1. Waarom is er onderscheid tussen de houding van Belgische regering in Londen in 1940 en in 1942?

1940
• 10 mei 1940: Duitsland valt België binnen
o 18 daagse veldtocht
o Belgische leger bleek niet opgewassen tegen modern Duitse leger
• 28 mei: Leopold III tekent de onvoorwaardelijke capitulatie van het Belgische leger en geeft zich over
aan de Duitsers.
o Regering Pierlot vluchtte naar FR om van daar strijd verder te zetten.
o Oktober 1940: enkele ministers zouden in Londen beperkte regering heropstarten
o Het achterblijvend bestuur en de secretarissen-generaal vormen het Comité en namen in
bezet België het bestuur over.
• In 1940: een dramatische breuk tussen koning en ministers
o ministers: vinden dat ze met de koning naar Frankrijk moeten trekken om daar met de
overblijvende legers de strijd verder te zetten met de geallieerden
o koning: vindt dat neutraal België enkel moet vechten voor het bevrijden van het eigen
grondgebied. Hij verwachtte een nederlaag van België en Frankrijk, waarna Groot-Brittannië
vrede zou willen sluiten. Hij moest dan in het land blijven om de Belgische belangen bij de
vredesbesprekingen te verdedigen. Hij hoopte er ook op dat het Duitse leger de nazi’s wel
opzij zou kunnen schuiven.
o Ministers verdenken koning ook aparte, heimelijke strategie te voeren, erop gericht met
Duitsland een aparte vrede af te sluiten (nog voor het einde van de oorlog)

1942
• Op 10 november spreekt minister Spaak op de BBC de Belgen toe: dit is het begin van ‘une ère
nouvelle’, een nieuwe periode.
o Eerder heeft de regering in Londen nog niet veel van zich laten horen.
• In GB verblijven enkele duizenden jonge Belgen die dromen van een krachtig leger van landgenoten
dat de strijd voortzet aan de zijde van GB.
o Regering-Pierlot heeft zich tot dusver terughoudend opgesteld wat het militaire engagement
van BE betreft.
o Leidde tot spanningen onder de BE militaire (kleine opstandjes en protestacties)
o Op 17 november maken 3 artilleriesergeanten een manifest aan de regering bekend, ‘in naam
van de democratie’.
▪ Ze tekenen protest aan tegen het reeds 2 jaar durende ‘verraad’ van de regering.
▪ Ze eisen de opheffing van alle belemmeringen om in dienst te treden bij het leger
van GB.
▪ BE staatsveiligheid arresteert hen. Dat was de aanleiding van rebellie onder BE
militairen.
o Premier Pierlot is heel boos, maar ook onder de indruk.
• Op 4 december stelt hij op de ministerraad ingrijpende reorganisatie van het BE leger voor.
o Hij wil de combattieve BE eenheden uitbouwen die nauw zullen samenwerken met het leger
van GB.
• Die actie van de regering tekent zich ook op andere domeinen dan in het leger af. De ministerraad
beslist:
o Banden met NL aanhalen
▪ Dat is het begin van het einde van de vooroorlogse zelfstandigheidspolitiek.
o Diplomatieke relaties met de Sovjet-Unie normaliseren
o Verregaande collaboratie in bezet BE een halt toeroepen door strenge besluitwetten goed te
keuren die art. 118bis Sw. wijzigen (zie vraag 10).

DUS
• 1940: Ministers zijn strijdvaardig en startten een beperkte regering op in Londen.

1
 o Ze willen met de koning naar FR om de strijd verder te zetten.
• 1942: Regering-Pierlot hield rekening met een eventuele compromisvrede.
o Ze was tot eind 1942 terughoudend voor BE engagementen ten aanzien van GB.
o Ze sprak zich duidelijk uit over de bestuurlijke collaboratie in bezet BE.
▪ Ze liet het begaan en dat had gevolgen voor de Jodenvervolging.
o Vanaf begin december sloot ze zich aan bij de nieuwe officiële oorlogsdoelstelling van
Churchill en Roosevelt: ‘unconditional surrender’ door allerhande nieuwe maatregelen.

2. Wat betekent een ‘compromisvrede’ voor de Belgische regering in Londen ?

• Velen verwachten een evenwichtig vredesverdrag.
o In landen als BE en FR wordt dit een compromisvrede genoemd.
o Koning Leopold III is vurig voorstander.
▪ Heeft zich eind mei 1940 aan Duitsers overgegeven omdat hij een snelle D
overwinning verwachtte.
▪ Zit nu (eind december 1941) door de bezetter bewaakt in kasteel in Laken.
o Regering is het land uitgevlucht.
▪ Terechtgekomen in zuidelijke onbezette deel van FR.
▪ 4 ministers naar G-B en vormen in Londen sinds eind oktober 1940 een regering in
ballingschap.
▪ Anderen blijven in FR en hopen op compromisvrede.
• Compromisvrede
o Als de Sovjet-Unie het Reich een wapenstilstand aanbiedt en ook FR en G-B uitnodigt, dan
kunnen Europese vredesonderhandelingen beginnen.
• Regering heeft haar beleid afgestemd op 2 scenario’s:
o Volledige geallieerde overwinning (die lange tijd onwaarschijnlijk leek)
o Compromisvrede met D (bv. na een putsch waarbij het leger de macht zou overnemen en
Hitler en de nazi’s aan de kant zou schuiven)
• Die compromisvrede (die tot november 1942 kans maakte) hield voor BE weinig goeds in.
o D zou de nodige militaire garanties voor zijn veiligheid eisen en zijn geopolitieke positie
versterken door bepaalde rechten op BE te doen gelden (militair, politiek en economisch).
o Dat scenario wordt eind december 1942 opgeborgen.
▪ De volledige nederlaag van het Reich blijkt vanaf dan mogelijk.
• De Antwerpse Joden lieten zich niet ‘als lammeren naar de slachtbank leiden’.
o De meesten waren straatarm en konden geen kant op.
o Ze wachtten dus af en speculeerden (al dan niet bewust) op een compromisvrede, waarna ze
(hopelijk) weer een aanvaardbaar bestaan zouden kunnen leiden.

3. Welke militaire gebeurtenissen (Rusland, Noord-Afrika, Azië) hebben een impact op de

verschillende actoren (bevolking – gezagsdragers – Duitse bezetters) ?
• Op 14 februari verleent Hitler in een officieel communiqué het Legioen Vlaanderen een eervolle
vermelding voor zijn strijd aan het front in Leningrad. Het zijn onder andere mannen uit Antwerpen
die daar vechten.
• Op 28 februari pleegt de wereldberoemde Joodse auteur Zweig zelfmoord.
o In zijn afscheidsbrief stond dat hij de teloorgang van zijn vertrouwde Europa niet langer kon
aanzien.
• De Duitsers bouwen in FR de Atlantikwall.
o De departementen Nord en Pas-de-Calais vallen onder de bevoegdheid van het Duitse
bezettingsbestuur in BE.
o Vanaf maart kunnen Joden dus naar Noord-Franse kust en de Franse Ardennen worden
gestuurd voor zwaar werk, met lange werkdagen tegen een hongerloon.

2
• Op 6 april heeft Churchill zijn labourpoliticus naar India gestuurd om er met Gandhi en de Indische
nationaliteiten te onderhandelen.
o In ruil voor daadwerkelijke steun aan de Britse strijd tegen de asmogendheden belooft hij dat
India na de oorlog de status van ‘dominion’ zal krijgen, alsook vrije verkiezingen.
o Voor veel Britten gaat dat allemaal te ver, Indiërs vinden het dan weer te weinig.
o De gezant van president Roosevelt bemiddelt zonder resultaat.
o De Duitse propaganda verkneukelt zich in het debacle van de Britse diplomatie.
o Progeallieerde Antwerpenaars kunnen intussen moed scheppen in de nachtelijke vluchten
van de Royal Air Force richting Duitsland.
▪ Vooral Keulen en de Ruhr worden zwaar gebombardeerd.
• 2 juni: Meer dan duizend vliegtuigen hebben het Ruhrgebied gebombardeerd.
o Keulen ligt in puin.
o Churchill feliciteert de piloten en laat de Duitsers weten dat de ene stad na de andere zal
volgen.
o Volstaan bombardementen om de Duitsers aan onderhandelingstafel te krijgen?
• 18 juni: Op de Middellandse Zee incasseren Britse convooien zware verliezen.
o De sombere militaire prognoses kondigen een nieuwe zware oorlogswinter aan.
o Op de zwarte markt wordt nu al 3500 frank voor een ton steenkool betaald.
• 24 juli: In de Sovjet-Unie boeken de Duitsers grote terreinwinst.
o Moskou vraagt Londen en Washington met aandrag om een tweede oorlogsfront in Europa te
openen.
o De Duitse agressiviteit in Antwerpen is de voorbije maand sterk toegenomen.
▪ Willekeurige represailles en aanhoudingen volgen elkaar op.
• 2 november: De Britten rukken op in Egypte en vallen het Afrikakorps aan.
o De geallieerden blijken sterker te zijn dan het Afrikakorps.
o Gevechten concentreren zich nu ter hoogte van Egyptische kuststad El Alamein.
o Bij een nederlaag van het Afrikakorps kunnen de geallieerden vanaf de Middellandse Zee
Italië en FR aanvallen om vervolgens misschien wel door te stoten naar Parijs, Brussel,
Antwerpen, Duitsland…
o Op 5 november winnen de geallieerden de Slag om El Alamein.
▪ De stemming in Antwerpen is er een van uitgelaten vreugde, behalve natuurlijk bij
de ‘zwarten’.
• 8 november: De gebeurtenissen volgen elkaar in sneltempo op.
o Generaal Eisenhower roept de Fransen in Noord-Afrika op om hulp te bieden en mee te
werken aan de bevrijding.
o De geallieerden willen zo de Middellandse Zee opkuisen en dan Italië aanvallen, de zwakste
partner van de Duitse As. De basis hiervoor is gelegd.
▪ Dit is de eerste dag van hoop voor de bevolking.
▪ Tevens sombere dag voor dr. Goebbels, Duitse minister van propaganda.
o Ook FR komt in het vizier van de geallieerden.
▪ President Roosevelt richt zich in een publieke boodschap tot maarschalk Pétain, het
staatshoofd van het zuidelijke, onbezette deel van het land.
▪ Roosevelt verklaart dat bezetting van Algerije en Marokko slechts tijdelijk is en dat
kolonies na oorlog aan FR zullen teruggegeven worden.
▪ Pétain antwoordde dat FR voor zijn kolonies zal vechten.
▪ VS en Canda verbreken daarop de diplomatieke betrekkingen met Vichy-Frankrijk.
▪ Daarna kiest de Franse admiraal Darlan kiest nu opeens voor geallieerde zijde.
o Minister Spaak spreekt op de BBC de Belgen toe: dit is het begin van ‘une ère nouvelle’, een
nieuwe periode.
• 11 november: Samen met het Italiaanse leger neemt de Wehrmacht stellingen aan in de Middellandse
kust.
o In de voormalig onbezette zone arresteren de nazi’s individuen die op hun zwarte lijst staan.

3
 o Voor de in Vichy-Frankrijk achtergebleven BE ministers dreigt nu groot gevaar.
• 12 december: In Italië hebben de geallieerden de industrie in Napels en Turijn gebombardeerd.
o Voor de Duitse soldaten wordt Stalingrad een ware hel.
o Het einde is nabij.
• 24 januari: Roosevelt en Churcill bevestigen plechtig de Verklaring van Washington van 1 januari 1942.
o Hierin hebben 26 landen toegezegd geen aparte vrede te zullen sluiten en samen strijd te
blijven voeren tegen ‘het hitlerisme’.
o In een persconferentie deelt Roosevelt mee dat GB en de VS voortaan een ‘unconditional
surrender ‘ zullen nastreven. Een onderhandelde vrede behoort niet langer tot de
mogelijkheden.

4. Wat betekende ‘groot-Antwerpen’, ‘groot-Brussel’ en ‘groot-Luik’ ?

• 1 januari 1942: Antwerpen annexeert omliggende gemeenten Berchem, Borgerhout, Deurne,
Merksem, Mortsel, Hoboken, Ekeren en Wilrijk.
o Dit Groot-Antwerpen komt tot stand na intensief voorbereidend werk.
• 26 sept 1942: Secretaris-generaal Romsée voert zijn plannen voor Groot-Brussel door.
o De hoofdstad wordt gefuseerd met 15 omringende gemeenten.
• In Luik gebeurt hetzelfde.
• Midden dec: Nu de Duitse nederlaag in het verschiet lijkt te liggen, geven magistraten hun passieve
houding op en gaan ze dwarsliggen.
o HvB Brussel heeft zich uitgesproken over een onteigeningsprocedure in Mortsel. Het hof
verklaart de oprichting van Groot-Antwerpen illegaal.
• De invoering van Groot-Antwerpen diende de Duitse belangen.
o De politie van de omringende geannexeerde geùeenten stond nu, samen met de stad, onder
één centraal commando.
o Dat vermakkelijkte bijvoorbeeld grootscheepse Jodenrazzia’s.

5. Welk beeld van de buitenwereld en van de verhoudingen tot de joodse gemeenschap wordt
opgehangen in Volksverwering en Volk en Staat ? Wat is het belang van de gebruikte woordenschat
in deze publicaties ?
• Begin februari sneeuwt het. Het openbaar vervoer is stilgevallen.
o VNV-krant Volk en Staat vraagt zich af waarom er geen Joden ingezet worden om het
personeelstekort van de stadsdiensten op te vangen. Joden leven toch op kosten van de
samenleving.
• Midden maart verschijnt er een lezersbrief in Volksverwering, een antisemitische organisatie:
o De brief wijst op dagelijkse overtredingen van de BE wetten, bijvoorbeeld:
o Joodse diamantslijpers ‘zonder handelsregister’ handelen in textielwaren.
o Joden halen rantsoenzegels af van familieleden die naar buitenland gevlucht zijn.
o Ze betalen geen belastingen.
o Lezer vervolgt dat zolang Joden recht hebben door ons land te reizen, er geen enkele dienst
of politie bekwaam zal zijn bestaande wetten door de Joden te doen eerbiedigen.
▪ Daarvoor zou het Joden verboden moeten worden de stad te verlaten zonder enige
uitzondering.
• Aanwezigheid van Joden op de trein Antwerpen-Brussel is een terugkerende klacht in V&S.
o In afwachting dat de Joden uit BE verdwijnen zijn nog andere maatregelen geboden, aldus
hoofdredacteur Mermans.
o ‘Jood is een boosaardige vreemdeling, die parasiteert op de rug van de bevolking. Ons
gezicht, ons gehoor en ons reukorgaan herkennen ze op veilige afstand.’
o Volk en Staat bekent na de artikelen kritische lezersbrieven te hebben ontvangen, maar de
hoofdredacteur blijft bij zijn mening. Opnieuw hakt hij in op de Joden. Hij vraagt zich af
wanner de Jodenster eindelijk wordt ingevoerd in BE.

4
 ▪ ‘Voor dit volkje is de invoering van de Jodenster overbodig. Men ruikt hun
aanwezigheid op meterslange afstand. Maar voor de ge-Europeaniseerde Joden is de
Davidsster aangewezen, aangezien zij moeilijker te herkennen zijn, om onze
gemeenschap tegen hen te beschermen.’
• Midden juni publiceert Volk en Staat een karikatuur over de Jodenster van aanstormend tekentalent
Willy Vandersteen: Een rijzige arische kerel slaat met een grote zweep op kleine Joodse mannetjes.
• Midden juli: Volk en Staat ergert zich aan de nieuwe telefoonboeken.
o Wie de telefooncentrale belt om te worden doorverbonden krijgt ook richtlijnen mee voor
het spellen van de namen, zoals A van Adam en D van David. En dat terwijl er korte niet-
Joodse voornamen bij de vleet zijn.
• Begin augustus kopt Volk en Staat: ‘Joden moeten werken!’
o Volgens V&S onttrekken niet-Belgische Joden zich massaal aan verplichte arbeid.
o ‘Als een bewijs voor de grote tegenzin die een Jood voor werken voelt, kan men het feit
aanroeren dat van de opgeroepen Joden een groot aantal pogingen in het werk heeft gesteld
om hieraan te ontsnappe, door wegblijven of zelfs door op onwettige wijze het land te
verlaten.’
• In Cine Scala loopt vanaf 7 augustus de antisemitische film De Rothschilds.
o In V&S prijst filmrecensente De Bruyn de scherpzinnige uitbeelding van ‘den super-jood, een
klauw onder een fluwelen handschoen, tot het uiterste djangelend om geldelijk voordeel. ‘.
Ze voegt toe ‘de film is een brok levende aanklacht tegen de Joodse poging om de wereld te
overheersen.’

6. Welke houding hebben de burgemeester en de opeenvolgende procureurs en politiecommissarissen

aangenomen ten aanzien van de jodenvervolging voor oktober 1942 ?
• 31 maart: Alle burgemeesters krijgen een brief waarin hen wordt gevraagd de namen door te geven
van ‘ongure elementen, waarvan het bekend is dat zijn geen regelmatig werk verrichten en leven van
smokkel of sluikhandel, spel of andere onwettige praktijken’.
o Heel veel burgemeesters geven namenlijsten door, en zeker niet alleen de Nieuwe
Ordegezinden.
• In augustus-september pakte de Antwerpse politie, onder leiding van hoofdcommissaris De Potter, en
onder toeziend oog van burgemeester Delwaide en procureur des Konings Baers, duizenden Joden op
op last van de Duitse bezetter.
o Delwaide speelde ook een actieve rol in de razzia’s, zowel in de organisatie als in de
uitvoering.
• 17 juli: Hoofdcommissaris De Potter herinnert zijn korps aan het schrijven van burgemeester Delwaide
van 4 maart 1941, waarin de politie de opdracht heeft gekregen om Duitsvijandige opschriften
onmiddellijk te laten verwijderen.
• Na de 3e razzia rapporteren de agenten die hebben deelgenomen aan commissaris Moonen.
o Moonen stelt een verslag op voor burgemeester Delwaide en een inlichtingen-pv voor PdK
Baers.
o In beide documenten staat dat de politie alleen de opdracht had gekregen om de straten te
versperren en de door de Sipo aangehouden personen te vergezellen naar de vrachtwagens.
Maw: Niet de politie, maar de Duitsers hebben al die Joden opgepakt en weggevoerd. Hij
schrijft erbij dat de reden ervoor hen onbekend is.
o Dat is schaamteloos: Iedereen kent de reden van de aanhoudingen, het zijn Joden.
o Moonen zet daarmee de politie uit de wind en hij daagt de PdK uit.
▪ Als die niet reageert op deze razzia, dan bevestigt hij stilzwijgend de beleidslijn. Dat
is ook wat er gebeurt, Baers zwijgt.
▪ Het uitblijven van enige instructie betekent dat voor het parket de politie geen fout
begaat met massa-arrestaties van Joden op Duits bevel.
o Ook burgemeester Delwaide grijpt niet in.

5
 ▪ Hij vindt dat het een zaak is voor de PdK, omdat het om gerechtelijke aanhoudingen
gaat, dus aanhoudingen in het kader van een misdrijf.
▪ Maar welk misdrijf dan? Je zou eerder nog kunnen beweren dat het een actie van de
vreemdelingenpolitie was en dat het dus om administratieve aanhoudingen ging. In
dat geval zou de burgemeester wel bevoegd zijn.
▪ Maar de aanhoudingen zijn gerechtelijke NOCH administratieve aanhoudingen. Het
zijn illegale aanhoudingen. Ze druisen in tegen Den Haag.
▪ Baers zou dus wel stappen moeten ondernemen. Hij waakt immers over de
wettelijkheid en moet ambtshalve optreden bij inbreuken op de OO.
▪ Ook Delwaide zou moeten reageren, want elke ambtenaar die bij de uitoefening van
zijn opdracht kennis krijgt van een misdrijf moet hiervan bij het gerecht aangifte
doen.
• Ook voor 4e razzia legt hoofdcommissaris De Potter de Duitsers geen duimbreed in de weg. Hij laat
een dagorder met de instructies voor de razzia uitgaan dat door hem ondertekend is.
o Hij maakt totaal geen gebruik van de bestaande marges om het de Duitsers ten minste een
klein beetje moeilijk te maken.
o Integendeel, hij verwacht van zijn agenten een ijzeren discipline.
o De burgemeester heeft ondertussen de organisatie van de commisariaten aangepast. Hij
heeft zoveel mogelijk ‘zwarte agenten’ geplaatst.
o De PdK laat niets van zich horen.
• Ook de commissaris van Deurne biedt geen verzet.
o Hij brengt voor de vierde razzia alles in gereedheid om de bevelen uit te voeren.
o Hij belt naar De Potter en die zegt dat hij op de hoogte is van het bevel en dat er niets anders
op zit dan het te volgen.
o Per ploeg spreekt hij de agenten toe: Iedereen moet mee, ook kinderen. Het komt erop aan
om ‘korte metten te maken’. Daarbij stelt hij nog dat hij de agenten aan de Duitsers zal
overleveren die een Jood laten ontsnappen of die niet aan de actie meewerken.
• 8 september: Het is pas wanneer de Duitsers werkloze Belgen beginnen oppakken voor tewerkstelling
in Duitsland dat de burgemeester en de PdK lijken wakker te schieten.
o Nu gaat het opeens om collectieve aanhouding van ‘eigen volk’.
o Burgemeester Delwaide laat de politie weten dat elke vraag om aanhouding van 2 of meer
personen aan het hoofdcommissariaat moet worden gemeld. Zijn vraag heeft duidelijk geen
betrekking op Joden.
o Voor het eerst toont hij zich ernstig bezorgd over de gang van zaken.
• 23 september: 2 bestuursleden van de Joodse Raad smeken Delwaide om de illegale praktijken te
doen ophouden.
o Hij antwoordt dat hij machteloos staat en niets kan doen.
o De uitkomst van het onderhoud: De stadsdiensten zijn niet langer bereid om rantsoenbonnen
aan Joden uit te reiken. Delwaide sluit af met: ‘dan gaan die mensen van honger kreveren’.
• 9 oktober: Zou er een koersverandering op til zijn, nu de politie ook ‘eigen volk’ begint op te pakken?
o In elk geval blijft Delwaide Duitse verzoeken om medewerking met de grootst mogelijke
welwillendheid behandelen.
• 26 oktober: Commissaris Van Essen richt volgend dringend verzoek aan de PdK: Wat te doen als de
bezetter de aanhouding van werkonwilligen vraagt?
o Nu kan Baers niet meer de andere kant opkijken.
o Na twee dagen laat hij de gerechtelijke ambtenaren weten dat ze niet mogen meewerken
aan aanhoudingen in het kader van verplichte tewerkstelling.
o Hiermee lijkt de ommekeer te zijn gemaakt.

6
 7. Hoe reageerden de regering in Londen, Koning Leopold III en kardinaal van Roey op de
jodenvervolging ?
• Midden maart: De koning kijkt de kat uit de boom en is bereid om na de vrede een politieke rol te
spelen in het Europa van de Nieuwe Orde.
o De BE overheid heeft ruimte om te onderhandelen met de bezetter omdat de zus van de
koning gehuwd is met de Italiaanse kroonprins, bondgenoot van Duitsland.
o Overigens heeft de bezetter in juni 1940 plechtig en formeel beloofd BE te zullen besturen in
overeenstemming met de Conventie van Den Haag.
▪ Toch vaardigde de Militärverwaltung op 9 maart een kaderverordening uit over de
verplichte tewerkstelling. Dat is strijdig met de Conventie.
▪ In 1940 lieten de BE autoriteiten al weten dat voor de Jodendiscriminatie op hen kon
worden gerekend.
• 8 mei: In een officieel schrijven aan de Militärverwaltung protesteert kardinaal Van Roey, vanuit een
‘pastorale verantwoordelijkheid voor het zielenheil’, tegen de verplichte tewerkstelling in BE, in het
bijzonder die van de vrouwen.
o Hij protesteert ook tegen de inbreuk op zondagsrust die indruist tegen religieuze overtuiging
van het overgrote deel van de Belgen en schendt de Conventie.
o Over de Joden zwijgt de kardinaal in alle talen. Het aartsbisdom heeft intussen wel een
Jodenbeleid. Daarbij gaat de aandacht naar ‘bijzonder interessante gevallen’, zoals bekeerde
Joden, zwangere vrouwen en Joden die met katholieken gehuwd zijn of gedoopte kinderen
hebben.
• Eind september zou kardinaal Van Roey bij Delwaide (burgemeester) de Jodenvervolging aangekaart
hebben.
o Dan kan de burgemeester toch niet ‘machteloos’ blijven toekijken dus die gaat het probleem
bij de Feldkommandatur aankaarten.
• Op 10 november spreekt minister Spaak op de BBC de Belgen toe: dit is het begin van een nieuwe
periode. Over de Joden wordt niets gezegd.
• Vanaf november 1942 herijken de overheden in bezet BE hun beleid.
o In december verandert ook de regering-Pierlot in Londen van koers.
▪ Scherpe repressiewetten, militaire engagementen…
o Voor de Joden kwam de nieuwe politiek hopeloos te laat.
o In de zomer van 1942 hadden de nazi’s immers nog probleemloos Jodenrazzia’s kunnen
uitvoeren, in samenwerking met gewillige lokale overheden.
o Indien de regering vroeger tegen de bestuurlijke collaboratie had gereageerd, zouden vele
ambtenaren zich behoedzamer hebben gedragen.
o De Jodenvervolgingen zouden dan minder vlot zijn verlopen, de arrestaties en razzia’s zouden
minder succesvol geweest zijn en uiteindelijk zouden meer Joden de Holocaust hebben
overleefd.
o Als de regering vroeger op de bestuurlijke collaboratie had gereageerd, dan had ze de
moedeloosheid onder de bevolking kunnen tegengaan en de onderlinge solidariteit
aangewakkerd, dan zouden er meer netwerken zijn uitgebouwd om, toen de razzia’s
beginnen, Joden te laten onderduiken.

8. Hoe evolueert de houding van de rechterlijke macht (zittende magistratuur) ten aanzien van de
Duitse bezetting ?

Eind maart
• Vrederechter Paul Hanson velde een vonnis dat bezet BE op zijn grondvesten deed daveren.
o Omdat de BE regering gevlucht is, staan de secretarissen-generaal in voor ’s lands bestuur, in
overleg met de bezetter.
o Ze gingen erg ver in het zich toe-eigenen van de bestuurlijke macht.
▪ Ze vaardigen besluitwetten uit.

7
 o Hanson volgt in geschil over landbouwquota de advocaat die aanvoert dat de secretarissen-
generaal geen wetgevende macht hebben en dat quota illegaal zijn.
▪ Dit vonnis haalt de juridische positie van de secretarissen-generaal onderuit en
ondergraaft het systeem van welwillende overheidscollaboratie.
o Reactie van de Duitsers: De BE rechtbanken mogen de legaliteit van de besluitwetten van de
secretarissen-generaal niet meer ter discussie stellen.
• Dankzij de Conventie Van Den Haag kunnen magistraten perfect ‘legaal verzet’ plegen en bij een
twijfelachtige Duitse vraag argumenteren dat ze onbevoegd zijn.
• Vrederechter Jans oordeelt over vele vragen van Joden om nog snel BE nationaliteit te verkrijgen.
o Hij oordeelt naar billijkheid en houdt rekening met de moeilijke oorlogsomstandigheden.

Midden december
• Nu de Duitse nederlaag in het verschiet lijkt te liggen, geven magistraten hun passieve houdig op en
gaan ze dwarsliggen.
o HvB Brussel heeft zich uitgesproken over een onteigeningsprocedure in Mortsel.
▪ Hof verklaart de oprichting van Groot-Antwerpen illegaal.
o Betrokken magistraten werden aangehouden door de bezetter.
o Als teken van protest weigert het hof daarop te zetelen.
o In Antwerpen en Mechelen leggen ook verschillende rechtbanken het werk neer.

9. Hoe en waarom verandert de houding van de Belgische overheden ten aanzien van de “verplichte
tewerkstelling” in de herfst van 1942 ? Zorgt dit ervoor dat de razzia’s stoppen, of niet ? Waarom ?
• 8 mei: De Militärverwaltung vaardigt een verordening uit over het ‘sociaal statuut’ van Joden die in BE
verplicht tewerkgesteld worden als het Arbeidsambt hun dat oplegt.
o Geen recht meer op ziektevergoeding, geen jubileumschenkingen, geen dertiende of
veertiende maand, geen extra loon voor werk op zon- en feestdagen, onbetaalde vakantie.
• 13 juni: De verplichte tewerkstelling komt in een nieuwe fase: collectieve deportatie
o Wie zich niet aanmeldt, riskeert een geldboete en een gevangenisstraf.
• 9 oktober: In de pers verschijnt de lang gevreesde verordening van de Militärverwaltung met
betrekking tot een veralgemeende verplichte tewerkstelling in Duitsland.
o Ze geldt voor alle burgers zonder professionele activiteit, mannen 18 – 50 jaar en ongehuwde
vrouwen 21 – 35 jaar.
• 14 oktober: De jacht op ‘werkschuwe’ Belgen is nu helemaal geopend: wie geen voltijds
arbeidscontract kan voorleggen, moet naar Duitsland.
• 29 oktober: Procureur Baers stelt dat gerechtelijke ambtenaren niet mogen meewerken aan
aanhoudingen in het kader van verplichte tewerksteling (zie vraag 22).
o Dit na lang stilzwijgen. Ze gaven op geen enkel moment instructies.
• 16 november: Baers schrijft naar hoofdcommisaris De Potter om hem eraan te ‘herinneren’ dat
aanhoudingen buiten de BE wetgeving om illegaal zijn en dus strafbaar.
o De Potter reageert in een officieel proces-verbaal: Mensen worden niet aangehouden maar
enkel ‘voorgebracht’. Dat is een administratieve maatregel. Hij vermeldt wel dat, als de
procureur des Konings van oordeel blijkt te zijn dat het hier om illegale aanhoudingen gaat
‘dan zullen wij er ons natuurlijk van onthouden’.
o Baers bevestigt zijn standpunt in een formeel bevel aan de hoofdcommissaris. ‘Elke opleiding,
elke vatting, elke aanhouding of elke andere welkdanige maatregel ook waardoor iemand van
zijn vrijheid wordt beroofd wordt buiten de gevallen door de BE wetgeving voorzien is een
illegale aanhouding’.
• Hoofdcommissaris De Potter laat weten aan burgemeester Delwaide dat de politie niet meer zal
meewerken aan ‘in verzekerde bewaringneming’.
• Na overleg tussen de chef van de afdeling Polizei van de Antwerpse Militärverwaltung, hebben De
Potter, Baers en de secretaris van Delwaide hun slag thuis.

8
 o In Antwerpen zullen de BE autoriteiten niet meer meewerken aan de aanhouding van
werkonwilligen.
• De Duitsers blijven echter doorgaan met de verplichte tewerkstelling.
o Op 4 december schuimt het Arbeidsambt grote bedrijven af en eist arbeiders op die door de
almaar dalende economische bedrijvigheid weinig omhanden hebben.

10. Wat is de betekenis van de wijzigingen in het strafrecht die de regering-Pierlot doorvoert begin
december 1942 ?
• Midden december 1942 beslist de ministerraad om de verregaande collaboratie in bezet BE een halt
toe te roepen.
o Ze keuren strenge besluitwetten goed die art. 118bis Sw. wijzigen.
o In 1919 had het parlement met dit artikel de doodstraf ingevoerd voor iedereen die tijdens
een bezetting ‘willens’ de politiek van de vijand dient.
▪ ‘Willens’ staat voor kwaadwillig: de dader streeft actief en vanuit een positieve
attitude de balngen van de vijand na.
▪ Bv. ambtenaren die actief zijn binnen de collaborerende partijen VNV en Rex,
functionarissen die zich naar buiten toe apolitiek en neutraal hebben opgesteld
maar mondjesmaat met de bezetter hebben meegewerkt.
• Excuus hiervoor was de Conventie van Den Haag die hen in bepaalde
situaties tot samenwerking verplichtte.
• Regering zet de Conventie nu buitenspel door in het art. het woord ‘willens’ te vervangen door
‘wetens’.
o Vanaf 1 januari 1943: in BE de doodstraf voor het ‘wetens’ dienen van de politiek van de
vijand.
• Door deze wetswijziging moeten de BE overheden hun samenwerking met de bezetter meteen staken.
o Iedere ambtenaar weet immers dat elke vorm van samenwerking de belangen van de vijand
wel op een of andere manier dient.
• Ook nieuw art. 121bis Sw.
o Zware gevangenisstraffen voor iederen die ‘wetens door aangifte van een werkelijk of
denkbeeldig feit, enige persoon aan opsporingen, vervolgingen of gestrengheden van de
vijand blootstelt’.
• Deze repressiewetten zijn strijdig met de Haagse Conventie
o Voor de nationale overheden komen deze wetten neer op een verbod tot samenwerking met
de bezetter.
o Deze wetgeving is nog steeds van kracht en ondergraaft, wat BE betreft, het fundament van
het internationale bezettingsrecht.

11. Welke bronnen maken het mogelijk om een gedetailleerd beeld te krijgen van de rol van de
Antwerpse politie bij de jodenvervolging ?
• Belangrijkste bron: gerechtelijke archieven
o Akten, pv’s, gebeurtenisboeken, losse dossiers
o Gebeurtenisboek: agent noteert wat hij heeft vastgesteld en wat zijn opdracht inhield of hoe
hij die heeft uitgevoerd.
▪ Notities: commisaris en adjuncten kunnen wanneer ze dat nuttig achten pv’s of
akten opstellen.
▪ pv: verslag voor de PdK (strafrechtelijke delicten of verdachte feiten)
▪ akten: documenten over bestuurlijke aangelegenheden (formele procedures zoals
vreemdelingenadministratie)
• Felixarchief
• In de documenten vaak het begrip ‘belanghebbende’: teken van volgzaamheid, een wereld waarin
Joden noch polutie weet hebben van wat er zich precies achter de schermen in Oost-Europa afspeelt.

9
• Begin 1942 wordt er maar weinig in het gebeurtenisboek genoteerd.
o Pogingen van commisaris om het korps te disciplineren, ketsen af op manifeste onwil.
o Daarom moeten ze vanaf nu in het gebeurtenisboek melden wanneer en hoelang ze hun post
verlaten om wat toegestaan is.
o Sindsdien staan er heel wat meer gebeurtenissen in het boek.

12. Wat was de rol van de Sipo-SD en de SS bij de jodenvervolging ?

• Sinds de zomer van 1940 is de Sipo-SD gevestigd in een statige villa in een residentiële buitenwijk.
o Op kosten van de stad is de kelder omgebouwd tot een complex van gevangeniscellen.
o Onder de Sipo-SD bevinden zich niet alleen Duitsers maar ook Antwerpenaars, die als
Dolmetscher, als tolk Nederlands-Duits worden ingezet.
▪ Als overtuigde nazi’s dragen ze bij tot het folteren bij ondervragingen, maar ook los
daarvan leveren ze hand-en-spandiensten aan de SD.
▪ Ze zijn zeer gedisciplineerd.
o Ook de Vlaamse SS’ers werpen zich met grote gretigheid op als handlangers van de bezetter,
maar ze zijn vaak een zootje ongeregeld.
• De Sipo-SD arresteert op 19 juni Joden die wegens ziekte niet met het Todt-konvooi konden
vertrekken.
• 22 juli: Tot nu toe werden Joden op beschuldiging van een of andere inbreuk aangehouden.
o Vandaag worden voor het eerst Joden zonder onderscheid opgepakt, gewoon omdat ze Joods
zijn.
o Agenten van de Sipo-SD wachten in het Centraal Station de trein uit Brussel op en pikken er
zo’n 160 Joden uit.
o Ook in de Pelikaanstraat houdt de Sipo op straat Joden aan.
o De gearresteerden belanden in Breendonk. Dit is de eerste Jodenrazzia in BE.
• Ook bij de derde razzia begon alles ’s avonds bij de Sipo.
• 27 augustus: Iets na vijf uur krijgt het hoofdcommisariaat van de Gildekamerstraat instructies van de
Sipo voor een grootschalige Jodenrazzia.
o Commissaris De Potter legt hen geen duimbreed in de weg.
o Er worden ongeveer 65 agenten opgevorderd (evenveel als op 15 augustus).
o Ze worden verdeeld over drie ploegen.
o Het order vermeld dat het gaat om ‘de vervoering der Joden’.
o De Duitsers vorderen tevens de Antwerpse rijkswacht op en verzekeren zich verder van de
medewerking van 40 Vlaamse SS’ers.
o SS’er Holm, chef van de lokale Judenabteilung kan niet wachten tot 9u ’s avonds.
▪ Al in de late middag begint hij met eigen manschappen Joden op te pakken.
▪ Enkele agenten verwittigen vlug een aantal Joden.
▪ De Joden gaan zich al snel verbergen.
▪ Sipo schakelt over op spoedberaad en lassen de operatie af.
• 28 augustus: De Sipo overlegt met de hoofdzetel in Brussel over straffen voor de agenten die Joden
hebben gewaarschuwd.
o De straffen houden het midden tussen scherpe bevelen en felle scheldtirades, afgewisseld
met blikken van verstandhouding.
o De Antwerpse agenten moeten nu zelf 1000 Joden oppakken.
▪ De Sipo zou controleren en bj niet-naleving van bevelen zouden er strafmaatregelen
volgen.
o De aanhouding wordt voorgesteld als een verlichting voor de schatkist: Bij moeilijke
opdrachten kun je best wat argumenten geven.
• 15 september: De Vlaamse SS’ers werken nu systematisch mee aan de Jodenarrestaties.
o Ze nemen blijkbaar de rol van het Antwerpse politiekorps over.
• 23 september: In de Antwerpse stadsfeestzaal moeten de Antwerpenaars nieuwe rantsoenkaarten
afhalen.

10
 ▪ Dit is nieuwe jachtmethode: De belanghebbende legt zijn identiteitskaart aan de
stadsambtenaar voor: bij Joden staat op die kaart JOOD-JUIF gestempeld.
▪ De Sipo vraagt aan de aanwezige politie om Joden die zich aanbieden in hechtenis te
nemen.
o Een groepje van SS-Vlaanderen, allen in burger, is discreet aanwezig.
o De prooi wordt in een aparte kamer opgesloten en de Jodenjagers gaan vervolgens bij het
slachtoffer thuis op zoek naar familieleden.
o Aan de uitgang van de stadsfeestzaal controleren Vlaamse SS’ers in burger of stadsbeambten
geen Joden door de mazen van het net laten glippen.
o De Vlaamse SS’ers gaan nu ook voluit de confrontatie aan met de slappelingen in het
stadsbestuur.
o De Duitsers spuwen de politie als korps uit en zoeken ondersteuning bij de vechtjassen van
de SS-Vlaanderen.
• Arresteren, oppakken, wegvoeren van joden – uitvoering van de razzia’s – coördinatie en controle van
lokale politie – communicatie met hoofdzetel - strategie

13. Hoe was de joodse gemeenschap in Antwerpen georganiseerd ?

• Deurne:
o Er zijn niet veel Joden en ze wonen verspreid over de hele gemeente.
o Het gaat vaak om Joodse burgerij, vooral Nederlanders en Joden met gemengde huwelijken.
• Zevende wijk:
o Joden wonen geconcentreerd in een aantal straten, vooral in het Zurenborgkwartier.
o Het zijn vooral Poolse armen, vluchtelingen en sukkelaars.
• Zesde wijk:
o Joodse straten met levendige diamanthandel.
o Lange Kievitstraat: Vele Joodse winkels en de centrale as van dit Jiddischland.
o Het krioelt er van de Joodse immigranten en vluchtelingen.
o De Joodse buurt valt op door haar armoede.
o De huizen zijn opgedeeld in appartementen en kamers.
• Algemeen:
o De mentaliteit in Antwerpen is er een van ‘zij en wij’.
▪ Zo is er een apart Joods zwembad, theater, ziekenfonds...
o Antwerpen telt 3 door de stad erkende Joodse religieuze gemeenschappen:
▪ De overwegend liberale Shomre Hadas
▪ De streng religieuze Machsike Hadas
▪ De veel kleinere Portugese ritus
o Eigenlijk heeft Joodse wereld bijna evenveel stromingen en opinies als mensen.
▪ Zionisten dromen van een eigen Joodse staat in Palestina
▪ Er zijn Joodse communisten, anarchisten, trotskisten...
▪ Al deze breuklijnen tekenen zich af in verschillende culturele verenigingen,
sportclubs en jeugdhuizen.
o Daarnaast organiseren de Joden zich ook naar land en streek van herkomst.
o Een andere regionale indeling is die tussen de Asjkenazim, vooral afkomstig uit Oost-Europa
en de Sefarden, van Spaanse en Portugese afkomst.
o Die enorme verscheidenheid belet de Joden niet om tegenover de buitenwereld één groep te
vormen.
▪ Tijdens de bezetting zijn ze nog meer dan voordien op elkaar aangewezen.
• Onderwijs:
o Antwerpen kent 2 Joodse scholen, Jesodeh Hatorah en Tachkemoni.
o Samen goed voor 1170 leerlingen, vooral jongens.
o Gesubsidieerd door BE overheid.
o Onderwijstaal is NL.

11
 o Docenten zijn vaak niet-Joods.

14. Met welke beperkingen in de bewegingsvrijheid diende de joodse bevolking rekening te houden ?
• April 1941: Huisarrest 19u00 – 07u00
o Beslist door de burgemeester nadat militanten van Volksverwering door het Jodenkwartier
trokken en een spoor van vernieling achterlieten.
o Ze kregen van de Duitse bezetter wel een uur respijt.
o 7 dagen per week, 52 weken per jaar zitten ze ’s avonds in hun woning opgesloten, zonder
veel afleiding of vertier.
o In juni 1941 moesten ze ook hun radio’s inleveren.
• Sinds 2 maart organiseert de Joodse Raad op last van de bezetter nieuwe Jodenregistratie.
o Joden zijn nu verplicht zich te laten inschrijven bij de Joodse Raad.
o Almaar meer Joden verhuizen vanuit Antwerpen, vooral naar meer Joodsvriendelijke
Brusselse gemeenten want Antwerpen is in de greep van de Nieuwe Orde.
o In Antwerpen permitteert de bezetter zich meer dan elders.
▪ In september 1941 heeft de plaatselijke Kriegsverwaltungsabteilungschef
gedecreteerd dat Joden geen toegang meer hebben tot parken, cafés, bioscopen en
zwembaden.
• 10 april: Joodse kinderen spelen in hun straat, ze mogen niet meer in de parken.
o Terwijl ze vroeger go-between waren met de niet-Joodse wereld, gaan ze nu enkel nog naar
Joodse scholen in Joodse wijken.
• De Duitsers laten postverkeer toe maar wel gecensureerd.
• 1 juni: De Jodenster wordt ingevoerd.
o Vanaf de leeftijd van 6 jaar zijn Joden verplicht ze te dragen in openbare ruimten.
o Ze moeten nu ook tussen 20u00 en 07u00 in hun vaste woning verblijven, dat is het adres
waar ze als Joods geregistreerd zijn.
o Ze mogen geen geneeskundige beroepen, zoals geneesheer, verpleger, apotheker,
vroedvrouw... meer uitoefenen.
▪ Per uitzondering wel ‘voor zover zulks met het oog op de toereikende bevordering
van de gezondheid van de Joodse bevolking nodig is’.
• 13 juni: Verplichte tewerkstelling voor Joden komt in een nieuwe fase: collectieve deportatie
o Wie zich niet aanmeldt, krijgt een gevangenisstraf en een geldboete.
• Door de invoering van de Jodenster worden de Joden thans erg zichtbaar.
o Ze worden alsmaar vaker lastig gevallen op straat. Voor hen betekent dit zoveel mogelijk
binnen blijven.
• 13 juli: Lokale Jodenverordening in Antwerpen
o Op de tram mogen Joden enkel nog plaatsnemen op het voorste balkon van de eerste wagon,
voor zover er nog plaats is.
o Toneelzalen, bioscopen en andere publieke gelegenheden, zoals cafés en restaurants zijn
verboden voor Joden, evenals buurttrams naar buitengemeenten. Alleen wie daar woont,
mag er nog heen.
• 19 juli: Het schooljaar in het stedelijk onderwijs wordt afgesloten met een groot schoolfeest.
o Joodse kinderen zijn niet welkom.
o Tijdens de vakantie mogen ze ook niet meer deelnemen aan de schooluitjes.
• 10 augustus: De Feldkommandatur neemt nieuwe maatregelen.
o Joden van Groot-Antwerpen mogen zich niet meer uitschrijven en naar elders verhuizen.
o Zieke Joden kunnen alleen nog in het Sint-Erasmusziekenhuis in Borgerhout terecht, op een
gesloten afdeling, waar ze verzorgd worden door geautoriseerde Joodse geneesheren.
▪ Het gaat om twee afgesloten zalen, waar besmettelijke tuberculosepatiënten samen
liggen met andere zieken en mensen die pas geopereerd zijn.
▪ Alleen in dringende gevallen of bij levensgevaar mag een niet-Joodse arts ontboden
worden.

12
 ▪ Andere ziekenhuizen en sanatorio zijn verboden voor Joden.
• 18 september: Antwerpen wordt met de dag gevaarlijker voor Joden.
o Overal zijn er verklikkers.
o Joden proberen overal onder te duiken.

15. De armoede onder de joodse bevolking in Antwerpen was groot in 1942. Hoe evolueerde dit
doorheen het jaar ?
• 31 december 1941: Vrienden en familie leggen hun rantsoenbonnen samen, zoeken de zwarte markt
af en toveren complete feestgerechten tevoorschijn.
• 12 januari: Onder de Joden neemt de armoede dramatische proporties aan.
o Het loopt mis met de kolenbevoorrading: Het officiële rantsoen is nergens voorradig.
▪ Op de zwarte markt is er alleen steenkool tegen woekerprijzen.
▪ Vele arme mensen zitten zonder brandstof om hun woning te verwarmen.
▪ In de stadswijken is de situatie nijpend, omdat vele huizen in appartementen en
huurkamers zijn ingedeeld. In lang niet al die ruimtes is er verwarming.
o De meesten van hen zitten zonder werk.
o Sinds 1941 sluit en confisqueert de bezetter het ene Joodse bedrijf na het andere.
o De Joodse religieuze en culturele instellingen hebben op Duits bevel hun deuren gesloten en
het personeel ontslagen.
o De synagogen blijven open maar kunnen of mogen hun personeel niet meer betalen.
o De avondklok maakt avond- en nachtwerk onmogelijk.
o De meeste werklozen leven van uitkering van Commissie van Openbare Onderstand.
o Bv. Beginnende politieagent kan met zijn 1450 frank/maand maar heel sober leven.
▪ Een Jood krijgt van de COO 91 frank per week steun.
▪ Wie kind heeft, krijgt 25 frank/week extra, met 2e kind wordt dat 35 frank.
▪ Intussen kost 1 ei op de zwarte markt 12 frank.
• 3 maart: Vandaag vieren de Joden het Poerimfeest.
o Er zijn veel Joodse netwerken: ze helpen elkaar, kopen van elkaar, spreken af.
o De toenemende armoede ondermijnt de solidariteit, wat ontaardt in verdeeldheid.
o Vluchten kunnen Joden niet, daar heb je geld voor nodig.
• 5 maart: De bezetter laat weten dat de Joodse Raad alle nog bestaande charitieve organisaties moet
superviseren.
o Gebrek aan infrastructuur en nijpend geldtekort maken het de Joodse liefdadigheid erg
moeilijk.
o Bemiddelde Joden geven geld en vrijwilligers gaan met collectebus van deur tot deur.
o Beth Lechem is een organisatie die avondmaaltijden verzorgt en brood bedeelt.
o Zo’n 1000 à 1500 behoeftige personen krijgen elk 15 frank/week.
o Achter in pand van Joodse Raad verschaft keuken koosjere maaltijden aan 100en
behoeftigen. Menu: beetje gekookte groenten, paar aardappelen, stukje brood.
• 24 april: De generaal van de Militärverwaltung maakt bekend dat Duitse Joden die in BE en noord-FR
verblijven de Duitse nationaliteit verliezen.
o Hun vermogen wordt verbeurdverklaard ten gunste van het Duitse Reich.
o Deze Joden bezitten nu helemaal niets meer, zelfs geen nationaliteit.
o De Jodenvervolging is ook een papieren veldslag.
• 28 april: De voedselbevoorrading is problematisch.
o Door de strenge winter loopt de oogst achter.
o Het broodrantsoen bedraagt nog maar 225 gram per dag.
o Andere gerantsoeneerde producten zoals bloem en beschuiten zijn niet meer verkrijgbaar.
• 13 mei: 3 Joden wandelen langs de groentenmarkt.
o Ze worden ontboden op de Feldkommandatur.
o Ze moeten elk 1500 frank betalen maar ze zijn zo arm als wat.
o Niet betalen? Voor 30 dagen in de gevangenis.

13
• 26 augustus: Met het mooie weer is er een overvloedige oogst aan groenten en fuit, maar de Duitsers
blijven alles opkopen.
o Er zijn meer dan genoeg aardappelen, maar het dagelijks rantsoen duikt van 500 naar 200
gram per dag.
o Het tekort aan groenten, en dus ook aan vitaminen, treft vooral de armen die het geld niet
hebben om zich op de zwarte markt te bevoorraden.
o De prijzen op de zwarte markt blijven hoog.
o Er is ook geen boter en koffie, en het rantsoen vlees is vastgelegd op 30 gram/dag.
o Het zoeken naar voedsel is voor veel mensen stilaan een obsessieve bezigheid.
• Heden: Na een oproep in de pers voor getuigen van de Antwerpse Jodenrazzia’s spreekt prof. Van
Goethem af met Yvette Heuvelmans. Zij vertelt over de armoede:
o ‘Wat ik me herinner is dat er heel veel arme vreemde Joden waren, die door hun miserie
luizen hadden. Die mensen konden ’s nachts niet slapen door dat ongedierte en zaten
daarom de hele tijd aan hun raam op straat te kijken en te praten. Ik herinner me één huis
waar 44 van die arme mensen woonden.’

16. Hoe groot was de collaboratie met de bezetter bij de Antwerpse bevolking, relatief en in absolute
aantallen ? Welke weerslag had dit op het politiekorps ?
• 22 februari: In Antwerpen houdt de Nationaal-Socialistische Jeugd een studiedag over tewerkstelling
van Vlaamse jongeren in Duitsland.
o Collaborateurs en hun organisaties zijn kleine groep en kunnen rekenen op veel afkeuring.
o Maar in absolute getallen uitgedrukt gaat het in Groot-Antwerpen toch om enkele 10.000en
burgers, op een totale bevolking van zo’n 530.000.
• 11 juli: Op de Vlaamse feestdag marcheren overal in Vlaaderen collaborerende organisaties door de
straten, met vaandels en trommels.
o In toespraken wordt hulde gebracht aan de Führer.
o De Antwerpse politie staat in elk commissariaat klaar om bij mogelijke rellen op te treden.
MAAR op de lijst van de vele bewakingsopdrachten zijn de Joodse synagogen geschrapt. Is dit
een uitnodiging tot Grote Schoonmaak?
• 19 augustus: Het is intussen duidelijk dat de Antwerpse overheden vinden dat de agenten moeten
meewerken aan de razzia’s.
o Dat bewijst niet alleen het autoritaire dagorder van De Potter van 15 augustus maar ook het
stilzwijgen van de burgemeester en de PdK.
• 10 september: Het zijn drukke tijden voor collaborerende transportbedrijven.
o Vandaag haalt Arthur Pierre zo’n 14 ton meubelen op.
• 11 september: Vijfde razzia: Nu zijn er in het Antwerpse korps ook de nodige agenten die de Duitsers
maar al te graag willen helpen, vooral in de zesde wijk.
• 18 september: Antwerpen wordt met de dag gevaarlijker voor Joden. Overal zijn er verklikkers.
• 23 september: Vlaamse collaborateurs lijken nu orde en gezag over te nemen van de politie.
o In de zevende wijk krijgt een agent op straat een bevel van een gewone Antwerpenaar in
burger!
o In de Antwerpse stadsfeestzaal moeten de Antwerpenaars nieuwe rantsoenkaarten afhalen.
▪ Dit is nieuwe jachtmethode: De belanghebbende legt zijn identiteitskaart aan de
stadsambtenaar voor: bij Joden staat op die kaart JOOD-JUIF gestempeld.
▪ De Sipo vraagt aan de aanwezige politie om Joden die zich aanbieden in hechtenis te
nemen.
o Een groepje van SS-Vlaanderen, allen in burger, is discreet aanwezig.
o De prooi wordt in een aparte kamer opgesloten en de Jodenjagers gaan vervolgens bij het
slachtoffer thuis op zoek naar familieleden.
o Aan de uitgang van de stadsfeestzaal controleren Vlaamse SS’ers in burger of stadsbeambten
geen Joden door de mazen van het net laten glippen.

14
 o De Vlaamse SS’ers gaan nu ook voluit de confrontatie aan met de slappelingen in het
stadsbestuur.
o De Duitsers spuwen de politie als korps uit en zoeken ondersteuning bij de vechtjassen van
de SS-Vlaanderen.
• 12 oktober: 3 Vlamingen in burger sleuren een Joodse vrouw uit een huis.
o Een man wil tussenbeide komen, krijgt klappen, maar slaat terug, tot een van de Jodenjagers
een revolver trekt.
o Hij begrijpt nu dat deze Vlamingen voor de Duitsers werken.
o De man en de vrouw worden samen in een verhuiswagen gedreven, waarin al Joden zitten
die eerder opgepakt werden.
o Plots springt een Joodse man uit de wagen en rent weg.
o Een Vlaming schiet hem neer, sleept hem over de straat en gooit hem terug in de wagen.
o Bij dat incident is ook een Antwerpse politieagent aanwezig. Die noteert aan einde van de
dagtaak: ‘Hedennamiddag ter beschikking geweest bij het opeisen der Joden.’
• In het Antwerpse politiekorps bedroeg het aantal ‘zwarte’ agenten hooguit 15%.
o Het was slechts een kleine minderheid.
o Door het wegvallen van een democratisch kader had die minderheid echter wel voldoende
macht om een gewelddadig politiebeleid neer te zetten, met inbegrip van schaamteloze
straattereur tegen Joden en anti-Duitsgezinden.
• Op het stadhuis werd actief meegewerkt aan de voorbereiding van de razzia’s.
o De stad bracht het beddenmagazijn aan de Van Diepenbeeckstraat in gereedheid.
o Burgemeester Delwaide voerde einde juli een grondige organisatie van de politie door,
waarbij de ‘zwarte’ agenten zoveel mogelijk in de ‘Joodse’ zesde wijk werden
geconcentreerd.
o De razzia’s zelf waren ook zeer goed voorbereid.
• De Duitsers voerden al op 22-23 juli en in de nacht van 12-13 augustus grootscheepse razzia’s uit.
o Die van 15 augustus was de eerste met medewerking van de Antwerpse politie.

17. Waar in 1942 vindt u sporen van het verzet in Antwerpen? Hoe gaan de lokale overheden en de
Duitse bezetter hiermee om? Ziet u verschillen met andere steden in België?
• In Henegouwen en Luik nemen de gewapende aanslagen toe.
o De socialisten staan er sterk en de communisten genieten er eveneens een grote aanhang.
o Ook in Brussel is er heel wat verzet.
▪ Er is een sterke Franstalige liberale traditie.
o In steden als Antwerpen en Gent blijven aanslagen een zeldzaamheid.
• Een winkel op de Isabellalei verkoopt uit solidariteit met de Joden een zespuntige ster bedrukt met de
kleuren van de Belgische vlag.
o De ster lokt veel agressie uit. Duitse soldaten en Vlaamse collaborateurs vallen de thans erg
zichtbare Joden alsmaar vaker lastig.
• De Antwerpse communistische verzetskrant Het Vrije Woord roept de Belgen op ‘in de Jodenster een
aanmaning te zien tot solidariteit en hulp’.
• In bezet BE is op bevel van de bezetter de nationale feestdag een gewone werkdag.
o Her en der zijn er moedigen die toch hun winkel gesloten houden.
o De politie staat paraat om manifestaties in de kiem te smoren.
• Adjunct-commisaris Selleslachs rapporteert over clandestiene pamfletten. Hij noemt ze ‘Duitsvijandige
briefjes’.
o Hij schrijft ook een pv uit voor een man met BE insigne op de jas gespeld.
• Er zijn agenten die vlug-vlug Joden verwittigen wanneer ze te horen krijgen dat er een razzia zal
plaatsvinden.
o Bij gebrek aan legaal verzet van de hoofdcommissaris, burgemeester en procureur des
Konings zijn het dus politieagenten, die hun toevlucht nemen tot illegaal verzet.
• Na de 4 razzia worden de opgepakte Joden bijeen gebracht in Cinema Plaza.
e

15
 o Inwoners van Deurne stromen massaal toe om Joden te helpen en kledij en eten toe te
stoppen.
o Agenten laten hier en daar jonge Joodse moeders en bejaarden gaan.
• Een agent moet voor burgemeester Delwaide verschijnen omdat hij op 28 augustus de ‘bijzondere
opdracht (=razzia)’ niet wilde uitvoeren.
o De burgemeester geeft hem formele berisping en hij verliest 3 vakantiedagen.
o Dat is een lichte straf om een bevel te weigeren. Er is dus nog ruimte om administratief
verzet te plegen.
• De Duitsers strafte de ongehoorzaamheid en insubordinatie van de politie door ze de razzia van 28-29
augustus helemaal zelf te laten uitvoeren.
o Toch stelden nog heel wat agenten zich laks op (joden waarschuwen, acties slapjes
uitvoeren…).
• Midden september komt de hulp aan Joden op gang.
o Er groeien netwerken van onderduikadressen en vluchtroutes.
o Belgen laten Joden onderduiken in hun huizen.
• Vanaf eind oktober regent het aanslagen en sabotageacties.
• De opstelling van de Antwerpse politie tijdens de razzia’s verschilede niet wezenlijk met die van
Amsterdam, Parijs of elders.
o Agenten die met tegenzin aan de razzia’s deelnamen, bevonden zich in een erg moeilijke
positie.
o Dat gold ook in Deurne, waar het gehele korps werd ingezet en waar de plaatselijke
commisaris met strenge hand over de uitvoering waakte. Ook daar was de razzia bijzonder
effectief.

18. Welke categorieën binnen de joodse gemeenschap ontsnapten officieel aan deportatie ? Was dit
ook zo in de praktijk ?
• Jood is, zo bepaalden de Duitsers, eenieder die 3 Joodse grootouders heeft.
• Zwangere vrouwen, zieken, kreupelen en andere arbeidsongeschikten moesten worden vrijgesteld
van verplichte tewerkstelling.
o In de praktijk verliep dat vaak anders.
• Belgen, Britten, Amerikanen, Turken, Hongaren, Roemenen en Brazilianen mogen niet worden
aangehouden.
o Roemenië en Hongarije zijn bondgenoten van het Reich.
o Britten en Amerikanen worden vrijgesteld omdat het Reich zich wil behoeden voor
wraakmaatregelen tegen Duitse onderdanen in GB en de VS.
• Het personeel van de Joodse Raad werd vrijgesteld.
• Roemeense Joden hebben een bijzondere status.
o Ze hoeven geen Jodenster te dragen en zijn vrijgesteld van deportatie.
o Al pakken de Duitsers soms wel een Roemeen op die dan ‘per vergissing’ op een konvooi
belandt.
o Tegen half oktober is ¼ Roemeense Joden weggevoerd.
• Joden gehuwd met een niet-Joodse Belg en hun kinderen.
o In de jacht op de Joden pakken agenten ook die mensen op. Het is dan aan de Duitsers om ze
vrij te laten.
o Ook de kinderen worden soms meegenomen.
o Kinderen jonger dan 5 jaar worden niet meegenomen. Dat is de leeftijdsgrens voor verplichte
tewerkstelling.
• Bij de vierde razzia komt volgend bevel:
o Alle Joden van welke ouderdom ook, mannen, vrouwen en kinderen moesten opgeleid
worden. Enkel een kind onder de 12 maanden mocht met de moeder thuis gelaten worden,
de overige van het gezin moesten worden opgeleid.

16
19. De Antwerpse schepen van Onderwijs voert in september 1942 veranderingen door ten nadele van
de joodse gemeenschap. Waarover gaat dit, en welke onverwachte gevolgen vloeien hieruit voort ?
• Schepen Van Roosbroeck heeft in overleg met de Joodse Raad het beleid van rassenscheiding verder
uitgewerkt.
o De stad stelt 4 schoolgebouwen ter beschikking voor de Joodse kinderen die tot nu toe naar
het stedelijk onderwijs gingen.
o In de chaos heeft de Joodse Raad beslist het nieuwe Joodse schooljaar met een maand uit te
stellen.
• Op 1 oktober begint het Joodse schooljaar.
o De Tachkemonischool en de stadsschool zijn de enige scholen waar nog Joods onderwijs
gegeven wordt.
o Samen tellen ze zo’n 200 leerlingen, nog geen 5% van het aantal Joodse leeringen in
Antwerpen in januari 1942.

20. Wat was de Joodse Raad, en welke rol speelde dit orgaan voor de Antwerpse jodenbevolking?
• Op 1 december heeft de Militärverwaltung de ‘Vereeniging van Joden in België’ opgericht.
• Afdelingen in Antwerpen, Brussel, Charleroi en Luik
• Taken:
o Joodse scholen
▪ Onderwijs voor kinderen vanaf 16 jaar die niet meer worden toegelaten tot
stadsscholen.
o Joodse belangen behartigen (bv. apart park voor kinderen en ouderen, vrijstelling van
tewerkstelling voor vrouwen die pas bevallen zijn…)
o Maaltijden voor behoeftige Joden
o Aanklachten neerleggen voor Joden die bestolen, geslagen… worden.
▪ Ook klachten bij bezetter over corruptie van Duitse soldaten (bv. soldaten die Joden
verplichten geld te geven zonder ontvangstbewijs).
o Ijveren voor vrijstelling van verplichte tewerkstelling voor eigen personeelsleden en hun
gezinsleden.
o Verwanten van Joden die afgevoerd worden informeren.
o Hulppakketten naar de Dossinkazerne sturen en behoeftigen in Antwerpen voorzien van
kledij voor de winter.
o Reguliere liefdadigheidsacties voortzetten (ziekenbezoek, voedselbedeling…)
o De Joodse Raad probeert te bemiddelen bij arrestaties van de Sipo-SD.
• Ze moeten echter ook meewerken met de bezetter:
o Jodenregistratie organiseren.
▪ Joden zijn verplicht zich bij de Raad te laten inschrijven.
o Communicatie tussen Joden en bezetter (bv. brieven over tewerkstelling).
o In woningen van Joden die afgevoerd zijn naar Dossinkazerne kleding ophalen.
• Het beleid van de Joodse Raad sloot goed aan bij wat de nazi’s wilden.
o Ze moesten ook maandelijks verslag uitbrengen aan de Sipo-SD.

21. Waaruit bestond het verschil tussen de aanpak van de Brusselse en de Antwerpse lokale overheden
bij de jodenvervolging ? Wat was het verschil met de situatie in Amsterdam ?
• Oktober 1940: Verplichte Jodenregistratie waaraan de BE administatie in heel het land probleemloos
haar medewerking verleende.
o Sinds die registratie kent de BE administratie de Joden.
▪ Weten waar ze wonen.
▪ Volgen als ze verhuizen.
▪ Aanmanen om ook andere Jodenverordeningen na te leven.
▪ Geven alle informatie nauwkeurig door aan de bezetter.

17
• 5 maart: Almaar meer Joden verhuizen naar de meer Joodsvrinedelijke Brusselse gemeenten.
o De sfeer is er veel liberaler, men is er sterk anticollaboratiegezind, patriotisch.
o Ook de ‘linkse’ regio Charleroi lijkt een veilig toevluchtsoord.
o Tegenover Antwerpen en Gent: Radicaal-nationalistische fracties van de Vlaamse Beweging,
in de greep van de Nieuwe Orde.
• 7 juni: De Jodensterren zijn nog niet beschikbaar maar intussen hebben de 16 gemeenten van de
Brusselse agglomeratie al wel in een gezamelijke brief geprotesteerd.
o De burgemeesters laten de Militärverwaltung weten dat de medewerking aan zo’n inhumane
maatregel niet van hen kan worden gevraagd.
o Op 12 juni komen er toch barsten in het verzet: de gemeente Jette werkt toch mee.
• 6 juli: In brussel weigert de burgemeester zijn politie ter beschikking te stellen voor de aanhouding van
werkonwilligen die geen gevolg hebben gegeven aan een oproep voor de Atlantikwall.
o In een brief aan de bezetter beroept hij zich daarvoor op de Conventie van Den Haag.
• 19 juli: Deze dagen is er een toeloop uit Nederland van radeloze Joden.
o Bij onze noorderburen is het immers allemaal nog erger dan hier.
o Behalve in Amsterdam, waar de bezetter blijkbaar alle Joden wil samenbrengen.
▪ Daar is fietsen nog toegestaan (in de andere steden in NL enkel nog te voet).
o BE heeft alleen een Militärverwaltung, een militair bezettingsbestuurd, terwijl NL ook te
maken heeft met een Zivilverwaltung, een burgerlijk bezettingsbestuur.
▪ Daardoor hebben de nazi’s een veel grotere greep op het land.
▪ Hoe dan ook kan in BE de bezetter evenzeer rekenen op een volgzame administratie.
• In Antwerpen ging het er niet anders aan toe dan in Amsterdam, Parijs of Lyon.
o Enkel de Brusselse gemeenten lieten goed de marge zien die de lokale overheden in bezet BE
hadden om de Duitsers af te wimpelen in ‘correct’ legaal overleg.
o Anders dan Antwerpen gebruikte Brussel die marge.
o Eerst weigerden gemeetelijke overheden (behalve Jette) de Jodenster uit te reiken.
o En in september werkte het politiekorps niet mee aan grote Jodenrazzia in Brussel.
o Op 1 augustus werd de burgemeester van Ukkel, de initiatiefnemer van de collectieve brief,
afgezet door de bezetter.
• Vierde (geplande maar afgezegde) razzia: Anders dan in Brussel eisen de Antwerpse overheden slaafse
gehoorzaamheid van alle manschappen.
• 25 september: Kardinaal van Roey zou bij burgemeester Delwaide de Jodenvervolging aan de kaak
hebben gesteld. Dan kan die toch niet machteloos blijven toekijken?
o Hij gaat op de Feldkommandatur het probleem aankaarten: oplossing:
▪ BE politie zal niet langer worden ingeschakeld bij de ‘evacuering der Joden’.
▪ Sipo zal discreter te werk gaan bij de Jodenaanhoudingen om te vermijden dat de
bevolking sympathie zou krijgen voor de Joden.
• Op het stadhuis werd actief meegewerkt aan de voorbereiding van de razzia’s.
o De stad bracht het beddenmagazijn aan de Van Diepenbeeckstraat in gereedheid.
o Burgemeester Delwaide voerde einde juli een grondige organisatie van de politie door,
waarbij de ‘zwarte’ agenten zoveel mogelijk in de ‘Joodse’ zesde wijk werden
geconcentreerd.
o De razzia’s zelf waren ook zeer goed voorbereid.
• De Duitsers voerden al op 22-23 juli en in de nacht van 12-13 augustus grootscheepse razzia’s uit.
o Die van 15 augustus was de eerste met medewerking van de Antwerpse politie.
o Zowel burgemeester Delwaide als PdK Baers werden uitvoerig ingelicht over acties waarin
ook de Antwerpse politie werd betrokken. Geen van beide reageerde.
o De burgemeester legde zelfs een tuchtsanctie op aan een agent die op 28 agustus had
geweigerd mee te werken aan de razzia.
• De opstelling van de Antwerpse politie tijdens de razzia’s verschilde niet wezenlijk van die in
Amsterdam.

18
 o Agenten die met tegenzin aan de razzia’s deelnamen, bevonden zich in een erg moeilijke
positie.
o Dat gold ook voor Deurne, waar het gehele korps werd ingezet en waar de plaatselijke
commissaris met strenge hand over de uitvoering waakte.
• In november, na El Alamein, veranderden de lokale Antwerpse overheden het geweer van schouder.
o Antwerpen nam zelfs het voortouw in het ambtenarenverzet, dat nu overal in BE de kop op
stak.
o Politieagenten en zelfs de hoofdcommissaris traden nu ‘officieel’ toe tot het verzet.

22. Hoe kan u verklaren dat gedurende de oorlog hetzelfde internationaalrechtelijke kader blijft gelden
(de Conventie van Den Haag van 1907), maar dat men het telkens anders leest ? Geef een voorbeeld
• Op 9 maart vaardigde de Militärverwaltung een kaderverordening uit over de verplichte tewerkstelling
in BE en Noord-FR. Dat is strijdig met ‘Den Haag 1907’.
o Secretaris-generaal Verwilghen protesteert bij de bezetter tegen de verordening.
o Maar in feite heeft de bezetter Den Haag al in okt 1940 geschonden met de eerste
Jodenverordeningen. Verwilghen staat nu zeer zwak omdat:
▪ Toen protesteerden secretarissen-generaal niet en lieten ze zelfs weten dat voor
Jodendiscriminatie op BE autoriteiten kon worden gerekend.
▪ Ook tegen volgende schendingen hebben BE overheden niet geprotesteerd.
• Art. 46 van de Conventie stelt dat ‘godsdienstige overtuiging en uitoefening van erediensten moet
worden eerbiedigd’.
o Dat wordt ook geschonden door de verordening van de bezetter dat mijnwerkers één zondag
per maand moeten werken. Dat is een inbreuk op de zondagsrust.
• Op 6 juli weigert de Brusselse burgemeester zijn politie ter beschikking te stellen voor de aanhouding
van werkonwilligen die geen gevolg hebben gegeven aan een oproep voor de Atlantikwall. Hij beroept
zich daarbij op de Conventie.
• 16 aug, 1 dag na de derde razzia:
o PdK Baers en burgemeester Delwaide grijpen niet in.
o De illegale aanhoudingen zijn in strijd met het bezettingsrecht want ze druisen in tegen de
Conventie.
o Baers zou dus stappen moeten ondernemen. Hij waakt immers over de wettelijkheid en moet
ambtshalve optreden bij inbreuken op de OO.
o Ook Delwaide zou moeten reageren want elke ambtenaar die bij uitoefening van zijn
opdracht kennis krijgt van een misdrijf moet hiervan bij het gerecht aangifte doen.
• Eind oktober: procureur Baers laat de gerechtelijke ambtenaren in zijn arrondissement weten dat ze
niet mogen meewerken aan aanhoudingen in het kader van de verplichte tewerkstelling.
o Op grond van de Conventie heeft bezettende macht feitelijke bevoegdheden, onder meer op
vlak van ordehandhaving (impliceert medewerking aan aanhoudingen).
o Het probleem is dat de Duitse bezetter ook aanhoudingen verricht die ingaan tegen het
internationale recht zelf.
o De verplichte tewerkstelling in Duitsland komt neer op een deportatie van de bevolking, en
dat is verboden door de Conventie.
o Baers wil zijn verbod echter niet beperken tot die ene casus, omdat de Duitsers nooit het
motief voor aanhouding meedelen. Hij wil elke medewerking met de bezetter verbieden die
kan leiden tot een aanhouding in strijd met de BE wetgeving.
o Dat komt neer op het uitrangeren van de Conventie.
• De Belgisch-Londense repressiewetten van 17-12-1942 zijn strijdig met de Conventie.
o Zo staat in BE voortaan doodstraf op ‘wetens’ dienen van de politiek van de vijand.
o Dat komt in de praktijk neer op een verbod tot samenwerking met de bezetter.
o Deze wet is nog steeds van kracht en ondergraaft, wat BE betreft, het fundament van het
internationale bezettingsrecht.

19
 23. Waarom werden de jodenrazzia’s in 2017 zo verschillend herdacht in Deurne en Zurenborg ? Hoe
verklaar u de mate van interesse waarmee de verschillende overheden dit in België behandelen ?

Deurne:
• 75 jaar na de razzia’s waaraan de Antwerpse politie heeft deelgenomen.
• 15 augustus: korte reactie van burgemeester Bart De Wever: tweet vanop vakantie.
• 10 dagen later: initiatief tot herdenking van district Deurne.
o In uitnodiging wordt elke betrokkenheid van Antwerpse politie verzwegen.
o Er wordt enkel in gezegd hoe Antwerpse politie zou geholpen hebben met verzet.
o 27 augustus: Herdenking
▪ Eerste spreker heeft het enkel over een ‘verzetsdaad uniek in Europa’
▪ Tweede spreker (vertegenwoordiger Joodse gemeenschap in Antwerpen):
‘heldendaad van de politiemensen waarvoor we hen dankbaar moeten zijn’.
▪ Over de Joodse slachtoffers wordt geen woord gezegd.
o Men brengt de razzia in Deurne in verband met politieverzet ‘dat uniek is in Europa’.
o 14-15 augustus 1944: Sipo-SD pakte 66 agenten van het politiekorps in Deurne op
▪ Uiteindelijk zit het voltallige politiekorps achter de tralies, op Hendrickx en enkele
anderen na. Waarom?
▪ Veel agenten in Deurne traden toe tot verzet vanaf nov-dec 1942.
• Joden en geallieerde piloten verbergen
• Drukken en verspreiden van verzetsblaadjes
• Vervaardigen van valse identiteitsbewijzen
• Verzamelen en doorseinen van militaire inlichtingen
• Aanleggen van geheime wapendepots
• 35 agenten komen om, evenveel families zijn in de rouw
o Daarom wordt de oorlog nog zo levendig herdacht in Deurne.
• In 1947 plaatste de gemeente een monument voor haar politieke gevangenen.
o Later werden straten naar omgekomen agenten vernoemd.
• Gebrek aan accurate bronnen: minder nauwkeurige verhalen beginnen de ronde te doen.
o Verzetsdaden uit de twee laatste oorlogsjaren straalden af op de jaren ervoor.
o Razzia van 28 augustus 1942, waaraan het hele Deurnese politiekorps moest deelnemen, was
bijzonder effectief.
o Slechts hier en daar was er enige tegenkanting.
o De doelstellingen van de bezetter werden wel gehaald.
• Het politiekorps stond onder zware druk van commisaris Hendrickx, die onwilligen aan de Duitsers
dreigde te verklikken.
• Dat de herinneringen na de oorlog gingen verglijden is niet helemaal onbegrijpelijk.
o In een zwart-witte naoorlogse analyse kun je niet accepteren dat agenten die in het verzet
zaten en daardoor in Duitse kampen zijn beland, voordien ook effectief meewerkten aan een
grootscheepse razzia.
o Aug-sept 1942 is een heel andere tijd dan de periode na de Grote Ommekeer, vanaf nov
1942, toen alles anders werd.

Zurenborg
• Omdat de Antwerpse stedelijke overheid geen enkele herdenking van formaat lijkt te organiseren,
nemen rond 20 aug de inwoners uit een wijk waar de razzia’s hebben plaatsgevonden het initiatief,
onder impuls van Curieus Zurgenborg.
• Enkele maanden ervoor verscheen de roman ‘Wil’ van Jeroen Olyslaegers
o Hij beschrijft uitvoerig de razzia’s.
o Buurtbewoners zijn sindsdien geschokt door wat ze niet eerder wisten: in hun straat,
misschien in hun huis werden Joden opgepakt, afgevoerd en nadien vermoord.
o Ze nemen contact op met de schrijver en prof. Van Goethem.

20
o Ze organiseren een avondwandeling door de wijk en staan stil bij enkele huizen en hun
wijkschool. Er worden verhalen verteld over de mensen die er toen woonden.
▪ Deze herdenking doet de miserabele herdenking in Deurne wat vergeten.

21