Abxazetis Ekonomika

აფხაზეთის
აფხაზეთის ეკონომიკა
ეკონომიკა
თანამედროვე მდგომარეობა და
განვითარების პერსპექტივები
RUSSIA IS
AN OCCUPIER
ISBN 978-9941-26-782-6
afxazeTis ekonomika
Tanamedrove mdgomareoba da
ganviTarebis perspeqtivebi
gamomcemloba ùniversali~
Tbilisi 2020
winamdebare monografiul kvlevaSi gaanalizebulia afxa-
zeTis ekonomikis formirebis istoriuli wanamZRvrebi da ge-
ografiul-resursuli potenciali, Tanamedrove afxazeTis
ekonomikuri mdgomareoba ruseT-saqarTvelos 1992-1993 wle-
bis omamde da omis Semdgom periodSi, afxazeTis makroekonomi-
kuri ganviTarebis parametrebi, SromiTi resursebi da demog-
rafiuli mdgomareoba, dargobrivi struqtura; dadgenilia
calkeuli dargis ganviTarebis perspeqtivebi, sainvesticio
aqtivoba da sagareo vaWroba; Seswavlilia mcire da saSualo
biznesis ganviTarebis gzebi.
naSromSi dasabuTebulia afxazeTis ekonomikis kriminalu-
ri buneba da regioni warmodgenilia, rogorc ruseTis mier
ukanono fulis gaTeTrebis obieqti.
naSromi gankuTvnilia mecnierebis, mkvlevrebisa da yvela
im pirisTvis, romelic dainteresebulia afxazeTis ekonomikis
Tanamedrove mdgomareobiT. afxazeTis ekonomikis kvlevis
procesSi is jerovan daxmarebas gauwevs am dargis specialis-
tebsa da studentebs.
avtorebi:
ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo uni-
versitetis saerTaSoriso biznesis kaTedris gamge, ekonomi-
kis mecnierebaTa doqtori profesori Teimuraz Sengelia
(mTavari redaqtori)
versitetis saerTaSoriso biznesis kaTedris mowveuli pro-
fesori, biznesis administrirebis doqtori bondo gasviani
(proeqtis xelmZRvaneli)
versitetis saerTaSoriso biznesis kaTedris asocirebuli
profesori, ekonomikis doqtori xaTuna beriSvili
versitetis saerTaSoriso biznesis kaTedris asocirebuli
profesori, ekonomikis doqtori lali xixaZe
© avtorTa koleqtivi, 2020

gamomcemloba ùniversali~, 2020
Tbilisi, 0186, a. politkovskaias #4, : 5(99) 33 52 02, 5(99) 17 22 30
E-mail: universal505@ymail.com; gamomcemlobauniversali@gmail.com
ISBN 978-9941-26-782-6
recenzentebi:
soxumis saxelmwifo universitetis

asocirebuli profesori
irma dixaminjia
soxumis saxelmwifo universitetis
asocirebuli profesori
madona gelaSvili
naSromi gamoica àfxazeTis mecnierTa mxardaWeris

programis~ sagranto dafinansebiT. avtorebi madlo-
bas uxdian afxazeTis avtonomiuri respublikis ganaT-
lebisa da kulturis saministros mxardaWerisTvis.
Sinaarsi
Tavi I. afxazeTis ekonomika: formirebis
wanamZRvrebi da Tanamedrove mdgomareoba ..............................5
1.1 afxazeTis ekonomikis formirebis
istoriul-geografiuli safuZvlebi....................................5
1.2 afxazeTis ekonomikis resursuli potenciali............10
1.3 afxazeTis ekonomika 1992-1993 wlebis
ruseT-saqarTvelos omamde ......................................................14
1.4. afxazeTis ekonomikuri istoriis narkvevebi ..............18
1.5 afxazeTis ekonomikuri potencialis analizi .............28
1.6 ruseTis federaciis roli afxazeTis
ekonomikur eqspansiaSi ...............................................................39
Tavi II. okupirebuli afxazeTis socialur-ekonomikuri
mdgomareoba: analizi, Sedegebi da perspeqtivebi................47
2.1 afxazeTis mosaxleoba da SromiTi resursebi..............47
2.2 mSp da saxelmwifo biujeti..................................................59
2.3 afxazeTis ekonomikis dargobrivi struqtura
da seqtoruli ganviTareba ........................................................61
2.4 afxazeTSi biznesis ganviTarebis tendenciebi
da perspeqtivebi............................................................................123
2.5 sainvesticio aqtivoba afxazeTSi .................................143
2.6 afxazeTis sagareo vaWroba da sagareo
ekonomikuri saqmianoba...............................................................152
Tavi III afxazeTis ekonomikis kriminaluri buneba................160
3.1 afxazeTis ekonomikuri damoukidebloba:
miTi da realoba ...........................................................................160
3.2 fulis gaTeTrebis winaaRmdeg brZolis
samarTlebrivi meqanizmi ............................................................172
3.3 fulis gaTeTrebis pirobebi ruseTis mier
okupirebul afxazeTSi ...............................................................175
3.4 ruseTis mier afxazeTis eqspansiis
ekonomikuri safuZvlebi ............................................................179
3.5 fulis gaTeTrebis instituciuri safuZvlebi
okupirebul afxazeTSi ...............................................................185
3.6 okupirebuli afxazeTi, rogorc fulis
gaTeTrebis saerTaSoriso derefani .....................................199
daskvnebi....................................................................................................216
gamoyenebuli literatura da internet-resursebi............228
proeqtSi monawile avtorebis Sesaxeb ........................................232
Tavi I.
afxazeTis ekonomika: formirebis
wanamZRvrebi da Tanamedrove mdgomareoba
1.1 afxazeTis ekonomikis formirebis

istoriul-geografiuli safuZvlebi
afxazeTi (afx. Аԥсны [afsnჷ]) saqarTvelos isto-

riul-geografiuli nawilia, ganTavsebuli qveynis
Crdilo-dasavleTiT, Savi zRvis aRmosavleT sanapiro-
ze, romlis saerTo farTobia 8,7 aT. kv. km. mdebareobs
mdinareebs engursa da fsous Soris. afxazeTis teri-
toria okupirebulia ruseTis federaciis SeiaraRebu-
li Zalebis mier 1992-1993 wlebis ruseT-saqarTvelos
omis Semdgom, saqarTvelos es teritoria imarTeba ma-
rionetuli defaqto xelisuflebisa da ruseTis impe-
rialisturi Zalebis mier. saerTaSoriso samarTlis
normebis uxeSi darRveviT afxazeTis damoukidebloba
aRiara ruseTis federaciam da masTan sxvadasxva gari-
gebis sanacvlod _ nikaraguam da naurum. afxazeTis
samxreT-aRmosavleTiT samegrelo-zemo svaneTis mxa-
ris administraciuli sazRvris gaswvriv gadis saoku-
pacio xazi.
afxazeTis teritoriaze adamianis cxovrebis kva-
li arqeologiurad dadasturebulia qveda paleoli-
Tis periodidan (iaSTxvis namosaxlari) [16]. ukve Zv. w.
IV aTaswleulidan afxazeTSi ganviTarebuli iyo eko-
nomikis sxvadasxva dargi. maT Soris: soflis meurneoba
- miwaTmoqmedeba da mesaqonleoba, keramikis warmoeba,
qvis, spilenZisa da brinjaos damuSaveba, rac metyve-
lebs imaze, rom istoriulad afxazeTi am periodSi sa-
qarTvelos ekonomikurad aqtiuri regionia.
5
antikuri epoqis dasawyisisaTvis dasavleT saqar-
TveloSi yalibdeba kolxeTis samefo, romelic afxaze-
Tis teritoriasac moicavs. Zv. w. VI-V saukuneebSi aq
arsebuli dasaxlebebis bazaze warmoiqmna ZvelberZnu-
li axalSenebi: dioskuria, gienosi, trigliti, pitiun-
ti da sxvebi, romlebic gamoirCeodnen vaWrobiTa da
zRvaosnobiT. Zv. w. I saukuneSi kolxeTis samefo dasus-
tda da daiSala. amis Sedegad afxazeTis teritoriaze
afsilebis, abazgebis da sanigebis samTavroebi warmoiq-
mna, xolo mTian zonaSi _ misimianTa svanuri gaerTia-
neba. III-IV saukuneebSi Camoyalibda lazTa samefo, ro-
melmac Tavisi Zalauflebis qveS mTel kolxeTTan er-
Tad gaaerTiana afxazeTis teritoriac. V-VI saukune-
ebSi afxazurma tomebma dasavleTiT gadainacvles. am
periodSi lazikis sazRvari Tanamedrove soWis Crdi-
loeTiT gadioda. VIII saukuneSi Camoyalibda afxaze-
Tis samTavro, romelmac gaaerTiana mTeli dasavleT
saqarTvelo. axal politikur erTeuls àfxazTa same-
fo~ ewodeboda da dedaqalaqi quTaisSi hqonda. IX-X sa-
ukuneebSi afxazeTi erTiani qarTuli samefos Semad-
genlobaSi Sedioda saerisTavos saxiT. saqarTvelos
samefo-samTavroebad daSlis Semdeg, XVII saukunis da-
sawyisSi Seiqmna afxazeTis damoukidebeli samTavro,
romelic XVII_XVIII saukuneebSi formalurad imere-
Tis samefoSi Sedioda. 1810 wels afxazeTis mTavarma
ruseTis mfarveloba miiRo. 1864 wels ruseTis mTavro-
bam afxazeTis samTavro gaauqma da Seiqmna soxumis sam-
xedro ganyofileba [16].
1918 wlis 13 seqtembers miRebuli `saqarTvelos
erovnul sabWoSi erovnul umciresobaTa warmomad-
genlobis Sesaxeb~ kanonis Tanaxmad, afxazebs erovnu-
6
li umciresobis warmomadgenlebisTvis gaTvaliswine-
buli 26 adgilidan hqondaT 3 adgili.
1918-1921 wlebSi afxazeTi saqarTvelos demokra-
tiuli respublikis SemadgenlobaSi Sevida avtonomiis
statusiT. es aisaxa saqarTvelos demokratiuli res-
publikis damfuZnebeli krebis mier 1921 wlis Teber-
valSi miRebul saqarTvelos konstituciaSi, romelic
exeba qveynis erovnul-saxelmwifoebriv mowyobas.
kerZod, konstituciis meTerTmete Tavis 107-e muxlSi
naTqvamia:
`Tavi 11. avtonomiuri mmarTveloba
muxli 107. saqarTvelos respublikis ganuyofel
nawilebs _ afxazeTs/soxumis olqi/, samuslimano sa-
qarTvelos (baTomis mxare) da zaqaTalas/zaqaTalis
olqi/eniWebaT adgilobriv saqmeebSi avtonomiuri
mmarTveloba.
muxli 108. wina muxlSi moxsenebul avtonomiur
mmarTvelobaTa debulebani SemuSavebuli iqneba calke
kanoniT [16].~
1921 wlis 25 Tebervals sabWoTa ruseTis mier sa-
qarTvelos demokratiuli respublikis aneqsiis gamo
avtonomiuri mxareebis Sesaxeb debulebebis SemuSaveba
calke kanonis saxiT SeuZlebeli gaxda. afxazeTi da-
narCen saqarTvelosTan erTad gaxda sabWoTa ruseTis
mier aneqsirebuli nawili. sabWoTa xelisufleba afxa-
zeTSi damyarda 1921 wlis 4 marts. 1921 wlis 26 marts
afxazeTis revkomma mimarTa leninsa da stalins da mo-
iTxova afxazeTis ssr-s Seqmna da misi SeerTeba ruse-
Tis federaciisTvis. 1921 wlis 31 marts gamocxadda
afxazeTis ssr-s Seqmna. imave wlis 16 dekembers saqar-
Tvelosa da afxazeTis ssr-ebs Soris gaformda samo-
kavSireo xelSekruleba, romlis mixedviTac afxazeTi,
7
faqtobrivad, Sevida saqarTvelos SemadgenlobaSi. af-
xazeTis ssr-s mieca saqarTvelos ssr-s warmomad-
genlobiT organoSi deputatTa 1/3-is arCevis ufleba,
afxazeTis ssr-m SeinarCuna sakuTari komisariatebi,
garda sagareo saqmeTa komisariatisa. 1922 wlis Teber-
valSi afxazeTis sabWoebis pirvelma yrilobam daam-
tkica saqarTvelos ssr-sTan gaformebuli xelSekru-
leba.[8] 1922 wlis martSi Seqmnil amierkavkasiis sfsr-Si
afxazeTi Sevida, rogorc saqarTvelos ssr-s nawili.
sabWoTa kavSiris 1924 wlis konstituciaSi afxazeTi
moxseniebul iqna, rogorc avtonomiuri respublika.
1926 wlis 5 ivliss miRebul iqna saqarTvelos ssr-s
konstitucia, romelSic dafiqsirebul iqna, rom afxa-
zeTis ssr samokavSireo xelSekrulebis ZaliT Sedis
saqarTvelos ssr-Si da, Sesabamisad, amierkavkasiis
sfsr-Si.
1931 wlis 11 Tebervals saqarTvelosa da afxaze-
Tis sabWoebis VI yrilobis gadawyvetilebiT afxazeTis
ssr-m miiRo avtonomiis statusi da darCa saqarTvelos
ssr-s SemadgenlobaSi, rogorc afxazeTis avtonomiuri
sabWoTa socialisturi respublika.
afxazeTis, rogorc avtonomiuri respublikis,
samarTlebrivi mdgomareoba dafiqsirebul iqna ssr
kavSiris 1936 wlis, saqarTvelos ssr 1937 wlisa da af-
xazeTis assr 1937 wlis konstituciebSi, Semdeg ki _
ssr kavSiris 1977 wlis, saqarTvelos ssr 1978 wlisa da
afxazeTis assr 1978 wlis konstituciebSi [16].
afxazuri separatizmi sabWoTa wlebSi iZens orga-
nizebul xasiaTs. qarTul-afxazuri urTierTobebis
erT-erTi seriozuli gamwvaveba emTxveva ssrk-is axali
1978 wlis konstituciis miRebis periods da misi sababi
xdeba afxazeTis statusis sakiTxi. 1985 wlidan dawye-
8
buli `perestroikis~ Semdeg saqarTveloSi daiwyo Ria
erovnul-ganmaTavisuflebeli moZraoba saqarTvelos
damoukideblobisaTvis, rasac mkveTrad daupiris-
pirda sabWoTa kavSiris xelmZRvaneloba. aman, Tavis
mxriv, ruseTis mier afxazTa separatistuli moZraobis
gaaqtiureba gamoiwvia.
1991 wlis 31 martis referendumis Sedegebis sa-
fuZvelze saqarTvelos mTel teritoriaze Catarda
arCevnebi. 1991 wlis 9 aprils uzenaesma sabWom 1918
wlis 26 maisis saqarTvelos damoukideblobis aqtis sa-
fuZvelze miiRo deklaracia saqarTvelos saxelmwifo-
ebrivi damoukideblobis aRdgenis Sesaxeb.
aman kidev ufro gaaZliera ruseTis agresia. am ag-
resiis met-naklebad Sekavebisa da gamosavlis povnis
mizniT, qarTuli mxare wavida kapitulantur daTmoba-
ze: 1991 wlis 9 ivliss miRebul iqna afxazeTis axali sa-
arCevno kanoni, rac sabediswero Secdomad SeiZleba mi-
viCnioT. am kanonis mixedviT afxazeTis assr umaRles
sabWoSi umravlesoba, afxazebis saxiT daeTmo umcire-
sobas:
 mosaxleobis 47 % (qarTvelebi) parlamentSi war-
modgenil iqna 26 deputatiT;
 17 % (afxazebi) _ 28 deputatiT;
 danarCeni (sxvadasxva eTnikuri mosaxleoba) _
11 deputatiT.
amave kanoniT ganisazRvra, rom afxazeTis umaR-
lesi sabWos Tavmjdomare unda yofiliyo mxolod af-
xazi, mas eyoleboda ori moadgile _ erTi qarTveli da
erTi sxva erovnebis; ministrTa sabWos Tavmjdomared
ki dainiSneboda qarTveli.
am daTmobebis Sedegad, afxazeTis assr xelisuf-
leba uamrav arakanonier qmedebas axorcielebda, iReb-
da antikonstituciur samarTlebriv aqtebs. gansakuT-
9
rebiT aRsaniSnavia afxazeTis assr umaRlesi sabWos
prezidiumis dadgenileba, romlis Tanaxmadac, afxaze-
Tis teritoriaze iuridiuli Zalis armqoned da gauq-
mebulad gamocxadda saqarTvelos kanonebi. ruseTis
zewoliT 1992 wlis 23 ivliss afxazeTis assr-is umaR-
lesma sabWom miiRo gadawyvetileba, romlis Tanaxma-
dac Sewyda afxazeTis assr 1978 wlis konstituciis
moqmedeba da aRdgenil iqna afxazeTis ssr 1925 wlis
konstitucia.
1.2 afxazeTis ekonomikis resursuli

potenciali
geomorfologiurad afxazeTi ZiriTadad mTago-

riani regionia. daaxloebiT 74% mTebs uWiravs, danar-
Ceni _ vake-dablobebs. mTian nawilSi qedebi da maT So-
ris moqceuli xeobebi Warbobs. qedebidan udidesia
Crdilo-dasavleTidan samxreT-aRmosavleTisken gada-
Wimuli kavkasionis qedi. misi mTavari mwvervalebia:
agefsTa (3257 m), fsiSi (3970 m), erwaxvi (3910 m), dombai-
ulgeni (4046 m), gvandra (3985 m), aseve kluxorisa (2781
m) da maruxis (2746 m) uReltexilebi [17]. mTavari qedi
cicabod eSveba mdinareebis sakenis, CxalTisa da bzi-
fis xeobebisken. afxazeTis mTiani Sua nawili uWiravs
kavkasionis gverdiT qedebs: gagris, bzifis, kodorisa
da svaneT-afxazeTis qedebs, romlebsac, Tavis mxriv,
mravali ganStoeba aqvT, gagris meridianul qeds, rome-
lic mdinareebis gagrifSisa da Joekvaris xeobebs bzi-
fis xeobisagan gamoyofs. afxazeTis TiTqmis centra-
luri nawili xifsTis, aafsTis, gumisTis, kelasurisa
da bzifis auzebis wyalgamyofs uWiravs. qedis dasav-
10
leT nawili kirqvebiTaa agebuli da reliefis karstu-
li formebiT xasiaTdeba. afxazeTis Sua, mTiani zolis
aRmosavleTi nawili mdinareebis kodorisa da enguris
Rrma xeobebs Soris aRmarTul kodorisa da svaneT-af-
xazeTis qedebs uWiravs.
mdinareebis bzifisa da kodoris saTaveebi ZiriTa-
dad Zlier danaoWebuli, qvedaiuruli, Savi Tixa-fiq-
lebiTa da Suaiuruli vulkanuri qanebiT aris agebuli.
Suaiuruli asakisaa agreTve qalaq tyvarCelis midamo-
ebi, mdinareebis fsousa da bzifis auzebis qvanaxSiris
Semcveli Tixebi da qviSaqvebi. aRmosavleTiT kirqvebs
cvlis TabaSiriani feradi Tixebi da qviSaqvebi, xolo
CrdiloeTiT _ Tixebi, qviSaqvebi da TxelSreebrivi
kirqvebi. afxazeTis samxreT nawilSi gavrcelebuli
carculi da paleocenur-eocenuri qanebi ZiriTadad
kirqvebiT da mergelebiT aris warmodgenili, xolo
oligocenuri da neogenuri asakis naleqebi — qviSaqve-
biT, TixebiT da konglomeratebiT. es ukanaskneli Sed-
geba kavkasionis amgebeli qanebis gadanarecxi masale-
bisagan. afxazeTis samxreT nawilSi zedaiuruli, car-
culi, paleogenuri da neogenuri asakis qanebi sustad
aris danaoWebuli.
afxazeTis wiaRiseulidan aRsaniSnavia tyvarCeli-
sa da bzifis qvanaxSiris sabadoebi, mdinare bzifis sa-
TaveSi vercxliswylis sabado. mravladaa tyviis, Tu-
Tiis, spilenZisa da sxva liTonebis madangamovlinebe-
bi. araliTonuri wiaRiseulidan gvxvdeba ZiriTadad
bariti (bzifis, kodoris, moqvisa da aafsTis xeobebSi)
da TabaSiri, xolo saSeni da Sesamosi masalidan _ kir-
qva, saagure Tixa, serpentiniti, diabazi da dioriti.
gansakuTrebiT uxvad aris samkurnalo mineraluri
wylebi: naxSirorJangiani mineraluri wyaroebi mdina-
reebis kodoris, sakenis, gvandras, CxalTis, bzifis,
11
avadharisa da sxva xeobebSi, xolo Termuli samkurna-
lo wylebi _ tyvarCelis, soxumis, axali aTonisa da
gagris midamoebSi.
afxazeTis mTavari mdinareebi kodori, bzifi, Ra-
liZga, gumisTa, moqvi da sxvebi miekuTvnebian Savi
zRvis auzs. sasazRvro mdinareebia enguri da fsou.
mdinareebze bevri wyalvardnili da Woromia, axasia-
TebT swrafi dineba, SesarTavebTan qmnian mcire del-
tebs. mTavari mdinareebi Sereuli sazrdoobisaa: um-
Tavresad wvimis wyliT, zemoT — Tovlisa da yinulis
dnobis wyliT. miwisqveSa wylebiT sazrdoobis roli
didia karstul zonaSi. doneebis maqsimumi gazafxulze
da zafxulis dasawyisSia, minimumi - zamTarSi. afxazeT-
Si bevri tbaa: riwa, adueda, aZiJi, derikvaraZiSi, yvara-
Si, patara riwa, amtyeli, cisferi tba da sxva. isini ma-
Ral mTebSia ganlagebuli. zRvispira vake dablobze
lagunuri (inkiTis, bebesiris, papanwyvilis) da namdina-
revi tbebia. zogi tba donisa da sarkis farTobis
mkveTri cvlilebadobiT xasiaTdeba. tbebis nawili
mdidaria iqTiofauniT.
afxazeTSi 2000-ze meti saxeobis mcenarea, maT So-
ris 150 saxeobis xe da buCqovani mcenare. mTavari jiSe-
bia muxa, rcxila, wabli, wifeli, ifani, cacxvi, muryani.
mdidaria gareuli xexiliT (leRvi, panta, maJalo, xur-
ma, zRmartli, tyemali). qvetyeSi izrdeba maradmwvane
(Sqeri, wyavi, baZgi, bza) da foTolmcvivani (Txili, ie-
li, mocvi) buCqovanebi. notio xeobebSi gvxvdeba re-
liqturi uTxovari, xSiria leSambo: ekalRiWi, suro,
Rvetkeci, usurvazi. zRvispira vake-dablobebisa da
gorak-borcviani mTiswineTebis bunebrivi mcenareu-
loba mkveTrad saxeSecvlilia, umetesad gaCexilia.
amJamad Warbobs meoreuli dajgufebebi da kulturu-
li nakveTebi: baRebi, bostnebi, Caisa da citrusovanTa
12
plantaciebi. afxazeTis teritoriis daaxloebiT 55%
tyiT aris Semosili. dabalmTian zonaSi gavrcelebu-
lia wiflnari, masTan erTad izrdeba rcxila, wabli,
cacxvi, nekerCxali, soWi da sxva. qvetyeSi xSiria bza,
Tagvisara, Sqeri, wyavi da mocvi. saSualmTian zonaSi
Sereuli tyeebia gabatonebuli. aq tipuria wiflnar-
soWnari da wiflnar-naZvnari, gvxvdeba naZvnar-soWna-
ric. wiflnari zogan tyis zeda sazRvramde adis. mTis
tyeebs zemoT subalpuri tanbrecila tyeebis, buCqna-
rebisa da maRalbalaxeulobis zoli akravs. subalpuri
tyeebi ZiriTadad Sedgeba mTis nekerCxlisa da aryis
tanbrecila xeebisagan. buCqovanebidan izrdeba Rvia,
mocvi, deka, askili, maRalbalaxeulSi nairbalaxi War-
bobs. afxazeTis kirqviani qedebis subalpuri da alpu-
ri mdeloebi mdidaria mcenareTa endemuri saxeobebiT.
maRalmTis mdeloebi warmoadgens sazafxulo saZov-
rebs. afxazeTi mdidaria Zvirfasmerqniani, samkurnalo
nayofis momcemi, sakvebad vargisi, Taflovani da
mTrimlavi mcenareebiT.
afxazeTis teritoriaze gvxvdeba barisa da mTis
tyis cxovelTa saxeobebi. subalpur da alpur mdelo-
ebze binadrobs jixvi da arCvi, riwis tyeebSi cxovrobs
kavkasiuri iremi. mravalganaa Sveli, gareuli Rori. XX
saukunis dasawyisSi moispo kavkasiuri domba. farTo-
daa gavrcelebuli mgeli, tura, mela, maCvi, kverna
(TeTryela da yviTelyela), dedofala; zogan gvxvdeba
wavi, Crdilo-dasavleT nawilSi — evropuli waula.
tyeebSi binadrobs mura daTvi, focxveri da tyis kata.
axlo warsulSi iyo amierkavkasiuri jiqic. bevria kur-
dReli, kavkasiuri ciyvi, alTauri ciyvi (aklimatize-
bulia), Zilguda tyis daTvi, yviTelyela Tagvi, Cia
Tagvi, buCqnarisa da Cveulebrivi memindvria, aklima-
13
tizebulia nutria. mravalganaa cxvirnala, mRamiobi,
ponturi zRarbi, TeTrmucela kbilTeTra, didi kbil-
TeTra da sxva. frinvelebidan maRal mTebSi binadrobs
kavkasiuri SurTxi, kavkasiuri roWo, maRrani, alpuri
Wka, bevria mwyeri, tyis qaTami, yuryumela, ixvi, Tolia,
yanCa, ofofi, namgala, Zera, qori, mimino, arwivi, orbi,
batkanZeri, bu, zarnaSo, yvavi, yorani, molaRuri,
skvinCa da sxva.
mdinareebsa da tbebSi aris kalmaxi, kolxuri wve-
ra, kolxuri Rorjo, murwa, loqo, gambuzia. zog mdina-
reSi Savi zRvidan Sedis oraguli, svia, atlanturi
zuTxi, foreji da sxva.
1.3 afxazeTis ekonomika 1992-1993 wlebis

ruseT-saqarTvelos omamde
afxazeTze modioda yofili ssrk-s Cais daaxloe-

biT 23% da citrusebis 25%, tungis plantaciebis 18%.
amavdroulad, respublika awarmoebda Cais produqciis
16-17%, citrusis da tungis 20-22% da maRali xarisxis
yviTeli Tambaqos 45-50%. amdenad, Cais, Tambaqos ned-
leulis, Rvinis, eTerzeTebis, dakonservebuli xilisa
da bostneulis warmoebaSi afxazeTma sakmaod maRal
dones miaRwia. am periodSi es iyo ZiriTadi saeqsporto
produqcia [14, gv. 205-206].
80-ian wlebSi citrusis warmoeba saSualod 80,120
aTas tonas Seadgenda, Cais mza produqtebi - 80-100 aTas
tonas, Tambaqo - 6-7 aTas tonas. aseve ganviTarda sof-
lis meurneobis sxva dargebi: marcvleulis moSeneba
(simindi), mevenaxeoba, teqnikuri kulturebis moSeneba,
agreTve mefrinveleoba da mecxoveleoba.
14
mTiani reliefis gamo afxazeTSi sasoflo-sameur-
neo miwis farTobi mcirea - mTliani teritoriis 24.3%,
magram produqtiulia. eqspertebis azriT, yofil sab-
WoTa kavSirSi saSualod 100 heqtarze produqciis
mTliani Rirebuleba daaxloebiT samjer naklebi iyo,
vidre afxazeTSi. 100 ha mravalwliani soflis meurneo-
bis plantaciebis safuZvelze, es gansxvaveba kidev uf-
ro arsebiTi iyo [14, gv 212].
yofili ssrk-s ekonomikaSi afxazeTis yvelaze
Zvirfas simdidred iTvleboda mravalwliani sasoflo
plantaciebi, romlebic moSenda sabWoTa xelisufle-
bis wlebSi. mravalwliani plantaciebis gafarToeba
dafinansda kavSiris centraluri xelisuflebis mier.
miwis SezRuduli resursebis gaTvaliswinebiT, yurad-
Reba gamaxvilda soflis meurneobis racionalur sis-
temaze. soflis meurneobaSi miwis gamoyeneba organi-
zebuli iyo ise, rom gaSenebuli miwis TiToeuli heqta-
risTvis uzrunvelyofili iqneboda warmoebis mocu-
lobis zrda. soflis meurneobis seqtorSi produqciis
warmoebis organizebis ZiriTadi forma iyo saxelmwi-
fo sakuTrebaSi arsebuli (saxelmwifo meurneobebi,
meurneobaTaSorisi sawarmoebi, saganmanaTleblo me-
urneobebi) da koleqtiur-fermeruli kooperativis
seqtori. am sasoflo-sameurneo sawarmoebze modioda
afxazeTis sasoflo-sameurneo miwis 95%. mxolod 4%
iyo individualuri Sinameurneobebis gankargulebaSi
[14, gv. 216].
1990 wlis 1 noembris mdgomareobiT, afxazeTis
teritoriaze funqcionirebda 93 koleqtiuri meurne-
oba (maT Soris 2 Tevzis meurneoba), 56 saxelmwifo me-
urneoba da 18 sameurneo sawarmo. industriaSi dasaq-
mda daaxloebiT 60 aTasi muSaki. manqana-traqtorebis
parki jamSi 2500-2700 erTeuls Seadgenda.
15
sabWoTa periodSi afxazeTi sabWoTa kavSirSi spe-
cifikuri klimaturi pirobebis gamo gaxda sakavSiro
mniSvnelobis didi sarekreacio zona. amasTan dakavSi-
rebiT, 1978 wels samrewvelo mizniT tyis Wra aikrZala,
rac gansakuTrebiT mniSvnelovani iyo afxazeTisTvis,
rogorc sarekreacio regionisTvis.
sakurorto industriis centralizebuli dafi-
nansebis pirobebSi maRali iyo turizmis industriis
ekonomikuri efeqtianoba. es miRweul iqna sakurorto
kompleqsebis Seqmnis wyalobiT, romlebic mTeli wlis
ganmavlobaSi kurortis resursebis Tanabrad gamoye-
nebis SesaZleblobas iZleodnen. es momsaxureba orien-
tirebuli iyo sabWoTa bazarze, daculi iyo gare kon-
kurenciisgan, ramac Seqmna garkveuli upiratesoba. am
periodis ganmavlobaSi afxazeTSi funqcionirebda 138
obieqti, sadac mTeli wlis ganmavlobaSi 800 aTasze me-
ti adamiani isvenebda.
rac Seexeba omis (1992-1993) wina periodis mrewve-
lobas, is Seesabameboda afxazeTis bunebriv pirobebsa
da ekonomikur resursebs. dargSi iqmneboda respubli-
kis erToblivi erovnuli produqtisa da erovnuli Se-
mosavlis mniSvnelovani nawili. yofili ssrk statis-
tikis uwyebis Tanaxmad, 1980-ian wlebSi afxazeTis assr
industriuli warmoeba Seadgenda ssrk-s mTeli sam-
rewvelo warmoebis 12% -s. daaxloebiT 500 industriu-
li sawarmo muSaobda respublikaSi, sadac dasaqmebuli
iyo 30.9 aTasi adamiani. dargis struqturebSi mowinave
adgils ikavebda kvebis, msubuqi mrewveloba, energeti-
ka da manqanaTmSenebloba. am dargebis mTliani wili
mrewvelobaSi 1990 wels Seadgenda 87% -s.
sabWoTa xelisuflebis arsebobis mTeli perio-
dis ganmavlobaSi, sxvadasxva donis subieqtebis poli-
16
tikuri da ekonomikuri integracia ori miznis miRwevas
emsaxureboda:
1) socialuri samarTlianobis idealebze day-
rdnobiT regionebis socialur-ekonomikuri Tanaswo-
robis miRweva;
2) erovnuli ekonomikuri meqanizmis efeqtiani
funqcionirebis uzrunvelyofa, msoflio ekonomikur
procesebSi prioritetuli mdgomareobis miRwevis
mizniT.
sabWoTa kavSiris, rogorc imperiis, arseboba Se-
saZlebeli gaxda erTiani erovnuli ekonomikuri kom-
pleqsis Seqmnis wyalobiT, romelic qveynis yvela regi-
ons ekonomikur organizmTan akavSirebda, romlis ne-
bismieri elementi ver iarsebebda mTlianobidan izo-
lirebulad. am politikam mniSvnelovani gavlena moax-
dina afxazeTis socialur-ekonomikur ganviTarebaze,
romelic asazrdoebda sabWoTa imperias koloniuri
kulturebiT.
afxazeTis amJamindeli socialur-ekonomikuri
mdgomareoba ganpirobebulia im warumatebeli tran-
sformaciiT, romelic ukavSirdeba sabazro ekonomika-
ze gadasvlas, romelic daemTxva ruseT-saqarTvelos
oms (1992-1993), ramac avtonomiuri respublikis erov-
nul ekonomikas didi materialuri ziani miayena.
1995 wlis ianvarSi Catarebuli afxazeTis defaq-
to respublikis specialuri samTavrobo komisiis Se-
fasebiT, ruseT-saqarTvelos omis Sedegad, ekonomiki-
sadmi miyenebulma zianma 11.3 miliardi aSS dolari Se-
adgina [14, gv. 51-52]. dsT-s omis Semdgomi sanqciebi ase-
ve uaryofiT rols asrulebda afxazeTis ekonomikur
ganviTarebaSi. teritoria aRmoCnda izolirebul
mdgomareobaSi normaluri ekonomikuri ganviTarebis-
gan, ramac gamoiwvia omis Sedegad dazaralebuli eko-
17
nomikis vardna, mosaxleobis cxovrebis donis gauare-
seba da misi iZulebiTi migracia.
mosaxleobis yvelaze aqtiuri da potenciurad
warmatebuli nawili, ruseTis agresiisa da teritoriis
okupaciis Sedegad, mis sazRvrebs gareT aRmoCnda. se-
riozuli problemebi warmoiSva afxazeTSi mosaxleo-
bis darCenili nawilis ekonomikur, fizikur da fsiqo-
logiur reabilitaciasTan dakavSirebiT.
1.4. afxazeTis ekonomikuri istoriis narkvevebi
afxazeTs aqvs unikaluri klimati da buneba, rac

saSualebas iZleva ganviTardes turizmi da dasvenebis
industria. bunebrivi resursebidan industriis ganvi-
TarebisTvis yvelaze perspeqtiulia naxSiris, dolo-
mitis, granitis, marmarilos, tufis, baritis da tyviis
maragi. respublikas aqvs mineraluri da Termuli
wylebi, xolo mTian mdinareebs aqvT hidroenergetikis
ganviTarebis potenciali.
soflis meurneoba
mTeli Tavisi istoriis ganmavlobaSi, afxazeTi
agraruli regioni iyo, amitom tradiciuli unikalu-
ri praqtikiTa da teqnologiiT soflis meurneoba pri-
oritetul adgils ikavebda mis ekonomikaSi.
k.d. kudriavcevi 1922 wels gamoqveynebul àfxa-
zeTis istoriis~ masalebis krebulSi [8] aRniSnavda,
rom afxazeTSi `miwa aris qveynis mTavari Semosavlis
obieqti~. avtori gvawvdis saintereso statistikas (ga-
saTvaliswinebelia, rom es statistika asaxavs afxaze-
Tis industrializaciis sawyis periods):
18
 1910 wels mxolod oCamCiris navsadguridan
eqsportze gadioda 3 milionze meti fuTi si-
mindi (TiTqmis 50 aTasi tona), amJamad iwarmo-
eba 16,7 aTasi tona;
 yovelwliurad afxazeTSi iwarmoeboda 2,5-
dan 3 milionamde vedro Rvino. amJamad afxa-
zeTidan eqsportze daaxloebiT gadis 20 mi-
lioni boTli Rvino, aqedan afxazeTSi moyva-
nili venaxebidan _ daaxloebiT 700 aTasi
boTli;
 xmeli da axali xilis eqsporti weliwadSi 100
aTas fuTs aRemateboda (16 000 tonaze meti).
SedarebisTvis, amJamad afxazeTidan eq-
sportze gadis 3 500 tona citrusi;
 dafnis wliuri eqsporti 2 000 funts (32 to-
nas) aRwevda. amJamad dafnis foTlis eq-
sportireba ar xdeba;
 1914 wels Segrovebuli Tambaqos Rirebuleba
aRemateboda 7 milion rubls (dRevandeli
kursiT 5.46 miliardi rubli). amJamad Tamba-
qo eqsportze ar gadis saerTod;
 1917 wels afxazeTSi cxenebis raodenoba 15,7
aTas Tavamde aRwevda. amJamad 2 aTasia;
 kameCebis raodenobam 28 aTas Tavamde miaRwia,
dRes es dargi ar arsebobs;
 pirutyvis mTliani suladoba 103 aTasi Tavi
iyo, amJamad - 90,7 aTasi; weliwadSi 150-200
aTasi fuTi Roris xorcis (3.2 aTasi tona) eq-
sporti mxolod oCamCiridan xdeboda,
amJamad - 0,5 aTasi tonaa [8].
afxazeTis ekonomikis meore yvelaze mniSvnelova-
ni industriis - turizmis ganviTareba mravali Tval-
19
sazrisiT aris dakavSirebuli soflis meurneobasTan.
ganviTarebuli turistuli qveynebis (italia, saber-
ZneTi, espaneTi, safrangeTi da a.S.) mimzidveloba mdgo-
mareobs ara mxolod klimaturi pirobebisa da kultu-
ruli Zeglebis didi raodenobiT arsebobaSi, aramed
maRali xarisxis kulinariaSic.
ekonomikis organizacias afxazur soflebSi dama-
xasiaTebeli Tvisebebi gaaCnda. erTi mxriv, ekonomika
individualuri iyo (amitom me -20 saukunis 30-ian wleb-
Si sabWoTa xelisuflebis mier ganxorcielebulma ko-
leqtivizaciam gamoiwvia afxazeTis mosaxleobis uar-
yofiTi reaqcia), meore mxriv, arsebobda individualu-
ri ekonomikis (yaaҳә) koleqtiuri urTierTdaxmarebis
sistema da glexebis droebiTi gaerTianeba zafxulis
saZovrebSi.
individualuri ekonomikis organizebiT, afxa-
zurma ojaxma sakuTrebaSi arsebuli miwis zonebi daa-
nawila TavianTi funqciebis Sesabamisad: wina ezo -
амӡырха, ашҭа, агәарԥ; venaxi - ақәаҵа; xexilis baRi -
абаҳча; saxnavi miwa - амхурсҭа, алаҵарҭа, saZovari - aҳәксҭa
(bJania. afxazebis ekonomikisa da kulturis istorii-
dan) [4].
individualuri meurneobis arseboba ekologiu-
rad sufTa produqtis zrdis erT-erTi gzaa, romlis
moTxovna msoflio bazrebze warmoudgeneli siCqariT
izrdeba.
afxazeTis soflis meurneobaSi amJamad Tavs iy-
ris uamravi problema:
dRevandeli afxazi glexisTvis saWiroa Semdegi
sakiTxebis gadawyveta: pirvel rigSi, ekonomikis ganvi-
TarebisaTvis saWiro investiciebi (miwis damuSavebis
teqnika, cxovelebis reproduqcia, tumboebi, wylis mi-
20
lebi, sarwyavi wylis milebi, saTburis da sxva teqnikis
gamoyeneba did Tanxebs moiTxovs). umetes sakarmidamo
meurneobebSi glexebi miwas Zveli guTnis daxmarebiT
amuSaveben, xolo irigaciis sistemis sruli moSlis pi-
robebSi morwyvis mTavari gzaa «Ацуныҳәа» _ afxazebis
istoriuli warsulisaTvis damaxasiaTebeli wvimis
mosvlis warmarTuli religiuri ceremonia.
mcire odenobis soflis meurneobis teqnika kon-
centrirebulia saxelmwifo sawarmoTa xelSi, xolo sa-
xelmwifo sakuTrebaSi arsebuli sawarmoebi araefeq-
tiania. ararentabeluri saxelmwifo seqtoris piro-
bebSi sasoflo-sameurneo teqnika unda gaxdes glexe-
bis sakuTreba sakredito meqanizmebis gamoyenebiT an
imave privatizaciiT, rasac ekonomikurad dauZlure-
buli adgilobrivi xelisufleba Zlieri biurokratiis
pirobebSi ver axerxebs.
mcire zomis mikrotraqtorebi (kerZod, isini ume-
tes SemTxvevaSi saWiroa glexebisTvis) dRes afxazeTSi
500000-dan 700000 rublamde Rirs. afxazeTis defaqto
mTavroba bolo aTi wlis ganmavlobaSi ZiriTadad in-
vestirebas axdenda xilis kompaniebSi da sxva sasoflo-
sameurneo proeqtebSi, romelTa nawili uSedego aR-
moCnda.
sasoflo sameurneo produqtebis importi afxa-
zeTSi xorcieldeba TurqeTidan da ruseTidan, arao-
ficialurad-saqarTvelodan, radganac afxazeTs ar
gaaCnia imis resursebi, rom daakmayofilos adgilob-
rivi moTxovna sasoflo-sameurneo produqciaze, xo-
lo iq warmoebuli produqcia araorganizebulobis ga-
mo ver xvdeba adgilobriv bazarze.
mougvarebelia e.w. saSuamavlo vaWrobis proble-
ma. am fenomenidan, romelsac grZeli istoriuli fesve-
bi aqvs, Cndeba usamarTlo konkurencia. am tipis vaWro-
21
ba afxazeTSi XIX saukunis bolodan viTardeba. qarTve-
li, afxazi, Turqi, somexi, ebraeli vaWrebi yidulob-
dnen sasoflo-sameurneo produqcias afxazeTis sof-
lebSi da qalaqis bazrebze orjer an bevrad met fasad
yiddnen. dResdReobiT, igive xdeba.
mecxoveleoba
mecxoveleoba (an mesaqonleoba) yovelTvis ikaveb-

da yvelaze mniSvnelovan adgils afxazebis ekonomikur
cxovrebaSi.
sabWoTa periodamde afxazeTSi mecxoveleoba Ta-
viseburebebiT xasiaTdeboda: glexebi amjobinebdnen
wvrilfexa rqosani saqonlis moSenebas (cxvari da Txa).
afxazebis mier es aixsneboda imiT, rom àfxazeTi Ziri-
Tadad mTiani reliefiT xasiaTdeba, romlis pirobeb-
Sic rTuli iyo msxvilfexa saqonlis SesanarCuneblad
stabiluri sakvebi bazis Seqmna. miuxedavad imisa, rom
afxazeTis bari Tivis, silosis da simindis gaSenebis sa-
Sualebas iZleva, mosavlis odenoba sakmarisi ar aris
msxvilfexa rqosani pirutyvis mosaSeneblad. n. bJania
naSromSi àfxazTa ekonomikisa da kulturis istorii-
dan~ aRniSnavs, rom: mxolod me -19 saukunis bolos af-
xazebma megrelebisgan miiRes Cveuleba, mTebSi gaere-
kaT Zroxebi. manamde afxazebi mxolod Txas, cxvarsa da
cxenebs mierekebodnen alpur mdeloebze~ [4].
sabWoTa periodSi afxazeTSi mesaqonleobasTan
dakavSirebuli midgomebi Seicvala. msxvilfexa rqosa-
ni pirutyvis moSeneba SesaZlebeli gaxda, radgan sakve-
bis miwodeba ganxorcielda centralizebulad ssrk-s
sxva regionebidan.
22
gazafxulze afxazeTSi didi raodenobiT pirut-
yvis mflobelebs organizebulad mihyavdaT TavianTi
saqoneli zRvis wylis dasalevad. jer kidev flavius
ariani 134 wels aRniSnavda: `zRvispira macxovreblebi
mTel pirutyvs zRvis napirisaken mierekebian da is aS-
karad mas siamovnebiT svams. isini imasac amboben, rom
es sasmeli misTvis ufro sasargebloa, vidre sufTa
wyali [4]. ~
uZvelesi droidan afxazeTis mTis saZovrebi dapi-
rispirebis sagani gaxda mTavrebs, didebulebsa da gle-
xebs Soris. yvela saZovari gadanawilebuli iyo da maTi
sazRvrebis darRvevas SeiZleba mepatroneebs Soris
dapirispireba gamoewvia. XIX saukunis 80-iani wlebis
bolodan afxazeTis mTis saZovrebi 3 wlis vadiT
ijariT gadaecemoda mflobelebs - 1887 wlis 29 ivniss
ruseTis imperiis mier miRebuli kanonis safuZvelze -
moijare SeiZleba yofiliyo rogorc soflis Temebi
(ақыҭа), aseve kerZo pirebi. bzifis mTiswina soflebSi
iyo mudmivi saZovrebi: `xuapcevebis mTa~ (Хәаԥаа
рышьха), àWandarelebis mTa~ (Аҷандараа рышьха), àvaT-
xarelebis mTa~ (Отҳараа рышьха) da sxvebi. mxolod
àvaTxaras mTis~ saZovrebze, XIX saukunis meore naxe-
varSi, sezonze 10,000-mde Txa da cxvari Zovda. mxolod
benias gvaris warmomadgenlebis pirutyvis fara aTas
suls aWarbebda. laqtaciis periodSi afxazuri Txis
rZis mosavlianoba Seadgenda dReSi erT-naxevar litrs
[4].
afxazebs hqondaT saZovrebis safasuri an gadasa-
xadi, romelsac ewodeba ажьыӡ (sityvasityviT umi xor-
ci). mas ixdidnen naturiT, mogvianebiT ki _ fuladi
TanxiT. magaliTad, s. bJania wignSi àfxazTa ekonomiki-
sa da kulturis istoriidan~, aRniSnavs, rom sofel
23
jgirdis mkvidri s. buaz amiCba guarapis saZovrebze,
aZovebda or-sam aTas wvril rqosan saqonels. saZovre-
bis safasuris Segroveba, naTqvamia s. bJanias wignSi Se-
adgenda, xuT kapiks erTi Txis an cxvris Zovebaze, erT
rubls erTi cxenisTvis. guaz amiCbas da SemdgomSi misi
vaJis Smafis Semosavali xuT-eqvsjer aRemateboda im
odenobas, rac SeqondaT xazinaSi [4].
XIX saukuneSi iyo SemTxvevebi, rodesac calkeuli
mTavrebi acxadebdnen TavianT uflebebs zogierT mTis
saZovrebze da glexebs aiZulebdnen saZovrebis safasu-
ris gadaxdas. erT-erTi aseTi SemTxveva, dakavSirebuli
abJuiskis mTavar grigori CaCbasTan, damTavrda imiT,
rom mwyemsi sofel ataradan fizikurad gausworda g.
CaCbas da gaaZeva Soudidis mTis saZovrebidan [4].
dRes okupirebul afxazeTSi xorci ZiriTadad im-
portis gziT Semodis. afxaz mecnierebs miaCniaT, rom
mecxoveleobis ganviTarebisaTvis sawyis etapze afxa-
zeTis xelisuflebam aucilebelia gamoyos miznobrivi
sesxebi im mizniT, rom Seiqmnas rZisa da xorcis gadama-
muSavebeli sawarmoebis mcire meurneobebi bzifisa da
kodoris xeobebSi. am raionebSi mecxoveleobis meurne-
obebis arseboba gaaadvilebs zafxulSi wvrilfexa
rqosanis gadaadgilebas mTis alpur saZovrebamde. ko-
doris xeobaSi aseTi nabiji aseve iqneba webeldisa da
dalis ugulebelyofili teritoriebis ganviTarebis
safuZveli. jer kidev XIX saukuneSi es teritoriebi ga-
nixileboda yvelaze mWidrod dasaxlebulad afxaze-
Tis centralur nawilSi. mxolod webeldaSi cxov-
robda 10000-mde adamiani (1,500 komli), xolo meurneo-
bebSi 150000-mde pirutyvi iyo. mosaxleobis ZiriTad na-
wils aborigeni qarTvelebi - svanebi Seadgenda.
24
dRes afxazeTi axdens naxevrad mza xorcproduq-
tebis importirebas ZiriTadad ruseTis federaciidan.
rZis produqtebis warmoeba
afxazeTSi rZis meurneobis mTavar produqtad iT-

vleba yveli, romelsac gansakuTrebuli adgili uWi-
ravs afxazebis dietaSi.
s. bJanias Tanaxmad, afxazeTSi cnobilia Semdegi
saxeobis yveli:
1) ashәaӡa (axali pirveli yveli);
2) ashәeilaҵa (cnobili glexis yveli, romelic gamo-
irCeva maRali gemoTi da cximis SemcvelobiT; umetes
momxmarebelTaTvis cnobilia, rogorc `sulguni~);
3) ashәyrpyҵy (dafquli yveli);
4) атазыла (pirveli yveli cxeli wyliT Semdgomi
damuSavebis gareSe, cicabo damarilebuli, kargad da-
WeriT WurWelSi Sebrawuli da Sebolili; gansxvavebiT
àshәeilaҵa~ jiSisgan, àtazilas~ yveli aris gaxexili,
ar aris blanti);
5) atsқyashә (ritualuri samarxvo yveli );
6) ахмасиа (cxvris rZis yveli, romelic mzaddeba
rogorc moxmarebisTvis, aseve ritualis locvisTvis.
es yveli mdidaria cximiani gemoTi da gemrielia pirve-
li yvelis msgavsad, romelic sulgunis yvelis nedle-
uls emsaxureba);
7) atsargәashә;
8) achaır (mzaddeba Sereuli, kombinirebuli rZis
produqtebisgan - Zroxis da kameCis rZiT, mawoni, pir-
veli yveli - marilis an Tundac wiwakis damatebiT).
25
Tanamedrove afxazeTSi yvelis warmoebis mTavari
problema is aris, rom is saTanado pirobebSi ar aris
SenarCunebuli, ar iZleva fermentaciis (duRilis)
procesis dasrulebis saSualebas [4]. dRes yveli Ziri-
Tadad iwarmoeba saojaxo meurneobebSi adgilobrivi
moxmarebisaTvis. rac Seexeba rZis industriis per-
speqtivebs, afxazeTSi arsebobs yvela winapiroba misi
ganviTarebisTvis, magram ar arsebobs amis materialu-
ri resursebi.
mevenaxeoba
mevenaxeoba albaT erTaderTi soflis meurneobis

seqtoria afxazeTSi, romelic met-naklebad viTarde-
ba. bolo 10 wlis ganmavlobaSi mravali axali venaxi da
ramdenime kerZo miniqarxana gamoCnda Rvinis warmoeba-
Si. amavdroulad, dabalxarisxiani alkoholuri sasme-
lebis importireba ruseTidan kvlavac grZeldeba, rac
ara mxolod zians ayenebs janmrTelobas, aramed uar-
yofiTad moqmedebs afxazeTis kurortis imijze. aseve
aqtiuria alkoholuri sasmelebis adgilobrivi arake-
Tilsindisieri mwarmoeblebis saqmianoba.
26
citrusebis, Cais, dafnis foTlis warmoeba
XX saukunis 30-ian da 40-ian wlebSi saqarTvelos

ssr-s, romelSic Sedioda afxazeTis assr, evaleboda
mTeli sabWoTa kavSirisaTvis miewodebina Caisa da cit-
rusovani kulturebis nayofi. saqarTvelos ssr sabWo-
Ta kavSirSi erTaderTi gaxda, romelic awarmoebda in-
dustriuli moculobis Cais, mandarins, limons, for-
Toxals, maRali donis saeqsporto Tambaqos da iSviaTi
saxeobis xeebs, kerZod, tungs, keTilSobil dafnas, ev-
kalipts.
dRes okupirebul afxazeTSi ar arsebobs citru-
sebis eqsportis pirobebi (forToxali, mandarini, fei-
xoa da limoni), ufro metic, adgilobrivi glexebis-
Tvis ar aris Seqmnili citrusebis Sida bazarze reali-
zaciis SesaZleblobebi.
1810 wels, ruseTis imperiaSi Sesvlis dros, afxa-
zeTi iyo is mxare, sadac Catarda kultivirebuli Cais
buCqis gaSenebis erT-erTi pirveli eqsperimentebi.
statiaSi `mogzauroba afxazeTis samxreT nawilSi. Cais
kulturis perspeqtivebis sakiTxis Sesaxeb afxazeTSi~,
romelic 1926 wels gamoqveynda afxazeTis samecniero
sazogadoebis ìzvestiaSi~, aRniSnulia, rom jer kidev
1848 wels m. s voroncovma, rogorc kavkasiis `names-
tnikma~, brZana yirimSi misi mamulidan Cais buCqebis
gagzavna soxumis botanikur baRSi eqim bagrianov-
skisTan, sadac is Semdeg mouSenebiaT qalaqis max-
loblad mdebare plantaciebSi. ase rom, Cais mzardi
kultura afxazeTSi 170 wlisaa. rac Seexeba dafnisa da
evkaliptis foTlebs, maTi industriuli Segroveba af-
xazeTSi sabWoTa xelisuflebis dros intensiurad mim-
dinareobda, xolo dRes ar warmoebs [17].
27
1.5 afxazeTis ekonomikuri potencialis
analizi
sabWoTa periodSi, afxazeTis ekonomikaSi wamyvani

adgili ekava soflis meurneobas, ganviTarebul ener-
getikas, msubuq da kvebis mrewvelobas, manqanaTmSeneb-
lobas da samSeneblo masalebis warmoebas. dasasvenebe-
li industria warmoadgenda ekonomikis erT-erT mTa-
var dargs. ssrk-s daSlam gamoiwvia masSi Semavali yve-
la respublikis ekonomikuri krizisi, gansakuTrebiT
dazaralda afxazeTi, rogorc sabWoTa periodis erT-
erTi mTavari sakurorto centri. viTareba gamwvavda
afxazeTis teritoriaze ruseT-saqarTvelos 1992-1993
wlebis samxedro-politikuri dapirispirebis Sedegad.
garda didi adamianuri danakargebisa, ganadgurebisa-
gan miyenebulma zaralma, afxazi mecnierebis sxvadas-
xva SefasebiT, 11.3 miliard dolaramde Seadgina. omis
Sedegad gansakuTrebiT dazaraldnen qalaqebi soxumi,
oCamCire, tyvarCeli da mravali sofeli.
omis Sedegad sawarmoebis umetesoba gaCerda an
ganadgurda. ekonomikis gajansaRebas xeli SeuSala
dsT-s qveynebis sanqciebma, romlebic miiRes 1996 wlis
ianvarSi, romelTagan yvelaze rTuli ruseTTan sat-
ransporto kavSirebis Caketva iyo (1995 wels dawesda
akrZalva mgzavrebisa da tvirTebis gadamzidav gemeb-
ze). omis Sedegad dairRva tradiciuli sagareo-ekono-
mikuri urTierTobebi, xelmiuwvdomeli aRmoCnda gare
dafinansebis wyaroebi. mTavari amocana okupirebul
afxazeTSi ara ekonomikuri ganviTareba, aramed darCe-
nili mosaxleobis gadarCenis uzrunvelyofa iyo.
okupirebuli afxazeTis mosaxleoba kvlavac ga-
nicdis socialuri daSlis process, sabazro urTier-
Tobebze gadasvla da àxali afxazebis~ gaCena qveynis
28
gadauWreli politikuri statusis fonze, zrdis soci-
alur daZabulobas. izrdeba mosaxleobis gaRatakebis
procesi. mosaxleobis cxovrebis donis SenarCunebis-
Tvis okupantma ruseTma gaafarTova afxazeTis mcxov-
rebTaTvis ruseTis moqalaqeobis miReba, ramac SesaZ-
lebeli gaxada mosaxleobis nawilisTvis ruseTis pen-
siebis miReba. rusuli pensiisa da SeRavaTebis miRebis
msurvelTa raodenoba mosaxleobis 25% -ze metia, xo-
lo saSualo xelfasi ekonomikuri stagnaciis pirobeb-
Si katastrofulad dabalia.
ganaTlebis sistemam ar ganicada fundamenturi
cvlilebebi. yvelaze didi universitetia soxumis sa-
xelmwifo universiteti. 1997 wels Seiqmna afxazeTis
mecnierebaTa akademia.
ekonomikuri politika
ekonomikis sferos reanimaciis mizniT SemuSave-

buli `2000_2020 wlebis afxazeTis respublikis socia-
lur-ekonomikuri ganviTarebis koncefcia~ da `socia-
lur-ekonomikuri ganviTarebis saxelmwifo programa~
damtkicebulia afxazeTis e.w. prezidentis mier. aR-
niSnuli strategiuli dokumentebi gulisxmoben afxa-
zeTis sabazro urTierTobebze gadasvlas. afxazeTSi
jer ar momxdara sruli privatizacia, Tumca SemuSave-
bulia da ZalaSia `kanoni privatizebis Sesaxeb~. gansa-
kuTrebuli mniSvneloba eniWeba miwis privatizebas, sa-
kurorto raionebSi misi Zalian maRali Rirebulebis
pirobebis gaTvaliswinebiT. miRebuli kanoni ìjaris
Sesaxeb~ safuZvels iZleva, ruseTis federaciis moqa-
laqeebisTvis ijariT gaices sakurorto infrastruq-
turis obieqtebi soxumSi, gagrasa da biWvinTaSi.
29
makroekonomikuri aRricxvis sistemiT dadgeni-
lia, rom mSp-s 60%-ze meti uzrunvelyofilia vaWro-
biT. turizmi, romelic biujetis Semosavlebis mesa-
meds Seadgens, uzrunvelyofs mSp-s mxolod 10%-s.
ruseT-saqarTvelos omis wlebSi citrusis da Cais
plantaciebi TiTqmis mTlianad ganadgurda, miwis 60%
sasoflo sameurneo TvalsazrisiT auTvisebelia. dRe-
isaTvis Cai da citrusebi mcire moculobebiT iwarmoe-
ba ZiriTadad kerZo meurneobebSi, xolo araregulire-
badi realizaciis bazris pirobebSi am produqciis
mniSvnelovani nawili ukanonod iqna eqsportirebuli
ruseTSi.
soflis meurneobis erT-erTi TvalsaCino seqto-
ria satyeo meurneoba. afxazeTis teritoriaze arsebu-
li tyis mravali saxeoba Rirebulia, xolo Zvirfasi xis
eqsporti aseve ukanonod xorcieldeba TurqeTisa da
ruseTis avejis qarxnebSi.
msubuqi, kvebis da gadamamuSavebeli sawarmoebi
afxazeTis msubuqi, kvebis da gadamamuSavebeli sa-

warmoebi orientirebuli unda iyvnen warmoebuli sof-
lis meurneobisa da sxva nedleulis gadamuSavebaze.
yovelive amis Semdeg isini SeZleben uzrunvelyon Sida
bazris umetesi nawili da sakurorto seqtori saWiro
sasoflo-sameurneo produqtebiT.
a. orlovis mier soxumis ekonomikur kvlevaSi, ro-
melic 1982 wels gamoqveynda saTauriT `saboloo Sede-
gebis efeqturobisTvis~, mocemulia im sawarmoTa sia,
romlebic sabWoTa periodis ganmavlobaSi muSaobdnen
afxazeTis dedaqalaqSi:
30
 Tevzis qarxana;
 tyavis qarxana;
 àfxazvinokombinati~ (warmatebiT funqcio-
nirebs);
 àfxazxlebi~;
 sakonditro qarxana;
 sakonservo qarxana;
 xorcis gadamamuSavebeli qarxana;
 rZis qarxana;
 afxazeTis beWdvis asociacia;
 ludis da xilis wylis qarxana;
 suvenirebis qarxana;
 mSrali yinulis da naxSirorJangis qarxana;
 diversificirebuli samrewvelo kompleqsi.
ra Tqma unda, amJamad ar unda iyos iluzia, rom ze-
moaRniSnuli industriebi warmatebiT SeiZleba ganvi-
Tardes afxazeTis saxelmwifo administrirebis qveS.
amocana gacilebiT rTulia - iseTi pirobebis Seqmna,
rom Tavad biznesma SeZlos am sferoebis daufleba sa-
erTaSoriso bazrebze Sesvlis perspeqtiviT, rac oku-
paciis pirobebSi SeuZlebelia.
mompovebeli mrewveloba
afxazeTSi navTobproduqtebis warmoeba da gazis

sabadoebis eqspluatacia ar mimdinareobs, naxSiris war-
moebis SesaZleblobebi ar aRudgeniaT, amitom tyvarCe-
lis Tboeleqtrosadguri ar muSaobs, soxumwyalhesi da
mcire hidroeleqtrosadgurebis nawili dazianebulia.
eleqtroenergiis mTavari mimwodebeli aris engurhesi,
romelsac aqvs oTxi kaskaduri sadguri. hidroeleqtro-
31
sadguris kaSxali mdebareobs danarCeni saqarTvelos te-
ritoriaze, xolo mdinare eriswylisa da galis wyalsaca-
vis eleqtrogadamcemi da kaskaduri sadgurebi (wyali
maT gvirabSi Sedis) afxazeTis teritoriazea. eleqtroe-
nergiis gamomuSavebaa 3.2-3.5 miliardi kvt. saaTia. engu-
ris hidroeleqtrosadguris mier warmoebuli eleqtro-
energiis naxevars afxazeTi moixmars, ris xarjebi qarTu-
li mxaris mier ifareba. afxazeTisaTvis gankuTvnili,
20%-mde - gadis krasnodaris mxareSi. yovelive es xdeba
im pirobebSi, rodesac okupirebuli afxazeTis terito-
riaze ganTavsebuli ruseTis samxedro bazebi, faqtobri-
vad, ufasod Rebuloben saqarTvelodan eleqtroenergi-
as [18].
afxazeTSi 2007-2009 wlebSi okupanti ruseTis
msxvili investiciebi Caido sabinao da qalaquri in-
frastruqturis mSeneblobaSi. mSeneblobis SedarebiT
swrafi tempia soxumSi, gagrasa da biWvinTaSi, rogorc
afxazeTis mTavar sakurorto centrebSi. miwis priva-
tizaciis kanonmdeblobis ararseboba anelebs mSeneb-
lobis process.
bunebrivi resursebi
afxazeTis defaqto konstituciis mexuTe muxlSi

naTqvamia: `miwa da sxva bunebrivi resursebi xalxis sa-
kuTrebaa, romelic gamoiyeneba da daculia afxazeTis
respublikaSi, rogorc misi moqalaqeebis cxovrebisa
da saqmianobis safuZveli~.
globalizaciiT gamowveuli garemosdacviTi
problemebis gaTvaliswinebiT, wyali xdeba umniSvne-
lovanesi resursi. afxazeTis wylis resursebis gamoye-
neba, maT Soris mineraluris, unda ganxorcieldes eq-
32
skluziurad garemosdacviTi pirobebis mkacri dac-
viT. afxaz mecnierebTa nawils [17] miaCnia, `rom norve-
giis `xalxis navTobis fondis~ msgavsad, afxazeTis mi-
neralebisa da sasmeli wylis mopovebisa da realizaci-
idan miRebuli Tanxebi SeiZleba dagrovdes specialur
sabanko angariSebze, moqalaqeebis socialuri uflebe-
bis uzrunvelsayofad da xelfasebis da pensiebis gaz-
rdis mizniT. igive unda gakeTdes xetyis, qvanaxSiris,
inertuli masalebis da Tavad zeTisxilis mimarTebaSi~
[17], rac okupaciis pirobebSi ararealuria, radganac
`norvegiuli socialisturi saswauli~, Tvisobrivad
da Sinaarsobrivad gansxvavdeba àfxazuri socialis-
turi saswaulisgan.~
jer erTi, norvegiaSi Semosavlebis mniSvnelovani
nawili, romelic midis `xalxis navTobis fondSi~, mii-
Reba navTobis mopoveba-gadamuSavebis Sedegad, rome-
lic gamoiyeneba moqalaqeebis socialuri uflebebis
uzrunvelsayofad da xelfasebisa da pensiebis zrdis-
Tvis. e.i. Tavad moqalaqeebi pasuxismgebelni arian sa-
pensio da sxva SeRavaTebze. amave dros, isini Tavad
arian am fondis beneficiarebi, romelTa Tanxebi gamo-
iyofa mniSvnelovan socialur saWiroebebze. cnobi-
lia, rom afxazeTs navTobis maragebi ar gaaCnia, xolo
bunebrivi wylis maragebiT aRniSnuli amocanis gadaw-
yveta dakavSirebulia dausabuTebel da gadaWarbebul
optimizmTan. jer kidev 1926 wels, afxazeTis samecnie-
ro sazogadoebis izvestiis mesame nomerSi, m. iuSkinma
gamoaqveyna statia saxelwodebiT `zeTi Savi zRvis sa-
napiroze~. am naSromis qveTavSi àfxazeTi da dasavleT
saqarTvelo navTobis SesaZleblobebTan dakavSire-
biT~ [17] mocemuli informacia emyareba butovisa da
karkis geologiur Ziebas, profesor bogdanoviCis xel-
mZRvanelobiT, romelSic asaxulia Savi zRvis saqar-
33
Tvelos Selfis navTobis maragebi, Tumca Semdgomma ge-
ologiurma kvlevebma es hipoTeza ar daadastura.
defaqto afxazeTis arsebuli statistikis mixed-
viT, afxazeTSi muSaobs daaxloebiT 40 aTasi adamiani,
xolo 53 aTasi pensioneria (aqedan mxolod 36 aTasamde
adamiani iRebs asakis pensias.) yovelwliurad daaxloe-
biT 53-70 milioni rubli gamoiyofa biujetidan afxa-
zeTis 53 aTas pensionerze. sapensio fondis wliuri
biujeti 1 miliard 100 milion rubls aRwevs. zemoT
moyvanili statistikuri monacemebidan gamomdinare
afxaz mecnierebs miaCniaT, rom aucilebelia am sfero-
Si norvegiuli gamocdilebis gamoyeneba, socialuri
samarTlianobis misaRwevad norvegiulis msgavsi erov-
nuli fondis Seqmna, rac absurdis Teatrs emsgavseba.
tyis resursebTan dakavSirebiT unda aRvniSnoT,
afxazeTidan upiratesad ruseTSi xis Zvirfasi jiSebis
eqsporti xorcieldeba usistemod, yovelgvari gare-
mosdacviTi regulaciebis gareSe nadgurdeba tyis ma-
sivi da masTan erTad flora da fauna, rac, sabolo
jamSi, ekologiur katastrofamde migviyvans.
k. d kudriavcevis Tanaxmad, XX saukunis dasaw-
yisSi satyeo meurneobas didi mniSvneloba hqonda af-
xazeTisaTvis. `tyeebi, - werda k.d kudriavcevi, faravs
afxazeTis mTliani teritoriis 60% -s. aqedan, bzifis,
muravievis, piSiSis, tkvarCelis, oqumis da sxva saxel-
mwifo satyeo meurneobebi, romelTa ricxvi 21-ia, moi-
cavs tyis Zvirfas saxeobebs: kakals, muxas, dafnas,
alubals da a.S. aqedan mxolod erTi bzifis meurneobis
qoneba Sefasebulia 100-120 milion rublad (dRevande-
li kursiT daaxloebiT 9 miliardi rubli). Sedarebis-
Tvis, afxazeTis Tanamedrove biujeti ar aRemateba 6
miliard rubls, aqedan 3 miliardi rubli ruseTis
subsidiaze modis). 1914 wlamde afxazeTis portebidan
34
(soxumi, gudauTa, oCamCire, gagra) yovelwliurad eq-
sportze gadioda: kaklis dafebi, ficrebi, muxisgan mi-
Rebuli produqtebi (100 funtze meti kovzi - daaxloe-
biT 1,600 kg) da sxva produqcia - daaxloebiT milioni
fuTis (16 380 tona). garda amisa, eqsportze 400-500 aTa-
si fuTi SeSis eqsporti xorcieldeboda (daaxloebiT 8
190 tona)~ [18].
mniSvnelovania gaviTvaliswinoT, rom tyis resur-
sebi ganaxlebadia. am SemTxvevaSi, ganaxlebuli resurse-
bis gamoyenebaSi yvelaze maRali garemosdacviTi stan-
dartebis Seqmna, legitimacia da SenarCuneba aris saxel-
mwifos prioritetuli valdebuleba, rac kargad Cans fi-
neTis gamocdilebidan, maSin rodesac afxazeTSi mimdina-
reobs tyis masivebis usistemo eqspluatacia maTi ganu-
axlebeli gaCanagebis gziT. tyis resursebis mtacebluri
moxmareba, rogorc es moxda afxazeTis uaxlesi istoriis
ganmavlobaSi, aucilebelia Sewydes, aucilebelia dad-
ges misi reproduqciis sakiTxi, rac okupaciis pirobebSi
SeuZlebelia.
alternatiuli energiis wyaroebi
afxazeTis buneba da klimaturi pirobebi saSua-

lebas iZleva warmatebiT ganviTardes alternatiuli
ekologiuri energiis wyaroebi - minihidroeleqtro-
sadgurebi, qaris generatorebi (qaris turbinebi) da
mzis panelebi, agreTve gamoyenebul iqnes alternatiu-
li energiis sxva eqsperimentuli wyaroebi (kinetikuri,
zRvis talRebis energia da a.S.). es mimarTuleba Tana-
medrove msoflioSi erT-erTi yvelaze maRalpriori-
tetulia da ganviTarebuli qveynebis mier xdeba misi
waxaliseba. magaliTad, SvedeTSi 1 350 mcire hidroe-
35
leqtrosadguri funqcionirebs, romlebic erTobli-
vad gamoimuSaveben qveynis eleqtroenergiis 10%-s. da-
niam moipova industriuli qaris generatorebis um-
sxvilesi mwarmoeblis reputacia 5 842 megavati ( 2019
wels) da a.S. afxazeTis mTis mdinareebi eleqtroener-
giis warmoebis saSualebas iZlevian, rac SesaZlebelia
minihidroeleqtrosadgurebis mSeneblobiT. qaris ge-
neratorebis mSenebloba yvelaze efeqtiania bzifisa
da kodoris xeobebisTvis.
alternatiuli, ekologiurad sufTa energiis gan-
viTareba afxazeTSi namdvilad ar gamoiyureba fan-
tastikad. SesaZlebelia hidroeleqtrosadgurebis, qa-
ris generatorebis da mzis panelebis, rogorc energiis
alternatiuli wyaroebis, gamoyeneba, rasac esaWiroe-
ba didi moculobis investiciebi, rac miRwevadia deo-
kupirebul afxazeTSi, arc erTi Tavmoyvare investori
ekonomikur urTierTobebs ar amyarebs okupant
reJimebTan, amitom afxazeTis defaqto xelisuflebam
am sferoSi aucilebelia seriozulad gadaxedos eko-
nomikur da politikur midgomebs.
r. dbaris mosazrebT, `SeuZlebelia saxelmwi-
fos aSeneba èTnografiuli~ meTodebis gamoyene-
biT~, aucilebelia Tanamedrove realobis gaTvalis-
wineba da msoflios integraciuli procesebis adek-
vaturi aRqma [19].
transporti
transportis mTavari saxeoba afxazeTSi aris sa-

avtomobilo. centraluri magistrali zRvis sanapiros
gaswvriv gadis, romelic soxums kodoris xeobas akav-
Sirebs da, amdenad, strategiuli mniSvnelobisaa. dRei-
36
saTvis gzebis da xidebis umetesoba ganadgurebulia,
xolo sazRvao floti, garda ramdenime katarRisa, rea-
lurad ar arsebobs.
afxazeTis rkinigzis sigrZe 239 kilometria. gza
gadis zRvis sanapiroze (soWi-soxumi-samtredia), aqvs
filiali oCamCiridan tyvarCelamde. 1992 wlidan dai-
xura afxazeTis gavliT satransporto-sarkinigzo ma-
gistrali danarCeni saqarTvelosken. omamde gza sru-
lad eleqtrificirebuli iyo; amJamad sarkinigzo ma-
gistralis umetesoba eleqtrificirebulia, sarkinig-
zo magistralis nawili ganadgurda, ris gamoc gauqme-
bulia. 2004 wels okupantma ruseTma aRadgina uSualo
komunikacia moskovsa da soxums Soris, 2008 wels sam-
xedro mizniT SekeTda rkinigzis monakveTi fsousa da
soxums Soris; aRdga soxumsa da oCamCires Soris sarki-
nigzo mimosvla. afxazeTis lokomotivebis da vagonis
parki gacveTilia da TiTqmis srul ganaxlebas saWiro-
ebs. afxazeTis rkinigza saxelmwifo sakuTrebaSia, ro-
melsac marTavs àfxazeTis respublikis rkinigzis
mmarTveli saxelmwifo kompania~, romelic 2009 wels
gadaeca ruseTs droebiTi administrirebisTvis.
afxazeTSi, romelic mdebareobs Savi zRvis sanapi-
roze, sazRvao transports mniSvnelovani roli eniWeba.
mTavari navsadguri soxumia, garda amisa, oCamCireSi aris
sami patara navsadguri, sadac ganTavsda ruseTis fede-
raciis samxedro baza. gagrasa da axal aTonSi ganTavse-
buli portebi gankuTvnilia msubuqi (saeqskursio) ka-
tarRebisTvis. 2008 wlis zafxulSi regularulad daiwyo
sazRvaosno komunikacia soWsa da gagras Soris. portebi
saxelmwifos sakuTrebaSia, transportirebas amJamad
axorcielebs saxelmwifo kompania. sahaero transporti
2009 wlamde ar funqcionirebda.
37
komunikacia
mudmivi satelefono komunikaciebis sferoSi, sa-
xelmwifo aseve inarCunebs wamyvan pozicias, kerZo seq-
torSi dominirebs fiWuri komunikaciebis okupanti
ruseTis kompaniebi.
saxelmwifo finansebi
biujetis Semosavlis nawili emyareba mravalfe-

rovan sagadasaxado struqturas. ZiriTadi sagadasaxa-
do Semosavlis ganakveTebi, zogadad, rusulis msgav-
sia, magram garkveulwilad dabalia. magaliTad, saSemo-
savlo gadasaxadia 10%, dRg -10%, mogebis gadasaxadi -
18%. am gadasaxadebis garda, arsebobs policiis Senax-
vis gadasaxadi, miwis gadasaxadi, bunebrivi resursebis
gamoyenebis gadasaxadi, qonebis gadasaxadi, sxvadasxva
aqcizis gadasaxadebi. 2018 wlis biujetis yvela xarjis
30% -ze meti gamiznuli iyo investiciebisTvis da, Sesa-
bamisad, saxelmwifo aris ZiriTadi investori.
xarjebis mesamedi miedineba Tavdacvasa da sazogado-
ebrivi wesrigis dacvaze, miuxedavad amisa kriminali
mniSvnelovnad gazrdilia. afxazeTSi, faqtobrivad,
Camoyalibda ukontrolo kriminogenuri situacia.
1993 wlamde moqmedebda afxazeTis centraluri
da oTxi regionuli banki. magram, ukve 1994 wels, afxa-
zeTis centralurma bankma daaregistrira cameti ko-
merciuli banki, romelTa nawili asocirdeba ruseTis
sabanko kapitalTan, zogic - TurqulTan. 1995 wels af-
xazeTis respublikis centraluri bankis safuZvelze
Seiqmna afxazeTis respublikis erovnuli banki. amri-
gad, afxazeTSi Camoyalibda orsafexuriani sabanko
sistema. 2008 wels sabanko sistemas warmoadgendnen af-
38
xazeTis respublikis erovnuli banki da 14 komerciuli
banki, maT Soris somxeTis Semnaxveli banki, romlis aq-
tivebi aRemateba mTliani sabanko aqtivebis 46% -s (2018
wlis dasawyisSi). afxazeTis fuladi erTeulia rusuli
rubli, gacvliTi kursi Seesabameba rusuli rublis
gacvliT kurss.
1.6 ruseTis federaciis roli afxazeTis

ekonomikur eqspansiaSi
ruseTis federaciis mier afxazeTis okupirebis

Semdeg, afxazeT-ruseTis sagareo savaWro brunva 2015-
2018 wlebSi weliwadSi daaxloebiT 3.3-3.5 miliard
rubls Seadgenda. afxazeTis sagareo savaWro balansi
uaryofiTia (2017 wels importi 7-jer aRemateboda eq-
sports).
afxazeTis mTavari savaWro partniorebi arian ru-
seTi da TurqeTi. samrewvelo produqtebi eqsportis
10% -ze naklebs Seadgens, danarCeni 90% soflis meur-
neobis produqtebze (citrusebi, xili, Cai, bostneu-
li), xolo eqsportis 20%-mde xetyis eqsportze modis.
eqsportis SemosavlebSi aseve Sedis afxazeTis mTavro-
bis mier dawesebuli sruliad ukanono ijaris gadasaxa-
di Turquli kompaniebisaTvis, romlebic awarmoeben
TevzWeras afxazeTis sazRvao akvatoriaSi.
dReisaTvis afxazeTis defaqto mTavroba ruseTis
ekonomikasTan integracias ekonomikuri politikis
prioritetul sferod miiCnevs, rasac xeli Seuwyo ru-
seTis mier afxazeTis damoukideblobis aRiarebam. ro-
gorc sabWoTa periodSi, ise 1991 wlis Semdeg ekonomi-
39
kurad afxazeTi yovelTvis ruseTze iyo orientirebu-
li.
ruseTi aseve dainteresebulia afxazeTTan ekono-
mikuri kavSirebis gafarToebiT, rac misi ekonomikuri
eqspansiis wyarod miaCnia. 2008 wels xelmowerili xel-
Sekrulebis safuZvelze ruseTma Tavis samxedro baze-
bi ganaTavsa gudauTaSi, oCamCiresa da galSi, ris sa-
nacvlod ukve 2009 wels xeli moewera xelSekrulebas
afxazeTis ruseTis mier erTjeradi finansuri daxma-
rebis gamoyofaze 2 miliari rublis odenobiT. 2009
wels Tavisi strategiuli interesebidan gamomdinare
(gudauTis da oCamCiris sazRvao samxedro bazebi, ga-
lis sasazRvro jaris momsaxureba) ruseTma moaxdina
afxazeTis sarkinigzo qselis aRdgena.
amave wels xeli moewera SeTanxmebas afxazeTis
ekonomikis saministrosa da rusul kompania rosnefts
Soris afxazeTSi navTobisa da gazis sabadoebis Ses-
wavlisa da ganviTarebis mizniT, rac ararealizebadi
proeqti aRmoCnda [18].
Tanamedrove afxazeTis ekonomika ganviTarebis
rTul etaps gadis. es etapi xasiaTdeba, erTi mxriv,
ekonomikis stagnaciiTa da depresiiT, rac gamowveu-
lia 1992-1993 wlebis ruseT-saqarTvelos omiT afxaze-
Tis teritoriaze da omis Semdgomi ganviTarebis Sede-
gebiT, afxazeTis mimarT ekonomikuri sanqciebis gamo-
yenebiT, dsT-s qveynebis mxridan dawesebuli Sez-
Rudvebis reJimiT. 1992 wlis Semdgomi periodi xasiaT-
deba afxazeTis sabazro ekonomikad gadaqcevis rTuli
da usistemo mcdelobiT, agreTve qveynis ekonomikis
saxelmwifo regulirebis axali, nawilobriv krimina-
lizebuli sistemis SeqmniT, romelic araadekvaturia
sabazro ekonomikuri pirobebisTvis.
40
1992-1993 wlebis ruseT-saqarTvelos omma afxaze-
Tis teritoriaze didi materialuri ziani miayena mis
ekonomikas, romlis jamuri Rirebuleba 11.3 miliard
aSS dolars Seadgens, rac 2011 wlis mTliani Sida pro-
duqtis moculobaze 15-jer metia. respublikaSi, faq-
tobrivad, daSlis pirasaa sawvavis da energetikuli
kompleqsi, satransporto infrastruqtura, samSeneb-
lo da agroindustriuli kompleqsi, sacxovrebeli da
komunaluri momsaxureba.
ruseT-saqarTvelos omis Semdgom periodSi afxa-
zeTis ekonomikuri aRdgena rTul politikur garemo-
Si mimdinareobda, ramac uaryofiTad imoqmeda aRdge-
niTi samuSaoebis mimdinareobaze.
afxazeTis ekonomika 1990-ian wlebSi da 2000-iani
wlebis pirveli aTwleulis dasawyisSi xasiaTdeboda
industriuli da sasoflo-sameurneo produqciis war-
moebis mniSvnelovani vardniT. bevrma sawarmom mTlia-
nad SeaCera warmoebis procesi. sawarmoTa teqnologi-
uri CamorCena swrafad izrdeba. yovelwliurad Ziri-
Tadi saSualebebis fizikuri da moraluri cveTa prog-
resirebs, xolo maT swraf amortizacias ver akom-
pensirebs investiciebi.
afxazeTis energetikuli da satransporto in-
frastruqtura investiciuri SimSilis gaxangrZlive-
bis gamo kritikul niSnuls miuaxlovda.
socialuri sfero xasiaTdeba cxovrebis dabali
doniT, xelfasebiT, pensiebiT, dabali socialuri Se-
RavaTebiT, totaluri umuSevrobiT, gazrdili krimi-
naliTa da totaluri korufciiT.
1992-1993 wlebis omis Sedegi iyo afxazeTis mosax-
leobis mkveTri Semcireba, ZiriTadad adgilobrivi
qarTvelebis deportaciis xarjze. Tu 1986 wlis 1 ian-
vars afxazeTis avtonomiuri sabWoTa socialisturi
41
respublikis mosaxleoba Seadgenda 530 aTas adamians,
maT Soris 128 aTasi adamiani iyo qalaq soxumSi, 2003
wlis aRweris mixedviT, mosaxleobam mxolod 214.0
aTasi adamiani Seadgina. 2011 wels Catarebuli aRweris
monacemebiT ki afxazeTis mosaxleoba gaizarda da Se-
adgina 242.8 aTasi adamiani, maT Soris soxumis mosaxle-
obam Seadgina 62.9 aTasi adamiani [ 1].
afxazeTis omis Semdgom ekonomikuri aRdgenas
mniSvnelovani ziani miayena dsT-s qveynebis ekonomi-
kurma sanqciebma. 1996 wlis ianvarSi dawesda akrZalva
afxazeTTan savaWro, ekonomikuri, finansuri, sat-
ransporto da sxva kavSirebis ganxorcielebaze. mxo-
lod 2008 wlis martSi okupantma ruseTma moxsna eko-
nomikuri sanqciebi afxazeTis winaaRmdeg da dsT-s sxva
qveynebsac mouwoda aseve gaeuqmebinaT respublikaSi
SezRudvebis reJimi.
dsT-s qveynebis mier dawesebuli SezRudvebis
reJimma Tormeti wlis ganmavlobaSi moaxdina res-
publikis ekonomikis paralizeba da gamoiwvia krizisis
gaRrmaveba. ufro metic, politikuri mogvarebis pro-
cesis arasrulyofilebis gamo, afxazeTis ekonomikas
daekisra damatebiTi tvirTi, romelic dakavSirebulia
saxelmwifos Tavdacvisunarianobis uzrunvelyofisa
da gaZlierebis saWiroebasTan.
afxazeTSi viTarebis fundamenturi cvlileba da-
kavSirebulia ruseTis federaciis mier afxazeTis res-
publikis saerTaSoriso statusis aRiarebasTan. ruse-
Tis federaciam prezidentis 2008 wlis 26 agvistos
brZanebulebiT afxazeTis respublika saerTaSoriso
samarTlis normebis uxeSi darRveviT aRiara suvere-
nul da damoukidebel saxelmwifod, xolo 2008 wlis 9
seqtembers okupirebul teritoriasTan oficialurad
daamyara diplomatiuri urTierTobebi.
42
ekonomikurad CamorCenili saxelmwifoebis fi-
nansuri mosyidviT ruseTma miaRwia afxazeTis nawi-
lobrivi saerTaSoriso aRiarebas, misi damoukideblo-
ba aRiares nikaraguis, venesuelis, siriis marionetul-
ma da diqtatorulma reJimebma, agreTve naklebad cno-
bilma juja saxelmwifo-kunZulebma naurum, vanuatum.
ruseTis federaciis mier afxazeTis damoukideb-
lobis aRiarebis Semdeg, okupaciis procesis gasamya-
reblad damyarda ruseT-afxazeTis politikur-ekono-
mikuri urTierTobebi. xelmoweril iqna am urTierTo-
bis ZiriTadi dokumenti: `ruseTis federaciasa da af-
xazeTis respublikas Soris megobrobis, TanamSromlo-
bisa da urTierTdaxmarebis xelSekruleba~. xeli moe-
wera rig xelSekrulebebs, romelTa Soris unda aRiniS-
nos Semdegi:
- SeTanxmeba ruseTis federaciis mTavrobasa da
afxazeTis respublikis mTavrobas Soris investiciebis
xelSewyobisa da urTierTdaxmarebis Sesaxeb. es SeTan-
xmeba miznad isaxavs rusuli kapitalis afxazeTSi Se-
modinebis stimulirebis samarTlebrivi bazis Seqmnas,
rusi investorebisaTvis unda iqnes uzrunvelyofili
maTi uflebebisa da interesebis dacvis saimedo da
efeqtiani samarTlebrivi saSualebebi;
afxazeTis respublikis mTavrobas Soris savaWro misi-
ebis gacvlis Sesaxeb. es xelSekruleba iTvaliswinebs
okupantsa da okupirebul teritorias Soris savaWro
politikas. dRes afxazeTis gayidvebis ofisebi ruseT-
Si funqcionirebs;
afxazeTis respublikis mTavrobas Soris, romelic iT-
valiswinebs afxazeTis respublikisaTvis daxmarebas
socialur-ekonomikur ganviTarebaSi. am SeTanxmebis
43
ganxorcielebis farglebSi, SemuSavda yovlismomcve-
li gegma, romelic orientirebulia respublikis 2010-
2012 wlebis socialur-ekonomikur ganviTarebaze.
jamurad, am mizniT gamoiyo 10.9 miliardi rubli, rac,
faqtobrivad, afxazeTis korumpirebuli da marione-
tuli xelisuflebis mosyidvis meqanizmia [20].
yovlismomcveli gegmis RonisZiebebis ganxorcie-
leba miznad isaxavs rogorc arsebuli Senoba-nagebo-
bebis restavracia-SekeTebas, aseve socialur-kultu-
ruli da industriuli sferos axali obieqtebis Seq-
mnas. yovlismomcveli gegmis ganxorcielebis RonisZi-
ebaTa CamonaTvali moicavs 10 nawils:
1. sagzao infrastruqtura (gagris SemovliTi
gzis kapitaluri remonti 9.1 km sigrZiT, 800 da 930 xa-
zovani metris 2 gvirabis CaTvliT soxumi-galis gza 85
km sigrZiT, adgilobrivi gzebis SekeTeba 60 km sigrZiT,
130 avtobusis SeZena);
2. sacxovrebeli da komunaluri momsaxureba (so-
xumsa da gagris regionSi wyalmomaragebis sistemis re-
monti, soxumSi wyalsarinebis sistemebi, mravalsarTu-
liani sacxovrebeli korpusebi da liftebi; energosis-
temis rekonstruqcia da remonti, mowyobilobebis Se-
Zena);
3. agroindustriuli kompleqsi (4 mecxoveleobis
kompleqsis mSenebloba, 2 Tevzis meurneoba, 4 sakvebi
meurneoba, 3 bostneulis meurneoba, 3 saRore meurneo-
ba, 1 yvavilebis meurneoba, 1 sanerge, 2 xilisa da bos-
tneulis maRaziebi, mravalwliani nargavebis dargva,
maT Soris vaSlis xeebi (200 ha), Txili (150 ha), citrusis
(150 ha), feixoa, xurma (150 ha). 500 erTeuli soflis me-
urneobis aparatis SeZena);
4. mrewveloba (soxumis rZis qarxnis remonti da
modernizacia, soxumis xorcis gadamamuSavebeli qarxa-
44
na, sakonditro nawarmis qarxana, gamagrilebeli sasme-
lebis qarxana, 7 sacxobi, 2 logistikuri centris mSe-
nebloba);
5. administraciuli Senoba-nagebobebi (ZiriTadi
remonti da logistikuri uzrunvelyofa afxazeTis sa-
xelmwifo universitetis, soxumis Ria institutis,
iusticiis saxlis, saxelmwifo arqivisa da a.S.);
6. janmrTelobis dacva (respublikuri saavadmyo-
fos remonti, respublikuri onkologiuri dispanseri,
tuberkulozis saavadmyofo, gudauTis centraluri
saavadmyofo; respublikuri fsiqonevrologiuri dis-
panseris mSenebloba; kompiuteruli tomografiis, 32
saswrafo daxmarebis, 7 intensiuri Terapiis sat-
ransporto saSualebis, sxva samedicino aRWurvilobis
SeZena);
7. ganaTleba (10 skolamdeli dawesebulebis, 15 zo-
gadsaganmanaTleblo dawesebulebis ZiriTadi remonti,
zogadsaganmanaTleblo dawesebulebebis teqnikuri aR-
Wurviloba, romelsac 9 enobrivi laboratoria aqvs);
8. kultura (afxazeTis saxelmwifo dramatuli
Teatris remonti, rusuli dramatuli Teatri, 5 saol-
qo kulturuli saxli, respublikuri biblioTeka, sa-
xelmwifo muzeumi, kulturuli obieqtebis teqnikuri
aRWurviloba);
9. fizikuri aRzrda da sporti (respublikuri
stadionis rekonstruqcia, soxumis saqalaqo stadio-
nis rekonstruqcia, 4 saolqo stadioni, 10 sabavSvo
sportuli moednis mSenebloba, 5 sportuli da fitnes
centri, 3 regionaluri sportuli skolis da 1 sacu-
rao auzis ZiriTadi remonti);
10. normatiuli da meTodologiuri daxmarebis ga-
wevis RonisZiebebi, agreTve organizaciuli mxardaWe-
ra afxazeTis respublikis kanonmdeblobis gaumjobe-
45
sebis mizniT (buRaltruli aRricxvisa da statistiku-
ri sistemis reformireba, miwis kadastris SemuSaveba,
teritoriuli dagegmvisa da miwaTsargeblobis siste-
mis SemuSaveba, savaldebulo samedicino dazRvevis
sistemis SemuSaveba [20].
yovlismomcveli gegmis gansaxorcieleblad Seiq-
mna mTavrobaTaSorisi komisia okupanti ruseTisa da
afxazeTis marionetuli mTavrobis warmomadgenlo-
biT. komisiis sxdomebze ganixileba ruseTis biujeti-
dan gamoyofili finansuri resursebiT, romelTa nawi-
lis afxazeTis xelisuflebis mier ukanono miTviseba
xdeba, sxva RonisZiebebis dafinansebis sakiTxebi.
46
Tavi II.
okupirebuli afxazeTis
socialur-ekonomikuri mdgomareoba:
analizi, Sedegebi da perspeqtivebi
okupirebuli afxazeTis socialur-ekonomikuri

ganviTarebis modeli SeiZleba Semdegnairad daxasi-
aTdes:
- ekonomikuri ganviTarebis miRweuli donis mi-
xedviT, afxazeTi miekuTvneba gardamaval ekonomikas;
- sawarmoo Zalebis ganviTarebis doniT - miiswra-
fis industriulisken;
- erovnuli ekonomikis gaxsnilobis xarisxiT - na-
wilobriv Riaa;
- ganviTarebis sferoTi - ganviTarebad donezea;
afxazeTis socialur-ekonomikuri ganviTarebis
mTavari strategiuli orientiri grZelvadian period-
Si unda gaxdes ekonomikis zrdis inovaciur, socia-
lurze orientirebul modelze gadasvla, risi SesaZ-
leblobebic okupaciis pirobebSi bundovania.
2.1 afxazeTis mosaxleoba da SromiTi

resursebi
istoriuli wyaroebiT, pirveli macxovreblebi sa-

qarTvelos (afxazeTis) teritoriaze gamoCndnen soxu-
mis Crdilo-aRmosavleTis iaxuSas mTis ferdobze, sa-
dac mdebareobda pirvelyofili adamianebis erT-erTi
uZvelesi da udidesi paleoliTuri sadgomi.
afxazi da qarTveli istorikosebis mier araerT
naSromSi dadgenilia, rom afxazeTis mosaxleobis eT-
47
nikur SemadgenlobaSi yvelaze radikaluri cvlilebe-
bi ganxorcielda 1877-1878 wlebSi ruseT-TurqeTis
omis mimdinareobisa da dasrulebis Semdgom. afxazebi-
sa da CrdiloeT kavkasiis sxva mosaxleobis mniSvnelo-
vani nawili, romelsac ar surda ruseTis imperiis Se-
madgenlobaSi darCena, gadavida osmaleTis imperiaSi.
mxolod 1877 wels muhajirobis Sedegad afxazeTis mo-
saxleobis raodenoba TiTqmis ganaxevrda.
qarTveli da afxazi xalxebis erTian istoriaze,
maT saerTo bedze, ruseTis carizmis istoriul zrax-
vebsa da miswrafebaze samxreT kavkasiaSi metyvelebs
muhajirobis politika. ruseTi me-19 saukuneSi cdi-
lobda gadasaxlebis gziT gaeqro afxazebi, rogorc
eri, ris winaaRmdegac gamodiodnen cnobili qarTveli
sazogado moRvaweebi g. wereTeli, s. mesxi, g. gurieli
da sxvebi. igive politika xorcieldeba dRes, rodesac
xdeba afxazTa sruli asimilacia, maTi eTnikuri niSne-
bis gaqroba. civilizebuli samyaro valdebulia gai-
laSqros ruseTis am metad saSiSi imperialisturi po-
litikis winaaRmdeg, radgan afxazebi gaiziareben maTi
monaTesave Safsugebis beds, romlebmac ganicades impe-
rialistur ruseTSi sruli asimilacia, dakarges ena,
TviTmyofadoba, kultura.
saqarTveloSi muhajirobam farTo masStabi miiRo
ruseT-osmaleTis 1877-1878 wlebis omis Semdeg. 1878
wels berlinis kongresis gadawyvetilebiT saqarTve-
los SeuerTda istoriuli qarTuli provinciebi. am
teritoriebis ZiriTadad mahmadian mosaxleobas uf-
leba eZleoda 3 wlis ganmavlobaSi TurqeTSi gadasax-
lebuliyvnen. muhajirobis Sedegad TiTqmis mTlianad
daicala murRulis xeoba, iZulebiTi migracia moxda
qvemo guriidan, gonios ubnidan, qvemo aWaridan. sul
gadasaxlda 150 aTasze meti adamiani. qarTuli sazoga-
48
doebis mowinave nawilma daiwyo brZola muhajirobis
winaaRmdeg. gadasaxlebulTa samSobloSi dasabruneb-
lad didi muSaoba Caatares g. wereTelma, s. mesxma, g.
gurielma da sxvebma. qarTulma presam farTo kampania
gaaCaRa muhajirobis winaaRmdeg. amis Sedegad muhajir-
Ta nawili samSobloSi dabrunda. qarTveli muhajirebi
dasaxldnen Savi zRvis sanapiroze (WaneTSi), dasavleT
TurqeTSi, marmarilos zRvis aRmosavleT sanapiroze,
nawili ki — stambolSi da sxva qalaqebSi. muhajirebs
surdaT samSobloSi dabruneba, magram ruseTis imperi-
am, saqarTvelosadmi mtruli politikuri zraxvebiT,
maTi SemoSveba akrZala [20].
afxazeTSi muhajiroba daiwyo XIX saukunis I naxe-
varSi proTurquli orientaciis afxazi feodalebis
politikuri marcxisa da saxalxo ajanyebis mkacrad
CaxSobis Sedegad. yirimis omis (1853-1856) dros TurqTa
mier afxazeTis okupacias mohyva afxazTa masobrivi ga-
dasaxleba osmaleTSi: 1867 wels farTo xasiaTis mu-
hajiroba dakavSirebuli iyo samTavros gauqmebasTan
(1864), 1866 wels did saxalxo ajanyebasTan. yvelaze uf-
ro didi gadasaxleba moxda ruseT-TurqeTis 1877-1878
wlebis omis dros (daaxloebiT 50 aTasi). muhajirobis
Sedegad afxazeTis teritoriis mniSvnelovani nawili
gaveranda da gaukacrielda. gadasaxlebulTa ZiriTadi
masa dResac cxovrobs TurqeTSi, nawili — siriaSi,
iordaniasa da sxva qveynebSi; muhajir afxazTa raode-
noba TurqeTSi 100 aTass aRwevs, arabul qveynebSi —
daaxloebiT 15 aTass. isini cxovroben umTavresad sof-
lad, SenarCunebuli aqvT sakuTari ena da zne-Cveule-
bebi, tradiciebi. ubixebis muhajirobis istoria deta-
lurad aqvs gadmocemuli afxaz mweral bagrat Sinqu-
49
bas, romelic eyrdnoba ukanaskneli ubixis monaTxrobs,
Cawerils afxazi enaTmecnieris Sarax kvacbas mier [20].
is, rasac mefis carizmma ver miaRwia me-19 sauku-
neSi, elcin-putinisturi ruseTis mier ganxorcielda
me-20 saukunis bolos. saubedurod, Cveni saerTo isto-
riis es umniSvnelovanesi nawili imperialisturi ruse-
Tis mier mosyidul afxaz separatistebs aviwydebaT.
afxazeTis statistikis saxelmwifo departamen-
tis monacemebiT, mosaxleoba 2019 wlis 1 ianvris mdgo-
mareobiT aris 245 246 adamiani.
maT Soris:
qalaqis mosaxleoba - 123 485 adamiani (50.4%);
soflis mosaxleoba - 121 761 adamiani (49.6%).
dasaqmebuli mosaxleobis saerTo raodenoba eko-
nomikis seqtorebis mixedviT Seadgens 43 051 adamians.
cxrili #1. dasaqmebis dargobrivi struqtura

afxazeTSi 2018 wels
dargebi %
mrewveloba 5
vaWroba 6
mSenebloba 4
kurortebi da turizmi 6
momsaxureba 22
marTva 43
sxva sferoebi 14
2018 wlis monacemebiT afxazeTis respublikaSi sa-

Sualo xelfasi Seadgenda 10 557 rubls. saSualo yo-
velTviuri saarsebo minimumi 2019 wlis 1 seqtembris
mdgomareobiT Seadgenda 7 042.3 rubls.
50
afxazeTis teritoriidan rusuli armiis mier qar-
Tuli mosaxleobis iZulebiTi deportaciis Semdeg,
2011 wels Catarebuli aRweriT afxazeTis mosaxleobis
raodenobam Seadgina - 240 705 adamiani. wina aRweris mi-
xedviT, romelic TviTaRiarebuli afxazeTis res-
publikis mier 2003 wels Catarda, mosaxleobis raode-
noba Seadgenda 215 972 adamians. 1992-1993 wlebSi afxa-
zeTis teritoriaze ruseT-saqarTvelos omis Sedegad,
romlis ZiriTad mizans warmoadgenda qarTuli mosax-
leobis gandevna afxazeTidan da ruseTis mier saqar-
Tvelos am teritoriis okupacia, iq mcxovrebi mosax-
leobis raodenoba ganaxevrda - 1989 wlis sabWoTa sayo-
velTao aRweris dros is Seadgenda 525 061 adamians, sa-
idanac qarTvelebi 239 872, anu mosaxleobis 45,68% iyo,
xolo afxazebi 93 267 anu 17.8% iyo.
1990-iani wlebSi, afxazeTis mosaxleobis mniSvne-
lovan nawils qarTvelebi Seadgendnen. afxaz mosaxle-
Ta wili 1989 wels Seadgenda respublikis mTliani mo-
saxleobis 17.8% -s.
1992-1993 wlebis afxazeTis teritoriaze ruseT-
saqarTvelos omis Sedegad, orive mxarem mniSvnelovani
danakargi ganicada, xolo afxazeTSi myofi qarTuli
mosaxleoba, romelic konfliqtamde eTnikur um-
ravlesobas warmoadgenda, iseve rogorc bevri rusi,
berZeni da estoneli, fizikuri ganadgurebisa da geno-
cidis SiSiT iZulebuli gaxda daetovebina regioni.
51
cxrili #2. mosaxleobis raodenoba 1989-2018 wlebSi
01 ianvris mdgomareobiT
saerTo koeficien-
vris monacemebiT[5]
Sobadobis saerTo
bunebrivi namati,
koeficienti 1000
bunebrivi namati
raodenoba 1 ian-
sikvdilianobis
macxovrebelTa
macxovrebelze
macxovrebelze
macxovreblebi
macxovreblebi
gardacvlilTa
dabadebulTa
raodenoba
raodenoba
qalaqis
soflis
ti 1000
weli
(‰)
1989 525 061
2002 1 557 1 059 498 7,28 4,95 2,33
2003 214 016 96 125 117 891 1 816 1 142 674 8,47 5,33 3,14
2004 214 401 / 217 281* 96 230 118 171 1 919 1 233 686 8,94 5,75 3,20
2005 214 603 / 223 847* 96 246 118 357 1 669 1 533 136 7,73 7,10 0,63
2006 215 774 / 223 847* 96 789 118 985 1 715 1 493 222 7,94 6,91 1,03
2007 215 926 / 227 204* 96 845 119 081 1 772 1 761 11 8,24 8,19 0,05
2008 215 120 / 230 611* 96 748 118 372 1 990 1 553 437 9,23 7,20 2,03
2009 215 567 / 234 069* 97 127 118 440 2 207 1 699 508 10,18 7,84 2,34
2010 216 708 / 237 579* 97 942 118 766 2 156 1 699 457 8,88 7,00 1,88
2011 240 705 121 255 119 450 2 143 1 645 498 8,9 6,8 2,1
2012 241 414 121 633 119 781 2 258 1 723 535 9,3 7,1 2,2
2013 242 028 121 884 120 144 2 017 1 561 456 8,3 6,4 1,9
2014 242 756 122 309 120 447 2 004 1 467 543 8,2 6,0 2,2
2015 243 206 122 434 120 772 1 927 1 654 273 7,9 6,8 1,1
2016 243 564 122 547 121 017 1 768 1 465 303 7,2 6,0 1,2
2017 243 936 122 722 121 214
2018 244 832 123 301 121 531
wyaro: Управление государственной статистики Республики Абхазия 2019.
https://ugsra.org/ofitsialnaya-statistika.php?
52
afxazeTis mosaxleobis Tanamedrove eTnikuri Se-
madgenloba heterogeniulia: teritoriaze cxovroben
afxazebi (124.5 aTasi), somxebi (67 aTasi), rusebi (22 aTa-
si) da genocidisa da gandevnis Semdeg darCenili qar-
Tvelebi (46,7 aTasi), aseve, ukrainelebi, berZnebi, es-
tonelebi, ebraelebi da sxvebi. amdenad, ruseTis mier
am teritoriis okupaciam gamoiwvia demografiuli su-
raTis mniSvnelovani cvla, rac me-20 saukunis msoflio
istoriaSi uprecedento SemTxvevaa, am saukunis arc
erT oms ar mohyolia eTnikuri mosaxleobis masobrivi
gandevna sakuTari teritoriidan, misi genocidi. es ar
momxdara arc saqarTvelos mZime istoriul warsulSi
murvan yrus (735-737 ww) Tu Sah abasis (1615-1625) Semose-
vebis dros.
2011 wlis aRweris monacemebiT afxazebi Sead-
gendnen mosaxleobis 50,71%-s - 122 069 adamians, qar-
Tvelebi - 46 367 adamians (19.26%), somxebi – 41 864 ada-
mians (17.32%), rusebi - 22 077 adamians (9,17%), berZnebi -
1380 adamians (0,57%).
qvemoT warmodgenili cxrili N3 Sedgenilia sxva-
dasxva wlis oficialuri wyaroebis mixedviT.
53
54
Sefaseba aRwera aRwera aRwera
wyaro/weli
2016 2011 2003 1989
243 564 240 705 215 272 525 061 sul
124 455 122 069 94 606 93 267 afxazi
51,10 50,71 43,95 17,76 %
46 773 46 367 45 953 239 872 qarTveli
19,20 19,26 21,35 45,68 %
41 875 41 864 44 870 76 541 somexi
17,19 17,32 20,84 14,8 %
22 320 22 077 23 420 74 913 rusi
olqis farglebSi).
9,16 9,17 10,88 14,27 %

1351 1380 1486 14664 berZeni
0,55 0,57 0,69 2,79 %
1761 1743 1797 11655 ukraineli
cxrili #3. afxazeTis mosaxleobis eTnikuri
0,72 0,7 0,83 2,22 %

dasawyisamde (1887 da 1897 wlebis mixedviT - soxumis
Semadgenloba me -19 saukunis bolodan 21-e saukunis
wyaro: Управление государственной статистики Республики Абхазия 2019

am monacemebidan Cans, Tu rogor axorcielebda ru-
seTis imperia qarTvelebis raodenobis iZulebiT Sem-
cirebas afxazeTis teritoriaze.
ruseT-saqarTvelos 1992-1993 wlebis omis Sedegad
mniSvnelovnad Seicvala demografiuli suraTi afxa-
zeTis raionebis mixedviT (ix. cxrili N4).
cxrili #4. afxazeTis da misi raionebis

mosaxleobis erovnuli Semadgenloba 2011 wlis
aRweriT
ukraineli
qarTveli
berZeni
raioni
afxazi
somexi
rusi
sul
%
gagra q. soxumi
62914
42342
1755
6192
9288
67,3
14,8
697
645
2,8
9,8
1,1
1,0
40217
15482
15422
1003
6334
38,5
38,3
15,7
529
259
2,7
1,3
0,6
gudauTa
36775
30125
3667
1838
81,9
10,0
506
135
117
1,4
5,0
0,4
0,3
soxumi
11531
3505
6467
30,4
56,1
235
864
147
1,3
7,5
0,5
1,3
58
gulrifSi
18032
6057
8430
2048
33,6
46,8
11,4
833
162
125
3,6
0,9
0,7
55
gali tyvarCeli oCamCire
24868
19328
2367
1647
77,7
967
9,5
6,6
3,9
0,3
0,2
74
58
16012
5128
9987
32,0
62,4
537
0,3
3,4
0,4
0,1
56
67
20
30356
29813
98,2
208
188
0,7
0,1
0,6
0,1
0,0
26
21
11
afxazeTi
240705
122175
46499
41907
22064
sul
1743
1382
50,8
19,3
17,4
9,2
0,7
0,6
qarTuli mosaxleobis iZulebiTi gadinebis miuxe-

davad, afxazeTis mosaxleobis nawili qristiania. amas-
Tanave, mniSvnelovnad Semcirda marTlmadidebeli
qristianebis raodenoba ruseTis mier qarTuli mosax-
leobis gandevnis Sedegad da gaizarda grigorianelTa
raodenoba krasnodaris mxaridan somexTa migraciis
Semdeg. kvlevis mixedviT, 2003 wels konfesiebis gada-
nawileba Semdegnairia: qristianebi 60%, musulmanebi
16%, afxazuri religiis mimdevrebi 3%, warmarTebi 5%,
aTeistebi 8%, sxva rwmenis waromadgenlebi 2%, gauWir-
da pasuxis gacema 6% -s.
afxazeTSi yvelaze mWidrod dasaxlebuli sanapi-
ro zolia, sadac mdebareobs yvela didi qalaqi. omis
Semdeg aq gadmosaxlda soflis mosaxleobis didi nawi-
li, ZiriTadad, afxazebi, romlebic Casaxldnen qarTve-
56
lebis mier iZulebiT mitovebul sacxovrisSi. res-
publikis mosaxleobis daaxloebiT 93% koncentrire-
bulia am sartyelSi.
1989 wels afxazeTis avtonomiuri sabWoTa socia-
listuri respublikis qalaqis mosaxleoba iyo 247 543
adamiani (47.1%), maT Soris 119 150 adamiani cxovrobda
soxumSi, 24 061 adamiani - gagraSi, 21 744 - tyvarCelSi,
20 078 - oCamCireSi, 15 763 galSi, gudauTaSi - 14 864, biW-
vinTaSi - 10 146, gulrifSSi - 10 697, ganTiadSi - 7358,
axal aTonSi - 3235 da miuseraSi - 447 adamiani [12].
1992-1993 wlebis omis Sedegad moxda garkveuli
deurbanizacia. qarTveli mosaxleobis mier afxazeTis
iZulebiTi datovebis gamo, qalaqebSi mcxovrebTa ric-
xvi 2-jer Semcirda, centraluri qalaqebis mixedviT
qarTuli mosaxleobis iZulebiT danatovar saxlebSi
Sesaxlda afxazi mosaxleoba, ramac mniSvnelovnad ga-
zarda qalaqad mcxovrebi afxazebis ricxvi. krasnoda-
ris mxaridan masobrivi migraciis gamo, gagraSi somex-
Ta raodenoba gautolda afxazebs, xolo gulrifSSi
gadaaWarba kidevac. amiT aris motivirebuli is, rom
ruseTma aamoqmeda misTvis kargad nacadi instrumenti:
afxazeTis teritoriaze somxuri avtonomiebis moT-
xovniT afxazebis Semdgomi damorCilebis meqanizmi.
gulrifSis raionSi migranti somxebi dResac aqtiurad
iTxoven kulturul avtonomias.
57
cxrili #5. 2011 mosaxleobis aRweris saboloo
monacemebi
qalaqis soflis
raioni ]sul % %
mos. mos.
q. soxumi 62914 62914 100,0 % 0 0,0 %
gagra 40217 26451 65,8 % 13766 34,2 %
gudauTa 36775 10082 27,4 % 26693 72,6 %
gulrifSi 18032 3910 21,7 % 14122 78,3 %
oCamCire 24868 5280 21,2 % 19588 78,8 %
tyvarCeli 16012 5013 31,3 % 10999 68,7 %
gali 30356 7605 25,0 % 22751 75,0 %
sul 240705 121255 50,4 % 119450 49,6 %

58
2.2 mSp da saxelmwifo biujeti
afxazeTis statistikis saxelmwifo departamen-

tis monacemebiT, afxazeTis mTliani Sida produqti
(mSp) 2018 wels Seadgenda 31 872 milion rubls. 2018
wels mTliani Sida produqti (mSp) mosaxleobis erT
sulze Seadgenda 129 959 rubls [12] (ix. diagrama N1).
diagrama #1. afxazeTis mSp-s dinamika

2012-2018 wlebSi
wyaro: http://presidentofabkhazia.org/respublika_abkhazia/economy/
afxazeTis saxelmwifo finansebi moicavs:

1. saxelmwifo biujets (respublikuri biujeti da
adgilobrivi biujetebi - qalaqi soxumi da raionebi);
2. saxelmwifo arasabiujeto saxelmwifo saxsrebs.
afxazeTSi mTavar finansur dokuments warmoadgens
saxelmwifo biujeti. saxelmwifo biujets ganixilavs, am-
tkicebs da masze kontrols axorcielebs TviTgamocxa-
debuli afxazeTis respublikis parlamenti. afxazeTis
respublikis `2019 wlis respublikuri biujetis Sesaxeb~
kanonis Tanaxmad, saxelmwifo biujetis Semosavali gani-
59
sazRvra 10,221.4 milioni rubliT, maT Soris, ruseTis fe-
deraciis finansuri daxmareba afxazeTis respublikis
socialur-ekonomikuri ganviTarebisaTvis ganisazRvra 3
149 milioni rublis odenobiT, aseve, ruseTis federaci-
asTan xelmowerili àfxazeTis respublikis 2017-2019
wlebis socialur-ekonomikuri ganviTarebis xelSemwyo-
bi sainvesticio programis farglebSi~ sabiujeto in-
vesticiebma Seadgina 1,681.1 milioni rubli, xolo
xarjebi ganisazRvra 11,050.2 milioni rublis odenobiT.
unda aRiniSnos, rom bolo wlebSi konsolidirebuli sa-
xelmwifo biujetis struqturaSi sakuTari Semosavle-
bis odenobis zrda SeiniSneba. magaliTad, respublikis
saxelmwifo biujetis sakuTari Semosavlebi 2014 wlidan
2018 wlamde periodSi gaizarda 49.2% -iT. es Semosavlebi
ZiriTadad warmoiqmneba dRg-is, saSemosavlo, mogebis da
sabaJo gadasaxadebis xarjze (ix. diagrama N2).
diagrama #2. afxazeTis respublikuri biujetis

sakuTari Semosavlebis dinamika 2013-2019 ww.
60
rac Seexeba afxazeTis konsolidirebuli saxel-
mwifo biujetis danarCen nawils, is formirdeba oku-
panti ruseTisgan miRebuli Tanxebis xarjze da isini
gansazRvrulia, rogorc `finansuri daxmareba~ da ga-
werilia àfxazeTis 2017-2019 wlebis socialur-ekono-
mikuri ganviTarebis daxmarebis sainvesticio progra-
miT~. realurad es aris ekonomikuri xarjebi, romelic
gankuTvnilia ekonomikuri eqspansiisTvis.
2.3 afxazeTis ekonomikis dargobrivi

struqtura da seqtoruli ganviTareba
afxazeTis ekonomikis wamyvan seqtorebs Soris

dominirebs Semdegi dargebi:
 mrewveloba;
 turizmi;
 soflis meurneoba;
 vaWroba;
 momsaxureba;
 mSenebloba;
 transporti;
 safinanso seqtori;
 komunikacia.
mrewveloba
afxazeTis odesRac maRalganviTarebulma in-
dustriam, romelic jamSi 500-ze met sawarmos Sead-
genda, 1992-93 wlebSi afxazeTis teritoriaze ruseT-sa-
qarTvelos omis Semdeg da dsT-s qveynebis ekonomikuri
sanqciebis Sedegad gamowveuli Svidwliani blokadis ga-
61
mo ganicada ekonomikuri dacema. ZiriTadi fondebi da
infrastruqturuli obieqtebi gaiZarcva, teqnologiu-
rad gaCanagda, fizikurad da moralurad gaicviTa. gan-
vlili wlebis ganmavlobaSi afxazeTis mrewvelobam ver
ganicada reanimacia. qvemoT moyvanilia samomxmareblo
saqonlis samrewvelo struqtura (ix. diagrama N3), sa-
dac kargad Cans, rom aq ZiriTadad dominirebs Rvino da
arayi - 70%, mwiria sakvebi produqtebis warmoeba - 9% da
arasasursaTo saqoneli - 21%.
diagrama #3. samomxmareblo saqonlis samrewvelo

struqtura 2018 w.
afxazeTis samrewvelo seqtori erT-erTia im sami

ZiriTadidan, romelic mSp-s qmnis. samrewvelo warmoe-
bis moculobam 2018 wels Seadgina 4,680.3 milioni rub-
62
li. dRes afxazeTSi daregistrirebulia 100-mde mcire
da saSualo sawarmo, maT Soris kerZo seqtorSi 83, maTi
didi nawili ar funqcionirebs. afxazeTis statistikis
saxelmwifo samsaxuris 2018 wlis monacemebiT, dargSi
dasaqmebulia 2,006 adamiani. afxazeTis samrewvelo sa-
warmoebis udidesi nawili koncentrirebulia qalaq
soxumSi.
samrewvelo warmoeba warmodgenilia iseTi in-
dustriebiT, rogoricaa:
- gadamamuSavebeli mrewveloba (xetyis masalebis
damzadeba, avejis warmoeba, Tevzis fqvilisa da Tevzis
zeTis warmoeba);
- samTo (inertuli masalebis, kirqvis, qvanaxSiris
mopoveba);
- mwarmoebeli (Savi da feradi liTonebis jarTis
damuSaveba, mosapirkeTebeli filebis, blokebis, beto-
nis warmoeba);
- kvebis (pur-funTuSeulis, alkoholuri da ual-
koholo produqtebis, murabebis, jemebis, kompotebis
warmoeba);
- msubuqi (tansacmlis warmoeba);
- beWdvis industria (nabeWdi produqciis warmoe-
ba).
kvebis, samTo mrewveloba da samSeneblo masalebis
warmoeba ZiriTadad funqcionirebs rusuli kapital-
dabandebis xarjze da am dargebSi nawilobriv Caido
Turquli kapitalic.
unda aRiniSnos, rom eqsportze orientirebuli
meRvineoba, iseve rogorc Tevzis gadamamuSavebeli sa-
warmoebi, mniSvnelovania afxazeTis ekonomikisTvis.
magaliTad, afxazeTidan yvelaze didi saeqsporto
produqti aris Rvino, romelic 2018 wels moicavs mTe-
63
li eqsportis 65% -s. afxazeTi Rvinis produqtebs aw-
vdis ZiriTadad rusul bazars. 2018 da 2017 wlebSi af-
xazeTidan ruseTis federaciaSi, Sesabamisad, 3.3 da 2.7
miliardi rublis Rirebulebis Rvinis produqti gaiyi-
da.
afxazeTSi mcire moculobebiT iwarmoeba: Tafli,
ludi, ajika, mineraluri wylebi da gamagrilebeli sas-
melebi, romlebic adgilobriv moTxovnasac ki ver akma-
yofileben.
2012 wels, afxazeTis 2010-2012 wlebis socialur-
ekonomikuri ganviTarebis xelSewyobis gegmis far-
glebSi, eqspluataciaSi Sevida soxumis rZis qarxana,
igegmeba saxelmwifo investiciebi gadamamuSavebel in-
dustriaSi.
samSeneblo moculobis zrda mimdinareobs ruse-
Tis federaciisTvis finansuri saxsrebis farglebSi,
romelic miznad isaxavs kapitalur mSeneblobas da so-
cialuri infrastruqturuli obieqtebis reabilita-
cias, okupantebs miaCniaT, rom amiT gaizrdeba afxaze-
Tis turistuli potenciali, rac xels Seuwyobs mis
ufro swraf integracias ruseTis federaciaSi.
afxazeTis mrewvelobis mniSvnelovani nawilia
eleqtroenergiis warmoeba. aRsaniSnavia, rom afxazeT-
Si warmoebuli mTeli eleqtroenergia gamomuSavdeba
enguris hidroeleqtro sadgurze, rac afxazeTis hid-
roresursebis gaTvaliswinebiT 13.5 milion kubur met-
rze metia. hidroenergetikuli potenciali, sxvadasxva
SefasebiT, aRemateba 3.5 milion kilovats. respublika-
Si hidroenergetikis ganviTareba aris rogorc stra-
tegiuli, aseve Zalian perspeqtiuli amocana, romelic
SeiZleba srulyofilad realizdes saqarTvelos am te-
ritoriis deokupaciis Sedegad. saqme isaa, rom en-
gurhesis marTvis sistema saqarTveloSi ruseTis sam-
64
xedro SemoWris (intervenciis) Sedegad aRmoCnda oku-
pirebul teritoriaze da mas emsaxurebian qarTveli
specialistebi.
afxazeTSi eleqtroenergiis mzardi, gadauxdeli
moxmareba saqarTvelos energetikuli usafrTxoebis
did problemas warmoadgens. garda energetikuli da
finansuri resursebis gadinebisa, mzardi moxmareba au-
aresebs enguri-vardnilis kaskadis teqnikur mdgoma-
reobas da mTliani energosistemis eqspluataciis pi-
robebs, zrdis saqarTvelos ruseTsa da azerbaijanze
energetikul damokidebulebas da qmnis damatebiT eko-
nomikur da politikur riskebs, rac jamSi SeiZleba
energetikaSi mimdinare mcocavi okupaciis formad Ca-
iTvalos.
mdgomareoba arasaxarbieloa ruseTisTvisac, ro-
melic nawilobriv uzrunvelyofs zamTarSi afxazeTSi
eleqtroenergiis mflangvelobiT moxmarebas. safrTxe
eqmneba maTi energomomaragebis mTavar wyaros da sta-
biluri ganviTarebis SesaZlebloba ar eZleva afxa-
zeTs.
afxazeTSi eleqtroenergiis moxmarebis zrdas-
Tan erTad mdgomareoba CixSi Sedis da arsebuli sta-
tus-kvos SenarCuneba SeuZlebeli xdeba. amave dros,
arsebobs TanamSromlobis SesaZleblobebi, rac yvela
mxarisTvis sasargeblo Sedegis momtani SeiZleba iyos.
Seqmnili problemis mogvareba saqarTvelos ener-
getikis seqtoris erT-erTi umniSvnelovanesi amoca-
naa. okupaciis reJimis da sakiTxis sensitiurobis gamo,
mdgomareobaze zemoqmedebis berketebi sakmaod SezRu-
dulia.
omis Semdeg, rodesac engurhesis Senoba (samanqano
darbazi), qvesadguri da vardnilhes-1 mTlianad rus-
afxazebis mier kontrolirebul teritoriaze darCa,
65
xolo kaSxali, wyalsacavi da derivaciuli gvirabis na-
xevari gamyofi xazis aqeT, moxda araformaluri, zepi-
ri SeTanxmeba engur-vardnilis kaskadis gamomuSavebis
ganawilebis Sesaxeb afxazeTsa da danarCen saqarTve-
los Soris proporciiT 40:60, rac im periodisaTvis
gamyofi xazis sxvadasxva mxares darCenili aqtivebis
Sefasebul Rirebulebas Seesabameboda. aqve unda aRi-
niSnos, rom sadguris mTeli personali qarTulia.
mas Semdeg afxazuri mxare engurhesis mier gamo-
muSavebul eleqtroenergias moixmars SeuzRudavad,
sadgurisaTvis yovelgvari finansuri anazRaurebis ga-
reSe, xolo sadguris operirebis, kapitaluri Tu mim-
dinare SekeTebis finansur tvirTs saqarTvelos da-
narCeni momxmareblebi da biujeti anazRaurebs. saqar-
Tvelos saxelmwifo axdens afxazeTis eleqtroenergi-
is moxmarebis subsidirebas rogorc saoperacio da ka-
pitaluri xarjebis, aseve eleqtroenergiis importis
xarjebiT. formalurad, enguris tarifis Sesabamisad,
afxazeTSi wliurad ufasod miwodebuli eleqtroe-
nergiis Rirebuleba 36 milioni laria [27], Tumca, Tu
gaviTvaliswinebT zamTarSi gazrdil moxmarebas da mi-
si Tbosadgurebis an importirebuli energiiT Canac-
vlebis saWiroebas, saqarTvelosTvis xarji, sul mci-
re, orjer metia, kapitaluri SekeTebebis gaTvaliswi-
nebiT ki es ricxvi kidev ufro izrdeba. aRniSnuli
xarji, savaraudod, nawilobriv mainc aisaxeba danarCe-
ni saqarTvelos mosaxleobis eleqtroenergiis tari-
febze, rac formalurad niSnavs imas, rom okupanti
qarTvelebis xarjze Rebulobs eleqtroenergias.
ganvlil periodSi sadguris reabilitaciaSi Ca-
debulma Tanxebma, savaraudod, mniSvnelovnad Secvala
aqtivebis pirvandeli ganawileba qarTuli mxaris sa-
sargeblod. amitom, imave principiT, afxazuri mxaris
66
wili eleqtroenergia naklebi unda iyos da arcerT
SemTxvevaSi ufasod ar unda miewodebodes mas.
problemis masStabi mudmivad izrdeba. 2010-2016
wlebSi afxazeTSi moxmarebis zrda 550 kv/sT-iyo, xolo
2017-wlis 5 TveSi 2016 wlis igive periodTan SedarebiT
moxmareba gaizarda 100 kv/sT-iT. eleqtroenergiis
wliuri deficiti saqarTveloSi izrdeba, rac 2017
wels 1.3 miliard kilovat-saaTs uaxlovdeba. miuxeda-
vad axali eleqtrosadgurebis mSeneblobisa, qveynis
energetikuli usafrTxoebis xarisxi uaresdeba [26].
zamTarSi afxazeTis teritoriaze el. energiis
moxmareba ukve aWarbebs enguri/vardnilis kaskadis ga-
momuSavebas, ris gamoc saWiro xdeba meti eleqtroe-
nergiis importi ruseTidan, romlis samxedro obieqte-
bic am energias moixmaren. Sesabamisad izrdeba ruseT-
ze energetikuli damokidebuleba, ramac SeiZleba mniS-
vnelovani uaryofiTi politikuri Sedegebi moitanos.
amasTan erTad, engurhesze grovdeba teqnikuri prob-
lemebi (15 km sadawnevo gvirabis reabilitacia, wyalsa-
cavis natanisgan gawmenda da sxv,), romelTa gadaWrac
udides xarjebTan aris dakavSirebuli.
amdenad, afxazeTis gadauxdeli moxmarebis zrdis
gamo, enguris kaskadis sargeblianoba danarCeni saqar-
Tvelos energosistemisaTvis mcirdeba, xarjebi ki ga-
nuxrelad matulobs.
arsebuli mdgomareoba arasaxarbieloa ara mxo-
lod danarCeni saqarTvelosTvis, aramed ruseTis da
Tavad afxazeTis regionisTvis: rusul-afxazuri wya-
roebis mixedviT, afxazeTSi energomoxmarebis subsidi-
rebas ruseTis mxarec akeTebs. ruseTis energetikis sa-
ministros SefasebiT, inter-raos miuRebelma Semosa-
valma afxazeTis energomomaragebaze 2016-2017 wlebSi
67
daaxloebiT 750 mln rubli Seadgina [26]. am xarjebs in-
ter-rao-s nawilobriv ruseTis sagareo saqmeTa sami-
nistro ufaravs.
afxazeTSi zamTarSi eleqtroenergiis miwodeba
arastabiluria. gadatvirTvis reJimSi funqcionirebs
Tavad afxazeTis eleqtrogadamcemi da gamanawilebeli
sistemebi, rac maT saimedoobas amcirebs. eleqtroe-
nergetikuli sistemis mesveurebi SeSfoTebuli arian
momavali zamTris perspeqtivebiT, SiSoben ra, rom yi-
rimis momaragebis gamo ruseTma SeiZleba ver uz-
runvelyos afxazeTisTvis saWiro eleqtroenergiis eq-
sporti. problemebis mTavar mizezs warmoadgens afxa-
zeTSi eleqtroenergiis ganawilebis teqnikuri da or-
ganizaciuli mouwesrigebloba da, aqedan gamomdinare,
mflangvelobiTi moxmareba. rogorc Cans, afxazeTis
faqtobrivma xelisuflebam aTwleulobis ganmavloba-
Si ver daagrova sakmarisi politikuri simwife da wona,
rom es problema moegvarebina, Tundac sakuTari eko-
nomikuri da socialuri interesebis sasargeblod.
garda finansuri zaralisa, afxazeTSi eleqtroe-
nergiis mouwesrigebeli mzardi moxmareba mniSvnelo-
van teqnikur sirTuleebs aCens:
 miuxedavad imisa, rom engurhesi Tbilisis cen-
tralur sadispetCeros eqvemdebareba, zamTris
ganmavlobaSi misi gamoyeneba ver xdeba Tavisi
erT-erTi mTavari daniSnulebiT - energosiste-
mis reJimebis da pikur datvirTvebis dasabalan-
seblad, rac sistemis saimedoobaze uaryofiTad
moqmedebs. sistemis manevrulobis SezRudviT
izRudeba ganaxlebadi energiis wyaroebis (qari,
mze) ganviTarebisa da qselSi integrirebis Se-
saZlebloba. aseve ikargeba SesaZlebloba, rom
saqarTvelos energosistemam monawileoba mii-
68
Ros mezobel qveynebSi eleqtroenergiis pikuri
datvirTvebis dafarvaSi, riTac regionuli Ta-
namSromlobis da Sesabamisi Semosavlebis miRe-
bis perspeqtivebic ikargeba.
 safrTxes warmoadgens aseve wyalsacavis ara-
reJimuli damuSaveba, ramac kaSxlis usafrTxoe-
bis problemebi SeiZleba gamoiwvios.
 grovdeba masStaburi teqnikuri problemebi. vi-
naidan enguris tarifi iTvleba saerTo misaRebi
Semosavlebidan, afxazeTidan miuRebeli Semo-
savlebi akldeba Tundac sadguris grZelvadiani
kapitaluri SekeTebis sareabilitacio fondebs.
zogierTi eqspertis SefasebiT, bolo periodSi
engurhesis teqnikuri mdgomareoba uaresdeba.
amasTan, izrdeba grZelvadiani masStaburi rea-
bilitaciis aucilebloba. aseTi problemebidan
aRsaniSnavia wyalsacavis dalamva, rac misay-
rdnobi farebis operirebas, es ki wyalsacavSi
wylis donis regulirebas uSlis xels, rac Ta-
visTavad TaRovani kaSxlis usafrTxoebis prob-
lemebs qmnis; aseve aRsaniSnavia saderivacio gvi-
rabis mosaxvis gauaresebuli mdgomareoba, rac
wylis filtraciis gazrdili xarjebiT gamoixa-
teba saderivacio gvirabis gaswvriv.
specialistebis SefasebiT, sadawnevo-derivaciu-
li gvirabis srul reabilitacias 1,5-2 weliwadi das-
Wirdeba, rac damatebiT 200 mln kv/sT energias moitans.
magram sadguris sruli gaCerebis SemTxvevaSi, mxolod
afxazeTisTvis alternatiuli eleqtroenergiis SeZe-
nis savaraudo Rirebuleba 150-170 milioni dolari iq-
neba, rasac Tavad reabilitaciis xarjebi daemateba..
aRniSnuli samuSaoebis ganxorcieleba nakleb albaTu-
ria dRevandeli status kvos pirobebSi.
69
zemoT aRwerili garemoebebis gamo, arsebuli
mdgomareoba mudmivad uaresdeba. misi mdgrad ten-
denciad SenarCuneba SeuZlebelia da racionalur ga-
dawyvetas moiTxovs. aucilebelia afxazeTma monawile-
oba miiRos engurhesis finansuri stabilurobis da
teqnikuri gamarTulobis uzrunvelyofaSi.
sajaro informaciis simwiris gamo ver CavuR-
rmavdebiT afxazeTis da ruseTis mxareebTan enguri-
vardnilis kaskadis Taobaze wlebis ganmavlobaSi mim-
dinare urTierTobis detalebs. mxolod mimovixilavT
ramdenime garemoebas, rac periodulad Tavs iCenda sa-
informacio saSualebebSi.
operatiul doneze aseve mimdinareobda urTier-
Tqmedeba afxazeTis qselis operator `Cernomorener-
gosa~ da energetikis saministros Soris. periodulad
imarTeboda molaparakebebi enguris eqspluataciis,
kapitaluri SekeTebis (maT Soris sadawnevo gvirabis)
da sxva teqnikur sakiTxebze. unda aRiniSnos, rom am
kontaqtebis Sedegad hesis SekeTebis samuSaoebs raime
usafrTxoebis problemebi da seriozuli dabrkolebe-
bi ar SehqmniaT. savaraudod, am Sexvedrebze aseve iyo
saubari afxazuri mxarisgan sadgurisTvis eleqtroe-
nergiis Rirebulebis anazRaurebis Sesaxeb, Tumca Se-
degi jerjerobiT ar Cans.
2008 wlis agvistos omis Semdeg ruseTis mxares-
Tan gaimarTa molaparakebebi engurhesis interraos
mmarTvelobaSi gadacemis Sesaxeb. saboloo molapara-
keba ver Sedga afxazebis Zlieri poziciis gamo. Tumca,
savaraudod, aRniSnuli SeTanxmebis strategiuli Se-
degebi arc saqarTvelos mxarisTvis iqneboda saxarbie-
lo. operatiul doneze grZeldeba teqnikuri xasiaTis
kontaqtebi, Tumca CvenTvis ucnobia, arsebobs Tu ara
70
mdgomareobis gamosworebis erTiani strategia da Tan-
mimdevruli taqtika.
dRevandeli mdgomareobiT, eleqtroenergiis da-
uregulirebeli moxmareba afxazeTSi mraval teqnikur,
ekonomikur, usafrTxoebis, socialur problemas da
arastabilur, aramdgrad garemos qmnis, rac sazianoa
yvela dainteresebuli mxarisaTvis.
ruseTis mier okupirebuli afxazeTis mxridan
energetikuli gamoZalva aTwleulebia grZeldeba da
teqnikurad, politikurad da finansurad CixSi Sehyavs
rogorc afxazeTis energomomarageba, aseve mniSvnelo-
van problemas uqmnis saqarTvelos energetikul usaf-
rTxoebas. uyairaTod ikargeba eleqtroenergia, rom-
lis sasargeblo gamoyeneba SeiZleba ekonomikaSi an su-
lac eqsportiT Semosavlis misaRebad. qarTuli mxaris
calmxrivi zrunva enguri-vardnili hesebis kaskadze
sul ufro meti xarjis da naklebi sargeblis momtania
da didxans ver gagrZeldeba. Sesabamisad, urTierToba-
Ta arsebuli statusi ar iZleva engurhesis srulfaso-
vani eqspluataciis da afxazeTis energomomaragebis
gaumjobesebis stimuls da SesaZleblobas.
mdgomareoba arasaxarbieloa afxazeTisaTvis, vi-
si energomomaragebac damokidebulia am ZiriTad wya-
roze da misi teqnikuri mdgomareobis gauareseba ener-
gomomaragebis usafrTxoebaze moqmedebs, xolo mzar-
di moxmareba deficitis problemebs qmnis. es aseve da-
matebiTi xarjia ruseTisaTvis, romlis samxedro obi-
eqtebi, marTalia, sargebloben engurhesis ufaso ener-
giiT, magram mas samagierod danarCeni afxazeTis ener-
gomomaragebis problemebi udgeba.
SesaZlebelia warmovidginoT movlenaTa ganviTa-
rebis ori ZiriTadi scenari:
71
1) mcocavi okupaciis da energetikuli gamoZal-
vis gagrZelebis;
2) urTierTsasargeblo TanamSromlobis gzebis
moZiebis, rac SeiZleba moxdes mxolod afxazeTis deo-
kupaciis Semdeg.
turizmi
afxazeTis ekonomikis erT-erTi yvelaze per-

speqtiuli seqtori turizmia. rigi konkurentunariani
upiratesobis gamo (klimati, buneba, istoriuli da ar-
qiteqturuli Zeglebi da a.S.), afxazeTis turistuli
produqtebi Zlier poziciebs ikavebda aRniSnuli ser-
visebis bazarze.
afxazeTis defaqto ekonomikis saministros mona-
cemebiT, samogzauro industrias, masTan dakavSirebul
industriebTan erTad, biujetSi Semoaqvs sagadasaxa-
do Semosavlebis mesamedi.
afxazeTSi turizmis yvelaze popularuli saxeo-
ba SemecnebiTia, rac, saSualod, mTliani turistuli
nakadis 60% -s Seadgens. SemecnebiTTan erTad warmate-
biT viTardeba rekreaciuli turizmi.
turistebis umetesoba dasasveneblad an sam-
kurnalod midis gagris regionSi, radgan afxazeTis ar-
sebuli sanatorium-sakurorto obieqtebis 70% -ze me-
ti mdebareobs gagrasa da biWvinTaSi. aseve, SeiZleba
aRiniSnos turistebis mzardi moTxovna iseTi qalaqe-
bis mimarT, rogorebicaa axali aToni da gudauTa, sa-
dac turizmis industria bolo wlebis ganmavlobaSi
swrafi ganviTarebiT xasiaTdeboda.
sanatoriuli momsaxurebis da turistul-eq-
skursiis servisebis mTlianma moculobam 2018 wels Se-
72
adgina 1969.8 milioni rubli. 2018 wels 131.7 aTasi ada-
miani (ZiriTadad rfr-is moqalaqeebi) mkurnalobda da
isvenebda afxazeTis sanatoriumebsa da dasvenebis obi-
eqtebSi. 2018 wels eqskursiebSi monawileTa raodeno-
bam 975,7 aTasi adamiani Seadgina [28].
afxazeTSi turistuli potencialis mxolod mci-
re nawili gamoiyeneba. zemoT CamoTvlil konkurentul
upiratesobebs Soris respublikis ekologiuri sisuf-
Tave aris mniSvnelovani afxazeTis mimzidvelobaSi.
turistebs izidavT notio Tbili klimati, subtropi-
kuli mcenareuli saxeobebi da saocrad sufTa zRva.
afxazeTSi aris mravali turistuli centri, sastumro,
dasasvenebeli saxlebi da pansionatebi, romlebic mde-
bareobs sanapiro zonaSi. maTi umetesi nawili sabWoTa
periodSi aSenda, nawili TariRdeba ruseTis carizmis
periodiT, xolo omis Semdeg isini praqtikulad dan-
greuli da moralurad gacveTilia. afxazeTis turis-
tuli seqtori sabWoTa kavSirSi CarCa da okupaciis pi-
robebSi mas ganviTarebis perspeqtiva ar gaaCnia.
amJamad afxazeTSi sakurorto-dasasvenebeli kom-
pleqsis umravlesoba da sxva dasasvenebel-gasarTobi da-
niSnulebis obieqtTa umetesi nawili gacemulia grZelva-
diani ijariT an SeZenilia ruseTis saxelmwifo struqtu-
rebisa Tu kerZo kompaniebis mier. magaliTad, ruseTis fe-
deraciis subieqtebTan afxazeTis mier damyarebuli pir-
dapiri ekonomikuri kavSirebis Sedegad gudauTis raionSi
ganlagebuli pansionati `Siusera~ da gagris dasasvenebe-
li àxli abrskili~ ijariT gadaeca q. Ceboqsaris (mordve-
Tis respublika) firma `beriozkas~. aseTive gziT q. Cer-
keskis (yaraCai-CerqezeTis respublika) firmebis `xarli-
sa~ da `kagov garantis~ xelSi gadavidnen oCamCiris raio-
nis sof. kindRSi ganlagebuli dasasvenebeli saxli `soxu-
mi~ da soxumis dasasvenebeli saxli `tyvarCeli~. dasasve-
73
nebeli saxli àguZera~ droebiT mflobelobaSi gadaeca q.
nalCikis (yabardo-balyareTis respublika) axalgazrdo-
bis saxls. yabardo-balyareTis universitetis dasasvene-
beli baza funqcionirebs axal aTonSic. aqve mdebare cen-
traluri turbaza 2002 wels ijariT aiRo sanqt-peter-
burgis Sps `sirenam~. gulrifSis raionis sof. fSafSi ar-
sebuli dasasvenebeli saxli `lazuri~ ijariT gadaeca
sanqt-peterburgis erT-erT daxurul sawarmo `rokadas~.
ruseTis turistulma firmam `gladiolusma~ ijariT ai-
Ro sastumro àfxazeTi~, `riwa~ da ìnturistis~ xanZars
gadarCenili nawili, aseve am firmam aamoqmeda soxumSi
ganlagebuli me-15 yrilobis saxelobis sanatoriumi da
gagraSi moqmedi sanatoriumi ùkraina~. gagris zonaSi
mdebare sanatorium àrmenias~ daerqva `gagra~, romelic
ruseTis Tavdacvis saministrom 20 wlis ijariT aiRo. sa-
natoriumebi `saqarTvelo~, `Tbilisi~ (maT daerqvaT afxa-
zuri saxelebi) da `maiaki~ ijariT aiRes ruseTis federa-
ciis sxvadasxva uwyebebma. gagris pansionati `kavkasia~
ijariT gadaeca sawarmo ìaroslavnas~, romelic warmo-
adgens dnestrispireTis moldovas respublikis q. tiras-
polis ruseTis TanamemamuleTa rusuli sazogadoebis
Svilobil sawarmos. q. gagris dasasvenebeli saxli `kabar-
deci~ 50 wlis ijariT aiRo moskovelma biznesmenma. sana-
toriumebi `Joekvara~ da ìskra~ ijariT gadaeca rosto-
vis olqis organizacia Донтабак-s. sanatoriumi `gagrifSi~
20 wlis vadiT ijariT gadaeca soWis aviakompania `Cerno-
mor avias~. q. aqsais saaqcio sazogadoeba gemTmSenebeli-
gemsaremonto qarxana `midelim~, romelsac xelmZRvane-
lobs aqsaeli mewarme v. vagradiani, ijariT aiRo gagris
dasasvenebeli saxli `litfondi~ (amJamad `midel-gagra~),
romelic mokle droSi SekeTda da daiwyo misi eqspluata-
74
cia. amave saaqcio sazogadoebis mier dawyebulia saremon-
to samuSaoebi kompleqs `gagrifSSi~.
zogierTi sakurorto-dasasvenebeli kompleqsebi ga-
dacemulia droebiT sargeblobaSi iseTi kompaniebisaT-
vis, rogoricaa Минтом-i, Миноборона, Лукойл-i da Газзпром-
i. rusul-afxazur erTobliv sawarmo àlianss~ 25 wlis va-
diT ijariT gadaeca sanatoriumi `mSenebeli~ da sanato-
rium àlaSaras~ (yofili `volga~) erT-erTi korpusi.
TandaTanobiT viTardeba saqmiani urTierTobebi gu-
dauTis raionsa da r. f. ivanovis olqis q. kineSmis Soris.
aRniSnuli urTierTobis farglebSi momzadda xelSekru-
leba sanatorium ~alaSaras~ (yofili `volga~) axali kor-
pusis ijariT gadacemis Taobaze. garda amisa, momzadebis
stadiaSia analogiuri dokumenti, romelic iTvaliswi-
nebs dasasvenebeli saxlis ~oqros napiris~ ijariT gada-
cemas uralSi ganlagebuli ruseTis federaciis Tav-
dacvis saministros erT-erTi sawarmosTvis.
dafiqsirebulia ruseTis samxedro wreebis warmo-
madgenelTa mxridan v. putinTan daaxloebul pirTa mier
privatizebuli Senoba-nagebobebis, dasasvenebeli saxle-
bisa da pansionatebis Sesyidvis mcdelobis faqtebi. maga-
liTad, gagraSi Seisyides pansionati `moskovi~ (yofili
ùkraina~). ganzraxuli aqvT daba ganTiadSi ganlagebuli
dasasvenebeli saxlis `firuzis~ Sesyidva.
sanatoriumi ùkraina~ 2003 wlis bolos 30 wlis
ijariT gadaeca ruseTis federaciis jandacvis saminis-
tros.
ruseTis Tavdacvis saministros ijariT aqvs aRebu-
li q. gagraSi komsomolskaias quCaze mdebare yofili sam-
xedro agaraki.
erTobliv rusul-afxazur sawarmos `mistral-su-
xums~ ijariT aqvs aRebuli sof. mguZirxuaSi mdebare pio-
neruli banaki `ZerJineci~.
75
2007 wlis oqtomberSi afxazeTis separatistul
mTavrobasa da ruseTis federaciis atomuri energetikis
saministros Soris dadebul iqna xelSekruleba, romlis
Tanaxmad, rusul mxares 15 wlis vadis ijariT gadaeca da-
ba biWvinTaSi ganlagebuli Дом творчества da Литфонд. afxa-
zuri mxare xelSekrulebis Tanaxmad yovelwliurad mii-
Rebs 100 aTas aSS dolars.
2005 wlis 15 maiss daba biWvinTaSi Sedga pansionate-
bis Литфонд-isa da Касатка-s eqspluataciaSi Seyvanis pre-
zentacia. aRniSnuli sakurorto obieqtebis moijares ze-
moxsenebuli ruseTis federaciis atomuri energetikis
saministro warmoadgens, romlis sawarmoTa asociaciam
soliduri Tanxebi gamoyo saremonto-aRdgeniTi samuSao-
ebis Casatareblad. prezentacias eswrebodnen separatis-
tTa e.w. vice-premieri da ruseTis federaciis atomuri
energetikis asociaciis prezidenti.
2005 wels separatistTa parlamentma miiRo dadgeni-
leba, romlis Tanaxmad saxelmwifo sawarmo saxelmwifo
agaraki `gagra~ 25 mln rusul rublad sakuTrebaSi gadae-
ca ruseTis federaciis krasnodaris mxaris administra-
cias.
2003 wlis noemberSi pansionati `Celuskinelebi~ 25
wlis ijariT gadaeca ruseTis federaciis transportis
saministros. pansionatis TanamSromelTa TqmiT, aR-
niSnul obieqtTan garkveuli interesebi gaaCniaT ruse-
Tis saxelmwifo dumis deputatebs, romelTa xelSewyobi-
Tac moxda saijaro xelSekrulebis gaformeba. pansionats
Cautarda rekonstruqcia. mTlianad dangreulia pirveli
da mesame korpusebi, aRebulia pansionatis teritoriaze
arsebuli kempingebi da sameurneo nagebobebi.
2006 wels separatistebi awarmoebdnen molaparake-
bebs ruseTis holdingur kompania Система инвест-Tan, raTa
76
investireba ganxorcielebuliyo kompleqs Пицунда-s re-
konstruqciisaTvis. SeTanxmebis mixedviT, rusulma fir-
mam xuTi wlis ganmavlobaSi ganaxorciela 1 milioni do-
laris investireba.
2004 wels gagraSi imyofeboda generali vladimiro-
vi, romelmac afxaz separatistul xelisuflebasTan mi-
aRwia SeTanxmebas dasasvenebeli saxlis àrqfondis~ (mde-
bareobs gagraSi) ruseTis federaciis Tavdacvis saminis-
tros me-4 sammarTvelosaTvis gadacemis Sesaxeb. ruseTis
samxedro uwyebis warmomadgenlebi afxazur mxaresTan
awarmoebdnen molaparakebas zemoaRniSnuli obieqtebisa
da sanatorium gagras Sesyidvis Taobaze.
2004 wlis martis dasawyisSi arZinbam parlaments gan-
saxilvelad warudgina dasasvenebeli saxlis Холодная
речка-s (stalinis agaraki) gayidvis sakiTxi. investori
mzad iyo, am obieqtSi gadaexada 9 mln amerikuli dolari.
gavrcelebuli informaciiT, es investori ruseTSi moR-
vawe biznesmeni, kompania `sabazo elementis~ xelmZRvaneli
oleg deripaskaa, romelsac zurgs umagrebs v. putini.
2006 wlis aprilis dasawyisSi afxazeTSi Casulma ru-
seTis federaciis sagangebo saqmeTa saministros delega-
ciam daba ganTiadSi mdebare dasasvenebeli saxlis `ganTi-
adis~ ijariT aRebis Taobaze molaparakeba gamarTa sepa-
ratistuli mTavrobis wevrebTan. molaparakeba dadebi-
Tad dasrulda.
2007 wlis 10 agvistos q. soxumSi imyofeboda TaTre-
Tis respublikis samTavrobo delegacia premier-minis-
tris r. minixanovis xelmZRvanelobiT. Sexvedrebis dros
ganixileboda urTierTTanamSromlobis perspeqtivebi.
stumrebi dainteresdnen afxazeTis zogierTi sakurorto
obieqtis privatizebis sakiTxebiT. kerZod, gamoiTqva
survili q. gagraSi sanatorium `gagrifSis~ (yofili sana-
77
toriumi `gruzia~) Sesyidvis Sesaxeb. r. minixanovis gan-
cxadebiT, maTi mTavroba mzadaa seriozuli investiciebi
Cados zemoTxsenebuli sanatoriumis rekonstruqciaSi da
mzadaa ganixilos sxva variantebic.
2008 wlis zafxulSi rusi erovnebis biznesmenis mier
Sesyidul iqna q. soxumSi arsebuli sanatoriumi `kompozi-
torTa saxli~.
aRsaniSnavia, rom afxazeTis axalma separatistulma
xelisuflebam erT-erT mTavar strategiul mimarTule-
bad rekreaciuli sferos ganviTareba gamoacxada.
soflis meurneoba
afxazeTi tradiciulad agraruli mxarea. ruseT-

saqarTvelos omamde afxazeTis teritoriaze 1992-1993
ww. soflis meurneoba orientirebuli iyo afxazeTis
unikaluri klimaturi resursebis gamoyenebiT ssrk-s
saWiroebebis dakmayofilebaze. subtropikul kultu-
rebSi Warbobda: citrusebi (mandarini, forToxali),
Cai, Tambaqo, kakali, Txili, tungi da a.S. aseve, izrde-
boda simindi, yurZeni da bostneuli. okupaciis Semdeg
danarCen saqarTvelosTan ekonomikuri urTierToba
Sewyda da soflis meurneoba gadarCenis pirasaa misu-
li. Zlier Semcirda msxvili rqosani da wvrili pirut-
yvis suladoba.
amJamad afxazeTis miwis nakveTebi, romelTac
soflis meurneobis produqtebiT dakavebuli miwis
momxmareblebi iyeneben, 397.3 aTasi haa. Tanamedrove
soflis meurneobis ganviTarebis mTavar mimarTule-
bebs Soris SeiZleba gamovyoT meTevzeoba (xamsa, stav-
rida) da mexileoba (citrusebi, feixoa, xurma - 7.1 aTa-
si ha; venaxi - 2.6 aTasi ha; Txili da a.S.). warmoebuli
78
soflis meurneobis produqciis didi nawili eq-
sportze gadis ruseTis federaciaSi, mcire raodeno-
biT _ TurqeTSi [28] (ix. diagrama N4).
diagrama #4. sasoflo-sameurneo produqciis

eqsporti afxazeTSi 2018 wels
momsaxureba
mosaxleobisTvis fasiani momsaxurebis maCvenebe-

li srul suraTs iZleva mosaxleobis cxovrebis rea-
luri standartis Sesaxeb da ganzogadebuli formiT
moicavs Semdeg servisebs:
- sayofacxovrebo momsaxureba;
- sabinao da komunaluri momsaxureba;
- samgzavro satransporto da sakomunikacio mom-
saxureba;
79
- ganaTlebis sistemis, kulturis, fizikuri aR-
zrdisa da sportis servisebi;
- samedicino momsaxureba;
- turistul-eqskursiebisa da sanatoriumebis ga-
umjobesebis momsaxureba;
- iuridiuli momsaxureba.
bolo wlebis ganmavlobaSi fasiani momsaxurebis

moculoba mTel qveyanaSi swrafad izrdeba. afxazeTis
saxelmwifo statistikis departamentis 2018 wlis 12
Tvis ganmavlobaSi miRebuli monacemebiT, mosaxleobi-
saTvis fasiani momsaxurebebis moculobam, individua-
luri mewarmeebis mier gaweuli momsaxurebis Sefasebis
gaTvaliswinebiT, Seadgina 7157.4 milioni rubli (ix.
diagrama N5).
diagrama #5. afxazeTis mosaxleobisaTvis fasiani

momsaxurebebis moculoba 2018 wels
80
fasiani momsaxurebis struqturaSi yvelaze meti
wili komunikaciebis momsaxurebasa da sanatoriul
servisebze modis.
mSenebloba
mSeneblobas afxazeTis mSp-Si wamyvani adgili

uWiravs. mSeneblobis ganviTarebis xelsayreli faqto-
ria mineraluri resursebis didi da mravalferovani
rezervebis arseboba, maT Soris marmarilo, dolomiti,
graniti, qviSa, aguris Tixa da a.S. romelTa aTviseba
usistemod da ekologiisTvis sazianod xdeba.
mSeneblobaSi dasaqmebulia rogorc iuridiuli
pirebi, aseve individualuri mewarmeebi. mTlianobaSi,
am dargSi aRricxulia 490 sawarmo. industriaSi dasaq-
mebulia 1,716 adamiani. sawarmoTa umetesi nawili kerZo
seqtorSia. 2018 wels afxazeTis samSeneblo organiza-
ciebis mier kontraqtiT Catarebuli samuSaos mocu-
lobam Seadgina 2 601.5 milioni rubli [29].
transporti
afxazeTis respublikaSi transportis yvela Ziri-

Tadi saxeoba moralurad gacveTilia. masSi dasaqmebu-
lia 1.3 aTasze meti adamiani.
afxazeTSi ZiriTadi saxmeleTo transportia.
2018 wels masze modioda gadaziduli saqonlis mTlia-
ni moculobis 27.2% -s. sagzao qselis struqtura Rer-
Zulia: respublikis TiTqmis yvela gza mibmulia mTavar
magistralTan, romelic gadis zRvis sanapiroze. res-
publikuri mniSvnelobis gzebis sigrZea 473.8 km, adgi-
lobrivisa - 1830.9 km [28] (ix. diagrama N6).
81
diagrama #6. saerTo moxmarebis yvela saxis
transportis mier gadaziduli saqoneli
2010-2018 w.w.
rac Seexeba sarkinigzo transports, afxazeTis

rkinigzis sigrZea 239 km. es aris eleqtrificirebuli
calmxrivi sanapiro sarkinigzo xazi soWi-soxumi-gali,
oCamCire-tyvarCelis filialiT (gamoiyeneba eq-
sportirebuli naxSiris miwodebisTvis oCamCiris por-
tSi). afxazeTis gavliT transsasazRvro sarkinigzo mi-
mosvla daixura 1992 wlidan. Sida qsels marTavs àfxa-
zeTis rkinigzis kompania~. ssrk-s dros respublikidan
tvirTbrunvis moculoba weliwadSi 12-14 milion to-
namde aRwevda. yoveldRiurad q. soxumidan 18-mde sam-
gzavro matarebeli gadioda. rkinigzis yvela monakve-
Ti eleqtrificirebulia 1950-60-ian wlebSi. amJamad ma-
tareblebi regularulad gadian soxumis rkinigzis
sadguridan soxumi-moskovis, soxumi-sanqt-peterbur-
gis, soxumi-samaris mimarTulebiT.
82
deokupaciamde afxazeTze gamavali rkinigzis gax-
snaze saubari ararealuria. aq mravali winaaRmdegoba
iCens Tavs, dawyebuli politikuri, sabaJo da savizo
xasiaTis sirTuleebiT, damTavrebuli Cveni qveynisaT-
vis misi ekonomikuri mizanSewonilobis gansazRvris
CaTvliT. rTuli iqneba molaparakeba sabaJo sakiT-
xebze, vinaidan saqarTvelo evropasTan asocirebis
reJimiT gaTvaliswinebuli wesebiT cxovrobs, xolo
somxeTi evraziis ekonomikuri gaerTianebis sabaJo kav-
Siris (ruseTi, yazaxeTi, belorusi) wevria. saerTod,
warmoudgenelia dRevandeli gadasaxedidan samgzavro
gadazidvebze saubari ruseTTan savizo reJimis arar-
sebobisa da afxazeTTan raime legaluri saxis gadaad-
gilebis meqanizmis uqonlobis gamo. calke gamosayofia
azerbaijanis Temac, romelic am faqts mtkivneulad
aRiqvams da es qmedeba arakeTilmezoblurad miaCnia.
CvenTvis yvelaze mTavari misi ekonomikuri mizanSewo-
nilobis sakiTxia.
rkinigzis afxazeTis monakveTi 1993 wlidan ar
funqcionirebs. am periodSi satransporto gadazid-
vebma moaxdines adaptireba Seqmnili viTarebisadmi.
rogorc wesi, am sakiTxis gacocxleba xdeba somxeTis
oficialuri pirebis qveyanaSi vizitebisas, an regionSi
samxedro daZabulobis dros somxeTSi ganlagebuli
rusuli bazebis momaragebis konteqstSi. rkinigzis am
monakveTis reabilitacias (190 kilometri) ramdenime
weli dasWirdeba. ingiridan oCamCiremde (34 kilomet-
ri), saerTod, araferia darCenili. oCamCire-soxumis
monakveTi (54 km) rusebma saswrafod da uxarisxod
aRadgines 2008 wlis agvistos omis win da amas wminda
samxedro motivi gaaCnda. soxumi-fsous monakveTi ru-
seTis sazRvramde (102 km) eqspluataciaSia [27].
83
sxvadasxva eqspertuli gaTvliT, mTlianad am xa-
zis aRdgenas 150 milioni dolaridan 250 milion dola-
ramde dasWirdeba. rkinigzis aRdgenaze daxarjuli
Tanxebis ukan amoRebas ki optimisturi scenariT moun-
deba 100 weli, xolo pesimisturiT _ kidev ufro meti.
dRes saqarTvelosTvis rkinigzis am monakveTs ra-
ime seriozuli pirdapiri ekonomikuri efeqti ar gaaC-
nia. is sargeblis momtania somxeTisTvis. es efeqtic
saeWvoa, Tu somxeTs mouwevs rkinigzis afxazeTis mo-
nakveTis aRdgenis xarjebis nawilobrivi dafinanseba.
ruseTTan somxeTis vaWroba arcTu ise didia da tvir-
Tebis woniTi moculobac Zalian mcirea. afxazeTis-
Tvis ekonomikuri efeqti umniSvneloa, iseve rogorc
ruseTisaTvis. erTaderTi mizanSewoniloba ruseTi-
saTvis aris somxeTSi arsebuli samxedro bazebis sta-
bilurad momaragebis uzrunvelyofa. Tumca, wminda
ekonomikuri kuTxiT, amJamindeli arasaxmeleTo moma-
ragebis gza mainc ufro iafia, vidre is xarjebi, rac
ruseTma unda gaswios da SemdgomSi mouwevs. sxva sakiT-
xia wminda samxedro komponenti regionSi samxedro
moqmedebebis dawyebis SemTxvevaSi.
rac Seexeba zarals, romelic SeiZleba ganicados
saqarTvelom: pirvel rigSi zarali miadgeba saavtomo-
bilo gadazidvebs, qveynis Savi zRvis portebsa da axal,
baqo-Tbilisi - axalqalaqi - yarsis rkinigzasac. TviT
es rkinigza, romelic Zalian Zviri dajda da Cveni mo-
nakveTi azerbaijanis kreditiT Sendeba (daaxloebiT
775 mln dolari, 25 wlis vadiT, wliuri erTi procenti
sargebliT, dafarva moxdeba am rkinigzis eqspluata-
ciiT miRebuli Semosavlebidan), ufro geostrategiu-
li mniSvnelobisaa. mis efeqts ufro Soreul per-
speqtivaSi unda velodoT. is qarTuli saxmeleTo, saz-
Rvao da sarkinigzo gadazidvebis konkurentia. Tavidan
84
iklebs azerbaijanidan wamosuli tvirTebis nakadi Savi
zRvis portebisaken, Sesabamisad, rkinigzis ZiriTad
marSrutsac moakldeba tvirTebis garkveuli nawili.
samomavlod, misi kompensireba unda moxdes azer-
baijanidan da Sua aziidan tvirTbrunvis matebis Sede-
gad. msoflio bankis gaangariSebiT, azerbaijanidan
navTobis eqsporti gaizrdeba 2012 wels arsebuli 9,5
milioni tonidan 16 milion tonamde 2018 wlisaTvis [28].
baqo-Tbilisi-yarsis rkinigziT pirvel etapze
gaTvaliswinebulia weliwadSi 6,5 milioni tona tvir-
Tis transportireba da daaxloebiT erTi milioni
mgzavris gadayvana. perspeqtivaSi mas SeeZleba 15 mili-
oni tona tvirTis gatareba.
im raodenobis tvirTi, romelmac unda gaiaros sa-
qarTvelos teritoriaze ruseTis mimarTulebiT, rom
afxazeTis monakveTi rentabeluri gaxdes, regionSi,
faqtobrivad, ar arsebobs da arc Soreul perspeqtiva-
Si aris mosalodneli misi im moculobiT zrda, rome-
lic am marSruts mianiWebs upiratesobas da ara arse-
bul, sxva alternatiul mimarTulebebs.
1992 wlisaTvis rkinigzis afxazeTis monakveTze
dRe-RameSi moZraobda 17 wyvili satvirTo da 16 wyvili
samgzavro matarebeli. satvirTo gadazidvebis maqsima-
luri odenoba _ 24 wyvili matarebeli modioda 1988
welze.
samgzavro matareblebze axla raime saxis msjelo-
ba araseriozulia. maSin baqodanac moZraobda matare-
beli, erevnidanac, Tbilisidanac moskovisa da ruseTis
sxva qalaqebis mimarTulebiT. rac Seexeba satvirTo ga-
dazidvebs, 1991-1992 wlebSi misi moculoba weliwadSi
10 milioni tona iyo [27] .
Tu gavaanalizebT saqarTvelos import-eqsports,
mis geografias, tvirTebis saxeobasa da gamoyenebul
85
transports, davinaxavT, rom ruseTSi an ruseTis gav-
liT dsT-is sxva qveynebSi misi moculoba Zalian mci-
rea da axlo perspeqtivaSic iseTi arsebiTi xasiaTis
cvlilebebi araa mosalodneli, romlebic tvir-
Tbrunvaze mniSvnelovnad SeiZleba aisaxos. aseTive vi-
Tarebaa somxeTTan dakavSirebiTac. Cveni saprognozo
gaTvlebiT, rkinigzis tvirTnakadma afxazeTis monak-
veTis gavliT SeiZleba Seadginos weliwadSi ori mili-
oni tonidan saSualovadian periodSi da maqsimum 3,5
milion tonamde Soreul perspeqtivaSi, isic qarTuli
portebisa da saavtomobilo gadazidvebis klebis
xarjze. Teoriulad, SesaZlebelia iran-somxeTis dama-
kavSirebeli rkinigzis aSeneba da damatebiT daaxloe-
biT 0,5 milioni tona tvirTis wamosvla saqarTvelos
mimarTulebiT. Tumca es naklebad realisturi proeq-
tia. ruseTs es araferSi awyobs (somxeTis rkinigza ru-
seTma iyida da am mxriv raime damoukidebeli politi-
kis warmoeba somxeTs ar SeuZlia), radgan ukve daiwyo
ruseTi-azerbaijani-iranis damakavSirebeli sarkinig-
zo proeqtis realizeba da paraleluri xazis aSeneba
maTTvis azrs kargavs. axlaxan ruseTis rkinigzis xel-
mZRvanelis v. iakuninis ganacxadebiT, ruseTisTvis ar
aris saintereso somxeT-iranis damakavSirebeli axali
rkinigzis mSenebloba, radgan ufro iafi, martivi da
mokle vadaSi realizebadi swored azerbaijanis gav-
liT iranTan damakavSirebeli ukve dawyebuli proeq-
tia [28].
saukeTeso variantSi da isic Soreul perspeqtiva-
Si 4 milioni tona tvirTis gadazidvis SemTxvevaSic ki
es rkinigza (misi afxazeTis monakveTi) wamgebiani iqne-
ba.
ra Tqma unda, gasaTvaliswinebelia saqarTvelos
da, zogadad, regionis ekonomikis zrdis faqtori, rad-
86
gan es tvirTebis moculobasac gazrdis. magram aq mTa-
varia eqsport-importis regionuli Taviseburebebis
asaxva da tvirTebis nairsaxeobebis garkveva. magali-
Tad, Tu saqarTvelo gaitans mxolod rkinigziT 10 mi-
lion boTl Rvinos weliwadSi (amisTvis saWiroa daax-
loebiT 325 vagoni, anu matareblis 7- 8 Semadgenloba),
es niSnavs rkinigzis xazis mTlian datvirTvas erTi
dRis ganmavlobaSi. Tu gaitans 50 milion boTls, Sesa-
bamisad, es 5 dRis datvirTvaa. Tu gavitanT 50 milion
litr mineralur wyals, es erTi kviriT datvirTavs
rkinigzas da ase Semdeg [28]. aseve martivad SeiZleba xi-
lis, citrusebisa Tu sxva saqonlis mier rkinigzis
datvirTvis maCveneblebis gaangariSeba iseve, rogorc
ruseTidan xorblis an navTobproduqtebis Semotani-
sas araa Zneli amis dadgena. magaliTad, tvirTbrunvis
TvalsazrisiT didi moculobis saqonlis, rogoricaa
saqarTveloSi warmoebuli mineraluri sasuqebi an fe-
roSenadnobebi, transportireba xdeba sazRvao gziT,
Tanac msoflios sxva bazrebze da ara ruseTSi, amitom
maTi gamoSvebis zrda rkinigzis tvirTbrunvaze aravi-
Tar gavlenas ar moaxdens. igive SeiZleba vTqvaT uamra-
vi dasaxelebis saqarTveloSi warmoebul sxva saqonel-
zec.
gasaTvaliswinebelia is faqtoric, rom, rogorc
zemoT aRiniSna, SeiZleba moxdes rogorc Cveni qveynis,
aseve sxva qveynebis garkveuli kategoriis tvirTebis
gadamisamarTeba saqarTvelos Savi zRvis portebidan
an saavtomobilo gzebidan aRdgenili rkinigzis mar-
Srutze, rac, ra Tqma unda, daetyoba qveynis Semosa-
vals. finansuri danakargebi didi iqneba, iseve rogorc
moxdeba samuSao adgilebis Semcireba.
bolo oTxi wlis ganmavlobaSi saqarTvelos rki-
nigzis mier gadaziduli tvirTebis moculoba iyo da-
87
axloebiT 20 milioni tona weliwadSi (misi maqsimaluri
potenciali Seadgens 30 milion tonas, axali, baqo-Tbi-
lisi- yarsis saqarTvelos monakveTis gareSe). aqedan,
TiTqmis 65 procenti aris tranzituli tvirTebi, Ziri-
Tadad azerbaijanidan da somxeTidan wamosuli (daax-
loebiT 12-13 milioni tona, romlis udidesi nawili,
daaxloebiT 10 tona iyo navTobi da navTobproduqte-
bi). samomavlod azerbaijanis tvirTebis garkveuli na-
wili gadainacvlebs baqo-Tbilisi-yarsis mimarTule-
biT, iseve rogorc qarTuli tvirTebis nawilic. poli-
tikuri sirTuleebis gamo moxdeba Tu ara somxeTis mi-
er am axali rkinigzis gamoyeneba, Zneli saTqmelia. uf-
ro mosalodnelia, rom somxeTis tvirTebis sakmao na-
wili gadamisamarTdes erevani-Tbilisi-soxumis mimar-
TulebiT (iseve, rogorc im tvirTebis nawilic, rome-
lic amJamad avtomanqanebiT gadaizideba ruseTSi sa-
qarTvelos gavliT).
rac Seexeba saqarTvelos rkinigziT gadatanili
tvirTebis danarCen 35 procents, aqedan daaxloebiT 15
procenti modis adgilobriv gadazidvebze (3 milioni
tona), xolo danarCeni (daaxloebiT 4,5 milioni tona)
_ esaa saqarTvelos mier eqsportze gatanili da ucxo-
eTidan importirebuli tvirTi. aqedanac garkveuli na-
wili daakldeba navsadgurebs rkinigzis aRdgenisas.
zogadad, mTliani satvirTo gadazidvebis moculoba
saqarTveloSi sakmaod dabalia (daaxloebiT 50 milioni
tona, gadatanili yvela saxis transportis mier), da
maTma mkveTrma gadamisamarTebam SeiZleba uaryofiTad
imoqmedos qveynis ekonomikaze [28].
rkinigzis gaxsna-argaxsnaSi aris strategiuli po-
litikuri sakiTxic. somxeTze didia ruseTis gavlena
rogorc samxedro, aseve ekonomikuri TvalsazrisiT.
rogorc irkveva, 2008 wlis agvistos omis dros somxeTi
88
ar daemorCila ruseTis moTxovnas, gamoyenebuli yo-
filiyo somxeTSi ganlagebuli ruseTis sajariso Sena-
erTebi da aviacia saqarTvelos winaaRmdeg. somxeTi-
saTvis sasicocxlod aucilebeli saqarTvelos sat-
ransporto (maT Soris ruseTTan damakavSirebeli ma-
gistraluri gazsadeni) infrastruqtura seriozuli
Semakavebeli faqtoria separatizmisa da saqarTvelos
sawinaaRmdego politikuri gadawyvetilebebis SesaZ-
lo miRebis SemTxvevaSi, pirvel rigSi, ruseTis mxridan
provocirebuli qmedebebis mxardaWeris kuTxiT.
afxazeTSi ori aeroportia. soxumis aeroporti de-
daqalaqidan 25 kilometrSi mdebareobs, asafreni biliki,
sigrZiT 4 kilometri, gaangariSebulia farTofiuze-
laJiani samgzavro lainerebis da specialuri daniSnu-
lebis TviTmfrinavebis misaRebad, romlis tevadoba 200
tonamdea; aeroporti amindis pirobebis mixedviT weli-
wadSi 364 dRe funqcionirebs (yvelaze xelsayreli amin-
dis pirobebi yofil ssrk-s teritoriaze). bomboris ae-
roporti mdebareobs soxumidan 40 kilometrSi, gudau-
Tis maxloblad. asafreni bilikebi gankuTvnilia sam-
xedro-sazRvao da satransporto aviaciisa da samoqala-
qo TviTmfrinavebisTvis da mas eqspluatacias uwevs
okupantis samxedro SenaerTebi. amJamad respublikis te-
ritoriaze mdebare aeroportebis meSveobiT samgzavro
komunikacia ar xorcieldeba.
afxazeTis aeroportebi saerTaSoriso frenebs
ver ganaxorcieleben, radgan amas esaWiroeba saqar-
Tvelos Tanxmoba. ruseTi amas mxolod Tavisi xaze-
bisTvis akeTebs. yofil sabWoTa kavSirSi Semaval
qveynebs Soris yvelas ekrZaleba soxumis aeropor-
tSi frena.
rac Seexeba Tavad aeroportis Senobas, omis
Semdgom ra mdgomareobaSic iyo, isevea axlac. soxu-
89
mis aeroports URAS kodi mieniWa, rac imas niSnavs,
rom ruseTma aeroporti rostovis sahaero zonis na-
wilad gamoacxada. afxazeTis defaqto ministrTa ka-
binetma 2018 wels miiRo dadgenileba `soxumis ar-
Zinbas saxelobis aeroportis statusisa da afxaze-
Tis sahaero sivrcis gamoyenebis Sesaxeb~, romlis mi-
xedviTac, iq ganTavsdeba rogorc samoqalaqo, aseve
saxelmwifo aviacia (sagangebo situaciebis samsaxu-
ri, sanitaruli aviacia).
soxumis aeroporti saqarTvelos mxaris mier da-
ketilia 1993 wlidan. is ar aris sertificirebuli sa-
qarTvelos saaviacio xelisuflebis mier. amasTan, sa-
moqalaqo aviaciis saerTaSoriso organizacia (ICAO)
afxazeTs saqarTvelos Semadgenel nawilad aRiarebs.
amdenad, soxumis aeroportidan saerTaSoriso frene-
bi ver ganxorcieldeba, radgan amisTvis afxazeTs
sWirdeba saqarTvelos nebarTva. soxumis aeroportSi
frenebs ver ganaxorcieleben yofili sabWoTa kavSi-
ris SemadgenlobaSi Semavali qveynebic. rusebi cdi-
loben, rom rac SeiZleba meti turisti moizidon af-
xazeTSi. kremlisTvis gansakuTrebuli mniSvnelobis
ori mimarTuleba darCa - yirimi da afxazeTi. Sesabami-
sad, saqarTvelosTan frenebis akrZalvis gamo, undaT,
rom es turistebi gadaanawilos yirimsa da afxazeTSi.
rac Seexeba Tavad aeroportis infrastruqturas, is
teqnikurad gaumarTavia.
afxazeTs aqvs sami navsadguri, maT Soris oCamCi-
ris porti, romelic omis Semdeg aSenda okupantis sam-
xedro saWiroebisTvis. ruseTi dResac cdilobs Sav
zRvaze hegemonobas, amitom aris is anakliis portis
aSenebis winaaRmdegi. afxazeTis mTavari navsadguri
aris soxumi, saidanac, 1992-1993 wlebis omamde, tvir-
90
Tebis da mgzavrebis brunvam weliwadSi 290,000 tonas
miaRwia. afxazeTis portebi saxelmwifo sakuTrebaSia,
isini praqtikulad ar funqcionireben, xolo maTi in-
frastruqtura gaZarculi da moSlilia. portebs mar-
Tavs afxazeTis sazRvao gadazidvebis saxelmwifo kom-
pania.
afxazeTSi arsebobs ambiciuri gegmebi, rom qveyana
gadaiqces mTavar satransporto kerad evropasa da azias
Soris. aq arsebobs satranzito sarkinigzo gza rostovi -
soxumi - erevanis mimarTulebiT, axla is moqmedebs mxo-
lod soxumamde. afxazeTSi sul sami navsadguria, ruse-
Tis samxedro gemebis momsaxurebis mizniT erTi nav-
sadguri aSendeba oCamCireSi. afxazeTSi mdebareobs ori
aeroporti, romelTagan gudauTaSi ganTavsebuli sam-
xedro aeroporti aRWurvilia 4-kilometriani asafreni
bilikiT, romelsac SeuZlia miiRos farTo tanis TviT-
mfrinavi, romlis tevadoba 200 tonamdea. afxazeTis sat-
ransporto xelmisawvdomoba mTavari problemaa, rome-
lic mis ganviTarebas aferxebs.
Ria sazogadoebam `Краснодарский центр
транспортной логистики~-m da firma `Абхазтоп~-ma dades
xelSekruleba, romlis mixedviT `Краснодарский центр
транспортной логистики~ Tavis Tavze iRebs afxazeTidan
tvirTebis gadazidvebis organizebas saerTaSoriso sa-
avtomobilo komunikaciebiT da maTi saeqspedicio mom-
saxurebis ganxorcielebas sakuTari ZalebiT an sxva pi-
rebis mozidviT. `Абхазтоп~-i angariSsworebas axorcie-
lebs q. krasnodaris `Югбанк~-Si.
afxazurma xelisuflebam rusi biznesmenebis dax-
marebiT 2004 wlis zafxulSi gaxsna soxumi-moskovi da
soxumi-rostovis saavtobuso mimosvla. reisebs emsa-
xureba ìkarusis~ da ucxouri markis avtobusebi.
91
garda amisa, soxumidan yoveldRiurad xorciel-
deba reisebi krasnodaris, mineraluri wylebis, novo-
Cerkaskis, kislovodskis, soWis, novorosiiskisa da
nalCikis mimarTulebebiT. zogierT SemTxvevaSi avto-
busebis moZraobis ganrigi ar aris mudmivi da damoki-
debulia mgzavrTa simravleze.
2003 wlis 26 ivniss gaixsna sazRvao mimosvla soWsa
da soxums Soris, rac SesaZlebeli gaxda komerciul
firmaTa urTierTSeTanxmebis safuZvelze.
afxazeTis navsadgurebSi sistematurad Sedian
Turquli gemebi: ÀLFAOL, YLDIZLI-1, ABCHASIA, SHELI-
1, SHELI-2, LUKOL-2, SUPER CAPITAN HAK, OLUG, ESTRA
CANBAZ, GUNERLEN-1, GUNERLEN -2, GUGLU-1, MITHAT
EREGLI, RUSTEN OGLU, ALI KARNA-2, ABAL BALIKGILIK,
BIZAT KAPTAN, MUSTAFA. aRniSnuli gemebiT afxazeTSi
sistematurad SemoaqvT kontrabanduli sigareti da
sxvadasxva daniSnulebis sayofacxovrebo saqoneli. ga-
aqvT xetye, jarTi, qvanaxSiri.
2004 wels rusuli mxaris xelSewyobiT aRdgenil
iqna leseliZe-soxumis sarkinigzo monakveTi, garemon-
tebulia qarTuli warmoSobis ВЛ-a da ВЛ-10 tipis sar-
kinigzo vagonebi.
2004 wlis 10 seqtembers gaixsna sarkinigzo mimos-
vla ruseTsa da afxazeTSi. vagonebis raodenoba merye-
obs 4-dan 6-mde. q. adlerSi vagonebi ebmeba adleri-mos-
kovis reisis swraf matarebels. manZils adleridan so-
xumamde matarebeli andomebs daaxloebiT 3 saaTs.
garda amisa, sistematurad moZraobs soxumi-soWis
eleqtromatarebeli, romelic ekuTvnis q. soWis sat-
ransporto kompanias.
zemoT moyvanili faqtologiuri masala adastu-
rebs imas, Tu raoden didia afxazeTis teritoriaze ru-
92
seTis saxelmwifos agresiuli zraxvebi da iq aSkarad
Cans, Tu riT iyo motivirebuli 1992-93 wlebSi ruseTis,
rogorc okupanti saxelmwifos, agresia saqarTvelos
mimarT da misi teritoriis faqtobrivi okupacia.
safinanso seqtori
afxazeTis respublikis oficialuri valuta af-

xazeTis respublikis samoqalaqo kodeqsis 140-e mux-
lis Sesabamisad aris rusuli rubli. imis gaTvaliswi-
nebiT, rom afxazeTs ar gaaCnia sakuTari valuta, qvey-
nis fulis masis dagrovebis mTavari wyaro ruseTis fe-
deraciis mxridan sagadamxdelo balansis dadebiTi
saldo da finansuri daxmarebebia.
afxazeTis erTiani saxelmwifo monetaruli po-
litika SemuSavebulia da xorcieldeba afxazeTis mi-
nistrTa kabinetTan TanamSromlobiT, afxazeTis res-
publikis erovnuli bankis mier. afxazeTis erovnuli
banki aris im bankebisa da sxva sakredito organizacie-
bis zedamxedveli, romlebsac aqvT afxazeTis erovnu-
li bankis licenzia. afxazeTis erovnuli bankis samar-
Tlebrivi statusi da funqciebi ganisazRvreba afxaze-
Tis respublikis kanoniT àfxazeTis respublikis
erovnuli bankis Sesaxeb (afxazeTis banki)~.
afxazeTis bankis ZiriTadi maCveneblebi, romle-
bic axasiaTebs fulad-sakredito urTierTobebs, aris:
- afxazeTis bankis refinansirebis ganakveTi -
12%;
- saprocento ganakveTi afxazeTis bankis sesxebis
refinansirebisTvis - 18%
93
- saSualo Sewonili saprocento ganakveTi, rome-
lic ganisazRvra rusul bankebSi, gaicema 22%-is ode-
nobiT;
afxazeTis respublikis sabanko sistemas 2019 wlis
dasawyisSi warmoadgendnen afxazeTis respublikis
erovnuli banki da 10 arsebuli sakredito organizacia
(maT Soris 9 komerciuli banki da 1 saangariSsworebo
arasabanko sakredito organizacia). bolo wlebis gan-
mavlobaSi, axali politikuri kursis Tanaxmad, res-
publikis sabanko sistema aqtiurad monawileobda eko-
nomikis aRdgenis procesSi. igi ufro socialurze
orientirebuli gaxda. mxolod 2015 wels respublikis
erovnulma bankma SeimuSava ramdenime specializebuli
instrumenti ekonomikis garkveuli segmentebis mxar-
dasaWerad:
1. afxazeTis bankma, respublikis ekonomikis sami-
nistrosTan erTad, Seqmna damxmare meqanizmi mcire
biznesisaTvis, romelic iTvaliswinebs erovnuli ban-
kis saxsrebis gacemas, giraod mcire sawarmoebze, rom-
lebic SerCeul iqna afxazeTis erovnuli bankis debu-
lebis Sesabamisad `mcire biznesis dakreditebis Sesa-
xeb~. sesxis saboloo mimRebi iyo individualuri mewar-
meebi da iuridiuli pirebi, romlebic CarTuli iyvnen
ekonomikis prioritetul seqtorebSi, - soflis meur-
neoba, turizmi, mrewveloba, mSenebloba da a.S. soflis
meurneobis saqmianobiT dakavebuli mcire da saSualo
biznesisaTvis ganisazRvra saprocento ganakveTi 6%
wliurad, sxva seqtorebSi dasaqmebulTaTvis - wliuri
12% -iT.
2. pensiebisa da socialuri SeRavaTebis eleqtro-
nuli saSualebiT gadaxdis programis ganxorcielebas-
Tan erTad, agreTve sakredito organizaciebis mier
respublikis sabiujeto da komerciul organizaciebSi
94
sakredito organizaciebis mier `saxelfaso proeqte-
bis~ danergvis programis ganxorcielebasTan erTad,
2015 wlis oqtomberSi, afxazeTis erovnulma bankma Sei-
muSava specializebuli sesxi sakredito organizacie-
bis refinansirebisTvis, SemdgomSi fizikur pirTa dak-
reditebisTvis. xelfasebisa da pensiebis gadaxda war-
moebs àpras~ tipis sakredito baraTebiT.
3. 2015 wlis dekemberSi afxazeTis erovnulma ban-
kma daiwyo savaWro organizaciebis miznobrivi dakre-
ditebis programis realizacia. am programiT gaTva-
liswinebuli sesxebis saboloo mimRebi pirebi arian in-
dividualuri mewarmeebi da iuridiuli pirebi, romle-
bic dakavebuli arian sacalo an sabiTumo vaWrobaSi.
savaWro organizaciebis saprocento ganakveTi ar aRe-
mateba 18% -s weliwadSi.
rac Seexeba afxazeTSi sakredito organizaciebis
sagareo- ekonomikur saqmianobas, afxazeTis respubli-
kis suverenitetis farTo aRiarebis ararsebobis gamo,
isini amas axorcieleben ruseTis federaciis bankebSi
sakorespondento angariSebis saSualebiT. Sesabamisad,
sxva qveynebSi angariSebze gadatana da Semdgomi gada-
cema xorcieldeba zemoT mocemul angariSebze, winas-
wari moTxovniT. es procedura saSualod ikavebs ara
umetes erT sabanko dRes.
2018 wels ruseTis federaciasTan xeli moewera
SeTanxmebas erovnuli sagadasaxdo sistemebis MIR da
APRA integraciis Sesaxeb. sagadasaxado infrastruq-
turis gaerTianeba erT-erTi prioritetuli amocanaa
afxazeTis respublikis sabanko sistemisTvis, rac sa-
Sualebas miscems, erTi mxriv, afxazeTis respublikis
moqalaqeebs, gamoiyenon APRA baraTebi ruseTis fede-
95
raciis teritoriaze da, meore mxriv, `miri~ baraTebis
momsaxurebaze afxazeTis respublikis teritoriaze.
okupirebuli afxazeTis teritoriaze rusuli
bankisa da afxazeTis erovnuli bankis TanamSromloba
farTovdeba. afxazeTSi sagadasaxado saSualeba rusu-
li rublia. qveynis mTliani sabanko aqtivebis daaxloe-
biT meoTxedi koncentrirebulia sam safinanso da sak-
redito organizaciaSi:
saaqcio sazogadoeba àfxazeTis Semnaxvel ban-
kSi~;
Sps grant-bankSi;
Sps gagra bankSi.
Semnaxveli bankis garda, romelic saxelmwifos mi-
er aris dafuZnebuli, danarCeni 14 bankis damfuZneb-
lad gamodian komerciuli organizaciebi da kerZo pi-
rebi, maT Soris ruseTidan. afxazeTis respublikis ka-
nonebis Tanaxmad, ucxouri kapitalis wili bankis wes-
debaSi ar SeiZleba aRematebodes 49 procents. wam-
yvanma afxazurma bankebma gaxsnes sakorespondento an-
gariSebi rusul bankebTan, isini aqtiurad muSaoben
bankebis dakreditebis bazarze. xeli moewera SeTanxme-
bas afxazeTis erovnul banksa da ruseTis federaciis
centralur banks Soris sakorespondento angariSis
gaxsnis Sesaxeb, agreTve sxva dokumentebs, romlebic
SesaZleblobas qmnian aqtiuri interaqciisTvis. bolo
ori wlis ganmavlobaSi, afxazeTis bankebis 60-ma Tanam-
Sromelma gaiara treningebi da staJireba ruseTis fe-
deraciaSi. afxazeTis teritoriaze jer kidev ar arse-
bobs bankomatebi. am process aferxebs afxazeTis res-
publikis aRiarebis ararseboba dasavleTis qveynebis
mier, romlebic arian Visa, Mastercard da sxva baraTebis
emitentebi.
96
amJamad afxazeTSi funqcionirebs erTi saxelmwi-
fo, Semnaxveli da komerciuli bankebi. esenia:
• afxazeTis erovnuli banki;
• Semnaxveli banki;
• `soxum banki~;
• `tiko~;
• ùniversalbanki:;
• ìnvestbanki~;
• `gagra banki~;
• èSera banki~;
• àgrobanki~;
• `gudauTa banki~;
• `garant-banki~;
• `gal-banki~;
• `sotos banki~;
• `leon-banki~;
• `prestiJi~;
• òCamCiris banki~.
aRniSnul bankebs saqarTvelos erovnuli bankis
saTanado licenzia ar gaaCniaT da, amdenad, saqarTve-
los kanonmdeblobis Tanaxmad ar aqvT sabanko saqmia-
nobis ufleba. aRniSnuli bankebi fulad-sakredito
operaciebs axorcieleben ruseTis federaciis analo-
giur struqturebTan.
afxazurma bankebma aamoqmedes ruseTTan eleq-
tronuli angariSsworebis meqanizmi da CarTuli arian
sruliad ruseTis safinanso-sakredito sistema Золотая
корона-Si. amJamad ruseTis federaciidan afxazeTSi da
piriqiT SesaZlebelia nebismieri Tanxis gadaricxva,
risi momsaxurebac 1-2%-s Seadgens.
97
separatistuli mTavrobis warmomadgenlebi ruse-
Tis finansTa saministros garkveuli proteqciiT cdi-
loben SeRavaTiani kreditebis miRebas ruseTis cen-
traluri, sagareo-ekonomikuri da nacionaluri banke-
bidan. kreditebis gamoyofisas garantiebis saxiT xdeba
sastumroebis, sanatoriumebisa da dasasvenebeli sax-
lebis Cadeba.
2007 wels soWSi Catarda saerTaSoriso konferen-
cia saxelwodebiT `sabanko seqtori da msoflio finan-
suri sistema, urTierTqmedebebisa da TanamSromlobis
perspeqtivebi~. aRniSnuli forumi organizebuli iyo
ruseTis federaciis bankTa asociaciis mier. konferen-
ciis muSaobaSi monawileobas Rebulobdnen cnobili
finansistebi da sabanko dawesebulebebis xelmZRvane-
lebi, maT Soris afxazeTis `Semnaxveli bankisa~ da `ga-
rantbankis~ gamgeobis Tavmjdomareebi.
dReisaTvis afxazeTis teritoriaze arsebul da
jer kidev funqcionirebad organizaciebsa da dawese-
bulebebs angariSebi gaxsnili aqvT ruseTis federaci-
is bankebSi. magaliTad:
 soxumis fizika-teqnikur instituts sa-
banko angariSi gaxsnili aqvs `moskovis biznesban-
kis~ q. soWis filialSi;
 separatistTa e.w. nacionaluri banki
mWidrod TanamSromlobs krasnodaris Крайинвест-
банк-Tan da am bankSi mas ramdenime angariSi gaaC-
nia.
 separatistTa saxelmwifo kompaniebi sa-
banko operaciebs ruseTis federaciaSi ZiriTa-
dad axorcieleben q. krasnodaris Крайинвестбанк-
isa da Банк Млсквы-is q. soWis filialis meSveo-
biT.
98
 soxumSi moqmed afxazur Гарант банк-s an-
gariSi gaaCnia da sakredito-safinanso saqmianoba-
Si didi xnis TanamSromloba akavSirebs moskovSi
arsebul СДМ-БАНК-Tan. banki aseve Tanam-
Sromlobs РУССЛАВБАНК-Tan. afxazur `garant-
banks~ gaformebuli aqvs xelSekruleba eleqtro-
nuli dokumentbrunvis sistemis gamoyenebis Sesa-
xeb КУБАНТОРБАНК-Tan, АЗЯУНИВЕРСАЛБАНК-
Tan da НОВОСИБИРСКВНЕШТОРБАНК-Tan.
 q. moskovis saaqcio komerciulma bankma
ИНТЕРКООПБАНК-ma afxazeTis `Semnaxveli banki~
CarTo fuladi gzavnilebis momsaxurebis sistema
ìntereqspres~-Si.
dRes afxazuri komerciuli Tu saxelmwifo
struqturebi sargebloben Semdegi rusuli bankebis
momsaxurebiT: Донбанк (q. donis rostovi),
Кавказиромстройбанк (q. Cerkeski), Внешагробанк (q. ko-
lomna), Ситибанк (q. moskovi), Югобанк (q. krasnodari),
Уральский комерческий банк внешней торговли (ekaterin-
burgi), Смоленский банк (q. smolenski), Москомприватбанк
(q. soWi), Московский частний банк (q. moskovi), Юго
западний банк (donis rostovi), Северо западний банк
(sankt-peterburgi), Северо-Кавказский банк (q. stavro-
poli), Банк Северная Казнa (q. ekaterinburgi), Связь-банк
(q. moskovi), Юнияструм банк (q. moskovi),
РОСБИЗНЕСБАНК (q. moskovi), damoukidebeli sain-
vesticio banki АТОН (q. moskovi) da sxva.
afxazur da rusul sawarmoebsa Tu kompaniebs So-
ris gaweuli samuSaoebis da urTierTmomsaxurebis an-
99
gariSsworeba da sabanko operaciebi xorcieldeba Sem-
degi bankebis meSveobiT:
ruseTis kavSirgabmulobis saministrosTan arse-
bulma sawarmo Связьэкспертиза-m da afxazurma saxelmwi-
fo kompaniam Абхазсвязь-ma 2006 wels dades xelSekru-
leba, romlis mixedviT Связьэкспертиза-s afxazeTSi sam-
Seneblo samuSaoebi unda Seesrulebina. angariSswore-
ba ganxorcielda вязьэкспертиза-Si.
gagris mogzaurobisa da eqskursiebis biurom
sverdlovskis mogzaurobebis biurosTan dado xel-
Sekruleba, romlis mixedviT gagris biuros SeTavaze-
buli turistuli sagzurebis garkveuli raodenoba
dajavSna sverdlovskis mogzaurobebis biurom. anga-
riSsworeba mxareebs Soris ganxorcielda Банк Северная
Казна-s meSveobiT.
ruseTis fiWuri kavSirgabmulobis kompania
МЕГАФОН-is daxuruli saaqcio sazogadoeba Мобиком-
Кавказ-i cifruli satelefono arxiT emsaxureba dasas-
venebel saxl Питиус-s. angariSsworeba xorcieldeba
Югобанк-Si.
Ria saaqcio sazogadoeba Павловское оптово-
розничное предприятие_s krasnodaris `kraipotrebsoi-
uzma~ afxazeTis soflis meurneobisa da mrewvelobis
saministrosTan dado xelSekruleba citrusebis Ses-
yidvasTan dakavSirebiT. angariSsworeba xorcieldeba
РУССЛАВБАНК-is meSveobiT.
Sps Кубан-Модуль-ma da afxazTa sabaJo komitetma
dades xelSekruleba, romlis Tanaxmad Кубан-Модуль-ma
SemkveTs unda daumzados mobiluri Senobebi (mesaz-
100
Rvris kabina, sabaJo kabina). SemkveTma angariSsworeba
ganaxorciela Югбанк-Si.
Ria sazogadoeba Кондитерский концерн Бабавский da
Sps ГД Сухум-Бабаевский sabanko operaciebs axorciele-
ben daxuruli saaqcio sazogadoeba Ситибанк-is meSveo-
biT (q. moskovi).
daxuruli sazogadoeba Ставросс-Агро da afxazuri
saxelmwifo kompania Абхазхлеб-i sabanko operaciebs
axorcieleben Северо-Кавказский банк-is meSveobiT.
asociacia ЮНИКСАН-sa da Sps Вина и воды Абхазии-
s Soris, sabanko operaciebi xorcieldeba Сбербанк
России-s meSveobiT (q. moskovi).
ruseTis komerciuli da samTavrobo struqture-
bi afxazeTSi moqmed bankebSi nergaven uaxles teqno-
logiebs. kerZod, rusulma korporaciam Центр
финансовых технологий, romelsac sakorespondento an-
gariSi gaaCnia niu-iorkis bankSi, Гарант-банк-Tan gaa-
forma ramdenime xelSekruleba, rac am ukanasknels sa-
Sualebas aZlevs ufro efeqturad warmarTos Tavisi
saqmianoba.
Sps Смарт-Софт-ma da afxazeTis invalidTa asocia-
ciis reabilitaciis centrma dades xelSekruleba,
romlis mixedviT reabilitaciis centrs saSualeba eq-
neba isargeblos garkveuli kompiuteruli programiT.
aRniSnuli organizaciebi angariSsworebas axorciele-
ben bankebis meSveobiT. kerZod, reabilitaciis centri
Гарант-Банк-is, xolo sps Смарт-софт-i _ Внешагробанк-is
meSveobiT.
afxazeTis sazRvao sanaosnom Ria saaqcio sazoga-
doeba Холодмаш-isagan SeiZina xomaldebisaTvis saWiro
101
saTadarigo nawilebi. angariSsworeba moxda
Кавказпромстройбанк-is meSveobiT.
Sps Главагенство-Сервис-sa da afxazuri saerTaSo-
riso sainvesticio-samrewvelo kompania Абаза-Мекик-s
Soris sabanko operaciebi xorcieldeba Гута-Банк-is
meSveobiT.
saaqcio sazogadoeba Сухумприбор-i da ruseTis
transportis saministros federaluri saxelmwifo
unitaruli sawarmo Снабречфлот-s mWidro ekonomikuri
urTierTobebi gaaCniaT da erTmaneTTan deben xel-
Sekrulebebs warmoebuli produqciis realizaciisaT-
vis. sawarmo Снабречфлот-i angariSsworebas axorcie-
lebs Сбербанк России-s meSveobiT.
Sps Стора Энсо Пакаджинг ББ-s (q. balabanovi) da Sps
Вина и воды Абхазии-s dadebuli aqvT xelSekruleba Ta-
namSromlobis Sesaxeb. Sps Стора Энсо Пакаджинг ББ anga-
riSsworebas axorcielebs Московский Частный Банк-is
meSveobiT.
Ria sazogadoeba Смоленский завод радиодеталей da-
xuruli saaqcio sazogadoeba Сухумприбор-sgan Rebu-
lobs SekveTebs sxvadasxva saxis detalebis dasamza-
deblad. sabanko operaciebi Смоленский банк-is meSveo-
biT xorcieldeba.
kurort picunda-s pansionatebis gaerTianebasa da
Sps turistuli firma Грантур-s Soris dadebulia xel-
Sekruleba dasvenebisa da turistuli eqskursiuli
momsaxurebis Sesaxeb. angariSsworebas Росинтур-i axor-
cielebs Западноуральский Банк Сбербанк РФ г. Перми-s
meSveobiT. aseve firma Росинтур-s analogiuri xel-
Sekruleba dadebuli aqvs Sps Самшитовая Роща-sTan. an-
102
gariSsworebas aRniSnuli firmebi axorcieleben Sps
Самшитовая Роща - Сочинский филиал Банка Москвы-s meS-
veobiT.
eleqtronagebobebis soxumis sammarTvelosa da
ruseTis Tavdacvis saministros leningradis sabinao-
saeqspluatacio ganyofilebas Soris daido xelSekru-
leba eleqtroenergiiT momaragebis Sesaxeb. angariS-
sworeba xorcieldeba Отделение 1 Московского Банка
России-s meSveobiT (q. moskovi).
daxuruli saaqcio sazogadoeba Аквафон-GSV-i sa-
banko operaciebs rusul kompania Мобиком Кавказ-Tan
axorcielebs Югбанк-is prikubanskis filialSi.
afxazur Sps Солнечный-sa da Sps Фортэтур-s Soris
daido xelSekruleba damsvenebelTa momsaxurebis Ta-
obaze. 2006 wlis ganmavlobaSi angariSsworebas
Фортетур-i awarmoebda q. petrogradskis Сбербанк-is fi-
lialis meSveobiT.
adiRes respublikis q. maikopis daxurul saaqcio
sazogadoeba Картонтара-s ekonomikuri urTierToba ga-
aCnia soxumis Tevzis kombinatTan, es ukanaskneli anga-
riSsworebas axorcielebs Сочинский филиал Банка
Москвы-is meSveobiT.
daxurul saaqcio sazogadoeba Интерфакс-i Tanam-
Sromlobs afxazeTis tele-radio kompaniasTan. saban-
ko operaciebi xorcieldeba Сбербанк России-s sakores-
pondento angariSze.
ruseTis satelefono kompania МТС-sa da gagris
dasasvenebel saxl `fsou~-s Soris dadebulia xel-
Sekruleba. dasasvenebeli saxli kompaniis mier SeTava-
103
zebuli servisis moxmarebisTvis yovelTviurad ixdis
Sesabamis gadasaxads Югбанк-Si.
ruseTis Sps ВАЛЕЦ-i soxumis purkombinatTan Ta-
namSromlobs Carxebis SekeTebis, remontisa da momsa-
xurebis dargSi. Sps ВАЛЕЦ-Tan angariSsworeba xorci-
eldeba Ria sazogadoeba Внешторбанк-is q. voroneJis
filialSi.
daxuruli saaqcio sazogadoeba sadazRvevo kom-
pania Сибирский Спас-sa da kurort `picunda~-s pansio-
natebis gaerTianebas Soris daido xelSekruleba daz-
Rveuli pirebis stacionarul samedicino daxmarebisa
da sareabilitacio mkurnalobis Sesaxeb. sabanko ope-
raciebi xorcieldeba Ria saaqcio sazogadoeba
Новокузинский Муниципальный Банк-is meSveobiT.
separatistTa teleradiokompania TanamSromlobs
ruseTis Ria saaqcio sazogadoeba teleradiokompania
Московия-sTan. angariSsworeba xorcieldeba Sps
Международный промышленный банк-is meSveobiT.
ruseTis daxuruli saaqcio sazogadoeba ЕР-Стаил
Софтлаб-ma afxazeTis erovnul banks daumontaJa prog-
ramuli kompleqsi RS-Payments Pro. angariSsworeba gan-
xorcielda Русский элитарный банк-isa da Sps Банк
Москвы-s soWis filialis meSveobiT.
komunikacia
ruseTis federaciis mier afxazeTis respublikis
ukanono aRiarebis Semdeg, 2009 wels xeli moewera ur-
TierTTanamSromlobis memorandums komunikaciebis
sferoSi. misi pirobebis Tanaxmad, afxazeTma miiRo meS-
vide msoflios numeraciis zonis teritoriuli sate-
lefono kodi, romelSic ruseTi mdebareobs. axla fiq-
104
sirebuli operatorisTvis gansazRvrulia geografiu-
li kodi ABC - 840; mobiluri operatorebisTvis gaTva-
liswinebulia kodi DeF - 940.
2019 wlis dasawyisSi afxazeTSi 61 sakomunikacio
sawarmo iyo, maT Soris _ maTi danayofebi. 2018 wels am
industriaSi produqciis gayidvebidan mTlianma Semo-
savalma 2,653 milioni rubli Seadgina (ix. diagrama N7).
diagrama #7. Semosavlebi komunikaciebidan

afxazeTSi 2011-2018 wlebSi
1. satelefono kavSiri (xelmisawvdomia yvela rai-

onuli centrisTvis) gamoiyeneba:
- cifruli telefonia;
- analoguri telefonia.
2. fiWuri komunikacia (xelmisawvdomia respubli-

kis 96% -Si):
- AQUAFON GSM
- A-MOBILE
105
3. farTozolovani interneti (xelmisawvdomia
yvela ubnis centrSi).
bunebrivi resursebis eqspluatacia da mopove-

biTi mrewveloba
afxazeTi bunebrivi resursebis saSualebiT aris

mdidari. respublikas aqvs naxSiris maragi (5.3 milion
tonaze meti), torfis, marmarilos, granitis, kirqvis,
gabro-diabazebis, carcis, tufis, baritis, dolomitis,
tyviis sabadoebi. afxazeTis zRvis SelfSi aris navTo-
bisa da gazis mcire sabadoebi. monacemebiT, navTobis
maragi 300-dan 500 milion tonamdea. navTobis maragebis
umetesi nawili sanapiro zolidan 10 kilometrzea gan-
Tavsebulia. aseve aris mcire raodenobiT gazis saba-
doebi. sasoflo-sameurneo daniSnulebis miwis saerTo
farTobia 421.6 aTasi ha [22].
wylis maragebiT TvalsazrisiT, afxazeTi region-
Si erT - erT pirvel adgilzea msoflioSi: 1.7 milion
kubur metrze meti kvadratul kilometrze. 120 mdi-
naris saerTo sigrZe 5 aTas kilometrze metia, rac war-
moadgens mcire hidroenergetikis ganviTarebis poten-
cials, dRevandeli mdgomareobiT, rigi obieqturi mi-
zezebis gamo, es potenciali ar aris aTvisebuli.
tyiT dafarulia teritoriis 57% (497 aTasi ha);
tyis saerTo maragi 114.5 milioni kuburi metria.
afxazeTis rekreaciuli resursebis didi raode-
noba aqvs. daaxloebiT 200 pansionati, dasasvenebeli
saxlebi, sanatoriumebi, sastumroebi, bavSvTa centre-
bi ganlagebulia yvela klimatur zonaSi - subtropiku-
lidan alpuramde, miuxedavad amisa, adgilobrivi mTav-
roba resursebis simwiris gamo ver axdens maT aRdgena
106
eqspluatacias. aq 120-ze meti Termuli da mineraluri
wyaroa, romelTa industriuli gadamuSaveba ver xdeba
[21].
separatistuli reJimisa da saokupacio Zalis mi-
er afxazeTis bunebrivi simdidreebis mimarT araraci-
onaluri, momxmarebluri damokidebulebisa da gare-
mos dabinZurebis procesebis mimarT uyuradRebobis
Sedegad, okupirebul teritoriaze wlebis ganmavloba-
Si sagangaSo ekologiuri viTareba yalibdeba.
ukontrolo teritoriaze Seqmnil viTarebaSi
lomis wili miuZRvis ruseTis federacias, romelic
cdilobs maqsimalurad gamoiyenos afxazeTis bunebri-
vi simdidreebi, gaaCanagos afxazeTis unikaluri bune-
ba, rac TavisTavad safrTxes uqmnis ara marto aR-
niSnul regionsa da iq mcxovreb adamianebs, aramed mim-
debare sivrceebsac. ruseTis federaciam, okupirebu-
li teritoriebis ~damoukideblobis~ aRiarebis Semdeg
ekoSeteva daiwyo afxazeTis sanapiro zolsa da mdina-
reebze, saidanac daugegmavad, garemo pirobebis gaTva-
liswinebisa da mofrTxilebis gareSe, barbarosulad
xdeba inertuli masalebis mopoveba da eqsporti.
afxazeTidan inertuli masalebis intensiuri ga-
tana 2008 wlidan daiwyo. am periodSi soWis olimpiuri
qalaqis mSeneblobisTvis rusul mxares soxumis por-
tidan yoveldRiurad didi odenobiT inertuli masala
gahqonda. ekoeqspertebis azriT, afxazeTis sanapiro
zolSi inertuli masalebis barbarosuli mopoveba Savi
zRvis ekosistemas realuri safrTxis qveS ayenebs, rac
gamoiwvevs sanapiroebis-plaJebis degradacias da axa-
li problemuri kerebis warmoqmnas.
rogorc cnobilia, Savi zRvis sanapiro 315 kilo-
metrs Seadgens, aqedan 1961 wlisaTvis 145 kilometri
moirecxa, rac ganpirobebuli iyo hesebis mSeneblobi-
107
Ta da mdinareebis kalapotebSi qva-RorRis gaumarTle-
beli mopovebiT. mdgomareobis gamosasworeblad sa-
qarTvelos Savi zRvis sanapiro zolSi 1960-1980-iani
wlebis bolomde mimdinareobda intensiuri napirgamag-
rebiTi samuSaoebi, iqmneboda xelovnuri plaJebi, rac
90-iani wlebis dasawyisSi SeCerda [3].
Tavad afxazebic acnobierebdnen im saSiSroebas,
rac SeiZleboda mohyoloda afxazeTis mdinareebidan
inertuli masalebis daugegmav, araracionalur amoRe-
bas. afxazeTis separatistuli reJimis imdroindelma
e.w. xelmZRvanelis a. anqvabis mier 2012 wlis 6 dekem-
bers gakeTebul gancxadebaSi aRiniSna, rom afxazeTis
mdinareebSi inertuli masalebis mopoveba regionis
ekologias seriozulad daazianebs, amitom afxazuri
mxare soWis olimpiadis obieqtebis asaSeneblad iner-
tul masalebs SeuzRudavad ver gascems. anqvabis gan-
cxadebiT, afxazeTis ekologiisaTvis usafrTxod
inertuli masalebis amoReba mxolod mdinare kodori-
dan SeiZleba.
2011 wlis oqtomberSi ruseTis sarkinigzo xazeb-
ma ganaaxles okupirebuli regionidan inertuli masa-
lebis (qviSa, xreSi) eqsporti soWis olimpiadis in-
frastruqturis mSeneblobisaTvis, ris gamoc saqar-
Tvelos xelisuflebam saerTaSoriso sazogadoebas mi-
marTa Sesabamisi Sefaseba miecaT ruseTis ukanono qme-
debebisaTvis.
miuxedavad garemos dacvis mimarTulebiT momu-
Save organizaciebis mxridan gamoTqmuli protestisa,
soWis olimpiuri qalaqis asaSeneblad afxazeTis teri-
toriaze inertuli masalebis mopovebis procesi ar
Sewyvetila. saprotesto nota saqarTvelos xelisuf-
lebis mxridanac araerTxel gaigzavna. Tumca am gancxa-
debebs reagireba arc kremlis da arc separatistebis
108
mxridan ar mohyolia. amasobaSi, rogorc specialiste-
bi aRniSnaven, zRvis napirma 2 metriT gadmoiwia [3].
2017 wlis oqtomberSi me-8 rusul-afxazuri saqmi-
ani forumis farglebSi afxazeTis Sps `gaerTianebulma
gadammuSavebelma kompleqsma~ da rusulma kompaniam
Sps `texnologiim~ SeTanxmeba gaaformes ruseTis fe-
deraciisaTvis 600 aTasi tona qviSisa da qva-RorRis mi-
wodebis Taobaze.
2018 wlis 11 ivniss okupirebuli afxazeTidan yi-
rimSi òrmxrivi SeTanxmebis~ Tanaxmad qva-RorRis pir-
veli partia gaigzavna. inertuli masalebis pirveli
partiis gagzavnidan ori kviris Semdeg afxazeTidan yi-
rimSi meore satvirTo gemiT 2,5 aTasi tona qva-RorRi
gaigzavna gzebis mSeneblobisTvis [3].
afxazuri mxare amtkicebs, rom inertuli masale-
bis mopoveba àfxazeTis ekologiisTvis safrTxes ar
warmoadgens da afxazeTis bunebas da ekologiur situ-
acias zians ar miayenebs. Tumca afxazeTSi Seqmnil eko-
logiur situaciaze gansxvavebuli mosazrebebi gaaCni-
aT eqspertebs, romlebic miiCneven, rom bunebrivi sim-
didreebis xelaRebiT da barbarosulad moxmareba re-
gions gamousworebel zians miayenebs.
`1986-2013 wlebis dakvirvebis monacemebiT, am pe-
riodSi soxumis koncxis dasavleT sanapiro xazma xme-
leTisken 61 metriT gadainacvla (wliuri gadaadgile-
ba 2013 wlamde Seadgens 1,6 metrs. Cveulebriv pirobeb-
Si sanapiro xazis xmeleTisaken gadaadgilebis (45m/sau-
kune) prognozuli sidide weliwadSi 0,45 m-ia. mdinare
gumisTis natanis regulirebis Semdeg am sididem daax-
loebiT weliwadSi 1 m Seadgina. 1976-2013 wlebis mona-
cemic 1 metri unda yofiliyo, rom ara md. gumisTis Wa-
lidan inertuli masalis intensiuri mopoveba, ris Se-
degadac wliurma monacemma 1,6 metri Seadgina, xolo
109
2013-2017 wlebisTvis sanapiro xazma xmeleTisaken ga-
dainacvla 9 metriT, e.i. weliwadSi 1,8 metriT.
1986-2017 wlebSi sanapiro xazis xmeleTisaken ga-
daadgilebam 70 metri Seadgina. wliurma saSualo gada-
adgilebam ki _ 2,25 metri. aseTi zrda gamowveulia imi-
Tac, rom gamozidvis konusi grovdeba gumisTis kanio-
nis wverze da mis ferdebze. sanapiros gaswvriv nakadSi
moqceuli myari natani Zlier deficituria~ [3].
`mdinare bzifi mdebareobs zRvis sanapirodan 4
kilometris daSorebiT, aRmosavleTiT. aq arsebuli
sawarmos warmadoba Sedgens 200-dan 400 kub/metramde
dReSi, saSualod 300 kub/metramde dReSi. wliurad uS-
vebs 86 000 kubur/metr samSeneblo qviSas, romlis sa-
bazro Rirebuleba Seadgens daaxloebiT 632 000 aSS do-
lars;
bzifi 2 mdebareobs zRvis sanapirodan 8 kilomet-
rSi aRmosavleTiT. warmadoba _ 400-dan 600 kub/met-
ramde dReSi, saSualod 500 kub/metramde dReSi. wliu-
rad uSvebs 144 000 kub/metr samSeneblo qviSas, romlis
sabazro Rirebuleba Seadgens daaxloebiT 1 058 400 aSS
dolars. qarxanaSi Semodis rkinigzis Cixi da produq-
ciis transportireba xdeba ZiriTadad rkinigzis vago-
nebiT. orive qarxana inertul masalebs iRebs mdinare
bzifis kalapotidan weliwadSi 230000 kub/metris mo-
culobiT.
mdinare kodoris Walidan mopovebuli inertuli
masala muSavdeba or qarxanaSi. erTi mdebareobs uSua-
lod kodoris WalaSi, kodoris saavtomobilo xidis
mimdebared, meore ki _ drandis rkinigzis sadgurTan,
saidanac xdeba produqciis transportireba.~
ìmisTvis, rom aRniSnul sanapiro xazze plaJamge-
bi naSali masalis biujetis dabalanseba momxdariyo,
110
1982-90 wlebSi, sanapiros gaswvriv 9 km sigrZeze, 10 ha
farTobze, xelovnurad iqna Semotanili 1,6 mln
kub/metri inertuli masala.~ - aRniSnulia krebulSi.
garda inertuli masalebis mopovebisa, afxazeTis
unikalur bunebas did zians ayenebs xetyis ukanonod
da daugegmavad gaCexa, daculi teritoriebis Sesaxeb
kanonis ugulebelyofa. es procesi jer kidev afxazeT-
Si e.w. `mSvidobismyofelebis~ yofnis droidan daiwyo,
romlebic mfarvelobas uwevdnen da xels uwyobdnen
adgilobriv kriminalebs afxazeTis bunebrivi resur-
sebis gaCanagebasa da regionis farglebs gareT gatana-
Si. separatistebis mier kontrolirebadi teritorii-
dan e.w. ~cisferCafxutianebis~ nebarTvis gareSe faq-
tiurad SeuZlebeli iyo xetyis gatana. isini akontro-
lebdnen rogorc saxmeleTo, aseve sazRvao marSru-
tebs. xetyis ukanono Cexis biznesSi aqtiurad iyvnen
CarTulebi rus `mSvidobismyofelTa~ maRalCinosne-
bic. maT mier gatanil xetyis nedl masalas araviTari
dabrkoleba ar eqmneboda arc afxazeTis e. w. sabaJoze
da arc ruseTSi.
afxazeTis unikalur bunebaze ekologiurma Sete-
vam intensiuri xasiaTi miiRo soWis olimpiadisaTvis
mzadebis periodSi.
inertul masalebTan erTad okupirebuli afxaze-
Tis teritoriidan intensiurad gaedineba xetyis masa-
la. usistemod, yovelgvari mofrTxilebis gareSe iCe-
xeba saqarTvelosa da saerTaSoriso ~wiTel wignebSi~
Setanili iSviaTi jiSis xeebi, nadgurdeba da meCxerde-
ba tyis safarveli, rac ekologiuri katastrofis saf-
rTxis winaSe ayenebs ara marto unikaluri jiSis mcena-
reebiT mdidar afxazeTis bunebas, mis unikalur flo-
ras, aramed faunasac~.
bunebis damcvelebi miuTiTebdnen, rom afxazeTSi
111
sagangaSo xasiaTi miiRo wiTel wignSi Setanili, iSvia-
Ti jiSis xeebis - biWvinTis fiWvis, uTxovaris, qarTu-
li nekerCxlis, bzis, wablis, muxis, kaklis, Telis, Zel-
qvis da sxva Zvirfasi jiSis xeebis moWram da afxazeTis
farglebs gareT gatanam, rasac saqarTvelos xelisuf-
lebisa da eqspertebis mxridan saprotesto gancxade-
bebi mohyva. magram miuxedavad araerTgzis gamoxatuli
protestisa separatistebs okupanti Zalis xelSewyo-
biTa da monawileobiT afxazeTis unikaluri florisa
da faunis ganadgurebis procesi ar SeuwyvetiaT. isini
cinikurad ugulebelyofdnen daculi teritoriebis
Sesaxeb kanonebs da saqarTvelosa da saerTaSoriso ~wi-
Tel wignebSi~ Setanil iSviaT saxeobebze ZiriTadad
swored dacul teritoriebsa da nakrZalebSi nadirob-
dnen.
calke Temaa rusuli kompania ~rosneftis~ mier
Savi zRvis afxazeTis monakveTze navTobsaZiebo samu-
Saoebis dawyebis sakiTxi, ramac SeiZleba okupirebuli
afxazeTis ekosistemas gamousworebeli dartyma miaye-
nos. 2009 wlis 24 dekembers rusul kompania ~ros-
neftsa~ da afxazeTis kolaboracionistul mTavrobas
Soris daido xelSekruleba, romlis safuZvelzec ru-
sul kompanias geologiuri-dazverviTi samuSaoebis Ca-
tarebisa da SemdgomSi navTobis mopovebis ufleba eZ-
leoda saqarTvelos teritoriuli wylebis afxazeTis
monakveTSi, Savi zRvis Selfze. aRniSnuli SeTanxmebis
Tanaxmad, samuSaoebis Catareba daigegma afxazeTis sa-
napirodan 11-12 kilometrSi, tuafsedan 37 kilomet-
rSi, 800 metris siRrmeze. gasawmendi mowyobilobebi-
saTvis afxazur biujetSi Cadebul iqna 780 milioni
rubli, rac ukve imas mowmobda, rom Tavidanve iyo gaT-
vlili ekologiuri dabinZurebis safrTxe.
SeTanxmebaze xelmoweris paralelurad okupire-
112
buli afxazeTis sainformacio saSualebebma gaavrce-
les informacia, rom ekologiur-dazverviT samuSao-
ebs ~rosnefti~ 3,9 kvadratuli kilometris farTobze
Caatarebs. amisTvis rusuli kompania apirebs 15 mili-
ardi rublis investiciis gaTvaliswinebas, Tumca ara
afxazur biujetSi, aramed mis mier mowveuli specia-
listebis anazRaurebisa da sxva teqnikuri saWiroebi-
saTvis.
zogierTi qarTveli eqspertis mosazrebiT, afxa-
zeTSi `rosneftis~ Sesvlis yvelaze gaxmaurebuli sa-
babi gaxda saqarTvelos teritoriuli wylebis afxaze-
Tis akvatoriaSi arsebuli navTobis maragis mopoveba,
magram es imTaviTve avantiura iyo, radganac `ros-
neftis~ mizans warmoadgens ara navTobis Zieba da mo-
poveba, aramed Tavisi benzingasamarTi sadgurebis qse-
lis ganviTareba am regionSi, saidanac mas SeuZlia rea-
luri mogeba miiRos.
specialistebis TqmiT, `sabWoTa periodSi Savi
zRvis fskerze marTlac xorcieldeboda navTobsaZie-
bo samuSaoebi. Tumca maTi Seswavla mxolod zedapiru-
lad moxda. mecnierebi mxolod varaudobdnen navTobis
arsebobas, magram amasTan dakavSirebiT rame damadas-
turebeli sabuTi mopovebuli ver iqna. afxazeTis akva-
toriis siRrmis Seswavlisas aRmoaCines garkveuli ad-
gilebi, romelTac qvabulis formebi gaaCniaT da sa-
dac, savaraudod, navTobi SeiZleba iyos. maT varaudebs
amyarebs navTobis garkveuli moculobebis arseboba
tuafsesa da foTis akvatoriaSi~.
Sav zRvaSi navTobis moZiebisa da mopovebis wina-
aRmdeg aqtiurad gamodiodnen qarTveli garemos-
damcvelebi, romlebic aRniSnavdnen, rom Sav zRvas nav-
TobsaZiebo samuSaoebis dawyeba samomavlod kargs ara-
fers uqadis.
113
àrsebobs kidev saburRi xsnarebis problema, rom-
liTac fskerze burRvas axorcieleben. es saburRi
xsnarebi Zalian toqsikuria da Sedegad zRvis biomra-
valferovnebas sruliad spobs. esec erT-erTi rTuli
problemaa.
amerikis ekologiis saagentom daadgina, rom es
CaRvrebi saerTod ar unda xdebodes. magram, samwuxa-
rod, Cvens regionSi moqmedi standartebiT es CaRvrebi
daSvebulia. erTi momentia saburRi xsnarebis proble-
ma, meore momenti ki is, rom roca navTobi amoaqvT, is
amoaqvT wyalTan erTad. am dros navTobs Tanmdevi wya-
li mohyveba. Zalian xSirad am Tanmdevi wylebis zRvaSi
gadaRvra xdeba, rac aseve yovlad dauSvebeli praqti-
kaa. unda moxdes am wylis ukan, geologiur formaciaSi
Cabruneba, rasac `reinjeqcias~ uwodeben. magram es
`reinjeqcia~ sakmaod Zviri procesia. amitom, rasak-
virvelia, amas yvela kompania arc akeTebs. ase rom, es
aris is ori gansakuTrebuli momenti, romlis drosac
zRvis biomravalferovneba uaRresad zaraldeba.~
gavrcelebuli informaciiT, navTobs afxazeTSi
sabWoTa periodidan eZeben. gasuli saukunis 40-iani
wlebidan soxumsa da gagras Soris zRvis Selfis 22 mo-
nakveTi iqna dazverili, Tumca, erTi mxriv, mopovebis
ararentabelobis, meore mxriv ki, ekologiuri mosaz-
rebebiT, es samuSaoebi SeCerda. dReisaTvis Savi zRvis
afxazeTis Selfze navTobis povnis albaToba 14 pro-
centiT aris Sefasebuli.
sxvadasxva eqspertuli gaTvliT, SesaZlebelia,
Sav zRvaSi xuT miliardamde bareli navTobi arsebob-
des, Tumca teqnologiurad Savi zRvis Selfze muSaoba
imdenad rTuli da ZviradRirebulia, rom jerjerobiT
burRvis etapamde Savi zRvis auzis arc erTi qveyana ar
misula. TurqeTi, ukraina da ruseTi mxolod daz-
114
verviT samuSaoebs awarmoeben.
Semdgom wlebSi okupirebuli afxazeTis Selfze
navTobis aRmoCenisa da mopovebis saqme gaiyina. afxaze-
Tis e.w. parlamentma sakiTxi ekologiuri riskebisa da
sazogadoebaSi atexili xmauris gamo Caagdo da rusuli
da afxazuri mxareebis mier xelmowerili SeTanxmeba
ramdenime wliT SeCerda.
bolo xanebSi isev aqtualuri gaxda `rosneftis~
mier Savi zRvis afxazeTis Selfze navTobis moZiebisa
da mopovebis Tema ruseTsa da afxazeTSi misi politi-
kisa da interesebis gamziarebeli jgufebis monawileo-
biTa da mxardaWeriT.
okupirebul afxazeTSi bolo periodSi navTobis
mopovebis Temis irgvliv vnebaTaRelva ganaxlda. amis
mizezad okupirebuli afxazeTis e.w. xelisuflebis
mxridan ori navTobkompaniisTvis _ `rosneftisa~ da
àfsni oilisTvis~ navTobis saZiebo samuSaoebis warmo-
ebis licenziis gaxangrZliveba iqca. pirvelTan xel-
Sekruleba 2009 wels daido, meoresTan _ 2014 wels.
àfsni oili~ realurad igive `rosneftia~ da moq-
medi afxazi Cinosnebi am morigi afioriT did fuls So-
uloben.
ekonomikis saministrosa da àfsni oils~ Soris
SeTanxmeba 2014 wels, sul cota xniT adre daido manam,
sanam imdroindeli e.w. mmarTveli gundi Seicvleboda.
garda amisa, maTi SefasebiT, afxazurma e.w. parlamen-
tma sainvesticio saqmianobis Sesaxeb kanonSi Setanili
cvlilebebi, romlebic navTobkompaniebs gadasaxade-
bisgan aTavisuflebda, swored àfsni oilis~ intere-
sebs miusadaga.
aRsaniSnavia, rom e.w. ekonomikis eqs-ministri da-
viT iradiani, romelic 2014 wlis SeTanxmebas awers
xels, 5 wlis Semdegac ar asaxelebs kompaniis dam-
115
fuZneblebis vinaobas da navTobis mopovebaze morato-
riumis gamocxadebis iniciatorebs umaRles defaqto
xelmZRvanelobasTan amisamarTebs~, - aRniSnavs saagen-
to.
afxazuri sazogadoeba undoblad uyurebs rusu-
li kompaniis mier afxazeTSi navTobis saZiebo da mopo-
vebis samuSaoebis warmoebas, radgan miiCnevs, rom im
SemTxvevaSic ki, Tu navTobi iqneba aRmoCenili, es
xalxs arafers ar moutans da Tanxebi, romlebic iqidan
Semova, mxolod calkeuli Cinovnikebis jibeebSi `dai-
leqeba~ navTobis mopovebiT ki izaralebs afxazeTis
unikaluri buneba, ganadgurdeba ekosistema, sabolo-
od, gadaSendeba isedac gadaSenebis piras myofi da wi-
Tel wignSi Setanili iSviaTi saxeobis wylis binadrebi,
flora da fauna.
afxazeTSi SeiaraRebuli konfliqtis dasrulebis
Semdeg periodulad vrceldeba informacia ukontro-
lo teritoriidan radioaqtiuri nivTierebebis gadi-
nebis Sesaxeb. am mxriv potenciuri safrTxis wyarod sa-
xeldeba soxumis fizika-teqnikuri instituti, rome-
lic 1945 wels Seiqmna. ìs yofili sabWoTa kavSiris
erT-erT gasaidumloebul obieqts warmoadgenda da
arastabilur izotopebs amzadebda. rogorc saqarTve-
los mecnierebaTa akademiis fizika-teqnikuri insti-
tutis direqtoris moadgilem merab bokuCavam ramde-
nime wlis win ganacxada, masSi sabWoTa atomuri bombis
Seqmnaze msoflio masStabis germaneli fizikosebi, no-
belis premiis laureati gustav herci da profesori
manfred fon ardene muSaobdnen~ (radio Tavisufleba,
08.09.2005).
germanelma fizikosebma dasaxul amocanas Tavi
warmatebiT gaarTves. metic, maTi xelmZRvanelobiT Se-
iqmna msoflioSi pirveli maspeqtrometri, Tumca am
116
movlenebidan sakmaod didi dro gavida. dReis mdgoma-
reobiT okupirebul teritoriaze arsebuli institu-
ti mxolod formalurad funqcionirebs. atomuri
energiis saerTaSoriso saagentos eqspertTa jgufi ki
institutis laboratoriebSi arsebuli radioaqtiuri
gamosxivebis wyaroebis Senaxvisa da dacvis pirobebiT
aris SeSfoTebuli. saqarTvelos garemos dacvisa da
bunebrivi resursebis saministros birTvuli da radia-
ciuli usafrTxoebis samsaxuris ufrosis ioseb kaku-
SaZis TqmiT, radioaqtiuri nivTierebebi institutis
teritoriaze saxeldaxelod mowyobil bunkerSia gan-
Tavsebuli [31].
soxumis dacemamde ori TviT adre institutis ra-
diaciuli usafrTxoebis samsaxurma srulad aRwera
yvela is radioaqtiuri masala da narCenebi, romelic
am droisaTvis arsebobda laboratoriebSi, aguZeris
da sinopis sacavebSi. 1993 wlis 21 ivnisiT daTariRebu-
li dokumentis mixedviT, institutis gankargulebaSi
iyo 244 dasaxelebis radioaqtiuri masala, maT Soris -
gamdidrebuli urani (radio Tavisufleba, 22.06.05).
masalebis sruli CamonaTvali da aRweriloba so-
xumSi inaxeba. àguZeris specialur sawyobSi inaxeboda
90-96 procentamde gamdidrebuli ùran-235~-s table-
tebi, daaxloebiT 655 gramis odenobiT. sxva laborato-
riebsa da sacavebSi meti urani ar iyo dafiqsirebuli~
[30].
9 wlis Semdeg instituti atomuri energiis saer-
TaSoriso saagentos eqspertebma Seamowmes. saagento-
saTvis saintereso 250 nivTierebidan, dakargulia yve-
laze mniSvnelovani - gamdidrebuli uranis abebi: `niv-
Tierebebs Soris iyo 655 grami gamdidrebuli urani,
abebis saxiT. sayuradReboa is, rom 2002 wels afxazeTSi
Casuli iyvnen `magates~ warmomadgenlebi. maT aRweraSi
117
yvela nivTiereba moxvda, garda am gamdidrebuli ura-
nis abebisa~ [31].
am faqtebis gaTvaliswinebiT, saocari araferia
imaSi, rom wina wlebSi sxvadasxva wyaroi adasturebs
afxazeTSi radiaciuli narCenebis arsebobis faqtebs.
metic, peterburgel mecnierTa jgufma afxazeTSi Ca-
tarebuli radiaciuli gamokvlevebis masalebze day-
rdnobiT gaavrcela informacia, rom gudauTa yofili
sabWoTa kavSiris teritoriaze yvelaze dabinZurebu-
li adgilia da radiaciuli dabinZurebis doniT mxo-
lod Cernobils Camouvardeba. informaciis simwiris
gamo, am sakiTxTan dakavSirebiT qarTveli mecnierebi
komentars ar akeTeben. Tumca is faqti, rom atomuri
energiis saerTaSoriso saagento mizanSewonilad miiC-
nevs afxazeTis teritoriaze radioaqtiur nivTiereba-
Ta samarxis mSeneblobas, udavod, problemis simwvave-
ze mianiSnebs. mogvianebiT gaCnda versiebi imis Taoba-
ze, rom afxazeTis teritoriaze arsebuli birTvuli
masalebi, SesaZloa, saerTaSoriso teroristTa gan-
kargulebaSi aRmoCndes da rom 2002 wlis maisSi soxum-
Si moipares ceziumi, romlis moZebnaSi afxazur mxares
rusi specialistebi exmarebodnen. 2004 wels britanu-
li presa iuwyeboda, rom afxazeTSi ukvalod gaqra 2 ki-
logrami urani, SemdgomSi ki sxvadasxva sainformacio
wyaros mier dasaxelebulma raodenobam xuT kilog-
rams gadaaWarba. rogorc guram bokuCava aRniSnavda,
soxumis fizika-teqnikur institutSi daculi uranis
raodenoba erT kilogramsac ver aRwevda da saeWvoa,
rom es moculoba mogvianebiT gazrdiliyo: ~93 wlis 27
seqtembris CaTvliT, sanam Cven iq viyaviT, aseTi raode-
nobis gamdidrebuli urani institutSi ar yofila. ra-
sakvirvelia, Tu mas vinme ar Seitanda iq. Setana ki ru-
seTis mxridan unda momxdariyo.~ Tumca mecnieri amaSi
118
veraviTar logikas ver xedavs [3].
atomuri energetikis saerTaSoriso saagentos
monacemebiT, 1993 wlidan moyolebuli, dadgenilia ru-
seTidan gamdidrebuli uranisa da plutoniumis kon-
trabandis 18 faqti.
èqspertebis mier saqarTveloSi dafiqsirebulia
ruseTis sajariso formirebebis mier TavianTi bazire-
bis adgilebSi radioaqtiuri masalebis datovebis 197
SemTxveva. kontrabandistebma uranis pirveli partia
okupirebuli afxazeTidan im periodSi gaitanes, roca
soxumis fizika-teqnikuri institutis laboratorii-
dan ori kilogrami aRniSnuli nivTiereba gaqra. saqar-
Tvelos specsamsaxurebis monacemebiT, institutis sa-
marxSi inaxeboda 258-mde saxeobis radioaqtiuri nivTi-
ereba gamdidrebuli uranis CaTvliT. sxvadasxva wyaro
aRniSnavs, rom mogvianebiT kontrabandistebi polo-
neTSi daakaves. is pirebi, romlebsac kontrabanduli
urani gadahqondaT, ramdenime wlis winaT belorusia-
Sic daapatimres. qarTulma specsamsaxurebma 2005 wels
kontrabandistebisagan amoiRes gamdidrebuli uranis
kidev erTi partia, romelic ruseTidan axlo aRmosav-
leTis Sav bazarze sarealizaciod gadahqondaT [3].
okupirebul teritoriaze radioaqtiuri masale-
bis arsebobisa da maTi Semdgomi bedis Tema momdevno
wlebSic gaJRerda. qarTuli mxare Tvlida, rom radio-
aqtiuri narCenebis sakiTxi afxazeTSi daxuruli ar
iyo. kiTxvis niSnis qveS rCeboda am nivTierebebis nar-
Cenebis samarxebis daculobis, xolo 2008 wlis Semdeg
_ maTi afxazeTidan gatanis namdvilobis sakiTxi.
2017 wels miunxenSi usafrTxoebis Temaze gamar-
Tul konferenciaze ruseTis federaciis sagareo saq-
meTa ministrma sergei lavrovma ganacxada, rom sam-
xreT kavkasiis regionebi terorizmisa da narkomovaW-
119
reebis derefnebad iqca [31].
cxadia, okupirebul teritoriaze arsebuli ganu-
kiTxaoba da ukontrolo viTareba damSvidebis safuZ-
vels ar iZleva, amitom radioaqtiuri nivTierebebisa
da maTi narCenebis sakiTxis dRis wesrigidan moxsna ar
SeiZleba, is mudmivi yuradRebis centrSi unda iyos,
miTumetes, rom saqarTvelos kontrolirebad terito-
riaze am saSiSi nivTierebebis gadmotanis SemTxvevebi
2008 wlis Semdegac dafiqsirda, mas Semdeg, rac afxa-
zuri mxaris mtkicebiT ruseTma radioaqtiuri masale-
bis samarxebi Tavis teritoriaze gadaitana da maTi
utilizacia moaxdina. okupirebul afxazeTSi arsebu-
li sagangaSo ekologiur situaciasTan dakavSirebiT
moyvanili faqtebi da masalebi ZiriTadad Ria wyaroe-
bidan da eqspertebis gamosvlebidan aris aRebuli. imis
gamo, rom dReisaTvis okupirebuli teritoriidan ad-
re moqmedi yvela saerTaSoriso organizacia gawveu-
lia da maTi warmomadgenlebi iq Sesvlas ver axerxeben,
TavisTavad, kontrolis da monitoringis meqanizmic ar
arsebobs.
2009 wlis dekembris bolos, ruseTisa da afxaze-
Tis mTavrobis doneze gaformda SeTanxmebebi gudau-
Tis raionSi navTobis Selfis Seswavlisa da ganviTare-
bis Sesaxeb.
q. tyvarCelis qvanaxSiris sabadoebis damuSavebas
awarmoebs Turquli firma `karalalmasi~ da `tomsaSi~.
firma `karalalmasi~ q. tyvarCelis administraciasTan
dadebuli xelSekrulebis safuZvelze awarmoebs qva-
naxSiris mopovebas. misi centraluri ofisi mdebare-
obs TurqeTSi. q. tyvarCelSi firmis ofisi ganTavsebu-
lia maRaroTa sammarTvelos yofil SenobaSi. tyvar-
CelSi firmis warmomadgenlebi arian izam zostani da
mahmud qarabaisam-oRli, romlebic TurqeTidan Camo-
120
sul sxva specialistebTan erTad (12-15 kaci) cxovro-
ben yofil orjonikiZis quCaze mdebare 2-sarTulian
sacxovrebel saxlSi.
xelSekrulebis Tanaxmad, firmas evaleba 50-60
aTasi tona qvanaxSiris mopoveba yovelwliurad, rasac
ver asrulebs zamTris periodSi bunebrivi pirobebis
gauaresebis gamo.
q. tyvarCelis qvanaxSiris sabados `jigiti~-s ka-
rieris damuSavebas awarmoebs Turquli firma `tomsa-
Si~, romelic aris Turquli holdinguri kompania
òkan~-is (prezidenti bekir okani) Svilobili firma.
`tomsaSis~ generaluri direqtoria irfan kurt-oRli.
2003 wlis 9 agvistos q. soxumSi afxazeTis e. w. pre-
mier-ministrs Sexvedra hqonda òkan~-isa da `tamsaS~-
is xelmZRvanelobasTan. premier-ministrTan Sexvedri-
sas holdingis prezidentma ganacxada, rom maT mier
tyvarCelis sabadoebis damuSavebasa da transportire-
baSi Cadebulia didi Tanxebi da sTxova, rom afxazur
mxares gadaewyvita Turquli gemebis usafrTxo moZra-
obis sakiTxi, radgan qarTvel mesazRvreebs araerTxel
daukavebiaT Turquli gemebi, romlebsac afxazeTidan
gahqondaT qvanaxSiri.
2003 wlis 12 agvistos afxazeTis separatistuli
mTavrobis e. w. premier-ministrma, vice-premierma, eko-
nomikisa da sagareo ekonomikuri kavSirebis ministrma,
Turquli holdingis òkani~-s da `tomsaSi~-s warmo-
madgenlebma moinaxules oCamCiris navsadguri, sadac
agebulia bunkeri da transportiori, romelic saaTSi
200 tona qvanaxSiris gadatvirTvis saSualebas iZleva.
oCamCiris portis ufrosis movaleobis Semsruleblis
gancxadebiT, Turqulma firmam daaproeqta da daafi-
nansa mxolod transportioris montaJi, sxva danarCeni
samuSaoebi, kerZod, fskeris gaRrmaveba (oCamCiris nav-
121
sadguris akvatoriaSi ukve 3 aTas tonamde tvirTamwe-
obis gemebs SeuZliaT Sesvla), navmisadgomis nageboba-
Ta xelsawyoebiT uzrunvelyofa da misasvleli gzebis
remonti ganaxorciela afxazurma kompaniam àfxazeTis
sazRvao sanaosnom~.
bolo periodSi tyvarCelis qvanaxSiriT dainte-
resebas iCenen rusi biznesmenebi. maT surT tyvarCelSi
qvanaxSiris mopovebis samuSaoebs CamoaSoron Turqi
biznesmenebi, risi ganxorcielebis SemTxvevaSic am sfe-
roSi investiciebis dabandebas gegmaven.
aRniSnulidan gamomdinare, qvanaxSiris mopovebis
sakiTxebis Sesaswavlad rusi specialistebi m. w. martSi
q. tyvarCelSi Casvlas gegmaven.
2018 wels separatistuli xelisuflebis premier-
ministrma werilobiT mimarTa Ria saaqcio sazogadoeba
ММК-Холдинг-is xelmZRvanelobas moskovis samSeneblo
kompleqsisaTvis mosapirkeTebeli masalis miwodebis
Sesaxeb. afxazuri mxare sTavazobda kodoris qviSis da
xreSis, marmarilos axalSenis marmarilosebri kirqvis,
tbeTis marmarilos, Cedemis kirqvisa da kelasuris
granitis sabadoebidan samSeneblo masalebis miwode-
bas. rusulma mxarem situaciaSi gasarkvevad afxazeTSi
miavlina eqspertTa jgufi. maTi mxridan daintereseba
gamoiTqva mxolod tbeTis marmarilos sabados mimarT.
2019 wlis dasawyisSi ruseTis federaciis buneb-
rivi resursebis saministrom TxovniT mimarTa afxaze-
Tis separatistul reJims, raTa gauwion daxmareba af-
xazeTis teritoriaze geoTermuli WaburRilebis Sesa-
xeb teqnikuri dokumentaciisa da angariSis mosamza-
deblad, SemdgomSi saTanado samuSaoebis Casatareb-
lad.
122
2.4 afxazeTSi biznesis ganviTarebis
tendenciebi da perspeqtivebi
ukanasknel wlebSi afxazeTSi SemuSavebuli da

ganxilulia erovnuli ekonomikis ganviTarebis sxva-
dasxva koncefcia da strategia, gansazRvrulia sam-
Tavrobo organoebsa da biznesstruqturebs Soris ur-
TierTobis praqtikuli aspeqtebi. Tumca, miuxedavad am
mcdelobebisa, biznessa da mTavrobas Soris urTier-
Tqmedebis ekonomikuri da socialuri Sedegebi ver ak-
mayofilebs sazogadoebis molodins. isini ar uwyoben
xels ekonomikis realur seqtorSi biznesis efeqtian
ganviTarebas, xolo samewarmeo struqturebis saqmia-
nobidan miRebuli Semosavlebi arsebiT gavlenas ver
axdenen mosaxleobis keTildReobis zrdasa da sazoga-
doebis socialuri problemebis gadaWraze.
Tanamedrove etapze afxazeTSi ar aris Seqmnili
biznesis ganviTarebisTvis mamotivirebeli pirobebi
da biznesis sazogadoeba ar iziarebs socialuri ke-
TildReobis amaRlebis saxelmwifos winaSe mdgar pasu-
xismgeblobas.
TviTregulirebis sabazro meqanizmebs afxazeTSi
ar SeuZliaT:
 uzrunvelyon ekonomikis efeqtiani funqcio-
nirebis ZiriTadi pirobebi;
 Seqmnan xelsayreli sainvesticio klimati;
 efeqtianad daicvan kerZo sakuTreba;
 gazardon konkurencia da SezRudon monopo-
luri saqmianoba.
am amocanebis gansaxorcieleblad mewarmeobis sa-
xelmwifo regulirebis aseTi meTodebisa da instru-
123
mentebis gamoyeneba, romlebic uzrunvelyofen saqon-
lisa da momsaxurebis warmoebis stimulirebas rogorc
sakuTari komerciuli miznebis, aseve sazogadoebis
ekonomikuri interesebisTvis, SeuZlebeli gaxda. mTav-
robasa da bizness Soris arsebul rTul socialur-
ekonomikur pirobebSi, afxazeTis mosaxleobas dRemde
ar SeuZlia samarTlebrivad daicvas misi kanonieri
ekonomikuri interesebi. am TvalsazrisiT samoqalaqo
sazogadoebis susti ganviTarebis gamo, SezRudulia am
procesebze misi zegavlenis SesaZlebloba. amave dros,
xazgasmiT unda aRvniSnoT, rom danarCeni saqarTve-
losgan gansxvavebiT, sadac dagrovda mdidari gamoc-
dileba sabazro urTierTobaTa formirebis sferoSi,
afxazeTSi biznessa da sazogadoebas Soris urTier-
Tqmedebis procesi ganviTarebis sastarto etapzea.
afxazeTSi biznesis ganviTarebis TvalsazrisiT
Tanamedrove etapze mniSvnelovania:
 konkurenciisa da ekonomikuri dabalansebis
aucilebeli meqanizmis Seqmna;
 menejeruli, samarTlebrivi, maregulirebeli,
ekonomikuri, finansuri da socialuri meqaniz-
mebis Camoyalibeba, romlebic uzrunvelyofen
ekonomikis stabilurobas.
SeiZleba gamoiyos ramdenime zogadi kanonzomie-
reba, romlebic obieqturad aris damaxasiaTebeli pos-
tsabWoTa qveynebis transformaciuli socialur-eko-
nomikuri sistemebisTvis, maT Sorisaa:
1) ekonomikuri da politikuri arastabilurobis
arseboba;
2) transformaciuli stagnaciis dasaZlevad axa-
li efeqtiani mesakuTreebisa da mewarmeebis
fenis arseboba;
124
3) sabazro urTierTobebis moTxovnaTa adekva-
turi ekonomikuri da instituciuri pirobebis
Camoyalibeba ;
4) Tanamedrove sabazro infrastruqturis Seq-
mnis aucilebloba, safondo birJis, vaWrobisa
da saSuamavalo infrastruqturis CaTvliT,
rac iZleva resursebis gadaadgilebis SesaZ-
leblobas araefeqtianidan efeqtian dargebSi;
5) afxazeTis ekonomikis, rogorc integrirebu-
li, urTierTdakavSirebuli struqturis, ga-
nuviTarebloba, ukavSirdeba misi ZiriTadi
reproduqciuli elementebis SezRudulobas;
6) ganviTarebis alternatiuli procesebis arse-
boba, rac gamoixateba momavali axali socia-
lur-ekonomikuri sistemis winaswar gan-
sazRvrul modelebSi, rac saSualebas iZleva
ganvaxorcieloT arsebuli modelis cvlile-
bebi endogenuri da egzogenuri faqtorebis
Sesabamisad;
7) afxazeTis, rogorc okupirebuli regionis,
ekonomikuri avtarkia da izolacionizmi;
8) ruseTis mier afxazi xalxisadmi Tavsmoxveuli
danarCen saqarTvelosTan ekonomikuri da po-
litikuri dezintegraciis procesi.
postsabWoTa qveynebSi gardamavali periodis
praqtika metyvelebs imaze, rom sabazro transforma-
ciis Sedegebze gavlenas axdens ara imdenad romelime
qveynis mier arCeuli transformaciis modeli, aramed
sawyisi ekonomikuri pirobebi, maT Soris mniSvnelova-
nia:
- erovnuli ekonomikis struqtura;
- misi Riaoba globaluri ekonomikis mimarT;
125
- mcire, saSualo da msxvili biznesis ganviTarebis
done;
- usistemo ekonomikuri politika;
- winaswar gauTvleli ekonomikuri prioritetebi
da sxv.
zogierTi piroba xels uwyobs bazris tran-
sformacias, zogi ki zRudavs mas.
gardamavali ekonomikis modelebis Seswavla aCve-
nebs, rom ekonomikuri menejmentisa da regulirebis
meTodis TvalsazrisiT, transformaciuli ekonomika
SeiZleba daiyos or mTavar tipad:
- pirvels axasiaTebs resursebis centralizebuli
dagegmvis demontaJi da mis nacvlad sabazro marTvis
sistemis ZiriTadi elementebis formireba, romlebsac
arsebiTi gavlena aqvs bazris subieqtebis saqmianobaze.
msgavs midgomas iziarebs saqarTvelo.
- meore tipis ekonomikaSi, romelic CineTis, be-
lorusis da zogierTi sxva qveynisTvisaa damaxasiaTe-
beli, iqmneba ori dargobrivi modeli. am modelis erT
seqtorSi didi xnis ganmavlobaSi SenarCunebulia sa-
xelmwifo instituciebis mier resursebis pirdapiri
centralizebuli ganawilebis meTodebi, xolo meoreSi
sabazro TviTregulirebis meqanizmebi moqmedebs sa-
xelmwifo regulirebis arapirdapiri meTodebis gamo-
yenebiT.
afxazi ekonomistebis dausabuTebeli mosazrebiT
[13,15], meore modelis praqtikuli gamoyeneba ufro mi-
saRebia afxazeTis specifikuri pirobebisTvis.
ekonomikuri reformebi afxazeTSi da samewarmeo
seqtoris Camoyalibeba xorcieldeba saxelmwifo sa-
kuTrebis transformaciiT, romlis pirobebSi warmoiq-
mneba sakuTrebis sxvadasxva formis sawarmoebi, ro-
gorc adgilobrivi, ise ucxouri (ZiriTadad rusuli)
126
kapitalis monawileobiT. gasaTvaliswinebelia isic,
rom saxelmwifo sakuTrebis transformacia da mewar-
meobis formireba afxazeTSi xorcieldeba Semdeg pi-
robebSi:
 sabazro transformacia daiwyo erovnuli eko-
nomikis praqtikulad ganadgurebul an dangre-
ul mdgomareobaSi, rac gamowveulia ekonomi-
kuri kavSirebis rRveviT, aseve 1992-1993 wle-
bis ruseT-saqarTvelos saomari moqmedebebis
SedegebiT afxazeTis teritoriaze;
 okupirebul afxazeTs ar gaaCnia saerTaSori-
so-ekonomikuri TanamSromlobis gamocdileba;
 okupaciis pirobebSi ver Camoyalibda Ria, sa-
bazro ekonomikur urTierTobaTa da biznesis
Tavisufali konkurenciis pirobebi;
 bazris transformacia xorcieldeba sponta-
nurad, reformirebis mkafiod Camoyalibebu-
li, perspeqtivaze orientirebuli programis,
samewarmeo garemos formirebis gareSe;
 dafiqsirda krizisis fenomeni adgilobrivi
ekonomikis yvela seqtorSi, rac gamoixata ma-
sobrivi umuSevrobiT, samomxmareblo bazris
disbalansiT, mosaxleobis dabali Semosavle-
bis doniT, warmoebis dacemiT, saxelmwifo re-
ketiT, korufciiTa da kriminaliT da sxva ne-
gatiuri ekonomikuri da socialuri movlene-
biT, romlebic jer kidev ar aris gadalaxuli;
 sakuTari finansuri resursebis ukmarisoba sa-
bazro reformebis gansaxorcieleblad da war-
moebis modernizaciis Tanamedrove inovaciu-
ri teqnologiebis ararseboba ar iZleva ekono-
mikis swrafi ganviTarebis SesaZleblobas. eko-
127
nomikuri sistema mTlianad aris mibmuli oku-
pantis, ruseTis federaciis ekonomikur sur-
vilze, is araavtonomiuri da araTviTkmaria.
socialur-ekonomikuri arastabiluroba, koruf-
cia, nepotizmi, kriminali negatiurad zemoqmedebs
ekonomikur zrdaze. es obieqturi mizezebi, dsT-s zo-
gierTi qveynis mier me-20 saukunis 90-iani wlebis Sua
xanebSi gamocxadebul ekonomikur sanqciebTan erTad,
iyo ekonomikuri ganviTarebis warumatebeli saxelmwi-
fo ekonomikuri politikis, afxazeTSi erovnuli eko-
nomikis da mewarmeobisTvis ganviTarebis damabrkole-
beli faqtorebi.
90-iani wlebis bolodan ruseTma ukve calmxrivad
daiwyo ekonomikuri sanqciebis reJimis Semsubuqeba,
rac dasturdeba ruseTis mTavrobis ori gadawyveti-
lebiT (1998 da 1999), garkveuli kvotebis safuZvelze
afxazeTSi produqciis miwodebisa da misi teritorii-
dan produqciis eqsportis Sesaxeb.
afxazeTis TviTgamocxadebuli respublikis pre-
zidentma v. arZinbam 2000 wlis dasawyisSi adgilobriv
parlamentSi sityviT gamosvlisas aRniSna: èrT-erTi
mTavari strategiuli mizani ruseTTan ekonomikuri da
sxva urTierTobebis aRdgenaa. afxazeTis respublikis
sagareo politikis yvelaze perspeqtiuli prioriteti
am amocanis Sesrulebaa, ruseTis federaciis Semadge-
nel erTeulebTan urTierTobebis ganviTareba ro-
gorc saxelmwifo, aseve adgilobrivi xelisuflebis da
sxvadasxva biznes-subieqtis doneze [14].~
afxazeTSi politikur partiebs, moZraobebsa da sa-
zogadoebis sxva socialuri jgufebs aqvT gansxvavebuli
mosazrebebi ekonomikuri ganviTarebis Sesaxeb. amasTan,
okupantis politikuri zewoliT, dominirebs mosazreba,
rom afxazeTis ekonomika ver ganviTardeba efeqtianad
128
ruseTis ekonomikuri sistemebis biznes-subieqtebis
farTomasStabiani monawileobis gareSe. saerTaSoriso
samarTlis normebis uxeSi darRveviT, ruseTis mier af-
xazeTis saerTaSoriso aRiarebam 2008 wels Seqmna xel-
sayreli pirobebi misi ekonomikuri aneqsiisTvis.
yofili sabWoTa respublikebis damoukidebeli po-
litikuri da socialur-ekonomikuri ganviTarebis oc-
daxuTi wlis praqtika miuTiTebs imaze, rom avtokrati-
ulma ganviTarebam, romelic moxda am qveynebSi, ar misca
maT stabiluri da efeqtiani ganviTarebis SesaZlebloba.
ufro metic, 2008-2009 da 2014-2015 wlebis globaluri
finansuri da ekonomikuri krizisebi cxadyofs qveynebis
erovnuli ekonomikebis urTierTdamokidebulebas da ma-
Ti izolirebuli ganviTarebis SeuZleblobas. amave
dros, rusi mecnierebisa da eqspertebis azriT, ekonomi-
kuri krizisi axdens postsabWoTa sivrceSi integraciis
procesebis kapitalizacias.
afxazi mecnierebis [15, 14], azriT, respublikis sa-
gareo-ekonomikuri strategiis mixedviT aucilebelia,
uzrunvelyofil iqnes:
a) ekonomikuri suverenitetis dacva;
b) sazogadoebis ekonomikuri usafrTxoebis uz-
runvelyofa;
g) respublikis ekonomikis ganviTarebis stimulire-
ba ruseTis federaciis subieqtebTan da sxva qveynebTan,
romlebmac aRiares afxazeTis damoukidebloba.
ruseTis zewoliT 2009-2018 wlebSi afxazeTis ma-
rionetulma reJimma dado 120-ze meti SeTanxmeba afxa-
zeTsa da ruseTs Soris, riTac sabolood iuridiulad
gaformda afxazeTis aneqsiisa da okupaciis procesi,
is sabolood amovarda saerTaSoriso samarTlis Car-
Coebidan.
129
afxazeTis ekonomikuri saqmianoba ruseTTan xor-
cieldeba Semdegi ZiriTadi formebiT:
a) sagareo vaWroba;
b) investiciebis mozidva da erToblivi sawarmo;
g) samecniero da teqnikuri TanamSromloba;
d) ruseTis da misi regionebis monawileoba afxa-
zeTSi sxvadasxva socialuri da humanitaruli proeq-
tis ganxorcielebaSi da a.S.
kerZod, bolo xuTi wlis ganmavlobaSi ruseTis
wili afxazeTTan sagareo vaWrobaSi Seadgens: eq-
sports _ 20% da imports _ 80%. ruseTidan importi-
rebuli produqciis struqturaSi dominirebs: sakvebi
produqtebi - 33.7%, mineraluri produqtebi - 33.1%,
qimiuri produqtebi - 11.6%, teqnika da manqanebi - 6.8%,
liTonebi da liTonis produqtebi - 5.4%.
afxazeTidan ruseTSi eqsportis struqtura ar
aris diversificirebuli da warmodgenilia 2-3 ZiriTa-
di sasaqonlo poziciiT: alkoholur sasmelebs mTlia-
ni eqsportis 93% ukavia, citrusebs _ 4% da sxva sa-
soflo-sameurneo produqtebs _ daaxloebiT 3%.
okupanti saxelmwifo aqtiurad abandebs investi-
ciebs afxazeTSi. mxolod 2018 wels daregistrirda 237
sawarmo, romelTa SemadgenlobaSi ruseTis kapitalis
100%-ia, 240 afxazur-rusuli erToblivi sawarmo. 2018
wels ruseTidan afxazeTSi ucxouri pirdapiri in-
vesticiebis mTlianma moculobam 3.9 milioni aSS do-
lari Seadgina.
afxazeTis saxelmwifo statistikis ofisis ofi-
cialuri monacemebis Tanaxmad, sawarmoTa yvela samar-
Tlebrivi formidan 2015-2018 wlebSi (ix. cxrili N6)
dominanturi pozicia uWiravs SezRuduli da damatebi-
Ti pasuxismgeblobis mqone kompaniebs, romelTa mTli-
ani wili 2018 wels Seadgenda 95.2% -s.
130
cxrili #6. sawarmoTa da organizaciaTa
iuridiuli formebi 2015-2018 ww.
zrdis
dasaxeleba/weli 2015 2016 2017 2018
tempi, %
sul sawarmoebi m.S. 3027 3714 4173 4352 143,8
iuridiuli pirebi, ko-

2257 2720 3056 3265 144,7
merciuli organizaciebi
saaqcio sazogadoeba 33 34 37 39 118,2
Sps 2121 570 2891 3108 146,5
sawarmoo kooperativebi 2 2 2 1 50,0
unitaruli sawarmoebi 96 109 121 112 116,7
arakomerciuli iuridi-
747 963 1068 1031 138,0
uli pirebi
arasamTavrobo saerTa-
1 1 1 1 100,0
Soriso organizaciebi
organizaciebi iuridiu-
22 30 48 55 250,0
li piris gareSe
wyaro: àfxazeTi cifrebSi`. afxazeTis respublikis saxelmwifo

statistikis departamenti. soxumi, 2019. http://ugsra.org/abkhaziya-v-
tsifrakh/2018-god.phphttp://ugsra.org/abkhaziya-v-tsifrakh/2018-god.php
[1] zrdis tempi gaangariSebulia 2018 wlis maCve-

neblebis 2015 welTan SedarebiT.
kerZo seqtoris ganviTarebas afxazeTSi axasia-
Tebs cxrili N7-Si warmodgenili monacemebi, romle-
bic miuTiTeben bazris transformaciebze ekonomikis
realur seqtorSi. 2015-2018 wlebSi kerZo seqtoris wi-
131
li izrdeba samrewvelo warmoebaSi da Seadgens 96.5%,
sacalo vaWrobaSi - 99.6%, mosaxleobisTvis fasiani
momsaxurebis mTlian moculobaSi - 77.1%. amave dros,
dasaqmebis wili mcirdeba 0.4 procentiT [1].
cxrili #7. afxazeTis seqtorebis wili mTlian

ekonomikaSi 2015-2018 wlebSi (procentulad)
2015 2016 2017 2018
1. samrewvelo produqciis warmoebaSi:

— saxelmwifo seqtori 5,5 3,4 4,0 3,5
— arasaxelmwifo seqtori 94,5 96,6 96,0 96,5
2. sacalo saqonelbrunvaSi:
3. mosaxleobis fasiani momsaxureba:

4. dasaqmebulTa wili:
— sxva organizacebi 1,2 1,2 1,1 1,3
amave periodis saSualo Tviuri xelfasi afxazeTis

ekonomikis seqtorebSi mocemulia cxril N8-Si da aCve-
nebs mis araTanabar zrdas ekonomikis sxvadasxva seq-
132
torSi, xolo 2015 welTan SedarebiT, 2018 wels araTa-
nabarzomieri dinamikaa.
cxrili #8. saSualo Tviuri xelfasi

afxazeTSi 2015-2018 wlebisTvis, aTasi rubli
zrdis
ekonomikis seqtorebi 2015 2016 2017 2018
tempi, %
sul ekonomikaSi 9,1 10,1 10,3 10,8 118,7
saxelmwifo sawarmoebi
10,3 12,9 13,1 13,0 126,2
arasaxelmwifo sawar-
9,4 10,3 10,5 10,9 115,9
moebi
sxva organizaciebi 13,4 13,1 12,0 14,4 107,5

[1] zrdis tempi ganagariSebulia 2018 wlis 2015 wlis

monacemebTan SedarebiT.
am monacemebidan aSkarad Cans kerZo seqtorSi

xelfasebis dabali done (10.9 aTasi rubli) sajaro seq-
torTan mimarTebaSi (13.0 aTasi rubli).
SeiZleba iTqvas, rom axla afxazeTis ekonomikaSi
iqmneba erovnuli ekonomikis orseqtoriani dargobri-
vi modeli, e.i. respublikaSi mizanmimarTulad da nawi-
lobriv spontanurad saqmianobis da pasuxismgeblobis
sferoebi iyofa saxelmwifosa da mewarmeebs Soris. am
pirobebSi, saxelmwifos xelSi praqtikulad rCeba yve-
la ZiriTadi tipis sazogadoebrivi saqonlisa da momsa-
xurebis warmoebis pirobebi.
133
erovnuli ekonomikis efeqtiani funqcionireba
yvelaze srulad aisaxeba fiskaluri sistemis saSuale-
biT mobilizebuli saxelmwifo finansebis mdgomareo-
baze, romelic uzrunvelyofen sazogadoebis socia-
lur-ekonomikuri da politikuri stabilurobis sa-
fuZvlebs (ix. cxrili 9).
cxrili #9. afxazeTis saxelmwifo biujetis

2015-2018 wlebis Sesrulebis parametrebi,
faqtobrivi fasebiT, miliardi rubli.
zrdis
2015 2016 2017 2018
tempi, %
Semosavlebi 6,3 10,1 10,2 9,2 146,0

gasavlebi 6,7 9,8 9,8 8,8 131,3
deficiti -0,4 — — — —
proficiti — +0,3 +0,4 +0,4 —

[1] zrdis tempi gaangariSebulia 2018 wlis 2015

wlis monacemebTan SedarebiT.
ruseTis federaciis mxridan 2016-2018 wlebis fi-

nansuri daxmarebis mTlianma Tanxam Seadgina 15.2 mili-
ardi rubli, rac miznad isaxavda afxazeTis socialur-
ekonomikur dakabalebas.
erovnuli ekonomikis efeqtiani funqcionirebis-
Tvis gansakuTrebuli mniSvneloba gaaCnia saxelmwifos
fulad politikas, romelic mimarTulia sabazro eko-
nomikis aucilebeli institutis - sabanko sistemis
134
formirebasa da ganviTarebaze. afxazeTis bankebis fu-
ladi saxsrebis miRebis da xarjebis dinamika 2015-2018
ww. mocemulia me - 10 cxrilSi.
cxrili#10. afxazeTis bankebis fuladi saxsrebis

miRebis da xarjebis dinamika 2015-2018 ww.
(miliardi rubli)
zrdis
2015 2016 2017 2018
tempi
1. fuladi saxsrebis Semosvla 28,3 28,6 28,8 28,9 102,1

2. xarjva 26,3 28,8 25,5 24,1 91,6
3. naSTi +2,0 -0,2 +3,3 +4,8 —
[1] zrdis tempi gaangariSebulia 2018 wlis 2015

wlis indikatorebTan SedarebiT.
erT-erTi mTavari makroekonomikuri maCvenebeli,

romelic gansazRvravs erovnuli ekonomikis ganviTa-
rebis dones, aris qveynis mSp, romelic 2015 wels Sead-
genda 28.6 miliard rubls, xolo 2018 wels - 31.9 mili-
ard rubls .
fuladi miwodebis Sedareba mSp-sTan 2018 wlis-
Tvis aris 90.6%. amasTan, respublikaSi fuladi saxsre-
bis deficitia.
`2025 wlamde afxazeTis respublikis socialur-
ekonomikuri ganviTarebis strategiiT~ [1], afxazeTis
amJamindeli socialur-ekonomikuri ganviTareba da mi-
si adgili msoflio ekonomikaSi SeiZleba ganisazRvros
135
garkveuli meTodologiis gamoyenebiT, Sesabamisi kri-
teriumebis safuZvelze:
1. sawarmoo Zalebis ganviTarebis donis mixed-
viT, afxazeTis ekonomika SeiZleba mivakuTvnoT mra-
valfenovan ekonomikas, romelsac axasiaTebs mewarmeo-
bis wina industriuli tipi, sadac Tanaarsebobs meur-
neobis sxvadasxva meTodebi, dawyebuli naturaluri
meurneobidan (soflis meurneobaSi) da damTavrebuli
inovaciur warmoebamde (informaciuli momsaxurebis
sferoSi), romelic dakavSirebulia postindustriul
sistemasTan;
2. erovnuli ekonomikis gaxsnilobis xarisxiT,
afxazeTi SeiZleba mivakuTvnoT Ria ekonomikis yvela-
ze dabal jgufs, im safuZvelze, rom eqsportis wili
qveynis mSp-Si (2018 weli) aris 16.3% (minimaluri 10% da
maqsimum 35% -ze metia);
3. ganviTarebis mimarTulebiT, afxazeTi gulis-
xmobs socialurad orientirebul ekonomikas.
es daskvna Semdegi komponentebidan gamomdinare-
obs:
- 2018 wels saxelmwifo biujetis mTliani
xarjebis (8.8 miliardi rubli) 38,6% (3.4 miliardi rub-
li) gamoiyo xelfasebisTvis, socialuri da kulturu-
li RonisZiebebisTvis (ganaTleba, jandacva, kultura,
sporti da a.S.) - 35.2% (3.1 miliardi rubli);
- 2018 wels arasabiujeto socialuri fondebis
meSveobiT gamoiyo 1.3 miliard rublze meti, sazoga-
doebis socialuri saWiroebebisaTvis;
- mTlianobaSi, 7,8 miliardi maneTi gamoiyo res-
publikis moqalaqeebis socialuri saWiroebebisTvis,
anu mTavrobis mTeli xarjebis 88.6%.
4. socialur-ekonomikuri ganviTarebis miRweu-
li donis mixedviT, rogorc izomeba mSp-s maCvenebliT
136
mosaxleobis erT sulze, afxazeTi miekuTvneba sustad
ganviTarebad ekonomikur sistemebs, radgan 2018 wels
mSp Seadgenda 31.9 miliard rubls, xolo mosaxleobis
erT sulze modioda 130.1 aTasi rubli (daaxloebiT 2.1
aTasi dolari).
afxazeTis ekonomikis modeli inerciuli ganvi-
Tarebis scenariT ganagrZobs funqcionirebas da xasi-
aTdeba garkveuli uaryofiTi tendenciebiT:
1) ekonomikis realur seqtorSi ganviTarebis in-
dikatorebis dabali zrdis tempebi, rac gamowveulia
rogorc obieqturi, ise subieqturi mizezebiT, maT So-
ris warmoebis menejmentis susti doniTa da misi in-
frastruqturuli mxardaWeris sisustiT;
2) regionuli disbalansis zrda;
3) dasaqmebis dabali done;
4) saxelmwifo administrirebis sistemisa da biu-
rokratiis zrda;
5) mniSvnelovani sxvaoba mosaxleobis Semosav-
lebSi;
5) mosaxleobis dabali gadaxdisunarianobis done;
6) damwyebi mewarmeebisTvis sabanko sesxebze xel-
misawvdomobis arqona;
7) sagadasaxado sistemaSi arsebuli xarvezebi,
rac fiskaluri xasiaTisaa da ar uwyobs xels mewarme-
ebs biznesis gafarToebaSi;
8) sabiujeto xarjebis damokidebuleba ruseTis
biujetidan finansur ineqciebze da a.S.
am pirobebSi, ekonomikuri politikis gareSe, ro-
melic gansazRvravs yvela biznes-organizaciis aqtiu-
ri, mravalferovani saxelmwifo mxardaWeris strate-
giul mizans, SeuZlebelia mTlianad ekonomikis efeq-
tiani funqcionireba.
137
afxazeTisTvis rTul Sida socialur-ekonomikur
pirobebsa da SezRudul sagareo urTierTobebSi, saWi-
roa strategiuli menejmentis da dagegmvis arseboba,
romlebic:
a) afarToebs respublikis miznobrivi orientire-
bis sistemas;
b)astimulirebs ganviTarebis raodenobrivi maCve-
neblebidan Tvisebriv maxasiaTeblebze gadasvlas;
g) saSualebas iZleva, mobilizebul iqnes arsebu-
li yvela resursi, socialur-ekonomikuri ganviTare-
bis aqtualuri problemebis gadasaWrelad.
am SemTxvevaSi SesaZlebeli iqneba afxazeTis so-
cialur-ekonomikuri ganviTarebis efeqtiani modelis
Camoyalibeba, romelic akmayofilebs sazogadoebis
erovnul interesebs, xolo ganviTarebis strategia mi-
iRebs aqtiur mxardaWeras mosaxleobis yvela sazoga-
doebrivi fenisgan.
afxazeTis TviTgamocxadebuli respublikis pre-
zidentis strategiuli kvlevebis centrma gamoaqveyna
respublikis 2009-dan 2018 wlamde ekonomikis mdgoma-
reobis analizis Sesaxeb angariSi. strategiuli kvle-
vebis centris ekonomikis seqtoris xelmZRvanelma x.
Sat-ipam ganmarta, Tu ram gamoiwvia afxazeTSi Sida
warmoebis vardna, ratom Semcirda dasaqmebulTa ode-
noba da gaizarda Crdilovani ekonomikis xvedriTi wi-
li.
misi daskvniT, afxazeTis ekonomika ar muSaobs,
mosaxleobis cxovrebis donis gasaumjobeseblad praq-
tikulad araferi keTdeba, mcirdeba warmoebis mocu-
loba da Warbobs importi. bolo aTi wlis ganmavlobaSi
afxazeTSi importi gaizarda 12,5 miliardi rubliT,
xolo eqsporti _ mxolod oTxi miliardi rubliT. im-
porti samjer ufro swrafad izrdeba, vidre eqsporti
138
[41]. arsebulma problemebma adgilobrivi ekonomika
iseT niSnulSi daiyvana, sadac indikatorebma daiwyes
miuRebeli barierebis gadalaxva, rac safrTxes uqmnis
ekonomikur da erovnul usafrTxoebas. magaliTad, aT
welze meti xnis ganmavlobaSi xis masalebis warmoeba
Semcirda cxridan Svidi aTas kubur metramde, cac-
xvisa-130-dan 18 tonamde, pur-funTuSeulisa-eqvsi
aTasidan 3,700 tonamde. magram aseve dadebiTi ten-
dencia arsebobs Rvinis, ludis da mineraluri wylis
warmoebaSi. es aris imis gamo, rom am segmentSi ganvi-
Tarda eqsporti.
bolo xuTi wlis ganmavlobaSi dasaqmebis done
mniSvnelovnad Semcirda. 140 aTasi Sromisunariani ada-
mianidan oficialurad dasaqmebulia 42 aTasze meti
adamiani. bolo xuTi wlis ganmavlobaSi, saSualod, 454
adamiani iyo dasaqmebuli afxazeTis Sromis bazarze.
gansakuTrebiT dafiqsirda Semcireba samSeneblo da
savaWro seqtorebSi [41].
Crdilovan ekonomikaze respublikis mTliani Sida
produqtis 53% -ze meti modis, daaxloebiT 15-dan 18
miliard rublamde. mosaxleobis fuladi xarjebi
aWarbebs fulad Semosavlebs. es tendencia 2016 wlidan
gamoCnda. am sami wlis ganmavlobaSi sayofacxovrebo
xarjebi aRemateboda Semosavals 30 miliardi rubliT,
rac metyvelebs araformaluri ekonomikis zrdaze. bo-
lo xuTi wlis ganmavlobaSi, mSp nominaluri Tval-
sazrisiT gaizarda oTxi miliard 300 milioni rubliT,
anu 15% -iT, anu saSualod weliwadSi 3%-iT. saSualo
wliuri inflaciis maCvenebeli 8-9% -s Seadgens. mSp-s
struqtura aseve bevr kiTxvas badebs. magaliTad,
sajaro seqtoris wili aris 30%, xolo saSualo msof-
lio maCvenebeli _ daaxloebiT 17%. momuSaveTa saer-
139
To raodenobis 75% dasaqmebulia respublikis saxel-
mwifo seqtorSi [41].
2018 wels afxazeTis sakuTari Semosavali Seadgenda
oTx miliard rubls. sakuTari Semosavlis safuZvelia
saSemosavlo gadasaxadi da damatebuli Rirebuleba, rac
sami miliardi rublia. es Tanxebi ixarjeba erovnuli
usafrTxoebis da samarTaldamcavebis dafinansebisTvis.
2018 wels socialuri politikis xarjebma mxolod 230 mi-
lioni Seadgina - es aris pensiebi, mosaxleobisTvis soci-
aluri servisebi. procentuli TvalsazrisiT, es
biujetis mxolod 2.7% -s Seadgens [41].
rusuli investiciebi afxazeTSi 2014-2018 wlebSi
Seadgenda 22 miliard rubls. miuxedavad amisa, es in-
vesticiebi ar gaxda ekonomikuri ganviTarebis mamoZ-
ravebeli. wina xuTwlian periodSi naklebi investicia
iyo - 18,5 miliardi, magram Sromis anazRaureba gaizar-
da. dasaqmebulTa ricxvi TiTqmis xuTi aTasi adamianiT
gaizarda, xolo mSp-9 miliardi rubliT. ra aris daba-
li investiciebis mizezi? marionetuli mTavrobisa da
okupantis politika, romelic izolacionizmSi amyo-
febs afxazeTis ers, ar aZlevs mas avtonomiuri ganvi-
Tarebis saSualebas. investiciebis moculobam gaaua-
resa mSp-s dargobrivi struqtura. 2014 wels pirveli
ori pozicia daikaves mSeneblobam da vaWrobam, romle-
bic erTad mTliani Sida produqtis TiTqmis naxevars
Seadgendnen, 2019 wels ki vaWroba mSp-s 40% -s Seadgens.
es gamowveulia imiT, rom afxazeTs ar aqvs ekonomikuri
procesebis damoukidebeli marTvis SesaZlebloba.
afxazeTis ekonomika SeiZleba mxolod erTi fra-
ziT daxasiaTdes: is `dapauzebulia~. 2018 wels afxaze-
Tis biujetis Semosavlebma Seadgina 3 miliard 140 mi-
lioni rubli, anu 50 milion dolarze naklebi [27].
140
afxazeTSi avtonomiuri ekonomikuri politika
ver ganxorcielda, mSp-is 50_53% Crdilovania, ruse-
Ti politikuri mizniT iyenebs finansur ineqciebs da
is ZiriTadad gamoiyeneba infrastruqturuli proeq-
tebisaTvis. amis sancvlod ki afxazeTis mTavrobisagan
iTxovs am regionis ruseTSi srul integracias, am ineq-
ciebis mniSvneloba adgilobrivi xelisuflebis mier
aris gadaWarbebuli.
sainvesticio programa, romelsac ruseTi axor-
cielebs, 2017_2019 wlebSi aris 5,8 miliardi rubli.
zogadad, Tu gvsurs gavaanalizoT afxazeTis ekonomi-
ka, obieqturad SegviZlia davaskvnaT, rom ganxilvis
sagani ar arsebobs. araseriozulia, Tu vinme Tvlis,
rom absoluturad uimedo situaciaSi cvlileba SesaZ-
lebelia mxolod menejeruli manipulirebiT.
dRes sami ZiriTadi SezRudva arsebobs afxazeTis
ekonomikur ganviTarebasTan dakavSirebiT:
jer erTi, es aris Zalian susti ekonomikuri war-
monaqmni, romelsac ar SeuZlia Seqmnas ekonomikuri aq-
tivobis sakuTari universaluri wesebi da sakuTari iu-
ridiuli veli. amis gamo, afxazeTSi yovlismomcvelia
ekonomikuri danaSauli, romelmac SeaRwia cxovrebis
yvela sferoSi. aqedan gamomdinare, met-naklebad mniS-
vnelovan socialur jgufs SeuZlia Seqmnas ekonomi-
kur urTierTobaTa sakuTari wesebi.
meore, dRes afxazeTi darCa sabWoTa periodidan
SemorCenili da gauaresebuli infrastruqturuli po-
tencialiT. SeuZlebelia Tanamedrove ganviTareba am
nangrevebze, energosistemis narCenebsa da arsebul ko-
munikaciebze. aq aris fundamenturi wyalgamyofi, ro-
melic dRes okupirebul afxazeTs yofs danarCeni sa-
qarTvelosgan. XXI saukuneSi, iq, sadac ar arsebobs
damoukidebeli energetikuli sistema, satransporto
141
kvanZebi, gzebi, daxurulia sazRvrebi, sadac ar arse-
bobs Tanamedrove eleqtronuli ekonomika, ganviTare-
bis perspeqtiva ar arsebobs.
mesame, bunebrivi SezRudvebi. omis Semdgomi depo-
pulacia, struqturis ngreva, saSinao bazris ararse-
boba. socialur-ekonomikur struqturis amJamindel
arqiteqturas SeiZleba ewodos `didi ruseTis Cixi~.
problemebis didi raodenoba warmoiSoba saxel-
mwifo mmarTvelobis sisustis gamo _ korufcia, in-
vestorebis gaZarcva, maTi aqtivebis miTviseba.
dRes afxazeTis mdgradi ekonomikuri ganviTare-
ba warmoudgenelia mkveTri cvlilebebis gareSe.
amJamindeli politikuri sistemis reorganizacia, far-
To masStabis antikriminaluri operacia aris afxaze-
Tis ganviTarebis sawindari. izolacionisturi, ekono-
mikuri avtarkiis politika aris ekonomikuri katas-
trofis, okupant ruseTze misi sruli damokidebule-
bis erT-erTi mizezi.
amJamindeli geopolitikuri realobis gaTvaliswi-
nebiT, rodesac garkveuli mizezebis gamo ruseTis inte-
resi afxazeTis mimarT Seicvala da is afxazeTis proble-
mis manipulirebiT ver axdens aqtiur zegavlenas saqar-
Tvelos dasavlur orientaciaze, afxazeTis mimarT ru-
seTis ekonomikuri daxmareba Sesustda, ris gamoc kidev
ufro mZime mdgomareobaSi aRmoCndeba misi ekonomika.
2018 wels ruseTidan investiciebis moculoba Semcirda 1
miliard 700 milioni rubliT, xolo eqsporti daeca 1 mi-
liard 800 milioniT rublamde [27].
142
2.5 sainvesticio aqtivoba afxazeTSi
Tanamedrove pirobebSi afxazeTis sagareo ekonomi-

kuri TanamSromloba okupant ruseTTan xorcieldeba
Semdegi ZiriTadi formebiT:
a) sagareo vaWroba;
b) rusuli investiciebis dabandeba afxazeTis eko-
nomikaSi;
g) samecniero da teqnikuri TanamSromloba;
e) regionuli ekonomikuri asociaciebis muSaobaSi
monawileoba da a.S.
zemoaRniSnul sagareo-ekonomikuri TanamSromlo-
bis formebs Soris yvelaze mniSvnelovania sainvesti-
cio urTierTqmedeba, vinaidan swored is aRadgens da
aviTarebs afxazeTis ekonomikis realur seqtors, ro-
melic yvelaze mniSvnelovania adgilobrivi mosaxleo-
bisTvis.
rusuli propagandistuli manqana investiciebs af-
xazeTSi warmoaCens, rogorc teqnikuri da ekonomikuri
progresis daCqarebis, sawarmoo da socialuri in-
frastruqturis modernizaciis, ekonomikis realur
seqtorSi axali teqnologiebis danergvis da warmoebis
organizebasa da marTvaSi inovaciuri meTodebis aTvi-
sebis ZiriTad faqtors, rac, Tavis mxriv, xels uwyobs
adgilobrivi mewarmeebis sagareo ekonomikuri saqmia-
nobis amoqmedebas da aqtivobas ucxour bazrebze. si-
namdvileSi ki ruseTis politika orientirebulia sa-
qarTvelos am regionis ekonomikur dakabalebaze. afxa-
zebs aCveven im mosazrebas, rom ruseTis gareSe maT gan-
viTarebis perspeqtiva ar gaaCniaT, am mizniT ruseTis
mier mimdinareobs afxazeTis politikuri elitis in-
tensiuri mosyidvis procesi. rusuli investiciebi
pirdapir Tu iribad ileqeba separatistuli liderebis
143
jibeebSi, mosaxleoba ki kvlavindeburad ukidures ga-
WirvebaSi imyofeba.
sainvesticio urTierTqmedeba aris ganviTarebadi
procesi, romlis drosac mis monawileebs Soris warmo-
iqmneba SedarebiT stabiluri, sawarmoo-struqturu-
li xasiaTis ekonomikuri urTierTobebi, risganac
Sors aris rusul-afxazuri urTierTobebi.
afxazeTSi jer kidev ar arsebobs sabazro subieqte-
bis srulfasovnad funqcionirebis aucilebeli winapi-
robebi, sabazro reformebis procesSi formirebuli
ekonomikuri struqturebis mniSvnelovani nawili Ca-
moyalibebis adreul etapzea da maTi SesaZleblobebi
SezRudulia konkurentunariani sainvesticio proce-
sis ganxorcielebisTvis. aseT pirobebSi, afxazeTis sa-
xelmwifo sainvesticio strategia sainvesticio re-
sursebis ganawilebasa da gamoyenebaze unda iyos mimar-
Tuli, is unda Sedgebodes sabazro meqanizmebisa da sa-
xelmwifo regulirebis meTodebis nazavisagan. saxel-
mwifo sainvesticio saqmianobis regulirebiT xels uw-
yobs xelsayreli garemos Camoyalibebas maspinZel su-
bieqtebSi sainvesticio saqmianobis gansaxorcieleb-
lad, romlebic funqcionireben saerTaSoriso Tanam-
Sromlobis farglebSi, okupirebul teritoriaze ki,
faqtobrivad, iqmneba sainvesticio saqmianobis iluzia.
saxelmwifo organoebma sainvesticio procesSi mo-
nawileobisas ZiriTad miznad unda daisaxon iseTi or-
ganizaciul-mmarTvelobiTi meqanizmis Seqmna, rome-
lic arsebuli sainvesticio resursebis gamoyenebis
yvelaze momgebiani variantebis SerCevas uzrunvel-
yofs, risganac Sors dgas afxazeTSi sainvesticio aq-
tivobis procesi. sainvesticio saqmianobaSi mTavrobis
monawileoba saxelmwifos mxridan yovelTvis iwvevs
garkveuli saxis finansur danaxarjebs, ris gamoc Cnde-
144
ba maTi mosalodnel SedegebTan Sedarebis aucileb-
loba. amasTanave, amgvari monawileoba moiTxovs xSir
gadamowmebas mizanSewonilobisa da efeqtianobis dasa-
dastureblad, rac afxazeTSi ar xdeba da verc moxde-
ba, rac gaxda korufciis masazrdoebeli wyaro.
afxazeTis marionetul xelisuflebas SeuZlia uc-
xour sainvesticio saqmianobaze gavlenis moxdena sxva-
dasxva gzebiT, rogoricaa saerTaSoriso xelSekrule-
bebis gaformeba, sainvesticio saqmianobaze Sida mare-
gulirebeli kanonmdeblobisa da sxva normatiul-sa-
marTlebrivi aqtebis gamocema, individualuri sain-
vesticio proeqtebis subsidireba, efeqtiani sain-
vesticio proeqtebis SerCeva da saxelmwifo reguli-
rebis ekonomikuri meTodebis gamoyeneba sainvesticio
saqmianobaze, yvela am gzas da maTi realizaciis Ziri-
Tad mimarTulebebs irCevs okupanti saxelmwifo mari-
onetul reJimTan SeTanxmebiT.
integraciuli kavSirebis damyarebas, romelsac sa-
fuZvlad udevs afxazeTsa da okupant ruseTs Soris
sainvesticio saqmianobis gafarToeba, ganapirobebs
Semdegi faqtorebi:
1) ruseTis regionebis samewarmeo struqturebis
teqnikuri aRWurvilobis, konkurentunarianobisa da
sainvesticio aqtivobebis maRali xarisxi afxazeTTan
SedarebiT;
2) afxazeTis da ruseTis samxreT regionebis teri-
toriuli siaxlove, romelic ganapirobebs samewarmeo
struqturebis TanamSromlobis xarisxs;
3) sarkinigzo, saavtomobilo da sazRvao marSru-
tebis arseboba, romelic xels uwyobs okupant ruseT-
Tan TanamSromlobis gaRrmavebas logistikis sferoSi;
145
4) energosistemebis erToblivi eqspluatacia,
kerZod, engurhesis erToblivi marTva, romelsac
axorcieleben ìnter rao aesi~ da afxazuri saxelmwi-
fo kompania `Cernomorenergo~;
5) erTiani monetaruli sistemis, rusuli rublis
arseboba okupirebuli afxazeTis mTel teritoriaze,
rac mniSvnelovani winapirobaa integrirebuli bazris
formirebisTvis [13].
sainvesticio saqmianobaze pirdapir gavlenas axdens
sainvesticio klimati qveyanaSi, romelic warmoadgens
ekonomikis instituciuri sistemis nawils da warmoad-
gens politikuri, finansuri, kulturuli, organizaciu-
li, samarTlebrivi, bunebriv-geografiuli da sxva faq-
torebis erTianobas, romelTa mdgomareobac investici-
ebis mozidvaze uaryofiTad an dadebiTad moqmedebs. sa-
investicio klimati uaryofiTia, misi cvlileba damoki-
debulia afxazeTSi arsebul realur ekonomikur da po-
litikur viTarebaze, ruseTis sagareo politikuri da
ekonomikuri zegavlenis faqtorebze.
erovnuli ekonomikis efeqtiani funqcionirebis da
sainvesticio saqmianobis gaxorcielebis umniSvnelova-
nes winapirobas warmoadgens xelsayreli ekonomikuri ga-
remos da bunebrivi pirobebis arseboba. am gagebiT, afxa-
zeTis unikaluri klimaturi pirobebi iZleva sameurneo
saqmianobis warmatebiT ganxorcielebis SesaZleblobas,
saubedurod, es resursebi ekonomikuri integraciis sa-
farqveS rusuli kompaniebis mier iZarcveba.
SromiTi potenciali da Sromis bazari warmoadgens
afxazeTSi mniSvnelovan sainvesticio resurss, romlis
saSualebiTac xorcieldeba ekonomikurad aqtiuri mo-
saxleobis dasaqmeba da misi CarTva kvlavwarmoebis
sferoSi (ix. cxrili N11).
146
cxrili #11. SromiTi potenciali afxazeTSi
2013-2016 ww. (aTasi kaci)
2014 2015 2016
maCveneb- zrdis zrdis zrdis
2013
lebi mniSvneli tempi mniSvneli tempi mniSvneli tempi
% % %
1. Sromi-
sunariani
143,8 144,1 100,2 144,3 100,1 243,9 100,3
mosaxleo-
ba
2. dasaqme-
bulebis
saSualo
41,5 40,6 97,8 42,3 104,2 144,5 110,1
wliuri
ricxovne-
ba
3. ara-
sajaro
seqtorSi
dasaqme- 11,0 10,4 94,5 10,0 96,1 41,4 97,9
bulTa
ricxovne-
ba
4. sajaro
seqtorSi
dasaqme-
30,2 29,8 98,7 31,7 106,4 9,5 95,0
bulTa
ricxovne-
ba
5. dasaqme-
bis wili
Sromisu-
28,8 28,2 — 29,3 — 28,6 22,9
narian mo-
saxleoba-
Si %
wyaro: Шалашаа З. Инвестиции — основа экономической
интеграции. Абхазии и России Вестник РУДН. Серия: Экономика 2018 Vol. 26
No. 3 429—438
afxazeTis ekonomika xasiaTdeba ZiriTadi aqtive-

bis maRali xarisxiT cveTiT. ekonomikis realuri seq-
147
toris ganviTareba, struqturuli gadalageba da mo-
dernizacia SeuZlebelia mniSvnelovani moculobis in-
vesticiis mozidvis gareSe. am TvalsazrisiT, okupanti
ruseTis mier afxazeTisTvis xorcieldeba fsevdofi-
nansuri daxmareba, maT Soris investirebis sferoSi,
rac sinamdvileSi ekonomikur aneqsias warmoadgens.
2015 wels xeli moewera afxazeTis marionetuli
reJimis ekonomikis saministrosa da okupanti ruseTis
sainvesticio saagentos Soris TanamSromlobis regla-
ments sainvesticio procesebis xelSesawyobad afxaze-
Tis teritoriaze.
2015 wlis aprilSi, ruseTis federaciasa da afxa-
zeTis marionetul reJims Soris socialuri da ekono-
mikuri TanamSromlobis mTavrobaTaSorisi komisiis
sxdomaze xeli moewera oqms, romelSic ganisazRvra af-
xazeTis ekonomikisa da socialuri sferos dafinanseba
9,3 miliardi rublis odenobiT.
amasTan, cxrili N2-is monacemebi miuTiTebs, rom
afxazeTSi ruseTis investiciebis moculoba etapobri-
vad mcirdeba.
cxrili #12. sainvesticio programa afxazeTis

socialuri da ekonomikuri ganviTarebis
xelSesawyobad 2015-2017 ww mlrd. rubli
rusuli investicie- afxazeTis mSp rusuli investicie-
weli
bis moculoba moculoba bis wili mSp-Si
2015 3,8 28,6 13,3
2016 3,3 30,3 10,9
2017 2,2 32,0 6,9
2018 2,0 3.3 6.7
No. 3 429—438
148
bolo wlebSi okupantis sainvesticio programis
saxsrebi ZiriTadad mimarTulia afxazeTis ekonomikis
ruseTisaTvis saintereso seqtorebis sawarmoo da so-
cialuri infrastruqturis dasafinanseblad (ix. cxri-
li N13).
cxrili #13. rusuli investiciebis struqtura

afxazeTSi 2015-2017 ww.
investiciebis
ekonomikis mimarTule- saerTo mocu-
bebi da saqmianobis sa- loba 2015-2017 2015 2016 2017
xeebi wlebSi mln.
rubli
sagzao qselis reabili-
tacia 995,0 610,94 154,3 229,76
energetikuli seqtori 733,0 572,0 161,0 —
sacxovrebeli fonde-
bis remonti da keTil-
mowyoba 1806,99 340,0 846,83 620,16
wyalmomarageba da wya-
larineba 1675,7 389,2 740,8 545,7
administraciuli Seno-
ba- nagebobebis remon-
ti 452,2 452,2 — —
jandacva 738,3 447,7 290,6 —
kultura 25,0 25,0 — —
sawarmoo narCenebis ga-
damuSaveba 340,0 — 100,0 240,0
realuri ekonomikuri
seqtoris saxelmwifo
Tanadafinanseba 944,6 400,0 424,6 120,0
No. 3 429—438
149
2016 wlis noemberSi ruseT-afxazeTis me-7 saqmia-
ni forumis mimdinareobisas daido ramdenime garigeba,
romelic orientirebuli iyo safinanso-sakredito re-
sursebis mozidvaze afxazeTSi sainvesticio proeqte-
bis gansaxorcieleblad. forumze gaformda jamSi 6 Se-
Tanxmeba, romelTagan 4 iyo sainvesticio kuTxiT, xo-
lo 2 moicavda erovnuli ekonomikis calkeul in-
dustriebs.
pirveli SeTanxmeba exeba kompaniebis àfxazstro-
is~ da `slavianski miris~ urTierTTanamSromlobas,
romelic dakavSirebulia samSeneblo klasteris ganvi-
TarebasTan.
me-2 SeTanxmeba dakavSirebulia sawarmoo narCene-
bis gadamuSavebasTan da moicavs myari narCenebis gada-
mamuSavebeli qarxnis mSeneblobas.
oTxi SeTanxmeba, romelic daido sainvesticio sa-
agentos kuTxiT, warmoadgens SeTanxmebebs - sesxebs
biznes-proeqtebis iniciatorebsa da moskovis sain-
vesticio saagentos Soris, romelic sTavazobs sakre-
dito resursebs. xelmowerili SeTanxmebebis jamurma
moculobam Seadgina daaxloebiT 500 mln. rubli.
afxazeTSi rusuli sainvesticio saqmianobis ze-
moT moyvanili faqtiuri maCveneblebi adastureben am
procesSi okupanti saxelmwifos aqtiur monawileobas.
cxadia isic, rom investiciebs esaWiroebaT, rogorc
saxelmwifo, ise samarTlebrivi dacva. amasTanave, afxa-
zeTis kanonmdebloba gansazRvravs sainvesticio saqmi-
anobis saxelmwifo mmarTvelobis meqanizmebs, romle-
bic orientirebulia mxolod okupant ruseTze da isi-
ni ar moicaven saxelmwifos pirdapiri monawileobis
instrumentebs sainvesticio saqmianobaSi da misi gan-
xorcielebisaTvis xelsayreli pirobebis Seqmnis xer-
xebs.
150
afxazeTSi arsebobs garkveuli sainvesticio ris-
kebi, romelic dakavSirebulia investorebis sakuTre-
bis uflebebis dacvasTan, ucxouri kapitalis monawi-
leobiT erToblivi sawarmoebis Semosavlebis ekonomi-
kur kontrolTan da masTan dakavSirebuli mosalodne-
li mogebis da qonebis dakargvis SesaZleblobasTan da
sxva.
zemoaRniSnulis gaTvaliswinebiT mniSvneloba
eniWeba okupanti ruseTisa da afxazeTis mTavrobebs
Soris SeTanxmebas investiciebis waxalisebisa da sapa-
suxo dacvis Sesaxeb, romelic orientirebulia ruseT-
afxazeTis sainvesticio aqtivobebis ganviTarebaze, as-
timulirebs kapitalis nakads mxolod ruseTidan.
saerTo jamSi, SegviZlia davaskvnaT, rom ruseTis
federacia aris afxazeTis erTaderTi sainvesticio
partniori da uWiravs pirveli adgili ucxouri pirda-
piri investiciebis moculobiT afxazeTis ekonomikaSi.
ufro metic, yovelwliurad izrdeba rusul-afxazuri
sawarmoebis raodenoba, 2017 wels daregistrirda 237
sawarmo 100%-iT rusuli kapitaliT da daaxloebiT 240
erToblivi sawarmo. 2016 wels pirdapiri ucxouri in-
vesticiebis saerTo moculobam ruseTidan afxazeTSi
Seadgina 3,9 mln. aSS dolari, xolo afxazeTidan ru-
seTSi - 0,15 mln. aSS dolari [13].
saxelmwifos gansakuTrebuli roli, afxazeTSi
xelsayreli sainvesticio klimatis formirebaSi, Se-
saZlebelia ganvazogadoT Semdeg mniSvnelovan as-
peqtebSi:
- pirvel rigSi, sainvesticio saqmianoba unda gan-
viTardes zogadad miRebul saerTaSoriso normebTan
da praqtikasTan harmonizaciisa da gaerTianebis mimar-
TulebiT da ara mxolod ruseTis samrewvelo siste-
151
masTan ekonomikuri integraciis ganviTarebisa da gan-
mtkicebis interesebidan gamomdinare;
- meore, rusuli investiciebi afxazeTis ekonomika-
Si aris okupaciis da ekonomikuri dakabalebis Sedegi;
- mesame, afxazeTsa da okupant ruseTs Soris sain-
vesticio klimatis Sesaqmnelad ukve Camoyalibda gar-
kveuli winapirobebi. magaliTad, afxazeTis teritori-
aze afxazi da rusi mewarmeebis erToblivi sainvesti-
cio saqmianobis ganxorcielebis maregulirebeli Car-
Cos arseboba, romelic kabaluria da ar Seesabameba
globalur tendenciebs;
- meoTxe, afxazeTis sainvesticio strategia unda
mdgomareobdes investiciebis saxelmwifo marTvis me-
Todebisa da bazris TviTregulirebis meqanizmebis
upiratesobebs integraciaSi, realurad ki is orienti-
rebulia okupirebuli teritoriis ekonomikur dakaba-
lebaze.
2.6 afxazeTis sagareo vaWroba da

sagareo-ekonomikuri saqmianoba
afxazeTis saxelmwifo sabaJo komitetis monace-

mebiT, 2018 wlis afxazeTis sagareo vaWrobis moculo-
bam Seadgina 23 miliard 704.8 milioni rubli, rac 2 mi-
liard 260,7 milion rubliT metia 2017 wlis maCvene-
belTan SedarebiT (zrda 10.5%) (ix. diagrama N8).
maT Soris:
 eqsporti - 5 miliard 161.8 milioni rubli;
zrda 2017 welTan SedarebiT iyo 43.6%;
 importi - 18 miliard 543.0 milioni rubli;
zrda 2017 welTan SedarebiT 3.9% iyo;
152
diagrama #8. sagareo-savaWro brunva 2009-2018 ww.
afxazeTis yvelaze didi sagareo-savaWro partni-

oria okupanti ruseTi, romlis wili mTlian brunvaSi
70% -ze metia. Semdeg modis TurqeTi da somxeTi.
afxazeTidan eqsportirebuli produqciis Camo-
naTvalSi ruseTis federaciisa da TurqeTis bazrebze
Warbobs sasoflo-sameurneo produqcia, maT Soris:
 Rvino da Rvinis produqtebi;
 Tevzi da Tevzis produqtebi;
 citrusebi;
 kakali.
153
diagrama #9.
importis struqturaSi mniSvnelovania:

 samSeneblo masalebi,
 mineraluri produqtebi,
 sayofacxovrebo teqnika,
 avtotransporti,
 mowyobilobebi da sxva.
okupirebul afxazeTSi vaWroba mSp-s mixedviT
pirvel adgils ikavebs, is mTliani damatebuli Rirebu-
lebis TiTqmis 40% -s Seadgens. 2018 wels sabiTumo vaW-
robis qselSi saqonlis gayidvebma okupirebul afxa-
zeTSi Seadgina 17,989.4 milioni rubli, xolo sacalo
saqonelbrunvis mTliani moculoba, maT Soris sazoga-
doebrivi kvebis obieqtebis CaTvliT - 18,889.7 milioni
rubli. afxazeTis saqonelbrunvaSi Warbobs saqonlis
Semdegi jgufebi:
 benzini,
 samSeneblo masalebi,
 puri da purproduqtebi,
154
 xorci da frinveli,
 rZe da rZis produqtebi,
 bostneuli,
 xorblis fqvili,
 sakonditro nawarmi.
dasaqmebulTa saerTo raodenobis daaxloebiT 6%
muSaobs ekonomikis am seqtorSi.
okupirebuli afxazeTis sabaJo komitetis monace-
mebiT, 2019 wels sagareo vaWrobam Seadgina 25 miliard
989 milioni rubli. Tu romeli industriebi iyo yvela-
ze momgebiani da rogori iyo saqonlis importisa da eq-
sportis dinamika, warmodgenilia grafikebSi (ix. diag-
rama N10, N11, N12).
2019 wels afxazeTis sagareo-savaWro brunvam
9,5% -iT gadaaWarba 2018 wlis maCveneblebs da mTlia-
nobaSi Seadgenda 25 miliard 989.4 milioni rubli. 2019
wels importis moculoba 20 miliardi rublis odeno-
biT iyo, rac 29% -iT metia wina welTan SedarebiT. mci-
re zrda SeiniSneba eqsportSi. Tu 2018 wels afxazeTma
eqsportze gaitana 5 miliard 162 milioni rublis Ri-
rebulebis saqoneli, 2019 wels eqsportis moculobam
Seadgina 5 miliard 935.4 milioni rubli, rac 13%-iT
metia wina welTan SedarebiT. es SesaZlebeli gaxda saz-
RvargareT, Tevzis fqvilis, Tevzis qonis da tyis naWu-
Wiani Txilis gayidviT. Tumca, axali da gayinuli Tev-
zis, agreTve citrusis eqsporti, piriqiT, Semcirda Se-
sabamisad 70% da 37%-iT.
- afxazeTidan eqsportirebuli saqonlis did
wils ikavebs agrosamrewvelo kompleqsi - mTliani mo-
culobis 54%, Tevzi da Tevzis produqtebi - 22%, cit-
rusi - 6%. yvelaze dabali maCvenebliT xasiaTdeba Txi-
lis eqsporti - 0.5%.
155
- savaWro balansis saldo (qveynis sagareo-savaW-
ro operaciebze Semosavalsa da xarjebs Soris sxvaoba)
bolo ori wlis ganmavlobaSi uaryofiTia - 2018 wels
Seadgina 13 miliard 393.1 milioni rubli, xolo 2019
wels 14 miliardi 119 milioni rubli. afxazeTis saxel-
mwifo sabaJo komiteti amas ganmartavs importirebul
saqonelze, maT Soris, medikamentebis, sakvebis, samSe-
neblo masalebis da sawvav-sapoxi masalebis moTxovnis
gazrdiT (diagrama10).
2019 wels afxazeTis mTavari savaWro spartniori
iyo okupanti ruseTi, romelTan savaWro brunvam
mTliani moculobis 70% Seadgina. Tanxobrivad es 18
miliardze odnav metia da 3% -iT aWarbebs 2018 wlis Se-
degebs. 2019 wels ruseTidan saqonlis importma Sead-
gina 13 miliard 495 milioni rubli, xolo eqsportma - 4
miliard 499 milioni rubli (diagrama 11).
156
diagrama #10.
wyaro: Плюс на минус: внешняя торговля Абхазии в 2019 году

https://sputnik-abkhazia.ru/infographics/20200310/1029610168/Plyus-na-
minus-vneshnyaya-torgovlya-Abkhazii-v-2019-godu.html
157
diagrama N 11.
saqonelbrunva ruseTTan 2019 w.

https://sputnik-abkhazia.ru/infographics/20200310/1029610168/Plyus-na-
minus-vneshnyaya-torgovlya-Abkhazii-v-2019-godu.html
158
izrdeba savaWro urTierTobebi TurqeTTan. 2019
wels importis moculobam Seadgina 780000000 rubli, eq-
sporti gaizarda 1374000000 rublamde (diagrama #12.).
diagrama #12.saqonelbrunva TurqeTTan 2019 w.

https://sputnik abkhazia.ru/infographics/20200310/1029610168/Plyus-na-minus-
vneshnyaya-torgovlya-Abkhazii-v-2019-godu.html
159
Tavi III
afxazeTis ekonomikis
kriminaluri buneba
3.1 afxazeTis ekonomikuri damoukidebloba:

miTi da realoba
2014 wlis gazafxulze ruseTis specsamsaxurebis mier

moxda afxazeTis TviTgamocxadebuli respublikis e.w.
prezidentis a. anqvabis winaaRmdeg opoziciis des-
truqciuli moqmedebebis organizeba, romlis uSualo
xelmZRvaneli iyo ruseTis kgb-s polkovniki r. xajimba.
ruseTis mxridan am gamosvlebs uSualod kurirebda pu-
tinis piradi mrCeveli da misi garemocvis uaxloesi wev-
ri, kremlis politteqnologi v. surkovi [41].
suraTi #1. kremlis politteqnologi v. surkovi
160
am areulobis mizani iyo afxazeTis mier ruseTTan
samokavSireo da integraciis xelSekrulebis iZulebi-
Ti xelmowera. 2014 wlis 14 ivniss v. surkovis aparatis
ufrosis moadgile, afxazeTTan urTierTobis kurato-
ri mixail mamonovi èxo kavkazis~ sainformacio porta-
lis xelmZRvanels miuTiTebda a. anqvabis diskredita-
ciis mizniT werilebis gamoqveynebis aucileblobaze
[41].
suraTi #2. v. surkovis aparatis ufrosis moadgile,

afxazeTTan urTierTobis kuratori mixail mamonovi
2014 wlis maisSi m. mamonovi, v. surkovss werda,

rom anqvabi afxazeTisa da ruseTis ufro farTo in-
tegraciis winaaRmdegi iyo.
161
suraTi #3. surkovis da mamonovis mimowera
2014 wlis 14 marts kremlma SeimuSava gegma, rom-

lis pirobiTi dasaxeleba iyo àlgoriTmi~ [41].
suraTi #4. kremlis gegma àlgoriTmi~
162
gegma SemuSavda surkovis aparatis mier, romlis
Sesabamisad, okupirebuli afxazeTis ruseTTan sruli
integraciis iniciativa unda gaJRerebuliyo uSualod
afxazebis mier.
suraTi #5.
amisTvis SeirCa ruseTSi moRvawe afxazi separa-

tizmis ideologi taras Samba, romelic gamoirCeoda
qarTvelebisadmi siZulviliT da kremlis mimarT loi-
alurobiT jer kidev gasuli saukunis 80-ian wlebSi.
163
suraTi #6. afxazi taras Samba
am ideas uSualod afxazeTSi aqtiurad mxars

uWerdnen ozgani, jergenia da tania.
suraTi #7.
164
2020 wlis ivnisis dasawyisSi ruseT-afxazeTis par-
lamentTaSorisi urTierTobis jgufSi moskovSi Cavid-
nen kremlisaTvis sando afxazi deputatebi, afxazeTis
separatistuli ideologiis lideris k. ozganis xel-
mZRvanelobiT.
suraTi #8. afxazuri separatizmis ideologi

konstantine ozgani
maT warmoadgines afxazeTis okupant ruseTTan

sruli integraciis gegma, romlis mixedviT, afxazeTis
parlaments unda miemarTa ruseTis prezidentis da fe-
deraciis sabWosTvis ruseTis federaciis asocirebul
wevrad miRebis Taobaze. saqarTvelos ZirZveli miwis -
afxazeTis momavali wydeboda kremlSi (surkovis kabi-
netSi).
mogvianebiT, kremlma imis SiSiT, rom aseTi uxeSi
mierTeba afxazebSi gamoiwvevda ukmayofilebas, moax-
dina am gegmaSi koreqtivebis Setana. am gegmis realiza-
165
cia daevala r. xajimbas. am gegmis mixedviT, afxazeTSi
`tvinebis gamorecxvis~ mizniT unda Catarebuliyo
Zlieri sainformacio kampania. am propagandis ZiriTa-
di mizani iyo afxazebis darwmuneba ruseTTan sruli
integraciis aucileblobaSi. am mizniT kremlma Seadgi-
na im pirebis sia, romlebic loialurebi iyvnen mis mi-
marT ( a. jergenia a. miqvabia, m. qiSmaria. i. tania da
sxvebi). es pirebi daxasiaTebul iqnen TavianTi susti
mxareebis mixedviT (mag. a. miqvabias Svili muSaobs mos-
kovis mTavrobaSi, merab qiSmarias - afxazeTis Tav-
dacvis ministrs dapirdnen ruseTis gmiris wodebas da
generlis pensias. afxazeTis prezidentis aparatis uf-
rosi astamur tania moisyides qrTamiT, fuli aseve ga-
daecaT deputat beslan buTbas da politikos leonid
ZiafSbas, veteranTa organizaciis xelmZRvanels vita-
li gabnias. am siaSi Sevida afxazeTis deputatebis um-
ravlesoba, opoziciuri partiebis xelmZRvanelebi,
somxuri diasporis liderebi, arasamTavrobo organi-
zaciebis xelmZRvanelebi, Jurnalistebi. Seiqmna afxa-
zi deputatebis mosyidvis fondi 960 aTasi rublis
odenobiT, opoziciis mosyidva dajda 300 aTasi, somxu-
ri diasporisa _ 120 aTasi, afxazeTis televiziisa da
masmediisa _ 120 aTasi. sul weliwadSi ruseTs es
daujda 1 milion 806 aTasi rubli [41].
166
suraTi #9.
suraTi #10. defaqto afxazeTis Tavdacvis ministri

merab qiSmaria
167
suraTi N 11. astamur tania
suraTi N 12. leonid ZiabSba
168
suraTi #13.
kremli irwmuneboda, rom saqarTvelos Sesvla na-

toSi drois sakiTxia da ruseTi valdebuli iyo uz-
runveleyo afxazebis samxedro da ekonomikuri usaf-
rTxoeba. surkovis gegmaSi umTavresi sakiTxi iyo oku-
pantis jarebis kontigentis zrda afxazeTSi. gegmaSi
miTiTebulia, rom okupanti ruseTis ZiriTadi mizani
regionSi aris:
1. ruseT-afxazeTis kavSirisa da integraciis axa-
li xelSekrulebis dadeba;
2. ruseTis federaciis jarebis ganTavseba afxaze-
Tis mTel teritoriaze;
3. samxreT kavkasiis rkinigzis gaxsna (somxebTan, ro-
gorc strategiul partniorTan, derefnis Seqmna);
4. afxazeTis kanonmdeblobaSi cvlilebis Setana, ri-
Tac ruseTis mewarmeebi da moqalaqeebi Seisyidian
adgilobriv qonebas, anu moxdeba afxazeTis eko-
169
nomikuri eqspansia da kremlis mier rusebis daka-
nonebuli migracia saqarTvelos am regionSi.
suraTi #14.
2014 wlis 24 noembers soWSi v. putinma da r. xajim-

bam xeli moaweres dokuments ruseTTan kavSirisa da
strategiuli urTierTobis Sesaxeb, romelic mimarTu-
li iyo saerTo ekonomikuri, TavdacviTi da strategi-
uli sferoebis formirebaze. xelSekrulebis momzade-
baSi aqtiur rols TamaSobda ruseTis sagareo saqmeTa
ministris moadgile g. karasini.
170
suraTi #15. ruseTis sagareo saqmeTa ministris
moadgile grigori karasini
am xelSekrulebiT moxda okupirebuli afxazeTis

mosaxleobis dakabaleba da gaRaribeba, samSoblos gam-
yidveli afxazuri elitis Semdgomi gamdidreba koruf-
ciisa da mosyidvis gziT, rac surda ruseTs. dRevande-
li afxazeTi aris saqarTvelos regioni, romelic CarCa
sabWoTa imperiaSi, sadac TareSobs rusul-afxazuri
kriminali, uzomod gazrdilia korufcia da Crdilova-
ni ekonomika.
afxazeTSi, faqtobrivad, Camoyalibda kriminalu-
ri ekonomika, romelic awyobs imperialistur ruseTs,
romlis ZiriTad mizans Seadgens afxazi mosaxleobis
gaRaribeba da misi sruli ekonomikuri, politikuri da
fsiqologiuri damorCileba, misi loialobis mopoveba
ara sakuTari, TviTkmari ekonomikuri sistemis formi-
rebiT, aramed ruseTis ekonomikuri ineqciebis xarjze,
171
romlebic kriminaluri bunebisaa da ruseTis mier ga-
moiyeneba, rogorc afxazebze politikuri zewolis in-
strumenti. mizani erTia: ruseTs surs afxazeTis mo-
saxleobis gaRaribeba, misi ekonomikuri eqspansia po-
litikuri elitis mosyidvis gziT, adgilobrivi mosax-
leobis mxsnelis rolis TamaSi.
3.2 fulis gaTeTrebis winaRmdeg brZolis

samarTlebrivi meqanizmi
afxazeTis dRevandeli ekonomika kriminaluri xa-

siaTisaa, xolo am pirobebSi politikuris garda ru-
seTs gaaCnia ekonomikuri interesebic, romelTa Soris
umTavresia rusuli fulis gaTeTreba da ukanono Semo-
savlebis legalizeba. fulis gaTeTrebisa da ukanono
Semosavlebis legalizebis problemis Seswavla erTob
aqtualuria rogorc msoflioSi, aseve calkeuli qvey-
nebis okupirebuli teritoriebis mixedviT. am Tval-
sazrisiT mniSvnelovania am sakiTxebis Seswavla ruse-
Tis mier saqarTvelos okupirebul regionSi.
ukanasknel wlebSi msoflioSi ukanono Semosav-
lis legalizebis (fulis gaTeTrebis) brZolis mimar-
TulebiT ganxorcielda efeqtiani saqmianoba. tran-
sformacia ganicada kriminaluri samyaros mier miznis
miRwevisaTvis gamoyenebulma meTodebma da formebma.
sagrZnoblad gafarTovda da mravalferovani gaxda am
meTodebis realizebis geografiuli areali.
fulis gaTeTrebis winaRmdeg brZolis efeqtia-
nobis amaRlebisTvis mniSvnelovania saerTaSoriso sa-
kanonmdeblo bazis srulyofa da am mimarTulebiT ci-
vilizebuli saxelmwifoebis saqmianobis koordinacia.
172
ukanono Semosavlebis legalizeba uaRresad mniS-
vnelovani ekonomikuri, politikuri da socialuri
movlenaa, romlic msoflio civilizebuli saxelmwi-
foebis mier jer kidev gasuli saukunis 80-90-iani wle-
bidan iqna gacnobierebuli. daisaxa am movlenis winaaR-
mdeg brZolis erToblivi meqanizmebi. ganviTarebuli
saxelmwifoebis erToblivi saqmianobis Sedegad am mi-
marTulebiT miRebul iqna araerTi sakanonmdeblo aq-
ti. maT Sorisaa:
 `fulis gaTeTrebis, danaSaulebrivi saqmia-
nobis Sedegad mopovebuli Semosavlebis mo-
Ziebis, amoRebisa da konfiskaciis Sesaxeb~ ev-
ropis sabWos wevri da sxva saxelmwifoebis
1990 wlis strasburgis konvencia;
 `terorizmis winaaRmdeg brZolis Sesaxeb~ ev-
ropis sabWos wevri saxelmwifoebis 1977 wlis
strasburgis evropuli konvencia;
 gaerTianebuli erebis organizaciis 1999
wlis `saerTaSoriso konvencia terorizmis
dafinansebis aRkveTis Sesaxeb~;
 `terorizmTan, separatizmTan da eqstremiz-
mTan brZolis Sesaxeb~ Sanxais 2001 wlis kon-
vencia da sxv.
amave periodSi msoflio Tanamegobrobis wevri
saxelmwifoebis mier, gadaidga iseTi qmediTi nabijebi,
rogoricaa:
 didi Svideulis (aSS, iaponia, germania, didi
britaneTi, safrangeTi, italia, kanada) qvey-
nebisa da evrokomisiis 1989 wlis Sexvedraze
miRebuli erToblivi gadawyvetileba finan-
suri qmedebebis specialuri jgufis (Financial
Action Task Force) Seqmnis Sesaxeb;
173
 finansuri dazvervis (monitoringis samsaxu-
rebis) araformaluri gaerTianebisa da e.w.
EGMONT-is jgufis Seqmna (1995 w.);
 evrosabWos fulis gaTeTrebis winaaRmdeg mi-
marTul RonisZiebaTa Semfasebel eqspertTa
komitetis MOMEYVAL-is Camoyalibeba;
 karibis auzis qveynebis finansur qmedebaTa
jgufis dafuZneba;
 azia-wynari okeanisa da afrikis fulis ga-
TeTrebis winaaRmdeg mebrZoli regionuli
jgufebis Seqmna.
 yofili sabWoTa respublikebisa (belorusi,
yazaxeTi, yirgizeTi, ruseTi, tajikeTi) da
CineTis saxalxo respublikis mier FATF-is
tipis regionuli organizaciis èvro-aziuri
gaerTianebis~ Seqmna;
am Zalisxmevis miuxedavad, mniSvnelovani tran-
sformacia ganicada ukanono Semosavlebis legalize-
bis formebma. msoflios axali epicentrebi Camoyalib-
da im regionebSi, sadac rigi garemoebebis gamo (okupa-
cia, kanongareSe ekonomikuri mmarTveloba da sxva) Se-
saZlebeli gaxda ukanono finansuri operaciebis Tavi-
sufali ganxorcieleba. maT Sorisaa ruseTis mier sa-
qarTvelos okupirebuli teritoria _ afxazeTi.
aRniSnulidan gamomdinare, uaRresad aqtualuria
fulis gaTeTrebis da kriminaluri ekonomikis formi-
rebis Taviseburebebis Seswavla afxazeTSi, regionSi,
romelic warmoiSva ruseTis mier inspirirebuli sepa-
ratistuli moZraobis, SeiaraRebuli konfliqtis, mos-
yiduli da aralegitimuri xelisuflebis struqture-
bis formirebis, ukanono SeiaraRebuli formirebebis
Seqmnis Sedegad.
174
3.3 fulis gaTeTrebis pirobebi ruseTis
mier okupirebul afxazeTSi
XX saukunis 80-ian da 90-ian wlebSi sabWoTa kavSi-

ris sazogadoebriv-politikur cxovrebaSi momxdarma
procesebma gamoiwvia 1991 wlis 26 dekembers sabWoTa
kavSiris daSla da mis nacvlad 15 damoukidebeli da 4
TviTgamocxadebuli saxelmwifos Camoyalibeba.
1985 wlidan m. gorbaCovma daiwyo `gardaqmnis po-
litika~, ris Sedegad gaizarda mosaxleobis politiku-
ri aqtiuroba, Camoyalibda masobrivi, maT Soris erov-
nuli moZraobebi da organizaciebi. qveyanaSi sabWoTa
sistemis reformaciis mcdelobam moaxdina ekonomiku-
ri da politikuri krizisis gaRrmaveba. sabWoTa kavSi-
ris daSla mimdinareobda umwvavesi ekonomikuri, poli-
tikuri da demografiuli problemebis fonze. sabWoTa
kavSirma dakarga kontroli aRmosavleT evropaSi, sab-
WoTa kavSiris teritoriaze gaCaRda ramdenime eTniku-
ri konfliqti, maT Soris afxazeTSi. am teritoriaze
zegavlenis formaluri SenarCunebis mizniT ruseTis
imperialisturi Zalebis mier inspirirebuli SeiaraRe-
buli dapirispirebebis Sedegad moxda saqarTvelos ka-
nonieri xelisuflebis iurisdiqcias daumorCilebeli
separatistuli reJimis formireba, sadac Seiqmna xel-
sayreli pirobebi ukanono Semosavlis legalizebisa da
fulis gaTeTrebisaTvis.
istoriuli gamocdileba cxadyofs, rom eqstre-
mistuli da separatistuli moZraobebis Sedegad Seq-
mnili, e.w. TviTgamocxadebuli `saxelmwifoebis~ arse-
boba, ara marto calkeul regionebSi, aramed mTel
msoflioSi arastabiluri da arakontrolirebadi vi-
175
Tarebis Camoyalibebis erTgvari katalizatoris ro-
lis matarebelia. radgan aseTi teritoriebi krimina-
luri saqmianobis gaaqtiurebis, danaSaulebrivi mizne-
bisaTvis gankuTvnili finansuri saxsrebis Tavisufali
brunvisa da sxva ukanono qmedebaTa epicentrebad aris
transformirebuli. aRniSnuls adasturebs ruseTis
federaciis prezidentis v. putinis 2006 wlis 10 maiss
federaluri krebis winaSe gamosvlisas warmoTqmuli
sityva, romlis Sesabamisad: `Весьма значительной остается
террористическая угроза, причем существенной подпиткой
для террористов, источником их вооружений и полем для
практического применения сил остаются локальные
конфликты, зачастую на этнической почве~. 1
kriminaluri ekonomikis Sedegebis daZlevis pre-

venciisTvis, mniSvnelovania finansur qmedebaTa saer-
TaSoriso organizaciis FATF-is mier im qveynebSi, sa-
dac damnaSaveTa samyaro aqtiurad axorcielebs ukano-
no Semosavlebis legalizebis process, arsebuli rea-
lobis Seswavla da maTi Sedegebis aRmofxvra. am mizniT
FATF-is mier saerTaSoriso savaluto fondTan da re-
konstruqciisa da ganviTarebis saerTaSoriso bankTan
SeTanxmebiT SemuSavebulia meTodika, romlis gamoye-
nebiTac dgindeba e.w. arakontrolirebadi zonebis Ca-
monaTvali. am meTodikis gamoyenebis efeqtianobaze
metyvelebs is garemoeba, rom aRniSnuli CamonaTvalis
`Sav siaSi~ bolo periodebSi mxolod ori qveyana: mian-
mari (birma) da nauru Sevida. albaT esec aris imis erT-
1В. Путин. Послание Федеральному Собранию Российской Федерации.

10 мая 2006 года. Москва, Крeмль, Мраморный зал.
http://president.Kremlin.ru/text/appears/2006/05/105546.shtml.
176
erTi motivi, rom naurum aRiara misTvis ekonomikurad
monaTesave kriminaluri afxazeTi.
cnobilia, rom sabWoTa kavSiris daSlis procesSi
damoukideblobisTvis mebrZoli rigi yofili sabWoTa
respublikebis teritoriebze imperiis SenarCunebis-
Tvis mebrZoli Zalebis mier inspirirebul iqna Seiara-
Rebuli konfliqtebi, raSic aqtiurad monawileobdnen
ruseTis federaciis specsamsaxurebi da SeiaraRebuli
Zalebi. Sedegad azerbaijanis, moldaveTisa da saqar-
Tvelos teritoriebze kremlis samxedro-SeiaraRebu-
li da ekonomikuri SeWris Sedegad Camoyalibdnen
TviTgamocxadebuli e.w saxelmwifoebi.
sabWoTa imperiis ngrevis procesSi umZimes mate-
rialur da finansur mdgomareobaSi myofma sabWoTa ge-
neralitetis, politikuri avantiuristebisa da krimi-
naluri orientaciis pirovnebaTa interesebis srulma
Tanxvedram mniSvnelovani SesaZleblobebi Seuqmna kri-
minaluri orientaciis mqone pirebsa da maT dajgufe-
bebs, gamoeyenebinaT sakuTari interesebis realizebi-
saTvis afxazeTis ekonomika. ruseTis specsamsaxurebis
mier am TviTgamocxadebul saxelmwifoebSi marTulma
movlenebma SesaZlebeli gaxada politikuri kon-
fliqtebis SenarCuneba da gaRviveba, rac qmnis finan-
suri danaSaulebebis mkvebav garemos.
zemoaRniSnuli Zalebis mier saqarTvelos isto-
riul teritoriaze inspirirebul saomar moqmedebebSi
afxazeTis mosaxleobis Cabmam aRniSnuli regioni iara-
RiTa da devnili mosaxleobis qonebiT ukanono vaWro-
bis, teroristTa TavSesafrad, narkotikebis tranzi-
tis, kontrabandis da ukanono Semosavlebis legalize-
bis (fulis gaTeTrebis) epicentrad Camoayaliba.
sawarmoo infrastruqturis ngrevisa da tradi-
ciuli ekonomikuri kavSir-urTierTobebis moSlis Se-
177
degad ganadgurebuli ekonomikis, agreTve kvalifici-
rebuli SromiTi resursebis udidesi nawilis iZulebi-
Ti deportirebisa da sxva negatiuri faqtorebis ze-
moqmedebiT ekonomikuri kolafsis mdgomareobaSi
myofi afxazeTis korumpirebul xelisuflebas region-
Si darCenili mosaxleobis elementaruli moTxovnile-
bebis2 dakmayofilebis arc SesaZlebloba da arc survi-
li ar gaaCnia. saqarTvelos teritoriaze arsebuli af-
xazeTis separatistuli reJimi, saerTaSoriso Taname-
gobrobis SecdomaSi Seyvanisa da sakuTari interesebis
SeniRbuli formiT realizebis mizniT, qmnis da afiqsi-
rebs fsevdosaxelisufleblo struqturebs. kerZod,
regionebidan mkvidri mosaxleobis udidesi nawilis
iZulebiT deportirebis pirobebSi yovlad ukanonod
da cinikurad cdilobs Seqmnas saprezidento da sapar-
lamento arCevnebis imitacia, iRebs kanonebs, niSnavs
ministrebs da sxva funqcionerebs, romelTa umTavres
mizans separatistuli reJimebis arsebobis SenarCuneba
da sakuTari miznebis dasakmayofileblad ruseTidan
meti odenobis finansuri saxsrebis mobilizeba warmo-
adgens.
separatistuli reJimebis xelmZRvanelebis aR-
niSnuli miswrafeba, erTi SexedviT, savsebiT logiku-
rad SeiZleba miviCnioT. Tumca Tu mxedvelobaSi mivi-
RebT aRniSnuli regionebis geografiul mdebareobas,
kerZod terorizmisa da teroristebis moqmedebis are-
alad qceul, ruseTis federaciaSi Semaval CrdiloeT
2 afxazeTSi yvelaze seriozuli problemaa specialistebis,

kerZod, eqimebis nakleboba tyvarCelis, oCamCiris, galis raio-
nebSi. soxumSi aris erTi neiroqirurgi da otolaringologi,
romlebic atareben operaciebs. 1880 qalidan, romlebmac imSo-
biares 2009 wels, praqtikulad 500-mde qalma mSobiarobamde ar
miakiTxa qalTa konsultacias. http://www.apsnypress.info/archiv.htm
178
kavkasiis regionebTan teritoriul siaxloves da am
regionebSi arsebul saerTo ekonomikur situacias, ma-
Sin cxadi gaxdeba fulis gaTeTrebis TvalsazrisiT ra-
oden did safrTxes warmoadgenen isini.
afxazeTis TviTgamocxadebuli xelisuflebis mi-
er miRebuli sakanonmdeblo aqtebis mopoveba da anali-
zi TviT regionSi mcxovrebi mosaxleobisaTvisac praq-
tikulad SeuZlebelia, ris gamoc separatistul regi-
onebSi moqmedi kanonmdeblobis analizi mxolod afxa-
zeTis teritoriaze moqmed kanonmdeblobaze iqneba aq-
centirebuli.
3.4 ruseTis mier afxazeTis eqspansiis

ekonomikuri safuZvlebi
afxazeTis politikur da ekonomikur eqspansias

sakmaod xangrZlivi istoria gaaCnia da misi safuZveli
Caiyara 1783 wels, maSin rodesac ruseTma daarRvia ge-
orgievskis traqtati da daiwyo saqarTvelos terito-
riebis aneqsia, maT Soris 1810 wels _ afxazeTisa. jer
kidev 1864 wels kavkasiaSi mefisnacvalma didma mTavar-
ma mixel romanovma Seadgina gegma, romlis mixedviTac
teritoria mdinareebis yubanis saTaveebidan enguram-
de kazakTa da rusTa stanicebiT unda dasaxlebuliyo.
sabWoTa periodSi, 1921 wels ck-s biuros mdivani s. ki-
rovi moiTxovda, rom àr aris saWiro gaxsnilad daves-
xaT Tavs saqarTvelos, Cven gvaqvs SesaZlebloba daviw-
yoT moZraoba afxazeTsa da aWaraSi, SevuqmnaT saqar-
Tvelos Sida problemebi, romlebic welSi gawyveten
mas~3. 1961 wels ck-s mdivani m. suslovi moiTxovda:
3 С. Лакоба. Крилилис дни в Сухум-Кале. 1988.

179
`qarTvelebTan brZola afxazeTiT unda daviwyoT, un-
da davarwmunoT yvela, rom qarTvelebi afxazeTSi Ca-
mosaxlebulebi arian. dasavleT saqarTvelo unda da-
vupirispiroT aRmosavleT saqarTvelos~4.
afxazebsa da qarTvelebs erToblivi cxovrebis
mravalsaukunovani istoria aqvT. saukuneebis gan-
mavlobaSi isini Tanabrad iziarebdnen gareSe da Sinau-
ri mtrebis mier miyenebul tkivils Tu saerTo ga-
marjvebiT gamowveul sixaruls. qarTveli da afxazi
xalxis Tanacxovrebisa da mtris winaaRmdeg brZolis
araerTi magaliTi arsebobs.
yovelive es aisaxa saqarTvelos demokratiuli
respublikis damfuZnebeli krebis mier 1921 wlis Te-
bervals miRebul saqarTvelos konstituciaSi, rome-
lic exeba qveynis erovnul-saxelmwifoebriv mowyobas.
kerZod, konstituciis meTerTmete TavSi gamocxade-
bulia avtonomiuri mmarTveloba àfxazeTSi (soxumis
olqi), samuslimano saqarTveloSi (baTumis mxare) da
zaqaTalaSi (zaqaTalas olqi)~, romlebic saqarTvelos
respublikis ganuyofel nawilebadaa aRiarebuli (mux-
li 107).
erovnul umciresobaTa interesebi yovelTvis
iyo gaTvaliswinebuli saqarTveloSi. amaze metyvelebs
jer kidev 1918 wlis 13 seqtembers miRebuli kanoni `sa-
qarTvelos erovnul sabWoSi erovnul umciresobaTa
warmomadgenlobis Sesaxeb~, romlis mixedviTac afxa-
zebs erovnuli umciresobis warmomadgenlebisTvis
gaTvaliswinebuli 26 adgilidan hqondaT 3 adgili.
1921 wlis Teberval-martSi ruseTis sabWoTa xe-
lisuflebam ganaxorciela saqarTvelos demokratiu-
li respublikis okupacia da aneqsia. imave wlis 4 marts
4 ЦИАГ, Ф. 1874. оп. 1, д. 4. лл 1-7 об

180
Seiqmna afxazeTis sabWoTa socialisturi respublika;
16 dekembers afxazeTis ssr-m miiRo e.w. xelSekrulebi-
Ti respublikis statusi da, faqtobrivad, Sevida sa-
qarTvelos SemadgenlobaSi. 1931 wels saqarTvelosa
da afxazeTis sabWoebis yrilobis gadawyvetilebiT af-
xazeTi iqca avtonomiad saqarTvelos ssr Semadgenlo-
baSi.
afxazeTis, rogorc avtonomiuri respublikis, sa-
marTlebrivi mdgomareoba fiqsirebul iqna ssr kavSi-
ris 1936 wlis, saqarTvelos ssr 1937 wlisa da afxaze-
Tis assr 1937 wlis konstituciebSi, Semdeg ki _ ssr
kavSiris 1977 wlis, saqarTvelos ssr 1978 wlisa da af-
xazeTis assr 1978 wlis konstituciebSi. amitom usa-
fuZvloa afxazi separatistebis cdebi, bolSevikuri
manipulaciebis Sedegad ramdenime wlis ganmavlobaSi
afxazeTisaTvis avtonomiis statusis Secvlis faqtis
safuZvelze gamoacxadon afxazeTi istoriulad damo-
ukidebel saxelmwifod da CamoaSoron saqarTvelos mi-
si ganuyofeli nawili.
afxazuri separatizmi sabWoTa wlebSi iZens orga-
nizebul xasiaTs. qarTul-afxazuri urTierTobebis
erT-erTi seriozuli gamwvaveba emTxveva ssrk-is 1978
wlis konstituciis miRebis periods da misi sababi
xdeba afxazeTis statusis sakiTxi. 1985 wlidan dawye-
bulma `perestroikad~ wodebulma procesebma qarTvel
ers saSualeba misca ewarmoebina Ria erovnul-ganmaTa-
visuflebeli brZola saqarTvelos damoukideblobi-
saTvis. cxadia, mas mkveTrad daupirispirda jer sab-
WoTa kavSiris, Semdeg ki ruseTis federaciis xel-
mZRvaneloba. aman, Tavis mxriv, gamoiwvia afxazTa sepa-
ratistuli moZraobis gaaqtiureba.
1991 wlis 31 martis referendumis Sedegebis sa-
fuZvelze aRdga saqarTvelos saxelmwifoebrivi
181
damoukidebloba. 1991 wlis 9 aprils uzenaesma sabWom
1918 wlis 26 maisis saqarTvelos damoukideblobis aq-
tis safuZvelze miiRo deklaracia saqarTvelos sa-
xelmwifoebrivi damoukideblobis aRdgenis Sesaxeb.
sabWoTa kavSiris teritoriaze saqarTvelo iyo pirve-
li respublika, romelmac gamoacxada damoukideblo-
ba. aman kidev ufro gaaZliera rusuli agresia. am agre-
siis met-naklebad Sekavebisa da gamosavlis povnis miz-
niT, qarTuli mxare mniSvnelovan daTmobaze wavida:
1991 wlis 9 ivliss miRebul iqna afxazeTis axali saar-
Cevno kanoni. am kanonis mixedviT afxazeTis assr umaR-
les sabWoSi umravlesoba daeTmo umciresobas:
 mosaxleobis 47 % (qarTvelebi) parlamentSi
warmodgenil iqna 26 deputatiT;
 17 % (afxazebi) - 28 deputatiT;
 danarCeni (sxvadasxva eTnikuri mosaxleoba) -
11 deputatiT;
amave kanoniT ganisazRvra, rom afxazeTis umaR-
lesi sabWos Tavmjdomare unda yofiliyo afxazi, ro-
melsac eyoleboda ori moadgile - erTi qarTveli da
erTi sxva erovnebisas. ministrTa sabWos Tavmjdoma-
red ki dainiSneboda qarTveli.
am daTmobebis miuxedavad, afxazeTis assr xel-
mZRvaneloba uamrav arakanonier qmedebas axorcieleb-
da, iRebda antikonstituciur samarTlebriv aqtebs.
gansakuTrebiT aRsaniSnavia afxazeTis assr umaRlesi
sabWos prezidiumis dadgenileba, romlis Tanaxmadac,
afxazeTis teritoriaze iuridiuli Zalis armqoned da
gauqmebulad gamocxadda saqarTvelos kanonebi. sepa-
ratistuli `kanonSemoqmedebiTi~ saqmianobis ukanas-
kneli gamovlineba iyo 1992 wlis 23 ivliss afxazeTis
assr umaRlesi sabWos gadawyvetileba, romlis Tanax-
182
madac Sewyda afxazeTis assr 1978 wlis konstituciis
moqmedeba da aRdgenil iqna afxazeTis ssr 1925 wlis
konstitucia.
aRsaniSnavia, rom am e.w. konstituciis amoqmedeba
sabWoTa reJimis pirobebSic ki ar momxdara. Tavis
droze afxazeTis sabWoebis mesame yrilobam gadawyvi-
ta, daesrulebina warmodgenili konstituciis proeq-
ti da SesabamisobaSi moeyvana saqarTvelos ssr da ami-
erkavkasiis socialisturi federaciuli sabWoTa res-
publikebis konstituciebTan. konstituciis teqsti,
romelic ganxilul iqna afxazeTis sabWoebis mesame
yrilobis mier, ar gamoqveynebula.
1925 wlis konstituciis mixedviT, afxazeTis ssr
mosaxle yvela erovnebisaTvis uzrunvelyofili iyo
mSobliuri enis Tavisufali ganviTarebisa da gamoye-
nebis ufleba rogorc Tavis erovnul-kulturul, ise
saerTo-saxelmwifo dawesebulebebSi, afxazeTis ssr
saxelmwifo dawesebulebaTa enad ki aRiarebul iqna
rusuli. afxazeTis 1994 wlis konstituciis Tanaxmad,
afxazeTis saxelmwifo enad gamocxadda afxazuri, xo-
lo rusuli ena afxazuris Tanabrad iqna aRiarebuli
saxelmwifo da sxva dawesebulebebis enad. qarTuli ena
faqtobrivad aikrZala. miuxedavad yovelive amisa, sa-
qarTvelos 1995 wlis konstituciaSi kvlav aisaxa sa-
qarTvelos ssr 1978 wlis konstituciis principi, ro-
melic darCa am konstituciis moqmedebis dasrulebam-
de da afxazeTSi, qarTulTan erTad, saxelmwifo enad
gamocxadda afxazuri ena.
90-iani wlebis dasawyisSi arsebulma daZabulma
situaciam migviyvana iqamde, rom 1992 wels afxazeTis
teritoriaze daiwyo saomari moqmedebebi qarTul da
afxazur, Crdilokavkasiel daqiravebul mebrZolebsa
da ruseTis regularul SenaerTebs Soris. Sedegad
183
miviReT saqarTvelos okupacia da aneqsia, sazRvari
md. engurTan da afxazeTidan gaZevebuli 250 aTasamde
qarTveli. 1993 wels Sewyda aqtiuri saomari moqmede-
bebi, magram eTnikuri wmenda da genocidi dRemde
grZeldeba.
euTo-s Sexvedrebze monawile saxelmwifoebma
araerTxel gamoTqves TavianTi Rrma SeSfoTeba èTni-
kuri wmendis~, mosaxleobis, gansakuTrebiT qar-
TvelTa, TavianTi sacxovrebeli adgilebidan masobri-
vi gandevnisa da udanaSaulo moqalaqeTa didi raode-
nobiT mospobis gamo (euTo-s 1994 wlis 6 dekembris bu-
dapeStis Sexvedris rezolucia; 1996 wlis 3 dekembris
lisabonis Sexvedris deklaracia; 1999 wlis 17-18 no-
embris stambolis Sexvedris deklaracia). konfliqtis
Sedegad daiRupa 10 aTasze meti mSvidobiani qarTveli
da aseulobiT ugzo-ukvlod daikarga. daiWra da dasa-
xiCrda 10 aTasamde kaci.gaZevebul iqna 300 aTasze meti
adamiani, aqedan, 50-60 aTasi sxvadasxva erovnebis war-
momadgeneli. daiwva, gaiZarcva da ganadgurda 25 aTas-
ze meti sacxovrebeli saxli, mravali skola, baga-baRi,
kulturis centri, eklesia, xuroTmoZRvrebisa da is-
toriuli Zegli, saavadmyofo, sawarmo da a.S.
ruseTis mier afxazeTis aneqsiam da iq ganxorci-
elebulma eTnikurma wmendam kardinalurad Secvala am
kuTxis demografiuli suraTi. dRes separatistuli
reJimi arsebobs mxolod ruseTis federaciis sam-
xedro-politikuri da ekonomikuri mxardaWeris
xarjze da problemis mougvareblobaze sruli pasu-
xismgebloba ekisreba swored am qveyanas, romelsac ar
surs da arc SeuZlia Suamavlis funqciebis Sesruleba.
saqarTvelos xelisufleba konfliqtis mSvido-
biani mogvarebis procesSi erT-erT gadamwyvet faqto-
rad miiCnevs saerTaSoriso organizaciebisa da megoba-
184
ri qveynebis rolis mniSvnelovan gazrdas, samSvidobo
operaciis formatis Secvlas da afxazur mxaresTan
pirdapiri molaparakebebis warmoebas. amdenad, is, rac
daiwyo mefis ruseTma da sabWoTa imperiam, daagvirgvi-
nes elcinma da putinma 1993 da 2008 wlebSi saqarTve-
los teritoriis -afxazeTis okupaciiTa da maTi faq-
tobrivi aneqsiiT.
samxedro-politikuri eqspansiis Semdeg okupire-
bul regionebSi ruseTma daiwyo maTi ekonomikuri da-
kabaleba, istoriulad Soreuli gegmis farTo masSta-
biT realizacia, rac afxazeTis ekonomikis calkeuli
sferoebis mixedviT aisaxa dRes ukve arsebul realo-
baSi.
3.5 fulis gaTeTrebis instituciuri safuZvlebi

okupirebul afxazeTSi
saerTaSoriso praqtika cxadyofs, rom ukanono

Semosavlebis legalizebis (fulis gaTeTrebis) SesaZ-
leblobaTa arsebobis umTavres obieqts safinanso
sfero da am sferos mareglamentirebel kanonmdeblo-
baSi arsebuli naklovanebebi warmoadgenen. am Tval-
sazrisiT uaRresad, sayuradReboa afxazeTis TviTga-
mocxadebuli respublikis e. w. saxalxo yrilobis mier
1998 wlis 28 dekembers miRebuli e. w. kanoni ~afxazeTis
respublikis erovnuli bankis Sesaxeb~. separatistuli
reJimis mier Seqmnili erovnuli bankis (afxazeTis ban-
kis) formalur da ~kuriozul~ xasiaTs calsaxad adas-
turebs aRniSnuli kanonis iseTi debulebebi, romelTa
Tanaxmad, afxazeTis bankis ZiriTad miznebs mxolod
fulis mimoqcevis mdgradobis uzrunvelyofa-dacva,
185
sabanko sistemis gaZliereba da angariSsworebis siste-
mis efeqtiani da uwyveti funqciebis uzrunvelyofa
ganekuTvneba.
afxazeTis banki, rogorc centraluri-saemisio
banki, aris surogati5. afxazeTis kanoniT, am banks ar
evaleba komerciuli bankebisa da arasabanko sadepozi-
to dawesebulebebis saqmianobaze saerTaSoriso stan-
dartebisa da procedurebis Sesabamisi moTxovnebis
daweseba, rac sxva faqtorebTan erTad mniSvnelovanwi-
lad ganapirobebs fulis gaTeTrebisa da terorizmis
dafinansebis SesaZleblobebis TvalsazrisiT regionSi
Seqmnili metad saxifaTo situaciis arsebobas.
Seqmnil situacias kidev ufro absurduls xdis
aRniSnuli kanonis me-4 muxlis me-2 punqtisa da 29-e
muxlebis debulebebi, romelTa Sesabamisad, afxazeTis
bankis erT-erT funqcias naRdi fulis emisiisa da misi
mimoqcevis organizeba warmoadgens6, maSin rodesac ka-
nonis 27-e muxliT afxazeTis e. w. respublikis oficia-
5 Surogatus - sxvis nacvlad moTavsebuli, ramis Semcvleli, ro-

melsac namdvili sagnis mxolod zogierTi Tviseba aqvs, yalbi,
falsificirebuli ram.
6 «Банк Абхазии выполняет следующие функции: 2) осуществляет
эмиссию наличных денег и организует их обрашение» (Статья 4);

«Эмиссия наличных денег, организация их обрашения и изьятия из
обрашения на территории Республики Абхазия может быть
осуществлена исключительно Банком Абхазии или с его согласия»
(Статья 29). Закон Республики Абхазия. О Национальном банке
Республики Абхазия (Банке Абхазии). (С изменениями и дополнениями
от 3 июня 2000 г., №577-с-XIII, 18 января 2002 г., №666-с- XIII, 6
февраля 2003 г., №750-с-XIV) г. Сухум 4 января 1999 г. №475-с- XIII.
186
lur fulad erTeulad (valutad) erTdroulad rusu-
li rubli da amerikuli dolari aris gamocxadebuli7.
sruliad gaurkvevelia, rogor unda moaxerxos
afxazeTis bankma misTvis kanoniT dakisrebuli naRdi
fulis, anu rusuli rublisa da aSS dolaris emisiis
organizeba. miT umetes, maSin rodesac ~ruseTis fede-
raciis centraluri bankis (ruseTis bankis) Sesaxeb~
ruseTis federaciis federaluri kanonis me-4 muxlis
me-2 punqtis Tanaxmad, rusuli rublis emisia ruseTis
bankis monopoliur uflebaTa kategorias aris mikuT-
vnebuli.8
rogorc vxedavT, afxazeTis xelisuflebis mier
miRebuli am e. w. kanonis debulebebi ara marto gaumar-
Tavi da usafuZvlo, aramed TviTgamocxadebuli res-
publikis ~xelmZRvanelobis~ stilisaTvis damaxasiaTe-
beli - suverenuli saxelmwifoebis (am SemTxvevaSi ru-
seTis federaciis centraluri bankis) kompetentur
organoTa prerogativas mikuTvnebul sakiTxTa sruli-
ad uapelaciod xelyofis niSniTac gamoirCeva, rac
sxva garemoebebTan erTad aris imis maniSnebeli, rom am
teritoriaze kanonebis miReba xdeba araprofesiona-
7 «Официальной денежной единицей (валютой) Республики Абхазия

являются российский рубль и доллар США. Один рубль состоит из 100
копеек, один доллар США _ из 100 центов». (Статья 27). Закон
Республики Абхазии ~ О Национальном Банке Республики Абхазия
(Банке Абхазии)~.
8 «Банк России выполняет следуюшие функции: 2) монопольно
осушествляет эмиссию наличных денег и организует наличное

денежное обрашение» (Статья 4). Росийская Федерация. Федеральний
Закон и Центральном банке Росийской Федерации (банке Росии). (в ред.
Федеральных законов от 10.01.2003 №5-фз, от 23.12.2003 №180-фз, от
29.06.2004 №58-фз, от 29.07.2004 №97-фз).
187
lurad, rac xels uwyobs bankebis Tavisufal, ukon-
trolo saqmianobas.
zemoaRniSnul naklovanebebTan erTad, dokumen-
tis rigi debulebebi imdenad urTierTsawinaaRmdego
xasiaTisaa, rom absoluturad gamoricxavs am e.w. kano-
nis praqtikuli gamoyenebis yovelgvar SesaZleblobas.
aRniSnuls adasturebs dokumentis Tundac 27-e da 30-e
muxlebis debulebaTa urTierTSedareba, kerZod, 27-e
muxlis Tanaxmad, miuxedavad imisa, rom aSS dolari ru-
sul rublTan erTad mikuTvnebulia gadaxdis kanonier
saSualebaTa kategorias. es kanoni krZalavs misi gadax-
dis saSualebad gamoyenebas sacalo vaWrobaSi.
sacalo da sabiTumo vaWrobis formebis urTierT-
gamijvnis srul gaurkvevlobaze rom araferi vTqvaT,
aRniSnuli muxli savsebiT ewinaaRmdegeba amave doku-
mentis 30-e muxlis debulebas, romlis Tanaxmadac, ru-
seTis bankis banknotebi (sabanko bileTebi) da aSS do-
larebi warmoadgenen gadaxdis erTaderT kanonier sa-
Sualebas da isini SeiZleba gamoyenebul iqnes gadaxdis
nebismieri formis SemTxvevaSi nominaluri Rirebule-
biT.9
Seqmnil situacias kidev ufro gaurkvevels xdis
dokumentis 51-e muxlisa da `bankebisa da sabanko saqmi-
anobis Sesaxeb~ e. w. afxazeTis kanonis me-5 muxlis for-
mulirebebi, romelTa Tanaxmad, afxazuri bankis erT-
erT funqcias warmoadgens afxazeTis respublikis
9 При этом доллар США не может быть использован в качестве средства

платежа в системе розничной торговли (Статья 27). Закон Республики
Абхазия. О Национальном банке Республики Абхазия (Банке Абхазии)
(с изменениями и дополнениями от 3 июня 2000 г., №577-с- XIII, 18
января 2002 г., №666-с- XIII, 6 февраля 2003 г., №750-с- XIV) г. Сухум 4
января 1999 г., №475-с- XIII.
188
oficialur valutis ucxour valutebTan kotirebis
Sedegebis gavrceleba.10
afxazeTis e. w. erovnuli bankis kanonmdeblobiT,
yvela sabanko da sxva garigebebi xorcieldeba afxaze-
Tis respublikis oficialuri valutiT, xolo afxaze-
Tis bankis saTanado licenziis arsebobisas _ ucxouri
valutiT. Tu mxedvelobaSi miviRebT im garemoebas,
rom am e. w. kanonebis teqstebSi saerTod ar aris gan-
martebuli, ra iTvleba an ra SeiZleba CaiTvalos àfxa-
zeTis respublikis~ oficialur valutad da im garemo-
ebas, rom afxazeTis erovnuli bankis Sesaxeb e.w. kano-
nis 30-e muxlis Sesabamisad aSS dolari da rusuli rub-
li mxolod gadaxdis kanonier saSualebebad da ara af-
xazeTis oficialur valutad arian miCneulni, sruli-
ad gaurkvevelia afxazeTis romel oficialur valu-
tasTan kotirebas gulisxmobs kanonis es debuleba.
zemoaRniSnul e. w. kanonis teqstSi arsebuli sxva
mravali absurduli debulebebisa da naklovanebebis
ganxilvis gareSec absoluturad cxadia is garemoeba,
rom aRniSnuli dokumentis arseboba mxolod Sorsmima-
vali, yovlad usafuZvlo politikuri da garkveuli
wreebis ekonomikuri miznebiT aris motivirebuli da is
iseve, rogorc separatistuli xelisflebebis mier mi-
Rebuli sxva kanonebi, gadawyvetilebebi Tu xelmoweri-
li SeTanxmebebi, formalur dokumentad aris qceuli,
absoluturad ar Seesabamebian afxazeTis teritoria-
ze arsebul realur politikur, ekonomikur Tu socia-
10 «Банкноты (банковские билеты) и монета Банка России, а также

доллары США являются единственным законным средством платежа на
территории Республики Абхазия. Они обязательны к приему по
нарицательной стоимости при всех видах платежей». (Статья 30). Закон
Республики Абхазия. О Национальном Банке Республики Абхазия
(Банке Абхазия).
189
lur situacias da ar SeiZleba maregulirebel normad
iqnes miCneuli.
rogorc praqtika cxadyofs, afxazuri mxaris mier
maTi miRebis (xelmoweris) umTavres daniSnulebas sepa-
ratistuli reJimis arsebobis gaxangrZliveba da maqsi-
malurad didi odenobis finansuri resursebis mobili-
zeba warmoadgens. am TvalsazrisiT, afxazeTis erovnu-
li bankis e.w. kanonis erTaderT moqmed normad me-19
muxlis debuleba unda miviCnioT, romlis Tanaxmadac,
afxazeTis banki monawileobs afxazeTis mTavrobis mi-
er ekonomikuri politikis SemuSavebis procesSi.11 Tu
gaviTvaliswinebT imas, rom afxazeTis reJimi axorcie-
lebs politikas, romelic ar Seesabameba terorizmis
dafinansebisa da ukanono Semosavlebis legalizaciis
winaaRmdeg brZolis aRiarebul saerTaSoriso normebs
da standartebs, maSin advilia imis aRiarebac, rom af-
xazeTis bankebi da maT Soris afxazeTis e. w. centralu-
ri banki Tavisuflad arian CarTulni aseTi politikis
ganviTarebaSi.
afxazeTSi ekonomikuri aqtivobis gamococxle-

bisa da investirebis mozidvis instituciuri safuZ-
vlebi
SeiaraRebuli konfliqtis Sedegad regionidan
qarTveli mosaxleobis iZulebiTi deportirebis Sem-
dgom, inteleqtualuri, materialuri da sxva sawarmoo
11«Банк Абхазии распространяет официальные котировки иностранных

валют по отношению к официальной валюте Республики Абхазия».
(Статья 51). Закон Республики Абхазия. О Национальном банке
Республики Абхазия (Банке Абхазии). (с изменениями и дополнениями
от 3 июня 2000 г., №577-с-XIII, 18 января 2002 г., №666-с-XIII, 6 февраля
2003 г., №750-с-XIV, г. Сухум 4 января 1999 г. №475-с-XIII).
190
potencialisgan mniSvnelovnad daclili regionisaT-
vis SeuZlebeli aRmoCnda ekonomikuri kolafsis Tavi-
dan acileba. Seqmnil situaciaSi TviTmarqvia xelisuf-
lebis mier regionSi ekonomikuri aqtivobis gamococ-
xlebisa da investirebis mozidvis mizniT gadadgmul
iqna garkveuli nabijebi, risTvisac miRebul iqna eko-
nomikuri sferos mareglamentirebeli dokumentebi,
romelTa umTavres mizans ukanono xelisuflebis mier
kontrolirebad teritoriaze maqsimalurad libera-
luri, praqtikulad ukontrolo samewarmeo garemos
deklarireba warmoadgenda. aRniSnuls adasturebs se-
paratistuli xelisuflebis mier miRebuli zogierTi
iseTi samarTlebrivi dokumentebi, rogoricaa: ùcxo-
uri investiciebis Sesaxeb~, `mewarmeTa Sesaxeb~ da `pri-
vatizebis Sesaxeb~ e. w. kanonebi.
aRniSnul aqtebSi arsebuli debulebebis Tanaxmad
regionSi mewarmed registrirebis ufleba aqvT àfxa-
zeTis respublikis~ da sxva saxelmwifoebis moqalaqe-
ebsa da moqalaqeobis armqone pirebs12, risTvisac sak-
marisia samewarmeo saqmianobis dawyebis survilis mqo-
ne piris an pirTa jgufis gancxadeba, damfuZnebelTa
xelSekruleba, wesdeba, romelSic dafiqsirebuli unda
iyos sawarmos organizaciul-samarTlebrivi firma, sa-
12 Субъекты предпринимательства: Субъектами предпринимательской

деятельности в Республике Абхазия могут являться _ граждане
Республики Абхазия и других государств, а также лица без гражданства»
(Статья 2) Закон Республики Абхазия ~ О предприятии и
предпринимательской деятельности~ (текст печатается в новой
редакции с изменениями и дополнениями от 30 июня 1992 г., №99-XII-
с, 5 января 1995 г., №198-с, 29 сентября 1995 г., №227-с, 23 октября 1997
г., №380-с-XIII, 29 июня 1998 г., №443-с-XIII, 13 апреля 1999 г., №499-с-
XIII, 30 декабря 2002 г., №736-сXIV) г. Сухуми 17 апреля 1992 г., 63-XII-
с.
191
xelwodeba, misamarTi, marTvisa da kontrolis organo-
ebi, mogebis ganawilebisa da sawarmoo fondebis Seqmnis
wesi, reorganizaciisa da likvidaciis pirobebi da sa-
xelmwifo baJis gadaxdis qviTari13. aRniSnuli garemo-
eba, erTi SexedviT, ar warmoadgens gansakuTrebuli
gansjis obieqts, Tu mxedvelobaSi ar miviRebT im
faqts, rom `mewarmeTa Sesaxeb~ regionSi moqmedi es e.w.
kanoni samewarmeo saqmianobis msurvel pirebs ar aval-
debulebs, registraciisas maregistrirebel organoSi
daafiqsiron ukanono Semosavlis legalizebasTan
brZolis TvalsazrisiT iseTi mniSvnelovani da auci-
lebeli monacemebi, rogoricaa: yoveli damfuZnebeli
(partniori) fizikuri piris saxeli, gvari, dabadebis
TariRi da adgili, sacxovrebeli adgili, xolo Tu
damfuZnebeli iuridiuli piria - sawesdebo kapitalis
odenoba da sabuTi Sesrulebuli Senatanis Sesaxeb, ag-
reTve yvela direqtoris, xolo sameTvalyureo sabWos
arsebobisas _ sameTvalyureo sabWos yvela wevris sa-
xeli, gvari, dabadebis TariRi da adgili, sacxovrebe-
li adgili, agreTve misi warmomadgenl(eb)is monaceme-
13Для регистрации предприятия учредитель представляет следующие

документы: заявление; устав преприятия, решение о создании
предприятия или договор учредителей, квитанцию об уплате
государственной пошлины. Статья 30. В уставе определяются
организационно-правовая форма преприятия, его название, адрес,
органы управления и контроля, порядок распределения прибыли о
образования фондов предприятия, условия реорганизации и
ликвидации предприятия (Статья 31). Закон Республики Абхазия `О
предприятии и предпринимательской деятельности~ (текст печатается в
новой редакции с изменениями и дополнениями от 30 июня 1992 г.,
№99-XII-с, 5 января 1995 г., №198-с, 29 сентября 1995 г., №227-с, 23
октября 1997 г., №380-с-XIII, 29 июня 1998 г., №443-с-XIII, 13 апреля
1999 г., №499-с-XIII, 30 декабря 2002 г., №736-сXIV) г. Сухуми 17 апреля
1992 г., 63-XII-с.
192
bi. es ki SesaZleblobas aZlevs nebismier moqalaqes in-
kognitod daiwyos am teritoriaze samewarmeo saqmia-
noba.
zemoaRniSnuli dokumentis paralelurad, ukano-
no Semosavlebis legalizebis sakmaod xelsayrel Se-
saZleblobaTa arsebobis TvalsazrisiT uaRresad sa-
yuradReboa ùcxouri investiciebis Sesaxeb~ regionSi
moqmedi dokumentis teqstSi arsebuli debulebebi,
romelTa Tanaxmadac, ucxouri investoris statusis
miniWeba nebadarTulia praqtikulad nebismieri msur-
velisaTvis - ucxoeTis saxelmwifoebisaTvis, ucxoe-
Tis iuridiuli pirebisaTvis, ucxoeli moqalaqeebi-
saTvis, agreTve moqalaqeobis armqone pirebisaTvis, sa-
erTaSoriso organizaciebisaTvis. am dokumentis Ta-
naxmad, ramdenadac sawarmos registraciisas regionSi
moqmedi e. w. kanoni `mewarmeTa Sesaxeb~ ar iTvaliswi-
nebs moTxovnas yoveli damfuZneblis, direqtorebisa
da sameTvalyureo sabWos SemadgenlobaSi myofi pire-
bis saidentifikacio monacemebis savaldebulo dafiq-
sirebis Taobaze, praqtikulad nebismier msurvels aqvs
SesaZlebloba, ukanono Semosavlis legalizebis wina-
aRmdeg brZolis moTxovnebTan sruliad Seusabamo pi-
robebSi moaxdinon sawarmoTa registracia. amasTan, mi-
uxedavad imisa, rom `kanoni~ deklarirebulad moiT-
xovs sawesdebo kapitalis arsebobas14, realurad re-
gistraciisas warsadgen dokumentebSi aseTi savalde-
bulo moTxovna ar arsebobs, rac qmnis imis SesaZ-
leblobas, rom praqtikulad danaxarjebis gareSe mox-
des sawarmos registracia. amdenad, regionSi pirovne-
14
«При регистрации юридических лиц с иностранными инвесторами
уставной фонд должен составлять не менее суммы, эквивалентной 2000
долларов США» (Статья 15). Закон Республики Абхазия ~Об иностранных
инвестициях в Республике Абхазия`.
193
bisa da firmebis identifikaciisa da danaxarjebis ga-
reSe sawarmos registraciiT iqmneba metad sasurveli
winapirobebi ukanono Semosavlebis Semdgomi legali-
zaciisaTvis.
arsebul situacias kidev ufro amZimebs is gare-
moeba, rom separatistuli xelisuflebis mier kontro-
lirebadi afxazeTis teritoria praqtikulad Tavisu-
fal ekonomikur zonas warmoadgens nebismieri arare-
zidentisaTvis (maT Soris ukanono Semosavlis legali-
zebisa da fulis gaTeTrebis TvalsazrisiT metad saeW-
vo ìnvestorebisaTvis~), radgan aRniSnuli dokumen-
tis Tanaxmad:
 sawarmoebi, romelTa sawesdebo fondis 30 da
meti procenti miekuTvneba ucxour investi-
ciebs, Tavisufldebian sakuTari produqciis
(samuSaoebis momsaxurebis) eqsport-im-
portisaTvis dawesebuli salicenzio valde-
bulebebisgan;15
 ucxoeli investoris mier erTobliv an mTli-
anad mis sakuTrebaSi arsebuli sawarmos sa-
wesdebo fondSi Sesatani qoneba Tavisuf-
ldeba saimporto gadasaxadisa da sabaJo mo-
sakreblis gadaxdisagan.
ucxouri investiciebiT Seqmnili sawarmoebi, ro-
melTa sawesdebo kapitalis 30 procentze meti Seqmni-
lia ucxouri investiciebiT, aRniSnuli dokumentis
15
«Предприятия с иностранными инвестициями, в уставном фонде в
котором иностранные инвестиции составляют 30 и более процентов,
вправе без лицензий экспортировать продукцию (работы, услуги)
собсвтенного производства. Предприятие с иностранными инвестициями
вправе без лицензий осушествлять импорт продуктов (работ, услуг) для
собственной хозяйственной деятельности» (Статья 23); Закон Республики
Абхазия. Об иностранных инвестициях в Республике Абхазия.
194
Tanaxmad, sargebloben rigi sakmaod mniSvnelovani sxva
sagadasaxado SeRavaTebiT.
ukanono xelisuflebis mier miRebuli zemoaR-
niSnuli da sxva `sakanonmdeblo aqtebi~ metyveleben
regionSi finansuri nakadebis mozidvis, erTi Sexed-
viT, mizandasaxul miswrafebaze. Tumca Tu mxedvelo-
baSi miviRebT im garemoebas, rom aRniSnuli miznis miR-
wevisaTvis e.w. xelisuflebis mier miRebuli `libera-
luri~ normebi scildeba aRiarebul samarTlebriv
moTxovnebs da xels uwyobs kriminalur, farul mewar-
meobas, amitom es regioni Camoyalibda danaSaulebrivi
xasiaTis mewarmeobis teritoriad, rac saSiSroebas uq-
mnis saqarTvelos da msoflio sazogadoebas regionSi
Seqmnili sruliad ukontrolo situaciis gamo.
afxazeTSi ukanono Semosavlebis legalizebis

xelsayreli pirobebi
regionis demilitarizaciisa da ukanono Seiara-
Rebuli formirebebis ganiaraRebis Taobaze rigi saer-
TaSoriso xelSekrulebebis miuxedavad, afxazeTis se-
paratistuli reJimis xelmZRvaneloba qmnis da aiara-
Rebs praqtikulad kriminalur dajgufebebs16. Seqmnil
situacias kidev ufro amZimebs is garemoeba, rom saqar-
Tvelos evro-atlantikur struqturaSi integrireba-
16
«В усдщвиях, в которых в настоящее время находится Абхазия, не
может быть речи о ее демилитаризации», - считает вице-президент Раул
Хаджимба, «Четыре тысячи резервистов будут призваны на учения,
которые пройдут с 21 по 24 марта». Об этом «Апсныпресс» сообшил
начальник Генерального штаба Вооруженных Сил генерал-лейтенант
Анатолий Зайцев; «Сегодня, 23 февраля, состоялись учения войск военно-
воздушных сил и противовоздушной обороны Абхазия» - Как сообшил
«Апсныпресс» начальник Генштаба Генерал-лейтенант Анатолий Зайцев.
http:/www.apsnypress.info/archuv.htm.
195
ze orientirebuli politikuri kursis sapirispirod,
saqarTvelos Crdiloeli mezoblis mier miRebuli mTe-
li rigi gadawyvetilebebi astimulirebs regionSi Seq-
mnili kriminogenuli situaciis kidev ufro damZimebas
da aZlierebs separatistuli xelisuflebis da-
usjelobis sindroms. aRniSnuls adasturebs ruseTis
xelisuflebis mier saqarTvelosTan mimarTebaSi miRe-
buli gadawyvetilebebi, romelTa Soris gamovyofT sa-
qarTvelosTan savizo reJimis SemoRebas. aRniSnuli ga-
dawyvetilebis umTavres mizezad saqarTvelodan ruse-
Tis federaciis teritoriaze teroristebis gadasvla
saxeldeboda. am fonze uaRresad sayuradReboa is ga-
remoeba, rom am gadawyvetilebis paralelurad ruse-
Tis xelisuflebis mier saqarTvelos teritoriuli
mTlianobis xelyofis konteqstSi aseve miRebul iqna
gadawyvetileba afxazeTis regionis mcxovreb moqala-
qeebze savizo reJimis moTxovnebis argavrcelebis Se-
saxeb.17 es im dros, rodesac aRniSnul regionebSi (gan-
sakuTrebiT afxazeTSi) sruliad Tavisuflad da ukon-
trolod gadaadgildebian kriminalebi. amas adastu-
rebs Tundac uaxloes warsulSi afxazeTis regionSi
Crdilo kavkasiaSi Seqmnili militaristuli organiza-
ciis erT-erTi ideologis, cnobili teroristis musa
17
Исключения из режима 06.12.2005 Жители Абхазии и Южной Осети
могут ездать в Российскую Федерацию без виз. Как отмечается в
сообшении МИД РФ, со вчерашнего дня въезд в Россию «всех категорий
граждан Грузии» разрешается лишь через пограничные КПП для
международного сообшения и только по российским визам в
национальных паспортах. Такой шаг, подчеркивают в Москве,
продиктован необходимостью залатать дыру на российско-грузинской
границе, через которую иностранные наемники пробираются в Чечню
(Они проникают в Грузию через приграничные азербайджанские села,
добираются в район на стике Чечни и Дагестана и по горным тропам _ в
Ведено. (http://www.apsny.ru).
196
Sanibovis sruliad sajarod, oficialur doneze miRe-
bis faqti.18
yovelive zemoaRniSnuli absoluturad cxad-
yofs, rom saqarTvelos teritoriaze arsebuli okupi-
rebuli regionebi, romelTa arseboba TavisTavad war-
moadgenda Zaladobis Sedegs, sadac sruliad ignori-
rebuli iyo da aris mkvidri mosaxleobis udidesi nawi-
lis kanonieri interesebi, sadac saSiS masStabebs aR-
wevs kontrabanda, aqtiurad mimdinareobs ukanono Sei-
araRebuli formirebebis momzadeba da aqedan gamomdi-
nare - iaraRiT vaWroba, regionebi, romelTa geografi-
uli mdebareoba da daucveli sazRvrebi ruseTis xeli-
suflebis mierve terorizmis epicentrad aris aRiare-
buli Crdilo kavkasiaSi, saqarTvelos ukontrolo re-
gionebTan erTad warmoadgenen gansakuTrebuli saSiS-
roebis zonebs, sadac praqtikulad daubrkoleblad
gadaadgildebian sxvadasxva juris kriminalebi da maTi
dajgufebebi.
18
On October 2, 1992, Chechen and other North Caucasian volunteers blasted
iheir way into the Abkhaz city of Gagra, on the frontline in Georgia’s
burgeoning civil war. Basayev was at their lead and, indeed, was soon de facto
commander of the volunteer army of the Confederation of the Peoples of the
Caucasus, the ideological brainchild of intellectual Musa Shanibov. Forces
under Basayev’s Control soon outnumbered even the Abkhaz. The volunteers
saW action in nearly every major battle in the Abkhaz War, hardened into what
Basayev called his ~Abkhaz Battalion`. The troops would later make up the
nucleus of the Chechen armed forces (http://www.diacritica. сom).
«19 января. Премер-министр Республики Абхазия Александр Анкваб
встретилься в бывшим руководителем Конфедерации горских народов
Кавказа Мусой Шанибовым». Об этом «Апсныпресс» сообшил в пресс-
службе правительства. Муса Шанибов планирует посетить районы,
провести ряд встреч в общественностью республики, студентами
Абхазского госуниверситета (www.apsny.ru)
197
yovelive zemoaRniSnulTan erTad mxedvelobaSi
misaRebia is garemoeba, rom aRniSnuli regionebi sad-
Reisod:
 imyofebian Rrma ekonomikuri stagnaciis pi-
robebSi;
 ukanono xelisuflebas sakuTari arsebobis
vadis gasaxangrZliveblad (maT Soris Seiara-
Rebuli formirebebis uzrunvelyofisaTvis)
esaWiroeba soliduri finansuri saxsrebi;
 fsevdoerovnuli bankebisa da ekonomikuri
sferos mareglamentirebeli absoluturad
araqmediTi, xSirad kuriozuli (ucxo qveynis
erovnuli valutis emisiis sakuTar funqciad
miCneva da sxva faqti)19 kanonmdeblobisa da
miRebuli gadawyvetilebebis pirobebSi praq-
tikulad SeuZlebelia ekonomikuri aRmavlo-
bis uzrunvelyofa.
absoluturad cxadia, ramdenad saSiSia aRniSnuli
viTareba ukanono Semosavlebis dafinansebisaTvis
xelsayreli niadagis Sesaqmnelad, miT umetes, maSin
rodesac, mTeli rigi garemoebebis (razec qvemoT gveq-
neba msjeloba) zemoqmedebiT aRniSnul regionebSi
19
saqarTveloSi 2008 wels gamovlenil iqna ramdenime faqti
cxinvalis (e. w. samxreT oseTis) regionidan yalbi amerikuli
dolaris gavrcelebis Sesaxeb rogorc saqarTveloSi, aseve ru-
seTSi. saqarTvelos Sinagan saqmeTa saministrom daakava e. w.
samxreT oseTis savaWro komitetis warmomadgeneli, romelic
sistematurad avrcelebda yalb monetebs. saministros infor-
maciiT, aSS-Si q. baltimorSi da los-anჯelesSi 2008 wels gamov-
lenil iqna cxinvaluri warmoSobis yalbi fuli. es fuli
vrceldeboda israelSic. cxinvali uwindeburad aris da rCeba
diversiuli da teroristuli aqtebis, narkotikebis da yalbi
fulis gavrcelebis teritoriad (МВД Грузии. В Цхинвали
имеется более 1 миллиона фальшивых долларов. www.regnum.ru).
198
(kerZod afxazeTis regionSi) Seqmnili situacia savse-
biT SesaZlebelia kriminaluri samyaros warmomad-
genlebis mier gamoyenebul iqnes fulis gaTeTrebis sa-
erTaSoriso derefnis saxiT.
3.6 okupirebuli afxazeTi, rogorc fulis

gaTeTrebis saerTaSoriso derefani
umZimesi ekonomikuri mdgomareobis da sxva zemo-

aRniSnuli faqtorebis zemoqmedebiT afxazeTis regi-
onSi wlebis manZilze TiTqmis sayovelTao saxe eZleo-
da da eZleva danaSaulebriv ekonomikur saqmianobas:
TviTneburad mopovebuli bunebrivi resursebiT, mita-
cebuli sawarmoo simZlavreebiT, kontrabanduli sa-
qonliT, iaraRiTa da narkotikuli nivTierebebiT uka-
nono vaWrobas. Tumca arsebuli resursebis amowurvisa
da ukanasknel periodSi saqarTvelos xelisuflebis
mier kontrabandasTan brZolis TvalsazrisiT gan-
xorcielebuli RonisZiebebis Sedegad garkveulwilad
Seicvala situacia, magram ukanono xelisuflebis mier
saerTaSoriso organizaciebTan ltolvilTa dabrune-
bis Sesaxeb gakeTebuli gancxadebebisa da aRebuli val-
debulebebis sapirispirod, gansakuTrebuli intensi-
vobiT ganviTarda devnili mosaxleobis kuTvnili qo-
nebiT ukanono vaWroba.
aRniSvnas imsaxurebs is garemoeba, rom devnili
mosaxleobis kuTvnili binebis, sakarmidamo nakveTebi-
sa da maTze arsebuli Senoba-nagebobebis eqspropria-
ciis kampanias TviTgamocxadebuli respublikis xel-
mZRvanelobis mier `saxelisufleblo~ doneze gakeTe-
199
buli gancxadebebi da miRebuli gadawyvetilebebi
umagreben zurgs.20
aseTi gancxadebebis logikur Sedegad unda miviC-
nioT afxazeTis regionSi farTod gaSlili ukanono
vaWroba regionidan devnili qarTveli mosaxleobis
kuTvnili qonebiT. aRniSnuli viTareba aris adamianTa
didi nawilis kanonieri uflebebis masiuri darRvevis
faqti. qonebis gayidvis Taobaze gancxadebebi keTdeba
sruliad sajarod internetis meSveobiT.21 gancxadebe-
20
На пресс-конференции премьер-министр Александр Анкваб Глава
правительства опроверг слухи о том, что лицам, ранее выехавшим за
пределы республики, возвращают утерянное жилье. Он назвал
«парадоксальной» ситуацию с жилишными спорами. По его словам,
только в минувшем году в судах разной инстанции было расмотрено более
100 гражданских дел, где ответчиками выступали близкие родственники
беженцев. «Руководители домоуправлений не заинтересованы в наведении
порядка с жильем. Это для них _ серьезный источник доходов». Суды
Абхазии прекрашают принимать иски о спорах, возникших из права
собственности на жилые помещения, ранее принадлежащие гражданам,
покинувших территорию РА до начала, в период или после окончания
Отечесвтенной войны народа Абхазии 1992-1993 г.г. и переданных в
собственность иди бессрочное пользование гражданам РА. Об этом
говорится в постановлении парламента «О регулировании жилишных
отношеней в целях обеспечения прав граждан Абхазии жильем»
Парламент постановил проистановить находяшиеся в производстве судов
гражданские дела по искам о спорах по данной категории дел, а также
исполнение решения судов по искам о спорах по данной категории дел.
Администрации городов и районов не должны принимать к рассмотрению
документы, поданные непосредственно или по доверенности на
оформление жилья лицам, покинувшим Абхазию до начала в период или
после окончания войны. (http://www.apsnypress.info/archiv.htm).
21
Продажа Недвижимости: Продажа домов, квартир и земельных участков
в Абхазии. Предлагаем широкий спектр услуг по преобретению и
законному оформлению (в том числе и иностранным гражданам).
Недвижимость в Абхазии Предлагается к продаже люьая недвижимость в
Абхазии за очен умеренные деньги. Легально (Пицунда, Гагра, Сухуми).
(http://www.apsny.ru).
200
bi keTdeba im regionidan, sadac saqarTvelos iuris-
diqciis gauvrceleblobis gamo ar moqmedebs ukanono
Semosavlis legalizebis winaaRmdeg mimarTuli kanon-
mdebloba da, rac uaRresad sayuradReboa, regioni
ukidures ekonomikur sirTuleebs ganicdis. aseTi vi-
Tareba ki mimzidveli SeiZleba aRmoCndes sxvadasxva
qveynis kriminalebisaTvis ukanono Semosavlis lega-
lizebis TvalsazrisiT.
Seqmnil situacias mniSvnelovnad amZimebs afxaze-
Tis regionSi Camoyalibebuli finansuri momsaxurebis
iseTi sistemis arseboba, romlis meSveobiTac metad
xelsayreli pirobebi iqmneba finansuri saxsrebis
ukontrolo moZraobisa da, aqedan gamomdinare, fulis
gaTeTrebisa da terorizmis dafinansebisaTvis.
saqme isaa, rom regionis teritoriaze ar moqme-
debs saqarTvelos samarTlebrivi aqtebiT dadgenili
normebi (maT Soris fulis gaTeTrebisa da terorizmis
dafinansebis winaaRmdeg mimarTuli normebi), xolo
TviTgamocxadebuli respublikis mier miRebul e. w. ka-
nonebs Soris ar gvxvdeba ukanono Semosavlis legali-
zaciisa da terorizmis dafinansebis prevenciisa da ga-
movlenis Sesaxeb specialuri kanoni. aRniSvnas imsaxu-
rebs is garemoeba, rom im SemTxvevaSic ki, Tu defaqto
xelisuflebis mier saerTaSoriso Tanamegobrobis
Tvalis axvevis da SecdomaSi Seyvanis mizniT miRebuli
iqneba ukanono Semosavlis legalizaciis da teroriz-
mis dafinansebis winaaRmdeg mimarTuli specialuri
`kanoni~, misi srulfasovnad aRsrulebis SesaZleblo-
ba praqtikulad SeuZlebelia, radgan uaRresad mZime
krizisSi myof regionSi wlebis manZilze Camoyalibe-
buli kriminaluri ekonomikis (ukanono privatizeba,
devnili mosaxleobis kuTvnili qonebiT, iaraRiTa da
narkotikebiT ukanono vaWroba, kontrabanda da sxv.)
201
mniSvnelovan segmentTan brZola praqtikulad srul
finansur krizissa da separatistuli xelisuflebis
sasicocxlo interesebis xelyofas niSnavs.
ukanono Semosavlis legalizaciisaTvis arsebul
xelsayrel garemosTan erTad regionebSi Seqmnilia te-
rorizmis dafinansebisaTvis xelsayreli garemoc,
radgan aRniSnul regionebSi sadReisod araviTar
problemas ar warmoadgens nebismieri danaSaulebrivi
gziT miRebuli da aseve danaSaulebrivi miznebisaTvis
gankuTvnili fuladi saxsrebis msoflios nebismier
kuTxeSi gadagzavna an miReba.
amJamad, afxazeTis TviTgamocxadebul respubli-
kaSi Seqmnilia da funqcionirebs sabanko sistema, rom-
lis SemadgenlobaSi Sedis afxazeTis e. w. centraluri
banki da 15 komerciuli banki.
marTalia, saqarTvelos, rogorc damoukidebeli
saxelmwifos, teritoriuli mTlianoba dafiqsirebu-
lia iseT mniSvnelovan saerTaSoriso dokumentebSi,
rogoricaa: gaeros uSiSroebis sabWos 1993 wlis 2 ian-
vris N1036, 1993 wlis 19 oqtombris N876, 1994 wlis 31
ianvris N896 da sxva rezoluciebi, agreTve evropis
usafrTxoebisa da TanamSromlobis organizaciis
(OSCD) da damoukidebel saxelmwifoTa Tanamegobro-
bis (CID) mier miRebuli gadawyvetilebebi, absolutu-
rad cxadia, rom afxazeTis da e. w. samxreT oseTis re-
gionebSi unda moqmedebdes saqarTvelos kanonmdeblo-
ba da misi moTxovnebis aRsruleba savaldebuloa ne-
bismieri fizikuri Tu iuridiuli piris, TviTmmarTve-
lobis organosa Tu samewarmeo struqturisaTvis. miu-
xedavad amisa, rogorc cnobilia, separatistuli
reJimebi ar emorCilebian qveynis centralur xelisuf-
lebas da sxva problemebTan erTad gansakuTrebul pi-
202
robebs qmnian maT mier marTul regionebSi fulis ga-
TeTrebisa da terorizmis dafinansebis SesaZlebloba-
Ta arsebobis TvalsazrisiT.
saqme isaa, rom saqarTvelos konstituciis me-7
muxlis pirveli punqtis “e” qvepunqtis Sesabamisad,
qveynis sabanko da sakredito kanonmdebloba miekuT-
vneba mxolod saqarTvelos sferos. amave dokumentis
68-e muxlis Tanaxmad, saqarTvelos fulad-sakredito
sistemis funqcionirebas uzrunvelyofs saqarTvelos
erovnuli banki, romlis saqmianoba regulirdeba 2009
wlis 12 oqtombris organuli kanoniT `saqarTvelos
erovnuli bankis Sesaxeb~. aRniSnuli kanonis 483 muxlis
Sesabamisad, aravis ar aqvs ufleba erovnuli bankis li-
cenziis gareSe miiRos depozitebi da maTi gamoyenebiT
gasces kreditebi (anu ganaxorcielos sabanko saqmia-
noba). miuxedavad amisa, zemoaRniSnuli e. w. afxazuri
bankebi funqcionireben saqarTvelos erovnuli bankis
mier gacemuli licenziebis gareSe, ar emorCilebian sa-
qarTvelos sakanonmdeblo aqtebiT dadgenil princi-
pebs, maT Soris fulis gaTeTrebisa da terorizmis da-
finansebis aRkveTis sakiTxebTan dakavSirebuls, da
arakanonier samewarmeo struqturebs warmoadgenen.
aqedan gamomdinare, nebismieri sabanko dawesebu-
lebis mier maTTan saqmiani urTierTobebis damyareba
ara mxolod ewinaaRmdegeba FATF-is rekomendaciebs da
sxva saerTaSoriso normebs, aramed saqarTvelos teri-
toriuli mTlianobis ugulebelyofis, saqarTvelos
kanonmdeblobis ignorirebis da danaSaulebrivi
reJimis mimarT politikuri da ekonomikuri mxardaWe-
ris tolfas qmedebas warmoadgens.
miuxedavad amisa, ruseTis federaciaSi registri-
rebuli sabanko dawesebulebebi aqtiurad Tanam-
Sromloben afxazeTis sabanko struqturebTan da faq-
203
tobrivad fulis gaTeTrebis saerTaSoriso derefans
qmnian regionSi.22 afxazeTis bankebs damyarebuli aqvT
mWidro saqmiani urTierTobebi ruseTis federaciis
sabanko da safinanso struqturebTan,23 romlis meSve-
22
saqarTvelos erovnuli bankis prezidentis mier finansuri
qmedebebis specialuri ჯgufis FATF-is Tavmჯdomarisadmi ba-
ton ჟan lui fors Jeam-Llui Fort-isadmi miweril werilSi miTiTe-
bulia, rom afxazeTSi moqmedebs saangariSsworebo sistema
`Golden Crown`. ruseTis federaciidan SeiZleba nebismieri Tan-
xis gadaricxva afxazeTSi da piriqiT. e. w. afxazeTis centralu-
ri banki TanamSromlobs ruseTis federaciis iseT bankebTan,
rogoricaa `Krainvestbank~ (krasnodari, ruseTis federacia) da
aqvs am bankSi angariSebi gaxsnili. afxazeTis saxelmwifo dawe-
sebulebebs aqvT angariSsworeba `Krainvestbank~ an/da `Moscow
Bank~-Tan (soWis filiali, ruseTis federacia).
`Garant Bank~ (afxazeTi) TanamSromlobs ruseTis iseT bankebTan,
rogoricaa: SDM-Bank (Moscow), Ruslavbank (Moscow); Kubantorgbank
(Krasnodar) Novosibirskvneshtorgbank (Novosibirsk). afxazeTis saxel-
mwifo dawesebulebebi iyeneben ruseTis Semdegi bankebis momsa-
xurebas: Donbank (Rostov); Vneshagrobank (Kolomna); Citybank
(Moskow); Ural Commerce Bank of Foreign Trade (Yekaterinburg); Ugbank
(Krasnodar); Moskomprivatbank (Sochi); Moscow Private Bank (moscow0;
South-West Bank (Rostov); North-West Bank (Saint-Petersburg); North-
Caucasus Bank (Stavropol); Bank North Treasuty (Yekaterinburg); Sviaz Bank
(Moscow); Uniastrum Bank (Moscow); Rosbusinessbank (Moscow); Aton
Bank (Moscow); Mejprombank (moskow); Kavkazpromstroibank
(Cherkessk); Smolenski Bank (Smolensk); Savings Bank of Russian
Federation; Novokuznecki Municipality Bank (Novokuznezk); International
Industrial Bank (Russian Federation); Russian Elite Bank (Russian
Federation); West-Ural Bank of the Savings Bank of Russian Federation
(Perm, Russian Federation).
23
magaliTad, afxazeTis teritoriaze arsebuli komerciuli
bankis `garant-bankis~ sareklamo biuletenSi vkiTxulobT: `КБ
«Гарант-банк» является учфытником: платежной системы «Сontact»,
«Золотая Корона», «VIP Money Transfer», «Inter-Exspress»~. es banki em-
saxureba klientebs iseTi saerTaSoriso plastikuri baraTe-
biT, rogoricaa: Master Card, Union Card, STB Card, Continent Card,
204
obiT afxazeTis regionSi iqmneba idealuri pirobebi
ukanono Semosavlis legalizebisaTvis. ruseTis ban-
kebs saSualeba eZlevaT, afxazeTis regionSi arsebuli
bankebi gamoiyenon sakuTari miznebis SesaniRbavad da
saerTaSoriso normebiT dadgenili valdebulebebis
Seusruleblobisagan Tavis asarideblad. sxvadasxva
fuladi gzavnilebis sistemebisa da ruseTis federa-
ciaSi registrirebuli sabanko dawesebulebebis meSve-
obiT afxazeTis arakontrolirebadi regionidan SesaZ-
lebelia finansuri operaciebis warmoeba praqtikulad
mTeli msoflios masStabiT. aseTi saqmianoba ewinaaR-
mdegeba dsT-s wevr saxelmwifoTa mier 1995 wlis 10 Te-
bervals dadebul memorandums `dsT-Si mSvidobisa da
stabilurobis xelSewyobis Sesaxeb~ da dsT-s wevr sa-
xelmwifoTa 1996 wlis 19 ianvris gadawyvetilebas àf-
xazeTSi (saqarTvelo) konfliqtis mowesrigebis zome-
bis Sesaxeb~, romelTa Tanaxmad, xelmomweri mxareebi
(maT Soris ruseTis federacia) aRiareben saqarTvelos
teritoriul mTlianobas da valdebulebas iReben, sa-
qarTvelos xelisuflebasTan SeTanxmebis gareSe ar
awarmoon savaWro-ekonomikuri, finansuri, sat-
ransporto da sxva saxis operaciebi afxazeTis arale-
gitimur saxelisufleblo struqturebTan. am xel-
Sekrulebebis darRveva da sawinaaRmdego qmedeba ki,
«Золотая Корона». amasTan, `garant-bankis~ veb-gverdze gamoqvey-

nebuli informaciis Tanaxmad, mas damyarebuli aqvs sakores-
pondento urTierTobebi ruseTis federaciis cxra bankTan
(Коммерческий ипотечно-инвенстиционный банк «Сочи», сочинский
филифл банка Москвы, КБ «СДМ-Банк, АКБ «Руссланбанк», АКБ
«Межпромбанк», КБ «Меритбанк, ОАО «Краснодарский краевой
инвенстиционный банк», ОАО «ВИП-Ианк», ОАО «Европроминвест»),
romelTa meSveobiT aseve SesaZlebelia saerTaSoriso sabanko
operaciebis ganxorcieleba. (http://www.garantbank.com).
205
rogorc zemoT aRvniSneT, qmnian pirobebs ukanono Se-
mosavlisa da terorizmis dafinansebisaTvis.
saqme isaa, rom afxazeTis bankebidan ruseTis fe-
deraciaSi registrirebul sabanko dawesebulebebsa da
saangariSsworebo centrebSi gadaricxuli Tanxebi ar
eqvemdebarebian finansuri monitoringis moTxovnebs.
ruseTis federaciis 2004 wlis 28 ivnisis kanonis `О
противодействии легализации (отмыванию) доходов,
полученных преступным путем, и финансированию
терроризма~ me-6 muxlis moTxovnaTa Sesabamisad, saval-
debulo kontrols (finansur monitorings) eqvemdeba-
reba 600 000 rusuli rublis toli an masze meti (maT
Soris ucxour valutaSi) odenobis fuladi saxsrebiT
ganxorcielebuli operaciebi. kerZod:
 iuridiuli piris angariSze naRdi fulis Se-
tana an gamotana, Tu es ganpirobebuli ar
aris sameurneo saqmianobis xasiaTiT;
 fizikuri piris mier ucxouri valutis yidva-
gayidva naRdi angariSsworebiT;
 fizikuri piris mier fasiani qaRaldebis Ses-
yidva-gayidva naRdi angariSsworebiT;
 ararezidenti piris mier fizikuri pirisaT-
vis gacemuli sabanko (warmomdgenze) CekiT
fulis miReba;
 erTi nominalis banknotis sxva nominalis ban-
knotze gadacvla;
 fizikuri piris mier sawarmos sawesdebo kapi-
talSi fuladi saxsrebis naRdi formiT Setana.
fuladi saxsrebis angariSze Caricxva an angariSi-
dan gadaricxva, kreditis gacema an miReba, agreTve fa-
sian qaRaldebTan dakavSirebuli operaciebi Tu aR-
niSnuli operaciebis erT-erT monawile mxares warmo-
206
adgens fizikuri an iuridiuli piri, romelic regis-
trirebulia, cxovrobs an imyofeba qveyanaSi (terito-
riaze), romelic ar monawileobs ukanono Semosavlis
legalizebisa da terorizmis dafinansebis winaaRmdeg
mimarTul saerTaSoriso TanamSromlobis procesSi; an
erT-erT mxares warmoadgens piri, romelsac angariSi
gaxsnili aqvs aRniSnul saxelmwifoSi (teritoriaze).
aRniSnuli saxelmwifoebis (teritoriebis) CamonaTva-
li dgindeba da qveyndeba, ruseTis federaciis mTav-
robis mier dadgenili wesiT, ukanono Semosavlis lega-
lizebisa da terorizmis dafinansebis winaaRmdeg meb-
rZol saerTaSoriso organizaciaTa mier momzadebul
CamonaTvalze dayrdnobiT.
sabanko angariSebTan (anabrebTan) dakavSirebuli
operaciebi:
 fuladi saxsrebis anabrebze (depozitze) gan-
Tavseba, Sesabamisi dokumentebis war-
momdgenze gaformebis pirobiT;
 angariSis (depozitis) gaxsna mesame piris sa-
sargeblod da masze fuladi saxsrebis naRdi
angariSsworebis formiT ganTavseba;
 sxva saxelmwifoSi anonimuri piris sabanko
angariSze Tanxis gadaricxva an sxva saxelmwi-
foSi arsebuli anonimuri sabanko angariSi-
dan Tanxis gadmoricxva;
 iuridiuli piris registraciidan sami Tvis
ganmavlobaSi, an aRniSnuli angariSis gaxsnis
Semdgom Tanxis pirvelad Caricxva, an am anga-
riSidan gadaricxva.24
24
О противодействии легализации (отмыванию) доходов, полученных
преступным путем, и финансированию терроризма. Федеральный закон
№115-ФЗ. Принят Государственной думой 13 июля 2001 года Одобрен
207
am kanonmdeblobis Tanaxmad, afxazeTis bankebidan
ruseTis federaciis moqmed sabanko sistemaSi gada-
ricxuli Tanxebi praqtikulad ar eqvemdebareba finan-
suri monitoringis moTxovnebs, radgan ruseTis fede-
raciis bankebSi maTi ganTavseba xorcieldeba unaRdo
angariSsworebis formiT da maTze ar vrceldeba ruse-
Tis federaciis zemoaRniSnuli kanonis me-6 muxlis
pirveli punqti, rogorc sabanko dawesebulebebSi naR-
di angariSsworebis formiT moxvedril Tanxaze arse-
buli moTxovnebi.
aRniSnul tranzaqciebze aseve ar vrceldeba ze-
moaRniSnuli kanonis me-6 muxlis me-2 punqtis moT-
xovnebi, radgan ruseTis federaciis mTavrobis mier
afxazeTi ar aris Seyvanili ukanono Semosavlis lega-
lizebisa da terorizmis dafinansebis winaaRmdeg mi-
marTul saerTaSoriso TanamSromlobis procesSi ara-
monawile teritoriebis CamonaTvalSi.
zemoaRniSnulTan erTad Seqmnil situacias wle-
bis manZilze kidev ufro arTulebs is garemoeba, rom
afxazeTis teritoriaze 2010 wlis 25 aprilamde ar
moqmedebda ukanono Semosavlis legalizaciisa da te-
rorizmis dafinansebis winaaRmdeg mimarTuli arc er-
Ti normatiuli aqti da regionSi dafuZnebul ukanono
sabanko dawesebulebebs ar gaaCndaT araviTari samar-
Tlebrivi valdebulebebi, saTanado reagireba moexdi-
naT Tundac aSkarad saeWvo da/an saeWvo piris mier Se-
Tavazebul sabanko garigebaze (operaciaze).
Советом федерации 20 июля 2001 года (в ред Федеральных законов от 25.

07. 2002 №112_ФЗ, от 30. 10. 2002 №131-ФЗ). Статья 6. Операции в
денежными средствами или иным имуществом, подлежащие
обязательному контролю.
208
aRniSnul situacias, samwuxarod, ar cvlis afxa-
zeTis e.w. prezidentis mier finansuri monitoringis
samsaxuris Seqmnis Sesaxeb 2010 wlis aprilSi miRebuli
brZanebuleba.25 afxazuri mxaris mier aRniSnuli ga-
dawyvetilebis miReba, upirveles yovlisa, saqarTve-
los erovnuli bankis mier Seqmnili situaciis daZle-
visaTvis gaweuli Zalisxmevis Sedegad unda miviCni-
oT.26 Tumca mxedvelobaSi miviRebT im garemoebas, rom
umZimesi ekonomikuri krizisis pirobebSi myofi regio-
nisaTvis ukanono Semosavlis legalizebis (fulis ga-
25
«Как сообшает корреспондент ИА REGNUM В Сухуми, Президент
Абхазии Сергей Багапш подписал указ Президент подписал указ «О
предотврашении легализации (отмывания) преступных доходов и
финансирования терроризма». Настояшим указом при Национальном
банке Абхазии создается Служба финансового мониторинга, утверждены
правила финансового мониторинга» (http://www.
Regnum.ru/news/629495.html. 10:50. 25. 04. 2010).
26
maisis dasawyisSi saqarTvelos erovnulma bankma
MONEYVAL_is misias sTxova, Seeswavla afxazeTis safinanso
institutebisa da maTTan TanamSromeli bankebis saqmianoba. ma-
namde, 2006 wlis TebervalSi erovnulma bankma mimarTa fulis
gaTeTrebis specialur qmedebaTa ჯgufs (FATF) afxazeTSi ru-
suli komerciuli bankebis ukanono saqmianobis Sesaxeb. sainte-
resoa, rom rusulma sabanko wreebma daadastures saqarTvelos
erovnuli bankis informaciis siswore. magaliTad, `vzgliadis~
korespondentTan saubarSi `bank moskovis~ soWis filialis Ta-
namSromelma aRniSna, rom xsenebul banks sakorespondento ur-
TierToba aqvs aT afxazur bankTan, maT Soris soxumSi ganlage-
bul `garant-banksa~ da e.w. àfxazur Semnaxvel bankTan~. igive
gazeTi beWdavs kidev erTi msxvili rusuli bankis àlfa-bankis~
warmomadgenlis maqsim toperis komentars, romelic uaryofs
àlfa-bankis~ saqmianobas e. w. afxazeTis bankebTan. Tumca amave
bankis mTavari ekonomisti natalia orlova aRniSnavs, rom afxa-
zeTSi rusuli komerciuli bankebis saqmianobam SeiZleba ru-
seTs problemebi Seuqmnas da es sakiTxi swored vaWrobis msof-
lio organizaciaSi ruseTis gawevrianebis win wamoiwevs (saqar-
Tvelos erovnuli banki. sabanko biuleteni. 6-13 marti, 2007.
#7(100). www.nbg.gov.ge/macne.htm).
209
TeTrebis) faqtebis gamovlena da am faqtebze saTanado
reagireba radikalurad ewinaaRmdegeba regionis `xe-
lisuflebisa~ da afxazeTSi moqmedi sabanko dawesebu-
lebebis komerciul interesebs. absoluturad cxadi
xdeba aseTi brZanebulebis formaluri xasiaTi. praq-
tikulad es mkvdradSobili brZanebulebaa, romlis
ganxorcielebis politikuri neba, instrumenti da kad-
rebi separatistul reJims ar gaaCnia.
aqedan gamomdinare, aseve savsebiT naTelia, Seq-
mnil situaciaSi raoden xelsayreli pirobebi (praqti-
kulad usafrTxo `derefani~) eqmnebaT danaSaulebrivi
gzebiT miRebuli Semosavlebis mqone pirebs àfxaze-
Tis bankebis~ meSveobiT msoflios sabanko sistemaSi
naRdi fulis kontrolis gareSe ganTavsebisa da gada-
nawilebisaTvis.
ruseTis federaciis komerciuli bankebis mier
afxazeTis teritoriaze arsebul sabanko struqtureb-
Tan TanamSromlobisa da ukanono saqmianobis aRkveTis
Taobaze saqarTvelos erovnuli bankis mier ruseTis
federaciis centraluri bankisadmi wayenebuli araer-
Ti moTxovnis miuxedavad situacia praqtikulad uc-
vleli rCeba.
am TvalsazrisiT, aRniSvnas imsaxurebs is garemo-
eba, rom arsebuli problemis daZlevis erT-erT gzad
ruseTis federaciis mier afxazeTis regionis (teri-
toriis) ukanono Semosavlis legalizebisa da tero-
rizmis dafinansebis winaaRmdeg mimarTuli saerTaSo-
riso TanamSromlobis procesSi armonawile àrakope-
rirebad~ teritoriaTa CamonaTvalSi dafiqsireba war-
moadgens.
Tumca, Tu mxedvelobaSi miviRebT im garemoebas,
rom ruseTis federaciis 2004 wlis 28 ivnisis kanonis -
`О противодействии легализации (отмыванию) доходов,
210
полученных преступным путем, и финансированию
терроризма~ me-6 muxlis me-2 punqtis Sesabamisad, àra-
kooperirebadi~ qveynebis (teritoriebis) CamonaTvali
ruseTis federaciis mTavrobis mier dadgenili wesiT
ganisazRvreba da mtkicdeba ruseTis finansuri moni-
toringis federaluri samsaxuris mier sxva Sesabamis
saxelmwifo organoebTan SeTanxmebiT, FATF-isa da sxva
saerTaSoriso organizaciebis informaciaze dayrdno-
biT, xolo im faqtis gaTvaliswinebiT, rom FATF-is mier
araTanamSromeli qveynebis (teritoriebis) CamonaT-
valSi sadReisod (2005 wlis 18 noembers gamoqveynebul)
mxolod mianma da nigeria aris dafiqsirebuli, ruse-
Tis finansuri monitoringis federaluri samsaxuris
mier zemoaRniSnuli wesiT damtkicebul CamonaTvalSi
afxazeTis teritoriis arSeyvana garkveulwilad `way-
ruebad~ SeiZleba iqnes miCneuli. amas aqvs Tavisi poli-
tikuri axsnac. garda imisa, rom afxazeTis regioni fu-
lis gaTeTrebis saerTaSoriso derefnad SeiZleba iq-
nes gamoyenebuli im pirebisa da kriminaluri dajgufe-
bebis mier, romlebsac ukanono Semosavlis legaliza-
ciis winaaRmdeg saerTaSoriso TanamSromlobis mona-
wile sxva qveynebsa da teritoriebze mniSvnelovani
problemebi SeeqmnebodaT aRniSnuli qmedebis gan-
xorcielebis procesSi, am teritoriaze xorcieldeba
ruseTis mxridan faruli aneqsia, rac qmnis damatebiT
stimuls imisa, rom es teritoriebi ar iyos aRiarebu-
li fulis gaTeTrebis zonad.27
27
rusi oficrebi exmarebian saqarTveloSi arsebul separatis-
tul reჟimebs samxedro SeiaraRebasa da wvrTnaSi. amasTan, meTa-
uroben maT samxedro SenaerTebs. am reჟimebis politikuri li-
derebi Rebuloben daxmarebas ruseTis kriminaluri elitisagan
iaraRis, narkotikebis, sxvadasxva samomxmareblo saqonlis, Zi-
211
yovelive zemoTaRniSnulis gaTvaliswinebiT
problemis uaxloes momavalSi aRmofxvris aucileb-
loba eWvs ar unda iwvevdes. am TvalsazrisiT, uaRre-
sad mniSvnelovania im arsebuli dabrkolebebis aR-
mofxvra, romelTa Soris gansakuTrebul aRniSvnas im-
saxurebs is faqti, rom wlebis manZilze afxazeTis
problema saerTaSoriso Tanamegobrobis mier ganixi-
leboda, rogorc meorexarisxovani lokaluri kon-
riTadad Tambaqos da alkoholuri sasmelebis kontrabandaSi.

samxreT oseTisa da afxazeTis moqalaqeebs aZleven rusul pas-
portebs da imis saSualebas, rom miiRon monawileoba ruseTis
arCevnebSi (Теневая империя России. После окончания холодной
войны российские лидеры создали теневую империю на территории
суверенных соседей России. www.apsny.ge).
garda amisa, ruseTis xelisufleba uxdis 26 aTasamde registri-
rebul pensioners afxazeTis teritoriaze pensiebs, romelSic
aqtiurad monawileobs afxazeTis mosazRvre raionis (krasno-
daris mxaris) sapensio fondebi, risTvisac isini Txouloben
rusuli pasportebis SeZenas.
«Процедура оформления и перерегистрации российских граждан,
проживающих на территории Абхазии, обсуждались на встрече
премьер-министра Александра Анкваб с заместителем начальника
управления Пенсионного Фонда РФ по Краснодарскому краю Натальей
Маньковой, а также представителями фонда в Южном Федеральном
округе Игорем Борисенко и Александра Бирюковым, заместителем
начальника Адлерского управления Пенсионного фонда Борисом
Жировым. По данным на 1 марта в Абхазии зарегистрировано 26 тысяч
пенсионеров, получающих российскую пенсию. Представители
российского пенсионного фонда сообщили в правительстве, что если в
ближайшие два месяца пенсионеры не пройдут перерегистрацию,
выплата пенсий будет приостановлена. Правительство Абхазии
обратилось к представителям Пенсионного фонда России организовать
дополнительные пункты регистрации и приема документов для
оформления пенсии. Во встрече приняли участие вице-премьер Леонид
Лекербая и министр социального обеспечения Ольга Колтухова»
(http://www.cbr.ru).
212
fliqti, rac astimulirebda TviTgamocxadebuli res-
publikis mier saerTaSoriso normebisa da miRweuli
SeTanxmebebis permanentul darRvevasa da Seusruleb-
lobas. amis Sedegad separatistTa `xelisuflebaSi~
myarad mkvidrdeba dausjelobis sindromi, romelic
sul ufro viTardeba garkveuli gare Zalebis mxarda-
Weris fonze.
ruseTis federaciis safinanso-sakredito insti-
tutebi, romlebic TanamSromloben afxazeTis teri-
toriaze moqmed aralegitimur bankebTan, agreTve ru-
seTis centraluri banki da ruseTis mTavroba, romle-
bic Tvals xuWaven maTi zedamxedvelobis sferoSi myo-
fi struqturebis kontaqtebze afxazeTis saxelisuf-
leblo, sameurneo da safinanso subieqtebTan, faq-
tobrivad, ugulebelyofen rogorc saerTaSoriso ka-
nonmdeblobasa da saerTaSoriso samarTlis normebs,
ise TviT ruseTis federaciis kanonmdeblobasa da ru-
seTis centraluri bankis debulebiT gaTvaliswinebul
normebsac. amiT ruseTis federaciis sabanko dawesebu-
lebebi TavianTi qmedebiT, faqtobrivad, ugulebelyo-
fen bazelis komitetis mier gansazRvruli efeqturi
sabanko zedamxedvelobis ZiriTad principebs, sabanko
angariSebis mflobelebis saTanado Seswavlis debule-
bebs (Customer due diligence for banks), romelTa Tanaxmad,
bankebma unda daamyaron sakorespondento urTierTo-
bebi mxolod im bankebTan, romlebic eqvemdebareba sa-
Tanado kontrols Sesabamisi organoebis mxridan. af-
xazeTis bankebTan mimarTebaSi ki aseT organos warmo-
adgens saqarTvelos erovnuli banki. garda amisa, ruse-
Tis federaciis safinanso-sakredito institutebi
uxeSad arRveven TviT ruseTis federaciis kanon-
213
mdeblobas da ruseTis centraluri bankis miTiTe-
bebs.28
Seqmnili situaciis daZlevisaTvis mizanSewoni-
lad migvaCnia:
 finansuri qmedebebis specialuri jgufis
(Financial Action Task Force)-sadmi Sesabamisi sam-
Tavrobo struqturebis mier miwodebul iq-
nes informacia afxazeTisa da e. w. samxreT
oseTis teritoriaze mimdinare procesebis
Sesaxeb da daisvas sakiTxi ruseTis federa-
ciis mimarT Sesabamisi miTiTebebis SemuSave-
bis, xolo saWiroebis SemTxvevaSi, saTanado
sanqciebis gamoyenebis Taobaze;
 saerTaSoriso organizaciebTan da ucxoeTis
saxelmwifoTa centralur bankebTan muSaoba
daiwyos maTi zedamxedvelobis qveS myofi sa-
banko dawesebulebebis mier afxazeTisa da
28
~Банк Россий информирует, что 2008 году Группа разработки
финансовых мер борьбы с отмыванием денег (ФАТФ) призвада своих
членов усилить контроль за операциями с резидентами государств и
территорий, не сотрудничающих и не предпринимающих мер в области
борьбы с отмыванием денег, - Руководствуясь Федеральным законом «О
Центральном банке Российской Федерации (Банке России)» (Собрание
законодательства Российской Федерации, 2002, №28, ст. 2790) и
Федеральным законом «О противодействии легализации (отмыванию)
доходов, полученных преступным путем, и финансированию терроризма»
(Собрание законодательства Российской Федерации, 2008, №33, (част 1),
ст. 3418; 2002, №30, ст. 3029; 2002, №44, ст. 4296), Банк России
рекомендует кредитным организациям воздерживаться от установления
корреспондентских отношений с банками, - не имеюшими физического
присутсвия в какой-либо стране, и рассмотреть возможность прекрашения
ранее установленных с ними корреспондентских отношений» (Об
усилении контроля при установлении корреспондентских отношения с
кредитными организациями _ нерезидентами. Письмо №12-Т. 24. 01.
2008). (hyyp://www.cbr.ru).
214
e.w. samxreT oseTis teritoriaze moqmed sa-
banko dawesebulebebTan, rogorc ukanono
struqturebTan urTierTobis aRkveTis Tao-
baze;
 finansuri qmedebebis specialuri jgufis
(Financial Action Task Force)-is mimarT daisvas
sakiTxi afxazeTisa da e.w. samxreT oseTis se-
paratistul reJimebs daqvemdebarebuli te-
ritoriebis araTanamSromeli qveynebis (te-
ritoriebis) CamonaTvalSi Seyvanis Taobaze
da maT mimarT, rogorc fulis gaTeTrebisa
da terorizmis dafinansebis gansakuTrebuli
saSiSroebis matarebeli regionebisadmi, kon-
trolis gansakuTrebuli zomebis SemuSavebis
Taobaze;
 saqarTvelos mier xelmoweril saerTaSori-
so xelSekrulebebSi aisaxos afxazeTisa da e.
w. samxreT oseTis regionebSi arsebul ukano-
no saxelmwifoebrivi warmonaqmnebTan da ara-
legitimur sabanko struqturebTan saqar-
Tvelos centraluri xelisuflebis Tanxmo-
bis gareSe nebismieri (maT Soris samewarmeo
doneze) TanamSromlobis maqsimaluri Sez-
Rudvis aucilebloba;
 muSaoba daiwyos ruseTis federaciis ban-
kebTan, e. w. afxazur bankebTan TanamSromlo-
bis Sewyvetis Taobaze.
215
daskvnebi
 afxazuri separatizmi sabWoTa wlebSi iZens or-

ganizebul xasiaTs. qarTul-afxazuri urTier-
Tobebis erT-erTi seriozuli gamwvaveba emTxve-
va ssrk-is axali _ 1978 wlis konstituciis miRe-
bis periods da misi sababi xdeba afxazeTis sta-
tusis sakiTxi. 1985 wlidan dawyebuli `peres-
troikis~ Semdeg saqarTveloSi daiwyo Ria erov-
nul-ganmaTavisuflebeli moZraoba saqarTve-
los damoukideblobisaTvis, rasac mkveTrad da-
upirispirda sabWoTa kavSiris xelmZRvaneloba.
aman, Tavis mxriv, ruseTis mier afxazTa separa-
tistuli moZraobis gaaqtiureba gamoiwvia.
 mTeli Tavisi istoriis ganmavlobaSi afxazeTi
agraruli regioni iyo, amitom, tradiciuli uni-
kaluri praqtikiTa da teqnologiiT, soflis me-
urneoba prioritetul adgils ikavebda mis eko-
nomikaSi.
 ekonomikis sferos reanimaciis mizniT SemuSave-
buli `2000_2020 wlebis afxazeTis respublikis
socialur-ekonomikuri ganviTarebis kon-
cefcia~ da `socialur-ekonomikuri ganviTare-
bis saxelmwifo programa~ damtkicebulia afxa-
zeTis e.w. prezidentis mier. aRniSnuli strate-
giuli dokumentebi gulisxmoben afxazeTis sa-
bazro urTierTobebze gadasvlas.
 afxazeTSi jer ar momxdara sruli privatiza-
cia, Tumca SemuSavebulia da ZalaSia `kanoni
privatizebis Sesaxeb~. gansakuTrebuli mniSvne-
loba eniWeba miwis privatizebas, sakurorto ra-
ionebSi misi Zalian maRali Rirebulebis pirobe-
216
bis gaTvaliswinebiT. miRebuli kanoni ìjaris
Sesaxeb~ safuZvels iZleva, ruseTis federaciis
moqalaqeebisTvis ijariT gaices sakurorto in-
frastruqturis obieqtebi soxumSi, gagrasa da
biWvinTaSi.
 defaqto afxazeTis arsebuli statistikis mi-
xedviT, afxazeTSi muSaobs daaxloebiT 40 aTasi
adamiani, xolo 53 aTasi pensioneria (aqedan mxo-
lod 36 aTasamde adamiani iRebs asakis pensias)
yovelwliurad daaxloebiT 53-70 milioni rubli
gamoiyofa biujetidan afxazeTis 53 aTas pensio-
nerze. sapensio fondis wliuri biujeti 1 mili-
ard 100 milion rubls aRwevs. zemoT moyvanili
statistikuri monacemebidan gamomdinare, afxaz
mecnierebs miaCniaT, rom aucilebelia am sfero-
Si norvegiuli gamocdilebis gamoyeneba.
 tyis resursebTan dakavSirebiT unda aRvniSnoT,
rom afxazeTidan upiratesad ruseTSi xis Zvir-
fasi jiSebis eqsporti xorcieldeba usistemod,
yovelgvari garemosdacviTi regulaciebis ga-
reSe, nadgurdeba tyis masivi da masTan erTad
flora da fauna, rac, sabolo jamSi, ekologiur
katastrofamde migviyvans.
 dReisaTvis afxazeTis defaqto mTavroba ruse-
Tis ekonomikasTan integracias ekonomikuri po-
litikis prioritetul sferod miiCnevs, rasac
xeli Seuwyo ruseTis mier afxazeTis damouki-
deblobis aRiarebam.
 okupirebuli afxazeTis socialur-ekonomikuri
ganviTarebis modeli SeiZleba Semdegnairad
daxasiaTdes:
217
- ekonomikuri ganviTarebis miRweuli donis
mixedviT, afxazeTi miekuTvneba gardamaval
ekonomikas;
- sawarmoo Zalebis ganviTarebis doniT - miis-
wrafis industriulisken;
- erovnuli ekonomikis gaxsnilobis xarisxiT -
nawilobriv Riaa;
- ganviTarebis sferoTi - ganuviTarebelia;
 qarTveli da afxazi xalxebis erTian istoriaze,
maT saerTo bedze, ruseTis carizmis istoriul
zraxvebsa da miswrafebaze samxreT kavkasiaSi
metyvelebs muhajirobis politika. ruseTi me-18
saukuneSi cdilobda, gadasaxlebis gziT gaeqro
afxazebi, rogorc eri, ris winaaRmdegac gamodi-
odnen cnobili qarTveli sazogado moRvaweebi
g. wereTeli, s. mesxi, g. gurieli da sxvebi. igive
politika xorcieldeba dRes, rodesac xdeba af-
xazTa sruli asimilacia, maTi eTnikuri niSnebis
gaqroba. civilizebuli samyaro valdebulia, ga-
ilaSqros ruseTis am metad saSiSi imperialis-
turi politikis winaaRmdeg, radgan afxazebi ga-
iziareben maTi monaTesave Safsugebis beds, rom-
lebmac ganicades imperialistur ruseTSi sru-
li asimilacia, dakarges ena, TviTmyofadoba,
kultura.
 afxazeTis mosaxleobis Tanamedrove eTnikuri
Semadgenloba heterogeniulia: teritoriaze
cxovroben afxazebi (124.5 aTasi), somxebi (67 aTa-
si), rusebi (22 aTasi) da genocidisa da gandevnis
Semdeg darCenili qarTvelebi (46,7 aTasi), aseve
ukrainelebi, berZnebi, estonelebi, ebraelebi
da sxvebi. amdenad, ruseTis mier am teritoriis
218
okupaciam gamoiwvia demografiuli suraTis
mniSvnelovani cvla, rac me-20 saukunis msoflio
istoriaSi uprecedento SemTxvevaa, am saukunis
arc erT oms ar mohyolia eTnikuri mosaxleobis
masobrivi gandevna sakuTari teritoriidan, misi
genocidi. es ar momxdara arc saqarTvelos mZime
istoriul warsulSi murvan yrus (735-737 ww) Tu
Sah abasis (1615-1625) Semosevebis dros.
 afxazeTSi yvelaze mWidrod dasaxlebulia sana-
piro zolia sadac mdebareobs yvela didi qala-
qi. omis Semdeg, aq gadmosaxlda soflis mosaxle-
obis didi nawili, ZiriTadad afxazebi, romle-
bic Casaxldnen qarTvelebis mier iZulebiT mi-
tovebul sacxovrisSi. respublikis mosaxleobis
daaxloebiT 93% koncentrirebulia am sar-
tyelSi.
 1992-1993 wlebis omis Sedegad moxda garkveuli
deurbanizacia. qarTveli mosaxleobis mier af-
xazeTis iZulebiTi datovebis gamo, qalaqebSi
mcxovrebTa ricxvi 2-jer Semcirda, centralu-
ri qalaqebis mixedviT qarTuli mosaxleobis
iZulebiT danatovar saxlebSi Sesaxlda afxazi
mosaxleoba, ramac mniSvnelovnad gazarda qala-
qad mcxovrebi afxazebis ricxvi. krasnodaris
mxaridan masobrivi migraciis gamo gagraSi so-
mexTa raodenoba gautolda afxazebs, xolo gu-
lrifSSi gadaaWarba kidevac. amiT aris motivi-
rebuli is, rom ruseTma aamoqmeda misTvis kar-
gad nacadi instrumenti: afxazeTis teritoria-
ze somxuri avtonomiebis moTxovniT afxazebis
Semdgomi damorCilebis meqanizmi. gulrifSis
raionSi migranti somxebi dResac aqtiurad iT-
xoven kulturul avtonomias.
219
 engurhesidan afxazeTSi elenergiis mouwesrige-
beli mzardi moxmareba mniSvnelovan teqnikur
sirTuleebs aCens:
- miuxedavad imisa, rom engurhesi Tbilisis
centralur sadispetCeros eqvemdebareba,
zamTris ganmavlobaSi misi gamoyeneba ver
xdeba Tavisi erT-erTi mTavari daniSnulebiT
- energosistemis reJimebisa da pikuri dat-
virTvebis dasabalanseblad, rac sistemis sa-
imedoobaze uaryofiTad moqmedebs. sistemis
manevrulobis SezRudviT izRudeba ganaxle-
badi energiis wyaroebis (qari, mze) ganviTare-
bisa da qselSi integrirebis SesaZlebloba;
aseve ikargeba SesaZlebloba, rom saqarTve-
los energosistemam monawileoba miiRos me-
zobel qveynebSi eleqtroenergiis pikuri
datvirTvebis dafarvaSi, riTac regionuli
TanamSromlobis da Sesabamisi Semosavlebis
miRebis perspeqtivebic ikargeba.
- safrTxes warmoadgens aseve wyalsacavis ara-
reJimuli damuSaveba, ramac kaSxlis usaf-
rTxoebis problemebi SeiZleba gamoiwvios.
- grovdeba masStaburi teqnikuri problemebi.
vinaidan enguris tarifi iTvleba saerTo mi-
saRebi Semosavlebidan, afxazeTidan miuRebe-
li Semosavlebi akldeba Tundac sadguris
grZelvadiani kapitaluri SekeTebis sareabi-
litacio fondebs. zogierTi eqspertis Sefa-
sebiT, bolo periodSi engurhesis teqnikuri
mdgomareoba uaresdeba, amasTan izrdeba
grZelvadiani masStaburi reabilitaciis au-
cilebloba. aseTi problemebidan aRsaniSna-
220
via wyalsacavis dalamva, rac arTulebs mi-
sayrdnobi farebis operirebas, es ki wyalsa-
cavSi wylis donis regulirebas uSlis xels,
rac, TavisTavad, TaRovani kaSxlis usaf-
rTxoebis problemebs qmnis; aseve aRsaniSna-
via saderivacio gvirabis mosaxvis gauarese-
buli mdgomareoba, rac wylis filtraciis
gazrdili xarjebiT gamoixateba saderivacio
gvirabis gaswvriv.
 ruseTis mier okupirebuli afxazeTis mxridan

energetikuli gamoZalva aTwleulebia grZelde-
ba da teqnikurad, politikurad da finansurad
CixSi Sehyavs rogorc afxazeTis energomomara-
geba, aseve mniSvnelovan problemas uqmnis saqar-
Tvelos energetikul usafrTxoebas. uyairaTod
ikargeba eleqtroenergia, romlis sasargeblo
gamoyeneba SeiZleba ekonomikaSi an sulac eq-
sportiT Semosavlis misaRebad. qarTuli mxaris
calmxrivi zrunva enguri-vardnili hesebis kas-
kadze sul ufro meti xarjis da naklebi sar-
geblis momtania da didxans ver gagrZeldeba. Se-
sabamisad, urTierTobaTa arsebuli statusi ar
iZleva engurhesis srulfasovani eqspluataci-
isa da afxazeTis energomomaragebis gaumjobe-
sebis stimulsa da SesaZleblobas.
 rkinigzis gaxsna-argaxsnaSi aris strategiuli
politikuri sakiTxic. somxeTze didia ruseTis
gavlena rogorc samxedro, aseve ekonomikuri
TvalsazrisiT. rogorc irkveva, 2008 wlis ag-
vistos omis dros somxeTi ar daemorCila ruse-
Tis moTxovnas, gamoyenebuli yofiliyo som-
xeTSi ganlagebuli ruseTis sajariso SenaerTe-
221
bi da aviacia saqarTvelos winaaRmdeg. somxeTi-
saTvis sasicocxlod aucilebeli saqarTvelos
satransporto (maT Soris ruseTTan damakavSi-
rebeli magistraluri gazsadeni) infrastruq-
tura seriozuli Semakavebeli faqtoria separa-
tizmisa da saqarTvelos sawinaaRmdego politi-
kuri gadawyvetilebebis SesaZlo miRebis Sem-
TxvevaSi, pirvel rigSi, ruseTis mxridan provo-
cirebuli qmedebebis mxardaWeris kuTxiT.
 soxumis aeroporti saqarTvelos mxaris mier
daketilia 1993 wlidan. is ar aris sertifici-
rebuli saqarTvelos saaviacio xelisuflebis
mier. amasTan, samoqalaqo aviaciis saerTaSo-
riso organizacia (ICAO) afxazeTs saqarTve-
los Semadgenel nawilad aRiarebs. amdenad,
soxumis aeroportidan saerTaSoriso frenebi
ver ganxorcieldeba, radgan amisTvis afxa-
zeTs sWirdeba saqarTvelos nebarTva. soxumis
aeroportSi frenebs ver ganaxorcieleben yo-
fili sabWoTa kavSiris SemadgenlobaSi Semava-
li qveynebic. rusebi cdiloben, rom rac SeiZ-
leba meti turisti moizidon afxazeTSi. krem-
lisTvis gansakuTrebuli mniSvnelobis ori mi-
marTuleba darCa - yirimi da afxazeTi. Sesaba-
misad, saqarTvelosTan frenebis akrZalvis ga-
mo unda, rom es turistebi gadaanawilos yi-
rimsa da afxazeTSi.
 afxazeTSi arsebobs ambiciuri gegmebi, rom qve-
yana gadaiqces mTavar satransporto kerad ev-
ropasa da azias Soris. aq arsebobs satranzito
sarkinigzo gza rostovi - soxumi - erevnis mi-
marTulebiT, axla is moqmedebs mxolod soxu-
mamde. afxazeTSi sul sami navsadguria, ruseTis
222
samxedro gemebis momsaxurebis mizniT erTi nav-
sadguri aSendeba oCamCireSi. afxazeTSi mdeba-
reobs ori aeroporti, romelTagan gudauTaSi
ganTavsebuli samxedro aeroporti aRWurvilia
4-kilometriani asafreni bilikiT, romelsac Se-
uZlia miiRos farTo tanis TviTmfrinavi, rom-
lis tevadoba 200 tonamdea. afxazeTis sat-
ransporto xelmisawvdomoba mTavari problemaa,
romelic mis ganviTarebas aferxebs.
 okupirebuli afxazeTis teritoriaze rusuli
bankisa da afxazeTis erovnuli bankis Tanam-
Sromloba farTovdeba. afxazeTSi sagadasaxado
saSualeba rusuli rublia. qveynis mTliani sa-
banko aqtivebis daaxloebiT meoTxedi kon-
centrirebulia sam safinanso da sakredito or-
ganizaciaSi.
 separatistuli reJimisa da saokupacio Zalis
mier afxazeTis bunebrivi simdidreebis mimarT
araracionaluri, momxmarebluri damokidebu-
lebisa da garemos dabinZurebis procesebis mi-
marT uyuradRebobis Sedegad, okupirebul te-
ritoriaze wlebis ganmavlobaSi sagangaSo eko-
logiuri viTareba yalibdeba.
 garda inertuli masalebis mopovebisa, afxaze-
Tis unikalur bunebas did zians ayenebs xetyis
ukanonod da daugegmavad gaCexa, daculi teri-
toriebis Sesaxeb kanonis ugulebelyofa. es
procesi jer kidev afxazeTSi e.w. `mSvidobismyo-
felebis~ yofnis droidan daiwyo, romlebic
mfarvelobas uwevdnen da xels uwyobdnen adgi-
lobriv kriminalebs afxazeTis bunebrivi re-
sursebis gaCanagebasa da regionis farglebs ga-
reT gatanaSi.
223
 saqarTvelos kontrolirebad teritoriaze am
saSiSi nivTierebebis gadmotanis SemTxvevebi
2008 wlis Semdegac dafiqsirda, mas Semdeg, rac,
afxazuri mxaris mtkicebiT, ruseTma radioaqti-
uri masalebis samarxebi Tavis teritoriaze ga-
daitana da maTi utilizacia moaxdina. okupire-
bul afxazeTSi arsebul sagangaSo ekologiuri
situaciasTan dakavSirebiT moyvanili faqtebi
da masalebi ZiriTadad Ria wyaroebidan da eq-
spertebis gamosvlebidan aris aRebuli. imis ga-
mo, rom dReisaTvis okupirebuli teritoriidan
adre moqmedi yvela saerTaSoriso organizacia
gawveulia da maTi warmomadgenlebi iq Sesvlas
ver axerxeben, TavisTavad, kontrolisa da moni-
toringis meqanizmic ar arsebobs.
 socialur-ekonomikuri arastabiluroba, ko-
rufcia, nepotizmi, kriminali negatiurad ze-
moqmedebs ekonomikur zrdaze. es obieqturi mi-
zezebi, dsT-s zogierTi qveynis mier me-20 sauku-
nis 90-iani wlebis Sua xanebSi gamocxadebul eko-
nomikur sanqciebTan erTad, iyo ekonomikuri
ganviTarebis warumatebeli saxelmwifo ekono-
mikuri politikis, afxazeTSi erovnuli ekonomi-
kisa da mewarmeobisTvis ganviTarebis damabrko-
lebeli faqtorebi.
 afxazeTSi politikur partiebs, moZraobebsa da
sazogadoebis sxva socialur jgufebs aqvT gan-
sxvavebuli mosazrebebi ekonomikuri ganviTare-
bis Sesaxeb. amasTan, okupantis politikuri ze-
woliT, dominirebs mosazreba, rom afxazeTis
ekonomika ver ganviTardeba efeqtianad ruseTis
ekonomikuri sistemebis biznes-subieqtebis far-
TomasStabiani monawileobis gareSe. saerTaSo-
224
riso samarTlis normebis uxeSi darRveviT ruse-
Tis mier afxazeTis saerTaSoriso aRiarebam 2008
wels Seqmna xelsayreli pirobebi misi ekonomi-
kuri aneqsiisTvis.
 rusuli propagandistuli manqana investiciebs
afxazeTSi warmoaCens, rogorc teqnikuri da
ekonomikuri progresis daCqarebis, sawarmoo da
socialuri infrastruqturis modernizaciis,
ekonomikis realur seqtorSi axali teqnologi-
ebis danergvis da warmoebis organizebasa da
marTvaSi inovaciuri meTodebis aTvisebis Ziri-
Tad faqtors, rac, Tavis mxriv, xels uwyobs ad-
gilobrivi mewarmeebis sagareo-ekonomikuri
saqmianobis amoqmedebas da aqtivobas ucxour
bazrebze. sinamdvileSi ki ruseTis politika
orientirebulia saqarTvelos am regionis eko-
nomikur dakabalebaze. afxazebs aCveven im mo-
sazrebas, rom ruseTis gareSe maT ganviTarebis
perspeqtiva ar gaaCniaT, am mizniT ruseTis mier
mimdinareobs afxazeTis politikuri elitis in-
tensiuri mosyidvis procesi. rusuli investici-
ebi pirdapir Tu iribad ileqeba separatistuli
liderebis jibeebSi, mosaxleoba ki kvlavindebu-
rad ukidures gaWirvebaSi imyofeba.
 afxazeTis yvelaze didi sagareo savaWro par-
tnioria okupanti ruseTi, romlis wili mTlian
brunvaSi 70% -ze metia. Semdeg modis TurqeTi
da somxeTi.
 afxazeTSi, faqtobrivad, Camoyalibda krimina-
luri ekonomika, romelic awyobs imperialistur
ruseTs, romlis ZiriTad mizans Seadgens afxazi
mosaxleobis gaRaribeba da misi sruli ekonomi-
kuri, politikuri da fsiqologiuri damorCi-
225
leba, misi loialobis mopoveba ara sakuTari,
TviTkmari ekonomikuri sistemis formirebiT,
aramed ruseTis ekonomikuri ineqciebis xarjze,
romlebic kriminaluri bunebisaa da ruseTis mi-
er gamoiyeneba, rogorc afxazebze politikuri
zewolis instrumenti. mizani erTia: ruseTs
surs afxazeTis mosaxleobis gaRaribeba, misi
ekonomikuri eqspansia politikuri elitis mos-
yidvis gziT, adgilobrivi mosaxleobis mxsnelis
rolis TamaSi.
 saqarTvelos teritoriaze arsebuli separatis-
tuli regionebi, romelTa arseboba warmoad-
genda politikuri konfliqtebis Sedegs, sadac
sruliad ignorirebuli iyo da aris mkvidri mo-
saxleobis udidesi nawilis kanonieri interese-
bi, sadac saSiS masStabebs aRwevs kontrabanda,
aqtiurad mimdinareobs ukanono SeiaraRebuli
formirebebis momzadeba da iaraRiT vaWroba,
romelTa geografiuli mdebareoba da daucveli
sazRvrebi, ruseTis xelisuflebis mierve tero-
rizmis epicentrad aRiarebul Crdilo kavkasi-
asTan erTad warmoadgenen gansakuTrebuli sa-
SiSroebis zonebs, sadac praqtikulad daubrko-
leblad gadaadgildebian kriminalebi, imyofe-
bian Rrma ekonomikuri stagnaciis pirobebSi;
 ukanono xelisuflebas xelisuflebaSi sakuTa-
ri yofnis vadis gasaxangrZlivleblad (maT So-
ris SeiaraRebuli formirebebis uzrunvelyofi-
saTvis) esaWiroeba soliduri saxsrebi;
 fsevdoerovnuli bankebisa da ekonomikuri sfe-
ros mareglamentirebeli araqmediTi da ukon-
trolo saqmianobis interesebisadmi daqvemdeba-
rebuli kanonmdeblobisa da miRebuli dadgeni-
226
lebebis pirobebSi praqtikulad ver uzrunvel-
yofs ekonomikur aRmavlobas;
 e. w. afxazeTis bankebi funqcionireben saqarTve-
los erovnuli bankis mier gacemuli licenzie-
bis gareSe, ar emorCilebian saqarTvelos saka-
nonmdeblo aqtebiT dadgenil principebs, maT
Soris fulis gaTeTrebisa da terorizmis dafi-
nansebis aRkveTis sakiTxebTan dakavSirebul sa-
erTaSoriso normebs da, aqedan gamomdinare,
arakanonier samewarmeo struqturebs warmoad-
genen;
 regionSi moqmedi fuladi gzavnilebis aralegi-
timuri sistema praqtikulad gamoricxavs fu-
lis gaTeTrebisa da terorizmis dafinansebis
winaaRmdeg mimarTul RonisZiebaTa gatarebis
SesaZleblobas, riTac regions metad mim-
zidvels xdis kriminaluri samyaros warmomad-
genlebisaTvis fulis gaTeTrebisa da teroriz-
mis dafinansebisaTvis;
 afxazeTis regioni fulis gaTeTrebis saerTaSo-
riso derefnad SeiZleba iqnes gamoyenebuli im
pirebisa da kriminaluri dajgufebebis mier,
romlebsac ukanono Semosavlis legalizaciis
winaaRmdeg saerTaSoriso TanamSromlobis mona-
wile sxva qveynebsa da teritoriebze mniSvnelo-
vani problemebi SeeqmnebodaT aRniSnuli qmede-
bis ganxorcielebis procesSi;
 saqarTvelos kanonieri xelisuflebis mier ara-
kontrolirebadi afxazeTis regionSi Seqmnili
situacia udides saSiSroebas qmnis ukanono Se-
mosavlebis legalizaciisa da terorizmis dafi-
nansebis TvalsazrisiT.
227
gamoyenebuli literatura da
internet-resursebi
1. àfxazeTi cifrebSi`. afxazeTis respublikis sa-

xelmwifo statistikis departamenti. soxumi, 2019.
http://ugsra.org/abkhaziya-v-tsifrakh/2018-
god.phphttp://ugsra.org/abkhaziya-v-tsifrakh/2018-god.php
2. afxazeTis avtonomiuri respublikis finansTa da
ekonomikis saministros geologiisa da mineraluri re-
sursebis saagento. àfxazeTis Savi zRvis sanapiro zo-
lis geoekologiuri mdgomareoba da masze antropoge-
nuli zemoqmedebis Sedegebis analizi~. Tb., 2019
3. afxazeTis mTavrobis aparatis politikuri analizisa
da kvlevebis sammarTvelos masalebi. http://abkhazia.gov.ge/-
uploads/analytic/15543618941088799851.pdf
4. n. bJania àfxazTa ekonomikisa da kulturis isto-
riidan.~ soxumi 1984.
5. История Абхазской АССР (1917 - 1937). Сухум, 1983. 390 с.
6. Кривенюк А. Экономики Абхазии не будет без кардиналь-
ных изменений https://eadaily.com/ru/news/2019/04/06/anton-
krivenyuk-ekonomiki-abhazii-ne-budet-bez-kardinalnyh-
izmeneniy
7. Лакоба С. Крилилис дни в Сухум-Кале. 1988.
8. Очерки истории Абхазской АССР, ч. I. Сухум, 1960.311 с.
9. Стратегия социально-экономического развития Республи-
ки Абхазия до 2025 г. Сухуми, 2015. _ С. 188-192.
http://ru.abkhaziastrategic.org/wp-
content/uploads/2015/12/Strategia-Abkhazia-2025.pdf http://iep-
ana.org/2019/11/19/%D0%
228
10. Плюс на минус: внешняя торговля Абхазии в 2019 году
https://sputnik-
abkhazia.ru/infographics/20200310/1029610168/Plyus-na-minus-
vneshnyaya-torgovlya-Abkhazii-v-2019-godu.html
11. Путин В. Послание Федеральному Собранию Российской
Федерации. 10 мая 2006 года. Москва, Крeмль, Мраморный
зал. http://president.
Kremlin.ru/text/appears/2006/05/105546.shtml.
12. Управление государственной статистики Республики
Абхазия 2019. https://ugsra.org/ofitsialnaya-statistika.php?
13. Шалашаа З. Инвестиции — основа экономической
интеграции
14. Абхазии и России Вестник РУДН. Серия: Экономика 2018 Vol.
26 No. 3 429—438
15. Фейзба Я.Р., Шамба О.Б. Национальная экономика
Абхазии. Сухум, 2002. 290 с.
16. ЦИАГ, Ф. 1874. оп. 1, д. 4. лл 1-7 об.
17. https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%90%E1%83%A4%E
1%83%AE%E1%83%90%E1%83%96%E1%83%94%E1%83%9
7%E1%83%98?veaction=edit&section=6
18. http://abkhazinform.com/tochka-zreniya/item/8448-
abkhaziya-segodnya-chto-delat-chast-vi-ekonomika
19. http://www.perspektivy.info/osobaya_tema/iuzhnaya_osetiya/
ekonomicheskoje_polozhenije_abkhazii_i_juzhnoj_osetii_2009-
11-17.htm
20. http://www.kavkazoved.info/news/2013/11/20/ekonomika-
abhazii-sostojanie-i-vozmozhnosti-razvitija.html
229
21. https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%9B%E1%83%A3%E
1%83%B0%E1%83%90%E1%83%AF%E1%83%98%E1%83%
A0%E1%83%9D%E1%83%91%E1%83%90
22. http://presidentofabkhazia.org/respublika_abkhazia/economy/
23. https://eadaily.com/ru/news/2017/10/02/chast-zatrat-inter-
rao-na-elektrichestvo-dlya-abhazii-mogut-kompensirovat
24. https://eadaily.com/ru/news/2017/10/26/energopotreblenie-
abhazii-rastet-ezhegodno-na-9-prognoziruyutsya-pereboi
25. https://eadaily.com/ru/news/2017/10/30/rossii-mozhet-ne-
hvatit-elektroenergii-i-dlya-kryma-i-dlya-abhazii-ekspert
26. https://data.worldbank.org/indicator/EG.USE.ELEC.KH.PC
27. https://eadaily.com/ru/news/2017/10/30/rossii-mozhet-ne-
hvatit-elektroenergii-i-dlya-kryma-i-dlya-abhazii-ekspert
28. https://forbes.ge/news/392/afxazeTze-gamavali-rkinigzis-
SesaZlo-amoqmedebis-Sesaxeb
29. http://presidentofabkhazia.org/respublika_abkhazia/economy/
?print=Y
30. http://sevastopol.press/2018/06/11/v-krym-vezut-scheben-iz-
abhazii/ https://crimea.kz/329422-V-Krym-vezut-sheben-iz-
Abhazii.html
31. https://sputnik-
abkhazia.ru/Abkhazia/20180618/1024246722/abxaziya-otpravit-
morem-v-krym- novyj-gruz-shhebnya.html
32. Abkhaz auto.ru
33. Abkhazia inform
34. http://greenalt.org/old/index_next.php?filename=ge_16_11_20
09_07_12_32.new&pathm=webmill/d
ata/news/inmedia_archive/&lng=ge_&more=1&c=inmedia_archive
230
35. https://jamnews.net/%E1%83%90%E1%83%A4%E1%83%A
E%E1%83%90%E1%83%96%E1%83
36. https://www.radiotavisupleba.ge/a/1541900.html
https://www.radiotavisupleba.ge/a/1543176.html
37. https://old.civil.ge/geo/article.php?id=14409
38. http://saqinform.ge/news/6713/saqarTvelo+da+ashsh+sazRvris
+dacvis+gasaumhobeseblad+Tanamsh romlobas+agrZeleben+.html
39. http://expertclub.ge/portal/cnid 4521/alias Expertclub/lang ka-
GE/tabid 2546/default.aspx
40. http://www.accentnews.ge/ge/news/details/67042
41. https://sputnik-
abkhazia.ru/interview/20191025/1028682337/Ugroza-
natsionalnoy-bezopasnosti-TsSI-otsenil-sostoyanie-ekonomiki-
Abkhazii.html
42. https://www.youtube.com/watch?v=3dL3MRiH6Aw&feature=
share&fbclid=IwAR1E_a1-WpIazyqK1b9V2uICYlxMxZ6WiW-
A3edJFBbf9QaGuok_5G6_S5Iw
231
proeqtSi monawile avtorebis Sesaxeb
ekonomikis mecnierebaTa doqtori,

Tsu-s profesori
Teimuraz Sengelia
2005 wlidan _ iv.

javaxiSvilis saxelobis
Tbilisis saxelmwifo
universitetis `saerTa-
Soriso biznesis~ kaTed-
ris gamge, sruli profe-
sori. 2018 wlidan arCe-
ulia iv. javaxiSvilis
saxelobis Tbilisis sa-
xelmwifo universitetis akademiuri sabWos wevrad.
2006-2012 wlebSi _ saqarTvelos parlamentis mier
arCeulia saqarTvelos erovnuli bankis sabWos wevrad.
2012 wlidan saqarTvelos finansTa ministris
mrCevelTa sabWos wevria.
1993-2005 wlebSi _ saqarTvelos ekonomikis saminis-
tros, ekonomikuri da socialuri problemebis institu-
tis samecniero-kvleviTi centris xelmZRvaneli.
2004-2005 wlebi _ finansTa saministros, finanse-
bis samecniero-kvleviTi institutis wamyvani mecnier-
TanamSromeli.
1993-2005 wlebi _ soxumis saxelmwifo universi-
tetis ekonomikisa da biznesis fakultetis dekani, me-
warmeobis ekonomikisa da marTvis kaTedris gamge.
1999-2002 wlebSi _ ekonomikuri mecnierebis dar-
gSi miRwevebisaTvis daeniSna saqarTvelos preziden-
tis I xarisxis stipendia.
2015-2018 wlebSi arCeulia biznesisa da ekonomikis
saerTaSoriso akademiis (romi, italia), menejmentis sa-
232
erTaSoriso akademiis (aSS-i), saerTaSoriso biznesis aka-
demiis (aSS) wevrad, 2009 wlidan saqarTvelos ekonomi-
kur, biznesis mecnierebaTa akademiebis namdvil wevrad.
aqtiuri samecniero-pedagogiuri miRwevebisaTvis
dajildovebulia: 2002 wels `Rirsebis medliT~, 2018
wels akademikos p.guguSvilis medliT.
1986 wels daicva sakandidato, 1998 wels — sadoq-
toro disertaciebi. 1999 wels iv. javaxiSvilis saxe-
lobis Tbilisis saxelmwifo universitetis didma sab-
Wom airCia profesorad, 2005 wlidan amave universite-
tis sruli profesoria.
profesorma Teimuraz Sengeliam staJireba gaiara
aSS-Si, avstriaSi, SveicariaSi, CexeTsa da holandiaSi.
samecniero moxsenebebi gakeTebuli aqvs venis, barse-
lonas, amsterdamis, romis, parizis, niu-iorkis, stam-
bulis, praRis, Teiranis, Jenevis, budapeStis, briuse-
lis, berlinis da sxva universitetebsa da samecniero
centrebSi.
Jurnalebis èkonomikis~, àxali ekonomistis~,
èkonomikisa da biznesis~, `biznesisa da kanonmdeblo-
bis~, èkonomistis~, `Tsu universitetis~, `gadasaxade-
bisa da sagadasaxado saqmis~, `kavkasia: garemo da sazo-
gadoebis~, ìnteleqtis~, `Global World“ -is saredaqcio
sabWoebis wevria.
misi kvlevis sferoebia: globalizaciis, biznesis
organizaciisa da marTvis, saerTaSoriso, globaluri
biznesis, saerTaSoriso marketingis, inovaciaTa soci-
alur-ekonomikuri efeqtianobis problemebi.
aris 160 -ze meti samecniero naSromis, maT Soris,
7 monografiisa da 14 saxelmZRvanelos avtori qar-
Tul, inglisur, polonur, ukrainul da rusul enebze.
233
biznesis administrirebis doqtori,
Tsu-s mowveuli profesori
bondo gasviani
2019 wlidan - iv. javaxiSvi-

lis saxelobis Tbilisis saxel-
mwifo universitetis `saerTa-
Soriso biznesis~ kaTedris mow-
veuli leqtori.
2019 wlidan — ilias saxel-
mwifo universitetis biznesis,
teqnologiisa da ganaTlebis
fakultetis mowveuli leqto-
ri.
2020 wlidan — ssip Tbili-
sis transportisa da urbanuli
ganviTarebis saagentos administraciuli samsaxuris
ufrosi.
2019-2020 wlebi afxazeTis a/r finansTa da dar-
gobrivi ekonomikis ministris moadgile.
2014-2019 wlebSi saxelmwifo auditis samsaxurSi
muSaobda sxvadasxva Tanamdebobzebze (auditor-asis-
tenti, ufrosi auditori, wamyvani auditori).
2010 — 2013 wlebSi Sps `saqarTvelos gaerTianebu-
li wyalmomaragebis kompaniaSi” muSaobda sxvadasxva
(maTSoris xelmZRvanel) Tanamdebobebze (specialisti,
ganyofilebis ufrosi, departamentis ufrosi).
2019 wels daicva sadoqtoro disertacia Temaze:
`saerTaSoriso biznesis samewarmeo struqturebis gan-
viTarebis ZiriTadi mimarTulebebi globalizaciis pi-
robebSi” da mieniWa biznesis administrirebis doqto-
ris akademiuri xarisxi.
234
misi kvlevis sferoebia: saerTaSoriso biznesi, sa-
erTaSoriso mewarmeoba, biznesis administrireba, sa-
erTaSoriso menejmenti, aRricxva- angariSgeba auditi.
aris 10 - mde samecniero naSromis, maT Soris, sta-
tiebis da saxelmZRvanelos avtori/Tanaavtori, qar-
Tul, inglisur da rusul enebze.
235
ekonomikis doqtori,
Tsu-s asocirebuli profesori
xaTuna beriSvili
2012 wlidan - iv. javaxiSvilis

saxelobis Tbilisis saxelmwifo
universitetis `saerTaSoriso biz-
nesis~ kaTedris asocirebuli pro-
fesori.
2009 - 2012 wlebi _ soxumis sa-
xelmwifo universitetis ekonomiki-
sa da biznesis fakultetis asocire-
buli profesori, saqarTvelos teq-
nikuri universitetis asocirebuli
profesori.
2006-2012 iv. javaxiSvilis saxelobis Tbilisis sa-
xelmwifo universitetis ekonomikisa da biznesis fa-
kultetis `saerTaSoriso biznesis~ kaTedris mowveu-
li maswavlebeli (kontraqtiT).
1997-2006 wlebi iv. javaxiSvilis saxelobis Tbili-
sis saxelmwifo universitetis komerciisa da marketin-
gis fakultetis, komerciis, sasaqonlo eqspertizisa
da turizmis biznesis mimarTulebis maswavlebeli.
2015-2018 wlebSi arCeulia biznesisa da ekonomikis
saerTaSoriso akademiis (romi, italia), saerTaSoriso
biznesis akademiis (aSS) wevrad, 2018 wlidan saqarTve-
los mecnierTa sabWos wevrad, 2009 wlidan saqarTve-
los biznesis mecnierebaTa akademiis akademikosad,
2008 wlidan saqarTvelos teqnologiur mecnierebaTa
akademiis akademikosad.
2008 wels daicva sadoqtoro disertacia da mie-
niWa ekonomikis doqtoris wodeba.
asocirebul profesors xaTuna beriSvils samec-
niero moxsenebebi gakeTebuli aqvs amsterdamis, barse-
236
lonas, venis, romis, parizis, niu-iorkis, harvardis,
stambulis, praRis, Teiranis, Jenevis, budapeStis, bri-
uselis, berlinis da sxva universitetebsa da samecnie-
ro centrebSi.
Jurnalebis àxali ekonomistis~, `biznes-inJine-
ringis~ da èkonomistis~ saredaqcio sabWoebis wevria.
misi kvlevis sferoebia: saerTaSoriso biznesis
marTvis, saerTaSoriso biznesis socialuri pasuxis-
mgeblobis, eleqtornuli biznesis, turizmis biznesis,
biznes-eTikis da biznesis organizaciis problemebi.
aris 120 -ze meti samecniero naSromis, maT Soris,
4 monografiisa da 5 saxelmZRvanelos avtori, aseve 12
saxelmZRvanelos Tanaavtori qarTul, inglisur, uk-
rainul, rusul, polonur enebze.
237
ekonomikis akademiuri doqtori,
Tsu-s asocirebuli profesori
lali xixaZe
2005 wlidan _ ivane javaxiS-

vilis saxelobis Tbilisis saxel-
mwifo universitetis ekonomikisa
da biznesis fakultetis `biznesis
organizaciisa da marTvis~kaTed-
ris asaocirebuli profesoria,
2019 wlidan akademiuri sabWos mi-
er arCeulia _ ivane javaxiSvilis
saxelobis Tbilisis saxelmwifo
universitetis ekonomikisa da biz-
nesis fakultetis `saerTaSoriso
biznesis~ kaTedris asocirebuli
profesorad.
2016-2018 wlebSi sulxan-saba orbelianis saxelo-
bis saswavlo universitetis biznesis administrirebisa
da turizmis fakultetis sruli profesoria.
2010-2016 wlebSi --saqarTvelos daviT aRmaSeneb-
lis saxelobis universitetis ekonomikisa da biznesis
fakultetis sruli profesoria.
1999 wels l.xixaZem daicva disertacia da saqar-
Tvelos swavlul eqspertTa sabWom mianiWa ekonomikis
mecnierebaTa kandidatis xarisxi. 2002 wels Tsu-s pro-
fesorTa sabWos gadawyvetilebiT mieniWa docentis sa-
mecniero-pedagogiuri wodeba msoflio ekonomikaSi.
1994-2005 wlebSi-ivane javaxiSvilis saxelobis Tbi-
lisis saxelmwifo universitetis saerTaSoriso biznesis
fakultetze `saerTaSoriso biznesisa da sagareo vaWro-
bis~ kaTedris docentis akademiur Tanamdebobazea.
238
l.xixaZem staJireba gaiara aSS-Si (niu-iorkis, niu-
jersisa da neSvilis StatSi), SveicariaSi(ciurixSi), ga-
moqveynebuli aqvs samecniero moxsenebebi kievSi, ki-
SinovSi, varSavaSi, praRaSi, aTensa da TesalonikSi.
Jurnalebis àxali ekonomistis~ da èkonomikisa
da finansebis~ saredaqcio sabWos wevria.
profesor l.xixaZis samecniero kvlevis sferoe-
bia: ekonomikuri da kulturuli globalizmis tenden-
ciebi, saerTaSoriso vaWrobis politika da samarTleb-
rivi regulireba, saerTaSoriso organizaciebis roli
globalizacis epoqaSi, kroskulturuli komunikacie-
bis gamowvevebi saerTaSoriso biznesSi, ganaxlebadi
energetikuli resursebis potencialis kvleva da Se-
faseba, sainvesticio politika da sxva.
gamoqveynebuli aqvs 70-ze meti samecniero naSro-
mi, 2 monografia, saleqcio kursebi, saxelmZRvaneloe-
bi qarTul, inglisur, ukrainul da rusul enebze.
239
gamomcemloba ùniversali~
Tbilisi, 0186, a. politkovskaias #4. : 5(99) 33 52 02, 5(99) 17 22 30
E-mail: universal505@ymail.com; gamomcemlobauniversali@gmail.com

Abxazetis Ekonomika

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Abxazetis Ekonomika

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

აფხაზეთის

© avtorTa koleqtivi, 2020

soxumis saxelmwifo universitetis

naSromi gamoica `afxazeTis mecnierTa mxardaWeris

1.1 afxazeTis ekonomikis formirebis

afxazeTi (afx. Аԥсны [afsnჷ]) saqarTvelos isto-

1.2 afxazeTis ekonomikis resursuli

geomorfologiurad afxazeTi ZiriTadad mTago-

1.3 afxazeTis ekonomika 1992-1993 wlebis

afxazeTze modioda yofili ssrk-s Cais daaxloe-

1.4. afxazeTis ekonomikuri istoriis narkvevebi

afxazeTs aqvs unikaluri klimati da buneba, rac

mecxoveleoba (an mesaqonleoba) yovelTvis ikaveb-

rZis produqtebis warmoeba

afxazeTSi rZis meurneobis mTavar produqtad iT-

mevenaxeoba albaT erTaderTi soflis meurneobis

XX saukunis 30-ian da 40-ian wlebSi saqarTvelos

sabWoTa periodSi, afxazeTis ekonomikaSi wamyvani

ekonomikis sferos reanimaciis mizniT SemuSave-

msubuqi, kvebis da gadamamuSavebeli sawarmoebi

afxazeTis msubuqi, kvebis da gadamamuSavebeli sa-

afxazeTSi navTobproduqtebis warmoeba da gazis

afxazeTis defaqto konstituciis mexuTe muxlSi

alternatiuli energiis wyaroebi

afxazeTis buneba da klimaturi pirobebi saSua-

transportis mTavari saxeoba afxazeTSi aris sa-

biujetis Semosavlis nawili emyareba mravalfe-

1.6 ruseTis federaciis roli afxazeTis

ruseTis federaciis mier afxazeTis okupirebis

okupirebuli afxazeTis socialur-ekonomikuri

2.1 afxazeTis mosaxleoba da SromiTi

istoriuli wyaroebiT, pirveli macxovreblebi sa-

cxrili #1. dasaqmebis dargobrivi struqtura

2018 wlis monacemebiT afxazeTis respublikaSi sa-

9,16 9,17 10,88 14,27 %

0,72 0,7 0,83 2,22 %

wyaro: Управление государственной статистики Республики Абхазия 2019

cxrili #4. afxazeTis da misi raionebis

qarTuli mosaxleobis iZulebiTi gadinebis miuxe-

tyvarCeli 16012 5013 31,3 % 10999 68,7 %

gali 30356 7605 25,0 % 22751 75,0 %

sul 240705 121255 50,4 % 119450 49,6 %

afxazeTis statistikis saxelmwifo departamen-

diagrama #1. afxazeTis mSp-s dinamika

afxazeTis saxelmwifo finansebi moicavs:

diagrama #2. afxazeTis respublikuri biujetis

2.3 afxazeTis ekonomikis dargobrivi

afxazeTis ekonomikis wamyvan seqtorebs Soris

diagrama #3. samomxmareblo saqonlis samrewvelo

afxazeTis samrewvelo seqtori erT-erTia im sami

afxazeTis ekonomikis erT-erTi yvelaze per-

afxazeTi tradiciulad agraruli mxarea. ruseT-

diagrama #4. sasoflo-sameurneo produqciis

mosaxleobisTvis fasiani momsaxurebis maCvenebe-

bolo wlebis ganmavlobaSi fasiani momsaxurebis

diagrama #5. afxazeTis mosaxleobisaTvis fasiani

mSeneblobas afxazeTis mSp-Si wamyvani adgili

afxazeTis respublikaSi transportis yvela Ziri-

rac Seexeba sarkinigzo transports, afxazeTis

afxazeTis respublikis oficialuri valuta af-

diagrama #7. Semosavlebi komunikaciebidan

1. satelefono kavSiri (xelmisawvdomia yvela rai-

2. fiWuri komunikacia (xelmisawvdomia respubli-