Moralność

Człowiek wobec zmiany klimatu

i… przyszłych pokoleń

Marzena Cypryańska-Nezlek
Centrum 4CAST

14.05.2022, Uniwersytet SWPS, wykład, Psychologia 1

…

Ten zestaw slajdów obejmuje tę część wykładu,

która obowiązuje na egzaminie.

***
Dodatkowo na końcu są linki do źródeł dot. podstawowej wiedzy na temat
zmiany klimatu, w tym zmiany klimatu jako problemu społecznego – to dla
osób zainteresowanych zmianą klimatu; nie obowiązuje na egzaminie

2
Zmiana klimatu – problem społeczny

Choć klimat rozumiany jako statystyczny stan atmosfery,

czyli uśredniony za dłuższy okres obraz pogody
(Kundzewicz, 2012), jest zjawiskiem z obszaru nauk
przyrodniczych,
problem zmiany klimatu jest również problemem
społecznym.

3
Zmiana klimatu – problem społeczny
• Działalność człowieka ma niewątpliwy wpływ na ocieplenie systemu klimatycznego
(uwalnianie dużych ilości gazów cieplarnianych do atmosfery będące skutkiem przede wszystkim spalania
paliw kopalnych w celach związanych z transportem oraz w celu wytwarzania energii elektrycznej i energii
cieplnej) (IPCC, 2013; 2018; 2021).

• Negatywne konsekwencje zmiany klimatu stanowią ogromne zagrożenie nie tylko dla
środowiska naturalnego, ale też dla instytucji społecznych i politycznych, gospodarki,
pokoju na świecie, zdrowia i wielu innych dziedzin życia (IPCC, 2018).

• Spowolnienie dalszego wzrostu temperatury Ziemi i łagodzenie zmiany klimatu wymaga

zdecydowanych działań wszystkich aktorów społecznej sceny. W przeciwnym razie już w
niedalekiej przyszłości nastąpią, w sposób nieunikniony, nieodwracalne i katastrofalne
szkody dla środowiska naturalnego i całej ludzkości (IPCC, 2013; 2018; 2022).
4
 Dlaczego ludzie nie reagują odpowiednio na to zagrożenie?

Niektórzy badacze wskazują na to, że ludzki system poznawczy

nie jest wystarczająco przygotowany na tego rodzaju zagrożenia
jak zmiana klimatu
Globalne
Abstrakcyjne
Oddalone w czasie i przestrzeni
Rozproszona odpowiedzialność

5
4CAST Center
Zmiana klimatu jako kwestia moralna

W ciągu ostatnich lat zmiana klimatu często przedstawiania jest

jako kwestia moralna,
która obejmuje rozważania na temat osobistej odpowiedzialności,
zarządzania Ziemią oraz postawy wobec innych osób (tych zwłaszcza, którzy
są szczególnie narażeni na negatywne skutki zmiany klimatu).

Klimat to…
• kwestia bezpieczeństwa narodowego,
• kwestia zdrowia publicznego i osobistego,
• kwestia dobrobytu gospodarczego
• kwestia ochrony środowiska

6
Moralność

„Moralność jest systemem wzajemnie powiązanych

wartości, norm, praktyk i instytucji społecznych
oraz tożsamości osobistych ukierunkowanych na
ograniczenie ludzkiego egoizmu i nakłonienie ludzi
do współpracy, bez której niemożliwe byłoby życie
społeczne”
(Haidt i Kesebir, 2010, za: Wojciszke, 2011, s. 225).

7
Moralność

„Prawdopodobnie zdolność do tworzenia systemów

moralnych jest biologicznie wykształconą adaptacją
o równie otwartym charakterze jak język. Każdy
zdrowy człowiek rodzi się ze zdolnością do
opanowania języka i moralności, choć to kultura, w
której następuje jego socjalizacja, decyduje o tym, jaki
konkretny język i moralność zostaną u niego
wykształcone”
(Wojciszke, 2011, s. 225).
8
Moralność jest zjawiskiem typowo ludzkim?

„Ludzie często postępują niemoralnie, a jednak

moralność jest zjawiskiem typowo ludzkim i tylko w
odniesieniu do człowieka pojęcie to ma sens”
(Wojciszke, 2011, s. 225)

9
Dwa filary moralności, Frans de Waal

Empatia, pocieszenie
Prospołeczność, wzajemność
Poczucie sprawiedliwości

https://www.ted.com/talks/frans_de_waal_moral_behavior_in_animals
10
Rozwój moralny według teorii Kohlberga
Teoria Kohlberga - teoria poznawczo-rozwojowa
albo model racjonalistyczny

Nawiązując do teorii Piageta Kohlberg uważał, że poziom rozwoju

moralnego zależy od poziomu rozwoju poznawczego, czyli od poziomu
myślenia logicznego i abstrakcyjnego.

W wyniku doświadczeń społecznych i rozwoju struktur poznawczych

człowiek przechodzi przez kolejne stadia
- od poziomu bardzo prostego i konkretnego do bardziej złożonego i
abstrakcyjnego.

11
Rozwój moralny według teorii Kohlberga

Trzy fazy rozwoju moralnego zgodnie z teorią Kohlberga:

• faza przedkonwencjonalna,
• faza konwencjonalna,
• faza postkowencjonalna.

12
Rozwój moralny według teorii Kohlberga
W fazie przedkonwencjonalnej,
• jest egocentryzm, czyli ważna jest tylko moja perspektywa i moja korzyść,

• BEZREFLEKSYJNE podporządkowanie normom MOTYWOWANE KARĄ (czyli nie robię czegoś bo

kara, a nie dlatego, że inni mogą mieć krzywdę)

W fazie konwencjonalnej
• ważne są normy i reguły społecznego (chcę być widziany jako dobry/przyzwoity
człowiek)

• jest akceptacja i respektowanie przyjętych norm współżycia społecznego oraz przepisów prawa;
ważne są intencje

13
Rozwój moralny według teorii Kohlberga
W fazie postkonwencjonalnej

• jest autonomia moralna – człowiek potrafi kierować się wewnętrznym systemem

wartości i etyki, niezależnie od tego co jest ustalone w normach społecznych

• Człowiek sam czuje zobowiązanie wobec własnych zasad moralnych, bez nacisków społecznych.

Kohlberg zakładał, że w ostatniej fazie rozwoju moralnego pojawia się świadomość

istnienia uniwersalnych zasad moralnych. Te zasady są niezależne od kultury, religii i są
ponadczasowe.

14
Kryteria oceny moralnej w modelu
Kohlberga
Uniwersalizm moralny Kohlberga można wyrazić w następujących
twierdzeniach:
• zasady moralne są uniwersalne i we wszystkich kulturach skupiają się na zasadach
sprawiedliwości

• Stadia rozwoju moralnego są zawsze takie same i następują w takiej samej

kolejności, niezależnie od kultury, czy klasy społecznej. Ludzie i kultury mogą różnić
się natomiast tym, jak szybko przechodzą przez kolejne fazy i do jakiej fazy
ostatecznie dochodzą.

15
Kryteria oceny moralnej w modelu Kohlberga
Dylematy moralne.
„Czy Heinz powinien ukraść drogie lekarstwo, aby uratować
umierającą żonę?”

- Analiza uzasadnień; na jakiej podstawie ludzie formułują oceny

moralne, jak rozumieją moralność

- Uzasadnienia odwołujące się do abstrakcyjnej zasady

sprawiedliwości są uznawane przejaw wyższego etapu rozwoju
moralnego niż innego typu uzasadnienia, jak strach przed karą czy
dotrzymanie zobowiązania.
16
Krytyka teorii Kohlberga
Krytyka
- Większość ludzi nie osiąga najwyższych stadiów rozwoju moralnego,
- Kobiety chętniej odwołujące się w swoich uzasadnieniach do empatii, gorzej wypadają
w tych testach niż mężczyźni.
- Carol Gilligan – zawężenie moralności do abstrakcyjnej zasady sprawiedliwości jest
nietrafne, dla wielu ludzi główną przesłanką ocen i zachowań i moralnych jest dobro
bądź krzywda innego człowieka (które liczą się bardziej niż jedynie zasady)
- Zasada sprawiedliwości i dobro jednostki są równoprawnymi kryteriami oceny
moralności *

* W kolejnych badaniach wykazano, że sprawiedliwość i krzywda nie są jedynymi kryteriami ocen moralnych

17
Dylemat wagonika (trolley problem)

Simon Baron-Cohen: Dzięki empatii (zdolności do przyjęcia

cudzej perspektywy i współodczuwania cudzych emocji)
możemy postrzegać innych podmiotowo – jako istoty
obdarzone umysłem i uczuciami, podobne do nas.

• Osoby empatyczne nie wyrządzają innym krzywdy –

ponieważ automatycznie współodczuwają cudze emocje (m.in.
ból, strach, przerażenie).

https://www.youtube.com/watch?v=yg16u_bzjPE

18
Dylemat wagonika – Green i in., 2001
Rola emocji w dylematach moralnych.
Przy rozważaniu dylematów osobistych (zepchnięcie z
kładki) w oceny moralne włączają się emocje i
wpływają na rodzaj decyzji.

Badania z wykorzystaniem fMRI (jedna z technik

neuroobrazowania mózgu) wykazały, że przy
rozważaniu dylematów osobistych jest silniejsza (niż
przy dylematach bezosobowych) aktywizacja
brzuszno-przyśrodkowej części kory przedczołowej
(czyli tych obszarów kory mózgowej, które zwykle są
aktywizowane przy przetwarzaniu informacji
nacechowanych silnie emocjonalnie).

19
https://science.sciencemag.org/content/293/5537/2105/tab-figures-data
Intuicjonistyczny model ocen moralnych, Haidt (2001),

Procesy automatyczne i kontrolowane w wydawaniu sądów moralnych

Przykładowy opis z cytowanych badań:

„Pewna rodzina bardzo troszczyła się o swojego psa. Niestety, jednego dnia pies uciekł
za ogrodzenie i zginął pod kołami samochodu. Wszyscy członkowie rodziny nigdy
wcześniej nie jedli mięsa z psa i wszyscy uznali, że to odpowiednia okazja, by go
spróbować. Ugotowali więc potrawę z psa i zjedli ją na kolację”.

• Osoby badane odpowiadały napytanie: „Czy postępowanie rodziny było

słuszne?”

20
Intuicjonistyczny model ocen moralnych, Haidt (2001),

Procesy automatyczne i kontrolowane w wydawaniu sądów moralnych

„Nie potrafię tego uzasadnić”;

• to uświadomienie sobie braku racjonalnych argumentów na rzecz danej opinii może
prowadzić do osłupienia moralnego.

21
Intuicjonistyczny model ocen moralnych, Haidt (2001),

Procesy automatyczne i kontrolowane w wydawaniu sądów moralnych

• Intuicje moralne – przeświadczenie, że coś jest dobre lub złe, przy czym to
przeświadczenie pojawia się bez poprzedzających je rozważań (czyli bez
rozumowań moralnych zakładanych w modelu Kohlberga)
• Automatyczne, natychmiastowe, nie wymagające myślenia

„oceny moralne w przeważającej części są rezultatem automatycznego, nie zaś

kontrolowanego, przetwarzania danych i opierają się na prostych odczuciach
dobra i zła”

22
Kody etyczne; fundamenty moralne Haidta
Istnieje przynajmniej pięć fundamentów moralnych:
• krzywda-troska,
• sprawiedliwość-oszustwo,
• lojalność-zdrada,
• autorytet-bunt,
• świętość-upodlenie

Z ich kombinacji tworzone są konkretne rodzaje moralności (matriksy moralne).

Możliwe że lista fundamentów moralnych powinna zostać rozszerzona o kilka

kolejnych (np. Haidt bierze pod uwagę m.in. fundamenty wolności/ucisku;
szczerości/fałszu; efektywności/marnotrawstwa; własności)

23
Liberalizm i konserwatyzm…
Jonathan Haidt

„The moral roots of liberals and conservatives”,

wykład na TED:
http://www.ted.com/talks/jonathan_haidt_on_the_moral_mind

24
 Zmiana klimatu i oceny moralne
Wyniki badań naukowych sugerują,
że ludzki system ocen moralnych
nie jest dobrze przygotowany do
zidentyfikowania zmiany klimatu
jako ważnego imperatywu
moralnego.

Zmiana klimatu nie generuje

silnych intuicji moralnych i nie
uzasadnia pilnej potrzeby działania
w sposób, w jaki robią to inne
imperatywy moralne.
Markowitz, E. M., & Shariff, A. F. (2012). Climate change and moral judgement. Nature Clim.
Change, 2(4), 243–247. https://doi.org/10.1038/nclimate1378
25
Zmiana klimatu i oceny moralne
Dlaczego zmiana klimatu stanowi
poważne wyzwanie dla systemu
oceny moralnej?

Jak strategie komunikacyjne

odpowiadają na te wyzwania?
(jak wzbudzać intuicje moralne)

Wzmocnienie moralnych intuicji

dotyczących zmiany klimatu
może motywować do większego
wsparcia dla działań i polityk
usprawniających.

26
Zmiana klimatu i oceny moralne

Abstrakcyjność i złożoność poznawcza (brak

intuicyjnych/automatycznych reakcji
emocjonalnych)
Brak winy - niezamierzone działania (brak
intencji szkodzenia)
Mechanizmy obronne związane z poczuciem
winy
Niepewność rodzi myślenie życzeniowe
Moralność plemienna
Odległy horyzont czasowy i odległe miejsca

27
Zmiana klimatu i oceny moralne

Komunikaty adresowane do istniejących wartości

moralnych
Straty vs korzyści dla przyszłych pokoleń (straty
ważą bardziej)
Marchewka i kijek (nadzieja, duma, wdzięczność
zamiast poczucia winy, wstydu i niepokoju)
Motywacja zewnętrzna vs wewnętrzna
Poszerzenie identyfikacji grupowej
Podkreślanie pozytywnych norm społecznych
(podatność na wpływ i aprobatę społeczną)

28
Moralny obowiązek
2019r.

magazyn „BioScience”

„Kryzys klimatyczny jest ściśle związany z nadmierną

„konsumpcją.

emisje gazów cieplarnianych”

Jeśli nie zajdą żadne systemowe zmiany, konsumpcja
będzie nadal rosła.

Kryzys klimatyczny jest ściśle związany z nadmierną

https://oko.press/11-tysiecy-naukowcow-ostrzega-przed-cierpieniem-nie-do-opisania-pisza-jak-uratowac-nasza-przyszlosc/?
utm_medium=Social&utm_source=Facebook&fbclid=IwAR2IPTKtcDPF3uTk4TZ0prXUvIUaJKJJbRbkYU3gDr6-LE_hyCBR_VRHlY8#Echobox=1573155380

https://climateemergencydeclaration.org/11258-scientists-warning-of-a-climate-emergency/ 29
Wartości
Wartości można rozumieć jako przekonania, które dotyczą pożądanych celów
(opisujących ostateczne stany rzeczy).
• Nie dotyczą jedynie konkretnych sytuacji, lecz zbioru różnych sytuacji.
• Wartości odnoszą się do pożądanych celów, do których dąży człowiek i w tym sensie
wartości są konstruktem motywacyjnym.
• Przekonania odnoszące się do wartości nie są (a przynajmniej nie muszą być) ani
neutralne, ani obiektywne - wywołują pozytywne lub negatywne emocje (wtedy głównie,
gdy są aktywizowane).
• Jeśli dla kogoś ważne są wartości środowiskowe, to różne sytuacje niezgodne z tymi
wartościami będą wywoływać emocje negatywne (np. smutek, złość,
zdenerwowanie). Również indywidualne zachowania niezgodne z wyznawanymi
wartościami mogą wywoływać dyskomfort, np. poczucie winy lub wstyd.

30
(Schwartz, 2005; Schwartz i Bilsky, 1987)
Zmiana klimatu – co warto przeczytać?
Na kolejnych slajdach są linki do rekomendowanych źródeł.
Polecam dla osób zainteresowanych problematyką zmiany klimatu
(nie obowiązuje na egzaminie)

31
 Zmiana klimatu – co warto przeczytać?
Polecam portal Nauka o klimacie
https://naukaoklimacie.pl/start/
Jak działa klimat
https://naukaoklimacie.pl/aktualnosci/jak-dziala-ziemski-klimat-255/

Polecam portal Nauka o klimacie

Jak działa
Źródła informacji.
klimat Co to jest IPCC i raporty IPCC? Krótko tutaj (materiał z sierpnia 2021, tuż przed ukazaniem się 1. części 6 Raportu IPCC); około 9-10 minut

Co wiemy z 1. części 6. Raportu IPCC? (ukazał się w sierpniu 2021); ciekawy wywiad z dr Aleksandrą Kardaś - polecam! Około 25 minut
https://www.euractiv.pl/section/energia-i-srodowisko/podcast/zmiany-klimatu-raport-ipcc-nauka-o-klimacie-aleksandra-kardas-globalne-ocieplenie/?
Źródła informacji
Podsumowanie z Raportu IPCC
https://naukaoklimacie.pl/aktualnosci/wprowadzenie-do-6-raportu-ipcc-490/
Źródła informacji. Co to jest IPCC i raporty IPCC? Krótko tutaj (materiał z sierpnia 2021, tuż przed ukazaniem się 1. części 6 Raportu IPCC); około 9-10 minut
Jak zatrzymać globalne ocieplenie? Trzecia część raportu IPCC (ukazał się 4 kwietnia 2022)
https://naukaoklimacie.pl/aktualnosci/jak-zatrzymac-globalne-ocieplenie-trzecia-czesc-raportu-ipcc/
Jak sobie z tym radzić, aby z jednej strony aktywnie przeciwdziałać zmianie klimatu, a z drugiej strony dbać o dobrostan psychiczny? – Magdalena
Budziszewska: Bezsilność a sprawczość (około 13 minut)
https://www.youtube.com/watch?v=T7aw8B2R1O4

32
KLIMATYCZNE ABC https://klimatyczneabc.uw.edu.pl/

33
KLIMATYCZNE ABC https://
klimatyczneabc.uw.edu.pl/

34