ROZDZIAŁ 15 – AGRESJA

 agresja – zachowanie, którego celem jest zadanie komuś cierpienia, wbrew woli tego kogoś,
 agresja wroga – agresja, której celem jest samo cierpienie ofiary (np. sadysta),
 agresja instrumentalna – agresja, w której cierpienie ofiary jest półśrodkiem do osiągnięcia
innego celu (np. rabunek).

15.1 Skąd się bierze zło: Teorie Agresji.

Agresja jako adaptacja:
1. Odrzucona koncepcja – Wczesna wersja poglądu (Karl Lorenz)

Agresja jest instynktem wzbudzanym przez pojawienie się pod wpływem wyzwalaczy (agresja
gromadzi się w człowieku, aż pojawia się potrzeba jej wyzwolenia) i hamowaniem przez
kontrwyzwalacze.

Czemu odrzucona? Nie ma badań, które potwierdzają kumulowanie się energii agresji + zachowanie
agresywne wcale agresji nie rozładowuje, a prowadzi do dalszej agresji.

2. Przyjęta koncepcja - Współczesne podejście ewolucjonistyczne

Agresja jest ewolucyjnie wykształcona, bo zwiększa szansę na reprodukcję - w ewolucyjnej

przeszłości naszego gatunku aż 80% kobiet i tylko 40% mężczyzn rozmnożyło się - mężczyźni są
zatem bardziej agresywni niż kobiety/

Syndrom młodego mężczyzny - mężczyźni są szczególnie agresywni w wieku 15-29 (w

szczególności jeśli chodzi o zabójstwa), czyli w okresie największej konkurencji na rynku
matrymonialnym.

Syndrom młodego mężczyzny narasta, kiedy facet jest bezrobotnym a spada przy posiadaniu stałej
partnerki.

Agresja jako skutek frustracji:

Teoria frustracji-agresji - każda agresja jest wynikiem frustracji, a każda frustracja rodzi tendencję
do agresji.

Niewielkie frustracje dodają się do siebie i wytwarzają w ten sposób reakcję o większej sile, niż
można wnioskować na podstawie frustracji wynikającej z sytuacji, która “przelewa czarę”.

Jeśli konsekwencją agresji jest kara, to możemy chcieć jej uniknąć, albo ją zmniejszyć na 2 sposoby:

- przemieszczenie agresji – skierowanie jej na inną osobą,

- zmiana postaci agresji - zastąpienie reakcją mniej zagrożoną karą,

Przemieszczona agresja jest tym większa, im:

1. Bardziej jej ofiara jest podobna do sprawcy frustracji,

2. Bardziej negatywnie postrzegamy ofiarę,
3. Mniejsza jest frustracja wywołana przez końcową ofiarę od frustracji początkowej (na tle
początkowo dużej frustracji ta wywołana przez ofiarę wydaje się na tle tej pierwszej łagodna).

Modyfikacje teorii frustracji-agresji:

1. Następstwem frustracji jest nie tylko agresja, ale też regresja (zdziecinnienie), fiksacja
(uporczywe powtarzanie czegoś, coś nie zaspokoi prawdziwego pragnienia), czy apatia, czy
wycofanie się lub redukcja napięcia bez zaradzenia problemowi (np. alkohol/narkotyki),
 2. Frustracja nasila agresję tylko jeśli jest ona arbitalna – zamierzona, ale nieuzasadniona.
3. Do wzbudzenia agresji, frustracji towarzyszyć muszą sygnały wywoławcze agresji (czynniki,
które mają dla nas związek z agresją) - w skrócie: agresja = frustracja + trigger.

efekt broni (Berkowitz & LePage, 1967):

Rozgniewani lub nierozgniewani na inną osobę zadają jej szoki elektryczne, podczas gdy obok
aparatu leża pistolet i rewolwer, albo rakiety tenisowe. Osoby rozgniewane zadawały silniejsze
szoki w obecności broni. Metaanaliza 31 badań pokazała, że efekt broni nie występuje, jeśli badani
zdają sobie sprawę, że przedmiotem eksperymentu jest zależność agresji od obecności broni.

Seks jest sygnałem wywoławczym agresji, ale agresja nie kojarzy się nam z seksem.

Frustracja i sygnały wywoławcze nasilają agresję, ale nie są konieczne do jej wystąpienia - czasami
agresja może być jedynie rezultatem naśladownictwa.

Agresja jako skutek uczenia się:

Uczenie się agresji następuje za pośrednictwem procesów warunkowania sprawczego i
modelowania.

Warunkowanie sprawcze – nagroda otrzymana za zachowanie agresywne zwiększa

prawdopodobieństwo wystąpienia jej w przyszłości - zarówno nagroda zewnętrzna (np. pieniądze),
czy wewnętrzna (np. wzrost samooceny).

Modelowanie – uczenie się na podstawie cudzych doświadczeń; w odniesieniu do agresji może mieć
3 skutki:

1. Nauka istnienia nowych wzorców agresywnych zachowań.

2. Nauka przeprowadzenia analogicznych reakcji (jak już je znamy).
3. Osłabienie hamowania zachowań agresywnych.

Ważny przykład - badanie z lalką Bobo Doll.

Nagrody/Kary, których doświadcza model, wywierają taki sam wpływ jak nagrody/kary wobec
obserwatora, bo:

1. Skutki cudzych działań kształtują oczekiwania co do tego, czy spotkają się z nagrodą, czy
karą.
2. Empatyzowanie z modelem - pośrednio występuje tu warunkowanie sprawcze.

Ogólny model agresji:

Anderson & Bushman (2002). Model ten zakłada 2 klasy wyznaczników agresji – osobiste i
sytuacyjne, które kształtują wewnętrzne stan podmiotu i decydują o tym, czy do zachowania
agresywnego dojdzie, czy nie.

Istotą wewnętrznego stanu podmiotu są wzajemnie oddziałujące procesy:

1. poznawcze – interpretacja zachowań (jako agresywne, bądź nie),

2. afektywne – gniew i stres,
3. pobudzenie (fizjologiczne) - nasila wszelkie reakcje.
15.2 Indywidualne wyznaczniki agresji.
Agresywność jako cecha:
 Silne różnice pod względem agresywności pojawiają się w 3 r.ż i od wtedy się utrzymują
(przynajmniej u mężczyzn).
 Agresywność jest w ponad 50% uwarunkowana genetycznie.
 Z czynników środowiskowych wpływających na agresję kluczowy jest wpływ grupy
rówieśniczej, a wpływ rodziny jest niewielki.
 Najważniejszym czynnikiem odpowiedzialnym za stałe podwyższenie skłonności do agresji
jest wrogi wzorzec atrybucji - zakładanie złych intencji w sytuacjach dwuznacznych.
wrogi wzorzec atrybucji wzrost pobudzenia & doświadczanie negatywnych emocji wzmożona agresja

Cechy osobowości:
Dwie, silnie dodatnio skorelowane ze sobą cechy osobowości związane z agresją:

- agresywność - skłonność do popadania w agresję,

- drażliwość - nadmierna wrażliwość na prowokację,

Kolejne 2 cechy (Wielka Piątka):

- neurotyczność (skorelowana dodatnio),

- ugodowość (skorelowana ujemnie),

Kolejne 6 cech:

- gniewność - skłonność do gniewu,

- ogólna podatność emocjonalna (nadwrażliwość),
- ruminacja - skłonność do “zalegania” emocji negatywnych,
- osobowość typu A - stała tendencja do niskiego poczucia własnej wartości, która po
pierwsze prowadzi do drażliwości, niecierpliwości oraz łatwości popadania w gniew, a po
drugie do ciągłych prób udowadniania własnej wartości,
- impulsywność - mała zdolność do kontrolowania się,
- narcyzm,

Płeć:
 Wszędzie na świecie mężczyźni są bardziej agresywni od kobiet, różnica ta rośnie wraz ze
szkodliwością agresji.
 Skąd tak duża różnica płci? - adaptacja biologiczna (rywalizacja na rynku matrymonialnym).
 Zjawisko agress to impress – agresja młodych mężczyzn rośnie w wypadku zaktywizowania
motywów heteroseksualnych, ale wyłącznie wtedy, gdy świadkami ich zachowania są inni
młodzi mężczyźni.
 Zróżnicowanie agresji w zależności od kraju (np. Polska – mniej agresji, Rosja - więcej)
można wytłumaczyć tym, że agresja jest zachowaniem bardzo ryzykownym, którego ludzie
dopuszczają się tym rzadziej, im więcej mają do stracenia.
15.3 Sytuacyjne wyznaczniki agresji.
Prowokacja:
Prowokacja wywołuje agresję, bo:

1. wywołuje gniew i cierpienie, które dają się pozbyć za pośrednictwem agresji,

2. wzbudza pragnienie rewanżu,
3. podważa dobre mniemanie i reputację.

Sposób reagowania na prowokację jest silnie uwarunkowany kulturowo, np. kultura honoru – nawet
drobne utarczki stają się polem walki o prestiż i reputację. Kultura taka wskazuje agresję jako
właściwą reakcję za zniewagę (np. w stanach południowych USA – badanie Cohen et al. 1996).

Badania wskazały, że podstawą kultury honoru jest:

- (podstawą społeczną) zróżnicowanie statusu społecznego,

- (podstawą psychologiczną) kompensacja niskiego statusu agresją w obliczu prowokacji.

niski status wyczulenie na obrazę wyższa skłonność do agresji

Pobudzenie emocjonalne:
Wzrost pobudzenia emocjonalnego wzmaga agresję co najmniej z dwóch powodów:

1. pobudzenie nasila oddziaływanie prowokacji,

2. silne pobudzenie osłabia poznawczą kontrolę.

Teoria przesunięcia pobudzenia zakłada, że pochodzące z różnych źródeł pobudzenie emocjonalne

sumuje się w organizmie, i zwykle przypisywane jest w całości jednemu tylko czynnikowi.

Kiedy prowokacja występuje w momencie, gdy poddany człowiek przeżywa jeszcze jakieś “stare”
pobudzenie, sumuje się ono z pobudzeniem nią wywołanym. W rezultacie aktualna prowokacja jest
odbierana jako silniejsza, co prowadzi do wzrostu gniewu i agresji.

Znane prawo Yerkesa-Dodsona orzeka krzywoliniowy związek między wielkością pobudzenia a

sprawnością działania. Początkowy wzrost pobudzenia wywołuje przyrost, dalszy zaś - powoduje
spadek sprawności działania.

Poznawcza kontrola reakcji załamuje się przy wystarczająco silnym pobudzeniu, przy czym załamuje
się wolniej, jeśli zachowania je hamujące są nie tylko świadome, ale też zautomatyzowane.

Co pomaga przeciwdziałać agresji w zależności od siły pobudzenia:

1. procesy poznawcze (samoświadomość),

2. automatyzmy (nieświadomość poza czynnikiem pobudzenia),
3. nic (kiedy pobudzenie przejmuje kontrolę nad całym systemem).

Ciepło wzmaga agresję, do pewnego stopnia. Hipoteza ucieczki od negatywnych emocji zakłada,
że wzrost temperatury pociąga za sobą negatywne emocje, których jednostka pozbywa się albo za
pośrednictwem agresji, albo przez wycofanie z nieprzyjemnej sytuacji (gdy temperatura jest zbyt
wysoka – ok. 30 stopni C).

Temperatura jest czynnikiem w tle, osoba dokonująca aktu agresji przypisze całość przeżywanego
pobudzenia ofierze.
Przemoc w mass mediach:
Oglądanie przemocy w mass mediach wzmaga agresję, a hamuje zachowania prospołeczne -
modelowanie + karmienie emocji agresji (wzrost pobudzenia fizjologicznego). Jednakże siła tych
efektów jest stosunkowo niewielka.

Normy i oczekiwania społeczne.:

 Wiele ideologii prowadzi do dehumanizacji ofiar (“niewierni”, “podludzie”).
 Normy “za” agresją ją wzmagają, a “przeciw” - osłabiają. Wpływ norm na postępowanie wiąże
się zwykle z dwoma czynnikami: zewnętrznym i wewnętrznym - postępowanie zgodnie z
normami przynosi aprobatę społeczeństwa i samonagradzanie się, a niezgodnie -
dezaprobatę i samopotępienie.
 Silne wyznawanie normy nieagresji hamuje agresją głównie bądź jedynie w warunkach
autokoncentracji.
 Nawoływanie do przemocy nasila agresję bardziej, jeśli jest opatrzone boską sankcją (wpływ
ten, choć w nieco łagodniejszym stopniu, dotyczy też osób niewierzących).

Alkohol:
Dlaczego alkohol nasila agresję?

1. krótkowzroczność alkoholowa – alkohol zawęża pole uwagi do najbardziej wyrazistych

bodźców w danej sytuacji (a bodźce związane z agresją są bardzo wyraziste).

Co więcej, ludzie pod wpływem alkoholu postrzegają słabą prowokację znacznie mocniej niż trzeźwi,
a mocną prowokację podobnie.

Jeżeli chcemy poskromić agresję pijanego, to powinniśmy odwrócić jego uwagę od prowokacji, ale za
pomocą dystraktora mało skomplikowanego.

2. alkohol osłabia strach, który u trzeźwych osób hamuje agresję.

Najsilniejszy syt. wyznacznik agresji – prowokacja i pobudzenie emocjonalne, najsłabszy - mass

media.

15.3 Kontrola agresji.

Katharsis, czyli oczyszczanie:
1. Katharsis właściwa - rozładowanie pobudzenia aktem agresji.
2. Katharsis pomocnicza - rozładowanie pobudzenia dzięki wykonywaniu innego działania niż
agresja, które to pobudzenie obniża - np. aktywność fizyczna.
3. Katharsis zastępcza - rozładowanie rodzącego agresję pobudzenia przez empatię
(obserwacja rozładowania agresji przez kogoś innego).

Czy Katharsis działa?

1. tak, ale:
a. tylko jeśli agresji użyjemy na osobie, która pobudzenie wywołała,
 b. dokonanie aktu agresji wobec tej osoby sprawia, że lubimy ją jeszcze mniej niż przedtem, co
zwiększa poziom agresji wobec niej.
2. udział w agresywnych grach i ćwiczeniach fizycznych nie obniża agresji, lecz zwykle ją nasila,
3. Na zasadzie habiutacji oglądanie agresji osłabia jej hamowanie, a samo oglądanie prowadzi
do krótkotrwałego wzrostu agresywności.

Wniosek – przemoc rodzi dalsze stosowanie przemocy – spirala przemocy.

Akty agresji są złe, bo:

1. warunkowanie sprawcze (agresja może być nagrodą, u dzieci aż 80% agresji opłaca się),
2. uzasadniamy akt agresji negatywnymi cechami ofiar,
3. desensytyzacja – akt agresji przestaje wzdrygać.

Kary:
Kary fizyczne:

- bardzo skutecznie wywołują natychmiastową uległość,

- długofalowo nasilają agresję i zachowania aspołeczne.

Funkcje kar:

1. Odstraszająca - obserwacja ukarania kogoś zmniejsza prawdopodobieństwo, że obserwator

popełni czyn ukarany.

Funkcja odstraszająca jest niezwykle skuteczna, ale czynnikiem decydującym o jej skuteczności jest
nie wielkość kary, a jej nieuchronność.

2. Korekcyjna – ukaranie agresji hamuje jej przyszłe występowanie u karanej osoby.

Skuteczność jest skomplikowana: Wymogiem skutecznego karania jest karanie natychmiastowe,

niepozwalające agresji dokończyć lub odnieść z niej korzyści.

Ew. można karać taj silnie, że negatywne konsekwencje dla agresora przeważają nad zyskami z
agresji, ale zbyt silna kara postrzegana jest przez ukaranego jako agresja i wtedy nie spełnia się
korekcyjna funkcja kary.

Innymi słowy funkcja korekcyjna jest ok, ale jeśli natychmiast lub wystarczająco mocna, ale nie za
mocna.

Złożone interwencje psychologiczne: (najskuteczniejsze)

Takie programy opierają się na idei, że poważne nasilenie agresji u dziecka jest skutkiem
wychowania w rodzinie charakteryzującej się spiralą wzajemnego przymusu - dorosły przejawia
agresję, dziecko też agresją (ew. płaczem) i tak kontratak dziecka okazuje się w 70% skuteczny
(dorosły wycofuje się z próby interwencji), co powoduje utrwalenie się agresji zarówno u dziecka, jak i
rodzica.

Problem z agresją u dzieci polega nie tyle na niemożności znalezienia sobie sposobów jej usuwania,
ile na kłopotach z nakłonieniem rodziców do stałego stosowania tych metod.