Logika - Tadeusz Widł A Wyd. C.H.Beck - 2018

Tadeusz Widła
Dorota Zienkiewicz
Logika
AL-JjAA=
AL
zakupiono w sklepie: ksiegarniapwn.pl (Azymut)
identyfikator transakcji: 6337980
znak wodny:
AL-JjAA=
AL
SKRYPTY BECKA
Logika
AL-JjAA=
AL
W sprzedaży:
E. Nieznański
LOGIKA, wyd. 3
Podręczniki Prawnicze
W. Gromski, M. Błahut, J. Kaczor
TECHNIKA PRAWODAWCZA
Podręczniki Prawnicze
J. Oniszczuk
FILOZOFIA I TEORIA PRAWA, wyd. 2
Studia Prawnicze
T. Chauvin, T. Stawecki, P. Winczorek
WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA, wyd. 11
Skrypty Becka
LOGIKA W PIGUŁCE
Prawo w pigułce
AL-JjAA=
AL
prof. zw. dr hab. Tadeusz Widła
dr hab. Dorota Zienkiewicz
Logika
WYDAWNICTWO C.H.BECK
WARSZAWA 2018
AL-JjAA=
AL
Wydawca: Wioletta Żelazowska
© Wydawnictwo C.H.Beck 2018

Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o.
ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa
Skład i łamanie: DTP Service

Druk i oprawa: Pozkal Sp. z o.o.
ISBN 978-83-812-8134-8
ISBN e-book 978-83-812-8135-5
AL-JjAA=
AL
SPIS TREŚCI
Przedmowa.................................................................................................................. XI
Wykaz skrótów............................................................................................................ XIII
Wykaz ważniejszej literatury.................................................................................... XVII
Rozdział I. Pojęcie logiki i jej struktura ................................................................. 1

§ 1. Pojęcie ............................................................................................................... 1
§ 2. Struktura .......................................................................................................... 2
§ 3. Logika a nauki pokrewne ................................................................................. 5
Rozdział II. Znak, kategorie syntaktyczne ............................................................. 9

§ 4. Pojęcie znaku .................................................................................................... 9
§ 5. Język, stopnie języka, role semiotyczne wypowiedzi ..................................... 10
I. Język ........................................................................................................... 10
II. Stopnie języka ............................................................................................. 12
III. Role semiotyczne wypowiedzi ................................................................... 13
§ 6. Kategorie syntaktyczne .................................................................................... 14
§ 7. Podsumowanie .................................................................................................. 18
Rozdział III. Nazwy ................................................................................................... 27

§ 8. Budowa nazwy ................................................................................................. 27
§ 9. Denotacja nazwy .............................................................................................. 29
§ 10. Konotacja nazwy .............................................................................................. 30
§ 11. Podsumowanie .................................................................................................. 33
Rozdział IV. Definiowanie ......................................................................................... 37
Rozdział V. Stosunki między zakresami nazw ....................................................... 51

§ 12. Podsumowanie .................................................................................................. 56
Rozdział VI. Zbiory ................................................................................................... 67

§ 13. Działania na zbiorach ....................................................................................... 68
I. Iloczyn logiczny zbiorów ........................................................................... 68
II. Suma logiczna zbiorów ............................................................................... 69
III. Różnica logiczna zbiorów ........................................................................... 70
AL-JjAA=
AL
VI Spis treści
§ 14. Zależności między zbiorami ............................................................................ 70

§ 15. Podsumowanie .................................................................................................. 72
Rozdział VII. Podział logiczny ................................................................................. 79
§ 16. Podsumowanie .................................................................................................. 82
Rozdział VIII. Sądy i zdania .................................................................................... 91
§ 17. Wypowiedź niezupełna .................................................................................... 91
§ 18. Zdanie i jego wartość logiczna ........................................................................ 92
§ 19. Prawdziwość zdań ............................................................................................ 93
§ 20. „Zdania” o niejednoznacznej wartości logicznej ............................................ 95
§ 21. Rodzaje zdań .................................................................................................... 96
§ 22. Związki logiczne między zdaniami ................................................................. 99
§ 23. Funkcja zdaniowa ............................................................................................. 102
§ 24. Podsumowanie .................................................................................................. 104
§ 25. Błędy w słownym przekazywaniu myśli ......................................................... 106
Rozdział IX. Modalność wypowiedzi ...................................................................... 113
§ 26. Zdania modalne ................................................................................................ 113
§ 27. Interpretacje wypowiedzi modalnych ............................................................. 114
§ 28. Wieloznaczność wypowiedzi modalnych ........................................................ 118
I. Interpretacja jednostronna .......................................................................... 118
II. Interpretacja dwustronna ............................................................................ 119
Rozdział X. Pytania i odpowiedzi ............................................................................ 123
§ 29. Pytania .............................................................................................................. 123
§ 30. Odpowiedzi ...................................................................................................... 130
Rozdział XI. Relacje .................................................................................................. 135
§ 31. Pojęcie relacji .................................................................................................... 135
§ 32. Konwers (odwrotność) relacji .......................................................................... 137
§ 33. Rodzaje relacji .................................................................................................. 137
I. Relacja symetryczna ................................................................................... 137
II. Relacja asymetryczna (przeciwsymetryczna) ............................................ 138
III. Relacja nonsymetryczna (niesymetryczna) ................................................ 139
IV. Relacja tranzytywna (przechodnia) ........................................................... 139
V. Relacja atranzytywna (przeciwprzechodnia) ............................................ 140
VI. Relacja nontranzytywna (nieprzechodnia) ................................................. 140
VII. Relacja spójna (koherentna) ........................................................................ 141
VIII. Relacja przeciwspójna (akoherentna) ......................................................... 141
IX. Relacja niespójna (inkoherentna) ............................................................... 142
X. Relacja zwrotna .......................................................................................... 142
XI. Relacja przeciwzwrotna (azwrotna) ........................................................... 142
XII. Relacja niezwrotna (nonzwrotna) ............................................................... 143
§ 34. Mnożenie relacji ............................................................................................... 143
§ 35. Podsumowanie .................................................................................................. 144
AL-JjAA=
AL
Spis treści VII
Rozdział XII. Funktory prawdziwościowe .............................................................. 149

§ 36. Pojęcie funktora prawdziwościowego .............................................................. 149
§ 37. Koniunkcja ....................................................................................................... 151
§ 38. Alternatywa ...................................................................................................... 152
I. Alternatywa zwykła (nierozłączna) ........................................................... 152
II. Alternatywa rozłączna (sprzeczność) ......................................................... 152
§ 39. Implikacje ......................................................................................................... 153
I. Implikacja zwykła (ekstensywna) .............................................................. 153
II. Implikacja odwrotna (intensywna) ............................................................. 154
III. Implikacja wzajemna (równoważność) ...................................................... 154
§ 40. Wynikanie ........................................................................................................ 155
§ 41. Dysjunkcja (negacja koniunkcji) ...................................................................... 158
§ 42. Binegacja (negacja alternatywy) ...................................................................... 162
§ 43. Inne funktory prawdziwościowe ...................................................................... 163
§ 44. Funktory nieprawdziwościowe ........................................................................ 164
§ 45. Podsumowanie .................................................................................................. 165
Rozdział XIII. Prawa rachunku zdań ..................................................................... 177
§ 46. Tautologie ......................................................................................................... 178
I. Prawa z jedną zmienną ............................................................................... 178
1. Zasada tożsamości ................................................................................. 178
2. Zasada wyłączonego środka .................................................................. 178
3. Zasada sprzeczności .............................................................................. 178
4. Zasada podwójnego przeczenia ............................................................. 179
II. Prawa z dwiema zmiennymi zdaniowymi ................................................. 180
1. I prawo de Morgana – prawo zaprzeczenia koniunkcji ........................ 180
2. II prawo de Morgana ............................................................................. 180
3. Prawo negowania implikacji ................................................................. 180
4. Prawo transpozycji ................................................................................ 181
5. Modus ponendo ponens – tryb przez stwierdzanie stwierdzający ....... 181
6. Modus tollendo tollens – tryb przez zaprzeczenie zaprzeczający ........ 181
7. Modus ponendo tollens .......................................................................... 182
8. Modus tollendo ponens .......................................................................... 182
9. Prawo przemienności koniunkcji .......................................................... 182
10. Prawo przemienności alternatywy nierozłącznej ............................... 182
11. Prawo przemienności alternatywy rozłącznej ..................................... 182
12. Prawo przemienności równoważności ................................................ 182
13. Prawo przemienności dysjunkcji ......................................................... 182
14. Prawo przemienności binegacji ........................................................... 183
III. Prawa z co najmniej trzema zmiennymi .................................................... 183
1. Prawo sylogizmu hipotetycznego .......................................................... 186
2. Prawo eksportacji .................................................................................. 186
3. Prawo importacji ................................................................................... 186
4. Prawo dylematu konstrukcyjnego ......................................................... 187
4.1. Dylemat konstrukcyjny prosty ....................................................... 187
4.2. Dylemat konstrukcyjny złożony .................................................... 187
AL-JjAA=
AL
VIII Spis treści
IV. Definiowanie funktorów prawdziwościowych za pomocą funktora

binegacji ...................................................................................................... 187
§ 47. Kontrtautologia ................................................................................................. 189
§ 48. Metody badania funkcji logicznych ................................................................. 190
§ 49. Podsumowanie .................................................................................................. 195
Rozdział XIV. Rozumowania na zdaniach kategorycznych .................................. 217

§ 50. Zdania kategoryczne ........................................................................................ 217
I. Stosunki między zakresami nazw w zdaniach kategorycznych ................ 219
1. Zdanie ogólnotwierdzące (SaP) ............................................................ 219
2. Zdanie ogólnoprzeczące (SeP) .............................................................. 220
3. Zdanie szczegółowotwierdzące (SiP) .................................................... 220
4. Zdanie szczegółowoprzeczące (SoP) .................................................... 222
II. Rozłożenie terminów w zdaniach kategorycznych .................................... 223
§ 51. Rozumowania bezpośrednie przez dodanie funktorów .................................. 224
§ 52. Rozumowania z opozycji (kwadrat logiczny) .................................................. 225
§ 53. Zwrot tylko w zdaniach kategorycznych .......................................................... 228
§ 54. Przekształcenia zdań kategorycznych ............................................................. 232
I. Kontrapozycje ............................................................................................. 234
II. Inwersje ....................................................................................................... 235
§ 55. Podsumowanie .................................................................................................. 236
Rozdział XV. Rozumowania pośrednie. Sylogizm kategoryczny ......................... 259

§ 56. Sylogizm prawniczy ......................................................................................... 273
§ 57. Sprawdzanie poprawności trybów sylogistycznych za pomocą diagramów
Venna ................................................................................................................ 278
§ 58. Błędy we wnioskowaniach ............................................................................... 283
Rozdział XVI. Rozumowania ................................................................................... 311

§ 59. Rozumowania zawodne .................................................................................... 311
§ 60. Wyjaśnianie ...................................................................................................... 312
I. Indukcja zupełna ........................................................................................ 313
II. Indukcja niezupełna .................................................................................... 313
III. Indukcja eliminacyjna ................................................................................ 315
1. Kanon jedynej zgodności ...................................................................... 315
2. Kanon jedynej różnicy .......................................................................... 316
3. Kanon zgodności i różnicy .................................................................... 317
4. Kanon zmian towarzyszących ............................................................... 317
5. Kanon reszt ............................................................................................ 318
IV. Indukcja statystyczna ................................................................................. 319
§ 61. Rozumowania redukcyjne a rozumowania dedukcyjne .................................. 320
§ 62. Sprawdzanie ..................................................................................................... 322
I. Sprawdzanie ze skutkiem pozytywnym .................................................... 322
II. Sprawdzanie ze skutkiem negatywnym ..................................................... 323
AL-JjAA=
AL
Spis treści IX
§ 63. Eksperyment ..................................................................................................... 324

§ 64. Rozumowanie z analogii .................................................................................. 327
I. Wnioskowanie per analogiam .................................................................... 327
Rozdział XVII. Logika a wykładnia prawa ............................................................ 331

§ 65. Wypełnianie luk prawnych .............................................................................. 333
I. Rozumowanie per analogiam .................................................................... 333
II. Wnioskowanie a contrario ......................................................................... 335
III. Wnioskowanie a fortiori ............................................................................. 336
Rozdział XVIII. Uzasadnienie wyroku ................................................................... 339

§ 66. Struktura uzasadnienia orzeczenia sądowego ................................................. 339
§ 67. Język orzeczeń sądowych ................................................................................ 342
Rozdział XIX. Sofizmatyka ...................................................................................... 343

§ 68. Transdukcje i nadinterpretacje ......................................................................... 344
I. Błąd przypadkowości ( fallacia accidentis) ............................................... 344
II. Przejście od znaczenia względnego do znaczenia bezwzględnego
(transitus a dicto secundum quid ad dictum simpliciter) ........................... 344
III. Przejście od jednego rodzaju do drugiego rodzaju (transitus de genere
ad genus) ..................................................................................................... 344
IV. Sofizmat indukcji (sophisma inductionis, secundum quid) ....................... 345
V. Sofizmat kompozycji .................................................................................. 345
VI. Błąd niewłaściwej przyczyny ( fallacia non causae ut cause) ................... 345
VII. Inne błędy lub chwyty retoryczne .............................................................. 345
1. Błąd następnika (non sequitur, fallacia consequentis) ......................... 345
2. Stracenie wątku (ignorantio elenchi) .................................................... 346
3. Żądanie zasady, podstawy (petitio principia) ....................................... 346
4. Sofizmat podwójnego pytania (sophisma duplicis interrogationis
ut unius) ................................................................................................. 346
5. Ustawiczne powtarzanie (sophisma goebelsianis) ................................ 346
6. Sofizmat asekuracji ............................................................................... 346
7. Sofizmat autorytetu (argumentum ad verecundiam) ............................. 347
8. Sofizmatyzm aprioryzmu oraz ignorowanie argumentacji
(argumentum ad lapidem) ..................................................................... 347
9. Sofizmat bifurkacji oraz sofizmat pozornego dylematu ....................... 347
10. Sofizmat elokwencji ............................................................................. 347
11. Sofizmat erudycji ................................................................................. 347
12. Argumentum ad publicum ................................................................... 347
13. Mieszanie prawdy z fałszem ................................................................ 347
14. Argumentum ad ignorantiam .............................................................. 348
15. Argumentum ad personam ................................................................... 348
16. Argumentum ad hominem .................................................................... 348
17. Argumentum ad populum ..................................................................... 348
18. Argumentum ad antiquitam ................................................................. 348
19. Argument do kija (argumentum ad baculum) ..................................... 349
AL-JjAA=
AL
X Spis treści
20. Argument do mieszka (argumentum ad crumenam) .......................... 349

21. Argumentum ad vanitatem ................................................................... 349
Rozdział XX. Domniemania ..................................................................................... 351
Rozdział XXI. Prawdopodobieństwo ....................................................................... 361
Indeks rzeczowy.......................................................................................................... 369
AL-JjAA=
AL
PRZEDMOWA
Niniejszy skrypt przeznaczony jest głównie dla studentów prawa. Obejmuje on elemen-
tarne zagadnienia z zakresu semiotyki, logiki formalnej i ogólnej metodologii nauk. W pod-
ręczniku omówiono zestaw reguł poprawnego myślenia niezbędnych w pracy przyszłego
prawnika. Zgłębianie teoretycznych wiadomości z logiki bez umiejętności praktycznego
ich zastosowania nie ma sensu, stąd w celu ułatwienia nauki niektóre kwestie wyjaśniane są
za pomocą przykładów. Na końcu niektórych rozdziałów Autorzy zamieszczają objaśnienia
do zadań. Zadania pod tymi rozdziałami mają służyć jako probierz sprawdzalności wiedzy
studenta. Zachęcamy zatem do samodzielnego rozwiązywania zadań umieszczonych w pod-
ręczniku. W ten sposób Czytelnik nie tylko sprawnie przyswoi sobie wiedzę, ale również
będzie w stanie stwierdzić czy i na ile opanował zakres danego materiału.
W przypadku wątpliwości odsyłamy do objaśnień, które nie tylko pomogą zrozumieć
sposób rozwiązania poszczególnych zadań, ale i przyczynią się do wyjaśnienia problemów
powstałych w toku ich rozwiązywania oraz sprawdzą poprawność rozumowania.
W publikacji umieszczono również przykładowe zadania i pytania egzaminacyjne wraz
ze wskazaniem sposobu ich rozwiązania. Przed większością rozdziałów umieszczono wykaz
literatury, który jest przeznaczony dla studentów zainteresowanych poszerzeniem swojej
wiedzy.
Skrypt może być użyteczny także dla innych osób pragnących poszerzyć swoje wiado-
mości z logiki. Celem niniejszej książki jest przedstawienie studentom niezbędnych zasad
prawidłowego myślenia.
Czytelnikom wdzięczni będziemy za wszelkie uwagi krytyczne, które wykorzystamy
w następnych wydaniach.
Katowice, październik 2017 r. prof. dr hab. Tadeusz Widła

dr hab. Dorota Zienkiewicz
AL-JjAA=
AL
AL-JjAA=
AL
WYKAZ SKRÓTÓW
1. Źródła prawa
KC �� Kodeks cywilny
KK �� Kodeks karny
Konstytucja RP �� Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.4.1997 r. (Dz.U.
Nr 78, poz. 483 ze zm. i ze sprost.)
KPA �� Kodeks postępowania administracyjnego
KPC �� Kodeks postępowania cywilnego
KPK �� Kodeks postępowania karnego
KRO �� Kodeks rodzinny i opiekuńczy
KSH �� Kodeks spółek handlowych
KWU �� ustawa z 6.7.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst
jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 1007 ze zm.)
PrSpółdz �� ustawa z 16.9.1982 r. – Prawo spółdzielcze (tekst jedn. Dz.U.
z 2017 r. poz. 1560)
PrUSP �� ustawa z 27.7.2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych
(tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 2062 ze zm.)
2. Organy i instytucje
CBOS �� Centrum Badań Opinii Społecznej
GUS �� Główny Urząd Statystyczny
IF �� Instytut Filozofii
IFiS �� Instytut Filozofii i Socjologii
ISNS UW �� Instytut Stosowanych Nauk Społecznych Uniwersytetu War-
szawskiego
KUL �� Katolicki Uniwersytet Lubelski
NSA �� Naczelny Sąd Administracyjny
OBOP �� Ośrodek Badań Opinii Publicznej
PAN �� Polska Akademia Nauk
PAT �� Papieska Akademia Teologiczna
PCK �� Polski Czerwony Krzyż
RM �� Rada Ministrów
SA �� Sąd Apelacyjny
SGGW �� Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego
AL-JjAA=
AL
XIV Wykaz skrótów
SN �� Sąd Najwyższy

UAM �� Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
WSEH �� Wyższa Szkoła Ekonomiczno-Humanistyczna
WSP �� Wyższa Szkoła Pedagogiczna
ZChN �� Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe
3. Czasopisma i publikatory
Dz.U. �� Dziennik Ustaw
Dz.Urz. �� Dziennik Urzędowy
Dor. Podat. �� Doradztwo Podatkowe
EP �� Edukacja Prawnicza
Gd. SP �� Gdańskie Studia Prawnicze
KPP �� Kwartalnik Prawa Prywatnego
KZS �� Krakowskie Zeszyty Sądowe
MoP �� Monitor Prawniczy
NP �� Nowe Prawo
ONSA �� Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego
OSNwSK �� Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych
OSNP �� Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Izba Pracy
Pal. �� Palestra
PiM �� Prawo i Medycyna
PiP �� Państwo i Prawo
PP �� Problemy Praworządności
PPH �� Przegląd Prawa Handlowego
Pr. Pracy �� Prawo Pracy
Prok. i Pr. �� Prokuratura i Prawo
Prz. Podat. �� Przegląd Podatkowy
Prz. Sejm. �� Przegląd Sejmowy
PS �� Przegląd Sądowy
Rej. �� Rejent
RPEiS �� Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny
SP �� Studia Prawnicze
SPE �� Studia Prawno-Ekonomiczne
ST �� Samorząd Terytorialny
WPP �� Wojskowy Przegląd Prawniczy
4. Inne skróty
art. �� artykuł (-y)
BHP �� bezpieczeństwo i higiena pracy
lit. �� litera (-y)
niepubl. �� niepublikowany (-a, -e)
Nr �� numer
post. �� postanowienie
poz. �� pozycja
przyp. �� przypomnienie
rozp. �� rozporządzenie
AL-JjAA=
AL
Wykaz skrótów XV
tekst jedn. �� tekst jednolity

uchw. �� uchwała (-y)
uchw. (7) �� uchwała w składzie 7 sędziów
wyr. �� wyrok
AL-JjAA=
AL
AL-JjAA=
AL
WYKAZ WAŻNIEJSZEJ LITERATURY
A. Achmanow, Logika Arystotelesa, Warszawa 1965

K. Ajdukiewicz, Zarys logiki, Warszawa 1960
K. Ajdukiewicz, Logika pragmatyczna, Warszawa 1975
K. Ajdukiewicz, Język i poznanie, Warszawa 1985
J. Bartmiński, R. Tokarski, O definicjach i definiowaniu, Lublin 1993
T. Batóg, Podstawy logiki, Poznań 2003
W. Biegański, Zasady logiki ogólnej, Warszawa 1903
I.M. Bocheński, Z historii logiki zdań modalnych, Lwów 1938
J. Bocheński, Współczesne metody myślenia, Poznań 1992
J. Bocheński, Logika i filozofia, Warszawa 1993
O. Bogucki, Domniemania prawne w świetle pojęcia czynności konwencjonalnej, RPEiS
2000, z. 2, s. 55
L. Bolc, Wnioskowanie w logikach nieklasycznych. Podstawy teoretyczne, Lublin 1995
L. Borkowski, Logika formalna, Warszawa 1970
L. Borkowski, Elementy logiki formalnej, Warszawa 1980
L. Borkowski, Wprowadzenie do logiki i teorii mnogości, Lublin 1991
P. Borowik, Sekwencyjna postać logik skończenie wielowartościowych. Automatyzacja do-
wodzenia twierdzeń, Częstochowa 2001
A. Boruta, Logiczne i semiotyczne spojrzenie na język, Zielona Góra 1993
J.W. Brehmer, Elementy logiki, Kraków 2002
G. Bryll, Z. Kostrzyca, Badania formalne nad logiką stoicką, Warszawa 1998
H. Cabak, Wybrane elementy logiki, Warszawa 1993
O. Cetwiński, Teoria narracji politologicznej, Warszawa 2002
R. Chmielewski, Ćwiczenia z logiki, Szczytno 1993
T. Chodkowski, E. Nieznański, K. Świętorzecka, A. Wojtowicz, Elementy logiki prawniczej.
Definicje, podziały i typy argumentacji, Warszawa–Poznań 2000
P. Czerski, A. Hanusz, Zasada prawdy materialnej w postępowaniu podatkowym a domnie-
mania i fikcje prawne, PS 2002, Nr 1, s. 90
T. Czeżowski, Arystotelesa teoria zdań modalnych, Przegląd Filozoficzny 1936, Nr 39,
s. 232–241
T. Czeżowski, Logika, Warszawa 1949
J. Dąbrowa, Znaczenie domniemań prawnych w procesie cywilnym, Warszawa–Wrocław
1962
M. Dobrosielski, Logika a retoryka, Warszawa 1957
AL-JjAA=
AL
XVIII Wykaz ważniejszej literatury
K. Dyrda, Logika ogólna, wybrane zagadnienia, Kielce 2001

P. Garbacz, Logika zdań: jedna czy wiele, Lublin 2000
T. Gizbert-Studnicki, Znaczenie prawne terminu „domniemanie prawne” w języku praw-
nym i prawniczym, RPEiS 1974, z. 36, s. 112
A. Grabowski, Przewodnik do ćwiczeń z logiki dla studentów prawa, Kraków 2000
P. Graff, O procesie wartościowania i wartościach estetycznych, Warszawa 1970
J. Gregorowicz, Zarys logiki dla prawników, Łódź 1995
J. Gregorowicz, Definicje w prawie i nauce prawa, Łódź 1962
H. Greniewski, Próba odmłodzenia kwadratu logicznego, Studia Logica 1953, Nr 1
H. Greniewski, Elementy logiki formalnej, Warszawa 1955
E. Grodziński, Paradoksy semantyczne, Wrocław 1983
B. Gronowska, Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu
z 10.10.2000 r. (42095/98 w sprawie Daktaras przeciwko Litwie, dot. problemu obiek-
tywizmu i bezstronności sędziów oraz zasady domniemania niewinności), Prok. i Pr.
2001, Nr 3, poz. 163
A. Grzegorczyk, Logika popularna. Przystępny zarys logiki zdań, Warszawa 1961
A. Grzegorczyk, Zarys logiki matematycznej, Warszawa 1975
P. Guiraud, Semantyka, Warszawa 1975
L. Gumański, Wprowadzenie w logikę współczesną, Warszawa 1990
M. Hempoliński (red.), Polska filozofia analityczna. Analiza logiczna i semiotyczna w szko-
le lwowsko-warszawskiej, Wrocław 1987
T. Hołówka, Kultura logiczna w przykładach, Warszawa 2006
Z. Huzar, Elementy logiki dla informatyków, Wrocław 2002
A. Indrzejczak, Elementy logiki, Kraków 2004
J. Jabłońska-Bonca, O prawie, prawdzie i przekonywaniu, Koszalin 1999
J.J. Jadacki, Spór o granice istnienia, Warszawa 1998
J.J. Jadacki, Spór o granice języka. Elementy semiotyki logicznej i metodologii, Warsza-
wa 2001
S. Janeczek, Logika czy epistemologia? Historycznofilozoficzne uwarunkowania nowożyt-
nej koncepcji logiki, Lublin 2003
J. Jarco, Wybrane problemy filozofii i logiki, Wrocław 1994
W.S. Jevons, Logika, Warszawa 1922
A. Jonkisz, Logika ogólna, Bielsko-Biała 2003
S. Kaczorowski, Logika tradycyjna. Zarys dziejów, Łódź 1946
S. Kiczuk, Związek przyczynowy a logika przyczynowości, Lublin 1995
K. Kĳania-Placek, Prawda i konsensus. Logiczne podstawy konsensualnego kryterium
prawdy, Kraków 2000
J. Kmita, Wykłady z logiki i metodologii nauki, Warszawa 1977
A. Korcik, Teoria konwersji zdań asertorycznych u Arystotelesa, Wilno 1937
A. Korcik, Teoria sylogizmu zdań asertorycznych u Arystotelesa na tle logiki tradycyjnej,
Lublin 1948
M. Kordela, Zarys typologii uzasadnień aksjologicznych w orzecznictwie Trybunału Kon-
stytucyjnego, Bydgoszcz–Kraków 2001
M. Korolko, Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 1990
M. Korolko, Retoryka i erystyka dla prawników, Warszawa 2001
T. Kotarbiński, Kurs logiki, Warszawa 1951
T. Kotarbiński, Logika dla prawników, Warszawa 1953
AL-JjAA=
AL
Wykaz ważniejszej literatury XIX
T. Kotarbiński, Wykłady z dziejów logiki, Łódź 1957

T. Kotarbiński, Szkice z historii filozofii i logiki, Warszawa 1979
T. Kotarbiński, Wykłady z dziejów logiki, Warszawa 1985
T. Kotarbiński, Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, Warszawa
1986
T. Kotarbiński, Dzieła wszystkie. Ontologia, teoria poznania i metodologia nauk, Wrocław
1993
P. Koziński, Błędy logiczne w wypowiedziach, Warszawa 1983
W.M. Kozłowski, Podstawy logiki, czyli zasady nauk, Warszawa 1916
Z. Kraszewski, Logika – nauką rozumowania, Warszawa 1984
Z. Kraszewski, Główne zagadnienia logiki, Warszawa 1970
P. Kruszyński, Zasada domniemania niewinności w świetle najnowszego orzecznictwa
Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, Gd. SP 2003, Nr 11, s. 119
M. Krynicki, Elementy Logiki, Skierniewice 2002
T. Kubiński, Wstęp do logicznej teorii pytań, Warszawa 1970
A. Kunicki, Domniemania w prawie rzeczowym, Warszawa 1969
W. Kustrzeba (red.), Logiczne podstawy rozumowań, Gdańsk 1995
T. Kwiatkowski, Szkice z historii logiki ogólnej, Lublin 1993
T. Kwiatkowski, Logika ogólna, Lublin 1995
T. Kwiatkowski, Wykłady i szkice z logiki ogólnej, Lublin 2002
P. Leśniewski, Zagadnienie sprowadzalności w antyredukcjonistycznych teoriach pytań,
Poznań 1997
S. Lewandowski, H. Machińska, Logika dla prawników, Warszawa 2002
M. Lichniak, Interpretacje wartości matryc logik wielowartościowych, Lublin 1999
M. Lipczyńska, Zdanie pytajne w praktyce procesu karnego, Wrocław 1967
M. Lipczyńska, Zbiór zadań z logiki, Warszawa–Wrocław 1975
M. Lipczyńska, Z. Czeszejko-Sochacki, Technika i taktyka zadawania pytań w procesie
a rola adwokata, Warszawa 1980
M. Lubański, Logika, Warszawa 1997
W. Lutosławski, Logika ogólna, czyli teoria poznania i logika formalna, Kraków 1906
J. Ładosz, Wielowartościowe rachunki zdań a rozwój logiki, Warszawa 1961
J. Łukaszewicz, Z historii logiki zdań, Przegląd Filozoficzny 1934, Nr 37, s. 417–437
J. Łukaszewicz, O sylogistyce Arystotelesa, Kraków 1939
J. Łukaszewicz, O zasadzie sprzeczności u Arystotelesa, Warszawa 1987
J. Macnamara, Logika i psychologia, Warszawa 1993
A. Malec, Zarys teorii definicji prawniczej, Warszawa 2000
A. Malewski, ABC porządnego myślenia, Warszawa 1957
A. Malinowski, Logika dla prawników, Warszawa 2002
A. Malinowski (red.), Logika dla prawników. Słownik encyklopedyczny, Warszawa 2004
W. Marciszewski, Metody analizy tekstu naukowego, Warszawa 1977
W. Marciszewski (red.), Logika formalna. Zarys encyklopedyczny, Warszawa 1987
W. Marciszewski, Logika z retorycznego punktu widzenia, Warszawa 1991
W. Marciszewski, Sztuka dyskutowania, Warszawa 1996
W. Marciszewski, Sztuczna inteligencja, Kraków 1998
W. Marek, J. Onyszkiewicz, Elementy logiki i teorii mnogości w zadaniach, Warszawa 1972
A. Menes, Domniemania wynikające z wpisów do ksiąg wieczystych, Rej. 1994, Nr 5, s. 53
K. Misiura, Pojęcie prawdy w języku naturalnym, Warszawa 2003
AL-JjAA=
AL
XX Wykaz ważniejszej literatury
H. Mortimer, Logika indukcji. Wybrane problemy, Warszawa 1982

A. Mostowski, Logika matematyczna, Warszawa–Wrocław 1948
R. Murawski, Rozwój symboliki logicznej, Poznań 1988
E. Nieznański, Logika, podstawy, język, uzasadnianie, Warszawa 2002
E. Nieznański, Logika dla prawników, Warszawa 2002
J. Nowacki, Domniemania prawne, Katowice 1976
S. Nowak, Studia z metodologii nauk społecznych, Warszawa 1965
S. Nowak (red.), Metody badań socjologicznych, Warszawa 1965
J. Odrowąż-Sypniewska, Zagadnienie nieostrości, Warszawa 2000
R.M. Olejnik, Ćwiczenia z logiki praktycznej. Zbiór zadań dla studentów zarządzania
i marketingu, Częstochowa 1998
R.M. Olejnik, Logika praktyczna w zarysie, Częstochowa 2003
A. Olszewski, O rozumieniu implikacji w klasie logik porządku i jego znaczeniu w dążeniu
do pewności językowej, Kraków 1997
M. Omyła, Logika, wybrane zagadnienia, Warszawa 1980
M. Omyła, Zarys logiki, Warszawa 1995
S. Ossowski, O osobliwościach nauk społecznych, Warszawa 1983
I. Ożóg, Logika reformy, Prz. Podat. 2003, Nr 5, s. 3
K. Pasenkiewicz, Logika ogólna, Warszawa 1979
W. Patryas, Uznawanie zdań, Warszawa–Poznań 1987
W. Patryas, Zaniechanie. Próba analizy metodologicznej, Poznań 1993
W. Patryas, Elementy logiki dla prawników, Poznań 1996
W. Patryas, Definiowanie pojęć prawnych, Poznań 1997
W. Patryas, Elementy logiki i legislacji, Poznań 1999
W. Patryas, Rozważania o normach prawnych, Poznań 2001
T. Pawłowski, Pojęcia i metody współczesnej humanistyki, Ossolineum 1977
T. Pawłowski, Tworzenie pojęć i definiowanie w naukach humanistycznych, Warszawa 1978
T. Pawłowski, Tworzenie pojęć w naukach humanistycznych, Warszawa 1986
J. Pelc, Logika i język. Studia z semiotyki logicznej, Warszawa 1967
J. Pelc, Wstęp do semiotyki, Warszawa 1984
Ch. Perelman, Logika Prawnicza. Nowa retoryka, Warszawa 1984
J. Perzanowski, A. Pietruszczak, Byt, logos, matematyka. Filozofia – logika, filozofia lo-
giczna 1995. Księga pamiątkowa bloku ontologiczno-logicznego VI Polskiego Zjazdu
Filozoficznego, Toruń 5–9.9.1995 r., Toruń 1997
R. Poczobut, Spór o zasadę niesprzeczności. Studium z zakresu filozoficznych podstaw lo-
giki, Lublin 2000
J. Pogonowski, T. Zgółka (red.), Przyczynki do metodologii lingwistyki, Poznań 1996
W. Pogorzelski, Klasyczny rachunek kwantyfikatorów. Zarys teorii, Warszawa 1981
G. Popow, Logika dla humanistów, rachunek logiczny, Koszalin 1997
G. Popow, Logika dla humanistów. Zastosowanie rachunku logicznego, Koszalin 1998
K.R. Popper, Logika odkrycia naukowego, Warszawa 2002
M. Porębska, W. Suchoń, Elementarne wprowadzenie w logikę formalną, Warszawa 1991
M. Porębska, W. Suchoń, Elementarny wykład logiki formalnej z ćwiczeniami komputero-
wymi, Kraków 1996
J. Przybyłowski, Logika z ogólną metodologią nauk, Gdańsk 1996
J. Puzynina, Język wartości, Warszawa 1992
H. Reichenbach, Logika i język, Warszawa 1967
AL-JjAA=
AL
Wykaz ważniejszej literatury XXI
T. Ribot, Logika uczuć, Kraków 1921

K. Rotter, Kryzys i odrodzenie racjonalnej gramatyki, Wrocław 1999
H. Schulz, Zarys historii logiki, Warszawa 1965
A. Schopenhauer, Erystyka, czyli sztuka prowadzenia sporów, Warszawa 2002
E. Sikorski, W krainie łamigłówek logicznych i matematycznych, Wrocław 1999
J. Słupecki, Z badań nad sylogistyką Arystotelesa, Warszawa 1948
J. Słupecki, Czym jest logika?, Warszawa 1948
J. Słupecki, L. Borkowski, Elementy logiki matematycznej i teorii mnogości, Warszawa 1984
R.M. Smullyan, Jaki jest tytuł tej książki? Tajemnica Drakuli. Zabawy i łamigłówki logicz-
ne, Warszawa 1993
S. Snihur, Wybrane zagadnienia logiki w ujęciu elementarnym, Warszawa 1997
J. Sobiecki, W kręgu logiki, Tyczyn 2004
A. Somska, Wprowadzenie do logiki w zarządzaniu, Częstochowa 2000
J. Sobiecki, W kręgu logiki, Warszawa 1996
S.J. Sokołowski, Logika dla menedżerów, Warszawa 1999
S.J. Sokołowski, Logika w racjonalnym działaniu. Zastosowania praktyczne, Warszawa 2003
K. Sośnicki, Zarys logiki, Warszawa 1923
K. Sośnicki, Początki logiki, Toruń 1948
T. Spyra, Granice wykładni prawa. Znaczenie językowe tekstu prawnego jako granice wy-
kładni, Kraków 2006
T. Staniszewski, Domniemanie umowy o pracę, Pr. Pracy 1995, Nr 4, s. 31
B. Stanosz, Logika języka naturalnego, Warszawa 1999
B. Stanosz, Wprowadzenie do logiki formalnej, Warszawa 2002
B. Stanosz, Ćwiczenia z logiki, Warszawa 2004
J.A. Stuchliński, Definicja zdania prawdziwego w języku logiki i w językach opartych na
logice, Warszawa 2002
W. Suchoń, Wykłady o dziejach logiki dawniejszej, Kraków 2001
R. Suszko, Wykłady z logiki formalnej, cz. I, Warszawa 1965
A. Szałas, Zarys dedukcyjnych metod automatycznego wnioskowania, Warszawa 1993
K. Szaniawski, O nauce, rozumowaniu i wartościach. Pisma wybrane, Warszawa 1994
W. Szczepiński, Znaczenie domniemania wynikającego z art. 3 ustawy o księgach wieczy-
stych i hipotece, Pal. 1994, Nr 7–8, s. 122
A. Szpunar, Domniemania wynikające ze stwierdzenia nabycia spadku, PiP 1968, z. 3,
s. 418
K. Szymanek, Sztuka argumentacji. Słownik terminologiczny, Warszawa 2001
K. Szymanek, K.A. Wieczorek, A.S. Wójcik, Sztuka argumentacji. Ćwiczenia w badaniu
argumentów, Warszawa 2003
M. Szymański, Dialectica Ciceronis Adama Burskiego, problemy warsztatu filologicznego
renesansowego badacza logiki stoickiej, Warszawa 1988
K. Świrydowicz, Logiczne teorie obowiązku warunkowego, Poznań 1995
K. Świrydowicz, Podstawy logiki modalnej, Poznań 2004
A. Tarski, Pojęcie prawdy w językach nauk dedukcyjnych, Warszawa 1933
M. Tokarz, Elementy pragmatyki logicznej, Warszawa 1993
D. Tomczak, RACH – program generujący schematy składniowe zdań, Poznań 1988
K. Trzęsicki, Logika operatorów czasów gramatycznych a problem determinizmu, Biały-
stok 1986
K. Trzęsicki, Logika, nauka i sztuka, Białystok 1996
AL-JjAA=
AL
XXII Wykaz ważniejszej literatury
B. Tuchańska, Koncepcje wiedzy apriorycznej i analitycznej a status logiki i matematyki,

Łódź 1995
M. Urbański, Tabele syntetyczne a logika pytań, Lublin 2002
M. Urchs, M. Nasieniewski, S. Kwiatkowski, Klasyczny rachunek zdań, wykład i zadania,
Toruń 1997
W. Voise, Z. Skubała-Tokarska (red.), Z historii polskiej logiki, Wrocław 1981
J. Wajszczyk, Wprowadzenie w podstawowe zagadnienia logiki, Olsztyn 1997
J. Wajszczyk, Wstęp do logiki z ćwiczeniami, Olsztyn 2001
J. Wajszczyk, Jestem więc myślę. Łamigłówki logiczne, Warszawa 2003
J. Wajszczyk, M. Gruszycka-Glabas, Zbiór ćwiczeń z logiki, Olsztyn 1997
T. Widła, D. Zienkiewicz, Logika, Warszawa 2010
A. Wiegner, Elementy logiki formalnej, Poznań 1948
Ł.N. Węgierski, Podstawy logiki i wnioskowania, Rzeszów 2004
J. Woleński, W stronę logiki, Kraków 1996
W. Wolter, M. Lipczyńska, Elementy logiki. Wykład dla prawników, Wrocław 1980
R. Wójcicki, Wykłady z metodologii nauk, Warszawa 1982
R. Wójcicki, Wykłady z logiki z elementami teorii wiedzy, Warszawa 2003
J. Wróblewski, Domniemania w prawie – problematyka teoretyczna, SPE 1973, Nr 10, s. 12
J. Wróblewski, Logika. Informatyka. Prawo (sprawozdanie z III Międzynarodowej konfe-
rencji, Florencja, 2–5.11.1989 r.), PiP 1990, z. 4, s. 115
J. Wróblewski, Heurystyka, logika uzasadnienia i informatyka prawnicza, SPE 1990, Nr 44,
s. 7
S. Wronkowska, M. Zieliński, Problemy i zasady redagowania tekstów prawnych, Warsza-
wa 1993
M. Zieliński, Poznanie sądowe a poznanie naukowe, Poznań 1979
M. Zieliński, Z. Ziembiński, Uzasadnianie twierdzeń, ocen i norm w prawoznawstwie, War-
szawa 1988
Z. Zięba, Analityczna teoria obowiązku. Studium z logiki deontycznej, Warszawa 1983
Z. Zięba, Elementy logiki, Warszawa 1994
Z. Ziembiński, Zbiór zadań z logiki dla studentów prawa, Poznań 1954
Z. Ziembiński, Logiczne podstawy prawoznawstwa, Warszawa 1966
Z. Ziembiński, O metodzie analizowania stosunku prawnego, PiP 1967, z. 2, s. 193
Z. Ziembiński, Wstęp do aksjologii dla prawników, Warszawa 1990
Z. Ziembiński, Logika praktyczna, Warszawa 2001
E. Żabski, Nauka w oczach metodologów. O niektórych metodach badawczych z punktu
widzenia logiki, Wrocław 2002
E. Żarnecka-Biały, Historia logiki dawniejszej, Kraków 1995
E. Żarnecka-Biały, Mała logika, Kraków 1999
E. Żarnecka-Biały, I. Trzcieniecka-Schneider, Komunikaty i argumenty, Kraków 2002
AL-JjAA=
AL
ROZDZIAŁ I
POJĘCIE LOGIKI I JEJ STRUKTURA
Literatura: K. Ajdukiewicz, Język i poznanie, Warszawa 1985; A. Boruta, Logiczne i semio-

tyczne spojrzenie na język, Zielona Góra 1993; J.W. Brehmer, Elementy logiki, Kraków 2002;
G. Bryll, Z. Kostrzyca, Badania formalne nad logiką stoicką, Warszawa 1998; A. Dyszak, Orze-
czenia syntetyczne wyrażające cierpienia fizyczne we współczesnym języku polskim, Bydgoszcz
1992; P. Guiraud, Semantyka, Warszawa 1975; M. Hempoliński (red.), Polska filozofia analitycz-
na. Analiza logiczna i semiotyczna w szkole lwowsko-warszawskiej, Wrocław 1987; J.J. Jadac-
ki, Spór o granice języka. Elementy semiotyki logicznej i metodologii, Warszawa 2001; T. Ko-
tarbiński, Szkice z historii filozofii i logiki, Warszawa 1979; tenże, Wykłady z dziejów logiki,
Warszawa 1985; tenże, Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, Warszawa
1986; tenże, Dzieła wszystkie. Ontologia, teoria poznania i metodologia nauk, Wrocław 1993;
M. Krauz, Zdania inicjalne w języku polskim, Rzeszów 1996; E. Nieznański, Logika, podstawy,
język, uzasadnianie, Warszawa 2002; I. Nowakowska-Kempna, Konstrukcje zdaniowe z leksy-
kalnymi wykładnikami predykatów uczuć, Katowice 1986; J. Pelc, Wstęp do semiotyki, War-
szawa 1984; H. Reichenbach, Logika i język, Warszawa 1967; T. Ribot, Logika uczuć, Kraków
1921; H. Schulz, Zarys historii logiki, Warszawa 1965; J. Słupecki, Czym jest logika?, Warszawa
1948; W. Suchoń, Wykłady o dziejach logiki dawniejszej, Kraków 2001; W. Voise, Z. Skubała-To-
karska (red.), Z historii polskiej logiki, Wrocław 1981; E. Żarnecka-Biały, Historia logiki daw-
niejszej, Kraków 1995.
§ 1. Pojęcie
Arystoteles wyodrębnił logikę jako dyscyplinę służebną. Nie pojmował jej jako
nauki, ale jako przygotowanie i narzędzie nauk. Stagiryta, rozwĳając tajniki de-
finiowania i wnioskowania indukcyjnego, dał podstawy do rozwoju logiki jako
odrębnej dyscypliny badawczej. Logika to przecież nauka o sposobach jasnego
i ścisłego ujmowania myśli, która określa reguły poprawnego rozumowania i uza-
sadniania twierdzeń. Jasne, konsekwentne i uporządkowane myślenie jest podstawą
poprawnego wnioskowania. Analizując zasady poprawnego rozumowania sprawdza
się konstrukcje zdań zarówno z formalnego punktu widzenia, jak i pod kątem za-
wartości merytorycznej.
www.testy-prawnicze.pl

AL-JjAA=
AL
2 Rozdział I. Pojęcie logiki i jej struktura
Logika jako samodzielna dziedzina nauki wykształciła się z nauk filozoficz-

nych. Obecnie jest nauką autonomiczną, której przedmiotem jest definiowanie i ba-
danie prawdy. Przedmiotem zainteresowania logiki jest analiza poprawności pojęć,
sądów i wnioskowań. Logika wskazuje zasady poprawnego rozumowania i argu-
mentowania, zajmuje się badaniem pojęć i zasad metodycznych wypracowanych
przez inne nauki. Bez poprawnego myślenia nauka by nie istniała, a człowiek nie
byłby w stanie dokonać żadnego odkrycia naukowego. To za sprawą poprawnego
myślenia, nauka się rozwĳa. Logicznego sposobu myślenia uczymy się od wcze-
snego dzieciństwa. Znajomości podstawowych zasad rozumowania wymagano od
nas już na etapie szkolnictwa gimnazjalnego. Rozporządzenie Ministra Eduka-
cji Narodowej z 10.8.2001 r. w sprawie standardów wymagań będących podstawą
przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów (Dz.U. Nr 92, poz. 1020 ze zm. – już
uchylone) wyraźnie stanowiło, iż uczeń powinien posiadać umiejętność tworzenia
tekstu na zadany temat w sposób spójny pod względem logicznym i składniowym.
Zgodnie z programem kształcenia ogólnego dla gimnazjów i szkół ponadgimna-
zjalnych wymagało się, aby uczeń tworzył samodzielną wypowiedź argumentacyj-
ną według podstawowych zasad logiki i retoryki. Uczeń powinien prawidłowo sta-
wiać tezy lub hipotezy, dobierać argumenty, porządkować je i selekcjonować pod
względem użyteczności wypowiedzi, dobierać przykłady ilustrujące wywód myślo-
wy, przeprowadzać prawidłowe wnioskowanie. Jednym z celów kształcenia gimna-
zjalnego była umiejętność stosowania podstawowych zasad logiki i retoryki. Nauka
logiki przewidziana jest w programie studiów zarówno na kierunkach humanistycz-
nych, jak i ścisłych. Przedmiotem naszych zainteresowań będzie głównie logika
prawnicza. Dla prawnika istotna jest poprawna interpretacja prawa i umiejętność
przekonania kogoś do swoich racji za pomocą rzetelnych i trafnych argumentów.
Poprawne myślenie jest nieodzowne w procesie myślowym prawnika, bez względu
na rodzaj wykonywanego w przyszłości zawodu.
§ 2. Struktura
W obrębie logiki możemy wyróżnić trzy główne działy:

1) semiotykę:
a) semantykę,
b) syntaktykę,
c) pragmatykę;
2) logikę formalną;
3) ogólną metodologię nauk.
Semiotyka to nauka o znakach i systemach znakowych tworzących język. Zaj-
muje się rodzajami, właściwościami i funkcjami znaków. Obejmuje swym zakre-
sem semantykę, syntaktykę i pragmatykę.

AL-JjAA=
AL
§ 2. Struktura 3
Semantyka to nauka zajmująca się badaniem związków, jakie zachodzą między

znakiem a rzeczywistością, do której znak się odnosi. Wypowiadając jakiś wyraz
myślami najczęściej zmierzamy do rzeczywistości, na którą dany wyraz nas napro-
wadza. Jeżeli wypowiadając wyraz zamek myślimy o urządzeniu w drzwiach albo
o budowli, będącej rezydencją królów, czy zaś o suwaku w ubraniu, to niewątpliwie
mamy na myśli odniesienie semantyczne znaku zamek. Semantyka zajmuje się pro-
blematyką znaczenia wyrażeń.
okulary
Syntaktyka to nauka zajmująca się badaniem związków, jakie zachodzą mię-

dzy znakami wewnątrz danego języka. Dzięki syntaktyce możliwe jest poprawne
wiązanie znaków w wyrażenia bardziej złożone.
wysoki student wysoki student
Pragmatyka to nauka zajmująca się badaniem związków, jakie zachodzą mię-

dzy znakiem a tymi, którzy się nim posługują (tj. między nadawcami i odbiorcami
znaków). Badanie w procesie komunikowania się ludzi zależności pomiędzy wypo-
wiadającym a słuchaczem pozwala stwierdzić poprawność rozumienia treści znaku.
Treść przekazywana przez nadawcę powinna dotrzeć do odbiorcy bez zniekształ-
ceń. Inaczej mówiąc, odbiorca winien przypisać takie znaczenie spostrzeżonemu
substratowi materialnemu, jakie zostało mu nadane przez nadawcę.
okulary
nadawca znaku odbiorca znaku

AL-JjAA=
AL
Do pragmatyki zaliczymy również użyteczność zastosowania danego rozumo-

wania do rozwiązania pewnych kwestii. Przykładem odniesienia pragmatycznego
jest prawidłowa reakcja kierowcy na znak drogowy. Badanie odniesienia pragma-
tycznego będzie mieć miejsce również podczas egzaminu z logiki, kiedy egzamina-
tor będzie badać, czy student w sposób prawidłowy przyswoił sobie zasady popraw-
nego rozumowania.
Do nieprawidłowego odniesienia pragmatycznego dochodzi często przy poro-
zumiewaniu się osób obcojęzycznych. Największy problem powstaje przy zrozu-
mieniu znaczenia idiomów – zwrotów swoistych dla danego języka, które mają zna-
czenie odmienne od dosłownego. Na tym tle często dochodzi do nieporozumień.
Przykładem takiego nieporozumienia może być pytanie obcokrajowca, co do rodza-
ju używanych kremów przez Polaka, który twierdził, że musi dbać o swoją twarz.
Do nieporozumienia dochodzi wówczas, gdy odbiorca błędnie zrozumiał znak, gdy
interpretuje go w sposób niezgodny z wolą nadawcy. Jeżeli natomiast odbiorca wy-
powiedzi nie zna i nie rozumie treści wypowiedzi, wówczas następuje niezrozumie-
nie. Wina w tym zakresie może leżeć zarówno po stronie nadawcy, jak i odbiorcy
wypowiedzi. Po stronie nadawcy, jeżeli posłużył się zwrotem nienależącym do da-
nego języka, a po stronie odbiorcy – gdy nie zna treści wyrazu należącego do dane-
go języka.
Logika formalna bada schematy rozumowań niezawodnych. Rozumowanie
niezawodne to takie, które zawsze wiedzie do prawdziwego wniosku. W oparciu
o schemat rozumowania niezawodnego, na podstawie zdania: Żaden sędzia nie jest
prokuratorem, możemy wnosić, że i żaden prokurator nie może być sędzią. Skoro
w zdaniu kategorycznym o budowie: Żadne S nie jest P nazwy S i P wykluczają się,
to nie ma znaczenia, którą z nazw umieścimy na miejscu podmiotu. W takim przy-
padku zamiana podmiotu z orzecznikiem nie ma wpływu na wartość logiczną zda-
nia. Zarówno zdanie o budowie: Żadne S nie jest P, jak i zdanie o budowie: Żadne
P nie jest S będą miały taką samą wartość logiczną. Możemy więc powiedzieć, że
zdanie: Żadne S nie jest P jest równoważne zdaniu: Żadne P nie jest S, co w języ-
ku sformalizowanym zapisujemy jako SeP ⇔ PeS. Zasada ta, nazywana konwersją,
nie ma zastosowania do wszystkich zdań kategorycznych. Nie można jej w sposób
niezawodny zastosować na przykład do zdania o budowie: Każde S jest P. Oczywi-
ste jest, że ze zdania: Każdy sędzia jest prawnikiem nie wynika zdanie: Każdy praw-
nik jest sędzią. Z treści tych zdań wynika, że powyższe rozumowanie jest zawodne.
Ogólna metodologia nauk to dyscyplina naukowa o sposobach dochodzenia do
twierdzeń naukowych. Składają się na nią wyniki badań nad metodami prowadzenia
obserwacji i doświadczeń oraz zasadami rozumowań ścisłych. Wyniki tych badań
stanowią punkt wyjścia i źródło inspiracji do badań nad metodologiami właściwymi
dla poszczególnych nauk – odpowiednio do ich specyfiki. Tak tworzone są reguły
warsztatów metodologicznych i tylko twierdzenia (zdania) będące rezultatami ba-
dań prowadzonych według tych reguł zaliczane są do pocztu wiedzy, za którą nauka
ręczy swym autorytetem. Wiedza, o której mowa w art. 7 KPK, to właśnie zbiór ta-

AL-JjAA=
AL
§ 3. Logika a nauki pokrewne 5
kich zdań. Zgodnie z tym przepisem organy postępowania kształtują swe przekona-
nie na podstawie wszystkich przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie
z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i do-
świadczenia życiowego.
Ogólna metodologia nauk zajmuje się sposobem uzasadniania naszych twier-
dzeń. W pracy myślowej prawnika ta dziedzina logiki jest niezastąpiona, bez wzglę-
du na rodzaj wykonywanej profesji. Ważne jest, by pełnomocnik procesowy – adwo-
kat czy radca prawny – podczas procesów sądowych umiejętnie potrafił przedstawić
argumenty świadczące o niewinności swojego klienta, co w konsekwencji wpłynie
na wynik procesu. Brak wiedzy z zakresu ogólnej metodologii nauk może skończyć
się dla adwokata przegranym procesem, dla prokuratora – brakiem skazania oskar-
żonego, a dla sędziego – apelacją orzeczenia z uwagi na niezrozumienie przez stro-
nę motywów rozstrzygnięcia, którymi kierował się sąd przy rozstrzygnięciu sprawy.
Poprzez umiejętne uzasadnienie twierdzeń można przekonać drugiego czło-
wieka do naszych twierdzeń, które nie zawsze są prawdziwe. Właściwie dobrana
argumentacja niejednokrotnie sprawia, że przekazywany fałsz wydaje się prawdą.
Ogólna metodologia nauk ujawnia chwyty erystyczne, których znajomość jest nie-
odzowna nie tylko przy wyrażaniu twierdzeń, ale również przy ich przyjmowaniu.
Schemat 1. Logika – podział
LOGIKA
ogólna
semiotyka logika formalna
metodologia nauk
semantyka syntaktyka pragmatyka
§ 3. Logika a nauki pokrewne
Logika z punktu widzenia metodologii jest teorią poszukiwania wiedzy. Jest na-
uką nauk, ponieważ ma zastosowanie we wszystkich naukach ścisłych i humani-
stycznych. Nie ma takiej dziedziny nauki, która nie bazowałaby na schematach lo-
gicznego rozumowania. Logika, badając schematy rozumowań niezawodnych, nie
odkrywa prawdy, a jedynie ją potwierdza. Logika weryfikuje prawdy odkryte przez
inne dyscypliny naukowe, znajduje zastosowanie w naukach fizycznych, biolo-

AL-JjAA=
AL
gicznych, psychologicznych czy społecznych. W wielu dziedzinach wiedzy można

wyszczególnić specyficzną dla danej nauki logikę. Możemy wyróżnić logikę: filo-
zoficzną, psychologiczną, matematyczną, informatyczną, lingwistyczną, socjologi-
styczną czy prawniczą.
Filozofia zajmuje się istotą i strukturą bytu, źródłami ludzkiego poznania, stąd
zarówno filozofię, jak i logikę frapuje teoria poznania. Filozofia ocenia wartość po-
znawczą struktur logicznych.
Psychologia zajmuje się przebiegiem procesów myślowych, zaś logika bada czy
to myślenie jest poprawne. O ile psychologię interesuje to, co rozumujemy, o tyle
logikę interesuje to, jak powinniśmy rozumować.
W matematyce, podobnie jak w logice, stosuje się metodę dedukcyjną, stąd po-
jęcia występujące w logice niejednokrotnie zacierają się z pojęciami występującymi
w matematyce. Zarówno w matematyce, jak i logice mówimy o implikacji, równo-
ważności, koniunkcji, alternatywie czy negacji, analizujemy czy dane wnioskowa-
nia są niezawodne. Logika zajmująca się badaniem schematów rozumowań nieza-
wodnych nazywana jest logiką formalną lub logiką matematyczną. Należy jednak
pamiętać, iż matematyka zajmuje się wnioskowaniem opartym głównie na liczbach,
zaś logika – wnioskowaniem opartym na zdaniach.
Informatyka zajmuje się przetwarzaniem informacji z zastosowaniem kompu-
terów. Teorie i systemy informatyczne muszą być zgodne z pewnymi algorytmami.
Przy tworzeniu programów nieodzowna jest wiedza o zbiorach, relacjach i języku
sformalizowanym. Najdrobniejsza luka w rozumowaniu informatycznym sprawia,
że staje się ona bezwartościowa. Informatyk musi więc znać nie tylko formuły ra-
chunku zdań i kwantyfikatorów, ale również inne zasady prawidłowego wniosko-
wania. Musi on umieć odczytać wartość logiczną dowolnej formuły zdaniowej.
W swym rozumowaniu informatycy opierają się na regułach wypracowanych przez
logikę.
Lingwistyka, podobnie jak logika, zajmuje się budową języka. To, co łączy logi-
kę z lingwistyką, jest nazywane semiotyką. Logika w ramach syntaktyki bada zależ-
ności, jakie występują między znakami wewnątrz danego języka. Dzięki syntaktyce
możliwe jest poprawne wiązanie znaków w wyrażenia bardziej złożone. Zdaniem
W. Quine’a logika jest wypadkową dwóch składników – gramatyki i prawdy1.
Socjologia jest m.in. nauką dostarczającą wiedzy o całości życia społecznego.
Swoją wiedzę socjologia czerpie z badań opartych na schematach rozumowań nie-
zawodnych.
Logika powiązana jest również z prawem. Trudno sobie wyobrazić prawnika
nieznającego zasad poprawnego rozumowania. Prawnikowi nie mogą być obce za-
gadnienia dotyczące zbiorów, nazw i ich stosunków zakresowych, zdań, funktorów
prawdziwościowych, definicji, podziału logicznego czy relacji. Prawnik musi umieć
nie tylko prawidłowo zweryfikować przedstawiony stan faktyczny, ale również
1 A. Boruta, Logiczne i semiotyczne spojrzenie na język, Zielona Góra 1993, s. 18, za: W. Quine, Filozofia
logiki, Warszawa 1977, s. 91.

AL-JjAA=
AL
§ 3. Logika a nauki pokrewne 7
o dczytać normę prawną mającą zastosowanie przy określonym stanie faktycznym.

Szczególnym przykładem zastosowania logiki w prawie jest sylogizm prawniczy.
Niniejszy podręcznik opiera się na logice klasycznej, której fundamentem jest
logika dwuwartościowa. W podręczniku celowo pominięto zagadnienia związa-
ne z logiką trójwartościową lub logiką wielowartościową, jak np. logiką rozmytą,
w której oprócz fałszu i prawdy występuje szereg wartości pośrednich. Logika taka
uznaje wartości pośrednie między prawdą a fałszem, jak np. półprawdy czy niemal
prawdy. Wartości te przedstawia się za pomocą liczb ułamkowych w oparciu o zasa-
dy prawdopodobieństwa. W logice trójwartościowej obok prawdy i fałszu występu-
je trzecia wartość logiczna, zwana połowicznością.

AL-JjAA=
AL
AL-JjAA=
AL
ROZDZIAŁ II
ZNAK, KATEGORIE SYNTAKTYCZNE
§ 4. Pojęcie znaku
Znak to nadany przez kogoś, dostrzegalny zmysłowo układ rzeczy lub zjawisko
o określonej treści umożliwiający pewnej grupie odbiorców odczytanie tej treści.
Znak to najczęściej element jakiegoś języka, przedmiot, który w procesie po-
rozumiewania się ludzi służy do przekazywania określonych treści (informacji czy
znaczeń). Za pomocą znaku poznajemy rzeczywistość. Znak celowo został wy-
tworzony przez człowieka dla celów komunikacyjnych. Może być on wyrażony
wszelkimi zmysłami, jak np. słowem, dźwiękiem lub gestem. Znakiem może być
przedmiot, który poprzez utrwalony sposób używania go jest środkiem komuni-
kacji. Niekiedy nawet bierne zachowanie jest znakiem. Przykładem takiego znaku
jest przyjęcie oferty. Zgodnie z art. 682 KC, jeżeli przedsiębiorca otrzymał od oso-
by, z którą pozostaje w stałych stosunkach gospodarczych, ofertę zawarcia umowy
w ramach swej działalności, brak niezwłocznej odpowiedzi poczytuje się za przyję-
cie oferty. Klasycznym przykładem uporządkowanego zbioru znaków słownych jest
język.
Elementy znaku:
1) nadawca,
2) treść znaku,
3) odbiorca.
Nadawca to twórca znaku lub osoba, która przekazuje znak.
Treść znaku to reguły znaczeniowe nadane przez człowieka w celu komunika-
cyjnym, które są zrozumiałe dla określonej grupy odbiorców.
Odbiorca znaku to osoba, do której znak jest skierowany, do której dany znak
dociera. Nadawca i odbiorca znaku może być jedną i tą samą osobą. Zdarza się, że
sami sobie przesyłamy znaki, gdy np. robimy zakupy według wcześniej przygoto-
wanej listy, sporządzamy notatki z wykładów czy zapisujemy ważne informacje do
pamięci telefonu.

AL-JjAA=
AL
10 Rozdział II. Znak, kategorie syntaktyczne
Przykładem znaku może być znak drogowy, o ile w jego treści istnieje intencja
komunikacyjna. Treść zawarta jest zazwyczaj w substracie materialnym, z którym
to substratem łączymy określone znaczenie. Nie będzie więc znakiem znak drogo-
wy porzucony na wysypisku śmieci.
Znak ma swoje znaczenie, tylko jeżeli znajduje się w odpowiednim miejscu
i w określonych okolicznościach. Każdy znak musi mieć odpowiednią treść. Bez
treści porozumiewanie się nie jest możliwe.
Ten sam znak może być wyrażany za pomocą różnych reguł i w różnych języ-
kach. Wyrazy: kobieta, woman, die Frau, la femme, женщина oznaczają dokładnie
ten sam zakres desygnatów.
Od znaku należy odróżnić oznakę, która jest objawem czy symptomem jakie-
goś stanu rzeczy. Oznaka powstaje samoistnie, współtowarzyszy danemu stanowi
rzeczy i niekiedy kieruje w jego stronę myśli. Oznaka tym różni się od znaku, że
zjawisko współtowarzyszące danemu stanowi rzeczy powstaje samoistnie i nie ma
zamierzonej treści komunikacyjnej. Dym kojarzymy z ogniem. Para wodna uno-
sząca się z czajnika może być oznaką gotującej się wody. Spadające liście z drzew
oznaką nadchodzącej jesieni. Zapalenie się latarni ulicznych oznaką nadchodzącego
zmierzchu. Mokra droga oznaką deszczu. Szkło na drodze oznaką wypadku.
Oznaki to dla prawnika ważne źródło wiedzy pozawerbalnej. Fizjologiczne ko-
relaty emocji wzbudzane u nieszczerego rejestrowane są za pomocą poligrafu. Inne
mimowolne przekazy niewerbalne, np. tzw. mowa ciała, obserwowane są przez
przesłuchujących etc.
Dźwięk gwizdka może być znakiem albo oznaką w zależności od obowiązują-
cych konwencji. Dźwięk gwizdka sędziego na boisku sygnalizujący zawodnikom
określone zachowanie się w czasie gry jest znakiem. Jeżeli ten sam sędzia przed
meczem bada sprawność gwizdka, to jego dźwięk nie może być dla nas znakiem,
a jedynie oznaką sprawności gwizdka.
§ 5. Język, stopnie języka, role semiotyczne wypowiedzi
I. Język
Język jest zbiorem znaków przyjętych na gruncie danego systemu, które służą
do porozumiewania się. Z językiem stykamy się poprzez wypowiedź. W skład języ-
ka wchodzi zbiór zdań oraz zbiór reguł składniowych opisujących zasady łączenia
i konstruowania wypowiedzi. W zależności od tego, czy w pierwotnej szacie kształ-
towania się języka reguły składniowe wypowiedzi miały charakter spontaniczny,
czy zależny, wyróżniamy język naturalny i sztuczny.
Język naturalny jest językiem ukształtowanym spontanicznie, w sposób nie-
zamierzony. Język ten jest pierworodnym językiem określonej grupy etnicznej. Po-
czątkowo kształtował się on samodzielnie bez świadomej ingerencji człowieka.

AL-JjAA=
AL
§ 5. Język, stopnie języka, role semiotyczne wypowiedzi 11
W języku naturalnym reguły składniowe języka człowiek odtworzył dopiero w wy-

niku obserwacji metod łączenia i konstruowania wypowiedzi. Przykładem języka
naturalnego jest język grecki, hebrajski czy łaciński.
Język sztuczny natomiast od początku swojego funkcjonowania jest świado-
mym wytworem działalności jednostki lub grupy osób. Jest to język utworzony
przez jednostkę lub grupę osób w wyniku celowej działalności człowieka. Język
taki tworzony dla określonych celów od początku jest sformalizowany. W języku
tym metody łączenia i konstruowania wypowiedzi są od samego początku ukształto-
wane w sposób zamierzony. Przykładem języka sztucznego jest esperanto (chociaż
duży wpływ języka angielskiego spowodował wyparcie tego języka sztucznego),
język programowania czy język migowy. Zarówno język naturalny, jak i sztuczny
po ukształtowaniu w wyniku ingerencji człowieka podlegają stałej ewolucji. Pewne
wyrazy odchodzą w sposób bezpowrotny, a w ich miejsce rodzi się potrzeba skon-
struowania nowych znaczeń. Wychodzą z obiegu wyrazy przestarzałe, które wsku-
tek zmian kulturowych straciły użyteczność, a w ich miejsce wchodzą do obiegu
wyrazy nowe. Postęp niemal w każdej dziedzinie społecznej, politycznej czy gospo-
darczej rodzi konieczność rozbudowania słownictwa. Luki słownikowe uzupełniane
są poprzez zapożyczenia z języków obcych lub na drodze konstrukcji nowych wy-
razów. Na przestrzeni wieków odnotowano obok przyrostu neologizmów i zaniku
archaizmów zmianę znaczenia niektórych wyrazów pozostających w użyciu. Zło-
dziej, zgodnie ze swoim słowotwórczym składem i etymologicznym znaczeniem,
oznaczał początkowo złoczyńcę. Z biegiem czasu znaczenie złodzieja zacieśniło się
do jednego, ściśle określonego w treści złego czynu2.
Na podstawie wypowiedzi możemy poznać wykształcenie, wiek i pochodzenie
regionalne rozmówcy. Inaczej formuje wypowiedzi dziecko, a inaczej osoba doro-
sła. Inaczej brzmi polszczyzna Ślązaka, a inaczej Warszawiaka. Po sposobie mó-
wienia możemy ocenić poziom wykształcenia danego człowieka, a niekiedy nawet
i jego zawód. Język pełni więc funkcję prezentacyjną. Najważniejszym zadaniem
języka jest jednak funkcja komunikatywna. W procesie porozumiewania się istot-
ne znaczenie odgrywa nie tylko znajomość danego języka, ale również i sprawność
posługiwania się językiem. W języku polskim szyk wyrazów w zdaniu jest na ogół
swobodny. Średniowieczna polszczyzna umieszczała w mowie potocznej orzecze-
nie na końcu zdania. Pod wpływem naleciałości z języka łacińskiego i czeskiego
szyk zdania uległ zmianie, zachowując następujący porządek: podmiot, orzeczenie,
dopełnienie3.
Najczęściej wyraz, na który chcemy zwrócić uwagę umieszczamy na pierw-
szym miejscu. W zdaniu: Profesor Kowalski prowadzi wykłady z logiki dla studen-
tów pierwszego roku prawa kładziemy nacisk na profesora. Zdanie to możemy do-
wolnie przeobrażać w zależności od tego, na co chcemy położyć nacisk. Jeżeli istotą
2 Pókiś mi dobrze czynił, zwałem dobrodziejem, jakeś mi złość wyrządził, zowię już złodziejem – zob.
Z. Klemensiewicz, Historia języka polskiego, Warszawa 1985, s. 332.

3 Z. Klemensiewicz, Historia języka polskiego, Warszawa 1985, s. 423.

AL-JjAA=
AL
naszej wypowiedzi będzie informacja o wykładach z logiki, to powiemy, że Wykła-

dy z logiki dla studentów pierwszego roku prawa prowadzi profesor Kowalski. Jeże-
li natomiast chcemy mówić o studentach, wypowiedź tę rozpoczniemy od tej wła-
śnie nazwy. Zmiana szyku odzwierciedla strukturę wypowiedzi.
Nie zawsze dany wyraz ma jedno znaczenie. Niekiedy temu samemu wyrazo-
wi czy wyrażeniu można przypisać różne znaczenia. Wyrazy identycznie brzmiące,
niemające wspólnych elementów znaczeniowych zwane są homonimami. Przykła-
dem homonimu są słowa: prawo, rewizja, źródło. Słowo prawo odnosić się może
np. do ogółu przepisów, do normy prawnej, do nauki o prawie, do nazwy kierun-
ku studiów, do uprawnienia przysługującego danej osobie. Słowo rewizja oznaczać
może przeszukiwanie, krytykę poglądów, środek odwoławczy. Mówiąc o źródle
możemy mieć na myśli naturalny wypływ wody, to skąd coś pochodzi czy materiały
stanowiące zasób pewnej wiedzy.
Oprócz wyrazów wieloznacznych możemy spotkać się z wyrażeniami, w któ-
rych poszczególnym wyrazom lub całemu wyrażeniu nadano odmienne znacze-
nie. Tego typu wyrażenie, zwane idiomem, posiada swoiste znaczenie, odmienne
od dosłownego. Idiom różni się od innych wyrażeń tym, że jego znaczenie nie jest
sumą znaczeń elementów składowych wypowiedzi. Zwroty idiomatyczne właści-
we są tylko danemu językowi, stąd ich dosłowne tłumaczenie prowadzi do niepo-
rozumień. Zwroty idiomatyczne nie dają się przetłumaczyć dosłownie na inny ję-
zyk. Przykładami idiomów są zwroty: robić z igły widły, ciepłe kluski, niedźwiedzia
przysługa, brać nogi za pas, przyszła koza do woza, trafiła kosa na kamień, lepszy
wróbel w garści niż gołąb na dachu.
Bywają również wyrazy, które różnią się brzmieniem, choć przypisano im w da-
nym języku jednakowe znaczenie. Takie wyrazy zwane są synonimami. Synoni-
mem samochodu jest słowo auto, ziemniaka – kartofel, demontażu – rozbiórka.
II. Stopnie języka
Język pierwszego stopnia to język zwany językiem przedmiotowym. Język

pierwszego stopnia odnosi się bezpośrednio do nazywanych obiektów. Przykładem
wypowiedzi pierwszego stopnia jest zdanie: Student to słuchacz wyższej uczelni.
Gdybyśmy powiedzieli, że Jan powiedział, że student to słuchacz wyższej uczelni,
posłużylibyśmy się językiem drugiego stopnia, gdyż mówilibyśmy o języku pierw-
szego stopnia. Każda kolejna wypowiedź jest wypowiedzią o jeden stopień wyższą.
Język drugiego stopnia zwany jest metajęzykiem. Język trzeciego stopnia zwany jest
metajęzykiem drugiego stopnia. Metajęzyk to język wyższego stopnia, bo opisuje
inny język. Przykładem metajęzyka jest język prawniczy. Za pomocą języka praw-
niczego referujemy język prawny. Język prawny to język aktów prawnych. Języ-
kiem prawnym posługuje się ustawodawca tworząc dany tekst prawa. Treść danego
przepisu zawarta w ustawie lub innym akcie prawnym należy do języka prawnego.

AL-JjAA=
AL
§ 5. Język, stopnie języka, role semiotyczne wypowiedzi 13
Język prawny jest językiem pierwszego stopnia. Przy stosowaniu prawa komentu-
jemy wypowiedzi zawarte w języku prawnym, a skoro mówimy o języku pierwsze-
go stopnia, to tworzymy tym samym wypowiedź drugiego stopnia. Gdybyśmy zaś
mówili o języku drugiego stopnia, to tworzylibyśmy wypowiedź trzeciego stopnia.
Przykładem wypowiedzi trzeciego stopnia może być glosa. W glosie komentuje się
orzeczenia sądowe. Treść orzeczenia sądowego jest wypowiedzią drugiego stopnia,
gdyż w orzeczeniu dokonujemy m.in. interpretacji zastosowanego przepisu praw-
nego, który to przepis, jak wcześniej wskazano, należy do języka przedmiotowego.
III. Role semiotyczne wypowiedzi
W procesie porozumiewania się istotną funkcję odgrywają również role semio-

tyczne wypowiedzi. Służą one do posługiwania się językiem w sposób najodpo-
wiedniejszy w danej sytuacji komunikatywnej. Jeżeli chcemy przekazać komuś in-
formację, przedstawić mu urywek otaczającej nas rzeczywistości bez zabarwienia
emocjonalnego posłużymy się funkcją opisową (deskryptywną). Przykładem wy-
powiedzi opisowej mogą być informacje typu: Jan czyta gazetę; Wydział Prawa
i Administracji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach znajduje się przy ul. Banko-
wej 11A; Przepisy prawa mogą ustanawiać nakazy dla obywateli; Doba trwa 24 go-
dziny. Większość zdań zawartych w niniejszym podręczniku pełni funkcję opisową.
Celem wypowiedzi może być również uzewnętrznienie stanu psychiczne-
go i emocjonalnego osoby wypowiadającej się. Mówimy wówczas o funkcji
ekspresywnej wypowiedzi. W funkcji ekspresywnej uzewnętrzniamy nasz stosu-
nek do wypowiadanych treści, np. poprzez rozczarowanie, gniew, radość, ironię lub
okrzyk. Funkcja ekspresywna wypowiedzi polega na uzewnętrznieniu stanu psy-
chicznego osoby wypowiadającej się. Osoba może uzewnętrzniać swoje uczucia
i nastroje poprzez wyrażanie sympatii, antypatii, zmartwienia, żalu, współczucia,
smutku czy zadowolenia. W mowie ekspresję wyrażamy przy użyciu odpowiedniej
intonacji. Przykładem ekspresji mogą być następujące wypowiedzi: Ach, jaki pięk-
ny krajobraz!; Dłużej już tego nie wytrzymam!; Och nie! Znowu błąd!
Odmienną rolę semiotyczną pełni w wypowiedzi funkcja sugestywna. Funkcja
ta jest bodźcem do określonego zachowania. Z funkcji tej korzystamy, gdy chcemy
zmusić odbiorcę wypowiedzi do określonego działania. Poprzez wypowiedź suge-
stywną wpływamy na zachowanie innej osoby. Przykładem wypowiedzi sugestyw-
nej mogą być wyrażenia: podejdź do mnie, pomóż mi; chodźmy na wykład; czujcie
się, jak u siebie w domu; podaj mi, proszę, tę książkę; proszę, wyjdź stąd, bo mnie
denerwujesz.
Kolejną funkcją wypowiedzi jest funkcja performatywna. Dana wypowiedź
pełni funkcję performatywną, jeżeli poprzez wypowiedź następuje jakiś stan o cha-
rakterze czysto umownym. Zachowanie zgodne z funkcją performatywną tworzy
coś konwencjonalnego. To coś nabiera mocy dlatego, że przebiega w określony spo-

AL-JjAA=
AL
sób. Przykładem funkcji performatywnej mogą być określone sformułowania wy-

powiadane podczas ślubowania, przysięgi, chrztu, ślubu, wydania wyroku.
W Stanach Zjednoczonych performatywnie przebiega aresztowanie przez poli-
cjanta. Bez względu na powagę naruszenia prawa i status społeczny sprawcy, każ-
demu z nich zakłada się kajdanki. W ten sposób zaakcentowane i upublicznione zo-
staje, że dana osoba pozbawiona została wolności.
Również wydanie wyroku sporządzonego przez skład sądzący wymaga pew-
nego układu ceremonialnego. Wyrok taki musi być podpisany i ogłoszony. Każda
wypowiedź pełniąca funkcję performatywną musi być sformułowana w warunkach
ściśle określonych, wywołujących jej performatywne znaczenie. W przeciwnym
przypadku wypowiedź performatywna jest nieważna.
Język służy nie tylko do przekazywania komunikatów, ale i do nawiązywania,
podtrzymywania, a poniekąd i współkształtowania więzi międzyludzkich. Stąd na
język składa się też zbiór odpowiednich zwrotów okazjonalnych i grzecznościo-
wych etc. Tak wyrażana jest funkcja fatyczna języka. Za jej pomocą zmierzamy
najczęściej do nawiązania lub podtrzymania kontaktu z rozmówcą. Przykładem wy-
powiedzi fatycznej może być zwrot: ciekawa jestem twojego zdania, jak również
zwroty przywitalne, typu: dzień dobry, witaj, pozdrawiam cię oraz wypowiedzi py-
tajne, np. co o tym sądzisz?.
§ 6. Kategorie syntaktyczne
Syntaktyka to nauka zajmująca się badaniem związków, jakie zachodzą mię-

dzy znakami wewnątrz danego języka. Syntaktyka bada więc zależności między-
wyrazowe, występujące w danej wypowiedzi. Dwa wyrazy należą do tej samej ka-
tegorii syntaktycznej, jeżeli wyraz a zastąpimy wyrazem b, a całość składniowa nie
ulegnie zmianie. W zdaniach: Każdy notariusz jest prawnikiem; Żaden sędzia nie
jest adwokatem; Niektórzy oskarżyciele są prokuratorami; Niektórzy pełnomocni-
cy procesowi nie są radcami prawnymi, wyrazy: notariusz, prawnik, sędzia, adwo-
kat, oskarżyciel, prokurator, pełnomocnik procesowy, radca prawny należą do tej
samej kategorii syntaktycznej. Jeżeli w zdaniu: Każdy notariusz jest prawnikiem
wyraz prawnik zastąpimy wyrazem adwokat, to powstanie zdanie: Każdy notariusz
jest adwokatem. Powstałe zdanie jest wyrażeniem poprawnym składniowo, gdyż
wyrazy prawnik i adwokat należą do tej samej kategorii syntaktycznej. W wyni-
ku takiego przeobrażenia ulec może zmianie jedynie wartość logiczna wypowie-
dzi. W podanym przykładzie zdanie prawdziwe zastąpiono zdaniem fałszywym.
Nie uległa jednak zmianie poprawność składniowa wypowiedzi. Zarówno pierwot-
ne wyrażenie, jak i wyrażenie przekształcone tworzą sensowne zdania. Sensowność
wypowiedzi ulegnie zmianie, jeżeli w wyniku zamiany nie będziemy przestrzegać
tożsamości kategorii syntaktycznej. Jeżeli w zdaniu: Każdy notariusz jest prawni-
kiem wyraz prawnik zastąpimy wyrazem wstępuje, to powstanie wypowiedź niepo

AL-JjAA=
AL
§ 6. Kategorie syntaktyczne 15
prawna składniowo. Wyrażenie: Każdy notariusz jest wstępuje jest wyrażeniem

bezsensownym.
Wśród kategorii syntaktycznych wyróżniamy:
1) nazwy,
2) zdania,
3) funktory,
4) operatory.
Nazwa to wyraz bądź wyrażenie nadające się na podmiot, bądź orzecznik orze-
czenia imiennego. Przykładem nazwy jest wyraz student. W zdaniu: Adwokat jest
prawnikiem wyrazy: adwokat i prawnik są nazwami. Nazwę oznaczać będziemy
literą n.
Zdaniem na gruncie logiki jest każda wypowiedź oznajmująca i jednoznaczna,
informująca, że tak, a tak jest albo tak, a tak nie jest. Zdanie oznaczać będziemy li-
terą z.
Funktor jest łącznikiem. Rola funktora polega na wiązaniu wyrazów w wyra-
żenia bardziej złożone. Inaczej mówiąc funktor jest wyrazem lub wyrażeniem, które
nie jest ani zdaniem, ani nazwą, a dopiero w połączeniu z innym wyrazem lub wyra-
żeniem daje nazwę albo zdanie albo inną sensowną całość niebędącą ani nazwą, ani
zdaniem. Jeżeli wyraz w połączeniu z innym wyrazem lub wyrażeniem daje nazwę,
to wyraz ten pełni funkcję funktora nazwotwórczego. Jeżeli wyraz w połączeniu
z innym wyrazem lub wyrażeniem daje zdanie, to wyraz ten pełni funkcje funktora
zdaniotwórczego.
Przykładem funktora nazwotwórczego w wyrażeniu wysoki mężczyzna jest wy-
raz wysoki. W powyższym zestawieniu wyraz wysoki jest funktorem nazwotwór-
czym, ponieważ wyraz ten w zestawieniu z innym wyrazem tworzy nazwę. Do
utworzenia nazwy w tym przypadku niezbędny jest jeden argument nazwowy od-
powiadający na pytanie kto jest wysoki?. Wysoki w tym zestawieniu jest funktorem
nazwotwórczym od jednego argumentu nazwowego. W wypowiedzi: Jan jest wyso-
ki wyraz wysoki jest nazwą. Kategoria syntaktyczna wyrazu uzależniona jest od roli
składniowej, jaką dany wyraz pełni w konkretnym wyrażeniu.
Spójnik i jest funktorem dwuargumentowym, gdyż łączy dwa argumenty da-
nego rodzaju. W przypadku spójnika nie można określić rodzaju funktora bez zesta-
wienia łącznika z innymi elementami. Jeżeli spójnik i połączymy z dwoma nazwami,
to będzie on pełnić funkcję funktora nazwotwórczego od dwóch argumentów na-
zwowych. Jeżeli natomiast spójnik ten połączymy z dwoma zdaniami, to przybierze
on postać funktora zdaniotwórczego od dwóch argumentów zdaniowych. Łącznik
i może być zarówno funktorem nazwotwórczym, jak i zdaniotwórczym – w zależ-
ności od tego, co ten spójnik łączy. Z powyższego wynika, że dany wyraz może być
zaliczony do różnych kategorii syntaktycznych w zależności od tego, jaką rolę skła-
dniową pełni. Najczęściej dotyczy to przymiotników, liczebników i przysłówków.
Zarówno funktory nazwotwórcze, jak i zdaniotwórcze mogą być jedno- lub wie-
loargumentowe.

AL-JjAA=
AL
Funktory nazwotwórcze wymagają zazwyczaj argumentu nazwowego lub ar

gumentów nazwowych, natomiast funktory zdaniotwórcze mogą łączyć się z argu
mentami nazwowymi albo argumentami zdaniowymi. Funktor zdaniotwórczy od
argumentu nazwowego albo funktor zdaniotwórczy od argumentów nazwowych na-
zywany jest predykatem, natomiast funktor zdaniotwórczy od argumentów zdanio-
wych – spójnikiem. Jeżeli spójnik taki umożliwia nam określenie wartości logicznej
całej wypowiedzi, nazwiemy go spójnikiem prawdziwościowym. Wyjątkowo może-
my spotkać się z funktorem nazwotwórczym od argumentu zdaniowego. W zdaniu:
Wypowiedź: mężczyzna jest człowiekiem jest zdaniem prawdziwym, wyraz wypo-
wiedź jest funktorem nazwotwórczym od jednego argumentu zdaniowego.
Przykładem funktorów nazwotwórczych od jednego argumentu nazwowego
w zdaniu: Pilny student słucha wykładu, a leniwy student śpi, są wyrazy: pilny, leni-
wy. Jeżeli jedno z przytoczonych powyżej zdań poprzedzimy zwrotem: nieprawda
że…, to zwrot ten przybierze postać funktora zdaniotwórczego od jednego argumen-
tu zdaniowego.
Przykładem funktora zdaniotwórczego od dwóch argumentów zdaniowych
w przytoczonym wyżej zdaniu złożonym jest łącznik a.
W zdaniu: Jan śpi, a Mateusz czyta książkę wyraz śpi jest funktorem zdanio-
twórczym od jednego argumentu nazwowego, natomiast czyta jest funktorem zda-
niotwórczym od dwóch argumentów nazwowych.
Jeżeli wyraz w połączeniu z innym wyrazem lub wyrażeniem daje sensowną
całość niebędącą ani nazwą, ani zdaniem, to ta sensowna całość nazywa się funk-
torem funktorotwórczym. Przykładem funktora funktorotwórczego w wyrażeniu:
Jan głośno czyta jest wyraz głośno. W powyższym wyrażeniu wyraz głośno jest
funktorem funktorotwórczym, ponieważ wyraz ten w zestawieniu z wyrazem czyta
nie tworzy ani nazwy, ani zdania, tylko pewną sensowną całość – głośno czyta, wy-
magającą dalszego uzupełnienia. Ta pewna sensowna całość zwana jest funktorem,
stąd argumentem funktora funktorotwórczego jest zawsze funktor.
Funktor zapisujemy w postaci ułamka. Nad kreską wpisujemy to, co dany funk-
tor tworzy. Funktor nazwotwórczy tworzy nazwę, stąd nad kreską wpisujemy n.
Funktor zdaniotwórczy tworzy zdanie, stąd nad kreską wpisujemy z. Funktor funk-
torotwórczy tworzy funktor, stąd nad kreską wpisujemy funktor. Pod kreską nato-
miast wpisujemy to, co jest potrzebne, by dana sensowna całość powstała. Przeana-
lizujmy powyższe stwierdzenia na przykładach.
W wyrażeniu leniwy student wyraz leniwy jest funktorem nazwotwórczym, po-
nieważ jeżeli dowiemy się kto jest leniwy, to powstanie nazwa. Skoro funktor ten
tworzy nazwę, to nad kreską wpisujemy n. Nazwa ta jednak powstanie, jeżeli wyraz
leniwy połączymy z jednym argumentem nazwowym, który to argument odpowiada
na pytanie: kto jest leniwy? By zatem powstała nazwa, wyraz ten musimy wzboga-
cić o jeden argument nazwowy, stąd pod kreską wpisujemy n.

AL-JjAA=
AL
§ 6. Kategorie syntaktyczne 17
leniwy student
n
––– n
n
W wyrażeniu: Mateusz czyta książkę wyraz czyta jest funktorem zdaniotwór-

czym, ponieważ jeżeli dowiemy się kto czyta i co czyta, to powstanie zdanie. Sko-
ro funktor ten tworzy zdanie, to nad kreską wpisujemy z. Zdanie to jednak powsta-
nie, jeżeli wyraz czyta połączymy z argumentami nazwowymi, które to argumenty
udzielą odpowiedzi na pytanie: kto czyta? i co czyta?. By zatem powstało zdanie:
wyraz czyta musimy wzbogacić o dwa argumenty nazwowe, stąd pod kreską wpi-
sujemy nn. Wyraz czyta jest funktorem zdaniotwórczym od dwóch argumentów na-
zwowych.
Mateusz czyta książkę.

z
n ––––– n
nn
W wyrażeniu: Mateusz głośno czyta książkę wyraz głośno jest funktorem funk-
torotwórczym, ponieważ wyraz ten w połączeniu z innym wyrazem (czyta) daje
sensowną całość (głośno czyta), niebędącą ani nazwą, ani zdaniem. Funktor funk-
torotwórczy zapisujemy w postaci ułamka piętrowego, gdyż funktor funktorotwór-
czy tworzy funktor, a argumentem funktora funktorotwórczego jest zawsze funktor.
Skoro funktor funktorotwórczy tworzy funktor, to nad kreską wpisujemy funktor.
Zwrot: głośno czyta jest funktorem. Wyrażenie: głośno czyta jest funktorem zdanio-
twórczym od dwóch argumentów nazwowych. Funktor głośno tworzy funktor zda-
niotwórczy od dwóch argumentów nazwowych. Wyżej powiedzieliśmy, że to, co
z
dany funktor tworzy, wpisujemy nad kreską. Nad kreską wpisujemy więc:
nn
z
––
nn
–––––
z
––
nn
Pod kreską natomiast wpisujemy te argumenty, które są potrzebne, by dany

funktor powstał. Aby tak się stało, musimy połączyć go z funktorem zdaniotwór-
czym od dwóch argumentów nazwowych. Przy funktorze funktorotwórczym zaw
sze nad kreską wpisujemy to samo, co pod kreską, gdyż funktor ten tworzy zawsze
taki funktor, który charakterystyczny jest dla argumentu funktorotwórczego. Funk-
tor funktorotwórczy zawsze zarówno nad, jak i pod kreską ma to oznaczenie, które
stoi przy funktorze, do którego funktor funktorotwórczy się odnosi.

AL-JjAA=
AL
Mateusz głośno czyta książkę.

z
––
nn z
n –––– –– n
z nn
––
nn
Operator jest wyrażeniem zawierającym zmienną, którego dołączenie do funk-

cji zdaniowej tworzy nowe wyrażenie – zdanie, nazwę lub funktor4.
Operatorami są wyrażenia wiążące zmienne, jak np. kwantyfikatory, znaki
działania, tj. dodawania, odejmowania, dzielenia itp., znak większości, równości
itd. Kwantyfikatory będą przedmiotem odrębnych rozważań, stąd w tej części pod-
ręcznika celowo je pominięto.
§ 7. Podsumowanie
Syntaktyka jest nauką opisującą zależności, jakie zachodzą między znakami

wewnątrz danego języka. Uczy w jaki sposób połączyć dane wyrazy w wyrażenia
bardziej złożone, by uzyskać wypowiedź poprawną. Do kategorii syntaktycznych
zaliczamy:
1) nazwy,
2) zdania,
3) funktory,
4) operatory.
Nazwą jest wyraz bądź wyrażenie nadające się na podmiot bądź orzecznik orze-
czenia imiennego. Nazwę oznaczamy literą n. W zdaniu Jan jest adwokatem wyra-
zy: Jan i adwokat są nazwami.
Zdanie to wypowiedź posiadająca wartość logiczną. Zdaniem na gruncie logiki
jest każda wypowiedź oznajmująca i jednoznaczna, informująca, że tak, a tak jest
albo tak, a tak nie jest. Zdanie oznaczamy literą z.
Funktor jest łącznikiem. Rola funktora polega na wiązaniu wyrazów w wyraże-
nia bardziej złożone. Inaczej mówiąc, funktor jest wyrazem lub wyrażeniem, które
nie jest ani zdaniem, ani nazwą, a dopiero w połączeniu z innym wyrazem lub wyra-
żeniem daje nazwę albo zdanie lub inną sensowną całość niebędącą ani nazwą, ani
zdaniem. Jeżeli wyraz w połączeniu z innym wyrazem lub wyrażeniem daje nazwę,
to wyraz ten pełni funkcję funktora nazwotwórczego. Przykładem funktora nazwo-
twórczego w wyrażeniu pilny student jest wyraz pilny.
4 M. Szymczak, Słownik języka polskiego, Warszawa 1999.

AL-JjAA=
AL
§ 7. Podsumowanie 19
Jeżeli wyraz w połączeniu z innym wyrazem lub wyrażeniem daje zdanie, to

wyraz ten pełni funkcję funktora zdaniotwórczego. Przykład funktora zdaniotwór-
czego w wypowiedzi: Jan jest pilnym studentem stanowi wyraz jest.
Jeżeli wyraz w połączeniu z innym wyrazem lub wyrażeniem daje sensowną ca-
łość, niebędącą ani nazwą, ani zdaniem, to ta sensowna całość jest określana funkto-
rem funktorotwórczym. Przykładem funktora funktorotwórczego w wyrażeniu: Jan
uważnie słucha jest wyraz uważnie.
Dla lepszego zrozumienia materiału określmy kategorie syntaktyczne wyrażeń:
a) Jan pĳe mleko.
b) Pracowita sprzątaczka starannie sprząta mieszkanie.
c) Drewniana szafa stoi w pokoju.
Rozwiązywanie zadań polegających na określeniu kategorii syntaktycznych
należy rozpocząć od określenia ogólnej kategorii syntaktycznej całej wypowiedzi.
Wypowiedź pierwsza: Jan pĳe mleko jest zdaniem. Skoro mamy do czynienia w tej
wypowiedzi ze zdaniem, to któryś z wyrazów pełni w tej wypowiedzi funkcję funk-
tora zdaniotwórczego. Funktor zdaniotwórczy w zdaniu prostym odpowiada na py-
tanie: co robi?. Funktorem tym jest wyraz pĳe. Dzięki temu wyrazowi powstanie
zdanie. Aby jednak to zdanie powstało, należy ten funktor połączyć z dwoma argu-
mentami nazwowymi. Chcemy bowiem wiedzieć kto pĳe i co pĳe. Wyraz pĳe jest
funktorem zdaniotwórczym od dwóch argumentów nazwowych. Wyrazy odpowia-
dające na pytania: kto?, co? są nazwami. Mamy gotowe rozwiązanie, które zapisu-
jemy w języku sformalizowanym w sposób następujący:
Jan pije mleko.

z
n –––– n
nn
Teraz metodą skreśleń można jeszcze upewnić się, że rozwiązanie jest prawi-
dłowe. Skoro wyraz pĳe jest funktorem zdaniotwórczym od dwóch argumentów na-
zwowych, to należy argumenty te przyporządkować do określonych nazw. Jeden
argument nazwowy odnosi się do Jana, a drugi do wyrazu mleko. Zatem odpowied-
nio argumenty nazwowe skreślamy wraz z nazwami, do których te argumenty się
odnoszą.
Jan pije mleko.

z
n ––– n
nn
Pozostało jedynie z, co oznacza, że wyrażenie powyższe jest zdaniem.

AL-JjAA=
AL
W podobny sposób rozwiążmy następne przykłady. Dla sprawdzenia podajemy

rezultat, który powinniśmy uzyskać.
Pracowita sprzątaczka starannie sprząta mieszkanie.

z
––
n nn z
–– n –––– –– n
n z nn
––
nn
Drewniana szafa stoi w pokoju.

n z n
–– n ––– –– n
n nn n
Zadania z rozwiązaniami
1. Określ kategorie syntaktyczne wyrażenia: Ala ma psa.
W wyrażeniu: Ala ma psa wyraz ma jest funktorem zdaniotwórczym, ponieważ
jeżeli dowiemy się kto ma i co ten ktoś ma, to powstanie zdanie. Skoro funktor ten
tworzy zdanie, to nad kreską wpisujemy z. Zdanie to jednak powstanie, jeżeli wy-
raz ma połączony zostanie z argumentami nazwowymi, które to argumenty udzie-
lą odpowiedzi na pytania: kto ma? i co ma? Zatem, aby powstało zdanie, wyraz ma
musi zostać wzbogacony o dwa argumenty nazwowe, stąd pod kreską wpisuje się
nn. Wyraz ma jest funktorem zdaniotwórczym od dwóch argumentów nazwowych.
ma
z
–––
nn
Nazwa to wyraz bądź wyrażenie nadające się na podmiot lub orzecznik orze-
czenia imiennego. W wyrażeniu: Ala ma psa wyrazy Ala i pies są nazwami. Nazwę
oznaczamy literą n, stąd całość rozpisujemy w sposób następujący:
Ala ma psa.
z
n –––– n
nn
2. Określ kategorie syntaktyczne wyrażeń:

a) Adam kupił telefon komórkowy.
b) Student prawa wytrwale słuchał wykładu.
c) Brat jest zdenerwowany, bo zgubił pieniądze pożyczone od kolegi.

AL-JjAA=
AL
Rozwiązywanie zadań tego typu należy rozpocząć od określenia ogólnej kate-

gorii syntaktycznej całej wypowiedzi. Wypowiedź pierwsza: Adam kupił telefon ko-
mórkowy jest zdaniem. Skoro mamy do czynienia w tej wypowiedzi ze zdaniem, to
któryś z wyrazów pełni w tej wypowiedzi funkcję funktora zdaniotwórczego. Funk-
tor zdaniotwórczy w zdaniu prostym odpowiada na pytanie: co robi? Funktorem
tym jest wyraz kupił. Dzięki temu wyrazowi powstanie zdanie. By jednak to zdanie
powstało, należy ten funktor połączyć z dwoma argumentami nazwowymi. Chcemy
bowiem wiedzieć kto kupił i co kupił. Wyraz kupił jest funktorem zdaniotwórczym
od dwóch argumentów nazwowych. Wyrazy odpowiadające na pytania: kto?, co? są
nazwami. W wypowiedzi tej występują dwie nazwy: Adam i telefon komórkowy. Te-
lefon komórkowy jest nazwą złożoną. W nazwie tej istotą nazwy jest telefon. Wyraz
komórkowy przyłączony jest do nazwy telefon i dopiero z tą nazwą może przybrać
postać nazwy. Sam wyraz komórkowy pełni zatem funkcję funktora nazwotwórcze-
go, gdyż utworzy nazwę dopiero po połączeniu go z argumentem nazwowym, stąd
mówi się, że jest to funktor nazwotwórczy od jednego argumentu nazwowego. Cała
wypowiedź w języku sformalizowanym zostanie zapisana jako:
Adam kupił telefon komórkowy.

z n
n –––– n ––––
nn n
Teraz metodą skreśleń można upewnić się, że rozwiązanie jest prawidłowe. Wy-
raz komórkowy jest funktorem nazwotwórczym od jednego argumentu nazwowego.
Argument nazwowy odnosi się do nazwy telefon. Oznaczenie argumentu nazwowe-
go redukujemy z nazwą, do której funktor się odnosi. Po redukcji w zapisie sforma-
lizowanym uzyskamy nazwę, gdyż wyrażenie telefon komórkowy jest nazwą (na-
zwą złożoną).

z n
n –––– n ––––
nn n
Skoro wyraz kupił jest funktorem zdaniotwórczym od dwóch argumentów na-

zwowych, to należy argumenty te przyporządkować do określonych nazw. Jeden
argument nazwowy odnosi się do wyrazu Adam, a drugi do wyrazu telefon komór-
kowy. Należy zatem przystąpić do dalszych skreśleń i odpowiednio argumenty na-
zwowe skreślić, wraz z nazwami, do których te argumenty się odnoszą.

z n
n –––– n ––––
nn n

AL-JjAA=
AL
Ze sformalizowanego zapisu pozostało jedynie z, co oznacza, że wyrażenie po-

wyższe jest zdaniem.
W podobny sposób należy rozwiązać kolejne przykłady. Poniżej został przed-
stawiony rezultat, który powinien zostać uzyskany.
Student prawa wytrwale słuchał wykładu.

z
––––
n nn z
n –––– –––– –––– n
n z nn
––––
nn
Brat jest zdenerwowany bo zgubił pieniądze pożyczone od kolegi.

z z z n n
n –––– n –––– –––– n –––– –––– n
nn zz nn n nn
3. Określ kategorie syntaktyczne wyrażenia: kobieta upadła, biorąc pod uwa-

gę znane Ci znaczenia tego zwrotu.
Zwrot kobieta upadła jest wyrażeniem wieloznacznym. Może odnosić się do
osoby lub czynności. Mówiąc o osobie, ma się na myśli kobietę lekkich obyczajów.
Odnosząc zaś ten zwrot do czynności, myśli się o kobiecie, która się przewróciła.
Przy pierwszym znaczeniu ma się zatem do czynienia z nazwą złożoną, gdzie ko-
bieta jest nazwą, a upadła – funktorem nazwotwórczym od jednego argumentu na-
zwowego.
kobieta upadła
n
n –––
n
W drugim zaś znaczeniu zwrot kobieta upadła jest zdaniem. W takim przypad-
ku kobieta jest nazwą, a upadła, funktorem zdaniotwórczym od jednego argumentu
nazwowego.
kobieta upadła
z
n –––
n
4. Określ kategorie syntaktyczne wyrażenia: Przyśniła mi się rzeczywistość,

więc się obudziłem.

AL-JjAA=
AL
Wypowiedź: Przyśniła mi się rzeczywistość, więc się obudziłem jest zdaniem

złożonym, składającym się z dwóch zdań prostych. Skoro w tej wypowiedzi zostały
przedstawione dwa zdania proste, to wystąpią w niej trzy funktory zdaniotwórcze.
W każdym zdaniu prostym musi wystąpić bowiem funktor zdaniotwórczy odpowia-
dający na pytanie: co robi? Ponadto zdania proste połączone są ze sobą łącznikiem,
zwanym funktorem zdaniotwórczym. Funktorem zdaniotwórczym w przedstawio-
nym powyżej zdaniu są wyrazy: przyśniła i obudziłem. Dzięki nim powstaje zdanie.
Przyśniła mi się rzeczywistość, więc się obudziłem.

z z
–––– ––––
nn n
W przypadku wyrazu przyśniła celem jest poznanie odpowiedzi na pytanie: co

się przyśniło? i komu się to coś przyśniło? Stąd przyśniła jest funktorem zdanio-
twórczym od dwóch argumentów nazwowych. Wyrazy odpowiadające na pytania:
co się przyśniło? (rzeczywistość) i komu się przyśniło? (mi) są argumentami nazwo-
wymi. W drugim zdaniu (obudziłem się) wyraz obudziłem jest funktorem zdanio-
twórczym od jednego argumentu nazwowego. Wystarczy bowiem, jak dowiemy się
kto się obudził. W zdaniu tym występuje podmiot w domyśle (ja).
Łącznik więc łączy dwa zdania. W wyniku połączenia dwóch zdań powstanie
zdanie złożone, stąd więc jest funktorem zdaniotwórczym od dwóch argumentów
zdaniowych. W obydwu zdaniach mamy do czynienia z czasownikami zwrotnymi.
Wyraz się jest funktorem funktorotwórczym. Funktor funktorotwórczy jest wyra-
zem, który w połączeniu z innym wyrazem lub wyrażeniem daje sensowną całość,
niebędącą ani nazwą, ani zdaniem.
W analizowanym zdaniu się jest funktorem funktorotwórczym, ponieważ wyraz
ten w zestawieniu z wyrazem przyśniła czy z wyrazem obudziłem nie tworzy ani na-
zwy, ani zdania, tylko pewną sensowną całość przyśniła się, obudziłem się, wyma-
gającą dalszego uzupełnienia. Ta pewna sensowna całość nazywana jest funktorem,
stąd argumentem funktora funktorotwórczego jest zawsze funktor.
Funktor zapisujemy w postaci ułamka. Funktor funktorotwórczy w zapisie przy-
biera postać piętrowego ułamka. Nad kreską wpisujemy to, co dany funktor tworzy.
Funktor funktorotwórczy tworzy funktor, stąd nad kreską wpisujemy funktor. Pod
kreską natomiast wpisujemy to, co jest potrzebne, by dana sensowna całość powsta-
ła. Praktycznie zapis nad kreską pokrywa się z zapisem pod kreską.
Jako że ze zrozumieniem funktorów funktorotwórczych studenci mają najwię-
cej problemów, spróbujmy wyjaśnić je w sposób bardziej przystępny.
Jeżeli ustalimy, że dany wyraz w połączeniu z innym wyrazem lub wyrażeniem
daje sensowną całość niebędącą ani nazwą, ani zdaniem, to wiemy, że mamy do
czynienia z funktorem funktorotwórczym. W analizowanym zdaniu się jest funk-
torem funktorotwórczym. Wyraz się w połączeniu z przyśniła daje zwrot przyśni-

AL-JjAA=
AL
ła się. Zwrot przyśniła się jest funktorem zdaniotwórczym od dwóch argumen-

tów nazwowych. Funktor funktorotwórczy zawsze zarówno nad, jak i pod kreską
ma to oznaczenie, które stoi przy funktorze, do którego funktor funktorotwórczy
się odnosi, a zatem w niniejszym przypadku zarówno nad kreską, jak i pod kreską
z
wpiszemy:
nn
z
––––
nn
––––––––
z
––––
nn
Pełne rozwiązanie należy zapisać w języku sformalizowanym w sposób nastę-

pujący:
Przyśniła mi się rzeczywistość, więc się obudziłem.

z z
–––– ––––
z nn z n z
–––– n –––––––– n –––– –––––––– ––––
nn z zz z n
–––– ––––
nn n
Zadania
1. Podaj przykład idiomu i wskaż jego swoiste znaczenie.
2. Jak rozumiesz następujące zwroty:
a) jak zwał, tak zwał,
b) odpłacił pięknym za nadobne,
c) on zawsze szukał dziury w całym,
d) udawać Greka,
e) ta wiadomość wyssana jest z palca,
f) na pochyłe drzewo wszystkie kozy skaczą.
3. Podaj przykład wypowiedzi:
a) opisowej,
b) ekspresywnej,
c) sugestywnej,
d) performatywnej.
4. Jaką rolę semiotyczną wyrażają poniższe wypowiedzi:
a) (podczas wyścigu) Gotowi do biegu, start!

AL-JjAA=
AL
b) (na weselu) Do dna!

c) (po uderzeniu młotkiem w palec) Auuu!
d) Wydział Prawa i Administracji jest jednym z wydziałów Uniwersytetu
Śląskiego.
e) Woda wrze w temperaturze 100°C.
f) Na dworze wieje zimny wiatr.
g) W 2005 r. odnotowano w Polsce zmniejszoną liczbę przestępstw.
5. Czy milczenie może być znakiem? Uzasadnij odpowiedź.
6. Czy zmarszczki i siwizna są znakiem starości?
7. Czy znak drogowy usytuowany przy jezdni, odwołujący ograniczenie pręd-
kości, niepoprzedzony znakiem drogowym zakazu prędkości jest znakiem na
gruncie logiki? Uzasadnij swoją odpowiedź.
8. Czy znak drogowy usytuowany przy jezdni, ale chwilowo zasłonięty jest zna-
kiem na gruncie logiki? Uzasadnij swoją odpowiedź.
9. Każdy sen ma jakieś znaczenie. Jeżeli śni Ci się, że dostajesz prezent, to znak,
że będziesz podróżować o wiele więcej niż przeciętny człowiek. Czy z punktu
logiki zgadzasz się z takim stwierdzeniem? Uzasadnij odpowiedź.
10. Czy można zgodzić się ze stwierdzeniem, że czarny kot przebiegający przez
jezdnię, to znak informujący o jakimś nieszczęściu? Uzasadnij odpowiedź.
11. Mając na uwadze zwrot z przysięgi małżeńskiej: Przyjmij tę obrączkę na znak
mojej miłości i wierności małżeńskiej wskaż czy obrączka jest znakiem miłości,
czy jest znakiem pozostawania w związku małżeńskim?
12. Podaj przykład kiedy dym pełni funkcje:
a) znaku,
b) oznaki.
13. Podaj przykład funktora nazwotwórczego od dwóch argumentów nazwowych.
14. Podaj przykład funktora nazwotwórczego od jednego argumentu nazwowego.
15. Podaj przykład funktora zdaniotwórczego od jednego argumentu nazwowego.
16. Podaj przykład funktora zdaniotwórczego od dwóch argumentów nazwowych.
17. Podaj przykład funktora zdaniotwórczego od jednego argumentu zdaniowego.
18. Podaj przykład funktora zdaniotwórczego od dwóch argumentów zdaniowych.
19. Określ kategorie syntaktyczne aforyzmu W. Hugo: Mężczyźni polują, kobiety
łowią.
20. Określ kategorię syntaktyczną wyrazów:
a) wysoki,
b) chrapie,
c) bądź,
d) odrabia,
e) nieletni i młodociani.
21. Określ kategorie syntaktyczne wyrazów:
a) uroczy,
b) małżeństwo,

AL-JjAA=
AL
c) mąż i żona,
d) lubi,
e) uważnie.
a) Zenia ma nowego kawalera.
b) Pies i kot.
c) Pies ma cztery łapy i kot ma cztery łapy.
d) Adam ma dziurawe buty.
e) Jan sprzeciwił się matce.
23. Prawda jest dobrem szczególnie cennym, więc należy ją rozdawać bardzo rzad-
ko – ironizował o dziennikarzach M. Twain. Określ role syntaktyczne (argu-
menty, funktory) tej wypowiedzi.
24. Określ kategorie syntaktyczne wypowiedzi:
a) Dziecko rządzi kobietą, kobieta mężczyzną, a mężczyzna światem.
b) Kobieta to cień. Jeśli podążasz za nią, ona ucieka; jeśli będziesz uciekać –
pójdzie za tobą.
a) Wczorajszy wykład był bardzo interesujący,
b) Kasia jest bardzo pilną uczennicą.
c) Czarny kot szybko przebiegł mi drogę.
d) Chociaż bardzo lubię matematykę, to obecnie studiuję prawo.
e) Sumienny uczeń zawsze odrabia zadanie domowe.
f) Tomek szybko biega, a Kasia wysoko skacze.

AL-JjAA=
AL
ROZDZIAŁ III
NAZWY
Nazwy to uzewnętrznienia pojęć, tj. procesów intelektualnych, jakie powstają

w efekcie kontaktu z obiektami świata rzeczywistego lub wyobrażonego. Jak w dal-
szej części się okaże, nazwy to wyrażenia, które w zdaniach posłużyć mogą za pod-
miot albo za orzecznik orzeczenia imiennego.
§ 8. Budowa nazwy
Nazwy, z uwagi na ich szatę zewnętrzną (a więc sposób, w jaki wyrażają poję-
cia) mogą być wyrażeniami prostymi lub złożonymi. Nazwa prosta (zwana także
jednowyrazową) zbudowana jest z jednego wyrazu (np. uczeń, kobieta, adwokat).
Nazwa złożona (wielowyrazowa) zbudowana jest z dwóch lub więcej wyrazów
(przykładem może być: student pierwszego roku prawa, osoba o nieskazitelnym
charakterze). Jądro tak zbudowanej nazwy jest wyrazem, który w innych okolicz-
nościach funkcjonować może samoistnie jako nazwa, nazywane jest argumentem
nazwy. Druga, jedno- lub wielowyrazowa część nazwy złożonej, to funktor na-
zwotwórczy. Za pomocą funktora zmienia się znaczenie argumentu, w porównaniu
z tym, jakie ma ten sam wyraz, gdy jest nazwą prostą. Nazwa, która w zależności od
okoliczności może być nazwą albo funktorem, nosi miano nazwy kategorematycz-
nej. Natomiast wyrazy, które mogą być tylko funktorami (bądź operatorami), a ni-
gdy nie mogą posłużyć za podmiot lub orzecznik zdania (chyba że z domyślnym ar-
gumentem) nazywane są synkategorematycznymi. Jeżeli znaczenie funktora kłóci
się ze znaczeniem argumentu (wyklucza się z nim), powstaje tzw. oksymoron na-
zwowy, np. kwiat paproci.
Oksymoron to zestawienie wyrażeń lub wyrazów treściowo sprzecznych, jak
np. większa połowa, pracowity leń, bezdzietna matka, zamożny żebrak czy ciepły
chłód. Użycie takich wyrazów w zdaniu przesądza o fałszywości tego zdania. Zda-
nie: Głosowanie tajne odbywa się przez podniesienie ręki jest oczywistym fałszem.

AL-JjAA=
AL
28 Rozdział III. Nazwy
Jeśli zaś znaczenie wyrażenia stanowiącego funktor stanowi ponowienie cało-

ści lub części znaczenia argumentu, wówczas mamy do czynienia z pleonazmem.
Pleonazm jest zestawieniem wyrażeń lub wyrazów o tej samej treści. W takim
przypadku treść jednego wyrazu zawiera się w treści innego wyrazu. Z pleonazmem
mamy do czynienia przy niepotrzebnym powtórzeniu treści, jak np. w wyrażeniach:
plusy dodatnie, cofnąć się do tyłu. Dublowanie treści jest zbędne, gdyż może świad-
czyć o tym, że twórca wypowiedzi nie rozumie znaczenia używanych słów. Jeżeli
ktoś mówi, że rozkroił chleb na dwie połowy, tzn. iż nie zdaje sobie sprawy z tego,
że połowa to jedna z dwóch równych części jakiejś całości. Czy można zatem po-
dzielić coś na trzy lub cztery połowy? Podobny błąd popełniamy, jeżeli mówimy, że
rodzina spotkała się w pełnym komplecie. Czy może istnieć pełny i niepełny kom-
plet? Komplet to przecież pełny skład. Jeżeli brakuje jakiegoś członka rodziny, to
nie jest prawdą, że rodzina spotkała się w komplecie. Niekiedy do pleonazmu do-
chodzi poprzez użycie wyrazu zapożyczonego, w takim przypadku niepoprawność
znaczeniowa jest nieznacznie zatuszowana. Przykładem może być zwrot akwen
wodny. Skoro mówimy o akwenie, to oczywiste jest, iż stanowi on obszar wodny.
Za inny przykład niech posłuży wypowiedź pewnej osobistości polskiego życia
publicznego o treści: to ma swoje plusy dodatnie i plusy ujemne, która w pierwszej
części jest pleonazmem, a w drugiej – oksymoronem. Użycie pleonazmu i oksy-
moronu niekoniecznie jest błędem, może być celowym zabiegiem służącym do za-
akceptowania, np. użycie zwrotu wymowne milczenie. Pleonazmy i oksymorony
spotykamy w języku prawnym, np. lekarz medycyny (pleonazm) lub demokracja
socjalistyczna (oksymoron). Niezgoda między argumentem a funktorem niekiedy
jest pozorna, np. w nowotworze językowym upiór dzienny, będącym wskazaniem
rozmiaru prac wykonanych przez pralnię. Niekiedy pozorna niezgoda jest rezulta-
tem wyrażonej w nazwie antycypacji lub ascedencji. Za przykład antycypacji niech
posłuży anons reklamowy: karpie żywe, patroszone, zawierający ofertę wykona-
nia wymienionej czynności, jeżeli klient zakupi rybę. Pozorna niezgoda, wynika-
jąca z ascedencji, to slogan reklamowy: czysta, żywa wełna, podczas kiedy żywa
(a być może i czysta) owa wełna była zanim została przerobiona na kupon mate-
riału ze znakiem Woolmark. Podziału nazw (z uwagi na ich szatę zewnętrzną) nie
należy utożsamiać z występującym u niektórych autorów podziałem pojęć na pro-
ste i złożone. Przez pojęcia proste rozumie się takie, które obejmują tylko jedną ce-
chę (np. jeden, czerwień itd.), a w pojęciu złożonym wyróżnić można wiele cech
(np. pojęcie człowieka obejmuje zwierzęcość i rozumność).
Niekiedy nazwy występują w postaci akronimów, tj. wygłaszanych jako jedna
nazwa pierwszych liter wyrazów składowych, np. PCK, ZChN itd. Czasami nazwa
zostaje skrócona i przybiera postać tzw. abrewiacji, np. matma (zamiast matema-
tyka) itp. Bywa, że z nazw w postaci pełnej lub skróconej tworzone są zbitki na-
zewnicze, np. komsomoł, politruk. Nazwy tak powstałe mogą stać się źródłosłowem
innych nazw, np. czekista, gestapowiec itp. Różna jest skłonność języków naro
dowych do tworzenia zbitek (celują w tym zwłaszcza język niemiecki i rosyjski).

AL-JjAA=
AL
§ 9. Denotacja nazwy 29
Język polski odnosi się do nich niechętnie, ale i w naszym języku spotyka się na-
zwy: chłoporobotnik, roboczogodzina czy rajstopy. Jeżeli zbitka powstała z wyra-
zów pochodzących z różnych języków, wówczas mówimy o tzw. nazwie hybrydal-
nej – przejawie głębokiego niechlujstwa nazwotwórczego.
Swoistymi nazwami są tzw. słowa-wytrychy – tworzone doraźnie, a następnie
utrwalane przez używane nowotwory językowe, stosowane do nazywania obiektów
o nieznanych nazwach, np. dinks, tentegować itp.
Osobne zagadnienie, to jakie pojęcia wyrażane są przez nazwy, a więc jakie jest
oznaczanie (denotacja) i znaczenie (konotacja) nazw.
§ 9. Denotacja nazwy
Denotacja nazwy – albo inaczej – jej oznaczanie, to zbiór obiektów niejako wy-
wołanych, wskazanych przez jej użycie. Owe obiekty to tzw. desygnaty (stąd desy-
gnować na stanowisko, to inaczej wskazać, kto jest przewidziany do jego objęcia),
a ich zbiór to zakres nazwy. Nie zawsze desygnaty danej nazwy można wskazać
w sposób jednoznaczny. Jeżeli zakres nazwy można określić w sposób obiektywnie
jednoznaczny, to mamy do czynienia z nazwą ostrą. Przykładem nazwy ostrej może
być: człowiek, stół, książka. Przy nazwach nieostrych nie ma obiektywnej i jedno-
znacznej granicy umożliwiającej oddzielenie zakresu desygnatów nazwy nieostrej
(np. wysoki chłopiec). Nazw nieostrych nie należy mylić z nazwami wieloznaczny-
mi, które posiadają wiele znaczeń (np. ustęp, powód, babka).
Z uwagi na zakres dzieli się nazwy na wyrażające pojęcia oznaczające i puste
(nieoznaczające). Nazwy oznaczające to nazwy, które mają desygnaty. W zależno-
ści od ilości desygnatów dzieli się je na nazwy jednostkowe i nazwy ogólne. Nazwa
jednostkowa ma tylko jeden desygnat (np. Uniwersytet Śląski). Nazwa ogólna ma
ich więcej niż jeden (np. nos, książka, student). Przy tym z nazwy ogólnej można
uczynić nazwę jednostkową, jeżeli potraktować ją jako argument i przyłączyć funk-
tor nazwotwórczy w postaci np. zaimka wskazującego lub dzierżawczego (np. mój
nos). Jeżeli zakres nazwy ogólnej zawęzić do bliżej nieokreślonej liczby desygna-
tów (przez np. użycie wyrażenia niektóre), wówczas powstanie nazwa wyrażająca
pojęcie szczegółowe.
Nazwa pusta nie ma desygnatów. Nazwy puste to nazwy obiektów nigdy nieza-
istniałych, np. kosmodrom w Chorzowie, dworzec kolejowy w Czeladzi albo za spra-
wą zaszłości w momencie użycia nazwa nie miała już desygnatów, np. Przewod-
niczący Rady Państwa. Uznanie nazwy za oznaczającą lub nieoznaczającą (pustą)
może być przejawem przekonań światopoglądowych lub politycznych. Na przykład
dla monoteisty nazwa Bóg jest nazwą jednostkową, bo monoteista (np. wyznawca
chrystianizmu, mozaizmu lub islamu) wierzy, że Bóg istnieje i że Bóg jest tylko je-
den. Dla ateisty nazwa ta jest pusta, bo ateista wierzy, że Boga nie ma. Z kolei dla
politeisty (np. dla antycznego Greka) bogów było wielu, a więc nazwa ta była na-

AL-JjAA=
AL
zwą ogólną. Jeżeli cofnąć się do połowy lat 80. XX w., to dla tych w Polsce, któ-
rzy akceptowali ówczesny stan prawny, nazwa Prezydent RP była nazwą pustą. Dla
tych zaś, którzy choć musieli podporządkować się ówczesnemu prawu, ale go nie
akceptowali, nazwa ta była jednostkową (i oznaczała dla nich już to Kaczorowskie-
go, już to Sokolnickiego). A byli i tacy, którzy od obu przyjmowali ordery i awan-
se na wyższe stopnie oficerskie, a więc dla nich nazwa ta (zapewne niezamierzenie)
była nazwą ogólną.
Z nazwami ogólnymi nie należy mylić nazw zbiorowych. Gdy była mowa
o zbiorze desygnatów jako zakresie nazwy ogólnej, rozumiano przez to zbiór w uję-
ciu dystrybutywnym. Każdy element tego zbioru był desygnatem (nosicielem) na-
zwy. Nazwy zbiorowe to nazwy, które mają desygnaty w postaci zespołów, a więc
chodzi o zbiory w ujęciu kolektywnym. Desygnatami nazw zbiorowych są przed-
mioty zbiorowe, a nie poszczególne elementy tych przedmiotów. Wymownymi
przykładami nazw zbiorowych są nazwy: las, biblioteka lub wojsko. Las to zbiór
drzew, ale to nie drzewa, lecz lasy są desygnatami tej nazwy. Biblioteka to zbiór
książek, ale to nie książki, lecz księgozbiory są desygnatami nazwy biblioteka
(książki są desygnatami nazwy książka). Niekiedy takie zbiory desygnatów wyra-
żane są przez szczególnie wymownego reprezentanta, np. nazwa Auschwitz wyra-
ża nazistowskie obozy koncentracyjne, a nawet całą politykę ludobójstwa. W tym
ostatnim przypadku, ponieważ doszło do przesunięcia znaczeniowego, mamy też
do czynienia z posłużeniem się metonimią. Przy nazwach zbiorowych desygnatami
nie są poszczególne rzeczy, lecz przedmioty, które stanowią zbiór poszczególnych
rzeczy. Przy nazwach niezbiorowych desygnatami są pojedyncze rzeczy, a nie zbiór.
§ 10. Konotacja nazwy
Konotacja (znaczenie) nazwy to jej treść, zbiór cech znamionujących desy-

gnaty, pozwalających na odróżnienie desygnatów tej nazwy od desygnatów innej
nazwy. Owe cechy to właściwości konstytutywne (pierwszorzędne) lub konseku-
tywne (drugo lub dalszorzędne). Cechy konstytutywne danego desygnatu to cechy
najistotniejsze, które w sposób jednoznaczny określają dany desygnat. Cechy kon-
sekutywne są cechami dodatkowymi, które nie są niezbędne dla określenia danego
desygnatu. Cechy konstytutywne mają najistotniejsze znaczenie, ponieważ ich ist-
nienie przesądza o tym, czy dany przedmiot jest desygnatem określonej nazwy. To
istnienie cech konstytutywnych pozwala odpowiedzieć nam na pytanie, czy o da-
nym desygnacie możemy zgodnie z prawdą orzec. I tak, wymieniając cechy kon-
stytutywne trójkąta, należałoby wskazać, iż jest to wielokąt o najmniejszej liczbie
boków. Jeżeli jakiś przedmiot nie posiada którejś z tych cech, to uprawnia nas to do
stwierdzenia, iż przedmiot ten nie jest desygnatem nazwy trójkąt. Zgodnie z prawdą
stwierdzimy, że jakiś desygnat jest trójkątem tylko wówczas, gdy przypiszemy mu
wszystkie cechy zaliczone do zespołu cech konstytutywnych. Do wskazanych wy-

AL-JjAA=
AL
§ 10. Konotacja nazwy 31
żej cech konstytutywnych możemy dodać jeszcze inne cechy dodatkowe (konseku-
tywne), a mianowicie to, że trójkąt jest płaską figurą geometryczną, złożoną z od-
cinków, z których każdy leży na innej prostej, figurą posiadającą co najmniej dwa
kąty ostre5.
Z uwagi na konotację nazwy dzieli się przede wszystkim (i wyrażane przez
nie pojęcia) na konkretne i abstrakcyjne (oderwane). Nazwy konkretne to nazwy,
których desygnaty zdolne są do bytu samoistnego – realnego lub wyimaginowa
nego. Nazwy konkretne to nazwy, które odnoszą się do rzeczy (np. budynek), oso-
by (np. student) lub czegoś, co sobie jako rzecz lub osobę wyobrażamy (np. Kop-
ciuszek).
Nazwy abstrakcyjne takiej możliwości nie mają. Istnieją jedynie jako wła-
sności bytów samoistnych. Ich przeznaczeniem jest służyć jako funktory nazwo-
twórcze. Potrzeby języka sprawiają jednak, że niekiedy oderwane zostają od argu-
mentu i same służą za nazwę. Mówimy o sprawiedliwości, o wolności, o przyjaźni,
jak o bytach istniejących, a przecież istnieją tylko rozstrzygnięcia spełniające po-
wszechnie akceptowane kryteria, pewne postaci związków emocjonalnych itd. Stąd
przez niektórych nazwy abstrakcyjne nazywane są nazwami pozornymi (onomato-
idami). Skazani na ich używanie zawsze powinniśmy mieć świadomość, że to tyl-
ko zabieg językowy. Kto nazwę taką pojmowałby konkretnie, ten dopuszcza się
tzw. błędu hipostazowania. Przy tym należy sobie zdawać sprawę, że czym in-
nym jest pustota nazwy (to sfera denotacji), a czym innym jej abstrakcyjność (sfe-
ra konotacji). Zdanie zbudowane z użyciem nazwy pustej (bezprzedmiotowe) bę-
dzie zdaniem fałszywym. Próba budowy zdania z użyciem nazwy abstrakcyjnej
(np. czerwień jest rozumna) doprowadzić może do chaosu semantycznego.
W efekcie innego podziału wyróżnia się nazwy zależne (relatywne) i niezależ-
ne (absolutne). Nazwy niezależne wyrażają pojęcia nierodzące skojarzeń z innymi.
Natomiast nazwy zależne wyrażają pojęcia w jakiś sposób ustosunkowane wobec
innych. W efekcie ich użycie kierować może uwagę na inne pojęcia i ich nazwy,
informuje, że istnieją nazwy, których desygnaty pozostają w jakimś związku z de-
sygnatami użytej nazwy. Użycie nazwy dłużnik jednocześnie informuje, że istnieje
wierzyciel i dług (czasami także poręczyciel).
Jeszcze inne zróżnicowania prowadzą do wyróżnienia nazw pozytywnych i ne-
gatywnych – w aspekcie ich prywatywności bądź pejoratywności. Nazwy prywa-
tywne to nazwy, których treść informuje o posiadaniu przez desygnaty jakiejś cechy
albo o braku cechy. Przykładem pozytywnej nazwy (w aspekcie prywatywności) są
nazwy bogaty, inteligentny itp. Czasami już szata zewnętrzna nazwy informuje o jej
prywatywności. Tak jest z elementem nazwowym nie w nazwach negatywnych. Na
przykład nazwa niewidomy informuje, że jej desygnat nie ma możności widzenia.
To samo można jednak powiedzieć z użyciem nazwy bez tego elementu, np. w po-
danym przykładzie nazwę niewidomy zastąpić można nazwą ślepy, a znaczenie po-
5 Zob. uchw. NSA z 20.5.2010 r. (OPS 5/09, za: M. Bogusz, Wadliwość aktu prawa miejscowego, Gdańsk
2008, s. 62 i nast.).

AL-JjAA=
AL
zostanie takie samo, choć nazwa będzie mniej elegancka. Natomiast nazwy pejora-
tywne to nazwy zabarwione emocjonalnie, wyrażające nastawienie nazywającego
wobec desygnatu takiej nazwy. W tym sensie nazwą pozytywną będzie np. miły,
uczynny, a nazwą negatywną – łajdak, komuch itd. Istotnym podziałem z uwagi na
sposób wskazania desygnatu jest wyznaczenie nazw indywidualnych i generalnych.
Nazwy indywidualne wskazują na konkretny desygnat bez względu na cechy
tego desygnatu. Przykładem takich nazw mogą być imiona własne (np. Adam Mic-
kiewicz).
Nazwy generalne wskazują desygnat ze względu na jego cechy. Student jest na-
zwą generalną, ponieważ nazwa ta przypisana jest desygnatowi ze względu na po-
siadane cechy. Studentem jest uczeń szkoły wyższej. Gdyby desygnat nie posiadał
danych cech, nazwa ta by mu nie przysługiwała.
Nazwa indywidualna zawsze jest nazwą jednostkową, gdyż jest to przymiot
przypisany konkretnemu desygnatowi bez względu na jego cechy. Nazwa jednost-
kowa natomiast nie zawsze jest nazwą indywidualną. Katowice to nazwa zarów-
no indywidualna, jak i jednostkowa. Moje miejsce urodzenia jest nazwą jednostko-
wą, ale nie indywidualną, a generalną. Z nazwami jednostkowymi nie należy mylić
nazw indywidualnych.
Nazwy pełnić mogą różne role znaczeniowe, występować w różnych supozy-
cjach. W literaturze wymienia się liczne odmiany supozycji (3–8), a wyliczenia te
porządkowane bywają z odwołaniem się do różnych kryteriów podziału. Konieczna
jest umiejętność rozróżniania zwłaszcza trzech z nich – materialnej, formalnej i pro-
stej. Używając nazwy w supozycji materialnej wypowiadamy się o nazwie jako ta-
kiej. Przykładem takiej wypowiedzi może być zdanie: Prestidigitator to nazwa trud-
na do wymówienia; Wbrew futurystom nóż należy pisać używając kreskowanego
o i z z kropką, bądź: Gżegżółka to ulubiona nazwa układających dyktanda itp.
W supozycji formalnej odnosimy się do zakresu danej nazwy, mówimy o zbiorze.
Za przykład może posłużyć wypowiedź: Student powinien złożyć potrzebne
egzaminy w terminach wskazanych w harmonogramie sesji, a więc wypowiedź ta
jednako odnosi się do każdego desygnatu student. Gdyby jednak wypowiedź odno-
siła się do jednostkowo oznaczonego desygnatu (np. to ten student, któremu pod-
czas egzaminu odebrano ściągawkę), wówczas nazwą student posłużono by się
w supozycji prostej.
Supozycja prosta (jednostkowa), wraz z opozycyjną wobec niej supozycją ogól-
ną, u niektórych autorów uznawana jest za jedną z odmian supozycji formalnej, jej
postać realną (odnoszącą się do bytów istniejących poza umysłem – w opozycji do
supozycji logicznej, tj. odnoszącej się do bytów istniejących tylko w umyśle). Su-
pozycja ogólna występuje w postaci zbiorowej, rozdzielczej, określonej i nieokre-
ślonej.
Prawnik musi być świadomy własności nazw i czynić z tego użytek. Chodzi nie
tylko o oceny cudzych zachowań językowych (czy inkryminowana wypowiedź rze-
czywiście była znieważająca bądź zniesławiająca), ale i sprawowanie kontroli nad

AL-JjAA=
AL
własnymi wypowiedziami. Prawnik musi dbać, by jego wypowiedzi nie rozmĳały

się z intencjami, by nie rodziły zbędnych skojarzeń itp. Z pewnością nie wolno
mu używać wyrażeń pejoratywnych w wypowiedziach deskryptywnych (opisach),
a i w wypowiedziach wartościujących posługiwać się nimi powinien z umiarem.
§ 11. Podsumowanie
Nazwa to wyraz bądź wyrażenie nadające się na podmiot bądź orzecznik orze-
czenia imiennego w zdaniu. Desygnat nazwy to każdy przedmiot, o którym można
orzec zgodnie z prawdą.
W zdaniu: Jan jest adwokatem wyrazy Jan i adwokat są nazwami. Jan to na-
zwa prosta, konkretna, indywidualna, jednostkowa, oznaczająca konkretną osobę.
Adwokat to nazwa prosta, konkretna, generalna, ogólna. Każda nazwa posiada ja-
kieś znaczenie. Jeżeli mówi się, że nazwa x to coś, co leży na biurku, to ma się na
myśli desygnat, do którego dana nazwa się odnosi. Jeżeli zaś mówi się, że nazwa x
oznacza to a to, to ma się na myśli treść danej nazwy (konotację).
Rodzaje nazw
Biorąc pod uwagę różne kryteria podziału nazw, możemy je posegregować we-
dług: liczby wyrazów składowych, ilości desygnatów, struktury desygnatów itp.
1) Ze względu na liczbę wyrazów składowych nazwy dzieli się na nazwy:
a) proste – składające się z jednego wyrazu, zwane nazwami jednowyrazowymi
(np. dziecko, książka, biblioteka);
b) złożone – składające się z więcej niż jednego wyrazu, zwane nazwami wielo-
wyrazowymi (np. grzeczne dziecko, ulubiona książka, Biblioteka Narodowa).
2) Z uwagi na ilość desygnatów nazwy dzieli się na nazwy:
a) puste – niemające żadnego desygnatu (np. syn bezdzietnej kobiety, żonaty
kawaler);
b) jednostkowe – których zakres obejmuje tylko jeden desygnat (np. moja
mama); zaliczamy do nich np. nazwy miast, rzek, państw oraz imiona;
c) ogólne – posiadają w swym zakresie więcej niż jeden desygnat (np. dziecko,
książka, biblioteka).
3) Ze względu na to, do czego nazwy się odnoszą, dzieli się je na nazwy:
a) konkretne – odnoszące się do rzeczy (np. biblioteka), osoby (np. człowiek)
lub czegoś, co sobie jako rzecz lub osobę wyobrażamy (np. Kopciuszek);
b) abstrakcyjne – nie posiadają bytów, nie odnoszą się ani do rzeczy, ani do
osób, ani do czegoś, co sobie jako rzecz lub osobę wyobrażamy; wskazują
pewne cechy, właściwości, zdarzenia, zależności, relacje zachodzące po-
między przedmiotami, osobami zjawiskami (np. radość, przyjaźń, miłość,
sprawiedliwość).

AL-JjAA=
AL
4) Ze względu na sposób wskazania desygnatu wyróżnia się nazwy:

a) indywidualne – wskazują na konkretny desygnat bez względu na cechy tego
desygnatu; są to zazwyczaj imiona własne – mogą być one nadawane zarów-
no przedmiotom rzeczywistym (np. nazwy geograficzne, imiona i nazwiska,
nazwy miast), jak i wyimaginowanym (np. postaci literackie); nazwa indy-
widualna wynika z pewnej konwencji, przysługuje desygnatowi, niezależ-
nie od właściwości desygnatu, jest zawsze nazwą jednostkową, gdyż jest to
przymiot przypisany konkretnemu desygnatowi, bez względu na jego cechy;
nie zawsze natomiast nazwa jednostkowa jest nazwą indywidualną, np. War-
szawa to nazwa zarówno indywidualna, jak i jednostkowa, a wskazanie de-
sygnatu powyższej nazwy przy pomocy cech, używając określenia obecna
stolica Polski, zmienia kryterium sposobu wskazania desygnatu – w wyniku
przeobrażenia powstała nazwa jednostkowa, ale już nie indywidualna;
b) generalne – wskazują desygnat ze względu na jego cechy, np. kwadrat jest
nazwą generalną, ponieważ nazwa ta przypisana jest desygnatowi ze wzglę-
du na posiadane cechy – kwadratem jest figura o bokach równych i kątach
prostych, a gdyby desygnat nie posiadał danych cech, nazwa ta by mu nie
przysługiwała.
5) Z uwagi na strukturę desygnatów można wskazać nazwy:
a) zbiorowe – których desygnatami nie są poszczególne rzeczy, lecz przedmioty,
które stanowią zbiór poszczególnych rzeczy (np. biblioteka, stado, puzzle);
b) niezbiorowe – których desygnatami są pojedyncze rzeczy, a nie zbiór,
np. książka.
6) Z uwagi na wyrazistość wskazania desygnatu wyróżnia się nazwy:
a) ostre – których zakres nazwy w sposób obiektywnie jednoznaczny można
określić, tzn. że treść nazwy jest na tyle wyraźna, że desygnaty danej nazwy
można odróżnić od innych przedmiotów nieobjętych zakresem tej nazwy
(np. taboret, szklanka);
b) nieostre – które nie posiadają obiektywnej i jednoznacznej granicy umożli-
wiającej oddzielenie zakresu desygnatów tej nazwy (np. przystojny, egoista);
nazw nieostrych nie należy mylić z nazwami wieloznacznymi, które posia-
dają wiele znaczeń, np. pokój w znaczeniu pomieszczenia albo w znaczeniu
stanu bezpieczeństwa.
Supozycja
Nazwa generalna może występować w trzech różnych supozycjach. Supozycja
to rola znaczeniowa danego wyrazu. Wyróżniamy supozycję:
1) prostą,
2) materialną,
3) formalną.
Supozycja prosta (suppositio simplex) wskazuje jeden konkretny desygnat. Su-
pozycja materialna (suppositio materialis) wskazuje na wyraz. W supozycji mate-

AL-JjAA=
AL
rialnej wyraz jest znakiem dla siebie samego. Supozycja formalna (suppositio for-
malis) wskazuje cały zakres desygnatów. W supozycji formalnej mowa jest o całym
gatunku, obejmującym swym zakresem zbiór wszystkich desygnatów danej nazwy.
Zadania
1. Podaj przykłady zdań, w których słowo:
a) profesor,
b) podręcznik,
c) uczelnia wyższa,
wystąpi:
– w supozycji materialnej,
– w supozycji formalnej,
– w supozycji prostej.
2. W jakiej supozycji użyto nazwy oznaczonej pogrubionym drukiem:
a) Przy stole stoi krzesło.
b) Sosna jest pospolitym drzewem iglastym.
c) Polisa to nazwa dokumentu stwierdzającego zawarcie umowy ubezpieczenia.
d) W auli nr 3 znaleziono zegarek, który można odebrać w portierni.
e) Uczelnia wyższa znajduje się 800 m od przystanku autobusowego.
f) W czasie pożaru użyto gaśnicy, która wisiała w głównym holu.
g) Szef CBA podejrzewał, że mogło dojść do wycieku informacji ze śledztwa
w sprawie afery sopockiej, i zawiadomił prokuraturę.
h) Przez umowę dzierżawy wydzierżawiający zobowiązuje się oddać dzier-
żawcy rzecz do używania i pobierania pożytków przez czas oznaczony lub
nieoznaczony, a dzierżawca zobowiązuje się płacić wydzierżawiającemu
umówiony czynsz (art. 693 § KC).
i) Alfański kupił od Becińskiego dużą posiadłość ziemską.
j) Małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo
i rodzicielstwo znajdują się pod ochroną i opieką Rzeczpospolitej Polskiej
(art. 18 Konstytucji RP).
k) Sosna jest rośliną iglastą.
l) Akt notarialny to nazwa dokumentu potwierdzającego dokonanie określo-
nej czynności sporządzonej w obecności notariusza.
3. „Między blizną a bielizną są tylko dwie litery różnicy” – powiedział Semantyk
do uczonego kolegi. Do jakiej supozycji należy się odwołać, by sprawdzić czy
mówiący miał rację?
4. Wskaż przykład:
a) oksymoronu nazwowego,
b) pleonazmu.
5. Podaj przykład nazwy indywidualnej, której Ty jesteś jedynym desygnatem,
a następnie zastąp tę nazwę nazwą generalną.

AL-JjAA=
AL
6. Wybierz cztery kryteria podziału nazw i na ich podstawie scharakteryzuj nazwę

złoty pierścionek.
7. Biorąc pod uwagę znane kryteria podziału nazw scharakteryzuj nazwę:
a) pilny uczeń,
b) Krajowa Szkoła Sądownictwa i Prokuratury,
c) mój pies,
d) student,
e) Krajowa Rada Sądownictwa,
f) nieskazitelny charakter,
g) Katowice.
8. Podaj przykład nazwy zarazem generalnej i jednostkowej.
9. Podaj przykład nazwy zarazem złożonej i pustej.
10. Podaj przykład nazwy, która jednocześnie byłaby:
a) złożona, zbiorowa i ogólna,
b) złożona, generalna i pusta,
c) złożona, jednostkowa i generalna,
d) jednostkowa, konkretna, generalna,
e) ogólna, konkretna, generalna,
f) złożona, zbiorowa i generalna,
g) złożona, indywidualna i konkretna,
h) prosta, indywidualna i konkretna.
11. Wybierz trzy kryteria podziału nazw i na ich podstawie scharakteryzuj nazwę
przystojny mężczyzna.
12. Podaj przykład nazwy jednostkowej i określ jej denotację.
13. Podaj przykład nazwy złożonej, która byłaby jednocześnie:
a) jednostkowa, konkretna, generalna,
b) ogólna, konkretna, generalna.
14. Posługując się cechami konstytutywnymi wskaż konotację nazwy:
a) prawnik,
b) konstytucja.
15. Wskaż cechy konstytutywne i konsekutywne desygnatu nazwy:
a) adwokat,
b) samochód,
c) dworzec kolejowy.

AL-JjAA=
AL
ROZDZIAŁ IV
DEFINIOWANIE
Literatura: J. Bartmiński, R. Tokarski, O definicjach i definiowaniu, Lublin 1993; T. Chod-

kowski, E. Nieznański, K. Świętorzecka, A. Wojtowicz, Elementy logiki prawniczej. Definicje, po-
działy i typy argumentacji, Warszawa–Poznań 2000; J. Gregorowicz, Definicje w prawie i nauce
prawa, Łódź 1962; A. Malec, Zarys teorii definicji prawniczej, Warszawa 2000; J. Odrowąż-Syp-
niewska, Zagadnienie nieostrości, Warszawa 2000; W. Patryas, Definiowanie pojęć prawnych,
Poznań 1997; T. Pawłowski, Tworzenie pojęć i definiowanie w naukach humanistycznych, War-
szawa 1978; tenże, Tworzenie pojęć w naukach humanistycznych, Warszawa 1986.
Definicje to wypowiedzi informujące o znaczeniu nazwy, sposobie jej rozumie-

nia w danym języku (lub subjęzyku). Ustalić znaczenie jakiejś nazwy to znaczy
tyle samo, co ustalić jej pojęcie. Definicja nie może w definiensie zawierać wy-
razów o znaczeniu niejasnym lub wieloznacznym. Definicję występującą w akcie
prawnym formułuje się tak, aby wskazywała w sposób niebudzący wątpliwości, że
odnosi się do znaczenia określeń, w szczególności nadaje się jej postać: Określe-
nie „a” oznacza przedmioty „b” albo Określenie „a” znaczy tyle, co wyrażenie „b”.
Jeżeli względy stylistyczne przemawiają za inną formą definicji, używa się zwro-
tu łączącego jest to (zob. § 151 rozporządzenia Prezesa RM z 20.6.2002 r. w spra-
wie „Zasad techniki prawodawczej”, tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 283). W defi-
nicji czytelne są trzy jej elementy składowe: definiendum (nazwa, której znaczenie
chcemy zakomunikować), definiens (wyrażenie zawierające komunikat o znacze-
niu definiowanej nazwy) oraz zwrot łączący (np. jest to), dzięki któremu powstaje
mniej lub bardziej zgrabna całość. W budowie każdej definicji można wyróżnić trzy
człony:
1) definiendum,
2) łącznik,
3) definiens.
Definiendum to wyraz definiowany.
Łącznik to zwrot łączący definiendum z definiensem.
Definiens zaś to wyrażenie, za pomocą którego definiujemy wyraz definiowany.

AL-JjAA=
AL
38 Rozdział IV. Definiowanie
Dla przykładu w poniższej tabeli ujawniono człony definicji: Poliglota to czło-

wiek władający wieloma językami.
definiendum łącznik definiens

człowiek władający
Poliglota to
wieloma językami.
W zależności od tego, jakie informacje zawarte są w wypowiedzi definicyjnej,

definicje dzieli się na nominalne i realne. Definicje nominalne są wypowiedziami
o nazwach jako takich, natomiast definicje realne dostarczają informacji o desygna-
tach definiowanej nazwy, zawierają ich charakterystykę. Definicje nominalne odno-
szą się do języka, a nie do otaczającej rzeczywistości. W definicji nominalnej wyraz
definiowany zawsze występuje w supozycji materialnej. Definicje realne odnoszą
się do przedmiotu. W definicji realnej wyraz definiowany występuje w supozycji
formalnej lub prostej. Definicje nominalne występują w dwóch różnych odmianach,
zwanych stylizacjami. Odmiana słownikowa to w istocie zastąpienie nazwy o nie-
znanym lub niesprecyzowanym znaczeniu nazwą o znaczeniu znanym, np. forteca
znaczy tyle, co twierdza. Jak z tego przykładu wynika, w takiej definicji obie nazwy
używane są w supozycji materialnej.
Stylizacja słownikowa głosi, że słowo A znaczy tyle, co słowo (wyrażenie) B.
Informując kogoś, że wyraz zdjęcie znaczy to samo, co wyraz fotografia, podajemy
przykład definicji wyrażonej w stylizacji słownikowej. Szukając zamiennika wyra-
zowego danego wyrazu odwołujemy się do stylizacji słownikowej.
W odmianie semantycznej dochodzi do wskazania przedmiotu definiowanej na-
zwy, ale bez jego charakterystyki. Stylizacja semantyczna mówi, że słowo A ozna-
cza przedmioty (czynność, cechę) B.
Przykład: Wyrazem kurenda oznaczamy pismo obiegowe, okólnik przesyłany obiegiem do
osób zainteresowanych.
W stylizacji semantycznej definiendum występuje w supozycji materialnej, na-
tomiast definiens w supozycji formalnej albo prostej. Przykładem może być wypo-
wiedź: sprawa spadła z wokandy, co oznacza, że wyznaczona na dany dzień spra-
wa nie będzie w tym dniu rozpatrywana. Nazwa definiowana wystąpiła w supozycji
materialnej, ale komunikat o jej znaczeniu – w supozycji prostej. Definicją nomi-
nalną nazwy definicja byłaby wypowiedź: „definicja” znaczy tyle, co „określenie”
(i z takim odpowiednikiem nazwy definicja zetknąć się można w niektórych szkol-
nych podręcznikach do matematyki).
Oprócz stylizacji słownikowej i semantycznej wyróżniamy stylizację przed-
miotową. Stylizacja przedmiotowa ma budowę: A jest to B. W stylizacji przedmio-
towej nie mówimy o słowie, tylko o desygnatach, do których dane słowa się odno-
szą. W stylizacji tej zarówno definiendum, jak i definiens występują w supozycji
formalnej albo prostej.

AL-JjAA=
AL
Rozdział IV. Definiowanie 39
Z uwagi na budowę (postać konstrukcyjną) definicje dzieli się na: równościowe

(normalne) i nierównościowe (anormalne).
Szczególnie cenione są klasyczne postacie definicji równościowej, a zwłasz-
cza postać esencjalna. Definicja klasyczna powstaje według wskazania zawarte-
go w znanej paremii, głoszącej że definitio fit per genus proximum et differentiam
specificam (w wolnym tłumaczeniu: definiuje się przez podanie rodzaju i różnicy
gatunkowej). Definicja taka przybiera więc postać wypowiedzi A jest to B o ce-
chach C. Podanie rodzaju to stworzenie tła nazewniczego przez użycie najbliższej
znaczeniowo nazwy, której desygnatami są i desygnaty definiowanej nazwy. Poda-
nie różnicy gatunkowej to wskazanie cech, które wyróżniają desygnaty definiowa-
nej nazwy z zakresu nazwy stanowiącej tło (rodzaju). Najlepiej posłużyć się cecha-
mi konstytutywnymi (pierwszorzędnymi). Powstanie wtedy definicja esencjalna
(ścisła). Przykładem takiej definicji może być pochodząca jeszcze od Arystotelesa
definicja człowieka, głosząca, że człowiek to zwierzę rozumne. Nie zawsze jednak
jest to możliwe i bywa, że poprzestać trzeba na definicji luźnej (choć też o budowie
klasycznej), odwołującej się do cech konsekutywnych (drugo- i dalszorzędnych).
Jako przykład niech posłuży wypowiedź: człowiek jest to zwierze posiadające zdol-
ność oceny cudzych postępków, która to zdolność jest przecież pochodną rozumno-
ści, a więc cechą konsekutywną.
Do grupy definicji równościowych zalicza się także tzw. definicje opisowe. Do
grupy tej należą np. definicja alternatywna, przyczynowa lub genetyczna. Definicję
alternatywną (przez wyliczenie) tworzy się wymieniając w definiensie desygna-
ty definiowanej nazwy (np. metale szlachetne o przeznaczeniu jubilerskim to złoto,
srebro i platyna). Definiując przyczynowo podajemy w definiensie rację zaistnienia
desygnatów definiowanej nazwy (np. zegar jest to urządzenie służące do pomiaru
czasu). Z kolei z definiensu definicji genetycznej dowiedzieć się można o sposobie
powstania desygnatów definiowanej nazwy (np. tombak jest to stop miedzi i cynku).
W grupie definicji anormalnych (nierównościowych) wymienia się głównie de-
finicję kontekstową (w uwikłaniu) i definicję aksjomatyczną (przez postulaty).
W niektórych tekstach, a tak jest np. z tekstami prawnymi, definicje podawać
trzeba w sposób niedysharmonizujący z resztą tekstu. Gdy tekst jest bardziej roz-
budowany, np. gdy jest to tekst o postaci kodeksowej, legislatorzy posługują się
słownikami ustawowymi. Słownik taki (np. art. 115 KK) to osobna jednostka tekstu
prawnego (np. osobny artykuł), stanowiąca zbiór definicji nazw używanych w tek-
ście. W ten sposób, by nie psuć spoistości tekstu, przed nawias wysunięte zostają
sformułowania swym przeznaczeniem i budową odbiegające od reszty. Innym za-
biegiem jest zbudowanie definicji kontekstowej. Definicja taka zbudowana jest na
podobieństwo sąsiadujących z nią przepisów. Jako przykład niech posłuży definicja
nazwy zasiedzenie, zawarta w art. 172 KC. W § 1 tego artykułu zapisano, że: Po-
siadacz nieruchomości niebędący jej właścicielem nabywa własność, jeżeli posia-
da nieruchomość nieprzerwanie od lat dwudziestu jako posiadacz samoistny, chy-
ba że uzyskał posiadanie w złej wierze (zasiedzenie). W ten sposób kontekstowo

AL-JjAA=
AL
zdefiniowano to, co można było zdefiniować klasycznie, np. słowami: zasiedzenie

jest to nabycie własności nieruchomości przez posiadacza samoistnego, niebędące-
go właścicielem tej nieruchomości, ani też niebędącego jej posiadaczem w złej woli.
Wypowiedź ta jednak różniłaby się od sąsiadujących z nią przepisów. Inną defini-
cją anormalną jest definicja aksjomatyczna. Jest to wypowiedź, w której wyrażo-
no wymogi, jakie spełnić musi obiekt, by zostać uznany za desygnat danej nazwy.
Definicjami aksjomatycznymi są np. niektóre normy kompetencyjne. Ale i w innych
okolicznościach można się na nie natknąć, np. taką definicją była znana kiedyś wy-
powiedź W. Lenina: komunizm to władza rad plus elektryfikacja kraju.
Definicje są zdaniami, więc wyrażają sądy. W ślad za I. Kantem, który podzielił
sądy na analityczne i syntetyczne (o czym będzie jeszcze mowa w innym rozdzia-
le – zob. Rozdz. VIII), definicje dzieli się na analityczne i syntetyczne albo inaczej:
sprawozdawcze i projektujące. Definicja sprawozdawcza informuje, jak definio-
wana nazwa jest rozumiana (w danym języku). Definicja projektująca informuje
jak (od momentu zdefiniowania) nazwa ta będzie rozumiana. Ustala ona zatem zna-
czenie wyrazu na przyszłość. Definicjami projektującymi są np. tzw. definicje ope-
racyjne, jakie tworzą naukowcy, przygotowując problem naukowy do rozwiązania.
W zależności od tego czy i na ile definicja projektująca respektuje dotychczas
istniejące rozumienie danej nazwy występuje ona w postaci konstrukcyjnej lub re-
gulującej. Definicja konstrukcyjna w najmniejszym stopniu nie liczy się z dotych-
czasowym rozumieniem definiowanej nazwy, o ile takowe dotąd istniało. Definicje
konstrukcyjne ustalają znaczenie wyrazu na przyszłość, nie liczą się z dotychczaso-
wym znaczeniem danego wyrazu, mogą dotyczyć nowych słów albo odnosić się do
nowego znaczenia słowa.
Przykład: Mysz to znamię na ciele człowieka pokryte włosami, ociepleniowiec to osoba zaj-
mująca się instalacją grzewczą.
Definicje takie tworzy się bowiem głównie dla nowych nazw, konstruowanych
w związku z powstawaniem nowych obiektów, które przynosi np. postęp nauko-
wo-techniczny. Tak było z nazwami: magnetofon, kosmodrom czy komputer. Cza-
sami jednak nazwa wyprzedza obiekt, np. nazwa robot powstała zanim jeszcze po-
wstały pierwsze desygnaty tej nazwy. Niekiedy nazwie o już istniejącym znaczeniu
i zakresie nadaje się zupełnie inne znaczenie i oznacza nią inne desygnaty (zob.
np. definicję powszechnie rozumianej nazwy moda, przez którą jednak statystycy
rozumieją pewną jednostkę statystyczną, używaną, gdy nie można wyliczyć śred-
niej arytmetycznej). Za sprawą definicji konstrukcyjnych przybywa więc nazw wie-
loznacznych. Prawnicy częściej jednak korzystają z tej odmiany definicji projektu-
jących, które noszą miano definicji regulujących, mniej lub bardziej liczących się
z dotychczasowym rozumieniem danej nazwy. Definicje regulujące ustalają znacze-
nie wyrazu na przyszłość, licząc się z dotychczasowym znaczeniem danego wyrazu.
Jeżeli przyjęte w definicji regulującej znaczenie staje się powszechnie znane, defi-
nicja taka przekształca się w definicję sprawozdawczą. Przykładem może być defi-
nicja osoby pełnoletniej uregulowana w art. 10 § 1 KC. Znaczenie to jednak zosta-

AL-JjAA=
AL
je zmodyfikowane, zazwyczaj przez zawężenie dotychczasowego rozumienia, choć

niekiedy spotyka się i definicje rozszerzające to rozumienie. Przykładem definicji
regulującej i rozszerzającej może być wypowiedź zawarta w obecnie obowiązują-
cej ustawie z 21.5.1999 r. o broni i amunicji (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r. poz. 576
ze zm.), zgodnie z którą za broń palną uważa się także gotowe lub obrobione istot-
ne części broni, a więc także sam szkielet, lufę lub zamek. Z definicji regulujących
korzysta się, gdy dotychczasowe rozumienie nazwy nie wydaje się dostatecznie pre-
cyzyjne bądź gdy jest naszym zamierzeniem objąć daną nazwą tylko część spośród
jej dotychczasowych desygnatów. Zasięg operacji na zakresie nazwy, jakie przepro-
wadza się określając znaczenie tej nazwy, zależny jest od potrzeb, ale i możliwości
językowych. W pewnych okolicznościach przekroczyć można granicę oddzielają-
cą postać regulującą od postaci konstrukcyjnej (np. w znanej wypowiedzi: w ro-
zumieniu niniejszego rozporządzenia rak jest rybą). Zgodnie z rozporządzeniem
Prezesa RM w sprawie „Zasad techniki prawodawczej”, jak zaznaczono w § 146 za-
łącznika do tego rozporządzenia, w ustawie lub innym akcie normatywnym formu-
łuje się definicję danego określenia, jeżeli: dane określenie jest wieloznaczne; dane
określenie jest nieostre, a jest pożądane ograniczenie jego nieostrości; znaczenie
danego określenia nie jest powszechnie zrozumiałe; ze względu na dziedzinę regu-
lowanych spraw istnieje potrzeba ustalenia nowego znaczenia danego określenia.
Rozporządzenie stanowi jednak, że jeżeli w ustawie zachodzi wyjątkowa potrzeba
odstąpienia od znaczenia danego określenia ustalonego w ustawie podstawowej dla
danej dziedziny spraw, wyraźnie podaje się inne znaczenie tego określenia i zakres
jego odniesienia, używając zwrotu: w rozumieniu niniejszej ustawy określenie …
oznacza … albo zwrotu: ilekroć w niniejszej ustawie jest mowa o …, należy przez to
rozumieć … (§ 148 załącznika do rozporządzenia). Z powyższego wynika, iż jeden
termin może być przez różne akty prawne odmiennie definiowany.
Schemat 2. Definicje – podział
DEFINICJE
sprawozdawcze projektujące
– informują jak – ustalają znaczenie
definiowana wyrazu na przyszłość
nazwa jest rozumiana
w danym języku
regulujące konstrukcyjne
– uściślają znaczenie – nie liczą się
wyrazu, licząc się z dotychczasowym
z dotychczasowym znaczeniem danego
znaczeniem wyrazu

AL-JjAA=
AL
Prawodawca w § 153 załącznika do powyżej wspomnianego rozporządzenia

wprowadza pojęcie definicji zakresowej do powyżej wspomnianego rozporzą-
dzenia, czyli takiej, która wylicza elementy składowe zakresu definiowanego po-
jęcia. Przykładem takiej definicji jest ujęte w art. 551 KC pojęcie przedsiębiorstwa,
jako zorganizowanego zespołu składników niematerialnych i materialnych prze
znaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej. Obejmuje ono w szczegól-
ności:
1) oznaczenie indywidualizujące przedsiębiorstwo lub jego wyodrębnione części
(nazwa przedsiębiorstwa);
2) własność nieruchomości lub ruchomości, w tym urządzeń, materiałów, towarów
i wyrobów oraz inne prawa rzeczowe do nieruchomości lub ruchomości;
3) prawa wynikające z umów najmu i dzierżawy nieruchomości lub ruchomości
oraz prawa do korzystania z nieruchomości lub ruchomości wynikające z in-
nych stosunków prawnych;
4) wierzytelności, prawa z papierów wartościowych i środki pieniężne;
5) koncesje, licencje i zezwolenia;
6) patenty i inne prawa własności przemysłowej;
7) majątkowe prawa autorskie i majątkowe prawa pokrewne;
8) tajemnice przedsiębiorstwa;
9) księgi i dokumenty związane z prowadzeniem działalności gospodarczej.
W niektórych przypadkach prawodawca definicji poświęca cały akt prawny.
Przykładem może być:
1) dyrektywa Rady 2002/90/WE z 28.11.2002 r. definiująca ułatwianie nielegalne-
go wjazdu, tranzytu i pobytu (Dz.Urz. UE L 328/2002, s. 17);
2) zarządzenie Nr 4 Prezesa GUS z 28.2.1992 r. w sprawie definicji pojęć stoso-
wanych w statystyce elektroenergetyki i ciepłownictwa (Dz.Urz. GUS Nr 3,
poz. 12);
3) rozporządzenie Komisji (WE) Nr 508/2008 z 6.6.2008 r. w sprawie definicji
ziarna łuskanego i ziarna perełkowanego zbóż, mającej zastosowanie przy przy-
znawaniu refundacji wywozowych (Dz.Urz. UE L Nr 149/2008, s. 55);
4) rozporządzenie Ministra Finansów z 7.5.2010 r. w sprawie określenia definicji
ryzyka handlowego, politycznego i nierynkowego (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r.
poz. 1470).
I tak, w myśl rozporządzenia Ministra Finansów w sprawie określenia definicji
ryzyka handlowego, politycznego i nierynkowego ryzyko handlowe obejmuje:
1) prawne lub faktyczne stwierdzenie niewypłacalności dłużnika, który jest pod-
miotem prywatnym, oraz jego poręczyciela albo gwaranta, jeżeli występują i są
podmiotami prywatnymi;
2) opóźnienie w spełnieniu świadczenia przez dłużnika, który jest podmiotem pry-
watnym, oraz jego poręczyciela albo gwaranta, jeżeli występują i są podmiota-
mi prywatnymi;
3) jednostronne zerwanie kontraktu eksportowego przez dłużnika, który jest pod-
miotem prywatnym, rozumiane jako niewykonanie lub nienależyte wykonanie

AL-JjAA=
AL
kontraktu eksportowego, w szczególności bezpodstawna odmowa przyjęcia to-

warów lub usług.
Niekiedy odczytanie znaczenia zwrotu prawnego rodzi znaczne wątpliwości.
Przykładem mogą być definicje: targowiska pod dachem, hala używana do targów,
aukcji i wystaw6.
Z powyższych rozważań wyraźnie wynika, iż w przypadku, gdy akt praw-
ny nie zawiera definicji określonego wyrazu i nie ma jej również w najbliższym
akcie prawnym, to odczytanie znaczenia danego wyrazu powinno być zgodne z po-
wszechnym znaczeniem danego słowa, tj. z zakresem znaczeniowym przypisanym
danemu zwrotowi przez Słownik języka polskiego. Jeżeli natomiast zakres znacze-
niowy przypisany danemu wyrazowi przez słownik nie jest wyraźnie jednoznaczny,
wówczas należy sięgać po inne metody ustalania znaczenia danego słowa, posługu-
jąc się odpowiednią wiedzą7.
Budować definicje można na różne sposoby. Za T. Kotarbińskim poniżej przed-
stawione zostaną cztery główne. Najbardziej cenione, klasyczne definicje zazwyczaj
buduje się metodą indukcyjną. Po znalezieniu nazwy, wobec której definiowana
jest podrzędną, znaleźć należy cechy wspólne, znamionujące desygnaty definiowa-
nej nazwy i wydzielić z nich cechy kostytutywne. Te ostatnie posłużą za wskazanie
różnicy gatunkowej, wydzielającej desygnaty definiowanej nazwy z grupy desygna-
tów nazwy, wobec której definiowana jest podrzędną. Nieco inaczej postępujemy
posługując się metodą syntetyczną dla zbudowania definicji klasycznej. Wycho-
dzi się w niej od znalezienia zakresu nadrzędnego, przy tym nie musi to być zakres
najbliższy. Następnie należy porównać desygnaty definiowanej nazwy z pozostały-
mi desygnatami. W ten sposób uchwycona zostanie różnica gatunkowa. Dochodzić
znaczenia nazwy można także metodą filologiczną, badając znaczenie danej nazwy
w różnych zdaniach, w różnych kontekstach. Metoda ta dobrze sprawdza się, jeże-
li intencją użytkownika było zakomunikować w ten sposób znaczenie danej nazwy
(posłużył się definicją kontekstową) lub z możliwością takiego ustalania znaczenia
się liczył (tak bywa przy redagowaniu tekstów prawnych). W innych przypadkach
należy się liczyć z ryzykiem nieporozumień, np. nadinterpretacji. Ryzykowna jest
także metoda etymologiczna, odwołująca się do źródłosłowu (tzw. słoworodu) da-
nej nazwy. Sprawdza się, jeżeli rzeczywiście intencją twórcy danej nazwy było jed-
noznacznie określić jej zakres i odpowiednio do tego dobierać źródłosłów. Istnieje
jednak ryzyko, że autor nazwy sięgnął po źródłosłów pierwotny, podczas gdy adre-
6 Zob. wyr. TK z 8.12.2009 r. (K 7/08, OTK-A 2009, Nr 11, poz. 166), zob. A. Dubisz, Uniwersalny
słownik języka polskiego, t. 1, Warszawa 2003, s. 1113. Podobnie określa to M. Szymczak, Słownik języka
polskiego, Warszawa 1999. Zob. W. Witalec, Glosa do wyroku NSA z 21.12.2005 r., II FSK 871/05, Finanse
Komunalne 2007, Nr 1–2, s. 132.
7 Podobne stanowisko zajął również SN w uchw. z 29.1.2004 r. (I KZP 39/03, OSNKW 2004, Nr 2,
poz. 13); zob. uchw. z 14.4.1994 r. (III CZP 46/94, OSNC 1994, 10, poz. 191); uchw. z 14.4.1994 r. (III CZP
46/94, OSNC 1994, 10, poz. 191); zob. uchw. SN z 12.3.2002 r. (III ZP 34/01, Biul. SN 2002, Nr 3, poz. 4);
zob. wyr. SN z 11.6.2008 r. (V CSK 2/08, Legalis).

AL-JjAA=
AL
sat dociekać będzie znaczenia tej nazwy na podstawie jej wtórnie ustalonego zna-
czenia na to lub na odwrót.
Bez względu, którą metodą i jaką by definicję budować, definicja ta powinna
spełniać pewne postulaty. Za najważniejsze uchodzi pięć postulatów przedstawio-
nych poniżej:
1) nazwa definiowana nie powinna (z przeznaczeniem semantycznym) pojawić
się w części informującej o znaczeniu tej nazwy. Zalecane jest zatem wystrze-
gać się błędu idem per idem (to samo przez to samo), polegającego na odwo-
ływaniu się w definiensie do znaczenia definiendum. Konieczność dochowania
tego postulatu wydaje się oczywista, przecież nawet w tekstach prawnych ran-
gi ustawowej znaleźć można przykłady nieliczenia się z tym postulatem. Na
przykład w cytowanej już ustawie o broni i amunicji znajdował się zapis o tre-
ści: Za broń typu wojskowego uważać należy broń nadającą się do używania
przez wojsko do celów służbowych (tzn. wojskowych – art. 22, obecnie w innym
brzmieniu). Innym przykładem są definicje: Obrona konieczna to taka obrona,
która jest konieczna; Kardiolog to lekarz przeprowadzający badania kardiolo-
giczne; Bindownica to przyrząd służący do bindowania. Istota tego błędu polega
na tym, że definiujemy jakieś wyrażenie za pomocą tego wyrażenia, wracając
tym samym do punktu wyjścia. Nie zawsze błąd ten pojawia się w postaci tak
prostej, jak w podanych przykładach, tj. błędnego koła bezpośredniego (circu-
lus in definiendo). W dłuższych wypowiedziach, np. w tekstach przybierających
postać książki, znaleźć można przykłady błędnego koła pośredniego (circulus
vitiosus), kiedy to A definiowane jest przez B, kilkanaście stron dalej B przez C,
jeszcze dalej C przez D, a przy końcu – D przez A;
2) definiens (komunikat o znaczeniu definiowanej nazwy) powinien być zrozumia-
ły dla adresata, czyli wystrzegać się należy błędu ignotum per ignotum (nie-
znane przez nieznane). Owo zastrzeżenie dla adresata akcentuje relatywizm
tego postulatu: uzależnienie doboru słownictwa i idiomatów od spodziewa-
nego zasobu wiedzy odbiorcy komunikatu. Gdy definicja adresowana jest do
tzw. przeciętnego ogółu, definiens należy budować posługując się wyłącznie ję-
zykiem naturalnym, ale gdy adresowana jest do specjalisty wolno posłużyć się
subjęzykiem danej specjalności, nawet mając świadomość, że przeciętny ogół
tej definicji nie zrozumie. Przykładowo definicja głosząca, że fenoplasty są to
termoutwardzalne żywice fenolformaldehydowe będzie dla przeciętnego ogółu
niezrozumiała, ale chemik zrozumie ją bez trudności;
3) zakres nazwy definiowanej powinien być równoważny (pokrywać się) z zakre-
sem zawierającym komunikat o znaczeniu, a więc wystrzegać się należy błędu
inadekwacji. To trudny do zachowania postulat, a błąd w tym zakresie spra-
wia, że powstają definicje za szerokie lub za wąskie. Nawet w aktach norma-
tywnych rangi ustawowej znaleźć można przykłady takich błędów. Na przykład
w art. 115 § 14 KK podano definicję dokumentu, głoszącą, że dokument jest to
każdy przedmiot lub inny zapisany nośnik informacji, z którym jest związane

AL-JjAA=
AL
określone prawo, albo który ze względu na zawartą w nim treść stanowi dowód
prawa, stosunku prawnego lub okoliczności mogącej mieć znaczenie prawne.
W drugiej części, poczynając od słów który ze względu na zawartą w nim treść,
definicja ta jest adekwatna. To, co cytowany fragment poprzedza, czyni całość
definicji za szeroką. W efekcie np. ceramika chińska, która posłużyła za obiekt
zastawu, staje się (w świetle tej definicji) dokumentem, bo to przedmiot z któ-
rym jest związane określone prawo. W konsekwencji, gdyby ktoś ceramikę taką
rozbił, rozważyć będzie trzeba, czy dopuszczono się przestępstwa zniszczenia
mienia cudzego (art. 288 § 1 KK), czy też przestępstwa zniszczenia dokumentu
(art. 268 KK), czyli podjąć kwestię zbiegu przepisów;
4) zachowana powinna być jednorodność ontologiczna, czyli wystrzegać się na-
leży błędu przesunięcia kategorialnego. Innymi słowy, nie wolno mylić spo-
sobów, w jaki poszczególne byty mogą zaistnieć – metafizycznie lub logicznie.
Od czasów Arystotelesa wyróżnia się dziesięć kategorii metafizycznych (sub-
stancja, ilość, jakość, stosunek, czynność, bierność, miejsce, czas, położenie
i posiadanie) oraz – ujęte w tzw. drzewo Porfiriusza – uporządkowania kategorii
metafizycznych, zwane kategoriami logicznymi (rodzaje: najwyższy, pośredni
i najniższy; gatunki: najwyższy, właściwy i pośredni; różnice: najwyższa, naj-
niższa albo inaczej gatunkowa, pośrednia, numeryczna itd.). Przejawem takiego
błędu będzie więc hipostazowanie w definicjach, mylenie zjawisk ze znamiona-
mi itp.;
5) definicja powinna być zwięzła (definitio sit brevis). Nie należy mylić definio-
wania, które jest czynnością terminologiczną, z encyklopedyzacją. Definicja nie
jest miejscem na skrót informacji o desygnatach danej nazwy, a jedynie powin-
ny się w niej znaleźć dane umożliwiające odróżnienie desygnatów definiowanej
nazwy od desygnatów innej.
Do najważniejszych błędów w definiowaniu możemy zatem zaliczyć:
1) idem per idem (to samo przez to samo) – w definiensie nie może powtarzać się
wyraz definiowany; w ramach idem per idem wyróżniamy:
a) błędne koło bezpośrednie typu A to coś, co posiada cechę A, np. Prawnik to
osoba wykonująca zawód prawniczy;
b) błędne koło pośrednie odpowiadające konstrukcji: A to B, a B to C, zaś C to
coś, co posiada cechę A;
2) ignotum per ignotum (nieznane przez nieznane) – w definiensie nie można uży-
wać zwrotów niezrozumiałych; język definicji powinien być jasny i znany dla
adresata, np. stearynian choliny to choline chloride;
3) inadekwacja – zakres definiendum nie pokrywa się z zakresem definiensa; de-
finicja musi odpowiadać zakresowi definiowanemu, musi określać zakres de-
sygnatów należących do wyrazu definiowanego; zakres definiendum powinien
być zamienny z zakresem definiensa:
a) inadekwacja za szeroka – zakres definiendum jest podrzędny w stosunku do
definiensa, np. student to uczeń pobierający naukę;

AL-JjAA=
AL
b) inadekwacja za wąska – zakres definiendum jest nadrzędny w stosunku do

definiensa, np. prawnik to osoba wykonująca zawód sędziego, adwokata,
prokuratora albo notariusza;
c) inadekwacja za wąska i za szeroka zarazem – zakres definiendum pozosta-
je w stosunku krzyżowania z definiensem, np. człowiek leniwy to człowiek
niepracujący zawodowo;
4) przesunięcie kategorialne – wskazanie w definiensie niewłaściwego rodzaju;
zmiana kategorii ontologicznej, np.: burza to rzecz niebezpieczna powodująca
wyładowania atmosferyczne.
Nie zawsze definiowanie jest możliwe. Istnieją bowiem nazwy (tzw. indefilibi-
lia), które się temu nie poddają. Nie do zdefiniowania są pewne terminy podstawo-
we (np. istnienie, możność), abstrakty (np. prawda, sprawiedliwość), tzw. nazwy
powszechne (tj. choć posiadające cechy wspólne, to przecież nieposiadające rodza-
ju, z którego można wydzielać desygnaty, np. wspomniane wyżej kategorie onto-
logiczne), poszczególne jednostki czy też niemierzalne doznania (np. ból). W ta-
kich przypadkach można tylko przybliżać znaczenie danej nazwy, posługując się
tzw. pseudodefinicjami. Do najczęściej stosowanych należą:
1) tzw. definicja ostensywna, tj. wskazanie przykładu, np. rysunku, fotografii,
a nawet jednego z desygnatów;
2) tzw. definicja negatywna – przyjmuje się, że nie należy definiować przez prze-
czenie (definitio non sit pure negativo); z braku możności zbudowania popraw-
nej definicji zakaz ten bywa łamany, np. dziedziną prawa administracyjnego
jest to wszystko, co nie jest dziedziną prawa cywilnego i prawa karnego; odmia-
ną takiej definicji jest odróżnienie (distinctio), np. patriotyzm to nie jest nacjo-
nalizm;
3) tzw. definicja porównawcza, w której desygnaty danej nazwy odnosimy do de-
sygnatów nazwy o znanym znaczeniu; bywa, że odwołujemy się wtedy do utar-
tych schematów myślowych, stereotypów, mówiąc np. zdrajca to człowiek, któ-
ry postępuje jak Judasz;
4) tzw. definicja deskryptywna, w której dokonano prezentacji cech desygnatów
danej nazwy, ale niebędących cechami charakterystycznymi (nawet konseku-
tywnymi);
5) charakterystyka, w której autor ujmuje najważniejsze (w swej ocenie) znamio-
na obiektu; pseudodefinicją czasami posługujemy się w odniesieniu do jedno-
stek ludzkich, które – jak wszystkie indywidua – definiowaniu się nie poddają;
6) definicja cząstkowa, niekompletnie informująca o znaczeniu definiowanej na-
zwy; cząstkowość sygnalizowana jest zazwyczaj przez użyczenie wyrażeń:
w szczególności, w tym zwłaszcza etc.
Zadania
1. Wskaż definiendum, łącznik i definiens definicji regulującej ujętej w art. 76
KPC: Kto ma interes prawny w tym, aby sprawa została rozstrzygnięta na ko-

AL-JjAA=
AL
rzyść jednej ze stron, może w każdym stanie sprawy aż do zamknięcia rozprawy

w II instancji przystąpić do tej strony (interwencja uboczna).
2. Po odczytaniu treści uchylonego art. 4791 KPC i przytoczonej w nim definicji
wskaż jej definiendum i definiens.
§ 1. Przepisy niniejszego działu stosuje się w sprawach ze stosunków cywilnych
między przedsiębiorcami, w zakresie prowadzonej przez nie działalności gospo-
darczej (sprawy gospodarcze) [...].
§ 2. Sprawami gospodarczymi, w rozumieniu niniejszego działu, są także sprawy:
1) ze stosunku spółki [...],
2) przeciwko przedsiębiorcom o zaniechanie naruszania środowiska i przy-
wrócenie do stanu poprzedniego lub naprawienie szkody z tym związanej
oraz zakazanie lub ograniczenie działalności zagrażającej środowisku,
3) należące do właściwości sądów na podstawie przepisów o ochronie konku-
rencji, Prawa energetycznego, Prawa telekomunikacyjnego, Prawa poczto-
wego oraz przepisów o transporcie kolejowym,
4) przeciwko przedsiębiorcom o uznanie postanowień umownych za niedozwo-
lone.
3. Podaj przykład definicji:
a) sprawozdawczej,
b) regulującej,
c) konstrukcyjnej,
d) klasycznej.
4. Podaj definicję sprawozdawczą dla nazw:
a) sędzia,
b) sąd,
c) nawiązka,
d) przestępstwo,
e) powód.
5. Podaj przykład definicji realnej, a następnie przeobraź ją w definicję nominalną.
6. Podaj definicję dla nazwy taboret i wyraź ją w trzech różnych stylizacjach.
7. Oceń poprawność definicji zawartej w ustawie z 20.6.1997 r. – Prawo o ruchu
drogowym (tekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 1260 ze zm.):
a) pojazd silnikowy – pojazd wyposażony w silnik, z wyjątkiem motoroweru
i pojazdu szynowego,
b) pojazd zabytkowy – pojazd, który na podstawie odrębnych przepisów został
wpisany do rejestru zabytków lub znajduje się w wojewódzkiej ewidencji
zabytków, a także pojazd wpisany do inwentarza muzealiów, zgodnie z od-
rębnymi przepisami.
8. Podaj przykład definicji sprawozdawczej wyrażonej w stylizacji:
a) słownikowej,
b) przedmiotowej,
c) semantycznej.

AL-JjAA=
AL
9. Podaj przykład definicji regulującej dla nazw:

a) niebezpieczny przestępca,
b) zdolny student,
c) chorowity człowiek.
10. Sprawdź w jakiej stylizacji wyrażono definicję:
a) Wyrażenie zamarznięta woda jest równoważne nazwie lód.
b) Słowem demografia oznaczamy naukę zajmującą się ludnością.
c) Student to słuchacz wyższej uczelni.
11. Podaj definicję prawnika w stylizacji:
a) słownikowej,
b) przedmiotowej,
c) semantycznej.
12. Scharakteryzuj budowę definicji: Spółka osobowa oznacza spółkę jawną, spół-
kę partnerską, spółkę komandytową i spółkę komandytowo-akcyjną (art. 4 § 1
pkt 1 KSH).
13. Scharakteryzuj definicję:
a) Bogateusz to osoba o bogatej osobowości.
b) Spółką partnerską jest spółka osobowa, utworzona przez wspólników (part-
nerów) w celu wykonywania wolnego zawodu w spółce prowadzącej przed-
siębiorstwo pod własną firmą (art. 86 § 1 KSH).
c) Akademik to studencki budynek mieszkalny.
d) Kwestionariusz to osoba, która coś kwestionuje.
e) Człowiek wysoki to człowiek, którego wzrost wynosi ponad dwa metry.
14. Jaki to rodzaj definicji: Mieniem znacznej wartości jest mienie, którego war-
tość w czasie popełnienia czynu zabronionego przekracza 200 000 zł (art. 115
§ 5 KK).
15. Przeczytaj art. 4 § 2 KSH: Ilekroć w ustawie mowa jest o umowie spółki, należy
przez to rozumieć także akt założycielski sporządzony przez jedynego wspólnika
albo akcjonariusza spółki kapitałowej i stwierdź, czy podaje on definicję regu-
lującą umowy spółki. Uzasadnij swoją odpowiedź.
16. Czy definicja: lawaterz to w kościele rzymsko-katolickim naczynie z wodą wi-
szące w zakrystii, służące do umywania rąk przez księdza przed mszą i po niej
jest definicją sprawozdawczą czy projektującą? Uzasadnij odpowiedź.
17. Jaki błąd popełniono w definicji:
a) Laicyzacja oznacza sekularyzację.
b) Kawaler to mężczyzna po trzydziestce.
c) Afirmacja to apoteoza.
Uzasadnij, dlaczego właśnie jest to ten rodzaj błędu.
18. Co masz do zarzucenia definicji, która występowała w uchylonym art. 115
§ 8 KK? Najniższym wynagrodzeniem jest najniższe wynagrodzenie pracowni-
ków określone na podstawie Kodeksu pracy.

AL-JjAA=
AL
19. Co masz do zarzucenia następującym definicjom:

a) Sędzia to osoba zatrudniona w sądownictwie.
b) Kodeks cywilny to akt prawodawczy uchwalony przez Sejm.
c) Akt prawodawczy to ustawa, zarządzenie lub rozporządzenie.
d) Prochlorperazine to etanodisulfonian prochlorperazyny.
e) Padimate to ester 2-etyloheksylowy kwasu 4-dimetyloamino-benzoesowego.
f) Recydywista to sprawca, który uprzednio skazany za przestępstwo umyślne
po raz drugi popełnia przestępstwo.
g) Praworządność to państwo, w którym konsekwentnie przestrzega się prawa.
h) Tęcza to rzecz ukazująca się na niebie po burzy.
i) Atmosfera to cecha przypisana ziemi, pozwalająca na istnienie form życia.
20. Podaj przykład definicji, w której występuje błąd:
a) idem per idem,
b) ignotum per ignotum,
c) przesunięcia kategorialnego i określ stosunek zakresowy, jaki zachodzi w tej
definicji między definiendum a definiensem.

AL-JjAA=
AL
AL-JjAA=
AL
ROZDZIAŁ V
STOSUNKI MIĘDZY ZAKRESAMI NAZW
Stosunki między zakresami nazw, tj. zależności wskazujące czy porównywane

nazwy w ogóle mają wspólne desygnaty, a jeżeli tak, to czy wszystkie desygnaty
jednej nazwy są desygnatami drugiej z porównywanych, mogą być ustalane, jeżeli:
1) nazwy te są oznaczające (nie są puste);
2) nazwy te są porównywalne, tj. mają ze sobą wspólne to, że ich (obu) desygnaty
są zarazem desygnatami trzeciej nazwy, która pełni rolę tła nazewniczego, ich
klasy nazewniczej.
Klasa nazewnicza jest wspólnym najbliższym określeniem dla nazw, których
zakresy przedstawiamy. Przykładem klasy nazewniczej dla nazw: prokurator, sę-
dzia będzie nazwa prawnik.
Jeżeli wskazanie takiej nazwy byłoby trudne lub wręcz niemożliwe, wówczas
można posłużyć się tzw. klasą uniwersalną, tj. zbiorem desygnatów wszystkich ist-
niejących nazw. Klasa uniwersalna to „wszechświat”, gdyż obejmuje wszystko, co
istnieje. Klasa uniwersalna nie pomĳa żadnej nazwy.
Stosunki można nazywać i oznaczać graficznie. Istnieją dwie różne metody
oznaczania graficznego, a każda z nich ma swoje wady i zalety. W metodzie Eulera
zakresy poszczególnych nazw symbolizowane są przez koła. Metoda ta umożliwia
dokonanie czytelnych porównań trzech i więcej zakresów. Porównania te mogą być
jedynie afirmatywne (tj. bez negacji przynazwowych). Nic też nie symbolizuje kla-
sy. Druga metoda zakłada, że klasa symbolizowana jest poprzez odcinek, a porów-
nywane zakresy – przez jego fragmenty. Metoda ta co prawda zazwyczaj pozwala
na określanie stosunków tylko dwóch nazw, ale z ich negacjami. Oznaczanie jest też
bardziej dokładne, bo w ten sposób oznaczyć można wszystkie siedem możliwych
stosunków, a nie tylko ich grupy. Same nazwy symbolizowane są przez zmienne
w postaci dużych liter alfabetu (zazwyczaj dla pierwszej przyjmuje się S, a dla dru-
giej – P), zaś negacja przynazwowa symbolizowana jest przez znak apostrofu.
Grupę pierwszą stanowią stosunki zawierania (inkluzji) – gdy wszystkie desy-
gnaty przynajmniej jednej z porównywalnych nazw są desygnatami drugiej. Do gru-
py tej należą stosunki nadrzędności, podrzędności i równoważności (równorzędości).

AL-JjAA=
AL
52 Rozdział V. Stosunki między zakresami nazw
W stosunku nadrzędności zakres pierwszej nazwy jest szerszy. Obejmuje

wszystkie desygnaty drugiej nazwy oraz jeszcze inne. Nadrzędność jest stosunkiem
odwrotnym do podrzędności. Nadrzędność zachodzi, jeżeli istnieją takie S, które są
P oraz takie S, które nie są P, ale nie ma takiego P, które nie byłoby S. Inaczej mó-
wiąc każde P musi być S, ale nie każde S jest P. Na przykład zakres nazwy ssak jest
nadrzędny wobec nazwy pies. Jeżeli nazwę ssak oznaczyć literą S, a nazwę pies
oznaczyć literą P, wówczas graficznie stosunek ten można przedstawić następująco:
lub za pomocą diagramu Eulera.
W stosunku podrzędności – na odwrót – zakres pierwszej nazwy jest węższy.

Wszystkie desygnaty tej nazwy są desygnatami drugiej, do której zakresu należą
jeszcze inne desygnaty. Podrzędność zachodzi, jeżeli każde S jest P, ale nie każde P
jest S. Inaczej mówiąc, istnieją takie P, które są S oraz takie P, które nie są S, ale nie
ma takiego S, które nie byłoby P. Niech pierwszą nazwą (S) będzie nazwa samopał,
a drugą (P) będzie broń palna. Wówczas stosunek między tymi nazwami będzie
można narysować w taki sposób:
lub

AL-JjAA=
AL
Rozdział V. Stosunki między zakresami nazw 53
Gdy zakresy dwóch nazw pokrywają się, wówczas zachodzi stosunek równo-
ważności (wymagany w definicjach). Równoważność nazywana zamiennością, za-
chodzi wówczas, gdy każde S jest P i każde P jest S. Inaczej mówiąc, nie ma takie-
go S, które nie byłoby P i nie ma takiego P, które nie byłoby S. Przykładem takiego
stosunku jest, zachodzący między nazwą drobnoustroje (S) i mikroorganizmy (P).
lub
Nazwy równoważne i zarazem równoznaczne noszą miano synonimów. Nie-

kiedy nazwy noszą taką samą szatę zewnętrzną, a przecież znaczą i oznaczają co
innego. Nazwy brzmiące tak samo w zapisie noszą miano homonimów. Natomiast
nazwy tak samo brzmiące w wymowie noszą miano homofonów. Przyczyną ho-
mofonii niekiedy bywa okazjonalna (w zależności od miejsca, czasu lub kontekstu)
zmienność znaczenia nazw. Posługiwanie się w wypowiedziach nazwami tak samo
brzmiącymi, ale co innego znaczącymi, prowadzi do błędów zwanych ekwiwoka-
cjami. W sylogizmach, o których będzie dalej mowa, to jedna z przyczyn tzw. błędu
czterech terminów (error quaternio terminorum).
Do drugiej grupy, tzw. stosunków krzyżowania, zalicza się stosunki, w któ-
rych tylko część desygnatów jednej nazwy stanowi część desygnatów nazwy dru-
giej i jednocześnie tylko część desygnatów drugiej nazwy stanowi część desygna-
tów nazwy pierwszej. Krzyżowanie polega na tym, że istnieją desygnaty nazwy S,
które są desygnatami nazwy P i istnieją desygnaty nazwy S, które nie są desygna-
tami nazwy P, a jednocześnie istnieją desygnaty nazwy P, które nie są desygnata-
mi nazwy S. W zależności od tego, czy razem wzięte zakresy obu porównywanych
nazw wyczerpują przyjętą klasę czy też nie, krzyżowanie przejawić się może w po-
staci stosunku podprzeciwieństwa albo niezależności.
Jeżeli tylko część desygnatów jednej nazwy stanowi część desygnatów nazwy
drugiej i zarazem tylko część desygnatów drugiej nazwy stanowi część desygnatów
nazwy pierwszej, a zakresy obu nazw nie wyczerpują przyjętej klasy nazewniczej,
wówczas między tymi nazwami zachodzi stosunek niezależności. Jeżeli za klasę
przyjąć nazwę człowiek, wówczas stosunek niezależności będzie np. zachodził mię-
dzy nazwami fizyk (S) i nauczyciel (P), co obrazuje poniższy rysunek:

AL-JjAA=
AL
lub
Jeżeli jednak dwie nazwy się krzyżują, ale ich zakresy razem wzięte wyczerpują
całą klasę, wówczas między tymi nazwami zachodzi stosunek podprzeciwieństwa.
Spotykany jest on dość rzadko, zazwyczaj między nazwą a zaprzeczeniem (negacją)
nazwy do niej podrzędnej.
Zachodzi on również między negacjami dwóch nazw przeciwnych.
Za przykład, w przyjętej poprzednio klasie ludzi, niech posłuży stosunek między

nazwami pracownik (S) i nie-robotnik (P), gdy zaprzeczoną jest nazwa robotnik.
Przynależne do tej samej klasy nazwy mogą w ogóle nie mieć wspólnych desy-
gnatów. Przynależą one wówczas do grupy stosunków wykluczania. Wykluczenie
polega na tym, że żadne S nie jest P i żadne P nie może być S. W zależności od tego,

AL-JjAA=
AL
Rozdział V. Stosunki między zakresami nazw 55
czy zakresy wykluczających się nazw wyczerpują całą przyjętą klasę, czy też nie,
wykluczanie może wystąpić w postaci sprzeczności lub przeciwieństwa.
Jeżeli zakresy dwóch nazw wykluczają się, a zarazem wyczerpują całą klasę,
wówczas zachodzi między nimi stosunek sprzeczności. Za przykład niech posłuży
stosunek, jaki w klasie śrub zachodzi między nazwami śruba lewoskrętna (S) i śru-
ba prawoskrętna (P):
lub
Z przedstawienia tego wynika, że sprzeczność zachodzi między nazwami, z któ-

rych jedna jest zaprzeczeniem (negacją) drugiej (lub negacji nazwy do niej rów-
noważnej). Zatem w naturalnych warunkach nieczęsto można się z nimi spotkać.
Rzadziej niżby to wynikało z powszechnego używania nazwy sprzeczny, potocz-
nie w zasadzie używanej jako synonimu wykluczania, a więc nadużywania. Najczę-
ściej wykluczanie bowiem przejawia się w postaci przeciwieństwa, tj. gdy zakresy
dwóch wykluczających się nazw nie wyczerpują całej klasy. W klasie np. prawni-
ków stosunek taki zachodzi między zakresami nazw sędzia (S) i adwokat (P).
Dwie nazwy jednostkowe mogą być zamienne albo też mogą się wykluczać na
zasadzie przeciwieństwa. Przykładem nazw zamiennych będzie: Amazonka i naj-
dłuższa rzeka na ziemi. Zaś przykładem wykluczania na zasadzie przeciwieństwa
jest: Uniwersytet Śląski w Katowicach i Biblioteka Śląska w Katowicach.
Żadna z nazw jednostkowych nie może się krzyżować, gdyż do krzyżowania
się zakresów jednym z niezbędnych warunków jest wyodrębnienie w zakresie każ-
dej nazwy co najmniej dwóch desygnatów. Z podobnych względów nazwy jednost-
kowe nie mogą być względem siebie podrzędne czy nadrzędne. Podrzędność czy

AL-JjAA=
AL
nadrzędność wymaga, by w zakresie jednej nazwy wystąpił wieloelementowy zbiór

desygnatów, by w zakres nazwy nadrzędnej wchodziły co najmniej dwa desygnaty.
Nazwa jednostkowa z nazwą ogólną może się wykluczać (Uniwersytet Śląski
w Katowicach, student Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach). Nazwa jednostkowa
może też być podrzędna do nazwy ogólnej (Biblioteka Jagiellońska wobec nazwy
biblioteka).
Relacje zachodzące pomiędzy dwoma nazwami ogólnymi mogą pokrywać się
z wszystkimi wymienionymi stosunkami nazw. Między tymi nazwami może zacho-
dzić stosunek zamienności, podrzędności, nadrzędności, krzyżowania (niezależ-
ność, podprzeciwieństwo) albo wykluczania (przeciwieństwo, sprzeczność).
Przy stosunkach między zakresami nazw nie należy mylić zakresów nazw ze
stosunkiem części do całości. Zakres nazwy to zbiór wszystkich desygnatów danej
nazwy. Desygnat to przedmiot, a nie część składowa danego przedmiotu. Określa-
jąc stosunek między zakresami nazw: Polska i województwo śląskie nie możemy się
kierować tym, że województwo śląskie jest częścią Polski. Należy brać pod uwagę
zakres tych nazw (zbiór ich desygnatów). Nazwa Polska, jak i województwo śląskie
należą do nazw jednostkowych. Polska nie jest województwem śląskim. Również
o województwie śląskim nie możemy powiedzieć, że jest Polską, mimo iż do Pol-
ski należy.
Zrozumienie problematyki stosunków między zakresami nazw otwiera drogę
do zrozumienia istoty podziału logicznego oraz operacji przeprowadzanych na zda-
niach kategorycznych.
§ 12. Podsumowanie
Zakres nazwy to zbiór desygnatów danej nazwy. Zależności (stosunki między

zakresami nazw) przedstawia się w klasie uniwersalnej lub nazewniczej.
Klasa uniwersalna jest zbiorem desygnatów wszystkich istniejących nazw, ina-
czej mówiąc, klasa uniwersalna to wszechświat – wszystko, co istnieje wokół nas.
Klasa nazewnicza to wspólne, najbliższe określenie dla nazw, których zakresy
przedstawiamy.
Klasa nazewnicza lub uniwersalna umownie przedstawiana jest za pomocą od-
cinka.
Stosunki między zakresami dwóch nazw mogą stanowić:
1) zamienność – która zachodzi wówczas, gdy każde S jest P i każde P jest S. Ina
czej mówiąc, nie ma takiego S, które nie byłoby P i nie ma takiego P, które nie
byłoby S. Jeżeli za S uzna się abakan, a za P – miękką rzeźbę z tkaniny, to zakre-
sy tych nazw utworzą zamienność;
2) podrzędność – zachodzi wówczas, gdy każde S jest P, ale nie każde P jest S.
Inaczej mówiąc, istnieją takie P, które są S oraz takie P, które nie są S, ale nie
ma takiego S, które nie byłoby P. W stosunku podrzędności pozostaje nazwa

AL-JjAA=
AL
adwokat względem nazwy prawnik. Każdy adwokat jest prawnikiem, ale nie
każdy prawnik jest adwokatem;
3) nadrzędność – jest to stosunek odwrotny do podrzędności. Nadrzędność zacho-
dzi wówczas, gdy istnieją takie S, które są P oraz takie S, które nie są P, ale nie
ma takiego P, które nie byłoby S. Inaczej mówiąc, każde P musi być S, ale nie
każde S jest P. W stosunku nadrzędności pozostaje nazwa prawnik względem
nazwy adwokat. Istnieją prawnicy, którzy są adwokatami oraz istnieją prawni-
cy, którzy nie są adwokatami, ale nie ma adwokatów, którzy nie byliby prawni
kami;
4) krzyżowanie – polega na tym, że istnieją desygnaty nazwy S, które są desygna-
tami nazwy P i istnieją desygnaty nazwy S, które nie są desygnatami nazwy P,
a jednocześnie istnieją desygnaty nazwy P, które nie są desygnatami nazwy S.
Jeżeli zakresy nazw S i P nie wyczerpują całej klasy, mamy do czynienia z nie-
zależnością; jeżeli natomiast wyczerpują klasę, to krzyżowanie przybiera po-
stać podprzeciwieństwa. Przykładem nazw, które pozostają w stosunku nieza-
leżności są nazwy nauczyciel, kobieta;
Podprzeciwieństwo występuje między nazwą a zaprzeczeniem (negacją) na-
zwy do niej podrzędnej
albo między negacjami dwóch nazw przeciwnych;
5) wykluczanie – polega na tym, że żadne S nie jest P i żadne P nie może być S.
Przy wykluczaniu nazwy nie mają wspólnych desygnatów. Jeżeli zakresy nazw
S i P nie wyczerpują całej klasy, mamy do czynienia z przeciwieństwem; jeżeli
natomiast wyczerpują klasę, to taki rodzaj wykluczania nazywany jest sprzecz-
nością. Zakresy nazw wykluczających się nie mogą posiadać wspólnych desy-
gnatów.
Schemat 3. Stosunki między zakresami nazw
STOSUNKI MIĘDZY ZAKRESAMI NAZW
zawieranie krzyżowanie wykluczanie
niezależność podprzeciwieństwo
zamienność podrzędność nadrzędność sprzeczność przeciwieństwo

AL-JjAA=
AL
1. Określ stosunek między zakresami nazw:
a) Kodeks postępowania cywilnego, Kodeks cywilny,
b) sędzia, prawnik,
c) ustawa, Kodeks postępowania cywilnego,
d) epilepsja, padaczka,
e) prawnik, naukowiec.
Zakres nazwy to zbiór wszystkich jej desygnatów. Przystępując do określenia
zależności między zakresami poszczególnych nazw należy zadać sobie pytanie: czy
nazwy te mają jakieś wspólne desygnaty. Czy istnieje taki desygnat, który byłby
jednocześnie Kodeksem postępowania cywilnego i Kodeksem cywilnym? Odpo-
wiedź negatywna na tak postawione pytanie uprawnia do zbudowania odpowiedzi,
że nazwa Kodeks postępowania cywilnego wyklucza się z nazwą Kodeks cywilny.
Nazwy te nie mają wspólnych desygnatów. Kodeks postępowania cywilnego nie
jest Kodeksem cywilnym.
Kodeks cywilny
W przypadku odpowiedzi pozytywnej, gdy nazwy mają wspólne desygnaty, jak

przy nazwach sędzia, prawnik, należy zadać kolejne pytanie: czy wszystkie desy-
gnaty nazwy sędzia są desygnatami nazwy prawnik? Odpowiedź pozytywna na po-
stawione pytanie przesądza o podrzędności sędziego do prawnika.
prawnik
Jeżeli nie każda ustawa jest Kodeksem postępowania cywilnego, to może każ-
dy Kodeks postępowania cywilnego jest ustawą? Jeżeli tak, to zakres nazwy ustawa
jest nadrzędny do zakresu nazwy Kodeks postępowania cywilnego.
ustawa

AL-JjAA=
AL
W sytuacji gdy każda epilepsja jest padaczką i każda padaczka jest epilepsją, to
zakresy tych nazw są zamienne.
padaczka
epilepsja
Jeżeli na żadne z dotychczas postawionych pytań nie uzyska się odpowiedzi

twierdzącej, tzn. że nazwy się krzyżują. Istnieją desygnaty nazwy prawnik, które są
desygnatami nazwy naukowiec i istnieją desygnaty nazwy prawnik, które nie są de-
sygnatami nazwy naukowiec, a jednocześnie istnieją desygnaty nazwy naukowiec,
które nie są desygnatami nazwy prawnik.
prawnik
naukowiec
2. Określ stosunek między zakresami nazw: konstytucja, preambuła.

Rozwiązując zadania tego typu należy pamiętać, aby stosunku między zakresa-
mi nazw nie mylić ze stosunkiem części do całości. Pytania postawione w poprzed-
nim zadaniu mają na celu wskazanie, czy desygnaty jednej nazwy są jednocześnie
desygnatami drugiej nazwy. Przy stosunkach między zakresami nazw nie ma zna-
czenia, czy desygnat jednej nazwy jest częścią desygnatu drugiej nazwy lub czy na-
zwy mają jakieś cechy wspólne. To, że w Konstytucji RP zawarta jest preambuła nie
oznacza, że Konstytucja RP jest preambułą, czy preambuła jest Konstytucją RP. Za-
kresy nazw Konstytucja RP i preambuła wykluczają się. A jako że suma zakresów
nazw wykluczających się nie wyczerpuje całej klasy, to jest to przeciwieństwo.
Konstytucja RP
3. Określ stosunek między zakresami nazw: garnitur, marynarka.

Podobnie, jak w poprzednim zadaniu, musimy pamiętać, by przy stosunkach
między zakresami nazw nie mylić zakresów nazw ze stosunkiem części do całości.
Zakres nazwy to zbiór wszystkich desygnatów danej nazwy. Desygnat to przedmiot,

AL-JjAA=
AL
a nie część składowa danego przedmiotu. Określając stosunek między zakresami

nazw garnitur i marynarka nie możemy się kierować tym, że marynarka może być
częścią garnituru. Należy brać pod uwagę zakresy tych nazw (zbiór ich desygna-
tów). Zakresy tych nazw się wykluczają na zasadzie przeciwieństwa. To, że mary-
narka może być częścią męskiego garnituru nie oznacza, że marynarka jest garnitu-
rem. Tak jak marynarka nie jest garniturem, tak garnitur nie jest marynarką.
Odrębnym problemem jest wieloznaczność nazwy marynarka. W jednym zna-
czeniu marynarka może oznaczać górną częścią męskiego garnituru, w innym zaś
znaczeniu marynarką może być ogół jednostek pływających wraz z ich załogami.
I w jednym, i w drugim znaczeniu stosunek między zakresami nazw przedsta-
wiać się będzie następująco:
garnitur
marynarka
4. Określ stosunek między zakresami nazw: złodziej, nie-człowiek.

Przy zadaniach tego typu należy kierować się przedstawionym poniżej pro-
cesem myślowym. W przypadku wątpliwości rozwiązanie najlepiej rozpocząć od
przedstawienia na odcinku zakresów nazw pozytywnych (złodziej, człowiek), z tym
że zakres danej nazwy musi się rozpoczynać na początku odcinka albo kończyć na
jego końcu. W przeciwnym razie istnieje ryzyko, że zakres jednej nazwy będzie
przedstawiony dwoma klamrami.
Następnie należy oznaczyć zakres desygnatów nienależących do zakresu nazwy

człowiek.
Dzięki powyższemu zestawieniu formułujemy odpowiedź, że pomiędzy zło-

dziejem, a nie-człowiekiem zachodzi stosunek wykluczania (przeciwieństwo), co

AL-JjAA=
AL
obrazuje poniższy rysunek, który uzyskujemy z rysunku umieszczonego powyżej,

przy pominięciu zakresu nazwy człowiek.
5. Określ stosunek między zakresami nazw: nie-gruszka, nie-pietruszka, ozna-

czając nazwę nie-gruszka literą S, zaś nazwę nie-pietruszka – literą P.
W przypadku nazw negatywnych mogą powstać trudności. W celu ich rozwikła-
nia rozwiązanie najlepiej rozpocząć od przedstawienia na odcinku zakresów nazw
pozytywnych (gruszka, pietruszka), z tym że zakres danej nazwy musi się rozpo-
czynać na początku odcinka lub kończyć na jego końcu. W przeciwnym razie istnie-
je ryzyko, że zakres jednej nazwy będzie przedstawiony dwoma klamrami.
gruszka
pietruszka
Następnie należy oznaczyć zakresy desygnatów nienależących do zakresu na-

zwy gruszka.
gruszka nie-gruszka
pietruszka
Podobnie oznacza się wszystkie desygnaty, które nie należą do zakresu nazwy
pietruszka.
gruszka nie-gruszka
nie-pietruszka pietruszka
Dzięki powyższemu zestawieniu formułuje się odpowiedź, że pomiędzy nie--

-gruszką a nie-pietruszką zachodzi stosunek krzyżowania (podprzeciwieństwo),

AL-JjAA=
AL
co obrazuje poniższy rysunek, który stworzono z powyżej przedstawionego, przy

pominięciu zakresów nazw gruszka, pietruszka. Przyjmując oznaczenia ustalone
w treści zadania, że nie-gruszka to S, zaś nie-pietruszka to P:
S
6. Określ stosunek między zakresami nazwy S a nazwy P przy założeniu, że

prawdą jest, iż tylko S jest P.
Nazwy S oraz P nie są zdefiniowane, dlatego nie można w jednoznaczny spo-
sób określić ich zakresów. Skoro prawdą ma być, że tylko S jest P, to nie może ist-
nieć desygnat nazwy P nienależący do zbioru S. Tylko desygnat S jest desygnatem
P. Żaden inny desygnat, który nie jest S, nie może być P. Analizując znane stosunki
pomiędzy zakresami nazw szybko dochodzi się do wniosku, że powyższy warunek
spełniony jest jedynie przy zamienności:
S
albo nadrzędności:
S
Pozostałe stosunki między zakresami nazw (podrzędność, krzyżowanie i wyklu-

czanie) nie spełniają wymogu, że tylko S jest P. Przy podrzędności i krzyżowaniu
również inne desygnaty nie-S należą do P. Założeniem było, że tylko S jest P. Skoro
nie tylko S jest P, ale np. również X, to warunek postawiony w zadaniu nie jest speł-
niony. Co zostało zobrazowane poniżej:
S X

AL-JjAA=
AL
X S
7. Określ stosunek między zakresami nazwy S, P przy założeniu, że zarówno

nazwa S, jak i nazwa P są nazwami jednostkowymi.
Nazwa jednostkowa to nazwa posiadająca jeden desygnat. Dwie nazwy jednost-
kowe mogą być zamienne albo też mogą się wykluczać na zasadzie przeciwieństwa.
Przykładem nazw zamiennych będzie Warszawa i obecna stolica Polski.
S
Przykładem wykluczania na zasadzie przeciwieństwa jest Uniwersytet Śląski

w Katowicach i Biblioteka Śląska w Katowicach.
S
Żadna z nazw jednostkowych nie może się krzyżować, gdyż jednym z niezbęd-
nych warunków do krzyżowania się zakresów jest wyodrębnienie w zakresie każ-
dej nazwy co najmniej dwóch desygnatów. Z podobnych względów nazwy jednost-
kowe nie mogą być względem siebie podrzędne czy nadrzędne. Podrzędność czy
nadrzędność wymaga, by w zakresie jednej nazwy wystąpił wieloelementowy zbiór
desygnatów, a także, by w zakres nazwy nadrzędnej wchodziły co najmniej dwa de-
sygnaty.
Zadania
a) stolica Japonii, Tokio,
b) ostatni król Polski, Stanisław August Poniatowski,
c) zboże, pszenica,
d) właściciel sklepu, sprzedawca,
e) nauczyciel, palacz,
f) ręka, palec,

AL-JjAA=
AL
g) samochód, nie-auto,
h) osoba, która ukończyła 18. rok życia, osoba pełnoletnia,
i) budynek, nie-dom,
j) mężczyzna, mąż,
k) fotografia, zdjęcie,
l) podręcznik, tornister,
m) pokój, jadalnia,
n) komórka (komórka to nie tylko rodzaj telefonu, komórką może być pomiesz-
czenie w znaczeniu piwnicy, kojca, spiżarni, celi czy boksu, jak również dział
instytucji – jednostka, departament, sekcja czy referat), telefon,
o) najwyższy szczyt w polskich Tatrach, Rysy,
p) mebel drewniany, biurko,
q) kobieta, głowa,
r) nie-matka, nie-córka,
s) nie-student, nie-człowiek,
t) Nil, najdłuższa rzeka świata,
u) Polak, Europejczyk,
w) Polska, Europa,
x) kobieta, prawnik,
y) prawnik, nie-adwokat,
z) bogacz, krezus,
za) powód, pozew,
zb) Uniwersytet Śląski w Katowicach, uczelnia,
zc) mężczyzna, ojciec,
zd) Skarb Państwa, budżet Skarbu Państwa,
ze) wydarzenie, ciąg wydarzeń,
zf) mebel drewniany, fotel bujany,
zg) mrówka, mrowisko.
2. Wskaż dwie nazwy, między którymi zachodzi:
a) stosunek zamienności,
b) stosunek podrzędności,
c) stosunek podprzeciwieństwa,
d) stosunek nadrzędności,
e) stosunek niezależności,
f) stosunek sprzeczności.
a) nie-palec, nie-paznokieć,
b) nie-pies, nie-wydra,
c) nie-student, nie-mężczyzna,
d) nie-ustawa, nie-akt prawodawczy.
4. Po wskazaniu klasy nazewniczej przedstaw i nazwij stosunek między zakresa-
mi nazw: młodociany, pełnoletni.

AL-JjAA=
AL
5. Znajdź klasę nazewniczą, a następnie narysuj i nazwij stosunek między zakre-

sami nazw: osądzony, skazany.
6. Po wskazaniu klasy nazewniczej przedstaw i nazwij stosunek między zakresa-
mi nazw: osoba, która ukończyła 40. rok życia, osoba, która nie przekroczyła
50. roku życia. Następnie sprawdź, czy przy zastąpieniu klasy nazewniczej kla-
są uniwersalną rozwiązanie zadania nie ulegnie zmianie.
7. Określ stosunek pomiędzy zakresami nazwy S a nazwy P, przy założeniu, że
prawdą jest, iż każde S jest P.
8. Określ stosunek pomiędzy zakresami nazwy S a nazwy P, przy założeniu, że
prawdą jest, iż tylko niektóre S jest P.
9. Określ stosunek między zakresami nazwy S a nazwy P, przy założeniu, że fał-
szem jest, iż niektóre S nie są P.
10. Wskaż nazwę:
a) nadrzędną,
b) podrzędną,
c) sprzeczną,
d) krzyżującą się
w stosunku do nazwy student.
11. Wskaż nazwę:
a) nadrzędną,
b) podrzędną,
c) sprzeczną,
d) krzyżującą się
w stosunku do nazwy kobieta.
12. W uzasadnieniu do wyr. SA w Krakowie z 5.2.2003 r. (II AKa 2/03, KZS 2003,
z. 2, s. 32) sąd stwierdził, że w protokołach śledczych nazw: pistolet i rewol-
wer nieprawidłowo używano zamiennie określenia dla tego samego przedmio-
tu. Uzasadnij stanowisko sądu apelacyjnego w oparciu o stosunki między za-
kresami tych nazw.
13. Przedstaw i nazwij stosunek między zakresami nazw:
a) człowiek, kobieta, prawnik,
b) zbrodnia, przestępstwo, występek,
c) mój krewny, mój powinowaty, osoba płci męskiej,
d) mężczyzna, człowiek, istota żyjąca w Europie.
14. Przedstaw i nazwij stosunek między zakresami nazw:
a) kobieta, sędzia, prawnik,
b) zbrodnia, przestępstwo, czyn zabroniony,
c) syn, ojciec, dziadek,
d) człowiek, prawnik, Europejczyk,
e) Kraków, Polska, Europa,
f) zbrodnia, przestępstwo, kara.

AL-JjAA=
AL
15. Określ stosunek, jaki zachodzić może między zakresami:

a) nazwy indywidualnej a ogólnej,
b) nazwy pustej a ogólnej,
c) nazwy jednostkowej a generalnej.

AL-JjAA=
AL
ROZDZIAŁ VI
ZBIORY
Zbiór to całość składająca się z pewnych jednostek (elementów). Zbiór jest ze-
społem elementów stanowiących pewną jedność. Pojęcie zbioru nie może być dla
prawnika obce. Sąd Najwyższy wypowiadał się o zbiorze przy analizie pojęcia zbio-
rowych interesów konsumentów. Wówczas sąd stwierdził, iż przedmiotem ochrony
zbiorowych interesów konsumentów nie jest indywidualny interes konsumenta ani
suma interesów indywidualnych konsumentów, lecz interes zbiorowy. Zbiorowy to
odnoszący się do pewnej grupy osób lub zbioru rzeczy, właściwy jakiemuś zbioro-
wi, złożony z wielu jednostek, składający się na jakiś zbiór; gromadny, kolektywny,
wspólny. Gramatyczna wykładnia pojęcia praktyka naruszająca zbiorowe interesy
konsumentów prowadzi do wniosku, że chodzi o zachowanie przedsiębiorcy, które
godzi w interesy grupy osób stanowiących określony zbiór8.
Pojęcie zbioru jest wieloznaczne. Możemy mówić o zbiorze koni, jak również
o stadzie koni. I jeden, i drugi zbiór stanowią pewną jedność. Przy zbiorze koni
przynależność do zbioru oceniamy na podstawie stwierdzenia, czy desygnat jest ko-
niem. Jeżeli tak, jest on elementem tego zbioru. Inaczej wygląda sytuacja przy sta-
dzie koni. Stado koni to również zbiór stanowiący pewną zorganizowaną całość.
Koń przynależy bowiem do stada, ale samoistnie stada nie stanowi. Przy zbiorze
o nazwie stado koni przynależność do zbioru oceniamy na podstawie stwierdzenia,
czy desygnat jest stadem. Jeżeli w skład zbioru wchodzi jedno stado koni, mamy do
czynienia ze zbiorem jednoelementowym, gdyż elementem tym jest właśnie to kon-
kretne stado koni. Gdybyśmy ten zbiór przeobrazili w zbiór koni, wówczas zbiór ten
przekształciłby się w zbiór wieloelementowy, gdyż elementem zbioru będzie koń.
Można mówić o zbiorze w ujęciu kolektywnym albo w ujęciu dystrybutywnym.
Zbiór w ujęciu kolektywnym to zbiór zbiorowy, gdzie elementami zbioru są pew-
ne zbiory. Inaczej mówiąc, desygnatem takiego zbioru jest przedmiot będący od-
powiednikiem nazw zbiorowych. Desygnatami nazw zbiorowych są przedmioty
zbiorowe, a nie poszczególne elementy tych przedmiotów. Biblioteka to zbiór ksią-
8 Zob. wyr. SN z 10.4.2008 r. (III SK 27/07, OSNP 2009, Nr 13–14, s. 188).

AL-JjAA=
AL
68 Rozdział VI. Zbiory
żek, ale to nie książki, lecz księgozbiory, są desygnatami nazwy biblioteka (książ-
ki są desygnatami nazwy książka). Zbiór w ujęciu dystrybutywnym to zbiór
rozdzielczy, zbiór poszczególnych elementów, desygnatów stanowiących zakres na-
zwy. Nie można poszczególnych elementów zbioru utożsamiać z częścią elemen-
tu. Zbiór książek to zbiór desygnatów, które stanowią zakres nazwy książka. Kart-
ka wyrwana z książki niewątpliwie jest częścią książki, ale nie jest jej desygnatem.
Zbiór składający się z jednego elementu jest zbiorem jednoelementowym. Je-
żeli zbiór nie posiada żadnego elementu, nazywamy go zbiorem pustym. Zbiór
pusty oznaczamy symbolem „”. Zbiór posiadający więcej niż jeden element
jest zbiorem wieloelementowym. Jeżeli zbiór A należy do zbioru B (A  B), to
zbiór A jest podrzędny albo zamienny w stosunku do zbioru B. Zbiór oznaczać bę-
dziemy dużymi literami, zaś elementy zbioru – cyfrą arabską lub małymi literami.
Zapis: A = {1, 2, 3, 4, 5} oznacza zbiór A, którego elementem są cyfry: 1, 2, 3, 4
i 5. Kolejność zapisanych elementów w danym zbiorze nie ma żadnego znaczenia.
Zbiory A = {1, 2, 3, 4, 5} i B = {1, 5, 4, 3, 2} są identyczne.
§ 13. Działania na zbiorach
I. Iloczyn logiczny zbiorów
Na zbiorach można dokonywać różnych działań. Zbiory nazw można łączyć

spójnikami, w efekcie czego powstanie nowy zbiór. I tak, jeżeli nazwę student po-
łączymy z nazwą blondynka spójnikiem i, to powstanie nazwa student i blondynka.
Desygnat mojej osoby będzie zaliczony do zakresu nazwy student i blondynka, je-
żeli będę zarówno studentem, jak i blondynką. Zakresem nazwy student i blondyn-
ka objęte są tylko te desygnaty, które wchodzą zarówno w zakres nazwy student, jak
i blondynka, co przedstawia poniższy rysunek.
Schemat 4. Iloczyn logiczny zbiorów
Nazwy połączone spójnikiem i tworzą iloczyn logiczny nazw. Iloczyn logicz-

ny zbiorów A i B to zbiór, którego elementami są wszystkie i tylko te desygnaty,
które należą zarówno do zbioru A, jak i do zbioru B. Inaczej mówiąc, jest to część
wspólna tych zbiorów. Iloczynem nazw: kobieta i mężczyzna jest zbiór pusty, ponie-

AL-JjAA=
AL
§ 13. Działania na zbiorach 69
waż nie ma takiego desygnatu, o którym moglibyśmy powiedzieć, że jest zarówno

kobietą, jak i mężczyzną. Jeżeli zbiór A wyklucza się ze zbiorem B, to iloczyn tych
zbiorów jest nazwą pustą. Nazwy wykluczające się nie mają wspólnych desygna-
tów. Jeżeli między zbiorem A a zbiorem B zachodzi stosunek zamienności, to ilo-
czyn tych zbiorów jest zamienny zarówno ze zbiorem A, jak i ze zbiorem B. Jeżeli
jeden zbiór zawiera się w drugim, to iloczynem logicznym tych zbiorów jest zbiór
tworzący zakres nazwy podrzędnej.
Iloczyn zbiorów oznaczać będziemy symbolem „”. Jeżeli zbiór A jest
podrzędny do zbioru B, to iloczyn tych zbiorów pokrywa się ze zbiorem A. Przy
podrzędności A względem B
AB=A
II. Suma logiczna zbiorów

Sumę logiczną zbiorów oznaczamy symbolem „+” albo symbolem „”.
Suma logiczna zbiorów A  B to zbiór, którego elementami są wszystkie desygnaty,
które należą do zbioru A lub do zbioru B. Zakresem sumy zbiorów A  B jest zbiór
wszystkich desygnatów tych zbiorów. Sumą dla nazw: prawnik i naukowiec jest na-
zwa złożona – prawnik lub naukowiec. Zakres nazwy złożonej prawnik i naukowiec
jest podrzędny do zakresu nazwy prawnik lub naukowiec. Prawnikiem i naukow-
cem są tylko te osoby, które są zarówno prawnikami, jak i naukowcami. Prawni-
kiem lub naukowcem są zarówno wszyscy prawnicy, jak i wszyscy naukowcy. Do
zakresu nazwy prawnik lub naukowiec wchodzą osoby, które są prawnikami, a nie
są naukowcami, są naukowcami, ale nie są prawnikami, są prawnikami i naukowca-
mi. Do zakresu tej nazwy nie wchodzą jedynie ci, którzy nie są ani prawnikami, ani
naukowcami.
Schemat 5. Suma logiczna zbiorów
W przypadku gdy jeden zbiór zawiera się w drugim, to sumą logiczną tych zbio-
rów nie może być zbiór o węższym zakresie. Sumą jest zbiór odpowiadający nazwie
nadrzędnej albo równoważnej. Jeżeli zbiór A wyklucza się ze zbiorem B, to sumą
zbiorów A i B są wszystkie desygnaty zbioru A i zbioru B. Sumując zbiór osób płci
żeńskiej ze zbiorem osób płci męskiej otrzymamy zbiór odpowiadający nazwie oso-
ba płci żeńskiej lub osoba płci męskiej, czyli – inaczej mówiąc – zbiór ludzi.

AL-JjAA=
AL
III. Różnica logiczna zbiorów
Różnicę logiczną zbiorów, tak jak w matematyce, oznaczamy znakiem „–”.

Różnica logiczna zbiorów A – B to zbiór, którego elementami są wszystkie desy-
gnaty, które należą do zbioru A, ale nie należą do zbioru B. Jeżeli zbiór A wyklucza
się ze zbiorem B, to różnica zbioru A – B pokrywa się ze zbiorem A co zapisujemy:
A – B = A. Jeżeli zbiór A jest zamienny ze zbiorem B albo zbiór A jest podrzędny do
zbioru B, to różnica zbioru A – B stanowi zbiór pusty.
Artykuł 7 KK stanowi, że przestępstwo jest zbrodnią albo występkiem.
Zbiór A oznaczmy jako przestępstwo, a zbiór B – jako zbrodnie. Jeżeli ze zbioru
A – przestępstw odejmiemy zbiór B – zbrodni, to otrzymamy trzeci zbiór oznaczony
literą C, w skład którego wchodzą występki A – B = C.
Jeżeli ze zbioru studentów odejmiemy zbiór blondynów, to powstanie nam zbiór
studentów, wśród którego nie będzie żadnego blondyna. Jeżeli natomiast ze zbioru
blondynów odejmiemy zbiór studentów, to powstanie zbiór blondynów, wśród któ-
rego nie będzie żadnego studenta.
Schemat 6. Różnica logiczna zbiorów
§ 14. Zależności między zbiorami
Rozłączność zbiorów ma miejsce wówczas, gdy zbiory nie mają wspólnych

elementów. Przy rozłączności zbiorów iloczyn zbiorów A  B jest zawsze zbiorem
pustym: A  B = .
Schemat 7. Zbiór pusty

AL-JjAA=
AL
§ 14. Zależności między zbiorami 71
Jeżeli zbiór A jest rozłączny względem zbioru B, to różnica zbioru A – B stano-

wi zbiór A, zaś różnica zbioru B – A stanowi zbiór B, co zapisujemy:
A – B = A B – A = B
Przykładem zbiorów rozłącznych jest zbiór liczb dodatnich i zbiór liczb ujem-
nych. Zbiór liczb dodatnich jest rozłączny względem zbioru liczb ujemnych, gdyż
żaden element jednego zbioru nie jest jednocześnie elementem drugiego zbioru.
Żadna liczba dodatnia nie jest liczbą ujemną. Iloczynem tych dwóch zbiorów jest
zbiór pusty. Jeżeli ustalimy, że A jest zbiorem liczb dodatnich, a B – zbiorem liczb
ujemnych, to gdy od zbioru liczb dodatnich odejmiemy zbiór liczb ujemnych, pozo-
stanie nam zbiór liczb dodatnich: A – B = A. Podobnie, jak od zbioru liczb ujemnych
odejmiemy zbiór liczb dodatnich, pozostanie nam zbiór liczb ujemnych: B – A = B.
Inkluzja to relacja zawierania się zbiorów. Inkluzja zbiorów to zależność mię-
dzy zbiorami polegająca na tym, iż jeden ze zbiorów zawiera się w drugim zbiorze.
Zbiór A zawiera się w zbiorze B, gdy każdy element ze zbioru A jest jednocześnie
elementem zbioru B.
Schemat 8. Inkluzja zbiorów
Jeżeli zbiór A zawiera się w zbiorze B i jednocześnie zbiór B zawiera się w zbio-
rze A, wówczas zbiory są sobie równe. Równość zbiorów ma miejsce wówczas, je-
żeli zbiory posiadają te same elementy. Przy zbiorach równych każdy element ze
zbioru A jest jednocześnie elementem zbioru B i każdy element ze zbioru B jest jed-
nocześnie elementem zbioru A. Przy zbiorach równych każdy zbiór składa się do-
kładnie z tych samych elementów. Zbiór liczb parzystych jest równy zbiorowi liczb
podzielnych przez dwa.
Schemat 9. Równość zbiorów

AL-JjAA=
AL
Krzyżowanie zbiorów ma miejsce wówczas, gdy każdy ze zbiorów ma tylko

część elementów wspólnych. Zbiór A krzyżuje się ze zbiorem B, jeżeli tylko niektó-
re elementy zbioru A są elementami zbioru B i tylko niektóre elementy zbioru B są
elementami zbioru A.
Schemat 10. Krzyżowanie zbiorów
Jeżeli mamy przedstawić zależności między trzema zbiorami S, P, M, to najle-

piej zaprezentować je za pomocą diagramów.
§ 15. Podsumowanie
Zbiór to całość składająca się z pewnych jednostek (elementów). W zależno-

ści od ilości elementów wyróżniamy zbiory puste (nieposiadające żadnych elemen-
tów), zbiory jednoelementowe (zbudowane z jednego elementu) i zbiory wieloele-
mentowe (zbudowane co najmniej z dwóch elementów).
Zbiory pozostają względem siebie w różnych relacjach. Wśród tych relacji (za-
leżności) można wyróżnić: rozłączność, inkluzję i krzyżowanie.

AL-JjAA=
AL
Rozłączność zbiorów zachodzi wówczas, gdy zbiory nie mają żadnych wspól-
nych elementów. Przykładem zbiorów rozłącznych jest zbiór niemowlaków i zbiór
osób pełnoletnich. Zbiór niemowlaków jest rozłączny względem zbioru osób pełno-
letnich, gdyż żaden element jednego zbioru nie jest jednocześnie elementem drugie-
go. Żaden niemowlak nie jest osobą pełnoletnią.
Inkluzja to relacja zawierania się zbiorów. Przy inkluzji jeden ze zbiorów za-
wiera się w drugim zbiorze. Zbiór A zawiera się w zbiorze B, gdy każdy element ze
zbioru A jest jednocześnie elementem zbioru B. Gdy zawieranie zachodzi w oby-
dwu kierunkach, zbiór A zawiera się w zbiorze B i jednocześnie zbiór B zawiera
się w zbiorze A, wówczas zbiory są równoważne. Przy równoważności zbiory po-
siadają te same elementy – każdy element ze zbioru A jest jednocześnie elementem
zbioru B i każdy element ze zbioru B jest jednocześnie elementem zbioru A.
Krzyżowanie zbiorów zachodzi wówczas, gdy każdy ze zbiorów ma tylko część
elementów wspólnych. Zbiór A krzyżuje się ze zbiorem B, jeżeli tylko niektóre ele-
menty zbioru A są elementami zbioru B i tylko niektóre elementy zbioru B są ele-
mentami zbioru A. Przy krzyżowaniu zbiorów istnieją elementy zbioru A, które są
elementami zbioru B i istnieją elementy zbioru A, które nie są elementami zbioru B
oraz vice versa – istnieją elementy zbioru B, które są elementami zbioru A i istnieją
elementy zbioru B, które nie są elementami zbioru A.
Jeżeli mamy do czynienia z kilkoma zbiorami, wówczas możemy je analizować
nie tylko pod kątem zależności, jakie występują między porównywanymi zbiora-
mi, ale również zbiory te możemy poddać działaniom dodawania, odejmowania czy
mnożenia. W wyniku tych działań tworzone są nowe zbiory, stanowiące sumę, róż-
nicę lub iloczyn zbiorów.
Iloczyn logiczny zbiorów X i Y (X  Y) to zbiór, którego elementami są wszyst-
kie i tylko te desygnaty, które należą zarówno do zbioru X, jak i do zbioru Y.
Suma logiczna zbiorów X i Y (X  Y) to zbiór, którego elementami są wszyst-
kie desygnaty, które należą do zbioru X lub do zbioru Y.
Różnica logiczna zbiorów X i Y (X – Y) to zbiór, którego elementami są
wszystkie desygnaty, które należą do zbioru X, ale nie należą do zbioru Y.
1. Jaka zachodzi zależność pomiędzy zbiorem A a zbiorem B, jeżeli elemen-
tami zbioru A są prawnicy, zaś elementami zbioru B – osoby z wykształce-
niem wyższym?
Przystępując do określenia zależności między zbiorami należy zadać sobie py-
tanie czy jakieś elementy zbioru A są jednocześnie elementami zbioru B. Czy ist-
nieje taki prawnik, który posiada wykształcenie wyższe? Odpowiedź pozytywna na
tak postawione pytanie uprawnia do zbudowania kolejnego pytania: czy wszystkie
elementy zbioru A są jednocześnie elementami zbioru B? Czy każdy prawnik posia-
da wykształcenie wyższe? Odpowiedź pozytywna na postawione pytanie przesądza
o inkluzji. Zbiór A zawiera się w zbiorze B. Skoro istnieją elementy zbioru A, które

AL-JjAA=
AL
są jednocześnie elementami zbioru B, to istnieją również elementy zbioru B, które

są jednocześnie elementami zbioru A. By upewnić się, że zawieranie zachodzi tylko
w jednym kierunku, należy postawić ostatnie pytanie: czy wszystkie elementy zbio-
ru B są jednocześnie elementami zbioru A? Odpowiedź negatywna jest potwierdze-
niem inkluzji jednostronnej. Można zatem udzielić ostatecznej odpowiedzi, iż zbiór
A zawiera się w zbiorze B, co ilustruje poniższy rysunek.
B
A
2. Ustal zależności między zbiorami, jeżeli:

a) A – osoby płci żeńskiej,
b) B – osoby pełnoletnie,
c) C – chłopcy, którzy nie osiągnęli 13. roku życia,
d) D – człowiek.
Podobnie, jak w poprzednim zadaniu, należy ustalić, czy zaprezentowane zbio-
ry mają jakieś elementy wspólne. Czy jakiś element jednego zbioru jest jednocze-
śnie elementem innego? Odpowiedź negatywna na tak postawione pytanie upraw-
nia do stwierdzenia, że zbiory nie mają żadnych wspólnych elementów, a zatem są
rozłączne. Żaden element jednego zbioru nie jest jednocześnie elementem drugiego
zbioru. Taka sytuacja zachodzi między zbiorami A i C, jak również między zbiora-
mi B i C.
Przy odpowiedzi pozytywnej, gdy istnieją elementy jednego zbioru, które są
jednocześnie elementami innego zbioru, zadajemy kolejne pytanie: czy wszyst-
kie elementy jednego zbioru są jednocześnie elementami innego zbioru? Jeżeli tak,
mamy do czynienia z inkluzją. W przedstawionym zadaniu wszystkie elementy
zbioru A, B, C są jednocześnie elementami zbioru D, a zatem zbiór A, B, C zawiera
się w zbiorze D.
Nie wszystkie jednak elementy zbioru A są jednocześnie elementami zbioru B.
Istnieją elementy zbioru A, które są elementami zbioru B i istnieją elementy zbio-
ru A, które nie są elementami zbioru B, jak również istnieją elementy zbioru B, któ-
re nie są elementami zbioru A. Taka sytuacja ma miejsce przy krzyżowaniu, zatem
zbiór A krzyżuje się ze zbiorem B.

AL-JjAA=
AL
Zależności między zbiorami A, B, C i D przedstawia poniższy rysunek.
A B
D
3. Określ iloczyn zbiorów A i B, jeżeli:

a) A – osoby płci żeńskiej,
b) B – osoby pełnoletnie.
Iloczyn logiczny zbiorów to zbiór, którego elementami są wszystkie i tylko te
elementy, które należą zarówno do jednego, jak i do drugiego zbioru. Elementa-
mi zarówno zbioru A, jak i zbioru B, są osoby pełnoletnie płci żeńskiej. W wyniku
określenia iloczynu powstał nowy zbiór C, którego elementami są osoby pełnoletnie
płci żeńskiej:
A∩B=C
4. Jeżeli dwa zbiory A, B się krzyżują, to w jakim stosunku pozostaje do tych
zbiorów zbiór C, jeżeli C = (B – A)  (A  B)?
Rozwiązanie zadania należy rozpocząć od przedstawienia zależności zbiorów
A i B. W zadaniu jest podane, że zbiory te się krzyżują.
A B
Następnie należy ustalić zakres zbioru C.

C = (B – A)  (A  B)
Zbiór C jest sumą składającą się z różnicy zbioru B – A oraz z iloczynu zbiorów
A i B.

AL-JjAA=
AL
Różnica zbioru B – A to zbiór wszystkich tych jednostek, które należą do B, ale

nie należą do A.
Różnica B – A przedstawia się następująco:
A B
Do tego zbioru należy dodać iloczyn zbiorów A i B. Iloczyn zbiorów A i B to

zbiór wszystkich tych jednostek, które należą zarówno do zbioru A, jak i do zbio-
ru B.
Iloczyn zbiorów A i B to zbiór elementów wspólnych, które należą do zbio-
ru A i do zbioru B, inaczej mówiąc, jest to część wspólna zbiorów.
AB
A B
Dodając (B – A) do (A  B), uzyskamy:
A B

AL-JjAA=
AL
Z powyższego rysunku wynika, że to co należy do zbioru B, a nie należy do

zbioru A, łącznie z tym co należy zarówno do zbioru A, jak i do zbioru B, stanowi
zbiór C. Zbiór C pokrywa się ze zbiorem B. Zbiór C jest zamienny w stosunku do
zbioru B. Zbiór C pozostaje w stosunku krzyżowania względem zbioru A.
Zadania
1. Sprawdź, czy poniższe zbiory są rozłączne:
a) A {1,2,3,4,5,6}, B {5,6,7,8,9},
b) A {1,2,3,4,}, B {6,7,8,9},
c) A – zbiór prawników, B – zbiór ludzi,
d) A – zbiór liczb parzystych, B – zbiór liczb nieparzystych.
2. Ustal zależności między zbiorami, jeżeli:
a) A – zbiór sędziów,
b) B – zbiór adwokatów, radców prawnych,
c) C – zbiór sędziów, adwokatów, radców prawnych, notariuszy,
d) D – zbiór sędziów, notariuszy, prokuratorów.
3. Sprawdź na diagramach, czy poniższe zapisy przedstawiają formuły niezawodne:
a) [A  (B  C)] = [(A  B)  (A  C)],
b) [A  (B  C)] = [(A  B)  (A  C)],
c) [A  (B  C)] = [(A  B)  C],
d) [A  (B  C)] = [(A  B)  C].
4. Wskaż sumę, w skład której wchodzi zbiór ptaków i zbiór wróbli.
5. Wskaż sumę zbiorów A i B, jeżeli zbiór A to zbiór osób pełnoletnich, a zbiór B
to zbiór emerytów.
6. Wskaż sumę, w skład której wchodzi zbiór ludzi, którzy nie przekroczyli
50. roku życia i zbiór ludzi, którzy ukończyli 18. rok życia.
7. Wskaż sumę zbiorów A i B, jeżeli zbiór A to zbiór małżonków, a zbiór B – osób
pełnoletnich.
8. Wskaż iloczyn zbioru liczb całkowitych i zbioru liczb ujemnych.
9. Wskaż iloczyn zbiorów osób pełnoletnich i osób uprawnionych do pobierania
świadczeń emerytalnych.
10. Wskaż iloczyn zbioru liczb dodatnich i zbioru liczb ujemnych.
11. Określ iloczyn zbioru A i B, jeżeli zbiór A pozostaje w stosunku nadrzędności
do zbioru B.
12. Podaj nazwę, która byłaby sumą zbiorów A  B, gdzie A to zbiór osób, któ-
re ukończyły 13. rok życia, a B – zbiór osób, które nie ukończyły 18. roku
życia.
13. A to zbiór prawników, B – zbiór adwokatów. Określ na tej podstawie:
a) A  B,
b) A  B.
14. A to zbiór ludzi, B – zbiór osób pełnoletnich. Określ zbiór C, który jest równo-
ważny:

AL-JjAA=
AL
a) A – B,
b) B – A.
15. Jeżeli zbiór A wyklucza się ze zbiorem B, to co jest iloczynem tych zbiorów?
16. Jeżeli zbiór A wyklucza się ze zbiorem B, to czy suma tych zbiorów równoważ-
na jest:
a) (A – B),
b) (B – A),
c) (A – B)  (B – A).
17. Jeżeli dwa zbiory A, B się krzyżują, to za pomocą jakiego działania na zbiorach
przedstawisz zbiór C, jeżeli C = (A – B)  (B – A)  (A  B).
18. A to zbiór prawników, B – zbiór kobiet. Określ na tej podstawie:
a) iloczyn zbiorów,
b) sumę zbiorów,
c) różnicę zbiorów:
A – B,
B – A.
19. Podaj przykład trzech zbiorów A, B i C spełniających następujące warunki:
[(A  B)  (B  C)]  (A  C).

AL-JjAA=
AL
ROZDZIAŁ VII
PODZIAŁ LOGICZNY
Podział logiczny jest to proces myślowy polegający na wyłączaniu z zakre-

su danej nazwy (zakresu dzielonego) zakresów do niego podrzędnych. Podział lo-
giczny dotyczy zakresów nazw, a nie ich znaczenia. Podziału logicznego nie nale-
ży mylić z podziałem rzeczowym, dobrze jeżeli opartym na zasadach rządzących
podziałem logicznym, który polega na segregowaniu rzeczy (będących desygnata-
mi odpowiednich nazw). Swój rzeczowy odpowiednik ma także partycja – rów-
nież proces myślowy, którego jednak nie należy mylić z podziałem logicznym. Po-
lega on na znajdowaniu nazw dla części składowych desygnatów danej nazwy. O ile
więc podziałem logicznym nazwy zegar będzie wyróżnienie zakresów nazw zegar
ścienny, zegar kominkowy, kieszonkowy, naręczny itd. (aż do spełnienia postulatu
zupełności), o tyle partycją będzie wyróżnienie zakresów nazw: wskazówka, tarcza
zegarowa, wahadło itd. O ile więc produkty podziału musiały być podrzędne wobec
zakresu dzielonego, produkty partycji z zakresem dzielonym się wykluczają. Jesz-
cze czymś innym jest tzw. podział metafizyczny, w którym obiekty pojmuje się
jako agregaty cech. Za przykład niech posłuży krzesło, w którym myślowo wyróż-
nić możemy urodę kształtu, kolor obicia tapicerskiego, wygodę siedziska itp.
Biorąc pod uwagę cechy charakterystyczne łączące desygnaty danego członu
podziału, możemy wyróżnić podział sztuczny i podział naturalny.
Podział sztuczny charakteryzuje się małą ilością cech wspólnych występują-
cych wśród desygnatów z danego zakresu dzielonego. Charakterystyczną cechą
przedmiotów wchodzących w zakres danego członu podziału zazwyczaj bywa jedy-
nie cecha charakterystyczna dla kryterium podziału. W obrębie danego członu po-
działu znajdują się zazwyczaj desygnaty bardzo zróżnicowane pod wieloma wzglę-
dami. W ramach danego członu desygnaty posiadają więcej cech przypadkowych
niż wspólnych. Przykładem może być podział mebli pod względem barwy lub wiel-
kości.
Podział naturalny charakteryzuje się dużą ilością cech wspólnych występują-
cych wśród desygnatów z danego zakresu dzielonego. Przedmioty wchodzące w za-
kres danego członu podziału mają wiele cech charakterystycznych, które odróżniają

AL-JjAA=
AL
80 Rozdział VII. Podział logiczny
je od przedmiotów należących do innych członów podziału. Przykładem podziału

naturalnego może być podział mebli pod względem ich przeznaczenia.
Aby podział logiczny spełnił swe zadanie, powinien być poprawny, a aby tak
było, trzeba żeby spełniał pewne wymogi, spośród których cztery uchodzą za naj-
ważniejsze:
1) podziału należy dokonać według jednego, jednoznacznie sprecyzowanego kry-
terium. Podział ten powinien być użyteczny pod względem celu dokonanego
podziału. Podziałem użytecznym będzie podział pasażerów pod względem ro-
dzaju nabytego biletu, zaś podział nieużyteczny to podział pasażerów pod
względem koloru oczu. Jeżeli podział jest wielopoziomowy (tzw. klasyfikacją),
wówczas dla każdego poziomu trzeba sformułować takie kryterium. W prze-
ciwnym wypadku uzyskamy tzw. podział krzyżowy. Czym innym niż podział
krzyżowy jest tzw. podział skrzyżowany. Polega on na tym, że dany zakres
dzieli się najpierw z użyciem jednego kryterium dla danego poziomu, potem
(dla tego samego poziomu) według innego kryterium, a po zakończeniu łączy
się produkty podziałów dokonanych na poszczególnych poziomach. Tak więc
na danym poziomie uzyskamy co prawda produkty zastosowania różnych kryte-
riów, ale (w odróżnieniu od podziału krzyżowego) używanych w toku różnych
podziałów;
2) produkty podziału (wydzielone zakresy podrzędne) powinny być zakresami
najbliższymi. Nie można więc dowolnie przeskakiwać osiągalnych poziomów,
a podział powinien być stopniowy i w miarę ciągły;
3) podział powinien być rozłączny, tj. produkty podziału na każdym poziomie po-
winny wobec siebie pozostawać w stosunku wykluczania. Jeżeli stosunkiem
znamionującym produkty podziału będzie stosunek sprzeczności, wtedy po-
wstanie tzw. podział dychotomiczny (dwuczłonowy). Podział taki najłatwiej
uzyskać. Wystarczy za kryterium podziału przyjąć fakt posiadania (nieposiada-
nia) przez desygnaty jakiejś cechy, najlepiej stanowiącej o różnicy gatunkowej.
Wadą takiego podziału są właściwe mu niezręczności językowe, bo jak poprzed-
nio wspomniano – w języku naturalnym nazwy sprzeczne nieczęsto są spotyka-
ne. Częściej mamy do czynienia ze stosunkiem przeciwieństwa, a na nim bazu-
jący podział nazywany jest politomicznym (wieloczłonowym);
4) podział powinien być zupełny. Wymóg ten zostanie spełniony, jeżeli podział
zostanie przeprowadzony tak, że razem wzięte desygnaty wszystkich wydzielo-
nych zakresów odtworzą zakres dzielony. Taki podział nosi miano adekwatne-
go. Jeśli nie, wówczas powstanie podział za szeroki lub za wąski. O adekwat-
ność nie należy się martwić w przypadku podziału dychotomicznego. Znacznie
trudniej o dochowanie tego wymogu w przypadku podziału politomicznego.
Bywa, że po wydzieleniu (i nazwaniu) większości desygnatów pozostaje jakaś
ich część, dla których to desygnatów trudno znaleźć wspólną cechę (i odpo-
wiednią dla nich nazwę). W takich przypadkach zazwyczaj korzysta się z wyra-
żeń zastępczych, z najpopularniejszym określeniem inne na czele, na określenie

AL-JjAA=
AL
Rozdział VII. Podział logiczny 81
zakresu zastępczego, do którego zbiera się wszystkie dotychczas niezagospo-

darowane desygnaty. Ślady takich zabiegów znaleźć można i w tekstach praw-
nych, np. w różnego rodzaju wyliczeniach opierających się na zasadach podzia-
łu logicznego. Pamiętać wtedy należy, że jest to zabiegiem niewłaściwym, jeżeli
w tak skonstruowanym przepisie (z użyciem sformułowania inne) uregulowano
kwestię praw lub obowiązków.
Przykład prawidłowego podziału logicznego przedstawiony został poniżej. Po-
dział ludzi na:
a) A – osoby nieposiadające zdolności do czynności prawnych,
b) B – osoby posiadające ograniczoną zdolność do czynności prawnych,
c) C – osoby posiadające pełną zdolność do czynności prawnych.
Przykłady nieprawidłowych podziałów logicznych przedstawione są poniżej.

Podział ludzi na:
a) A – osoby, które nie ukończyły 17 lat,
b) B – osoby pełnoletnie.
Podział ludzi na:

a) A – osoby, które ukończyły 17 lat,
b) B – osoby niepełnoletnie.
Podział ludzi na:

a) A – osoby nieletnie,
b) B – osoby pełnoletnie,
c) C – osoby posiadające ograniczoną zdolność do czynności prawnych.

AL-JjAA=
AL
Schemat 11. Przykład wielostopniowego podziału przestępstw
PRZESTĘPSTWA
zbrodnie występki
niewykryte wykryte wykryte niewykryte
popełnione popełnione popełnione popełnione

przez osoby przez osoby z winy z winy
pełnoletnie niepełnoletnie umyślnej nieumyślnej
popełnione popełnione
przez osoby przez osoby
płci żeńskiej płci męskiej
Mówiąc o podziale logicznym nie sposób nie wspomnieć o typologii. Typologia

nie jest ani podziałem logicznym, ani partycją. W typologii, podobnie jak przy podzia-
le logicznym, dzielimy dany zbiór na podzbiory, porządkując elementy danego zbio-
ru według pewnych typów czy wzorców. Przy wyszczególnianiu podzbiorów w typo-
logii nie obowiązuje zasada zupełności podziału. W typologii istotne jest, by podział
wyszczególniał pewne typy, grupy elementów poprzez porównywanie ich cech z ce-
chami charakterystycznymi dla określonego wzorca. Dokonując podziału typologicz-
nego porządkujemy elementy występujące w danym zbiorze w oparciu o ich podo-
bieństwo do określonego typu. W typologii ustalamy pewien model, typ jako wzorzec,
a następnie dobieramy elementy zbioru, które pasują do wcześniej obranego modelu.
Przykład: Podziałem typologicznym może być podział przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu.
Do tego typu przestępstw zaliczymy zabójstwo, przyczynienie się do samobójstwa, dokonanie
aborcji czy uszkodzenie ciała.
§ 16. Podsumowanie
Podział logiczny to podział wszystkich elementów danego zbioru na podzbio-
ry podrzędne, które wzajemnie się wykluczają. Wydzielone zakresy cząstkowe po
zsumowaniu powinny tworzyć zakres całego zbioru dzielonego. W podziale logicz-
nym dokonujemy podziału desygnatów danej nazwy na podzbiory według ściśle
określonego kryterium.

AL-JjAA=
AL
Warunki poprawnego podziału logicznego to:

1) kryterium podziału – dobór określonej zasady podziału. Dokonując podziału lo-
gicznego ludzi wyodrębnić można w zależności od potrzeb np. wiek, płeć, za-
wód, stopień zamożności, zdolność do czynności prawnych, wzrost, wagę, rasę,
miejsce zamieszkania, pierwszą literę nazwiska. W każdym z tych przypadków
kryterium podziału powinno cechować się doraźną użytecznością. Podział jest
użyteczny, jeżeli spełnia cel, dla którego został dokonany. Nietrafny, bo bezuży-
teczny, będzie bowiem podział ludzi pod względem wieku na osoby, które nie
przekroczyły 130 lat, i osoby, które mają co najmniej 130 lat. W ramach danego
podziału logicznego każdy podzbiór powinien być wyodrębniony według tej sa-
mej, jednej zasady podziału;
2) rozłączność – żaden element podziału nie może być zaliczony do dwóch pod-
zbiorów. Podział ludzi na osoby, które mają co najmniej 18 lat i osoby, które nie
ukończyły 19. roku życia nie jest rozłączny, gdyż osoby między 18. a 19. ro-
kiem życia zalicza się do jednego i drugiego podzbioru – w tej części podzbio-
ry się nakładają. Zamiast dokonać podziału elementów na podzbiory podrzędne,
dokonano podziału na podzbiory krzyżujące się. Przy rozłączności podzbiory
nie mogą mieć elementów wspólnych, muszą się wzajemnie wykluczać;
3) adekwatność – oznacza, że wszystkie wydzielone podzbiory powinny pokrywać
się z zakresem nazwy dzielonej. Każdy element podziału powinien przynależeć
do któregoś podzbioru. Podział jest adekwatny, czyli wyczerpujący, jeżeli suma
zakresów wszystkich podzbiorów równa się zakresowi dzielonej nazwy. Podział
ludzi na osoby, które mają więcej niż 18 lat i osoby, które mają mniej niż 18 lat,
nie jest wyczerpujący, gdyż nie obejmuje osób osiemnastoletnich.
Biorąc pod uwagę ilość członów podziału wyróżnia się podział:
1) dychotomiczny – podział dwuczłonowy. W podziale tym zakres danej nazwy
dzieli się na dwa podzbiory. Z podziału tego korzysta się, gdy zainteresowanie
skupia się na desygnatach określonej nazwy pod względem konkretnej cechy.
Podział dychotomiczny ludzi pod względem pełnoletniości wyodrębnia ludzi
pełnoletnich i niepełnoletnich;
2) politomiczny – podział wieloczłonowy. W podziale tym zakres danej nazwy
dzielony jest na co najmniej trzy podzbiory.
Z uwagi na cechy charakterystyczne, łączące desygnaty danego członu podzia-
łu, wyróżniamy podział:
1) sztuczny – podobieństwo cech wśród desygnatów danego członu podziału jest
raczej przypadkowe. Podobieństwo cech wśród desygnatów danego członu po-
działu wynika zazwyczaj z przyjętego kryterium. Przykładem może być podział
sędziów pod względem pierwszej litery nazwiska;
2) naturalny – podobieństwo cech wśród desygnatów danego członu podziału jest
charakterystyczne i istotne. Podobieństwo cech wśród desygnatów danego czło-
nu podziału wynika nie tylko z przyjętego kryterium podziału. W obrębie da-
nego członu występuje wiele cech wspólnych, które odróżnia te desygnaty od

AL-JjAA=
AL
desygnatów należących do innego członu. Przykładem może być podział sę-

dziów pod względem wydziału, w którym orzekają, czy podział prawników pod
względem wykonywanego zawodu.
Podziału logicznego nie należy mylić z partycją. Partycja to podział desygna-
tu na części składowe. Partycja polega na rozczłonkowaniu desygnatu. Wyodręb-
niając z danego desygnatu części składowe, wyodrębnia się nowe desygnaty, nato-
miast przy podziale logicznym nie wyszczególnia się części składowych desygnatu,
a łączy desygnaty w grupy. Przy podziale logicznym dzieli się zakres danej nazwy
(zbiór wszystkich desygnatów tej nazwy) na podzbiory według zasad adekwatności
i rozłączności.
Przykładem wielostopniowego podziału logicznego jest klasyfikacja.
Schemat 12. Wielostopniowy podział komputerów
Komputery
nie-netbook netbook w obudowie w obudowie

poziomej pionowej
ekran
do 10 cali
o wadze
co najmniej 1,2 kg
1. Czy podział logiczny roku na pory roku (wiosna, lato, jesień, zima) jest pra-
widłowym podziałem logicznym?
Podziału logicznego nie można mylić z partycją. Przy podziale logicznym dzie-
li się zakres danej nazwy na podzakresy. Dokonując podziału logicznego nie można
rozczłonkowywać desygnatu, tak samo jak nie można dokonać podziału logicznego
człowieka poczynając od głowy, szyi, a kończąc na nodze. Taki podział to partycja.
Rok składa się z czterech pór: wiosny, lata, jesieni i zimy, ale żadna z pór roku nie
jest rokiem. Rok możemy podzielić np. na lata parzyste i nieparzyste czy też na lata

AL-JjAA=
AL
przestępne i nieprzestępne. Przy podziale logicznym desygnaty wchodzące w skład

podzakresu są podrzędne w stosunku do zakresu dzielonego, czego nie można po-
wiedzieć o partycji. Przy partycji poszczególne części wykluczają się z zakresem
dzielonym. Rok przestępny pozostaje w stosunku podrzędności do roku, ponieważ
każdy rok przestępny jest rokiem, ale nie każdy rok jest rokiem przestępnym. Nato-
miast między rokiem a wiosną, latem, jesienią czy zimą zachodzi stosunek wyklu-
czania i stąd nie jest to podział logiczny.
2. Czy podział ludzi na:

a) A – osoby z wykształceniem wyższym,
b) B – osoby z wykształceniem średnim,
c) C – osoby nieposiadające żadnego wykształcenia
jest prawidłowym podziałem logicznym?
Przy podziale logicznym należy pamiętać o warunkach poprawnego podzia-
łu. Prawidłowo dokonany podział logiczny musi być rozłączny i wyczerpujący
(adekwatny). Zakres takiego podziału powinien przedstawiać się w następujący
sposób:
A B C
Należy sprawdzić, czy stosunek między zakresami nazw poszczególnych czło-

nów podziału odpowiada powyżej przedstawionemu. Nie ulega wątpliwości, że za-
kresy nazw osoba z wykształceniem wyższym, osoba z wykształceniem średnim oraz
osoba nieposiadająca żadnego wykształcenia pozostają w stosunku wykluczania.
Spełniony jest warunek rozłączności. Zakresy te jednak nie wyczerpują całego za-
kresu nazwy człowiek, gdyż istnieją ludzie o wykształceniu odmiennym niż wska-
zany w poleceniu, np. osoby z wykształceniem podstawowym. Podział ten nie jest
podziałem adekwatnym. Brak adekwatności sprawia, że podział ten nie jest prawi-
dłowym podziałem logicznym, co zostało przedstawione poniżej.
A B C

a) A – osoby pełnoletnie,
b) B – osoby nieletnie,
c) C – osoby, które ukończyły 13. rok życia, ale nie przekroczyły 20. roku
życia

AL-JjAA=
AL
Podobnie jak w poprzednim zadaniu, należy pamiętać, że przy zachowaniu roz-

łączności i adekwatności, poprawny podział logiczny powinien przedstawiać się
w następujący sposób:
A B C
Należy zatem przedstawić stosunek między zakresami trzech nazw:

1) A – osoby pełnoletnie,
2) B – osoby nieletnie,
3) C – osoby, które ukończyły 13. rok życia, ale nie przekroczyły 20. roku życia.
A C B
Zakres nazwy A (osoby pełnoletnie) wyklucza się jedynie z zakresem nazwy B

(osoby nieletnie). Natomiast zakres nazwy C (osoby, które ukończyły 13. rok życia,
ale nie przekroczyły 20. roku życia) krzyżuje się z zakresami nazw A i B.
Podział ten nie jest rozłączny. Brak rozłączności sprawia, że podział ten nie jest
prawidłowym podziałem logicznym. Przy podziale logicznym należy tak pogrupo-
wać podzbiory, aby zakres desygnatów należący do danego podzbioru nie przynale-
żał do innego podzbioru.
Zadania
1. Dokonaj podziału dychotomicznego zakresu nazwy podręcznik.
2. Czy podział ludzi na śmiertelnych i nieśmiertelnych jest prawidłowym dycho-
tomicznym podziałem logicznym?
3. Czy podział naszego kraju na województwa jest prawidłowym podziałem
logicznym? Uzasadnij swoją odpowiedź.
4. Zgodnie z art. 1 § 2 KSH spółkami handlowymi są: spółka jawna, spółka part-
nerska, spółka komandytowa, spółka komandytowo-akcyjna, spółka z ograni-
czoną odpowiedzialnością i spółka akcyjna. Czy podział spółek handlowych
jest prawidłowym podziałem logicznym; jeżeli tak, to na jakim opiera się kry-
terium?
5. Zgodnie z art. 3 § 1 ustawy z 23.11.2002 r. o Sądzie Najwyższym (tekst jedn.
Dz.U. z 2016 r. poz. 1254 ze zm.) Sąd Najwyższy dzieli się na Izby:
1) Cywilną,
2) Karną,
3) Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych,
4) Wojskową.

AL-JjAA=
AL
Czy podział Sądu Najwyższego przedstawiony w art. 3 ustawy jest prawidło-

wym podziałem logicznym?
6. Dokonaj wielostopniowego, dychotomicznego podziału logicznego zakresu na-
zwy orzeczenie, przyjmując kolejno za kryteria: czy są wyrokami i czy są za-
skarżalne?
7. Czy mówiąc, że norma prawna składa się z hipotezy, dyspozycji i sankcji do-
konujemy prawidłowego podziału logicznego? Uzasadnij odpowiedź.
8. Pewien student podzielił ludzi na utalentowanych i inteligentnych. Czy to pra-
widłowy podział? Uzasadnij swoje stanowisko i podaj własny przykład prawi-
dłowego podziału.
9. Czy podział zbrodni na:
1) zbrodnie zagrożone karą pozbawienia wolności na czas krótszy niż 3 lata,
2) zbrodnie zagrożone karą pozbawienia wolności na czas dłuższy niż 3 lata
jest prawidłowym i trafnym podziałem logicznym? Uzasadnij swoją odpowiedź.
10. Czy można dokonać jednostopniowego podziału logicznego zakresu nazwy
student, przyjmując jako kryterium podziału zarówno płeć, jak i rok studiów?
11. Dokonaj podziału logicznego pracowników według:
a) charakteru wykonywanej pracy,
b) czasu pracy,
c) stażu pracy.
12. Czy podział książki na rozdziały jest prawidłowym podziałem logicznym?
Uzasadnij swoją odpowiedź.
13. Czy podział przepisów prawa karnego na przepisy prawa materialnego i prze-
pisy prawa procesowego jest prawidłowym podziałem logicznym? Uzasadnij
swoją odpowiedź.
14. Iksiński opisując części ciała człowieka wskazał: głowę, mózg, szyję, klatkę
piersiową, kończyny górne, brzuch, narządy rodne, miednicę. Czy przedsta-
wiony przez Iksińskiego podział jest prawidłowy? Uzasadnij odpowiedź.
15. Czy podział norm prawnych na abstrakcyjne, generalne i konkretne jest prawi-
dłowym podziałem logicznym? Uzasadnij swoją odpowiedź.
16. Czy podział studentów na studentów studiujących przedmioty ścisłe oraz stu-
dentów studiujących przedmioty humanistyczne jest prawidłowym podziałem
logicznym? Uzasadnij odpowiedź.
17. Czy podział mrowiska na mrówki faraona, mrówki rudnica i pozostałe jest pra-
widłowym podziałem logicznym? Uzasadnij swoją odpowiedź.
18. Czy podział stóp na stopę ludzką, stopę menniczą i stopę życiową jest prawi-
dłowym podziałem logicznym? Uzasadnij odpowiedź.
a) A – osoby urodzone do 1966 r.,
b) B – osoby urodzone od 1967 r. do 1990 r.,
c) C – osoby urodzone od 1991 r.

AL-JjAA=
AL
20. Podaj przykład zbioru, do którego sam przynależysz, a następnie dokonaj jego
sztucznego podziału logicznego.
21. Podaj przykład zbioru, do którego sam przynależysz, a następnie dokonaj jego
naturalnego podziału logicznego.
22. Podaj przykład podziału politomicznego.
23. Zgodnie z art. 7 ustawy z 20.6.1997 r. – Prawo o ruchu drogowym (tekst jedn.
Dz.U. z 2017 r. poz. 1260 ze zm.) znaki i sygnały drogowe wyrażają ostrzeże-
nia, zakazy, nakazy lub informacje. Czy podział znaków drogowych na znaki:
ostrzegawcze, zakazujące, nakazujące, informujące jest prawidłowym podzia-
łem logicznym? Uzasadnij odpowiedź.
24. L. Leblanc stwierdził, iż są trzy etapy w życiu mężczyzny: dzieciństwo, doj-
rzałość i cudzołóstwo. Czy twoim zdaniem w wypowiedzi tej zaprezentowano
prawidłowy podział logiczny? Uzasadnij wypowiedź.
25. Czy poniższa klasyfikacja jest prawidłowym podziałem logicznym?
CZŁOWIEK
pełnoletni niepełnoletni
płci żeńskiej płci męskiej w wieku niepobierający

szkolnym nauki
ojciec kawaler
gimnazjalista nie-gimnazjalista
przystojny nieprzystojny
26. Czy podział naszego kraju na powiaty jest prawidłowym podziałem logicz-
nym? Uzasadnij odpowiedź.
27. Dokonaj podziału logicznego zakresu nazwy prawnik.
28. Dokonaj podziału logicznego zakresu nazwy student.
29. Dokonaj wielostopniowego, dychotomicznego podziału logicznego zakresu
nazwy decyzja sądowa, przyjmując kolejno za kryteria: czy są one wyrokami
i czy są zaskarżalne.
30. Dokonaj klasyfikacji zakresu nazwy broń według zasady wyrażonej w art. 4
ust. 1 ustawy z 21.5.1999 r. o broni i amunicji (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r. poz. 576
ze zm.).

AL-JjAA=
AL
Art. 4 ust. 1. Ilekroć w ustawie jest mowa o broni, należy przez to rozumieć:
1) broń palną, w tym broń bojową, myśliwską, sportową, gazową, alarmową i sygnałową,
2) broń pneumatyczną,
3) miotacze gazu obezwładniającego,
4) narzędzia i urządzenia, których używanie może zagrażać życiu lub zdrowiu:
a) broń białą w postaci:
– ostrzy ukrytych w przedmiotach niemających wyglądu broni,
– kastetów i nunczaków,
– pałek posiadających zakończenie z ciężkiego i twardego materiału lub zawierają-
cych wkładki z takiego materiału,
– pałek wykonanych z drewna lub innego ciężkiego i twardego materiału, imitują-
cych kij bejsbolowy,
b) broń cięciwową w postaci kusz,
c) przedmioty przeznaczone do obezwładniania osób za pomocą energii elektrycznej.
Czy oryginalny kij bejsbolowy jest bronią w rozumieniu tego przepisu?
31. Pewien student podzielił uniwersytety na: uniwersytety polskie i uniwersyte-
ty ludowe. Czy to prawidłowy podział? Uzasadnij stanowisko i podaj własny
przykład prawidłowego podziału.

AL-JjAA=
AL
AL-JjAA=
AL
ROZDZIAŁ VIII
SĄDY I ZDANIA
Literatura: A. Dobaczewski, Cechy składniowe i semantyczne polskich dopowiedzeń po-

twierdzających, Warszawa 1998; P. Garbacz, Logika zdań: jedna czy wiele, Lublin 2000; A. Kor-
cik, Zdania egzystencjalne u Arystotelesa, Kraków 1954, s. 46–50; K. Misiura, Pojęcie prawdy
w języku naturalnym, Warszawa 2003; W. Patryas, Uznawanie zdań, Warszawa–Poznań 1987;
J.A. Stuchliński, Definicja zdania prawdziwego w języku logiki i w językach opartych na logice,
Warszawa 2002; A. Tarski, Pojęcie prawdy, Warszawa 1933.
Proces intelektualny polegający na łączeniu lub rozłączaniu pojęć to sądzenie.

W efekcie tworzone są sądy twierdzące (że tak, a tak jest) lub przeczące (że tak,
a tak nie jest). Uzewnętrznieniami sądów są zdania tworzone z nazw, które są uze-
wnętrznieniami pojęć. Od czasów I. Kanta przyjmuje się, że sądy (a co za tym idzie
– zdania) mogą być analityczne lub syntetyczne. W zdaniu analitycznym nazwa peł-
niąca rolę orzecznika w istocie powtarza (częściowo lub całkowicie) informację
wynikającą z nazwy pełniącej rolę podmiotu. W zdaniu syntetycznym orzecznik po-
daje nową informację.
§ 17. Wypowiedź niezupełna
W mowie potocznej często wypowiadamy się w sposób ekonomiczny posługu-

jąc się skrótami myślowymi. Pomĳamy w wypowiedziach elementy zbędne z punk-
tu widzenia zrozumiałości. Zwrot: najbliższa jedynka do Warszawy jest niezrozu-
miałym skrótem myślowym. Jeżeli ten zwrot wypowiemy kupując bilet w kasie
kolejowej, zapewne kasjerka nas zrozumie. Posługiwanie się w mowie potocznej
wyłącznie pełnymi zdaniami byłoby nawet w pewnych sytuacjach nienaturalne. Po-
minięcie jednak jakiegoś elementu zdania może utrudnić zrozumienie treści. Dą-
żenie do lapidarności wypowiedzi może pozbawiać wypowiedź cech zupełności
i wyrazistości znaczeniowej. Wyrazistości znaczeniowej pozbawiona jest również
wypowiedź wieloznaczna. Wprowadza ona chaos komunikacyjny, gdyż nie wiemy

AL-JjAA=
AL
92 Rozdział VIII. Sądy i zdania
do jakiej części rzeczywistości się ona odnosi. Wyrażenie: ta para mnie denerwuje
należy do wypowiedzi niezupełnych. Nie wiemy czy para odnosi się do rzeczy, czy
do osoby. Wypowiedź niezupełna to wypowiedź nieposiadająca wartości logicznej.
Brak wartości logicznej spowodowany jest brakiem możliwości odniesienia takiej
wypowiedzi do rzeczywistości. Wypowiedzią niezupełną jest wypowiedź, która nie
zawiera określonej treści. Może to być spowodowane wieloznacznością lub nad-
mierną lapidarnością. Wypowiedź niezupełna może pełnić rolę zdania, jeżeli zawie-
ra jednoznaczną treść umożliwiającą porozumienie. Jeżeli wypowiedź niezupełną
uzupełnimy niezgodnie z wolą nadawcy, wówczas treść nadana wypowiedzi nie bę-
dzie pokrywać się z treścią odtworzoną i może dojść do nieporozumienia.
§ 18. Zdanie i jego wartość logiczna
Każda wypowiedź oznajmująca, dająca sprawozdanie z pewnego stanu rzeczy,

informująca, że tak jest albo tak nie jest, nazywana jest zdaniem w sensie logicz-
nym. Zdanie posiada wartość komunikatywną. Zbudowane jest z kilku wyrazów
ustawionych w odpowiednim szyku, powiązanych ze sobą treściowo i gramatycz-
nie. Podstawowym członem konstrukcyjnym zdania jest czasownik. Niekiedy bywa
tak, że sam czasownik w formie osobowej tworzy zdanie, o ile zawiera jakąś treść
stanowiącą urywek naszej rzeczywistości, np.: Słucham, Czytam, Śpią. Zdanie musi
być zbudowane zgodnie z zasadami syntaktycznymi. Jeżeli mamy np. do czynienia
z funktorem zdaniotwórczym od dwóch argumentów nazwowych, to funktor ten na-
leży połączyć z dwoma nazwami. Wyraz jest jako funktor zdaniotwórczy od dwóch
argumentów nazwowych utworzy zdanie, jeżeli połączymy go z dwoma argumen-
tami nazwowymi, np.: Jan jest adwokatem. W zdaniu tym wyraz należący do da-
nej kategorii syntaktycznej można zastąpić innym wyrazem należącym do tej samej
kategorii syntaktycznej, a całość składniowa nie ulegnie zmianie. Jeżeli wyraz Jan
zastąpimy innym wyrazem z kategorii nazw, to szyk tego zdania zostanie zachowa-
ny, gdyż zdanie to zbudowane będzie zgodnie z zasadami syntaktycznymi. Zmiana
wyrazu w ramach tej samej kategorii syntaktycznej może wpłynąć jedynie na zmia-
nę wartości logicznej wypowiedzi. Jeżeli wyraz Jan zastąpimy wyrazem prawnik
albo książka, to uzyskamy zdanie fałszywe. Wstawienie w miejsce wyrazu praw-
nik wyrażenia mój ojciec pozwoli uzyskać wypowiedź albo prawdziwą, albo fałszy-
wą. Jeżeli w miejsce podmiotu wstawimy wyrażenie: osoba wpisana na listę adwo-
kacką, to uzyskamy zdanie prawdziwe. Wyrazy: Jan, prawnik, książka, mój ojciec,
osoba wpisana na listę adwokacką należą do tej samej kategorii syntaktycznej – są
nazwami.
Zastąpmy teraz wyraz Jan wyrazem poniżej, a zwrócimy uwagę, iż całe wyra-
żenie straci sens. Nazwy Jan nie można zastąpić inną kategorią syntaktyczną, gdyż
wtedy wyrażenie to będzie nonsensem. Wyrażenie zbudowane niezgodnie z zasada-

AL-JjAA=
AL
§ 19. Prawdziwość zdań 93
mi syntaktycznymi nie posiada wartości logicznej, nie zawiera żadnej treści, a za-
tem jest nonsensowne i niedorzeczne.
Na gruncie logiki każde zdanie musi posiadać wartość logiczną. Konkretne zda-
nie posiada konkretną niezmienną wartość logiczną. Wartościami logicznymi nazy-
wamy prawdę lub fałsz. Zdaniem jest każde stwierdzenie, któremu można przypisać
tylko jedną wartość logiczną – prawdę albo fałsz. Czym innym jest sposób rozumie-
nia danego zdania, a czym innym wartość logiczna zdania. Zgodnie z arystotelejską
definicją prawdy powiedzieć o tym co istnieje, że istnieje, a o tym co nie istnieje, że
nie istnieje, jest prawdą. Jeżeli to, co dane zdanie głosi, jest zgodne z rzeczywistym
stanem rzeczy, to zdanie to jest prawdziwe. Prawda musi być zgodna z faktami,
gdyż zdanie jest prawdziwe tylko wtedy, gdy jest zgodne z rzeczywistością. Jeże-
li natomiast sąd wyrażony w zdaniu nie jest zgodny z rzeczywistym stanem rzeczy,
mamy do czynienia ze zdaniem fałszywym. Inaczej mówiąc, fałsz to stwierdzenie
czegoś, co nie miało miejsca w rzeczywistości lub zaprzeczenie czemuś, co miało
miejsce. Budując i sprawdzając funkcje zdaniowe prawdę zazwyczaj oznacza się
cyfrą 1, a fałsz – 0. Zdania natomiast oznacza się małymi literami alfabetu łacińskie-
go np.: p, q, r, s, z. Przykładem zdania prawdziwego jest zdanie: Każdy notariusz
jest prawnikiem. Za przykład zdania fałszywego niech posłuży nieuprawniona kon-
wersja zdania wyżej przytoczonego: Każdy prawnik jest notariuszem. Nie wszystkie
zdania oznajmujące są zdaniami w sensie logicznym. Wypowiedzi, które nie posia-
dają wartości logicznej, nie są zdaniami na gruncie logiki. I tak, do zdań nie może-
my zaliczyć wypowiedzi sugestywnej, performatywnej, wypowiedzi zawierającej
czas przyszły, tzn. odnoszącej się do przyszłości, jak również wypowiedzi oceniają-
cej, wyrażającej pragnienia. Do zdań nie możemy zaliczyć również norm prawnych.
Nie są zdaniami w sensie logicznym zdania wykrzyknikowe, pytające czy wy-
powiedzi wieloznaczne. Niekiedy jednak „szata” nienależycie wyraża postać zda-
nia. Za przykład niech posłużą pytania retoryczne, w którym postać pytajną – by
wypowiedziom nadać odpowiednią moc perswazyjną – nadaje się wypowiedziom
oznajmującym.
§ 19. Prawdziwość zdań
Jeżeli czyjaś wypowiedź (zdanie lub ich zbiór) jest zgodna z sądem (ich zbio-
rem) wypowiadającego się, wówczas wypowiedź ta jest prawdziwa w sensie mo-
ralnym, jeśli zaś jest niezgodna, to jest wypowiedzią kłamliwą (fałszywą w sensie
moralnym). Prawdy w sensie moralnym nie należy mylić z prawdą w sensie logicz-
nym, tj. sytuacją, której zdanie (i uzewnętrzniany przezeń sąd) jest zgodne ze sta-
nem rzeczy, o którym traktuje. W szczególności nie wolno tego mylić prawnikom,
którzy m.in. rozstrzygają o odpowiedzialności za fałszywe zeznania. Ktoś przecież
może być głęboko przekonany, że jego opis jest zgodny ze stanem rzeczy, a w rze-
czywistości ten opis ze stanem rzeczy nie będzie korespondował. O takich wypo-

AL-JjAA=
AL
wiedziach mówi się, że wyrażają tzw. prawdę psychologiczną. Istnienia takich sy-
tuacji wymownie dowodzą wyniki badań empirycznych prowadzonych z użyciem
poligrafu – potocznie i nietrafnie nazywanego wykrywaczem kłamstw. Osoby błęd-
nie przekonane o prawdziwości swych słów reagują tak, jak osoby rzeczywiście
mówiące prawdę. Z kolei osoby mówiące prawdę, ale przekonane o kłamliwości
swej wypowiedzi, fizjologicznie reagują tak, jak osoby mówiące nieprawdę i mają-
ce tego świadomość.
Zdanie wyrażające sąd zgodny ze stanem rzeczy jest prawdziwe w sensie ma-
terialnym. Prawdziwe formalnie jest zdanie zbudowane w sposób, za który logika
ręczy, np. rezultat sensownego podstawienia wyrazów do którejś z funkcji tauto-
logicznych, o których będzie dalej mowa. W języku prawniczym nazwy: prawda
formalna i prawda materialna występują jeszcze w nieco innych znaczeniach.
Używając nazwy prawda formalna prawnicy mają na myśli wiedzę uzyskaną tyl-
ko w pewien ściśle określony sposób, np. według reguł składających się na rzym-
ski proces formułkowy. Prawda materialna natomiast pojmowana jest jako niedo-
skonały odpowiednik prawdy obiektywnej, tj. sądu lub zbioru sądów nienagannie,
kompletnie obrazującego stan rzeczy. To zróżnicowanie za punkt wyjścia przyjmuje
więc kontrowersyjne założenie o istnieniu podmiotu doskonale poznającego i do-
skonale przetwarzającego poznane dane. Ponieważ nasze narzędzia poznania i moż-
liwości przetwarzania są ułomne, skazani jesteśmy tylko na prawdę materialną.
Prawda obiektywna więc to ideał, drogowskaz, za którym powinniśmy podążać, ale
zadowolić się musimy prawdą materialną, bo tylko takie mamy możliwości.
W rzeczywistości prawnik ma do czynienia z tzw. prawdą sądową, tj. zbiorem
zdań będących rezultatem poznawania według reguł proceduralnych. Uzupełniają
ten zbiór wypowiedzi będące rezultatami odwoływania się do domniemań, a za-
kazy dowodowe uniemożliwiają poznawanie niektórych wycinków rzeczywistości
lub stosowanie niektórych, nawet efektywnych narzędzi poznania. Również preklu-
zja dowodowa może uniemożliwić dojście do prawdy materialnej. Prawda sądowa
nie jest tożsama z prawdą obiektywną. W postępowaniu sądowym prawdę sądo-
wą ustala sąd na podstawie materiału dowodowego zebranego w sposób określo-
ny przepisami prawa procesowego. W postępowaniu cywilnym obowiązuje zasada
kontradyktoryjności. Zgodnie z art. 232 KPC, to strony są obowiązane wskazywać
dowody dla stwierdzenia faktów, z których wywodzą skutki prawne.
W sprawach cywilnych już w pozwie powód jest obowiązany podać wszyst-
kie twierdzenia oraz dowody na ich poparcie. Przewodniczący składu orzekającego
może zobowiązać do złożenia w wyznaczonym terminie pisma przygotowawcze-
go, w którym strona jest obowiązana do powołania wszystkich twierdzeń, zarzutów
i dowodów, pod rygorem utraty prawa powoływania ich w toku dalszego postępo-
wania (art. 207 KPC). Jeżeli postępowanie dowodowe napotyka przeszkody o nie-
określonym czasie trwania, sąd może oznaczyć termin, po którego upływie dowód
może być przeprowadzony tylko wówczas, gdy nie spowoduje to zwłoki w postępo-
waniu (art. 242 KPC).

AL-JjAA=
AL
§ 20. „Zdania” o niejednoznacznej wartości logicznej 95
Ponadto prawdę sądową sąd ustala w oparciu o fakty przyznane w toku postępo-
wania przez stronę przeciwną, jeżeli ich przyznanie nie budzi wątpliwości (art. 229
KPC). Sąd może uznać również fakty niezaprzeczone. Zgodnie z art. 230 KPC, gdy
strona nie wypowie się co do twierdzeń strony przeciwnej o faktach, sąd, mając na
uwadze wyniki całej rozprawy, może fakty te uznać za przyznane. Prawo dopusz-
cza również w pewnych przypadkach dokonanie ustalenia na podstawie domniema-
nia faktycznego, gdy wniosek taki nasuwa się z pewnością lub ze szczególną dozą
prawdopodobieństwa, natomiast wniosek przeciwny nie ma w danych okoliczno-
ściach żadnego uzasadnienia bądź też jest wysoce mało prawdopodobny9.
Oprócz domniemań faktycznych, ustawodawca przewiduje również domniema-
nia prawne. Na podstawie domniemania prawnego zawartego w art. 62 § 1 KRO
domniemywa się, że dziecko urodzone w czasie trwania małżeństwa albo przed
upływem trzystu dni od jego ustania lub unieważnienia, pochodzi od męża matki.
Jeżeli dziecko urodziło się przed upływem trzystu dni od ustania lub unieważnienia
małżeństwa, lecz po zawarciu przez matkę drugiego małżeństwa, domniemywa się,
że pochodzi ono od drugiego męża. Domniemania są istotne, pełnią ważną rolę, stąd
zostaną omówione w odrębnym rozdziale (zob. Rozdz. XX – Domniemania).
§ 20. „Zdania” o niejednoznacznej wartości logicznej
Logika klasyczna zna dwie wartości logiczne: prawdę i fałsz. W logice kla-
sycznej operujemy tylko dwiema wartościami logicznymi. Logika trójwartościowa
wprowadza trzeci rodzaj zdań – tzw. półprawdy. Przykładem takich zdań są zdania
o przyszłości, np.: Jan zostanie adwokatem; W przyszłym roku wyjadę na Karaiby.
Zdania tego typu są półprawdami, gdyż nie są ani prawdziwe, ani fałszywe. Może
być tak, że w przyszłym roku wyjadę na Karaiby, jak również może być tak, że
w przyszłym roku nie wyjadę na Karaiby. Wypowiedzi tego typu i ich negacje mają
taką samą wartość logiczną, gdyż jedne i drugie są półprawdami. Z chwilą upływu
czasu (gdy nadejdzie czas, o którym mowa w wypowiedzi) zmienia się wartość lo-
giczna wypowiedzi i półprawda przeobraża się albo w prawdę, albo w fałsz. Uzna-
nie tych wypowiedzi za zdania w sensie logicznym prowadzi do rozważań nad lo-
giką trójwartościową, co sprzeczne jest z logiką klasyczną. W naszym kursie logiki
zdaniami takimi nie będziemy się zajmować.
Mówiąc o zdaniach nie sposób pominąć zdań w ujęciu prawnym, pomimo iż nie
pokrywają się one ze zdaniem w sensie logicznym. Zdanie w sensie logicznym jest
wypowiedzią jednoznacznie oznajmującą, że tak, a tak jest albo tak, a tak nie jest.
Zdanie w języku prawnym najczęściej stanowi część przepisu prawnego. Przepis
prawny natomiast nie jest zdaniem w ujęciu logicznym, ponieważ nie przysługuje
mu walor prawdy lub fałszu. Przepis prawny jest częścią aktu prawnego wyodręb-
9 Zob. wyr. SN z 17.7.2009 r. (IV CSK 117/09, OSNC 2010, Nr A, poz. 18).

AL-JjAA=
AL
nioną w pewną zamkniętą całość. Nie opisuje faktów, lecz wskazuje regułę zacho-
wania. Stanowi o tym, jak być powinno, a nie o tym, jak jest, zaś na podstawie tego,
jak być powinno, nie możemy stwierdzić, jak faktycznie jest10.
Normy zawarte w opisujących je zdaniach mają swe zakresy zastosowania
(zbiory sytuacji, w których normy te znajdują zastosowanie) i zakresy normowania
(zbiory zachowań, do których odnoszą się te normy).
§ 21. Rodzaje zdań
Analizując zdania możemy dokonać ich podziału pod względem różnych kryte-
riów. Biorąc pod uwagę ilość wyrażonych myśli, zdania możemy podzielić na pro-
ste i złożone.
Zdanie proste to wypowiedź jednozdaniowa. Zdaniem prostym może być na-
wet jeden wyraz, np. śpi, chrapie, studiuje. W zdaniach tych występuje podmiot
w domyśle. Przykładem zdań prostych są zdania kategoryczne.
Zdanie złożone to takie zdanie, które składa się z co najmniej dwóch zdań. Zda-
nie złożone zbudowane jest z dwóch lub większej ilości zdań składowych. W zda-
niu złożonym występują co najmniej trzy funktory zdaniotwórcze. Jeden z funkto-
rów zdaniotwórczych zdania złożonego jest funktorem od argumentów zdaniowych.
Zdania złożone w zależności od rodzaju funktora prawdziwościowego można po-
dzielić dalej na zdania koniunkcyjne, alternatywne, dysjunkcyjne, warunkowe czy
tym podobne, o czym będzie mowa w odrębnym rozdziale.
Zdania pod względem struktury dzielimy na: atomiczne, subsumcyjne i egzy-
stencjalne.
Zdania atomiczne i subsumcyjne można sprowadzić do funkcji o posta-
ci: A jest B. Zdanie egzystencjalne natomiast ma postać: Jest A. Jest znaczy tyle
samo, co istnieje, gdyż zdania egzystencjalne informują o istnieniu. Zdanie ato-
miczne informuje, że jakieś indywidum przynależy do grupy. Podmiotem w zdaniu
atomicznym jest nazwa indywidualna, natomiast orzecznikiem, nazwa generalna.
Przykładem zdania atomicznego jest wypowiedź: Jan jest adwokatem. Zdanie sub-
sumpcyjne informuje, że jakaś grupa przynależy do szerszej grupy. W zdaniu sub-
sumcyjnym zarówno podmiot, jak i orzecznik jest nazwą generalną. Przykładem
zdania subsumpcyjnego jest wypowiedź: Adwokat jest prawnikiem.
Z uwagi na rodzaj wartości logicznej zdania mogą być prawdziwe albo fałszy-
we. Zdanie prawdziwe jest zgodne z rzeczywistym stanem rzeczy. Zdanie fałszy-
we przedstawia rzeczywistość w sposób zakłamany. Z fałszem mamy do czynienia,
jeżeli stwierdzamy coś, co nie ma miejsca w rzeczywistości lub zaprzeczamy cze-
muś, co jest zgodne z rzeczywistością.
10 J. Nowacki, Z. Tobor, Wstęp do prawoznawstwa, cz. I, Katowice 1986, s. 25.

AL-JjAA=
AL
§ 21. Rodzaje zdań 97
W oparciu o sposób ustalania wartości logicznej wyróżniamy zdania analitycz-

ne, wewnętrznie kontradyktoryczne i syntetyczne. Wartość logiczną zdań analitycz-
nych i wewnętrznie kontradyktorycznych stwierdzamy poprzez reguły znaczeniowe
danego języka. Zdanie analityczne to zdanie, w którym prawdziwość ustalamy na
podstawie znaczenia zawartych słów, bez odwoływania się do doświadczenia lub
innego miernika prawdziwościowego. Prawda zdania analitycznego wynika tylko
ze znaczenia użytych w zdaniu słów. Żaden prawnik nie będzie zastanawiać się nad
wartością logiczną zdania: Osoba pełnoletnia to osoba, która ukończyła 18. rok ży-
cia. Również bez zawahania i odwoływania się do probierzy potrafimy stwierdzić,
że zdania: Godzina składa się z 60 minut, Każdy sędzia jest prawnikiem czy Każ-
dy mężczyzna jest człowiekiem są prawdziwe. Określenie wartości logicznej zdań
analitycznych wymaga jedynie znajomości znaczenia użytych w wypowiedzi słów,
bez konieczności odwoływania się do otaczającej rzeczywistości. Zdanie analitycz-
ne jest niezaprzeczalnie prawdziwe.
Zdanie wewnętrznie kontradyktoryczne to zdanie, w którym fałszywość
ustalamy na podstawie znaczenia zawartych słów, bez odwoływania się do do-
świadczenia lub innego miernika prawdziwościowego. Fałsz w zdaniu wewnętrznie
kontradyktorycznym wynika z analizy znaczenia samych słów. Zdanie wewnętrznie
kontradyktoryczne jest niezaprzeczalnie fałszywe. Nikt nie będzie zastanawiać się
nad wartością logiczną zdań: Kawaler to żonaty mężczyzna czy Kwadrat to figura
o ostrych kątach. Oczywiste jest, że zdania te są fałszywe.
Zdania syntetyczne to zdania, w których sposób ustalenia wartości logicznej
nie wynika ze znaczenia wyrażeń występujących w zdaniu. Wartość logiczną zdań
syntetycznych ustalamy na podstawie weryfikacji rzeczywistości. Zdania te wyma-
gają poświadczenia prawdziwości w oparciu o doświadczenie, spostrzeżenie lub
inny miernik. W niektórych zdaniach syntetycznych nie potrafimy określić wartości
logicznej i musimy odwołać się do wiedzy lub spostrzeżeń osób trzecich. W przy-
padku konieczności odwołania się do wiedzy specjalistycznej organ procesowy ko-
rzysta z opinii biegłych, którzy posiadają wiadomości specjalne z danej dziedziny
wiedzy. Okoliczności wymagające spostrzeżenia dostarczane są organowi proceso-
wemu również poprzez zeznania świadków czy przesłuchanie stron. W zdaniach
syntetycznych może się zdarzyć, że dwie osoby w sposób sprzeczny ustalą wartość
logiczną danego zdania. W takim przypadku nie ulega wątpliwości, że mamy do
czynienia z parą zdań sprzecznych, w której jedno ze zdań jest fałszywe, a drugie
– prawdziwe. Wartość logiczna zdania jest obiektywna i nie może zależeć od czy-
ichś poglądów. Zdarza się, że i organ procesowy przy ustalaniu pewnych okolicz-
ności błędnie wskaże wartość logiczną. W takim przypadku przepisy prawne prze-
widują możliwość weryfikacji stanowiska organu procesowego za pomocą środków
odwoławczych lub drogą wznowienia postępowania.
Bywają również i takie zdania, których wartości logicznej ustalić nie można.
Praktyczna nierozstrzygalność pewnych zdań wynika z braku odpowiedniego spo-
strzeżenia lub wiedzy. Aktualny stan wiedzy nie pozwala na przykład ustalić wieku

AL-JjAA=
AL
śladów linii papilarnych, stąd wartość logiczna zdania, które stwierdza wiek sporne-
go śladu, może być nie do ustalenia.
Z treści art. 233 KPC i art. 7 KPK wynika, że o prawdziwości zdań przesądza
przekonanie organu procesowego. Budując swe przekonania organ ten powinien
kierować się wiedzą i doświadczeniem życiowym oraz zasadami prawidłowego ro-
zumowania. Do prawdziwości zdań dochodzi się więc w drodze procesu uznawa-
nia. Uznanie zdania za prawdziwe musi być racjonalne, a więc być podejmowane
dlatego i w taki sposób, aby według wiedzy uznającego gwarantowało osiągnięcie
preferowanego rezultatu11.
Rozmiar pewności zdania racjonalnie uznanego musi odpowiadać poziomowi
jego uzasadnienia. Ponadto zdanie to powinno być ściśle sformułowane i nie kłócić
się z innymi wcześniej uznanymi, nie czynić wewnętrznie sprzecznym zbioru zdań
uznanych. Uznając zdanie godzimy się zarazem na logiczne konsekwencje tej decy-
zji – na to, że z takim samym stopniem pewności uznamy zdanie doń równoważne
lub będące koniunkcją z innym prawdziwym zdaniem oraz że z taką samą pewno-
ścią uznamy zdanie będące logiczną konsekwencją zdania właśnie uznanego12.
Tylko tak uznawane zdania mogą liczyć na społeczną aprobatę bez konieczno-
ści odwoływania się do szczególnej prawnej pozycji uznającego (sądu, prokuratury
itd.). Uznanie zdania za prawdziwe uzależnione jest od postawy asercyjnej, tj. czy
uznający preferować będzie zdania opisujące wyniki ustaleń poczynionych meto-
dami obciążonymi bardziej ryzykiem błędu I rodzaju czy też błędu II rodzaju. Błąd
I rodzaju polega na nieuznaniu zdania w istocie prawdziwego za takowe, a błąd
II rodzaju – na uznaniu za prawdziwe zdania w istocie nieprawdziwego (i vice ver-
sa). Wydawać by się mogło, że w poznaniach czynionych na użytek postępowań
sądowych należałoby preferować metody minimalizujące ryzyko błędu II rodza-
ju. Niestety każda metoda poznania empirycznego naznaczona jest ryzykiem obu
błędów, a minimalizacja ryzyka błędu II rodzaju jednocześnie maksymalizuje ry-
zyko błędu I rodzaju (i vice versa). Ponadto minimalizacja ryzyka błędu II rodza-
ju towarzyszy zazwyczaj spadek informacyjnej wartości zdania (zgodnie z regułą
K. Poppera – im uboższe informacyjnie jest zdanie, tym mniejsza jest jego podat-
ność na falsyfikację). Gdyby więc ograniczyć się do zdań o zminimalizowanym ry-
zyku błędu II rodzaju, dysponowalibyśmy zasobem zdań godnych najgłębszego za-
ufania, ale pozbawionych użyteczności. By uczynić zadość pewnym powinnościom
(np. zasadzie in dubio pro reo), w postępowaniach sądowych preferowane są usta-
lenia o małym ryzyku błędu II rodzaju, a np. w postępowaniach operacyjno-rozpo-
znawczych, gdzie kwestia gwarancji schodzi na dalszy plan, nie gardzi się zdaniami
obciążonymi ryzykiem tego błędu.
Z uwagi na kategoryczność wyróżniamy zdania: ogólnotwierdzące, szczegóło-
wotwierdzące, ogólnoprzeczące, szczegółowoprzeczące. Zdania te zwane są kla-
sycznymi zdaniami kategorycznymi.
11 W. Patryas, Uznawanie zdań, Warszawa–Poznań 1987, s. 188.

12 K. Szaniawski, Racjonalność jako wartość, Studia Filozoficzne 1983, Nr 5–6, s. 8 i nast.

AL-JjAA=
AL
§ 22. Związki logiczne między zdaniami 99
Sprowadzając zdania kategoryczne do funkcji zdaniowych uzyskujemy schemat

budowy poszczególnych zdań kategorycznych. Zdanie ogólnotwierdzące posiada
strukturę odpowiadającą funkcji każde S jest P, np.: Każdy wyrok jest orzeczeniem,
co w języku sformalizowanym zapisujemy jako SaP. Zdanie szczegółowotwierdzą-
ce posiada strukturę odpowiadającą funkcji niektóre S jest P, np.: Niektóre orzecze-
nia są postanowieniami, co zapisujemy jako SiP. Zdanie ogólnoprzeczące o struk-
turze żadne S nie jest P, np.: Żadna apelacja nie jest zażaleniem zapisujemy jako
SeP. Zdanie szczegółowoprzeczące odpowiadające zapisowi niektóre S nie jest P,
np.: Niektóre środki odwoławcze nie są zażaleniem zapisujemy jako SoP. Pod
względem ilości zdania kategoryczne możemy podzielić na zdania ogólne (SaP,
SeP) i szczegółowe (SiP, SoP), natomiast pod względem jakości na zdania twierdzą-
ce (SaP, SiP) i przeczące (SeP, SoP). Podział zdań kategorycznych z uwagi na ilość
i jakość jest istotny przy przekształcaniu zdań kategorycznych i ustalaniu zależności
występujących w kwadracie logicznym, o czym będzie mowa w odrębnym rozdzia-
le. Z uwagi na istotność tego podziału przedstawiamy go również w schemacie 13.
Schemat 13. Zdania kategoryczne – podział
ZDANIA KATEGORYCZNE
pod względem jakości
zdania twierdzące zdania przeczące
pod względem ilości pod względem ilości
szczegółowo- szczegółowo-
ogólnotwierdzące ogólnoprzeczące
twierdzące przeczące
§ 22. Związki logiczne między zdaniami
Relacja między zdaniami pozwala określić, czy dwa zdania mogą być np. jed-
nocześnie fałszywe albo jednocześnie prawdziwe. Inaczej mówiąc, określamy za-
leżności między zdaniami, w sytuacji gdy jedno ze zdań jest prawdziwe albo jedno
ze zdań jest fałszywe. Relacje między dwoma zdaniami uzależnione są od wartości
logicznej tych zdań.
Jeżeli dwa zdania zawsze mają tę samą wartość logiczną, to między tymi zda-
niami zachodzi równoważność. W jej wypadku, jeżeli jedno zdanie jest prawdziwe,
to drugie musi być również prawdziwe. Jeżeli jedno jest fałszywe, to i drugie musi

AL-JjAA=
AL
być fałszywe. Wartość logiczna jednego zdania pokrywa się z wartością logiczną
drugiego zdania. Zdanie: Jan jest dłużnikiem Piotra będzie miało taką samą wartość
logiczną, jak zdanie: Piotr jest wierzycielem Jana. Nie może być tak, że Piotr jest
wierzycielem Jana, a Jan nie jest jego dłużnikiem. Nie może być tak, że Piotr nie
jest wierzycielem Jana, a Jan jest dłużnikiem Piotra. Prawdziwość jednego ze zdań
przesądza o prawdziwości drugiego zdania, fałszywość podobnie, przesądza o fał-
szywości drugiego zdania.
Możemy to poddanie zapisać jako:
p q
1 1
0 0
Weźmy dwa zdania: Jan jest adwokatem, Jan jest sędzią. Jeżeli zdania te bę-
dziemy analizować pod względem wartości logicznej, to zauważymy, że nie mogą
być one jednocześnie prawdziwe, ale mogą być jednocześnie fałszywe. Jeżeli oka-
że się, że jedno z tych zdań jest prawdziwe, to drugie musi być fałszywe. Zwią-
zek zachodzący między tymi zdaniami nazywa się wykluczaniem, a zdania te są
względem siebie przeciwne. Prawdziwość jednego ze zdań przeciwnych przesądza
o fałszywości drugiego zdania, natomiast fałszywość jednego ze zdań przeciwnych
nie przesądza o wartości logicznej drugiego zdania. Jeżeli jedno ze zdań przeciw-
nych jest fałszywe, to drugie może być albo prawdziwe, albo fałszywe. Inaczej mó-
wiąc, co najwyżej jedno z tych zdań może być prawdziwe i co najmniej jedno z tych
zdań musi być fałszywe. Przykładem zdań przeciwnych są zdania: Wszyscy studen-
ci z naszej grupy byli na wycieczce integracyjnej, Żaden ze studentów naszej grupy
nie był na wycieczce integracyjnej. Jeżeli okaże się, że prawdą jest, iż: Wszyscy stu-
denci z naszej grupy byli na wycieczce integracyjnej, to zdanie: Żaden ze studentów
naszej grupy nie był na wycieczce integracyjnej musi być fałszywe. Prawdziwość
jednego z tych zdań przesądza o fałszywości drugiego zdania, natomiast fałszywość
jednego ze zdań przeciwnych nie przesądza o wartości logicznej drugiego zdania.
Jeżeli zdanie: Wszyscy studenci z naszej grupy byli na wycieczce integracyjnej jest
fałszywe, to może być tak, że żaden ze studentów naszej grupy nie był na wyciecze
integracyjnej albo niektórzy studenci byli na wycieczce integracyjnej, a niektórzy –
nie. Stąd zdanie: Żaden ze studentów naszej grupy nie był na wycieczce integracyj-
nej może być albo prawdziwe, albo fałszywe.
Relacje zachodzące w zdaniach przeciwnych możemy przedstawić graficznie
w następujący sposób:
zdanie 1 0 zdanie
p q
0 1

AL-JjAA=
AL
§ 22. Związki logiczne między zdaniami 101
lub
p q
1 0
0 1
0 0
Może również zdarzyć się tak, że zarówno prawdziwość, jak i fałszywość jed-
nego ze zdań przesądza o wartości logicznej drugiego zdania. Weźmy dwa zdania:
Każdy z Kowalskich jest pełnoletni, Niektórzy z Kowalskich nie są pełnoletni. Je-
żeli jedno z tych zdań jest prawdziwe, to drugie musi być fałszywe, a jeżeli jedno
jest fałszywe, to drugie musi być prawdziwe. Nie może być tak, że obydwa te zda-
nia będą jednocześnie prawdziwe albo obydwa będą jednocześnie fałszywe. Zwią-
zek zachodzący między tymi zdaniami nazywa się sprzecznością. Prawdziwość
jednego ze zdań przesądza o fałszywości drugiego zdania, a fałszywość przesądza
o prawdziwości.
Dwa zdania względem siebie sprzeczne przedstawiają ten sam stan rzeczy
w sposób niezgodny. Przy zdaniach sprzecznych jedno zdanie głosi, że tak, a tak
jest, a drugie temu zaprzecza, głosząc, że tak, a tak nie jest. Przykładem mogą być
zdania: Jestem studentem (p), Nieprawda, że jestem studentem (~ p). Zdanie jest
sprzeczne w stosunku do drugiego, jeżeli jedno jest negacją drugiego, a skoro jedno
jest negacją drugiego, to i to drugie musi być negacją tego pierwszego.
p ~p
1 0
0 1
Przeanalizujmy pod względem wartości logicznej dwa zdania: Jan ukończył

18. rok życia, Jan nie przekroczył 21. roku życia. Jeżeli Jan ma 19 lat, to obydwa
zdania będą prawdziwe. Prawdą jest, że Jan ukończył 18. rok życia i prawdą jest,
że Jan nie przekroczył 21. roku życia. Jeżeli Jan ma 17 lat, to zdanie: Jan ukończył
18. rok życia jest fałszywe, ale prawdziwe jest zdanie: Jan nie przekroczył 21. roku
życia. Gdy natomiast Jan ma 25 lat, to zdanie: Jan ukończył 18. rok życia jest praw-
dziwe, ale fałszywe jest zdanie: Jan nie przekroczył 21. roku życia. Z powyższe-
go wynika, że zdania te nie mogą być jednocześnie fałszywe, ale mogą być jedno-
cześnie prawdziwe. Jeżeli okaże się, że jedno z tych zdań jest fałszywe, to drugie
musi być prawdziwe. Zdania te wzajemnie się dopełniają. Fałszywość jednego ze
zdań przesądza o prawdziwości drugiego zdania, natomiast prawdziwość jednego
ze zdań nie przesądza o wartości logicznej drugiego zdania. Jeżeli jedno ze zdań jest
prawdziwe, to drugie może być albo prawdziwe, albo fałszywe. Gdy dwa zdania do-
pełniają się, to co najwyżej jedno z tych zdań może być fałszywe i co najmniej jed-
no z tych zdań musi być prawdziwe.

AL-JjAA=
AL
Zdania: Jan ceni talent Piotra; Jan nie ceni talentu Piotra; Nieprawda, że Jan
ceni talent Piotra; Nieprawda, że Jan nie ceni talentu Piotra są różne. Zdania: Jan
nie ceni talentu Piotra oraz Jan ceni talent Piotra wzajemnie się wykluczają. Zda-
nia te są względem siebie przeciwne. Prawdziwość jednego ze zdań przesądza o fał-
szywości zdania drugiego. Jeżeli jedno ze zdań jest prawdziwe, to drugie musi być
fałszywe. Z poniższej tabeli wynika, iż fałszywość jednego ze zdań nie przesądza
o wartości logicznej zdania drugiego. Jeżeli jedno ze zdań jest fałszywe, to na tej
podstawie nic nie można powiedzieć o drugim zdaniu. Może być ono albo prawdzi-
we, albo fałszywe. Fałszywość zdania: Jan ceni talent Piotra nie przesądza, że Jan
nie ceni talentu Piotra. Jeżeli zdanie: Jan ceni talent Piotra jest fałszywe, to nie-
koniecznie zdanie: Jan nie ceni talentu Piotra musi być prawdziwe. Może przecież
się zdarzyć, że Jan nie zna talentu Piotra, stąd nie może go ani cenić, ani nie cenić.
Zdanie: Nieprawda, że Jan ceni talent Piotra jest sprzeczne w stosunku do zda-
nia: Jan ceni talent Piotra, zaś zdanie: Jan nie ceni talentu Piotra jest sprzeczne do
zdania: Nieprawda, że Jan nie ceni talentu Piotra.
Jan nie zna talentu Piotra, stąd

Jan nie ceni talentu Piotra. nie może go ani cenić, Jan ceni talent Piotra.
ani nie cenić.
Nieprawda, że Jan ceni talent Piotra.
Nieprawda, że Jan nie ceni talentu Piotra.
§ 23. Funkcja zdaniowa

Konstrukcja logiczna zawierająca równanie lub nierówność z jedną lub więk-
szą liczbą zmiennych jest funkcją nazwową albo zdaniową. Funkcja nazwowa to
wyraz bądź wyrażenie zawierające zmienne, które po zastąpieniu zmiennych ele-
mentami stałymi przeobraża się w nazwę. Funkcja zdaniowa nie jest zdaniem, jest
wyrażeniem zawierającym zmienne, które dopiero po zastąpieniu zmiennych ele-
mentami stałymi przeobraża się w zdanie.
Funkcja zdaniowa nie jest zdaniem, gdyż zmienna występująca w funkcji po-
zbawiona jest samodzielnego znaczenia. Zmienna ta jest skrótowym zapisem za-
stępującym jakieś wyrażenie. Skoro treść wyrażenia nie jest skonkretyzowa-
na, wypowiedź ta nie posiada wartości logicznej. Przykładem funkcji zdaniowej
jest wyrażenie: X jest prawnikiem. Zmienna x jest zmienną wolną. Zmienna wol-
na to zmienna występująca w funkcji logicznej, zastępująca wyraz bądź wyraże-
nie. Zmienna wolna pozbawiona jest samodzielnego znaczenia. Najczęściej zastę-
puje nazwę lub zdanie. Stąd wyróżniamy zmienne nazwowe i zmienne zdaniowe.
Zmienna zdaniowa jest zdaniem, natomiast zmienna nazwowa jest nazwą. W funk-
cji: X jest prawnikiem występuje zmienna nazwowa, ponieważ x zastępuje nazwę.
W zależności od rodzaju podstawionej nazwy możemy uzyskać albo zdanie praw-

AL-JjAA=
AL
§ 23. Funkcja zdaniowa 103
dziwe, albo zdanie fałszywe. Jeżeli za x podstawimy nazwę adwokat (Adwokat jest
prawnikiem), to uzyskamy zdanie prawdziwe. Jeżeli natomiast za x podstawimy na-
zwę niemowlę (Niemowlę jest prawnikiem), to uzyskamy zdanie fałszywe.
W funkcji: jeżeli x, to y występują zmienne zdaniowe, ponieważ zarówno x, jak
i y zastępują zdania. I podobnie, jak w poprzednim przypadku, w zależności od ro-
dzaju podstawionych zdań możemy uzyskać albo zdanie prawdziwe, albo fałszywe.
Jeżeli za x podstawimy zdanie: Żaden wiatrak nie jest piernikiem, a za y zdanie: Ża-
den piernik nie jest wiatrakiem, to uzyskamy zdanie prawdziwe. Jeżeli żaden wia-
trak nie jest piernikiem, to żaden piernik nie może być wiatrakiem. Jeżeli natomiast
za x podstawimy zdanie: Adwokat jest prawnikiem, a za y zdanie: Prawnik jest anal-
fabetą, to uzyskamy zdanie fałszywe. Fałszem jest bowiem, że: Jeżeli adwokat jest
prawnikiem, to prawnik jest analfabetą.
W funkcji: a i b trudno jest określić z jaką funkcją mamy do czynienia, gdyż nie
znamy rodzaju zmiennych. Mogą to być albo zmienne nazwowe, albo zmienne zda-
niowe. Przy zmiennych nazwowych (sędzia i prokurator) będziemy mieć do czynie-
nia z funkcją nazwową, natomiast przy zmiennych zdaniowych (Jan jest prawni-
kiem i Piotr jest prawnikiem) – z funkcją zdaniową.
Schematy funkcji zdaniowych, w których występują zmienne nazwowe, przed-
stawią strukturę zdania. Za pomocą funkcji zdaniowej przedstawialiśmy strukturę
zdania atomicznego (a jest b), subsumcyjnego (a jest b) i egzystencjalnego (istnie-
je a).
Schematy funkcji zdaniowych, w których występują zmienne zdaniowe, przed-
stawiają strukturę zdań złożonych.
Funkcja zdaniowa może zostać przeobrażona w zdanie metodą konkretyzacji (po
wstawieniu za zmienne odpowiednich podstawień) lub w wyniku związania zmien-
nych kwantyfikatorami. Kwantyfikator to odpowiednik zwrotów: dla każdego oraz
istnieje. Zwroty: dla każdego, dla wszelkich, dla dowolnego nazywane kwantyfika-
torami ogólnymi i kwantyfikatorami dużymi albo kwantyfikatorami uniwersalnymi.
Kwantyfikator ten oznaczamy symbolem „” albo „”. Zwroty: istnieje, dla pew-
nego, dla niektórych nazywamy kwantyfikatorami szczegółowymi, kwantyfikatora-
mi małymi albo kwantyfikatorami egzystencjalnymi. Istnieją dwa sposoby zapisu
kwantyfikatora szczegółowego. Oznaczamy go symbolem „” albo „”. Zmien-
na występująca pod znakiem kwantyfikatora jest tzw. zmienną związaną danym
kwantyfikatorem. Zmienna niezwiązana żadnym kwantyfikatorem jest tzw. zmien-
ną wolną. Zasięgiem kwantyfikatora jest wyrażenie objęte danym kwantyfikatorem.
Funkcja zdaniowa Zdanie Sposób przeobrażenia
Jeżeli x jest y, to y Jeżeli auto jest samochodem,

konkretyzacja
jest x. to samochód jest autem.
Jeżeli x jest y, to y związanie zmiennych
 x, y – jeżeli x jest y, to y jest x.
jest x. kwantyfikatorem

AL-JjAA=
AL
Jeżeli po użyciu kwantyfikatora uzyskamy zdanie fałszywe, a chcemy wyrazić

prawdę, musimy skorzystać z prawa negowania. Stąd mówiąc o kwantyfikatorach
warto wspomnieć o prawie negowania kwantyfikatorów. Przy negowaniu kwantyfi-
katorów przed kwantyfikatorem powinniśmy umieścić znak negacji. Kwantyfikator
ogólny zanegujemy, gdy chcemy poinformować, iż nieprawdą jest, że dla każdego
x uzyskane wyrażenie jest prawdziwe. Skoro nieprawdą jest, że dla każdego x uzy-
skane wyrażenie jest prawdziwe, to musi istnieć jakieś x, dla którego uzyskane wy-
rażenie nie będzie prawdziwe.
Kwantyfikator szczegółowy zanegujemy, gdy chcemy poinformować, iż nie-
prawdą jest, że istnieje x, dla którego uzyskane wyrażenie jest prawdziwe. Skoro
nieprawdą jest, że istnieje x, dla którego uzyskane wyrażenie jest prawdziwe, to nie
może istnieć żaden x, dla którego uzyskane wyrażenie będzie prawdziwe.
Jeżeli po użyciu kwantyfikatora ogólnego uzyskamy zdanie prawdziwe, to
i po związaniu funkcji zdaniowej kwantyfikatorem szczegółowym musimy również
uzyskać zdanie prawdziwe. Skoro prawdą jest, że dla każdego x uzyskane wyraże-
nie jest prawdziwe, to dla poszczególnego x uzyskane wyrażenie musi być również
prawdziwe.
Jeżeli po użyciu kwantyfikatora szczegółowego uzyskamy zdanie fałszywe, to
i po związaniu funkcji zdaniowej kwantyfikatorem ogólnym musimy również uzy-
skać zdanie fałszywe. Skoro nieprawdą jest, że istnieje x, dla którego uzyskane wy-
rażenie jest prawdziwe, to nieprawdą musi również być to, że dla każdego x, uzy-
skane wyrażenie jest prawdziwe.
§ 24. Podsumowanie
Zdaniem w sensie logicznym jest wypowiedź oznajmująca i jednoznaczna, po-

siadająca wartość logiczną prawdy bądź fałszu. Zdania pytające i wykrzyknikowe
nie posiadają wartości logicznej, stąd logika w swych rozważaniach zdań takich nie
uwzględnia. Zdanie w ujęciu logicznym musi posiadać wartość logiczną. Jeżeli ja-
kaś wypowiedź nie posiada wartości logicznej, nie jest zdaniem na gruncie logiki.
Wartości logicznej nie posiadają normy i wypowiedzi ocenne. Ocena jest wypowie-
dzią wyrażającą subiektywny sąd o kimś lub o czymś, nie posiada zatem obiektyw-
nej wartości logicznej. To co dla jednego jest pięknem, dla drugiego takowe być nie
musi. Zdanie natomiast musi posiadać zobiektywizowaną wartość logiczną.
Wśród wypowiedzi należy wyszczególnić wypowiedzi niezupełne, które rów-
nież nie są zdaniami. Wypowiedzią niezupełną jest wypowiedź, która nie zawiera
określonej treści.

AL-JjAA=
AL
Podział zdań
Podział zdań przedstawia się następująco:
1) z uwagi na ilość wyrażonych myśli:
a) proste (jednozdaniowe), np. Słucham wykładu,
b) złożone (wielozdaniowe), np. Słucham wykładu i robię notatki;
2) z uwagi na strukturę:
a) atomiczne (o budowie: A jest B, gdzie A jest nazwą indywidualną, a B – ge-
neralną), np. Jan jest prawnikiem,
b) subsumpcyjne (o budowie: A jest B, gdzie A i B są nazwami generalnymi),
np. Adwokat jest prawnikiem,
c) egzystencjalne ( o budowie: Jest A), np. Istnieje sprawiedliwość;
3) z uwagi na sposób ustalania wartości logicznej:
a) analityczne (zdanie niezaprzeczalnie prawdziwe), np. Każdy mężczyzna jest
człowiekiem,
b) wewnętrznie kontradyktoryczne (zdanie niezaprzeczalnie fałszywe), np. Każ-
dy piernik jest wiatrakiem,
c) syntetyczne (zdanie, którego wartości nie można ustalić na podstawie zna-
czenia samych słów), np. Jan jest przestępcą;
4) z uwagi na rodzaj wartości logicznej:
a) prawdziwe (zgodne z rzeczywistym stanem rzeczy), np. Każdy notariusz jest
prawnikiem,
b) fałszywe (niezgodne z rzeczywistym stanem rzeczy), np. Każdy prawnik jest
notariuszem;
5) z uwagi na kategoryczność:
a) ogólnotwierdzące (o budowie: Każde S jest P), np. Każda zbrodnia jest prze-
stępstwem, co zapisujemy: SaP,
b) szczegółowotwierdzące (o budowie: Niektóre S jest P), np. Niektóre przestęp-
stwa są przedawnione, co zapisujemy: SiP,
c) ogólnoprzeczące (o budowie: Żadne S nie jest P), np. Żadna zbrodnia nie jest
występkiem, co zapisujemy: SeP,
d) szczegółowoprzeczące (o budowie: Niektóre S nie jest P), np. Niektóre prze-
stępstwa nie są popełniane z winy umyślnej, co zapisujemy: SoP.
Związki logiczne między zdaniami

Wyróżniamy następujące związki logiczne między zdaniami:
1) związek równoważności (gdy dwa zdania mają tę samą wartość logiczną albo
obydwa są prawdziwe, albo obydwa są fałszywe);
2) wykluczania – przeciwieństwo (gdzie prawdziwość jednego ze zdań przesądza
o fałszywości drugiego zdania, natomiast fałszywość jednego ze zdań nie prze-
sądza o wartości logicznej drugiego zdania);

AL-JjAA=
AL
3) związek sprzeczności (gdzie zarówno prawdziwość, jak i fałszywość jednego

ze zdań przesądza o wartości logicznej drugiego zdania; jeżeli jedno zdanie jest
prawdziwe, to drugie musi być fałszywe, a jeżeli jedno jest fałszywe, to drugie
musi być prawdziwe);
4) związek dopełniania się zdań – podprzeciwieństwo (gdzie fałszywość jednego
ze zdań przesądza o prawdziwości drugiego zdania, natomiast prawdziwość jed-
nego ze zdań nie przesądza o wartości logicznej drugiego zdania).
§ 25. Błędy w słownym przekazywaniu myśli
W celu porozumiewania się myśli przyodziewamy w słowa. Nie zawsze jednak

w wypowiadanych słowach uzewnętrzniamy nasze myśli w sposób prawidłowy.
W przypadku zaistnienia nieprawidłowości dochodzi do niezrozumienia lub nie-
porozumienia. Do nieporozumienia dochodzi wówczas, gdy słowa mówiącego nie
wywołują u słuchacza takiej samej myśli, co u mówiącego, lub słuchacz nie potrafi
jednoznacznie określić tego, co mówiący miał na myśli. Cała sztuka porozumiewa-
nia się polega na tym, by w artykułowanych zwrotach zarówno mówiący, jak i słu-
chacz miał na myśli to samo odniesienie semantyczne. Przy komunikacji werbalnej
należy więc nie tylko posługiwać się słownictwem znanym słuchaczowi, ale rów-
nież zrozumiałym i jednoznacznym. W porozumiewaniu oficjalnym język powinien
być precyzyjny i bardziej opisowy, niż ocenny. Jeżeli mamy określić wiek danej
osoby, o ile to możliwe, wskazujmy go w jednostkach czasowych. Dla przedszkola-
ka pięćdziesięciolatek będzie niemalże człowiekiem w podeszłym wieku, podczas
gdy osoba w wieku geriatrycznym pięćdziesięciolatka uzna za człowieka młodego.
Prawnicy powinni wystrzegać się również zwrotów emocjonalnych, gdyż nie przed-
stawiają one rzeczywistości, a jedynie informują o naszym nastawieniu do rzeczy-
wistości.
Najczęstszą przyczyną błędów popełnianych w słownym przekazywaniu my-
śli jest wieloznaczność słów. Wieloznaczność słów może dotyczyć wieloznaczno-
ści jednego słowa lub całych wyrażeń. Istnieją słowa wieloznaczne, które posiadają
więcej niż jedno znaczenie (homonimy). Przykładem może być wyraz rząd, który
odnosić się może do szeregu albo rady ministrów. Słowo pies w wypowiedzi: Ten
pies złapał złodzieja może określać zarówno czworonoga, jak i – w znaczeniu prze-
nośnym – policjanta. Niekiedy wieloznaczność możemy wyjaśnić poprzez kontekst
całej wypowiedzi. Wypowiedź: Wszyscy ludzie nie są uczciwi oznacza, że tylko nie-
którzy ludzie nie są uczciwi, gdyż nie jest możliwe, aby żaden człowiek nie był
uczciwy. Z wypowiedzi o podobnej konstrukcji: Każdy z członków rodziny Iksiń-
skich nie jest prawnikiem nie możemy takiego stwierdzenia wysnuć. Wypowiedź:
Każdy z członków rodziny Iksińskich nie jest prawnikiem może być rozumiana za-
równo w ten sposób, że żaden z członków rodziny Iksińskich nie jest prawnikiem,
jak i w ten sposób, że niektórzy z członków rodziny Iksińskich nie są prawnikami.

AL-JjAA=
AL
§ 25. Błędy w słownym przekazywaniu myśli 107
Z wypowiedzi: mężczyźni są egoistami trudno wydedukować czy nadawca

ypowiedzi miał na myśli zdanie ogólnotwierdzące czy szczegółowotwierdzące.
w
Wypowiedź ta może być różnie interpretowana. Z wypowiedzi tej możemy odczy-
tać że:
1) wszyscy mężczyźni są egoistami,
2) niektórzy mężczyźni są egoistami,
3) tylko niektórzy mężczyźni są egoistami.
Aby nie dochodziło do nieporozumień, nie tylko nie można opuszczać słów: nie-
którzy, żaden czy każdy, ale należy uważać, by posługiwać się nimi w sposób trafny.
Wieloznaczność słów jest zjawiskiem częstszym niż nam się wydaje. Treść każ-
dej nazwy, nawet z pozoru jednoznacznej, może być wieloznacznie odczytana. Mó-
wiąc o studencie, możemy mieć na uwadze każdego studenta (np. w zdaniu: Stu-
dent ma prawo korzystać z czytelni uniwersyteckiej), konkretnego studenta (tak, jak
w zdaniu: Student z naszej grupy, który posiada najniższy numer indeksu jest pierw-
szy na liście obecności) albo słowo (jak w zdaniu: Student jest wyrazem dwusyla
bowym). Wieloznaczność dotycząca roli znaczeniowej danego wyrazu najczęściej
wiąże się ze zmianą supozycji danego wyrazu lub z podwójną rolą znaczeniową
zwrotu czasownikowego. W zdaniu: Student przygotowuje się do egzaminów, wyraz
student może wystąpić w supozycji prostej albo formalnej, zaś zwrot przygotowu-
je się może mieć znaczenie aktualne albo potencjalne. Przyjmując znaczenie aktu-
alne uznamy, że student w tej chwili przygotowuje się do egzaminu, zaś w znacze-
niu potencjalnym chwila jest nieokreślona. Uznajemy, że skoro ktoś jest studentem,
to musi przygotowywać się do egzaminów. Niekiedy znaczenie danego wyraże-
nia uzależnione jest od intonacji głosu i rodzaju zdania. Wyrażenie: słucha muzy-
ki może być zarówno wypowiedzią oznajmującą (słucha muzyki), wykrzyknikową
(słucha muzyki!), jak i pytającą (słucha muzyki?).
Przykładowymi błędami w słownym przekazywaniu myśli jest błąd ekwiwoka-
cji, myślenia figuralnego czy amfibologii.
Ekwiwokacja jest błędem logicznym, polegającym na użyciu jakiegoś wyra-
żenia w jednej wypowiedzi w dwóch różnych znaczeniach, błędnie sądząc, iż uży-
wa się słowa jednoznacznego. Przykładem ekwiwokacji jest zastosowanie homoni-
mów bez świadomości ich wieloznaczności. Przy błędzie ekwiwokacji występują
w tekście dwa jednakowo brzmiące słowa o różnym znaczeniu oraz wniosek wy-
prowadzony na podstawie rozumowania z użyciem tych dwóch słów. W wypowie-
dzi: Samochód po wypadku przeznaczono do kasacji, a kasacja przysługuje jedynie
w przypadkach wskazanych w ustawie, a zatem samochód po wypadku przysługuje
jedynie w przypadkach wskazanych w ustawie wyraz kasacja występuje w różnym
znaczeniu. Gdyby w wyniku powyższej wypowiedzi doszło do sporu słownego,
a każdy z rozmówców tkwiłby przy swoim znaczeniu słowa kasacja, nie wiedząc
o wieloznaczności tego słowa, mielibyśmy do czynienia z logomachią. Logoma-
chia jest sporem słownym, w którym każdy z rozmówców używa wieloznacznego

AL-JjAA=
AL
słowa w różnym znaczeniu, nie wiedząc o wieloznaczności słowa. Spór taki jest ja-
łowy i trwa do czasu uzgodnienia znaczenia używanych w sporze słów.
Błąd myślenia figuralnego polega na używaniu zwrotów o swoistym obrazo-
wym znaczeniu, jak na przykład idiomów w znaczeniu dosłownym. Na śmieszność
narazi się ten, kto obrazowy zwrot: przyszła koza do woza odbierze dosłownie i bę-
dzie rozglądać się za kozą i wozem. Podobnie jak ten, który zakupił sidła po tym,
jak usłyszał, że: każda kobieta jest do zdobycia, wystarczy tylko zastawić sidła.
Amfibologia, inaczej amfibolia, to błąd dotyczący logicznej konstrukcji zdania.
Z uwagi na dwuznaczność lub niejasność budowy składniowej zdanie nie posia-
da jednoznacznej interpretacji semantycznej. Najczęściej zdarza się to w przypadku
zaistnienia niejasnych zależności między poszczególnymi wyrazami w danej wypo-
wiedzi. Może to być spowodowane również brakiem interpunkcji, jak np. w zdaniu:
Był w mieście, przez godzinę szukał noclegu. Nie wiadomo czy określenie: przez go-
dzinę odnosi się do zwrotu: Był w mieście, czy do zwrotu: szukał noclegu. Amfibo-
logie zazwyczaj powstają na skutek nieprawidłowego doboru znaków przestanko-
wych lub ich pomĳania. A znaki te nie tylko syntaktycznie porządkują wypowiedź,
ale często zastępują wykładniki leksykalne funktorów prawdziwościowych. Konse-
kwencjami takiego błędu redakcyjnego bywają rozterki interpretacyjne i noweliza-
cyjne niejasnych ustaw. Wymownym przykładem mogą być losy art. 156 § 1 pkt 2
KK, w którym pierwotnie zabrakło przecinka i nie wiadomo było, czy penalizowa-
ne jest zachowanie powodujące ciężką chorobę nieuleczalną lub długotrwałą choro-
bę realnie zagrażającą życiu, czy też powodujące ciężką chorobę nieuleczalną lub
długotrwałą albo chorobę realnie zagrażającą życiu.
Błąd hipostazowania zaistnieje, gdy abstrakty pojmować będziemy konkretnie.
Błąd ten polega na uprzedmiotowieniu pojęć abstrakcyjnych. Przy tego typu błę-
dach nazwy abstrakcyjne utożsamiamy z nazwami konkretnymi przypisując im de-
sygnaty, np. pod pojęciem szarość szukamy rzeczy szarych.
Zadania
1. Które z poniższych wyrażeń jest funkcją zdaniową?
a) Każde S jest P,
b) SaP  PiS,
c) ~ (p  q)  (p  ~ q),
d) p, q, r : [(p  q)  (q  p)].
2. Która z poniższych wypowiedzi jest zdaniem?
a) Basiu, nie idź na wykład,
b) Asia ma ładną sukienkę.
c) Jola twierdzi, że Adam jest przystojny.
d) Wnoszę o uchylenie tego pytania, bo jest sugestywne.
e) Kto nieumyślnie powoduje śmierć człowieka, podlega karze pozbawienia
wolności od 3 miesięcy do lat 5.
3. Funkcje zdaniowe z zadania 1. przeobraź w zdania metodą konkretyzacji.

AL-JjAA=
AL
4. Czy niektóre kłamstwa mogą być zdaniami prawdziwymi?

5. Czy poniższe wypowiedzi są zdaniami prostymi, czy złożonymi?
a) Jan i Piotr wchodzą w skład zarządu spółki,
b) Jan i Piotr stanowią zgraną parę,
c) Marek jest prawnikiem i psychologiem,
d) Jan i Piotr wspólnie odrabiają lekcje.
6. Czy poniższe wypowiedzi są zdaniami prostymi czy złożonymi?
a) Jan i Piotr wchodzą w skład rady nadzorczej.
b) Jan i Piotr reprezentują spółkę na zasadzie reprezentacji łącznej.
c) Marek jest prawnikiem i politykiem.
d) Jan i Małgorzata są małżeństwem.
e) Kargul i Pawlak zgodnie podeszli do płotu.
7. Określ wartość logiczną zdań:
a) Semiotyka i syntaktyka jest częścią pragmatyki.
b) Jan ani śpi, ani nie śpi.
c) Za rok o tej porze będę studentem II roku.
d) Dzisiaj albo pójdę do kina, albo nie pójdę do kina.
Czy w przykładzie b i d potrafisz określić wartość logiczną zdań składowych?
8. Biorąc pod uwagę znane kryteria podziału zdań scharakteryzuj poniższe zdania:
a) Woda jest cieczą.
b) Żaden sędzia nie jest adwokatem.
c) Istnieją prawnicy.
d) Jestem studentem.
e) Jeżeli każdy adwokat jest prawnikiem, to adwokaci z województwa śląskiego
też są prawnikami.
9. Podaj przykład zdania:
a) atomicznego,
b) subsumcyjnego,
c) egzystencjalnego.
10. Podaj przykład zdania, które byłoby zarazem subsumcyjne, ogólnoprzeczące
i wewnętrznie kontradyktoryczne.
11. Podaj przykład zdania, które byłoby zarazem proste, ogólnotwierdzące i anali-
tyczne.
12. Podaj przykład zdania, które byłoby zarazem prawdziwe, proste i atomiczne.
13. Podaj przykład zdania, które byłoby zarazem ogólnotwierdzące i wewnętrznie
kontradyktoryczne.
14. Czy możesz podać przykład zdania, które byłoby zarazem prawdziwe i we-
wnętrznie kontradyktoryczne? Uzasadnij odpowiedź.
15. Podaj przykład zdania, które byłoby zarazem subsumpcyjne, ogólnotwierdzące
i wewnętrznie kontradyktoryczne.
16. Podaj przykład zdania, które byłoby zarazem proste, ogólnotwierdzące i praw-
dziwe.

AL-JjAA=
AL
17. Podaj przykład zdania, które byłoby zarazem przeczące, proste i atomiczne.
18. Jedno ze zdań sprzecznych jest prawdziwe. Czy i ewentualnie co na tej podsta-
wie możesz powiedzieć o drugim zdaniu?
19. Jedno ze zdań przeciwnych jest prawdziwe. Czy i ewentualnie co na tej podsta-
20. Jedno ze zdań podprzeciwnych jest prawdziwe. Czy i ewentualnie co na tej
podstawie możesz powiedzieć o drugim zdaniu?
21. Podaj przykład zdania ogólnotwierdzącego, a następnie przeobraź je w zdanie
szczegółowo przeczące i określ związek, jaki zachodzi między jednym a dru-
gim zdaniem.
22. Jedno ze zdań sprzecznych jest fałszywe. Czy i ewentualnie co na tej podstawie
możesz powiedzieć o drugim zdaniu?
23. Jedno ze zdań przeciwnych jest fałszywe. Czy i ewentualnie co na tej podsta-
24. Jedno ze zdań podprzeciwnych jest fałszywe. Czy i ewentualnie co na tej pod-
stawie możesz powiedzieć o drugim zdaniu?
25. Określ związek logiczny zachodzący między zdaniami:
a) Marek lubi Adama, Marek nie lubi Adama.
b) Marek lubi Adama, Nieprawdą jest, że Marek lubi Adama.
c) Ania jest sędzią, Ania jest adwokatem.
d) Jan śpi, Jan tańczy.
e) Niektórzy studenci są pilni, Żaden student nie jest pilny.
26. Określ związek logiczny zachodzący między poniższymi parami.
a) Marek jest wyższy od Adama, Adam jest wyższy od Marka.
b) Ania jest blondynką, Ania jest szatynką.
c) Jan śpi, Jan śpiewa.
d) Niektórzy sędziowie są przekupni i Żaden sędzia nie jest przekupny.
27. Sprowadź do struktury zdań kategorycznych następujące wypowiedzi:
a) Nie ma róży bez kolców.
b) Bywa, że dzieci nie słuchają rodziców.
c) Na dworcu można spotkać człowieka bezdomnego.
d) Co adwokat, to prawnik.
e) Nie ma człowieka bez rozumu.
f) Bywa, że studenci nie są przygotowani do zajęć.
28. Zdaniu: Analfabeta nie potrafi czytać nadaj postać zdania:
a) ogólnotwierdzącego,
b) ogólnoprzeczącego.
29. Podaj przykłady zdań względem siebie:
a) sprzecznych,
b) przeciwnych.
30. Podaj przykład wypowiedzi zawierającej:
a) błąd myślenia figuralnego,

AL-JjAA=
AL
b) błąd ekwiwokacji,
c) błąd amfibologii.
31. Wskaż błąd występujący w rozumowaniach:
a) Jan jest molem książkowym. Mol należy do rodziny drobnych motyli noc-
nych, a zatem Jan również należy do rodziny drobnych motyli nocnych.
b) Pozwany zobowiązany został do uiszczenia na rzecz powoda kwoty 500 zł,
łącznie z odsetkami i kosztami postępowania.
c) Kto nie pracuje, niech nie je. Arek nie pracuje, odpoczywa po ciężkim dniu
pracy, więc nie powinien jeść.
d) Prowadzący pojazd powinien być trzeźwy i mieć sprawne hamulce
bezpieczeństwa.
e) Wszystko ma swój koniec, a kij nawet dwa.
f) Zebra znajduje się na ulicy.
32. „Robinson umarł na chorobę żyjącą w wodzie” pomyślał Piętaszek, gdy od
handlarza niewolnikami dowiedział się, że rak jest skorupiakiem żyjącym w wo-
dzie. Na czym polegał jego błąd (używając odpowiedniej terminologii nazwij
ten błąd i opisz jego logiczną istotę)?
33. „Kurs złotówki bardzo się waha, ale nasi bankowcy trzymają rękę na pulsie”,
powiedział prowadzący audycję „Bilans”. „To znaczy, że bardzo się denerwu-
ją, skoro sprawdzają sobie tętno”, pomyślał Alfański. Jaki błąd popełnił Alfań-
ski (nazwij go i wyjaśnij jego istotę)?
34. Jaki błąd popełnił klient wypatrując przemarszu szklanek, gdy usłyszał od bu-
fetowej, że: na herbatę musi poczekać, bo szklanki wyszły?
35. Jaki błąd popełniono w wypowiedzi: Ogarnięty płomieniami czołg cofał się do
tyłu?
36. „W naszej policji wielka bieda, więc w policyjnej stołówce podają rosół z kogu-
tów zdjętych z radiowozów” – powiedział lider „Kabaretu Moralnego Niepo-
koju”. Na czym polega niedorzeczność tego przypuszczenia (podaj jego logicz-
ną istotę i nazwij ją)?
37. „Kopalnia Ziemowit poważnym dostawcą węgla kamiennego” – wyczytał na
banerze reklamowym kierowca jadący autostradą A-4. „A inne kopalnie, to do-
stawcy śmieszni?” – obruszył się. Na czym polega niedorzeczność tego przy-
puszczenia (podaj jego logiczną istotę i nazwij ją)?
38. „Kości zostały rzucone, rzekł mąż rzuciwszy chudą żonę” – zażartował Iksiński.
Wskaż zjawisko językowe, na którym opiera się ten żart. Podaj jego logiczną
istotę i nazwij ją.
39. Na drzwiach wejściowych do pewnego domu widniał napis: Czekać, nie wolno
wchodzić!. Jaki błąd popełnił autor powyższego komunikatu?
40. Jaki błąd popełnia ojciec, który na wieść, że: syn jest samotny, gdyż buduje
ściany, nie mosty wybiera się do składu budowlanego po materiał budowlany?

AL-JjAA=
AL
AL-JjAA=
AL
ROZDZIAŁ IX
MODALNOŚĆ WYPOWIEDZI
Literatura: I.M. Bocheński, Z historii logiki zdań modalnych, Lwów 1938; T. Czyżowski,
Arystotelesa teoria zdań modalnych, Przegląd Filozoficzny 1936, Nr 39, s. 232–241.
§ 26. Zdania modalne
Każda wypowiedź będąca zdaniem jest stwierdzeniem danego stanu rzeczy.

Wypowiadając zdania przedstawiamy otaczającą nas rzeczywistość. Niejednokrot-
nie rzeczywistość tę przedstawiamy w sposób modalny, stopniując kategoryczność
wypowiadanych sądów. Gdy chcemy uzewnętrznić, że nie mamy najmniejszej wąt-
pliwości, iż dany stan nastąpi, stwierdzamy, że musi być tak, a tak. Jeżeli mamy
wątpliwość czy zaistnieje dany stan, stwierdzamy, że może być tak, a tak lub przy-
puszczamy, że będzie tak, a tak. Funktor modalny może być wyrażony również
przez zwroty tego typu, jak: możliwe jest, że, być może, najprawdopodobniej.
Podstawowymi zwrotami modalnymi są wyrażenia:
1) musi być s,
2) musi być nie-s,
3) może być s,
4) może być nie-s.
Modalność (łac. modus) to ogólnie rodzaj i sposób, w jaki coś istnieje.
W logice modalność odnosi się do stopnia kategoryczności wypowiadanych są-
dów, pewności sądu, zgodności sądu z rzeczywistością. Zdania modalne wyraża-
ją możliwość zaistnienia czegoś w większym lub mniejszym stopniu. Biorąc pod
uwagę sposób stwierdzenia danego faktu, tzn. stopień kategoryczności czy pewno-
ści danego stwierdzenia wyróżniamy zdania asertoryczne, apodyktyczne i proble-
matyczne. Zdanie asertoryczne stwierdza dany stan rzeczy, nie akcentując stop-
nia pewności takiego stanu. Zdanie asertoryczne stwierdza, że tak, a tak jest albo
tak, a tak nie jest. Zdanie tego typu zawiera sąd stwierdzający fakt rzeczywisty bez

AL-JjAA=
AL
114 Rozdział IX. Modalność wypowiedzi
przytaczania dowodów. Przykładem zdania asertorycznego może być wypowiedź,

że: Warszawa jest stolicą Polski. Mówiąc, że tak, a tak jest pomĳamy konieczność
lub możliwość wystąpienia danego stanu rzeczy. W momencie kiedy wskazujemy
na konieczność zaistnienia jakiegoś stanu rzeczy, używamy zwrotu: tak, a tak być
musi. Zdanie zawierające zwrot tak, a tak być musi nazywa się zdaniem apodyk-
tycznym. Zdanie apodyktyczne stwierdza konieczność zaistnienia danego stanu rze-
czy. Przykładem może być stwierdzenie, że: Po zimie musi nastąpić wiosna. W zda-
niu apodyktycznym narzucamy swój sąd. Przy zdaniu apodyktycznym akcentujemy
stopień pewności danego stanu rzeczy. Stwierdzamy, że musi być s albo musi być
nie-s. W zdaniach apodyktycznych wyrażamy sąd w sposób stanowczy, konieczny
i pewny. Funktorem modalnym zdania apodyktycznego jest zwrot musi. Funktor ten
jest funktorem jednoargumentowym i dotyczy argumentu zdaniowego.
Zdanie problematyczne stwierdza możliwość zaistnienia określonego stanu
rzeczy. Za pomocą zdania problematycznego wyrażamy stan wątpliwy i niepewny.
Gdy przewidujemy możliwość zaistnienia jakiegoś stanu rzeczy używamy zwrotu:
tak, a tak być może. Stwierdzamy, że może być s albo może być nie-s. W zdaniach
problematycznych nie wyrażamy sądu w sposób stanowczy i konieczny. Przykła-
dem zdania problematycznego może być stwierdzenie: Może jutro pójdę do kina.
Funktorem modalnym zdania problematycznego jest zwrot może. Funktor ten, po-
dobnie jak funktor zdania apodyktycznego, jest funktorem jednoargumentowym
i dotyczy argumentu zdaniowego.
To, że tak, a tak jest nie oznacza, że tak, a tak być musi. To, że Jan jest nie-
grzeczny nie oznacza, że tak musi być. Niekiedy tak, a tak jest, ponieważ tak, a tak
być musi. Powiemy, że 2 dodać 2 jest 4 i swojego sądu uzasadniać nie będziemy,
ponieważ tak, a tak być musi. Prawdziwość zdania asertorycznego nie przesądza
o wartości logicznej zdania apodyktycznego. Jeżeli zdanie asertoryczne jest praw-
dziwe, to zdanie apodyktyczne może być albo prawdziwe, albo fałszywe. Zdanie
apodyktyczne stwierdza konieczność zaistnienia danego stanu rzeczy. Skoro tak,
a tak być musi, tzn. że tak, a tak jest. Skoro po zimie musi być wiosna, tzn. że po zi-
mie jest wiosna. Ze zdania apodyktycznego wynika zatem zdanie asertoryczne. Je-
żeli zdanie apodyktyczne jest prawdziwe, to i zdanie asertoryczne również musi być
prawdziwe.
§ 27. Interpretacje wypowiedzi modalnych
Wypowiedzi modalne tworzone przy użyciu funktora: musi, może mogą być
różnie rozumiane w zależności od przyjętej interpretacji. Wypowiedź: Jan musi
przestrzegać norm prawnych, jak każda wypowiedź modalna ze zwrotem musi
czy może: jest wieloznaczna z uwagi na jej różne możliwości interpretacyjne. Je-
den stwierdzi, że skoro każdy obywatel powinien przestrzegać prawa, to oczywiste
jest, że i Jan musi przestrzegać norm prawnych. Można również wyjść z założenia,

AL-JjAA=
AL
§ 27. Interpretacje wypowiedzi modalnych 115
że norma prawna narzuca określony sposób postępowania i praworządność wyma-

ga ich przestrzegania, stąd Jan musi przestrzegać norm prawnych. Inni stwierdzą,
że przecież źle by było, gdyby Jan nie przestrzegał norm prawnych – on musi ich
przestrzegać. Jan zaś uważa, że musi przestrzegać normy prawne, gdyż inaczej po-
padnie w konflikt z prawem. Rodzice Jana są przeświadczeni, że Jan musi prze-
strzegać normy prawne, inaczej być nie może. Biorąc pod uwagę różne znacze-
nia zwrotów modalnych wyróżniamy różne interpretacje wypowiedzi modalnych.
Może to być interpretacja tetyczna, aksjologiczna, logiczna, psychologiczna czy
dynamiczna.
Dla prawnika najistotniejsze znaczenie odgrywa interpretacja tetyczna wypo-
wiedzi modalnej. Modalność wypowiedzi ujęta w interpretacji tetycznej nazywana
jest modalnością normatywną lub deontyczną.
Interpretacja tetyczna odwołuje się do obowiązujących norm prawnych. Z in-
terpretacją tą mamy do czynienia wówczas, jeżeli przy wypowiadaniu wypowiedzi
modalnych przekazywane informacje znajdują swoje odzwierciedlenie w zbiorze
norm prawnych. Przykładem wypowiedzi modalnej w interpretacji tetycznej może
być zarówno treść przepisu, jak i wypowiedź odwołująca się do informacji zawar-
tych w przepisie. Przykładem wypowiedzi modalnej zaczerpniętej z języka prawne-
go jest treść przepisu art. 553 KPC, zgodnie z którym osoba, która ma być ubezwła-
snowolniona, musi być zbadana przez biegłego lekarza psychiatrę lub neurologa,
a także psychologa. Sąd nie może zatem ubezwłasnowolnić danej osoby, jeżeli oso-
ba ta nie zostanie zbadana przez dwóch biegłych lekarzy.
Przykładem wypowiedzi modalnej zaczerpniętej z języka prawniczego może
być wypowiedź informująca, że każda osoba, która zawarła związek małżeń-
ski, musi być osobą pełnoletnią. Informacja ta wynika z norm prawnych. Zgodnie
z art. 10 § 1 KC pełnoletnim jest ten, kto ukończył 18 lat, z tym że § 2 stanowi,
iż przez zawarcie małżeństwa małoletni uzyskuje pełnoletność. Wypowiedź w in-
terpretacji tetycznej zawierająca zwrot musi oznacza, że dana osoba musi postąpić
w określony sposób. Normy ze zwrotem musi są normami nakazującymi, narzucają-
cymi adresatowi określony sposób zachowania. Przed orzeczeniem ubezwłasnowol-
nienia sąd musi dopuścić dowód z opinii jednego lub więcej biegłych lekarzy psy-
chiatrów. Postąpienie wbrew tej normie jest zakazane. Przy modalności wyrażającej
obowiązek najczęściej spotykamy się ze zwrotem musi, obowiązany jest. W treści
art. 2 ust. 2 ustawy z 28.7.2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst
jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 623 ze zm.) ustawodawca przewidział obowiązek uisz-
czenia kosztów sądowych. Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, do uiszczenia kosztów
sądowych obowiązana jest strona, która wnosi do sądu pismo podlegające opłacie
lub powodujące wydatki. Ustawodawca za pomocą zwrotu musi wskazuje konkret-
ne zachowanie, któremu należy sprostać. Przykładem jest art. 79 § 1 KPK, zgodnie
z którym w postępowaniu karnym oskarżony musi mieć obrońcę, jeżeli:
1) nie ukończył 18 lat,
2) jest głuchy, niemy lub niewidomy,

AL-JjAA=
AL
3) zachodzi uzasadniona wątpliwość czy jego zdolność rozpoznania znaczenia

czynu lub kierowania swoim postępowaniem nie była w czasie popełnienia tego
czynu wyłączona lub w znacznym stopniu ograniczona,
4) zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy stan jego zdrowia psychicznego pozwala
na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz
rozsądny.
Obowiązek innego typu przewiduje art. 15 § 1 ustawy z 16.9.1982 r. – Prawo
spółdzielcze (tekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 1560). Zgodnie z tym przepisem spół-
dzielnia musi liczyć co najmniej dziesięciu członków, a spółdzielnia produkcji rol-
nej pięciu członków, o ile statut nie wymaga liczby większej.
Modalność deontyczna wyraża uprawnienie, obowiązek lub zakaz. Uprawnie-
nie wyrażane jest zazwyczaj przy użyciu funktora może. Normy ze zwrotem może
wyrażają kompetencje, dają uprawnienie do określonego zachowania. Przykładem
użycia tego funktora przez ustawodawcę jest art. 20 KC. Zgodnie z tym przepisem
osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może, bez zgody przed-
stawiciela ustawowego, zawierać umowy należące do umów powszechnie zawie-
ranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego. O uprawnieniu mowa
jest również w art. 18 § 1 KPK. W przepisie tym czytamy, że jeżeli czyn stanowi
tylko wykroczenie, prokurator odmawiając wszczęcia postępowania lub umarzając
je, przekazuje sprawę Policji w celu wystąpienia do właściwego sądu z wnioskiem
o ukaranie. W tym samym przepisie ustawodawca stwierdza, że prokurator może
sam wystąpić z takim wnioskiem.
Modalność wyrażająca uprawnienie posługuje się nie tylko funktorem może.
Odpowiednikiem tego funktora jest również zwrot nie musi, np. zgodnie z nieobo-
wiązującym już rozporządzeniem Ministra Zdrowia z 10.5.2003 r. w sprawie recept
lekarskich (Dz.U. z 2003 r. Nr 85, poz. 785 ze zm.) recepta, na której przepisano
wyłącznie leki i wyroby medyczne niepodlegające refundacji, nie musiała odpowia-
dać wzorowi, o którym mowa w rozporządzeniu. Recepta taka mogła, ale nie mu-
siała odpowiadać określonemu wzorowi.
Interpretacja aksjologiczna wypowiedzi modalnej odwołuje się do określone-
go systemu wartości. Przy interpretacji aksjologicznej najczęściej odwołujemy się
do własnych lub cudzych ocen. Uważamy, iż musimy postąpić w określony sposób,
gdyż takie zachowanie oceniamy pozytywnie. Z aksjologicznego punktu widzenia
musimy ustąpić w autobusie miejsca osobie schorowanej, musimy słuchać rodzi-
ców, musimy się uczyć i oczywiście musimy ukończyć studia, gdyż źle by było,
gdybyśmy tego nie uczynili. Z aksjologicznego punktu widzenia nie powinniśmy
kłamać, nie możemy opuszczać ćwiczeń, jak również nie możemy bagatelizować
innych spraw ważnych, gdyż takie zachowanie byłoby negatywne. Przy takiej oce-
nie odwołujemy się do własnej oceny i oceny otoczenia pozytywnie przez nas od-
bieranego. Oczywiście ocena ta może być różna. Jedni uważają, że muszą się uczyć,
inni – wręcz przeciwnie – uważają, że nie muszą, gdyż nauka nie jest im potrzeb-
na. Jan uważa, że musi iść do kolegi na prywatkę, gdyż pozna tam wielu ciekawych

AL-JjAA=
AL
§ 27. Interpretacje wypowiedzi modalnych 117
ludzi. Mama Adama uważa, że Adam może iść na prywatkę, gdyż nic złego się nie
stanie, jak spotka się ze znajomymi. Sam Adam zaś twierdzi, że nie może tam iść,
gdyż musi się uczyć.
Interpretacja logiczna wypowiedzi modalnej odwołuje się do schematów
sprawdzonych i niezawodnych. W interpretacji logicznej odwołujemy się do sta-
nu naszej wiedzy. Wiemy, iż każdy sędzia musi być prawnikiem. Wiemy też, że
kwadrat musi mieć kąty i boki równe. Wiemy też, że 1% stanowi 1/100 całości.
Na podstawie naszej wiedzy możemy ustalić, że 1% z 2000 zł musi wynosić 20 zł.
Bazując na schemacie, że ze zdania ogólnego wynika zdanie szczegółowe, można
stwierdzić, że skoro każdy prawnik jest osobą, która ukończyła studia prawnicze, to
i ja, chcąc zostać prawnikiem, muszę ukończyć studia prawnicze. Jeżeli nie ukończę
studiów prawniczych, to nie zostanę prawnikiem.
Interpretacja psychologiczna wypowiedzi modalnej wyraża nasze przeświad-
czenie. W interpretacji tej uzewnętrzniamy swoje przekonania w oparciu o to, co
czujemy. Jan sądzi, że musi się rozstać ze swoją dziewczyną. Nie ma jej nic do za-
rzucenia, ta decyzja wynika z jego wnętrza. Niejednokrotnie uważamy, że musimy
postąpić w określony sposób, pomimo iż nie zawsze swoje postępowanie potrafimy
racjonalnie uzasadnić. Alkoholik sięgając po alkohol uważa, że musi się napić, gdyż
inaczej być nie może. Agata postanowiła, że tym razem przy remoncie pokoju może
zmieni kolor ścian na żółty. Jest przeświadczona, że musi zmienić kolor, choć de-
cyzji swojej uzasadnić nie potrafi. Sędzia wydając rozstrzygnięcie w danej sprawie
stwierdza, że musi wydać wyrok takiej, a nie innej treści. Nie ulega wątpliwości, że
przy uregulowanym stanie prawnym decyzja sędziego znajduje uzasadnienie w in-
terpretacji tetycznej (sędzia orzeka zgodnie z przepisami prawa). W decyzji sędzie-
go można jednak doszukać się również interpretacji psychologicznej. Sędzia, zgod-
nie ze złożonym ślubowaniem, musi orzekać według własnego sumienia, kierując
się zasadami godności i uczciwości. Gdyby sędzia nie był przeświadczony co do
treści danego wyroku, zapewne nie wydałby takiego rozstrzygnięcia lub złożyłby
zdanie odrębne.
Interpretacja dynamiczna wypowiedzi modalnej kładzie nacisk na przyczynę,
która wpływa na określony stan rzeczy. Informuje ona, iż zaistnienie albo niezaist-
nienie określonego stanu spowodowane jest określoną przyczyną. Przy interpretacji
dynamicznej dany stan uzależniony jest od jakiegoś czynnika zewnętrznego. Uży-
cie zwrotu musi oznacza, że istnieje jakiś czynnik, który bezapelacyjnie powoduje
taki, a nie inny stan rzeczy. Z kolei zwrot może oznacza, iż brak jest czynnika, który
spowodowałby, że dana sytuacja jest niemożliwa. Drzewa liściaste muszą jesienią
tracić liście. Istnieją czynniki zewnętrzne, które sprawiają, że liście z drzew jesie-
nią opadają. Mając na uwadze interpretację dynamiczną wypowiedzi stwierdzamy,
że długotrwałe opady deszczu mogą być przyczyną powodzi. Podobnie obrót ziemi
sprawia, że po nocy musi nastąpić dzień.

AL-JjAA=
AL
§ 28. Wieloznaczność wypowiedzi modalnych
Wypowiedzi modalne bez określonej interpretacji są zazwyczaj wypowiedzia-

mi niezupełnymi z uwagi na swą wieloznaczność. Wypowiedź modalna, nawet przy
określonej interpretacji, może być wypowiedzią wieloznaczną. Przy interpretacji
aksjologicznej odwołujemy się do ocen, a jak wiemy, wypowiedź oceniająca nie
jest zdaniem na gruncie logiki.
I. Interpretacja jednostronna
W zależności od przyjętego znaczenia danej wypowiedzi, wyrażenie może być

s można rozumieć dwojako. Mówiąc, że może być s stwierdzamy, że s jest możli-
we i nie analizujemy, czy możliwe jest również nie-s. Jednostronne znaczenie wy-
powiedzi modalnych, jak sama nazwa wskazuje, odnosi się tylko do wypowiedzi
w jednym kierunku. Taka interpretacja zwana jest interpretacją jednostronną. Je-
żeli w telefonie komórkowym mamy rozładowaną baterię, to telefon może nie zalo-
gować się do sieci. Zwrot może użyty jest w powyższym wyrażeniu w interpretacji
jednostronnej. Stwierdzamy, że telefon może nie zalogować się do sieci i nie zasta-
nawiamy się, czy może telefon zalogować się do sieci.
Przy interpretacji jednostronnej zależności pomiędzy zdaniami modalnymi
układają się na wzór kwadratu logicznego.
Schemat 14. Kwadrat modalny
musi być s musi być nie-s
może być s może być nie-s
Ze zdania apodyktycznego wynika zdanie asertoryczne i problematyczne. Ze

zdania natomiast asertorycznego wynika zdanie problematyczne. Skoro Jan musi
mieć psa, to znaczy, że Jan będzie mieć psa. A skoro Jan będzie mieć psa, tzn. że Jan
może mieć psa. Zależności kwadratu modalnego szczegółowo zostaną omówione
w części dotyczącej kwadratu logicznego.

AL-JjAA=
AL
§ 28. Wieloznaczność wypowiedzi modalnych 119
II. Interpretacja dwustronna
W innym znaczeniu mówiąc, że może być s uznajemy to, że może być s, jak
również to, że może być nie-s. W tej interpretacji mamy do czynienia z dwustron-
nością. Przy interpretacji dwustronnej, jeżeli stwierdzimy, że zdanie: Może być s
jest prawdziwe, to i zdanie: Może być nie-s musi być prawdziwe. Jeżeli będziemy
analizować treść art. 207 § 1 KPC, który głosi, że pozwany może przed pierwszą
rozprawą wnieść odpowiedź na pozew, to stwierdzimy, że zwrot może został użyty
w interpretacji dwustronnej. W interpretacji dwustronnej przyjmujemy, że prawdzi-
we może być zarówno zdanie, że pozwany może wnieść odpowiedź na pozew, jak
i zdanie pozwany może nie wnieść odpowiedzi na pozew.
Zależności między zdaniami modalnymi przy interpretacji dwustronnej przed-
stawia schemat 15.
Schemat 15. Trójkąt modalny
musi być s musi być nie-s
może być s i może być nie-s
Między przedstawionymi w trójkącie zdaniami modalnymi zachodzi relacja

przeciwieństwa. Prawdziwość jednego ze zdań modalnych przesądza o fałszy-
wości pozostałych zdań modalnych. Fałszywość natomiast zdania modalnego nie
przesądza o wartości logicznej pozostałych zdań. Jeżeli jedno ze zdań trójkąta mo-
dalnego jest fałszywe, to na tej podstawie nie potrafimy określić wartości logicznej
pozostałych zdań z trójkąta modalnego. Zdanie: Pozwany może wnieść odpowiedź
na pozew w interpretacji dwustronnej jest zdaniem prawdziwym. Skoro zdanie:
Pozwany może wnieść odpowiedź na pozew jest zdaniem prawdziwym, to pozo-
stałe zdania muszą być fałszywe. Skoro zdanie: Każdy sędzia musi znać przepisy
prawa jest prawdziwe, to pozostałe zdania z trójkąta modalnego muszą być fałszy-
we. W trójkącie modalnym z trzech wymienionych zdań tylko jedno zdanie jest
prawdziwe.
Zadania
1. Podaj przykład zdania:
a) apodyktycznego,
b) problematycznego,
c) asertorycznego.

AL-JjAA=
AL
2. Sprowadź do struktury zdania modalnego następujące wypowiedzi:

a) Art. 42 § 2 KK. Sąd orzeka zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów mecha-
nicznych albo pojazdów mechanicznych określonego rodzaju, jeżeli sprawca
w czasie popełnienia przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji
był w stanie nietrzeźwości, pod wpływem środka odurzającego lub zbiegł
z miejsca zdarzenia.
b) Art. 92 § 1 PrSpółdz. Lustrator obowiązany jest zawiadomić radę i zarząd
o rozpoczęciu lustracji.
§ 2. Członkowie rady uprawnieni są do uczestniczenia w lustracji. Lustrator
uprawniony jest do przeglądania ksiąg i wszelkich dokumentów w lustrowa-
nej spółdzielni oraz do bezpośredniego sprawdzania jej stanu majątkowego,
a organy spółdzielni i jej pracownicy obowiązani są do udzielania mu żąda-
nych wyjaśnień i wszelkiej pomocy.
c) Spółdzielnia podlega obowiązkowi wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego.
3. Wskaż przykład wypowiedzi modalnej, zawierającej zwrot musi w interpre
tacji:
a) tetycznej,
b) aksjologicznej,
c) dynamicznej,
d) logicznej,
e) psychologicznej.
4. Podaj przykład wypowiedzi modalnej, zawierającej zwrot może w interpretacji:
a) tetycznej,
b) aksjologicznej,
c) dynamicznej,
d) logicznej,
e) psychologicznej.
5. Co się musi, to nie kusi. W jakiej interpretacji w tym zdaniu występuje słowo
musi?
6. W jakiej interpretacji użyto słów musi, może w następujących wypowiedziach:
a) Musimy zaadoptować Karolinkę, innej osoby adoptować nie możemy.
b) Osoba, która ukończyła 13 lat, może być ubezwłasnowolniona całkowicie,
jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego
rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii,
nie jest w stanie kierować swym postępowaniem.
c) Jeżeli Jan jest wyższy od Piotra, to Piotr musi być niższy od Jana.
d) Ania musi opiekować się młodszą siostrą.
e) Sąd nie może uznać, że jest niewłaściwy, jeżeli w toku postępowania stał się
właściwy.
f) W nocy na ulicach Warszawy może być niebezpiecznie.
g) Światło może w każdej chwili zgasnąć.

AL-JjAA=
AL
§ 28. Wieloznaczność wypowiedzi modalnych 121
7. Zinterpretuj znaczenie słowa może w następujących wypowiedziach:

a) Sąd może orzec zakaz prowadzenia pojazdów określonego rodzaju w razie
skazania osoby uczestniczącej w ruchu za przestępstwo przeciwko bezpie-
czeństwu w komunikacji, w szczególności jeżeli z okoliczności popełnionego
przestępstwa wynika, że prowadzenie pojazdu przez tę osobę zagraża bez-
pieczeństwu w komunikacji (art. 42 § 1 KK).
b) Osoba fizyczna niemająca zdolności procesowej może podejmować czynno-
ści procesowe tylko przez swego przedstawiciela ustawowego (art. 66 KPC).
c) Kto ma interes prawny w tym, aby sprawa została rozstrzygnięta na korzyść
jednej ze stron, może w każdym stanie sprawy, aż do zamknięcia rozprawy
w drugiej instancji przystąpić do tej strony [...] (art. 76 KPC).
d) Sąd nawet na zgodny wniosek stron może odroczyć posiedzenie tylko z waż-
nej przyczyny (art. 156 KPC).
8. Mając na uwadze różne interpretacje zwrotu musi określ znaczenie następują-
cych wyrażeń:
a) Lokatorzy muszą dbać o porządek na klatce schodowej.
b) Moja młodsza siostra musi mnie słuchać.
9. Podaj przykład wypowiedzi modalnej:
a) przy interpretacji jednostronnej zwrotu modalnego,
b) przy interpretacji dwustronnej zwrotu modalnego.
10. Jaki stosunek może zachodzić między podmiotem a orzecznikiem w modalnym
zdaniu problematycznym przy dwustronnej interpretacji zwrotu może?

AL-JjAA=
AL
AL-JjAA=
AL
ROZDZIAŁ X
PYTANIA I ODPOWIEDZI
Literatura: E. Biłos, Wypowiedzenia pytajne w nauczaniu języka polskiego, Częstocho-

wa 1992; B. Boniecka, Struktura i funkcje pytań w języku polskim, Lublin 2000; M. Czekaj,
Problematyka pytań zadawanych przesłuchiwanym w nowym kodeksie postępowania karnego,
Prok. i Pr. 1998, Nr 4, s. 15; M. Danielewiczowa, O znaczeniu zdań pytajnych w języku polskim.
Charakterystyka struktury tematyczno-rematycznej wypowiedzeń interrogatywnych, Warszawa
1996; P. Koziński, Błędy logiczne w wypowiedziach, Warszawa 1983; T. Kubiński, Wstęp do lo-
gicznej teorii pytań, Warszawa 1970; P. Leśniewski, Zagadnienie sprowadzalności w antyreduk-
cjonistycznych teoriach pytań, Poznań 1997; M. Lipczyńska, Zdanie pytajne w praktyce procesu
karnego, Wrocław 1967; M. Lipczyńska, Z. Czeszejko-Sochacki, Technika i taktyka zadawania
pytań w procesie a rola adwokata, Warszawa 1980; R.A. Stefański, Podmioty uprawnione do kie-
rowania konkretnych pytań prawnych w sprawach karnych, PiP 2000, z. 9, s. 32–46; tenże, Ro-
dzaje rozstrzygnięć Sądu Najwyższego w przedmiocie pytań prawnych, WPP 2000, Nr 3–4, s. 53
i nast.; B. Taras, Staropolskie zdania pytajne wprowadzane przez partykuły, Warszawa 2000;
M. Urbański, Tabele syntetyczne a logika pytań, Lublin 2002; S. Wiertlewski, Pytania bez odpo-
wiedzi. Pytania jako pośrednie akty mowy, Poznań 1995; S. Włodyka, Przesłanki dopuszczalno-
ści pytań prawnych do Sądu Najwyższego, NP 1971, Nr 2, s. 173 i nast.; Z. Ziembiński, Przyczy-
ny formalne pytań prawnych z art. 388 KPC, PiP 1962, z. 8–9, s. 350–360.
§ 29. Pytania
Pytanie to wypowiedź, której celem jest wyrażenie wątpliwości, uzyskanie

określonej informacji czy zaakceptowanie opinii w celu potwierdzenia jej u odbior-
ców. Pytania w logice są wyrażeniami zmierzającymi do uzyskania pewnych infor-
macji. Pytania nie są zdaniami w sensie logicznym, gdyż nie opisują rzeczywisto-
ści. Rzeczywistość poznajemy przez uzyskanie odpowiedzi na postawione pytanie.
Rodzaj pytania można uzależnić od rodzaju wyrazu, za pomocą którego nadajemy
wypowiedzi charakter pytania. Przykładem mogą być pytania: czy? kto? co? jaki?
gdzie? kiedy? dokąd? którędy? kogo? o kim? z kim? czyj? który? dlaczego? po co?
Od wyrazu pytajnego uzależniony jest rodzaj oczekiwanej odpowiedzi. Nie każde

AL-JjAA=
AL
124 Rozdział X. Pytania i odpowiedzi
pytanie zawiera wyraz pytajny. W pytaniu: Zrobiłeś notatki z wykładu? o formie py-
tania przesądza znak zapytania, a w mowie byłaby to odpowiednia intonacja głosu.
Pytania zazwyczaj zakończone są pytajnikiem. Użycie pytajnika nie zawsze wiąże
się z pytaniem. Pytajnika używać możemy przy podaniu w wątpliwość treści dane-
go zdania. W takim przypadku pytajnik umieszczamy w nawiasie: Jan twierdzi, że
w ciągu trzech dni nauczył się logiki (?). Sprawdzimy, czy to możliwe.
Zredagowanie pytania ma istotne znaczenie, gdyż to od niego uzależniona jest
możliwość uzyskania odpowiedzi na postawione pytanie. Odpowiedź na pytanie
uzależniona jest w znacznym stopniu od struktury pytania. Niewłaściwa struktu-
ra pytania może pozbawić nas możliwości uzyskania pożądanej odpowiedzi. Czy
można dziwić się wykładowcy, który prosząc studentów o zadawanie pytań z ni-
niejszego rozdziału, po usłyszeniu wypowiedzi studenta, że nie rozumie podziału
pytań na proste i złożone stwierdził, że wypowiedź studenta nie jest pytaniem. Spo-
sób skonstruowania pytania wpływa na rodzaj oczekiwanej odpowiedzi. Za pomo-
cą pytań zdobywamy dodatkowe informacje, rozwiązujemy wątpliwości czy pozna-
jemy problem rozmówcy. Niekiedy w pytaniu zawarte są już pewne twierdzenia.
Twierdzenie postawione w pytaniu nazywa się założeniem pytania. Pytając: W ja-
kich przypadkach osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona?, zakładamy,
że istnieje możliwość ubezwłasnowolnienia osoby pełnoletniej. Nie wiemy jedy-
nie, w jakich przypadkach może to nastąpić. Pytanie: Kiedy zmarł papież Jan Pa-
weł II? informuje nas, że papież Jan Paweł II zmarł. Jest to zatem twierdzenie za-
warte w pytaniu.
Schemat odpowiedzi zwany jest osnową pytania.
Schemat odpowiedzi na pytanie, kto może być biegłym sądowym, odpowiada
funkcji: x może być biegłym sądowym. Niewiadomą pytania jest x. Zbiór wszyst-
kich elementów x to zakres niewiadomej pytania. Zakresem niewiadomej pytania są
wszystkie te elementy, które można wstawić w miejsce niewiadomej pytania.
Założenie pytania powinno pokrywać się z rzeczywistością, gdyż w przeciw-
nym razie pytanie jest nieużyteczne. Jeśli pytamy: Kto z osób prawnych posia-
da ograniczoną zdolność do czynności prawnych?, to zakładamy, że istnieją oso-
by prawne o ograniczonej zdolności do czynności prawnych. Takie założenie jest
fałszywe. Ograniczoną zdolność prawną może posiadać jedynie człowiek, a nie
osoba prawna. Tego typu pytanie jest zatem niewłaściwie postawione. Przy py-
taniach opierających się na błędnym założeniu nie można wskazać odpowiedzi.
Pytanie: Dlaczego Iksiński popełnił przestępstwo? będzie niewłaściwie postawio-
ne, jeżeli Iksiński nie popełnił przestępstwa. W takich przypadkach należy znieść
mylne założenie pytania, wyjaśniając, że Iksiński nie popełnił przestępstwa. Nie
ulega wątpliwości, że pytanie takie jest niestosowne. Tego typu pytaniami z gru-
py tzw. pytań z ukrytym założeniem można pomówić inną osobę o takie postę-
powanie lub właściwości, które mogą poniżyć ją w opinii publicznej lub narazić
na utratę zaufania potrzebnego dla danego stanowiska, zawodu lub rodzaju dzia-
łalności.

AL-JjAA=
AL
§ 29. Pytania 125
Takie pomówienia, przyobleczone w formę pytania, mogą być podstawą skaza-

nia, gdyż stanowią przestępstwo13.
Pytanie właściwie postawione to takie, na które istnieje co najmniej jedna odpo-
wiedź prawdziwa.
Stawiając pytania za punkt wyjścia przyjmujemy wcześniej przez nas uznane
stwierdzenia, które stanowią pozytywne lub negatywne założenie pytania. Zało-
żenie pytania jest pozytywne, gdy wśród odpowiedzi właściwych istnieje przynaj-
mniej jedno zdanie prawdziwe.
Z negatywnym założeniem pytania mamy do czynienia, gdy wśród odpowiedzi
właściwych istnieje przynajmniej jedno zdanie fałszywe.
Z uwagi na liczbę zapytań pytania dzielimy na pojedyncze i złożone. Pyta-
nie pojedyncze zawiera jedno pytanie, natomiast w pytaniu złożonym zawartych
jest kilka pytań. Kiedy wyjeżdżasz? – to przykład pytania pojedynczego, natomiast:
Kiedy i gdzie wyjeżdżasz? – to przykład pytania złożonego. W pytaniu złożonym
występuje złożoność założenia pytania (np. Dlaczego Aciński zbił i okradł Beniń-
skiego?) lub pojawia się kilka wyrazów pytajnych (np. Kto i kiedy…?, Gdzie i o któ-
rej…?). Pytania złożone z uwagi na złożoność założenia nie zawsze są trafne. Je-
żeli na pytanie: Czy oskarżony pobił i okradł Benińskiego? uzyskujemy odpowiedź
przeczącą, to może to oznaczać, że oskarżony nie pobił i nie okradł Benińskiego
albo oskarżony pobił, ale nie okradł Benińskiego, albo oskarżony nie pobił, ale
okradł Benińskiego. Aby dowiedzieć się, która odpowiedź jest prawidłowa, należy
pytanie to rozbić na pytania proste i każde z nich zadać oddzielnie. Bywają jednak
sytuacje, w których pytania tego typu są użyteczne i uzasadnione względami eko-
nomicznymi. Jeżeli interesuje nas odpowiedź pozytywna na wszystkie pytania skła-
dowe, to pytanie tego typu jest jak najbardziej trafne. Jeżeli szukamy osoby posia-
dającej prawo jazdy i jednocześnie znającej język angielski, to przy wymaganiach
możemy postawić pytanie: Czy znasz język angielski i posiadasz prawo jazdy?.
W zależności od rodzaju oczekiwanej odpowiedzi pytania możemy podzielić na
otwarte i zamknięte. Pytania otwarte nie narzucają schematu przy udzieleniu od-
powiedzi i dają pytającemu pełną swobodę wypowiedzi. Pytania zamknięte nato-
miast narzucają pewien schemat odpowiedzi i żądają, by pytany odpowiedział na
nie: tak, nie albo wybrał wariant zawarty w pytaniu. Pytanie zamknięte: Czy zaczą-
łeś przygotowywać się do egzaminu z logiki? wymaga udzielenia odpowiedzi po-
twierdzającej albo zaprzeczającej. Zaś pytanie otwarte: Dlaczego wybrałeś studia
prawnicze? daje pytającemu pełną swobodę przy odpowiedzi. Schemat odpowiedzi
na pytanie: Kto może być biegłym sądowym? odpowiada funkcji: x może być bie-
głym sądowym. Schemat odpowiedzi zwany jest osnową pytania.
Odmianą pytań zamkniętych są pytania alternatywne. Pytania alternatywne
przewidują dwie możliwości odpowiedzi: odpowiedź pozytywną albo negatywną.
Biorąc pod uwagę możliwości odpowiedzi, pytania możemy podzielić na py-
tania dysjunktywne i koniunktywne. Pytania dysjunktywne wymagają wyboru
13 Zob. art. 212 § 1 KK.

AL-JjAA=
AL
jednej z wielu wskazanych odpowiedzi. Na pytanie: Czy jesteś panną, wdową czy
mężatką? można udzielić odpowiedzi poprzez wybór tylko jednej ze wskazanych
odpowiedzi. Dokonanie wyboru jednej z odpowiedzi wyklucza możliwość zaistnie-
nia innych. Pytania koniunktywne zezwalają na dokonanie wyboru kilku z poda-
nych odpowiedzi. Na przykład pytanie: Czy znasz biegle język francuski, niemiecki
lub angielski? daje możliwość udzielenia odpowiedzi pozytywnej przy wszystkich
wskazanych wariantach.
Pod względem konstrukcji pytań wyróżniamy: pytania do rozstrzygnięcia i py-
tania do uzupełnienia. Pytania do rozstrzygnięcia zaliczane są do pytań zamknię-
tych, natomiast pytania do uzupełnienia mogą być pytaniami zamkniętymi albo
otwartymi. I tak pytanie: Czy na postanowienie sądu rejonowego oddalającego
skargę na czynności komornika polegające na zajęciu ruchomości przysługuje zaża-
lenie? wymaga rozstrzygnięcia poprzez udzielenie odpowiedzi potwierdzającej albo
zaprzeczającej. Zaś pytanie: Jaki środek odwoławczy przysługuje na postanowienie
sądu rejonowego oddalającego skargę na czynności komornika polegające na zaję-
ciu ruchomości? wymaga uzupełnienia. Wybór formy pytania zależy od celu, do ja-
kiego dążymy.
Pytanie do rozstrzygnięcia to takie pytanie, które narzuca określony schemat
udzielenia odpowiedzi przez usunięcie z pytania partykuły pytajnej i potwierdzenie
albo zanegowanie pozostałej wypowiedzi zawartej w pytaniu. Pytanie to uniemoż-
liwia swobodną wypowiedź, ściśle wyznaczając schemat udzielonej odpowiedzi.
Przy pytaniu do rozstrzygnięcia pytający zmierza do wyjaśnienia: czy istnieje A?,
nie żąda natomiast ustalenia dlaczego tak jest. Pytań tych używamy, gdy potrzebu-
jemy konkretnych odpowiedzi, gdy chcemy coś potwierdzić. Ustawodawca przewi-
duje tego typu pytania na początku przewodu sądowego w sprawie karnej, nakłada-
jąc na sąd obowiązek zapytania oskarżonego: czy zrozumiał on treść oskarżenia?,
czy przyznaje się do zarzucanego mu czynu?, czy chce złożyć wyjaśnienia?. Z uwa-
gi na sposób udzielenia odpowiedzi pytania te można zaliczyć do pytań dwuwarian-
towych, gdyż odpowiedź na te pytania może brzmieć tylko tak albo nie. Bywają
wielowariantowe pytania do rozstrzygnięcia, jak np.: Czy Jan nie ma zdolności do
czynności prawnych, ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych, czy też ma
pełną zdolność do czynności prawnych?. Tego typu pytania wymagają od pytanego
wyboru jednego z postawionych wariantów.
Przy pytaniu do uzupełnienia pytający ma szersze możliwości, gdyż może, ale
nie musi narzucać określonego schematu udzielenia odpowiedzi. Pytający może żą-
dać od pytanego udzielenia odpowiedzi swobodnej, dokładnie i wyczerpująco wy-
rażającej pogląd na dane zagadnienie. Może też w zależności od potrzeb i nurtują-
cych wątpliwości zakres pytania maksymalnie ograniczyć. Przy pytaniu: Jak doszło
do rozkładu pożycia małżeńskiego? pozostawiamy pytanemu swobodę, natomiast
pytając: Kiedy doszło do rozkładu pożycia małżeńskiego?, zakres swobody całkowi-
cie ograniczamy. Pierwsze z postawionych pytań jest pytaniem otwartym, a drugie
należy zaliczyć do pytań zamkniętych.

AL-JjAA=
AL
§ 29. Pytania 127
Wybór rodzaju pytania zależy od celu do jakiego dąży pytający. Pytania do uzu-
pełnienia stosujemy na początku dialogu, by zachęcić rozmówcę do rozwĳania wy-
powiedzi i rozmowy. Pytań do rozstrzygnięcia używamy, gdy chcemy potwierdzić
tezę postawioną w założeniu danego pytania lub gdy chcemy uzyskać konkretną in-
formację. Do pytań zamkniętych uciekamy się, gdy dokładnie wiemy jakich infor-
macji nam brakuje lub chcemy potwierdzić nasze przypuszczenia. Odpowiedzi na
pytania otwarte dostarczają najwięcej informacji i umożliwiają pytanemu swobodę
wypowiedzi. Z pytań często korzysta organ procesowy w postępowaniu dowodo-
wym, przy przesłuchaniu lub składaniu wyjaśnień. Rodzaj pytania należy uzależnić
od potrzeb i efektów, jakie chcemy uzyskać. Jeżeli w trakcie odpowiedzi na pytania
pojawi się nowa, niewyjaśniona, a istotna informacja, należy skorzystać z pytań po-
głębiających, które pozwolą uzyskać szczegółowe informacje wyjaśniające dany wą-
tek. Może zdarzyć się tak, iż dwie osoby udzielą na to samo pytanie odmiennej odpo-
wiedzi. Jeżeli odpowiedzi wzajemnie się wykluczają, a kwestie poruszone w pytaniu
są istotne i wymagają rozstrzygnięcia, można skorzystać z pytań konfrontatyw-
nych, nazywanych pytaniami porównawczymi. Pytania konfrontatywne mają na
celu wyjaśnienie różnic w zakresie wcześniej uzyskanych informacji. W tym celu
wykorzystywana jest instytucja konfrontacji uregulowana w art. 172 KPK. Konfron-
tacja ma na celu wyjaśnienie sprzeczności w zeznaniach poprzez jednoczesne prze-
słuchanie osób, których wyjaśnienia lub zeznania są ze sobą sprzeczne.
W języku prawnym spotykamy się z tzw. pytaniami prawnymi. Unormowane
są one m.in. w art. 390 § 1 KPC i art. 441 § 1 KPK. Zgodnie z art. 390 § 1 KPC, je-
żeli przy rozpatrywaniu apelacji powstanie zagadnienie prawne budzące poważne
wątpliwości, sąd może przedstawić to zagadnienie do rozstrzygnięcia Sądowi Naj-
wyższemu, odraczając rozpoznanie sprawy. Czy użyty w przepisie wyraz do roz-
strzygnięcia oznacza, że mowa jest o pytaniu do rozstrzygnięcia? Gdyby przyjąć,
że zagadnienie prawne ma być sformułowane w formie pytania do rozstrzygnięcia,
to należy stwierdzić, że odpowiedź na tak postawione pytanie powinna się ograni-
czyć jedynie do aprobaty lub dezaprobaty wypowiedzi zawartej w pytaniu. Pytający
wybierając formę pytania do rozstrzygnięcia nie oczekuje od rozmówcy uzasadnie-
nia swej odpowiedzi. Tymczasem, analizując głębiej istotę pytań prawnych, należy
stwierdzić, iż w każdym pytaniu prawnym, bez względu na sposób jego sformuło-
wania, kryje się pytanie do uzupełnienia. Pytanie to występuje niejako w domyśle,
a rozpoczyna się od zwrotu: dlaczego tak jest?. Pytający chce bowiem wiedzieć
nie tylko, jak dany problem prawny rozwiązać, ale również chce poznać, dlacze-
go takie rozwiązanie jest właściwe. Odpowiedź na to pytanie zawarte jest w uza-
sadnieniu każdej uchwały. Ustawodawca przy pytaniach prawnych postawił pew-
ne obwarowania. Podmiotem, który może skorzystać z przywileju art. 390 § 1 KPC
i art. 441 § 1 KPK, jest sąd II instancji rozpoznający środek odwoławczy. Upraw-
nienie to przysługuje sądowi II instancji w ściśle określonych przypadkach. Zakres
spraw, w których dopuszczalne jest sformułowanie wątpliwości prawnych, został
przedmiotowo ograniczony. Przedmiotem pytania może być tylko takie zagadnie-

AL-JjAA=
AL
nie prawne, które budzi poważne wątpliwości (art. 390 § 1 KPC), inaczej mówiąc,
wymaga zasadniczej wykładni (art. 441 § 1 KPK). Rozstrzygnięcie tych wątpliwo-
ści musi być niezbędne dla rozstrzygnięcia konkretnej sprawy. Sąd II instancji może
skorzystać z uprawnienia art. 390 KPC (art. 441 KPK), jeżeli zagadnienie prawne
powstanie w związku z orzekaniem, a występująca w sprawie wątpliwość praw-
na uniemożliwia podjęcie decyzji w konkretnej sprawie. Są to jedyne przesłanki,
jakie muszą zaistnieć przy przedstawianiu pytań prawnych w trybie art. 390 KPC
(art. 441 KPK). Biorąc pod uwagę znaczenie funkcjonalne pytań prawnych należy
stwierdzić, iż pytanie powinno być tak zredagowane, by pytany mógł należycie zro-
zumieć jego treść i posiadał kompetencje do udzielenia informacji od niego żąda-
nych. Przedstawione pytanie prawne będzie zgodne z nauką logiki, o ile zawierać
będzie właściwą tezę i postawione zostanie w sposób jasny, jednoznaczny i zrozu-
miały zarówno dla osoby pytającej, jak i pytanej.
Omawiając pytania spotykane w języku prawnym nie należy pominąć pytań,
których treść narzucona jest przez ustawodawcę. Ustawodawca szczegółowo okre-
śla treść niektórych pytań. I tak, przesłuchanie świadka rozpoczyna się od zapyta-
nia o imię, nazwisko, wiek, zajęcie, miejsce zamieszkania, karalność za fałszywe
zeznanie lub oskarżenie oraz stosunek do stron. W postępowaniu cywilnym świa-
dek zaczyna zeznanie od odpowiedzi na pytanie, co i z jakiego źródła wiadomo mu
w sprawie. Osobie przesłuchiwanej należy umożliwić swobodne wypowiedzenie się
w granicach określonych celem danej czynności, a następnie można zadawać py-
tania zmierzające do uzupełnienia, wyjaśnienia lub kontroli wypowiedzi (art. 171
§ 1 KPK). Ustawodawca normuje niekiedy nie tylko kolejność zadawania pytań, ale
również określa krąg osób uprawnionych do zadawania pytań i porządek ich zada-
wania. I tak np. zgodnie z art. 370 § 1 KPK po swobodnym wypowiedzeniu się oso-
by przesłuchiwanej na wezwanie przewodniczącego pytania zadawać mogą w na-
stępującym porządku: oskarżyciel publiczny, oskarżyciel posiłkowy, pełnomocnik
oskarżyciela posiłkowego, oskarżyciel prywatny, pełnomocnik oskarżyciela pry-
watnego, powód cywilny, pełnomocnik powoda cywilnego, biegły, obrońca, oskar-
żony, członkowie składu orzekającego, z tym, że strona, na której wniosek świadek
został dopuszczony, zadaje pytania przed pozostałymi stronami, a członkowie skła-
du orzekającego w razie zaistnienia takiej potrzeby mogą zadawać dodatkowe pyta-
nia poza kolejnością.
Osobie przesłuchiwanej nie wolno zadawać pytań sugerujących treść odpowie-
dzi. Tego typu pytania, powinny być uchylone przez organ przesłuchujący. Nie-
dopuszczalne jest również wpływanie na wypowiedzi osoby przesłuchiwanej za
pomocą przymusu lub groźby bezprawnej, stosowanie hipnozy albo środków che-
micznych lub technicznych wpływających na procesy psychiczne osoby przesłu-
chiwanej albo mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji jej organizmu
w związku z przesłuchaniem. Nie można również odbierać zeznań w warunkach
wyłączających swobodę wypowiedzi. Swoboda wypowiedzi jest warunkiem waż-
ności przesłuchania.

AL-JjAA=
AL
§ 29. Pytania 129
Umiejętność zadawania pytań jest niezbędnym wymogiem w pracy każdego

prawnika. Są one zadawane przez pełnomocnika i organ procesowy przy przesłu-
chaniu stron, świadków i biegłych. Zasady rzetelnego procesu wymagają zagwaran-
towania oskarżonemu i jego obrońcy prawa do zadawania pytań świadkom, z tym,
że w przypadku świadków anonimowych organ procesowy powinien czuwać, by
pytania formułowane do takiego świadka nie zmierzały do dekonspiracji świadka14.
Organ procesowy nie tylko sam zadaje pytania, ale również upoważnia innych
do zadawania pytań. Zgodnie z art. 155 § 2 KPC, organ procesowy może uchylić
pytanie, jeżeli uzna je za niewłaściwe lub zbyteczne.
Przed przystąpieniem do pytań należy wcześniej opracować zestaw pytań, któ-
ry umożliwi uzyskanie niezbędnych informacji, gdyż w gąszczu stawianych pytań
można zapomnieć o rzeczach istotnych. Pytania najlepiej pogrupować tematycznie,
przechodząc z pytań ogólnych do pytań szczegółowych. Należy jednak pamiętać,
iż nawet najlepiej opracowany zestaw może wymagać modyfikacji – w zależności
od przebiegu rozmowy. W trakcie rozmowy mogą wyłonić się nowe kwestie wy-
magające wyjaśnienia lub pogłębienia. Przy stawianiu pytań należy unikać nieja-
snych i wieloznacznych wypowiedzi. W pytaniach należy wystrzegać się sugestii
i podwójnych zaprzeczeń. Zamiast zapytać: Czy prawdą jest, że Jan nie był wczo-
raj nietrzeźwy?, lepiej zapytać: Czy Jan był wczoraj trzeźwy?. Podwójne przecze-
nie może być przyczyną niezrozumienia pytania. Słownictwo należy dostosować do
poziomu pytanego, by treść zadanego pytania była jasna i zrozumiała. Pytania po-
winny być właściwie postawione. Muszą być użyteczne i istotne. Organ procesowy
uchyla bowiem pytania nieistotne. Pytania powinny być tak zadawane, by za pomo-
cą niewielu pytań uzyskać maksymalną i wystarczającą ilość potrzebnych informa-
cji. Należy wystrzegać się pytań hipotetycznych. Pytania hipotetyczne odnoszą się
do przyszłych, przewidywalnych zachowań. Można je sprowadzić do pytań typu:
Co by było, gdyby…?, Jak ty byś postąpił w takiej sytuacji? Odpowiedzi na pyta-
nia tego typu nie są zdaniami, gdyż nie przedstawiają istniejącej rzeczywistości. Co
więcej, pytani udzielają na tego typu pytania zazwyczaj odpowiedzi od nich oczeki-
wanych lub obiektywnie aprobowanych.
W swych rozważaniach pominiemy pytania retoryczne, gdyż ich celem nie jest
uzyskanie odpowiedzi, a jedynie wzbudzenie zainteresowania.
14 Tak w post. SN z 28.3.2002 r. (III KKN 328/99, Legalis).

AL-JjAA=
AL
Schemat 16. Podział pytań (1)
PYTANIA
– z uwagi na liczbę zapytań
pojedyncze złożone
– zawierające jedno – zawierające kilka
pytanie pytań
PYTANIA
– z uwagi na rodzaj
oczekiwanej odpowiedzi
otwarte zamknięte
– nienarzucające schematu – narzucające schemat
odpowiedzi odpowiedzi
PYTANIA
– z uwagi na konstrukcję pytania
do rozstrzygnięcia
do uzupełnienia
– narzucają schemat odpowiedzi
– nie narzucają odpowiedzi
przez usunięcie z pytania partykuły
przez żądanie potwierdzenia albo
pytajnej i potwierdzenie albo
zanegowania wypowiedzi
zanegowanie pozostałej wypowiedzi
zawartej w pytaniu
zawartej w pytaniu
§ 30. Odpowiedzi
Prawnik nie tylko stawia pytania, ale również udziela odpowiedzi, poddaje cu-
dze pytania i odpowiedzi ocenie. Umiejętne sformułowanie odpowiedzi ma istotne
znaczenie w pracy każdego prawnika. Odpowiedzi w postępowaniu dowodowym
poddawane są ocenie organu procesowego. Odpowiedzi na pytania udzielają nie
tylko uczestnicy postępowania, ale również i sąd. Przed wydaniem wyroku w spra-
wie karnej sąd musi udzielić sobie odpowiedzi na pytanie: czy oskarżony dopu-
ścił się czynu zarzucanego mu aktem oskarżenia? Tematyka pytań i odpowiedzi nie
może pozostać poza sferą zainteresowania prawnika. Każdy prawnik powinien po-
siadać umiejętność formułowania pytań i odpowiedzi.

AL-JjAA=
AL
§ 30. Odpowiedzi 131
Pytanie musi być tak postawione, by istniała na nie przynajmniej jedna wła-
ściwa odpowiedź prawdziwa. Odpowiedź właściwa to taka odpowiedź, która jest
zgodna z żądaniem zawartym w pytaniu. Odpowiedź, w której zawarte jest wyraże-
nie należące do zakresu niewiadomej pytania. Odpowiedź właściwa może być albo
prawdziwa, albo fałszywa. Wśród odpowiedzi właściwych na dane pytanie przy-
najmniej jedna odpowiedź powinna być zdaniem prawdziwym. Odpowiedź praw-
dziwa jest odpowiednikiem zdania prawdziwego, natomiast odpowiedź fałszywa
odpowiada zdaniu fałszywemu. Odpowiedź niewłaściwa natomiast to taka odpo-
wiedź, która nie zawiera elementu należącego do zakresu niewiadomej pytania.
Z uwagi na potwierdzenie tezy zawartej w pytaniu wyróżniamy odpowiedzi
twierdzące albo przeczące. Odpowiedź twierdząca aprobuje tezy zawarte w py-
taniu, natomiast odpowiedź przecząca neguje tezę zawartą w pytaniu. Na pytanie,
czy przepis art. 40 ust. 4 ustawy z 21.3.1985 r. o drogach publicznych (tekst jedn.
Dz.U. z 2016 r. poz. 1440 ze zm.) może być stosowany wyłącznie w wypadku za-
winionego zajęcia pasa drogowego bez zezwolenia, Naczelny Sąd Administracyjny
udzielił odpowiedzi twierdzącej15.
Z uwagi na zakres udzielonej odpowiedzi wyszczególniamy odpowiedzi cał-
kowite i częściowe. Odpowiedź całkowita to taka, z której bezpośrednio lub po-
średnio wynika odpowiedź właściwa. Stąd odpowiedzi całkowitej można udzielić
wprost albo nie wprost. Odpowiedź całkowita wprost jest odpowiedzią właściwą.
Odpowiedź całkowita nie wprost nie jest odpowiedzią właściwą. Jednak
z odpowiedzi tej odpowiedź właściwa wynika. Przykładem odpowiedzi całkowitej
wprost na pytanie: Jakie Jan posiada wykształcenie? jest odpowiedź: Jan posiada
wykształcenie wyższe. Gdybyśmy na tak postawione pytanie udzielili odpowiedzi,
że Jan ukończył uniwersyteckie studia prawnicze i wykonuje zawód adwokata, by-
łaby to odpowiedź całkowita nie wprost. Skoro Jan ukończył uniwersyteckie studia
prawnicze i wykonuje zawód adwokata, to musi posiadać wykształcenie wyższe.
Odpowiedź częściowa jest odpowiedzią niepełną, cząstkową, fragmentarycz-
ną. W postępowaniu sądowym osoba wezwana do przesłuchania obowiązana jest
złożyć odpowiedź na pytanie postawione przed organem procesowym. Obowiązek
ten nie dotyczy oskarżonego, który może bez podania powodów odmówić odpowie-
dzi na poszczególne pytania lub odmówić składania wyjaśnień (art. 175 § 1 KPK).
Również i świadek może uchylić się od odpowiedzi na pytanie, jeżeli udzielenie od-
powiedzi mogłoby narazić jego lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność
15 Zob. wyr. NSA z 17.6.1998 r. (II SA 537/98, niepubl.). Art. 40 ust. 4 ustawy: Za zajęcie pasa dro-
gowego i za umieszczenie w nim urządzeń niezwiązanych z funkcjonowaniem dróg pobiera się opłaty, a za
niedotrzymanie warunków określonych w zezwoleniu lub zajęcie pasa bez zezwolenia pobiera się kary pie-
niężne. Zaś na pytanie, czy wykładnia pojęcia dobrej wiary posiadacza zawarta w uchw. SN (7) z 25.5.1955 r.
(I CO 14/55, OSN 1956, Nr 4, poz. 92) jest nadal aktualna, Sąd Najwyższy udzielił odpowiedzi przeczącej.
Zob. post. SN z 7.5.1971 r. (I CR 302/71, MoP 1999, Nr 5, poz. 28). Oznacza to, że wykładnia pojęcia dobrej
wiary posiadacza zawarta w uchw. SN (7) z 25.5.1955 r. (I CO 14/55, OSN 1956, Nr 4, poz. 92) nie jest
aktualna. Odpowiedź przecząca zwana jest również odpowiedzią negatywną. Tak SA w Katowicach w wyr.
z 27.6.2002 r. (II AKa 498/01, Prok. i Pr. 2003, Nr 5, poz. 20). Zdaniem sądu, na pytanie, czy celowanie rewol-
werem w stronę policjantów było jego użyciem w rozumieniu art. 223 KK, odpowiedzieć należy negatywnie.

AL-JjAA=
AL
za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe (art. 183 § 1 KPK). Ponadto prawo od-
mowy zeznań przysługuje osobie najbliższej dla oskarżonego (art. 182 § 1 KPK).
Ustawodawca, w niektórych przypadkach wyklucza możliwość zadawania py-
tań. Nie można zadawać pytań duchownemu co do faktów, o których dowiedział się
przy spowiedzi. Nie wolno również pytać obrońcę procesowego o fakty, których
dowiedział się udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę.
Przy udzielaniu odpowiedzi istotna jest nie tylko treść odpowiedzi wyrażona
słownie, ale również towarzysząca jej mowa ciała – reakcje niewerbalne osoby od-
powiadającej. Na mowę ciała zwrócił uwagę Sąd Najwyższy16.
Reasumując, możemy stwierdzić, że pod względem wartości logicznej odpo-
wiedzi dzielimy na:
1) odpowiedzi prawdziwe (zgodne z rzeczywistym stanem rzeczy),
2) odpowiedzi fałszywe (niezgodne z rzeczywistym stanem rzeczy).
Z uwagi na potwierdzenie tezy zawartej w pytaniu do rozstrzygnięcia wyróż
niamy:
1) odpowiedzi twierdzące (potwierdzające tezę zawartą w pytaniu),
2) odpowiedzi przeczące (negujące tezę zawartą w pytaniu).
W zależności od uwzględnienia zakresu niewiadomej pytania wyróżniamy:
1) odpowiedź właściwą (odpowiedź zawierająca element z zakresu niewiadomej
pytania),
2) odpowiedź niewłaściwą (odpowiedź zawierająca element nienależący do zakre-
su niewiadomej pytania).
Z uwagi na zakres udzielonej odpowiedzi wyszczególniamy:
1) odpowiedź całkowitą,
a) całkowitą wprost,
b) całkowitą nie wprost,
2) odpowiedź częściową.
Zadania
1. Wskaż założenie pytania w poniższych pytaniach:
a) Jaką ocenę uzyskałeś wczoraj z egzaminu z logiki?
b) Dlaczego twój brat nie uczęszcza na lekcje muzyki?
2. Wskaż zakres niewiadomej pytania:
a) Jaką ocenę uzyskałeś wczoraj z egzaminu z logiki?
b) Ile masz lat?
3. Podaj przykład pytania do uzupełnienia i udziel na nie odpowiedzi:
a) całkowitej wprost,
b) częściowej.
4. Podaj przykład pytania, które byłoby zarazem:
a) pojedyncze i otwarte,
16 Wyr. SN z 19.2.2003 r. (II KKN 136/01, OSNwSK 2003, Nr 1, poz. 369).

AL-JjAA=
AL
§ 30. Odpowiedzi 133
b) pojedyncze i zamknięte,
c) złożone i zamknięte,
d) złożone i otwarte.
5. Czy pytanie: Kto ze studentów uprawniony jest do udziału w wykładach? jest
właściwie postawione? Uzasadnij odpowiedź.
6. Na pytanie: Z jakiego przedmiotu wykłady są najciekawsze? udziel odpowiedzi:
a) całkowitej wprost,
b) całkowitej nie wprost,
c) częściowej,
d) niewłaściwej.

AL-JjAA=
AL
AL-JjAA=
AL
ROZDZIAŁ XI
RELACJE
§ 31. Pojęcie relacji
Relacje to wyrażenia odzwierciedlające zależności występujące między przed-

miotami, osobami, zdarzeniami, faktami lub innymi elementami uniwersum. Rela-
cja może określać zależności między jednym elementem, dwoma lub większą ilo-
ścią elementów. Najprostszą relacją jest relacja opisująca stosunki dwuelementowe.
Stwierdzając, że Wisła jest dłuższa od Rawy, określamy zależność Wisły od Rawy
pod względem długości. Przy relacji badamy, jak się ma x do y oraz y do x. Skoro
Wisła jest dłuższa od Rawy, to Rawa jest krótsza od Wisły.
Językiem relacji posługujemy się w życiu codziennym, gdyż za pomocą rela-
cji przedstawiamy m.in. stosunek człowieka do człowieka, człowieka do rzeczy czy
człowieka do zjawiska. Często stwierdzamy, że jesteśmy od kogoś starsi, coś lubi-
my czy czegoś nie znamy. Relacja pozwala określić związek zachodzący między
elementami danego zbioru. Za pomocą relacji możemy określić zależności wystę-
pujące między zbiorami.
Dla prawnika istotne są stosunki zobowiązaniowe wynikające z zawartych
umów cywilnoprawnych, stosunki wynikające ze stosunku pokrewieństwa uregu-
lowane w prawie rodzinnym czy spadkowym, relacje ze stosunku pracy uregulo-
wane w prawie pracy czy inne relacje wynikające z przepisów prawa. Relacje mogą
być zawarte w treści samego przepisu prawa, jak również mogą wynikać z relacji
zachodzącej między przepisami. W treści art. 133 § 1 KRO określona jest relacja
zobowiązania alimentacyjnego między rodzicem a dzieckiem, które nie jest jesz-
cze w stanie utrzymać się samodzielnie. Przepis stanowi, że rodzice obowiązani są
do świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie
utrzymać się samodzielnie. Na uwagę zasługują również relacje zachodzące między
przepisami prawa, które niejednokrotnie są przedmiotem rozważań sądu.
Przykładem może być wyr. SN z 8.2.1990 r. (II CR 1303/89, OSNC 1991, Nr 8–9, poz. 108),
gdzie sąd badał wzajemną relację przepisów ustawy z 26.1.1984 r. – Prawo prasowe (Dz.U. Nr 5,

AL-JjAA=
AL
136 Rozdział XI. Relacje
poz. 24 ze zm.) i przepisów Kodeksu cywilnego regulujących ochronę dóbr osobistych. Zdaniem
sądu, relacja tych przepisów oparta jest na kumulatywnym zbiegu. Możliwe jest zatem kumulatyw-
ne lub alternatywne stosowanie środków ochrony przewidzianych w przepisach obu tych ustaw,
przy czym wybór należy do osoby zainteresowanej. Z analizy dokonanej przez Sąd Najwyższy
wynika, że przepisy te wzajemnie się nie wykluczają. Zastosowanie przepisów ustawy – Prawo
prasowe do ochrony dóbr osobistych nie wyklucza możliwości zastosowania przepisów Kodeksu
cywilnego regulujących ochronę dóbr osobistych. A skoro jeden przepis nie wyklucza drugiego,
to i drugi nie wyklucza pierwszego.
Niekiedy w przypadku kolizji norm kumulatywne zastosowanie przepisów nie
jest możliwe. Dzieje się tak wówczas, gdy skutki prawne określone w obydwu prze-
pisach są nie do pogodzenia. Zastosowanie jednego przepisu wyklucza możliwość
zastosowania innego przepisu. W takim przypadku prawo określa relacje między
zbiegającymi się przepisami. I tak, zgodnie z zasadą lex superior derogat legi infe-
riori, akt wyższego rzędu uchyla moc obowiązującą aktu niższego rzędu. Akt wyż-
szego rzędu uchyla moc obowiązującą aktu niższego rzędu, ale akt niższego rzędu
nie może uchylić mocy obowiązującej aktu wyższego rzędu.
Sformalizowana postać relacji, to x R y.
Schemat 19. Pojęcie relacji
Na podstawie takiego zapisu dowiadujemy się, iż x pozostaje w relacji do y.

Element x nazywamy poprzednikiem stosunku. W skład zbioru x wchodzą wszyst-
kie elementy x, o których jest mowa na pierwszym miejscu w opisie relacji. Zbiór
wszystkich x zwany jest dziedziną. Dziedzina może być zarówno zbiorem jednoele-
mentowym, jak i wieloelementowym.
Relację oznaczamy literą R od łacińskiego słowa relatio – stosunek.
Elementy zbioru y zwane są następnikiem stosunku, gdyż w relacji mowa jest
o nich na drugim miejscu. Zbiór elementów y określamy mianem przeciwdziedziny.
Suma elementów x i y tworzy pole relacji. W skład pola relacji wchodzą wszyst-
kie elementy dziedziny relacji oraz jej przeciwdziedziny. Nie-człowiek nie może na-
leżeć do pola relacji jest matką. Polem relacji w tym przypadku może być tylko
człowiek. Mężczyzna może być co najwyżej następnikiem tej relacji. Nie może na-
tomiast wchodzić w skład dziedziny, gdyż żaden mężczyzna nie może być matką.
W skład dziedziny tej relacji nie może również wchodzić kobieta bezdzietna.

AL-JjAA=
AL
§ 33. Rodzaje relacji 137
§ 32. Konwers (odwrotność) relacji
Jeżeli relacja jest symetryczna x R y, to zachodzi w obydwu kierunkach i jej kon-

wers polega jedynie na zamianie poprzednika z następnikiem y R x. Relację między
dwoma elementami można analizować zatem dwojako: jako relację x do y oraz jako
relację y do x. Nie zawsze relacja w jednym kierunku pokrywa się z relacją w dru-
gim kierunku. Jeżeli weźmiemy pod rozwagę relację zachodzącą między stronami
umowy darowizny i stwierdzimy, że x jest darczyńcą w stosunku do y, to y musiał
zostać obdarowany przez x. Z relacją odwrotną mamy do czynienia zawsze, gdy
x pozostaje w relacji R1 do y, to y pozostaje w relacji R2 do x. I właśnie relacja R2
jest konwersem danej relacji R1. Przy relacji odwrotnej, jeżeli zamienimy poprzed-
nik z następnikiem, to powstaje relacja przedstawiająca zazwyczaj stosunek o innej
nazwie. Jeżeli x jest starszy od y, to y jest młodszy od x. X pozostaje w relacji do y
w stosunku R1, natomiast y pozostaje w relacji do x w stosunku R2. Nie oznacza to,
że w relacji odwrotnej R1 nie może pokrywać się z R2. Z tym że jeżeli taka sytuacja
nastąpi, to relację taką określimy mianem symetrycznej, a nie odwrotnej.
W niektórych stosunkach nazwa relacji odwrotnej uzależniona jest od nazwy
poprzednika lub następnika. Od następnika uzależniona jest relacja bycia ojcem. Je-
żeli x jest ojcem y, to y jest synem albo córką x. Relacja ta przy poszczególnych ele-
mentach uzależniona jest od konkretyzacji następnika. Jeżeli Adam jest ojcem Jana,
to Jan jest synem Adama. A jeżeli Adam jest ojcem Anny, to Anna jest córką Ada-
ma. Następnik w każdym przypadku musi jednak wchodzić w obszar przeciwdzie-
dziny, tzn. należeć do zakresu nazwy syn lub córka.
W zapisie sformalizowanym relacja odwrotna ma następującą postać:
 x, y : x R1 y  y R2 x
§ 33. Rodzaje relacji

Biorąc pod uwagę różne kryteria podziału, możemy wyszczególnić różne ro-
dzaje relacji. I tak, pod względem symetryczności wyszczególniamy relacje: syme-
tryczną, asymetryczną i nonsymetryczną.
I. Relacja symetryczna
Relacja symetryczna zachodzi w jednym i drugim kierunku. Jeżeli x pozostaje

w relacji do y, to zawsze y pozostaje w relacji do x. Przykładem relacji symetrycz-
nej jest rówieśnictwo, ponieważ jeżeli x jest rówieśnikiem y, to y musi być rówie-
śnikiem x, co zapisujemy:
 x, y : x R y  y R x

AL-JjAA=
AL
W relacji symetrycznej zamieniamy poprzednik z następnikiem, a nazwa relacji

nie ulega zmianie. Przy relacji symetrycznej nie może być tak, że x pozostaje w re-
lacji do y, a y nie pozostaje w relacji do x.
Relacją symetryczną jest bycie współpracownikiem, współsprawcą, współloka-
torem. Jeżeli x jest współpracownikiem y, to y też musi być współpracownikiem x.
Nie może być tak, że x jest współpracownikiem y, a y nie jest współpracownikiem x.
Do relacji symetrycznej zaliczymy również stosunek zamienności, wyklucza-
nia i krzyżowania się zakresów dwóch nazw. Gdybyśmy chcieli określić relacje ko-
niunkcji, alternatywy, binegacji, dysjunkcji, to nie ma znaczenia, które zdanie po-
stawimy na pierwszym miejscu, a które na drugim:
[(p  q)  (q  p)], [(p  q)  (q  p)], [(p  q)  (q  p)], [(p  q)  (q  p)].
Między tymi elementami zachodzi symetryczna relacja tożsamości.

W treści art. 87 KRO ustawodawca, stanowiąc, iż rodzice i dzieci obowiązani są
wspierać się wzajemnie, wskazał relację symetryczną. Bycie wspieranym jest relacją
nonsymetryczną. Ustawodawca jednak stanowiąc, że wspieranie ma być wzajemne
utworzył w treści powołanego przepisu między rodzicem a dzieckiem symetryczną
relację wspierania. Rodzice obowiązani są wspierać dzieci, a dzieci obowiązane są
wspierać rodziców.
II. Relacja asymetryczna (przeciwsymetryczna)
Relacja asymetryczna (przeciwsymetryczna) cechuje się tym, że jeżeli za-

chodzi w jednym kierunku x R y, to nie może zachodzić w drugim kierunku y R x.
Jeżeli x pozostaje w jakiejś relacji do y, to nieprawdą jest, że y pozostaje w tej samej
relacji do x. Przykładem relacji asymetrycznej jest wyższość, ponieważ jeżeli x jest
wyższy od y, to nieprawdą jest, że y jest wyższy od x, co zapisujemy:
 x, y : x R y  ~ (y R x)
Do relacji asymetrycznej zaliczymy również stosunek podrzędności lub nad-

rzędności między dwoma zakresami.
Relacje określające reguły kolizyjne przepisów prawa, gdy niemożliwe jest jed-
noczesne zastosowanie kilku przepisów, działają tylko w jednym kierunku. Przykła-
dem mogą być zasady: lex superior derogat legi inferiori, lex specialis derogat legi
generali, lex posterior derogat legi priori.
Maksyma lex posterior derogat legi priori, głosząca, że późniejszy akt praw-
ny wypiera moc obowiązującą aktu wcześniejszego, działa tylko w jednym kierun-
ku, a zatem odpowiada relacji asymetrycznej. Jeżeli późniejszy akt prawny wypie-

AL-JjAA=
AL
ra moc obowiązującą aktu wcześniejszego, to akt wcześniejszy nie może wypierać

mocy obowiązującej aktu późniejszego.
III. Relacja nonsymetryczna (niesymetryczna)
Relacja nonsymetryczna (niesymetryczna) cechuje się tym, że jeżeli stwier-

dzimy, że zachodzi w jednym kierunku x R y, to na tej podstawie nie możemy
stwierdzić, że zachodzi w drugim kierunku y R x. Jeżeli x pozostaje w relacji do y,
to niewiadomo czy y pozostaje w relacji do x. Może być tak, że y pozostaje w relacji
do x albo nie pozostaje w relacji do x. Na podstawie tego, że Adam lubi Basię, a Ba-
sia lubi Adama nie możemy stwierdzić, że relacja ta jest symetryczna. Przy określe-
niu rodzaju relacji nie kierujemy się konkretnym poprzednikiem czy następnikiem.
Przy ustaleniu rodzaju relacji bierzemy pod uwagę całą dziedzinę i przeciwdzie-
dzinę relacji. Mówiąc inaczej, relacja jest nonsymetryczna, jeżeli istnieją takie ele-
menty pola relacji, między którymi relacja ta zachodzi w obu kierunkach, jak rów-
nież istnieją i takie elementy, dla których relacja zachodzi tylko w jednym kierunku.
Biorąc pod uwagę całą dziedzinę i przeciwdziedzinę relacji bycia lubianym nale-
ży stwierdzić, że relacja ta jest relacją nonsymetryczną. Jeżeli x lubi y, to wcale na
tej podstawie nie możemy stwierdzić, że y lubi x. Może być tak, że y lubi x albo też
i tak, że y nie lubi x. Przykładem relacji nonsymetrycznej jest uprzejmość, ponieważ
jeżeli x jest uprzejmy w stosunku do y, to niewiadomo czy y jest uprzejmy w stosun-
ku do x, co zapisujemy:
 x, y : (x R y  y R x)   x, y : [x R y  ~ (y R x)]
Przykładem relacji nonsymetrycznej są zależności w zdaniach: Asia liczy się ze

zdaniem Adasia; Ala przygląda się koledze; Asia kupuje prezent Basi. Relacje sza-
cunku, miłości i znajomości nie są ani symetryczne, ani asymetryczne. Należą one
do relacji nonsymetrycznych.
IV. Relacja tranzytywna (przechodnia)
Relacja tranzytywna (przechodnia), to taka relacja, która jeżeli zachodzi mię-

dzy elementami x, y, oraz elementami y, z, to zachodzi również między elementami
x, z. Inaczej mówiąc jeżeli x pozostaje w relacji do y, a y pozostaje w relacji do z, to
x musi również pozostawać w relacji do z, co zapisujemy:
 x, y, z : (x R y  y R z)  x R z
Przykład: Jeżeli Jan zna angielski lepiej od Adama, a Adam zna angielski lepiej od Małgosi,
to znaczy że Jan zna angielski lepiej od Małgosi.

AL-JjAA=
AL
Przykładem relacji tranzytywnej są relacje: wyższości, starszeństwa i bycia po-

tomkiem. Przy relacji tranzytywnej elementem relacji mogą być również zdania.
Takim przykładem jest wynikanie lub równoważność. Jeżeli ze zdania a wynika
zdanie b, a ze zdania b wynika zdanie c, to z całą stanowczością możemy stwier-
dzić, że ze zdania a wynika zdanie c. Jeżeli zdanie a równoważne jest zdaniu b,
a zdanie b równoważne jest zdaniu c, to zdanie a musi być równoważne zdaniu c.
V. Relacja atranzytywna (przeciwprzechodnia)
W relacji atranzytywnej (przeciwprzechodniej), jeżeli x pozostaje w relacji

do y i y pozostaje w relacji do z, to nieprawdą jest, że x pozostaje w relacji do z.
Przykład: Jeżeli bezpośrednio po styczniu następuje luty, a po lutym bezpośrednio następuje
marzec, to nieprawdą jest, że bezpośrednio po styczniu następuje marzec.
Jeżeli Ala jest matką Asi, a Asia jest matką Gabrysi, to nieprawda, że Ala jest matką Gabrysi.
W języku sformalizowanym relacja atranzytywna przybiera postać:
 x, y, z : (x R y  y R z)  ~ (x R z)
VI. Relacja nontranzytywna (nieprzechodnia)
Jeżeli nie zawsze między trzema elementami istnieje przechodniość, mówimy,

że relacja jest nontrazytywna (nieprzechodnia). Przy relacji nontrazytywnej na
podstawie tego, że x pozostaje w relacji do y, a y pozostaje w relacji do z, nie moż-
na stwierdzić, czy x pozostaje w relacji do z. Może być tak, że x pozostaje w relacji
do z albo nie pozostaje w relacji do z. Przykładem tego typu relacji mogą być zależ-
ności uczuciowe. Jeżeli x obdarza uczuciem y, a y obdarza uczuciem z, to w opar-
ciu o te informacje nie jesteśmy w stanie stwierdzić, czy x obdarza uczuciem z. Przy
skonkretyzowanym jednodesygnatowym x, y, z albo x będzie obdarzać uczuciem
z albo nie. Jeżeli natomiast pole relacji składać się będzie ze składników wielodesy-
gnatowych, to znajdziemy takie x, które obdarza uczuciem z oraz takie x, które nie
obdarza uczuciem z.
Przykład: Jeżeli Jan ma zaufanie do Adama, a Adam ma zaufanie do Małgosi, to nie znaczy,
że Jan ma zaufanie do Małgosi. Jeżeli Jan jest współpracownikiem Adama, a Adam jest współ-
pracownikiem Małgosi, to nie znaczy, że Jan jest współpracownikiem Małgosi. Może być tak, że
Jan jest współpracownikiem Małgosi albo może być tak, że nieprawdą jest, iż Jan jest współpra-
cownikiem Małgosi.
W języku sformalizowanym relację nontranzytywną wyrażamy następującym
wzorem:
 x, y, z : [(x R y  y R z)  x R z]   x, y, z : [(x R y  y R z)  ~ (x R z)]

AL-JjAA=
AL
VII. Relacja spójna (koherentna)
Z relacją spójną (koherentną) w danym zbiorze elementów mamy do czynie-

nia wówczas, gdy w danym zbiorze między dwoma dowolnymi elementami zbioru
zachodzi relacja R w jednym lub w drugim kierunku. Jeżeli z danego zbioru wybie-
rzemy dwa dowolne elementy (x, y), to x pozostawać będzie w relacji R do y lub y
pozostawać będzie w relacji R do x. W relacji spójnej poprzednik nie może pokry-
wać się z następnikiem (x  y). W zbiorze studentów stacjonarnych I roku z nasze-
go wydziału wykładnikiem leksykalnym relacji spójnej może być numer indeksu
brany pod względem większości. Jeżeli weźmiemy dwóch dowolnych studentów
stacjonarnych I roku z naszego wydziału, to zawsze możemy stwierdzić, że albo
numer indeksu studenta x jest większy od numeru indeksu studenta y, albo numer
indeksu studenta y jest większy od numeru indeksu studenta x. W rodzinie wielo-
dzietnej dzieci spaja stosunek starszeństwa, bo zawsze nawet przy bliźniakach jed-
no dziecko będzie starsze od drugiego albo drugie dziecko będzie starsze od pierw-
szego.
Relację spójną zapisujemy jako:
 x, y : (x  A  y  A  xy)  (x R y  y R x)
VIII. Relacja przeciwspójna (akoherentna)
Z relacją przeciwspójną (akoherentna) w danym zbiorze elementów spoty-

kamy się wówczas, gdy w danym zbiorze między dwoma dowolnymi elementa-
mi zbioru nie zachodzi relacja R w jednym albo w drugim kierunku. Jeżeli z da-
nego zbioru wybierzemy dwa dowolne elementy (x, y), to nieprawdą jest, że albo
x pozostawać będzie w relacji R do y albo y pozostawać będzie w relacji R do x.
Bazując na przykładzie przytoczonym przy relacji spójnej możemy stwierdzić, że
w zbiorze studentów stacjonarnych I roku z naszego wydziału, relacją aspójną może
być numer indeksu brany pod względem równości. Jeżeli weźmiemy dwóch dowol-
nych studentów stacjonarnych I roku z naszego wydziału, to z pewnością możemy
stwierdzić, że nieprawdą jest, by numer indeksu studenta x był tożsamy z numerem
indeksu studenta y albo numer indeksu studenta y był tożsamy z numerem indeksu
studenta x. W grupie ludzi relacją aspójną będzie tożsamość śladów linii papilar-
nych. Nieprawdą jest, że x pozostawiać będzie tożsame ślady linii papilarnych, co y
albo y pozostawiać będzie tożsame ślady linii papilarnych, co x.
 x, y : (x  A  y  A  xy)  ~ (x R y  y R x)

AL-JjAA=
AL
IX. Relacja niespójna (inkoherentna)
Relacja niespójna (inkoherentna) w danym zbiorze elementów zachodzi

wówczas, gdy w danym zbiorze między dwoma dowolnymi elementami nie zawsze
istnieje relacja R w jednym albo w drugim kierunku. Jeżeli z danego zbioru wybie-
rzemy dwa dowolne elementy (x, y), to może tak się zdarzyć, że x pozostawać bę-
dzie w relacji R do y albo y pozostawać będzie w relacji R do x, a może i nie być
prawdą, że x pozostawać będzie w relacji R do y albo y pozostawać będzie w re-
lacji R do x. W relacji nonspójnej istnieją takie dwa elementy, które są spójne, ale
również istnieją i takie, które nie są spójne. Jeżeli weźmiemy relację starszeństwa
wśród ludzi, to okaże się, że istnieje taki człowiek, który jest starszy od innego czło-
wieka, ale istnieje również taka para osób, o której nie możemy powiedzieć, że je-
den człowiek jest starszy od drugiego. Niespójna jest np. relacja wyrażona słowami
„być wspólnikiem”, a to dlatego, że istnieją spółki wielo- i jednoosobowe.
Relacja niespójna tym się charakteryzuje, że między jednymi parami zachodzi,
a między innymi nie zachodzi.
Relację niespójną zapisujemy jako:
 x, y : (x  A  y  A  xy)  { x, y : (x R y  y R x)   x, y :
~ [x R y  (y R x)]
X. Relacja zwrotna
Relacja w danym zbiorze jest zwrotna, jeżeli zachodzi między każdym ele-
mentem tego zbioru a nim samym. Każdy człowiek jest własnym imiennikiem, każ-
da prosta jest równa samej sobie. Przy relacji zwrotnej zadajemy sobie pytanie: czy
x pozostaje w relacji R do siebie samego? Pozytywna odpowiedź na postawione py-
tanie uprawnia do stwierdzenia, że relacja R jest relacją zwrotną. W relacji zwrotnej
każdy element pola relacji pozostaje do siebie w relacji R. Relację zwrotną możemy
wyrazić wzorem:
x:xAxRx
XI. Relacja przeciwzwrotna (azwrotna)
Relacją azwrotną w danym zbiorze elementów jest relacja, która nie zachodzi
między żadnym elementem a nim samym. W danym zbiorze żaden element nie po-
zostaje w relacji z samym sobą. Przykładem relacji przeciwzwrotnej w zbiorze ludzi
może być relacja wyższości. Żaden człowiek nie może być wyższy od siebie same-
go. Podobnie jest z relacją bycia mądrzejszym, bycia małżonkiem czy bycia słab-
szym. W relacji azwrotnej każdy element pola relacji nie pozostaje do siebie same-

AL-JjAA=
AL
§ 34. Mnożenie relacji 143
go w relacji R. Nikt nie może być własnym bratem czy małżonkiem samego siebie.
Relację przeciwzwrotną w języku sformalizowanym zapisujemy jako:
 x : x  A  ~ (x R x)
XII. Relacja niezwrotna (nonzwrotna)

W relacji niezwrotnej (nonzwrotna) w danym zbiorze elementów istnieje ele-
ment pola relacji, który pozostaje w relacji R do siebie samego i istnieje taki ele-
ment, który nie pozostaje w relacji R do siebie samego. W grupie ludzi istnieje taka
osoba, która jest wymagająca wobec siebie samego i istnieje taka osoba, która nie
jest wymagająca wobec siebie samego. Przykładem relacji nonzwrotnej jest bycie
zatroskanym.
Zapis formalny relacji nonzwrotnej ma postać:
x  A   x : (x R x)   x : ~ (x R x)
§ 34. Mnożenie relacji

Relacja porządkująca, jak sama jej nazwa sugeruje, wprowadza w określo-
nym zbiorze porządek wśród elementów, przypisując każdemu elementowi w zbio-
rze ściśle określone miejsce. Dzięki temu możemy ustawić elementy danego zbioru
w jeden ciąg. By każdy element zbioru posiadał ściśle określone miejsce, relacja ta
powinna charakteryzować się:
1) spójnością – relacja ta musi zachodzić między dowolnie wybranymi elementa-
mi zbioru w jednym albo w drugim kierunku; gdyby relacja porządkująca nie
zachodziła między dowolnie wybranymi elementami danego zbioru, to nie by-
łoby pełnego uporządkowania zbioru; elementy, między którymi relacja by nie
zachodziła, nie byłyby uporządkowane, nie miałyby w ciągu wyznaczonego
miejsca;
2) asymetrycznością – nie może ona zachodzić w jednym i w drugim kierunku;
jeżeli zachodzi między poprzednikiem i następnikiem (x R y), to nie może za-
chodzić między tym następnikiem a poprzednikiem (y R x); gdyby relacja za-
chodziła między poprzednikiem i następnikiem oraz między następnikiem
a poprzednikiem, to systematyzacja elementów nie byłaby możliwa; w takim
przypadku elementy te nie miałyby uporządkowanego miejsca i nie można by-
łoby określić, czy dany element stoi na pierwszym, czy na drugim miejscu;
3) przechodniością, jeżeli weźmiemy trzy elementy x, y, z, to, o ile x pozostaje
w relacji do y, a y pozostaje w relacji do z, to x musi również pozostawać w rela-
cji do z; dzięki przechodniości nadajemy każdemu elementowi określone miej-
sce w ciągu – x przed y, a y przed z.

AL-JjAA=
AL
Posiłkując się relacją porządkującą, możemy sporządzić kalendarium imprez,

a będziemy pewni, że imprezy nie będą nakładały się na siebie. Relację porządkują-
cą mamy również na uwadze m.in. przy tworzeniu kalendarza spotkań. Osoba spo-
rządzająca plan wykładów dla danego roku również musi uporządkować ich kolej-
ność, tak by każdy wykład miał w rozkładzie zajęć ściśle określone miejsce. Relacją
porządkującą posiłkuje się bibliotekarz przy segregacji zbiorów. Przykładem upo-
rządkowania studentów danej grupy może być lista obecności, na której każdy stu-
dent ma ściśle określone miejsce.
Relacja równościowa kieruje się równym, jednakowym doborem elementów.
Pozwala np. zgrupować w danym zbiorze ludzi równych wiekiem czy zatrudnio-
nych na równorzędnych stanowiskach. Relacja równościowa musi być zarazem
zwrotna, symetryczna i przechodnia.
§ 35. Podsumowanie
Relacja to stosunek, zależność, zachodząca między desygnatami, zdarzeniami

czy innymi elementami zbiorów. Jeżeli weźmiemy zbiór liczb naturalnych, to mo-
żemy utworzyć relacje pod względem większości albo mniejszości. Przy tak okre-
ślonej relacji x R y pod warunkiem, że x ≠ y.
Pole relacji to suma jej dziedziny i przeciwdziedziny. Dziedzina to zbiór ele-
mentów, które w konkretnej relacji mogą być poprzednikiem.
Przeciwdziedzina to zbiór elementów, które w konkretnej relacji mogą być
następnikiem.
Relacja symetryczna zachodzi w obie strony. X pozostaje w tej samej relacji do
y, co y do x.
Π x, y : x R y  y R x
Relacja asymetryczna – jeżeli zachodzi między x a y, to nie zachodzi między

y a x.
Π x, y : x R y  ~ (y R x)
Relacja nonsymetryczna – jeżeli zachodzi między x a y, to nie wiadomo czy

zachodzi między y a x.
Σ x, y : (x R y ∧ y R x) ∧ Σ x, y : [x R y ∧ ~ (y R x)]
Przy relacji odwrotnej – jeżeli x pozostaje w relacji R1 do y, to y pozostaje

w relacji R2 do x.
Π x, y : x R1 y  y R2 x

AL-JjAA=
AL
Przy relacji tranzytywnej – jeżeli dany stosunek zachodzi między pierwszym

i drugim elementem danego zbioru oraz między drugim i trzecim elementem zbioru,
to stosunek ten zachodzi również między pierwszym i trzecim elementem zbioru.
Π x, y, z : (x R y ∧ y R z)  x R z
Przy relacji atranzytywnej – jeżeli dany stosunek zachodzi między pierwszym

i drugim elementem danego zbioru oraz między drugim i trzecim elementem zbio-
ru, to nieprawda, że stosunek ten zachodzi również między pierwszym i trzecim ele-
mentem zbioru.
Π x, y, z : (x R y ∧ y R z)  ~ (x R z)
Przy relacji nontranzytywnej – jeżeli dany stosunek zachodzi między pierw-

szym i drugim elementem danego zbioru oraz między drugim i trzecim elemen-
tem zbioru, to nie wiadomo czy stosunek ten zachodzi również między pierwszym
i trzecim elementem zbioru.
Σ x, y, z : [(x R y ∧ y R z)  x R z] ∧ Σ x, y, z : [(x R y ∧ y R z)  ~ (x R z)]
Przy relacji spójnej między dwoma dowolnymi elementami zbioru zachodzi

relacja R w jednym albo w drugim kierunku.
Π x, y : (x  A ∧ y  A ∧ x ≠ y)  (x R y ∨ y R x)
Przy relacji aspójnej nieprawdą jest, że między dwoma dowolnymi elementa-

mi zbioru zachodzi relacja R w jednym albo w drugim kierunku.
Π x, y : (x  A ∧ y  A ∧ x ≠ y) ~ (x R y ∨ y R x)
Przy relacji nonspójnej istnieją dwa takie elementy zbioru, między którymi za-
chodzi relacja R w jednym albo w drugim kierunku i może również zdarzyć się tak,
że nie istnieją dwa takie elementy zbioru, między którymi zachodzi relacja R w jed-
nym albo w drugim kierunku.
Σ x, y : (x  A ∧ y  A ∧ x ≠ y)  {Σ x, y : (x R y ∨ y R x) ∧ Σ x, y :
~ [x R y ∨ ( y R x)]}
Przy relacji zwrotnej każdy element pozostaje w relacji z samym sobą.
Πx:xAxRx

AL-JjAA=
AL
Przy relacji azwrotnej żaden element nie pozostaje w relacji z samym sobą.
Π x : x  A  ~ (x R x)
Przy relacji nonzwrotnej istnieje element x pozostający w relacji z samym

sobą i element x niepozostający w relacji z samym sobą.
x  A  Σ x : (x R x) ∧ Σ x : ~ (x R x)
Zadanie z rozwiązaniem
1. Piotr jest ojczymem Pawła i bardzo kocha swego pasierba. Podaj pełny kon-
wers relacji zawartych w tej wypowiedzi.
Relację między dwoma elementami można analizować dwojako: jako rela-
cję x do y oraz jako relację y do x. Jeżeli relacja jest symetryczna x R y, to zacho-
dzi w obydwu kierunkach i jej konwers polega jedynie na zamianie poprzednika
z następnikiem y R x. Nie zawsze relacja w jednym kierunku pokrywa się z relacją
w drugim kierunku.
Przy konwersie relacji (relacji odwrotnej) po stwierdzeniu, że x pozostaje w re-
lacji R1 do y, zastanawiamy się nad relacją w odwrotnym kierunku. Zazwyczaj y po-
zostaje w relacji R2 do x. I właśnie relacja R2 jest konwersem danej relacji R1. Przy
relacji odwrotnej zamieniamy poprzednik z następnikiem i ustalamy treść relacji.
W zapisie sformalizowanym relacja odwrotna ma postać:
Π x, y : x R1 y  y R2 x
W analizowanym zdaniu zachodzi podwójna relacja pomiędzy wyrazami Piotr

a Paweł.
Pierwsza relacja, to relacja bycia ojczymem. Jeżeli Piotr jest ojczymem Pawła,
to Paweł jest pasierbem Piotra. Jeżeli zaś ojczym bardzo kocha swego pasierba, to
znaczy, że pasierb jest bardzo kochany przez swego ojczyma.
Po połączeniu obu relacji uzyskuje się odpowiedź: Skoro Piotr jest ojczymem
Pawła i bardzo kocha swego pasierba, to Paweł jest pasierbem Piotra i jest bardzo
kochany przez swego ojczyma.
Zadania
1. Czy w relacji:
a) x jest rówieśnikiem y,
b) x jest zabójcą y,
c) x jest matką y,
możesz być poprzednikiem relacji?
2. Czy w relacji:
a) x jest rówieśnikiem y,

AL-JjAA=
AL
b) x jest zabójcą y,
c) x jest matką y,
możesz być następnikiem relacji?
3. Określ relację w wypowiedzi:
a) Piotr jest skąpy względem Pawła.
b) X jest bratem Y.
c) Jan jest spokrewniony z Adamem.
4. W relacji: x jest ojcem y określ:
a) dziedzinę relacji,
b) przeciwdziedzinę relacji,
c) pole relacji.
5. Podaj przykład relacji odwrotnej, a następnie określ:
a) dziedzinę tej relacji,
b) przeciwdziedzinę relacji,
c) pole relacji.
6. Podaj przykład relacji, w której mógłbyś być jedynie poprzednikiem.
7. Podaj przykład relacji, w której mógłbyś być jedynie następnikiem.
8. Podaj przykład relacji:
a) symetrycznej,
b) asymetrycznej,
c) nonsymetrycznej,
d) tranzytywnej,
e) atranzytywnej,
f) spójnej.
9. Wskaż konwers relacji:
a) x jest dłużnikiem y,
b) Iksiński jest sąsiadem Becińskiego,
c) Asia jest siostrą Adama,
d) Zarząd reprezentuje spółkę.
10. Czy stosunek pokrewieństwa jest przechodni?
11. Czy stosunek rówieśnictwa w zbiorze osób pełnoletnich jest stosunkiem spój-
nym?
12. Czy relacja głosząca, że lato następuje po wiośnie, a wiosna po zimie jest rela-
cją tranzytywną?
13. Wskaż stosunek porządkujący, który uszereguje studentów należących do two-
jej grupy.
14. Czy stosunek podobieństwa jest tranzytywny?
15. Z dyskusji w programie RMF: Dlaczego się o tym nie mówi? Kobiety wstydzą
się, że są bite. A przecież powinno być odwrotnie. Jak być powinno w świetle
tego, co wiadomo o konwersie relacji?
16. Podaj własny przykład relacji tranzytywnej.

AL-JjAA=
AL
17. Znajdź konwers dla wypowiedzi: Marlowe powoli wypił whisky postawioną mu
przez sierżanta.
18. Otrzymaliśmy darowiznę od Cecińskiego, powiedziała siostra Adamowi. Z po-
danych tu elementów utwórz zdanie wyrażające pełny skład konwersów relacji
zawartych w całej wypowiedzi.
19. Wskaż pełny konwers relacji: Abacki sprzedał Cedeckiemu kupione od złodzie-
ja kradzione rzeczy.
20. Wskaż konwers relacji zawarty w wypowiedzi: Aciński dowiedział się od żony,
że Beciński sprzedał Cecińskiemu dużą posiadłość ziemską.

AL-JjAA=
AL
ROZDZIAŁ XII
FUNKTORY PRAWDZIWOŚCIOWE
Literatura: A. Olszewski, O rozumieniu implikacji w klasie logik porządku i jego znaczeniu

w dążeniu do pewności językowej, Kraków 1997; W. Patryas, Uznawanie zdań, Warszawa, Po-
znań 1987.
§ 36. Pojęcie funktora prawdziwościowego
Jak wspomniano wcześniej, funktor jest łącznikiem. Funktor prawdziwościo-

wy jest funktorem zdaniotwórczym od argumentów zdaniowych. Funktor zdanio-
twórczy to łącznik, za pomocą którego z danych zdań tworzy się nowe zdanie. Dla
przypomnienia zdania określamy małymi literami alfabetu łacińskiego, np.: p, q, r,
s, z, zaś wartość logiczną prawdy oznaczamy cyfrą 1, a fałsz – 0. Funktor prawdzi-
wościowy pozwala określić wartość logiczną z uwagi na swoją konstrukcję. War-
tość logiczna zdania złożonego uzależniona jest od rodzaju spójnika prawdziwo-
ściowego i od wartości logicznej poszczególnych zdań składowych. Rola funktorów
prawdziwościowych jest istotna na etapie tworzenia prawa. Jedna z zasad techniki
prawodawczej głosi, by przepisowi wyznaczającemu sankcję karną, dopuszczające-
mu alternatywnie kilka rodzajów kar, nadawać brzmienie: ... podlega karze ... albo
karze ... (jeśli dopuszcza się tylko jedną z wymienionych kar), ... podlega karze ...
albo karze ..., albo obu tym karom łącznie (jeśli dopuszcza się nawet obie z wymie-
nionych kar). Przepisowi wyznaczającemu sankcję karną, dopuszczającemu kumu-
latywnie kilka rodzajów kar, nadawać brzmienie: ... podlega karze ... i karze ... (jeśli
kumulatywność jest obligatoryjna), ... podlega karze ..., obok kary ... można wymie-
rzyć karę ... (jeśli kumulatywność jest fakultatywna)17.
Niekonsekwentne posługiwanie się wykładnikami leksykalnymi funktorów
prawdziwościowych (np. wyrażeniem albo) przez ustawodawcę wywołuje czasami
poważne wątpliwości na etapie stosowania prawa.
17 Zob. § 79 ust. 1 załącznika do rozporządzenia Prezesa RM w sprawie „Zasad techniki prawodawczej”.

AL-JjAA=
AL
150 Rozdział XII. Funktory prawdziwościowe
Schemat 20. Funktory
FUNKTORY
funktorotwórcze
nazwotwórcze zdaniotwórcze od argumentów
funktorowych
od argumentów od argumentów
nazwowych zdaniowych
Funktor prawdziwościowy może być jedno- lub wieloargumentowy. Przykła-

dem funktora jednoargumentowego jest afirmacja i negacja. Afirmacja potwierdza
prawdę. Afirmacja zdania p jest niczym innym, jak potwierdzeniem istniejącej war-
tości logicznej zdania p. Funktorem afirmacji jest zwrot: prawdą jest, że… . Afir-
macja posiada zawsze taką wartość logiczną, jaką ma zdanie wyjściowe. Użycie
funktora afirmacji nie powoduje zmiany wartości logicznych zdania wyjściowego.
Zdanie: Każdy adwokat jest prawnikiem ma taką samą wartość logiczną, jak zdanie:
Prawdą jest, że każdy adwokat jest prawnikiem.
Negacja, czyli przeczenie: nieprawda, że p. Negacja zdania p jest niczym in-
nym, jak zaprzeczeniem zdania p, co w języku sformalizowanym oznaczamy: ~ p.
Jeżeli zdanie wyjściowe jest prawdziwe, to jego negacja jest fałszywa, natomiast
jeżeli zanegujemy zdanie fałszywe, to uzyskamy prawdę. Negacja ma zawsze war-
tość logiczną sprzeczną do tej, jaką miało zdanie wyjściowe. Użycie funktora nega-
cji powoduje zmianę wartości logicznej zdania. Dwa zdania, w których jedno jest
negacją drugiego, nazywamy zdaniami względem siebie sprzecznymi. Przykładem
zdań sprzecznych są zdania: Jestem prawnikiem; Nieprawda, że jestem prawnikiem.
Matrycę negacji przedstawiono poniżej.
p ~p
1 0
0 1
Sprzeczne w stosunku do siebie są również zdania o konstrukcji: Każde S są P

i Niektóre S nie są P. Negacja zdania: Każde S są P jest równoważna zdaniu: Nie-
które S nie są P, a zdanie: Każde S są P jest równoważne negacji zdania: Niektóre S
nie są P, co zapisujemy:
~ (SaP)  SoP
SaP  ~ (SoP)

AL-JjAA=
AL
§ 37. Koniunkcja 151
Przykład: Zdanie: Nieprawda, że każdy prawnik jest adwokatem ma taką samą wartość lo-
giczną, jak zdanie: Niektórzy prawnicy nie są adwokatami.
Zdanie: Każdy radca prawny jest prawnikiem ma taką samą wartość logiczną, jak zdanie:
Nieprawda, że niektórzy radcowie prawni nie są prawnikami.
Jeżeli mamy do czynienia z parą zdań sprzecznych, to zdania te zarówno się
wykluczają, jak i dopełniają. Oznacza to, że nie mogą być one ani jednocześnie
prawdziwe, ani jednocześnie fałszywe. W zdaniach takich wyłączona jest zarów-
no współprawdziwość, jak i współfałszywość. Nie znajdziemy dwóch takich zdań
o konstrukcji: Każde S są P i Niektóre S nie są P, które byłyby jednocześnie praw-
dziwe czy jednocześnie fałszywe.
Przejdźmy teraz do funktorów dwuargumentowych. Najczęściej używanymi
funktorami dwuargumentowymi są koniunkcja, alternatywa, implikacja, równoważ-
ność, dysjunkcja i binegacja.
§ 37. Koniunkcja
Koniunkcja p  q jest prawdziwa wtedy i tylko wtedy, gdy wszystkie zdania

składowe (p, q) są prawdziwe. Koniunkcje oznaczamy znakiem „” albo zwykłą
kropką (.).
Zdanie: Odrobię lekcje i pójdę na spacer będzie prawdziwe w jednym przypad-
ku, gdy zarówno odrobię lekcje, jak i pójdę na spacer. Gdy przynajmniej jedno ze
zdań składowych będzie fałszywe, to i cała koniunkcja będzie fałszywa. Wykładni-
kami leksykalnymi funktora koniunkcji są spójniki: i, oraz, lecz, a, a także, jak rów-
nież, pomimo że, chociaż.
Przeanalizujmy dwa przykłady koniunkcji. Pierwsze zdanie połączmy spójni-
kiem i, a drugie – funktorem lecz. Zarówno w zdaniu: Jan porozmawiał z Piotrem
i poszedł do kina, jak i w zdaniu: Ten film nie jest interesujący, lecz Jan poszedł
do kina mamy do czynienia z koniunkcją. W pierwszym przykładzie wypowiedź
pozbawiona jest jakichkolwiek naleciałości ocennych. Autor tej wypowiedzi nie
uzewnętrznia aprobaty czy dezaprobaty co do zreferowanego stanu rzeczy. W dru-
giej wypowiedzi obok stwierdzonego stanu rzeczy wyrażamy nasze stanowisko
dezaprobujące. Potwierdzamy, że dany stan rzeczy istnieje, ale jednocześnie uze-
wnętrzniamy jego dezaprobatę.
p q pq
1 1 1
1 0 0
0 1 0
0 0 0

AL-JjAA=
AL
§ 38. Alternatywa
I. Alternatywa zwykła (nierozłączna)

Alternatywa nierozłączna p  q jest prawdziwa wtedy i tylko wtedy, gdy przy-
najmniej jedno ze zdań składowych (p, q) jest prawdziwe. Alternatywa jest fałszy-
wa tylko w jednym przypadku, gdy wszystkie zdania składowe są fałszywe. Wy-
kładnikami leksykalnymi funktora alternatywy są spójniki: lub, bądź, albo. Jeżeli
zdanie połączone spójnikiem alternatywy nierozłącznej jest prawdziwe, to zdania
składowe tej alternatywy dopełniają się wzajemnie. Oznacza to, że nie mogą być
one jednocześnie fałszywe. Przy prawdziwej alternatywie fałszywość jednego ze
zdań przesądza o prawdziwości drugiego zdania, natomiast prawdziwość jednego
ze zdań nie przesądza o wartości logicznej drugiego zdania. Zdanie: Odrobię lekcje
lub pójdę na spacer będzie prawdziwe w trzech przypadkach, gdy zarówno odrobię
lekcje, jak i pójdę na spacer, gdy odrobię lekcje, ale nie pójdę na spacer oraz gdy
nie odrobię lekcji, ale pójdę na spacer. W jednym przypadku natomiast dopuszczo-
na jest fałszywość tego zdania, gdy ani nie odrobię lekcji, ani nie pójdę na spacer.
p q pq
1 1 1
1 0 1
0 1 1
0 0 0
II. Alternatywa rozłączna (sprzeczność)

Alternatywa rozłączna p  q jest prawdziwa wtedy i tylko wtedy, gdy jedno
i tylko jedno ze zdań składowych (p bądź q) jest prawdziwe. Wypowiedź: Jan albo
poszedł do kina, albo odrabia lekcje oznacza, że albo Jan poszedł do kina i nie od-
rabia lekcji, albo Jan odrabia lekcje i nie poszedł do kina. Przy prawdziwości alter-
natywy rozłącznej zdania składowe nie mogą być ani jednocześnie prawdziwe, ani
jednocześnie fałszywe.
Za wykładnik leksykalny tej alternatywy zazwyczaj służą wskazujące na rozłącz-
ność podwojenia spójników alternatywy zwykłej: albo ..., albo ... lub bądź ..., bądź ...
p q pq
1 1 0
1 0 1
0 1 1
0 0 0

AL-JjAA=
AL
§ 39. Implikacje 153
§ 39. Implikacje
I. Implikacja zwykła (ekstensywna)
Funktorem implikacji jest zwrot: jeżeli ..., to ... . Implikację oznaczamy znaka-
mi: „”, „” albo „”. W zdaniu złożonym składającym się z implikacji (p  q)
zdanie p nazywamy poprzednikiem implikacji, natomiast zdanie q – następnikiem
implikacji. Implikacja jest tylko w jednym przypadku fałszywa, gdy jej poprzed-
nik p jest prawdziwy, a następnik q – fałszywy. Mówiąc: jeżeli p, to q, zapewniamy,
że jeżeli jest p, to i q musi być. Nie może zatem być p, a nie być q, gdyż wtedy wy-
powiedź oparta na takim schemacie będzie fałszywa. Jeżeli poprzednik jest fałszy-
wy, to bez względu na wartość logiczną następnika cała implikacja jest prawdziwa.
W implikacji zapewniamy jedynie, że jeżeli jest p, to i q być musi. W implikacji
nic nie mówimy o tym, że nie jest p, a zatem, jeżeli p jest fałszywe, to implikacja
jest prawdziwa. Zdanie: Jeżeli będzie ładna pogoda, to pójdę do kina będzie fałszy-
we tylko w jednym przypadku, gdy będzie ładna pogoda, a ja nie pójdę do kina.
Zapewniałam przecież, że jeżeli będzie ładna pogoda, to pójdę do kina. Zda-
nie to w przypadku, gdy nie będzie ładnej pogody zawsze będzie prawdziwe, bez
względu na to czy pójdę do kina, czy nie. Mówiąc: Jeżeli będzie ładna pogoda, to
pójdę do kina nie wypowiadam się co zrobię, jeżeli nie będzie ładnej pogody. Skoro
na ten temat się nie wypowiadam, to nie mogę kłamać.
Matryca implikacji przedstawia się następująco:
p q pq
1 1 1
1 0 0
0 1 1
0 0 1
Zdania składowe implikacji nie muszą być powiązane ze sobą treściowo, choć
tak naprawdę w praktyce najczęściej posługujemy się implikacją, jeżeli powiązanie
takie istnieje. Przykładem implikacji jest zarówno zdanie: Jeżeli jesteś adwokatem,
to jesteś prawnikiem, jak i zdanie: Jeżeli kupiłem książkę z logiki, to Kraków leży
nad Wisłą czy zdanie: Jeżeli masz pecha, to w drewnianym kościele cegła na głowę
ci spadnie. Przy implikacji istotne jest formalne połączenie zdań funktorem impli-
kacji, a nie ich związek treściowy.
Związek treściowy odgrywa rolę przy wynikaniu, o czym będzie mowa niżej.
W zależności od tego, czy argumenty zdaniowe implikacji są zmaterializowane, czy
nie, wyróżniamy implikację formalną i materialną. Implikacja formalna to funk-
cja zdaniowa, dająca się sprowadzić do postaci: jeżeli p, to q. Implikacja materialna,
to implikacja powstała w wyniku konkretyzacji funkcji: jeżeli p, to q. Przykładem

AL-JjAA=
AL
implikacji materialnej jest wyrażenie: Jeżeli zrozumiem logikę, to jej nauka pójdzie
mi łatwo albo wyrażenie: Jeżeli nauczę się logiki, to mi kaktus na dłoni wyrośnie.
II. Implikacja odwrotna (intensywna)
Funktorem implikacji odwrotnej jest zwrot: tylko wtedy …, gdy … . Implikację

odwrotną oznaczamy znakiem: „”, „” albo znakiem „”. W implikacji odwrot-
nej (p  q), podobnie jak w implikacji zwykłej, zdanie p nazywamy poprzednikiem
implikacji, a zdanie q – następnikiem. Implikacja odwrotna jest tylko w jednym
przypadku fałszywa, gdy jej poprzednik p jest fałszywy, a następnik q prawdziwy.
Mówiąc: tylko wtedy p, gdy q, zapewniamy, że jeżeli jest q, to i p być musi. Nie
może zatem być q, a nie być p, gdyż wtedy wypowiedź oparta na takim schemacie
będzie fałszywa. Jeżeli następnik jest fałszywy, to bez względu na wartość logiczną
poprzednika implikacja odwrotna jest prawdziwa. W implikacji odwrotnej zapew-
niamy jedynie, że jeżeli jest q, to i p być musi. W implikacji odwrotnej nic nie mó-
wimy o tym, że nie jest q, a zatem, jeżeli q jest fałszywe, to implikacja odwrotna
jest prawdziwa. Mówiąc: tylko wtedy p, gdy q, zapewniamy, że jeżeli q jest, to i p
być musi. Nie wypowiadamy się jakie ma być p, gdy jest nie q.
Zdanie: Tylko wtedy pójdę do kina, gdy będzie ładna pogoda będzie fałszywe
tylko w jednym przypadku, gdy będzie ładna pogoda, a ja nie pójdę do kina. Za-
pewniałam przecież, że tylko wtedy pójdę do kina, gdy będzie ładna pogoda. Zdanie
to w przypadku gdy nie będzie ładnej pogody zawsze będzie prawdziwe, bez wzglę-
du na to, czy pójdę do kina, czy nie. Mówiąc: Tylko wtedy pójdę do kina, gdy będzie
ładna pogoda nie wypowiadam się co zrobię, jeżeli nie będzie ładnej pogody. Skoro
na ten temat się nie wypowiadam, to nie mogę kłamać.
Matryca implikacji odwrotnej przedstawia się następująco:
p q pq
1 1 1
1 0 1
0 1 0
0 0 1
III. Implikacja wzajemna (równoważność)
Równoważność zachodzi między zdaniami mającymi tę samą wartość logiczną.

Równoważność p  q jest prawdziwa wtedy i tylko wtedy, gdy wszystkie zdania
składowe (p, q) mają jednakową wartość logiczną. Przy prawdziwej równoważno-

AL-JjAA=
AL
§ 40. Wynikanie 155
ści mamy albo wszystkie zdania prawdziwe, albo wszystkie fałszywe. Jeżeli nato-
miast zdania składowe mają różne wartości, to zdanie złożone utworzone z połącze-
nia tych zdań funktorem równoważności jest fałszywe. Równoważność oznaczamy
znakiem: „”, „” albo „=”. Funktorem równoważności jest zwrot: zawsze wtedy
i tylko wtedy, gdy ... . Matryca równoważności przedstawia się następująco:
p q pq
1 1 1
1 0 0
0 1 0
0 0 1
Wyrażenie: Zawsze wtedy i tylko wtedy zdanie ogólnotwierdzące jest prawdzi-

we, gdy zdanie szczegółowoprzeczące jest fałszywe uprawnia nas do stwierdzenia,
że jeżeli zdanie ogólnotwierdzące nie jest prawdziwe, to zdanie szczegółowoprze-
czące nie jest fałszywe. Inaczej mówiąc, zdanie ogólnotwierdzące jest fałszywe,
a zdanie szczegółowoprzeczące jest prawdziwe. Równoważność zwana jest także
implikacją wzajemną. Zdania p, q są równoważne, jeżeli zdanie p implikuje zda-
nie q, jak również zdanie q implikuje zdanie p.
(p  q)  [(p  q)  (q  p)]
p q pq pq qp (p  q)  (q  p) (p  q)  [(p  q)  (q  p)]

1 1 1 1 1 1 1
1 0 0 0 1 0 1
0 1 0 1 0 0 1
0 0 1 1 1 1 1
§ 40. Wynikanie
Jeżeli zdania powiązane są treściowo, wówczas z jednego zdania może wynikać

drugie zdanie. Wynikanie zachodzi wówczas, gdy mamy do czynienia z prawdziwą
implikacją i między tym, co głosi poprzednik, a tym, co głosi następnik, zachodzi
jakiś związek. Ze zdania: Każdy adwokat jest prawnikiem wynika zdanie, że niektó-
rzy prawnicy są adwokatami.
Jeżeli ze zdania p wynika zdanie q, to zdanie p jest racją, a zdanie q – następ-
stwem. Przy wynikaniu prawdziwość zdania p przesądza o prawdziwości zdania q.
Oznacza to, że nie może być tak, by zdanie p było prawdziwe, a zdanie q – fałszy-

AL-JjAA=
AL
we. Fałszywość natomiast racji nie przesądza o wartości logicznej następstwa. Przy
fałszywej racji następstwo może być zarówno fałszywe, jak i prawdziwe. Fałszy-
wość następstwa przesądza o fałszywości racji. Prawdziwość natomiast następstwa
nie przesądza o wartości logicznej racji. Przy fałszywym następstwie racja może
być zarówno fałszywa, jak i prawdziwa, co obrazuje poniższa matryca.
p q pq
1 1 1
0 1 1
0 0 1
Jak wskazano na wstępie, przy wynikaniu zdania muszą być powiązane ze sobą
treściowo lub strukturalnie, musi istnieć między nimi jakiś związek. Może to być
związek tetyczny, analityczny, logiczny, strukturalny czy przyczynowy.
Związek tetyczny wynika z ustanowienia norm prawnych. Mogą to być normy
powszechnie ustanowione przez normodawcę na drodze aktów prawnych lub inne
normy obowiązujące z czyjegoś ustanowienia, które nie mają swojego odzwiercie-
dlenia w żadnym powszechnie obowiązującym akcie prawnym. Przykładem normy
zawartej w akcie prawnym jest norma prawa materialnego wynikająca z art. 415
KC: jeżeli ktoś z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, to obowiązany jest do jej na-
prawienia. Innym przykładem jest norma prawa procesowego wynikająca z art. 93
§ 1 KPK, głosząca, że jeżeli ustawa nie wymaga wydania wyroku, to sąd wydaje
postanowienie. Norma ta zawiera swój odpowiednik w prawie cywilnym w art. 354
KPC, zgodnie z którym, jeżeli Kodeks nie przewiduje wydania wyroku lub nakazu
zapłaty, to sąd wydaje postanowienie. Przykładem normy, która nie ma swojego od-
zwierciedlenia w żadnym powszechnie obowiązującym akcie prawnym, może być
norma narzucona nam przez rodzica. Przykładem takiej normy może być zasada
obowiązująca w rodzinie Jana, stanowiąca, iż jeżeli Jan wyjdzie z domu bez rodzi-
ca, to musi wrócić z powrotem do domu najpóźniej do godz. 21.00.
Związek analityczny wynika z treści użytych słów. Przykładem zdania łączą-
cego inne zdania związkiem analitycznym może być wypowiedź: Jeżeli coś jest
kwadratem, to musi być czworokątem o kątach i bokach równych. W zdaniu tym
prawdziwość wypowiedzi ustalamy na podstawie znaczenia zawartych słów, bez
odwoływania się do doświadczenia lub innego miernika prawdziwościowego. Po-
wiązanie treściowe wypowiedzi z uwagi na znaczenie użytych w zdaniu słów jest
tak oczywiste, jak prawda w zdaniu analitycznym. Niezaprzeczalne jest również
stwierdzenie, że jeżeli ukończyłam 18. rok życia, to jestem pełnoletnia. Bezsporne
jest, że jeżeli żaden sędzia nie może być adwokatem, to i żaden adwokat nie może
być sędzią. Z uwagi na swą analityczność nikt nie będzie również podważać związ-
ku zachodzącego w wypowiedzi: Jeżeli prawdą jest, że każdy adwokat jest prawni-
kiem, to fałszem musi być, że niektórzy adwokaci nie są prawnikami.

AL-JjAA=
AL
§ 40. Wynikanie 157
Niektórym twierdzeniom można przypisać określony schemat rozumowania

sięgający do rangi tautologii. Wypowiedź: jeżeli każdy adwokat jest prawnikiem, to
niektórzy prawnicy są adwokatami, odpowiada schematowi SaP  PiS. Rozumowa-
nie według tego schematu jest niezawodne. Oznacza to, że dla każdego S i dla każ-
dego P, jeżeli S jest P, to niektóre P muszą być S. Jeżeli daną implikację material-
ną przeobrazimy w implikację formalną, a uzyskany wzór będzie niezawodny dla
wszystkich zmiennych, to zdania takiej implikacji materialnej niewątpliwie łączy
związek logiczny. Przykładem wypowiedzi, w której występuje związek logiczny
jest implikacja materialna o treści: jeżeli Jan jest starszy od Piotra, a Piotr jest star-
szy od Adama, to Jan jest starszy od Adama. Wypowiedź ta odpowiada schematowi:
 x, y, z : (x R y  y R z)  x R z
W każdej implikacji materialnej, podpadającej pod schemat rozumowania nie-

zawodnego, racja z następstwem połączona jest związkiem logicznym.
Powiązanie między racją a następstwem może stanowić związek struktural-
ny. Ze związkiem strukturalnym mamy do czynienia wówczas, gdy zależność,
o której mowa w wypowiedzi, wynika z rozmieszczenia zdarzeń lub przedmiotów
w czasie lub w przestrzeni w sposób właściwy dla danego systemu. Na przykład
skoro za plecami mam południe, to przed sobą muszę mieć północ. Jeżeli dzisiaj
jest poniedziałek, to za siedem dni znowu będzie poniedziałek. W zdaniach połą-
czonych związkiem strukturalnym żadne ze zdań nie łączy związek przyczynowo-
-skutkowy.
Związek przyczynowy zachodzi między dwoma zdaniami, jeżeli w jednym
zdaniu mowa jest o przyczynie, a w drugim – o skutku. Z tego też względu zwany
jest on również związkiem przyczynowo-skutkowym. Zdanie: Jeżeli pada deszcz,
to ulice są mokre informuje nas, że deszcz jest przyczyną mokrych ulic. Skutkiem
przyczyny (deszczu) są mokre ulice. Przyczyna niekoniecznie musi być zawarta w
racji, a skutek w następstwie. Przykładem wypowiedzi, w której w następstwie wy-
stępuje przyczyna, jest zdanie: Jeżeli woda zamarzła, to temperatura otoczenia spa-
dła poniżej zera. Spadek temperatury poniżej zera stopni jest przyczyną zamarznię-
cia wody.
Matryca funktorów prawdziwościowych przedstawiona została poniżej.
p q I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII XII XIV XV XVI
1 0 1 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 1 0 1 1
1 1 0 1 0 0 0 1 1 0 0 1 1 0 1 1 0 1
0 0 0 0 1 0 0 1 0 1 0 1 0 1 1 1 1 0
0 1 0 0 0 1 0 1 0 0 1 0 1 1 0 1 1 1

AL-JjAA=
AL
Reasumując, przypomnĳmy matrycę poznanych funktorów.
pq pq pq pq pq pq pq

p q
(koniunkcja) (alternatywa (alternatywa (implikacja) (równo (dysjunkcja) (binegacja)
nierozłączna) rozłączna) ważność)
1 1 1 1 0 1 1 0 0
1 0 0 1 1 0 0 1 0
0 1 0 1 1 1 0 1 0
0 0 0 0 0 1 1 1 1
§ 41. Dysjunkcja (negacja koniunkcji)
Dysjunkcja wyłącza współprawdziwość. Dysjunkcja jest tylko w jednym przy-

padku fałszywa, gdy wszystkie zdania składowe są prawdziwe. Dysjunkcja p  q jest
prawdziwa wtedy i tylko wtedy, gdy przynajmniej jedno ze zdań składowych (p, q)
jest fałszywe. Wykładnikiem leksykalnym funktora dysjunkcji jest zwrot: co najwy-
żej p lub q. Funktor dysjunkcji informuje, że co najwyżej jedno z dwojga nastąpi.
Zdanie: Co najwyżej zostanę sędzią lub prokuratorem informuje, że:
1) może być tak, iż nie będę ani sędzią, ani prokuratorem,
2) może być tak, iż będę sędzią, ale nie prokuratorem,
3) może być tak, iż będę prokuratorem, ale nie sędzią.
Zdania powyższe nie dopuszczają takiej możliwości, by być i sędzią, i prokura-
torem.
Jeżeli zdanie połączone spójnikiem dysjunkcji jest prawdziwe, to zdania składo-
we wykluczają się wzajemnie. Oznacza to, że przy prawdziwej dysjunkcji prawdzi-
wość jednego ze zdań przesądza o fałszywości drugiego zdania, natomiast fałszy-
wość jednego ze zdań nie przesądza o wartości logicznej drugiego zdania.
p q pq
1 1 0
1 0 1
0 1 1
0 0 1
Dysjunkcja zwana jest także negacją koniunkcji. Oznacza to, że zawsze i tylko
wtedy, co najwyżej p bądź q, gdy nieprawdą jest że zarazem p i q.
(p  q)   (p  q )

AL-JjAA=
AL
§ 41. Dysjunkcja (negacja koniunkcji) 159
p q pq pq  (p  q) (p  q)   (p  q )
1 1 0 1 0 1
1 0 1 0 1 1
0 1 1 0 1 1
0 0 1 0 1 1
Za pomocą dysjunkcji można zdefiniować wszystkie pozostałe funktory praw-

dziwościowe. Przy definiowaniu koniunkcji za pomocą dysjunkcji należy wziąć pod
uwagę wskazówkę, iż koniunkcja jest równoważna negacji dysjunkcji.
(p  q) =  (p / q)
Negacja zaś jakiegoś zdania s jest równoważna dysjunkcji s / s.
~s=s/s
Skoro negacja jakiegoś zdania s jest równoważna dysjunkcji s / s, to w powyż-

szym schemacie ( s = s / s) wystarczy zamiast zmiennej zdaniowej s umieścić
zmienne p / q. Wypełniając to polecenie, uzyskamy schemat:
 (p / q) = (p / q) / (p / q)
Schematy:
(p  q) =  (p / q)
 (p / q) = (p / q) / (p / q)
upoważniają nas do stwierdzenia, że:
(p  q) = (p / q) / (p / q)
Sprawdźmy za pomocą matrycy zasadność powyższego rozumowania.
p q pq p/q (p / q) / (p / q) (p  q) = (p / q) / (p / q)
1 1 1 0 1 1
1 0 0 1 0 1
0 1 0 1 0 1
0 0 0 1 0 1
Z powyższych rozważań wynika, że definiowanie funktorów prawdziwościo-

wych za pomocą dysjunkcji wymaga zastosowania odpowiedniego procesu my-
ślowego. W celu lepszego zrozumienia definicji funktorów prawdziwościowych za

AL-JjAA=
AL
pomocą dysjunkcji przedstawimy inną metodę, umożliwiającą zdefiniowanie pozo-

stałych funktorów prawdziwościowych za pomocą dysjunkcji.
Za przykład może posłużyć definicja alternatywy nierozłącznej za pomocą dys-
junkcji. W pierwszym etapie procesu myślowego należy określić wartości logiczne
dla funktora definiowanego i funktora, za pomocą którego mamy zdefiniować funk-
tor definiowany.
p q pvq p/q
1 1 1 0
1 0 1 1
0 1 1 1
0 0 0 1
Następnie, zmieniając wartość logiczną odpowiedniego zdania albo zdań skła-

dowych, sprawdzamy uzyskane odpowiedzi, pamiętając o tym, że zamierzamy uzy-
skać układ wartości logicznych charakterystyczny dla matrycy alternatywy nie-
rozłącznej. Musimy więc metodą prób i błędów zanegować zmienną p, zmienną
q lub obydwie zmienne jednocześnie. Możliwe są więc następujące konfiguracje:
(~ p / q), (p / ~ q), (~ p / ~ q). Jako że trudno na wstępie określić, które zmienne pod-
dane zostaną negacji, zamiast znaku negacji umieszczono znak wielokropku (…).
Przy rozwiązaniu zadania należy pamiętać, że w ostatnim wierszu dysjunkcja po-
winna być fałszywa. Dysjunkcja jest fałszywa tylko w przypadku współprawdziwo-
ści zdań składowych. Odpadają więc konfiguracje (~ p / q), (p / ~ q). Skoro zdania
składowe są w ostatnim wierszu fałszywe, to należy je zanegować. Przypomnĳmy,
że zmiana wartości logicznej wymaga zastosowania dysjunkcji, gdyż:  p = p / p
i odpowiednio  q = q / q.
p q pvq p/q ( … p / … q)
1 1 1 0
1 0 1 1
0 1 1 1
0 0 0 1
W efekcie ustalamy, że definicja alternatywy nierozłącznej za pomocą dysjunk-

cji przybiera postać:
(p  q) = (p / p) / (q / q)
p q pvq (p / p) / (q / q)
1 1 1 1
1 0 1 1
0 1 1 1
0 0 0 0

AL-JjAA=
AL
§ 41. Dysjunkcja (negacja koniunkcji) 161
Podanie definicji alternatywy rozłącznej za pomocą dysjunkcji wymaga głęb-

szego procesu myślowego. Negacja zmiennej p, zmiennej q lub obydwu zmiennych
jednocześnie nie jest wystarczająca.
p q pq ( ~ p / q) (p / ~ q) (~ p / ~ q)
1 1 0 1 1 1
1 0 1 1 0 1
0 1 1 0 1 1
0 0 0 1 1 0
Analiza powyższej matrycy daje wskazówki do rozwiązania zadania. Aby uzy-

skać wynik z kolumny trzeciej, wartości logiczne z kolumny czwartej i piątej należy
poddać dysjunkcji.
( ~ p / q) / (p / ~ q)
Aby wyeliminować znak negacji, należy pamiętać, że  p = p / p i odpowiednio

 q = q / q. Ostatecznie więc definicja przybierze postać:
(p  q) = {[(p / p) / q] / [p / (q / q)]}
p q pq ( ~ p / q) (p / ~ q) (~ p / ~ q) [(p / p) / q] / [p / (q / q)]

1 1 0 1 1 1 0
1 0 1 1 0 1 1
0 1 1 0 1 1 1
0 0 0 1 1 0 0
Definicję implikacji za pomocą dysjunkcji zapiszemy jako:
(p > q) = [p / (p / q)]
p q p>q p/q p / (p / q)
1 1 1 0 1
1 0 0 1 0
0 1 1 1 1
0 0 1 1 1
Zastąpienie równoważności dysjunkcją wymaga zastosowania schematu:
(p  q) = {(p / q) / [(p / p) / (q / q)]}

AL-JjAA=
AL
p q pq p/q p/p q/q (p / p) / (q / q) (p / q) / [(p / p) / (q / q)]

1 1 1 0 0 0 1 1
1 0 0 1 0 1 1 0
0 1 0 1 1 0 1 0
0 0 1 1 1 1 0 1
§ 42. Binegacja (negacja alternatywy)
Binegacja jest podwójnym zaprzeczeniem. Binegacja p  q jest prawdziwa

wtedy i tylko wtedy, gdy wszystkie zdania składowe (p, q) są fałszywe. Binegacja
polega zatem na jednoczesnym zaprzeczeniu wszystkich zdań składowych danego
wyrażenia. Funktorem binegacji jest łącznik ani p, ani q.
p q pq
1 1 0
1 0 0
0 1 0
0 0 1
Z matrycy wyraźnie wynika, iż wyrażenie: ani potańczyłam, ani pojadłam jest

prawdziwe tylko w jednym przypadku, gdy zarówno potańczyłam, jak i pojadłam są
fałszywe. A zatem, można powiedzieć, że nie potańczyłam i nie pojadłam. Binega-
cja jest więc równoważna koniunkcji zanegowanych zdań składowych.
p q pq ~p ~q ~p~q
1 1 0 0 0 0
1 0 0 0 1 0
0 1 0 1 0 0
0 0 1 1 1 1
Binegacja zwana jest również negacją alternatywy. Oznacza to, że zawsze i tyl-
ko wtedy ani p, ani q, gdy nieprawdą jest, że zarazem p lub q.
(p  q)   (p  q)

AL-JjAA=
AL
§ 43. Inne funktory prawdziwościowe 163
p q pq pq (p  q) (p  q)   (p  q )

1 1 0 1 0 1
1 0 0 1 0 1
0 1 0 1 0 1
0 0 1 0 1 1
Za pomocą binegacji można zdefiniować wszystkie inne funktory prawdziwo-

ściowe, co wykażemy przy prawach rachunku zdań.
§ 43. Inne funktory prawdziwościowe

Powyżej poznaliśmy funktory najczęściej używane. Wszystkich funktorów
prawdziwościowych jest szesnaście, co obrazuje tabela przedstawiona na s. 157.
Nie oznacza to, że pozostałymi funktorami się nie posługujemy. Do sporadycz-
nie używanych łączników należy m.in. zwrot: co najwyżej p, a nie q. Zdanie o takiej
konstrukcji jest prawdziwe w dwóch przypadkach, gdy wszystkie zdania składowe
są fałszywe oraz gdy p jest prawdziwe, a q – fałszywe. Przeanalizujmy to na przy-
kładzie: Co najwyżej pójdę do lekarza, a nie pójdę do szpitala. Wypowiedź ta bę-
dzie prawdziwa zarówno gdy nie pójdę ani do lekarza, ani do szpitala, jak również
w sytuacji, gdy pójdę do lekarza, ale nie pójdę do szpitala. Matrycę tego funktora
przedstawia poniższa tabela.
p q co najwyżej p, a nie q
1 1 0
1 0 1
0 1 0
0 0 1
Przykładem innego funktora prawdziwościowego jest zwrot: p, bez względu na

to, czy q. Prawdziwość tej wypowiedzi uzależniona jest od prawdziwości zdania p.
Wartość logiczna zdania q nie wpływa na wartość logiczną całej wypowiedzi. Zda-
nie: Pójdę do kina, bez względu na to, czy będzie ładna pogoda jest prawdziwe zaw
sze i tylko wtedy, gdy pójdę do kina.
Matryca tego funktora przedstawia się następująco:
p q p, bez względu na q
1 1 1
1 0 1
0 1 0
0 0 0

AL-JjAA=
AL
Dla przykładu scharakteryzowaliśmy tylko niektóre funktory prawdziwościo-

we. Pozostałe celowo pominięto, z uwagi na sporadyczność ich użycia.
Wyżej opisane funktory prawdziwościowe zostały omówione jako funktory
dwuargumentowe. Nie oznacza to, iż funktory te nie mogą łączyć więcej niż dwóch
zdań. Wartość logiczna zdania złożonego uzależniona jest zawsze od rodzaju funk-
tora i wartości logicznej zdań składowych. Ilość zdań składowych nie ma natomiast
wpływu na wartość logiczną zdania złożonego, liczy się jedynie ich wartość logicz-
na. Znając istotę i znaczenie funktorów prawdziwościowych bez problemu możemy
określić wartość logiczną poszczególnych funktorów trójargumentowych. Koniunk-
cja i binegacja jest tylko w jednym przypadku prawdziwa. Przy prawdziwości ko-
niunkcji wszystkie zdania składowe muszą być prawdziwe, natomiast przy prawdzi-
wości binegacji wszystkie zdania składowe muszą być fałszywe. Skoro dysjunkcja
jest negacją koniunkcji, to dysjunkcja przybiera wartości sprzeczne w stosunku do
wartości zaprezentowanych w matrycy koniunkcji. Poniżej przedstawiamy matrycę
funktorów używanych najczęściej.
alternatywa alternatywa równoważ-

koniunkcja dysjunkcja binegacja
p q r nierozłączna rozłączna ność
pqr pqr pqr pqr p/q/r pqr

1 1 1 1 1 0 1 0 0
1 0 0 0 1 1 0 1 0
0 1 0 0 1 1 0 1 0
0 0 1 0 1 1 0 1 0
1 1 0 0 1 0 0 1 0
0 1 1 0 1 0 0 1 0
1 0 1 0 1 0 0 1 0
0 0 0 0 0 0 1 1 1
§ 44. Funktory nieprawdziwościowe
O ile funktory prawdziwościowe pozwalają określić wartość logiczną zdania

z uwagi na swoją konstrukcję, o tyle funktory nieprawdziwościowe nie pozwalają
określić wartości logicznej danego zdania. Funktorem nieprawdziwościowym jest
każdy łącznik, za pomocą którego z danych zdań tworzy się nowe zdanie, a który
to łącznik nie pozwala określić wartości logicznej zdania uzyskanego. Przykładem
funktora nieprawdziwościowego są zwroty: musi być tak, że …; prawdopodobnie
jest tak, że …; możliwe jest, że … . Zdanie: W liceum im. Kopernika uczniowie uczą
się francuskiego jest zdaniem prawdziwym. Jeżeli do zdania tego dołączymy funk-
tor nieprawdziwościowy, np.: Musi być tak, że w liceum im. Kopernika uczniowie

AL-JjAA=
AL
uczą się francuskiego, to wartości logicznej tej wypowiedzi nie będziemy w stanie
określić. Jedni powiedzą, że to fałsz, bo powszechnie obowiązujące przepisy nie
wprowadzają w liceum obowiązkowego nauczania języka francuskiego. Inni po-
wiedzą, że to prawda, musi tak być, bo jest takie zapotrzebowanie wśród uczniów
i uczniowie to aprobują. Kolejny funktor nieprawdziwościowy prawdopodobnie
jest tak, że ... podda naszą wypowiedź w wątpliwość uniemożliwiającą określenie
wartości logicznej. Wartość logiczna to stwierdzenie zgodności albo niezgodno-
ści wypowiedzi z rzeczywistym stanem rzeczy. Wypowiedź: Prawdopodobnie jest
tak, że w liceum im. Kopernika uczniowie uczą się francuskiego nie zezwala ani na
stwierdzenie zgodności, ani na stwierdzenie niezgodności wypowiedzi z rzeczywi-
stym stanem rzeczy.
§ 45. Podsumowanie
Funktor prawdziwościowy jest funktorem zdaniotwórczym od argumentów zda-
niowych. Funktor prawdziwościowy pozwala określić wartość logiczną zdania zło-
żonego.
Funktor prawdziwościowy może być jedno- lub wieloargumentowy. Przykła-
dem funktora jednoargumentowego jest afirmacja i negacja.
Afirmacja
Afirmacja potwierdza prawdę. Funktorem afirmacji jest zwrot: prawdą jest,
że... . Afirmacja posiada zawsze taką wartość logiczną, jaką ma zdanie wyjściowe.
Zdanie: Każdy mężczyzna jest człowiekiem ma taką samą wartość, logiczną jak zda-
nie: Prawdą jest, że każdy mężczyzna jest człowiekiem.
Negacja
Negacja zdania p, to zaprzeczenie zdania p, co w języku sformalizowanym
oznaczamy jako ~ p. Jeżeli zdanie wyjściowe jest prawdziwe, to jego negacja jest
fałszywa, natomiast jeżeli zanegujemy zdanie fałszywe, to uzyskamy prawdę. Dwa
zdania, w których jedno jest negacją drugiego nazywamy zdaniami względem sie-
bie sprzecznymi. Przykładem zdań sprzecznych są zdania: Jestem studentem, Nie-
prawda, że jestem studentem.
Koniunkcja
Koniunkcja (p ∧ q) jest prawdziwa wtedy i tylko wtedy, gdy wszystkie zdania
składowe (p, q) są prawdziwe. Koniunkcje oznaczamy znakiem ∧ albo kropką ().
Funktorem koniunkcji jest spójnik i, oraz, lecz, jak również, a.
Zdanie: Pada deszcz i ulice są mokre będzie prawdziwe w jednym przypadku,
gdy prawdą będzie, że pada deszcz, jak i prawdą jest, że ulice są mokre.

AL-JjAA=
AL
Alternatywa nierozłączna
Alternatywa nierozłączna (p ∨ q) jest prawdziwa wtedy i tylko wtedy, gdy przy-
najmniej jedno ze zdań składowych (p, q) jest prawdziwe. Funktorem alternatywy
jest spójnik lub, bądź, albo.
Zdanie: Przeczytam gazetę lub ugotuję obiad będzie prawdziwe w trzech przy-
padkach, gdy zarówno przeczytam gazetę, jak i ugotuję obiad, gdy przeczytam gaze-
tę, ale nie ugotuję obiadu, gdy nie przeczytam gazety, ale ugotuję obiad.
Alternatywa rozłączna
Alternatywa rozłączna (p  q) jest prawdziwa wtedy i tylko wtedy, gdy jedno
i tylko jedno ze zdań składowych (p bądź q) jest prawdziwe. Funktorem alternatywy
rozłącznej jest łącznik lub p, lub q, albo p, albo q, bądź p, bądź q.
Zdanie: Jan albo wypoczywa, albo odrabia lekcje oznacza, że albo Jan wypo-
czywa i nie odrabia lekcji, albo Jan odrabia lekcje i nie wypoczywa.
Funktor implikacji
Funktorem implikacji zwykłej jest zwrot: jeżeli..., to... . Implikację oznacza-
my znakiem ,  albo . Implikacja jest tylko w jednym przypadku fałszywa,
gdy jej poprzednik p jest prawdziwy, a następnik q fałszywy. Mówiąc: jeżeli p, to q,
zapewniamy, że jeżeli jest p, to i q musi być. Nie może zatem być p, a nie być q,
gdyż wtedy wypowiedź będzie fałszywa. W implikacji zapewniamy, że jeżeli jest p,
to i q być musi. Zdanie: Jeżeli Kasia mnie zaprosi, to ja ją odwiedzę będzie fałszy-
we tylko w jednym przypadku, gdy Kasia mnie zaprosiła, a ja jej nie odwiedziłem.
Zapewniałem przecież, że jeżeli Kasia mnie zaprosi, to ja ją odwiedzę. Zdanie to
w przypadku, gdy nie zostanę zaproszony, zawsze będzie prawdziwe, bez względu
na to czy dojdzie do odwiedzin, czy też nie. Mówiąc: Jeżeli Kasia mnie zaprosi, to
ja ją odwiedzę nie wypowiadam się czy dojdzie do odwiedzin, jeżeli nie zostanę za-
proszony. Skoro na ten temat się nie wypowiadam, to nie mogę kłamać.
Funktorem implikacji odwrotnej jest zwrot: tylko wtedy..., gdy... . Implikację
odwrotną oznaczamy znakiem: ,  albo . W implikacji odwrotnej (p  q), po-
dobnie jak w implikacji zwykłej, zdanie p nazywamy poprzednikiem implikacji,
a zdanie q – następnikiem. Implikacja odwrotna jest tylko w jednym przypadku fał-
szywa, gdy jej poprzednik p jest fałszywy, a następnik q – prawdziwy.
Wynikanie
Wynikanie zachodzi wówczas, gdy mamy do czynienia z prawdziwą implikacją
i między tym, co głosi poprzednik, a tym, co głosi następnik, zachodzi jakiś zwią-
zek. Ze zdania: Jestem mężczyzną wynika zdanie, że jestem człowiekiem.
Przy wynikaniu prawdziwość zdania p (Jestem mężczyzną) przesądza o praw-
dziwości zdania q (jestem człowiekiem). Oznacza to, że nie może być tak, by zda-
nie p było prawdziwe, a zdanie q – fałszywe.

AL-JjAA=
AL
Równoważność
Równoważność (p  q) jest prawdziwa wtedy i tylko wtedy, gdy wszystkie zda-
nia składowe (p, q) mają jednakową wartość logiczną. Przy prawdziwej równoważ-
ności mamy albo wszystkie zdania prawdziwe, albo wszystkie fałszywe. Równo-
ważność oznaczamy znakiem:  albo =. Funktorem równoważności jest zwrot:
zawsze wtedy i tylko wtedy, gdy... .
Stosując równoważność można powiedzieć, że: Zawsze wtedy i tylko wtedy dwa
dodać dwa jest cztery, gdy cztery podzielone przez dwa jest dwa.
Dysjunkcja
Dysjunkcja (p ⁄ q) jest prawdziwa wtedy i tylko wtedy, gdy przynajmniej jedno
ze zdań składowych (p, q) jest fałszywe. Funktorem dysjunkcji jest zwrot: co naj-
wyżej p lub q. Funktor dysjunkcji informuje, że co najwyżej jedno z dwojga nastąpi.
Zdanie: Co najwyżej zjem lody lub ciastko informuje, że może być tak, iż:
1) nie zjem ani lodów, ani ciastka,
2) zjem lody, ale nie zjem ciastka,
3) nie zjem lodów, ale zjem ciastko.
Binegacja
Binegacja, czyli podwójne zaprzeczenie (p  q) jest prawdziwa wtedy i tylko
wtedy, gdy wszystkie zdania składowe (p, q) są fałszywe. Funktorem binegacji jest
łącznik ani p, ani q.
Wyrażenie: W tej chwili ani śpię, ani chrapię jest prawdziwe, gdyż czytając
podręcznik zapewne nie śpię i nie chrapię.
p∨q pq
p∧q pq implikacja pq pq
alternaty- alterna- pq
p q koniunk- implikacja odwrotna równo- dysjunk-
wa nieroz- tywa roz- binegacja
cja zwykła pq ważność cja
łączna łączna
1 1 1 1 0 1 1 1 0 0
1 0 0 1 1 0 1 0 1 0
0 1 0 1 1 1 0 0 1 0
0 0 0 0 0 1 1 1 1 1
1. Czy w poniższym zdaniu: Iksiński śpi i tańczy konsekwentnie użyto funkto-
ra prawdziwościowego? Jeżeli nie, to jakim funktorem zastąpiłbyś dotych-
czasowy funktor?

AL-JjAA=
AL
W zdaniu: Iksiński śpi i tańczy występuje funktor koniunkcji. Koniunkcja jest

prawdziwa wtedy i tylko wtedy, gdy wszystkie zdania składowe są prawdziwe.
Dwa zdania łączymy funktorem koniunkcji, jeżeli chcemy dać do zrozumienia, że
wszystkie zdania składowe są prawdziwe. W przedstawionym przykładzie nie jest
to możliwe. Nie może tak być, że Iksiński i śpi, i tańczy.
Użycie funktora koniunkcji w niniejszym przypadku nie jest więc konse
kwentne.
W tym przypadku wyłączona jest współprawdziwość. Zdania te wykluczają się
wzajemnie. Oznacza to, że prawdziwość jednego ze zdań przesądza o fałszywości
drugiego zdania, natomiast fałszywość jednego ze zdań nie przesądza o wartości lo-
gicznej drugiego zdania.
Jeżeli zdanie: Iksiński śpi okaże się prawdziwe, to zdanie: Iksiński tańczy musi
być fałszywe. Podobnie, gdyby okazało się, że zdanie: Iksiński tańczy jest praw-
dziwe, to zdanie: Iksiński śpi musi być fałszywe. Fałszywość natomiast jednego
z tych zdań nie pozwala nam określić wartości logicznej drugiego zdania. Skoro
wyłączona jest współprawdziwość, to przynajmniej jedno ze zdań składowych musi
być fałszywe. Takie zależności występują między zdaniami połączonymi funktorem
dysjunkcji, a zatem funktor koniunkcji należałoby zastąpić funktorem dysjunkcji.
Wykładnikiem leksykalnym dysjunkcji jest łącznik co najwyżej p bądź q.
Matryca dysjunkcji przedstawia się następująco:
p q p⁄q
1 1 0
1 0 1
0 1 1
0 0 1
Zamiast Iksiński śpi i tańczy należałoby powiedzieć: Iksiński co najwyżej śpi lub
tańczy.
2. Określ wartość logiczną zdania: Prawdą jest, że albo zdam egzamin z logiki,
albo nie zdam egzaminu z logiki. Jeżeli potrafisz, określ również wartości lo-
giczne zdań składowych.
Logika klasyczna zna dwie wartości logiczne – prawdę i fałsz. W logice kla-
sycznej operujemy tylko dwiema wartościami logicznymi. Logika trójwartościowa
wprowadza trzeci rodzaj zdań, tzw. półprawdy. Przykładem takich zdań są zdania
o przyszłości, np.: zdam egzamin z logiki. Zdania tego typu są półprawdami, gdyż
nie są ani prawdziwe, ani fałszywe. Może być tak, że zdam egzamin z logiki, jak
również może być tak, że nie zdam egzaminu z logiki. Wartości logicznej przedsta-
wionych wypowiedzi składowych nie można określić na gruncie logiki klasycznej
na dzień dzisiejszy.

AL-JjAA=
AL
Po przeanalizowaniu wypowiedzi: Prawdą jest że albo zdam egzamin z logi-

ki, albo nie zdam egzaminu z logiki widać, że ma się do czynienia ze zdaniami
sprzecznymi. Dwa zdania są względem siebie sprzeczne, jeżeli jedno jest negacją
drugiego.
W takim przypadku zawsze jedno z tych zdań musi być prawdziwe, a drugie fał-
szywe.
Dwa zdania względem siebie sprzeczne nie mogą być jednocześnie prawdziwe
i nie mogą być jednocześnie fałszywe.
Przy zdaniach sprzecznych prawdziwość jednego ze zdań przesądza o fałszywo-
ści drugiego zdania i vice versa – fałszywość jednego ze zdań przesądza o prawdzi-
wości drugiego.
Wartości logicznej zdań składowych w niniejszym przypadku określić nie mo-
żemy. Możemy natomiast określić wartość logiczną zdania złożonego. Pozwala na
to wskazówka, że przy zdaniach sprzecznych zawsze jedno z tych zdań musi być
prawdziwe, a drugie fałszywe. Zdania te połączone są funktorem alternatywy roz-
łącznej, a dla prawdziwości alternatywy rozłącznej wymagana jest prawdziwość
jednego ze zdań składowych.
Pomimo iż zdania te dotyczą przyszłości, wiemy, że na pewno jedno z tych zdań
będzie prawdziwe. Bo albo będzie tak, że zdam egzamin z logiki, albo będzie tak, że
nie zdam egzaminu z logiki.
Zatem już dzisiaj można powiedzieć, że zdanie: Prawdą jest że albo zdam egza-
min z logiki, albo nie zdam egzaminu z logiki jest zdaniem prawdziwym.
3. Czy prawdziwość zdania: Jan co najwyżej jest człowiekiem lub prawnikiem

pozwala określić zawód Jana? Uzasadnij swoje stanowisko.
Zwrot co najwyżej p lub q informuje, że mamy do czynienia z dysjunkcją. Dys-
junkcja (p ⁄ q) jest prawdziwa, gdy przynajmniej jedno ze zdań składowych (p, q)
jest fałszywe.
p q p⁄q
1 1 0
1 0 1
0 1 1
0 0 1
Funktor dysjunkcji informuje, że co najwyżej jedno z dwojga nastąpi. Z treści

zdania: Jan co najwyżej jest człowiekiem lub prawnikiem wynika, że zdanie: Jan
jest człowiekiem musi być prawdziwe.
Jeżeli zdanie połączone spójnikiem dysjunkcji jest prawdziwe, to zdania składo-
we wykluczają się wzajemnie. Oznacza to, że przy prawdziwej dysjunkcji prawdzi-
wość jednego ze zdań przesądza o fałszywości drugiego zdania. Skoro zdanie: Jan
jest człowiekiem jest prawdziwe, to zdanie: Jan jest prawnikiem musi być fałszywe.

AL-JjAA=
AL
Prawdziwość zdania: Jan co najwyżej jest człowiekiem lub prawnikiem nie po-
zwala określić jednoznacznie zawodu Jana. Możemy jedynie stwierdzić, że Jan nie
jest prawnikiem.
4. Jeżeli koniunkcja jest fałszywa i prawdziwe jest jedno z jej zdań składo-
wych, to co na tej podstawie możesz powiedzieć o drugim zdaniu składo-
wym?
Koniunkcja jest fałszywa w trzech przypadkach, gdy przynajmniej jedno ze
zdań składowych jest fałszywe, co obrazuje poniższa matryca.
p q p∧q
1 0 0
0 1 0
0 0 0
Wiadomo, że jedno ze zdań składowych jest prawdziwe. Chodzi więc o pierw-

szy lub drugi przypadek z matrycy.
Jeżeli koniunkcja jest fałszywa i prawdziwe jest jedno z jej zdań składowych, to
drugie zdanie składowe musi być fałszywe.
5. Jaką wartość logiczną posiada zdanie, które tworzy fałszywą koniunkcję

tylko z niektórymi zdaniami?
Rozwiązanie zadania należy rozpocząć od przedstawienia matrycy koniunkcji.
p q p∧q
1 1 1
1 0 0
0 1 0
0 0 0
Na podstawie matrycy widoczne jest, że jeżeli zdanie p będzie prawdziwe

(pierwszy i drugi przypadek), to tylko z niektórymi zdaniami (ze zdaniem fałszy-
wym) powstanie fałszywa koniunkcja. Jeżeli natomiast zdanie p będzie fałszywe
(trzeci i czwarty przypadek), to koniunkcja będzie fałszywa bez względu na wartość
logiczną drugiego zdania, a zatem nie jest prawdą, że tylko z niektórymi zdaniami
powstanie fałszywa koniunkcja.
Mamy zatem odpowiedź, iż zdanie to musi być prawdziwe, gdyż tylko praw-
dziwe zdanie z niektórymi zdaniami (tj. ze zdaniami fałszywymi) utworzy fałszywą
koniunkcję.

AL-JjAA=
AL
6. Koniunkcja dwóch zdań jest prawdziwa. Jaką wartość będzie miała wypo-
wiedź, jeżeli znak koniunkcji zastąpisz znakiem binegacji?
Rozwiązanie zadania należy rozpocząć od przedstawienia matrycy koniunkcji.
p q p∧q
1 1 1
1 0 0
0 1 0
0 0 0
Koniunkcja jest prawdziwa tylko w pierwszym przypadku, gdy wszystkie zda-

nia składowe są prawdziwe. Jeżeli w takiej wypowiedzi znak koniunkcji zastąpimy
znakiem binegacji, to wypowiedź ta będzie fałszywa.
p q p∧q pq
1 1 1 0
1 0 0
0 1 0
0 0 0
7. Wskaż funktor prawdziwościowy, który tworzy zdanie sprzeczne w stosun-

ku do alternatywy rozłącznej.
Na początku należy przedstawić matrycę alternatywy rozłącznej
p q pq
1 1 0
1 0 1
0 1 1
0 0 0
Następnym krokiem jest utworzenie zdania sprzecznego w stosunku do alterna-

tywy rozłącznej.
p q pq ~ (p  q)
1 1 0 1
1 0 1 0
0 1 1 0
0 0 0 1
Z matrycy wynika, że zdanie to jest prawdziwe, gdy zdania składowe mają jed-
nakową wartość logiczną, a zatem zdania składowe muszą być równoważne.

AL-JjAA=
AL
p q pq ~ (p  q) pq
1 1 0 1 1
1 0 1 0 0
0 1 1 0 0
0 0 0 1 1
Zdanie sprzeczne w stosunku do alternatywy rozłącznej tworzy równoważność.
8. Przyjmując że p = 0, a r = 1 określ wartość logiczną wypowiedzi w postaci

(p ∧ q)  r.
p q p∧q
1 1 1
1 0 0
0 1 0
0 0 0
Z matrycy wynika, że jeżeli p jest fałszywe, to koniunkcja (bez względu na

wartość logiczną zdania q) jest fałszywa. Fałszywa koniunkcja jest poprzednikiem
implikacji (p ∧ q)  r. Jeżeli poprzednik (p ∧ q) jest fałszywy, a następnik (r) jest
prawdziwy, to cała implikacja jest prawdziwa.
p∧q r (p ∧ q)  r
1 1 1
1 0 0
0 1 1
0 0 1
Przy założeniu, że p = 0, a r = 1 wypowiedź o postaci: (p ∧ q)  r jest prawdzi-

wa, powyższe zadanie można rozwiązać jeszcze w inny sposób. Wiadomo, że:
(p ∧ q )  r
0 1
Jeżeli p jest fałszywe, to bez względu na wartość logiczną zdania oznaczonego
literą q, koniunkcja p  q będzie fałszywa. Koniunkcja jest fałszywa, gdy przynaj-
mniej jedno ze zdań jest fałszywe.

AL-JjAA=
AL
Skoro r jest prawdziwe, a r jest następnikiem implikacji, to nawet w przypad-

ku niepoznania wartości logicznej poprzednika można stwierdzić, że uzyskana im-
plikacja jest prawdziwa. Prawdziwość następnika jest warunkiem wystarczającym
stwierdzenia prawdziwości implikacji. Tak samo, gdy poprzednik jest fałszywy, to
nawet w sytuacji niepoznania wartości logicznej następnika, można stwierdzić, że
uzyskana implikacja będzie prawdziwa. W tym przypadku wartość logiczna doty-
czy zarówno poprzednika, jak i następnika.
Jeżeli poprzednik jest fałszywy, a następnik prawdziwy, to implikacja jest praw-
dziwa.
(p q) r
0 ? 1
Przy założeniu, że p = 0, a r = 1 zdanie dające się sprowadzić do funkcji:

(p ∧ q)  r jest prawdziwe.
Zadania
1. Uzupełnij matrycę implikacji:
p q pq
1 1
0
0 1
2. W matrycy znajdującej się na s. 157 przedstawiającej wszystkie funktory praw-

dziwościowe. Wskaż i nazwij te, które poznałeś w niniejszym rozdziale.
3. Sporządź matrycę dla funktora prawdziwościowego: Nie p, a jedynie najwy-
żej q. Za przykład niech posłuży ci zdanie: Nie pójdę do Agnieszki na przyjęcie
weselne, a jedynie najwyżej na sam ślub.
4. Czy w poniższych zdaniach konsekwentnie użyto funktorów prawdziwościo-
wych?
a) Iksiński śpi lub uczy się.
b) Iksiński śpi i tańczy.
c) Jan jest sędzią albo adwokatem.

AL-JjAA=
AL
d) Jan jest prawnikiem albo adwokatem.

e) Dziecko Nowaka ani śpi, ani nie śpi.
Jeżeli nie, to jakimi funktorami zastąpiłbyś dotychczasowe funktory?
5. Czy konsekwentnie użyto funktorów prawdziwościowych w treści art. 193
KK: Kto wdziera się do cudzego domu, mieszkania, lokalu, pomieszczenia albo
ogrodzonego terenu albo wbrew żądaniu osoby uprawnionej miejsca takiego
nie opuszcza, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawie-
nia wolności do roku?
6. Czy na podstawie prawdziwości zdania: Iksiński zdał albo prawo rzymskie,
albo logikę możesz stwierdzić, że Iksiński zdał logikę? Uzasadnij swoją odpo-
wiedź.
7. Czy prawdziwość zdania: Jan co najwyżej jest prokuratorem lub prawnikiem
pozwala określić zawód Jana? Uzasadnij swoje stanowisko.
8. Zgodnie z art. 233 KK kto, składając zeznanie mające służyć za dowód w po-
stępowaniu sądowym lub w innym postępowaniu prowadzonym na podsta-
wie ustawy, zeznaje nieprawdę lub zataja prawdę, podlega karze pozbawienia
wolności do 3 lat. Warunkiem odpowiedzialności jest, aby przyjmujący zezna-
nie, działając w zakresie swoich uprawnień, uprzedził zeznającego o odpowie-
dzialności karnej za fałszywe zeznanie lub odebrał od niego przyrzeczenie. Czy
składający zeznanie może odpowiadać za przestępstwo z art. 233 KK, jeżeli
przyjmujący zeznanie uprzedzi zeznającego o odpowiedzialności karnej za fał-
szywe zeznanie, ale nie odbierze od niego przyrzeczenia?
9. Jeżeli koniunkcja jest prawdziwa i prawdziwe jest jedno z jej zdań składowych,
to co na tej podstawie możesz powiedzieć o drugim zdaniu składowym?
10. Jaką wartość logiczną posiada zdanie, które tworzy fałszywą koniunkcję z do-
wolnym zdaniem?
11. Jaką wartość logiczną posiada zdanie, które tworzy prawdziwą alternatywę
z dowolnym zdaniem?
12. Jaką wartość logiczną posiada zdanie, które tworzy fałszywą binegację z do-
wolnym zdaniem?
13. Jaką wartość logiczną posiada zdanie, które tworzy prawdziwą binegację tylko
z niektórymi zdaniami?
14. Jaką wartość logiczną posiada zdanie, które tworzy prawdziwą dysjunkcję
z dowolnym zdaniem?
15. Jaką wartość logiczną posiada zdanie, które tworzy prawdziwą dysjunkcję tyl-
ko z niektórymi zdaniami?
16. Jaką wartość logiczną posiada zdanie, które tworzy prawdziwą alternatywę tyl-
ko z niektórymi zdaniami?
17. Implikacja jest prawdziwa, a jej następnik jest fałszywy. Czy i ewentualnie co
na tej podstawie możesz powiedzieć o jej poprzedniku?
18. Implikacja jest prawdziwa, a jej poprzednik jest fałszywy. Czy i ewentualnie co
na tej podstawie możesz powiedzieć o jej następniku?

AL-JjAA=
AL
19. Implikacja jest fałszywa, a jej poprzednik jest prawdziwy. Czy i ewentualnie co
na tej podstawie możesz powiedzieć o jej następniku?
20. Jaką wartość logiczną posiada zdanie, które tworzy prawdziwą dysjunkcję
z dowolnym zdaniem?
21. Czy prawdziwość poprzednika jest warunkiem wystarczającym do stwierdze-
nia fałszywej implikacji?
22. Czy fałszywość poprzednika jest warunkiem wystarczającym do stwierdzenia
prawdziwej implikacji?
23. Pewien student twierdził, że implikacja jest prawdziwa, bo jej następnik jest
fałszywy. Czy i ewentualnie co na tej podstawie możesz powiedzieć o tym stu-
dencie?
24. Podaj przykład wynikania, w którym między racją a następstwem zachodzi:
a) związek analityczny,
b) związek tetyczny,
c) związek strukturalny,
d) związek przyczynowy,
e) związek logiczny.
25. Określ związek łączący zdania:
a) Jeżeli stwierdzenie okoliczności mających istotne znaczenie dla rozstrzygnię-
cia sprawy wymaga wiadomości specjalnych, zasięga się opinii biegłego albo
biegłych.
b) Jeżeli Jan jest starszy od Adama, to Adam jest młodszy od Jana.
c) Jeżeli karalność czynu zależy od stanu zdrowia pokrzywdzonego, nie może
on sprzeciwić się oględzinom i badaniom niepołączonym z zabiegiem chi-
rurgicznym lub obserwacją w zakładzie leczniczym.
d) Jeżeli dzisiaj jest poniedziałek, to jutro będzie wtorek.
e) Jeżeli długo siedzę przed komputerem, to boli mnie głowa.
f) Jeżeli temperatura wody podniesie się do 100°C, to woda zacznie wrzeć.
g) Jeżeli kij ma długość 100 cm, to jego długość wynosi 1 metr.
h) Jeżeli zdanie szczegółowotwierdzące jest fałszywe, to zdanie ogólnotwier-
dzące utworzone z tego samego podmiotu i orzecznika również musi być
fałszywe.
i) Jeżeli ktoś z winy swej wyrządza szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia.
j) Jeżeli Jan jest rówieśnikiem Adama, to Adam jest rówieśnikiem Jana.
k) Jeżeli teraz jest południe, to za 12 godzin będzie północ.
l) Jeżeli zdanie ogólnotwierdzące jest prawdziwe, to zdanie szczegółowotwier-
dzące utworzone z tego samego podmiotu i orzecznika również musi być
prawdziwe.
26. Czy fałszywość następnika jest warunkiem wystarczającym do stwierdzenia
prawdziwej implikacji?
27. Alternatywa dwóch zdań jest fałszywa. Jeżeli znak takiej alternatywy zastąpisz
znakiem koniunkcji, to czy na tej podstawie możesz określić wartość logiczną
uzyskanej koniunkcji?

AL-JjAA=
AL
28. Alternatywa dwóch zdań jest fałszywa. Jaką wartość będzie miała wypowiedź,
jeżeli znak alternatywy zastąpisz znakiem implikacji?
29. Binegacja jest prawdziwa. Jaką wartość logiczną będzie posiadać to zdanie, je-
żeli funktor binegacji zastąpimy funktorem:
a) koniunkcji,
b) dysjunkcji,
c) alternatywy.
30. Wskaż funktor prawdziwościowy, który tworzy zdanie sprzeczne w stosunku
do alternatywy nierozłącznej.
31. Przyjmując, że p = 0, a r = 1, określ wartość logiczną wypowiedzi o postaci:
a) (p  q)  r,
b) (r  q)  p,
c) [(r  p)  (p  q)]  (r  q).
32. Określ warunek konieczny fałszywości binegacji i określ jaką wartość w takim
przypadku przybiera alternatywa nierozłączna.
33. Określ warunek konieczny prawdziwości równoważności i określ jaką wartość
w takim przypadku przybiera alternatywa rozłączna.
34. Czy potrafisz określić wartość logiczną zdania p oraz q, jeżeli wiesz, że zdania
te są równoważne, a ich koniunkcja jest fałszywa?
te są równoważne, a ich alternatywa jest prawdziwa?
te są równoważne, a ich implikacja jest prawdziwa?
te są równoważne, a zarówno ich implikacja, jak i dysjunkcja są prawdziwe?
38. Czy potrafisz określić wartość logiczną zdania p oraz q, jeżeli wiesz, że ko-
niunkcja tych zdań jest fałszywa, a alternatywa i implikacja prawdziwa?
39. Skoro przyjmiesz, że zawsze wtedy i tylko wtedy organ wszczyna postępowanie
karne, gdy istnieje podejrzenie popełnienia przestępstwa, to jak zachowa się
organ, gdy nie będzie podejrzenia o popełnieniu przestępstwa? Przedstaw tok
swojego rozumowania.
40. Jaką wartość logiczną powinny mieć zdania oznaczone zmienną p i q, aby war-
tość logiczna wypowiedzi odpowiadającej formule (p  q)  (p  q) była
prawdziwa?
41. Jaką wartość logiczną powinny mieć zdania oznaczone zmienną p i q, aby war-
tość logiczna wypowiedzi odpowiadającej formule (p v q)  (p  q) była fał-
szywa?

AL-JjAA=
AL
ROZDZIAŁ XIII
PRAWA RACHUNKU ZDAŃ
Literatura: J. Łukaszewicz, O zasadzie sprzeczności Arystotelesa, Kraków 1910; tenże,

Z historii logiki zdań, Przegląd Filozoficzny 1934, Nr 37, s. 417–437; B. Stanosz, Wprowadze-
nie do logiki formalnej, Warszawa 2002; R. Suszko, Wykłady z logiki formalnej, cz. I, Warsza-
wa 1965; A. Szałas, Zarys dedukcyjnych metod automatycznego wnioskowania, Warszawa 1993.
Przy pomocy funktorów prawdziwościowych i symboli zdaniowych możemy

tworzyć schematy zdań złożonych. Jeżeli w schemacie zdania złożonego niezależ-
nie od wartości logicznych zdań składowych otrzymujemy zawsze zdanie praw-
dziwe, to mamy do czynienia z tautologią, czyli z rozumowaniem niezawodnym
(z prawem rachunku zdań). Tautologia rachunku zdań stanowi pewien schemat zda-
niowy ze zmiennymi zdaniowymi, który po uzupełnieniu w miejsce zmiennych zda-
niowych dowolnych zdań utworzy zdanie prawdziwe. Tautologia to rozumowanie
niezawodne. By dane rozumowanie było niezawodne, musi być zawsze prawdziwe
w swej konstrukcji logicznej.
Klasyczny rachunek zdań określa zasady stosowania spójników zdaniotwór-
czych w poprawnym wnioskowaniu. Wartość logiczna zdania złożonego zależy od
wartości logicznych zdań składowych. Klasyczny rachunek zdań opiera się na lo-
gice dwuwartościowej, stąd zwany jest on również dwuwartościowym rachunkiem
zdań.
Pierwsze prawa rachunku zdań pochodzą z czasów starożytnych. Podstawowe
zasady logiki dwuwartościowej wyrażone w prawie tożsamości, zasadzie wyłączo-
nego środka czy zasadzie sprzeczności wskazał Arystoteles. W logice dwuwarto-
ściowej przyjmuje się tylko dwie wartości logiczne. Każde zdanie jest albo fałszy-
we, albo prawdziwe.

AL-JjAA=
AL
178 Rozdział XIII. Prawa rachunku zdań
§ 46. Tautologie
I. Prawa z jedną zmienną
1. Zasada tożsamości
Zasada ta głosi, że ze zdania p zawsze wynika zdanie p. Jeżeli wykazano praw-
dziwość zdania p, to zdanie to może posłużyć jako racja innego wnioskowania:
pp
Zasada tożsamości leży u podstaw uznawania orzeczeń, np. prawomocne

stwierdzenie sprawstwa kolizji drogowej (policyjny mandat lub orzeczenie sądu)
sprawia, że w postępowaniu ubezpieczeniowym nie podejmuje się czynności zmie-
rzających do ustalenia sprawstwa, a jedynie rozstrzyga się kwestię skutków cywil-
noprawnych.
2. Zasada wyłączonego środka

Ta z kolei zasada mówi, że prawdziwe jest zdanie albo jego zaprzeczenie. Dwa
zdania względem siebie sprzeczne nie mogą być jednocześnie fałszywe. Jeżeli
mamy do czynienia z parą zdań sprzecznych, np.: Znam biegle język angielski i Nie-
prawda, że znam biegle język angielski, to któreś z tych zdań musi być prawdziwe.
Albo jest tak, że znam biegle język angielski, albo jest tak, że nie znam biegle języ-
ka angielskiego. W języku sformalizowanym zasada wyłączonego środka wygląda
następująco:
p  (~ p)
3. Zasada sprzeczności
Zasada wyłączonego środka i zasada sprzeczności dotyczy zdań względem sie-
bie sprzecznych. Jeżeli mamy dwa zdania względem siebie sprzeczne, tzn. że jed-
no zdanie jest negacją drugiego. W takim przypadku zawsze jedno z tych zdań musi
być prawdziwe, a drugie fałszywe. Zdanie sprzeczne do zdania prawdziwego jest
zdaniem fałszywym, zaś zdanie sprzeczne do zdania fałszywego jest zdaniem praw-
dziwym. Jeżeli zanegujemy zdanie prawdziwe, to uzyskamy zdanie fałszywe i vice
versa – jeżeli zanegujemy zdanie fałszywe, to uzyskamy zdanie prawdziwe.
Zasada sprzeczności mówi o tym, że dwa zdania względem siebie sprzeczne
nie mogą być jednocześnie prawdziwe. Nie znajdziemy takiego przypadku, w któ-
rym zarówno zdanie p, jak i zdanie ~ p były prawdziwe. Co możemy zapisać nastę-
pująco:
~ (p  ~ p)

AL-JjAA=
AL
§ 46. Tautologie 179
4. Zasada podwójnego przeczenia

Zasada ta stanowi, że negacja negacji dowolnego zdania nie zmienia warto-
ści logicznej zdania wyjściowego. Jeżeli zanegujemy podwójnie jakieś zdanie, to
jego wartość logiczna nie ulegnie zmianie. Jeżeli nie jest prawdą, że nie jestem stu-
dentem, tzn. że jestem studentem. Podwójną negacją często posługuje się Trybu-
nał Konstytucyjny, badający zgodność aktu normatywnego z Konstytucją RP. Nie-
jednokrotnie w orzeczeniach Trybunału możemy spotkać rozstrzygnięcie, że dany
artykuł nie jest niezgodny z ustawą zasadniczą. Zasadę podwójnego przeczenia mo-
żemy wyrazić wzorem:
~ (~ p)  p
Prawo przemienności znane z logiki matematycznej, a mające zastosowanie

m.in. w mnożeniu i dodawaniu, można zastosować dla niektórych funktorów praw-
dziwościowych. Zarówno w mnożeniu, jak i w dodawaniu kolejność elementów,
na których wykonuje się działania, nie odgrywa żadnego znaczenia na ostateczny
wynik. Stąd przy mnożeniu nie ma znaczenia czy 5 pomnożymy przez 8, czy też 8
przez 5. Wynik zawsze musi wyjść ten sam.
Tak jak przy mnożeniu:
5 × 8 = 8 × 5,
tak i przy dodawaniu:
5+4=4+5
Cecha przemienności charakterystyczna jest również dla sumy i iloczynu zbio-

rów.
AB=BA
AB=BA
Przy funktorach prawdziwościowych zmienne zdaniowe funktora prawdziwo-

ściowego mogą być zamienne, jeżeli wartość logiczna całej wypowiedzi nie jest
uzależniona od porządku usytuowania zmiennych zdaniowych. Oznacza to, że przy
tych funktorach prawdziwościowych zmienne zdaniowe możemy umieszczać w do-
wolnej kolejności. Przykładem funktorów prawdziwościowych, dla których kolej-
ność rozmieszczenia zdań składowych nie ma znaczenia na wartość logiczną całej
wypowiedzi jest koniunkcja, alternatywa, równoważność, dysjunkcja i binegacja.
Dla tych funktorów można zastosować prawo przemienności. Prawo przemienności
rachunku zdań głosi, że kolejność rozmieszczenia zdań składowych nie ma wpływu
na wartość logiczną zdania złożonego.

AL-JjAA=
AL
II. Prawa z dwiema zmiennymi zdaniowymi
1. I prawo de Morgana – prawo zaprzeczenia koniunkcji

I prawo de Morgana dotyczy negacji koniunkcji, a zatem odpowiada na pytanie,
kiedy koniunkcja jest fałszywa ~ (p  q). Jeżeli przyjrzymy się matrycy koniunkcji,
to stwierdzimy, że koniunkcja jest fałszywa, gdy przynajmniej jedno ze zdań skła-
dowych jest fałszywe. Zdania składowe (p, q) będą fałszywe, jeżeli oznaczymy je
przez negacje (~ p, ~ q).
A skoro przynajmniej jedno ze zdań składowych ma być fałszywe, to należy za-
stosować funktor alternatywy nierozłącznej. Otrzymamy więc równanie:
~ (p  q)  (~ p  ~ q)
Egzemplifikacją potwierdzającą powyższe rozumowanie jest wypowiedź: Jeże-

li nieprawdą jest że Iksiński ma jacht i willę, to nieprawdą jest, że ma jacht lub nie-
prawdą jest, że ma willę.
2. II prawo de Morgana
Odpowiada ono na pytanie, kiedy alternatywa jest fałszywa ~ (p  q). II pra-
wo de Morgana definiuje fałszywość alternatywy za pomocą koniunkcji. Alternaty-
wa jest fałszywa tylko w jednym przypadku, gdy wszystkie jej zdania składowe są
fałszywe. Skoro wszystkie zdania składowe mają być fałszywe, to należy do zane-
gowanych zdań składowych zastosować funktor koniunkcji. Otrzymamy więc rów-
nanie:
~ (p  q)  (~ p  ~ q)
Przykładem takiego wnioskowania jest następująca wypowiedź: Jeżeli niepraw-

dą jest, że żołnierz dopuścił się zbrodni lub umyślnego występku, to z tego wynika,
że nieprawdą jest, że dopuścił się zbrodni i nieprawdą jest, że dopuścił się umyślne-
go występku.
3. Prawo negowania implikacji
~ (p  q)  (p  ~ q)
Prawo negowania implikacji odpowiada na pytanie kiedy implikacja jest fał

szywa. Implikacja jest fałszywa, gdy jej poprzednik jest prawdziwy, a następnik jest
fałszywy.
Prawo negowania implikacji odpowiada wnioskowaniu: Nieprawdą jest, że je-
żeli ktoś jest sędzią, to wyrokuje w sprawach własnej rodziny, z tego wynika, że jeże-
li ktoś jest sędzią, to nie wyrokuje w sprawach własnej rodziny.

AL-JjAA=
AL
4. Prawo transpozycji
Transpozycja polega na przestawieniu miejscami dwóch elementów danego cią-
gu. Do otrzymania wyrażenia równoważnego samo przestawienie zdań przy wyni-
kaniu nie jest wystarczające. Wynikanie nie ma charakteru symetrycznego. Jeżeli
z p wynika q, to wcale nie znaczy, że z q wynika p. Przestawiając miejscami zdania
przy wynikaniu otrzymamy prawdę zawsze i tylko wtedy, gdy jednocześnie zane
gujemy każde ze zdań przestawionych. Prawo transpozycji ma zatem następującą
postać:
(p  q)  (~ q  ~ p)
Prawu transpozycji odpowiada następujące wnioskowanie: zawsze i tylko wtedy,

jeżeli ktoś popełnił przestępstwo, to w czasie jego popełnienia był w miejscu popeł-
nienia przestępstwa, zatem jeżeli ten ktoś nie był w tym czasie w miejscu popełnie-
nia przestępstwa, to nie popełnił tego przestępstwa.
5. Modus ponendo ponens – tryb przez stwierdzanie stwierdzający

Jeżeli uznamy, że implikacja jest prawdziwa i prawdziwy jest jej poprzednik, to
uznajemy, że następnik również jest prawdziwy. Jeżeli stwierdzimy, że z p wynika q
i jest p, to musimy również stwierdzić, że jest q, co zapisujemy:
[(p  q)  p]  q
Przykładem zastosowania modus ponendo ponens może być następujące wnio-

skowanie: Jeżeli nauczę się logiki, to zdam egzamin, a wiem, że nauczę się logiki,
a zatem zdam egzamin.
6. Modus tollendo tollens – tryb przez zaprzeczenie zaprzeczający

Przy wynikaniu fałszywy następnik wynika jedynie z fałszywego poprzednika.
Jeżeli następnik jest fałszywy, to i poprzednik musi być fałszywy. Fałszywy następ-
nik nie może wynikać z prawdziwego poprzednika, ponieważ jeżeli poprzednik jest
prawdziwy, a następnik fałszywy, to między takimi zdaniami wynikanie nie zacho-
dzi. Prawdziwa racja nie może mieć fałszywego następstwa. Jeżeli stwierdzimy, że
z p wynika q i zaprzeczymy q, to musimy również zaprzeczyć p, co zapisujemy:
[(p  q)  ~ q]  ~ p
Prawo modus tollendo tollens głosi, że jeżeli przy implikacji mamy do czynie-
nia z fałszywym następnikiem, to poprzednik tej implikacji również musi być fał-
szywy.

AL-JjAA=
AL
Odpowiednikiem powyższej funkcji jest wnioskowanie: Jeżeli Aciński spowo-

dował wypadek w Katowicach, to był na miejscu wypadku, a okazało się, że Aciński
nie był w tym czasie w Katowicach, a zatem nieprawdą jest, że to Aciński spowodo-
wał wypadek.
7. Modus ponendo tollens

Jest to tryb przez stwierdzenie zaprzeczający.
[(p  q)  p]  ~ q
Odpowiada on wnioskowaniu: Co najwyżej odrobię zadanie z logiki bądź ze

wstępu do prawoznawstwa, a wiem, że odrobię zadanie z logiki, więc z tego wynika,
że nie odrobię zadania ze wstępu do prawoznawstwa.
8. Modus tollendo ponens

Jest to tryb przez zaprzeczenie stwierdzający.
[(p  q)  ~ p]  q
Odpowiada on wnioskowaniu: Jeżeli Asia robi z mąki naleśniki lub pierogi,

a wiem, że nie robi naleśników, to z tego wynika, że robi pierogi.
9. Prawo przemienności koniunkcji
(p  q)  (q  p)
10. Prawo przemienności alternatywy nierozłącznej
(p  q)  (q  p)
11. Prawo przemienności alternatywy rozłącznej
(p  q)  (q  p)
12. Prawo przemienności równoważności
(p  q)  (q  p)
13. Prawo przemienności dysjunkcji
(p  q)  (q  p)

AL-JjAA=
AL
14. Prawo przemienności binegacji
(pq)  (qp)
III. Prawa z co najmniej trzema zmiennymi
Od prawa przemienności odróżnić należy zasadę łączności. Zasada łączności

polega na tym, że łączenie elementów składowych, na których wykonuje się działa-
nia można zestawiać w różnych konfiguracjach, a kolejność wykonywanych działań
nie ma wpływu na ostateczny wynik. Iloczyn 2 × 3 × 4 = 24 możemy zapisać w na-
stępujący sposób:
(2 × 3) × 4 = 6 × 4 = 24
2 × (3 × 4) = 2 × 12 = 24
W działaniach arytmetycznych występuje łączność dodawania:
(a + b) + c = a + (b + c)
oraz łączność mnożenia:
(a × b) × c = a × (b × c)
W działaniach na zbiorach wyszczególnić możemy łączność sumy zbiorów:
(A  B)  C = A  (B  C)
oraz łączność iloczynu zbiorów:
(A  B)  C = A  (B  C)
Przy funktorach prawdziwościowych łączność charakterystyczna jest dla ko-

niunkcji, alternatywy i równoważności. Przy tych funktorach zdania składowe
mogą być łączone w dowolnych konfiguracjach.
Prawo łączności koniunkcji:
[( p  q)  r ]  [p  (q  r)]

AL-JjAA=
AL
Niezawodność łączności koniunkcji obrazuje poniższa matryca:
p q r p  q (p  q)  r qr p  (q  r) [(p  q)  r]  [p  (q  r)]

1 1 1 1 1 1 1 1
1 1 0 1 0 0 0 1
1 0 1 0 0 0 0 1
1 0 0 0 0 0 0 1
0 1 1 0 0 1 0 1
0 1 0 0 0 0 0 1
0 0 1 0 0 0 0 1
0 0 0 0 0 0 0 1
Prawo łączności alternatywy nierozłącznej:

[(p  q)  r]  [p  (q  r)]
p q r pq (p  q)  r qr p  (q  r) [(p  q)  r ]  [p  (q  r)]

1 1 1 1 1 1 1 1
1 1 0 1 1 1 1 1
1 0 1 1 1 1 1 1
1 0 0 1 1 0 1 1
0 1 1 1 1 1 1 1
0 1 0 1 1 1 1 1
0 0 1 0 1 1 1 1
0 0 0 0 0 0 0 1
Prawo łączności alternatywy rozłącznej:

[(p  q)  r ]  [p  (q  r )]
p q r p  q (p  q)  r q  r p  (q  r) [(p  q)  r]  [p  (q  r)]
1 1 1 0 1 0 1 1
1 1 0 0 0 1 0 1
1 0 1 1 0 1 0 1
1 0 0 1 1 0 1 1
0 1 1 1 0 0 0 1
0 1 0 1 1 1 1 1
0 0 1 0 1 1 1 1
0 0 0 0 0 0 0 1

AL-JjAA=
AL
Prawo łączności równoważności:

[(p  q)  r]  [p  (q  r)]
p q r pq (p  q)  r qr p  (q  r) [(p  q)  r]  [p  (q  r)]

1 1 1 1 1 1 1 1
1 1 0 1 0 0 0 1
1 0 1 0 0 0 0 1
1 0 0 0 1 1 1 1
0 1 1 0 0 1 0 1
0 1 0 0 1 0 1 1
0 0 1 1 1 0 1 1
0 0 0 1 0 1 0 1
Powyższa zasada nie obowiązuje dysjunkcji i binegacji. W dysjunkcji trójczło-

nowej zarówno kolejność wykonywania matryc, jak i wynik ostateczny uzależniony
jest od umiejscowienia nawiasów. W przypadku braku nawiasów dysjunkcji podda-
jemy wszystkie składniki jednocześnie.
[(p / q) / r] ≠ [p / (q / r)] ≠ [p / q / r]
p q r p/q (p / q) / r q/r p / (q / r) p/q/r

1 1 1 0 1 0 1 0
1 1 0 0 1 1 0 1
1 0 1 1 0 1 0 1
1 0 0 1 1 1 0 1
0 1 1 1 0 0 1 1
0 1 0 1 1 1 1 1
0 0 1 1 0 1 1 1
0 0 0 1 1 1 1 1

AL-JjAA=
AL
Podobnie jest w przypadku binegacji.
[(p  q)  r] ≠ [p  (q  r)] ≠ [p  q  r]
p q r pq (p  q)  r qr p  (q  r) pqr

1 1 1 0 0 0 0 0
1 1 0 0 1 0 0 0
1 0 1 0 0 0 0 0
1 0 0 0 1 1 0 0
0 1 1 0 0 0 1 0
0 1 0 0 1 0 1 0
0 0 1 1 0 0 1 0
0 0 0 1 0 1 0 1
1. Prawo sylogizmu hipotetycznego

Prawo sylogizmu hipotetycznego nazywane jest również prawem przechodnio-
ści implikacji. Jeżeli z p wynika q, a z q wynika r, to opierając się na zasadzie prze-
chodniości możemy stwierdzić, że z p wynika r:
[(p  q)  (q  r)]  (p  r)
Egzemplifikacją prawa sylogizmu hipotetycznego jest poniższa wypowiedź:
Jeżeli Aciński wygra w totolotka, to spłaci długi, a jeżeli spłaci długi, to skończą
się jego problemy finansowe. Z tego wynika, że jeżeli Aciński wygra w totolotka, to
skończą się jego problemy finansowe.
2. Prawo eksportacji
[(p  q)  r]  [p  (q  r)]
Odpowiada ono wnioskowaniu: Jeżeli idziemy na ćwiczenia z logiki i jesteśmy
do nich przygotowani, to są one przyjemne, zatem jeżeli idziemy na ćwiczenia z lo-
giki, to jeśli jesteśmy do nich przygotowani, to są one przyjemne.
3. Prawo importacji
[p  (q  r)]  [(p  q)  r]
Odpowiada ono wnioskowaniu: Jeżeli czworobok ma wszystkie boki równe, to
o ile czworobok ten ma wszystkie kąty proste, to jest kwadratem, zatem jeżeli czwo-
robok ma wszystkie boki równe i wszystkie kąty proste, to jest kwadratem.

AL-JjAA=
AL
4. Prawo dylematu konstrukcyjnego

Wyróżniamy dwie odmiany dylematu konstrukcyjnego: dylemat konstrukcyjny
prosty i dylemat konstrukcyjny złożony.
4.1. Dylemat konstrukcyjny prosty
Ma on postać:
[(p  q)  (r  q)  (p  r)]  q
Potwierdzeniem powyższego rozumowania jest poniższa wypowiedź Acińskie-

go: Jeżeli pojadę pociągiem o godz. 7.00, to zdążę na wykład i jeżeli pojadę auto-
busem o 7.20, to też zdążę na wykład, a pojadę pociągiem o 7.00 lub autobusem
o 7.20, z tego wynika że zdążę na wykład.
4.2. Dylemat konstrukcyjny złożony
Odpowiada on funkcji:
[(p  q)  (r  s)  (p  r)]  (q  s)
Odpowiednikiem takiego rozumowania może być następująca wypowiedź:

J eżeli przyjdzie do mnie Agnieszka, to pójdę do kina, a jeżeli zostanę w domu, to zo-
baczę film na wideo, a przyjdzie do mnie Agnieszka lub zostanę w domu, z tego więc
wynika, że pójdę do kina lub zobaczę film na wideo.
IV. Definiowanie funktorów prawdziwościowych za pomocą funktora

binegacji
Przedstawione wyżej prawa rachunku zdań zastępują jedne funktory innymi.

Funktorem uniwersalnym, który pozwala zdefiniować wszystkie pozostałe spójniki
prawdziwościowe jest funktor binegacji i dysjunkcji.
Definicje funktorów prawdziwościowych zdefiniowane za pomocą funktora bi-
negacji. W zależności od rodzaju definiowanego funktora przybierają postać róż-
nych funkcji:
(p  q)  [(pp)(qq)]
(p  q)  [(pq)(pq)]
(p  q)  {[(pp)(qq)](pq)}
(p  q)  {[(pp)q][(pp)q]}
(p  q)  [{[(pp)(qq)](pq)}{[(pp)(qq)](pq)}]
(p  q)  {[(pp)(qq)][(pp)(qq)]}
Spójniki prawdziwościowe zdefiniowane za pomocą funktora binegacji przed-

stawione zostały w poniższej matrycy.

AL-JjAA=
AL
188
A B C
p q pp qq (pp)(qq) pq (pq)(pq) A(pq) (pp)q BB [A(pq)] CC AA
  
1 1 0 0 1 0 1 0 0 1 0 1 0

1 0 0 1 0 0 1 1 1 0 1 0 1
0 1 1 0 0 0 1 1 0 1 1 0 1
0 0 1 1 0 1 0 0 0 1 0 1 1
Jest równoważne pq pq pq pq pq p/q
AL
AL-JjAA=
Rozdział XIII. Prawa rachunku zdań
§ 47. Kontrtautologia 189
§ 47. Kontrtautologia
Jeżeli w schemacie zdania złożonego, niezależnie od wartości logicznych zdań
składowych, otrzymujemy zawsze zdanie fałszywe, to mamy do czynienia z kontr-
tautologią. Jeżeli dany schemat jest kontrtautologią, to nie może być tautologią. Nie
oznacza to, że rachunek zdań niebędący tautologią jest kontrtautologią. Schemat
rozumowania zawodnego nie musi być kontrtautologią. Kontrtautologia rachunku
zdań stanowi pewien schemat zdaniowy ze zmiennymi zdaniowymi, który po uzu-
pełnieniu w miejsce zmiennych zdaniowych dowolnych zdań utworzy zawsze zda-
nie fałszywe. Dla każdej możliwej kombinacji wartości logicznych zdań składo-
wych wartość logiczna całego wyrażenia musi być bezwarunkowo fałszywa. Przy
kontrtautologii należy wykluczyć możliwość zaistnienia w rachunku zdań w osta-
tecznym rezultacie zdania prawdziwego. Jeżeli dany schemat rozumowania przy
niektórych wartościach zdań składowych uzyskuje wartość logiczną prawdy, to nie
jest on kontrtautologią. Przykładem kontrtautologii jest rozumowanie odpowiadają-
ce schematowi:
[( p  q)  (p  q)]  [( p  q)  (p  q)]
Co obrazuje poniższa matryca:
[(p  q)  (p  q)]  [(p  q) 

p q p  q p  q (p  q)  (p  q) (p  q)  (p  q)
(p  q)]
1 0 1 0 1 0 0
1 1 1 0 1 0 0
0 0 0 1 1 0 0
0 1 1 0 1 0 0
Sprawdźmy za pomocą matrycy, czy schemat:
 (p  q)  ( p   q)
jest kontrtautologią?
p q pq  (p  q) p q ( p   q)  (p  q)  ( p   q)
1 0 0 1 0 1 1 0
1 1 1 0 0 0 0 0
0 0 0 1 1 1 1 0
0 1 0 1 1 0 1 0
Wyrażenie oparte na schemacie przedstawionym w matrycy jest kontrtautolo-

gią, ponieważ w każdym przypadku uzyskamy fałsz, bez względu na wartość lo-
giczną zdań składowych.

AL-JjAA=
AL
Skoro przy kontrtautologii zawsze uzyskujemy fałsz, zaś przy tautologii zawsze
uzyskujemy prawdę, to negacja każdej tautologii tworzy kontrtautologię. Przed-
stawmy to na przykładzie prawa modus tollendo tollens.
(p  q)   q   p
p q  p  q p  q (p  q)   q (p  q)   q   p  {(p  q)   q   p}
1 0 0 1 0 0 1 0
1 1 0 0 1 0 1 0
0 0 1 1 1 1 1 0
0 1 1 0 1 0 1 0
§ 48. Metody badania funkcji logicznych
Znajomość matryc funktorów prawdziwościowych pozwala nam sprawdzić, czy

funkcja logiczna przybiera wartość prawdy bez względu na wartość logiczną zdań
składowych. Najprostszym sposobem jest metoda matrycowa. Polega ona na pod-
stawianiu pod zmienne zdaniowe wartości logicznych, jakie mogą przybierać po-
szczególne zdania składowe. Ilość pozycji do sprawdzenia uzależniona jest od ilości
zmiennych zdaniowych. Jeżeli w funkcji logicznej występują dwie zmienne zdanio-
we, wówczas do sprawdzenia są cztery pozycje (22 = 4). Gdy mamy dwa zdania, to
mogą być one jednocześnie prawdziwe, fałszywe albo jedno z nich może być praw-
dziwe, a drugie – fałszywe.
Matryca funkcji zdaniowej o postaci: ~ (p  q)  (~ p  ~ q) przedstawia się
następująco:
p q pq ~ (p  q) ~ p ~ q ~ p  ~ q ~ (p  q)  (~ p  ~ q)
1 1 1 0 0 0 0 1
1 0 1 0 0 1 1 0
0 1 1 0 1 0 1 0
0 0 0 1 1 1 1 1
Z powyższej matrycy wynika, że we wszystkich podstawieniach nie uzysku-

jemy zdania prawdziwego. Taka funkcja zdaniowa nie sięga do rangi prawa lo-
gicznego, gdyż rozumowanie oparte na takim schemacie nie jest rozumowaniem
niezawodnym.

AL-JjAA=
AL
§ 48. Metody badania funkcji logicznych 191
Innym sposobem ustalania niezawodności rozumowania jest metoda podsta-

wienia. Polega ona na podstawianiu za poszczególne zmienne różnych wartości lo-
gicznych. W powyższej funkcji występują dwie zmienne zdaniowe, a zatem należy
dokonać następujących podstawień:
(p = 1, q = 1)
(p = 1, q = 0)
(p = 0, q = 1)
(p = 0, q = 0)
Dla p = 1, q = 1 wyrażenie ~ (p  q)  (~ p  ~ q) jest prawdziwe.

~ (p  q)  (~ p  ~ q)
0 (1 1 1) 1 (0 1 0 0 1)
Dla p = 1, q = 0 wyrażenie ~ (p  q)  (~ p  ~ q) jest fałszywe.
~ (p  q)  (~ p  ~ q)
0 (1 1 0) 0 (0 1 1 1 0)
Dla p = 0, q = 1 wyrażenie ~ (p  q)  (~ p  ~ q) jest fałszywe.
~ (p  q)  (~ p  ~ q)
0 (0 1 1) 0 (1 0 1 0 1)
Dla p = 0, q = 0 wyrażenie ~ (p  q)  (~ p  ~ q) jest prawdziwe
~ (p  q)  (~ p  ~ q)
1 (0 0 0) 1 (0 0 1 1 0)
Przy powyższych podstawieniach nie zawsze uzyskujemy prawdę, stąd tego
typu funkcja nie może być tautologią. Rozumowanie w oparciu o taki schemat jest
rozumowaniem zawodnym.
Przeanalizujmy teraz funkcje logiczne z trzema zmiennymi zdaniowymi. Przy
trzech zmiennych zdaniowych wartości logiczne poszczególnych zdań składowych
mogą przeobrażać się na osiem różnych sposobów (23 = 8).
Wpisując poszczególne wartości zdań składowych należy pamiętać, by zdania
składowe za każdym razem przybierały inne wartości logiczne, by wszelkie możli-
we konfiguracje wartości logicznych zdań składowych zostały uwzględnione. Jeże-
li mamy trzy zmienne zdaniowe, to mogą być one wszystkie prawdziwe, jedno albo
dwa z nich prawdziwe, czy też wszystkie fałszywe. By uniknąć pomyłek, najle-
piej przy rozpisywaniu wartości logicznych zdań składowych zastosować algorytm
w postaci:

AL-JjAA=
AL
p q r
1 1 1
1 1 0
1 0 1
1 0 0
0 1 1
0 1 0
0 0 1
0 0 0
Takie rozpisanie nie wymaga natężenia umysłu, a ponadto zabezpiecza przed

popełnieniem błędu, gdyż gwarantuje, że wartości poszczególnych zdań składo-
wych nie powtórzą się w żadnej pozycji i wszelkie możliwe warianty wartości lo-
gicznych zostaną uwzględnione.
Za pomocą powyższego rozpisania sprawdźmy czy funkcja:
[p ⊃ (q ⊃ r)] ⊃ [(p ∧ q) ⊃ r]
sięga do rangi prawa logicznego.
p q r qÉr p É (q É r) pÙq (p Ù q) É r [p É (q É r)] É [(p Ù q) É r]

1 1 1 1 1 1 1 1
1 1 0 0 0 1 0 1
1 0 1 1 1 0 1 1
1 0 0 1 1 0 1 1
0 1 1 1 1 0 1 1
0 1 0 0 1 0 1 1
0 0 1 1 1 0 1 1
0 0 0 1 1 0 1 1
Powyższa matryca pokazuje, że we wszystkich podstawieniach uzyskujemy

zdania prawdziwe, a zatem rozumowanie oparte na takiej funkcji zdaniowej jest
prawem logicznym – tautologią i nazywa się prawem importacji.
Nie zawsze jednak przy rozbudowanych funkcjach logicznych przedstawione
metody są wskazane. Czym więcej zmiennych zdaniowych, tym więcej konfigura-
cji zero-jedynkowych należy przeanalizować. Liczba pozycji w matrycy odpowiada

AL-JjAA=
AL
§ 48. Metody badania funkcji logicznych 193
równaniu: 2n, gdzie n odpowiada ilości zmiennych zdaniowych. Jeżeli w funkcji lo-
gicznej występują cztery zmienne zdaniowe, to w matrycy musimy wyszczególnić
szesnaście różnych pozycji (24 = 16).
Powyższe metody są czasochłonne, stąd w niektórych przypadkach zaleca się
stosować skróconą metodę zero-jedynkową, która nie wymaga matrycy i anali-
zy wszystkich możliwych wariantów dla poszczególnych zdań składowych. Meto-
da ta jest praktyczna, w przypadku gdy funkcja logiczna przybiera postać implika-
cji lub dysjunkcji. Zarówno implikacja, jak i dysjunkcja fałszywe są tylko w jednym
przypadku, a zatem wystarczy wskazać ten przypadek, by dowieść, że rozumowa-
nie takie nie jest tautologią. Przyjrzyjmy się bliżej implikacji, gdyż w takiej postaci
występuje wiele funkcji. Implikacja jest fałszywa tylko w jednym przypadku, gdy
poprzednik jest prawdziwy, a następnik – fałszywy. Wystarczy zatem odszukać taki
przypadek, by wykazać, że przedstawione rozumowanie nie sięga do rangi prawa
logicznego. W sytuacji gdy takiego przypadku nie odnajdziemy, należy stwierdzić,
że przedstawiony schemat rozumowania jest prawem logicznym.
Przeanalizujmy tę metodę na podstawie przykładu wskazanego w powyższej
matrycy dla funkcji:
[(p  q)  (q  r)]  (r  p)
Rozumowanie to będzie fałszywe, jeżeli poprzednik [(p  q)  (q  r)] będzie

prawdziwy, a następnik (r  p) – fałszywy. W poprzedniku jest koniunkcja, która
prawdziwa jest w jednym przypadku, gdy wszystkie zdania składowe są prawdzi-
we. Zakładamy więc, że zarówno (p  q), jak i (q  r) są prawdziwe. Implikacja
jest prawdziwa w trzech przypadkach, stąd w sposób jednoznaczny nie można okre-
ślić wartości logicznych zdań składowych występujących w poprzedniku. Należy
więc przejść do następnika. By wykazać, że następnik (r  p) jest fałszywy, zda-
nie oznaczone literą r przybrać musi wartość prawdy, a zdanie p – wartość fałszu.
Po oznaczeniu wartości p i r należy ustalić wartość q. Przypomnĳmy, że zarówno
(p  q), jak i (q  r) muszą być prawdziwe. Przy fałszywym poprzedniku p impli-
kacja zawsze będzie prawdziwa, stąd q może być zarówno prawdziwe, jak i fałszy-
we. Podobnie sprawa wygląda w implikacji (q  r). Jeżeli następnik r jest prawdzi-
wy, to bez względu na wartość logiczną poprzednika implikacja będzie prawdziwa.
Interpretacja powyższych rozważań prowadzi do wniosku, że funkcja poddana ana-
lizie jest zdaniem fałszywym w dwóch przypadkach, gdy r = 1, p = 0, q = 1 oraz gdy
r = 1, p = 0, q = 0. Skoro wykazano fałszywość rozumowania, to wskazana funkcja
logiczna nie jest tautologią.
Poniżej sposobem schematycznym przedstawiono rozwiązanie powyższego za-
dania. Wartości logiczne wskazane nad funkcją są założeniem, do którego dążymy,
natomiast wartości wskazane pod funkcją są wartościami, które wykazujemy w celu
uzyskania założeń.

AL-JjAA=
AL
A teraz skróconą metodą zbadajmy funkcję:

[(p  q)  (q  r)]  (p  r)
Z powyższego schematu wynika, że założone z góry wartości logiczne nie są

możliwe do uzyskania. W badanej funkcji nie ma takiej sytuacji, w której poprzed-
nik: [(p  q)  (q  r)] byłby prawdziwy, a następnik: (p  r) – fałszywy. W po-
danym przykładzie przy fałszywym następniku nie da się uzyskać prawdziwego po-
przednika, bo zawsze któreś ze zdań składowych koniunkcji będzie fałszywe. Jeżeli
przyjmiemy prawdziwość q, to zdanie o budowie (p  q) będzie prawdziwe, nato-
miast zdanie składające się z implikacji (q  r) będzie fałszywe. Jeżeli przyjmiemy
fałszywość q, to zdanie o budowie (p  q) będzie fałszywe, natomiast zdanie skła-
dające się z implikacji (q  r) – prawdziwe. W skróconej metodzie zero-jedynko-
wej dla funkcji: [(p  q)  (q  r)]  (p  r) istnieją dwa rozwiązania, w zależno-
ści od tego, które zdanie składowe koniunkcji uwzględnimy wcześniej.

AL-JjAA=
AL
Założenia postawione nad funkcją nie są możliwe do zrealizowania, gdyż wska-

zana funkcja jest prawem logicznym i nie posiada zawodności.
Przeanalizujmy co wynika logicznie z prawa transpozycji ze zdania: Jeżeli ktoś
uczył się systematycznie logiki, to zdał dobrze egzamin. Na początku należy wypo-
wiedź: Jeżeli ktoś uczył się systematycznie logiki, to zdał dobrze egzamin zapisać
w postaci funkcji zdaniowej. W tym celu zdania należy zastąpić zmiennymi zda-
niowymi. Przyjmĳmy, że zdanie: ktoś uczył się systematycznie logiki będzie odpo-
wiadać zmiennej p, a zdanie: zdał dobrze egzamin – zmiennej q. Otrzymujemy więc
funkcję: Jeżeli p, to q, co zapisujemy:
(p  q)
Przypominamy sobie prawo transpozycji: (p  q)  (~ q  ~ p). Do naszej
funkcji (p  q) dopisujemy brakujący człon prawa transpozycji (~ q  ~ p). Następ-
nie dokonujemy konkretyzacji funkcji: (~ q  ~ p) przez podstawienie za zmienne
~ q, ~ p odpowiednich zdań i otrzymujemy właściwą odpowiedź:
Na podstawie prawa transpozycji (p  q)  (~ q  ~ p) z wypowiedzi tej wy-
nika, że jeżeli nie jest tak, że ktoś dobrze zdał egzamin, to nie jest tak, że ten ktoś
uczył się systematycznie logiki.
§ 49. Podsumowanie
Aby ustalić czy dany schemat rozumowania jest prawem, należy sprawdzić, czy
jest on niezawodny. Przy rachunku zdań niezawodność rozumowania można zbadać
kilkoma metodami.
Sprawdzanie rachunku zdań metodą matrycową
Znajomość matryc funktorów prawdziwościowych pozwala sprawdzić, czy
dany schemat rozumowania jest niezawodny, tzn. czy jest prawem logicznym. Naj-
prostszym sposobem sprawdzenia jest metoda matrycowa. Polega ona na pod
stawianiu za zmienne zdaniowe wartości logicznych, jakie mogą przybierać po-
szczególne zdania składowe. Niezawodność schematu rozumowania o postaci:
~ (p ∨ q) Û (~ p ∨ ~ q) sprawdza się w ten sposób, że najpierw określa się warto-
ści logiczne zdań składowych. Jeżeli w danym schemacie występują dwie zmienne
zdaniowe (p, q), to wartości logiczne zdań składowych mogą rozkładać się na czte-
ry sposoby. Przy dwóch zdaniach albo obydwa zdania są prawdziwe, albo pierwsze
jest prawdziwe, a drugie fałszywe, albo vice versa – pierwsze jest fałszywe, a drugie
prawdziwe albo obydwa zdania są fałszywe.
p q
1 1
1 0
0 1
0 0

AL-JjAA=
AL
Dalej określa się wartości logiczne zdań złożonych. Zdaniami tymi są zdania
o budowie ~ (p ∨ q) oraz (~ p ∨ ~ q). By wskazać wartość logiczną ~ (p ∨ q), należy
najpierw ustalić wartość logiczną (p ∨ q). Alternatywa jest prawdziwa, gdy przynaj-
mniej jedno zdanie składowe jest prawdziwe.
p q p∨q
1 1 1
1 0 1
0 1 1
0 0 0
Kolejnym krokiem jest ustalenie wartości logicznej ~ (p ∨ q). Zdanie o tej budo-
wie jest sprzeczne w stosunku do zdania (p ∨ q).
p q p∨q ~ (p ∨ q)
1 1 1 0
1 0 1 0
0 1 1 0
0 0 0 1
Następnie należy określić wartości logiczne zdania z drugiego nawiasu (~ p ∨ ~ q).

W nawiasie tym występują zdania sprzeczne do zdań p, q. Zatem, aby nie popeł-
nić błędu, należy najpierw ustalić wartości zdań sprzecznych ~ p, ~ q, a następnie
wskazać wartości (~ p ∨ ~ q).
p q p∨q ~ (p ∨ q) ~p ~q ~p∨~q
1 1 1 0 0 0 0
1 0 1 0 0 1 1
0 1 1 0 1 0 1
0 0 0 1 1 1 1
Wreszcie trzeba porównać, czy wartość logiczna zdania ~ (p ∨ q) jest równo-

ważna wartości logicznej zdania (~ p ∨ ~ q). Inaczej mówiąc, czy wartości logicz-
ne z czwartej kolumny pokrywają się z wartościami logicznymi ujawnionymi w ko-
lumnie siódmej. Porównując te dwie kolumny można zauważyć, że wyrażenia te nie
są równoważne. Ostateczne rozwiązanie wygląda zatem w następujący sposób:

AL-JjAA=
AL
p q p∨q ~ (p ∨ q) ~p ~q ~p∨~q ~ (p ∨ q) Û (~ p ∨ ~ q)
1 1 1 0 0 0 0 1
1 0 1 0 0 1 1 0
0 1 1 0 1 0 1 0
0 0 0 1 1 1 1 1
Z powyższej matrycy wynika, że we wszystkich podstawieniach nie uzyskano

zdania prawdziwego. Taki schemat rozumowania nie sięga do rangi prawa logiczne-
go, gdyż rozumowanie oparte na nim nie jest rozumowaniem niezawodnym.
Sprawdźmy teraz schemat zawierający trzy zmienne zdaniowe. Ustalamy czy
funkcja: [(p  q) ∧ (q  r)]  (p  r) jest prawem logicznym.
Przy trzech zmiennych zdaniowych wartości logiczne poszczególnych zdań
składowych przeobrażają się na osiem różnych sposobów (2 × 2 × 2 = 8). Rozpisu-
jąc wartości logiczne zdań składowych należy pamiętać, że albo wszystkie zdania
składowe są prawdziwe, albo jedno ze zdań jest prawdziwe, albo dwa zdania spo-
śród trzech są prawdziwe, albo wszystkie zdania są fałszywe.
p q r
1 1 1
1 0 0
0 1 0
0 0 1
1 1 0
0 1 1
1 0 1
0 0 0
Następnie należy ustalić wartość logiczną zdań z nawiasów zwykłych, tj.:

(p  q), (q  r) oraz (p  r).
p q r pq qr pr

1 1 1 1 1 1
1 0 0 0 1 0
0 1 0 1 0 1
0 0 1 1 1 1
1 1 0 1 0 0
0 1 1 1 1 1
1 0 1 0 1 1
0 0 0 1 1 1

AL-JjAA=
AL
Teraz należy przejść do rozwiązania schematów zawartych w nawiasie kwadra-

towym. W nawiasie kwadratowym występuje koniunkcja zdań: (p  q), (q  r).
Koniunkcja jest prawdziwa, gdy zdania składowe (czyli te oznaczone w kolumnie
czwartej i piątej) są prawdziwe.
p q r pq qr pr [(p  q) ∧ (q  r)]

1 1 1 1 1 1 1
1 0 0 0 1 0 0
0 1 0 1 0 1 0
0 0 1 1 1 1 1
1 1 0 1 0 0 0
0 1 1 1 1 1 1
1 0 1 0 1 1 0
0 0 0 1 1 1 1
Ostatnim etapem jest określenie wartości logicznych całej wypowiedzi. Kolej-

ność zdań składowych przy implikacji jest istotna. Należy więc pamiętać, że po-
przednikiem jest [(p  q) ∧ (q  r)]. Przy implikacji nie może być tak, że po-
przednik jest prawdziwy, a następnik – fałszywy, gdyż wówczas implikacja jest
fałszywa.
p q r pq qr pr [(p  q) ∧ (q  r)] [(p  q) ∧ (q  r)]  (p  r)

1 1 1 1 1 1 1 1
1 0 0 0 1 0 0 1
0 1 0 1 0 1 0 1
0 0 1 1 1 1 1 1
1 1 0 1 0 1 0 1
0 1 1 1 1 1 1 1
1 0 1 0 1 0 0 1
0 0 0 1 1 1 1 1
Taka sytuacja jednak nie zachodzi. Bez względu na wartość logiczną zdań skła-
dowych w ostatecznym rezultacie zawsze uzyska się prawdę. Oznacza to, że takie
rozumowanie jest tautologią. Prawo to nazywa się prawem sylogizmu hipotetycz-
nego.
Jeżeli w funkcji występują trzy zmienne zdaniowe, przy rozpisaniu wartości lo-
gicznych zdań składowych możemy zastosować następujący algorytm:

AL-JjAA=
AL
p q r
1 1 1
1 1 0
1 0 1
1 0 0
0 1 1
0 1 0
0 0 1
0 0 0
Zastosowanie takiej szachownicy pozwoli uniknąć błędu przy rozpisywaniu

wartości logicznych zdań składowych.
Przy zastosowaniu powyższego algorytmu sprawdźmy, czy funkcja: [(p  q) ∧
(q  r)]  (r ∧ p) jest prawem logicznym.
p q r pq qr r∧p (p  q) ∧ (q  r) [(p  q) ∧ (q  r)]  (r ∧ p)

1 1 1 1 1 1 1 1
1 1 0 1 0 0 0 1
1 0 1 0 1 1 0 1
1 0 0 0 1 0 0 1
0 1 1 1 1 0 1 0
0 1 0 1 0 0 0 1
0 0 1 1 1 0 1 0
0 0 0 1 1 0 1 0
Z powyższej matrycy wynika, że we wszystkich podstawieniach nie uzyskuje-

my zdania prawdziwego, a zatem rozumowanie oparte na takiej funkcji zdaniowej
nie jest prawem logicznym.
Sprawdzanie rachunku zadań metodą podstawiania
Innym sposobem ustalania niezawodności rozumowania jest metoda podstawie-
nia. Polega ona na podstawianiu za poszczególne zmienne różnych wartości logicz-
nych. W powyższej funkcji występują dwie zmienne zdaniowe, a zatem należy do-
konać następujących podstawień: (p = 1, q = 1), (p = 1, q = 0), (p = 0, q = 1), (p = 0,
q = 0).
Dla p = 1, q = 1 wyrażenie ~ (p ∨ q) Û (~ p ∨ ~ q) jest prawdziwe.
~ (p  q)  (~ p  ~ q)
0 (1 1 1) 1 (0 1 0 0 1)

AL-JjAA=
AL
Dla p = 1, q = 0 wyrażenie ~ (p ∨ q) Û (~ p ∨ ~ q) jest fałszywe.

~ (p  q)  (~ p  ~ q)
0 (1 1 0) 0 (0 1 1 1 0)
Dla p = 0, q = 1 wyrażenie ~ (p ∨ q) Û (~ p ∨ ~ q) jest fałszywe.
~ (p  q)  (~ p  ~ q)
0 (0 1 1) 0 (1 0 1 0 1)
Dla p = 0, q = 0 wyrażenie ~ (p ∨ q) Û (~ p ∨ ~ q) jest prawdziwe.
~ (p  q)  (~ p  ~ q)
1 (0 0 0) 1 (1 0 1 1 0)
Przy powyższych podstawieniach nie zawsze uzyska się prawdę, stąd tego typu
funkcja nie może być tautologią. Rozumowanie w oparciu o taki schemat jest rozu-
mowaniem zawodnym.
Analogicznie, jak w poprzedniej metodzie, czym więcej zmiennych zdanio-
wych, tym więcej konfiguracji zero-jedynkowych należy przeanalizować. Sprawdź-
my za pomocą tej metody czy funkcja: [(p  q) ∧ (q  r)]  (p  r) sięga do ran-
gi prawa logicznego. Skoro w powyższej funkcji występują trzy zmienne zdaniowe,
należy zatem dokonać podstawień w ośmiu konfiguracjach:
1) (p = 1, q = 1, r = 1),
2) (p = 1, q = 0, r = 0),
3) (p = 0, q = 1, r = 0),
4) (p = 0, q = 0, r = 1),
5) (p = 1, q = 1, r = 0),
6) (p = 1, q = 0, r = 1),
7) (p = 0, q = 1, r = 1),
8) (p = 0, q = 0, r = 0).
Ad 1) Dla p = 1, q = 1, r = 1 wyrażenie [(p  q) ∧ (q  r)]  (p  r) jest praw-

dziwe.
[(p  q) ∧ (q  r)]  (p  r)
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

dziwe.
[(p  q) ∧ (q  r)]  (p  r)
1 0 0 0 0 1 0 1 1 0 0

AL-JjAA=
AL

dziwe.
[(p  q) ∧ (q  r)]  (p  r)
0 1 1 0 1 0 0 1 0 1 0

dziwe.
[(p  q) ∧ (q  r)]  (p  r)
0 1 0 1 0 1 1 1 0 1 1

dziwe.
[(p  q) ∧ (q  r)]  (p  r)
1 1 1 0 1 0 0 1 1 0 0

dziwe.
[(p  q) ∧ (q  r)]  (p  r)
1 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1

dziwe.
[(p  q) ∧ (q  r)]  (p  r)
0 0 1 0 1 1 1 1 0 1 1

dziwe.
[(p  q) ∧ (q  r)]  (p  r)
0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0
W każdej z powyższych konfiguracji uzyskano prawdę, a więc schemat ten jest

tautologią – rozumowaniem niezawodnym.
Sprawdzanie rachunku zdań skróconą metodą zero-jedynkową
Skrócona metoda zero-jedynkowa jest kolejną metodą sprawdzania nieza
wodności rozumowania. Nie wymaga ona matrycy i analizy wszystkich możliwych
wariantów dla poszczególnych zdań składowych. W metodzie tej szuka się zawod-
ności.

AL-JjAA=
AL
Metoda ta jest jednak możliwa, w przypadku gdy funkcja logiczna przybiera

postać implikacji lub dysjunkcji. Zarówno implikacja, jak i dysjunkcja fałszywe
są tylko w jednym przypadku, a zatem wystarczy wskazać ten przypadek, aby do-
wieść, że rozumowanie takie nie jest tautologią. W sytuacji gdy taki przypadek nie
zostanie znaleziony, należy stwierdzić, że przedstawiony schemat rozumowania jest
prawem logicznym.
Metoda ta zostanie przeanalizowana na podstawie przykładu. Czy funkcja:
~ (p ∧ q)  (~ p ∨ ~ q)
sięga do rangi tautologii?

Należy poszukać zatem zawodności. Rozumowanie to będzie zawodne, jeżeli
poprzednik ~ (p ∧ q) będzie prawdziwy, a następnik (~ p ∨ ~ q) fałszywy.
1 0
~ (p ∧ q)  (~ p ∨ ~ q)
W poprzedniku występuje negacja koniunkcji. Negacja koniunkcji prawdzi-

wa jest w trzech przypadkach, a zatem w sposób jednoznaczny nie można określić
wartości logicznych zdań składowych występujących w poprzedniku. Należy więc
przejść do następnika. Założono, że następnik ma być fałszywy. W następniku jest
alternatywa (~ p ∨ ~ q). Alternatywa jest fałszywa, gdy zdania składowe są fałszy-
we. Zdania oznaczone ~ p i ~ q przybrać muszą wartość fałszywą. Skoro ~ p = 0, to
samo p = 1. Podobnie jest ze zdaniem q. Skoro ~ q = 0, to samo q = 1.
1 0
~ (p ∧ q)  (~ p ∨ ~ q)
01 01
Jako że zmienne p, q występują również w poprzedniku, to wartości logiczne

przypisane tym zmiennym w następniku przepisujemy do poprzednika.
1 0
~ (p ∧ q)  (~ p ∨ ~ q)
1 1 01 01
Po ustaleniu wartości logicznych zdań składowych ustalamy wartości logiczne

zdań złożonych.

AL-JjAA=
AL
1 0
~ (p ∧ q)  (~ p ∧ ~ q)
1 1 01 01
1 0
Szukano fałszu i go nie znaleziono. Nie ma w tym przypadku takiej sytuacji,

aby poprzednik był prawdziwy, a następnik fałszywy. Wynika z tego, że przedsta-
wiona funkcja sięga do rangi tautologii. Jest to rozumowanie niezawodne.
Wartości logiczne wskazane nad funkcją są założeniem, do którego dążyliśmy,
natomiast wartości wskazane pod funkcją są wartościami, które wykazujemy w celu
uzyskania założeń.
Schematy rozumowań dedukcyjnych

W ramach prawidłowo przeprowadzonych procesów myślowych ustalamy
schematy rozumowań dedukcyjnych. Przykładem rozumowania dedukcyjnego są
prawa rachunku zdań. Warto jednak zasygnalizować, by nie uczyć się praw logicz-
nych na pamięć, bez zrozumienia istoty danego prawa. I tak, na przykład dla trwałe-
go przyswojenia I prawa de Morgana wystarczy informacja, że prawo to informuje
nas o negacji koniunkcji. Informacja ta jest wystarczająca do odtworzenia I prawa
de Morgana. Negację koniunkcji, zapisujemy jako: ~ (p ∧ q). Jeżeli przyjrzymy się
matrycy koniunkcji, to stwierdzimy, że koniunkcja jest fałszywa, gdy przynajmniej
jedno ze zdań składowych jest fałszywe.
p q p∧q
1 1 1
1 0 0
0 1 0
0 0 0
Potwierdza to poniższa matryca:
p q p∧q ~ (p ∧ q)
1 1 1 0
1 0 0 1
0 1 0 1
0 0 0 1

AL-JjAA=
AL
Fałszywość zdania składowego (p, q) oznaczymy przez negacje (~ p, ~ q).

A skoro przynajmniej jedno ze zdań składowych ma być fałszywe, to należy zasto-
sować funktor alternatywy nierozłącznej. Przy alternatywie nierozłącznej przynaj-
mniej jedno zdanie składowe musi być prawdziwe. Skoro przy negacji koniunkcji
przynajmniej jedno ze zdań składowych musi być fałszywe, to należy poszczególne
zdania składowe alternatywy nierozłącznej zanegować.
p q (~ p ∨ ~ q)
1 1 0
1 0 1
0 1 1
0 0 1
Zestawiając dwie ostatnie tabele widzimy, że ~ (p ∧ q) jest równoważne

(~ p ∨ ~ q), co zapisujemy jako: ~ (p ∧ q) Û (~ p ∨ ~ q).
p q p∧q ~ (p ∧ q) (~ p ∨ ~ q) ~ (p ∧ q) Û (~ p ∨ ~ q)
1 1 1 0 0 1
1 0 0 1 1 1
0 1 0 1 1 1
0 0 0 1 1 1
Otrzymane równanie ~ (p ∧ q) Û (~ p ∨ ~ q) jest I prawem de Morgana.

Przeanalizujmy kolejne prawo, np. prawo negowania implikacji. W tym przy-
padku już sama nazwa informuje, o czym dane prawo stanowi. Skoro prawo infor-
muje o negowaniu implikacji, to należy wyjść od formalnego zapisu negacji impli-
kacji ~ (p  q).
p q pÉq ~ (p É q)
1 1 1 0
1 0 0 1
0 1 1 0
0 0 1 0
Implikacja jest fałszywa w jednym przypadku, gdy poprzednik jest prawdziwy,

a następnik fałszywy. Co zapisujemy jako: (p ∧ ~ q).

AL-JjAA=
AL
p q pÉq ~ (p É q) ~q p ∧ (~ q)
1 1 1 0 0 0
1 0 0 1 1 1
0 1 1 0 0 0
0 0 1 0 1 0
Sporządzona powyżej matryca potwierdza, że zapis z czwartej kolumny jest

równoważny zapisowi z szóstej kolumny. Można zatem odtworzyć prawo negowa-
nia implikacji twierdząc, że ~ (p  q) Û [p ∧ (~ q)].
1. Co wynika logicznie według prawa transpozycji ze zdania: Jeżeli dane oso-
by są małżonkami, to są obowiązane do wspólnego pożycia (art. 23 KRO)?
Na początku należy wypowiedź: Jeżeli dane osoby są małżonkami, to oso-
by te są obowiązane do wspólnego pożycia zapisać w postaci funkcji zdaniowej.
W tym celu zdania należy zastąpić zmiennymi zdaniowymi. Przyjmijmy, że zdanie:
dane osoby są małżonkami będzie odpowiadać zmiennej p, a zdanie: osoby te są
obowiązane do wspólnego pożycia – zmiennej q. Otrzymujemy więc funkcję: jeżeli
p, to q, co zapisujemy: (p  q).
Przypomnijmy sobie prawo transpozycji: (p  q) Û (~ q  ~ p).
Do naszej funkcji (p É q) dopisujemy brakujący człon prawa transpozycji
(~ q  ~ p). Następnie dokonujemy konkretyzacji funkcji (~ q  ~ p) przez podsta-
wienie za zmienne ~ q, ~ p odpowiednich zdań i otrzymujemy właściwą odpowiedź:
Na podstawie prawa transpozycji: (p  q) Û (~ q  ~ p) z wypowiedzi tej wy-
nika, że: jeżeli nie jest prawdą, że osoby obowiązane są do wspólnego pożycia, to
nie jest prawdą, że osoby te są małżonkami.
2. Co wynika logicznie według prawa sylogizmu hipotetycznego z wypowie-

dzi: Jeżeli przeciwko Iksińskiemu skierowano do sądu akt oskarżenia, to
Iksiński jest oskarżony o popełnienie przestępstwa; a jeśli Iksiński jest oskar-
żony o popełnienie przestępstwa, to może zostać skazany?
Na początku należy powyższą wypowiedź zapisać w postaci funkcji zdaniowej.
W tym celu zdania należy zastąpić zmiennymi zdaniowymi.
Otrzymuje się zatem funkcję:
(p  q) ∧ (q  r)
Należy przypomnieć sobie prawo sylogizmu hipotetycznego:
[(p  q) ∧ (q  r)]  (p  r)

AL-JjAA=
AL
Do funkcji (p  q) ∧ (q  r) dopisuje się brakujący człon prawa sylogizmu hi-

potetycznego É (p  r). Następnie dokonujemy konkretyzacji funkcji p  r przez
podstawienie za zmienne p, r odpowiednich zdań. Otrzymujemy wówczas właściwą
odpowiedź: na podstawie prawa sylogizmu hipotetycznego z wypowiedzi zacyto-
wanej w zadaniu wynika, że: Jeżeli przeciwko Iksińskiemu skierowano do sądu akt
oskarżenia, to Iksiński może zostać skazany.
3. Sprawdź czy poniższe schematy są tautologią:

a) ~ (p  q) Û (~ p  ~ q),
b) ~ (p  q) Û (~ p  ~ q).
Aby sprawdzić, czy schematy przedstawione w zadaniu są tautologią, należy
sporządzić matrycę dla każdego schematu. Wartość logiczną prawdy oznacza się
cyfrą 1, a fałsz – cyfrą 0.
Dany schemat może być uznany za tautologię wtedy i tylko wtedy, gdy bez
względu na wartość logiczną zdań składowych w końcowym efekcie uzyskamy
zdanie wyłącznie prawdziwe. Jeżeli schemat przedstawiać będzie wyłącznie zdania
prawdziwe, to rozumowanie przedstawione w tym schemacie sięgać będzie do rangi
tautologii, gdyż takie rozumowanie jest rozumowaniem niezawodnym.
Sprawdźmy zatem za pomocą matrycy, czy pierwszy schemat przedstawiony
w zadaniu jest tautologią:
~ (p  q) Û (~ p  ~ q)
p q p∧q ~ (p ∧ q) ~p ~q (~ p ∧ ~ q) ~ (p ∧ q) Û (~ p ∧ ~ q)
1 0 0 1 0 1 0 0
1 1 1 0 0 0 0 1
0 0 0 1 1 1 1 1
0 1 0 1 1 0 0 0
Rozumowanie oparte na schemacie przedstawionym w powyższej matrycy jest

rozumowaniem zawodnym, ponieważ nie w każdym przypadku uzyskamy prawdę.
Następnie, za pomocą matrycy, należy sprawdzić, czy drugi schemat przedsta-
wiony w zadaniu jest tautologią:
~ (p ∧ q) Û (~ p ∨ ~ q)
p q p∧q ~ (p ∧ q) ~p ~q (~ p ∨ ~ q) ~ (p ∧ q) Û (~ p ∨ ~ q)
1 0 0 1 0 1 1 1
1 1 1 0 0 0 0 1
0 0 0 1 1 1 1 1
0 1 0 1 1 0 1 1

AL-JjAA=
AL
Rozumowanie oparte na schemacie przedstawionym w matrycy jest rozumo-

waniem niezawodnym, ponieważ w każdym przypadku uzyska się prawdę – bez
względu na wartość logiczną zdań składowych.
4. Zbuduj funkcję wyrażającą przedstawione poniżej rozumowanie, a na-

stępnie sprawdź metodą matrycową i skróconą metodą zero-jedynkową,
czy aspiracje tej funkcji do rangi tautologii są słuszne.
Jeżeli nauczę się logiki, to zdam egzamin i nauczę się logiki, a zatem z tego
wynika, że zdam egzamin.
Rozwiązanie należy rozpocząć od przeobrażenia wypowiedzi w funkcję zdanio-
wą. Zdania zostaną zastąpione zmiennymi zdaniowymi.
Powyższe rozumowanie w języku sformalizowanym przybierze postać:
[(p  q) ∧ p]  q
Matryce dla powyższej funkcji wyglądają następująco:
p q pÉq (p É q) ∧ p [(p É q) ∧ p] É q
1 0 0 0 1
1 1 1 1 1
0 0 1 0 1
0 1 1 0 1
Matryca pokazuje, że rozumowanie oparte na schemacie: [(p  q) ∧ p] É q jest

tautologią. Prawo to nosi nazwę modus ponendo ponens.
Kolejnym krokiem jest potwierdzenie, czy skróconą metodą zero-jedyn-
kową uzyska się taki sam wynik. Należy rozpocząć od założenia, że poprzednik
(p  q) ∧ p jest prawdziwy, a następnik q – fałszywy, gdyż tylko w tym jednym
przypadku implikacja jest fałszywa. Jeżeli wykaże się zawodność tej implikacji, to
takie rozumowanie nie będzie tautologią.
1 0
[(p  q) ∧ p]  q
Założono, że poprzednik jest prawdziwy. W poprzedniku mamy koniunkcję

dwóch zdań. Koniunkcja jest prawdziwa, gdy zdania składowe są prawdziwe. Za-
tem zarówno p  q, jak i p, muszą być prawdziwe. Następnik z kolei musi być fał-
szywy. Założenia te zapisuje się w następujący sposób:
1 0
1 1
[(p  q) ∧ p]  q

AL-JjAA=
AL
Założono, że p  q jest prawdziwe. Implikacja prawdziwa jest w trzech przy-

padkach. Na podstawie tego jednego założenia nie można w jednoznaczny sposób
określić wartości logicznej zdań p i q. Pozostałe założenia w sposób jednoznaczny
przedstawiają, że p jest prawdziwe, a q jest fałszywe. Nadając te wartości zmiennej
p i q należy sprawdzić, jaki będzie wynik.
Ten schemat potwierdza, że powyższe rozumowanie sięga do rangi tautologii.
5. Zbuduj funkcję wyrażającą poniższe rozumowanie i sprawdź metodą ma-

trycową czy zasadne są aspiracje tej funkcji do rangi prawa logicznego.
Jeżeli sprawca przywłaszczył sobie mienie, a w toku tej czynności stosował
przemoc na ofierze, to dopuścił się rozboju. Z tego wynika, że jeżeli sprawca
dokonał przywłaszczenia, to o ile nie stosował przy tym przemocy, nie można
mu zarzucić dokonania rozboju.
Na początku należy przekształcić wyrażenie języka naturalnego w funkcję lo-
giczną. Zdania określa się małymi, dowolnymi literami alfabetu łacińskiego np.:
p, q, r. Jednocześnie spójniki międzyzdaniowe zastępuje się symbolami konkret-
nych funktorów prawdziwościowych.
Należy to zapisać jako:
[(p ∧ q)  r]  [p  (~ q  ~ r)]

AL-JjAA=
AL
Następnie należy sporządzić matrycę. Wartość logiczną prawdy oznacza się cy-
frą 1, a fałsz – cyfrą 0.
p q r ~ q ~ r p ∧ q (p ∧ q) É r ~ q É ~ r p É (~ q É ~ r) [(p ∧ q) É r] É [p É (~ q É ~ r)]
1 1 1 0 0 1 1 1 1 1
1 1 0 0 1 1 0 1 1 1
1 0 1 1 0 0 1 0 0 0
1 0 0 1 1 0 1 1 1 1
0 1 1 0 0 0 1 1 1 1
0 1 0 0 1 0 1 1 1 1
0 0 1 1 0 0 1 0 1 1
0 0 0 1 1 0 1 1 1 1
6. Zastąp alternatywę nierozłączną dwóch zdań wyrażeniem równoważnym,

posługując się wyłącznie znakiem dysjunkcji. Jako wskazówkę przyjmij, że:
(p ∨ q) Û (~ p ⁄ ~ q),
a negacja jakiegoś zdania, np. ~ a, jest równoważna a ⁄ a.
Przy rozwiązaniu tego zadania należy wykorzystać wskazówki podane wy-

żej. Pierwsza wskazówka stanowi, że (p ∨ q) Û (~ p ⁄ ~ q). Skoro alternatywę nie-
rozłączną dwóch zdań należy zastąpić wyrażeniem równoważnym, posługując się
wyłącznie znakiem dysjunkcji, to należy pozbyć się dwukrotnego znaku negacji
z pierwszej wskazówki. W tym celu należy wykorzystać drugą wskazówkę. Jeżeli
~ a Û (a ⁄ a), to odpowiednio:
~ p Û (p ⁄ p),
~ q Û (q ⁄ q)
Dokonując podstawienia w miejsce ~ p wyrażenia (p ⁄ p), a w miejsce ~ q – wy-

rażenia (q ⁄ q), otrzyma się:
(p ∨ q) Û [(p ⁄ p) ⁄ (q ⁄ q)].
Równoważność powyższego wyrażenia należy sprawdzić za pomocą matrycy.
p q p∨q p⁄p q⁄q (p ⁄ p) ⁄ (q ⁄ q) (p ∨ q) Û [(p ⁄ p) ⁄ (q ⁄ q)]

1 1 1 0 0 1 1
0 1 1 1 0 1 1
1 0 1 0 1 1 1
0 0 0 1 1 0 1

AL-JjAA=
AL
Wynik uzyskany powyżej w matrycy potwierdza niezawodność uzyskanego ro-

zumowania.
7. Zdefiniuj implikację za pomocą alternatywy i negacji.

Na wstępie należy sporządzić matrycę dla funktora definiowanego, czyli impli-
kacji:
p q pÉq
1 1 1
1 0 0
0 1 1
0 0 1
Następnie należy dodać kolejną matrycę funktora, za pomocą którego trze-

ba zdefiniować wyrażenie definiowane. Implikację należy zdefiniować za pomo-
cą funktora alternatywy. Przy definiowaniu można się posługiwać również zna-
kiem negacji. Nie wiadomo, które ze zdań składowych alternatywy powinno być
zanegowane, stąd możliwość negacji trzeba oznaczyć na wstępie wielokropkiem
(...). Wykropkowane pole oznacza miejsce, w którym może wystąpić znak negacji.
Funkcja, za pomocą której zostaną zdefiniowane implikacje, może przybrać postać:
... (... p ∨ ... q).
p q pÉq … (… p ∨ … q)
1 1 1
1 0 0
0 1 1
0 0 1
Następnie zastosować znak negacji do tych zmiennych p, q w takiej kompila-

cji, aby matryca przedstawiona w ostatniej rubryce miała taki sam układ wartości
logicznych, jak wcześniej przedstawiona matryca implikacji. Metodą prób i błędów
szuka się rozwiązania. Jeżeli zastosuje się znak negacji do zmiennej p i zmiennej
q (~ p ∨ ~ q), wówczas już w pierwszym wierszu wartości logiczne będą różne. Je-
żeli zaneguje się tylko q (p ∨ ~ q), to w trzecim i czwartym wierszu wartości logicz-
ne nie będą pokrywać się z matrycą implikacji. Zanegowanie zmiennej p (~ p ∨ q)
daje taki sam układ wartości logicznych, jak w matrycy implikacji.
p q pÉq (~ p ∨ q)
1 1 1 1
1 0 0 0
0 1 1 1
0 0 1 1

AL-JjAA=
AL
Wynika zatem, że jeżeli p, to q jest równoważne nieprawdą jest, że p lub q, co

zapisujemy:
(p  q) Û (~ p ∨ q)
8. Zastąp binegację wyrażeniem równoważnym, posługując się znakiem ko-

niunkcji i negacji.
Podobnie jak w poprzednim zadaniu, należy rozpocząć od sporządzenia matry-
cy dla binegacji:
p q p¯q
1 1 0
1 0 0
0 1 0
0 0 1
Następnie dodaje się kolejną matrycę funktora, za pomocą którego należy zde-
finiować wyrażenie definiowane. Binegację trzeba zastąpić za pomocą funktora ko-
niunkcji i negacji. Nie wiadomo, które ze zdań składowych koniunkcji powinno być
zanegowane, stąd możliwość negacji oznaczyć trzeba tak, jak w poprzednim zada-
niu – miejscem wykropkowanym. Wykropkowane pole oznacza miejsce, w którym
może wystąpić znak negacji. Funkcja, za pomocą której zostanie zdefiniowana bi-
negacja, może przybrać postać: … (… p ∧ … q).
p q p¯q … (… p ∧ … q)
1 1 0
1 0 0
0 1 0
0 0 1
Na kolejnym etapie należy zastosować znak negacji do tych zmiennych p, q,

aby matryca przedstawiona w ostatniej rubryce miała taki sam układ wartości lo-
gicznych, jak wcześniej przedstawiona matryca binegacji. Jeżeli zastosuje się znak
negacji do zmiennej p (~ p ∧ q), to w trzecim i w czwartym wierszu wartości lo
giczne nie będą pokrywać się z matrycą binegacji. Jeżeli natomiast zaneguje się
q (p ∧ ~ q), to w drugim i w czwartym wierszu wartości logiczne nie będą pokrywać
się z matrycą binegacji. Zanegowanie zmiennej p i zmiennej q (~ p ∧ ~ q) daje taki
sam układ wartości logicznych, jak w matrycy binegacji.

AL-JjAA=
AL
p q p¯q ~p ~q ~p∧~q
1 1 0 0 0 0
1 0 0 0 1 0
0 1 0 1 0 0
0 0 1 1 1 1
Co należy zapisać jako:
(p ¯ q) Û (~ p ∧ ~ q)
Zadania
1. Sprawdź, czy poniżej przedstawione schematy są tautologią:
a) ~ (p v q) = (~ p) Ù (~ q),
b) ~ (p v q) = (~ p) v (~ q),
c) (~ p É ~ q) = ~ (q É p),
d) [(p ∨ q)  r]  [(p ∨ r)  q],
e) [q ∧ (p  r)]  [q ∧ (~ r  p)],
f) [(p  q) ∧ r]  [(~ q ∧ p)  r].
2. Sprawdź, czy w poniższym wnioskowaniu wniosek wynika logicznie z prze
słanek: Zawsze i tylko jeżeli Jan jest bratem Adama, to Adam jest bratem Jana,
zatem nieprawda, że jeżeli Jan nie jest bratem Adama, to Adam jest bratem
Jana.
3. Iksiński powiedział Becińskiemu, iż kobieta jest cieniem i przeprowadził nastę-
pujący wywód: „Jeśli podążasz za nią, ona ucieka; jeśli będziesz uciekać, pój-
dzie za tobą, z tego wynika iż jeżeli podążasz za nią, pójdzie za tobą”. Sprawdź,
czy wywód Iksińskiego opiera się na prawie sylogizmu hipotetycznego.
4. Na podstawie poniższego schematu sprawdź, czy w implikacji obowiązuje za-
sada łączności?
[(p É q) É r] = [p É (q É r)]
5. W oparciu o poniższy schemat wskaż przykład wnioskowania, a następnie

sprawdź jego niezawodność:
a) [ (p  q)  ~ p] É q,
b) [~ (p É q)  ~ q] É p.
6. Sprawdź, czy poniższy schemat jest tautologią.
a) [(p  q)  r]  [r  (p  q)],
b) [q  (p  r) ]  (r  q),
c) [(p  q)  r]  [(r  q)  p].

AL-JjAA=
AL
7. Sprawdź, czy poniższe wnioskowania opierają się na prawie sylogizmu hipote-

tycznego:
a) Jeżeli każdy fiat 126p jest samochodem, a każdy samochód jest pojazdem, to
z tego wynika, że każdy fiat 126p jest pojazdem.
b) Jeżeli dzisiaj jest poniedziałek, to jutro będzie wtorek, a jeżeli jutro będzie
wtorek, to pojutrze będzie środa, z tego wynika, że jeżeli dzisiaj jest ponie-
działek, to pojutrze będzie środa.
c) Jeżeli Wojtek jest chirurgiem, a chirurg jest lekarzem, to z tego wynika, że
Wojtek jest lekarzem.
d) Jeżeli każdy adwokat jest prawnikiem, a każdy prawnik jest człowiekiem, to
z tego wynika, że każdy adwokat jest człowiekiem.
e) Jeżeli przeciwko Iksińskiemu skierowano do sądu akt oskarżenia, to Iksiński
jest oskarżony o popełnienie przestępstwa, a jeśli Iksiński jest oskarżony
o popełnienie przestępstwa, to może zostać skazany. Z tego wynika, że jeżeli
przeciwko Iksińskiemu skierowano do sądu akt oskarżenia, to może zostać
on skazany.
f) Jeżeli Jan jest wyższy od Piotra, a Piotr jest wyższy od Adama, to z tego
wynika, że Jan jest wyższy od Adama.
g) Jeżeli liczba 16 jest podzielna się przez 4, to liczba 16 podzielna jest przez 2
i jeżeli liczba 16 podzielna jest przez 2, to liczba 16 jest liczbą parzystą.
Z tego wszystkiego wynika, że jeżeli liczba 16 podzielna jest przez 4, to
liczba 16 jest liczbą parzystą.
8. Wskaż własny przykład wnioskowania opartego na:
a) I prawie de Morgana,
b) II prawie de Morgana,
c) prawie negowania implikacji,
d) prawie eksportacji,
e) dylemacie konstrukcyjnym prostym.
9. Co wynika logicznie z prawa transpozycji ze zdania: Jeżeli piłeś, nie jedź.
10. Co wynika logicznie z I prawa de Morgana ze zdania: Nieprawdą jest, że Mi-
chał jest pokorny i uległy?
11. Co wynika logicznie z prawa eksportacji ze zdania: Jeżeli Jan nie poszedł do
szkoły i jest chory, to powinien zażywać lekarstwa?
12. Co wynika logicznie z prawa transpozycji ze zdania: Jeżeli Beciński jest nota-
riuszem, to jest funkcjonariuszem państwowym?
13. Co wynika logicznie z prawa importacji ze zdania: Jeżeli Beciński popełnił
przestępstwo, to o ile jest poczytalny, poniesie odpowiedzialność karną?
14. Co wynika logicznie z prawa sylogizmu hipotetycznego z wypowiedzi: Jeżeli
Aciński jest adwokatem, to jest prawnikiem, a jeżeli Aciński jest prawnikiem, to
ma ukończone studia prawnicze.
15. Co wynika logicznie z I prawa de Morgana ze zdania: Nieprawdą jest że: Aciń-
ski publicznie propaguje faszystowski ustrój państwa i nawołuje do nienawiści
na tle różnic narodowościowych?

AL-JjAA=
AL
16. Co wynika logicznie według II prawa de Morgana ze zdania: Nieprawdą jest,

że Ceciński publicznie znieważa Decińskiego lub narusza jego nietykalność cie-
lesną?
17. W oparciu o treść przepisu art. 206 KK, który stanowi, że kto zawiera małżeń-
stwo, pomimo że pozostaje w związku małżeńskim, podlega grzywnie przepro-
wadź wnioskowanie oparte na jednym ze znanych praw.
18. Na podstawie zdania warunkowego: Jeżeli spadkobierca przyjmie spadek
wprost, to ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe bez ograniczenia zbu-
duj wypowiedź będącą odpowiednikiem:
a) prawa transpozycji,
b) prawa modus ponendo ponens.
19. Na podstawie zdania warunkowego: Jeżeli pada śnieg, to jest mróz zbuduj wy-
powiedź będącą odpowiednikiem prawa modus tollendo tollens.
20. Jeżeli ktoś dopuścił się zabójstwa, to jeżeli czynu tego dokonał ze szczególnym
okrucieństwem, może zostać skazany na najwyższy wymiar kary. Zbuduj funk-
cję wyrażającą całość rozumowania, przyjmując za punkt wyjścia, że powyż-
sza wypowiedź odpowiada lewej stronie tej funkcji, wpisz co z niego wynika
i sprawdź (metodą matrycową), czy zasadne są aspiracje tej funkcji do rangi
prawa logicznego.
21. Jeżeli student nie zaliczy przedmiotu i nie uzyska wpisu warunkowego, będzie
musiał powtarzać rok. Z tego wynika, że jeżeli student nie zaliczył logiki, to je-
żeli uzyskał zgodę na wpis warunkowy, nie musi powtarzać roku. Zbuduj funk-
cję wyrażającą to rozumowanie i sprawdź (metodą matrycową), czy zasadne są
aspiracje tej funkcji do rangi prawa logicznego.
22. Jeżeli ktoś nadużywa alkoholu, to słabnie fizycznie i jeżeli ktoś nadużywa
alkoholu, to słabnie moralnie. Z tego wynika, że jeżeli ktoś osłabł fizycznie
i moralnie, tzn. że nadużywa alkoholu. Zbuduj funkcję wyrażającą to rozumo-
wanie i sprawdź (metodą matrycową), czy zasadne są aspiracje tej funkcji do
rangi prawa logicznego.
23. Jeżeli księgowy przywłaszczył sobie pieniądze z kasy spółdzielni, to popełnił
przestępstwo, a jeżeli popełnił przestępstwo, to powinien być pociągnięty do
odpowiedzialności karnej; a wiadomo, że księgowy został pociągnięty do odpo-
wiedzialności, więc dopuścił się przywłaszczenia i uznano jego zachowanie za
przestępstwo. Zbuduj funkcję wyrażającą to rozumowanie i sprawdź (metodą
matrycową), czy zasadne są aspiracje tej funkcji do rangi prawa logicznego.
24. Jeżeli pies pokąsał dziecko, a właściciel psa nie będzie dysponował aktualnym
świadectwem szczepienia, dziecku grozi seria zastrzyków. Z tego wynika, że je-
żeli dziecko zostało pokąsane, ale ominęły go zastrzyki, to właściciel wylegity-
mował się potrzebnym świadectwem szczepienia. Zbuduj funkcję wyrażającą
to rozumowanie i sprawdź (metodą matrycową), czy zasadne są aspiracje tej
funkcji do rangi prawa logicznego.

AL-JjAA=
AL
25. Jeżeli wstanę o godz. 6.00, to o ile autobusy będą jeździć punktualnie, zdążę na
zajęcia. Z tego wynika, że jeżeli zdążyłem na zajęcia, to wstałem o godz. 6.00,
a autobusy jeździły punktualnie. Zbuduj funkcję wyrażającą to rozumowanie,
a następnie sprawdź (metodą matrycową), czy aspiracje tej funkcji do rangi
prawa logicznego są słuszne.
26. Jeżeli przystąpię do egzaminu, to dokładnie jedno z dwojga: zdam go, albo
go „obleję”. A wiem, że nie „obleję”, więc skoro przystąpiłem do egzaminu,
to… . Zidentyfikuj brakujące zdanie, zbuduj funkcję wyrażającą tę wypowiedź
i sprawdź (metodą matrycową), czy aspiracje tej funkcji do rangi tautologii są
uzasadnione.
27. Zbuduj funkcje wyrażające poniższe rozumowania i sprawdź, czy zasadne są
aspiracje tych funkcji do rangi prawa logicznego.
a) Jeżeli mama sprząta, to Kasia się uczy, zatem jeżeli mama nie sprząta, to
Kasia się nie uczy.
b) Jeżeli Iksiński szybko prowadzi samochód, to stwarza zagrożenie, a wiem,
że Iksiński szybko prowadzi samochód, zatem mogę wnioskować, że stwarza
zagrożenie.
c) Jeżeli tylko pozwany spółkował z powódką w okresie koncepcyjnym, a po-
wódka urodziła dziecko, to pozwany jest ojcem tego dziecka, z tego wynika,
że jeżeli powódka urodziła dziecko, a w okresie koncepcyjnym współżyła
nie tylko z pozwanym, to nie jest on ojcem tego dziecka.
d) Jeżeli sprawca rozboju posługuje się bronią palną lub niebezpiecznym na-
rzędziem, należy mu wymierzyć podwyższoną karę pozbawienia wolności,
z tego wynika, że jeżeli sprawcy nie wymierzono podwyższonej kary pozba-
wienia wolności, to sprawca nie posługiwał się niebezpiecznym narzędziem
lub bronią palną.
e) Jeżeli Helena Kuncewiczówna lubiła mężczyzn inteligentnych i odważnych,
to musiał spodobać jej się Bohun, z tego wniosek, że jeżeli Kuncewiczówna
nie polubiła Bohuna, mimo że był mężczyzną odważnym, tzn. że nie miała
go za inteligentnego.
f) Jeżeli oskarżony działał w obronie koniecznej to, o ile przekroczył jej gra-
nice, to sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, z tego wy-
nika, że jeżeli sąd nie może zastosować nadzwyczajnego złagodzenia kary,
a oskarżony działał w obronie koniecznej, tzn. że nie przekroczył jej granic.
g) Jeżeli sprawca osiągnął z przestępstwa korzyść majątkową, to sąd orzeka
przepadek tej korzyści. Zatem sąd nie orzeknie przepadku korzyści, jeżeli
sprawca korzyści majątkowej z przestępstwa nie osiągnął.
h) Jeżeli ktoś prowadzi pojazd pod wpływem alkoholu, to jeżeli zostanie na
tym ujęty, zostanie pociągnięty do odpowiedzialności karnej. Z tego wynika,
że jeżeli ktoś prowadził pojazd pod wpływem alkoholu, a nie został za to
pociągnięty do odpowiedzialności karnej, to go na tym nie ujęto.

AL-JjAA=
AL
i) Jeżeli nakłaniasz człowieka do popełnienia przestępstwa, jesteś podżega-

czem, a jeżeli człowiekowi pomagasz w popełnieniu przestępstwa, jesteś
pomocnikiem, a nakłaniasz człowieka do popełnienia przestępstwa lub po-
magasz człowiekowi w popełnieniu przestępstwa. Z tego więc wynika, że
jesteś podżegaczem lub jesteś pomocnikiem.
j) Jeżeli sprawca nie miał zdolności rozpoznania znaczenia czynu lub nie potra-
fił pokierować swym postępowaniem, to nie popełnia przestępstwa. Z tego
wynika, że jeżeli sprawca posiadał zdolności rozpoznania znaczenia czynu
i potrafił pokierować swym postępowaniem, to popełnia przestępstwo.
28. Zastąp dysjunkcję wyrażeniem równoważnym, posługując się znakiem impli-
kacji i negacji.
29. Zastąp alternatywę rozłączną dwóch zdań wyrażeniem równoważnym, posłu-
gując się znakiem równoważności i negacji.
30. Zdefiniuj dysjunkcję za pomocą alternatywy i negacji.
31. Zdefiniuj koniunkcję za pomocą dysjunkcji.
32. Zastąp koniunkcję wyrażeniem równoważnym, posługując się znakiem alterna-
tywy i negacji.
33. Zastąp implikację wyrażeniem równoważnym, posługując się znakiem ko-
niunkcji i negacji.
34. Zastąp binegację wyrażeniem równoważnym, posługując się znakiem alterna-
tywy i negacji.
35. Zastąp binegację wyrażeniem równoważnym, posługując się znakiem implika-
cji i negacji.

AL-JjAA=
AL
ROZDZIAŁ XIV
ROZUMOWANIA NA ZDANIACH
KATEGORYCZNYCH
Literatura: H. Greniewski, Próba odmłodzenia kwadratu logicznego, Studia Logica 1953,

Nr 1; A. Korcik, Teoria konwersji zdań asertorycznych u Arystotelesa, Wilno 1937.
§ 50. Zdania kategoryczne
Zdanie proste sformułowane w odpowiedni sposób nazywane jest zdaniem ka-

tegorycznym. Odpowiednie uformowanie polega na nadaniu zdaniu postaci:
1) podmiotowo-orzecznikowej – zdanie takie zbudowane być musi z dwóch
nazw (prostych lub złożonych) oraz funktora zdaniotwóczego od dwóch argu-
mentów nazwowych; owe argumenty to nazwa spełniająca rolę podmiotu oraz
nazwa tworząca orzecznik; nazwy te powinny wystąpić w postaci terminów,
a ich konotacja (znaczenie) i denotacja (oznaczanie) powinny być sprecyzo-
wane; jeżeli wypowiedź zbudowana jest ze zdań o budowie podmiotowo-orze-
czeniowej, wówczas zdania te należy przekształcić (przynajmniej domyślnie)
w zdania podmiotowo-orzecznikowe, np. zdanie: Człowiek pĳe przekształcić
należy w zdanie: Człowiek jest pĳący – przykład ten wskazuje, że procesowi
przekształcania towarzyszyć może świadomość pozostawania w głębokiej nie-
zgodzie z poczuciem estetyki językowej; cenę tę jednak warto zapłacić, bo takie
przekształcenie otwiera drogę do przeprowadzania rozumowań z użyciem zdań
kategorycznych, a za rezultaty tych rozumowań logika ręczy swym autorytetem;
2) jakościowej – zdanie kategoryczne może być tylko albo zdaniem twierdzą-
cym, albo zdaniem przeczącym; jeśli więc zdanie ma postać niesprecyzowaną
albo też wyrażany sąd pozostaje w niezgodzie ze swą szatą zewnętrzną, zdanie
to należy przekształcić, np. że wypowiedź: nie ma róży bez kolców sprawia wra-
żenie zdania przeczącego, a przecież wyraża sąd, że każda róża ma kolce, a za-
tem należy je uważać za zdanie ogólnotwierdzące;

AL-JjAA=
AL
218 Rozdział XIV. Rozumowania na zdaniach kategorycznych
3) ilościowej – na użytek takich operacji logicznych, jak tu opisywane, przyjmuje

się, że zdanie kategoryczne może być tylko albo zdaniem ogólnym, albo zda-
niem szczegółowym; za zdanie ogólne uważa się każde zdanie, w którym treść
orzecznika odnosi się do wszystkich desygnatów nazwy pełniącej rolę podmio-
tu, natomiast za zdanie szczegółowe należy uznać każde zdanie, w którym treść
orzecznika odnosi się przynajmniej do części desygnatów podmiotu, ale nie
jest gwarantowane, że do wszystkich; postać ilościowa zdania wskazywana jest
przez wyrażony w zdaniu kwantyfikator dany explicite (ujawniony przez uży-
cie odpowiedniego wykładnika leksykalnego) lub implicite (domyślnego); ty-
powe wykładniki leksykalne kwantyfikatorów to wyrażenia każdy bądź żaden
(dla zdań ogólnych – odpowiednio dla ich jakości), albo niektóre, pewne (dla
zdań szczegółowych); w konsekwencji zdania jednostkowe (o podmiocie w po-
staci nazwy jednostkowej) należy uznawać za postaci zdań ogólnych, bo w zda-
niu takimi bezspornie treść orzecznika odnosi się do wszystkich (bo do jedne-
go, jedynego) desygnatów podmiotu; szczególną postacią zdań szczegółowych
są zdania z elementem tylko; zdanie tak zbudowane, np. zdanie: Tylko niektórzy
studenci to słuchacze studiów stacjonarnych w istocie znaczy tyle, co wypo-
wiedź, że niektórzy studenci są słuchaczami studiów stacjonarnych i niektórzy
studenci takimi słuchaczami nie są; a zatem zdanie tak zbudowane, to koniunk-
cja obu postaci zdań szczegółowych.
W zdaniach kategorycznych istotny jest podział tych zdań z uwagi na ilość i ja-
kość.
Pod względem jakości zdania z kwadratu logicznego dzielimy na:
1) twierdzące:
a) ogólnotwierdzące (SaP),
b) szczegółowotwierdzące (SiP),
2) przeczące:
a) ogólnoprzeczące (SeP),
b) szczegółowoprzeczące (SoP).
Pod względem ilości zdania z kwadratu logicznego dzielimy na:
1) ogólne:
b) ogólnoprzeczące (SeP),
2) szczegółowe:
a) szczegółowotwierdzące (SiP),
W świetle tego, co wyżej powiedziano, zdania kategoryczne mają postać zdania
ogólnotwierdzącego, ogólnoprzeczącego, szczegółowotwierdzącego i szczegółowo-
przeczącego. Sformalizowany zapis tych zdań polega na oznaczeniu odpowiedni-
mi symbolami nazw (pełniących role podmiotu i orzecznika) oraz ilości i jakości
zdania. Nazwę pełniącą rolę podmiotu symbolizuje się literą S, a źródłosłów tego
symbolu, to wyrażenie subiectum (z łac. – „podmiot”). Nazwę tworzącą orzecznik

AL-JjAA=
AL
§ 50. Zdania kategoryczne 219
symbolizuje się literą P, od wyrażenia praedicatum (orzecznik). Postać ilościową

i jakościową symbolizują samogłoski a, e, i lub o, rozdzielające symbole nazw. Sa-
mogłoski te pochodzą z wyrażeń afirmo (twierdzę – dla zdań twierdzących) i nego
(przeczę – dla zdań przeczących). Taką notację jeszcze w średniowieczu wprowa-
dził Piotr Hiszpan. Z wyrażeń tych pierwsze samogłoski (a i e) używane są dla zdań
ogólnych, a drugie samogłoski (i i o) – dla zdań szczegółowych. Zapis sformalizo-
wany poszczególnych postaci zdań kategorycznych (zwanych także zdaniami kwa-
dratu logicznego) przedstawia się więc następująco:
1) zdanie ogólnotwierdzące – SaP,
2) zdanie szczegółowotwierdzące – SiP,
3) zdanie ogólnoprzeczące – SeP,
4) zdanie szczegółowoprzeczące – SoP.
Zdanie ogólnotwierdzące sprowadza się do konstrukcji: każde S jest P, zdanie
ogólnoprzeczące zaś do konstrukcji: żadne S nie jest P, zdanie szczegółowotwier-
dzące do konstrukcji: niektóre S jest P, zaś zdanie szczegółowoprzeczące do kon-
strukcji: niektóre S nie jest P.
I. Stosunki między zakresami nazw w zdaniach kategorycznych
1. Zdanie ogólnotwierdzące (SaP)

W zdaniu ogólnotwierdzącym zazwyczaj nazwa pełniąca rolę podmiotu jest
podrzędna wobec nazwy tworzącej orzecznik. Niekiedy (np. w zdaniu: Mt. Everest
jest najwyższą górą świata) zaistnieć może stosunek równoważności.
Zdanie ogólnotwierdzące (SaP) informuje, że każde S jest P. By każdy desygnat
nazwy S był desygnatem nazwy P, to między zakresami nazwy S a nazwy P zacho-
dzić musi albo stosunek zamienności, jak np. w zdaniu: Każdy człowiek jest istotą
rozumną
albo stosunek podrzędności S do P, jak np. w zdaniu: Każdy notariusz jest prawni-
kiem.

AL-JjAA=
AL
W zdaniu ogólnoprzeczącym podmiot wobec orzecznika pozostaje w którymś

ze stosunków wykluczania. Zazwyczaj jest to przeciwieństwo, ale może także zaist-
nieć stosunek sprzeczności.
2. Zdanie ogólnoprzeczące (SeP)

Zdanie ogólnoprzeczące informuje, że żadne S nie jest P. By żaden desygnat na-
zwy S nie był desygnatem nazwy P, to zakresy nazwy S i P muszą się wykluczać.
W zdaniu ogólnoprzeczącym więc między podmiotem a orzecznikiem zachodzić
może albo stosunek przeciwieństwa, jak np. w zdaniu: Żaden prawnik nie jest anal-
fabetą
albo stosunek sprzeczności, jak np. w zdaniu: Żaden prawnik nie jest nie-prawni-
kiem.
Nieco bardziej skomplikowana jest sytuacja w zdaniach szczegółowych. Jeże-

li jest to zdanie z zastrzeżeniem tylko, wówczas bez względu na jakość tego zdania
między podmiotem a orzecznikiem zachodzić może niezależność, podprzeciwień-
stwo albo nadrzędność podmiotu nad orzecznikiem. Jeśli takiego zastrzeżenia brak,
zdanie takie należy uważać za uzupełnione domyślnym przynajmniej, wówczas:
1) w zdaniu szczegółowotwierdzącym zachodzić może stosunek niezależności,
podprzeciwieństwa lub nadrzędności, możliwe jest także, że w zdaniu takim za-
chodzić będzie stosunek równoważności bądź podrzędności podmiotu wobec
orzecznika, skoro bowiem wszystkie S są P, to tym bardziej przynajmniej nie-
które S są P;
2) w zdaniu szczegółowoprzeczącym zachodzić może stosunek niezależności,
podprzeciwieństwa lub nadrzędności, możliwe jest także, że podmiot i orzecz-
nik pozostawać będą wobec siebie w którymś ze stosunków wykluczania (prze-
ciwieństwa lub sprzeczności), jeżeli jest tak, że żadne S nie jest P, to tym bar-
dziej niektóre S nie są P.
3. Zdanie szczegółowotwierdzące (SiP)

Zdanie szczegółowotwierdzące informuje, że niektóre S jest P. Niektóre S
jest P to tyle samo, co istnieje jakieś S, które jest P. Ze zdania ogólnotwierdzącego

AL-JjAA=
AL
wynika zdanie szczegółowotwierdzące. Skoro każdy notariusz jest prawnikiem, to

tym bardziej niektórzy, np. mieszkający w Katowicach, prawnikami być muszą.
Skoro prawdziwe jest zdanie ogólnotwierdzące, to i zdanie szczegółowotwierdzące
zbudowane z tego samego podmiotu i orzecznika musi być prawdziwe. W prawdzi-
wym zdaniu szczegółowotwierdzącym między podmiotem a orzecznikiem zacho-
dzić może albo stosunek zamienności, np. w zdaniu: Niektórzy ludzie są istotami
rozumnymi
albo stosunek podrzędności S do P, jak np. w zdaniu: Niektórzy notariusze są praw-

nikami
albo stosunek nadrzędności S do P, jak np. w zdaniu: Niektórzy prawnicy są nota-

riuszami
albo stosunek niezależności S do P, jak np. w zdaniu: Niektórzy prawnicy są na-

ukowcami
albo stosunek podprzeciwieństwa S do P, jak np. w zdaniu: Niektórzy prawnicy są

nie-notariuszami.

AL-JjAA=
AL
4. Zdanie szczegółowoprzeczące (SoP)

Zdanie szczegółowoprzeczące informuje, że niektóre S nie jest P. Niektóre S nie
jest P to tyle samo, co istnieje jakieś S, które nie jest P. Tak jak w zdaniach twier-
dzących, tak i w przeczących ze zdania ogólnego wynika zdanie szczegółowe. Sko-
ro żaden prawnik nie jest analfabetą, to tym bardziej niektórzy prawnicy analfa-
betami być nie mogą. Jeżeli prawdziwe jest zdanie ogólnoprzeczące, to i zdanie
szczegółowoprzeczące zbudowane z tego samego podmiotu i orzecznika musi być
prawdziwe. W zdaniu szczegółowoprzeczącym między podmiotem a orzecznikiem
zachodzić może albo stosunek przeciwieństwa, jak np. w zdaniu: Niektórzy prawni-
cy nie są analfabetami
albo stosunek sprzeczności, jak np. w zdaniu: Niektórzy prawnicy nie są nie-praw-
nikami
albo stosunek nadrzędności, jak np. w zdaniu: Niektórzy prawnicy nie są notariu-
szami
albo stosunek niezależności S do P, jak np. w zdaniu: Niektórzy prawnicy nie są

n aukowcami
albo stosunek podprzeciwieństwa S do P, jak np. w zdaniu: Niektórzy prawnicy nie

są nie-notariuszami.

AL-JjAA=
AL
II. Rozłożenie terminów w zdaniach kategorycznych
W każdym zdaniu kategorycznym występują dwa terminy S, P, które są zmien-

nymi nazwowymi. Termin S pełni rolę podmiotu, natomiast termin P – orzecznika.
Jeżeli w zdaniu kategorycznym jakiś termin wyczerpany jest w całym zakresie, tzn.
że termin ten jest terminem rozłożonym. Jeżeli wypowiadamy w zdaniu jakąś na-
zwę i nie pomĳamy żadnego desygnatu tej nazwy, tzn. że termin ten w tym zdaniu
jest terminem rozłożonym.
O terminie, do którego wszystkich desygnatów odnosi się treść drugiego termi-
nu, mówi się że jest wzięty w całym zakresie – albo inaczej, że jest to termin roz-
łożony (czasami używane jest też miano nazwa rozwinięta). Jeżeli przyjrzymy się
stosunkom między zakresami nazw, jakie zachodzą w poszczególnych postaciach
zdań kategorycznych, wówczas można stwierdzić, że:
1) w zdaniu ogólnotwierdzącym za rozłożony należy uważać termin pełniący rolę
podmiotu, np. w zdaniu: Każdy człowiek jest śmiertelny własność śmiertelności
odnosi się do każdego desygnatu nazwy człowiek; podobnie w zdaniu: Każdy
notariusz jest prawnikiem nie możemy pominąć żadnego desygnatu nazwy no-
tariusz, gdyż inaczej nie bylibyśmy uprawnieni do stwierdzenia, że każdy nota-
riusz jest prawnikiem; w powyższych zdaniach terminy: człowiek, notariusz są
terminami rozłożonymi; w zdaniach tych mowa jest o wszystkich desygnatach
terminu rozłożonego;
2) w zdaniu ogólnoprzeczącym za rozłożone uważa się obydwa terminy; w zdaniu
ogólnoprzeczącym rozłożony jest zarówno termin S, jak i P, gdyż nie bylibyśmy
uprawnieni do stwierdzenia, że żadne S nie jest P, gdybyśmy w swych sądach
pominęli jakiś desygnat nazwy S czy P; mówiąc, że żaden sędzia nie jest adwo-
katem mamy na uwadze zarówno wszystkich sędziów, jak i adwokatów, gdyż
inaczej nie bylibyśmy w stanie stwierdzić, że żaden sędzia nie jest adwokatem;
podobnie w zdaniu: Żaden pĳak nie jest dobrym pracownikiem własność niebycia
dobrym pracownikiem odnosi się do każdego desygnatu nazwy pĳak, a własność
niebycia pĳakiem odnosi się do każdego desygnatu nazwy dobry pracownik;
3) w zdaniu szczegółowoprzeczącym za rozłożony należy uważać termin tworzą-
cy orzecznik, bo tylko on wzięty jest w całym zakresie; w zdaniu: Niektórzy na-
uczyciele nie są matematykami rozłożony jest termin matematyk; musimy mieć
na uwadze wszystkie desygnaty nazwy matematyk, gdyż w przeciwnym razie
nie bylibyśmy uprawnieni do stwierdzenia, że niektórzy nauczyciele nie są ma-
tematykami;
4) w zdaniu szczegółowotwierdzącym żaden termin nie jest wzięty w całym swym
zakresie, a zatem żaden termin nie jest rozłożony.
Z zestawienia tego w skrócie wynika, że w każdym zdaniu ogólnym za rozłożo-
ny uważa się termin pełniący rolę podmiotu, a w każdym zdaniu przeczącym za roz-
łożony uważa się termin tworzący orzecznik. Rozłożenie terminu zaznaczamy przez
podkreślenie.

AL-JjAA=
AL
Dysponując należycie uformowanymi zdaniami kategorycznymi przeprowa-

dzać można rozumowania bezpośrednie lub pośrednie.
§ 51. Rozumowania bezpośrednie przez dodanie funktorów
Pierwszy typ rozumowań bezpośrednich polega na dodawaniu funktorów do

nazw, z których zbudowane zostało zdanie. Jest to tzw. rozumowanie przez doda-
wanie cech determinujących. Taki sam funktor nazwotwórczy dodawany jest za-
równo do nazwy pełniącej rolę podmiotu, jak i do nazwy tworzącej orzecznik.
Przykład: Skoro pulsary są ciałami astralnymi, to duże pulsary są dużymi ciałami astralnymi.
Druga postać to tworzenie pojęć złożonych. Polega ono na wykorzystaniu pod-
miotu i orzecznika jako funktorów, przy użyciu których powstają nazwy złożone
lub jeszcze bardziej złożone.
Przykład: Jeżeli mamut był zwierzęciem czworonożnym, to szkielet mamuta jest szkieletem
zwierzęcia czworonożnego.
Rozumowania takie należy przeprowadzać ostrożnie. Przymiotnik, który posłu-
żyć ma za funktor w rozumowaniu determinującym powinien bezwzględnie wystę-
pować w tym samym znaczeniu – zarówno wtedy, gdy przyłączany jest do nazwy
będącej podmiotem, jak i wtedy, gdy przyłączany jest do nazwy tworzącej orzecz-
nik. W przeciwnym wypadku rezultat rozminie się z naszymi oczekiwaniami.
Przykład: Ze zdania: Każdy urzędnik jest człowiekiem nie możemy w ten sposób wyprowadzić
wniosku głoszącego, że każdy nieudolny urzędnik jest nieudolnym człowiekiem, bo nie takie samo
pojęcie nieudolności odnosić należy do tych dwóch nazw (ktoś, kto jest nieudolnym urzędnikiem,
może być wcale zaradnym człowiekiem).
Nie do zaaprobowania jest też utworzone pojęcie złożone, które ma inne zna-
czenie w podmiocie, a inne w orzeczniku.
Przykład: Ze zdania: Każdy protestant jest chrześcĳaninem nie można wyprowadzać zdania
głoszącego, że większość protestantów to większość chrześcĳan.

AL-JjAA=
AL
§ 52. Rozumowania z opozycji (kwadrat logiczny) 225
§ 52. Rozumowania z opozycji (kwadrat logiczny)
Znacznie ważniejsze, a przede wszystkim niezawodne, są tzw. rozumowania

z opozycji, odwołujące się do zależności (stosunków) mogących zachodzić między
poszczególnymi typami zdań kategorycznych i do własności funktorów od argu-
mentów zdaniowych (prawdziwościowych). Stosunki te opisano później.
1) Stosunek przeciwieństwa, zachodzący między różniącymi się jakością zdania-
mi ogólnymi (SaP – SeP). Stosunek ten można wyrazić połączywszy te zdania
funktorem dysjunkcji, bo zdania te wykluczają się, ale nie dopełniają.
Spośród dwóch zdań ogólnych (SaP, SeP) przynajmniej jedno musi być fałszy-
we. Obrazuje to matryca prawdziwej dysjunkcji.
SaP SeP SaP  SeP

1 0 1
0 1 1
0 0 1
Zdania ogólne są względem siebie przeciwne. Przy zdaniach przeciwnych praw-

dziwość jednego zdania przesądza o fałszywości drugiego zdania, ale fałszywość
jednego ze zdań nie przesądza o wartości logicznej drugiego zdania.
2) Stosunek podprzeciwieństwa, zachodzący między różniącymi się jakością
zdaniami szczegółowymi (SiP – SoP). Stosunek ten można wyrazić połączyw-
szy te zdania funktorem alternatywy (zwykłej), bo zdania te dopełniają się,
a nie wykluczają.
Wśród dwóch zdań szczegółowych (SiP, SoP) przynajmniej jedno musi być
prawdziwe. Obrazuje to matryca prawdziwej alternatywy nierozłącznej.
SiP SoP SiP ∨ SoP

1 1 1
1 0 1
0 1 1
Zdania szczegółowe są względem siebie podprzeciwne. Przy zdaniach podprze-

ciwnych fałszywość jednego zdania przesądza o prawdziwości drugiego zdania, ale
prawdziwość jednego ze zdań nie przesądza o wartości logicznej zdania drugiego.
3) Stosunek nadrzędności (podrzędności), zachodzący między zdaniami tej sa-
mej jakości, ale o odmiennej postaci ilościowej (SaP – SiP), (SeP – SoP). Sto-
sunek ten zazwyczaj wyraża się przez połączenie tych zdań funktorem implika-
cji zwykłej, w której za poprzednik służy odpowiednie zdanie ogólne. Ze zdania
ogólnego wynika bowiem tej samej jakości zdanie szczegółowe, ale ze zdania
szczegółowego nie wynika zdanie ogólne.

AL-JjAA=
AL
SaP SiP SaP  SiP SeP SoP SeP  SoP

1 1 1 1 1 1
0 1 1 0 1 1
0 0 1 0 0 1
Przy wynikaniu prawdziwość zdania ogólnego (SaP, SeP) przesądza o prawdzi-

wym zdaniu szczegółowym (SiP, SoP), a fałszywość zdania szczegółowego prze-
sądza o fałszywym zdaniu ogólnym. Fałszywość zdania ogólnego nie przesądza
o wartości logicznej zdania szczegółowego, jak również prawdziwość zdania szcze-
gółowego nie przesądza o wartości logicznej zdania ogólnego.
4) Stosunek sprzeczności, zachodzący między zdaniami różniącymi się zarazem
jakością i ilością (SaP – SoP), (SeP – SiP). Stosunek ten można wyrazić po-
służywszy się funktorem alternatywy rozłącznej, bo zdania te wykluczają się
i dopełniają.
Zależności te można wyrazić budując tzw. kwadrat logiczny (dlatego zdania
kategoryczne w niektórych podręcznikach nazywane są zdaniami kwadratu logicz-
nego), w którym po jednej stronie usytuowane są zdania tej samej jakości, a zdania
ogólne nad zdaniami szczegółowymi.
Zdania po przekątnej charakteryzuje funktor alternatywy rozłącznej. Prawdzi-
wość jednego zdania przesądza o fałszywości drugiego i vice versa – fałszywość
jednego zdania przesądza o prawdziwości drugiego.
SaP SoP SaP  SoP SeP SiP SeP  SiP

1 0 1 1 0 1
0 1 1 0 1 1
Schemat 21. Kwadrat logiczny (1)
Opisane powyżej zależności między zdaniami z kwadratu logicznego można

wyrazić następującymi wzorami:
SaP  SoP, czyli SaP  SoP

AL-JjAA=
AL
§ 52. Rozumowania z opozycji (kwadrat logiczny) 227
SeP  SiP, czyli SeP  SiP

SaP  SiP
SeP  SoP
SaP / SeP
SiP  SoP
Na podobieństwo kwadratu logicznego utworzono i kwadrat modalny, obrazu-
jący zależności między zdaniami modalnymi.
Schemat 22. Kwadrat logiczny (2)
podporządkowanie podporządkowanie
Znając wartość logiczną któregoś ze zdań kategorycznych i będąc świadomym

zależności między poszczególnymi typami zdań, można podjąć próbę ustalenia
wartości logicznej pozostałych zdań, przeprowadzając rozumowanie z opozycji.
W szczególności:
1) jeżeli prawdziwe jest zdanie SaP, wówczas:
a) fałszywe musi być zdanie SeP (bo dysjunkcja nie dopuszcza współprawdzi-
wości zdań łączonych tym funktorem),
b) fałszywe musi być zdanie SoP (bo alternatywa rozłączna nie dopuszcza, by
dwa zdania połączone tym funktorem miały tę samą wartość logiczną),
c) prawdziwe musi być zdanie SiP (bo jest następnikiem implikacji, której po-
przednik jest prawdziwy);
2) podobnie, jeżeli prawdziwe jest zdanie SeP, wówczas fałszywymi muszą być
zdania SaP i SiP, a prawdziwe zdanie SoP;
3) jeżeli jednak za punkt wyjścia przyjmujemy założenie o fałszywości któregoś
ze zdań ogólnych, wówczas ustalić możemy tylko wartość (fakt prawdziwości)
zdania szczegółowego, które jest sprzeczne wobec zdania wyjściowego; jeśli
mimo to podejmiemy próbę wskazania wartości logicznej innego ze zdań, wów-
czas popadniemy w tzw. błąd następnika (non sequitur);
4) przyjmując za punkt wyjścia założenie o fałszywości zdania SoP:
a) zdanie SiP oznaczymy jako prawdziwe (alternatywa nie dopuszcza współ-
fałszywości zdań łączonych tym funktorem),
b) zdanie SaP oznaczymy jako również prawdziwe (zdania połączone funkto-
rem alternatywy rozłącznej nie mogą mieć tej samej wartości logicznej),

AL-JjAA=
AL
c) zdanie SeP będzie mogło być tylko fałszywe (w implikacji fałszywy następ-
nik może wynikać tylko z fałszywego poprzednika);
5) podobnie, jeżeli fałszywe będzie zdanie SiP, prawdziwe będą musiały być zda-
nia SeP i SoP, a fałszywe zdanie SaP;
6) przy założeniu o prawdziwości zdania szczegółowego, jeśli nie chcemy popaść
w błąd następnika, wskazać jedynie możemy fałszywość odpowiedniego zda-
nia sprzecznego; od zasady tej jest wyjątek, który znaleźć może zastosowanie
w przypadku zdań szczegółowych z domyślnym tylko. Zdania takie to w istocie
koniunkcje obu zdań szczegółowych; wtedy – jak wynika z prawa de Morgana
– zagwarantowana jest ich współprawdziwość; zatem z zagwarantowanej praw-
dziwości członu alternatywy, jakim jest zdanie SiP, wyprowadzić można wnio-
sek o fałszywości zdania SeP, a z zagwarantowanej prawdziwości zdania SoP
wyprowadzić można wniosek o fałszywości zdania SaP.
Powyższe zależności ujmuje poniższa tabela.
SaP SeP SiP SoP

Prawdziwe Fałszywe
przybiera wartość logiczną
SaP 1 0 1 0 SoP
SeP 0 1 0 1 SiP
SiP 01 0 1 01 SeP
SoP 0 01 01 1 SaP
§ 53. Zwrot tylko w zdaniach kategorycznych
Zwrot tylko dodany do zdania kategorycznego zmienia znaczenie wypowiedzi.

Tylko S jest P nie jest tożsame ze zdaniem głoszącym, że: Każde S jest P. To, że każ-
dy Polak jest człowiekiem nie oznacza przecież, że tylko Polak jest człowiekiem.
Tylko jest partykułą ograniczającą. Zwrot tylko wyodrębnia pod względem zakresu
to, do czego się odnosi.
Poddajmy analizie niektóre wyrażenia języka prawnego, w których występuje
zwrot tylko. I tak, art. 45 KC stanowi, że rzeczami są tylko przedmioty materialne.
Zatem tylko przedmiot materialny jest rzeczą.
Na mocy art. 302 § 1 KK: kto, w razie grożącej mu niewypłacalności lub upa-
dłości, nie mogąc zaspokoić wszystkich wierzycieli, spłaca lub zabezpiecza tylko
niektórych, czym działa na szkodę pozostałych, podlega grzywnie, karze ogranicze-
nia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Analizując powyższy artykuł, mo-
żemy stwierdzić, że jeżeli sprawca zagrożony niewypłacalnością, tylko niektórych
wierzycieli spłaca lub zabezpiecza, to podpada pod subsumcję art. 302 § 1 KK. Sko-

AL-JjAA=
AL
§ 53. Zwrot tylko w zdaniach kategorycznych 229
ro spłacani są tylko niektórzy wierzyciele, tzn. że pozostali nie są spłacani. Istnieją

zatem wierzyciele spłaceni i niespłaceni.
Zgodnie z art. 42 Konstytucji RP odpowiedzialności karnej podlega tylko ten,
kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą
w czasie jego popełnienia.
Podobne uregulowanie występuje w art. 1 § 1 KK, zgodnie z którym odpowie-
dzialności karnej podlega ten tylko, kto popełnia czyn zabroniony pod groźbą kary
przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia.
Z tego przepisu Konstytucji RP wynika, że tylko osoba dopuszczająca się czynu
zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnie-
nia jest osobą podlegającą odpowiedzialności karnej.
Czy w oparciu o powyższy przepis możemy powiedzieć, że każda osoba do-
puszczająca się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązują-
cą w czasie jego popełnienia jest osobą podlegającą odpowiedzialności karnej?
A może każda osoba podlegająca odpowiedzialności karnej jest osobą dopuszcza-
jącą się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie
jego popełnienia? Odpowiedź na powyższe pytania ułatwi analiza poszczególnych
zdań z kwadratu logicznego wzbogaconych o zwrot tylko. Najlepiej zdania te ana-
lizować w oparciu o stosunek zakresowy zachodzący między podmiotem a orzecz-
nikiem.
Zdanie o budowie: Tylko S jest P prawdziwe będzie jedynie dla takich S oraz P,
dla których między zakresem nazwy S a zakresem nazwy P zachodzić będzie stosu-
nek zamienności S do P albo stosunek nadrzędności S do P, co przedstawia poniż-
szy rysunek.
Z powyższego rysunku wyraźnie widać, że wyrażenie: Tylko S jest P nie jest

równoważne wyrażeniu: Każde S jest P. Gdybyśmy mieli zdanie o budowie: Tylko S
jest P przyporządkować jakiemuś zdaniu z kwadratu logicznego, to oczywiste jest,
że zależności przedstawione wyżej występują w zdaniu ogólnotwierdzącym o budo-
wie: Każde P jest S. Zdanie o budowie: Tylko S jest P równoważne jest zatem zda-
niu: Każde P jest S.
Zdanie o budowie: Tylko S jest P należy odróżnić od zdania typu: Tylko S i każ-
de S jest P. Zdanie o budowie: Każde S jest P, wzbogacone dodatkowo partykułą

AL-JjAA=
AL
tylko S głosi, że: Tylko S i każde S jest P. Jeżeli do powyższego schematu wprowa-
dzimy dodatkowy warunek, że każde S ma być P, to tylko pierwszy rysunek odpo-
wiadać będzie narzuconym wymogom. Zdanie o budowie: Tylko S i każde S jest P
będzie prawdziwe, jeżeli między podmiotem a orzecznikiem zachodzić będzie sto-
sunek zamienności.
Zatem: Tylko S i każde S jest P jest równoważne koniunkcji SaP i PaS.
Zdanie o budowie: Tylko S nie jest P prawdziwe będzie jedynie dla takich S
oraz P, dla których między zakresem nazwy S a zakresem nazwy P zachodzić bę-
dzie stosunek sprzeczności albo stosunek podprzeciwieństwa, co przedstawia po-
niższy rysunek.
Z powyższego rysunku wyraźnie widać, że wyrażenie: Tylko S nie jest P nie jest
równoważne wyrażeniu Żadne S nie jest P. Gdybyśmy mieli zdanie o budowie: Tyl-
ko S nie jest P przyporządkować jakiemuś zdaniu z kwadratu logicznego, to zauwa-
żymy, że zależności przedstawione wyżej występują w zdaniu ogólnotwierdzącym
o budowie: Każde nie-S jest P albo w zdaniu o budowie: Każde nie-P jest S. Zda-
nie o budowie: Tylko S nie jest P równoważne jest zatem zdaniu: Każde nie-S jest P
albo zdaniu: Każde nie-P jest S. Tylko prawnik nie jest nie-prawnikiem, co oznacza,
że każdy nie-prawnik jest nie-prawnikiem czy też każdy prawnik jest prawnikiem.
Zdanie szczegółowotwierdzące poprzedzone zwrotem tylko informuje, że tyl-
ko niektóre S są P. Jeżeli tylko niektóre S są P, tzn. że nie wszystkie S są P. Istnieją
S, które są P, i jednocześnie istnieją S, które nie są P. Skoro tylko niektórzy praw-
nicy są sędziami, tzn. że niektórzy prawnicy są sędziami i jednocześnie niektórzy
prawnicy nie są sędziami. Zdanie o budowie: Tylko niektóre S są P nie jest rów-
noważne zdaniu: Niektóre S jest P. W zdaniu szczegółowotwierdzącym (SiP) sto-
sunek zachodzący między zakresem nazwy S a zakresem nazwy P może przybrać
postać zamienności, podrzędności, nadrzędności, niezależności albo podprzeci-
wieństwa. W zdaniu o budowie: Tylko niektóre S są P możliwa jest nadrzędność S
względem P, niezależność albo podprzeciwieństwo. Z powyższych zależności wy-
nika, że prawdziwość zdania typu: Tylko niektóre S są P przesądza o prawdziwości
zdania: Niektóre S jest P, a fałszywość zdania: Niektóre S jest P przesądza o fałszy-
wości zdania: Tylko niektóre S są P. Prawdziwość zdania: Niektóre S jest P nie prze-

AL-JjAA=
AL
§ 53. Zwrot tylko w zdaniach kategorycznych 231
sądza o wartości logicznej zdania: Tylko niektóre S są P, tak jak fałszywość zdania:
Tylko niektóre S są P nie przesądza o wartości logicznej zdania: Niektóre S jest P.
Zależność między zdaniem: Niektóre S jest P, a zdaniem: Tylko niektóre S są P
przedstawia poniższy schemat.
SiP tylko SiP
Zdanie szczegółowoprzeczące poprzedzone zwrotem tylko informuje, że tylko

niektóre S nie są P. Jeżeli tylko niektóre S nie są P, tzn., że nie wszystkie S nie są
P. Istnieją S, które są P, i jednocześnie istnieją S, które nie są P. Skoro tylko nie-
którzy studenci nie rozumieją logiki, tzn. że istnieją studenci, którzy nie rozumieją
logiki i jednocześnie istnieją studenci, którzy rozumieją logikę. Zdanie o budowie:
Tylko niektóre S nie jest P nie jest równoważne zdaniu: Niektóre S nie jest P. W zda-
niu szczegółowoprzeczącym (SoP) stosunek zachodzący między zakresem nazwy S
a zakresem nazwy P może przybrać postać przeciwieństwa, sprzeczności, nadrzęd-
ności, niezależności albo podprzeciwieństwa. W zdaniu o budowie: Tylko niektóre
S nie są P – możliwa jest nadrzędność S względem P, niezależność albo podprze-
ciwieństwo. Z powyższych zależności wynika, że prawdziwość zdania typu: Tylko
niektóre S nie są P przesądza o prawdziwości zdania: Niektóre S nie jest P, a fałszy-
wość zdania: Niektóre S nie jest P przesądza o fałszywości zdania: Tylko niektóre S
nie są P. Prawdziwość zdania: Niektóre S nie jest P nie przesądza o wartości logicz-
nej zdania: Tylko niektóre S nie są P, tak jak fałszywość zdania: Tylko niektóre S nie
są P nie przesądza o wartości logicznej zdania: Niektóre S nie jest P.
Zależność między zdaniem: Niektóre S nie jest P a zdaniem: Tylko niektóre S nie
są P przedstawia poniższy schemat.
SoP tylko SoP
Z powyższych wywodów wynika, że stosunki zachodzące między zakresem na-

zwy S a zakresem nazwy P w zdaniu: Tylko niektóre S jest P są tożsame z tymi, ja-
kie zachodzą w zdaniu: Tylko niektóre S nie jest P. Zatem zdanie: Tylko niektóre S
jest P jest równoważne zdaniu: Tylko niektóre S nie jest P.
Reasumując problematykę zdań kategorycznych poprzedzonych zwrotem tylko
przypomnĳmy wyprowadzone wzory.
Tylko S jest P = PaS
Tylko S nie są P = nie-SaP

AL-JjAA=
AL
Tylko S nie są P = nie-PaS

Tylko i każde S jest P = (SaP  PaS)
Tylko SiP = (SiP  SoP)
Tylko SoP = (SiP  SoP)
Tylko SiP = tylko SoP
§ 54. Przekształcenia zdań kategorycznych
Niekiedy zachodzi potrzeba przekształcenia zdania – zmienienia jego postaci

jakościowej – albo wchodzącym w jego skład nazwom przypisać inne role w zda-
niu. Nie zawsze bowiem z daną wypowiedzią łatwo polemizować, wykazać jej sła-
bości skryte za „szatą zewnętrzną”, przeprowadzić niektóre operacje logiczne itd.
Aby polemika była lojalna, trzeba przy tym, aby produkt takiego przekształcania
znaczył to samo, co przed przekształcaniem. Istnieją metody, które to gwarantują,
za rezultaty których logika ręczy swym autorytetem. Są to: obwersja i konwersja,
czyli przekształcenia proste oraz kontrapozycje i inwersje, czyli przekształcenia
złożone.
Obwersja jest przekształceniem zmierzającym do uzyskania to samo znaczą-
cego zdania o odmiennej jakości, a więc uczynienia ze zdania twierdzącego zdania
przeczącego lub vice versa. By otrzymany produkt rzeczywiście znaczył to samo,
trzeba zanegować termin, który w przekształcanym zdaniu tworzył orzecznik.
Obwersja polega więc na zamianie jakości i zaprzeczeniu orzecznika. Każde zdanie
kategoryczne można zamienić w zdanie równoważne, jeżeli zmienimy jego jakość
(ze zdania twierdzącego przejdziemy na przeczące, a ze zdania przeczącego na zda-
nie twierdzące) i zaprzeczymy orzecznik. Po przekształceniu poszczególne postaci
zdań przedstawiać się będą następująco:
• SaP′ = SeP′, np.: jeżeli każdy człowiek jest rozumny, to żaden człowiek nie jest
nie-rozumny;
• SeP′ = SaP′, np.: jeżeli żaden student nie jest analfabetą, to każdy student jest
nie-analfabetą.
SiP = SoP′
SoP = SiP′
Logiczną istotę tego przekształcenia łatwiej pojąć, jeżeli przypomnimy sobie

postaci stosunków zachodzących między nazwami, z których tworzone jest zdanie.
Konwersja to w istocie odwrócenie zdania, przestawienie jego terminów. Po
przestawieniu termin, który dotąd tworzył orzecznik, odtąd pełni rolę podmiotu,
a przy pomocy terminu, który dotąd był podmiotem, tworzony jest orzecznik. Kon-
wersja polega na zmianie podmiotu z orzecznikiem. Poszczególne postaci zdań ka-
tegorycznych po skonwertowaniu przybierają następującą postać:

AL-JjAA=
AL
§ 54. Przekształcenia zdań kategorycznych 233
1) zdanie ogólnoprzeczące SeP postać PeS, np. jeżeli żaden człowiek nie jest nie-
śmiertelny, to żaden nieśmiertelny nie jest człowiekiem; reguła ta obowiązuje
także dla jednostkowych zdań przeczących;
2) zdanie szczegółowotwierdzące SiP postać PiS, np. jeżeli niektórzy ludzie są nie-
pełnosprawni, to niektórzy niepełnosprawni są ludźmi.
Przywołanie stosunków zachodzących między nazwami, z których powstają te
zdania, ułatwia zrozumienie tych przekształceń. Wskazuje też, że przekształcanie
pozostałych postaci zdań to nie jest mechaniczny proces, jak dotąd mogłoby się
wydawać. Mechanicznie bowiem postępując ogólnotwierdzące zdanie SaP goto-
wi jesteśmy zastąpić ogólnotwierdzącym zdaniem PaS. Rozumowanie takie będzie
uprawnione, jeżeli zagwarantowany będzie stosunek równoważności, jako zacho-
dzący między nazwami służącymi za podmiot i orzecznik, a z tak zbudowanymi
zdaniami rzadko mamy do czynienia. Najczęściej między tymi terminami zachodzi
stosunek podrzędności (nazwy będącej podmiotem wobec nazwy tworzącej orzecz-
nik). Zakres orzecznika jest więc szerszy, a zatem nie wszystkie jego desygnaty są
desygnatami podmiotu, jakby na to wskazywało otrzymane zdanie PaS. Za przy-
kład niech posłuży zdanie: Każdy człowiek jest śmiertelny (SaP). Gdyby przeprowa-
dzić konwersję wprost, tak jak to miało miejsce w przypadku zdań SeP i SiP, wów-
czas otrzymalibyśmy zdanie PaS o treści: Każdy śmiertelny jest człowiekiem, a więc
oczywisty fałsz. Takie rozumowanie to jedna z postaci błędu następnika. By błędu
tego uniknąć, należy ogólnotwierdzące zdanie poddawać konwersji z ogranicze-
niem, przyjmując, że produktem konwersji zdania ogólnotwierdzącego (SaP) jest
zdanie szczegółowotwierdzące (PiS).
Konwersją prostą zdania szczegółowoprzeczącego (SoP) wydaje się być także
zdanie szczegółowoprzeczące (PoS). Jeżeli odwołać się do stosunków między za-
kresami nazw, jakie zachodzić mogą w zdaniu szczegółowoprzeczącym, wówczas
przyznać trzeba, że nie stoją temu na przeszkodzie stosunki krzyżowania – typowe
stosunki zdania szczegółowego. Nie stoją też temu na przeszkodzie stosunki wy-
kluczania, o możliwości zaistnienia których pamiętać należy, jeżeli zdanie szcze-
gółowe pojmowane jest z domyślnym przynajmniej (tak jest zazwyczaj). Jeśli jed-
nak między podmiotem a orzecznikiem zachodzi stosunek nadrzędności (podmiotu
wobec orzecznika), to także powstać może zdanie szczegółowoprzeczące. Na przy-
kład w zdaniu: Niektórzy ludzie nie są lekarzami, podmiot (człowiek) jest nadrzędny
wobec nazwy tworzącej orzecznik (lekarz). Skonwertowanie zdania wyrażającego
ten stosunek prowadzi do tego, że ze zdania szczegółowoprzeczącego otrzymujemy
zdanie ogólnotwierdzące. W podanym przykładzie akurat otrzymalibyśmy zdanie
prawdziwe (każdy lekarz jest człowiekiem), ale dopiero po pogwałceniu reguł, bo
doszło do nieuprawnionej zmiany ilości (zdanie szczegółowe stałoby się ogólnym),
i jakości (zdanie przeczące stałoby się twierdzącym). W przeciwnym przypadku, je-
żeli trzymać się reguł, otrzymujemy fałszywe zdanie o treści: niektórzy lekarze nie
są ludźmi. By ryzyka takiego błędu uniknąć, zaleca się, aby szczegółowoprzeczą-
cych zdań nie konwertować. Nie znaczy to, że w ogóle jest to niemożliwe. Gdyby

AL-JjAA=
AL
konieczność taka zaistniała, wówczas należy przeprowadzić tzw. konwersję przez

kontrapozycję. Operację tę przeprowadza się jak każdą konwersję prostą, z tym że
każdy z terminów odwróconego zdania opatrzyć należy zaprzeczeniem. Ponieważ
partykuły nie wtedy się zredukują, konwersja taka będzie mieć wzór: SoP – P′iS.
W podanym przykładzie: Jeżeli niektórzy ludzie nie są lekarzami, to niektórzy nie-
-lekarze nie są nie-ludźmi (SoP – P′oS′), a po uproszczeniu: niektórzy nie-lekarze są
ludźmi.
I. Kontrapozycje
Multiplikując przekształcenia proste, otrzymać można postaci rozwinięte – kon-

trapozycje i inwersje – zupełne i niezupełne. Postaci te można uzyskać dwoma me-
todami – przez naprzemienne wykonywanie przekształceń prostych, poczynając od
obwersji lub poczynając od konwersji. Powszechną, bo bardziej wydajną, jest me-
toda, w której naprzemienne przekształcenia inicjowane są obwersją i ta metoda zo-
stanie poniżej przedstawiona.
Kontrapozycja polega na zamianie podmiotu z orzecznikiem i zaprzeczeniu
obydwu terminów. Do kontrapozycji dochodzimy poprzez zastosowanie obwersji,
a następnie konwersji i ponownie obwersji. Wyróżniamy kontrapozycję niezupełną
i kontrapozycję zupełną. Do kontrapozycji niezupełnej dochodzimy poprzez zasto-
sowanie obwersji, a następnie konwersji. Kontrapozycja zupełna wymaga zastoso-
wania obwersji, a następnie konwersji i ponownie obwersji.
Najwięcej postaci uzyskać można przekształcając zdanie ogólnotwierdzące,
a ogólny wzór przedstawia się następująco:
SaP = SeP′– P′eS = P′aS′ – S′iP′ = S′oP
Postępując w ten sposób uzyskać można kontrapozycję niezupełną (P′eS),

kontrapozycję zupełną (P′aS′), inwersję zupełną (S′iP′) oraz inwersję niezupeł-
ną (S′oP). Na tym przekształcanie tą metodą należy przerwać, bo przyszła kolej na
konwersję, a wskazano wcześniej, że zdań szczegółowoprzeczących nie powinno
się konwertować.
Ze zdań przeczących uzyskać można podobne do siebie przekształcenia rozwi-
nięte. Przekształcanie zdania ogólnoprzeczącego przebiega według wzoru:
SeP = SaP′ – P′iS = P′oS′
Ze zdania ogólnoprzeczącego uzyskać więc można kontrapozycję niezupełną

(P′iS) oraz kontrapozycję zupełną (P′oS′). Dalszemu przekształcaniu stoi na prze-
szkodzie zakaz konwertowania zdania szczegółowoprzeczącego.
Zdanie ogólnoprzeczące posiada kontrapozycję z ograniczeniem. W zdaniu tym
nie tylko zamieniamy podmiot z orzecznikiem i zaprzeczamy obydwa terminy, ale

AL-JjAA=
AL
§ 54. Przekształcenia zdań kategorycznych 235
również zmieniamy ilość – ze zdania ogólnego przechodzimy w zdanie szczegó

łowe.
Przekształcanie zdania szczegółowoprzeczącego przebiega według wzoru:
SoP = SiP′ – P′iS = P′oS′
Tak jak poprzednio, uzyskano kontrapozycję niezupełną (P′iS) i kontrapozy-

cję zupełną (P′oS′), po czym przekształcanie należy przerwać.
Natomiast tą metodą nie można uzyskać postaci rozwiniętej zdania SiP, ponie-
waż po wykonaniu obwersji i uzyskaniu postaci SoP′ przyszłoby konwertować zda-
nie szczegółowoprzeczące.
Przekształcenia rozwinięte występują w postaci niezupełnej i zupełnej. Za zu-
pełną postać przekształcenia rozwiniętego uważa się zdanie o tej samej jakości, co
zdanie wyjściowe. Jeśli zaś jakość jest odmienna (np. zdanie wyjściowe było zda-
niem przeczącym, a otrzymany produkt przekształcania jest zdaniem twierdzącym),
wówczas postać tę nazywamy niezupełną. W celu ułatwienia postaci zupełne w po-
wyższych wzorach podkreślono. Pewnym paradoksem jest, że inwersja zupełna
zdania ogólnotwierdzącego wyprzedza inwersję niezupełną.
Dla zrozumienia istoty przekształcania zaleca się prześledzić rozumowanie, pa-
miętając o stosunkach zachodzących między nazwą pełniącą rolę podmiotu i two-
rzącą orzecznik oraz rozważyć odpowiednie przykłady. Prześledźmy więc proces
przekształcania zdania ogólnotwierdzącego o treści: Każdy człowiek jest śmiertelny
i ogólnoprzeczącego o treści: Żaden człowiek nie jest nieomylny. Przebieg czynności
i rezultaty przedstawiają się następująco: Każdy człowiek jest śmiertelny (SaP) ob-
wersja: żaden człowiek nie jest nieśmiertelny (SeP′), konwersja: żaden nieśmiertelny
nie jest człowiekiem (P′eS, kontrapozycja niezupełna), obwersja: każdy nieśmiertel-
ny jest nie-człowiekiem (P′aS′, kontrapozycja zupełna), konwersja: niektórzy nie-
-ludzie są nieśmiertelni (S′iP′, inwersja zupełna), obwersja: niektórzy nie-ludzie nie
są śmiertelni (S′oP, inwersja niezupełna). Żaden człowiek nie jest nieomylny (SeP),
obwersja: każdy człowiek jest omylny (SaP′), konwersja: niektórzy omylni są ludź-
mi (P′iS, kontrapozycja niezupełna), obwersja: niektórzy omylni nie są nie-ludźmi
(P′oS′, kontrapozycja zupełna).
II. Inwersje
Inwersja polega na przekształceniu zdania po uzyskaniu kontrapozycji. Kon-

wersja kontrapozycji nazywana jest inwersją zupełną, natomiast obwersja inwersji
zupełnej – inwersją niezupełną. Przy inwersji zupełnej jakość uzyskanego zdania
pokrywa się z jakością zdania wyjściowego. Przy inwersji niezupełnej jakość zdania
uzyskanego nie pokrywa się z jakością zdania wyjściowego, stąd inwersja zupełna
wyprzedza inwersję niezupełną. Inwersji podlega zdanie ogólnotwierdzące i ogól-

AL-JjAA=
AL
noprzeczące. Zdanie szczegółowotwierdzące nie podlega inwersji z oczywistych

przyczyn, gdyż nie posiada ono kontrapozycji. Kontrapozycja zdania szczegółowo-
przeczącego jest zdaniem szczegółowoprzeczącym. Zdanie szczegółowoprzeczące
nie podlega konwersji, stąd nie można w tym zdaniu dojść do inwersji. Kontrapozy-
cja zdania ogólnoprzeczącego również jest zdaniem szczegółowoprzeczącym. Na-
leży jednak zwrócić uwagę, że gdy zdaniem wyjściowym jest zdanie ogólnoprze-
czące, to przy prawdziwym zdaniu ogólnoprzeczącym między nazwą S a nazwą P
zachodzić może stosunek przeciwieństwa albo sprzeczności. Kontrapozycja zdania
ogólnoprzeczącego da zdanie szczegółowoprzeczące, w którym między podmiotem
a orzecznikiem zachodzić będzie jeden ze stosunków wykluczania. Jeżeli w zda-
niu szczegółowoprzeczącym nie występuje nadrzędność podmiotu do orzecznika, to
zdanie to możemy konwertować.
Wyprowadzenie inwersji zdania ogólnotwierdzącego przedstawia się następu-
jąco:
inwersja inwersja
zupełna niezupełna
SaP = SeP′ = P′eS = P′aS′ – S′iP′ = S′oP
Przy prawdziwym zdaniu ogólnoprzeczącym inwersja jest dozwolona, a jej wy-

prowadzenie jest następujące:
SeP = SaP′  P′iS = P′oS′ – S′oP′ = S′iP
§ 55. Podsumowanie
Zdanie kategoryczne jest zdaniem subsumpcyjnym, dającym się sprowadzić do

konstrukcji:
1) każde S jest P, co w języku sformalizowanym zapisuje się jako SaP,
2) żadne S nie jest P, co w języku sformalizowanym zapisuje się jako SeP,
3) niektóre S jest P, co w języku sformalizowanym zapisuje się jako SiP,
4) niektóre S nie jest P, co w języku sformalizowanym zapisuje się jako SoP.
Podmiot w zdaniu kategorycznym oznacza się symbolem S, natomiast orzecz-
nik oznacza się literą P.
Zdania kategoryczne są zdaniami podmiotowo orzecznikowymi, w których pod-
miot łączymy z orzecznikiem za pomocą funktora zdaniotwórczego jest.
W zdaniach kategorycznych istotny jest podział tych zdań z uwagi na ilość i ja-
kość.
Pod względem jakości zdania z kwadratu logicznego dzieli się na:
1) twierdzące:

AL-JjAA=
AL
b) szczegółowotwierdzące (SiP),
2) przeczące:
a) ogólnoprzeczące (SeP),
Jeżeli kwadrat logiczny przedzieli się pionowo, to zdania kategoryczne rozdzie-
li się pod względem jakości – po lewej stronie wystąpią zdania twierdzące (SaP,
SiP), natomiast po prawej stronie znajdą się zdania przeczące (SeP, SoP).
Zdania twierdzące Zdania przeczące
SaP SeP
SiP SoP
Pod względem ilości zdania z kwadratu logicznego dzieli się na:

1) ogólne:
b) ogólnoprzeczące (SeP);
2) szczegółowe:
a) szczegółowotwierdzące (SiP),
Jeżeli kwadrat logiczny przedzieli się poziomo, to zdania kategoryczne rozdzie-
li się pod względem ilości. Powyżej wystąpią zdania ogólne (SaP, SeP), natomiast
poniżej znajdą się zdania szczegółowe (SiP, SoP).
Rozumowanie z opozycji wskazujące zależności między poszczególnymi kate-
goriami zdań z kwadratu logicznego w sposób zbiorczy ujmuje poniższy schemat.
Zdania ogólne SaP SeP
Zdania szczegółowe SiP SoP

AL-JjAA=
AL
W zdaniach ogólnych rozłożony jest zawsze podmiot, a w zdaniach przeczą-

cych rozłożony jest zawsze orzecznik.
Zdania kategoryczne poprzedzone zwrotem tylko można sprowadzić do struktu-
ry zdania z kwadratu logicznego, opierając się na poniższych wzorach:
tylko S jest P = PaS,
tylko S nie są P = nie-SaP,
tylko S nie są P = nie-PaS,
tylko i każde S jest P = (SaP ∧ PaS),
tylko SiP = (SiP ∧ SoP),
tylko SoP = (SiP ∧ SoP),
tylko SiP = Tylko SoP.
Zdania kategoryczne można przekształcać stosując obwersję, konwersję, kon-
trapozycję czy inwersję.
Obwersja polega na zamianie jakości i zaprzeczeniu orzecznika. Każde zda-
nie kategoryczne można zamienić w zdanie równoważne, jeżeli zmienimy jego ja-
kość (ze zdania twierdzącego przejdziemy na przeczące, a ze zdania przeczącego –
na zdanie twierdzące) i zaprzeczymy orzecznik. Stosując tę zasadę, prawo obwersji
w poszczególnych zdaniach kategorycznych przedstawia się następująco:
SaP = SeP′
Każdy sędzia jest prawnikiem = Żaden sędzia nie jest nie-prawnikiem.
SeP = SaP′
Żaden adwokat nie jest sędzią = Każdy adwokat jest nie-sędzią.
SiP = SoP′
Niektóre wnioskowania są zawodne = Niektóre wnioskowania nie są nie-za-

wodne.
SoP = SiP′
Niektórzy mężczyźni nie są przystojni = Niektórzy mężczyźni są nie-przystojni.
Konwersja polega na zamianie podmiotu z orzecznikiem.

W zdaniu ogólnotwierdzącym między zakresami nazwy S, a P zachodzi sto-
sunek zamienności albo stosunek podrzędności S do P. Z uwagi na podrzędność
S do P zdania ogólnotwierdzącego nie można konwertować wprost. Zdanie ogól-
notwierdzące podlega konwersji z ograniczeniem. W zdaniu tym nie tylko zamie-
niamy podmiot z orzecznikiem, ale również zmieniamy ilość – ze zdania ogólnego

AL-JjAA=
AL
przechodzimy w zdanie szczegółowe. Ze zdania: Każdy sędzia jest prawnikiem wy-

nika zdanie: Niektórzy prawnicy są sędziami, co w języku sformalizowanym zapi-
sujemy: SaP  PiS. Podobnie możemy powiedzieć, że skoro każdy lekarz ma wy-
kształcenie medyczne, to niektóre osoby z wykształceniem medycznym są lekarzami.
Zdania szczegółowotwierdzące i ogólnoprzeczące podlegają konwersji wprost.
Dla uzyskania konwersji wystarczy w tych zdaniach zamienić miejscami podmiot
z orzecznikiem. I tak, konwersja zdania: Niektórzy mężczyźni są ubezwłasnowolnie-
ni brzmi: Niektórzy ubezwłasnowolnieni są mężczyznami (SiP = PiS).
Zdanie: Żadna zbrodnia nie jest występkiem po konwersji przybierze postać:
Żaden występek nie jest zbrodnią. Skoro żadne S nie jest P, to i żadne P nie może
być S (SeP = PeS).
Zdanie szczegółowoprzeczące natomiast konwersji nie podlega. W zdaniu
szczegółowoprzeczącym między podmiotem a orzecznikiem zachodzić może stosu-
nek nadrzędności podmiotu do orzecznika, jak np. w zdaniu: Niektórzy ludzie nie są
mężczyznami. Gdyby doszło do konwersji tego zdania, powstałaby wypowiedź nie-
uprawniona, że: Niektórzy mężczyźni nie są ludźmi.
Konwersja zdań kategorycznych przedstawia się następująco:
SaP  PiS
SiP = PiS
SeP = PeS

obydwu terminów. Do kontrapozycji dochodzi się poprzez zastosowanie obwersji,
a następnie konwersji i ponownie obwersji. Wyróżnia się kontrapozycję niezupeł-
ną i kontrapozycję zupełną. Do kontrapozycji niezupełnej dochodzi się poprzez za-
stosowanie obwersji, a następnie konwersji. Kontrapozycja zupełna wymaga zasto-
sowania obwersji, a następnie konwersji i ponownie obwersji. Stosując wskazaną
metodę wyprowadzania kontrapozycji w poszczególnych zdaniach kategorycznych
uzyska się:
kontrapozycja kontrapozycja
niezupełna zupełna
SaP = SeP′ – P′eS = P′aS′
obwersja konwersja obwersja
SeP = SaP′  P′iS = P′oS′
Zdanie szczegółowotwierdzące nie posiada kontrapozycji, ponieważ po doko-

naniu obwersji otrzymujemy zdanie szczegółowoprzeczące, które się nie konwer-
tuje.

AL-JjAA=
AL
Zdanie ogólnoprzeczące posiada kontrapozycje z ograniczeniem. W zdaniu tym

nie tylko zamieniamy podmiot z orzecznikiem i zaprzeczamy obydwa terminy, ale
również zmieniamy ilość, ze zdania ogólnego przechodzimy w zdanie szczegółowe.
Inwersja polega na przekształceniu zdania po uzyskaniu kontrapozycji przez
poddanie go kowersji. Konwersja kontrapozycji zwana jest inwersją zupełną, nato-
miast obwersja inwersji zupełnej jest inwersją niezupełną. Przy inwersji zupełnej ja-
kość uzyskanego zdania pokrywa się z jakością zdania wyjściowego. Przy inwersji
niezupełnej jakość zdania uzyskanego nie pokrywa się z jakością zdania wyjścio-
wego, stąd inwersja zupełna wyprzedza inwersję niezupełną.
Wyprowadzenie inwersji zdań ogólnych przedstawia się następująco:
inwersja inwersja
zupełna niezupełna
SaP = SeP′ = P′eS = P′aS′ – S′iP′ = S′oP
SeP = SaP′ = P′iS = P′oS′ – S′oP′ = S′iP
1. Sprowadź do struktury zdania z kwadratu logicznego następującą wypo-
wiedź: Tylko kobieta jest matką.
Zdanie: Tylko kobieta jest matką jest zdaniem prawdziwym. Zwrot tylko nie jest
tożsamy ze zwrotem każda. To, że tylko kobieta jest matką, nie oznacza, że każda
kobieta jest matką. Najlepiej zdania te analizować w oparciu o stosunek zakresowy,
zachodzący między podmiotem a orzecznikiem. Między kobietą a matką zachodzi
stosunek nadrzędności kobiety względem matki. Poniżej przedstawmy ten stosunek
oznaczając kobietę jako P, a matkę jako S.
Przedstawiony stosunek między zakresami nazw jest wskazówką umożliwiającą

wyjściowe zdanie przyporządkować jakiemuś zdaniu z kwadratu logicznego. Nale-
ży jednak pamiętać, by szukanie wniosku rozpocząć od zdania ogólnego, ponieważ
jeżeli zdanie ogólne jest prawdziwe, to i zdanie szczegółowe też musi być prawdzi-
we. Prawdziwość natomiast zdania szczegółowego nie przesądza o wartości logicz-
nej zdania ogólnego.
Zależność przedstawiona na wykresie jest charakterystyczna dla zdania ogólno-
twierdzącego. Widzimy, iż każde S jest P, a zatem każda matka jest kobietą.
Zdanie o budowie: Tylko P jest S jest równoważne zdaniu: Każde S jest P. Zda-
nie: Tylko kobieta jest matką jest równoważne zdaniu: Każda matka jest kobietą.

AL-JjAA=
AL
2. Podkreśl terminy rozłożone w zdaniu: Tylko nie-adwokat nie jest prawnikiem.

Wypowiedź: Tylko nie-adwokat nie jest prawnikiem należy sprowadzić do
struktury zdania z kwadratu logicznego. Oznaczmy podmiot i orzecznik tego zdania
zmiennymi nazwowymi.
S P
Tylko nie-adwokat nie jest prawnikiem.
Zdanie o budowie: Tylko S nie są P = nie-SaP. Szczegółowe wyjaśnienia na ten

temat znajdziesz w § 45 dotyczącym zdań kategorycznych ze zwrotem tylko. W ni-
niejszym przykładzie mamy dodatkowo zanegowany podmiot: Tylko nie-adwokat
nie jest prawnikiem, co odpowiada funkcji: Tylko nie-S nie są P. Skoro Tylko S nie
są P = nie-SaP, to Tylko nie-S nie są P = nie nie-SaP.
Przy nazwie S występuje podwójna negacja. Zasada podwójnego przeczenia
stanowi, że negacja negacji dowolnego zdania nie zmienia wartości logicznej zda-
nia wyjściowego. Odnosząc to prawo odpowiednio do nazw, należy stwierdzić, że:
nie nie-S = S. Zatem Tylko nie-S nie są P = SaP.
Zdanie: Tylko nie-adwokat nie jest prawnikiem jest równoważne zdaniu: Każ-
dy adwokat jest prawnikiem. Zdanie: Każdy adwokat jest prawnikiem jest zdaniem
ogólnotwierdzącym.
Następnie możemy przystąpić do określenia terminu rozłożonego. Termin rozło-
żony to ten termin, który wyczerpany jest w całym zakresie. W zdaniu ogólnotwier-
dzącym rozłożony jest zawsze podmiot. Mówiąc, że: Każdy adwokat jest prawni-
kiem nie pomĳamy żadnego adwokata, gdyż wówczas nie bylibyśmy uprawnieni do
stwierdzenia, że: Każdy adwokat jest prawnikiem. Zatem w powyższym zdaniu ter-
min adwokat jest terminem rozłożonym.
3. Kierując się regułami rozumowania z opozycji określ wartość zdań kwa-

dratu logicznego, za punkt wyjścia przyjmując, że prawdziwe jest zdanie
sprzeczne do zdania: Żaden człowiek nie jest studentem.
Zdanie: Żaden człowiek nie jest studentem to zdanie ogólnoprzeczące o budo-
wie: SeP. Punktem wyjścia ma być przyjęcie za prawdziwe zdania sprzecznego
w stosunku do zdania: Żaden człowiek nie jest studentem. Należy zatem wskazać
zdanie, które jest sprzeczne do zdania: Żaden człowiek nie jest studentem. Sprzecz-
ne w stosunku do SeP jest SiP.

AL-JjAA=
AL
Zdaniem sprzecznym do zdania: Żaden człowiek nie jest studentem (SeP) jest
zdanie: Niektórzy ludzie są studentami (SiP). W zadaniu mamy podane, iż zdanie:
Niektórzy ludzie są studentami jest zdaniem prawdziwym. Jest to zdanie wyjściowe,
od którego należy rozpocząć określanie wartości zdań kwadratu logicznego.
Poniżej należy przypomnieć reguły rozumowania z opozycji:
Następnie, kierując się powyższymi regułami rozumowania, należy określić

wartość logiczną pozostałych zdań kwadratu logicznego. Jeżeli zdanie o budowie
SiP jest prawdziwe, to zdanie względem niego sprzeczne, czyli SeP musi być fał-
szywe. Z powyższego schematu wynika, iż prawdziwość zdania o budowie SiP nie
przesądza o wartości logicznej zdania o budowie SaP. Również fałszywość zdania
SeP nie przesądza o wartości logicznej zdania o budowie SaP. Kierując się reguła-
mi rozumowania z opozycji należy stwierdzić, iż wartości logicznej zdania ogólno-
twierdzącego nie można ustalić.
Prawdziwość zdania o budowie SiP nie przesądza o wartości logicznej zdania
o budowie SoP. Również fałszywość zdania SeP nie przesądza o wartości logicznej
zdania o budowie SoP. Kierując się regułami rozumowania z opozycji należy stwier-
dzić, iż wartości logicznej zdania szczegółowoprzeczącego nie można ustalić.
Tok powyższego rozumowania przedstawia poniższy schemat.

AL-JjAA=
AL
4. Wyprowadź kontrapozycję zdania podprzeciwnego zdaniu: Niektórzy praw-

nicy są sędziami.
Zdanie: Niektórzy prawnicy są sędziami jest zdaniem szczegółowotwierdzącym
o budowie SiP. Z kwadratu logicznego wynika, że zdaniem podprzeciwnym do zda-
nia szczegółowotwierdzącego jest zdanie szczegółowoprzeczące SoP.
W zadaniu należy wyprowadzić kontrapozycję zdania podprzeciwnego zdaniu:

Niektórzy prawnicy są sędziami. Zdaniem podprzeciwnym do zdania szczegółowo-
twierdzącego jest zdanie szczegółowoprzeczące SoP, czyli w naszym przypadku
będzie to zdanie: Niektórzy prawnicy nie są sędziami.
Zdanie, z którego należy wyprowadzać kontrapozycję brzmi: Niektórzy prawni-
cy nie są sędziami.
Zdaniem wyjściowym jest więc zdanie:
S P
Niektórzy prawnicy nie są sędziami.
Co odpowiada zdaniu o budowie: SoP.

Wyprowadzenie kontrapozycji polega na zastosowaniu obwersji, a następnie
konwersji i ponownie obwersji. W języku sformalizowanym powyższą operację za-
pisujemy jako:
W języku naturalnym poszczególne zdania brzmią następująco: Niektórzy praw-

nicy nie są sędziami = Niektórzy prawnicy są nie-sędziami = Niektórzy nie-sędzio-
wie są prawnikami = Niektórzy nie-sędziowie nie są nie-prawnikami.
Kontrapozycją zdania: Niektórzy prawnicy nie są sędziami jest zdanie: Niektó-
rzy nie-sędziowie nie są nie-prawnikami.

AL-JjAA=
AL
5. Sprowadź do struktury zdania z kwadratu logicznego następującą wypo-

wiedź: Tylko człowiek jest prawnikiem.
Zdanie: Tylko człowiek jest prawnikiem jest zdaniem prawdziwym. Zwrot tyl-
ko nie jest tożsamy ze zwrotem każdy. To, że tylko człowiek jest prawnikiem nie
oznacza, że każdy człowiek jest prawnikiem. Zdania te najlepiej analizować w opar-
ciu o stosunek zakresowy zachodzący między podmiotem a orzecznikiem. Między
człowiekiem a prawnikiem zachodzi stosunek nadrzędności człowieka względem
prawnika. Poniżej przedstawiony zostanie ten stosunek poprzez oznaczenie czło-
wieka jako P, a prawnika jako S.
Przedstawiony stosunek między zakresami nazw jest wskazówką umożliwiają-

cą wyjściowe zdanie przyporządkować jakiemuś zdaniu z kwadratu logicznego. Na-
leży jednak pamiętać, aby szukanie wniosku rozpocząć od zdania ogólnego, ponie-
waż jeżeli zdanie ogólne jest prawdziwe, to i zdanie szczegółowe też prawdziwe
być musi. Natomiast prawdziwość zdania szczegółowego nie przesądza o warto-
ści logicznej zdania ogólnego. Aby uzyskać ogólną zasadę, zdanie: Tylko człowiek
jest prawnikiem należy sprowadzić do postaci funkcji zdaniowej, zastępując nazwy
zmiennymi nazwowymi. Zdanie: Tylko człowiek jest prawnikiem można wyrazić
funkcją przez określenie, że tylko P jest S. Stwierdzenie tylko P jest S będzie praw-
dziwe, jeżeli P będzie albo nadrzędne względem S, albo równoważne z S.
Zależność przedstawiona na wykresach jest charakterystyczna dla zdania ogól-

notwierdzącego. Widać, że każde S jest P, a zatem Każdy prawnik jest człowiekiem.

AL-JjAA=
AL
Zdanie o budowie: Tylko P jest S jest równoważne zdaniu: Każde S jest P.

Zdanie: Tylko człowiek jest prawnikiem jest równoważne zdaniu: Każdy praw-
nik jest człowiekiem.
6. Podkreśl terminy rozłożone w zdaniu: Tylko prawnik jest notariuszem.

Podobnie, jak w poprzednim zadaniu, zdanie: Tylko prawnik jest notariuszem
należy sprowadzić do struktury zdania z kwadratu logicznego. Oznaczmy podmiot
i orzecznik tego zdania zmiennymi nazwowymi.
P S
Tylko prawnik jest notariuszem.
Zwrot tylko nie jest tożsamy ze zwrotem każdy. To, że tylko prawnik jest nota-
riuszem nie oznacza, że każdy prawnik jest notariuszem.
Nazwa prawnik (P) jest nadrzędna do nazwy notariusz (S).
Z powyższego zestawienia wyraźnie widać, że wyrażenie tylko P jest S jest rów-

noważne wyrażeniu każde S jest P.
Tylko P jest S = SaP. Zdanie: Tylko prawnik jest notariuszem jest równoważne
zdaniu: Każdy notariusz jest prawnikiem.
Teraz można przystąpić do określenia terminu rozłożonego. Termin rozłożony
to ten termin, który wyczerpany jest w całym zakresie. W zdaniu ogólnotwierdzą-
cym rozłożony jest zawsze podmiot. Mówiąc, że: Każdy notariusz jest prawnikiem
nie pomija się żadnego notariusza, gdyż nie można by było stwierdzić, że każdy no-
tariusz jest prawnikiem. Zatem w powyższym zdaniu termin notariusz jest termi-
nem rozłożonym.
7. Podkreśl terminy rozłożone w zdaniu: Tylko nie-prawnik nie jest człowie-

kiem.
Wypowiedź: Tylko nie-prawnik nie jest człowiekiem należy sprowadzić do
struktury zdania z kwadratu logicznego. Podmiot i orzecznik tego zdania zostaną
oznaczone zmiennymi nazwowymi.
S P
Tylko nie-prawnik nie jest człowiekiem.

AL-JjAA=
AL
Zdanie o budowie: Tylko S nie są P jest zapisywane jako nie-SaP. W niniejszym

przykładzie należy dodatkowo uwzględnić zanegowany podmiot: tylko nie-prawnik
nie jest człowiekiem, co odpowiada funkcji: tylko nie-S nie są P.
Skoro tylko S nie są P = nie-SaP, to tylko nie-S nie są P = nie nie-SaP.
Przy nazwie S występuje podwójna negacja. Zasada podwójnego przeczenia
stanowi, że negacja negacji dowolnego zdania nie zmienia wartości logicznej zda-
nia wyjściowego. Odnosząc to prawo odpowiednio do nazw, należy stwierdzić, że
nie nie-S = S. Zatem tylko nie-S nie są P = SaP.
Zdanie: Tylko nie-prawnik nie jest człowiekiem jest równoważne zdaniu: Każ-
dy prawnik jest człowiekiem. Zdanie: Każdy prawnik jest człowiekiem jest zdaniem
ogólnotwierdzącym.
Następnie możemy przystąpić do określenia terminu rozłożonego. Termin roz-
łożony, to ten termin, który wyczerpany jest w całym zakresie. W zdaniu ogólno-
twierdzącym rozłożony jest zawsze podmiot. Mówiąc, że każdy prawnik jest czło-
wiekiem nie pomijamy żadnego prawnika, gdyż wówczas nie można by stwierdzić,
że każdy prawnik jest człowiekiem. Zatem w powyższym zdaniu termin prawnik jest
terminem rozłożonym.
8. Kierując się regułami rozumowania z opozycji określ wartość zdań z kwa-

dratu logicznego, za punkt wyjścia przyjmując fałszywość zdania: Żaden
człowiek nie jest pozbawiony zdolności do czynności prawnych.
S e P
Żaden człowiek nie jest pozbawiony zdolności do czynności prawnych.
Zaprezentowane zdanie przedstawia przykład zdania ogólnoprzeczącego (SeP).

Za punkt wyjścia trzeba przyjąć, że zdanie to jest fałszywe.
Zdanie ogólnoprzeczące (SeP) jest sprzeczne do zdania szczegółowotwierdzą-
cego (SiP). Dwa zdania są względem siebie sprzeczne, jeżeli jedno jest negacją
drugiego. Skoro zdanie ogólnoprzeczące (SeP) jest fałszywe, to zdanie szczegóło-
wotwierdzące (SiP) musi być prawdziwe. Pozostałe zależności między poszczegól-
nymi kategoriami zdań z kwadratu logicznego zostaną przedstawione na schemacie.

AL-JjAA=
AL
1 0
0 1
1 0 SaP SeP 1 0
1 0 SiP SoP 1 0
0 1
1 0
Przedstawiony schemat pokazuje, że na podstawie fałszywego zdania ogólno-

przeczącego (SeP) nie da się określić wartości logicznej ani zdania ogólnotwierdzą-
cego (SaP), ani zdania szczegółowoprzeczącego (SoP).
Również prawdziwość zdania szczegółowotwierdzącego (SiP) nie pozwala
określić wartości logicznej ani zdania ogólnotwierdzącego (SaP), ani zdania szcze-
gółowoprzeczącego (SoP). Na podstawie fałszywego zdania ogólnoprzeczącego
można określić jedynie wartość logiczną zdania szczegółowotwierdzącego. Warto-
ści logicznych pozostałych zdań z kwadratu logicznego nie da się określić.
? 0
SaP SeP
SiP SoP
1 ?

AL-JjAA=
AL

dratu logicznego, za punkt wyjścia przyjmując prawdziwość zdania: Tylko
niektórzy prawnicy są sędziami.
Należy pamiętać, że zdanie o budowie tylko niektórzy S są P nie jest tożsame
zdaniu niektóre S są P. Zdanie szczegółowotwierdzące poprzedzone zwrotem tylko
informuje, że tylko niektóre S są P. Jeżeli tylko niektóre S są P, tzn. że nie wszyst-
kie S są P. Istnieją S, które są P i jednocześnie istnieją S, które nie są P. Skoro tyl-
ko niektórzy prawnicy są sędziami, tzn. że niektórzy prawnicy są sędziami i jedno-
cześnie niektórzy prawnicy nie są sędziami. Zdanie o budowie: tylko niektóre S są P
jest równoważne koniunkcji zdań szczegółowych.
Prawdziwość zdania typu tylko niektóre S są P przesądza zarówno o prawdzi-
wości zdania niektóre S jest P, jak i o prawdziwości zdania: niektóre S nie jest P.
Tylko SiP = (SiP ∧ SoP).
Zatem, jeżeli zdanie o budowie tylko SiP jest prawdziwe, to zarówno zdanie
szczegółowotwierdzące, jak i szczegółowoprzeczące są prawdziwe.
Skoro zdania szczegółowe są prawdziwe, to zdania ogólne będą fałszywe. Zda-
nie ogólnoprzeczące (SeP), jako sprzeczne do zdania szczegółowotwierdzącego
(SiP), będzie fałszywe. Zdanie ogólnotwierdzące (SaP), jako sprzeczne do zdania
szczegółowoprzeczącego (SoP), będzie fałszywe.
0 0
SaP SeP
SiP SoP
1 1
dratu logicznego, za punkt wyjścia przyjmując, że prawdziwe jest zdanie
sprzeczne do zdania: Niektórzy studenci nie są ludźmi.
Zdanie: Niektórzy studenci nie są ludźmi jest zdaniem szczegółowoprzeczącym
o budowie SoP. Punktem wyjścia ma być przyjęcie za prawdziwe zdania sprzeczne-
go w stosunku do zdania: Niektórzy studenci nie są ludźmi. Należy zatem wskazać
zdanie, które jest sprzeczne do zdania: Niektórzy studenci nie są ludźmi. Sprzeczne
w stosunku do SoP jest SaP.

AL-JjAA=
AL
SaP SeP
SiP SoP
Zdaniem sprzecznym do zdania: Niektórzy studenci nie są ludźmi (SoP) jest

zdanie: Każdy student jest człowiekiem (SaP). W zadaniu mamy podane, iż zdanie:
Każdy student jest człowiekiem jest zdaniem prawdziwym. Jest to zdanie wyjścio-
we, od którego należy rozpocząć określanie wartości zdań kwadratu logicznego.
Poniżej należy przypomnieć reguły rozumowania z opozycji:
1 0
0 1
1 0 SaP SeP 1 0
1 0 SiP SoP 1 0
0 1
1 0
Następnie, kierując się powyższymi regułami rozumowania, należy określić

wartość logiczną pozostałych zdań kwadratu logicznego. Jeżeli zdanie o budowie
SaP jest prawdziwe, to zdanie względem niego sprzeczne, czyli SoP, musi być fał-
szywe. Zdanie o budowie SoP jest podprzeciwne zdaniu szczegółowotwierdzącemu.
Jeżeli zdanie szczegółowoprzeczące jest fałszywe, to zdanie szczegółowotwierdzą-
ce, jako zdanie do niego podprzeciwne, musi być prawdziwe. Jeżeli zdanie o budo-
wie SiP jest prawdziwe, to zdanie względem niego sprzeczne, czyli SeP, musi być
fałszywe.

AL-JjAA=
AL
Ze zdania ogólnotwierdzącego wynika zdanie szczegółowotwierdzące. Jeżeli

zdanie o budowie SaP jest prawdziwe, to zdanie o budowie SiP jest również praw-
dziwe. Prawdziwość zdania o budowie SaP przesądza o prawdziwości zdania o bu-
dowie SiP. Na podstawie prawdziwości zdania ogólnotwierdzącego określimy rów-
nież wartość zdania ogólnoprzeczącego. Zdanie ogólnotwierdzące jest przeciwne
zdaniu ogólnoprzeczącemu. Prawdziwość zdania ogólnotwierdzącego przesądza
o fałszywości zdania ogólnoprzeczącego. Z prawdziwości zdania ogólnotwierdzą-
cego można więc ustalić wszystkie pozostałe wartości zdań kategorycznych.
Tok powyższego rozumowania przedstawia poniższy schemat.
1 0
SaP SeP
SiP SoP
1 0
11. Wyprowadź obwersję zdania: Niektórzy prawnicy są adwokatami.

Obwersja zdania polega na zamianie jakości zdania kategorycznego i zaprze-
czeniu orzecznika. Zdaniem wyjściowym jest zdanie twierdzące: Niektórzy prawni-
cy są adwokatami, należy więc zmienić to zdanie na zdanie przeczące, czyli ze zda-
nia szczegółowotwierdzącego (SiP) przejść na zdanie szczegółowoprzeczące (SoP)
i zaprzeczyć orzecznik SoP′, co zapisuje się jako: SiP = SoP′.
Po obwersji zdanie: Niektórzy prawnicy są adwokatami jest równoważne zda-
niu: Niektórzy prawnicy nie są nie-adwokatami.
12. Używając języka symboli wyprowadź kontrapozycję zdania: Każdy czło-

wiek jest istotą rozumną. Jak brzmi ta kontrapozycja?
obydwu terminów. Do kontrapozycji dochodzi się poprzez zastosowanie obwersji,
a następnie konwersji i ponownie obwersji.
Wskazana metoda wyprowadzania kontrapozycji zostanie zastosowana do zda-
nia wskazanego w zadaniu.

AL-JjAA=
AL
Skoro w zdaniu mamy do czynienia ze zdaniem ogólnotwierdzącym (SaP), to

najpierw należy zastosować do niego obwersję, a następnie konwersję i ponownie
obwersję.
kontrapozycja kontrapozycja
niezupełna zupełna
SaP = SeP′ – P′eS = P′aS′
obwersja konwersja obwersja
Po wyprowadzeniu kontrapozycji zdanie: Każdy człowiek jest istotą rozumną

przybiera postać: Każda nie-istota rozumna jest nie-człowiekiem. Jest to oczywiste,
bo jeżeli ktoś nie jest istotą rozumną, to nie może być człowiekiem.
13. Wyprowadź kontrapozycję zdania: Żaden notariusz nie jest nie-prawni-

kiem.
Zdanie: Żaden notariusz nie jest nie-prawnikiem można zapisać w postaci sfor-
malizowanej jako:
S e P′
Żaden notariusz nie jest nie-prawnikiem.
Należy pamiętać, że zdanie ogólnoprzeczące posiada kontrapozycje z ograni-

czeniem. W zdaniu tym nie tylko zamienia się podmiot z orzecznikiem i zaprze-
cza obydwa terminy, ale również zmienia ilość – ze zdania ogólnego przechodzi się
w zdanie szczegółowe.
Stosując wskazówki zawarte w poprzednim zadaniu po zastosowaniu obwersji,
a następnie konwersji i ponownie obwersji, zdanie to należy przeobrazić według na-
stępującego schematu:
SeP′ = SaP  PiS = PoS′
Teraz uzyskany wynik można zapisać w języku naturalnym: Niektórzy prawnicy

nie są nie-notariuszami.
14. Używając języka symboli wyprowadź kontrapozycję do zdania sprzeczne-

go zdaniu: Niektórzy nie-pracownicy nie są nie-absolwentami studiów wyż-
szych. Jak brzmi ta kontrapozycja?
S′ o P′
Niektórzy nie-pracownicy nie są nie-absolwentami studiów wyższych.

AL-JjAA=
AL
SaP SeP
SiP SoP
Zdanie: Niektórzy nie-pracownicy nie są nie-absolwentami studiów wyższych

jest zdaniem szczegółowoprzeczącym. Zdanie do niego sprzeczne, to zdanie ogól-
notwierdzące, co w języku sformalizowanym można zapisać jako:
S′oP′ ≠ S′aP′
Uzyskano zatem zdanie:

S′ a P′
Każdy nie-pracownik jest nie-absolwentem studiów wyższych.
Teraz można przystąpić do wyprowadzania kontrapozycji.

S′aP′ = S′eP – PeS′ = PaS
Po wyprowadzeniu kontrapozycji zdanie: Każdy nie-pracownik jest nie-absol-
wentem studiów wyższych, przybiera postać: Każdy absolwent studiów wyższych jest
pracownikiem.
15. Wyprowadź kontrapozycję zdania podprzeciwnego zdaniu: Niektórzy lu-
dzie są studentami.
Zdanie: Niektórzy ludzie są studentami jest zdaniem szczegółowotwierdzącym
o budowie SiP. Z kwadratu logicznego wynika, że zdaniem podprzeciwnym do zda-
nia szczegółowotwierdzącego jest zdanie szczegółowoprzeczące SoP.
SaP SeP
SiP SoP

AL-JjAA=
AL
W zadaniu należy wyprowadzić kontrapozycję zdania podprzeciwnego zdaniu:

Niektórzy ludzie są studentami. Zdaniem podprzeciwnym do zdania szczegółowo-
twierdzącego jest zdanie szczegółowoprzeczące SoP, czyli w naszym przypadku
będzie to zdanie:
Niektórzy ludzie nie są studentami.

S P
Zdaniem wyjściowym, od którego należy wyprowadzać kontrapozycję, jest

więc zdanie: Niektórzy ludzie nie są studentami, co odpowiada zdaniu o budowie
SoP.
Wyprowadzenie kontrapozycji polega na zastosowaniu obwersji, a następnie
konwersji i ponownie obwersji. W języku sformalizowanym powyższą operację za-
pisuje się jako:
W języku naturalnym poszczególne zdania brzmią następująco: Niektórzy ludzie

nie są studentami = Niektórzy ludzie są nie-studentami = Niektórzy nie-studenci są
ludźmi = Niektórzy nie-studenci nie są nie-ludźmi.
Kontrapozycją zdania: Niektórzy ludzie nie są studentami jest zdanie: Niektórzy
nie-studenci nie są nie-ludźmi.
Zadania
1. Sprowadź do struktury zdania z kwadratu logicznego następujące wypowiedzi:
a) Tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych jest uprawniona
do sporządzenia testamentu.
b) Tylko prawnik jest adwokatem.
c) Tylko niektórzy prawnicy są sędziami.
d) Nie ma sadu bez drzew owocowych.
e) Tylko adwokat jest uprawniony do noszenia togi z żabotem z zielonego
jedwabiu.
f) Tylko człowiek jest przestępcą.
g) Nie ma ludzi nieomylnych.
h) Tylko niektórzy studenci są kobietami.
2. Podkreśl terminy rozłożone w następujących zdaniach:
a) Żaden piernik nie jest wiatrakiem.
b) Każdy mężczyzna jest człowiekiem.
c) Tylko akt prawny jest ustawą.
d) Niektórzy ludzie nie są prawnikami.
3. Wskaż zdanie przeciwne w stosunku do zdania: Tylko uczeń wyższej uczelni
jest studentem.

AL-JjAA=
AL
4. Wskaż zdanie sprzeczne do zdania podprzeciwnego zdaniu: Niektóre kobiety

nie są mężczyznami.
5. Zdanie złożone ze zdania ogólnotwierdzącego i ogólnoprzeczącego jest praw-
dziwe. Czy informacja ta pozwala określić funktor prawdziwościowy łączący
te dwa zdania?
6. Przeprowadź wnioskowanie z kwadratu logicznego dla zdań kategorycznych,
przyjmując jako przesłankę, że fałszywe jest zdanie przeciwne zdaniu: Żadna
umowa nie jest ważna.
przyjmując jako przesłankę, że prawdziwe jest zdanie sprzeczne ze zdaniem:
Tylko recydywiści są złodziejami.
przyjmując jako przesłankę, że prawdziwe jest zdanie sprzeczne ze zdaniem:
Żaden włamywacz nie jest brutalny.
9. Podkreśl terminy rozłożone w następujących zdaniach:
a) Każda ustawa jest aktem prawnym.
b) Żaden mężczyzna nie jest kobietą.
c) Tylko prawnik jest adwokatem.
d) Niektórzy prawnicy nie są adwokatami.
10. Wskaż zdanie sprzeczne do zdania: Tylko uczeń wyższej uczelni nie jest nie-stu-
dentem.
11. Kierując się regułami rozumowania z opozycji określ wartość zdań kwadratu
logicznego, za punkt wyjścia przyjmując:
a) fałszywość zdania: Żaden prawnik nie jest adwokatem,
b) prawdziwość zdania: Każdy adwokat jest prawnikiem,
c) fałszywość zdania: Niektórzy adwokaci nie są prawnikami,
d) prawdziwość zdania: Niektórzy prawnicy są adwokatami.
e) fałszywość zdania: Każdy prawnik jest samorządowcem.
f) fałszywość zdania: Żaden testament nie jest dokumentem.
g) prawdziwość zdania: Każda umowa o dzieło jest umową rezultatu.
h) prawdziwość zdania: Niektóre wierzytelności są zabezpieczone hipoteką.
i) fałszywość zdania: Niektóre ustawy nie są aktami prawnymi.
j) prawdziwość zdania: Tylko niektóre postępowania są wszczynane z urzędu.
12. Jeżeli wiadomo, że prawdziwe jest zdanie: Niektórzy urzędnicy są skorumpo-
wani, to jaką wartość logiczną (według reguł kwadratu logicznego) będzie mia-
ło zdanie SeP zbudowane z tych samych nazw?
13. Jeżeli wiadomo, że prawdziwe jest zdanie: Niektórzy prawnicy są skorumpo-
wani, to jaką wartość logiczną (według reguł kwadratu logicznego) będzie mia-
ło zdanie SeP, zbudowane z tych samych nazw?
14. Jeżeli wiadomym jest, że fałszywe jest zdanie: Żadna rozwódka nie jest mało-
letnia, to jaką wartość logiczną (według rozumowania z opozycji) będą miały
pozostałe zdania z kwadratu logicznego?

AL-JjAA=
AL
15. Jeżeli wiadomo, że fałszywe jest zdanie: Żaden Polak nie jest pijakiem, to jaką
wartość logiczną (według rozumowania z opozycji) będą miały pozostałe zda-
nia kategoryczne zbudowane z tych samych nazw?
16. Czy i ewentualnie co możesz powiedzieć o każdym Iksińskim, wiedząc że
prawdziwe jest zdanie: Niektórzy z Iksińskich nie są prawnikami?
17. Co można powiedzieć o poszczególnych zdaniach z kwadratu logicznego, jeśli
występujący w nich termin S jest podrzędny względem terminu P?
18. Za punkt wyjścia przyjmując fałszywość zdania: Żaden nauczyciel nie jest
senatorem, ustal (stosując odpowiednie zapisy), jaką wartość logiczną będą
miały pozostałe zdania kwadratu logicznego.
19. Podaj dwie nazwy S oraz P, by zdanie z nich utworzone SeP w kwadra-
cie logicznym było zdaniem fałszywym. Następnie, kierując się regułami ro
zumowania z opozycji, określ wartość pozostałych zdań kwadratu logicznego.
20. Podaj dwie nazwy S oraz P, by zdanie z nich utworzone SaP w kwadracie lo-
gicznym było zdaniem prawdziwym. Następnie, kierując się regułami rozumo-
wania z opozycji, określ wartość pozostałych zdań kwadratu logicznego.
21. Między podmiotem a orzecznikiem zdania kategorycznego zachodzi stosunek
wykluczania. Wiadomo, że zdanie to jest przeczące i prawdziwe. Czy i ewentu-
alnie co na tej podstawie możesz powiedzieć o pozostałych zdaniach z kwadra-
tu logicznego?
22. Zdanie: Żaden prawnik nie jest nie-człowiekiem (SeP′) jest prawdziwe. Czy
na tej podstawie, bazując na znanych prawach kwadratu logicznego, możesz
określić wartość logiczną zdania SeP? Przedstaw swój tok rozumowania.
23. Zdanie: Każdy prawnik jest nie-człowiekiem (SaP′) jest fałszywe. Czy na tej
podstawie, bazując na znanych prawach kwadratu logicznego, możesz określić
wartość logiczną zdania SaP?
24. Zdanie: Żaden pies nie jest nie-kotem (SeP′) jest fałszywe. Czy na tej podsta-
wie, bazując na znanych prawach kwadratu logicznego, możesz określić war-
tość logiczną zdań z kwadratu logicznego (SaP, SeP, SiP, SoP)?
25. Podaj dwie nazwy S oraz P, by zdanie z nich utworzone SiP w kwadracie lo-
gicznym było zdaniem fałszywym. Następnie kierując się regułami rozumowa-
nia z opozycji określ wartość pozostałych zdań kwadratu logicznego.
26. Co wynika logicznie według prawa konwersji ze zdań:
a) Żaden ksiądz nie jest mężem.
b) Każdy kot jest zwierzęciem.
c) Niektórzy studenci są zdolni?
27. Co wynika logicznie według prawa obwersji ze zdań:
a) Żadna zbrodnia nie jest występkiem.
b) Każdy adwokat jest prawnikiem.
c) Niektórzy prawnicy nie są prokuratorami?
28. Co wynika logicznie z prawa kontrapozycji ze zdań:
a) Każdy pies jest wierny swemu panu,
b) Żaden student nie jest analfabetą?

AL-JjAA=
AL
29. Co wynika logicznie z prawa konwersji z poniższych zdań?

a) Żaden sukces nie jest porażką.
b) Każdy człowiek jest osobą fizyczną.
c) Niektóre ssaki są ludźmi.
30. Co zgodnie z prawem konwersji wynika ze zdania: Każdy rak chodzi wspak.
Podaj zdanie podprzeciwne do znalezionego zdania.
31. Jak po konwersji będzie brzmiało zdanie: Każdy muzyk ma słuch muzyczny?
32. Co wynika logicznie z prawa obwersji z następujących zdań:
a) Żaden student nie jest bezwartościowy.
b) Każdy człowiek jest osobą fizyczną.
c) Niektórzy prawnicy są adwokatami.
d) Niektórzy prawnicy nie są adwokatami.
33. Co wynika logicznie z prawa kontrapozycji z następujących zdań:
a) Każdy człowiek jest istotą społeczną.
b) Człowiek nie jest motylem.
c) Żaden ławnik nie jest osobą małoletnią.
d) Niektóre kary nie są grzywnami.
34. Po określeniu stosunku między zakresami nazw i doprecyzowaniu zdań niżej
wskazanych wyprowadź ich obwersję.
a) Nie ma studenta bez indeksu.
b) Tylko człowiek jest studentem.
35. Wyprowadź kontrapozycję ze zdania: Tylko osoba z wykształceniem prawni-
czym jest adwokatem.
36. Przekształć (zapisując symbolicznie cały proces przekształcania) zdania współ-
tworzące powiedzenie: Zgoda buduje, niezgoda rujnuje. Dla pierwszego zda-
nia znajdź kontrapozycję zupełną, a dla drugiego – inwersję zupełną. Podaj
brzmienia otrzymanych zdań.
37. Wyprowadź konwersję zdania: Żaden adwokat nie jest sędzią, a następnie uzy-
skane zdanie poddaj obwersji.
38. Używając języka symboli, wyprowadź kontrapozycję do zdania sprzecznego
w stosunku do zdania: Niektórzy nie-absolwenci studiów wyższych nie są nie-
-lekarzami. Jak brzmi ta kontrapozycja?
39. Wyprowadź kontrapozycję zdania przeciwnego do zdania: Każdy adwokat jest
nie-prawnikiem.
40. Używając języka symboli, wyprowadź kontrapozycję do zdania sprzecznego
w stosunku do zdania: Niektórzy nie-absolwenci studiów wyższych nie są nie-
-prawnikami. Jak brzmi ta kontrapozycja?
41. Podaj kontrapozycję zdania podrzędnego do zdania: Tylko osoba mająca pełną
zdolność do czynności prawnych jest uprawniona do sporządzenia testamentu.
42. Jakie prawo musiałbyś zastosować, aby zdanie: Żaden student nie jest analfa-
betą przeobrazić w zdanie:
a) Żaden analfabeta nie jest studentem.
b) Każdy student jest nie-analfabetą.

AL-JjAA=
AL
43. Zdanie: Żaden mężczyzna nie jest nie-człowiekiem (SeP′) jest prawdziwe. Czy
na tej podstawie, bazując na znanych prawach kwadratu logicznego, możesz
określić wartość logiczną zdania SeP? Przedstaw swój tok rozumowania.
44. Zdanie: Każdy sędzia jest nie-prawnikiem (SaP′) jest fałszywe. Czy na tej pod-
stawie, bazując na znanych prawach kwadratu logicznego, możesz określić
wartość logiczną zdania SaP?
45. Zdanie: Żaden piernik nie jest nie-wiatrakiem (SeP′) jest fałszywe. Czy na tej
podstawie, bazując na znanych prawach kwadratu logicznego, możesz określić
wartość logiczną zdań z kwadratu logicznego (SaP, SeP, SiP, SoP)?
46. Używając języka symboli wyprowadź kontrapozycję do zdania sprzecznego
zdaniu: Niektórzy nie-absolwenci studiów wyższych nie są nie-prawnikami. Jak
brzmi ta kontrapozycja?
47. Wyprowadź kontrapozycję zdania przeciwnego do zdania: Każdy ławnik jest
nie-sędzią zawodowym.
48. Podaj odpowiednią kontrapozycję zdania podrzędnego do zdania: Tylko czło-
wiek jest studentem.
49. Artykuł 254 KC stanowi, że użytkowanie jest niezbywalne. Mając na uwadze
treść tego przepisu, przeobraź tę wypowiedź w zdanie ogólnoprzeczące i wskaż
czy schemat tego rozumowania opiera się na jakimś prawie.
50. Wskaż obwersję zdania:
a) Zobowiązania Jana nie są wymagalne.
b) Sąd rejonowy nie jest właściwy do rozpoznania sprawy o rozwód.
c) Stan prawny sprawy nie jest ustalony.
51. Wskaż konwersję zdania: Zobowiązania Jana są wymagalne.
52. Jak będzie brzmieć norma z art. 7731 § 2 KPC: jeżeli żaden z komorników nie
jest właściwy według przepisów niniejszego kodeksu lub właściwych jest kilku
komorników, komornik, który później wszczął egzekucję, niezwłocznie przeka-
zuje sprawę komornikowi, który pierwszy wszczął egzekucję, o czym zawiada-
mia wierzyciela, jeżeli wypowiedź w niej zawartą: żaden z komorników nie jest
właściwy poddasz obwersji?

AL-JjAA=
AL
AL-JjAA=
AL
ROZDZIAŁ XV
ROZUMOWANIA POŚREDNIE.
SYLOGIZM KATEGORYCZNY
Literatura: A. Korcik, Teoria sylogizmu zdań asertorycznych u Arystotelesa na tle logiki

tradycyjnej, Lublin 1948; J. Łukaszewicz, O sylogistyce Arystotelesa, Kraków 1939; E. Nieznań-
ski, Sylogizm prawniczy z logicznego punktu widzenia, EP 2010, Nr 3; J. Słupecki, Z badań nad
sylogistyką Arystotelesa, Warszawa 1948; M. Urchs, M. Nasieniewski, S. Kwiatkowski, Klasycz-
ny rachunek zdań, wykład i zadania, Toruń 1997.
Pośrednim wnioskowaniem z wykorzystaniem zdań kategorycznych jest wnio-

skowanie według któregoś z wzorów sylogizmu kategorycznego, nazywanego tak-
że sylogizmem arystotelejskim, bo pochodzi z czasów Stagiryty, ale ukształtowali
go ostatecznie średniowieczni scholastycy. Odtąd stanowi zbiór wzorców rozumo-
wania niezawodnego. Także jest źródłem inspiracji dla współczesnych uczonych,
np. posłużył za podstawę budowy tzw. modeli Hempla, przy pomocy których prze-
prowadza się wyjaśnianie naukowe i tworzy predykcje (naukowo uzasadnione prze-
widywania).
U podstawy bytu sylogizmu kategorycznego leżą cztery zasady – dwie określa-
ne przez scholastyków jako zasady metafizyczne i dwie nazywane zasadami logicz-
nymi. Pierwsza zasada metafizyczna to zasada zgodności. Wyraża ona spostrzeże-
nie, że dwa terminy, jeżeli zgodne są z tym samym terminem trzecim, zgodne są i ze
sobą. Jeżeli np. mówimy, że: każdy prawnik ma ukończone studia wyższe, a każdy
adwokat jest prawnikiem, to z tego wynika, że każdy adwokat ma ukończone stu-
dia wyższe. Zasada druga to zasada różnicy. Zgodnie z nią nie są zgodne ze sobą
dwa terminy, z których jeden jest, a drugi nie jest zgodny z tym samym trzecim ter-
minem, np.: jeżeli każdy adwokat jest prawnikiem, a żaden ślusarz nie jest prawni-
kiem, to żaden ślusarz nie jest adwokatem. Z kolei pierwsza zasada logiczna to za-
sada twierdzenia o wszystkim (dictum de omni). Zgodnie z nią to, co twierdzi się
o wszystkich obiektach danego rodzaju, twierdzić można i o poszczególnych obiek-
tach tego rodzaju. Jeśli więc daktyloskopia głosi, że każdy człowiek jest nosicielem
indywidualnego zbioru linii papilarnych, to i nosicielem takiego zbioru jest podej-

AL-JjAA=
AL
260 Rozdział XV. Rozumowania pośrednie. Sylogizm kategoryczny
rzany w danej sprawie. Druga zasada logiczna zwana jest zasadą twierdzenia o ni-
czym (dictum de nullo). Głosi ona, że cokolwiek zaprzeczyć można odnośnie do
całego zakresu nazwy, to samo zaprzeczy się odnośnie do każdego z desygnatów
tej nazwy. Skoro: żaden człowiek nie może dwa razy podpisać się tak samo, to i nie
mógł tego uczynić autor zakwestionowanego podpisu.
Najkrócej mówiąc, sylogizm jest rozumowaniem, w którym z dwóch zdań
kategorycznych, pełniących rolę przesłanek, wyprowadza się wniosek (tak-
że w postaci zdania kategorycznego), a wszystkie te trzy zdania zbudowane są ni
mniej, ni więcej, jak tylko z trzech nazw.
Nazwy, z których zbudowany jest sylogizm kategoryczny, to termin mniejszy,
termin większy i termin średni. Za termin mniejszy uważa się nazwę, która we
wniosku pełniła rolę podmiotu. Stąd w sylogizmie symbolizowana jest przez lite-
rę S (od subiectum). Przez termin większy rozumie się nazwę, którą we wniosku
budowano orzecznik. Dlatego termin ten symbolizowany jest przez P (od praedi-
catum). Obydwa nazywane są też terminami skrajnymi albo skrajnikami. Trzeci ze
wspomnianych terminów, to tzw. termin średni, który występuje w obu zdaniach
pełniących rolę przesłanek – i tylko tam. Symbolizowany jest przez M (od me-
dium, medius), a jego rolą jest pośredniczyć między skrajnikami. Z uwagi na skład
nazwowy zdania sylogizmu nazywamy wnioskiem, przesłanką mniejszą i prze-
słanką większą. Wniosek zbudowany jest, jak to już wcześniej wspomniano, z ter-
minu mniejszego (tj. nazwy, która w tym zdaniu jest podmiotem) i z terminu więk-
szego (tj. nazwy, z której tworzony jest orzecznik wniosku). Przesłanka mniejsza
zbudowana jest z terminu mniejszego (tj. nazwy, która we wniosku posłużyła za
podmiot) i z terminu średniego. Natomiast przesłanka większa zbudowana jest z ter-
minu większego (stąd jej nazwa) i z terminu średniego.
Sylogizmy mogą być, a niekiedy jest to pożądane, zapisywane w sformalizowa-
ny sposób. Z takiego zapisu powstaje tzw. tryb sylogizmu. Poszczególne nazwy za-
stępowane są symbolami terminów (S, P i M), a jakościowa i ilościowa postać zdań
wyrażana jest przez użycie właściwej samogłoski (a, e, i, o). Zapisu można dokonać
w dwojaki sposób – horyzontalnie (łącząc przesłanki symbolem koniunkcji, a od
wniosku oddzielić je znakiem wynikania) albo wertykalnie (tak, jak działanie aryt-
metyczne „w słupku”). Bardziej popularny był i jest drugi sposób zapisu, więc on
będzie dalej w użyciu. Bez względu na to, który system zapisu by nie został wybra-
ny, bez względu na kolejność zdań w danej wypowiedzi przestrzegać należy zastrze-
żonej kolejności zapisu elementów trybu: najpierw zapis symbolizujący przesłanką
większą, po nim zapis symbolizujący przesłankę mniejszą, a na końcu wniosek. Tyl-
ko przestrzeganie tego porządku bowiem gwarantuje możliwość oznaczenia tzw. fi-
gury, do której przynależy dany tryb. Figury to zbiory trybów, a o przynależności
do danej figury przesądza rola, jaką termin średni pełni w poszczególnych przesłan-
kach. Do pierwszej figury zalicza się tryby, w których termin średni jest podmiotem
przesłanki większej, a w przesłance mniejszej – tworzy orzecznik. Odwrotnie jest

AL-JjAA=
AL
Rozdział XV. Rozumowania pośrednie. Sylogizm kategoryczny 261
w figurze czwartej. Także figura druga (w obu przesłankach termin średni tworzy
orzecznik) i trzecia (w obu jest podmiotem) są siebie odwróceniem.
I II III IV
MP PM MP PM
SM SM MS MS
SP SP SP SP
Figura pierwsza uważana jest za figurę doskonałą, a przynależne do niej tryby

noszą nazwy: Barbara, Celarent, Darii i Ferio. Dodaje się do niej dwa tzw. tryby
osłabione: Barbari i Celaro (osłabione, bo mając możność wyprowadzenia ogólne-
go wniosku, wyprowadza się tylko wniosek w postaci zdania szczegółowego). Są to
nazwy mnemotechniczne – spółgłoski tych nazw są obojętne, natomiast samogło-
ski wskazują ilościowe i jakościowe postaci zdań, które posłużyły za przesłanki i za
wniosek. Staje się to jasne, jeżeli przyjrzeć się poszczególnym trybom.
Barbara Celarent Darii Ferio Barbari Celaro

MaP MeP MaP MeP MaP MeP
SaM SaM SiM SiM SaM SaM
SaP SeP SiP SoP SiP SoP
Przykładem sylogizmu o trybie Barbara może być wypowiedź głosząca, że:

Każdy prawnik jest absolwentem studiów wyższych, a że każdy adwokat jest prawni-
kiem, tzn. że każdy adwokat jest absolwentem studiów wyższych.
Za przykład sylogizmu o trybie Celarent niech posłuży wypowiedź: Żaden czło-
wiek nie jest nieśmiertelny, a że każdy lekarz jest człowiekiem, tzn. że żaden lekarz
nie jest nieśmiertelny.
Tryb Darii symbolizuje np. wypowiedź sylogistyczną o treści: Każdy mieszka-
niec Polski jest mieszkańcem Europy, a że niektórzy ludzie są Polakami, tzn. że nie-
którzy ludzie są mieszkańcami Europy.
A oto przykład trybu Ferio: Żaden dobry pracownik nie jest pĳakiem, a że nie-
którzy szewcy są dobrymi pracownikami, tzn. że niektórzy szewcy nie są pĳakami.
Jak wynika z przeglądu trybów figury pierwszej:
1) termin średni jest podmiotem przesłanki większej i orzecznikiem przesłanki
mniejszej,
2) ich przesłanka większa jest zawsze zdaniem ogólnym, a przesłanka mniejsza
zdaniem twierdzącym.
Natomiast w figurze drugiej:
1) termin średni w obu przesłankach tworzy orzecznik,
2) przesłanka większa jest zdaniem ogólnym, a jedna z przesłanek jest zdaniem
przeczącym.

AL-JjAA=
AL
Należą do niej tryby:
Cesare Camestres Festino Baroco

PaM PeM PaM
PeM SaM
SeM SiM SoM
SeP SeP SoP SoP
Przykład trybu figury drugiej (Camestres) symbolizuje wypowiedź o treści:

Każdy hobbit jest niskorosły, a żaden elf nie jest niskorosły, tzn. że żaden elf nie jest
hobbitem.
Tryby figury trzeciej cechują się tym, że:
1) termin średni w obu przesłankach pełni rolę podmiotu,
2) przesłanka mniejsza jest zdaniem twierdzącym, a wniosek jest zdaniem szcze-
gółowym.
A oto sześć trybów tej figury:
Darapti Felapton Disamis Datisi Bocardo Ferison

MaP MeP MiP MaP MoP MeP
MaS MaS MaS MiS MaS MiS
SiP SoP SiP SiP SoP SoP
A oto przykład ilustrujący sylogizm figury trzeciej (Disamis): Skoro każde po-
stanowienie jest decyzją procesową, a niektóre postanowienia są wydawane przez
policjantów, tzn. że niektóre decyzje procesowe wydawane są przez policjantów.
Tryby figury czwartej znamionuje:
1) termin średni jako orzecznik przesłanki większej i jako podmiot przesłanki
mniejszej,
2) jeżeli jedna przesłanka jest przecząca, to przesłanka większa musi być ogólna,
3) jeżeli przesłanka większa jest twierdząca, to mniejsza musi być ogólna.
Należy do niej pięć trybów:
Bramantip Camenes Dimaris Fesapo Fresison

PaM PaM PiM PeM PeM
MaS MeS MaS MaS MiS
SiP SeP SiP SoP SoP
Przykładem występowania figury czwartej (Dimaris) może być wypowiedź:

Skoro niektórzy ludzie są więźniami, a każdy więzień jest wyprowadzany na spacer,
tzn. że niektórzy spośród wyprowadzanych na spacer są ludźmi.
Z powyższego przeglądu wynika, że nazwy wszystkich trybów zaczynają się
na litery B, C, D i F. Nazewnictwo to jest zamierzone, bo służy do sprawdzania

AL-JjAA=
AL
poprawności przez sprowadzanie (tzw. redukcję) trybów drugiej, trzeciej i czwar-

tej figury do odpowiedniego, tj. zaczynającego się na taką samą literę trybu figu-
ry pierwszej. Czynności, jakie w tym celu należy wykonać, wskazane są w nazwie
mnemotechnicznej. Spółgłoska s w nazwie wskazuje, że zdanie symbolizowane
przez poprzedzającą samogłoskę należy poddać konwersji wprost, natomiast spół-
głoska p nakazuje dokonać konwersji z ograniczeniem. Spółgłoska m zaleca prze-
stawienie przesłanek, a spółgłoska c nakazuje przeprowadzenie operacji logicznej
zwanej reductio ad absurdum (reductio per impossibile). Metoda ta wydaje się dość
kłopotliwa, a przecież o wiele łatwiej w ten sposób zaprogramować komputer, niż
posługiwać się metodą sprawdzania z odwołaniem do dyrektyw poprawności sylo-
gizmu, o których poniżej. Istnieje także metoda sprawdzania poprawności budowy
sylogizmu przy użyciu tzw. diagramów Venna. Stanowczo natomiast odradzać na-
leży sprawdzanie poprawności trybów przez podstawianie prawdziwych zdań. Za
przykład niech posłuży wypowiedź: skoro żaden miś nie jest zającem, a każdy miś
ma łapy, to każdy zając ma łapy. Podstawiane zdania bezspornie są prawdziwe (ba,
to truizmy), a przecież, jak można się przekonać po odwołaniu się do dyrektyw po-
prawności, obrazowany w tym przykładzie tryb jest niepoprawny.
Sylogizm jest prawidłowo zbudowany (a wtedy przy prawdziwości przesłanek
logika ręczy za prawdziwość wniosku), jeżeli spełnione zostaną pewne wymogi, na-
zywane dyrektywami (regułami) poprawności. Autorzy wymieniają różną ich liczbę
(od 5 do 8), rozczłonkowując je na dyrektywy odnoszące się do terminów, przesła-
nek i wniosku. Jeżeli za punkt wyjścia przyjąć jakość i ilość zdań tworzących prze-
słanki i wniosek oraz rozłożenie terminów, wówczas całość problematyki wyczer-
pać można w trzech dyrektywach, głoszących że:
1) przynajmniej jedna z przesłanek musi być zdaniem twierdzącym, a jeżeli
obie przesłanki są twierdzące, to i wniosek jest twierdzący. Wynika z tego,
że nie do przyjęcia jest tryb o dwóch przeczących przesłankach, co wydaje się
oczywiste, bo wtedy termin M nie będzie mógł pośredniczyć między terminami
skrajnymi (S oraz P). A skoro wniosek może być twierdzący przy dwóch twier-
dzących przesłankach, to w sytuacji gdy tylko jedna jest twierdząca, to wniosek
musi być nietwierdzący, czyli przeczący. Nie ma więc konieczności zapisywać
tego jako osobnych dyrektyw;
2) przynajmniej jedna z przesłanek musi być zdaniem ogólnym, a wniosek
może być ogólny, jeżeli obie przesłanki są ogólne. Nie ma potrzeby jako
osobne dyrektywy uznawać tego, co i tak wynika z tego, co zapisano w tej
wersji dyrektywy. Niepoprawność sylogizmu o dwóch szczegółowych prze-
słankach jest oczywista, jeżeli zważyć na poniżej opisany wymóg rozłożenia
terminów (zawsze któryś będzie nierozłożony, bez względu na jakość szczegó-
łowych przesłanek). Wymóg rozłożenia terminów sprawić może, że poprzestać
trzeba będzie na szczegółowym wniosku i to mimo ogólności obu przesłanek.
Stąd wyrażenie może w dyrektywie (niezależnie od tego zawsze wolno zado-
wolić się wnioskiem mniej daleko idącym). A wniosek zawsze upodobni się do

AL-JjAA=
AL
przesłanki słabszej, tj. szczegółowej i przybierze wtedy postać zdania szczegó-

łowego;
3) przynajmniej w jednej z przesłanek powinien być rozłożony termin śred-
ni, a jeżeli jakiś termin (skrajnik) został rozłożony we wniosku, to i on musi
być rozłożony w odpowiedniej przesłance. Konieczność rozłożenia terminu
średniego wynika z wymogu pokrywania się terminu średniego, przynajmniej
z częścią terminu średniego o szerszym zakresie. W przeciwnym przypadku nie
dojdzie do pośredniczenia. Konieczność rozłożenia terminów wniosku jest speł-
nieniem wymogu głoszącego, że wniosek nie może mieć szerszego zakresu niż
przesłanki (wszak z nich wynika). Przypomnieć jeszcze należy, że za rozłożo-
ny uważa się termin, który w zdaniu ogólnym pełni rolę podmiotu lub któ-
ry w zdaniu przeczącym tworzy orzecznik. Fakt uznania jakiegoś terminu za
rozłożony wskazuje się przez np. jego podkreślenie.
Sylogizm, który stosuje się do wszystkich tych trzech dyrektyw, jest prawidło-
wo zbudowany i – jak już wspomniano – za rezultaty sensownego rozumowania,
przeprowadzanego według jego wzoru (trybu), logika ręczy. Trzeba jednak pamię-
tać, że nie zawsze wypowiedzi sylogistyczne występują w postaci tak dokładnej,
jak tu opisywana, nie bez kozery nazywanej sylogizmem klasycznym lub doskona-
łym, kiedy to występują wszystkie trzy zdania sylogizmu. Nie zawsze nawet mamy
do czynienia z sylogizmami uformowanymi, budowanymi ze zdań w postaci kla-
sycznych zdań kategorycznych. Na co dzień częściej występują sylogizmy nieufor-
mowane. Przed sprawdzeniem poprawności budowy takiego rozumowania należy
wpierw jego zdania sprowadzić do postaci kategorycznej. I między sylogizmami
uformowanymi występują postaci nieklasyczne, np. entymemat, epigram, epichere-
mat, sorites, polisylogizm lub dylemat.
Dylemat (albo inaczej tzw. sylogizm dwurożny), jak sama nazwa wskazuje, za
punkt wyjścia przyjmuje alternatywę głoszącą, że A jest B lub C. Jeżeli zatem z B
i z C wynika (jest) X, to jeżeli A jest B, to jest X, lub jeżeli A jest C, to jest X. Tak,
czy tak zatem A jest X. Ideę tej odmiany sylogizmu dobrze ilustruje tzw. dylemat
Omara, który to kalif zadecydować miał o losach Biblioteki Aleksandryjskiej. A ro-
zumował następująco: jeżeli te zbiory zawierają to, co Koran, to są zbędne, a zatem
należy je spalić. Jeśli zaś zawierają co innego, to są szkodliwe, więc należy je spa-
lić. Tak czy tak więc należy je spalić. I w ten sposób, w rezultacie rozumowania, for-
malnie rzecz biorąc, niezawodnego, dokonał się los biblioteki.
Z kolei epicheremat jest sylogizmem rozbudowanym w inny sposób: jego prze-
słankom towarzyszą zdania, na których bazujemy, uznając przesłanki za prawdzi-
we. Klasycznym przykładem epicherematu jest cytowany w wielu podręcznikach
fragment mowy Cycerona w sprawie Klodiusza. Cycero wywodził tak: morderca
powinien zostać skazany na śmierć, bo tak stanowi prawo naturalne i prawo sta-
nowione, a Klodiusz jest mordercą, bo tego dowodzą zeznania świadków i okolicz-
ności zbrodni: zatem Klodiuszowi należy wymierzyć karę śmierci. W powyższym
przykładzie obydwie przesłanki są dodatkowo uzasadnione. Innym przykładem epi-

AL-JjAA=
AL
cherematu jest wnioskowanie, stwierdzające że student prawa musi się uczyć logiki,
bo jej znajomość jest nieodzowna w przyszłej pracy prawnika, a Jan jest studentem
prawa, więc Jan musi się uczyć logiki. Epicheremat jest sylogizmem, w którym co
najmniej jedna przesłanka zawiera dodatkowe uzasadnienie.
Innym jeszcze sylogizmem jest sorites (soryt), czyli łańcuch skróconych sy-
logizmów. Sylogizm rozbudowany, w którym orzecznik pierwszego zdania w na-
stępnym staje się podmiotem, którego to zdania orzecznik staje się podmiotem na-
stępnego zdania itd. Przykładem takiego rozumowania może być rozwinięta postać
powiedzenia my rządzimy światem, a nami kobiety. Innym przykładem może być
wnioskowanie zaczerpnięte częściowo z Ewangelii św. Mateusza o rodowodzie
Jezusa, z którego dowiadujemy się że:
Abraham był przodkiem Izaaka;

Izaak był przodkiem Jakuba;
Jakub był przodkiem Judy;
Juda był przodkiem Faresa;
Fares był przodkiem Ezrona;
Ezron był przodkiem Arama;
Aram był przodkiem Aminadaba;
Aminadab był przodkiem Naassona;
Naasson był przodkiem Salmona;
Salmon był przodkiem Booza;
Booz był przodkiem Obeda;
Obed był przodkiem Jessego;
Jesse był przodkiem Dawida;
Dawid był przodkiem Salomona;
Salomon był przodkiem Roboama;
Roboam był przodkiem Abiasza;
Abiasz był przodkiem Asy;
Asa był przodkiem Jozafata;
Jozafat był przodkiem Jorama;
Joram był przodkiem Ozjasza;
Ozjasz był przodkiem Joatama;
Joatam był przodkiem Achaza;
Achaz był przodkiem Ezebiasza;
––––––––––––––––––––––––––––––
Abraham był przodkiem Ezebiasza.

AL-JjAA=
AL
Tego typu sorites przybiera zapis:

SaM1
M1aM2
M2aM3
M3aM4
M4aM5
…
…
…
MnaP
–––––
SaP
W sylogizmie tym pierwsza przesłanka jest przesłanką mniejszą, zaś ostatnia
przesłanka jest przesłanką większą. Przy tego typu sylogizmie trzeba pamiętać o za-
chowaniu poprawności reguł sylogistycznych. W sylogizmie tym każde dwie są-
siadujące ze sobą przesłanki mogą być przesłankami odrębnego sylogizmu i muszą
spełniać wszystkie reguły poprawnego sylogizmu.
Przykładowo, z przesłanek:
SaM1
M1aM2
––––––
wyprowadzamy wniosek:
SaM2
Nieco inaczej rozbudowany jest polisylogizm, w istocie ciąg sylogizmów,
w którym wniosek jednego (prosylogizmu) staje się przesłanką następnego (episy-
logizmu), a wniosek tego przesłanką kolejnego ... . Polisylogizm (hipersylogizm,
wielosylogizm) stanowi więc zespolenie co najmniej dwóch sylogizmów, w którym
wniosek pierwszego stanowi przesłankę drugiego sylogizmu. Jeżeli polisylogizm
stanowi zespolenie więcej niż dwóch sylogizmów, wówczas zespolone sylogizmy
możemy łączyć w pary. W każdej parze możemy wyróżnić prosylogizm i episylo-
gizm. Prosylogizm to sylogizm wcześniejszy, umieszczony na przodzie, natomiast
episylogizm to sylogizm następujący po prosylogizmie. W przypadku polisylogi-
zmów rozbudowanych episylogizm jest prosylogizmem sylogizmu następującego
po nim. Rozpiszmy to na przykładzie.
Za wzór niech posłuży następujący polisylogizm:
Każdy znający prawo jest istotą myślącą.
Każdy prawnik jest osobą znającą prawo.
–––––––––––––––––––––––––––––––––
Każdy prawnik jest istotą myślącą.

AL-JjAA=
AL
Każda osoba uprawniona do noszenia togi z żabotem z zielonego jedwabiu

jest prawnikiem.
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Każda osoba uprawniona do noszenia togi z żabotem z zielonego jedwabiu
jest istotą myślącą.
Każdy adwokat jest osobą uprawnioną do noszenia togi z żabotem

z zielonego jedwabiu.
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Każdy adwokat jest istotą myślącą.
Każda istota myśląca jest omylna.

–––––––––––––––––––––––––––––
Niektórzy omylni są adwokatami.
W języku sformalizowanym przybiera on postać:

MaP
SaM
––––
SaP
ZaS
––––
ZaP
BaZ
––––
BaP
PaC
––––
CiB
W ramach tego polisylogizmu możemy tworzyć pary, łącząc pierwszy sylogizm

z drugim:
MaP prosylogizm
SaM
––––
SaP episylogizm
ZaS
––––
ZaP

AL-JjAA=
AL
drugi z trzecim:
SaP prosylogizm
ZaS
––––
ZaP episylogizm
BaZ
––––
BaP
trzeci z czwartym
ZaP prosylogizm
BaZ
––––
BaP episylogizm
PaC
––––
CiB.
Sylogizm:
SaP
ZaS
––––
ZaP
w stosunku do:
MaP
SaM
––––
SaP
jest episylogizmem, natomiast w stosunku do:
ZaP
BaZ
––––
BaP
jest prosylogizmem.
W polisylogizmie tylko pierwszy sylogizm (prosylogizm) nie może być jedno-
cześnie episylogizmem, podobnie jak ostatni sylogizm nie może pełnić funkcji pro-
sylogizmu. Pozostałe sylogizmy są prosylogizmem dla następującego po nim i epi-
sylogizmem dla poprzedzającego sylogizmu.

AL-JjAA=
AL
Osobno omówić należy sylogizm entymematyczny, w którym jedna z przesła-

nek pozostaje domyślna, a to dlatego, że sylogizmy te występują na co dzień równie
często, jeżeli nie częściej, co sylogizmy klasyczne. Sprawdzenie poprawności takie-
go sylogizmu polega na odtworzeniu brakującej przesłanki z materiału nazwowego,
jaki tworzy część ujawniona. Jeżeli, wykorzystując dyrektywy poprawności, to się
powiedzie, a całość okaże się nie tylko poprawna, ale i spójna i sensowna, wówczas
rozumowanie należy uznać za prawidłowe.
Za przykład niech posłuży rozumowanie: przeżuwacze nie są krwiożercze,
a zatem lwy nie są przeżuwaczami (po właściwym uformowaniu zdań). Wnioskiem
tego rozumowania jest zdanie żaden lew nie jest przeżuwaczem, a zatem terminem
mniejszym (S) będzie nazwa lew (podmiot wniosku), a terminem większym (P) na-
zwa przeżuwacz (orzecznik wniosku). Skoro ujawniona przesłanka brzmi żaden
przeżuwacz nie jest krwiożerczy, wtedy jest to przesłanka większa, bo zawiera ter-
min większy (przeżuwacz – P). Zatem wyraz krwiożerczy będzie terminem średnim
(drugi termin, z terminem większym współtworzący przesłankę większą). Poszuki-
wana jest przesłanka mniejsza. Kolejność kroków w zapisie symbolicznym przed-
stawia się następująco:
PeM PeM PeM

… …a… SaM
SeP SeP SeP
Poszukiwana jest przesłanka mniejsza, a zatem zdanie zbudowane z nazw: lew

(termin mniejszy – S) i krwiożerczy (termin średni – M). Wniosek jest zdaniem ogól-
noprzeczącym i przesłanka ujawniona jest zdaniem ogólnoprzeczącym. Zatem po-
szukiwana przesłanka będzie musiała być zdaniem ogólnym (tylko z dwóch przesła-
nek ogólnych może wynikać ogólny wniosek) i twierdzącym (prawidłowy sylogizm
nie może mieć dwóch przesłanek przeczących), razem wziąwszy – zdaniem ogólno-
twierdzącym. Przesłanka ujawniona jest zdaniem ogólnoprzeczącym, a zatem rozło-
żone są jej obydwa terminy (termin większy, jako podmiot zdania ogólnego, i termin
średni, jako orzecznik zdania przeczącego). Spełniona więc została ta część dyrek-
tywy o rozłożeniu terminów, która wymaga, aby przynajmniej w jednej z przesłanek
rozłożony został termin średni. Ale wniosek też jest zdaniem ogólnoprzeczącym,
więc rozłożony w nim został termin mniejszy i termin większy. Termin większy roz-
łożony został w przesłance większej, należy więc jeszcze zadbać o rozłożenie ter-
minu mniejszego. Przesłanka mniejsza ma być zdaniem ogólnotwierdzącym, więc
by to uczynić, trzeba terminowi mniejszemu przeznaczyć w niej rolę podmiotu, bo
tylko taka rola w zdaniu ogólnotwierdzącym gwarantuje rozłożenie. Poszukiwana
przesłanka przyjmie więc postać zdania SaM (każdy lew jest krwiożerczy).
W podanym przykładzie celowo posłużono się pewnymi ułatwieniami:
1) założono, że poszukiwana przesłanka jest zdaniem, w którym tylko jeden z ter-
minów jest rozłożony, przez co wyjaśniła się kwestia szyku w tym zdaniu.

AL-JjAA=
AL
W przypadku gdy poszukiwana przesłanka byłaby zdaniem ogólnoprzeczącym

(rozłożone są obydwa terminy) lub szczegółowotwierdzącym (żaden z termi-
nów tego zdania nie jest rozłożony) nie byłoby można ustalić szyku i zadanie
miałoby dwa rozwiązania;
2) wniosek był zdaniem ogólnym, a więc i poszukiwana przesłanka musiała być
zdaniem ogólnym. W przypadku gdy wniosek jest szczegółowy, a przesłan-
ka ujawniona jest zdaniem ogólnym, do pomyślenia jest (nie zawsze) zarów-
no ogólność, jak i szczegółowość poszukiwanej przesłanki. W takim przypadku
należy kierować się dyrektywą dodatkową, przewidzianą tylko dla entymema-
tów, głoszącą, że jeżeli zadowala nas mniej, to nie szukamy więcej. Innymi
słowy: jeżeli jesteśmy w stanie odbudować sylogizm, ustalając że poszukiwa-
na przesłanka będzie zdaniem szczegółowym, to nie poszukujemy rozwiązania
w postaci zdania ogólnego. Od dyrektywy tej jednak należy odstąpić, gdyby się
okazało, że przez odtworzenie poszukiwanej przesłanki, jako szczegółowej, na-
ruszymy inną dyrektywę (np. termin średni nie miałby zagwarantowanego roz-
łożenia przynajmniej w jednej z przesłanek).
Tak jak podstawienie prawdziwych zdań nie jest właściwą metodą sprawdzania
poprawności sylogizmu, tak w przypadku entymematu samo stwierdzenie zgodno-
ści z dyrektywami nie musi wystarczyć do zaaprobowania rezultatu, jeżeli stosować
je będziemy bez uwzględnienia tego, co leży u ich podstawy. Wtedy bowiem do po-
myślenia byłaby wypowiedź, której szkielet będzie nienagannym trybem, a prze-
cież całość będzie zawodna. Na przykład do pomyślenia jest wypowiedź o treści:
żaden delfin nie jest rybą, bo żaden delfin nie jest tuńczykiem. Po odwołaniu się do
dyrektyw, bez względu na to, który ich zbiór wykorzystać, z podanych wyrażeń od-
tworzyć można tylko przesłankę o treści każda ryba jest tuńczykiem. A wzięło się to
stąd, iż zapomniano, że wniosek nie może mieć szerszego zakresu od tego, co wy-
nika z przesłanek.
Istnieją sylogizmy niezupełne, które zbudowane są z dwóch przesłanek, a wnio-
sek jest domyślny. Nazywano je kiedyś epigramami i dzieliły tę nazwę z krótkimi
wierszowanymi utworami, z których wniosek nasuwał się sam. Sprawdzanie po-
prawności takiego rozumowania polega na wykorzystaniu dyrektyw do budowy
wniosku. Obowiązuje przy tym reguła (odwrotna w porównaniu z entymematem),
że jeżeli do uzyskania jest więcej, to nie zadowalamy się mniejszym, tj. że je-
żeli w efekcie stosowania dyrektyw do uzyskania jest wniosek w postaci zdania
ogólnego, to nie poprzestajemy na wniosku szczegółowym. Na przykład z przesła-
nek: każdy ssak jest kręgowcem (przesłanki większej) i każdy nietoperz jest ssakiem
(przesłanki mniejszej) wyprowadzić należy wniosek: każdy nietoperz jest kręgow-
cem. Ale już z przesłanek o treści: każdy człowiek jest ssakiem (przesłanka większa)
i każdy ssak jest śmiertelny (przesłanka mniejsza), wyprowadzić wolno tylko wnio-
sek o treści: niektórzy spośród śmiertelnych to ludzie. Wniosek ogólnotwierdzący
pozostawałby bowiem w niezgodzie z dyrektywą o rozłożeniu terminów (rozłożo-

AL-JjAA=
AL
ny wtedy we wniosku termin mniejszy nie jest rozłożony w przesłance mniejszej).

Utrudnieniem w rozwiązywaniu epigramów jest także brak wskazania, która z prze-
słanek jest mniejszą, a która większą, bo brak wskazania odpowiednich terminów
(z wyjątkiem terminu, który powtarzać się będzie w obu przesłankach). Należy się
więc liczyć z koniecznością dwukrotnego wyprowadzania wniosku. Jeżeli nie uda
się poprawnie wyprowadzić wniosku po przyjęciu założenia, że pierwsze zdanie
jest przesłanką większą, wówczas należy ponowić czynności, przyjąwszy że zdanie
to jest przesłanką mniejszą (odpowiednio też zmieni się wniosek).
Podsumowanie
Sylogizm kategoryczny jest rozumowaniem, w którym z dwóch zdań katego-
rycznych, pełniących rolę przesłanek, wyprowadza się niezawodny wniosek o pos
taci zdania kategorycznego. Nazwy występujące w zdaniach sylogizmu katego-
rycznego oznaczamy jako terminy. Wyróżniamy termin mniejszy (S), większy (P)
i średni (M). Termin średni to ten, który występuje w obydwu przesłankach. Termin
mniejszy jest podmiotem we wniosku, a termin większy pełni rolę orzecznika we
wniosku. Ta przesłanka, w której występuje termin mniejszy, zwana jest przesłanką
mniejszą, natomiast przesłanka, w której występuje termin większy, nazywana jest
przesłanką większą. Przesłanka większa jest przesłanką stojącą na pierwszym miej-
scu, a przesłanka mniejsza stoi na drugim miejscu. Zachowanie kolejności przesła-
nek jest istotne z punktu widzenia figur sylogistycznych.
Ponadto słuszny tryb sylogistyczny musi spełniać następujące warunki:
1) przynajmniej jedna z przesłanek musi być zdaniem twierdzącym,
2) przynajmniej jedna z przesłanek musi być zdaniem ogólnym,
3) termin średni musi być przynajmniej raz terminem rozłożonym (tzn. musi wy-
stąpić jako podmiot zdania ogólnego lub jako orzecznik zdania przeczącego),
4) jeżeli obie przesłanki są twierdzące, to i wniosek jest twierdzący,
5) jeżeli jedna z przesłanek jest przecząca, to i wniosek musi być przeczący,
6) jeżeli jedna z przesłanek jest zdaniem szczegółowym, to i wniosek musi być
szczegółowy,
7) jeżeli jakiś termin został rozłożony we wniosku, to musi być on rozłożony rów-
nież w przesłance.
Jeżeli powyższe reguły nie zostaną zachowane, wówczas wnioskowanie jest
błędne. Błędne wnioskowanie to rozumowanie niepoprawne i nieuzasadnione.
Przy błędnym rozumowaniu możemy spotkać się z błędem materialnym lub for
malnym.
Błąd materialny zachodzi, gdy wnioskowanie oparte jest na fałszywej przesłan-
ce, z kolei błąd formalny zachodzi, gdy wnioskowanie oparte jest na błędnym sche-
macie.

AL-JjAA=
AL
Warto na przykładzie przeanalizować, czy poniższy sylogizm spełnia powyżej

wymienione warunki:
termin średni
• przesłanka większa: P a M
• przesłanka mniejsza: M a S
termin średni
__________________
• wniosek: S i P
termin mniejszy termin większy
1) przynajmniej jedna z przesłanek jest zdaniem twierdzącym (obydwie przesłanki

są zdaniami twierdzącymi),
2) przynajmniej jedna z przesłanek musi być zdaniem ogólnym (obydwie prze-
słanki są zdaniami ogólnymi),
3) termin średni musi być przynajmniej raz terminem rozłożonym (w przesłance
mniejszej termin średni jest rozłożony),
4) jeżeli obie przesłanki są twierdzące, to i wniosek jest twierdzący (tak zarówno
przesłanki, jak i wniosek jest twierdzący),
5) jeżeli jedna z przesłanek jest przecząca, to i wniosek musi być przeczący (waru-
nek ten nie dotyczy niniejszego przykładu),
szczegółowy (warunek ten nie dotyczy niniejszego przykładu),
nież w przesłance (we wniosku żaden z terminów nie został rozłożony, więc nie
sprawdzamy, czy jest rozłożony w przesłance).
Sylogizm, w którym jedna z przesłanek jest domyślna, nazywa się entymema-
tem. W sylogizmie entymematycznym opuszcza się jedną z przesłanek. W rozumo-
waniu tym wypowiadany wniosek uzasadnia się tylko jedną przesłanką. W rozumo-
waniu entymematycznym zakłada się, że druga przesłanka jest na tyle oczywista,
iż wypada ją przemilczeć. Aby sprawdzić, czy tok rozumowania entymematyczne-
go jest prawidłowy, trzeba odtworzyć brakującą przesłankę. Należy zatem przeana-
lizować prawidłowość takiego rozumowania na przykładzie: Jest sędzią, więc ma
nieskazitelny charakter. W entymemacie ma się do czynienia z wnioskiem i z jed-
ną przesłanką. Sformalizowany zapis rozpocząć należy od identyfikacji wniosku.
Wnioskiem we wskazanym przykładzie jest zdanie:
S a P
On ma nieskazitelny charakter.
Następnie ustala się, który z terminów występujących we wniosku powtórzy

się w przesłance. W tym przypadku jest to termin S (on), a zatem wyartykułowano
przesłankę mniejszą. W kolejnym etapie identyfikuje się termin średni. Termin śred-

AL-JjAA=
AL
§ 56. Sylogizm prawniczy 273
ni to termin występujący w przesłance, a niewystępujący we wniosku. Terminem

tym jest sędzia. Przesłanka mniejsza brzmi: On jest sędzią (SaM).
……
SaM
_____
SaP
W ostatnim etapie należy odtworzyć brakującą przesłankę. We wskazanym
przykładzie brakuje przesłanki większej. Zachowując warunki poprawnego sylogiz
mu należy ustalić, że musi być to przesłanka twierdząca (gdyż wniosek jest twier-
dzący). Ponadto w przesłance tej musi być rozłożony termin średni (ponieważ ter-
min średni musi być przynajmniej raz terminem rozłożonym). Warunki te spełnia
zdanie ogólnotwierdzące, o ile termin średni umieszczony zostanie w roli podmiotu
(MaP). Gotowe rozwiązanie zapisane jest poniżej:
MaP – Każdy sędzia ma nieskazitelny charakter.
SaM
______
SaP
§ 56. Sylogizm prawniczy
Norma mająca zastosowanie przy danym stanie faktycznym pozwala określić

konsekwencje prawne. Prawnik po zapoznaniu się ze stanem faktycznym ustala
normę regulującą sytuację ze stanu faktycznego, a następnie wnioskuje o konse-
kwencjach prawnych. Na podstawie takiego wnioskowania adwokat poinformuje
swojego klienta o grożących konsekwencjach prawnych. Prokurator zaś w oparciu
o takie rozumowanie będzie wnioskował o odpowiedni wymiar kary. Również sę-
dzia przed podjęciem rozstrzygnięcia obowiązany jest ustalić stan faktyczny sprawy
w oparciu o całokształt zgromadzonego materiału dowodowego, a następnie, mając
na uwadze ustalony stan faktyczny, dokonać subsumcji prawa, wskazując w rozwa-
żaniach prawnych odpowiednie normy, które były podstawą rozstrzygnięcia danej
sprawy i na podstawie których zastosowano odpowiednie skutki prawne.
Prawnik, dokonując subsumcji prawa, wskazuje normę, która będzie mieć za-
stosowanie przy danym stanie faktycznym i na podstawie tej normy wnioskuje
o skutkach prawnych. Tego typu wnioskowanie, o ile może przybrać budowę sylo-
gistyczną, nazywane jest sylogizmem prawniczym.
W sylogizmie prawniczym przesłanką większą jest norma prawna, a prezentu-
jąca ją wypowiedź konwencjonalnie traktowana jest jako zdanie w sensie logicz-
nym. Przesłanką mniejszą jest ustalony stan faktyczny, zaś wniosek określa skut-
ki prawne, jakie za sobą niesie dany stan faktyczny i prawny. Terminem średnim
jest hipoteza danego przepisu, zaś przesłanką mniejszą – dana sytuacja faktyczna.

AL-JjAA=
AL
Wnioskiem zaś są skutki prawne przewidziane w danym przepisie dla danej sytuacji
faktycznej. We wniosku dochodzi do zindywidualizowania danej normy do kon-
kretnej sytuacji i konkretnego adresata. Wniosek wyraża zatem najczęściej normę
indywidualną i konkretną. Informuje konkretnego adresata o skutkach prawnych.
I choć norma prawna nie jest zdaniem poprawności takiego rozumowania opartego
na sylogizmie prawniczym nie sposób podważyć.
Sylogizm prawniczy ma następującą postać:
przesłanka większa: norma prawna
przesłanka mniejsza: stan faktyczny
––––––––––––––––
wniosek: skutek prawny
Norma z art. 8 KC głosi, że każdy człowiek od chwili urodzenia ma zdolność
prawną. Czytający ten podręcznik jest człowiekiem, a zatem czytający ten podręcz-
nik ma zdolność prawną.
Tego typu sylogizm zaliczany jest do figury pierwszej, a jego tryb nosi nazwę
Barbara.
MaP
SaM
––––
SaP
Znając treść art. 10 § 1 KC wiemy, że pełnoletnim jest ten, kto ukończył 18 lat.
W oparciu o powyższy przepis możemy wnioskować, że skoro każdy, kto ukończył
18 lat, jest pełnoletnim, a Aciński ukończył 18 lat, to Aciński jest osobą pełnoletnią. Po-
wyższe wnioskowanie, podobnie jak poprzednie, opiera się również na trybie Barbara.
Sylogizm prawniczy stosujemy nie tylko w prawie cywilnym, ale również w in-
nych dziedzinach prawa. Znając treść przepisów z prawa karnego w zakresie prze-
stępstw przeciwko życiu wiemy, że kto zabĳa człowieka, podlega karze pozbawie-
nia wolności na czas nie krótszy od 8 lat, karze 25 lat pozbawienia wolności albo
karze dożywotniego pozbawienia wolności. Jeżeli wiemy, że Beciński zabił czło-
wieka, to możemy wywnioskować, że Becińskiego spotka sankcja przewidziana
w przytoczonym przepisie, co możemy zapisać jako:
M a P
Każdy kto zabĳa człowieka jest o sobą zagrożoną karą pozbawienia wolności
na czas nie krótszy od lat 8, karze 25 lat po-
zbawienia wolności albo karze dożywotnie-
go pozbawienia wolności.
S a M
Beciński zabił człowieka
S a P

AL-JjAA=
AL
Beciński jest osobą zagrożoną karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8, karze
25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.
Wnioskowanie na podstawie sylogizmu prawniczego niekoniecznie musi opie-

rać się na trybie Barbara. W sylogizmie prawniczym można wykorzystać również
i inne tryby. I tak, art. 356 KC głosi, że wierzyciel może żądać osobistego świadcze-
nia dłużnika tylko wtedy, gdy to wynika z treści czynności prawnej, z ustawy albo
z właściwości świadczenia. Jeżeli wierzytelność pieniężna jest wymagalna, wierzy-
ciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia od osoby trzeciej, chociażby działała
bez wiedzy dłużnika.
Jeżeli mamy stan faktyczny, w którym Aciński jest wierzycielem wymagalnej
wierzytelności pieniężnej, to możemy wyprowadzić wniosek, że Aciński nie może
odmówić przyjęcia świadczenia od osoby trzeciej.
Tego typu sylogizm zaliczany jest do trybu Celarent.
MeP
SaM
––––
SeP
Podobnie przy subsumcji przepisu art. 34 § 2 KK wykładnię uzasadnimy wnio-
skowaniem sylogistycznym opartym na trybie Celarent. Treść art. 34 § 2 KK stano-
wi, iż w czasie odbywania kary ograniczenia wolności skazany nie może bez zgo-
dy sądu zmieniać miejsca stałego pobytu. Gdybyśmy ustalili, że Iksiński jest osobą
odbywającą karę ograniczenia wolności, to na podstawie sylogizmu prawniczego
z powyższego możemy wywnioskować, że Iksiński nie może bez zgody sądu zmie-
niać miejsca stałego pobytu.
Co zapisujemy jako:
Żaden skazany odbywający karę ograniczenia wolności nie może bez zgody sądu zmie-
niać miejsca stałego pobytu.
Iksiński jest osobą skazaną odbywającą karę ograniczenia wolności.
Iksiński nie może bez zgody sądu zmieniać miejsca stałego pobytu.
MeP
SaM
––––
SeP
Oczywiście, aby móc stosować tego typu wnioskowania, niezbędna jest nie tyl-
ko umiejętność logicznego myślenia, ale również dobra znajomość norm prawnych.
Prawnik musi wiedzieć, jaką normę można zastosować do danej sytuacji faktycznej.
Gdyby się okazało, że nasz Iksiński jest żołnierzem, wówczas powyższe rozumo-
wanie obarczone byłoby błędem materialnym. Zgodnie z treścią art. 323 § 1 KK do

AL-JjAA=
AL
żołnierzy nie stosuje się przepisu art. 34 § 2 pkt 1 i 2 KK. Artykuł 323 § 2 KK stano-
wi, że w czasie odbywania kary ograniczenia wolności skazany:
1) nie może być mianowany na wyższy stopień wojskowy ani wyznaczony na
wyższe stanowisko służbowe,
2) nie może brać udziału w uroczystościach i paradach organizowanych w jednost-
ce wojskowej lub z udziałem jednostki.
W oparciu o powyższy przepis sytuacja naszego skazanego żołnierza wygląda
nieco inaczej. Możemy zatem przeprowadzić następujące wnioskowania:
Skazany żołnierz odbywający karę ograniczenia wolności nie może być mianowany na
wyższy stopień wojskowy.
Iksiński jest żołnierzem odbywającym karę ograniczenia wolności.
Iksiński nie może być mianowany na wyższy stopień wojskowy.
Skazany żołnierz odbywający karę ograniczenia wolności nie może być wyznaczony na
wyższe stanowisko służbowe.
Iksiński nie może być wyznaczony na wyższe stanowisko służbowe.
Skazany żołnierz odbywający karę ograniczenia wolności nie może brać udziału w uro-
czystościach i paradach organizowanych w jednostce wojskowej lub z udziałem jednostki.
Iksiński nie może brać udziału w uroczystościach i paradach organizowanych w jedno-

stce wojskowej lub z udziałem jednostki.
Wszystkie wnioskowania wynikające z treści art. 323 § 2 KK opierają się na

trybie Celarent.
Dostosowując stan faktyczny do danej normy prawnej wyprowadzamy wnio-
sek, z którego dowiadujemy się czy dana sytuacja podpada pod subsumcję danego
przepisu czy też nie.
Bazując na treści art. 11 KC, zgodnie z którym pełną zdolność do czynności
prawnych nabywa się z chwilą uzyskania pełnoletniości, możemy przeprowadzić
wnioskowanie sylogistyczne oparte na trybie Camestres. Skoro każdy, kto posiada
pełną zdolność do czynności prawnych, jest pełnoletnim, a Ceciński nie jest pełno-
letni, więc Ceciński nie jest osobą posiadającą pełną zdolność do czynności praw-
nych, co w języku sformalizowanym zapisujemy jako:
PaM
SeM
––––
SeP

AL-JjAA=
AL
W praktyce do sądów trafiają coraz częściej sprawy, w których ustalenie za-

równo stanu faktycznego, jak i prawnego wymaga zastosowania skomplikowanych
operacji logicznych, opartych nie tylko na sylogizmie prawniczym, ale również na
innych wnioskowaniach. Nawet gdyby wnioskowanie oparte było wyłącznie na sy-
logizmie prawniczym, to samo odwołanie się do tego sylogizmu, bez dobrej zna-
jomości prawa, nie gwarantuje poprawności rozumowania. Warto w tym miejscu
przytoczyć słowa E. Łętowskiej, która uważa, iż zgodność z prawem decyzji admi-
nistracyjnych oznacza zgodność z systemem prawa (konstytucją, prawami człowie-
ka i aksjologią), a nie z tekstem konkretnego przepisu i to zredukowanym do roli
przesłanki większej układanego sylogizmu18.
Podsumowanie
Prawie z każdego przepisu prawa można utworzyć w wyniku subsumpcji wy-
wód o budowie sylogistycznej. Prawnik, dokonując subsumcji prawa, wskazuje
normę, która będzie miała zastosowanie przy danym stanie faktycznym i na podsta-
wie tej normy wnioskuje o skutkach prawnych. W sylogizmie prawniczym najczę-
ściej przesłanką większą jest norma prawna. Terminem średnim jest hipoteza dane-
go przepisu, przesłanką mniejszą zaś – dana sytuacja faktyczna. Wnioskami zaś są
skutki prawne przewidziane w danym przepisie.
• przesłanka większa: hipoteza przepisu prawnego

• przesłanka mniejsza: stan faktyczny
__________________________
• wniosek: sankcja
Artykuł 415 KC stanowi, że kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obo-
wiązany jest do jej naprawienia. Jeżeli mamy stan faktyczny, w którym Iksiński
z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, to możemy wyprowadzić wniosek, że
Iksiński zobowiązany jest do jej naprawienia.
Tego typu sylogizm zaliczany jest do figury pierwszej, a jego tryb nosi nazwę
Barbara.
M a P
Każdy, kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, jest obowiązany do jej naprawienia.
S a M
Iksiński z winy swej wyrządził drugiemu szkodę.
S a P
Iksiński jest obowiązany do jej naprawienia.
18 Zob. E. Łętowska, Glosa do wyroku NSA z 11.12.2001 r. (II SA/Po 1478/00), PiP 2002, z. 6, s. 104.

AL-JjAA=
AL
MaP
SaM
_____
SaP
Sylogizm prawniczy stosowany jest również w prawie karnym. Znając treść
przepisu o kradzieży z włamaniem wiadomo, że kto kradnie z włamaniem, podlega
karze pozbawienia wolności od roku do 10 lat. Jeżeli wiadomym jest, że Beciński
dopuścił się kradzieży z włamaniem, to można wywnioskować, że Becińskiego spo-
tka sankcja przewidziana w przytoczonym przepisie.
M a P
Każdy kto kradnie z włamaniem jest osobą zagrożoną karą pozbawienia wolności od roku do 10 lat.
S a M
Beciński jest osobą która kradnie z włamaniem
S a P
Beciński jest osobą zagrożoną karą pozbawienia wolności od roku do lat 10.
§ 57. Sprawdzanie poprawności trybów sylogistycznych za pomocą

diagramów Venna
Poprawność trybu sylogistycznego można badać przy pomocy znanych diagra-

mów Venna. Zaznacza się na kołach Venna relacje, jakie zachodzą między zakresa-
mi terminów występujących w przesłankach i ustala się, czy relacje te korespondują
z wnioskiem.
Na diagramach Venna zdania z kwadratu logicznego przedstawiać będziemy na-
stępująco:
SaP
S P

AL-JjAA=
AL
§ 57. Sprawdzanie poprawności trybów sylogistycznych za pomocą diagramów Venna 279
SeP
S P
Przy zdaniach szczegółowych – szczegółowotwierdzącym SiP oraz szczegóło-
woprzeczącym SoP – zależności między nazwą S a nazwą P oznaczamy za pomo-
cą znaku +. Skoro w zdaniu SiP istnieje S, które jest P, to na diagramie szukamy S,
które jest P i obszar ten oznaczamy znakiem +.
SiP
S P
Odpowiednio w zdaniu SoP istnieje S, które nie jest P, więc na diagramie szuka-
my S, które nie jest P i obszar ten oznaczamy znakiem +.
SoP
S P
W diagramach Venna zakresy nazw określa się za pomocą kół, jak na rysunku.
Obszar zakreskowany oznacza zbiór pusty, zaś znak plusa (+) oznacza, iż obszar nie
jest pusty. W diagramach Venna desygnaty występują tylko w tych obszarach koła,
które nie są zakreskowane.

AL-JjAA=
AL
Sprawdźmy zatem, czy rozumowanie sylogistyczne o postaci:

MaP
MaS
––––
SiP
jest niezawodne.
Badanie zależności należy rozpocząć od narysowania trzech kół, tak aby każ-
de przecinało się z każdym. Koła odzwierciedlają trzy terminy, więc nadajemy im
oznaczenia dla terminu mniejszego – S, dla terminu większego – P, dla terminu
średniego M. Koła są odpowiednikiem zakresów nazwy S, P, M.
Na kołach oznaczamy zależności zachodzące między zakresami terminów

w przesłance większej (MaP). Skoro każde M jest P, to należy wykreślić z diagra-
mu te M, które nie są P.
Następnie oznaczamy zależności zachodzące między zakresami terminów

w przesłance mniejszej (MaS). Skoro każde M jest S, to należy wykreślić z diagra-
mu te M, które nie są S. Po dokonaniu tych zabiegów widzimy, iż niezakreskowany
zakres desygnatów S krzyżuje się względem zakresu nazwy P. Otrzymane pole od-
powiada wnioskowi SiP.

AL-JjAA=
AL
§ 57. Sprawdzanie poprawności trybów sylogistycznych za pomocą diagramów Venna 281
Przy zdaniach szczegółowych: szczegółowotwierdzącym SiP oraz szczegóło-

woprzeczącym SoP zależności między nazwą S a nazwą P oznaczamy za pomocą
znaku „+”. Skoro w zdaniu SiP istnieje S, które jest P, to na diagramie szukamy S,
które jest P i obszar ten oznaczamy znakiem +.
Odpowiednio w zdaniu SoP istnieje S, które nie jest P, więc na diagramie szuka-
my S, które nie jest P i obszar ten oznaczamy znakiem „+”.
Podsumowanie
Badając poprawność trybu sylogistycznego przy pomocy diagramów Venna za-
znacza się na kołach relacje, jakie zachodzą między zakresami terminów wystę-
pujących w przesłankach i ustala się, czy relacje te korespondują z wnioskiem.
Sprawdźmy zatem, czy rozumowanie sylogistyczne poniżej przedstawionej postaci
jest niezawodne.
MaP
SaM
_____
SaP

AL-JjAA=
AL
Badanie zależności należy rozpocząć od narysowania trzech kół tak, aby każde
przecinało się z każdym. Koła odzwierciedlają trzy terminy, więc należy im nadać
oznaczenia dla terminu mniejszego S, dla terminu większego P oraz dla terminu
średniego M. Koła są odpowiednikiem zakresów nazw S, P, M.
Na kołach oznacza się zależności zachodzące między zakresami terminów

w przesłance większej (MaP). Skoro każde M jest P, to należy wykreślić z diagra-
mu te M, które nie są P.
Następnie zaznacza się zależności zachodzące między zakresami terminów

w przesłance mniejszej (SaM). Skoro każde S jest M, to należy wykreślić z diagra-
mu te S, które nie są M.
S P

AL-JjAA=
AL
§ 58. Błędy we wnioskowaniach 283
Po dokonaniu tych zabiegów widać, że niezakreskowany zakres desygnatów S

jest podrzędny do zakresu nazwy P. Otrzymane pole odpowiada wnioskowi SaP.
Sprawdźmy za pomocą diagramów Venna niezawodność rozumowania sylogi-
stycznego, w którym jedna z przesłanek jest zdaniem szczegółowotwierdzącym.
PiM
MaS
_____
SiP
S P
Z powyższego diagramu wynika, że wniosek SiP jest niezawodny.
§ 58. Błędy we wnioskowaniach
Wnioskowanie jest błędne, jeżeli opiera się na mylnych i nieuzasadnionych

podstawach. Takie wnioskowanie nie może przesądzać o prawdziwości wniosku.
Rozumowanie oparte na błędnym wnioskowaniu nie przesądza również o fałszywo-
ści wniosku, gdyż może się zdarzyć, że wniosek będzie prawdziwy. Wnioskowanie
to przesądza jednak o zawodności rozumowania. Bazując na błędnym rozumowaniu
nie mamy pewności, czy efektem naszego rozumowania będzie prawdziwe następ-
stwo. Błędne rozumowanie może dotyczyć zarówno treści przesłanek, jak i zasad
konstrukcji całego rozumowania. Stąd mówiąc o błędach wnioskowania, wyróżnia-
my błąd materialny i błąd formalny.
Błąd materialny, nazywany błędem merytorycznym, dotyczy treści przesła-
nek. Błąd ten polega na uznaniu za prawdziwą przesłanki, która prawdziwą nie jest.
Wyprowadzenie wniosku na podstawie fałszywej przesłanki nie jest dopuszczalne.
Podstawą wnioskowania nie może być przesłanka fałszywa. Jeżeli ktoś twierdzi, że
osoba, która nie ukończyła 18 lat nie ma zdolności do czynności prawnej, a zatem
nie może zawrzeć skutecznie żadnej czynności prawnej, ten popełnia błąd material-
ny. Wnioskowanie takie jest wadliwe. Ze zdania: osoba, która nie ukończyła 18 lat

AL-JjAA=
AL
nie ma zdolności do czynności prawnej nie można wyprowadzać wspomniane-

go wniosku, ponieważ zdanie to jest fałszywe. Osoby, które ukończyły 13 lat mają
ograniczoną zdolność do czynności prawnych i mogą zawierać czynności prawne
przewidziane w Kodeksie cywilnym. Osoby takie mogą m.in. zawierać umowy na-
leżące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach ży-
cia codziennego. Przesłanka, z której wyprowadzamy wniosek, musi być prawdzi-
wa. Tylko prawdziwa racja przesądza o prawdziwym następstwie. Wyprowadzając
wniosek z fałszywej przesłanki nie możemy określić wartości logicznej następstwa.
Jeżeli racja jest fałszywa, to wniosku w sposób dedukcyjny wyprowadzić nie moż-
na. Fałszywość racji nie przesądza o wartości logicznej następstwa. Przy fałszywej
racji następstwo może być prawdziwe lub fałszywe. Podobnie błąd materialny mo-
żemy popełnić, jeżeli nie mamy pewności co do wartości logicznej założonej prze-
słanki. Przy wynikaniu racja nie zawsze jest prawdziwa. Mama mówiła do Adama,
że jeżeli przestanie palić papierosy, to więcej zaoszczędzi z kieszonkowego. Jeżeli
nie wiemy, czy Adam przestał palić papierosy, to nie jesteśmy w stanie wyprowa-
dzić wniosku, że Adam więcej zaoszczędził z kieszonkowego. Przy badaniu wnio-
skowań pod względem materialnym badamy treść rozumowania zawartą we wnio-
skowaniu, analizując czy treść rozumowania uzewnętrzniająca nasze poznanie jest
zgodna z rzeczywistym stanem rzeczy.
Błąd formalny dotyczy wad w konstrukcji danego rozumowania. Błąd ten po-
lega na zastosowaniu we wnioskowaniu niepoprawnego wzoru rozumowania, czyli
zastosowaniu we wnioskowaniu schematu, który nie jest prawem logicznym. Wzór,
według którego przeprowadza się wnioskowanie, powinien być prawidłowy, a ro-
zumowanie według takiego schematu powinno być niezawodne. O niepoprawnym
wzorze rozumowania możemy mówić wówczas, gdy rozumowanie to jest zawod-
ne. Przy błędzie formalnym naruszenie zasad konstrukcyjnych danego rozumowa-
nia powinno sprawiać, iż dany wywód na skutek popełnionej omyłki straci przy-
miot niezawodności. Jeżeli ktoś swoje rozumowanie będzie opierać na schemacie
[(p  q)  p]  q, to jego rozumowanie będzie niezawodne. Zmiana konstrukcji
tego wnioskowania jest dozwolona, o ile nie wpłynie na niezawodność rozumowa-
nia. Jeżeli ktoś przeobrazi schemat tego rozumowania na [(p  q)  p]  (q  p),
to jego rozumowanie dalej będzie niezawodne. Nieuprawnione natomiast będzie
przeobrażenie tego rozumowania do postaci:
[(p  q)  q]  p lub [(p  q)  p]  (q  p)

AL-JjAA=
AL
Wnioskowanie na podstawie powyższych wzorów jest niepoprawne, gdyż opie-

ra się na błędnym rozumowaniu. Wykazują to poniższe matryce:
[(p  q)  q]  p
p q pq (p  q)  q [(p  q)  q]  p
1 1 1 1 1
1 0 0 0 1
0 1 1 1 0
0 0 1 0 1
[(p  q)  p]  (q  p)
p q pq (p  q)  p qp [(p  q)  p]  (q  p)

1 1 1 1 0 0
1 0 0 0 1 1
0 1 1 0 1 1
0 0 1 0 0 1
Jeżeli ktoś opiera swoje wnioskowanie na schemacie, który nie sięga do rangi
prawa logicznego, to rozumowanie takie nie może być prawem logicznym. Formuła
danego wnioskowania jest niezawodna, jeżeli opiera się na takim wzorcu, z którego
logicznie wynika wniosek. Z powyższych matryc możemy wyprowadzić wniosek,
że rozumowanie obarczone błędem formalnym nie przesądza, że wniosek oparty na
takim wnioskowaniu musi być fałszywy. Jak widzimy z matrycy, istnieje jednak ry-
zyko, że wyprowadzony wniosek w oparciu o takie rozumowanie może dać zdanie
fałszywe.
Weźmy inny przykład: bazując na prawie konwersji uprawnieni jesteśmy ze zda-
nia, że: Niektórzy sędziowie są kobietami wyprowadzić wniosek, iż niektóre kobiety
są sędziami. Nie można natomiast ze zdania: Niektórzy sędziowie nie są kobietami
wyprowadzać wniosku, iż niektóre kobiety nie są sędziami. Pomimo, iż uzyska-
ny wniosek jest prawdziwy, schemat takiego wnioskowania opiera się na niepra-
widłowym wzorze. Taki tok rozumowania jest błędny. Wiemy, iż konwersja zdania
szczegółowotwierdzącego SiP brzmi PiS. Natomiast zdanie szczegółowoprzeczące
konwersji nie posiada. Skoro zdanie szczegółowoprzeczące się nie konwertuje, to
schemat przyjętego rozumowania jest wadliwy. Osobie uznającej prawo konwer-
sji dla zdań szczegółowoprzeczących należałoby wskazać przykład potwierdzają-
cy zawodność takiego rozumowania. To, że niektórzy ludzie nie są studentami, nie
uprawnia nas do stwierdzenia, że niektórzy studenci nie są ludźmi.

AL-JjAA=
AL
Błąd formalny popełnia również ten, kto wnioskując na podstawie prawa sylo-
gizmu kategorycznego narusza jakąś regułę sylogistyczną. Błąd taki np. popełnia
ten, kto na podstawie prawdziwości zdań, że każdy polityk jest człowiekiem i każda
osoba naruszająca prawo jest człowiekiem wyprowadza wniosek, iż niektóre osoby
naruszające prawo są politykami.
PaM
SaM
––––
SiP
Wnioskowanie to, pozornie oparte na prawie logicznym, narusza podstawową

zasadę sylogistyczną, która głosi, że termin średni musi być przynajmniej raz termi-
nem rozłożonym.
Wszelkie schematy oparte na nieprawidłowych regułach zawierają błąd for
malny.
1. Sprawdźmy za pomocą diagramów Venna, czy rozumowanie sylogistyczne
o postaci:
PaM
SeM
––––
SeP
jest niezawodne.
Tak jak wcześniej była o tym mowa, badanie zależności należy rozpocząć od
narysowania trzech kół, tak aby każde przecinało się z każdym. Każde z kół od-
zwierciedla jeden termin. Koła są odpowiednikiem zakresów nazwy S, P, M.

AL-JjAA=
AL
Na kołach oznaczamy zależności zachodzące między zakresami terminów

w przesłance większej (PaM) i w przesłance mniejszej (SeM). Skoro w przesłance
większej każde P jest M, to należy wykreślić z diagramu te P, które nie są M.
W przesłance mniejszej natomiast żadne S nie jest M. Skoro w przesłance mniej-

szej żadne S nie jest M, to należy wykreślić z diagramu te S, które są M.
Z powyższego diagramu wyraźnie wynika, że żadne S nie jest P. Zatem sylo-

gizm o postaci:
PaM
SeM
––––
SeP
z formalnego punktu widzenia jest niezawodny.
2. Przyjmując poprawność trybu sylogistycznego określ przesłankę większą,

jeżeli przesłanka mniejsza jest zdaniem szczegółowotwierdzącym, a wnio-
sek jest zdaniem szczegółowoprzeczącym.
W zadaniu nie mamy podanej przesłanki większej. Wiemy, że w przesłance
większej musi wystąpić termin P i termin M. Nie wiemy, który z terminów jest pod-
miotem, a który orzecznikiem. Może być zatem:
P(?)M albo M(?)P

AL-JjAA=
AL
Wiemy, że przesłanka mniejsza jest zdaniem szczegółowotwierdzącym. Skoro

przesłanka mniejsza jest zdaniem szczegółowotwierdzącym, to przybiera postać:
SiM albo MiS
Zdanie szczegółowotwierdzące nie rozkłada żadnego terminu, więc rozmiesz-

czenie terminów w tym zdaniu może być dowolne. Ma ono jedynie wpływ na figurę
sylogistyczną.
Mając powyższe ustalenia na uwadze przesłanki trybu sylogistycznego można
zapisać jako:
P(?)M albo M(?)P

S i M M i S
–––––– ––––––
Wniosek jest zdaniem szczegółowoprzeczącym. Podmiotem we wniosku jest
zawsze termin mniejszy (S), a orzecznikiem termin większy (P). Stąd wniosek moż-
na zapisać jednoznacznie jako SoP:
P(?)M albo M(?)P

S i M M i S
–––––– ––––––
S o P S o P
Do rozwiązania dalszej części niezbędna jest znajomość zasad poprawnego sy-

logizmu. Dla przypomnienia wskazujemy te zasady i sprawdzamy, czy są one speł-
nione. A oto i one:
1) przynajmniej jedna z przesłanek musi być zdaniem twierdzącym (jest),
2) przynajmniej jedna z przesłanek musi zdaniem ogólnym (brak) – na podstawie
tej zasady ustalamy, że przesłanka większa musi być zdaniem ogólnym,
3) termin średni musi być przynajmniej raz terminem rozłożonym (brak),
4) jeżeli wniosek jest przeczący, to jedna z przesłanek też musi być przecząca – na
podstawie tej zasady i zasady wyrażonej w punkcie 2) ustalamy, że przesłanka
większa musi być zdaniem ogólnoprzeczącym,
5) jeżeli jedna z przesłanek jest przecząca, to i wniosek musi być przeczący (jest),
szczegółowy (jest),
nież w przesłance (w przesłance musi być rozłożone P).
Wiedząc, że przesłanka większa musi być zdaniem ogólnoprzeczącym, nie wie-
my, który z terminów jest podmiotem, a który orzecznikiem. Może być zatem PeM
albo MeP. Nie znamy rozmieszczenia terminów w przesłankach, stąd zapis może
przybierać różne formy.

AL-JjAA=
AL
Prawidłowo sylogizm ten należy zapisać jako:
PeM albo PeM albo MeP albo MeP

SiM MiS SiM MiS
––––– ––––– ––––– –––––
SoP SoP SoP SoP
3. Sprawdź za pomocą diagramów Venna czy rozumowanie sylogistyczne

o postaci:
PeM
SaM
______
SeP
jest niezawodne.
Tak jak wcześniej była o tym mowa, badanie zależności należy rozpocząć od
narysowania trzech kół, tak aby każde przecinało się z każdym. Każde z kół od-
zwierciedla jeden termin. Koła są odpowiednikiem zakresów nazwy S, P, M.
Na kołach należy zaznaczyć zależności zachodzące między zakresami terminów

w przesłance większej (PeM) i w przesłance mniejszej (SaM). Skoro w przesłance
większej żadne P nie jest M, to należy wykreślić z diagramu te M, które są P.

AL-JjAA=
AL
Natomiast w przesłance mniejszej każde S jest M. Skoro w przesłance mniejszej

każde S jest M, to należy wykreślić z diagramu te S, które nie są M.
Z powyższego diagramu wyraźnie wynika, że żadne S nie jest P. Zatem sylo-

gizm o postaci:
PeM
SaM
______
SeP
z formalnego punktu widzenia jest niezawodny.
4. Przyjmując poprawność trybu sylogistycznego określ przesłankę większą,

jeżeli przesłanka mniejsza jest zdaniem szczegółowotwierdzącym i wnio-
sek również jest zdaniem szczegółowotwierdzącym.
W zadaniu nie podano przesłanki większej. Wiadomo, że w przesłance większej
musi wystąpić termin P i termin M. Nie wiadomo, który z terminów jest podmio-
tem, a który orzecznikiem. Może być zatem:
P(?)M albo M(?)P
Oczywiste jest, że przesłanka mniejsza jest zdaniem szczegółowotwierdzącym.

Skoro przesłanka mniejsza jest zdaniem szczegółowotwierdzącym, to przybiera
postać:
SiM albo MiS
Zdanie szczegółowotwierdzące nie rozkłada żadnego terminu, więc rozmiesz-

czenie terminów w tym zdaniu może być dowolne. Ma ono jedynie wpływ na figurę
sylogistyczną.
Mając powyższe ustalenia na uwadze, przesłanki trybu sylogistycznego można
zapisać jako:

AL-JjAA=
AL
P(?)M albo P(?)M albo M(?)P albo M(?)P

MiS SiM MiS SiM
______ ______ ______ ______
Wniosek jest zdaniem szczegółowotwierdzącym. Podmiotem we wniosku jest

zawsze termin mniejszy (S), a orzecznikiem – termin większy (P). Stąd wniosek
można zapisać jednoznacznie jako SiP.
P(?)M albo P(?)M albo M(?)P albo M(?)P
MiS SiM MiS SiM
______ ______ ______ ______
SiP SiP SiP SiP
Do rozwiązania dalszej części niezbędna jest znajomość zasad poprawnego sy-

logizmu. Dla przypomnienia należy wskazać te zasady i sprawdzić, czy są one speł-
nione:
1) przynajmniej jedna z przesłanek musi być zdaniem twierdzącym (jest),
2) przynajmniej jedna z przesłanek musi być zdaniem ogólnym (brak) – na podsta-
wie tej zasady ustalamy, że przesłanka większa musi być zdaniem ogólnym,
3) termin średni musi być przynajmniej raz terminem rozłożonym (brak) – na pod-
stawie tej zasady ustalamy, że w przesłance większej termin średni musi być
rozłożony,
4) jeżeli wniosek jest twierdzący, to i przesłanki muszą być twierdzące – na pod-
stawie tej zasady i zasady wyrażonej w pkt 2 należy ustalić, że przesłanka więk-
sza musi być zdaniem ogólnotwierdzącym,
5) jeżeli jedna z przesłanek jest przecząca, to i wniosek musi być przeczący (nie
dotyczy),
szczegółowy (jest),
nież w przesłance (nie dotyczy).
Wiedząc, że przesłanka większa musi być zdaniem ogólnotwierdzącym i mając
na uwadze zasadę wyrażoną w pkt 3, która głosi, że termin średni musi być przy-
najmniej raz terminem rozłożonym, można z łatwością rozmieścić terminy w prze-
słance większej. W zdaniu ogólnotwierdzącym rozłożony jest tylko podmiot. Sko-
ro termin średni musi być terminem rozłożonym, to musi on w tej przesłance pełnić
funkcję podmiotu. Przesłanka większa musi więc odpowiadać zdaniu MaP. Teraz
już wiadomo, że pierwszy z przedstawionych sylogizmów:
P(?)M P(?)M
MiS SiM
______ ______
SiP SiP

AL-JjAA=
AL
nie może być brany pod uwagę, ponieważ w przesłankach tego sylogizmu termin
średni nie jest przynajmniej raz terminem rozłożonym.
Prawidłowo sylogizm ten należy zapisać jako:
MaP albo MaP

MiS SiM
_____ _____
SiP SiP
5. Kierując się dyrektywami sylogizmu, sprawdź poprawność trybu wypo-

wiedzi: Każdy poseł jest funkcjonariuszem państwowym i każdy sekretarz sta-
nu jest funkcjonariuszem państwowym, a zatem każdy sekretarz stanu jest po-
słem.
Wypowiedź należy sprowadzić do postaci sylogistycznej:
Każdy poseł jest funkcjonariuszem państwowym.

Każdy sekretarz stanu jest funkcjonariuszem państwowym.
___________________________________________________
Każdy sekretarz stanu jest posłem.
Aby to uczynić, trzeba przypomnieć sobie kilka zasad. We wniosku występuje

termin mniejszy (S) i termin większy (P). Przesłanka większa zbudowana jest z ter-
minu większego (P) i z terminu średniego (M). Natomiast przesłanka mniejsza zbu-
dowana jest z terminu mniejszego (S) i z terminu średniego (M). Przesłanka większa
powinna stać na pierwszym miejscu, a przesłanka mniejsza – na drugim. Z powyż-
szego wynika, że termin średni (M) to termin, który występuje w obydwu przesłan-
kach, ale nie występuje we wniosku.
Za termin mniejszy uważa się nazwę, która we wniosku pełni rolę podmiotu.
Przez termin większy rozumie się nazwę, która we wniosku pełni rolę orzecznika.
Powyższy sylogizm w języku sformalizowanym przybiera postać.
PaM
SaM
______
SaP
Następnie, kierując się dyrektywami sylogizmu, należy sprawdzić jego popraw-

ność.
W prawidłowo zbudowanym sylogizmie:
1) przynajmniej jedna z przesłanek musi być zdaniem twierdzącym (jest), a jeżeli
obie przesłanki są twierdzące, to i wniosek jest twierdzący (jest),

AL-JjAA=
AL
2) przynajmniej jedna z przesłanek musi być zdaniem ogólnym (jest), a wniosek

może być ogólny, jeżeli obie przesłanki są ogólne (jest),
3) przynajmniej w jednej z przesłanek powinien być rozłożony termin średni (nie
jest), a jeżeli jakiś termin został rozłożony we wniosku, to i on musi być rozło-
żony w odpowiedniej przesłance (jest).
Przypomnieć należy, że za rozłożony uważa się termin, który w zdaniu ogólnym
pełni rolę podmiotu lub który w zdaniu przeczącym tworzy orzecznik. Fakt uznania
jakiegoś terminu za rozłożony wskazuje się przez np. jego podkreślenie, co uczy-
niono powyżej.
Tryb wypowiedzi zaprezentowanego sylogizmu nie jest poprawny, ponieważ
nie jest spełniony warunek dotyczący rozłożenia terminu średniego. Termin średni
nie jest rozłożony przynajmniej w jednej przesłance.
6. Sprawdź czy jest poprawnym sylogizmem rozumowanie: Skoro reklama

jest dźwignią handlu, a handel decyduje o bilansie państwa, to reklama decy-
duje o bilansie państwa.
Tak, jak w poprzednim zadaniu, należy zacząć od sprowadzenia wypowiedzi do
postaci sylogistycznej:
Reklama jest dźwignią handlu.

Handel decyduje o bilansie państwa.
____________________________________
Reklama decyduje o bilansie państwa.
Terminem mniejszym (S) jest nazwa, która we wniosku pełni rolę podmiotu.
Możemy więc oznaczyć, że S to reklama. Terminem większym (P) jest nazwa, która
we wniosku pełni rolę orzecznika. Można zatem oznaczyć, że P decyduje o bilansie
państwa.
Przesłanka większa (ta, która zawiera termin większy) powinna stać na pierw-
szym miejscu, a przesłanka mniejsza (ta, która zawiera termin mniejszy) – na dru-
gim. Tak nie jest, więc należałoby te przesłanki przestawić miejscami.
Termin średni (M) to termin, który występuje w obydwu przesłankach, ale nie
występuje we wniosku.
W jednej przesłance występuje dźwignia handlu, a w drugiej – handel. Czy
można zatem uznać, że jest to termin średni?
Nie, handel nie jest tożsamy z dźwignią handlu, a dźwignia handlu nie jest toż-
sama z handlem. Nazwy te się wykluczają.
W niniejszym przypadku występuje błąd czterech terminów.

AL-JjAA=
AL
7. Czy kryje się błąd (a jeżeli tak, to jaki) we wnioskowaniu aspirującym do

rangi sylogizmu kategorycznego, o treści: Niektórzy ludzie są uczciwi i nie-
którzy ludzie są złodziejami, a zatem niektórzy złodzieje są uczciwi?
Należy zapisać wypowiedź:
Niektórzy ludzie są uczciwi.
Niektórzy ludzie są złodziejami.
______________________________
Niektórzy złodzieje są uczciwi.
w postaci sformalizowanej:
MiP
MiS
______
SiP
A następnie, kierując się dyrektywami, należy sprawdzić, czy wnioskowanie to
aspiruje do rangi sylogizmu kategorycznego.
Zgodnie z dyrektywami:
1) przynajmniej jedna z przesłanek musi być zdaniem twierdzącym (są obydwie),
2) przynajmniej jedna z przesłanek musi być zdaniem ogólnym (nie jest), z dwóch
przesłanek szczegółowych nic nie wynika,
3) termin średni musi być przynajmniej raz terminem rozłożonym (nie jest),
nież w przesłance (nie dotyczy).
Przedstawiony w zadaniu sylogizm kategoryczny jest błędny, ponieważ oby-
dwie przesłanki są szczegółowe – brak jest przesłanki ogólnej i brak jest rozłożone-
go terminu średniego.
8. Przy założeniu, że pierwsza przesłanka jest przesłanką większą, wypro-

wadź właściwy wniosek z przesłanek:
a) Żaden sędzia nie jest adwokatem. Każda osoba uprawniona do noszenia
togi z żabotem z zielonego jedwabiu jest adwokatem.
b) Każda osoba posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych jest osobą
pełnoletnią. Każda osoba sporządzająca testament jest osobą posiadającą
pełną zdolność do czynności prawnych.
Czy jeżeli odwrócisz kolejność przesłanek, otrzymany wniosek będzie iden-
tyczny?
Ad a)
Przy założeniu, że pierwsza przesłanka jest przesłanką większą oznaczenie ter-
minów w pierwszym przykładzie będzie następujące:
• M – adwokat,

AL-JjAA=
AL
• P – sędzia,
• S – osoba uprawniona do noszenia togi z żabotem z zielonego jedwabiu.
PeM
SaM
______
SeP
Żaden sędzia nie jest adwokatem.
Każda osoba uprawniona do noszenia togi z żabotem z zielonego jedwabiu jest adwokatem.
_________________________________________________________________________
Żadna osoba uprawniona do noszenia togi z żabotem z zielonego jedwabiu nie jest sędzią.
Przy odwróceniu kolejności przesłanek oznaczenie terminów będzie następujące:

• M – adwokat,
• S – sędzia,
• P – osoba uprawniona do noszenia togi z żabotem z zielonego jedwabiu.
PaM
SeM
_____
SeP
Każda osoba uprawniona do noszenia togi z żabotem z zielonego jedwabiu jest adwokatem.

_________________________________________________________________________
Żaden sędzia nie jest osobą uprawnioną do noszenia togi z żabotem z zielonego jedwabiu.
Otrzymany wniosek, zarówno w pierwszym, jak i w drugim przypadku, jest

zdaniem ogólnoprzeczącym. Z uwagi na odwrócenie kolejności przesłanek w dru-
gim przypadku we wniosku terminy zostały poddane samoczynnie konwersji.
Ad b)
Przy założeniu, że pierwsza przesłanka jest przesłanką większą, oznaczenie ter-
minów będzie następujące:
• M – osoba posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych,
• P – osoba pełnoletnia,
• S – osoba sporządzająca testament.

AL-JjAA=
AL
MaP
SaM
______
SaP
Każda osoba posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych jest osobą pełnoletnią.
Każda osoba sporządzająca testament jest osobą posiadającą pełną zdolność do czynności
prawnych.
_________________________________________________________________________
Każda osoba sporządzająca testament jest osobą pełnoletnią.
Przy odwróceniu kolejności przesłanek oznaczenie terminów będzie następujące:

• M – osoba posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych,
• S – osoba pełnoletnia,
• P – osoba sporządzająca testament.
PaM
MaS
______
SiP
Każda osoba sporządzająca testament jest osobą posiadającą pełną zdolność do czynności
prawnych.
Każda osoba posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych jest osobą pełnoletnią.
_________________________________________________________________________
Niektóre osoby pełnoletnie są osobami sporządzającymi testament.
Skoro odwrócono kolejność przesłanek i przesłankę mniejszą przekształco-

no w przesłankę większą, a przesłankę większą w przesłankę mniejszą, to w wy-
niku przekształcenia zmianie uległ i wniosek. W pierwszym przypadku wniosek
jest zdaniem ogólnotwierdzącym. Z uwagi na odwrócenie kolejności przesłanek
w drugim przypadku we wniosku terminy zostały poddane samoczynnie konwersji
i zdanie ogólnotwierdzące przeobraziło się w zdanie szczegółowotwierdzące, gdyż
produktem konwersji zdania ogólnotwierdzącego (SaP) jest zdanie szczegółowo-
twierdzące (PiS).
9. Przesłanka mniejsza jest kontrapozycją niezupełną zdania: Niektórzy stu-

denci nie są nie-Polakami. Wniosek jest zdaniem podprzeciwnym do zda-
nia: Niektórzy Polacy nie są słuchaczami wyższej uczelni. Wykorzystując
znajomość reguł kwadratu logicznego, zasad przekształcania i dyrektyw
poprawności sylogizmu kategorycznego, znajdź brakującą przesłankę

AL-JjAA=
AL
większą (rozumowanie rozpisz symbolicznie, a poszukiwane zdanie także

słownie).
Rozwiązanie zadania należy rozpocząć od prawidłowego oznaczenia terminów.
Oznaczanie terminów należy rozpocząć od wniosku. We wniosku podmiot (ter-
min mniejszy) zawsze oznaczamy jako S, zaś orzecznik (termin większy) – jako P.
Wniosek jest zdaniem podprzeciwnym do zdania: niektórzy Polacy nie są słucha-
czami wyższej uczelni. Zdanie: niektórzy Polacy nie są słuchaczami wyższej uczelni,
to zdanie o budowie SoP. Wniosek ma być podprzeciwny do SoP, czyli SiP.
Wniosek brzmi więc:
S P
Niektórzy Polacy są słuchaczami wyższej uczelni.
Termin, który występuje w przesłance mniejszej, a nie występuje we wniosku

jest terminem średnim (M).
M S
Niektórzy studenci nie są nie-Polakami.
Przesłanka mniejsza jest kontrapozycją niezupełną zdania: niektórzy studenci

nie są nie-Polakami, zatem należy wyprowadzić kontrapozycję niezupełną: MoS′.
Do kontrapozycji niezupełnej dochodzi się po zastosowaniu obwersji, a następnie
konwersji.
MoS′ = MiS – SiM
Przesłanka mniejsza, to SiM – Niektórzy Polacy są studentami.

Aby odtworzyć brakującą przesłankę większą, należy dotychczasowe ustalenia
zapisać w języku sformalizowanym.
.......
SiM
______
SiP
Następnie, zachowując zasady poprawności sylogizmu kategorycznego, należy

wyartykułować brakującą przesłankę.
Wiadome jest, iż przynajmniej jedna z przesłanek musi być zdaniem ogólnym,
a termin średni musi być przynajmniej raz terminem rozłożonym. Ponadto, przy
wniosku twierdzącym, przesłanki muszą być również twierdzące.
Przesłanka większa musi być zdaniem ogólnotwierdzącym, a termin średni
w niej występujący musi być terminem rozłożonym. Brakująca przesłanka większa,
to MaP.

AL-JjAA=
AL
MaP – Każdy student jest słuchaczem wyższej uczelni.

SiM
______
SiP
10. Wykorzystując wiedzę o sylogizmie entymematycznym, odnieś się do wy-

powiedzi (znajdź brakującą przesłankę): Czas jest po naszej stronie, więc
pracuje na nas.
Sylogizm, w którym jedna z przesłanek jest domyślna, nazywa się entymema-
tem. Sylogizm entymematyczny ujawnia tylko jedną przesłankę i wniosek.
Rozwiązanie zadania należy rozpocząć od prawidłowego oznaczenia wniosku,
gdyż pozwoli to na prawidłowe oznaczenie terminów.
Wniosek tego sylogizmu zawarty jest w zdaniu: Czas pracuje na nas.
Skoro wskazana przesłanka: Czas jest po naszej stronie zawiera termin mniej-
szy, to jest to przesłanka mniejsza.
W zadaniu zostały podane terminy przesłanki mniejszej (S, M) oraz terminy wy-
stępujące we wniosku (S, P). Termin, który występuje zarówno w przesłance, jak
i we wniosku, jest terminem mniejszym. Terminem mniejszym jest nazwa czas. Te-
raz w podanych zdaniach można prawidłowo oznaczyć terminy:
S M
Czas jest po naszej stronie,
Co zapisuje się jako SaM.
S P
więc czas pracuje na nas.
Co zapisuje się jako SaP.

Dotychczasowe ustalenia:
……………………………………………
Czas jest po naszej stronie.
__________________________________
Czas pracuje na nas.
Co w języku sformalizowanym przedstawia się w sposób przedstawiony poniżej.

…….
SaM
_____
SaP

AL-JjAA=
AL
Ostatni etap, to wskazanie treści brakującej przesłanki większej. Skoro szuka

się przesłanki większej, to musi w niej wystąpić termin większy (P) i mniejszy (M).
Przesłanka większa musi być zdaniem twierdzącym, bo i wniosek jest zdaniem
twierdzącym.
Termin średni musi być przynajmniej raz terminem rozłożonym. W przesłance
mniejszej termin średni nie jest rozłożony, stąd przesłanka większa musi mieć tak
rozmieszczone terminy, by termin średni był rozłożony. Skoro poszukuje się zdania
twierdzącego z rozłożonym terminem średnim, to musi być to zdanie ogólnotwier-
dzące, w którym termin M będzie pełnić rolę podmiotu (MaP).
Zatem z ustaleń wynika, że:
MaP
SaM
_____
SaP
Brakująca przesłanka większa (MaP) brzmi: Wszystko, co po naszej stronie,
pracuje na nas.
11. Przesłanka mniejsza brzmi: Pewne figury geometryczne są kołami. Podmio-

tem przesłanki większej jest koło, a orzecznikiem – kwadrat. Zrekonstruuj
przesłanką większą, określ (nazwij i narysuj) stosunek między zakresami
nazw pełniących rolę jej podmiotu i orzecznika oraz wyciągnij prawidłowy
wniosek.
W zadaniu są podane terminy przesłanki mniejszej (S, M) oraz terminy występują-
ce w przesłance większej (M, P). Termin, który występuje w obydwu przesłankach,
jest terminem średnim i oznaczamy go literą M. Terminem tym w niniejszym przy-
padku jest nazwa koło. Zdanie: Pewne figury geometryczne są kołami jest zdaniem
szczegółowotwierdzącym. W tym przypadku zdanie to informuje, że niektóre figury
geometryczne są kołami. Zdanie to jest przesłanką mniejszą. Skoro mamy do czy-
nienia z przesłanką mniejszą, a nazwa koło jest terminem średnim, to drugi termin
występujący w tej przesłance (figura geometryczna) jest terminem mniejszym (S),
co należy oznaczyć jako:
S M
Niektóre figury geometryczne są kołami.
Sformalizowany zapis przesłanki mniejszej przedstawia się następująco: SiM.

Następnie należy odtworzyć przesłankę większą. Podmiotem przesłanki więk-
szej jest koło, a orzecznikiem – kwadrat. Ustaliliśmy już, że koło jest terminem
średnim. Skoro mamy do czynienia z przesłanką większą, a nazwa koło jest termi-
nem średnim, to drugi termin występujący w tej przesłance (kwadrat) jest terminem
większym (P).

AL-JjAA=
AL
Kolejnym etapem powinno być określenie stosunku między zakresami nazw,

które występują w przesłance większej.
kwadrat
(P)
Zakresy tych nazw wykluczają się na zasadzie przeciwieństwa. Żadne koło

nie jest kwadratem i żaden kwadrat nie jest kołem, jako że koło ma być podmio-
tem przesłanki większej, a kwadrat jej orzecznikiem, przesłanka większa powinna
brzmieć:
M P
Żadne koło nie jest kwadratem.
Należy to zapisać jako MeP.

Teraz czas na zapis ustalonych przesłanek w języku sformalizowanym. Pamię-
tając, że przesłanka większa jest przesłanką stojącą na pierwszym miejscu, a prze-
słanka mniejsza jest przesłanką stojącą na drugim miejscu, zapis przedstawiać się
będzie następująco:
MeP
SiM
_____
Ostatnim etapem jest wyprowadzenie wniosku. Jednocześnie z nim należy

sprawdzić, czy z ustalonych przesłanek można wyprowadzić wniosek. Aby to uczy-
nić, trzeba przeanalizować wszystkie warunki poprawnego sylogizmu, czyli:
1) przynajmniej jedna z przesłanek musi być zdaniem twierdzącym (jest – SiM),
2) przynajmniej jedna z przesłanek musi być zdaniem ogólnym (jest – MeP),
3) termin średni musi być przynajmniej raz terminem rozłożonym (tzn. musi wy-
stąpić jako podmiot zdania ogólnego lub jako orzecznik zdania przeczącego –
w tym przypadku występuje jako podmiot zdania ogólnego),
4) jeżeli jedna z przesłanek jest przecząca, to i wniosek musi być przeczący,
szczegółowy,
nież w przesłance.

AL-JjAA=
AL
Pierwsze dwa z trzech ostatnich warunków wskazują, że wniosek musi być

przeczący i szczegółowy, czyli SoP.
MeP
SiM
_____
SoP
Spełniony jest również ostatni warunek, zgodnie z którym termin rozłożony we

wniosku jest rozłożony również w przesłance.
Po dokonaniu konkretyzacji widać, że wniosek brzmi: Niektóre figury geome-
tryczne nie są kwadratami.
12. Przesłanka większa brzmi: Każdy artysta jest utalentowany. Podmiotem

przesłanki mniejszej jest nazwa ludzie, a orzecznikiem utalentowani. Zre-
konstruuj przesłanką mniejszą, określ (nazwij i narysuj) stosunek między
zakresami nazw pełniących rolę jej podmiotu i orzecznika oraz wyciągnij
prawidłowy wniosek.
Najpierw należy prawidłowo oznaczyć terminy:
• P – artysta,
• M – utalentowany,
• S – ludzie.
Teraz należy opisać stosunek między zakresami nazw, które występują w prze-
słance mniejszej.
S
Skoro w przesłance większej termin średni nie jest rozłożony, to należy tak zre-
konstruować przesłankę mniejszą, by był on w niej rozłożony. Przesłanka ta musi
być zdaniem ogólnotwierdzącym, w którym M wystąpi na miejscu podmiotu (MaS).
Zatem przesłanki można zapisać następująco:
PaM
MaS
______

AL-JjAA=
AL
Przy dwóch twierdzących przesłankach wniosek musi być twierdzący. Nie mo-
żemy uzyskać wniosku ogólnotwierdzącego, gdyż terminy rozłożone we wniosku
muszą być rozłożone w przesłance. Termin S nie jest rozłożony w przesłance, więc
wniosek ogólnotwierdzący odpada. Pozostaje zatem wniosek szczegółowotwierdzą-
cy SiP.
Niektórzy ludzie są artystami
W języku sformalizowanym całość przedstawia się następująco:

PaM
MaS
_______
SiP
13. Co wynika z poniższych przesłanek (traktując pierwszą jako większą)? Je-

żeli nie uda się znaleźć wniosku, potraktuj drugą przesłankę jaką większą.
Każdy, kto twierdzi, że ma 100% racji jest paskudnym rabuśnikiem.
Żaden rozsądny człowiek nie twierdzi, że ma 100% racji.

Jeżeli przyjmie się, że pierwsza przesłanka jest większa, to oznaczenie termi-
nów będzie następujące:
• M – ktoś, kto twierdzi, że ma 100% racji,
• P – paskudny rabuśnik,
• S – rozsądny człowiek.
Przesłanki w postaci sformalizowanej mają postać:

MaP
SeM
_______
W przypadku, gdy jedna z przesłanek jest przecząca, to i wniosek musi być

przeczący (czyli SeP albo SoP).
Z powyższych przesłanek nie można wyprowadzić wniosku. Zgodnie z dyrek-
tywami wniosek musiałby być przeczący. A ten termin, który byłby rozłożony we
wniosku, musiałby być rozłożony w odpowiedniej przesłance. W zdaniach przeczą-
cych orzecznik jest rozłożony. Orzecznikiem we wniosku jest termin większy. Ter-
min ten nie jest natomiast rozłożony w przesłance i dlatego nie można wyprowadzić
wniosku.
Skoro nie udało się znaleźć wniosku, należy potraktować drugą przesłankę jako
przesłankę większą. Trzeba zatem termin większy zastąpić terminem mniejszym,
a termin mniejszy – terminem większym.

AL-JjAA=
AL
Przy takim założeniu oznaczenie terminów będzie następujące:

• M – ktoś, kto twierdzi, że ma 100% racji,
• S – paskudny rabuśnik,
• P – rozsądny człowiek.
Przesłanki w postaci sformalizowanej mają postać:
PeM
MaS
______
Powyżej ustalono, że wniosek musi być przeczący (SeP albo SoP).

Najpierw należy sprawdzić, czy wniosek może być ogólnoprzeczący (SeP),
gdyż zgodnie z obowiązującą regułą, jeżeli do uzyskania jest więcej, to nie można
zadowolić się mniejszym. Oznacza to, że jeżeli w efekcie stosowania dyrektyw do
uzyskania możliwy jest wniosek w postaci zdania ogólnego, to nie poprzestajemy
na wniosku szczegółowym.
Termin rozłożony we wniosku musi być rozłożony w odpowiedniej przesłance.
Zdanie ogólnoprzeczące (SeP) rozkłada obydwa terminy, a termin S nie jest roz-
łożony w przesłance. Z tego też względu wniosku ogólnoprzeczącego nie można
wyprowadzić.
Pozostaje więc do rozważenia wniosek szczegółowoprzeczący (SoP). Zdanie
szczegółowoprzeczące rozkłada tylko orzecznik (w niniejszym przypadku jest to
termin P). Termin ten rozłożony jest nie tylko we wniosku, ale również w przesłan-
ce, a zatem wniosek jest prawidłowy, co można zapisać jako:
PeM
MaS
______
SoP
Z zaprezentowanych przesłanek wynika, że: Niektórzy paskudni rabuśnicy nie

są rozsądnymi ludźmi.
Zadania
1. Sprawdź, który z poniższych trybów należy do trybów słusznych:
PaM MeP PaM MeP MaP PoM PiM

SaM MaS MiS SoM SaM MaS MaS
––––– ––––– ––––– ––––– ––––– ––––– –––––
SiP SoP SiP SoP SiP SoP SiP

AL-JjAA=
AL
PaM MeP PaM MeP MaP PaM

MaS MoS MaS SaM SiM MeS
____ ____ ____ ____ ____ ____
SaP SoP SiP SoP SiP SeP
2. Sprawdź poprawność trybu sylogistycznego przy pomocy diagramów Venna.
PaM PaM
SaM MaS
——— ———
SeP SeP
3. Sprawdź, czy poprawnym sylogizmem jest rozumowanie: Każdy, kto obroni

pracę magisterską ukończy studia, a każdy kto ukończy studia otrzyma dyplom,
zatem każdy, kto otrzymał dyplom obronił pracę magisterską.
4. Jakie reguły sylogizmu kategorycznego naruszono w poniższym przykładzie:
Żaden adwokat nie jest prokuratorem.
___________________________________
Żaden prokurator nie jest sędzią.
5. Czy kryje się błąd (a jeżeli tak, to jaki) we wnioskowaniu aspirującym do ran-
gi sylogizmu kategorycznego o treści: Każdy Polak jest Europejczykiem i każdy
mieszkaniec Krakowa jest Europejczykiem, a zatem każdy mieszkaniec Krako-
wa jest Polakiem?
6. Czy kryje się błąd (a jeżeli tak, to jaki) we wnioskowaniu aspirującym do ran-
gi sylogizmu kategorycznego o treści: Każdy sędzia jest prawnikiem, a każdy
prawnik jest człowiekiem, więc każdy sędzia jest prawnikiem?
7. Czy poniższy tryb należy do trybów słusznych? Jeśli uznasz, że nie – wskaż,
które reguły sylogizmu zostały naruszone.
PoM
SaM
_____
SoP
8. Czy następujący sylogizm jest prawem logicznym: Skoro cesarze mają wygodne
życie, a w Polsce nikt nie jest cesarzem, to nikt w Polse nie ma wygodnego życia?
9. Napisz, co wynika logicznie z poniższych przesłanek:
PeM
SiM
_____

AL-JjAA=
AL
10. Posługując się językiem symboli, wyprowadź właściwy wniosek z przesłanek:

Każdy sędzia jest prawnikiem, a każdy prawnik jest człowiekiem, więc…
11. Posługując się językiem symboli, wyprowadź właściwy wniosek z przesłanek:
Żaden mężczyzna nie jest kobietą, a że każdy mężczyzna jest człowiekiem, więc… .
12. Wyprowadź właściwy wniosek z poniższych przesłanek:
a) Żadna osoba uprawniona do noszenia togi z żabotem z zielonego jedwabiu
nie jest osobą uprawnioną do noszenia togi z żabotem z fioletowego materia-
łu. Każda osoba uprawniona do noszenia togi z żabotem z zielonego jedwabiu
jest adwokatem.
b) Żaden mój powinowaty nie jest moim krewnym. Każda osoba powiązana ze
mną węzłem krwi jest moim krewnym.
13. Przyjmując poprawność trybu sylogistycznego, określ przesłankę większą, je-
żeli przesłanka mniejsza jest zdaniem ogólnoprzeczącym, a wniosek jest zda-
niem szczegółowoprzeczącym.
14. Przesłanka mniejsza jest zdaniem ogólnotwierdzącym, a termin średni wystę-
pujący w tej przesłance jest rozłożony. Przyjmując poprawność trybu sylogi-
stycznego, określ przesłankę większą, jeżeli wniosek jest zdaniem szczegóło-
woprzeczącym.
15. Przesłanka mniejsza jest zdaniem ogólnotwierdzącym, a termin średni wystę-
pujący w tej przesłance nie jest rozłożony. Przyjmując poprawność trybu sylo-
gistycznego określ przesłankę większą, jeżeli wniosek jest zdaniem szczegóło-
woprzeczącym.
16. W przesłance większej rozłożone są obydwa terminy. W przesłance mniejszej
natomiast żaden z terminów nie jest rozłożony. Zrekonstruuj przesłanki i wskaż
prawidłowy wniosek.
17. Przyjmując poprawność trybu sylogistycznego określ przesłankę mniejszą, je-
żeli zarówno przesłanka większa, jak i wniosek są zdaniami szczegółowoprze-
czącymi.
18. Przy założeniu, że pierwsza przesłanka jest przesłanką większą wyprowadź
właściwy wniosek z przesłanek:
a) Żadna uchwała nie jest ustawą. Każda ustawa jest aktem prawnym.
b) Każdy prawnik jest osobą pełnoletnią. Każdy notariusz jest prawnikiem.
Czy jeżeli odwrócimy kolejność przesłanek, otrzymany wniosek będzie iden-
tyczny?
19. Przy założeniu, że pierwsza przesłanka jest przesłanką większą, wyprowadź
a) Każdy student powinien się uczyć. Żaden analfabeta nie jest studentem.
b) Niektórzy prawnicy są osobami uprawnionymi do noszenia togi z żabotem
z zielonego jedwabiu. Każda osoba uprawniona do noszenia togi z żabotem
z zielonego jedwabiu jest adwokatem.
Jeżeli wniosku nie można wyprowadzić, przyjmij drugą przesłankę jako prze-
słankę większą.

AL-JjAA=
AL
20. Jak brzmi przesłanka mniejsza entymematu, którego wniosek jest kontrapo-
zycją zupełną zdania: Żaden nie-człowiek nie jest nieśmiertelny, a przesłanka
większa zdaniem sprzecznym do zdania: Niektórzy ludzie nie są ssakami.
21. Przesłanka większa jest kontrapozycją niezupełną zdania: Każde ciało stałe jest
nie-rtęcią. Wniosek jest zdaniem podprzeciwnym do zdania: Niektóre metale
są ciałami stałymi. Wykorzystując znajomość reguł kwadratu logicznego, za-
sad przekształcania i dyrektyw poprawności sylogizmu kategorycznego znajdź
brakującą przesłankę mniejszą (rozumowanie rozpisz symbolicznie, a poszuki-
wane zdanie także słownie).
22. Przesłanka mniejsza jest kontrapozycją zupełną zdania: Niektóre nie-instytucje
użyteczności publicznej nie są nie-galeriami obrazów. Wniosek jest zdaniem
podrzędnym do zdania: Żadna galeria obrazów nie jest państwowym muzeum.
Wykorzystując znajomość reguł kwadratu logicznego, zasad przekształcania
i dyrektyw poprawności sylogizmu kategorycznego znajdź brakującą przesłan-
kę większą (rozumowanie rozpisz symbolicznie, a poszukiwane zdanie także
słownie).
23. Przesłanka mniejsza jest inwersją zupełną zdania: Każdy nie-ssak jest nie-zwie-
rzęciem pływającym. Wniosek jest zdaniem podprzeciwnym do zdania: Niektó-
re zwierzęta pływające są rybami. Wykorzystując znajomość reguł kwadratu
logicznego, zasad przekształcania i dyrektyw poprawności sylogizmu katego-
rycznego znajdź brakującą przesłankę większą (rozumowanie rozpisz symbo-
licznie, a poszukiwane zdanie także słownie).
24. Przesłanka większa jest kontrapozycją zupełną zdania: Każdy nie-kręgowiec
jest nie-ssakiem. Wniosek jest zdaniem nadrzędnym do obwersji zdania: Nie-
którzy ludzie nie są nie-kręgowcami. Wykorzystując znajomość reguł kwadra-
tu logicznego, zasad przekształceń i dyrektyw poprawności sylogizmu kate-
gorycznego znajdź brakującą przesłankę (rozumowanie rozpisz symbolicznie,
a poszukiwane zdanie także słownie).
25. Przesłanka mniejsza brzmi: Niektóre akty prawne są ustawami. Podmiotem
przesłanki większej jest nazwa ustawa, a orzecznikiem – uchwała. Zrekon-
struuj przesłankę większą, określ (nazwij i narysuj) stosunek między zakresa-
mi nazw pełniących rolę jej podmiotu i orzecznika oraz wyciągnij prawidłowy
wniosek.
26. Przesłanka mniejsza jest zdaniem zbudowanym z podmiotu: pełnoletni miesz-
kańcy miasta i orzecznika radnym. Przesłanka większa brzmi: Żadna osoba
pozbawiona praw publicznych nie może być radnym. Określ stosunek między
podmiotem i orzecznikiem przesłanki mniejszej, odbuduj ją słownie oraz sym-
bolicznie i wyprowadź odpowiedni wniosek (rozumowanie rozpisz symbolicz-
nie, a poszukiwane zdania także słownie).

AL-JjAA=
AL
27. Ustal przesłankę entymematyczną w poniższym sylogizmie.
PaM
……
_____
SiP
28. Zrekonstruuj brakującą przesłankę entymematyczną w poniższym sylogizmie.
M…
SaM
_____
SoP
29. Posługując się językiem symboli znajdź przesłankę entymematyczną wypowie-

dzi: Każdy gaduła jest nudny, bo każdy gaduła jest głupcem. Jak brzmi ta prze-
słanka?
30. Posługując się językiem symboli, znajdź przesłankę entymematyczną wypo-
wiedzi: Na zarządzenie o zwrocie pozwu przysługuje zażalenie, bo jest ono wy-
szczególnione w treści art. 394 KPC.
31. Jak brzmi przesłanka większa entymematu, którego wniosek jest inwersją zu-
pełną zdania: Każdy nie-humanista jest nie-Polakiem, a przesłanka mniejsza
zdaniem nadrzędnym do zdania: Niektórzy poloniści są humanistami.
32. „Trzymanie w bloku hałaśliwego psa powinno być karalne, bo w ten sposób
zakłóca się spokój publiczny” – powiedział Prezes. Jak musiałaby brzmieć
przesłanka domyślna, by Prezesowi można było przyznać rację? Ustal to wy-
korzystując znajomość dyrektyw poprawności sylogizmu kategorycznego (ro-
zumowanie rozpisz symbolicznie, a poszukiwane zdanie także słownie).
33. Na konferencji prasowej Przewodniczący Sejmowej Komisji Śledczej ogło-
sił, że: Pan Poseł nie będzie już członkiem Komisji. A na pytanie dlaczego?
odpowiedział: bo Pan Poseł zostanie przesłuchany przez komisję jako świa-
dek. Spróbuj znaleźć brakującą przesłankę, wykorzystując znajomość dyrektyw
poprawności sylogizmu kategorycznego (rozumowanie rozpisz symbolicznie,
a poszukiwane zdanie także słownie).
34. Posługując się językiem symboli wyprowadź właściwy wniosek z przesłanek:
Żaden wyrok nie jest postanowieniem, a że każdy wyrok jest dokumentem pro-
cesowym, więc … .
35. Przyjmując poprawność trybu sylogistycznego określ przesłankę większą, je-
żeli przesłanka mniejsza jest zdaniem szczegółowotwierdzącym, a wniosek jest
zdaniem szczegółowoprzeczącym.
36. Przy założeniu, że pierwsza przesłanka jest przesłanką większą, wyprowadź

AL-JjAA=
AL
a) Każdy narkoman powinien być leczony. Żaden rozsądny człowiek nie jest
narkomanem.
b) Każdy adwokat jest osobą uprawnioną do noszenia togi z żabotem z zielone-
go jedwabiu. Żaden sędzia nie jest adwokatem.
Jeżeli wniosku nie można wyprowadzić, przyjmij drugą przesłankę jako prze-
słankę większą.
37. Przesłanka większa jest kontrapozycją niezupełną zdania: Każdy ubezwłasno-
wolniony jest osobą niebiorącą udziału w wyborach. Wniosek jest zdaniem
sprzecznym do zdania: Każdy chory psychicznie jest osobą biorącą udział
w wyborach. Wykorzystując znajomość reguł kwadratu logicznego, zasad prze-
kształcania i dyrektyw poprawności sylogizmu kategorycznego znajdź braku-
jącą przesłankę mniejszą (rozumowanie rozpisz symbolicznie, a poszukiwane
zdanie także zapisz słownie).
38. Przesłanka mniejsza jest kontrapozycją zupełną zdania: Każdy nie-kręgowiec
jest nie-człowiekiem. Wniosek jest zdaniem podprzeciwnym do zdania: Niektó-
re kręgowce nie są ssakami. Wykorzystując znajomość reguł kwadratu logicz-
nego, zasad przekształcania i dyrektyw poprawności sylogizmu kategoryczne-
go znajdź brakującą przesłankę większą (rozumowanie rozpisz symbolicznie,
a poszukiwane zdanie także zapisz słownie).
39. Przesłanka mniejsza jest zdaniem zbudowanym z podmiotu oficer i orzeczni-
ka pełni zawodową służbę wojskową. Przesłanka większa brzmi: każdy, kto peł-
ni zawodową służbę wojskową otrzymuje żołd. Określ stosunek między pod-
miotem i orzecznikiem przesłanki mniejszej, odbuduj ją słownie i symbolicznie
i wyprowadź odpowiedni wniosek (rozumowanie rozpisz symbolicznie, a po-
szukiwane zdania także słownie).
40. Zrekonstruuj brakującą przesłankę entymematyczną w następującym sylogi-
zmie:
…
SiM
———
SoP

dzi: Każdy ułamek jest liczbą rzeczywistą, bo każdy ułamek jest liczbą wymier-
ną. Jak brzmi ta przesłanka?
dzi: Na postanowienie o umorzeniu postępowania służy zażalenie, bo zamyka
ono drogę do wydania wyroku.
43. Zbadaj poprawność następującego sylogizmu:
a) Każda istota rozumna jest człowiekiem, a człowiek jest śmiertelny, więc
każda istota rozumna jest śmiertelna.
b) Każdy człowiek jest chytry, a chytry jest lis, więc człowiek jest lisem.

AL-JjAA=
AL
44. Prawdą jest, że jeżeli Adam zda egzamin z logiki, to pojedzie na wycieczkę do
Rzymu. Jaki błąd popełnia osoba, która na podstawie tego, że Adam nie zdał
egzaminu z logiki wyprowadza wniosek, że Adam nie pojechał na wycieczkę
do Rzymu?
45. Jak będzie brzmieć treść poniższego sylogizmu:
Każdy adwokat jest istotą myślącą.

Każda istota myśląca jest omylna.
–––––––––––––––––––––––––––––––
Niektórzy omylni są adwokatami,
jeżeli przesłankę większą przyjmiesz za mniejszą, a mniejszą za większą?

46. Iksiński niezadowolony ze swojego małżeństwa stwierdził, iż: Małżeństwo
jest głupotą, bo jest formą niewolnictwa. Tok rozumowania Iksińskiego zapisz
w języku sformalizowanym, a brakującą przesłankę – także słownie.
dzi: Miłość jest ulotna, więc nie trwa wiecznie i wskaż jej treść w języku natu-
ralnym.
48. Bazując na prawie sylogizmu kategorycznego wskaż brakującą przesłankę
w wypowiedzi: Mężczyźni są dziećmi, więc lubią zabawki. Całość zapisz w ję-
zyku sformalizowanym, a brakującą przesłankę – także słownie.
49. Na podstawie sylogizmu prawniczego w oparciu o treść art. 224 KC określ
skutki prawne dla Iksińskiego, który jest samoistnym posiadaczem w dobrej
wierze.
Art. 224 § 1. Samoistny posiadacz w dobrej wierze nie jest obowiązany do wynagrodzenia za
korzystanie z rzeczy i nie jest odpowiedzialny ani za jej zużycie, ani za jej pogorszenie lub
utratę. Nabywa własność pożytków naturalnych, które zostały od rzeczy odłączone w czasie jego
posiadania, oraz zachowuje pobrane pożytki cywilne, jeżeli stały się w tym czasie wymagalne.
§ 2. Jednakże od chwili, w której samoistny posiadacz w dobrej wierze dowiedział się o wy-
toczeniu przeciwko niemu powództwa o wydanie rzeczy, jest on obowiązany do wynagro-
dzenia za korzystanie z rzeczy i jest odpowiedzialny za jej zużycie, pogorszenie lub utratę,
chyba że pogorszenie lub utrata nastąpiła bez jego winy. Obowiązany jest zwrócić pobrane
od powyższej chwili pożytki, których nie zużył, jak również uiścić wartość tych, które zużył.
50. Czy z poniższych przesłanek można zbudować sorites?
a) Jezus był synem Józefa.
b) Józef był synem Jakuba.
c) Jakub był synem Mattana.

AL-JjAA=
AL
AL-JjAA=
AL
ROZDZIAŁ XVI
ROZUMOWANIA
Literatura: L. Bolc, Wnioskowanie w logikach nieklasycznych. Podstawy teoretyczne,

ublin 1995; J. Gurgul, Znaczenie eksperymentu kryminalistycznego w postępowaniu przy-
L
gotowawczym, PP 1969, Nr 6; B. Iwańska, Warunki prawne dopuszczalności przeprowadzania
eksperymentów medycznych, PiP 2002, z. 2, s. 71 i nast.; R. Kmiecik, Przegląd orzecznictwa
Sądu Najwyższego – Izby Karnej w zakresie zagadnień kryminalistyczno-dowodowych w postę-
powaniu karnym (w latach 1997–2001), Prok. i Pr. 2002, Nr 7–8; R. Kubiak, Zgoda uczestnika
eksperymentu, PiM 2000, Nr 8; M. Kulicki, Eksperyment procesowo-kryminalistyczny w świe-
tle teorii i praktyki, PP 1983, Nr 1; Z. Młynarczyk, Oględziny i eksperyment procesowy, Prok.
i Pr. 1996, Nr 1; H. Mortimer, Logika indukcji. Wybrane problemy, Warszawa 1982; W. Patryas,
Uznawanie zdań, Warszawa–Poznań 1987; K. Sakowski, Legalność eksperymentu medycznego,
Prok. i Pr. 2002, Nr 9, s. 40; A. Zoll, Granice legalności zabiegu medycznego, PiM 1999, Nr 1.
§ 59. Rozumowania zawodne
Rozumowania to procesy myślowe, polegające na wyprowadzaniu sądów

(w konsekwencji – uzewnętrzniających je zdań) z sądów wcześniej uznanych za
prawdziwe. W zależności od tego, czy ów wcześniej uznany sąd jest racją, czy też
następstwem, rozumowania dzieli się na dedukcyjne (uważane za niezawodne) i na
redukcyjne.
We wnioskowaniach dedukcyjnych zdaniem wyjściowym, uznawanym za
prawdziwe, jest racja, a w redukcyjnym za punkt wyjścia służy następstwo uzna-
wane za prawdziwe. W dowodzeniu, chcąc uznać następstwo za prawdziwe, na-
leży dobrać właściwą mu rację, niewątpliwie prawdziwą. Przeprowadzając wnio-
skowanie z prawdziwej racji wywodzimy o prawdziwości następstwa. Za przykład
wnioskowania niech posłużą rozumowania według zasad sylogistyki arystotelej-
skiej (trybów).
Najczęściej jednak nasze rozumowania o rzeczywistości są rozumowaniami za-
wodnymi, przeprowadzanymi redukcyjnie, tj. to z prawdziwości następstwa wywo-

AL-JjAA=
AL
312 Rozdział XVI. Rozumowania
dzimy o prawdziwości racji. Rozumowaniami redukcyjnymi są różne odmiany wy-

jaśniania (tłumaczenia) i sprawdzania.
Wyjaśnianie polega na dobieraniu racji do następstwa uznawanego za praw-
dziwe. Wbrew swej nazwie dowodzenie sądowe jest właśnie wyjaśnianiem. Szcze-
gólną postacią wyjaśniania są rozumowania indukcyjne, nazywane wyjaśnieniami
uogólniającymi. Na podstawie informacji o posiadaniu jakiejś własności przez po-
szczególne desygnaty wnosimy o posiadaniu tej własności przez całą klasę. W za-
leżności od tego, czy stwierdzenia owej własności dokonano u wszystkich obiektów
współtworzących klasę czy tylko u niektórych, wyróżnia się indukcję zupełną i nie-
zupełną.
Na uwagę zasługują również inne wnioskowania, które nie zawsze są nieza-
wodne, a bez których podjęcie decyzji niejednokrotnie byłoby utrudnione. Wnio-
skowania zawodne są akceptowane, jeżeli są wnioskowaniami należycie upraw-
dopodobniającymi, tj. gdy prawdziwość wyprowadzonego wniosku opiera się na
wysokim prawdopodobieństwie prawdy. Wśród wnioskowań zawodnych wyróżnia
się wnioskowanie redukcyjne, wnioskowanie indukcyjne przez indukcję niezupeł-
ną, sprawdzanie ze skutkiem pozytywnym, wnioskowanie przez analogie. Do wnio-
skowań niezawodnych, które nie zostały dotychczas omówione, a które zasługują
na uwzględnienie, zaliczyć należy wnioskowanie indukcyjne przez indukcję zupeł-
ną oraz sprawdzanie ze skutkiem negatywnym.
§ 60. Wyjaśnianie
Wyjaśnianie to rodzaj rozumowania zmierzającego do wskazania racji dla

uznanego następstwa. Wyjaśnianie zmierza do udzielenia odpowiedzi na pytanie:
dlaczego jest tak, jak głosi następstwo? Prowadzący ćwiczenia po stwierdzeniu fak-
tu, że grupa jest nieprzygotowana do zajęć, zadaje sobie pytanie: dlaczego grupa
jest nieprzygotowana do zajęć? Udzielenie odpowiedzi na to pytanie zmierza do po-
stawienia hipotez wyjaśniających. Wśród dopuszczalnych hipotez prowadzący ćwi-
czenia wskazał: niezrozumienie przerobionego materiału, zbytnie obciążenie ma-
teriałem przez innych prowadzących, brak czasu na przygotowanie, a może błędne
mniemanie, iż zajęcia się nie odbędą. Weryfikacja hipotez wykazała, że studenci
nie mają problemu ze zrozumieniem zadanych kwestii, nie są zbytnio obciążeni in-
nymi przedmiotami, nie mają żadnych powtórek materiału z innych przedmiotów
i mieli również wystarczająco dużo czasu na przygotowanie się do ćwiczeń. Przy
sprawdzaniu ostatniej hipotezy prowadzący ćwiczenia ustalił, iż studenci tkwili
w błędnym przekonaniu, że ćwiczenia zostaną odwołane z powodu choroby wykła-
dowcy. Sprawdzanie trzech pierwszych hipotez przyniosło skutek negatywny. Do-
piero ostatnia hipoteza dała odpowiedź na postawione wcześniej pytanie. Oczywiste
jest, iż jeżeli student twierdzi, że ćwiczenia się nie odbędą, to nie będzie się do nich
przygotowywać.

AL-JjAA=
AL
§ 60. Wyjaśnianie 313
I. Indukcja zupełna
Rozumowanie przez indukcję zupełną jest niezawodne, ponieważ zbadanie

wszystkich jednostkowych elementów zbioru upoważnia nas w stu procentach do
wyprowadzenia wniosku o całym zbiorze. Przy indukcji zupełnej suma wszystkich
zbadanych jednostkowych elementów tworzy zbiór badany i w zbiorze tym nie ma
już innych elementów jednostkowych, które byłyby w badaniach pominięte. Jeżeli
egzaminator na podstawie indukcji zupełnej chce stwierdzić, czy wszyscy studen-
ci zdali egzamin pisemny z logiki, to obowiązany jest najpierw sprawdzić, czy po-
szczególni studenci zdali egzamin pisemny z logiki. Sprawdzając poszczególnych
studentów egzaminator nie może pominąć żadnego studenta, gdyż wówczas nie był-
by uprawniony do stwierdzenia, że wszyscy studenci zdali egzamin pisemny z lo-
giki. Wnioskowanie poprzez indukcję zupełną opiera się na następującym wzorze:
S1  P
S2  P
S3  P
S4  P
…
…
…
Sn  P
S = S1, S2, S3, S4, …, Sn
SP
Przy indukcji od analizy zdań szczegółowych dochodzi się do wniosku ogólne-

go. Gdybyśmy to stwierdzenie przenieśli na grunt kwadratu logicznego, to należy
stwierdzić, iż od zdań szczegółowych dochodzimy do zdania ogólnego. Wiemy, że
ze zdania ogólnego wynika zdanie szczegółowe, ale ze zdania szczegółowego nie
wynika zdanie ogólne. Zdanie ogólne jest racją, a zdanie szczegółowe następstwem.
Jeżeli jednak zbadamy wszystkie zdania szczegółowe, to na tej podstawie możemy
skonstruować zdanie ogólne. Jeżeli stwierdzimy, że niektóre jabłka na mojej jabło-
ni są robaczywe, a zrywając poszczególne jabłka będziemy stwierdzenie to podtrzy-
mywać, aż do zerwania ostatniego jabłka z jabłoni, to na podstawie tych wszystkich
zdań szczegółowych możemy wywnioskować, że skoro poszczególne jabłka (od
1 do n) okazały się robaczywe, tzn. że każde jabłko na mojej jabłoni jest robaczywe.
II. Indukcja niezupełna
Przy indukcji niezupełnej nie mamy pewności, że zbadaliśmy wszystkie prze-

słanki. Biorąc jednak pod uwagę ilość zbadanych przesłanek czujemy się uprawnie-
ni do wyprowadzenia wniosku ogólnego, że każde S należy do P. We wnioskowa-

AL-JjAA=
AL
niu indukcyjnym na podstawie obserwacji zdarzeń jednostkowych dochodzimy do

uogólnień. Uogólnienia te obejmują również przypadki niezaobserwowane. Istnie-
je prawdopodobieństwo, że wniosek taki jest prawdziwy, ale nie mamy całkowitej
pewności, że tak właśnie jest. Prawdopodobieństwo prawdy wzrasta wraz z liczbą
zbadanych elementów. W indukcji tak zupełnej, jak i niezupełnej nie możemy na-
trafić na element, który nie posiada badanej cechy. Nie oznacza to, że przy indukcji
niezupełnej jakiś element nieprzebadany cechy takiej może być pozbawiony, stąd
wnioskowanie to zaliczamy do wnioskowań zawodnych.
Wzór indukcji niezupełnej ma następującą postać:
S1  P
S2  P
S3  P
S4  P
…
…
…
Sn  P
_________
SP
Jeżeli przynajmniej jeden element nie spełnia badanych warunków, obowiąza-

ni jesteśmy wniosek taki odrzucić. Przy wnioskowaniu indukcyjnym musimy być
przekonani, że nie istnieją jednostkowe elementy, które byłyby niezgodne z wnio-
skiem ogólnym. By wniosek ogólny był uprawniony, badana grupa przesłanek jed-
nostkowych powinna być reprezentatywna. Jeżeli zamierzamy wyprowadzić wnio-
sek o wszystkich studentach studiujących w Polsce badając ich pewną cechę,
np. wiek, stopień inteligencji czy np. to, że im więcej studentów zbadamy z róż-
nych uczelni, tym wniosek będzie bardziej zobiektywizowany. Nie wystarczy zba-
dać średni jego dochód na jednego członka rodziny w rodzinach, których dzieci
studiują prawo, by stwierdzić jaki jest średni dochód członka rodziny w rodzinach,
których dzieci studiują. By zbadać tę właściwość w sposób obiektywny, należałoby
uwzględnić również dochody na jednego członka rodziny wśród studentów studiu-
jących na innych kierunkach, uwzględniając przy tym różne miejscowości naszego
kraju. Nie można wyprowadzać wniosku ogólnego w oparciu o przypadkowe prze-
słanki jednostkowe. To, że ja wierzę, iż czarny kot przynosi pecha i wszystkie moje
koleżanki w to wierzą, nie oznacza, że każdy człowiek wierzy, iż czarny kot przy-
nosi pecha. Wniosek ten nas nie przekonuje, gdyż takie stwierdzenie, choć oparte na
zasadach indukcji, jest wysoce mało prawdopodobne. Z doświadczenia życiowego
wiemy, iż nie w
szyscy ludzie wierzą w przesądy, a w tym i w czarnego kota.
Słabości indukcji niezupełnej skłaniały filozofów nauki do poszukiwania narzę-
dzi minimalizujących ryzyko zaistnienia błędów w rozumowaniach indukcyjnych.

AL-JjAA=
AL
Narzędziami takimi są np. zasady (kanony) tzw. indukcji eliminacyjnej i indukcja

statystyczna.
III. Indukcja eliminacyjna
John Stuart Mill w 1843 r. stworzył schematy wnioskowania indukcyjnego,

nazywane od nazwiska twórcy kanonami Milla. W swych schematach Mill okre-
ślał związki przyczynowe zachodzące między występującymi zjawiskami. Badając
zjawiska i zachodzące między nimi zależności Mill drogą eliminacji wyprowadzał
wniosek, stąd ten rodzaj wnioskowania indukcyjnego nazwano indukcją elimina-
cyjną. W indukcji eliminacyjnej wyróżniamy pięć kanonów Milla: kanon jedynej
zgodności, kanon jedynej różnicy, kanon zgodności i różnicy, kanon zmian towa-
rzyszących oraz kanon reszt.
1. Kanon jedynej zgodności

Kanon jedynej zgodności polega na wskazaniu spośród wielu zjawisk tego zja-
wiska, które jest przyczyną powstania zjawiska Z lub skutkiem zjawiska Z. Jeże-
li chcemy zbadać od czego uzależnione jest zjawisko Z lub co jest jego skutkiem,
to powinniśmy przeanalizować wszelkie zjawiska wpływające na zjawisko Z. By
to uczynić, należy zbadać wszystkie zjawiska współwystępujące ze zjawiskiem Z,
a następnie drogą eliminacji wyłonić to zjawisko, które w istotny sposób oddziały-
wuje na badane zjawisko. Na badane zjawisko Z będzie oddziaływać takie zjawi-
sko, które stale towarzyszy zjawisku badanemu. Jeżeli pominiemy jakieś zjawisko
współwystępujące ze zjawiskiem Z, to tym sposobem możemy pozbawić się moż-
liwości ustalenia zjawiska będącego przyczyną powstania zjawiska Z. Jeżeli dane
zjawisko nie było przedmiotem badań, to drogą eliminacji wyłuszczyć go nie moż-
na. Załóżmy, że Jan drogą eliminacji ustala przyczynę wysypki pojawiającej się na
jego skórze. Wysypka pojawia się na skórze Jana średnio dwa razy w miesiącu.
Zdaniem Jana jest to wysypka pokarmowa, ale Jan nie potrafi określić, jaki konkret-
ny pokarm ujemnie oddziaływuje na jego skórę. W związku z powyższym Jan po-
stanowił zrewidować swój jadłospis. Za pierwszym razem, kiedy na skórze Jana po-
jawiła się wysypka, Jan spożywał: jogurt, banany, pomidory i wędlinę. Za drugim
razem Jan spożywał: pomidory, wędlinę, zupę ogórkową i pieczonego kurczaka. Za
trzecim razem Jan spożywał: banany, pomidory, krokiety i ciasto. Za czwartym ra-
zem Jan w swoim jadłospisie odnotował: jogurt, zupę ogórkową, pieczonego kur-
czaka i pomidory. Za piątym razem Jan spożywał: pomidory, ciasto, krokiety, owo-
ce. Zerknĳmy w grafik Jana, w którym w poszczególnych wierszach Jan zapisywał
spożywane posiłki.

AL-JjAA=
AL
A B C D E F G H I
jogurt banany pomidory wędlina
zupa ogór- pieczony
pomidory wędlina
kowa kurczak
banany pomidory krokiety ciasto
zupa ogór- pieczony
jogurt pomidory
kowa kurczak
pomidory krokiety owoce ciasto
Za I razem zjawiska współwystępujące ze zjawiskiem Z, to zjawiska A, B, C,

D. Za II razem zjawiska współwystępujące ze zjawiskiem Z, to zjawiska C, D,
E, F. Za III razem zjawiska współwystępujące ze zjawiskiem Z, to zjawiska B, C,
G, I. Za IV razem zjawiska współwystępujące ze zjawiskiem Z, to zjawiska A, C,
E, F. Za V razem zjawiska współwystępujące ze zjawiskiem Z, to zjawiska C, G,
H, I. Zjawisko C pozostaje w zgodności ze zjawiskiem Z, gdyż zawsze zjawisko C
współwystępuje ze zjawiskiem Z.
W wyniku tak przeprowadzonej analizy Jan ustalił, iż wysypka pojawia się na
jego skórze każdorazowo po spożyciu pomidorów, gdyż za każdym razem, gdy na
skórze Jana pojawiała się wysypka, Jan wcześniej jadł pomidory. Przyczyną wysyp-
ki na skórze Jana są więc prawdopodobnie pomidory. Oczywiście wnioskowanie
to jest zawodne, gdyż najczęściej trudno jest poddać eliminacji wszystkie czynniki
wpływające na występowanie zjawiska Z. Jan w swych badaniach eliminacyjnych
nie uwzględnił przyczyn chorobowych i może zdarzyć się tak, iż pomidory są tylko
zbiegiem przypadku, a faktyczna przyczyna ma swe źródło w konkretnej chorobie.
2. Kanon jedynej różnicy

Kanon jedynej różnicy, podobnie jak kanon jedynej zgodności, polega na wska-
zaniu spośród wielu zjawisk tego zjawiska, które jest przyczyną powstania zjawi-
ska Z lub skutkiem zjawiska Z. Odmienność tych kanonów polega na tym, że przy
kanonie jedynej zgodności szukaliśmy zjawisk zgodnych ze zjawiskiem Z, nato-
miast przy kanonie jedynej różnicy szukamy z sumy zjawisk takiego zjawiska, któ-
rego wyeliminowanie sprawi, że zniknie również zjawisko Z. Jeżeli chcemy zba-
dać, od czego uzależnione jest zjawisko Z lub co jest jego skutkiem, to powinniśmy
z sumy zjawisk współtowarzyszących zjawisku Z odejmować kolejno poszczególne
zjawiska i obserwować, czy wyeliminowanie któregoś ze zjawisk ma wpływ na zja-
wisko Z. Jeżeli usunięcie jakiegoś zjawiska X spowoduje niewystępowanie zjawiska
Z, to możemy pokusić się o wniosek, że zjawisko X w istotny sposób oddziaływało
na zjawisko Z.
Załóżmy, że Jan drogą eliminacji ustala przyczynę wysypki występującej na
jego skórze. Jan, podobnie jak wcześniej, uważa, iż jest to wysypka pokarmowa.
Jan nie potrafi określić, jaki konkretny pokarm ujemnie oddziaływuje na jego skó-
rę. W związku z powyższym Jan postanowił ustalić spis spożywanych pokarmów.

AL-JjAA=
AL
W spisie znalazł się jogurt, banany, pomidory, wędlina, zupa ogórkowa, pieczony
kurczak, krokiety, owoce, ciasto. Drogą eliminacji Jan postanowił rezygnować z po-
szczególnych pokarmów i obserwował, czy wysypka na jego ciele dalej się utrzy-
muje. Na początku Jan postanowił nie jeść jogurtów, ale to nie spowodowało zaniku
wysypki. Następnie Jan postanowił, że przestanie jeść banany. Banany również nie
spowodowały zaniku wysypki. Dopiero po usunięciu ze swojej diety pomidorów
Jan spostrzegł, że wysypka na jego skórze zanikła. Skoro Jan miał wysypkę, gdy
jadł pomidory, a gdy wyeliminował ze swej diety pomidory, to wysypka zanikła,
więc Jan sądził, że pomidory są u niego przyczyną wysypki.
Ze zjawiskiem Z współwystępują zjawiska A, B, C, D, E, F, G, H, I. Wyelimi-
nowanie zjawiska A nie powoduje niewystępowania zjawiska Z. Wyeliminowanie
zjawiska B nie powoduje niewystępowania zjawiska Z. Wyeliminowanie zjawiska
C powoduje niewystępowanie zjawiska Z. Zjawisko C pozostaje w niezgodności
ze zjawiskiem Z, gdyż wyeliminowanie zjawiska C powoduje niewystępowanie zja-
wiska Z.
Wnioskowanie to jest zawodne, gdyż najczęściej trudno jest poddać elimina-
cji wszystkie czynniki wpływające na niewystępowanie zjawiska Z. Czasami nasz
wynik może być zbiegiem pewnego przypadku. Prawdopodobieństwo uzyskanego
wniosku wzrasta wraz z liczbą zbadanych zjawisk. Jeżeli zjawisko C będziemy pod-
dawać badaniom wielokrotnie i za każdym razem wyeliminowanie tego zjawiska
spowoduje niewystępowanie zjawiska Z, to pewność naszego wniosku wzrasta.
3. Kanon zgodności i różnicy

Kanon zgodności i różnicy to wnioskowanie oparte na połączeniu kanonu je-
dynej zgodności z kanonem jedynej różnicy. Na podstawie kanonu jedynej zgod-
ności ustalamy drogą eliminacji, które zjawisko jest przyczyną powstania zjawi-
ska Z, a następnie na podstawie kanonu jedynej różnicy pozbywamy się zjawiska,
które, naszym zdaniem, jest przyczyną powstania zjawiska Z i obserwujemy, czy
zjawisko Z również zanika. Wnioskowanie oparte na kanonach zgodności i różnicy
jest wnioskowaniem zawodnym w mniejszym stopniu niż wnioskowanie oparte wy-
łącznie na kanonach zgodności czy tylko na kanonach różnicy.
Gdybyśmy przykład kanonu jedynej zgodności połączyli z przykładem kanonu
jedynej różnicy, to uzyskamy przykład kanonu zgodności i różnicy.
Drogą zgodności Jan ustalił, iż wysypka pojawia się na jego skórze każdorazo-
wo po spożyciu pomidorów. By upewnić się, że ustalenia te są słuszne, Jan posta-
nowił, że nie będzie jadać pomidorów. Ustąpienie wysypki upewniło Jana, że jego
wcześniejsze wnioskowanie było słuszne.
4. Kanon zmian towarzyszących

Kanon zmian towarzyszących polega na wskazaniu spośród wielu zjawisk tego
zjawiska, którego nasilenie jest przyczyną nasilenia zjawiska Z. Badamy więc sto-

AL-JjAA=
AL
pień oddziaływania jednego zjawiska na drugie. Załóżmy, że Jan drogą eliminacji

chce ustalić nasilenie czynnika, który wpływa u niego korzystnie na zmniejszenie
nasilenia trądziku występującego na skórze jego twarzy. Jan nie używał żadnego
leku przeciwtrądzikowego, a nasilenie trądzikowe było zróżnicowane w różnych
okresach. Zdaniem Jana, wpływ na zmniejszenie nasilenia trądziku mogą mieć kre-
my nawilżające, czystość twarzy, stosowanie peelingu lub promieniowanie słonecz-
ne. Jan postanowił zbadać, który z tych czynników najkorzystniej wpływa na jego
skórę. Na początku Jan eksperymentował z kremem nawilżającym i częściej niż
zwykle nawilżał twarz kremem. Po miesiącu stwierdził, że czynnik ten nie wpływa
u niego na zmianę nasilenia trądzikowego. Jan postanowił, że należy może zwięk-
szyć higienę i zaczął kilkanaście razy dziennie przemywać twarz. I tym razem szyb-
ko stwierdził, że mycie twarzy również nie wpływa korzystnie na zmniejszenie na-
silenia trądziku. Po tych eksperymentach Jan próbował zwiększyć częstotliwość
peelingu, ale to również w żaden sposób nie wpłynęło na nasilenie trądzikowe. Na-
stępnie Jan sprawdzał wpływ promieni słonecznych. Postanowił codziennie opa-
lać twarz i po dwóch tygodniach zaobserwował, że objawy nasilenia trądzikowego
znacznie się zmniejszyły. Jan stwierdził więc, że częstsze korzystanie z promienio-
wania słonecznego wpływa korzystnie na jego cerę, gdyż zmniejsza się nasilenie
trądziku występującego na skórze jego twarzy. Jeżeli częściej opala twarz, to trądzik
znacznie ustępuje. Zapiszmy tok rozumowania Jana. Nasilenie zjawiska Z oznaczy-
my umownie przez pogrubienie Z.
Przy zjawiskach A, B, C, D występuje zjawisko Z.
Przy zjawiskach A, B, C, D nasilenie A nie wpływa na zjawisko Z.
Przy zjawiskach A, B, C, D nasilenie B nie wpływa na zjawisko Z.
Przy zjawiskach A, B, C, D nasilenie C nie wpływa na zjawisko Z.
Przy zjawiskach A, B, C, D stwierdzamy, że nasilenie D wpływa na nasilenie
zjawiska Z.
Rozumowanie to, jak każde inne wnioskowanie przez indukcję eliminacyjną,
może okazać się zawodne. Zawodność wynika z tego, że nie zawsze poddamy eli-
minacji wszystkie czynniki, które oddziaływają na badane zjawisko. W badanym
przykładzie pominęliśmy np. sytuacje stresowe czy spożywane przez Jana pokarmy,
które również mogą mieć wpływ na nasilenie trądzikowe. Stosując indukcję elimi-
nacyjną należy poddać analizie wszystkie znane czynniki, które wpływają na bada-
ne zjawisko. Im więcej zbadamy czynników, tym prawdopodobieństwo trafności
wniosku wzrasta.
5. Kanon reszt
Kanon reszt polega na przypisaniu dla danego zjawiska spośród wielu przyczyn
tej przyczyny, której nie udało się wyeliminować.
Załóżmy, że ze zjawiskiem Z współwystępują zjawiska A, B, C, D, które to zja-
wiska są przyczyną zjawiska Z.

AL-JjAA=
AL
Wyeliminowanie zjawiska A nie wpływa na zjawisko Z. Wyeliminowanie zja-

wiska B nie wpływa na zjawisko Z. Wyeliminowanie zjawiska C nie wpływa na zja-
wisko Z.
Na tej podstawie sądzimy, że w takim razie zjawisko D musi mieć wpływ na
zjawisko Z.
Przykład: Z pokoju zginął mi zegarek. W pokoju były cztery osoby: mama, tata, siostra
i koleżanka. Wiem, że mama, tata i siostra nie zabrały mi zegarka. Została więc koleżanka, która
najprawdopodobniej zabrała mój zegarek. To rozumowanie jest rozumowaniem zawodnym. Mo-
żemy koleżankę podejrzewać, ale sprawstwa przypisać jej nie możemy do czasu udowodnienia
winy w sposób niezawodny.
IV. Indukcja statystyczna
Odmianą wyjaśniania prowadzonego według modeli opracowanych przez

C.G. Hempla jest wyjaśnianie indukcyjno-probabilistyczne. W schemacie tego wy-
jaśniania, tak jak w trybie sylogizmu, występują przesłanki i wniosek. Za przesłan-
kę większą służą zdania ogólne, uznawane za prawa, tj. opisujące prawidłowości.
Za przesłankę mniejszą – zdania jednostkowe – wyrażające sądy, głoszące że w da-
nym przypadku prawa zadziałały. W klasycznym modelu Hempla za przesłankę
większą służyły zdania opisujące prawa jednoznaczne, bo za takie uznawano pra-
wa przyrody. Istnienie praw statystycznych uznawano wtedy za rezultat niedosko-
nałości naszego poznania. Z czasem okazało się, że to ocena przesadnie optymi-
styczna, że nawet na poziomie cząstek elementarnych zdarzenia mają statystyczny
przebieg. W efekcie nawet II zasada termodynamiki, jak ustalił L.E. Boltzman, jest
prawem statystycznym. Stąd – w świetle obecnie obowiązującego paradygmatu ba-
dań – w naukach empirycznych nie formułuje się już praw jednoznacznych, a twier-
dzenia statystyczne. Bierze się to także stąd, że obiektami badań zazwyczaj nie są
populacje, a jedynie reprezentatywne próby. Tak powstała indukcyjno-probabili-
styczna wersja modelu Hempla, w którym przesłankami są ogólne i jednostkowe
zdania o skłonnościach. Warunkami uznawania rezultatów takich rozumowań jest:
należyty opis populacji, opis losowej próby, prawidłowo sformułowane hipotezy
statystyczne i należycie wyprowadzony wniosek (statystyczny). Powstała także pro-
babilistyczna odmiana modelu indukcyjno-predyktywnego, umożliwiająca czynić
uzasadnione przewidywania: diagnozy, prognozy i postgnozy. Do predykcji ucie-
kamy się, gdy wyjaśniane zjawisko (fakt jednostkowy) w swej istocie jest nieob-
serwowalne, trudne do zaobserwowania albo rozważyć należy sam fakt jego zaist-
nienia. Gdy przewidywane jest zaistnienie zjawiska przyszłego, formułowana jest
prognoza. Ta postać rozumowania znajduje zastosowanie np. w opiniach psychia-
trycznych, zasięganych przed zastosowaniem środka zabezpieczającego, o którym
mowa w art. 93 KK i nast. Nomologiczno-predyktywne rozumowania dotyczące
faktów teraźniejszych to diagnozy, np. opinie psychologów o stopniu zdemorali-

AL-JjAA=
AL
zowania nieletniego. Przykładem postgnozy (przewidywania dotyczącego zdarzeń

przeszłych) jest opinia psychiatryczna o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego,
właściwego mu w momencie czynu (tempore criminis).
§ 61. Rozumowania redukcyjne a rozumowania dedukcyjne
We wnioskowaniu redukcyjnym z następstwa wnioskujemy o racji. Tego typu

wnioskowanie jest zawodne, ponieważ prawdziwe następstwo nie zawsze przesądza
o prawdziwej racji.
p q qp
1 1 1
0 1 0
0 0 1
Przy wnioskowaniu redukcyjnym dobieramy do zdania prawdziwego takie zda-

nie, z którego to pierwsze logicznie wynika. Prawdziwość przesłanki nie gwarantu-
je prawdziwego wniosku. Kierunek wnioskowania redukcyjnego z następstwa do
racji jest niezgodny z kierunkiem rozumowania dedukcyjnego.
Przesłanka Wniosek
Wnioskowanie dedukcyjne racja następstwo
Wnioskowanie redukcyjne następstwo racja
We wnioskowaniu tym z wniosku (z racji) wynika przesłanka (następstwo), ale

z przesłanki (z następstwa) nie wynika wniosek (racja). Prawdziwość następstwa
nie gwarantuje prawdziwego wniosku. Jak wynika z powyższej matrycy prawdziwe
następstwo może być zarówno przy prawdziwej, jak i przy fałszywej racji.
Prawdą jest, że zawsze, jeżeli Jan chrapie, to Jan śpi. Jeżeli na podstawie tego,
że Jan śpi będziemy wnioskować, że Jan chrapie, to nasze rozumowanie będzie za-
wodne. Może przecież okazać się tak, że Jan śpi, ale nie chrapie.
Podobnie prawdą jest, że jeżeli sprawcę skazano na karę pozbawienia wolności,
to uznano go winnym popełnienia przestępstwa. To wnioskowanie jest niezawodne,
ponieważ jeżeli sprawcę skazano na karę pozbawienia wolności, to uznano go win-
nym popełnienia przestępstwa i prawdą jest, że sprawcę skazano na karę pozbawie-
nia wolności, a zatem uznano go winnym popełnienia przestępstwa. Schemat tego
rozumowania opiera się na prawie modus ponendo ponens. Gdybyśmy, wiedząc,
że sprawcę uznano winnym popełnienia przestępstwa, wysnuli wniosek, że spraw-
cę skazano na karę pozbawienia wolności, nasze wnioskowanie byłoby redukcyjne.
Na powyższym przykładzie przeanalizujmy schemat wnioskowania redukcyjnego.
Jeżeli sprawcę skazano na karę pozbawienia wolności, to uznano go winnym po-

AL-JjAA=
AL
§ 61. Rozumowania redukcyjne a rozumowania dedukcyjne 321
pełnienia przestępstwa i prawdą jest, że sprawcę uznano winnym popełnienia prze-

stępstwa, a zatem skazano go na karę pozbawienia wolności. W języku sformalizo-
wanym rozumowanie redukcyjne przybiera postać:
[(p  q)  q]  p
Przy implikacji zwykłej prawdziwość następnika nie przesądza o prawdziwym

poprzedniku, co wykazuje poniższa matryca.
p q pq [(p  q)  q] [(p  q)  q]  p

1 1 1 1 1
0 1 1 1 0
1 0 0 0 1
0 0 1 0 1
Wnioskowanie to jest wnioskowaniem zawodnym, gdyż sprawca uznany win-

nym popełnienia przestępstwa niekoniecznie jest skazany na karę pozbawienia wol-
ności. W prawie karnym ustalanie stanu faktycznego na podstawie rozumowania re-
dukcyjnego nie jest dozwolone.
Warto w tym miejscu przytoczyć wyr. SA w Warszawie z 7.6.1995 r. (II AKr 148/95, OSA
1995, Nr 4, poz. 24), w którym sąd wyraźnie stwierdził, iż w dochodzeniu do ustaleń faktycznych
w postępowaniu karnym rozumowanie redukcyjne, polegające na dobieraniu do zdania uznanego
za prawdziwe takiego zdania, z którego to pierwsze logicznie wynika jest niedopuszczalne. Nie
można bowiem uznawać z góry za prawdziwy jakiegokolwiek faktu niewynikającego z uprzednio
ocenionego dowodu, z wyjątkiem faktów notoryjnie znanych (art. 153 KPK). Wszelka teza w po-
stępowaniu karnym, aby mogła być uznana za prawdziwą, musi być dostatecznie uzasadniona.
Podobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyr. z 1.4.2003 r. (IV KK 31/03, OSN 2003,
Nr 1, poz. 676), w którym skrytykował stwierdzenie sądu odwoławczego usprawiedliwiającego
lakoniczność uzasadnienia oddalającego wniosek dowodowy tym, że: szersze uzasadnienie stano-
wiska byłoby wkroczeniem w sferę winy, jeszcze przed wydaniem orzeczenia. Takie rozumowanie
zawiera poważny błąd. Wynika przecież z niego, że sąd odwoławczy aprobuje sytuację faktycznego
dokonywania przez sąd I instancji oceny materiału dowodowego już w momencie rozstrzygania
o wnioskach dowodowych, przed zgromadzeniem jego całości, akcentując przy tym trafność
nieujawniania takiej oceny wobec stron. Stan taki jest jednak przejawem wnioskowania redukcyj-
nego, polegającego na dokonywaniu oceny wartości przesłanki, jaką jest konkretny dowód, przez
pryzmat wniosku, a więc dokonanej już oceny materiału dowodowego. Tymczasem w procesie
sądowym jedynie prawidłowym jest wnioskowanie dedukcyjne, w którym to poszczególne dowody
są przesłankami prowadzącymi do wniosku o winie bądź niewinności sprawcy.
Na wnioskowaniu redukcyjnym opiera się sprawdzanie ze skutkiem pozy

tywnym.

AL-JjAA=
AL
§ 62. Sprawdzanie
Sprawdzanie, jak sama nazwa wskazuje, polega na skontrolowaniu wartości

logicznej pewnego stwierdzenia. Skoro chcemy sprawdzić wartość logiczną danej
wypowiedzi, tzn. że mamy wątpliwość, czy faktycznie tak jest, jak dane zdanie gło-
si. Niejednokrotnie w praktyce tak bywa, że uzyskane na dany temat informacje są
rozbieżne i należy je skonfrontować. Przy sprawdzaniu upewniamy się, czy zdanie
wyjściowe jest prawdziwe poprzez szukanie jego następstw. Przy sprawdzaniu na
podstawie prawdziwości albo fałszywości następstwa dochodzimy do wartości lo-
gicznej zdania sprawdzanego. Przy sprawdzaniu nie bez znaczenia jest jakość za-
łożonego następstwa. Jeżeli chcemy ustalić, czy Jan nie boi się psów, to nie bę-
dziemy ustalać, czy Jan boi się yorka. Doskonale zdajemy sobie sprawę, że przy
racji: Jan nie boi się psów ustalenie, czy Jan boi się yorka nie powinno być następ-
stwem. Przy takim wnioskowaniu narazilibyśmy się na śmieszność. To, czy Jan boi
się psów, możemy sprawdzić przez ustalenie, czy Jan boi się np. owczarka niemiec-
kiego i rottweilera. Jeżeli Jan nie boi się owczarka niemieckiego i rottweilera, to
możemy stwierdzić, że Jan nie boi się psów, a jeżeli Jan boi się owczarka niemiec-
kiego i rottweilera, to z tego wynika, że Jan boi się psów.
W zależności od uzyskanego rezultatu wyróżniamy sprawdzanie ze skutkiem
pozytywnym oraz sprawdzanie ze skutkiem negatywnym.
I. Sprawdzanie ze skutkiem pozytywnym
Jak wspomniano wcześniej sprawdzanie ze skutkiem pozytywnym jest posta-

cią wnioskowania redukcyjnego. Sprawdzanie ze skutkiem pozytywnym polega na
tym, że na podstawie prawdziwego następstwa wnosimy, iż zdanie sprawdzane jest
również prawdziwe.
Przy sprawdzaniu ze skutkiem pozytywnym mamy ustalić wartość logiczną po-
przednika, przy założeniu, że następstwo jest prawdziwe. Z poniższej tabeli wynika,
że takie wnioskowanie jest zawodne.
p q qp
1 1 1
0 1 0
Wnioskowanie to jest zawodne, gdyż prawdziwe następstwo nie przesądza

o prawdziwej racji. Załóżmy, że chcemy ustalić, czy nasz rozmówca interesuje się
prawem rzeczowym. Uważamy, że jeżeli nasz rozmówca interesuje się prawem rze-
czowym, to zna przesłanki zasiedzenia i sprawdzamy, że nasz rozmówca zna prze-
słanki zasiedzenia, a zatem wyprowadzamy stąd wniosek, że nasz rozmówca intere-
suje się prawem rzeczowym. Taki wniosek może być pochopny, gdyż może okazać

AL-JjAA=
AL
§ 62. Sprawdzanie 323
się, że nasz rozmówca nie wie nawet co to jest prawo rzeczowe, a przesłanki za-
siedzenia zna z uwagi na oglądany wczoraj reportaż telewizyjny. Prawdopodobień-
stwo, że zdanie sprawdzane jest prawdziwe wzrasta wraz z liczbą sprawdzonych
następstw. Jeżeli postawimy kilka następstw i dokonamy sprawdzenia, pytając na-
szego rozmówcę o służebności gruntowe i osobiste oraz podyskutujemy o proble-
mach interpretacyjnych z tego zakresu, w tym o wykładni Sądu Najwyższego, to
rezultat pozytywny uprawnia nas do wyprowadzenia wniosku, że nasz rozmówca
interesuje się prawem rzeczowym.
Sprawdzanie ze skutkiem pozytywnym opiera się na wzorze:
[(p  q)  q]  p
Poniższa matryca dowodzi, że wnioskowanie według takiego wzoru jest za

wodne.
p q pq (p  q)  q [(p  q)  q]  p
1 0 0 0 1
1 1 1 1 1
0 0 1 0 1
0 1 1 1 0
II. Sprawdzanie ze skutkiem negatywnym
Sprawdzanie ze skutkiem negatywnym polega na tym, że na podstawie fałszy-

wego następstwa wnosimy, iż zdanie sprawdzane musi być również fałszywe.
Przy sprawdzaniu ze skutkiem negatywnym mamy ustalić wartość logiczną ra-
cji przy założeniu, że następstwo jest fałszywe. Z poniższej tabeli wynika, że takie
wnioskowanie jest niezawodne. Wnioskowanie to jest niezawodne, gdyż fałszywe
następstwo przesądza o fałszywej racji.
p q pq
1 1 1
0 1 1
0 0 1
Jeżeli oskarżony popełnił przestępstwo, to był na miejscu zdarzenia, a ustalono,

że oskarżonego nie było na miejscu zdarzenia, a zatem niemożliwe jest, by oskarżo-
ny popełnił przestępstwo. Ten rodzaj wnioskowania odpowiada schematowi:
[(p  q)  ~ q]  ~ p

AL-JjAA=
AL
i opiera się na prawie modus tollendo tollens. Prawo to głosi, że jeżeli przy implika-
cji mamy do czynienia z fałszywym następnikiem, to poprzednik tej implikacji rów-
nież musi być fałszywy.
Poniższa matryca dowodzi, że wnioskowanie według takiego wzoru jest nieza-
wodne.
p q ~p ~q pq (p  q)  ~ q [(p  q)  ~ q]  ~ p
1 0 0 1 0 0 1
1 1 0 0 1 0 1
0 0 1 1 1 1 1
0 1 1 0 1 0 1
§ 63. Eksperyment
Eksperyment to inaczej doświadczenie przeprowadzone w sztucznych warun-

kach, polegające na celowym wywołaniu określonego zjawiska dla zbadania jego
przebiegu poprzez ustalenie związku zachodzącego między badanymi czynnikami.
Celem eksperymentu jest zazwyczaj sprawdzenie sformułowanej uprzednio hipote-
zy przez jej potwierdzenie albo zaprzeczenie. Klasycznym przykładem eksperymen-
tu może być sprawdzenie skuteczności danej metody badawczej. Gdybyśmy chcie-
li upewnić się, czy dana metoda identyfikacyjna w sposób niezaprzeczalny pozwala
zidentyfikować sprawcę przestępstwa, wystarczy przeprowadzić w tym celu odpo-
wiedni eksperyment. Załóżmy, że chodzi o identyfikację daktyloskopĳną. Nie ulega
wątpliwości, że jeżeli jakaś osoba pozostawi na danym przedmiocie odciski śladów
linii papilarnych, to osobę taką można z łatwością zidentyfikować za pomocą badań
daktyloskopĳnych. Przeprowadzony eksperyment każdego zapewni o skuteczności
tego typu badań. Oczywiście przeprowadzanie eksperymentów sprawdzonych przez
naukę i przez nią niekwestionowanych jest zbędne. Eksperyment może mieć nato-
miast miejsce przy sprawdzeniu nowej i nieakceptowanej jeszcze powszechnie me-
tody badawczej. Tego typu eksperymenty przyczyniają się do rozwoju kryminali-
styki i innych dziedzin nauki.
Eksperyment, w którym badacz manipuluje tzw. niezależnymi zmiennymi
(czynnikami, właściwościami), według założonego planu badawczego i obserwu-
je zmienne zależne (tj. rezultaty tych manipulacji), to tzw. eksperyment klasycz-
ny. We współczesnym paradygmacie metodologicznym uznawany jest za szcze-
gólnie preferowany sposób prowadzenia badań naukowych, zwłaszcza w naukach
przyrodniczych, a jeżeli jest to możliwe, to także i w naukach społecznych. Nie
zawsze jednak jest do przeprowadzenia, bo manipulacja zmiennymi może być tech-
nicznie utrudniona lub niemożliwa albo etycznie nie do przyjęcia. Niekiedy można
go skutecznie zastąpić tzw. eksperymentem naturalnym, nazywanym też ekspe-

AL-JjAA=
AL
§ 63. Eksperyment 325
rymentem post factum. W tak przeprowadzanym eksperymencie – po wytypowaniu

zmiennych i dokonaniu ich charakterystyki – w obserwowanym obszarze poszuku-
je się sposobów przejawiania się zmiennych uznawanych za niezależne i zależne.
Jeszcze inną postacią jest eksperyment myślowy, kiedy to badacz myślowo tworzy
proces oddziaływania zmiennych. Ta stara konstrukcja metodologiczna, stosowana
głównie przez fizyków – od Archimedesa po Heisenberga – dziś znalazła technicz-
ne wsparcie w postaci komputerów. W ten sposób wykorzystują go i biegli sądowi,
np. specjaliści z zakresu inżynierii ruchu przeprowadzający komputerowe symula-
cje przebiegu wypadków komunikacyjnych.
Z praktycznego punktu widzenia na uwagę zasługują te eksperymenty, których
wynik nie jest definitywnie przesądzony. Przykładem takiego eksperymentu może
być np. eksperyment procesowy w postaci sprawdzenia wiarygodności zeznań. Je-
żeli z zeznań wynika, że oskarżony na miejscu zdarzenia był ubrany w spodnie, któ-
re pozostawił na miejscu zdarzenia, i które to spodnie zostały zabezpieczone jako
dowód rzeczowy, a oskarżony temu zaprzecza, gdyż uważa, że spodnie te nie odpo-
wiadają jego rozmiarom, to można przeprowadzić eksperyment, czy rozmiar tych
spodni odpowiada gabarytom oskarżonego. Gdyby okazało się, że oskarżony nosi
rozmiar o kilka numerów większy i zabezpieczonych spodni nie potrafi ubrać, to –
o ile sprawca był ubrany na miejscu zdarzenia w te spodnie – należy odrzucić tezę,
że to oskarżony popełnił przestępstwo.
Osoba, która przeprowadza eksperyment, nazywana jest eksperymentatorem.
W zależności od wyniku eksperymentu wyróżniamy eksperyment pozytyw-
ny i eksperyment negatywny. Z eksperymentem pozytywnym mamy do czynie-
nia wówczas, gdy przeprowadzone doświadczenie potwierdza, że między badanymi
czynnikami zachodzi jakaś zależność. Przy eksperymencie negatywnym między ba-
danymi czynnikami określona zależność nie zachodzi. Z uwagi na cel eksperymentu
wyróżniamy m.in. eksperyment naukowy, dydaktyczny, procesowy. Eksperyment
naukowy należy do podstawowych metod badawczych. Celem eksperymentu ba-
dawczego jest przede wszystkim korzyść poznawcza. Ustawodawca eksperyment
ten traktuje priorytetowo. Zgodnie z art. 27 KK, kto działa w celu przeprowadze-
nia eksperymentu poznawczego, medycznego, technicznego lub ekonomicznego,
ten nie popełnia przestępstwa, jeżeli spodziewana korzyść ma istotne znaczenie po-
znawcze, medyczne lub gospodarcze, a oczekiwanie jej osiągnięcia, celowość oraz
sposób przeprowadzenia eksperymentu są zasadne w świetle aktualnego stanu wie-
dzy. Do uczestnictwa w eksperymencie nie można nikogo zmusić. Eksperyment jest
niedopuszczalny bez zgody uczestnika, na którym jest przeprowadzany. Uczestnik
eksperymentu musi być należycie poinformowany o spodziewanych korzyściach
i grożących mu ujemnych skutkach oraz prawdopodobieństwie ich powstania, jak
również o możliwości odstąpienia od udziału w eksperymencie na każdym jego
etapie. Kodeks karny wyłącza bezprawność eksperymentów badawczych dokona-
nych na człowieku, jeżeli wystąpią okoliczności określone w art. 27 KK. Koniecz-
nym warunkiem legalności eksperymentu badawczego dokonanego na człowieku

AL-JjAA=
AL
jest wyrażenie zgody na uczestniczenie w takim właśnie eksperymencie. Zgodnie

z art. 39 Konstytucji RP nikt nie może być poddany eksperymentom naukowym,
w tym medycznym, bez dobrowolnie wyrażonej zgody. Eksperyment medyczny
szczegółowo reguluje ustawa z 5.12.1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty
(tekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 125 ze zm.). Ustawa wyszczególnia również ekspe-
ryment leczniczy, który jest przeprowadzany na chorych w celu osiągnięcia bezpo-
średniej korzyści dla zdrowia osoby leczonej.
Dla prawnika najistotniejszy jest jednak eksperyment procesowy. Kwestię
eksperymentu procesowego reguluje art. 211 KPK. Przepis ten stanowi, iż w celu
sprawdzenia okoliczności mających istotne znaczenie dla sprawy można przepro-
wadzić, w drodze eksperymentu procesowego, doświadczenie lub odtworzenie
przebiegu stanowiących przedmiot rozpoznania zdarzeń lub ich fragmentów19, 20.
Najczęściej dowód w postaci eksperymentu stosowany jest na etapie postępo-
wania przygotowawczego. Stąd zagadnienia związane z eksperymentem szczegó-
łowo omówiono również w zarządzeniu Nr 1423 Komendanta Głównego Policji
z 23.12.2004 r. w sprawie metodyki wykonywania czynności dochodzeniowośled-
czych przez służby policyjne wyznaczone do wykrywania przestępstw i ścigania ich
sprawców (Dz.Urz. Komendy Głównej Policji 2005, Nr 1 – § 90 ww. zarządzenia).
Zgodnie z tym zarządzeniem eksperyment procesowy przeprowadza się w celu:
1) sprawdzenia, czy przestępstwo mogło być popełnione w określonych warun-
kach,
2) sprawdzenia, czy określona osoba mogła w danych warunkach popełnić prze-
stępstwo,
3) ustalenia, czy przestępstwo mogło być popełnione w określony sposób,
4) ustalenia możliwości wystąpienia określonych skutków przestępstwa w rezulta-
cie działania sprawcy,
5) ujawnienia dowodów przestępstwa, w tym śladów kryminalistycznych,
6) sprawdzenia prawdziwości zeznań lub wyjaśnień,
7) wyjaśnienia sprzeczności w zeznaniach lub wyjaśnieniach.
Eksperymentu procesowego nie dokonuje się, jeżeli jego przeprowadzenie
może:
1) zagrażać życiu lub zdrowiu uczestników,
2) zagrażać ujawnieniem tajemnicy prawnie chronionej,
3) uwłaczać godności osobistej uczestników,
4) zagrażać mieniu w rozmiarach niewspółmiernych do znaczenia eksperymentu,
5) łączyć się z przybraniem do czynności zwłok (dotyczy wizji lokalnej).
Eksperyment procesowy można przeprowadzić w formie doświadczenia lub od-
tworzenia. Eksperyment procesowy w formie doświadczenia należy przeprowadzać
19 Zgodnie z post. SN z 20.8.2003 r. (III KO 69/02, OSNK 2003, Nr 1, poz. 1743). Zob. też wyr. SN
z 7.5.1997 r. (IV KKN 23/97, OSNKW 1997, Nr 9–10, poz. 40).
20 R. Kmiecik, Przegląd orzecznictwa Sądu Najwyższego – Izby Karnej w zakresie zagadnień krymina-
listyczno-dowodowych w postępowaniu karnym (w latach 1997–2001), Prok. i Pr. 2002, Nr 7–8, s. 30 i nast.

AL-JjAA=
AL
§ 64. Rozumowanie z analogii 327
na miejscu zdarzenia lub w innym miejscu, w celu sprawdzenia, czy dany typ czyn-
ności, zachowania albo zjawiska jest w ogóle możliwy (§ 91 zarządzenia).
Eksperyment procesowy w formie odtworzenia powinien być ściśle powiązany
z przebiegiem zdarzenia lub z jego częścią. Powinien być dokonany w tym samym
miejscu, o tej samej porze, a jeśli zdarzenie miało miejsce na terenie otwartym,
eksperyment powinien być przeprowadzony w takich samych, w miarę możliwości,
warunkach zewnętrznych: atmosferycznych, przy podobnej widoczności, źródłach
i natężeniu hałasu (§ 93 zarządzenia). Eksperyment procesowy w formie odtwo
rzenia najczęściej stosowany jest przy rekonstrukcji przebiegu zdarzeń na miejscu
zdarzenia.
Eksperyment procesowy, choć odrębnie uregulowany tylko w postępowaniu
karnym, dopuszczalny jest także i w innych postępowaniach, np. w postępowaniu
cywilnym.
Jeżeli eksperyment procesowy jest samodzielną czynnością procesową, z jego
przeprowadzenia sporządza się protokół i w miarę potrzeby dokumentację technicz-
ną (art. 143 § 1 pkt 5 KPK). Wskazane jest również, by przebieg eksperymentu
utrwalać za pomocą urządzeń rejestrujących obraz i dźwięk (art. 147 § 1 KPK). Za-
pis dźwiękowy i jego przekład oraz zapis obrazu jest załącznikiem do protokołu
(art. 147 § 3 KPK) i korzysta z takiej samej ochrony prawnej jak protokół. Nie może
więc zostać usunięty z akt sprawy.
Eksperyment w znaczeniu procesowym różni się od eksperymentów dokony-
wanych przez biegłych. Biegły w celu sprawdzenia określonych badań przepro-
wadzonych w czasie ekspertyzy ma prawo do przeprowadzenia eksperymentu rze
czoznawcy21, 22.
Celem eksperymentu rzeczoznawcy jest sprawdzenie trafności przeprowadzo-
nego w ekspertyzie badania.
§ 64. Rozumowanie z analogii
I. Wnioskowanie per analogiam
Wnioskowanie przez analogię polega na tym, że na podstawie przesłanek szcze-

gółowych (ale nie z nich samych) wyprowadzamy szczegółowy wniosek. Jeżeli zba-
21 Należy stwierdzić, iż zgodnie z wyr. SN z 20.6.1988 r. (I KR 174/88, OSNKW 1988, Nr 11–12,
poz. 84) eksperyment rzeczoznawcy nie może być utożsamiony z eksperymentem procesowym przeprowa-
dzonym przez organ procesowy. Główną cechą odróżniającą ekperyment procesowy od eksperymentu rze-
czoznawczego jest to, że eksperyment przeprowadzony w postępowaniu dowodowym przez sąd i inne organy
procesowe jest czynnością procesową sensu stricto, natomiast eksperyment rzeczoznawczy przymiotu takiego
nie ma i jest częścią składową opinii biegłego. Druga cecha odróżniająca obie te czynności dotyczy podmiotów
dokonujących badań. Eksperyment rzeczoznawczy jest przeprowadzony przez biegłych różnych specjalności,
natomiast eksperyment procesowy jest czynnością organu procesowego prowadzącego postępowanie karne.
22 Zob. też § 93 wyżej powołanego zarządzenia Komendanta Głównego Policji.

AL-JjAA=
AL
damy przesłanki, które stwierdzają, że kolejno następujące po sobie desygnaty po-

siadają określoną właściwość, to jesteśmy uprawnieni do stwierdzenia, że desygnat
następujący po ostatnio zbadanym desygnacie będzie również posiadać określoną
właściwość. Jeżeli stwierdzimy, że Jan przez kolejnych 40 dni wychodzi z domu
o godz. 6.00 rano, to na tej podstawie możemy stwierdzić, że Jan w 41. dniu rów-
nież wyjdzie z domu o 6.00 rano.
Wnioskowanie z analogii należy do wnioskowań uprawdopodobniających. Na
podstawie analogii można przyjąć, że jeżeli zbadana część elementów danego zbio-
ru posiada określoną cechę, to następny element badany również taką cechę będzie
posiadać. Jeżeli stwierdzimy, że w danej grupie pierwszy student przygotował się
do ćwiczeń z logiki, drugi, trzeci, czwarty, piąty, szósty, siódmy, ósmy, dziewiąty,
dziesiąty, jedenasty również jest przygotowany, to możemy na tej podstawie przy-
puszczać, że i kolejny dwunasty będzie przygotowany do ćwiczeń z logiki. Wnio-
skowanie to jest zawodne, ponieważ na podstawie tego, że coś miało miejsce wiele
razy, nie można w sposób niezawodny przesądzać o tym, że będzie miało miejsce
i tym razem. Stopień zawodności uzależniony jest od ilości zbadanych przesłanek.
Wnioskowanie indukcyjne nigdy nie jest pewne. Prawdopodobieństwo pewno-
ści rośnie wraz z liczbą zbadanych przesłanek. To, że Iksiński żył zgodnie z prawem
przez dotychczasowe lata nie oznacza, że i w bieżącym roku będzie tak żył. Bio-
rąc jednak pod uwagę wiek Iksińskiego, możemy stwierdzić, że skoro do tej pory
w żadnym roku nie popełnił przestępstwa, a ma 70 lat, to i w tym roku przestępstwa
nie popełni.
Formalizując, możemy powiedzieć, że jeżeli:
S1  P
S2  P
S3  P
S4  P
…
…
…
Sn  P
____________
Sn+1  P
Inną odmianą wnioskowania z analogii jest wnioskowanie oparte na następują-

cym schemacie:
S1  {A, B, C, D i E}
S2  {A, B, C i D}
___________________
S2  E

AL-JjAA=
AL
§ 64. Rozumowanie z analogii 329
Jeżeli wiemy, że element S1 należy do zbioru A, B, C, D i E, a element S2 nale-

ży do zbioru A, B, C i D, to możemy sądzić, że element S2 również należy do zbio-
ru E. Jeżeli jeden student należy do grupy osób wywodzących się z rodzin pełnych,
do grupy osób wywodzących się z rodzin, gdzie obydwoje rodzice pracują, do gru-
py osób wywodzących się z rodzin inteligenckich, do grupy osób, których średnia
w rodzinie przekracza 1500 zł na jednego członka rodziny, to możemy stwierdzić,
że i w rodzinie drugiego studenta średnia przekracza 1500 zł na jednego członka ro-
dziny, o ile student ten należy do grupy osób wywodzących się z rodzin pełnych,
do grupy osób wywodzących się z rodzin, gdzie obydwoje rodzice pracują, do gru-
py osób wywodzących się z rodzin inteligenckich. We wnioskowaniu przez analo-
gię schemat rozumowania zbliżony jest do sylogizmu kategorycznego. Wnioskowa-
nie to jednak, jak zaznaczono na wstępie, nie należy do wnioskowań dedukcyjnych.
Wnioskowanie to dotknięte jest błędem czterech terminów. Schemat takiego rozu-
mowania przedstawia się następująco:
MaP
Sa (podobne do M)
___________________
SaP
Zadania
1. Gdybyś miał dowieść, że systematycznie uczysz się logiki, to na jakim wnio-
skowaniu oparłbyś swój wniosek?
2. Podaj własny, krótki przykład rozumowania według zasad indukcji niezupełnej.
3. Podaj własny, krótki przykład rozumowania według zasad indukcji zupełnej.
4. Wskaż kanony indukcji eliminacyjnej, a następnie dla każdego z nich przytocz
przykład wnioskowania.
5. Podaj krótki, trafnie argumentowany przykład rozumowania według zasad wy-
jaśniania (tłumaczenia).
6. Podaj przykład sprawdzania ze skutkiem negatywnym.
7. Sprawdzono, iż stu pierwszych napotkanych na dworcu kolejowym ludzi posia
dało przy sobie dowód osobisty. W oparciu o te przesłanki wyprowadź wniosek:
a) oparty na indukcji niezupełnej,
b) oparty na wnioskowaniu przez analogie.
Wyjaśnij różnicę istniejącą we wnioskach.
8. Podaj przykład sprawdzania ze skutkiem pozytywnym, którego:
a) prawdopodobieństwo błędu jest znikome,
b) prawdopodobieństwo błędu jest znaczne.
9. Podaj przykład eksperymentu pozytywnego.
10. Podaj przykład eksperymentu negatywnego.

AL-JjAA=
AL
11. Czy możliwe jest samodzielne przeprowadzenie przez organ procesowy ekspe-
rymentu procesowego w ramach ekspertyzy psychologicznej bez udziału po-
wołanego w sprawie biegłego?
12. Wskaż przykład eksperymentu procesowego, który należy przeprowadzić
w formie doświadczenia.
13. Wskaż przykład eksperymentu procesowego, który należy przeprowadzić
w formie odtworzenia.
14. Jaka jest różnica między eksperymentem przeprowadzonym w formie doświad-
czenia a eksperymentem przeprowadzonym w formie odtworzenia?

AL-JjAA=
AL
ROZDZIAŁ XVII
LOGIKA A WYKŁADNIA PRAWA
Przy ustalaniu znaczenia interpretowanego przepisu zakres wyrażeń języ-

ka prawnego powinien pokrywać się z językiem potocznym, by język przepisów
prawnych był jasny i zrozumiały dla wszystkich adresatów. Nie zawsze jednak treść
przepisu jest jednoznaczna. W przypadku wieloznaczności treści przepisu należy
ustalić właściwe znaczenie przepisu drogą interpretacji. Wykładnia prawa polega
na ustaleniu właściwego znaczenia przepisu prawnego. Wykładnia przepisu prawa
oznacza odczytywanie z niejasno sformułowanej normy jej rzeczywistej treści. Wy-
kładnia taka jest więc konieczna wówczas, gdy istnieją na tle tekstu wątpliwości
wymagające wyjaśnienia.
W procesie wykładni pierwszeństwo mają dyrektywy językowe. Oznacza to, że
odwoływanie się do innych reguł wykładni dopuszczalne jest tylko wtedy, gdy wy-
kładnia językowa nie daje jednoznacznego wyniku, tzn. gdy z językowego punktu
widzenia możliwe jest co najmniej dwojakie rozumienie tekstu prawnego23.
Wówczas doszukujemy się właściwych intencji ustawodawcy, stosując wykład-
nie pozajęzykowe.
W niektórych gałęziach prawa stosowanie wykładni pozajęzykowej jest niedo-
puszczalne. Przykładem mogą być przepisy podatkowe, które powinny być interpre-
towane ściśle, zgodnie z zasadami wykładni językowej. W przepisach tych stosowa-
nie analogii lub też wykładni rozszerzającej czy ścieśniającej jest niedopuszczalne.
Niekiedy zawiłe lub niedostateczne regulacje prawne doprowadzają do kontro-
wersyjnych interpretacji, które niejednokrotnie są wykładniami błędnymi. Błędna
wykładnia danego przepisu stanowi obrazę prawa materialnego, z tym że o błęd-
nej wykładni możemy mówić tylko wówczas, gdy w wyniku dokonanej wykładni
wadliwie ustalono treść normy lub wyprowadzono z wyjaśnianego przepisu treści
w nim nie zawarte24.
23 Zob. wyr. SN z 7.4.2004 r. (V KK 337/03, Prok. i Pr. 2004, Nr 11–12, poz. 5). Zgodnie z wyr. NSA
z 7.10.1992 r. (SA/Po 1167/92, Wspólnota 1993, Nr 40, poz. 18.

24 Zob. wyr. SN z 12.1.2001 r. (III CKN 1251/00, Legalis).

AL-JjAA=
AL
332 Rozdział XVII. Logika a wykładnia prawa
Przy wykładni prawa polskie sądy muszą brać pod uwagę wykładnię Trybu
nału Sprawiedliwości UE w Luksemburgu i dyrektywy obowiązujące w Unii Euro-
pejskiej25.
Wykładnia przepisów prawa (ocena prawna) Sądu Najwyższego jest wiążąca
tylko o tyle, o ile odnosi się do tych samych okoliczności faktycznych i prawnych.
Nie ulega jednak wątpliwości, że orzeczenia Sądu Najwyższego mają wpływ na
linię orzeczniczą sądów powszechnych. Zgodnie z art. 62 ustawy z 23.11.2002 r.
o Sądzie Najwyższym (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 1254 ze zm.), jeżeli jakikol-
wiek skład Sądu Najwyższego zamierza odstąpić od zasady prawnej, przedstawia
powstałe zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia pełnemu składowi izby. Odstąpie-
nie od zasady prawnej uchwalonej przez izbę, przez połączone izby albo przez peł-
ny skład Sądu Najwyższego wymaga ponownego rozstrzygnięcia w drodze uchwały
odpowiednio przez właściwą izbę, połączone izby lub pełny skład Sądu Najwyższe-
go. Jeżeli skład jednej izby Sądu Najwyższego zamierza odstąpić od zasady praw-
nej uchwalonej przez inną izbę, rozstrzygnięcie następuje w drodze uchwały obu
izb. Izby mogą przedstawić zagadnienie prawne do rozpoznania przez pełny skład
Sądu Najwyższego.
W praktyce znane są przypadki zmiany wykładni przepisu prawnego na skutek
orzecznictwa sądowego. Przykładem jest przedawnienie należności odsetkowych26.
Zmiana linii orzeczniczej Sądu Najwyższego bez zmiany treści przepisu ujem-
nie wpływa na stabilność i pewność porządku prawnego. Drogą wykładni nie moż-
na zmieniać prawa, gdyż sąd nie jest organem uprawnionym do tworzenia prawa,
a jedynie do jego stosowania.
Wątpliwości wymagające wykładni mogą dotyczyć nie tylko treści przepisu, ale
również i treści orzeczenia wydanego przez sąd. Zgodnie z art. 352 KPC sąd, który
wydał wyrok, rozstrzyga postanowieniem wątpliwości co do jego treści. Przy wy-
konywaniu wyroku musi być zachowana jego ścisła wykładnia – ani organ egzeku-
cyjny, ani strona upoważniona do wykonania zastępczego nie mogą dokonywać in-
terpretacji wychodzącej poza brzmienie wyroku, a tym bardziej z brzmieniem tym
sprzecznej27.
25 Tak też uznał SN w wyr. z 12.8.2004 r. (III PK 38/04, MoP 2004, Nr 18, poz. 823).
26 Sąd Najwyższy w wyr. z 7.6.2001 r. (III CKN 369/00, Legalis) stwierdził, że odsetki z chwilą po-
wstania uzyskują byt niezależny od długu głównego i mają odrębny bieg terminu przedawnienia. Roszczenie
odsetkowe ma charakter okresowy i przedawnia się z upływem lat trzech – art. 118 KC.
Następnie w uchw. SN z 17.6.2003 r. (III CZP 37/03, OSNC 2004, Nr 5, poz. 7) zaprezentowano od-
mienne stanowisko, sądząc iż roszczenie o odsetki za opóźnienie w zapłacie ceny wynikającej z umowy
sprzedaży zawartej w zakresie działalności przedsiębiorstwa sprzedawcy przedawnia się z upływem lat dwóch
(art. 554 KC).
27 Zob. wyr. SN z 22.1.1998 r. (III CKN 325/97, Legalis).

AL-JjAA=
AL
§ 65. Wypełnianie luk prawnych 333
§ 65. Wypełnianie luk prawnych
I. Rozumowanie per analogiam
Wnioskowanie per analogiam ma zastosowanie również w przypadku braku

uregulowania pewnych kwestii prawnych. Stosuje się wtedy któryś z argumentów
a simili – analogię legis lub analogię iuris. W przypadku analogii legis normę skie-
rowaną do jednego adresata (sytuacji) stosuje się i do innych adresatów (sytuacji),
np. uchylone rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 18.12.1975 r. w sprawie
kosztów przeprowadzania dowodu z opinii biegłych w postępowaniu sądowym
(Dz.U. Nr 46, poz. 254 ze zm.) z braku osobnego uregulowania stosowano rów-
nież do biegłych występujących w postępowaniu przygotowawczym. Schemat za-
stosowanego rozumowania przypomina epichejremat, w którym przesłanka pobocz-
na głosi, że tam, gdzie występują obie postaci postępowań (w procesie karnym),
jedno z nich jest fazą wyprzedzającą to drugie, a zatem obydwa stanowią elementy
tego samego ciągu. Za punkt wyjścia przyjmuje się tezę głoszącą, że podobne sy-
tuacje w tym samym systemie prawnym są tak samo uregulowane. Natomiast ana-
logia iuris wymaga przyjęcia założenia o pewnej spójności funkcjonalnej i aksjo-
logicznej systemu regulacji normatywnych odnośnie do pewnych dziedzin życia.
Wtedy ów punkt widzenia normodawcy przenieść można i na kwestie wprost nie-
uregulowane, bo podobne sytuacje w ramach danego systemu prawnego powinny
pociągać za sobą takie same lub choćby podobne skutki prawne.
Jako przykład zastosowania analogii można przytoczyć orzeczenie, w któ-
rym Sąd Najwyższy występującą lukę prawną w Kodeksie postępowania cywilne-
go w postaci braku uregulowania sposobu rozstrzygnięcia o kosztach postępowa-
nia zabezpieczającego w sytuacji, gdy nakaz zapłaty jest orzeczeniem kończącym
postępowanie, a postępowanie zabezpieczające zostało przeprowadzone, uzupełnił
w drodze analogii przez zastosowanie przepisu art. 745 § 2 KPC. Obecnie powyż-
szy stan faktyczny jest już uregulowany w treści art. 745 § 1 KPC28.
Inny przykład zastosowania analogii wskazał Sąd Apelacyjny w Krakowie.
W orzeczeniu sąd stwierdził, że choć ustawa procesowa nie żąda dosłownie zgo-
dy oskarżonego na cofnięcie wniosku o uzasadnienie wyroku warunkującego wnie-
sienie apelacji, wymóg taki wynika per analogiam z art. 431 § 3 KPK, żądającego
zgody oskarżonego na skuteczne cofnięcie wniesionego na jego korzyść środka od-
woławczego29.
28 Zob. wyr. SN z 9.5.2002 r. (II CKN 639/00, Legalis). Treść przepisu art. 745 § 2 KPC według stanu
na dzień 9.5.2002 r.: Jeżeli postanowienie zawierające zarządzenie tymczasowe zostało wydane przed wszczę-
ciem sprawy, a wierzyciel nie zachował wyznaczonego mu terminu do jej wytoczenia, dłużnik może w ciągu
dwóch tygodni od upływu tego terminu złożyć wniosek o przyznanie mu kosztów. W tymże terminie wniosek
taki może zgłosić wierzyciel, jeżeli nie wytoczył sprawy dlatego, że dłużnik zaspokoił jego roszczenie.
29 Zob. orz. SA w Krakowie z 3.3.2003 r. (II AKz 76/03, KZS 2003, z. 3, poz. 52).

AL-JjAA=
AL
Wnioskowaniem per analogiam posłużył się również Sąd Najwyższy, któ-

ry stwierdził, że adwokat lub radca prawny, także ustanowiony z urzędu, umoco-
wany jest do wszystkich czynności procesowych wywołanych wniesieniem skargi
o wznowienie postępowania (art. 91 pkt 1 i art. 118 KPC). I choć przepis art. 136
KPC obliguje pełnomocnika do zawiadomienia sądu o każdej zmianie swego za-
mieszkania, to z pragmatycznych przyczyn trudno byłoby wymagać od niego za-
wiadomienia o zmianie siedziby we wszystkich sprawach, w których kiedykolwiek
był ustanowiony, a które prawomocnie już się zakończyły. Dlatego przyjąć należy
przez analogię do art. 136 § 3 KPC, że przepis art. 136 § 2 KPC nie ma zastoso-
wania przy doręczaniu adwokatowi lub radcy prawnemu ustanowionemu z urzę-
du pierwszego pisma sądowego w następstwie skargi o wznowienie postępowania.
W takim wypadku, jeżeli nie zachodzą przesłanki do cofnięcia ustanowienia adwo-
kata lub radcy prawnego, należałoby przy pomocy właściwej rady adwokackiej lub
okręgowej izby radców prawnych ustalić adres nowej siedziby kancelarii i pismo
sądowe doręczyć pod nowym adresem30.
Wnioskowania przez analogię nie można stosować w prawie karnym material-
nym, gdyż konsekwencje prawne przyjęte drogą takiego wnioskowania mogą wy-
wołać niekorzystne dla strony skutki. Również w prawie karnym procesowym ana-
logia powinna być ograniczona, by wątpliwości, które nie dają się usunąć, nie były
rozstrzygane na niekorzyść oskarżonego. W prawie karnym obowiązuje zasada
in dubio pro reo, nakazująca niedające się usunąć wątpliwości rozstrzygać jedynie
na korzyść oskarżonego (art. 5 KPK). Przez analogię nie można również tworzyć
nowych podatkowoprawnych stanów faktycznych podlegających opodatkowaniu,
gdyż jest to zakres wolny od opodatkowania. Zdaniem Naczelnego Sądu Admini-
stracyjnego fakt, że ustawodawca nie objął ustawowym obowiązkiem opodatko-
wania danego stanu faktycznego, czyli tzw. milczenie ustawodawcy, niezależnie od
tego, czy było to zamierzone, czy też wynika z błędu legislacyjnego, stanowić bę-
dzie zawsze obszar wolny od opodatkowania, a nie lukę prawną podlegającą wypeł-
nieniu w drodze analogii. Zakres stosowania analogii dotyczy również zakazu sto-
sowania nowych stanów faktycznych w zakresie ulg czy zwolnień podatkowych,
czy też obowiązków podatkowych. Oznacza to, iż ów zakaz działa jakby dwukie-
runkowo. Konkludując, należałoby przyjąć, iż w prawie podatkowym należy szukać
granic opodatkowania, poza które nie powinna wychodzić wykładnia prawa31.
Wnioskowanie per analogiam pozostaje w ścisłym związku z zagadnieniem
wnioskowania a contrario. Wnioskowanie per analogiam wyklucza się z wniosko-
waniem a contrario. Jeżeli w danej sytuacji zastosujemy wnioskowanie per ana-
logiam, to nie możemy dla tej sytuacji zastosować wnioskowania a contrario.
Podobnie jeżeli zastosujemy wnioskowanie a contrario, to nie możemy dla tej sy-
tuacji zastosować wnioskowania per analogiam. Nie oznacza to jednak, że jeżeli
nie zastosowaliśmy wnioskowania a contrario, to mamy zastosować wnioskowanie
30 Zob. orz. SN z 4.12.2002 r. (V CZ 164/02, Legalis).

31 Wyr. NSA z 10.5.2000 r. (I SA/Lu 1702/98, niepubl.).

AL-JjAA=
AL
per analogiam. Może być tak, że dla danej kwestii nienormowanej ani jedno, ani
drugie wnioskowanie nie znajdzie zastosowania. Wnioskowania te się nie dopełnia-
ją. Między tymi wnioskowaniami zachodzi zasada przeciwieństwa.
II. Wnioskowanie a contrario
Przy wnioskowaniu a contrario, jeżeli tylko dany stan rzeczy pociąga określone
konsekwencje prawne, to w przypadku odmiennego stanu rzeczy, te konsekwencje
prawne wystąpić nie mogą.
Zgodnie z art. 701 § 3 KC ogłoszenie, a także warunki aukcji albo przetar-
gu mogą być zmienione lub odwołane tylko wtedy, gdy zastrzeżono to w ich tre-
ści. A contrario możemy więc wnioskować, że warunki przetargu nie mogą zostać
zmienione, jeżeli nie zastrzeżono tego w ich treści.
W oparciu o wnioskowanie a contrario możemy stwierdzić, że skoro ukończy-
my studia prawnicze, to możemy ubiegać się o wykonywanie zawodu prawniczego,
a zatem jeżeli ich nie ukończymy, to nie możemy ubiegać się o wykonywanie zawo-
du prawniczego.
Wnioskowanie to opiera się na schemacie:
(p  q)  (~ p  ~ q)
Wnioskowanie a contrario jest rozumowaniem zawodnym. Nie trzeba sporzą-

dzać matrycy tego rozumowania, by się o tym przekonać. Doskonale wiemy, iż fał-
szywa racja nie przesądza o fałszywym następstwie. Wykażmy to na podstawie
następującego przykładu. W myśl art. 11 KC pełną zdolność do czynności praw-
nych nabywa się z chwilą uzyskania pełnoletności. Wnioskując a contrario można
stwierdzić, że jeżeli Iksiński ma pełną zdolność do czynności prawnych, to jest peł-
noletni, a zatem jeżeli nie jest tak, że Iksiński ma pełną zdolność do czynności praw-
nych, to nie jest on pełnoletni. Wnioskowanie to jest zawodne, ponieważ zgodnie
z art. 12 KC nie mają zdolności do czynności prawnych osoby ubezwłasnowolnione
całkowicie, a zatem Iksiński może nie mieć zdolności do czynności prawnych, po-
mimo iż jest osobą pełnoletnią. W tym miejscu należy przypomnieć, że wnioskowa-
nie a contrario można stosować jedynie w sytuacjach nieunormowanych, w przy-
padku stwierdzenia luki prawnej.
Analizując schemat rozumowania a contrario (p  q)  (~ p  ~ q), stwierdza-
my, że rozumowanie to jest zawodne, jeżeli zdanie oznaczone zmienną p będzie fał-
szywe, a zdanie oznaczone zmienną q prawdziwe. W takich przypadkach możliwe
jest zastosowanie prawa transpozycji: (p  q)  (~ q  ~ p).
Przykład: Jeżeli Iksiński ma pełną zdolność do czynności prawnych, to jest pełnoletni, a zatem
jeżeli nie jest pełnoletni, to nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych.

AL-JjAA=
AL
Wnioskowanie to możemy również oprzeć na modus tollendo tollens:
[(p  q)  ~ q]  ~ p.
Przykład: Jeżeli Iksiński ma pełną zdolność do czynności prawnych, to jest pełnoletni, a wiem,
że nie jest pełnoletni, zatem nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych.
Wnioskowanie a contrario jest możliwe do zastosowania, gdy jego postać
sformalizowana odpowiadać będzie schematowi: (p  q)  (~ p  ~ q) albo
(p  q)  (~ p  ~ q).
Odwołując się do praktyki wskażmy stanowisko Sądu Najwyższego wyrażo-
ne w wyr. z 3.10.2002 r. (III RN 153/01, OSNAPiUS 2003, Nr 18, poz. 423). Sąd
uznał, że skoro z przepisu art. 3 ust. 2 ustawy z 24.6.1994 r. o własności lokali (tekst
jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 1892) wynika, że w razie wyodrębnienia własności loka-
li wchodzących w skład danej nieruchomości przysługuje ich właścicielom udział
w nieruchomości wspólnej, który obejmuje grunt oraz części budynku i urządze-
nia niesłużące wyłącznie do użytku właścicieli poszczególnych lokali, to a contra-
rio, urządzenia i części budynku, w tym balkony, służące wyłącznie do użytku wła-
ścicieli poszczególnych lokali mieszkalnych nie wchodzą w skład nieruchomości
wspólnej. Są one częścią składową lokalu mieszkalnego.
Wykładnią a contrario posłużył się również Sąd Najwyższy w orz. z 5.3.2002 r.
(I CKN 446/01, Legalis): Sąd umarza postępowanie zawieszone z przyczyny wska-
zanej w art. 177 § 1 pkt 5 KPC, jeżeli wniosek o podjęcie postępowania nie zo-
stał zgłoszony w ciągu lat trzech od daty postanowienia o zawieszeniu. Powyższy
przepis nie stwarza żadnych wątpliwości odnośnie do tego, że przyczyną umorze-
nia postępowania jest tylko niezgłoszenie wniosku o podjęcie postępowania, a con-
trario – jeżeli wniosek został zgłoszony, to brak jest podstaw do umorzenia postę
powania.
III. Wnioskowanie a fortiori
We wnioskowaniu a fortiori z jednego twierdzenia niewątpliwie wynika inne

twierdzenie. Wyróżniamy dwie odmiany wnioskowania a fortiori: wnioskowanie
a maiori ad minus (z większego na mniejsze) i wnioskowanie a minori ad maius
(z mniejszego na większe). We wnioskowaniu a maiori ad minus na podstawie re-
guły, że jeżeli można coś więcej, to tym bardziej można mniej, daje się wywieść
inne, niewskazane w przepisie uprawnienie. Skoro z przepisu art. 101 § 1 KC wyni-
ka, że pełnomocnictwo może być w każdym czasie odwołane, to tym bardziej może
być w każdym czasie zmienione.
Zgodnie z wnioskowaniem a minori ad maius, jeżeli zabronione jest coś małe-
go, to tym bardziej zabronione jest coś większego.

AL-JjAA=
AL
Przykład: Jeżeli art. 14 Prawa o ruchu drogowym zabrania chodzenia po torowisku, to tym
bardziej zabrania się biegania po torowisku.
Poprzez wykładnię a fortiori nie można rozszerzać zakresu zastosowania prze-
pisu szczególnego o sytuacje nieuregulowane.
Wykładnią a fortiori posłużył się Sąd Najwyższy przy ustalaniu, czy orzeczo-
na kara pozbawienia wolności, o której mowa w art. 75 § 1 KK, dotyczy wyłącz-
nie bezwzględnego pozbawienia wolności, czy także z warunkowym zawieszeniem.
Zgodnie z art. 75 § 1 KK sąd zarządza wykonanie kary, jeżeli skazany w okresie
próby popełnił podobne przestępstwo umyślne, za które orzeczono prawomocnie
karę pozbawienia wolności. Zdaniem Sądu Najwyższego nie musi być to kara bez-
względnego pozbawienia wolności. Przemawia za tym także to, że w tym samym
przepisie, jako podstawę do obligatoryjnego zarządzenia wykonania kary przewi-
duje się także uchylenie się od wykonania obowiązku naprawienia szkody. Skoro
niewykonanie tego obowiązku jest czymś mniej istotnym, niż popełnienie w okre-
sie próby ponownego umyślnego przestępstwa, to skazanie za takie przestępstwo
na karę pozbawienia wolności, nawet z warunkowym zawieszeniem jej wykonania,
uznać należy tym bardziej (a fortiori) za uzasadniające obligatoryjne zarządzenie
wykonania kary pozbawienia wolności32.
W innym orzeczeniu sąd stwierdził, że skoro pod rządem art. 20 nieobowiązu-
jącej już ustawy z 10.12.1959 r. o zwalczaniu alkoholizmu (Dz.U. Nr 69, poz. 434
ze zm.) wspólność zamieszkiwania małżonków nie stanowi koniecznej przesłanki
wydania nakazu wypłaty całości lub części wynagrodzenia za pracę albo innych na-
leżności małżonka zaniedbującego rodzinę do rąk drugiego małżonka, to a fortiori
odnosi się to również do osoby sprawującej opiekę nad dziećmi małżonka zobowią-
zanego do świadczeń albo mającej stwierdzone wyrokiem sądowym prawo do ali-
mentów33.
Zadania
1. Zgodnie z art. 206 KK kto zawiera małżeństwo, pomimo że pozostaje w związ-
ku małżeńskim, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawie-
nia wolności do 2 lat. Czy oświadczyny, zaręczyny lub zapowiedzi osoby po-
zostającej w związku małżeńskim podlegają pod subsumpcję przepisu art. 206
KK? Uzasadnij swoją odpowiedź. Przy udzieleniu odpowiedzi zwróć uwagę na
przepis art. 13, 14 i 16 KK.
rt. 13 § 1. Odpowiada za usiłowanie, kto w zamiarze popełnienia czynu zabronionego swoim
A
zachowaniem bezpośrednio zmierza do jego dokonania, które jednak nie następuje.
§ 2. Usiłowanie zachodzi także wtedy, gdy sprawca nie uświadamia sobie, że dokonanie jest
niemożliwe ze względu na brak przedmiotu nadającego się do popełnienia na nim czynu zabro-
nionego lub ze względu na użycie środka nienadającego się do popełnienia czynu zabronionego.
32 Zob. post. SN z 31.7.1996 r. (IV KKN 31/96, Prok. i Pr. 1997, Nr 1, s. 1).
33 Zob. orz. SN z 23.11.1964 r. (III CR 313/64, OSP 1966, Nr 1, s. 8).

AL-JjAA=
AL
rt. 14 § 1. Sąd wymierza karę za usiłowanie w granicach zagrożenia przewidzianego dla

A
danego przestępstwa.
Art. 16 § 2. Przygotowanie jest karalne tylko wtedy, gdy ustawa tak stanowi.
2. Podaj przykład wnioskowania:
a) przez analogię,
b) a contrario,
c) a maiori ad minus,
d) a minori ad maius.
3. Zgodnie z art. 10 KC pełnoletnim jest, kto ukończył 18 lat. Przez zawarcie mał-
żeństwa małoletni uzyskuje pełnoletność. Czy poprzez wnioskowanie a contra-
rio można wywieść, że:
a) jeżeli ktoś nie jest pełnoletni, to nie ukończył 18 lat,
b) jeżeli ktoś nie ukończył 18 lat, to nie jest pełnoletni?
Uzasadnij swoją odpowiedź.
4. Na mocy art. 959 KC spadkodawca może powołać do całości lub części spadku
jedną lub kilka osób. Artykuł 944 § 2 KC stanowi, że testamentu nie można spo-
rządzić ani odwołać przez przedstawiciela. Czy wobec powyższego spadkodaw-
ca może pozostawić osobie trzeciej prawo oznaczenia, kto ma być spadkobier-
cą? Dokonaj prawidłowej wykładni przytoczonych przepisów.
5. Zgodnie z art. 160 § 5 KPA (w brzmieniu do 1.9.2004 r.) strona niezadowolona
z przyznanego jej odszkodowania przez organ administracji publicznej, w ter-
minie 30 dni od dnia doręczenia jej decyzji w tej sprawie, może wnieść powódz-
two do sądu powszechnego. Czy możliwość wniesienia powództwa przysługi-
wała stronie, której decyzja organu w ogóle nie przyznała odszkodowania? Jaką
argumentacją posłużysz się w tym rozumowaniu?

AL-JjAA=
AL
ROZDZIAŁ XVIII
UZASADNIENIE WYROKU
Literatura: W. Grzeszczyk, Uzasadnienie postanowienia w sprawach karnych, Prok. i Pr.

2001, Nr 5; M. Kulesza, Przepisy administracyjne w „zamkniętym systemie źródeł prawa”. Opi-
nia. Uzasadnienie opinii (wybrane wątki), ST 2000, Nr 9, s. 3; E. Łętowska, Pozaprocesowe zna-
czenie uzasadnienia sądowego, PiP 1997, z. 5; J.P. Naworski, Uzasadnienie przez sąd drugiej
instancji postanowień nie kończących postępowania w sprawie (Uwagi na marginesie uchw. SN
z 9.4.1997 r.), PS 1997, Nr 10; T. Radkiewicz, Uzasadnienie wyroków zaocznych w procesie cy-
wilnym, PS 2001, Nr 7–8; W. Sanetra, Kilka uwag o uzasadnieniach orzeczeń Sądu Najwyższe-
go, PS 2002, Nr 9.
§ 66. Struktura uzasadnienia orzeczenia sądowego
Uzasadnienie wyroku stanowi dokument o charakterze sprawozdawczym. Pra-

widłowe uzasadnienie wyroku, jako dokumentu zdającego sprawę z przebiegu rozu-
mowania sędziów, powinno zawierać wszystkie elementy na to się składające – od
przesłanek, aż po końcowy wynik34.
Treść przepisu art. 328 § 2 KPC stanowi, że uzasadnienie wyroku powinno za-
wierać wskazanie podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, a mianowicie: ustalenie fak-
tów, które sąd uznał za udowodnione, dowodów, na których się oparł, i przyczyn,
dla których innym dowodom odmówił wiarygodności i mocy dowodowej oraz wy-
jaśnienie podstawy prawnej wyroku z przytoczeniem przepisów prawa, z tym że
uzasadnienie wydane przez sąd II instancji, jeżeli sąd ten nie przeprowadził postę-
powania dowodowego, powinno zawierać wyjaśnienie podstawy prawnej wyro-
ku z przytoczeniem przepisów prawa (art. 505 KPC). Podstawowym obowiązkiem
sądu odwoławczego jest rozważenie zarzutów apelacyjnych. Ocena prawna i wska-
zania co do dalszego postępowania wyrażone w uzasadnieniu wyroku sądu II in-
stancji wiążą zarówno sąd, któremu sprawa została przekazana, jak i sąd II instancji,
34 Zob. wyr. SA w Krakowie z 21.4.1994 r. (II AKr 269/93, KZS 1994, z. 6–8, poz. 70).

AL-JjAA=
AL
340 Rozdział XVIII. Uzasadnienie wyroku
przy ponownym rozpoznaniu sprawy. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy nastąpi-
ła zmiana stanu prawnego (art. 386 § 6 KPC).
W uzasadnieniu orzeczenia powinny być wyszczególnione: część wstępna, opis
stanu faktycznego i opis stanu prawnego. Część wstępna zawiera sygnaturę spra-
wy, określa żądania powoda (wnioskodawcy) i przytacza zwięzłe uzasadnienie żą-
dania powoda. Ponadto w części tej powinno być również przytoczone stanowisko
pozwanego wyrażone w odpowiedzi na pozew i w trakcie postępowania. Z części
wstępnej winniśmy dowiedzieć się kto i czego się domaga oraz jakie jest stanowi-
sko stron. Inaczej mówiąc, część ta zawiera oznaczenie stron, przedmiot sporu i żą-
danie stron.
W następnej części uzasadnienia orzeczenia musi znaleźć się opis stanu fak-
tycznego. Stan faktyczny powinien być zgodny z prawdą obiektywną. Nie oznacza
to, że stan faktyczny nie może ulegać zmianom w toku procesu. Ustalenie podsta-
wy faktycznej jest rezultatem dokonanej przez organ procesowy oceny materiału
dowodowego. W prawie polskim obowiązuje swobodna ocena dowodów. Zgodnie
z art. 7 KPK organy postępowania kształtują swe przekonanie na podstawie wszyst-
kich przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie z uwzględnieniem za-
sad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowe-
go. Przepisy nie zawierają hierarchii i wartościowania poszczególnych dowodów.
Każdy dowód podlega indywidualnej, swobodnej ocenie sędziowskiej. Negatywne
cechy moralne świadka nie mogą powodować, że zeznania takiego świadka nale-
ży a priori odrzucić jako niewiarygodne. Należy natomiast oceniać je i analizować
w sposób szczególnie wnikliwy35.
Wybór dowodów wiarygodnych jest kompetencją sądu. To sąd obowiązany jest
wskazać fakty, które uznał za udowodnione, dowody, na których się oparł, jak rów-
nież przyczyny, dla których innym dowodom odmówił wiarygodności i mocy do-
wodowej. Nie oznacza to, że w praktyce nie uznaje się wyższości jednych dowo-
dów nad innymi36.
Słusznie stwierdził Sąd Administracyjny w Krakowie w wyr. z 15.11.2000 r. (II AKa 193/00,
KZS 2000, z. 12, poz. 32), że bez sprawdzenia, czy przesłanki te są prawdziwe i kompletne, nie
da się sprawdzić trafności rozumowania przyjętego przez sąd.
Ustaleń dokonuje sąd w oparciu o stan sprawy istniejący w chwili orzekania
(art. 316 KPC). W swych ustaleniach sąd bierze pod uwagę całokształt materia-
łu dowodowego, uwzględniając fakty przyznane przez strony, jak również domnie-
mania faktyczne i prawne. Przy ustalaniu faktów sąd powinien rozgraniczyć kwe-
stie sporne od niespornych. Sąd obowiązany jest zająć stanowisko co do kwestii
35 Zob. post. SN z 7.9.2004 r. (II KK 88/04, OSN 2004, Nr 1, poz. 1507). Podobnie SN w post.
z 12.5.2004 r. (II KK 69/04, OSNwSK 2004, Nr 1, poz. 865) stwierdził, że cechy osobowości świadka, a na-
wet jego karygodne zachowania, nie mogą przesądzać o ocenie wiarygodności jego zeznań. Ostateczna ocena
zeznań świadka należy zawsze do organu procesowego i w spełnieniu tej roli nawet biegły nie może i nie
powinien wyręczać organu procesowego (zob. wyr. SN z 8.2.2000 r., V KKN 45/98, niepubl.).
36 Zgodnie z wyr. SN z 14.1.1998 r. (I CKN 412/97, Legalis); zob. wyr. SA w Katowicach z 25.10.2001 r.
(II AKa 275/01, KZS 2002, z. 3, poz. 57).

AL-JjAA=
AL
§ 66. Struktura uzasadnienia orzeczenia sądowego 341
spornych. Powinien także wyraźnie wskazać dowody, na podstawie których doko-

nano ustaleń faktycznych, jak również dowody, którym odmówiono wiarygodności,
i uzasadnić dlaczego jednym dowodom dano wiarę, a innym nie. Ustalenia faktycz-
ne powinny być stanowcze i jednoznaczne. W treści uzasadnienia sąd powinien uni-
kać sformułowań o zabarwieniu emocjonalnym. Takie sformułowania mogłyby być
uznane za wyraz emocjonalnego stosunku sędziów do konkretnej sprawy, co może
wywołać podejrzenie o stronniczość37.
Ostatnia część uzasadnienia orzeczenia to miejsce na wyjaśnienie podstawy
prawnej z przytoczeniem zastosowanych przepisów prawa. Po ustaleniu stanu fak-
tycznego sąd wskazuje podstawę prawną rozstrzygnięcia, dokonując wyboru prze-
pisów prawnych mających zastosowanie w danej sytuacji faktycznej. Uzasadnienie
orzeczenia nie może ograniczać się jedynie do wskazania zastosowanych przepisów
i powtórzenia określeń ustawowych. W uzasadnieniu należy dokonać wykładni za-
stosowanych przepisów.
Sąd Najwyższy w wyr. z 28.6.2001 r. (I PKN 498/00, OSNP 2003, Nr 9, poz. 222) stwierdził,
że obowiązek wyjaśnienia podstawy prawnej wyroku (art. 328 § 2 KPC) nie polega na przytoczeniu
przepisów prawa, lecz na wskazaniu, dlaczego sąd zastosował określony przepis i w jaki sposób
wpłynął on na rozstrzygnięcie sprawy.
Analizując podstawę prawną organ orzekający powinien zastosować obowią-
zujące prawo do ustalonego stanu faktycznego. Jest to tzw. subsumcja. W rozwa-
żaniach prawnych sąd obowiązany jest rozstrzygnąć kwestię kwalifikacji prawnej
żądań i wniosków stron, wyrazić stosunek między zakresem roszczeń powoda zgło-
szonych w pozwie lub w toku trwającego postępowania a zakresem orzekania. W tej
części, w której sąd nie uznaje żądania powoda, należy powództwo oddalić. Zakres
orzekania nie może wyjść ponad żądanie. Zgodnie z art. 321 § 1 KPC sąd nie może
wyrokować co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem, ani zasądzać ponad
żądanie. Zakres roszczenia powinien w całości pokrywać się z zakresem wyroko-
wania. Sąd nie może zasądzić czegoś, czego powód nie żądał.
Wymogi uzasadnienia wyroku w sprawie karnej normuje art. 424 KPK. Z tre-
ści cytowanego przepisu wynika, że uzasadnienie wyroku w sprawie karnej powin-
no zawierać:
1) wskazanie, jakie fakty sąd uznał za udowodnione lub nieudowodnione, na ja-
kich w tej mierze oparł się dowodach i dlaczego nie uznał dowodów przeciw-
nych,
2) wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku,
37 Zgodnie z wyr. SN z 7.5.2002 r. (I CKN 105/00, Legalis) ustalenia faktyczne powinny być jasne i ka-
tegoryczne. W innym wyroku SN z 26.9.1973 r. (III PRN 43/73, Legalis) czytamy, że sąd nie może opierać
swojego rozstrzygnięcia na wątpliwościach, a jedynie na ustalonych faktach i wyprowadzonych z nich logicz-
nych wnioskach. Jeżeli z określonego materiału dowodowego sąd wyprowadził wnioski logicznie poprawne
i zgodne z zasadami doświadczenia życiowego, to taka ocena dowodów nie narusza zasady swobodnej oceny
dowodów przewidzianej w art. 233 KPC, choćby dowiedzione zostało, że z tego samego materiału dałoby
się wysnuć równie logiczne i zgodne z zasadami doświadczenia życiowego wnioski odmienne. Zob. wyr. SN
z 27.9.2002 r. (IV CKN 1316/00, Legalis).

AL-JjAA=
AL
342 Rozdział XVIII. Uzasadnienie wyroku
3) przytoczenie okoliczności, które sąd miał na względzie przy wymiarze kary,

a zwłaszcza przy zastosowaniu nadzwyczajnego złagodzenia kary, środków
zabezpieczających, uwzględnieniu powództwa cywilnego oraz przy innych
rozstrzygnięciach zawartych w wyroku.
§ 67. Język orzeczeń sądowych
Język uzasadnienia powinien być nie tylko zgodny z ogólnymi regułami języ-
ka polskiego, ale również powinien być na tyle prosty, by był przystępny dla stron.
Uzasadnienie adresowane jest do stron, stąd każde stwierdzenie sądu powinno być
jasne i zrozumiałe. Stwierdzenia sądu powinny być precyzyjne. Uzasadnienie orze-
czenia powinno wyjaśniać, dlaczego sąd rozstrzygnął sprawę w określony spo-
sób. Tylko użycie języka komunikatywnego pozwoli wyjaśnić stronom podstawę
faktyczną i prawną rozstrzygnięcia. Warto w tym miejscu przytoczyć stanowisko
W. Sanetry, który twierdzi, że argumentacja uzasadnienia powinna być precyzyjna,
gdyż siła oddziaływania i praktyczny skutek w poważnym stopniu zależą od trafno-
ści użytych argumentów oraz umiejętności przekonywania i perswazji38.
Zadania
1. Na czym polega swobodna ocena dowodów?
2. Czy okoliczność, że świadek lub oskarżony dotychczas nienagannie się zacho-
wywali albo że dotychczasowy ich tryb życia był naganny, bez ustalenia innych
okoliczności, może stanowić o tym, że dane zeznanie lub wyjaśnienie jest albo
nie jest wiarygodne?
3. Czy okoliczność, że świadkiem jest sędzia, czyli osoba o nieskazitelnym cha-
rakterze, ma wpływ na wiarygodność zeznań takiego świadka?
4. Czy informacje niewerbalne przekazywane przez świadka mogą mieć wpływ na
wiarygodność zeznań takiego świadka?
38W. Sanetra, Kilka uwag o uzasadnieniach orzeczeń Sądu Najwyższego, PS 2002, Nr 9. Zgodnie
z wyr. SN z 18.2.1971 r. (I CR 656/70, Legalis) ustalenie stanu faktycznego musi być stanowcze oraz poparte
wyraźnym i nadającym się do skontrolowania w trybie rewizyjnym (obecnie apelacyjnym – przyp. Autora)
ustosunkowaniem się do materiału dowodowego, którego swobodna ocena nie może być dowolna. Zaś wyr.
SN z 14.6.1984 r. (I KR 120/84, OSNPG 1984, Nr 12, poz. 115) stanowi, że w uzasadnieniu orzeczenia
musi być przedstawiony tok rozumowania sądu i to w taki sposób, żeby można było skontrolować słuszność
tego rozumowania i jego zgodność z materiałem dowodowym. Uzasadnienie wyroku ma dać wyczerpującą
odpowiedź na pytanie, dlaczego taki właśnie, a nie inny wyrok został wydany. Rozumowanie przedstawio-
ne przez sąd musi być wewnętrznie zwarte, musi stanowić logiczną całość. Tak też wyr. SN z 22.2.1982 r.
(II KR 337/81, OSNPG 1983, Nr 2, poz. 22).

AL-JjAA=
AL
ROZDZIAŁ XIX
SOFIZMATYKA
Literatura: J. Jabłońska-Bonca, O prawie, prawdzie i przekonywaniu, Koszalin 1999;

K. Kijania-Placek, Prawda i konsensus. Logiczne podstawy konsensualnego kryterium prawdy,
Kraków 2000; M. Kordela, Zarys typologii uzasadnień aksjologicznych w orzecznictwie Try-
bunału Konstytucyjnego, Bydgoszcz–Kraków 2001; M. Korolko, Sztuka retoryki. Przewodnik
encyklopedyczny, Warszawa 1990; tenże, Retoryka i erystyka dla prawników, Warszawa 2001;
M. Pirie, Logika zwyciężania sporów, Gliwice 2006; S. Wronkowska, M. Zieliński, Problemy
i zasady redagowania tekstów prawnych, Warszawa 1993; M. Zieliński, Z. Ziembiński, Uzasad-
nianie twierdzeń, ocen i norm w prawoznawstwie, Warszawa 1988; E. Żarnecka-Biały, I. Trzcie-
niecka-Schneider, Komunikaty i argumenty, Kraków 2002.
Sztuka prowadzenia sporów, zwana dialektyką, podobnie jak sztuka prezentacji

stanowisk, zwana retoryką, doskonalone były od antyku. By dyskusja była klarow-
na, należało wypowiadać się zrozumiale i przestrzegać reguł etycznych. Aby wy-
miana poglądów zaś była sensowna, by umożliwiała ujawnienie i skonfrontowanie
różnic poglądów, argumentacja powinna być merytoryczna. Podstawą dopuszcze-
nia do udziału w dyskusji była deklaracja gotowości uznania cudzego stanowiska,
o ile okaże się ono lepiej uargumentowane. Wywody powinny być przeprowadzane
weług zasad rozumowania niezawodnego. Oczywiście zdarzały się błędy, rozumo-
wania według wzorców przybierających tylko pozory niezawodnych (tzw. paralogi-
zmów). Niektórzy nielojalni dyskutanci wykorzystywali paralogizmy dla dezorien-
towania przeciwników i o takich dyskutantach mawiano, że uprawiają sofizmatykę.
Paralogizmy wykorzystywane w złej woli nazwano sofizmatami. Z czasem nazwę
tę przeniesiono i na nielojalne wykorzystywanie językowych niejednoznaczności
(sofizmaty lingwistyczne) i na pozorowane istnienia bądź nieistnienia związku (so-
fizmaty związku). Zbiór typowych, najpopularniejszych sofizmatów – dla przestro-
gi i dla nauki, jak je rozpoznawać oraz odpierać – sporządził A. Schopenhauer i za-
tytułował „Erystyka”. Niestety – wbrew jego intencjom – najczęściej dziś służy
nielojalnym polemistom i agresywnym dziennikarzom do manipulowania słucha-
czami lub wyprowadzania przeciwników z równowagi. Poniżej przedstawiono nie-
które z nich.

AL-JjAA=
AL
344 Rozdział XIX. Sofizmatyka
§ 68. Transdukcje i nadinterpretacje
I. Błąd przypadkowości ( fallacia accidentis)
Błąd przypadkowości jest to coś, co przypadkowo wiąże się z jakąś rzeczą,

uznaje się za stałą i istotną cechę, np. zaordynowana kuracja w danym przypadku
nie dała rezultatu, lekarz zostaje uznany za konowała, a medycyna pozbawiona zna-
mion nauki.
Błąd przypadkowości przybiera niekiedy postać sofizmatu obalenia przy-
kładu, podczas gdy w rzeczywistości przykład nie jest dowodem (przesłanką ro-
zumowania), ale tylko mniej lub bardziej wymowną ilustracją. Pokrewny mu jest
sofizmat wyjątku, w którym wyjątek jakoby służy za argument, bo rzekomo po-
twierdza regułę.
II. Przejście od znaczenia względnego do znaczenia bezwzględnego

(transitus a dicto secundum quid ad dictum simpliciter)
Polega na uznaniu, że jakaś własność, która przysługuje tylko pod pewnymi wa-
runkami lub w pewnych okolicznościach, stanowi własność przysługującą stale. Za
przykład niech posłuży immunitet adwokacki (przysługuje tylko w odniesieniu do
faktów, jakie adwokat poznał reprezentując klienta) lub księdza (tylko w odniesie-
niu do faktów poznanych na spowiedzi).
III. Przejście od jednego rodzaju do drugiego rodzaju (transitus

de genere ad genus)
Sofizmatyzm ten ma miejsce, gdy reguły lub związane fakty z jednego porządku
przenosi się na inną płaszczyznę. Przykładem jest atropomorfizacja zwierząt albo
nadinterpretacje (np. zasady nieoznaczoności Heisenberga). Nadinterpretacją jest
przypisywanie zdaniu szerszego sensu, niż zdanie to głosi, np. bilingowe potwier-
dzenie połączenia nie może być utożsamiane z przeprowadzeniem rozmowy w ogó-
le, a nie tylko o określonej treści – przez posiadaczy telefonów. Za przykład może
też posłużyć błędna interpretacja Ministerstwa Finansów (Dz.Urz. Ministerstwa Fi-
nansów z 2005 r. Nr 6), w której uznano, że biegły to rzeczoznawca, a zatem należy
do niego odnosić unormowania przewidziane dla rzeczoznawców. Tymczasem bie-
gły to rola procesowa, a przepisy o sprawie rzeczoznawstwa nie mają zastosowania
do biegłych w postępowaniu sądowym […]39.
39 Zob. post. SN z 5.9.1986 r. (II CZ 99/86, Legalis).

AL-JjAA=
AL
§ 68. Transdukcje i nadinterpretacje 345
Prawo zresztą wyraźnie odróżnia rzeczoznawców od biegłych i tłumaczy (zob.

np. art. 233 § 4 KK).
IV. Sofizmat indukcji (sophisma inductionis, secundum quid)
Zachodzi w sytuacji, gdy przy małej ilości przesłanek jednostkowych sformuło-

wany zostanie ogólny wniosek. Jako chwyt retoryczny nadużywana też w ten spo-
sób, że dyskutant najpierw uzgadnia z oponentem przesłanki szczegółowe bez wy-
prowadzania wniosku, a potem, przy ponownej zmianie tematu, wysnuwa wniosek
jako rzekomo też uzgodniony albo jako tzw. ukryta kwantyfikacja (np. taksówkarze
to oszuści).
V. Sofizmat kompozycji
Mamy z nim do czynienia, gdy to własnościami członków grupy bezzasadnie

obdarza się grupę jako całość. Przykładem może być ocena drużyny na podstawie
umiejętności współtworzących ją piłkarzy. Odwrotnością sofizmatu (paralogizmu)
kompozycji jest sofizmat wydzielania, kiedy to na członków danej grupy przeno-
szone są cechy grupy jako takiej. Ich błędność ma za przyczynę nadinterpretację za-
sad dictum de omni, dictum de nullo. Inną odmianą jest sofizmat analogii. Zachodzi
on wówczas, gdy błędnie przyjmuje się, że to, co jest podobne pod jednym wzglę-
dem, musi być podobne i pod innym.
VI. Błąd niewłaściwej przyczyny ( fallacia non causae ut cause)
Ma on miejsce, gdy za przyczynę uznaje się przyczynę częściową, warunek to-

warzyszący (katalizator) lub zdarzenie towarzyszące (cum hoc ergo propter hoc)
albo wręcz następstwo czasowe (post hoc ergo propter hoc), np. kiedyś komety
uznawano za przyczyny wojen.
VII. Inne błędy lub chwyty retoryczne
1. Błąd następnika (non sequitur, fallacia consequentis)

Może on przybierać różne formy, osięgając rezultat:
1) błędnej transpozycji (np. żart kabaretowy: piłeś, nie jedź – nie jedziesz, wypĳ),
2) błędnej konwersji zdania ogólnotwierdzącego,

AL-JjAA=
AL
3) błędu czterech terminów lub nierozłożonego terminu średniego albo niepra-

widłowego entymematu; w sylogistyce arystotelejskiej także wyprowadzanie
wniosków z tylko negatywnych lub tylko szczegółowych przesłanek.
2. Stracenie wątku (ignorantio elenchi)

Ma miejsce, gdy zaistniała „polemika z drogi”, by uciec od tematu. Szczególną
odmianę stanowi etykietowanie, np. herezja, rewizjonizm, liberalizm, klerykalizm
etc. W ten sposób stwarza się przeświadczenie, że rzeczywiście jest tak, jakby wy-
nikało z nadanej etykiety, a przecież udowodniono już, że to jest niesłuszne. Inną
odmianą jest sofizmat genetyczny, czyli odrzucenie danej tezy ze względu na to, że
pochodzi ona od nieakceptowanego autora (rzekomo gdy dwóch mówi to samo, to
nie znaczy to samo).
3. Żądanie zasady, podstawy (petitio principia)

To zarzut stawiany komuś, kto opiera swe rozumowanie na przesłance niedo-
wiedzionej lub słabo uzasadnionej. Przybiera ona niekiedy postać błędnego koła
(circulus vitiosus, prawnikom znany jest też jako circulus in probando), gdy tak na-
prawdę uzasadniana dopiero teza służy za argument.
4. Sofizmat podwójnego pytania (sophisma duplicis interrogationis ut unius)

Polega na ujęciu w jedno pytanie kilku kwestii niekiedy wzajemnie się wyklu-
czających. Pokrewny mu jest sofizmat zwracania pytania: jest młody, więc nale-
ży mu wybaczyć; nie można mu wybaczyć, bo jest młody, więc już teraz należy mu
dać nauczkę. Niekiedy zwracanie pytania przybiera postać przerzucanie ciężaru do-
wodzenia na oponenta (to ja namalowałem ten obraz, a kto uważa, że jest inaczej,
niech to udowodni – S. Dali) albo sofizmatu tu quoque (np. wy też macie brud za
paznokciami).
5. Ustawiczne powtarzanie (sophisma goebelsianis)

Jest to chwyt, który ma za zadanie zakodować słuchaczowi określone tezy. Sto-
sowany jest zwłaszcza w reklamie. Jako argumentum ad nauseam stosowany bywa
przez przestępców („pójście w zaparte”) lub śledczych (np. przymuszanie przesłu-
chiwanych do ustawicznego pisania życiorysów).
6. Sofizmat asekuracji
Polega na takim uformowaniu tezy, aby można było się z niej wycofać z wy-
korzystaniem niełatwo zauważalnego zastrzeżenia lub niejasności (wypowiedzi py-
tyjskiej). Pokrewny mu sofizmat okrawania znaczenia polega na doraźnym, nie-
uzgodnionym zastosowaniu użytecznej definicji operacyjnej. W praktyce sofizmaty
te stosowane są przez nielojalne biura turystyczne lub instytucje kredytowe.

AL-JjAA=
AL
7. Sofizmat autorytetu (argumentum ad verecundiam)

Stosowany bywa, gdy brak jest racjonalnych argumentów rzeczowych, poprzez
odwoływanie się do znanych nazwisk. Chwyt ten bywa stosowany, gdy brak racjo-
nalnych argumentów rzeczowych. Do tej rodziny należy argumentum ad numeram
(autorytet zbiorowy, np. tyle ludzi kupiło te akcje, że to musi być dobry interes).
8. Sofizmatyzm aprioryzmu oraz ignorowanie argumentacji (argumentum

ad lapidem)
Gdy brak argumentów niekiedy sięga się po sofizmat aprioryzmu, polegają-
cy na negowaniu faktów (np. gdy Heglowi powiedziano, że fakty przeczą jego teo-
rii, odrzekł:„tym gorzej dla faktów”) lub argumentum ad lapidem (ignorowaniu
argumentacji oponenta lub odprawianiu jej zgrabnym powiedzeniem, np. o zmar-
łych można mówić tylko dobrze albo wcale).
9. Sofizmat bifurkacji oraz sofizmat pozornego dylematu

Sofizmat bifurkacji i pokrewny mu sofizmat pozornego dylematu wykorzy-
stuje nieprawidłowe uformowanie układu alternatywnego. Za wymowny przykład
może posłużyć mafijna „propozycja nie do odrzucenia” lub teza: kto nie jest z nami,
ten jest przeciw nam.
10. Sofizmat elokwencji

Stosuje ktoś, u kogo forma przerosła treść i w miejsce rzeczowych argumentów
mnoży kunsztowne metafory, powołuje sentencje, aforyzmy etc.
11. Sofizmat erudycji

Polega na mnożeniu cytatów, przypisów etc. w celu stworzenia wrażenia kom-
petencji, a co za tym idzie, by być wiarygodnym. Bywa stosowany do dyskredyto-
wania cudzych wypowiedzi przez wskazanie, że skoro dana osoba, kompetentna
w tej kwestii, czegoś nie rozumie, tzn. że to jest nonsens. Odmianą sofizmatu erudy-
cji jest sofizmat fałszywej precyzji, gdy polemista odwołuje się do danych niemoż-
liwych do weryfikacji.
12. Argumentum ad publicum

Polega na schlebianiu słuchaczom lub ich otoczeniu.
13. Mieszanie prawdy z fałszem

Dezorientowanie słuchacza poprzez mieszanie prawdy z fałszem to ulubiony
chwyt prowadzących wojny psychologiczne.

AL-JjAA=
AL
14. Argumentum ad ignorantiam

Argumentum ad ignorantami to argumentacja odwołująca się do niewiedzy
słuchacza, próba wykorzystania jego nieświadomości. Pokrewny mu jest sofizmat
oślepiania nauką.
15. Argumentum ad personam

To atakowanie przeciwnika, a nie jego tez. Polega głównie na dyskredytowaniu
oponenta jako kogoś, kto kiedyś wygłosił jakąś niesłuszną tezę, podawaniu w wąt-
pliwość jego postawy moralnej, posługiwaniu się obelżywymi analogiami etc. Od-
mianą jego jest argumentum ad consequentie, kiedy to skłania się oponenta do
zmiany głoszonego poglądu lub zaprzestania głoszenia, bo np. może to zaszkodzić
grupie, do której przynależy ten oponent. Argumentum ad consequentie niekiedy
przybiera postać tzw. sofizmatu równi pochyłej, w której to polemista uchyla się
od dyskusji nad meritum, zamiast tego prognozując negatywne konsekwencje uzna-
nia racji oponenta (np. nie można im dać autonomii, bo zechcą niepodległości).
16. Argumentum ad hominem

To sytuacja dostosowywania argumentacji do człowieka, z którym prowadzi
się spór, przez odwoływanie się do przesłanek przyjętych przez przeciwnika, do
jego uprzedzeń lub przesądów (argumentum ad superstitionem). Pokrewne mu są
sofizmaty odwołujące się do emocji: argumentum ad misericordiam (argument
do współczucia), argumentum ad metum (argument do strachu), argumentum
ad invidiam (argument do zazdrości), argumentum ad odium (argument do nie-
nawiści), a nawet do rzekomego umiaru (argumentum ad modum, argumentum
ad temperantiam). Jedną z odmian jest argumentum ad lazarum, np. ten polityk to
człowiek uczciwy, bo niczego się nie dorobił.
17. Argumentum ad populum

To chwyt polegający na odwoływaniu się do publiczności. Słuchaczom mówio-
ne jest to, co chcieliby usłyszeć, a nie to, jak rzeczywiście jest. Podobnie, jak argu-
mentum ad misericordiam, bywa stosowany w mowach kierowanych do sędziów
przysięgłych.
18. Argumentum ad antiquitam

To sofizmat zalecający postępowanie tylko według od dawna ustalonych reguł,
niekiedy zrytualizowanych. W takiej sytuacji znalazł się np. Kaziuk z „Konopielki”,
któremu zabraniano kosić zboże z uzasadnieniem, że jego przodkowie zawsze żęli
je sierpem. Odwrotnością jest argumentum ad novitam (to nowość, więc ma przy-
szłość).

AL-JjAA=
AL
19. Argument do kija (argumentum ad baculum)

Jest groźbą użycia przemocy lub groźbą donosu (np. „dawaj gorodowomu”).
20. Argument do mieszka (argumentum ad crumenam)

Jest odwoływaniem się do materialnych interesów słuchacza. Za przykład może
służyć nakłanianie fabrycznych załóg do protestów w obronie niekoniecznych za-
mówień rządowych, umożliwiających utrzymanie dotychczasowego poziomu płac
lub wielkości zatrudnienia.
21. Argumentum ad vanitatem

Jest to sofizmat pasożytujący na próżności słuchaczy, którym prawione są po-
chlebstwa w nadziei na przychylność z ich strony.
Zadania
1. Jaki błąd według ciebie dominuje w wypowiedzi: rozmowa ślepych o kolorach?
2. Jakim chwytem erystycznym posłużył się oskarżony prosząc w końcowej mo-
wie o złagodzenie wymiaru kary, powołując się przy tym na stan zdrowia i trud-
ne warunki finansowe swojej wielodzietnej rodziny?

AL-JjAA=
AL
AL-JjAA=
AL
ROZDZIAŁ XX
DOMNIEMANIA
Literatura: O. Bogucki, Domniemania prawne w świetle pojęcia czynności konwencjonal-

nej, RPEiS 2000, z. 2, s. 55; P. Czerski, A. Hanusz, Zasada prawdy materialnej w postępowaniu
podatkowym a domniemania i fikcje prawne, PS 2002, Nr 1, s. 90; J. Dąbrowa, Znaczenie do-
mniemań prawnych w procesie cywilnym, Warszawa–Wrocław 1962; T. Gizbert-Studnicki, Zna-
czenie prawne terminu „domniemanie prawne” w języku prawnym i prawniczym, RPEiS 1974,
z. 36, s. 112; B. Gronowska, Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu
z 10.10.2000 r., sygn. 42095/98 w sprawie Daktaras przeciwko Litwie (dotyczącym problemu
obiektywizmu i bezstronności sędziów oraz zasady domniemania niewinności), Prok. i Pr. 2001,
Nr 3, s. 163; B. Janiszewska, Dowodzenie w procesach lekarskich (domniemania faktyczne i re-
guły wnioskowania prima facie), PiM 2004, Nr 15; P. Kruszyński, Zasada domniemania niewin-
ności w świetle najnowszego orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Stras-
burgu, Gd. SP 2003, Nr 11, s. 119; A. Kunicki, Domniemania w prawie rzeczowym, Warszawa
1969; A. Menes, Domniemania wynikające z wpisów do ksiąg wieczystych, Rej. 1994, Nr 5,
s. 53; J. Nowacki, Domniemania prawne, Katowice 1976; T. Staniszewski, Domniemanie umo-
wy o pracę, Pr. Pracy 1995, Nr 4, s. 31; W. Szczepiński, Znaczenie domniemania wynikającego
z art. 3 ustawy o księgach wieczystych i hipotece, Pal. 1994, Nr 7–8, s. 122; A. Szpunar, Domnie-
mania wynikające ze stwierdzenia nabycia spadku, PiP 1968, z. 3, s. 418; J. Wróblewski, Do-
mniemania w prawie – problematyka teoretyczna, SPE 1973, Nr 10, s. 12.
Domniemanie, inaczej presumpcja, polega na uznaniu istnienia niestwier-

dzonego faktu na podstawie innych stwierdzonych faktów. Język prawny wyróż-
nia domniemania faktyczne (praesumptio hominis seu facti) i domniemania praw-
ne (praesumptio iuris). Definicja regulująca domniemania faktyczne zawarta jest
w art. 231 KPC. Zgodnie z powołanym artykułem sąd może uznać za ustalone fak-
ty mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, jeżeli wniosek taki moż-
na wyprowadzić z innych ustalonych faktów (domniemanie faktyczne). W oparciu
o domniemania organ procesowy z okoliczności bezspornych lub udowodnionych
wyprowadza wniosek o prawdziwości pewnego istotnego dla sprawy faktu. Oko-
liczności, z których wyprowadza się wniosek powinny być bezsporne i udowod-
nione. Fakt domniemany nie wymaga ani twierdzenia, ani dowodzenia, natomiast

AL-JjAA=
AL
352 Rozdział XX. Domniemania
twierdzenia i dowodzenia wymagają fakty składające się na podstawę faktyczną

domniemania40.
Domniemanie faktyczne, jako wnioskowanie o pewnych faktach na podsta-
wie innych ustalonych faktów, musi być wynikiem wnioskowania opartego na lo-
gicznym rozumowaniu. Sąd Najwyższy wyjaśnił, że wątpliwości co do możliwości
oparcia ustaleń faktycznych o domniemania faktyczne, gdy istnieje możliwość usta-
lenia faktów także przez bezpośrednie przeprowadzenie dowodów, są na gruncie
art. 231 KPC nieuzasadnione. Stosowanie tego przepisu nie jest bowiem uzależnio-
ne od braku możliwości przeprowadzenia dowodu w sposób przewidziany w prze-
pisach Kodeksu postępowania cywilnego. Nawet zatem wówczas, gdyby możliwe
było przeprowadzenie dowodu bezpośredniego, posłużenie się domniemaniem fak-
tycznym nie byłoby wykluczone41.
Przykładem domniemania faktycznego może być stwierdzenie, że student nie
zdawał egzaminu, ponieważ jego ocena nie figuruje w protokole egzaminacyjnym
i brak jest stosownego wpisu w indeksie.
Innym przykładem domniemania faktycznego jest domniemanie, że sędziowie
znają prawo. Twierdzenie to wysnuwamy na podstawie obowiązującego systemu
nauczania obowiązującego sędziów oraz w oparciu o to, że żyjemy w państwie pra-
wa. Inaczej żadne rozstrzygnięcie sądu nie byłoby praworządne, póki nie sprawdzi-
libyśmy, czy sędziowie znają wszystkie obowiązujące przepisy prawne. Domnie-
mania przeciwnego, polegającego na stwierdzeniu, że sędziowie nie znają prawa,
nie sposób wyprowadzać, gdyż takie rozumowanie prowadzi do ad absurdum – jest
ono oczywistym fałszem.
Domniemanie z wątpliwej przesłanki jest niedopuszczalne, gdyż opierając się
na takiej przesłance dochodzimy do twierdzeń równie wątpliwych. Interpretacja
oparta na bezzasadnych domniemaniach jest niedopuszczalna. Nie istnieje na przy-
kład prawne domniemanie prawdziwości zeznań świadków. Obowiązkiem sądu jest
natomiast przedstawienie logicznej i zgodnej z zasadami doświadczenia życiowego
argumentacji prowadzącej do wniosku o wiarygodności albo też niewiarygodności
tego dowodu42.
W domniemaniu faktycznym wniosek musi logicznie wynikać z prawidłowo
ustalonych faktów, przyjętych jako przesłanki. Przy konstruowaniu domniemań fak-
tycznych istotną rolę, obok zasad logiki, odgrywają zasady doświadczenia życiowe-
go oraz spójność domniemań z całokształtem okoliczności sprawy. Domniemanie
faktyczne nie może być sprzeczne z tymi zasadami. Organ procesowy nie może wy-
prowadzać własnych wniosków na podstawie domniemań, jeśli nie wynika to z fak-
tów, taka bowiem ocena przekracza ramy swobodnej oceny dowodów i nosi cechy
dowolności. Domniemania co prawda stanowią podstawę ustaleń faktycznych, jed-
40 Zob. post. SN z 17.10.2000 r. (I CKN 1196/98, Legalis).

41 Zob. wyr. SN z 25.11.2008 r. (II CSK 280/08, Legalis).
42 Wyr. SN z 15.10.1985 r. (II URN 139/85, Legalis).

AL-JjAA=
AL
Rozdział XX. Domniemania 353
nak bez dokonania wszechstronnej oceny dowodów przedwczesne jest powoływa-

nie się na domniemanie faktyczne43.
Oto kilka przykładów błędnych domniemań faktycznych, które były przedmio-
tem rozstrzygnięć Sądu Najwyższego:
1) domniemanie, że każde naruszenie przepisów czy zasad BHP, w następstwie
którego nastąpiła śmierć lub ciężkie uszkodzenie ciała, jest wynikiem przestęp-
stwa44;
2) z samego faktu przebywania w miejscowości, w której znajdował się obóz kon-
centracyjny nie wynika domniemanie, że osoba ubiegająca się o uprawnienia
kombatanckie podlegała represjom określonym w art. 4 ust. 1 pkt 1 lit. a oraz
w art. 2 pkt 2 ustawy z 24.1.1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach
będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego (tekst jedn. Dz.U.
z 2016 r. poz. 1255 ze zm.)45;
3) obowiązkiem organów podatkowych, dokonujących ustalenia podatku z nie-
ujawnionych przychodów, jest przede wszystkim ustalenie kwoty poniesionego
wydatku oraz wartości zgromadzonych w tym roku zasobów finansowych. Te
dwie wielkości muszą być stwierdzone przez organy podatkowe w sposób nie-
budzący wątpliwości, gdyż w istocie odpowiadają kwocie przychodu będącego
podstawą wymiaru zryczałtowanego podatku. Wydatek oraz wartość zgroma-
dzonych zasobów finansowych danego roku podatkowego nie mogą być zatem
wielkościami ustalonymi w sposób dowolny ani domniemany46;
4) przyjęcie przez sąd bliżej nieokreślonego narzędzia jako broń palną stanowi
niedopuszczalne domniemanie winy w tym zakresie. Narzędzie to powinno być
w sposób niebudzący wątpliwości zidentyfikowane, szczegółowo opisane i oce-
nione. Brak identyfikacji nie pozwala bowiem wykluczyć możliwości posłuże-
nia się narzędziem, które nie może być uznane jako niebezpieczne47;
5) swoboda decyzji prezesa sądu i sądu w przedmiocie zarządzenia doprowadze-
nia oskarżonego na rozprawę została ograniczona treścią art. 451 KPK, który
daje podstawę do wnioskowania, że nie wolno odmówić oskarżonemu prawa do
uczestniczenia w rozprawie odwoławczej, chyba że sąd uzna za wystarczającą
obecność obrońcy. Stąd też na tle obowiązujących przepisów aktualne jest za-
patrywanie, że jeśli oskarżony nie składa wniosku o doprowadzenie go na roz-
prawę odwoławczą, nie wolno domniemywać, że rezygnuje on z przysługują-
cego mu prawa do osobistego reprezentowania na rozprawie swoich interesów
(art. 451 KPK). Tego rodzaju faktyczne domniemanie jest zaś usprawiedliwione
wówczas, gdy oskarżony nie przejawia takiej aktywności po prawidłowym za-
wiadomieniu go o przysługującym mu uprawnieniu (art. 16 § 2 KPK)48;
43 Zob. wyr. SN z 2.4.2009 r. (IV CSK 457/08, Legalis).
44 Tak wypowiedział się SN w wyr. z 8.1.1965 r. (I PR 143/65, niepubl.).
45 Tak orzekł SN w wyr. z 18.7.2002 r. (III RN 48/02, OSNP 2003, Nr 14, s. 327).
46 Tak stwierdził NSA w wyr. z 21.2.2001 r. (SA/Sz 1877/99, niepubl.).
47 Stanowisko wyrażone w wyr. SA w Gdańsku z 14.2.2001 r. (II AKa 4/01, Prok. i Pr. 2001, Nr 11, s. 17).
48 Wyr. SN z 15.5.2001 r. (V KKN 79/01, Prok. i Pr. 2001, Nr 10, s. 8).

AL-JjAA=
AL
6) nie ma domniemania związku przyczynowego między deportacją w latach

1939–1956 na terytorium byłego ZSRR a stanem zdrowia powodującym całko-
witą lub częściową niezdolność do pracy49;
7) nie można przyjąć domniemania, że wszyscy, do których dziennikarz zwraca
się o wyjaśnienie kwestii, jakie nasuwają się w sprawie, którą chce poruszyć na
łamach prasy, informują go w sposób zgodny z prawdą. Nie zawsze będzie to
świadome wprowadzenie w błąd, nieraz może to być wynikiem niepełnej zna-
jomości stanu rzeczy, przy nieświadomości znaczenia, jaką będzie miało wyko-
rzystanie informacji przez dziennikarza. Świadomość tę ma dziennikarz, gdyż
on bierze na siebie odpowiedzialność za to, co przenosi na strony gazety, i dla-
tego, gdy nie zasięga informacji od osoby, będącej autorytetem w danej sprawie
albo podmiotem niezainteresowanym, powinien sprawdzić prawdziwość uzy-
skanej informacji50.
Strony bardzo często w środkach odwoławczych podnoszą, że nie zostały speł-
nione przesłanki domniemania faktycznego. Najczęściej zarzucają, iż domniema-
nie faktyczne oparte zostało na nieprawdziwych stanach lub opiera się na okolicz-
nościach, które nie znajdują potwierdzenia w materiale dowodowym czy też ich
zdaniem wniosku logicznie wynikającego z ustalonych faktów nie można było wy-
prowadzić w oparciu o zgromadzony w sprawie materiał. Bywają również i takie
sytuacje, w których skarżący podnosi zarzut naruszenia art. 231 KPC w sytuacji,
gdy organ procesowy stan faktyczny nie ustalał w oparciu o domniemanie. W takiej
sytuacji słusznie Sąd Najwyższy wskazał, że skoro sąd nie skonstruował domnie-
mania faktycznego, chybiony jest zarzut naruszenia art. 231 KPC51.
Mówiąc o domniemaniach faktycznych warto wspomnieć o tzw. dowodzie
prima facie, zbliżonym do domniemania faktycznego. Istnieją bowiem pewne sytu-
acje, w których udowodnienie okoliczności faktycznych jest niezwykle trudne. Ma
to miejsce na przykład w przypadku szkód mających charakter hipotetyczny. W ta-
kich sytuacjach ma zastosowanie zbliżony do domniemania faktycznego tzw. do-
wód prima facie, a więc wykształcony w praktyce sądowej dowód, mający zasto-
sowanie w sytuacjach, gdy udowodnienie okoliczności faktycznych jest niezwykle
trudne52.
Słusznie Sąd Najwyższy stwierdził, iż z dowodem tym najczęściej mamy do
czynienia w sprawach z tytułu szkód mankowych, komunikacyjnych czy lekar-
skich. Dowód prima facie dotyczy okoliczności, wskazujących na istnienie związku
przyczynowo-skutkowego między określonymi zdarzeniami. Podstawą ustalenia ta-
kiego związku stanowi przekonanie sądu, oparte na doświadczeniu życiowym oraz
wiedzy, że w typowym przebiegu zdarzeń, które po sobie nastąpiły, związek taki
zwykle występuje53.
49 Wyr. SN z 13.6.2000 r. (II UKN 585/99, OSNP 2001, Nr 24, poz. 717).
50 Zob. wyr. SN z 25.11.2008 r. (II CSK 280/08, Legalis).
51 Zob. wyr. SN z 4.2.2009 r. (II PK 230/08, Legalis).
52 Zob. wyr. SN z 27.2.2009 r. (V CSK 337/08, OSP 2010, Nr 3, poz. 33).
53 Zob. wyr. SN z 15.4.2005 r. (I CK 653/04, Legalis).

AL-JjAA=
AL
Uzasadnieniem sięgnięcia do tak uproszczonego sposobu wykazywania przesła-

nek odpowiedzialności są trudności związane z wykazaniem określonej przesłanki
w sposób pewny54.
Dowód prima facie jest stosowany również tam, gdzie ustawa pozwala na ogra-
niczenie dowodzenia do wykazania prawdopodobieństwa wystąpienia określonego
zdarzenia. Najczęściej z dowodem tym mamy do czynienia w sytuacjach, w których
wykazanie określonej przesłanki nie jest możliwe. I tak, np. jeżeli miejsce poby-
tu strony nie jest znane, przewodniczący składu sędziowskiego ustanawia kuratora.
Trudno sobie wyobrazić dowód, za pomocą którego wnioskodawca mógłby wyka-
zać, że miejsce pobytu strony nie jest znane, stąd w takich sytuacjach ustawodawca
wymaga jedynie od wnioskodawcy uprawdopodobnienia tej okoliczności (art. 144
§ 1 KPC).
Istnieją pewne sytuacje, które wyłączają możliwość zastosowania domniemań,
pomimo iż ciąg wydarzeń upoważnia do stwierdzenia, że dana okoliczność faktycz-
nie miała miejsce. Nie można domniemywać, że strona udzieliła pełnomocnictwa, je-
żeli ono nie istnieje. Pełnomocnictwo musi być udzielone wprost, nie może być do-
mniemane. Zgodnie z art. 89 KPC pełnomocnictwo może być udzielone na piśmie
lub ustnie. W przypadku ustnego udzielenia pełnomocnictwa musi być ono wcią-
gnięte do protokołu. Wyłączenie domniemań występuje w tych sytuacjach, w których
przepisy prawa wyraźnie określają wymogi niezbędne do zaistnienia danej sytuacji.
Podobnie bez istnienia aktu notarialnego nie możemy stwierdzić, że doszło
do sprzedaży nieruchomości, gdyż umowa przeniesienia własności nieruchomości
musi być zawarta w formie aktu notarialnego (art. 158 KC).
Zgodnie z art. 155 KPA decyzja ostateczna, na mocy której strona nabyła prawo,
może być w każdym czasie za zgodą strony uchylona lub zmieniona przez organ
administracji publicznej, który ją wydał, lub przez organ wyższego stopnia, jeżeli
przepisy szczególne nie sprzeciwiają się uchyleniu lub zmianie takiej decyzji i prze-
mawia za tym interes społeczny lub słuszny interes strony. Podstawową przesłanką
zastosowania wyżej wymienionego artykułu jest zgoda stron na uchylenie lub zmia-
nę decyzji ostatecznej. Zgoda ta nie może być zatem domniemana lub dorozumiana,
musi być udzielona wprost i wyraźnie organowi administracji państwowej.
W niektórych sytuacjach ustawodawca sam określa zakres i treść domniemań.
Domniemania te zwane są domniemaniami prawnymi, gdyż zostały ustanowione
przez prawo (art. 234 KPC).
Przykładem domniemania prawnego może być:
1) domniemanie istnienia dobrej wiary, jeżeli ustawa uzależnia skutki prawne od
dobrej lub złej wiary (art. 7 KC),
2) domniemanie, że w razie urodzenia się dziecka przyszło ono na świat żywe
(art. 9 KC),
3) domniemanie śmierci zaginionego w chwili oznaczonej w orzeczeniu o uzna-
niu za zmarłego (art. 31 § 1 KC),
54 Zob. wyr. SN z 23.3.2007 r. (V CSK 477/06, Legalis).

AL-JjAA=
AL
4) domniemanie chwili śmierci osoby zaginionej jako chwili, która według oko-
liczności jest najbardziej prawdopodobna. W braku wszelkich danych – chwi-
lą tą jest pierwszy dzień terminu, z którego upływem uznanie za zmarłego sta-
ło się możliwe. Jeżeli w orzeczeniu o uznaniu za zmarłego czas śmierci został
oznaczony tylko datą dnia, za chwilę domniemanej śmierci zaginionego uważa
się koniec tego dnia (art. 31 KC),
5) domniemanie, że mury, płoty, miedze, rowy i inne urządzenia podobne, znaj-
dujące się na granicy gruntów sąsiadujących służą do wspólnego użytku sąsia-
dów. To samo dotyczy drzew i krzewów na granicy (art. 154 § 1 KC),
6) domniemanie równości udziałów współwłaścicieli (art. 197 KC),
7) domniemanie, że ten, kto rzeczą faktycznie włada, jest posiadaczem samoist-
nym (art. 339 KC),
8) domniemanie, że z pokwitowania zapłaty dłużnej sumy wynika zapłata należ-
ności ubocznych, a z pokwitowania świadczenia okresowego wynika domnie-
manie, że spełnione zostały również świadczenia okresowe wymagalne wcze-
śniej (art. 466 KC),
9) domniemanie, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli,
jeżeli w chwili darowizny dłużnik był niewypłacalny lub stał się niewypłacalny
wskutek dokonania darowizny (art. 529 KC). Co więcej, jeżeli wskutek czyn-
ności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli uzyskała ko-
rzyść majątkową osoba będąca w bliskim z nim stosunku, domniemywa się, że
osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzy-
cieli (art. 527 § 3 KC),
10) domniemanie, że osoba, która uzyskała stwierdzenie nabycia spadku, jest spad-
kobiercą (art. 1025 § 2 KC),
11) zasada domniemania niewinności oskarżonego (art. 5 KPK),
12) domniemanie w razie skazania za przestępstwo, z którego popełnienia sprawca
osiągnął, chociażby pośrednio, korzyść majątkową znacznej wartości, że mie-
nie, które sprawca objął we władanie lub do którego uzyskał jakikolwiek tytuł
w czasie popełnienia przestępstwa lub po jego popełnieniu, do chwili wydania
chociażby nieprawomocnego wyroku, stanowi korzyść uzyskaną z popełnie-
nia przestępstwa (art. 45 KK). Jeżeli sprawca mienie to przeniósł na inną osobę
pod jakimkolwiek tytułem prawnym, uważa się, że rzeczy będące w samoist-
nym posiadaniu tej osoby lub jednostki oraz przysługujące jej prawa majątko-
we należą do sprawcy, chyba że zainteresowana osoba przedstawi dowód zgod-
nego z prawem ich uzyskania,
13) domniemanie, że przedmioty nabyte w trakcie wspólności małżeńskiej przez
jednego z małżonków, zostały nabyte z majątku dorobkowego – na rzecz mał-
żeńskiej wspólności majątkowej (uchylony art. 32 § 1 KRO),
14) domniemanie, że dziecko pochodzi od męża matki, jeżeli urodziło się ono
w czasie trwania małżeństwa albo przed upływem 300 dni od jego ustania lub
unieważnienia (art. 62 § 1 KRO; domniemania tego nie stosuje się, jeżeli dziec-

AL-JjAA=
AL
ko urodziło się po upływie 300 dni od orzeczenia separacji); jeżeli dziecko uro-
dziło się przed upływem 300 dni od ustania lub unieważnienia małżeństwa,
lecz po zawarciu przez matkę drugiego małżeństwa, domniemywa się, że po-
chodzi ono od drugiego męża,
15) domniemanie, że ojcem dziecka jest ten, kto obcował z matką dziecka nie daw-
niej niż w trzechsetnym, a nie później niż w sto osiemdziesiątym pierwszym
dniu przed urodzeniem się dziecka (art. 85 § 1 KRO). Jeżeli matka w tym okre-
sie obcowała także z innym mężczyzną, domniemywa się, że ojcem dziecka
jest ten mężczyzna, którego ojcostwo jest bardziej prawdopodobne,
16) domniemanie, że prawo jawne z księgi wieczystej jest wpisane zgodnie z rze-
czywistym stanem prawnym (art. 3 ust. 1 KWU),
17) domniemanie, że prawo wykreślone z księgi wieczystej nie istnieje (art. 3 ust. 2
KWU).
Domniemania prawne przesądzają o faktach, z których strona wywodzi skutki
prawne, bez wykazania tych faktów za pomocą dowodów.
I tak, przy domniemaniu dobrej wiary, podobnie jak przy innych domniema-
niach, ustalenie domniemywanej okoliczności następuje z mocy prawa. Organ pro-
cesowy jest związany tym domniemaniem i nie jest uprawniony do przeprowadza-
nia dowodów potwierdzających, że domniemywany fakt rzeczywiście ma lub miał
miejsce. Organ procesowy jest związany tym domniemaniem, o ile nie zostanie
udowodnione działanie w złej wierze.
Istotą niektórych domniemań jest zapewnienie sprawności postępowania. W re-
alizacji tego celu wyłoniono m.in. zasadę domniemania prawdziwości twierdzeń
powoda o okolicznościach faktycznych przytoczonych w pozwie, jeżeli pozwany
nie stawi się na rozprawę, albo mimo stawienia się nie bierze udziału w rozprawie.
W takiej sytuacji sąd w oparciu o art. 339 KPC wydaje wyrok zaoczny, przyjmując
za ustalone twierdzenia powoda o okolicznościach faktycznych, uzasadniających
żądanie. Domniemywa się, że pozwany je przyznaje i są one zgodne z prawdziwym
stanem rzeczy.
Podobny cel ma zasada domniemania doręczenia pisma adresatowi. W przy-
padku niezastania adresata w mieszkaniu ustawodawca dopuszcza możliwość do-
ręczenia pisma dorosłemu domownikowi, przyjmując domniemanie, iż osoba, któ-
rej doręczono pismo kierowane do danego adresata, przekaże mu je niezwłocznie.
Co więcej, jeżeli nie można pisma doręczyć adresatowi, ustawodawca przewidu-
je złożenie pisma w urzędzie pocztowym, a gdyby pismo dotyczyło osoby praw-
nej podlegającej wpisowi do rejestru – pismo pozostawia się w aktach ze skutkiem
doręczenia. Należy jednak zaznaczyć, iż domniemanie doręczenia pism dotyczy
wyłącznie pism doręczanych w ramach czynności procesowych przez organ pro-
cesowy. W odniesieniu na przykład do pism przesyłanych przez pracodawcę pra-
cownikowi domniemanie doręczenia nie znajduje zastosowania. W takiej sytuacji,
zgodnie z art. 61 KC, oświadczenie woli jest złożone z chwilą, gdy doszło do niej
w taki sposób, że mogła zapoznać się z jego treścią. Decydujące znaczenie ma za-
tem ustalenie, kiedy faktycznie adresat oświadczenia woli zapoznał się z jego tre-

AL-JjAA=
AL
ścią albo kiedy mógł się z nią zapoznać przy dołożeniu należytej staranności. Stąd
dwukrotne awizowanie przesyłki poleconej zawierającej oświadczenie pracodawcy
o rozwiązaniu stosunku pracy stwarza jedynie domniemanie faktyczne możliwości
zapoznania się przez pracownika z treścią takiego oświadczenia, jednak domnie-
manie to może być obalone przez pracownika przez przeprowadzenie dowodu na
okoliczność braku możliwości zapoznania się z treścią oświadczenia pracodawcy
przed upływem terminu na podjęcie przesyłki poleconej zawierającej to oświadcze-
nie, mimo jej dwukrotnego awizowania55.
Domniemaniami prawnymi sąd jest związany każdorazowo. Domniemania te
mogą być jednak obalone, jeżeli ustawa takiej możliwości nie wyłącza. I tak, do-
mniemanie ojcostwa może być obalone tylko na skutek powództwa o zaprzeczenie
ojcostwa. Celem procesu o zaprzeczenie ojcostwa nie jest ustalenie ojcostwa biolo-
gicznego męża matki, lecz obalenie ustawowego domniemania, że dziecko od nie-
go pochodzi. Obalenie domniemania ojcostwa może nastąpić tylko przez wykazanie
niepodobieństwa, aby mąż mógł być ojcem dziecka.
Niejednokrotnie jedno domniemanie prawne wyklucza możliwość zastosowa-
nia innego domniemania prawnego. Przykładem może być zbieżność domniemań:
domniemania, że ten, kto rzeczą faktycznie włada, jest posiadaczem samoistnym
(art. 339 KC) z domniemaniem, że prawo jawne z księgi wieczystej jest zgodne
z rzeczywistym stanem prawnym (art. 3 KWU). W takim przypadku przeciwko do-
mniemaniu prawa wynikającemu z wpisu w księdze wieczystej nie można powoły-
wać się na domniemanie prawa wynikające z posiadania (art. 4 KWU).
Z powyższego wynika, iż domniemanie faktyczne różni się od domniemania
prawnego. Domniemanie faktyczne ma inny charakter, nie jest normą prawną, tak
jak domniemanie prawne, a jedynie metodą dowodzenia. Domniemanie faktyczne
nie jest ograniczone przedmiotowo, może ono dotyczyć każdego elementu rzeczy-
wistości. Rozumowanie to jest oparte na wiedzy i doświadczeniu danego człowieka.
Domniemanie prawne natomiast musi wynikać z przepisu. W domniemaniu praw-
nym występuje ustawowy obowiązek przyjęcia określonego faktu w razie ustalenia
innego faktu.
Również zasady wzruszania domniemania prawnego nie mają zastosowania do
wzruszenia domniemania faktycznego, ze względu na różnice występujące pomię-
dzy tymi domniemaniami. Domniemanie faktyczne może być wzruszone przez wy-
kazanie wadliwości przyjętego rozumowania. Ta wadliwość może polegać na tym,
że fakt przyjęty za podstawę wnioskowania o innym fakcie nie został ustalony albo
też na tym, że fakty składające się na podstawę domniemania faktycznego nie dają
podstaw – w świetle wiedzy i doświadczenia życiowego – na wyprowadzenie takie-
go wniosku56.
55Zob. post. SN z 9.7.2009 r. (II PZP 3/09, Legalis).
56Adresat nie tyle może obalić domniemanie, ile ma możliwość wykazania, że dany przepis nie powinien
być zastosowany albo został zastosowany wadliwie, a wobec tego brak było podstaw do ustalenia skutków
prawnych związanych z danym domniemaniem. Należy przy tym zaznaczyć, że wzruszenie domniemania jest
inicjatywą należącą do strony, sąd nie jest władny zastąpić strony w inicjatywie zmierzającej do uzyskania

AL-JjAA=
AL
Domniemanie prawne może być obalone jedynie poprzez dowód przeciw-

ny. W niektórych przypadkach ustawodawca określa organ uprawniony do obale-
nia konkretnego domniemania. I tak, domniemanie zgodności ustawy z Konstytu-
cją RP może być obalone jedynie wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego (przepis
art. 188 Konstytucji RP zastrzega orzekanie w tych sprawach do wyłącznej kom-
petencji Trybunału Konstytucyjnego), a związanie sędziego ustawą, przewidziane
w art. 178 ust. 1 Konstytucji RP, obowiązuje dopóty, dopóki ustawie tej przysługuje
moc obowiązująca57.
Z reguły przyjęcie domniemania, że tak było istotnie, stanowi przerzucenie na
drugą stronę ciężaru dowodu w tym zakresie. Dokumenty i oświadczenia składane
przez stronę w postępowaniu korzystają z domniemania prawdziwości, jeżeli nie są
oczywiście sprzeczne z innymi dowodami lub okolicznościami znanymi organowi
z urzędu. Strona, która zaprzecza prawdziwości dokumentu urzędowego albo twier-
dzi, że zawarte w nim oświadczenia organu, od którego dokument ten pochodzi, są
niezgodne z prawdą, powinna okoliczności te udowodnić. Z dokumentem prywat-
nym nie wiąże się domniemanie prawne, iż jego treść przedstawia rzeczywisty stan
rzeczy. Niemniej jednak zgodzić się również należy z ogólnym założeniem, że sko-
ro sąd może oprzeć rozstrzygnięcie sprawy na zeznaniach świadków pomimo braku
jakichkolwiek domniemań prawnych z nimi związanych i pomimo powszechnego
przekonania o niskiej wartości tego dowodu, to sąd może wyrokować także w opar-
ciu o treść dokumentów prywatnych. Zauważa się, że dokumenty te z reguły mają
dużą wartość dowodową przeciwko tej osobie, od której pochodzą, natomiast do-
wód ten ma znacznie mniejszą moc dowodową, jeżeli miałby przemawiać na rzecz
tej strony, która go sporządziła. Jeżeli zaś dokument pochodzi od osoby trzeciej,
niezależnej od stron, to sąd powinien zakładać, że intencją wystawcy dokumentu
nie było wzmocnienie bądź osłabienie którejkolwiek ze stron58.
Jeżeli podatnik wykazał dokumentami, że dane pomieszczenie stanowi tylko
część lokalu mieszkalnego, to obalenie domniemania, że cały lokal mieszkalny słu-
ży celom mieszkaniowym, należy do organu podatkowego59.
Z uwagi na możliwość wzruszenia domniemań wyróżniamy domniemania
wzruszalne i niewzruszalne. Domniemania wzruszalne to te, które mogą być obalo-
ne dowodem przeciwnym. Domniemanie niewzruszalne nie może być obalone do-
wodem przeciwnym. Domniemania niewzruszalnego nie można zmienić. Przykła-
dem takiego domniemania jest domniemanie ustania małżeństwa w razie uznania
jednego z małżonków za zmarłego. Zgodnie z art. 55 KRO w razie uznania jednego
z małżonków za zmarłego domniemywa się, że małżeństwo ustało z chwilą, która
w orzeczeniu o uznaniu tego małżonka za zmarłego została oznaczona jako chwila
jego śmierci. Jeżeli po uznaniu jednego z małżonków za zmarłego drugi małżonek
orzeczenia opartego na stwierdzeniu obalenia domniemania prawnego – zob. wyr. SN z 23.3.2007 r. (V CSK
477/06, Legalis).
57 Stanowisko takie zostało wyrażone w wyr. SN z 30.10.2002 r. (V CKN 1456/00, Legalis).
58 Takie stanowisko wyraził SN w wyr. z 17.10.2000 r. (I CKN 1196/98, Legalis).
59 Stwierdzenie NSA zawarte w wyr. z 6.1.1999 r. (III SA 4616/97, ONSA 1999, Nr 4, poz. 136).

AL-JjAA=
AL
zawarł nowy związek małżeński, związek ten nie może być unieważniony z tego
powodu, że małżonek uznany za zmarłego żyje albo że jego śmierć nastąpiła w in-
nej chwili, niż chwila oznaczona w orzeczeniu o uznaniu za zmarłego. Zasada ta nie
obowiązuje, jeżeli w chwili zawarcia nowego związku małżeńskiego strony wie-
działy, że małżonek uznany za zmarłego pozostaje przy życiu.
Domniemania ułatwiają proces dowodowy. Zgodnie z ogólną zasadą dotyczącą
ciężaru dowodu, ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego
wywodzi skutki prawne (art. 6 KC). Domniemania ułatwiają pozycję procesową do-
wodzącego, a niejednokrotnie przerzucają ciężar dowodu na drugą stronę.
Kwestie dotyczące domniemań prawnych są bardzo istotne, stąd wielokrotnie
były przedmiotem licznych wyjaśnień zarówno w orzecznictwie Sądu Najwyższe-
go, jak i w literaturze prawniczej.

AL-JjAA=
AL
ROZDZIAŁ XXI
PRAWDOPODOBIEŃSTWO
Literatura: E. Borel, Prawdopodobieństwo i pewność, Warszawa 1963; J. Burdzy, 300 za-

dań z rachunku prawdopodobieństwa, Lublin 1986; W. Feller, Wstęp do rachunku prawdopodo-
bieństwa, Warszawa 1960; P. Gacparski, Czy świat jest ruletką? Psychologiczne zasady myślenia
kategoriami rachunku prawdopodobieństwa, Warszawa 1993; J. Jakubowski, R. Stencel, Elemen-
tarny rachunek prawdopodobieństwa, Warszawa 2001; J. Konieczny, Pojęcie prawdopodobień-
stwa ze stanowiska procesu karnego i kryminalistyki, Katowice 1987; E. Łakoma, Historyczny
rozwój pojęcia prawdopodobieństwa, Warszawa 1992; A. Martuszewska, Powieść i prawdopo-
dobieństwo, Kraków 1992; E. Nekrasas, Wiedza prawdopodobna. Powstanie i rozwój w empiry-
zmie logicznym programu probabilistycznej oceny wiedzy naukowej, Warszawa 1992; E. Rosz-
kowska, Elementy rachunku prawdopodobieństwa dla ekonomistów, Białystok 2003; W. Szkutnik,
Modele statystyczne i probabilistyczne ryzyka ubezpieczeniowego, Katowice 2002; R. Wiśniew-
ski, Możliwości probabilizmu etycznego. Studium metaetyczne ewolucji empiryzmu w etyce
polskiej, Toruń 1992; J. Wywiał, Elementy metody reprezentacyjnej. Wprowadzenie do estymacji
na podstawie prób losowych w sposób indywidualny i nieograniczony z populacji ustalonej, Ka-
towice 1996; M. Zakrzewski, T. Żak, Kombinatoryka, prawdopodobieństwo i zdrowy rozsądek,
Wrocław 1998.
Prawdopodobieństwo to własność zdań wyrażających przekonania (tzw. zdań

asercyjnych), polegająca na tym, że adresata informuje się o tym, iż istnieją argu-
menty przemawiające zarówno za, jak i przeciw uznaniu danego zdania za prawdzi-
we (tj. że jest tak, jak zdanie to głosi).
Prawdopodobieństwo zdarzenia niemożliwego jest równe zeru. Prawdopo-
dobieństwo zdarzenia, które jest pewne, równa się jedności. Prawdopodobień-
stwo wyrażamy za pomocą liczby mieszczącej się w przedziale od 0 do 1. Mo-
żemy je wyrażać albo za pomocą ułamka, albo za pomocą procentu, przyjmując
jeden jako 100%. Prawdopodobieństwo można stosować tylko do zjawisk powta-
rzalnych. Jeżeli wszystkie zdarzenia elementarne są jednakowo prawdopodobne,
to prawdopodobieństwo dowolnego zdarzenia równa się ilorazowi liczby zdarzeń
elementarnych sprzyjających danemu zdarzeniu (L) i liczby wszystkich możliwych
zdarzeń (S).

AL-JjAA=
AL
362 Rozdział XXI. Prawdopodobieństwo
L
P=
S
Inaczej mówiąc, prawdopodobieństwo określa się jako stosunek liczby przy-

padków, w których zdarzenie może nastąpić, do ogólnej liczby przypadków moż-
liwych. Jeżeli rzucamy monetą, to prawdopodobieństwo, że wypadnie reszka, jest
tożsame z prawdopodobieństwem uzyskania orła. Prawdopodobieństwo to wynosi
1/2, czyli 50%. Jeżeli mamy dwie monety, prawdopodobieństwo uzyskania przy-
najmniej jednej reszki wzrasta. Maleje natomiast prawdopodobieństwo uzyskania
reszki, gdybyśmy chcieli uzyskać ją jednocześnie w obydwu monetach. Przy rzu-
cie dwoma monetami istnieją cztery możliwe przypadki, możemy uzyskać tylko
z pierwszej monety reszkę, z obydwu monet, tylko z drugiej albo nie uzyskać z żad-
nej. Reszkę otrzymujemy w trzech przypadkach, więc prawdopodobieństwo otrzy-
mania przynajmniej jednej reszki wynosi 3/4, czyli 75%. Jednoczesne uzyskanie
reszki w obydwu monetach możliwe jest tylko w jednym przypadku, stąd prawdo-
podobieństwo to wynosi 1/4 (25%). Takie prawdopodobieństwo zwane jest praw-
dopodobieństwem matematycznym. Prawdopodobieństwo logiczne, nazywane
również prawdopodobieństwem metodologicznym, wywodzi się częściowo z praw-
dopodobieństwa matematycznego. Prawdopodobieństwo logiczne dotyczy zdań.
Przy prawdopodobieństwie logicznym określamy stopień obiektywnej pewności,
z jakim możemy uznać pewne zdania na podstawie zdania już uznanego60.
Prawdopodobieństwo logiczne opiera się na prawdopodobieństwie statystycz-
nym. Prawdopodobieństwo statystyczne określa względną częstość przedmiotów
o pewnej właściwości w stosunku do przedmiotów o innej właściwości. Dobierając
zbiór przedmiotów o innej właściwości, należy pamiętać o reprezentatywnym zbio-
rze, by uzyskane wyniki prawidłowo odzwierciedlały istniejący stan.
Prawdopodobieństwo statystyczne różni się od prawdopodobieństwa mate-
matycznego. Przy prawdopodobieństwie statystycznym obliczamy stosunek licz-
by przypadków, w których zdarzenie miało miejsce, do ogólnej liczby przypadków
60Przykład prawdopodobieństwa logicznego możemy odszukać w uzasadnieniu do orz. SA w Krakowie

z 6.12.2000 r. (II AKz 460/00, KZS 2000, z. 12, poz. 26). Zdaniem SA, skoro sprawca czynu zabronionego
jest bezkrytyczny do własnych wcześniejszych doznań psychotycznych, nie dostrzega potrzeby leczenia i nie
zamierza się leczyć po zwolnieniu ze szpitala, to wysokie jest prawdopodobieństwo popełnienia przezeń
czynu podobnego do tego, który jest podstawą internowania go. W takich warunkach wielce prawdopodobny
jest bowiem nawrót jego choroby i płynących z niej zachowań agresywnych.
O prawdopodobieństwie wypowiedział się SN w wyr. z 20.6.1972 r. (V KRN 173/72, OSNKW 1972,
Nr 11, poz. 176). Zdaniem SN, powinność i możność przewidywania następstw działania sprawcy nie może
być oceniana w oderwaniu od konkretnej sytuacji. Należy je oceniać z uwzględnieniem prawdopodobieństwa
nastąpienia skutków w wyniku konkretnego zachowania się sprawcy, licząc się z jego życiowym doświad-
czeniem. Prawdopodobieństwo natomiast należy oceniać jako coś więcej niż abstrakcyjną tylko możliwość.
Sprawcę można obciążyć powinnością i możliwością przewidywania tylko normalnych, typowych następstw,
nie zaś następstw zupełnie wyjątkowych, uwzględniając osobowość sprawcy, jego wiek, doświadczenie ży-
ciowe, wykształcenie i poziom intelektualny.

AL-JjAA=
AL
Rozdział XXI. Prawdopodobieństwo 363
zbadanych. Jeżeli rzuciliśmy 80 razy monetą, w wyniku czego 38 razy wypadnie

reszka, to statystyczne prawdopodobieństwo uzyskania reszki wynosi 38/80.
Dla określenia tak rozumianego prawdopodobieństwa konieczna jest znajomość
własności całej populacji (generalnej), do której informacja zawarta w zdaniu się
odnosi. Prawdopodobieństwo statystyczne możemy jednak wyznaczać na podsta-
wie częstości występowania zdarzeń danego typu w losowym ciągu doświadczeń.
Obserwacji poddaje się więc pewien podzbiór populacji (tzw. próbę reprezentatyw-
ną), skompletowany tak, by każdemu z jego elementów dać taką samą szansę wy-
brania (przy odpowiednio długim wybieraniu). Ten sposób pojmowania prawdopo-
dobieństwa legł u podstaw tzw. indukcji statystycznej.
Prawdopodobieństwo psychologiczne określa stopień subiektywnej pewno-
ści, z jaką ktoś uznaje jakieś zdanie. Przy prawdopodobieństwie psychologicznym
w oparciu o posiadane informacje ustalamy stopień prawdopodobieństwa na pod-
stawie własnego przeświadczenia. Prawdopodobieństwo psychologiczne jest praw-
dopodobieństwem subiektywnym. Mówimy, że coś jest wysoce prawdopodobne,
prawie pewne lub stopień prawdopodobieństwa czegoś jest niewielki lub minimal-
ny. W życiu codziennym często nasze decyzje uzależniamy od stopnia prawdopo-
dobieństwa. Gdybyśmy uznali, że stopień prawdopodobieństwa dostania się na stu-
dia prawnicze jest równy zeru, nie podejmowalibyśmy decyzji o podjęciu nauki
na wydziale prawa. Swoje decyzje zazwyczaj uzależniamy od szansy i możliwo-
ści obliczonej w oparciu o intuicyjne prawdopodobieństwo. Prawdopodobieństwem
posiłkują się również profesjonaliści. Na podstawie prawdopodobieństwa CBOS
i OBOP oraz inne ośrodki sondażowe przeprowadzają badania opinii publicznej.
W oparciu o prawdopodobieństwo towarzystwa ubezpieczeniowe obliczają składki
ubezpieczeń. Zgodnie z art. 816 KC w razie ujawnienia okoliczności, która pocią-
ga za sobą zwiększenie prawdopodobieństwa wypadku, każda ze stron może żądać
odpowiedniej zmiany w wysokości składki, poczynając od chwili, w której zaszła ta
okoliczność, nie wcześniej jednak niż od początku bieżącego okresu ubezpieczenia.
W razie zgłoszenia takiego żądania druga strona może w terminie 14 dni wypowie-
dzieć umowę ze skutkiem natychmiastowym. Przepisu tego nie stosuje się do ubez-
pieczeń na życie.
Prawdopodobieństwo popełnienia przestępstwa przez osobę X uprawnia organ
postępowania przygotowawczego do sporządzenia aktu oskarżenia przeciwko tej
osobie.
Z prawdopodobieństwem spotykamy się również w języku prawnym. Jeżeli ist-
nieje prawdopodobieństwo, że rozprawa będzie trwać dłuższy czas, prezes sądu
może wyznaczyć sędziego dodatkowego (art. 47 PrUSP). Jeżeli ktoś bez zlecenia
prowadzi cudzą sprawę, powinien działać z korzyścią dla osoby, której sprawę pro-
wadzi, i zgodnie z jej prawdopodobną wolą, a przy prowadzeniu sprawy obowiąza-
ny jest zachowywać należytą staranność (art. 752 KC).
Zgodnie z art. 45 § 3 KK, jeżeli okoliczności sprawy wskazują na duże praw-
dopodobieństwo, że sprawca przeniósł na osobę fizyczną, prawną lub jednostkę or-

AL-JjAA=
AL
ganizacyjną niemającą osobowości prawnej, faktycznie lub pod jakimkolwiek ty-

tułem prawnym, mienie stanowiące korzyść uzyskaną z popełnienia przestępstwa,
uważa się, że rzeczy będące w samoistnym posiadaniu tej osoby lub jednostki oraz
przysługujące jej prawa majątkowe należą do sprawcy, chyba że zainteresowana
osoba lub jednostka organizacyjna przedstawi dowód zgodnego z prawem ich uzy-
skania. W art. 93g KK ustawodawca mówi o wysokim prawdopodobieństwie. Jeżeli
sprawca, w stanie niepoczytalności popełnił czyn zabroniony o znacznej społecznej
szkodliwości i zachodzi wysokie prawdopodobieństwo, że popełni taki czyn po-
nownie, sąd orzeka umieszczenie sprawcy w odpowiednim zakładzie psychiatrycz-
nym.
Najczęściej obowiązek wykazania prawdopodobieństwa spoczywa na stronie,
która chce uzyskać określony skutek prawny. Zgodnie z art. 169 § 2 KPC w piśmie
zawierającym wniosek o przywrócenie terminu strona obowiązana jest uprawdo-
podobnić okoliczności uzasadniające wniosek.
Jeżeli strona zgłasza wniosek o wyłączenie biegłego po rozpoczęciu przez niego
czynności, obowiązana jest uprawdopodobnić, że przyczyna wyłączenia powstała
później lub że przedtem nie była jej znana (art. 281 KPC).
Zgodnie z art. 529 § 2 KPC okoliczności uzasadniające wniosek o uznanie za
zmarłego należy uprawdopodobnić.
Jeżeli interwenient uprawdopodobni, że ma interes prawny we wstąpieniu do
sprawy, sąd oddali opozycję, o której mowa w art. 78 KPC.
Istnieją przypadki, gdy prawodawca posługuje się prawdopodobieństwem przy
konstruowaniu definicji. Za pomocą prawdopodobieństwa ustawodawca definiował
stan zagrożenia epidemicznego, uznając że jest to stan wysokiego prawdopodo-
bieństwa powstania epidemii lub zawleczenia choroby zakaźnej wymagający pod-
jęcia określonych działań w celu zapobieżenia epidemii lub zminimalizowania jej
skutków (art. 2 ustawy z 6.9.2001 r. o chorobach zakaźnych i zakażeniach, Dz.U.
Nr 126, poz. 1384 ze zm., obecnie ustawa nie obowiązuje).
Również większość domniemań prawnych opartych jest na prawdopodobień-
stwie. Gdyby nie było dużego stopnia prawdopodobieństwa, że dziecko, które ro-
dzi się w czasie trwania małżeństwa albo przed upływem 300 dni od jego ustania
lub unieważnienia, jest dzieckiem pochodzącym od męża matki, domniemanie oj-
costwa przewidziane w art. 62 KRO nie miałoby racji bytu.
Nie zawsze prawdopodobieństwo danego zdarzenia jest wystarczające do
stwierdzenia danego faktu. W jednym przypadku dane prawdopodobieństwo może
być wystarczające, w innym nie. Przykładem może być stopień prawdopodobień-
stwa lub nieprawdopodobieństwa ojcostwa ustalony na podstawie badań antropolo-
gicznych. Słusznie Sąd Najwyższy stwierdził, że dowód z badań antropologicznych
może mieć różne znaczenie. Stosowany jest on, z jednej strony, dla spraw o ustale-
nie ojcostwa i unieważnienie uznania dziecka, z drugiej zaś – dla spraw o zaprzecze-
nie ojcostwa. Wobec tego, że dowód ten może doprowadzić do ustalenia większego
lub mniejszego stopnia prawdopodobieństwa lub nieprawdopodobieństwa ojcostwa,

AL-JjAA=
AL
nie może sam przez się stanowić podstawy rozstrzygnięcia w sprawie o zaprzecze-
nie ojcostwa, w sprawie tej do uwzględnienia powództwa konieczne jest wykaza-
nie, że mąż matki nie jest ojcem dziecka (art. 67 KRO). Dowód ten może więc mieć
w takiej sprawie znaczenie posiłkowe – w tym znaczeniu, że w szczególności po-
zwala sądowi na właściwą ocenę pozostałego materiału dowodowego. Natomiast
w sprawie o ustalenie ojcostwa (art. 84 i 85 KRO) oraz w sprawie o unieważnienie
uznania dziecka, w której podstawą uwzględnienia powództwa jest brak biologicz-
nego pochodzenia dziecka od mężczyzny, który je uznał (art. 81 i 86 KRO), dowód
z badań antropologicznych może – jeżeli wskazuje z dużym prawdopodobieństwem
na ojcostwo lub na brak ojcostwa – stanowić podstawę domniemania faktycznego,
które stosownie do całokształtu okoliczności przesądzi o pozytywnym lub negatyw-
nym ustaleniu ojcostwa (art. 231 KPC)61.
Tam, gdzie ustawodawca wprowadza uprawdopodobnienie, okoliczność ustala-
na jest na podstawie prawdopodobieństwa. Z uprawdopodobnieniem mamy do czy-
nienia m.in. w art. 610 KC. Na podstawie tego przepisu, jeżeli dostawca opóźnia się
z rozpoczęciem wytwarzania przedmiotu dostawy lub poszczególnych jego części
tak dalece, że nie jest prawdopodobne, aby zdołał je dostarczyć w czasie umó-
wionym, odbiorca może nie wyznaczając terminu dodatkowego od umowy odstąpić
jeszcze przed upływem terminu do dostarczenia przedmiotu d ostawy.
Uprawdopodobnienie zastępuje dowód. Zgodnie z art. 243 KPC zachowanie
szczegółowych przepisów o postępowaniu dowodowym nie jest konieczne, ile-
kroć ustawa przewiduje uprawdopodobnienie zamiast dowodu. W języku prawni-
czym uprawdopodobnienie polega na przedstawieniu wiarygodnych okoliczności.
Zdaniem Naczelnego Sądu Administracyjnego uprawdopodobnienie jest środkiem
zastępczym dowodu, a więc środkiem niedającym pewności, lecz tylko prawdo-
podobieństwo twierdzenia o fakcie. Chodzi więc nie o przeprowadzenie dowodu
czyniącego fakt absolutnie pewnym, lecz o wskazanie okoliczności wystarczają-
cych do powzięcia przekonania o prawdopodobieństwie faktu62.
Uzasadniający zdanie odrębne przytoczył opinię profesora A. Sułka, który
w konkluzji opinii wywiódł, że jest bardzo prawdopodobne, że niepodanie przez
Państwową Komisję Wyborczą prawdziwej informacji o wykształceniu A. Kwa-
śniewskiego wpłynęło na wyniki głosowania (liczbę głosów oddanych w II turze na
A. Kwaśniewskiego i L. Wałęsę).
Niekiedy na podstawie prawdopodobieństwa ustala się wiarygodność zeznań.
Naczelny Sąd Administracyjny słusznie stwierdził w wyr. z 21.3.1996 r. (SA/Wr
1905/96, niepubl.), że wartość dowodowa wyjaśnień podatnika zależy od tego, czy
są one prawdopodobne.
61 Zob. uchw. SN z 9.6.1976 r. (III CZP 46/75, OSNC 1976, Nr 9, poz. 184).
62 Wyr. NSA w Gdańsku z 15.12.1999 r. (I SA/Gd 2185/97, Legalis); wyr. SN z 27.2.1998 r. (II CKN
625/97, PiM 1999, Nr 3, s. 130); wyr. SA w Krakowie z 21.3.2000 r. (I ACa 192/00, OSA 2002, Nr 1, poz. 3).
Zob. uchw. uchw. SN z 9.12.1995 r. (III SW 1102/95, OSNP 1996, Nr 1, poz. 2).

AL-JjAA=
AL
W niektórych przypadkach ustawodawca stopniuje prawdopodobieństwo. Przy-

kładem może być obalenie domniemania ojcostwa, jakoby ojcem dziecka był ten,
kto obcował z matką dziecka nie dawniej niż w trzechsetnym, a nie później niż
w sto osiemdziesiątym pierwszym dniu przed urodzeniem się dziecka, jeżeli oj-
costwo innego mężczyzny jest bardziej prawdopodobne (art. 85 § 2 KRO). Po-
dobnie przy uznaniu za zmarłego, jako chwilę domniemanej śmierci zaginionego
oznacza się chwilę, która według okoliczności jest najbardziej prawdopodobna
(art. 31 § 2 KC).
W niektórych sytuacjach stosowanie prawdopodobieństwa jest niedopuszczal-
ne. Aptekarz nie może przy sporządzaniu lekarstwa dobierać poszczególnych skład-
ników na podstawie prawdopodobnej wagi. Sąd nie może przychylać się do opinii
biegłego tylko na tej podstawie, że uzyskała ona arytmetyczną większość poglądów.
W przypadku rozbieżności opinii sąd nie może powołać kolejnego biegłego w celu
dokonania wyboru poglądu biegłych. Sąd obowiązany jest ocenić każdą z opinii
biegłych samodzielnie, w oparciu o całokształt materiału dowodowego. Przy wybo-
rze poglądu biegłego sąd nie może kierować się zasadą prawdopodobieństwa.
Zadania
1. Czy organ procesowy może skazać oskarżonego, jeżeli prawdopodobieństwo
popełnienia przez niego przestępstwa wynosi 60%?
2. Podaj kilka przypadków, w których stosowanie prawdopodobieństwa jest niedo-
puszczalne.
3. Podaj przykład:
a) prawdopodobieństwa matematycznego,
b) prawdopodobieństwa logicznego,
c) prawdopodobieństwa psychologicznego,
d) prawdopodobieństwa statystycznego.
4. Do egzaminu przystąpiło 120 studentów. Sześciu z nich nie zdało. Jakie jest
prawdopodobieństwo, że student X zdał egzamin?
5. Student, który był przekonany, że zdał egzamin, otrzymał ocenę niedostatecz-
ną. Po zapoznaniu się z wynikami student oświadczył, że to nieprawdopodobne.
Z jakim prawdopodobieństwem mamy tu do czynienia?
6. W motywach uzasadnienia wyr. SN z 10.5.1974 r. (IV KR 66/74, OSNKW
1974, Nr 9, poz. 168) czytamy: zachowanie się sprawcy, który rzuca palący
się papieros na słomę znajdującą się w stodole, nie może być tłumaczone tyl-
ko jako lekkomyślny odruch, gdyż następstwa zetknięcia się ognia ze słomą nie
mieszczą się w określonych przez Kodeks karny ramach lekkomyślności (art. 7
§ 2 KK). Uniknięcie sprowadzenia pożaru lub niebezpieczeństwa pożaru jest
w takiej sytuacji tak mało prawdopodobne, że w procesie myślowym dorosłego
i normalnego sprawcy przewidywanie skutku kojarzy się z nieuchronnością jego
nastąpienia, nie zaś z przypuszczeniem, iż uda się go uniknąć. Z jakim rodzajem
prawdopodobieństwa mamy tu do czynienia? Uzasadnij swoją odpowiedź.

AL-JjAA=
AL
7. Zgodnie z art. 144 § 1 KPC przewodniczący ustanowi kuratora, jeżeli wnio-

skodawca uprawdopodobni, że miejsce pobytu strony nie jest znane. Czy samo
twierdzenie strony, że nie zna aktualnego miejsca zamieszkania (pobytu) stro-
ny przeciwnej można uznać za wystarczające uprawdopodobnienie? Gdybyś był
wnioskodawcą, to w jaki sposób uprawdopodobniłbyś, że miejsce pobytu strony
nie jest znane?
8. Przeczytaj treść art. 446 KC. Przyjmując, że osoba, względem której ciążył na
zmarłym ustawowy obowiązek alimentacyjny ma 10 lat, ustal czas prawdopo-
dobnego trwania obowiązku alimentacyjnego. Na podstawie jakiego prawdopo-
dobieństwa ustalisz ten czas?
rt. 446 § 1. Jeżeli wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia nastąpiła
A
śmierć poszkodowanego, zobowiązany do naprawienia szkody powinien zwrócić koszty
leczenia i pogrzebu temu, kto je poniósł.
§ 2. Osoba, względem której ciążył na zmarłym ustawowy obowiązek alimentacyjny, może
żądać od zobowiązanego do naprawienia szkody renty obliczonej stosownie do potrzeb po-
szkodowanego oraz do możliwości zarobkowych i majątkowych zmarłego przez czas praw-
dopodobnego trwania obowiązku alimentacyjnego.
9. Zgodnie z art. 361 § 2 KC naprawienie szkody obejmuje straty, które poszko-
dowany poniósł, oraz korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie
wyrządzono. Przepis art. 361 § 2 KC w części dotyczącej utraconych korzy-
ści wymaga przyjęcia hipotetycznego przebiegu zdarzeń i ustalenia wysokie-
go prawdopodobieństwa utraty korzyści (tak wyr. SN z 18.10.2000 r., V CKN
111/00, Legalis). Wskaż hipotetyczne zdarzenie wyrządzające szkodę, w któ-
rym poszkodowany pozbawiony został korzyści i ustal prawdopodobieństwo
utraty tych korzyści.

AL-JjAA=
AL
AL-JjAA=
AL
INDEKS RZECZOWY
Liczby przy hasłach oznaczają numery stron.
A B
Abrewiacja 28 Binegacja 138, 151, 162–163, 167, 183,
Afirmacja 150, 165 187, 211–212
Akronim 28 Błąd
Algorytm 6, 191, 198–199 – hipostazowania 31, 108
Alternatywa 210–211, 225 – inadekwacji 44–45
– nierozłączna 152, 166, 182, 209–210 – myślenia figuralnego 108
– rozłączna 152, 166, 182, 226 – następnika 345–346
Amfibolia 108 – niewłaściwej przyczyny 345
Amfibologia 108 – przesunięcia kategorialnego 45
Analityczna definicja – definicja spra- – przypadkowości 344
Błędy w słownym przekazywaniu myśli
wozdawcza 40
106–108
Analityczne zdanie 91, 97
Błędy we wnioskowaniach 283–309
Apodyktyczne zdanie 114
– amfibologia 108
Argument
– formalny 284–286
– nazwowy 15–16, 19–21 – materialny 283–284
Argumentum ad antiquitam 348 – stracenie wątku 346
Argumentum ad baculum 349 – ustawiczne powtarzanie 346
Argumentum ad consequentie 348
Argumentum ad crumenam 349 C
Argumentum ad hominem 348 Ciężar dowodu 346, 359–360
Argumentum ad ignorantiam 348 Circulus vitiosus 44, 346
Argumentum ad misericordiam 348 Dedukcyjne rozumowania 203–204,
Argumentum ad personam 348 320–321
Argumentum ad populum 348 De Morgana prawa 180
Argumentum ad publicum 347 Definicje 37
Argumentum ad vanitatem 349 – aksjomatyczna 40
Argumentum ad verecundiam 347 – alternatywna 39
Asertoryczne zdania 113 – cząstkowa 46
AL-JjAA=
AL
370 Indeks rzeczowy
– deskryptywna 46 – konstrukcyjny złożony 187

– esencjalna 39 Dyrektywy językowe 331
– genetyczna 39 Dysjunkcja 158–162, 167, 182, 225
– klasyczne 39 Dziedzina 144
– konstrukcyjne 40–41
– kontekstowa 39 E
– luźna 39 Eksperyment 324
– metody budowy 37, 43–44 – klasyczny 324
– negatywna 46 – myślowy 325
– nierównościowe 39 – naturalny 324
– nominalne 38 – naukowy 325–326
– opisowe 39 – negatywny 325
– ostensywna 46 – pozytywny 325
– porównawcza 46 – procesowy 326–327
– przez postulaty 39 Eksperymentator 325
– projektujące 40–41 Ekwiwokacja 53, 107
– realne 38 Entymemat 264, 270, 272, 298, 306, 346
– regulujące 40–41 Epicheremat 264
– równościowe 39 Episylogizm 266–268
– sprawozdawcze 40–41
– zakresowe 42–43 F
Fallacia accidentis 344
D Figura 260–264
Definiendum 37–38 – sylogistyczna 271
Definiens 37–38 Funkcja zdaniowa 102–104
Denotacja 29–30 Funktor 18
Desygnat 10, 29–35, 38–40, 46, 51–63, – binegacji 187–188
67–70, 79–85, 218–220, 223, 279–280, – dwuargumentowy 15–16
283, 312, 328 – funktorotwórczy 16–17, 27, 150
– części składowe 79 – jednoargumentowy 150
– definicja 29 – matryce 157–164, 168, 170–172
Diagnoza 319 – nazwotwórczy 15, 18–20, 150
Diagramy Venna 278–283, 286–287, – nieprawdziwościowy 164–165
289–290 – prawdziwościowy 163–164, 187–188
Dialektyka 343 – – pojęcie 149–151
Domniemanie 351–360 – wieloargumentowy 150
– faktyczne 351–355, 358 – zdaniotwórczy 15, 150
– niewzruszalne 359–360
H
– prawne 351, 355–358
– wzruszalne 359–360 Hipotetyczny sylogizm 186, 198
– zasady wzruszania 358–360 Homofony 53
Dowód przeciwny 341, 359 Homonimy 53
Dychotomiczny podział
– zob. Podział logiczny I
Dylemat 264 Idem per idem 44
– konstrukcyjny prosty 187 Ignorantio elenchi 346
AL-JjAA=
AL
Indeks rzeczowy 371
Ignotum per ignotum 44 Kategorie syntaktyczne 14–18

Interpretacja wypowiedzi modalnych Klasa
114–121 – nazewnicza 51, 56
– aksjologiczna 116–117 – uniwersalna 51, 56
– deontyczna 116 Klasyfikacja logiczna 84
– dwustronna 119 Koniunkcja 151, 165, 182, 211–212
– dynamiczna 117 Konotacja 30–33
– jednostronna 118 Kontrapozycja 232, 234–235, 239–240,
– logiczna 117 250–253
– psychologiczna 117 – niezupełna 234–235, 239
– tetyczna 115–116 – zupełna 234–235, 239
Idiom 12 Kontrtautologia 189–190
Iloczyn logiczny zbiorów 68–69, 73, 75
Konwersja 233–234, 238–239
Implikacja 166, 210–211, 225
Krzyżowanie się nazw 53, 57, 62, 72–73
– odwrotna (intensywna) 154
– niezależność 67
– wzajemna (równoważność) 154–155
– podprzeciwieństwo 67
– zwykła (ekstensywna) 153–154, 225
Indefilibilia 46 Kwadrat logiczny 225–228, 237, 240,
Indukcja 244–250
– eliminacyjna 315–319 Kwadrat modalny 118, 227
– niezupełna 313–315 Kwantyfikator 103
– statystyczna 319–320 – ogólny 103–104
– zupełna 313 – szczegółowy 103–104
Inwersja 232, 235–236, 240
– niezupełna 234, 240 L
– zupełna 234, 240 Logika
– a nauki pokrewne 5–7
J – formalna 4, 6
Jakość zdania 235, 240 – klasyczna 95
Język 10 Logika trójwartościowa 7, 95, 168
– funkcja ekspresywna 14 Logomachia 107
– funkcja fatyczna 15 Łącznik
– funkcja opisowa 14 – zob. Funktor
– funkcja performatywna 14
– funkcja sugestywna 14 M
– naturalny 10–11
– pierwszego stopnia 12–13 Matryca funktorów 157
– sztuczny 11–12 Matrycowa metoda 195–199, 207–209
– wyraz 12 Metoda podstawienia 190–193, 200–201
Metoda zero-jedynkowa 193–195,
K 201–203, 207–208
Kanony Milla 315–319 Mieszanie prawdy z fałszem 347
– jedynej różnicy 316–317 Modalna wypowiedź 116
– jedynej zgodności 315–316 – deontyczna 116
– reszt 318–319 – interpretacje 114–117
– zgodności i różnicy 317 – wieloznaczność 118–121
– zmian towarzyszących 317–318 Model Hempla 259, 319
AL-JjAA=
AL
372 Indeks rzeczowy
N – fałszywa 131–132
Nadrzędność 51–52, 57, 63, 138, 220, 225 – niewłaściwa 131–132
Następnik 136–139, 141, 143, 146, – prawdziwa 131–132
153–155, 166, 173, 181, 193–194, – przecząca 131–132
202–203, 207, 228, 321, 345–346 – twierdząca 131–132
Nazwy 15, 18, 27 – właściwa 131–132
– definicja 18, 33 Ogólna metodologia nauk 4–5
– rodzaje 33–35 Oksymoron 27–28
– abstrakcyjne 31, 33 Operatory 15, 18
– generalne 34 Operator synaktyczny 18
– indywidualne 34 Orzecznik 4, 15, 18, 20, 27, 33, 91, 96,
– jednostkowe 33, 29 217–224, 229–230, 232–241, 244–245,
– konkretne 33 250–251, 260–261
– nieostre 34 Osnowa pytania 124–125
– niezbiorowe 34 Oznaka 10
– ogólne 29, 33
– ostre 34 P
– proste 27, 33 Paralogizmy 343
– puste 29–30, 33 Partycja 79, 82, 84–85
– zbiorowe 30, 34 Partykuła ograniczająca 228
– złożone 27, 33 Petitio principia 346
– zakresy nazw 34–35 Pleonazm 28
– zależności 34–36 Podstawienia metoda 190–193, 200–201
Nazwa 27 Podrzędność nazw 67
– budowa 27–29 Podział logiczny 79–89
– denotacja 29–30 – definicja 79
– hybrydalna 29 – rodzaje 79–80
– klasa 51 – – adekwatny 80
– konkretna 31 – – dychotomiczny 80, 83
– konotacja 30–33 – – krzyżowy 80
– nazewnicza 51 – – naturalny 79–80, 83
– negatywna 31–32 – – politomiczny 80, 83
– niezależna 31 – – skrzyżowany 80
– pozytywna 31–32 – – sztuczny 79, 83
– pusta 51, 69 – – wielostopniowy 82, 84
– uniwersalna 51 – – za szeroki 80
– zależne 31 – – za wąski 80
Negacja 54, 55, 57, 150, 165, 210–212 – – zupełny 80
– alternatywy 162–163 – warunki podziału 83
– koniunkcji 158–162 – – adekwatność 83
– – kryterium podziału 83
O – – rozłączność 83
Obwersja 232, 238, 250 – wymogi 80–81
Odpowiedź 130–132 Podział metafizyczny 79
– całkowita 131–132 Podział rzeczowy 79
– częściowa 131–132 Pole relacji 144
AL-JjAA=
AL
Indeks rzeczowy 373
Polisylogizm 266–268 – koniunktywne 126

Politomiczny podział – otwarte 125, 130
– zob. Podział logiczny – pojedyncze 125, 130
Poprzednik 136–139, 141, 143–144, – porównawcze 127
146–147, 153–155, 166, 172–175, – prawne 127
180–181, 193–194, 202–204, 207, 225, – zamknięte 125, 130
227–228, 321–322, 324 – złożone 125, 130
Postgnoza 320
Półprawda 7, 95, 168 R
Pragmatyka 3–5 Rachunek zdań 177, 189
Prawa rachunku zdań 177–216 Relacje 135–148
– dylematu konstrukcyjnego 187 – atranzytywne (przeciwprzechodnie) 140,
– – prosty 187 145
– – złożony 187 – asymetryczne (przeciwsymetryczne)
– eksportacji 186
138–139, 144
– importacji 186
– konwers 137
– modus ponendo ponens 181
– mnożenie 143–144
– modus ponendo tollens 182
– niespójne (inkoherentna) 142, 145
– modus tollendo ponens 182
– niezwrotna (nonzwrotne) 143, 146
– modus tollendo tollens 181–182
– non spójne 145
– negowania implikacji 180
– nonsymetryczne (niesymetryczne) 139,
– przemienności koniunkcji 182
144
– sylogizmu hipotetycznego 186, 205–206
– transpozycji 181 – nontranzytywne (nieprzechodnie) 140,
– I prawo de Morgana 180 145
– II prawo de Morgana 180 – odwrotne 144
Prawdopodobieństwo 361–367 – pojęcie 135–136
– a domniemanie prawne 362 – porządkujące 143
– logiczne 362 – przeciwspójne (akoherentne) 141
– matematyczne 362 – przeciwzwrotne (azwrotne) 142–143,
– psychologiczne 363 146
– statystyczne 362–363 – równościowe 144
– stopniowanie 353 – spójne (koherentne) 141, 145
Prawo logiczne – symetryczne 137–138, 144
– zob. Tautologia – tranzytywne (przechodnie) 139–140, 145
Presumpcja 351 – zwrotne 142, 145
Proces uznawania 98 Retoryka 343
Prognoza 319 Rozumowania
Prosylogizm 266–268 – redukcyjne 320–321
Przeciwdziedzina 136 –137, 139, 144 – sprawdzanie 322
Przepis prawny 13, 95, 277, 331–332 – ze skutkiem negatywnym 323–324
Pseudodefinicje 46 – ze skutkiem pozytywnym 322–323
Pytania 124–130 – zawodne 311–312
– do rozstrzygnięcia 126, 130 Rozumowania bezpośrednie przez doda-
– do uzupełnienia 126, 130 nie funktorów 224
– dysjunktywne 125–126 Rozumowanie dedukacyjne 203–204,
– konfrontatywne 127 320–321
AL-JjAA=
AL
374 Indeks rzeczowy
Rozumowanie niezawodne 4, 157, 177, Suma logiczna zbiorów 69, 73

203, 225 Supozycja 32
Rozumowanie pośrednie 259–273 – formalna 32, 34–35, 38
Rozumowanie przez dodawanie cech – materialna 32, 34–35, 38
determinujących 224 – prosta 32, 34–35, 38
Rozumowanie z opozycji 225–228, 237 Sylogizm entymematyczny 269–273
Równoważność 53, 99140, 151, 154–155, Sylogizm kategoryczny 271–273
167, 182 – definicja 271
Różnica logiczna zbiorów 70 – dwurożny 264
– dyrektywy poprawności 269
S – przesłanka mniejsza 271–274, 277, 280
Sądy 91–111 – przesłanka większa 271–274, 277, 280
Semantyka 3, 5 – terminy 269
Semiotyka 2, 5 – tryb 278–283
Skrajnik 260, 264 – zasady 288
Skrócona metoda zero-jedynkowa Sylogizm prawniczy 7, 260, 273–278
201–202 Synonim 53
Słowa-wytrychy 29 Syntaktyka 3, 5, 14
Sofizmatyzm aprioryzmu 347 – kategorie synaktyczne 14–24
Sofizmat
– asekuracji 346 T
– autorytetu 347 Tautologia 178–188, 206–207
– bifurkacji 347 Termin
– elokwencji 347 – mniejszy 260, 280, 291
– erudycji 347 – rozłożony 241, 245, 264
– indukcji 345 – średni 260, 291–291, 293
– kompozycji 345 – większy 260, 280, 291
– podwójnego pytania 346
Transitus a dicto secundum quid ad dictum
– pozornego dylematy 347
simpliciter 344
Sofizmatyka 343
Transitus de genere ad genus 344–345
Sorites 265–266
Transpozycji prawo 181
Spójniki międzyzdaniowe 15–16, 68, 208
Trójkąt modalny 119
Stosunki między zakresami nazw 51,
Tryb sylogistyczny 278–283
56–63
Tworzenie pojęć złożonych 224
– krzyżowania 53, 57
Typologia 82
– nadrzędności 52, 57, 225
– niezależności 53–54, 57 U
– podprzeciwieństwa 54, 57, 225
– podrzędności 52, 56–57, 225 Ustawiczne powtarzanie 346
– przeciwieństwa 57, 225 Uzasadnienie orzeczenia sądowego
– równoważności 53, 219, 233 339–342
– sprzeczności 55–57, 226–228 – język 342
– wykluczania 54–55, 57
– zamienności 56–57 V
– zawierania 51, 57 Venna diagram 278–283, 286–287,
Subsumcja 341 289–290
AL-JjAA=
AL
Indeks rzeczowy 375
W – definicja 18, 33
Wartość logiczna zdania 4, 6–7, 14, 18, – egzystencjalne 105
92–93, 95, 97–100, 104, 149, 154, 160, – fałszywe 96, 105
163–165, 322 – interpretacja wypowiedzi modalnych
Wnioskowanie a contrario 335–336 114–121
Wnioskowanie a fortiori 336–337 – – aksjologiczna 116–117
Wnioskowanie przez analogie 327–330 – – deontyczna 116
Wyjaśnianie 312–320 – – dwustronna 119
Wykluczanie się nazw 54–57, 62, 80, 85 – – dynamiczna 117
– przeciwieństwo 55–57, 60, 63 – – jednostronna 118
– sprzeczność 55–57 – – logiczna 117
Wykładnia prawa 331–338 – – psychologiczna 117
Wynikanie 155–158, 167 – – tetyczna 115–116
Wypowiedź niezupełna 91–92, 104, 118 – logiczne 92–93
– – związki logiczne między zdaniami
Z 99–102, 105–106
Założenie pytania 124 – modalne 113–114
– negatywne 125 – niejednoznaczne 95–96
– pozytywne 125 – podprzeciwne 243
Zamienność nazw 53, 56–57, 62 – prawda sądowa 94
Zasada zgodności 259 – prawdziwe 96, 105
Zasada podwójnego przeczenia 179 – prawdziwość 93–95
Zasada różnicy 259 – problematyczne 114
Zasada sprzeczności 178 – proste 96, 105
Zasada tożsamości 178 – równoważność 99
Zasada twierdzenia o niczym 260 – sprzeczne 227
Zasada twierdzenia o wszystkim 259 – subsumpcyjne 96, 105
Zasada wyłączonego środka 178 – syntetyczne 97–98, 105
Zbiór 67–77 – wartość logiczna 96
– definicja 72 – wewnętrzne kontradyktoryczne 97, 105
– iloczyn logiczny 68–69, 73 – wieloznaczność 118–121
– rodzaje 72 – związki logiczne 99–102
– – jednoelementowy 72 – złożone 96, 105
– – pusty 72 Zdanie kategoryczne 99, 217–224, 260
– – wieloelementowy 72 – ogólne 218, 237
– różnica logiczna 70, 73 – ogólnoprzeczące 99, 105, 218, 220, 223,
– suma logiczna 69, 73 237
– zależności 70–72 – ogólnotwierdzące 99, 105, 218–220,
– – inkluzja 71, 73 223, 236
– – krzyżowanie 72, 73 – szczegółowotwierdzące 99, 105, 218,
– – rozłączność 70–71, 73 220–221, 223, 237
Zdania 15, 18, 91–111 – szczegółowoprzeczące 99, 105, 218,
– analityczne 97, 105 222–223, 237
– apodyktyczne 114 – podmiotowo-orzecznikowe 217
– asertoryczne 113 – przekształcenia 232–236
– atomiczne 96, 105 – proste 233
AL-JjAA=
AL
376 Indeks rzeczowy
– przeczące 217–218, 237 Zmienne niezależne 324

– rozłożenie terminów 223–224 Znak 9
– rozwinięte 234 – a oznaka 10
– szczególne 218, 237 Związek analityczny 156–157
– twierdzące 217–218, 236 Związek logiczny 157
– ze zwrotem tylko 228–232 Związek przyczynowy 157–158
Zmienna zdaniowa 103, 177, 179, Związek strukturalny 157
189–193, 197, 200 Związek tetyczny 156
AL-JjAA=
AL
Seria Skrypty Becka przeznaczona jest dla studentów prawa i administracji. Skrypty
wyróżniają się przejrzystością. Zagadnienia omawiane są w krótkiej formie, co pozwala
na szybką i efektywną naukę.
Skrypt ,,Logika” obejmuje elementarne zagadnienia m.in. z zakresu:
 semiotyki,
 logiki formalnej,
 ogólnej metodologii nauk.
W skrypcie umieszczono zestaw reguł poprawnego myślenia niezbędnych w pracy

przyszłego prawnika. Niniejsza publikacja została dostosowana do wymogów wykładu
z przedmiotu logika.
Prof. dr hab. Tadeusz Widła – kierownik Katedry Kryminalistyki na Wydziale Prawa
i Administracji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Autor publikacji z kryminalistyki,
z zakresu sądowej oceny dowodów i logiki dowodzenia sądowego.
Dr hab. Dorota Zienkiewicz – adiunkt w Katedrze Kryminalistyki na Wydziale
Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.
www.ksiegarnia.beck.pl
e-mail: dz.handlowy@beck.pl
tel.: 22 311 22 22, fax: 22 337 76 01
AL-JjAA=
AL

Logika - Tadeusz Widł A Wyd. C.H.Beck - 2018

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Logika - Tadeusz Widł A Wyd. C.H.Beck - 2018

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Tadeusz Widła

© Wydawnictwo C.H.Beck 2018

Skład i łamanie: DTP Service

ISBN e-book 978-83-812-8135-5

Rozdział I. Pojęcie logiki i jej struktura ................................................................. 1

Rozdział II. Znak, kategorie syntaktyczne ............................................................. 9

Rozdział III. Nazwy ................................................................................................... 27

Rozdział IV. Definiowanie ......................................................................................... 37

Rozdział V. Stosunki między zakresami nazw ....................................................... 51

Rozdział VI. Zbiory ................................................................................................... 67

§ 14. Zależności między zbiorami ............................................................................ 70

Rozdział XII. Funktory prawdziwościowe .............................................................. 149

IV. Definiowanie funktorów prawdziwościowych za pomocą funktora

Rozdział XIV. Rozumowania na zdaniach kategorycznych .................................. 217

Rozdział XV. Rozumowania pośrednie. Sylogizm kategoryczny ......................... 259

Rozdział XVI. Rozumowania ................................................................................... 311

§ 63. Eksperyment ..................................................................................................... 324

Rozdział XVII. Logika a wykładnia prawa ............................................................ 331

Rozdział XVIII. Uzasadnienie wyroku ................................................................... 339

Rozdział XIX. Sofizmatyka ...................................................................................... 343

20. Argument do mieszka (argumentum ad crumenam) .......................... 349

Rozdział XXI. Prawdopodobieństwo ....................................................................... 361

Indeks rzeczowy.......................................................................................................... 369

Katowice, październik 2017 r. prof. dr hab. Tadeusz Widła

SN ��������������������������������� Sąd Najwyższy

tekst jedn. ���������������������� tekst jednolity

A. Achmanow, Logika Arystotelesa, Warszawa 1965

K. Dyrda, Logika ogólna, wybrane zagadnienia, Kielce 2001

T. Kotarbiński, Wykłady z dziejów logiki, Łódź 1957

H. Mortimer, Logika indukcji. Wybrane problemy, Warszawa 1982

T. Ribot, Logika uczuć, Kraków 1921

B. Tuchańska, Koncepcje wiedzy apriorycznej i analitycznej a status logiki i matematyki,

POJĘCIE LOGIKI I JEJ STRUKTURA

Literatura: K. Ajdukiewicz, Język i poznanie, Warszawa 1985; A. Boruta, Logiczne i semio-

Logika jako samodzielna dziedzina nauki wykształciła się z nauk filozoficz-

W obrębie logiki możemy wyróżnić trzy główne działy:

Semantyka to nauka zajmująca się badaniem związków, jakie zachodzą między

Syntaktyka to nauka zajmująca się badaniem związków, jakie zachodzą mię-

wysoki student wysoki student

Pragmatyka to nauka zajmująca się badaniem związków, jakie zachodzą mię-

nadawca znaku odbiorca znaku

Do pragmatyki zaliczymy również użyteczność zastosowania danego rozumo-

Schemat 1. Logika – podział

semantyka syntaktyka pragmatyka

§ 3. Logika a nauki pokrewne

gicznych, psychologicznych czy społecznych. W wielu dziedzinach wiedzy można

o­ dczytać normę prawną mającą zastosowanie przy określonym stanie faktycznym.

ZNAK, KATEGORIE SYNTAKTYCZNE

§ 5. Język, stopnie języka, role semiotyczne wypowiedzi

W języku naturalnym reguły składniowe języka człowiek odtworzył dopiero w wy-

Z. Klemensiewicz, Historia języka polskiego, Warszawa 1985, s. 332.

naszej wypowiedzi będzie informacja o wykładach z logiki, to powiemy, że Wykła-

II. Stopnie języka

Język pierwszego stopnia to język zwany językiem przedmiotowym. Język

III. Role semiotyczne wypowiedzi

W procesie porozumiewania się istotną funkcję odgrywają również role semio-

sób. Przykładem funkcji performatywnej mogą być określone sformułowania wy-

Syntaktyka to nauka zajmująca się badaniem związków, jakie zachodzą mię-

prawna ­składniowo. Wyrażenie: Każdy notariusz jest wstępuje jest wyrażeniem

Funktory nazwotwórcze wymagają zazwyczaj argumentu nazwowego lub ar­

W wyrażeniu: Mateusz czyta książkę wyraz czyta jest funktorem zdaniotwór-

Mateusz czyta książkę.

Pod kreską natomiast wpisujemy te argumenty, które są potrzebne, by dany

SN �� Sąd Najwyższy

tekst jedn. �� tekst jednolity

o dczytać normę prawną mającą zastosowanie przy określonym stanie faktycznym.

prawna składniowo. Wyrażenie: Każdy notariusz jest wstępuje jest wyrażeniem

Funktory nazwotwórcze wymagają zazwyczaj argumentu nazwowego lub ar