Çkr÷Ëklkku (KT (Wâm÷ (Kulkku (Níðlkku VK Ku 1: S F S F S F S F S F

çkr÷ËkLkku{kt {wÂM÷{kuLkku {níðLkku Vk¤ku s 1 f
s 2 f ¼khíkLkk rLk{koý, rðfkMk, ðVkËkhe yLku
rfíkkçkLkwt Lkk{ : ¼khíkLkk rLk{koý, rðfkMk, ðVkËkhe yLku çkr÷ËkLkku{kt

1 {wÂM÷{kuLkku {níðLkku Vk¤ku
MktÃkkËfku : ({ð.) Efçkk÷ {wnB{Ë xtfkhðe (Mkk.)
({wníkr{{ : ËkY÷ W÷q{ {kx÷eðk÷k-¼Y[)
({ð.) Efçkk÷nwMkiLk çkkufzk (Mkk.)
(WMíkkË : Ëk.W.økkuÄhk íkÚkk «{w¾ s{eyíku W÷{k-økkuÄhk)
rfíkkçkLkwt Lkk{ : ykihtøkÍuçk çkkËþknLkku

2 ®nËwyku íkÚkk {trËhku MkkÚkuLkku ÔÞðnkh
MktÃkkËf : ({ð.) Efçkk÷ {wnB{Ë xtfkhðe (Mkk.)
({wníkr{{ : ËkY÷ W÷q{ {kx÷eðk÷k-¼Y[)
«fkþLk ð»ko : E.Mk. 2017, rn.Mk. 1438
«ík : 1000
{qÕÞ : 200
P rfíkkçk {u¤ððkLkwt MÚk¤ P

ËkY÷ W÷q { EM÷kr{GÞn yhrçkGÞn {kx÷eðk÷k
EËøkkn hkuz, ze.yuMk.Ãke. ykurVMk Mkk{u,
¼Y[-392 001 (økwshkík-ELzeÞk)
VkuLk : 02642-223505
VG]@Dl6SF
¢{ rðøkík Ãkus Lkt.
1 MktÃkkËfeÞ ........................................................... 9
2 ¼khík{kt {wMk÷{kLkku rðþu økuhMk{òu
ytøkúuòuLke fqxLkeríkLkku ¼køk .................................... 12
3 Mfw÷kuLkk ÃkkXâÃkwMíkfku{kt fki{ðkË .................................. 18
4 yuf Ä{o yLku MktMf]ríkLkwt «ríkrLkrÄíð fhíke rþûký ÔÞðMÚkk .... 23
5 {wÂM÷{kuLkku ¼khík MkkÚkuLkku MkçktÄ yLku ykøk{Lk .......... 26
6 {wÂM÷{ þkMkLkfk¤{kt rðrðÄ ûkuºku ËuþLke «økrík-Mk{]ÂæÄ ....... 38
7 {wÂM÷{ fk¤{kt MkkrnÂíÞf «økrík ................................. 44
8 MÚkkÃkíÞ yLku EsLkuhe ûkuºku {wÂM÷{kuLkku Vk¤ku .................... 46
9 ¼khíkeÞ MktMf]ríkLke {wMk÷{kLkku WÃkh yMkh...................... 47
10 {wÂM÷{fk¤{kt ykŠÚkf «økrík ...................................... 48
11 ¼khíkLke y¾tzíkk, Lkðh[Lkk yLku ykÄwrLkfíkk{kt
{wÂM÷{ þkMkfkuLkku Vk¤ku ......................................... 51
12 {nkLk ¼ux íkkineË (yufuïhðkË) .................................. 51
13 EM÷k{e çktÄwíð yLku Mk{kLkíkkLke ¼ux ............................ 52
14 MºkeykuLkk yrÄfkhku yLku øk÷ík rhðkòuLke MkwÄkhýk............. 53
15 rðrðÄ þi÷eyku íkÚkk MktMf]rík-MkÇÞíkk{kt ÃkrhðíkoLk ............... 54
16 s{eLk {nuMkq÷ yLku s{eLk {kÃkýe rðþu MkwÄkhkyku ............ 55
17 hnuýe-fhýe{kt MkwÄkhku yLku Mkw½zíkk .............................. 58
18 V¤V¤krË{kt «økrík ................................................. 59
19 Wãkuøk-fkheøkhe, ¾uíke yLku ÔÞkÃkkh ûkuºku «økrík ................. 60
20 ¼khíkeÞ {q¤Lkk {nkÃkwY»kku ......................................... 62
21 íkçkeçke-zkìfxhe Mkuðkyku ............................................ 65
22 ¼khík{kt {wÂM÷{kuLke ËMk ¼ux-MkkuøkkËku ........................... 66
23 {wÂM÷{kuyu ËuþLku yÃkoý fhu÷e {qÕÞðkLk ¼uxku ............. 68
24 hkufux xufLkku÷kuS ..................................................... 68

25 sÞ rnLËLkku ÷kufr«Þ Lkkhku ......................................... 70
26 ¼khíkeÞ [÷ý YrÃkÞku .............................................. 71
27 rºkhtøkku Ítzku .......................................................... 72
28 ¼khíkeÞ LkkiMkuLkkLkk MÚkkÃkf {wnB{Ë fwtnk÷e {h¬kh ........... 73
29 søkíkLku {nkLk ¼khíkLke yku¤¾ ykÃkðkLkku ©uÞ
{wÂM÷{kuLku Vk¤u òÞ Au ............................................. 75
30 ¼khíkeÞ {wMk÷{kLk LkuíkkS Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍLkk Mk{ÚkoLk{kt .. 81
31 økktÄeS yLku {wMk÷{kLk .......................................... 84
32 {wÂM÷{kuLkk h[Lkkí{f fkÞkou ........................................ 90
33 ¼khíkeÞ MktMf]rík Ãkh EM÷k{e yufíkk yLku Mk{kLkíkkLkku «¼kð 91
34 þnuhku yLku LkøkhkuLke Lkðe h[Lkk .................................. 93
35 LÞkÞ ÔÞðMÚkk ........................................................ 93
36 hksfeÞ yufíkk....................................................... 100
37 MkiLÞ ÔÞðMÚkk......................................................... 100
38 ÄkŠ{f rþûký yLku Ãkqò (EçkkËík)Lke ËhufLku Aqx .............. 102
39 Ër÷ík økheçk fkheøkhkuLkwt MkL{kLk .................................. 103
40 MkqrVÞkyu rfhk{Lke ¼khríkÞ Mk{ks yLku
÷kufSðLk WÃkh yMkhku .......................................... 105
41 MktMf]ríkLke h[LkkLkkt çku {wÏÞ Ãkrhçk¤ku ............................ 115
42 Eçkúkne{e MktMf]ríkLke ºký rðþu»kíkkyku ............................ 116
43 {wMk÷{kLkkuLkk SðLk{kt yÕ÷knÃkkfLkwt MÚkkLk ..................... 117
44 MkËT¼kðLkk yLku {kLkð Mk{kLkíkkLke {kLÞíkk ..................... 120
45 f¤kf]ríkyku yLku Mkwû{ rðãkyku rðþu {wMk÷{kLkkuLkku ár»xfkuý . 121
46 EM÷k{e MktMf]rík Ãkh ¼khíkeÞ yMkh ............................. 122
47 {wÂM÷{ þkMkLkLke Íkt¾e ®nËw rðîkLkkuLke f÷{u ............. 124
48 fwíçkwÆeLk yÞçkfÚke ík½÷¾ ¾kLkËkLk MkwÄeLkk çkkËþknkuLke
nwfq{íkLke çkMkku ð»ko MkwÄeLke Íkt¾e ............................. 137
49 ÷kufku MkkÚku Mk{kLk ðnuðkhLkk Ëk¾÷k .............................. 140

50 rË÷kuLku SíkðkLkku nwLkh .............................................. 144
51 ¼khíkeÞ WÃk¾tz{kt {wÂM÷{ þkMkLkLkk MÚkkÃkfku (økw÷k{ðtþ) ... 145
52 {kuøk÷fk¤Lke rMkÂæÄyku .......................................... 153
53 «kuVuMkh hk{«MkkË ¾kuMk÷kLke Lkshu {kuøk÷ nwfq{ík ............. 154
54 hkßÞLkwt þktík ðkíkkðhý ............................................. 155
55 ¾uzqíkkuLkwt hûký........................................................ 156
56 MkkrníÞ yLku rþûkýLkk rðfkMk {kxu {ËË ........................ 157
57 {Ínçke MkËT¼kð .................................................... 157
58 hiÞík íkhVLke n{ËËeo ............................................... 158
59 zkìfxh Ãke. MkhýLke Lkshu {kuøk÷ nwfq{ík ........................ 159
60 {kuøk÷ çkkËþknkuLke ELMkkV ÃkMktËe ................................ 160
61 Ãkt[kÞíkLke ÔÞðMÚkk .................................................. 161
62 {kuøk÷kuLke LÞkÞ ÃkæÄríkLkk W¥k{ Lk{qLkk .......................... 162
63 fkLkqLke fkÞoðkne...................................................... 163
64 fhkuzku {wÂM÷{ku õÞktÚke ykðe økÞk ? ........................ 166
65 {n{qË økÍLkðe ................................................... 170
66 çkËLkk{ ykihtøkÍuçk yk÷{økeh.................................... 174
67 ykihtøkÍuçk «òr¼{w¾ níkku ........................................ 175
68 ykihtøkÍuçkLkk þkMkLk{kt hksfeÞ Mðíktºkíkk........................ 177
69 ËuþËkÍ yLku rçkLkMkkt«ËkrÞfíkkLkk «¾h rn{kÞíke
xeÃkw MkwÕíkkLkLku çkËLkk{ fhðkLke fkurþþ .................... 181
70 xeÃkw MkwÕíkkLkLkku yuf «uhf «Mktøk ................................... 189
71 xeÃkwLke þnkËíkLke rnLËwMíkkLkLkk hksfeÞ ðkíkkðhý Ãkh yMkhku 191
72 Ëuþ «íÞu {wMk÷{kLkkuLke ðVkËkhe .............................. 195
73 ËuþLke ykÍkËe ¾kíkh Mkðo«Úk{ þneË ÚkLkkh
y~VkfwÕ÷kn¾kLkLkku ÃkÞøkk{....................................... 197
74 ykÍkËeLke ÷zík{kt {wMk÷{kLkku «Úk{ nhku¤{kt .................. 200
75 {wMk÷{kLkkuyu yuf÷u nkÚku ykÍkËeLke sunkË ÷økkðe Au......... 201

76 xeÃkw MkwÕíkkLkLkk þkiÞoíkkÃkqýo «ÞíLkku ................................. 202
77 1857 Lke ÷zík{kt {wMk÷{kLkkuLkwt ÞkuøkËkLk ...................... 203
78 ytøkúuòuLke ðuhð]r¥k yLku yíÞk[kh ................................. 204
79 ÷qtxVkx yLku rLk{o{ níÞkyku ....................................... 204
80 {wMk÷{kLkkuLke fí÷uyk{ ............................................. 206
81 ònuh Mkuðkyku yLku Lkkufheyku{ktÚke {wMk÷{kLkku ðtr[ík .......... 208
82 {wMk÷{kLkku «íÞu ðuh¼kðLkk ........................................ 208
83 ykÍkËeLkk ÃkhðkLkk : ykÍkËeLke þkuÄ{kt ......................... 210
84 ¼khíkeÞ hk»xÙeÞ fkutøkúuMkLke MÚkkÃkLkk{kt {wMk÷{kLkkuLkku Vk¤ku .... 212
85 Mkh MkiÞË yn{Ë¾kLkLke y÷øk rð[khÄkhk..................... 213
86 çkkÕfLk ÞwØ yLku ¼khík{kt rçkúxeþ rðhkuÄe [¤ð¤ ............. 214
87 {ki÷kLkk {n{qËwÕnMkLk .............................................. 215
88 r¾÷kVík yktËku÷Lk yLku rnLËw-{wÂM÷{ yufíkk ................... 216
89 {kuÃk÷k {wÂM÷{ku Ãkh ytøkúuòuLkk yíÞk[khku ...................... 217
90 ytøkúus þkMkLkLkk ¼kÚkkLkwt ytrík{ íkeh ............................. 218
91 þwÂæÄ MktøkXLk yLku íkç÷eøk [¤ð¤ ............................... 219
92 ËuþÔÞkÃke Mkkt«ËkrÞf nwÕ÷zku ....................................... 219
93 {wMk÷{kLkkuLkwt fku{e MktøkXLk yLku ¼køk÷kLke {ktøk ............... 220
94 s{eyíku W÷{k yLku {ki÷kLkk nwMkiLk yn{Ë {ËLke (hn.).... 220
95 {ki÷kLkk ykÍkË ..................................................... 221
ykihtøkÍuçk çkkËþknLkku
®nËwyku íkÚkk {trËhku MkkÚkuLkku ÔÞðnkh
®nËw rðîkLkkuLkk yr¼«kÞku
96 zL .`JZLI 5|;FN PPPPPPPPPPPPPPPP........PPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPP 232
97 5|YD ZFQ8=5|D]B zL ZFH[gã 5|;FN ..........PPPPPPPPPPPPPPPPPPPPP 233
98 V\U|[H 5I"8S zL V[,[ShF\0Z C[lD<8G .........PPPPPPPPPPPPPPPPP 236
99 zL VFG\N lSXF[ZÒ ........PPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPP 239

100 zL AFA] GFZFI6 .......PPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPP 242
101 ËFg;L;L 5|JF;L DF[;IF[lYIF[ ..........PPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPP 243
102 5|F[O[;Z ,F,F ZFD5|;FN .........PPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPP 244
103 DL:8Z 8LP 0A<I] VFG"<0 ........PPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPP 247
®nËw nkuÆuËkhku
104 V<,FDF lXa,L ZCPGL ;}RL sl,:8f..........PPPPPPPPPPPPPPPPPPP 249
105 HGFA ;liIN ;AFC]N'LG ;FPGL ;}RL ..........PPPPPPPPPPPPPPPPP 252
106 HGFA V{I]ABFG GÒAFAFNLGL ;}RL ...........PPPPPPPPPPPPPPPP 255
107 ;Z ÔNJGFYGF[ :JLSFZ ........PPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPP 257
108 D]l:,DF[V[ EFZTG[ X]\ VF%I]\ m ÔNJGFYGF[ DT ...........PPPP 262
®nËwyku íkÚkk {trËhku MkkÚkuLkku ÔÞðnkh
109 zL ALP V[GP 5F\0[GF[ ;\XF[WG5}6" lGA\W ..........PPPPPPPPPPPPPP 263
110 AGFZ;GF D\lNZ DF8[GL ÔULZGF[ CJF,F[ ..........PPPPPPPPPPPPP 265
111 pßH{G4 lR+S}84 UF{CF8L4 X{+]\ßI4
VFA] JU[Z[ D\lNZF[GL ÔULZF[ .......................PPPPPPPPPPPPPPP 268
112 SFXLGF lJ`JGFY D\lNZGF[ DCtJGF[ AGFJ............PPPPPPPPPP 269
113 NbB6DF\ lXJl,\UGL RF[ZL VG[ VF{Z\Uh[AGL WDSL .......... 270
114 AGFZ;L OZDFG lJX[ H~ZL GF[\W .........PPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPP 271
115 5F,LTF6FGF zFJS ;\5|NFI DF8[ ÔULZ...........PPPPPPPPPPPPPP 273
116 A\UF,4 lACFZ TYF D]<TFGGF D\lNZF[GF[ BR" lGEFJ .......... 274
117 VH\8Fv.,F[ZFGF D\lNZF[ VF{Z\Uh[AGL GÒSDF\ ..........PPPPPP 276
118 Z5 JQF" Nl1F6GF D\lNZF[GL VF;5F; ..........PPPPPPPPPPPPPPPPPP 277
119 zL HGGR\ã 5F;[ A[ 0hGYL JW] OZDFGF[ .........PPPPPPPPPPPPP 281
120 ——;LTFS]\0˜˜ DF8[ VF{Z\Uh[AGF l;¿[Z JÄUF NFG ...........PPPPP 283
121 V\U|[H ,[0L 5F;[ D\lNZF[GF +6;F[ N:TFJ[Ô[ ..........PPPPPPPPPPP 283
122 D\lNZ ,}\8 lJEFU ZFÔ CQF"GF GFD[ .........PPPPPPPPPPPPPPPPPPPPP 284
123 EFQFF SF[X ——TF[COT], lC\N˜˜ GFDGF[ U|\Y ..........PPPPPPPPPPPPPP 287
124 VF{Z\Uh[AG[ lC\N]VF[GF[ JW] ;CSFZ ..........PPPPPPPPPPPPPPPPPPPPP 290

125 H{G D\lNZF[ TYF WD"U]~VF[G[ ÔULZF[ ..........PPPPPPPPPPPPPPPPPPP 293
126 AFNXFC TZOYL WFlD"S lJlW lGlD¿[ E[8v;F[UFNF[ ........... 294
127 H{G SlJVF[ äFZF VF{Z\Uh[AGL 5|X\;F .........PPPPPPPPPPPPPPPPPP 294
hksÃkqíkku MkkÚku MkçktÄ
128 D[JF04 Ô[W5}ZGF ZFÔVF[ .........PPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPP 296
rþ¾ku MkkÚku MkçktÄ
129 U]~ T[U ACFN]ZGL ;ÔGL SCFGL ..........PPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPP 298
130 U]~ UF[lJ\Nl;\3GL IF[HGFVF[ .........PPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPP 301
131 ALÔ5]Z4 UF[,S]\0FGF D]l:,D ZFÔVF[ ..........PPPPPPPPPPPPPPPPPP 303
{hkXk
132 AFNXFCGF lJãF[CL 5]+ VSAZG[ X\EFÒGF[ VFzI ........... 304
133 DZF9F ;{gIGF D]l:,D ;[GF5lTVF[ ...........PPPPPPPPPPPPPPPPPPPP 307
134 VF{Z\Uh[AGF XF;GGL lJXF/TF ..........PPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPP 309
135 ÔN]GFY ;ZSFZGF VF1F[5F[GF[ ZlNIF[ ..........PPPPPPPPPPPPPPPPPPP 310
136 ÔN]GFYGL V\U|[H JOFNFZL ..........PPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPP 314
rsÍÞk-ðuhku
137 XF;GGF AFJL;DF\ JQF[" ,FU] SIF[" .........PPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPP 315
138 DZ6 5C[,F lHhIF GFA}N SIF[" ..........PPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPP 316
139 GFGFvDF[8F J[ZFVF[ DFO SIF" ..........PPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPP 317
140 lHhIFGL ZSD VG[ VFHGF 8[1FF[GL T],GF ..........PPPPPPPPPPP 319
141 D]l:,DF[ 5F;[YL V-L 8SF hSFT .........PPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPP 320
142 lHhIFGL ZSD UZLAF[ DF8[ .........PPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPP 320
;\5FNSLI
¼khíkLkk rLk{koý yLku rðfkMk{kt {wÂM÷{kuLkwt çkur{Mkk÷ ÞkuøkËkLk

hnu÷wt Au. {æÞfk¤Úke ykÄwrLkf Mk{Þ MkwÄe ykŠÚkf, MkktMf]ríkf yLku
Mkk{krsf Mkrník Ëhuf ûkuºku Ëuþ «økrík MkkÄu, «u{, LÞkÞ yLku Mk{kLkíkkLkk
ðkíkkðhý{kt ËuþLkk ík{k{ hneþku yLku ík{k{ sqÚkku þktríkÃkqýo heíku
Mk{]rØLkk ÃktÚku ykøk¤ ðÄu, íkuLkk fksu {wÂM÷{ þkMkfku, MkqVeyku, rðîkLkku
yLku Mkk{kLÞ {wÂM÷{kuyu íkLk, {Lk yLku ÄLkÚke ¼qr{fk yËk fhe Au.
ËuþLke MðíktºkíkkLkk {nkLk ÷zðiÞk nÍ. {ki÷kLkk MkÂGÞË nwMkiLk yn{Ë
{ËLke (hn.)yu ÃkkuíkkLke ykí{fÚkk ‘Lkfþu nÞkík’Lkk çkeò ¼køk{kt rçkúxeþ
Mkk{úkßÞLkk Ãknu÷k ¼khíkLke Mk{]rØ yLku Ëhuf ûkuºku ÚkE hnu÷ «økríkLkwt
½ýk rðMíkkhÃkqðof ytøkúus ÷u¾fku íkÚkk rðrðÄ fr{xeyku-f{eþLkkuLkk
rhÃkkuxoLkk nðk÷kÚke ðýoLk fÞwO Au. su{kt ¼khíkLke ykŠÚkf, ¾uíkeðkze,
ðuÃkkh Wãkuøk, Lkiríkf (yÏ÷kf-MktMfkh), þiûkrýf yLku ÄkŠ{f Mkrn»ýwíkk
(hðkËkhe) ûkuºku ÚkE [qfu÷e «økríkLkwt rðøkíkðkh ðýoLk fÞwO Au. íkÚkk ytøkúuòuLkk
ykÔÞk çkkË ËuþLke su íkçkkne-çkhçkkËe ÚkE, su{kt WÃkh sýkðu÷ çkÄk
s ûkuºkku{kt þwt ÃkrhÂMÚkrík WÃkÂMÚkík ÚkE íkuLkwt Ãký ¾wË rçkúxeþ ÷u¾fku yLku
y÷øk-y÷øk ûkuºkkuLkk «¾h rLk»ýktíkkuLkk nðk÷kyku MkkÚku ðýoLk fÞwO Au.
yuLke MkkÚku ÃkkuíkkLkk yk yíÞk[khku yLku çkçkohíkk WÃkh ZktfrÃkAkuzku

fhðk {kxu íku{ýu {wÂM÷{ þkMkfku yLku íku{Lkk þkMkLk rðYØ swXk ykûkuÃkku
½zeLku ®nËw-{wÂM÷{ yufíkk{kt ríkhkzku Ãkkze. suLke yMkh ËuþLke ykÍkËe
çkkË Ãký ykÃkýk yÇÞkMk¢{ku yLku rðrðÄ yiríknkrMkf ÃkwMíkfku{kt òuðk
{¤u Au. su yksu Ãký ËuþLku íkkuzðkLkwt fk{ fhe hne Au íkÚkk {wÂM÷{
rðãkÚkeoyku yLku rþûkfku Ãký Mkk[k EríknkMkÚke {krníkøkkh Lk nkuðkLku
÷E yMkt{sMk{kt hnu Au. ykûkuÃkkuLkk sðkçkku ykÃke þfíkk LkÚke, çkÕfu
ðkhtðkh ðkt[ðk-Mkkt¼¤ðkLku ÷E íku Ãký yk ykûkuÃkkuLku Mkk[k {kLke ÷u Au.
yk «{kýu ÄkŠ{f, hksfeÞ, Mkk{kSf, ykŠÚkf, yiríknkrMkf,
ði¿kkrLkf yLku fkÞËk fkLkqLk çkkçkíku Ãký yÇÞkMk¢{{kt ½ýe ð¾íku
RM÷k{e rþûkk (íky÷e{)Lku ¾kuxe heíku hsw fhðk{kt ykðu Au yÚkðk
rðrðÄ Ä{kou yLku ár»xfkuýku hsw fhíke ð¾íku RM÷k{e ár»xfkuý hsw
fhðk{kt ykðíkku LkÚke. suLkkÚke {wÂM÷{ rðãkÚkeo-rþûkfku yu{ Mk{su Au
fu, yk çkkçkíku RM÷k{u {kLkðMk{ksLku fkuE {køkoËþoLk ykÃÞwt s LkÚke.
nk÷ktfu yk çkkçkíku {wÂM÷{ rðîkLkkuyu ykÄwrLkf Mk{ksLku yLkwYÃk RM÷k{e
ár»xfkuý hsw fhíkk Ë¤Ëkh ÃkwMíkfku ÷ÏÞk nkuÞ Au. Ãkhtíkw ykÃkýk
rðãkÚkeoykuLku íkuLke {krníke nkuíke LkÚke. yk çkkçkíkkuLku æÞkLk{kt hk¾e
rð¿kkLk, EríknkMk, Mk{ksþk†, yÚkoíktºk, hksfkhý yLku fkÞËkþk†
ðøkuhu {níðLkk rð»kÞkuLku ÷økíkk ÃkwMíkfku ykÃkýk rðãkÚkeoyku Mk{ûk hsw
fhðkLke ík{Òkk ònuh fYt Awt. yÕ÷knÃkkf yk çkÄk rð»kÞku WÃkh Mknen
ðkík Ãkuþ fhðkLke íkkiVef ykÃku, yk{eLk.
yk rð»kÞku Ãkife EríknkMk MkçktÄu yk ÃkwMíkf ykÃkLke Mkuðk{kt hsw fhe
hÌkku Awt. yÚkoíktºkLkk rð»kÞ WÃkh Ãký yuf ÃkwMíkf ‘{qze hkufký yLku
EM÷k{e çkUfªøk’ ÷¾e [qõÞku Awt. {wÂM÷{ þkMkfku yLku Mk{ks rðþu MkkiÚke
ðÄw Ínuh EríknkMkLkk ykuÚkk nuX¤ s ¼ýkððk{kt ykðe hÌkwt Au. WÃkhkuõík
ÃkwMíkf{kt rðrðÄ ÃkwMíkfkuLkku Mknkhku ÷E Mknen, Mkk[e, rLk»Ãkûk, íkxMÚk
yiríknkrMkf ½xLkkyku íkÚkk MkíÞ nfefíkku hsw fhðkLke fkurþþ fhe Au.
Úkkuzk ð»kkou Ãknu÷kt yuf ÃkwMíkf ‘ykihtøkÍuçk çkkËþknLkku ®nËwyku
íkÚkk {trËhku MkkÚkuLkku ÔÞðnkh’ ÷ÏÞwt níkwt. suLke çku ykð]r¥k Ãkqhe ÚkE økE
yLku ÷kufkuLke ÃkkA÷k ð»kkouÚke {ktøk níke. íkku íkuLku Ãký yk çkwf{kt þk{u÷
fhe ËeÄe Au. suÚke yuf s ÃkwMíkf{kt rðãkÚkeoyku íkÚkk rþûkfkuLku ðÄwÚke ðÄw
òýfkhe {¤e hnu.
yk¼kh :
yk MkkÚku {ki÷kLkk Efçkk÷nwMkiLk çkkufzk Mkk. (WMíkkË : ËkY÷ W÷q{
økkuÄhk íkÚkk «{w¾ s{eyíku W÷{k økkuÄhk)Lkku ytík:fhýÚke yk¼khe Awt
fu, ykÃkLkk çku ÃkwMíkfkuÚke yk rð»kÞu Mkkhe {ËË {¤e. yÕ÷kn íkyk÷k
ykÃkLke yk rð»kÞkuLku ÷økíke MkuðkykuLku fçkq÷ Vh{kðu yLku WB{íkLku íkÚkk
ËuþLku ykÃkLke f÷{ îkhk ðÄwÚke ðÄw VkÞËku Ãknkut[u, yk{eLk.
yk {wçkkhf yðMkhu rfíkkçkLkk yrík {níð yLku çkkusËkÞf fk{
«qV hezªøk {kxu nt{uþLke su{ Ãkrh©{ fhLkkh yÍeÍ{ {ð÷kLkk
hþeËyn{Ë {Lkwçkhe MkknçkLkku ytík:fhýÚke yk¼kh ÔÞõík fYt Awt.
yLku Ëwyk økwÍkYt Awt fu, yÕ÷knÃkkf yu{Lke ËeLke-ËwLÞðe çkÄe s sYhíkku
Ãkqýo Vh{kðu, yk{eLk.
MkkÚku fkuBÃÞwxh rð¼køkLkk MknkÞf sLkkçk yiÞwçk¼kE ¼kz¼qíkðk¤kLku
Ãký ¼q÷e þfíkku LkÚke fu, «qV yLku ÃkwMíkfLkk MktÃkkËLk{kt Lkðku W{uhku íkÚkk
¢{{kt Úkíkk VuhVkhLku íku{ýu ÔÞðÂMÚkík heíku økkuXðe rfíkkçkLke MkwtËhíkk{kt
ðÄkhku fÞkou. yÕ÷knÃkkf ËkhiLk{kt yu{Lku çkuníkheLk çkË÷ku ykÃku, yk{eLk.
rçknwh{rík MkÂGÞrË÷ {whMk÷eLk MkÕ÷Õ÷knw íkyk÷k y÷Þrn ðMkÕ÷{.
¼khík{kt {wMk÷{kLkku rðþu økuhMk{òu

ytøkúuòuLke fqxLkeríkLkku ¼køk
yk WÃk¾tz suðk Ëuþ{kt fhkuzku ÷kufku ðMke hÌkk Au. íku{ktÚke 1Ãk Úke
h0% sux÷k ÷kufku {wMk÷{kLkku Au, suyku ÃkkuíkkLke ykMÚkkyku WÃkh fkÞ{
hneLku ÃkkuíkkLke ÃkkhtÃkkrhf EçkkËíkku yLku Mkk{krsf hnuýe-fhýe yLkwMkkh
SðLk rðíkkðu Au íku{s ynªLke þu»k ykçkkËe MkkÚku n¤e{¤eLku hnu Au.
LkkLkk-{kuxk økk{ku yLku þnuhku{kt, {nkuÕ÷kyku yLku þuheyku{kt, rþûký
Äk{ku yLku Ëðk¾kLkkyku{kt, fkÞko÷Þku yLku fkh¾kLkkyku{kt, ¾uíkhku yLku
çkòhku{kt nh Ãk¤ íkuyku MkkÚku nkuÞ Au. çkMkku{kt, økkzeyku{kt yLku rð{kLkku{kt
MkkÚku s MkVh fhu Au. òu ËqhLkk «ËuþLkk fkuE Mk{sËkh ÔÞÂõíkLku yuðwt
fnuðk{kt ykðu fu yk Mkk{eÃÞ Aíkkt íkuyku yufçkeòÚke ¾qçk Ëqh Au. ÃkhMÃkh
yÃkrhr[ík Au íku{s þtfk-fwþtfk, yrðïkMk yLku økuhMk{òu{kt håÞk-
ÃkåÞk hnu Au, íkku Mkk[u s íku ÔÞÂõíkLku ykùÞo Úkþu fu þwt ykðwt Ãký nkuE
þfu Au ? rðËuþLkk yÇÞkMkwykuLku ¼khíkeÞ Mk{ksLke ÃkrhÂMÚkrík òuELku
ßÞkhu yu òýðk {¤u Au fu, ynª ðMkíkk {wMk÷{kLkku çknkhÚke ykðu÷k
LkÚke, Ãký íkuyku MkËeykuÚke yk ÄhíkeLke MkkÚku ðtþeÞ heíku çktÄkÞu÷k Au, íkku
íkuykuLku ykùÞo ÚkkÞ Au. íku{ Aíkkt fzðwt MkíÞ yu Au fu, ynªLkk çknw{rík
÷kufkuLkk {Lk{kt sux÷ku yrðïkMk yLku ykþtfk {wMk÷{kLkku yLku íku{Lkk
Ä{o RM÷k{ «íÞu Au, íkuðwt çkkiØku, siLkku, r¾úMíkeyku fu yLÞ «íÞu LkÚke.
rLk:þtf íkuLkk ÃkkA¤ fux÷ef økuhMk{òu yLku Ãkqðoøkúnku fkhý¼qík Au.
òu fu yk ytíkh yLku økuhMk{òuLke ÂMÚkrík ðÄw Ãkwhkýe LkÚke. íkuLkku

ykht¼ ytøkúuòuLkk Mkk{úkßÞÚke s ÚkÞku Au. íkuLkkÚke Ãkqðo ¼khíkeÞ WÃk¾tz{kt
RM÷k{Lkk ykøk{Lk ÃkAe {wÂM÷{ þkMkLkfk¤{kt ÃkrhÂMÚkrík ¾qçk Mkkhe
níke. {wMk÷{kLkku yLku yLÞ Ä{oLku {kLkðkðk¤kyku ÃkkuíkÃkkuíkkLke ykMÚkkyku
yLku MktMf]rík WÃkh fkÞ{ hne {u¤-{u¤kÃk yLku ÃkhMÃkh «u{Úke þktrík-
Ãkqðof SðLk rðíkkðíkk níkk. fkuELku fkuE ÔÞÂõíkÚke VrhÞkË Lk níke, Í½zku
Ãký ÚkkÞ íkku íkuLkwt rLkhkfhý Mk{sËkheÚke fhðk{kt ykðíkwt. EríknkMkLkku
Ãkqðoøkúnhrník yÇÞkMk yk s nfefík Ëþkoðu Au. çkkËþknku, hkòyku
ËhBÞkLk ÞwØkuLkwt MðYÃk hksfeÞ níkwt yLku íkuLkku WÆu~Þ Ãký hksfeÞ níkku.
Ä{oÚke íkuLkku fkuE MkçktÄ yLku MktË¼o Lk níkku. {wMk÷{kLkku yLku rçkLk{wÂM÷{ku
ðå[u ½»koý yLku Mkt½»koLkk çkes ytøkúuòuyu ðkÔÞk, su ðkMíkð{kt ytøkúuòuLku
¼khík WÃkh þkMkLk fhðk {kxuLke sYhík yLku {sçkqhe çktLku níkk. suLku
ynªLkk fux÷kf MðkÚkeo yLku rðÎLkMktíkku»ke sqÚkkuyu MknÞkuøk ykÃÞku.
RM÷k{ yLku {wMk÷{kLkku rðþu økuhMk{òu Vu÷kððk{kt Ãkrù{u ¾qçk
{kuxku ¼køk ¼sÔÞku Au. íkífkr÷Lk {nkþÂõík hku{Lkku {wMk÷{kLkku Mkk{u
ÃkhksÞ yLku íÞkh ÃkAe r¾úMíkeyku-ÞnqËeyku yLku {wMk÷{kLkku ðå[u
ÞwØkuLke yuf ÷ktçke ÃkhtÃkhk íkuLkwt {q¤ fkhý Au. íÞkh ÃkAe ÞwhkuÃkLkk r¾úMíke-
ykuyu rðïLku ÃkkuíkkLkk «¼kð nuX¤ ÷kððkLkwt yr¼ÞkLk Auzâwt, íkku íku{kt
MkkiÚke {kuxku yðhkuÄ RM÷k{ yLku {wMk÷{kLkku níkk. íkku RM÷k{ yLku
{wMk÷{kLkkuLkk yk÷ku[fkuLkwt yuf {kuxwt sqÚk íkuýu rðþu»k íkiÞkh fÞwO. suykuLke
sðkçkËkhe níke fu RM÷k{Lke ykMÚkkÚke ÷ELku íkuLku {kLkLkkhk {wMk÷{kLkkuLkk
EríknkMk yLku íku{Lkk yk[hý MkwØkt WÃkh Lkfkhkí{f yk÷ku[LkkLkku yuðku
yrðhík rMk÷rMk÷ku [÷kððk{kt ykðu fu ËwrLkÞk yMkíÞLku Ãký MkíÞ Mk{sðk
÷køku. yk{, íkuykuyu EríknkMkLkwt yæÞÞLk fheLku ßÞkt ßÞkt íkf {¤e
íku{kt {Lk½zík ½xLkkykuLku òuze ËeÄe. LkkLke-LkkLke ðkíkkuLkwt ðíkuMkh fheLku
hkELkku Ãknkz çkLkkðe ËeÄku yLku {q¤ «MktøkkuLku rðf]ík YÃku hsq fheLku íkuLke
Mkk[e Açke s çkøkkze Lkkt¾e. ¼khík{kt ytøkúuòuyu {wMk÷{kLkku ÃkkMkuÚke
Mk¥kk AeLkðe níke, íkuÚke íku{Lku íkuLke rðþu»k sYhík Ãkze fu {wMk÷{kLkkuLkk
EríknkMkLku rðf]ík fheLku íkuykuLku yux÷k çkËLkk{ fhe Ëuðk{kt ykðu fu
ynªLkk {wMk÷{kLkku yLku rçkLk{wÂM÷{ku Ëhr{ÞkLk fËe Ãkkze Lk þfkÞ
íkuðe ô[e rËðk÷ W¼e ÚkE òÞ yLku íkuyku rLk®ùík çkLkeLku ¼khík WÃkh
hks fhe þfu. íku{kt íkuyku MkV¤ Ãký ÚkÞk. {nkLk RM÷k{e Mfku÷h yLku
EríknkMkfkh sLkkçk yÕ÷k{k MkiÞË Mkw÷u{kLk LkËðeyu rzMkuBçkh-1944
-{kt {ÿkMk ¾kíku ykÃku÷ ‘ykì÷ EÂLzÞk rnMxÙe fkutøkúuMk’Lkk yæÞûkeÞ
¼k»ký{kt fÌkwt níkwt fu...
“hksLkeríkLke h{íkÚke yk ËuþLkku EríknkMk Ãký çkåÞku LkÚke, çkÕfu
MÃk»x fnuðwt suEyu fu yk s íku ðMíkw Au, suLkkÚke ‘fwMktÃk’ ÃkuËk ÚkkÞ Au.
{wMk÷{kLkkuLkk þkMkLkLkk {kuxk yLku Mkkhk fk{kuLke ½ýe ðkíkku fhe þfkíke
níke, Ãkhtíkw íku{Lkk ÃkAe yk Ëuþ{kt su Mkhfkh ykðe íku{Lkk fk¤{kt rþûkýLkku
rð¼køk Mk{økúÃkýu rðËuþeykuLkk nkÚk{kt níkku. íku ÷kufkuLkk Ëhuf sqÚk íkhVÚke
yu «ÞíLk fhðk{kt ykÔÞku fu, ÃkkuíkkLkk þkMkLkLke ©u»XíkkLku «íÞuf ¼khíkeÞLkk
ÓËÞ{kt çkuMkkze Ëu yLku íku MkkÚku yuf yuðe [íkwhkE fhe Ëu¾kzu, suLkk
fkhýu ÓËÞ íkqxeLku Vhe òuze Lk þfkÞ. rþûkýLkk çkÄk rð»kÞku{kt yk fk{
{kxu EríknkMk rMkðkÞ çkeòu fkuE rð»kÞ Wr[ík Lk níkku. íkuÚke íku{ýu ËuþLkk
EríknkMkLkk su ÃkwMíkfku ykrËÚke ytík MkwÄe ÷ÏÞk yLku ¼ýkÔÞk, íku{kt yk
s ðkíkku Mkku-Mkku ð¾ík W÷xkðe-Ãk÷xkðeLku Mk{òðe fu su ÓËÞ íkuLkkÚke
íkqxâk níkk, Vhe òuzkE Lk þfu.”
íku MktË¼o{kt ßÞkhu {wMk÷{kLk çkkËþknkuLkku EríknkMk ÷¾ðk{kt ykÔÞku
íku ð¾íku yu òuðk{kt Lk ykÔÞwt fu íkuyku Lk RM÷k{Lkk ykðknfku níkk, Lk
«[khfku yLku Lk íkku íkuyku RM÷k{Lkwt «ríkrLkrÄíð fhíkk níkk. íkuykuyu
õÞkhuÞ Ãký RM÷k{Lkk ykøkuðkLk fu E{k{ nkuðkLkku Ëkðku LkÚke fÞkou. íkuyku
{wÂM÷{ çkkËþknku sYh níkk, íkuÚke íku{Lkk Ëhuf fk{Lku RM÷k{Lkwt rþûký
{kLkðwt yu Wr[ík LkÚke. íkuÚke nfefík{kt íkku íku{ýu ÃkkuíkkLke hksLkiríkf
sYhík fksu fkuE yLkwr[ík fu RM÷k{ rðYØ f]íÞ fÞwO nkuÞ íkku íkuLkk {kxu
{wMk÷{kLkkuyu ûk{kÃkkºk hsq fhðkLke fu íku{Lkk fkÞkou {kxu þh{Úke {kÚkwt

Lk{kððkLke sYh LkÚke. ykÃkýu òýeyu Aeyu fu søkík{kt yuðe fkuE fki{
fu Mk{wËkÞ LkÚke, suLkk hkòyku, çkkËþknku SðLkLke Ëhuf fMkkuxe{kt Ãkkh
WíkÞko nkuÞ fu Ëhuf «fkhLkk ykhkuÃkkuÚke Ãkh nkuÞ. Mkkhk yLku ¾hkçk
÷kufkuÚke ËwrLkÞkLkku fkuE fk¤ ¾k÷e LkÚke. ¾hu¾h íkku ÔÞÂõíkykuLke [[ko{kt
Ä{oLku ðå[u ÷kððwt ¾kuxwt Au. su fu yk «fkhLke [[ko fhðkLke ¼q÷ yLÞ
Ä{kouLkk yLkwÞkÞeyku MktË¼uo õÞkhuÞ Ãký Úkíke LkÚke. íku Ãký yuf rð[khýeÞ
{wÆku Au. yÕ÷k{k MkiÞË Mkw÷Þ{kLk LkËðe (hn.) LkkutÄu Au fu...
“EríknkMkLkku {wÆku yu «[khLkku Lknª, çkÕfu íku nwfq{íkkuLke fnkýeyku
yLku Mk{wËkÞkuLkk SðLkð]¥kktíkku Au yLku íku s MktË¼o{kt ½xLkkykuLkku WÕ÷u¾
fhðku suEyu. #ø÷uLzLkku EríknkMk þwt ÷zkEykuLke ËkMíkkLk LkÚke ? hku{LkkuLkk
rðsÞÚke ðíko{kLk yìtø÷kuMkìõþLk Mkhfkh MkwÄe þwt íÞkt fku{ku Ëhr{ÞkLk
ÞwØku ÚkÞk LkÚke ? þwt Mfkìx÷uLz, ðìÕMk, ykÞ÷uoLz yLku #ø÷uLz ðå[u
¾qLkk{hfe ÚkE LkÚke ? Ãký íku{Lkku EríknkMk ÷¾íke ð¾íku yu æÞkLk
hk¾ðk{kt ykðu Au fu, yk ½xLkkykuLkku WÕ÷u¾ yu heíku fhðk{kt Lk ykðu
fu ¼qíkfk¤Lkk ÄhçkkE økÞu÷k Í½zkyku Vhe þY ÚkE òÞ. #ø÷uLz yLku
£kLMk, su yksu ËkuZMkku ð»koÚke yufíkkLkk Mkqºk{kt çktÄkÞu÷k Au. þwt íku{Lkk
EríknkMkLke s{eLk çktLkuLkk ÷kuneLkk htøkÚke htøkðk{kt ykðe Lk níke ? íku{
Aíkkt ÃkkA÷k {ík¼uËkuLke yr¼ÔÞÂõík ð¾íku f÷{ yux÷e MkkðÄ hnu
Au fu, ðíko{kLkLkk {Äwh MkçktÄku{kt fkuE f{e ykðe Lk òÞ. íku s heíku
«k[eLk ¼khíkeÞ hkòykuLkk fk¤{kt fkuLkku Mk{Þ ÷zkE-Í½zk yLku yuf-
çkeòÚke hks-fks ÷uðk-ykÃkðk{kt LkÚke rðíÞku ? Aíkkt Ãký çkkiØ, siLk,
ðirËf, çkúkñý, ykÞo yLku ynªLke «k[eLk rLkðkMke fki{kuLke ÷zkEykuLkk
çkÞkLk{kt EríknkMkfkhkuyu ÃkkuíkkLke f÷{Lke ÷zkEykuLkku rMk÷rMk÷ku þY
Lk fÞkou. òu fu íkuyku{kt ôzk ÄkŠ{f {ík¼uËku níkk. íku{ Aíkkt yk yuf
«þtMkLkeÞ Lkerík Au yLku yk «fkhLke Lkerík RM÷k{e EríknkMk ytøku Ãký
yÃkLkkððe òuEyu.”
Mkk[k yiríknkrMkf †kuíkkuLkk ykÄkhu ¼khíkLkk {wÂM÷{fk¤Lkku EríknkMk

ÃkqðoøkúnkuÚke {wõík hneLku ÷¾ðku ¾qçk sYhe Au. íkuLkk îkhk ËuþLke «ò
yufçkeòÚke LkSf Ãký ykðe þfþu. ÃkhMÃkh MkktMf]ríkf ykËkLk-«ËkLk
ðÄþu. íkuLkkÚke ¼khíkeÞ MktMf]rík yksLkk ÷kufþkne Þwøk{kt yuf {nkLk
MktMf]rík íkhefu rðï Mk{ûk íkhe ykðþu. ykÍkËeLke [¤ð¤Lkk ÷zðiÞk
yLku «ÏÞkík rðîkLk yu{. yuLk. hkuÞ ÷¾u Au : “{wÂM÷{kuLkk ¼khík Ãkh
rðsÞLkk yktíkrhf yLku çkkÌk fkhýkuLkk økt¼eh yLku øknLk yÇÞkMk yksLkk
Mk{Þ{kt ¾hu¾h ¾qçk sYhe Au. íkuLkkÚke yu Ãkqðoøkún Ëqh Úkþu, suLkk ÷eÄu
YrZ[wMík rnLËwyku ÃkkuíkkLkk {wÂM÷{ ÃkkzkuþeLku íkwåA ár»xÚke swyu Au.
ÃkqðoøkúnÞwõík rð[khkuÚke {wõík Úkíkkt rnLËwyku yuðe ÂMÚkrík{kt nþu fu íkuyku
{wÂM÷{kuLkk ¼khík Ãkh ÚkÞu÷k rðsÞLkk h[Lkkí{f {níðLke «þtMkk fhþu.”
(The Historical Role of Islam By M. N. Roy, PP.87-88)
V\U|[Ô[V[ EFZTGF[ .lTCF; ,BTL JBT[ ——EFU,F 5F0F[ VG[

ZFH SZF[˜˜GL GLlTG[ ;FD[ ZFBLP ;Z V[RP V[DP .l,I8 5F[TFGF lJbIFT
5]:TS —lC:8=L VF[O .g0LIF V[h 8F[<0 AFI .8; VF[G lC:8F[lZIg;˜GF
5C[,F EFUGL 5|:TFJGFDF\ ,B[ K[ S[4 ——VDFZF VF TDFD AFNXFCF[
SF/F SZT]TF[DF\ 0]A[,F GHZ[ 50[ K[P Ô[ T[DGF SF/DF\ SFINF[ jIJ:YFGL
l:YlT 50L EF\UL CF[I TF[ T[DF\ VFüI"GL SF[. U]\Ô.X GYLP ;ZSFZL
VFJS lC\;F TYF DFZWF0 JUZ ÉIFZ[I J;}, SZJFDF\ GYL VFJTLP
VFBFG[ VFBF UFD0FVF[ O}\SL DFZJFDF\ VFJ[ K[P tIF\GF ZC[JF;LVF[GF
CFY-5U TF[0L GF\BJFDF\ VFJTF VYJF T[VF[G[ U],FD AGFJLG[ J[RL
DFZJFDF\ VFJTFP ;ZSFZL VlWSFZLVF[ 5|ÔG[ ;]Z1FF VF5JFGF AN,[
B]N ;F{YL DF[8F E1FSF[ AGL UIFP VtIFRFZLVF[GF VtIFRFZ lJ~â
SF[.G[ gIFI D/TF[ G CTF[P˜˜
Z& DFR" !((& .PGF V[S ALÔ ;[Ê[8ZL VF[O :8[8 ßIF[H" ËFg;L;
lCD<8G[ ,F[0" Sh"GG[ ,bI]\ S[ DFZF bIF,DF\ EFZTDF\ CDFZL C]S}DTG[
CF, SF[. BTZF[ GYL4 5Z\T] 5RF; JQF" AFN VF BTZF[ H~Z 5[NF YX[4
ßIFZ[ I]ZF[l5I 5wWlTGF[ A/JF[ VG[ ;\U9GF[GL XlÉTVF[ pEZX[P 5Z\T]

VF56[ VF E6[,F U6[,F EFZlTIF[G[ A[ EFUDF\ JC[\RL N.V[P VG[
V[DGL ;\I]ÉT XlÉTG[ J[0OL GF\BLV[ TF[ H VF56L ;ZSFZ DHA}T
ZC[X[P V[ DF8[ ;ZSFZL VeIF;ÊDF[DF\ V[JF 5]:TSF[ E6FJJFDF\ VFJ[4
H[GFYL EFZTGL lJlEgG SF{DF[ JrR[ J{DG:I 5[NF Y. lJBJFNGL
BF. JW] ë0L YFIP
!$ ÔgI]VFZL !((* .P;PGF UJG"Z HGZ, 0LOG"G[ ,bI] S[
EFZTDF\ WFlD"S JFNlJJFNG[ HgD VF5JF[ VF56F OFINFDF\ K[P VG[
TD[ VeIF;ÊDGL H[ ;\XF[WlGI SlD8L AGFJL K[4 T[GFYL 36F ;FZF
5lZ6FDF[GL VFXF K[P
V<,FDF ;liIN ;],[DFG GNJL sZCPf .P;P!)$$DF\ DãF; BFT[
VF[, .lg0IF .lTCF; SF[\U|[;GF sDwII]lUI EFZlTI .lTCF;
SF[gOZg;GFf 5|D]lBI ;\AF[WGDF\ H6FjI] S[ DFZ[ VF JFT SC[JL K[ S[
.lTCF;GL SF{DF[ JrR[ J{DG:I 5[NF SZJFDF\ 36L DCtJGL E}lDSF K[P
V[8,F DF8[ H[ ,F[SF[GF wIFGDF\ VF N[XG]\ ElJQI K[P VG[ H[DGF CFYDF\
N[XG]\ ElJQI AGFJJ] VYJF AUF0J] K[4 T[D6[ 5F[TFGL HJFANFZLGF[
bIF, ZFBJF[ Ô[.V[P VG[ T[ CF,TDF\ ßIFZ[ S[ lC\N-] D]l:,D AgG[J
SF{DF[G[ BAZ K[ S[ T[D6[ VF H N[XDF\ ÒJJ] DZJ] K[4 TF[ 5KL GOZT
VG[ N]xDGLGL 5FK,L JFTF[G[ JFZ\JFZ NF[CZFJJL4 H[GFYL N[XDF\ S];\5
VG[ J{DG:I JW[ K[4 5F[TFGF N[X ;FY[ 36L DF[8L A[JOF. K[P
VFU/ ,B[ K[PPP
EFZTGF[ H[ .lTCF; ,BJFDF\ VFJ[ T[GF[ A]gIFNL C[T] EFZTGF
V,U V,U V\UF[G[ Ô[0JFGF[ CF[I4 TF[0JFGF[ G CF[JF[ Ô[.V[P JT"DFGSF/
G[ E}TSF/GL S0JFX JWFZLG[ XF DF8[ AZAFN SZJFDF\ VFJ[ m VG[
ElJQI DF8[ VF SF[XLX XF DF8[ SZJFDF\ VFJ[ S[ T[ SNL XF\lT VG[ ;]S}G
TYF EF.RFZFJF/L G ZC[ m
Mfw÷kuLkk ÃkkXâÃkwMíkfku{kt fki{ðkË :

V+[ VD[ ZFßI;EFDF\ SZJFDF\ VFJ[, T[ 5|JRGGF[ ;FZ ZH}
SZLV[ KLV[ H[ zL ALP V[GP 5F\0[ sUJG"Z VF[lZ:;FfV[ Z)4 H],F.
!)**GF lNJ;[ SI]Å CT]P\ 5|`G V[ CTF[ S[ EFZTGF DwII]ULI .lTCF;GF[
VeIF;ÊD S[JF[ CF[I4 H[GFYL ;F\:S'lTS V[STF :Y5FI4 TYF ;DFG
,FU6L VG]EJFIP VF ;\NE[" T[D6[ AC] ,F\A] 5|JRG SI]ÅP H[GF S[8,FS
V\XF[ JFRSF[ ;D1F 5[X SZLV[ KLV[P
——N]EF"uIJX VF56L :S},F[ VG[ SF[,[Ô[DF\ 5FK,F S[8,FI
NXSFVF[YL H[ 5]:TSF[ E6FJJFDF\ VFJL ZìFF K[4 T[ T[ H K[ H[ I]ZF[5LI
,[BSF[V[ H[ SF\. sê9Ff E6FjIF K[ T[GF 5|EFJDF\YL EFZTLIF[ CH]
;]WL ACFZ VFJL XSIF GYLP VFJF .lTCF; ,[BGYL VF56]\ ZFQ8=LI
ÒJG 0CF[/FI ZCI]\ K[P pÉT 5]:TSF[DF\ V[D ;FlAT SZJFDF\ VFJ[ K[
S[ lC\N]-D]l:,DF[ V[SALÔ 5|tI[ S[J]\ lC\;S J,6 WZFJTF CTFP T[VF[
V[SALÔGF 5|N[XF[ ÒTL ,. ,}\8DFZ SZTF CTFP WFlD"S E[NEFJ ZFBTF
CTFP T[ 5]:TSF[DF\ V[D 56 ATFJJFDF\ VFjI]\ K[ S[4 D]l:,DF[ lC\N]VF[GL
;\:S'lTG[ AZAFN SZJFDF\ jI:T ZCIFP T[DGF D\lNZF[ TYF DC[,F[
TF[0IF4 T[DGL D}lT"VF[ B\l0T SZL4 VG[ T[DGL ;D1F V[ BF[OGFS XT"
5[X SZTF ZCIF S[4 ——>:,FD :JLSFZ SZF[4 GCÄTZ T,JFZGF[ p5IF[U
SZJFDF\ VFJX[P˜˜ 5KL VF AWL lJUTF[ DFGJLI ÒJGGF V[JF TAÞF
sAF<IFJ:YF S[ lSXF[ZFJ:YFfDF\ E6FJJFDF\ VFJ[ K[ S[ T[ TAÞFDF\
DG 5Z H[ ê0L KF5 50L ÔI K[4 TF[ 5KL ÒJGEZ AFSL ZC[ K[P T[G[
E}\;L GF\BJFG]\ D]xS[, CF[I K[P V[8,[ VF SF[. VFüI"GL JFT GYL S[
lC\N]VF[ VG[ D]l:,DF[ V[SALÔG[ X\SFGL GHZ[ Ô[JF DF8[ 8[JFI UIF
K[P TYF T[DGL JrR[ 5Z:5Z VlJ`JF; 5[NF Y. UIF[ K[P VF BF[8L
DFlCTLGF SFZ6[ lC\N]VF[ V[ DFGJF DF8[ DHA}Z Y. UIF S[4 D]l:,DF[G]\
VF9;F[ JQF"G]\ XF;G lGZFXF5|[ZS CT]\P T[VF[ D]l:,DF[GF .lTCF;
sEFZTGF ;\NE"DF\f 5Z UJ" GYL VG]EJTFP A<S[ T[GL VJU6GF SZL
5F[TFGF 5|FRLG JFZ;FYL H AW]\ XLBJF WFZ[ K[P 5KL T[G[ H ;F[G[ZL
SF/ ;DÒ T[GF U]6UFG UFIF SZ[ K[P ALÒ AFH] D]l:,DF[ 5F[TFGF
VFUDG 5}J["GF EFZTLI .lTCF;G[ GHZ V\NFH SZL GF\B[ K[P H[GF
VFWFZ[ T[VF[GF ;F\:S'lTS SFZGFDFVF[ ;Ò" XSFIFP Ô[ S[ T[D6[ VCÄGF
5|FRLG .lTCF; p5Z 56 UJ" SZJF[ Ô[.V[P lC\N]VF[ TYF D]l:,DF[GL
VF ,FU6LVF[ E0SFJJFDF\ V\U|[H .lTCF;lJNF[V[ AC] DF[8F[ EFU
EHjIF[ K[P
0F[P ALP V[GP 5F\0[V[ 5F[TFG]\ 5|JRG RF,] ZFBTF\ V[D 56 SCI]\
S[4 ——XLJFÒGF 5|F.J[8 ;[Ê[8ZL X[B ;NZ SFhL CTFP H[ T[GF AWF
N:TFJ[Ô[ ;FRJLG[ ZFBTF CTFP VG[ T[GF JTL 5+jIJCFZ SZTF CTFP
;LNL C\A, TYF ;LNL lA,F, T[GF A[ OF[Ò VO;ZF[ D];,DFG CTFP
T[GL GF{SF ;[GFGF[ ;[GF5lT 56 V[S D];,DFG CTF[P XLJFÒ lN<CLGF
S[gãLI XF;G lJ~â G CTF4 VF T[ 5+F[YL 5|U8 YFI K[4 H[ T[D6[
VF{Z\Uh[AG[ ,bIF CTFP VG[ H[ 5FZ; GAL; ,FIA|[ZLDF\ VFH ;]WL
;]Zl1FT K[P T[VF[ S[8,LS K}8KF8 DF\UTF CTFP VG[ T[ V[ CTL S[ T[DG[
RF[Y J;}, SZJFGL TYF 5F[TFGF GFD[ l;ÞF 5F0JFGF[ VlWSFZ VF5JFDF\
VFJ[P XLJFÒGF NFNF V[S D];,DFG A]h]U" XFC XZO]ÛLG 5|tI[ VF:YF
WZFJTF CTFP T[DGF GFD 5Z T[D6[ 5F[TFGF V[S 5]+G]\ GFD XFCÒ
TYF ALÔG]\ XZOFÒ ZFbI]\P B]N XLJFÒG[ S<;LGF D];,DFG A]h]U"
s;\Tf AFAF IFS}T 5|tI[ 36L zwWF CTLP
ZF6F 5|TF5 ;FY[ VSAZ[ C<NL3F8 5Z H[ I]wW SI]Å4 T[ SF[.56
VY"DF\ WD"5|[lZT G CT]\P T[DF\ VSAZ TZOYL RF,L; CÔZ ZFH5}TF[
VG[ ;F9 CÔZ DF[3, ;{lGSF[ CTF[P ZFÔ DFGl;\3 VSAZGF[ T[ JBT[
;[GF5lT CTF[P ALH]\4 ZF6F 5|TF5GL ;[GFDF\ 36F AWF 59F6F[ CTFP
T[GL V[S 8]S0LGL AFU0F[Z CSLD BF\;]ZGF CFYDF\ CTLP Ô,F[ZGF[ 59F6
ZFÔ TFHBFG V[S CÔZ ;JFZF[ ;lCT ZF6F 5|TF5GL TZO[6DF\ ,0L
ZCIF[ CTF[P J/L4 ZF6F 5|TF5GL OF[HDF\ RF,L; CÔZ ZFH5}TF[ 56
CTFP lR+ V[J]\ AG[ K[ S[ ZFH5}T4 ZFH5}T lJ~â VG[ 59F64 59F6
lJ~â ,0L ZCIF K[P 5KL VF I]âG[ VF56[ .:,FD VG[ lC\N]DTGL
,0F. S[JL ZLT[ SCL XSLV[ KLV[ m VF TF[ S[gãLI TYF 5|FN[lXS
Ãkrhçk¤kuLke 5Z:5ZGL VY0FD6 CTLP ZF6F 5|TF5 5|;\XFG[ 5F+ BZF4
SFZ6 S[ T[VF[ 5F[TFGL ACFN]ZLYL 5F[TFGL :JT\+TF IYFJTŸ ZFBJF
DF\UTF CTFP 5Z\T] SF[. 56 ;\Ô[UF[DF\ VF56[ T[DGF I]wWG[ .:,FD
TYF lC\N] DTG]\ I]wW GCÄ SCL XSLV[P
ALÒ 56 36L JFTF[GF[ p<,[B SZL 0F[P ALP V[GP 5F\0[V[ SCI]\ S[4
VF 38GFVF[ .lTCF;DF\ E6FJJFDF\ GYL VFJTLP H~Z K[ S[
.lTCF;GF 5]:TSF[DF\ V[JL lAG 5FI[NFZ 38GFVF[ ,BJFDF\ G VFJ[4
H[GFYL A[ ;D}CF[ JrR[ J{DG:I 5[NF YFIP
©e yuLk. Mke. MkfMkuLkk :
zL V[GP ;LP ;S;[GF sVF.PV[PV[;Pf ,3]DlT SDLXGGF Ô[.g8
;[Ê8[ ZL CTFP T[DG[ V[JL ÒdD[NFZL ;F[5
\ JFDF\ VFJL S[ T[VF[ p¿Z5|NX
[ GL
:S},F[GF VeIF;ÊDDF\ RF,TF 5]:TSF[GL ;lD1FF SZ[P T[D6[ VF ;A\W[
H[ VC[JF, ZH} SIF[" T[GF[ 8}\S;FZ VF D]HA K[P
——GJEFZT˜˜ sALÔ[ EFUf GFDL 5]:TSDF\ ZF6L N]UF"JTL TYF
VSAZ JrR[ I]wWG]\ J6"G V[JL ZLT[ SI]Å K[4 Ô6[ S[ ZF6L N]UF"JTLG]\
XF;G V[8,[ ;DU| EFZT VG[ VSAZ V[8,[ V[S U]G[CUFZ TYF
V[S lJN[XL AFNXFCP H[G[ GFGF lJ:TFZF[ 5Z C]D,F[ SZL TS,LO
5CF[\RF0JFDF\ VFG\N VFJTF[ CTF[P Ô[ VFJ]\ ,BGFZ XF\lT .rKTF[ CF[I
TF[ T[ I]wWG[ IF[uI S[JL ZLT[ ;FlAT SZ[ K[P
5]:TSDF\ CQF"JW"G 5Z H[ 5|SZ6 K[ T[DF\ 5|FRLG EFZTDF\ T[DGF
lJlJW I]wWF[ DF8[ 5|;X
\ F SZJFDF\ VFJL K[P DT,A V[S AFH] lJ:TFZJFN4
XF;GGL DHA}TL TYF N[XGL V[STFGF GFD[ I]wWF[G[ IF[uI 9ZFJJFDF\
VFJ[ K[4 5Z\T] VF H SFZ6F[;Z Ô[ D]l:,D XF;SF[ I]wW SZ[ K[4 TF[ T[DGL
5Z lO8SFZ JZ;FJJFDF\ VFJ[ K[P

.lTCF;GF 5F9I5]:TS sALÔ EFUfDF\ XLJFÒ lJX[ ,bI]\ K[ S[4
T[VF[ DCFZFQ8=LI lJE}lT CTFP T[D6[ VF{Z\Uh[AGL GFS[ ND ,FJL NLWF[
CTF[ G[ 5F[TFG]\ :JT\+ ZFßI :YF%I]\ CT]\P
5|`G V[ K[ S[ X]\ EFZTDF\ DF[3,F[G]\ XF;G lJN[XL XF;G CT]\ m Ô[
VFJ]\ K[ TF[ JT"DFGSF/GF EFZTLI D]l:,DF[ V[J]\ lJRFZL XS[ K[ S[ T[VF[
V[S lJN[XL XF;GDF\ ÒJL ZCIF K[P V[8,F DF8[ S[ VCÄGF[ J0F5|WFG
TYF ZFQ8=5lT lC\N] K[4 ÉIF\ TF[ lAGD]l:,D K[P XLJFÒ ZFQ8=LI GFIS
S[JL ZLT[ CF[I XS[ T[ V[S ;\5|NFIJFNL DZF9F CTFP 5F[TFGF ;\5|NFIDF\
AC] SÎZ CTFP
GJEFZT GFDL 5]:TSDF\ s5C[,F TYF ALÔ EFUDF\f VaN],
CDLN VG[ .A|FCLD UFNL" lJX[ V[S JFÉI VFD K[ S[4 ——CDLN[ 5F[TFGF
Al,NFG äFZF V[ JFT l;wW SZL NLWL S[ EFZT V[S ÔlTG]\ GYLP T[GL
WZTL 5Z 5|tI[SG[ ;DFG VlWSFZ K[P .A|FCLD ;FRF VY"DF\ D];,DFG
CTF[P VG[ 5F[TFGL DFT'E}lD 5|tI[ T[DF\ zwWF TYF lGQ9F 9F\;L 9F\;LG[
EZ[,L CTLP˜˜
VF JF\RL V[J]\ ,FU[ K[ S[4 .A|FCLD VG[ CDLN Ô[ S[ D];,DFG
CTF4 5Z\T] ZFQ8=5|[DL ZCIFP VFGF[ VY" V[ S[ VF56[ V[ D]l:,DF[G[
X\SFGL GHZ[ Ô[JFG]\ H[VF[G[ I]wWDF\ ,0LG[ DZL HJFGF[ DF[SF[ GCÄ
D?IF[ m X]\ VF56F N[XGL ;[SI],Z E}lDSF tIFZ[ H pEL Y. XSL4
ßIFZ[ CDLN[ 5F[TFGF 5|F6GL VFC}lT VF5L m VFJF 5|`GGF p¿ZF[
VF5JFGL H~Z K[P
VF56[ DFGJ]\ 50X[ S[ VF56F\ 8LRZF[-5|F[O[;ZF[ 56 VFJF lJQFI]ÉT
5]:TSF[ JF\RLG[ H lX1F6 D[/J[ K[P N[BLTL JFT K[ S[ T[VF[ 56 SF[DJFNYL
D]ÉT ZCL XSTF GYLP V[8,[ ;DFG EFJGF HUF0[ V[JF VeIF;ÊDF[
T{IFZ SZJFGL TFTL VFJxISTF K[P sD]l:,D .lg0IF4 0L;[P !)(#f
CD6F\ 5|F[P ALP V[GP 5F\0[GF 5|JRG TYF zL V[GP ;LP ;É;[GFGF
,BF6GF[ H[ 8}\S;FZ ZH} SZJFDF\ VFjIF[4 T[GFYL ;lCQ6] lC\N]VF[GF[
ãlQ8lA\N] Ô6JF D?IF[P Ô[ EFZTLI .lTCF;GF[ VeIF; T[ H ãlQ8-
SF[6YL SZJFDF\ VFJ[4 H[GL E,FD6 p5ZF[ÉT ,L8LVF[DF\ SZJFDF\ VFJL
K[ TF[ EFZTDF\ SF[DL V[STFGL JT"DFG h}\A[XG[ H~ZYL A/ D/X[P
zL VF[D5|SFX 5|;FN 5F[TFGF 5]:TS ——VF{Z\Uh[A AFNXFC lJX[
GJF[ ãlQ8SF[6˜˜DF\ ,B[ K[ S[4 EFZTGF[ SFA],YL SFJ[ZL ;]WL lJ:TFZ
SZL ;LDFAwW SZGFZF[4 T[GF V[S V[S V\UG[ Ô[0GFZF[4 T[GL ;\:S'lT
TYF T[GF ;FDFlHS ÒJGYL 5|[D SZGFZF[4 VXF[S TYF VSAZYL 56
lJXF/ EFZTGF[ GSXF[ AGFJGFZ4 VF H N[XDF\ HgD ,[GFZF[ VG[
VCÄGF H JFTFJZ6DF\ AF/564 I]JFGL TYF A]-F5F sJ'wWFJ:YFfGL
D\lh,F[YL 5;FZ Y. V\T[ VF H E}lDGL DF8LDF\ E/L HGFZF[ VF X]wW
EFZTLI 5|XF;S VF8,F[ BZFA G CF[T4 Ô[ T[G[ VFHGF VZL;FDF\
Ô[JFGL DHA}ZL G CF[TP VFHGL V[ DHA}ZL D]CdDNV,L hL6F TYF
VF N[XGF EFU,F K[4 H[ V[S 3FGL H[D C\D[X TFÔ[ ZC[ K[P VFBZ[
VF56[ ÉIF\ ;]WL .lTCF;G[ T[GF RF[S9FDF\YL B;[0L VFHGF W}/YL
AFh[,F VZL;FDF\ Ô[TF ZCLX]\ m ÉIF\ ;]WL VF56[ VF56L DG30T
SCF6LVF[G[ VFJGFZL 5[-LVF[ DF8[ .lTCF; :J~5[ ZH} SZLG[ DFGJLVF[G[
ÔGJZF[GL DFOS V\NZF[V\NZ ,0FJTF ZCLX\] m VF ,[BDF\ V[JF 5|`GF[GF
HJFA VF5JFGL H V[S SF[lXX K[P
EFZTGF .lTCF; ,[BGDF\ S[8,LS V[JL 1FlTVF[ ZCL HJF 5FDL
K[ H[GF SFZ6[ VG[S JFNlJJFN ;Ô"TF ZCIF K[P NFPTP Ô[ DF{I" ;D|F8
VXF[S lJX[ DF+ V[8,]\ H ATFJJFDF\ VFJ[ S[ T[6[ ZFHl;\CF;G
D[/JJF DF8[ 5F[TFGF V[S;F[ EF.VF[G[ DFZL GF\bIF4 VYJF Sl,\U
I]wWDF\ T[6[ V[S ,FB ,F[SF[G[ ZC[\;L GFbIF4 TF[ SF[.56 ;FDFgI A]lwW
WZFJTF[ JF\RS RF[Þ; V[JF TFZ6 5Z 5CF[\RX[ S[ VXF[S V[S BZFA
TYF VtIFRFZL XF;S CTF[P
5Z\T] .lTCF;DF\ VXF[S lJX[ VG[S ;FZF TYF S<IF6SFZL SFDF[GF[

p<,[B 56 V{lTCFl;S CJF,FVF[ ;lCT SZJFDF\ VFjIF[ K[4 H[GF ,LW[
VF56[ T[G[ V[S DCFG 5|XF;S DFGJF[ H 50X[P
5Z\T] A[ DCFG C:TLVF[ V[JL K[ S[ H[DGF VtI\T DCtJ5}6" SFIF["G[
GHZV\NFH SZLG[ VgIFI SZJFDF\ VFjIF[ K[P T[ 5{SL V[S D]CdDN lAG
TU,S sT3,Bf H[G[ 5FU,DF\ B5FJJFDF\ VFJ[ K[P ALÒ C:TL T[
VF{Z\Uh[A4 H[G[ V[S SÎZ4 VtIFRFZL D]l:,D TZLS[ NXF"JJFDF\ VFJ[
K[P Ô[ S[ VF A\G[ XF;SF[GF XF;G-SF/DF\ T[JL 38GFVF[ GCÄ AGL CTL4
H[ ;D|F8 VXF[SGF SF/DF\ AGL CTLP
lJäFG .lTCF;SFZF[V[ p5ZF[ST CSLSTG[ wIFGDF\ ZFBL V[ JFT
Ô6L ,[JL Ô[.V[ S[ D]CdDN lAG T3,B TYF VF{Z\Uh[A DF+ BZFA
XF;SF[ H G CTF4 A<S[ T[DGFDF\ ;D|F8 VXF[SGL H[D VG[S B}ALVF[
56 CTLP VF{Z\Uh[A VgI XF;SF[GL H[D 5C[,F\ V[S ZFÔ CTF[4 5KL
SF[. WD" 5F/GFZF[P ;O/ XF;G DF8[ T[6[ lJlJW 5|IF[UF[ SIF"P H[GF
;FZF-GZ;F 5lZ6FDF[ lCgN]VF[ TYF D]l:,DF[ AgG[V[ EF[UjIFP
CJ[4 VD[ T[ .lTCF;SFZF[YL H[DGF 5]:TSF[ XF/FVF[DF\ E6FJJFDF\
VFJ[ K[4 VF 5|`G SZLV[ KLV[ S[ X]\ VF G{lTS 5F5 GYL S[ T[D6[ VF
5|SFZGL sCSFZFtDSf 38GFVF[GL 5F[TFGF ,[BGDF\ GF[\W G ,LWL m X]\
T[DG[ BAZ G CTL m VYJF T[DGF ZFHSLI lCTGF[ TSFNF[ CTF[ S[ lC\N]-
D]l:,D AF/SF[GF DGDF\ J[Zh[Z 5F[QF[P VG[ V[J]\ 9;FJ[ S[ VF{Z\Uh[A
V[S V;lCQ6] D]l:,D CTFP VG[ T[D6[ lC\N]VF[GF U/F SF%IFP VF
U[Z;DÔ[GF SFZ6[ H VF56F\ S[8,F lXl1FT N[XAF\WJF[GF lN,DF\
GOZTGL VFU E0SL p9[ K[P
yuf Ä{o yLku MktMf]ríkLkwt «ríkrLkrÄíð fhíke rþûký ÔÞðMÚkk :
nÍ. {ki÷kLkk yçkw÷ nMkLk y÷e LkËðe (hn.) ½ýk ËËo MkkÚku ÷¾u
Au fu, yuf Mk{MÞk ðíko{kLk rþûký ÔÞðMÚkkLke Au. {wMk÷{kLkkuLkk hk»xÙeÞ
yLku ÄkŠ{f SðLk íkÚkk íku{Lkk ¼rð»ÞLkk MktË¼o{kt yk Mk{MÞk Ãký ¾qçk
{kuxe yLku økt¼eh Au. fu{fu Ä{o «[khLkk {køkoLke yz[ýkuÚke íkku RM÷k{Lke
þiûkrýf «ð]r¥kykuLku LkwfMkkLk Ãknkut[ðkLkku ¾íkhku Au, Ãkhtíkw rþûký ÔÞðMÚkkLku
÷eÄu W¼ku ÚkLkkhku ¾íkhku íkku ¼khíkeÞ {wMk÷{kLkkuLkk ÄkŠ{f yLku MkktMf]ríkf
yÂMíkíð Mkk{u yuf rLkhtíkh ¾íkhku Au. suLkk Ãkrhýk{u íku{Lke rðþu»k MktMf]rík
yLku ÄkŠ{f {kLÞíkkykuLku nkrLk Ãknkut[u Au.
«sMk¥kkf ¼khíkLkk rçkLkMkkt«ËkrÞf çktÄkhý{kt ík{k{ fki{kuLku íku{Lkk
Ä{o yLku MktMf]ríkLkk hûkýLke ¾kíkhe ykÃkðk{kt ykðe Au. çktÄkhýLke
Lksh{kt ËuþLkk rðrðÄ Mkt«ËkÞku yLku rðrðÄ {kLÞíkkyku Ähkðíkk ÷kufku
Mk{kLk Au. ¼khíkLkwt çktÄkhý yuf Ëuþ {kxuLkwt Mkðo©u»X çktÄkhý Au, ßÞkt
rðrðÄ Mkt«ËkÞku, rðrðÄ Ä{kou yLku rðrðÄ MktMf]ríkyku Ähkðíkk ÷kufku hnuíkk
nkuÞ. yk Ëuþ {kxu yu s rþûký ÔÞðMÚkk ÞkuøÞ fnuðkÞ, su fkuE Ä{o fu
Mkt«ËkÞLke íkhVuý Lk fhu. yuðe rþûký ÔÞðMÚkk nkuÞ, su ík{k{ Ä{kouLku
Mk{kLkíkkLke ár»xÚke swyu yLku ík{k{Lke íkk÷e{Lku ykðhe ÷u. Ãkhtíkw MkkiLke
rþûkkLku ykðhe ÷u yuðku yÇÞkMk¢{ ¼khík suðk çknwÄ{eoÞ Ëuþ{kt ÷øk¼øk
yþõÞ Au. ykÚke Ëuþ{kt yuðku yÇÞkMk¢{ çkLkkððkLke ykð~Þõíkk níke,
su{kt ÄkŠ{f rþûkýLkku Mk{kðuþ Lk nkuÞ, íkuLkwt ûkuºk {kºk MkuõÞw÷h rð»kÞku
yLku MkktMf]ríkf {krníke íkÚkk yLÞ þiûkrýf sYrhÞkík MkwÄe Mker{ík nkuÞ.
¼khíkLkk çkt Ä khýLkk ½zði Þ kyku y u Ëq h t Ë u þ e yLku Mk{sËkheÃkq ð o f
rçkLkMkkt«ËkrÞf rþûký ÔÞðMÚkkLku MÚkkLk ykÃÞwt. rçkúxeþ þkMkLk Ëhr{ÞkLk
Ãký yuðe s rþûký ÔÞðMÚkk níke. ðkMíkð{kt ykðe rþûký ÔÞðMÚkkÚke
fkuE sqÚk fu Mkt«ËkÞLku fkuE rþfkÞík fu VrhÞkË Lk nkuE þfu. {wMk÷{kLkku
Ãký ykðe ÔÞðMÚkkÚke Lk®[ík hnuíkk. Ãkhtíkw yVMkkuMk MkkÚku fnuðwt Ãkzu Au fu,
rþûký ÔÞðMÚkk ytøkuLke ykðe Mkhfkhe Lkerík {kºk çktÄkhý{kt þku¼k Ãkqhíke
Mker{ík Au yÚkðk Mkhfkhe ÃkrhÃkºkku MkwÄe {ÞkorËík Au.
ËuþLkk ík{k{ hkßÞku{kt yÇÞkMk¢{ çkLkkðLkkhk yLku ÃkkXâÃkwMíkfku
íkiÞkh fhLkkhkykuyu yk LkeríkLke rçkÕfw÷ rðYØ suELku çknw{íkeLke ÄkŠ{f
{kLÞíkkyku, Ãkkihkrýf fÚkkyku yLku rnLËw MythologyÚke ÃkwMíkfku ¼he

ËeÄkt Au. yu ðkík MÃk»x Au fu, yk ík{k{ {kLÞíkkyku yLku ÄkŠ{f ytþku
RM÷k{Lkk rþûkýLke rðYØ òÞ Au. ¾kMk fheLku RM÷k{e yufuïhðkËLke
íkk÷e{ rðYØ Au. fwhTykLk þheV{kt yÕ÷knÃkkfLke {nkLkíkk yLku fwËhíkLkk
su økwýku ðýoððk{kt ykÔÞk Au íkÚkk ÃkÞøkBçkh rðþu su RM÷k{e {kLÞíkkyku
Au, íkuLke MkkÚku yk rþûký ÔÞðMÚkk {u¤ ¾kíke LkÚke.
yk{, yk ÃkkXâÃkwMíkfku òuELku yuðwt ÷køku Au fu, fËk[ íkuLkk ÷u¾fku
¼khík suðk çknwÄ{eoÞ ËuþLku {kºk çkúkñýkuLkku Ëuþ Mk{su Au yLku íku{Lkk
s Ëuðíkkyku, íknuðkhku, Ä{oMÚk¤ku, ÄkŠ{f-Mkk{krsf rhðkòu íkÚkk ÄkŠ{f
fuLÿkuLku {níð ykÃku Au. MktË¼oøkútÚkku yLku ðÄw yÇÞkMk {kxuLkk ÃkwMíkfku Ãký
yuf Ä{oLkwt «ríkrLkrÄíð Ähkðíkk nkuÞ íkuðk Lk¬e fhðk{kt ykÔÞk Au.
÷u¾fkuyu òýe òuELku ÞkusLkkçkæÄ heíku RM÷k{ Ä{oLkk {nkLk ÃkwY»kkuLkwt
ðýoLk fhðk{kt ykt¾ ykzk fkLk fÞko Au. íku{Lku Mk{økú {wÂM÷{ fk¤{kt
fkuE yÕ÷knðk¤ku MkqVe, LÞkÞe çkkËþkn, MkV¤ ðneðxfíkko, rLkÃkwý
{tºke fu {nkLk rðîkLk {¤íkku LkÚke, su íku{Lkk {ík {wsçk LkkutÄÃkkºk yLku
ðýoLk ÷kÞf nkuÞ. ßÞkhu ¼khíkeÞ SðLkLkk Ëhuf ûkuºk{kt rðþk¤ MktÏÞk{kt
yuðe {nkLk RM÷k{e «rík¼kyku ÚkE [qfe Au, su{Lkk Ãkh ¼khík økðo fhe
þfu Au, su ¼khíkeÞ EríknkMk {kxu þku¼LkeÞ Au. íku{Lkwt ðýoLk Þwðk
rðãkÚkeoykuLku «uhýk ykÃke þfu Au.
Mkkhktþ fu yk ÃkkXâÃkwMíkfkuLkk ÷u¾fkuyu {wÂM÷{ þkMkLkfk¤Lke
«rík¼kyku MkkÚku rçkÕfw÷ yòÛÞk yLku rðËuþeyku suðku ÔÞðnkh fÞkou Au.
õÞktf fkuE {wÂM÷{Lkwt ðýoLk fÞwO Au, íkku íku yÃk{kLksLkf heíku fÞwO Au. nË
íkku yu Au fu, {kLkðíkkLkk {nkLk WÃkfkhf ÃkÞøkBçkh nÍhík {wnB{Ë
(Mk÷.) Mkknuçk rðþu Ãký EríknkMkLkk ÃkwMíkfku{kt yÞkuøÞ þçËku ÷¾ðk{kt
ykÔÞk Au, su yiríknkrMkf íkÚÞkuÚke rðYØ íkÚkk ¾qçk y¿kkLkíkk yLku Ãkqðoøkúnku
Ãkh ykÄkrhík Au. yu ðkík fhkuzku {wMk÷{kLkku MkkÚku yLÞkÞ yLku íku{Lku
íkf÷eV Ãknkut[kzLkkhe Au. fux÷ef søÞkyku Ãkh {wMk÷{kLkku {kxu ‘ÞðLk’
þçË ðkÃkhðk{kt ykÔÞku Au, suLkku yÚko B÷uåA, Lke[ fu ÃkhËuþe ÚkkÞ Au.
íku ykð~Þf rþûký{kt, suLkwt «kó fhðwt {wMk÷{kLkku {kxu sYhe Au,
yuðk ÃkwMíkfku yLku rð»kÞkuLkwt yÇÞkMk¢{{kt Mk{krð»x nkuðwt {wMk÷{kLkku
{kxu ¾qçk f»xËkÞe Au. suLkkÚke íku{Lku ÃkkuíkkLkk Ä{o, MktMf]rík yLku ÄkŠ{f
{kLÞíkkykuLkk yÂMíkíð íkÚkk ¼rð»ÞLke ÃkuZe {kxu økt¼eh ¾íkhku W¼ku
ÚkÞku Au. yLku íku Ãký yuðk Mk{Þu ßÞkhu yk Ëuþ{kt hnuíkk {wMk÷{kLkku yk
ËuþLku s ÃkkuíkkLke {kík]¼qr{ Mk{su Au yLku íkuLke Mkuðk yLku «økrík {kxu
ÃkkuíkkLke ©u»X þÂõíkyku fk{u ÷økkzðkLke «rík¿kk fhe [qõÞk Au.
{wMk÷{kLkkuLku ÃkkuíkkLkk çkk¤fku ytøku su ÄkŠ{f yLku MkktMf]ríkf ðkhMkkÚke
Ëqh ÚkðkLkku ¾íkhku ÷køku Au, íku {kºk ðnu{ yLku fÕÃkLkk Ãkh ykÄkrhík
LkÚke. yLkuf ½xLkkyku íkuLku MkíÞ Mkkrçkík fhe hne Au. su ûkuºkku ðíko{kLk
rþûkýÚke ðÄkhu «¼krðík Au, yLku RM÷k{e MktMf]ríkÚke Ëqh Au, íÞkt íkuLke
yMkhku MÃk»x òuðk {¤u Au. íÞkt {wÂM÷{ fwxtwçkkuLkk rLkËkou»k çkk¤fku økuh-
RM÷k{e {kLÞíkkyku yLku rhðkòuÚke «¼krðík ÚkÞk Au, su {wMk÷{kLkku
{kxu ¾qçk ®[íkksLkf çkkçkík Au.
{wÂM÷{kuLkku ¼khík MkkÚkuLkku MkçktÄ yLku ykøk{Lk
yiríknkrMkf íkÚÞkuÚke yu çkkçkík Ãkwhðkh ÚkkÞ Au fu, ¼khík MkkÚku
{wMk÷{kLkkuLkku MkçktÄ {kºk nòh ð»kkou sqLkku Lknª, Ãkhtíkw íkuLkkÚke Ãký sqLkku
Au. “yhçk ð rnLËfu íkkÕ÷wfkík” ÃkwMíkf{kt «rMkØ EríknkMkfkh yLku
{wÂM÷{ rðîkLk yÕ÷k{k MkiÞË Mkw÷Þ{kLk LkËðe (hn.) ÷¾u Au :
“yhçkMíkkLk yLku ¼khík çktLku Ëuþku ËwrLkÞkLke çku rðþk¤ fki{kuLkk Ä{oMÚk¤ku
Au. yu çkkçkíku ¾qçk {kuxku {ík¼uË Au fu, ynªLkk {q¤ rLkðkMke fkuý Au ?
ykÞo fku{Lkku Ëkðku íkku ík{u Mkkt¼éÞku nþu, Ãkhtíkw þwt ykhçkkuLkku sqLkku Ëkðku
Ãký ík{u Mkkt¼éÞku Au ? ykÞo fku{ yk Ëuþ{kt fux÷kf nòh ð»ko Ãknu÷kt
{æÞ yurþÞkÚke Ãktòçk{kt ykðe yLku ÃkAe ykøk¤ ðÄeLku øktøkk-s{LkkLkk
{uËkLke ûkuºkku{kt Vu÷kE økE. Ãkhtíkw ykhçkkuLkku yu Ëkðku Au fu, ¼khíkÚke
íku{Lkku MkçktÄ fux÷kf nòh ð»kkouLkku Lknª, çkÕfu ykrËfk¤Úke yk Ëuþ

íku{Lke Ãkiík]f (çkkÃkËkËkLke) ¼qr{ hÌkku Au.”
íku s heíku {eh ykÍkË çku÷økúk{eyu “Mkwçníkw÷ {hòLk rV ykMkkhe
rnLËwMíkkLk” ÃkwMíkf{kt ¼khík rðþu ½ýk ÃkkLkkyku ¼Þko Au. íku{ýu íkku íÞkt
MkwÄe Ëkðku fÞkou Au fu, “ßÞkhu ykË{ (y÷i.) ¼khík{kt MkkiÚke Ãknu÷kt
WíkÞko yLku ynª ‘ðne’Lkwt yðíkhý ÚkÞwt íkku Mk{sðwt òuEyu fu yk s Ëuþ
Au, ßÞkt «Úk{ ðneLkwt yðíkhý ÚkÞwt íku{s ‘Lkqhu {wnB{Ëe’ nÍhík ykË{
(y÷i.)Lkk {kÚkk WÃkh y{kLkík níkwt. íkuLkkÚke yu Mkkrçkík ÚkkÞ Au fu, nÍhík
{wnB{Ë (Mk÷.)Lkwt «khtr¼f yðíkhý Ãký yk s ¼q-¼køk{kt ÚkÞwt. íkuÚke
s ykÃk (Mk÷.)yu Vh{kÔÞwt níkwt fu, {Lku ¼khík íkhVÚke ¾wËkE {nUf
ykðe hne Au.
nËe»kLke «{krýíkíkkLkk MktË¼o{kt yk nËe»kkuLkku Ëhßòu Wíkhíke fûkkLkku
Au. íku{ Aíkkt íkuLkkÚke yu ðkík íkku íkÆLk ¾kuxe Mkkrçkík ÚkkÞ Au, su Mkk{kLÞ
heíku Mk{sðk{kt ykðu Au fu, {wMk÷{kLkkuLkku ¼khík MkkÚkuLkku MkçktÄ MkwÕíkkLk
{n{qË økÍLkðeLkk rðsÞkuLkk rMk÷rMk÷k{kt ÚkÞku yLku íkuyku íku ÃkAe ynª
ykðeLku ðMÞk.
“íkÚÞ yu Au fu, íkuyku yk ËuþLku ÃkkuíkkLkku Síku÷ku Ëuþ Lknª, Ãký
ÃkkuíkkLke Ãkiík]f (çkkÃkËkËkLke) ¼qr{ Mk{su Au yLku suyku LkÚke Mk{síkk
íkuykuyu Mk{sðe òuEyu. yiríknkrMkf ár»xyu òuEyu íkku ÏÞk÷ ykðþu
fu, íkuyku {n{qËLkk MkUfzku ð»ko Ãknu÷kt ¼khík ykðe [qõÞk níkk yLku Xuh
Xuh íkuykuLke ykçkkËeyku fkÞ{ níke.” (yhçk ð rnLËfu íkkÕ÷wfkík)
{wnrÆ»ku yyÍ{ nÍ. {ki÷kLkk nçkeçkwhon{kLk ykÍ{e (hn.) ÷¾u
Au fu, «Úk{ nkS nÍhík ykË{ (y÷i.) MkkiÚke Ãknu÷k rnLËwMíkkLkÚke
nßs ÃkZðk sLkkh nkS Au.
ßÞkhu RM÷k{Lkk WËÞ (E.Mk.610) ÃkAe yhçkMíkkLkÚke ÷ELku
W¥kh{kt íkwfoMíkkLk MkwÄe {wÂM÷{ Mk¥kkLke MÚkkÃkLkk ÚkE yLku økwshkíkLkk
rfLkkhkÚke ©e÷tfk MkwÄe ÔÞkÃkkhe ðnkýkuLke yðhsðh ðÄe økE, íkku yhçk
ðuÃkkheykuLke {ËË yÚkuo çkMkhk, MkÞhkV ðøkuhu yhçk çktËhku{ktÚke ÞwØ
snkòu ykðe Ãknkut[íkk. yk snkòu ¼Y[, Ëið÷ ðøkuhu MÚk¤kuyu ½ýeðkh
ykÔÞk yLku Ãkrhýk{YÃku yk MÚk¤kuyu yhçkkuLke ðMkkníkku W¼e ÚkE.
E.Mk. 710{kt ®MkÄ WÃkh yhçk Mk¥kkLke MÚkkÃkLkk ÃkAe çkÒku ðå[uLkk
MkçktÄku{kt ð]rØ ÚkE yLku hk»xÙfqx ðtþ Mk¥kk WÃkh ykÔÞk çkkË çkÒku ÷kufku
ðå[u su MktrÄyku ÚkE, íkuLkkÚke MkçktÄku ðÄw rðfMÞk. ¾kMk fheLku økwshkík{kt
ÔÞkÃkkrhf, þiûkrýf íkÚkk ÄkŠ{f çkkçkíkku {kxu yhçkku {kuxe MktÏÞk{kt
ykððk ÷køÞk. Mkku{LkkÚk, ¾t¼kík, ¼Y[, [u{qh ({wtçkE LkSf), MkkuÃkkhk
íkÚkk Úkkýk{kt yhçkkuLke {kuxe {kuxe (ÔÞkÃkkhe) fkuXeyku MÚkÃkkE.
ykhçkkuLkk ®nË íkÚkk økwshkík MkkÚku swLkk ðuÃkkhe MkçktÄku níkk, íkuLkku
Ãkwhkðku çkkEçk÷{kt Ãký òuðk {¤u Au. E.Mk. Ãkqðuo h000{kt yk MkçktÄku
[k÷w níkk yuðk ykÄkh¼qík íkðkhe¾e nðk÷k ykÃkýLku òuðk {¤u Au.
rðÏÞkík ¼qøkku¤ðu¥kk ‘xku÷ku{e’ yu Mk{ÞLkk yøkúýe çktËhku{kt ¼Y[-
Bargose, Mkkihk»xÙ-Surastrene, {ktøkhku¤-Menaglosoon, LkðMkkhefk
(LkðMkkhe)- Nausaripa , çke÷e{ku h k- Popipoula yLku Ãkku h çkt Ë h-
BardaxmaLku økýkðu Au. yk Mk{Þu ®nË yLku yhçkMíkkLk ðå[u çknku¤ku
ðuÃkkh níkku. íkuLkwt {wÏÞ çktËh ¼Y[ níkw.
(çkkuBçku økuÍuxeyh : ðku-1, ¼køk-1, 5us-Ãk37)
òýeíkk yk[kÞo Mðk{e ËÞkLktË MkhMðíkeyu ÃkkuíkkLkk «ÏÞkík ÃkwMíkf
‘MkíÞkÚko «fkþ’{kt ÷ÏÞwt Au fu, “{nk¼khík{kt ßÞkhu fkihðkuyu ÷k¾Lkwt
½h çkLkkðe ÃkktzðkuLku Ãkqhe ¼M{ fhe ËuðkLke ÞkusLkk çkLkkðe, íÞkhu
rðËwhSyu ÞwrÄr»XhLku yk ÞkusLkkLke ðkík yhçke ¼k»kk{kt fhe yLku
ÞwrÄr»Xhu Ãký íkuLkku sðkçk yhçke ¼k»kk{kt s ykÃÞku !”
(MkíÞkÚko «fkþ, Ãknu÷ku ÃkðoæÞkÞ : Ãk]»X-147, nðk÷ku : yhçk ð rnLËfu íkkÕ÷wfkík)
“rnLËwMíkkLk ykhçkkuLke Lksh{kt” Lkk{e rfíkkçk{kt yuðku WÕ÷u¾
{¤u Au fu, nÍhík {wnB{Ë (Mk÷.)Lkk Ãknu÷kt ½ýk ð»kkouÚke ykhçkku yLku
¼khík ËhBÞkLk ðuÃkkhe MkçktÄku MÚkkrÃkík níkk yLku ¼khíkLke [es-ðMíkwyku

ykhçkku îkhk Þ{Lk yLku MkerhÞkLkk çkòhku MkwÄe Ãknkut[íke níke yLku
íÞktÚke ÞwhkuÃkLkk rðr¼Òk Ëuþku{kt íku [es-ðMíkwyku {kuf÷ðk{kt ykðíke níke.
íku s{kLkk{kt yk ðuÃkkhe ykhçkkuLke ðMíkeyku {k÷kçkkh (nk÷Lkwt fuhk¤k)Lkk
íkx WÃkh MÚkÃkkE økE níke.
«k[eLk {wÂM÷{ ÷u¾fkuyu ¼khíkLku yuf {nkLk Ëuþ íkÚkk «k[eLk
¿kkLkLkku h¾uðk¤ ÷u¾kÔÞku Au. ykÚke s yLkuf {wÂM÷{ rðîkLkku ¼khík
ykÔÞk yLku ¼khíkeÞ MktMf]rík rðþu MktþkuÄLkkí{f ÃkwMíkfku ÷ÏÞk. «ÏÞkík
EríknkMkfkh yLku rðïLkk {nkLk íkíð®[íkfku{ktÚke yuf yuðk y÷çkiYLke
yrøkÞkh{e MkËeLkk «kht¼{kt ¼khík ykÔÞk. íku{ýu ¼khík{kt hkufkELku
rnLËw Ä{o íkÚkk MktMf]ríkLkku ¾qçk ôzku yÇÞkMk fheLku ÃkkuíkkLkwt ÃkwMíkf ‘rfíkkçkw÷
rnLË’ ÷ÏÞwt, su ¼khíkeÞ MktMf]ríkLkk yÇÞkMk {kxuLkk {wÏÞ †kuíkku{ktÚke
økýkÞ Au. «ÏÞkík {wÂM÷{ «ðkMke EçLku çkíkqíkk E.Mk. 1333{kt ¼khík
ykÔÞk. íkuyku rËÕne{kt fkÍeLkk ÃkË WÃkh Ãký hÌkk. íÞkh ÃkAe {wnB{Ë
íkwøk÷fu íku{Lku [eLk ¾kíku ¼khíkLkk hksËqík rLkÞwõík fÞko. EçLku çkíkqíkkyu
ÃkkuíkkLkk rðï rðÏÞkík MkVhLkk{k ‘hn÷n’{kt ¼khík rðþu rðMík]ík ynuðk÷
÷ÏÞku Au.
{wÂM÷{ EríknkMkfkh Þkfqçke ({]íÞw 89Ãk) ¼khíkeÞ MktMf]ríkLkwt ðýoLk
fhíkkt ÷¾u Au : “rnLËwyku yLÞ ík{k{ hk»xÙku fhíkkt çkwrØ yLku ®[íkLk{kt
ykøk¤ Au. íkuyku ¾økku¤þk† yLku ßÞkurík»k rðãk{kt yLÞ ík{k{ ÷kufku
fhíkkt ðÄw Mk[kux Au. ‘çkúñ rMkØktík’ ÃkwMíkf íku{Lke çkkirØf þÂõíkykuLke
W{Ëk Mkkrçkíke Au. yk ÃkwMíkfÚke økúefku yLku VkhMkeykuyu ÷k¼ WXkÔÞku
Au.” (íkkhe¾u EçLku Þkfqçke, ¼køk-h, Ãkus-10Ãk-106)
y÷-EËheMke ({].11Ãk4) rnLËwykuLke rMkrØyku ðýoðíkkt ÷¾u Au fu,
“rnLËwyku «kf]ríkf heíku LÞkÞÚke òuzkÞu÷k Au yLku ÃkkuíkkLkk fkÞkou{kt fËe
LÞkÞÚke nxíkk LkÚke. íku{Lke «k{krýfíkk yLku ð[LkÃkk÷Lk {þnqh Au. íkuyku
yk økwýku{kt yux÷k søkrðÏÞkík Au fu, rðïLkk Ëhuf ûkuºk{ktÚke ÷kufku {kuxe

MktÏÞk{kt íku{Lkk Ëuþ íkhV «Þký fhu Au.” (íkkhe¾u y÷-EËheMke, Ãkus-11)
yLÞ ykhçk EríknkMkfkh fkÍe MkEË ðýoðu Au fu, “ík{k{ ÷kufku
rnLËwykuLku ¿kkLk yLku þkýÃkýLkk h¾uðk¤ økýu Au.”(íkçfkíkw÷ WB{n : Ãkus-11)
Lkð{k Mkifk{kt økwshkíkeyku yux÷k þÂõíkþk¤e ÚkE økÞk fu, íku{ýu
òðk{kt Mk¥kk nMíkøkík fhe ÷eÄe níke. yks fkhýu íÞktLke MktMf]rík íku{Lkk
[eLke Ãkkzkuþeyku fhíkkt rnLËw MktMf]rík íkÚkk MkÇÞíkkLke ðÄw LkSf níke.
yLku íÞktLkk hkòLku {nkhks fnuíkk níkk. yhçk «ðkMkeykuyu Ãký ÃkkuíkkLkk
«ðkMk ÃkwMíkfku{kt ykLkku WÕ÷u¾ fÞkou Au. yks fkhýMkh òðkLkku rMk¬ku
økwshkík{kt Ãký [÷ý{kt níkku, su íkkíkkrhÞk fnuðkíkku. ykLkku WÕ÷u¾
Ãký yhçk «ðkMkeykuyu fÞkou Au. økwó (ðtþLkk hkòyku)Lkk rMk¬kyku
{kzkøkkMfh (ykr£fk) yLku òðk{kt [k÷íkk níkk. òðkLke çkku÷eLku
{kzkøkkMfhLkk ðuÃkkheyku Mk{S þfíkk níkk. yhçk «ðkMkeykuyu LkkutæÞwt
Au fu, çkMhk íkÚkk MkÞhkV{kt rnLËwyku ykðu Au, Ãkhtíkw íku Ãkkuíku Ãký yhMk-
ÃkhMk MkkÚku çkuMkeLku s{íkk LkÚke. òu fu íku{Lke MktÏÞk yufMkkuuÚke Ãký ðÄkhu
ÚkE òÞ Au. çkwÍwøko rçkLk þnhÞkh su Lkð{k MkifkLkku «ðkMke Au, íkuýu
ÃkkuíkkLkk ÃkwMíkf{kt rnLËw ðkrýÞkykuLkku ðkhtðkh WÕ÷u¾ fÞkou Au. yk ÷kufku
Þ{Lk síkk yLku ðuÃkkhLkku ½ýku ÷k¼ ÷uíkk níkk. økwshkíkLkku rðLkkÞf
Lkk{Lkku ðkrýÞku Þ{Lk MkkÚku ðuÃkkh fhíkku níkku yLku Ãkkuíku Ãký õÞkhuf Þ{Lk
síkku níkku. ¼e{ Ëuð çkeò (1h4h) ÃkkMku Lkkifk fkV÷ku níkku yLku yswoLk
Ëuð (1h7Ãk)Lkku y{eY÷ çknh (Lkkifk yrÄfkhe) yuf {wMk÷{kLk níkku.
ykLkkÚke sýkÞ Au fu, yhçkkuyu Lkkifk¾kíkkLku çknw ÔÞðÂMÚkík yLku
fkÞËuMkhLkku çkLkkÔÞku níkku.
çkeS MkËe rnshe (ykX{e MkËe EMðe)Lkk ytík MkwÄe{kt yhçke
Mk{wÿ{kt yhçkkuLkku ðuÃkkh ½ýku ðÄe økÞku yLku çkÄk {kuxku økwshkíke çktËhku
yhçk ðnkýkuÚke ¼hkE økÞk.
Þwðhks [kðzkLkk Mk{Þ (rn.Mk.191/806 E.Mk.){kt ¾u{hksu

Mkku{LkkÚkLkk çktËh WÃkh yhçkkuLkk su ðnkýku ÷qxâkt níkk, íku{kt ËMk nòh
½kuzk íkÚkk nkÚkeyku WÃkhktík ÷k¾ku YrÃkÞkLkku {k÷ níkku. (híLk{k¤k, [kðzk
ðtþLkwt ðýoLk) ½kuzkykuLke ®f{ík rMk¥kuh ÷k¾ MkkEX nòh níke. íkuLkk
ÃkhÚke nkÚkeyku yLku yLÞ {k÷Mkk{kLkLkk {qÕÞLkku ytËkòu fkZe þfkÞ Au.
yk WËknhý WÃkhÚke íku Mk{ÞLkk ðuÃkkhLke ð]rØLkku yktf Ãký fkZe þfkÞ.
Mkkík{k MkifkLke Ãkqýkonwrík Úkíkkt MkwÄe{kt yhçkkuLkku Mk{wÿ {køkou Úkíkku
ðuÃkkh yux÷ku ðÄe økÞku níkku yLku íkuLkku yux÷ku rðfkMk ÚkÞku níkku fu,
økwshkíkLkwt fkuE çktËh íku{Lkk ðuÃkkhe {k÷ ðøkhLkwt hÌkwt Lk níkwt. íkuLkkÚke
ËuþLkk hkòyku íkÚkk «òsLkku Ãký ÷k¼ {u¤ðíkk níkk.
Mkw÷i{kLk çkMkhe, yçkw÷ nMkLk ÍiË MkÞhkVe yLku {MkWËeLkk «ðkMk
ÃkwMíkfku WÃkhÚke sýkÞ Au fu, økwshkíkLkk hkòyku yhçk ðuÃkkheykuLku ½ýwt
{kLk ykÃkíkk níkk. íku{Lkk ðuÃkkhe {k÷Mkk{kLk WÃkh su {nuMkq÷ ÷uðk{kt
ykðíkwt, íku{ktÚke yk hkòykuLku çknw Mkkhe ykðf Úkíke níke. Mkkík{k MkifkLkk
ytíku Mkku÷tfe íkÚkk ðk½u÷k ðtþkuyu ðnkýku «íÞu æÞkLk ykÃÞwt níkwt yLku
íku{ýu yhçkkuLke {ËËÚke yuf Lkkifk fkV÷ku íkiÞkh fÞkou níkku. yswoLk
ðk½u÷kLkk fkV÷kLkku Lkkifk yrÄfkhe yuf yhçk níkku. r¾ÕS íkÚkk íkw½÷¾
ðtþLkk Mk{Þ{kt ðuÃkkhe ðnkýkuLke yðhsðh yu heíku ðÄe økE níke fu,
{wMk÷{kLk yhçk íkÚkk EhkLke {kuxe MktÏÞk{kt hk»xÙfwxkuLkk ÞwøkÚke çkÄk
økwshkíke çktËhku{kt ðMke økÞk níkk.
{MkWËeyu ÷ÏÞwt Au fu, [u{qh{kt yhçkku íkÚkk EhkLkeykuLkk ËMk nòh
½h níkk, su ÷øk¼øk çkÄk ðuÃkkhe níkk yÚkðk ðuÃkkh MkkÚku MkçktÄ hk¾íkk
níkk. yks nk÷ík ¾t¼kík, ¼Y[, Mkku{LkkÚk, swLkkøkZ ðøkuhu çktËhkuLke
Ãký níke. rMkØhks sÞ®MknLkk Mk{Þ{kt ÃkkhMkeykuLke W~fuhýeÚke
rnLËwykuyu (¾t¼kík{kt) su çk¤ðku fÞkou níkku, su{kt íku{ýu ½ýk yhçkkuLku
{khe LkktÏÞk níkk íkÚkk íku{Lke swB{k {ÂMsË íkkuze Lkkt¾e níke, íkuLkkÚke
ykhçkkuLke rðþk¤ ðMíkeLke òýfkhe {¤u Au.

hkò rMkæÄhksu ðuþÃkÕxku fhe hkíkkuhkík ¾t¼kíkLkku MkVh fÞkou yLku
çkLkkðLke MkíÞíkk Ãkqhðkh ÚkÞk çkkË {ÂMsËLke {hB{ík {kxu {kuxe hf{
ykÃke, su ¼khík-økwshkíkLke ðíko{kLk Mkhfkh {kxu ½ýe rð[khðk ÷kÞf
çkkçkík Au fu, h00h {kt íkqxu÷e {ÂMsËkuLke {hB{ík fhkðu.
økwshkík{kt RM÷k{Lke íkç÷eøkLkk {tzký nwÍqh MkÕ÷Õ÷knw y÷Þrn
ðMkÕ÷{Lke ðVkíkLkk Ãkkt[ ð»ko çkkË rnshe MkLk 1Ãk, E.Mk. 63Ãk Úke ÚkE
[qõÞk níkk. nÍ. W{h (hËe.), nÍhík WM{kLk økLke (hËe.) yLku nÍhík
y÷e (hËe.) yLku nÍhík {wykrðÞn (hËe.)Lkk r¾÷kVíkfk¤ Ëhr{ÞkLk
RM÷k{e íkç÷eøk yÚkuo rnLË {kxu ÚkÞu÷k «ÞkMkkuLke {krníke ykÃkýLku
íkðkhe¾ku{ktÚke {¤u Au.
rnshíkLkk 1Ãk{k ð»kuo s økwshkíkLkk çku {níðLkk çktËhku ¼Y[ yLku
Úkkýk (çk]nË {wtçkE hkßÞLkwt çktËh){kt RM÷k{Lkwt ykøk{Lk ÚkÞwt.
Vwíkqnw÷ çkw÷ËkLk{kt y÷e rçkLk {wnB{Ë rçkLk yçËwÕ÷kn rçkLk yçkq
MkÞVÚke rhðkÞík Au fu, ¾÷eVk nÍ. W{h (hËe.)yu nÍ. WM{kLk rçkLk
yçkqÕykMk MkfVe (hËe.)Lku rn.MkLk 1Ãk, E.Mk. 636{kt çknheLk íkÚkk
yku{kLkLkk økðLkoh LkeBÞk. íku{ýu ÃkkuíkkLkk ¼kE nÍ. nf{ rçkLk yçkqÕykMk
MkfVe (hËe.)Lku çknheLk {kufÕÞk yLku Ãkkuíku yku{kLk økÞk. íÞktÚke yuf
÷~fh ‘Úkkýk’ {kufÕÞwt. ßÞkhu íkuyku rðsÞLku ðhe ÃkkAk ykÔÞk íÞkhu
nÍhík W{h rçkLk ¾¥kkçk (hËe.)Lku yuf fkøk¤ ÷ÏÞku.
yk s ð»kuo nÍ. nf{ rçkLk yçkqÕykMk MkfVe (hËe.)yu yuf MkiLÞ
¼Y[ {kuf÷kÔÞwt. su rðsÞLku ðheLku Ãkhík ykÔÞwt. yk Mk{Þu {k÷¾uz{kt
n»koðÄoLkLkku ÃkhksÞ fhLkkh Ãk]Úðe ðÕ÷¼ Ãkw÷fuþe çkeòu níkku. ¼Y[{kt
{nkMkk{tík hkò ËÆLkwt hkßÞ níkwt.
¾÷eVk nkYLk y÷ hþeË (786-809)Lkk Mk{Þ{kt íkuLkk ðÍeh
ÞÌkk çk{ofeLke Mk÷knÚke yuf «ríkrLkrÄ{tz¤ ¿kkrLkf MktþkuÄLk {kxu yºku
ykÔÞwt níkwt. yk «ríkrLkrÄ{tz¤u su ynuðk÷ hsq fÞkou níkku, íkuLkku ¾w÷kMkku

yhçk EríknkMkfkh EçLku LkËe{u ykÃÞku Au. yuðe s heíku szeçkwèe yLku
yki»kÄkuLke þkuÄ¾ku¤ {kxu Ãký yuf «ríkrLkrÄ{tz¤ ykÔÞwt níkwt. nkYLk
hþeËu ÃkkuíkkLkk E÷ks {kxu yuf ðiËLku çkøkËkË çkku÷kÔÞk níkk yLku íku{Lke
MkkhðkhÚke Ãkkuíku íktËwhMík ÚkE økÞk, íkku yu ðiËLku çkÕ¾Lkk hMíku ¼khík
ÃkkAk {kuf÷e ykÃÞk níkk. fux÷kf rðîkLkkuLku MktMf]ík ÃkwMíkfkuLkk yhçke{kt
yLkwðkË {kxu çkøkËkËLke “çkÞíkw÷ rnf{ík” Lkk{Lke MktþkuÄLk MktMÚkk{kt
rLkÞwõík fhðk{kt ykÔÞk níkk. su{ýu ½ýk MktMf]ík økútÚkkuLkku yLkwðkË fhe
ykÃÞku níkku.
Ërûký ¼khík{kt RM÷k{Lkwt ykøk{Lk E.Mk. ykX{e MkËe{kt {wÂM÷{
ykhçk ðuÃkkheyku îkhk ÚkÞwt. ¼khík{kt RM÷k{Lkk Vu÷kðk{kt MkkiÚke {kuxwt
«ËkLk RM÷k{Lke {kLkðçktÄwíðLke ÄkhýkLkwt níkwt. fu{fu ¼khíkeÞ Mk{ks
yLkuf òrík-¿kkrík yLku ðýo-ðtþ{kt ðnU[kÞu÷ku níkku. íkuÚke ynªLkk ÷kufku{kt
RM÷k{Lkwt ykf»koý ¾qçk níkwt.
Mk{økú yhçkMíkkLk{kt RM÷k{Lkk «¼wíð ÃkAe nÍhík {wnB{Ë
(Mk÷.)Lkk SðLkfk¤{kt {wÂM÷{ ykhçk ðuÃkkheyku ¼khíkLkk Mk{wÿíkxu
ðMkeLku ðuÃkkh yLku RM÷k{Lkk «[kh fkÞkou{kt ÔÞMík ÚkE økÞk níkk.
{k÷kçkkhLkk ÷kufkuyu W{tøkÚke yk ykhçk ðuÃkkheykuLkwt Mðkøkík fÞwO
yLku íkuykuLku íku ík{k{ MkwrðÄkyku Ãkqhe Ãkkze, suLke íkuykuLku sYhík níke.
íku{kt ½ýk¾hk ykhçkkuyu ynªLke MÚkkrLkf {rn÷kykuÚke ÷øLk fhe
÷eÄk yLku ynª s ðMke økÞk. (South Kanar Madras Manud)
rðÏÞkík EríknkMkfkh zku. íkkhk[tË ÷¾u Au : “íku{Lke ðuÃkkhe yMkhku
ríkðú økríkÚke «Mkhðk ÷køke yLku íkuykuLku MÚkkrLkf þkMkfkuyu ykðkMk {kxu
s{eLkku ykÃke íku{s íku{Lku ÃkkuíkkLkk Ä{oLkk «[khLke MktÃkqýo ykÍkËe ykÃke
ËeÄe. (Influence of Islam on Indian Culture)
xqtf{kt ykhçkkuyu MkkiÚke Ãknu÷kt Ërûký ¼khík{kt fË{ {qõÞku yLku
ÃkkuíkkLkk MkËk[hý yLku MkËTÔÞðnkhÚke MÚkkrLkf ÷kufkuLku «¼krðík fhe

÷eÄk. zku. íkkhk[tËu ÷ÏÞwt Au fu, “íkuyku yuf LkrðLk Ä{oLke MkkÚku ¼khík{kt
«økx ÚkÞk yLku Lkð{e MkËe EMðeÚke ¾qçk Ãknu÷kt ¼khíkLkk Ãkrù{e íkx
MkwÄe Vu÷kE økÞk. íku{ýu rnLËwyku WÃkh ôzku «¼kð LkkÏÞku, fu{fu íkuykuyu
su heíku ÃkkuíkkLkk Ä{oLkku «[kh-«Mkkh fÞkou, íku yLÞkuÚke y÷øk níkku.”
¼khíkLkk ÷kufkuyu RM÷k{Lku yuf Lkðku Ä{o òÛÞku. su{kt MkkËøke yLku
Mk{íkkLkku MktËuþ níkku. MkËeykuÚke ËçkkÞu÷k-f[zkÞu÷k ÷kufkuLku íkuLke
AºkAkÞk{kt yk©Þ {éÞku, fu{fu RM÷k{u íkuykuLku rnLËwykuLke ô[-Lke[Lke
þku»kýðkËe ÔÞðMÚkkÚke {wÂõík ykÃke. «ÏÞkík EríknkMkfkh ©e yuMk. ykh.
þ{koLkk {íku “òríkðkË, {qŠíkÃkqò yLku ytÄ©Øk rnLËw Ä{oLkk ºký
½kíkf ÃkkMkkyku níkk, ßÞkhu fu RM÷k{ yuf yuðku Ä{o Mkkrçkík ÚkÞku
níkku, su{kt yk ºkýuÞ ¾k{eyku íkku Lk níke, ðÄw{kt íku y{qŠíkÃkqsf, MkkËku
yLku ÷kufíkktrºkf níkku íkÚkk ðtþ yLku òríkLkku íku{kt fkuE ¼uË Lk níkku.”
(The Crescent in India)
íkuÚke ÷kufku ¼khu MktÏÞk{kt RM÷k{ íkhV ykfŠ»kík ÚkELku íkuLku

yÃkLkkððk ÷køÞk. íÞkt MkwÄe fu {k÷kçkkhLkk ytrík{ þkMkf hkò Mkk{he
([ehk{Lk neY{÷)yu Ãký RM÷k{ Mðefkhe ÷eÄku.
yk çkkçkíkku yu nfefíkLku «{krýík fhu Au fu, {wnB{Ë rçkLk fkrMk{Lkk
®MkÄ WÃkh yk¢{ýLkk ½ýk ð»kkou Ãkqðuo ykhçkku Ërûký ¼khíkLkk {k÷kçkkh
ËrhÞk rfLkkhk WÃkh ðMkeLku ðuÃkkh yLku «[kh-«MkkhLkkt fkÞkou{kt Mkr¢Þ
ÚkE økÞk níkk. íkuyku y{Lk yLku þktríkLkk ðknf níkk yLku íkuykuyu ¼khíkLku
þu»k ËwrLkÞkÚke òuzeLku Mk{wÿe ðuÃkkhLku «kuíMkknLk ykÃÞwt. íku{ýu òrík-¿kkrík,
òríkðkË yLku ðtþðkËÚke y÷øk Mk{íkk yLku Mk{kLkíkkLkku MktËuþ ykÃÞku
íku{s ÃkkuíkkLkk Wå[ [rhºkÚke ÷kufkuLku ÃkkuíkkLkk íkhV yLku ÃkkuíkkLkk Ä{o
íkhV ykfŠ»kík fÞko.
íku{ýu yufuïhðkËLkku «[kh fÞkou yLku RM÷k{ {kxu fkuE WÃkh
çk¤sçkhe fhe Lknª. íku{ýu Mkrn»ýwíkk, WËkhíkk yLku LÞkÞÚke ÷kufkuLkk

ÓËÞkuLku Síke ÷eÄk. ykhçkkuLkk ykøk{LkLkk ½ýk ð»kkou ÃkAe E.Mk. 711{kt
{wnB{Ë rçkLk fkrMk{u ÷~fhe nw{÷ku fÞkou. yk nw{÷kLke íkku ¾hu¾h sYh
s Lk Ãkzíke, òu ®MkÄLkk hkò Ëkrnhu íku {rn÷kyku yLku ÃkwY»kkuLku {wõík fhe
ËeÄk nkuík, suykuLku {uË òríkLkk ÷kufkuyu Ëçki÷Lkk rfLkkhu ÷qtxeLku fuË fhe
÷eÄk níkk.
{wnB{Ë rçkLk fkrMk{ :
yuf ð¾íku ©e÷tfkÚke ykhçkku fux÷kf snkòu{kt ¼uxMkkuøkkËku ÷ELku
ykðe hÌkk níkk. su ©e÷tfkLkk þkMkfu EhkfLkk økðLkoh nßòs rçkLk
ÞqMkwVLku {kuf÷e níke. íkuLke MkkÚku fux÷kf {wMk÷{kLkku Ãký níkk, su nßs
yËk fhðk sE hÌkk níkk. yLku íku {wMk÷{kLkku Ãký níkk, su{Lkk
ÃkrhðkhsLkku ©e÷tfk{kt {]íÞw ÃkkBÞk níkk. rðÃkheík rËþkLke nðkyku yk
snkòuLku Ëçki÷ (fhkt[e)Lkk rfLkkhk WÃkh ÷E ykðe, ßÞktLkk {uË ÷kufkuyu
yk snkòuLke {k÷-MktÃkr¥k ÷qtxe ÷eÄe íkÚkk {rn÷kyku, ÃkwY»kkuLku ÃkfzeLku
ytËhLkk «Ëuþku{kt ÷E økÞk.
nßòs rçkLk ÞqMkwVLku yk ½xLkkLke òýfkhe {¤e íkku íku ¾qçk ¢kurÄík
ÚkE økÞku. íku ÃkkuíkkLke çknkËwhe, MkknMk yLku ðneðxe ÞkuøÞíkkykuLku fkhýu
«rMkØ níkku. íkuýu ®MkÄLkk þkMkf hkò Ëkrnh ÃkkMku yuf Ëqík {kuf÷eLku çktËe
çkLkkððk{kt ykðu÷ †e-ÃkwY»kkuLku {wõík fhðkLke Ëh¾kMík fhe. suÚke íkuyku
EhkfLke hksÄkLke Ãkhík ykðe þfu. Ãkhtíkw hkò Ëkrnhu ËqíkLku sðkçk
ykÃÞku fu, yk fk{ Mk{wÿe zkfwykuLkwt Au yLku íkuykuLkk WÃkh íkuLkku fkuE
ytfqþ LkÚke. Ãkrhýk{u rnßòsu íkífkr÷Lk ¾÷eVk ð÷eËLke yLkw{ríkÚke
{wnB{Ë rçkLk fkrMk{Lkk Lkuík]íð{kt yuf MkuLkk {kuf÷eLku ®MkÄ WÃkh [ZkE
fhe ËeÄe. {wnB{Ë rçkLk fkrMk{u Ëçki÷Lku Víkun fhe ÷eÄwt yLku rfÕ÷k
WÃkh fçòu fheLku íku fuËeykuLku {wõík fhkðe ÷eÄk, su ©e÷tfkLkk snkòu{ktÚke
Ãkfze ÷uðk{kt ykÔÞk níkk. íÞkh ÃkAe íkuýu LkuYLk, MknðkLk, çkun{LkkçkkË
yLku {wÕíkkLk Síke ÷eÄk. (yk ½xLkkLke rðMík]ík {krníke EríknkMkLkk
ík{k{ «{krýík ÃkwMíkfku{kt {kisqË Au. zkì. íkkhk[tËu Ãký ÃkkuíkkLkk ÃkwMíkf
‘{wgMkh íkkhe¾ yn÷u ®nË’{kt Ãký yk ½xLkkLkku WÕ÷u¾ fÞkou Au.
{wnB{Ë rçkLk fkrMk{ ¼khík{kt [kh ð»ko MkwÄe hÌkk. yk Mktrûkó
{wÆík{kt íku{ýu su MkËT¼kð, þkMkfeÞ fkiþÕÞ yLku LkeríkykuLku yÃkLkkðe,
íkuLkk rðþu zku. íkkhk[tË ÷¾u Au : “{wMk÷{kLk rðsuíkkyu Ãkhkrsík «òLke
MkkÚku çkwrØ{¥kk yLku MkËk[khLkwt ðíkoLk fÞwO. hksÔÞðMÚkkLke sqLke «ýk÷e
[k÷w hk¾e yLku sqLkk f{o[kheykuLku Ãký [k÷w hkÏÞk. rnLËw Ãkqòheyku
yLku çkúkñýkuLku íku{Lkk {trËhku{kt Ãkqò-y[oLkkLke ÃkhðkLkøke ykÃke yLku
íkuLkk WÃkh yuf {k{q÷e fh ÷økkÔÞku, su ykðfLkk «{ký{kt [qfððkLkku
níkku. s{eLkËkhkuLku rLkËuoþ fhðk{kt ykÔÞk fu, íkuyku çkúkñýku yLku {trËhkuLku
Ãknu÷ktLke su{ s fh yËk fhíkk hnu. {wnB{Ë rçkLk fkrMk{u Ãknu÷ktLke
ÔÞðMÚkkLku ÞÚkkðík hk¾e þkMkLk«ýk÷eLku rnLËwykuLkk nkÚk{kt hnuðk ËeÄe.
ykhçkku {kºk MkirLkf «çktÄ {kxu níkk. {wMk÷{kLkkuLkk {wfÆ{kykuLkku VUMk÷ku
fkÍe fhíkk níkk, Ãkhtíkw rnLËwyku {kxu íku{Lke Ãknu÷ktLke Ãkt[kÞíkku çkkfe
hnuðk ËeÄe. {wnB{Ë rçkLk fkrMk{Lke Mkrn»ýwíkk yLku WËkhíkk íku{s
LÞkÞr«Þíkkyu ÷kufkuLku yux÷k «¼krðík fÞko fu fux÷kÞu þnuhkuyu Ãkkuíku s
íkuLkwt yk¿kkÃkk÷Lk Mðefkhe ÷eÄwt.”
çk÷kÍheyu “Vwíkqnw÷ çkw÷ËkLk”{kt ÷ÏÞwt Au fu, “ßÞkhu {wnB{Ë rçkLk
fkrMk{Lku MkwÕíkkLk Mkw÷u{kLk rçkLk y.{r÷fu yuf çkËøkw{kLkeLku ÷E fuËe
çkLkkðeLku Ehkf çkku÷kðe ÷eÄk, íkku ¼khíkLkk ÷kufku hze hÌkk níkk yLku fuhs
(fåA) íkÚkk ¼Y[Lkk fux÷kf ÷kufkuyu íkku íku{Lke «rík{k Ãký çkLkkðe níke.”
zku. íkkhk[tËu Ãký yk ½xLkkLkku ÃkkuíkkLkk ÃkwMíkf{kt WÕ÷u¾ fÞkou Au.
rnshe 99 (E.Mk. 717){kt nÍhík W{h rçkLk yçËw÷ yÍeÍ
(hn.) ßÞkhu ¾÷eVk çkLÞk íÞkhu íku{ýu ¼khíkLkk hkòykuLku Ãkºkku ÷ÏÞk,
su{kt íkuykuLku RM÷k{Lkwt yk{tºký ykÃkðk{kt ykÔÞwt níkwt yLku RM÷k{Lke
¾qçkeykuLkwt ðýoLk fÞwO níkwt.
yk Mk{Þu ðÕ÷¼eÃkwh{kt yLku Mkwhk»xÙ{kt [iºkf ðtþeÞ nwfq{ík níke.

Mkwhk»xÙ fktXkykuLkk {uh, ËrhÞkE ÷qtxkhk yLku [kt[eÞk ¼khu WÃkÿðe níkk.
ykhçkkuLku íkuyku yðkhLkðkh htòzíkk níkk. yk íkhV yufkyuf nw{÷ku
fhðkLkwt {wÏÞ fkhý ÷qtxkhkykuLku íkkçku fhðkLkwt níkwt.
(Er÷Þx f]ík rnMxÙe ykuV EÂLzÞk, ðku.-1, Ãkus : 1h3-1h4)
yk ÃkAe ykhçk ÷kufku çkeS MkËeLkk ytík ÃkÞOík rfLkkhk Ãkh Mkkhe
heíku ðuÃkkh-ÄtÄku fhíkk hÌkk. íku ÃkAe ºkeS MkËeLkk «kht¼{kt yLku
ÞkuøkhksLkk ytík Mk{Þ{kt Mkku{LkkÚk íkÚkk fåALkk økwshkíkeykuyu yhçk
ðuÃkkheykuLku htòzðkLkwt íkÚkk ÷qtxðkLkwt þY fÞwO. yk fkhýLkk ÷E ykhçk
{wMk÷{kLkku MkkÚku yËkðíkLkku ÃkkÞku Lkt¾kÞku. (íkðkhe¾u økwshkík : ¼køk-1)
rnshe h37, E.Mk. 8Ãk1{kt Mkw÷u{kLk MkihkVe çkMkhe Lkk{Lkk «ðkMke
rnLË{kt ykÔÞk níkk.
y÷ çkuYLkeyu økwshkíkLkk yýne÷ðkz, Mkku{LkkÚk ÷khËuþ (¼Y[),
hknLksq÷ (hktËuh), fåA, ¾t¼kík, yMkkð÷, îkhfk ðøkuhuLkku WÕ÷u¾ fÞkou
Au. íku ÃkkuíkkLkk «ðkMk ðýoLk{kt Mkku{LkkÚk íkÚkk fåA rðþu ÷¾u Au fu, “yu
÷qtxkhkLkk hnuðkLkk MÚk¤ku Au. yu ÷kufku [ktr[ÞkykuLkku ÄtÄku fhu Au.”
yk{, yk çkÄk su nw{÷kyku ÚkÞk íku økÍðkYÃku {wMk÷{kLk ðuÃkkheykuLku
÷qtxíkk-htòzíkk [kt[eÞkyku yLku ÷qtxkhkykuLku LkkÚkðk {kxuLkk s níkk. yk
nw{÷kyku RM÷k{e EríknkMk {kxu yíÞtík {níðLkk Au.
Er÷Þx rnMxÙe ykuV EÂLzÞk ðkuÕÞw{ Ãknu÷k{kt Ãký ykhçk
{wMk÷{kLkkuLku htòzíkk yk [kt[eÞkykuLkku WÕ÷u¾ Au. íku ÷¾u Au fu, hkò
Ëkrnh yLku ykhçkku ðå[uLkk ÞwØLkwt fkhý Ãký yk s [kt[eÞkyku níkk.
íkuyku yux÷k çkÄk çk¤ðkLk níkk fu hkò Ëkrnh íkuykuLku Ëkçke Ëuðk {kxu
yMk{Úko níkku. Er÷Þx ÷¾u Au fu, {wnB{Ë rçkLk fkrMk{Lke [ZkEykuLkwt
{wÏÞ fkhý Ãký {wMk÷{kLkku «íÞu Úkíkku ºkkMk íkÚkk [kt[eÞkykuLke ÷qtx níke.
(yðr÷Þkyu økwshkík : Ãkus-hh)
{wÂM÷{ þkMkLkfk¤{kt rðrðÄ ûkuºku

ËuþLke «økrík-Mk{]ÂæÄ
¼khík suðk rðþk¤ Ëuþ{kt {wMk÷{kLkku õÞkhuf íkku ík{k{ «fkhLkk
¼kiríkf VkÞËkyku yLku Mkw¾kuÚke Ëqh hneLku {kºk rLk:MðkÚko ÄkŠ{f ¼kðLkkyku
÷ELku Ëk¾÷ ÚkÞk. íkuyku ynª íkkineË (yufuïhðkË), EM÷k{e LÞkÞ
yLku Mk{kLkíkkLkku MktËuþku ÷ELku ykÔÞk, suÚke íktøke yLku ytÄfkhÚke ¼hu÷e
ËwrLkÞk{kt {wÂõík yLku «fkþ {kxu Ít¾íkk {kLkðeykuLku ¾wËkLkk rðþk¤
rðï{kt «f]ríkLkk y{qÕÞ ¾òLkkÚke VkÞËku WXkððkLke heík rþ¾ðkzu yLku
økw÷k{e íkÚkk çktÄLkLke ÷ku¾tze Mkktf¤ku{kt sfzkÞu÷k ÷k[kh {kLkðeykuLku
Mk]r»xLkk MksoLknkhu ykÃku÷e ykÍkËeÚke VkÞËku WXkððkLke íkf yÃkkðu.
EM÷k{Lkk yk rLk»XkðkLk Mkuðfku yLku Vfehe¼ÞwO SðLk Sðíkk çkkËþknkuLkwt
SðLk yu rLk»XkðkLk «[khfkuLkwt ©u»X WËknhý Au, su{Lke hnu{ LkshLke
AkÞk ík¤u ¼khíkeÞ Mk{ksLkk nòhku f[zkÞu÷k ÷kufkuLku Lk {kºk ÃkLkkn
{¤e, çkÕfu MkkÚku s íkuyku íku{Lku íÞkt ÃkkuíkkLkk fwxwtçkesLkkuLke su{s hnuðk
÷køÞk. nÍhík Ïðkò {wELkwÆeLk ys{uhe (hn.) yLku MkiÞË y÷e EçLku
rþnkçk n{ËkLke f~{ehe (hn.)Lke økýLkk yuðk s Mktíkku{kt ÚkkÞ Au.
õÞkhuf {wMk÷{kLkku yk Ëuþ{kt rðsuíkk MkuLkkÃkríkyku yLku çknkËwh
MkwÕíkkLkkuLkk YÃku ykÔÞk. su{fu MkwÕíkkLk {n{qË økÍLkðe, rþnkçkwÆeLk
{wnB{Ë ½kuhe yLku ÍneYÆeLk çkkçkh. yk MkwÕíkkLkku îkhk yk Ëuþ{kt yuðe
{nkLk nwfq{íkkuLkku ÃkkÞku Lkt¾kÞku, su{ýu ÷ktçke {wÆík MkwÄe yk ËuþLke Mkuðk
fhe yLku ËuþLku «økrík íkÚkk Mk{]ÂæÄLkk Mkðkouå[ rþ¾hu Ãknkut[kze ËeÄku.
yk{, {wMk÷{kLkku su Ãký YÃku yk Ëuþ{kt ykÔÞk, íku{ýu yuLku ÃkkuíkkLkku
Ëuþ {kLÞku. íku{Lke {kLÞíkk níke fu, Ãk]Úðe ¾wËkÃkkfLke Au. íku suLku [knu Au
ÃkkuíkkLke s{eLkLkku h¾uðk¤ çkLkkðu Au. íkuyku ÃkkuíkkLku ¾wËkÃkkf îkhk rLkÞwõík
yk s{eLkLkk ÔÞðMÚkkÃkfku yLku yuLke «òLkk Mkuðf Mk{síkk níkk.
ykÚke {wMk÷{kLkku nt{uþk yk ËuþLku ÃkkuíkkLkku Ëuþ yLku ÃkkuíkkLkwt ½h
Mk{ßÞk. íkuLkkÚke íkuyku fËe ÃkkuíkkLke Lksh nxkðe þfíkk Lk níkk. yk ËuþLke
Mkuðk {kxu íku{ýu ÃkkuíkkLke ¾wËkÃkkfu yÃkoý fhu÷ ©u»X ÞkuøÞíkkyku, Ãkkºkíkkyku,
ykðzík yLku fwþ¤íkkLku fk{u ÷økkzâkt. íkuyku {kLkíkk níkk fu, íkuyku yk
ËuþLke MktÃkr¥k-Mk{]ÂæÄ{kt su ftE ðÄkhku fhþu, íku íku{Lke ÃkkuíkkLke s MktÃkr¥k{kt
ðÄkhku nþu. fu{fu íku{Lkwt ¼rð»Þ yk Ähíke MkkÚku Mktf¤kÞu÷wt Au. yk rð[khkuLkwt
fwËhíke Ãkrhýk{ yu níkwt fu, ¼khíkeÞ {wMk÷{kLkku yk ËuþLku su ár»xÚke
òuíkk níkk yu ytøkúuòu yLku çkeS Mkk{úkßÞðkËe þÂõíkykuÚke rçkÕfw÷ r¼Òk
níke. ÞwhkuÃkLke Mkk{úkßÞðkËe þÂõíkykuLkku nuíkw {kºk ynªLke MktÃkr¥kLku
÷qtxðkLkku níkku. íku{Lkk LkSf yk ËuþLke nurMkÞík ðkMíkð{kt yuf WAeLke
÷eÄu÷e ËqÄk¤e økkÞ suðe níke, su íku{Lke ÃkkMku Úkkuzku Mk{Þ hneLku ÃkkAe
síke hnuðkLke níke. ykÚke íkuyku yuLku ¾qçk Lke[kuðeLku Ëkune ÷uðk EåAíkk
níkk. {wMk÷{kLkkuyu yk ËuþLke «økrík yLku Mk{]ÂæÄ {kxu su hMkÚke fk{
fÞwO, íkuLkwt ¾Yt hnMÞ yk s Au.
yk yuf MkíÞ yiríknkrMkf íkÚÞ Au fu, ¼khík{kt {wMk÷{kLkkuyu ÃkkuíkkLkwt
þkMkLk MÚkkÃÞwt íkku íku{Lkku WÆu~Þ ytøkúuòuLke su{ ¼khíkLku MktMÚkkLkðkËe
çkLkkðeLku íkuLku ÷qtxðkLkku yLku ÃkAe ynªLke Ëku÷íkÚke ÃkkuíkkLkk ËuþLku {k÷k{k÷
fhðkLkku nhøkes Lk níkku. íkuyku ynª ykÔÞk íkku ¼khíkLku s ÃkkuíkkLkku Ëuþ
çkLkkðe ÷eÄku. íku{ýu ynªLkk «ËuþLku Mkw¾-þktríkÚke ¼he ËuðkLkku íkÚkk
LÞkÞ yLku ELMkkVÚke þkMkLk ÔÞðMÚkk [÷kððkLkku ÞÚkkþÂõík «ÞkMk fÞkou.
LkkLkkt-LkkLkkt rLkçko¤ hsðkzkykuLku yuf Mkktf¤{kt çkktÄeLku ¼khíkLku yuf
þÂõíkþk¤e yLku {nkLk Ëuþ çkLkkððkLke ÞÚkkMkt¼ð fkurþþ fhe. ¼khíkLku
y¾tz hk»xÙLkwt ÔÞðnkrhf YÃk ykÃkðk{kt {wÂM÷{ þkMkfkuLkk ÞkuøkËkLkLku
¼q÷kðe þfkÞ íku{ LkÚke. íkkíkkheyku {æÞÃkqðoLkk «Ëuþku{kt yktÄeLke su{
íkçkkne {[kðe hÌkk níkk íÞkhu íku{Lku Ãký ¼khík íkhV ykt¾ WXkðeLku
òuðkLke ®n{ík Lk ÚkE. {wÂM÷{ çkkËþknku ÃkkuíkkLke MkirLkf ÞkuøÞíkkykuLke
MkkÚku Wå[ {kLkð {qÕÞku yLku Lkiríkf økwýku Ãký Ähkðíkk níkk. íkuykuLke
¼q÷ku WÃkh xkufðkðk¤k {wÂM÷{ Mktíkku yLku ykr÷{ku (rðîkLkku) Ãký níkk,
suyku íku{Lke ¾k{eyku yLku ºkwrxykuLku Ëqh fheLku íku{Lkk [rhºkLke MkwÄkhýk
fhíkk níkk.
ykÞoMk{ksLkk «rMkØ Lkuíkk ÷k÷k ÷sÃkíkhkÞu ÃkkuíkkLkk yuf ðõíkÔÞ{kt
sýkÔÞwt níkwt fu, su íku{Lkk ÃkkuíkkLkk Mk{k[khÃkºk “ðtËu {kíkh{T”Lkk íkk.7{e
sw÷kE 19h0{kt {w¾Ãk]»X WÃkh «rMkØ ÚkÞwt níkwt :
“{wMk÷{kLk Mkkhk níkk fu ¾kuxk, Ãký íkuyku{kt yuf ðkík íkku níke yLku
íku yu fu íku{ýu ¼khíkLku ÃkkuíkkLkwt ðíkLk çkLkkðe ÷eÄwt. rnLËwyku WÃkh ¼hÃkqh
rðïkMk fÞkou. íkuykuLku Wå[ ÃkËku WÃkh hkÏÞk. swyku yÕík{þ, çkÕçkLk,
økw÷k{ ðtþLkk «rMkØ þkMkfku ÚkÞk Au. yk ÷kufku çknkhÚke ykÔÞk níkk,
Ãký {]íÞw ÃkÞOík ynª s hÌkk yLku yk ËuþLku ÃkkuíkkLkku Ëuþ Mk{ßÞku yLku
íkuLke hûkk {kxu nt{uþk yzøk hÌkk.”
EríknkMk{kt LkkutÄkÞu÷ yu íkÚÞLkku Ãký fkuE ELfkh fhe þfu íku{ LkÚke
fu {wÂM÷{ çkkËþknku yLku MkwÕíkkLkkuLkk þkMkLkfk¤{kt ¼khíkeÞ WÃk¾tzLkku
MkktMf]ríkf, Mkk{krsf yLku ykŠÚkf rðfkMk ¾qçk ÚkÞku. yk økk¤k ËhBÞkLk
hksfeÞ Lkeríkþk† yLku ÞwØ fkiþÕÞ suðe çkkçkíkkuLke Lkðe-Lkðe heíkku íkÚkk
{qÕÞkuLkku sL{ ÚkÞku, suLku ynªLkk hkò-{nkhkòykuyu Ãký yÃkLkkÔÞk.
÷kufkuLke SðLkþi÷e yLku hnuýe-fhýe{kt Ãký çkË÷kð MÃk»x Ëu¾kíkku níkku.
sheËkh {¾{÷, òzkW fÃkzkt, {wþTsh (yuðwt fÃkzwt suLkk WÃkh ð]ûkLkwt
r[ºk Ëkuhu÷wt nkuÞ), Ëeçkk (huþ{e fÃkzwt), {÷{÷, þk÷, fk÷eLk yLku
òs{ ðøkuhu ðMíkwyku ynª çkLkkððkLkwt þY ÚkÞwt. rðr¼Òk «fkhLkk yk¼q»kýku
yLku ½huýktykuLke f¤k-fkheøkhe Ãký rðfkMk Ãkk{e. ©]tøkkhLke Lkðe-Lkðe
heíkku þkuÄkðk ÷køke. MkwøktÄ-Mkk{økúe{kt {w~f (fMíkqhe), ytçkh, fkVqh,
ykiË, MktË÷, ÷kuçkkLk, Mktíkkuf, òVhkLk ðøkuhuÚke swËk swËk «fkhLke ðMíkwyku
ynª çkLkðk ÷køke. çkkøk-çkøke[kyku{kt Ár[ ðÄðk ÷køke yLku íkuLku
MkòððkLke f¤kyku ¾e÷ðk ÷køke. ÷knkuh, rËÕne, f~{ehLkk çkkøk-
çkøke[kyku nsw Ãký íkuLkwt «{ký «Míkwík fhe hÌkk Au. V¤ku yLku Vq÷ku{kt
f÷{ ÷økkðeLku ½ýk Lkðk V¤ku yLku Vq÷ku ¼khík{kt Vu÷kððk{kt ykÔÞk.
¾kãLke [es-ðMíkwyku{kt [kð÷ ([ku¾k, ¼kík), ykxk yLku {ktMkLke sux÷e
rðr¼Òk Mkk{økúeyku çkLkkððk{kt ykðe yLku ÃkAe rðrðÄ «fkhLkk n÷ðkyku,
{eXkEyku yLku {whççkkyku íkiÞkh fhðk{kt ykÔÞk, suLkkÚke ¼khíkeÞ
ÃkfðkLkku{kt rðrðÄíkk ÃkuËk ÚkE økE.
ðkMíkwf¤k yLku rLk{koýûkuºk{kt økwtçkËku, rðrðÄ MíkhLkk çkwhòu WÃkh
Lkfþefk{, {eLkkfkhe, fk[Lke Mkòðx, ÃkÚÚkhLke Mkòðx ðøkuhu{kt su
yËT¼qíkíkk ÃkuËk fhðk{kt ykðe íkuLku ¼q÷e þfkÞ íku{ LkÚke. íkks{nk÷
yksu Ãký ðkMíkwf¤kLke MkwtËhíkk yLku yLkwÃk{íkkLke Mkkûke ykÃke hÌkku Au.
fkøk¤ {wMk÷{kLkkuLkk fk¤Lke ÞkËøkkh Au. {wMk÷{kLkkuyu ½ýk þnuhkuLke
MÚkkÃkLkk fhe yLku ykçkkË fÞko. su{ktÚke ½ýk yksu {kuxk-{kuxk þnuhku
Au. LkËeyku WÃkh Ãkw÷, Lknuhku yLku MkzfkuLke MktÏÞk yøkrýík Au. yk¾k
¼khíkLke {kÃkýe fhðk{kt ykðe, íku{kt ¾uíke ÞkuøÞ s{eLk yLku rçkLk¾uíke
s{eLkLke økýºke yLku rnMkkçk-rfíkkçk íkiÞkh fhðk{kt ykÔÞku. ¾uíke {kxu
Mkhfkhe fhsLkku rLkÞ{ çkLkkððk{kt ykÔÞku. {nuMkq÷ ðMkq÷ fhðkLke Mkh¤
heíkku þkuÄðk{kt ykðe. òËwLkkÚk Mkhfkhu ¼khík{kt {wÂM÷{ þkMkLkfk¤
ËhBÞkLk su MkktMf]ríkf yLku Mkk{krsf rðfkMk ÚkÞku íkuLkku WÕ÷u¾ ÃkkuíkkLkk
ÃkwMíkf{kt fÞkou Au.
©e yu{. yuLk. hkuÞ ÷¾u Au fu, RM÷k{Lku ÷~fhe yk¢{ý MkkÚku
òuzðku yu EríknkMkLkwt yuf {kuxwt yiríknkrMkf yMkíÞ Au. (nÍ.) {wnB{Ë
Mkknuçk ÷zkfwykuLkk Lknª, Ãkhtíkw íku Mk{ÞLkk rðïLkk rðfkMkþe÷ yÚkoíktºk
Ähkðíkk ðuÃkkhe ykhçkkuLkk ÃkÞøkBçkh níkk. þkÂçËf heíku RM÷k{Lkku yÚko
ÚkkÞ Au þktrík MÚkkÃkðe fu þktrík ÃkuËk fhðe. íku Mk{Þu rðï{kt þktríkLke MÚkkÃkLkk
MkkiÚke {níðLkwt fkÞo níkwt. ykhçk ðuÃkkheykuLkku MkkiÚke ðÄw VkÞËku þktrík
MÚkkÃkðk{kt níkku. fu{fu ðuÃkkh þktríkLkk ðkíkkðhý{kt MkkiÚke ðÄw ¾e÷u Au.
(The Historical Role of Islam, By M. N. Roy, P.16)
íkuyku ykøk¤ ÷¾u Au fu, “RM÷k{ yu EríknkMkLkwt yuf ykð~Þf

rLk{koý níkwt. íku {kLkðòíkLkk rðfkMk {kxuLkwt yuf MkkÄLk níkwt. RM÷k{u Lkðe
Mk{ks ÔÞðMÚkkLke yuðe rð[khMkhýe ykÃke, suýu {kLkðeLkk rð[khku{kt
¢ktrík ÃkuËk fhe.” (The Historical Role of Islam, By M. N. Roy, P.20)
“fkuE Ëuþ ykhçkkuLkk íkkçkk nuX¤ ykðíkku fu íkhík s Wãkuøk yLku
f]r»kLkk «kuíMkknLkLkk ÷eÄu íkuLke ykŠÚkf ÂMÚkrík {sçkqík çkLkíke. ykhçk
ðuÃkkheykuLke yk Lkerík yLku ykðwt ð÷ý RM÷k{e þkMkLkLkk fkhýu ½zkÞwt
níkwt.” (The Historical Role of Islam, By : M. N. Roy, P.16)
yk{, RM÷k{u Mk{økú rðï{kt ði[krhf ¢ktrík MkSoLku rðïLku ytÄfkh-
{ktÚke çknkh fkZâwt. ¼khík Ëuþ Ãký RM÷k{Lke yMkhkuÚke çkkfkík hÌkku
Lknª. RM÷k{Lkk ykøk{LkÚke ¼khíku ½ýwt çkÄwt «kó fÞwO. Ëuþ{kt yLkuf
Mkk{krsf yLku ykŠÚkf MkwÄkhk ÚkÞk. íkks{nu÷ yLku ÷k÷ rfÕ÷k suðe
yiríknkrMkf E{khíkku ¼khík{kt {wÂM÷{ fk¤Lkk ¼ÔÞ EríknkMkLkk çkku÷íkk
Ãkwhkðk Au. {wMk÷{kLkkuyu Ãký ¼khíkeÞ MktMf]ríkÚke ½ýwt çkÄwt {u¤ÔÞwt. yk{,
ÃkhMÃkh MkktMf]ríkf ykËkLk-«ËkLkLkk ÷eÄu ¼khíkeÞ MktMf]ríkLkku rðfkMk ÚkÞku.
nÍ. {ki÷kLkk yçkw÷nMkLk y÷e LkËðe (hn.)Lkk {ík {wsçk {kLkð-
Mk{kLkíkk yLku ËuþçktÄwíðLkku MktËuþ yu ¼khíkeÞ MktMf]rík Ãkh {wMk÷{kLkkuLke
ôze yMkhku{ktÚke yuf Au. {wMk÷{kLkkuLkk ykøk{Lk Ãknu÷kt Ëuþ yLkuf
¿kkríkyku{kt ðnU[kÞu÷ku níkku. Aqík-yAqík, ô[-Lke[Lkk ¼uË¼kð Mk{økú
Ëuþ{kt ÔÞkÃkf níkk. {wMk÷{kLkku ßÞkhu ynª «ðu~Þk íkku íku{ýu ÃkkuíkkLkk
yk[hý îkhk ËuþLku Mk{kLkíkkLkku MktËuþ Ãknkut[kzâku. RM÷k{{kt ô[-Lke[
fu Aqík-yAqíkLke fÕÃkLkk MkËtíkh Lk níke. {wMk÷{kLkku yuf MkkÚku hnuíkk yLku
¾kíkk-Ãkeíkk níkk. íku{Lkk yk «fkhLkk yk[hýLke ynªLke MktMf]rík Ãký
ÔÞkÃkf yMkh ÚkE. Ëuþ{kt ði[krhf ¢ktrík ykðe yLku Mkk{krsf çktÄLkku
Ze÷kt ÚkÞkt. yk{, ¼khík suðk yLkuf ¿kkríkyku íkÚkk Mkk{krsf çktÄLkku
Ähkðíkk Ëuþ {kxu {kLkðMk{kLkíkkLkku MktËuþ yu RM÷k{Lke MkkiÚke {kuxe ¼ux
økýe þfkÞ.
{wMk÷{kLkkuLkk ykøk{Lk Ãknu÷kt ¼khíkeÞ Mk{ks çkkÌk rðïÚke rð¾qxku

Ãkze økÞku níkku. {wMk÷{kLkkuLkk ykøk{LkÚke ¼khíkLkk ÷kufku rðïLkk rðrðÄ
MkÇÞ Mk{kòuÚke Ãkrhr[ík ÚkÞk. ykÚke ËuþLkku MkktMf]ríkf rðfkMk ÚkÞku. ËuþLkku
yktíkhhk»xÙeÞ ûkuºku MktÃkfo ðæÞku. Mkk{krsf Mk{kLkíkkLke ¼kðLkk WÃkhktík
ËuþLke hksfeÞ yufíkk Ãký {sçkqík çkLke. yMktÏÞ «kËurþf rð¼køkku yLku
þkMkLkku nuX¤ ðnU[kÞu÷ ¼khík{kt {wMk÷{kLkkuyu yuf furLÿÞ þkMkLkLke
MÚkkÃkLkk fheLku ËuþLku hksfeÞ yufíkk-y¾tzíkk yÃkoý fhe.
¼khík Ãkh {wMk÷{kLkkuLke yMkhkuLkwt ðýoLk fhíkkt «ÏÞkík rnLËw rðîkLk
Mðk{e rððufkLktËu ÷ÏÞwt Au fu, “ík{k{ {kLkðeykuLke Mk{kLkíkk (yîuíkðkË)Lke
fÕÃkLkk rðïLkk yLÞ ðtþkuÚke Ãknu÷kt «kó fhðkLkku ©uÞ rnLËwykuLku Vk¤u
òÞ Au. Ãkhtíkw su ík{k{ {kLkðeykuLku Mk{kLk Mk{su yLku çkÄk MkkÚku
Mk{kLkíkkÚke ðíkuo yuðe y{÷e {kLkð Mk{kLkíkk fËe rnLËwyku{kt ÃkuËk ÚkE
þfe LkÚke.”
çkeS çkksw {khku yLkw¼ð Au fu, òu fkuE Ä{o y{÷e heíku {kLkð
Mk{kLkíkk{kt ¾qçk LkkutÄÃkkºk nË MkwÄe ÃknkutåÞku nkuÞ íkku íku RM÷k{ yLku
{kºk RM÷k{ Au. ykÚke nwt Ãkqhe ©ØkÚke Mk{swt Awt fu, ðuËktíkLkk rMkØktíkku
¼÷uLku øk{u íkux÷k W{Ëk yLku ykùÞosLkf nkuÞ, Ãkhtíkw y{÷e RM÷k{Lke
{ËË ðøkh ðuËktíkLkk rMkØktíkku rðþk¤ {kLkðíkk {kxu MktÃkqýo heíku rLkhÚkof
yLku ÷k¼neLk Au.
ykÃkýe {kík]¼qr{ fu su çku {kuxk Ä{kou rnLËw Ä{o yLku RM÷k{ Ä{oLkwt
Mktøk{ MÚkkLk Au, íkuLkk {kxu ðuËktíkLkk rMkØktíkkuLkk rË{køkLke MkkÚku RM÷k{YÃke
þhehLku yÃkLkkððwt yu s ykþkLkwt rfhý Au. nwt {khe ði[krhf yLku
®[íkLkkí{f ykt¾kuÚke òuE þfwt Awt fu, ¼rð»ÞLkwt yuf MktÃkqýo ¼khík,
ytÄkÄqtÄe yLku Mkt½»ko{ktÚke çknkh Lkef¤eLku þkLkËkh yLku ysuÞ çkLke hÌkwt
Au, yLku yu {kºk ðuËktíkLkk rË{køkLku RM÷k{e þheh MkkÚku yÃkLkkððkÚke
þõÞ çkLke hÌkwt Au.
{wÂM÷{ fk¤{kt MkkrnÂíÞf «økrík :

¼khíkeÞ MkkrníÞ {kxu {wÂM÷{ þkMkLkfk¤ ¾qçk V¤ËkÞe Mkkrçkík
ÚkÞku. {wÂM÷{ fk¤{kt s fux÷kf {níðLkk ÄkŠ{f ÃkwMíkfku yk{ {kLkðe
MkwÄe Ãknkut[e þõÞk. ¼khíkLke hk»xÙ¼k»kk rnLËe íkÚkk yLÞ {nkLk yLku
{Äwh ¼k»kk WËqoLkku çkÒkuLkku WËT¼ð yLku rðfkMk {wÂM÷{ þkMkLkfk¤{kt s
ÚkÞku. ¼khíkLke {kuxk¼køkLke «kËurþf ¼k»kkykuLkku WËT¼ð yLku rðfkMk
Ãký yk fk¤{kt s ÚkÞku. ¼k»kk yLku MkkrníÞLkk ûkuºk{kt MkÕíkLkíkfk¤ yLku
{w½÷fk¤Lkk þkMkfkuLkwt «kuíMkknLk yLku Vk¤ku ¾qçk LkkutÄÃkkºk hÌkku Au. íku
Mk{ÞLkk yiríknkrMkf †kuíkkuÚke òýðk {¤u Au fu, WËqo, rnLËe, VkhMke,
MktMf]ík íkÚkk ¼khíkLke ík{k{ «kËurþf ¼k»kkyku{kt yk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk
yLkuf LkkutÄÃkkºk yiríknkrMkf f]ríkykuLkwt MksoLk ÚkÞwt, su{ktÚke fux÷ef f]ríkyku
íkku {kºk hk»xÙeÞ Lknª, Ãkhtíkw yktíkhhk»xÙeÞ ûkuºku Ãký ©u»X f]ríkyku{ktÚke
økýkÞ Au.
«ÏÞkík ÷u¾f yLku ykE.Mke.yuMk. ykurVMkh yuLk. Mke. {nuíkk ÷¾u
Au fu, “MkkrníÞ ûkuºk{kt {wÂM÷{kuLkku yLÞ LkkutÄÃkkºk Vk¤ku Ãký sYh
ðýoððku Ãkzu íkuðku Au. {wÂM÷{kuLke rðþu»k y{÷e hwr[Lkk ÷eÄu s EríknkMk
yLku SðLkð]¥kktík ÷u¾LkLkk MðYÃk{kt MkkrníÞLke Lkðe þk¾kLkku sL{ ÚkÞku.
yk {kxu «uhýkLkwt fkhý su Ãký nkuÞ, Ãkhtíkw yu ðkík nfefík Au fu,
{wMk÷{kLkku yk Ëuþ{kt ykÔÞk íku Ãknu÷kt ¼khíkeÞ ÷kufku ykÄwrLkf ÃkØríkLkk
EríknkMk ÷u¾LkÚke rçkÕfw÷ yòý níkk. {wÂM÷{fk¤ ÃkqðuoLkk EríknkMkLkk
yÕÃk †kuíkkuLke Mkh¾k{ýe{kt {wÂM÷{fk¤Lke MktÏÞkçktÄ yiríknkrMkf f]ríkyku
¾hu¾h LkkutÄÃkkºk Au. {khu yu ðkík sYh LkkutÄðe òuEyu. fu{fu {wÂM÷{
fk¤Lke y{wf yiríknkrMkf f]ríkykuyu Mk{økú rðï{kt ÏÞkrík {u¤ðe Au.
çkkçkh yLku snktøkehLke M{]ríkykuLke økýLkk rðïLke ©u»X ykí{fÚkkyku{kt
ÚkkÞ Au.” (Contribution of Islam to Indian Culture, P.20, By N. C. Mehta)
{wÂM÷{kuyu ¼khíkeÞ «k[eLk MkkrníÞLke ò¤ðýe fhðkLke MkkÚku MkkÚku
yu MkkrníÞ ¼khíkeÞ «ò MkwÄe Ãknkut[kzâwt. íku{ýu rnLËwykuLkwt ÄkŠ{f

MkkrníÞ Ãký yk{ sLkíkk MkwÄe Ãknkut[kzðkLke ÔÞðMÚkk fhe. {wÂM÷{kuLkk
ykøk{Lk Ãknu÷kt yk MkkrníÞ {kºk y{wf ðøko MkwÄe s Mker{ík níkwt. {wÂM÷{
Mk¥kkÄeþkuyu yk MkkrníÞLkwt VkhMke WÃkhktík ynªLke «kËurþf ¼k»kkyku{kt
¼k»kktíkh fhkÔÞwt. yk heíku ¼khíkLkk «k[eLk MkkrníÞLku Sðtík fhðk{kt
{wÂM÷{ þkMkfkuLkku Vk¤ku «þtMkkÃkkºk Au.
©e yuLk. Mke. {nuíkk ÷¾u Au : “{wÂM÷{ þkMkLk Ëhr{ÞkLk MktMf]íkLke
f]ríkykuLkwt yhçke yLku VkhMke ¼k»kk{kt ¼k»kktíkh fhðk{kt ykÔÞwt. yux÷wt
s Lknª, Ãký íku WÃkhktík íku{Lkwt MÚkkrLkf ¼k»kkyku{kt Ãký ¼k»kktíkh fhðk{kt
ykÔÞwt. ¼khíkLkk {wÂM÷{ Mk¥kkÄeþkuLkk yk©Þ yLku «uhýkÚke s {nkfkÔÞku
yLku Ãkwhkýku Mkk{kLÞ ÷kufku MkwÄe ÃknkutåÞk.”
(Contribution of Islam to Indian Culture, P.18, By N. C. Mehta)
{wMk÷{kLkkuLkk þkMkLkfk¤ Ëhr{ÞkLk rnLËe íkÚkk WËqo ¼k»kkyku rðfkMk

Ãkk{e. yk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk rnLËe yLku WËqoLku ÃkkuíkkLkwt ðíko{kLk MðYÃk «kó
ÚkÞwt. ©e {nuíkk Mkknuçk ykøk¤ ÷¾u Au : “¼khíkeÞ {wÂM÷{kuyu «kËurþf
MkkrníÞLkk rðfkMk{kt {níðLkku Vk¤ku ykÃÞku. y{eh ¾wMkhw ykÄwrLkf
rnLËeLkk Mksofku{ktÚke yuf {LkkÞ Au. yfçkh yLku snktøkehLkku Þwøk rnLËe
MkkrníÞ {kxu MkkuLkuhe Mk{Þ níkku. MkqVeykuyu Ãký rnLËe MkkrníÞLkk
rðfkMk{kt {níðLkku Vk¤ku ykÃÞku. {r÷f {wnB{Ë òÞMkeyu E.Mk.
1Ãk10{kt rnLËeLke õ÷krMkf÷ f]rík ‘ÃkË{kðíke’Lkwt MksoLk fÞwO. fwíçkkLk,
WM{kLk, fkrMk{þkn yLku Lkqh{wnB{Ë rnLËeLkk yuðk frðyku níkk, su{ýu
MkqVeðkËÚke «uhýk {u¤ðe.”
(Contribution of Islam to Indian Culture, P.18-19, By N. C. Mehta)
¼khíkeÞ {wÂM÷{kuLke MkkrnÂíÞf MkuðkykuLkwt ðýoLk fhíkkt ¼khíkeÞ

EríknkMk ytøkuLkk rðþk¤ økútÚk “The History and Culture of the
Indian People”Lkk Mkkík{k økútÚk “The Mughal Empire”{kt ÷ÏÞwt Au
fu, “yu ðkík ¾qçk òýeíke Au fu, {kuxk ¼køkLke «kËurþf ¼k»kkykuLkk
WËT¼ð yLku rðfkMkLkku ©uÞ {wÂM÷{ þkMkLkLkk Vk¤u òÞ Au. WËknhý

íkhefu yuf «ÏÞkík {wÂM÷{ rðîkLkLkk fÚkLk yLkwMkkh çktøkk¤e MkkrníÞLkku
rðfkMk çktøkk¤Lkk MkwÕíkkLk nwMkiLkþknLkk Wßsð¤ Mk¥kkfk¤ Ëhr{ÞkLk
þõÞ çkLÞku.” (The Mughal Empire, P.XVI Preface)
MÚkkÃkíÞ yLku EsLkuhe ûkuºku {wÂM÷{kuLkku Vk¤ku :
¼khík{kt MÚkkÃkíÞ yLku EsLkuhe ûkuºku {wÂM÷{fk¤{kt ¾qçk LkkutÄÃkkºk
«økrík ÚkE. Ëuþ¼h{kt Vu÷kÞu÷e yLkuf yiríknkrMkf E{khíkku, {ÂMsËku,
{fçkhkyku ðøkuhu rðï¼h{kt rðÏÞkík Au. ynª MkwÄe fu, yk fk¤{kt
çktÄkÞu÷ íkks{nk÷u {æÞÞwøkLke Mkkík yòÞçkeyku{kt MÚkkLk {u¤ÔÞwt.
The History and Culture of The Indian PeopleLkk Aêk økútÚk
“The Delhi Sultanate”{kt ÷ÏÞwt Au : “¼khíkeÞ yLku RM÷k{e MÚkkÃkíÞ-
f¤kLke ÃkhtÃkhkykuLkk MktÞkusLkLku yuf V¤ÿwÃk r{÷Lk fne þfkÞ, suLkk
fkhýu yu f Lkðe RM÷k{e MÚkkÃkíÞþi ÷ e yÂMíkíð{kt ykðe. yk
MÚkkÃkíÞþi÷eLku ÞkuøÞ heíku s ELzku-RM÷kr{f fu ELzku-{wÂM÷{ þi÷e
fnuðk{kt ykðu Au. RM÷k{Lke yMkhÚke Lkðe MÚkkÃkíÞþi÷e, çkktÄfk{ku yLku
Mkwþku¼Lk þi÷eykuyu sL{ ÷eÄku. suýu ¼khíkeÞ MÚkkÃkíÞLku ¾qçk Mk{]Ø
çkLkkÔÞwt.” (The Delhi Sultanate, P.664)
WÃkhkuõík EríknkMk {k¤kLkk økútÚk Mkkík{kt ÷ÏÞwt Au fu, “{w½÷fk¤
¼ÔÞ rLk{koýLke rMkrØ ðzu fkheøkhe yLku ¼ÔÞíkk{kt ¼khíkeÞ EríknkMkLkk
yLÞ fkuE Ãký fk¤ fhíkkt ¾qçk s ykøk¤ nkuðkLkku Þþ {u¤ðe òÞ Au.
íkuLke ¼ÔÞíkkLkwt WËknhý ykøkúkLkku íkks{nu÷ Au, su WÃkÞwoõík heíku rðïLke
Mkkík yòÞçkeyku{ktÚke yuf økýkÞ Au.”
(The Mughal Empire, (Preface) P.XV)
{nkLk EríknkMkfkh ©e çke. yuLk. Ãkktzu ÷¾u Au : “çkkçkhu ðnuíkk

Ãkkýe, Vwðkhk yLku ykhMkÃknkýLkk [kuøkkLkðk¤k MkwtËh çkøke[k çkLkkÔÞk.
nw{kÞwyu Mkkík ¾tzkuðk¤ku {nu÷ çkLkkÔÞku, su{ktÚke «íÞuf ¾tz yuf økúnLkk
Lkk{ MkkÚku òuzkÞu÷ku níkku. yfçkhu VíkunÃkwh rMk¢eLkwt rLk{koý fhkÔÞwt.

snktøkehu yfçkhLke fçkhLkwt rLk{koýfkÞo yLku ykøkúk{kt snktøkehe {nu÷Lkwt
rLk{koýfkÞo Ãkqýo fhkÔÞwt. ¼khíkeÞ MÚkkÃkíÞku{kt þknsnktLkku Vk¤ku ¾qçk
òýeíkku Au. yLkuf ¾tzku, {nu÷ku yLku {ÂMsË MkrníkLkku rËÕneLkku ÷k÷
rfÕ÷ku, ò{k {ÂMsË yLku yu ík{k{ WÃkhktík yòuz íkks{nu÷ íkuLke
rLk{koý «íÞuLke hwr[Lkkt y{h WËknhýku Au.”
(Islam and Indian Culture, By B. N. Pande, P.22)
©e yuLk. Mke. {nuíkk ÷¾u Au : “Mk{økú Ëuþ{kt rðþk¤ MktÏÞk{kt

ykðu÷e {ÂMsËku, {fçkhkyku yLku rð©k{øk]nku ¼khíkLkk {wÂM÷{ þkMkfkuLke
Mkwhwr[, WíMkkn yLku Mk{]rØLkkt Mkkûke Au.”
yLku çkøke[kyku rðþu íkku þwt fnuðwt ! Ãkhtíkw nwt rLkþkík, þk÷e{kh,
[~{k þkne, fk~{eh ¾eýLkku ðuheLkkøk, ykøkúkLkku hk{çkkøk fu su çkkçkhu
Ãkkuíku ®MkåÞku. íkks yLku EBËkËwÆki÷kLkk çkøke[k, ykøkúk yLku rËÕneLkk
{nu÷kuLkk çkøke[k yLku ÷knkuhLkk þk÷e{kh çkkøkLkku {kºk WÕ÷u¾ fhe þfwt
Awt. ¼qíkfk¤Lkk MkwtËh M{khfkuLkk ykçkunqçk ðýoLk {kxu ðkt[fu r{rMkMk
rð÷eyMko Mxwyxo (Mrs. Villiers Stuart)Lkwt {wøÄ fhe ËuLkkYt ÃkwMíkf
“Gardens of the Great Mughals” sYh ðkt[ðwt òuEyu.
(Contribution of Islam to Indian Culture, P.23)
¼khíkeÞ MktMf]ríkLke {wMk÷{kLkku WÃkh yMkh :

su heíku ¼khíkeÞ MktMf]rík Ãkh {wMk÷{kLkkuLke yMkhku ÚkE, íkuðe s heíku
{wMk÷{kLkkuyu Ãký ¼khíkeÞ MktMf]ríkÚke yLkuf økwýku økúný fÞko. ¼khíkeÞ
{wMk÷{kLkkuLkku Ãkkuþkf MktÃkqýo fheíku ¼khíkeÞíkkLku ðhu÷ku òuðk {¤u Au. su
rðïLkk yLÞ ËuþkuLkk {wÂM÷{ Mk{ks fhíkkt rçkÕfw÷ r¼Òk Au. yuðe s
heíku ¼khíkeÞ {wÂM÷{ku{kt ftEf ytþu ¿kkríkðkËLke yMkhku òuðk {¤u Au, su
rðïLkk yLÞ ËuþkuLkk {wÂM÷{ku{kt òuðk {¤íke LkÚke. {wnho{Lke Wsðýe,
{hý ÃkAe rºkSÞkLke hMk{ ðøkuhu ¼khíkeÞíkkLke yMkhku{ktÚke Au.
©e çke. yuLk. Ãkktzu nuðu÷Lkk ÃkwMíkf “Aryan Rule in India”Lkku

MktË¼o ykÃkeLku ÷¾u Au : “yu ðkík MkkiÚke {níðLke yLku LkkutÄLkeÞ Au fu,
¼khíkeÞ {wÂM÷{kuLke rðþk¤ MktÏÞkyu yhçk, EhkLk yLku {æÞ yurþÞkLkku
Ãkkuþkf AkuzeLku íkuLke søÞkyu ¼khíkeÞ Ãkkuþkf yÃkLkkÔÞku. yhçke y{k{k,
swççkk, rhËk, íkunçktË yLku íkM{kLke søÞkyu ¼khíkeÞ Ãkk½ze, r[hk,
fwíkko, ytøkh¾k, ËwÃkèk, Ãkkò{k yLku swíkk ¾qçk «[r÷ík çkLÞk.”
(Islam and Indian Culture, P.60)
{wÂM÷{fk¤{kt ykŠÚkf «økrík :
¼khík{kt {wÂM÷{ þkMkLkLke MkkiÚke {kuxe rMkrØ ËuþLke ykŠÚkf «økrík
Au. «kht¼{kt ßÞkhu {wÂM÷{ku ¼khík ykÔÞk íÞkhu ¼khík Ëuþ ykŠÚkf ûkuºku
¾qçk ÃkkA¤ níkku. yktíkhhk»xÙeÞ ðuÃkkhLkwt «{ký íkku Lk®nðík níkwt. f]r»k
ûkuºkLke ÃkuËkþ{kt Ãký rðrðÄíkk Lk níke, Ãkhtíkw {wÂM÷{ þkMkfkuyu yk ËuþLku
{æÞÞwøk{kt rðïLke ykŠÚkf {nkMk¥kk çkLkkðe ËeÄku. yk ÞwøkLkk ¼khík,
ÞwhkuÃk, ykhçk Ëuþku Mkrník rðïLkk ík{k{ ûkuºkkuLkk EríknkMkfkhkuyu ¼khíkLke
ykŠÚkf Mk{]rØLkwt rðMíkkhÃkqðof ðýoLk fÞwO Au. yk {kxu ©e íkÃkLkhkÞ [kiÄhe
íkÚkk ©e EhVkLk nçkeçkLkk MktÞwõík «ÞíLkkuÚke MktÃkkrËík økútÚk “The Cam-
bridge Economic History of India”Lkku yÇÞkMk fhe þfkÞ. ÃkwMíkfLkk
ðýoLk yLkwMkkh {w½÷fk¤ Ëhr{ÞkLk ¼khík f]r»k yLku Wãkuøk çkÒku ûkuºkku{kt
rðïLkku MkkiÚke rðÂõMkík Ëuþ níkku. yk WÃkhktík Mk{økú Ëuþ{kt yufMkh¾e
ykŠÚkf Lkerík íkÚkk ykx÷k rðþk¤ ËuþLkk ík{k{ ûkuºkkuLke ykiãkurøkf «økrík
{kxu yk ÃkwMíkf{kt {w½÷fk¤Lke «Mktþk fhðk{kt ykðe Au. ÃkwMíkf{kt
sýkÔÞk «{kýu “{w½÷ þkMkLk íkífk÷eLk rðïLkk Mkðo©u»X LkkýktfeÞ
ÔÞðMÚkkyku{ktÚke yuf nkuðkLkwt økkihð ÷E þfu Au.”
Mk{økú Ëuþ{kt LkkýktfeÞ Mk{kLkíkk yu {w½÷fk¤Lke {kuxe rMkrØ økýe
þfkÞ. YrÃkÞk Lkk{Lkwt [÷ý þuhþkn Mkqheyu Ëk¾÷ fÞwO. yksu Ãký
¼khík{kt yk [÷ý [k÷w Au. EríknkMkfkh ©e yuLk. fu. Ãke. ®Mknkyu
ÃkkuíkkLkk ÃkwMíkf “Islam in India”{kt {wÂM÷{ þkMkLk Ëhr{ÞkLk ¼khík{kt
ykŠÚkf rðfkMk rðþu rðMík]ík MktþkuÄLkkí{f ÷u¾ ÷ÏÞku Au. íku{Lkk yk

ÃkwMíkfLkk ykX{kt «fhýLkwt xkEx÷ yk {wsçk Au : “India : The world’s
leading Industrial Nation in the 17th Century” ¼khík 17{e
MkËe Ëhr{ÞkLk rðïLkku ykøk¤ Ãkzíkku ykiãkurøkf Ëuþ níkku.
íkuyku ÷¾u Au fu, “yu ðkík MÃk»x Au fu, ¼khík ÃktËh{e yLku Mkku¤{e
MkËe Ëhr{ÞkLk rðïLkku MkkiÚke ykøk¤ Ãkzíkku ykiãkurøkf Ëuþ níkku. íÞkhu
¼khíkLkwt ykiãkurøkf «økrík{kt yuðwt MÚkkLk níkwt, su çkkË{kt rçkúxLk yLku
y{urhfkLku «kó ÚkÞwt.” (P.97)
“Mk¥kh{e MkËe Ëhr{ÞkLk ¼khík rðï{kt MkkiÚke ðÄw ðMíkwyku
çkLkkðLkkh Ëuþ níkku.” (P.92)
“¼khíkeÞ çkLkkðxLkk ¾kËe yLku huþ{Lkk fÃkzkt Wå[ ðøko{kt ðÃkhkíkk
níkk yLku ykuøkýeMk{e MkËeLkk {æÞ MkwÄe íkÚkk ykÄwrLkf çkLkkðxLke
«r¢ÞkLkk rðfkMk MkwÄe ¼khíkeÞ fÃkzkt rðï çkòh{kt Mkðkouå[ {qÕÞ Ähkðíkk
níkk.” (P.86)
yk{, {wÂM÷{ fk¤ ¼khík {kxu ¾qçk V¤ËkÞe hÌkku. ËuþLkk «k[eLk
økútÚkkuLkk yLkwðkË, íku{Lke ò¤ðýe yLku íku{Lku yk{ ÷kufku íkÚkk rðïLkk
yLÞ Ëuþku Mk{ûk ÷E sELku {wMk÷{kLkkuyu ËuþLke «k[eLk MktMf]ríkLkwt MkkitËÞo
òøk]ík fÞwO. MkkÚku s Ëuþ{kt Mkk{krsf òøk]rík ÷kððk{kt yLku ¿kkríkðkË fu
Mkíke «Úkk suðk Ëq»kýku zk{ðk{kt {wMk÷{kLkkuLkku Vk¤ku ¾qçk LkkutÄÃkkºk økýe
þfkÞ. ËuþLke {kuxk¼køkLke «kËurþf ¼k»kkykuLkku WËT¼ð yLku rðfkMk yu
{wÂM÷{fk¤Lke Mkðkouå[ MkkrnÂíÞf rMkrØ økýe þfkÞ. fËk[ rðïLkk fkuE
Ãký Ëuþ{kt, fkuE Ãký fk¤{kt yufe MkkÚku ykx÷e çkÄe ¼k»kkyku «økríkLkk
Mkðkouå[ rþ¾hu Ãknkut[e nkuÞ íkuðe rðïLkk EríknkMkLke Mkki«Úk{ ½xLkk
økýe þfkÞ.
yk ík{k{ rMkrØyku yu {kºk {wMk÷{kLkku {kxu Lknª, Ãký Mk{økú Ëuþ
{kxu níke. Ëhuf ¼khíkeÞ {kxu yu økðo fhðk Ãkkºk Au. ík{k{ ¼khíkeÞkuyu
yu EríknkMk òýeLku økðo yLkw¼ððku òuEyu. ©e yuLk. Mke. {nuíkk

(I.C.S.)yu ÞkuøÞ ÷ÏÞwt Au fu, “¼khík{kt RM÷k{Lke rMkrØyku yu {kºk
{wMk÷{kLkku {kxu økðoLkku rð»kÞ LkÚke, yu íkku ík{k{ ¼khíkeÞku {kxu økðo
fhðk ÷kÞf ðkhMkku Au.” (Contribution of Islam to Indian Culture, P.25)
©e yuLk. fu. Ãke. ®Mknk ÷¾u Au fu, “xqtf{kt, ¼khíkeÞ EríknkMkLkku
ÃktËh{eÚke Mk¥kh{e MkËe MkwÄeLkku ºkýMkku ð»koLkku Mk{Þ¾tz hksfeÞ ÂMÚkhíkk,
ykŠÚkf Mk{]rØ, ÄkŠ{f Mkrn»ýwíkk yLku MkktMf]ríkf rðfkMkLkku yuf íkw÷Lkkí{f
Þwøk Au. yk Þwøk ¼khíkLke ¼qr{Lkk ÷ktçkk EríknkMkLkk MkkiÚke Wßsð¤
«fhýku{ktÚke yuf økýðk{kt ykðu Au.” (Islam in India, P.68)
¼khíkeÞ EríknkMkLkk yk fk¤Lkk yÇÞkMk îkhk Ëuþ MkktMf]ríkf rðfkMk
MkkÄeLku rðïLkku yuf MkkiÚke Mk{]Ø Ëuþ çkLke þfu Au. íkuLkkÚke ËuþLke çku
{nkLk fki{ku ðå[u Mkw{u¤¼ÞwO ðkíkkðhý ÃkuËk fhðk{kt {ËË {¤þu, su
ËuþLke «økrík {kxu sYhe Au.
EríknkMkfkh ©e yu{. yuLk. hkuÞ ÷¾u Au fu, “EríknkMkLkk yk ¾hk
yÇÞkMkLkk MktË¼o{kt fne þfkÞ fu, rnLËwykuLkku {wÂM÷{ Ä{o yLku MktMf]rík
«íÞuLkku ríkhMfkh nkMÞkMÃkË Au. yu ÂMÚkrík ykÃkýk ËuþLkk hksfeÞ
¼rð»ÞLkwt yÃk{kLk fhLkkhe yLku íkuLku nkrLk Ãknkut[kzLkkhe Au. {wÂM÷{ku
ÃkkMkuÚke rþûký {u¤ðeLku ÞwhkuÃk ykÄwrLkf MktMf]ríkLkwt ykøkuðkLk çkLÞwt. yksu
Ãký ÞwhkuÃkLkk MkßsLk MkwÃkwºkku {wÂM÷{kuLkk ¼qíkfk¤Lkk yk ÉýLkku Mðefkh
fhíkkt y[fkíkk LkÚke. Ëw¼koøÞÃkýu ¼khík RM÷k{e MktMf]ríkLkk ðkhMkkÚke
MktÃkqýo VkÞËku WXkðe þõÞwt LkÚke. (The Historical Role of Islam, P.90)
¼khíkLke y¾tzíkk, Lkðh[Lkk yLku ykÄwrLkfíkk{kt

{wÂM÷{ þkMkfkuLkku Vk¤ku
çknkhLkk MkwMktMf]ík rðïÚke ¼khíkLke y¿kkLkíkk :
{wMk÷{kLkku ßÞkhu ¼khík{kt ykÔÞk íÞkhu ynª «k[eLk MkkrníÞ yLku
f¤kyku {kisqË níke. V¤V¤kËe, yLkks, Mkqfku {uðku yLku fk[e ðMíkwyku
Ãkw»f¤ ÃkuËk Úkíke níke, Ãkhtíkw MkktMf]ríkf ár»xyu íku rðïÚke ÷ktçke {wÆíkÚke
rð¾qxwt Ãkzu÷wt níkwt. yuf çkksw ¾qçk ô[k Ãknkz yLku çkeS çkksw yVkx
Mk{wÿku íkuLku çkkÌk rðï MkkÚku MktÃkfo MkkÄðkÚke hkufíkk níkk. çkkÌk søkíkLkk
rð[khku, ¿kkLk, MktMf]rík íkÚkk rþMíkÔÞðMÚkkLkk LkðeLk ÏÞk÷ku Lk íkku ynª
MkwÄe Ãknkut[e þfíkk níkk yLku Lk íkku ynªLke «k[eLk rðãkyku çkkÌk søkík{kt
Ãknkut[e þfíke níke.
rðÂõMkík søkík MkkÚku MktÃkfoLkwt {kæÞ{ :
ykðe ÃkrhÂMÚkrík{kt {wMk÷{kLkku (suyku íku Mk{Þu ÃkqðoLke MkkiÚke rðÂõMkík
fki{ níke) yk Ëuþ{kt Ëk¾÷ ÚkÞk. íkuyku yuf Lkðku çkwrØøkBÞ yLku y{÷e
Ä{o MkkÚku ÷kÔÞk. rðÂõMkík rðãkyku, MktMf]rík, rððufÃkqýo heík¼kík, rðr¼Òk
MktMf]ríkykuLkk {qÕÞðkLk yLkw¼ðku íkÚkk ¼ÔÞ rË{køkku yLku ËwrLkÞkLke fux÷eÞu
fki{kuLke çkwrØþk¤e «rík¼kykuLkk ®[íkLkLkku rLk[kuz íkuyku ÷kÔÞk níkk. íku{kt
ykhçkkuLke þktríkr«Þ «f]rík, EhkLkeykuLke fku{¤íkk yLku íkwfkouLke MkkËøke
níke. íkËwÃkhktík fux÷eÞu Ëw÷o¼ ðMíkwyku yLku ¼uxku níke.
{nkLk ¼ux íkkineË (yufuïhðkË) :
MkkiÚke ðÄw {qÕÞðkLk yLku Ëw÷o¼ ¼ux su {wMk÷{kLkku ynª ÷kÔÞk íku
RM÷k{Lke þwØ íkkineË (yufuïhðkË)Lke {kLÞíkk Au. suLkk yLkwMkkh
¾wËkÃkkf yLku íkuLkk çktËk ðå[u çktËøke {kxu fkuE {kæÞ{ fu {æÞMÚkeLke
sYhík LkÚke. yk {kLÞíkk{kt yLkufuïhðkË, ¾wËkÃkkfLkk yðíkkhLke fÕÃkLkk
yLku ðuþÄkhýLke {kLÞíkkLku fkuE MÚkkLk LkÚke. Võík yuf{kºk MkðoMk¥kkÄeþ
¾wËkLke ¾wËkELkku Mðefkh Au. íkuLkku Lk fkuE Ãkwºk Au yLku Lk rÃkíkk Au. yuLke
¾wËkE{kt fkuE ¼køkeËkh LkÚke. çkúñktzLkk MksoLk, rðïLkwt Mk{økú Mkt[k÷Lk
yLku Ãk]Úðe íkÚkk ykfkþLke Mkðo Mk¥kkyku íkuLkk s ytfwþ{kt Au. ¼khíkeÞ
Mk{ks su MkËeykuÚke ykðk ¼u¤Mku¤ ðøkhLke íkkineË (yufuïhðkË)Úke
yòý níkku, íkuLkk WÃkh yk yufuïhðkË (íkkineË)Lke {kLÞíkkLke yMkh
Ãkzðe Mðk¼krðf Au.
rnLËw MktMf]rík yLku ®nËw Ä{o Ãkh RM÷k{Lke yMkhLkwt ðýoLk fhíkkt
«rMkØ rðîkLk yLku «¾h EríknkMkfkh zku. fu. yu{. ÃkkLke¬h ÷¾u Au
fu, “yu ðkík íkku MÃk»x Au fu, yk Þwøk{kt ®nËw Ä{o Ãkh RM÷k{Lke ôze
yMkh Ãkze. rnLËwyku{kt ¾wËkÃkhMíkeLke fÕÃkLkk RM÷k{Lkk fkhýu s sL{e.
yu Mk{ÞLkk ík{k{ rnLËw Ä{oMkwÄkhfkuyu ÃkkuíkkLkk ËuðíkkykuLkwt su ftE Lkk{
hkÏÞwt nkuÞ, Ãký ¾wËkÃkhMíke (yufuïhðkË)Lke s íky÷e{ ykÃke. yux÷u
fu ¾wËkÃkkf yuf Au, íku s EçkkËík (Ãkqò)Lku Ãkkºk Au, yLku íkuLkk îkhk s
ykÃkýLku {wÂõík {¤e þfu Au.”
EM÷k{e çktÄwíð yLku Mk{kLkíkkLke ¼ux :
Mkk{krsf SðLk{kt ¼khík {kxu MkkiÚke Lkðe yLku {qÕÞðkLk ðkík
RM÷k{e ¼kE[khk yLku Mk{kLkíkkLke fÕÃkLkk níke. {wMk÷{kLkku{kt Lk íkku
¿kkíkeÞ ô[-Lke[ níke fu Lk íkku yAqík ¿kkrík níke. yu{Lke {kLÞíkk yu níke
fu, fkuE ÔÞÂõík sL{u yAqík fu y¿kkLke nkuíke LkÚke fu suLku ¿kkLk «kó
fhðkLkku yrÄfkh Lk nkuÞ. íkuyku{kt Wãkuøk fu ÄtÄk {kxu fkuE òrík ¾kMk
Lk níke. íkuyku yuf MkkÚku hnuíkk yLku ¾kíkk-Ãkeíkk níkk. y{eh yLku økheçk
çkÄk MkkÚku hneLku ¿kkLk «kó fhíkk níkk. Ëhuf ÔÞÂõíkLku yu yrÄfkh níkku
fu, su fk{-ÄtÄku EåAu íku yÃkLkkðu.
{kLkð Mk{kLkíkkLke yk ÔÞðMÚkk ¼khíkeÞ {kLkMk yLku ¼khíkeÞ Mk{ks
{kxu yuf Lkðku yLkw¼ð níkku. ®[íkLk-{LkLkLkwt yk{tºký níkwt. íkuLkkÚke yk
ËuþLku ½ýku ÷k¼ ÚkÞku. yuLkk s Ãkrhýk{u «ðíko{kLk òríkðkËLkkt çktÄLkku
¾qçk Ze÷kt Ãkzâk yLku Ëuþ{kt ¿kkríkðkË rðYØ «ríkr¢Þk þY ÚkE. Mk{ks
MkwÄkhýkLkk ykøkuðkLkku {kxu yu «uhýk†kuík níkku.
Ãktrzík sðknh÷k÷ LknuYyu yk yiríknkrMkf nfefíkLkku Mðefkh
Lke[uLkk þçËku{kt fÞkou Au : “W¥kh Ãkrù{uÚke ykðLkkh yk¢{ýfkhku yLku
RM÷k{Lkwt ykøk{Lk ¼khíkLkk EríknkMk{kt ¾qçk {níð Ähkðu Au. íkuýu yu
çkwhkEyku su rnLËw Mk{ks{kt ÃkuËk ÚkE níke, yux÷u fu òíkeÞ ¼uË¼kð,
Aqík-yAqík yLku yMÃk]~ÞíkkLku ònuh fhe ËeÄk. RM÷k{Lkk çktÄwíðLkk
ár»xfkuý yLku {wMk÷{kLkkuLke y{÷e Mk{kLkíkkyu rnLËw {kLkMk Ãkh ôze
yMkh fhe. ¾kMk fheLku íku ÷kufku su rnLËw Mk{ks{kt Mk{kLkíkkLkk n¬kuÚke
ðtr[ík níkk, íkuyku yuLkkÚke ¾qçk «¼krðík ÚkÞk.”
†eykuLkk yrÄfkhku yLku øk÷ík rhðkòuLke MkwÄkhýk :
çkeS ¼ux su {wMk÷{kLkku yk Ëuþ {kxu ÷kÔÞk, íku †eLke ykçkY íkÚkk
{kLkðòíkLke yuf «ríkr»Xík MkÇÞ yLku ÃkwY»kLke SðLkMktrøkLke YÃku íkuLkk
yrÄfkhkuLkku Mðefkh níkku. yuf yuðk Ëuþ{kt, ßÞkt Wå[ fw¤Lke †eyku
ÃkríkLkk {kiík Ãkh Mkíke Úkíke níke, fkhý fu Mk{ksLke íkÚkk íku{Lke ÃkkuíkkLke
ár»xyu ÃkríkLkk {]íÞw ÃkAe íku{Lku Sðíkk hnuðkLkku yrÄfkh s Lk níkku.
ykðk Mk{ks{kt RM÷k{u yçk¤k (†e)Lku ykÃku÷ yrÄfkhkuLkwt su {níð
nkuE þfu, íku MÃk»x Au.
MkíkeLkk ¼ÞkLkf yLku rË÷ÿkðf fwrhðksLke MkwÄkhýk{kt Ãký {wÂM÷{
Mk¥kkÄeþkuyu (¼khíkLke ÄkŠ{f {kLÞíkkyku yLku hMk{kuLkwt MkL{kLk s¤ðkE
hnu íku heíku) þõÞ íkux÷ku ¼køk ÷eÄku. {þnwh ¼khíkÞkºke zkuõxh çkLkuoh
÷¾u Au fu, yksfk÷ Ãknu÷ktLke íkw÷Lkk{kt MkíkeLke MktÏÞk ½xe økE Au.
fu{fu {wMk÷{kLkku fu suyku yk ËuþLkk Mk¥kkÄeþku Au, íkuyku yk ¼Þtfh
fwrhðksLku rLk{qo¤ fhðkLkk þõÞ íkux÷k «ÞíLkku fhu Au. òu fu yuLke {LkkE
{kxu fkuE fkLkqLk LkÚke. fu{fu íku{Lke Ãkku÷eMkeLkku yu ¼køk Au fu, íkuyku
rnLËwykuLkk {k{÷kyku{kt Ë¾÷økehe ÞkuøÞ Mk{síkk LkÚke. ÄkŠ{f r¢Þkyku
fhðk{kt íku{Lku Mðíktºkíkk ykÃku Au. íku{ Aíkkt MkíkeLke «ÚkkLku y{wf ÃkØríkyku
îkhk hkufu Au. ynª MkwÄe fu fkuE †e ÃkkuíkkLkk MkqçkkLkk økðLkohLke ÃkhðkLkøke
ðøkh Mkíke ÚkE þfíke LkÚke. økðLkoh fËkrÃk hò ykÃkíkku LkÚke. ynª MkwÄe
fu íkuLku ¾kíkhe ÚkE òÞ fu íku ÃkkuíkkLkk EhkËkÚke fkuE Ãký heíku ÃkkAe Vhðk
íkiÞkh LkÚke.
økðLkoh rðÄðkLku ðkík[eík îkhk Mk{òðu Au yLku fux÷ktÞ ð[Lkku-
Ä{feyku ykÃku Au. òu íkuLkkt Mkq[Lkku yLku ÞwÂõíkyku MkV¤ Lk ÚkkÞ íkku
õÞkhuf yuðwt Ãký fhu Au fu, íkuýeLku ÃkkuíkkLkk {nu÷{kt {kuf÷e Ëu Au, suÚke
çkuøk{ku Ãký íkuLku ÃkkuíkkLke heíku Mk{òðu, Ãkhtíkw yk ík{k{ ÞwÂõíkyku nkuðk
Aíkkt MkíkeLke MktÏÞk nsw Ãký ðÄkhu Au. ¾kMk fheLku yu hkòykuLkk
rðMíkkhku{kt ßÞkt fkuE {wMk÷{kLk økðLkoh LkÚke.
EríknkMk ÷u¾Lk :
{wMk÷{kLkku fux÷ef ykÄwrLkf rðãkyku Ãký ¼khík{kt ÷kÔÞk. yu
rðãkyku{kt EríknkMk Ãký ¾qçk {níð Ähkðu Au. fu{fu íku Mk{Þ MkwÄe yk
rð»kÞ{kt ¼khík rçkÕfw÷ rLkÄoLk níkku. ynª fkuE s ÃkwMíkf ðkMíkð{kt
EríknkMkLkwt ÃkwMíkf fnuðk ÷kÞf Lk níkwt, Ãký {kºk ÄkŠ{f ÷u¾ku, ÞwØ
MkçktÄe fkÔÞku íkÚkk {nk¼khík yLku hk{kÞýLke «íkku {¤íke níke.
{wMk÷{kLkkuyu EríknkMkLkk rð»kÞ ytøku yk¾wt ÃkwMíkfk÷Þ íkiÞkh fhe ËeÄwt,
suLke økýLkk EríknkMk{kt yÂMíkíð{kt ykðu÷ rðþk¤ík{ ÃkwMíkfk÷Þku{kt
fhe þfkÞ Au.
zku. økwMíkkð ÷uçkkuLk ÃkkuíkkLkk ÃkwMíkf ¼khíkeÞ MktMf]rík{kt ÷¾u Au fu,
“¼khíkLkku EríknkMkfk¤ ðkMíkð{kt {wMk÷{kLkkuLkkt yk¢{ý ÃkAe þY
ÚkÞku yLku ¼khíkLkk «Úk{ EríknkMkfkh {wMk÷{kLkku níkk.”
rðrðÄ þi÷eyku íkÚkk MktMf]rík-MkÇÞíkk{kt ÃkrhðíkoLk :
¼khíkLku {wÂM÷{ku îkhk Mkk{kLÞ heíku rðþk¤ ár»xfkuý, rðrþ»x
®[íkLk-{LkLk íkÚkk fkÔÞ yLku MkkrníÞLke LkðeLk þi÷eyku «kó ÚkE. LkðeLk
®[íkLkþi÷e çkkirØf, MkkrnÂíÞf yLku ®[íkLkkí{f ¢ktrík ðøkh þõÞ Lk níke.

{wÂM÷{kuyu ynªLke MktMf]ríkLku yLÞ ¼uxku ykÃkðkLke MkkÚku yk ËuþLku yuf
yíÞtík MkwtËh yLku rðþk¤ ¼k»kk ¼ux Ähe, su ¼khíkLke rðrðÄ fki{ku
ðå[u rð[khkuLkk ykÃk-÷uLkwt {kæÞ{ íkÚkk ¿kkLk yLku MkkrníÞLke ¼k»kk çkLke.
yÚkkoíkT WËqo ¼k»kk suLke rðþk¤íkk yLku {ÄwhíkkLkku Ãkrh[Þ ykÃkðkLke
sYhík LkÚke.
yk Ëuþ{kt MktMf]rík yLku hnuýe-fhýe, f¤k-fkheøkhe yLku SðLkLke
heík¼kík WÃkh {wMk÷{kLkkuLke yMkh yLÞ ík{k{ ûkuºkku fhíkkt ðÄkhu ôze
Ëu¾kÞ Au. íku{ýu yk ËuþLkk SðLk{kt yuf Lkðe ¢ktrík ÃkuËk fhe ËeÄe, su
yk WÃk¾tzLke «k[eLk «ýkr÷fkykuÚke rçkÕfw÷ r¼Òk níke. su{fu ðíko{kLk
ÞwhkuÃkLkwt SðLk íÞktLkk {æÞÞwøkLkk SðLkÚke rçkÕfw÷ r¼Òk Au.
s{eLk {nuMkq÷ yLku s{eLk {kÃkýe rðþu MkwÄkhkyku :
s{eLk {nuMkq÷ yLku s{eLkLke {kÃkýe ðøkuhuLke ÔÞðMÚkk{kt {wÂM÷{
çkkËþknkuyu ¾kMk MkwÄkhk fÞko yLku fkÞËk ½zâk. yÚkoÔÞðMÚkk yLku ¾kMk
fheLku rMk¬kykuLke ÔÞðMÚkk ytøku su ®f{íke MkwÄkhk yk Þwøk{kt ÚkÞk íkuLkkÚke
¼khík yk Ãknu÷kt rçkÕfw÷ yòý níkwt. fkLkqLk çkLkkððk{kt íkÚkk ðneðxLkk
Mkt[k÷Lk{kt þuhþkn MkqheLku rLkÃkwýíkk «kó níke. çkkË{kt yfçkhu íkuLkwt s
yLkwfhý fÞwO.
«kýe WAuh íkÚkk íku{Lkk ðtþLke MkwÄkhýk{kt Ãký {wÂM÷{ nwfq{íkkuLku
f{k÷ «kó níkku. snktøkehLke ‘íkwÍf’ íkÚkk çkeò yiríknkrMkf økútÚkku su{fu
‘ykELku yfçkhe’ ðøkuhu{kt yuLke rðøkíkku òuðk {¤u Au. nkuÂMÃkx÷ku íkÚkk
sYhík{tËkuLkk yk©ÞMÚkkLkkuLkkt çkktÄfk{, ònuh çkøke[kyku, ÃkÞoxLk MÚk¤ku,
{kuxe Lknuhku yLku rðþk¤ ík¤kðkuLkwt rLk{koý {wÂM÷{ nwfq{íkkuLke rMkÂæÄyku
Au. {ki÷kLkk MkiÞË yçËw÷nÞ nMkLke (hn.)yu ÃkkuíkkLkk çkur{Mkk÷ økútÚk
‘sÒkíkw÷ {r~hf’{kt {wÂM÷{fk÷eLk ¼khíkLkkt r[rfíMkk÷Þku, ònuh rníkLke
MktMÚkkyku íkÚkk rLk{koý ÞkusLkkykuLke ÷ktçke Mkq[e Ëþkoðe Au.
þuhþkn Mkqhe rðþu òýeLku fkuE Ãký ykùÞo{kt Ãkze sþu. ËuþLke
«økrík yLku Mk{]rØ, MkwÔÞðMÚkk {kxuLkkt fkÞkou, {nkLk çkktÄfk{ ÞkusLkkyku,
LÞkÞ ytøku MkwÄkhu÷ fkÞËk-fkLkqLk íkÚkk xqtfe {wÆík{kt fhu÷k MkwÄkhkykuLku
òýeLku íkÚkk yu òýeLku fu yk çkÄwt {kºk Ãkkt[ ð»koLkk xqtfk økk¤k{kt Ãkqýo
fÞwO, fkuE Ãký ÔÞÂõík yk {nk«rík¼k (Genius)Lke {nkLkíkkLkku Mðefkh
fhu Au. þuhþkn MkqheLke nwfq{íkLke {wÆík Ãkkt[ ð»ko níke. yk xqtfe {wÆík{kt
íkuýu ½ýk {kuxk fkÞko fÞko. MkwÕíkkLk y÷kWÆeLk r¾÷S ÃkAe þuhþkn
yuðku Mkki«Úk{ çkkËþkn níkku, suýu nwfq{íkLkwt çktÄkhý yLku fkÞËk ½zâk.
çkkË{kt ykðLkkhkykuyu fkÞËk ½zðk {kxu yuLku s ÃkkÞku çkLkkÔÞku. þuhþknu
s MkuLkkLku ykÄwrLkf ÃkØrík Ãkh ÔÞðÂMÚkík fhe. íkuýu LkkýktfeÞ fkÞËk
½zâk yLku rMk¬kykuLke ÔÞðMÚkk MkwÄkhe. ¼qr{Lke {kÃkýe fhkðeLku rðrðÄ
¾uíkÃkuËkþku Ãkh {nuMkq÷Lkk Ëh Lk¬e fÞko. ËuþLku Mkqçkkyku yLku MkqçkkykuLku
SÕ÷kyku íkÚkk SÕ÷kykuLku rð¼køkku{kt ðnUåÞk. yËk÷íke ÔÞðMÚkk{kt
Ãký MkwÄkhk fÞko. ÃkkuíkkLkk þkMkLkfk¤Lkk xqtfk økk¤k{kt íkuýu nkEðu çktÄkÔÞku,
su çktøkk¤Lke ytrík{ MkhnË MkwLkkhøkktðÚke ®MkÄ MkwÄe Ãknkut[u Au. suLke
÷tçkkE 48h7.9 rf÷ku{exh ÚkkÞ Au. nkEðu Ãkh Ëh çku {kE÷u (3.h3
rf.{e.) yuf rð©k{øk]n níkwt, su{kt {wMk÷{kLkku yLku rnLËwyku {kxu y÷øk-
y÷øk s{ðkLke ÔÞðMÚkk níke. Ëhuf rð©k{øk]n{kt zkf½hLke ÔÞðMÚkk
níke. yk heíku ¼khíkLke yuf MkhnËLkk Mk{k[kh çkeS MkhnË MkwÄe yuf
s rËðMk{kt Ãknkut[e síkk. MkzfLkk çkÒku rfLkkhu V¤Ëkh ð]ûkku Wøkkzâk
níkk. yuðe s heíku ykøkúk yLku {ktzku fu suLke ðå[u 600 {kE÷Lkwt ytíkh
Au, rð©k{øk]nku yLku V¤Ëkh ð]ûkku Wøkkzâk níkk. ¾hu¾h yu s{kLkku fu
ßÞkhu rðï ykiãkurøkf yLku MkktMf]ríkf heíku yux÷wt çkÄwt rðÂõMkík Lk níkwt
íkuðk Mk{Þu þuhþknu fhu÷k fkÞkouLku òuíkkt fkuE Ãký ÔÞÂõík yu{ fne WXþu
fu, íku rðïLkk MkkiÚke {nkLk çkkËþknku{ktÚke yuf níkku.
Marshman Clarke ÷¾u Au fu, “¾hu¾h þuhþkn ¾qçk Mk{sw,
WËkh yLku Mktík ÓËÞLkku ÃkwY»k níkku. íku sux÷ku «ÏÞkík MkirLkf níkku, íkux÷ku
s MkV¤ yLku ÃkrhÃkqýo þkMkf níkku. òu fu íkuLku ÞwØ{ktÚke ¾qçk ykuAe

VwhMkË {¤e, Aíkkt íkuýu ðneðxLke ík{k{ þk¾kyku{kt MkwÄkhk fÞko. íkuýu
su fkÞËk-fkLkqLk ½zâk íku íkuLkk {]íÞw ÃkAe Ãký y{÷{kt hÌkk. ynª MkwÄe
fu yfçkhu íku fkÞËk yLku MkwÄkhkykuLku ÃkkuíkkLkk ykËþo íkhefu yÃkLkkÔÞk,
su ÃkkA¤Úke ‘ykELku yfçkhe’Lkk Lkk{u òýeíkk çkLÞk.”
Mk{úkx yfçkhLke {kLÞíkkyku íkuLkk SðLk yLku íkuLkk ‘ËeLku E÷kne’Úke
RM÷k{e Yyu {ík¼uË nkuÞ þfu yLku {wÂM÷{ EríknkMkfkhkuLku íkuLkk
ytrík{fk¤Lkk rð[khkuÚke øk{u íkux÷wt Ëw:¾ ÚkkÞ, Ãkhtíkw yu{kt fkuE þtfk LkÚke
fu íku ÃkkuíkkLkk Wå[ {Lkkuçk¤, fkLkqLk ½zíkh, f¤k«u{, Ëhuf fkrçk÷ ÔÞÂõíkÚke
fk{ ÷uðkLke f¤k, Mk¥kkLkku Vu÷kðku íkÚkk ¼khíkeÞ {kLkMkLku Mk{sðkLke
Yyu yuf {nkLk þkMkf níkku. suLkku fkuE EríknkMkfkh yMðefkh fhe
þfíkku LkÚke.
MkwÕíkkLk ykihtøkÍuçk yk÷{økeh suðk þkMkfku Ãký EríknkMk{kt þkuæÞu
Ãký szu Lknª. íku{Lkwt SðLk, íku{Lke rðãkfeÞ yLku rðfkMk {kxuLke Mkuðkyku,
{nkLk fkÞkouÚke ¼hu÷ku EríknkMk, yzÄe MkËe MkwÄe Mkíkík rðsÞku yLku
MkwÄkhkyku, çkur{Mkk÷ MknLkþÂõík, SðLkLkk ytrík{ rËðMkku{kt Ãký rðþk¤
MkÕíkLkíkLke Ëu¾¼k¤, ¾qçk ÔÞMík nkuðk Aíkkt ÄkŠ{f fkÞkou, çktËøkeLke
ÃkkçktËe, ¿kkLk yLku yÇÞkMk{kt {~økq÷e òýeLku fkuE Ãký ÔÞÂõík yu
ðkíkLkku Mðefkh fhu Au fu, íkuyku ¾hu¾h yuf ÷ku¾tze ÃkwY»k níkk. zh,
rLkhkþk fu þtfkLkwt íku{Lke ÃkkMku fkuE MÚkkLk Lk níkwt. òu MktÃkqýo íkfuËkhe yLku
sðkçkËkheLke ¼kðLkk MkkÚku rLk»Ãkûk heíku ËwrLkÞkLkk {nkÃkwY»kkuLke Mkqr[
íkiÞkh fhðk{kt ykðu íkku íkuyku yu{kt Wå[ MÚkkLk {u¤ððkLkk nfËkh Au.
©e Eïhe «MkkË ÷¾u Au fu, “ykihtøkÍuçk yuf fzf Mð¼kðLkk
þkMkf níkk, Ãkhtíkw íku{Lkku økwMMkku {kºk ®nËwyku {kxu s Lk níkku. íku{ýu
hksfeÞ rníkku MkkÄðk òu ®nËwyku Ãkh MkgkE fhe Au, íkku {wÂM÷{ku WÃkh
íkuLkkÚke ðÄkhu MkgkE fhe Au. íku{Lkk fk¤{kt ½ýk çkÄk ®nËwyku Lkkufheyku{kt
{kuxk-{kuxk nkuÆk Ãkh níkk. íku{ýu ®nËwykuLku VkhMke ¼k»kk þe¾ðk {kxu
«kuíMkknLk ykÃÞwt yLku Lkkýkt¾kíkw íkku ÃkwhuÃkqYt ®nËwykuLkk s nkÚkku{kt níkwt.
íkuyku ®nËw ríkÚkoÄk{kuLkku ½ýku ykËh fhíkk níkk. fkþe, «Þkøk yLku çkeò
®nËw {trËhku {kxu íku{ýu su òøkehku ykÃke Au, yLku ®nËw Ä{oøkwYyku {kxu
su MkwrðÄkyku íkÚkk ÔÞðMÚkkyku fhe Au, íkuLkkÚke íku{Lke LÞkÞr«Þíkk íkÚkk
rðþk¤ ÓËÞíkk Mkkrçkík ÚkkÞ Au.” (¼khíkLkku EríknkMk : Ãk].6Ãk8)
«kuVuMkh ykLkkouÕz ÷¾u Au fu, “ykihtøkÍuçk fk¤Lkk ÃkwMíkfkuLkk
yÇÞkMkÚke yu ðkík MÃk»x ÚkE òÞ Au fu, íku{ýu õÞkhuÞ fkuE rçkLk{wÂM÷{Lku
sçkhËMíke {wMk÷{kLk LkÚke çkLkkÔÞku, çkÕfu íku{ýu rçkLk{wÂM÷{kuLku ¾wþ
fhðkLkk ytrík{ fûkkLkk «ÞíLkku fhe òuÞk. suÚke íku{Lkk rðþu fkuE «fkhLke
økuhMk{s ÃkuËk Lk ÚkkÞ.”
hnuýe-fhýe{kt MkwÄkhku yLku Mkw½zíkk :
ð¤e, {wMk÷{kLkkuyu MðåAíkk, Mkw½zíkk, ¾kðk-ÃkeðkLke ðMíkwyku{kt
Mkwhwr[, íktËwhMíkeLkk rLkÞ{kuLke ÃkkçktËe, nðk-WòMkðk¤k ½hku çkLkkððkLke
heík íkÚkk rðrðÄ «fkhLkk ¾kðk-ÃkeðkLkk ðkMkýkuÚke Ãký ¼khíkeÞkuLku Ãkrhr[ík
fÞko. yk Ãknu÷kt ¼khíkeÞku {kuxe-{kuxe Ëkðíkku{kt ¾kðkLkwt ÍkzLkk ÃkkLk
WÃkh ÃkehMkeLku s{íkk níkk. (yLku yksu Ãký õÞktf ykðku rhðks Au.)
Ãkhtíkw {wMk÷{kLkkuyu ynªLkk Mk{ks, ½hu÷wt SðLk yLku øk]n-þýøkkh{kt
yuf {nkLk ¢ktrík ÃkuËk fhe ËeÄe. íku{ýu ykÄwrLkf MÚkkÃkíÞ f¤k Ãký
rðõMkkðe, su økt¼ehíkk, MkkitËÞo yLku Mk«{kýíkk{kt ËuþLke «k[eLk
MÚkkÃkíÞf¤kÚke Wå[ níke. íkks{nu÷ MÚkkÃkíÞf¤kLke yòÞçkeLkk YÃku yu
Mkwðýofk¤Lke ÞkË íkkS fhíkku hnuþu.
MkÇÞíkk yLku MktMf]rík Ãkh ôze yMkhku :
Ãktrzík sðknh÷k÷ LknuYyu ‘Discovery of India’{kt ¼khíkeÞ
Mk{ks, ¼khíkeÞ rð[khþi÷e yLku ¼khíkeÞ MktMf]rík Ãkh {wMk÷{kLkkuLke
nt{uþk ÞkË hnuLkkhe ôze yMkhkuLkku Mðefkh fhíkkt ÷ÏÞwt Au : “¼khík{kt
RM÷k{ íkÚkk yu rðrðÄ fki{ku su ÃkkuíkkLke MkkÚku Lkðk rð[khku yLku SðLkLke
rðrðÄ þi÷eyku ÷ELku ykðe, íku{Lkk ykøk{Lku ynªLke {kLÞíkkyku yLku
ynªLkk Mkk{krsf SðLkLku «¼krðík fÞwO. çkkÌk yk¢{ý ¼÷u øk{u íku
¾hkçkeyku ÷ELku ykðu, Ãký íkuLkkÚke yuf ÷k¼ sYh ÚkkÞ Au. yu «òLkk
ði[krhf MíkhLku ô[w ÷kðu Au yLku íku{Lku ÃkkuíkkLke {kLkrMkf Mktfwr[íkíkkÚke
çknkh Lkef¤ðk {sçkqh fhu Au. íkuyku yu ðkík Mk{sðk ÷køku Au fu, íkuyku
søkíkLku suðwt Mk{síkk níkk íkuLkk fhíkkt íku ¾qçk rðþk¤ yLku ðirðæÞÃkqýo Au.
rçkÕfw÷ yk s heíku yV½kLkkuLkk rðsÞu ¼khík Ãkh «¼kð Ãkkzâku. íkuLkkÚke
½ýk s VuhVkhku yÂMíkíð{kt ykÔÞk. yuÚke Ãký ðÄkhu VuhVkhku íÞkhu
yÂMíkíð{kt ykÔÞk, ßÞkhu {w½÷ku ¼khík{kt ykÔÞk. fu{fu íkuyku yV½kLkku
fhíkkt ðÄkhu MkÇÞ yLku rðÂõMkík níkk. íku{ýu ¼khík{kt ¾kMk fheLku yu
Mkw½zíkk-Mkwhwr[ Vu÷kðe, su EhkLk{kt níke.”
yk nfefíkLkku Mðefkh fkutøkúuMkLkk {kS «{w¾ yLku støku ykÍkËeLkk
ykøkuðkLk zku. Ãkèkr¼ Mkeíkkh{iÞkyu Ãký fkutøkúuMkLkk sÞÃkwh yrÄðuþLk{kt
ÃkkuíkkLkk «{w¾ÃkËLkk ¼k»ký{kt yk þçËku{kt fÞkou :
“{wMk÷{kLkkuyu ykÃkýe MktMf]ríkLku yrík Mk{]Ø çkLkkðe Au yLku ykÃkýe
þkMkLkÔÞðMÚkk íkÚkk ðneðxLku ÂMÚkh íkÚkk {sçkqík çkLkkÔÞku Au. íkuyku ËuþLkk
yíÞtík ËqhLkk rðMíkkhkuLku yufçkeòÚke LkSf ÷kððk{kt MkV¤ ÚkÞk. yk
ËuþLkk MkkrníÞ yLku Mkk{krsf SðLk{kt íku{Lke AkÃk ¾qçk ôzu MkwÄe òuðk
{¤u Au.”
V¤V¤krË{kt «økrík :
nrhÞk¤e nkuðk Aíkkt yk Ëuþ{kt V¤ku ¾qçk ykuAe MktÏÞk{kt yLku rLkBLk
fûkkLkk níkk, yLku su Ãký Wøkíkk níkk íku Mkk{kLÞ heíku MðÞt Wøkíkk níkk.
íku{Lke íkhV ËuþðkMkeyku ÞkuøÞ æÞkLk ykÃkíkk Lk níkk. Ãkhtíkw ßÞkhu {w½÷ku
(su{Lke hwr[ Wå[ níke yLku su{Lkk ðíkLk{kt ¾qçk ðÄkhu V¤ku-Mkqfk{uðk
Úkíkk níkk) yk Ëuþ{kt Ëk¾÷ ÚkÞk íkku íku{ýu V¤ku yLku {uðkLku ¾qçk «økrík
ykÃke. suLkwt ðýoLk ‘íkwÍfu çkkçkhe’ yLku ‘íkwÍfu snktøkehe’ îkhk òýe þfkÞ
Au. {w½÷kuyu ¼khíkeÞ V¤ku íkhV ¾kMk æÞkLk ykÃÞwt yLku rðrðÄ V¤kuLke
f÷{ku yufçkeò MkkÚku òuzeLku MktÏÞkçktÄ yLkku¾k yLku MðkrË»x «fkhku fu
òríkykuLke þkuÄ fhe. fuhe ¼khíkLkwt {þnqh yLku MkkiÚke MðkrË»x V¤ Au.
{w½÷kuLkk ykøk{Lk Ãknu÷kt íkuLke {kºk yuf s òík yux÷u fu Ëuþe Úkíke níke,
Ãkhtíkw íku{ýu rðr¼Òk «fkhLkk ÃkhMÃkh {u¤kÃk îkhk f÷{e fuheyku ÃkuËk
fhe, su ¾qçk s MðkrË»x yLku {Lk{kunf htøkLke nkuÞ Au. ykLkk Ãkrhýk{u
f÷{e fuheykuLke yux÷e òíkku ÃkuËk Úkðk ÷køke, suLke økýíkhe {w~fu÷ Au.
Wãkuøk-fkheøkhe, ¾uíke yLku ÔÞkÃkkh ûkuºku «økrík :
ykðe s ÂMÚkrík fkÃkz WãkuøkLke níke. ¼khíkeÞkuLkku Ãkkuþkf Mkk{kLÞ
heíku økrsÞw fkÃkz yLku {k{q÷e «fkhLkk òzk MkwíkhkW fu fk[k WLkLkku níkku.
Mkw÷íkkLk {n{qË EçLku {wnB{Ëþkn økwshkíkeyu (su {n{qË çkuøkzk
({].1Ãk11)Lkk Lkk{Úke yku¤¾kíkku níkku) MktÏÞkçktÄ fkh¾kLkk MÚkkÃÞk níkk.
su{kt fkÃkzLkwt ðýkxfkÞo, htøkfk{, AkÃkfk{ yLku rzÍkELk íkiÞkh fhðkLkwt
fk{ Úkíkwt níkwt. fkuíkhfk{, nkÚkeËktík, huþ{e fkÃkz yLku fkøk¤ çkLkkððkLkk
fkh¾kLkkt Ãký MÚkkÃkðk{kt ykÔÞk níkk. Mkw÷íkkLk {n{qË økwshkíke h[Lkkí{f
ð÷ý Ähkðíkku níkku. íkuýu ËuþLkk ¾qýu ¾qýu çkur{Mkk÷ ykiãkurøkf, f]r»k
rð»kÞf íkÚkk ÔÞkÃkkhe «ð]r¥kyku rðfMkkðe níke. ¼khíkLkk {nkLk EríknkMk-
fkh {ki÷kLkk yçËw÷nÞ (hn.) ‘LkwÍníkw÷ ¾ðkríkh’{kt {sfqh Mkw÷íkkLk
ytøku ðýoLk fhu Au :
“Mkw÷íkkLkLkk {nkLk fkÞkou{kt ËuþLke «økrík, {ÂMsËku-{ÿMkkyku yLku
{wMkkVh¾kLkkLkwt çkktÄfk{, f]r»k WíÃkkËLk{kt ð]rØ {kxu V¤Ëkh ð]ûkku yLku
çkøke[kykuLkwt rLk{koý þk{u÷ Au. íkuýu ÷kufkuLku yk fkÞkou {kxu «kuíMkkrník
fÞko íkÚkk ®Mk[kE {kxu fqðk yLku Lknuhku çkLkkðe. ykÚke s f¤kfkhku,
çkktÄfk{Lkk rLk»ýktíkku yLku Wãkuøk nMíkf÷kLkk rLk»ýktíkku EhkLk íkÚkk
íkwfoMíkkLkÚke {kuxe MktÏÞk{kt ykÔÞk yLku ÃkkuíkkLkk Wãkuøkku ynª MÚkkÃÞk.
ykÚke økwshkík fqðkyku yLku LknuhkuLkk ÷eÄu yuf nrhÞk¤ku «Ëuþ çkLke
økÞwt. ynª ÷nuhkíkk ¾uíkhku, øke[ çkøke[kyku yLku MðkrË»x V¤ku ÃkuËk
Úkðk ÷køÞk. yk rMkðkÞ økwshkík yuf ÔÞkÃkkh{tze Ãký çkLke økÞwt fu
ßÞktÚke W{Ëk «fkhLkk ®f{íke fÃkzkt rðËuþ{kt rLkfkMk Úkíkk níkk. yk çkÄwt
Mkw÷íkkLk {n{qËþknLke Ëu¾hu¾ yLku ËuþLke «økrík íkÚkk Mk{]rØ «íÞu íkuLke
rðþu»k hwr[Lkwt Ãkrhýk{ níkwt.”
fkuE fki{Lkk EríknkMk{kt ð¾íkkuð¾ík yuðe ÔÞÂõíkykuLkwt ÃkuËk Úkðwt, su
SðLkLkk rðr¼Òk ûkuºkku{kt ¿kkLk yLku MkkrníÞLke rðr¼Òk þk¾kyku{kt
yMkkÄkhý þÂõíkyku Ähkðíke nkuÞ íkku yu ðkíkLke Sðtík Mkkrçkíke Au fu, yu
fki{Lku Sðíkk hnuðkLkku yrÄfkh Au yLku yuLkk SðLk íkÚkk {kLkrMkf
þÂõíkykuLkku †kuík MkwfkÞku LkÚke.
{tøkku÷ku (íkkíkkheyku)Lkk nw{÷kyku Mk{Þu ¼khík rðîkLkku {kxu
yk©Þ MÚk¤ :
¼khík{kt 1h{e MkËe{kt ÂMÚkh, þÂõíkþk¤e, ¿kkLk«u{e {wÂM÷{
MkÕíkLkíkLkku ÃkkÞku Lkt¾kÞku. íkuLke AºkAkÞk¤ nuX¤ {nkLk W÷{k yLku rðîkLkku
{kuxe MktÏÞk{kt ynª ¼uøkk ÚkÞk. yuðk Mk{Þu {tøkku÷kuyu RM÷k{e Ëuþku
WÃkh [ZkE fhe yLku Mk{økú RM÷k{e ËwrLkÞkLku rAÒk-r¼Òk fhe ËeÄe.
RM÷k{e hksÄkLkeyku yLku MkktMf]ríkf fuLÿku çkhçkkË ÚkE økÞk. Ãkrhýk{u
{tøkku÷-íkkíkkheykuLkk støk÷e nw{÷kLkku ¼kuøk çkLku÷k þnuhku{ktÚke MÚk¤ktíkhLkwt
Lk hkufe þfkÞ íkuðwt Ãkqh ykÔÞwt. rðîkLkku yLku W{hkðku {tøkku÷kuLkk swÕ{ yLku
støk÷eÃkýktÚke çk[ðk {kxu Mkwhrûkík MÚk¤ þkuÄðk yuf ËuþÚke çkeò Ëuþ{kt
sðk ÷køÞk.
íku Mk{Þu ¼khík{kt íkwfeoLkk økw÷k{ðtþLkk þkMkfkuLkwt hkßÞ níkwt. ¼khík
s yuf yuðku Ëuþ níkku, suýu {tøkku÷ku-íkkíkkheykuLkk nw{÷kLkku Ëhuf ð¾íku
szçkkíkkuz sðkçk ykÃÞku yLku íku{Lkk nw{÷kykuLku ¾Ëuze {qõÞk. ykÚke s
rðr¼Òk Mk{Þu EhkLk yLku íkwfoMíkkLkLkk ¿kkLk«u{e, fkçku÷ yLku {kLkLkeÞ
¾kLkËkLkkuyu {kuxe MktÏÞk{kt ÃkkuíkkLkk ðíkLkÚke rnshík fheLku ¼khík{kt yk©Þ

÷eÄku. yMktÏÞ MkßsLkku fu suyku ¿kkLk, f¤kLkk Wå[ nkuÆkyku WÃkh ÃkuZeykuÚke
rçkhks{kLk níkk, ynª ykðeLku MÚkkÞe Úkðk ÷køÞk. çkkËþkn þ{MkwÆeLk
yÕík{þ, røkÞkMkwÆeLk çk÷çkLk yLku y÷kWÆeLk r¾÷S ðøkuhuLkk s{kLkk{kt
yk ¾kLkËkLkku ¾qçk {kuxe MktÏÞk{kt ynª MÚkkÞe ÚkÞk. yk rnshík yLku
íkuLkk fkhýkuLkwt ðýoLk fhíkkt «k[eLk ¼khíkeÞ EríknkMkfkh rÍÞkWÆeLk çkhLke
÷¾u Au :
“yk çkÄk ¾kLkËkLkku, {nkLk rðîkLkku yLku Mktíkku {tøkku÷ku yLku
[tøkuÍ¾kLkLkk nw{÷kykuLkk Ãkrhýk{u Ëuþ AkuzeLku ykðe hÌkk níkk. yk
MÚk¤ktíkh fhLkkhkyku{kt Wå[ fwxwtçkkuLkk Lkçkehkyku, yLkw¼ðe MkirLkfku, {nkLk
yæÞkÃkfku, rðîkLkku, LÞkÞkÄeþku, {nkLk Mktíkku Mkk{u÷ níkk.”
¼khíkeÞ {q¤Lkk {nkÃkwY»kku :
yu fwxwtçkku íkÚkk su ¼khíkeÞ fwxwtçkkuyu íku{Lkk nkÚku RM÷k{ Mðefkh
fÞkou, íku{Lkk{kt {nkLk ¿kkLke yLku ykæÞkÂí{f þÂõík Ähkðíkk {nkÃkwY»kku,
ðneðx yLku Lkuík]íð{kt rLkÃkwý hksfkhýeyku ðøkuhu ÃkuËk ÚkÞk. y{wf
yuðe ÔÞÂõíkyku Ãký ÃkuËk ÚkE, su{Lkwt WËknhý Mk{økú RM÷k{e søkík{kt
{¤ðwt {w~fu÷ Au.
¼khíkeÞ RM÷k{e ðtþ{kt yuðk çkkËþknku, MkßsLkku, «ÄkLkku, rðîkLkku
yLku ÷u¾fku ÃkuËk ÚkÞk, su{Lkk Ãkh EríknkMk økðo fhu Au. yLÞ fki{ku íku{Lkwt
WËknhý Ãkuþ fhðk yMk{Úko Au.
y{wf {nkLk þkMkfkuLke ykÃkýu ðkík fhe, nðu fux÷kf «rík¼kþk¤e
ðÍehku íkÚkk rðîkLk y{ehku yLku þkÞhku rðþu òýeyu. yu Mkqr[{kt Mkki«Úk{
y{eh ¾wMkhwLkwt Lkk{ ykðu Au. rðïLkk rLkÃkwý «rík¼kþk¤e rðîkLkkuLke òu
fkuE Mkqr[ íkiÞkh fhðk{kt ykðu íkku yu{kt y{eh ¾wMkhwLkwt Lkk{ yð~Þ
nþu. íku ¿kkLk yLku f¤kyku, MkkrníÞ, fkÔÞ, MktøkeíkLkk òýfkh níkk.
þkÞheLkk rðrðÄ «fkhku, MktøkeíkLkk rðrðÄ Mkqh-íkk÷ku, AtËkuLkk Mksof-þkuÄf
níkk. íku VkhMke yLku rnLËe fkÔÞLkk Mkðo{kLÞ økwY íkÚkk yuðk frðykuLkk
LkkÞf níkk, su{Lke ¼k»kk, YrZ«Þkuøkku, ©u»X ÷u¾Lk, {Äwhíkk, ËËo yLku
yMkh EhkLk{kt Ãký {kLÞ yLku økkihðÃkkºk Au. íku{Lke þkÞheLke VkhMkeLkk
{nkfrðyku Ïðkò nkrVÍ yLku þi¾ Mkk’Ëeyu Ãký «þtMkk fhe Au. íku yuf
yuðk MkqVe níkk, su{Lkk ËËoÃkqýo yLku «u{¼Þko fkÔÞkuÚke yksu Ãký MkqVeykuLke
¾kLkfknku WíMkkn yLku {Míke{kt Au. íku{Lke rnLËe þkÞhe yLku fkÔÞku rnLËe
íkÚkk WËqo çkÒku ¼k»kkykuLkku ÃkkÞku Au.
ðÍeh E{k{wÆeLk øke÷kLke ({].1481) su {n{qË økkðktLkk Lkk{Úke
Ãký òýeíkk Au. íku ÃkkuíkkLkk Mk{ÞLkk {nkLk rðîkLk yLku f÷{fkh ðÍeh
níkk. íku{Lke ÏÞkrík ¼khíkLke nË yku¤tøkeLku yhçk, EhkLk yLku íkwfoMíkkLk
MkwÄe Ãknkut[e økE níke. ¾qçk çktËøke, ¾wËkLkku zh, ykí{kLke þwÂæÄ, ¿kkLk
íkÚkk ðneðx{kt íku{Lkku òuxku szðku {w~fu÷ Au. ¼k»kk¿kkLk íkÚkk ÷u¾Lk{kt
Ãký íku{Lkwt MÚkkLk ô[wt Au. íku Mk{ÞLkk {nkLk MkkrníÞfkhku{kt íku{Lke økýLkk
ÚkkÞ Au. EhkLkLkk {nkLk frð yLku Mktík {ki÷kLkk yçËwhon{kLk ò{e {sfwh
ðÍehLke «þtMkk{kt ÷¾u Au :
n{ snkt hk Ïðkò ð n{ V¢ hk Ëeçkkò WMík
ykÞíkw÷ V¢e ð÷kfeLk íkník yMíkkY÷ økeLkk
(íkuyku Mk{økú rðïLkk MkhËkh yLku VfehkuLkku ðuþ Au. íkuyku VfeheLke
rLkþkLke Au, Ãkhtíkw íku y{eheLkk ÃkzËk{kt AwÃkkÞu÷e Au.)
yçkw÷fkrMk{ yçËw÷yÍeÍ økwshkíke ({].1Ãk1Ãk) su ykrMkV¾kLk
ðÍehu økwshkíkLkk Lkk{Úke {þnqh níkk, íku rðîkLk yLku «rík¼kþk¤e
ðÍehkuLke «Úk{ nhku¤{kt ykðu Au. íku Mk{ÞLkk {nkLk yhçk rðîkLk
yÕ÷k{n rþnkçkwÆeLk EçLku nsh {¬eyu íku{Lkk SðLk[rhºk rðþu yuf
ÃkwMíkf ÷ÏÞwt Au. yu{kt íku{Lke rðîíkk yLku ¾wËkÃkhMíkeLke ¾qçk «þtMkk fhe
Au. íkuyku ÷¾u Au fu, “su Mk{Þu ykrMkV¾kLk {¬k{kt ykðeLku hkufkÞk
níkk, íÞkhu {¬k{kt yËT¼qík n»ko Vu÷kE økÞku níkku. rðîkLkku íku{Lke
MkkunçkíkLku {qÕÞðkLk økýíkk níkk yLku ½uh ½uh ¿kkLkLke ðkíkku [[koíke níke.
yhçkLkk þkÞhkuyu ykrMkV¾kLkLke «þtMkk{kt fkÔÞku ÷ÏÞk Au íkÚkk íku{Lkk
{]íÞw ÃkAe ¾qçk yMkhfkhf yLku ËËoÚke ¼hÃkqh þkuffkÔÞku ÷ÏÞk Au.
{w½÷ MkÕíkLkíkLkk «ÏÞkík f{kLzh yçËwhone{¾kLk ¾kLkkt ({].1Ãk9Ãk)
VkhMke yLku rnLËeLkk Wå[ fkurxLkk frð íkÚkk MkkrníÞ yLku fkÔÞLkk Mk{eûkf
níkk. íku ÷~fhe rðãkLkk òýfkh íkÚkk ÷u¾f Ãký níkk. ¼khíkLkk yuf
{nkLk EríknkMkfkh íku{Lkk rðþu ÷¾u Au :
“íku{Lke çkwrØ yLku [íkwhkE, WíMkkn yLku ®n{ík íkÚkk WËkhíkkLke
«þtMkk yþõÞ Au. MkkrníÞ, fkÔÞ yLku EríknkMk{kt íkuyku rLkÃkwý níkk.
rðîkLkkuÚke íku{Lku «u{ níkku íkÚkk Lke[ MktMfkhLkk ÷kufkuÚke çk[eLku hnuíkk níkk.
íku{Lkwt SðLk MkkðÄ yLku Ãkrðºk níkwt. nt{uþk MkknMk¼Þko fkÞkouLkku þku¾
Ähkðíkk níkk. íkuyku yuf yuðk ðirðæÞMk¼h yLku rLkÃkwýíkkÚke Ãkqýo ÔÞÂõík
Au, su{Lkwt WËknhý EríknkMk{kt Ëqh Ëqh MkwÄe {¤íkwt LkÚke.”
yçËwhoÍÍkf ÏðkLkeyu “{ykrMkY÷ W{hkyT”{kt ÷ÏÞwt Au fu,
“yçËwhone{ ¾kLku¾kLkkt ÃkkuíkkLkk Mk{fk÷eLkku{kt þkiÞo yLku WËkhíkk{kt r¼Òk
íkhe ykðu Au. yhçke, VkhMke yLku rnLËe fkÔÞ÷u¾Lk{kt «¼wíð Ähkðíkk
níkk. íkuyku yk ºkýu ¼k»kkyku{kt Mðíktºk heíku MkwtËh fkÔÞku h[e þfíkk níkk.”
yçËwhone{ ¾kLku¾kLkkt rnLËeLkk {kLkeíkk frðyku{ktÚke Au. íku{Lku rnLËe
fkÔÞ{kt Wå[ MÚkkLk «kó Au. íkuyku VkhMkeLkk Ãký {kuxk frð níkk. Ãkhtíkw
Mk¥kk yLku yu{Lke Mkðoøkúkrníkkyu íku{Lkk VkhMke fkÔÞku Ãkh ÃkzËku Ãkkze ËeÄku
Au. òu íkuyku VkhMkeLku ÃkkuíkkLke rLkÃkwýíkkLkk «ËþoLkLkwt {kæÞ{ çkLkkðík íkku
íku{Lkwt MÚkkLk ËhçkkhLkk yu EhkLke frðykuÚke ykuAwt Lk nkuík, su{Lkk økeíkkuÚke
yksu Ãký VkhMke økeíkkuLke ËwrLkÞk økwtS hne Au.
yçkw÷VÍ÷ yLku ViÍeLke ÄkŠ{f {kLÞíkkyku yLku fkÞoþi÷eÚke òu fu
yMkt{rík Ëþkoðe þfkÞ, Ãkhtíkw yu ðkík {kLkðe s Ãkzu fu íkuyku yfçkhLkk
{nkLk Ëhçkkheyku{ktÚke níkk. íkuyku ÃkkuíkkLke yMkkÄkhý «rík¼k, rðî¥kk
íkÚkk ¿kkLk, MkkrníÞ yLku fkÔÞLke ár»xyu {kºk ¼khík{kt s Lknª, çkÕfu
íkuyku ÃkkuíkkLke Mk{fk÷eLk EÕ{e ËwrLkÞkLke Mkw«rMkæÄ ÔÞÂõíkyku{ktÚke Au.
ViÍe ÃkkuíkkLke VkhMke þkÞhe{kt EhkLkLkk VkhMkeLkk {nkLk frðyku{kt MÚkkLk
Ãkk{ðkLku Ãkkºk Au. yçkw÷VÍ÷Lkk ÃkwMíkfku ‘ykELku yfçkhe’ íkÚkk ‘yfçkh
Lkk{k’{kt íkuLke çkwÂæÄ, Íeýðx¼he ár»x (Power of Observation)
yÇÞkMk yLku rðþk¤ ¿kkLkLke Í÷f òuðk {¤u Au. «ÏÞkík £uL[ rðîkLk
Carra De Vaux yfçkhLkk{k rðþu ÷¾u Au :
“yfçkhLkk{k yuf yuðe yMkkÄkhý MkkrnÂíÞf f]rík Au, su SðLk,
rð[khku yLku ¿kkLkLkku ¼tzkh Au. ÃkwMíkfLkku yÇÞkMk Ëþkoðu Au fu, íkuýu
Mkki«Úk{ SðLkLkk ík{k{ ÃkkMkktykuLkku çkkhefkEÚke yÇÞkMk fheLku ÃkAe
íku{Lku ÷u¾Lk{kt ykðhe ÷eÄk. íkuLkku yÇÞkMk ykt¾kuLku yktS Ëu Au. íku yuf
yuðe MkkrnÂíÞf f]rík Au, suLkk Ãkh ÃkqðeoÞ MktMf]ríkLku økðoLkku yrÄfkh Au.
su «rík¼kykuyu yk rðþk¤ ÃkwMíkf îkhk ÃkkuíkkLke yku¤¾ký ykÃke Au,
íkuyku Mk¥kk yLku ðneðx{kt ÃkkuíkkLkk Mk{ÞÚke ¾qçk ykøk¤ nkuðkLkwt sýkÞ
Au. íkuyku {kºk ðneðx{kt s Lknª, çkÕfu ÃkkuíkkLke ÄkŠ{f rV÷kuMkkuVe{kt
Ãký ¾qçk ykøk¤ Au. íku þkÞhku yLku ®[íkfkuyu ¼kiríkf rðïLkku ¾qçk ôze
LkshÚke yÇÞkMk fÞkou. íkuyku Ëhuf ûkuºkLkwt ôzkýÚke rLkheûký fheLku íkuLku
÷¾e ÷uíkk. íkuyku Ëhuf ðMíkwLkku yLkw¼ð fhíkk yLku ÃkkuíkkLkk rð[khkuLke
yLÞ MkíÞkuÚke íkw÷Lkk fhíkk. yuf íkhV íku{Lke ðýoLkþi÷e ©u»Xík{ yLku
{Äwh níke, íkku çkeS íkhV íkuyku ÃkkuíkkLkk rð[khkuLke {sçkqík Ë÷e÷ku îkhk
Ãkwr»x fhíkk níkk.”
íkçkeçke-zkìõxhe Mkuðkyku :
{wMk÷{kLkkuLkk ykøk{Lk yLku íku{Lkk þkMkLkLkk fkhýu ¼khíkLku íku
Mk{ÞLkk MkÇÞ yLku rðÂõMkík rðï{kt su Wå[ík{ yLku [kðeYÃk MÚkkLk
«kó níkwt, íkuLkk ÷eÄu yk ËuþLku yLkuf rðãkfeÞ yLku ¼kiríkf ÷k¼ ÚkÞk.
íku{ktÚke yu WÃk[kh ÃkØrík Ãký Au, su yðko[eLk {uzef÷ MkkÞLMkLkk rðfkMk
yLku Vu÷kðkÚke Ãknu÷kt ËwrLkÞkLke MkkiÚke rðÂõMkík, ÔÞðÂMÚkík yLku ÷kufr«Þ

r[rfíMkk ÃkØrík níke. íkuLku Mkk{kLÞ heíku ÞwLkkLke r[rfíMkkLkk Lkk{u
yku¤¾ðk{kt ykðu Au. MÃkuLk, Ehkf, EhkLk yLku íkwfoMíkkLk ÃkkuíkkLkk WÒkríkLkk
Þwøk{kt yk r[rfíMkk ÃkØríkLkk {nkLk fuLÿku níkk. íÞkt s {æÞÞwøkLkk yuLkk
{nkLk rðîkLkku yLku MktþkuÄfku ÃkuËk ÚkÞk. ¼khík{kt þÂõíkþk¤e {wÂM÷{
MkÕíkLkíkLke MÚkkÃkLkk ÚkÞk çkkË ¼khíkeÞ þkMkfkuLkk ¿kkLk yLku f¤kLkk
«kuíMkknLk yLku fËhLke ðkíkku Mkkt¼¤eLku yk rðãkLkk rLkÃkwý rðîkLkku yuf
ÃkAe yuf yk Ëuþ íkhV fq[ fhíkk hÌkk. yk ¢{ Mkkík{e MkËe rnsheÚke
[k÷w ÚkE økÞku yLku ÷øk¼øk çkkh{e MkËe rnshe MkwÄe [k÷w hÌkku. ¼khíkLkk
yk rLk»ýktík {nu{kLkku íkÚkk rðîkLk nfe{ku yLku íÞkh ÃkAe íku{Lkk rLkÃkwý
rþ»Þku íkÚkk yLkw¼ðe íkçkeçkkuLke fkçkur÷Þík, yLkw¼ð, {øLkíkk yLku MkuðkLke
¼kðLkkLkk fkhýu yk rðãk Mk{økú ¼khík{kt WÒkríkLkk rþ¾hu Ãknkut[e økE.
yuLke Mkk{u ík{k{ «k[eLk r[rfíMkk ÃkØríkyku Íkt¾e Ãkze økE. ¼khíkLkwt
fkuE Ãký þnuh fu Lkøkh íkçkeçkkuÚke ¾k÷e Lk hÌkwt. yk r[rfíMkk ÃkØrík
MkMíke Ãký níke yLku Mknu÷kEÚke «kÃÞ Ãký níke. ¼khíkLke ykçkkunðk
íkÚkk «f]ríkLku yLkwYÃk níke yLku ÃkqðoLke MkkiÚke rðÂõMkík yLku rðþk¤ ÃkkÞkLke
E÷ks ÃkØrík níke. ykÚke yu ¾qçk ðnu÷e ÷kufr«Þ çkLke yLku ÍzÃkÚke
Vu÷kE økE. yuýu rðþk¤ ðMíke Ähkðíkk yLku yrÄfík{ økheçkkuLke MktÏÞk
Ähkðíkk yk ËuþLke y{qÕÞ Mkuðk çkòðe. ¼khíkeÞ íkçkeçkkuyu ÃkkuíkkLke
«rík¼k, {nuLkík yLku yLkw¼ð îkhk yuLku ¾qçk «økrík ykÃke. ytrík{
fk¤{kt rËÕne yLku ÷¾Lkki yuLkkt çku {níðLkk fuLÿku níkk. nk÷ík{kt Mk{økú
rðï{kt ¼khík s yuLkk fuLÿ íkhefu çkkfe hÌkwt Au. íkuÚke s yuLkwt SðLk yLku
«rík»Xk çkkfe Au.
¼khík{kt {wÂM÷{kuLke ËMk ¼ux-MkkuøkkËku :
«rMkØ ¼khíkeÞ EríknkMkfkh Mkh òËwLkkÚk Mkhfkhu (su{Lkkt
MktÏÞkçktÄ ÃkwMíkfku ÞwrLkðŠMkxeykuLkk yÇÞkMk¢{{kt Ëk¾÷ Au.) íku{Lkk
«rMkØ ytøkúuS {uøkurÍLk «khçÄ ¼khík (fku÷fxk){kt «fkrþík yuf ÷u¾{kt

{wMk÷{kLkkuLke yu ËMk ¼uxkuLkwt ðýoLk fÞwO Au, su íku{ýu ¼khíkLku yÃkoý fhe
Au, yu y{u yk ÷u¾{kt ðýoðeyu Aeyu :
• D]l:,DF[V[ EFZTGF ;A\WF[ ACFZGL N]lGIF ;FY[ A\WFjIFP H[GF
SFZ6[ ;D]ã Z:T[ YTF jIF5FZG[ GJ[;ZYL J[U D?IF[P EFZTDF\
RF,F{ÉI XF;GGF BFtDF 5KL VF AgG[ AFATF[ lA<S], E},FI
U. CTLP
• EFZTGF 36F\BZF lJ:TFZF[DF\4 BF; SZLG[ lJ\wIFR,GF p¿Z[ XF\lT
:Y5F.P
• V[S 5|SFZGL XF;G jIJ:YFGF SFZ6[ ;DU| N[XDF\ V[S;}+TF VFJLP
• WFlD"S DTE[N KTF\ p5,F JU"GL ZC[6L SZ6L4 J[X 5C[ZJ[X TYF
;FDFlHS AFATF[DF\ ;D~5TF 5[NF Y.P
• EFZTLI TYF >:,FDL X{,LGF ;\IF[HGYL V[S ;\I]ÉT S/F lJS;LP
H[DF\ RLGL S/FGF 56 V\XF[ E?IFP V[8,[ :YF5tIDF\ V[S GJL X{,L
pEL Y.P prR 5|SFZGF pnF[UF[ O}<IF OF<IFP
• V[S H EFQFF pt5gG Y.P H[ ——lC\N]:TFGL˜˜ S[ ——Z[BTF˜˜GF GFD[
VF[/BF.P sVFH[ T[G[ pN}" SC[JFDF\ VFJ[ K[Pf Un ,[BGDF\ V[S
;ZSFZL X{,L lJS;LP H[GF[ 5FIF[ T[ lC\N] D]gXLVF[V[ GF\bIF[4 H[
OFZ;L ,bIF SZTF CTFP T[ X{,L DZF9FVF[V[ 56 5F[TFGL EFQFFDF\
5|Rl,T SZLP
• lN<CLGF l:YZ XF;GGF SFZ6[ ßIFZ[ XF\lT :Y5F.P VG[ ;D'lwW
VFJL TF[ EFZTLI EFQFFVF[GF ;FlCtIGL 56 5|UlT Y.P
• WD" 1F[+[ TF{CLN sV[S[`JZJFNfGF[ lJRFZ OZL :5Q8 YIF[P VwIFtDTF
s~CFlGiITfGF[ O[,FJF[ YIF[P
• .lTCF; ,[BGGL X~VFT Y.P
• I]âS/F lJS;LP ;eITFGF VgI lJEFUF[ 56 O}<IF OF<IFP
{wÂM÷{kuyu ËuþLku yÃkoý fhu÷e {qÕÞðkLk ¼uxku

DF{,FGF .SAF,C];{G AF[S0F ;FP ,B[ K[ S[4 EFZTGF lGDF"6 VG[
lJSF;DF\ D]l:,DMG]\ A[lD;F, IMUNFG ZC[,]\ K[P DwISF/YL VFW]lGS
;DI ;]WL VFlY"S4 ;F\:S'lTS VG[ ;FDFlHS ;lCT NZ[S 1F[+[ N[X 5|UlT
;FW[4 5|[D4 gIFI VG[ ;DFGTFGF JFTFJZ6DF\ N[XGF TDFD ZCLXM
VG[ TDFD H}YM XF\lT5}6" ZLT[ ;D'lâGF 5\Y[ VFU/ JW[4 T[GF SFH[
D]l:,D XF;SM4 ;}OLVM4 lJäFGM VG[ ;FDFgI D]l:,DMV[ TG4 DG
VG[ WGYL E}lDSF VNF SZL K[P
fu{ ¼q÷ku Aku ? ËxkÞku Awt,
yk E{khíkLkku nwt ÃkkÞku Awt.
D]l:,DMV[ VF N[XG[ V5"6 SZ[,L VD]S D}<IJFG E[8M lJX[GL
HF6SFZL V{lTCFl;S TyIMGF VFWFZ[ ZH] S~\ K]\P
(1) hkufux xufLkku÷kuS :
VJSFX lJ7FG 1F[+[ EFZT ;DU| lJ`JDF\ 8MRGF :YFG[ K[P VCL\
;]WL S[ VD[ZLSF H[JF N[XMV[ 56 EFZTGF Cartosat-2B H[JF p5U|C
5Z VFWFZ ZFBJM 50[ K[P >;ZMV[ DFR"-Z_!& ;]WLDF\ VgI N[XMGF
5! p5U|CM ,MgR SIF" K[P T[GF äFZF JQF" Z_!$-!5DF\ Z_5 SZM0
~l5IFGM GOM SIM"P
ZMS[8 8[SGM,MÒGL XMWGF 5|6[TF 8L5] ;],TFG K[P DCFG EFZTLI
XF;S 8L5] ;],TFG[ 5MTFGF XF;G NZlDIFG ZMS[8 8[SGM,MÒG[ VG[S
;\XMWGM äFZF prR lXBZ[ 5CM\RF0L CTLP T[D6[ C]D,FBMZ V\U|[HM
lJZ]â lJXF/ 5|DF6DF\ ZMS[8 ,MgRZMGM p5IMU SIM" CTMP ZMS[8
8[SGM,MÒ V\U[GF >lTCF;SFZ VG[ ;\XMWS ;Z lJ,LID SM\U|LJ
s!**Zv!(Z(fV[ T[DGF 5]:TS “A Concise Account of the Origin
and Progress of the Rocket System TYF The Details of the
Rocket System”DF\ SZ[, J6"G D]HA !*))DF\ ChZT 8L5] ;],TFGGL

XCFNT 5KL V\U|[Ô[V[ &__ ,MgR;"4 *__ ZMS[8 VG[ )___
J5ZFI[,F\ ZMS[8 SaH[ SIF"\ CTF\P VF TDFD HyYM ,\0GGF ZMI, J],JLR
X:+FUFZDF\ DMS,JFDF\ VFjIMP lJ,LID SM\U|LJ[ VFGF 5Z ;\XMWG
SZLG[ +6 N/NFZ 5]:TSM ,bIF\P T[GF VFWFZ[ V\U|[HMV[ SM\U|LJ ZMS[8
lJS;FjIF\P VF ZMS[8MGM p5IMU V\U|[Ô[V[ !(!$GF AF<8LDMZ I]âDF\
TYF !(!5GF G[5Ml,IG lJ~âGF I]âDF\ SIM"P 8L5] ;],TFG äFZF
,xSZGF DFU"NX"G DF8[ ,BJFDF\ VFJ[, 5]:TS —OtC], D]ÔlCNLG˜DF\
56 ZMS[8GF p5IMU lJX[ lJ:T'T DFU"NX"G VF5JFDF\ VFjI]\ K[P
V[DPV[;PV[RP D}lT"V[ !(q_ZqZ_!5GF ZMH 0[ÞG C[ZF<0
sA[\u,MZfDF\ 5|SFlXT T[DGF ,[B ‘Tipu's 600 Rocketmen’DF\ SZ[,
J6"G D]HA 5}J" ZFQ8=5lT DC}"D 0MPVaN],S,FD[ T[DGL VFtDSYFDF\
GM\wI]\ K[ S[ T[VM HIFZ[ I]JFG CTF tIFZ[ T[D6[ >lg0IG SlD8L OMZ
:5[; ZL;R"GF V[S I]JF >HG[Z TZLS[ JÒ"GLIFGL J[,M%; O,F>8
O[;L,L8LGL D],FSFT ,LWLP tIF\ T[D6[ ZL;[%XG ,MALDF\ V[S lR+ HMI]\P
T[DF\ I]âGFF §xIDF\ S[8,F\S ZMS[8 μ0L ZCIF\ CTF\P T[ 8L5] ;],TFGGL
lA|8LXZM lJ~âGL ,0F.G]\ lR+ CT]\P
0MP S,FD 5MTFGL VFtDSYFDF\ GM\W[ K[ o ——lR+ V[ CSLST J6"JT]\
CT]\4 H[ 8L5]GF 5MTFGF N[XDF\ E},F. U. K[4 5Z\T] VCL\ 5'yJLGF ALÔ
UM/FW"DF\ T[G[ IFN ZFBJFDF\ VFJL K[P C]\ V[ HM.G[ 5|;gG YIM S[ GF;F
äFZF I]âGL ZMS[8 8[SGM,MÒGF V[S EFZTLI CLZMGL DCFGTFGL 5|X\;F
SZJFDF\ VFJL K[P˜˜ (Wings of Fire)
G[ X G, V[ Z MGM8LS, ,[ A MZ[ 8 ZL4 A[ \ u ,MZGF 5| M O[ ; Z ZM»D
GZl;dCFV[ 5MTFGF ;\XMWG äFZF TDFD 0MSI]D[g8GF VFWFZ[ P D
DU8503 GFDGF 5|MH[S8 V\TU"T Rocket in Mysore and Britain
1750-1850 AD ,bI]\ CT]\P T[DF\ 8L5] ;],TFGGL ZMS[8 8[SGM,MÒGM
lJ:T'T VC[JF, VF%IM K[P
0MP VaN],S,FDGF DCFNX"G C[9/ A|CDM; lD;F.,GF J0F

0MPlXJFYG] l5<,F.V[ EFZTDF\ ZC[,F 8L5] ;],TFGGF 5]ZFTÀJLI
VJX[QFMGM UCG VeIF; SIM"P T[D6[ ,\0GGF J],JLR dI]lhIDGL
D],FSFT ,.G[ lJ:T'T ;\XMWGGM VC[JF, TtSF,LG ZFQ8=5lT 0MP
VaN],S,FDG[ ;M\%IMP VC[JF,GF VFWFZ[ ZFQ8=5lT EJG[ 8L5]
;],TFGG[ EFZTDF\ ZMS[8 8[SGM,MÒGF XMWS CMJFGM VlWS'T ZLT[
:JLSFZ SIF"GL ÔC[ZFT SZLP
(h) ‘sÞ rnLË’Lkku ÷kufr«Þ Lkkhku :
—HI lCgN˜GM GFZM VFH[ SM. 56 HFTGF lJJFN JUZ VFBF
N[XDF\ ,MSl5|I K[P ;UD| N[XDF\ ,MSM 5MTFGM N[X5|[D NXF"JJF VF
GFZFGM p5IMU SZ[ K[P X]\ VF5 HF6M KM S[ VF GFZM ZFQ8=JFNL VG[
5|lTEFXF/L VFhFNLGF ,0J{IF VFlAN C;G ;OZFGLGL E[8 K[ m
G[TFÒ ;]EFQFR\§ AMh !&DL ÔgI]VFZL4 !)$!GF ZMH
VSAZXFC VO3FGLGL DNNYL V\U|[H ;ZSFZGL HGZS[NDF\YL OZFZ
Y. UIFP T[D6[ lA|8G lJ~â läTLI lJ`JI]âDF\ ;FD[, N[XMGL DNNYL
EFZTDF\YL V\U|[HMG[ CF\SL SF-JFGL IMHGF 30LP HD"GLDF\ VEIF;
SZGFZ C{NZFAFNGF 5|lTEFXF/L lJnFYL" VFlAN C;G ;OZFGL
5MTFGM VeIF; tIÒG[ G[TFÒ ;FY[ T[DGF ;[Ê[8ZL TZLS[ HM0FIFP
VFlAN C;G VOZFGLG]\ N[X5|[DL S]8]\A V\U|[Ô[ 5|tI[ V[8,L AWL GOZT
WZFJT]\ CT]\ S[ T[D6[ lA|8GDF\ VeIF;GL TS HTL SZLG[ 5MTFGF 5]+G[
HD"GL E6JF DF8[ DMS,JFG]\ 5;\N SI"]\P HD"GLYL ;]DF+F ;]WLGF )_
lNJ;GF ,F\AF VG[ U]%T 5|JF;DF\ V[SDF+ EFZTLI SG", VFlAN
C;G G[TFÒGF ;C5|JF;L ZCIFP
(Santimony Roy : Freedom Movement and Indian Muslims P. 88)
ADF" 5CM\RLG[ G[TFÒ ;]EFQFR\§ AMh[ —VFhFN lCgN OMH˜GL

VFU[JFGL ,LWLP OMH DF8[G]\ ZFQ8=ULT —X]E4 ;]B4 R{GSL AZBF AZ;[4
EFZT EFU C{ ÔUF˜ SG", VFlAN C;G[ ,bI]\ CT]\P X~VFTDF\ ;{lGSM
DF8[GM GFZM Hello CTMP VF GFZFDF\ EFZTLITF G CMJFYL G[TFÒV[
VFlAN C;G ;OZFGLG[ OMH DF8[ IMuI GFZM VF5JF H6FjI]\P SG",
VFlAN C;G[ B}A lJRFZ6FGF V\T[ —HI lCgN˜GM GFZM VF%IMP (Leonard
Gordon : Brothers against the Raj) G[TFÒV[ VFhFN lCgN OMH DF8[
VF GFZM 5;\N SIM"P AFNDF\ ;DU| N[XDF\ GFZM ,MSl5|I YIMP
5|l;â >lTCF;SFZ GZ[g§ ,]YZ[ T[DGF 5]:TS ‘Legendotes of
Hyderabad’DF\ VFlAN C;G ;OZFGLGF IMUNFGG]\ lJ:T'T J6"G SI"]\
K[P #_DL ÔgI]VFZL Z_!$GF ZMH The Hindu N{lGSDF\ VF 5]:TS
5Z lJ:T'T ;DL1FF ,BJFDF\ VFJL CTLP T[DF\ —HI lCgN˜GM GFZM
VF5GFZ VFlAN C;G ;OZFGLGF ÒJG lJX[ lJ:T'T DFlCTL VFJL
CTLP VFhFNL AFN VFlAN C;G IFS ;[JFDF\ HM0F.G[ lD;Z BFT[
EFZTGF ZFHN}T AgIFP tIFZ AFN 0[gDFS"DF\ EFZTGF ZFHN}T TZLS[
;[JF AHFJLG[ !)&&DF\ lGJ'¿ YIFP !)($DF\ C{NZFAFNDF\ T[DG]\
VJ;FG YI]P\ “Brothers against the Raj”GF ,[BS l,VMGF0" UM0"GGF
J6"G D]HA VFlAN C;G[ —HI lCgN]:TFG SL˜ GFZFG[ 8}\S] ~5 VF5LG[
——HI lCgN˜˜GL ZRGF SZL CTLP VFH[ N[X5|[DGM VF GFZM VFBF N[XGF\
TDFD ZFHIM VG[ H}YMDF\ ,MSl5|I K[P
(3) ¼khíkeÞ [÷ý YrÃkÞku :
VFH[ EFZT4 5FlS:TFG4 G[5F/4 >g0MG[lXIF4 zL,\SF4 DF,NL54
;[X[<; (Seychelles) VG[ DMZ[lXI; V[D S], VF9 N[XMG]\ R,6L GF6]\
~l5IM K[P VUFp VO3FlG:TFG4 lTA[84 N]A. VG[ STZG]\ R,6 56
~l5IM CT]\P
;]WFZFJFNL VG[ lJSF;GF 5|6[TF EFZTLI XF;S X[ZXFC ;}ZL
s!5$_v$5fV[ >P;P!5$_DF\ ~l5IF GFDGL SZg;LGL X~VFT
SZL CTLP T[D6[ ;F{5|YD V[S TM,F RF\NLGM ~l5IM R,6DF\ D}SIMP
YM0F H ;DIDF\ ;DU| EFZTDF\ ~l5IF GFDG]\ GF6]\ 5|Rl,T VG[

,MSl5|I YI]\P V\U|[HMV[ :8,L"\U 5Fpg0G[ R,6 TZLS[ 5|Rl,T SZJF
B}A 5|ItGM SIF"4 5Z\T] T[VM lGQO/ UIFP VFBZ[ T[D6[ —SM.G[H V[S8
!(#5˜ äFZF EFZTLI R,6 TZLS[ ~l5IFGM :JLSFZ SIM"P VFhFNL
5KL 56 ~l5IM EFZTLI R,6 TZLS[ VD,DF\ ZCIMP VFH[ ~l5IM
EFZTLI R,6 TZLS[ ,MSl5|I K[P X[ZXFC ;}ZLGL VF l5|I N[XG[
VGMBL E[8 K[P
(4) rºkhtøkku Ítzku :
EFZTGL XFG U6FTF ZFQ8=wJH l+Z\UF h\0FGL V\lTD l0hF.G
;]Z{IF T{IAÒ äFZF T{IFZ SZJFDF\ VFJL CTLP >P;P!)!&DF\ CMD~,
,LU[ S[;ZL4 ;O[N VG[ ,L,M 5ÎM WZFJTF VG[ JrR[ Z[\l8IFGL KAL
WZFJTF h\0FG]\ lGDF"6 SI"]\P !)Z#DF\ S,S¿F BFT[GL SM\U|[;GL JFlQF"S
;EFDF\ ZFQ8=wJHGL RRF" YTF\ VF h\0FGM :JLSFZ SZJFDF\ VFjIMP
>P;P!)#!DF\ Z[\l8IFGL HuIFV[ l+Z\UF h\0FDF\ JrR[ VXMS RÊG[
:YFG VF5JFDF\ VFjI]\P VF h\0FGL V\lTD l0hF.G 5|bIFT JSL, VG[
VFhFNLGF ,0J{IF AN~¡LG T{IAÒGF 5tGL ;]Z{IF T{IAÒV[ T{IFZ
SZL CTLP
——JM>; VMO T[,\UFGF˜˜GF 5|D]B S[%8G 5F\0]Z\U Z[»LV[ ;F{5|YD
5MTFGF V{lTCFl;S ;\XMWG J0[ V[J]\ ;FlAT SI"]\ S[ ;]Z{IF T{IAÒV[
l+Z\UF h\0FG[ V\lTD :J~5 VF%I]\ CT]\P T[D6[ ;FlAT SI"]\ S[ S[8,FS
,MSMV[ BM8L ZLT[ V[ JFT 5|Rl,T SZL S[ l5\U,L J[S{IFV[ l+Z\UM h\0M
T{IFZ SIM"P SM.56 V{lTCFl;S 5]:TSDF\ SIF\I l5\U,L J[S{IFV[
ZFQ8=wJH T{IFZ SIF"GM p<,[B GYLP VFhFNLGL ,0TGM ;F{YL lJ:T'T
>lTCF; Freedom struggle of India ZFQ8=JFNL >lTCF;SFZ 0MP
TFZFR\N äFZF T{IFZ SZJFDF\ VFjIMP T[DF\ 56 l5\U,L J[S{IFGM p<,[B
GYLP T[JL H ZLT[ >P;P!)(5DF\ SM\U|[;GL :YF5GFGF ;M JQF" 5|;\U[
5|SFlXT SM. 56 V{lTCFl;S 5]:TSDF\ l5\U,L J[S{IFGM p<,[B GYLP

>P;P!)*ZDF\ p:DFGLIF I]lGJl;"8LGF 5|MP;ZMÒGL Z[UFGLV[ T[DGF
5]:TS “Highlights of Freedom Movement”DF\ SM.56 V{lTCFl;S
;\NE" JUZ V[JM NFJM ZH] SIM" S[ l+Z\UM h\0M l5\U,L J[S{IFV[ T{IFZ
SIM"P S[%8G 5F\0]Z\U Z[»LV[ VF NFJM ;N\TZ BM8M U6FJLG[ 5MTFG]\
;\XMWG ZH] SI"]\ S[ ;]Z{IF T{IAÒV[ l+Z\UF h\0FGL V\lTD l0hF.G
T{IFZ SZL CTL4 H[GM A\WFZ6 ;EF äFZF EFZTGF ZFQ8=wJH TZLS[
:JLSFZ SZJFDF\ VFjIMP S[%8G 5F\0Z] U
\ Z[»LV[ 5|bIFT V\UH
[| >lTCF;SFZ
Trever RoyaleGF 5]:TS “The Last Days of the Raj”GM ;\NE" ZH]
SIM"4 H[DF\ V[ JFTGM lJ:T'T p<,[B K[ S[ ;]Z{IF T{IAÒV[ l+Z\UF
h\0FGL V\lTD l0hF.G T{IFZ SZL CTLP
(5) ¼khíkeÞ LkkiMkuLkkLkk MÚkkÃkf {wnB{Ë fwtnk÷e {h¬kh :
N[XGF ;D]§LI T8G]\ Z1F6 SZGFZ EFZTLI GF{;[GF lJ`JDF\ 5F\RD]\
:YFG WZFJ[ K[P !)*!GF I]âDF\ lJHI D[/JJFDF\ EFZTLI GF{;[GFV[
DCtJGL E}lDSF EHJL CTLP X]\ VF5 HF6M KM S[ EFZTLI GF{;[GFGL
:YF5GF VFHYL 5F\R;M JQF" 5C[,F\ D,AFZGF D]l:,D ;FUZB[0]
D]CdDN S]\CF,LV[ SZL CTL m
5M8"]ULhMV[ D,AFZGF lSGFZ[ C]D,F VFNIF"4 tIFZ[ SF,LS8GF
XF;S hFDMZLG[ D]SFA,FGL ;\5}6" HJFANFZL DZÞFZ HFlTGF D]CdDN
S]\CF,LG[ ;M\5L CTLP >P;P!5_Z YL !&__ ;]WL RF,[,L VF ,0F.DF\
5M8"]ULhMGF D]SFA,F DF8[ D]CdDN S]\CF,LV[ GF{;[GFGL ZRGF SZLG[
lJN[XLVMGM D]SFA,M SIM" CTM4 S\]CF,L DZÞFZ S]8]\AGF RFZ ;FCl;S
;{lGSMV[ JFZFOZTL ;[GFGL VFU[JFGL ,LWLP VFD4 EFZTDF\ GF{;[GFGL
:YF5GFG]\ UF{ZJ V[S N[X5|[DL D]l:,DG[ 5|F%T YI]\ K[P
fnu Au fkuý yk Ähíke y{khu {Lk ÃkhkE Au ?
y{khk Ëun{kt yuLke s íkku ¾w~çkq ÷ÃkkE Au,
¾hu¾h íkku nðu fI htøk{kt ykÔÞk Au MkçktÄku,

ðíkLk MkkÚku y{khu þqLÞ ÷kuneLke MkøkkE Au.
;M/DL ;NLGF V\TDF\ S[Z,GF >lTCF;SFZ X[B h{G]¡LG DbN}D[
——TMCOT], D]ÔlCNLG˜˜ 5]:TS ,bI]\P V[S S[Z,JF;L äFZF S[Z,GF
>lTCF; lJX[ ,BJFDF\ VFJ[,]\ VF ;F{5|YD 5]:TS U6FI K[P RFZ
EFUDF\ lJEFÒT VF 5]:TSGF RMYF EFUDF\ S], !$ 5|SZ6DF\
DZÞFZGL GF{;[GF VG[ 5M8"]ULhM JrR[GF ;\3QF"G]\ lJ:T'T J6"G SZJFDF\
VFjI]\ K[P VF V{lTCFl;S 5]:TSG]\ ;F{5|YD V\U|[Ò EFQFF\TZ !(##DF\
,[O8Gg8 V[DP H[P ZM,[g0;G äFZF SZJFDF\ VFjI]\P tIFZ AFN 0[JL0
,M5[h 5M8"]ULhDF\ VF 5]:TSGM VG]JFN SIM"P EFZTLIM VG[ 5M8"]ULhM
JrR[GF ;D]§ T8GF ;\3QF" V\U[G]\ VF D}/ VZAL 5]:TS ,L:AGYL
5|SFlXT YI]\P AFNDF\ pN"} VG[ ,[l8G ;lCT VG[S EFQFFVMDF\ VF
5]:TSGM VG]JFN SZJFDF\ VFjIMP >lTCF;SFZ D]CdDN SFl;D
OlZxTFV[ 56 VF 5]:TSGF ;\NE" 8F\SIF K[P >P;P!)$ZDF\ D]CdDN
C];{G G{GFZ[ VF 5]:TSG]\ VlWS'T V\U|[Ò EFQFF\TZ SI"]\P H[ ——TMCOT],
D]ÔlCNLG˜˜ 8F>8,YL D§F; I]lGJl;"8LV[ 5|SFlXT SI"]\ CT]\P
EFZT ;ZSFZ[ EFZTLI GF{;[GFGF :YF5S TZLS[ S]\CF,L DZÞFZGL
;[JFVMGM :JLSFZ SZLG[ T[DG[ AC]DFG VF%I]\ K[P SMRLG I]lGJl;"8L
VMO ;FIg; V[g0 8[SGM,MÒV[ T[GL ;D]§LI ;\XMWG V\U[GL SM,[HG]\
GFD S]\CF,L DZÞFZ :S}, VMO DZLG V[gÒGLIZL\U ZFbI]\ K[P D]\A.GF
SM,FAF BFT[GF EFZTLI GF{;[GFGF TF,LDL S[g§G]\ GFD S]\CF,L ALHFGF
GFD[ ——G[J, D[ZL8F.D V[S[0DL S]\CF,L˜˜ ZFbI]\ K[P
!)&*DF\ D]CdDN S]\CF,LGF ÒJG VG[ IMUNFG 5Z VFWFlZT
lO<D ——S]\CF,L DZÞFZ˜˜ V[;P V[;P ZFHG äFZF D<IF,D EFQFFDF\
lGN"[lXT SZJFDF\ VFJL CTLP lO<DG[ z[Q9 OLRZ lO<DGM ZFQ8=LI V[JM0"
5|F%T YIM CTMP
S[Z,GF 5]ZFTÀJ lJEFU[ SMhLSM0[YL #5 lSPDLP N}Z >ZL\U,

UFDDF\ VFJ[,F S\]CF,L DZÞFZGF DSFGG[ dI]lhID AGFjI]\ K[4 tIF\
RFZ[I DZÞFZ A\W]VM ;FY[ ;\A\lWT VG[ J:T]VM 5|NX"GDF\ D}SJFDF\
VFJL K[P SM8Þ,GL Dl:HNDF\ D]CdDN S]\CF,LGL T,JFZ VFH[ 56
DMH}N K[P
EFZTLI 5M:8 lJEFU[ DZÞFZ A\WV ] MGF ;\3QF"GL $__DL JQF"UF\9
lGlD¿[ !*DL l0;[dAZ4 Z___GF ZMH +6 ~l5IFGL Z\ULG 5M:8,
l8SL8 HFZL SZL CTLP VF l8SL8 5Z DZÞFZGL GF{;[GFGM 5M8"]ULh
;[GF lJ~âGM ;D]§LI ;\3QF" NXF"JJFDF\ VFjIM CTMP
(6) søkíkLku {nkLk ¼khíkLke yku¤¾ ykÃkðkLkku ©uÞ {wÂM÷{kuLku
Vk¤u òÞ Au :
5|FRLG EFZTDF\ VFI]J"[N4 BUM/XF:+4 Ul6TXF:+4 5\RF\U4
;FlCtI H[JF VG[S lJQFIM 5Z ;\XMWGM SZLG[ DFGJHUT DF8[ p5IMUL
VG[S U|\YM ,BJFDF\ VFjIF CTFP 5Z\T] VF 7FG B}A V<5 JU" ;]WL
;LlDT CT]\P ;DFHGF lJXF/ HG;D}C DF8[ 7FGGF äFZ A\W CTFP
ALÒ TZO VF J{lJwI;EZ EFZTLI ;\:S'lT VG[ 7FGGF E\0FZMYL
lJ`J ;N\TZ VHF6 CT]\P l;S\NZ T[DH æ] V[G ;F\UGF ,BF6MDF\ GFD
5}ZTM EFZTGM p<,[B CTMP AFæ HUTGF ,MSM EFZTLI ;\:S'lT lJX[
HF6SFZL D[/J[4 T[JM SM. U|\Y lJ`JGL VgI EFQFFVMDF\ ,BJFDF\
VFjIM G CTMP
VF p5ZF\T EFZTLI 5|ÔGM ;\5S" AFæ HUT ;FY[ GlCJTŸ CTMP
;F\:S'lTS 5Z\5ZF D]HA lJN[XL ,MSM d,[rK U6FTF CTF VG[ NlZIM
VM/\ULG[ 5|JF; SZJFGL DGF. CTLP K[S !)DL ;NLGF V\T[ UF\WLÒV[
Nl1F6 VFlËSFGM 5|JF; SIM" tIFZ[ T[D6[ 56 EFZ[ lJZMWGM ;FDGM
SZJM 50IM CTMP T[DGL VFtDSYF —;tIGF 5|IMUM˜DF\ AFZDF\ 5|SZ6G]\
lXQF"S —GFTACFZ˜ K[P H[DF\ T[D6[ lJN[X5|JF; V\U[ 5MTFGL IFTGFVMG]\
J6"G SI"]\ K[P HIFZ[ T[D6[ D]\A.DF\ H.G[ lJN[XGF 5|JF;GL HFC[ZFT
SZL4 TM 7FlTV[ 9ZFJ 5;FZ SZLG[ T[DG[ GFT ACFZ SF-L D}SIFP
T[DGF AG[JLV[ 7FlTGL ALS[ T[DGL 5F;[ VGFDT TZLS[ UF\WLÒV[
D}S[,F 5{;F 56 lJN[X HJF DF8[ VF5JFGL GF 5F0L NLWLP VFYL UF\WLÒ
lD+ 5F;[YL pKLGF 5{;F ,.G[ Nl1F6 VFlËSFGF 5|JF;[ UIF CTFP
VFJF\ VG[S SFZ6MGF ,LW[ HUTGF ,MSM J{lJwI;EZ EFZTLI
;\:S'lTYL lA,S], VÔ6 VG[ V5lZlRT CTFP EFZTLI lJnFVM VG[
;\:S'lT lJX[GM ;F{5|YD ;J"U|FCL U|\Y —lSTFA], lCgN˜ VA}ZICFG
V,A[~GL s)*#v!_$(fV[ VFHYL !___ JQF" 5C[,F\ ,bIMP
T[D6[ VZAL EFQFFDF\ l,lBT VF lJXF/ 5]:TSDF\ J[NM4 p5lGQFNM4
ZFDFI6 VG[ DCFEFZT p5ZF\T lRlSt;FXF:+4 Ul6TXF:+4 BUM/
XF:+ VG[ HIMlTQFXF:+ H[JF 1F[+MDF\ EFZTDF\ YI[,F ACM/F
VeIF;G]\ B}A T,:5XL" J6"G SI"\] K[P p5ZF\T T[D6[ VF U|Y
\ DF\ EFZTLI
EFQFFVM4 ;\:S'lT4 ZLTlZJFÔ[4 lJlJW :Y/M JU[Z[ V\U[GL DFlCTLGM
E\0FZ ZH] SIM" K[P
EFZTLI lJnFVM VG[ ;\:S'lTGM VeIF; SZJFGF C[T]YL DCFG
lJäFG V,A[~GL >P;P!_!*DF\ EFZT VFjIF VG[ !# JQF" ;]WL
VCL\ ZCIFP 5|FZ\EDF\ T[DG[ VG[S D]xS[,LVM ;CG SZJL 50LP 7FGGF
äFZ DF+ VD]S JU" DF8[ H B]<,F CTFP VFYL T[D6[ J[X5,8M SIM"
VG[ V[S A|Fï6 lXQI TZLS[YL VM/B :YFl5T SZLG[ ;\:S'T EFQFF
XLBLP s!f ;\:S'T 5Z VF`RI"HGS 5S0 5|F%T YTF\ lJäFGM T[DG[
DFGGL GHZ[ Ô[JF ,FuIFP T[D6[ lCgN]VMGL DFgITFVM4 WD"4 ;\:S'lT4
EFZTLI 5\RF\U4 lJlJW 5|N[XMGL ZC[6L-SZ6L JU[Z[GM B}A UCG
VeIF; SZLG[ ——lSTFA], lCgN˜˜ 5]:TS ,bI]\P DFGJ >lTCF;DF\ VF
;F{5|YD V[JM U|\Y CTM4 H[DF\ EFZT lJX[ ;RM8 VG[ ;J"U|FCL
Ô6SFZLGM VB}8 BÔGM ZH] SZJFDF\ VFjIM K[P D}/ VZALDF\ l,lBT
—lSTFA], lCgN˜G]\ ;F{5|YD EFQFF\TZ HD"G lJäFG Edward Sacheu V[

SI"P\] T[D6[ V,A[~GLG[ Founder of Indology VYF"T lJ`JDF\ EFZTLI
lJnFVMGF 5|;FZGF l5TFDC U6FjIF K[P AFZDL VG[ T[ZDL ;NLDF\
V,A[~GLG]\ 5]:TS DwI5}J" T[DH 5l`RDL HUTDF\ 5CM\RTF\ lJäFGM
EFZT lJX[ HF6LG[ N\U ZCL UIFP
5|bIFT A\UF/L ;FlCtISFZ VG[ 5NŸDE}QF6 5|MP ;]lGTS]DFZ
R[8ZÒ ,B[ K[P —AFæ HUTGF lJäFGMDF\ V,A[~GL ;F{5|YD V[JF
VeIF;] K[4 H[D6[ EFZTLI lJnFVMDF\ ;lJX[QF lG5}6TF D[/JLG[ bIFlT
5|F%T SZLP VFH[ 56 EFZTLI lJnFVM VG[ ;\:S'lTGF lGQ6F\TMDF\
T[DG]\ :YFG 5|YD CZM/DF\ U6JFG[ 5F+ K[P T[DGF J6"GDF\ UCGTF
VG[ ;tIl5|ITFGL ;FY[ H ;lCQ6]TF TZL VFJ[ K[P VF §lQ8V[ T[DGL
U6GF DFGJ >lTCF;GL ;F{YL 5|EFJXF/L lJE}lTVMDF\ SZL XSFIP˜
s!f 0LP H[P AM.,[8[ T[DG[ lJ`JDF\ EFZTLI lJnFVMGF 5|RFZS TZLS[
‘The Master’G]\ lA~N VF%I]\ K[P sZf V,A[~GLV[ —lSTFA], lCgN˜DF\
ULTF4 5T\H,L4 lJQ6] 5]ZF64 A|ïl;âF\T H[JF 5]:TSMGF ;\NEM" JFZ\JFZ
8F\SIF K[P T[GFYL U|\YGF NZ[S 5|SZ6GM VEIF; B}A Z;5|N VG[
7FG;EZ AgIM K[P V<,FDF lXa,L GMVDFGL ,B[ K[ S[ —lSTFA],
lCgN˜ TDFD EFZTLI lJnFVMGM lGRM0 VG[ ;FZ K[Ps#f
V,A[~GLV[ VF p5ZF\T VG[S ;\:S'T U|\YMG]\ VZAL TYF OFZ;LDF\
EFQFF\TZ SI"]\ K[P ;\:S'TDF\ BUM/XF:+VG[ ßIMlTXQFXF:+ lJX[
,BJFDF\ VFJ[, V[S DCtJGF 5]:TS —S6" lT,S˜G]\ T[D6[ —U]Z"T],
ÒhFT˜GFD[ EFQFF\TZ SI"]\P Z;5|N JFT V[ K[ S[ VFH[ D}/ ;\:S'TDF\ VF
5]:TS p5,aW GYL4 5Z\T] —U]Z"T], ÒhFT˜GL V[S C:T5|T 5LZ
D]CdDNXFC 5]:TSF,I4 VDNFJFNDF\ DMH}N K[Ps$f 0MP V[GP V[RP
A,MR[ —U]Z"T], ÒhFT˜G]\ V\U|[ÒDF\ EFQFF\TZ SI"]\4 H[ !)*#DF\ l;\W
I]lGJl;"8L4 C{NZFAFNYL 5|l;â YI]\ CT]\P
D]l:,D lJäFGM VG[ XF;SMV[ 36F D}<IJFG VG[ V{lTCFl;S

EFZTLI U|\YMG]\ HTG TYF EFQFF\TZ SZLG[ lJ`JG[ VF N[XGF 7FG
JFZ;FYL JFS[O SZJFDF\ 5FIFGL E}lDSF VNF SZL K[P T[GF äFZF T[DGF
VB}8 N[X5|D [ 4 7FG 5|tI[ DlCDF T[DH ;FRL ;lCQ6]TFGL TF¹xI 5|TLlT
ZH] SZL K[P lOZMhXFC T]U,S s!#_)-!#((f lJäFG XF;S CTMP
T[6[ EFZTLI U|\YMGF HTG VG[ 5|;FZDF\ ô0M Z; ,LWMP GFUZSM8GF
HJF/FD]BL D\lNZDF\ ;]Zl1FT #__ U|\YMG]\ T[6[ OFZ;LDF\ EFQFF\TZ
SZFjI]\P s5f T[6[ H ;]Z1FFGF C[T];Z A[ VXMS:T\EM lOZMhFAFN B;[0LG[
;F\:S'lTS JFZ;FGL Ô/J6L SZJFGL Sl8AâTF NXF"JLP VgI V[S lJäFG
XF;S VG[ EFZTDF\ ,xSZL VlWSFZLVM DF8[ ;F{5|YD lX1F6 OZÒIFT
SZGFZ l;S\NZ ,MNL sD'tI]-!5!*fV[ EFZT TYF .ZFGGF GFDF\lST
TALAMGL 8]S0LG[ DLIF\ E]WFGL N[BZ[B C[9/ V[S9F SIF"P T[D6[ lRlSt;F-
XF:+GF TDFD p5,aW U|\YMGF VFWFZ[ EFZTLI lRlSt;FXF:+GL
;J"z[Q9 S'lT T{IFZ SZLPs&f H[G]\ GFD —lTaA[ l;S\NZL˜ ZFBJFDF\ VFjI]\P
VFI]J"[N ;\A\lWT TDFD J{l`JS E\0FZGL ;J"z[Q9 S'lTVM (Master-
piece)DF\ T[GL U6GF YFI K[P
EFZTG[ V[S ;]5Z5FJZ N[X TZLS[ lJ`J ;D1F 5lZlRT SZJFDF\
DCFG VZA D];FOZ >aG[ AT}TF s!#_$-!#&)fG]\ IMUNFG DCtJ-
5}6" ZCI]\ K[P T[6[ 5MTFGF lJ`J5|l;â A[GD}G ;OZGFDF —VlZ"C,F˜DF\
EFZTLI 5|ÔGF WD"4 ZC[6L-SZ6L4 >lTCF;4 jIF5FZ T[DH lJlJW
XC[ZM TYF 5|N[XMG]\ Z;5|N VG[ DFlCTL;EZ J6"G SI"]\ K[P >aG[
AT}TFGF VF D}<IJFG U|\YG[ ;DU| HUT VG[ lJX[QF SZLG[ DwI5}J"
TYF 5l`RDL JT]"/MDF\ B}A jIF5S 5|l;lâ 5|F%T Y.P 5lZ6FD[ HUT
EFZTGL ;D'lâ lJX[ Ô6LG[ VF`RI"RlST Y. UI]\P VF 7FG;EZ
U|\YG]\ lJ`JGL VG[S EFQFFVMDF\ EFQFF\TZ YI]\ K[P 5|FZ\EDF\ V;\bI
;\l1F%T EFQFF\TZM YIF\P ËFg;GF 5|BZ lJäFGM M.M.C. Defremery
VG[ B. R. Sanguinetti V[ ;F{5|YD >P;P!(_#DF\ D}/ VZAL
,BF6GL ;FY[ ;\5}6" 5]:TSG]\ Ë[\R EFQFF\TZ 5|l;â SI"]\P T[G[ ACM/]\
;DY"G D/TF\ V\U|[H lJäFG Samuel LeeV[ >P;P!(Z)DF\ 5|YD
;\5}6" V\U|[Ò EFQFF\TZ SI"]\P AFNDF\ H.A.R. Gibb V[ Travels of
Ibne Batutah lXQF"S C[9/ VF U|\YG]\ V\U|[Ò EFQFF\TZ SI"]\P
VD[ZLSFGF 5|l;â VF\TZZFQ8=LI D[U[hLG G[XG, ßIMU|FlOS[ sl0;[P
!))!f >aG[ AT}TFG[ The Prince of Travellers GM ><SFA VF%IMP
8F>D D[U[hLG[ ! VMUQ84 Z_!!GF ZMH Travels Through Islam
lXQF"S C[9/ >aG[ AT}TF lJX[QFF\S 5|l;â SIM"4 H[DF\ >aG[ AT}TFG[ DFGJ
>lTCF;GF ;F{YL bIFTGFD D];FOZG]\ lA~N VF%I]\P
>aG[ AT}TF >P;P !##$ YL !#$! ;]WL D]CdDN T]U,SGF
XF;GSF/ NZlDIFG lN<CLDF\ gIFIFlWX sSFhLfGF CM¡F 5Z ZCIFP
T[D6[ 5MTFGF U|\YDF\ lN<CL XC[ZGL NZ[S >DFZTG]\ B}A ZMRS VG[
DFlCTL5|N J6"G SI"\] K[P T[D6[ lN<CLGL U6GF lJ`JGF ;]\NZ XC[ZMDF\
SZLG[ T[G[ ——V~;], lA,FN˜˜ sXC[ZMGL N]<CGf SCI]\ K[P VCL\GL ZC[6L-
SZ6L4 BFG5FG4 ;\:S'lT4 EFQFF JU[Z[G]\ T[D6[ lJ:T'T J6"G SI"]\ K[P
AFNDF\ >aG[ AT}TF N[XGF lJlJW XC[ZMGM 5|JF; SZTF\ 5l`RDDF\
3M3F4 B\EFT VG[ U\WFZ A\NZM BFT[ ZMSF6 SZLG[ Nl1F6DF\ K[S D,AFZ
;]WL 5CM\rIFP JrR[ T[VM DF,NL5 8F5]VM 5Z GJ DF; ZCIFP Tt5|`RFT
T[VM Nl1F6[ K[S SF,LS8 A\NZ[ 5CM\rIFP SF,LS8DF\ T[VM JF:SM-N-
UFDFYL A[ ;NLVM 5C[,F\ 5CM\rIF VG[ hFDMZLG XF;SGF DC[DFG
AgIFP s*f tIF\YL SM,D Y.G[ DN]ZF. 5CM\rIF VG[ tIF\GF GJFA
uIF;]¡LG NDUFGLG[ tIF\ ,F\AM ;DI ZMSF6 SI"]\P s(f AFNDF\ 5}JL"I
EFZTDF\ T[VM K[S A\UF/GF lR¿FUM\U ;]WL UIFP 5KL D]CdDN T]U,S[
RLGDF\ EFZTLI V[,RL TZLS[ >aG[ AT}TFGL lGD6}\S SZLP
>aG[ AT}TFV[ EFZTLI 5ÔGL ;\:S'lT4 >lTCF;4 ZC[6L-SZ6L4
lJlJW XC[ZM4 5|F6LVM4 WFlD"S ZLT-lZJFÔ[4 DFgITFVM4 ;}OL-;\TMG]\
ÒJG4 BFG-5FG4 5C[ZJ[X4 A\NZM4 jIF5FZ4 B[TL H[JL AFATMG]\ VNŸE}T

J6"G SI"]\ K[P DwII]UDF\ VF 5]:TS VF\TZZFQ8=LI S1FFV[ B}A ,MSl5|I
YI]\P T[GM VG[S EFQFFVMDF\ VG]JFN SZJFDF\ VFjIMP 5lZ6FD[ 5l`RDL
HUTGF ,MSM EFZTGL ;D'lâ VG[ XFGNFZ ;\:S'lTYL JFS[O YIFP
VFD4 VA,[~GLGF U|\Y —lSTFA], lCgN˜ T[DH >aG[ AT}TFGF
;OZGFDF —VlZ"C,F˜GF 5|TF5[ H HUTGF lJlJW N[XMGF ,MSM ;F{
5|YD JBT EFZT VG[ T[GL ;D'lâ V\U[ ;RM8 DFlCTL D[/JL XSIFP
5lZ6FD[ DwISF,LG HUTDF\ EFZTG[ V[S ;D'â ;]5Z5FJZ TZLS[G]\
:YFG 5|F%T YI]\P
(1) V,A[~GL lJX[QFF\S o .ZFGLIG ;M;FI8L4 SM,SF8F 5[P(#4 ;{IN ;AFC]¡LG

VaN]Z"CDFG o D];,DFG C]SDZFGMSL DhCAL ZJFNFZL #q$$ s!)() V[0LXG
VFhDU-f
(2) Encyclopedia of Islam (Leiden) 1/1236
(3) ;{IN ;AFC]¡LG VaN]Z"CDFG o V[HG #q$$
(4) I. H. Siddiqui : Medieval India Essay in Intellectual Thought and cul-
ture 1/20 (Manohar-2003)
(5) Suresh Chandra Ghosh : History of Education in Medieval India P. 38
D.K.2001
(6) V[HG 5[P $*
(7) BFG ACFN]Z DM<JL D]CdDN C];{G o ;OZGFDF >aG[ AT}TF 5[P#_*
(8) V[HG 5[P#*&
¼khíkeÞ {wMk÷{kLk
LkuíkkS Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍLkk Mk{ÚkoLk{kt
G[TFÒ ;]EFQFR\§ AMh s!()*v!)$5fGL U6GF DCFtDF
UF\WLÒ4 DF{,FGF VA], S,FD VFhFN4 DF{,FGF C];{G VCDN DNGL
VG[ 5\l0T HJFCZ,F, GC[~GL ;FY[ H VFhFNLGL ,0TGF 8MRGF
G[TFVMDF\ YFI K[P T[D6[ N[XGL VFhFNL SFH[ VF\TZZFQ8=LI S1FFV[ B}A
DCtJGL E}lDSF lGEFJLP B}A GFGL JI[ !)#( VG[ !)#) V[D A[
JBT T[VM EFZTLI ZFQ8=LI SM\U|[;GF 5|D]B AgIFP V\U|[HM äFZF T[DG[
# JBT SFZFJF;GL ;FH SZJFDF\ VFJLP T[D6[ VO3FlG:TFG4 ZlXIF4
HD"GL4 l;\UF5]Z4 ADF" VG[ HF5FG H[JF N[XMGM 5|JF; B[0LG[ EFZTGL
VFhFNLGF 5|`GG[ VF\TZZFQ8=LI S1FFV[ DCtJG]\ :YFG V5FjI]P\ HF5FGGL
;CFIYL V\U|[HM lJZ]â EFZTGL VFhFNL BFTZ ;X:+ H\U R,FJJF
DF8[ T[D6[ VFhFN lC\N OMHG]\ ;]SFG ;\EF?I]\P V\T[ !(DL VMUQ8
!)$5GF ZMH VF5 ZC:IDI ZLT[ D'tI] 5FdIFP G[TFÒGF V\lTD 5|JF;
JBT[ SG", CALA]Z"CDFG T[DGF ;C5|JF;L CTFP s!f
G[TFÒ ;]EFQFR\§ AMh S,S¿FDF\ GHZS[N CTF4 tIFZ[ !&DL
HFgI]VFZ4 !)$!GF ZMH V[S VO3FGL 59F6 lhIFp¡LGGM J[X WFZ6
SZLG[ OZFZ Y. UIFP VSAZ XFC VO3FGLV[ T[DGF OZFZ YJFDF\
lJX[QF E}lDSF EHJL VG[ T[DGL HD"GL 5CM\RJFGL jIJ:YF SZLP
HD"GLDF\ .HG[ZLGF lJnFYL" SG", VFlAN C;G ;OZFGL 5MTFGM
VeIF; KM0LG[ G[TFÒ ;FY[ Ô[0F. UIFP C{NZFAFNGF JTGL SG",
VFlAN C;G B}A 5|lTEFXF/L CTFP VFhFNL AFN T[VM 5|YD
lD;ZDF\ VG[ tIFZ AFN 0[GDFS"DF\ EFZTGF ZFHN}T ZCIFP !)($DF\
C{NZFAFNDF\ T[DG]\ VJ;FG YI\]P
HD"GLDF\ D]DTFh VCDN[ VFhFN lC\N Z[l0IMGL :YF5GF SZL VG[
G[TFÒ DF8[ Z[l0IM 5Z EFQF6M VF5JFGL jIJ:YF SZLP AFNDF\ l;\UF5]Z
VG[ Z\U}GDF\ 56 VFhFN lC\N Z[l0IMGL X~VFT SZLP sZf

;]EFQFR\§ AMh[ EFZTGL VFhFNL V\U[ HF5FG ;FY[ JFTRLT SZJF
Al,"GYL ;]DF+FGM 5|JF; SIM"P ;ADZLG äFZF SZJFDF\ VFJ[,F )_
lNJ;GF VF U]%T ,F\AF 5|JF;DF\ SG", VFlAN C;G G[TFÒGF V[SDF+
EFZTLI ;FYL CTFPs#f T[D6[ G[TFÒGF ;[Ê[8ZL TZLS[GL ;[JF AHFJLP
Z\U}GDF\ G[TFÒ ;]EFQFR\§ AMh[ HIFZ[ VFhFN lC\N OMH DF8[
OF/M VF5JFGL V5L, SZL4 TM Z\U}GDF\ ZC[TF\ WMZFÒGF jIF5FZL
VaN],CALA DFZOFGLV[ OMH DF8[ V[S SZM0 ~l5IFG]\ NFG VF%I]\Ps$f
VFhFNLGL ,0TGF >lTCF;DF\ VF ;F{YL DM8]\ NFG CT]\P !))*DF\
G[TFÒGL HgD HI\lTGL XTFaNL pHJF.4 tIFZ[ DFZOFGLGF 5F{+ IFS]A
CALAG]\ GJL lN<CLDF\ ;ZSFZ äFZF ;gDFG SZJFDF\ VFjI]\ CT]\P
ACFN]ZXFC hOZGF DhFZ 5Z CFHZL VF%IF AFN OZLYL G[TFÒV[
OMH DF8[ OF/M VF5JFGL V5L, SZL4 tIFZ[ VCDN >A|FCLD V[g0
A|W;"[ +L; ,FB ~l5IF VG[ CFÒ NFJ}N V[g0 S\5GLV[ 5\NZ ,FB
~l5IF V5"6 SIF"P s5f
VFhFN lC\N OMH DF8[G]\ ZFQ8=ULT4 ——X]E4 ;]B4 R{GSL AZBF
,Z;[4 EFZT EFU C{ ÔUF˜˜ SG", VFlAN C;G ;OZFGL VG[ D]DTFh
VCDN[ ,bI]\ CT]\P X~VFTDF\ VFhFN lC\N OMHGM GFZM ‘Hello’ CTMP
SG", VFlAN C;G[ —HI lCgN˜GM GFZM VF%IM4 H[ VFH[ 56 VFBF
N[XDF\ ,MSl5|I GFZM K[P s&f
ADF"DF\ I];]O VDLZT —NFJÒ NFNFEF.˜ 5[-LGF D[G[HZ CTFP
T[D6[ OMH DF8[ ,FBM ~l5IF HDF SIF"P G[TFÒV[ T[DG[ ADF" BFT[
>lg05[g0[g; ,LUGF DCFD\+L TZLS[GL HJFANFZL ;M\5L CTLP s*f
HGZ, XFCGJFh BFG4 SG", CALA]Z"CDFG4 SG", DCA]A JU[Z[
VFhFN lC\N OMHGF G[TFÒGF B}A lJ`JF;] CTFP VFhFN lC\N OMHDF\
;[\S0M D]l:,DM N[XGL VFhFNL SFH[ XCLN YIFP VFhFNLGL ,0TGF

>lTCF;SFZ 5LP V[GP RM5ZFV[ T[DGF 5]:TS ‘WHO'S WHO OF
INDIAN MARTYRS’DF\ VFhFN lC\N OMHDF\ XCLN YI[,F !&*
D]l:,DMGL lJUTM GM\WL K[P
G[TFÒ ;]EFQFR\§ AMh[ HIFZ[ VFZhL C]S]DT AGFJL4 TM T[DF\
,[O8[Gg8 SG", VhLh VCDN4 ,[O8[Gg8 SG", V[C;FG SNZL4 SZLD
UHF VG[ SG", XFCGJFhG[ D\+L 5NM VF%IF CTFP
!)$5DF\ CJF. N]38"GFDF\ G[TFÒG]\ VJ;FG YI]\4 tIFZ[ SG",
CALA]Z"CDFG T[DGL ;FY[ CTFP HGZ, XFCGJFhBFG G[TFÒGF B}A
H GÒSGF ;CIMUL CTFP VFYL !)5&DF\ EFZT ;ZSFZ[ HIFZ[
G[TFÒGF VJ;FG V\U[GL T5F; ;lDlT AGFJL TM T[ ;DIGF
5F,F"D[g8GF ;eI XFCGJFhBFGG[ VF ;lDlTGF J0F AGFjIF VG[
T5F; DF8[GL VF ;lDlTG]\ GFD XFCGJFhBFG ;lDlT ZFBJFDF\ VFjI]P\
(1) Santimony Roy: Freedom movement and Indian Muslims. p.88.

(2) p5ZMST p.88
(3) p5ZMST p.88
(4) Rajmal Kasliwal: Netaji, Azad Hind Fauj and After.
(5) 0MPD]bTFZ VCDN DÞL o T[CZLS[ VFhFNL VF{Z lCgN]:TFGL D];,DFG p.47
(6) The Hindu, 31-01-2014
(7) NL5S AFZ0M,LSZo JCMZF DCFHGM p.102
P økktÄeS yLku {wMk÷{kLk P

UF\WLÒGL U6GF EFZTGF ;JM"rR G[TFVMDF\ YFI K[P VFhFNLGL
,0TDF\ IMUNFGGF ,LW[ T[DG[ DCFtDF VG[ ZFQ8=l5TF TZLS[G]\ :YFG
5|F%T YI]\ K[P 5Z\T] DM8FEFUGF N[XJF;LVM >lTCF;GF V[ TyIMYL
VHF6 K[ S[ UF\WLÒG[ DMCGNF;YL DCFtDF VG[ ZFQ8=l5TFGF prR
:YFG ;]WL 5CM\RF0JFDF\ ;F{YL lJX[QF OF/M D]l:,DMGM ZCIM K[P UF\WLÒ
)DL HFgI]VFZL !)!5GF ZMH Nl1F6 VFlËSFYL EFZT 5ZT OZLG[
VFhFNLGL ,0TDF\ HM0FIFP VF 5|;\UG[ UT JQF" Z_!5DF\ !__ JQF"
5}ZF\ YIF\ VG[ N[XDF\ T[GL XTFaNL pHJF. ZCL K[4 tIFZ[ VF V\U[GF\
S[8,F\S ZMRS V{lTCFl;S TyIM 5|:T]T K[P
UF\WLÒ >\u,[g0YL A[lZ:8Z Y.G[ EFZT 5FKF OIF"4 tIFZ[ T[VM
SM. SFD DG 5ZMJLG[ G SZL XSIF4 T[GM p<,[B T[D6[ 5MTFGL
VFtDSYF —;tIGF 5|IMUM˜DF\ SIM" K[P T[VM D]\A.YL V[S S[; VW-
JrR[YL KM0LG[ VFJTF ZCIFP 3ZJF/F\ B}A lR\lTT CTF\P VFJF S5ZF
;DI[ T[DGF DF8[ Nl1F6 VFlËSFYL V[S U]HZFTL D[D6 5[-LGL GMSZL
DF8[ NZBF:T VFJLP T[DGF DF8[ VF NZBF:T T[DGF EF.GF lD+
VG[ NFNF VaN]<,FC 5[-LGF EFULNFZ VaN],SZLD hJ[ZL ,FjIF CTFP
T[D6[ UF\WLÒG[ Nl1F6 VFlËSF HJF ;DÔJTF\ SCI]\ o ——TDG[ hFhL
DC[GT GCL\ SZJL 50[4 VDFZ[ DM8F UMZFVM ;FY[ NM:TL K[P T[DGL TD[
VM/BF6 SZXMP VDFZ[ V\U|[Ò 5+jIJCFZ 36M ZC[ K[P T[DF\ 56 TD[
DNN SZXMP TDF~\ ZC[JFG]\ VDFZF A\U,FDF\ H YX[4 T[YL TDFZF p5Z
S\. H BR" GCL\ 50[P TDF~\ SFD V[S JQF"YL JWFZ[ GCL\ ZC[P TDG[ O:8"
S,F;G]\ VJJF-HJFG]\ EF0]\ VG[ ZC[JF TYF BFWFBR" p5ZF\T !_5
5Fpg0 VF5LX]\P˜˜ s!f
ßIFZ[ !)(#DF\ VaN],SZLD hJ[ZLGL ;DÔJ8YL DMCGNF;
Nl1F6 VFlËSF HJF ZJFGF YIF tIFZ[ SM6 Ô6T]\ CT]\ S[ T[VM tIF\
A[ D]l:,D 5[-LVM JrR[ ZCLG[ V[S VFhFNLGF ,0J{IF AGLG[ EFZT

5FKF OZX[ ¦
VFlËSFGF 0ZAG XC[ZDF\ UF\WLÒ NFNF VaN]<,FCGF 3Z[ ZC[TF
CTFP T[GM lJUTJFZ p<,[B T[D6[ ——;tIGF 5|IMUM˜˜DF\ SIM" K[P VCL\
ZCLG[ T[DGF lJRFZMG[ lJXF/TF 5|F%T Y.P X[9 VaN]<,FCGM V[S S[;
5tIM tIFZ[ T[D6[ l;0GC[DDF\ V[S DM8L lDHAFGL SZLP UF\WLÒGF
DFGDF\ IMHFI[,F VF SFI"ÊDDF\ EFZTLIMG[ GFTF,GL WFZF;EFDF\
DTFlWSFZ VF5JFGL RRF" Y.P TDFD CFHZ D]l:,D lAZFNZMV[ T[DG[
ZMSF.G[ ,0T VF5JF V5L, SZLP ——B]NFGL DC[Z K[ 5{;F TM E[UF Y.
ZC[X[P DF6;M 56 KLV[P TD[ ZC[JFG]\ SA}, SZM V[8,[ A;P˜˜ sZf
5[-LDF\ ;\5l¿ V\U[GL VFU[JFGL VG[ VlWSFZM NFNF VaN]<,FC
5F;[ CTF4 5Z\T] ÔC[Z SFDMDF\ X[9 CFÒ DMC\DNG[ T[VM VFU/ SZTF
V[8,[ T[DGF 5|D]B5N C[9/ T[DGF H DSFGDF\ GFTF, 5|F\TGF EFZTLIM
DF8[ DTFlWSFZ V\U[GL R/J/ X~ Y.P VFD4 UF\WLÒGF ÔC[ZÒJGGM
5|FZ\E Nl1F6 VFlËSFDF\ J;TF D]l:,D J[5FZLVMGF ;CSFZYL YIMP
VF DF8[ ;CL ,[JFGL h]\A[X X~ Y.P T[DF\ 56 D]l:,D J[5FZLVM VG[
VFU[JFGMGM lJX[QF ;CSFZ ZCIMP UF\WLÒ GM\W[ K[ S[ ——VFDF\GF X[9
NFpN DMC\DN4 5FZ;L ~:TDÒ4 VFNDÒ lDIF\BFG VG[ VFND ÒJFGL
D}lT"VM VtIFZ[ 56 DFZL GHZ[ TZ[ K[P T[VM 36L ;CLVM ,FjIF CTFP
NFpN X[9 VFBM NCF0M 5MTFGL UF0L ,.G[ GLS/L 50TFP˜˜s#f
UF\WLÒ AFNDF\ NFNF VaN]<,FCGL 5[-LGF SFD DF8[ 8=Fg;JF,GL
ZFHWFGL l5|8MZLIFDF\ ZC[JF ,FuIFP tIF\ T[VM 5|bIFT VFU[JFG CFÒ
D]CdDN H];AGF 3Z[ ;EFVM EZTF CTFP VCL\ lA|8LX >lg0IG
V[;M;LV[XG äFZF V[S H\UL ÔC[Z;EF ZFBJFDF\ VFJLP T[GF 5|D]B
I];]O >:DF.,lDIF\ CTFP VF ;EFDF\ UF\WLÒV[ 5MTFGF ÒJGG]\ 5|YD
HFC[Z 5|JRG VF%I]\P VF ;EFDF\ UF\WLÒGM 5lZRI tIF\GL VFhFNLGF
5|bIFT VCDN D]CdDN SFK,LIF ;FY[ YIMP UF\WLÒV[ ;tIFU|CGL

36L AFATM SKF,LIFYL U|C6 SZL CTLP VFlËSFGF VFU[JFGMDF\
UF\WLÒV[ T[DGM ;F{YL lJ:T'T p<,[B 5MTFGF 5]:TS ——Nl1F6 VFlËSFGF
;tIFU|CGM >lTCF;˜˜DF\ SIM" K[P UF\WLÒV[ T[DG[ >lTCF;GF GFIS
TZLS[ VM/BFjIF K[P VFlËSFDF\ ;tIFU|C NZlDIFG UF\WLÒV[ >DFD
AFJhLZ VG[ X[9 NFpN D]CdDNGF ;CSFZ VG[ Al,NFGMGM lJX[QF
p<,[B SIM" K[P Nl1F6 VFlËSFDF\ ,0T RF,] CTL tIFZ[ V[S 0[%I]8[XG
>\u,[g0 UI]\ CT]4\ T[GF DM8F EFUGF ;eIM D]l:,D CTFP T[DF\ 5MZA\NZGF
D[D6 CFÒ CALAYL UF\WLÒ B}A 5|EFlJT CTFP T[VM V\U|[Ò4 0R
JU[Z[ EFQFFVMDF\ B}A 5|EFJL ZH]VFT SZL XSTF CTFP s$f
T[ ;DI[ EFZTLIM UF\WLÒGF GFD VG[ 5|Jl' ¿VMYL ,UEU VHF6
CTFP DF{,FGF VA], S,FD VFhFN[ T[ ;DIGF ;F{YL 5|l;â EFZTLI
VBAFZ V,lC,F,GF 5|YD 5FG[ !)!#DF\ UF\WLÒGL T:JLZ ;FY[
,[BDF/F ,BLG[ 5|YDJFZ EFZTG[ UF\WLÒGL VM/BF6 SZFJLPs5f
UF\WLÒ!)!5DF\ EFZT 5ZT OIF" tIFZ[ VCL\ V\U|[Ô[ lJ~â ,0T
RF,L ZCL CTLP T[ ;DI[ ,0TGL VFU[JFGL DF{,FGF D]CdDN V,L
HF{CZ SZL ZCIF CTFP D]CdDN V,L VG[ T[DGF EF. DF{,FGF XF{ST
V,LV[ UF\WLÒG[ ,0TDF\ Ô[0FJF VG]ZMW SIM"P 5MTFGL ;FY[ UF\WLÒG[
,.G[ VFBF N[XDF\ OIF" VG[ V[ N[XG[ UF\WLÒGL VM/BF6 SZFJLP
UF\WLÒV[ 5MTFGF EFQF6DF\ SCI]\ S[4 ——C]\ ;\5}6"56[ V,LEF.VMGF
TFA[ K]\P˜˜ VFhFNLGL ,0TGF 5|bIFT >lTCF;SFZ 5LP V[GP RM5ZF
T[DGF 5]:TS “Role of Indian Muslims in the struggle for
freedom”DF\ GM\W[ K[ S[ UF\WLÒG[ DCFtDFG]\ lA~N DF{,FGF D]CdDN
V,LV[ VF%I]\ CT]\P s5FGvZ(f
EFZTDF\ UF\WLÒGL ;F{ 5|YD lJXF/ 5FIFGL ,0T V;CSFZG]\
VF\NM,G CT]\P VF VF\NM,G DF8[GM 9ZFJ lN<CLDF\ 0MS8Z D]bTFZ
Vg;FZLGF 3Z[ 5;FZ SZJFDF\ VFjIM CTMP s&f UF\WLÒV[ V;CSFZG]\

VF\NM,G DF{,FGF C;ZT DMCFGLGL ;,FCYL X~ SI"]\ CT]\P DMCFGLV[
5MT[ ;F{ 5|YD !)!#DF\ V,LU-DF\ :JN[XL J:T]VMGL N]SFG BM,L
CTLPs*f UF\WLÒ 5MT[ ,B[ K[ S[4 V;CSFZGM DFU" DG[ C;ZT
DMCFGLV[ N[BF0IMP s(f
V;CSFZGF VF\NM,G ;DI[ UF\WLÒG[ ;CSFZ VF5JFDF\ D]l:,DM-
V[ ;F{YL VFU/ 50TM EFU EHjIMP SFZ6 S[ T[ ;DI[ ;DU| N[XDF\
lB,FOT VF\NM,G B}A pU| AgI]\ CT]\P V;CSFZG]\ VF\NM,G UF\WLÒV[
N[XJF;LVMGF VF H]:;FG[ JW] J[UJFG AGFJJF lB,FOTGF %,[8OMD"
5Z X~ SI"\] CT]P\ HDLIT[ p,DFV[ UIF BFT[GF ;\D,
[ GDF\ VF VF\NM,GG[
;FY VF5JF CF\S, SZLP )Z5 p,DFGL ;CLYL OTJM ACFZ 5F0LG[
V;CSFZGF VF\NM,GDF\ HM0FJF VFN[X HFZL SZJFDF\ VFjIMP VFYL
,MSM B}A lJXF/ ;\bIFDF\ VF\NM,GDF\ Ô[0FIFP 5\ÔADF\ 0MP;{O]¡LG
lSR,]V[ UF\WLÒGL ;FY[ OZLG[ VF\NM,GG[ J[UJ\T AGFjI]\P T[DGF 5tGL
;VFNTAFG]\ lSR,]V[ VF 5|;\U[ ,B[,L SlJTF B}A ,MSl5|I AGLP
çkLkk ni Mkçkfu rË÷kut{U íkuhk {fkt økktÄe
ni íkuhe {Ënku MkLkk ðËuo nh Íçkkt økktÄe
nh yuf íkhV ni yfeËíkfu íkuhu Vq÷ ¾e÷u
Lk ykyuøke f¼e EMk Vq÷{U ¾Íkt økktÄe
UF\WLÒGF Nl1F6 VFlËSFGF ZMSF6 NZlDIFG T[D6[ V\U|[Ô[ lJ~â
;3G R/J/ R,FJL CTLP 5Z\T] UF\WLÒGL VF ,0T lJX[ lJ:T'T
;\XMWG SZLG[ T[G[ 5]:TS :J~5[ V{lTCFl;S ~5 VF5JFDF\ VFjI]\ G
CT\]P UF\WLÒGL VFlËSFGL VG[ ;tIFU|CM lJX[ ;F{YL UCG ;\XMWG
OFlTDF DLZ[ s!)Z(-Z_!_f SI"]\P VG[S ;FlCltIS V[JM0GF" lJH[TF
OFlTDFA[GG]\ D}/ S]8]\A ;}ZTG]\ CT]\4 5Z\T] T[DGM HgD 0ZAGDF\ YIM
CTMP T[DG]\ S]8]\A G[<;G D\0[,F ;FY[ B}A lGS8GF ;\A\WM WZFJT]\ CT]\P
UF\WLÒGL VFlËSFGL R/J/MGM ;\5}6" >lTCF; V[8,[ OFlTDF DLZG]\

5]:TS Apprenticehip of a Mahatma VF l;JFI T[DG]\ VgI V[S
5]:TS The South African Gandhi : The Speeches and writ-
ings of M.K. 56 V{lTCFl;S DCtJ WZFJ[ K[P VF AgG[ 5]:TSMGL
U6GF UF\WLÒGF Nl1F6 VFlËSFGF ;tIFU|CMGF >lTCF;GF ;F{YL
VFWFZE}T U|\YMDF\ YFI K[P
V;CSFZGF VF\NM,G DF8[ UF\WLÒ OF/M V[S+ SZJF D]\A.
UIFP tIF\GF 5|bIFT pnMU5lT D]CdDN pDZ ;F{AFGL 5F;[ ,0T
DF8[ OF/M DF\uIMP T[D6[ SMZM R[S ;CL SZLG[ UF\WLÒG[ VF%IM VG[
H[8,L ZSDGL H~ZT CMI T[8,L ,BJF H6FjI]\P UF\WLÒV[ V[S
,FB ~l5IF ,bIFP TFZF V,L A[U GM\W[ K[ S[ D]\AF.DF\ ;F{YL 5C[,F
UF\WLÒG[ ;MAFGLV[ OF/M VF%IM CTMP VF p5ZF\T T[D6[ lT,S :JZFH
O\0 DF8[ 56 V[S ,FB ~l5IF VF%IF VG[ 5MTFGM A\U,M R/J/GL
VMlO; TZLS[ E[8 WZL NLWMP AFNDF\ VF A\U,M lB,FOT CFp; TZLS[
VM/BFIMP s)f
!)#_DF\ V\U|[H ;ZSFZ[ DL9F H[JL ,MSM5IMUL J:T] 5Z EFZ[
8[S; GF\bIM tIFZ[ UF\WLÒV[ ——GDS ;tIFU|C˜˜ X~ SIM" VG[ NF\0L
IF+FGL ÔC[ZFT SZLG[ VF SFG}GGM E\U SZJF CF\S, SZLP D]l:,D
p,DFV[ VF R/J/G[ lJXF/ 5FI[ ;CSFZ VF%IMP T[ ;DI[ NF~,
p,}D 0FE[,GF GFDF\lST CNL;XF:+L DF{,FGF VGJZ XFC SFxDLZLV[
,[B ,BLG[ lJZMW SZJF CF\S, SZLP DF{,FGF ;.N VCDNGF XaNMDF\4
——XFC ;FC[AGF VF V[,FGGL V[JL V;Z Y. S[ D];,DFGMGF ;FDFgI
JU"DF\ GDS ;tIFU|C 5|tI[ CDNNL" jIF5L U.P˜˜ s!_f
D]OTL VTLS]Z"CDFG p:DFGL sZCPfV[ 5MTFGF OTJFDF\ H6FjI]\ S[
——SM. ;ZSFZG[ V[JF VlWSFZ GYL S[ T[ 5F6L VG[ DL9F H[JL ;FDFgI
J5ZFXGL J:T]VM 5Z 8[S; GF\B[P Ô[ SM. ;ZSFZ VFJ]\ SZ[ TM T[GF
lJ~â ,0T R,FJLG[ VFJF\ SFG}GYL K}8SFZM D[/JJM H~ZL K[P˜˜ VF

p5ZF\T VG[S p,DFV[ OTJF ÔZL SZLG[ UF\WLÒ ;FY[ DL9FGF
;tIFU|CDF\ Ô[0FJF CF\S, SZLP VFhFNLGF ,0J{IF DJP lCOh]Z"CDFG
:IMCFZJL VG[ D]OTL VTLS]Z"CDFG p:DFGL NF\0LIF+F V\U[ RRF" DF8[
UF\WLÒG[ D/JF ;F{ZFQ8= UIFP UF\WLÒV[ 5}KI]\4 ——D[\ ;F\E?I]\ K[ S[
5IUdAZ s;,Pf ;FC[A[ DL9]4 3F; VG[ 5F6LG[ ;FDFgI J5ZFXGL
J:T]VM U6FJL K[P VFYL T[DGF 5Z 8[S; GF\BL XSFI GCLP˜˜ DF{,FGFV[
VF JFTGF ;DY"DF\ VF CNL; J6"JL S[ GAL s;,PfG[ 5}KJFDF\ VFjI]\
——S. J:T] VF5JFGM >gSFZ SZJM plRT GYLm˜˜ VF5[ SCI]\4 ——5F6L˜˜4
OZL 5}KI]\ S[ ——S. J:T] VF5JFGM >gSFZ SZJM plRT GYLm˜˜ VF5[
SCI]\4 ——DL9]˜˜ s!!f VF ;F\E/LG[ UF\WLÒ B}A 5|;gG YIFP s!Zf
DL9FGF ;tIFU|CDF\ ;DU| R/J/ NZlDIFG I];]O DC[ZV,LV[
DCtJGL E}lDSF lGEFJLP HIFZ[ ;tIFU|C NZlDIFG ,UEU TDFD
G[TFVMGL WZ5S0 SZJFDF\ VFJL TM I];]O DC[ZV,LV[ lG0Z ZCLG[
,0TG[ G{T'tJ 5}~\ 5F0I]\ CT]\P s!#f ——lCgN KM0M˜˜ R/J/ NZlDIFG
;F{YL ,MSl5|I YI[, UF\WLÒGM GFZM ——SZ[\U[ IF DZ[\U[˜˜ 56 I];]O
DC[ZV,L s!)_#-!)5_fV[ VF%IM CTMP T[VM !)$_ YL !)5_
;]WL D]\A. lJWFG;EFGF WFZF;eI AgIFP !)$ZDF\ T[VM ,FCMZGL
H[,DF\ S[NDF\ ZCLG[ D]\A.GF D[IZ TZLS[ R}\8F. VFjIF CTFP
(1) ;tIGF 5|IMUM 5FG-!__ (2) ;tIGF 5|IMUM 5FG-!#)
(3) ;tIGF 5|IMUM 5FG-!$Z (4) Nl1F6 VFlËSFGF ;tIFU|CGM >lTCF; 5FG-Z!&
(5) EFZTLI ZFQ8=LI VF\NM,G VF{Z DF{,FGF VFhFN4 ,[BS 0MPVHI VG]5D 5FG-!!!
(6) EFZTLI ZFQ8=LI VF\NM,G VF{Z DF{,FGF VFhFN 5FG-!!!
(7) RM5ZF 5FG-Z( (8) My experimetn with Truth p.478-82
(9) Sarojini Naydu Delhi 1974 - p.48
(10) V,Ÿ VGJZ 5FG-$Z$ (11) VA} NFJ}N lSTFA]hhSFT
(12) V,Ÿ Hd.iIT D]ÔlCN[ lD<,T lJX[QFF\S 5FG-()
(13) Muslims and India's freedom Movement-shan Muhammed p.157
{wÂM÷{kuLkk h[Lkkí{f fkÞkou :

zku. Mkh rðr÷Þ{ ntxh (su ÃkkuíkkLke {wÂM÷{ Ëw~{Lke {kxu {þnqh
Au) ¼khík{kt {wMk÷{kLkkuLkkt h[Lkkí{f fkÞkou yLku íku{Lkk ÄkŠ{f «¼kðLkwt
ðýoLk fhíkkt ÷¾u Au fu, “{wMk÷{kLkkuyu Ërûký íkhV yk «fkhLke fux÷eÞu
ÃkwLk: «kó fhu÷e ¼qr{ WÃkh Lkðe ðMkkníkku MÚkkÃke níke yLku Ãkqðo çktøkk¤{kt
Ãký ßÞkhu fu þY{kt Mk{wÿLku ¼qr{Úke y÷øk Ãkkzâwt. òu fkuE ÃkÞoxf yk
rðMíkkhLke {w÷kfkík ÷u íkku íkuLku yksu Ãký Ëqh ËqhLkkt rLksoLk støk÷ku{kt
íku{Lkkt çkktÄu÷k f]r»k {kxuLkkt s¤kþÞku, {ÂMsËku, hMíkkyku, LkkLkkt ík¤kðku
yLku ¾kLkfknku òuðk {¤þu.”
{wMk÷{kLkku ßÞkt Ãký økÞk íÞkt ÃkkuíkkLkk Ä{oLkku «[kh fÞkou. Úkkuzkuf
íkku ík÷ðkh îkhk, Ãkhtíkw {kuxk ¼køku {kLkð«f]ríkLke çku {níðLke ¼kðLkkykuLku
òøk]ík fheLku. rnLËwykuyu øktøkkLkk {w¾«ËuþLke ykËe fki{kuLku õÞkhuÞ
ÃkkuíkkLke òrík{kt þk{u÷ LkÚke fhe. {wMk÷{kLkkuyu ík{k{ {kLkðeÞ n¬kuLku
çkúkñýku yLku yAqíkku çkÒku Mkk{u Mk{kLk heíku hsq fÞko. yk òu{ðtíkk
«[khfkuyu Ëhuf søÞkyu yu MktËuþku Mkt¼¤kÔÞku fu, Ëhuf ÔÞÂõíkyu {nkLk
¾wËkLke Mkk{u Íqfe sðwt òuEyu. yuf ¾wËkLke Mkk{u ík{k{ {kLkðeyku
Mk{kLk Au. ík{k{Lku yÕ÷knu {kxeLkkt hsfýkuLke su{ Mk{kLk ÃkuËk fÞko Au.
“÷k E÷kn EÕ÷Õ÷kn, {wnB{ËwhoMkq÷wÕ÷kn”
yuf ¼khíkeÞ rðîkLk ©e yuLk. yuMk. {nuíkk (EÂLzÞLk rMkrð÷
MkðoLx) ¼khíkeÞ MktMf]rík yLku RM÷k{ Lkk{u ÃkkuíkkLkk yuf ytøkúuS ÷u¾{kt
÷¾u Au : “RM÷k{ ynªÞkt {kºk yuf «fkrþík ßÞkuík ÷ELku ykÔÞku níkku,
suýu «k[eLkfk¤{kt fu ßÞkhu sqLke MktMf]ríkyku ÷wó ÚkE hne níke yLku
Wå[ Lkiríkf {qÕÞku {kºk {kLÞíkkyku çkLkeLku hne økÞk níkk, íÞkhu íkuýu
{kLkðSðLkLku ík{k{ ytÄfkhkuÚke çknkh fkZâwt. yLÞ ËuþkuLke su{ ¼khík{kt
Ãký hksfeÞ ËwrLkÞk fhíkkt ði[krhf ËwrLkÞk{kt RM÷k{Lkk rðsÞLkwt ûkuºk
ðÄw ÔÞkÃkf níkwt. yksLkk RM÷k{e rðï{kt Ãký yuf ÄkŠ{f çktÄwíð Au, su
íkkineË (yufuïhðkË) yLku Mk{kLkíkkLke ÔÞkÃkf {kLÞíkkLkk MkçktÄu ÃkhMÃkh

Mktfr÷ík Au. Ëw¼koøÞu yk Ëuþ{kt RM÷k{Lkku EríknkMk MkËeyku MkwÄe þkMkLkÚke
òuzkÞu÷ku hÌkku, suLkk fkhýu RM÷k{Lkwt ðkMíkrðf MðYÃk ZtfkE økÞwt yLku
yuLkk WÃkfkhku ÷kufkuÚke AqÃkkÞu÷k hÌkk.”
yk yiríknkrMkf MkíÞkuÚke MÃk»x ÚkkÞ Au fu, {wMk÷{kLkkuyu yk {nkLk
ËuþLku su ÷k¼ Ãknkut[kzâk, íku yu ÷k¼kuÚke ½ýk ðÄkhu Au, su yk Ëuþu
íku{Lku Ãknkut[kzâk. {wMk÷{kLkkuLkwt ykøk{Lk yk ËuþLkk EríknkMk{kt yuf
Lkðk «økrík yLku Mk{]rØLkk ÞwøkLke þYykík níke, suLku ¼khík fËe rðMkkhe
þfþu Lknª.
Ãktrzík sðknh÷k÷ LknuY ‘Discovery of India’Lkk MktMfhý-Ãk,
1947, Ãk].196 WÃkh ÷¾u Au fu, “¼khík WÃkh fkuE RM÷k{e nw{÷ku
fu RM÷k{e hkßÞLkku WÕ÷u¾ fhðku yuðwt ¾kuxwt yLku ¼ú{ Vu÷kðLkkYt
Au, su{fu ¼khík{kt ytøkúuòuLkk ykøk{LkLku r¾úMíkeykuLkku nw{÷ku, rçkúxeþ
þkMkLkLku r¾úMíkeykuLkku þkMkLkfk¤ fnuðku. RM÷k{u õÞkhuÞ Ãký ¼khík
WÃkh nw{÷ku LkÚke fÞkou. íku rðsuíkkykuLkk nw{÷kÚke ½ýe MkËeyku Ãkqðuo
¼khík{kt ÄkŠ{f YÃk{kt Ëk¾÷ ÚkE [qõÞku níkku. ¼khík WÃkh {n{qËLke
[ZkE íkwfkouLke [ZkE níke. {wnB{Ë ½kuheLkku nw{÷ku yV½kLkkuLkku nw{÷ku
níkku yLku çkkçkhLkku nw{÷ku {kuøk÷kuLkku nw{÷ku níkku.”
¼khíkeÞ MktMf]rík Ãkh EM÷k{e yufíkk yLku Mk{kLkíkkLkku «¼kð :
{ki÷kLkk VheË Mkk. fkðe «ku. ¾÷ef yn{Ë rLkÍk{eLkk ÃkwMíkfLkk
¼kðkÚko{kt ÷¾u Au... ¼khíkeÞ SðLkLkk õÞk õÞk ûkuºkku WÃkh RM÷k{u fuðe
heíku yMkhku Akuze yu òýíkkt Ãknu÷kt ykx÷wt òýe ÷uðwt òuEyu fu íku Mk{ÞLkk
¼khíkLkwt Mkk{krsf {k¤¾w ¼uË¼kðLke rð[khÄkhk Ãkh ykÄkrhík níkwt.
{LkwM{]ríkLke ðýo ÔÞðMÚkkyu {kLkðeLku {kLkðeÞ Mk{kLkíkk nkuðk Aíkkt
yufçkeòÚke ½ýku Ëqh fhe ËeÄku níkku. çkúkñý yLku ûkrºkÞ ©u»Xík{T økýkíkk.
Ãkrðºk ðuËLkwt ÃkXLk Võík íkuyku s fhe þfu, {kuûk Võík íku{Lku s {¤u, íku{Lkk
Ãkh fkuE ðuhku Lkrn, Mk½¤e rðãkyku Ãkh yu{Lkwt s «¼wíð, ðøkuhu ðøkuhu.
ßÞkhu çkeS íkhV þqÿku yLku ði~Þ økýkíkk ÷kufku yk çkÄkÚke ðtr[ík
Mk{sðk{kt-hk¾ðk{kt ykðíkk. yk çkÒkuÚke Lke[u ð¤e yLÞ ½ýe çkÄe òíkku
yuðe Ãký níke, su{Lku þnuhLke nË{kt hnuðkLke Ãký ÃkhðkLkøke Lk níke.
Mkk{krsf {k¤¾kLke su{ hksfeÞ {k¤¾w Ãký yrík ðuhrð¾uh níkwt.
yk¾ku «Ëuþ LkkLkkt hsðkzkyku{kt ðnU[kÞu÷ níkku. fkuE fuLÿ fu yktíkrhf
Mktf÷Lk rðLkk Ëhuf ÃkkuíkkLke søÞkyu Mðíktºk. EríknkMkfkhkuLkk {ík {wsçk
yk çkÄk{kt çku ðMíkwyku yrLk»xkuLke sz níke. yuf yu fu Ëhuf «ËuþLkwt
ÔÞðMÚkkfeÞ {k¤¾w swËw níkwt. çkeswt yu fu hkò-{nkhkòykuLku fkÞËk-
fkLkqLkÚke Ãkh Mk{S yu{Lku Wå[ík{T hk¾ðk{kt ykðíkk. suLkk Ãkrhýk{u
ÔÞðMÚkkfeÞ yufYÃkíkkLkwt Ëqh MkwÄe Lkk{kurLkþkLk Lk níkwt. Ëhuf rðMíkkhLkwt
íktºk swËwt, nkuÆkyku swËk, [÷ý swËwt yLku Lkerík-rLkÞ{ku Ãký swËk. yuf
«ËuþÚke çkeò «Ëuþ{kt ðuÃkkh yþõÞ. ¾kMk fhe yux÷k {kxu Ãký fu Ëhuf
hkò hsðkzkyku yufçkeòÚke ÷zíkk hnuíkk. {þnqh EríknkMkfkh
‘y÷çkiYLke’Lkk ÷¾ðk «{kýu {knkut{knuLkku fwMktÃk yux÷e nËu ðfhe økÞku
níkku fu, fkuE çkkÌk yk¢{ýLkku «ríkfkh fhðk yuf ÚkðkLkk çkË÷u íkuyku
yufçkeòLke nkh{kt s ÃkkuíkkLke Sík Mk{síkk.
xqtf{kt ¼khíkð»koLkku MktÃkqýo «Ëuþ «kËurþf yLku «òfeÞ çkÒku heíku
rð¼krsík níkku.
ykðe ÃkrhÂMÚkrík{kt ßÞkhu {wMk÷{kLkkuyu ¼khík{kt ÃkkuíkkLke nwfq{ík
MÚkkÃke, íkku ÃkrhðíkoLkLkwt yuf ðkðkÍkuzwt VwtfkÞ økÞwt yLku yuf Lkðe Mkk{krsf
ÔÞðMÚkk ÃkkuíkkLke Ãkqhe þÂõík MkkÚku Mkk{u ykðe økE. Ãkrhýk{u ¼khíkeÞ
ÃkhtÃkhkyku yLku SðLkþi÷eLkwt ¼køÞu s fkuE ÃkkMkw yuðwt hÌkwt nþu, suLkk Ãkh
{wMk÷{kLkkuLkk Mkk{krsf yLku ÄkŠ{f rð[khkuLke AkÃk Lk Ãkze nkuÞ.
rðrðÄ ûkuºku RM÷k{ yLku {wMk÷{kLkkuLke yufíkk yLku Mk{kLkíkkyu
¼khíkLku þwt «ËkLk fÞwO, íkuLkk WÃkh nðu ykÃkýu yuf Lksh fheyu...
þnuhku yLku LkøkhkuLke Lkðe h[Lkk :

Ãknu÷ku «¼kð RM÷k{e yk[kh-rð[khLkku Lkøkhh[Lkk-økúk{h[Lkk Ãkh
Ãkzâku. yíÞkh MkwÄeLke h[Lkk ¼uË¼kð yLku ô[Lke[ WÃkh ykÄkrhík
níke, ßÞkhu nðu þnuhkuLkk Ëhðkò Ä{o fu ¿kkríkLkk ¼uË¼kð rðLkk Ëhuf
{kýMk {kxu ¾ku÷e Ëuðk{kt ykÔÞk. þnuh Vhíku rfÕ÷kLke Ëeðk¤ nðu
¼uË¼kðLkwt «ríkf Lk hnuíkkt Võík hûký {kxu s hne økE. nwfq{ík íkhVÚke
ßÞkhu ËhufLku þnuh{kt hnuðkLke ÃkhðkLkøke {¤e, íkku ð»kkou swLke ÔÞðMÚkkLkk
ÃkkÞk n[{[e økÞk. nðu þnuh{kt ®nËw-{wMk÷{kLk, ykÍkË-økw÷k{, ËhufLkk
{fkLkku MkkÚku çkLkðk ÷køÞk.
ykðwt ÚkðkLkwt {kuxwt fkhý yu Au fu, Lkøkhh[Lkk RM÷k{e SðLkþi÷eLkwt
yuf yrík {níðLkwt ÃkkMkw Au. þkn ðr÷ÞwÕ÷kn ËnuÕðe (hn.)Lkk ÷¾ðk
{wsçk þnuhe SðLkLkku {ík÷çk Au : “yuf ¾kMk «fkhLkku MkçktÄ yLku
yktíkrhf Mktf÷Lk su rðrðÄ ¾kLkËkLkku yLku s{kyíkkuLkk yuf MkkÚku hnuðkÚke
ÃkuËk ÚkkÞ.” íku{Lkk {ík {wsçk {kLkðe ÔÞÂõíkøkík heíku yuf LkkLkku {kýMk
Au, íkku yk¾ku Mk{ks yrík rðþk¤ nkuðk Aíkkt yuf {kuxk {kýMkLke su{
Au. Mkk{qrnf SðLkLke yk ÔÞkÏÞk su{kt Mk{ksLkk çkÄk s ðøkkou yuf
þhehLkk swËk swËk yðÞðkuLke su{ yuf s yuf{{kt Mk{kðe ÷uðk{kt
ykÔÞk nkuÞ, yu {wMk÷{kLkkuLke Mkk{krsf yLku h[Lkkí{f rð[khÄkhkLke
s Ëuý Au.
LÞkÞ ÔÞðMÚkk :
{wMk÷{kLkkuLkk ykøk{LkÚke «¼krðík ÚkLkkhe çkeS ðMíkw yu ynªÞktLke
LÞkÞ ÔÞðMÚkk níke. {wMk÷{kLkkuLke Lkshu fkLkqLk Mkk{u çkÄk s Mkh¾k
níkk. {kxu økwLkknkuLke Mkò Ãký çkÄk {kxu s Mkh¾e níke. yk fkhýu
¼uË¼kðLku yËk÷íkLkwt ÃkeXçk¤ {¤ðwt çktÄ ÚkE økÞwt.
yuf ®nËw y{ehu fkSLke yËk÷ík{kt Ëk’ðku fÞkou fu, MkwÕíkkLk {wnB{Ë
rçkLk íkøk÷fu yuLkk ¼kELku fkuE Ãký fkhý rðLkk {khe LkktÏÞku Au. {k{÷ku
yËk÷ík{kt síkkt MkwÕíkkLku nrÚkÞkh ðøkh yËk÷ík{kt nksh Úkðwt Ãkzâwt.

fkSyu fuMkLke rðøkík Mkkt¼¤e [qfkËku ykÃÞku fu, çkkËþkn y{ehLku {Lkkðe
÷u, Lknª íkku çkË÷k{kt çkkËþknLku fí÷ fhe Ëuðk{kt ykðþu. Auðxu
çkkËþknu ßÞkhu íku ®nËw y{ehLku hkS fhe ÷eÄku íÞkhu s fkSyu
çkkËþknLku {wõík fÞkou.
y{eh ¾wMkY y÷kWÆeLk r¾÷S rðþu ‘¾òÞLkwVwín’ Lkk{u ÃkwMíkf{kt
÷¾u Au fu, íkuýu nÍhík W{h (hËe.) suðku LÞkÞ fkÞ{ fhu÷ níkku yLku
Mkk{kLÞ «òLkk {k{÷kyku{kt ÃkkuíkkLkk ykËþo Ãkqðoòu yLkwMkkh [k÷e hÌkku
Au. {wnB{Ë rçkLk íkw½÷¾ MkçktÄu EríknkMkfkhku ÷¾u Au fu, LÞkÞLkk
{k{÷k{kt íku MkqVeyku yLku ykr÷{ku ({wÂM÷{ rðîkLkku)Lke Ãký þunþh{
hk¾íkku Lk níkku. òu íku yÃkhkÄe Ãkwhðkh Úkíkk íkku íkuykuLku Ãký rLk:Mktfku[
Mkò fhíkku.
‘n{khk EríknkMk’ ÃkwMíkf{kt {wnB{Ë íkw½÷¾ rðþu ÷¾ðk{kt ykÔÞwt
Au : “íku yuf [wMík {wMk÷{kLk níkku, Ãký þkMkLkfkÞo{kt ÄkŠ{f ÔÞÂõíkLku
Ë¾÷ fhðk Ëuíkku Lk níkku. rnLËw-{wMk÷{kLk «òLku yuf Mk{kLk Mk{síkku
níkku yLku y{eh-økheçk MkkiLkk MkkÚku LÞkÞ fhíkku níkku. LkøkhfkuxLkk rðsÞ
ÃkAe íÞktÚke MktMf]ík økútÚkku ÃkkuíkkLke MkkÚku rËÕne ÷E økÞku, su{ktÚke íkuýu ½ýk
økútÚkkuLkku VkhMke{kt yLkwðkË fhkÔÞku.”
yk s ÃkwMíkf{kt þuhþkn Mkqhe rðþu WÕ÷u¾ Au fu, “yuf ÄkŠ{f ÃkwY»k
nkuðk Aíkkt Ãký íku{kt fèhíkk Lk níke. íkuÚke rnLËwykuLku ÃkkuíkkLkk Ä{o yLkwMkkh
SðLk ÔÞríkík fhðkLke Aqx níke. íku rnLËwyku yLku {wMk÷{kLkku çktLkuLke
ÃkkXþk¤kykuLku hkßÞ íkhVÚke MknkÞíkk ykÃkíkku níkku.”
{kuøk÷ fk¤ Ãkqðuo rËÕneLkk {wÂM÷{ çkkËþknkuyu LÞkÞLke su ÃkhtÃkhk
MÚkkrÃkík fhe níke, íkuLku {kuøk÷ çkkËþknkuyu Ãký ò¤ðe hk¾e. çkkçkhu
ÃkkuíkkLke ‘íkwswf’ (þkne hkusLkk{wt){kt Ãkkuíku ÷ÏÞwt Au fu, íkuLkwt ÷~fh ¼ehn
Lkk{u MÚk¤uÚke ÃkMkkh ÚkE hÌkwt níkwt íÞkhu ¾çkh {¤e fu ¼ehnðkMkeykuLku
íkuLkk ÷~fhLkk fux÷kf MkirLkfkuyu ÃksÔÞk níkk. íkuýu íkhík s íku yÃkhkÄe
MkirLkfkuLku çkku÷kðeLku íku{Lkk Lkkf fkÃke LkktÏÞk yLku su ÷kufku ðÄw økwLkunøkkh
níkk, íku{Lkku rþhåAuË fhe LkktÏÞku. yfçkhu Ëhhkus çkÃkkuhLkk Mk{ÞLku
LÞkÞ {kxu Vk¤ÔÞku níkku. snktøkeh LÞkÞ yLku ELMkkVLkk {k{÷k{kt ðÄw
fXkuh níkk. íku Ëhhkus çku f÷kf íku {kxu Vk¤ðíkk yLku íkuýu ÃkkuíkkLkk
{nu÷{kt yuf Mkktf¤ ÷xfkðe hk¾e níke, suÚke «íÞuf Ãkerzík ÔÞÂõík fkuE
hkuf-xkuf rðLkk íkuLkkÚke «íÞûk VrhÞkË fhe þfu. {wMkkVhe{kt yLku çke{kheLke
nk÷ík{kt Ãký íku ÃkerzíkkuLke VrhÞkËku Mkkt¼¤íkku yLku yíÞk[kheykuLku Mkò
ykÃkíkku. {kuøk÷ çkkËþknkuyu yu «Úkk Ãkkze níke fu, rËðkLku-yk{ (Mkk{kLÞ
øk]n){kt íkuyku «òLke VrhÞkËku Mkkt¼¤íkk, ßÞkt Ëhuf ÔÞÂõík, [knu íku
y{eh nkuÞ fu økheçk, Wå[ nkuÞ fu rLkBLk òríkLkku, Mkh¤íkkÚke Ãknkut[e
þfu. yÃkhkÄ Mkkrçkík ÚkE økÞk ÃkAe yÃkhkÄe [knu Wå[ nkuÆuËkh fu
MkçktÄe s fu{ Lk nkuÞ, Mkò fhðk{kt fkuE Mktfku[ fhðk{kt Lk ykðíkku.
þknsnktyu økwshkíkLkk ÔÞðMÚkkÃkf nkrVÍ {wnB{Ë LkkMkehLku ykSðLk
fuËLke Mkò yux÷k {kxu ykÃke níke fu, íku ynªLkk ðuÃkkheyku WÃkh yíÞk[kh
fhíkku níkku. (ÃkwMíkf : ‘RM÷k{, {wMk÷{kLk ykih økih{wÂM÷{’)
yk s LÞkÞr«ÞíkkLkwt Ãkrhýk{ níkwt fu, yk {wÂM÷{ çkkËþknkuyu
rçkLk{wÂM÷{ku WÃkh ÃkkuíkkLkku Ä{o çk¤sçkheÃkqðof ÷kËðkLkku «ÞíLk fÞkou Lk
níkku. íku{ýu õÞkhuÞ Ãký rçkLk{wÂM÷{ «òLke ÄkŠ{f ykMÚkkyku yLku
yk[hý{kt Ë¾÷ fhe LkÚke. yfçkhu Mkíke «ÚkkLku hkufðkLkku «ÞíLk fÞkou,
çkk¤ rððknLku yxfkððkLkku «ÞkMk fÞkou, Ãký õÞkhuÞ Ãký çk¤«Þkuøk Lk
fÞkou. fux÷kf çkkËþknku WÃkh yu ykhkuÃk {qfðk{kt ykðu Au fu, íkuykuyu
çk¤sçkhe Ä{o «[khLke fkurþþ fhe, Ãký MktþkuÄLkkuÚke Mkkrçkík ÚkkÞ Au
fu yk ykhkuÃk íkÆLk rLkhkÄkh Au. rnLËw EríknkMkfkhku s ÷¾u Au fu,
W¥kh«Ëuþ 600 ð»ko MkwÄe {wMk÷{kLkkuLkk fçò{kt hÌkwt, Aíkkt yksu Ãký
íÞkt {wMk÷{kLkkuLke ðMíke {kºk 14 xfk Au. yLku yk s «{ký Au fu rnLËw
Ä{o Mkwhrûkík Au yLku çk¤Ãkqðof õÞkhuÞ Ãký Ä{o ÃkrhðíkoLk fhðk{kt ykÔÞwt
LkÚke. yLku Lk íkku ynª rnLËwykuLku yÃk{krLkík fhðk{kt ykÔÞk. íkuyku

ÃkkuíkkLkwt íku hksLkiríkf rník Mkkhe heíku Mk{síkk níkk fu ynªLkk ÷kufkuLkk Ä{o
yLku íku{Lke Mkk{krsf ÔÞðMÚkk{kt nMíkûkuÃk Lk fhu. fu{fu yk WËkhíkk
rðLkk íkuyku ynª MkËeyku MkwÄe þkMkLk fhe þfíkk Lk níkk.
Mkh ðìM÷e nìøk ÃkkuíkkLkk ÃkwMíkf ‘fuBçkúes rnMxÙe ykuV EÂLzÞk’ (¼køk-
3, Ãkus-89-90){kt ÷¾u Au fu, “fkuE rðÿkunLku f[ze Lkk¾ðk, þnuhku,
rfÕ÷kyku yLku økk{kuLku çkk¤ðk, Mk{økú «ËuþkuLku íkçkkn fhðkLkk MktË¼uo
«k[eLk EríknkMkfkhku su Wíf]»x ¼k»kkLkwt «ËþoLk fhu Au, íkuLkkÚke yu rðïkMk
fhe þfkíkku níkku fu, ¼khík WÃkh «khtr¼f {wÂM÷{ nw{÷kykuLke nurMkÞík
RM÷k{Lkku «[kh yLku {qŠíkÃkqò rðYØ yuf ÷ktçkk rsnkËLke níke, Ãkhtíkw
«{kýku íkuLkkÚke íkÆLk rðÃkheík Au. {n{qËÚke ÷ELku íÞkh ÃkAeLkk ík{k{
{wÂM÷{ þkMkfku rnLËw hkòyku yLku s{eLkËkhkuLke yk¿kkfkrhíkkLkku Mðefkh
fhíkk hÌkk yLku íkuykuLku Ãkiík]f MktÃkr¥k WÃkh fkÞ{ hk¾íkk hÌkk... íÞkt
MkwÄe fu {wÂM÷{ þkMkfku rnLËw LkkøkrhfkuLkwt Mk{ÚkoLk {u¤ðíkk hÌkk yLku
þkMkLkLkk Lke[÷k Míkh MkwÄeLke {þeLkhe íku{Lkk îkhk [÷kðíkk hÌkk.
s{eLkkuLke {nuMkq÷ yLku yÚkoÔÞðMÚkk ÔÞðnkh YÃku rnLËwykuLkk nkÚkku{kt
hne. rLk:þtf rðÿkunLku rLkËoÞe heíku f[ze Lkkt¾ðk{kt ykðíkku yLku íku{kt
õÞkhuf yríkhuf Ãký ÚkE síkku, Ãkhtíkw íkuLkwt fkhý Ä{o Lk níkku. yu çkkçkík
WÃkh rðïkMk fhðkLkwt fkuE fkhý LkÚke fu fkuE {wÂM÷{ s{eLkËkh nuX¤
rnLËw ¾uzqíkLke nk÷ík fkuE rnLËw s{eLkËkh nuX¤ {wÂM÷{ ¾uzqíkÚke ðÄw
¾hkçk níke. rLk:MktËun rnLËwyku {kxu {wMk÷{kLkkuLke Mkh¾k{ýe{kt Ãký
LÞkÞ {u¤ððwt Mkk{kLÞ heíku Mkt¼ð níkwt.”
yk{, Mkkhk {wÂM÷{ çkkËþknkuLkk MkËTfkÞkouLkku WÕ÷u¾ fhðk{kt su
heíku ‘íkçkfkíku LkkrMkhe’Lkk Mktf÷Lkfkh r{Lnks rMkhksu, ‘íkkhe¾u
rVhkusþkne’Lkk Mktf÷Lkfkh {ki÷kLkk rÍÞkWÆeLk çkLkeoyu, ‘íkkhe¾u
rVhkusþkne’Lkk ÷u¾f þBMk rMkhksu, ‘íkçkfkíku yfçkhe’Lkk ÷u¾f
rLkÍk{wÆeLk çkÏþeyu, ‘yfçkhLkk{k’Lkk ÷u¾f yçkq÷ VÍ÷yu, ‘Efçkk÷
Lkk{k-yu-snktøkehe’Lkk ÷u¾f {wMíkEË ¾ktyu, ‘çkkËþknLkk{k’Lkk ÷u¾f

{wÕ÷k yçËw÷ n{eË ÷knkihe ðøkuhu suðk {wÂM÷{ ÷u¾fkuyu WËkhíkk Ëk¾ðe
Au. íku heíku ðíko{kLkfk¤Lkk rnLËw EríknkMkfkhku{kt fu. yuMk. ÷k÷u ÃkkuíkkLkk
Ãkw M íkf ‘History of Khiljis’ {kt , zkì . Eïhe«MkkËu ‘History of
Chronatrics’, zkì. Eïh xkuÃkkyu ‘Politics of Pre-Mughal Times’
-{kt íkÚkk zkì. hk{«MkkË rºkÃkkXeyu ‘Rise of Mughal Empire’{kt, zkì.
çkuLke«MkkËu ‘History of Jahangeer’{kt yLku çkLkkhMke «MkkËu ‘History
of Shahjehan’{kt Ãký {wÂM÷{ çkkËþknkuLke «þtMkk fhe Au.
{kuøk÷kuLkku þkMkLkfk¤ yk{ íkku yiríknkrMkf ár»xyu MkwðýoÞwøk fnuðkÞ
Au. íkuLke MÚkkÃkLkk ÍneYÆeLk çkkçkhu fhe níke. ¼khík{kt íkuýu ½ýk ÞwØku
fÞko, Ãký Úkkuzkf s ð¾ík{kt íku ÃkkuíkkLkk MkËTÔÞðnkh, WËkhíkk, ÃkhkuÃkfkrhíkk
yLku W{Ëk Mð¼kðLku fkhýu ¼khíkLkk ÷kufku{kt ÷kufr«Þ ÚkE økÞku. íkuLku
ÃkkuíkkLke «òLkk yrÄfkhkuLkku yux÷ku ÏÞk÷ níkku fu {]íÞw Mk{Þu íkuýu ÃkkuíkkLkk
Ãkwºk nw{kÞqLku yk «fkhu ðrMkGÞík fhe níke fu, “r«Þ Ãkwºk ! ¼khík{kt swËk
swËk Ä{kouLkk ÷kufku hnu Au yLku yu yÕ÷kn íkyk÷kLke f]Ãkk Au fu, íkuýu íkLku
íku{Lke Mkuðk fhðkLke íkf ykÃke Au. íkuÚke íku{Lkk MkkÚku Ä{o yLku fki{Lkk
fkuE Ãký «fkhLkk ¼uË¼kð ðøkh MkkYt ðíkoLk fhsu íkÚkk õÞkhuÞ Ãký
ÃkûkÃkkíkLku ÃkkuíkkLkk ÓËÞ{kt søkk Lk fhðk Ëusu yLku nt{uþk çkÄkÚke LÞkÞ
fhsu.” (íkkhe¾u rnLË)
nw{kÞqLku çkkçkhLke ðrMkGÞíkLkku WÕ÷u¾ yuf çkeS søÞkyu yk «{kýu
Au : “nu rËfhk ! ¼khíkLke MkÕíkLkík rðr¼Òk Ä{kouÚke ¼hu÷e Au. yÕ÷kn
íkyk÷kLkku yk¼kh Au fu, íkuýu íkuLke çkkËþkníkLkku yðMkh «ËkLk fÞkou.
ík{khk {kxu yrLkðkÞo Au fu, ÃkkuíkkLkk ÓËÞ{ktÚke ík{k{ «fkhLke ÄkŠ{f
Mktrfýoíkkyku r{xkðe Ëku yLku Ëhuf Ä{oLkk rLkÞ{kLkwMkkh LÞkÞ fhku. ík{u
rðþu»k fheLku økkÞLke fwçkkoLke Akuze Ëku, íkuLkkÚke ík{u ÷kufkuLkk ÓËÞ Síke
þfku Aku. ÃkAe yk ËuþLke «ò þkne WÃkfkhÚke ËçkkÞu÷e hnuþu. su fki{
nwfq{íkLkk fkLkqLkLkwt Ãkk÷Lk fhu Au, íkuLkk {trËhku yLku Ãkqò MÚk¤kuLkku rðæðtMk
Lk fhku. LÞkÞ yLku ELMkkV yu heíku fhku fu çkkËþkn «òÚke yLku «ò

çkkËþknÚke ¾wþ hnu. RM÷k{Lkku «[kh yíÞk[khLke ík÷ðkhÚke yrÄf
WÃkfkh yLku ¼÷kEÚke ÚkE þfu Au. þeyk yLku MkwÒkeLkk {ík¼uËkuLke
WÃkuûkk fhíkk hnku, Lknª íkku RM÷k{{kt f{òuhe ykðíke hnuþu. rðr¼Òk
ykMÚkkyku hk¾Lkkh «òLku yu heíku {u¤ðeLku hk¾ku, su{fu {kLkðþheh
òuzkELku hnu Au, suÚke þkMkLkLkku Zkt[ku rððkËhrník hnu.”
(EÂLzÞk rzðkEzuz : Ãk].39, ºkeswt MktMfhý)
íku s heíku «ku. hk{ þ{koyu ÃkkuíkkLkk ÃkwMíkf “Mughal Empire of
India”{kt ÷ÏÞwt Au fu, “y{Lku yuðwt fkuE «{ký {éÞwt LkÚke fu, çkkçkhu
fkuE {trËhLkku æðtMk fÞkou nkuÞ yLku fkuE rnLËwLku yux÷k {kxu f»x Ãknkut[kzâwt
nkuÞ fu íku rnLËw Au.”
ynª çkkçkhLkku yuf «Mktøk ÞkË fhðk ÷kÞf Au. {kuxk¼køku ÃkûkÃkkíke
EríknkMkfkhku ykðk «MktøkkuLkku WÕ÷u¾ fhíkk LkÚke. yux÷k {kxu fu Lkfkhkí{f
«MktøkkuLkk ðýoLkÚke s íku{Lkku ykþÞ rMkØ Úkíkku nkuÞ Au. hkýk MktøkkLku
Ãkhkrsík fheLku çkkçkh ÃkkuíkkLkk ÷~fh MkkÚku [tËuhe íkhV ykøk¤ ðæÞku, su
hksÃkqíkkLkkLkwt yuf Mðíktºk hkßÞ níkwt. ½uhk ð¾íku MktòuøkðMkkík hkò nksh
Lk níkku yLku rfÕ÷kLke MkwhûkkLke sðkçkËkhe ðeh hkýeLkk rþhu níke. çkkçkhu
íkuLku fÌkwt : “nu Akufhe ! rfÕ÷k{kt þwt fkuE ÃkwY»k LkÚke fu su {khku Mkk{Lkku
fhe þfu ? çkkçkhLke ík÷ðkhLkwt fkuE †eLkk {wfkçk÷k{kt WXðwt RM÷k{e
rMkØktíkkuLke rðYØ Au.” yk Mkkt¼¤eLku hkýe fxkûkÃkqýo nkMÞ MkkÚku çkku÷e
fu, “çknkËqh çkLkeLku Vhku Aku, MÃk»x fu{ fnuíkk LkÚke fu hksÃkqíkkuÚke nðu
ík{u çkkÚk ¼eze þfíkk LkÚke.”
çkkçkhu ¾qçk rððufÚke fÌkwt : “Lkk Akufhe ! yu ðkík LkÚke. ÃkkuíkkLke
ykMÚkk yLkwMkkh çkkçkh «íÞuf †eLku {kíkk, çknuLk yLku rËfheLkku Ëhßòu
ykÃku Au. íkuLke ÷zkE †eyku MkkÚku LkÚke, çkÕfu íku ÷kufkuÚke Au, suyku íkuLkk
hMíkk{kt ykðu Au.” hkýeyu íkhík s íkf ÍzÃke ÷eÄe yLku Mk{ÞLke
MktøkeLkíkkLku ¼ktÃkeLku çkku÷e : “íkku þwt nwt yu{ Mk{swt fu, yuf rÃkíkkyu
ÃkkuíkkLke rËfhe, yuf ¼kEyu ÃkkuíkkLke çknuLkLkk rfÕ÷k WÃkh nw{÷ku fÞkou
Au ?” çkkçkh yk sðkçkÚke yíÞtík «¼krðík ÚkÞku. íkuLkk nkuX WÃkh yuf
WËkhíkk¼ÞwO nkMÞ ykðe økÞwt. íkuýu fÌkwt : “ykðe çknkËqh AkufheLku
çkkçkh ÃkkuíkkLke rËfhe Mk{sðkLku økkihð yLkw¼ðþu. rËfhe, íkU {Lku yuf
rÃkíkkLkk þçËku ykÃÞk Au, yksÚke íkwt {khe rËfhe Au.”
(ykELk-yu-íkkhe¾, ¼køk-h, ÷u.yVÍ÷nwMkiLk)
W¥kh ¼khíkLkk «rMkØ y¾çkkh ‘r{÷kÃk’ yk yiríknkrMkf rËðMkLku
hûkkçktÄLkLkku rËðMk fnu Au. yk s rËðMku hkýe [tËuheyu nw{kÞqLkk nkÚk{kt
hk¾e çkktÄe níke yLku nw{kÞqyu yk çktÄLkLke sðkçkËkheLku {]íÞwÃkÞOík
rLk¼kðe. EríknkMk Mkkûke Au fu, yíÞtík ÔÞMíkíkk nkuðk Aíkkt ßÞkhu [tËuhe
rfÕ÷k WÃkh nw{÷ku ÚkÞku íÞkhu nw{kÞqyu ÃkkuíkkLke rçkLk{wÂM÷{ çknuLkLke
{ËËu Ãknkut[eLku íkuLkk «ký çk[kÔÞk níkk.
økwshkíkLkk hkò yn{Ë þknLkk s{kE rðYØ fuMk ÚkÞku. {hLkkhLkk
ðkhMkku níÞkhk s{kELku {k÷ ÷E Mkòyu {kiík {kV fhðk hkS nkuðk Aíkkt
çkkËþknu nwf{ fÞkou fu, ÷kufkuLke ðå[u s{kELkwt {kÚkwt Wzkze Ëuðk{kt ykðu.
õÞktf yuðwt Lk çkLku fu {k÷Ëkhku {k÷Lkk òuhu Lkknf níÞkyku fhe {k÷ ykÃke
Aqxe sðkLkku rþhMíkku çkLkkðe ÷u.
ynªÞkt yuf [ku¾ðx fhe Ëuðe {wLkkrMkçk Au fu, ½ýeðkh ßÞkhu
MkÕíkLkíkLkk hksfeÞ MðkÚkoLkku Mkðk÷ W¼ku Úkíkku, íkku nwfq{ík RM÷k{e
fkLkqLkÚke WÃkhðx sE ykøkðe fkÞoðkne fhíke. {kxu yu fkÞoðkne Ãkqhíke
nwfq{íkLku RM÷k{Lke «ríkrLkrÄ Lk Mk{sðk{kt ykðu íku sYhe Au. íkËwÃkhktík
yk çkÄwt íku ÷kufku MkkÚku Úkíkwt, suyku çkkøke økýkíkk. yu rMkðkÞ Mkk{kLÞ
{kLkðeykuLke çkkçkík{kt íkku nwfq{ík Ãkqhe heíku LÞkÞ yLku Mk{kLkíkkLkk Äkuhýku
Ãkh s y{÷ fhíke níke.
y÷eøkZ {wÂM÷{ ÞwrLkðŠMkxeLkk EríknkMk rð¼køkLkk {kS «{w¾
«kìVuMkh ¾÷ef yn{Ë rLkÍk{e ÷¾u Au fu, {wøk÷ þkMkLkfk¤ ËhBÞkLk
÷¾kÞu÷ Víkðk yLku RM÷kr{f fkÞËk-fkLkqLkLkk ÃkwMíkfku, su{fu Víkkðk
røkÞkrMkÞn, rLkMkkçkw÷TyunTíkuMkkçk, rVfnu rVhkusþkne, VðkEËu rVhkus-

þkne yLku Víkkðk íkkíkkh¾krLkÞnLkku yÇÞkMk fhðk{kt ykðu íkku ytËks
ykðe þfu Au fu, Mk{kLk LÞkÞ fux÷e {kuxe nË MkwÄe {wMk÷{kLkkuLkku {wÏÞ
æÞuÞ níkku yLku íku Ãký hksfeÞ ÷k¼ ¾kíkh Lknª, çkÕfu ÄkŠ{f SB{uËkhe
Mk{S íkuLkwt Ãkk÷Lk fhðk{kt ykðíkwt.
hksfeÞ yufíkk :
Mk{kLkíkk yLku yufíkkLkk Íhýkt Mk{kLk RM÷k{e rð[khÄkhkLke ºkeS
Ëuý Au : hksfeÞ yufíkk. þnuhu-þnuhu yÂMíkíð Ähkðíkk hsðkzkyku
¾ík{ fhe yuf y¾tz ¼khíkLke MÚkkÃkLkk fhLkkhk yMk÷{kt {wMk÷{kLkku
níkk. {wMk÷{kLkku ykÔÞk çkkË yk¾k Ëuþ{kt yufMkh¾e ÔÞðMÚkk, [÷ý,
fkÞËku yLku Mk{kLk ykŠÚkf ÄkhkÄkuhýku MÚkkÃkðk{kt ykÔÞk. yuf þnuhÚke
çkeò þnuh sðk WÃkhLkk ðuhk ¾ík{ fhe Ëuðk{kt ykÔÞk. suLkk «íkkÃku
ðuÃkkheykuLku ½ýe Mkð÷íkku {¤íke ÚkE. «kìVuMkh ¾÷ef yn{Ë rLkÍk{e
÷¾u Au fu, EríknkMkfkh ykLkoÕzLkk ÷¾ðk {wsçk ¼khíkÚke ÷E çkøkËkËLke
RM÷k{e nwfq{íkLkk Ëqh ËqhLkk rðMíkkhku MkwÄe Mk{kLk ÔÞðMÚkk «{kýu MkVh
fhe þfkíkku.
MkiLÞ ÔÞðMÚkk :
hsÃkqík MkiLÞ ÔÞðMÚkkLke çku rðþu»kíkkyku níke : yuf yu fu, ÷zðkLkwt
fk{ Võík yuf ¿kkríkLkk ÷kufku Ãkqhíkwt s rMkr{ík níkwt. íku{Lkk rMkðkÞ yLÞ
¿kkríkLkk ÷kufkuLku MkiLÞ{kt ¼híke fhðk{kt ykðíkk Lk níkk. çkeS yu fu
hkòLkwt yuf {kuxwt ÷~fh nkuðkLku çkË÷u òøkehËkhku ÃkkMku sYhík «{kýuLkk
÷~fhku hnuíkk yLku sYhík Ãkzâu yk s xwfzeyku çkkËþknLku Ãkqhe Ãkkzðk{kt
ykðíke.
{wMk÷{kLkkuyu yk ÃkhtÃkhk íkkuze yLku MkiLÞ{kt ¼híke Úkðk {kxuLke
Võík yuf s þíko, þkherhf Mk{Úkoíkk Lk¬e fhðk{kt ykðe. yuðe s heíku
MkÕíkLkíkLkk yuf furLÿÞ ÷~fhLkwt økXLk fhðk{kt ykÔÞwt. rðrðÄ søkkyuÚke
fk{[÷kW ¼uøkk fhðk{kt ykðu÷k Ãkkt[-Ãk[kMk sðkLkku fkuE Ãký «fkhu

SíkLke çkktnuÄhe Lk ykÃke þfu yu MÃk»x ðkík Au.
«kìVuMkh ¾÷ef yn{Ë rLkÍk{e Mkh òËqLkkÚk MkhfkhLkk yuf ÃkwMíkfÚke
yu[. yu÷. VeþhLkku {ík ðýoðíkkt ÷¾u Au fu, {wMk÷{kLk MkiLÞLke MkV¤íkkLkk
ºký {wÏÞ fkhýku níkk : (1) MktÃkqýo Mk{kLkíkk yLku yufíkk íku{s ÄkŠ{f
yLku fkLkqLke nfkuLke Mk{kLkíkkyu rðrðÄ fçke÷kyku yLku ÔÞÂõíkykuLku yuf
s fçke÷ku çkLkkðe ËeÄku níkku. (h) yÕ÷knLkk VUMk÷k yLku íkfËeh WÃkh
Ãkqhku ¼hkuMkku. (3) ËkY yLku Lkþku rLk»kuÄ.
Mkhfkhe ¼k»kk :
{wMk÷{kLkkuLkk ykøk{LkÚke yMkh Ãkk{Lkkhe ðMíkwyku{kt yuf Mkhfkhe
¼k»kk Ãký níke. y{eh ¾wMkhku ÷¾u Au fu, ¼khík{kt Ëh Mkku {kE÷u ¼k»kk
çkË÷kÞ òÞ Au. Ãkhtíkw VkhMke [kh nòh {kE÷ MkwÄe yuf s «fkhu
çkku÷kÞ Au. íku{Lkk s fnuðk {wsçk nðu (íku Mk{Þu) ¼khík{kt ®MkÄw LkËeÚke
÷E ËrhÞkLkk rfLkkhk MkwÄe yuf s ¼k»kk (VkhMke) «[r÷ík Au.
Ëhuf ¾qýu swËe ¼k»kk yLku Mk{kLk ¼k»kkLkwt Ëqh MkwÄe rLkþkLk Lknª
yuðk ¼khík{kt {wMk÷{kLkkuLkk «¼kð nuX¤ Ãkqhk Ëuþ{kt VkhMke «[r÷ík
ÚkE økE yLku ÷øk¼øk 700 ð»ko MkwÄe Ëhuf ûkuºku, Mkhfkhe fkÞoðkne{kt,
yËk÷íkku{kt, fkhkuçkkh-ðuÃkkh{kt yLku ¿kkLk MkkrníÞLkk ûkuºku Ãký VkhMkeLkwt
[÷ý hÌkwt.
ytøkúuòu ykÔÞk çkkË VkhMkeLkwt MÚkkLk ytøkúuSyu ÷eÄwt yLku ytøkúuòu
[kÕÞk økÞk Aíkkt ytøkúuS nsw økE LkÚke. ð¤e, ®nËe hk»xÙeÞ ¼k»kk nkuðk
Aíkkt yk¾k ¼khík{kt «[r÷ík fu Ëhuf hkßÞLke Mkhfkhe ¼k»kk ÚkE þfe
LkÚke. 700 ð»koLkk {wÂM÷{ þkMkLkLku ¼ktzLkkhkykuyu íkuLke ¾qçkeykuÚke
½ýwt þe¾ðk suðwt Au. hk»xÙeÞ yufíkk yLku ¼kðLkkLke ðkík ½ýk òuhþkuhÚke
fhðk{kt ykðu Au, Ãkhtíkw íku {kxu sYhe Mkk[k WÃkkÞ yÃkLkkððkLkk çkË÷u
ykðk ÷kufku fkuE çkeS s ËwLÞk{kt hk[íkk nkuÞ yuðwt ÷køku Au.
ÄkŠ{f rþûký yLku Ãkqò (EçkkËík)Lke ËhufLku Aqx :

fkuE {kýMkLku ÄkŠ{f rþûkýÚke ðtr[ík hk¾ðku, RM÷k{Lkk çkwLÞkËe
rMkØktíkkuÚke rçkÕfw÷ rðÃkrhík ðkík níke. yk MkçktÄe {wMk÷{kLkkuLku íÞkt ºký
ðkíkkuLke MÃk»x íkk÷e{ níke : (1) ÄkŠ{f rþûký Ëhuf {kxu Au. (h)
yÕ÷kn íkyk÷k MkwÄe Ëhuf Ãknkut[e þfu Au, fkhý fu íku «íÞuf {kýMkÚke
yrík rLkfx Au. (3) EçkkËík ÔÞÂõíkøkík r¢Þk nkuðkLke MkkÚku Mkk{qrnf
nurMkÞíkÚke Mk{kLkíkk yLku ¼kE[khkLkwt Ãký «ríkf Au. {kxu s {wMk÷{kLkkuLke
{ÂMsËku{kt yk ºkýuð ðMíkwyku MÃk»xÃkýu òuE þfkÞ Au. RM÷k{ ÃkqðuoLkk
{trËhku{kt Võík yuf s {kýMk {kxu ÃkqòÃkkXLke ÔÞðMÚkk nkuíke, fkhý fu
®nËw Ä{o{kt Ãkqò yuf ÔÞÂõíkøkík r¢Þk Mk{sðk{kt ykðíke, Ãkhtíkw RM÷k{Lkk
«¼kðu {trËhkuLkk øk¼oøk]nku rðþk¤ ÚkE økÞk yLku Äehu Äehu Mkk{qrnf
ykhkÄLkk-EçkkËíkLke ¼kðLkk «[r÷ík ÚkE.
«kìVuMkh ¾÷ef yn{Ë rLkÍk{e LkkutÄu Au fu, ¼khíkeÞ EríknkMkfkh
zkìõxh íkkhk[tËu ®nËw {trËhkuLkku yÇÞkMk fhe yk ÃkhtÃkhkLku RM÷k{e
MktMf]ríkLkku «¼kð økýkðe Au.
rþûkýLkku «[kh-«Mkkh :
rþûkýLkk Ëhðkò Ëhuf {kxu ¾ku÷ðk yLku ¿kkLk-rðãkLkk «[kh-«Mkkh
{kxuLke {wMk÷{kLkkuLke fkurþþkuLku LkshytËks Lk fhe þfkÞ. ¼khík{kt
rðþu»kYÃku MkqVeykuyu y¿kkLkíkk Ëqh fhðkLkk Mkkhk «ÞíLkku fÞko. RM÷k{e
Mk{ks{kt ¿kkLkLkk «[kh-«MkkhLkw t fk{ {ÂMsËku , {ÿMkkyku yLku
¾kLkfknkuyu ytò{ ykÃÞwt.
fwhTykLk þheV {wMk÷{kLkkuLkwt MkkiÚke {níðLkwt ÄkŠ{f ÃkwMíkf yLku
yÕ÷kn íkyk÷kLkwt f÷k{ nkuðk Aíkkt Ëhuf {kxu íkuLkwt ÃkXLk fhðkLke, íkuLku
Mk{sðkLke yLku þÂõík nkuÞ íkku ftXMÚk fhðkLke Ãký Aqx níke. ßÞkhu fu
®nËwyku{kt ÄkŠ{f ÃkwMíkfku rðþu»kYÃku Ëuððkýe økýkíkk. ðuËkuLkwt ÃkXLk íkku þwt,
íkuLkk yðks Ãký yuf rMkr{ík ðøkoLku s Mkkt¼¤ðku LkMkeçk Úkíkku !
yk{, Ãkqhk Mk{ksLkk Mkkûkh nkuðkLkwt ÷ûÞ yu MktÃkqýoÃkýu RM÷k{e

rð[khÄkhkLkwt s «rík®çkçk Au.
Ër÷ík økheçk fkheøkhkuLkwt MkL{kLk :
Mk{ksLku yrík WÃkÞkuøke økýkíkk LkkLkk fkheøkhku, suyku ÷kufku {kxu
{níðLke Mkuðk çkòðíkk nkuÞ Au. su{fu {kAe{kh, ÷wnkh, nk¤e, {k¤e,
½kt[e, frXÞkhku ðøkuhuLkwt MÚkkLk Ãký íku Mk{ÞLkk Mk{ks{kt ½ýwt Lke[wt
økýkíkwt. Wå[ ðýoLkk ÷kufkuLke ðMkkníkLke ykswçkksw fu íku{LkkÚke ¾¼u-
¾¼k r{÷kðe hnuðk-MknuðkLkwt íku{Lkk {kxu yþõÞ níkwt. {wMk÷{kLkkuyu
ykðe yk ¼uË¼kð ¾í{ fhe ËhufLku MkL{kLkÚke LkðkßÞk. íÞkt MkwÄe fu
íku{ktÚke òu fkuEyu RM÷k{ fçkq÷ fhe RM÷k{e rðãk{kt rLkÃkwýíkk {u¤ðe
íkku íkuLku íkuLke rðîkLkíkk «{kýu Mk{ks{kt MÚkkLk ykÃkðk{kt ykðíkwt. rðþu»k
fhe MkqVe-Mktíkkuyu yk ðøkkouÚke {kLkðíkkLke çkwrLkÞkË Ãkh Mkkhk MkçktÄku
rðfMkkÔÞk, suLkk ÷E «íÞuf ÔÞÂõíkLku ÃkkuíkkLkwt ÔÞÂõíkíð rðfMkkððkLkku
yLku ÃkkuíkkLkk yÂMíkíðLkku ykMðkË {kýðkLkku yðMkh {éÞku. Ãkrhýk{u
íku{Lkk{kt yuf ÃkrhðíkoLk ykÔÞwt.
rðrðÄ ûkuºku RM÷k{Lkk «¼kðLke yk yuf ykAe Íkt¾e Au. çkkfe yk
yuf yrík ÷ktçkku rð»kÞ Au yLku ykx÷e ðkík{kt þtfkLku fkuE MÚkkLk LkÚke
fu, 1400 ð»koLkk MkçktÄku ÃkkuíkkLke yMkh Akuzâk rðLkk Lk hnu.
ynªÞkt Ãknkut[e nðu rçkhkËhkLku {Ínçk ‘{wÂM÷{ku’ yLku rçkhkËhkLku
ðíkLk ‘rçkLk{wÂM÷{ku’Úke yuf ðkík fne yk fnkýe ¾ík{ fYt Awt.
rçkhkËhkLku {Ínçk ({wMk÷{kLk ¼kEyku)Úke fnuðkLkwt fu, 1400
ð»koLkk ÷ktçkk EríknkMkLkku yÇÞkMk fhíkk sýkÞ Au fu, {wMk÷{kLkkuyu
ynªÞkt ykðe ÃkkuíkkLkk ÄkŠ{f MktMfkhku yLku íkuLkk yk[hý îkhk ynªÞktLkk
MÚkkrLkf Mk{ks{kt ÃkkuíkkLkwt ykøkðwt MÚkkLk «kó fÞwO Au. yLku ¼khíkeÞ çkLke
¼khíkÚke {nkuççkík hk¾ðkLke MkkÚku ÃkkuíkkLke ykøkðe ÄkŠ{f yku¤¾ çkkfe
hk¾e Au yLku íkuLku Mkk[ððkLkk Ãký Ãkqhíkk «ÞíLkku fÞko Au. {kxu yux÷wt ÞkË
hk¾ðwt òuEyu fu, Wå[ ÄkŠ{f MktMfkhkuLkwt yk[hý yLku ÃkkuíkkLke ykøkðe
ÄkŠ{f yku¤¾ yu çkÒku ðMíkwyku ynªÞkt íkuykuLkk MkL{kLkLkeÞ yÂMíkíðLkk
çku ÃkkÞk Au. su fËe f{òuh Lk Úkðk òuEyu.
rçkhkËhkLku ðíkLk (økuh{wÂM÷{ ¼kEyku)Úke fnuðkLkwt fu, çku Mk{kLk
yÂMíkíð Ähkðíke fki { ku , yu f s Ëu þ yLku rðMíkkh{kt hnu ð k yLku
SðLkLkk Ëhuf ûkuºku Mkh¾e ¼køkeËkh nkuðkLke MkkÚku yufçkeòLke Ëw~{Lk
çkLke hnu yu ¾kuxe ÚkeÞhe Au. fkuE fki{Lke ykøkðe yku¤¾ çkeò {kxu
¾íkhkYÃk LkÚke nkuE þfíke. 1400 ð»koLkku {wMk÷{kLkkuLku ¼khík MkkÚkuLkku
MkçktÄ yk ËkðkLkku {kuxku Ãkwhkðku Au. {kxu MknTyÂMíkíðLkku Mðefkh yu s
çkÒkuLke {kuxe SB{uËkhe Au.
1400 ð»ko MkwÄe yufLkwt yÂMíkíð çkeò {kxu ¾íkhkYÃk LkÚke çkLÞwt
íkku ÃkAe {wMk÷{kLkkuyu yuðwt rð[khðkLke nhrøkÍ sYhík LkÚke fu, fkuE
ÃkhÄ{eo ykÃkýk {kxu ¾íkhkYÃk Au. yLku ®nËw ¼kEyku Ãký yuðwt Lk
rð[khu yu s EåALkeÞ Au fu, {wMk÷{kLkkuLkwt yÂMíkíð Ëuþ {kxu fkuE
¾íkhkLke ðMíkw Au. yk¾hu çkÒku ¼khíkLkk hnuðkMke yLku ¼khík{kt s
{hLkkhk Au. ßÞkhu sL{¼qr{ yuf, f{o¼qr{ yuf, {hý¼qr{ yuf, íkku
SðLk{kt rð¾ðkË þk {kxu ? yÕ÷knÃkkf MkkiLku MkËTçkwÂæÄ yÃkuo, yk{eLk.
MkqrVÞkyu rfhk{Lke ¼khríkÞ Mk{ks yLku

÷kufSðLk WÃkh yMkhku
¼khík{kt RM÷k{Lkwt ykøk{Lk MkqVe Mktíkku îkhk s ÚkÞwt. ¾kMk fheLku
Ïðkò {wELkwÆeLk r[~íke (hn.)Lkk nkÚku ynª r[~íke rMk÷rMk÷kLkku ÃkkÞku
Lkt¾kÞku. íÞkh ÃkAeÚke yk{ «òsLkku, Mk¥kkÄeþku ðøkuhu ík{k{u yk Ãkrðºk
ykí{kðk¤k Vfehku «íÞu ÃkkuíkkLkku «u{ yLku ©Øk ÔÞõík fÞko. yk WÃk¾tzLkk
yuf AuzkÚke çkeò Auzk MkwÄe ¾kLkfknku yLku ykæÞkÂí{f fuLÿkuLke ò¤
Vu÷kE økE. furLÿÞ þnuhku WÃkhktík fkuE Lkøkh fu MÚk¤ ¼køÞu s ykæÞkÂí{f
økwYykuÚke ðtr[ík hÌkwt nþu. ÷kufkuLku yu {nkÃkwY»kku yLku íku{Lke ¾kLkfknku
«íÞu su ÓËÞÃkqðof ©Øk níke, íkuLkku ykAku ÏÞk÷ ykøk¤ ðýoðu÷
½xLkkykuÚke ykðe þfþu.
¼khíkLkk xkÃkwyku{kt Mkki«Úk{ ©e÷tfk{kt RM÷k{ ÃknkutåÞku. íÞkh ÃkAe
{k÷kçkkh (fuhk¤k){kt RM÷k{Lkku Vu÷kðku ÚkÞku. yuf EhkLke ÷u¾f EçLku
þnhÞkhu (404 rnshe) ÃkkuíkkLkk ÃkwMíkf ‘yòÞçkw÷ rnLË’{kt LkkutæÞwt Au
fu, ykhçk ðuÃkkheyku îkhk nÍhík {wnB{Ë (Mk÷.)Lkk WËÞLkk Mk{k[kh
Mkkt¼éÞk íkku íkuykuyu yuf rðÏÞkík ÔÞÂõíkLku íkuLke íkÃkkMk fhðk {kufÕÞku.
íkuLkk yhçkMíkkLkÚke ykÔÞk ÃkAe RM÷k{Lkk «Mkkh{kt ¾qçk íkuS ykðe.
ÃkwMíkf ‘íkkhe¾u rVrh~íkk’ yLkwMkkh ¼khík{kt RM÷k{Lkwt «Úk{ fuLÿ ©e÷tfk
níkwt yLku íkÃkkMk {kxu su «Úk{ ÔÞÂõík yhçkMíkkLk hðkLkk ÚkE íkuLkku MkçktÄ
Ãký ©e÷tfkÚke s Au. ©e÷tfkLkk hkòLku Mknkçkyu rfhk{Lkk fk¤{kt s
RM÷k{ MðefkhðkLkwt økkihð «kó Au.
ynª RM÷k{ çkeS rnshe MkËe{kt {wÂM÷{ ÃkÞoxfku îkhk ÃknkutåÞku.
íku{kt þu¾ þheV rçkLk {r÷f yLku {r÷f rçkLk rËLkkh ¾qçk «rMkØ Au.
íku{Lkk «ÞíLkkuÚke s íÞktLkk hkòyu RM÷k{ Mðefkhe ÷eÄku.
{k÷îeÃk RM÷k{Lkwt çkeswt fuLÿ níkwt. yk xkÃkw WÃkh {wMk÷{kLkkuyu fkuE
÷~fhe [ZkE LkÚke fhe. ykX{e MkËe rnshe{kt íÞktLkk hkò {wMk÷{kLk
ÚkE økÞk. íÞkh ÃkAe íÞktLke Mk{økú ykçkkËeyu RM÷k{ ytøkefkh fhe ÷eÄku.
íkuykuLkk RM÷k{ Mðefkhðk{kt fkhý¼qík «¼kðe ÔÞÂõíkíð Ähkðíkk þu¾
yçkq÷ çkhfkík çkhçkhe {økheçke níkk.
®MkÄ{kt E.Mk. 14hh{kt MkiÞË ÞqMkwVwÆeLku RM÷k{Lkk «[khLkwt fkÞo
ykhtÇÞwt. ynª íkuyku ËMk ð»ko hÌkk. íku{Lkk «ÞíLkkuÚke ÷kunkýk òríkLkk
÷kufkuyu RM÷k{ ytøkefkh fÞkou. Ãkrù{ ®MkÄ yLku çknkð÷Ãkwh «Ëuþ{kt
MkiÞË s÷k÷wÆeLk çkw¾kheLke rþûkkÚke MkíÞLkku «fkþ Vu÷kÞku. íku{Lkk
MktíkkLkku{ktÚke nÍhík {¾Ëq{ snktrLkÞkLkk nMíku nòhku ÷kufkuyu Ãktòçk{kt
RM÷k{ ytøkefkh fÞkou. ¼khíkLkk {nkhk»xÙ, fýkoxf, yktÄú, fuhk¤k yLku
íkkr{÷LkkzwLkk ®ðæÞk[÷ ÃkðoíkLke Ërûký rËþkLkku Mk{økú «Ëuþ íku ð¾íku
Ë¬Lk fnuðkíkku níkku. ©e ykLkkouÕzLke LkkutÄ {wsçk ykhçk ðuÃkkheyku,
rMkÃkkneyku yLku RM÷k{Lkk «[khfku ynª çkúkñý ÃkrhðkhkuLkk yLku
çkeòÃkwhLkk hkòykuLkk þkMkLkfk¤{kt ykÔÞk. íku{Lkk «[kh yLku [rhºkLku
òuELku ynªLkk ÷kufku RM÷k{{kt Ëk¾÷ ÚkÞk. Aqík-yAqík yLku òíkÃkkíkLke
ÔÞðMÚkkÚke ynªLke ÃkAkík fki{ku ºkkMke økE níke. íkuyku yk yÃk{krLkík
ËþkÚke {wÂõík {kxu yLku Mk{ks{kt ÃkkuíkkLkwt MÚkkLk {u¤ððk ¾qçk {kuxe
MktÏÞk{kt {wMk÷{kLk çkLke økÞk. yk «Ëuþ{kt çkeòÃkwh{kt Ãkeh {nkçkeh
¾w{ËkÞík, ríkYr[LkkÃkÕ÷e{kt MkiÞË rLkþkhþkn yLku MkiÞË Eçkúkne{
þneË, Lkkøkkuh{kt MkiÞË VheË, çkkçkk V¾YÆeLk ðøkuhu {wÂM÷{ «[khfku
¾qçk ÏÞkrík Ähkðu Au. yksu Ãký rnLËw-{wÂM÷{ Mkki íku{Lkk Lkk{ku ¾qçk
ykËhÚke ÷u Au.
nÍhík Ïðkò {wELkwÆeLk r[~íke ys{uhe (hn.)Lkk «ÞíLkkuÚke {æÞ
¼khík{kt RM÷k{Lkku «Mkkh ¾qçk ÚkÞku, íkuLkkÚke Mkki fkuE ðkfuV Au. íkuykuyu
íku ð¾íkLkk hksÃkqíkkLkk, W¥kh«Ëuþ, rçknkh yLku Ë¬LkLkk «Ëuþku{kt
RM÷k{Lkk «[kh-«MkkhLkwt fk{ fÞwO. Ãktòçk{kt RM÷k{Lkk Ãknu÷k «[khf
nÍhík EM{kE÷ çkw¾khe níkk. Ãkkt[{e MkËe rnshe{kt íkuyku Mkki«Úk{
÷knkuh ykÔÞk. íku{Lkk yðks{kt òËw suðwt ykf»koý níkwt. íkuÚke Ëqh-ËqhÚke
÷kufku íku{Lkk «ð[Lkku Mkkt¼¤ðk ykðíkk yLku nòhkuLke MktÏÞk{kt ÷kufku

RM÷k{ ytøkefkh fhk. íku «Ëuþ{kt RM÷k{Lkk «[khfku{kt MkiÞË MkËYÆeLk
yLku íku{Lkk Ãkwºk nÍhík nMkLk fçkeYÆeLkLkk Lkk{ku Ãký {þnqh Au. nÍhík
E{k{þkn ÃkehkLkðe yLku {r÷f yçËw÷ ÷íkeVLkk «ÞíLkkuÚke økwshkík{kt
RM÷k{Lkku «Mkkh ÚkÞku. f~{eh{kt Mkw÷íkkLk huý[tË þknLkk þkMkLkfk¤{kt
MkiÞË þhVwÆeLk çkw÷çkw÷þknLkk «ÞíLkkuÚke RM÷k{ ¾qçk Vu÷kÞku. MkkiÚke
Ãknu÷kt huý[tË þknu RM÷k{ ytøkefkh fheLku MkËYÆeLk Lkk{ Äkhý fÞwO.
íÞkh ÃkAe íÞktLkk ÷kufku Ãký RM÷k{LkÚke «¼krðík ÚkELku {wMk÷{kLk çkLke
økÞk. íku WÃkhktík yk rðMíkkh{kt rn.773{kt MkiÞË nwMkiLk rMk{LkkLke íku{s
[kiË{e MkËe{kt EhkLkÚke ykðu÷ MkiÞË y÷eyn{Ë nBËkLkeLkk Lkk{ku Ãký
RM÷k{Lkk «[khfku íkhefu «rMkØ Au. çktøkk¤Lkk «Ëuþ{kt Mkki«Úk{ MkiÞË
s÷k÷wÆeLk íkçkhuÍeyu RM÷k{Lkk «[khLkwt fk{ þY fÞwO. íkuyku ßÞkhu
E.Mk. 1h00{kt çktøkk¤ ÃknkutåÞk íÞkhu ÷û{ýMkuLkLkwt þkMkLk níkwt.
ykLkkouÕzLkk fnuðk {wsçk yk «Ëuþ{kt RM÷k{e rþûkkLkku «¼kð
ykuøkýeMk{e MkËe{kt ¾qçk òuðk {éÞku, ßÞkhu rðr¼Òk søÞkyuÚke {wÂM÷{
«[khfku ynª ÃknkutåÞk. íkuykuyu ytÄ©ØkykuLku Ëqh fhðkLkk «ÞíLkku fÞko
yLku RM÷k{Lkku «[kh fÞkou. íku s heíku ykMkk{{kt þu¾ s÷k÷wÆeLk VkhMke
RM÷k{Lkk «[kh {kxu økÞk. íku{Lkku {Íkh rMk÷nx{kt Au. íku ð¾íku ®nËw
ðuÃkkheyku {kuíkeykuLkk ðuÃkkh {kxu çknuheLk síkk níkk. EþËqík nÍhík
{wnB{Ë (Mk÷.)Lkk fk¤{kt s çknuheLk WÃkh {wMk÷{kLkkuLkku fçòu ÚkE
økÞku níkku. íÞkt {wMk÷{kLkkuLkku ÔÞðnkh yLku Lkerík{¥kk òuELku ½ýk ®nËw
ðuÃkkheykuyu RM÷k{ Ä{o ytøkefkh fhe ÷eÄku níkku yLku RM÷k{Lkku MktËuþ
÷ELku íkuyku ÃkkuíkkLkk ðíkLk Ãkhík Vhíkk yLku íkuLku ÃkkuíkkLkk ËuþçktÄwyku MkwÄe
Ãknkut[kzíkk.
¼khíkeÞ WÃk¾tz{kt RM÷k{Lkk «[kh-«Mkkh{kt MkqVe-Mktíkku yLku
«[khfkuLkku Vk¤ku LkkutÄLkeÞ Au. íkuLkku Mðefkh ykLkkouÕz, zkì. hksuLÿ«MkkËu
Ãký fÞkou Au. ßÞkhu {wsÆeË yÕV MkkLke (hn.)Lku snktøkehu fuË fhe ÷eÄk
íkku fuË¾kLkk{kt íku{Lkk «ð[Lkku yLku çkkuÄð[LkkuÚke MkUfzku ÷kufkuyu RM÷k{

ytøkefkh fÞkou.
ðíko{kLk Mk{ÞLkk «rMkØ ÷u¾f yLku ®[íkf VkYf¾kLk ¼khík{kt
RM÷k{Lkk ykøk{Lk yLku ynªLkk ÷kufku îkhk WíftXkÚke íkuLkk MðkøkíkLkk
fkhýku Lke[u «{kýu Ëþkoðu Au :
(1) RM÷k{ «kf]ríkf Ä{o Au. íku çk¤sçkhe yLku yíÞk[khLkku rðhkuÄe
Au. MkËTçkwrØ MðÞt íkuLku Mðefkhu Au. «ku. ÂM{Úk ðe.yu. ÷¾u Au fu, yLÞ
Mk{wËkÞku ¼khík{kt ykðeLku ®nËwyku{kt rðr÷Lk ÚkE økÞk, Ãkhtíkw «ku. yu÷.
{w¾hSLkk yr¼«kÞ {wsçk ¼khík{kt ßÞkhu {wMk÷{kLkku ykÔÞk íkku ÃkkuíkkLkk
MkkÚku ÃkkuíkkLke MkÇÞíkk Ãký ÷kÔÞk. suýu ËuþLku ¾qçk «¼krðík fÞkou. zkì.
íkkhk[tËu yu ðkíkLkku Mðfkh fÞkou Au fu, RM÷k{ ¼khík{kt Ä{oLkku yíÞtík
MkkËøke¼Þkou rMkØktík ÷ELku ykÔÞku. íkuýu su ykMÚkkyku yLku {kLÞíkkyku
«Míkwík fhe íku yíÞtík MÃk»x yLku MkkËe-Mkh¤ níke. Mkk{krsf ÔÞðMÚkk
íkuLke ÷kufíkktrºkf çkwrLkÞkËku WÃkh fkÞ{ níke. íkuLke Ÿze yMkhku yk Ëuþ
WÃkh Ãkze. Lkð{e MkËeLkk {æÞktíkhu s {k÷kçkkhLkku hkò RM÷k{ Mðefkhe
[qõÞku níkku. (ÃkwMíkf : ®nËwMíkkLke íknÍeçk Ãkh RM÷k{fu yMkhkík : Ãk].34) fk÷koE÷u
Lkku t æ Þw t Au fu , RM÷k{Lkk ÃkÞøkBçkhLke MkV¤íkkLkw t hnMÞ íku { Lke
Mkrn»ýwíkk¼he rð[khÄkhk níke. (Hero & Heroworship, p.80)
(2) RM÷k{Lkk WËÞ ð¾íku {kLkðíkk ðýo yLku ðtþ, hk»xÙ yLku ðíkLk
íku{s ¼k»kkykuLkk ¼uË¼kðku{kt MkÃkzkÞu÷ níke. ÷kufku{kt Ÿ[-Lke[Lkk ¼uË
òuðk {¤íkk níkk. Lke[ Mk{sðk{kt ykðíkk ÷kufkuLku yrÄfkhkuÚke ðtr[ík
fhe Ëuðk{kt ykÔÞk níkk. RM÷k{u ykðeLku ònuh fÞwO fu, Ähíke WÃkh ðMkLkkhk
ík{k{ {Lkw»Þku yuf s ÃkrhðkhÚke MkçktÄ Ähkðu Au. íku{kt Ÿ[-Lke[Lkku íkVkðík
rLkhÚkof Au. RM÷k{Lkk yk rþûký{kt rðþu»kík: íku Mk{wËkÞku {kxu ¾qçk
ykf»koý níkwt, suykuLku ËçkkðeLku hk¾ðk{kt ykÔÞk níkk.
(3) RM÷k{ ðkMíkð{kt yuf ykfkþe Ä{o Au. íkuLkku ÃkkÞku íkkineË
(yufuïh) yLku {kLkðeÞ ¼kE[khk WÃkh h[kÞu÷ku Au. íku fkhýu s hksfeÞ
ÃkzíkeLkk fk¤{kt Ãký RM÷k{Lku Mkw{kºkk yLku {÷kÞk{kt Vu÷kíkku òuE þfkÞ
Au. ßÞkhu {tøkku÷Lkk íkkíkkhe þnuLkþkn n÷kfw RM÷k{Lke hksÄkLke
çkøkËkËLku æðMík fhe [qõÞku níkku yLku {wMk÷{kLkkuLku fhíkçkk yLku økhLkkíkkÚke
fkZe {qfðk{kt ykÔÞk níkk. ykLkkouÕz ÷¾u Au fu, “11{e MkËe EMðe{kt
Mk÷sqfe íkqfkouyu yLku íkuh{e MkËe{kt {kuøk÷kuyu {wMk÷-{kLkkuLkk øk¤k fkÃke
LkkÏÞk, Ãkhtíkw yk çktLku rðsuíkk fki{kuyu ÃkhkrÄLk fku{Lkku Ä{o hkS¾wþeÚke
Mðefkhe ÷eÄku.” (ykLkkouÕz, Ãk].h)
(4) RM÷k{Úke çku nòh ð»ko ÃkqðuoLkk ÞwøkLku ¼khík{kt ÷ktçkku ytÄfkh-
Þwøk fne þfkÞ Au. {nkí{k çkwØLke rþûkk ÍzÃkÚke Vu÷kðkLkwt {q¤ fkhý
yu Au fu, Ëuþ Ãknu÷ktÚke s MkíÞLku þkuÄe hÌkku níkku. çkwØ {íkLke Ãkzíke
ÃkAe ðuËkLík (WÃkrLk»kËku)Lku ð[oMð «kó ÚkÞwt. {kºk ðuËkLíkLkk rMkØktíkkuÚke
MktMf]rík yLku Mk{ksSðLkLkk «&™ku n÷ ÚkðkLkk Lk níkk. íku WÃkhktík Ëuþ{kt
yuðe Mk{MÞkyku Vu÷kE økE níke, suLkk rçk¼íMk yLku rLk÷oßs íku{s
yíÞk[khÃkqýo fkhLkk{kykuÚke rþrûkíkku {krníkøkkh Au. ¼khík{kt RM÷k{
íku ð¾íku ÃknkutåÞku, ßÞkhu íkuLke Mk¾ík sYh níke. RM÷k{{kt ykæÞkÂí{õíkkLkwt
yuf WÒkík yLku Wå[ yÚko½xLk Au. su ÷kufkuLku YnkrLkGÞíkLke ÃÞkMk níke,
íkuyku RM÷k{ íkhV Ëkuzâk. íÞkh ÃkAe ykæÞkÂí{õíkk {kxu støk÷ku{kt yLku
Ãknkzku{kt sELku fXkuh íkÃkùÞkoLke ykð~Þõíkk Lk níke. íkËTWÃkhktík RM÷k{
{kºk {kLkrMkf yLku ykæÞkÂí{f þktrík s ÷ELku Lkníkku ykÔÞku, çkÕfu íku
«¼wíð yLku «rík»XkLke ¼rð»Þðkýe fhíkku níkku. íkuÚke su ÷kufku MktMkkhíÞkøk
yLku çkúñ[ÞoLkk ár»xfkuýÚke Mktíkkur»kík Lk níkk, íkuyku {kxu RM÷k{{kt
rðþu»k ykf»koý níkwt. yÕ÷kn íkyk÷kLkk çktËkykuLkk yrÄfkhkuLku Ãkqhk fhðk,
ð[LkÃkk÷Lk, LÞkÞ yLku Mk{kLkíkk WÃkh RM÷k{u su «fkhu ¼kh {qõÞku Au,
fkuE yLÞ Ä{o{kt fËk[ íkuðwt WËknhý Lknª nkuÞ. íku s fkhý Au fu
RM÷k{Lke ©u»XíkkLkku Mðefkh íku ÷kufkuyu Ãký fÞkou Au, suyku ÔÞðnkY heíku
RM÷k{Úke Ëqh níkk. ¼khík{kt ‘y{]íkÃkwºkku’ fneLku MktçkkuÄLk fhLkkhkyku
íkku {¤íkk níkk, Ãký MkLkkíkLk SðLk yLku ykr¾hík (Ãkh÷kuf)Lkk SðLkLke
øknLk yLku «{krýík YÃkhu¾k «Míkwík fhðkÚke íkuyku yMk{Úko níkk. RM÷k{u
ykr¾híkLke MktÃkqýo yLku SðLkËkÞe YÃkhu¾k hsq fhe. yux÷wt s Lknª,
çkÕfu íkuýu yÕ÷knÃkkfLke {wnççkíkLkk Mkk[k yÚkoÚke Ãký søkíkLku ðkfuV
fÞwO. yk yuðe rþûkk níke, suLkkÚke rË{køkkuLku þktrík yLku ÓËÞkuLku Ãký
Mktíkku»k {éÞku.
nÍhík MkiÞË ykË{ rçkÒkkuhe ({].1643)Lke ¾kLkfkn (ykí{-
MkwÄkhýkLkwt ykæÞkÂí{f fuLÿ){kt Ëhhkus yuf nòh ÷kufkuLke nkshe hnuíke.
su{Lkk çkÒku xkE{Lkk ¼kusLkLke ¾kLkfkn{kt s ÔÞðMÚkk Úkíke. íku{Lke Mkðkhe
MkkÚku nòhku rðîkLkku hnuíkk níkk. ‘íkÍrfhyu ykËr{Þk’{kt ÷ÏÞwt Au fu,
“ßÞkhu ykÃk 164h{kt ÷knkuh økÞk íkku ykÃkLke MkkÚku rðîkLkku, {nkÃkwY»kku
íkÚkk yLÞ ÷kufku 10000Lke MktÏÞk{kt níkk. ykÃkLke ÃkkMku rþ»ÞkuLke yux÷e
MktÏÞk hnuíke fu þknsnktLku íku{LkkÚke ¾íkhku ÷køÞku. ykÚke íkuýu y{wf hf{
{kuf÷eLku fnuðzkÔÞwt fu, ík{khu ns fhðwt sYhe Au, ík{u {¬k síkk hnku.
ykÚke ykÃk ¼khík{ktÚke rnshík fheLku síkk hÌkk.”
{wsÆeË MkknuçkLkk MkwÃkwºk íkÚkk íku{Lkk ykæÞkÂí{f W¥khkrÄfkhe Ïðkò
{kMkq{ Mkknuçk ({].1643)Lkk nkÚku Lkð ÷k¾ ÷kufkuyu ÃkùkíkkÃk fheLku
íku{LkkÚke çkÞyík ÷eÄe íkÚkk Mkkík nòh ÷kufku íku{Lkk ykæÞkÂí{f
W¥khkrÄfkhe çkLÞk.
Mkh MkiÞË yn{Ë¾kLk ÃkkuíkkLkk ÃkwMíkf ‘ykMkkhwMMkLkkËeË’{kt nÍhík
þkn økw÷k{y÷e rðþu ÷¾u Au fu, “íku{Lke ¾kLkfkn{kt Ãkkt[MkkuÚke ðÄkhu
yLkwÞkÞeyku hnuíkk níkk. íku{Lkk ¼kusLk yLku fÃkzktLke ÔÞðMÚkkLke
sðkçkËkhe íku{Lkk rþhu níke.”
MkqVeyku íku{Lkk nkÚk Ãkh çkÞyík fhLkkhkykuLku ík{k{ økwLkknkuÚke
íkkiçkk fhkðíkk níkk. yÕ÷knÃkkfLkk nwf{Lkwt Ãkk÷Lk yLku ykÃk (Mk÷.)Lkk
yLkwfhýLke «rík¿kk ÷uðzkðíkk níkk. yLkerík, yíÞk[kh, rLk÷oßsíkk,
{kLkð yrÄfkhkuLkk WÕ÷t½Lk ðøkuhuÚke çk[ðkLke íkkfeË fhíkk níkk. Lkiríkf

{qÕÞku yÃkLkkððk yLku yLkeríkÚke Ëqh hnuðkLkku WÃkËuþ ykÃkíkk. ykí{-
MkwÄkhýk «íÞu æÞkLk ykÃkðkLkwt fnuíkk. ¾wËkÃkkfLke ÞkË, íkuLke Mk]r»x ({Ï÷qf)
MkkÚku MkËTðíkoLk, ÷kufMkuðk, ÷kuffÕÞký íkÚkk ykí{Mktíkku»kLke íkk÷e{ ykÃkíkk
níkk. çkÞyík fu su{kt rðþu»k «fkhLke fu¤ðýe yLku MkçktÄ níkku. íkuLkk
WÃkhktík ík{k{ ykðLkkhkykuLku çkkuÄ-WÃkËuþ ykÃkíkk níkk. ÷kufkuLku yÕ÷kn
íkyk÷kLkku «u{, íkuLke «MkÒkíkk «kó fhðkLke «uhýk íkÚkk ykí{MkwÄkhýk
íkhV «uhðkLkk «ÞíLkku fhíkk níkk. íku{Lke rLk»Xk, MkËTðíkoLk, Lkiríkfíkk yLku
fu¤ðýeLke yMkh ÷kufkuLkk SðLk{kt òuðk {¤íke níke. íkuLkku yuf Lk{qLkku
ynª hsq fYt Awt.
«ÏÞkík EríknkMkfkh rÍÞkWÆeLk çkhLke y÷kWÆeLk r¾÷SLkk ÞwøkLkwt
ðýoLk fhíkkt ÷¾u Au : “y÷kWÆeLk r¾÷SLkk Mk{Þ{kt MkkiÚke {nkLk
MkqVeyku{kt þi¾w÷ RM÷k{ rLkÍk{wÆeLk, þi¾w÷ RM÷k{ y÷kWÆeLk yLku
þi¾w÷ RM÷k{ YfLkwÆeLk níkk. ½ýk ÷kufku íku{Lkk Ãkrðºk ykí{kykuÚke
«fkrþík Þk Lkqhðtík ÚkÞk yLku ÷kufkuyu íku{Lkk nkÚk Ãkh çkÞyík fhe.
íku{Lkk ÷eÄu ½ýk økwLkunøkkhkuyu íkkiçkk fÞkou. nòhku yÃkhkÄeyku yLku
ÃkkÃkeyku ÃkùkíkkÃk fheLku Lk{kÍLkk ÃkkçktË çkLke økÞk. ÄkŠ{f «ð]r¥kyku
íkhV «uhkÞk. ÷kufkuyu sYhe çktËøkeLku ÃkkuíkkLkku SðLk¢{ çkLkkðe ËeÄku. yu
MktíkkuLke fu¤ðýe íkÚkk yk[hýLkk ÷eÄu ÷kufku{ktÚke ÄLkLkku {kun ykuAku
ÚkÞku. yu {nkÃkwY»kkuLkk «íkkÃku ÷kufku{kt MkíÞ MkðoÔÞkÃke çkLÞwt. íku{Lkk
MkËTðíkoLk, Ãkrh©{ yLku rÍ¢wÕ÷knLke yMkhÚke íku{Lkk yLkwÞkÞeyku{kt
ðíkoLkLke MkwÄkhýkLkku þku¾ ÃkuËk ÚkÞku.”
ykøk¤ ÷¾u Au fu, “y÷kWÆeLkLkk ÞwøkLkk ytrík{ ð»kkou{kt {kuxk
¼køkLkk ÷kufku þhkçk, swøkkh, økwLkkrník «ð]r¥kyku, rLk÷oßsíkk ðøkuhuÚke
¾qçk Ëqh hnuðk ÷køÞk. {kuxk økwLkknku íku{Lku yÄ{o Mk{kLk ÷køkðk {ktzâk.
{wMk÷{kLkku yufçkeòLke þh{Úke ÔÞks¾kuhe íkÚkk Mktøkún¾kuhe fhíkk Lk
níkk. çkòh{ktÚke yMkíÞ, ykuAwt íkku÷ðk íkÚkk ¼u¤Mku¤Lkku rhðks LkkçkqË

ÚkE økÞku níkku.”
MkqVe Mktíkku ÃkkuíkkLkk yLkwÞkÞeykuLku ÔÞðnkh{kt Ãkrðºkíkk, nfËkhkuLkk
n¬kuLke [qfðýeLke ¾kMk íkkfeË fhíkk níkk. Ïðkò rLkÍk{wÆeLk yðr÷Þk
(hn.)Lku Ãký íku{Lkk ykæÞkÂí{f økwY Ïðkò VheËwÆeLk øktsþfhu íkkfeË
fhe níke fu, “rðhkuÄeykuLku «MkÒk hk¾ðk{kt íkÚkk nfËkhkuLku hkS hk¾ðk{kt
fkuE fMkh çkkfe hk¾þku Lknª.” íku{Lkk rþhu yuf ÔÞÂõíkLkk h0 Sík÷
çkkfe níkk. yLÞ yuf ÔÞÂõík ÃkkMkuÚke íku{ýu yuf ÃkwMíkf ðkt[ðk {kxu ÷eÄwt
níkwt, su ¾kuðkE økÞwt níkwt. ßÞkhu íkuyku rËÕne ykÔÞk íkku «Úk{ ÔÞÂõíkLku
fhs [qfððk økÞk. íkuýu fÌkwt : “÷køku Au fu, ík{u {wÂM÷{ Mk{ks{ktÚke
ykðku Aku.” çkeò {kýMk ÃkkMku økÞk íkku íkuýu fÌkwt fu, “ík{u su Wå[
Mk{ks{ktÚke ykðe hÌkk Aku, íkuLkwt s yk Ãkrhýk{ Au.”
yu MkqVeykuLkk rþûký yLku fu¤ðýeLkk ÷eÄu íku{Lkk yLkwÞkÞeyku{kt
fkuEÃký ÄkŠ{f ¼uË¼kð ðøkh ÷kufMkuðk íkÚkk «òLku ÷k¼ Ãknkut[kzðkLke
¼kðLkk yLku ð]r¥k WíÃkÒk Úkíke níke. nÍhík MkiÞË yn{Ë þneË (hn.)
ßÞkhu rðþk¤ MktÏÞk{kt yLkwÞkÞeykuLke MkkÚku nsÞkºkkyu sE hÌkk níkk,
íÞkhu MkiÞË Mkknuçk íkÚkk íku{Lkk yLkwÞkÞeyku Þkºkk ËhBÞkLk ßÞkt Ãký
MkuðkLke íkf {¤íke, íkku íkuLku nkÚkÚke sðk Ëuíkk Lk níkk. yk {wMkkVhe
øktøkkLkk rfLkkhu nkuzeyku îkhk ÚkE hne níke. r{hÍkÃkwhLkk rfLkkhu YÚke
¼hu÷e yuf nkuze W¼e níke. YLkku {kr÷f {sqhkuLke «ríkûkk fhíkku níkku fu
suÚke yu YLku økkuËkWLk MkwÄe ÷E òÞ. MkiÞË Mkknuçku ÃkkuíkkLkk MkkÚkeykuLku
fÌkwt fu, YLke økktMkzeyku Wíkkhe ykÃkku. MkUfzku ÷kufku nkuzeLku ½uhe ðéÞk yLku
çku ½ze{kt s nkuze ¾k÷e fheLku Y økkuzkWLk MkwÄe Ãknkut[kze ËeÄwt. ÷kufku yk
nk÷ík òuELku ykùÞo ÃkkBÞk. ÃkhMÃkh fnuðk ÷køÞk fu, yk fuðk Mkkhk
÷kufku Au fu, fkuE òíkLke yku¤¾ký Lk nkuðk Aíkkt ðøkh {sqheyu
yÕ÷knÃkkf ¾kíkh yk {kýMkLkwt fk{ fhe ykÃÞwt. ¾hu¾h íkuyku EïhLkk
{kýMkku Au.
MkiÞË MkknuçkLke nsÞkºkkLkwt ðýoLk fhíkk EríknkMkfkh ÷¾u Au fu,

“f÷f¥kk{kt þhkçkLkwt ðu[ký MktÃkqýo çktÄ ÚkE økÞwt. y{khe ËwfkLkku çktÄ
Au. yuf Mktík ÃkkuíkkLkk fkV÷k MkkÚku ynª ykÔÞk Au. þnuh yLku økk{zkLkk
ík{k{ {wMk÷{kLkku yu{Lkk yLkwÞkÞeyku çkLke økÞk Au. íku{ýu ík{k{
Lkþkfkhf ðMíkwykuÚke íkkiçkk fhe ÷eÄe Au. nðu y{khe ËwfkLkku Ãkh fkuE
Vhfíkwt Ãký LkÚke.”
yk ykæÞkÂí{f økwYykuLkkt {nkLk fkÞkou{ktÚke yuf yu níkwt fu, íku{ýu
yLÞkÞe yLku swÕ{e þkMkfkuLkk ¾íkhLkkf EhkËkyku yLku ¾kuxk fkÞkouLkku
LkezhíkkÚke {wfkçk÷ku fÞkou yLku íku{Lke Mkk{u MkíÞ ðkík fne. íku{Lkku rðhkuÄ
fheLku Mk{ksLku ¾íkhLkkf Ãkrhýk{kuÚke çk[kðe ÷eÄku. íku{Lke fu¤ðýe íkÚkk
yk[hýu ÷kufku{kt ®n{ík, WíMkkn, Lkezhíkk yLku çknkËwhe ÃkuËk fhe. ¼kíkLkk
RM÷k{e fk¤Lkku Mk{økú EríknkMk yuLkkt WËknhýkuÚke ¼hu÷ku Au fu, yu
{nkÃkwY»kkuyu {kÚku fVLk çkktÄeLku íkÚkk þnkËík ðnkuheLku yu WÂõík Ãkh y{÷
fÞkou fu, ‘swÕ{e þkMkf Mkk{u MkíÞ fnuðwt Mkðo©u»X rsnkË Au.’
¼khíkLkk MkqVe-Mktíkku nt{uþk ¿kkLkLkk «MkkhLkk Mk{Úkof yLku «uhf hÌkk.
íku{Lkk{ktÚke {kuxk¼køkLkk Wå[ MkkrnÂíÞf hwr[ Ähkðíkk níkk. íku{Lke yu
©Øk níke fu, ‘çku EÕ{ Lkíkðkt ¾wËk hk þLkkg’ yux÷u fu y¿kkLke {kýMk
yÕ÷kn íkyk÷kLku yku¤¾e þfíkku LkÚke. íkuyku yu ðkík Mk{síkk níkk fu,
y¿kkLke Mktík Mk{ksLku LkwfMkkLk Ãknkut[kze þfu Au. ykÚke s íku{ýu {nkLk
{kýMkkuLku Ãký íÞkt MkwÄe ykæÞkÂí{f LkkÞçk fu MkqVeLke ÃkËðe Lk ykÃke,
ßÞkt MkwÄe íku{ýu ¿kkLk«króLkwt fkÞo Ãkqýo Lk fÞwO. ¼khíkLkwt þiûkrýf yktËku÷Lk
«íÞûk fu Ãkhkuûk heíku MkqVeykuLkk Lkuík]íð yLku íku{Lke «uhýkLkwt Ãkrhýk{ níkwt.
MkqVeyku yLku íku{Lke ¾kLkfknku îkhk nòhku ÷kufkuLke sYrhÞkík Ãkqhe
Úkíke níke. íku{Lkk fkhýu fux÷kÞu fwxwtçkku{kt Ëeðku Mk¤økíkku yLku íku{Lkwt ½h
[k÷íkwt níkwt. fux÷kÞu sYrhÞkíkðk¤k ÷kufku ¾kLkfkn{kt ykðeLku ¼kusLk
÷uíkk níkk. Vfeh MkqVeykuLkwt yk þkne ¼kýwt yuf yLkku¾wt ¼kýwt níkwt. ßÞkt
ËkuMík-Ëw~{Lk, y{eh-økheçk, Ëuþe-ÃkhËuþe fu ÃkkuíkkLkk-ÃkhkÞkLkku ¼uË¼kð
Lk níkku. Ïðkò rLkÍk{wÆeLk yðr÷ÞkLkwt hMkkuzwt ÃkkuíkkLke rðþk¤íkk yLku

MkwÔÞðÂMÚkík ykÞkusLk {kxu WËknhýYÃk níkwt. Mk¥kh{e MkËeLkk yuf
{wsrÆËe MkqVe þÞ¾ MkiVwÆeLk MkhrnLËeLke ¾kLkfkn{kt Ëhhkus [kiËMkku
{kýMkku çkÒku xkE{ ÃkkuíkkLkwt EÂåAík ¼kusLk ÷uíkk níkk.
{ki÷kLkk {LkkrÍh ynMkLk øke÷kLke (hn.)yu çkhkçkh ÷ÏÞwt Au fu,
“økheçkku yLku y{ehkuLku òuzðk {kxu {wÂM÷{ MkqVeykuLke yk ¾kLkfknku s
fzeYÃk níke. yu {nkÃkwY»kkuLkku Ëhçkkh yuðku Ëhçkkh níkku, ßÞkt çkkËþknku
Ãký fh [qfðíkk níkk. MðÞt MkwÕíkkLkw÷ {þkE¾Lke þe nk÷ík níke ?
Ãknu÷kt ðýoðe [qõÞku Awt fu, rËÕne MkÕíkLkíkLkku ðkhMkËkh Þwðhks r¾Íh¾kLk
Ãký yu s ËhçkkhLkku ©Øk¤w níkku. su yk¾k ¼khíkLkku fh ðMkq÷ fhíkku
níkku. Ãkhtíkw yuf søÞk yuðe níke, ßÞkt íku Ãkkuíku fh [qfðíkku níkku. íku yk
¾kLkfknku níke, su{Lkk îkhk ËuþLkk Mkk{kLÞ økheçk {kýMkkuLku íku{Lkku
rnMMkku Ãknkut[kzðk{kt ykðíkku níkku yLku yk fnuðíkLkku yÚko Ãký yu s Au
fu, ‘{k÷u MkqVe Mkçke÷ yMík’ (MkqVeLkku {k÷ Ãkhçk Mk{kLk Au.)”
MkqVeykuLkku Ëhçkkh Vfehe yLku y{eheLkku Mktøk{ níkku. íÞkt Vfehku
yLku W{hkðku Mk{kLk heíku nksh Úkíkk níkk. íkuLkk ÷eÄu økheçkkuLke sYrhÞkík
Ãkqhe Úkíke níke. nfefík yu Au fu, RM÷k{e fk¤{kt ¼køÞu s fkuE Mkqçkku
fu «Ëuþ ¾kLkfknkuÚke ¾k÷e nkuÞ. ykÃk MkÕ÷Õ÷knw y÷Þrn ðMkÕ÷{Lkk
WÃkËuþ Ãkh y{÷ Úkíkku níkku fu, “ÄrLkfkuÚke ðMkq÷ fheLku VfehkuLku ykÃkðk{kt
ykðu.” su MktíkkuLkku fkuE ¾kMk fkhýÚke y{eh-W{hkðkuÚke MkçktÄ Úkíkku fu
W{hkðku Ãký «¼kð AðkE síkku, íÞktLkk VfehkuLkwt ¼køÞ òøke WXíkwt níkwt.
yk MkqVeykuLke fu¤ðýe yLku MktøkíkLkk ÷eÄu ÷kufku{kt fkuE Ãký ÄkŠ{f
fu ðtþeÞ ¼uË¼kð ðøkh {kLkð«u{ yLku ÷kufMkuðkLke ¼kðLkk ÃkuËk Úkíke
níke. íku{Lku {kLkðeykuLkk Ëw:¾ku Ëqh fhðkLke «uhýk {¤íke níke. íkuyku
ÃkÞøkBçkh MkknuçkLke yu ðkíkLke íky÷e{ ykÃkíkk yLku Ãkkuíku Ãký íkuLkk WÃkh
y{÷ fhíkk níkk fu, ‘yÕ¾Õfw EÞk÷wÕ÷krn Vynççkwnw{ E÷Õ÷krn
yLVWnw{ r÷ EÞkr÷ne’ yux÷u fu Mk{økú Mk]r»x yÕ÷kn íkyk÷kLkwt fwxwtçk

Au. ÷kufku{kt yÕ÷knÃkkfLku MkkiÚke r«Þ íku {kýMk Au, su íkuLkk fwxwtçkLku MkkiÚke
ðÄkhu fk{ ykðíkku nkuÞ. íkuyku ík{k{ ÷kufku «íÞu MknkLkw¼qrík Ähkðíkk
níkk. íku{Lkk {kxu s yu WÂõík fne þfkÞ fu, “Mkkhu snktfk ËËo n{khu
rsøkh{U ni.”
nÍhík Ïðkò rLkÍk{wÆeLk yðr÷Þkyu yuf ð¾ík ÃkkuíkkLke nk÷ík
ðýoðíkkt fÌkwt fu, “fkuE ÔÞÂõík {khe ÃkkMku ykðeLku ÃkkuíkkLke Ëw:¾ËkÞf
ÂMÚkrík {Lku Mkt¼¤kðu íkku {Lku íkuLkkÚke Ãký ðÄkhu ®[íkk yLku Ëw:¾ ÚkkÞ
Au.” yuf ð¾ík ykÃku fÌkwt fu, “rfÞk{íkLkk rËðMku yÕ÷kn íkyk÷kLkk
Ëhçkkh{kt fkuE Ãký fkÞoLkwt ÃkwÛÞ yux÷wt Lknª {¤u, sux÷wt ÷kufMkuðk yLku
÷kufkuLkk ÓËÞ «MkÒk hk¾ðkLkwt ÃkwÛÞ {¤þu.” ykðe fu¤ðýeLkk Ãkrhýk{-
MðYÃku yu ¾kLkfknku{kt ËeLk Ëw:¾eykuLku ÃkLkkn {¤íke níke. yu MkqVeykuLke
f]Ãkk yLku {{íkkLkk îkh yuðk ÷kufku {kxu nt{uþk ¾wÕ÷k hnuíkk níkk, su{Lku
Mk{ks fu Mkøkk-MkçktÄeykuyu íkhAkuze ËeÄk nkuÞ fu ¼køÞyu su{Lku MkkÚk
Lk ykÃÞku nkuÞ. yuðk ÷kufku yk {nkÃkwY»kkuLku íÞkt ykþhku ÷uíkk yLku ½h
suðk Mkw¾Lkku yLkw¼ð fhíkk níkk. Ëhuf Ä{oLkk ÷kufku ynª ykðeLku ÃkkuíkkLkku
{kLkrMkf íkLkkð Ëqh fhíkk yLku ÃkkuíkkLke ykŠÚkf sYrhÞkík Ãkqhe fhíkk.
íku{Lku ynª «u{ {¤íkku níkku. Ïðkò rLkÍk{wÆeLk yðr÷Þk (hn.)Lku ßÞkhu
íku{Lkk økwY (þi¾)yu rËÕne íkhV hðkLkk fÞko íkku fÌkwt fu, “ík{u yuf
½xkËkh ð]ûk çkLkþku, suLke AkÞk{kt ÷kufku hkník {u¤ðþu.” EríknkMk
økðkn Au fu, 70 ð»ko MkwÄe rËÕne yLku ËqhLkk «Ëuþku{ktÚke ykðLkkhkykuyu
yk ð]ûkLkk ½xkËkh AktÞzk{kt ykhk{ fÞkou. yk MkqVeykuLkk ÷eÄu ¼khík{kt
MkUfzku MÚk¤kuyu yuðk s ½xkËkh ð]ûkku yÂMíkíð{kt ykÔÞk, su{Lkk AktÞzk
ík¤u SðLkLkk ËeLk-Ëw:¾e {wMkkVhku hkník yLkw¼ðíkk níkk yLku LkðSðLk
íkÚkk íkksøke {u¤ðíkk níkk.
MktMf]ríkLke h[LkkLkkt çku {wÏÞ Ãkrhçk¤ku :
Ëhuf ËuþLkk {wMk÷{kLkkuLke MktMf]rík çku {wÏÞ Ãkrhçk¤ku (Factors) Ãkh
ykÄkrhík Au. íku{ktÚke «Úk{ Ãkrhçk¤ ÄkŠ{f {kLÞíkkyku yLku RM÷k{e

SðLkþi÷e Au. ßÞkhu çkeswt Ãkrhçk¤ ËuþLke MÚkkrLkf MktMf]ríkykuLke yMkh
íkÚkk su íku MÚk¤Lkk ÷kufkuLkku MktÃkfo Au.
«Úk{ Ãkrhçk¤ ËwrLkÞkLkk rðrðÄ ËuþkuLkk {wMk÷{kLkkuLke MktMf]ríkLkku Mk{kLk
¼køk Au. {wMk÷{kLkku ËwrLkÞkLkk su Ãký Ëuþ{kt ðMkíkk nkuÞ yLku íku{Lke
¼k»kk yLku Ãknuhðuþ øk{u íkuðku nkuÞ, Ãkhtíkw íku{Lkk{kt yk Mk{kLkíkk sYh
òuðk {¤u Au. ykÚke s íkuyku Ëhuf søÞkyu yuf fwxwtçkLkk MkÇÞku yLku yuf
MktMf]ríkLkk ðkhMkËkhku nkuðkLkwt sýkÞ Au. çkeswt Ãkrhçk¤ íku{Lke MktMf]ríkLkwt yu
ÃkkMkwt Au, su íku{Lku yLÞ Ëuþ{kt ðMkíkk íku{Lkk MknÄ{eoykuÚke swËwt Ãkkzu Au
yLku íkuyku yku¤¾kÞ òÞ Au fu íkuyku õÞk ËuþLkk hnuðkMke Au.
¼khíkeÞ {wMk÷{kLkku Ãký yk rMkØktíkÚke y÷øk LkÚke. íku{Lke MktMf]rík
(su MkËeykuLke ÷ktçke {wÆík{kt ½zkE Au) RM÷k{e yLku ¼khíkeÞ yMkhkuLkwt
r{©ý Au. yk íku{Lkk {kxu økðoLke yLku þku¼kLke ðkík Au, yLku yu ðkíkLke
ò{eLkøkehe Au fu, íkuyku yk Ëuþ{kt yòÛÞk {wMkkVhkuLke su{ Lknª hnu,
çkÕfu yuf MðËuþe yLku þktríkr«Þ LkkøkrhfLke su{ hnuþu. íku{ýu ÃkkuíkkLke
Mkk{krsf ÂMÚkríkLku «k[eLk ÃkhtÃkhkyku yLku ðíko{kLk ÃkrhÂMÚkrík «{kýu
yLkwfq¤ çkLkkðe Au. fkuE Ãký fki{ fu ðøkoLku íkuLke ÄkŠ{f yMkhku yLku
Lkiríkf rMkØktíkkuÚke (fu su íkuLkk yLku rðïLkk yLÞ {kLkðeyku ðå[u Mk{kLk
Au) ðtr[ík fhðkLkku fu íkuLkk rðÿkune çkLkkððkLkku «ÞíLk yu økwLkkrník «ÞíLk
Au. yuðe s heíku íkuLku íkuLke ykæÞkÂí{õíkkÚke Ëqh fhðkLkku «ÞíLk íkuLke
ðirïõíkk (Universality)Úke y÷øk fhðkLkku fu íkuLkk Mk{ksÚke Ëqh fheLku
yLku Mkk{krsf yMkhkuÚke nxkðeLku SðLk SððkLkwt yk{tºký ykÃkðwt Ãký
yuf rLk»V¤ yLku y«kf]ríkf «ÞíLk Au, su y{÷efhýLku Ãkkºk LkÚke.
Eçkúkne{e MktMf]ríkLke ºký rðþu»kíkkyku :
«Úk{ Mk{kLk Ãkrhçk¤ ({kLÞíkkyku, SðLkþi÷e yLku Lkiríkfíkk) {wsçk
¼khíkeÞ {wMk÷{kLkku Ãký ËwrLkÞkLkk yLÞ ¼køkkuLkk {wMk÷{kLkkuLke su{
rðþu»k MktMf]rík Ähkðu Au. suLkk {kxu ‘Eçkúkne{e MktMf]rík’ þçË ðkÃkhe
þfkÞ. yu MktMf]ríkLke ºký ÃkkÞkLke rðþu»kíkkyku Au. su{ýu yk Mk{økú
rð[khÄkhk yLku SðLkþi÷eLku yuf rðrþ»x AkÃk yLku YÃk yÃkoý fÞko Au.
yk AkÃk yuLkk SðLkLkk Ëhuf ÃkkMkkt MkkÚku Mktf¤kÞu÷e Au. íkuLkkÚke yuLkwt
fkuE Ãký Mk{sÃkqðofLkwt fkÞo ykÍkË LkÚke. yk ºký ÃkkÞkLke rðþu»kíkkyku
yk «{kýu Au : (1) yÕ÷knÃkkfLkk yÂMíkíðLke {kLÞíkk. (h) yufuïhðkË
(su{fu Eçkúkne{e rMk÷rMk÷kLkk ÃkÞøkBçkhkuyu íkk÷e{ ykÃke yLku yuLkwt
MktÃkqýo yÚko½xLk fwhTykLk{kt òuE þfkÞ Au). (3) {kLkð Mk{kLkíkk yLku
«íÞuf {kLkðeLkk MkL{kLkLkku rð[kh, su fkuE Ãký {wMk÷-{kLkLkk {kLkMkÚke
y÷øk ÚkE þfíkku LkÚke. yk yuðk rðþu»k ÷ûkýku Au, su{ýu Eçkúkne{e
MktMf]ríkLku rðïLke yLÞ MktMf]ríkykuLkk {wfkçk÷k{kt yuf Lkðwt MðYÃk ykÃÞwt
Au. yk rðþu»kíkkyku {khk {ík {wsçk yux÷e MÃk»x MðYÃk{kt yLÞ fkuE
Ãký MktMf]rík{kt òuðk {¤íke LkÚke.
{wMk÷{kLkkuLkk SðLk{kt yÕ÷knÃkkfLkwt MÚkkLk :
¾wËkÃkkfLkk yÂMíkíðLke {kLÞíkk (yLku nt{uþk ¾wËkÃkkfLku ár»x Mk{ûk
hk¾ðku) yuf yuðe Mkðo{kLÞ rðþu»kíkk Au, su Mk{økú {wÂM÷{ MktMf]rík yLku
{wMk÷{kLkLkk Mk{økú SðLkLkku yíkqx rnMMkku Au. {wMk÷{kLkkuLke MktMf]rík
yLku Mkk{krsfíkk, rðrðÄ hwr[yku, MÚkkrLkf Mktòuøkku, {kuMk{e yLku çkkÌk
yMkhkuÚke «¼krðík òuðk {¤u Au, Ãkhtíkw EïhLkk yÂMíkíðLkku ÏÞk÷ íku{Lkk{kt
Mk{kLkYÃku òuðk {¤u Au. yk ðkík íku{Lkk Mk{økú SðLk{kt ÔÞkÃku÷ Au.
{wMk÷{kLk çkk¤f ßÞkhu ÃkuËk ÚkkÞ Au, íkku Mkki«Úk{ íkuLkk fkLk{kt ‘yÍkLk’
çkku÷ðk{kt ykðu Au, yLku yu heíku MkkiÚke Ãknu÷kt yLku yuLkk ÃkkuíkkLkk Lkk{Úke
Ãký Ãknu÷kt íkuLku su Lkk{Úke Ãkrhr[ík fhðk{kt ykðu Au, íku yÕ÷kn íkyk÷kLkwt
Lkk{ Au. çkk¤f Mkkík rËðMkLkwt ÚkkÞ íkku íkuLkku ‘yfefn’ fhðk{kt ykðu Au.
ÃkAe íkuLkwt fkuE RM÷k{e Lkk{ hk¾ðk{kt ykðu Au. yuðk Lkk{kuLku «kÚkr{fíkk
yÃkkÞ Au, su{kt çktËøke, Lk{úíkk yLku ¾wËkLke {nkLkíkkLke ¼kðLkk Mk{kÞu÷e
nkuÞ fu ÃkAe {nkLk yufuïhðkËeyku (ÃkÞøkBçkhku yLku íku{Lkk yLkwÞkÞeyku)
-Lkkt Lkk{ hk¾ðk{kt ykðu Au. ßÞkhu rþûký {u¤ððkLke ô{hu Ãknkut[u Au,
íkku ¾wËkLkk Lkk{ yLku fwhTykLkLke ykÞíkkuÚke íkuLkku ykht¼ fhkÞ Au. yk
rðÄe yksu Ãký ¼khíkeÞ {wMk÷{kLkku{kt ‘rçkÂM{Õ÷kn’Lke rðÄe íkhefu
yku¤¾kÞ Au. ßÞkhu ÷øLkLkku Mk{Þ ykðu Au, íkku {kLkðòríkLkk çku sðkçkËkh
MkÇÞkuLku nt{uþ {kxu yufçkeòÚke òuzðk {kxu VheÚke ¾wËkÃkkfLkwt Lkk{ ðå[u
÷kððk{kt ykðu Au yLku íkuLkk Lkk{Lke ÷ks hk¾ðkLkwt ð[Lk ÷uðk{kt ykðu
Au. rLkfknLkk «ð[Lk (¾wíçkk) Ëhr{ÞkLk ‘ð¥kfwÕ÷knÕ÷Íe íkMkky÷qLk
rçkne ð÷ yhnk{’ (yu yÕ÷knÃkkfÚke zhku, suLkk Lkk{ Ãkh yufçkeòÚke
Mkðk÷ fhku Aku yLku MkçktÄkuLke {ÞkoËk ò¤ðku)Lkku WÃkËuþ yÃkkÞ Au.
{kLkðòrík Ãkh ¾wËkLkk WÃkfkhLku ÞkË fhkððk{kt ykðu Au fu, íkuýu s ÃkwY»k
yLku †eLkk òuzkt ÃkuËk fÞko. ¾wËkÃkkfLke yk¿kkykuLkwt Ãkk÷Lk fheLku yuf MkkÚku
Sððk-{hðkLkku WÃkËuþ ykÃkðk{kt ykðu Au. h{ÍkLk EË Ãkrðºk «Mktøku
Lkkne-ÄkuELku, MðåA fÃkzkt ÃknuheLku ¾wËkÃkkfLke {nkLkíkkLkk økwý økkðkLkwt
yLku çku hfyík Lk{kÍ ÃkZðkLkku nwf{ ykÃkðk{kt ykÔÞku Au. çkfhe EËLkk
rËðMku ¾wËkLkk Lkk{u çkr÷ËkLk ykÃkðk íkhV «uhðk{kt ykðu Au.
ßÞkhu SðLk ÃkkuíkkLkk ytrík{ yLku yrLkðkÞo [hýku{kt Ãknkut[u íkku íkuLkk
s Ãkrðºk Lkk{Lkwt hxý fhkððk{kt ykðu Au. Ëhuf {wMk÷{kLkLke EåAk
yLku «ÞíLk yu nkuÞ Au fu, íkuLke S¼uÚke Lkef¤Lkkhk su ytrík{ þçËku nkuÞ
íku ¾wËkLkwt Ãkrðºk Lkk{ nkuÞ. íkuLkk s hxý MkkÚku íku yk ËwrLkÞkÚke rðËkÞ
ÚkkÞ. íkuLkk {hýLkk Mk{k[kh Mkkt¼¤eLku Ëhuf rþrûkík {wMk÷{kLkLkk {w¾uÚke
su þçËku Lkef¤u Au, íku fwhTykLkLkk yk {þnqh þçËku Au : ‘EÒkk r÷Õ÷krn
ð EÒkk E÷Þrn hkrsWLk.’ (y{u yÕ÷knÃkkfLkk s Aeyu yLku y{khu
íkuLke ÃkkMku s ÃkkAk sðkLkwt Au.) ßÞkhu ytrík{ Mkuðk yLku ytrík{ rðËkÞLkku
Mk{Þ ykðu Au, íÞkhu ({]íkfLke Lk{kÍ{kt) þYÚke ytík MkwÄe ¾wËkÃkkfLkwt s
Lkk{ ÷uðk{kt ykðu Au. ßÞkhu íkuLku fçkh{kt Wíkkhðk{kt ykðu Au, íkku yuðwt
fneLku WíkkhkÞ Au fu, “¾wËkÃkkfLkk Lkk{Lke MkkÚku yLku ÃkÞøkBçkh MkknuçkLkk
Ä{o {wsçk.” fçkh{kt íkuLkwt {w¾ yufuïhðkËLkk yu yktíkhhk»xÙeÞ fuLÿ
íkhV fhkÞ Au, suLku ‘fk’çkk’Lkk Lkk{u yku¤¾ðk{kt ykðu Au. {wMk÷{kLkLku
ßÞkt Ãký ËVLkkððk{kt ykðu, Ãký íkuLkwt {w¾ yu íkhV s h¾kÞ Au. íkuLkk
{hý ÃkAe ßÞkhu fkuE {wMk÷{kLk íkuLke fçkh íkhVÚke ÃkMkkh ÚkkÞ Au, íkku
íkuLkk {kxu ¾wËkÃkkfÚke ûk{kLke Ëwyk fhu Au yLku Vkríknk ÃkZu Au. yk{,
{wMk÷{kLkLkk Mk{økú SðLk Ëhr{ÞkLk yÕ÷knÃkkfLkwt Lkk{ yLku íkuLkwt æÞkLk
Ëhuf Ãk¤u yLku Ëhuf ûkuºk{kt òuzkÞu÷wt hnu Au.
yk íkku SðLkLkk rðþu»k «MktøkkuLke ðkík ÚkE. {wMk÷{kLkLkk hku®sËk
SðLk{kt Ãký yÕ÷knÃkkfLke ÞkË Ëhuf Ãk¤u MkkÚku hnu Au. {wMk÷{kLk
yÕ÷knÃkkfLkwt Lkk{ ÷ELku ¼kusLk þY fhu Au. yÕ÷knÃkkfLkwt Lkk{ ÷ELku
íkÚkk íkuLkku yk¼kh {kLkeLku ¼kusLk ÃkwYt fhu Au. su ÷kufku MkwÒkík (ÃkÞøkBçkh
MkknuçkLke SðLkþi÷e)Lku ¾kMk æÞkLk{kt hk¾u Au, íkuyku ¾kðk-Ãkeðk, fÃkzkt
çkË÷ðk, fwËhíke nksíku sðwt ðøkuhu ík{k{ fkÞkou yÕ÷knÃkkfLkwt Lkk{ ÷ELku
íkÚkk íkuLkwt æÞkLk ÄheLku fhu Au. RM÷k{{kt Aªf ykðu íkku Ãký yÕ÷knÃkkfLkwt
Lkk{ ÷uðkLkwt {køkoËþoLk íkÚkk su {kýMk Mkkt¼¤u íkuLku Ãký Ëwyk ykÃkðkLke
íkk÷e{ ykÃkðk{kt ykðe Au. íkËwÃkhktík, ELþkyÕ÷kn (òu yÕ÷knÃkkf
EåAu íkku), {kþkyÕ÷kn (suðe ¾wËkLke {hS), ÷k nÔ÷ ð÷k fwÔðík
EÕ÷k rçkÕ÷kn (fkuE Ãký fkÞo fhðkLke þÂõík {kºk ¾wËkÃkkf íkhVÚke Au)
suðk ËwykLkk RM÷k{e þçËku íkuLke hku®sËk SðLkLke ðkík[eík{kt þk{u÷
nkuÞ Au, yLku su Ëuþku{kt {wMk÷{kLkku MkËeykuÚke hnu Au, íÞkt íkuyku íku{Lke
MktMf]ríkLkku ¼køk çkLke økÞk Au. yk çkÄk þçËku Ãký yuf «fkhu ¾wËkÃkkfLke
ÞkË yÃkkðu Au. ËwrLkÞkLke fkuE Ãký MktMf]rík yLku fkuE Ãký Mk{ks
{wÂM÷{kuLke su{ MktÃkqýoÃkýu yÕ÷knÃkkfLke ÞkË{kt htøkkÞu÷ LkÚke. ¼khíkeÞ
{wMk÷{kLkkuLke MktMf]ríkLkwt Mkki«Úk{ yktíkhhk»xÙeÞ ÷ûký ¾wËkÃkkf Ãkh ©æÄk
yLku íkuLke ÞkË Au, su íkuLkk SðLkLkwt «íkef çkLke økÞwt Au.
yufuïhðkË :
{wMk÷{kLkku{kt SðLkLkwt çkeswt yktíkhhk»xÙeÞ ÷ûký yLku «íkef
yufuïhðkË Au, su {wMk÷{kLkkuLke {kLÞíkkykuÚke ÷ELku íku{Lke çktËøke yLku

«ð]r¥kyku MkwÄe yLku SðLkLkk rðrðÄ «Mktøkku{kt MÃk»x òuðk {¤u Au.
íku{Lke {ÂMsËkuLkk {eLkkhk Ëhhkus Ãkkt[ ð¾ík yu {kLÞíkkLkwt yu÷kLk fhu
Au fu, yÕ÷kn íkyk÷k rMkðkÞ fkuE çktËøke yLku ÃkqòLku Ãkkºk LkÚke. íku{Lkk
½h yLku þýøkkh¾tzkuLku Ãký RM÷k{e rLkÞ{ku {wsçk {qŠíkÃkqòLke yMkhkuÚke
{wõík hk¾ðkLke íkk÷e{ yÃkkE Au. íkMðehku, Ãkqík¤kt, {qŠíkyku ðøkuhu hk¾ðwt
Ãký «ríkçktrÄík Au. ynª MkwÄe fu çkk¤fkuLkk h{fzkt{kt Ãký íku ðkíkkuLkku
ÏÞk÷ hk¾ðku sYhe Au. ÄkŠ{f «Mktøkku, hk»xÙeÞ íknuðkhku, hksfeÞ fu
ÄkŠ{f LkuíkkykuLke sÞtríkyku ðøkuhu íknuðkhku{kt íkMðehku-{qŠíkyku Mkk{u Íqfðwt,
íku{Lke Mkk{u nkÚk òuzeLku W¼k hnuðwt fu íku{Lku Vw÷nkh fhkððwt {wMk÷{kLkku
{kxu yÞkuøÞ yLku íku{Lke yufuïhðkËe MktMf]ríkLkk rðYØ Au. ßÞkt Ãký
{wMk÷{kLkku ÃkkuíkkLke RM÷k{e MktMf]ríkLku yk[hLkkh nkuÞ íÞkt íkuyku ykðk
fkÞkouÚke Ëqh nþu. Lkk{ku{kt, WíMkðku{kt, MkkuøktË{kt fu ðze÷kuLkk MkL{kLk
Mk{Þu yufuïhðkËLkk rLkÞ{kuLkwt WÕ÷t½Lk fhðwt yLku yLÞ fki{kuLkwt yLkwfhý
fhðwt íku{Lkk {kxu RM÷k{Úke rð{w¾ Úkðk Mk{kLk f]íÞ Au.
MkËT¼kðLkk yLku {kLkð Mk{kLkíkkLke {kLÞíkk :
RM÷k{e MktMf]ríkLkwt ºkeswt yktíkhhk»xÙeÞ ÷ûký MkËT¼kðLkk yLku {kLkð
Mk{kLkíkkLke ¼kðLkk Au. su yu{Lkku RM÷k{e Mð¼kð çkLke økÞku Au. yk
{kLÞíkkLkk fkhýu s {wMk÷{kLkku ô[-Lke[Lkk ¼uË¼kðLke ÃkhtÃkhkÚke ¾qçk
Ëqh Au. íkuyku fkuE Ãký Mktfku[ ðøkh çkeò {wMk÷{kLk, ynª MkwÄe fu yLÞ
fki{Lke ÔÞÂõík MkkÚku ¼kusLk ÷uðk íkiÞkh ÚkE òÞ Au. yLku yLÞLku ÃkkuíkkLke
MkkÚku ¼kusLk ÷uðk ykøkún fhu Au. yLkuf y÷øk-y÷øk fûkkLkk {kýMkku
rLk:Mktfku[ yuf ðkMký{kt ¼kusLk ÷u Au. yufçkeòLkwt ðÄu÷wt (yuXwt) ¾kE ÷u
Au yLku yufçkeòLkwt ðÄu÷wt Ãkkýe Ãkeyu Au. þuX yLku Lkkufh yuf ÷kELk{kt
yuf MkkÚku s W¼k hneLku Lk{kÍ ÃkZu Au. fkuE {kýMk Mkk{krsf fu ykŠÚkf
heíku rLkBLk nirMkÞík Ähkðíkku nkuÞ, Ãkhtíkw ¿kkLk{kt ykøk¤ Ãkzíkku nkuÞ íkku
íku Lk{kÍ{kt E{k{ (ykøkuðkLk) çkLke þfu Au. yLku {kuxk nkuÆk Ähkðíkk
{kýMkku yLku MkßsLkku íkuLke ÃkkA¤ Lk{kÍ ÃkZu Au.

yLÞ MkðoMkk{kLÞ økwýku :
WÃkhkuõík {q¤¼qík yLku ÃkkÞkLkk ÷ûkýku WÃkhktík RM÷k{e MktMf]ríkLkk
y{wf yuðk økwýku Au, su rðïLkk ík{k{ {wMk÷{kLkku{kt Mk{kLk heíku òuðk
{¤u Au. Ëk.ík. Mkkhk fkÞkou s{ýk nkÚkÚke fhðk, s{ýk nkÚkÚke ¾kðwt-
Ãkeðwt, s{ýk nkÚkÚke s fkuELku ftEf ykÃkðwt fu ÷uðwt, Ãkkuþkf {kxuLkk y{wf
çktÄLkku yLku rLkÞ{ku su{fu Ãkkuþkf þhehLku ZktfLkkhku nkuÞ, ½qtxýku ZtfkÞu÷k
nkuÞ, ÃkwY»kkuLkk ÃkøkLke ½qtxeyku ¾wÕ÷e nkuÞ, ÃkwY»kku {kxu huþ{ «ríkçktrÄík
nkuðwt, þkherhf Ãkrðºkíkk «íÞu æÞkLk ykÃkðwt ðøkuhu RM÷k{e MktMf]ríkLkk
økwýku Au. Mkk{kLÞ heíku rðï{kt ßÞkt Ãký RM÷k{e MktMf]rík ÃkkuíkkLkk yMk÷
MðYÃk{kt {kisqË Au, íÞkt WÃkhkuõík {ÞkoËkyku yLku rLkÞ{kuLkwt Ãkk÷Lk òuðk
{¤þu. WÃkhkuõík rLkÞ{kuLkwt WÕ÷t½Lk òuðk {¤u Au yu RM÷k{e MktMf]rík Ãkh
yk[hýLke f{e yLku çkkÌk yMkhkuLkwt Ãkrhýk{ Au.
f¤kf]ríkyku yLku Mkwû{ rðãkyku rðþu {wMk÷{kLkkuLkku ár»xfkuý :
RM÷k{e MktMf]ríkLkwt yuf ÷ûký íkuLke økt¼ehíkk, MkkËøke íkÚkk f¤kyku
rðþu Mktíkwr÷ík yLku Mkkð[uík ár»xfkuý Au. íku MkkitËÞo, Ãkrðºkíkk yLku
MkòðxLke «þtMkk fhu Au, Ãkhtíkw ÞwhkuÃku su {LkkuhtsLkLke f¤kykuLkwt Lkk{
ykÃÞwt Au, íku{ktÚke y{wfLku yÞkuøÞ økýu Au. su{fu Lk]íÞ, {qŠíkykuLkwt
fkuíkhfk{ yLku r[ºkf¤k (MkSð «kýeykuLkk r[ºkku). ð¤e, íku{ktÚke y{wf
f¤kyku{kt Mktíkw÷Lk yLku Mkkð[uíkeLke íkk÷e{ ykÃku Au. Ëk.ík. Lkø{k yLku
íkhÒkw{ (Mðh {kÄwÞo). RM÷k{e MktMf]rík Mðh{kÄwÞoÚke y{wf {ÞkoËkyku
yLku Mktíkw÷Lk MkkÚku VkÞËku WXkððkLke ÃkhðkLkøke ykÃku Au, Ãkhtíkw yk «fkhLke
f¤kyku{kt MktÃkqýo heíku {øLk çkLke sðwt RM÷k{e MktMf]ríkLke «f]ríkLke rðYØ
Au. fu{fu íkuLkk fkhýu {kLkðe yÕ÷knÃkkfLkk zh, {]íÞw ÃkAeLkk SðLkLke
®[íkk yLku Lkiríkf {qÕÞkuÚke Ëqh ÚkkÞ Au, su {wMk÷{kLkku {kxu ÞkuøÞ LkÚke.
òu RM÷k{e þheyíku yk rLkÞtºkýku Lk ÷kËÞkt nkuík, íkku ¼khíkeÞ {wMk÷{kLkku
yuf yuðk Ëuþ{kt su «k[eLkfk¤Úke yk f¤kyku MkkÚku òuzkÞu÷ku Au, Mktíkwr÷ík

yLku {æÞ{ {køko Ãkh fkÞ{ Lk hne þõÞk nkuík, su íku{Lke MktMf]ríkLkku yuf
¼køk Au.
EM÷k{e MkËk[kh :
RM÷k{e LkiríkfíkkLkk y{wf rðþu»k MkËTøkwýku fu su{ýu {wMk÷{kLkkuLke
MktMf]ríkLku «¼krðík fhe Au, yLku íkuLku yuf yktíkhhk»xÙeÞ Mk{kLkíkk yÃkoý
fhe Au, íku{ktÚke {nu{kLkøkehe (ykríkÚÞ) yLku WËkhíkk Au. yu Ãký
ðkMíkð{kt yk MktMf]ríkLkk MÚkkÃkf nÍhík Eçkúkne{ (y÷i.)Lkk rðþu»k
økwýku{ktÚke Au. fwhTykLku fhe{u íku{Lkk yk økwýLkku ¾kMk WÕ÷u¾ fÞkou Au :
“þwt ík{u Eçkúkne{Lkk {nu{kLkku rðþu òÛÞwt fu su{Lkwt rðþu»k MkL{kLk
fhðk{kt ykÔÞwt ?”
rðïLke su Ãký fki{ku ðtþeÞ fu ©ØkfeÞ heíku Rçkúkne{ MktMf]ríkLke
ðkhMk Au, íku{Lkk{kt ykríkÚÞLkku økwý rðþu»k YÃku òuðk {¤u Au. yk økwýu
Ëhuf ÞwøkLkk EríknkMkfkhku yLku ¼kur{ÞkykuLku ykfŠ»kík fÞko Au. {æÞ
ÃkqðoLkk yu Ëuþku su nsw MkwÄe Ãkrù{e MktMf]rík{kt htøkkE økÞk LkÚke, íÞkt
yksu Ãký «k[eLk {nu{kLkøkeheLke Í÷f òuE þfkÞ Au. yk {nu{kLk-
økeheyu EçLku çkíkqíkk yLku EçLku Íwçkuh suðk ¼kur{ÞkykuLku ÃkhËuþ{kt ðíkLk
suðku «u{ ykÃÞku. ¼khíkeÞ {wMk÷{kLkku RM÷k{e MktMf]ríkLkk fuLÿÚke ¾qçk
Ëqh nkuðk Aíkkt yíÞkhu Ãký {nu{kLkøkeheLkk økwý{kt ¾qçk ykøk¤ Au.
{nu{kLkLke yðh-sðh {wÂM÷{ fwxwtçkkuLke ÃkhtÃkhk Au, su yksu Ãký
ykuAkð¥kk «{ký{kt òuðk {¤u Au. ykŠÚkf ¢ktríkyu òu fu yuLku ¾qçk
«¼krðík fÞwO Au. íkku Ãký Ëhuf {wMk÷{kLk {nu{kLkLkk ykøk{Lk Ãkh ykLktË
yLkw¼ðu Au íkÚkk {nu{kLkøkeheLku Mkki¼køÞ Mk{su Au.
EM÷k{e MktMf]rík Ãkh ¼khíkeÞ yMkh :
RM÷k{e MktMf]ríkLkk ¼khíkeÞ MktMf]rík MkkÚkuLkk r{©ýLkwt MkkiÚke y{qÕÞ
Ãkrhýk{ WËqo ¼k»kk Au. yk ykÄwrLkf yLku «økríkþe÷ MktÞwõík ¼k»kk
yhçke, VkhMke, íkwfeo, MktMf]ík yLku yLÞ ¼khíkeÞ ¼k»kkykuLke yLkuf

¾qçkeyku Ähkðu Au. WËqo ¼k»kk ÃkkuíkkLke {Äwhíkk yLku fku{¤íkk{kt çkur{Mkk÷
Au. RM÷k{e MktMf]rík Ãkh ¼khíkeÞ MktMf]ríkLke yMkhku{ktÚke çkeS yMkh
Wå[ ðøkoLkk ÷kufku yLku þnuhe ÷kufkuLkku Ãkkuþkf Au, su ¼khíkeÞíkkLke yMkh
Au. yu Ãkku»kkf Mkwhwr[ yLku ©u»X SðLkþi÷eLkwt W{Ëk WËknhý Au. yLÞ
yMkhku{kt yu MktMf]rík yLku Mk{ks Au, su rËÕne, ÷¾Lkki, niËhkçkkË yLku
yLÞ {kuxk þnuhku{kt {w½÷kuLkk ytrík{fk¤{kt yÂMíkíð{kt ykÔÞk. íkuyku{kt
þkýÃký, Ãkrðºkíkk, rLk{o¤íkk yLku rþ»xk[khLkk ©u»X økwýku Mk{ks
SðLk{kt òuðk {¤u Au. {kíkk-rÃkíkkLkwt ¾qçk s MkL{kLk, íku{Lke Mkk{u ÷ßò
yLku rþMíkLkk rðþu»k rLkÞ{ku, †eyku{kt ÷ßò íkÚkk rþMíkLkk rLkÞ{ku ðøkuhu
yuðk rðþu»k økwýku Au, su yLÞ {wÂM÷{ ËuþkuLkk {wMk÷{kLkku{kt òuðk {¤íkk
LkÚke. yk ¼khíkLke rðrþ»x ÃkrhÂMÚkrík, Mk¥kkÄeþkuLke hwr[ yLku «k[eLk
yMkhkuLkwt Ãkrhýk{ Au.
ÃkkuíkkLkk Mk{kLk fw¤{kt fu Mk{kLk ðtþ{kt ÷øLk fhðk íkÚkk ÃkkuíkkLkk
rðþu»k fwxwtçkkuÚke çknkh ÷øLk Lk fhðk yu Ãký ¼khíkeÞ {wMk÷{kLkkuLke
MktMf]ríkLkku yuf ¼køk Au. yk ÔÞðMÚkk ¼khíkLke ðtþeÞ ÃkhtÃkhkyku yLku
¿kkrík ÔÞðMÚkkÚke «¼krðík Au. ¼khík rMkðkÞ yLÞ ËuþkuLkk {wMk÷{kLkku
÷øLk MkçktÄku òuzðk{kt {kºk MktMfkhku yLku nurMkÞík æÞkLk{kt hk¾u Au.
íkuyku ¼khíkeÞ {wMk÷{kLkkuLke yk ÃkhtÃkhkLku ykùÞoLke LkshÚke swyu Au.
yu s «{kýu ¾wþe fu øk{eLkk «MktøkkuLku yríkþÞ {níð ykÃkðwt yLku íku{kt
ÃkkuíkkLke nurMkÞíkÚke ðÄkhu ¾[o fhðku yu Ãký ¼khíkeÞ MktMf]ríkLke
yMkhku{ktÚke Au. Lknªíkh RM÷k{e MktMf]rík{kt yk ík{k{ fkÞkou MkkËøkeÚke
fhðk{kt ykðu Au.
Lkkufhku MkkÚku íku{Lkk {kr÷fkuLkku yu «fkhLkku ÔÞðnkh fu òýu çkÒku
y÷øk-y÷øk fki{Lkk Au, yLku õÞkhuf íku{Lke MkkÚku yAqíkku suðku ÔÞðnkh
fhðku yu Ãký {kºk ¼khíkeÞ {wÂM÷{ MktMf]rík{kt s òuðk {¤íkwt níkwt. yu
Ãký yLÞ MktMf]ríkykuLke yMkhku{ktÚke Au, íkÚkk òøkehËkhe Mk¥kkÄeþkuLkk
«¼kðku{ktÚke Au. ÄtÄkykuLke Yyu Mk{ksLke ðnU[ýe Ãký ¼khíkeÞíkkLkwt

÷ûký Au. íkËwÃkhktík ¼khíkLke ¿kkríkykuLke MkÇÞíkk yLku ynªLkk «k[eLk
MkktMf]ríkf ðkhMkkyu ¼khíkeÞ {wMk÷{kLkkuLku yLkuf ®f{íke ¼uxku ykÃke Au,
su íku{Lkk {kxu økðoÃkkºk Au. ¼khíkeÞ {wMk÷{kLkkuyu Ãkrù{e MktMf]ríkLke
yMkhkuLkku áZÃkýu {wfkçk÷ku fÞkou yLku ÃkkuíkkLke ÔÞÂõíkøkík yku¤¾Lku íkuLke
rðþu»kíkkyku MkkÚku çkkfe hk¾e. ykðwt yLÞ {wÂM÷{ Ëuþku{kt òuðk {éÞwt
LkÚke. ¼khíkeÞ {wMk÷{kLkkuLke yk ði[krhf øknLkíkk, rðþu»k MkqVeðkË ðøkuhu
rðrðÄ MkktMf]ríkf, ®[íkLkkí{f yLku Mkk{qrnf Ãkrhçk¤kuLkwt Ãkrhýk{ Au. su
økík fux÷eÞu MkËeykuÚke yk Ëuþ{kt rðã{kLk Au. íku{ýu yuf LkðeLk ¼khíkeÞ
RM÷k{e MktMf]ríkLke h[Lkk fhe Au, su{kt yktíkhhk»xÙeÞ RM÷k{e MktMf]rík
yLku ¼khíkLke MÚkkrLkf MktMf]rík íkÚkk rV÷kuMkkuVe yufe MkkÚku òuE þfkÞ Au.
P {wÂM÷{ þkMkLkLke Íkt¾e rntËw rðîkLkkuLke f÷{u P
ÝYD lJ`J I]âGL ;DFl%T 5Z s!)!(f lB,FOT R/J/ X~
Y. T[GF ,L0ZM :JT\+TF ;\U|FDDF\ 56 VU|[;Z CTFP H[GF ÝTF5[ ÃCN]
D]l:,D V[STFDF\ JWFZM YIM VG[ V\U|Ô[ lJ~äGL R/J/ GJF Ô[D
H]:;F ;FY[ ;DU| N[XDF\ Ý;ZL U.P V\U[|H ACFN]Z ;DÒ UIF S[ ÃCN]
D]l:,D V[STF U6+LGF lNJ;MDF\ H T[DG[ EFZT KM0JF DHA]Z SZX[4
DF8[ T[D6[ AgG[J SMDM JrR[ J{DG:I VG[ GOZTGF ALH JFJJF DF\0IFP
D]l:,D XF;SM lJ~ä BM8M DG30T .lTCF; RLTZL T[DG[ D\lNZM
TM0GFZF4 H]<DL4 VtIFRFZL VG[ SÎZJFNL ;FlAT SZJFGL SMXLØ SZL4
ßIFZ[ S[ JF:TlJSTFYL V[G[ SM.H ;\A\W GYLP
{æÞfk¤Lkk EríknkMkLke fYýíkk yu Au fu, yk Þwøk çkkËþknku yLku
hkòykuLkku Þwøk níkku. íku ð¾íkLkk EríknkMkLkwt rLkËuoþLk yu heíku fhðk{kt
ykÔÞwt Au fu, òýu íku fk¤{kt «Ëuþku Síkðk, MkÕíkLkíkkuLke MÚkkÃkLkk fhðe,
íku{Lkk WÃkh fçòu fhðku, íkuLkku rðMíkkh fhðku, íkuLke Mkwhûkk fhðe, Mk¥kk
AeLkðe ÷uðe yLku íkuLkk ÃkAe yíÞk[khLkku rMk÷rMk÷ku, ¼kuøk-rð÷kMk yLku
yiþ ykhk{ rMkðkÞ yLÞ fkuE fk{ s Lk níkwt. íkuLke Mkh¾k{ýe{kt

{kLkðíkkLke MkuðkLkk {kuxk {kuxk fk{ku ÚkÞk Au. ¿kkLk yLku MkkrníÞ, rðfkMk
yLku rLk{koý, ËþoLk yLku ®[íkLk, rð¿kkLk yLku MktþkuÄLkku ðøkuhu ûkuºkku{kt
Äe{e økríkyu Ãký yrðhík «økrík Úkíke òuðk {¤u Au. yLku ÷kufkuyu {kuxk
{kuxk fkhLkk{kyku ytò{ ykÃÞk níkk, Ãký íkuLkku WÕ÷u¾ Lkrnðík òuðk
{¤u Au. íkËTWÃkhktík, yk fk¤Lke Mkk{krsf yLku ykŠÚkf ÂMÚkríkyku íkÚkk
çkkËþknku, hkòyku yLku MkuLkkÃkríkyku WÃkhktík ÄkŠ{f, çkkirØf yLku
Mkk{krsf ûkuºkku{kt Mkr¢Þ «{w¾ ÔÞÂõíkyku yLku íku{Lkk fkÞkouLkku Ãký WÕ÷u¾
Lkrnðík Au. Ãkrhýk{u Mkk{kLÞ ÔÞÂõíkLku íku fk¤Lke Mkk[e ÃkrhÂMÚkríkLke
òýfkhe {¤íke LkÚke.
DwII]UGL ,0F.VM OST JW]YL JW] ÝN[X p5Z SahM SZJF DF8[
H CTLP WD"YL V[G[ SM. H ;\A\W G CTMP V[GM ÒJ\T 5]ZFJM K[ S[
DCD}N UhGJL H[JF ANGFD AFNXFCGL OÁHDF\ 36F ÃCN] l;5FCLVM
CTF4 H[ UhGJL ;FY[ ZCL DwI V[lXIF ;]WL 5CM\RL ,0IF CTFP
UhGJLGF OMÒ SDFg0Z lT,S[ D]l:,D A/JM 56 ZMSIMP
s0F¶P TFZFR\NG]\ 5]:TS EFZTLI S<RZf
V[ H ÝDF6[ 5'yJLZFHGL OÁHDF\ VO3FG l;5FCLVM VG[ D]CdDN
3ÁZLGL OMHDF\ ZFÔ HdD]GGM 5]+ 5MTFGF ;C WDL"VMGL lJZ]â ,0JF
DF8[ VFjIM CTMP sÝMPJF:TJ4 VFU|F SM,[Hf UhGJL DCtJFSF\ÙL
H~Z CTFP H[YL UhGL VFH]AFH]GF AFNXFC VG[ ZFÔVM ;FY[ T[DGL
,0F. ZC[TL CTLP T[D6[ H[D ÃCN]VM ;FY[ H\U B[<IM4 T[D D]l:,D
AFNXFCM ;FY[ 56 I]â ,0IFP T[ KTF\ ZFÔ CMJFGL C{l;ITYL 5MTFGL
ÃCN] ÝÔ ;FY[ 36M H ;FZM ;\A\W ZFbIMP UhGL XC[ZDF\ ÃCN]VMGF
DCM<,F CTF4 H[DF\ T[VM VFhFNLYL 5MTFGL WFlD"S lJlWVM VG[ lZJFÔ[
SZTF CTFP UhGJLGF l;ÞF p5Z ;\:S'T EFØFGF XaNM SMTZ[,F CTFP
T[ 7FG Ý[DL CTFP T[DGL ;FY[ ;\:S'T VG[ ÃCNLGF VG]EJL 5\l0TM 56
CTFP I]â NZlDIFG DY]ZFGF D\lNZMGL S,F VG[ ;Á\NI"YL ÝEFlJT Y.
5MTFGL GMW5MYLDF\ sAFAZGL H[Df T[GF 36F JBF6 SIF" K[P V<A{~GL
H[JF EFZT Ý[DLG]\ T[DGF NZAFZDF\ ÝMt;FCG 5FDJ\] H T[DGL WFlD"S
;lCQ6]TFGL lGXFGL K[P s;LPJLP J{NLIFvD]\A. I]lGJ;L"8Lf
XCFA]¡LG 3ÁZL U]HZFTYL CFZLG[ UhGL 5FKF OIF" tIFZ[ SM.V[
5+ ,bIM S[ V6lC,JF0GF ÃCN] J[5FZL slJXF,fGM N; ,FB ~l5IFGM
DF, UhGLDF\ 50IM K[4 T[GF p5Z SahM SZJFYL I]âGL VFYL"S BF[8
N}Z YX[4 TM 5+GL 5FK/ 3ÁZLV[ ,BL VF%I] S[ lJXF,GF DF, p5Z
SahM SZJM —CZFD˜ K[P
GFl;-¡LG 36F H gIFIL4 Z{ITG]\ E,] RFCGFZ ZFÔ CTFP 5MTFGF
CFYYL S]VF"G ,BL 5MTFG]\ U]HZFG R,FJTF CTFP ;ZSFZL BhFGFDF\YL
V[S 56 5F. ,[TF G CTFP T[DGL 5tGLV[ 3ZSFD DF8[ GMSZGL DF\U
SZL4 TM HJFA VF%IM S[ ;ZSFZL BhFGFDF\ ,xSZ4 UZLAM4 lJWJFVM
VG[ VGFYMGM CÞ K[4 DF8[ WLZHYL SFD ,[P VFHGF ÝÔGF EMU[
J{EJ VG[ lJ,F; VlT BRF"/ ÝWFGM 5F9 ,[P sÝMP JFt;Jf
lN<CLYL !Z DF., N}Z s5F,D 5F;[f V[S UFDGF S]JF p5Z
;\:S'T EFØFDF\ 5yYZ SMTZ[,M CTM4 H[ CF, lN<CLDF\ 5]ZFTtJ BFTFGF
VÔIAL 3ZDF\ DÁH]N K[4 H[DF\ 5\l0T IMU[`JZ[ D]l:,D XF;SM
sS]TA]¡LGYL A<AG ;]WLf lJX[ ,bI]\ K[ S[4 A\UF/YL UhGL ;]WL VG[
NlÙ6DF\ ZFD[`JZD ;]WL NZ[S HuIFV[ nrhÞk¤e K[P NZ[S jIlST XF\lT
VG[ ZFCTYL ÒJ[ K[P HIFZYL VF AFNXFC[ sA,AGf HUTGM AMH
5MTFGF l;Z[ ,LWM K[4 tIFZYL WZTLG[ ;CFZM VF5GFZ XLXGFU WZTLGF
AMHYL D]ST Y. UIF K[P VG[ lJQ6] EUJFG ZÙFGM bIF, KM0LG[
XF\lTYL NMNFGF ;D]N=DF\ VFZFD SZ[ K[P sV[PI];]O V,Lf
s÷k÷wÆeLk ¾qçk s Lkuf Mð¼kðLkku, ¾wþr{òs yLku W¥k{ ykËíkkuLkku
{kr÷f níkku. su fkuELku Ãký yuf ð¾ík òøkeh ¼ux ykÃke Ëuíkku, yu ÃkAe
yu{kt fkuE Ãký òíkLkku VuhVkh fhíkku Lknª. y{eh W{hkðÚke fu fkuE Ãký
r¾Ë{íkøkkhÚke fkuE Ãký òíkLke ¼q÷[qf ÚkE síke íkku {kuxwt {Lk hk¾eLku
íkuLku {kV fhe Ëuíkku. økwLkuøkkhkuLke Ãký õÞkhuÞ çkuEßsíke fu çkËLkk{e fhíkku
Lknª. swÕ{e, yLÞkÞe yLku ðnu{e çkkËþknkuLke ¼qtze ykËíkkuÚke çkÄe s
heíku Ãkkf níkku.
V,Fp¡LG[ 5MTFGL C]S]DTG[ ;\5]6" lAG;F\ÝNFlIS VG[ ;[SI],Z
AGFJL CTLP T[DGL ;bTL ÃCN]VM SZTF D]l:,D VDLZM p5Z JWFZ[
CTLP T[ OST N[XDF\ XF\lT VG[ DHA]T JCLJ8 RFCTF CTFP NZ[S ;ZSFZL
Ù[+GL ÔT[ N[BZ[B ZFBTFP DM\U,MGF ;bT C]D,FVMYL T[D6[ EFZTLI
;ZCNMGL ZÙF SZL4 H[D6[ DwI VG[ 5lüD V[lXIFDF\ B]GFDZSL
DRFJL CTLP
økÆkhku yLku çktz¾kuhku {kxu y÷kWÆeLk ¼Þtfh ºkkMk Mk{kLk níkku.
Aíkkt þktríkÃkMktË þnuhesLkku yLku yk{ hiÞík («ò)Lku {kxu íkuLke nÞkíke
yÕ÷knÃkkfLke hnu{ík Mk{kLk níke. yuLkk þkMkLk Mk{ÞLke fux÷e ¾kMk
¾qçkeyku xqtf{kt òuEyu....
• yLkks yLku SðLk sYrhÞkíkLke [eÍ-ðMíkwykuLke hu÷{Au÷. suLke
WÃkh ykuAkð¥kk ðhMkkËLke fkuE yMkh Úkíke Lknª.
• çkkËþknu {u¤ðu÷ yLkuf {nkLk Víkunku.
• {kuøk÷ (íkkíkkhe) nw{÷k¾kuhkuLkku MkðoLkkþ.
• ykuAe ÄLk-Ëki÷ík ÄhkðLkkhk ÷kufku ÃkkMku Ãký Mkw¾[uLkÚke StËøke
SððkLkk MkkÄLkkuLke hu÷{Au÷.
• ½{tze yLku yr¼{kLke ÷kufku íkhV çkkËþknLkku økwMMkku yLku økheçk
÷kufku íkhV hnu{rË÷eLkku ðíkkoð.
• swËk swËk «Ëuþku yLku ykððk-sðkLkk {køkkou WÃkh hkník yLku þktríkLkwt
ðkíkkðhý.
• ðuÃkkheyku yLku ËwfkLkËkhku WÃkh þkne fkÞËkykuLke ÃkkçktËe.
• çkuþw{kh (yZ¤f) Lkðe E{khíkkuLkwt çkktÄfk{. su{fu {ÂMsËku,
rfÕ÷kyku, {wMkkVh¾kLkkyku.
• yk{ ÷kufkuLkk MktMfkh yLku Mkkhe heík¼kíkkuLke «økrík.
• hkßÞ{kt, ¾kMk fheLku hksÄkLke{kt Ëhuf «fkhLkk þkÞhku, nwLkh{tËku,
f÷kfkhku yLku ¿kkLke ÃkwY»kkuLkku rLkðkMk.
MkwÕíkkLk y÷kWÆeLk r¾÷SLkk þkMkLkfk¤{kt SðLk sYrhÞkíkLku yuðe
hu÷{Au÷ níke yLku hkßÞ{kt yu nËu Mkw¾-þktrík níke fu, íkuLkk {hý çkkË
÷kufku íkuLku hze-hzeLku ÞkË fhíkk níkk.
ÒJG H~lZIFTGL ÝtI[S J:T] 36L H ;:TL D/TLP GXFA\WL4
A/FtSFZ VG[ J[xIFJ'lT T[D6[ ;bT CFY[ 0FDLP T[ ÝYD XF;S K[4
H[D6[ NlÙ6GF ZFHIMG[ S[gã ;ZSFZDF\ E[/JL ——VB\0 EFZT˜˜G]\ :J%G
;FSFZ SI]"P
zkì. Eïh«MkkË ÷¾u Au fu, “røkÞkMkwÆeLkLkku hkßÞ ðneðx ELMkkV
yLku Mkw÷un-þktrík¼Þkou níkku. íkuLkk Mk{Þ{kt ykðfLkk Lkðk-Lkðk MkkÄLkku
W¼k fhðk{kt ykÔÞk. ¾wMkhkuyu su òøkehkuLke ðnU[ýe fhe níke, íku
ÃkkAe ÷E ÷uðk{kt ykðe yLku hkßÞLke ykŠÚkf ÂMÚkrík MkwÄkhðk{kt ykðe.
¾uzqíkkuLke MkkÚku Mkkhku ÔÞðnkh fhðk{kt ykÔÞku yLku su su yrÄfkhe ¾kuxk
fk{ fhíkkt ÃkfzkE síkku, íkuLku ¼khu Mkò ykÃkðk{kt ykðíke. yËk÷íkkuLke
yLku Ãkku÷eMk ¾kíkkLke fk{økehe Mktíkku»kfkhf níke yLku hkßÞLkk Ëqh ËqhLkk
rðMíkkhku MkwÄe ¾qçk s þktrík yLku hkníkLkwt ðkíkkðhý níkwt.
MkwÕíkkLk røkÞkMkwÆeLku ÃkkuíkkLke MkwtËh hkßÞÔÞðMÚkkLku fkhýu ÷kufkuLke
StËøke{kt Lkðe íkksøke ¼he ËeÄe yLku hiÞíkLkk rË÷ku{kt Ãký çkkËþknu
{kLk¼ÞwO MÚkkLk {u¤ðe ÷eÄwt. çkkËþkn ¾wËkÃkkfÚke ¾qçk zhLkkhku yLku
Ãkrðºk SðLk SðLkkhku níkku. økt¼ehíkk, Mkkhe heík¼kík yLku çkÄk MkkÚku
Mkkhku ÔÞðnkh fhðku yu íkuLke ¾kMk ¾qçkeyku níke. çkwÂæÄ yLku MkqÍçkqÍ
fwËhíku yuLkk{kt rË÷ ¾ku÷eLku ¼Þko níkk. {Ínçk (Ä{o)Lkk fkÞËk-fkLkqLkkuLkwt
Ãkk÷Lk fhðkLku yu ÃkkuíkkLke Vhs {kLkíkku níkku. Ãkkt[uÞ ð¾íkLke Lk{kÍ
Mk{ÞMkh s{kyíkLke MkkÚku yËk fhíkku níkku. hkßÞLkku ðneðx [÷kð-

ðkLkku yu ¾kMk yLkw¼ðe níkku. ËeðkLkuyk{{kt çkuMkeLku ÷kufkuLke VrhÞkËku
Mkkt¼¤íkku. yu{Lke ykŠÚkf nk÷ík MkwÄhu íku {kxu ¾kMk æÞkLk ykÃkíkku. yu
çkeò çkkËþknkuLke su{ Võík økkËe WÃkh çkuMkðkLke ykËík Ähkðíkku Lk
níkku, çkÕfu ÃkkuíkkLku hiÞík («ò)Lkku {k{q÷e Mkuðf {kLkíkku níkku.
yu Ëhuf {kýMkLke ÷kÞfkík yLku ykðzík òuELku s íkuLku fkuE Ãký
nkuÆk WÃkh çkuMkkzíkku. ykr÷{ Mkknuçkku, ÄkŠ{f çkwÍwøkkou, ÄLkðkLkku yLku
MkÕíkLkíkLkk y{eh W{hkðkuLku ELkk{ (¼uxku) ykÃkeLku Ãknkut[kzíkku. hiÞík
(«ò)Lkk Ëw:¾kuLku Ëqh fhíkku, yufktík{kt hnuíkku, Vfehku yLku ËwhðuþkuLkk
¾çkh-ytíkh ÃkqAíkku hnuíkku yLku yu{Lku {ËË Ãknkut[kzíkku. íkuýu {kutøk÷kuLkk
nw{÷kykuLkku ÃkqhuÃkqhku çkË÷ku ÷eÄku. røkÞkMkwÆeLkLke nwfq{íkLkk Mk{Þ
Ëhr{ÞkLk {kutøk÷kuyu õÞkhuÞ rnLËwMíkkLk íkhV òuðkLke ®n{ík fhe LkÚke.
íkuLku E{khíkku çkktÄðkLkku Ãký þku¾ níkku. ík½÷¾kçkkËLkku {þnqh
rfÕ÷ku yLku økøkLk[qtçke E{khíkku íkuLkk yu çkw÷tË þku¾Lkk Ãkwhkðkyku Au.
íkuLku þhkçk ÃkeðkÚke ¾qçk LkVhík níke yLku hkßÞ{kt þhkçk Ãkeðk WÃkh
Mkg ÃkkçktËe níke. íkuýu ÃkkuíkkLkk ¾kLkËkLkLkk ÷kufku, økw÷k{ku yLku swLkk
Lkkufh-[kfhku MkkÚkuLkk ðnuðkhLkk Ãkkhtøkík heíkheðkòu fkÞ{ hkÏÞk. íku
y{eh-W{hkðkuLkwt ¾qçk {kLk ò¤ðíkku yLku íku{Lku òøkehku ¼ux ykÃkeLku
Lkðksíkku. òu fkuE {kýMk hkßÞLkwt {kLkÃkkLk yLku EÍÍík-ykçkY ðÄu íkuðwt
fk{ fhíkku, íkku íkuLke WÃkh ¾kMk {nuhçkkLk ÚkELku íkuLkwt ¾qçk MkL{kLk fhíkku.
D]CdDN T3,S[ ÃCN]VMG[ DM8F CM¡FVM VF%IFP ;TL YJF 5Z
5FA\NL ,UFJLP
OLZMhXFC T3,B[ EFZTDF\ ÝYD ;ZSFZL CMl:58,M BM,L4
T[D6[ !5_ S]JF4!__ 5],4 5_ A\WM4 Z__ XC[ZM4 !_& DC[,M4
!__ lJ`F|FD U'CM VG[ ;\bIFA\W GC[ZM BMNFJL VG[ ;\bIFA\W AFU
AULRF ,UF0IFP
MkwÕíkkLk rVhkuÍþkn ík½÷¾u Ãkkuíku s yuLkk SðLkLkk «Mktøkku yuf

ÃkwMíkf{kt Mkt½hu÷k Au. su “rVhkuÍþknLke Víkunku”Lkk Lkk{u yku¤¾kÞ Au.
rVhkuÍþkn yuðku nkrf{ níkku fu suýu yV½kLkku WÃkh ËÞk yLku hnu{-
rË÷eLke ÄkuÄ{kh ð»kko ðhMkkðe yLku yu yV½kLk y{eh-W{hkðkuLku ô[k
ô[k nkuÆkyku WÃkh çkuMkkzâk. hkßÞLke MkhnËkuLkk hûký {kxu Ãký yu{Lke
rLk{ýqtfku fhe.
rLkÍk{wÆeLk yn{Ë ÃkkuíkkLkk ÃkwMíkf{kt ÷¾u Au fu, ½ýk¾hk fkÞËk-
fkLkqLkku ¾kMk fheLku LÞkÞíktºkLkk fkÞËkyku rVhkuÍþknLke nwfq{ík{kt s
÷køkw fhðk{kt ykÔÞk. suLkk Ãkrhýk{u ík{k{ hiÞíku («òyu) yLku ¾wËkLke
¾Õfíku ({Ï÷qfu) [uLk yLku hkník¼he ®ÍËøke ÃkMkkh fhe. yu ík{k{
fkÞËk-fkLkqLkku{ktÚke Lke[uLkk ºký fkÞËkyku ¾kMk yøkíÞLkk yLku fËe Lk
rðMkkhe þfkÞ yuðk Au.
• çkkËþknu hksfkhý fu su hkßÞ ðneðx [÷kððk {kxuLkku yøkíÞLkku
rnMMkku Au, íkuLkku MkËtíkh íÞkøk fhe ËeÄku. ÃkkuíkkLke nwfq{ík Ëhr{ÞkLk
íkuýu fkuE Ãký ®nËwLku fkuE Ãký «fkhLke Mkò ykÃke LkÚke. yu ¼khu
®n{íkðkLk nkrf{u ÃkkuíkkLke Mk¾kðík yLku ËrhÞkrË÷eÚke nwfq{ík WÃkh
÷køke økÞu÷k f÷tfkuLku ÄkuE LkkÏÞk. þkne nwf{ku ykÃkLkkhk rð¼køkLku
hksfeÞ fkðkËkðkÚke MðåA fÞkou. yu Võík çkkËþkn Lknª Ãký hiÞík
(«ò)Lkku ðze÷ yLku {ku¼e níkku. hiÞíkLkk ík{k{u ík{k{ ÷kufku íkuLku
rË÷Úke [kníkk níkk. yLku çkÄk s ÷kufku yuLke íkkheVku («þtMkk,
ð¾ký){kt zqçku÷k hnuíkk.
• ÷kufkuLke ykŠÚkf nk÷ík òuELku s íku fhðuhk ÷køkw fhíkku. ð¤e, fhðuhk
ðMkq÷ fhðk {kxu òuhsçkhe yLku fzfkE çktÄ fhe ËeÄk níkk. íku
fËe Ãký [kze-[wøk÷e Mkkt¼¤íkku Lknª. yk s yuf yuðku fkÞËku
níkku fu suýu rVhkuÍþknLkk þkMkLkfk¤Lku çkw÷tË EÍÍík yLku ykËh
yÃkkÔÞk níkk.
• çkkËþkn nt{uþk hnu{rË÷ yLku Lkuf ÷kufkuLku s nkrf{ íkhefu ÃkMktË

fhíkku. swêk, çkË[÷Lk yLku ¾hkçk {kýMkkuLku õÞkhuÞ nkrf{Lkku
Ëhßòu ykÃkíkku Lknª. çkkËþkn Ãkkuíku s hiÞík WÃkh {nuhçkkLk yLku
hnu{rË÷ níkku. yux÷u ík{k{ y{eh-W{hkðku yLku MkhËkhku{kt Ãký
yuðe s ¾qçkeykuLkk ytþ òuðk {¤íkk níkk. rVhkuÍþknLke çkrûkþku,
f]Ãkkyku yLku Mk¾kðíkku çkeò çkkËþknku fhíkkt nt{uþk [rzÞkíke s
hne. yu ELMkkV ÃkMktË çkkËþknu ÃkkuíkkLkk ÃkwMíkf ‘Vwíkwnkíku rVhkuÍ-
þkne’Lkk ík{k{ ÷¾kýku Ãkkuíku çkLkkðu÷ rVhkuÍkçkkËLke {ÂMsËLkk
ykXuÞ økwtçkòu WÃkh fkuíkhkÔÞk Au. yu ÷¾kýkuLkk Úkkuzkf ytþ ynª
Lk{wLkkYÃku òuEyu.
ÃkwMíkfLkk Ãknu÷k «fhý{kt {ÂMsËLkk ykðfLkk MkkÄLkku yLku íkuLkk
rLk¼kð¾[o rðþu Mkq[Lkkyku ykÃkðk{kt ykðu÷ Au. çkeò «fhý{kt
rVhkuÍþknu ÷ÏÞwt Au fu, Ãkwhkýk s{kLkk{kt {k{q÷e økwLkknkuLke Ãký ¼khu
Mk¾ík Mkò ykÃkðk{kt ykðíke níke.
rLkËkou»kkuLkwt ÷kune ðnkððwt yLku çkeS fk¤sw ftÃkkðe ËuLkkhe Mkòyku
fhðk{kt ykðíke. suðe fu Lkkf, fkLk, nkÚk-Ãkøk fkÃke Lkkt¾ðk. ykt¾ku
fZkðe Lkkt¾ðe, nkzfktLku ÷ku¾tzLkk Mkr¤ÞkÚke íkkuze Lkkt¾ðk, ykøk{kt Sðíkk
¼qtS Lkkt¾ðk, nkÚkku yLku Ãkøkku{kt ÷ku¾tzLkk ¾e÷k Xkufðk, [k{ze Wíkkhe
÷uðe, Ãkøk fkÃke Lkkt¾ðk, þhehLkk çku xwfzk fhe Lkkt¾ðk WÃkhktík ykLkk
suðe çkeS hkûkMke Mkòyku fhðe ðøkuhu. yÕ÷knÃkkfLkku þw¢ fu yuýu {Lku
yuðe Mk{s yLku hn{rË÷e ykÃke f÷{Lkk yuf s Íkxfu yu çkÄe s ¢qh
Mkòyku WÃkh ÃkkçktËe {qfe ËeÄe.
yøkkWLkk Mk{ÞLkk çkkËþknku fu su{Lke çkw÷tË ®n{íkku yLku fwhçkkLke-
ykuÚke rnLËwMíkkLk {wMk÷{kLkkuLke RM÷k{e nwfq{ík çkLÞwt, yu çkkËþknkuLkk
{hý çkkË hiÞíkLkk rË÷ku{kt yu{Lke shk sux÷e Ãký ÞkË çkkfe Lk hne.
ÄkŠ{f ¾wíçkkyku{ktÚke Ãký yu{Lkk Lkk{ fkZe Lkkt¾ðk{kt ykÔÞk. rVhkuÍþknu
yu {nkLk çkkËþknkuLkk Lkk{ Vhe ¾wíçkkyku{kt þk{u÷ fhkÔÞk. suÚke ÷kufkuLkk
rË÷ku{kt yu{Lke ÞkËku fkÞ{ hnu yLku {nwo{kuLke YnLku Mkðkçk Ãknkut[íkku
hnu. fux÷ef hf{ku RM÷k{e fkÞËkÚke rðYØ ¾kuxe heíku ðMkq÷ fheLku
þkne ¾òLkk{kt s{k fhe Ëuðk{kt ykðe yLku ÃkÞøkBçkhu RM÷k{ (Mk÷.)Lkk
nwf{kuÚke rðYØLkku nkuÞ íkuðe fkuE Ãký hf{ku fu {k÷ þkne ¾òLkk{kt
s{k fhðk{kt Lknª ykðu yuðku Ãkkfku EhkËku fhe ÷uðk{kt ykÔÞku.
rVhkuÍþkn ÃkkuíkkLkk ÃkwMíkf{kt ÷¾u Au fu, {khk {kr÷f MkwÕíkkLk
{wnB{Ëþkn ík½÷¾u ÃkkuíkkLke nwfq{íkLkk ÷ku¾tze Ãktò{kt sfzeLku su su
÷kufkuLkk þhehLkk ytøkku fÃkkðe Lkt¾kÔÞk níkk, yu ík{k{ ÷kufkuLkk ðtþ-
ðkhMkkuLku þkuÄe þkuÄeLku íku{Lke {ËË fhðk {kxu þkne ¾òLkk{ktÚke hf{ku
{tsqh fhkðe yLku íku{Lku ELkk{ (¼uxMkkuøkkËku) yÃkoý fhe.
ð¤e, yu ík{k{ ÷kufku ÃkkMkuÚke MkwÕíkkLk {wnB{Ëþkn ík½÷¾Lkk Lkk{u
y÷øk y÷øk {kVeÃkºkku ÷¾kÔÞk yLku yu ík{k{ {kVeÃkºkku WÃkh þnuhLkk
þheV yLku {ku¼kËkh {kýMkkuLke Mkneyku ÷eÄe. yLku yu çkÄk s {kVe-
ÃkºkkuLku {nwo{ çkkËþknLkk {fçkhk{kt Mkk[ðeLku {qfkðe ËeÄk.
ßÞkhu çkkËþknLku òý Úkíke fu fkuE yufktíkðkMke Vfeh ykÔÞku Au, íkku
íku íkhík s íkuLke r¾Ë{ík{kt nksh Úkíkku yLku íkuLke r¾Ë{ík fhíkku. su su
rMkÃkkneyku yLku y{eh-W{hkðku ð]Ø ÚkE økÞk níkk yu{Lku LkMkeník fhíkku
fu íkuyku ÃkkuíkkLkk ÃkkA÷k økwLkknkuLke yÕ÷kn íkyk÷k ÃkkMku {kVe {ktøkku
yLku çkeS ðkh økwLkknku Lk fhku. yLku íku{Lkk ¾[o {kxu hf{ku {tsqh fhe
Ëuðk{kt ykðe, suÚke SðLkøkwòhku fhðkLke íku{Lku ®[íkk Lk hnu. yLku ÃkqhuÃkqhe
÷økLkÚke yÕ÷kn íkyk÷kLke EçkkËík{kt zqçke sE þfu.
yu çkÄk s «Mktøkku çkkË çkkËþkn ÷¾u Au fu, {Lku çku ðkh Ínuh
ykÃkðk{kt ykÔÞwt yLku {U yÕ÷knÃkkfLke òík WÃkh ¼hkuMkku {qfeLku ÍnuhLkku
ÃÞk÷ku Ãke ÷eÄku. Ãký yÕ÷knÃkkfLkk nwf{Úke ÍnuhLke fkuE yMkh ÚkE
Lknª yLku yÕ÷knÃkkfu {Lku çk[kðe ÷eÄku.
yu Lkuf rË÷ çkkËþkn (rVhkuÍþkn)Lke nwfq{íkLkk Mk{Þ{kt ÷kufkuLke
Mkw¾-þktrík yLku ¾wËkLke çktËøke fhðk {kxu {ÂMsË, {ÿMkkyku yLku ÄkŠ{f
E{khíkkuLkk çkktÄfk{Lkk ½ýk fk{ku ÚkÞk. ÷kufkuLkk ykhkuøÞ {kxu fux÷kÞ
çkøke[kyku Ãký çkLkkððk{kt ykÔÞk. yk{, çkkËþknu yLkuf E{khíkku
çkLkkðeLku ËhufLkk rLk¼kð¾[oLke ÔÞðMÚkk fhe yLku íkuLkk fkÞ{e y{÷
{kxu ¾kMk nwf{ku òhe fÞko.
ÝMP .`JZL Ý;FNL ,B[ K[ S[4 DwII]UGF D]l:,D XF;SMV[ 5MTFGL
C]S]DTG[ ;[SI],Z AGFJJFDF\ 36L ACFN]ZLGF 5U,F\ EIF"P V[JF
SFINFVM VD,DF\ D]SIF H[GFYL ;FDFgI ÝÔG[ sH[DF\ AC]DlT
ÃCN]VMGL CTLf JW]YL JW] ZFCT 5CM\R[P ÒJG H~lZIFTGL ÝtI[S
J:T] K]8YL D/TLP T[D6[ B[TL VG[ J[5FZG[ B]A ÝUlT VF5LP ÃCN]VMG[
WFlD"S VG[ ;F\:S'lTS VFhFNL VF5L CTL4 T[DGF 5;"G, ,MG[ DFgITF
VF5LP VG[ T[G[ VD,DF\ D}SJF ;ZSFZL VNF,TMDF\ 5\l0TM lGI]ST
SIF"P T[D6[ WD"G[ ZFHSFZ6YL N}Z ZFBL 5MTFGL ;\5}6" XlST ÝÔlCT
SFIM"DF\ ,UF0LP ÝYD D]l:,D .DFZT S]T]AlDGFZGF 5C[,F DF/[
VFIT o ‘÷k Efhkn rVÆeLk’ sV[8,[ S[ WFlD"S AFATDF\ SM. H A/
-HAZL GYLf ,BLP H[YL :5Q8 YFI K[ S[4 D]l:,D XF;G 5C[,FYL H
lAG;F\ÝNFlIS CT]\P
D]l:,D XF;GDF\ ÃCN] ;\:S'lT V[8,F DF8[ ;,FDT ZCL S[ C]S]DTGL
jIJ:YF ÃCN]VMGF CFYDF\ H ZCLP 36F p\RF CM¡FVM p5Z ÃCN]VMG[
lAZFHDFG SZJFDF\ VFjIFP WFlD"S ;\TM4 DC\TM VG[ AFï6MG]\ ;gDFG
SZJFDF\ VFJT] CT]P V,Fp¡LG H[JF XlSTXF/L ZFÔ VFRFI" DCF;[GG[
S6F"8SYL 5MTFGF NZAFZDF\ AM,FJL WFlD"S RRF" SZFJTF CTFP
lNUdAZ 5\YGF VFRFI" 5MZGLR\ã VG[ `J[TF\AZ IMUL ZFDR\ã
;]ZLG]\ V,Fp¡LGGF NZAFZDF\ 36]\ H DFG CT\]P uIF;]¡LG T3,SGF A[
UJG"ZM H{G CTFP ZtGlXBZ OLZMH XFCGF DFGLTF NZAFZL SlJ CTFP
D]l:,D XF;SM 5MTFGL ;FY[ NZ[S Ù[+G[ ,UTF VG]EJL DF6;M
,.G[ VFjIF G CTF4 H[YL ÃCN]VMG[ NZ[S BFTFDF\ lGI]ST SIF"4 GlC TM
N[XGM JCLJ8 BMZJF. HT[P ÃCN] SFZLUZMV[ D]l:,D .DFZTM AF\WL4
8\SXF/MDF\ l;ÞF KF%IF4 lC;FAM ,bIF4 5\l0TMV[ ÃCN] ,¶F 5Z VD,
SZFJJF AFNXFCMG[ ;,FC ;}RGM VF%IFP
D]l:,D XF;SMGL lAG ;F\ÝNFlISTFGM 5]ZFJM V[ K[ S[ HIF\ HIF\
V[DGL ;¿F CTL4 tIF\ VFH[ 56 D]l:,DMGL ;\bIF 36L H VMKL K[P
p¿Z EFZTDF\ *__ JZ;GF ,UFTFZ XF;G AFN 56 D]l:,DM !5
8SFYL JWL G XSIFP V[ H ÝDF6[ DCFZFQ8=DF\ ACDGLJ\X VG[
C{NZFAFNDF\ lGhFDG]\ ZFH CMJF KTF 56 D]l:,DM ,3]DTLDF\ K[P
V[GL T],GFDF\ A\UF/4 SFxDLZ VG[ NlÙ6GL 5}J"-5lzD ;D]ã5ÎL
D,AFZ4 S[ZF,F4 DãF;4 JU[Z[ HuIFVM HIF\ ÃCN] XF;G CT]4 tIF\
D]l:,DMGL ;\bIF ;FZF ÝDF6DF\ K[P
5\l0T ;]\NZ,F, ,B[ K[ S[ VF bIF, ;N\TZ U,T K[ S[ >:,FD
T,JFZGF hMZ[ O[,FIM4 SFZ6 S[ HUTGM .lTCF; ;FÙL VF5[ K[ S[ SM.
WD" T,JFZGF hMZ[ O[,FI XSTM GYLPs SFZ6 S[ WD"GM ;\A\W VFtDFGL
zâFYL K[4 AFñF XZLZYL GYLPf >:,FDGM pNI V[JF ;\Ô[UMDF\ YIM
ßIFZ[ 5IUdAZ s;,PfGL DNN SZGFZ SM. H G CT]4 TM 5KL T,JFZ
R,FJGFZ SIF\YL ,FjIF m V;, JFT V[ K[ S[ T[ DF6;GF V\TZDF\
5MTFG] :YFG D[/JL ,[ K[P EFZTDF\ ACFZYL VFJGFZ D]l:,DMGL ;\bIF
VF\U/FGF J[-[ U6L XSFI K[P JW] ÝDF6 VlCIFGF V;, JTGLVMG]
H K[4 H[ >:,FDYL ÝEFlJT Y. D];,DFG Y. UIFP T[DF\ .:,FDGL
;FNUL VG[ ;DFGTFGF lGIDMV[ D]bI E}lDSF EHJL K[P ChZT bJFÔ
VHD[ZL sZCPfGF CFY[ H ,UEU V[S SZM0 jIlSTVMV[ >:,FD
:JLSFIM"P ZFH5]TF[GF ÝN[XM p5Z D]l:,DMGM ;\5}6" SahM SNF5L Y.
XSIM GYL KTF\ tIF\ D]l:,DMGL J:TL VMKF J¿F V\X[ H~Z K[P l;,MG
VG[ ADF" p5Z D]l:,DMV[ SNL SahM SIM" GYLP KTF\ tIF\ D]l:,DM
;FZF ÝDF6DF\ K[P
*__ JØ"GF XlSTXF/L XF;G KTF\ D]l:,DMGL J;TL VMKL

CMJ] V[ ÒJ\T 5]ZFJM K[ S[ VF VZ;FDF\ ÃCN] WD" ;,FDT ZñFM4 A<S[
VF ;DI NZdIFG ÃCN] WD"U]~VMV[ WFlD"S ÝUlT DF8[ JBTMJBT
H~ZL ;]WFZFVM 56 SIF"P
NlÙ6 EFZTDF\ .:,FDGF H<NLYL Ý;ZJFG]\ SFZ6 tIF\GF Nl,TM
;FY[ ;]J6" ÔlTVMGM VK}TGM JTF"J CTMP 5MTFGF S]JFYL 5F6L G
5LJF N[J]\ VG[ T[DGL :+LVM ;FY[ ,uG ;\A\WM G AF\WJF lJU[Z[P HIFZ[
D]l:,DM T[DGFYL C/L D/L UIFP T[DG[ 5MTFGF 3ZMDF\ VFJJF NLWFP
T[DGL :+LVM ;FY[ ,uG JC[JFZ :YF%IF[P VF ÝSFZGF ;DFGTFGF
JC[JFZYL ÝEFlJT Y. T[VM D];,DFG YJF DF\0IFP
ÃCN] D]l:,D V[STF ;FWJFDF\ V<A{~GL VG[ VDLZ B]:~ H[JF
EFZT Ý[DLVMG[ SNL E},L XSFI V[D GYLP lJN[XLVMDF\ A{~GL ÝYD
jIlST K[4 H[D6[ EFZTLI 7FG E\0FZMYL lXÙ6 ÝF%T SZL HUT
;DÙ ÃCN] lO,M;MOL VG[ TS"XF:+ ZH] SZL4 T[G[ ÒJGNFG VF%I]\P
EFZTLI 7FGG]\ OFZ;L VZALDF\ ~5F\TZ SI]"P EFZTGF XC[ZMG]\ VÙF\X-
Z[BF\X 56 GÞL SI]"P EFZTGL HDLGGL DF56L SZLP 5MTFGF 5]:TSMDF\
ÃCN]VMGL A]lâ4 ÃRTG DGG4 TS"XF:+4 J{NXF:+4 gIFI 5lâT4 T[DGF\
;\ÝNFIM4 D]bI ZLTlZJFÔ[ lJU[Z[ AFATMGL 36L H Z;ÝN DFlCTL
VF5L4 T[DGF U]6 UFIF K[P D]l:,DMV[ EFZTGF AWF H WDM"GM p\0F6YL
VeIF; SIM"4 VG[ ÝtI[S J:T]VMGF JBF6 SZL HUT ;DÙ EFZTLI
;\:S'lTGM 5lZRI SZFjIMP
VDLZ B]:~V[ ÃCNL4 OFZ;L TYF VZALDF\ EFZTLVM VG[ EFZTLI
;\:S'lTGF B}A JBF6 SIF" K[P EFZTLI O],MGL Z\UT4Z[XDL S50F\GL
X6UFZTF4 ÃCNL EFØFGL DL9FX4 EFZTLI ;Á\NI"4 VFAMCJF4 5ÙLVM
TYF BUM/4 TS" VG[ J{lNSXF:+GF 56 5MTFGL XFIZLDF\ B]A H}DL
H}DLG[ U]6 UFIF K[P OFZ;LDF\ ÝYD EFZT Ý[DGL VJFH B]:~V[
U]\HTL SZLP çkurn~íke VhÍ fwLk ®nËwMíkkhk-fÍ yktÍk rLkMçkMík

#çkkuMíkkthk. ðøkhLkk ykË{ku íkkWMkÍ yktò fwò # þwËLËu {tS÷
ykhkE - V[8,[ S[ EFZT WZTLG]\ :JU" K[P V[8,F H DF8[ ChZT VFND
sV,{Pf VG[ DMZ s:JUL"I 5ÙLf EFZTDF\ pTIF"P
D]l:,D ;]OL VG[ ÃCN] ElST5\Y[ 56 ÃCN] D]l:,D ;A\WMG[ 3lGQ9
AGFJJFDF\ DCtJGM EFU EHjIM K[P
WFlD"S AFATMDF\ AgG[J SÁDM 5MTFGL lJlEgG DFgITFVMG[ ,.
;\UD 5[NF G SZL XSTL CTL4 TM A\FWSFD4 G'tI VG[ S,FSFZLULZL
lJU[Z[DF\ T[DGM J{RFlZS VG[ S,FtDS D[/F5 Y. UIM4 .DFZT
AGFJJFGF[ H[ %,FG D]l:,D AFNXFCMGF lJRFZDF\ VFJTM T[G[ .DFZTG]\
:J~5 WFZ6 SZJF DF8[ ÃCN] lD:+L VG[ SFZLUZMGL A]lâDF\ lO8 YJ]
H~ZL CT]\P D]l:,D .DFZTMDF\ ÃCN] S,F VG[ ÃCN] .DFZTMDF\ D]l:,D
S,F VG[ VF8"GM GD}GM Ô[JF D/TMP uJFl,IZGF ZFÔ DFG;Ä3GM
lSÐM4 Ô[W5]Z ZTG5]ZG]\ D\lNZ4 VHD[ZGL ÔD[V Dl:HN4 VDNFJFN4
Ô[G5]Z lJU[Z[ HuIFV[FGF D\lNZM4 D:ÒNM VG[ XFCL DC[,M4 ÃCN]-
D]l:,D S,F VF8" VG[ SMDL V[STFGF XFGNFZ GD]GF K[P
DF8[ OST ÃCN] S,F Ô[. SM. Dl:HNG[ D\lNZ SC[J]\ I[FuI GYLP
A<S[ lJRFZJFG]\ K[ S[4 H[ ;\:S'lTG[ VF56F 5}J"Ô[V[ ÃCN]-D]l:,D V[STF
:J~5[ V5GFJL4 VF56[ T[G[ H AgG[J SMDM JrR[ GOZT VG[ J{DG:IG]\
ÃAN] ;DÒ T[G]\ 3MZ V5DFG SZL ZñFF K[P
fwíçkwÆeLk yÞçkfÚke ík½÷¾ ¾kLkËkLk MkwÄeLkk

çkkËþknkuLke nwfq{íkLke çkMkku ð»ko MkwÄeLke Íkt¾e
rnLËwMíkkLkLkku Ãknu÷ku çkkËþkn MkwÕíkkLk fwíçkwÆeLk yÞçkf (suLku
þnkçkwÆeLk økkiheyu økkËeyu çkuMkkzâku níkku) rnshe MkLk 607 {wsçk
E.Mk.1h10Úke ÷ELku nwfq{íkLke yk¾he fze Mk{k nkfu{ ík½÷¾ ¾kLkËkLk
MkwÄeLkku Mk{Þøkk¤ku ÷øk¼øk çkMkku ð»ko MkwÄeLkku ÚkkÞ Au. yu Mk{Þ Ëhr{ÞkLk
çkÄk s rnLËwMíkkLke çkkËþknku{kt fux÷ef ðkíkku Mk{kLk hne Au, su yk
«{kýu Au :
• [tøkuÍe ([tøkuÍe, íkkíkkhe, {kuøk÷ yuf s ð]ûkLke zk¤eyku Au) yLku
íkkíkkhe su{ýu yu Mk{Þ{kt ík{k{ RM÷k{e «ËuþkuLku íkçkkn yLku
çkhçkkË fhe ËeÄk níkk. [khufkuh íkkíkkheyku çkuþw{kh ÷kufkuLke fík÷
fheLku ÃkkuíkkLke nwfq{íkLkk Ítzk ÷nuhkðe hÌkk níkk. {wÕfku Ãkh fçòu
s{kððkLke yuf s ÷k÷MkkLku fkhýu íku{ýu MkwÕíkkLk yÕík{þLkk
þkMkLkÚke AuÕ÷u MkwÄe fux÷eÞðkh rnLËwMíkkLk WÃkh ÃkkuíkkLke Mk¥kk¼q¾e
Lkshku Ëkuzkðe, Ãký íku Mk{ÞLkk rnLËwMíkkLkLkk çkkËþknkuyu ÃkqhuÃkqhe
çkknkuþe yLku sðkt{ËeoÚke yu{Lkku {wfkçk÷ku fÞkou yLku Ëhuf ð¾íku
yu{Lku yuðe fkh{e nkh ykÃkeLku ¼økkze Ëuðk{kt ykÔÞk fu, íkkíkkheyku
÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe rnLËwMíkkLk{kt Ãkøk {qfe þõÞk Lknª. yLku rnLËw-
MíkkLkLkk çkkËþknkuyu rnLËwMíkkLkLku çkhçkkË Úkíkkt çk[kðe ÷eÄku.
rnLËwMíkkLke çkkËþknkuLke ¾kMk ËqhtËuþe yLku MkqÍçkqÍ yu hne fu
íkuyku MkhnËe rðMíkkhku{kt çknkËwh yLku ðVkËkh MkhËkhkuLke rLk{ýqtf
fhíkk. suÚke {kuøk÷ku yLku íkkíkkheyku íku{Lke x¬h Íe÷e þfíkk Lknª
yLku Auðxu {uËkLk AkuzeLku LkkMke síkk.
• rËÕneLke RM÷k{e nwfq{íkLke þYykík íkuLke ykMkÃkkMkLkk rðMíkkhkuÚke
ÚkE níke. Ëhuf çkkËþknu nwfq{íkLke MkhnËku rðMíkkhðkLke fkurþþku
fhe. MkwÕíkkLk y÷kWÆeLk r¾÷SLke nwfq{íkLkk Mk{Þ{kt rËÕneLke
MkhnËku Ëqh Ëqh MkwÄe Vu÷kE økE. xqtf{kt rnLËwMíkkLkLku yuf rðþk¤
{wÕf çkLkkðeLku ònkus÷k÷eLkk Ëhðkò W½ze økÞk.
• hkßÞku{kt Mkw¾ ò¤ððkLke Ëhuf òíkLke fkurþþku fhðk{kt ykðe. Xuh
Xuh Akþðkhu sL{ ÷uíke çkøkkðíkkuLku zk{e Ëuðk{kt ykðe yLku ÚkE
þõÞwt íÞkt MkwÄe ¾wËk íkyk÷kLke {Ï÷qfLku {kxu Mkw¾-þktríkLkwt ðkíkkðhý
ÃkuËk fhðk{kt ykÔÞwt. ð¤e hkßÞ{kt SðLk sYrhÞkíkLke [eÍ-
ðMíkwykuLke hu÷{Au÷ fkÞ{ hnu íku {kxu yuðk fkÞËkyku ½zðk{kt
ykÔÞk fu suLkkÚke økheçk{kt økheçk {kýMk Ãký ÷k¼ WXkðeLku Mkkhe
heíku Sðe þfu. yuÚke s yu çkkËþknkuLkk {hý çkkË Ãký ÷kufku ð»kkou
MkwÄe yu{Lkk Mkkhk fk{kuLku ÞkË fhíkk hÌkk yLku íku{Lke íkkheVkuLkk
økeíkku økkíkk hÌkk.
• yu heíku rnLËwMíkkLk suðk rðþk¤ {wÕf WÃkh nwfq{ík fhðk çkË÷
çkøkËkËLke yççkkMke nwfq{íkLkk nkrf{kuLke «þtMkkyku Ãký {¤íke hne.
òu fu yu Mk{Þu çkøkËkË{kt íkkíkkheyku íku{s íkwfkou MkkÚku {wMk÷{kLkkuLke
÷zkEyku òuhþkuhÚke [k÷íke níke. yuðk Mktòuøkku{kt rnLËwMíkkLkLke
RM÷k{e nwfq{íku çkøkËkËLke nwfq{íkLke ¾kux Ãkqhe fhe níke.
• rnLËwMíkkLkLke nwfq{ík íku Mk{Þu RM÷k{Lkk fkÞËk-fkLkqLkkuLkwt Ãkk÷Lk
fhLkkhk çkkËþknkuLkk nkÚk{kt níke. Lkuf rË÷ yLku ELMkkV ÃkMktË
çkkËþknkuyu ÃkkuíkkLkk yLku ÃkkhfkykuLke çkkçkík{kt ¾qçk s Mkh¾wt-
LÞkÞ¼ÞwO ðíkoLk fÞwO. ÃkkhfkykuLke MkkÚku Ãký Mk{kLkíkkLkku yLku n{-
ËËeoLkku ðnuðkh fÞkou. íÞkt MkwÄe fu yu çkkËþknkuLkk ELMkkV, hn{rË÷e,
Mk{kLk ðnuðkh yLku n{ËËeoLkk yLkw¼ð Úkíkkt ®nËw çknw{ríkyu
Ãký yu{Lke «þtMkkyku fhe yLku yu heíku yu LkufrË÷ çkkËþknkuyu
rnLËwykuLkk rË÷ku{kt Ãký «u{ yLku ykËh¼ÞwO MÚkkLk s{kÔÞwt.
• Ëhuf çkkËþknkuLkk ¾kLkËkLk{ktÚke fux÷kf yý½z yLku yÞkuøÞ ÷kufku
Ãký økkËeLkk ðkhMk çkLÞk. yu yý½z nkrf{kuLku fkhýu Úkkuzkf Mk{Þ
{kxu hkßÞ{kt ytÄkÄqtÄe Vu÷kE økE yLku yLkuf òíkLkk LkwfMkkLkku

Ãký ÚkÞk. Ãký íku{Lke ÃkAe ykðLkkh fkrçk÷ yLku ÷kÞf çkkËþknkuyu
hkßÞLke çkøkzu÷ nk÷ík MkwÄkhe ÷eÄe yLku nwfq{ík çkeò ÷kufku{kt
sðkÚke çk[e økE.
• rnLËwMíkkLkLkku yu Mk{Þ yÕ÷knðk¤k Ãkkf-Ãkrðºk MkqVe çkwÍwøkkouLkku
LkqhkLke Mk{Þ níkku. MkwÕíkkLk yÕík{þ yLku çkeò çkkËþknku WÃkhktík
y{eh-W{hkðkuLkk rË÷ku{kt yu ÄkŠ{f ðzkykuLkku ¾qçk s ykËh yLku
yËçk níkk yLku fux÷kf çkkËþknku íkku íku{Lkk rþ»Þku níkk. MkwÕíkkLk
y÷kWÆeLk r¾÷S su Ãkkuíku {ÍnçkÚke Ëqh níkku yLku ykÃk ¾wË
çkkËþkn níkku, íku Aíkkt Ãký íkuýu yÕ÷knðk¤k ÄkŠ{f çkwÍwøkkouLkk
ykËh ({kLk) ò¤ððkLkwt ¾kMk æÞkLk hkÏÞwt. íkuýu nÍhík Ïðkò
rLkÍk{wÆeLk (hn.)Úke {¤ðkLke fux÷eÞ ðkh EåAk fhe, Ãký nÍhíku
MkkV-MkkV MktËuþku {kuf÷kðe ËeÄku fu, “{khk ½hLkk çku Ëhðkò Au.
òu çkkËþkn yuf ËhðksuÚke Ëk¾÷ Úkþu, íkku nwt çkeò ËhðksuÚke
çknkh Lkef¤e sEþ.” yk{ Aíkkt yu ¢kuÄe yLku swÕ{e çkkËþknu
¾kuxwt Lk {kLÞwt, çkÕfu nÍhíkLke EåAkLkwt {kLk ò¤ÔÞwt. yLku ykÃkLkkÚke
{w÷kfkík fhðkLkku rð[kh {ktze ðkéÞku. {wÕíkkLkLkk ÄkŠ{f ðzk þu¾
YfLkwÆeLkLke r¾Ë{ík{kt íkuýu fux÷kÞ ÷k¾ [÷ýe rMk¬kyku
{kuf÷kÔÞk. y÷kWÆeLk r¾÷SLkku þknòËku rLkÍk{wÆeLk yðr÷Þk
(hn.)Lkku rþ»Þ níkku. çkkËþknkuLku {kxu Ãkkf-Ãkrðºk ÄkŠ{f çkwÍwøkkouLkk
fËhËkLk nkuðwt yu Ãký çkkËþknkuLke þkLk-þkifík yLku MkqÍçkqÍLkk
Ãkwhkðkyku Au. {ík÷çk fu çkkËþkn nkuðk Aíkkt Ãký yu{Lkk rË÷{kt
{ÍnçkLke yLku {ÍnçkLkk ðzkykuLke yËçk yLku fËhËkLke níkk.
• [tøkus¾kLkLkk nw{÷kÚke ºkkMke sELku íkwŠfMíkkLk, ¾whkMkkLk, Ehkf,
ykÍh, çkiÍkLk, VkheMk, Y{ yLku þk{Lkk {wÕfku{ktÚke ykr÷{
Mkknuçkku, Ãkkf çkwÍwøkkou, MkqVeyku, ÄkŠ{f ykøkuðkLkku, ÷u¾fku, þkÞhku
yLku Wå[ òríkLkk ¾kLkËkLkkuLkk sqÚkku rnLËwMíkkLk{kt ykðíkk níkk.
rnLËwMíkkLkLkk çkkËþknku ¾kMk fheLku røkÞk»kwÆeLk çk÷çkLk yu Ãkkf

{nu{kLkkuÚke çknw ¾qþ níkku yLku íku{Lke ÃkqhuÃkqhe fËhËkLke fhíkku.
yÕ÷knÃkkfLkku þw¢ (yk¼kh) fhíkku yLku ÃkkuíkkLkk yu {nu{kLkkuLku
{kxu íku y÷øk {nkuÕ÷kyku ðMkkðíkku. yk{, yu Wå[ ¾kLkËkLkLkk
ÃkrhðkhkuÚke ÃktËh sux÷k {nkuÕ÷k ykçkkË ÚkE økÞk níkk. yu{ ÷køkíkwt
níkwt fu, òýu íkkíkkheykuLkk ºkkMkÚke ftxk¤eLku ynª ykðLkkhk yu Lkuf
rË÷ {nu{kLkkuLku {kxu rnLËwMíkkLkLkk çkkËþknku hkník yLku ykhk{
çkûkLkkhk Mkkrçkík ÚkÞk níkk.
• yÕ÷knLkk yu Lkuf rË÷, Ãkkf-MkkV çkwÍwøkkouLke Mkkunçkík yLku Mktøkíkku{kt
hnuðkÚke íku{s íku{Lke íkhV ¼khu yËçk yLku {kLkÃkkLk hk¾ðkÚke
fux÷kf çkkËþknkuLke StËøke{kt Ãký yu{Lke LkqhkLke ykËíkku ðýkE
økE níke. ¾wËkÃkkfLkk yu {Míkf÷tËh suðk çktËkyku ËwrLkÞkLke ík{k{
[{f-Ë{fÚke Mkkð Ëqh hnuíkk níkk. íkuyku hkík-rËðMk yÕ÷knLke
çktËøke{kt økw÷íkkLk hnuíkk níkk. ËwrLkÞkLke fkuE Ãký ÷k÷[ fu MðkÚko
íku{Lkk rË÷ku{kt níkk s Lknª. yu{Lke Ãkkf-MkkV hnuýe-fhýe,
MkkËøke, ÃkhnuÍøkkhe, ¾wËkLkku zh yLku ËwrLkÞkÚke Mkkð çkuÃkhðk ÚkELku
SððkLke ykËíkkuLku fkhýu ÷kufkuLkk xku¤kLku xku¤k yu{LkkÚke ¾qçk s
ykËh yLku {nkuççkíkLkku ðíkkoð fhíkk. yu{Lke LkqhkLke þe¾k{ýkuÚke
ÃkkuíkkLkk SðLkLku Ãký LkqhkLke çkLkkðíkk. íku Mk{ÞLkk çkkËþknku Ãký yu
çkwÍwøkkouLke fËhËkLke fheLku yu{Lkk Ãkrðºk rð[khku ÃkkuíkkLkk SðLk{kt
ðýeLku ÃkkuíkkLke StËøke{kt su Lkuf ykËíkku yLku ô[k rð[khku ðýkÞu÷k
níkk, yu LkufrË÷ çkwÍwøkkouLku s «íkkÃku níkku.
÷kufku MkkÚku Mk{kLk ðnuðkhLkk Ëk¾÷k :
{Ínçk yLku LkkíkòíkLkk ¼uË¼kðku Mkki ELMkkLkkuLke MkkÚku çkhkçkh
ðnuðkh fhðkLkk {wÂM÷{ çkkËþknkuLkk yLku ÄkŠ{f çkwÍwøkkouLkk yLkuf
Ëk¾÷kyku yLku çkkuÄð[Lkku rçkLk{wÂM÷{ EríknkMkfkhkuLkk ÷¾kýku{ktÚke
{¤e ykðu Au. su Mkki fkuELku {kxu ËeðkËktze Mk{kLk Au.
Lke[u Ëþkoðu÷ ÃkºkkuLkk ytþku “rnLËwMíkkLk{kt ¼qíkfk¤Lkk {wÂM÷{

nkrf{kuLke Mk{kLk ¼kðLkk”{ktÚke Mktfr÷ík fheLku ÷uðk{kt ykÔÞk Au.
{nkLk çkwÍwøko nÍhík Ïðkò rLkÍk{wÆeLk r[~íke (hn.)Lkwt rþûký yu
níkwt fu, “¼khu{kt ¼khu økwLkknku{ktLkku yuf økwLkku {kýMkkuLku Eò Ãknkut[kzðe
Au.” (çkÍ{u MkqrVÞk : 78)
nÍhík VheËwÆeLk øktsþfh (hn.) yÕ÷knÃkkfLke çktËøke çkkË Võík
yÕ÷knÃkkfLke {Ï÷qfLke r¾Ë{íkLke s rVfh ðÄkhu{kt ðÄkhu hk¾íkk.
fkuE Mkhfkhe yrÄfkhe ÷kufku WÃkh swÕ{ fhíkku òuðk {¤íkku, íkku íkuLku
swÕ{e ðnuðkhÚke yxfkðíkk. çkuøkwLkknkuLku MkòÚke çk[kðíkk. {ÍnçkLkk
heík-heðkòu{ktÚke fkuE økuh{køkuo VtxkE síkku, íkku íkuLku Mkk[k {køkoLke íkhV
Ëkuhe síkk. íkuLke ykËíkkuLku MkwÄkhðkLke fkurþþ fhíkk. (çkÍ{u MkqrVÞk : 170)
nÍhík Ïðkò rLkÍk{wÆeLk yðr÷Þk (hn.) yÕ÷knÃkkfLke {Ï÷qf
MkkÚku ðuh¼kð hk¾ðkLku Ä{o rðYØ çkkçkík {kLkíkk. (çkÍ{u MkqrVÞk : h88)
íkuyku Vh{kðu Au fu, fÞk{íkLkk {uËkLk{kt fkuE ðMíkwLke ®f{ík yux÷e Lknª
nkuÞ, sux÷e rË÷kðhe yLku ÷kufkuLku ¾wþ fhðkLke Lkuf ykËíkkuLke nþu.
(rMkÞY÷ yðr÷Þk : h8)
Ïðkò rLkÍk{wÆeLk yðr÷Þk (hn.)Lkk økwY Ïðkò VheËwÆeLk øktsþfh
(hn.)yu yu{Lku ÃkkuíkkLku íÞktÚke rðËkÞ fheLku rËÕne {kufÕÞk íkku Vh{kÔÞwt
fu, ík{u yuf ½xkËkh ð]ûk Aku, suLke AkÞk{kt yÕ÷knÃkkfLke {Ï÷qf ykhk{
{u¤ðþu. yÕ÷knLkk Ãkkf çktËkykuLke nt{uþk yu s fkurþþku hne fu íkuyku
ÃkkuíkkLke ÃkLkkn ykÃkíkk hnu. (rMkÞY÷ yðr÷Þk : h8)
nÍhík þhVwÆeLk ÞkÌkk {wLkehe (hn.)Lkwt rþûký yuðwt níkwt fu,
çkkËþknLku {kxu LkrV÷ Lk{kÍ (VÍo Lknª) yLku LkrV÷ hkuÍkÚke ðÄkhu yu
sYhe Au fu, íku ¼qÏÞkykuLku Ãkux ¼heLku s{kzu, òíkòíkLkkt fÃkzkt ÷kufkuLkk
þhehu Zktfu, ¼ktøke Ãkzu÷k rË÷ku{kt ®n{ík Mkª[u, sYhík{tËkuLke {ËË
Vh{kðu. ykÃkLkwt Ãkrðºk Vh{kLk níkwt fu, yÕ÷knÃkkfLke LkSf Ãknkut[ðkLkk
yLkuf {køkkou Au, Ãký íku{kt MkkiÚke Mkh¤ yLku LkSfLkku {køko ÷kufkuLkk rË÷kuLku
hkník Ãknkut[kzðkLkku Au. ({õíkqçkkíku MkunMkËe : 489)
nÍhík yþhV snktøkeh Mk{LkkLke (hn.)Lkwt rþûký yu níkwt fu, hiÞík
(«ò) WÃkh ÍwÕ{ fhðkÚke nwfq{ík yLku çkkËþkníkLku LkwfMkkLk Ãknkut[u Au.
(÷íkkEVu yþhVe : 167/168)
ykÃkLke yuðe íkkfeË níke fu, ÷kufkuLke Ëu¾¼k¤{kt hkßÞLke Mk÷k{íke
yLku ykçkkËe AqÃkkÞu÷e Au. nÍhík Ïðkò {wnB{Ë økGMkqËhkÍ (hn.)yu
økw÷çkøkkoLkk MkwÕíkkLk yn{Ë çkn{LkeLku yuðe íkkfeË Vh{kðe níke fu,
Vfehku, ÷k[khku, yLkkÚkku, rLkhkÄkhku, ÷q÷kt-÷tøkzk yLku rðÄðk †eykuLke
ÃkqhuÃkqhe Mkkh-Mkt¼k¤ hk¾u, íku{Lkk yktMkwyku ÷qtAðkÚke {kuxwt fkuE Lkuf fk{
LkÚke. (¾kí{k : 187/190)
rnLËwMíkkLk WÃkh nwfq{ík fhLkkh {wMk÷{kLk nkfu{kuLke MkkiÚke {kuxe
¾qçke yu Au fu, íkuyku yË÷ yLku ELMkkV WÃkh ¾kMk æÞkLk ykÃkíkk níkk.
íkuyku þhkçke nkuðkLkk fu LkkLkk-LkkLkk økwLkknku{kt VMkkÞu÷k nkuðkLkk ykhkuÃkLku
fkuE Ãký heíku MknLk Lk fhíkk. V¾{ËçkhLkwt fnuðwt Au fu, “çkkËþkn
fwíçkwÆeLk yÞçkf ELMkkVLke çkkçkík{kt nÍhík W{h (hËe.)Lkk Ãkøk÷u
[k÷íkku níkku.”
çkkËþkn yÕík{þu yu÷kLk fhe hkÏÞwt níkwt fu, su fkuE Ãký {kýMk
WÃkh swÕ{ ÚkkÞ, íku çkkËþknLkk {nu÷{kt hk¾u÷ ELMkkVLke Mkktf¤Lku n÷kðu.
suÚke çkkËþkn íkuLku ÃkqhuÃkqhku LÞkÞ ykÃke þfu. Lknªíkh fÞk{íkLkk rËðMku
yuLke VrhÞkËLkku çkkus WÃkkzðkLke íkkfkík íkuLkk{kt (çkkËþkn{kt) Lknª nkuÞ.
(VðkEËw÷ Mkkr÷feLk : h9)
çkkËþkn røkÞkMkwÆeLk çk÷çkLk rðþu EríknkMkfkh rÍÞkWÆeLk çkhLkeyu
÷ÏÞwt Au fu, “íku ELMkkV ykÃkðkLke çkkçkík{kt ¼kEyku, Ëefhkyku yLku
Mkøkk-MkçktÄeykuLke shk Ãký yk{LÞk ò¤ðíkku Lknª. ßÞkt MkwÄe swÕ{Lkku
¼kuøk çkLku÷kLku ÃkqhuÃkqhku Mktíkku»k Lk ÚkE òÞ yLku íkuLkk rË÷Lku ÃkqhuÃkqhe hkník
Lk ÚkE òÞ íÞkt MkwÄe. íkuLkk yË÷ ELMkkVLkk yLkuf rfMMkkyku òýeíkk Au.
‘íkðkhe¾u {wçkkhfþkne’ yLku ‘íkkhe¾u {wÕ÷k yçËw÷ fkËh çkËkÞwLke’
çktLku{kt ÷ÏÞwt Au fu, “Mkw÷íkkLkk {wnB{Ë ík½÷¾u ÃkkuíkkLkk {nu÷{kt [kh
{wVíke Mkknuçkku rLkÞwõík fhe hkÏÞk níkk. ßÞkhu fkuE VrhÞkËe ykðíkku,
Mkw÷íkkLk yu {wVíke MkknuçkkuLke Mk÷kn ÷uíkku yLku íkuykuLku ¾kMk íkkfeË
Vh{kððk{kt ykðe níke fu, fkuE rLkËkou»k {kýMkLke ík{khe Mk÷kn {wsçk
fík÷ fhðk{kt ykðþu íkku íkuLkk ¾qLkLkku çkË÷ku Ãký ík{khe økhËLkku WzkðeLku
s ÷uðk{kt ykðþu.” (íkkhe¾u {wçkkhfþkne : 11Ãk, {wLík¾çk íkkhe¾ : h39)
Ëu¾eíkwt Au fu, yÕ÷kn íkyk÷kLke {Ï÷qfLke r¾Ë{ík fhðe, ÷kufkuLkk
rË÷kuLku hkník Ãknkut[kzðe yLku hiÞík WÃkh sw÷{ fhðkÚke çk[ðwt íku{s
¼qÏÞk, Lkkøkk yLku sYhík{tËkuLke {ËË fhðk{kt ®nËw-{wÂM÷{ çkÄe s
òíkLkk ÷kufku Mkk{u÷ nkuÞ Au. yLku ELMkkV ykÃkðkLke çkkçkík{kt Lkkík-òík
fu Ä{oLkk fkuE ¼uË¼kð nkuíkk LkÚke.
nÍhík þhVwÆeLk ÞÌkk {wLkehe (hn.)yu Mkw÷íkkLk rVhkuÍþkn
ík½÷¾Lku ÃkÞøkBçkhu RM÷k{ (Mk÷.)yu fku÷ (ð[Lk)Lkwt rðøkíkðkh ðýoLk
fheLku {kufÕÞwt. su{kt yçkq sn÷Lke Mkh¾k{ýe{kt ykÃk (Mk÷.)Lku yuf
EMkkE (r¾úMíke)Lke íkhVËkhe Vh{kðe níke.
yçkq sn÷u yuf EMkkELkku {k÷ Ãkzkðe ÷eÄku níkku. íku EMkkEyu ykÃk
(Mk÷.) ÃkkMku ykðeLku yuðk yuðk Mk{Þu VrhÞkË fhe fu ßÞkhu ykÃk çkÃkkuhLkk
Mk{Þu Mk¾ík økh{e{kt ykhk{ Vh{kðe hÌkk níkk. yk{ Aíkkt ykÃk (Mk÷.)
íkhík WXeLku yu EMkkELke MkkÚku yçkq sn÷Lkk {fkLk WÃkh íkþheV ÷E
økÞk. íkuLkku Ëhðkòu ¾x¾xkÔÞku. yçkq sn÷Lku økwMMkku ykÔÞku Aíkkt Ãký
ykÃk (Mk÷.) íÞkt MkwÄe íkuLkk ËhðksuÚke ¾MÞk Lknª, ßÞkt MkwÄe fu yçkq
sn÷u Ãku÷k EMkkELku yuLkku ík{k{ {k÷Mkk{kLk ÃkkAku Lk ykÃke ËeÄku.
EMkkELku yuf Úku÷k {éÞku Lknª, íkku yçkq sn÷u íkuLku íkuLkkÚke Ãký
Mkkhku ÷kðeLku ykÃÞku. ykÃk (Mk÷.)yu EMkkELku ÃkqAâwt fu, “yk Úku÷ku
Mkkhku Au fu íkkhku Úku÷ku Mkkhku níkku ?” EMkkEyu sðkçk ykÃÞku fu, yk

Mkkhku Au. ykÃk (Mk÷.)yu Vh{kÔÞwt fu, “òu íkwt fnuíku fu Ãku÷ku Úku÷ku Mkkhku
níkku, íkku nwt íÞkt MkwÄe ynªÚke ÃkkAku síku Lknª, ßÞkt MkwÄe fu nwt íkuLke
ÃkqhuÃkqhe ®f{ík ÷ELku íkLku ykÃke Lknª Ëuík.” ({fíkqçkkíku MkunMkne : 49h/493)
WÃkhkuõík nËe»k{kt yu ðkíkLke ¾kMk íkkfeË Mk{kÞu÷e Au fu, RM÷k{{kt
LÞkÞ ykÃkðkLke çkkçkík{kt {wÂM÷{ fu rçkLk{wÂM÷{ ¼uË¼kð Lk nkuðku
òuEyu. suLke WÃkh swÕ{ økwòhðk{kt ykÔÞku nkuÞ, íku fkuE Ãký Ä{o fu
òríkLkku nkuÞ, íkuLku ÃkqhuÃkqhku LÞkÞ yLku Mktíkku»k {¤ðku òuEyu.
nÍhík þhVwÆeLk ÞÌkk {wLkeheyu MkwÕíkkLk rVhkuÍþkn ík½÷¾Lku ykÃk
(Mk÷.)Lke nËe»k (fku÷) Ãký ÷¾eLku {kuf÷e níke fu, “ßÞkhu fkuE {kýMk
suLke WÃkh swÕ{ Úkíkku nkuÞ yuðk {kýMkLku swyu yLku íku Ëw:¾e {kýMk íkuLku
VrhÞkË fhu Aíkkt yu íkuLke VrhÞkË íkhV æÞkLk ykÃku Lknª, íkku yu VrhÞkË
Lk Mkkt¼¤LkkhLku íkuLke fçkh{kt ykøkLkk Mkku fkuhzk {khðk{kt ykðþu.”
ÃkÞøkBçkhu RM÷k{ (Mk÷.)yu Vh{kÔÞwt Au fu, “ELMkkVLke yuf Ãk¤ MkkEX
ðhMkkuLke çktËøke fhíkkt çknuíkh Au.” nÍhík MkhVwÆeLk ÞÌkk {wLkehe (hn.)Lku
yuf ðkíkLke nt{uþk ¾qþe hnuíke fu, MkwÕíkkLk rVhkuÍþknLke nMíke {s÷q{ku
yLku Ëwr¾Þkhkyku íku{s LÞkÞ [knLkkhkyku {kxu ykMkhkLke søÞk Au.
rË÷kuLku SíkðkLkku nwLkh :
ík{k{ ÄkŠ{f Ãkkf çkwÍwøkkou {wMk÷{kLk çkkËþknkuLku Mkk[k ELMkkV
{kxu nt{uþk íkkfeË Vh{kðíkk níkk yLku íkuyku Ãkkuíku Ãký ynªLkk rçkLk-
{wÂM÷{ku MkkÚku {kLkðíkk¼Þkou ðnuðkh fhíkk. yuLkwt Ãkrhýk{ yu ykÔÞwt fu,
yu{Lke Ãkrðºkíkk yLku hnuýe-fhýeÚke ykf»kkoELku rçkLk{wÂM÷{ku Ãký
RM÷k{{kt ¾qþe ¾qþe Ëk¾÷ Úkðk ÷køÞk. suLke yuf y÷øk fnkýe Au.
Ãký yu yuf Mkk[e nfefík Au fu, ßÞkhu çkkËþknku ÃkkuíkkLkk hkßÞLkku
rðMíkkh ðÄkhðk {kxu yuf søÞkyuÚke çkeS søÞkyu ÷zkEyku ÷zðk{kt
{~økq÷ níkk yLku Víkunku {u¤ððk{kt ¾kuðkÞu÷ níkk, íkuðk Mk{Þ{kt Mkkð
MkkËøke¼ÞwO SðLk SðLkkhk yLku ftíkkLkku WÃkh çkuMkeLku hkík-rËLk rðíkkð-

Lkkhk yÕ÷knÃkkfLkk yu LkufrË÷ çktËkyku {kýMkkuLkk rË÷kuLku Síkðk{kt
{~økq÷ níkk yLku rË÷kuLku SíkðkLke yu Ãkrðºk fk{økehe yu çkwÍwøkkouLke
¾wËkLke çktËøke, yu{Lke {kýMkkE, yu{Lke LkqhkLke ykËíkku, Lk{úíkk yLku
¾wËkLke {Ï÷qf MkkÚkuLkk {nkuççkík¼Þko ðnuðkhLku fkhýu Úkíke níke. òu
yu çkwÍwøkkouLke yu Ãkrðºk {nuLkíkkuLku yu Mk{ÞLkk f÷{fkhku ÃkqhuÃkqhe
E{kLkËkheÚke yu{Lkk ÷¾kýku{kt ðýe ÷uíkk íkku rnLËwMíkkLk{kt RM÷k{Lkku
EríknkMk ftEf swËku s nkuík.
®nËwyku{kt Lkkík-òík yLku Ä{oLkk su ¼Þtfh ¼uË¼kðku níkk, yuLkkÚke
yu{Lkku {kuxk¼køkLkku Mk{ks yux÷e nËu ºkkMku÷ku níkku fu, ßÞkhu yu{Lke
Mkk{u yÕ÷knÃkkfLkk yu Lkuf çktËkykuyu ELMkkLk rçkhkËhe, ¼kE[khku,
Mk{kLkíkk yLku Mkw{u¤Lkku RM÷k{Lkku Lk{qLkku Ãkuþ fÞkou, íkku AqíkAkíkku yLku
ô[Lke[Lkk ¼uË¼kðÚke ºkkMku÷k yu ®nËwyku RM÷k{Lkk MkËT¼kð, Mk{kLkíkk
yLku ¼kE[khkLke AºkAkÞk{kt ykÃkkuykÃk ykððk ÷køÞk.
¼khíkeÞ WÃk¾tz{kt {wÂM÷{ þkMkLkLkk MÚkkÃkfku
(økw÷k{ðtþ)
¼khíkeÞ WÃk¾tz WÃkh hks fhLkkh økw÷k{ðtþLkk hkòykuLkku Úkkuzku
r[íkkh hsw fYt Awt, suLkkÚke ÏÞk÷ ykðu fu ¼khík suðk ðýo¼uËðk¤k
çkúkñýðkËe Ëuþ WÃkh {wÂM÷{kuyu Mkðo«Úk{ yuf økw÷k{Lku hkò íkhefu
rLkÞwõík fÞkou yLku íkuýu fwíkwçkr{LkkhLke E{khík WÃkh yuf ykÞík “÷k
Efhkn rVÆeLk” yÚkkoíkT Ä{o{kt fkuE çk¤sçkhe LkÚke. ÷¾e ÃkkuíkkLke
fhýe yLku fÚkLke{kt fkuE Ãký òíkLkku VuhVkh fÞko ðøkh Mk{økú ¼khík-
ðkMkeykuLku yuf íkktíkýu çkktÄe {kutøkku÷ku suðe çkhçkh, ¢qh yLku ½kxfe
fki{Úke ¼khíkLku çk[kÔÞwt íkÚkk «ò÷ûke fk{ku fhe ËuþLku yuðe þktrík yLku
Mk{]rØ yÃkoý fhe fu íku Mk{ÞLkk yuf rnLËw rðîkLk Ãktrzík Þkuøkuïhu yk
«{kýu ÷¾ðk {sçkqh Úkðwt Ãkzâwt fu, çktøkk¤Úke økÍLke MkwÄe yLku Ërûký{kt
hk{uïh MkwÄe Ëhuf søÞkyu nrhÞk¤e Au. Ëhuf ÔÞÂõík þktrík yLku hkníkÚke
Sðu Au. ßÞkhÚke yk çkkËþknu (çkÕçkLk) søkíkLkku çkkus ÃkkuíkkLkk rMkhu
÷eÄku Au, íÞkhÚke ÄhíkeLku Mknkhku ykÃkLkkh þeþLkkøk ÄhíkeLkk çkkusÚke
{wõík ÚkE økÞk Au. yLku rð»ýw ¼økðkLk hûkkLkku ÏÞk÷ AkuzeLku þktríkÚke
ËkuËkLkk Mk{wÿ{kt ykhk{ fhu Au.
(rËÕne Ãkwhkíkíð ¾kíkkLkk yòÞçke ½h{kt {kisqË MktMf]ík rþ÷k÷u¾Lkku ¼kðkÚko)
RM÷k{e EríknkMkLke yk çknw {kuxe rðþu»kíkk Au fu, {wÂM÷{kuyu suðku
MkËTðíkkoð økw÷k{ku MkkÚku fÞkou, çkeS fkuE fki{u ykðku ðíkkoð fÞkou LkÚke.
EríknkMkLke òu ðkík fhðk{kt ykðu íkku «k[eLkfk¤ yÚkkoíkT hku{Lkfk¤{kt
õÞktÞ íkuLkwt WËknhý LkÚke {¤íkwt. íku{s yðko[eLk yÚkkoíkT ÃkkA÷e MkËe MkwÄe
Ãkrù{e Ëuþku{kt Ãký íkuLkk á»xktík LkÚke {¤íkk. çkÕfu RM÷k{ rMkðkÞ çkÄk
Ä{kouLkku ár»xfkuý ÷øk¼øk yuðku níkku, òýu fu økw÷k{ku {kLkðe s LkÚke.
íkuykuLku òLkðhkuÚke Ãký íkwåA Lkshu òuðk{kt ykðíkk níkk. íkuLkkÚke rðÃkrhík
RM÷k{Lkku yu ár»xfkuý fu “økw÷k{ MkkÚku Mkkhku ðíkkoð fhðk{kt ykðu yLku
íkuykuLku Mk{ksLke Ëhuf «fkhLke Mkøkðzku WÃk÷çÄ fhkððk{kt ykðu”
økw÷k{kuLke «økrík{kt ½ýku MknkÞf Ãkwhðkh ÚkÞku. yk s fkhý Au fu, {wÂM÷{
økw÷k{kuyu rðïLkk rðrðÄ «Ëuþku Ãkh MkV¤íkkÃkqðof þkMkLk fÞwO yLku Ä{o
ûkuºku Ãký fux÷kf økw÷k{kuLku yøkúýe nurMkÞíkÚke Mðefkhðk{kt ykÔÞk.
su fk¤{kt ESó íkÚkk rMkrhÞk{kt økw÷k{kuLkk þkMkLk MÚkÃkkÞk íkuLkkÚke
÷øk¼øk Ãk0 ð»ko yøkkW ¼khík{kt økw÷k{kuLkwt þkMkLk MÚkÃkkÞ [qõÞwt níkwt.
yLku íku þkMkLkLkk MÚkkÃkf rþnkçkwÆeLk ½kuheLkk yuf økw÷k{ fwíçkwÆeLk yiçkf
níkk. fwíçkwÆeLk yiçkf Ãký ÞkuøkkLkwÞkuøku r{Mhe økw÷k{kuLke su{ íkwfo ðtþ
MkkÚku MkçktÄ Ähkðíkk níkk. r{Mh (ESÃík)Lkk økw÷k{ þkMkfku yLku ¼khíkeÞ
WÃk¾tzLkk økw÷k{ þkMkfku ðå[u fux÷eÞ çkkçkíkku{kt rË÷[MÃk MkkBÞíkk
òuðk {¤u Au. Ëk.ík. r{Mhe økw÷k{ þkMkfku yLku ¼khíkLkk økw÷k{ hkòykuLkku
MkçktÄ íkwfoðtþ MkkÚku níkku. çkÒkuLkk MktMÚkkÃkfkuLkk Lkk{ yiçkf níkk. çkÒku
Mkk{úkßÞku{kt yuf yuf †eyu þkMkLkLke çkkøkzkuh Mkt¼k¤e níke. r{Mh{kt
þshíkwÆwho yLku ¼khíkeÞ WÃk¾tz{kt hrÍGÞk MkwÕíkkLkk.

fwíçkwÆeLk yiçkfu 1h06 Úke 1h10 MkwÄe ¼khík{kt ½ýe þkLkþkifík
MkkÚku þkMkLk fÞwO. yiçkf yuf íkwfo økw÷k{ níkk yLku EhkLkLkk rðÏÞkík
þnuh LkeþkÃkwh{kt íku{ýu rþûký íkÚkk MktMfkh {u¤ÔÞk níkk. «k[eLkfk¤Lke
su{ íku ð¾íku økw÷k{kuLke ÷u-ðu[Lkku rMk÷rMk÷ku òhe níkku. yux÷u yuf
ð¾ík rþnkçkwÆeLk ½kuheyu fux÷kf økw÷k{ku ¾heËÞk, Ãkhtíkw fwíçkwÆeLk yiçkfLku
Lknª ¾heËÞk. fkhý fu yiçkf Ëu¾kðu fwYÃk níkk. yux÷u yiçkfu rþnkçkwÆeLk
½kuheÚke rðLktíke fhe fu, “çkÄk økw÷k{kuLku ík{u ík{khk {kxu ¾heËÞk, Ãkhtíkw
{Lku ¾wËk ¾kíkh ¾heËe ÷ku.” rþnkçkwÆeLk ½kuhe yk ðkík Mkkt¼¤e çknw
¾wþ ÚkE økÞk yLku íku{Lku Ãký ¾heËe ÷eÄk.
yiçkf ÃkkuíkkLke ¾wËkËkË ûk{íkk íkÚkk çkwÂæÄLkk fkhýu çknw sÕËe
MkV¤íkkLkk Wå[ rþ¾hku Ãkh rçkhks{kLk ÚkE økÞk. ¾whkMkkLk{kt ßÞkhu
ÏðkhÍ{ þkn MkkÚku rþnkçkwÆeLk ½kuheLkwt ÞwØ ÚkÞwt, íkku yiçkfu çknw çknkËwheLkwt
«ËþoLk fÞwO. yu s fkhýu rþnkçkwÆeLk íku{LkkÚke çknw «u{ fhíkk níkk. íku
¼khíkLkk ÞwØku{kt Ãký rþnkçkwÆeLkLke MkkÚkkuMkkÚk níkk. rËÕneÚke çkLkkhMk
MkwÄeLkk rðMíkkhku yiçkfu s SíÞk níkk. 119h E.Mk.{kt rþnkçkwÆeLku
yiçkfLke fkçkur÷ÞíkLkk ÷eÄu íku{Lku ¼khík ¾kíku ÃkkuíkkLkk LkkÞçk íkhefu
LkeBÞk. yiçkf rþnkçkwÆeLk ½kuheLkk ELíkufk÷ (yðMkkLk) ÃkAe 1h06{kt
yuf Mðíktºk þkMkf íkhefu hks®MknkMkLku rçkhks{kLk ÚkÞk yLku íku{Lkwt
ÃkkxLkøkh ÷knkuh Lk¬e ÚkÞwt.
fwíçkwÆeLk yiçkfu çkkËþknLke nirMkÞíkÚke {kºk [kh ð»ko þkMkLk fÞwO.
íku{s rþnkçkwÆeLkLkk þkMkLkfk¤{kt ÷øk¼øk 14 ð»ko MkwÄe MkqçkuËkhLkk
(¼khík ¾kíkuLkk MkkiÚke ô[k) nkuÆu rçkhks{kLk hÌkk níkk. íku ð¾íku íku{Lkwt
ÃkkxLkøkh rËÕne níkwt.
yiçkf yuf LÞkÞe íkÚkk Mk¾e çkkËþkn níkk. íku{Lke Mk¾kðíkLkk fkhýu
«ò íku{Lku “÷¾çkÏþ” fÌkk fhíke níke. yk s íku çkkËþkn Au, su{ýu
rËÕneLkk {nhku÷e rðMíkkh{kt yuf {ÂMsË çktÄkðe. suLkwt Lkk{ “fwÔðíkw÷

RM÷k{” hk¾ðk{kt ykÔÞwt. fwíkwçk r{Lkkh íku s {ÂMsËLkku r{Lkkhku Au.
yksu Ãký íku {ÂMsËLkk yðþu»kku {kisqË Au. yLku fwíkwçk r{Lkkh íkuLkk
çkktÄfk{ ð¾íku rðïLke MkkiÚke ô[e E{khík Mk{sðk{kt ykðíke níke. íku
r{LkkhkLkwt çkktÄfk{ fwíçkwÆeLk yiçkfu 1199 E.Mk.{kt þY fÞwO níkwt. Ãkhtíkw
íkuLke Ãkqýkonwrík íku{Lkk yLkwøkk{e MkwÕíkkLk yÕík{þu fhe níke. yLku íkuLkwt
Lkk{ fwíkwçk r{Lkkh hk¾ðk{kt ykÔÞwt. íkuLke ô[kE h38 Vwx Au yLku íkuLku
{wÂM÷{ MÚkkÃkíÞf¤kLkk Mkðkouå[ Lk{wLkkyku{kt økýðk{kt ykðu Au.
fwíçkwÆeLk yiçkfLke ðVkík ÃkAe yÕík{þ (1h11-1h36) íkg Ãkh
rçkhks{kLk ÚkÞk. íku{ýu ÷øk¼øk h6 ð»ko MkwÄe ËçkËçkk¼uh íkÚkk þktríkÃkqðof
hks fÞwO. fwíçkwÆeLk yiçkfu ¼khík-Ãkkf ¾kíku {wÂM÷{ þkMkLkLkku ÃkkÞku Lkkt¾e
ËeÄku níkku, Ãkhtíkw íkuLku ðÄkhu MkwáZ çkLkkðLkkh yÕík{þ Au.
íkuLkwt yuf fkhý íkku yu Au fu, fwíçkwÆeLk {kºk [kh ð»ko MkwÄe hkòÃkËu
hÌkk. íÞkh ÃkAe íku{Lke ðVkík ÚkE økE. yLku fkuE Ãký ðMíkwLku áZíkk
yÃkoðk {kxu Úkkuzkuf Mk{Þ òuEyu Au yLku íku Mk{Þ yÕík{þLku {éÞku.
yÕík{þu ÃkkuíkkLkk Lkuík]íð{kt Ërûký{kt ¼MÃk÷k íkÚkk WßsiLkLku Ãký
Síke ÷eÄk yLku Mkk{úkßÞLku rðMíkkÞwO. yÕík{þLkku fk¤ íku s fk¤ Au,
ßÞkhu ykrËðkMke {tøkku÷ [tøkuÍ¾kLku EhkLk íkÚkk {æÞ yurþÞk Ãkh
yk¢{ý fÞwO yLku íku rðMíkkhkuLku {tøkku÷kuyu çkhçkkË fhe LkktÏÞk. Ãkhtíkw
[tøkuÍ¾kLk ®MkÄw LkËe Ãkkh fhe ¼khík-Ãkkf Ãkh yk¢{ý fhðkLke ®n{ík
fhe Lk þõÞku. fkhý fu ynª yuf Mkþõík hkò yÕík{þ {kiswË níkk.
su{ýu ÃkkuíkkLkk þkMkLkLku çknw {sçkqík çkLkkðe ÷eÄwt níkwt.
yÕík{þ Ãký fwíçkwÆeLk yiçkfLke su{ LkufrË÷ íkÚkk LÞkÞr«Þ
çkkËþkn níkk. íku{ýu yíÞk[kh ÃkerzíkkuLku yu Mkq[Lkk ykÃke níke fu, íkuyku
Ãke¤k htøkLkk ð†ku Äkhý fhu, suÚke çkkËþkn òuíkkt s yku¤¾e òÞ fu yk
Ãkerzík Au. yLku íkuLku íkífk÷ LÞkÞ yÃkkððk{kt ykðu. íkËwÃkhktík íku{ýu
ÃkkuíkkLkk {nu÷Lkk Ëhðkòyku Ãkh ½txzeyku ÷økkðe hk¾e níke. suLke WÃkh
yíÞk[kh Úkíkku, íku Ãku÷e ½txze ðøkkzíkku yLku yÕík{þ íkhík íkuLke VrhÞkË
Mkkt¼¤e LÞkÞ íkku¤íkk. yÕík{þ ¼k»kk-MkkrníÞ{kt Ãký hMk Ähkðíkk níkk.
íku{ýu çknw rðþk¤ ÓËÞÚke ¼k»kk-MkkrníÞLku AºkAkÞk Ãkqhe Ãkkze yLku
rðîkLkku, MkkrníÞfkhku yLku f÷kfkhkuLku ¼ux-MkkuøkkË ykÃkíkk. yk s fkhý
Au fu, íku{Lkk fk¤{kt hkßÞ çknkhLkk fux÷kf rðMíkkhku{ktÚke Ãký rðîkLkku-
f÷kfkhku ykðeLku íku{Lkk Ëhçkkh MkkÚku òuzkÞ økÞk. 1h36 E.Mk.{kt
yÕík{þ VkLke ËwLÞk Akuze [kÕÞk økÞk.
yÕík{þLke ðVkík ÃkAe íku{Lke Ãkwºke hrÍGÞk MkwÕíkkLkkyu fw÷ ºký
ð»ko Mkhfkh [÷kðe. yÕík{þLkk 19 Ãkwºkku níkk. Ãkhtíkw hrÍGÞk MkwÕíkkLkk
íku{Lke ÷kz÷e Ãkwºke níke. íku ½ýe ð¾ík fÌkk fhíkk níkk fu, “{hË
(çknkËwh) íkku {kºk hrÍGÞk Au.” yk s fkhýu yÕík{þu ÃkkuíkkLke ðVkík
Ãkqðuo hrÍGÞkLku hksfwtðhe íkhefu ½kur»kík fhe ËeÄe níke. RM÷k{e EríknkMk{kt
yk Ãknu÷e ½xLkk níke fu, fkuE †e Mðíktºk hkýe íkhefu Lke{kE nkuÞ. òu
fu íÞkh ÃkAe þshíkwÆwhuo r{Mh{kt ykX {rnLkk MkwÄe þkMkLk fÞwO.
yu ðkík{kt þtfkLku fkuE MÚkkLk LkÚke fu, hrÍGÞk MkwÕíkkLkk yuf çknkËwh
çkkÃkLke çknkËwh Ãkwºke níke, Ãkhtíkw RM÷k{u †eykuLkwt fkÞoûkuºk swËwt hkÏÞwt
Au. yÚkkoíkT ½hLkwt þkMkLk †eykuLkk rþhu yLku çknkhLkwt þkMkLk ÃkwY»kkuLku
¾¼u Au. yux÷u Mkhfkhe yrÄfkheykuyu íku{Lke MkhfkhLku ÃkMktË Lk fhe
yLku íku{Lke rðYØ {kuh[ku {tzkÞku. ytíku ÃkkuíkkLkk s ¼kEykuÚke ÞwØ fhíkkt
1h40 E.Mk.{kt íku {]íÞw Ãkk{e.
hrÍGÞkLke ðVkík ÃkAe fux÷kf ð»kkou MkwÄe ¼khíkeÞ WÃk¾tz{kt WÚk÷-
ÃkkÚk÷ {[u÷e hne yLku íku Ëhr{ÞkLk yÕík{þLkk çku Ãkwºkku çknuhk{ yLku
{MkTWË yuf ÃkAe yuf hks®MknkMkLku rçkhks{kLk ÚkÞk. íÞkh ÃkAe Mkhfkhe
yrÄfkheykuyu MkðkoLkw{íku yÕík{þLkk ºkeò Ãkwºk LkkrMkYÆeLk {n{qËLku
E.Mk. 1h46{kt ÃkkuíkkLkk hkò íkhefu Mðefkhe ÷eÄk.
LkkrMkYÆeLk {n{qË yíÞtík þheV yLku Lkuf çkkËþkn níkk. çkÞíkw÷ -

{k÷ (hksfku»k)Lkk ¾ÍkLkkLku «òsLkkuLke y{kLkík Mk{síkk níkk. yux÷u
Mkhfkhe ¾òLkkLkku yuf YrÃkÞku Ãký ÃkkuíkkLkk {kxu ¾[o fhíkk Lk níkk. yLku
fwhTykLku fhe{ ÷¾eLku (÷rnÞkøkehe fheLku) íkuLke {sqhe Ãkuxu {¤u÷e hf{Úke
ÃkkuíkkLke sYrhÞkík Ãkqhe fhíkk níkk. íku MkqVe økwýku Ähkðíkk, hkºku EçkkËík{kt
÷eLk hnuíkk hkò níkk. yLku Mkk{úkßÞLku ÃkkuíkkLkk {kxu çkkuòYÃk Mk{síkk
níkk. ÃkkuíkkLke MkßsLkíkkLkk fkhýu íkuyku EåAíkk níkk fu, Mkhfkh Mkkhe
heíku [k÷u. yux÷u íku{ýu yÕík{þLkk yuf økw÷k{ økÞk»kwÆeLk çkÕçkLkLku
ÃkkuíkkLke Mkhfkh{kt ðzk«ÄkLk rLkÞwõík fhe Mkhfkh [÷kððkLke Ãkqhe Mk¥kk
ykÃke ËeÄe yLku Ãkkuíku yÕ÷knÃkkfLke EçkkËík{kt ÃkkuíkkLkku Mk½¤ku Mk{Þ
ÃkMkkh fhíkk hÌkk. LkkrMkYÆeLk {n{qËu çkÕçkLkLku íkkfeËÃkqðof fÌkwt níkwt fu,
“ík{u fkuE yuðwt fkÞo Lk fhíkk suLkkÚke {kYt ¾wËkÃkkf Mkk{u yÃk{kLk ÚkkÞ.”
økÞk»kwÆeLk çkÕçkLk, suyku ðzk«ÄkLkÃkË {u¤ÔÞk Ãknu÷kt ÃktòçkLkk
MkqçkuËkh hne [qõÞk níkk. Mkhfkh [÷kððkLkk çkÄk økwýku íku{Lke ytËh
ÃkqýoÃkýu {kisqË níkk. yk s fkhý Au fu, LkkrMkYÆeLkLkk fk¤{kt íku{ýu
ðeMk ð»ko MkwÄe ðzk«ÄkLkLkwt ÃkË þku¼kÔÞwt yLku LkkrMkYÆeLk {n{qËLkk
ELíkufk÷ ÃkAe yrÄfkheykuyu íku{Lku hkò íkhefu Mðefkhe ÷eÄk. hkò
çkLÞk ÃkAe çkÕçkLku çkeò h0 ð»ko MkwÄe þkMkLkÄwhk Mkt¼k¤e. yÚkkoíkT fw÷
{¤e íku{ýu 40 ð»ko MkwÄe þkMkLk fÞwO yLku ÃkkuíkkLkk fçò nuX¤Lkk
rðMíkkhku{kt þktrík MÚkÃkkÞu÷e hk¾e.
çkÕçkLk ESóLkk økw÷k{ðtþLkk hkò çkuçkhMk yLku {kuh¬kuLkk hkò
Þyfqçk {heLkeLkk Mk{fk÷eLk níkk. yk ºkýuÞ þkMkfkuLku íku fk¤Lke ËwLÞkLkk
MkkiÚke {kuxk þkMkfku økýðk{kt ykðu Au. ðkMíkð{kt çkÕçkLk økw÷k{ðtþLkk
MkkiÚke rðÏÞkík íkÚkk {nkLk þkMkf níkk. íkuyku íknßswËLke Lk{kÍ MkwØktLku
fMk{Þu ÃkZðkLku (fÍk fhðkLku) ÃkMktË fhíkk Lk níkk. íkuyku ykr÷{ku yLku
Lkuf ÷kufkuLke Mkkunçkík{kt hnuðk ÷køÞk.
çkÕçkLkLkk þkMkLkfk¤{kt EhkLk yLku íkuLke MkkÚku Mkt÷øLk rðMíkkhku{kt

{kutøkku÷kuLkku «¼kð ðÄíkku økÞku. {kutøkku÷kuyu fux÷eÞ ð¾íku ¼khík-Ãkkf Ãkh
nw{÷k fÞko, Ãkhtíkw çkÕçkLk yLku íku{Lkk Ãkwºk {wnB{Ë MkwÕíkkLk yLku {wÕíkkLkLkk
økðLkoh þuh¾kLku íku yk¢{ýkuLku ¾k¤ðk{kt çknw Lkk{ {u¤ÔÞwt.
yuf çkksw r{MhLkk økw÷k{ðtþLkk hkòykuyu {kutøkku÷kuÚke r{MhLku
çkhçkkË Úkíkkt çk[kðe ÷eÄwt, íkku çkeS çkksw rËÕneLkk økw÷k{ðtþLkk hkò-
ykuyu ¼khíkeÞ WÃk¾tzLku {kutøkku÷ku íkhVÚke Úkíke Mkt¼rðík çkhçkkËeÚke
çk[kðe ÷eÄwt yLku íkuLkku ©uÞ ¾kMk fheLku çkÕçkLkLku òÞ Au.
çkÕçkLkfk¤{kt rËÕne{kt íku rLkhkr©íkkuLke MktÏÞk nòhku{kt níke, su
{wÂM÷{ ËuþkuÚke {kutøkku÷kuLkk nw{÷k ÃkAe [kÕÞk ykÔÞk níkk. íkuyku{kt
ÃktËh (1Ãk) íkku hkòyku yLku hksfwtðhkuyu yk©Þ ÷eÄku níkku.
çkÕçkLk yuf «ò«u{e yLku LÞkÞe hkò níkk. íku{Lkk fkÞofk¤
Ëhr{ÞkLk ½ýe s þktrík níke. yLku íku yíÞk[kheyku Mkk{u Mk¾ík Ãkøk÷kt
÷uíkk níkk. yk s fkhý níkwt fu, fkuE Mkhfkhe nkuÆuËkh ¼ÞLkk {kÞko
«òsLkku Ãkh sw÷{ fhíkku Lk níkku.
yuf ð¾ík çkËkÞwLkk økðLkohu yuf LkkufhLku fkuE Ãký økwLkk ðøkh {khe
LkktÏÞku. {hLkkhLke ÃkíLkeyu hkòLku yk ½xLkkLke òý fhe. hkòyu Ãku÷k
økðLkohLku çkku÷kðe ËtzÃkuxu {khe LkktÏÞku yLku íkuLke ÷kþLku çkËkÞwLkk fkuxLkk
Ëhðksu ÷xfkðe ËeÄe. suÚke ÷kufku íkuLkkÚke çkkuÄ økúný fhu. ykðe s heíku
nuçkík¾kLk su çkÕçkLkLkku çknw Mkkhku r{ºk níkku, íkuýu yuf økheçk {kýMkLku
{khe LkktÏÞku. çkÕçkLkLku ßÞkhu ykLke òý ÚkE, íkku íkuýu nuçkík¾kLkLku
çkku÷kðe Ãkkt[Mkku fkuhzkyku ðªÍÞk yLku ÃkAe {]íkfLkk ðkhMkkuLkk MkwÃkhË
fhe ËeÄku fu íkuLkk ¼kLk{kt ykÔÞk ÃkAe suðe heíku [knku íkuðe heíku çkË÷k
YÃku {khe Lkkt¾ku. ytíku nuçkík¾kLkLkk ½hðk¤kykuyu {]íkfLke ÃkíLkeLku {k÷
ðzu Ëtz ykÃke íkuLke òLk çk[kðe. yk fzfkELkwt Ãkrhýk{ yu ykÔÞwt fu,
ô[k{kt ô[ku Mkhfkhe yrÄfkhe «ò Ãkh yíÞk[kh fhíkku Lk níkku.
íkuyku þheyíkLke MkðkouÃkrhíkkLku {kLkLkkhk níkk yLku «òLke ¾qþe íkÚkk

rðïkMk «kó fhðku íku{Lkk {íku çknw sYhe níkwt. íku EåAíkk íkku ÃkkuíkkLkk
Mkk{úkßÞLku nsw rðMíkkhe þõÞk nkuík, Ãkhtíkw íku{Lkwt {kLkðwt níkwt fu, “çkeòLkk
Ëuþ Ãkh fçòu fhðk fhíkkt MkkYt yu Au fu, ÃkkuíkkLkk s ËuþLku {sçkqík
çkLkkððk{kt ykðu yLku þkMkLkLkk fíkoÔÞkuLku Mkkhe ÃkuXu yËk fhðk{kt ykðu.”
íku{ýu Mkhfkhe yrÄfkheyku{kt Vu÷kÞu÷e çkËeyku ¼ú»xk[kh, þhkçk,
swøkkh WÃkh Mk¾ík ÃkkçktËe ÷kËe ËeÄe. yuftËhu çkÕçkLk yuf Lkuf, çknkËwh,
LÞkÞe yLku Mk¾e hkò níkk. çkÕçkLku h0 ð»ko þkMkLk fÞwO yLku ÃkAe
1h86{kt ðVkík ÃkkBÞk.
çkÕçkLkLke ðVkík ÃkAe íku{Lkku Ãkwºk {wEÍwÆeLk fÞfçkkË su {kºk 17
ð»koLkku níkku, rËÕneLkk íkg Ãkh rçkhks{kLk ÚkÞku. Ãkhtíkw fÞfçkkË ÃkkuíkkLkk
rÃkíkkLkk ÃkËr[öku Ãkh [k÷e Lk þõÞku. íku çknw sÕËe yGÞkþ çkLke økÞku.
ßÞkhu ËuþLke ÂMÚkrík çkøkzðk ÷køke íkku ÃktòçkLkk økðLkoh s÷k÷wÆeLk rVhkus
¾e÷Syu 1h90{kt rËÕneLkk íkg Ãkh fçòu fhe ÷eÄku yLku ¾e÷S
ÃkrhðkhLkk þkMkLkLkku ÃkkÞku LkktÏÞku. yLku ¼khíkeÞ WÃk¾tz{ktÚke økw÷k{
ðtþLkwt þkMkLk ¾í{ ÚkE økÞwt. fw÷ {¤eLku økw÷k{ðtþLkk hkòykuyu 84
ð»ko rËÕne Ãkh þkMkLk fÞwO.
P {kuøk÷fk¤Lke rMkÂæÄyku P
ík{k{ {kuøk÷ çkkËþknku {nurV÷ku yLku ÞwØLkk {uËkLkku çktLku{kt çkknkuþe
çkíkkðLkkh {Ëkou níkk. íkuyku su ËhßòLkk rðsuíkkyku yLku «Ëuþku WÃkh
fçòu fhLkkhk níkk, yux÷k s ËhßòLkk rþûký, MkkrníÞ, nwÒkh yLku
f÷kyku{kt Ãký hMk ÄhkðLkkhk yLku íku{Lkku rðfkMk fhLkkhk níkk. íkuyku
íkwfeo íku{s VkhMke çktLku ¼k»kkyku WÃkh fkçkq Ähkðíkk níkk. íku{Lkk AuÕ÷k
ËkihLkk çkkËþknku íkku WËqo{kt Ãký þkÞhe yLku MkkrníÞ WÃkh ¾qçk çkw÷tË
«fkhLke hMk-Ár[ Ähkðíkk níkk.
yu{Lkk Mk{Þ{kt ÞwØku fhðk, «Ëuþku Sðíkk, hksfkh¼khLke ¼khu
yktxe-½qtxeyku{ktÚke ÃkMkkh Úkðk WÃkhktík MkkrníÞ yLku rðãkLke {nurV÷ku
Ãký Ä{Ä{íke hnuíke níke. yu{Lkku Ëhçkkh Ëhuf «fkhLke ¾qçkeyku
ÄhkðLkkh rðîkLkku, {ki÷ðeyku, þkÞhku yLku {Ínçke nMíkeykuLke nksheÚke
¼h[f hnuíkku. yu çkkËþknkuLke {ËËkuÚke yLku nwtVÚke EÕ{Lkk yLku
MkkrníÞLkk yLkuf {nkLk fk{ku Ãkkh Ãkzâkt Au.
WËqo ¼k»kkLkk rðfkMk{kt {kuøk÷ çkkËþknkuLkku {kuxku rnMMkku hÌkku Au.
{kuøk÷kuLkk ytrík{ ËkihLkk çkkËþknku {wnB{Ëþkn, þknyk÷{ yLku
çknkËwhþkn ÍVhLke þkÞhe ËwrLkÞk{kt {~nqh Au.
ykihtøkÍuçk ¼khu çkwrØþk¤e yLku ËqhtËuþ níkku. SðLkLkk AuÕ÷k ïkMk
MkwÄe yu ÃkwMíkfku MkkÚku «u{ fhíkku hÌkku níkku. íku yuf ¼khu ÔÞMík nkfu{
nkuðk Aíkkt ÃkkuíkkLke LkðhkþLkku Mk{Þ {Ínçke ÃkwMíkfkuLkk ðkt[Lk-{LkLk{kt
rðíkkðíkku. VkhMke yLku yhçke ¼k»kk WÃkh íkuLke Ãkfz íkuLkk ÃkwhkðkYÃk Au.
íku nt{uþk ÃkkuíkkLkk ÷¾kýku{kt XufXufkýu ÞkuøÞ þuhku-þkÞheLkku WÃkÞkuøk
fhíkku. yuLkkÚke yuLkk ÷¾kýkuLke ¾qçkMkwhíke{kt ykuh rLk¾kh ykðe síkku.
yhçke yLku VkhMke ¼k»kkyku WÃkhktík íkwfeo yLku ®nËe ¼k»kk Ãký Mkkhe
heíku çkku÷e þfíkku. yuLkk rðãk-rþûký yLku MkkrníÞLkk «u{Lku fkhýu s
yksu rnLËwMíkkLkLkk {wMk÷{kLkku ÃkkMku þheyíkLkk fkÞËk-fkLkqLkkuÚke Mk{]Ø
yuðku ©u»X økútÚk “Víkkðk yk÷{økehe” {kisqË Au. su økútÚkLkwt Lkk{

ykihtøkÍuçkLkk Lkk{ WÃkhÚke Ãkkzðk{kt ykÔÞwt Au. su çkÄe s heíku ÞkuøÞ
yLku ÔÞksçke Au. yk {nkLk økútÚkLku rnLËwMíkkLk{kt RM÷k{e LÞkÞ ÃkæÄríkLku
Mk{sðk{kt ¼khu yøkíÞLkku yLku ykÄkh¼qík økýðk{kt ykðu Au.
(ykihtøkÍuçk : rsÕË-Ãk, ÷u¾f : sËwLkkÚk Mkhfkh)
WÃkhkuõík þçËku ykihtøkÍuçk rðþuLkk yu EríknkMkfkhLkk Au fu, suýu
ykihtøkÍuçkLku Ä{oÍLkqLke yLku ®nËw rðhkuÄe økýkððkLku ÃkkuíkkLkk SðLkLkku
yuf{kºk WÆuþ çkLkkðe ÷eÄku níkku. yk{ Aíkkt ykihtøkÍuçkLkk EÕ{ yLku
MkkrníÞ«u{ rðþu «þtþkLkk þçËku ÷¾ðk {kxu yu EríknkMkfkhLku yu
fkhýÚke {sçkqh ÚkE sðwt Ãkzâwt nþu fu fËk[ yu çkw÷tË ËhßòLkk
çkkËþknLkk rðþk¤ ¿kkLk yLku MkkrníÞ«u{ WÃkh fkËð WAk¤ðkLke yuLke
fkurþþku MkËtíkh rLk»V¤ sðkLke ¼eíke nþu.
ytík{kt ®nËw EríknkMkfkhkuLkk ÷¾kýku{ktÚke xqtfkðeLku fux÷kf
÷¾kýku ynª hsq fhðk{kt ykðu Au. su{kt EríknkMkfkhkuyu ÃkkuíkkLke
MkßsLkíkk, MkËT¼kð, rË÷kðhe yLku ËqhtËuþeÚke {kuøk÷kuLke nwfq{ík rðþu
ÃkkuíkkLkk rð[khku hsq fÞko Au. yk ÷¾kýkuÚke yu çkkËþknkuLke hksfeÞ
yLku {Ínçke MkËT¼kðLkk yLku Mkki fkuELke MkkÚku yuf Mk{kLk ðíkoLk fhðkLke-
ELMkkLk rçkhkËheLkk ËþoLk ÚkkÞ Au.
(nðk÷ku : rnLËwMíkkLk yn Ëu {kÍe {u : rsÕË-3, Ãkus-h80)
«kuVuMkh hk{«MkkË ¾kuMk÷kLke Lkshu {kuøk÷ nwfq{ík :
«kuVuMkh hk{«MkkË ¾kuMk÷k yu{. yu. ÃktòçkLkk hnuðkMke níkk yLku
íkuyku Ãkxýk ÞwrLkðŠMkxe{kt EríknkMkLkk «kuVuMkh níkk. rnLËwMíkkLkLkk
EríknkMk rðþuLkwt yuf ÃkwMíkf “{kuøk÷ ®føk þçk yuLz xku÷e÷exe” E.Mk.
1937 {kt EÂLzÞLk «uMk y÷knkçkkË{ktÚke «fkrþík ÚkÞu÷. yuLkk ytík
¼køk{kt yu{ýu su ftE Ãký ÷ÏÞwt Au, íkuLkk fux÷kf ytþku ðkt[fku {kxu
ynª «Míkwík Au.
÷k¼ Ãknkut[kzLkkhku çkkËþkn :

{kuøk÷ çkkËþkník rnLËwMíkkLk{kt ðMkLkkhk ÷kufkuLku {kxu Ëhuf heíku
÷k¼ËkÞf níke. yu{Lke nwfq{ík ÃkkuíkkLku s MkðuoMkðko {kLkLkkh ¼÷u níke,
Ãkhtíkw yu çkkËþknkuyu rnLËwMíkkLkLke MktMf]ríkLkk Ãkwhkýk heíkrhðkòu yLku
fkÞËk fkLkqLkku{kt fkuE Ë¾÷økehe fhe LkÚke. yu{Lke çkkËþkníkLkk Ëwøkwoýku
yu{Lke søÞkyu Au yLku ÃkkuíkkLku MkðuoMkðko {kLkLkkhk fkuE Ãký nwfq{ík
çkÄkLku {kxu çkÄe s heíku f]Ãkk¤w nkuíke LkÚke. Ãkhtíkw Lke[kuzYÃku yu{ fne
þfkÞ fu {kuøk÷kuLke nwfq{ík ÃkkuíkkLkk ËçkËçkk yLku þkLk-þkifíkLke MkkÚku
rçkÕfw÷ ÞkuøÞ níke. yLku ÃkkuíkkLke ¾qçkeykuLku fkhýu s yu nwfq{íkku ÷ktçke
{wÆíkku MkwÄe xfe hne.
{kuøk÷ðtþLkk A çkkËþkn yuðk ÚkÞk Au fu, su{Lkwt SðLk ¾qçk s
çkw÷tË ËhßòLke ¾qçkeykuÚke ¼hÃkqh níkwt. Mkk{kLÞ heíku yu nwfq{íkku{kt
hnu{rË÷e yLku Lk{úíkk níke. yu{ýu õÞkhuÞ ÃkkuíkkLkk ÷~fhkuLkku WÃkÞkuøk
hiÞíkLke ¾wþnk÷e yLku ¼÷kEÚke çkuÃkhðk ÚkELku hiÞíkLkk LkwfMkkLk {kxu
LkÚke fÞkou. yu çkkËþknku õÞkhuÞ ÷kufkuLkk SðLkLke ¾kLkøke çkkçkíkku{kt
{kÚkwt {khíkk Lknª. hkßÞLkk fkÞËk-fkLkqLkkuÚke õÞkhuÞ Ãký ÷kufkuLkk heík-
rhðkòuLkwt WÕ÷t½Lk fhíkk Lk níkk. yk{, WÃkhÚke òuEyu íkku {kuøk÷kuLke
nwfq{íkku Mðkr¼{kLke sYh níke, Ãkhtíkw nfefík{kt hiÞíkLku {kxu ¾qçk s
÷k¼ËkÞe níke.
hkßÞLkwt þktík ðkíkkðhý :
yk¾k {w÷f{kt yuf yuðk «fkhLkku ËçkËçkku AðkÞu÷ku níkku fu, Ëqh
ËqhLkk «ËuþkuLkk nkfu{ku Ãký yu çkkËþknkuLke Mkk{u {kÚkwt ô[fe þfíkk Lknª.
yuðe ®n{ík ¼køÞu s fkuE fhíkwt. {kuøk÷kuLkk Mk{Þ{kt ßÞkhu fkuEf søÞkyu
yþktrík W¼e Úkíke, íkku íkuLku íkhík s MkgkEÚke Ëkçke Ëuðk{kt ykðíke. yu
Mk{ÞLkk çkkËþknkuyu ÃkkuíkkLkk hkßÞ{kt Mkw÷un yLku þktríkLkwt ðkíkkðhý fkÞ{
fheLku hkßÞLku f{òuh nwfq{ík yLku økuhÔÞðMÚkkLke çkËeykuÚke Mk÷k{ík
hkÏÞwt. yu{Lku Mk¥kkLke yLku hksøkkËeLke ¼q¾ sYh níke, Ãkhtíkw yuLke MkkÚku
MkkÚku íkuyku hiÞíkLke ¾wþnk÷e yLku «økrík {kxu Ãký nhnt{uþ fkurþþku fhíkk
hnuíkk. òu ËhçkkhLkk y{eh-W{hkðkuLku ¾wþ ÚkELku çkkËþkn íkhVÚke çkZíke
ykÃkðk{kt ykðíke, íkku Mkk{kLÞ{kt Mkk{kLÞ ËhßòLkk {kýMkkuLku Ãký
çkkËþknLke {nuhçkkLkeyku {¤e hnuíke yLku íkuyku ykLktËÚke Sðíkk.
¾uzqíkkuLkwt hûký :
nwfq{ík íkhVÚke ¾uíkeLkk rðfkMk {kxu ¾qçk fkurþþku fhðk{kt ykðíke.
¾uíkeLke Mk{]rØ WÃkh ¾kMk Ëu¾hu¾ hk¾ðk{kt ykðíke. hkßÞLke ykðfLkku
{kuxku rnMMkku ¾uíkeLke ÃkuËkþkuÚke {¤íkku níkku. yux÷u s ¾uzqíkkuLke ¾wþnk÷e
yLku «økríkLkwt ¾qçk æÞkLk hk¾ðk{kt ykðíkwt níkwt. ßÞkhu fkuE søÞkyuÚke
÷~fh ÃkMkkh Úkíkwt íkku íÞktLkk ÷kufkuLke Mk÷k{íkeLke ÃkqhuÃkqhe ÔÞðMÚkk fhðk{kt
ykðíke níke.
yçËw÷ n{eË ÷knkuhe fnu Au fu, þknsnkt E.Mk. 1633{kt ÷knkuh
sE hÌkku níkku, íkku íkuýu yrÄfkheykuLku nwf{ ykÃÞku níkku fu, íkuyku
íkehtËkòuLku ÷ELku hMíkkLke yuf çkkswLkwt hûký fhu yLku {eh ykríkþLku
hMíkkLke çkeS çkkswLkwt çktËqfÄkheykuÚke hûký fhðkLkku nwf{ ykÃÞku níkku.
suÚke þkne ÷~fh ¾uíkeLke ÃkuËkþkuLku LkwfMkkLk Ãknkut[kze þfu Lknª. yk{
Aíkkt Ãký yu{ ÷køkíkwt fu WÃkhkuõík ÔÞðMÚkk fhðk Aíkkt Ãký ¾uíkhLkk
ÃkkfkuLku ftELku ftE LkwfMkkLk sYh Úkþu, yux÷u Ãknu÷ktÚke s Ãknuhuøkeh {wþhoV
yLku y{eLkLku økkuXðe Ëuðk{kt ykÔÞk níkk fu suÚke ¾uzqíkku yLku òøkehËkhkuLku
ÚkÞu÷ LkwfMkkLkLkwt ð¤íkh [qfðe Ëuðk{kt ykðu. yuf ð¾íku þkne ÷~fh
E.Mk. 1649{kt ftÄnkh íkhV sE hÌkwt níkwt. íku Mk{Þu økÍLke{kt ykðu÷
¾uíkhkuLkk ÃkkfLku ¼khu LkwfMkkLk ÃknkutåÞwt. yux÷u íÞktLkk ¾uzqíkkuLku LkwfMkkLk
çkË÷ ¾kMk nwf{Úke çku nòh yþhVeyku ykÃkðk{kt ykðu÷. Ëhuf {kuøk÷
çkkËþkn ¾uzqíkku MkkÚku ¼khu n{ËËeo¼ÞwO ðíkoLk fhíkku níkku. fkhý fu ¾uzqíkku
WÃkh s hkßÞLke yMk÷ ykðfLkku Ëkhku{Ëkh níkku.
MkkrníÞ yLku rþûkýLkk rðfkMk {kxu {ËË :

hkßÞ{kt {kuxk {kuxk økútÚkk÷Þku níkk. ßÞkhu çkkçkhLkk ÷~fhkuyu
÷knkuhLke ÃkkMku rfÕ÷k{kt Ëk¾÷ ÚkELku yu økútÚkk÷Þku ÷qtxðkLkwt þY fhe
ËeÄwt, íkku çkkçkhu íÞktLkk økútÚkk÷ÞLku MkneMk÷k{ík çk[kðe ÷eÄku. yu økútÚkk÷ÞLku
MkkrníÞ«u{e MkßsLk økkÍe¾kLku ðMkkÔÞwt níkwt. hkßÞ{kt swËe swËe f÷kykuLkk
òýfkhku, þkÞhku yLku rðîkLkkuLke çknku¤e MktÏÞk yu ðkíkLkku Ãkwhkðku níke
fu, {kuøk÷ çkkËþknku yu f÷kyku yLku yuLkk rðfkMk {kxu õÞkhuÞ çkuæÞkLk
LkÚke hÌkk.
ßÞkhu ßÞkhu Ãký yu{Lku ÞwØLkk {uËkLkku{ktÚke VwhMkËLkku Mk{Þ {¤e
síkku, íÞkhu íkuyku íkhík s hiÞíkLke nk÷íkLke MkwÄkhýkLkk yLku yu{Lke
Mkw¾-þktríkLkk fk{ku{kt ÷køke síkk. yu çkkËþknkuLke ykðf Ãkw»f¤ «{ký{kt
níke. Ãkhtíkw su Lkkýkt çkkËþknLkk nkÚk{kt ykðíkkt yuLku swËe swËe heíku
VheÚke hiÞíkLkk nkÚk{kt Ãknkut[kze Ëuðk{kt ykðíkk.
yË÷ ELMkkV :
{kuøk÷ çkkËþknku ELMkkVLku ÃkkuíkkLke yuf Ãkrðºk Vhs {kLkíkk níkk.
yu Mk{Þ{kt yuf {k{q÷e {kýMkLku Ãký yuðku yrÄfkh ykÃkðk{kt ykÔÞku
níkku fu, íku MkeÄu MkeÄku s çkkËþkn ÃkkMku Ãknkut[eLku ELMkkV {u¤ðe þfíkku.
òu fu yuðwt ykuAwt çkLkíkwt níkwt, Ãkhtíkw ÷kufkuLku ykÃku÷ yu yrÄfkhÚke yLÞkÞ
yLku økuhELMkkVe WÃkh ÷økk{ hnuíke níke. fux÷ef ðkh yu yrÄfkh
hiÞíkLku {kxu {kuxe hkník Mk{kLk çkLke hnuíkku níkku.
{Ínçke MkËT¼kð :
yË÷ ELMkkVLke MkwtËh ÔÞðMÚkk yLku {Ínçke MkËT¼kðLku fkhýu
÷kufku nt{uþk Mkw¾-þktríkÚke Sðe þõÞk. RM÷k{e nwfq{íkku{kt hksfkhý
yLku {ÍnçkLkku økkZ MkçktÄ hnu÷ku Au. Ãkhtíkw {kuøk÷kuLke MkkiLke MkkÚku Mkh¾e
¼kðLkkÚke fkuE ¾íkhku W¼ku ÚkÞku Lknª yLku fkuE Ãký Mk{Þu yuðe fkurþþku
fhðk{kt ykðe Lknª fu, çkkËþknkuLkk {ÍnçkLku yu{Lkk íkkçkk{kt hnu÷
÷kufku WÃkh ÷kËe Ëuðk{kt ykðu. íÞkt MkwÄe fu {ÍnçkLkk [qMík çkkËþkn
økýkðLkkh ykihtøkÍuçku Ãký hkßÞLke Lkkufheyku {kxu RM÷k{ Ä{eo nkuðkLke
þhík hk¾e Lk níke. {kuøk÷kuLkk Mk{Þ{kt Five miles Act yÚkðk Cor-
poration Act suðe fkuE r{Mkk÷ {¤íke LkÚke. ÷kufkuLke {hS rðYØLkku
Act of Uniforty suðku fkuE fkÞËku ½zðk{kt ykÔÞku Lk níkku.
yur÷ÍkçkuÚkLkk Mk{Þ{kt yuf yuðku fkÞËku níkku fu, suLkk ðzu çk¤-
sçkheÚke çktËøke fhkððk{kt ykðíke níke. {kuøk÷kuLkk Mk{Þ{kt ykðk
«fkhLke fkuE çk¤sçkhe fhðk{kt ykðe Lknª.
Bortho Landas Salary suðe fí÷uyk{Úke {kuøk÷kuLkku EríknkMk
õÞkhuÞ f÷trfík ÚkÞku LkÚke. ÄkŠ{f ÞwØkuÚke ÚkÞu÷ ¾qLk-¾hkçkeykuÚke ÞwhkuÃkLkku
EríknkMk ¾hzkÞu÷ku Au. Ãkhtíkw {kuøk÷kuLkk Mk{Þ{kt yuðk ÄkŠ{f ÞwØLkku
fkuE Ëk¾÷ku {¤íkku LkÚke. çkkËþknLku RM÷k{ {ÍnçkLkku hûkf yLku
Ãknuhuøkeh sYh {kLkðk{kt ykðíkku, Ãkhtíkw yuýu õÞkhuÞ ÃkkuíkkLke ®nËw «òyku
WÃkh RM÷k{ Ä{oLkk fkÞËk-fkLkqLkku Ãkk¤ðkLkku Ëçkkð LkktÏÞku LkÚke. çkkçkhÚke
÷ELku ykihtøkÍuçk MkwÄeLkku {kuøk÷kuLkku EríknkMk Mktfwr[ík ár»x yLku
Mkkt«ËkrÞf fzðkþkuÚke {kuxu¼køku MðåA hÌkku Au.
hiÞík íkhVLke n{ËËeo :
{kuøk÷ku íkhVÚke Mk{Þ Mk{Þ Ãkh su yu÷kLkku Úkíkk hnuíkk níkk, yuLkkÚke
yu{Lke hiÞík íkhVLke n{ËËeo yLku fËhËkLke òuðk {¤u Au. yfçkh nt{uþk
fnuíkku fu, swÕ{ Ëhuf {kýMk {kxu rÄ¬khðkÃkkºk Au yLku çkkËþknLku {kxu
íkku swÕ{e ðíkoLk fkuE Ãký heíku ÔÞksçke LkÚke. fkhý fu hiÞíkLkwt hûký
fhðkLke yuLke íkku Vhs Au.
þknsnktyu økkËe Akuze yuLke çkkË ykihtøkÍuçku yuf ð¾íku yuLku Ãkºk{kt
÷ÏÞwt níkwt fu, yÕ÷kn íkyk÷k íkuLkk WÃkh ftEf Lkðksuþ Vh{kðu Au,
suLkk{kt hiÞíkLke nk÷ík MkwÄkhðkLke yLku íkuLkwt hûký fhðkLke ykðzík nkuÞ
Au. çkkËþkníkLkku yÚko ÷kufkuLke Ëu¾hu¾ hk¾ðkLkku Au, Lknª fu ÃkkuíkkLke
òíkLkwt s ¼÷wt fhðwt yLku yiþ-ði¼ð íkÚkk yiÞkþe{kt zqçku÷k hnuðwt.

{kuøk÷ku Ãkkuíku su fnuíkk níkk yuLkku Ãkwhkðku yuLkwt yk[hý fheLku ykÃkíkk
níkk. yu{Lkk hkßÞLkku ðneðx {kºk yzøk yLku þÂõíkþk¤e s Lknª,
çkÕfu hiÞíkLku {kxu ÷k¼ËkÞf Ãký níkku. ÂMÚkh yLku yzøk nwfq{ík yLku
çkkËþknLke rðþk¤ Mk¥kk ÷kufkuLku ¾qçk s ÷k¼ Ãknkut[kzLkkhe níke. yuLku
fkhýu s ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe hkßÞ{kt Mkw÷un-þktrík yLku ykŠÚkf ¾wþnk÷eLkwt
ðkíkkðhý hÌkwt. {kuøk÷kuLke hkßÞ ðneðx [÷kððkLke heík¼kík òu fu
òunwf{e yLku ykÃk¾wËe ¼hu÷e níke, Ãkhtíkw yu Mk{Þ {kxu yu ðkíkkðhý{kt
yu s hksÔÞðMÚkk çkhkçkh níke.
nwfq{íkLku {kxu ÷kufkuLkk ÃkMktË fheLku {kuf÷u÷ sqÚkLke WÃkÞkuøke økýðk{kt
ykðíkwt níkwt. ÷kufkuLku yu ÔÞðMÚkkÚke Mktíkku»k níkku. nwfq{íkLkku ykÄkh yk{
íkku ÷~fhe íkkfkík WÃkh níkku, Ãkhtíkw nfefík{kt yu hiÞíkLku {kxu ÷k¼ËkÞe
níkku. ÷kufkuLke ík{k{ Ãkwhkýe ðMíkwykuLku su{Lke íku{ Mkk[ðeLku hk¾ðk{kt
ykðíke níke. yu{Lkk Ãkwhkýk heík-rhðkòuLku yu s heíku fkÞ{ hk¾ðk{kt
ykÔÞk, suLkkÚke hkßÞLke «økrík Úkíke hne yLku økuhfkLkqLke ðkíkkðhý W¼wt
Lk ÚkÞwt. ÷kufkuLke Mkw¾-þktrík yLku ¾wþnk÷e WÃkh ¾qçk æÞkLk ykÃkðk{kt
ykÔÞwt. {kuøk÷kuLke ÔÞÂõíkøkík hnuýe-fhýe yLku heík¼kík{kt økt¼ehíkk
yLku çkknkuþe níke. yux÷u s íkuyku MkV¤ hÌkk. {kuøk÷kuyu ÃkkuíkkLkk hkßÞ{kt
¼ktøkVkuz fu yþktrík Vu÷kðLkkh íkíðkuLku Vk÷ðk-Vq÷ðk ËeÄk Lknª. fkÞËk-
fkLkqLkLke ÂMÚkrík øk{u íkuðk Mktòuøkku{kt Ãký çkhkçkh ò¤ðe hk¾e. òu fu
{kuxk¼køku çkkËþknLke EåAkykuLkwt Lkk{ s “fkÞËk-fkLkqLk” níkwt. Ãkhtíkw
÷kufkuyu yu Mk{ÞLkk ðkíkkðhý «{kýu yu s ÔÞðMÚkkLku fçkq÷ hk¾e níke.
su yu{Lku {kxu Mktíkku»ksLkf çkkçkík níke. yux÷u s yu{ fnuðwt çkÄe s heíku
ÞkuøÞ Au fu, ykÃk¾wËþkne{kt zqçku÷k nkuðk Aíkkt yu Mk{ÞLkk çkkËþknku
¼khu çkwÂæÄþk¤e, fkçku÷ yLku hiÞíkLkwt ¼÷wt [knLkkhk níkk.
zkìõxh Ãke. MkhýLke Lkshu {kuøk÷ nwfq{ík :
çkLkkhMk ®nËw ÞwrLkðŠMkxeLkk ¼qíkÃkqðo «kuVuMkh zkì. Ãke. Mkhý
(yu{.yu.Ãke.yu[.ze.)yu ÃkkuíkkLkk òýeíkk ÃkwMíkf “Äe ÃkkuËLþ÷ økðo{uLx

ykìV Äe {kuøkÕÍ”{kt {kuøk÷kuLkk ELMkkV yLku ÷~fhe ÔÞðMÚkk rðþu
rðMíkkhÚke ÷ÏÞwt Au. yu{ktÚke fux÷kf ytþku ynª hsq fhðk{kt ykðu Au.
{kuøk÷ çkkËþknkuLke ELMkkV ÃkMktËe :
{kuøk÷ çkkËþknkuyu ÃkkuíkkLke LÞkÞ ÔÞðMÚkkÚke ÷kufkuLku MktÃkqýo Mktíkku»k
ykÃÞku níkku. íkuyku ËeðkLku yk{{kt ÷kufkuLke VrhÞkËku Mkkt¼¤íkk yLku
LÞkÞ ykÃkðk {kxu Ëhhkus Ëhçkkh ¼hðk{kt ykðíkku. LÞkÞ {u¤ððkLkwt
yux÷wt Mknu÷wt níkwt fu, Mkk{kLÞ{kt Mkk{kLÞ {kýMk Ãký MkeÄku s çkkËþknLke
ÃkkMku Ãknkut[e þfíkku níkku. su Ãký [kníkku íku Ëhçkkh{kt nksh ÚkE ÃkkuíkkLke
VrhÞkË hsq fhe þfíkku. ËhçkkhLkk nkuÆuËkhku íkuLku ÷ELku çkkËþknLke Mkk{u
hsq fhe Ëuíkk. çkkËþkn yuLke VrhÞkË Mkkt¼¤íkku. VrhÞkËeLku ÃkqAÃkhA
fhíkku, ÃkAe ÞkuøÞ fkÞoðkne fhðk {kxu ÃkkuíkkLkku VUMk÷ku Mkt¼¤kðe Ëuíkku.
yçkw÷ VÍ÷ fnu Au fu, “yfçkhu Ëhhkus ËkuZ f÷kf sux÷ku Mk{Þ LÞkÞ
ykÃkðk {kxu Lk¬e fhe hkÏÞku níkku. snktøkeh yuLkkÚke Ãký Mk¾ík níkku.
yu Ëhhkus çku f÷kf MkwÄe ÷kufkuLke VrhÞkËku Mkkt¼¤íkku níkku. yuýu íkku
ÃkkuíkkLkk {nu÷Lke çknkh yuf {kuxe Mkktf¤ Ãký ÷xfkðe hk¾e níke. suÚke
fkuE Ãký {kýMk fkuELke hkufxkuf ðøkh MkeÄku s Mkktf¤ ¾U[eLku çkkËþknLku
VrhÞkË fhe þfu. ykðe LÞkÞ ÃkæÄrík yuLkk þwæÄ yk[hý yLku MðåA
{LkLkku Ãkwhkðku níke.
yu ßÞkhu ÃkkuíkkLke nwfq{íkLke 13{e ð»koøkktXu y{ËkðkË økÞku, íÞkhu
yu ðkíkLke ¾kMk íkfuËkhe hk¾ðk{kt ykðe fu, þkne ÷~fhLkku fkuE Ãký
rMkÃkkne íÞktLkk ÷kufku WÃkh fkuE Ãký «fkhLkku swÕ{ fhu Lknª. yux÷u s
snktøkeh Ëhhkus ºký f÷kf ÍY¾k{kt çkuMkeLku yLÞkÞLkku ¼kuøk çkLku÷
÷kufkuLke VrhÞkËku Mkkt¼¤íkku yLku swÕ{ fhLkkhkykuLku Mkò ykÃkíkku.
snktøkeh y{ËkðkË{kt çke{kh Ãkze økÞku níkku, Ãkhtíkw çke{kheLke nk÷ík{kt
Ãký yuýu ÍY¾k{kt çkuMkðkLkwt çktÄ fÞwO Lknª. Ëw:¾e ÷kufkuLku LÞkÞ ykÃkðkLke
çkkçkík{kt yu þkherhf ykhk{Lku nhk{ {kLkíkku níkku.
¾kMk yøkíÞLkk {wfÆ{kyku Mkkt¼¤ðk {kxu yXðkrzÞk{kt yuf rËðMk

Lk¬e fhðk{kt ykÔÞku níkku. yfçkh yuðk ¾kMk {wfÆ{k økwYðkhLkk rËðMku,
snktøkeh {tøk¤ðkhu yLku þknsnkt çkwÄðkhu Mkkt¼¤íkku níkku. yu yËk÷ík
ËeðkLku ¾kMk{kt ¼hðk{kt ykðíke níke. yLku yu{kt yËk÷íkLkk fk{fks{kt
hkufkÞu÷k fkLkqLkLkk rLk»ýktíkku, {Ínçke rðîkLkku yLku fux÷kf W{hkðkuLku s
«ðuþ ykÃkðk{kt ykðíkku.
‘çkhLkeÍu’ Ãký {kuøk÷kuLkk ELMkkVLke «þtþk fhe Au. ßÞkhu {kuøk÷
çkkËþkn «ðkMk{kt fu fkuE ¾kMk sYhe fk{{kt hkufkÞu÷k hnuíkk níkk íÞkhu
yuðk Mk{Þu Ãký yu{Lke yËk÷íkLkwt fk{ çkhkçkh [k÷w hk¾ðk{kt ykðíkwt.
ßÞkhu yu{Lkwt ÷~fh fq[ fhíkwt íÞkhu yu ðkíkLkwt ¾kMk æÞkLk hk¾ðk{kt
ykðíkwt fu, fkuE ¾uzqíkLkk ÃkkfkuLkwt LkwfMkkLk Lk ÚkkÞ. þknsnkt þkne ÷~fhLke
fq[Lkk Mk{Þu ¾uzqíkkuLkk ÃkkfLkwt hûký fhðk {kxu ¾kMk nkuÆuËkhkuLke rLk{ýqtf
fhe Lkk¾íkku yLku Aíkkt Ãký òu fkuELke ¾uíkeLku LkwfMkkLk Ãknkut[íkwt, íkku yuLke
MkwLkkðýe {kxu yuf ¾kMk yËk÷íkLke h[Lkk fhðk{kt ykðíke.
Ãkt[kÞíkLke ÔÞðMÚkk :
LÞkÞíktºkLke su ÔÞðMÚkk níke yLku yuLku {kxu su Mkøkðzku ykÃkðk{kt
ykðíke níke, yuLku fkhýu VrhÞkËkuLkku ¼hkðku Úkíkku Lknª. ¼hkðku Lk ÚkðkLkwt
yuf çkeswt ¾kMk fkhý yu Ãký níkwt fu, økk{zkyku{kt Ãkt[kÞíkLke fk{økehe
[k÷w hk¾ðk{kt ykðe níke. rçkúxeþ nwfq{íkLkk yVMkhkuyu Ãký yu ðkíkLke
þknuËe ykÃke Au fu, økk{zkyku{kt ykuøkýeMk{e MkËe EMkðe MkwÄe Ãkt[kÞíke
yËk÷íkku çkhkçkh fk{økehe fhíke hne.
LkkLkk-LkkLkk fSÞkykuLkwt fk{ Ãkt[kÞíke yËk÷íkku{kt s ykxkuÃke ÷uðk{kt
ykðíkwt níkwt. yux÷u s yksLkk Mk{Þ{kt yËk÷íkku{kt fuþkuLkku su støke
ytçkkh ¾zfkÞu÷ku òuðk {¤u Au yuðwt {kuøk÷kuLkk Mk{Þ Lk níkwt. økk{zk-
ykuLke Ãkt[kÞíkku{kt ¾qçk s «{krýfíkkÚke yLku fkuE Ãký òíkLke íkhVuý
fÞko ðøkh VrhÞkËkuLkku rLkfk÷ íkhík s fhðk{kt ykðíkku níkku. yux÷u s
VrhÞkËeykuLku LkknfLkk ¾kuxk ¾[koyku{kt Wíkhðwt Ãkzíkwt Lknª. ð¤e, yu{Lku

yu ðkíkLkku Ãký ÃkqhuÃkqhku yrÄfkh ykÃkðk{kt ykÔÞku níkku fu, íkuyku ÃkkuíkkLkk
{wfÆ{kykuLke yÃke÷ WÃk÷e yËk÷íkku{kt fhe þfu. fuþkuLke MktÏÞk ykuAe
nkuðkLkwt çkeswt fkhý yu níkwt fu, yuLkku rLkfk÷ ÍzÃke{kt ÍzÃke heíku fhe
Ëuðk{kt ykðíkku níkku.
{kuøk÷kuLke LÞkÞ ÃkæÄríkLkk W¥k{ Lk{qLkk :
{kuøk÷ çkkËþknku ÷kufkuLke VrhÞkËkuLku ÃkqhuÃkqhe «{krýfíkkÚke [qfkËku
ykÃkðk{kt ¾qçk [ku¬Mk níkk. òu økwLkuøkkh ËhçkkhLkku fkuE {kuxku nkuÆuËkh
yÚkðk ¾wË çkkËþknLkku Mkøkku-MkçktÄe Ãký nkuÞ íkku Ãký yLku Mk¾ík{kt
Mk¾ík Mkò fhðk{kt shk Ãký Ze÷kMk fhðk{kt ykðíke Lknª. yLku fkuELkk
Ãký ËçkËçkk yLku «¼kð fu {kLk-{ku¼kLku LÞkÞLke ykzu ykððk Ëuðk{kt
ykðíkk Lknª. Ëhuf çkkçkík{kt nwfq{íkLke EÍÍík-ykçkYLkku ¾qçk ÏÞk÷
hk¾ðk{kt ykðíkku níkku. {kuøk÷ çkkËþknku ík{k{ ÷kufkuLkku rðïkMk {u¤ðeLku
ÃkkuíkkLke ykçkY ò¤ðe hk¾ðkLkwt ÃkMktË fhíkk níkk. íkuyku ¾kuxk Yykçk
Ëu¾kzðkðk¤k Lk níkk.
yu{Lku ßÞkhu fkuE nkuÆuËkh Mk¥kkÄeþu økuhELMkkV fÞkoLke ¾çkh {¤íke,
íkku yuLku Mk¾ík{kt Mk¾ík Mkò fhðk{kt shk Ãký ðkh fhðk{kt ykðíke
Lknª. yk çkkçkík{kt ík{k{ {kuøk÷ çkkËþknkuLke yuf s ÃkhtÃkhk hne.
ÃkkËhe {kuLMkhuxu yfçkhLke nwfq{ík rðþu ÷ÏÞwt Au fu, ßÞkhu fkuE nkuÆuËkh
fkuE Ãký yÃkhkÄ yÚkðk økuhðíkoýqtf fhíkku, íkku yuLke ôzkýÚke ÃkqAÃkhA
fhðk{kt ykðíke. su çkkçkík{kt hiÞíkLkk rðïkMkLku LkwfMkkLk Ãknkut[íkwt sýkíkwt
yuðk yÃkhkÄLke Mkò fhðk{kt shk Ãký AqxAkx ykÃkðk{kt ykðíke
Lknª. yux÷u s ík{k{ Mk¥kkÄeþku çkkËþknLke fzfkEÚke zhíkk níkk yLku
yuLkk nwf{kuLkwt Ãkk÷Lk ÃkqhuÃkqhe «{krýfíkkÚke fhíkk níkk. çkkËþkn LÞkÞ
yLku ÷kufkuLkk yrÄfkhkuLkku ÃkqhuÃkqhku ykËh fhíkku níkku. òu fu snktøkeh yLku
þknsnktyu nwfq{ík [÷kððkLke çkkçkík{kt yfçkh sux÷e [kufMkkE çkíkkðe
Lknª, Ãkhtíkw LÞkÞLke çkkçkík{kt fkuE Ãký òíkLke ¾k{e hk¾e LkÚke. yu{kt
fkuE þtfk LkÚke fu, Mkkhk{kt Mkkhe nwfq{ík{kt Ãký yLÞkÞ yLku ðneðxLke
¾k{eykuLkk Ëk¾÷k {¤e ykðu Au. fkuE Ãký nwfq{ík çkwhkEykuLkku MktÃkqýo
Lkkþ fhe þfíke LkÚke, Ãkhtíkw {kuøk÷kuLkk Mk{Þ{kt ßÞkhu nwfq{ík{kt Úkkuze
økýe Ãký økuhÔÞðMÚkk ÚkE síke, yuðk Mk{Þu Ãký hiÞíkLke ¼÷kE yLku
Mk÷k{íkeLkwt ÃkqhuÃkqY æÞkLk hk¾ðk{kt ykÔÞwt. yu ðkíkLke økðkneyku Ëuþ-
rðËuþLkk ÷u¾fkuLke f÷{ku{ktÚke {¤e hnu Au.
E.Mk. 1Ãk84{kt nkS Eçkúkne{ Mkh®nËe økwshkíkLkku nkfu{ yLku
fkÍe níkku. y{ËkðkËLkk ÷kufkuyu yuLke rðYØ{kt çkkËþknLku yhs fhe
fu, {wÕ÷k yçËw÷fkËh çkËkÞqLke sýkðu Au fu, nkS Eçkúkne{ ÷kt[ ÷uíkku
níkku. ßÞkhu yu ðkíkLke ôze íkÃkkMk fhðk{kt ykðe yLku yuLkku økwLkku Mkkrçkík
ÚkE økÞku, íkku yuLku yuLkk nkuÆk WÃkhÚke çkhíkhV fhðkLke MkkÚku MkkÚku
hýÚkt¼kuhLkk rfÕ÷k{kt fuË Ãký fhe ÷uðk{kt ykÔÞku.
fkLkqLke fkÞoðkne :
çkkËþknLke Mkk{u ßÞkhu fkuE VrhÞkË fhðk{kt ykðíke, íkku Mkki Ãknu÷kt
VrhÞkËeLke yhs ðt[kðeLku çkkËþkn Mkkt¼¤íkku. ÃkAe çktLku ÃkûkkuLku
çkku÷kðeLku yu{Lke hsqykíkku Mkkt¼¤íkku. VkusËkhe fuMkku{kt Ãký fkÍe yLku
MkwçkkLkku nkfu{ Ãký yu s rLkÞ{ {wsçk [k÷íkk. ËeðkLke fuMkku{kt ÷ur¾ík
Ãkwhkðkyku {kxu fkøk¤ku hsq fhðk{kt ykðíkk. suLku ¾qçk sYhe økýðk{kt
ykðíkk. Mkkûke ykÃkðkLke yLku ÷uðkLke swËe swËe [ku¬Mk heík-hMk{ku
níke. fkt íkku MkkûkeykuLku ÃkkuíkkLku yËk÷ík{kt nksh fhðk{kt ykðíkk yÚkðk
íkku ÷ur¾ík fkøk¤kuÚke Ãkqhkðkyku {u¤ððk{kt ykðíkk. òu Mkkûke ykÃkLkkh
EMkkE nkuÞ íkku íku yuLkwt Ä{oÃkwMíkf ‘ELS÷’ nkÚk{kt ÷ELku MkkuøktË ÷uíkku.
{wMk÷{kLkLkk nkÚk{kt ‘Ãkrðºk fwhTykLk’ ykÃkðk{kt ykðíkwt yLku ®nËwyku
økkÞ WÃkh nkÚk hk¾eLku MkkuøktË ÷E Mkkûke ykÃkíkk. yfçkhu VrhÞkËkuLke
ôze íkÃkkMk {kxu fux÷kf rLkÞ{ku Lk¬e fÞko níkk. su rLkÞ{kuLku yuLkk
ðkhMkËkhku Ãký Ãkk¤íkk hÌkk. LÞkÞíktºkLkk nkuÆuËkhkuLku ¾kMk íkkfeË fhðk{kt

ykðe níke fu, íkuyku Mkkûkeyku yLku hsqykíkku WÃkh MktÃkqýo heíku rðïkMk Lk
{qfe Ëu, çkÕfu ÃkkuíkkLke ¾wËLke y¬÷-nkutrþÞkheLkku Ãký WÃkÞkuøk fhu. òu
íku{Lku MkíÞLku çknkh ÷kððk {kxu fkuE çkeò ÞkuøÞ {køko Ëu¾kíkku nkuÞ íkku
yu {køkou [k÷ðkLke Ãký Aqx ykÃkðk{kt ykðe níke.
{kuøk÷kuLke nwfq{íkLke Mk{økú ÔÞðMÚkkLkku ôzkýÚke yÇÞkMk fhðk{kt
ykðu íkku yu MkíÞ íkhík s Mk{òE sþu fu, yu Mk{Þ{kt rnLËwMíkkLkLke
nwfq{ík çkeS þkLkËkh nwfq{íkku{ktÚke yuf níke. yLku yu Mk{ÞLke ík{k{
nwfq{íkku{kt {kuøk÷kuLke nwfq{ík sux÷e rðþk¤ yLku {sçkqík çkeS fkuE
nwfq{ík níke Lknª. yu nwfq{íkLkk fkhLkk{kyku {kºk MkkrníÞ, f÷k fu nwÒkhku
MkwÄe s {ÞkorËík Lk níkk, çkÕfu yu nwfq{íkkuyu {kuxe {kuxe hksfeÞ
nMíkeykuLke ¼ux ykÃke Au. ®nËwyku yLku {wMk÷{kLkku{kt yufíkk MÚkkrÃkík
fhe Au. yk{, {kuøk÷kuLke nwfq{íkLkwt ðkíkkðhý yuðwt níkwt suLke WÃkh økðo
yLku økkihð ÷E þfkÞ íku{ Au.
yZkh{e MkËe EMkðe{kt Mkh òuLk þkuh Lkk{u çknw {kuxku ytøkúus rðîkLk
ÚkE økÞku. suLku nwfq{íkkuLkk fkh¼kh yLku ðneðxeÞ çkkçkíkkuLkwt ¿kkLk níkwt.
yuLkwt fnuðwt Au fu, ßÞkhu EMx EÂLzÞk ftÃkLke Mk¥kk WÃkh ykðe íÞkhu su
«fkhLke hksfeÞ ykçkkunðk níke, yuLkk WÃkhÚke òýe þfkÞ Au fu,
{kuøk÷kuLke nwfq{ík ÂMÚkíkhíkk, {sçkqíkkE, fkçkur÷Þík, hiÞíkLke ¼÷kE yLku
çkkËþknkuLke ËqhtËuþeLkk {sçkqík ÃkkÞk WÃkh xfu÷e níke. su{kt swËk swËk
Ä{kou yLku òríkLkk ÷kufkuLkk yrÄfkhkuLkwt ÃkqhuÃkwYt hûký fhðk{kt ykðíkwt níkwt.
{kuøk÷kuLke hksðneðx fhðkLke ÔÞðMÚkk yuf çknw {kuxku hksfeÞ
«Þkuøk níkku. suLke yMkhku nk÷Lke hkßÞ-ÔÞðMÚkk WÃkh Ãký Ãkzu÷e Au. yu
Mk{Þ{kt su hksfeÞ «Þkuøkku fhðk{kt ykÔÞk yLku yu{kt su MkV¤íkkyku
yLku rLk»V¤íkkyku {¤e, yu ykðLkkhe ÃkuZeyku {kxu Ãký hksfeÞ ðkhMkku
çkLke hne yLku yuLkkÚke MkkiÚke {kuxku çkkuÄ íkku yu {éÞku fu, nwfq{ík Võík
yu s xfe þfu Au, suLku ÷kufkuLkku «u{ yLku rðïkMk {¤u÷ku nkuÞ. yLku yu
çktLku ðMíkwyku íÞkhu s {¤e þfu Au fu, ßÞkhu hkßÞ{kt þktrík yLku ¾wþnk÷eLkwt
ðkíkkðhý nkuÞ.
yfçkhu ÃkkuíkkLke fwLkun yLku ËqhtËuþeÚke yu çkÄwt fhe çkíkkÔÞwt, Ãkhtíkw
ßÞkhu yuýu Lk¬e fhu÷ Lkerík-rLkÞ{ {wsçk y{÷ fhðk{kt ykÔÞku Lknª
íÞkhu nwfq{íkLkku ÃkkÞku n[{[ðk ÷køÞku. yu{ktÚke yuðku Mkkh Lkef¤u Au fu,
su nwfq{íkLke MkV¤íkk Võík yuLkk çkkËþknLkk s Mkkhk økwýku yLku
SðLkÃkØrík WÃkh xfe nkuÞ yuLke «økrík XkuMk heíku LkÚke ÚkE þfíke. fkhý
fu ßÞkt MkwÄe yu Mkkhku nkfu{ Au, íÞkt MkwÄe s íkuLke nwfq{íkLkwt ðkíkkðhý
MkkYt hne þfu Au. Ãkhtíkw ¾hkçk nkfu{Lkk ykðe sðkÚke nwfq{íkLke çkÄe s
ÔÞðMÚkk ðuhrð¾uh ÚkE òÞ Au.
{kuøk÷ nwfq{ík yu ðkíkLkku s Lk{qLkku Au. yu çkkËþknkuyu su hkßÞ
ÔÞðMÚkk W¼e fhe níke, íkuLkkÚke ÷kufkuLku yLknË ÷k¼ ÚkÞku. ÷~fhLkk
ºkkMk yLku Ãkku÷eMkLkk swÕ{kuÚke íkuyku Mk÷k{ík hÌkk. [kuh yLku zkfqykuÚke
Ãký íku{Lkwt ykuAk{kt ykuAwt LkwfMkkLk ÚkÞwt. ytËhku-ytËh Í½zkyku {kxu Ãký
íku{Lku Mktíkku»kfkhf LÞkÞ {¤e hnu íkku økk{zkykuLkk {w¾eyku yLku Ãkt[kÞíkLkk
nkuÆuËkhku yu{Lkk yrÄfkhkuLke ÃkqhuÃkqhe Ëu¾hu¾ hk¾íkk níkk. yksLkk
Mk{Þ{kt su heíku ¾uzqíkku nk÷kfeyku ¼kuøkðe hÌkk Au, yuðe nk÷kfe {kuøk÷
MkÕíkLkíkLkk ðneðx{kt yu{Lku ¼kuøkððe Ãkzíke Lk níke.
fhkuzku {wÂM÷{ku õÞktÚke ykðe økÞk ?

ykÃkýk fux÷kf rçkLk{wÂM÷{ r{ºkkuLku ykùÞo Au fu, nòh ð»ko Ãknu÷kt
¼khík{kt ßÞkt fkuE yuf Ãký {wMk÷{kLk Lk níkku, ðeMk fhkuz {wÂM÷{ku
õÞktÚke ykðe økÞk ? Ãkhtíkw íkuykuLku õÞkhuÞ yu ðkík WÃkh Ãký ykùÞo ÚkÞwt
Au fu ¼khík ßÞkt ðirËf Ä{oLkk yLkwÞkÞeyku rçkÕfw÷ Lk níkk, ynªLke nòhku
ð»ko sqLke fki{ku fuðe heíku íku Ä{o{kt ykðe økE ?! ÃkAe íkuyku yu Ãký ¼q÷e
økÞu÷k Au fu, çkkiæÄ Ä{uo yk ¼qr{{kt ðirËf Ä{oLku fuðe heíku ÃkhksÞ ykÃÞku
yLku íÞkh ÃkAe ðirËf Ä{uo çkkiæÄ Ä{oLku þMºkku íkÚkk þkMºkku ðzu fuðe heíku
Lkk{þu»k fhe ËeÄku? yk çkÄe sqLke ðkíkku Au, íkuLku sðk Ëku. Úkkuzef MkËeyku
Ãkqðuo ynª yuf Ãký r¾úMíke Lk níkku, Ãkhtíkw ynª fhkuzÚke ðÄkhu r¾úMíke
ðMíke ÚkE økE Au yLku rËðMku rËðMku r¾úMíkeykuLke MktÏÞk ðÄíke sE hne
Au. yk fu{ ÚkE hÌkwt Au ?
r¾úMíke r{þLkheykuyu yk¾k rðï{kt yuðwt swêkýwt Vu÷kðe hkÏÞwt Au
fu, {wÂM÷{kuyu ík÷ðkhLkk òuhu ÃkkuíkkLkku Ä{o Vu÷kÔÞku. òu fu MðÞt r¾úMíkeykuLku
yu ðkík Mkkhe heíku ¾çkh Au fu, hku{Lk hkòykuyu r¾úMíke Ä{oLkk «[kh-
«Mkkh {kxu þwt fÞwO Lk níkwt ? MÃkuLk, Ãkkuxwoøk÷, nku÷uLz yLku ¾kMk fheLku yLÞ
ÞwhkuÃkLkk Mkk{úkßÞkuyu r¾úMíke{íkLkk «[kh {kxu õÞk õÞk {køkkou yÃkLkkÔÞk?
íku rMkðkÞ ¾wË ®nËw hkòyku Ä{o ¾kíkh þwt Lknª fhe økÞk ? ykðe s heíku
òu fux÷kf {wÂM÷{ hkòykuÚke ykðe nhfíkku ÚkE Ãký økE nkuÞ íkku {kºk
íkuyku s Mkò íkÚkk xefkLku Ãkkºk fu{ Xhkððk{kt ykÔÞk ?
rðïLkk çkÄk Ä{kou{kt {kºk RM÷k{ s yuf yuðku Ä{o Au, suýu yuðku
rð[kh rðï Mk{ûk «økx fÞkou fu, Ä{o rðïkMkLkwt Lkk{ Au. yLku rðïkMk
ík÷ðkhLke Äkh yLku ¼k÷kLke yýeÚke WíÃkÒk LkÚke fhe þfkíkku. fwhTykLku
fhe{{kt Au : “Ä{oLke çkkçkík{kt fkuE çk¤sçkhe LkÚke.” yÕ÷knÃkkfu
ÃkkuíkkLkk r«Þ ÃkÞøkBçkh nÍhík {wnB{Ë (Mk÷.)Lku xfkuh fhe fu, “ík{u
÷kufkuLku {sçkqh fhþku fu íkuyku E{kLkðk¤k çkLke òÞ ?” fwykoLk þheV{kt
Au fu, “ÃkÞøkBçkhLkwt fk{ çk¤sçkhe LkÚke, çkÕfu «u{Ãkqðof yÕ÷knÃkkfLke

ðkík Ãknkut[kze íkuLku Mðefkhðk {kxu yk{tºký ÃkkXððkLkwt Au.” ykøk¤ Au:
“nu ÃkÞøkBçkh (Mk÷.) ! ík{Lku ÷kufku {kxu þkMkf (Ãkku÷eMk) çkLkkðeLku
{kuf÷ðk{kt LkÚke ykÔÞk. ík{khe WÃkh {kºk ÷kufkuLku MkíÞ Ãknkut[kze ËuðkLke
sðkçkËkhe Au.” ÃkAe fwhTykLku yu Ãký Mkt¼¤kÔÞwt Au fu, Ä{oLkku «[kh
rðï{kt fuðe heíku fhðk{kt ykðu. Vh{kÔÞwt fu, “ík{u ík{khk Ãkk÷LknkhLkk
{køko íkhV znkÃkýÚke yLku çkkuÄð[LkkuÚke çkku÷kðku. yLku íku{Lke MkkÚku yuðe
heíku ðkËrððkË fhku, su MkwtËh nkuÞ.” yÚkkoíkT MðMÚk [[ko fhku.
òu yu Mkk[wt nkuÞ fu RM÷k{ {kºk ík÷ðkhLkk òuhu Vu÷kÞku Au, íkku
rðÏÞkík EríknkMkrðË fk÷koE÷Lkk íku «&™Lkku þwt W¥kh Au fu, “nÍhík
{wnB{Ë (Mk÷.)yu nrÚkÞkhÄkhe MkirLkfkuLku fE ík÷ðkhÚke {wMk÷{kLk
çkLkkÔÞk níkk ?” yk rLkÞ{ «{kýu íkku yu{ Úkðwt òuEíkwt níkwt fu, íku Ëuþku
Ãkh RM÷k{Lkku ÃkzAkÞku Ãký Ãkzðku Lk òuEíkku níkku, ßÞkt ík÷ðkhu íku{Lkku
MkkÚk Lk ykÃÞku. òu fu çkÄkLku ¾çkh Au fu, nçþk (EÚkkuÃkeÞk) Ãkh {wÂM÷{kuyu
íkuLkk yu WÃkfkhLkk fkhýu nrÚkÞkh Lk®n WXkÔÞk fu, nçþkLkk hkòyu yuf
ð¾ík RM÷k{Lkk yíÞtík fÃkhk fk¤{kt {wÂM÷{kuLku yk©Þ ykÃÞku níkku.
Aíkkt íÞktLke yzÄe ðMíke yksu Ãký {wÂM÷{ Au. ykr£fkLkk íku rðMíkkhku{kt
ßÞktÚke fkuE {wÂM÷{ MkirLkf ÃkMkkh Ãký Lknª ÚkÞku níkku, íÞkt RM÷k{Lkk
yLkwÞkÞeykuLke ykx÷e {kuxe MktÏÞk fu{ Lksh ykðu Au ? [eLk WÃkh
{wÂM÷{kuyu õÞkhuÞ yk¢{ý Lknª fÞwO, Ãkhtíkw Mkkík fhkuz {wÂM÷{ku íÞkt
fuðe heíku ykðe økÞk ? yÕSrhÞk, {÷kÞk yLku ELzkuLkurþÞk {wÂM÷{
þkMkfkuLkk nwB÷kÚke nt{uþ Mkwhrûkík hÌkk, Ãkhtíkw íÞktLke ½ýe¾he ðMíke
{wMk÷{kLk fuðe heíku çkLke økE ? íku{s Ëqh ÃkqðoLkk yLÞ Ëuþku íkÚkk xkÃkw-
yku{kt ßÞkt fkuE {wÂM÷{ MkirLkfu fË{ MkwæÄkt Lknª {qõÞku, RM÷k{ íku{Lke
WÃkh fuðe heíku AðkÞ økÞku ? íkwfkou íkÚkk íkkíkkheykuyu MðÞt {wÂM÷{ku
WÃkh ík÷ðkh ðªÍe níke yLku {wÂM÷{ Mkk{úkßÞLku íkkuzâwt níkwt, íku{Lke
WÃkh fkuýu ík÷ðkh Wøkk{e? yLku íkuykuLku fkuýu {wMk÷{kLk çkLkkÔÞk ?
çkeò ËuþkuLku sðk Ëku, ¾wË ¼khíkLku ÷E ÷ku. ynª {wÂM÷{kuLkku

rðsÞe «ðkn ¾Þçkh ½kxÚke «ðu~Þku yLku ÃktòçkÚke ÃkMkkh ÚkE ykMkk{
MkwÄe Ãknkut[e økÞku. Ãkhtíkw ðkMíkð{kt íku{Lke þÂõíkLkku †kuík rËÕne, ykøkúk,
yðÄ yLku ËÏ¾ý suðk Mkqçkkyku hÌkk. rð[khýeÞ {wÆku yu Au fu, yk s
fuLÿeÞ MÚkkLkku Ãkh {wÂM÷{kuLke MktÏÞk MkkiÚke ykuAe hne Au. yÚkkoíkT ykXMkku
ð»ko ÃkAe Ãký íÞkt {wÂM÷{kuLke ðMíke ÃktËh xfkÚke ðÄkhu ðÄe Lk þfe.
íkuLkkÚke rðÃkrhík ßÞkt {wÂM÷{ku ðÄkhu Mkþõík Lk níkk, íÞkt íkuyku ykùÞosLkf
Zçku çknw{rík{kt Au. Ëk.ík. çktøkk÷, fk~{eh yLku ®MkÄ suðk fuLÿÚke ËqhLkk
MÚkkLkku Ãkh íku{Lke ðMíke çknw ðÄkhu Au.
Ërûký WÃkh {wÂM÷{kuLkku nt{uþ fçòu hÌkku. çkn{Lke þkMkLk Ãkqhe
íkkfkíkÚke íku{Lke WÃkh hks fhíkwt hÌkwt. íÞkh ÃkAe Ãký Ãkkt[ {wÂM÷{
hkßÞku íÞkt yufe Mk{Þu MÚkÃkkÞu÷k hÌkk. ÃkAe fux÷kÞ Mk{Þ MkwÄe ËrûkýLkk
½ýk ¾hk rðMíkkhku Ãkh ËrûkýLkk rLkÍk{Lkku «¼wíð hÌkku. Aíkkt íÞkt
{wÂM÷{kuLke MktÏÞk çknw s ykuAe Au. íkuLkkÚke rðÃkrhík çkÄk s EríknkMkrðËku
yu ðkík {kLku Au fu, hksÃkqíkkuLkk ®nËw hkßÞkuLku MktÃkqýoÃkýu fkuE {wÂM÷{
hkò Ãký Lk{kðe Lk þõÞku. ytøkúuòuLkk fk¤ MkwÄe íÞktLkk ®nËwykuLkk nkÚk{kt
{wÂM÷{ku {kxu ík÷ðkhku hne Au, Ãkhtíkw íku Aíkkt hksÃkqíkkLkkLkwt fkuE ®nËw
hkßÞ yuðwt LkÚke, ßÞkt {wÂM÷{kuLke LkkutÄÃkkºk ðMíke Lk nkuÞ.
Mke÷kuLk yLku çk{ko Ãkh õÞkhuÞ {wÂM÷{kuyu rðsÞæðs Lk VhfkÔÞku,
Ãkhtíkw íÞkt Ãký {wÂM÷{kuLke Mkkhe yuðe MktÏÞk Au. yk ÃkkA÷k fk¤Lke
½xLkkykuLku Ãký sðk Ëku, ytøkúus þkMkLkfk¤{kt ßÞkhu {wÂM÷{kuLke ík÷ðkh
çkwêe ÚkE [qfe níke yLku ytøkúuòu {wÂM÷{kuLku Ëçkkððk íkÚkk Lkk{þu»k fhðk{kt
÷køku÷k níkk. 18Ãk7 ÃkAeLke Ãknu÷e ðMíkeøkýºkeÚke ÷E 19h1Lke
ðMíkeøkýºke MkwÄe Ëh ËMk ð»koLkk yktfzk íkÃkkMkku íkku sýkÞ ykðþu fu,
{wÂM÷{kuLke MktÏÞk Mkíkík ðÄíke s hne Au. yÚkkoíkT 70-80 ð»kkou{kt
{wÂM÷{kuLke ðMíke [kh fhkuzÚke Mkkík fhkuz MkwÄe fuðe heíku Ãknkut[e økE ?
yÚkkoíkT 1891 E.Mk.Lke ðMíke økýíkhe {wsçk {wÂM÷{kuLke ðMíke Ãkkt[
fhkuz rMk¥kuh ÷k¾ níke. Ãkhtíkw 1901{kt 6 fhkuz Ãkå[eMk ÷k¾ ÚkE
økE. yLku 19h1Lke ðMíkeøkýºke{kt 6 fhkuz rMk¥kuh ÷k¾ ÚkE økE. shk
rð[khku ! {kºk ºkeMk ð»koLkk xqtfk økk¤k{kt yuf fhkuz {wMk÷{kLk õÞk
{n{qË yLku ykihtøkÍuçkLke ík÷ðkhLkk òuhu ðÄe økÞk. ÃkAe yksu Ãký
¼khíkLkk Ëhuf ¾qýu {wÂM÷{ ðMíke{kt su nuhík¼Þkou ðÄkhku LkkutÄkÞ hÌkku
Au, íku yk¾hu fE yíÞk[khe þÂõíkLkwt Ãkrhýk{ Au ?
y{khk rçkLk{wÂM÷{ r{ºkkuLku ¼khík{kt RM÷k{Lkk «Mkkh Ãkh çknw s
ykùÞo Au yLku íkuyku ÃkkuíkkLke y¿kkLkíkk fu îu»kLkk ÷eÄu ykLkwt fkhý õÞkhuf
økÍLkðeLke ík÷ðkhLku yLku õÞkhuf ykihtøkÍuçkLkk yíÞk[khLku Xhkðu Au.
Ãkhtíkw yu ðkík õÞkhuÞ LkÚke rð[khíkk fu, rðïLkk ËqhMkwËqhLkk rðMíkkhku{kt
ynª MkwÄe fu ÞwhkuÃk íkÚkk y{urhfk{kt Ãký RM÷k{Lkku su Vu÷kðku ÚkE hÌkku
Au, íku yk¾hu õÞk {wMk÷{kLk rðsÞe (Vkríkn)Lke ík÷ðkhLkwt Ãkrhýk{
Au ? ¾hu¾h ðkMíkrðõíkk yu Au fu, RM÷k{ ÃkkuíkkLke ¾krMkÞíkkuLkk fkhýu
Vu÷kÞku Au. yLku yk fkhý RM÷k{ Ä{o «f]rík Mkt{ík ({wðkrVfu rVíkhík)
Au, yu fkhýu Ãký Vu÷kÞ hÌkku Au yLku Vu÷kíkku hnuþu yLku rçkLk{wÂM÷{ku
íkuLkk Vu÷kðk Ãkh ykùÞo[rfík Úkíkk hnuþu.
MkkiÚke ðÄkhu nihík¼he ðkík yu Au fu, rðïLkk íku ¼køkku su çkuËeLkeLkk
MkkiÚke {kuxk fuLÿku Au, íÞkt Ãký RM÷k{Lku yMkk{kLÞ ÷kufr«Þíkk MkktÃkze
hne Au. Ëk.ík. ÃkurhMk{kt {wÂM÷{ku ÷k¾kuLke MktÏÞk{kt Au. Þw.fu.{kt ½ýe
ÍzÃkÚke RM÷k{Lkku Vu÷kðku ÚkE hÌkku Au. W¥kh y{urhfk{kt RM÷k{
«MkkhLke økrík yMkk{kLÞ Au. rð[khðkLke ðkík Au fu, çkuËeLkeLkk yk fuLÿku{kt
yk¾hu fE ík÷ðkhLkk ¼ÞÚke RM÷k{ «Mkhe hÌkku Au. yk nfefíkku WÃkh
rð[kh fhðku òuEyu.
P {n{qË økÍLkðe P
ytøkúuòuyu ÃkkuíkkLkk Mkk{úkßÞðkËLku xfkðe hk¾ðk y¾tz ¼khíkLke
rðr¼Òk fki{ku ËhBÞkLk rð¾ðkË yLku ði{LkMÞLkwt ðkíkkðhý ÃkuËk fÞwO.
yLku yiríknkrMkf çkLkkðkuLku Ä]ýk íkÚkk LkVhík Vu÷kððk {kxu rðf]ík heíku
hsq fÞko. yuLkk yuf ¼køk YÃku íku{ýu ¼khíkLkk {wÂM÷{kuLkk EríknkMkLku
rðrðÄYÃku hsq fhe rnLËw-{wÂM÷{ ði{LkMÞ{kt ðÄkhku fÞkou. íku{ýu
{wÂM÷{kuLkk ¼khík-økwshkík MkkÚkuLkk MkçktÄkuLke þYykík {wnB{Ë rçkLk
fkrMk{ yLku {n{qË økÍLkðeLkk nwB÷kykuÚke fhe. suLkkÚke ytøkúuòu yu
Ëþkoððk {ktøku Au fu, {wÂM÷{kuLkku MkçktÄ ¼khík MkkÚku Võík ÞwØ¾kuhkuLkku s
Au. RM÷k{ Ãknu÷kLkk MkktMf]ríkf, ðiÃkkrhf MkçktÄku íkÚkk íÞkh çkkËLkk Ãký
¿kkLkrðãk yLku f¤k-fkheøkhe ðøkuhuLkk MkçktÄkuLku AqÃkkððkLke fkurþþ fhe
yÚkðk íkuLkku WAzíkku WÕ÷u¾ fhe çkeS Mkk{kLÞ çkkçkíkku íkhV æÞkLk
ðÄkhu furLÿík fÞwO.
¼khríkÞ MktþkuÄLkfíkko yLku EríknkMkfkh ©e{rík hkur{÷k ÚkkÃkhu
{n{qË økÍLkðeLkk Mkku{LkkÚk WÃkh nwB÷k rðþu ðýoLk fhíkkt ÷ÏÞwt Au fu,
rçkúrxþhkuyu “¼køk÷k Ãkkzku yLku hks fhku”Lke Lkerík ytíkøkoík {trËhLku
÷qtxðkLke ½xLkkLkku «[kh rnLËwíð WÃkh {wÂM÷{kuLkk nwB÷k íkhefu fÞkou.
ßÞkhu fu {n{qË økÍLkðeLkk nwB÷k çkkË Ãký rnLËwyku yLku {wÂM÷{kuLke
r{ºkíkk yfçktÄ hne níke. yLkuf rnLËwyku {wÂM÷{ hkòykuLkk Ëhçkkh{kt
{tºke çkLÞk, {wÂM÷{ þkMkLk{kt çknw{rík Ähkðíkku rnLËw Mk{wËkÞ Mkw¾e
yLku Mk{]Ø hÌkku níkku. Mkk[e ðkík íkku yu Au fu, rnLËwyku yLku {wÂM÷{ku
MkËkfk¤Úke Ëw~{Lk hÌkk Au yu çkkçkík Ãkwhðkh fhðk {kxu rçkúrxþhkuyu
LkðuMkhÚke EríknkMk ÷ÏÞku.
ÚkkÃkhLkk sýkÔÞk yLkwMkkh 11{e MkËe{kt ßÞkhu Mkku{LkkÚkLku yzeLku
ykðu÷wt ðuhkð¤ {æÞ yurþÞk yLku ykhçk Ëuþku{kt ðuÃkkh {kxuLkwt {wÏÞ
çktËh níkwt íÞkhu íÞkt ík{k{ Ä{kou{kt ©Øk Ähkðíkk ÷kufku yuf MkkÚku hnuíkk
níkk yLku ðuÃkkh Ãký fhíkk níkk. ÚkkÃkh ÷¾u Au fu, yøkkWLkk ÷¾kýku
yLkwMkkh Mkku{LkkÚk Ãkh {n{qË økÍLkeLkk nwB÷kLku “rnLËwykuLku {kLkrMkf

yk½kík” MkkÚku Mkktf¤ðk 1843{kt ÷tzLkLkk nkWMk ykuV fku{LMk{kt
Mkku{LkkÚk {trËhLkk ËhðkòykuLku ÷ELku [[ko fhkE níke. 184h{kt ÷kuzo
yu÷uLkçkkuhkuLkk «ÏÞkík ònuhLkk{k “Ëhðkòyku ytøkuLke ònuhkík”{kt
rçkúrxþ yk{eoLkk sLkh÷ LkkuxLku nwf{ fÞkou fu íkuyku yV½krLkMíkkLk{ktLke
{n{qËLke fçkhLkk [tËLkÚke çkLku÷k ÷kfzkLkk Ëhðkò fkZeLku ¼khík ÃkkAk
÷E ykðu. yuðe {kLÞíkk níke fu yk Ëhðkò {n{qË Mkku{LkkÚkÚke ÷qtxeLku
÷E økÞku níkku. yu ð¾íku Ëkðku fhkÞku níkku fu, yk{ fhðkLkku nuíkw ¼khík
ÃkkMkuÚke su ÷qtxðk{kt ykÔÞwt Au, íku ¼khíkLku ÃkkAwt ykÃkðkLkku Au.
yk «fkhLke ònuhkíkÚke nkWMk ykuV fku{LMk{kt {kuxku nkuçkk¤ku {åÞku
níkku. Mkðk÷ WXâku níkku fu þwt yu÷uLkçkkuhku rnLËwykuLku hkS fhðk ÄkŠ{f
ÃkqðoøkúnkuLku «kuíMkknLk ykÃku Au fu hk»xÙeÞ ÷køkýeLku yÃke÷ fhðk {ktøku Au.
Mkk{u Ãkûku yuðe Ë÷e÷ fhkE níke fu, yk Ëhðkòyku ‘hk»xÙeÞ MktÃkr¥k’ Au,
fkuE ÄkŠ{f «íkef LkÚke. yuðe Ãký Ë÷e÷ fhkE níke fu, fkuE EríknkMk-
fkhu yuðwt ðýoLk fÞwO LkÚke fu {n{qË íkuLkk nw{÷kyku{kt Ëhðkòyku Ãký
÷qtxeLku ÷E økÞku níkku. yk çkkçkík {kºk ÷kufkuyu ½ze fkZu÷e ËtíkfÚkk Au.
yu÷uLkçkkuhkuyu {n{qËLkk nw{÷kLku rnLËwLkk ykí{k Ãkh ½k økýkÔÞku níkku
yLku yk Ëhðkò ÃkkAk ykÃkðkLku íku ykXMkku ð»ko yøkkW ÚkÞu÷k yÃk{kLkLkku
çkË÷ku ðk¤ðkLkwt {kLkíkku níkku. yk ËhðkòykuLku {n{qËLke fçkh ÃkhÚke
{q¤ MkkÚku W¾kze Lkk¾ðk{kt ykÔÞk yLku yuf {nkLk rðsÞ {u¤ÔÞku nkuÞ
yuðe heíku ÃkkAk ÷kððk{kt ykÔÞk. W¥kh ¼khíkLkk økk{zu-økk{zu Zku÷-
Lkøkkhk MkkÚku íkuLku Vuhððk{kt ykÔÞk. yk Ëhðkò Ãkh ErsóLke fkheøkhe
{¤e ykðe yLku íkuLkku ¼khík MkkÚku fkuE s MkçktÄ òuðk {éÞku Lknª. íkuyku
ykøkúkLkk ÷k÷ rfÕ÷kLkk rËðkLku-¾kMk{kt sqXw çkkuÕÞk. íku{ýu yk ¾kuxk
EríknkMk îkhk yuf ðuh¼kðLke ÷køkýe ÃkuËk fhe. ykùÞo yu ðkíkLkwt Au fu
ykðe çkeS fux÷e yiríknkrMkf Mkå[kEyku{kt ykðwt s sqXkýwt Mk{kÞu÷wt
nþu. ({ÂÕ÷fk Mkkhk¼kE, rËÔÞ ¼kMfh : h9/11/11)
zkì. hk{yk©Þ hks ÃkkuíkkLkk ÃkwMíkf ‘{wÂM÷{ çkkËþknkutfe hksLkiríkf

Lkerík’{kt LkkutÄu Au fu, “{kºk ík÷ðkhLkk çk¤u yrÄf Mk{Þ MkwÄe þkMkLk
[÷kðe þfkíkwt LkÚke. íkuÚke íku{Lkk {kxu rnLËwykuLku ÃkkuíkkLke MkkÚku {u¤ððk
sYhe níkwt. íkËTLkwMkkh hkßÞLke MÚkkÃkLkk fksu rnLËwykuLku ÄkŠ{f MkwrðÄkyku
yLku Mkhfkhe fk{fks{kt nkuÆkyku ykÃkðk{kt ykÔÞk. íku WÃkhktík MkiLÞ{kt
«ríkrLkrÄíð, {trËh rLk{koýLke ÃkhðkLkøke, çkúkñýku, yLÞ MkkÄwyku yLku
MktíkkuLkwt {kLk-MkL{kLk, MktMf]íkLkk ÷u¾fkuLku «kuíMkknLk ðøkuhu ík{k{ Mkøkðzku
yk hksLkiríkf WÆu~ÞLke ÃkqŠík {kxu s níke. EríknkMkLkk øknLk yÇÞkMkÚke
ÏÞk÷ ykðu Au fu, ½ýk {wÂM÷{ çkkËþknkuLku Ä{oÚke yrÄf Yr[ Lk níke,
íku{Lke ÄkŠ{f Lkerík Ãký Mkk{kLÞYÃku hksLkerík «urhík níke.... yk s
LkeríkLku fkhýu {n{qË økÍLkðeyu rnLËwyku íkhV r{ºkíkkLkku nkÚk ÷tçkkÔÞku.
Mkku{LkkÚkLkk rðsÞLke MkkÚku hkßÞ íÞktLkk hkò Mkw¾Ãkk÷Lku MkkutÃke ËeÄwt.
hksLkiríkf WÆu~Þ ¾kíkh f®÷shLkk hkò rðYØ fLkkusLkk hkò fwtðhhkÞLke
{ËË fhe yLku Mkw÷íkkLku ÷knkuh{kt su rMk¬ku [÷kÔÞku íkuLkk yuf íkhV
yhçke yLku çkeS íkhV MktMf]íkLkk þçËku ytrfík níkk.”
{n{qËLkk Lkk{Lke MkkÚku Mkku{LkkÚk {trËhLke fnkýe yuf ykð~Þf
ytøk çkLke økE Au. íkuLku ÷ELku {n{qË økÍLkðeLku rnLËwykuLkk fèh þºkw
íkhefu r[íkhðk{kt ykðu Au yLku {n{qË MkkÚku MkçktrÄík yLÞ ík{k{ íkÚÞkuLku
rðMkkhu Ãkkze Ëuðk{kt ykðu Au. xqtf{kt fneyu íkku nfefík yu Au fu, yk
{trËh íku ð¾íku ík{k{ hksLkiríkf WÚk÷-ÃkkÚk÷Lkwt yuf fuLÿ çkLke økÞwt níkwt.
yLku ½ýkt¾hk Ãkhkrsík-yÃk{krLkík hkòyku íÞkt Ãknkut[eLku {n{qË Mkk{u
MktÞwõík {kuh[ku íkiÞkh fhe hÌkk níkk. íkuLkk rðhkuÄeyku rMkLÄ, EhkLk yLku
økwshkík «Ëuþ{kt Mkr¢Þ níkk. íkuyku òuz-íkkuzLke hksLkeríkÚke íkuLkk rðYØ
»kzÞtºk h[e hÌkk níkk. yk »kzÞtºkLku ¾ík{ fhðwt íkuLkk hksLkiríkf ¼rð»Þ
{kxu ¾qçk sYhe níkwt. yk Mk{økú ½xLkk¢{ {kºk hkòykuLke ÷zkEykuLkk
Ãkrh«uûÞ{kt s níkku, fu{fu íku s{kLkku s íkuLkku níkku. yk{, {n{qË ßÞkhu
Mkku{LkkÚkLkk Mk{eÃk ÃknkutåÞku íkku íkuýu òuÞwt fu {trËh yLku þnuhku{kt yuf
rðþk¤ MkiLÞ íkuLkk Mkk{Lkk {kxu íkiÞkh Au. {trËh{kt ykx÷wt {kuxwt MkiLÞ íku
çkkçkíkLke Ë÷e÷ níke fu »kzÞtºk h[kE økÞwt Au. òu {n{qËLku {trËh íkkuzðkLkku
yux÷ku s þku¾ nkuík íkku Ãktòçk yLku rMkLÄ «ËuþÚke Mkku{LkkÚk MkwÄe yLkuf
{trËhku íkuLkk {køko{kt ykÔÞk níkk yLku yk rðþk¤ ûkuºk{kt nòhku Lknª,
÷k¾ku rnLËwyku ykçkkË níkk. «&™ yu Au fu, íku {trËhku íkuýu fu{ Lk íkkuzâk
yLku rðþk¤ Ähíke WÃkh ykçkkË ÷k¾ku rnLËwykuLku çk¤sçkheÃkqðof
{wMk÷{kLk fu{ Lk çkLkkÔÞk ?
{kuxk¼køku ykÃkýu yu íkÚÞLku Ëkunhkðíkk hneyu Aeyu fu, {n{qËu
Mkku{LkkÚk {trËh Lk»x fÞwO yLku íkuLku ÷qxâwt. Ãký ykÃkýu íku çkkçkík WÃkh
Mnus Ãký æÞkLk ykÃkíkk LkÚke fu, íkuýu ÃkkuíkkLke MkuLkk yLku «þkMkLk{kt
rnLËwykuLku Wå[ nkuÆkyku WÃkh ÷økkÔÞk níkk. ‘íkkhe¾u çkÞnfe’ Lkk{Lkk
ÃkwMíkf{kt WÕ÷u¾ Au fu, íkuLkk MkiLÞ{kt rík÷f, MkkutÄe, hkÞ rnLË, nÍhLk
suðk rnLËw MkuLkkÃkríkyku níkk. íkuýu yuf rnLËw frðLku ÄLk ykÃkeLku ÃkwhMf]ík
fÞkou níkku.
‘yuLMkkÞõ÷kuÃkerzÞk ykuV RM÷k{’Lkk r¾úMíke ÷u¾fu ÷ÏÞwt Au :
“{n{qËu Ä{oLkk {k{÷k{kt õÞkhuÞ Ãký çk¤sçkhe fhe LkÚke, çkÕfu ½ýk
ÃkËku WÃkh íkuýu ÃkkuíkkLkk Ä{oLkk ÷kufku fhíkkt rðÄ{eoykuLku «kÄkLÞ ykÃÞwt.”
yìzðzo røkççkLku {n{qË økÍLkðeLke ËqhtËuþe yLku WËkhíkk íku{s
Mktíkwr÷ík Mð¼kðLku Mðefkhíkkt ÷¾u Au : “{n{qË ËwrLkÞkLkk ©u»X
çkkËþknku{ktÚke yuf níkku. íku yuf Lkezh MkirLkf níkku. yuf yLkw¼ðe f{kLzh,
LÞkÞ yLku ELMkkVLkku ykðknf íkÚkk rðîkLkku yLku ¿kkLkeykuLkwt MkL{kLk
fhLkkhku níkku. íku yuf yuðku þkMkf níkku, suýu þktrík ÔÞðMÚkk yLku Mkw¾Ë
ðkíkkðhýLkku «ÞkMk fÞkou íkÚkk rþûký yLku ðuÃkkhLku «kuíMkknLk ykÃÞwt. íku
{kLkðeÞ YÃku rLkÞ{kuLkwt [wMík Ãkk÷Lk fhíkku níkku. Mðk¼krðf heíku íku
yíÞk[khe yLku ¢qh Lk níkku, Lk íkku íku ÷k÷[w níkku, Ãkhtíkw Mktíkwr÷ík Mð¼kðLkku
níkku, ËkLkðeh níkku.”
(RM÷k{ ykih økuh{wÂM÷{ : Ãk].38, «fkþf : ÞwrLkðMko÷ ÃkeMk VkWLzuþLk, Lkðe rËÕne)
¼khíkLkk «rMkØ EríknkMkfkh ©e Mke. ðe. rðÃËuË (ykìLkhhe Vu÷ku,

{wtçkE rðïrðãk÷Þ) {n{qË økÍLkðe rðþu ÷¾u Au fu, “íku yuf [wMík
heíku rLkÞ{ku yLku fkÞËkykuLkwt Ãkk÷Lk fhLkkhku níkku íku{s íkuLkwt yk[hý
Wå[ níkwt. íkuLkk nw{÷kyku{kt yu ðkíkLke íkku ¾qçk çkq{hký {[kððk{kt
ykðíke hne fu ¾qLkk{hfe ÚkE, fuËeykuLku økw÷k{ çkLkkðe Ëuðk{kt ykÔÞk,
Ãkhtíkw {rn÷kykuLke MkkÚku ÞkiLkk[kh yLku íku{Lke níÞkykuLkwt fkuE WËknhý
{¤íkwt LkÚke. íku LÞkÞr«Þ níkku, íkuÚke swÕ{ yLku yíÞk[khÚke LkVhík fhíkku
níkku. òu íkuLkku Ãkwºk Ãký ÔÞr¼[khLkku yÃkhkÄe nkuík íkku íku íkuLku Ãký fík÷
fhðk íkiÞkh ÚkE síkku.”
‘MkiÞË økw÷þLku rnLË’Lkk ÷u¾f ÷k÷k çkkçkwhk{ ÷¾u Au : “{nkhkò
fLkkus yLku {n{qË økÍLkðeLkk MkçktÄku yux÷k Mkkhk níkk fu, {n{qËu
hkòLku yu fne hkÏÞwt níkwt fu, ßÞkhu Ãký fkuE çkeòu ík{khk WÃkh nw{÷ku
fhu íkku fkuE Ãký ÃkhuþkLke ðøkh ÃkkuíkkLke {ËË {kxu økÍLkeÚke ÷~fh
çkku÷kðe þfku Aku yLku yk ðkík {kºk ík{khk {kxu s Lknª, çkÕfu ík{khk
ðkhMkku {kxu Ãký Au. økÍLkeLkwt þkMkLk nt{uþk ík{khk ðkhMkËkhkuLke
rË÷kuòLkÚke {ËË fhþu.”
÷u¾f fnu Au fu, ßÞkhu hkò ykLktËÃkk÷u fLkkus WÃkh [ZkE fhe íkku
íkuLke òý Úkíkkt s {n{qËu ykÃku÷ ð[Lk yLkwMkkh Ãkkuíku s Vkus ÷ELku
ÃknkutåÞku. Ãkhtíkw fLkkusLkku hkò íkuLkk Ãknkut[íkkt Ãknu÷kt s ÷zkE{kt {]íÞw
ÃkkBÞku níkku. íkuLkkÚke {n{qË ¾qçk ÔÞrÚkík ÚkÞku yLku íkuýu fk®÷sh íkhV
fq[ fhe, Ãký ykLktËÃkk÷ íkuLkku Mkk{Lkku fhðk yMk{Úko níkku, íkuÚke íkuýu
{n{qËÚke hûkýLke Þk[Lkk fhe yLku {n{qËu íkuLku {kV fhe ËeÄku.
çkËLkk{ ykihtøkÍuçk yk÷{økeh :
{kuøk÷ çkkËþknku{kt ykihtøkÍuçkLku sux÷ku çkËLkk{ fhðk{kt ykÔÞku Au
yLku íkuLkk ÔÞÂõíkíð WÃkh sux÷wt ÷ktALk ÷økkððk{kt ykÔÞwt Au, Mkt¼ðík:
yLÞ fkuE çkkËþkn fu MkwÕíkkLkLku yux÷ku çkËLkk{ fhðk{kt ykÔÞku LkÚke.
ð»kkouÚke yuðku EríknkMk ¼ýkððk{kt ykðe hÌkku Au yLku EríknkMkLkk

ÃkwMíkfku{kt yuðku WÕ÷u¾ òuðk {¤u Au fu, íku yuf rLkËoÞe, yíÞk[khe,
rnLËw rðhkuÄe yLku {trËhkuLku æðtMk fhLkkhku çkkËþkn níkku.
ykùÞo yu ðkíkLkwt Au fu, EríknkMkLkk ÃkwMíkfku{kt yu Ãký WÕ÷u¾ òuðk
{¤þu fu íku yuf EþÃkhkÞý, «ò MkkÚku «u{ yLku MknkLkw¼qrík yk[hLkkhku
íku{s LÞkÞr«Þ çkkËþkn níkku. íkuLkk þkMkLk{kt rnLËwyku Wå[ nkuÆkyku
WÃkh rçkhks{kLk níkk yLku íkuýu rnLËw {trËhkuLku ¾qçk òøkehku ykÃke níke.
ykÃkýe fYýíkk yu Au fu, ðkMíkrðõíkkÚke ZktfrÃkAkuzku fhðk{kt ykðu Au
yLku yMkíÞ ÃkwhkðkykuLkk ¼úk{f ÃkzAkÞk MkkÚku ykðe ½xLkkykuLku ÷kufku
Mkk{u {qfðk{kt ykðu Au yLku íku Ãký yLkufðkh ! Auðxu íkuLku s ÷kufku MkíÞ
Mk{S ÷u Au.
Mk{sw ÷kufku ¼÷u yiríknkrMkf ½xLkkykuLke íkÃkkMk Lk fhu, {kºk yux÷wt
íkku rð[khe þfu Au fu, su ÔÞÂõík hkrºkykuLkk Wòøkhk fheLku çktËøke fhíkku
nkuÞ, çkkËþkn nkuðk Aíkkt òík {nuLkík fheLku ÃkkuíkkLkwt Ãkux Ãkk¤íkku nkuÞ,
økheçkku, sYhík{tËku yLku ÃkerzíkkuLke VrhÞkËku Mkkt¼¤íkku nkuÞ, íku fE heíku
÷kufku WÃkh yíÞk[kh fhe þfu ? yLku fE heíku ÃkkuíkkLke «òLku nuhkLk-
ÃkhuþkLk fheLku Ãk[kMk-Ãk[kMk ð»ko MkwÄe þkMkLk fhe þfu ? nk, yu ðkík
Mkk[e Au fu íkuýu ¼kuøk-rð÷kMkLkk ík{k{ {kæÞ{ku suðkt fu Lkk[økkLk, Mktøkeík
yLku þhkçk WÃkh «ríkçktÄ ÷kËe ËeÄku níkku. çkuZtøke þkÞheyku íkuýu çktÄ
fhkðe ËeÄe níke yLku yfçkhLkk s{kLkkÚke [k÷e ykðíke LkshkLkkykuLke
hMk{ Ãký íkuýu çktÄ fhkðe ËeÄe níke.
ykihtøkÍuçk «òr¼{w¾ níkku :
ykihtøkÍuçk yuf yuðku þkMkf níkku, su þkMkLkLku yÕ÷knÃkkfLke y{kLkík
Mk{síkku níkku. íkuÚke rËðMk-hkík ÃkkuíkkLke «òLke Mkuðk{kt ÷køku÷ku hnuíkku. íku
òuELku íkuLkk rníkuåAw y{ehu íkuLku Mk÷kn ykÃke fu, yux÷wt f»x Lk WXkðku
fu rçk{kh Ãkze òyku. íkuLkk y{ehLku «íÞw¥kh ðk¤íkkt íku ÷¾u Au fu...
“íku MkðoþÂõík{kLk yÕ÷kn íkyk÷kyu {Lku ËwrLkÞk{kt íku WÆu~Þ {kxu

LkÚke {kufÕÞku fu nwt {nuLkík yLku Ãkrh©{ fheLku {kºk ÃkkuíkkLkk SðLkLkwt
fÕÞký fYt, çkÕfu yux÷k {kxu {kufÕÞku Au fu, nwt çkeòyku {kxu Srðík
hnwt. {khku WÆu~Þ yu LkÚke fu nwt {khk {kxu Mkw¾-MkkÌkçke {u¤ðwt, çkÕfu {khku
WÆu~Þ yu Au fu {khe «òLke ¾wþeLku ÃkkuíkkLke ¾wþe Mk{swt. {khk {kxu yu
ðkík MkL{kLkLke Au fu, {khe «òLkk Mkw¾ yLku ykhk{Lku nt{uþk {khe ár»x
Mk{ûk hk¾wt yLku íku{Lke Mkw¾-þktrík{kt fkuE Ãký «fkhLke Yfkðx Lk çkLkwt.
íÞkt MkwÄe fu LÞkÞ {Lku íku {kxu {sçkqh Lk fhu yÚkðk hkßÞLke MkwhûkkLku
ò¤ðe hk¾ðkLkku «&™ Ëhr{ÞkLk{kt Lk ykðe òÞ.”
(Yfykíku yk÷{økeh, MktË¼o : þknkLku RM÷k{-Ãk3)
nfefík Au fu, yk rð[khku fkuE MðkÚkeo, yíÞk[khe yLku {Lkw»Þ rðhkuÄe
ÔÞÂõíkLkk LkÚke nkuE þfíkk. yk {kºk ykztçkh Ãký LkÚke. fu{fu íkuLke
Ãk]»X¼qr{{kt ykihtøkÍuçkLkk SðLkLkku 80 ð»kkouLkku EríknkMk {kisqË Au.
EríknkMkfkhkuLkku MkðoMkt{ík yr¼«kÞ Au fu íkuýu Lk õÞkhuÞ çkºkeMk ¼kusLk
¾kÄkt, Lk ¼kuøk-rð÷kMkLkk MkkÄLkku yÃkLkkÔÞk. nh Ãk¤ fk{{kt ÔÞMík
hnuðwt yu s íkuLkwt ËirLkf SðLk níkwt. Mkw¾-MkkÌkçke yLku yiïÞoÚke íkuLku
LkVhík níke. «òLke ÃkhuþkLke íkuLku ÃkhuþkLk fhíke yLku íku{Lkk Ëw:¾Úke íku
Ëw:¾e Úkíkku. ßÞkt MkwÄe Mkk{kLÞ ÔÞÂõíkLke ðkík íku ÃkkuíkkLkk fkLkkuÚke Lk
Mkkt¼¤e ÷uíkku, íÞkt MkwÄe íkuLku [uLk Lk ykðíkwt. rËðMk{kt ºký-ºký ðkh
Ëhçkkh ÷køkíkku. ßÞkt Ëhuf ÔÞÂõík, LkkLkku nkuÞ fu {kuxku, çkkËþknLke YçkY
VrhÞkË fhe þfíkku yLku çkkËþkn Ãkkuíku ÃkkuíkkLkk nkÚkÚke LÞkÞ ÷¾íkku.
zkì. fheheyu 80 ð»koLke ô{h{kt yk÷{økehLku òuÞku níkku. íkuyku ÷¾u
Au fu, “íku MkkV yLku MkVuË {÷{÷Lkk fÃkzkt ÃknuheLku y{ehkuLkk xku¤k{kt
W¼ku níkku. LÞkÞ EåAíkk ÷kufkuLke yhSyku MðÞt ÷E hÌkku níkku yLku
[~{k ðøkh ðkt[eLku MðÞt ÃkkuíkkLkk nkÚkÚke nMíkkûkh fhíkku síkku níkku. íkuLkk
«MkÒk [nuhk WÃkh MÃk»x Úkíkwt níkwt fu íku ÃkkuíkkLkk fk{ku yLku ÔÞMíkíkkykuÚke
¾qçk ¾wþ yLku Mktíkw»x níkku.”(yLkwðkË : íkkhe¾u yuÂLVMxLk, Ãk].h3)
ykihtøkÍuçkLkk þkMkLk{kt hksfeÞ Mðíktºkíkk :

ykihtøkÍuçkLkk þkMkLk{kt rnLËwykuLku hksfeÞ Mðíktºkíkk «kó níke. íkuLkk
Mk{ûk YçkY WÃkÂMÚkík Úkðk{kt fkuELku Mktfku[ Lk níkku. Mkk{kLÞ ÔÞÂõík Ãký
íkuLku {¤e þfíkku níkku. íku{kt fkuE òrík, ¿kkrík fu Ä{oLkku ¼uË¼kð òuðk Lk
{¤íkku. hkßÞLkk Wå[ ÃkËku WÃkh nòhku rçkLk{wÂM÷{ku fk{ fhíkk níkk.
sþðtík®Mkn yLku sÞ®Mkn íkuLkk MkuLkkÃkríkyku níkk. h½wLkkÚk ¾ºke, hkÞ
hkÞLk yLku çkLkðkhe÷k÷ {wLþe íkuLkk «þkMkLk rð¼køkLkk yrÄfkheyku
níkk, su{Lkk WÃkh çkkËþkn MktÃkqýo ¼hkuMkku fhíkku níkku. íku WÃkhktík r¾úMíke,
ÞnqËe yLku ÃkkhMke ÃkkuíkkLke ÞkuøÞíkkyku yLkwMkkh rðrðÄ nkuÆkyku Mkt¼k¤íkk
níkk. Lkkufheyku çkkçkíku çkkËþkn fkuE ¼uË¼kð hk¾íkku Lk níkku. íkuLke
rçkLkÃkûkÃkkíke yLku ¼uË¼kðhrník LkeríkLkk yLkwMktÄkLk{kt xe. zçkÕÞq.
ykLkkouÕz ÃkkuíkkLkk ÃkwMíkf ‘«e®[øk ykìV RM÷k{’{kt ÷¾u Au fu....
“ykihtøkÍuçkLkk ykËuþku yLku ÃkºkkuLke r÷r¾ík Ãkktzwr÷rÃk, su nsw
«fkrþík LkÚke ÚkE, íku{kt ÄkŠ{f MðíktºkíkkLkku íku Í¤n¤íkku rMkØktík {kisqË
Au, su yLkwMkkh yuf çkkËþknu íkuLkk Ä{oÚke yLÞ ÷kufkuÚke ðíkoðwt òuEyu. su
½xLkk MktË¼uo yk rMkØktík Ëþkoððk{kt ykÔÞku Au, íku yu Au fu fkuE ÔÞÂõíkyu
yhS fhe fu, çku ÃkkhMke Mkuðfku ðuíkLkLke ðnU[ýe {kxu rLkÞwõík Au, íku
ykÄkhu íku{Lku LkkufheÚke çkh¾kMík fhðk{kt ykðu. fu{fu fwhTykLk{kt {kisqË
Au fu, ‘nu E{kLkðk¤kyku ! {khk yLku ÃkkuíkkLkk Ëw~{LkkuLku r{ºk Lk çkLkkðku.’
ykihtøkÍuçk yk÷{økehu yk yhSLkk MktË¼ou «íÞw¥kh ÃkkXÔÞku fu, yk ykÞík
(&÷kuf) yu yðMkh {kxu LkÚke yLku ÃkkuíkkLkk yk fÚkLkLke Ãkwr»x {kxu yk
ykÞík ÷¾e fu, “ík{khk {kxu ík{khku ËeLk yLku {khk {kxu {khku ËeLk.”
þkne yLku Mkhfkhe Lkkufheyku ÷kufkuLku íku{Lke ÞkuøÞíkkyku yLkwMkkh {¤þu,
íkuLkk rMkðkÞ fkuE yLÞ ykÄkhu LkÚke {¤e þfíke.” (Ãk].h8)
çktøkk¤e EríknkMkfkh Mkh òËwLkkÚk Mkhfkh ‘íkkhe¾u ykihtøkÍuçk’{kt
÷¾u Au fu, “ykihtøkÍuçkLkku EríknkMk ¼khík{kt 60 ð»koLkku yíÞtík Wßsð¤
yLku «fkrþík EríknkMk Au. íkuýu fkuE rnLËwLku çk¤Ãkqðof {wMk÷{kLk LkÚke
çkLkkÔÞku, Lk þktríkLkk s{kLkk{kt íkuýu fkuE rnLËwLke òLk ÷eÄe. WËkhíkk{kt
fkuE heíku Ãký ÃkkuíkkLkk ÃkqðoòuLkk {kuøk÷ çkkËþknkuÚke Wíkhíkku Lk níkku.”
íkuyku ykøk¤ ÷¾u Au fu, “çkLkkhMkLke ¿kkLkðkÃke {ÂMsË ytøku yuðwt
fnuðk{kt ykðu Au fu, ykihtøkÍuçku {trËh íkkuzeLku íkuLkwt rLk{koý fÞwO níkwt. íkuLke
nfefík yu Au fu, íku MÚkkLku íkuLkk s{kLkk{kt fkuE {trËh níkwt s Lknª, çkÕfu
yfçkhLkk fk¤{kt ËeLku E÷kneLkwt yuf MktMÚkkLk níkwt, suLku E.Mk. 16h7{kt
þknsnktyu íkkuzeLku {ÂMsË çkLkkðe ËeÄe níke yLku íkuLkwt yiríknkrMkf Lkk{
“EðkLku þheyík” hkÏÞwt níkwt.”
nur{ÕxLk Lkk{u yuf ytøkúus ykihtøkÍuçkLkk fk¤{kt ¼khík ykÔÞku níkku.
íku ÃkkuíkkLkk MkVhLkk{k{kt rðr¼Òk þnuhkuLkku Lkshu òuÞu÷ ynuðk÷ ÷¾íkkt
sýkðu Au fu, “þkMkLkLkku Ä{o {kºk RM÷k{ Au, Ãkhtíkw MktÏÞk{kt òu ËMk
rnLËwyku Au íkku yuf {wMk÷{kLk. rnLËwyku MkkÚku WËkhíkk yLku ¼kE[khku
Ãkqýo heíku hk¾ðk{kt ykðu Au. íkuyku ÃkkuíkkLkk ðúík hk¾u Au, ÃkqòÃkkX fhu Au
yLku íknuðkhkuLku yu s heíku Wsðu Au, su{fu ykøk¤ Wsðíkk níkk, ßÞkhu
þkLkMk rnLËwykuLkwt níkwt.” (MkVhLkk{k nìr{ÕxLk, 1-1h7-1h8)
nìr{ÕxLk Mkwhík þnuh rðþu ÷¾u Au fu, “yk þnuh{kt ÷øk¼øk yufMkku
rðr¼Òk Ä{kouLkk ÷kufku hnu Au, Ãkhtíkw íku{Lkk ËhBÞkLk õÞkhuÞ fkuE Í½zku
íku{Lke ykMÚkk yLku ÃkqòÃkkXLke heíkku rðþu LkÚke Úkíkku. ËhufLku yrÄfkh Au
fu su heíku [knu, ÃkkuíkkLke heíku ÃkkuíkkLkk EïhLke WÃkkMkLkk fhu. {kºk ÄkŠ{f
{ík¼uËkuLkk ykÄkhu fkuELku f»x Ãknkut[kzðwt fu íkf÷eV ykÃkðe, íku {wÂM÷{
÷kufku{kt òuðk {¤íkwt LkÚke.” (MkVhLkk{k nìr{ÕxLk, 1-1h7-1h8)
çk¤Ãkqðof Ä{o ÃkrhðíkoLk ytøku xe. zçkÕÞq. ykLkkouÕz LkkutÄu Au fu,
“ykihtøkÍuçkLkk þkMkLkfk¤Lkk EríknkMkLkk ÃkwMíkfku{kt ßÞkt MkwÄe {U MktþkuÄLk
fÞwO Au, çk¤Ãkqðof {wMk÷{kLk çkLkkððkLkku õÞktÞ WÕ÷u¾ LkÚke.”
(r«®[øk ykìV RM÷k{)
EríknkMkfkh yìLkrVMxLk Ãký yu s yr¼«kÞ ykÃku Au fu, “yuðwt

«{krýík Úkíkwt LkÚke fu fkuE rnLËwLku íkuLkk Ä{oLkk fkhýu ykihtøkÍuçku fík÷
fÞkou nkuÞ yÚkðk fuË fu ËtzLke Mkò fhe nkuÞ fu ÃkAe fkuE ÔÞÂõík WÃkh
¾wÕ÷e heíku ÃkkuíkkLkk Ä{o yLkwMkkh WÃkkMkLkk fhðkLku fkhýu ðktÄku ÷eÄku
nkuÞ.” (íkkhe¾u rnLË)
MktþkuÄLkkuÚke Vr÷ík ÚkkÞ Au fu, ykihtøkÍuçk îkhk rnLËwykuLkk ÓËÞ
Ëq¼kððk yLku íku{Lkk WÃkh fzfkE fhðkLke ðkík Ãký íkÆLk WÃkòðe
fkZu÷ Au. íku MktË¼o{kt çkkçkw rLkhtsLk MkuLk ÃkkuíkkLkk ÃkwMíkf ‘çkLkkhMk Mkexe’{kt
÷¾u Au fu, “ykihtøkÍuçkLku ¾çkh {¤e fu çkLkkhMkLkk fux÷kf yrÄfkheyku
çkúkñýkuLku htòzu Au, íkku íkuýu økðLkoh yçkq÷ nMkLkLku ykËuþ {kufÕÞku fu,
ykÃkýk Ä{oþk†{kt nwf{ Au fu {trËh íkkuzðk{kt Lk ykðu yLku Lk íkku
íku{Lkk Ãkqòheyku WÃkh fzfkE Ëk¾ððk{kt ykðu. íkuÚke ykËuþ ykÃkðk{kt
ykðu Au fu, fkuE ÔÞÂõík çkúkñý fu fkuE rnLËw WÃkh fkuE Ãký «fkhLkwt
Ëçkký Lk Lkkt¾u.”
{wÂM÷{ þkMkLkfk¤{kt ynªLkk çkkËþknku yLku MkwÕíkkLkkuyu ÄkŠ{f
Mkrn»ýwíkkLkwt W{Ëk WËknhý «Míkwík fÞwO Au. Ãktrzík sðknh÷k÷ LknuY
çkkçkh rðþu ÷¾u Au fu, íkuLkk Mð¼kð{kt ¾qçk ykf»koý níkwt, íku ÃkwLkYíÚkkLk
fk¤Lkku yuf Lkuíkk níkku, ¾qçk þqhðeh yLku MkknMke níkku. f¤k yLku
MkkrníÞ«u{e níkku. nw{kÞqyu Ãký ÃkkuíkkLke Mkrn»ýwíkkÚke ynªLkk ÷kufkuLkk
ÓËÞku SíÞk níkk. þuhþknLke Mkrn»ýwíkkLkk økwýøkkLk íkku ytøkúus yLku
¼khíkeÞ EríknkMkfkhku Mkkiyu økkÞkt Au.
ðíko{kLkfk¤Lkk EríknkMkfkhku{kt ‘þuhþkn’ Lkk{u ÃkwMíkfLkk h[rÞíkk
fk÷fk htsLk fkLkqLkøkkuyu ÷ÏÞwt Au fu, “þuhþkn Ãknu÷ku þkMkf Au, suýu
rðr¼Òk Ä{kouLkk yLkwÞkÞeykuLku {u¤ðeLku yuf ¼khíkeÞ fki{ çkLkkððkLkku
«ÞkMk fÞkou, ßÞkhu íkuLkku ©uÞ yfçkhLku ykÃkðk{kt ykðu Au yLku þuhþkn
{kxu yk ËkðkLku Lkfkhðk{kt ykðu Au.... Ãkhtíkw þuhþkn Mkk[k yÚko{kt yuf
®[íkf yLku ËqhtËuþ níkku. íkuýu y÷kWÆeLkLkk r[hkøkLke su{ yuf s hkík{kt
nðkE rfÕ÷ku íkiÞkh fhðkLkku «ÞkMk Lk fÞkou, çkÕfu yuf yuðe [uíkLkðtíke
yLku LÞkÞ WÃkh ykÄkrhík þkMkLk-ÔÞðMÚkk MÚkkrÃkík fhe fu suLkkÚke
rnLËwyku{kt hksLkiríkf yLku ykŠÚkf ¾wþnk÷e ykÃk{u¤u s ÃkuËk ÚkE
økE. íkuýu rnLËwyku yLku {wMk÷{kLkkuLku yuf yLku MktøkrXík çkLke hnuðk
{kxu íkiÞkh fÞko. yk heíku íkuýu hk»xÙeÞíkkLke çkwrLkÞkË Lkkt¾e yLku íku {kxu
sux÷e [eòuLke sYhík níke, íku ík{k{Lku ÔÞðnkh{kt r¢ÞkÂLðík fhðkLkku
«ÞíLk fÞkou.”
rðïrðãk÷Þ yLkwËkLk ykÞkuøk (UGC)Lkk ¼qíkÃkqðo [uh{uLk yLku
rðÏÞkík EríknkMkfkh «kì. Mkíkeþ[tÿyu yuf ðõíkÔÞ (÷¾LkW, yur«÷-
1988){kt fÌkwt : “fux÷kf ÷kufkuLkku ÏÞk÷ Au fu, ykihtøkÍuçku hksÃkqíkkuÚke
MkçktÄ ¾hkçk fhe LkktÏÞk níkk yLku rnLËwykuLku Wå[ ÃkË ykÃkðkLkwt çktÄ
fhe ËeÄwt níkwt. ykÄwrLkf MktË¼kou íkuLku ¾kuxwt Mkkrçkík fhu Au. ykihtøkÍuçkLkk
fk¤{kt rnLËw ÃkËkrÄfkheykuLke MktÏÞk yLÞ ðøkkouLkk ÃkËkrÄfkheykuÚke ðÄw
níke. yfçkhLkk fk¤{kt rnLËw ÃkËkrÄfkheykuLke MktÏÞk 16 xfk níke, su
ðÄeLku þknsnktLkk fk¤{kt h4 xfk ÚkE yLku ykihtøkÍuçkLkk þkMkLkfk¤{kt
íku ðÄeLku 36 xfk ÚkE økE. yk yuðe nfefík Au, suLku ¾qçk ykuAk ÷kufku
òýu Au.” (fki{e ykðkÍ, 7 yur«÷ 1998)
ËuþËkÍ yLku rçkLkMkkt«ËkrÞõíkkLkk «¾h rn{kÞíke

xeÃkw MkwÕíkkLkLku çkËLkk{ fhðkLke fkurþþ
y{ËkðkË n»ko÷ ÃkÂç÷fuþLk íkhVÚke «økx Úkíkk {uøkurÍLk ‘MkVkhe’Lkk
ykuøk»x 2014Lkk ytf Lkt.243Lkk Ãkus Lkt.22 WÃkh ¼khíkLke ykÍkËeLkk
{nkLk ÷zðiÞk xeÃkw MkwÕíkkLk (hn.) rðþu yuf yiríknkrMkf çkLkkðLkwt ðýoLk
fhíkkt ÷ÏÞwt Au fu, E.Mk. 1789{kt {iMkqhLkk xeÃkw MkwÕíkkLku W¥kh {÷çkkh
Ãkh yk¢{ý fhe yu «Ëuþ{kt ykíktf Vu÷kÔÞku níkku. xeÃkwLkk ÷~fhu yLkuf
½hkuLku ykøk [ktÃke, {trËhku íkkuze Ãkkzâk yLku Ä{o ÃkrhðíkoLk fhkððk {kxu
÷kufku Ãkh sw÷{ku økwòÞko. MkVkheLkk ytf{kt ÷¾kÞu÷ yk çkkçkík íkhV
sLkkçk yÍnYÆeLk ys{uhe Mkknuçku y{kYt æÞkLk ËkuhÔÞwt yLku íkfkËku
fÞkou fu, xeÃkw MkwÕíkkLk (hn.) rðþu WÃkhkuõík ykûkuÃkkuLkku sðkçk ‘ÃkÞøkk{u
hn{ík’{kt ykÃkðk{kt ykðu íkku ÷kufkuLku yiríknkrMkf òýfkhe MkkÚku xeÃkw
MkwÕíkkLk suðk {nkLk ¢ktríkfkhe yLku Mðíktºk MkuLkkLke rðþu MkíÞ nfefík
«fkþ{kt ykðu.
¼khríkÞ WÃk¾tz{kt çku {wÂM÷{ çkkËþknkuyu {trËhkuLkku ÏÞk÷ hk¾e
MkkiÚke ðÄw {trËhku {kxu s{eLk-òøkeh yLku hkufz hf{ku ykÃke Au. Ãkhtíkw
EríknkMkLkwt Ëw¼koøÞ Au fu, yk çkÒkuð (ykihtøkÍuçk-xeÃkw MkwÕíkkLk)Lku MkkiÚke
ðÄw çkËLkk{ fhðk{kt ykðe hÌkk Au.
‘MkVkhe’ ytf{kt «økx ÚkÞu÷ ÷¾ký suðwt s f÷f¥kk ÞwrLkðŠMkxeLkk
MktMf]ík rð¼køkLkk «{w¾ zku. nhe«MkkË þk†eyu ÷¾u÷ {uxÙefLke Ãkheûkk
{kxuLkk EríknkMkLkk ÃkkXâ ÃkwMíkf{kt (TEXT) Ãký ÷ÏÞwt níkwt fu, ‘‘ºký
nòh çkúkñýkuyu {kºk yux÷k {kxu ykí{níÞk fhe ÷eÄe fu, xeÃkw MkwÕíkkLk
íku{Lku çk¤sçkheÃkqðof {wMk÷{kLk çkLkkððk {ktøkíkk níkk.’’
yk «fkhLkk ÷¾kýku ytøkúus EríknkMkfkhkuLkk ‘‘÷zkðku yLku nwfq{ík
fhku’’ ykþÞ nuX¤ ÷¾kÞu÷k Au. yLku íkuLkku sðkçk ©e çke. yuLk. Ãkktzu
(økðLkoh yu{.Ãke. yLku ykurhMMkk)yu h9 sw÷kE 1977Lkk hkßÞMk¼k{kt
fhu÷ «ð[Lk{kt rðøkíkðkh [[ko fhíkkt ykÃÞku níkku.

íÞkh çkkË íku{ýu yuf ÃkwMíkf Ãký ÷ÏÞwt Au, suLkwt Lkk{ “Aurangzeb
and Tipu Sultan” (Evaluation of their Religious Policies) Au. íku{kt
ykihtøkÍuçk çkkËþkn yLku xeÃkw MkwÕíkkLk Ãkh ÚkÞu÷ ykûkuÃkkuLkwt ¾tzLk fÞwO Au.
©e çke. yuLk. Ãkktzu ÷¾u Au fu, ßIFZ[ V[S 5|;\U[ DG[ Ô6 Y. S[
S,S¿F I]lGJl;"8LGF ;\:S'T lJEFUGF 5|D]B 0F[P CZL5|;FN XF:+LV[
V[S 8[S:8 sTEXTf A]SDF\ V[D ,bI\] K[ S[ ——+6 CÔZ A|Fï6F[V[ DF+
V[8,F DF8[ VFtDCtIF SZL ,LWL S[ 8L5] ;]<TFG T[DG[ A/HAZL5}J"S
D];,DFG AGFJJF DF\UTF CTFP˜˜ TF[ D[\ TZT 0F[P XF:+LYL T[GF[ CJF,F[
DF\uIF[P T[DG[ S[8,FI 5+F[ ,bIFP TF[ T[D6[ HJFA VF%IF[ S[ VF 38GF
——D{;]Z U[h[8Z˜˜DF\YL ,LWL K[P T[ U[h[8ZGL XF[W D[\ .<CFAFN TYF
S,S¿FGL .d5LZLI, ,FIA|[ZLDF\ SZL TF[ DG[ VF ,BF6G]\ ;DY"G G
D?I]\P D{;]Z I]lGJl;"8LGF TtSF,LG JF.; RFg;,Z ;Z ClZR\ãGFY
;[, CTFP D[\ V[S 5+ J0[ VF 38GF lJX[ Ô6JFGL T[DGL ;D1F .rKF
NXF"JLP T[D6[ DFZF[ 5+ zL SF\tIF 5F;[ DF[S,L NLWF[P H[VF[ T[ JBT[ —
—D{;]Z U[h[8Z˜˜GL GJL VFJ'l¿ T{IFZ SZL ZCIF CTFP T[D6[ DG[ ,BL
DF[S<I]\ S[ ——D{;]Z U[h[8ZDF\ VFJL SF[. 38GF GF[\WJFDF\ VFJL GYLP˜˜
T[D6[ V[D 56 ,bI]\ S[ ——T[VF[ D{;]ZGF .lTCF;YL ;FZL 5[9[ JFS[O K[P
V[8,[ T[VF[ lJ`JF;5}J"S SCL XS[ K[ S[ D{;]ZDF\ VFJL SF[. 38GF 38L
GYLP˜˜ T[D6[ V[D 56 ,bI]\ S[ ——8L5] ;]<TFGGF ;[GF5lT lÊQGFZFJ
GFDL V[S A|Fï6 CTFP˜˜ 5KL T[D6[ D{;]ZGF !5& D\lNZF[GL ;}RL 56
DF[S,L4 H[G[ 8L5] ;]<TFG JFlQF"S ;CFI VF5TF CTFP 8L5] ;]<TFGGF
D{;]ZGF zLU[\ZL D9GF HUNŸU]~ X\SZFRFI" ;FY[ 36F ;F{CFN"5}6" ;A\W
CTFP T[D6[ 8L5] ;]<TFG[ X\SZFRFI"G[ pÛ[XLG[ ,B[,F +L; 5+F[GL OF[8F[
:8[8 SF[5L 56 HJFA ;FY[ DF[S,FJL CTLP D{;]ZGF XF;SF[GF[ lGtIÊD
CTF[ S[ T[VF[ zL Z\U5ÎDGL V\NZ H[ Z\UGFY D\lNZ K[ tIF\ HTF CTFP
8L5] ;]<TFG 56 ;JFZ[ GF:TF 5C[,F\ NZZF[H tIF\ HTF CTFP
5|F[P zL SF\tIFV[ V[D 56 ,bI]\ S[4 ——0F[P XF:+LV[ VF 38GF SNFR

SG", DF.<;GL ——lC:8=L VF[O D{;]Z˜˜YL ,LWL CX[4 H[D6[ OFZ;LGF[
V[S C:T5|T ——TFZLB[ 8L5] ;]<TFG˜˜G]\ EFQFF\TZ SI]Å CT]\P VF C:T5|T
ZF6L lJS8F[ZLIFGL BFGUL ,FIA|[ZLDF\ DF[H]N K[P D[\ VFU/ T5F; SZL
TF[ Ô6JF D?I]\ S[ VFJL SF[. C:T5|T ZF6L lJS8F[ZLIFGL ,FIA|[ZLDF\
GYLP SG", DF.<;GF 5]:TSDF\ AWF lS:;FVF[ DG30T TYF H]õF K[P
0F[P XF:+LG]\ 5]:TS A\UF/4 VF;FD4 lACFZ4 VF[lZ:;F4 I]P5L¸ V[DP
5LP VG[ ZFH:YFGGL :S},F[GF VeIF;ÊDDF\ XFD[, CT]\P D[\ S,S¿F
I]lGJl;"8LGF TtSF,LG JF.; RFg;,Z ;Z VFX]TF[QF D]BZÒ ;FY[
5+jIJCFZ SIF["P VG[ AWL 38GFVF[ ,BL DF[S,L TF[ T[D6[ 5[,]\ 5]:TS
VeIF;ÊDDF\YL S-FJL GF\bI]\P 5Z\T] DG[ V[ Ô[. VFüI" YI]\ S[ I]P5LPGF
H]lGIZ :S},F[GF VeIF;ÊDGF 5]:TS s!)*ZfDF\ VF JFT OZL
NF[CZFJJFDF\ VFJLP
yk yuf {wÏÞ yLku ðkhtðkh çkuðzkðkíkku ykhkuÃk Au fu, xeÃkw MkwÕíkkLk
Ä{o[wMík níkk, su{ýu rçkLk{wÂM÷{kuLkwt Ë{Lk fÞwO níkwt. ykÃkýu yu LkkutÄðwt
òuEyu fu, ¼khík{kt {wÂM÷{ þkMkfku rðYØ Ä{kOÄíkkLkku ykhkuÃk ®nËw-
{wÂM÷{ ðå[u ðuh¼kð yLku Ëw~{Lkkðx ðÄkhðk {kxu MkËkÞ ËçkkýÃkqðof
÷uðkÞu÷ Au. xeÃkw MkwÕíkkLk yuf Ä{orLk»X {wÂM÷{ níkk, Ãkhtíkw Ä{kOÄíkk
yLku fkuELke ©ØkLkk ¼Âõík¼kð{kt ¼khu íkVkðík Au.
ykÃkýu fne þfeyu fu, {q¤ nfefíkkuLkk íkxMÚk yÇÞkMk yu hnMÞ
Aíkw fhu Au fu, xeÃkw MkwÕíkkLk MktMfkhe þkMkf níkk. Ãkkuíku rçkLkMkkt«ËkrÞf
rð[kh Ähkðíkk. òu íku{ýu fwøkoLkk ®nËwykuLku, {Uø÷kuhLkk r¾úMíkeyku yLku
LkkÞhLkk {wÂM÷{kuLku f[zâk níkk íku yu fkhýu fu íkuyku ytøkúuòu MkkÚku òuzkELku
xeÃkw MkwÕíkkLkLke MkðkouÃkrhíkkLku nkrLk Ãknkut[kzðkLkk EåAwf níkk. íku {÷çkkhLkk
{kuÃke÷kyku yLku {nuËðe {wMk÷{kLkkuLku yk s ÷kufkuLkk ËkÞhk{kt òuÞk, íkku
íkuykuLkku rðþkLk fhíkk ¾[fkÞk Lk níkk. íku{ýu MkðkLkwh, fwËkÞknw yLku
fwLkwo÷Lkk Lkðkçkku WÃkh yk¢{ý fÞwO níkwt yLku {hkXk fhíkkt rLkÍk{ «íÞu
íku{Lkwt ð÷ý ðÄw Ëw~{Lkkðx¼ÞwO níkwt. íku{Lke MkgkE íku Mk{Þu hksfeÞ
fkhýu níke. ynuðk÷ sýkðu Au fu, ðÄw Ãkzíkku ykLktË fu yk¤Mk, Ä{kOÄíkk
Þk YrZ[wMíkíkk su yuLkk fkh¼kh{kt yðhkuÄ ÃkuËk fhu Au yuLku xeÃkw MkwÕíkkLk
fËkrÃk [÷kðíkk Lk níkk. ytøkúuòu MkkÚku yu{Lku {ík¼uË nkuðk Aíkkt Ãkrù{e
ËuþkuLkwt rð¿kkLk yLku íkuykuLkk «fkhLke hkßÞ ÔÞðMÚkkLkk íkuyku ykøkúne níkk.
Mkk{krsf yLku ÄkŠ{f çkkçkíku xeÃkw MkwÕíkkLkLke {q¤ MkwÄe Ãknkut[ðkLke
÷kûkrýfíkk Mk{kLknfÄ{eo {w÷ðe þfkÞ. {iMkwh LkSf fk÷e {trËh{kt
íku{ýu Lkhçk÷eLkku rhðks çktÄ fhkÔÞku níkku. ËkYçktÄe íkÚkk ¼ktøkLke ¾uíke
çktÄ fhkðe níke. MÚkkÞe yLku {wMkkVhe fhíkk ËkYrzÞk yLku fuVe ÃkËkÚkkouLkku
ÔÞðnkh fhíkk VfehkuLku Mkò fhe ËuþrLkfk÷ fÞko. ðu~Þkøkehe, †e þku»ký
«Úkk økuhfkÞËuMkh ònuh fhe. LkkÞh òríkLke çknuLkkuLke {kLk{ÞkoËk íkÚkk
rðLk{úíkkLke ò¤ðýe {kxu Ãkøk÷kt ¼Þko yLku ykËuþ òhe fÞkou fu íkuyku
MktÃkqýo fÃkzkt Mkrník ÃkkuíkkLkk ½hku{ktÚke çknkh Lkef¤u. yLkufÃkrík «ÚkkLkku
ÔÞðnkh çktÄ fhkÔÞku.
fu. yu{. ÃkkLkefh Mkk[u s fnu Au fu, yk heíku LkkÞh òríkLke y&÷e÷
«Úkk Ãkh {LkkE nwf{ Vh{kðe xeÃkw MkwÕíkkLk Mk{síkk fu Ãkkuíku MkktMf]ríkf
r{þLk [÷kðe hÌkk Au. yk yuf MkwÄkhfLke çkwÂæÄ Au, su MkiæÄktríkf íkÚkk
¼kiríkf heíku ÷kufkuLkk fÕÞký {kxu fux÷k ykíkwh Au íkuLkwt ËþoLk fhkðu Au.
ÄkŠ{f ár»xyu xeÃkw MkwÕíkkLk MktMfkhe íkÚkk Mk{kLknfÄ{eo MkwÕíkkLk
níkk, Ãkhtíkw ytøkúus ÷u¾f [kÕMko Mxeðkzu suðkyu íkuykuLku Ä{kOÄ MkwÕíkkLk
íkhefu r[íkÞko níkk. su{ýu ÄkŠ{f heíku òrík ¼uË yLku yMkrn»ýwíkk ÃkuËk
fhe þÂõík îkhk Ä{o ÃkrhðíkoLk fhkÔÞwt. WÃkhktík [ku¬Mk òríkLkku MkVkÞku
fhe ÞwØku ÷zâk níkk, Ãkhtíkw Mkk[u s Mk½¤k Ãkwhkðk yk ík{k{ ykhkuÃkkuLkwt
¾tzLk fhu Au. çkÄe s òríkLkk ÷kufku WÃkh Mkh¾ku ðuhku, s{eLk, ÔÞkÃkkh
yLku ÄtÄk MkçktÄu LkktÏÞku níkku. «íÞuf Mkwçkk{kt íku{ýu yuf fkÍe íkÚkk yuf
ÃktrzíkLku LÞkÞ {kxu íkÚkk ©e htøkÃkè{Lke nkEfkuxo{kt yÃke÷ {kxu yuf ®nËw
yLku yuf {wÂM÷{Lke ss íkhefu rLk{ýqtf fhe níke. yu{ýu çkLkkðu÷ fu÷uLzh
®nËw-{wÂM÷{ çkÒkuð fki{kuLku {kLÞ níkwt. hkòþkneLkk «ríkf Mk{ nkÚkeLke
AkÃk íku{Lkk íkktçkkLkk rMk¬k WÃkh òuðk {¤íke.
ðÄw «{ký{kt hksfkh¼kh{kt {kuxk nkuÆk WÃkh ®nËwykuLke rLk{ýqtf
suðk fu ÃkwŠLkyk, ykÃkkShk{, ©e rLkðkMkhkð, {w÷[tË, MkwòLkhkð yLku
çkeò fux÷kÞ níkk. ©e htøkÃkè{{kt çkúkñýkuLkk hnuXký {kxu fux÷kf
{fkLkku yLkk{ík hkÏÞk níkk. ®nËw-{wÂM÷{, r¾úMíke ÷kufku þktríkÚke n¤e-
{¤eLku hnuíkk níkk íku yu Ëþkoðu Au fu, yu{Lkk hkßÞ{kt Mkk{kSf Mk{kLkíkk
MktÃkqýoÃkýu s¤ðkÞu÷e níke. yk Mk½¤e nfefíkku Ëþkoðu Au fu, yu{ýu
fËkrÃk òrík¼uË ËþkoÔÞku Lk níkku, fu Lk íkku íkuyku {wÂM÷{kuLkwt «¼wíð [kníkk
níkk. Lk íkku íkuyku {qŠík¼tsf fu {trËh¼tsf níkk, çkÕfu nfefík{kt yu
ík{k{ {trËhku su íku{Lkk hkßÞ{kt ykçkkË níkk íkuLku Mkr¢Þ «kuíMkknLk Ãký
ykÃkíkk yLku LkkýktfeÞ Mknkhku Ãký Ãkqhku Ãkkzíkk. íkuLkku WËknhýeÞ Ëk¾÷ku
©eøkUheLkk ®nËw {XLkk søkíkøkwY MkkÚku íku{Lkwt hûký fhe Ãkqhku Ãkkzâku níkku
yLku MkkÚku Lkkýkt, yLkks, fkÃkz ðøkuhu ¼ux{kt ykÃÞk. ®nËw nw{÷k¾kuhkuLkk
yk {trËh WÃkh ÷qtxLkk «Mktøku íku{ýu íðheík Ãkøk÷kt ¼Þko.
{u÷qfkurxLkk ©e LkkhkÞý Mðk{e {trËhLku íku{ýu 1h nkÚke, ½huýkt,
MkkuLkk yLku [ktËeLkk ðkMkýku ¼ux{kt ykÃÞk níkk. LkLkòøkwzLkk ©e ftXuïhLkk
{trËhLku [ktËeLkku fÃk íkÚkk «ÏÞkík ‘ÃkkËþkn r÷Løkk’ su yuf ¾kMk «fkhLkk
÷e÷k {sçkqík Mkwþkur¼ík ÃkÚÚkh{ktÚke çkLku÷ níkku, íÞkt ÷økkÔÞku níkku. Mkkík
[ktËeLkk fÃk íkÚkk [ktËeLke ÄwÃkËkLke ËeÃkf ©e htøkÃkè{Lkk ©e htøkLkkÚkLk
{trËhLku ¼ux ykÃÞk níkk. ©e ðUfxhk{Lk yLku ríkY{k÷kLkku {kLk-{íkoçkku
ðÄkÞkou níkku. ftSðhk{Lk {wfk{u ¼økðkLkLkk hnuXký çkLkkððk {kxu ËkLk
ykÃÞk níkk. hÚk WíMkð{kt íkuyku ¼køk ÷uíkk yLku ËkY¾kLkk, hkuþLke {kxu
ËkLk Ãký ykÃkíkk. Ërûký {÷çkkh yLku çkeò MÚk¤kuyu rðLkk {qÕÞu {trËhku
{kxu s{eLkLke ÔÞðMÚkk fhíkk. Ãkw»Ãkkøkehe {X, økkutrzfkuXLkwt ytsÞrLkÞk
Mðk{e {trËh, økwxwÃkuxLkwt LkhrMkBnk Mðk{e {trËh, {t[whLkwt r[Lkkfuþðk
Mðk{e, {kíkwhLkwt «MkÒkk ðUfxuïh {trËh, r«ðu÷e{kt ykðu÷ ©ehtøkk {trËh

yk MkðoLkku ¾[o xeÃkw MkwÕíkkLk WÃkkzíkk níkk. Ãkw÷eðuLzk{kt ytòLkuïh
{trËh{kt çktÄ Ãkzu÷ ÃkqòrðrÄ yu{ýu [k÷w fhkðe. {nkhkò nrhÃÃkk suðk
çkúkñýkuLku íku{ýu s{eLk ¼ux{kt ykÃke. hkÞkfkuèkE {trËhLkk ÃkqòheykuLku
íku{ýu hkufz hf{Lke {ËË fhe níke. {u÷wfkuxe{kt ©erð&™ð Mkt«ËkÞLkk çku
ðøkkou ðuzkøk÷kE yLku xeLkf÷kE ðå[u {trËh çkkçkík{kt íku{Lkku LÞkÞ
rLk»ÃkûkÃkkíke níkku. yk MkíÞku, nfefíkku, þktrík yLku ¼khu Ãkwhkðkyku Ëþkoðu
Au fu, ®nËwykuLku íku{Lkk íkhVÚke {ËË yLku «kuíMkknLk Mkíkík {¤íkk hnuíkk
yLku íkuyku þktríkÚke ÃkkuíkkLkk Ä{oLkwt MktÃkqýoÃkýu MðíktºkíkkÚke Ãkk÷Lk fhíkk
níkk. r¾úMíke Ä{o MkkÚku Ãký íku{Lkku ÔÞðnkh Mk{kLknfÄ{eo níkku. rMkheÞLk
yLku yk{uorLkyLk Mkt«ËkÞLkk r¾úMíkeykuLkk sLkfÕÞký yÚkuo æÞkLk ykÃkíkk
yLku økkuðkLkk ykforçkþÃkLku íkuykuLkk fuÚkkur÷f ÃkkËheykuLku {iMkwhLkk
r¾úMíkeykuLke Mkuðk{kt {kuf÷ðk {kxu rðLktíke Ãký fhe níke.
xeÃkw MkwÕíkkLk Mkwrþrûkík çkkËþkn níkk. íkuyku Mk{síkk níkk fu, Ãkkuíku
{wÂM÷{ þkMkf nkuðk Aíkkt rçkLk{wÂM÷{ Ëuþ{kt Au. ßÞkt {wÂM÷{ ÷kufku
Mk{økú ðMíkeLkk rnMkkçku ½ýe ykuAe yuðe ÷½w{rík{kt Au. íkuyku ÃkkuíkkLke
Mk¥kkLke {ÞkoËkykuÚke ðkfuV níkk. rçkLk{wÂM÷{kuLku {tsqh Lk nkuÞ yuðku
fkuE «fkhLkku fkh¼kh ÃkkuíkkLkk hkßÞ{kt [÷kðíkk Lk níkk. {÷çkkh yLku
fwøkoLkk Mkk{tíkkuLke y{ehþkneLke «íÞk½kíke ðíkoýqtfLkwt su {kÃk íku{ýu fkZâwt
níkwt íku Ëþkoðíkwt s LkÚke fu, xeÃkw MkwÕíkkLk ¾kMk ÄkŠ{f r{þLk Ähkðíkk níkk.
yk fkÞkou íku{Lkk hkßÞ Mkt[k÷Lk ytøkuLkk hksfeÞ rð[khLku ykrÄLk nwf{ku
níkk. su ÃkkuíkkLkk hkßÞLkk Ä{kou{kt yuf Ä{oLke Mk÷k{íke {kxu ÔÞqnh[LkkLku
÷økíkk níkk. yu s «{kýu {nuËðe {wÂM÷{kuLkku ËuþrLkfk÷ Lk íkku íku {kxu
níkku fu íkuyku {wÂM÷{Lke ÔÞkÏÞk{kt çkuMkíkk Lk níkk, çkÕfu íku{ýu òýfkhe
{u¤ðe níke fu íkuyku íku{Lkk rðYØ »kzÞtºk ½ze hÌkk Au, yLku rðËuþe
Ëw~{Lk íkkfíkkuLkk yusLx íkhefu íku{Lke Mkk{u Ãkzíkk níkk.
xeÃkw MkwÕíkkLk yuf ¿kkLke ÔÞÂõík níkk. íkuyku nt{uþk ¿kkLkeykuLku ÃkMktË
fhíkk. yu{Lkku Ëhçkkh ½ýk ¿kkLke ®nËw Ãktrzíkku yLku {wÂM÷{ rðîkLkkuÚke
nÞkou¼Þkou hnuíkku. íku{Lkwt rðþk¤ ÃkwMíkfk÷Þ ®f{íke yLku yMkk{kLÞ
ÃkwMíkfkuÚke ¼hÃkqh hnuíkwt. íkuyku MkkËw, MðåA yLku rðLkÞþe÷ SðLk SÔÞk.
íku{Lkku ¾kuhkf ËqÄ yLku V¤kuLkku hnuíkku. íku{ýu fËkrÃk ËkY Þk yLÞ {kËf
ÃkËkÚkkouLkwt MkuðLk fÞwO Lk níkwt.
xeÃkw MkwÕíkkLk{kt fkuE Ãký «fkhLkwt AeAhkÃkýwt Lk níkwt. su hkòLkk
þÃkÚk{kt Ãkrðºk Mðefkhu÷ Au fu, ‘‘òu nwt ík{kYt Ë{Lk fYt íkku {Lku MðøkoÚke,
SðLkÚke, ytLkríkÚke ðtr[ík fhðk{kt ykðu. {khe «òLkk Mkw¾{kt s {kYt
Mkw¾ hnu÷wt Au. íkuykuLkk fÕÞký{kt s {kYt Mkw¾ hnu÷wt Au. íku fkuE ¾wþeyku
suLkku nwt Ãkkuíku rð[kh fYt íku fÕÞkýfkhe LkÚke, Ãkhtíkw su fktE ¾wþeyku {khe
«ò rð[khu íku Mkw¾{Þ Au.’’ MÚkkrLkf ðíkLkLkk ÃkkÞk{ktÚke WËT¼ðu÷ Lkðk
rð[khku ÃkuËk fhðk{kt yk nfefíku íku{Lku {ËË fhe.
‘Þtøk EÂLzÞk’ íktºke, {nkí{k økktÄe, h3 òLÞwykhe 1930, Ãkus-
31{kt Lke[uLke nfefík Ëþkoððk{kt ykðe Au.
‘‘{iMkwhLkk Víkuny÷e xeÃkw MkwÕíkkLk su{Lku rðËuþe EríknkMkfkhkuyu
Ä{oÍLkqLke íkhefu ðýoðu÷ fu su ÃkkuíkkLke ®nËw «òLku Ëçkkðe íkuykuLku íkkfíkLkk
òuhu Ä{o ÃkrhðíkoLk fhkðe RM÷k{{kt Ëk¾÷ fÞkou nkuðkLkku ykhkuÃk ÷økkðu
Au, Ãkhtíkw Mk{økú heíku íku yk «{kýu Lk níkk. yLÞÚkk ®nËw «ò MkkÚku íkku
MkçktÄku MktÃkqýoÃkýu yíÞtík MLkunk¤ níkk. {iMkwh hkßÞLkk ykŠfyku÷kuS
rð¼køkLkk fçò{kt 30 Úke ðÄw Ãkºkku xeÃkw MkwÕíkkLkLkk Au. su íkuýu ©ªøkuhe
{XLkk þtfhk[kÞo WÃkh ÷ÏÞk níkk. yk Ãkºkku fÒkz ¼k»kkLke ÷kûkrýfíkk{kt
÷¾u÷ Au. 1793{kt þtfhk[kÞo WÃkh ÷¾u÷ yuf Ãkºk{kt íku{Lkk íkhVÚke
{¤u÷ ÃkºkLkku WÕ÷u¾ fhu Au yLku íkuykuLku rðLktíke fhu Au fu, íkuyku íkÃk fhu
yLku Mk{økú søkík {kxu íkÚkk ÃkkuíkkLkk hkßÞ {kxu fÕÞký yLku «økrík {kxu
«kÚkoLkk fhu. ytík{kt íku þtfhk[kÞoLku rðLktíke fhu Au fu, íkuyku {iMkwh hkßÞ{kt
Ãkhík Vhu. fkhý Ãkrðºk ÔÞÂõíkykuLke nksheÚke Mkkhk ðhMkkË yLku Mkkhk
Ãkkf yLku ¼tzkhLke yLkw¼qrík ÚkkÞ Au.’’ yk Ãkºk ¼khíkLkk EríknkMk{kt

MkkuLkuhe Ãkºk íkhefu AkÃkfk{Lkku ykËþo Lk{qLkku Au.
xeÃkw MkwÕíkkLk yríkþÞ «{ký{kt ®nËw {trËhkuLku ËkLk ykÃkíkk íku {trËhku
suðk fu ©e ðUfxhk{Lk, ©e rLkðkMk yLku ©e htøkLkkÚk, su xeÃkw MkwÕíkkLkLkk
{nu÷kuLke Ãkzkuþ{kt ykðu÷k níkk. yksu Ãký íku{Lkk WËkh {LkLke
Mkrn»ýwíkkLkku Ãkwhkðku ykÃku Au yLku Ëþkoðu Au fu, íkuyku Wå[ fûkkLkk þneË
yLku Mkk[k yÚko{kt Mðíktºkíkk {kxu s þneË níkk.
-{nkí{k økktÄeS
‘Þtøk EÂLzÞk’{kt ykøk¤ WÕ÷u¾ Au fu, “xeÃkw MkwÕíkkLku rnLËw {trËhku,
rðþu»kík: ©eðIfxh{ý, ©erLkðkMk yLku htøkLkkÚkLk {trËhkuLku s{eLkku yLku
yLÞ ðMíkwyku YÃku {qÕÞðkLk WÃknkhku ykÃÞk. fux÷kf {trËhku íkuLkk {nu÷Lke
ytËh níkk, su íkuLkk ¾wÕ÷k {LkLk, WËkhíkk yLku Mkrn»ýwíkkLkwt Sðtík «{ký
Au. yk nfefíkku MÃk»x fhu Au fu, xeÃkw yuf {nkLk þneË níkku, su fkuE
Ãký heíku ykÍkËeLke hknLkku ¾hu¾h þneË {kLke þfkÞ. íkuLku ÃkkuíkkLke
çktËøke{kt {trËhkuLke ½txzeykuLkk yðksÚke fkuE ÃkhuþkLke Úkíke Lk níke.
xeÃkwyu ykÍkËe {kxu ÷zíkkt ÃkkuíkkLkk «ký LÞkuAkðh fÞko Au yLku Ëw~{Lk
Mkk{u nrÚkÞkhku nuXkt {qfðkLkk «MíkkðLku Xwfhkðe ËeÄku. ßÞkhu xeÃkwLke ÷kþ
íku y¿kkík MkirLkfkuLke ÷kþku{kt {¤e íkku òuðk{kt ykÔÞwt fu, {he økÞk ÃkAe
Ãký íkuLkk nkÚk{kt ík÷ðkh níke. íku ík÷ðkh, su ykÍkËe «kó fhðkLkwt
MkkÄLk níke. íkuLkk yk yiríknkrMkf þçËku yksu Ãký ÞkË hk¾ðk ÞkuøÞ
Au : “þuhfe yuf rËLkfe ®ÍËøke, ÷ku{zefu Mkku Mkk÷kutfe ®ÍËøkeMku
çknuíkh ni.” íkuLkk MkL{kLk{kt ÷¾ðk{kt ykðu÷ yuf frðíkkLke íku ÃktÂõíkyku
Ãký ÞkË hk¾ðk suðe Au. su{kt fnuðk{kt ykÔÞwt Au fu, “nu ¾wËk ! støkfu
¾qLk çkhMkkíku çkkË÷kutfu Lke[u {h òLkk, ÷ßò ykih çkËLkk{efe ®ÍËøkeMku
çknuíkh ni.”
xeÃkw MkwÕíkkLk ytøku ‘Þtøk EÂLzÞk’{kt økktÄeS ÷¾u Au fu, “xeÃkw MkwÕíkkLk
{iMkqh{kt yuf çkkËþkn ÚkE økÞku. íkuýu yZkh{e MkËeLkk ytík{kt ytøkúuòuÚke
ÞwØ fÞwO níkwt. íku ð¾íku òu rLkÍk{ (niËhkçkkË) yLku {hkXkykuyu ytøkúuòuLku
MkkÚk Lk ykÃÞku nkuík íkku xeÃkw ytøkúuòuLku ¼khík Akuzðk {kxu {sçkqh fhe
Ëuíkku. xeÃkw MkwÕíkkLk su «fkhu çknkËwh níkku, íku heíku rçkLkÃkûkÃkkíke níkku.
íkuLke Lksh{kt ¼khíkLkk rnLËw yLku {wMk÷{kLk Mkki Mk{kLk níkk, fkuE Ä{oLkku
íku rðhkuÄe Lk níkku.”
xeÃkw MkwÕíkkLkLkku yuf «uhf «Mktøk :
yuf ð¾íku fux÷ef †eykuLku fuË fheLku ÷kððk{kt ykðe. íku{kt {nkhkò
nkuÕfhLke ÃkíLke Ãký níke. MkwÕíkkLk xeÃkwLku ßÞkhu ¾çkh Ãkze íkku íkhík s
íku íÞkt ÃknkutåÞk yLku ÃkqAâwt fu, “ík{khk{ktÚke {nkhkò nkuÕfhLke ÃkíLke
fkuý Au ?” yuf òsh{kLk †eyu fÌkwt : “nwt {nkhkò nkuÕfhLke ÃkíLke
Awt yLku òu ík{u xeÃkw MkwÕíkkLk Aku íkku y{Lku çkíkkðku fu, y{khe MkkÚku þwt
ÔÞðnkh fhðk{kt ykðþu ?” MkwÕíkkLku fÌkwt : “yuf ¼kE ÃkkuíkkLke çknuLkku
MkkÚku su ÔÞðnkh fhe þfu Au. nwt ík{Lku rðïkMk yÃkkðwt Awt fu, sÕËeÚke s
ík{Lku ík{khk ÷kufku MkwÄe Ãknkut[kze Ëuðk{kt ykðþu.” yLku ÃkAe MkwÕíkkLku
ÃkkuíkkLke f{hÚke ÷e÷k htøkLkku f{hÃkèku ¾ku÷eLku nkuÕfhLke ÃkíLkeLkk {kÚkk
WÃkh Lkkt¾eLku fÌkwt : “nkuÕfhLke ÃkíLkeyu {khk Mk{ûk ¾wÕ÷k {kÚku Lk hnuðwt
òuEyu. nwt yk ËuþLke fkuE {rn÷kLku yk ÂMÚkrík{kt òuE þfíkku LkÚke.”
MkwÕíkkLkLkk økÞk ÃkAe nkuÕfhLke ÃkíLkeyu yuf {hkXk †eLku fÌkwt : “yk
{Lkw»Þ Lknª, çkÕfu Ëuðíkk Au. íkuLkkÚke ÞwØ fhðwt ÃkkÃk Au.” Úkkuzeðkh{kt
÷~fhLkku yuf yrÄfkhe Ëhuf †eLku yuf-yuf þk÷ ykÃke økÞku yLku íÞkh
ÃkAe yíÞtík {kLk-MkL{kLk MkkÚku ík{k{ †eykuLku íku{Lkk ½uh Ãknkut[kze
Ëuðk{kt ykðe.
‘çkBçkE ¢kurLkf÷’yu E.Mk. 1918{kt xeÃkw rðþu yuf ÷u¾{kt ÷ÏÞwt
níkwt fu, “xeÃkwLkwt r[ºk ykÃkýk Mk{ûk yu heíku Ëkuhðk{kt ykÔÞwt Au fu, íku
yuf yíÞtík íkkLkkþkn çkkËþkn níkku, suLku fkuE [es Mktíkku»k ykÃke þfíke
Lk níke, sux÷e fu rçkLk{wÂM÷{ ÷kune ! suLkwt yøkh òuh [k÷íkwt íkku Ërûký
¼khík{ktÚke rnLËw Ä{oLku ¾ík{ fhe Lkkt¾íkku. Ãkhtíkw nðu y{Lku yuðk
Ãkqhkðkyku {éÞk Au, suLkku MkçktÄ ©]tøkuhe {XÚke Au. su yk ðkíkkuLkwt ¾tzLk
fhu Au, su Ãknu÷ktLkk ÷u¾fku ykÃkýkt rðãkÚkeoykuLku yk rð»kÞu çkíkkðíkk
hÌkk Au. yk ÃkºkÔÞðnkh, su þtfhk[kÞoLkk W¥khkrÄfkheykuLkk ÄkŠ{f
fkÞko÷Þ yLku niËhy÷e yLku xeÃkw MkwÕíkkLk ðå[u ÚkÞku Au, íku ðkíkLkku
yrÄfkhe Au fu íkuLku y÷økÚke AkÃkðk{kt ykðu yLku íkuLkwt MÃk»xefhý fhðk{kt
ykðu.... y{u íku rnLËw ÄkŠ{f {nkí{kykuLkk yk¼khe Aeyu, suykuyu
xeÃkwLkk h8 ÃkºkkuLke íkÃkkMk fhðk yLku yLkwðkË fhðkLke Mkt{rík ykÃke
Au.... fux÷kf Ãkºkku{kt yk {wMk÷{kLk çkkËþkn rnLËw ÃkwhkurníkÚke rLkðuËLk
fhu Au fu, íku íkuLke yLku íkuLke MkÕíkLkíkLke ¼÷kE {kxu «kÚkoLkk fhu. yk
÷ur¾ík M{]ríkÃkºk yu yLÞ fkhýÚke Ãký yrík {níðÃkqýo Au. yk Lk {kºk
yu ðkíkLkku {sçkqík íkfo ykÃku Au fu, ¼khík{kt yk çktLku Ä{kouLkk ykøkuðkLkkuLkk
ÃkhMÃkhLkk MkçktÄku yíÞtík {iºkeÃkqýo níkk, çkÕfu yu ðkíkLkwt Ãký «{ký Au
fu, yk çktLkuLkk ðå[u Mk{sqríkyku rçkLkÄkŠ{f fkhýkuÚke Úkíke níke, su
ÄkŠ{f Mk{sqríkyku WÃkh ©u»Xíkk {u¤ðe ÷u Au. Mkk[wt yu Au fu, òu yuf
rnLËw fkuE {wMk÷{kLkÚke Mkn{ík Lk níkku, íkku íku s fkhýu íku Ãkkuíku ÃkkuíkkLkk
MknÄ{eoLkku Ãký rðhkuÄe níkku. òu {hkXkykuyu {ÂMsËkuLku LkwfMkkLk Ãknkut[kzâwt
íkku yu fkhýu Lknª fu íku {wMk÷{kLkkuLkk ÄkŠ{f MÚk¤ku Au, çkÕfu yux÷k {kxu
fu yk íku E{khíkku Au, su Ëw~{LkLku r«Þ Au. {hkXkykuyu rnLËwykuLkk
{trËhkuLku Ãký íku s rLk»XwhíkkÚke íkkuzâk Au, su {wMk÷{kLkkuLkk Ãkrðºk MÚk¤kuLku
íkkuzðk{kt «ËŠþík fhe. ©]tøkuhe {XLkk Mðk{eyu xeÃkwÚke {hkXkykuLke íku
Ãkþwíkk yLku çkçkohíkkLke VrhÞkË fhe, su {XLku ÷qtxðk{kt íku{ýu çkíkkðe
yLku çkkËþknÚke ËuðíkkLke {qŠíkLkk ÃkwLk: {hB{ík {kxu Lkkýkt yLku Mkk{kLk
{ktøÞku. xeÃkw Lk íkku yk rLkðuËLkLku Xwfhkðu Au yLku Lk rnLËwykuLke yk
ÃkhMÃkhLke {kh-fkx WÃkh ¾wþ ÚkkÞ Au. xeÃkw ÃkkuíkkLkk þkne sðkçk{kt
MktMf]íkLke ÃktÂõík Wîík fhu Au, ‘íkuyku {÷fkx yLku nkMÞ ðkðu Au, Ãkhtíkw
yktMkw ÷ýu Au” ÃkAe ÃkkuíkkLkk {wMk÷{kLk yrÄfkheykuLku ykËuþ ykÃku Au
fu, {XLkk ÃkwLk:rLk{koý, {hB{ík yLku Ãkqò-ÃkkX {kxu Mkk{kLk íkÚkk hkufz
hf{ ykÃke Ëuðk{kt ykðu.”
xeÃkw MkwÕíkkLku ytøkúuòuLkk ð[oMðÚke {kËhu ðíkLk rnLËwMíkkLkLke ÄhíkeLku
{wõík fhðk {kxu ËuþLke yLku rðËuþLke Võík {kuxe {kuxe nwfq{íkku MkkÚku s
MktÃkfkou yLku ÃkºkÔÞðnkh fheLku Mktíkku»k {kLÞku Lknª, Ãkhtíkw LkkLke-LkkLke
Mðíktºk nwfq{íkkuLku Ãký yuýu ytøkúuòuLke øktËe [k÷kuÚke MkkðÄkLk ÚkE sðk
yLku ËuþLku økw÷k{ çkLkkððkLke yu{Lke øktËe hksh{íkkuÚke òøk]ík fÞko yLku
ytøkúuòuLkk yk ËuþLku økw÷k{ çkLkkððkLkk LkkÃkkf EhkËkykuÚke MkkiLku Mkòøk
fÞko. yux÷u yuýu fk~{eh, òuÄÃkqh, sÞÃkwh yLku LkuÃkk¤ ðøkuhuLkk rnLËw
hkòyku ÃkkMku Ãký ÃkkuíkkLkk ytøkík {kýMkkuLku {kuf÷eLku ËuþLkk Ëw~{LkkuLke
Mkk{u yuf ÚkE sðkLkku MktËuþku {kuf÷kÔÞku. yk{ swyku íkku yu LkkLkk LkkLkk
hkßÞkuLke {hkXkyku yLku rLkÍk{Lke Mkk{u fkuE nurMkÞík níke Lknª, Ãkhtíkw
yu{Lku Ãký íkwåA Lk {kLkeLku xeÃkwyu ËuþLke ykÍkËeLkk hûký {kxu
“rnLËwMíkkLk rnLËwMíkkLkeyku {kxu”Lkku Lkkhku çkw÷tË fheLku ÃkkuíkkLku MkkÚk
ykÃkðkLke rðLktíkeyku fhe. Ãkhtíkw yVMkkuMk fu, xeÃkwÚke ¾qçk s Ëqh nkuðkLku
fkhýu íku{s ÃkkuíkÃkkuíkkLke ytøkík {w~fu÷eykuLku fkhýu íkuyku [knðk Aíkkt
Ãký ytøkúuòuLke rðYØ{kt ÷ze hnu÷k xeÃkwLkku MkkÚk ykÃke þõÞk Lknª.
(Mkehíku MkwÕíkkLk xeÃkw þneË : 63)
xeÃkwLke þnkËíkLke rnLËwMíkkLkLkk hksfeÞ ðkíkkðhý WÃkh yMkhku
E.Mk. 1799{kt xeÃkwLke þnkËík yLku ‘MkÕíkLkíku ¾wËkËkË’Lkk ÃkíkLk
çkkË ytøkúuòuLkku {wfkçk÷ku fhe þfu íkuðe yk¾k rnLËwMíkkLk{kt fkuE Mk¥kk
çkkfe hne Lknª. Ëuþ¼h{kt ytøkúuòuLke Vu÷kíke síke hksfeÞ Mk¥kkLkk {køko{kt
xeÃkw MkwÕíkkLk s yz[ýYÃk níkku. xeÃkwLke þnkËík ÃkAe s ytøkúuòuLke
S¼uÚke Mkki«Úk{ ðkh yuðwt yÚkoMk¼h ðkõÞ Wå[khðk{kt ykÔÞwt fu,
“yksÚke rnLËwMíkkLk y{kYt Au.” xeÃkwLke nÞkíke{kt ykðwt ðkõÞ Wå[kh-
ðkLke fkuE ytøkúus ®n{ík fhe þfíkku Lk níkku. E.Mk. 1800{kt rLkÍk{
niËhkçkkËLke økhs Ãkqhe ÚkE síkkt íkuLke Ãký Úkkuze økýe níke yu Mðíktºkíkk
AeLkðe ÷uðk{kt ykðe. íkuLku ykÃkðk{kt ykðu÷ ík{k{ «Ëuþku yuf s ð»ko{kt
ÃkkAk ÷E ÷uðk{kt ykÔÞk yLku yu ytøkúuòuLkk økw÷k{ suðku çkLkeLku hne
økÞku. Ãknu÷e s ðkhÚke Ä{feÚke yuýu ÃkkuíkkLkk fçkòLkk «Ëuþku òíku s
çkuþh{eÚke ytøkúuòuLku nðk÷u fhe ËeÄk.
ÃkwLkk{kt {hkXk MkhËkh LkkLkkyu ßÞkhu xeÃkw MkwÕíkkLkLke þnkËíkLke
¾çkh Mkkt¼¤e íkku yufkyuf íkuLke S¼uÚke yk þçËku Mkhe Ãkzâk fu, “xeÃkw
þwt ¾ík{ ÚkE økÞku, nfefík{kt íkku rçkúxeþ nwfq{íkLke íkkfkík{kt ðÄkhku ÚkE
økÞku. nðu yk¾wt rnLËwMíkkLk yu{Lkwt Au.” çkeò yuf {hkXk MkhËkhu fÌkwt
fu, “xeÃkwLkwt {kÞko sðwt yu {khk s{ýk nkÚkLkwt fÃkkE sðk çkhkçkh Au.”
LkkøkÃkwhLkk {ÄwS ¼kutMk÷u, ÃkwLkkLkk LkkLkk VzLkðeMk, ELËkuhLkk xfqS nku÷fh
yLku ®MkÄeÞk ðøkuhuLkk ÷~fhku yuf ÚkELku Ãký xeÃkwLke VkuòuÚke yLkuføkýk
ðÄkhu nkuðk Aíkkt Ãký ftÃkLke MkhfkhLkku {wfkçk÷ku fhe þõÞk Lknª.
E.Mk.1803{kt Vhwo¾kçkkË{kt nku÷fhLke VkuòuLku ytøkúuòuyu Lkk{kuþe-
¼he nkh ykÃke yLku E.Mk.1803{kt s rËÕneLke ykMkÃkkMkLkk {kisqË
ík{k{ {hkXk MkhËkhku ®MkÄeÞk yLku ¼kutMk÷u ðøkuhuLke VkiòuLku Ãký ftÃkLke
Mkhfkhu ¼khu nkh ykÃkeLku ykøkúk yLku y÷eøkZLkk yu{Lkk fçkò nuX¤Lkk
«Ëuþku WÃkh fçkòu fhe ÷eÄku. ðzkuËhk yLku økwshkík WÃkh fçkòu s{kÔÞk
çkkË ytøkúuòuyu ÃkwLkk{kt ÃkkuíkkLkwt Úkkýwt MÚkkÃÞwt yLku ÃkAe E.Mk. 1818{kt
ÃkwLkk WÃkh Ãký fçkòu fhe ÷eÄku. íkku çkeS íkhV {iMkqhLkk LkðÞwðkLk ®nËw
hkòyu Ãký Úkkuzk rËðMkku{kt s ÃkkuíkkLkk ík{k{ «Ëuþku ftÃkLke MkhfkhLku
nðk÷u fhe ËELku {kºk Lkk{ Ãkwhíkwt s {iMkqhLke økkËeyu çkuMkðkLkwt fçkq÷ fhe
÷eÄwt. rËÕneLkku çkkËþkn þknyk÷{ Ãký ytøkúuòuLkk íkkçkuËkh suðku ÚkE
økE. E.Mk.183Ãk{kt íkku yuLkwt Lkk{ [÷ýe rMk¬kyku WÃkhÚke Ãký fkZe
÷uðk{kt ykÔÞwt.
E.Mk.1843{kt ytøkúuòuyu ®MkÄLku Ãký ÃkkuíkkLkk fçkò{kt fhe ÷eÄwt.
E.Mk.186Ãk{kt yðÄLke Lkk{Lke nwfq{íkLku Ãký ¾ík{ fhe Ëuðk{kt ykðe.
þe¾kuLke MkkÚku çku ÷zkEyku ÚkÞk çkkË E.Mk.1849{kt s yu{Lke nwfq{ík

ytøkúuòuLkk nkÚk{kt [k÷e økE. þknyk÷{ çkkË yfçkhþkn çkeòu yLku
çknkËwhþkn Ãký E.Mk.18Ãk7 MkwÄe {kºk ÷k÷ rfÕ÷k WÃkh s fhíkk
hÌkk yLku ytøkúuòuLke ykŠÚkf {ËË WÃkh s yu{Lkku SðLkrLkðkon [k÷íkku
hÌkku. hh{e MkÃxuBçkh 18Ãk7{kt rnLËwMíkkLkLkk AuÕ÷k çkkËþkn çknkËwh
þkn ÍVhLku Ãký htøkqLkLke su÷{kt {kuf÷e ËeÄk. ßÞkt íkuLkwt E.Mk.186h{kt
fuËeLke nk÷ík{kt s yðMkkLk ÚkÞwt. yk{, xeÃkw MkwÕíkkLkLke þnkËíkLke {kXe
yMkhku rnLËwMíkkLkLkk hksfeÞ ðkíkkðhý{kt {kºk yêkðLk ð»koLkk økk¤k{kt
s Ëu¾kðk {ktze yLku yk¾k Ëuþ WÃkh ytøkúuòuLkku fçkòu ÚkE økÞku íku{s
yu{Lke W¥kheÞ MkhnËku Auf ¾içkh½kx MkwÄe Vu÷kE økE.
¼qíkÃkqðo hk»xÙÃkrík ©e hksuLÿ«MkkËu ÃkkuíkkLkk ÃkwMíkf ‘India Divided’Lkk
«Úk{ ¼køk{kt ÷ÏÞwt Au : “ÔÞðnkY heíku yuðk ½ýk WËknhýku {¤þu
fu, {wÂM÷{ çkkËþknkuyu {trËhku yLku {Xku {kxu òøkehku «ËkLk fhe. íkÃk-
æÞkLk fhLkkhk ÃktrzíkkuLku òøkehku ykÃke. Ërûký ¼khíkLkk EríknkMk{kt ykðk
yLkuf Ëk¾÷kyku Au fu, ykrË÷þkne yLku fwíkwçkþkne çkkËþknkuyu
çkúkñýku {kxu r{Õfíkku ðfV fhe. çkkiØ økÞkLkk {ntíkLke s{eLkËkheLke
ykðf ÷k¾ku YrÃkÞkLke Au, su {kuøk÷ çkkËþkn {wnB{Ë þknu ykÃke níke.
{nkhkò Ëh¼tøkk rðMíkkh{kt {kuxe s{eLkËkhe Au, su yfçkhu íkuLkk
W¥khkrÄfkheLku «ËkLk fhe níke, suyku yuf rðîkLk níkk. þuhþkn þqheyu
rnLËw «òLke rþûkk-rËûkk {kxu r{Õfíkku ðfV fhe. þkMkf ÍiLkw÷ ykçkuËeLk
y{hLkkÚk yLku þkhËkËuðeLkk {trËhku{kt økÞku íkku íÞkt Þkºkeyku {kxu {fkLk
çkLkkÔÞk. LkSçkkçkkËLkk Lkðkçku nrhîkhLkk Þkºkeyku {kxu {fkLk çkLkkÔÞk,
su yks MkwÄe {kiswË Au.”
íku s heíku «kì. ©ehk{ þ{ko, suykuyu EríknkMk WÃkh yLkuf ÃkwMíkfku
÷ÏÞk Au. íkuyku ‘RM÷kr{f fÕ[h’ (niËhkçkkË, ykìfxkuçkh1939){kt
«rMkØ yuf ÷u¾{kt ÷¾u Au fu, “yu ÞÚkkÚkoLku ykÃkýu yðøkýe þfeyu íku{
LkÚke fu {kuøk÷kuyu ÃkkuíkkLke «òLku ykÍkË Akuze ËeÄe níke. yk yuf {kºk
{kuøk÷kuLkwt s WËknhý Au, suykuyu ÃkkuíkkLke «òLku Ä{oLkk {k{÷k{kt íkÆLk
Mðíktºk Akuze ËeÄe níke.”
EríknkMk{kt ykðe íkku yLkuf ½xLkkyku yLku «Mktøkku {¤þu, Ãkhtíkw
EríknkMkLkwt «Míkwríkfhý EríknkMkfkhLke {kLkrMkfíkk WÃkh rLk¼oh fhu Au
íkÚkk íkuLkk «¼kðLkku ykÄkh {nËTytþu «[kh-«MkkhLkk WÆu~Þ íku{s
rþûký ÃkæÄríkLkk æÞuÞ WÃkh Au. {krníke y¾qx Au, Mkkhku yLku Mkk[ku
WÆu~Þ hk¾Lkkh EríknkMkfkh fu Mk{ks h[Lkkfkh íkuLkkÚke h[LkkLkwt fk{
÷uþu, Ãký su {kLkðMk{ks{kt rð¾ðkË W¼ku fhðku nkuÞ íkku yk {krníke
rðLkkþLkku Mkk{kLk Ãký çkLke þfu Au.
P Ëuþ «íÞu {wMk÷{kLkkuLke ðVkËkhe P

HA U]l,:TF\SF[ B}GSL H~ZT 5/L4 ;A;[ 5[C,[ CL UZNG CDFZL S8L
OLZ EL S[CT[ C[\ CD;[ VC,[ RDG4 I[ RDG C[ CDFZF4 T]dCFZF GCÄ
5F9I5]:TSG]\ SF[. 56 5FG]\ BF[,F[4 ;FlCtIGL VwIFI T5F;F[4
N[XGL VFhFNLGL R/J/DF\ Ô[0FGFZ AC]WF lC\N]4 5FZ;L JU[Z[ D/X[P
D];,DFGF[GF GFDF[ TF[ HJ<,[H Ô[JF D/[P Ô6[ D];,DFGF[GF[ N[XGL
VFhFNLDF\ SF[. lC:;F[ H G CF[I ¦
VFhFNLGF JFTFJZ6DF\ HgD ,[GFZ SF[. VA}W AF/SG[ 5]KF[ S[
N[XGL VFhFNLDF\ SF[6 EFULNFZ CTF m lARF~\ AF/S4 T[ AWFGF GFDF[
,[X[4 5Z\T] D];,DFGG]\ GlCP
X]\ BZ[BZ N[XGL VFhFNLDF\ D];,DFGF[ lGlQÊI CTF m
X]\ BZ[BZ N[XGL VFhFNL DF8[ T[D6[ SF[. SFD SI]"\ H GYL m
VFH[ H[ ,F[SF[ ;[JFGF D[JF BFJFDF\ U/F0}A K[ T[D6[ SNL lJRFI]"\
K[ B~\ S[ VFhFNLGF VF RDGG[ l;\RGFZF VgI SF[. GlC4 D];,DFGF[
H CTFP TF[ JF\RF[ D];,DFGF[GL IXUFYF ¦
.P;P !(_#GL JFTP .:8 .g0LIF S\5GLV[ V[,FG SI]Å o B<S
B]NFSL4 D]<S AFNXFCSF VF{Z C]SD S\5GLSFP
.DFD[ C]lZ"IT XFC VPVhLh NC[<JL sZCPfV[ T[ J[/F SCI]\ S[4
——VDFZF[ N[X U],FD Y. R}SIF[ K[P VFhFNL CF\;, SZJL V[ VF56L
OZH K[P˜˜
p/FV[ S]K JZS ,F,FG[4 S]K GZUL;G[4 S]K U],G[
RDGD[\ CZ TZO lABZL CI NN"EZL NF:TF\ D[ZLPPPPP
XFC VPVhLh sZCPfG]\ lN, 5F[SFZL p9I]\ o ——N[XGL VFhFNLGF[
V[SDF+ DFU" V[ H K[ S[ N]xDGF[GF ;J" lGhFDGL WßÒ p0F0L N[JFDF\
VFJ[P V[S .lgS,FA O[,FJL N[JFDF\ VFJ[P˜˜
V[D6[ SCI]\ o ——VFGL A]lGIFN DC[GT H K[P 5F[TFGL ÔG4 DF,4

.:DT VG[ .hhTGL Z1FF SZJL ;F{GL OZH K[P˜˜
VF .lgS,FA sÊF\lTfDF\ Ô[0FGFZ CTF o XFC VPVhLh4 ;liIN
VCDN XCLN4 XFC D]CdDN .:CFS4 CFÒ .DNFN]<,FC4 DJP SFl;D
GFGF[tJL4 DJ,FGF ZXLN VCDN U\UF[CL4 DJ,FGF DCD}N], C;G4
D]OTL lSOFIT]<,FC4 DJ,FGF C];IG VCDN DNGL4 DJP VA], S,FD
VFhFN4 DJP lCOh]Z"CDFG sZCPfP
p5ZGF A]h]UF["V[ VF DF8[ HlDiIT[ p,DFV[ lC\NG[ %,[8OF[D"
AGFjI]\P ;F{5|YD !*))DF\ —;Z\UF 5ÎD˜GF D[NFGDF\ 8L5] ;],TFG
N[XGL VFhFNL DF8[ XCLN YIFP ,F[CLDF\ ,Y5Y T[DGL ,FXG[ Ô[.
,F[0" CFZ;G[ SCI]\ o ——VFH[ lC\N]:TFG VDFZ]\ K[P˜˜
;liIN VCDN XCLN sZCPfV[ HXJ\T ZFJGF ,xSZDF\ Ô[0F.
N[XGL VFhFNLDF\ ;FY VF%IF[P *DL D[ !(#!GF ZF[H AF,FSF[8GL
,0F.DF\ ;liIN VCDN VG[ DJP .:DF., XCLN YIFP
!(5*DF\ lN<CLGF #$ VFl,DF[V[ E[UF D/L H[CFNGF[ OtJF[ VF%IF[P
VF ,0TDF\ CFZL HJF 5FK/ V\U|[Ô[ DFGTF S[ VF p,[DFVF[ HJFANFZ
K[P S\5GLV[ C]SD SIF[" S[4 ßIF\ 56 NF-LJF/F VG[ ,F\AF S]TF"JF/F D/[
T[DG[ OF\;L VF5F[P A[ V9JFl0IF ;]WL St,[VFD RF,L VF[KFDF\ VF[KF A[
,FB D];,DFGF[ XCLN YIFP H[DF\ 5!5__ VFl,DF[ CTFP H[ 5S0FIF
T[DF\YL VD]SG[ OF\;L Y. VG[ VD]SG[ SF/F 5F6LGL ;Ô SZLP
ChZT DJ,FGF DCD}N], C;G ;FC[A[ V[S V\H]DG —QFDZT]T
TZlAiIT˜ :YF5LP T[GF[ C[T] VFhFNL DF8[ DF6;F[ T{IFZ SZJFGF[ CTF[P
.P;P !((5DF\ SF[\U|[;GL :YF5GF Y. T[DF\ ,UEU #__ p,DF
E/L UIFP ;G[ !)_)DF\ V[S VgI V\H]DG —HDLVT], Vg;FZ˜
Vl:TtJDF\ VFJLP T[GF :YF5S CTF ChZT DJ,FGF XIB], lC\NP VF
V\H]DGGF[ C[T] V\U|[Ô[G[ N[XGL WZTL 5ZYL GQ8 SZJFGF[ CTF[P

;G[ !)!ZDF\ —V, lC,F,˜ 5[5Z X~ YI]\P T[GF ;\5FNS CTF
DJP VA], S,FD VFhFNP T[G\] SFD ,F[SF[GF[ Ô[X pEFZJFGF[ CTF[P
Z#DL GJ[dAZ !)!)GF ZF[H HlDiIT[ p,DFV[ lC\NGL :YF5GF
Y.P ( H],F. !)Z!GF ZF[H DJ,FGF DNGL sZCPfV[ V[,FG SI]"\ S[4
lA|8FGLIF ZFHG[ DNN SZJ]\4 T[GL GF[SZL SZJL CZFD K[P
!$ DFR" !)Z&GF ZF[H 5}6" VFhFNLGF[ 9ZFJ HlDiIT[ p,DFV[
lC\N[ SIF["P 5DL l0;[dAZ !)Z*GF ZF[H ;F.DG SlDXGGF[ lJZF[W
SZJFDF\ VFjIF[P VF lDXGGF[ C[T] DF+ N[XJF;LVF[G[ B]X SZL 5F[TFGL
5S0 DHA}T SZJFGF[ CTF[P !)Z)DF\ UF\WLÒV[ NF\0LS}R SZLP H[DF\
DJ,FGF lCOh]Z"CDFG VG[ DJ,FGF VlTS]Z"CDFG[ ;FY VF%IF[P
!! DFR" !)#ZGF ZF[H ,UEU #_ CÔZ D];,DFGF[ 5S0JFDF\
VFjIF VG[ H[,DF\ 5]ZJFDF\ VFjIFP
VF K[ N[XGL VFhFNLGF[ ;\l1F%T .lTCF;P V[DF\ DF[BZ[ K[
D];,DFGF[P VFH[ .lTCF;GF 5FGF\VF[ 5Z VlD8 KF5 KF[0GFZ
D];,DFGF[ VG[ T[DGL S]AF"GLVF[ lJX[ SF[. Ô6T]\ GYLP UÎFUF\9IF
G[TFVF[GF GFDF[ H .lTCF;DF\ Ô[JF D/[ K[P
B}GYL l;\R,
[ F RDG 5Z 5FGBZGF[ V[JF[ ;5F8F[ JFuIF[ S[ AFUAFG
sDF/LfGL lGiIT AU0L U.P CSLSTDF\ N[XGL VFhFNLGF[ 5|YD VG[
K[<,F[ XCLN D];,DFG H K[P VG[ ElJQIDF\ 56 N[X SFH[ ÔGGL
AFÒ ,UF0JFDF\ D];,DFG VFU,L CZF[/[ CX[4 .gXFV<,FCP
ËuþLke ykÍkËe ¾kíkh Mkðo«Úk{ þneË ÚkLkkh y~VkfwÕ÷kn
¾kLkLkku ÃkÞøkk{ :
:JFT\œI ;[GFGL4 XCLN D]CdDN VxOFS]<,FCBFG C;ZT JFlZØLGM
HgD !)__ .P;PDF\ XFCHCF\5]Z sI]P5LPfGF VIDGh. DCM<,FDF\
YIMP VF5GF l5TFG]\ GFD D]CdDN XOLS]<,FCBFG VG[ DFTFG]\ GFD

DhC-ÂgG;F CT]P T[D6[ l;,l;,V[ JFlZØLDF\ AIVT SZL CTLP
JL;DL ;NLGL X~DF\ N[XDF\ V\U|[Ô[ lJ~wW ÊF\lTSFZL h]\A[X X~ Y.4
T[DF\ VxOFS]<,FBF\V[ VFU/ 50TM EFU ,LWMP ZFDÝ;FN A:D,4
ZMXG Ã;34 ZFH[gã ,FCZL ;lCT H[ sZ!f DF6;MGL SFSMZL S[; ;A\lWT
——8=[G ZMAZL˜˜DF\ WZ5S0 SZJFDF\ VFJL CTL4 T[DF\ VxOFS]<,FBFG
8MRGF VFZM5L CTFP !) l0;[dAZ !)Z* GF lNJ;[ VF S[;GF ,LW[
VxOFS]<,FBFGG[ O{hFAFNGL H[,DF\ VG[ ZFDÝ;FN A:D,G[ UMZB5]Z
H[,DF\ VG[ ZMXGÃ;3G[ G{GLs.<CFAFNf H[,DF\ OF\;L VF5JFDF\ VFJLP
VF AFATDF\ R\ãX[BZ VFhFNG[ 56 V\U|[H ;ZSFZ XMWTL CTLP 5Z\T]
5M,L; T[DGL WZ5S0 G SZL XSLP A[ VFZM5LVM AgJFZL,F, VG[
E}5[gã ;FlGIF,[ ZFHGF ;FÙL AGLG[ 5MT5MTFGL ÔG ARFJL ,LWL
CTLP VgI 5\NZ VFZM5LVMG[ 5F\RYL 5\NZ JØ" ;]WL H[,JF; EMUJJM
50IM CTMP
OF\;LYL RFZ lNJ; 5C[,F VxOFS]<,FBFG[ 5MTFGL N]lBIFZL DF\G[
H[ 5+ ,bIM CTM4 T[GF V[S V[S XaNYL XCLN VxOFS]<,FBFGGM N[X
Ý[D TYF T[GF DF8[ DZL DL8JFGL EFJGF K,SFI K[P VFBM 5+ VF
D]HA K[ o
OF\;LGF +6 lNJ; TYF RFZ ZFT 5C[,F\ VxOFS]<,FCBFG[ N[X-
AF\WJMGF GFD[ H[ ;\N[X ,BL D}SIM CTM4 T[GFYL 56 T[DGF ZFQ8=Ý[DGL
ÝTLlT YFI K[P T[ ;\N[X VF D]HA CTM o
N[XAF\WJMGL ;[JFDF\ T[DGF EF.GF ;,FD 5CM\R[P VFH[ VF ;\N[X
C]\ N[XAF\WJMG[ DMS,L ZæM K]\P tIFZ 5KL DFZ[ +6 lNJ; VG[ RFZ
ZFl+VM lJTFJJFGL K[4 VG[ tIFZ 5KL C]\ DFTF ;DFG N[XGF BM/FDF\
CM.XP
N[XAF\WJM ¦ C]\ VF 5FS-5lJ+ ZFQ8=GF ;MU\N ,.G[ SCLX S[ VF56[
VF56F DFG ;gDFG 5Z S]AF"G Y. UIF KLV[P X]\ V[ XZDGL JFT

GYL S[ VF56[ VF56L VF\BMYL Ô[. ZæF KLV[ S[ sV\U|[Ô[ äFZFf
ÔTÔTGF H],DM U]ÔZJFDF\ VFJ[ K[ VG[ AF50M lCgN]:TFGL N[X
N]lGIFGF NZ[S B}6FDF\ A[.ßHT Y. ZæM K[4 SIFZ[I SM. 9[SF6]\ GYL4
SIF\I SM. VFWFZ GYLP
C[ sDFZLf T[ sEFZTLIf ÝÔ ¦ H[GM SM. wJH GYL4 C[ sEFZTLIf
ÝÔHGM ¦ TDFZM N[X4 TDFZM N[X GYLP C[ ÝÔHGM ¦ TD[ ALÔGL ;FD[
sSX]\S DF\UJF DF8[f CFY O[,FJM KM4 ALÔYL ZC[DGL NZBF:T SZM
KM4 TD[ U],FD KM4 VF AW]\ TDFZL H E},MG]\ 5lZ6FD K[P
C[ B]NFJ\N[ S]¡}; ¦ X]\ SM. V[JL ;JFZ GCÄ YX[4 H[ ;JFZGF TFZM
;}I" :JT\+ EFZTDF\ pNI 5FD[ VG[ EFZTGL lOhF sJFTFJZ6f
VFhFNLGF GFZFVMYL U}\Ò p9[P
ÊM\U|[;JF/F CMI S[ :JZFHJF/F CMI4 Ta,LUJF/F CMI S[ X]ÂwW-
JF/F CMI4 SMdI]lG:8 CMI S[ lZJM<I]XGZL sÊF\lTSFZLVMf CMI4 VSF,L
CMI S[ A\UF,L4 C]\ ÝtI[S DF6;G[ T[ .ßHT-VFA~ TYF WD"GM JF:TM
VF5] K]\4 VG[ V5L, SZ]\ K]\ S[4 SFSMZL S[;DF\ DZL HJFJF/F VDFZF
H[JF I]JFGM 5Z NIF SZM VG[ EFZTG[ OZL !)Z_-Z!JF/M ——;\5 TYF
V[STFJF/M˜˜ N[X AGFJL NM4 A<S[ T[GFYL VFU/ JWL ;\5}6" :JT\+TFGL
3MØ6F SZLG[ VF UMZF VFSFVM s;FC[AM4 DFl,SMfG[ ATFJL NM S[4
VF SF/FVM CJ[ SF\R,L pTFZL R}SIF K[4 VG[ CJ[ T[VM SM. D\TZYL
SFA}DF\ VFJJFGF GYLP
Ta,LU VG[ X]ÂwWJF/FVM ¦ B]NFGF JF:T[ VF\BM BM,M ¦ VFH[
V[JM SIM ÃCN]-D]Â:,D K[4 H[ V[8,L WFlD"S :JT\+TF WZFJTM CMI
H[8,L :JT\+TF WZFJJFGM T[G[ VlWSFZ K[ m X]\ U],FD ÝÔGM 56
SM. WD" CMI K[ m
B]NFGF JF:T[4 VZ;5Z; C/LD/LG[ ZCM VG[ ;\Ul9T Y. ÔVMP
GCÄTZ ;DU| EFZTGL SDG;LALGM EFZ TDFZL UZNG 5Z CX[P

lD+M ¦ C]\ EFZTGL V[JL :JT\+TF .rKTM CTM4 H[DF\ V[S UZLA
GFUlZS 56 B]XL TYF VFZFDYL ZC[TM CMI4 VG[ AWF GFUlZSM JrR[
;DFGTF CMIP
B]NF5FS DFZF D'tI] 5KL V[ lNJ; H<NL ,FJ[4 ßIFZ[ K+ D\lh,
s,BGpf BFT[ VaN]<,FC lD:+L4 WlGIF RDFZ VG[ UZLA B[0}T 56
lDPB,LS]hhDF4 HUT GFZFI6 VG[ GJFA DCD}NGL ;FY[ V[S H
S];L" 5Z lAZFHDFG CMIP
C]\ AC] B]X K]\P X]\ DFZF DF8[ T[GFYL JWFZ[ SM. ;gDFG CMI XS[
K[ S[4 C]\ ;F{YL 5C[,M D];,DFG K]\4 H[ N[XGL VFhFNLGL BFTZ OF\;L
5Z R-L ZæM K]\ m DFZF EF.VM ¦ DFZL sVFBZLf ;,FD ,. <IM VG[
VDFZFYL H[ SFI" VW}~ ZCL UI] K[4 T[ TDFZ[ 5]~ SZJFG]\ K[P
OF\;L VF5TF 5C[,F\ ßIFZ[ VxOFS]<,FCBFGYL T[DGL V\lTD
.rKF 5}KJFDF\ VFJL4 TM T[D6[ 5MTFGL H Uh,GF X[Z äFZF 5MTFGL
VFBZL VFZh] NXF"JL o
fwA ykhÍw Lknª ni, ni ykhÍw íkku Þn ni,
h¾ Ëu fkuE ÍhkMke, ¾kfu ðíkLk fVLk{U.
ykÍkËeLke ÷zík{kt {wMk÷{kLkku «Úk{ nhku¤{kt :
{wMk÷{kLkkuLkk çkkÃkËkËkykuyu rnLËwMíkkLkLke ykçkYLku Äq¤{kt høkËku¤
-Lkkh yLku ËuþLke ykÍkËeLku çkhçkkË fhLkkh økkuhe [k{zeðk¤k ytøkúuòuLku
ÃkkuíkkLke LkMkku{kt ðnuíkk ÷kuneLkk AuÕ÷k{kt AuÕ÷k xeÃkkt MkwÄe MknLk LkÚke
fÞko. rnLËwMíkkLk{kt hnuLkkh rnLËwMíkkLke fki{ su swËk swËk Ä{kou yLku
Mkt«ËkÞku yLku swËe swËe MktMf]ríkykuLkk {u¤kÃkÚke çkLku÷ níke, yu çkÄk{kt
ËuþLke ykÍkËe yLku ykçkYLku çk[kððk {kxu MkkiÚke Ãknu÷kt {wMk÷{kLkkuyu
ÃkkuíkkLke òíkLku fwhçkkLkeyku {kxu ykøk¤ Ähe níke. E.Mk.18Ãk7Lkk çk¤ðk
çkkË ÷øk¼øk yzÄe MkËe MkwÄe ytøkúuòuLke Mk¥kkLku W¾uze VUfðk {kxu
{wMk÷{kLkku yuf÷u nkÚku ykÍkËeLke ÷zíkLkk {uËkLk{kt ÍÍq{íkk hÌkk yLku
yu{ýu yu ÷zík ÃkkA¤ ÃkkuíkkLkwt yux÷wt ÷kune ðnkÔÞwt Au fu, çkeòykuyu
fËk[ ÃkhMkuðku Ãký LkÚke ðnkÔÞku. E.Mk.18Ãk8{kt ÷k÷ rfÕ÷kLkk ô[k
r{Lkkhkyku WÃkhÚke {wMk÷{kLkkuLkku rn÷k÷e æðs ([tÿLkk ykfkhLkku) Wíkkhe
÷ELku ‘ÞwrLkÞLk Íuf’ ÷nuhkððk{kt ykÔÞku. yuf íkhV ytøkúuòu rnLËwMíkkLkLke
nwfq{ík yLku yuLke ykçkYLkk rfÕ÷k WÃkh yu{Lke Mk¥kkLkku Ítzku ÷nuhkðe
hÌkk níkk, íkku çkeS íkhV {wMk÷{kLkku ytøkúuòuLkku {wfkçk÷ku fhðk {kxu
MkkiÚke ykøk¤ hneLku ykÍkËeLke ÷zíkLkku æðs Vhfkðe hÌkk níkk. {wMk÷-
{kLkkuyu ykÍkËeLke yk Ãkrðºk ÷zkE{kt òuzkðk {kxu çkeò ðíkLkçktÄwykuLke
hkn òuE Lknª. ykÍkËeLke ÷zík{kt {wMk÷{kLkkuLkwt MÚkkLk nt{uþk Ãknu÷e
nhku¤{kt hÌkwt Au. yk Mkå[kELkku ELfkh fhðkLke fkuELkk{kt ®n{ík LkÚke.
{wMk÷{kLkkuyu yuf÷u nkÚku ykÍkËeLke sunkË ÷økkðe Au :
ykÍkËeLke ÷zíkLke yu Ãký Lk¬h nfefík Au fu, E.Mk.1900 MkwÄe
sux÷k Ãký {wMk÷{kLkku (ykÍkËeLkk ÷zðiÞk)Lku VktMkeLke WÃkh ÷xfkðe
Ëuðk{kt ykÔÞk yÚkðk yu{ýu fk¤kÃkkýeLke ¼khu ºkkMkËkÞf sL{xeÃkLke
Mkòyku ¼kuøkðe yÚkðk yu{Lku nkhçktÄ W¼k hk¾eLku økku¤eyu Ëuðk{kt
ykÔÞk yÚkðk íkku çkøkkðíkLkk ykhkuÃkMkh ‘þqx’ fhe Ëuðk{kt ykÔÞk Au,
yu{kt ykÍkËeLke ÷zíkLkk ík{k{ Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk çkeS fki{Lkk
÷kufkuyu ykÃku÷ çkr÷ËkLkkuLke fw÷ MktÏÞk Ãký {wMk÷{kLkkuLke fwhçkkLkeykuLke
fw÷ MktÏÞk sux÷e Úkíke LkÚke.
ðeMk{e MkËeLke þYykík{kt ßÞkhu ònuh{kt ¼k»kýku fhðkLke fu ÷¾kýku
÷¾ðkLke yux÷e ykÍkËe Lk níke, sux÷e ÃkkA¤Úke ÚkE. yu Mk{Þu
çktøkk¤Lkk ¼køk÷kLke rðYØ{kt MkkiÚke Ãknu÷k Ëu¾kðku f÷f¥kk{kt ÚkÞk. yu
Ëu¾kðku{kt ¼køk ÷uLkkhk {wMk÷{kLk ykøkuðkLkku{kt yuðku fkuE {wMk÷{kLk
¼køÞu s yuðku çkåÞku nþu fu suLku Ãkku÷eMkLkk Ë{Lk yLku su÷Lke MkòLkku
yíÞk[kh MknLk fhðku Ãkzâku Lk nkuÞ.
¼khíkLke Mðíktºkíkk [¤ð¤{kt {wMk÷{kLkkuLkku Vk¤ku ¾qçk ¼ÔÞ Au.

{wMk÷{kLkkuyu støku ykÍkËe{kt Lkuík]íð yLku {køkoËþoLk Ãkqhkt Ãkkzâkt níkk.
íkuLkwt fkhý yu níkwt fu, ßÞkhu ytøkúuòuyu ¼khík Ãkh fçòu s{kðeLku Äe{u
Äe{u yuf ÃkAe yuf hkßÞkuLku ÃkkuíkkLkk íkkçkk nuX¤ ÷kÔÞk, íÞkhu ¼khíkLkwt
þkMkLk {wMk÷{kLkkuLkk nkÚk{kt níkwt. yk ¾íkhkLku Mkki«Úk{ Ãkkh¾e ÷uLkkh
{iMkwhLkku çknkËwh yLku Ëuþ¼õík þkMkf Víkny÷e¾kLk xeÃkw MkwÕíkkLk ({]íÞw
1799) níkku. íkuýu ËqhtËuþe yLku yMkkÄkhý çkwÂæÄÚke yu ðkík Mk{S
÷eÄe fu, ytøkúuòu ykðe s heíku yuf ÃkAe yuf hkßÞ ÃkkuíkkLkk íkkçku fhíkk
sþu yLku su fkuE ÔÞðÂMÚkík þÂõík íku{Lkku {wfkçk÷ku Lknª fhu, íkku ytíku
Mk{økú Ëuþ Ãkh íkuyku fçkòu s{kðe ÷uþu. ykÚke íkuýu ytøkúuòu rðYØ ÞwØ
AuzðkLkku rLkýoÞ ÷eÄku yLku {kuíkLke Ãkhðk fÞko ðøkh ÃkkuíkkLke ík{k{ MktÃkr¥k,
nrÚkÞkhku, MkkÄLkku yLku ÷~fhe íkiÞkhe MkkÚku íku{Lke rðYØ {uËkLku Ãkzâk.
xeÃkw MkwÕíkkLkLkk þkiÞoíkkÃkqýo «ÞíLkku :
xeÃkw MkwÕíkkLku ¼khíkLkk hkò-{nkhkò yLku LkðkçkkuLku ytøkúuòu rðYØ
÷zík ykÃkðkLke «uhýk {kxu yLku íku nuíkwÚke MkkiLku yuf fhðk {kxu «ÞíLkku
fÞko. íkuýu yLÞ ËuþkuLkk hkòykuLku Ãký ytøkúuòu rðYØ {ËË fhðk nkf÷
fhe. yk {kxu íkuýu íkwfeoLkk hkò Mk÷e{ WM{kLke íkÚkk yLÞ hkòyku MkkÚku
ÃkºkÔÞðnkh fÞkou. íkuýu Ëuþ¼hLkk hkò-{nkhkòyku MkkÚku Ãkºk-ÔÞðnkh
[k÷w hkÏÞku yLku SðLk¼h ytøkúuòu rðYØ Mkt½»ko{Þ hÌkk. xeÃkw MkwÕíkkLkLkk
sçkhsMík {wfkçk÷kLkk fkhýu yk Ëuþ{ktÚke ytøkúuòu nt{uþ {kxu çknkh
ÚkE òÞ yuðe þõÞíkk ÃkqhuÃkqhe níke, Ãkhtíkw ytøkúuòu Ërûký ¼khíkLkk fux÷kf
hkßÞfíkkoykuLkku MkkÚk {u¤ððk{kt MkV¤ ÚkÞk yLku ¼khíkLkku yk çknkËwh
MkÃkwík 4, {u 1799Lkk rËðMku ytøkúuòu rðYØ ©ehtøkkÃkè{Lke støk{kt þneË
ÚkÞk. íkuýu ytøkúuòuLke økw÷k{eLkk çkË÷u {kuíkLku ðnk÷wt fÞwO. íkuLkwt {þnqh
yiríknkrMkf fÚkLk Au fu, “ðk½Lke su{ yuf rËðMk Sððwt økeËzLkk Mkku
ð»koLkk SðLk fhíkkt ðÄkhu MkkYt Au.” ßÞkhu ytøkúus MkuLkkÃkrík sLkh÷
nuheMku xeÃkw MkwÕíkkLkLkk {]íÞwLkk Mk{k[kh Mkkt¼éÞk íkku íku xeÃkw MkwÕíkkLkLkwt
þçk òuðk ykÔÞku. íkuLke ykt¾ku{ktÚke n»koLkk yktMkw Mkhe Ãkzâk yLku íkuýu
fÌkwt fu, “yksÚke ¼khík Ëuþ y{khku Au.”
¼khíkLkk EríknkMku xeÃkw MkwÕíkkLkÚke ðÄkhu ®n{íkðkLk, ËqhtËuþ, ík{k{
Ä{kouLku ykËh ykÃkLkkh, Ä{o yLku Ëuþ {kxu «ký LÞkuAkðh fhLkkh yLku
rðËuþe Mk¥kk «íÞu fèh þºkwíkk ÄhkðLkkh òuÞku LkÚke. ytøkúuòuLke ár»x{kt
xeÃkw MkwÕíkkLk ¾qçk ¾íkhLkkf yLku rÄ¬khÃkkºk ÔÞÂõík økýkÞ Au. ynª
MkwÄe fu ytøkúuòu ÃkkuíkkLke LkVhík ÔÞõík fhðk yLku støku ykÍkËeLkk yk
nehkuLkwt yÃk{kLk fhðk {kxu ¾qçk ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe ÃkkuíkkLkk fqíkhktykuLku
xeÃkw Lkk{Úke çkku÷kðíkk níkk.
18Ãk7 Lke ÷zík :
ytøkúuòuLkk y¬z ð÷ý, ËuþLkwt ykŠÚkf þku»ký, ËuþðkMkeykuLke ÄkŠ{f
{kLÞíkkykuLkwt Mkíkík yÃk{kLk ðuXâk ÃkAe ¼khíkeÞ rMkÃkkEykuyu {u-
18Ãk7{kt ytøkúus þkMkLk rðYØ rsnkË fÞkou. yk yu÷kLku íkhík s {kuxwt
YÃk Äkhý fÞwO yLku òuíkòuíkk{kt íku yuf hk»xÙÔÞkÃke yktËku÷Lk çkLke økÞwt.
yk støk{kt rnLËwyku yLku {wMk÷{kLkkuyu ¾¼u¾¼k {u¤ðeLku ¼køk ÷eÄku.
rMkÃkkEykuyu hksÄkLke rËÕne íkhV fq[ fhe yLku íku Mk{ÞLkk {w½÷
þkMkf çknkËwhþkn ÍVhLku yk støkLke ykøkuðkLke MkkutÃke. ËuþLkk yk fkLkqLke
þkMkf yLku ËuþLke yufíkk Ëuþ«u{Lkk «íkef yuðk çkkËþknLkwt Lkuík]íð ík{k{u
Mðefkhe ÷eÄwt. ËuþLkk Ëhuf ¾qýu íku{Lkk Lkuík]íð nuX¤ ÷zík ykÃkðk{kt
ykðe. íku{Lku Mk{økú ËuþLkk þkMkf çkLkkððk yLku rËÕneLku hksÄkLke çkLkkððk
ík{k{ Mkt{ík níkk.
18Ãk7Lke ÷zík{kt {wMk÷{kLkkuLkwt ÞkuøkËkLk :
18Ãk7Lkku støk ¾hu¾h yuf hk»xÙÔÞkÃke støk níkku. íku{kt rnLËwyku
yLku {wMk÷{kLkku çkÄk Mkk{u÷ níkk. yk støk{kt ¼khíkeÞkuyu su Ëuþ«u{,
yufíkk, þkiÞo yLku W{¤fku Ëu¾kzâku, íkuðwt á~Þ õÞkhuÞ òuðk{kt ykÔÞwt Lk
níkwt. íku{ Aíkkt Lkuík]íð yLku ykøkuðkLke{kt {wMk÷{kLkku ykøk¤ níkk. yk
støkLkk {kuxk¼køkLkk ykøkuðkLkku {wMk÷{kLk níkk.

ytøkúuòuLke ðuhð]r¥k yLku yíÞk[kh :
støku ykÍkËeLkku yk «ÞíLk rLk»V¤ økÞku. íkuLkkt fkhýku ytøku ½ýkt
ÃkwMíkfku ÷¾ðk{kt ykÔÞk Au. íÞkh çkkË ytøkúuòuyu ¼khíkeÞkuÚke çkË÷ku
÷uðkLkwt þY fÞwO. íku{ýu ¼khíkeÞku MkkÚku yuðk yíÞk[khe rðsuíkk Mk{kLk
ðíkkoð fÞkou, su ËÞk, ELMkkV yLku {kLkðíkkLkk þçËkuÚke yÃkrhr[ík nkuÞ.
Ãkrhýk{u yuðk ¼ÞkLkf f]íÞku yk[hðk{kt ykÔÞk, swÕ{ku yk[hðk{kt
ykÔÞk, suýu [tøkuÍ¾kLk yLku n÷kfw¾kLkLke ÞkË Sðtík fhe. íku{ýu
çknkËwhþkn ÍVhLkk ºký ÞwðkLk ÃkwºkkuLku SðLkhûkk (y{kLk)Lkwt ð[Lk ykÃÞwt
níkwt Aíkkt íku ºkýuÞLke níÞk fhe ËeÄe. íku{Lke níÞk yuðe rLkËoÞíkkÃkqðof
fhe, suLkkÚke MðÞt fux÷kf ytøkúuòuLkk ÓËÞ Ãký ÿðe WXâk. íku{ýu þkne
ÃkrhðkhLkk 33 MkÇÞkuLke níÞk fhe, su{kt yþõík ð]Øku yLku yÃktøkku Ãký
þk{u÷ níkk. íku{ýu çkkËþknLkwt yÃk{kLk fÞwO yLku ¾qçk yÃk{kLkÃkqðof
íku{Lke rðYØ fuMk [÷kÔÞku. Ãkhtíkw yuf Wå[ ytøkúus ÷~fhe yrÄfkheyu
íku{Lku SðíkËkLk ykÃkðkLkwt ð[Lk ykÃÞwt níkwt, íkuÚke íku{Lkku ykSðLk htøkwLk{kt
ËuþrLkfk÷ fhðk{kt ykÔÞku. íÞkt yLkuf f»xku, {w~fu÷eyku yLku ÷k[kheyku{kt
íku{Lkwt {]íÞw ÚkÞwt.
÷qtxVkx yLku rLk{o{ níÞkyku :
ßÞkhu ytøkúus ÷~fh rËÕne þnuh{kt Ëk¾÷ ÚkÞwt íkku fwhTykLkLke yk
ykÞíkLke íkVMkeh (¼k»Þ) ÷kufku Mk{ûk íkkS ÚkE økE... “ßÞkhu hkòyku
fkuE þnuh{kt «ðuþu Au íkku íku{kt íkkhkS Mksuo Au yLku íkuLkk «ríkr»Xík
hnuðkMkeykuLku çkuykçkY fhu Au.” (Mkqhn-h7, ykÞík-34)
rMkÃkkEykuLku ºký rËðMk MkwÄe rËÕne{kt ÷qtx [÷kððkLke ¾wÕ÷e Aqx
ykÃkðk{kt ykðe. íku{ýu yk AqxLkku ¾qçk ¾íkhLkkf heíku WÃkÞkuøk fÞkou.
ynª MkwÄe fu ytøkúus ykuVeMkh ÷kìzo ÷kuhuLMku sLkh÷ ÃkuLke (General-in-
Command)Lku ÷¾ðwt Ãkzâwt fu, “{Lku ¾kíkhe Au fu, ykÃkýu fkuE ¼uË¼kð
ðøkh rLkËoÞíkkÃkqðof ík{k{ ðøkkou{kt su ÷qtx [÷kðe, íkuLkk ÷eÄu MkËkÞ

ykÃkýe ®LkËk Úkíke hnuþu, yLku yu ®LkËk ÞkuøÞ nþu.”
ºký rËðMk MkwÄe rËÕne{kt níÞk yLku ÷qtxLkku rMk÷rMk÷ku [k÷w hÌkku,
÷kufkuLku fkÃkðk{kt ykÔÞk, ÷kune ðnuíkwt hÌkwt yLku økku¤eyku Ëkur»kík fu
rLkËkou»kLku yku¤ÏÞk ðøkh MkLkMkLkkx [k÷íke hne. ½hku{kt ÷qtxVkx
[÷kððk{kt ykðe. su ÷kufku ¼køke þfðk{kt MkV¤ hÌkk íkuyku ÃkkuíkkLkk
fwxwtçkkuLku ÷ELku rËÕneÚke ¼køke økÞk. íku ¼ÔÞ þnuh su yuf Mk{Þu {wÂM÷{
rðï{kt þku¼k Lkøkhe (WhwMkw÷ rçk÷kË) íkhefu yku¤¾kíkwt níkwt, yu MktÃkqýo
çkhçkkË yLku ðuhkLk ÚkE økÞwt. íÞkt Xuh Xuh ¾tzuh {fkLkku, Mkzu÷e ÷kþku
yLku þhehLkk fÃkkÞu÷k ytøkku rMkðkÞ ftE Ëu¾kíkwt Lk níkwt. fkLkÃkwhÚke Vkus
÷ELku çk¤ðku f[zðk {kxu rËÕne økÞu÷k ytøkúus ÷~fhLkk f{kLzh ÷kìzo
hkuçkxoMku yk ¼ÞkLkf íkçkkneLkwt ðýoLk fÞwO Au. íku{kt h4 MkÃxuBçkh 18Ãk7Lke
íkkhe¾ LkkutÄu÷e Au. ßÞkhu ytøkúus ÷~fhu rËÕne Ãkh fçòu {u¤ðeLku ÷k÷
rfÕ÷k Ãkh rðsÞ {u¤ÔÞku níkku. ÷kìzo hkuçkxoMkLkwt ðýoLk yk {wsçk Au :
“rËÕne þnuh{kt ÃkhkurZÞu «Úk{ fq[ ¾qçk ËËoLkkf ÷køkíke níke. y{u
(÷k÷ rfÕ÷kLkk) ÷knkuhe ËhðkòÚke rLkf¤eLku [ktËLke [kuf{ktÚke ÃkMkkh
ÚkÞk. rËÕne þnuh ¾hu¾h {]íkfkuLkwt þnuh ÷køkíkwt níkwt. y{khk ½kuzkykuLkk
Ãkøk÷ktLkk yðks rMkðkÞ fkuE «fkhLkku yðks fkuE rËþkyuÚke Mkt¼¤kíkku
Lk níkku. fkuE Ãký MkSð y{khe Mkk{uÚke ÃkMkkh Lk ÚkÞwt. [khu íkhV ÷kþku
rð¾hkÞu÷e níke. Ëhuf ÷kþ y÷øk-y÷øk ÂMÚkríkykuÚke ÃkMkkh ÚkE hne
níke. y{u [qÃk[kÃk síkk níkk yÚkðk yu{ Mk{òu fu y{u yrLkåAkyu
y{wf s þçËku çkku÷íkk, suÚke yk {kLkð {]íkfkuLku hkník{kt ¾÷u÷ Lk
Ãknkut[u. y{u á~Þku òuÞk íku ¾qçk Ëw:¾Ë níkk. õÞktf fkuE fqíkhku fkuE
÷kþLkk ytøkkuLku [t[uzeLku ¾kíkku níkku, õÞktf y{u LkSf Ãknkut[eyu íkku fkuE
økeÄ ÃkkuíkkLkku ¾kuhkf AkuzeLku y{khkÚke shk Ëqh Wze síkwt níkwt. Ãkhtíkw íkuLkwt
Ãkux yux÷wt ¼hkÞu÷wt níkwt fu, íku Wze Lk þfíkwt. fux÷kf {]íkfku Ãký Sðtík
nkuÞ yuðwt ÷køkíkwt níkwt. fkuELkk nkÚk WÃkh WXkðu÷k nkuíkk yLku yuðwt ÷køkíkwt
fu òýu fkuELku Eþkhku fhe hÌkku nkuÞ. ðkMíkð{kt yu Mk{økú á~Þ yux÷wt
¼ÞkLkf yLku rçknk{ýwt níkwt, suLku ðýoðe Lk þfkÞ. yuðwt ÷køku Au fu,
y{khk ½kuzkyku Ãkh Ãký zh AðkÞu÷ku níkku, íkuÚke íku Ãký ¼zfíkk níkk
yLku Lkkf Vw÷kðíkk níkk. Mk{økú ðkíkkðhý fÕÃkLkkÚke çknkh MkwÄe ¼ÞkLkf
níkwt. íku ¾qçk s ËwøkOÄ {khíkwt níkwt yLku çke{kheyku Vu÷kðu íkuðwt níkwt.
EM÷k{e çk¤ðku :
ytøkúuòuyu yuf fí÷uyk{ [÷kðe níke, Ãkhtíkw íku{Lkwt ¾kMk ÷ûÞ
{wMk÷{kLkku níkk. fu{fu ½ýk sðkçkËkh ytøkúuòu yuðwt Mk{síkk níkk fu,
yk yuf RM÷k{e rsnkË níkku. {wMk÷{kLkku s yk støk AuzLkkhk níkk yLku
íku{ýu s støkLkwt Lkuík]íð Mkt¼kéÞwt níkwt.
ytøkúus ÷u¾f ‘Hery Mead’ ÷¾u Au : “yk çk¤ðkLku yíÞkhu
rMkÃkkEykuLkku çk¤ðku fnuðku ÞkuøÞ LkÚke. òu fu íkuLkku «kht¼ íkku rMkÃkkEykuÚke
s ÚkÞku níkku, Ãkhtíkw ¾qçk sÕËe yuLkwt hnMÞ ¾q÷e økÞwt fu yk yuf RM÷k{e
çk¤ðku níkku.”
yuf Mk{fk÷eLk EríknkMkfkh ÷¾u Au fu, “Ëhuf ytøkúus yrÄfkheLkku
yuðku rMkØktík çkLke økÞku níkku fu, íku Ëhuf {wMk÷{kLkLku çk¤ðk¾kuh Mk{síkku.
íku ËhufLku ÃkqAíkku fu, íkwt rnLËw Au fu {wMk÷{kLk ? sðkçk{kt {wMk÷{kLk
Mkkt¼¤íkkt s økku¤e {khe Ëuðk{kt ykðíke.”
{wMk÷{kLkkuLke fí÷uyk{ :
íÞkh çkkË VktMkeLkku rMk÷rMk÷ku þY ÚkÞku. snuh {køkkou Ãkh VktMkeLkk
íkgk økkuXððk{kt ykÔÞk níkk. yu søÞkyku ytøkúuòu {kxu Mknu÷økkn
yLku ykLktË {kxuLkkt MÚk¤ku çkLke økÞk níkk. íÞkt ykðeLku íkuyku VktMkeyu
÷xfkððk{kt ykðLkkhkykuLku ík÷Mkíkk-íkhVzíkk yLku {híkk suíkk níkk
yLku ÃkhMÃkh rMkøkkhuxLkk fþku ¾U[eLku ykLktË {u¤ðíkk ðkíkku fhíkk níkk.
ßÞkhu íku ÷k[kh ÔÞÂõík ytrík{ ïkMkku ÷u íÞkhu íkuyku nMkeLku íkuLkwt Mðkøkík
fhíkk. yu y¼køke ÷kufku{kt Wå[ fw¤Lke ÔÞÂõíkyku yLku nkuÆuËkhku níkk.
y{wf {wÂM÷{ {nkuÕ÷kyku{kt yuðe fí÷uyk{ [÷kððk{kt ykðe fu, yuf

ÔÞÂõík Ãký Srðík Lk çk[e. yuf Mk{fk÷eLk EríknkMkfkh ÷¾u Au fu,
“Mk¥kkðeMk nòh {wMk÷{kLkkuLku VktMke ykÃkðk{kt ykðe. Mkkík rËðMk MkwÄe
yux÷e níÞkyku ÚkE, suLkku fkuE rnMkkçk LkÚke. ytøkúuòuLkk ÏÞk÷ {wsçk
òýu fu íku{ýu Mk{økú {wÂM÷{ ðtþLku ¾ík{ fhe ËeÄku. LkkLkk çkk¤fkuLku Ãký
{khe LkktÏÞk. †eyku MkkÚku yuðku ÔÞðnkh fÞkou, suLke fÕÃkLkk {kºkÚke ÓËÞ
fktÃke òÞ Au.”
{kþo÷ ÷kìzo hkuçkxoMku h1 sqLk 18Ãk7Lkk rËðMku ÃkkuíkkLke {kíkkLku ÷¾íkkt
LkkutæÞwt Au fu, “{]íÞwËtzLke MkkiÚke yMkhfkhf heík yu Au fu, ÃkkÃkeLku íkkuÃkÚke
Wzkðe Ëuðk{kt ykðu. yu yuf ¾qçk rçknk{ýwt á~Þ nkuÞ Au, Ãkhtíkw ðíko{kLk
ÂMÚkrík{kt y{u Mkkð[uíkeÚke fk{ ÷E þfíkk LkÚke. ykðe MkòykuÚke y{khku
nuíkw çkË{kþ {wMk÷{kLkkuLku yuðwt çkíkkððkLkku Au fu, EïhLke {ËËÚke nsw
Ãký ytøkúuòu s ¼khíkLkk {kr÷f hnuþu.”
MðíktºkíkkLkk yktËku÷LkLke ®f{ík :
yk{, yk MðkíktºÞ yktËku÷LkLke MkkiÚke ¼khu ®f{ík {wMk÷{kLkkuyu
[qfððe Ãkze yLku ytøkúus þkMkLkLkk Mk¥kkÄeþku yLku ®[íkfku-÷u¾fku yuðwt
Mk{síkk hÌkk fu, ðkMíkð{kt {wMk÷{kLkku s 18Ãk7Lkk støkLkk sðkçkËkh
Au. ykÚke íku{Lke ¼rð»ÞLke ÃkuZeykuyu Ãký íkuLke ®f{ík [qfððe s òuEyu.
çktøkk¤ rMkrð÷ MkŠðMkLkk nuLkhe nuhªøxLk Úkku{Mk (Henry Harrington
Thomas) E.Mk. 18Ãk8{kt yux÷u fu støkLkk {kºk yuf ð»ko ÃkAe ÷¾kÞu÷
ÃkkuíkkLkk yuf ÃkwMíkf “Late Rebellion in India and Our Future
Policy”{kt ÷¾u Au fu....
“{U yk Ãknu÷kt ÷ÏÞwt níkwt fu, 18Ãk7Lkk çk¤ðkLkk ðkMíkrðf sðkçkËkh
rnLËwyku Lk níkk. nðu nwt yu ðkík MÃk»x fhðk «ÞíLk fheþ fu yk çk¤ðku
¾hu¾h {wMk÷{kLkkuLkk »kzÞtºkLkwt Ãkrhýk{ níkwt. rnLËwyku ÃkkuíkkLke {hS
{wsçk yLku ÃkkuíkkLkk †kuíkkuLkk ykÄkhu Lk íkku ykðk fkuE »kzÞtºk{kt òuzkE
þfu Au fu Lk íkku òuzkððkLke EåAk Ähkðu íku{ Au.
ònuh Mkuðkyku yLku Lkkufheyku{ktÚke {wMk÷{kLkku ðtr[ík :

íÞkh çkkË ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe ytøkúuòuLke {wMk÷{kLkku «íÞu yu s Lkerík
hne yLku yu s rMkØktík Ãkh Mkhfkhe y{÷Ëkhku yLku f[uheyku fkÞohíkT
hÌkk fu, {wMk÷{kLkkuLku {níðLkk Mkhfkhe nkuÆkykuÚke Ëqh hk¾ðk{kt ykðu
yLku íku{Lkk {kxu hkusøkkhLkk Ëhðkò çktÄ fhe Ëuðk{kt ykðu. íku{Lke yu
ðfVLke r{Õfíkku só fhe ÷uðk{kt ykðu, suLkk îkhk íku{Lkk {ÿMkkyku yLku
MktMÚkkyku [k÷u Au. yuðe rþûký ÔÞðMÚkk MÚkkÃkðk{kt ykðu, su {wMk÷{kLkkuLkk
Ä{o yLku MktMf]ríkÚke rðYØ nkuÞ, suÚke íkuyku yuLkku ÷k¼ Lk {u¤ðe þfu.
fux÷ef Mkhfkhe ònuhkíkku yLku ÃkrhÃkºkku{kt yuðe MÃk»xíkk fhe Ëuðk{kt
ykðíke níke fu, V÷kýe ðufuLMkeyku Ãkh {kºk rnLËwykuLke ¼híke fhðk{kt
ykðþu. Mkh rð÷eÞ{ nLxh f÷f¥kkLkk VkhMke y¾çkkh ‘ËqhçkeLk’Lkk
14 sw÷kE 1869Lkk ytfLkku MktË¼o xktfeLku ÷¾u Au fu, “nk÷{kt MkwtËhðLk
fr{~LkhLke ykurVMk{kt fux÷ef søÞkyku ¾k÷e Ãkzíkkt økðLko{uLx økuÍux{kt
íkuLke ònuhkík ykÃkðk{kt ykðe, su{kt yrÄfkheykuyu MÃk»x WÕ÷¾u fÞkou
fu, {kºk rnLËwykuLku s yuÃkkuELx{uLx ykÃkðk{kt ykðþu.”
WÃkhkuõík ònuhkíkLkku MktË¼o xktõÞk ÃkAe ÷u¾f ÷¾u Au fu, “{wMk÷-
{kLkkuLku nðu yuðe ÃkzíkeLke nË MkwÄe Äfu÷ðk{kt ykÔÞk Au fu, òu íkuyku
Mkhfkhe Lkkufhe {kxuLke ÷kÞfkík «kó fhe ÷u Au, íkku Ãký íku{Lku Mkhfkhe
LkkuxerVfuþLk îkhk ¾qçk [k÷kfeÚke ðtr[ík fhe Ëuðk{kt ykðu Au. fkuE
íku{Lke ÷k[khe «íÞu æÞkLk ykÃkíkwt LkÚke. Wå[ yrÄfkheyku íkku íku{Lkk
yÂMíkíðLku Ãký Mðefkhðk íkiÞkh LkÚke.”
{wMk÷{kLkku «íÞu ðuh¼kðLkk :
{wMk÷{kLkku «íÞu ytøkúuòu ðuh¼kðLkk yLku yk¢kuþ Ähkðíkk. {kºk
þtfk fu yrík {k{w÷e ykhkuÃk Ãkh íku{Lke ÄhÃkfz fheLku íku{Lku Mk¾ík
Mkòyku ykÃkðk{kt ykðíke. W¥kh-Ãkrù{ ¼khíkLkk MkhnËe rðMíkkh{kt
ytøkúuòu rðYØ støk {kxu {wÂM÷{ {wòrnËkuLkwt sqÚk níkwt. ytøkúuòuyu íku{Lke
rðYØ støk{kt yríkþÞ ¾[o fÞkou yLku ¼khu LkwfMkkLk ðuXâwt. su ÔÞÂõík
«íÞu þtfk síke fu íku MkiÞË yn{Ë þneËLkk yk sqÚk MkkÚku MkçktÄ Ähkðu
Au, íkuLke rðYØ {wfÆ{ku [÷kððk{kt ykðíkku. E.Mk. 1864{kt ÃkxLkk,
ÚkkLkuMkh yLku ÷knkuh{kt yMktÏÞ ÄkŠ{f Lkuíkkyku, W{hkðku yLku ðuÃkkheyku
rðYØ {wfÆ{k [÷kðeLku íku{Lku ¼khu Mkòyku ykÃkðk{kt ykðe. íkuLkkÚke
ytËkòu ÷økkðe þfkÞ fu ytøkúuòuLkk {kLkMk{kt {wMk÷{kLkku «íÞu fux÷ku
îu»k¼kð níkku. íku{ktÚke fux÷kfLku ‘ðnkçke’Lkk Lkk{u {þnqh fhðk{kt ykÔÞk.
{ki÷kLkk ÞÌkk y÷e, {ki÷kLkk {wnB{Ë sVh ÚkkLkuMkhe yu {wnB{Ë þVe
÷knkuhe rðþu VktMkeLkku VUMk÷ku Mkt¼¤kðíkk fnuðkíkk MkwMktMf]ík ssu ÃkkuíkkLkk
VUMk÷k{kt fÌkwt : “ík{Lku VktMkeLkk {kt[zu ÷xfkððk{kt ykðþu yLku ík{khe
ík{k{ MktÃkr¥k só fhe ÷uðk{kt ykðþu. ík{khe ÷kþku Ãký ík{khk
ðkhMkËkhkuLku MkkutÃkðk{kt Lknª ykðu. ík{khe ÷kþku ¾qçk yÃk{kLk MkkÚku
su÷Lkk ftÃkkWLz{kt Ëkxe Ëuðk{kt ykðþu. nwt ík{Lku VktMkeLkk {kt[zu ÷xfu÷k
òuELku ¾qçk ¾wþ ÚkEþ.”
íku{Lke rðYØ VktMkeLkku VUMk÷ku ÚkÞk ÃkAe ytøkúus ÃkwY»kku yLku †eyku
yu VktMke½hLke {w÷kfkík ÷uíkk níkk, suÚke yu rLkËkou»kkuLku òuELku ykLktË
{u¤ðu yLku íku{Lke ÷k[kheLku òuELku ¾wþ ÚkkÞ. Ãkhtíkw ßÞkhu íku{ýu òuÞwt fu
yu ÷kufku íkku ¾wþ Au yLku íkuyku ËuþLke ykÍkËe {kxu þnkËík ðnkuhðkLke
W{tøk Ähkðu Au íkÚkk þktíkr[¥ku þnkËíkLke hkn òuE hÌkk Au, íkku ytøkúuòuLku
ÃkMktË Lk Ãkzíkwt. ykÚke ytçkk÷kLkk zuÃÞwxe fr{~Lkhu yËk÷íkLkku nwf{
Mkt¼k¤ðíkkt ònuh fÞwO fu, íku{Lkk {]íÞwËtzLku çkË÷eLku íku{Lku ËrhÞkÃkkh
ËuþrLkfk÷Lke Mkò ykÃkðk{kt ykðu Au yLku fÌkwt fu, “ík{u VktMkeLkk VtËk
Ãkh ÷xfðkLku r«Þ Mk{òu Aku yLku íkuLku þnkËík økýku Aku, ykÚke Mkhfkh
ík{Lku ík{khe r«Þ Mkò Lknª ykÃku. ík{khe VktMke ykSðLk ËuþrLkfk÷Lke
Mkò{kt íkçkËe÷ fhðk{kt ykðe Au.”
WÃkhkuõík ºkýu fuËeyku WÃkhktík yLÞ çku fuËeyku, {ki÷kLkk yn{ËwÕ÷kn
yÍe{kçkkËe yLku {ki÷kLkk yçËwhone{ MkkËefÃkqheLku E.Mk. 186Ãk{kt
Ãkkuxo ytËk{kLk{kt fk¤kÃkkýeLke Mkò {kxu {kuf÷e Ëuðk{kt ykÔÞk. {ki÷kLkk

ÞÌkky÷e yLku {ki÷kLkk yn{ËwÕ÷knLkwt ytËk{kLk{kt s {]íÞw ÚkÞwt, ßÞkhu
{ki÷kLkk {wnB{Ë sVh 18 ð»koLke Mk¾ík fuË yLku ËuþrLkfk÷ çkkË ÃkkuíkkLkk
ðíkLk{kt ÃkkAk ykÔÞk. ÃkxLkk{kt MkkrËfÃkqh fwxwtçkLke ík{k{ r{Õfíkku só
fhðk{kt ykðe, íku{Lkk ½hku íkkuze Ãkkzðk{kt ykÔÞk yLku íku s{eLk Ãkh
Mkhfkhe E{khíkku çkktÄðk{kt ykðe. íku{Lkk Ãkqðos {]íkfkuLke fçkhku íkkuze
Ãkkzðk{kt ykðe. yk çkÄwt ðuh¼kð yLku çkË÷kLke ¼kðLkkÚke fhðk{kt ykÔÞwt.
yu s heíku {kuxe MktÏÞk{kt {nkLk W÷{kLku ËuþrLkfk÷ fheLku ytËk{kLk
{kuf÷ðk{kt ykÔÞk, su{kt {ki÷kLkk VÍ÷unf ¾ihkçkkËe, {wVíke ELkkÞík
yn{Ë fkfkuhðe, {wVíke {Ính fhe{ ËrhÞkçkkËe ðøkuhu LkkutÄÃkkºk Au.
{ki÷kLkk VÍ÷unf ¾ihkçkkËe íkku íÞkts {]íÞw ÃkkBÞk. yLÞ çkÒku rðîkLkku
ÃkkuíkkLke MkòLke {wÆík Ãkqhe fheLku ðíkLk{kt ÃkkAk VÞko.
ykÍkËeLkk ÃkhðkLkk : ykÍkËeLke þkuÄ{kt :
E.Mk.18Ãk8 Úke ÷ELku ykuøkýeMk{e MkËeLke AuÕ÷e ½zeyku MkwÄe
{wMk÷{kLkku ykÍkËeLke ÷zkE rçkúxeþ nwfq{ík Mkk{u yuf÷u nkÚku ÷zíkk
hÌkk. yk ÷zkE Ëhr{ÞkLk ykÍkËeLkk ÃkhðkLkk fux÷k òtçkkÍkuLkwt Ãkrðºk
÷kune ðÌkwt ? fux÷kykuyu ÷zkELkk {uËkLk{kt ÃkkuíkkLkk ÷kuneLke ÷k÷ òs{ku
ÃkkÚkhe ËeÄe yuLke MktÏÞkLkku fkuE [ku¬Mk ytËkòu fhe þfkÞ íku{ LkÚke.
yk yuf yuðku Mk{Þ níkku fu, ykÍkËeLke ÷zíkLkk yk {køko{kt Ãkøk {qfðku
yux÷u ÃkkuíkkLkk òLk-{k÷, çkk¤-çkå[kt, ðíkLk yLku ½hçkkh çkÄkÚke nkÚk
ÄkuE Lkkt¾ðk.
¼Þtfh fMkkuxeLkk yk {køko{kt [wMík heíku yÕ÷kn íkyk÷kLke çktËøke
fhLkkhk MkqVeyku, ÄkŠ{f ykøkuðkLkku Ãký níkk. yLku íku{Lkk{kt økheçkku Ãký
níkk yLku {ku¼kËkh ©e{tíkku Ãký níkk. Ãkhtíkw rçkúxeþ nwfq{íkLkk òr÷{
Ãktò{kt su sfzkE økÞku, yuLkwt ðsqË nðkLke su{ ðkíkkðhý{kt ykuøk¤e
síkwt níkwt. ytøkúuòuLke Mkk{kLÞ Mkò VktMke níke, su yuLkkÚke fkuE çk[e økÞku
íkku yuLku fk¤kÃkkýeLke Mkòyu {kuf÷e Ëuðk{kt ykðíkku. su ytøkúuòuLkk

yíÞk[khLkku yœku níkku. yu yíÞk[khLkk yœk{kt ykr÷{ Mkknuçkku,
ÄkŠ{f ykøkuðkLkku, yÕ÷knÃkkfLkk Lkuf çktËkyku, hneþku, y{eh W{hkðku,
Lkðkçkku yLku òøkehËkhkuLku fuðe fuðe þkherhf yLku {kLkrMkf ÞkíkLkkyku
¼kuøkððe Ãkze yuLke ËkMíkkLkkuÚke rË÷ yksu Ãký ÄúwS WXu Au yLku ËËoÚke
A÷fkE òÞ Au.
yíÞk[khkuLkk yœk suðk yk xkÃkw{kt ykÍkËeLkk ÷zðiÞk fux÷k
{wMk÷{kLkkuLku E.Mk.18Ãk8 çkkË {kuf÷ðk{kt ykÔÞk ? yuLke yks MkwÄe
fkuE rðøkíkðkh ÞkËe «økx ÚkE þfe LkÚke. Ãkhtíkw yLkw{kLk ÷økkðLkkhk-
ykuyu h0 Vuçkúwykhe E.Mk.18Ãk8Lkk rËðMku fu ßÞkhu {ki÷kLkk ÞkÌkk
y÷e yÍe{kçkkËeLkwt yktËk{kLk xkÃkw WÃkh yðMkkLk ÚkE økÞwt yLku yu{Lkk
sLkkÍkLke Lk{kÍ{kt þk{u÷ ÚkLkkhk {wMk÷{kLkkuLke MktÏÞkLkku ytËkòu [khÚke
Ãkkt[ nòhLkku ÷økkððk{kt ykÔÞku. yux÷u fu yu Mk{Þ MkwÄe{kt ykÍkËeLke
÷zíkLkk {wMk÷{kLk ÷zðiÞkyku ykuAk{kt ykuAk Ãkkt[ nòh sux÷k {kuf÷e
Ëuðk{kt ykÔÞk níkk. ykÍkËeLkk {wMk÷{kLk ÷zðiÞkykuLke yk MktÏÞk yu
nòhku {wMk÷{kLkku rMkðkÞLke Au, su{Lku røkh^íkkh fheLku ytøkúuòuyu
Ëw~{LkkðxLkku çkË÷ku ÷uðkLkk swMMkk{kt VktMkeyu ÷xfkðe ËeÄk Au yÚkðk
íkku nkhçktÄ W¼k hk¾eLku økku¤eyu {khe ËeÄk Au. yk rðøkíkkuÚke yLkw{kLk
÷økkðe þfkÞ Au fu, E.Mk. 1900 MkwÄe ykÍkËeLkk ÷zðiÞk {wMk÷{kLkkuyu
ÃkkuíkkLkwt fux÷wt ÷kune ykÍkËeLku {kxu ðnkÔÞwt Au. {Lku rðïkMk Au fu, su ÷kufku
ykÍkËe {u¤ððkLkku sþ Ãkkuíku ÷E hÌkk Au, yu ÷kufkuyu yux÷ku ÃkhMkuðku
Ãký ðnkÔÞku LkÚke, sux÷wt fu {wMk÷{kLkkuyu ÃkkuíkkLkwt ÷kune ðnkÔÞwt Au.
ykLkkÚke ðÄkhu ËËoLkkf yíÞk[kh ytøkúuòu íkhVÚke ykÍkËeLkk ÷zðiÞk
{wMk÷{kLkku WÃkh økwòhðk{kt ykÔÞku. yu yuðku Au fu, ÷k¾ku YrÃkÞkLke yu{Lke
s{eLk òÞËkËkuLku Mkkð ÃkkýeLkk ¼kðu ytøkúus nwfq{íku ÷e÷k{ fhe ËELku
{wMk÷{kLkkuLkk rLkËkou»k çkk¤fku yLku ÃkhËkLkþeLk ykçkYËkh {rn÷kykuLku
hkuxeLkk xwfzkykuLkk Ãký {kuníkks fhe LkktÏÞk. ykðk ¼Þtfh yíÞk[khLke
fÕÃkLkk {kºk ykÍkËeLkk yu {íkðk÷kykuLkk fk¤òt [ehe Lkk¾Lkkhe

níke. ËuþLke ykÍkËe {kxu VktMkeLkku nwf{ Mkkt¼¤eLku íkku yu {wMfkLkku ðuhíkk
níkk, Ãkhtíkw yu{Lkk MktíkkLkkuLku yLku {kt-çknuLkkuLku ½hu-½hLke ¼e¾ {ktøkíkk
fhe ËuðkLkk Mk{k[khkuÚke íkuyku ÷kuneLkk yktMkw ðnkðíkk níkk. su{fus
yÍe{kçkkËLkk {k÷uíkwòh ©e{tík {ki÷kLkk yn{ËwÕ÷kn MkknuçkLke MkkÚku
ÚkÞwt fu, yu{Lke ík{k{ òÞËkË WÃkh ytøkúus nwfq{íku fçkòu fhe ÷ELku
yu{Lkk yk¾k fwxwtçkLkk yuf-yuf sýLku EË suðk Ãkrðºk rËðMku yu{Lkk
½hku{ktÚke yuðe nk÷ík{kt fkZe {qfðk{kt ykÔÞk fu MkkuÞ suðe ðMíkw Ãký
÷uðkLke Aqx ykÃkðk{kt ykðe Lknª. yk ËËoLkkf rðøkíkku yu{Lkk MkknuçkòËk
nfe{ yçËw÷n{eËu ÃkkuíkkLkk ÃkwMíkf{kt ÷¾e Au.
rþûký yLku hksfkhý ûkuºku yðLkrík :
ytøkúuòuyu {wMk÷{kLkku MkkÚku su yíÞk[khÃkqýo ÔÞðnkh fÞkou, íku
{wMk÷{kLkku{kt rþûkýLke f{e yLku Mkhfkhe Lkkufheyku Lk {¤ðk{kt rLkr{¥k
çkLÞku. {wMk÷{kLkkuLkku {kuxk¼køkLkku Mk{Þ ÃkkuíkkLke «ríkhûkk{kt yLku íku{Lkk
Ãkh su ykhkuÃkku {qfðk{kt ykðíkk níkk, íkuLkk «ríkfkh{kt ðuzVkíkku níkku.
íku{Lku ËuþLke hksfeÞ «ð]r¥kyku{kt ÍtÃk÷kððkLkku {kufku {¤íkku Lk níkku.
ËuþLke yLÞ fki{ku òøk]ík ÚkELku «økrík fhe hne níke. íku{Lku MkhfkhLkku
rðïkMk «kó níkku, {wMk÷{kLkkuLku íku «kó Lk níkku.
¼khíkeÞ hk»xÙeÞ fkutøkúuMkLke MÚkkÃkLkk{kt {wMk÷{kLkkuLkku Vk¤ku :
E.Mk. 188Ãk{kt ¼khíkeÞ hk»xÙeÞ fkutøkúuMkLkwt «Úk{ yrÄðuþLk
{éÞwt. íku{kt fux÷kf «ÏÞkík {wMk÷{kLk «ríkrLkrÄykuyu nkshe ykÃke.
E.Mk. 1887Lkk fkutøkúuMkLkk {ÿkMk ([uÒkE) ¾kíkuLkk ºkeò yrÄðuþLkLkwt
«{w¾ÃkË çkËYÆeLk íkiÞçkSyu Mkt¼kéÞwt. yk yrÄðuþLk{kt {wÂM÷{
ykøkuðkLkku, ðfe÷ku yLku ÔÞkÃkkheykuyu {kuxe MktÏÞk{kt nkshe ykÃke.
{eh nw{kÞw òn íku{kt nksh hÌkk yLku íku{ýu fkutøkúuMk {kxu Yk.Ãk000Lkku
Vk¤ku ykÃÞku.
Mkh MkiÞË yn{Ë¾kLkLke y÷øk rð[khÄkhk :

{wMk÷{kLkku{kt þiûkrýf òøk]rík ytøkuLkk yktËku÷LkLkk Lkuíkk yLku
y÷eøkZ fkì÷usLkk MÚkkÃkf Mkh MkiÞË yn{Ë¾kLk «kht¼{kt Mk{kLk
hksfeÞ rð[khÄkhkLkk rn{kÞíke níkk, Ãkhtíkw çkkË{kt {wMk÷{kLkkuLke
þiûkrýf, hksfeÞ yLku ykŠÚkf ËwËoþk òuELku íku{ýu y÷økíkk ÞkuøÞ
Mk{S. íku{ýu {wMk÷{kLkkuLku Mkkð[uík fhðk «ÞíLk fÞkou fu, íkuyku òuþe÷k
®nËwyku yLku çktøkk¤eykuLke ðkíkku{kt ykðeLku ytøkúus Mk¥kkLke xefk fhðkÚke
yLku ÃkkuíkkLkk yrÄfkhku {ktøkðkÚke Ëqh hnu. íku{ýu {wMk÷{kLkkuLkk ¼÷k
{kxu yuf y÷øk rçkLkhksfeÞ MktMÚkk MÚkkÃkðkLke Mk÷kn ykÃke. íku{ýu
hksfkhýÚke Ëqh hnuðkLke Mk÷kn ykÃke yLku fÌkwt fu, íku {wMk÷{kLkku {kxu
Lkðe {w~fu÷e Mkòoþu, suLkk fkhýu {wMk÷{kLkkuLkk yu sqLkk sÏ{ku íkkò ÚkE
sþu, su nsw MkwÄe hwÍkÞk LkÚke.
W÷{kLkwt fkutøkúuMkLku Mk{ÚkoLk :
yk{ Aíkkt Mkh MkiÞËLke rð[khÄkhkÚke Ëqh hneLku Mðíktºk {wÂM÷{
çkwrØSðeykuLke ¾qçk {kuxe MktÏÞkyu W÷{kLke hknçkhe nuX¤ fkutøkúuMkLkwt
Mk{ÚkoLk fÞwO íkÚkk ík{k{ hksfeÞ yLku hk»xÙeÞ «ð]r¥kyku{kt ykøk¤ Ãkzíkku
¼køk ÷eÄku. E.Mk.1888{kt {ki÷kLkk {wnB{Ë Mkknuçk ÷wrÄÞkLkðeyu
“LkwMhíkw÷ yçkhkh” Lkk{u yuf ÄkŠ{f Víkðku çknkh Ãkkzâku, su{kt íku{ýu
{wMk÷{kLkkuLku fkutøkúuMkLke rn{kÞík fhðk nkf÷ fhe. yk Víkðk Ãkh {kºk
¼khík s Lknª, rðËuþku{ktÚke Ãkrðºk {ËeLkk þnuh yLku çkøkËkËLkk W÷{kyu
Ãký nMíkkûkh fÞko níkk. nMíkkûkh fhLkkhkyku{kt {ki.hþeË yn{Ë øktøkkune
yLku {ki÷kLkk ÷wíVwÕ÷kn y÷eøkZe suðk {nkLk W÷{k Ãký þk{u÷ níkk.
E.Mk. 1888{kt yÕnkçkkË fkutøkúuMkLkk [kuÚkk yrÄðuþLk{kt fux÷kf
{nkLk W÷{kyu nkshe ykÃke. WÃkhkuõík Víkðk ÃkAe ðÄw {kuxe MktÏÞk{kt
{wMk÷{kLkku fkutøkúuMkLke «ð]r¥kyku{kt ¼køk ÷uðk ykÔÞk yLku yk hk»xÙ-
ÔÞkÃke [¤ð¤Lku ¾qçk ðuøkðtíke çkLkkððk ËuþðkMkeyku MkkÚku ¾¼u¾¼k
r{÷kðeLku fkÞohík hÌkk.

çkkÕfLk ÞwØ yLku ¼khík{kt rçkúxeþ rðhkuÄe [¤ð¤ :
E.Mk. 191h{kt rðïLkk {wÂM÷{ku{kt ÞwhkurÃkÞLk þÂõíkyku rðYØ yLku
rðþu»k YÃku rçkúxLk rðYØ Mk¾ík LkVhík yLku økwMMkkLke ÷nuh Ëkuze økE
yLku çkkÕfLk ÞwØ Vkxe LkeféÞwt. ÃkqðoLkk {wÂM÷{ Ëuþku{kt ÔÞkÃke hnu÷
hksfeÞ òøk]ríkLkku ÷kðk yufË{ Vkxe LkeféÞku. yu s yhMkk{kt {ki÷kLkk
yçkw÷ f÷k{ ykÍkËu ÞwhkurÃkÞLk þÂõíkyku rðYØ ykøk ykufíkwt y¾çkkh
‘y÷-rn÷k÷’ fkZðkLke þYykík fhe. íku{kt ÞwhkurÃkÞ Mkk{úkßÞðkËLke
Mk¾ík xefk fhðk{kt ykðíke. íku yux÷wt çkÄwt ÷kufr«Þ çkLÞwt fu Úkkuze s
{wÆík{kt íkuLkk ðk[fkuLke MktÏÞk ÷k¾ku MkwÄe Ãknkut[e økE. yk WÃkhktík
{ki÷kLkk {wnB{Ë y÷eyu f÷f¥kkÚke Comrade Lkk{Lkwt ytøkúuS Mkkókrnf
fkZðkLke þYykík fhe. çkkË{kt íkuLke ykurVMk rËÕne ¾Mkuzðk{kt ykðe.
yk y¾çkkhu ¼khíkeÞ rþrûkík ðøko{kt rçkúxLk rðYØ {kLkMk çkLkkððk{kt
{níðÃkqýo ¼køk ¼sÔÞku. yuðe s heíku {ki÷kLkk ÍVhy÷e ¾kLk îkhk
÷knkuhÚke «fkrþík Úkíkwt y¾çkkh ‘s{eLkËkh’ Ãký yuf {níðÃkqýo rçkúxLk
rðhkuÄe y¾çkkh níkwt. yk y¾çkkhku íkÚkk yLÞ yLkuf Mkk{rÞfkuyu
ði[krhf Míkhu rçkúxLk rðhkuÄe ÷kuf{kLkMk ½zðk{kt {níðÃkqýo ¼køk ¼sÔÞku.
íkuLkkÚke Mk{økú Ëuþ{kt ¢ktrík yLku rçkúxLk rðhkuÄe rð[khÄkhkLke ßðk¤kyku
Vu÷kE økE. Ãkrhýk{u Mkhfkhu yk [¤ð¤Lku zk{ðk {kxu {ki÷kLkk
{wnB{Ëy÷e, {ki÷kLkk þkifíky÷e, {ki÷kLkk yçkw÷ f÷k{ ykÍkË yLku
{ki÷kLkk nMkhík {kunkLkeLke ÄhÃkfz fheLku íku{Lku su÷Lkk Mk¤eÞk ÃkkA¤
Äfu÷e ËeÄk.
{wMk÷{kLkku{kt hksfeÞ òøk]rík yLku rçkúxLk rðhkuÄe {kLkMk ½zðk{kt
{ki÷kLkk rþç÷e Lkku{kLkeLkwt ÞkuøkËkLk Ãký LkkutÄÃkkºk Au. íku{Lku ‘y÷-
rn÷k÷’{kt fkÔÞku ÷¾eLku íkÚkk {wÂM÷{ økuÍux{kt ÷u¾ku ÷¾eLku ytøkúuòuLkk
Mk{ÚkoLkLke LkeríkLke Mk¾ík Íkxfýe fkZe íkÚkk rþrûkík ðøkoLke rð[khÄkhkLku
«¼krðík fheLku {wÂM÷{ku{kt rçkúxLk rðhkuÄe ðkíkkðhý W¼wt fÞwO.
{ki÷kLkk {n{qËwÕnMkLk :
¼khíkLke íku Mk{ÞLke {wMk÷{kLkkuLke MkkiÚke {kuxe MktMÚkk ËkY÷ W÷q{
ËuðçktËLkk þi¾ {ki÷kLkk {n{qËwÕnMkLk (su çkkË{kt þi¾w÷ rnLËLkk Lkk{u
«ÏÞkík ÚkÞk) ytøkúus MkhfkhLkk ¾qçk Mk¾ík rðhkuÄe níkk. xeÃkw MkwÕíkkLk
ÃkAe ytøkúuòuLkk ykðk fèh þºkw fkuE òuðk {éÞk LkÚke. íkuyku WM{kLke
Mkk{úkßÞ íkwfeo (su íku Mk{Þu furLÿÞ RM÷k{e Ëuþ yLku r¾÷kVíkLkwt fuLÿ
níkwt)Lkk rn{kÞíke níkk. íkuyku Mðíktºk ¼khíkLkk yLku rnLËw-{wÂM÷{
yufíkkLkk «¾h rn{kÞíke níkk. íku{ýu ÃkkuíkkLkwt Mk{økú SðLk Ëuþ {kxu
Mk{ŠÃkík fÞwO níkwt. íku{ýu ¼khíkLke Mðíktºkíkk {kxu yV½kLk Mkhfkh yLku
íkwfeo MkÕíkLkíkLkk fux÷kf Lkuíkkyku su{fu yLkðh Ãkkþk ðøkuhu MkkÚku økwó
MktÃkfo MÚkkÃÞk níkk. E.Mk. 1916{kt þheV nwMkiLkLke Mkhfkhu {ËeLkk{kt
íku{Lke ÄhÃkfz fhe yLku íku{Lku rçkúxeþ MkhfkhLkk nðk÷u fÞko. Mkhfkhu
íku{Lku yLku íku{Lkk MknkÞfku {ki÷kLkk nwMkiLk yn{Ë {ËLke, {ki÷kLkk WÍih
økw÷, {ki÷kLkk nfe{ LkwMhík nwMkiLk íkÚkk {ki÷ðe ðneËLku E.Mk. 1917{kt
¼q{æÞ Mk{wÿLkk yuf÷k yxq÷k {k÷xk xkÃkw{kt ËuþrLkfk÷ fÞko. íÞkt
suyku E.Mk. 19h0 MkwÄe hÌkk.
íkkfkík îkhk ykÍkËe :
E.Mk.191Ãk{kt huþ{e Y{k÷Lke [¤ð¤ yu {wMk÷{kLkkuLkwt yuf ðÄw
®n{ík¼ÞwO Ãkøk÷wt níkwt. su Mkhfkh Mkk{u çkøkkðík Ãkkufkhðk suðwt økýkíkwt
níkwt. Ãkhtíkw yu [¤ð¤ [÷kðLkkhk ÷kufku LkMkeçkËkh níkk fu yu{ktLkk
MkUfzkuyu Ãkku÷eMkLkk yíÞk[khku MknLk fÞko yLku [¤ð¤Lkk ykøkuðkLkku
þi¾w÷ rnLË {ki÷kLkk {n{qËwÕnMkLk Mkk. (hn.), {ki÷kLkk nwMkiLk yn{Ë
{ËLke (hn.) ðøkuhu su÷Lke ºkkMkËkÞf Mkòyku ¼kuøkðeLku Ãký [kh-Ãkkt[
ð»ko çkkË Sðíkk rnLËwMíkkLk ÃkkAk VÞko.
{ki÷kLkk yçËw÷çkkhe rVhtøke {nÕ÷e :
yuðe s heíku rVhtøke {n÷Lkk {ki÷kLkk yçËw÷çkkhe Mðíktºkíkk
yktËku÷LkLkk «Úk{ nhku¤Lkk Lkuíkkyku{ktÚke níkk. íku{ýu {wMk÷{kLk ÄkŠ{f

LkuíkkykuLku Mðíktºkíkk yktËku÷Lk{kt òuzðk, Ëuþ{kt rnLËw-{wÂM÷{ yufíkk
MÚkkÃkðk íkÚkk yuf Ã÷uxVku{o Ãkh hneLku Mðíktºkíkk yktËku÷Lk [÷kððk {kxu
E.Mk. 19h6{kt ‘s{eyíku W÷{kyu rnLË’ Lkk{Lke MktMÚkkLke MÚkkÃkLkk
fhe. íku{Lkk SðLk ÃkÞOík ÷¾LkkiLkk rVhtøke {n÷ ÂMÚkík íku{Lkwt {fkLk
{wÂM÷{ hksfkhýLkwt {wÏÞ fuLÿ hÌkwt.
hkì÷ux rhÃkkuxo :
E.Mk. 1918{kt hkì÷ux rhÃkkuxo «fkrþík ÚkÞku. íku{kt {wMk÷{kLkkuLku
rðþu»k ÷ûÞ çkLkkððk{kt ykÔÞk. íku{Lku rçkúxeþ þkMkLk rðYØ «ð]r¥kyku
yLku çk¤ðkLkk sðkçkËkh Xuhððk{kt ykÔÞk. Ëuþ¼h{kt íkuLke Mk¾ík
«ríkr¢Þk òuðk {¤e.
sr÷Þktðk÷k çkkøk :
E.Mk.1919Lkwt ð»ko ykÍkËeLkk EríknkMk{kt nt{uþ {kxu y{h çkLke
økÞwt. fkhý fu sr÷Þktðk÷k çkkøkLke ËËoLkkf yLku ÷kurnÞk¤ ½xLkk yu s
ð»ko{kt ½xe. yk yiríknkrMkf ½xLkkÚke rnLËwMíkkLkeykuLke òøk]ríkLkku Mkk[ku
ÏÞk÷ ykðu Au. òu sr÷Þktðk÷k çkkøk{kt þneË ÚkLkkhkykuLke ÞkËe WÃkh
Lksh Lkk¾ðk{kt ykðu íkku yu{kt þneË ÚkÞu÷ {wMk÷{kLkkuLkk Ëhuf ðøkoLkk
÷kufkuLkkt Lkk{ku {kuxe MktÏÞk{kt òuðk {¤þu.
r¾÷kVík yktËku÷Lk yLku rnLËw-{wÂM÷{ yufíkk :
yuf ð»ko ÃkAe 1919{kt y÷e ¼kEyku, {ki÷kLkk {wnB{Ëy÷e
yLku {ki÷kLkk þkifíky÷eLku fuË{ktÚke {wõík fhðk{kt ykÔÞk. íku Mk{Þu
Mk{økú Ëuþ{kt rnLËw-{wÂM÷{ yufíkkLkk ¾qçk þkLkËkh á~Þku òuðk {éÞk.
çkÒku fki{ku Ëhuf «fkhLkk ¼uË¼kð ¼q÷e sELku yuf ÚkE økE yLku ytøkúuòu
rðYØ [¤ð¤, WM{kLke Mkk{úkßÞ ytøku r{ºk Ëuþku (#ø÷uLz, £kLMk)Lke
LkeríkLkku rðhkuÄ yLku ËuþLke Mðíktºkíkk ðøkuhu {wÆkyku Ãkh MkðoMkt{rík MkÄkE
økE. Mk{økú Ëuþ{kt ¢ktríkfkhe rð[khkuLke yuf ÷nuh Ëkuze økE.
r¾÷kVík yktËku÷LkLkk ÷eÄu hk»xÙÔÞkÃke hksfeÞ òøk]rík ykðe. íkuLkk

÷eÄu Mk{økú Ëuþ{kt Ëuþ«u{Lke ¼kðLkk yLku ytøkúuòu «íÞu rÄ¬khLkwt {kuswt
Vhe ðéÞwt. økktÄeS yk yktËku÷Lk{kt ¾qçk WíMkkn yLku EåAkÚke òuzkÞk.
íku{ýu y÷e ¼kEyku MkkÚku Mk{økú ËuþLkku «ðkMk fÞkou. ºkýuÞu {¤eLku yux÷e
rðþk¤ Mk¼kykuLku MktçkkuÄe fu yuðe rðþk¤ Mk¼kyku yk ËuþLkk EríknkMku
fËk[ õÞkhuÞ Lknª òuE nkuÞ. ËuþLke «òyu Xuh Xuh yk LkuíkkykuLkwt yfÕÃÞ
WíMkkn yLku W{tøkÚke Mðkøkík fÞwO.
yMknfkhLkwt yktËku÷Lk :
E.Mk.19h0{kt økktÄeS yLku {ki÷kLkk ykÍkËu {¤eLku yMknfkhLkk
yktËku÷Lk yLku rðËuþe {k÷Lkk çkrn»fkhLke Ëh¾kMík {qfe. ík{k{ ûkuºkku{kt
rçkúxeþ Mkhfkh MkkÚku yMknfkh íkÚkk rðËuþe ðMíkwykuLkk çkrn»fkhLkku rLkýoÞ
÷uðkÞku. «òyu íku{Lkk yk yu÷kLkLku ðÄkðe ÷eÄwt yLku íkuLku r¾÷kVík
yktËku÷LkLkku yuf ¼køk çkLkkðe Ëuðk{kt ykÔÞku. Mk{økú Ëuþ{kt ÔÞkÃkf
çkrn»fkhLkk Ãkrhýk{u Mk{økú ÔÞðMÚkk yLku ðneðx XÃÃk ÚkE økÞk. Ëuþ{kt
yk{ çk¤ðku ÔÞkÃke sðkLkku ¾íkhku W¼ku ÚkÞku. ytøkúus nwfq{ík ík{k{
«fkhLkk MkkÄLkkuÚke Mkßs nkuðk Aíkkt n[{[e WXe.
{kuÃk÷k {wÂM÷{ku Ãkh ytøkúuòuLkk yíÞk[khku :
¼khíkLkk Mðíktºkíkk yktËku÷Lk Ëhr{ÞkLk MkkiÚke ðÄkhu òLke ({kLkðeÞ)
yLku MktÃkr¥kLkwt LkwfMkkLk {÷çkkhLkk {kuÃk÷k {wMk÷{kLkkuyu WXkððwt
Ãkzâwt. {kuÃk÷k òrík ÷k¾kuLke MktÏÞk{kt {÷çkkh (nk÷Lkk fuh¤){kt hnu
Au. ytøkúuòuLkk Mkíkík y{kLkðeÞ yíÞk[kh yLku yÃk{kLkÚke ºkkMkeLku
h1 ykìøk»x 19h1Lkk rËðMku {kuÃk÷kykuyu Mkþ† çk¤ðku fÞkou. yk
støk Vuçkúwykhe 19hhLkk {æÞ MkwÄe [kÕÞku. yk çk¤ðkLku f[zðk {kxu
ytøkúus Mkhfkhu LkkifkË¤Lke Ãký {ËË ÷eÄe. yk støk{kt nòhku {kuÃk÷k
{wMk÷{kLkku þneË ÚkÞk. ytøkúus Mkhfkh îkhk ¼ÞkLkf yíÞk[khku fhðk{kt
ykÔÞk. MkhfkhLkk y{kLkðeÞ yíÞk[khkuLkku ytËkòu yu ½xLkk WÃkhÚke
÷økkðe þfkÞ Au fu, {kuÃk÷k fuËeykuyu òLkðhkuLke su{ {k÷økkzeLkk

zççkkyku{kt XktMkeLku ¼hðk{kt ykÔÞk, suÚke íku{Lku {ÿkMkLkk hMíku ytËk{kLk
fuË{kt {kuf÷ðk{kt ykðu. íkuyku fux÷kÞ rËðMkku MkwÄe økkzeLkk zççkkyku{kt
hnuíkk. ynª MkwÄe fu ºký Mkhfkhe zkìõxhkuyu MkðoMkt{ríkÚke yuðku ynuðk÷
ykÃÞku fu, su xÙuLk{kt {kuÃk÷k fuËeykuLku ¼hðk{kt ykÔÞk Au, íku {kLkðeyku
{kxu rçkÕfw÷ ÷kÞf LkÚke. yu çkËLkMkeçkkuLke yuf {kuxe MktÏÞk hMíkk{kt
økkzeLkk zççkkyku{kt ïkMk hwtÄkðkÚke {he økE. ËÞk yLku {kLkðíkkLke yLkuf
rðLktíkeyku yLku [eMkku Mkkt¼¤ðk Aíkkt rçkúxeþ Mkhfkhu ËÞk Lk fhe.
støk þ{e økÞk ÃkAe Ãký {kuÃk÷k fuËeyku MkkÚku y{kLkðeÞ ÔÞðnkh
÷ktçke {wÆík MkwÄe [k÷w hk¾ðk{kt ykÔÞku. {kuÃk÷k ÷kufkuLku Ãký ½ýk ÷ktçkk
Mk{Þ MkwÄe ík{k{ {kLkðeÞ n¬kuÚke ðtr[ík hk¾ðk{kt ykÔÞk. {÷çkkhLkk
MÃkurþÞ÷ fr{~Lkh îkhk 19hh{kt Lke{ðk{kt ykðu÷ íkÃkkMk Mkr{ríkyu
ÃkkuíkkLkk ynuðk÷{kt LkkutæÞwt fu, “ykuAk{kt ykuAk 3Ãk000 {kuÃk÷k †eyku
yLku çkk¤fku yuðk Au, su{Lke ÂMÚkrík ¾qçk ËÞLkeÞ Au. su íkhík íku{Lke
hkník {kxu fkuE Ãkøk÷kt ÷uðk{kt Lknª ykðu íkku íkuyku hkuøk[k¤k yLku
¼q¾{hkLkk fkhýu {]íÞw Ãkk{þu.”
ytøkúus þkMkLkLkkt ¼kÚkkLkwt ytrík{ íkeh :
íÞkh çkkË ytøkúuòuyu ‘Divide and Rule’Lke Lkerík yÃkLkkðe, su
Mkk{úkßÞðkË {kxu ÃkqðoLkk Ëuþku {kxu yuf {níðLke hýLkerík Au. yÚkkoíkT
Mkkt«ËkrÞõíkk yLku ËtøkkykuLke Lkerík. íku Mk{ÞLkk ðkEMkhkìÞ yuf rnLËw
LkuíkkLku yuðwt Mk{sððk{kt MkV¤ hÌkk fu, Mk{økú Ëuþ{kt rnLËw Ä{oLkku «[kh
fhðk{kt ykðu yLku yk ËuþLkk su Lkkøkrhfku {wMk÷{kLk ÚkE økÞk Au, íku{Lku
VheÚke rnLËw çkLkkððk{kt ykðu. ðkEMkhkìÞ yu ðkík Ãký Mk{òððk{kt
MkV¤ hÌkk fu, r¾÷kVík yktËku÷Lk yLku MðíktºkíkkLke ÷zík{kt ykøk¤
Ãkzíkku ¼køk ÷ELku {wMk÷{kLkkuyu ÃkkuíkkLkwt MktøkXLk {sçkqík fÞwO Au yLku
ÃkkuíkkLkwt ð[oMð ðÄkÞwO Au. r¾÷kVíkLkku «&™ {wMk÷{kLkkuLkku «&™ nkuðk
Aíkkt rnLËwyku íku{kt òuzkÞk Au, íku yuf {q¾ko{e¼ÞwO Ãkøk÷wt Au.
þwÂæÄ MktøkXLk yLku íkç÷eøk [¤ð¤ :

yk yuf «kht¼ ®çkËw níkwt, suLkk fkhýu Mk{økú Ëuþ{kt rnLËw Ä{o
«[khfku Vu÷kE økÞk yLku ‘þwÂæÄ’ íkÚkk ‘MktøkXLk’Lkk Lkk{ nuX¤ fk{ fhðk
÷køÞk. íkuLkk «íÞk½kíkYÃku {wMk÷{kLkku{kt íkç÷eøk [¤ð¤Lke þYykík ÚkE.
Mk{økú Ëuþ{kt ÄkŠ{f Mk¼kykuLkku yuf yrðhík rMk÷rMk÷ku [k÷w ÚkE økÞku.
íkuLkk Ãkrhýk{u Mk{økú ¼khíkeÞ WÃk¾tz{kt fku{e nwÕ÷zku Vkxe LkeféÞk.
ykðk rðfx Mktòuøkku{kt Ãký fkutøkúuMku ÃkkuíkkLke «ð]r¥kyku yzøkíkkÚke
[k÷w hk¾e yLku íkuLke Mk¼kyku Ãký Úkíke hne. E.Mk. 19h3Lkk rðþu»k
yrÄðuþLkLkk «{w¾ {ki÷kLkk ykÍkË níkk ßÞkhu yk s ð»koLkk Mkk{kLÞ
ðkŠ»kf yrÄðuþLk fkufLkkzk{kt Þkusðk{kt ykÔÞwt, suLkk «{w¾ {ki÷kLkk
{wnB{Ëy÷eLku çkLkkððk{kt ykÔÞk.
ËuþÔÞkÃke Mkkt«ËkrÞf nwÕ÷zku :
Mkkt«ËkrÞf ËtøkkykuLke ykøk Vu÷kíke økE. ynª MkwÄe fu ßÞkhu yk
ykøk rþ¾hu Ãknkut[e íÞkhu E.Mk. 19h7{kt {kºk y{wf {rnLkkykuLkk
økk¤k{kt hÃk nwÕ÷zku ÚkÞk. ÷kuf[[koLkku rð»kÞ nwÕ÷zku níkk. Ëhuf {kýMk
fkÞ{ íkuLke s [[ko fhíkku. fkutøkúuMk íkÚkk r¾÷kVík yktËku÷LkLkk Lkuíkkyku yk
nwÕ÷zkuLku hkufðk{kt íkÚkk rnLËwyku yLku {wMk÷{kLkku ðå[u Mkw÷un-þktrík
«MÚkkrÃkík fhðk{kt yMk{Úko níkk. yk{, çktLku Mk{wËkÞku ðå[u ¼uË¼kðku
ðÄíkk økÞk yLku çkÒku Mk{wËkÞkuLkk Lkuíkkyku{kt Ãký y÷økíkkLke ¼kðLkk
ÃkuËk Úkðk ÷køke. yk s y÷økíkkLke ¼kðLkk ytíku E.Mk. 1947{kt ËuþLkk
¼køk÷kyku{kt Ãkrhý{e.
y÷økíkkLke «çk¤ ¼kðLkkLkku rðfkMk :
÷kufku yuðwt rð[khðk ÷køÞk fu, ËuþLkk hk»xÙðkËe Lkuíkkyku{kt Ëuþ«u{Lke
¼kðLkk Xtze Ãkzíke sÞ Au yLku íkuyku Mkkt«ËkrÞf sqÚkkuLke «ð]r¥kyku{kt Ãký
¼køk ÷u Au. íkuyku ÄkŠ{f Mkqºkku yLku Mkkt«ËkrÞf rð[khkuÚke «¼krðík
ÚkELku rð[khðk ÷køÞk Au. {wMk÷{kLkkuLkk fux÷kf Lkuíkkyku yuðwt rð[khðk
÷køÞk fu rnLËw Lkuíkkyku nwÕ÷zkuLku hkufðk {kxu sYhe Ãkøk÷kt WXkððk{kt

yMk{Úko hÌkk yLku íku{ýu nwÕ÷zku hkufðk{kt sYhe EåAkþÂõík Lk Ëþkoðe
fu íkLkíkkuz «ÞíLkku Lk fÞko. íkuyku çknw{íke{kt nkuðkÚke íku{Lkk {kxu þõÞ níkwt
fu, íkuyku MktÃkqýo rçkLkÃkûkÃkkíke ð÷ý yÃkLkkðeLku íkÚkk nwÕ÷zku «íÞu Mk¾ík
Ä]ýk Vu÷kðeLku yk ykøkLku hkufe þfíkk níkk, su Ëuþ{kt yufíkk yLku þktríkLkk
ðkíkkðhýLku znku¤e hÌkk níkk.
{wMk÷{kLkkuLkwt fku{e MktøkXLk yLku ¼køk÷kLke {ktøk :
ykLkk Ãkrhýk{u {wMk÷{kLkkuLkk fux÷kf Lkuíkkyku Ëw:¾e ÚkELku fkutøkúuMkÚke
y÷øk ÚkE økÞk yLku {wMk÷{kLkkuLkk y÷øk økXçktÄLk{kt òuzkÞk. {wnB{Ë
y÷e Íeýk y÷økíkkðkËe sqÚkLkk ykøkuðkLk níkk. íku{Lkk Lkuík]íð nuX¤
y÷økíkkLke {ktøkýe òuh Ãkfzðk ÷køke. {wMk÷{kLkkuLkku yuf ðøko íku{Lke
rn{kÞík fhðk ÷køÞku. íku{ýu hkuStËk SðLk, Mkhfkhe f[uheyku{kt ÷½w{rík
nkuðk ytøku fzðk yLkw¼ðku ÚkÞk. Ãkrhýk{u AuÕ÷u yk sqÚku y÷øk hk»xÙLke
{ktøkýe fhe. ytíku E.Mk. 1947{kt ËuþLkk ¼køk÷k Ãkzâk.
s{eyíku W÷{k yLku {ki÷kLkk nwMkiLk yn{Ë {ËLke (hn.) :
s{eyíku W÷{kLke MkkÚku òuzkÞu÷ MkUfzku ÄkŠ{f ðzkyku ytík MkwÄe
fkutøkúuMkLke MkkÚku s hÌkk. s{eyíku W÷{k ¼khík{kt {wMk÷{kLkkuLkwt MkkiÚke
{kuxwt yLku Mkk{kLÞ ÷kufku{kt ¾qçk «¼kð Ähkðíkwt MktøkXLk níkwt. yk{,
{wMk÷{kLkkuLke rðþk¤ çknw{íke fkutøkúuMkLke MkkÚku s hne yLku ËuþLkk
¼køk÷kLke rðhkuÄe hne. s{eyíkLkk W÷{k MktÃkqýo yzøkíkkÚke ÃkkuíkkLke
swLke rð[khMkhýeLku ð¤øke hÌkk yLku ËuþLkk ¼køk÷kLkku rðhkuÄ fhíkk
hÌkk. íku{kt {ki÷kLkk nwMkiLk yn{Ë {ËLke MkkiÚke ykøk¤ níkk. íkuyku ytøkúus
Ëw~{Lke, ËuþLke ykÍkËeLke «çk¤ Ít¾Lkk yLku Ëuþ «u{{kt ÃkkuíkkLkk økwY
{ki÷kLkk {n{qËwÕnMkLkÚke Mk{kLk rð[khÄkhk Ähkðíkk níkk. íku{ýu íkÚkk
s{eyíkLkk yLÞ W÷{kyu yk ð»kkou ¾qçk Ãkrh©{ yLku íkf÷eVku{kt
rðíkkÔÞkt. {wÂM÷{ ÷eøkLkk Mk{Úkofku íkhVÚke íku{Lku Mk¾ík {w~fu÷eyku ðuXðe
Ãkze. íku{ýu Mk{økú Ëuþ{kt Ëhuf økk{ku yLku þnuhku{kt VheLku y¾tz ¼khík,
yufíkk yLku Mðíktºkíkk {kxu ÷kuf{kLkMk fu¤ððk «ÞíLkku fÞko. íku{ýu ÃkkuíkkLkwt
yk fkÞo rLk»XkÃkqðof yLku çkË÷kLke ¼kðLkk ðøkh çkòÔÞwt. íku{Lkwt ÄkŠ{f
yLku Lkiríkf SðLk ¾qçk Ws¤w níkwt. ßÞkhu Ëuþ Mðíktºk ÚkE økÞku yLku
ËuþLke Mðíktºkíkk íkÚkk Mkhfkh{kt ¼køkeËkheLke íkf MkktÃkze íÞkhu íkuykuyu
ÃkkuíkkLkk {kxu fkuE Ãký V¤Lke ykþk hk¾e Lknª. ynª MkwÄe fu ßÞkhu
19Ãk4{kt hk»xÙÃkríkyu ‘Ãkã¼q»ký’Lkku {ku¼kËkh r¾íkkçk ykÃÞku, íkku
íku{ýu yuðwt fneLku yk r¾íkkçk ÷uðkÚke ELfkh fhe ËeÄku fu yk {khk
ðzðkykuLke ÃkhtÃkhkLke rðYØ Au. òu fu íku{ýu ËuþLke ykÍkËe ÃkAe su
Wå[ ykþkyku hk¾e níke, íku{ktÚke ½ýe ykþkyku Ãkqýo Lk ÚkE. íku{Lke
ykÍkËe ÃkAe fux÷kf fzðk yLkw¼ðku Ãký ÚkÞk, suÚke íku{Lkwt ÓËÞ Ãkze
¼ktøÞwt. Ãkhtíkw ykÍkËe Ãknu÷kt Ãký íku{Lkk fË{ õÞkhuÞ zøk{øÞk Lknª
yLku Mðíktºkíkk ÃkAeLkk Þwøk{kt Ãký íku{Lkk rMkæÄktíkku yLku ár»xfkuý{kt fkuE
ÃkrhðíkoLk ykÔÞwt Lknª.
s{eyíku W÷{kLkk yLÞ Lkuíkkyku{kt {ki÷kLkk rnVÍwhon{kLk LkkutÄÃkkºk
Au. Ëuþ {kxuLke íku{Lke MkuðkykuLku yðøkýe þfkÞ Lknª. íku{ýu ËuþLkk
MðkíktºÞ yktËku÷Lk{kt ¾qçk WíMkknÃkqðof yLku ¾tíkÚke ¼køk ÷eÄku. Mðíktºkíkk
ÃkAe Ãký íkuyku ËuþLke yLku {wÂM÷{ fki{Lke Mkuðkyku{kt ÔÞMík hÌkk. ¾kMk
fheLku Mðíktºkíkk ÃkAeLkk fku{e nwÕ÷zku{kt íku{ýu su Wå[ Mkuðkyku çkòðe,
íkuLku nt{uþk «þtMkkÃkqðof ÞkË fhðk{kt ykðþu. íku{ýu yk nwÕ÷zku yLku íkuLkwt
MkíÞ LkezhíkkÃkqðof MktMkË{kt hsq fhðk{kt shkÞ ¾[fkx yLkw¼ÔÞku Lknª.
ßÞkt Ãký MÚkkrLkf ðneðxfíkkoyku îkhk fku{e Ëtøkk Ëhr{ÞkLk {wMk÷{kLkkuLku
yLÞkÞ fhðk{kt ykðíkku, íkuLku íkuyku MktMkË Mk{ûk ÷kðíkk. E.Mk. 196h{kt
{ki÷kLkk {]íÞw ÃkkBÞk.
{ki÷kLkk ykÍkË :
{ki÷kLkk yçkw÷f÷k{ ykÍkËu MkkiÚke ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe fkutøkúuMkLkwt
«{w¾ÃkË Mkt¼kéÞwt. yLÞ fkuE Ãký LkuíkkLku íku{Lkk sux÷k Mk{Þ MkwÄe
«{w¾ÃkËLkwt ¼køÞ «kó ÚkÞwt LkÚke. MkkÚku yu ðkík Ãký LkkutÄÃkkºk Au fu, íkuyku
«{w¾ hÌkk íku Ëhr{ÞkLk Mk{økú Ëuþ ¾qçk Lkkswf «&™ku yLku {w~fu÷eyku{kt
½uhkÞu÷ku níkku. íku{Lkk «{w¾ fk¤ Ëhr{ÞkLk rçkúrxþ Mkhfkhu ¼khíkLkk
«&™kuLku n÷ fhðk íkÚkk Mðíktºkíkk {kxuLke þhíkku Lk¬e fhðk {kxu çku
r{þLkku (r¢ÃMk r{þLk yLku furçkLkux r{þLk) ¼khík {kufÕÞk. {ki÷kLkk
ykÍkËu fkutøkúuMkLkk «{w¾ nkuðkLkk Lkkíku ðkxk½kxku{kt ¾qçk Mkr¢Þ ¼køk
÷eÄku. zu÷eøkuþLkLkk «{w¾ Mkh MxuVzo r¢ÃMk íkÚkk yLÞ MkÇÞkuyu {ki÷kLkk
ykÍkËLke «rík¼k, fkçkur÷Þík, Ãkkºkíkk, hksfeÞ Mk{sËkhe yLku
çktÄkhýeÞ {wÆkyku ytøkuLke AýkðxLke «þtMkk fhe Au.
{ki÷kLkk ykÍkËLkk fkutøkúuMkLkk «{w¾ÃkË nuX¤ s ¼khíku Mðíktºkíkk
«kó fhe. íku{Lkk {]íÞw ÃkAe «fkrþík ÚkÞu÷k íku{Lkk ÃkwMíkf ‘India wins
Freedom’Úke yu ðkík rMkØ ÚkkÞ Au fu, fkutøkúuMkLkk Mk{økú íktºk ÃkkA¤ íku{Lkwt
rË{køk fkÞohíkT níkwt. íkuyku ÃkkuíkkLke çkwÂæÄ, ËqhtËuþe yLku «¼kðþk¤e
ÔÞÂõíkíðLkk ÷eÄu fkutøkúuMk Ãkh AðkÞu÷k níkk. nfefík{kt ËuþLkk MðkíktºÞ
yktËku÷Lk yLku ykÍkËe{kt íku{Lkku Vk¤ku yux÷ku {kuxku Au, su yuf {nkLk
LkuíkkLkku nkuðku òuEyu.
VlE5|FI
WMíkkËwÕyMkkríkÍk {wVr¬hu r{Õ÷ík nÍhík {ki÷kLkk
yçËwÕ÷kn Mkk. fkÃkkuÿðe (Ëk.çk.)
¾wËkLkk Lkk{Úke su ½ýku f]Ãkk¤w yLku hn{fíkko Au.
V\U|[Ô[V[ EFZT H[JF lJXF/ VG[ DCFG N[X p5Z ZFH SZJF DF8[
——EFU,F 5F0F[ VG[ ZFH SZF[˜˜GL GLTL V5GFJL CTLP VG[ V[G[ VD,DF\
D}SJF .lTCF;G[ lJS'T ~5[ ZH} SIF["P H[YL VCÄGL lAG;F\5|NFlIS
;\:S'lT V5GFJTL 5|ÔDF\ N]xDGL VG[ 5Z:5Z GOZT 5[NF YFIP VG[
V[GF[ 5|tI1F ,FE V\U|[Ô[G[ D/[P V[8,[ V[D6[ .lTCF;G[ V[JL ZLT[
ZH} SIF[" S[4 D]l:,D ZFHJLVF[V[ VF N[XDF\ 5|ÔS<IF6 VG[ lJSF;,1FL
SFDF[ SIF" CTFP V[G[ E},FJLG[ V[DG[ VtIFRFZLVF[4 WDFÅW VG[
lCgN]VF[GF N]xDG TZLS[ ZH} SIF"P
BF; SZLG[ VF{Z\Uh[A VF,DULZ H[JF .DFGNFZ VG[ G[S
AFNXFCG[ ANGFD SZJF DF8[ H]õF6F\ O[,FJJFDF\ S\. S;Z ZFBL
GCÄP V\U|[Ô[GF VF H]õF6F\G[ ;FRF DFGL N[XJF;LVF[GF[ V[S JU" 56
D]l:,D AFNXFCF[G[ ANGFD SZJF ;DIF\TZ[ V[DGF CFYF AGTF
ZCIFP 5Z\T] VF N[XDF\ 36F\ .lTCF;SFZF[ VG[ lJäFGF[ S[ H[VF[ BZ[BZ
T8:Y VeIF;LVF[ K[4 T[D6[ VF{Z\Uh[A lJX[ ,BFI[,L H}9L JFTF[G[
ZlNIF[ VF%IF[P
N[XGL VFhFNL s:JT\+TFf 5KL VFXF CTL S[4 .lTCF;G[ OZLYL
;tIGF Z\UDF\ ZH} SZJFDF\ VFJX[P H[YL SF{D-SF{D JrR[ 5Z:5Z pEL
SZJFDF\ VFJ[,L NLJF,F[ T}8L ÔI VG[ N[XDF\ V[STF TYF V[SALÔ
5|tI[ ;DEFJG]\ JFTFJZ6 p5l:YT YFIP
5Z\T] VO;F[; K[ S[4 V[S JU" VFH[ 56 GOZT O[,FJJFDF\ ZrIF[-

5rIF[ ZC[ K[P VG[ ;F%TFlCS 5}lT"VF[ S[ ;FlCtI äFZF EFlJ GFUlZSF[G]\
DFG; SF[DJFNL AGFJJF SFH[ VF{Z\Uh[A lJX[ SF8]"G AGFJL D]l:,D
lJZ, C:TLVF[ 5|tI[ GOZT O[,FJJFGL lCG R[Q8F SZL ZCIF[ K[P
VFH[ N[XG[ 5|UlTGF ;F[5FGF[ ;Z SZJF DF8[ ;D:T DFGJÔTDF\
;]D[/ VG[ ;CSFZEI]Å JFTFJZ6 5[NF SZJFGL TFTL H~ZT K[P tIFZ[
VFJF ,[BF[ KF5JF V[ N[XG[ ANGFD SZJFG]\ TYF T[GL ZFQ8=LI V[STF
VG[ VB\l0TTFDF\ 5,LTF[ RF\5JFG]\ SFD K[P H[ BZ[BZ VXF[eI VG[
lG\NFG[ 5F+ K[P
VDG[ 36L B]XL YFI K[ S[4 DJ,FGF .SAF, 8\SFZJL ;FC[A[4
H[VF[ ;FZF VeIF;L VG[ ;FlCtI5|[DL VFl,D K[P VF 5]l:TSF äFZF
VF{Z\Uh[A lJX[ ;FRL CSLST N[XGF 5|l;â VG[ 5|BZ .lTCF;SFZF[GF
5]:TSF[GF CJF,F ;FY[ ZH} SZL K[P V[ ZLT[ N[XJF;LVF[GL ;[JF SZL K[P
N]VF K[ S[4 VF 5]:TS äFZF ,F[SF[GL U[Z;DH N}Z YFI VG[ BE[ BEF
lD,FJLG[ EFZTDF\ J;TF NZ[S WD"GF ,F[SF[ V[SALÔGF[ VFNZ SZTF\
XLB[P VG[ N[XGL 5|UlT VG[ pgGlTDF\ ;CEFUL AG[P B]NF5FS ;F{G[
;NŸA]lwW VF5[4 VFDLGP
r÷. yçËwÕ÷kn fkÃkkuÿðe
TFP Z5v#v_(
;\5FNSLI
VF GFGL 5]l:TSF DF[3, AFNXFC VF{Z\Uh[A VF,DULZ sZCPf

lJX[ VD]S U,TO[CDLVF[ VG[ BF[8F VF1F[5F[GF HJFADF\ 5|BZ lC\N]
.lTCF;SFZF[4 T8:Y S8FZ ,[BSF[ VG[ V{lTCFl;S ;\XF[WGSTF"VF[GF
5]:TSF[DF\YL 5;\N SZL JF\RSF[ ;D1F ZH} SZJFGF[ 5|IF; SZL ZCIF[ K]\P
lA|8LX ;ZSFZ N:TFJ[Ô[GF[ VeIF; SZJFDF\ VFJ[ TF[ H6FI
VFJX[ S[ V\U|[Ô[V[ ——EFU,F 5F0F[ VG[ ZFH SZF[˜˜ 5Z S[JL S[JL ZLT[
VD, SIF["P ,F[0" V<UGGF SF/DF\ ;[Ê[8ZL VF[O :8[8 lDP J]0[ T[G[ V[S
5+ slNGF\S # DFR" !(&Zf ,bIF[ S[ ——VD[ ,F[SF[V[ EFZTDF\ VFH
;]WL VF56L ;¿F V[SALÔG[ ,0FJLG[ AFSL ZFBL K[P VF 5|lÊIF RF,]
ZC[JL Ô[.V[P V[8,[ 5|ItG SZTF ZCF[ S[ EFZTJF;LVF[DF\ V[STFGL
,FU6L HgD[ GCÄP˜˜
V[8,[ V[S BF; GLlT D]HA .lTCF; ;A\WL VeIF;ÊDGF 5]:TSF[
T{IFZ SZJFDF\ VFjIFP VG[ CSLSTF[G[ DFZL DR0LG[ V[D 5]ZJFZ SZJFGL
SF[lXX SZJFDF\ VFJL S[ EFZTGF DwII]UDF\ D]l:,D XF;SF[V[ lC\N]VF[
p5Z AC] H],D U]ÔIF"P T[VF[G[ V5DFlGT SIF"P VG[ AgG[ SF{DF[GF
;FDFlHS4 ZFHSLI TYF VFlY"S ÒJGDF\ SF[. ;DFG D}<IF[ G CTFP
VF{Z\Uh[A ;FY[ ;F{YL JWFZ[ 51F5FT5}6" jIJCFZ V\U|[ÒSF/GF
.lTCF;SFZF[V[ SIF["P .l,I8 VG[ 0Fp;G GFDL A[ V\U|[H .lTCF;-
SFZF[V[ 5F[TFGF 5]:TSF[DF\ D]l:,D lJ`J 5|JF;LVF[GF 5|JF; J6"GF[
VG[ D]l:,D .lTCF;SFZF[GF ,B[,F 5]:TSF[GF V\U|[Ò VG]JFN SIF"P
T[D6[ BF; SZLG[ V[JF V\XF[G]\ EFQFF\TZ SI]Å4 H[GFYL lC\N]VF[ TYF
D]l:,DF[ JrR[ WFlD"S ãlQ8lA\N]YL JFNlJJFN pEF[ YFIP V\U|[Ô[GL GLlT
——EFU,F 5F0F[ VG[ ZFH SZF[˜˜GL AC] ë0L V;Z VF AgG[ ,[BSF[ 5Z
50L K[P VF{Z\Uh[AG[ D]3,SF/GF[ ;F{YL BZFA ZFÔ RLTZJF DF8[
T[D6[ T[GF ;FZF SFIF["GL SF[. GF[\W G ,LWLP A<S[ T[GF jIlÉTtJ 5Z 0F3
,UFJJF DF8[ BF[8L TYF V;tI JFTF[G[ VFWFZ AGFJL .lTCF; ;FY[
HAZF[ VgIFI SIF["P
ALH]\ 5]:TS lJbIFT .lTCF;SFZ ;Z ÔNJGFY ;ZSFZ[ lC\NL-
V\U|[ÒDF\ ,bI]\ K[P V[D TF[ ——;Z˜˜GF[ lBTFA V\U|[Ô[V[ 36]\B~ V[JF
,F[SF[G[ H VF%IF[4 H[D6[ V\U|[Ô[GF lJRFZF[G] :JFUT lN, BF[,LG[ SI]ÅP
;Z ÔNJGFY ;ZSFZ 5F[TFGF 5]:TSDF\ VF{Z\Uh[A D]3,SF/GF[ VtI\T
BZFA AFNXFC CTF[4 T[ ;FlAT SZJFGL SF[. TS HTL GYL SZTFP Ô[
S[ ;rRF. TF[ T[DGF 5]:TSDF\ 56 K}5L ZCL XSL GYLP Ô[ VF56[
;ZSFZ ;FC[AGF 5]:TSDF\ VF{Z\Uh[AGF H[ —OZDFGF[˜ GF[\WJFDF\ VFjIF
K[ T[GF[ H VeIF; SZL ,.X]\ TF[ BAZ 50L HX[ S[ T[ VF8,F[ SÎZ4
Ôl,D TYF E[NEFJ ZFBGFZF[ G CTF[4 H[8,F[ NXF"JJFDF\ VFJ[ K[P
;ZSFZ ;FC[AGF 5]:TSF[GF GFDF[ K[ o “History of Aurangzeb”
slC:8=L VF[O VF{Z\Uh[Af VG[ “Encdoats of Aurangzeb”
sV[G[S0F[8Ÿ; VF[O VF{Z\Uh[Af sS,S¿F o !)$Zf
5F\R EFUDF\ VF{Z\Uh[A 5Z ,B[,F 5]:TSYL HN]GFY ;ZSFZ V[JF
TFZ6 p5Z 5CF[\rIF S[ VF{Z\Uh[A VS<5GLI CN[ BZFA XF;S CTF[P

s:80Lh .G D]U, .g0LIF4 5'P&_-&Zf T[6[ S]VF"G D]HA ZFH R,FJL lC\N]VF[G]\
ÒJG V;ìF AGFJL GF\bI]\ CT]\PslC:8=L VF[O VF{Z\Uh[A4 5q$(5f lJU[Z[P
VF 5]:TS lC\N]VF[DF\ VF{Z\Uh[A 5|tI[ GOZT 5[NF SZJFDF\ AC]
;CFIS GLJ0I]\P
VF 5]:TSGF SFZ6[ HN]GFY ;ZSFZG[ NFN D/TL ZCL4 5Z\T] T[GF
CFlGSFZS 5lZ6FDF[ 56 N[BFIFP lA|8LXSF/DF\ lC\N]-D]l:,DF[ JrR[
GOZTGL H[ VFU 5|U8L T[DF\ VF 5]:TS[ 3L CF[DJFG]\ SFD SI]ÅP CF,DF\
ZFQ8=LI V[STF VF0[ H[ VJZF[WF[ pEF K[4 T[ VF 5|SFZGF ;FlCtIGF
SFZ6[ K[P
VFlXJF"NL,F, sDLl0lJI, .g0LIG S<RZ4 VFU|F4 !)&$f
.`JZL 5|;FN slC:8=L VF[O DLl0lIJ, .g0LIF4 .<CFAFN4 !)$(f
zL ZFDXDF" sD]3, AFNXFCF[\SL DhCAL 5F[l,;L4 gI] lN<CL4 !)&*f
VFZP ;LP DH]DNFZ sWL lC:8=L V[g0 S<RZ VF[O WL .g0LIG %I]l5,4
AF[dA[4 !)$*f VG[ JLP V[;P l:DY sVSAZ WL U|8[ DF[3,4 VF[S;OF[04"
!)!)f H[JF .lTCF;SFZF[V[ 56 DwISF,LG EFZTGF .lTCF; 5Z
p5ZF[ÉT 5]:TSF[ ,bIF K[4 5Z\T] VF{Z\Uh[A lJX[ l8%56L SZTL JBT[
p5ZF[ÉT .lTCF;SFZF[V[ 56 5F[TFG]\ ——51F5FT5}6"˜˜ J,6 ÔÎ[
VÔÎ[ S\.S V[JL ZLT[ NXF"jI]\ K[ S[4 JF\RSF[ T[G[ V[S SÎZ D]l:,D TYF
VtIFRFZL AFNXFC H ;DHX[P
5Z\T] !)&_GL VF;5F; gIFIl5|I .lTCF;SFZF[ 56 VFU/
VFjIF K[P T[DF\ .ZOFG CALA sV[U|[lZIG l;:8D VF[O D]U, .g0LIF4
AF[dA[4 &#f V[;P G}Z]<C;G shDLGNF;" V\0Z WL D]U<;f ClZJ\X
D]bIF s;F\5|NFlISTF VF{Z .lTCF;,[BGf VtCZ V,L sD]U,
GF[ALl,8L V\0Z VF{Z\Uh[Af TYF ;TLQFR\ã slHhIF V[g0 WL :8[8
.G .g0LIF 0I]lZ\U WL ;[Jg8LgY ;[gR]ZL-HG", VF[O WL .SF[GF[lDS
;F[xI, lC:8=L VF[O WL VF[lZV[g8 XII ,\0G4 &)fGF GFDF[ DF[BZ[ K[P
.ZOFG CALA[ ;Z ÔNJGFY ;ZSFZGF ,[BGGL 1FlTVF[G[ ;FZL 5[9[
p5;FJL K[P
ClZJ\X D]bIF 5F[TFGF T8:Y ,[BGDF\ NXF"J[ K[ S[4 VFZP ;LP
DH}DNFZ VF{Z\Uh[A J0[ TF[0JFDF\ VFJ[, D\lNZF[GF[ p<,[B TF[ AC]
Ô[X5}J"S SZ[ K[4 5Z\T] V[ CSLSTF[ 5|tI[ R]5SLNL ;[JL ,[ K[ S[ T[ H
AFNXFC[ A|Fï6F[ TYF D\lNZF[G[ NFG VF%IFP H[GL 8}\SL lJUT 0F¶P S[P S[P
N¿ äFZF ,BJFDF\ VFJ[, K[P D]bIF ;FC[AGL DFgITF V[ K[ S[4 XF;SF[
äFZF TF[0JFDF\ VFJ[, D\lNZF[GF p<,[BG[ .lTCF;DF\ H~Z :YFG
VF5JFDF\ VFJ[4 5Z\T] DF+ D]l:,D XF;SF[ DF8[ H ,BJFDF\ GCÄ
VFJ[4 A<S[ T[ lC\N] XF;SF[ lJX[ 56 ,BJFDF\ VFJ[4 H[VF[V[ lC\N] D\lNZF[G[
AZAFN SIF"P T[DGF DT[ 5|;\XF5F+ .lTCF;SFZ T[ H K[ H[ 5|FRLG-
SF/GL DFlCTL AFAT[ V[S gIFIl5|I HHGL DFOS T8:Y ZC[P
.ZOFG CALA[ VF{Z\Uh[ALSF/GL ;JFÅUL ;DL1FF SZL 5FK,F
SF/GF D]3, XF;SF[ ;FY[ T],GF SZLG[ VF{ZU
\ h[AGL B}ALVF[G[ 5]ZFJFVF[
;lCT ;FlAT SZL K[P
VtCZ V,LV[ ;FlAT SI]Å K[ S[4 VF{Z\Uh[A[ VSAZYL 56 JWFZ[
lC\N]VF[G[ ;ZSFZL CF[ÛFVF[ 5Z lGI]ÉT SIF" CTFP VFGF DF8[ H[8,F
5]ZFJF D/L XÉIF V[8,F T[D6[ VF%IF K[P
;TLQFR\ã[ lHhIFJ[ZF lJX[ SF[.56 51F5FT JUZ ;LWL TYF ;Z/
X{,LDF\ ,bI]\ K[P T[D6[ 36L H jIJl:YT ZLT[ lJGI5}J"S VF{Z\Uh[AGF[
VeIF; SIF[" K[P TYF T[GL B}ALVF[ VG[ BFDLVF[ ;\T]l,T X{,LDF\ ZH}
SZJFDF\ ;O/ ZìFF K[P
lAl5GR\ã[ 5F[TFGL lSTFA ——DwISF,LG EFZT˜˜DF\ ,bI]\ K[ S[4
DF[3, ;<TGTGF 5TGG]\ 5'YÞZ6 SZTL JBT[ NF[QFGF[ 8F[5,F[ SF[.
V[S DF6;GF DFY[ GF\BJF[ plRT GYLP .lTCF;G[ TD[ ZFÔ-ZF6LGL
SCFGL H ;DHTF CF[I TF[ VFJ]\ SZL XSF[ KF[P

ALP V[GP 5F\0[V[ 56 B]NFAbX 5|JRGz[6LDF\ VF JFT 5Z 36F[
EFZ D}SIF[ S[ CJ[ VF{Z\Uh[A lJX[ V[ CSLSTF[ 56 5|SFXDF\ ,FJJL
Ô[.V[4 H[G[ CD6F\ ;]WL VJU6JFDF\ VFJTL ZCL K[P
VF 5]:TSDF\ D[\ .lTCF;SFZF[4 ;\XF[WGSTF"VF[ VG[ T8:Y VlEUD
WZFJTF lC\N] lJäFGF[GF H CJF,FVF[ NXF"jIF K[P H[DF\ T[D6[ VF{Z\Uh[A
lJ~wW VeIF;ÊDF[DF\ TYF .lTCF;GF 5F9F[ VG[ VD}S ,[BSF[ äFZF
,B[, 5]:TSF[DF\ VF{Z\Uh[AG[ H[ E[NEFJJF/L lGlTJF/F[ AFNXFC TZLS[
lRTIF[" K[ TYF D\lNZF[ AFAT[ 51F5FT WZFJTF[4 D\lNZF[ TF[0GFZF[ NXF"jIF[
K[P V[ AWF H VF1F[5F[GF HJFAF[ VF%IF K[ TYF 36F AWF D\lNZF[GF
5}\ÔZLVF[ 5F;[YL T[DG[ VF{Z\Uh[AGL NFG :J~5[ VF5[,L ÔULZF[4 5{;F
JU[Z[GF N:TFJ[Ô[ VFH ;]WL DF{H]N CF[JFGF 5}ZFJFVF[ 56 ZH} SIF" K[P
VF l;JFI ALÔ 56 36F VF1F[5F[GF HJFAF[ 5]:TSDF\ ZH} SIF" K[P
VF lC\N] lJäFGF[ VG[ ,[BSF[DF\ BF; SZLG[ zL ALP V[GP 5F\0[
sE}T5}J" UJG"Z4 VF[lZ:;FfG]\ TFP Z) ÔgI]VFZL !)**GF 5F,F"Dg[ 8DF\
VF5[,] 5|JRG H[DF\ VF5[ VF{Z\Uh[A TZOYL lC\N] D\lNZF[ VG[ lXBF[GF
U]~äFZF DF8[ VF5[,L ÔULZF[ VG[ NFGF[GF[ p<,[B SIF[" CTF[ VG[
5F,F"D[g8DF\ ;gGF8F[ KJFI UIF[ CTF[P VF 5]:TSDF\ T[DGF[ 5]ZF[ ,[B H[
——lC\N] D\lNZF[ VG[ VF{Z\Uh[A˜˜GF lXQF"S C[9/ K5FIF[ K[P sH[DF\ T[D6[
36F AWF D\lNZF[ TYF 5}ÔZLVF[G[ VF5[, ÔULZF[GF N:TFJ[Ô[ GS,
SIF" K[4f T[G[ ZH} SIF[" K[P TYF 0F[P VF[D5|SFX 5|;FN s.lTCF; lJEFU4
58GF-lACFZfG]\ V[S ;\XF[WG5}6" ,[SRZ 5]l:TSF :J~5[ K5FI]\ K[P
H[G\] GFD ——VF{ZU\ h[A AFNXFC lJX[ GJF[ ãlQ8SF[6˜˜ T[DF\YL 56 DCtJGF
D]ÛFVF[ NXF"jIF K[P V[ H 5|DF6[ V[S .lTCF;SFZ zL HGGR\ã ;FC[A[
sD]\A.f 36L HC[DT p9FJL VF{Z\Uh[AGF D\lNZF[ DF8[ VF5[,F !#
s5ZXLIG EFQFFDF\f OZDFGF[ VG[ 5ZJFGFVF[ V[S+ SIF" CTFP T[DGF
VF ,[BF[ 5}J"U|CG[ ,. EFZTGF SF[. ;FDlIS[ G KF%IF4 TF[ T[D6[

5F[TFGF T[ V\UÒ
[| ,[BF[ SZF\RL l:YT —5FlS:TFG lC:8F[lZS, ;F[;FI8L˜DF\
K5FjIFP H[DF\ A[ 0hGYL JWFZ[ VF{Z\Uh[AGF OZDFGF[ TYF N:TFJ[Ô[
ZH} SIF" K[4 H[ T[D6[ D\lNZF[ TYF 5}ÔZLVF[G[ ÔULZ TZLS[ VF%IF CTFP
D[\ VF 5]:TSDF\ OST T[GF[ 8}S\ DF\ p<,[B SIF[" K[P VF N:TFJ[ÔG
[ F[ ;lJ:TFZ
VC[JF, D]CTZD HGFA ;iIN ;AFC]N'LG ;FC[A[ 5F[TFGF 5]:TS
——D]l:,D AFNXFCF[GL WFlD"S ;lCQ6]TF˜˜GF EFU +LÔDF\ SZ[,F[ K[P
TYF ;Z ÔN]GFY ;ZSFZGF VF{Z\Uh[A p5Z ,UF0[,F ;3/F VF1F[5F[GF[
56 HGFA ;liIN ;AFC]N'LG ;FC[A[ lJUTJFZ CJF,FVF[ ;FY[ HJFA
VF%IF K[P VF lJQFI[ 56 8}\SDF\ RRF" SZL K[P
T[ ;FY[ V<,FDF lXa,L GF[VDFGL sZCPf4 lDhF" ;DLp<,FC A[U
;FCA slRO H:8L; C{NZFAFNf TYF HGFA V{I]ABFG GÒAFAFNL
;FC[AGF 5]:TSF[DF\YL 56 lC\N] .lTCF;SFZF[ VG[ T8:Y lJäFGF[GF
,[BF[ ;\l1F%T ZLT[ ZH} SIF" K[P
;FZF\X V[ S[ VF56[ .lTCF;G[ AG[,F AGFJF[GF VG];\WFGDF\
Ô[.V[P lC\N-] D]l:,D E[NEFJJF/F RF[S9FDF\ ZCLG[ TYF V\U|[Ô[ TZOYL
——EFU,F 5F0F[˜˜GL lGlTYL ,B[,F 5]:TSF[ 5|DF6[ G Ô[.V[P VFHGF
jIJCFlZS ÒJGDF\ VF56F[ N[X TYF N[XJF;LVF[ S[JL ZLT[ 5|UlT SZL
;]B XF\lTYL ÒJG U]hFZL XSLV[ KLV[4 T[GF p5Z wIFG S[lgãT SZJ]
Ô[.V[P OÉT .lTCF; JFUF[/JFYL SF[. SF{D S[ N[XJF;LVF[ l;lwWGL
lXBZ[ 5CF[\RTF GYLP
P ykihtøkÍuçk rðþu ®nËw rðîkLkkuLkk yr¼«kÞku P

s!f ©e EïheÞ «MkkË :
lJbIFT lC\N] .lTCF;SFZ zL .`JZLI 5|;FN 5F[TFGF lJbIFT
5]:TS ——EFZTGF[ .lTCF;˜˜DF\ ,B[ K[ o ——5ZDFtDFGL XFG K[ S[
VF{Z\Uh[A 5F[TFGL 5|ÔGF[ H[8,F[ X]E[rKS CTF[ T[8,F[ H S]NZT[ T[G[
ANGFD 56 SIF[" K[P SF[. T[G[ B}GL SC[ K[ sG[ SF[. T[G[ 5}J"U|CI]ÉT SC[
K[f4 5Z\T] JF:TJDF\ T[ VF,DULZ slJ`JjIF5L4 lJ`JlJHILfGF
.<SFAGF[ IF[uI ZLT[ CSNFZ CTF[P˜˜
.lTCF; VDG[ NXF"J[ K[ S[ VF{Z\Uh[A VtI\T gIFIL ZFÔ CTF[P T[
AWF ;FY[ ;DFG ZLT[ JT"TF[ CTF[P lC\N] CF[I S[ D];,DFGP T[ WD"GF
VFWFZ[ E[NEFJ ZFBTF[ G CTF[P V[8,[ H .`JZL 5|;FN VFU/ H.
,B[ K[ S[ o
——VF{Z\Uh[A V[S S0S :JEFJGF XF;S CTF4 5Z\T] T[DGF[ U]:;F[
DF+ lC\N]VF[ DF8[ H G CTF[P T[D6[ ZFHSLI lCTF[ ;FWJF Ô[ lC\N]VF[ 5Z
;bTF. SZL K[4 TF[ D]l:,DF[ p5Z T[GFYL JWFZ[ ;bTF. SZL K[P T[DGF
SF/DF\ 36F AWF lC\N]VF[ GF[SZLVF[DF\ DF[8F DF[8F CF[ÛF 5Z CTFP T[D6[
lC\N]v VF[G[ OFZ;L EFQFF XLBJF DF8[ 5|F[t;FCG VF%I]\P VG[ GF6F\ BFT]
TF[ 5]Z[5]Z]\ lC\N]VF[GF H CFYF[DF\ CT]\P T[VF[ lC\N] lTY"WFDF[GF[ 36F[ VFNZ
SZTF CTFP SFXL4 5|IFU VG[ ALÔ lC\N] D\lNZF[ DF8[ T[D6[ H[ ÔULZF[
VF5L K[P VG[ lC\N] WD"U]~VF[ DF8[ H[ ;]lJWFVF[ TYF jIJ:YFVF[ SZL
K[ T[GFYL T[DGL gIFIl5|ITF TYF lJXF/ ìNITF ;FlAT YFI K[P
sEFZTGF[ .lTCF; o 5'P &5(f
s2f «ku. ¾kuMk÷k :
5|F[P BF[;,FGF DT[ VF{Z\Uh[A 5F[TFGF 5}J"Ô[YL 56 A[ 0U,F\
VFU/ CTFP
s#f ExMkuL÷e ÷uLkÃkku÷ :

rðÏÞkík ytøkúus EríknkMkfkh ExMkuL÷e ÷uLkÃkku÷, H[G[ VF{Z\Uh[AGF[
lJZF[WL ;DHJFDF\ VFJ[ K[4 T[ 56 VF{Z\Uh[AGL gIFIXL,TFG[ :JLSFZ[
K[P T[GF SCIF D]HA T[DGF 5RF; JQF"GF XF;GDF\ SF[. V[S 38GF V[JL
ZH} SZL XSFI V[D GYL H[GFYL T[DGF[ SF[.S 5Z VtIFRFZ 5]ZJFZ
YFIP V[8,[ ,[G5F[, VF,DULZGF —gIFI˜GL ;DL1FF SZTF\ SC[ K[ S[
——D]U,[ VF˜hDGF[ gIFI V[S NlZIF s;DFGf K[P T[GF[ gIFI C\DX [ ;DTF[,
K[P T[GF NZAFZDF\ VDLZF[ VG[ CF[Û[NFZF[GL SF\. GYL RF,TLP T[
;FDFgIDF\ ;FDFgI DF6;G[ Mkkt¼¤u K[P VG[ SF[.GF V\NZ V[8,L TFSFT
GYL S[ T[ T[G[ gIFIGF DFU"YL C8FJL XS[P T[ 5|ÔGF[ ;FRF[ CDNN" K[P˜˜
s$f yu÷ufÍktzh ðkhwË :
yu÷ufÍktzh ðkhwË 5F[TFGL S'lT —EFZTGF[ .lTCF;˜DF\ ,B[ K[
S[4 ——VF{Z\Uh[A[ Ô[ S[ GJD]l:,DF[ ;FY[ pNFZ ZLT[ JT"TF CTFP s5Z\T]
T[GF[ VY" V[ GYL S[ T[VF[ lAGD]l:,DF[ 5|tI[ VG]NFZ CTFf T[GL ;FY[
H T[VF[ lAGD]l:,DF[ ;FY[ WD"GL AFATDF\ A/HAZL SZJFG[ 5F5
;DHTF CTFP˜˜
s5f «ku. ykLkkouÕz :
V[JL H ZLT[ «ku. ykLkkouÕzu ——l5|lR\U VF[O .:,FD˜˜DF\ VF{Z\Uh[A
lJX[ ,bI]\ K[ S[4 ——VF{Z\Uh[ASF/GF 5]:TSF[GF VeIF;YL V[ JFT
:5Q8 Y. ÔI K[ S[ T[D6[ SIFZ[I SF[. lAGD]l:,DG[ HAZN:TL
D];,DFG GYL AGFjIF[4 A<S[ T[D6[ lAGD]l:,DF[G[ B]X SZJFGF
V\lTD S1FFGF 5|ItGF[ SZL Ô[IFP H[YL T[DGF lJX[ SF[. 5|SFZGL U[Z;DH
5[NF G YFIP˜˜
s&f zku. hksuLÿ«MkkË :
p5ZF[ÉT .lTCF;lJNF[ l;JFI EFZTGF 5C[,F ZFQ8=5lT zku.hksuLÿ
«MkkË 5F[TFGL S'lT —EFZTG]\ ElJQI˜DF\ VF{Z\Uh[A lJX[ ,B[ K[ S[4
——;FDFgITo V[D ;DHJFDF\ VFJ[ K[ S[ VF{Z\Uh[A[ A/HAZL5}J"S

lC\N]VF[G[ D];,DFG AGFjIF K[4 5Z\T] VF JFT TÛG BF[8L K[P VCÄ V[S
lN,Rx5 38GF ZH} SZJFDF\ VFJ[ K[P T[GFYL VF{Z\Uh[AGF :JEFJGL
h,S D/L ÔI K[P V[S JBT XFCHCF\V[ VF\W|GF ZFÔ .gãDFGG[ V[S
5KL V[S GFOZDFGLVF[ sVJ7FfGF VF1F[5DF\ H[, E[UF[ SZL NLWF[P
5Z\T] ßIFZ[ VF{Z\Uh[A Nl1F6GF ;}A[NFZ AGL tIF\ UIF TF[ T[D6[
.gãDFGG[ KF[0L D}SJF 5Z XFCHCF\YL AC] EFZ5}J"S E,FD6 SZLP
5Z\T] XFCHCF\ 5[,F ZFÔYL S\.S V[JF[ GFZFH CTF[ S[ T[6[ VF{Z\Uh[AGL
E,FD6 5FKL DF[S,TF\ ,bI\] S[4 ——.gãDFG[ VDG[ AC] GFZFH SIF" K[4
T[ KTF\ 56 Ô[ T[ D];,DFG AGL ÔI TF[ T[ K}8L XS[ K[P˜˜ VF{Z\Uh[AG[
VF ;}RG AC] H GF5;\N 50I]\P T[D6[ ,bI]\ S[4 ——.:,FD VF56G[
VFD A/HAZL SZJFGL 5ZJFGUL GYL VF5TF[P VF,F ChZT
sXFCHCF\fG]\ ;}RG G WD" D]HA K[4 G GLlT D]HA K[P Ô[ T[G[ KF[0L
D}SJF[ CF[I TF[ T[GL H XZTF[ 5Z KF[0JF[ Ô[.V[P˜˜
DF+ VF V[S 38GFYL V\NFÔ[ ,UFJL XSFI V[D K[ S[ VF{Z\Uh[A
WFlD"S AFATF[DF\ S[8,F lJXF/ DGGF CTFP VF V[S V{lTCFl;S
JF:TlJSTF K[ S[ T[VF[ 5F[T[ V[S WFlD"S DF6; CTFP 5Z\T] T[DG]\ XF;G
;FRF VY"DF\ lAG;F\5|NFlIS CT]\4 A<S[ T[GF[ ;J"z[Q9 GD}GF[ CTF[P VF
SFZ6[ H T[D6[ ;ZSFZL SFDF[DF\ SIFZ[I lC\N]-D];,DFG JrR[ E[NEFJ
ZFbIF[ GCÄP
VF AFAT 36L H B[NHGS K[ S[4 I]ZF[l5IG TYF EFZTGF SF[DJFNL
.lTCF;SFZF[V[ H[8,F VF G[S ìNIL AFNXFCG[ ANGFD SIF" K[ T[GF[
Ô[8F[ H0JF[ EFZTGF .lTCF;DF\ VXÉI K[P T[DG[ lC\N]VF[GF[ X+] G\AZ
V[S NXF"JJFDF\ VFJ[ K[P T[DGF 5Z VF1F[5 K[ S[ T[D6[ ,FBF[ lC\N]VF[G[
D];,DFG AGFjIF VG[ ,FBF[ ,F[SF[G[ DF+ .:,FD G ,FJJFGF U]GFDF\
ZC[\;L GFbIFP T[DGF DF8[ V[D SC[JFDF\ VFJ[ K[ S[4 T[D6[ lC\N]VF[GF
CßÔZF[ D\lNZF[ TF[0IF4 5Z\T] VF AWL DG30T SCFGLVF[ K[P .lTCF;
;FY[ VF JFTF[GF[ SF[. ;\A\W GYLP A<S[ B]N lC\N] .lTCF;SFZF[V[ VF

U[Z;DÔ[GF[ ;FO XaNF[DF\ ZlNIF[ VF%IF[ K[P VG[ T[DGL WFlD"S
;lCQ6]TFGL AC] H 5|X\;F SZL K[P
VF{Z\Uh[A S[8,F DF[8F ——lC\N] X+]˜˜ CTF T[GF[ bIF, V[ JFTYL
VFJL XS[ K[ S[4 T[DGF ;F{YL DF[8F A[ ;[GF5lTVF[ lC\N] H CTFP IFG[
HIl;\3 VG[ H;J\Tl;\3P T[DGF D]SFA,[ T[ ALÔ D]l:,D ;[GF5lTG[
TF[ HJF NF[4 5F[TFGF A[8FVF[ s5]+F[f p5Z 56 EZF[;F[ SZTF G CTFP
VF{Z\Uh[A 5Z V[S VFZF[5 V[ 56 ,UF0JFDF\ VFJ[ K[ S[4 T[VF[ lC\N]
ZFÔVF[GF AC] DF[8F lJZF[WL CTFP Ô[ S[ VF AFATDF\ 56 T[DG[ tIF\
SF[. E[NEFJ G CTF[P H[ ZFÔ T[DGL ;FD[ XLQF GDFJL N[TF[ T[G[ T[VF[
U/[ J/UF0L ,[TFP RFC[ T[ lC\N] CF[I S[ D];,DFGP VG[ H[ ZFÔ DFY]\
ëRSTF[ CTF[ T[G]\ U/] SF5L GF\BTF CTF4 E,[ 5KL T[ lC\N] CF[I S[
D];,DFGP
DCFZF6F pN[5]Z[ T[DGL ;FD[ lJãF[C SIF[4 5Z\T] lJãF[C 5KL
T[ CFZL UIF[P VG[ VF{Z\Uh[A ;D1F VFJL DFOL DF\UL TF[ T[G[ U/[
ð¤økkze ,LWFP pN[5]Z4 Ô[W5]Z4 SF[R lACFZ VG[ ALÔ VG[S lC\N]
ZFßIF[4 H[D6[ VF7FSFZL NXF"JL4 VF{Z\Uh[A[ T[DGL VF\TlZS :JFI¿F
5}J"JTŸ ZFBLP 5Z\T] ALÔ5]Z VG[ UF[J,S]\0FGL D]l:,D C]S}DTF[G[
GFDX[QF SZLG[ T[G[ DF[U, C]SD
} TGF[ V[S lC:;F[ AGFJL NLWLP JF:TlJSTF
V[ K[ S[ T[VF[ G SF[. D]l:,D XF;SGF N]xDG CTF4 G SF[. lC\N] ZFÔGFP
T[VF[ DF+ V[ ,F[SF[G[ X+]TF5}J"S SR0L GF\BTF CTF4 H[ AUFJT 5Z
pTZL VFJTF CTFP
VF{Z\Uh[A 5F[TFGF 5}J"Ô[GL H[D ,uG-lJJFCGF DFD,[ 56 YF[0FS
pNFZ DT WZFJTF CTFP VF SFZ6[ H T[VF[ 5F[TFGF 5]+ XFCÔNF
D]VhhDGL XFNL AC] WFDW}DYL V[S lC\N] ZFÔ ~5l;\3GL 5]+L ;FY[
SZFJ[ K[P VG[ T[ lC\N] 5]+JW] 5Z ÉIFZ[I D]l:,D AGJF DF8[ NAF6
GYL SZTFP T[ l;JFI B]N VF{Z\Uh[AGF DC[,DF\ V[S ZFH5}T ZF6L
AF. pN[5]ZL DF[H}N CTLP VF{Z\Uh[A[ SIFZ[I T[G[ WD"5lZJT"G DF8[

GYL SCI]\P A<S[ T[ ZFH5}T ZF6LYL T[DG[ AC] H 5|[D CTF[P TN]5ZF\T
XFCÔNF SFDAbX 5Z4 H[ 5[,L lC\N] ZF6LGL S]BYL HgdIF CTFP 5F[TFGL
D]l:,D A[UDF[GF ;\TFGF[YL JWFZ[ C[T JZ;FJTF CTFP VF CSLSTF[
Ô[TF\ SF[6 T[DG[ 5}J"U|C WZFJGFZ SCL XS[ m
VF{Z\Uh[AGF ÒJGG]\ SF[.56 5F;\] VF56[ Ô[.V[ KLV[ TF[ T[VF[
;FDFgI AFNXFCF[ SZTF\ VtI\T ëRF.V[ lAZFHDFG Ô[JF D/[ K[P
T[VF[ 5F[TFGF S]8]\A TYF :JHGF[ 5|tI[ S0S J,6 WZFJTF CTF T[DF\ SF[.
X\SF GYL4 5Z\T] T[VF[ VgIF[ ;FY[ ;F{CFN"5}6" jIJCFZ SZTF CTFP C\D[XF
B]NF5FSYL 0ZTF ZC[TFP
VF{Z\Uh[A AFNXFC CF[JF KTF\ OSLZL ÒJG ÒJTF CTFP VF5
A/[ ZF[hL Z/JFGL SF[lXX SZTF CTFP 8F[5LVF[ ;LJTF4 S]VF"G XZLO
,BTF CTFP T[D6[ 5F[TFGF CFY[ ,B[,F S]VF"G XZLO DÞF-DNLGF XZLO
;]WL DF[S<IF CTFP VF5 VtI\T ;FNUL5}J"S ÒJTF CTFP
s*f yu÷ufÍktzh nur{ÕxLk :
yu÷ufÍktzh nur{ÕxLk V[S lJbIFT V\U|[H 5I"8S TYF ;F[NFUZ
CTF[P X{1Fl6S ãlQ8SF[6YL H]VF[ TF[ 56 T[ ;FDFgI DF6; G CTF[P T[6[
I]lGJl;"8LDF\ prR lX1F6 D[/jI]\ CT]\P T[ ,UEU !&((DF\4 H[
VF{Z\Uh[AGF[ SF/ CTF[ EFZT VFjIF[ CTF[P S%TFG C[lD<8G 36F[ AWF[
jIF5FZGF[ ;FDFG4 YF[0LS TF[5F[ VG[ YF[0FS ;{lGSF[G[ 5F[TFGL ;FY[ ,.
EFZT VFJJF GLS?IF[ CTF[P VG[ VFlËSF4 VZA VG[ .ZFGDF\ W\WF[
SZTF\ SZTF\ EFZTGF NlZIFSF\9[ pTIF[" CTF[P T[ JQF" A[ JQF" GCÄ4 A<S[
EFZTDF\ ,UEU Z5 JQF" ZCIF[ CTF[P T[6[ EFZTGF H]NF H]NF 5|N[XF[DF\
5F[TFG]\ Z5 JQFL"I ÒJG lJTFjI]\ CT]\P VG[ ,F\AL D]ÛT ;]WL VF{Z\Uh[A
SF/G[ ;UL VF\BF[YL Ô[IF[ CTF[P V[8,[ H S%TFG C[lD<8GGF 5|JF;
J6"GG]\ V{lTCFl;S DCtJ 36]\ K[P T[GL 5C[,L VFJ'l¿ V-FZDL ;NLGF
5|FZ\E[ VG[ ALÒ VFJ'l¿ !*#)DF\ 5|U8 Y. CTLP VG[ SNFR tIFZ
5KL 56 T[GL S[8,LI VFJ'l¿VF[ K5F. R}SL K[P VF 5|JF; J6"GGF
A[ EFU K[P VG[ VFHYL RF,L; JQF" 5C[,F\ VFl;lOiIC ,FIA|[ZL4
C{NZFAFN BFT[ T[GL C:T5|T DF[H}N CTLP VF 5|JF; J6"GGL V\U|[Ò
Ô[ S[ H}GL X{,LGL K[4 5Z\T] VtI\T Z;EZL K[P T[DF\YL VDFZL JFTG[
5]lQ9 VF5TF\ S[8,FS VJTZ6F[ VF ZCIFP
S%TFG C[lD<8G V[S V\U|[H CTF[P N[BLTL JFT K[ S[ T[G[ D]3,
AFNXFC VF{Z\Uh[AYL SF[. ,FU6L G CTLP V[8,[ T[6[ VF{Z\Uh[A SF/
DF8[ H[ SF\. ,bI]\ K[ T[ GBlXB ;tI K[P
VF,DULZ VF{Z\Uh[A 5Z ;F{YL DF[8F[ VF1F[5 V[ ,UF0JFDF\ VFJ[
K[ S[4 T[VF[ lAGD]l:,DF[ ;FY[ S0SF.5}J"S JT"TF CTFP T[D6[ V;\bI
lC\N]VF[G[ A/HAZLYL D];,DFG AGFJL ,LWF CTFP 5Z\T] S%TFG
C[lD<8G H[DGF ÒJGGF[ BF:;F[ V[JF[ ;DI EFZT BFT[ VF{Z\Uh[AGF
ZFHDF\ 5;FZ YIF[ CTF[4 T[DGF[ DT V[ K[ S[ VF{Z\Uh[A AC] H ;lCQ6]
CTFP T[VF[ WD"GL AFAT[ SF[.GL p5Z A/HAZL SZJFG[ DCF5F5
;DHTF CTFP
XC[GXFC VF{ZU\ h[AGL WFlD"S ;lCQ6]TFGF lJX[ S%TFG C[lD<8GGF
DTGF[ 5]Z[5]ZF[ V\NFÔ[ D[/JJF DF8[ VF56[ 5C[,F\ I]ZF[5GL Mkku¤{e-
;¿ZDL ;NLGL 5lZl:YlT 5Z V[S p5ZK<,L GHZ GF\BJL Ô[.V[P
VF T[ H SF/ CTF[4 H[ SF/DF\ VF{Z\Uh[A EFZTDF\ ZFH SZTF CTFP
S%TFG C[lD<8G T[ N[XGF JF;L CTF4 ßIF\ S[YF[l,SF[ VG[ 5|F[8[:8\8F[
JrR[GF U'CI]wWDF\ CßÔZF[ DFGJL CF[DFI R}SIF CTFP Ô[ 5|Ô ZFHWD"GF[
lJZF[W SZTL TF[ T[GF AC] ÒJ,[6 5lZ6FDF[ EF[UJJF 50TFP ËF\;GF
ZFÔV[ Z# VF[UQ8 !5*$GF lNG[ 5|F[8[:8\8F[GL St,[VFDGF[ VFN[X
VF%IF[P TF[ 5[lZ;GF TDFD 5|F[8[:8\8F[4 VAF,4 J'wWF[4 :+LVF[ ;D[T
AWFG[ ZC[\;L G\BFIFP ZFÔV[ DC[, 5Z R-L TDFXF[ Ô[IF[P
XFCÔNL D[ZL sMaryf sH[ ZF[DG S[YF[l,S CTLf T[GL UZNG

5yYZ 5Z D}SL OST V[8,F DF8[ SF5L GF\BJFDF\ VFJL S[ T[ 5|F[8[:8\8
CF[JFGF[ NFJF[ B]<,D B]<,F SZTL CTL TYF ZF[H;" sRodgersfG[ T[GF
N; AF/SF[ ;lCT ÒJTF[ E}\Ò GF\BJFDF\ VFjIF[P DF+ V[8,F DF8[ S[
T[VF[ 5|F[8[:8\8 CTFP
;DU| I]ZF[5DF\ WFlD"S V;lCQ6]TFGF[ VFJF[ H DFCF[, CTF[P V[8,[
S%TFG C[lD<8GG[ VF{Z\Uh[A SF/GL pNFZTF Ô[. 36]\ VFüI" YI]\P
T[DGF DF8[ ;F{YL VFüI"HGS 38GF V[ CTL S[ EFZTDF\ VG[S WD"GF
VG]IFILVF[ J;[ K[4 5Z\T] EF.VF[GL H[D V[SALÔYL C/LD/LG[
ÒJG ÒJ[ K[P T[ ,F[SF[ E[NEFJYL V[8,F N}Z K[ S[ 5F[XFS l;JFI A[
DF6;F[GF WD" JrR[ E[N 5FZBJFG]\ SF[. lRî GYL CF[T]\P S[%8G C[lD<8G
;J"5|YD l;\W BFT[ pTIF["P l;\WDF\ V[S XC[Z 9ÎF CT]\P T[GL l:YlT
H6FJTF\ T[ ,B[ K[ o ——ZFßI äFZF DFgITF 5|F%T WD" .:,FD K[P 5Z\T]
;\bIFDF\ H]VF[ TF[ N; lC\N] K[4 TF[ V[S D];,DFG K[P lC\N]VF[ ;FY[
WFlD"S ZLT[ ;\5}6"-56[ pNFZTF5}J"S JT"JFDF\ VFJ[ K[P T[VF[ 5F[TFGF
J|TF[ ZFB[ K[P VG[ TC[JFZF[G[ V[JL H ZLT[ pHJ[ K[4 H[JL ZLT[ 5C[,F
lC\N] ZFÔVF[GF HDFGFDF\ pHJTF CTFP T[VF[ 5F[TFGF D'TSF[G[ VluGNFC
VF5[ K[4 5Z\T] ;TL 5|YF 5Z 5FA\NL K[P˜˜ s!q!Z*v!Z(f
V[S VgI :YFG[ ,B[ K[ S[4 ——DF+ JF6LIFVF[DF\ (5 ;\5|NFIF[ K[P
VG[ E,[ V[S ALÔ ;FY[ A[;LG[ HDTF GYL4 TF[ 56 V\NZ V\NZ n¤e-
D/LG[ ZC[ K[P A|Fï6F[ ,F[SF[G[ C\D[X V[ JFT[ pEFZ[ K[ S[4 N[JTFVF[ DF8[
DF[8L DF[8L ÔINFNF[ NFG SZJFDF\ VFJ[P 5FZ;LVF[ 56 K[ VG[ T[VF[
HZYF[:TL WD" D]HA 5F[TFGF lÊIFSF\0F[ SZ[ K[ sVFD SZJFGL T[VF[G[
K}8 K[fP lB|:TLVF[G[ RR" AF\WJFGL S[ 5F[TFGF WD"GF 5|RFZGL 5}Z[5}ZL
K}8 D/[,L K[P T[VF[ T[GF[ p5IF[U 56 SZ[ K[4 5Z\T] H[ ,F[SF[ lB|:TL
AGL ÔI K[4 T[VF[ VgI XC[ZJF;LVF[GF D]SFA,[ J\9L ÔI K[P˜˜
sEFU 5C[,F[4 5'P !5)v!&#f
VFH 5I"8S TYF J[5FZL ßIFZ[ ;]ZT 5CF[\R[ K[ TF[ tIF\GL l:YlT
GLR[GF XaNF[DF\ J6"G SZ[ K[ o ——VF XC[ZDF\ ,UEU V[S;F[ WD"GF
,F[SF[ ZC[ K[P 5Z\T] WD" S[ 5}ÔlJlWG[ ,.G[ T[VF[GL JrR[ SF[. 5|SFZGF
JFNlJJFN GYL YTFP NZ[SG[ DG5;\N 5}Ô 5wWlT D]HA 5F[TFGF
N[JL-N[JTFGL 5}Ô SZJFGL 5]ZL :JT\+TF K[P DF+ WD"E[NGF SFZ6[
SF[.G[ TS,LO 5CF[\RF0JFG]\ VCÄ SF[. GFDF[lGXFG GYLP˜˜
sEFU 5C[,F[4 5'P !&Zf
IFN ZC[ S[ VF AW]\ VF{Z\Uh[AGF SF/ lJX[ S%TFG C[lD<8GGF
J6"GF[ K[P
s(f {nuíkk S{LkeS (çke.yu.) :
5|BZ lC\N] ;FlCtISFZ DC[TF ÒDGLÒ ;FC[A sALPV[Pf J\N[
DFTZDŸ 5[5ZDF\ J{lNS 5|RFZSGF lXQF"S C[9/ ,[BF[ ,BTF CTFP T[D6[
VF{Z\Uh[A lJX[ V[S GFG]\ 5]:TS ,bI]\ K[P H[DF\ ,B[ K[ S[4 VF{Z\Uh[A
5F[TFGF SF/GF GD]GF~5L ZFÔ CTFP T[ ZFHSLI AFATF[DF\ WFlD"S
E[NEFJYL lA<S], 5FS ;FO CTFP Ô[ T[DGF 5]+F[ T[DG]\ VG]SZ6
SZLG[ ZFH5F8 R,FJT4 TF[ EFZTDF\ DF[U,J\XGL ;<TGT AFSL ZC[TP
s)f zku. Mkh Ãke. Mke. hkÞ :
0F[P ;Z 5LP ;LP ZFI ;FP ,B[ K[ S[4 lC\N]VF[ 5|tI[ VF{Z\Uh[AGL
E[NEFJ5}6" lGlT lJX[ 36]\ E/T] ,BJFDF\ VFjI]\ K[4 5Z\T] 5|BZ
.lTCF;SFZ V[,LO8GGF ,BJF 5|DF6[ VF{Z\Uh[AGF I]UDF\ VF
5|DF6[ E[NEFJGL JFTF[G[ SF[.56 ;DY"G D/T]\ GYLP A<S[ T[DGF
I]UDF\ SF[. V[S56 lC\N]VF[V[ WD" BFTZ ÔG-DF,G]\ G]S;FG VYJF
H[,GL ;Ô EF[UJL CF[I4 VYJF SF[. jIlÉTG[ lC\N] WD" 5F/JFYL S[
T[GL SF[. lJlW SZJFYL ZF[SJFDF\ VFjIF[ CF[I4 V[JF[ V[S 56 5]ZFJF[ S[
;FlATL D/TL GYLP
s!_f ©e ykLktË rfþkuhS :
zL VFG\N lSXF[Z 5F[TFGF 5]:TS ——U]~ UF[lJ\Nl;\3Ò˜˜GF 5[H
)-!_DF\ ,B[ K[ S[4 Nl1F6 EFZTDF\ OÉT UF[,S]\0F VG[ ALÔ5}Z A[

D]l:,D ZFßIF[ lN<CLGL DF[U, ;<TGTDF\ XFD[, G CTFP VF{Z\Uh[A
,UEU JL; JQF" ;]WL T[G[ ÒTJFGL SF[lXX SZTF ZCIFP T[D6[ lN<CLGL
UFNL p5Z A[;JFGL ;FY[ H ZFßIF[G[ S[gãDF\ E[/JJFGL DC[GT X~
SZL NLWL CTLP VFGFYL H :5Q8 YFI K[ S[4 T[ I]UDF\ WFlD"S E[NEFJ
VG[ J{DG:I G CT]\P Ô[ WFlD"S E[NEFJGL lGlT CF[T TF[ X]\ VF{Z\Uh[A
UFNL p5Z A[;TF ;F{YL 5C[,] 5U,]\ D]l:,D ZFßIF[G[ TAFC SZJFG]\
,. XSTF CTF m
s!!f {wLþe nwf{[tË :
D]gXL C]SDR\N[ sV[S:8=F :8g8 SDLxGZf !(($ .PDF\ D]<TFG
Ò<,FGF[ .lTCF; ,BLG[ K5FjIF[ K[P T[D6[ ,bI]\ K[ S[4 VF{Z\Uh[A[
lDzF S<IF6LNF;GF GFD[ D]<TFG XC[ZGF D\lNZ ——TF[T,FDF.˜˜ DF8[
;F[ ~l5IFGF[ 5UFZ GÞL SIF[" CTF[P
s!Zf rnMkkh SÕ÷kLkk økuÍuxeÞh :
lC;FZ Ò<,FGF U[h[8LIZDF\ ,bI]\ K[ S[4 CF\;L ÒÐF lC;FZGF
V[S 5|bIFT UF[\XF. AFJF HUgGFY5}ZLGL ;DFWL V[S GNLGF lSGFZ[
CTLP VF ;DFWLGF GFD[ VF{Z\Uh[A TZOYL DFOLGL HDLGG]\ OZDFG T[
UF[\XF.GF R[,FVF[G[ VF5JFDF\ VFjI]\ CT]\P VG[ !(5Z .P;P ;]WL T[
lC\N]VF[GL ÔULZ ZCLP !(5Z .P;PDF\ V\U|[Ô[V[ T[G[ H%T SZL T[GF
p5Z 8[1F ,UFjIF[P
s!#f fíkhk {kLkfÃkqh (Þw.Ãke.)Lkku EríknkMk :
——STZF DFGS5}Z sI]P5LPfGF[ .lTCF;˜˜ GFDL 5]:TSGF !#* 5[H
p5Z ,bI]\ K[ S[4 STZF UFDGF EUT Ol/IFDF\ AFAF D],]SNF;G]\ S]8]\A
ZC[ K[P H[ lC\N]VF[GF DC\T ;\5|NFIYL ;A\W WZFJ[ K[P VF{Z\Uh[A T[DGL
D],FSFT DF8[ HTF CTFP T[DGL lC\NL XFIZLYL 5|EFlJT Y. ——;ZFYF[˜˜
GFDL HuIF AFAFG[ ÔULZ~5[ E[8DF\ VF5LP VF{Z\Uh[AG]\ VF OZDFG
AFAFGF S]]8]\ALHGF[ 5F;[ VFH ;]WL DF{H]N K[P

s!$f fkuhk snktykçkkË :
SF[ZF HCF\VFAFNDF\ ,F,FÒ DYZFD,[ VF{Z\Uh[AGL XFGNFZ
DC[DFGGJFhL SZLP VF{Z\Uh[A[ T[DGF VFD\+6G[ SA}, SI]Å T[GL B]XL
VG[ IFNUFZL~5[ ,F,FÒV[ V[S AFU AGFjIF[4 H[ VFH ;]WL lC\N]-
D]l:,D V[STFGL lGXFGL~5[ DF{H]N K[P
lJXF/ EFZlTI p5B\0DF\ 5}J"-5lüD VG[ p¿Z-Nl1F6DF\ CÔZF[
D\lNZ VF{Z\Uh[AGF I]UYL 5C[,FGF AG[,F K[P VG[ CF, 56 T[ T[ H
5|DF6[ IYFJTŸ K[P VF AWF H D\lNZF[ 5F[TFGL D}U
\ L EFQFFDF\ VF{ZU
\ h[AGF
A[S;}Z CF[JFGF[ ÒJ\T 5]ZFJF[ K[P
s!5f ,F, lS<,FGF ,FCF[ZL NZJFÔGL GÒS H{G ,F[SF[G]\ V[S
D\lNZ H[ ——pN}S" F D\lNZ˜˜ GFD[ 5|bIFT K[P XFCHCF\GF I]UDF\ T[GL :YF5GF
Y.P T[ VF{Z\Uh[AGF I]UDF\ AFNXFCGF lS<,FYL VtI\T GÒS CF[JF
KTF\ 56 AFSL ZCI]\P VG[ VFH ;]WL T[ IYFJTŸ K[P
s!&f ZF[CTF;GF lS<,F 5F;[ TYF ;[C;ZFDGF V[ZLIFDF\ ßIF\
AFNXFC X[ZXFC ;]ZLGL SAZ 5F;[ R\NL N[JLG]\ D\lNZ K[P l;TFÒGL
Z;F[. l;TFS\N 5CF0DF\ K[P VXF[SGF lX,F,[B VG[ 36F D\lNZF[ JU[Z[
tIF\ DF{H]N K[P
ZF[CTF;GF lS<,FDF\ VF{Z\Uh[A[ V[S Dl:HN 56 AGFJL CTLP
KTF\ tIF\GF AWF H D\lNZF[ VFH ;]WL S[JL ZLT[ AFSL ZCIFP
s!*f {wLþe Ëwçku «MkkË :
D]gXL N]A[ 5|;FN Ô[W5]ZYL YF[0[ N]Z A|ïFGL DFTF TYF T[GL 5F;[
VFJ[,F H{G D\lNZF[GL AGFJ8 VG[ 5yYZL SF[TZSFDGL 5|X\XF SZTF\
,B[ K[ S[4 VF D\lNZF[ U],FDJ\XGF AFNXFCF[GF ;DI[ AGFJJFDF\ VFjIF
K[P VF{Z\Uh[A 5F[TFGF ,xSZ ;FY[ 36F JBT[ tIF\YL 5;FZ YIF4 5Z\T]
T[GL SF[.56 ÔTGL K[0KF0 GCÄ SZLP H[ ,F[SF[ VF{Z\Uh[A p5Z D\lNZF[
TF[0JFGF[ VFZF[5 ,UF0[ K[ T[DGL 5F;[ VFGF[ SF[. H HJFA GYLP
s.A|T˜ DFl;S4 .P;P !)!&f
s!(f VF H 5|DF6[GF[ ,[B ©e hkÞ íkw÷Mkehk{u 5F[TFGF 5]:TS
——EUTD,˜˜GF 5[H G\P 5* p5Z SIF[" K[P
s!)f çkkçkwhk{ LkkhkÞý :
AFA]ZFD GFZFI6 sE}T5}J" ;[Ê[8ZL ZFDGUZ ZFßI AFZFA\SLf
—VF{Z\Uh[A lJX[ V{lTCFl;S CSLST˜ lXQF"S C[9/ ,B[ K[ S[ VF
AFNXFCG[ lC\N]VF[ lJ~wW lRTZJFDF\ VFJ[ K[4 5Z\T] DFZL T[CSLS
VFGFYL lJ5ZLT CSLST NXF"J[ K[P H[GL N,L, V[ K[ S[4 s!f ;LTF5]ZDF\
V[S 5|bIFT D\lNZ K[P T[GF DC\T 5F;[ AFNXFC VF{Z\Uh[AGL V5"6
SZ[,L XFCL ;GN DF{H]N K[P H[DF\ 36L AWL HuIFVF[ DC\TG[ NFG 5[8[
VF5[,L CF[JFG]\ J6"G K[P sZf DY]ZFYL YF[0[ N}Z V[S HuIF A,N[J NFJZ
K[P ßIF\ A,N[JÒG]\ D\lNZ K[P T[GF BR" DF8[ VF{Z\Uh[A[ 36L HDLGF[
NFG 5[8[ VF5L K[P H[ CF,DF\ 56 p5ZF[ÉT D\lNZGF DC\TGF SahFDF\
K[P s#f HDGFAFNGF[ lS<,F[ VSAZ AFNXFCGF I]UDF\ AGFjIF[ T[
lS<,FDF\ lC\N]VF[G]\ V[S DF[8] D\lNZ TYF EF[\ITl/I] VFH ;]WL K[P T[DF\
V[S J0G]\ hF0 56 K[P VG[ CÔZF[GL ;\bIFDF\ D}lT"VF[ :YFl5T K[P lC\N]
5\l0T VG[ 5}ÔZLVF[ 5F[TFGL WFlD"S lJlWVF[ VNF SZ[ K[P VF lS<,F[
VF{Z\Uh[AGF SahFDF\ 5RF; JQF" ZCIF[ KTF\ VFH ;]WL D\lNZG[ SF[.
G]S;FG 5CF[\rI] GYLP VG[ G SF[. D}lT" B\l0T YI[,L K[P s$f ßIF\ SF[.
D}lT" B\l0T D/[ K[4 TF[ ,F[SF[ T[G[ VF{Z\Uh[AGL TF[0[,L D}lT" ATFJL N[ K[4
5Z\T] VF ;tIYL TÛG J[U/L JFT K[P :JFDL X\SZFRFI"GF I]UDF\ H{G
VG[ AF{â WD"JF/F ,F[SF[ ;FY[ ;\3QF" YIF[P H[DF\ H{G VG[ AF{â WD"GL
36L D}lT"VF[ B\l0T SZJFDF\ VFJL CTLP VG[ lC\N] D\lNZF[DF\ :YFl5T
SZJFDF\ VFJL K[P H[G[ D[\ 5F[T[ Ô[. K[P
sZ_f VF 5|DF6[GF 36F NFB,FVF[ ÷k÷k ÷sÃkíkhkÞ Mkknuçku 5F[TFGF

5]:TS ——EFZTGF[ .lTCF;˜˜ EFU 5C[,F4 5[H #)_DF\ ,bIF K[P S[4
H{GF[V[ lC\N]VF[GF D\lNZF[ p5Z VG[ lC\N]VF[V[ H{GF[GF D\lNZF[ p5Z C]d,F
SZL T[ D}lT"VF[ B\l0T SZL K[P Nl1F6 EFZT TYF VF[lZ:;FDF\ VFJF 36F
D\lNZF[ B\l0T VJ:YFDF\ DF{H]N K[P
sZ!f £kLMkeMke «ðkMke {kuMkÞkurÚkÞku :
H[6[ VF{Z\Uh[AGF ;DIDF\ !&55 .PYL !&&( .P;]WL EFZTGF[
5|JF; SIF[" K[P T[GF 5|JF; J6"GDF\ ,B[ K[ S[4 JW] 50TF UFD0FVF[DF\
D\lNZF[ AG[,F K[P lC\N] ,F[SF[ UF0LVF[ sA/N-ë8fDF\ A[;L D\lNZF[GL
Ô+FV[ HTF 36L HuIFV[ D/[ K[P
«kuVuMkh ykLkoÕz :
5|F[O[;Z VFG"<0 5F[TFGF 5]:TS l5|lR\U VF[O .:,FDDF\ ,B[ K[ S[4
VF{Z\Uh[AGF ;DIGF .lTCF;GL ßIF\ ;]WL DFZL Ô6SFZL K[ TF[ DG[
BAZ 50L K[ S[ T[6[ HAZN:TL SF[.G[ D];,DFG AGFjIF GYLP
sZZf Ãktrzík ðíMkík«MkkË :
5\l0T Jt;T5|;FN sALPV[Pf ;FC[A :S},F[GF VeIF;ÊDDF\
VF{Z\Uh[AGL lJ~wW ,BJFJF/FVF[ lJX[ RRF" SZTF\ ,B[ K[ S[4 H[
AFNXFC sVF{Z\Uh[Af V[S[`JZJFN4 ;FO ìNI VG[ 5FS lJRFZF[ ;FY[
ÒJG lJTFJTF CF[I4 ZFTGF[ 36F[ ;DI V<,FC5FSGL .AFNT
sp5F;GFf VG[ wIFGDF\ DuG ZC[TF CF[I4 ÔT DC[GT VG[ 5lZzDYL
8F[5LVF[ J6LG[ TYF ,[BGSFI" äFZF C,F, ZF[hL BFTF CF[I4 SF[.56
ÔTGF XFCL BRF"VF[ SIF" JUZ OSLZ N]J["XGL 5[9[ ÒJG lJTFJGFZ
VG[ ;ZSFZL AWL H VFJSG[ OÉT N[XGL pgGlT VG[ 5|UlT DF8[
JF5ZTF CF[I4 TYF H[D6[ SF[. 56 ÔTGF GFT-ÔTGF E[NEFJ JUZ
HGS<IF6GF SFDG[ 5|FYlDSTF VF5L CF[I4 A<S[ V[S JBT[ V[S VF[lO;Z[
SCI]\ S[4 VF5 ZFHSFDGF[ EFZ YF[0F[ C/JF[ SZF[4 5F[TFGF :JF:yIGL
lOSZ SZF[P TF[ VF G[S lN, AFNXFC[ HJFA VF%IF[ S[4 VÐFC5FS[ DG[
VF HUTDF\ OST DF[HDhF SZJF GYL DF[S<IF[4 A<S[ DFZL Z{ITG[
;]BR{G VG[ VFZFD 5CF[\RF0JF DF[S<IF[ K[P 5F[TFGF AF5 XFCHCF\G[
V[S 5+DF\ ,B[ K[ S[4 V<,FC5FS ;<TGTGL VDFGT T[ jIlÉTG[ ;F[\5[
K[4 H[ T[GL Db,}SGL Z1FF SZ[P VG[ T[DGL H~ZLIFTGF[ bIF, SZ[P
sZ#f ÷k÷k ~Þk{ËkMk :
,F,F xIFDNF;[ ,FCF[ZYL 5|U8 YTF HDLGNFZ 5[5ZDF\ VF{Z\Uh[A
lJX[GF ,[BDF\ ,bI]\ CT]\ S[4 T[ ;DIGF lC\N] G TF[ WD" lJZF[WL VG[ G
ZFQ8=lJZF[WL CTFP T[DGL WFlD"S VG[ G{lTS CF,T VF56F SZTF\ ;FZL
CTLP T[DG[ lC\N] WD" 5|tI[ ;\5}6" VF:YF CTLP Ô[ T[ JBT[ lC\N-] D]l:,DGF[
E[NEFJ CF[T[ TF[ lC\N]VF[ VF{Z\Uh[AGF[ ;bT lJZF[W SZT[P 5Z\T] ;FRF[
.lTCF; NXF"J[ K[ S[4 lC\N]VF[ VF{Z\Uh[AGF I]UDF\ ;F{YL JW] B]X CTFP
VG[ T[D6[ VF{Z\Uh[AG[ VF8,F DF[8F lJXF/ N[XDF\ ZFßI jIJ:YF
R,FJJFDF\ ;\5}6" ZLT[ TG-DG-WGGL AFÒ ,UFJL ;FY-;CSFZ VF%IF[
CTF[P TF[ X]\ VF{Z\Uh[A 56 A[JS}O CTF S[ 5F[TFGF N]xDGF[ p5Z ;\5}6"
lJ`JF; SZL T[DG[ D]<SL JCLJ8 VG[ ;\Z1F6GL HJFANFZLVF[ ;F[\5L
NLWL m GCÄ VG[ CZULh GCÄP
VF{Z\Uh[AGF ;DIDF\ ZFHULZWZZFI AFNXFC TZOYL DF<JFGF
;]A[NFZ CTFP T[ N; JQF" ;]WL DZF9FVF[ lJ~wW ,0TF ZCIFP T[DG[ ,.
DF<JFDF\ DZF9F G OFJL XSIFP lGhFD]<D]<S AFNXFC TZOYL DF<JF
VG[ U]HZFTGF ;]A[NFZ CTFP VF{Z\Uh[A[ T[DGL 5F;[YL DF<JF VG[
U]HZFTGL ;]A[NFZL ,.G[ ULZWZZFIG[ ;F[\5L NLWLP X]\ V[S D];,DFG
;]A[NFZG[ C8FJL T[GL HuIFV[ V[S lC\N] ;]A[NFZG[ lGI]ÉT SZJF[ WFlD"S
E[NEFJGL lGlT NXF"J[ K[ m S[ 5KL ULZWZZFI D];,DFG CTF[ m ¦
sZ$f «kuVuMkh ÷k÷k hk{«MkkË :
5|FO[ ;
[ Z ,F,F ZFD5|;FN sV[DPV[P .lTCF; lJEFU UJ"Dg[ 8 SF[,H
[
,FCF[Zf 5F[TFGF .lTCF;GF 5]:TSDF\ ,B[ K[ S[4 VF{Z\Uh[A[ D[C;],4

VF[S8=F[I VG[ 36F 5|SFZGF J[ZFVF[ TYF 36F 5|SFZGF D[C;}, DFO SZL
NLWFP N]SF/GF ;DIDF\ 5|ÔGF 36F ,FESFZL SFDF[ SIF"P DF[U,J\XGL
5Z\5ZF D]HA 5F[TFGF DF[8F 5]+ ;]<TFG D]VhhDGF ,uG V[S lC\N]
ZFÔGL ZFHS]\JZL ;FY[ SZFjIFP 5F[TFGF XF;GSF/DF\ DF[TGL ;Ô p5Z
ZF[S ,UFJLP B[TLJF0LGL 5|UlT DF8[ 36F 5|ItGF[ SIF"P ;\bIFA\W SF[,[Ô[
VG[ :S},F[ SFID SZLP ;0SF[ VG[ 5],F[ A\WFjIFP 5F[TFGF ,F[S NZAFZDF\
:JÔT[ ,F[SF[GL lXSFITF[4 5|`GF[ ;F\E/L TFtSFl,S T[GF[ O[\;,F[ SZTF
CTFP SF[. DF[8F ;]A[NFZ TZOYL 56 ,F[SF[ lJ~wW SF[. Z\Ô0 S[ ;TFD6L
;F\E/TF TF[ T[GF[ 56 TFtSFl,S lGSF, SZTF CTFP Ô[ T8:Y ZLT[
Ô[JFDF\ VFJ[ TF[ VF{Z\Uh[AGF[ I]U EFZlTI .lTCF;GF[ ;]J6"I]U
,[BJFDF\ VFJJF[ Ô[.V[P T[DGF I]UDF\ VFJGFZ V[S V\U|[H SlJ
s0ZFg0GfV[ 5F[TFGF V[S ;]\NZ GF8SDF\ VF{Z\Uh[AG[ lCZF[ AGFjIF CTFP
H[GFYL DF,]D 50[ K[ S[4 VF AFNXFC ÒJTFÒJ\T SCFGLVF[GF lCZF[
TZLS[ 5|bIFT Y. UIF CTFP
sZ5f yk[kÞo zkuõxh Mkh Ãke. Mke. hkÞ :
VFRFI" 0F[S8Z ;Z 5LP;LPZFI[ s5|bIFT .lTCF;SFZ VG[ J{7FlGSf
!)#* .PDF\ 5F[TFGF V[S 5|JRGDF\ H[ A\UF, D]l:,D :8]0g8 O[0Z[XGGF
;\D[,GDF\ T[D6[ VF%I]\ CT]\ S[4 C]\ ;Z ÔN]GFY ;ZSFZ VG[ 0F[P DF[HD]NFZ
JU[Z[ EFZTGF .lTCF;SFZF[YL 5]KJF DF\U]\ K]\ S[4 T[ SF[. V[S56 V[JF[
NFB,F[ VF5L XS[ K[ S[ VF{Z\Uh[A[ A\UF,GF lC\N]VF[YL HlhIF[ J;},
SIF[" CF[I ¦
VF{Z\Uh[A A\UF,GL C]S}DT D]XL"N S],LBFG GFDGF V[S A|Fï6
GJD]l:,DG[ ;]5]N" SZL4 S[ T[ A\UF,GL VFlY"S l:YlT p5Z wIFG VF5[P
VF{Z\Uh[AGF ;DIDF\ A\UF,DF\ lCN]-D]l:,D VF[OL;ZF[GL SFI"V[STF
VG[ SFI"S]X/TF TYF ;\5G]\ 5lZ6FD CT]\ S[4 VF{Z\Uh[A[ A\UF,GF
lC\N]VF[G[ DF[8F DF[8F CF[N'FVF[ VG[ DF[8L DF[8L ÔULZF[ V5"6 SZLP T[D6[
lC\N]VF[G[ UJG"Z4 UJG"Z HGZ,4 JFI;ZFI VG[ SDFg0Z .G RLO 56
AGFjIFP tIF\ ;]WL S[ ;\5}6" D]l:,D AC]DTLJF/F ZFßI VO3FlG:TFGGF
GFIA V[S lC\N] ZFH5}TG[ AGFjIFP
lXJFÒG]\ VFHSF, .lTCF;DF\ lC\N] WD"GF V[S CLZF[ TZLS[ J6"G
SZJFDF\ VFJ[ K[4 5Z\T] VF 5|DF6[ SC[J]\ OÉT ZFHSFZ6 K[4 .lTCF;
GYLP SF[. J{7FlGS VF DG30T SF<5lGS JFTG[ SA}, SZL XSTF[ GYLP
lXJFÒGF lJ~wW D]SFA,F[ SZGFZ ZFÔ HIl;\3 CTFP H[DG[ V[S
lC\N] ;ZNFZ lXJFÒGF[ A/JF[ ZF[SJF DF[S,JFDF\ VFjIF CTFP DCFZFÔ
HIl;\3[ VF{Z\Uh[AG[ JFZ\JFZ lXSFITF[ SZL S[4 VF ,0F.DF\ Nl1F6GF
D]l:,D SDFg0ZF[ VG[ ;ZNFZF[ ZFÔ HIl;\3GL DNN GYL SZTFP X]\
SF[. :JrK lNDFU WZFJTF[ jIlÉT YF[0LJFZ DF8[ 56 V[ bIF, SZL XS[
K[ S[ lXJFÒ ;FY[GL ,0F.VF[ WFlD"S CTL m VF OÉT V[S ZFHSLI
,0F. CTLP
DF8[ lC\N]VF[ VG[ D]l:,DF[G[ DFZF[ ;\N[X K[ S[ T[ 5F[TFGF AWF
H DTE[NF[ E},L H. V[S Y. N[XGF GJlGDF"6DF\ ,FUL ÔIP H[JL
ZLT[ VF{Z\Uh[AGF ;DIDF\ lC\N] JFI;ZFI D]l:,D VO3FlG:TFG p5Z
C]S}DT SZTF CTFP VG[ D];,DFG JFI;ZFI lC\N] NbB6 p5Z C]S}DT
SZTF CTFP
sZ&f zku. yu.ze.çke.yu. :
0F[P V[P0LPALPV[P 5F[TFGF 5]:TS —VF{Z\Uh[AG]\ ÒJG RlZ+˜DF\
,B[ K[ S[ VF{Z\Uh[A ALÔ lC\N]VF[G[ D];,DFG YJF DF8[ S[JL ZLT[
DHA}Z SZL XSTF CTFP T[D6[ TF[ 5F[TFGL 5tGL H[ XFChFNF D]VhhDGL
DFTF ZFH5}T BFGNFGGL VG[ lC\N] WD"GL 5FA\N CTL4 T[DG[ 56 WD"GL
AFATDF\ ;\5}6" VFhFN ZFbIF CTFP T[DG[ 5F[TFGF AF5NFNFGF[ WD"
AN,JF SNL DHA}Z GYL SIF"P
{eMxh xe. zçkÕÞw ykLkoÕz :

DLP 8LP 0A<I] VFG"<0 5F[TFGF 5]:TS l5|lR\U VF[O .:,FDGF
GJDF EFUDF\ ,B[ K[ S[ VF{Z\Uh[AGF OZDFGF[ VG[ 5+F[GF[ V[S
C:Tl,lBT ;\U|C H[ CH] ;]WL 5|U8 YIF[ GYLP T[DF\ ZFHSFZEFZ
R,FJJFGF[ V[S ;F[G[ZL lGID V[S lS:;FGF ;\NE[" ZH} SIF[" K[P H[ NZ[S
ZFÔV[ 5F[TFGL ALÔ WD" 5F/TL Z{IT lJX[ V5GFJJF[ H~ZL K[P lS:;F[
V[ AgIF[ S[ VF{Z\Uh[AG[ SF[.V[ V[S VZÒ SZLP T[DF\ AFNXFCGF A[
5FZ;L VF[OL;ZF[ H[ 5UFZ JC[\RJF lGI]ÉT CTFP T[DG[ AZTZO SZJFG]\
V[ SFZ6 NXF"jI]\ CT]\ S[ VF VluG5}HS K[P T[DGL HuIFV[ SF[. VG]EJL
D];,DFGG[ lGI]ÉT SZJFDF\ VFJ[P AFNXFC VF{Z\Uh[A[ VF VZÒGF
HJFADF\ C]SD ,bIF[ S[ WD"GF[ ;A\W N]gIJL SFZF[AFZ ;FY[ GYLP VG[
VF 5|SFZGF DFD,FDF\ E[NEFJGL lGlTGL SF[. VFJxISTF GYLP VG[
5F[TFGF VF C]SDGFDFG[ 5FS] SZJF S]VF"G XZLOGL VFIT 56 ,BLP
H[GF[ EFJFY" VF YFI K[ o ——TDFZF DF8[ TDFZF[ WD" VG[ VDFZF DF8[
VDFZF[ WD" K[P˜˜ ;FY[ ,bI]\ S[ JCLJ8L GF[SZLVF[GF[ ;A\W ,FISFT VG[
SFA[l,iIT ;FY[ ;A\W WZFJ[ K[P
sZ*f hks çkwso LkkhkÞý çkkÕfkçkk :
ZFÔ A]H" GFZFI6 AF<SFAFV[ Z_ DFR" !)Z)DF\ ,BGF{GF V[S
;\D[,GDF\ 5|JRG VF%I] CT]\ S[4 DFZF 5}J"Ô[ DF[U, AFNXFCF[GF ;DIDF\
TF[5BFGFGF VO;Z ZCIF K[P H[ A[ CÔZLYL 5F\R CÔZLGF[ CF[N'F[
U6FTF[ CTF[4 5Z\T] AFNXFC VF{Z\Uh[A[ DFZF 5}J"Ô[ ZFI VDZGFY VG[
ZFIÒGL ;[JFVF[YL 5|EFlJT Y. T[+L; s##f UFDF[ VDF[G[ Al1F;
TZLS[ VF5L4 V[S GFGL lZIF;TGF ZFÔ AGFjIFP H[DF\ JWFZF[ YTF[
ZCIF[P CDFZF VD}S ;UFVF[YL CDFZL VF 5|UlT G Ô[JF.4 TF[ T[D6[
AFNXFC VF{Z\Uh[AG[ CDFZL lJ~wW SFG E\E[IF"4 5Z\T] AFNXFC
VF{Z\Uh[A[ K[<,[ ;]WL CDFZF ;A\WF[GF[ bIF, ZFbIF[P
p5ZF[ÉT lC\N] lJäFGF[ l;JFI 36F lC\N] .lTCF;SFZF[V[ 5F[TFGF
5]:TSF[-,[BF[DF\ VF{Z\Uh[A lJX[ T8:Y ãlQ8SF[6 V5GFJL T[DGL

;[JFVF[G[ lAZNFJL K[P VG[ BF[8F VF1F[5F[G[ ZN SIF" K[P lJQFI ,F\AF[
Y. HJFGF 0ZYL OÉT 8}\SDF\ T[GF[ CJF,F[ VF5JFG[ SFOL ;DH] K]\P
sZ(f DC\T VFG\N lSXF[ZÒG]\ 5]:TS U]~ UF[lJ\Nl;\3G]\ ÒJG RlZ+ o
5[H-*q( p5ZP
sZ)f ,F,F AFA]ZFD sGJFAU\HGF Z.;GF 5]+f 5F[TFGF .lTCF;
——;\l1F%T U],XG[ lC\NGF[ ;OZ˜˜DF\PPP
s#_f ZFH lXJ5|;FN 5F[TFGF V{lTCFl;S 5]:TS ——VF.GV[ TFZLB
G]DF˜˜DF\PPP
s#!f UJ" D [ g 8 SF[ , [ H ,FCF[ Z GF .lTCF;GF 5| F [ O [ ; Z DGDF[ C G
sV[DPV[Pf 5F[TFGF 5]:TS EFZTGF .lTCF; K5F6 !)!*
.P;PDF\PPP
s#2f DL:8Z 5|[DFG\N V[DPV[P 5F[TFGF 5]:TS ——lC\N]-D]l:,D ZFHSLI
VG[ WFlD"S ;A\WF[˜˜DF\PPP
s##f DL:8Z GZ[gã GFY,F 5F[TFGF 5]:TS ——D]l:,D ZFßIDF\ EFZTGL
7FlGI 5|UlT˜˜DF\PPP
s#$f ZFH5}TF[GF 5|BZ .lTCF;SFZ D]gXL N]A[ 5|;FN !)!& .PDF\
5F[TFGF V[S ,[BDF\PPP
s#5f ZFI T]<;LZFD[ 5F[TFGF 5]:TS ——EUTD,˜˜DF\PPP
s#&f ZFIACFN]Z ,F,F A[HGFY[ 5F[TFGF 5]:TS ——EFZT E}TSF/ TYF
JT"DFG˜˜GF !!5-!!&DF\ 5[H p5Z
s#*f ,F,F ,H5TZFI[ 5F[TFGF 5]:TS EFZTGF[ .lTCF;GF 5C[,F
EFUDF\PPP
s#(f 0F[S8Z ,LAF[G[ 5F[TFGF 5]:TS ——EFZlTI ;\:S'lT˜˜DF\
s#)f V<CFAFNGL EFZlTI V[S[NDLG]\ 5|U8 SZ[, 5]:TS ——EFZTG]\
;FDFlHS ÒJG˜˜DF\ 56 ;RF[8 N,L,F[YL VF{Z\Uh[AGF XF;GG[
lAG;F\5|NFlIS VG[ WFlD"S E[NEFJYL N}Z ZC[JFG]\ NXF"jI]\ K[P
P ®nËw nkuÆuËkhku P
DCFG .lTCF;SFZ V<,FDF lXa,L sZCPf ,B[ K[ S[4 ÉIFZ[S SF[.
JFT AC] H 5|;ZL ÔI K[4 5Z\T] ;tI S[ TyI ;FY[ T[G[ SF[. ;\A\W GYL
CF[TF[P DF+ DF[8F5FI[ T[GF O[,FJFGF SFZ6[ T[GF lJX[ XF[W S[ ;\XF[WGGL
56 ,F[SF[ NZSFZ GYL ,[TFP VG[ T[ V[S U'lCT TZLS[ 5|:YFl5T Y.
ÔI K[P ChZT pDZ sZNLPfV[ V[,[ShFg0=LIFGF U|\YF,IG[ AF/L D}SI]\P
V[ CSLSTYL TÛG J[U/L JFT V[JL 5|;ZL U. S[ SC[JTF[4 ~l-5|IF[UF[
A<S[ GJ,SYFVF[DF\ 56 T[GF[ p<,[B YJF ,FuIF[P
VF,DULZ sZCPfV[ 5F[TFGF SFI"SF/ NZlDIFG H[ lC\N]VF[G[
CF[ÛFVF[YL GJFßIF T[GL ;}RL Ô[TF\ ;FlAT YFI K[ S[ VF5GL V\NZ
;\S]lRTTF G CTLP VD[ H[ ;}RL VF5JF DF\ULV[ KLV[ T[GF lJX[ wIFGDF\
ZFBJF ,FIS D]ÛF V[ K[ S[4
s!f VF ;}RL p5ZK<,L ZLT[ —DVFlQFZ[ VF,DULZL˜DF\YL ,.G[
AGFJL K[P H[ VF,DULZGF .lTCF;DF\ ;F{YL 5|FRLG K[P
s2f DF+ V[JF CF[Û[NFZF[G[ ;DFjIF K[4 H[VF[ DF[8F DF[8F CF[ÛFVF[
XF[EFJTF CTFP ;FDFgI CF[Û[NFZF[ TYF ;{lGSF[G[ ;DFjIF GYLP
s#f DF+ T[ CF[Û[NFZF[GF[ p<,[B SIF[" K[4 H[ T[ ;DISF/ 5KL lGI]lST
5FdIF VYJF tIFZ 5KL 56 CF[ÛF 5Z AFSL ZCIF4 ßIFZYL
VF,DULZGF 5}J"U|CGF[ ;DI ATFJJFDF\ VFJ[ K[P
s$f VF CF[Û[NFZF[DF\ 36F\BZF\ DZF9FVF[ lJ~â I]âF[DF\ XFD[, ZCIF
K[P H[GFYL V[ JFT 5]ZJFZ Y. ÔI K[ S[ H[JL ZLT[ VSAZGF
SF/DF\ lC\N]VF[ D]l:,DF[ ;FY[ ZCL B]N 5F[TFGF ;CWDL"VF[ lJ~â
,0TF CTF4 VF,DULZGF ;DISF/ ;]WL VF ZLT RF,] ZCLP
s5f T[DF\YL S[8,FS ,F[SF[ DFGNŸ CF[Û[NFZ CTFP T[VF[ UJ"5}J"S VF
CF[ÛFVF[ :JLSFZTF CTFP
VF,DULZGF ZFßIFlEQF[SGF #!DF JQF"

ZFHl;\3 DCFZF6F
5KL Nl1F6YL VFjIF[ VG[ A]ZCFG5]ZGF
pN[5]ZGF[ 5]+
ZF• ELDl;\3 VlEIFGDF\ XFD[ , YIF[ P #(DF JQF[ "
VG[ DCFZF6F
5\RCÔZLGF 5N 5Z 5CF[\RL DZL UIF[P
HIl;\3GF[ EF.
lXJFÒGF[ Z)DF JQF[" 5F\R CÔZLGF[ 5N4 h\0F[

VR,F_
HDF. CTF[ TYF GÞFZ]\ D?I]\P
Z&DF JQF[" DF\N,5]Z HlHIFDF\ D/[, 5ZU6]\
ZF• DFGl;\3 ZFÔ ~5l;\3GF[ 5]+ TYF AWG]ZGF[ OF[HNFZ lGDFIF[P $#DF JQF["
+6 CÔZLGF 5N[ 5CF[\rIF[P
HIl;\3 DCFZF6F $#DF JQF[" A[CÔZL YIF[ VG[
.g2l;\3
pN[5]ZGF[ EF. CTF[ $(DF JQF[" +6 CÔZL YIF[P
HIl;\3 DCFZF6F $#DF JQF[" V[S CÔZ 5F\R;F[GF
ACFN]Zl;\3
pN[5]ZGF[ EF. CTF[ 5N[ 5CF[\rIF[P
lXJFÒGF 5]+ ;\EFGF[
VH]"_ #(DF JQF[" A[ CÔZLG]\ 5N D[/jI]\P
l5+F. EF.
;\EFGF ZFßIFlEQF[SGF #!DF JQF["
DF\U_
]
GF[SZF[DF\YL CTF[ A[ CÔZLG]\ 5N D[/jI]\P
ZFJ VG]5l;\3 ZFJ lSZ6GF[ 5]+ #!DF JQF[" GF[SZLGF[ ;Z5FJ D?IF[P
ZF• VG]5l;\3 #!DF JQF[" ,xSZGF[ lS<,[NFZ lGDFIF[P
#&DF JQF[" .ZHGF[ OF[HNFZ TYF
ZF• V‹[Tl;\3
V-L CÔZLG]\ 5N D[/jI]\P
pN[l;\3 B[,GFGF[ lS<,[NFZ CTF[ $*DF JQF[" +6 CÔZ 5F\R;F[GF 5N[ 5CF[\rIF[P
HgNGSZFGF[
JF;]NJ
[ l;\3 $)DF JQF[" +6 CÔZL YIF[P
HDLGNFZ CTF[
5C[,F 5F\R CÔZL CTF[4
SFY]_
$)DF JQF[" V[C CÔZGF[ JWFZF[ YIF[P
;TZ;F, A]l\ NIF $$DF JQF[" TFZF lS<,FGF[ lS<,[NFZ AgIF[P
ZFÔ ZFDl;\3GF[ 5]+ Z5DF JQF[" V[S CÔZ RFZ;F[ 3F[0[;JFZGF[
lAXGl;\3 S\JZ lSXGl;\3GF[ 5]+ J0F[ AgIF[P
ZFDR\N BGF,]\GF[ YFG[NFZ CTF[ $_DF JQF[" V-L CÔZL YIF[P

XFCÔNF VhDXFCGF[ Z)DF JQF[" ACFZl;\3G[ 5ZFlHT SZJFGF
,F[SR\N
GF[SZ TYF GFIA AN,F~5[ —ZFV[ ZF.IF\˜GF[ .<SFA D?IF[P
EFU]A\•ZF $ZDF JQF[" 5\R CÔZGF[ 5N D?IF[P
G]:ZTVFAFNGF[ 5_DF JQF[" +6 CÔZL YIF[P
HlSIF
N[XD]B CTF[
Z)DF JQF[" +6 CÔZGF 5N 5Z OZL
N]UF"NF; ZF9F[0
A[;F0JFDF\ VFjIF[P
ZFÔ $!DF JQF[" V[S CÔZL 5N ;]WL
~5l;\3
Vä[Tl;\3GF[ 5]+ 5|UlT ;FWLP
$#DF JQF[" 5\R CÔZL 5N ;Z5FJ TYF

;F[EFG l;TFZFGF[ lS<,[NFZ CTF[ -\-[ZF[ 5L8JFGF[ VlWSFZ D[/jIF[P
XLJl;\3 ZFC[ZLGF[ lS<,[NFZ CTF[ $*DF JQF[" V-L CÔZL YIF[P
V\3FTF $*DF JQF[" DCD\T lS<,F 5Z

ZFJ SFY]GF[ 5]+
SaÔ DF8[ lGI]ÉT YIF[P
lSXF[ZNF; DGF[CZNF; UF[ZGF[ 5]+ Z&DF JQF[" XF[,F5]ZGF[ lS<,[NFZ YIF[P
ZF• CNFJZGF[ $_DF JQF[" NZAFZDF\ CFHZ YIF[ VG[ ;FT
SÿIF6l;\3 HDLGNFZ CTF[ CÔZYL GJ CÔZL YIF[P
VF ;}RLDF\ S[8,LS ALÒ JFTF[ 56 GF[\WJF ,FIS K[P ;J"5|YD V[

S[ DCFZF6F pN[5]ZGF[ 5]+ VG[ EF. 56 DF[H}N K[P VG[ T[GFYL 56
lJlR+ AFAT V[ S[ lXJFÒGF ;\bIFA\W ;UF-:G[CLGF GFD 56 Ô[JF
D/[ K[P .lTCF;G[ lJUT[ JF\RF[ TF[ H6FI VFJX[ S[4 VF ,F[SF[ GFD
DF+GF CF[Û[NFZF[ G CTF4 A<S[ Z61F[+[ T[VF[ C[ZTEZL ZLT[ ÒJ;8F[;8GL
AFÒ ,UFJTF CTFP VF CF[Û[NFZF[DF\ AWF H 5|SFZGF CF[ÛFVF[ K[P lJRFZ
SZF[4 ;[GFGL HJFANFZL4 lS<,[NFZL4 OF[HNFZL H[JF DCtJ5}6" CF[ÛFVF[
lC\N]VF[G[ VF5JFDF\ VFjIFP VF CF[ÛFVF[YL JWFZ[ DCtJGF ALÔ SIF
CF[ÛFVF[ CF[I XS[ K[P VF CSLSTF[ 5KL V[ VF1F[5 S[8,F[ AF[NF[ ,FU[ K[
S[ VF{Z\Uh[A ;\S]lRT CTFP
HGFA ;liIN ;AFC]N'LG ;FP ,B[ K[ S[4 ÔN]GFY ;ZSFZ H[JF

S[8,FS .lTCF;SFZF[ V[D ;FlAT SZJF DY[ K[ S[4 VF{Z\Uh[AGF[ SF/
lC\N]VF[ DF8[ V;ìF CTF[P T[DG[ GF[SZLVF[YL J\lRT ZFBJFDF\ VFjIF4
lJU[Z[P s5q$(5f V[8,[ VD[ VCÄ VF{Z\Uh[A SF/GF YF[0FS VF[Z lC\N]
CF[Û[NFZF[GF GFDF[ VF5L ZCIF KLV[ o
hks ELÿ{Lk ½t½uhk :
VG]UDG AFAT[ EF.VF[ ;FY[ VF{Z\Uh[AGF H[ I]wWF[ YIF T[ JBT[
T[G[ S[NDF\YL KF[0L N. +6 CÔZL 5N VF%I]\P ;DF[U-GF I]wWDF\ X]ÔV
lJ~wW 56 T[ XFD[, CTF[P sDVFlQF~, pDZF4 ZqZ&5f
yLke hkÞ :
VF,DULZGF D]bI SFIF",IDF\ lC;FA lSTFA TYF 5UFZ BFTFDF\
NLJFG5N[ CTFP lC;FA AFAT[ T[ SF[.GL ;F0FAFZL ZFBTF G CTF4
V[8,[ VF,DULZG[ l5|I CTFP
yMkwS Ërûkýe :
VF,DULZ SF/GF[ ;gDFGGLI CF[Û[NFZ CTFP T[G[ .P;P !_)(DF\
JL; CÔZ ZF[S0F .GFD~5[4 5F[XFS4 h\0F[4 GSFZ]\4 3F[0F[ TYF CFYL
VF5JFDF\ VFjIFP sDPVFP5'PZ)*f
yîuík®Mk½ ¼ËðÞo :
ZFßIFlEQF[SGF Z$ DF\ JQF[" lRtTF[0GF[ lSÐ[NFZ lGDFIF[P
sDVFlQFZ[ VF,DULZL o !)&qZZ(f
hkð çknkð®Mk½ nkzk :
l5TF ;+;F, CF0F NFZFlXSF[CGF lCDFITL CTF4 TF[ 56 l5TFGF
D'tI] 5KL ßIFZ[ ZFJ ACFJl;\3 VF,DULZL NZAFZDF\ VFjIF[ TF[ T[G[
+6 CÔZL 5N V5"6 SZJFDF\ VFjI]\P A]\NL BFT[GL ÔULZ VF5JFDF\
VFJLP X]ÔV lJ~â TYF XLJFÒ lJ~â 56 5|;X \ GLI SFDULZL AÔJLP
TF[5BFGFGF[ ;\RF,S ZCIF[P pxS[Z6L KTF\ A[JOF. G SZLP lGo;\TFG

CTF V[8,[ T[DGF VJ;FG 5KL VF{Z\Uh[A[ T[DGF EF. EUJTl;\3GF
5F{+ VlG~âl;\3G[ T[GF :YFG[ A[;F0IF[P sDVFlQF~, pDZF o Zq#_5f
rðsÞ®Mk½ :
V\A[ZGF JF;L CTFP ZFßIFlEQF[SGF $$ DF JQF[" 5\RCÔZL YIF[P
sDPVFP$Z$f
çkMkðtíkhkÞ Ërûkýe :
Z5 DF\ JQF[" RFZ CÔZL 5N D[/jI]\P sDPVFP5'PZ!)f
rð¢{®Mk½ øðk÷Þhe :
!(DF JQF[" T[G[ ;Z5FJ4 S[0[ S8FZ 3F[0F[ VF5L YFG[NFZ lGDFIF[P
VG[ VFN[X D?IF[ S[ T[ 5F[TFGL ;FY[ V-L CÔZ 5FIN/ ,. H. XS[
K[P sDPVFP5'P!$!f
çkËkS :
XLJFÒGF[ EF. CTF[P VF,DULZ TZOYL A]NC 5F\RU [ F\JGF[ YFG[NFZ
lGDFIF[P $(DF JQF[" A[ CÔZ ;JFZG]\ 5N D?I\]P sDPVFP5'P$(_f
ÃkhþwS ¼kutMk÷k :
BL,]Ò EF[\;,FGF[ EF. CTF[P XFCHCF\SF/YL VlWSFZL CTF[P
5C[,F NFZFlXSF[CGL ;FY[ CTF[P TF[ 56 TbTGXLGL 5KL VF,DULZ[
T[G[ JL; CÔZG]\ ;Fl,IF6]\ VF%I]\P Ô[ S[ GF[SZL G VF5LP
sDVFlQF~, pDZF4 #q5Z_f
ÃkÚkeo®Mk½ :
HdD]GF[ HDLGNFZ CTF[P ,F[NL BFG ;FY[ SFA},DF\ T{GFT CTF[P
sDPVFP5'P##q!$_f
çkeh{Ëuð MkeMkkuËÞk :
ZF6F VDZl;\3GF[ 5F{+ CTF[P XFCHCF\SF/YL VlWSFZL CTF[P 5C[,F\
NFZFlXSF[C ;FY[ CTF[P TF[ 56 VF,DULZ[ T[G[ X]ÔV ;FY[ I]wW DF8[
DF[S<IF[P 5KL Nl1F6DF\ lGDFIF[P DY]ZFDF\ 56 lGDFIF[P VF;FD I]âDF\
56 XFD[, ZCIF[P
hkshkÞ hkutzh{÷ yVÍ÷ ¾kLke :
XFCHCF\GF SF/YL V[S VlWSFZL CTF[P VF{Z\Uh[A[ V8FJCGF[
OF[HNFZ AGFjIF[P
{nkhks sMkðtík®Mk½ hkXkuz :
XFCHCF\ SF/GF[ VtI\T ;gDFGGLI VlWSFZL CTF[P T[ JBT[ K
CÔZL 5N[ CTF[P VF{Z\Uh[A lJ~â WDF"JT I]âDF\ NFZFlXSF[C ;FY[
CTF[P 5Z\T] 5ZFlHT YTF\ VF{Z\Uh[A 5F;[ 5ZT OIF["P VF{Z\Uh[A[ T[GF
;gDFGG[ ;\5}6"56[ IYFJTŸ ZFbIF[4 5Z\T] BHJFGF I]âDF\ OZL A[JOF.
SZL VG[ NFZFlXSF[C ;FY[ QF0I\+ ZrI]\4 5Z\T] VF{Z\Uh[A[ NZ JBT[ T[G[
DFOL VF5LP H]NF H]NF ;DI[ T[ VF{Z\Uh[A SF/DF\ U]HZFT4 SFA}, VG[
HDX[NGF[ CFS[D lGDFIF[P sDVFlQF~, pDZF o #q&_Zf
r{hÍk hks su®Mk½ fAðknk :
lDZhF ZFÔ DFGl;\3GF 5Z5F{+ CTFP XFCHCF\SF/DF\ H ;FT
CÔZ 5N[ CTF[P ;D]U-GL ,0F.DF\ NFZFlXSF[C ;FY[ CTF[4 5Z\T] 5KL
JOFNFZ AGL UIF[P SZ J;},L DF8[ lGDFIF[P XLJFÒ lJ~â ,0IF[ VG[
T[G[ NZAFZDF\ ,FJL CFHZ SZL NLWF[P VF{Z\Uh[A[ T[GF AN,F~5[ T[G[
prR CF[ÛFYL GJFßIF[P ALÔ5]ZGF VlEIFGDF\ 56 XFD[, CTF[P T[G]\
ßIFZ[ D'tI] YI]\ TF[ VF{ZU
\ h[AG[ AC] VF3FT ,FuIF[P tIFZ5KL VF{ZU
\ h[A[
T[GF 5]+F[G[ NZ[S ZLT[ GJFßIFP
sDVFlQF~, pDZF4 #q5&(4 DVFlQFZ[ VF,DULZL $5_f
VF lJUTG[ 8}\SFJLG[ DF+ GFD VF5JF CF[I TF[ WLZFH ZFÔ H[l;\3
;JF.4 ZFJ N,5Tl;\3 A]\N[,F4 N}\NL ZFJ4 ZFÔ ZFIl;\3 ZF9F[04 Z3]NF;
hF,F4 ZFÔ ZFDl;\3 SKJFCF4 ZFDl;\3 CF0F4 Z3]GFYl;\3 l;;F[NIF4
;FC]Ò s;\EFÒGF[ 5]+f4 ZFJ ;JE]SZ6 A]\N[,F4 SFGC}Ò4 lSXGl;\34

lSXF[ZNF;4 ZFJ lSZ6 lASFG[ZL4 lSZTl;\3 SKJFCF4 UF[5F,l;\3
R\ãFJT4 ZFÔ UF[5F,l;\3 UF[/4 ,F,R\N4 DF\WFTF4 DF,]Ò EF[\;,F4
ZFÔ DCFl;\3 ENJI"4 ZFÔ DGF[CZNF;4 ZFI DSZ\N4 ZFV[ ZFIF\
lT,F[SR\N4 ZFV[ ZFIF\ Z3]GFY4 Z3]GFYl;\34 DCSDl;\3 D[Z9GF GFDF[
VF5L XSFI V[D K[P VF AWF VF{Z\Uh[ASF/GF DCtJGF CF[Û[NFZF[
CTFP Ô[ DVFlQFZ[ VF,DULZL TYF VF,DULZ GFDFGL lh6J85}J"S
VeIF; SZJFDF\ VFJ[ TF[ CH] ALÔ lC\N] CF[Û[NFZF[GF GFDF[ D/L VFJX[P
VF CSLSTF[GF[ .gSFZ SF[. D}B" DF6; H SZL XS[ V[D K[P
HGFA V{I]ABFG GÒAFAFNL ;FC[A[ 5F[TFGF 5]:TSDF\ ALÔ
GFDF[GF[ JWFZF[ SIF[" K[P T[GF[ 56 ;DFJ[X SZL ZìFF K[P
®nËw nkuÆuËkhku :
;LJF O,LIF4 ;F[EFG ZFI4 EFU]D, J6ÔZF4 A;J\TZFJ SGL4
A]NF' Ò slXJFÒGF SFSFGF lNSZFf4 ZFÔ ELD4 D]ÉTZFI4 ZFÔ pN'Tl;\34
.;JÒ NÞGL4 DgS]Ò4 NF[gN[ZFJ4 ZFÔ S<IF6NF; ENZJLIF4 ZF3]NF;
Ô,F4 5'yJLl;\34 5'yJLl;\3 ZF9F[04 ZFÔ H;J\Tl;\3 A]\N[,L4 K+D,4
ZFÔ VF,Dl;\34 ULZWZNF; ;[;JLIF4 ZFI ,F,R\N4 ZFI D]S]\NZFI4
ZFÔ DF\WFTF4 D]Z,LWZ4 DFG;ÄU CFN'F4 CZLZFI4 DCFZFÔ H;J\Tl;\3
sÔ[W5]ZGF ZFÔf4 ZFIZFIF4 ZFÔ Z3]GFYNF;4 S]\JZ ZFDl;\34 ZFÔ
lSXGl;\34 ZFÔ HIl;\3 ;JFI4 ZFÔ AH[l;\34 ZFÔ ZFIl;\3 ZF9F[04
ZFÔ .gN=l;\3 ZF9F[04 ZFÔ EFJl;\3 CFN'F4 ZFJ VG]ZF[Wl;\34 HUTl;\3
CFN'F4 ZFDl;\3 CFN'F4 ZFJlSZ6l;\3 ZF9F[04 ZFÔ ;~5l;\34 ZFJ
X\E]lSZ6 A]\N[,F4 ZFJ lN,L5l;\3 A]\N[,F4 ZFÔ .gN=DG4 ZFÔ
;]aCFGl;\34 ZFÔ N]A[l;\34 ZF6F ZFHl;\34 ZF6F HIl;\34 S]\JZ
.gN=l;\34 ;ÄW ACFN]Z4 S]J\ Z ACFN]Zl;\34 S]J\ Z 5'yJLl;\34 ZFÔ HIl;\34
ZFÔ ZFIl;\3 ;LX]NIF4 HCF\l;\34 ~5l;\3 sZFIl;\3GF 5]+F[f4 ZFJ
VDZl;\3 R\ãFJT4 ZFJ D]CSDl;\34 ZFJ UF[5F,l;\3 l;;]NIF4 ZFÔ

ZTGl;\34 ZFÔ ZFH~54 ZFÔ 5CF0l;\3P
VF TF[ OÉT VD]S GFDF[ GD]GF~5L ,bIF K[P CH] ;[\S0F[ GFDF[
.lTCF;DF\YL XF[WL XSFI K[P VF AWF T[ GFDF[ K[4 H[DGF CF[N'F4
SFI"S]X/TF VG[ 5|J'l¿VF[ TYF VF{Z\Uh[AGL ;<TGTDF\ SIFZ[ VG[
SIF CF[N'F p5Z lAZFHDFG YIF4 JU[Z[GL JQF"4 TFZLB ;FY[ ;\5}6"
lJUTF[ V{lTCFl;S 5]:TSF[DF\ DF{H]N K[P
VF{Z\Uh[AG]\ ßIFZ[ SFIN[;Z XF;G X~ YI]\4 tIFZYL T[ ZFH5}T
TYF lCgN] ;Z;[GF5lTVF[YL ;TT SFD ,[TF[ ZCIF[P HN]GFY ;ZSFZ[ H
,bI]\ K[ S[4 DLZ H]d,FGF N[CF\T 5KL VF;FDG[ JX SZJF DF8[ VF{ZU
\ h[A[
!&&)DF\ ZFÔ ZFDl;\3G[ DF[S<IF[P T[ tIF\ ;FT JQF" ;]WL ZCIF[ VG[
GFGL GFGL VY0FD6F[ N}Z SZTF[ ZCIF[P s#q*!f
DF<JFDF\ E[<; GÒS 38FS[ZLGF EL, ZFÔ RÊ;[G[ AUFJT SZL4
TF[ T[G[ SR0JF EUJTl;\3 CF0F 56 UIF[P s5'PZZf !&&)DF\ VHD[Z
GÒS DLGF ÔlTV[ lJãF[C SIF[" TF[ ZFDl;\3 UF[Z[V[ H.G[ T[GF[ D]SFA,F[
SIF["P s5'PZ#f ALSFG[ZGF[ ZFÔ ZFJlSZ6 E}T"I[ 5C[,F AUFJT SZL4
5Z\T] !&&_DF\ ßIFZ[ AUFJT BtD SZL GF\BJFDF\ VFJL TF[
VF,DULZGF NZAFZDF\ VFJL UIF[P T[G[ +6 CÔZL 5N VF5L Nl1F6GF
VlEIFGDF\ DF[S,JFDF\ VFjIF[P s#qZ&f
ZFÔ Rd5TZFI A]\N[,FV[ ,}\8DFZ SZL VOZFTOZL DRFJL TF[
!&5)DF\ VF{Z\Uh[A[ ;HSZ6 A]\N[,FG[ T[GF .,FH DF8[ DF[S<IF[P ZFÔ
N<JLl;\3 A]\N[,FG[ 56 5KL S]DS TZLS[ DF[S<IF[P DF<JFGF ÔULZNFZF[
VG[ :YFlGS ;[GFV[ 56 DNN SZLP ;FC[AZFI -[\-[ZFV[ T[GF[ 5LKF[ SIF["P
5KL T[6[ H T[G\] DFY]\ JF-L ,. XC[GXFCGF NZAFZDF\ DF[S,FjI]\P
%,FD]GF ZFÔ 5|TF5ZFI RLZ]V[ SZ VF5JFG]\ A\W SI]4Å TF[ I]wWDF\ D]U
\ Z[ GF
ZFÔ ACZF[h D]3, ;[GFGL ;FY[ CTF[P T[ ACFN]Z5}J"S ,0IF[P 5|TF5ZFI
RLZ]GL CFZ YTF\ T[GF lJ:TFZGL lHdD[NFZL ;F[G5]ZFGF ZFÔVF[ TYF

C];{G VFAFNGF GJFAF[G[ ;F[\5JFDF\ VFJLP
E+LÔ K+;F,[ SFSF ZFIl;\3 lJ~â UFNL AFAT[ h30FDF\
VF{Z\Uh[AGL DNN DF\UL4 TF[ T[GL DNN SZJFDF\ VFJL TYF T[GL UFNL
T[G[ VF5JFDF\ VFJLP
!&&5DF\ SDFI]\ 5J"TDF/FVF[GF[ ZFÔ ACFN]ZR\N[ AUFJT SZL4
TF[ T[G[ SR0JF zLGUZGF ZFÔV[ XFCL ;[GFG[ ;FY VF%IF[P V\T[ ZFÔ
ACFN]Z R\N[ DFOL DF\UL N\0 VF5JFG]\ :JLSFI]ÅP VG[ 5F[TFGF 5]+G[ XFCL
NZAFZDF\ DF[S,FjIF[P s#q!*v$Zf
HN]GFY ;ZSFZ[ :JLSFZ SI]Å K[ S[ VF{Z\Uh[A ZFHl;\CF;G[ lAZFßIF
tIFZ 5KL GF6F\ BFTFG]\ ;DU| SFDSFH ZFV[ ZFIF\ Z3]GFYGF C:T] CT]\4
H[ VtI\T .DFGNFZ TYF B[0]TF[GF[ CDNN" CTF[P
lDZ H]d,F 5KL VF;FDGF VlEIFG DF8[ !&&*DF\ lDZhF ZFÔ
H[l;\3GF 5]+ ZFÔ ZFDl;\3G[ AC] DF[8F ,xSZ ;FY[ DF[S,FjIFP s#q!(*f
!&&*DF\ I};]O h. lJ~â ;[GF DF[S,JFDF\ VFJL TF[ T[DF\ ZFH5}T
;{lGSF[ DF[8L ;\bIFDF\ XFD[, CTFP s#qZZ*f !&*#DF\ B]XCF,BF\ B8S
lJ~â ,xSZL SFI"JFCLDF\ ZFÔ H;J\Tl;\3 56 ;FY[ CTF[P s#qZ#$f
;TGFDLVF[GF[ p<,[B ;ZSFZ ;FCA V[JL ZLT[ SZ[ K[ Ô6[ S[ T[VF[
SF[. WD"I]wW ,0L ZCIF CTFP 5Z\T] ;TGFDLVF[GL AUFJT SR0JFDF\
VF{Z\Uh[AGF lC\N] ;[GF5lTVF[ 56 XFD[, CTFP NFPTP B]N ;ZSFZ
;FC[A[ ZFÔ lAXGl;\3 SKJFCFGF[ p<,[B SIF[" K[P 5KL V[ 56 :JLSFI]Å
K[ S[4 SKJFCF ;TGFDLVF[ lJ~â 36L ACFN]Z5}J"S ,0IF[4 tIF\ ;]WL S[
T[GF[ CFYL 56 HbDL Y. UIF[P s#q#__f
!&*(DF\ H;J\Tl;\3GF N[CF\T 5KL VF{Z\Uh[A VG[ DFZJF0GF
ZFH5}TF[ JrR[ H[ I]wWF[ YIF T[G[ HN]GFY ;ZSFZ ZFH5}TF[G]\ ZFQ8=LI I]wW
5]ZJFZ SZJF DY[ K[P 5Z\T] B]N T[ I]wWDF\ VF{Z\Uh[AGF h\0F T/[ H[
ZFH5}T ;ZNFZF[ ,0IF T[GL VW]ZL lJUTF[ HN]GFY ;ZSFZ[ AC] NAFI[,
:JZ[ VF5L K[P VF SF[. WD"I]wW G CT]\4 A<S[ V[S 5|N[XGL UFNLGL
,0F. CTLP VF I]wWDF\ ZFH5}TF[V[ 5}Z[5}ZL S}8GLlT VBtIFZ SZL
CTLP VF JBT[ ZFH5}TF[V[ ÉIFZ[S VF{Z\Uh[AGF 5]+ XFCÔNF VSAZG[
AUFJT DF8[ T{IFZ SIF[" TF[ ÉIFZ[S ;],C s;\lWf SZL ,LWLP 5KL ßIFZ[
DF[SF[ D?IF[ tIFZ[ SZFZE\U SZL OZL I]wW[ R-IFP VFD4 VF U[lZ,F
I]wWGF[ .lTCF; AC] ,F\AF[ K[P T[DF\ N]UF"NF; TYF VÒTl;\3[ AC] E}\0L
E}lDSF VNF SZLP Ô[ S[ ßIFZ[ ßIFZ[ T[VF[V[ ;],C s;\lWf DF8[ NZAFZDF\
CFHZL VF5L4 T[DG[ VF{Z\Uh[A äFZF GJFHJFDF\ SF[. SDL SZJFDF\ G
VFJLP HN]GFY ;ZSFZ[ H[ lJUTF[ VF5L K[ T[GFYL ;FlAT YFI K[ S[
VÒTl;\3 lJU[Z[V[ VF I]wW N[X5|[DGL EFJGFYL ,0IF G CTFP A<S[
5F[TFGF\ lCTF[ ;FWJF VFD SZTF CTFP ;ZSFZ ;FC[AGL lJUTF[ D]HA
H ZFH5}T ;ZNFZF[ K[<,[ ;]WL VF{Z\Uh[A ;FY[ ZCIFP
ZFH5}TF[ XLJFÒ lJ~â 56 ,0IFP ZFÔ H[l;\3[ H[8,L ;O/TF-
5}J"S XLJFÒ ;FY[ I]wW SI]Å T[ VF{Z\Uh[ASF/G]\ V[S XFGNFZ SFZGFD]\
K[P T[6[ XLJFÒGF AFJL; lS<,FVF[ ÒTL ,. D]3, XF;GDF\ E[/JL
NLWFP T[6[ H XLJFÒG[ VF{Z\Uh[AGF NZAFZDF\ CFHZ SZL NLWFP XLJFÒ
lJ~â AF[Z\NZF lS<,FGF[ ßIFZ[ T[6[ 3[ZF[ 3F<IF[4 TF[ T[GL ;FY[ ALÔ 56
V[S 0hG lC\N] ;[GF5lTVF[ CTFP 5lZ6FD[ XLJFÒV[ ClYIFZ C[9F
D}SIFP s$q&(v*&f
VF H ZFÔ H[l;\3G[ ALÔ5]ZG[ V\S]XDF\ ,[JF DF8[ 56 DF[S,JFDF\
VFjIF[P TF[ T[6[ H[8,L RF,FSLYL VF VlEIFG 5FZ 5F0I]\ T[GL 5|;\XF
B]N HN]GFY ;ZSFZ[ 56 SZL K[P T[6[ NZAFZDF\ H[ DFG ;gDFG
D[/JL ,LW]\ CT]\4 T[G[ ;ZSFZ V[S .lTCF;lJNGF lC;FAYL VJU6L
XSTF G CTFP T[VF[ ,B[ K[ S[4 ——ZFÔ HIl;\3 D]3, ;<TGTGF NZ[S
5|N[XDF\ I]wW DF8[ H. VFjIF CTFP T[VF[ XFCHCF\SF/YL ;lÊI CTFP
T[DG[ EFZT ACFZGF VlEIFG DF8[ 56 5|YD CZF[/GF SDFg0Z TZLS[
DF[S,JFDF\ VFJTFP VF{Z\Uh[ASF/DF\ TF[ T[DG[ ;Z;[GF5lT AGFJJFDF\

VFJTF ZCIFP SF[. lJS8 5lZl:YlT VFJL 50TL TF[ VF{Z\Uh[A T[DGFYL
;,FC-;]RG 56 ,[TF CTFP T[VF[ ;{lGS XlÉT ;lCT ZFHSLI ;}h-
A}h 56 WZFJTF CTFP sXLJFÒ V[g0 CLh 8F.d;4 5'P!_&f
lXJFÒV[ S[8,LI JBT ;TFjIF4 T[GL S0JFX VF{Z\Uh[A ;TT
VG]EJTF ZCIFP TF[ 56 XLJFÒV[ ßIFZ[ ;],[CGL 5[XSX SZL4 TF[
ZFÔ H;J\Tl;\3GL E,FD6 5Z VF{Z\Uh[A[ T[G[ :JLSFZL ,LWLP
!&*_DF\ DF[U,F[ VG[ DZF9F JrR[ OZL I]â YI]\P TF[ V[S ZFH5}T
;[GF5lTV[ 36L H ACFN]ZLYL SF[gNFGFGF lS<,FGL Z1FF SZLP T[DF\ AFZ
CÔZ ZFH5}TF[ VF{ZU
\ h[AGL lCDFITDF\ ,0TF\ DFIF" UIFP p¿Z SF[S\ 6DF\
D3F[,L lS<,FG[ DGF[CZNF;[ DZF9FVF[YL ARFjIF[P s$q!*&-!**f ßIFZ[
DZF9FVF[ VF{Z\UFAFN 5CF[\rIF TF[ D]3,F[ JTL A]\N[,FGF ZFH5}T ;ZNFZ
;F[ESZ6 TYF T[GF ACFN]Z 5]+ lN,L5ZFJ[ DZF9FVF[GF[ D]SFA,F[ SIF["P
T[ ,0F.DF\ RFZ;F[ DZF9FVF[ DFIF" UIFP s$qZ_$f
VF{Z\Uh[A[ V\A[ZGF ZFÔ lAXGl;\3G[ DY]ZFGF[ OF[HNFZ GLdIF[P
VG[ OZDFG DF[S,FjI]\ S[ Ô[ T[ Ô8F[ 5F;[YL —;]G;FGL˜ h}\8JL ,[X[ TF[
V[ lJ:TFZ T[GL ÔULZ Y. HX[P ZFÔ lAXGl;\3[ VFBZ[ ;]G;FGL 5Z
SaÔ[ D[/JL ,LWF[P Ô[ S[ T[DF\ ÔGGL AC] DF[8L B]JFZL Y.P A<S[ T[6[
V[S ALÔ Ô8 5|N[X ;F[UZ p5Z 56 VFÊD6 SI]ÅP s5'P#_Zf
5CF0l;\3[ DF,JFDF\ ,}\8DFZ X~ SZL TF[ pN[5]Z 5CF[\RL ZFI
D,]SR\N[ T[GF[ D]SFA,F[ SIF["P 5CF0l;\3 DFIF[" UIF[P D,}SR\NG[ T[GF
J/TZ~5[ VF{Z\Uh[A äFZF ——ZFI[ ZFIF\˜˜GF[ V[S VtI\T ;gDFGGLI
.<SFA VF5JFDF\ VFjIF[P 5KL 5CF0l;\3GF 5]+F[GF[ 56 T[6[ D]SFA,F[
SIF["P D,}SR\NGF N[CF\T 5KL T[GF[ 5]+ NZAFZDF\ 5CF[\rIF[ TF[ l5TF
sD,}SR\NfGL ;[JF wIFGDF\ ,. T[G[ ;FZL HuIF sprR :YFGf VF5JFDF\
VFJLP tIFZ 5KL 56 5CF0BF\GF 5]+ N[JLl;\3 VG[ NF[lC+ UF[5Fl;\3[
,}\8DFZ RF,] ZFBLP 5Z\T] V\T[ T[VF[ CFZL UIFP tIFZ 5KL UF[5F,l;\3[
s5CF0l;\3GF[ NF[lC+f VFU|FGF UJG"Z XF.:TFBF\ ;D1F VFtD;D5"6
SI]Å4 TF[ T[G[ 5\rIFXL CÔZ ZF[S0F GHZF6F~5[ TYF V[S 5N VF5JFDF\
VFjI]\P 5KL ;{lGS ;[JF DF8[ T[G[ SFA], DF[S,JFDF\ VFjIF[P !&)!DF\
5CF0l;\3GF[ 5]+ 56 VF{Z\Uh[AGF NZAFZDF\ 5CF[\RL UIF[P !&)5DF\
VF{Z\Uh[A[ T[G[ Nl1F6DF\ DC[gãU-GF[ lS<,[NFZ AGFjIF[P s5q#_(f
p5ZF[ÉT AWL lJUTF[ ;Z HN]GFY ;ZSFZGF 5]:TSDF\YL ,LWL K[P
T[GFYL ;FlAT YFI K[ S[4 ZFH5}TF[ VG[ lC\N]VF[ K[S K[<,[ ;]WL
VF{Z\Uh[AGL lCDFITDF\ ,0TF ZCIFP ßIF\ tIF\ AUFJTF[ YTL ZCL4
5Z\T] T[ VF{Z\Uh[AGL WFlD"S GLlT S[ lC\N]VF[GL C[ZFGUTLGF SFZ6[ G
CTLP A<S[ VFJL AUFJTF[ NZ[S XF;GDF\ YTL ZC[ K[P T[DF\ lC\N]
D];,DFGGF[ SF[. 5|`G G CTF[P SFZ6 S[ VF AWL AUFJTF[G[ SR0JF
DF8[ VF{Z\Uh[A[ 5F[TFGL lC\N] ;{lGSF[ TYF ;[GF5lTVF[G[ H DF[S<IFP
lC\N] AUFJTLVF[ ;FY[ V[JF[ H jIJCFZ SZJFDF\ VFjIF[4 H[JF[ jIJCFZ
VO3FGF[4 VFËLNLVF[4 I};]O h. VYJF Nl1F6GF D]l:,D XF;SF[ ;FY[
SZJFDF\ VFjIF[P TF[ 56 ;Z HN]GFY ;ZSFZ ÉIF\S V[J]\ ,B[ K[ S[4
ZFH5}TF[ VF{Z\Uh[AGL lJ~â CTFP s5q#*#f VG[ ÉIF\S V[J]\ ,B[ K[ S[4
ZFH5}TF[ K[<,[ ;]WL VF{Z\Uh[AGL ;FY[ ZCIFP tIF\ ;]WL S[ ZFH5}T
,xSZLVF[V[ V[JL OlZIFN SZL CTL S[ VDFZL VFJGFZL 5[-L TDFZL
;[JFG[ ,FIS GCÄ ZC[X[P SFZ6 S[ VD[ JQFF["YL 3Z[ UIF GYL S[ VDFZF
;\TFGF[G[ IF[uI S[/J6L D/[P
A[wIFGLDF\ T[VF[ V[D 56 ,BL UIF S[4 ——p¿Z EFZTDF\ XF\lT
:Y5FI HJFGF ,LW[ ZFH5}TF[ A[SFZ Y. UIF CTFP VG[ A[ZF[HUFZLYL
5L0FTF CTFP V[8,[ T[VF[ ÉIF\ TF[ V\NZ V\NZ ,0JF DF\0IF4 ÉIF\ TF[
,}\8DFZ SZL ÒJGlGJF"C R,FJTF ZCIF VYJF ÔULZF[ D[/JJF
WD"5lZJT"G SZJF ,FuIFP˜˜
p5ZF[ÉT SYGYL TF[ V[D 5]ZJFZ YFI K[ S[4 36F\ AWF ZFH5}TF[
VF{Z\Uh[AGL ;[GFDF\ GF[SZL 5Z DF{H}N CTFP VFGFYL A/HAZL-
5}J"S WD"5lZJT"G JF/L JFTGF[ 56 K[N p0L ÔI K[P SFZ6 S[ VF
WD"5lZJT"G ÔULZGL ,F,RDF\ YT]\ CT]\P
VF{Z\Uh[A[ 5RF; JQF" XF;G SI]ÅP T[GF SF/DF\ AUFJTF[ Y. V[
SF\. TFßH]AGL JFT GYL4 NZ[S CS]DTDF\ VFJ]\ YT]\ ZC[ K[P CF4 VF{ZU
\ h[A
T[G[ SR0JFDF\ lGQO/ GLJ0IF[ CF[T[ TF[ T[G[ BZFA XF;S SCL XSFI
V[D CT]\4 56 B]N HN]GFY ;ZSFZGF SYGFG];FZ T[GL S[gãLI ;¿FG]\
DF/B] DF+ T[GF SF/DF\ H GCÄ4 T[GL JOFTGF 5F\+L; JQF" ;]WL
;,FDT ZCI]\P T[DF\ SF[. TaNL,L s5lZJT"Gf G VFJLP sOF[, VF[O WL D]3,
V[d5FIZ o !qZf V[8,[ HN]GFY ;ZSFZG[ 56 SDG[ :JLSFZJ]\ 50I]\ S[4
——T[ sVF{Z\Uh[Af 5F[TFGL lJR1F6 A]lwWD¿F4 :JrK RFlZÈ VG[
SFZGFDFVF[GF SFZ6[ V[lXIFGF ;J"z[Q9 XF;SF[ 5{SL V[S CTF[P˜˜ s5q!f
:JI\ HN]GFY ;ZSFZ[ H[ DFlCTL VF5L K[4 T[G[ ,1FDF\ ,. SF[.
56 .lTCF;SFZ V[D SC[JFGF[ VlWSFZ WZFJ[ K[4 S[ ZFH5}TF[ DF+
5F[TFGF :JFY" BFTZ ,0IFP ÉIFZ[S VF{Z\Uh[A ;FY[ ZC[TF TF[ ÉIFZ[S
VF{Z\Uh[AGL ;FD[ Y. HTF CTFP V\NZF[V\NZ 56 T[VF[ VF8,F H
,0IFP VF{Z\Uh[A[ T[DGL SDÔ[ZLYL OFINF[ p9FjIF[P Ô[ VF{Z\Uh[A
D\lNZF[G[ H TF[0TF[ ZCIF[ CF[T TF[ T[GF XF;GGF VF ——CG]DFGF[˜˜ T[GF
TbTF[TFHG[ ÉIFZGFI H,FJLG[ E:DLE}T SZL GF\BT[P 5Z\T] VFD GCÄ
YI]\P VG[ T[ ;O/TF5}J"S K[<,[ ;]WL ZFH SZTF SZTF DIF"P T[DGL
JOFTG[ ;NLVF[ Y. U.P VFH[ HN]GFY ;ZSFZ H[JF ,F[SF[ T[DG[ BZFA
lRTZJF DYL ZCIF K[P KTF\ T[DG[ ,BJ]\ 50[ K[ S[4 —D]3, XF;SF[DF\
VSAZ 5KL ;F{YL XlÉTXF/L XF;S VF{Z\Uh[A CTFP˜ B]N HN]GFY
;ZSFZ[ p<,[B SIF[" K[ S[4 VF{Z\Uh[A[ V[JF[ VFN[X VF%IF[ CTF[ S[ DwID
DFU"GF p<,\3GYL N]lGIF TYF VFlBZT AgG[ BZFA YFI K[P T[GL
DFgITF CTL S[ XF;G SZTL JBT[ gIFI TYF p5SFZ H~ZL AFATF[ K[P
T[DH V[ S[ GFGF-DF[8F ;FY[ 5|[D5}J"S JT"G B]NFGF[ VFN[X K[P

sD]3, V[0lDlG:8=[XG4 !)*-Z!#4 HN]GFY ;ZSFZf
Ô[ VF{Z\Uh[A ZFHWD"G[ 5F/TF G CF[T[ TF[ T[VF[ 5RF; JQF" ;]WL
N[X 5Z ZFH G SZL XST[P
HN]GFY ;ZSFZ ÉIF\S V[J]\ ,B[ K[ S[4 D]l:,DF[ VCÄ VFjIF TF[
VCÄGF D]bI 5|JFCDF\ E/L UIF sD]3, V[0lDGL:8=[XG4 5'P Z$&v$(f VG[
ÉIF\S ,B[ K[ S[4 T[VF[ VCÄGF D]bI 5|JFCYL V/UF ZCIFP
ÉIF\S T[VF[ D]3, XF;GG[ ,}\8FZFVF[G]\ XF;G SC[ K[P TF[ ÉIF\S V[J]\
,B[ K[ S[4 D]3,F[GF XF;GSF/DF\ ;DU| EFZTJQF" V[S TF\T6[ A\WFI
UI]\P EFQFF4 jIJ:YF4 R,6DF\ 36LBZL V[S~5TF VFJLP ;{lGSF[ S[
jIF5FZLVF[ V[S ZFßI S[ XC[ZDF\YL ALÔ ZFßI S[ XC[ZDF\ HTF4 TF[
T[DG[ VÔÎ]\ G ,FUT]\P AW]\ 5lZlRT ,FUT]\ CT]\P sD]3, V[0lDGL:8=[XG4
5|SZ6 T[ZD]\4 5'P Z#v#)f X]\ ,]\8F~VF[ VFJ]\ XF;G SZL XS[ K[ m
P {wÂM÷{kuLke ¼khíkLku ËMk ¼uxku P

HN]GFY ;ZSFZ[ 5F[TFGL S'lT lC:8=L VF[O VF{Z\Uh[AGF[ 5F\RDF[
EFU !)Z5DF\ 5]ZF[ SIF["P SNFR VF8,F EFUF[ ,bIF 5KL T[DG[ ,FuI]\
CX[ S[ T[D6[ .:,FD 5Z H[ C]D,FVF[ 5F[TFGF ,BF6DF\ SIF" K[ T[
;FRF GYL4 A<S[ BF[8F\ K[P V[8,[ !)Z)GF ——lCgN]:TFG lZjI]˜˜DF\
——.:,FD .G .g0LIF˜˜GF lXQF"SYL V[S ,[B ,bIF[P T[DF\ T[D6[ 5F[TFGL
5}J"U|CI]ÉT KF5G[ ;]WFZJFGL SF[lXX SZL K[P T[DF\ YF[0LS lJUTYL
.:,FD TYF D]l:,DF[GF VC[;FGF[-p5SFZF[ U6FjIF K[P ,B[ K[ o CJ[
5|`G V[ K[ S[4 D]l:,DF[V[ 5F[TFGF ;DISF/DF\ EFZTG[ X]\ X]\ VF%I]\ m
VDFZF DT[ T[ N; AFATF[ K[P
• D]l:,DF[V[ EFZTGF ;A\WF[ ACFZGL N]lGIF ;FY[ A\WFjIFP H[GF SFZ6[
;D]ã Z:T[ YTF jIF5FZG[ GJ[;ZYL J[U D?IF[P EFZTDF\ RF,F{ÉI
XF;GGF BFtDF 5KL VF AgG[ AFATF[ lA<S], E},FI U. CTLP
• EFZTGF 36F\BZF lJ:TFZF[DF\4 BF; SZLG[ lJ\wIFR,GF p¿Z[ XF\lT

:Y5F.P
• V[S 5|SFZGL XF;G jIJ:YFGF SFZ6[ ;DU| N[XDF\ V[S;}+TF VFJLP
• WFlD"S DTE[N KTF\ p5,F JU"GL ZC[6L SZ6L4 J[X 5C[ZJ[X TYF
;FDFlHS AFATF[DF\ ;D~5TF 5[NF Y.P
• EFZTLI TYF .:,FDL X{,LGF ;\IF[HGYL V[S ;\I]ÉT S/F lJS;LP
H[DF\ RLGL S/FGF 56 V\XF[ E?IFP V[8,[ :YF5tIDF\ V[S GJL
X{,L pEL Y.P prR 5|SFZGF pnF[UF[ O}<IF OF<IFP
• V[S H EFQFF pt5gG Y.4 H[ lC\N]:TFGL S[ ‘Z[BTF’GF GFD[ yku¤¾kE.
sVFH[ T[G[ pN}" SC[JFDF\ VFJ[ K[Pf Un ,[BGDF\ V[S ;ZSFZL X{,L
lJS;LP H[GF[ 5FIF[ T[ lC\N] D]gXLVF[V[ GF\bIF[4 H[ OFZ;L ,bIF SZTF
CTFP T[ X{,L DZF9FVF[V[ 56 5F[TFGL EFQFFDF\ 5|Rl,T SZLP
• lN<CLGF l:YZ XF;GGF SFZ6[ ßIFZ[ XF\lT :Y5F.P VG[ ;D'lwW
VFJL TF[ EFZTLI EFQFFVF[GF ;FlCtIGL 56 5|UlT Y.P
• WD" 1F[+[ V[S`JZJFNGF[ lJRFZ OZL :5Q8 YIF[P VwIFtDTF
s~CFlGiITfGF[ O[,FJF[ YIF[P
• .lTCF;,[BGGL X~VFT Y.P
• I]âS/F lJS;LP ;eITFGF VgI lJEFUF[ 56 O}<IF OF<IFP
P ®nËwyku íkÚkk {trËhku MkkÚkuLkku ÔÞðnkh P
zL ALP V[GP 5F\0[ sE}T5}J" UJG"Z VF[lZ:;Ff 5F[TFGF ,F\AF
;\XF[WG5}6" ,[BDF\ H6FJ[ K[ S[4 !)$(v!)5# NZlDIFG ßIFZ[ C]\
.<CFAFN dI]lGl;5Fl,8LGF[ R[ZD[G CTF[ TF[ DFZL 5F;[ V[S HDLG
;\5FNG ;]WFZFGF[ S[; VFjIF[P VF lJJFN V[S HDLG DF8[ CTF[P H[
;F[D[`JZGFY DCFN[J D\lNZ DF8[ NFG SZJFDF\ VFJL CTLP D\lNZGF
DC\TGF N[CF\T 5KL T[ HDLGGF A[ 51FF[ NFJ[NFZ YIF CTFP NFJ[NFZF[
5{SL V[S[ S[8,FS V[JF N:TFJ[Ô[ ZH} SIF" H[ T[GF S]8]\AGF SaÔDF\ CTFP
VG[ T[ V[ ——OZDFG˜˜ :J~5[ CTF4 H[ VF{Z\Uh[A[ ÔZL SIF" CTFP
VF{Z\Uh[A[ HDLGGF[ BF:;F[ DF[8F[ EFU VG[ S[8,FS ZF[S0F ~l5IF VF
XT[" D\lNZG[ NFGDF\ VF%IF CTF S[4 T[GFYL D/GFZL VFJSGF[ p5IF[U
N[JTFG[ R-FJJF TYF 5}Ô DF8[ SZJFDF\ VFJX[P
sALP V[GP 5F\0[4 VFU/GF[ CJF,F[4 ,[SR;" ;LZLh II4 5'-!Zq!#f
VF{Z\Uh[A[ ÔZL SZ[,F D\lNZF[ DF8[ HDLG JSO SZTF\ VG[S OZDFGF[
!&5) YL !&(5 JrR[GF D/L VFjIF K[P sCF.SF[8" 5[lZ;4 !)#$4 5'-
!$f p¿Z EFZTGF S[8,FS U]~äFZFVF[ 5F;[YL 56 HDLGF[ JSO
SZJF ;\A\WL VF{Z\Uh[AGF OZDFGF[ D/L VFjIF K[P sVFU/GF[ CJF,F[f
—AGFZ; OZDFG˜GF GFDYL bIFT V[S OZDFG JF\RJFYL DF,]D
50[ K[ S[4 AGFZ;GF UF{ZL DCF[<,FGF ZC[JF;L V[S A|Fï6 5lZJFZ
DF8[ VF OZDFG ACFZ 5F0JFDF\ VFjI]\ CT]\P H[GL ;\5}6" lJUTF[ 5C[,L
JBT !)!!DF\ HG", VF[O WL ZF[I, V[lXIFl8S VF[O A\UF,DF\ 5|U8
Y.P !_ DFR" !&5) .P;PGF lNJ;[ V5FI[, VF OZDFG D]HA V[S
D];,DFG SF[. lC\N] D\lNZ TF[0L tIF\ AULRF[ s5FS"f AGFJJF DF\UTF[
CTF[4 5Z\T] VF{Z\Uh[A[ T[G[ VFD SZTF\ V8SFJL NLWF[P sVFU/GF[ CJF,F[f
S[8,FS ALÔ OZDFGF[GF VeIF;YL Ô6JF D/[ K[ S[ VF{Z\Uh[A
V[ JFT DF8[ 5|ItGXL, CTF S[ AGFZ;GF lC\N]VF[ ;]BXF\lTYL ÒJG
lJTFJ[P V[S BF; DF[SF 5Z ßIFZ[ DCFZFÔ WLZFH ZFÔ ZFDl;\3[ V[S
NZBF:T VF{Z\Uh[AG[ DF[S,FJL S[ U\UF GNLGF T8 5Z EUJT UF[;F\.
GFDL WFlD"S 5]ÔZL DF8[ sVF5GFf l5TFGF SF/YL H V[S DSFG
AF\WJFDF\ VFjI]\ CT]\P 5Z\T] CJ[ S[8,FS D]l:,DF[ UF[;F\.G[ C[ZFG SZL
ZìFF K[P TF[ VF{Z\Uh[A[ ;\A\lWT VlWSFZLVF[G[ GF[8L; DF[S,FJL S[
UF[;F\.G[ C[ZFG SZXF[ TF[ ;ÔG[ 5F+ 9ZXF[P T[D6[ V[JL ;,FC 56
VF5L S[ lC\N] WD" VG[ lC\N]VF[ JrR[ ;]BXF\lTG]\ JFTFJZ6 ;H"JF S[
AFSL ZFBJFDF\ AWF D]l:,DF[ ;CSFZ VF5[P sVFU/GF[ CJF,F[ o 5'-!5q!&f
!)#$GF .<CFAFN CF.SF[8G " F V[S S[;GF SFU/F[ JF\RJFYL Ô6JF

D/[ K[ S[ VF{Z\Uh[A D]l:,DF[ äFZF SZJFDF\ VFJ[, HDLGF[ 5Z U[Z-
SFG}GL SaÔGF lJZF[WL CTFP AGFZ;GF ZC[JF;L HUD, TYF VH]"GD,[
VF AFAT[ V[S VZÒ VF5L S[ AGFZ;GF V[S D];,DFG GhLZ A[U[
T[DGF 5F\R DSFGF[ 5Z U[ZSFIN[;Z SaÔ[ SZL ,LWF[ K[P VF ;\A\W[
VF{Z\Uh[A[ !&*5 .P;PDF\ V[S OZDFG 5F9jI]\ S[ Ô[ VH]"GD, TYF
HUD,GL JFT ;FRL CF[I TF[ GhLZA[UG[ SF[.56 ;\Ô[UF[DF\ 3ZDF\
5|J[XJF N[JFDF\ GCÄ VFJ[P sVFU/GF[ CJF,F[f
C]\ V;D\H;DF\ 50L UIF[P V\NFÔ[ V[ CTF[ S[ VF OZDFGF[ p5ÔJL
SF-[,F CX[P DG[ VFüI" V[ JFT[ 56 CT]\ S[ VF{Z\Uh[A4 H[G[ D\lNZF[G[
TF[0JF DF8[ bIFlT D/L CTL4 T[ D\lNZF[G[ ÔULZ V5"6 SZJF lJX[ S[JL
ZLT[ VFN[X VF5L XSTF[ CX[ m
OZDFGG]\ ,BF6 VF D]HA CT]\ S[4 ——VF ÔULZ4 5}Ô VG[
N[JTFVF[GF EF[U DF8[ V5"6 SZJFDF\ VFJL ZCL K[P˜˜ DG[ V[
5|`GV[ 5Z[XFG SZL NLWF[ CTF[ S[ VF{Z\Uh[A 5F[TFGL VF[/B lJ~â
H. D\lNZF[G[ S[JL ZLT[ ;CFI VF5TF[ CX[ m DG[ lJ`JF; CTF[ S[ VF
N:TFJ[Ô[ V;,L GYLP 5Z\T] SF[. lG6"I 5Z VFJTF\ 5C[,F\ DG[ 9LS
,FuI]\ S[4 C]\ 0F[P T[HACFN]Z ;5|] 5F;[YL ;,FC ,. ,ë4 H[VF[ OFZ;L
TYF VZALGF DF[8F lJäFG CTFP D[\ SFU/F[ T[DGL ;FD[ D}SL ;,FC
VF5JFGL lJG\TL SZLP N:TFJ[Ô[GF lGZL1F6 5KL 0F[P ;5|]V[ SCI]\ S[4
VF{Z\Uh[AGF VF OZDFGF[ lA<S], V;,L K[P 5KL T[D6[ 5F[TFGF D]gXL
5F;[ JFZF6;LGF H\UD[ZL XLJF D\lNZGF S[;GL OF., D\UFJL4 H[GL
VG[S V5L,F[ .<CFAFN CF.SF[8"DF\ 5FK,F 5\NZ JQF"YL ;]GFJ6L
C[9/ K[P H\UD[ZL XLJF D\lNZGL 5F;[ D\lNZG[ ÔULZ V5"6 SZJF
;\A\WL VF{Z\Uh[AGF VgI ALÔ 56 OZDFGF[ CTFP
VF{Z\Uh[AG]\ VF GJ]\ lR+ ßIFZ[ DFZL ;D1F VFjI]\ TF[ DG[ 36]\
VFüI" YI]\P tIFZ5KL 0F[P ;FCAGF V\U]l,lGN["X D]HA D[\ VG[S
DCtJ5}6" D\lNZF[GF DC\TF[G[ 5+F[ ,bIF S[ Ô[ T[DGL 5F;[ T[DGF D\lNZF[G[

ÔULZ VF5JF ;\A\WL VF{Z\Uh[AGF SF[. OZDFG CF[I TF[ DG[ T[GL
OF[8F[SF[5L DF[S,JFDF\ VFJ[P DG[ 36F[ H VR\AF[ TYF TFßH]A H[J]
,FuI]P VG[ DFZF VFüI"GF[ 5FZ G ZCIF[P ßIFZ[ DG[ DF[8F DF[8F D\lNZF[
NFPTP DCFSF,[`JZ D\lNZ spßH{Gf4 AF,FÒ D\lNZ slR+S}8f4 pDFG\N
D\lNZ sUF{CF8Lf4 H{G D\lNZ sX{+]\ßIf VG[ ALÔ VG[S D\lNZF[ VG[
U]~äFZFVF[ sH[ p¿Z EFZTDF\ lJBZFI[,F K[f TZOYL VF{Z\Uh[AGF
OZDFGF[GL GS, D/LP VF OZDFGF[ !_&5 lCP;P YL !_)! VYF"TŸ
!&5) YL !&)5 .P;P JrR[ VF5JFDF\ VFjIF CTFP
p5ZF[ST NFB,FVF[YL lC\N] D\lNZF[ 5|tI[ ßIF\ VF{Z\Uh[AGL ;BFJT
5]ZJFZ YFI K[ tIF\ H V[ 56 ;FlAT YFI K[ S[ .lTCF;SFZF[V[ T[GF
lJX[ H[ SF\. ,bI]\ K[ T[ 5}J"U|CGF SFZ6[ ,bI]\ K[P T[ lR+GL DF+ V[S
AFH] CTLP EFZT V[S lJXF/ N[X K[P ßIF\ CßÔZF[ D\lNZF[ 9[Z 9[Z Ô[JF
D/[ K[P DG[ lJ`JF; K[ S[ Ô[ 5]ZT]\ ;\XF[WG SZJFDF\ VFJ[ TF[ VFJF
ALÔ 56 pNFCZ6F[ D/L VFJX[P H[ V[ JFTGL ;FlATL CX[ S[
lAGD]l:,DF[ 5|tI[ VF{Z\Uh[A S[8,F pNFZlN, CTFP
VF{Z\Uh[AGF OZDFGF[GF ;\XF[WG NZlDIFG DFZL D],FSFT HGFA
7FGR\ã VG[ 0F[P 5LP V[,P U]%TF ;FY[ 56 Y.P H[VF[ 58GF dI]lhIDGF
DFÒ ;\RF,S CTF4 VG[ H[ VF{Z\Uh[A lJX[ V{lTCFl;S DCtJ WZFJT]\
;\XF[WG SZL ZCIF K[P DG[ V[ Ô6LG[ B]XL Y. S[ ;tI XF[WS V[JF
S[8,FS ALÔ ;\XF[WSF[ 56 K[ H[ 5F[TFGL ZLT[ ;\5}6" SF[lXX SZL ZCIF
K[ S[ VF{Z\Uh[AGF lR+ 5ZYL ANGFDLGF V[ 0F3F N}Z SZL N[JFDF\
VFJ[4 H[ 5}J"U|CYL 5L0FTF .lTCF;lJNF[V[ ,UFjIF CTF4 ,UFjIF K[P
H[GF[ V[S XFIZ[ VF 5|DF6[ jIST SIF[" K[ o
T]dC[ ,[ N[ S[ ;FZL NF:TF\D[ A; IFN C[ .tGF S[
VF,DULZ lC\N] S]X YF4 hFl,D YF4 l;TDUZ YF
VF{Z\Uh[AG[ ANGFD SZJF DF8[ H[ OZDFGG[ VFWFZ AGFJJFDF\

VFJ[ K[4 T[ AGFZ; OZDFGGL CSLST V[ K[ S[ H]GF D\lNZF[GF DC\TF[GL
SFDULZLDF\ NB,ULZL SZJF S[8,FS V;\T]Q8F[ GJF GJF D\lNZF[ A\WFJTF
CTFP VF{Z\Uh[A[ VFJF GJF D\lNZF[ AF\WJF 5Z 5FA\NL RF,] ZFBL CTLP
sRF,] ZFBL CTL GF[ VY" V[ K[ S[4 VF SFG}G XFCHCF\SF/YL RF<IF[
VFJTF[ CTF[Pf T[DH T[D6[ VFJF U[ZSFIN[;Z GJF A\WFI[,F D\lNZF[G[
TF[0L 5F0JFGF 56 VFN[X VF%IF CTFP
XFCHCF\GF ;DIDF\ V[S AGFJ AgIF[ CTF[ S[4 V[S HuIFV[ A[
5}ZF6F D\lNZF[ CTFP VD]S lC\N]VF[V[ +LH] D\lNZ AF\WJFG\] X~ SI]"P H[G[
,. tIF\GF lC\N]VF[DF\ VF5;DF\ h30F[ YIF[P ßIFZ[ XFCHCF\G[ BAZ
50L TF[ T[D6[ h30F[ N}Z SZJF DF8[ ;ZSFZGL 5ZJFGUL JUZ GJ] D\lNZ
AF\WJF DF8[ 5FA\NL ,UFJL NLWLP T[ H C]SD VF{Z\Uh[AGF ;DIDF\ 56
ÔZL ZCIF[P AGFZ; OZDFGDF\ T[ H VFU,L C]SDGL ACF,L K[P SF[.
GJF[ C]SD ,UFjIF[ GYLP V[S VgI OZDFGYL Ô6JF D/[ K[ S[ VF{ZU \ h[A
ìNI5}J"S V[D .rKTF CTF S[ lC\N]VF[ ;]BR[GYL ZC[P
VF OZDFG VF{Z\Uh[A[ !_ DFR" !&5)GF AGFZ;GF :YFlGS
;ZSFZL CF[Û[NFZGF GFD[ ÔZL SIF["P H[ V[S A|Fï6GF S[; SZJFG[ ,.
SIF["P VF S[;DF\ T[ A|Fï6[ H[ tIF\GF :YFlGS D\lNZGF[ JCLJ8STF" CTF[P
VG[ T[G[ VD]S ,F[SF[ ;TFJL ZìFF CTF T[DGL lXSFITF[ SZL CTLP T[
lXSFITF[ N}Z SZJF DF8[ VG[ BF; SZLG[ A|Fï6F[GF[ bIF, ZFBJF DF8[
H[ OZDFG ÔZL SI]" CT]\P
UF[,S]\0FGL ÔD[ Dl:HN 56 T[D6[ TF[0L 5F0LP SFZ6 S[ tIF\GF
XF;S TFGFXFC[ V[ CZST SZL S[ XFCL SZ TF[ p3ZFjIF[4 5Z\T] T[G[
lN<CL NZAFZDF\ HDF G SZFjIF[P YF[0FS H JQFF["DF\ VF ZSD SZF[0F[G[
VF\AL U.P TFGFXFC[ VF BÔGF[ HDLGDF\ NF8L N. T[GL p5Z ÔD[
Dl:HN AF\WL NLWLP ßIFZ[ VF{Z\Uh[AG[ VFGL Ô6 Y. tIFZ[ T[D6[ T[G[
TF[0L 5F0JFGF[ VFN[X VF%IF[ VG[ NOG SZ[,F[ BÔGF[ SaÔDF\ ,. ,F[S
S<IF6GF SFDF[DF\ BR" SIF["P

ALP V[GP 5F\0[GF SìFFG];FZ T[DGL ;ZSFZGL GLlT D]HA T[D6[
lC\N] D\lNZF[ TYF D9F[ DF8[ BRF"VF[ GÞL SZL VF%IFP sALP V[GP 5F\0[-
B]NFAbX D[DF[lZI, V[gI]V, ,[SR;" q WL J[XGJhŸ VF[O 5\0F[ZF-U|[JF, q ALP V[GP
UF[:JFDL-;[g8 VF[O V[0JFg; :80Lh4 lXD,Ff .<CFAFN l:YT ;F[D[`JZGFY
DCFN[J D\lNZ TYF DC[xJZGFYGF 5}\ÔZLVF[ DF8[ AGFZ;DF\ SFXL
lJ`JGFYG]\ D\lNZ4 lR+S}8G]\ AF,FÒ D\lNZ4 UF{CF8LG]\ pDFG\N D\lNZ4
X{+]\ßIDF\ H{G D\lNZ4 p¿Z EFZTDF\ VFJ[, VG[S D\lNZF[ TYF U]~äFZF[
DF8[ VF{Z\Uh[A[ ÔULZF[ JSO SZL CTLP
sALP V[GP 5F\0[4 B]NFAbX D[DF[lZI, V[gI]V, ,[SR;"4 58GF4 !)(&f
AGFZ;GF SFXL lJ`JGFY D\lNZG[ TF[0JFGF[ VF1F[5 VF{Z\Uh[AGF
DFY[ YF[5JFDF\ VFjIF[ K[4 5Z\T] VFH ;]WL T[GF[ SF[. ;DSF,LG 5]ZFJF[
;F\50IF[ GYL4 H[GFYL VF{Z\Uh[A äFZF pÉT D\lNZ TF[0JFG]\ ;FlAT
SZL XSFIP lC\N] ZFÔVF[V[ VG[S lC\N] D\lNZF[ TF[0IF K[4 5Z\T] T[GF 5Z
SF[. BF; 8LSF SZJFDF\ VFJL GYLP 5|`G V[ YFI K[ S[ VFBZ AGFZ;
TYF DY]ZFGF D\lNZF[ TF[0JFGL JFTF[ H S[D SZJFDF\ VFJ[ K[ m X]\ EFZTGF
VgI EFUF[DF\ DF[8F DF[8F D\lNZF[ G CTF m Nl1F6 EFZT DF[8F TYF
DCtJ5}6" D\lNZF[ DF8[ VFH[ 56 lJ`JEZDF\ 5|bIFT K[P sTF[ tIF\GF
SF[. D\lNZ S[D VF{Z\Uh[A[ G TF[0IF mf ALÔ[ 5|`G V[ K[ S[ VF{Z\Uh[A
TF[ lJZF[WLVF[GF SìFF D]HA V[S SÎZ D];,DFG CTF[4 TF[ X]\ D\lNZ
TF[0LG[ T[GL HuIFV[ Dl:HN AF\WJFGL XZLVT 5ZJFGUL VF5[ K[ m
XZLVTDF\ TF[ T[GL :5Q8 XaNF[DF\ DGF. OZDFJJFDF\ VFJL K[P VF
D]ÛF[ 56 wIFG5F+ K[ S[ DF[3, AFNXFCF[ 5F;[ X]\ HuIFGL 8F\R sSDLf
CTL S[ T[DGF DF8[ D\lNZ TF[0L TF[0L Dl:HNF[ AF\WJL H~ZL CTLP
JF:TlJSTF TF[ V[ K[ S[ VF{Z\Uh[A GJL GJL Dl:HNF[ AF\WJFGF
XF[BLG H G CTFP T[DGF XF;GSF/DF\ TF[ JWFZ[ 50T]\ Dl:HNF[GL
DZFDTG]\ H SFD YI]\ K[P
,UEU ;DU| EFZT VF{Z\Uh[AGF XF;G C[9/ ZCI]\4 TF[ 56

lC\N] WD" T[GL VFUJL VF[/B ;lCT AFSL ZCIF[P VF{Z\Uh[A RF[Þ; H
VF CSLST Ô6TF CTF S[ lC\N] WD"G[ 9[; 5CF[\RF0L T[GF DFGGFZFVF[GL
BOFDZÒ JCF[ZJL D]GFl;A GYLP DF+ VF SFZ6;Z H T[DGF ;DI-
SF/DF\ JW] 5|DF6DF\ D\lNZF[G]\ WFlD"S 5FlJÈ AFSL ZCI]\P
p5ZF[ÉT AFATF[G[ wIFGDF\ ZFBL VF{Z\Uh[AGF XF;GSF/ TYF
T[GF WFlD"S ãlQ8SF[6G[ ;DHJF[ 50X[P AGFZ;GF SFXL lJ`JGFY D\lNZG[
TF[0JFGF ;\A\W[ 5LP ;LTFZFD GFY[ VtI\T DCtJ5}6" 5]ZFJF[ ZH} SIF["
K[P sH]VF[ WL OLN;" V[g0 WL :8F[g;-5LP ;LTFZFDf H[GL GF[\W ALP V[GP
5F\0V
[ [ 56 5F[TFGF ,[BDF\ ,LWL K[P sALP V[GP 5F\0[ B]NFAbX D[DF[lZI,
V[gI]V, ,[SR;"4 58GF4 !)(&f T[VF[V[ ,bI]\ K[ S[4 SrKGL VF9
DCFZF6LVF[ SFXL lJ`JGFY D\lNZDF\ NX"GFY[" U.P T[DF\YL V[S ;\]NZ
ZF6LG]\ DC\TF[V[ V5CZ6 SZL ,LW\]P SrKGF ZFÔV[ VF 38GFGL Ô6
VF{Z\Uh[AG[ SZLP 5C[,F\ TF[ VF{Z\Uh[A[ V[D SCL JFT 8F/L NLWL S[ VF
lC\N]VF[GF[ VF\TlZS DFD,F[ K[P VG[ VFDF\ T[ SF[. 5U,F\ ,[ TF[ V[
AZFAZ G SC[JFX[4 5Z\T] SrKGF ZFÔV[ 36F SF,FJF,F SIF" TF[
VF{ZU\ h[A[ S[8,FS lC\N] ;{lGSF[G[ 38GFGL T5F; VY[" DF[S<IFP T[ ;{lGSF[G[
DC\TGF DF6;F[V[ WFSWDSL VF5L DFZ DFZL EUF0L D}SIFP VF{Z\Uh[A
5F[TFGF ;{lGSF[ ;FY[GF VF JTF"JYL lUgGFIFP T[D6[ ALÒ JBT S[8,FS
prR CF[Û[NFZ ;{lGSF[G[ 38GF 5FK/GL CSLST Ô6JF DF8[ DF[S<IF4
5Z\T] VF JBT[ 56 D\lNZGF 5}ÔZLVF[V[ AZFAZ ;FDGF[ SIF["P D]3,
;{lGSF[V[ 56 D]SFA,F[ SIF["P D\lNZGL V\NZ ;{lGSF[ TYF 5}ÔZLVF[ JrR[
YI[,L VF VY0FD6GF SFZ6[ D\lNZ WZFXIL YI\] VG[ VY0FD6GL
l:YlTDF\ VFD CF[J]\ XSI K[P ;{lGSF[ ßIFZ[ V\NZ 5|J[XL UIF TF[ T[D6[
V5ñT ZF6LGL XF[W VFNZLP XF[WBF[/ NZlDIFG lJX[QF N[JTF
sDCFN[JfGL 5FK/ V[S ;]Z\U D/L VFJLP ßIF\YL DFY\] OF0L GFBTL
N]UÅW VFJTL CTLP A[ lNJ; ;]WL NJF KF\8L T[ N]UÅW N}Z SZJFDF\ VFJLP
VF NZlDIFG tIF\ ;TT RF[SL 5C[ZF[ ZFBJFDF\ VFjIF[P +LÔ lNJ;[

;{lGSF[V[ ;]Z\UDF\YL SCF[JFI[,L VG[S :+LVF[GL ,FXF[ SF-LP SrKGL
,F5TF ZF6LGL ,FX 56 D/L VFJL H[ GuGFJ:YFDF\ CTLP VG[ ;FD]lCS
A/FtSFZGF SFZ6[ D'tI] 5FDL CTLP DF[8F 5}ÔZLGL WZ5S0 SZJFDF\
VFJLP VG[ T[G[ ;BT ;Ô O8SFZJFDF\ VFJLP
C{NZFAFNGF ;F,FZH\U dI]lhIDDF\ ZFB[, V[S Z[SF[0" sGF[\WfGF
VeIF;YL Ô6JF D/[ K[ S[ NbB6GL AUFJTF[G[ SR0JF DF8[ VF{ZU \ h[A
YF[0FS lNJ;F[ DF8[ tIF\ ZF[SFIF CTFP T[ NZlDIFG GÒSGF V[S UFD0FGF
V[S A|Fï6 5lZJFZG[ tIF\YL lXJl,\U RF[ZFI UI]\P ,F[SF[G[ T[ A|Fï6GL
VFH]AFH]DF\ ZC[TF S[8,FS D]l:,D 5lZJFZF[ 5Z X\SF CTLP lXJl,\UGF
NX"G SIF" JUZ T[ A|Fï6 SX]\ 56 BFTF[-5LTF[ G CTF[P V[ SFZ6[ T[GL
CF,T DZJF H[JL Y. U. CTLP VF JFTGL Ô6 T[GL 5tGL äFZF ßIFZ[
VF{ZU\ h[AG[ Y. TF[ T[D6[ :YFlGS VlWSFZLVF[G[ VFN[X VF%IF[ S[4 RF[JL;
S,FSGL V\NZ V\NZ VF A|Fï6 5lZJFZG[ lXJl,\U D/L HJ]\ Ô[.V[P
GCÄTZ VFBF UFDG[ ;Ô O8SFZJFDF\ VFJX[P pÉT Z[SF[0"GF V\T[ V[
:5Q8TF SZJFDF\ VFJL K[ S[ T[ lXJl,\U 5[,F A|Fï6G[ D/L UI]\P
zFJS ;\5|NFIGF ;LTFNF; Ô{CZL DF8[ VF{Z\Uh[A[ !&&_ .P;PDF\
G;FZ VG[ VFA]ÒGL 5CF0LVF[ 56 NFG SZLP T[D6[ 5F[TFGF TFAFGF
VlWSFZLVF[G[ EFZ5}J"S VFN[X VF%IF[ S[ VF 5CF0LVF[GL VFJSDF\YL
SF[. J[ZF[ J;},JFDF\ GCÄ VFJ[ VG[ SF[.56 X+] ZFÔG[ T[GF 5Z SaÔ[
SZJF N[JFDF\ GCÄ VFJ[P sjCL 5\SH 5R]ZL4 —D\lNZSF D]3l,IF lZxTF˜ .g0LIF 8}0[
slCgNLf V\S Z!4 !5 ;%8[P !)(*4 5'-!q*f
S6F"8S 5Z lJHI D[/jIF AFN lTZ]5lTGF lJbIFT D\lNZ DF8[
VF{Z\Uh[A[ lJX[QF lN,R:5L NXF"JLP szL ZFD XDF"4 —D]3, XF;SF[SL WFlD"S
GLlT˜ 5'P !&! q lDZVFT[ VCDNL I 5'P !&Zf
5F[TFG XF;GSF/GF K[<,F Z* JQFF[" T[D6[ Nl1F6 EFZTDF\ lJTFjIF4
5Z\T] VF ;DISF/ NZlDIFG tIF\ SF[. lC\N] D\lNZ TF[0JFDF\ VFjIF
GYLP szL ZFD XDF"4 VFU/GF[ CJF,F[4 5'P !&Zf

A\UF/GF lJXF,5]Z XC[ZDF\ VF{Z\Uh[AGF HDFGFDF\ A[ D\lNZF[
!&(!DF\ AF\WJFDF\ VFjIF VG[ +LH\] D\lNZ !&)_DF\ AF\WJFDF\ VFjI]\P
sDG]RL IV4 !!(v!Z! q zL ZFDXDF"4 VFU/GF[ CJF,F[f
U]HZFTGF ;C:+F\U ;ZF[JZGF U\NF 5F6LG[ SF-L ,. :JrK 5F6L
EZJF DF8[GF[ 5]ZF[ BRF[" ;ZSFZL lTÔ[ZLDF\YL VNF SZJFGF[ VF{Z\Uh[A[
VFN[X VF%IF[P sgI}h ,[8Z4 * H],F. !&&$4 zL ZFDXDF"f
UIF slACFZf BFT[ V[S D\lNZ DF8[ T[D6[ HDLG NFG SZLP
sVF˜hD4 TFZLB[ SxDLZ4 5'P !&5f
p5ZF[ÉT CSLSTF[YL Ô6JF D/[ K[ S[4 T[ HDFGFDF\ H[ D\lNZF[
TZOYL ;ZSFZG[ ;CSFZ D/TF[ ZCIF[4 VF{Z\Uh[A[ T[DGL ;FY[ ;NŸJTF"J
SIF["P 5Z\T] T[ D\lNZF[G[ VF{Z\Uh[A[ lJGF lJ,\A[ TtSF/ SR0L GF\bIF4
H[GF DFwIDYL lC\N] ZFÔVF[ AUFJT SZJF .rKTF CTFP T[D6[ D]l:,DF[
;FY[ 56 VF H GLlT V5GFJLP UF[,S]\0FGL XFCL Dl:HN4 H[ ;ZSFZ
lJZF[WL TtJF[GF[ Ô6[ S[ V»F[ AGL R}SL CTL4 TF[0L 5F0JFDF\ VFJL4 A<S[
T[D6[ 5F[TFGF AF54 EF. VG[ BTZF[ ,FUTF\ A[8F TYF A[8LG[ 56
AbXL GCÄP H~Z D]HA lC\N] D];,DFG JrR[ E[NEFJ ZFbIF JUZ T[
5F[TFGF DF6;F[GL 5F[hLXGG[ C\DX [ DHA}T SZJFDF\ jI:T ZCIFP lC\NV] F[
lJX[ VF56[ SCL XSLV[ KLV[ S[ T[VF[ AWF H VF{Z\Uh[AGF lJZF[WL G
CTFP lC\N] CF[I S[ D];,DFG VF{Z\Uh[A lJZF[WLVF[ ;FY[ V[S;ZBL ZLT[
;bTF.5}J"S JT"TF CTFP VG[ lD+F[ ;FY[ ìNI5}J"S jIJCFZ SZTF
CTFP 5KL T[ lD+ lC\N] CF[I S[ D];,DFGP
çkLkkhMke Vh{kLk rðþu yuf sYhe LkkutÄ :
èu,[g0GF V[S 5|BZ VF[ZLIlg8I, ,[O8Gg8 SG", 0LP ;LP O,8G[
VF[S8F[AZ !)!! .PGF AGFZ; HJFGF[ DF[SF[ D?IF[P tIF\ T[DG[
VF{Z\Uh[AGF OZDFGGL OF[8F[ SF[5L D/L VFJLP SG", O,8 VF{Z\Uh[A
lJX[ 5C[,[YL Ô6TF CTF S[ T[DG[ lC\N] D\lNZF[ AFAT[ ANGFD SZJFDF\
VFjIF K[P V[8,F DF8[ T[DG[ VF OZDFGG]\ ;FR] CF[J]\ X\SF:5N ,FuI]\P
V[8,F DF8[ T[ ALÔ JBT[ AGFZ; 5CF[\rIFP tIF\GF SF[8JF, BFG ACFN]Z
D]PT{IAGL DNNYL V;, OZDFG Ô[JFG]\ D?I]\P SF[8JF, ;FC[AGF SC[JF
5|DF6[ AGFZ;GF ;\U,FUF[ZL DCF[<,FDF\ UF[5L p5FwIFI GFDL V[S
A|Fï6 ZC[TF CTFP H[DGF DZJFG[ 5\NZ JQF" Y. UIF CTFP T[DG[ ;UF-
;A\WLVF[DF\ OÉT V[S GJF;F[ D\U, 5F\0[ GFDL CTF[P T[ 56 VFH
DCF[<,FDF\ ZC[TF[ CTF[P GFGFGF DZ6 AFN S]8]\AGF ALÔ SFU/F[ ;FY[
VF{Z\Uh[AG]\ VF OZDFG 56 T[G[ JFZ;FDF\ D?I]\P V[l5|, !)_5GF
D\U, 5F\0[V[ AGFZ;GL S,[S8ZGL VF[lO;DF\ V[S VZÒ SZL VG[
C]\ sSF[8JF, T{IA ;FPf S,[S8ZGF C]SDYL 5|FYlDS XF[WBF[/ DF8[
lGI]ÉT CTF[P D\U, 5F\0[ V[S 3F8LIF A|Fï6 K[P H[ GNLGL 3F8 p5Z
A[9F[ ZC[TF[ CTF[ VG[ 5}\ÔZLGL ;[JF AÔJTF[ CTF[P 5FK,F lNJ;F[DF\
U]HZFTYL VD]S :+LVF[ 5F[TFGL WFlD"S lJlW 5|DF6[ tIF\ VFJLG[ 3F8
p5Z WZ6F N[JF A[;L U.P VG[ Ô[ZÔ[ZYL Z0JF DF\0L4 TYF XF[ZASF[Z
SZJF DF\0LP H[YL ALÔ 5}\ÔZLVF[GL p5F;GFDF\ B,[, 5CF[\RJF DF\0IF[P
D\U, 5F\0[V[ T[DG[ Z0JFYL ZF[SL VG[ SCI]\ S[4 TDF[ VFJF A]D-AZF0F
5F0XF[ TF[ ALÔ 5}\ÔZLVF[ VF 3F8 p5Z VFJTF V8SL HX[P VG[ DG[
G]S;FG YX[P D\U, 5F\0[ VG[ VF :+LVF[GF h30FV[ pU| :J~5 WFZ6
SI]ÅP VG[ D\U, 5F\0[V[ VNF,TGF äFZ BB0FjIFP D[\ T[G[ 5}KI]\ S[
TDFZL 5F;[ VF 3F8GF 5]ZF[lCT CF[JFGF SF[. SFG}GL N:TFJ[H CF[I TF[
ZH} SZF[P VFGF HJFADF\ T[6[ VG[ T[GF GF[SZ AFA] G\NG[ VD]S fkøk¤ku
ZH} SIF"P H[DF\ AFNXFC VF{Z\Uh[AG]\ OZDFG 56 DF{H]N CT]\P H[DF\
AFNXFCGF 5}+ XFChFNF D]CdDN ;]<TFGGF[ l;ÞF[ 56 ,FU[,F[ CTF[P
VF :5Q8LSZ6 5KL SG", lO<8GL X\SFVF[G]\ lGZFSZ6 Y. UI]\P
VG[ T[D6[ ;DU| AFAT TYF AFNXFCG]\ AGFZ; OZDFG 56 5|U8 SI]ÅP
VF;FDGF 5F8GUZ UF{CF8LDF\ VFJ[, pDFG\N D\lNZGF 5]ÔZL
;]NFDF A|Fï6G[ VF{Z\Uh[A[ VD]S HDLG TYF H\U,F[GL VFJSGF[ V[S

EFU NFGDF\ VF%IF[P sVF;FD lZ;R" ;F[;FI8L4 ÔgI]VFZL4 V[l5|, !)$Z4
5'v!q!Zf pßH{GGF DCFSF,[`JZ GFDL lJbIFT lXJ D\lNZDF\ VB\0
ßIF[T sRF[JL; S,FSf 5|U8FJJF DF8[ VF{Z\Uh[AGF 5C[,F\YL H V[S
AC] DF[8L HDLG D\lNZ DF8[ JSO CTLP VF{Z\Uh[AGF SF/DF\ S[8,FS
D]l:,D CF[Û[NFZF[V[ T[GF 5Z 5FA\NL ,FNL4 H[GL OlZIFN SZTF\ pÉT
lXJ D\lNZGF 5]ÔZLV[ V[S VZÒ VF{Z\Uh[AG[ ,BLP VF{Z\Uh[A[ V[S
prR VlWSFZL D]CdDN D[CNLG[ T5F; ;F[\5LP tIFZ 5KL RA}TZF
SF[8JF,LGF J[ZF VlWSFZLG[ RFZ X[Z 3L pÉT D\lNZ DF8[ lN5S 5|U8FJJF
DF8[ VF5JFGF[ VFN[X VF%IF[P
VG[S .lTCF;SFZF[ VDNFJFN XC[ZGF Z.; s;ZNFZf äFZF
AGFJJFDF\ VFJ[, lR\TFDl6 D\lNZG[ VF{Z\Uh[A[ TF[0L 5F0I]\ T[G]\ J6"G
TF[ JWFZL R-FJLG[ SZ[ K[P 5Z\T] V[ CSLSTG[ GHZV\NFH SZ[ K[ S[
T[ H ;ZNFZ[ sZ.;[f A\WFJ[, X[+]\ßI VG[ VFA] D\lNZG[ VF{Z\Uh[A[
HDLGF[ JSODF\ VF5L CTLP H[GL lJUTF[ T[ SFU/DF\ D/L VFJ[ K[ H[G[
Ô[g;[ !)Z# .P;PDF\ RLO ;[Ê[8ZLG[ ZH} SIF[" CTF[P
sHG", VF[O AF[dA[ I]lGJl;"8L4 Iq55f
;FC;EF.GF 5]+ XF\lTNF; Ô{CZL sH[VF[ zFJS ;\5|NFI 5F/TF
CTFf DF8[ 5F,LTF6FG]\ V[S UFD VF{Z\Uh[A[ 5F[TFGF OZDFG J0[ NFG
SI]Å CT]\P OZDFGDF\ ,B[ K[ S[4 H[ jIlÉT X{+]\ßI VG[ T[GF D\lNZGL
;]Z1FF SZX[ T[ 5F,LTF6FGL VFJSGF[ CSNFZ ,[BFX[P H[YL tIF\GL Z{IT
CDFZF DF8[ N]VF SZTL ZC[P 5F,LTF6FGL 5CF0LVF[ X[+]\ßIGF GFD[
HUDXC}Z K[P ßIF\ V[S D\lNZ 56 K[P sALP V[GP 5F\0[ ,[SRZ ;LZLhf
EFZTGF 5C[,F ZFQ8=5lT 0F[P ZFH[gã5|;FN 5F[TFGF 5]:TSDF\ ,B[
K[ S[4 D]gXL ;]aCFG ZFI H[ VF{Z\Uh[AGF SF/GF[ .lTCF; ,[BS CTF[P
5F[TFGL lSTFA ——B],F;T]¿JFZLB˜˜DF\ ,B[ K[ S[4 ——NL5F,LJF, GFDL
UFD H[ SF,FG]Z 5F;[ VFJ[, K[4 tIF\ XFC Xd;]ÛLG NlZIF.G]\ DhFZ
K[P lC\N] TYF D]l:,DF[ AgG[ T[DGFYL VSLNT szwWFf WZFJ[ K[P T[VF[
CIFT CTF tIFZYL H NL5F,L GFDGF V[S lC\N]G[ V[8,L CN[ T[DGF
p5Z VF:YF CTL S[ T[VF[GL JOFT 5KL lC\N] VG[ D];,DFG AWFV[
D/LG[ NL5F,LG[ H DhFZGF[ JCLJ8STF" s8=:8Lf AGFJL NLWF[P YF[0FS
JQFF[" 5KL S[8,FS D]l:,DF[V[ JF\WF[ p9FjIF[ VG[ NL5F,LG[ JCLJ8DF\YL
B;[0JFGL DF\U SZL4 5Z\T] VF{Z\Uh[A[ VF C\UFDF[ ;O/ YJF G NLWF[P
VG[ VFH[ ßIFZ[ VF U|\Y ZRFI ZCIF[ K[ sIFG[ B],F;T]¿JFZLBf tIFZ[
VF{Z\Uh[AGF SFI"SF/G[ # JQF" Y. UIF K[ VG[ DhFZGF[ JCLJ8
5C[,F\GL H[D lC\N]VF[GF sNL5F,Lf C:T[ K[P
sZFH[gã 5|;FN4 .g0LIF l0JF.0[04 lN<CL !)(&4 5'P #5v#&f
CF, AGFZ; lH<,FDF\ VFJ[, ——A:TL˜˜ GFDL UFDGF ZCLX
HUÒJGGF 5]+ lUZWZ4 DC[X5]Z4 5ZU6F CJ[,LGF IFNJGFY lDz
VG[ 5\l0T A,Eã lDzG[ VF{Z\Uh[A[ ÔULZF[ VF5LP VF AWF D\lNZGF
5]ÔZLVF[ CTFP sVFU/GF[ CJF,F[4 5'P #*f
D]<TFGGF D\lNZ T]t,FD. DF8[ S<IF6NF; lD:ZG[ ;F[ ~l5IF
D\lNZGF[ BR" R,FJJF DF8[ GÞL SIF["P V[ D\lNZ VFH lNG ;]WL DF[H]N
K[P sVFU/GF[ CJF,F[f
ßIFZ[ VF{Z\Uh[A XFChFNF CTF tIFZ[ T[D6[ S[8,LI JBT 5F[TFGF
l5TF XFCHCF\YL S[8,FI CF[ÛFVF[ DF8[ lC\N]VF[G[ lGI]ÉT SZJFGL
E,FD6 SZL CTLP T[GL ;FlATL T[DGF T[ 5+F[YL YFI K[ H[ —Z]SVFT[
VF,DULZL˜DF\ XFD[, K[P NFPTP Vl,RL5]ZGF NLJFGGF[ CF[ÛF[ BF,L
50IF[ TF[ VF{Z\Uh[A[ V[S ZFH5]T CF[Û[NFZ ZFDlSZ6GL E,FD6 SZLP
;FDFgI56[ V[D ;DHJFDF\ VFJ[ K[ S[4 VF{ZU
\ h[A[ 0ZFJL WDSFJLG[
lC\N]VF[G[ D];,DFG AGFjIF4 5Z\T] VD[ VCÄ V[S V[JL C[ZTEZL JFT
H6FJL ZCIF KLV[4 H[GFYL VF{Z\Uh[AGL lJRFZX{,L TYF DFGl;STFGL
;FZL 5[9[ Ô6 Y. HX[P sVFU/GF[ CJF,F[f XFCHCF\V[ A\W[ZFGF ZFÔ
.gãFDGG[ SF[. ;ZSFZL VFN[XGF p<,\3GGF ,LW[ S[N SZL ,LWF[P ßIFZ[
VF{Z\Uh[A T[ lJ:TFZ IFG[ Nl1F6GF ;}A[NFZ AgIF TF[ T[D6[ .gãFDGG[
KF[0L N[JF DF8[ XFCHCF\YL NZBF:T SZLP XFCHCF\V[ VF{Z\Uh[AG[ ,BL
DF[S<I]\ S[ .gãFDG[ V[S 5KL V[S TS,LO 5CF[\RF0L K[4 T[ DF+ V[ XT["
K}8L XS[ K[ S[ T[ .:,FD SA}, SZL ,[P VF{Z\Uh[A[ T[GF[ ;bT lJZF[W
SZTF\ ,bI]\ S[ VF XZT 5}ZL SZL XSFI V[D GYLP VFD SZJ]\ GFÔ.h
sVJ{Wf ,[BFX[P ZFÔGF[ K}8SFZF[ T[GL H XZTF[ D]HA YJF[ Ô[.V[P
VF{Z\Uh[AGF[ VF 5+ ——VFNFA[ VF,DULZL˜˜ sB]NF AbX ,FIA|[ZL4
C:T5|TfDF\ Ô[. XSFI K[P
V[J]\ GYL S[ ,F[SF[ T[ JBT[ lC\N]-D]l:,D ãlQ8SF[6YL lJRFZTF G
CTFP T[ JBT[ 56 ,F[SF[ VFHGL H[D H lJRFZTF CTFP V[8,[ V[ JFT
DFGJF DF8[GF AWF H SFZ6F[ DF[H}N K[ S[4 VF{Z\Uh[A[ AC]DTL 5|Ô 5Z
XF;G SZJFGF S[8,FS l;âF\T H~Z 30IF CX[P TF[ H T[ VF8,F lJXF/
EFZT 5Z VF8,F ,F\AF ;DI ;]WL ZFH SZL XSIFP V[8,[ VDFZF DT[
VF{Z\Uh[AGF lR+G[ ;\5}6"56[ SF/]\ S[ ;O[N lRTZJFDF\ ;rRF. GYLP
A;4 VDFZL VG]E}lT TF[ V[D SC[ K[ S[ !*DL ;NLGF V\T[ S[gãG[ N]A"/
AGFJTL ;¿FVF[DF\ EFZTLITF CF[T VG[ T[VF[ V[S;\5 Y. ZFQ8=G[
DHA}T AGFJJFGF .ZFNFYL S[gãLI XF;GGL AFU0F[Z ;\EF/TF
VF{ZU
\ h[AGL lJ~â HJFGF AN,[ T[GL TZO[6 SZT TF[ EFZT lJN[XLVF[GF[
U],FD H G AGT[ VYJF AGT[ TF[ VF8,L H<NL G AGT[P DT,A S[4
VF56[ VF56L U],FDLG[ 5FKL 9[,L XSIF CF[TP ;\:S'lT SF/YL ,.
VFH ;]WL EFZTLI .lTCF;DF\ V[JF[ SF[. XF;S GHZ[ GYL 50TF[4
H[6[ s5F[TFGF :JEFJ VG];FZf ;FDFgI 5|`GF[ TYF AFATF[G[ 56
DCtJ5}6" ;DÒG[ T[G[ N]Z\N[XL5}J"S C, SZJFGL V[JL SF[lXX SZL
CF[I4 H[JL S[ VF{Z\Uh[A[ SZL CTLP N]lGIFV[ T[DG[ C\D[X AFNXFCGF ~5[
Ô[IF4 5Z\T] ——SF{DGF G[TF T[GF[ ;[JS CF[I K[˜˜ VF plÉTG[ RlZTFY"
SZJF T[VF[ ÒJGEZ hh}DTF ZCIFP ,F[SF[V[ T[DG[ EFZTGL ;\5}6"
NF[,TGF DFl,S ;DßIF4 5Z\T] T[VF[ 5F[TFGF jIlÉTUT BR" DF8[

ÒJG5IÅT 8F[5LVF[ ;LJTF ZCIF VG[ S]VF"GGL 5|TF[ T{IFZ SZTF ZCIFP
,F[SF[V[ T[DG[ lC\N] lJZF[WL SCIF4 5Z\T] AWF 5|ÔHGF[ ;FY[ T[DGF[ jIJCFZ
;ZBF[ ZCIF[P S[8,FS ,F[SF[V[ T[DG[ lXIF lJZF[WL SCIF4 5Z\T] T[DG]\
ÒJG V[S lXIFGF CFYDF\ CT]P\ S[8,FS lJäFGF[V[ T[DG[ GWZF[/ ;¿FWLX
SCIF4 5Z\T] ;FRL JFT V[ K[ S[4 T[DGL C]S}DT O[,FJFGF lC;FAYL
H]VF[ TF[ EFZTGF .lTCF;DF\ ;F{YL lJXF/ 1F[+ 5Z 5YZFI[,L CTLP
VG[ ;DIUF/FGF lC;FAYL H]VF[ TF[ ;F9 JQF"G[ VFJZL ,[TL CTLP
+6 D]l:,D A/F[ sVO3FG4 ALÔ5]Z VG[ UF[J,S]\0Ff VG[ +6
lC\N] 5lZA/F[ sDZF9FVF[4 XLBF[ VG[ ZFH5}TfGL N]xDGLGL T,JFZ
C\D[X T[DGL 5Z ,8STL ZCL4 5Z\T] T[VF[ I]âGF DF[ZRF 5Z B]<,F
D[NFGDF\4 X+]VF[GF X:+F[GL KF\IDF\ B]NFGL IFNDF\ 0}AL HTFP AW]\ H
CF[JF KTF\ DF8LGF -U,F H[JL N[BFTL SAZG[ DF+ ;FNL 3F; J0[
;ÔJ8GL .rKF WZFJTF VF{Z\Uh[AGF Jl;ITGFDFDF\ ,B[,L V[S JFT
GF[\WL VD[ VF[D5|SFX 5|;FN VF JFTG[ VCÄ BtD SZLV[ KLV[P
¼khíkeÞ ÷kufku ÃkkuíkkLkwt {kÚkwt ykÃkðkLkwt ÃkMktË fhþu,
Ãkhtíkw ÞwØ{kt ÃkkuíkkLke søÞk Lknª Akuzþu. íkkhu (yLkwøkk{eLku
MktçkkuÄLk) yk fki{ Ãkh Ëhuf heíku {nuhçkkLk Úkðwt suEyu.
fkhý fu yLkuf {kufkyku Ãkh ßÞkhu yLÞ fki{ku sYhe
Mkuðkyku Ãkqhe Ãkkzðk{kt Wýe Wíkhþu, íÞkhu yk ¼khíkeÞku
íkuLku Ãkqhe Ãkkzþu. -yku{«fkþ «MkkË
D\lNZF[ TF[0JF 5FK/GF SFZ6F[ SIF K[ T[GL lJUT[ RRF" SZTF\
yÕ÷k{k rþç÷e Lkkuy{kLke ,B[ K[ S[4 VF,DULZ Z5 JQF" ;]WL Nl1F6DF\
ZCIFP T[ lJ:TFZDF\ CßÔZF[ D\lNZF[ CTF4 5Z\T] SF[. .lTCF;DF\ V[S
XaN 56 GYL D/L XSTF[ S[ T[D6[ SF[. D\lNZG[ CFY ,UF0IF[ CF[IP
VH\8F-.,F[ZFGF lJbIFT D\lNZDF\ SF\. S[8,LI D}lT"VF[ TYF lR+F[
DF{H]N K[P VF{Z\Uh[A T[GL VF;5F; H .,F[ZFYL DF., A[ DF., N}Z
SAZDF\ ;}T[,F K[P VgI DF[8F DF[8F A]h]UF[" 56 VCÄ NOG K[4 H[
VF{Z\Uh[AYL AC] 5C[,F\ Y. UIFP 5Z\T] VF D}lT"VF[ TYF lR+F[ VFH
;]WL DF{H]N K[P ——DVFlQFZ[ VF,DULZL˜˜GF[ ,[BS H[ B]N VF,DULZGF[
V[S CF[Û[NFZ CTF[ VG[ D\lNZF[ TF[0JFGF[ p<,[B SZJFDF\ T[G[ DÔ 50[ K[
T[ .,F[ZFGF[ p<,[B 36L H 5|;\XF ;FY[ SZ[ K[P 56 tIF\ SF[. D\lNZ
TF[0JFDF\ VFjI]\ T[JL JFT GYL SZTF[P
UFNLV[ A[;JFGF sZFßIFlEQF[SGFf 5F\RDF JQF[" ßIFZ[ EFZTDF\
XF\lT :Y5F. U. VG[ VF,DULZ Nl1F6 TZO 5|IF6 SZL UIF TF[
.lTCF;GF 5'Q9F[ 5Z tIFZ 5KL D\lNZ TF[0JFGL V[S 56 38GF GF[W\ FI[,L
D/TL GYLP Nl1F6DF\ ALÔ5]Z TYF UF[J,S]\0F H[JL D]l:,D ;¿FVF[
;FY[ D]SFA,F[ CTF[P Ô[ WFlD"S 5}J"U|C CF[T[ TF[ VCÄ D\lNZF[ TF[0JFGF[
;F{YL ;FZF[ DF[SF[ CTF[P
XC[GXFC VF{Z\Uh[A 5Z V[S AC] DF[8F[ VF1F[5 V[ 56 ,UF0JFDF\
VFJ[ K[ S[4 T[VF[ lC\N] D\lNZF[GF ;F{YL DF[8F lJZF[WL CTFP 5Z\T] VF
VF1F[5 ,UFJGFZFVF[YL 5}KL XSFI V[D K[ S[4 Ô[ VF{Z\Uh[A VF lC\N]
D\lNZF[GF ;FR[ H lJZF[WL CF[T TF[ T[VF[ Nl1F6DF\ ,F\AL D]ÛT ;]WL
VH\8F .,F[ZFGF lC\N] D\lNZF[GF GÒS H GCÄ T[GL KF\IDF\ 5rRL; JQF"
S[D 50IF 5FYIF" ZCIF m VG[ T[ D\lNZF[ TYF D}lT"VF[G[ S[JL ZLT[ T[VF[
;F\BTF ZCIF m
VF{Z\Uh[A Nl1F6DF\ V[S-A[ JQF" GCÄ4 A<S[ T[DGF ÒJGGF V\lTD
Z5 JQF" Nl1F6DF\ H JLtIF K[P VF D]ÛT NZlDIFG SF[6 Ô6[ T[VF[
S[8,L JBT Nl1F6GF 5[,F V{lTCFl;S D\lNZF[ 5F;[YL 5;FZ YIF CX[4
5Z\T] T[D6[ VYJF T[DGF ;{gIGF SF[. ;{lGS[ VF8,L ,F\AL D]ÛTDF\
D\lNZGL CßÔZF[ D}lT"VF[DF\YL SF[. V[S D}lT"G[ 56 CFY V0F0IF[ GYLP
X]\ SF[. D}lT"E\HS VG[ D\lNZX+]YL VF VFXF ZFBL XSFI K[ m Nl1F6
l;JFI lN<CL4 DY]ZF4 VFU|F4 J'\NFJG4 AGFZ; VG[ EFZTGF VgI
lJ:TFZF[DF\ VFH[ 56 V[S-A[ GCÄ4 VF{Z\Uh[A SF/GF CßÔZF[ D\lNZF[
DF{H}N K[P T[DG[ TF[0L GF\BJFG]\ TF[ N}Z ZCI]\4 T[DGL D}lT"VF[G[ SF[.V[
:5X" ;]wWF\ SIF[" GYLP T[ KTF\ VF{Z\Uh[A 5Z V[JF[ VFZF[5 D}SJFDF\
VFJ[ K[ S[4 ——T[VF[ D}lT"E\HS CTF VG[ lC\N] D\lNZF[GF N]xDG CTFP˜˜
H}9GL 56 SF[. CN CF[I K[ ¦
RF[Þ; VF 5|`G Y. XS[ K[ S[ VF{Z\Uh[A Ô[ D\lNZ lJZF[WL CTF
TF[ T[VF[ D\lNZF[G[ ÔULZF[ TYF 5\l0TF[G[ EyYF\VF[ S[D VF5TF CTF m
EFZTGF ;F{YL DF[8F lC\N] .lTCF;SFZ ÔNJGFY ;ZSFZ[ 5F[TFGF 5]:TS
—DF[U, .lTCF;˜DF\ V[JF V;\bI OZDFGF[GL GF[\W ,LWL K[4 H[GF D]HA
VF{Z\Uh[A[ D\lNZF[ DF8[ HDLGF[ TYF ÔULZF[ V5"6 SZL CTLP VF S[8,L
lJlR+ JFT K[ S[4 VF{Z\Uh[A D\lNZ lJZF[WL 56 CTFP VG[ T[DG[ IYFJTŸ
ZFBJF DF8[ ÔULZF[ 56 VF5TF ZC[TF CTF m
AGFZ; l:YT4 7FGJF6L suIFGJF5Lf Dl:HN lJX[ V[D SC[JFDF\
VFJ[ K[ S[4 VF{Z\Uh[A[ T[G[ D\lNZ TF[0LG[ AGFJL CTL4 5Z\T] .lTCF;
VF56G[ V[D NXF"J[ K[ S[ tIF\ SF[.56 SF/[ SF[.56 D\lNZ G CT]\P
JF:TJDF\ TF[ tIF\ VSAZ AFNXFC 5|[lZT —NLG[ .,FCL˜GL V[S ;\:YF
CTLP H[G[ TF[0LG[ XFCHCF\V[ !&*#DF\ V[S Dl:HN AGFJL ,LWL CTLP
VG[ T[G]\ TFZLBL GFD sV[J]\ GFD H[GF XaNGF V\SF[GF ;ZJF/FYL T[GL
:YF5GFGL TFZLB GLS/L VFJ[f ——.JFG[ XZLVT˜˜ ZFBJFDF\ VFjI]\
CT]\P VF CSLSTF[ Ô[TF\ SIF[ gIFIl5|I DF6; VF{Z\Uh[A 5Z D}lT"E\HSGF[
VF1F[5 ,UF0L XSX[ m
AC] H XSI K[ VF{Z\Uh[AG[ S[8,FS V[JF WFlD"S :YFGF[ 5Z C]D,F[
SZJF[ 50IF[ H[ T[ JBT[ ZFHSLI QF0I\+F[GF S[gãF[ CF[I VG[ T[GF SFZ6[
V[S-A[ D\lNZF[G[ 56 YF[0]\ 36]\ G]S;FG Y. UI]\ CF[I4 5Z\T] VF 5|SFZGF
C]D,FVF[ 51F5FTGF SFZ6[ YTF\ G CTF\4 A<S[ T[GL 5FK/ XF;SLI
C[T]VF[ K]5FI[,F CF[I K[P CSLST V[ K[ S[ Ô[ VF{Z\Uh[A D\lNZ lJZF[WL
CF[T TF[ VFH[ T[DGF HDFGFGF DF[8F DF[8F CÔZF[ V{lTCFl;S D\lNZF[
Vl:TtJDF\ G CF[TP
HGFA lDZhF ;DLpÐFC A[U sRLO H:8L; C{NZFAFNf ,B[ K[ S[4

JF:TJDF\ VF{Z\Uh[A :JEFJ[ WFlD"S CTFP VG[ H[ ,F[SF[G[ T[ VWD"GF
DFU[" HTF\ Ô[TF TF[ T[DGL ;FY[ S0SF.5}J"S JT"TF CTFP NFPTP ßIFZ[ T[
SF[. D];,DFGG[ XZLVT lJ~â SFI" SZTF\ Ô[TF TF[ T[DG[ T[ ;BT
GF5;\N 50T]\P VG[ T[VF[ .:,FDL XZLVT D]HA T[G[ ;Ô O8SFZJFG[
VlGJFI" ;DHTF CTFP 5Z\T] lC\N]VF[ ;FY[ T[DGF[ jIJCFZ VFJF[ G CTF[P
Nl1F6DF\ VF{Z\UFAFN GÒS V[S :YFG NF{,TFAFN GFD[ K[P T[G[ V[
;F{EFuI 5|F%T K[ S[4 V[S VhLD]xXFG OSLZ ;DFG AFNXFC[ sVYF"TŸ
VF{Z\Uh[A[f 5F[TFGF CFYF[YL ,B[,F S]VF"G XZLOGF ClNIFDF\ H[ ZSD
D/L CTL4 T[DF\YL YF[0LS HDLG tIF\ BZLNL CTLP VG[ V[JL C:TLGF
DhFZGL GÒS BZLNL CTL4 H[GFYL T[DG[ VFwIFltDS VFtDLITF
szwWFf CTLP VG[ V[D Jl;iIT SZL CTL S[ T[ H E}lDGF 8]S0FDF\ T[DG[
NOG SZJFDF\ VFJ[P T[GF p5Z SF[. AF\WSFD sDSAZF lJU[Z[ ~5[f
SZJFDF\ G VFJ[4 DF+ ,L,]\ 3F; 5]ZT]\ K[P VG[ SAZ V[JL AGFJJFDF\
VFJ[ S[ T[DGF 5LZ[ TZLST sU]~fGF DhFZYL sJZ;FNDF\f H[ 5F6L JC[
T[ 5[,F AFNXFCGL SAZ 5ZYL JC[P T[GL 5F;[ V[S Dã;F[ CF[I4 ßIF\
AF/SF[G[ NLGGL TF,LD V5FTL CF[I4 lJU[Z[PPP
D[\ slDZhF IFZ H\U ;DLpÐFC A[U[f 5F[T[ VF HuIFGL A[ JFZ
D],FSFT ,LWL K[P Ô[.G[ Ô6[ S[ V[J]\ ,FU[ K[ S[ VFH ;]WL T[ Jl;iIT
5Z VD, Y. ZCIF[ K[P VF 38GFVF[-CSLSTF[YL VF{Z\Uh[AGL WFlD"S
DFGl;STFGF[ ;FZL 5[9[ V\NFÔ[ VFJL XS[ K[P 5Z\T] H[ WD"GF[ Z\U T[DGL
5Z R-[,F[ CTF[ T[ H WD" T[DG[ WFlD"S pNFZTF XLBJTF[ CTF[P VF H
WD" T[DG[ 5F[SFZL 5F[SFZLG[ SC[TF[ CTF[ S[4 “÷k EfhknT rVÆeLk” VYF"TŸ
WD"GL AFAT[ SF[. A/HAZL GYLP
NF{,TFAFNGF H[ 5J"T 5F;[ VF{Z\Uh[A[ 5F[TFGF V\lTD lNJ;F[
lJTFjIF4 T[GL GLR[ YF[0FS 0U,FVF[GF V\TZ[ .,F[ZFGL U]OFVF[ K[P ßIF\
AF{wW TYF lC\N] SF/GF D\lNZF[ TYF D}lT"VF[ Ô[JF DF8[ VFH[ 56 I]ZF[5
VD[lZSFYL ,F[SF[ VFJ[ K[P T[ H lH<,FDF\ VH\8FGL T[ U]OFVF[ 56 K[4
H[GL SF[TZ6L Ô[. JT"DFGSF/GF[ V[S Ë[\R S,FSFZ :TaW Y. UIF[
CTF[P Ô[ VF{Z\Uh[ADF\ V[8,F[ E[NEFJ CF[T S[ T[VF[ VgI SF{DF[GF
5}Ô:YFGF[G[ GCÄ Ô[. XSTF CTF TF[4 T[ JBT[ VF VJX[QFF[G[ BtD SZL
N[JF T[DGF DF8[ D]xS[, G CT]\P T[GF[ SF[. 5]ZFJF[ GYL S[ B]N VF{Z\Uh[A[
VYJF T[DGF C]SDYL SF[.V[ T[G[ TF[0JFGL SF[lXX SZL CF[IP VF TF[
DF+ V[S JC[D K[P H[DS[ VD[ VFU/ ,bI]\ S[ VF{Z\Uh[A :JEFJ[
WFlD"S CTF4 5Z\T] T[GF[ VY" V[ GYL S[ T[DGL V\NZ ;CGXL,TF G
CTLP Ô[ S[ T[DGF SF/DF\ NZ[S lC\N] 5F[TFGF WD" VG];FZ :JT\+ CTF[P
VG[ NZ[S DF6; H[ RFCTF[ T[ WD" :JLSFZL ,[TF[ CTF[P
ßIFZ[ C]\ slDhF" IFZH\U ;DLp<,FC A[Uf Nl1F6DF\ UF[J,S]\0F
TYF SZLD GUZGF lS<,FVF[ Ô[JF UIF[ TF[ D[\ tIF\ V[J]\ ãxI Ô[I]\4 H[GL
DFZF DG 5Z AC] ;FZL KF5 50LP UF[J,S]\0F TYF SZLD GUZGF
lS<,FVF[ lC\N]SF/GF AG[,F K[P T[GF lXBZF[ 5Z VFH ;]WL D\lNZF[
DF[H}N K[P D];,DFGF[V[ VF lS<,FVF[ ÒTL ,LWF4 5KL 56 T[ D\lNZF[
TF[0L GCÄ 5F0IFP lC\N]VF[V[ T[G[ lTY"WFD AGFJL ,LW]\ K[P VG[ VFH[
56 T[VF[ tIF\ ÔI K[P VF Ô[. D]l:,DF[GL ;lCQ6]TF 5Z DG[ UJ" YIF[P
VF V[S V{lTCFl;S CSLST K[ S[ D]3,SF/DF\ .:,FDGL Ta,LU
s5|RFZ-5|;FZfG[ SIFZ[I SF[. ;ZSFZL lJEFU TZLS[G]\ :YFG G D?I]\4
T[DH SF[. D]3, AFNXFC[ 56 .:,FDGF 5|RFZG[ 5F[TFG]\ ST"jI G
;DßI]P\ V[ JFT V,U K[ S[ ;]OLVF[GF 5|EFJ VG[ S[8,FS G[S D]l:,DF[GL
ÒJGX{,LYL ,F[SF[GF lN, GZD YIFP T[DH .:,FDGL ;FNUL TYF
DFGJL DFGJL JrR[ ;DFGTFGF[ .:,FDL ãlQ8SF[6 EFZTGF SR0FI[,F
JU"G[ V[S ;FZL AFAT ,FULP ZFÔGF[ WD" CF[JFGF[ 56 T[G[ OFINF[
D?IF[P VG[ VF SFZ6F[;Z D]l:,DF[GL ;\bIFDF\ YF[0F[S JWFZF[ YIF[P
AFSL D]l:,D XF;GSF/DF\ .:,FDGL Ta,LU V[JL ZLT[ lX:TAwW
ÉIFZ[I SZJFDF\ GYL VFJL4 H[JL ZLT[ V\U|[HSF/DF\ T[DH VFH[ 56

lB|:TL lDXGZLVF[ SZ[ K[P
VF{Z\Uh[A D\lNZ lJZF[WL G CTF4 T[G[ S[8,FS VgI gIFIL lC\N]VF[-
lJäFGF[V[ 56 5]ZJFZ SI]Å K[P T[ 5{SL çkkuBçkuLkk ©e sLkLk[tÿ 56
K[P H[D6[ 36L HC[DT p9FJL VF{Z\Uh[AGF T[Z s!#f V[JF OZDFG
sVFN[Xf TYF 5ZJFGFVF[ V[S+ SIF" K[P H[GFYL VF{Z\Uh[A 5Z ,FUTF
p5ZF[ÉT VF1F[5F[GL CSLST KTL Y. ÔI K[P lJnF HUTDF\ 56
5}J"U|CGF[ V[ CF, K[ S[ T[DGF V[ ,[BF[ lJRFZ6LI CF[JF KTF\ EFZTGF
SF[. ;FDFlIS GCÄ KF%IFP K[J8[ T[D6[ 5F[TFGF V[ V\U|[Ò ,[BF[ SZF\RL
l:YT —5FlS:TFG lC:8F[lZS, ;F[;FI8L˜DF\ K5FjIFP T[ ,[BF[GL S[8,LS
lJUTF[ VF 5C[,F VFJL U. K[P V[8,[ VD[ T[G[ GCÄ NF[CZFJLX]\P GJL
lJUTF[ VF D]HA K[P
H\UD ;\5|NFIG[ T[DGL V[ AWL ÔULZF[ 5FKL VF5JFDF\ VFJL4 H[
T[DG[ VF5JFDF\ VFJL CTLP sH\UD ;\5|NFI lXJDTGF[ V[S ;\5|NFI
CTF[f VF OZDFG 5Z !4 ZALp, VjJ, !_*(GL TFZLB ,BL K[P
T[ D]HA !*( JÄ3F HDLG T[DG[ 5FKL VF5JFDF\ VFJLP ;\EJTŸ VF
HDLG 5C[,F\ 56 VF{Z\Uh[A[ H T[DG[ VF5L CTLP SFZ6S[ V[S ALH]\
OZDFG T[GL 5C[,F\ s54 ZDhFG !_*! lCP;PfG]\ VF lJQFIG]\ D/L
VFJ[ K[P
V[ H 5|DF6[ H\UDAFZLGL 5F\R CJ[,LVF[ H%T SZL ,[JFDF\ VFJL
CTLP D9GF ;gIF;L VF{Z\Uh[A 5F;[ VFjIFP TF[ T[CSLS 5KL T[ AWL
CJ[,LVF[ TYF N\0DF\ ,LW[,F 5F\R;F[ ~l5IF 56 D9GF ;gIF;LG[ 5ZT
SZJFDF\ VFjIFP VF OZDFG p5Z VF{Z\Uh[AGL ;CL ;FY[ 5 HDFlNp,
VjJ, !_(5 lCP;PGF[ l;ÞF[ K[P
ZFDÒJG UF[;F\. GFDL V[S ALÔ lC\N] WD"U]~G[ 5\NZ CFY H[8,F[
lJ:TFZ .GFD~5[ V[8,F DF8[ VF%IF[ S[4 tIF\ 3Z AF\WLG[ ;FW]VF[G[
ZFBJFGL jIJ:YF SZJFDF\ VFJ[P
VF;FDGF lC\N] ZFÔVF[V[ UF{CF8LGF pDFG\N D\lNZGF BR" DF8[

S[8,LS HDLG TYF H\U,GL VFJS VF5L CTLP ßIFZ[ VF{ZU\ h[A[ VF;FD
OT[C SI]Å TF[ VF jIJ:YF IYFJT ZFBLP T[GF 5Z TFZLB ,BL K[4 Z
;OZ ZFßIFlEQF[SG]\ GJD]\ JQF"P
zL HGGR\ã[ tIFZ 5KL V[JF T[Z 5ZJFGFVF[ ZH} SIF" K[ H[
DF,JFGF ;}A[NFZ[ VF,DULZGF *DF TYF $(DF\ ZFßIFlEQF[S JQF["
pßH{GGF V[S A|Fï6 S]8]\AGF GFD[ ,bIF K[P T[VF[ DF8[ ZF[HAZF[HGF[
BR" TYF VgI NFG GÞL SZJFDF\ VFjIF K[P T[ S]8]\AGF ;eIF[ VFH[
56 pßH{GGF DCFSF,[`JZ D\lNZGF lJlXQ8 5}ÔZLVF[ K[P
VF 5ZJFGFVF[YL Ô6JF D/[ K[ S[4 DF,JFGF ;}AN[ FZ GÔATBF\V[
;FTDF JQF[" SF[SF GFDL V[S A|Fï6G[ +6 D]ZFNL 8\SF sV[S DF5f
VF5JFG]\ GÞL SI]ÅP T[GF VJ;FG 5KL SF\Ò DF8[ 56 VF ;]lJWF RF,]
ZCLP VF,DULZ ;]WL VF l;,l;,F[ RF,TF[ ZìFF[P
slJUT DF8[ H]VF[ ;{IN ;AFC]ÛLG VaN]Z"CDFGGL ——DhCAL ZJFNFZL˜˜ 5'P!5(f
DF{,FGF VTFpZ"CDFG SFl;DL ;FP 0F[P ALP V[GP 5F\0[GF ,[SRZG]\
EFQFF\TZ SZTF ,B[ K[ S[4 .lTCF;YL ;FlAT YFI K[ S[ VF{Z\Uh[AGF
;<TGT I]UDF\ D\lNZF[ VG[ U]~äFZF[G[ H[8,L ÔULZF[ VF5JFDF\ VFJL
K[4 SNFR H SF[. lC\N] ZFÔ-DCFZFÔGF I]UDF\ VF5JFDF\ VFJL CX[P
,F, lS<,FGL ;FD[ RF\NGL RF[SGF 5}lJ"I lSGFZ[ VFJ[, H{G D\lNZGF
5}\ÔZLG[ VF{Z\Uh[A TZOYL SFIN[;Z 5UFZ VF5JFDF\ VFJTF[ CTF[4 H[
ACFN]ZXFC hOZGF I]U ;]WL ÔZL ZCIF[P
lACFZGF R\5FZG lH<,FG]\ ,F[ZLIF GFDL :YFG ßIF\ AF{wWF[G]\ DF[8]
D\lNZ K[P ßIF\ UF{TD A]wW 56 UIF CTFP VFH[ 56 tIF\ DCFZFÔ
VXF[SGL ,F8 K[P H[GL Nl1F6 TZO ,UEU NF[- O}8DF\ Sl,DV[ TliIAC
,B[,F[ K[P VG[ T[GL lA<S], AZFAZDF\ 36F H ;]\NZ ,BF6YL D]CI]ÛLG
VF{Z\Uh[A VF,DULZ UFhL !_*! lCP;P SF[TZ[, K[P VF HuIFV[
VF{Z\Uh[A 5F[T[ VFjIF CTFP VG[ ;OZ NZdIFG HG58LIF D94 VZ[ZFH
D9 VG[ .gN=F D9G[ ÔULZF[ V5"6 SZLP VFH[ 56 VF D9F[GF GFD[
CÔZF[ JÄUF HDLGF[ K[P VG[ T[GF V;, DC\TF[ 5F;[ VF{Z\Uh[AGF
N:TFJ[Ò OZDFGF[ ;]Zl1FT K[P H[DF\YL VD]SGL GS,F[ R\5FZGGF
5|bIFT JSL, VhLh CFXDL ;FC[A 5F;[ 56 K[P SFZ6S[ T[ VF D9F[GL
HDLGF[GF h30FVF[GF D]SÛDFGF JSL, CTFP
lACFZDF\ H D]\U[ZGL BFGSFC[ ZCDFGLYL YF[0[ V\TZ[ ——;LTFS]\0˜˜
K[P ßIF\ UZD 5F6LG]\ hZ6] O}8[ K[P ;LTFS]\0GL ;]Z1FF SZGFZ 5\l0TF[V[
DF{,FGF VTLpZ"CDFG SFl;DL ;FC[AYL J6"G SI]Å S[ VF ;LTFS]\0
DF8[ VF{Z\Uh[A AFNXFC[ l;¿[Z JÄUF HDLG NFG SZL K[P CDFZF DF[8F
5\l0T 5F;[ VF{Z\Uh[AG]\ XFCL OZDFG 56 DF{H]N K[P
5ZlXIGGF V[S ;FlCtISFZ 5|F[O[;Z XZLOC];{G SFl;DL ;FP
s5|D]B 5ZlXIG lJEFU lN<CL I]lGJl;"8Lf 5F;[ V[S V\U|[H ,[0L
:SF[,Z VFjIFP VG[ SC[JF ,FuIF S[ C]\ D]l:,D AFNXFCF[ TZOYL D\lNZF[G[
VF5JFDF\ VFJ[,L ÔULZF[ lJQF[ N:TFJ[Ô[G]\ ;\XF[WG SZL ZCL K]\P VF
;A\W[ D[\ ClZIF6FGF D\lNZF[ VG[ D9F[G\] ;J[" SI]Å K[P D[\ NZ[S H]GF D\lNZF[GF
DC\TF[YL ;\5S" ;FwIF[P VG[ T[DGFYL XFCL N:TFJ[Ô[ lJX[ RRF" SZL4 TF[
DG[ V[S V\U|[H :SF[,Z ;DÒ AWF H DC\TF[V[ 5F[TFGF D\lNZF[GF 5]ZF6F
SFU/F[ DFZL ;D1F ZH} SIF"P C]\ 5F[TFGL ~DDF\ T[GF OF[8F ,[TL CTLP VG[
V;, SFU/F[ 5ZT SZTL CTLP CJ[ VF5GL 5F;[ V[8,F DF8[ VFJL K]\
S[ VF5 5ZlXIGGF 5|F[O[;Z KF[P VG[ VF AWF N:TFJ[Ô[ 5ZlXIGDF\
K[4 DF8[ VFGF[ V\U|[ÒDF\ VG]JFN SZL VF5F[P
5|F[P XZLOC];{G SFl;DL ;FC[A[ VG]JFN SZJFGL CF 5F0L4 V[G]\
JF\RG SI]ÅP H[DF\ VD]S N:TFJ[Ô[ lC\NL VG[ ;\:S'TDF\ 56 CTFP JW]
50TF 5ZlXIGDF\ CTFP
V[D6[ VG]JFN SIF" AFN T[GL U6+L SZL TF[ +6;F[ 5ZlXIG
N:TFJ[Ô[ CTFP VF OÉT ClZIF6FGF D\lNZF[DF\YL 5|F%T SZ[, N:TFJ[Ô[

K[4 H[ V[S GFG]\ ZFßI K[P Ô[ ;DU| lC\N]:TFG4 5FlS:TFG4 AF\u,FN[X4
ADF" JU[Z[DF\ XF[WJFDF\ VFJ[P H[ T[ JBT[ EFZTGF VlJEFßI V\UF[
CTF4 TF[ CÔZF[GL ;\bIFDF\ D/L XS[ T[D K[P
©e yku{«fkþ «MkkË :
—VF{Z\Uh[A AFNXFC lJX[ V[S GJF[ ãlQ8SF[6˜ lXQF"S C[9/ 5F[TFGF
;\XF[WG5}6" 5]:TSDF\ zL VF[D5|SFX 5|;FN s.lTCF; lJEFU 58GFf
,B[ K[ S[4 D\lNZF[G[ ,}8JFG]\ SFD D]l:,DF[YL JWFZ[ lC\N] XF;SF[V[
SI]Å K[P SF[.56 D]l:,D XF;GSF/DF\ D\lNZ ,}8JFGF[ lJEFU X~
SZJFDF\ VFjIF[ CF[I T[JF[ SF[. 5]ZFJF[ GYL D/TF[P V,A¿4 SFxDLZGF
CQF" GFDL ZFÔV[ V[S ——D\lNZ ,}\8˜˜ lJEFU sBFT]\f H X~ SZL NLWF[
CTF[P H[G]\ SFD H CT]\ S[ D\lNZF[ ,\}8JFDF\ VFJ[P! ,}\8DF\ H[8,F[ DF,
CFYDF\ VFJTF[ T[GF[ V0WF[ EFU ,}\8DF\ XFD[, l;5F.VF[G[ D/TF[ TYF
V0WF[ DF, ZFÔ ,. ,[TF[P VFlY"S ;D:IFVF[GF pS[, DF8[ D\lNZF[GL
;\5l¿ ,}\8JFGL 8[J ,UFTFZ H0 5S0TL U.P T[6[ EÉTF[ äFZF D\lNZF[G[
NFGDF\ D/[,L ;\5l¿VF[ TYF WFT]GL AG[,L D}lT"VF[ D\lNZYL SF-JF
DF8[ ——pNI ZFH˜˜G[ V[S lJX[QF CF[ÛF[ sN[J lJt5FTG GFISf VF%IF[PZ
N[JTFVF[GL D}lT"VF[ ,}\8TF 5C[,F pNIZFH GFUF lE1F]VF[GF CFYF[YL
T[DGL p5Z D/D}+GF[ K\8SFJ SZFJTF[ CTF[P D}lT"GF 5UDF\ Z:;LVF[
AF\WL T[DG[ ;0S 5Z 3;[0JFDF\ VFJTLP# zL Z6:JFDL VG[ zL DFTÅ0
N[JGL D}lT"VF[ ARL HJF 5FDL CTLP T[GF[ p<,[B S]<CG[ SIF[" K[P T[GF
ZFßIDF\ SF[. UFD4 S;AF[ VYJF XC[Z V[J] G CT]\4 ßIF\GF D\lNZF[GL
N[JD}lT"VF[ TF[0JFDF\ VFJL G CF[IP EUJFG A]wWGL 56 A[ D}lT"VF[
ARL U.P N[J D\lNZF[GL 5}Ô lJU[Z[GL jIJ:YF DF8[ VF5JFDF\ VFJ[,
UFD0FVF[G[ 56 CQF[" 5F[TFGF TFAFDF\ ,. ,LWFP
!P GL,D VU|JF,4 ZFH GT"SLvS]<CGv.<CFAFNq!)&(4 5'P$vZ5#
ZP VFU/GF[ CJF,F[4 #P VFU/GF[ CJF,F[4
5ZDFZ XF;S ;]EÎ JD"G[ s!!)#-!Z#_f U]HZFT 5Z VFÊD6

SZL 0EF[. TYF B\EFTGF S[8,FI H{G D\lNZF[G[ ,}\8IF CTFP! CßÔZF[
S]8]\AF[G[ ,}\8L ;\5l¿ D[/JJFGF AN,[ SF[. D\lNZG[ ,}\8LG[ ;\5l¿
D[/JJL XF;SF[G[ JWFZ[ ;UJ0EI]Å ,FuI]\P SFZ6 S[ D\lNZF[DF\ V[S9L
YI[,L V-/S ;\5l¿ E|Q8FRFZG]\ D}/ SFZ6 ZCL K[P
VF{Z\Uh[A[ DY]ZF TYF AGFZ;GF D\lNZF[ TF[0IF TF[ T[6[ UF[,S]\0FGL
Dl:HNG[ 56 5F0LP SFZ6S[ +6[I :YFG 5Z XF;GlJZF[WL 5|J'l¿VF[
YTL CTLP AGFZ;GF SFXL lJ`JGFY D\lNZG[ TF[0JFGF[ TYF T[GL p5Z
Dl:HN AF\WJFGF[ VF1F[5 VF{Z\Uh[A 5Z ,UFJJFDF\ VFJ[ K[4 5Z\T]
T[GF[ SF[. 5FSF[ 5]ZFJF[ ;F\50TF[ GYLP
ßIFZ[ SF[. XF;G S[ ;¿FG]\ 5TG YFI K[ tIFZ[ T[GL 5FK/ SF[.
V[S jIlÉT HJFANFZ GYL CF[TLP VG[S VFlY"S4 ;FDFlHS4 WFlD"S
5lZA/F[ 5TG DF8[ SFZ6E}T CF[I K[P l;OTGL JFT TF[ V[ K[ S[4
VF{Z\Uh[AGF 5TG 5KL SF[. N[XL XF;S ZFHUFNLV[ GCÄ lAZFßIF[4
A<S[ V[S lJN[XL ;¿FV[ T[GL 5Z SaÔ[ HDFjIF[P V[ lC;FAYL VF56[
T[G[ ——D]3, ;<TGTG]\ 5TG˜˜ SC[JFG[ AN,[ ——EFZTLI ;<TGTG]\ 5TG˜˜
SCLX]\ TF[ JWFZ[ gIFI5}6" ,[BFX[P
VF{Z\Uh[A[ ,UEU 5RF; JQF" s!&5( YL !*_*f ;]WL ZFH
SI]ÅP T[DF\ X\SFG[ SF[. :YFG GYL S[4 WFlD"S ãlQ8V[ T[ V[S SÎZ D];,DFG
CTF[4 5Z\T] ;FYF[;FY T[ V[S XF;S 56 CTF[PZ T[ V[ CSLST E},L XSTF[
G CTF[ S[ 5|ÔGL AC]DlT lC\N] WD" 5F/[ K[P H[VF[ 5F[TFGF WD"DF\ 5FÞF
CTFP T,JFZ J0[ T[DGF DG Dl:TQS 5Z .:,FDGF[ 5|EFJ 5FYZJF[
XSI G CTF[P VG[ Ô[ V[ DFGL ,[JFDF\ VFJ[ S[ 36F\ AWF lC\N]VF[G[ T[6[
A/HAZL5}J"S D];,DFG AGFJL 56 ,LWF CTFP TF[ VFJ]\ T[D6[ XF
!P ZF[DL,F YF5Z4 ClZJ\X D]bIF VG[ lAl5GR\ã o 5'-#$
ZP lAl5GR\ã - VFW]lGS EFZT - gI] lN<CL-!)*)4 5'-!Zq!
DF8[ SI]Å CX[ m VF 5U,F\ äFZF lC\N]VF[DF\ ZF[QFGL ,FU6L OF8L GLS/
-JFGL XÉITF RF[Þ; CTLP V[JF[ SF[.56 lGID H[GF SFZ6[ lC\N] 5|Ô
S[ SF[. ;XÉT lC\N] ZFÔVF[ TYF HDLGNFZF[ GFZFH Y. ÔI TF[ 5F[TFG[
RF[Þ; H lGQO/TF ;F\50X[ V[ D]ÛF[ VF{Z\Uh[A ;FZL 5[9[ Ô6TF CTFP!
!&5)DF\ T[D6[ R,6L l;ÞFVF[ 5Z Sl,DF[ s,F .,FC .<,<,FC
D]CdDN] Z";},]<,FCf SF[TZFJJFG]\ A\W SZFJL NLW]\PZ T[GF[ lJRFZ V[ CTF[
S[ ßIFZ[ R,6L l;ÞFVF[ lC\N] TYF D]l:,DF[ AgG[ p5IF[UDF\ ,[ K[P TF[
T[JL l:YlTDF\ T[GL AGFJ8 ;FDFgI s;[SI],Zf 5|SFZGL CF[JL Ô[.V[P#
NF~A\WL TF[ XFCHCF\GF SF/YL CTL4 5Z\T] T[GL 5Z IF[uI VD,
YTF[ G CTF[P VF{Z\Uh[A[ GJ]\ BFT]\ :YF5L T[GF 5Z VD, SIF["P XZFAGF
SFZ6[ VG[S lC\N] TYF D]l:,DF[ N\0FIFP tIF\ ;]WL S[ DlNZF5FGG[ 5|Ft[ ;FCG
G D/[ V[ C[T];Z NLJFG[ CFlOh sV[S SFjI;\U|CfGL 5|TF[ 56 SaH[ SZL
,[JFDF\ VFJLP I]ZF[5JF;LVF[ T[G]\ ;[JG SZL XSTF4 5Z\T] T[DGF DSFGF[
XC[ZYL ACFZ CTFP
GUZJW]VF[ TYF GFRGFZLVF[G[ SIF\ TF[ XFNL SZL ,[JFGF[4 SIF\ TF[
ZFßIGL ;ZCNF[YL ACFZ RF<IF HJFGF[ VFN[X D?IF[P Ô[ S[ T[GF 5Z
AZFAZ VD, YIF[ GlC\P sDG]RL-.:8F[lZIF WL D]U]8-EFQFF\TZ4 .lJ"G II4 5'-
5q(f A/HAZL5}J"S ;TL5|YF 5Z 5FA\NL RF,] ZCLP sDG}RL4 II4 5'-)f
EF\UGL B[TL4 J[RF6 VG[ B]<,DB]<,F ;[JG 5Z 5FA\NL ,FNL N[JFDF\
VFJLP slDZVFT[ VCDNL4 I4 5'-Z(Zf H]UFZG[ U[ZSFG}GL 9ZFjI]\P sV[HG4 5'-
Z5!f D]CZ"DG[ ,F[SF[ XF[SGF AN,[ CQFF["<,F; ;FY[ DGFJTF CTFP T[GF
lJlJW 5|F[U|FDF[GL DGF. OZDFJLP sBFOLBF\ II4 Z!#-!$4 zL ZFDXDF"4
5'v!Z)f .P;P !*__DF\ D]CZ"D DGFJJFGF SFZ6[ VDNFJFNGF CFS[DG[
!P ;TLXR\ã - DwISF,LG EFZT - 5'-Zq!__-!Z

ZP BFOLBF\ - D]gTBA], AFA-Z4 ** q SFlhD - VF,DULZ GFDF 5'-#&&
#P zL ZFDXDF" - D]U, XF;SF[SL WFlD"S GLlT4 5'-!Z_
+6 CÔZ 5F\R;F[GF 5N 5ZYL B;[0L +6 CÔZL 5N 5Z A[;F0L

NLWF[P sJT"DFG5+F[4 Z(4 VF[UQ84 !*__qzL ZFDXDF"4 5'-Z!)f
ZFßIFlEQF[SGF VlUIFZDF JQF[" VF{Z\Uh[A[ NZAFZDF\ GFRUFG 5Z
5FA\NL ,UFJL NLWLP zL ÔNJGFY ;ZSFZ[ VF 38GFG[ V[JL ZLT[ J6"JL
K[4 H[GFYL V[J]\ 5|TLT YFI S[ VF{Z\Uh[A V[S X]QS jIlÉTtJ WZFJTF
CTFP Ô[ S[ NZAFZGL ACFZ CßÔZF[ GFRUFGJF/F DF{H}N CTFP
l;TFZJFNGDF\ VF{Z\Uh[A B]N lG5}6 CTFP s;TLQFR\ãf Ô[ T[VF[
l;TFZ JUF0L NZAFZLVF[GL JFC JFC D[/JTF TF[ 56 T[ BZFA ZFÔ H
SC[JFTFP T[GFYL lJ5lZT T[D6[ TA,F ;FZ\UL C8FJJFGF[ VFN[X VF%IF[P
tIFZ[ 56 T[DG[ S0S ZFÔ SCLV[ TF[ T[ gIFI5}6" JFT GYL ,FUTLP
V[S JBT VF{Z\Uh[A H]dVFGL GDFh DF8[ Dl:HN[ H. ZCIF
CTFP GFRUFG 5Z 5FA\NLGF SFZ6[ GFRGFZF-UFGFZFVF[ AFNXFCYL
GFZFH CTFP V[S CÔZ UJ{IFVF[ V[S9F YIF CTF4 ;FY[ Z_ HGFhFVF[
56P AWF Z0L ZCIF CTFP AFNXFC[ 5}KFjI]\ S[ VF SF[GF HGFhFVF[ K[P
T[D6[ HJFA VF%IF[ S[4 ——AFNXFC[ 5F[TFGF VFN[X J0[ ;\ULTXF:+G]\
D'tI] lG5ÔJL NLW]\ K[P VD[ ,F[SF[ T[G[ SAZDF\ NOGFJJF H. ZCIF
KLV[P˜˜ :JFEFlJS K[ S[ VF{Z\Uh[A VF HJFAYL ;D;DL p9IFP 5Z\T]
sAFNXFCG[ KFH[ V[JL ZLT[ U]:;FG[ SFA}DF\ ZFBLf VtI\T DÔlSIF
,-6DF\ HJFA VF%IF[ o ——T[G[ ;FZL ZLT[ VG[ ê0F6DF\ NOG SZÔ[P˜˜
\ h[A4 5'-!_#f VF{ZU
sÔN]GFY ;ZSFZ o VF{ZU \ h[A lJZF[WL ,[BSF[V[ VF 38GFG[
36]\ DCtJ VF%I]\ K[P VF 38GFG[ V[S CF:I5}6" 38GF SC[JL IF[uI
,[BFX[P JF:TJDF\ EFZTLI ;\ULTXF:+ 5Z H[8,]\ lJXF/ TYF prR
:TZLI SFD VF{Z\Uh[AGF XF;GSF/DF\ YI]\ T[8,]\ T[GF 5C[,F\ ÉIFZ[I
YI]\ GYLP
EFQFFXF:+GF lC;FAYL H]VF[ TF[ T[D6[ EFZTLI EFQFFGF[ V[S
SF[X ——TF[COT], lC\N˜˜GF GFD[ T{IFZ SZFjIF[P H[GL C:T5|T B]NFAbX
,FIA|[ZLDF\ DF[H}N K[P 36F\ ;DI 5C[,F\ ;Z lJl,ID Ô[g;[ VF SF[X[GF[

5lZRI SZFjIF[ CTF[P 5Z\T] tIFZ5KLGF A]lwWÒJLVF[V[ VF U\|YG[ ;TT
VJU6JFGF[ 5|ItG SIF[" K[P
VF SF[X J0[ OFZ;L Ô6TF[ SF[.56 jIlÉT lC\N]:TFGL EFQFF sIFG[
pN"} EFQFFf ;Z/TF5}J"S ;DÒ XS[ V[D K[P lC\NL TYF ;\:S'T SlJTF
TYF T[ ;\A\WL lGIDF[GF 5|R,G DF8[ 56 T[D6[ p<,[BGLI 5]:TS
,BFjI]\P T[GL C:T5|TF[ 56 B]NFAbX ,FIA|[ZL 58GFDF\ DF[H}N K[P
VSAZ[ ——Z:D[ ;F,lUZC˜˜ X~ SZFJL CTLP VF{Z\Uh[A[ T[G[ A\W
SZFJL NLWLP SFZ6S[ GFGF GFGF ;ZNFZF[ T[GF SFZ6[ VFlY"S AF[H C[9/
NAFI HTF CTFP sVFU/GF[ CJF,F[f
T[D6[ UZLA B[0}TF[ 5Z :YFlGS VlWSFZLVF[ H],D G U]ÔZ[ T[GL
N[BZ[B DF8[ V[S ëRF CF[Û[NFZ Zl;SNF;G[ lGI]ÉT SIF["P
s5;["lJ,-V lC:8=L VF[O .g0LIF o Zq#$-#&4 5[\UlJG (5f
;TFZFGF lS<,F 5Z VFÊD6 SZGFZFVF[DF\YL !# DF6;F[ 5S0FIFP
H[DF\ lC\N] VG[ D];,DFG AgG[ CTFP NZAFZGF SFhL VSZD ;FC[A[
R]SFNF[ VF%IF[ S[ lC\N]VF[G[ D];,DFG AGFJL GF\BJFDF\ VFJ[4 VG[
D]l:,DF[G[ +6 JQF" ;]WL H[,DF\ A\W SZL N[JFDF\ VFJ[P SFhL VSZDGF
VF R]SFNFG[ VF{Z\Uh[A[ BF[8F[ 9ZFjIF[P VG[ TDFD SFhLVF[YL XZLVT
D]HA OZLYL R]SFNF[ VF5JFGF[ C]SD SIF["P VF GJF gIFIFlWXF[V[
lC\N]vD]l:,D AWF DF8[ DF[TGL ;Ô ;\E/FJLP VF{Z\Uh[A[ 56 VF ;Ô
5Z D\H]ZLGL DCF[Z DFZL NLWLP sVFU/GF[ CJF,F[-!_&f VF{Z\Uh[A[ C\D[X
5|FYlDSTF V[ AFATG[ VF5L S[ V[S H[JF U]GFVF[ DF8[ D]l:,D TYF
lAGD]l:,D JrR[ ;ÔGL AFATDF\ SF[. E[NEFJ ZFBJFDF\ GCÄ VFJ[P
VF{Z\Uh[AGL V[S 5tGL pN[5]ZL GFD[ CTLP DVFlQFZ[ VF,DULZLV[
T[G[ —AF.˜ SCL K[P VF XaN DF+ lC\N] :+LVF[ DF8[ 5|IF[ÔTF[ CTF[P
s;ZSFZ l,lBT —VF{Z\Uh[ASF p5FbIFG˜ VFU|F-!)&*4 5'-Z_f VF CSLSTGF
VFWFZ[ VD[ SCL XSLV[ KLV[ S[ T[ V[S lC\N] :+L CTLP VG[ VF{Z\U-
h[AGL 5tGL ¦
DZF9FVF[ 5Z lJHI D[/jIF AFN VF{Z\Uh[A[ lGI]ÉT SZ[, V[S
VlWSFZL DF[CTZD BFG[ lAGD]l:,DF[G[ VlJ`JF;5F+ TYF N]xDG
9ZFJL T[DG[ ëRF CF[N'FVF[ 5ZYL C8FJJFGL NZBF:T VF{Z\Uh[AG[
DF[S,LP VF{Z\Uh[A[ HJFA VF%IF[ o ——;ZSFZL SFDF[GF[ WD" ;FY[ SF[.
;\A\W GYL CF[TF[P Ô[ TDFZL ;,FC 5Z VD, SZJFDF\ VFJ[ TF[ DFZF
DF8[ H~ZL Y. 50X[ S[ C]\ TDFD lC\N] VlWSFZLVF[ VG[ T[DGF TFA[NFZF[G[
H0D}/YL pB[0L O[\SL Në4 H[ C]\ SZL XSTF[ GYLP SFA[, VlWSFZLVF[G[
5NE|Q8 SZJFGL TZO[6 ;DHNFZ ,F[SF[ ÉIFZ[I GYL SZTFP˜˜
sVFU/GF[ CJF,F[ o *$q*5f
Nl1F6 EFZT l:YT A|ï5}ZLDF\ T{GFT V[S VlWSFZL DLZ C;G[
VF{Z\Uh[AG[ T[ A|ï5}ZL 5CF[\R[ T[ 5C[,F\ ,bI]\4 .:,FD5]ZLGF[ lS<,F[
SDÔ[Z Y. UIF[ K[P VF5 VCÄ VFJL H ZìFF KF[P lS<,FG[ DZFDTGL
H~Z K[P TF[ VF lJX[ VF5GF[ XF[ C]SD K[ m VF{Z\Uh[A[ HJFA VF%IF[
S[4 .:,FD5]ZL XaN ,BL TD[ ;FZ]\ GCÄ SI]ÅP T[G]\ H]G]\ GFD A|ï5]ZL
CT]P\ TDFZ[ T[ H ,BJFG]\ CT]P\ sZCL JFT lS<,FGL DZFDTGLf TF[ XZLZGF[
lS<,F[ TF[ T[GFYL 56 JWFZ[ N]A"/ K[P T[GF[ 56 S\.S .,FH lJRFIF["
K[ m sVFU/GF[ CJF,F[ o 5'-)!f
5F[TFGF XF;GSF/GF 5|FZ\EYL H T[D6[ XZLVTGF VFN[XFG];FZ
lC\N]VF[4 lB|:TLVF[ TYF IC}NLVF[GF WD":YFGF[GF[ VFNZ SIF["P T[D6[ V[S
SFG}G AGFjIF[ S[ SF[. H]G]\ D\lNZ TF[0JFDF\ GCÄ VFJ[P H]GF D\lNZF[GL
DZFDT DF8[GL 5ZJFGUL H GCÄ VF C[T];Z T[D6[ VFlY"S ;CFI 56
VF5LP s;TLXR\ã-DwISF,LG EFZT o Zq*-(f
VF{Z\Uh[A[ H[ lJlJW 5U,F\VF[ EIF" T[GFYL V[ JFT ;FlAT YFI
K[ S[ ZFHXF;GGL DHA}TL DF8[ D\lNZ CF[I S[ Dl:HN4 ßIF\ 56 S[gã
lJZF[WL 5lZA/F[ N[BFIF VYJF RF[ZLK}5LYL V-/S ;\5l¿ V[S9L
YI[,L DF,]D 50L4 V[ l:YlTDF\ .:,FD CF[I S[ ALÔ[ WD"4 T[D6[ 5U,F\
,[JF VF0[ T[G[ VJZF[W AGJF G NLWF[P WFlD"S :YFGF[GL 5lJ+TF TYF
XF\lT5}6" JFTFJZ6 IYFJTŸ ZFBJF DF8[ VF{Z\Uh[A[ D\lNZF[GL H[D
Dl:HNF[ p5Z 56 AFH GHZ ZFBLP
DVFlQFZ[ VF,DULZL D]HA VF{Z\Uh[A[ V[S VFN[X VF5L GF6F\
BFTFDF\ lC\N]VF[GL lGI]lÉT A\W SZFJL NLWLP T[G]\ lJX[QF SFZ6 V[ CT]\
S[ SD"RFZLVF[G[ RF[ZL4 jIFH TYF lZxJTGL 8[J 50L U. CTLP sh[0
OF~SL4 VF{Z\Uh[A V[g0 CLh 8F.d;4 AF[dA[4 !)#54 5'P !)_-!)!f lC\N]VF[GL
K86L 5KL BFTFGF SFDSFH 5Z lJ5lZT V;Z 50LP T[D6[ 5F[TFGF
5FK,F VFN[XDF\ ;]WFZF[ SIF[" VG[ V[D 9ZFjI]\ S[ 5RF; 8SF lC\N] TYF
5RF; 8SF D]l:,D SD"RFZLVF[G[ GF6F\ BFTFDF\ ZFBJFDF\ VFJ[P
sDFBG,F, ZFI RF{WZL4 WL :8[8 V[g0 ZL,LHG .G D]U, .g0LIF4 S,S¿F4 !)5!4
5'P Z&)f V[S DCtJ5}6" JFTGL Ô6SFZL VF OZDFGYL V[GL 56
D/[ K[ S[ T[G[ ,FU] SZTF\ 5C[,F\ GF6F\ BFTFDF\ lC\N] SD"RFZLVF[GL
8SFJFZL 5RF; 8SFYL 56 JWFZ[ CX[P ;FDFgI l:YlTDF\ VF{Z\Uh[A
lC\N]- D];,DFG JrR[ E[NEFJ ZFBTF G CTFP VG[ ,FISFTGF VFWFZ[
5|YD 5;\NUL VF5TF CTFP sD]CdDN IF;LG4 V ;F[lXI, lC:8=L VF[O .:,FlDS
.g0LIF4 ,BGp !)5(4 5'P $(qZ!_q!!f
V[JL H ZLT[ ZFHSLI AFATF[DF\ SF[.56 E[N JUZ lC\N] TYF
D]l:,DF[ A\G[ VF{Z\Uh[AGF[ ;FY VF5TF CTFP T[GF[ V[S NFB,F[ V[ K[
S[4 V[S :YFlGS HDLGNFZ UF[S],FGL NF[ZJ6LYL DY]ZFGF JL; CÔZ
Ô8F[V[ !&&) .P;PDF\ AUFJT SZL4 H[G[ B]N VF{Z\Uh[A[ SR0JL
50LP VG[ UF[S],FG[ DF[TGL ;Ô VF5JFDF\ VFJLP DY]ZF GÒS V[S
lJ:TFZ GFGF[",DF\ B[0]TF[ VG[ D]3, ;ZSFZ JrR[ !&*Z .P;PDF\ V[S
I]wW YI]\P ——lJãF[C ;TGFDL˜˜ GFDG]\ V[S WFlD"S ;\U9G ;DU| QF0I\+GL
5FK/ SFI" SZL ZCI]\ CT]\P ;FDFgITo B[0]TF[4 C:T S,FSFZF[4 ;F[GLVF[4
E\ULVF[ lJU[Z[ ;TGFDL SC[JFTF CTF T[VF[ ÔlT-7FlTDF\ lJ`JF;
WZFJTF G CTFP V[ ,F[SF[ lC\N-] D]l:,D JrR[ OZSG[ 56 :JLSFZTF G

CTFP X~VFTDF\ T[DGL VY0FD6 V[S :YFlGS VlWSFZL ;FY[ Y.
VG[ tIFZ 5KL T[6[ DF[8]\ :J~5 WFZ6 SI]ÅP VF lJãF[CG[ SR0JF DF8[
:JI\ AFNXFC[ HJ]\ 50I]\P VF AUFJTG]\ V[S DCtJ5}6" 5F;]\ V[ K[ S[
:YFlGS lC\N] HDLGNFZF[V[ D]3,F[G[ ;FY VF%IF[P
ZFÔZFDGF NF[ZL;\RFZ C[9/ Ô8 ,F[SF[V[ EFZ[ T{IFZL ;FY[ !&(5
-DF\ D]3, ;ZSFZ lJ~â AUFJT SZLP Ô8F[GF VF lJãF[CG[ SRJFCF
S]8]\AGF ZFÔ lAXG l;\3GF G[T'tJDF\ SR0L GF\BJFDF\ VFjIF[P
VF{Z\Uh[A VtI\T lC\DTJFG TYF V;FDFgI ACFN]Z DF6; CTFP
9\0F lNDFUYL ;DÒ lJRFZLG[ 5|DF6;Z 5U,F\ EZJF\ V[ T[DGL 5|S'lT
s:JEFJf CTLP 5\NZ JQF"GL ëDZDF\ ßIF\ T[D6[ V[S AFH] lJOZ[,F
CFYLVF[GF[ V[S,F CFY[ D]SFA,F[ SIF[4" tIF\ ALÒ AFH] (* JQF"GL ëDZDF\
——AFlUG B[0F˜˜GF 3[ZFJ JBT[ I]â DF[ZRFGF BF0FVF[DF\ lGE"ITF5}J"S
pEF ZCL T[ 5F[TFGL lC\DTGF[ 5ZRF[ ATFJTF ZCIFP BHJF VG[
3ZDTGF\ I]âF[DF\ D'tI]GL 56 VF\BF[DF\ VF\BF[ 5ZF[JL Ô[JFGF T[DGF
lS:;FVF[ C\D[XGL IFNUFZ K[P
VgI X[ChFNFVF[GF Z\U-\U lJ~â VF{Z\Uh[A 5]:TSF[GF JF\RGG[
AC] 5;\N SZTF CTFP VtI\T lh6J85}J"S lJRFZJFGL T[DG[ 8[J CTLP
:JEFJ[ T[ U\ELZ CTFP VF{Z\Uh[A OFZ;L4 T]SL" TYF lC\N]:TFGL EFQFF
sμN}"f ;FZL 5[9[ AF[,L XSTF S[ ;DÒ XSTF CTFP V[8,[ H D]l:,DF[G]\
SFG}G ;\A\WL slOSCLf VtI\T lJ`JF;5F+ U|\Y OTFJF VF,DULZL
VF{Z\Uh[AGF SF/DF\ EFZTDF\ T{IFZ YI]\P
VF{Z\Uh[AGL JT"6}\S 5C[,F\YL H AC] ;FZL CTLP V[8,[ T[D6[
XFCHCF\ sl5TFfGF SF/YL H XFCL NZAFZGF prR VlWSFZLVF[G[
5F[TFGF lD+ AGFJL ,LWF CTFP T[D6[ ZFH l;\CF;G 5Z lAZFßIF
5KL 5F[TFGL VF 1FDTFGF[ JWFZ[ p5IF[U SZJF DF\0IF[P 5|ÔV[ T[DG[
XFCL J:+F[DF\ ;ßH V[S N]J["X s;\Tf SCIF[P T[D6[ ;FNUL5}J"S

l;âF\T,1FL ÒJG lJTFjI]\P DF[HDÔYL TÛG N}Z ZCIFP T[DGL
5tGLVF[GL ;\bIF S]VF"G[ GÞL SZ[,L SFID RFZGL CNGL V\NZ H
ZC[JF 5FDLP !&5*DF\ lN,Z;AFG]\ D'tI] 5FDLP !&&_ 5KL GJFA
AF.G[ V[S,TFEI]Å ÒJG lJTFJJ]\ 50I]\P VF{Z\UVFAFNLGF[ .gT[SF,
!&(5DF\ YIF[P T[GF 5C[,F\ T[ C\D[X VF{Z\Uh[A ;FY[ ZCLP !&&_DF\
VF{Z\Uh[AGL XFNL pN[5]ZL ;FY[ Y.P VG[ T[GF V\lTD lNJ;F[DF\ T[6L
H T[DGL ;FY[ CTLP
ZFßI XF;GGL jIJ:YF SFH[ T[ VFüI"SFZS DC[GT SZTF CTFP
JWFZ[ 50TF SFDGF SFZ6[ ÉIFZ[S VF5 lNJ;DF\ A[ JBT NZAFZ AF[,FJL
,[TF CTFP VF{Z\Uh[AGF V\lTD lNJ;F[GF .8Fl,IG NZAFZL TALA
U[D[,LGF XaNF[DF\ ——VF{Z\Uh[AG]\ SN YF[0] GLR]4 GFS ,F\AL4 XZLZ V[SJ0]\
VG[ J'wWFJ:YFGF SFZ6[ h]S[,]\ CT]\P VF5 3ëJ6F" CTFP TYF VF5GL
UF[/ ;O[N NF-L CTLP lJlJW DFD,FVF[ ;\A\W[ ZH} SZJFDF\ VFJTL
VZÒVF[ 5Z H~ZL VFN[XF[ T[DG[ B]N 5F[TFGF CFYYL ,BTF\ Ô[.G[
DFZF DGDF\ T[DGF DF8[ VFNZGL EFJGF ÔUL p9TL CTLP ,BTL-
JF\RTL JBT[ VF5 RxDF 5C[ZTF G CTFP T[DGF[ RC[ZF[ C\D[X 5|O]<,LT
ZC[TF[P T[GFYL V[J]\ ,FUT]\ S[ T[DG[ T[DG]\ SFD AC] l5|I K[P˜˜
sÔN]GFY ;ZSFZ4 lC:8=L VF[O VF{Z\Uh[A4 5'P $!*f
G[J]\ s)_f JQF"GL ëDZDF\ 56 T[DGL AWL H XFZLlZS XlÉTVF[
5}6"56[ SFI"ZT CTLP T[DGL IFNNF:T V[8,L 5FSL CTL S[ SF[.G[ V[S
JFZ Ô[. ,[TF VYJF V[S JBT SF[. JFT ;F\E/L ,[TF TF[ T[G[ ÒJG-
EZ E},TF G CTFP 5FK,F S[8,FS JQFF["YL T[VF[ A]-F5FGF SFZ6[ ëR]\
;F\E/TF CTFP V[S VS:DFTDF\ YI[,L 3]\86GL .ÔGL ;FZJFZ AZFAZ
G YJFGF SFZ6[ RF,JFDF\ YF[0FS VRSFJJF ,FuIF CTFP VF A[
BFDLVF[G[ AFN SZTF\ AWL XFZLlZS XlÉTVF[ IYFJTŸ CTLP VF{Z\Uh[A[
;}OLVF[GL DFOS T5:IFEI]" ÒJG 5;\N SI]ÅP VG[ C\D[X lJGD|TF
NFBJLP T[DG[ —VF,DULZ lh\NF 5LZ˜ SC[JFDF\ VFJTFP sVFU/GF[ CJF,F[f

!&*) .P;PDF\ V[S H{GL WFlD"S U]~ ELD lJHI;}ZL VHD[ZDF\
VF{Z\Uh[AGL ;[JFDF\ CFHZ YIFP VG[ T[D6[ AFNXFCYL V[S OZDFG
D[/jI]4 H[DF\ H{G ,F[SF[GF T[ D\lNZF[ VG[ H{GF,IF[ VHD[Z4 ;F[ÔTF4
DZTF4 HITZFGF VG[ Ô[W5}Z JU[Z[DF\ BF,;F SZL N[JFDF\ VFJL CTLP
T[ AWF H H{GF,IF[ VG[ D\lNZF[ 5ZT SZJFDF\ VFjIFP
VFG]\ J6"G ——l5TFJ,L ;FDKFIF4 ELD lJHIGF[UF[GF JFG"R VG[
ELD lJHI ZF;F˜˜DF\ D/X[P
VF 5|DF6[ 36F NFB,FVF[ K[4 H[GFYL :5Q8 YFI K[ S[ VF{Z\Uh[A[
H{GDT ;FY[ 36F[ H ;FZF[ JTF"J SIF["P
V[S H{G SlJ ZFDR\ã 5F[TFGF 5]:TS —ZFDlJGF[N˜DF\ VF{Z\Uh[AGF
36F JBF6 SZ[ K[P TYF ALÔ ,[BS HUTZFI ZFI[ 5F[TFGF 5]:TS
—5NDFG\NL 5\R NLI[SF˜DF\ 56 36F JBF6 SZ[ K[P
siLke MkkÄw [tÿMkqheLkk Lkk{u Vh{kLk :
lN<CLDF\ H{G VFRFI" zL H{G lJHI;LG ;}ZL 5F;[ VF OZDFG
CF,DF\ 56 ;]Zl1FT K[P H[DF\ VF{Z\Uh[A[ ZFßIlEQF[SGF ;¿FJL;DF\
JQF[" H{G ;FW] R\ã;}ZLGF GFD[ ÔZL SIF[" CTF[P H[DF\ ,B[, K[ S[ H{G
;FW]VF[G[ VD]S ,F[SF[ TZOYL 5HJ6L VG[ ;TFD6L YTL CTLP H[GL
T[D6[ VF{Z\Uh[A AFNXFCG[ lXSFIT SZL4 TF[ AFNXFC[ VF OZDFG äFZF
:5Q8 XaNF[DF\ AWF H ;ZSFZL VD,NFZF[G[ ,bI\] S[ VF 5\Y sH{GfGF
SF[.56 jIlÉTG[ SF[. ÔTGL ;TFD6L YJL G Ô[.V[P T[VF[ XF\lT VG[
;]Z1FFGL EFJGFVF[ ;FY[ 5F[TFGF ZC[9F6DF\ ZC[P VG[ CJ[ 5KL ALÔ
JBT[ VF ,F[SF[V[ NZAFZDF\ lXSFIT G SZJL 50[P VF C]SD AÔJJFG[
NZ[S 5F[TFG]\ ST"jI VG[ OZH ;DH[P
s,BF6 !) ZALPVFBZ4 JQF" Z* ZFßIlEQF[Sf
pßH{GGF A|Fï6 S]8]\AG[ NFG5[8[ ÔULZGF OZDFGGF[ 56 zL

HGGR\ã ;FC[A[ p<,[B SIF[" K[P H[ ZFßIlEQF[SGF A[TF,L;DF\ JQF"DF\
VF%IF[ CTF[P H[ T[DGF U]HZFG R,FJJF DF8[ VF%IF[ CTF[P VG[ T[DF\
p<,[B CTF[ S[ SF[.56 jIlÉT Ô[Zh]<D S[ NFNFULZLYL VF HDLG T[DGL
5F;[YL KLGJL ,[JFGL SF[XLX G SZ[P
ykihtøkÍuçk íkhVÚke ÄkŠ{f rðrÄ Ãkqýkonqrík rLkr{¥ku ¼uxMkkuøkkË :
zL HGGR\ã V[S I]ZF[l5IG 5|JF;L DL:8Z A|[GZGF 5|JF;GFDFGF
CJF,FYL J6"G SZTF ,B[ K[ S[ A|G
[ Z ;}I" U|C6GF DF[SF;Z VF{ZU
\ h[AGF
DC[,GL GLR[ lC\N]VF[GF HxG VG[ WFDW}DG]\ H[ 5|NX"G Y. ZìF]\ CT]
T[G[ +6 DF., ;]WL GNLGF AgG[J lSGFZFVF[ p5Z Ô[. ZìFF CTFP
A|[GZ I]ZF[l5I WFlD"S 5FU,56FYL JFS[O CTF[P H[YL T[6[ 36F[ VR\AF[
5FDTF ,bI] S[ D]U,[ VVhD V[S D];,DFG K[4 5Z\T] VF H}GL 5]ZF6L
WFlD"S lJlWGL T[ 5ZJFGUL VF5[ K[P s5|JF;GFD] o EFU-!4 5[H-#_!f
VFU/ V[S JW] VRZH 5DF0[ V[JF lS:;FG]\ J6"G SZ[ K[ S[4
ßIFZ[ VD]S A|Fï6F[ E[8-;F[UFNF[ ,. AFNXFCGL ;[JFDF\ CFHZ Y.
p5Z H6FjIF D]HAGL WFlD"S lJlW 5}6" YJFGL BAZ VF5[ K[4 TF[
AFNXFC T[DG[ .GFD VG[ CFYL 56 E[8 VF5[ K[P
VF OÉT V[S NFB,F[ GYL4 A<S[ T[ I]UDF\ 5}ZLDF\ HUgGFY D\lNZGL
ZYIF+FGL ;\5}6" lJUT 56 DLP A|[GZ[ J6"G SZL K[P
økwshkíkLkk siLk frðLke þkÞhe :
VF{Z\Uh[AGF I]UGF V[S H{G SlJ EUJlTNF; ,B[ K[PP
GZ5TL T{CG V[ ZF• VF{ZU\
• SL VbIF AC[ VB\ 0
.T E{T lNIFA[ GF5[\ SF[IF
.ÿIF p5UFZ GZ5TLS[ CF[ IF
yÚkkoíkT : VF{Z\Uh[A T[GF[ ZFÔ K[P VF ZFÔGF[ C]SD VFGFSFGL

JUZ DFGJFDF\ VFJ[ K[P T[GL ;<TGTDF\ SF[. 56 jIlÉTG[ SF[. 56
ÔTGF[ 0Z GYLP ZFÔGF[ VF AC] DF[8F[ p5SFZ K[P
ALÔ V[S H{G ;FlCtISFZ DGLZFDR\ã ,B[ K[PPPP
DNF"GF[ V[ DCFA,L < VF{ZU
\ XFCL GFZ\N
TF; ZFH D{G CQ" ;G < ZFRIF[XF:+F VFG\N
yÚkkoíkT : VF{Z\Uh[A AFNXFC ACFN]Z VG[ lG0Z K[P T[DGF ZFHDF\
VF 5]:TS D[\ 36F CQFF["<,F; VG[ XF\T JFTFJZ6DF\ ,bI] K[P
DCFEFZTGF lC\NL EFQFF\TZSTF" l;aA,l;\3 RF{CF6[ DCFEFZTGF
;F<IF 5ZZF[CDF\ ,bI] K[PPPP
VF{ZU
\ XFC lNÿ,L ;]ÿTFGF
5Z A, 5|TF5 HUT ;T •GF
yÚkkoíkT : VF{Z\Uh[A lN<CLGF AFNXFC K[P T[DGL XFGF[ XF{ST ;J"
HUTDF\ 5|bIFT K[P
Ô[ T[ hFl,D CF[T[ TF[ X]\ SF[. lC\N] S[ H{G SlJ H[ T[DGF NZAFZYL 56
SF[. ;A\W G ZFBTF[ CF[I4 KTF\ T[DGF JBF6 VG[ 5|X\;F SZL XS[ K[ m
siLkkuLkk ÃkwMíkfku{kt ykihtøkÍuçkLkk ÞwøkLkwt ðýoLk :
;EFuIF lJHI V[S H{G ;FW] CTFP T[D6[ !&)# .PDF\ 5|FlRG
lTY"DF/F ,BLP H[DF\ 5}ZFTGSF/YL ,. T[DGF I]U ;]WLGF WFlD"S
DC\TF[G]\ J6"G SI]Å K[P T[DF\ RlTI]" lJHIGF J6"GDF\ 5F[TFGF R[,F
,F,lJHI lJX[ ,B[ K[4 ,F,lJHI H[G[ 5\l0T SC[JFDF\ VFJTF[ CTF[P
VFU|F UIF[ VG[ VF{Z\Uh[A AFNXFCYL D?IF[P lN<CLGF VF G[S AFNXFC[
T[G[ V[S DF[8L 5F{XF,F sBFGSFCf H{GF[ DF8[ Al1F; SZLP VG[ T[GF DF8[
V[S OZDFG ÔZL SIF[" S[4 T[ ,F[SF[ tIF\ VFZFDYL ZC[P
s5|FlRG lTY"DF,F o 5[Hv))f
P fuLÿÚke çkøkkðík P
hksÃkqíkku MkçktÄu ykihtøkÍuçkLke Lkerík :
zL VF[D5|SFX 5|;FN ,B[ K[ S[4 5F[TFGF 5}J"Ô[GL DFOS VF{Z\Uh[A[
56 ZFH5}TF[ ;FY[ ;FZF ;\A\WF[ ZFBJFGL SF[lXX SZLP D[JFTGF
DCFZF6FG]\ 5N 5F\R CÔZLYL JWFZL K CÔZL SZL NLW]\P ZFÔ
H;J\Tl;\34 H[6[ VF{Z\Uh[AGL ;FD[ I]âDF\ X]ÔVŸG[ ;FY VF%IF[4 VG[
NFZFlXSF[CG[ VF{Z\Uh[A lJ~â 5F[TFGL ;<TGTDF\ VFJJFG]\ VFD\+6
5F9jI]\4 T[G[ T[GF 5N 5Z IYFJTŸ-ACF, ZFbIF[ VG[ U]HZFTGF[ ;}A[NFZ
lGI]ÉT SIF["P !&*(DF\ H;J\Tl;\3G]\ D'tI] Y. UI]\ TF[ A\WFZ6YL
p5ZJ8 H. VF{Z\Uh[A[ DFZJF0GF 5ZU6F\ H;J\Tl;\3GF 5lZJFZ TYF
T[GF X]E[rKSF[GF ÒJGlGJF"C DF8[ VF%IFP
H;J\Tl;\3GF D'tI] 5KL T[GL AgG[ ZF6LVF[G[ tIF\ KF[SZF HgdIFP
V[8,[ VG]UFDL SF[6 V[GF[ TF[ pS[, VFJL UIF[P T[ HDFGFDF\ V[J]\ R,6
CT]\ S[ SF[. VG]UFDL G CF[JFGL l:YlTDF\ T[ ZFÔG]\ ZFßI S[gã C[9/
RF<I]\ HT]\ CT]\P AgG[ AF/SF[ ;ULZ JIGF CTF V[8,[ VF{Z\Uh[A[
Ô[W5]ZYL SZ J;},L SZJFGF[ 9[SF[ H;J\Tl;\3GF DF[8F EF.GF 5F{+
.gãl;\3G[ Z* ,FB ~l5IF ,.G[ VF5L NLWF[P H;J\T l;\3GF 5]+
VÒT l;\3G[ 5N p5ZF\T DFZJF0 ZFßIGF A[ 5ZU6F\ ;]HT VG[
H[TFB ÔULZ TZLS[ VF{Z\Uh[A[ VF5L NLWFP H[YL DZF9FVF[ T[DH
XLBF[YL D/LG[ VCÄGF ZFH5}TF[ S[gã ;FD[ AUFJT G SZL A[;[P ZFHSLI
ãlQ8SF[6YL H]VF[ TF[ VF{Z\Uh[AGL G[D DFZJF0GF ZFÔGF S]8]\ADF\
EFU,F 5F0JFGL CTLP 5Z\T] ZF9F[0 G[TFVF[GF l5TFDC N]UF"NF;[
VÒTl;\3 AFAT[ SZJFDF\ VFJ[, VF{Z\Uh[AGF R]SFNFG[ G :JLSFIF["P
ßIFZ[ VF{Z\Uh[A[ ZFHS]DFZF[ TYF T[DGL DFTFVF[GL WZ5S0GF[ VFN[X
VF%IF[ TF[ N]UF"NF; 9\0F[ 50L UIF[P sD]CdDN VtCZ V,L4 ——!&*) S[ ZF9F[0
lJãF[C S[ SFZ6˜˜ DwISF,LG EFZT4 V\S-Z4 T\+L .ZOFG CALA4 !)(#4 5'P )#v!_Zf
Ô[W5]ZGL UFNL 5Z 5KL VÒTl;\3 A[9F[P sDVFlQFZ[ VF,DULZL4 5'P

!*_-*&f YF[0FS H lNJ;F[ 5KL VF{Z\Uh[A DFZJF0GF ZF9F[0F[YL GFZFH
Y. UIF VG[ T[DGF p5Z C<,F[ AF[,FJL NLWF[P T[DGF C]D,FYL 0ZLG[
EFU[,F N]UF"NF; VG[ VÒTl;\3[ D[JF0GF ZF6F ZFHl;\3G[ tIF\ VFzI
,LWF[P N]xDGGF[ lD+ N]xDG CF[I K[ V[D ;DÒ VF{Z\Uh[A[ D[JF0 5Z
C]D,F[ SZL NLWF[P ZF6FV[ EFUL H. 5J"TLI lJ:TFZF[DF\ ÔG ARFJL
VG[ D]3,F[GF D]SFA,F DF8[ OZL T{IFZLDF\ ,FUL UIF[P
VF{Z\Uh[AGF lJãF[CL 5]+ VSAZG[ N]UF"NF;[ ;]Z1FF TYF DFU"NX"G
5]~ 5F0I]\ TF[ VSAZ[ VHD[Z 5Z R-F. SZL NLWLP D[JF0 5Z C]D,F
TYF VSAZGL AUFJTGF[ ;FDGF[ SZJF DF8[ VF{Z\Uh[A[ S0S GLlT
V5GFJLP VSAZ DCFZFQ8= AFH] GF;L UIF[P ZF6F ZFHl;\3GF 5]+
ZF6F HUTl;\3YL VF{Z\Uh[A D/L UIFP VG[ T[G[ 5F\R CÔZL 5N
V5"6 SIF["P HUTl;\3[ JFINF[ SIF[" S[ T[ VÒTl;\3G[ ;FY GCÄ VF5[P
ZFH5}TF[GF[ V;\TF[QF 5FZBL ,LWF 5KL VF{Z\Uh[A[ VÒTl;\3G[
DFZJF0GF ZFÔ TZLS[ DFgITF VF5L NLWLP TF[ 56 TGFJ TF[ tIFZ 5KL
56 IYFJTŸ ZCIF[P
p5ZF[ÉT 5lZl:YlT Ô[TF\ VF{Z\Uh[A ZFH5}TF[G[ X\SFGL ãlQ8V[
Ô[JF ,FuIF CTFP VF{Z\Uh[AGF XF;GSF/GF 5C[,F\ JL; JQFF[" NZlDIFG
T[GL ZFH5}T X+]TFGF 5]ZFJFVF[ D/TF GYLP XFCHCF\GF HDFGFDF\
V[S CÔZL TYF T[GF p5ZGF[ 5N D[/JGFZF ZFH5}TF[GL ;Z[ZFX 8SF-
JFZL !& 5|lTXT CTLP XFCHCF\V[ SF[. 56 ZFH5}TG[ ;FT CÔZLGF[
5N V[GFIT G SIF["4 5Z\T] VF{Z\Uh[A[ H[l;\3 VG[ H;J\Tl;\3G[ ;FT
CÔZL 5NYL GJFßIFP sD]CdDN VTCZ V,L4 ——WL ZLl,lHI; .xI]h .G WL
JF[Z VF[O ;S;[XG˜˜ !&5(v5)4 5|F[l;l0\u; VF[O .g0LIG lC:8=L SF[\U|[;4 V,LU-
!)&_f SKJFCF4 CF0FEF. VG[ ALSFG[ZGF ZF9F[0F[ VF{Z\Uh[A ;FY[ G
AFB0IFP
P þe¾ çkøkkðík P
XLBF[GL AUFJT VF{Z\Uh[AGL ;FD[ YI[,L K[<,L AUFJT CTLP
XLB U]~VF[V[ XF;SF[GL H[D 5F[TFGL ZC[6L-SZ6L AGFJL ,LWL CTL
TYF ;{gIGL 56 HDFJ8 SZL ,LWL CTLP T[VF[ 5F[TFGL ÔTG[ ——;rRF
AFNXFC˜˜ SC[J0FJTFP
sSlG\WD4 ——XLBF[\SF .lTCF;˜˜ STF" o SD,F SZlTJFZL4 EFQFF\TZ4 ZD[X lTJFZL
VG[ ;]Z[X lTJFZL4 .lTCF; 5|SFXG ;\:YFG4 JFZF6;L4 l0;[dAZ !)&54 5'P *&f
!&*5 ;]WL S[gã DF8[ SF[. BTZF[ G ,FUTF\ VF{Z\Uh[A[ XLB
U]~VF[ lJ~â SF[. 5U,F\ G ,LWFP
;FTDF U]~ ClZZFIGF[ 5C[,F[ 5]+ ZFDZFI CTF[P s5lZlXQ8-ZZ
D]HA4 GFGS4 V\UN4 VDZNF;4 VH]"G4 CZUF[lJ\N4 U]~N¿4 ClZZFI4
ClZlSXG VG[ T[UACFN]Z 5KL N;DF VG[ K[<,F U]~ UF[lJ\Nl;\3
CTFPf ZFDZFI V[S U],FD0LGF 5[8[ HgdIF[ CTF[P
ClZZFIGL WD"5tGLGF S]BYL V[S ALÔ[ 5]+ CZlSXG HgdIF[P
ClZZFI[ 5F[TFGL AF\NLYL VJTZ[,F 5]+ DF8[ VG]UFDL TZLS[GL 3F[QF6F
SZL4 H[GF SFZ6[ 5\ÔADF\ V\NZ V\NZ TGFJ JWL HJF 5FdIF[P VF
;D:IFGF ;DFWFGGL ÒdD[NFZL VF{Z\Uh[AG[ ;]5|T SZJFDF\ VFJL4
5Z\T] T[ XLBF[GF lJJFNDF\ 50JF DF\UTF G CTFP T[DGL .rKF V[ CTL
S[ XLBF[ 5F[T[ H VF AFAT[ SF[. lG6"I 5Z VFJL ÔIP
sVFU/GF[ CJF,F[4 5'P 5#f
V\T[ ClZZFIGL WD"5tGLYL 5[NF YI[, 5]+ CZlSXG VF9DF U]~
AgIFP 5Z\T] YF[0FS H lNJ;F[DF\ XLT/FGL ALDFZLGF SFZ6[ D'tI] 5FdIFP
VG[ T[UACFN]ZG[ GJDF U]~ AGFJL N[JFDF\ VFjIFP U]~ T[UACFN]Z[
VF;FDYL YI[,L ,0F.DF\ D]U,F[GF ;{gI TZOYL EFU ,LWF[P tIFZ
5KL 5F[TFGF R[,FVF[ TYF l;5F.VF[GF[ BR" SF-JF DF8[ A/HAZL-
5}J"S ,F[SF[ 5F;[YL NF{,T D[/JJF DF\0LP sVFU/GF[ CJF,F[4 5'P 55f
VFND CFlOh GFDGF V[S ;}OL ;FY[ U]~ T[UACFN]ZGL UF- lD+TF
CTLP DF,NFZ lC\N]VF[ 5F;[YL T[UACFN]Z VG[ DF,NFZ D]l:,DF[ 5F;[YL
VFND CFlOh DG:JL56[ ;\5l¿ D[/JTFP sVFU/GF[ CJF,F[f
AgG[GL C[ZFGUlTYL AFH VFJL H. VF{ZU \ h[AGF ;{lGSF[V[ AgG[G[
S[N SZL ,LWFP JF:TJDF\ 5F[TFGF V[X VFZFD DF8[ VFND CFlOh[
U[ZSFG}GL SFD SIF"4 V[8,[ VF{Z\Uh[A[ T[G[ N[XlGSF,GL ;Ô O8SFZLP
S[gãYL D]SFA,F[ SZL XS[ V[ C[T];Z U]~ T[UACFN]Z[ 5F[TFGL ;{lGS
XlÉT ;]ã- AGFJJF DF8[ VFT\S O[,FjIF[ CTF[P V[ SFZ6[ !&*5 .P;PDF\
VF{Z\Uh[AGF VFN[XYL T[DG[ DF[TGL ;Ô VF5JFDF\ VFJLP 5Z\T] U]~
T[UACFN]ZG[ D'tI]N\0 V5FIF[ T[ AFAT[ VF56L 5F;[ GÞZ 5]ZFJFGL
SDL K[P sVFU/GF[ CJF,F[4 5'P 5*f
V[S V\U|[H VlWSFZL D[l8S,O[ 5F[TFGL S'lT ——XLBF[GF[ .lTCF;˜˜DF\
;F{YL 5C[,F\ V[D ,bI]\ S[ VF{Z\Uh[A[ U]~ T[UACFN]ZG[ DF[TGL ;Ô
VF5LP D[l8S,O 5C[,F\ T[GF[ SF[. p<,[B S[ 5]ZFJF[ GYL D/TF[P T[GFYL
56 JWFZ[ DCtJ5}6" D]ÛF[ V[ K[ S[ D[l8S,O 5KL K5FI[,L VgI S'lTDF\
D[l8S,OGF VF lJRFZG[ S[ ——VF{Z\Uh[A[ U]~ T[UACFN]ZG[ DF[TGL ;Ô
VF5L˜˜4 36]\ DCtJ VF5JFDF\ VFjI]\P Ô[ S[ D[l8S,OYL 5C[,F\ V[S
ALÒ JFT Ô6JF D/[ K[P VG[ T[ V[ S[ EF. DGLl;\3G]\ 5]:TS ——EUT
ZtGFJ,L˜˜ !()# .P;PDF\ 5|U8 YI]\P T[DF\ ;FO XaNF[DF\ ,bI]\ K[ S[
V[S XLB[ H T[DGL 5F[TFGL 5ZJFGULYL T[DG]\ DFY\] SF5L GF\bI]\P
sA|FpG4 .g0LIF 8=[S8;4 JF[4 ZP 5'P Z-#f
SlG\WD[ ,bI]\ K[ S[4 VF{Z\Uh[AG[ RDtSFZ N[BF0JF DF8[ T[D6[
SCI]\ S[ T[ V[S V[JF[ D\+ ,BX[ S[ H[ SF[.56 T[G[ 5F[TFGF U/FDF\ AF\WL
,[X[4 T,JFZGF[ EFZ[DF\ EFZ[ 3F GL 56 T[GL UZNG 5Z SF\. V;Z YX[
GCÄP T[ D\+G[ T[D6[ B]N 5F[TFGL UZNGDF\ H AF\wIF[ VG[ 5F[TFGF
R[,FG[ T,JFZGF[ 3F SZJFGF[ .XFZF[ SIF["P T,JFZGF[ EFZ[ 3F H[ 1F6[
T[DGL UZNG 5Z 50IF[4 DFY]\ W0YL H]N]\ Y. V[S AFH] H. 50I]\P VF

38GFGF J6"GSTF" T[ ,F[SF[ K[ H[DG[ U]~ÒGL ;[JFDF\ C\D[XF ZC[JFG]\
;F{EFuI 5|F%T CT]\P !)!ZDF\ VF 5]:TS ——EUT ZtGFJ,L˜˜ ßIFZ[
ALÒ JBT 5|U8 YI]\ TF[ p5ZF[ÉT 38GFG[ T[DF\YL SF-L GF\BJFDF\
VFJLP SFZ6S[ T[GFYL 5C[,F\ D[l8S,OGL SCFGL VFJL R}SL CTLP
uIFGL l;\3GL S'lT ——5\Y 5|SFX˜˜GL 5C[,L VFJ'l¿ !(*) .P;PDF\
VG[ ALÒ VFJ'l¿ !((# .P;PDF\ 5|U8 Y.P T[ S'lTGL A\GJ[ VFJ'l¿DF\
VF JFTGF[ SF[. pÐ[B GYL S[ U]~ T[UACFN]ZG[ VF{Z\Uh[A[ DFZL GF\bIFP
5\Y 5|SFXGL +LÒ VFJ'l¿ DF,SDGL lSTFA 5KL 5|SFlXT Y.P T[
lSTFADF\ ,bI]\ K[ S[ U]~ÒYL .:,FD WD" :JLSFZ SZL ,[JF DF8[ SC[JFDF\
VFjI]\P T[D6[ .gSFZ SIF[" V[8,[ T[DG[ RF\NGL RF[S BFT[ ÔC[ZDF\ DFZL
GF\BJFDF\ VFjIF CTFP V[S DCtJ5}6" D]ÛF[ V[ S[ SlG\WD[ 5F[TFGF 5]:TSDF\
VF 38GF ,BL GYLP
——XLBF\ N[ ZFH˜˜ 5]:TS !(&Z .P;P TYF !()Z .P;PDF\ V[D
A[ JBT 5|SFlXT YI]\P T[ 5]:TSDF\ 56 EUT ZtGFJ,LGL H[D U]~
T[UACFN]ZG[ VF{Z\Uh[A äFZF D'tI]N\0 VF5JFGF[ SF[. p<,[B GYL4 5Z\T]
VF 5]:TSGL UF[ZD]BL VFJ'l¿DF\ CSLSTYL lJ5lZT VF{Z\Uh[AG]\ GFD
TYF VF 38GF XFD[, SZL N[JFDF\ VFJLP
U]~ T[UACFN]ZGF D'tI] 5KL XLB R/J/[ ,xSZL :J~5 WFZ6
SZL ,LW]\P VF R/J/G[ XLBF[GF N;DF VG[ V\lTD U]~ UF[lJ\Nl;\3GF[
lJX[QF ;CSFZ D/TF[ ZCIF[P 5C[,F TAÞFDF\ lC\N] ZFÔVF[V[ V\NZF[-
V\NZGF h30FVF[DF\ U]~ UF[lJ\Nl;\3GF ;CSFZYL ,FE ,[JF .rKI]\4
5Z\T] U]~Ò AC] H<NL 5F[TFGL l:YlT s5F[hLXGf DHA}T SIF" 5KL
lC\N] ZFÔVF[GF lJZF[WL Y. UIFP VG[S lC\N] ZFÔVF[V[ V[SL ;FY[
D/LG[ !*_$ .P;PDF\ U]~Ò 5Z C]D,F[ SZL NLWF[P H[DF\ U]~ÒGL
ÒT Y.P tIFZ[ lC\N] ZFÔVF[V[ D]3,F[YL U]~ UF[lJ\Nl;\3 lJ~â DNN
SZJFGL NZBF:T SZLP D]3, ;¿FG[ 5F[TFGF lCTF[ BFTZ U]~ UF[lJ\N
l;\3G[ NAFJJFG]\ H~ZL ,FuI]\P VF{Z\Uh[A[ ,FCF[ZGF ;}A[NFZ VG[
;ZlC\NGF OF[HNFZ JhLZBFGG[ U]~ UF[lJ\Nl;\3 lJ~â 5J"TLI ZFÔVF[GL
DNN SZJFGF[ C]SD VF%IF[ VG[ XLBF[G[ B;[0L D}SJFDF\ VFjIFP
VF{Z\Uh[AG[ VtIFRFZL TYF XLB lJZF[WL ;FlAT SZJF DF8[
V{lTCFl;S 5}ZFJF ;FY[ V[ N,L, VF5JFDF\ VFJ[ K[ S[ VF{Z\Uh[A[ U]~
UF[lJ\Nl;\3GF AgG[J AF/SF[G[ DFZL GF\bIFP EF.ALZl;\3 58IF,JLV[
5F[TFGF 5]:TS ——;\3 ;FUZ˜˜ !(Z* DF\ U]~ UF[lJ\Nl;\3GF AgG[J
KF[SZFVF[G[ NLJF,DF\ R6FJL N. DFZL GF\BJFGF[ p<,[B ;J"5|YD
SIF[" K[P A|FpG! TYF SlG\WDZ JU[Z[V[ tIFZ5KL VF 38GFG[ GDS
DZR]\ EEZFJLG[ ZH} SZL K[P !((* YL U]~ÒGF AgG[ 5]+F[GF GFD
5Z D[/F[ 56 EZFJJFGF[ X~ Y. UIF[P
VF JFTDF\ SF[. X\SF GYL S[ U]~ UF[lJ\Nl;\3GL DCtJ5}6" IF[HGFVF[
TYF S[gã lJZF[WL UlTlJlWVF[GF SFZ6[ VF{Z\Uh[A ;TS" Y. UIF
CTFP V[8,[ T[D6[ S[gãYL K[0F[ OF0GFZF VgIF[GL H[D XLBF[G[ 56 SR0L
GF\bIF4 5Z\T] VF JFTGF[ SF[. ;ßH0 5]ZFJF[ ;F\50TF[ GYL S[ UF[lJ\N-
l;\3GF A[ AF/SF[G[ T[D6[ DZFjIFP sCF\l;IFDF\ ,bI]\ K[fS[ VF 5C[,F\ H
ATFJL N[JFDF\ VFjI]\ K[ S[4 UFNL DF8[ VXF[S DF[I"V[ 5F[TFGF !__
EF.VF[G[ ZC[;\ L GF\bIFP ZFH D[/JJF DF8[ K[<,F DF{I" XF;S CZCNZYG[
T[GF ;[GF5lT lD+X\U[ DFZL GF\bIF[P .;F 5}J[" KõL ;NLDF\ DFYF 5Z
TFH 5C[ZJFGF VFXIYL VÔTX+]V[ 5F[TFGF l5TFGL H CtIF SZL
GF\BLP XFCL UFNL D[/JJF DF8[ 5F[TFGF AF5 XFCHCF\ ;FY[ DF+
VF{Z\Uh[A H GCÄ D]ZFN TYF X]ÔV[ 56 AUFJT SZLP VF AWL
38GFVF[ ATFJJFGF[ VFXI V[ K[ S[ XLB ;D:IFGL RRF" ,F\AL B[\RLG[
!P .g0LIF 8=[S8;4 5'P &*
ZP SlG\WD4 XLBF[\SF .lTCF;45'P **
VF{Z\Uh[AG[ NF[lQFT TYF XLB lJZF[WL 9ZFJJF4 VgI V{lTCFl;S

38GFVF[ Ô[ ;FD[ ZFBJFDF\ VFJ[ TF[ IF[uI GYLP sVCÄ CF\l;IF[ 5]ZF[
YIF[f U]~ UF[lJ\Nl;\3GL CtIF V[S 59F6GF CFY[ Y.P H[GF A[ KF[SZFVF[G[
U]~ÒV[ DFZL GF\bIF CTFP UF[lJ\Nl;\3YL D/LG[ VF{Z\Uh[A 5lZl:YlTG[
ZFA[TF D]HA SZJF DF\UTF CTF4 5Z\T] T[GF 5C[,F\ H !*_* .P;PDF\
T[DGF[ N[CF\T Y. UIF[P sSlG\WD4 XLBF[\SF .lTCF;4 5'P *)q(_f
lC\N]VF[ VG[ D]l:,DF[ JrR[ V\TZ S[ TGFJEZL l:YlT 5|JT"DFG
CTL T[G[ ;FlAT SZJFGL SF[lXQF ZFHSLI ZF[8,F X[SJF DF8[ D]GFl;A
CF[I XS[ K[4 5Z\T] V{lTCFl;S ãlQ8lA\N]YL H]VF[ TF[ IF[uI GYLP VDG[
V[JF 36F\ NFB,FVF[ D/[ K[4 H[GFYL Ô6JF D/[ K[ S[ N]xDGL VYJF
jIlSTUT lCT BFTZ lC\N]VF[ lJ~â lC\N]VF[V[ D]l:,DF[G[ ;FY VF%IF[P
sÔN]GFY ;ZSFZ4 VF{Z\Uh[A4 5'P #$_4 ÔN]GFY ;ZSFZ JW]DF\ ,B[
K[ S[4 !*_# 5KL lXJFÒ VG[ X\EÒ ] UFD0FVF[-XC[ZF[GF jIF5FZLVF[G[
lC\N]-D]l:,DGF E[N JUZ ,}8\ IF SZTF CTFP VG[ D]3, ;{gIGF VFJTF\GL
;FY[ H K]5FI HTF CTFPf
VG[ T[GF 56 5]ZFJFVF[ D/L VFJ[ K[ S[4 H~Z D]HA D];,DFGF[V[
D];,DFGF[GF[ lJZF[W SIF[" TYF lC\N]VF[G[ ;FY VF%IF[P NFPTP U\UFZFD
A|Fï6 H[G[ tIF\ U]~ UF[lJ\Nl;\3GL DF\ ;]\NZL VG[ T[GF AF/SF[V[ VFzI
,LWF[P T[ H U\UFZFD[ T[ AF/SF[ VG[ U]~ÒGL DFTF ;]\NZLG[ ;ZlC\NGF
CFS[DG[ CJF,[ SZL NLWL T[DH ÒJ ;8F[;8GL AFÒ ,UFJL U]~
UF[lJ\Nl;\3G[ DF[TGF D]BDF\YL ARFJGFZF GALBF\ VG[ UGLBF\ AgG[G[
U]~ UF[lJ\Nl;\3[ ——5]+F[YL 56 JWFZ[ l5|I˜˜ SCIFP
U]~ VH]"Gl;\3GF[ EF. 5'yJLR\N CTF[P T[6[ ßIF\ ;]WL EF.G[ DFZL
G GF\bIF[ tIF\ ;]WL XF\lTYL G A[9F[P Ô[ S[ T[GF SFZ6[ H U]~ VH]"Gl;\3GL
WZ5S0 SZJFDF\ VFJL CTLP
lDIF\ DLZ 56 V[S D]l:,D CTFP H[DGF CFYF[YL VD'T;ZGF
U]~äFZFGF[ XL,FgIF; SZJFDF\ VFjIF[P
R\N] XFC V[S lC\N] H CTF[4 H[6[ AC] H 5L0FVF[ VF5L U]~
VH]"Gl;\3G[ DFIF" VG[ T[DGF EF. 5'yJLR\NG]\ lN, 9FI]ÅP AFAF OZLN
T[ D]l:,D CTF H[DGL SlJTFVF[G[ U]~ VH]"Gl;\3[ U]~ U|\Y ;FC[ADF\
XFD[, SZLP ACFN]Z XFC hOZ E,[ D]l:,D CTF4 5Z\T] T[D6[ VF5[,L
h],OSFZ GFDL T,JFZ VFH[ 56 VFG\N5]Z ;FC[ADF\ DF[HN} K[P WLZ]D,4
U]~ T[UACFN]ZGF[ E+LÔ[ CTF[4 H[ C\D[X SFSF lJ~â D]3,F[GL SFG
E\E[Z6L SZTF[ ZC[TF[ CTF[P V[8,[ VF56[ V[D TF[ SCL XSLV[ S[
VF{Z\Uh[AGF XF;GSF/ NZlDIFG DZF9FVF[4 XLBF[ VG[ Ô8F[GL
AUFJTF[ Y.4 5Z\T] SF[. 5|SFZG]\ SF[DL ZDBF6 YI]\ GCÄP sZFD5|;FN
l+5F9L4 —D]3, ;FD|FßISF ptYFG VF{Z 5TG˜ .<CFAFN4 !)($4
5'P #*$ v VFU/ ,[BS ,B[ K[ S[4 ——VF{Z\Uh[A AC] ;FZF[ ,[BS VG[
;1FD ;{lGS CTF[P 5|A/ .rKFXlÉT TYF DÞD DGF[A/ WZFJTF[
VF{Z\Uh[A ZFHSLI NFJ5[R TYF ;}h AFAT[ VÔ[0 CTF[P T[ AC] DC[GT
TYF h05YL lC;FA T5F;TF[ CTF[P ;CGXlÉT UHAGL CTLP T[GL
U\ELZTF TYF ;ßHGTFGF SFZ6[ ,F[SF[ 5Z T[GF[ NANAF[ sZF[Of KJFI
HTF[P T[GL l;wWF\T lGQ9F TYF ë0F ZFHSLI jI}CGF ,LW[ ,F[SF[ T[GFYL
EIELT ZC[TFP 5|lTS]/ ;\Ô[UF[DF\ 56 T[ AZOGL H[D 9\0F[ ZCL XSTF[4
VG[ B]XLGF 5|;\U[ 56 T[GF RC[ZFGF[ Z\U AN,FTF[ G CTF[P T[GL ;[GF
T[GF JT"GYL B]X ZC[TLP XFZLlZS VYJF DFGl;S SDÔ[ZLGF[ VFZF[5
T[GF 5Z ,UFJL XSFI V[D GYLP T[ C\DX [ lR\TFGF SFZ6[ YF[0F[S lR0FI[F,[
ZC[TF[P SF[.GL p5Z ;Z/TF5}J"S ;\5}6" lJ`JF; G WZFJTF[ CTF[4 5Z\T]
;FDFJF/FG[ T[GL VG]E}lT SZFjIF JUZ T[GFYL SFD S-FJL ,[JFGL T[DF\
+[J0 CTLP T[GF p5ZF[ÉT U]6F[ ;FD[ 50SFZ O[\SJFGL SF[. XÉITF GYLPf
ALÔ5]Z ÉIFZ[S D]3,F[ lJ~â DZF9FVF[YL DNN DF\UT]\ TF[ ÉIFZ[S
DZF9FVF[ lJ~â D] 3 ,F[ Y L ;CFI DF\ U T] \ P ALÔ5] Z GF UFNL5lT
D:pNBF\V[ DF[3,F[ lJ~â lXJFÒYL DNN DF\UL TF[ lXJFÒV[ N;
CÔZ 3F[0F;JFZ DZF9FVF[ VG[ A;F[ A/NF[ 5Z BFJF-5LJFGL J:T]VF[
,FNLG[ DF[S,L NLWFP lXJFÒ B]N tIF\ ;{gI ;lCT 5CF[\RL UIF[P ;ZNFZ
NL,[ZBF\ GFDGF DF[3, ;ZNFZGL lGQO/TF 5KL !&(ZDF\ XFCÔNFV[
VFhDGF G[T'tJDF\ DF[8L OF[H DF[S,JFDF\ VFJLP V\T[ ALÔ5]Z D]3,F[GF
SaÔDF\ VFJL UI]\P
5F[TFG\] ALH]\ lGXFG VF{Z\Uh[A V[S VgI D]l:,D ZFßI UF[,S]\0FG[
AGFjI]\ P Z!4 V[l5|, !&*ZGF lNJ;[ KõF ;]<TFG VaN]<,FC
S]T]AXFCGF VJ;FGGF SFZ6[ VG]UFDL DF8[ h30F[ pEF[ YIF[P .ZFGL
GFIS ;{IN D]CdDNGL DNNYL VA},C;G ;]<TFG TYF D]hOOZ
J0F5|WFG AgIF[P 5Z\T] tIFZ 5KL D]hOOZGL CtIF SZL GF\BJFDF\ VFJL
VG[ DNgGF GFDL A|Fï6G[ VA},C;G[ 5|WFG AGFjIF[P DNgGFGF[ EF.
VSgGF UF[,S]\0FGF[ ;Z;[GF5lT lGDFIF[P VA},C;G ZFT-lNJ;
Z\UZ[l,IF DGFJTF[ ZC[TF[ V[8,[ ;DU| ;¿F DNgGFGF CFYDF\ ;ZL
U.P 5F[TFGL C[l;IT DHA}T ZFBJF T[6[ DZF9FVF[G[ V[S ,FB CF[G
sT[ SF/GF[ ;F[GFGF[ l;ÞF[f JFlQF"S VF5L T[6[ ;]Z1FF D[/JLP CF[G T[
JBT[ R,6DF\ CT]\P
!&(5DF\ VA},C;G[ E,[ ClYIFZ C[9F D}SL NLWF4 5Z\T]
UF[,S]\0FGL D]3, lJZF[WL UlTlJWLVF[ RF,] ZCLP V\T[ Z!4 ;%8[dAZ
!&(*GF lNG[ UF[,S]\0FGF lS<,F 5Z D]3,F[V[ SaÔ[ HDFJL ,LWF[P
VA},C;GG[ 5S0L ,[JFDF\ VFjIF[P
P {hkXk P
ALÔ5]Z VG[ UF[,S]\0FGF 5TG 5KL VF{Z\Uh[A[ 5F[TFGL 5]ZL
XlÉT DZF9FVF[ ;FD[ ,UFJL NLWLP A]ZCFG5]Z VG[ VF{Z\UFAFN 5Z
C]D,FVF[ l;JFI V[S GJF DZF9F ;ZNFZ ;\EFÒV[ VF{Z\Uh[AGF
lJãF[CL 5]+ VSAZG[ VFzI VF5LG[ VF{Z\Uh[AG[ V[S AC] DF[8F[ 50SFZ
O[\SIF[ CTF[P VF{Z\Uh[AG[ ;F{YL JWFZ[ 0Z V[ JFTGF[ CTF[ S[ DZF9FVF[GL
lCDFITGF VFWFZ[ XFCÔNF VSAZ Ô[ D]3, .,FSFVF[ 5Z C]D,FVF[
X~ SZL N[X[ TF[ V[S ,F\A] U'CI]wW OF8L GLS/X[P 5Z\T] ;\EFÒV[
XFCÔNF VSAZG[ EZ5}Z ;CFI G VF5LG[ 5F[TFGL XlÉT 5F[8]"ULhF[
VG[ ;LNLVF[ ;FY[ lG~ä[xI I]wW ,0JFDF\ ,UFJL NLWLP ;\EFÒ VG[
XFCÔNF VSAZGF[ D[/ X\SF:5N CF[J]\ :JFEFlJS CT]\P VF SFZ6[ H
ßIFZ[ VF{Z\Uh[A ALÔ5]Z TYF UF[,S]\0F ;FY[ I]wWDF\ jI:T CTF T[
JBT[ 56 ;\EFÒV[ XFChFNF VSAZG[ 5]ZTL DNN N[JFGF[ .gSFZ SZL
NLWF[P VFGF ,LW[ H !&(&DF\ D]3, .,FSFVF[ 5Z XFCÔNF VSAZGF
C]D,FVF[G[ BF/L XSFIFP V\T[ lGZFX Y. XFCÔNF VSAZ ;D]lãI
DFU[" GF;L K}8L .ZFG RF<IF[ UIF[P
ALÔ5]Z VG[ UF[,S]\0FGF 5TG 5KL 56 ;\EFÒ 5F[TFGF VFH]-
AFH]GF lJ:TFZF[ TYF V\NZGF CZLOF[G[ DFT SZJFDF\ ZF[SFI[,F[ ZCIF[P
!&()DF\ 5F[TFGF V[S K}5F V»F ;\UD[`JZ 5Z D]3,F[GF VF[lR\TF
C]D,FYL ;\EFÒ 0WFI UIF[P T[G[ VF{Z\Uh[AGL ;FD[ ,FJJFDF\ VFjIF[
VG[ DFZL GF\BJFDF\ VFjIF[P DZF9FVF[YL ;DFWFG SZLG[ VF{Z\Uh[A
ALÔ5]Z TYF UF[,S]\0F 5Z 5F[TFGF[ lJHI SFIDL AGFJL XSTF[ CTF[4
5Z\T] ;\EFÒG[ DFZL GF\BLG[ T[6[ DF+ VF DF[SF[ H U]DFJL G NLWF[4
A<S[ DZF9FVF[ DF8[ I]wWGL VFUG[ JW] E0SFJJFG]\ ACFG]\ WZL NLW]\P
SF[. V[S ;1FD G[TF G CF[JFGF SFZ6[ DZF9F ;ZNFZF[V[ B]<,[VFD
D]3, lJ:TFZF[DF\ ,}\8DFZ X~ SZL NLWLP D]3, ;{gIG[ Ô[TF\ H T[VF[
VFD-T[D ;\TFI HTFP DZF9FVF[GF[ BFtDF[ AF[,FJJFGF AN,[ VF{Z\Uh[A[
T[VF[G[ ;DU| NbB6 sNl1F6fDF\ 5F[TFGL UlTlJlWVF[ JWFZJFGL TS
VF5LP ;\EFÒGF GFGFEF. ZFÔZFDGL C]S}DT TF[ :Y5F.4 5Z\T]
5F8GUZ 5Z D]3,F[GF C]D,FVF[ Ô[. T[ tIF\YL EFUL UIF[P ZFÔZFD[
GF;L H. 5}JL"I ;ZCN 5Z VFJ[, lH\ÒDF\ VFzI ,LWF[P VG[ tIF\YL
T[6[ D]3,F[ lJ~â H\U ÔZL ZFBLP VFD4 DZF9FVF[GL AUFJT 5lüDYL
5}J" ;]WL O[,FI U.P
VF{Z\Uh[A[ lH\ÒDF\ ZFÔZFDG[ 3[ZFDF\ ,. ,LWF[P VF 3[ZF[ 36F
lNJ;F[ ;]WL ,\AFIF[P !&)(DF\ lH\ÒG]\ 5TG YI]\P 5Z\T] ZFÔZFD tIF\YL
EFUJFDF\ ;O/ ZCIF[P DZF9FVF[GF C]D,FDF\ JWFZF GF[\WFIFP 36L
JBT D]3,F[G[ AC] H G]S;FG p9FJJ]\ 50I]\P DZF9FVF[V[ U]DFJL NLW[,F
lS<,FVF[ 5Z OZL SaÔ[ SZL ,LWF[P ZFÔZFD l;TFZF 5FKF OZJFDF\
;O/ ZCIF[P D]3,F[ VG[ DZF9FVF[ JrR[ TGFJEZL l:YlT IYFJTŸ ZCLP
!*_#DF\ VF{Z\Uh[A[ DZF9FVF[ ;FY[ JFTRLT sJF8F3F8f X~ SZLP
;\EFÒGF 5]+ ;FC]G[ D]ST SZJFGL T[D6[ T{IFZL NXF"JLP T[ JBT[ ;FC]
T[GL DFTF ;FY[ l;TFZFDF\ S[N CTF[P ;FC] ;FY[ ;FZF[ JTF"J SZJFDF\
VFjIF[P I]JFG Y. UIF 5KL T[G]\ ,uG lJbIFT DZF9F S]8]\AGL A[
5]+LVF[ ;FY[ SZL N[JFDF\ VFjI]\P lXJFÒG]\ ZFßI VG[ Nl1F6DF\ —;ZN[X
D]BL˜GL ;¿F ;FC]G[ VF5LG[ T[GL lJX[QF C[l;IT :JLSFZJF DF8[
VF{Z\Uh[A T{IFZ CTF[P 5Z\T] H[ U]%T DFlCTLVF[ D/TL CTL T[GF SFZ6[
VF{ZU \ h[A[ V\T[ DZF9FVF[G[ X\SF:5N U6L VFBL IF[HGFG[ H VEZF.V[
R-FJL NLWLP
!*_&DF\ VF{ZU \ h[AG[ V[ JFTGF[ VC[;F; Y. UIF[ S[ DZF9FVF[GF
AWF H lS<,FVF[ 5Z SaÔ[ SZJF[ D]xS[, K[P 5Z\T] T[ KTF\ 56 I]wW
RF,T]\ ZCI]\P !*_*DF\ VF{Z\Uh[AGF[ .gT[SF, Y. UIF[P VG[ DZF9F-
VF[G[ `JF; ,[JFGF[ DF[SF[ D/L UIF[P
Ô[ VF56[ VF{ZU \ h[AG[ V[S D]l:,D XF;SGF AN,[ DF+ XF;GSTF"
S[ ZFÔ ;DÒV[ TF[ V[ CSLST :JLSFZJL Ô[.V[ S[ SF[.56 AFNXFCG[
5F[TFGF TbTF[TFH S[ UFNLG[ ARFJJFDF\ H ;F{YL JWFZ[ Z; CF[I K[P
V[8,[ VF{Z\Uh[A[ 56 VF C[T]G[ H 5|FWFgI VF%I]\P lJlJW ;}AFVF[ 5|tI[
T[D6[ H[ jI}CZRGFVF[ V5GFJL T[DF\ UFNL ARFJJFGF[ C[T] S[gã:YFG[
Ô[JF D/[ K[P VF SFZ6[ H T[D6[ Nl1F6GF D]l:,D XF;SF[ TYF ëRF
CF[Û[NFZF[G[ 5F[TFGF lJZF[WL ,[BFjIFP TF[ ALÒ AFH] lC\N]VF[G[ 5F[TFGF
lJ`JF;] UÎFP V[S TFSFTJFG ZFH5}T H[l;\3G[ DF+ ;}A[NFZLGF prR
CF[Û[ H G A[;F0IF[4 A<S[ T[GF 5Z EZF[;F[ ZFBL DZF9FVF[YL I]â SZJFGL
TYF T[DGL XlÉTG[ BtD SZJFGL HJFANFZL 56 T[G[ H ;]5ZT SZLP

D]l:,D VG[ lAGD]l:,D 5Z wIFG VF%IF JUZ H[l;\3[ 56 5]ZL
.DFGNFZL TYF JOFNFZL ;FY[ DZF9FVF[GF[ lJZF[W TYF VF{Z\Uh[AGL
lCDFITDF\ DCtJ5}6" E}lDSF VNF SZLP
H[D jIlÉTUT lCTF[ BFTZ UF[,S]\0F TYF ALÔ5]ZGF D]l:,DF[
VF{Z\Uh[AYL AFB0IF4 T[DH B]N VF{Z\Uh[AGF S]8]\ADF\ OF8O]8 Y. TYF
T[D6[ lC\N] ;¿FVF[ ;FY[ ;F\9UF\9 ZFBJFG]\ J,6 V5GFjI]\P T[GFYL V[S
DCtJ5}6" 5]ZFJF[ V[ ;F\50[ K[ S[4 EFZTGF AWF D]l:,DF[DF\ V[STF G
CTLP V,A¿ S[8,FS D]l:,D XF;SF[ TYF AFNXFCF[ V[JF CTF H[
jIlÉTUT lCT BFTZ H~Z 50TF\ ALÔ D]l:,D ZFÔVF[ ;FY[ D/L UIFP
p5ZF[ÉT 5lZl:YlT DF+ D]l:,DF[GL H G CTLP DZF9FVF[GL 56
VF H CF,T CTLP
H[DS[ 5C[,F\ :5Q8 NXF"JJFDF\ VFJL R}SI]\ K[ S[ SF\. S[8,FI lC\N]
lJ:TFZF[G[ DZF9FVF[V[ 5F[TFGF lCT BFTZ ,}\8LG[ AZAFN SIF"P tIF\GL
TAFC YI[,L 5|ÔV[ VF{Z\Uh[A 5|lT 5F[TFGF[ lJ`JF; jIÉT SIF["P DF+
VF{Z\Uh[A 5|tI[ T[D6[ EZF[;F[ NFBjIF[ V[J]\ GYL4 T[GF 5C[,F\ 56 VFJ]\
H Ô[JF D/T]\ CT]\P SFZ6S[ 5|Ô C\D[X SZAF[H J[9[ K[ TYF ,FRFZ CF[I
K[P lX1F6GF[ VEFJ4 IFTFIFTGF ;FWGF[GL T\UL TYF VFlY"S D]xS[,L-
VF[GF SFZ6[ ;FDFgI 5|ÔHGF[ TDFD XF;SF[G[4 E,[ T[ lC\N] CF[I S[
D]l:,D4 V[S H[JF H ;DH[ K[P SFZ6 S[ AWFV[ T[DG]\ V[S;ZB]\ XF[QF6
SI]" CF[I K[P
DZF9FVF[GF ;{gIDF\ DF+ D]l:,DF[ G CTF4 A<S[ prR CF[ÛFVF[ 5Z
36F\ AWF ,FISFT WZFJTF D]l:,DF[ lAZFHDFG CTFP VG[ D]l:,D
;¿FVF[ lJ~â T[D6[ VtI\T .DFGNFZL5}JS" DZF9FVF[G[ ;FY 56 VF%IF[P
V[8,[ VDFZ[ SC[J]\ 50X[ S[ AWF D]l:,DF[G]\ V[S CF[J]\ VG[ ;J"-
;\DlT5}J"S AWF lC\N]VF[GL H]NL C[l;IT ;DHJFGL E}, V\U|[Ô[GF
HDFGFGL 5[NFX K[P VF 5FIFlJlCG JFT ;FlAT SZJF DF8[ CSLSTF[YL

VF\B VF0[ SFG SZJFDF\ VFjIF K[P VYJF T[GL lJUTF[ ;\TF[QFHGS ZLT[
VF5JFDF\ VFJL GYLP
VF JF:TlJÉTFG[ ;DHJF DF8[ Ô[ VF{Z\Uh[ASF/GF SFZ6F[-
5lZA/F[G[ GHZV\NFH 56 SZL N[JFDF\ VFJ[ TF[ JT"DFGSF/GL 5lZl:YlT
-GF VF\S,GYL 56 VF CSLSTG[ ;Z/TF5}J"S ;DÒ XSFI K[P EFZTDF\
NZ JQF[" CßÔZF[ V[JL 38GFVF[ 38[ K[4 H[DF\ D]l:,DF[ H D]l:,DF[GF
lJZF[WL N[BFI K[P VG[ lC\N]GL UF[/LYL lC\N]VF[ H lJ\WFI ZCIF K[P T[GFYL
lJ5lZT 36F AWF lC\N] S]8]\AF[GL ZF[Ò-ZF[8L D]l:,DF[GF CFYF[DF\ TYF
36F\ AWF D]l:,DF[G]\ ÒJG lC\N]VF[GL K+KFIFDF\ 5;FZ Y. ZCI]\ K[P
VFGFYL V[ H ;FlAT YFI K[ S[ ;FDFlHS TYF VFlY"S DFD,FVF[DF\
lC\N]VF[ TYF D]l:,DF[ V[S H[JF Ô[JF D/[ K[4 H]NF H]NF GCÄP
VF{Z\Uh[AGF SF/DF\ Ô[ WFlD"S J{DG:I CF[T[ VG[ lC\N]VF[ D]l:,DF[
V\NZ-V\NZ ,0TF-h30TF CF[T[ TF[ VF{Z\Uh[AGL ;FY[ H[l;\3 G CF[T[
VG[ lXJFÒGL ;FY[ UF[J,S]\0FGF D]l:,DF[ G CF[T[P
VXF[S TYF VSAZG[ ;DU| EFZTGF ZFÔGL C[l;ITYL Ô[JFDF\
VFJ[ K[P V[S CN ;]WL ;FR]\ 56 K[P 5Z\T] T[ ;\5}6" ;tI GYLP SFZ6S[
Nl1F6 EFZTGF[ V[S T'lTIF\X EFU VXF[SGL ;<TGT C[9/ ÉIFZ[I
XFD[, G Y. XSIF[P
VXF[SGL H[D VSAZ 56 Nl1F6 EFZT 5Z 5F[TFGF[ 5UN\0F[ HDFJL
G XSIF[P T[ VCDNGUZ ;]WL H 5F[TFGL ;<TGT lJ:TFZL XSIF[P A<S[
ALÔ5]Z VG[ UF[,S]\0FV[ I]âGL V[JL l:YlT ;Ò" GF\BL CTL S[ T[ VSAZ
DF8[ DFYFGF[ N]oBFJF[ AGL U. CTLP
VF8,L SDL KTF\ Ô[ VF56[ p5ZF[ÉT AgG[ ZFÔVF[G[ ;DU|
EFZTGF ZFÔ TZLS[ Ô[.V[ KLV[ TF[ VF{Z\Uh[AG[ ;DU| EFZTGF[ ZFÔ
GCÄ U6LG[ VF56[ T[DG[ VgIFI SZL ZCIF KLV[P
VF{ZU
\ h[A[ 5RF;-;F9 JQF" ;]WL EFZT 5Z ZFH SI]PÅ T[ B]N EFZTGF
.lTCF;GF[ V[S EFU K[P T[DGF SF/DF\ D]3, ;<TGTGF[ O[,FJF[ 5F[TFGL
VFBZL CN[ 5CF[\RL UIF[ CTF[P 5|FRLGSF/YL ,. V\U|[Ô[GL C]S}DT
:Y5F. tIF\ ;]WL EFZTDF\ VF8,L lJXF/ ;<TGTGL :YF5GF SIFZ[I
GCÄ Y.P UhGLYL ,. RF8UFD ;]WL VG[ SFxDLZYL S6F"8S ;]WL DCFG
EFZT JQF" V[S H XF;S4 VF{Z\Uh[A C[9/ CT]\P VF ;<TGTGF lJlJW
.,FSFVF[GL jIJ:YF GFGF NZßÔGF XF;SF[ sGJFAF[ S[ ZFÔVF[f C:TS
G ZC[TF\ ;LWF AFNXFC[ lGI]ÉT SZ[, VlWSFZL äFZF YTL CTLP VF
lJX[QFTFGF SFZ6[ VF{Z\Uh[AGF SF/GF[ EFZT N[X VXF[S4 ;D]ã U]%T
VYJF CQF"GF SF/GF EFZTYL JWFZ[ lJXF/ TYF ;\5}6" CTF[P
VF{Z\Uh[AGL ;<TGTGL VF8,L lJXF/TF T[DGL SFI"1FDTF TYF
AC]DlT 5|ÔHGF[GL TZO[6G]\ 5lZ6FD CT]\P VF8,L lJXF/ ;<TGTGL
:YF5GF T[ H l:YlTDF\ XSI CTL ßIFZ[ VCÄGL AWL SF[DF[G[ ;DFG
VlWSFZF[4 ;FWGF[ TYF ;UJ0F[ D/L CF[IP YF[0FS GÒJF DTE[N l;JFI
SF[. A]lGIFNL DTE[N G CTFP T[GF 5lZ6FD[ H V\U|[Ô[ lJ~â lC\N]VF[
TYF D]l:,DF[ BE[YL BEF DL,FJL ,0IFP VG[ VF V[STFV[ ClYIFZG]\
SFD VF5TF\ V\UÔ[| G
[ L AWL IF[HGFVF[ lGQO/ AGFJL NLWLP VF V[STFGF[
5FIF[ 5C[,L JBT VXF[SGF SF/DF\ G\BFIF[ VG[ ALÒ JBT VSAZGF
SF/DF\ DHA}T AgIF[ TF[ VF{Z\Uh[AGF EFZTDF\ ;\5}6"56[ p5;LG[
5F[TFGF V\lTD RZ6DF\ 5CF[\RL UIF[P
VF{ZU
\ h[AGF SF/DF\ VgI H[8,L 56 ;¿FVF[ CTL T[ AWL 5|FN[lXS
S1FFGL CTL4 ZFQ8=LI S1FFGL GCÄP
HN]GFY ;ZSFZ —lC:8=L VF[O VF{Z\Uh[A˜DF\ ZFH5}TF[G[ AC] DCFG
N[X5|[DL TZLS[ ZH} SZ[ K[4 5Z\T] ——OF[, VF[O WL D]3, V[d5FIZ˜˜DF\ T[
H ZFH5}TF[G]\ lR+6 V[JL ZLT[ SI]Å K[ S[ DF+ ÔULZ BFTZ l5TF-5]+GL
TYF 5]+-l5TFGL CtIF SZL GF\BTF[ CTF[P :+LVF[ 5F[TFGF JOFNFZ
;A\WLVF[G[ h[Z VF5L N[TL CTLP VG[ N[JTFZFDGF[ VF J\X 5F[TFGF

h30FVF[ BtD SZJF ACFZGF 0FS]VF[GL 56 DNN ,. ,[TF[P
sOF[, VF[O WL D]3, V[d5FIZ o !q!#!f
ÔN]GFY ;ZSFZGF SìFF D]HA H[5]ZGF[ ZFÔ HUTl;\3 !(_# YL
!(!( ;]WL TbT 5Z ZìFF[4 5Z\T] T[ VtI\T ViIFX TYF jIlERFZL
ZFÔ CTF[P VFJF ZFÔVF[ 5Z DC[,GL ANR,G :+LVF[GF[ SFA} ZC[TF[P
ZFÔVF[ A[A; slJJXf Y. HTF VG[ 5|ÔGL ;]BFSFZL DF8[ S\. SZL
XSTF G CTFP sV[HG o $q*Zf
N[BLTL JFT K[ S[4 VFJF ZFH5}TF[ D]3,F[GL J/L XL DNN SZL
XSJFGF CTF m VF{Z\Uh[A 5Z V[ VF1F[5 VF5F[VF5 BF[8F[ 5]ZJFZ Y.
ÔI K[ S[ ——T[GL WFlD"S GLlTGF SFZ6[ ZFH5}TF[ V[JF GFZFH YIF S[ T[GF
ÒJGGF VFBZL TAÞFDF\ TYF T[GL JOFT 5KL T[VF[ D]3, XF;GGF
AFC]A/ AGLG[ G ZCL XÉIFP˜˜
JF:TJDF\ ZFH5}TF[ 5F[T[ H ALÔVF[GF VFWFZGF DF[CTFH AGL
UIF CTF4 T[VF[ VgIF[G[ X]\ VFWFZ 5]ZF[ 5F0L XSJFGF CTF m ;FRL JFT
TF[ V[ K[ S[4 ZFH5}TF[G]\ CLZ D]3, XF;G T/[ H 5|U8I]\P Ô[ D]3,F[ G
VFjIF CF[T[ TF[ T[DGL ACFN]ZLG]\ TtJ V\NZ-V\NZGF I]âF[DF\ J5ZF.G[
J[0OFI HT]\P ßIFZ[ D]3,F[G]\ 5TG YI]\ tIFZ[ ZFH5}TF[G]\ 56 5TG Y.
UI]\P V[ 38GF p5ZF[ÉT CSLST 5|lT :5Q8 lGN["X SZ[ K[P
HN]GFY ;ZSFZ[ VF{Z\Uh[ASF/GF DZF9FVF[GL Ô\AFhLGL 36L
5|;\XF SZL K[P SFZ6S[ lC\N] WD"GF Z1FSF[ TYF EJFGL N[JLGF p5F;S
XLJFÒV[ T[DG[ S[/jIF CTF4 5Z\T] 5F[TFGF VgI 5]:TS ——OF[, VF[O
WL˜˜DF\ DZF9FVF[GL 36L GSFZFtDS T:JLZ B[\RL K[P GJFA V,L
JZNLBF\G]\ A\UF/DF\ 5TG YIF 5KL DF,NF{,T DF8[ DZF9FVF[V[ tIF\
S[JF[ S[Z JTF"jIF[ T[G[ NFB,F TZLS[ ZH} SZL XSFIP VF !*$Z .P;PGF
VF;5F;GL 38GF K[P sOF[, o $q$)v5_f
ALÒ AFH] lC:8=L VF[O VF{Z\Uh[ADF\ T[VF[ V[D ;FlAT SZJF DY[
K[ S[4 DZF9FVF[ ;]WFZSF[V[ T[DGL V\NZ WFlD"S ÊF\lT ,FJL NLWL CTLP
T[DGL l:5lZ8 AN,FI U. CTLP slC:8=L o $q!&f 5Z\T] T[DGF N]QS'tIF[
Ô[TF\ TF[ V[J]\ GYL ,FUT]\ S[ VF SF[. V[JL SF{DGL 5|J'l¿ K[4 H[ ——lC\N]
ZFßI˜˜G[ 5|:YFl5T SZJFGL G[D WZFJTL CF[IP
ZFH5}TFGFDF\ 56 DZF9FVF[V[ H[ S[Z JTF"jIF[ T[GL lJUTF[ ——OF[,
VF[O WL D]3, V[d5FIZ˜˜GF RFZ[I EFUF[DF\ D/L VFJ[ K[P ZFÔ
.`JZLl;\3[ D]SFA,F[ GCÄ SZL XSJFGF SFZ6[ VFtDCtIF SZL ,LWLP
VF AW\] JF\RTF BAZ 50[ K[ S[4 DZF9FVF[GF SFZ6[ ZFH5}TF[G]\ ÒJG
S[8,]\ lGZ; Y. UI]\ CT]\P X]\ :JZFßI :YFl5T SZJFJF/FVF[GL RF,-
R,UT VFJL CF[I K[ m
ßIFZ[ H[V5F l;\WIF H[5]Z VFjIF[ VG[ 5F[TFGL DNNGF J/TZ~5[
DF3]l;\3YL HI5]ZGF[ V[S RT]YFÅX EFU DZF9FVF[ DF8[ DF\uIF[ TF[
HAZH:T A/JF[ YIF[P VG[ DZF9FVF[GL H[5Z] DF\ St,[VFD Y.P H[V%5F
;lCT 5\NZ;F[ DZF9FVF[ DFIF" UIF VG[ V[S CÔZ hbDL YIFP
DZF9FVF[ VG[ ZFH5}TF[ JrR[ H[ I]â YIF4 T[GFYL V[ ÉIF\I ;FlAT
GYL YT]\ S[ DZF9FVF[ :JZFßI :YF5JF DF\UTF CTF S[ ZFH5}TF[ N[X5|D
[ DF\
U/F0}A CTFP HN]GFY ;ZSFZ VF{Z\Uh[AGF ;\NE"DF\ DZF9FVF[ TYF
ZFH5}TF[ DF8[ VFJL H JFTF[ SZ[ K[4 H[GF[ SF[. 5]ZFJF[ GYL D/TF[P
DZF9FVF[ 5FGL5TGF D[NFGDF\ !*&!DF\ VCDNXFC VaNF,L
;FY[ AFB0IF4 TF[ ZFQ8=LI XF;G BFTZ ,0GFZL VF SF{D DF8[ VF{Z\Uh[A
SF/GF[ SF[. N[X5|[DL ZFH5}T T[DGL DNN DF8[ G 5CF[\rIF[P ßIFZ[
DZF9FVF[ CFIF" TF[ ZFH5}TF[ B]X CTFP H[5]ZGF DFW]l;\3[ TF[ AbTBFG4
IFS}AV,L VG[ XFCVF,D ALÔ 5F;[ DZF9FVF[ lJ~â V[S ;\I]ÉT
DF[ZRF[ ZRJF DF8[ SF;N DF[S<IF[P Ô[ S[ B]N ZFH5}TF[GL V\NZ- V\NZGL
OF8O}8GF SFZ6[ VF XÉI G AgI\]P sOF[, o Zq#*!f
VF ;A\W[ B]N HN]GFY ;ZSFZ TtSF,LG DZF9FVF[GL B\0GFtDS

5|J'l¿VF[G[ 5;\N GYL SZTFP V[8,[ ,B[ K[ S[4 ——DZF9FVF[V[ p¿Z
EFZTDF\ GJL XlÉT 5|F%T SZL TF[ T[DGL 5|J'l¿ ZFH5}TFGFGL BZFA
TYF Z[TF/ E}lD VYJF A]\N[,B\0 H[JF pßH0 lJ:TFZF[ ;]WL ;LlDT
ZCLP VF AWF lC\N]VF[GF H lJ:TFZF[ CTFP RF,L; JQF" ;]WL s!*&5 YL
!(_5 ;]WLf T[D6[ VCÄ V[JL SFDULZL SZL S[ ZFH5}TF[GF lN,F[DF\
T[DGF 5|lT V[JL GOZT A[;L U. S[ T[ VFH ;]WL BtD GCÄ Y.P sOF[,
ZqZ&Zf DZF9FVF[GL ,F,R TYF ZFHSLI V6;DHGF SFZ6[ T[DGL
TZO[6 SZGFZ ÔULZNFZF[ 56 T[DGF N]xDG AGL UIFP sOF[, o $q#*#-
*$f Ô8 56 T[DGFYL GFZFH ZCIFP sOF[, o $qZ**f
ßIFZ[ DZF9FVF[GF ;CWDL" ZFH5}T T[DGL 5|J'l¿VF[GF SFZ6[
T[DGFYL GOZT SZTF ZCIF TF[ VgIWDL"VF[ DZF9FVF[ lJX[ S0S J,6
WZFJ[ TF[ X]\ V[ T[DGL V;lCQ6]TF ,[BFX[ m
HN]GFY ;ZSFZ DZF9FVF[4 Ô84 ZFH5}T VG[ XLBF[GL SCF6LVF[
;lCT D]3,F[GL XL VJNXF CTL4 T[GF lJX[ 56 lJUTJFZ H6FJ[ K[P
N[BLTL JFT K[ S[4 VF8,L VGFZSL 5KL D]3,F[G]\ 5TG GÞL CT]\P
HN]GFY ;ZSFZ E},DF\ V[J]\ 56 ,BL UIF S[ ——D]3,F[GF 5TGGF[ VY"
DZF9FVF[G]\ 5TG CT]\P˜˜ sOF[, o $q#$&f ALÒ AFH] T[VF[ A\lSDR\ã4 0F[P
5|O],R\ã VG[ UF[5F,lÊQG UF[B,[GF CJF,FYL V[D 56 ,BL UIF S[4
——D]3,F[G]\ 5TG .`JZLI VFN[X CTF[P˜˜ sOF[, o $q#5f
VF 5|SFZGF lJZF[WFEF;YL VFB]\ 5]:TS EI]Å 50I]\ K[P T[DG[ DG
OFJ[ T[J]\ ,BL GF\B[ K[P T[DG[ BAZ GYL ZC[TL S[ VFD ,BJFYL T[VF[
5F[TFGL H 5FK,L JFTF[G[ SF5L ZìFF K[P
HN]GFY ;ZSFZGF[ VF AWL lJUTF[ VF5JFGF[ C[T] V[ CTF[ S[4 V[D
;FlAT SZJFDF\ VFJ[ S[ EFZTDF\ VOZFTOZL CTLP V\U|[Ô[ VFjIF TF[
AW]\ jIJl:YT YI]\P T[DGF 5'Q9~5L 50NF 5Z VRFGS DFSF[".; VF[O
J[l,l;,L GHZ VFJ[ K[P ;ZSFZ ;FC[A[ DFSF[".;GL ZFHSLI ;}h-
A}h4 ;{lGS 1FDTF4 5|EFJXL, jIlÉTtJGL lN, BF[,LG[ 5|;\XF SZL K[P
sOF[, o $qZ&5f T[GF EF.G[ ZFHSLI VY"DF\ ÒlGI; SCIF[ K[P sZ&&f
HGZ, ,[SGL I]wW T{IFZLGF JBF6 SIF" K[P ,bI]\ K[ S[4 VFJL H
T{IFZLYL V[S ;FD|FßI VFSFZ ,[ K[P s$qZ&(f J[l,l;,L ßIFZ[ DZF9FVF[
lJ~â I]wW DF8[ ÔI K[4 tIFZ[ T[VF[ T[G]\ lR+6 V[JL ZLT[ GYL SZTF
S[4 SF[. SF{D ALÒ SF{DGL VFhFNL KLGJJF H. ZCL K[P A<S[ T[GL
5|;\XF SZ[ K[P Ô6[ S[ J[l,l;,L 5F[TFGL DFT'E}lD DF8[ H. ZCIF CF[IP
ßIFZ[ V\U|[H OF[HG[ ;O/TF ;F\50[ K[4 VG[ DZF9FVF[ CFZL ÔI K[ TF[
N[XJF;LVF[GL VF CFZ 5Z T[VF[ UD GYL SZTF4 A<S[ B]X Y. T[G[
OT[C sOF[, o $qZ(&f VG[ XFGNFZ SFlDIFAL s$oZ)#f SC[ K[P
5Z\T] V[S ALÔ .lTCF;SFZ ALP 0LP AF;]V[ ——ZF.h VF[O WL
lÊlüIG 5FJZ .G .g0LIF˜˜DF\ DFSF[".; VF[O J[l,l;,LG[ 5F[TFGF
HDFGFGF[ D[SIFJ,L SCIF[ K[P T[6[ GÞL SI]Å CT]\ S[ T[ DZF9FVF[ VG[
D]l:,DF[G[ SF[.56 GLlT VBtIFZ SZL BtD SZL GF\BX[P T[6[ ;FD
NFD4 N\0 VG[ E[NGL GLlT VBtIFZ SZL lGhFD VG[ 5[XJFG[ H[,DF\
WS[<IFP S6F"8SGF GJFA4 8[\H}ZGF ZFÔ4 VJW4 ;]ZT TYF OZ]"B
VFAFNGF GJFAF[ 5F;[YL T[DGF lJ:TFZF[ S[D[I SZLG[ ,. ,LWFP T[DH
S}8GLlT äFZF 8L5] ;]<TFG4 l;\WIF4 CF[<SZ VG[ GFU5]ZGF ZFÔG[ AZAFN
SIF"P sZqZ*Zf J[l,l;,LV[ 8L5] ;]<TFGGL XCFNT 5Z HxG DGFjIF[P
tIFZ5KL T[G[ .:8 è0Lh ;[GFVF[GF[ SDFg0Z .G RLO AGFJL N[JFDF\
VFjIF[P V\U|[Ô[G[ B]XL V[ JFTGL CTL S[ CJ[ EFZT 5Z 5]ZF[ SaÔ[ SZJF
DF8[ SF[. 5|lTZF[WS 5lZA/ AFSL G ZìF]\P sAF;] o Zq!$_f
AF;]V[ V[D 56 5]ZJFZ SIÅ] K[ S[4 V\U|[Ô[ EFZTDF\ jIF5FZGF
GFD[ ZLT;Z ,}\8 R,FJTF CTFP ZFÔVF[ ;FY[ 5C[,F\ NF[:TL SZTF4 5KL
lTS0D SZL T[DG[ H H[,DF\ UF[\WL N[TFP H[ JFT HN]GFY ;ZSFZ
VF{Z\Uh[ASF/ lJX[ ;FlAT SZJF RFC[ K[ T[ JFT sVOZFTOZLJF/Lf
0F[P ALP 0LP AF;]V[ V\U|[HSF/ lJX[ ;FWFZ ;FlAT SZL K[P
5Z\T] HN]GFY ;ZSFZ V\U|[H ;ZSFZG[ VFW]lGS lJRFZ;Z6L

WZFJTL ;ZSFZ SC[ K[P sOF[, o $q#$Zf EFZTGF ZFHSLI lJSF;G]\ z[I
T[VF[ V\U|[Ô[G[ VF5[ K[P sOF[, o $q#5f
5Z\T] ;ZSFZ ;FC[A E},L UIF S[4 !($_ VG[ !(*_ JrR[
!(5* 56 VFjI]\ CT]\P H[DF\ V\U|[Ô[V[ EFZTLIF[ p5Z V[JF H],DF[
SIF"4 H[ SNFR SF[. N[XDF\ T[ JBT[ SZJFDF\ VFjIF G CX[P T[GL S0JL
IFN VFH[ 56 5|tI[S B]ÛFZ EFZTLIGF DGDF\ DF{H}N K[P X]\ VF SF[.
5|UlTXL, ;ZSFZGL SFDULZL CTL m ¦
P srsÞk (rsÍeÞk) ðuhku P
VF{Z\Uh[AGF SF/DF\ XaN HlHIFG[ 36L bIFlT D/LP 36F\ AWF
AF{wWLSF[ V[ JFTG[ ;FRL DFGTF CTF S[ HlHIF[ V[S ClYIFZ CTF[4 H[GF
p5IF[UYL VF{Z\Uh[A[ VG[S lC\N]VF[G[ D];,DFG AGFjIFP
——OB~ÛLG V,L VCDN ,[SRZ˜˜ NZlDIFG CD6F\ H ;TLXR\ã[
SCI]\ S[4 HlHIF[ lC\N]VF[YL ,[JFDF\ VFJTF[ V[S J[ZF[-SZ CT]\P H[GL
XZLVT 5ZJFGUL VF5[ K[P
s;TLXR\ã4 V[l,U[Xg; VF[O lZ,LlHI; A]UF[8=L VU[g:8 VF{Z\Uh[A OB~ÛLG
V,L VCDN ,[SRZ4 VFhFN V[S[0DL HG",4 5C[,L H],F. !)(*4 5'P !_-!Zf
.DFD VA} CGLOF ZCPGF DT[ D]l:,D XF;G T/[ ßIFZ[ lAG
D]l:,DF[ T[G]\ 5|E]tJ TYF ;¿F :JLSFZL ,[ TF[ T[VF[G[ ——lhdDL˜˜ SC[JFDF\
VFJ[ K[P lhdDLGF[ VY" V[ K[ S[ CJ[ T[ lAG D]l:,DF[GL ;FDFlHS4
VFlY"S4 WFlD"S TYF ZFHSLI ;]Z1FFGL ÒdD[NFZL D]l:,D XF;GGL
ZC[X[P VG[ T[GF AN,FDF\ ;ZSFZ T[DGFYL SZ J;], SZX[P p5ZF[ST
ãlQ8SF[6 TYF XZLVT D]HA VF{Z\Uh[A[ lC\N]VF[GL ;]Z1FFGL AFC[\WZL
,LWLP s;TLXR\ã4 ——;¿ZDL ;NLS[ NF{ZFG EFZTD[\ lHhIF VF{Z ZFH˜˜ DwISF,LG
EFZT4 T\+L .ZOFG CALA4 V\S-!4 lN<CL !)(!4 5'P &)-($f VG[ T[ ;]Z1FFGF
AN,[ T[D6[ H[ J[ZF[ ,LWF[ T[ HlHIF[ SC[JFIF[P
lC\N] WD" lJ~â VJFH p9FJGFZF VFl,DF[ VF{Z\Uh[AGF SF/DF\

56 CTFP 5Z\T] T[ KTF\ V[JF 56 5|EFJL VFl,DF[ CTF4 H[D6[ SIFZ[I
lC\N]-D]l:,D JrR[ E[N G ZFbIF[P AWFG[ V[S N[XGF H JF;L UÎFP
VFJF ,F[SF[GF SFZ6[ H VF{Z\Uh[A SF/DF\ 5F+TFGF VFWFZ[ lC\N]VF[
TYF D]l:,DF[ AgG[G[ ,FE 5CF[\rIF[ VG[ AgG[ JrR[ ;F{CFN"5}6" ;\A\W
:Y5FIF[P VF SFZ6[ H T[ SF/DF\ jIF5S WF[Z6[ SF[DL ZDBF6F[GF[ SF[.
5]ZFJF[ H0TF[ GYLP
VF{Z\Uh[AGF SF/DF\ H[8,F I]wWF[ YIF4 T[ ZFßIG[ DHA}T AGFJJF
DF8[ SZJFDF\ VFjIFP SF[. SF{DG[ wIFGDF\ ZFBL VF ,0F.VF[ ,0JFDF\
GYL VFJLP Ô[ VFJ]\ H CF[T[ TF[ VF{Z\Uh[A UF[,S]\0F TYF ALÔ5]ZGL
D]l:,D C]S}DTF[ 5Z ÉIFZ[I C]D,F[ G SZTP
VF ;\NE[" ;TLXR\ã ATFJ[ K[ S[ UF[,S]\0F 5Z C]D,FGL AFAT[
VF{Z\Uh[A[ D]bI gIFIFlWXYL OTJF[ 5}KIF[P TF[ T[6[ SCI]\ S[ .:,FDGF
lC;FAYL V[S D]l:,D ZFßI 5Z C]D,F[ SZJF[ Ô.h GYLP V[8,F DF8[
S[ AWF D]l:,DF[ V[S;DFG K[P VFGF ,LW[ VF{Z\Uh[A[ NZAFZGF T[ SFhL
sgIFIFlWXfG[ 5NE|Q8 SZL NLWF VG[ ALÔ lJäFG SFhLGL lGD6}\S
SZLP H[D6[ N]xDG ZFßI 5Z C]D,FGL 5ZJFGUL VF5LP VF 38GFYL
56 ;FlAT YFI K[ S[4 VF{Z\Uh[A T8:Y lJRFZ WZFJTF CTFP
——lC\NV
] F[ 5Z HlHIF[vJ[ZF[ ,FNJF[ IF[uI GYL˜˜ SC[TF\ 5C[,F\ VF56[
V[ JFT 5Z wIFG VF5J]\ JWFZ[ D]GFl;A ,[BFX[ S[ 5F[TFGF XF;GGF
:YF5GFGF AFJL; JQFF[" AFN !&*)DF\ T[D6[ HlHIF[-J[ZF[ ,LWF[P
s;TLXR\ã4 V[l,U[Xg; VF[O lZ,LÒI; A]UF[8ZL VU[g:8 VF{Z\Uh[A4 Ob~ÛLG V,L
VCDN ,[SRZ4 5'P !_-!Zf VG[ 5F[TFGF .gT[SF, 5C[,F\ T[D6[ HlHIF-
J[ZF[ GFA}N SZJFGF[ VFN[X VF%IF[P sVFU/GF[ CJF,F[f VF{Z\Uh[AG[ 5|TLlT
Y. R}SL CTL S[ CJ[ T[ lAGD]l:,D 5|ÔHGF[GL ÔG4 DF,4 WD"GL Z1FF
SZL XS[ V[D GYL V[8,[ T[D6[ HlHIF[-J[ZF[ DFO SZL NLWF[P ßIFZ[
HlHIF[ ,[JFDF\ VFJTF[ tIFZ[ 56 ;ZSFZL VlWSFZLVF[4 ;{lGSF[4 :+LVF[4
AF/SF[4 lJS,F\UF[4 VlTJ'lQ8 S[ VGFJ'lQ8YL V;Z 5FD[,F lJ:TFZF[GF

ZCLXF[ T[DH ZF[URF/FYL 5|EFlJT lJ:TFZGF ,F[SF[ DF8[ HlHIF[ DFO
CTF[P ;FZF\X V[ S[ N; 8SF DF,NFZ lC\N]VF[ 5F;[YL ;Z[ZFX A[ ~l5IF
VF9 VFGFGF lC;FAYL HlHIF[-J[ZF[ J;}, SZJFDF\ VFJTF[ CTF[P
V[D SC[J]\ S[ ——HlHIF-J[ZFGF SFZ6[ H lC\N]VF[V[ VF{Z\Uh[A ;FD[
AUFJT SZL˜˜ AZFAZ GYLP VF{Z\Uh[A ;TT 5|ItGXL, ZCIF S[
ZFH5}TF[ ;FY[ ;\A\W ;]\JF/F ZC[4 5Z\T] T[DF\ T[DG[ ;O/TF D/L GCÄP
T[ KTF\ T[D6[ VSAZGL H[D 0ZLG[ läWFI]ÉT l;wWF\T GCÄ V5GFjIF[P
VSAZGL AFAT[ VCÄ V[ NXF"JL N[J]\ VIF[uI GCÄ CX[ S[ ZFH5}TF[GL
AUFJTG[ TF[ VSAZ[ 56 5C[,F\ NAFJL NLWL CTLP 5Z\T] !5&! 5KL
T[6[ 5F[TFGL jI}CZRGF AN,L GF\BLP s.SlTNFZ VF,DBF\4 ——VSAZS[ VFWLG
JU" TYF VSAZSL WFlD"S GLlTSF lJSF;˜˜ s!5&_ YL !5(_ ;]WLf DwISF,LG
EFZT4 T\+L .ZOFG CALA4 V\S-Z4 lN<CL4 !)(#4 5'P &)q*_f T,JFZGF Ô[Z[
ZFH5}TF[ 5Z ;\5}6"56[ V\S]X D[/JJFG]\ T[G[ XSI G ,FuI]\P V[8,[ T[6[
,uG;\A\W4 WFlD"S :JT\È4 HlHIFGL DFOL s!5&$ .P;Pf VG[ 5|JF;
J[ZFGL GFA}NL s!5&ZfGF VFWFZ[ p¿Z EFZTGF ;XÉT ZFH5}TF[YL
;\A\W ;]WFZJFGL SF[lXX SZLP sVFU/GF[ CJF,F[f
EFZTDF\ D]l:,DF[G]\ XF;G s5}6"56[f RFZ;F[ JQF" ZCI]\P HlHIF-
J[ZF[ ,UEU AWFGF SF/DF\ ,[JFDF\ VFjIF[P T[ KTF\ G TF[ lC\N]VF[GL
VF:YFVF[ AN,F.4 G T[DGF VF:YF :YFGF[ AN,FIFP AgG[J 5F[T5F[TFGF
:J~5[ IYFJTŸ ZCIFP sX[B lGhFD]ÛLG VJl,IF4 OJF.N], O]JFN4 5'P &5q!)5q
)*f VF JFTGF[ SF[. 5]ZFJF[ GYL S[ HlHIFGF SFZ6[ jIF5S :TZ[ WD"
5lZJT"GGL 5|lÊIF RF,L CF[IP Ô[ V[J]\ CF[T TF[ .:,FDJFNLVF[ T[GF[
p<,[B JWFZL R-FJLG[ H~Z SZTP
36F\ AWF AF{âLSF[G]\ SC[J]\ V[ K[ S[ GA/L VFlY"S l:YlTG[ ;]WFZJF
DF8[ VF{Z\Uh[A[ HlHIF[-J[ZF[ ,FNIF[P VCÄ lJRFZJF ,FIS JFT V[ K[ S[
0FDF0F[/ VFlY"S 5lZl:YlTYL VF{Z\Uh[A UFNL 5Z A[;TF\GL ;FY[ H
JFS[O Y. UIF CTF VG[ HlHIF[ T[D6[ ;¿FGF ;}+F[ ;\EF?IF T[GF
AFJL; JQF" 5KL ,UFjIF[P
UFNL 5Z A[9F 5KLGF ALÔ JQF[" VF{Z\Uh[AG[ ,FuI]\ S[ VG]UDGGF
D]Û[ ,0FI[,F I]âF[GF SFZ6[ p¿Z EFZTDF\ VGFH TYF BFn5NFYF["GL
T\UL lR\TFHGS CN[ JWL U. K[P N]SF/DF\ H[D DF[\3F EFJ[ VGFH J[RFI
K[ T[JL ZLT[ VGFH J[RFI ZCI]\ K[P ;DU| ;<TGTDF\ VFIFT SZ sJ[ZFfGF
SFZ6[ D]xS[,LVF[DF\ VF[Z JWFZF[ Y. UIF[ CTF[P AWF H GFSFVF[ 5ZYL
5;FZ YTL J[/F !_ 8SF DF, DFU" J[ZF ~5[ ,[JFDF\ VFJTF[ CTF[P
VFU|F4 lN<CL4 ,FCF[Z4 A]ZCFG5]Z H[JF DF[8F XC[ZF[DF\ ACFZYL ,FJJFDF\
VFJ[,L NZ[S BFJFGL J:T] 5Z ——5\0FZL˜˜ GFDGF[ SZ ,[JFDF\ VFJTF[
CTF[P s;ZSFZ l,lBT VF{Z\Uh[A !&!( YL !*_#4 5'P !_!f VF{Z\Uh[A[ DFU"
J[ZF[ TYF 5\0FZL J[ZF[ A\G[J ÔTGF J[ZFVF[ D]3, ;<TGTGF BF<;F
lJ:TFZF[DF\ A\W SZFJL NLWFP HDLGNFZF[ VG[ ÔULZNFZF[G[ T[D6[ V[D
H SZJFGF[ VFN[X VF%IF[P XFCL OZDFG 5Z VD, SZJFDF\ VFjIF[P
VG[ H[ lJ:TFZF[ VGFHGL S]l+D VKTYL 5L0FTF CTF tIF\ VFJxIS
DF+FDF\ VGFH SF[.56 V0R6 JUZ 5CF[\RJF DF\0I]\P VGFHGF EFJF[
UU0IFP !&*#DF\ VF{Z\Uh[A[ 5|ÔG[ CF,FSLDF\ GF\BTF ALÔ S[8,FI
J[ZFVF[G[ 56 GFA}N SZL NLWFP
5F[TFGF XF;GGF T[ZDF\ JQF[" VF{Z\Uh[A[ ;ZSFZGL VFJS ÔJSGF[
lC;FA SIF[" TF[ ÔJS VFJSYL JWFZ[ H6F.P V[8,[ BR"DF\ SF5 D}SJFDF\
VFjIF[P H[GL V;Z XFCL S]8]\A 5Z 56 JTF".P sDVFlQFZ[ VF,DULZL4
5'P!__f ZFßIFlEQF[SGF V[SJL;DF JQF[" XFCL NZAFZGF ;FH-X6UFZDF\
SDL SZJFDF\ VFJLP SFZS}GF[G[ RF\NLGF AN,[ DF8LGF Bl0IF VF5JFDF\
VFjIFP NLJFG[ VFDDF\ ;F[GFGL Z[l,\UGF AN,[ 5yYZF[GL Z[l,\U GF\BJFDF\
VFJLP ;F[GF-RF\NLGL V¿ZNFGLVF[ TYF ALÔ JF;6F[ C8FJL N[JFDF\
VFjIFP XFCL SFZBFGFVF[DF\ ;F[G[ZL SF50 J6JFGL DGF. OZDFJJFDF\
VFJLP szL ZFD XDF" ——D]3, XF;SF[SL WFlD"S GLlT˜˜ 5'P !ZZ4 DVFlQFZ[ VF,DULZL4
!&Zf VFlY"S 5lZl:YlTG[ wIFGDF\ ,. .lTCF; ,[BGGF ;ZSFZL

BFTFVF[ A\W SZL N[JFDF\ VFjIFP sVFU/GF[ CJF,F[f GFGF J[ZFVF[G[ T[D6[
GFA}N SZJFGF[ VFN[X ÔZL SIF["P sVF,DULZL GFDF II #)Z4 $#Z4 $#(f
VFGF ,LW[ DF+ BF<;F HDLGF[DF\ Z5 ,FBG]\ G]S;FG YI]\P BF<;F
V[8,[ T[ lJ:TFZ H[GL 5]ZL VFJS ;LWL XFCL BÔGFDF\ HDF YTL CTLP
slDZVFT I 5'P Z$)f V,A¿4 I]ZF[l5IG J[5FZLVF[ 5F;[YL VFIFT lGSF;
5Z RFZ 8SF R]\UL sSZf J;}, SZJFDF\ VFJTL CTLP VFGFYL 5C[,F\
D]3, XF;SF[V[ I]ZF[l5IG jIF5FZLVF[ 5Z VF8,L JWFZ[ R]\UL ,FNL G
CTLP VF 38GFG[ VF{Z\Uh[AGL N}Z\N[XL U6JFDF\ VFJX[ S[ T[6[ lJN[XL
J[5FZLVF[ äFZF SZJFDF\ VFJ[, J[5FZG[ N[X DF8[ BTZGFS ;DßIF[P
sWL .g0LIG 8=FJ[<; VF[O YLJ[G] V[g0 SFS[ZL4 T\+L V[;P V[GP ;[G gI] lN<CL4 !)$_4
5'P #q$f VF{Z\Uh[A[ H[ GFGF J[ZFVF[ GFA}N SZJFGF[ VFN[X VF%IF[4
ÔULZNFZF[V[ T[G[ ,[JFG]\ A\W G SI]Å4 SFZ6S[ V[D SZJFYL T[DGL 56
VFJS VF[KL Y. HTL CTLP sBFOLBF\4 D]gTBA], AFA II )-((f VF{ZU
\ h[AGF
VFN[X 5Z ZFÔ HXJ\T l;\3 H[JF YF[0FS H VlWSFZLVF[V[ VD, SIF["P
JW] 50TF VlWSFZLVF[V[ VF SZ GFA}NLYL YTF G]S;FGGL EZ5F.
\ h[AYL DF\U6L SZLP slDZVFT4 I 5'P )!qZ((f VFJL l:YlTDF\
SZJFGL VF{ZU
.:,FDL SFG}GG]\ ACFG]\ AGFJL HlHIFG[ A/HAZL5}J"S J;}, SZJFGL
JFT ;FRL GYL ,FUTLP sClZX\SZ zLJF:TJ4 VFU/GF[ CJF,F[4 5'P !#!f
VF{Z\Uh[AGF SF/DF\ S[8,F[ HlHIF[ J;}, SZJFDF\ VFJTF[ CTF[
T[GF VF\S0FVF[ VF56L 5F;[ p5,aW GYLP H[DS[ 5C[,F\ 56 SC[JFDF\
VFjI]\ K[ S[ HlHIF[ lN<CLGF ZFÔVF[V[ J;}, SIF[" K[P D]3,SF/DF\
AFAZ4 C]DFI} VG[ VSAZ[ sX~GF JQFF["DF\f HlHIF[ ,LWF[P sDF+
VF{Z\Uh[A[ H VF SC[JFTF[ H],D U]ÔIF[" V[J\] GYLPf HCF\ULZ TYF
XFCHCF\GF SF/DF\ HlHIF[ DFO ZCIF[P s!*!#DF\ OZ]"B ;[Z[ 5F[TFGL
C]S}DTGF 5C[,F H JQF[" HlHIF[ DFO SZL NLWF[P !*!*DF\ HlHIF[ OZL
OZÒIFT AGFJJFDF\ VFjIF[P !*!)DF\ T[G[ OZL GFA}N SZJFDF\ VFjIF[P
!*Z5DF\ OZL HlHIF[ ,FNJFGL SF[lXX SZJFDF\ VFJL4 5Z\T] tIFZ5KL

HlHIF[ ,UFJJFGL Ô6SFZL D/TL GYLPf
B[TLGF[ 5FS AU0L HJFGF SFZ6[ 5]ZTF 5|DF6DF\ HlHIFGL AFAT[
5FA\NLYL K}8 VF5JFDF\ VFJTL ZCLP sD]JFhGF4 ;TLXR\ã4 !*DL ;NL
NZlDIFG EFZTDF\ HlHIF[ VG[ ZFßIP VFU/GF[ CJF,F[4 5'P *#f
I]ZF[5IG J[5FZLVF[ 5F;[ VFIFTL J:T]VF[ 5Z HlHIFGF AN,[
NF[- 8SF[ 8[1F JWFZFGF ,[JFDF\ VFJTF[ CTF[P SFZ6S[ T[DGL ;]Z1FFGL
HJFANFZL VF{Z\Uh[A[ ,LWL G CTLP
sèu,LX O[S8ZLh sV[0L8Zf OF[:8Z4 !&*( .P;P !&($ .P;P 5'P XXIX Z)f
;Z ÔN]GFY ;ZSFZGF SYGFG];FZ HlHIF[ GÞL SZJF DF8[ 5|ÔG[
+6 NZßÔVF[DF\ JC[\RJFDF\ VFJL CTLP 5C[,F NZßÔDF\ N; CÔZ
lNZCD s;F[GFDCF[ZfYL JWFZ[ DF, WZFJTF ,F[SF[ VFJTFP slC:8=L VF[O
VF{Z\Uh[A o #qZ*_f S]Z[XLV[ V[S ;F[GFDCF[ZGL lS\DT 5F\R;F[ U|[G RF\NL
NXF"JL K[P .ZOFG CALAGF DT[ !Z ;F[GFDCF[Z T[ HDFGFDF\ +6
~l5IF A[ VFGFGL lS\DTGF CTFP
sWL V[U|LZ[G l;:8D VF[O D]3, .g0LIF4 5'P !Z_4 O]8GF[8 G\P 5f
ALÔ NZßÔDF\ N; CÔZYL VF[KF VG[ A;F[ ;F[GFDCF[ZYL JWFZ[
DF, WZFJTF ,F[SF[ VFJTF CTFP VG[ A;F[ ;F[GFDCF[ZYL VF[KL
;\5l¿JF/F ,F[SF[ +LÔ TAÞFDF\ VFJTF CTFP
HlHIF 5[8[ 5C[,F NZßÔGF DF,NFZF[V[ $(4 ALÔ NZßÔ-
JF/FVF[V[ Z$ VG[ +LÔ NZßÔJF/FVF[V[ !Z ;F[GFDCF[Z VF5JL
50TL CTLP ;Z ÔN]GFY ;ZSFZ[ VF5[,F VF VF\S0FVF[ D]HA Ô[ N;
CÔZ ;F[GFDCF[Z p5Z $( ;F[GFDCF[Z HlHIF~5[ ,[JFDF\ VFJTL TF[
T[GF[ NZ V0WF 8SFYL 56 VF[KF[ YFI K[P VG[ A;F[ ;F[GFDCF[Z p5Z
!Z ;F[GFDCF[ZG[ HlHIF TZLS[ ,[JFDF\ VFJ[ TF[ & 8SFGF NZ[ VFJ[ K[P
VG[ Ô[ AWFGL ;Z[ZFX SF-JFDF\ VFJ[ TF[ ,UEU V-L 8SF HlHIF[
J;}, SZJFGL DFlCTL ;F\50[ K[P VG[ XZLVT D]HA VF NZ[ HlHIF[
J;}, SZJF[ AZFAZ K[P VCÄ V[ NXF"JL N[J]\ 56 IF[uI ,FU[ K[ S[ VF

H NZ D]l:,DF[ DF8[ 56 GÞL SZJFDF\ VFjIF[ K[P OS" DF+ V[8,F[ H
K[ S[ AgG[GF GFDF[ V,U V,U CTFP D]l:,DF[ H[ 8[1F EZTF T[ —hSFT˜
SC[JFTL VG[ lC\N]VF[ H[ 8[1F EZTF T[ —HlHIF[˜ SC[JFTLP VCÄ V[S
lN,Rx5 CSLST TZO .XFZF[ 56 SZL ,.V[P HlHIF[ X]wW .:,FDL
XaN GYL4 .ZFGL XaN K[P tIF\GF ZFÔVF[V[ 5F[TFGL 5|Ô 5Z H[ 8[1F
,UFjIF[ CTF[ T[G[ HlHIF[ SC[JFDF\ VFJT]\P D]l:,DF[V[ VF XaN tIF\YL
,LWF[ K[P
V[S ALÒ JFT wIFG VF5JF ,FIS V[ K[ S[4 HlHIF[ DF+ T[
lAGD]l:,DF[ 5Z ,FUTF[ CTF[4 H[VF[ D]l:,D XF;G C[9/ ZC[TF CTFP
H[ ,F[SF[ D]l:,D XF;GGL ;ZCNF[GL ACFZ ZC[TF CTF T[DGF p5Z
HlHIF[ G CTF[P
HlHIFDF\ D/TL ZF[S0 ZSD V[S V,U BÔGF ——BhFGFV[
lHhIF˜˜DF\ HDF Y. HTLP VG[ tIFZ 5KL ;NŸSFIF["DF\ J5ZFTLP sH[DF\
lJWJFVF[ VG[ VGFYF[GL ;CFI 56 XFD[, CTLPf VF CSLSTGF VFWFZ[
S[8,FS 5|A]wWHGF[GL V[ JFT ZN SZL XSFI V[D K[ S[ VF{Z\Uh[A
HlHIF-J[ZF J0[ 5F[TFGL VFlY"S l:YlT ;]WFZJF DF\UTF CTFP
sV[DP OF~SL4 VF{Z\Uh[A V[g0 CLh 8F.d;4 5'P !5(q&!f
HlHIFGF[ p5IF[U G[S SFDF[DF\ SZJFGF DFD,FDF\ VF56G[
Ô6JF D/[ K[ S[4 .:,FD D]HA XFZLlZS ZLT[ N]A"/ VYJF lJS,F\U
sDVŸh}Zf V[JF AWF H ,F[SF[GF BFJF-5LJFGL jIJ:YF ;ZSFZ[ SZJFGL
CTLP TN]5ZF\T lJWJFVF[ VG[ VGFYF[ DF8[ 38T]\ SZJFGL HJFANFZL
56 T[ JBT[ ;ZSFZGL H ;DHJFDF\ VFJTL CTLP A<AGYL ,. VSAZ
;]WL SF[. G SF[. :J~5[ T[GL ;ZSFZ äFZF jIJ:YF SZJFDF\ VFJLP
VF{Z\Uh[AGF SF/DF\ 5lZl:YlT GFH]S Y. U. V[8,[ VF{Z\Uh[A[
D]l:,DF[ 5Z hSFT H~ZL 9ZFJL NLWLP VG[ lC\N]VF[ 5Z HlHIF-J[ZF[P
sV[U|[lZIG l;:8D4 5'P Z)(-#!&f

Çkr÷Ëklkku (KT (Wâm÷ (Kulkku (Níðlkku VK Ku 1: S F S F S F S F S F

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Çkr÷Ëklkku (KT (Wâm÷ (Kulkku (Níðlkku VK Ku 1: S F S F S F S F S F

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Çkr÷Ëklkku (KT (Wâm÷ (Kulkku (Níðlkku VK Ku 1: S F S F S F S F S F

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

çkr÷ËkLkku{kt {wÂM÷{kuLkku {níðLkku Vk¤ku s 1 f

s 2 f ¼khíkLkk rLk{koý, rðfkMk, ðVkËkhe yLku

rfíkkçkLkwt Lkk{ : ¼khíkLkk rLk{koý, rðfkMk, ðVkËkhe yLku çkr÷ËkLkku{kt

rfíkkçkLkwt Lkk{ : ykihtøkÍuçk çkkËþknLkku

«fkþLk ð»ko : E.Mk. 2017, rn.Mk. 1438

P rfíkkçk {u¤ððkLkwt MÚk¤ P

¢{ rðøkík Ãkus Lkt.

¢{ rðøkík Ãkus Lkt.

¢{ rðøkík Ãkus Lkt.

¢{ rðøkík Ãkus Lkt.

¢{ rðøkík Ãkus Lkt.

¼khíkLkk rLk{koý yLku rðfkMk{kt {wÂM÷{kuLkwt çkur{Mkk÷ ÞkuøkËkLk

yuLke MkkÚku ÃkkuíkkLkk yk yíÞk[khku yLku çkçkohíkk WÃkh ZktfrÃkAkuzku

¼khík{kt {wMk÷{kLkku rðþu økuhMk{òu

òu fu yk ytíkh yLku økuhMk{òuLke ÂMÚkrík ðÄw Ãkwhkýe LkÚke. íkuLkku

{wMk÷{kLkkuyu ûk{kÃkkºk hsq fhðkLke fu íku{Lkk fkÞkou {kxu þh{Úke {kÚkwt

Mkk[k yiríknkrMkf †kuíkkuLkk ykÄkhu ¼khíkLkk {wÂM÷{fk¤Lkku EríknkMk

V\U|[Ô[V[ EFZTGF[ .lTCF; ,BTL JBT[ ——EFU,F 5F0F[ VG[

ßIFZ[ I]ZF[l5I 5wWlTGF[ A/JF[ VG[ ;\U9GF[GL XlÉTVF[ pEZX[P 5Z\T]

Mfw÷kuLkk ÃkkXâÃkwMíkfku{kt fki{ðkË :

5Z lO8SFZ JZ;FJJFDF\ VFJ[ K[P

5Z\T] .lTCF;DF\ VXF[S lJX[ VG[S ;FZF TYF S<IF6SFZL SFDF[GF[

{kLÞíkkyku, Ãkkihkrýf fÚkkyku yLku rnLËw MythologyÚke ÃkwMíkfku ¼he

íku{Lkku MkçktÄ fux÷kf nòh ð»kkouLkku Lknª, çkÕfu ykrËfk¤Úke yk Ëuþ

¼khík ËhBÞkLk ðuÃkkhe MkçktÄku MÚkkrÃkík níkk yLku ¼khíkLke [es-ðMíkwyku

yk økwýku{kt yux÷k søkrðÏÞkík Au fu, rðïLkk Ëhuf ûkuºk{ktÚke ÷kufku {kuxe

Þwðhks [kðzkLkk Mk{Þ (rn.Mk.191/806 E.Mk.){kt ¾u{hksu

ykhçkkuLke rðþk¤ ðMíkeLke òýfkhe {¤u Au.

ykÔÞwt níkwt. yk «ríkrLkrÄ{tz¤u su ynuðk÷ hsq fÞkou níkku, íkuLkku ¾w÷kMkku

ÃkkuíkkLkk MkËk[hý yLku MkËTÔÞðnkhÚke MÚkkrLkf ÷kufkuLku «¼krðík fhe

íkuÚke ÷kufku ¼khu MktÏÞk{kt RM÷k{ íkhV ykfŠ»kík ÚkELku íkuLku

çk¤sçkhe fhe Lknª. íku{ýu Mkrn»ýwíkk, WËkhíkk yLku LÞkÞÚke ÷kufkuLkk

yk Mk{Þu ðÕ÷¼eÃkwh{kt yLku Mkwhk»xÙ{kt [iºkf ðtþeÞ nwfq{ík níke.

{wÂM÷{ þkMkLkfk¤{kt rðrðÄ ûkuºku

íkuyku ykøk¤ ÷¾u Au fu, “RM÷k{ yu EríknkMkLkwt yuf ykð~Þf

{wMk÷{kLkkuLkk ykøk{Lk Ãknu÷kt ¼khíkeÞ Mk{ks çkkÌk rðïÚke rð¾qxku

{wÂM÷{ fk¤{kt MkkrnÂíÞf «økrík :

yu MkkrníÞ ¼khíkeÞ «ò MkwÄe Ãknkut[kzâwt. íku{ýu rnLËwykuLkwt ÄkŠ{f

{wMk÷{kLkkuLkk þkMkLkfk¤ Ëhr{ÞkLk rnLËe íkÚkk WËqo ¼k»kkyku rðfkMk

¼khíkeÞ {wÂM÷{kuLke MkkrnÂíÞf MkuðkykuLkwt ðýoLk fhíkkt ¼khíkeÞ

WËT¼ð yLku rðfkMkLkku ©uÞ {wÂM÷{ þkMkLkLkk Vk¤u òÞ Au. WËknhý

{nkLk EríknkMkfkh ©e çke. yuLk. Ãkktzu ÷¾u Au : “çkkçkhu ðnuíkk

Lkk{ MkkÚku òuzkÞu÷ku níkku. yfçkhu VíkunÃkwh rMk¢eLkwt rLk{koý fhkÔÞwt.

©e yuLk. Mke. {nuíkk ÷¾u Au : “Mk{økú Ëuþ{kt rðþk¤ MktÏÞk{kt

¼khíkeÞ MktMf]ríkLke {wMk÷{kLkku WÃkh yMkh :

©e çke. yuLk. Ãkktzu nuðu÷Lkk ÃkwMíkf “Aryan Rule in India”Lkku

ykŠÚkf rðfkMk rðþu rðMík]ík MktþkuÄLkkí{f ÷u¾ ÷ÏÞku Au. íku{Lkk yk

yu EríknkMk òýeLku økðo yLkw¼ððku òuEyu. ©e yuLk. Mke. {nuíkk

¼khíkLke y¾tzíkk, Lkðh[Lkk yLku ykÄwrLkfíkk{kt

®[íkLkþi÷e çkkirØf, MkkrnÂíÞf yLku ®[íkLkkí{f ¢ktrík ðøkh þõÞ Lk níke.

s MkV¤ yLku ÃkrhÃkqýo þkMkf níkku. òu fu íkuLku ÞwØ{ktÚke ¾qçk ykuAe

¾kLkËkLkkuyu {kuxe MktÏÞk{kt ÃkkuíkkLkk ðíkLkÚke rnshík fheLku ¼khík{kt yk©Þ

yLku Vu÷kðkÚke Ãknu÷kt ËwrLkÞkLke MkkiÚke rðÂõMkík, ÔÞðÂMÚkík yLku ÷kufr«Þ

«rMkØ ytøkúuS {uøkurÍLk «khçÄ ¼khík (fku÷fxk){kt «fkrþík yuf ÷u¾{kt

{wÂM÷{kuyu ËuþLku yÃkoý fhu÷e {qÕÞðkLk ¼uxku

Rocket System”DF\ SZ[, J6"G D]HA !*))DF\ ChZT 8L5] ;],TFGGL

0MP VaN],S,FDGF DCFNX"G C[9/ A|CDM; lD;F.,GF J0F

ADF" 5CM\RLG[ G[TFÒ ;]EFQFR\§ AMh[ —VFhFN lCgN OMH˜GL