Alegoria jaskini P latona

Alegoria jaskini zawiera w sobie symbolikę kluczową dla zrozumienia filozoficznej wizji świata w ujęciu
Platona. Spróbujmy zidentyfikować najważniejsze elementy obecne w opisie, nadając im właściwe
znaczenie.

Na początek - jaskinia. Dla Platona stanowi ona przedstawienie świata, w którym żyjemy jako zwykli,
normalnie nastawieni do rzeczywistości ludzie. Dopóki traktujemy świat materialny (fizyczny) jako
właściwe odniesienie dla naszego życia, jesteśmy jak więźniowie przykuci kajdanami i niemogący
skierować wzroku ku prawdzie. Kajdany utrzymujące nas w przekonaniu co do autentyczności obrazów
obserwowanych na ścianie są jak narządy zmysłów, które powodują, że jedyne, co widzimy, słyszymy lub
czujemy, jest dla nas wiarygodne. Cienie obserwowane na ścianie jaskini to obrazy rzeczy materialnych,
które otaczają nas na co dzień. Na przykład, kiedy patrzę w stronę tablicy w sali lekcyjnej, posługuje się
wzorkiem, który upewnia mnie w tym, że postrzegam jakiś rzeczywisty obiekt

Jednak, według Platona, tym, co faktycznie widzimy na ścianie, jest jedynie cień, coś całkowicie
złudnego. Kiedy spojrzymy na sytuacje więźnia w jaskini, zaobserwujemy, że za jego plecami przebiega
ścieżka, po której chodzą ludzie noszący właściwie przedmioty rzucające cień. To dopiero one, a nie
same cienie, stanowią podstawę obrazów rzeczy, które widzimy, oraz dźwięków, które słyszymy. Cienie
stanowią jedynie pozorne obrazy przedmiotów, a dopiero za murem obecnym w jaskini, a stanowiącym
wyraźną granicę pomiędzy wymiarami rzeczywistości, znajduje się prawdziwy świat. Możemy tutaj
mówić o rzeczywistości podzielonej na dwie odrębne od siebie sfery. O tym fakcie przekonujemy się
jednak dopiero w momencie, gdy „ujrzymy” pierwowzory rzeczy w świetle ognia. Logos symbolizuje w
alegorii Platona - podobnie jak w koncepcji Heraklita z Efezu - rozum, który sprawia, że możemy
uzyskać prawdziwą wiedzę o świecie

To nie koniec symboliki zawartej w alegorii Platona. Zauważmy, że prawdziwe wyzwolenie więźnia z
kajdan zachodzi dopiero w momencie, gdy wydostaje się on na zewnątrz jaskini. Oślepiające go słońce
jest przyczyną wszystkiego, co jest obecne w prawdziwym świecie. Słońce to interpretowane jest jako
najwyższa idea dobra - ta, która jednoczy rzeczywistość i jest jej ostatnią przyczyną

Teoria idei P latona

Przedstawioną symbolikę odnieśmy teraz do najważniejszej koncepcji w ramach systemu Platona, czyli
do jego teorii idei. Zauważmy, że dialog między Sokratesem i Glaukonem rozpoczyna się od słów
wyjaśniających zamysł autora. Celem alegorii jest obrazowe przedstawienie natury ludzkiej w dwóch
wariantach : charakteryzującej się „kulturą umysłową” lub jej brakiem. Opis rzeczywistości według
Platona zakłada, że to, co istnieje prawdziwe, charakteryzuje się określoną strukturą. Mają do niej dostęp
te osoby, które dokonają swego rodzaju „nawrócenia” - podobnie jak jeden z więźniów wyzwolą się w
kajdan i odkrywają prawdę o świecie. Powrócimy do tego poglądu w dalszej części rozważań
Platon był antynaturalistą (idealistą). Stanowisko to zakłada, że świat, który postrzegamy zmysłowo, jest
jedynie namiastką i odbiciem prawdziwego świata idei. Rzeczy materialne i zjawiska fizyczne
obserwowane przez człowieka stanowią rzeczywistość przemijającą i zmienną. Świat idei jest
pierwowzorem rzeczy, wiecznie istniejącym i niezmiennym bytem, do którego nie można dotrzeć,
pozostając w nastawieniu naturalnym, tj.uznając to, co widzimy za prawdziwą i jedyną rzeczywistość.
Antynaturalizm Platona jest poglądem przeciwstawnym do wczesnej filozofii przyrody. Myśliciele, tacy
jak na przykład Tales czy Anaksymander, uważali, że świat zjawisk fizycznych posiada w sobie jakąś
ogólną, trwałą zasadę działania, która ożywia materię.

Antynaturalizm - stanowisko filozoficzne głoszące nieredukowalność świata do rzeczywistości

przyrodniczej. Pogląd przeciwstawny do naturalizmu

Idealizm platoński (platonizm) - stanowisko zakładające istnienie odrębnego, samodzielnego,

rzeczywistego oraz uporządkowanego hierarchiczne świata idei

Platon rozwiązał problem istnienia rzeczy fizycznych w odmienny od jońskich myślicieli sposób.
Według filozofa, rzeczywistość jest dwoista - składa się z odrębnych form istnienia. Dualizm Platona
zakłada, że świat idei oraz świat materialny są od siebie całkowicie oddzielone. Nie oznacza to przy tym
samodzielności istnienia rzeczy materialnych. To niedoskonałe, przemijające i nietrwale formy istnienia
zależne są od swoich pierwowzorów. W przeciwieństwie do rzeczy fizycznych, idee są wieczne,
niezniszczalne, doskonałe, realne, samodzielne i poznawalne rozumowo.

Rzeczy zmysłowe uczestniczą w ideach, a idee są obecne w rzeczach. Wyjaśnieniem tej wzajemnej
zależności oraz faktu istnienia rzeczy materialnych jest pogląd, według którego świat fizyczny został
„ulepiony” na wzór świata idei przez Demiurga (budowniczego, rzemieślnika świata). Ta tajemnicza
postać Boga, najdoskonalszego umysłu w systemie Platona, posłużyła się w tym celu nieukształtowaną
materią. Demiurg jest istotą, które realizuje ideę najwyższego Dobra. Zauważmy, że o ile Bóg jest
przyczyną sprawczą świata materialnego, o tyle idea Dobra stanowi zasadę, która wyznacza jego
postępowanie. Dobro stanowi w tym sensie logiczną przyczynę, siłę jednoczącą wszystkie istniejące
rzeczy. Platońska wizja Boga zakłada w duchu greckim, że nawet najwyższa istota podlega niezmiennym
i wiecznym prawom rzeczywistości

Demiurg - twórca świata, bóg - rzemieślnik, który ulepił rzeczywistość materialną na wzór wiecznych
idei
 Hierarchia świata idei

Świat idei Platona uporządkowany jest hierarchicznie. Na jego szczycie znajduje się triada najwyższych
wartości : dobra, piękna i prawdy. Spośród nich najdoskonalszą ideą jest Dobro, które stanowimy
przyczynę i zasadę spajającą świat. W skład idei wchodzą nie tylko abstrakcyjne pojęcia rzeczy, ale także
liczby idealne •

www.I .ommmmii imimmm.PRAWDA

Pomiędzy światem rzeczy zmysłowych a rzeczywistością hmhhnhymn
właściwych idei Platon wyróżnia także pośredni poziom bytu,
tj.obiekty matematyczne. Na tym poziomie znajdują się figury
Mhhhymm
płaskie i bryły oraz byty z zakresu astronomii i muzyki, a
080 8--9
↳
>
§
fundament stanowią ludzkie dusze 8 Ei
O
O
¥
É
e

↳
E
¥ u

OBIEKTY MATEMATYCZNE

DUSZE LUDZKIE

Refleksja na temat liczb przedstawia się niezwykle ciekawie. Namysł może dotyczyć zarówno tego, czym
jest liczba, jak i tego, w jaki sposób ją poznajemy. Najczęściej udzielaną współcześnie odpowiedzią na
pytanie o to, czym jest liczba, jest uznanie jej za byt czysto abstrakcyjny. Tym, co ją konkretyzuje, jest jej
symboliczny zapis oraz umysłowa reprezentacja. Elementy te mogą być konstruowane przez ludzki
umysł. Pitagorejczycy mieli na ten temat inne zdanie. Utożsamiali liczbę z geometryczną bryłą, a
rzeczywistość pojmowali jako składającą się z matematycznych struktur. Podobnie dla Platona liczba
liczb była czymś całkowicie realnym, chociaż istniejącym w innej niż zmysłowo postrzegana
rzeczywistość. Poznawanie liczb byłoby zatem odkrywaniem ich w świecie. Faktycznie, utożsamianie
liczby z reprezentującymi ją przedmiotami nie jest słusznym rozwiązaniem. O ile fizycznie przedmioty
można zniszczyć lub powołać do istnienia, byty matematyczne nie poddają się takim zależnościom.
Jednak z drugiej strony, nie wydaje się także aby liczby podlegały społecznemu ich konstruowaniu.

Psychologiczne odkrycia naukowe pokazują, że świadomość matematyczna jest do pewnego stopnia

wrodzona człowiekowi i może ona stanowić własność aparatu poznawczego człowieka. Oznaczałoby to,
że to nie edukacyjne i potoczne doświadczenie oraz nabywanie kompetencji matematycznych, jak
chciałby John Locke (1632 - 1704) lub Jean Piaget (1896 - 1980), ale po prostu posługiwanie się ludzkim
rozumem dostarcza człowiekowi podstawowych intuicji na temat liczb. Być może ma to coś wspólnego z
procesem ewolucji służącym doskonaleniu umiejętności przetrwania w świcie. Pytanie o to, czy liczby
stanowią jedynie elementy racjonalnego modelu wyjaśniającego rzeczywistość, czy realnie istniejące
byty, pozostaje wciąż otwarte dla filozofów matematyki i naukowców

•
Platon był antynaturalistą. Uważał, że świat postrzegany zmysłowo jest tylko niedoskonała kopią
wiecznego świata idei
•
Rzeczywistość składa się z dwóch odmian bytu : świata idei oraz świata materii
•
Zdaniem Platona idee ułożone są hierarchicznie. Na ich szczycie znajduje się triada wartości : dobro,
piękno i prawda
•
Według Platona liczba jest bytem istniejącym werbalnie w świecie idei
 Teoria poznania

Alegoria jaskini przedstawia nie tylko strukturę świata, czyli odpowiada na ontologiczne pytanie o to,
jaka jest rzeczywistość, ale odnosi się także do właściwych sposobów jej poznawania. Tematyka
epistemologiczna poruszana przez filozofa jest tak samo ważnym elementem syntezy Platona, jak
antynaturalizm

Wspominaliśmy, że czynnikiem, który utrudnia poznanie prawdziwej wiedzy, są zmysły zniewalające

człowieka i podtrzymujące jego zaufanie do tego, że obserwując na ścianie cienie, postrzega on
prawdziwą rzeczywistość. Dopiero posługiwanie się rozumem powoduje, że nabiera on wątpliwości co
do realności zmysłowo odbieranych obrazów. Wyjście poza jaskinie - metaforycznie poznanie prawdy o
świecie - wiąże się dla człowieka z cierpieniem. Przyzwyczajony do postrzegania świata w sposób
charakterystyczny dla naturalizmu, potrzebuje czasu, aby oswoić się z tym, co dostrzegł w świecie idei

Platon uważał, że poznanie, podobnie jak sama rzeczywistość, posiada zróżnicowane stopnie.
Najintymniejszych rodzajem wiedzy jest mniemanie, opierające się na mylnych wyobrażeniach świata.
Więzień przykuty łańcuchami i odbierający cienie przedmiotów jako właściwy obraz rzeczywistości
znajduje się właśnie na tym niedoskonałym stopniu poznania. Nieco wyżej w hierarchii znajduje się
wiara, która polega na przyjmowaniu istnienia samych rzeczy fizycznych, a nie tylko ich zmysłowo
postrzeganych obrazów. W alegorii jaskini symbolem rzeczy są przedmioty noszone przez kuglarzy.
Dopiero jednak poznanie rozumowe przynosi prawdziwą, wartościową wiedzę. Na tym poziomie
poznania znajduje się dianoeza, czyli abstrakcyjne poznanie bytów matematycznych, oraz najwyższa
forma wiedzy - przysługująca jednanie filozofom - zdolność postrzegania idei, czyli noeza

Doziomy poanomia / Poziomy rsevsywistosci

obrasyprsedmiotéw
Ydowiienieswiatamystowy
"

deksalmmiemomie )
wiowa
pmedmiotyamystowe
diomoera
epistemelwiedaa ) moesia
siwiat
imteligibilnybytymatematyune
idee

Warto zwrócić uwagę na kilka ważnych pojęć, które pojawiają się w podanym zestawieniu. Poznanie
bytów matematycznych odbywa się dzięki zdolności abstrakcji. Polega ona na „odrywaniu” tego, co
istotne, niezmienne i kluczowe dla rozumienia danego pojęcia od zmiennych, nieistotnych czynników.
Obserwując ekierkę, piramidę czy skośny dach w domu naszego sąsiada, dostrzegamy we wszystkich
tych przedmiotach kształt trójkąta. Dziecko uczące się liczyć na przykładzie jabłek, patyków lub kamieni
po pewnym czasie jest w stanie zrozumieć, że niezależnie od tego, czym jest określony przedmiot, można
w podobnych przypadkach oszacować liczbę jego egzemplarzy. Każdorazowe układanie kamieni nie jest
niezbędne do tego, aby dokonać prostych operacji arytmetycznych, takich jak dodawanie czy
odejmowanie. Według Platona, świat jest inteligetny, co oznacza, że jest on możliwy do rozumowego
poznania. Odpowiada ludzkim zdolnościom poznawczym
Abstrakcja - pojęcie ogólne, stanowiące rezultat czynności abstrahowania, tj.myślowego
wyodrębnienia pewnych cech od danego przedmiotu, istotnych ze względu na założony cel

Inteligibilność - poznawalność, własność, dzięki której coś jest dostępne z ludzkiej rozumności

Chociaż teoretycznie każdy człowiek rozumny jest zdolny do ujmowania świata w tych kategoriach
„wyjście z jaskini” wymaga kształcenia. W praktyce zwyczajni ludzie pozostają na poziomie mniemań,
matematycy osiągają stopień dianoezy, a jedynie filozofowie - dzięki dialektyce - są w stanie dotrzeć do
świata idei. Zastanówmy się przez chwilę nad sposobem dochodzenia do wiedzy o ideach

Według Platona, możliwość poznania świata idei zasadza się na tym, że człowiek podejmujący
rozważania rozumowe na drodze dialektyki jednocześnie poszukuje prawdy o rzeczywistości we
własnej duszy. Dusza rozumna, zanim znalazła się w ciele przebywała w świecie idei, obserwując to, co
wieczne i doskonałe. Wcielenie powoduje, że człowiek zapomina o tym, co realne i prawdziwe. Zaczyna
poszukiwać przyjemności, zaspokajając potrzeby życiowe, dążyć do tego, co przemijające. Wrażenia
zmysłowe tak silnie oddziałują na ludzką percepcję, że poznanie prawdy wymaga całkowitego
odwrócenia perspektywy myślenia. Wyzwolenie z kajdan jest w istocie momentem nawrócenia. Filozof
poznaje prawdę, ponieważ przypomina sobie świat, który postrzegał przed swoimi narodzinami.
Anamneza (przypominanie sobie) jest czynnością, którą Platon uznaje za metodę pozyskiwania
prawdziwej wiedzy

Anamneza - stanowisko filozoficzne zakładające, że cała wiedza pochodzi z rozumu. Poznanie polega
na przypominaniu sobie wiedzy, którą dusza postrzegała w świecie idei, zanim uległa wcieleniu

Cierpienie filozofa porównać można z sytuacją, w której większość osób uznaje pozory rzeczywistości
za prawdę. Przeciwstawienie się przyzwyczajeniu, które towarzyszy człowiekowi od samych narodzin, a
także opiniom, które wygłaszają - często szanowani i cenieni, ale „tkwiący w jaskini” ludzie - jest
niezwykle trudne. Dopiero pełna świadomość słuszności podjętych wysiłków poznawczych i
przypomnienie sobie prawdy motywuje do podejmowania dalszych prób. Zdziwienie światem rodzi
potrzebę uzyskania wiedzy, która nie będzie złudna i przemijająca, ale wzbogaci człowieka
intelektualnie i duchowo.

Zwiedziwszy Italię i Egipt, Platon powrócił to Aten i założył własną szkołę filozoficzną. Według
myśliciela, takie jest własne zadanie mędrców. Nawrócony i wyzwolony więzień powraca do jaskini,
aby pomóc innym osobom w poznawaniu prawdy. Dalsza część opisu alegorii jaskini wyjaśnia ten
pogląd

• Zdaniem Platona, prawdziwa wiedza opiera się na poznaniu rozumowym, a nie zmysłowym, które
daje jedynie pozory wiedzy
• Proces prowadzący do odkrywania prawdy polega na anamnezie, czyli przypominaniu sobie idei, z

którymi dusza miała styczność, zanim znalazła się w ciele

•
W systemie Platona „wyzwolenie z kajdan” oznacza odkrycie, że zmysły prowadzą jedynie do wiedzy
pozornej, a nie do prawdy
 Czy dusza ludzka jest
nieśmiertelna
Zmiana, która zachodzi w psychice człowieka, który odkrywa prawdziwą rzeczywistość, polega na
całkowitym odwróceniu się od dóbr doczesnych. W dialogu pt.Fedon, przedstawiającym ostatnie chwile
Sokratesa przed wykonaniem na nim wyroku śmierci, Platon wyraża pogląd, że osoby prawdziwie
oddane filozofii zajmują się jedynie śmiercią i umieraniem. W twierdzeniu tym nie chodzi o to, że
mędrzec popada w pesymistyczne rozważanie dotyczące kresu własnego życia, ale raczej o odkrycie, że
świat materialny jest jedynie namiastką tego, co jest obecne w prawdziwej rzeczywistości

Niewzruszoność wobec losu Platon mógł zachować między innymi dzięki temu, że był zwolennikiem
poglądu o nieśmiertelności ludzkiej duszy. Dowodami wspierającymi tę tezę w dialogu Fedon są
następujące argumenty :
1. Poszczególne rzeczy powstają ze swoich przeciwieństw. Życie wyklucza śmierć, ponieważ jest wobec
niego przeciwstawne. Podobnie dusza, istniejąc i będąc zasadą życia, nie może nie istnieć
2.Dusza posiada wrodzoną wiedzę, którą musiała uzyskać przed urodzeniem człowieka

Oba argumenty nie wystarczające do przekonania współczesnego czytelnika. Słabość pierwszego z

dowodów tkwi w uznaniu, że z faktu aktualnego istnienia duszy mogłoby wynikać jej dalsze trwani.
Drugi argument nie wytrzymałby krytyki, ponieważ nawet jeśli uzasadnia on istnienie duszy jeszcze
przed fizycznym narodzinami człowieka, nie dowodzi w sposób przekonujący dalszego jej trwania po
śmierci. Najczęściej dyskutowanym i zarazem najmocniejszym jest trzeci argument Platona. Zapoznajmy
się z fragmentem, w którym filozof formułuje swoją argumentacje
„Myślenie - rozmowa duszy z samą sobą” - Platon

Platon zakłada, że istnieją dwa poziomy rzeczywistości - świat materialny postrzegany zmysłowo oraz
świat idei ujmowany rozumowo. Dusza przynależy do świata, który jest niewidzialny i poznawalny
intelektualnie. Własnością świata idei jest jego niezmienność. Podobnie dusza, tak podobna do idei pod
innymi względami, posiada także i tę właściwość. Gdy poznajemy zmysłowo świat, popadamy w błędy i
zamieszanie, ponieważ ujmowana w ten sposób treść podlega ciągłym zmianom. Kiedy jednak dusza
poznaje samą siebie, odkrywa podobieństwo przedmiotu poznania do niej samej. Tylko to , co podobne
można adekwatnie poznawać coś innego od siebie. Natura obu rzeczy wydaje się, że to dusza pełni
wyróżnioną funkcję. Kieruje ona ciałem i tym samym przypomina, w zakresie posiadanej przez siebie
władzy, raczej to, co boskie niż to, co materialne

W swoim dowodzeniu Platon pomija fakt, że podobieństwo duszy do idei w zakresie jej
niematerialności, niewidzialności i inteligibilności nie musi oznaczać posiadanie także innych
własności. Dowodzenie przez analogię niesie za sobą tę słabość, że zakłada kompatybilność także w
zakresie innych cech, w tym kluczowej w dowodzeniu nieśmiertelności - niezmienności duszy. Pomijając
tę słabość argumentacji Platona, warto zauważyć wartość samego zamysłu filozofa oraz znakomitą
strukturę dowodzenia przedstawionego w dialogu. Postać Sokratesa, który w obliczu śmierci pozostaje
niewzruszony, do dziś inspiruje wielu ludzi
 Jak powstawał świat
Założenia Platona :
1. Stworzenie świata nastąpiło dzięki celowemu aktowi sprawczymi Demiurga - boskiego
budowniczego świata. Świat przypomina swojego doskonałego twórcę
2. Celem stworzenia było powołanie świata najlepszego z możliwych - Demiurg kierował się w tym
akcie dobrem człowieka. Wprowadził do świata ład, który zastapił panujący we wszechświecie
chaos
3. Wzorcem dla Demiurga były idee, które stanowią przyczynę celową świata
4. Świat jest żywy, uduchowiony i rozumny, jedyny i jednolity. Przypomina żywy organizm, w którym
każdy element ma swoje przeznaczenie i uzasadnienie

Platon dowodził nieśmiertelności za pomocą trzech argumentów : pierwszy opierał się na konieczności
istnienia po zaniknięciu ciała materialnego, drugi na uznaniu, że dusza posiada zdolność anamnezy,
trzeci na uznaniu, że dusza może poznawać to, co do niej podobne. Według Platona, materialny
materialny świat powstał dzięki celowemu aktowi stwórczemu Demiurga . Wizja stworzenia obecna w
koncepcji Platona i w Biblii posiada kilka podobieństw. Bóg stworzył świat, kierując się dobrem
człowieka, a dzięki aktowi stwórczemu wprowadził do świata porządek. Różnica między opisem
powstania świata według Platona i opisem obecnym w Biblii polega na tym, że chrześcijańska koncepcja
zakłada stworzenie świata z niczego, natomiast u Platona świat powstaje na wzór wiecznych idei

P owtórzenie

Platon był antynaturalistą oraz twórcą teorii idei. Koncepcja ta opisuje rzeczywistość jako składająca się
z dwóch odrębnych odmian bytu : świata materii i świata idei (dualizm). Światem prawdziwym jest świat
wiecznych , doskonałych, niezmiennych i niecielesnych idei.
Sposobem dotarcia do prawdziwej wiedzy jest anamneza, która umożliwia poznanie idei. Percepcja
zmysłowa jest jedynie mniemaniem, nie prowadzi do właściwej wiedzy o rzeczywistości.
Platon uważał że dusza ludzka. Istniała ona jeszcze przed wcieleniem, a także nie przestanie istnieć po
śmierci. Zakończenie ludzkiego życia polega jedynie na oddzieleniu się materii od duszy. Pierwszy z
elementów ulega rozpadowi, drugi jest nieśmiertelny.
Przyczyną sprawczą świata był Demiurg, który wytworzył rzeczy materialne na wzór wiecznych idei.
Pomimo wielu podobieństw, wizja ta różni się znacząco od judeochrześcijańskiej wersji stworzenia
świata. Demiurg podlega bowiem odwiecznemu prawu rządzącemu rzeczywistością