Wykład 1 12.10.

2022

Metafizyka / ontologia
Definicja metafizyki i ontologii

Metafizyka to nauka filozoficzna której przedmiotem są podstawowe kwestie dotyczące istoty i

przyczyny bytu. Rozważa ona byt jako byt, Ma na celu wyjaśnienie jego wyjaśnienie (dlaczego jest)
i poznanie jego istotnych właściwości (czym jest), np. istoty czy przyczyn, relacji koniecznych, co może
stanowić podstawę dla wypracowania kryteriów wiedzy pewnej.

Ontologia to podstawowy dział filozofii starający się badać strukturę rzeczywistości i zajmujący się
problematyką związaną z pojęciami bytu, istoty, istnienia i jego sposobów, przedmiotu i jego
własności, przyczynowości, czasu, przestrzeni, konieczności i możliwości. Ontologia to rozważania
dotyczące bytu w ogólności (nie obejmujące zaś takiego czy innego poszczególnego bytu,
wyróżnionego własną nazwą albo posiadającego pewne własności wyróżniające go od innych bytów)

Etymologia
Metafizyka to jedna z najstarszych dziedzin filozofii. Słowo to pochodzi z języka greckiego i oznacza
„to, co po przyrodzie/ponad przyrodą”. „Ta meta ta fizyka” oznacza również „te pisma (w kolejności)
po tych o fizyce”

Słowo ontologia etymologicznie wywodzi się z języka greckiego. Onto oznacza „to, co jest”,
„cokolwiek”, a więc „ontologia” może oznaczać „naukę o wszystkim, co jest”.

Teoria bytu
Byt jest pojęciem najogólniejszym, bo wszystko, co jest, jest bytem. Nie istnieje nic, co nie
wchodziłoby w zakres tego pojęcia.

Władysław Stróżewski wymienił cztery sposoby dojścia do pojęcie bytu:

Abstrakcja (Arystoteles)

 Wychodzimy w niej od konkretnego przedmiotu i drogą abstrakcji odejmujemy jego cechy

szczegółowe do momentu, gdy zostaną najbardziej ogólne. Pierwszym stopniem jest
abstrakcja fizyczna, która pomija cechy jednostkowe i określa gatunek. Drugim abstrakcja
matematyczna, która zostawia tylko aspekt ilościowy. Ostatnim stopniem jest abstrakcja
metafizyczna, która zostawia już samo „to, co”.

Drzewko Porfiriusza (zob. Porfiriusz)

 Punktem wyjścia również jest konkretny przedmiot. Za pomocą negacji jego nazwy
otrzymujemy gatunek, w wyniku negacji gatunku – rodzaj, itd., aż do najogólniejszego pojęcia
bytu.

Separacja (metoda św. Tomasza)

 Wypowiadając sąd egzystencjalny, czyli stwierdzając istnienie, wskazujemy na różnicę między

istniejącym i tym, co istnieje. Tak otrzymujemy pojęcie bytu.
Intuicja

 Poprzez wczuwanie się w naturę przedmiotu.

Abstrakcja i jej typy

Abstrakcja (z łac. abstractio „oderwanie”) – proces tworzenia pojęć, w którym wychodząc od rzeczy
jednostkowych (najczęściej konkretnych) dochodzi się do pojęcia bardziej ogólnego poprzez
konstatowanie tego, co dla tych rzeczy wspólne (zazwyczaj właściwości). Drogą tego procesu
dochodzi się do pojęć najuboższych w treść, ale o najszerszym zakresie, takich jak rzecz, przedmiot,
substancja czy byt. Pojęcie powstałe w wyniku procesu abstrakcji nazywamy abstraktem.

Typy abstrakcji:

Fizyczna – odrywa się to, co doświadczalne empirycznie, zostają same cechy fizyczne, byt jest badany
pod kątem jakościowym, przygląda się jego cechom fizycznym, odpowiedzi na działanie (np.
zniekształcanie przedmiotu pod wpływem nacisku).

Matematyczna - byt jest badany pod względem ilościowym, z jakich części się składa, w czego skład
wchodzi, odrzucamy część fizyczną, pomijamy cechy jednostkowe (np. 2 lizaki + 3 lizaki), zostawiamy
ilościowe (2+3)

Metafizyczna – polega na ujęciu istoty bytu. Co decyduje że coś jest tym czymś konkretnym? Cechy
istotne, gdy je odrzucimy dany byt nie będzie już tym samym, straci tożsamość

Cecha istotna miłości – relacja jednej osoby z drugą, afirmacja istnienia 2 osoby, wola żeby
ona zawsze była

Wybrane ujęcia bytu

Neotomizm - współczesna wersja tomizmu, główny kierunek filozoficzny neoscholastyki, popularny w
łonie katolicyzmu. Neotomiści opowiadają się za tzw. klasyczną koncepcją filozofii, akcentują różnicę
między nauką a religią i sztuką; za "filozofię pierwszą" uznają teorię bytu.

Teoria bytu św. Tomasza wyróżnia byt w sensie dystrybutywnym (czyli każde coś, co istnieje w
jakikolwiek sposób – por. przedmiot) i byt w sensie kolektywnym (czyli zbiór wszystkiego, co jest).

Tomasz twierdził, że jedynie rzeczy jednostkowe są substancjami i złożone są zawsze z istoty i

istnienia. Pojęcie to zaczerpnął z „filozofii pierwszej” Arystotelesa, który stał na stanowisku, że przed
rozpoczęciem analizy istoty rzeczy należy stwierdzić czy rzecz ta istnieje.

Istota i istnienie są bowiem 2 różnymi rzeczami. Istotę tworzy zespół cech kolektywnych
(konstytutywnych)– cech, które muszą występować jednocześnie, aby móc mówić o danej rzeczy,
które tworzą jej tożsamość. Istnienie natomiast to bycie w sensie fizycznym. Istota jest koniecznością
(bez jednej z cech kolektywnych człowiek przestaje być człowiekiem), istnienie zaś możliwością
(możemy o czymś pomyśleć, posiada to swoje cechy, lecz nie istnieje, jest tylko w naszej głowie)

Akwinata wykorzystał pojęcie istoty i istnienia do uzasadnienia teologicznej koncepcji świata. W

każdym bycie należy odróżnić istotę, czyli to, czym dana rzecz jest, od istnienia, czyli faktu, że istnieje.
Jedyny wyjątek stanowi tutaj Bóg, który jest samym istnieniem. Istota Boga jest taka, że implikuje
jego istnienie. Bóg jest bytem koniecznym, ponieważ musi istnieć; niezależnym, bo istnieje z własnej
natury oraz prostym, czyli nieposiadającym żadnych złożeń. Natomiast z istoty rzeczy stworzonych
nie wynika, że muszą one istnieć. Stąd też stworzenie jest bytem przypadkowym i zależnym, gdyż
istnienie nie leży w jego naturze oraz złożonym przynajmniej z istoty i istnienia.

Roman Ingarden

Roman Ingarden to polski filozof o niezwykle bogatym i różnorodnym dorobku. Był uczniem Edmunda
Husserla, zainteresowanym zgłębianiem kwestii ontologicznych, aksjologicznych oraz estetycznych.
W świecie znany jest jako fenomenolog rozwijający przede wszystkim zagadnienia estetyczne, choć to
spory o istnienie świata stały w centrum teoretycznych dociekań filozofa.

Intencjonalność – aktywny stosunek umysłu do jakiegokolwiek przedmiotu. Intencjonalność odnosi

się do świadomości i oznacza, iż zawsze jest ona świadomością czegoś. Świadomość jest jednocześnie
ujmowaniem przedmiotu, myśleniem o nim oraz nadawaniem mu sensu, ponieważ przedmiot
ujawnia się wyłącznie dzięki intencjonalnemu projektowi skierowanej ku niemu świadomości.

Nie wszystko co istnieje istnieje w ten sam sposób. Zobaczmy na wykres i każde z podanych wyrażeń
porównajmy według 4 klas: czas, przestrzeń, masa, DNA.

Krzesło
Marzenie

Coś jest

Liczba Dzieło sztuki,

pieniądze

Dla przykładu: krzesło ma swój czas, przestrzeń, masę, dna, marzenie natomiast nie ma czasu czy też
przestrzeni.

Marzenie różni się od nic bo istnieje – jest w mojej głowie.

Jeżeli coś istnieje to na 4 możliwe sposoby:

1) Realny
- przedmioty indywidualne istniejące w czasie (indywidualny przedmiot, proces, zdarzenie)
2) Intencjonalny
- byt istniejący na przecięciu świadomości z przedmiotem fizycznym
3) Idealny (aczasowy)
- przedmioty matematyczne
4) Absolutny
- Bóg
Wykład 2 19.10.2022

Filozofia a nauka

Czym jest filozofia?

Filozofia pochodzi z języka greckiego. Słowo phileo oznacza „miłuje”, „sophia” zaś mądrość. Filozofia
jest więc umiłowaniem mądrości. Oznacza ona też systematyczne i krytyczne rozważania na temat
podstawowych problemów i idei, dążące do poznania ich istoty, a także do całościowego zrozumienia
świata. Poznanie to następuje poprzez racjonalne rozumowanie.

Można wyróżnić kilka centralnych obszarów filozofii:

 Ontologia/metafizyka
 Epistemologia
 Etyka
 Estetyka
 Antropologia
 Aksjologia – nauka o wartościach

Ontologia/metafizyka

Nauka filozoficzna której przedmiotem są podstawowe kwestie dotyczące istoty i przyczyny bytu.
Rozważa ona byt jako byt, ma na celu wyjaśnienie jego wyjaśnienie (dlaczego jest) i poznanie jego
istotnych właściwości (czym jest)

Epistemologia

Teoria poznania lub gnoseologia – dział filozofii, zajmujący się relacjami między poznawaniem,
poznaniem a rzeczywistością. Epistemologia rozważa naturę takich pojęć jak: prawda, przekonanie,
sąd, spostrzeganie, wiedza czy uzasadnienie.

Etyka

Dział filozofii, zajmujący się badaniem moralności i tworzeniem systemów myślowych, z których
można wyprowadzać zasady moralne. Celem etyki jest dochodzenie do źródeł powstawania
moralności, badanie efektów, jakie moralność lub jej brak wywiera na ludzi oraz szukanie
podstawowych przesłanek filozoficznych, na podstawie których dałoby się w racjonalny sposób
tworzyć zbiory nakazów moralnych. Teorie etyczne mogą być zarówno próbą udowadniania
słuszności funkcjonujących powszechnie nakazów moralnych, jak i mogą stać w ostrej opozycji do
powszechnej moralności, kwestionując zasadność części bądź nawet wszystkich aktualnie
obowiązujących w danym społeczeństwie nakazów moralnych

Estetyka
 Dziedzina filozofii zajmująca się pięknem i innymi wartościami estetycznymi. Jest ona wiedzą o
przedmiotach pięknych i przeżyciach z nimi związanych.

Antropologia

Słowo 'antropologia' wywodzi się z greckiego 'antropos', czyli 'człowiek' (+ logos 'nauka').
Antropologia to dział filozofii zajmujący się kwestiami natury człowieka, jego bytem osobowym,
działalnością, wyjaśnieniem jego miejsca we wszechświecie, przyrodzie i społeczeństwie.

Zajmuje się poczuciem sensu życia człowieka. Rozróżniamy 3 rodzaje sensu:

Psychologiczny – najniższy poziom, jest to poczucie własnej wartości

Aksjologiczny – sens teraźniejszości wyznaczany jest przez wartości, które czekają na nas jutro, przez
nasze marzenia i plany

Ontologiczny/ metaficzny – brak jego obecności boli najbardziej

Aksjologia

To dziedzina filozofii, której przedmiotem są wartości. Bada ona naturę wartości, ustala normy i
kryteria wartościowania oraz hierarchię wartości.

Aksjologia w szerokim znaczeniu zajmuje się:

 analizą natury wartości (tego, co cenne, dobre), a więc zagadnieniem, czym jest wartość, jaki
jest jej charakter (subiektywny, obiektywny, absolutny, względny itp.);
 dociekaniem źródeł i mechanizmów powstawania wartości w aspekcie systematyzującym i
postulatywnym;
 podstawami i kryteriami wartościowania;
 klasyfikacją wartości (np. wyodrębnianiem wartości autotelicznych, jako celów samych w
sobie, oraz wartości instrumentalnych, służących do ich realizacji);
 budowaniem ich hierarchii i ustalaniem, co stanowi wartość najwyższą
 sposobami ich poznawania i realizowania w aspekcie socjologicznym i teoretyczno-
kulturowym;
Wykład 3 26.10.2022

Filozofia a religia
Religia to zwarty system wierzeń i wartości, które wzajemnie odnoszą się do siebie i które dotyczą
metafizycznych zagadnień istnienia świata. Religia opiera się zawsze na dogmatach, a więc prawdach
wiary, które należy przyjmować, aby czuć się jej pełnoprawnym reprezentantem. W tym znaczeniu
obok sfery czysto teoretycznej pojawia się sfera praktyczna, zawsze polegająca na pewnego rodzaju
kulcie czy rytuałach. Religia spaja pewną grupę (lub grupy) wyznawców, czyli wspólnotę społeczno‐
organizacyjną. Wierzenia i towarzyszące im rytuały stanowią przy tym sferę sacrum, a więc świętość
wymagającą szanowania, pielęgnacji i kultywowania.

Religia składa się z 4 elementów:

 doktryny
 kultu
 normy postępowania
 instytucji

Filozofia w najogólniejszym rozumieniu jest całościowym namysłem nad rzeczywistością, który

w założeniu ma zaowocować spójnym, logicznym i zrozumiałym obrazem świata, aby wyznaczyć
w nim miejsce i rolę człowieka. W ujęciu historycznym filozofia była próbą racjonalnego i
całościowego poznania świata w czasach, kiedy panująca religia i mitologia przestały zaspokajać
intelektualne potrzeby człowieka, a nauka jeszcze nie zaistniała. Głównym pojęciem filozofii, do
którego zresztą odnosi się jej nazwa, jest mądrość. Filozofia nie jest religią; nie opiera się na wierze,
a żeby cokolwiek przyjąć za pewnik, musi to wcześniej zweryfikować. Z tego samego powodu nie jest
także ideologią; ideologii znacznie bliżej do wiary, bo opiera się na słabych rozumowaniach i miałkich
wnioskach. Filozofia nie jest też nauką; nauka bowiem pogłębia ludzką wiedzę, tymczasem filozofia
jedynie wykorzystuje wiedzę, aby zgłębiać mądrość. Można to ująć w ten sposób, że nauka jest czymś
szczegółowym, a filozofia – ogólnym. Jeśli bowiem posiadamy wiedzę, to jest to zawsze wiedza na
pewien temat. Natomiast jeśli jesteśmy mądrzy, to jesteśmy takimi niezależnie od materii, w obrębie
której się poruszamy.

Istnieją różne 4 stanowiska wobec zjawiska religii i filozofii jako doktryn:

1. Zjawiska te są w rozdzielności, stanowią dwie oddzielne sfery i nie posiadają wspólnych płaszczyzn

 Problemy religii nie są problemami filozofii, problemy filozofii nie są problemami wiary.
Każda z tych dziedzin ma swoją własną prawdę
 neopozytywizm koła wiedeńskiego, Ludwig Wittgenstein

2. Zjawiska te stoją ze sobą w sprzeczności

 pomiędzy doktryną i normami religii a nauką i filozofią

 pomiędzy religią a myśleniem (nie możemy przy pomocy racjonalnych argumentów
wytłumaczyć, czym jest byt absolutny)
 głównym pojęciem religii jest wiara, odwołuje się więc do treści objawień i do tradycji,
filozofia zaś zasadza się na pojęciu mądrości, a zatem odwołuje się przede wszystkim do
racjonalizmu (dociekań czysto rozumowych) i empirii (badań opartych na doświadczeniach)
  Nie jest możliwe, aby ktoś był konsekwentnym filozofem a jednocześnie człowiekiem
religijnym. Nie do pomyślenia jest również sytuacja, aby człowiek naprawdę religijny mógł
być filozofem. Mamy do czynienia albo z pogardzaniem filozofią z pozycji religii (fideizm),
albo z przekreśleniem religii z punktu widzenia filozofii.

3. tożsamość, jedność filozofii i religii

 Pierwotnie szkoły religijne były także filozoficzne

 Według św. Augustyna dopiero religia czyni możliwą prawdziwą filozofię. Inni uważali
natomiast, że absolutne wchłonięcie religii przez systemy filozoficzne i zredukowanie religii
do zasad filozoficznych prowadziło do uzasadnienia jej istnienia. Skutkowało to najczęściej
stworzeniem tzw. religii naturalnej czy filozoficznej, opartej tylko i wyłącznie na ludzkim
rozumie.

4. Komplementarność

 Zarówno religia jak i filozofia mają doktrynę oraz kult, wspólne cechy
 Religia może np. ukazywać rozumowi granice poznania, albo sygnalizuje możliwe
rozwiązania, do których rozum może później dojść „o własnych siłach”. Filozofia ze swej
strony np. dostarcza teologii całego aparatu pojęciowego.
 Co przeszło z religii do filozofii?
o Problem istnienia (Boga)
o Problem natury
 Ontologiczny
 Kosmologiczny
 Biologiczny
 Metafizyczny
 Deontologiczny (czy gdyby czysty umysł miał wszystkie argumenty, był
najmądrzejszy, uznałby że Bóg jest? Raczej nie, ponieważ od tego czy
wierzymy zależą nasze własne uwarunkowania)
 Kumulatywny

Wiara dla człowieka jest rodzajem aktu (spełnienia, czynności). Człowiek posiada wolę oraz racjo. Z
reguły dąży on do dobra, dla siebie, innych. Często filozofowie wierzą w Boga, ponieważ ten daje im
odpowiedzi na pytania, na które nie byli w stanie znaleźć odpowiedzi na drodze racjonalnego
myślenia.

Etapy rozwoju moralnego człowieka według Heliodora Muszyńskiego:

Anomia – bezprawie, zaczyna się od momentu narodzin, nie odróżniamy wówczas dobra od zła,
amoralizm, brak świadomości i motywacji moralnej

Heteronomia – nakazy regulujące zachowanie są dane z zewnątrz, trwałe, niezmienne, warunkujemy

dobro i zło według tego co mówią nam rodzice, czasami religia, niektórzy zatrzymują się na tym
poziomie
Socjonomia – akceptacja norm obowiązujących w grupie, bez uznania ich za własne, zachowujemy się
tak, żeby dopasować się do grupy, gdy nie ma grupy, nie ma także nas, nie mamy nic

Autonomia - postępowanie według norm ze względu na ich wewnętrzne aprobowanie i uznanie za

własne, kwestionujemy przyjęte na wcześniejszych poziomach normy i zastanawiamy się nad ich
sensem, szukamy i tworzymy własny system wartości, samodzielnie rozstrzygamy dylematy moralne,
układem odniesienia są własne ideały i wiedza.

Podstawowe elementy budujące cywilizację europejską to:

Filozofia grecka

Prawo rzymskie

Religia judeochrześcijańska (etos, wolność, równość)

Wykład 4 09.11.2022

Filozofia a nauka

Problem demarkacji – problem w filozofii i metodologii nauki dotyczący kryteriów rozróżniania nauki
od innych dziedzin działalności ludzkiej, przede wszystkim pseudonauki, wierzeń religijnych,
metafizyki. Problem ten wynika z trudności odpowiedzi na pytania: czym jest nauka, jaka jest jej
istota czy specyfika?

Cechy wiedzy naukowej:

 Intersubiektywna komunikowalność (każdy może ją zrozumieć w ten sam sposób)

 Intersubiektywna sprawdzalność (każdy może potwierdzić dane zjawisko wykonując dane
obliczenia, doświadczenia itp.)
 Racjonalność uzasadnienia (stopień uznania zależy od stopnia uzasadnienia)

Sposoby uzasadnienia wiedzy:

 Hipotetyczno-dedukcyjny – mamy obserwacje, formułujemy hipotezę i uogólniamy

 Indukcyjny – oparty na rozumowaniu zawodnym

Elementy konstytutywne nauki:

 Przedmiot materialny – to czym dana nauka się zajmuje

 Przedmiot formalny
 Cel (badawczy)
 Metoda

Klasyfikacja nauki

Kryteria: przedmiot badań, metoda, rodzaj problemu, zadań i celów, stopień abstrakcji

Klasyfikacja nauk wg Kazimierza Adjukiewicza:

o Nauki apiroryczne (matematyka, logika formalna)

o Nauki empiryczne (aposterioryczne, nauki badające przyrodę nieożywioną, których
przesłankami są twierdzenia oparte na doświadczeniach)
o Nauki humanistyczne
 Homologiczne (wyjaśniające) np. socjologia
 Idiograficzne (sprawozdawcze) np. historia
 Aksjologiczne (wartościujące) np. literaturoznawstwo

Klasyfikacja nauk:

o Matematyczne (logika, teoria mnogości, topologia, geometria)

o Fizyczne (nauki o przyrodzie nieożywionej)
 o Biologiczne (nauki o przyrodzie ożywionej)
o Społeczne (filozofia, socjologia, psychologia, historia)
o Stykowe (pograniczne) - powstające na pograniczu kilku nauk np. biofizyka
o Kompleksowe – poszukujące powiązań między naukami bardzo odległymi od siebie np.
ogólna teoria układów
o Stosowane (techniczne, rolnicze)

Nauki szczegółowe Filozofia

Wycinkowo Rzeczywistość Wycinkowo

(fragmentarycznie) (fragmentarycznie)

W granicach materialności Przekracza materialność

Obserwacja, eksperyment Doświadczenie, intuicja

Przyczyny bliższe Przyczyny ostateczne

(materialne) (niematerialne)

Teorie o naturze rzeczywistości i poznania

Założenia

Nowe pytania, nowe argumenty

Baza faktyczna

Autonomia
metodologiczna

Logika formalna
Narzędzie
Poznanie jako główny problem filozofii:

 Klasyczna koncepcja prawdy

Według tzw. klasycznej definicji prawda — zgodność, adekwatność treści sądu z rzeczywistym
stanem rzeczy, którego ten sąd dotyczy. Słowa Arystotelesa

 Prawda logiczna
o Zgodność intelektu z rzeczą (zgodność poznawczych struktur umysłowych z
poznawanym obiektem, którego dotyczą)
 Prawda metafizyczna
o Zgodność rzeczy z intelektem (zgodność istniejącego przedmiotu z jego istotą jako
treścią, która jest metafizycznie pierwotna względem tego, co w różny sposób
istnieje)
 Prawda moralna
o Zgodność czynu człowieka (czyn wolny i świadomy) z własną oceną moralną,
integralność w zakresie zinternalizowanych wartości, poglądów, przekonań i postaw

Przedmiot moralny, czyn Środowisko życia,

wartości, człowieka, tj. natura
przekonania i kultura, inni ludzie,
absolut

 Prawda artystyczna
o Zgodność zamysłu artysty z treścią dzieła (często niejednoznaczną, symboliczną)
wymagającą interpretacji spełnionej przez odbiorcę

Dzieło sztuki, istnienie

Akt twórczy
intencjonalne quasi – sądy
Artysta – np. w dziele literackim
nie przysługuje im wartość
logiczna prawdy lub fałszu

Interpretacja prawdziwościowa

Odbiorca

Nieklasyczne koncepcje prawdy:

 Koherencyjna (spójność) - za prawdziwe uważamy twierdzenie, które jest spójne z panującą

teorią (czyli ogółem twierdzeń przyjętych i zweryfikowanych już wcześniej).
 Ewidencyjna
 Pragmatyczna
 Konsensualna
Weryfikacja - ustalanie prawdziwości zdań, będących twierdzeniami lub wchodzącymi w skład teorii
(tzw. całkowite uzasadnianie pozytywne) – w naukach przyrodniczych nie jest możłiwa

Falsyfikacja - ustalanie fałszywości zdań, będących twierdzeniami lub wchodzącymi w skład teorii
(tzw. całkowite uzasadnianie negatywne)

Konfirmacia (koroboracja) - procedura częściowego potwierdzenia lub wzmocnienia twierdzenia lub

zdania stadowego w teorii naukowej.

Dyskonfirmacia (koroboracja) - procedura częściowego zmniejszania stopnia uzasadnienia

twierdzenia lub zdania stadowego w teorii naukowej.

W naukach empirycznych istnieją dwie podstawowe metody uzasadniania: indukcyjna (indukcjonizm)

i hipotetyczno-dedukcyjna (hipotetyzm).

Struktury poznawcze, Most epistemiczny Przedmiot poznania

dziedzina przedmiotowa,
reprezentant X, np. wzór
Przeciwdziedzina Y
fizyczny, symbol logiczny
Izomorfizm
Homomorfizm
Aproksymacja
Podobieństwo
Wykład 5 16.11.2022

Struktura wiedzy naukowej

Problem reprezentacji poznawczej

Struktura wiedzy naukowej tworzy kompleks składający się z niejednorodnych składników: faktów,
hipotez, twierdzeń, praw oraz teorii.

Zmiany paradygmatów Zmiany w teoriach skutkują

zmianami w niższych szczeblach

Weryfikacja, konfirmacja,
dyskonfirmacja, falsyfikacja
Fakt – zaistniały stan rzeczy, wydarzenie które miało miejsce w rzeczywistości pozajęzykowej w danej
czasoprzestrzeni. W tym sensie faktem nie może być zdarzenie, które nie miało jeszcze miejsca,
można jednak mówić o przewidywaniu przyszłych faktów – czyli zdarzeń, które najprawdopodobniej
wydarzą się. Zdarzenia te jednak stają się faktami dopiero wówczas, kiedy już wydarzą się. Fakt
zawiera element teorii, hipotezy, twierdzenia. Zawsze posiada element związany z nauką, do której
się odnosi (fakt fizyczny, biologiczny). Nie ma „czystych, gołych” faktów.

Hipoteza naukowa – teza, w której zakładamy, co może się wydarzyć (domysły, przypuszczenia).
Stwierdza ona spodziewaną relację między jakimiś zjawiskami, stanowi propozycję twierdzenia
naukowego, które zakłada możliwą lub oczekiwaną w danym kontekście sytuacyjnym naturę związku.
Ograniczają one nasz obszar niewiedzy, zawężając to, czego chcemy się dowiedzieć do konkretnych
pytań.

Sposoby formułowania hipotez:

 W oparciu o intuicję, bezpośrednie poznanie (zwykle w naukach fizycznych)
 W oparciu o uogólnienie (w naukach socjologicznych)
 W oparciu o pewne teorie, gdzie przy próbach dojścia do prawdy jedna teoria jest
zastępowana inną

Wymogi racjonalności hipotez

Hipotezy muszą poddawać się 4 wymogom: weryfikacji, falsyfikacji, konfirmacji, dyskonfirmacji. Musi
być możliwość ich sprawdzenia.

Prawa nauki
Prawo nauki - wyrażenie w języku pewnych zależności dotyczących danego obiektu.

Formalne warunki prawa nauki

 Uniwersalność (niezależność danego prawa naukowego od czasu i miejsca, twierdzenie odnosi się
do wszystkich obiektów danego rodzaju występujących kiedykolwiek i gdziekolwiek we
Wszechświecie)
 Nierównoważność ze zbiorem zdań jednostkowych (prawo nie może być zastąpione przez żadną
skończoną liczbę twierdzeń jednostkowych)
 Otwartość ontologiczne (twierdzenie powinno obejmować poza zjawiskami przeszłymi i
teraźniejszymi – również zjawiska przyszłe, niedokonane)
 Otwartość epistemologiczna (twierdzenie powinno obejmować zjawiska, które nie są jeszcze
znane)

Nieformalne warunki prawa nauki

o Posiadane uzasadnienia
o Spełnianie funkcji eksplanacyjnej (wyjaśnianie)
o Prawa naukowe pozwalają nie tylko opisywać zjawiska, których dotyczą, lecz także
je wyjaśniać. Wyjaśnienie różni się od opisu tym, że opis przedstawia przebieg zjawiska, czyli
stanowi odpowiedź na pytanie „jak zjawisko przebiega”, natomiast wyjaśnianie odpowiada
na pytanie „dlaczego dane zjawisko przebiega tak, a nie inaczej” lub na pytanie „dlaczego
zjawisko to w ogóle zachodzi”.
o Eksplanacja, to sformułowany najczęściej przyczynowo lub funkcjonalnie opis zależności
miedzy danymi; przykład: chcąc wyjaśnić działanie czarnej skrzynki należy sformatować
hipotezę odnośnie wew. działania skrzynki i tę hipotezę testować; opis bazuje na
obserwacjach, lecz wyjaśnianie poza nie wykracza.
o Rodzaje eksplanacji:

1) ontologiczne - wskazanie racji koniecznej i wystarczające (tylko w ontologii i metafizyce)

2) funkcjonalne - ujmują w postaci funkcji matematycznych zależności pomiędzy faktami;
3) przyczynowe - ujmują relacje pryczynowo-skutkową pomiędzy faktami,
4) teleologiczne - odwołują się do celu darzenia (gr. telos - cel) coraz rzadziej się stosuje takie
wyjaśnianie w nauce;
5) probabilistyczne - określają z pewna pewnością statystyczna zajście pewnych zdarzeń w
określonych warunkach
6) teoretyczne - wynikają z teorii bez możliwości empirycznego potwierdzenia czy
sprawdzenia; np. teoria Penrosa wyjaśniająca krążenie galaktyk wokół czarnych dziur.

o Przynależność do teorii naukowej

Rodzaje praw nauki – podziały dychotomiczne praw nauki na:

 Jakościowe - ilościowe
 Empiryczne - teoretyczne
 Dynamiczne – statystyczne
 Synchroniczne – diachroniczne
 Strukturalne - funkcjonalne

Funkcje praw nauki (eksplanacyjna, prognostyczne, prakselogiczne)

Eksplanacyjna (wyjaśniająca) funkcja praw nauki
Naukowe wyjaśnienie zdarzenia polega na wyprowadzeniu zdania o tym zdarzeniu z innych zdań
uznanych za prawdziwe; innymi słowy, poszczególne zdarzenie wyjaśnia się jako szczególny
przypadek „prawa ogólnego". Zgodnie ze schematem Hempla-Oppenheima (1948 г.) (tzw. model
nomologiczno-dedukcyjny) eksplantacja jest rodzajem rozumowania dedukcyjnego. Celem
stworzenia tego modelu było uproszczenie i zunifikowanie sposobów opisywania rozumowań
naukowych przez różnych metodologów nauki.

Przyjęte prawa ogólne Ekspanans Zbiór przesłanek

niezawodnego rozumowania
Warunki początkowe (faktu naukowego) dedukcyjnego

Wyjaśnienie zaistnienia faktu (zdarzenie, Ekspanandum Konkluzja rozumowania

Z ogólnego prawa i warunków początkowych wyciągamy wnioski zajścia danego zdarzenia

Prognostyczna funkcja nauki (łac. prognostikon – zapowiedź; predyktywna, łac. praedicto -

przepowiednia).

O ile funkcja wyjaśniania dotyczy zdarzeń z prostości, o tyle funkcja prognostyczna skierowana jest na
przyszłość i sprowadza się do przewidywania zdarzeń przyszytych.

Wyjaśnianie stanowi podstawę do przewidywania w tym sensie, że jest ono budowane przy
wykorzystaniu wcześniej ustalonych praw nauki, wchodzących w skład określonej teorii naukowej.

Eksplanacja zarówno w sensie logicznym jak i chronologicznym zawsze poprzedza przewidywanie.

Znaczenie procedury wyjaśniania praktycznie realizuje się za pośrednictwem procedury
przewidywania.
Uniwersalność prawa nauki określa
nieskończoną dziedzinę przedmiotową

Empiryczna skończona dziedzina

przedmiotowa obowiązywania prawa
nauki

Fakty naukowe