ZADANIA

Z FIZYKI
 G . A . B E N D R IK O W , B .B. B U C H O W C E W ,
W . W . K E R Ż E N C E W , G . J . M IA K IS Z E W

Z A D A N IA Z F IZ Y K I
dla kandydatów na wyższe uczelnie

W y d a n ie trz e c ie

PAŃSTW O W E W Y D AW N IC TW O NAUKOWE

W ARSZAW A 1973
 r. A. EeHApHKOB, B. B. EyxoBqeB,
B.B. Kep>KeHqeB, r.SL. MmomieB
Tytuł oryginału ■*
3a,nauu n o (jmenKe
fljin noerynaiom ux b By3Łi

H3flaTejn>cTBo MocKoBCKoro YroiBepcHTeTa

1968

Z języka rosyjskiego tłumaczył

JAN KOWALSKI

Okładkę projektowała Anna Guzowska

Printed in Poland
 SPIS R Z E C Z Y

W s t ę p ........................................................ ............................................................. 7

Rozdział I. M echanika........................................................................................... 9
§ 1. Ruch prostoliniowy .................. 9
§ 2. Ruch krzywoliniowy................................................................................ 18
§ 3. Ruch o b ro to w y ........................................ ........................................... 21
§ 4. Dynamika ruchu prostoliniowego......................................................... 23
§ 5. Prawo zachowania pędu............................................................................ 31
§ 6. S ta ty k a ...................................................................................................... 34
§ 7. Praca i e n e r g ia ........................................................................................ 40
§ 8. Dynamika ruchu obrotowego................................................................. 46
§ 9. Prawo ciążenia powszechnego................................................................. 49
§ 10. Hydro- i aerom echanika.........................................., ........................... 51
§ 11. Drgania i f a l e ............................................................................... 55

Rozdział II. Ciepło i fizykamolekularna............................................................... 59

§ 12. Rozszerzalność cieplna ciał stałych i c i e c z y ..................................... 59
§ 13. Ciepło, kalorymetria, współczynnik sprawności................................... 61
§ 14. Prawa gazów doskonałych i równanie s t a n u ...................................... 65
§ 15. Elementy fizyki molekularnej ............................................................. 77
§ 16. Energia wewnętrzna, pojemność cieplna i praca rozprężania gązów 79
§ 17. Własności p a r ........................................................................................ 81

Rozdział III. Elektryczność imagnetyzm ......................................................... 87

§ 18. Prawo Coulomba. Gęstość powierzchniowa ładunków elektrycznych 87
§ 19. Pole elektryczne. Natężenie pola elektrycznego. (93). Potencjał. Praca
sił elektrycznych. (95). Pojemność elek try czn a...................... 100
§ 20. Prąd stały elektryczny.................................................................................109
Prawo Ohma dla części obwodu. Opór przewodników ................... 109
Szeregowe i równoległe połączenia przewodników. Opory dodatkowe
i boczniki........................................................................................................112
Prawo Ohma dla całego o b w o d u ..............................................................119
Połączenia szeregowe i równoległe źródeł siły elektromotorycznej . i 124

5
 § 21. Praca i moc prądu. Działanie cieplne p rą d u ......................................131
§ 22. E lek tro liza............................................................................................... 139
§ 23. Pole magnetyczne prądu iindukcja elektrom agnetyczna......................142
§ 24. Prąd zmienny ........................................................................................ 151
§ 25. Fale i drgania elektrom agnetyczne.................................. 157

Rozdział IV. O ptyka............................................................................................... 161

§ 26. Rozchodzenie się światła. Prędkość światła. Falowe i kwantowe włas­
ności ś w ia tła ........................................................................................... 161
§ 27. Odbicie i załamanie światła na granicy p ła s k ie j..................................163
§ 28. F oto m etria.............................................................................................. 167
§ 29. Zwierciadła kuliste.................................................................................. 170
§ 30. Soczewki............................................ 178
§ 31. Układy o p ty c z n e .................................................................................. 190

Rozwiązania .......................................................................................................... 197

Dodatek .....................................................................................................................427
 WSTĘP

Niniejszy zbiór zadań jest przeznaczony przede wszystkim

dla kandydatów przygotowujących się do egzaminów wstępnych
z fizyki na wyższe uczelnie. Większość zadań tego zbioru była
w ostatnich latach tematem egzaminów wstępnych z fizyki na
wydziałach: fizycznym, mechaniczno-matematycznym, chemicz­
nym, geologicznym, biologiczno-rolniczym i geograficznym Uni­
wersytetu Moskiewskiego.
W zbiorze tym znajdują się zadania o różnym stopniu trud­
ności, co podyktowane jest względami metodycznymi i zarazem
odzwierciedla różny stopień trudności zadań występujących na
egzaminach wstępnych. Do zbioru włączono także zadania, które
odbiegają od obecnie obowiązującego programu fizyki dla kandyda­
tów na wyższe uczelnie. Są to pewne zadania dotyczące ruchu
drgającego, obliczania pól elektrycznych w dielektrykach, indukcji
elektrycznej, prądu zmiennego i pewne zadania z optyki. W więk­
szości przypadków zadania te odnoszą się do tych zagadnień
z fizyki, które omawiane są w podręcznikach szkolnych. Niektóre
z tych zadań były już kilkakrotnie tem atem egzaminów wstępnych
na wyższe uczelnie.
Autorzy uważają, że rozwiązanie wymienionych zadań pozwoli
czytelnikowi na dokładniejsze zaznajomienie się z podstawowym
materiałem fizyki w zakresie szkoły średniej.
W celu wyrobienia nawyków i kultury rozwiązywania zadań
fizycznych wszystkie zadania, nawet te proste, mają szczegółowe
rozwiązania. Wszystkie rozwiązania przeprowadzono w ten sam
sposób, według najbardziej ogólnego planu: wypisano potrzebne
równania, rozwiązano je w ogólnej postaci i podstawiono dane

7
liczbowe. Do rozwiązania ich potrzebna jest znajomość matematyki
w zakresie szkoły średniej.
W większości rozdziałów podano krótkie wskazówki dotyczące
ogólnej metody rozwiązywania zadań i podstawowe wzory po­
trzebne do ich rozwiązywania. W wielu rozdziałach zastosowano
ogólne metody rozwiązywania zadań, które chociaż nie wykraczają
poza zakres programu szkoły średniej, to jednak nie zawsze są
przerabiane w szkole. W szczególności, aby ułatwić rozwiązywanie
zadań z mechaniki, podano układy równań, które określają ruch
względem osi współrzędnych. Rozwiązując zadania dotyczące
gazów zastosowano najogólniejszą postać równania gazów dosko­
nałych z uwzględnieniem stałej gazowej. Do obliczania złożonych
obwodów elektrycznych zastosowano prawa Kirchhoffa.
Przyswojenie podanych metod rozwiązywania zadań znacznie
ułatwi przygotowanie się do egzaminów wstępnych, jak również
pomoże po wstąpieniu na wyższe uczelnie w przystosowaniu
się do metod nauczania na wyższej uczelni.
W związku z szerokim rozpowszechnieniem i stosowaniem
układu jednostek SI w nauczaniu fizyki większość zadań rozwią­
zano w tym układzie jednostek. W pozostałych zadaniach, w któ­
rych stosowano inne układy jednostek, podano ich związki z jed­
nostkami układu SI.
Praca została podzielona między autorami zbioru w następu­
jący sposób: G. J. Mjakiszew napisał „Mechanikę", oprócz zadań
z kinematyki, W. W. Kerżeńcew — „Kinematykę" i „Ciepło",
G. A. Bendrikow — „Elektryczność" i B. B. Buchowcew — „Opty­
kę". Ogólnej redakcji zadań zbioru dokonał B. B. Buchowcew.
Autorzy wyrażają głęboką wdzięczność W. G. Zubowowi
i G. E. Pustowałowowi, którzy przyczynili się w znacznym stopniu
do ulepszenia książki.
 ZADANIA

Rozdział I
M E C H A N IK A

§ 1. RUCH PROSTOLINIOWY

Kinematyka to część mechaniki, która bada ruch mechaniczny

z geometrycznego punktu widzenia, bez rozpatrywania działających
na ciało sił. Zadaniem kinematyki jest określenie kinematycznych
charakterystyk ruchu — położenia (współrzędnych) punktów ciał,
prędkości tych punktów, ich przyspieszenia, czasu ruchu itd.
i otrzymywanie równań, które wiążą te charakterystyki. Rów nania
te pozwalają ze znanych wartości jednych charakterystyk, znaleźć
wartości innych i tym samym dają możliwość całkowitego opisania
ruchu ciał przy minimalnej ilości danych wyjściowych. Podczas
rozwiązywania zadań z mechaniki, a w szczególności z kinematyki,
wybieramy przede wszystkim układ współrzędnych, określamy
początek i dodatni kierunek osi współrzędnych i wybieramy po­
czątek obliczania czasu. Bez wyboru układu odniesienia opisanie
ruchu jest niemożliwe. Zgodnie z charakterem zadań, które roz­
patrujemy dalej, posługujemy się w przypadku ruchu prostolinio­
wego układem współrzędnych, zbudowanym z jednej linii prostej
OS, wzdłuż której odbywa się ruch, z początkiem w punkcie O.
W bardziej złożonych przypadkach stosujemy kartezjański prosto­
kątny układ współrzędnych ze wzajemnie prostopadłymi osiami
OX i OY, przecinającymi się w punkcie O, który jest początkiem
układu odniesienia. Ruch jednostajny prostoliniowy i jednostaj­
nie zmienny, które rozpatrujemy w tym paragrafie, opisujemy
równaniami kinematyki (tak zwanymi prawami ruchu), które
dają zależność współrzędnej s od czasu
qI2
s = so + uo^ H— 2~~ (1)

9
i zależność prędkości v od czasu
v = v0+at, (2)
gdzie a oznacza przyspieszenie, t — czas, który upłynął od po­
czątku obliczeń, tj. od momentu, gdy ciało miało początkową
współrzędną s0 i początkową prędkość v0. Przy stałej wielkości
przyspieszenia (a = const) równania (1) i (2) opisują ruch jedno­
stajnie przyspieszony, przy a = 0 — jednostajny. Wszystkie po­
zostałe wzory ruchu jednostajnie przyspieszonego łatwo otrzymu­
jemy z tych równań, na przykład związek między prędkością
początkową i odległością, którą ciało przebyło do całkowitego
„2
zatrzymania się: s = . Ilość równań typu (1) i (2) zależy
2a
także od charakteru ruchu i od wyboru współrzędnych. Na przy­
kład, przy użyciu jako układu odniesienia osi 0 ±S (rys. 1) dla

punktu, który porusza się z A do B po prostej z prędkością v0

i przyspieszeniem —a, skierowanym przeciw kierunkowi dodat­
niemu osi współrzędnych, równania (1) i (2) mają postać
dl[2
s = s0+ v0t ---- v = v0—ał.

W celu opisania tego samego ruchu używamy też prostokątnego

układu współrzędnych z osiami OX i OY, umieszczonymi tak, jak
pokazano na rys. 1. Położenie punktu w tym przypadku jest

10
określone przez współrzędne x i y. Podczas ruchu punktu jego
rzuty przemieszczają się wzdłuż osi współrzędnych. Prędkość
punktu przedstawiamy w postaci sumy dwóch składowych, które
są skierowane wzdłuż osi współrzędnych. Składowe te co do wiel­
kości równają się rzutom vx i vy prędkości na odpowiednie osie.
Analogicznie, składowe przyspieszenia równają się rzutom ax i ay
przyspieszenia. Dla każdej współrzędnej i rzutu prędkości na
odpowiednią oś piszemy osobną parę równań kinematycznych:
, „qxI, axP
x — Xq-\-V 2 , Vx = oxł>

t i V2
y = y0— + > Vy = Ugy - \ ~ d y t . '

Tutaj x 0, y0 to początkowe współrzędne, a v0x, v0g — rzuty pręd­

kości początkowej na odpowiednie osie. Wybór znaków przed
voxr voy> °x i Qy będzie omówiony niżej.
Opisy ruchu w różnych układach współrzędnych są równoważne
w tym sensie, że przy znanym położeniu dwóch układów współ­
rzędnych względem siebie, z wielkości znalezionych w pierwszym
układzie wyznaczamy odpowiadające wielkości w drugim. Na
przykład łatwo przekonać się, że odległość A B (patrz rys. 1), prze­
byta przez punkt i równa w pierwszym układzie współrzędnych
Sj —s0, jest wyrażona przez odległości x ±—x 0 i y0, na które przesu­
nęły się w tym czasie rzuty punktów:

«i— «o = ]/{xx—x0)2+ył\
Prędkość początkową v0 znajdujemy, jeżeli są znane jej rzuty
na osie współrzędnych v0x i v0y, według wzoru v0 = ^a2te-)-y0(/2,
a przyspieszenie a = 1/ax*+a2y.
Podczas rozwiązywania zadań wybieramy taki układ współ­
rzędnych, w którym równania opisujące ruch są najprostsze.
Oczywiście przy ruchu prostoliniowym układ równań jest naj­
prostszy, jeśli weźmiemy jedną oś współrzędnych OS skierowaną
w kierunku ruchu. Przy ruchu krzywoliniowym używamy prosto­
kątnego układu współrzędnych z dwiema osiami i przedstawiamy
ruch w postaci sumy dwóch ruchów, odbywających się wzdłuż
osi współrzędnych. Równania mają najprostszą postać, gdy kie­

ii
runek osi wybieramy tak, aby pewne rzuty po upływie czasu
ruchu równały się zeru.
Przy układaniu równań bardzo ważny jest problem znaków
przed wielkościami s0, v0 i a, i przy ich rzutach. Jeżeli współrzędną
liczymy w kierunku dodatnim od początku układu (dodatni
kierunek osi współrzędnych zaznaczamy strzałką na końcu osi),
to przypisujemy jej znak plus. Przyspieszenia, prędkości i ich
składowe uważamy za dodatnie, jeżeli ich kierunek pokrywa
się z dodatnim kierunkiem osi, w przeciwnym przypadku w równa­
niach piszemy je ze znakiem minus. Na przykład na rys. 1 składowa
przyspieszenia na osi OY jest dodatnia, a składowa prędkości
na tej samej osi jest ujemna. Niewiadome wielkości piszemy ze
znakiem plus. Przy znajdowaniu tych wielkości w procesie roz­
wiązywania zadania ich znak zostanie automatycznie wyznaczony.
Na przykład, dla ciała rzuconego pionowo do góry z prędkością
początkową v0, jeżeli oś OS jest skierowana pionowo do góry
. . . gt*
i początek układu znajduje się na powierzchni ziemi, to s = v0t ----—
(przyspieszenie ziemskie g w tym układzie jest ujemne, ponieważ
jest skierowane w dół). W tym przypadku znak współrzędnej s
2 d0
zależy od l — dla t > — -współrzędna s jest ujemna.
Czasami współrzędną s utożsamia się z wielkością przebytej
drogi, a równanie (1) nazywa się równaniem drogi. W ogólnym
przypadku jest to niesłuszne. Droga — to suma wszystkich od­
ległości, które są przebyte wzdłuż toru. W szczególności w poda-
2a0
nym przykładzie współrzędna s w chwili t = ---- jest równa zeru
(ciało spadło na ziemię), chociaż droga l przebyta w tym czasie
przez ciało jest równa sumie odległości od ziemi do najwyższego
punktu osiągniętego przez ciało, i od tego punktu do ziemi
(* = vłlg)-
Przy rozwiązywaniu zadań na ruch kilku ciał polecamy stoso­
wanie wspólnego układu współrzędnych. W niektórych przypad­
kach jest wygodniej związać układ współrzędnych z jednym z po­
ruszających się ciał i rozpatrywać ruch pozostałych ciał względem
wybranego.
Wskazówki te odnoszą się przede wszystkim do § 1—3, jednak

12
•C są one przydatne i przy rozwiązywaniu innych zadań z całego
pierwszego rozdziału.
1. Ze stacji wyruszył pociąg towarowy, jadący z prędkoś
, vx = 36 km/h. Po t1 = 30 min w tym samym kierunku wyjechał
ekspres, którego prędkość wynosi a2 = 72 km/h. Po jakim czasie t od
, chwili wyjazdu pociągu towarowego i w jakiej odległości s od
j stacji ekspres dogoni pociąg towarowy? Rozwiązać zadanie także
# w sposób graficzny.
!ł —• 2. Z miast A i B , między którymi odległość wynosi L = 120 km,
jt jednocześnie wyjechały naprzeciw siebie dwa samochody, których
i prędkości są stałe i równe vx = 20 km/h i v2 = 60 km/h. Samo-
| chody po przejechaniu 120 km zatrzymały się. 1. Znaleźć, po jakim
czasie i i w jakiej odległości l od miasta C, które znajduje się w po-
'•i łowię drogi między A i B, spotkają się samochody? 2. Rozwią-
zać zadanie w sposób graficzny. 3. Zbudować wykres zależności
( odległości Al między samochodami od czasu t.
, —- 3. Pręt A B o długości l opiera się końcami o podłogę i ścianę
; (rys.2). Znaleźć zależność współrzędnej y końca B od czasu,
' podczas ruchu końca A ze stałą prędkością v od położenia, które
' jest pokazane na rysunku.

*”* 4. Na równi pochyłej, która tworzy z poziomem kąt a, opiera

się pręt, który może przesuwać się tylko w pionie dzięki urzą­
dzeniu kierunkowemu A B (rys. 3). Z jaką prędkością vpi podnosi
się pręt, jeżeli równia pochyła porusza się ze stałą prędkością a?
— 5. Po dwóch równoległych torach jadą w tym samym kierunku:

13
pociąg towarowy o długości L x — 630 m z prędkością v1 = 48,6
km/h i pociąg elektryczny o długości L2 = 120 m z prędkością
u2 = 102,6 km/h. W ciągu jakiego czasu pociąg elektryczny
będzie mijał towarowy?
.
— 6 Dwa pociągi jadą naprzeciw siebie, jeden z prędkością
— 36 km/h, drugi z prędkością v2 = 54 km/h. Pasażer w pierw­
szym pociągu zauważył, że drugi pociąg przejeżdża obok niego
w ciągu t = 6 s. Jaka jest długość drugiego pociągu?
—-7. Statek, którego długość wynosi L = 300 m płynie po kursie
prostym w wodzie stojącej, ze stałą prędkością_»*. Kuter, którego
prędkość jest równa h, = 90 km/h przebywa odległość od rufy
poruszającego się statku do dziobu i z powrotem w czasie t =37,5 s.
Wyznaczyć prędkość statku.
8 . Z punktu A ra z 'n a dobę o tej samej porze są wysyłane
tratw y w dół rzeki. Prędkość nurtu rzeki wynosi vn = 3 km/h.
Jaką liczbę n tratew w ciągu dwóch dób napotka statek, płynący
w górę rzeki z prędkością vw = 15 km/h względem wody, jeżeli
wypłynął on w rejs z punktu B zaraz po tym, jak obok punktu B
przepłynęła jedna z tratew ? Od B do A statek płynie dłużej niż
dwie doby. Oprócz rozwiązania algebraicznego należy rozwiązać
zadanie graficznie, w układzie współrzędnych związanych: a) z brze­
giem, b) z wodą.
9. Krople deszczu na oknie nieruchomego tramwaju pozosta­
wiają smugi, które są nachylone pod kątem a = 30° do pionu.
Podczas ruchu tramwaju z prędkością vt = 18 km/h smugi deszczu
są pionowe. Wyznaczyć prędkość kropli v przy pogodzie bez­
wietrznej i prędkość wiatru vw.
10. Pływak przepływa rzekę o szerokości H. Pod jakim kątem
a powinien on płynąć, aby przeprawić się na przeciwległy brzeg
w najkrótszym czasie? Gdzie się w tym czasie znajdzie po prze­
płynięciu rzeki i jaką drogę s przepłynie, jeśli prędkość nurtu
jest równa vlt zaś prędkość pływaka względem wody i>2?
11. Łódkarz, który przeprawia się przez rzekę o szerokości H
z punktu A , przez cały czas kieruje łódź pod kątem a względem
brzegu (rys. 4). Wyznaczyć prędkość łódki względem wody v0, je­
żeli prędkość przepływu wynosi al5 a łódkę zniosło na odległość L
poniżej punktu B.
12. Okręt płynie na zachód z prędkością v. Wiadomo, że w iatr

14
wieje z południowego zachodu. Wartość prędkości wiatru, zmie­
rzona na pokładzie okrętu, jest równa wx. Znaleźć wartość pręd­
kości wiatru w względem ziemi.

Rys. 4 Rys. 5

13. Punkt P j porusza się z A w kierunku do B ruchem jednostaj­

nym z prędkością vx. Jednocześnie punkt P 2 porusza się z B w kie­
runku do C ruchem jednostajnym z prędkością v2 (rys. 5). Odle­
głość A B = l. Kąt ostry < ABC = a.. Wyznaczyć moment czasu
t, w którym odległość r między punktami P x i P 2 jest minimalna.
Jaka jest ta odległość?
14. Samolot, który leci poziomo z prędkością v, trafia w strugi
deszczu, padające pionowo z prędkością w. Kopuła kabiny pilota
ma dwie jednakowe szyby: górną — poziomą i przednią — nachy­
loną do pionu pod kątem « (rys. 6). Znaleźć stosunek ilości wody,
która spada na przednią i górną szybę.

Rys. 6

15. Jedna z lokomotyw przebyła połowę drogi i z prędkością

vx = 80 km/h, a drugą połowę z prędkością v2 — 40 km/h; druga
lokomotywa przebyła połowę czasu t z prędkością v1 = 80 km/h,
a drugą połowę czasu z prędkością v2 = 40 km/h. Jaka jest śred­
nia prędkość każdej lokomotywy?
16. Punkt materialny o prędkości v0 = 2 m/s porusza się
w ciągu czasu /j = 3 s ruchem jednostajnym, t2 = 2 s z przyspie­
szeniem a2 = 2 m/s2, t3 = 5 s z przyspieszeniem a3 = 1 m/s2,
= 2 s z przyspieszeniem a4 = —3 m/s2 i,t na koniec, t5 = 2 s

15
ruchem jednostajnym, z prędkością otrzymaną na końcu czasu /4.
Wyznaczyć końcową prędkość ak, przebytą drogę s i średnią pręd­
kość v6r na tej drodze. Zadanie należy rozwiązać algebraicznie i gra­
ficznie.
17. W czasie t ciało przebyło drogę s, przy czym jego prędkość
zwiększyła się n razy. Traktując ruch jako jednostajnie przyspie­
szony z prędkością początkową, wyznaczyć wielkość przyspieszenia
ciała.
18. W jednym kierunku z jednego punktu jednocześnie zaczęły
poruszać się dwa ciała: jedno ruchem jednostajnym z prędkością
v = 980 cm/s a drugie ruchem jednostajnie przyspieszonym bez
prędkości początkowej z przyspieszeniem a = 9,8 cm/s2. Po jakim
czasie drugie ciało dogoni pierwsze?
19. Dwa pociągi przejechały jednakową drogę s w tym samym
czasie t, jednak jeden z pociągów przejechał całą drogę ruchem
jednostajnie przyspieszonym z przyspieszeniem a = 3 cm/s2, a drugi
pociąg połowę drogi przebył z prędkością vx = 18 km/h, a drugą
połowę drogi — z prędkością v2 = 54 km/h. Znaleźć drogę s, która
została przebyta przez każdy pociąg.
20. Samochód rusza z miejsca ze stałym przyspieszeniem a1 i,
osiągając prędkość v, przez pewien czas jedzie ruchem jednostaj­
nym, następnie hamuje ze stałym przyspieszeniem a2 i zatrzymuje
się. Wyznaczyć czas t ruchu samochodu, jeżeli przejechał on drogę s.
21. Pociąg przejechał drogę s = 60 km w czasie ł = 52 min.
Z początku jechał z przyspieszeniem + a , na końcu z przyspie­
szeniem —a, w pozostałym czasie z maksymalną prędkością
v = 72 km/h. Ile wynosi bezwzględna wartość przyspieszenia, je­
żeli początkowa i końcowa prędkość jest równa zeru?
22. Łódka jest podciągana do wysokiego brzegu jeziora za po­
mocą liny, którą nawija się ze stałą prędkością v — 1 m/s na bę­
ben, znajdujący się na wysokości h = 6 m nad poziomem wody
(rys. 7). Znaleźć zależność prędkości łódki vt od długości liny L.
W szczególności, wyznaczyć wielkość prędkości łódki dla chwili
czasu, gdy L = 10 m, i odległość, którą łódka przebędzie od tego
położenia po upływie czasu t = 1 s.
— 23. Jaka jest dopuszczalna graniczna prędkość podczas zetknię­
cia się spadochroniarza z ziemią uk, jeżeli człowiek może bezpiecznie
skoczyć z wysokości h = 2 m ?

16
 24. Z dachu o wysokości H 0 = 28 m rzucono do góry kamień
z prędkością v0 = 8 m/s. Wyznaczyć prędkość v spadku kamienia
na ziemię. Pominąć opór powietrza.

25. Ciało spada bez prędkości początkowej z wysokości

H = 45 m. Znaleźć prędkość średnią viT spadania w dolnej połowie
drogi.
26. W jakim czasie 1 ciało spadające swobodnie bez prędkości
początkowej przebędzie setny centymetr swojej drogi?
27. Ciało swobodnie spadające bez prędkości początkowej
w ostatniej sekundzie spadania przebyło 2/3 swojej drogi s. Zna­
leźć drogę, którą przebyło ciało.
28. Ciało zostało rzucone pionowo do góry z pewnej wysokości
z prędkością początkową v0 = 30 m/s. Wyznaczyć współrzędną H t
prędkość v ciała po czasie 1 = 10 s i drogę s przebytą w tym czasie
{,g = 10 m/s2).
29. Ciało spadające swobodnie bez prędkości początkowej po
upływie czasu 1 od początku spadania znajduje się na wysokości
H x = 1100 m, a jeszcze po upływie Al = 10 s na wysokości H 2 =
= 120 m nad powierzchnią ziemi. Z jakiej wysokości H spadło ciało?
30. Ciało, które zostało rzucone pionowo do góry, dwukrotnie
przechodzi przez punkt na wysokości h. Czas między tymi przej­
ściami jest równy Al. Znaleźć prędkość początkową ciała v0 i czas
Al0 od początku ruchu ciała do powrotu do położenia początko­
wego.
31. Jedno z ciał zostało rzucone pionowo do góry z prędko­
ścią początkową v0, drugie spada z wysokości H 0 bez prędko­
ści początkowej. Ruchy rozpoczęły się jednocześnie i odby­

2 — Z a d a n ia z fiz y k i 17
 wają się na jednej prostej. Znaleźć zależność odległości między
ciałami A // od czasu.
32. Z dachu spadają jedna za drugą dwie krople. Po upływie
czasu At2 = 2 s od początku spadania drugiej kropli odległość
między kroplami wynosi s = 25 m. O ile wcześniej oderwała się
od dachu pierwsza kropla?
33. Z wysokości H t = 10 m nad ziemią bez prędkości począt­
kowej zaczyna spadać kamień. Jednocześnie z wysokości H z = 5 m
rzucono drugi kamień pionowo do góry. Z jaką prędkością począt­
kową v0 został rzucony kamień drugi, jeśli wiadomo, że kamienie
spotkały się na wysokości h = 1 m nad ziemią?
34. Dwa ciała rzucono pionowo do góry z jednakowymi pręd­
kościami początkowymi, w odstępie czasu T. Z jaką prędkością
porusza się drugie ciało względem pierwszego?
35. Po równi pochyłej, której długość wynosi L = 2,5 m, za­
czynają jednocześnie poruszać się dwa ciała: jedno — do góry
z prędkością początkową v0 = 50 cm/s, drugie — w dół bez pręd­
kości początkowej. Po jakim czasie t ciała spotkają się i jaka bę­
d zie ich względna prędkość w miejscu spotkania?
36. Ciało ześlizguje się bez tarcia po równi pochyłej. Wyznaczyć
kąt nachylenia a równi do poziomu, jeśli średnia prędkość ciała
po pierwszych 0,5 s jest o 245 cm/s mniejsza, niż średnia prędkość
po pierwszych 1,5 s.
37. Piłka spada swobodnie z wysokości H = 120 m na poziomą
płaszczyznę, przy każdym odskoku prędkość jej zmniejsza się
n = 2 razy. Sporządzić wykres prędkości i znaleźć drogę przebytą
przez piłkę od początku spadania do momentu zatrzymania się.

g 2. RUCH KRZYWOLINIOWY

38. Ciało rzucono z wysokości H, poziomo z prędkością v0. Wy­

znaczyć zależność od czasu współrzędnych ciała i jego prędkości
wypadkowej. Wyprowadzić równanie toru.
39. Z wieży o wysokości H — 25 m rzucono poziomo kamień
z prędkością v0 = 10 m/s. W jakiej odległości od podstawy wieży
spadnie on na ziemię?
— 40. Kamień rzucony poziomo z prędkością początkową v0 =

18
 = 10 m/s .spadł w odległości l = 10 m od pionu, który został
opuszczony na ziemię z punktu rzutu. Z jakiej wysokości został
~ rzucony kamień?
— 41. Ciało zostało rzucone poziomo ze stołu. W chwili upadku
na podłogę jego prędkość jest równa v = 7,8 m/s. Wysokość stołu
wynosi H = 1,5 m. Ile wynosi prędkość początkowa ciała v0l
- 42. Kamień został rzucony z góry poziomo z prędkością 15 m/s.
Po jakim czasie t jego prędkość będzie skierowana pod kątem
a = 45° do poziomu?
— 43. Ciało zostało rzucone poziomo. Po czasie t = 5 s od rzutu
kąt między kierunkiem prędkości wypadkowej v i przyspieszenia
wypadkowego a jest równy 45°. Wyznaczyć prędkość wypadkową
v ciała w tym momencie. Przyspieszenie ziemskie przyjąć za równe
g = 10 m/s2.
— 44. Ciało zostało rzucone poziomo z prędkością v0 = 15 m/s.
Znaleźć przyspieszenie normalne an i styczne aT po upływie czasu
t = 1 s od początku ruchu ciała.
45. Ciało zostało rzucone pod kątem x0 do poziomu z prędkością
v0. Określić, jak zależą od czasu: prędkość v ciała i k ąt /? pomiędzy
kierunkiem prędkości a poziomem.
— 46. Ciało wyrzucono pod kątem x0 do poziomu z prędkością v0.
Zhaleźć zależność współrzędnych ciała od czasu (prawa ruchu
ciała) i wyznaczyć równanie toru.
47. Ciało wyrzucono z ziemi pod kątem x0 do poziomu z pręd­
kością v0. Na jaką wysokość hmax wzniesie się ciało? W jakim czasie
t będzie trwał ruch do góry?
48. Ciało wyrzucono z ziemi pod kątem x0 do poziomu z pręd­
kością v0. 1. Przez jaki czas t ciało znajduje się w locie? 2. W jakiej
odległości s w' kierunku poziomym od miejsca wyrzucenia ciało
spadnie na ziemię?
49. Dla ciała wyrzuconego pod kątem a0 do poziomu z pręd­
kością początkową vQ zbudować wykres zależności składowej po­
ziomej prędkości 1) od czasu ł, 2) od współrzędnej y (wysokości),
3) od współrzędnej x (odległości poziomej od miejsca wyrzucenia).
50. Kamień został wyrzucony pod kątem a0 = 30° do poziomu
z prędkością v0 = 10 m/s. Po jakim czasie t kamień znajdzie się
na wysokości h = 1 m?
—= 51. Kamień, który wyrzucono pod kątem a0 = 30° do poziomu,
2*
19
dwukrotnie znajdował się na tej samej wysokości h: po upływie
czasu = 3 s i czasu t2 = 5 s od początku ruchu. Wyznaczyć
prędkość początkową i wysokość h.
52. Ciało, które wyrzucono pod kątem a0 = 60° do poziomu,
po upływie czasu t = 4 s od początku ruchu ma pionową składową
prędkości równą vg = 9,8 m/s. Wyznaczyć odległość s między miej­
scem wyrzucenia i miejscem upadku ciała.
53. Kamień wyrzucono z wieży o wysokości H z prędkością v0,
która jest skierowana pod kątem <*„ do poziomu. W jakiej odle­
głości od podstawy wieży spadnie kamień?
54. Ciało wyrzucone pod kątem oc0 do poziomu, z prędkością
początkową v0 = 10 m/s. Wyznaczyć prędkość v ciała na wyso­
kości H = 3 m.
55. Kamień został wyrzucony pod kątem a0 do poziomu z wy­
sokości H z prędkością początkową v0. Z jaką prędkością v kamień
spadnie na powierzchnię ziemi?
56. Ciało wyrzucono pod kątem oc0 do poziomu z prędkością
początkową v0. Po jakim czasie od momentu wyrzucenia kierunek
prędkości ciała utworzy z poziomem kąty: ^ = 45° i /?2 = 315°?
57. Jaką prędkość początkową miał pocisk, który wyleciał
z działa pod kątem <x0 = 30° do poziomu, jeśli przeleciał on odle­
głość L = 17 300 m? Wiadomo, że opór powietrza zmniejszył za­
sięg lotu cztery razy.

58. Motocyklista wjechał na wysoki brzeg rowu (rys. 8). Jaką

minimalną prędkość powinien mieć motocyklista w momencie
oderwania się od brzegu, aby przeskoczyć rów?
59. Kamień wyrzucono pod kątem x0 — 30° do poziomu z pręd­
kością v0 = 10 m/s. Jaka jest najmniejsza odległość L między
miejscem wyrzutu i miejscem w którym znajdzie się kamień po
upływie czasu t = 4 s od rzutu ?

20
 60. Samolot naddźwiękowy leci poziomo z prędkością v =
= 1440 km/h na wysokości H = 20 000 m. Gdy samolot przela­
tuje nad stanowiskiem działa przeciwlotniczego, z działa zostaje
wystrzelony pocisk (rys. 9). Jaka powinna być minimalna pręd­
kość początkowa v0 pocisku i kąt a0 między kierunkiem prędkości
* a poziomem, aby pocisk trafił w sa­
molot?
61. Samolot, który oderwał się od
pasa startowego, leci po linii prostej,
tworzącej z poziomem kąt a0 = 30°,
z prędkością początkową v0 = 50 m/s
i z przyspieszeniem a = 3 m/s2. Z sa­
molotu po upływie czasu tx = 5 s po
starcie rzucono klucz pionowo w dół
z prędkością u0 = 3 m/s względem sa­
molotu. W jakiej odległości od miejsca
startu samolotu upadnie klucz?
62. Kulka spada swobodnie na rów­
nię pochyłą; po przebyciu odległości h = 1 m sprężyście odbija
się i drugi raz spada na tę samą równię. Znaleźć odległość s
między punktami styczności kulki z rów­
nią, jeśli równia tworzy z poziomem kąt
a = 30°.
63. Na równię
się z prędkością vx = 9,8 m/s, spada z pew­
nej wysokości kulka bez prędkości począt­
kowej (rys. 10). Po przebyciu odległości
h = 4,9 m kulka zetknęła się z równią, od­
biła się i ponownie spadła na nią. Znaleźć
odległość między punktami pierwszego
i drugiego zderzenia z równią. Zderzenia są doskonale sprężyste.
Nachylenie równi wynosi a = 45°.

§ 3. KUCH OBROTOWY

64. Wyznaczyć promień R koła napędowego (zamachowego),

jeśli podczas obrotów prędkość punktów na jego obwodzie jest

21
równa — 6 m/s, a prędkość punktów, które znajdują się o
/ = 15 cm bliżej osi, v2 = 5,5 m/s.
— 65. Rowerzysta jedzie ze stałą prędkością v po prostoliniowym
odcinku drogi. Znaleźć prędkości chwilowe względem ziemi w punk­
tach A , B, C, D i E, które leżą na obwodzie koła i są pokazane
na rys. 11. .•
— 66. Punkt materialny porusza się po okręgu o promieniu
R = 20 cm ruchem jednostajnie przyspieszonym z przyspiesze­
niem stycznym aT = 5 cm/s2. Po jakim czasie ł od początku ru­
chu przyspieszenie normalne an (dośrodkowe)
jest większe n = 2 razy od aT. ?
— 67. Podczas obrotów ciała po okręgu kąt
między przyspieszeniem wypadkowym a i kie­
runkiem prędkości liniowej v jest równy a = 30°.
Jaka jest liczbowa wartość stosunku——?
— 68. Znaleźć prędkość liniową v i przyspie-
Rys. ii szenie dośrodkowe an punktów na powierzchni
kuli ziemskiej: a) na równiku; b) na szerokości
<p = 60°. Średni promień kuli ziemskiej wynosi R = 6 400 km.
69. Koło napędowe, które obraca się z prędkością =
= 240 obr/min, zatrzymało się po upływie czasu t = 0,5 min.

Traktując jego ruch jako jednostajnie zmienny, znaleźć, ile obrotów

N wykonało ono do chwili całkowitego zatrzymania się.
70. Pociąg wjechał na zakrzywiony odcinek drogi z prędkością

22
początkową v0 = 54 km/h i przebył drogę s = 600 m w czasie
30 s. Promień krzywizny jest równy R = 1 km. Wyznaczyć
prędkość v i przyspieszenie wypadkowe a pociągu na końcu tej
drogi.
71. Z koła samochodu, który porusza się z prędkością u, spa­
dają grudki błota. Promień koła jest równy R. Na jaką wysokość
h nad drogą jest odrzucane błoto po oderwaniu się od punktu A
koła, którego położenie jest pokazane na rys. 12? Czy zmieni się
wielkość h, jeżeli koło toczy się z „buksowaniem"?
72. Do nagwintowanego wyżłobienia (rys. 13) włożono ciężką
kulkę. Z jakim przyspieszeniem a należy ciągnąć nić nawiniętą
na walec z gwintem, aby kulka spadła swobodnie, jeżeli średnica
walca jest równa D, a skok gwintu wynosi /i?

§ 4. DYNAMIKA RUCHU PROSTOLINIOWEGO

Podczas rozwiązywania zadań z dynamiki ustalamy przede

wszystkim, jakie siły działają na ciało, którego ruchem interesujemy
się. Konieczne jest przedstawienie sił na rysunku. Przy tym do­
kładnie należy wyobrazić sobie, ze strony jakich ciał działają roz­
patrywane siły. Pamiętamy, że siły „działania" i „przeciwdziała­
nia", występujące w trzecim prawie Newtona, są przyłożone do
różnych ciał.- Dlatego na ciało działa tylko jedna z tych dwóch sił.
W zadaniach zazwyczaj spotyka się następujące typy sił:
1. Siła ciężkości. Siła ta jest przyłożona do środka ciężkości
i skierowana do środka Ziemi (rys. 14). Algebraicznie siłę ciężkości
zapisujemy w następujący sposób: P = mg.

mg
Rys. 14 Rys. 15

2. Reakcja podłoża (siła normalnego nacisku). Jest to rodzaj

siły sprężystości (rys. 15). Reakcja podłoża jest prostopadła do

23
powierzchni styczności ciał. W zadaniach nie rozpatrujemy za­
leżności reakcji podłoża od wielkości deformacji.
3. Naprężenie nici, sznurów, lin itp. (rys. 16). Jeżeli ciała są
związane nicią nieważką, to nić naprężona działa taką samą siłą
na oba ciała. Przy tym nić możemy przerzucić przez układ krąż­
ków nieważkich. Zazwyczaj nić traktujem y jako nierozciągliwą
i nie uwzględniamy zależności naprężenia nici od deformacji.

Rys. 16 Rys. 17

4. Siła tarcia. Siła ta jest skierowana stycznie do powierzchni

styczności ciał (rys. 17). Zwróćmy uwagę na niejednoznaczność siły
tarcia spoczynkowego. Podczas spoczynku siła tarcia w zależ­
ności od wielkości innych sił, które są przyłożone do ciała, zmienia
się od zera do pewnej maksymalnej wartości fmax = kN, gdzie
k — współczynnik tarcia, a N — siła normalnego nacisku. Roz­
patrując ślizganie przyjmujemy zazwyczaj, że
f f = /inax (rys. 18).
Aby wyznaczyć kierunek siły tarcia stosu­
f max
jemy następującą metodę: zakładamy, że siła
^ U tarcia na chwilę przestała działać i znajduje­
my kierunki względnych prędkości ciał trą ­
f max cych się. Wektory sił tarcia mają kierunek
przeciwny do wektorów prędkości względnych.
Rys. 18 Po znalezieniu sił działających na ciało
piszemy równanie ruchu (drugie prawo New­
tona). Drugie prawo Newtona dla ruchu po prostej ma postać
ma = F 1+ F 2+ ...+ F n, gdzie F l t F 2, ..., Fn przedstawiają rzuty
sił na prostą, po której odbywa się ruch. Dodatni kierunek układu
odniesienia wygodnie jest wybrać tak, aby pokrywał się on z kie­
runkiem przyspieszenia. Jeśli kierunek siły wypadkowej pokrywa
się z kierunkiem przyspieszenia, to odpowiadający rzut siły bierze­
my ze znakiem plus, w przeciwnym przypadku — ze znakiem
minus. Do czasu rozwiązania zadania nie znamy, na ogół, kie­
runku przyspieszenia i wybieramy go w sposób dowolny. Jeśli
otrzymujemy w procesie rozwiązywania zadania przyspieszenie

24
dodatnie, to jego kierunek jest wybrany prawidłowo, jeśli ujemne —
to nieprawidłowo.
W kierunku, który jest prostopadły do ruchu prostoliniowego,
suma rzutów sił jest równa zeru, ponieważ przyspieszenie w tym
kierunku nie występuje. Tymi równaniami posługujemy się, gdy
znajdujemy siłę nacisku normalnego, która określa siłę tarcia.
Jeżeli jest rozpatrywany ruch układu ciał, to równania ruchu
piszemy dla każdego ciała układu. Zadanie ma rozwiązanie tylko
wtedy, gdy ilość równań niezależnych jest równa liczbie niewiado­
mych. Do liczby niewiadomych często, oprócz wielkości, których
szukamy zgodnie z warunkami zadania, wchodzą jeszcze i siły re­
akcji, naprężenia nici i siły tarcia, które powstają podczas wza­
jemnego oddziaływania ciał układu. W celu
rozwiązania zadań na ruch układu ciał połączo- V ////? ////W ///W ////s
nych między sobą nie wystarczą jedynie rów­
nania ruchu. Piszemy jeszcze tak zwane
warunki kinematyczne, które wyrażają stosun­
ki między przyspieszeniami ciał układu, uwa­
runkowane więzami wewnątrz tego układu.
Na przykład:
1. Ciała, które są związane nicią nieroz- B
ciągliwą, mają jednakowe co do wielkości
przyspieszenia lojl = |a2|. Zazwyczaj związek Rys. 19
ten jest zrozumiały sam przez się podczas
zapisywania równań ruchu.
2. W obecności krążka nieruchomego przyspieszenie ciała A
jest dwa razy mniejsze od przyspieszenia ciała B (rys. 19) —
|aB| = 2|aA|.
Początkowo rozwiązanie otrzymujemy w ogólnej postaci, a na­
stępnie podstawiamy wartości liczbowe w wybranym układzie jed­
nostek. Przy tym jest celowe zbadanie, jak zmieniają się wielkości
znalezione w zależności od zmiany wielkości w podanych warun­
kach zadania.
Jeżeli w zadaniu znajdujemy nie tylko siły i przyspieszenia,
lecz także współrzędne, (lub przebytą drogę) ciał i ich prędkości,
to oprócz równań ruchu posługujemy się równaniami kinematyki
dla współrzędnych i prędkości.
-w* 73. Pociąg o ciężarze P = 500 T po wyłączeniu siły ciągu loko­

25
motywy zatrzymał się po jednej minucie pod działaniem siły oporu
f = 10 T. Z jaką prędkością v jechał pociąg do momentu wyłą­
czenia siły ciągu lokomotywy?
■— 74. Lokomotywa na odcinku poziomym drogi o długości
s = 600 m wytwarza stałą siłę ciągu F = 15 000 kG. Prędkość po­
ciągu zwiększa się od v0 = 36 km/h do u = 54 km/h. Wyznaczyć
siłę oporu ruchu f, traktując ją jako stałą. Masa pociągu jest
równa m = 1000 t.
- 75. Balon powietrzny o masie M opada ze stałą prędkością.
Jaką ilość balastu m należy wyrzucić, aby balon zaczął wznosić
się z tą samą prędkością? Siła unoszenia balonu Q jest znana.
— 76. Jaką siłą należy działać na ciało o masie m = 5 kg, aby
zaczęło ono spadać pionowo w dół z przyspieszeniem a = 15 m/s2?
77. Samochód porusza się z przyspieszeniem a = 1 m/s2. Jaką
siłą F człowiek o ciężarze P = 70 kG ciśnie na oparcie siedzenia ?
_ 78. Stalowa lina wytrzymuje ciężar 450 kG. Z jakim najwięk­
szym przyspieszeniem można podnosić ciężar P = 400 kG, który
jest zawieszony na tej linie, aby nie uległa rozerwaniu?
* 79. Wyznaczyć naprężenie T liny, na której jest zawieszona
krata dźwigu, jeżeli krata waży P = 300 kG i porusza się: 1) z przy­
spieszeniem ax = 1,6 m/s2, skierowanym do góry; 2) z przyspie­
szeniem a2 = 0,8 m/s2, skierowanym w dół.
- • 80. Ciężar windy z pasażerami wynosi P = 800 kG. Wyznaczyć
wielkość i kierunek przyspieszenia windy, jeżeli naprężenie liny,
na której jest zawieszona kabina windy, jest równe T = 600 kG.
—* 81. Jaką siłą ciśnie na dno klatki szybu ciężar P = 100 kG,
jeżeli klatka podnosi się z przyspieszeniem a — 24,5 cm/s2?
—- 82. Ciężar P = 140 kG, który leży na podłodze kabiny wdndy
opuszczającej się, ciśnie na podłogę siłą N = 147 kG. Wyznaczyć
wielkość i kierunek przyspieszenia windy.
83. W windzie umieszczono wagę sprężynową, na której za­
wieszono ciało o ciężarze P = 1 kG. Co wskazuje waga, jeżeli:
1) winda porusza się do góry z przyspieszeniem % = 4,9 m/s2;
2) winda porusza się do góry ruchem opóźnionym z przyspiesze­
niem a2 = 4,9 m/s2; 3) winda porusza się w dół z przyspieszeniem
a 3 = 2,45 m/s2; 4) winda porusza się w dół ruchem opóźnionym
z przyspieszeniem a4 = 2,45 m/s2?
—» 84. Jaka siła F jest potrzebna, aby ciału o ciężarze P = 2 kG,

26
leżącemu na płaszczyźnie poziomej, nadać przyspieszenie a —
— 20 cm/s2? Współczynnik tarcia między ciałem i powierzchnią
jest równy k = 0,02.
-•8 5 . Tramwaj, który miał prędkość v = 25 km/h, podczas gwał­
townego hamowania rozpoczął jazdę z „piskiem" (koła, nie obra­
cając się, zaczęły się ślizgać po szynach). Jaki odcinek drogi s
przejedzie wagon tramwajowy od początku hamowania do całko­
witego zatrzymania się, jeżeli współczynnik tarcia kół o szyny

~ .
jest równy k = 0,2?
86 Kamień, po ześlizgnięciu się z gładkiej powierzchni, zatrzy­
mał się po przebyciu odległości s = 20,4 m. Wyznaczyć prędkość
początkową kamienia v, jeśli siła f tarcia kamienia o powierzchnię
wynosi 6% jego ciężaru.
87, Na poziomej desce leży ciężar. Jakie przyspieszenie w kie­
runku poziomym należy nadać desce, aby ciężar ześlizgnął się
z niej ? Współczynnik tarcia między deską i ciężarem jest równy
k = 0,2.
88. Ciało porusza się po powierzchni poziomej pod działaniem
siły F, która jest skierowana pod kątem a do poziomu (rys. 20).

Z7777777777Ż777,
Rys. 20

Znaleźć przyspieszenie- ciała, jeżeli jego ciężar jest równy P,

a współczynnik tarcia między ciałem a płaszczyzną wynosi k.
Przy jakiej wielkości siły F ruch jest jednostajny?
— 89. Ciało, które zostało rzucone pionowo do góry z prędkością
początkową v0 = 30 m/s, osiągnęło najwyższy punkt toru po
upływie czasu t = 2,5 s. Wyznaczyć średnią wartość siły F oporu
powietrza, która działa na ciało podczas ruchu, jeżeli masa ciała
wynosi m = 40 g.
— 90. Akrobata skoczył z trapezu na rozciągniętą siatkę, która
przy tym wygięła się na odległość s = 1 m. Ciężar akrobaty wynosił
P = 70 kG, wysokość trapezu nad siatką H = 6 m. Z jakim przy­
spieszeniem poruszał się akrobata podczas wygięcia siatki, i jaką
siłą N siatka cisnęła na ciało akrobaty?

27
 — 91. Ile wynosi minimalna siła oporu powietrza, która działa na
spadochroniarza przy całkowicie otwartym spadochronie? Ciężar
spadochroniarza ze spadochronem wynosi P = 75 kG.
92. Dwa ciała, których masy wynoszą m1 = 50 g i m2 = 100 g,
są związane nieważką nicią i leżą na gładkiej powierzchni pozio­
mej (rys. 21). Jaką siłą F należy ciągnąć pierwsze ciało, aby nić,

m, mz —
V7?/ / 7? ///7 W W /W M W V W /W /> .
Rys. 21

mogąca wytrzymać obciążenie Tm = 0,5 kG, nie zerwała się? Czy

zmieni się wynik, jeżeli siłę przyłożyć do drugiego ciała?
93. Dwa ciała, związane nicią, leżą na gładkiej poziomej po­
wierzchni. Do ciała o masie m1 jest przyłożona siła P lt skierowana
wzdłuż powierzchni, a do ciała o masie m2 — siła F 2< F 1, skiero­
wana w kierunku przeciwnym do siły F x. Znaleźć naprężenie nici
T podczas ruchu ciał.
— 94. Na deskę A, która ma ciężar P 1 = 180 G, został posta­
wiony odważnik o ciężarze P 2 = 2 kG (rys. 22). Deska z ciężarem
ześlizguje się ze stałą prędkością po desce B, gdy na szalkę C, po­
siadającą ciężar P 3 = 180 G, został położony odważnik o ciężarze
P 4 = 500 G. Znaleźć współczynnik tarcia między deskami A i B.

Rys. 22 Rys. 23

95. Na jednym z końców sznura, przerzuconego przez krążek,

został zawieszony ciężar, o masie m = 10 kg (rys. 23). Jaką siłą F
należy ciągnąć w dół za drugi koniec sznura, aby ciężar podnosił
się z przyspieszeniem a = 1 m/s2? Pominąć wydłużenie sznura
i jego ciężar.

28
 96. Krążek nieruchomy został zawieszony na dynamometrze.
Przez krążek przerzucono nieważki sznur, do końców którego przy­
czepiono ciężary o masach m1 = 2 kg i m2 = 8 kg. Co wskazuje
dynamometr podczas ruchu ciężarów? Pominąć ciężar krążka.
— 97. Dwa odważniki o masach m1 = 3 kg i m2 = 6,8 kg wiszą
na końcach nici przerzuconej przez nieruchomy krążek. Odważnik
lżejszy znajduje się o 2 m niżej od cięższego. Odważniki rozpoczęły
ruch bez prędkości początkowej. Po jakim czasie t znajdą się one
na jednej wysokości?
— 98. Na końcach nici, przerzuconej przez krążek nieruchomy,
są zawieszone ciała o masach po m — 240 g każde. Jaką masę m1
powinien mieć ciężar dodatkowy, położony na jedno z ciał, aby
każde z nich przebyło w czasie t = 4 s drogę s — 160 cm?
99. Dwa ciężary, każdy o masie m = 100 g zawieszono na koń­
cach nici, przerzuconej przez nieruchomy krążek. Na jeden z cię­
żarów położono obciążenie o masie m1 = 50 g. Jaką siłą N działa
to obciążenie na ciało, na którym ono leży, gdy cały układ znaj­
duje się w ruchu?
100. W jakim kierunku i z jakim przyspieszeniem porusza się
środek ciężkości dwóch ciężarów P ^ P 2 (-P2>
> P J , jeżeli ciężary te są związane nicią,
przerzuconą przez krążek nieruchomy?
101. Znaleźć naprężenie nici T w urzą­
dzeniu, pokazanym na rys. 24. Masy ciał są
odpowiednio równe m1 = 100 g i m2 = 300 g.
Pomijamy ciężar krążków.
102. Wyznaczyć przyspieszenie ciała, ze­
ślizgującego się z równi pochyłej, jeśli kąt na­ m,
©
chylenia równi wynosi x = 30°, a współczyn­ m,
nik tarcia między ciałem a równią pochyłą
Rys. 24
jest równy k = 0,3.
103. Z wierzchołka równi pochyłej, której długość jest równa
/ = 10 m, a wysokość h = 5 m, zaczyna poruszać się ciało bez
prędkości początkowej. Przez jaki czas t odbywa się ruch ciała po
równi pochyłej, jeżeli współczynnik tarcia między ciałem a równią
pochyłą wynosi k = 0,2? Jaką prędkość ma ciało przy podstawie
równi pochyłej?
104. Po stoku góry o długości l = 50 m są opuszczane na

29
sznurze sanki o ciężarze P — 60 kG. Wysokość góry jest równa
h = 10 m. Wyznaczyć siłę naprężenia sznura T, traktując ją jako
stałą, jeżeli sanki u podnóża góry mają prędkość v = 5 m/s, a siła
oporu f wynosi 10% ciężaru. Prędkość początkowa jest równa
zeru.
105. Na równi pochyłej znajduje się ciało o ciężarze P = 50 k
na które działa siła F = 30 kG skierowana poziomo (rys. 25). Wy­
znaczyć przyspieszenie ciała i siłę, którą ono ciśnie na równię.
Równia pochyła tworzy z poziomem kąt x = 30°. Nie uwzględniać
tarcia.

Rys. 25 Rys. 26

106. Dwa ciała są związane lekką nicią, przerzuconą przez nie­

ruchomy krążek, który jest przymocowany na równi pochyłej
(rys. 26). Znaleźć przyspieszenie, z którym poruszają się te ciała.
Tarcie pomijamy. Masy ciał są odpowiednio równe m = 10 g
i M = 15 g. Równia pochyła tworzy z poziomem kąt x = 30°.
107. Kulka o masie M leży w skrzynce ześlizgującej się bez
tarcia z równi pochyłej, której kąt nachylenia do poziomu wynosi
a. Wyznaczyć siłę nacisku kulki na ściankę przednią skrzynki i na
jej dno.
108. Deska o masie M porusza się bez tarcia po równi pochyłej
o kącie nachylenia cc. W jakim kierunku i z jakim przyspieszeniem
a powinien biec człowiek o masie m po desce, aby deska nie ześliz­
giwała się z równi pochyłej?
109. Na wózku, ześlizgującym się bez tarcia z równi pochyłej,
umocowano pręt z zawieszoną na nici kulką. Znaleźć naprężenie
nici T, jeśli kulka ma masę m — 2 g. Równia pochyła tworzy z po­
ziomem kąt oc = 60°.
110. Po linie, tworzącej z poziomem kąt «, obraca się bez tarcia
krążek, na którym jest zawieszone wiadro z wodą. Głębokość wody
w wiadrze jest równa h. Jakie jest ciśnienie wywierane na dno
wiadra w czasie ruchu?

30
 § 5. PRAWO ZACHOWANIA PĘDU

Z drugiego i trzeciego prawa Newtona wynika, że zmiana pędu

wypadkowego układu ciał jest równa sumie popędów sił zewnętrz­
nych, które działają na ciała układu. Ponieważ pęd i popęd siły
są wielkościami wektorowymi, taka równość jest spełniona dla
rzutów tych wielkości na dowolną prostą. Wobec tego mamy:
{m1v[+ m av'i + ...) — (m1«1+ m 2«2+ ...) = F 1A t+ F 2A ł+ ...,
gdzie m1, m2, ... oznaczają masy ciał układu; vlt v2, ... i v'lt v2,
...— rzuty prędkości początkowych i końcowych tych ciał na pe­
wien kierunek, a F xAł, F 2Ał, ... — rzuty popędów sił zewnętrznych
na ten sam kierunek. Jeżeli układ jest zamknięty, tj. na ciała
znajdujące się w tym układzie nie działają siły zewnętrzne, to
suma rzutów popędów sił zewnętrznych na dowolny kierunek jest
równa F 1At-\-F2At-{-... = 0 i wobec tego
m1v'1+ m 2v'2+ ... = m1v1+ m 2v2+ ...,
tj. rzuty pędów układu na dowolny kierunek pozostają stałe. Jednak
i dla układu niezamkniętego może okazać się, że suma rzutów' po­
pędów wszystkich sił zewnętrznych na pewien wybrany kierunek
jest równa zeru. W tedy pozostają także niezmienione rzuty pędów
układu na ten kierunek. Rzuty zaś pędów na inne kierunki nie są
zachowane.
Pamiętajmy, że jeśli końcowy stan układu jest oddalony od
początkowego o mały przedział czasu (na przykład czas wystrzały,
lub zderzenia ciał), to popędy FAt sił zewnętrznych, takich jak
przyciąganie i tarcie wewnętrzne, pomijamy i rozpatrujemy układ
jako zamknięty.
Podczas pisania prawa zachowania pędu zwracamy uwagę na
prawidłowy zapis znaków. Pewien dowolny kierunek wybieramy
za dodatni. Składowe rzuty pędu ciała zapisujemy ze znakiem
plus, jeżeli ich kierunki pokrywają się z wybranym kierunkiem,
i ze znakiem minus w przeciwnym przypadku. Dla tych ciał,
których kierunki ruchu nie są podane w warunkach zadania, znaki
stawiamy w sposób dowolny. Jeżeli w wyniku rozwiązania zadania
otrzymamy, że rzut pędu jest dodatni, to kierunek ruchu ciała
został wybrany prawidłowo. Jeżeli jest ujemny — to nieprawi­
dłowo.
-—111. Ile wynosi siła nacisku F na ramię podczas strzelania

31
z pistoletu automatycznego, jeżeli masa kuli wynosi m = 10 g,
a prędkość kuli podczas wylotu z lufy v = 300 m/s? Pistolet ma­
szynowy oddaje 300 wystrzałów na minutę.
— 112. Piłka o masie m = 150 g uderza o gładką ścianę pod kątem
a = 30° i odbija się bez straty prędkości. Znaleźć średnią siłę F,
która działa na piłkę ze strony ściany, jeżeli prędkość piłki wynosi
v = 10 m/s a czas trwania zderzenia Af = 0 ,1 s.
113. Z działa o masie M = 3 t, które nie ma przeciwodrzutowego
urządzenia (lufa jest połączona trwale z lawetą) wylatuje w kie­
runku poziomym pocisk o masie m = 15 kg z prędkością v —
= 650 m/s. Jaką prędkość u otrzymuje działo podczas odrzutu?
— 114. Pocisk o masie m = 20 kg, lecący poziomo z prędkością
v = 500 m/s, trafia w platformę z piaskiem o masie M = 10 t
i grzęźnie w piasku. Z jaką prędkością u zacznie poruszać się plat­
forma ?
““ 115. Działo, które stoi na bardzo gładkim placu, strzela pod
kątem oc — 30° do poziomu. Masa pocisku jest równa m = 20 kg,
prędkość początkowa wynosi v = 200 m/s. Jaką prędkość u otrzy­
muje działo podczas wystrzału, jeżeli jego masa wynosi M = 500kg?
116. Działo, którego lufa waży P — 500 kG, strzela w kierunku
poziomym. Ciężar pocisku p = 5 kG, jego prędkość początkowa
v = 460 m/s. Podczas wystrzału lufa jest odrzucana na odległość
s = 40 cm. Wyznaczyć średnią wartość siły hamowania f, która
powstała w mechanizmie odrzutowym działa.
117. Pocisk o ciężarze P± = 50 kG, lecący pod kątem cc = 30°
do poziomu z prędkością v = 800 m/s, trafia w platformę, która
jest naładowana piaskiem, i grzęźnie w niej. Znaleźć prędkość
platformy u po trafieniu pocisku, jeśli jej ciężar wynosi P 2 — 16 T.
118. Człowiek stojący na łyżwach na gładkim lodzie rzuca ka­
mień o masie m = 0,5 kg. Po upływie czasu t = 2 s kamień osiąga
brzeg, przebywając odległość s = 20 m. Jaka jest prędkość u
poślizgu łyżwiarza, jeżeli jego masa wynosi M = 60 kg? Nie
uwzględniać tarcia łyżew i kamienia o lód.
119. W ciało o masie mx — 990 g, leżące na powierzchni po­
ziomej trafia kula o masie m2 = 10 g i grzęźnie w nim. Prędkość
kuli jest skierowana poziomo i równa się v = 700 m/s. Jaką drogę
s przebywa ciało do momentu zatrzymania się, jeżeli współczynnik
tarcia między ciałem a powierzchnią jest równy k — 0,05?

32
 120. Rakieta, której masa z ładunkiem wynosi M = 250 kg,
unosi się pionowo do góry i osiąga wysokość H = 150 m. Wyzna­
czyć prędkość v wypływu gazów z rakiety, przyjmując, że spalanie
ładunku zachodzi natychmiastowo. Masa ładunku m = 50 g.
121. Z platformy pociągu pancernego o ciężarze całkowitym
P j = 20 T, poruszającego się z prędkością u — 9 km/h dokonano
wystrzału z działa. Pocisk o ciężarze P 2 = 25 kG wylatuje z działa
z prędkością v = 700 m/s. Jaka jest prędkość platformy bezpo­
średnio po wystrzale: 1) jeżeli kierunek ruchu platformy i wystrzału
pokrywają się, 2) jeżeli kierunki te są przeciwne?
122. Kula, lecąca w kierunku poziomym z prędkością v = 20 m/s,
rozrywa się na dwie części. Masy odłamków są odpowiednio równe
m1 = 10 kg i m2 = 5 kg. Prędkość mniejszego odłamka wynosi
y2 = 90 m/s i jest skierowana tak samo, jak i prędkość kuli do
chwili rozerwania się. Wyznaczyć prędkość vx i kierunek ruchu od­
łamka większego.
123. Dwie łódki poruszają się ruchem jednostajnym ku sobie,
kursem równoległym. Gdy łódki zrównały się, z jednej z nich do
drugiej ostrożnie przełożono ciężar P = 25 kG. Na skutek tego
łódka, do której został przełożony ciężar zatrzymuje się, a druga
kontynuuje ruch z prędkością v = 8 m/s. Z jakimi prędkościami
vr i a2 poruszały się łódki do czasu spotkania się, jeżeli ciężar
łódki, do której został przełożony ciężar, wynosi P = 1000 kG?
124. Trzy łódki o jednakowych ciężarach P poruszają się ru­
chem jednostajnym jedna za drugą z jednakowymi prędkościami v.
Z łódki środkowej do przedniej i tylnej zostają przerzucone jedno­
cześnie ciężary Q z prędkością u względem łódek. Jakie prędkości
mają łódki po przerzuceniu ciężarów? Nie uwzględniać oporu wody.
125. Człowiek znajdujący się w łódce przechodzi z dziobu na
rufę. Na jaką odległość s przepłynie łódka o długości ( = 3m ,
jeżeli ciężar człowieka wynosi p = 60 kG, a ciężar łódki P =
= 120 kG? Nie uwzględniać oporu wody.
126. Pociąg o masie M — 500 t jedzie ruchem jednostajnym
po torze poziomym. Od pociągu odczepia się ostatni wagon o masie
m = 20 t. W momencie, gdy wagon zatrzymał się, odległość między
nim i pociągiem wynosi s = 500 m. Jaką drogę / przebył wagon
do chwili zatrzymania się? Opór podczas ruchu jest proporcjo­
nalny do ciężaru i nie zależy od prędkości ruchu.
3 — Z a d a n ia z fiz y k i
33
 127. Pocisk wylatuje z działa pod kątem <x do poziomu z pręd­
kością v0. W najwyższym punkcie toru pocisk rozrywa się na dwie
równe części, przy czym bezpośrednio po rozerwaniu prędkości
części są poziome i leżą w płaszczyźnie toru. Jedna połowa pocisku
spada w odległości s od działa w kierunku wystrzału. Wyznaczyć
miejsce spadku drugiej połowy, jeżeli wiadomo, że spadła ona dalej
od pierwszej. Zakładamy, że lot pocisku odbywa się w przestrzeni
bez powietrza.
128. Pocisk leci w przestrzeni bez powietrza po paraboli i rozry­
wa się w najwyższym punkcie toru na połowy. Jedna połowa po­
cisku spada pionowo w dół, druga — poziomo w odległości s od
miejsca rozerwania. Wyznaczyć prędkość pocisku przed rozerwa­
niem, jeżeli wiadomo, że rozerwanie nastąpiło na wysokości H,
i ta część, która spadła pionowo w dół, spadała w czasie r.

§ 6. STATYKA

Podczas rozwiązywania zadań ze statyki, tak samo jak i pod­

czas rozwiązywania zadań z dynamiki, ustalamy przede wszyst­
kim, jakie siły działają na rozpatrywane ciała. Siły te przedsta­
wiamy na rysunku.
W statyce wykorzystujemy dwa rodzaje równań, które wyrażają
warunek równowagi ciała: = 0 — suma rzutów sił działają-
i
cych na ciało w dowolnym kierunku równa się zeru i = 0—
i
suma momentów tych sił względem dowolnej osi nieruchomej
równa się zeru.
Podczas rozwiązywania zadań na płaszczyźnie (takie zadania
spotykamy przeważnie) dla rzutów sił piszemy dwa niezależne
równania dla kierunków wzajemnie prostopadłych (na przykład
dla poziomego i pionowego). Korzystne jest takie wybranie kierun­
ków, aby rzuty sił wyrażały się w sposób najprostszy, tj. aby od­
powiednie cosinusy kątów między siłami i wybranym kierunkiem
były równe 0 lub 1, lub były z góry znane. Zwracamy uwagę na to,
aby rzuty sił, które mają ten sam kierunek, wchodziły do równa­
nia z jednakowymi znakami.
Jeżeli w rozpatrywanym zadaniu siły leżą na jednej płaszczyź­

34
nie, to piszemy tylko jedno niezależne równanie dla momentów sił
względem osi prostopadłej do tej płaszczyzny. Rozwiązanie zada­
nia upraszcza się, jeśli oś zostanie wybrana w taki sposób, aby do
równania 2 M (- = ® n^e weszły te momenty sił, których znajomość
i
nie jest konieczna w związku z warunkami zadania. W tym celu
ramiona tych sił muszą być równe zeru.
Momenty sił ciał będących w ruchu obrotowym zgodnym z ru­
chem wskazówek zegara wchodzą do równania z takim samym
znakiem, a momenty sił ciał obracających się przeciwnie do ruchu
wskazówek zegara mają znak przeciwny.
Jeżeli kierunki składowych poszczególnych sił lub kierunki
obrotu dla momentu tych sił nie są znane z góry, to, tak jak w za­
daniach z dynamiki, znaki wybieramy w sposób dowolny, a o rze­
czywistych kierunkach wnioskujemy na podstawie wyników roz­
wiązania zadania.
Przy znajdowaniu środka ciężkości układu ciał najprostszym
sposobem jest reguła rozpatrywania momentu sił względem osi,
która przechodzi przez środek ciężkości. Przyrównanie do zera
sumy momentów sił ciężkości względem tej osi daje równanie
określające położenie środka ciężkości.
129. W pierwszym przypadku dwoje ludzi ciągnie za końce
liny z równymi siłami F w kierunkach przeciwnych. W drugim
przypadku jeden z końców liny jest przywiązany do nieruchomej
ściany, a za drugi koniec ciągnie dwoje ludzi takimi samymi si­
łami F. Jakie naprężenie powstaje w linie w pierwszym i drugim
przypadku ?
130. Cylinder silnika spalinowego posiada średnicę wewnętrzną
D = 0,16 m. Liczba śrub, za pomocą których jest przymocowana
nakrywka cylindra, wynosi n = 8. Podczas spalania się mieszanki
powstaje ciśnienie p = 6 • 106 N/m2. Wyznaczyć średnicę, śruby d,
której wytrzymałość jest dziesięciokrotnie większa. Dopuszczalne
naprężenie w stali wynosi T = 1,5 • 108 N/m2.
131. Jaką minimalną siłą F, skierowaną poziomo, należy przy­
cisnąć płaski klocek do ściany, aby nie ześlizgiwał się on w dół?
Ciężar klocka wynosi P — 5 kG; współczynnik tarcia między ścianą
a klockiem jest równy k = 0,1.
132. Klocek drewniany leży na równi pochyłej. Jaką siłą F,

3*
35
skierowaną prostopadle do równi, należy przyciskać klocek, aby
nie ześlizgiwał się z równi? Masa klocka wynosi m = 2 kg, współ­
czynnik tarcia klocka na równi wynosi k = 0,4, kąt nachylenia
równi do poziomu a = 60°.
133. Lampa o ciężarze P = 20 kG jest zawieszona nad ulicą na
dwóch jednakowych linach, między którymi kąt wynosi a = 120°.
Znaleźć naprężenie T lin.
134. Na wsporniku pokazanym na rys. 27, wisi ciężar P = 870 N.
Wyznaczyć naprężenia w drążkach A B i BC. Pominąć ciężar
drążków.
135. Podczas ważenia na wadze szalkowej nierównoramiennej
ciężar ciała (według sumy ciężarów odważników położonych) jest
równy na jednej szalce P x = 2,2 kG, a na drugiej
P a = 3,8 kG. Wyznaczyć rzeczywisty ciężar ciała P.
136. Pręt jednorodny z przymocowanym na jednym
z jego końców ciężarem o masie m = 1,2 kg znajduje
się w równowadze w położeniu poziomym, jeżeli jest
podparty w odległości 1/5 swojej długości od ciężaru.
Ile wynosi masa pręta M?
137. Belka jednorodna leży na platformie tak,
Rys. 27
że jeden z jej końców zwisa z platformy. Długość
zwisającego końca belki jest równa 1/4 całej jej długości. Do
zwisającego końca przyłożono siłę, skierowaną pionowo w dół.
Gdy siła ta osiągnie wartość F = 2000 N, przeciwny koniec belki
zacznie unosić się. He wynosi ciężar P belki?
138. Dwoje ludzi niesie żelazną rurę o ciężarze P = 80 kG. Je­
den z ludzi podtrzymuje rurę w odległości a = 1 m od jej końca,
a drugi trzyma przeciwległy koniec rury. Wyznaczyć obciążenia,
przypadające na każdego człowieka, jeżeli długość rury wynosi
/ = 5 m.
139. O ścianę oparto drabinę o ciężarze P. Środek ciężkości
drabiny znajduje się w odległości 1/3 jej długości od górnego końca.
Jaką siłę poziomą F należy przyłożyć do środka drabiny, aby jej
górny koniec nie wywierał nacisku na ścianę? Kąt między drabiną
a ścianą jest równy a.
140. Pręt o długości L = 1 m i o ciężarze P = 15 N jednym
końcem jest przymocowany na zawiasie do sufitu. Pręt jest utrzy­
mywany w położeniu odchylonym za pomocą sznura pionowego

36
przywiązanego do swobodnego końca pręta. Znaleźć naprężenie T
sznura, jeśli środek ciężkości pręta znajduje się w odległości
s = 0,4 m od zawiasu.
141. Ciężki walec należy podnieść na stopień o wysokości
(rys. 28). Wyznaczyć najmniejszą siłę Fmin, którą należy przyłożyć
do środka walca w kierunku poziomym, jeżeli ciężar walca jest
równy P, a promień R {R > h).

142. Kołowrót różnicowy jest zbudowany z dwóch walców o róż­

nych średnicach, umocowanych na wspólnej osi (rys. 29). Na wal­
cach jest nawinięta lina, która podczas obrotów kołowrotu nawija
się na walec o większej średnicy, a odwija się
z walca drugiego. Na wytworzonej przez linę pętli
jest zawieszony krążek. Jaką siłę F należy przy­
łożyć do korby kołowrotu o długości L = 1 m,
aby utrzymać lub podnieść ruchem jednostaj­
nym ciężar, jeżeli promienie walców wynoszą P2
= 0,2 m, r2 = 0,1 m, a ciężar jest równy
P = 100 N?
143. Koniec pręta jednorodnego AC o ciężarze
P x jest przymocowany na zawiasie do deski w pun­
kcie A (rys. 30). Do drugiego końca pręta przy­
wiązano przerzuconą przez krążek nić, na końcu której znajduje
się ciężar. Jaki powinien być ciężar P 2, aby odcinek nici BC był po­
ziomy, a pręt tworzył kąt oc z deską? Czy będzie zachowana rów­
nowaga trwała?
144. Na gładkiej ścianie pionowej na sznurze o długości / = 4 cm
jest zawieszona kula o masie m = 300 g. Znaleźć nacisk N wywie­
rany przez kulę na ścianę, jeżeli promie.ń kuli jest równy R = 2,5cm.

37
 145. Na pręt działają dwie siły równoległe = 10 N i F 2 =
= 25 N , które są skierowane w przeciwnych kierunkach. Wyzna­
czyć punkt zaczepienia i wielkość siły F, która jest wypadkową
sił F 1i F 2, jeżeli punkty zaczepienia sił F x i F 2 są oddalone od siebie
na odległość d = 1,5 m.
146. Dwa jednorodne sześciany o ciężarach P x = 3 N i P 2 =
= 12 N i o długościach krawędzi lx = 0,08 m i Z2 = 0,12 m są
połączone za pomocą jednorodnego pręta o długości d = 0,1 m
i o ciężarze P 3 = 6 N, końce pręta są przymocowane do środków
boków sześcianów, a środki sześcianów leżą na przedłużeniu osi
pręta. Wyznaczyć położenie środka ciężkości układu.
147. Cztery jednorodne kule o ciężarach P x = 1 N, P 2 = 5 N,
P 3 = 7 N i P 4 = 3 N są umocowane na nieważkim pręcie w taki
sposób, że ich środki znajdują się w równych odległościach d = 0,2m
od siebie. W jakiej odległości x od środka trzeciej kuli znajduje się
środek ciężkości układu?
148. Walec jednorodny został postawiony na równi pochyłej,
tworzącej k ąt a z poziomem. Przy jakim maksymalnym kącie na­
chylenia równi walec nie przewróci się, jeśli wysokość walca jest
dwukrotnie większa od promienia?
149. W jakiej odległości od dna znajduje się środek ciężkości
szk anki o wysokości h = 12 cm i o średnicy d = 8 cm, jeśli gru­
bość dna jest dwukrotnie większa od gru­
bości ścianki?
150. Figura płaska jednorodna jest zbudo­
wana z półkola o promieniu R i z prostokąta
o podstawie równej średnicy półkola i wyso­
kości h (rys. 31). Jaki powinien być stosu-
h
nek — , aby środek ciężkości całej figury po-
R
krywał się ze środkiem geometrycznym pół­
kola (punkt C). Wskazówka. Odległość środka ciężkości półkola od
środka geometrycznego jest rów na——.
371
151. Półkula jednorodna o ciężarze P x została położona stroną
wypukłą na płaszczyznę poziomą. Na krawędź półkuli położono
nieduży ciężar P 2. Pod jakim kątem a do poziomu nachyli się okrąg
ograniczający półkulę?

38
 Wskazówka. Odległość środka ciężkości półkuli od środka geo-
3
metrycznego jest równa — r, gdzie r jest promieniem półkuli.
8
152. Wyznaczyć położenie środka ciężkości krążka o promieni
R, z którego wycięto otwór o promieniu r < — (rys. 32). Środek
Hf

wycięcia znajduje się w odległości Bf2 od środka krążka.

153. Troje ludzi niesie jednorodną płytę metalową, która jest
trójkątem równoramiennym. Podstawa trój­
kąta ma długość a = 0,6 m; wysokość h =
= 1,25 m, grubość płyty d = 4 cm; gęstość
metalu q = 3,6 g/cm3. Jakie obciążenie przy­
pada na każdego człowieka, jeśli niosą oni
płytę za wierzchołki?
154. Troje ludzi niesie płytę o ciężarze
P x = 70 kG, mającą kształt trójkąta równo­
bocznego o boku a = 2 m, przy czym dwoje
trzyma płytę za jeden z wierzchołków,
a trzeci za podstawę położoną naprzeciw tego wierzchołka.
W jakiej odległości / od tego wierzchołka jest przymocowany na
płycie w jednym miejscu ciężar P 2 — 100 kG, jeżeli obciążenie
przypadające na każdego niosącego
jest takie samo?
155. Na dwóch równoległych, pio­
nowo zawieszonych sprężynach o jed­
nakowej długości został zawieszony po­
ziomo drążek, którego ciężar pomijamy.
Współczynniki sprężystości sprężyn są
odpowiednio równe Aą = 0,02 N/m
i kt = 0,03 N/m. Odległość między sprę­
żynami wynosi L = 1 m. W jakim miej­
scu drążka należy zawiesić ciężar P,
aby drążek pozostał poziomy?
156. Wspornik, przymocowany do
pionowej ściany, ma konstrukcję przed­
stawioną na rys. 33. Trójkąt AC B jest
równoramienny, o podstawie A B poziomej i o wysokości h.
AD i BD są drążkami o jednakowej długości l, przymocowanymi

39
na zawiasach do ściany. Lina CD także ma długość /. Wyznaczyć
naprężenie T liny CD i siłę N , ściskającą drążki AD i BD,
jeżeli w punkcie D jest zawieszony ciężar P. Nie uwzględniać
masy drążków i liny.

§ 7. PRACA I ENERGIA

Podczas rozwiązywania zadań z tego paragrafu wykorzystu­

jemy prawo zachowania energii. Różnica między wartością energii
końcowej E 2 i początkowej E 1 układu równa się pracy sił zewnętrz­
nych : E z —E x = L. Dla dwóch ciał energia całkowita równa się
sumie energii kinetycznej ciał i energii potencjalnej ich wzajemnego
oddziaływania.
m2vl
E =
2 2 •\-Ep .
W zadaniach spotykamy zazwyczaj tylko jeden rodzaj energii
potencjalnej — energię wzajemnego oddziaływania ciała podnie­
sionego na wysokość h i kuli ziemskiej: Ep — mgh. Zmiana energii
potencjalnej Ep nie zależy od kształtu drogi, po której porusza się
ciało, lecz jedynie od różnicy poziomów.
Ponieważ podczas spadania ciała na ziemię zmianę energii kine­
tycznej kuli ziemskiej pomijamy, prawo zachowania energii
v.’ tym przypadku piszemy w postaci:

—^--\-m ghx = - ^ - + m g h 2 = const.

Pracę siły F, podczas przesunięcia punktu na odległość s na

odcinku prostoliniowym, wyrażamy wzorem L = F • s • cos a, gdzie
a jest kątem między kierunkami F i s. Przy cc < praca jest do-
h l

datnia, przy <x praca jest ujemna, przy a = praca jest równa
& &
zeru.
Pamiętajmy, że energia mechaniczna w układzie zamkniętym
nie jest zachowana, jeżeli wewnątrz układu działają siły tarcia za­
leżne od prędkości. Pracę sił tarcia traktujem y zawsze jako pracę

40
sił zewnętrznych. W obecności tarcia w układzie niezamkniętym
mamy E 2 —E 1 = LĄ-Lr , gdzie L jest pracą sił zewnętrznych, a L T —
pracą sił tarcia, które działają wewnątrz układu. Energia mecha­
niczna także nie jest zachowana podczas zderzenia niesprężystego.
W tym przypadku w celu znalezienia prędkości po zderzeniu posłu­
gujemy się prawem zachowania pędu.
Jeżeli praca jest wykonana w czasie t, to średnia moc wynosi
-p Fs cosa
ł

prędkość średnia ). Moc chwilowa jest równa P = Fv cos oc,

gdzie v jest prędkością chwilową.
157. Kula lecąca z pewną prędkością trafia w worek z piaskiem
i zagłębia się w nim na głębokość = 15 cm. Na jaką głębokość
/2 zagłębi się w piasek kula o takiej samej masie, jeżeli jej prędkość
będzie dwukrotnie większa? Należy założyć, że siła oporu,
działająca ze strony piasku na kulę nie zależy od prędkości
kuli.
158. Kula o masie m = 10 g dolatuje do deski o grubości
d — 4 cm z prędkością vx = 600 m/s i po przebiciu deski wylatuje
z prędkością a2 = 400 m/s. Znaleźć średnią siłę F oporu deski.
159. Stała siła F = 0,5 N działa na ciało o masie m = 10 kg
w ciągu czasu t = 2 s. Wyznaczyć energię kinetyczną ciała Ek,
jeżeli początkowa energia kinetyczna jest równa zeru.
160. Pociąg o masie m — 1500 t porusza się z prędkością
v = 57,6 km/h i po czasie hamowania zatrzymuje się, po przeje­
chaniu drogi s = 200 m. Jaka jest siła hamowania F ? Jak po­
winna zmieniać się siła hamowania, aby pociąg zatrzymał się
po przebyciu drogi dwa razy krótszej?
161. Jaką pracę wykonał chłopczyk, stojący na gładkim lodzie,
nadając sankom prędkość początkową v1 = 4 m/s względem lodu,
jeżeli ciężar sanek jest równy P x = 4 kG, a ciężar chłopczyka
P 2 = 20 kG? Można pominąć tarcie o lód płoz sanek i nóg chłop­
czyka.
162. Znaleźć średnią moc P , wytworzoną przez gazy prochowe
podczas wystrzału z karabinu, jeżeli długość lufy / = 1 m, masa
kuli m = 10 g, a prędkość kuli podczas wylotu v = 400 m/s.

41
Można pominąć masę gazów, opór ruchu kuli i odrzut karabinu.
Należy założyć, że siła parcia gazów jest stała w czasie lotu kuli
przez lufę.
163. Dwa samochody ruszyły jednocześnie z miejsca i poruszają
się ruchem jednostajnie przyspieszonym. Masy samochodów są
takie same. Ile razy średnia moc pierwszego samochodu jest
większa od średniej mocy drugiego, jeśli w tym samym czasie
pierwszy samochód osiągnął dwukrotnie większą prędkość niż
drugi ?
164. Samochód, który ma masę m = 1 t, rusza z miejsca, po­
ruszając się ruchem jednostajnie przyspieszonym i przebywa drogę
s = 20 m w czasie i = 2 s. Jaka powinna być moc silnika-tego sa­
mochodu?
165. Podczas ruchu elektrowozu z prędkością v = 72 km/h sil­
niki potrzebują mocy P = 800 kW. Współczynnik sprawności
urządzeń siłowych elektrowozu jest równy rj = 0,8. Wyznaczyć
siłę F ciągu silników.
166. Moc hydroelektrowni wynosi P = 10* KM. Ile wynosi
zużycie wody V0 w m3/s, jeżeli współczynnik sprawności hydro­
elektrowni jest równy rj = 75'%, a tama podnosi poziom wody na
wysokość H = 10 m?
167. Dźwig w czasie r = 7 h podnosi 3000 t materiałów bu­
dowlanych na wysokość H = 10 m. Jaka jest moc dźwigu P 0,
jeżeli współczynnik sprawności dźwigu jest równy t] — 60 %?
168. Traktor o ciężarze Q = 10 T, o mocy P = 200 KM,
wjeżdża pod górę z prędkością v — 5 m/s. Wyznaczyć kąt nachyle­
nia góry a. Pominąć opór podczas ruchu.
169. Transporter przenosi m = 200 kg piasku na ciężarówkę
w czasie r = 1 s. Długość taśmy transportera wynosi Z = 3 m,
a kąt nachylenia <x = 30°, współczynnik sprawności transportera
jest równy r) — 85%. Wyznaczyć moc P Q silnika elektrycznego.
170. Kulka jest przymocowana do końca nieważkiej sztywnej
szprychy o długości Z = 10 cm. Drugi koniec szprychy jest przy­
mocowany w ten sposób, że szprycha z kulką może swobodnie
obracać się w płaszczyźnie pionowej. Jaką minimalną prędkość
należy nadać kulce w kierunku poziomym, aby szprycha obracała
się w jednym kierunku? W chwili początkowej szprycha jest
pionowa, a kulka znajduje się na dole.

43
 171. Wahadło jest zbudowane z ciężkiej kulki, która jest
zawieszona na nierozciągliwej i nieważkiej nici o długości /.
Wahadło zostało odchylone od pionu o kąt a i następnie puszczone.
Jaką największą prędkość v uzyska kulka?
172. Ciało rzucono pod kątem do poziomu z prędkością v0.
Wykorzystując prawo zachowania energii wyznaczyć prędkość
ciała na wysokości H nad poziomem. Nie uwzględniać oporu
powietrza.
173. Kamień o masie m = 5 kg spadł z pewnej wysokości.
Znaleźć energię kinetyczną Ek kamienia w środkowym punkcie
jego drogi, jeśli spadanie trwało t = 2s.
174. Jaką energię kinetyczną E k uzyskuje ciało o masie
m = 1 kg, które spada bez prędkości początkowej, po upływie
czasu t = 5 s od początku spadania?
175. Kula, która wyleciała z karabinu pionowo do góry z pręd­
kością v0 = 1000 m/s, spadła na ziemię z prędkością v = 50 m/s.
Jaka praca L została wykonana przez siłę oporu powietrza, jeżeli
masa kuli jest równa m — 10 g?
176. Ciało zostało rzucone pionowo do góry z prędkością
v0 = 49 m/s. Na jakiej wysokości H jego energia kinetyczna E k jest
równa potencjalnej Ep?
177. Do ciała o masie m = 4 kg przyłożono siłę F = 5 kG
skierowaną pionowo do góry. Wyznaczyć energię kinetyczną E k
ciała w momencie, gdy znajduje się ono na wysokości h = 10 m
nad ziemią. W chwili początkowej ciało znajdowało się w spoczynku
na powierzchni ziemi.
178. Ciało, które zostało rzucone z wysokości H = 250 m
pionowo w dół z prędkością początkową v0 = 20 m/s, zagłębiło
się w ziemię na głębokość s = 20 cm. Wyznaczyć średnią siłę F oporu
gleby, jeżeli masa ciała jest równa m = 2 kg. Pominąć opór po­
wietrza.
179. Samolot o ciężarze P = 5 T podczas lotu poziomego leci
ze stałą prędkością vx = 360 km/h. Następnie wznosi się na wy­
sokość h = 2 km. Przy tym prędkość samolotu zmniejsza się do
v2 = 200 km/h. Znaleźć pracę L, która została wykonana przez
silnik w czasie wznoszenia się samolotu.
180. Kula o masie m = 20 g, która została wyrzucona pod
kątem oc do poziomu, w najwyższym punkcie toru posiada energię ki­

43
netyczną Ek = 90 kG/m. Znaleźć kąt <x, jeżeli prędkość początkowa
kuli jest równa a0 = 600 m/s.
181. Ciało rzucone pionowo do góry spadło na ziemię po czasie
r = l,4 4 s. Znaleźć energię kinetyczną ciała E k w momencie
zetknięcia się z ziemią i energię potencjalną Ep w najwyższym
punkcie toru. Masa ciała jest równa m = 200 g.
182. Piłka spada z wysokości H = 7,5 m na gładką podłogę.
Jaką prędkość początkową v0 należy nadać piłce, aby po dwóch
uderzeniach o podłogę podskoczyła na wysokość pierwotną, jeżeli
podczas każdego uderzenia piłka traci 40% energii?
183. Łyżwiarz, który rozpędził się do prędkości v, wjeżdża
na górkę lodową. Na jaką wysokość H od poziomu początkowego
wjedzie on, jeżeli górka tworzy kąt a z poziomem, a współczynnik
tarcia łyżew o lód jest równy k l

184. Sanki zjeżdżają z góry o wysokości H i kącie nachylenia a,

po czym poruszają się po odcinku poziomym (rys. 34). Współczyn­
nik tarcia na całej drodze sanek jest jednakowy i równy k. Wyzna­
czyć odległość s, którą przejadą sanki, poruszając się po odcinku
poziomym, do chwili zatrzymania się.
185. Cegłę, której krawędzie są równe /, 21 i 41, kładziono na
płaszczyznę poziomą kolejno w trzech różnych pozycjach. Jak
zmienia się energia potencjalna cegły podczas zmiany jej pozycji?
186. Jaką pracę L należy wykonać, aby wyrzucić ziemię na
powierzchnię podczas kopania studni, jeżeli jej głębokość wynosi
H = 10 m, a przekrój poprzeczny S = 2 m2? 1 m3 ziemi waży
średnio 2 T. Zakładamy, że gleba jest rozsypywana cienką warstwą
po powierzchni ziemi.
187. Studnia o głębokości H i powierzchni dna S jest wypeł­
niona do połowy wodą. Pompa pompuje wodę i wydobywa ją na
powierzchnię ziemi poprzez rurę o promieniu R. Jaką pracę L
wykona pompa, jeżeli wypompuje całą wodę ze studni w czasie r?

44
 188. Kulka ołowiana o masie m1 = 500 g ,, która porusza się
z prędkością = 10 m/s, zderza się z nieruchomą kulką woskową
o masie m2 = 200 g, następnie obie kulki poruszają się razem.
Wyznaczyć energię kinetyczną kulek E k po zderzeniu.
189. Cztery jednakowe ciała o równych masach, po m = 20 g
każde, leżą na jednej prostej w pewnych odległościach od siebie.
W skrajne ciało uderza takie samo ciało, które porusza się z pręd­
kością «o = 10 m/s wzdłuż prostej, na której są umieszczone ciała.
Traktując zderzenia ciał jako doskonale niesprężyste, znaleźć
energię kinetyczną E k układu ciał po zakończeniu zderzeń.
190. Zachodzi zderzenie dwóch doskonale sprężystych kul
0 masach i m2. Ich prędkości początkowe są v///////////,
równe Dj i v2. Znaleźć prędkości kul po zderzeniu.
Zderzenie należy traktować jako centralne: Prędkości
kul są skierowane wzdłuż linii, która łączy ich środki.
191. Pięć jednakowych kul, których środki leżą
na jednej prostej, znajduje się w niedużych odległoś­
ciach od siebie. W skrajną kulę uderza taka sama kula
posiadająca prędkość v0 = 10 m/s, skierowaną wzdłuż
linii łączącej środki kul. Znaleźć prędkość ostatniej kuli,
zakładając, że zderzenie kul jest doskonale sprężyste. Rys. 35
192. Dwie doskonale sprężyste kule poruszają się
ku sobie. Energia kinetyczna pierwszej kuli jest k razy większa
niż drugiej (k = 4/3). Przy jakim stosunku prędkości początkowych
v2
— kule po zderzeniu będą poruszały się w tym samym kierunku,
vi
co kula pierwsza przed zderzeniem, jeżeli masa kuli pierwszej
m1 jest większa od masy kuli drugiej m2?
193. Dwie sprężyste kulki, których masy wynoszą mŁ = 100 g
1 m2 = 300 g, są zawieszone na jednakowych niciach o długości
/ = 50 cm (rys. 35). Pierwszą kulkę odchylono od położenia
równowagi o kąt a, = 90° i puszczono. Na jaką wysokość podniesie
się druga kulka po zderzeniu?
194. Kulkę wyrzucono z punktu A pionowo do góry z pręd­
kością początkową v0. Gdy osiągnęła ona maksymalną wysokość,
z punktu A wyrzucono drugą taką samą kulkę w tym samym kie­
runku i z tą samą prędkością początkową v0. Po upływie pewnego
czasu kulki spotkały się i nastąpiło zderzenie sprężyste. Na jakiej

45
wysokości zderzyły się kulki? Na jaką wysokość po zderzeniu
uniosła się kulka pierwsza?
195. Pocisk podczas wystrzału pionowego osiągnął maksyma
wysokość H = 3000 m i rozerwał się na dwie części, które mają
masy mx = 3 kg i m2 = 2 kg. Odłamki nadal poruszają się pio­
nowo — pierwszy w dół, drugi do góry. Znaleźć prędkość odłamków
vx i v2 po czasie r = 2 s po wybuchu, jeśli ich całkowita energia
jest równa E = 247000 J.

§ 8. DYNAMIKA RUCHU OBROTOWEGO

Podczas rozwiązywania zadań z dynamiki ruchu obrotowego

postępujemy w taki sam sposób, jak przy rozwiązywaniu zadań
z dynamiki ruchu prostoliniowego. Przede wszystkim ustalamy,
jakie siły działają na poruszające się ciało i rysujemy te siły. Na­
stępnie piszemy równanie ruchu.
Pamiętamy, że podczas obrotów po okręgu, ciało ma przy­
spieszenie, które jest skierowane do środka okręgu. Jest to tak
a2
zwane przyspieszenie dośrodkowe ad = — = co2B, które z przy-
H
spieszeniem stycznym aT, skierowanym stycznie do okręgu, daje
przyspieszenie wypadkowe ciała. Podczas ruchu jednostajnego po
okręgu przyspieszenie ar, charakteryzujące zmianę prędkości co
do wielkości, jest równe zeru.
a2
Zgodnie z drugim prawem Newtona, mamy m — = T] F t,
i
gdzie Z * ! jest sumą rzutów sił na kierunek promienia. Jeżeli
i
rzut siły jest skierowany do środka okręgu, to uważamy go za
dodatni, jeżeli od środka — za ujemny.
Tę sumę rzutów sił często nazywa się siłą dośrodkową. Pamię­
tamy, że nie ma odrębnych sił dośrodkowych o szczególnej
naturze. Jest to suma rzutów tych sił, które ogólnie rozpatrujemy
w mechanice i o których była krótka wzmianka we wstępie do § 4.
196. Na platformie obracającej się, w odległości R = 50 c
od jej osi pionowej obrotów leży ciężar. Współczynnik tarcia
między ciężarem a platformą jest równy k = 0,05. Przy jakiej
liczbie n obrotów na sekundę ciężar zacznie się ześlizgiwać?

46
 197. Jaki powinien być minimalny współczynnik tarcia k
między oponami samochodu a asfaltem, aby samochód mógł
przejechać bez poślizgu zakręt o promieniu R = 100 m przy
prędkości v = 50 km/h?
198. Bęben maszyny do suszenia o średnicy D = 1,96 m obraca
się z prędkością kątową co = 20 rad/s. Wyznaczyć, ile razy siła F,
którą tkanina jest przyciskana do ściany bębna, jest większa,
od ciężaru P tkaniny?
199. Samolot wykonuje „martwą pętlę" o promieniu R = 255 m.
Jaką minimalną prędkość v powinien mieć samolot w najwyższym
punkcie pętli, aby pilot nie zawisł na pasach, którymi jest przy-
pasany do fotela lotniczego?
200. Z jakim maksymalnym okresem T można obracać ruchem
jednostajnym w płaszczyźnie, pionowej
kulkę, przywiązaną do nici o długości
Z = 2,45m ?
201. Samochód o masie m = 1000 kg po­
rusza się z prędkością vx = 36 km/h po wy­
pukłym moście, którego promień krzywizny
wynosi R — 50 m. Jaką siłę nacisku F wy­
wiera samochód na środek mostu? Z jaką
minimalną prędkością v% powinien poruszać się samochód, aby
w najwyższym punkcie mostu siła nacisku przestała działać?
202. Samochód o masie m = 2000 kg porusza się z prędkością
v = 36 km/h po moście wklęsłym. Promień krzywizny mostu jest
równy R = 100 m. Jaką siłę nacisku F wywiera samochód na
most, przejeżdżając przez jego środek?
203. Samochód o masie m jedzie z prędkością u po moście
wypukłym, którego promień krzywizny jest równy R. Jaką siłę
nacisku F wywiera samochód na punkt mostu, z którego kierunek
do środka krzywizny mostu tworzy kąt ot. z kierunkiem do wierz­
chołka mostu (rys. 36)?
204. Przez rzekę o szerokości d = 100 m jest przerzucony
most wypukły, który ma postać łuku okręgu. Najwyższy punkt
mostu znajduje się na wysokości i f = 10 m nad brzegiem. Maksy­
malne obciążenie, które most może wy trzy mać, wynosi F = 4500 kG.
Przez most musi przejechać ciężarówka o ciężarze P — 5000 kG.
Przy jakich prędkościach ruchu jest to możliwe?
 205. Człowiek o ciężarze P = 70 kG siedzi na środku trapezu.
Poprzeczka trapezu jest zawieszona na sznurach o długości Z — 8 m.
Podczas huśtania się człowiek mija punkt równowagi z prędkością
6 m/s. Jakie jest w tym momencie naprężenie T każdego sznura?
206. Kulkę o masie m, zawieszoną na nici, odchylono od po­
łożenia równowagi o k ąt a = 90° i następnie puszczono. Jaka
powinna być wytrzymałość nici, aby kulka nie zerwała jej podczas
ruchu ?
207. Ciężarek o masie m = 20 g został przymocowany do koń­
ca nieważkiego pręta o długości Z= 40 cm, który obraca się ruchem
jednostajnym w płaszczyźnie pionowej dookoła drugiego końca,
wykonując 10 obr/s. Jakie jest naprężenie pręta, gdy ciężarek
znajduje się w górnym, i dolnym punkcie swego toru?
208. Kulkę ciężką o masie m zawieszono na nici. Nić może
wytrzymać ciężar 2 mg. O jaki kąt « od położenia równowagi
należy odchylić kulkę, aby zerwała nić przechodząc przez położenie
równowagi?
209. Przy jakim stosunku mas dwa ciała, związane nicią,
mogą obracać się z jednakowymi prędkościami kątowymi na gład­
kiej powierzchni poziomej, jeżeli oś obrotów dzieli nić w sto­
sunku 1 : 3 ?
210. Chłopczyk obraca się na kołobiegu, robiąc 12 obrotów na
minutę. Długość liny wynosi Z = 5 m. Jakie jest naprężenie liny F,
jeżeli ciężar chłopczyka jest równy P = 45 kG?
211. Kamień, zawieszony pod sufitem na sznurze, porusza się
w płaszczyźnie poziomej po okręgu, położonym w odległości h =
= 1,25 m od sufitu (wahadło stożkowe). Znaleźć okres T obrotów
kamienia.
212. Kulkę o masie m zawieszoną na nici o długości Zwprawiono
w ruch obrotowy w płaszczyźnie poziomej. Jaka powinna być
wytrzymałość nici F, aby promień okręgu R, po którym porusza
2 Z
się kulka, mógł osiągnąć wielkość —j= ?
R
213. Jak ą prędkość v powinien mieć wagon poruszający sń
po zakręcie o promieniu R = 98 m, aby kula zawieszona na nic.
pod sufitem wagonu odchyliła się od pionu o kąt a = 45° ? Ile wy­
nosi naprężenie nici T, jeżeli masa kuli jest równa m = 10 kg?
214. Nieduże ciało ześlizguje się bez tarcia z wierzchołka półkuli

48
o promieniu i?. Na jakiej wysokości ciało oderwie się od powierzchni
półkuli ?
215. Nieduże ciało ześlizguje się po równi pochyłej, która
przechodzi w „martwą pętlę" o wysokości H — 2R, gdzie R
oznacza promień pętli (rys. 37). Na jakiej wysokości h ciało
oderwie się od powierzchni pętli? Z jakiej wysokości H powinno
ześlizgiwać się ciało, aby nie oderwało
się od pętli?
216. Rowerzysta jadący na zakręcie
o promieniu R nachyla się do wnętrza
zakrętu tak, że kąt pmiędzy płaszczyz­
ną roweru a ziemią jest równy u. Wy­
znaczyć prędkość v rowerzysty.
217. Łyżwiarz porusza się z prędkoś­
cią v po okręgu o promieniu R. Pod
jakim kątem a do poziomu powinien
się nachylić, aby zachować równowagę ?
218. Powierzchnia drogi na zakręcie jest nachylona w- kie­
runku do środka krzywizny i tworzy kąt a z poziomem. Promień
krzywizny jest równy R. Po drodze jedzie rowerzysta, którego
prędkość jest taka, że na zakręcie rower jest prostopadły .do po­
wierzchni drogi. Jaką siłę wywiera rower na drogę, jeżeli ciężar
rowerzysty z rowerem jest równy P ? Ile wynosi prędkość v ro­
werzysty?

§ 9. PRAWO CIĄŻENIA POWSZECHNEGO

. _ mM
Prawo ciążenia powszechnego w postaci F = y (y — stała
f?2
grawitacji) jest słuszne tylko dla punktów materialnych, tj. dla
ciał, których rozmiary geometryczne są wiele razy mniejsze od
odległości R między nimi. To prawo jest także słuszne, jeżeli
jedno z ciał ma postać kuli, której promień jest wiele razy większy
od rozmiarów drugiego ciała. Dla dwóch ciał kulistych prawo to
jest słuszne przy dowolnych rozmiarach ciał.
Siła ciążenia powszechnego nadaje ciałom niezależnie od ich
masy to samo przyspieszenie. Wynika to z tego, że masa bez­

4 — Z a d a n ia z f iz y k i 49
władna ciała, wchodząca do równań ruchu, i masa grawitacyjna
w prawie powszechnego ciążenia są sobie równe.
Nie należy utożsamiać siły przyciągania z ciężarem ciała. Przez
pojęcie ciężaru rozumiemy siłę, którą ciało naciska na podłoże
lub siłę, którą ono rozciąga zawieszenie. Siła przyciągania na Ziemi,
z wyjątkiem biegunów, nie równa się ciężarowi, ponieważ ciała
biorą udział w ruchu obrotowym Ziemi, i wobec tego poruszają
się z pewnym przyspieszeniem kątowym. Dlatego siła przyciągania
nie równoważy się z reakcją podłoża, która jest równa ciężarowi.
Co prawda, różnica między siłą przyciągania i ciężarem ciała jest
bardzo mała, z powodu małej prędkości kątowej obrotów Ziemi.
— 219. Obliczyć siłę przyciągania między Ziemią a Księżycem,
jeżeli masa Ziemi wynosi M = 6 • 1027 g, masa Księżyca m =
= 7,3 • 1025 g, a średnia odległość między ich środkami jest równa
B = 3,8 • 1010 cm. Stała grawitacji jest równa y = 6,67 • 10~8
cm3/g • s2.
220. Przyspieszenie grawitacyjne na powierzchni Księżyca jest
sześć razy mniejsze niż na powierzchni Ziemi. O ile wyżej i dalej
może skoczyć człowiek na Księżycu, niż na Ziemi?
221. Rakieta wzniosła się na wysokość H = 800 km. O ile
zmniejszył się ciężar rakiety w porównaniu z jej ciężarem na po­
wierzchni Ziemi? Przyjmujemy, że promień Ziemi jest równy
B = 6400 km.
222. Promień Księżyca w przybliżeniu jest 3,7 razy mniejszy,
niż promień Ziemi, a jego masa jest 81 razy mniejsza od masy
Ziemi. Ile wynosi przyspieszenie grawitacyjne na powierzchni
Księżyca?
223. Ile wynosi przyspieszenie grawitacyjne g na powierzchni
Słońca, jeżeli jego promień jest w przybliżeniu 110 razy większy
od promienia Ziemi, a stosunek średniej gęstości Słońca do średniej
gęstości Ziemi wynosi 1 : 4 ?
224. Jaką pracę L należałoby wykonać, aby umieścić sztucznego
satelitę o masie m = 500 kg na orbicie kołowej, przechodzącej
w pobliżu powierzchni Ziemi, gdyby nie istniał opór powietrza?
Przyjmujemy, że promień Ziemi B jest równy 6400 km.
225. Układ gwiezdny jest zbudowany z dwóch jednakowych
gwiazd znajdujących się w odległości D = 5 • 1013 cm od siebie.
Masa każdej gwiazdy jest równa M = 1,5 ■ 1037 g. Znaleźć okres T

50
obrotu gwiazd dookoła wspólnego środka ciężkości. Stała grawi­
tacji wynosi y = 6,67 • 10-8 cm3/g • s2.
226. Sztuczny satelita porusza się dookoła Ziemi w odległości H
od jej powierzchni. Promień Ziemi R 0 H. Wyznaczyć okres
obrotów sztucznego satelity. Przyjmujemy, że orbita ma kształt
kołowy. Przyspieszenie grawitacyjne na powierzchni Ziemi wy­
nosi g i jest znane.
227. Jaki czas obrotu T miałby sztuczny satelita Ziemi od­
dalony od powierzchni Ziemi na wysokość równą promieniowi
ziemskiemu? Przyjmujemy, że promień Ziemi jest równy R 0 =
= 6400 km.
228. Wyznaczyć promień R orbity kołowej sztucznego satelity,
którego okres obrotu T wynosi jedną dobę. Przyjmujemy, że pro­
mień Ziemi jest równy 6400 km.
229. Wyznaczyć średnią gęstość g planety, na której doba
wynosi / = 6 h, jeżeli na jej równiku wagi sprężynowe wskazują
o 10% mniejszy ciężar, niż na biegunie. Stała grawitacji wynosi
y = 6,67 • 10-8 cm3/g • s2.

§ 10. HYDRO- I AEROMECHANIKA

W zadaniach z hydro- i aerostatyki spotykamy się z siłą wyporu

Archimedesa. Pod innymi względami zadania te nie różnią się od
zwykłych zadań ze statyki. Pamiętamy, że siła Archimedesa jest
przyłożona do środka ciężkości objętości cieczy wypartej przez
zanurzone ciało.
Osobliwością cieczy i gazów jako ośrodka mechanicznego jest
to, że podlegają one prawu Pascala. Ciśnienie w cieczy lub w gazie
rozchodzi się we wszystkich kierunkach jednakowo.
Dlatego ciśnienie wewnątrz cieczy, na danej głębokości jest
stałe. Podczas rozwiązywania pewnej ilości zadań z hydrodynamiki
korzysta się z prawa zachowania pędu i energii.
230. Do napełnionego całkowicie wiadra zanurzono kawałek
lodu. Część wody, równa objętości zanurzonej części lodu, wylewa
się. Czy zmieni się ciśnienie wywierane na dno, gdy lód roztopi się?
231. Do jakiej wysokości H należy nalać cieczy do naczynia
cylindrycznego o promieniu R, aby siła F , którą ciecz ciśnie na

4»
51
boczną powierzchnię naczynia była równa sile parcia na dno?
232. Do naczyń połączonych, w kształcie litery U, nalano
rtęć. Następnie do jednego ramienia rurki nalano oliwy, a do dru­
giego wody. Powierzchnie styku rtęci z oliwą i wodą w obu
ramionach znajdują się na jednym poziomie. Wyznaczyć wysokość
słupka wody h, jeżeli wysokość słupka oliwy wynosi H = 20 cm,
a jej ciężar właściwy d = 0,9 G/cm3.
233. Mały tłok prasy hydraulicznej w jednym suwie przesuwa
się na odległość h = 0,2 m, a duży tłok podnosi się na H = 0,01 m.
Jaką siłą F działa prasa na ściśnięte w niej ciało, jeżeli na mały
tłok działa siła f = 500 N ?
234. Podczas podnoszenia ciężaru P = 2 T za pomocą prasy
hydraulicznej została wykonana praca L = 40 J. Przy tym mały
tłok wykonał n = 10 suwów, przesuwając się w jednym suwie
o h = 10 cm. Ile razy powierzchnia dużego tłoka jest większa od
powierzchni małego?
235. Do naczynia cylindrycznego wlano wodę i rtęć o tym sa­
mym ciężarze. Całkowita wysokość cieczy w naczyniu wynosi
H = 143 cm. Ile wynosi ciśnienie p wywierane na dno naczynia?
Gęstość rtęci jest równa g2 = 13,6 g/cm3.
236. Kra lodowa o jednakowej grubości pływa po wodzie. Nad
wodą wystaje warstwa o grubości h — 2 cm. Jaki jest ciężar P kry,
jeżeli powierzchnia podstawy wynosi S = 200 cm2? Gęstość lodu
jest równa gt = 0,92 g/cm3.
237. Jaka będzie największa objętość V1 kry lodowej, która
może pływać po wodzie, jeżeli wiadomo, że klocek aluminiowy
o objętości V2 = 0,1 m3 po przymarznięciu do kry spowoduje jej
utonięcie? Gęstość lodu gt 90 kg/m3, aluminium — q2 — 2700
kg/m3.
238. Kawałek lodu o ciężarze P = 1,9 kG pływa w naczyniu
cylindrycznym, które jest wypełnione cieczą o ciężarze właściwym
d = 0,95 G/cm3. Powierzchnia dna naczynia wynosi S = 40 cm2.
O ile zmieni się poziom cieczy, gdy lód roztopi się?
239. Kula wydrążona, zrobiona z materiału o gęstości gx, pływa
po powierzchni cieczy, która ma gęstość g2. Promień kuli jest
równy R, promień wydrążenia r. Jaka powinna być gęstość q ciała,
którym należy wypełnić wydrążenie kuli, aby pływała ona całko­
wicie zanurzona w cieczy?

52
 240. Bela bawełny waży w powietrzu P = 150 kG. Wyznaczyć
rzeczywisty ciężar beli P 0, jeżeli ciężar właściwy bawełny jest
równy d = 0,84 G/cm3, a ciężar właściwy powietrza d0 —
= 0,0013 G/cm3.
241. Wyznaczyć gęstość q jednorodnego ciała, którego ciężar
w powietrzu wynosi P 0 = 2,8 N, a w wodzie P x = 1,69 N. Pominąć
siłę wyporu powietrza.
242. W celu wyznaczenia gęstości nieznanej cieczy ciało jedno­
rodne zawieszono na sprężynowej wadze i zważono najpierw w tej
cieczy, a następnie w próżni i w wodzie. Okazało się, że ciało waży
w cieczy P 1 = 1,66 N, w próżni P 2 = 1,8 N, w wodzie P 3 = 1,6 N.
Znaleźć gęstość cieczy q± i ciała q2.
243. Kula wydrążona z aluminium (gęstość q1 = 2,7 g/cm3)
w wodzie ma ciężar P 1 = 24 G, a w benzynie (gęstość q2 — 0,7g/cm3)
P 2 = 33 G. Znaleźć objętość V wydrążenia. Pominąć siłę wyporu
powietrza.
244. Wyznaczyć ciężar rzeczywisty P ciała o objętości V =
= 1000 cm3, jeżeli podczas ważenia w powietrzu jest ono równo­
ważone odważnikiem miedzianym o ciężarze P 0 = 880 G. Ciężar
właściwy miedzi wynosi dx = 8,8 G/cm3, powietrza d2 = 1,29 G/l.
245. Dwa jednorodne ciała z tego samego materiału są zawie­
szone na przeciwległych końcach dźwigni i zrównoważone w próżni.
Czy będzie zachowana ta równowaga w powietrzu?
246. Jednolite ciało w postaci sześcianu pływa w wodzie, przy
czym pod wodą znajduje się 3/4 jego objętości. Jeżeli za pomocą
cienkiej nici przyczepić środek górnej podstawy sześcianu do
ramienia dźwigni o długości Zx = 8 cm i zrównoważyć za pomocą
odważnika o ciężarze P = 32 G, przyczepionego do drugiego ra­
mienia dźwigni o długości l2 = 4 cm, to tylko 2/3 sześcianu będzie
zanurzone w wodzie. Wyznaczyć długość l krawędzi sześcianu.
247. Do naczynia cylindrycznego z wodą opuszczono pudełko
żelazne i z tego powodu poziom wody w naczyniu podniósł się
o l = 2 cm. O ile obniży się poziom wody, jeżeli pudełko utonie?
Gęstość żelaza jest równa q = 7,8 g/cm3.
248. Jednorodny sześcian pływa w rtęci, przy czym 1/5 część
jego objętości jest zanurzona w rtęci. Jeżeli na sześcian ten zostanie
położony drugi sześcian o takich samych wymiarach, to sześcian
pierwszy zanurzy się do połowy swojej objętości. Jaka jest gęstość

53
 materiału sześcianu drugiego g2? Czy układ pływających sześcia­
nów będzie znajdował się w równowadze trwałej? Gęstość rtęci
wynosi = 13,6 g/cm3.
249. W naczyniu znajdują się dwie niemieszające się ciecze
o różnych gęstościach. Na granicy podziału cieczy pływa sześcian
jednorodny całkowicie zanurzony w cieczach. Gęstość materiału
sześcianu jest równa g0 i większa od gęstości górnej cieczy, lecz
mniejsza od gęstości g2 dolnej cieczy (ex < g0 < £2)- Jaka część
objętości sześcianu znajduje się w górnej cieczy?
250. Pływający w rtęci sześcian jest zanurzony w rtęci w 1/4
swojej objętości. Jaka część objętości sześcianu będzie zanurzona
w rtęci, jeżeli nalać warstwę wody, która całkowicie pokryje
sześcian? Gęstość rtęci -jest równa gz = 13,6 g/cm3.
251. Jaką pracę L należy wykonać podczas powolnego podno­
szenia kamienia o objętości V = 0,5 m3 w wodzie z głębokości
H = lm ? Ciężar właściwy kamienia jest równy d = 2,5 kG/dcm3.
252. Kulka szklana o masie m = 100 g, która z początku
znajduje się na powierzchni gliceryny, powoli zanurza się na głę­
bokość H — 1 m. Znaleźć zmianę energii potencjalnej kulki AEp.
Gęstość gliceryny wynosi g0 = 1,2 g/cm3; gęstość szkła g =
= 2,4 g/cm3.
253. Z jakiej wysokości h powinno spaść ciało, którego gęstość
wynosi g = 0,4 g/cm3, aby zanurzyło się ono w wodzie na głębo­
kość H = 6 cm. Nie uwzględniać oporu wody i powietrza podczas
ruchu ciała.
254. Do zbiornika wlewa się woda strumieniem jednostajnym.
W jednej sekundzie wlewa się Q1 = 21 wody. W dnie zbiornika
znajduje się otwór o powierzchni S = 2 cm2. Na jakim poziomie h
będzie utrzymywała się woda w zbiorniku?
255. Strumień wody skierowany poziomo uderza w ścianę pio­
nową. Jaką siłę parcia wywiera strumień na ścianę, jeżeli prędkość
wypływu wody wynosi v = 10 m/s i woda wypływa z rurki, która
ma powierzchnię przekroju S = 4 cm2? Przyjąć, że woda po zde­
rzeniu spływa po ścianie w dół.
256. Z kutra płynącego z prędkością v = 18 km/h opuszczono
do wody rurkę wygiętą pod kątem prostym tak, że koniec rurki
opuszczony do wody jest poziomy i obrócony otworem w kierunku
ruchu. Drugi koniec rurki, znajdujący się w powietrzu, jest pio­

54
nowy. Na jaką wysokość h w stosunku do poziomu wody w jeziorze
podniesie się woda w rurce? Pominąć tarcie.
257. Jak można ocenić w przybliżeniu prędkość v kutra, jeżeli
woda unosi się wzdłuż pionowej części dziobu kutra na wysokość
h — 1 m?
258. Na gładkiej poziomej powierzchni stoi naczynie z wodą.
W bocznej ścianie naczynia, przy dnie, znajduje się otwór o po­
wierzchni S. Jaką siłę należy przyłożyć do naczynia, aby utrzymać
je w równowadze, jeżeli wysokość poziomu wody w naczyniu
jest równa h l
259. Na tłok strzykawki, który ma powierzchnię S, działa stała
siła F. Z jaką prędkością v powinien wypływać strumień z otworu
o powierzchni S w kierunku poziomym, jeżeli gęstość cieczy jest
równa g?

§ 11. DRGANIA I FALE

Okres wahań wahadła matematycznego, tj. ciała, którego wy­

miary geometryczne są o wiele mniejsze od długości nici, na której
ono jest zawieszone, a masa jest o wiele większa od masy tej
nici, obliczamy ze wzoru T — 2it
Szczególną uwagę należy zwrócić na zadania 265, 266 i 267.
Są one złożone pojęciowo i w szkole nie są zazwyczaj rozpatrywane.
W warunkach zadań mogą występować różne wartości prędkości
dźwięku w powietrzu, ponieważ prędkość ta zależy od temperatury.
260. Jedno z wahadeł wykonało nx = 10 wahań. Drugie w tym
samym czasie wykonało n2 = 6 wahań. Różnica długości wahadeł
wynosi Al = 16 cm. Znaleźć długości wahadeł i l2.
261. Dwie jednakowe kulki sprężyste są zawieszone na niciach
nieważkich i nierozciągliwych w taki sposób, że nici są równoległe
i środki ciężkości kulek znajdują się na jednym poziomie. Kulki
są styczne. Długość nici kulki pierwszej jest równa /x = 1 m,
drugiej — l2 = 0,25 m. Nić drugiej kulki została odchylona o nie­
duży k ąt i puszczona. Ile razy zderzą się kulki w czasie r = 4 s,
który upłynął od początku ruchu kulki drugiej?
262. Okres wahań wahadła w temperaturze łx = 20° C wynosi

55
7 \ = 2 s. Jak zmieni się okres wahań, jeżeli temperatura wzrośnie
do t2 — 30° C? Współczynnik rozszerzalności materiału wahadła
jest równy a — 1,85 ■ 10~5 1/K.
263. Jak zmieni się okres wahań wahadła na skutek przenie­
sienia go z Ziemi na Księżyc? Masa Księżyca jest 81 razy mniejsza
od masy Ziemi, a promień Ziemi jest 3,7 razy większy od promienia
Księżyca.
264. Zegar z wahadłem sekundowym (którego okres wahań
wahadła jest równy T x — 1 s) na powierzchni ziemi idzie dokładnie.
O ile będzie opóźniał się ten zegar na dobę, jeżeli umieścić go na
wysokości h = 200 m nad powierzchnią ziemi?
265. Z jakim przyspieszeniem a i w jakim kierunku powinna
poruszać się kabina windy, aby znajdujące się w niej wa­
hadło sekundowe w czasie t = 2 min 30 s wykonało N = 100
wahań?
266. Znaleźć okres wahań wahadła matematycznego o długości Z,
zawieszonego w wagonie, który porusza się poziomo z przyspie­
szeniem a.
267. Sześcian wykonuje małe wahania w płaszczyźnie poziomej,
poruszając się bez tarcia po wewnętrznej powierzchni kuli. Wyzna­
czyć okres wahań sześcianu, jeżeli kula opuszcza się w dół z przy­
spieszeniem a — 1/3 g. Promień wewnętrzny kuli R jest o wiele
większy od krawędzi sześcianu.
268. Echo, wywołane wystrzałem karabinowym, doszło do
Strzelca po upływie ł = 4 s po wystrzale. W jakiej odległości s od
obserwatora znajduje się przeszkoda, od której nastąpiło odbicie
dźwięku? Przyjąć, że prędkość v dźwięku w powietrzu jest równa
330 m/s.
269. W odległości s — 1068 m od obserwatora uderzono młot­
kiem w szynę. Obserwator, po przyłożeniu ucha do szyny,
usłyszał dźwięk o r = 3 s wcześniej, niż doszedł on do niego przez
powietrze. Ile wynosi prędkość v± dźwięku w stali? Przyjąć, że
prędkość dźwięku v w powietrzu jest równa 333 m/s.
270. Dźwięk wystrzału i kula jednocześnie osiągają wysokość
H — 680 m. Jaka jest prędkość początkowa kuli? Wystrzału do­
konano pionowo do góry; nie uwzględniać oporu ruchu. Przyjąć,
że prędkość v dźwięku jest równa 340 m/s.
— 271. Wyznaczyć prędkość dźwięku w wodzie, jeżeli drgania

56
o okresie T = 0,005 s wywołują powstanie fali akustycznej o dłu­
gości A = 7,175 m.
272. Wyznaczyć częstotliwość v drgań akustycznych w stali,
jeżeli odległość między najbliższymi punktami fali akustycznej,
które różnią się o fazę 90°, jest równa Z = 1,54 m. Prędkość fali
akustycznej w stali wynosi v = 5000 m/s.
273. Znaleźć różnicę faz między dwoma punktami fali akus­
tycznej, które znajdują się od siebie w odległości Z = 25 cm,
jeżeli częstotliwość drgań wynosi v = 680 Hz. Przyjąć, że prędkość
dźwięku jest równa 340 m/s.
274. Odległość między węzłami fali stojącej, wytworzonej w po­
wietrzu przez kamerton, jest równa Z = 40 cm. Wyznaczyć często­
tliwość drgań v kamertonu. Przyjąć, że prędkość v dźwięku jest
równa 340 m/s.
275. Drgania akustyczne o częstotliwości v wytwarzają w pierw­
szym ośrodku falę o długości Aj, a w drugim ośrodku o dłu­
gości A2. Jak zmienia się prędkość rozchodzenia się tych drgań
podczas przejścia z pierwszego ośrodka do drugiego, jeżeli
Ai = 2Aa?
276. Ile razy zmieni się długość fali akustycznej podczas przej­
ścia dźwięku z powietrza do wody? Prędkość dźwięku w wodzie
wynosi vx = 1480 m/s, a w powietrzu i>2 = 340 m/s.
277. Ten sam kamerton raz został umocowany w imadle, a drugi
raz na rezonatorze. W obu przypadkach kamerton zostaje pobu­
dzony do drgań taką samą siłą. W którym przypadku kamerton
będzie dźwięczał dłużej?
278. Przy górnym otworze naczynia cylindrycznego, do którego
ruchem jednostajnym wlewa się woda, umieszczono dźwięczący
kamerton. Dźwięk, wytworzony przez kamerton, zauważalnie
wzmacnia się, gdy odległości od górnego otworu do powierzchni
cieczy wynoszą hx = 25 cm i h2 = 75 cm. Wyznaczyć częstotliwość
drgań v kamertonu. Przyjąć, że prędkość v dźwięku jest równa
340 m/s.
279. Rura, której długość jest równa l = 1 m, została napeł­
niona powietrzem pod normalnym ciśnieniem atmosferycznym.
Rura jeden raz została otwarta z jednego końca, drugi raz — z obu
końców i trzeci raz zamknięta z obu końców. Przy jakich naj­
mniejszych częstotliwościach w rurze będą powstawały fale dźwię­

57
kowe stojące w wymienionych trzech przypadkach? Przyjąć, że
prędkość v dźwięku jest równa 340 m/s.
280. Syrena statku poruszającego się po rzece wytwarza dźwięk
którego częstotliwość jest równa r0 = 400 Hz. Stojący na brzegu
obserwator odbiera dźwięk syreny jako drgania o częstotliwości
v = 395 Hz. Z jaką prędkością u porusza się statek? Czy statek
przybliża się, czy oddala się od obserwatora? Przyjąć, że prędkość v
dźwięku jest równa 340 m/s.
 Rozdział II

C IE P Ł O I F IZ Y K A M O L E K U L A R N A

§ 12. ROZSZERZALNOŚĆ CIEPLNA CIAŁ STAŁYCH

I CIECZY

Równania, które wyrażają zależność wymiarów liniowych

i objętościowych od temperatury:
it = \+ m
z 0 (
( 1)
Vt = V0{l+«t), (2)
są przybliżone, ponieważ nie uwzględniono w nich zależności
współczynników rozszerzalności cieplnej a i /3 od temperatury.
Dokonując obliczeń za pomocą wzorów (1) i (2) pamiętamy, że
otrzymane wyniki są dokładne tylko w tycĄ przedziałach tempera­
tur, w których zmiany współczynników są małe w porównaniu
z wielkością • tych współczynników. W tablicach zazwyczaj są
podane średnie wartości oc i /3 z podaniem przedziału temperatur,
dla których wartości te zostały wyznaczone (patrz zadanie 285).
Wartości /„ i V0 we wzorach (1) i (2) odnoszą się do temperatury
t = 0° C. W tych przypadkach, gdy w zadaniach są dane począt­
kowe długości lub objętości dla temperatur różnych od zera, często
rozpoczynamy rozwiązywanie zadania od wyznaczenia /0i V0i wtedy
otrzymujemy wyrażenia, które mają postać

Taka metoda obliczeń jest niecelowa. W praktyce mnożąc licznik

i mianownik tego wzoru przez 1 — otrzymujemy

' i - / h;

59
Współczynnik /3 jest bardzo mały w porównaniu z jednością,
a człony zawierające fP są bardzo małe w porównaniu z członami,
w których występuje /3 w pierwszej potędze, zatem człony zawie­
rające jS2 odrzucamy. W rezultacie wzór służący do obliczania
długości lt upraszcza się i jest jednocześnie dostatecznie dokładny
dla wszystkich praktycznych przypadków:
/, = /,[ 1+ ^ , - y ] .
W ten sposób otrzymujemy
Vt = V l[l + « (* ,-/,)].
— 281. Jaki powinien być stosunek długości /x i Z2 dwóch prętów
wykonanych z różnych materiałów, o współczynnikach rozszerzal­
ności liniowej ^ i /ia, aby w dowolnej temperaturze różnica dłu­
gości prętów pozostawała stała?
•— 282. Mają być zbudowane dwa jednakowe mosty stalowe:
jeden na Północy, drugi na Południu. Jakie powinny być luki
w 0° C, kompensujące wydłużenie mostu podczas zmiany tempe­
ratury, jeżeli na Południu są możliwe wahania od —10° C do+50°C,
a na Północy od —50° C do +20° C. Długość mostu L przy 0° G
jest równa 1 0 0 m, średni współczynnik rozszerzalności liniowej
stali wynosi /3 = 10-5 1/K.
— 283. Naczynie mosiężne podczas ogrzewania zwiększyło swą
objętość o n = 0 ,6 %. O ile stopni zostało ogrzane naczynie, jeśli
średni współczynnik rozszerzalności liniowej mosiądzu wynosi
/3 = 2 - 10- 5 1/K.
~~ 284. W temperaturze t = 0° C długość pręta aluminiowego
wynosi l01 = 50 cm, a pręta żelaznego l02 = 50,05 cm. Przekroje
prętów są jednakowe. W jakiej temperaturze t±pręty mają jedna­
kowe długości, a w jakiej temperaturze Za są jednakowe ich obję­
tości? Współczynniki rozszerzalności liniowej aluminium /?x =
= 24 • 10- 6 1/K i żelaza /3, = 12 • 10-« 1/K.
285. Średnie wartości współczynnika rozszerzalności objętoś­
ciowej wody dla wymienionych niżej przedziałów tem peratur
wynoszą:
0 <Z < 4° G ... a1 = - 3 , 3 • 10-5 1/K,
4 < * < 1 0 ° C ... «2 = 4 ,8 - 10 - 5 1/K,
1 0 < Z < 2 0 ° C ... « 3 = 1 ,5 - 10 -4 1/K.

60
Znaleźć objętość wody F 15 w temperaturze ł — 15° C, jeżeli
w temperaturze tx = 1°C jest ona równa V x = 103 cm3.
_ 286. Naczynia połączone są wypełnione cieczą o temperaturze
lv Podczas ogrzewania cieczy w jednym z naczyń do temperatury
f2 poziom cieczy ustalił się w tym naczyniu na wysokości h2,
a w drugim na wysokości hv Znaleźć współczyn­
nik rozszerzalności objętościowej tej cieczy.
— 287. W naczyniu kwarcowym o objętości V\ = 2,51
umieszczono walec mosiężny, którego masa jest
równa m = 8,5 kg. Pozostałą część naczynia wypeł­
niono wodą. Podczas ogrzewania naczynia razem
z zawartością o A/ = 3° C, poziom wody w naczyniu
nie zmienił się. Znaleźć cieplny współczynnik roz­
szerzalności wody a. Współczynniki rozszerzalności
liniowej kwarcu px = 0,42 • 10-6 1/K i mosiądzu
/?2 = 0,2 • 10-4 1/K, gęstość mosiądzu D = 8,5 • 103
kg/m3.
Rys. 38 ”• * 288. Do kolby, szczelnie zamkniętej korkiem , '
z którego wystaje rurka (rys. 38), nalano nafty do
wysokości korka. O jaką wielkość zmieni się ciśnienie wywierane
na dno kolby podczas ogrzewania nafty o At = 30° C, jeżeli obję­
tość kolby wynosi V = 2 1, a jej wysokość h — 20 cm, przekrój
rurki S — 2 cm2, współczynnik rozszerzalności objętościowej nafty
oc = 10-3 1/K, a jej gęstość do czasu ogrzania D0 = 800 kg/m3?
Pominąć rozszerzalność kolby.

§ 13. CIEPŁO, KALORYMETRIA, WSPÓŁCZYNNIK

SPRAWNOŚCI

— 289. Kalorymetr mosiężny o masie mk = 0,2 kg zawiera m x =

= 0,4 kg aniliny w temperaturze ł0 = 10° C. Do kalorymetru
dolano m = 0,4 kg aniliny, ogrzanej do temperatury t = 31° C.
Wyznaczyć ciepło właściwe cx aniliny, jeżeli po wymieszaniu tem­
peratura ustaliła się i wynosi 0 = 20° G. Ciepło właściwe mosiądzu
jest równe c = 4 ■ 102 J/kg-K*.
J
* Oczywiście, J/kg ■ K = ---------
kg - K

61
 — 290. W kalorymetrze zmieszano trzy chemicznie nie oddziały­
wające ze sobą ciecze w ilościach m1 = 1 kg, m2 = 10 kg, m 3 —
= 5 kg, mające odpowiednio temperatury = 6° C, l2 = —40° C,
<3 = 60° C i ciepła właściwe cx = 2000 J/kg • K, c2 = 4000 J/kg • K,
c3 = 2000 J/kg-K. Wyznaczyć temperaturę 0 mieszaniny i ilość
ciepła, która jest potrzebna do ogrzania mieszaniny do ł = 6° C.
_ 291. W celu zmierzenia temperatury wody o masie mŁ = 7,3 g
zanurzono w niej termometr, który wskazuje lx = 32,4° C. Jaka
jest rzeczywista temperatura tx wody, jeżeli pojemność cieplna
termometru wynosi c — 1,9 J/K , a przed zanurzeniem do wody
wskazywał on temperaturę pomieszczenia t2 = 17,8° C.
— 292. Do naczynia szklanego o masie m1 = 120 g, które ma
temperaturę = 20° C, nalano wody gorącej o masie m2 = 200 g
i o temperaturze t2 = 100° G. Po upływie r = 5 min tem­
peratura naczynia z wodą wynosi ł3 = 40° C. Zakładamy, że
straty ciepła odbywają się w sposób jednostajny. Znaleźć, jaka
ilość ciepła rozprasza się w każdej sekundzie. Ciepło właściwe
■wody wynosi c2 = 4200 J/kg-K a szkła cx = 840 J/kg-K.
293. Do kalorymetru nalano m1 = 2 kg wody o temperaturze
= +5°C i włożono kawałek lodu o masie m2 — 5 kg, który ma
temperaturę t2 = —40° C. Wyznaczyć temperaturę 0 i objętość V
zawartości kalorymetru po ustaleniu się równowagi cieplnej.
Pominąć pojemność cieplną kalorymetru i wymianę ciepła z oto­
czeniem. Gęstość wody w 0° C wynosi D 1 = 103 kg/m3, lodu
D2 = 920 kg/m3, ciepło właściwe wody jest równe cx = 4200 J/kg • K,
lodu c2 = 2100 J/kg • K, ciepło topnienia lodu r = 3,3 • 105• J/kg.
294. Do naczynia, zawierającego = 10 kg wody o tempera­
turze = 10° C, włożono kawałek lodu, ochłodzonego do tempe­
ratury t2 = —50° C, na skutek czego wytworzyła się masa lodu
o temperaturze Q = —4° C. Jaką ilość lodu m2 włożono do na­
czynia? Ciepło właściwe lodu c2 = 2100 J/kg-K , wody cx =
= 4200 J/kg-K i ciepło topnienia lodu r = 3,3 • 10s J/kg.
295. Kawałek ołowiu o masie m = 1 kg stopił się o połowę po
dostarczeniu mu ilości ciepła q = 54,5 • 103 J. Jaka była tempe­
ratura początkowa ołowiu? Ciepło topnienia ołowiu wynosi r =
= 2,4 • 104 J/kg, ciepło właściwe ołowiu jest równe c = 130 J/kg - K,
a tem peratura topnienia = 327° C.
296. Do naczynia otwartego włożono kawałek lodu, którego

62
ciężar P x = 98 N i temperatura tx = —10° C. Wyznaczyć ciężar P
wody w naczyniu po tym, jak zawartości naczynia dostarczono
ciepła w ilości q = 2 • 107 J. Ciepło właściwe wody = 4200 J/kg-K
i lodu c2 = 2100 J/kg-K , ciepło topnienia lodu r = 3,4 • 105 J/kg
i ciepło parowania wody A = 2,3 • 10® J/kg.
297. W naczyniu z izolacją cieplną znajduje się mieszanina
wody m1 = 500 g i lodu ^r2 = 54,4 g w temperaturze tx = 0° C.
Do naczynia wpuszczono parę suchą nasyconą o masie m3 = 6,6 g
i o temperaturze f2 = 100° C. Jaka będzie temperatura ■&po usta­
leniu się równowagi cieplnej? Ciepło parowania wody wynosi
A = 2,3 • 10® J/kg, ciepło topnienia lodu r = 3,3 • 10s J/kg, a cie­
pło właściwe wody jest równe c = 4200 J/kg • K.
298. Pod dzwonem pompy powietrznej znajduje się woda, któ­
rej masa jest równa m 1 = 40 g, a tem peratura wynosi ł — 0° C.
Powietrze spod dzwonu zostaje szybko odpompowane. Dzięki in­
tensywnemu odparowaniu części wody pozostała część zamarznie.
Wyznaczyć masę m wytworzonego lodu, jeżeli jego temperatura
wynosi l = 0° C. Ciepło parowania wody w temperaturze 0° C
A = 2,3 • 10« J/kg, ciepło topnienia lodu r = 3,3 • 105 J/kg.
299. Wyznaczyć masę m wody, którą można zamienić w lód
o temperaturze 0° C za pomocą parowania eteru, którego masa
wynosi M = 0,1 kg, a temperatura lx = 20° C. Wymiana cieplna
zachodzi tylko między eterem i wodą. Temperatura początkowa
wody jest także równa = 20° C. Ciepło parowania eteru
A = 3,8 • 10® J/kg, ciepło, topnienia lodu r = 3,3 • 10® J/kg, ciepło
właściwe wody cx = 4200 J/kg ■ K i eteru c2 = 2100 J/kg • K.
300. Wodę, przy zachowaniu pewnych środków ostrożności,
można przechłodzić do tem peratury łx = —10° C. Taki stan wody
jest nietrwały i przy dowolnym wstrząsie woda zamienia się w lód
o temperaturze t = 0° C. Jaka będzie masa m lodu, powstałego
z przechłodzonej wody, której masa wynosi M = 1 kg? Zakła­
damy, że ciepło właściwe wody nie zależy od temperatury i wy­
nosi c = 4200 J/kg • K, a ciepło topnienia lodu jest równe r =
= 3,4 • 10s J/kg.
301. Kolba, wypełniona całkowicie, zawiera wodę i rtęć. Masa
wody mx = 0,5 kg, masa rtęci m2 = 1 kg. Po dostarczeniu do za­
wartości kolby ciepła w ilości q = 9 • 104 J z kolby wypływa część
wody o masie ma = 3,5 g. Wyznaczyć współczynnik rozszerzal­

63
ności cieplnej rtęci <*2. Pominąć rozszerzalność kolby. Współczyn­
nik rozszerzalności cieplnej wody wynosi = 1,5 • 10-4 1/K, gę­
stość wody Dx = 103 kg/m3, rtęci D2 = 13,6 • 103 kg/m3, ciepło
właściwe wody cx = 4200 J/kg • K i rtęci c2 = 140 J/kg • K.
302. Do kalorymetru z topniejącym lodem włożono kawałek
mosiądzu o masie mx = 430 g. Na skutek tego część lodu o masie
m2 = 200 g zamieniła się w wodę. Wyznaczyć objętość mosiądzu
w momencie zanurzenia go w kalorymetrze. Gęstość mosiądzu
w temperaturze /„ = 0° C wynosi D0 = 8600 kg/m3. Ciepło wła­
ściwe mosiądzu c = 400 J/kg • K, ciepło topnienia lodu r = 3,4 X
X 105 J/kg, współczynnik rozszerzalności liniowej mosiądzu /5 =
= 2,0 • 10-5 1/K.
303. Pociąg o masie m = 2000 t podczas hamowania z przyspie­
szeniem a = 0,3 m/s2 zatrzymał się po upływie czasu ł = 50 s od
momentu rozpoczęcia hamowania. Jaka ilość ciepła wydzieliła się
podczas hamowania ?
304. Z jaką prędkością v powinien lecieć śrut z lufy po wystrzale
pionowym w dół z wysokości h = 100 m, aby stopił się po zderze­
niu z ciałem niesprężystym ? Zakładamy, że wydzielone ciepło
dzieli się po połowie między śrutem i ciałem. Temperatura począt­
kowa śrutu tx = 227° C, temperatura topnienia ołowiu ł2 = 327° G,
ciepło właściwe ołowiu c = 130 J/kg • K, ciepło topnienia ołowiu
r = 2,5 • 104 J/kg.
305. W cylindrze silnika spalinowego podczas pracy powstaje
gaz, którego temperatura wynosi lx = 727° C. Temperatura spalin
jest równa f2 = 100° G. Silnik zużywa na godzinę m = 36 kg pa­
liwa, którego ciepło spalania jest równe Q = 4,2 • 107 J/kg. Jaka
jest maksymalna moc użyteczna tego silnika?
306. Ile razy jest większy teoretyczny współczynnik spraw­
ności silnika spalinowego, od teoretycznego współczynnika spraw­
ności maszyny parowej, pracującej na parze o temperaturze
lx = 300° C, jeżeli temperatura gazów w cylindrze silnika osiąga
f2 = 1000° G? Zużyte zaś gazy i para mają jednakową tempera­
turę t3 = 100° C.
307. Wodolot „Meteor“ osiąga moc P = 1500 kW przy współ­
czynniku sprawności rj = 30 %. Wyznaczyć zużycie paliwa na 1 km
drogi przy prędkości v = 72 km/h. Ciepło spalania paliwa wynosi
Q = 5 • 107 J/kg.

64
 308. Jaki jest współczynnik sprawności r/ samochodu z silni­
kiem o mocy P = 20 kW, jeżeli przy prędkości v = 72 km/h silnik
zużywa V = 10 1 benzyny na drogę s = 100 km? Gęstość benzyny
wynosi D = 0,7 • 103 kg/m3, a jej ciepło spalania jest równe
O = 4,4 • 10’ J/kg.
309. W czajniku elektrycznym o mocy P = 800 W można za­
gotować V — 1,5 litra wody, która ma temperaturę tx = 20° C,
w czasie r = 20 min. Znaleźć współczynnik sprawności czajnika.
Ciepło właściwe wody wynosi c = 4200 J/kg • K.
310. W czasie r = 1 h w lodówce zamienia się w lód o tempera­
turze = 0° C masa wody m = 3,6 kg, która ma temperaturę
początkową /2 = 20° C. Jaką moc pobiera lodówka z sieci elek­
trycznej, jeżeli oddaje ona do otoczenia energię z prędkością
q = 840 J/s? Ciepło topnienia lodu wynosi r = 3,4 • 105 J/kg,
ciepło właściwe wody je_st równe c = 4200 J/kg • K.

§ 14. PRAWA GAZÓW DOSKONAŁYCH

I RÓWNANIE STANU

Stan gazu jest określony przez objętość V, ciśnienie p i tempe­

raturę l. Prawa gazów doskonałych przyjmują prostą postać, jeśli
temperaturę wyrażamy w skali Kelvina (temperatura bezwzględna):
T = ł + 273 K, gdzie l — temperatura w skali Celsjusza *. Je-
1 Li
żeli masa gazu, a także liczba jego molekuł jest stała, to stan gazu
opisujemy następującymi prawami:
1. Prawo Boyle'a — Mariolta. Przy stałej temperaturze (prze­
miana izotermiczna — t = const)
pV = const " (4)
lub
P i ^ i = P i V i = P3V3 = = Po^o- (4 ')
2. Prawo Gay — Lussaca. Przy stałym ciśnieniu (przemiana izo-

* Różnice temperatur (zarówno w skali Kelvina, jak i w skali Celsjusza) wy­

rażano jednostką 1 stop lub 1 deg. Ostatnio ustalono dla tej jednostki nazwę
1 kelwin = 1 K, tak, że [AT] = [zli] = 1 K = 1 kelwin.

5 — Z a d a n ia z fiz y k i
65
baryczna — p = const) objętość gazu w temperaturze t jest równa
Vt = V0(l+cd), (5)
1
gdzie V0 jest objętością w temperaturze /0 = 0° C i « = 1/K,
273
lub
= const. (5')

3. Prawo Charlesa. Przy stałej objętości (przemiana izocho-

ryczna — V = const) ciśnienie gazów w temperaturze ł jest
równe
Pi=Po(l+0O. ’ (6)

gdzie po — ciśnienie gazu w /0 = 0° C i /? = a = 1/K. lub

-jr = const. (6')

Ponieważ wielkość a dla gazów nie jest tak mała, jak współczyn­
niki rozszerzalności objętościowej ciał stałych i ciekłych, stosowa­
nie wzorów przybliżonych typu (3) ze wstępu do § 12, zamiast wy­
rażeń (4) i (5) w tych przypadkach, gdy objętość początkowa lub
ciśnienie nie są dane w 0° C, może doprowadzić do znacznych błę­
dów. W takich przypadkach wygodniej jest posługiwać się wzo­
rami (4') i (5').
4. Prawo gazów doskonałych (równanie Clapeyrona)
pV_
= const, (7)
T
lub
PiVx Pa^2 P?y3 _ _ PqVq (7')
t, ~ r2 t3 - T0
Wielkości p 0, T0 i V0 odpowiadają „warunkom normalnym"
gazu, tj. stanowi przy p0 = 10* N/m2 = 760 mm Hg i T0 — 273 K.
Objętość zajmowana przez gaz V0 jest proporcjonalna do masy
gazu. Jeżeli masa gazu jest równa 1 kilomolowi, to w warunkach
normalnych V0 = 22, 41 m3 niezależnie od rodzaju gazu (prawo
Avogadra). W tym przypadku
P V
° 0 = R jest stała dla wszystkich

66
gazów. Wielkość ta nazywa się uniwersalną stałą gazową- Wobec
tego równania gazów doskonałych dla 1 kilomola przedstawimy
w postaci
pV = R T . (8)
Dla n kilomoli objętość gazu przy tych samych warunkach zwiększa
się n razy. Z tego wynika, że tyle samo razy zwiększy się i prawa
część równania (8), tj.
p V = nRT = — R T , (9)
fi
m
gdzie n = — , m jest masą gazu \ fi — jego masą cząsteczkową.
Wyrażenie (9) nazywamy równaniem Clapeyrona-Mendelejewa.
W szczególnych przypadkach wynikają z niego równania dla pozo­
stałych praw gazowych: przy T = const prawo Boyle'a-Mario tta
(4), przy p = const prawo Gay-Lussaca (5') i przy V = const
prawo Charlesa (6').
5. Prawo ciśnień cząstkowych (prawo Dallona).
Ciśnienie, które wywierałby gaz wchodzący w skład mieszaniny,
gdyby był sam w naczyniu, nazywa się ciśnieniem cząstkowym.
Zgodnie z prawem Daltona ciśnienie mieszaniny gazów jest równe
sumie ich ciśnień cząstkowych. Z punktu widzenia fizyki moleku­
larnej, w której ciśnienie gazu wyjaśniamy przez zderzenia molekuł
ze ściankami naczynia, prawo Daltona oznacza, że działania mole­
kuł każdego gazu na ścianki dodają się. W szczególności, prawo
Daltona stosuje się podczas dodania do naczynia, w którym znaj­
duje się gaz pod ciśnieniem p pewnej ilości tego samego gazu.
W tym przypadku ciśnienie cząstkowe dodanego gazu obliczamy tak,
jakby naczynie było puste. Końcowe zaś ciśnienie jest sumą tego ciś­
nienia cząstkowego i ciśnienia p. Równania (4) —(9) opisują tylko ta­
kie stany, dla których we wszystkich punktach objętości zajmowa­
nej przez gaz, tem peratura i ciśnienie są jednakowe, tj. stany, gdy
gaz znajduje się w równowadze cieplnej. Przy ciągłej zmianie p , V i T
równania (4) —(9) stosujemy do wszystkich następujących po sobie
stanów tylko przy nieskończenie powolnych procesach, gdy różnice
tem peratur i ciśnień są nieskończenie małe. Jeżeli procesy przebie­
gają nie nieskończenie powoli, to rozpatrzone równania (równania
procesów) nie mają sensu, i pozostają słuszne tylko jako równania

5’
67
stanów dla momentów czasu, gdy gaz znajduje się w stanie rów­
nowagi cieplnej.
— 311. Przedstawić na wykresach (we współrzędnych p ,V ; p, T
i V, Tjprzemianę izotermiczną dla jednego kilomola gazu o tempe­
raturze T = 7 \ i T = 3 T1.
312. W warunkach normalnych gaz zajmuje objętość V0 = 1 m3.
Jaką objętość V x będzie zajmował ten gaz pod ciśnieniem p x =
= 4,9 • 10® Ń/m2 = 50 at? Temperatura gazu jest jednakowa
w obu stanach. Ciśnienie normalne wynosi p0 = 10® N/m2 =
= 760 mm Hg.
— 313. Gaz został sprężony izotermicznie od objętości = 81
do objętości V 2 = 6 1. Ciśnienie przy tym zwiększyło się o Ap —
= 4 • 103 N/m2 = 3 mm Hg. Jakie było ciśnienie początkowe p x?
314. Pod jakim ciśnieniem znajduje się gaz w cylindrze pod
tłokiem, jeżeli tłok jest utrzymywany w równowadze za pomocą
pręta, wydłuż którego działa siła F = 9,8 N (rys. 39)? Powierzchnia
tłoka jest równa S = 7 cm2, pręt tworzy z prostopadłą do tłoka
kąt a = 30°. Nie uwzględniać tarcia. Wynik przedstawić w N/m2,
kG/m2, kG/cm2, mm Hg i atmosferach fizycznych. Ciśnienie atmo­
sferyczne po = 9,8 • 104 N/m2, gęstość rtęci D = 1,36 • 104 kg/m3.

Rys. 39

315. W cylindrze pod tłokiem znajduje się powietrze. Tłok ma

kształt pokazany na rys. 40. Ciężar tłoka P = 60 N, powierzchnia
przekroju cylindra wynosi S 0 = 20 cm2. Ciśnienie atmosferyczne
p0 = 10® N/m2. Jaki ciężar P ±należy położyć na tłok, aby objętość
powietrza w cylindrze V1 zmniejszyła się dwukrotnie? Nie uwzględ­
niać tarcia. Temperatura jest stała.
316. Cienka rurka pionowa o długości L, zamknięta z jednego
końca, zawiera powietrze oddzielone od powietrza zewnętrznego
słupkiem rtęci o wysokości h. Gęstość rtęci jest równa D. Rurka

68
jest ustawiona otwartym końcem do góry. Jaka jest długość /
słupka powietrza w rurce, jeżeli po przewróceniu rurki otwartym
końcem w dół z rurki wylała się połowa rtęci ? Ciśnienie atmosferycz­
ne jest równe p0.
317. Pośrodku odpompowanej i zalutowanej z obu końców
rurki poziomej o długości L = l m znajduje się słupek rtęci o wy­
sokości h = 20 cm. Jeżeli rurkę postawić pionowo, słupek rtęci
przesunie się o l = 10 cm. Do jakiego ciśnienia p była odpompo-
wana rurka? Gęstość rtęci wynosi D = 1,36 • 104 kg/m3.
318. Rurkę o długości L = 76 cm, zalutowaną z jednego końca,
zanurzono pionowo do naczynia z rtęcią otwartym
końcem. W jakiej odległości x od powierzchni po­
winien znajdować się koniec zalutowanej rurki, aby
poziom rtęci w niej był niższy od poziomu w na­ s,
czyniu o h = 76 cm? Ciśnienie atmosferyczne 1
p0 = 105 N/m3. Gęstość rtęci D = 1,36 • 104 kg/m3.
319. Rurkę otwartą z obu końców o długości :rr — —

L = 2 m zanurzono pionowo do połowy w naczy­ •n

■
- j -
niu z rtęcią. W rurce porusza się tłok. W jakiej
Si
odległości x od powierzchni rtęci w naczyniu
powinien znajdować się tłok, aby poziom rtęci Rys. 41
w rurce obniżył się na głębokość h = lm ? Ciś­
nienie atmosferyczne jest równe p0 = 105 N/m2. Gęstość rtęci
D = 1,36 • 104 kg/m3.
320. Do dna cylindra o długości L i o powierzchni przekroju
poprzecznego Sx, dorobiono rurkę o długości Lx i o powierzchni
przekroju poprzecznego S 2■ Rurkę zanurzono całkowicie w rtęci
(rys. 41). Na jaką głębokość x obniży się rtęć w rurce, jeżeli wsu­
nąć tłok do samego dna cylindra? Przy jakiej najmniejszej po­
wierzchni przekroju poprzecznego cylindra S 1 z rurki zostanie wy­
pchnięta cała rtęć?
321. Do naczynia z rtęcią zanurzono pionowo rurkę z tłokiem
otwartym końcem dolnym. Poziom rtęci w naczyniu i rurce jest
taki sam, gdy tłok znajduje się powyżej tego poziomu w' odległości
h0 = 1 cm. Znaleźć ciśńienie powietrza p w rurce po podniesieniu
tłoka na wysokość H = Ib cm nad poziom rtęci w naczyniu.
Ciśnienie atmosferyczne wynosi pn = 10® N/m2, ciężar właściwy
rtęci d = 1,33 • 10® N/m3.

69
 322. W celu zmierzenia głębokości zanurzenia w morzu różnych
przyrządów stosuje się rurkę szklaną o długości L = l m z zaluto-
wanym jednym końcem, która jest zanurzona w wodzie pionowo,
otwartym końcem w dół, razem z przyrządami. Największą głębo­
kość zanurzenia H obliczamy znajdując najmniejszą wysokość h
sprężonego powietrza w rurce. W celu wyznaczenia wielkości h
ścianę wewnętrzną rurki pokrywamy farbą łatwo rozpuszczalną
w wodzie. Ta część rurki, gdzie nie przeniknęła woda, pozostaje
zabarwiona. Na jaką głębokość H była zanurzona rurka, jeżeli
okazało się, że / i = 0 , 2 m ? Ciśnienie atmosferyczne jest p 0 =
= 10® N/m2. Gęstość wody jest D = 103 kg/m3, temperaturę po­
wietrza w rurce należy uważać za stałą.
323. Bańka powietrza unosi się z dna zbiornika wodnego o głę­
bokości H. Znaleźć zależność promienia bańki r od głębokości h
miejsca, w którym w danej chwili bańka się znajduje, jeżeli jej
objętość na dnie jest równa V 0. Nie uwzględniać siły napięcia po­
wierzchniowego .
324. Pokrowiec balonu nie jest wypełniony całkowicie gazem.
W miarę unoszenia się balonu ciśnienie atmosferyczne zmniejsza się
i pokrowiec wydyma się. Na jakiej wysokości H gaz zajmie całą
objętość pokrowca V1 = 600 m3, jeżeli jest on wypełniony helem
o objętości V2 = 500 m3 pod ciśnieniem p0 = 105 N/m2? Ciśnienie
atmosferyczne zmniejsza się w pobliżu ziemi o Ap = 133 N/m2
przy wznoszeniu o każde Ań = 11 m. Temperaturę należy trakto­
wać jako stałą, niezależną od wysokości.
325. Dwa jednakowe naczynia połączone, z tłokami, są czę­
ściowo napełnione cieczą o gęstości D. Odległości tłoków od po­
wierzchni cieczy są jednakowe i równe h (rys. 42). Jedęn z tłoków
jest zamocowany, a drugi zostaje podniesiony na wysokość x.
Przy jakiej wielkości x różnica poziomów jest równa ń? Ciśnienie
początkowe powietrza w każdym z naczyń jest równe p 1.
326. Rtęć nalana do rurki w kształcie litery U, dochodzi na od­
ległość ńx = 20 cm od jej końców. Jeden koniec rurki jest zaluto-
wany (rys. 43). Znaleźć obniżenie h poziomu rtęci w kolanku otwar­
tym rurki jeżeli po wylaniu części rtęci przez kurek poziom rtęci
w kolanku zalutowanym rurki obniżył się o h2 = 18 cm. Ciśnienie
atmosferyczne jest równe p0 = 105 N/m2, gęstość rtęci wynosi
D = 1,36 • 104 kg/m3.

70
 327. Wyznaczyć objętość v komory ssącej pompy tłokowej, je­
żeli podczas odpompowywania tą pompą powietrza z balonu o ob­
jętości V = 4 1 ciśnienie zmniejsza się przy każdym suwie n =
= 1,2 razy.

T
i
p,
i-
i

Rys. 42
p,

_i~_r
\
1

¥
Rys. 43

328. Komora ssąca pompy ma objętość v. Po ilu cyklach pracy

pompy można odpompować objętość V i tym samym zmniejszyć
ciśnienie od p0 do p„? Temperaturę należy uznać za stałą.
329. Sprężarka, zasilająca młoty pneumatyczne, ssie z atmo­
sfery V = 100 / powietrza na sekundę. Ile młotów pneumatycz­
nych może pracować po podłączeniu do tej sprężarki, jeżeli każdy
młot pobiera v = 100 cm3 powietrza na sekundę pod ciśnieniem
p — 5 • 10® N/m2? Ciśnienie atmosferyczne wynosi p0 = 10® N/m2.
330. Do jakiego ciśnienia napompowano piłkę futbolową o po­
jemności V = 3 1, jeżeli przy tym wykonano n = 40 suwów
pompki tłokowej? W każdym suwie pompka ssie z atmosfery
v = 150 cm3 powietrza. Piłka z początku była pusta. Ciśnienie
atmosferyczne jest równe p0 = 10® N/m2.
331. Dętki opon samochodowych są napełniane za pomocą
pompy podłączonej do silnika. Ile czasu potrzeba na to, aby dętkę
o pojemności V = 6 1 napompować do ciśniania p±= 5 at, jeżeli
przy każdym suwie pompa ssie z atmosfery słup powietrza o wy­
sokości h = 10 cm i średnicy d = 10 cm, a czas jednego suwu wy­
nosi r = 1,5 s ? Ciśnienie początkowe w dętce jest równe p0 = 1 at.
332. Dwa naczynia, napełnione powietrzem pod ciśnieniem
pr = 8 ■ 105 N/m2 i p 2 = 6 • 105 N/m2, mają odpowiednio obję­
tości: V1 = 3 1 i V2 = 5 1. Naczynia zostały połączone rurką.

71
której objętość można pominąć w porównaniu z objętościami na­
czyń. Znaleźć ciśnienie końcowe w naczyniach, jeżeli temperatura
powietrza jest w nich jednakowa i nie zmienia się po ustaleniu się
równowagi.
333. Przedstawić na wykresie we współrzędnych p, V; p, T
i V, T przemianę izobaryczną: 1) dla p = p1 i p = 3p x dla jednego
kilomola gazu, 2) p — p x dla trzech kilomoli.
334. Po ogrzaniu gazu o At = 1° C przy stałym ciśnieniu obję­
tość jego zwiększyła się dwukrotnie. W jakim przedziale tempe­
ratur odbywało się ogrzewanie?
335. Gaz został ogrzany od temperatury łx = 27° G do ł2 =
= 39° G. O ile procent zwiększyła się objętość gazu, jeżeli ciśnienie
pozostało stałe?
336. Zamknięty cylinder poziomy jest rozdzielony na dwie
części ruchomym tłokiem. Po jednej stronie tłoka znajduje się
pewna ilość molekuł gazu w temperaturze tx = —73° C, po dru­
giej stronie taka sama ilość molekuł tego samego gazu w t2 = +27°C.
Tłok znajduje się w równowadze. Wyznaczyć objętości V x i V 2
zajmowane przez gaz,'jeżeli całkowita objętość jest równa V =
= 500 cm3.
337. W objętości Vx = 4 • 10-3 m3 znajduje się masa m =
= 0,012 kg gazu, którego temperatura wynosi tx = 177° G. W ja­
kiej temperaturze ł2 gęstość tego gazu jest równa D2 = 6 • 10~6
kg/cm3, jeżeli ciśnienie pozostaje stałe?
338. Powietrze w naczyniu otwartym ogrzano od temperatury
lx = 10° C do temperatury l2 = 600° C, następnie naczynie zostało
zamknięte hermetycznie, a powietrze ochłodzone do temperatury
początkowej. Wyznaczyć gęstość powietrza w naczyniu, w tempe­
raturze t2 i po ochłodzeniu. Gęstość powietrza w warunkach nor­
malnych wynosi D0 = 1,3 kg/m3. Pominąć zmiany objętości na­
czynia.
339. Cylinder z tłokiem postawiono dnem do góry. Ciężar tłoka
wynosi P 1 = 2 kG, powierzchnia S = 4 cm2. W stanie równowagi
cieplnej w temperaturze 7 \ = 100 K powietrze w cylindrze zaj­
muje objętość V x = 10 1. Do tłoka został przymocowany ciężar
P 2 = 4 G. Jak powinna zmieniać się temperatura T powietrza
w cylindrze w zależności od czasu, aby ciśnienie p pozostawało
stałe, jeżeli nie uwzględniać tarcia?

72
 340. W rurce zalutowanej, umieszczonej poziomo, znajduje się
powietrze w warunkach normalnych. Rurka jest rozdzielona ru­
chomym tłokiem na dwie części, których objętości V1 i V2 pozo­
stają do siebie w stosunku 1 : 2. Do jakiej temperatury fj należy
ogrzać mniejszą część i do jakiej i2 ochłodzić większą, aby tłok
rozdzielił rurkę na dwie równe części, jeżeli ogrzewanie i ochładza­
nie obu części odbywa się przy warunku V/T = const?
341. Probówkę otwartą z powietrzem o ciśnieniu atmosferycz­
nym p 1, ogrzano powoli do temperatury ł1, następnie zamknięto
hermetycznie i ochłodzono do temperatury ł2 = 10° C. Ciśnienie
przy tym spadło do p 2 = 0,7 p x. Do jakiej temperatury była
ogrzana probówka? Nie uwzględniać rozszerzalności cieplnej pro­
bówki.
342. W cylindrze pod tłokiem znajduje się powietrze pod
ciśnieniem p t = 2 • 10®N/m2 i o temperaturze tt = 27° G. Jaki cię­
żar jP należy położyć na tłok po ogrzaniu powietrza do tempera­
tury t2 = 50° C, aby objętość powietrza w cylindrze równała się
objętości początkowej ? Powierzchnia tłoka wynosi S = 30 cm2.
343. Manometr gazowy w pomieszczeniu o temperaturze
ł±= 17° C wskazuje ciśnienie p = 2,4 • 10® N/m2. Na ulicy wska­
zanie manometru zmniejsza się o Ap = 4 • 104 N/m2. Znaleźć tem­
peraturę powietrza na ulicy, jeżeli ciśnienie atmosferyczne jest
równe p 0 = 10® N/m2.
344. Podczas wykonywania gazowanych .lamp elektronowych
napełnia się je gazem nieczynnym o temperaturze łx = 150° C.
Pod jakim ciśnieniem należy napełniać lampy, aby w tempera­
turze ł2 = 300° C, która występuje podczas pracy lampy, ciśnienie
nie było większe od p 0 = 10® N/m2?
345. Dowieść, posługując się prawami gazów doskonałych,
równości współczynnika rozszerzalności objętościowej a i termicz­
nego współczynnika prężności /3.
346. Na rys. 44 jest dany wykres zmian stanu gazu doskona­
łego we współrzędnych V, T. Przedstawić przemianę tę na wykre­
sach o współrzędnych p, V i p, T.
347. Gaz, który zajmuje w temperaturze tx = 127° C i pod
ciśnieniem pY = 10® N/m2, objętość V 1 = 2 \, został sprężony izo-
termicznie do objętości V2 i do ciśnienia p 2, następnie ochłodzony
izobarycznie do temperat my ł3 = —73° C, po czym zmieniono

73
jego objętość izotermicznie do wartości F4 = 1 1. Znaleźć ciśnienie
końcowe p4.
348. Rozwiązać poprzednie zadanie graficznie, zbudować wy­
kresy we współrzędnych p, V; p, T i V, T.
349. Obliczyć stałą gazową R, która występuje w równaniu
stanu gazów doskonałych p V = RT.
350. Wyznaczyć masę m wodoru znajdującego się w balonie
0 pojemności V = 20 1 pod ciśnieniem p = 8,3 • 10® N/m2 i w tem­
peraturze ł = 17° C.
351. Naczynie otwarte zostało ogrzane do temperatury l2 —
= 450°G. Jaka część masy powietrza pozostała w nim w porów­
naniu z tą ilością, jaka w nim była w tem­
peraturze łx = 27° C? Pominąć rozszerzal­
ność naczynia.
352. Z butli ze sprężonym tlenem zu­
żyto tyle tlenu, że jego ciśnienie spadło
od p x = 100 kG/cm2 do p2 = 80 kG/cm2.
Jaka część tlenu została zużyta?
353. W butli o objętości V = 0,2 m3
Rys. 44
znajduje się hel pod ciśnieniem p x = 106
N/m2 i o temperaturze = 17° G. Po dopompowaniu helu ciśnienie
wzrosło do p 2 = 3 • 10s N/m2, a temperatura zwiększyła się do
12= 47° C. O ile zwiększyła się masa m helu? Masa atomowa
helu wynosi A = 4 kg/kiloatom.
354. Gaz w ilości m = 16 g pod ciśnieniem p = 10® N/m2
1 o temperaturze t = 112° G zajmuje objętość V = 1600 cm3.
Określić, jaki to jest gaz.
355. Wyznaczyć gęstość azotu w temperaturze t = 27° C i pod
ciśnieniem p = 105 N/m2.
356. Wysokość szczytu Lenina w Pamirze jest równa 7134 m.
Ciśnienie atmosferyczne na tej wysokości jest równe p = 3,8 x
X 104 N/m2 (288 mm Hg). Wyznaczyć gęstość powietrza na wierz­
chołku góry w temperaturze t = 0° C. Masę molekularną powietrza
przyjąć za równą p — 29 kg/kmol.
357. Przy jakim ciśnieniu p gęstość D azotu w stanie gazowym
mającego temperaturę l = —73° C, wynosi 0,4 gęstości wody
w temperaturze pokojowej D0 = 103 kg/m3?
358. Pod jakim ciśnieniem p l należy napełniać powietrzem

74
butlę o pojemności V1 = 10 1, aby po złączeniu jej z butlą o po­
jemności V2 = 301, która zawiera powietrze pod ciśnieniem
p2 = 10s N/m2, powstało ciśnienie końcowe p = 2 • 105 N/m2?
359. Dwa naczynia o jednakowych pojemnościach zawierają
powietrze, jedno o temperaturze T1 i pod ciśnieniem p t , drugie
o temperaturze T 2 i pod ciśnieniem p2. Naczynia następnie zo­
stały połączone i po wyrównaniu się ciśnień i tem peratur po­
wietrze ogrzano do temperatury T. Jakie jest ciśnienie po
ogrzaniu ?
360. Cylinder zamknięty z obu końców jest napełniony gazem
pod ciśnieniem p = 105 N/m2, o temperaturze ł = 30° C, rozdzie­
lony tłokiem ruchomym na dwie równe części o długości po
L = 50 cm każda. O jaką wielkość M należy podwyższyć tempe­
raturę gazu w jednej połowie cylindra, aby tłok przesunął się na
odległość l = 20 cm, jeżeli w drugiej połowie cylindra tempera­
tura nie ulegnie zmianie? Wyznaczyć ciśnienie gazu po przesu­
nięciu tłoka.
361. Naczynie o objętości V = 100 1jest rozdzielone na połowę
przegrodą półprzepuszczalną. W jednej połowie naczynia znajduje
się m1 = 2 g wodoru, w drugiej - jedna gramocząstka azotu. Wy­
znaczyć ciśnienie, które ustali się po obu stronach przegrody, je­
żeli przepuszcza ona tylko wodór. Temperatura w obu połowach
jest stała i wynosi t = 127° C.
362. Naczynie z gazem zostało rozdzielone ruchomą przegrodą
V, 2
na dwie części, w stosunku objętości — - = . Temperatura gazu
V 2 w
w objętości mniejszej jest równa = 177° C, w objętości większej
t2 — 267° C, ciśnienia w obu częściach naczynia są jednakowe
i równe p. Jaki będzie stosunek objętości, jeżeli temperatury wy­
równają się? Ścianki naczynia nie są przewodnikiem ciepła, prze­
wodzenie ciepła może odbywać się tylko przez przegrodę.
363. Naczynie cylindryczne o długości L = 85 cm jest rozdzie­
lone na dwie części tłokiem ruchomym. Przy jakim położeniu tłoka
ciśnienie w obu częściach cylindra będzie jednakowe, jeżeli jedna
część jest wypełniona tlenem, a druga taką samą masą wodoru?
Temperatura w obu częściach jest jednakowa. Masa cząsteczkowa
tlenu wynosi /u1 = 32 kg/kmol i wodoru p 2 = 2 kg/kmol.
364. Dla warunków podanych w zadaniu poprzednim wyzna-

75
czyć, przy jakich temperaturach tlenu 7 \ i wodoru T2 tłok dzieli
naczynie na dwie równe części?
365. Wyznaczyć temperaturę azotu, zajmującego objętość
V = 830 cm3 pod ciśnieniem p = 2 • IG5 N/m2, którego masa wy­
nosi m = 2 g.
366. Sondę napełniono gazem o temperaturze tx = 27° C do
ciśnienia p x = 1,05 • 10® N/m2. Po wzniesieniu się balonu na wy­
sokość, na której ciśnienie wynosi p0 = 8 • 104 N/m2, objętość
balonu zwiększyła się o n = 5 %, a ciśnienie w nim różni się od zewnę­
trznego o Ap = 5 • 103 N/m2. Wyznaczyć temperaturę powietrza
na tej wysokości, zakładając, że gaz w balonie ma tę samą tem­
peraturę.

Rys. 45

367. Jaka ilość n butli z wodorem, o pojemności v = 50 1 każda

i o temperaturze ł = 27° C i pod ciśnieniem p = 4 • 10® N/m2, jest
potrzebna do wypełnienia aerostatu o objętości Vx = 1000 m3,
jeżeli, w temperaturze łx = 7° C ciśnienie w nim jest równe
Pl = 10® N/m2?
368. Do każdej z czterech opon samochodu napompowano po
Vx — 200 1 powietrza o temperaturze lx = 17° C. Objętość opony
wynosi V2 = 54,6 1, powierzchnia styku opony z drogą w tempe­
raturze ł2 = 0° C jest równa S = 290 cm2. Znaleźć ciężar samo­
chodu. Ciśnienie atmosferyczne p0 = 10® N/m2.
369. Butla o pojemności Vx = 40 1 zawiera powietrze sprężone
pod ciśnieniem px = 1,5 • 107 N/m2 i o temperaturze tx = 27° C.
Jaką objętość V wody można usunąć ze zbiornika łodzi podwodnej
powietrzem z tej butli, jeżeli łódź znajduje się na głębokości
h = 20 m, na której temperatura wynosi t2 = 7° C? Ciężar wła­
ściwy wody d = 9,8 • 103 N/m3. Ciśnienie atmosferyczne p0 =
= 10® N/m2.
370. W dwóch cylindrach poziomych z przymocowanymi tło­
kami znajduje się powietrze pod ciśnieniem p0 i o temperaturze T x

76
(rys. 45). Objętości powietrza w cylindrach są odpowiednio równe
Kii V 2, powierzchnie tłoków .wynoszą Sxi S 2. Ciśnienie zewnętrzne
jest równe zeru. Między tłokami wstawiono pręt, następnie tłoki
zwolniono, a powietrze w pierwszym cylindrze ogrzano do tempe­
ratury T 2. Wyznaczyć siłę F, ściskającą pręt po ustaleniu się
równowagi.

: r-i
— ~ T --
Ja

Rys. 46

371. Powietrze w szklance o wysokości H = 10 cm i powierzchni

dna S = 25 cm2 zostało ogrzane do tem peratury łt = 87° C.
Szklankę zanurzono do wody dnem do góry tak, że jej dno znaj­
duje się na poziomie powierzchni wody. Ile wody wejdzie do szklan­
ki, gdy powietrze w szklance przyjmie temperaturę wody l2 = 17°C?
Ciśnienie atmosferyczne p0 = 105 N/m2. Gęstość wody D =
= 103 kg/m3-.
372. Szklanka, której wysokość wynosi H = 9 cm, napełniona
do 2/3 wodą, pływa w wodzie tak, że jej brzeg jest zrównany z po­
wierzchnią wody. Tę samą szklankę z powietrzem, ogrzanym do
temperatury fx = 87° C zanurzono do wody dnem do góry(rys.46).
Na jaką głębokość należy zanurzyć szklankę, aby po uzyskaniu
tem peratury wody t2 = 27° C nie wypłynęła i nie utonęła? Ciśnie­
nie atmosferyczne p0 = 105 N/m2. Gęstość wody D = 103 kg/m3.

§ 15. ELEMENTY FIZYKI MOLEKULARNEJ

—373. Obliczyć masy jednej cząsteczki wodoru i tlenu.

—374. Obliczyć liczbę n0 cząsteczek, znajdujących się w obję­
tości V = 1 cm3 gazu w warunkach normalnych.

77
 375. Ampułkę o objętości V = 1 cm3 zawierającą powietrze
w warunkach normalnych, pozostawiono w kosmosie, gdzie ciśnie­
nie jest prawie równe zeru. W ampułce zrobiono otwór. Po jakim
czasie t ciśnienie w ampułce będzie równe zeru, jeżeli założyć, że
przez otwór w każdej sekundzie wylatuje sto milionów molekuł?
376. Przykładowo średnica molekuły azotu jest równa d =
= 3 • 10“*cm. Zakładając, że molekuły mają kształt kulisty zna­
leźć, jaka część objętości zajmowanej przez gaz przypada na obję­
tość własną molekuł w temperaturze t = 0° G i pod ciśnieniami
p 1 = 10® N/m2 1 at i p2 = 5 • 107 N/m2 ==500 at. Wskazówka:
założyć, że przy tych ciśnieniach gaz nie różni się od gazu dosko­
nałego.
377. Na ściankę o powierzchni S pada strumień cząsteczek
ze średnią prędkością v. Liczba cząstek, poruszających się w kie­
runku ścianki, w jednostce objętości jest równa n0, masa każdej
cząsteczki wynosi m0. Znaleźć siłę i ciśnienie działające na ściankę,
jeżeli cząsteczki poruszają się prostopadle do ścianki i zderzenia
cząsteczek ze ścianką są doskonale sprężyste.
378. Naczynie o kształcie sześcianu zawiera k = 10-6 kilomola
gazu doskonałego. Dzięki chaotycznemu ruchowi termicznemu
można założyć, że w dowolnej chwili ku każdej z sześciu ścian
sześcianu porusza się, prostopadle do ścian, jednakowa liczba czą­
steczek. Znaleźć ciśnienie gazu, jeżeli masa cząsteczki jest równa
m0 = 3 • 1CP23 g, a średnia prędkość ruchu termicznego wynosi
v = 500 m/s. Należy uważać zderzenia cząsteczek ze ściankami na­
czynia za doskonale sprężyste.
379. W naczyniu znajduje się gaz pod ciśnieniem p = 1,5 x
X 105 N/m2 i o temperaturze ł = 273° C. Jaka ilość n0 cząsteczek
znajduje się przy tych warunkach w jednostce objętości naczynia.
380. Współczesne pompy próżniowe pozwalają obniżyć ciśnie­
nie do rzędu p = 1,3 • 10-10 N/m2 == 10~12 mm Hg. Ile cząstek n0
znajduje się w 1 cm3 przy danym ciśnieniu i w temperaturze
t = 27°C?
381. Pewna ilość wodoru znajduje się w temperaturze Tx =
= 200° K i pod ciśnieniem p x = 400 N/m2 = 3 mmHg. Gaz zostaje
ogrzany do temperatury T2 = 10 000 K, w której cząstki wodoru
praktycznie całkowicie rozpadają się na atomy. Wyznaczyć ciśnie­
nie gazu, jeśli jego objętość i masa pozostają bez zmiany.

78
 § 16. ENERGIA WEWNĘTRZNA, POJEMNOŚĆ CIEPLNA
I PRACA ROZPRĘŻANIA GAZÓW

Energia, dostarczona do ciała w postaci ciepła q, idzie na zmianę

energii wewnętrznej AU tego ciała i na wykonanie pracy L przez
to ciało nad ciałami otoczenia. Zgodnie z prawem zachowania
energii piszemy:
q = AU + L . (10)
Energia wewnętrzna ciała jest sumą energii kinetycznej jego
cząsteczek, która zależy od średniej prędkości ich chaotycznego ru­
chu termicznego i energii potencjalnej wzajemnego oddziaływania
cząsteczek między sobą, która zależy od wzajemnego rozmieszczenia
cząsteczek. Dla gazów w większości przypadków pomijamy energię
potencjalną wzajemnego oddziaływania cząsteczek (gaz dosko­
nały). Całkowita zaś energia kinetyczna cząsteczek gazu, jak to
wynika w szczególności z rozwiązań zadań 377 i 378, jest proporcjo­
nalna (przy stałej objętości) do ciśnienia wywieranego przez gaz na
ścianki naczynia. Z drugiej strony, w tym przypadku zgodnie
z prawem Charlesa ciśnienie jest proporcjonalne do tem peratury
bezwzględnej. Wobec tego energia wewnętrzna gazu doskonałego
jest proporcjonalna do tem peratury bezwzględnej.
Pracę wykonaną przez gaz podczas rozprężania się od obję­
tości Vx do V2, pod stałym ciśnieniem określamy wzorem
L = p (V2- V i). (11)
Zgodnie z prawem zachowania energii (10) w celu zwiększenia
energii wewnętrznej gazu o tę samą wielkość, a jednocześnie, i dla
zwiększenia o jednakową wielkość temperatury gazu dostarczamy
do niego różnych ilości ciepła w zależności od wielkości pracy,
wykonanej przy tym przez gaz. Dlatego, w szczególności, pojem­
ność cieplna gazu przy stałej objętości cu, gdy procesowi ogrzewania
nie towarzyszy wykonanie pracy, jest mniejsza, niż jego pojemność
cieplna przy stałym ciśnieniu cp, gdy zgodnie ze wzorem (11) gaz
wykonuje pracę.
382. W cylindrze pionowym pod ciężkim tłokiem znajduje się
tlen o masie m — 2 kg. W celu podwyższenia temperatury tlenu
o At = 5°C dostarczono do niego ciepła w ilości q = 9160 J.
Znaleźć ciepło właściwe tlenu, pracę wykonaną podczas rozprę­

79
żania się, i zwiększenie energii wewnętrznej. Masa cząsteczkowa
tlenu wynosi p = 32 kg/kmol.
383. W cylindrze pod tłokiem znajduje się tlen o masie
m = 2 kg. Tłok jest zamocowany. Jaką ilość ciepła q należy
dostarczyć do tlenu, aby jego temperatura zwiększyła się o A/ =
= 5° C, jakie jest w tym przypadku zwiększenie energii wewnętrz­
nej i jakie jest ciepło właściwe tlenu? Do rozwiązania wykorzystać
warunki i wyniki rozwiązania zadania poprzedniego.
384. Temperatura gazu o masie m i masie cząsteczkowej / 1
została podwyższona o wielkość AT jeden raz przy stałym ciśnieniu
p, a drugi raz przy stałej objętości V. O ile różnią się od siebie ilości
dostarczonego ciepła do gazu qp \ qu' ciepła właściwe cp i cu w pierw­
szym i drugim przypadku?
385. Podczas rozprężania izotermicznego gaz doskonały wyko­
nał pracę L = 20 J. Jaką ilość ciepła q dostarczono do gazu?
386. W cylindrze z izolacją cieplną i z tłokiem znajduje się
azot o masie m = 0,2 kg i o temperaturze łx — 20° C. Azot roz­
prężając się wykonał pracę L = 4470 J. Znaleźć zmianę energii
wewnętrznej azotu i jego temperaturę ł2 po rozprężeniu. Ciepło
właściwe azotu przy stałej objętości wynosi cv — 745 J/kg-K.
387. W celu podwyższenia temperatury gazu o masie m = 20 kg
i o masie cząsteczkowej p = 28 kg/kmol o A/ = 50° C przy sta­
łym ciśnieniu jest konieczne pobranie ciepła w ilości qp = 5 • 10® J.
Jaką ilość ciepła q należy pobrać z tego gazu przy stałej objętości,
aby jego temperatura obniżyła się o Ał = 50° C?
388. Temperatura wody o masie m = 1 kg została podwyż­
szona o A/ = 1°C. Obliczyć zwiększenie energii wewnętrznej
przypadającej na jedną cząsteczkę. Ciepło właściwe wody jest równe
c = 4200 J/kg-K.
389. Jeden kilomol tlenu został ogrzany przy stałej objętości
od temperatury = 0°C. Jaką ilość ciepła należy dostarczyć
do tlenu, aby jego ciśnienie zwiększyło się trzykrotnie? Ciepło
właściwe tlenu przy stałej objętości jest równe cv = 657 J/kg-K.
390. Jakiej ilości ciepła q potrzeba, aby powietrze o masie
m = 5 g i o temperaturze tx = 17°C ogrzać przy stałym ciśnieniu
o tyle, by jego objętość V x zwiększyła się dw-ukrotnie. Ciepło
właściwe powietrza przy stałym ciśnieniu jest równe cp =
= 1018 J/kg-K.

80
 391. Ciśnienie azotu, znajdującego się w naczyniu o objętości
V = 3 1, po ogrzaniu wzrosło o Ap = 2,2 ■ 106 N/m2. Wyznaczyć
ilość ciepła q, która została dostarczona do gazu. Ciepło właściwe
azotu przy stałej objętości jest równe cu = 745 J/kg-K.
392. W cylindrze o objętości Vx = 190 cm3 pod tłokiem znaj­
duje się gaz, posiadający temperaturę = 50°C. Znaleźć pracę
rozprężania gazu podczas ogrzewania go o ■ Af = 100°C, jeżeli
ciężar tłoka wynosi P = 1200 N, jego powierzchnia S = 50 cm2
i ciśnienie atmosferyczne p0 = 105 N/m2.
393. W cylindrze pod tłokiem znajduje się gaz, którego stan
zmienia się w następujący sposób: (1-2) zwiększa się ciśnienie
przy stałej objętości V, (2-3) zwiększa się objętość przy stałym
ciśnieniu p, (3-4) zwiększa się objętość przy stałej temperaturze
T 3 i (4-1) gaz powraca do stanu pierwotnego przy stałym ciśnie­
niu p». Narysować we współrzędnych p, V, p, T i V, T wykresy
zmian stanu gazu i pokazać, w jakich procesach gaz pobiera ciepło,
w jakich oddaje, jak przy tym zmienia się temperatura i jaka jest
wykonana praca.
394. W dwóch cylindrach, które mają objętości F j = 3 1
i F 2 = 51, znajduje się ten sam gaz pod ciśnieniem px = 4 • 105 N/m2
i p2 = 6 • 10® N/m2 i o temperaturach fx = 27°C i t2 = 127°C.
Cylindry zostały połączone rurką. Wyznaczyć, jaka temperatura #
i jakie ciśnienie p ustali się w cylindrach po wymieszaniu
się gazów. Naczynia śą odizolowane cieplnie od otaczających
ciał.

§ 17. WŁASNOŚCI PAR

Parami nazywamy zazwyczaj gazy o temperaturze niższej od

krytycznej, gdy można je zamienić w ciecz przez zwiększenie
ciśnienia bez obniżenia temperatury. Pary nasycone - to pary
znajdujące się w równowadze ze swoją cieczą. Jeżeli para nasycona
zawiera zawieszone kropelki cieczy, to nazywamy ją wilgotną,
w przeciwnym przypadku - suchą. Parę nienasyconą nazywamy
także parą przegrzaną.
Para nienasycona pod względem swych własności niczym nie
różni się od zwykłego gazu. Dlatego spełnia ona równanie stanu

6 — Z a d a n ia z fiz y k i 81
gazowego
p V = — RT. ( 12)

Jednak w miarę zbliżania się do temperatury krytycznej w stanach

bliskich nasycenia, obserwujemy zauważalne odchylenia od tego
równania, wynikające z wzajemnego oddziaływania cząstek między
sobą. Z tym zaś zastrzeżeniem równanie to stosujemy jako
równanie stanu dla suchej pary nasyconej. W tym przypadku
objętość V w równaniu (12) nie jest objętością całego naczynia,
a tylko objętością, którą zajmuje para (w naczyniu oprócz pary
nasyconej znajduje się zazwyczaj pewna ilość cieczy). Przy roz­
patrywaniu procesów zachodzących w parze nasyconej uwzglę­
dniamy to, że podczas zmiany temperatury, ciśnienia lub objętości
zmienia się także masa pary. W szczególności, podczas przemiany
izotermicznej objętości masa pary zmienia się proporcjonalnie do
m
objętości. Wobec tego, gęstość pary D = — i jej ciśnienie nie
zmieniają się. Dlatego dla par nasyconych równanie stanu stosu­
jemy w postaci D - MP
RT '

395. W cylindrze z tłokiem znajduje się ciecz pod dużym ciśnie­

niem. Następnie tłok jest bardzo powoli podnoszony. Narysować
wykres zależności ciśnienia p w cylindrze przy nieograniczonym
zwiększeniu objętości V dla dwóch stałych temperatur Tx i T %
(izotermy T x = const i T2 = const; Tt < T%).
396. Na rys. 47 jest przedstawiona zależność ciśnienia pary

82
nasyconej od tem peratury (krzywa abck). Wyjaśnić, dlaczego
zależność ta w odróżnieniu od prawa Charlesa dla gazów, nie jest
liniowa, a także w jakim przypadku zależność ciśnienia pary od
temperatury jest wyrażona liniami abd i abce.
397. Para przegrzana, znajdująca się w cylindrze pod tłokiem,
najpierw została ogrzana przy stałej objętości, następnie powoli
sprężona przy stałej temperaturze do całkowitego skroplenia się.
Naszkicować wykres zależności ciśnienia p od objętości V.
398. Ile cząsteczek znajduje się w 1 kg par nasyconych i nie­
nasyconych rtęci i wody? Liczba Avogadra N = 6 • 1026 kmol-1,
masa cząsteczkowa pary rtęci wynosi p 1 = 200 kg/kmol.
399. W temperaturze l = 4° C ciśnienie suchej nasyconej pary
wodnej wynosi p = 800 N/m2 =»6mmHg. Ile razy gęstość wody
Dx w tej temperaturze jest większa od gęstości pary D2 ? Jaka
objętość przypada na jedną cząsteczkę wody i pary?
400. Ile razy w temperaturze ł — 400° C gęstość D1 C'
pary rtęci przy ciśnieniu atmosferycznym różni się od
gęstości D2 pary nasyconej rtęci ? Ciśnienie atmosfe­
ryczne wynosi p 1 = 10® N/m2, sprężystość (ciśnienie)
pary nasyconej rtęci w temperaturze t jest równa
p = 2,2 • 10® N/m2.
401. Do kotła o objętości V — 5 m3 napompowano Rys. 48
wodę o masie m1 = 20 kg i ogrzano zawartość kotła do
temperatury ł = 180° G. Znaleźć masę m2 i ciśnienie p pary w ko­
tle. Gęstość pary wodnej nasyconej w temperaturze ł = 180° C
jest równa D = 5,05 kg/m3.
402. Pod kloszem pompy powietrznej znajduje się wilgotna
gąbka. Podczas odpompowywania gazu z prędkością v = 10 1/s
pod kloszem ustala się ciśnienie p = 103 N/m2 «s 7,5 mm Hg
i temperatura ł = 7° C. Po upływie czasu t = 1 h od początku
pompowania ciśnienie gwałtownie spada. Wyznaczyć masę m wody,
która znajdowała się w gąbce.
403. Naczynie zamknięte o objętości Vx = 0,5 m3, które za­
wiera wodę o masie m = 0,5 kg, ogrzano do temperatury t = 147°C.
O jaką wielkość V2 należy zmienić objętość naczynia, aby w nim
znajdowała się tylko para wodna nasycona? Ciśnienie pary wodnej
nasyconej w temperaturze t = 147° C jest równe p = 4,7 • 10® N/m2.
404. W rurce (rys. 48) nad wodą w objętości V = 30 cm3 znaj­
6*
83
duje się mieszanina helu i pary wodnej, która ma temperaturę
ł = 17° C. Wysokość słupka wody W rurce wynosi x = 10 cm.
Znaleźć masę mx helu i masę m2 pary wodnej w rurce. Ciśnienie
pary wodnej nasyconej w temperaturze t = 17° C jest równe
px = 1,94 • 103 N/m2 ~ 14,5 mm Hg, masa atomowa helu A =
= 4 kg/kiloatom, masa cząsteczkowa wody p = 18 kg/kilomol,
ciśnienie atmosferyczne p0 = 105 N/m2.
405. W cylindrze pod tłokiem w objętości V x = 1 m3 i tempe­
raturze t = 30° C znajduje się mieszanina azotu i pary wodnej
nasyconej. Masa mieszaniny jest równa m0 — 286 g. Jaka masa m
pary skropli się, jeżeli objętość zostanie zmniejszona n razy
[n = 3) przy stałej temperaturze? Jakie ciśnienie p było w miesza­
ninie do czasu sprężenia? Ciśnienie pary wodnej nasyconej w tem­
peraturze t = 30° C jest równe p x = 4,2 ■ 103 N/m2.
406. Para wilgotna zużyta zawierająca n = 15% (według
masy) wody w postaci kropel, ma ciśnienie p = 1,5 • 104 N/m2
i temperaturę t0 = 100° C. Skrapla się ją, mieszając z wodą, któ­
rej temperatura wynosi łx = 20° C. Jakiej masy wody potrzeba
na jednostkę masy pary w celu otrzymania mieszaniny o tempera­
turze # = 40°C? Temperatura wrzenia wody pod danym ciśnie­
niem wynosi t2 = 54° C, ciepło parowania A = 2,2 • 106 J/kg, ciepło
właściwe wody cx = 4200 J/kg-K i pary c2 = 1900 J/kg-K.
407. Gdy w wodzie nie ma rozpuszczonych gazów, to może
być ona ogrzana pod ciśnieniem atmosferycznym do temperatury
wyższej, niż temperatura wrzenia. Po wprowadzeniu do wody
w sposób dowolny powietrza woda przegrzana burzy się, wybu­
chowo wTze i temperatura jej szybko spada do temperatury
wrzenia pod ciśnieniem atmosferycznym. Jaka masa m pary
powstanie z wody, ogrzanej do temperatury lx — 120° C, jeżeli
masa wody wynosi mx = 10 kg, ciepło właściwe c = 4200 J/kg-K
i ciepło parowania A = 2,26 • 105 J/kg?
408. W naczyniu zamkniętym o objętości V = 0,4 m3 znajduje
się w równowadze cieplnej w- temperaturze tx = —23° C lód i para
wodna, których masa całkowita wynosi m = 2 g. Jaką ilość
ciepła q należy dostarczyć do zawartości naczynia, aby zwiększyć
jego temperaturę do t2 = —1° C? Ciśnienie pary wodnej nasyconej
p x = 77 N/m2 w temperaturze łx i p 2 = 560 N/m2 w tem peratu­
rze t2. Ciepło właściwe lodu w temperaturze niższej od 0°C wynosi

84
 Ci = 2100 J/kg-K i pary wodnej c2 = 1300 J/kg-K, ciepło topnie­
nia lodu r = 3,4 • 105 J/kg i ciepło parowania wody X = 2,2 • 106
J/kg.
409. W objętości Vx = 20 1 znajduje się para wodna nasycona
0 temperaturze t = 100° C. Jaką pracę należy wykonać, aby na
drodze izotermicznego sprężenia zmniejszyć objętość pary do
]/2 = 101? Pominąć objętość wody, która powstaje na skutek
skraplania się pary.
410. Znaleźć pracę pary, wykonaną podczas przesunięcia
tłoka na odległość 1 = 40 cm, jeżeli ciśnienie pary równomiernie
zmniejsza się podczas przesuwania tłoka od wartości = 2,2 • 106
N/m2 do wartości p 2 = 2 • 105 N/m2. Powierzchnia tłoka wynosi
S = 300 cm2. Przedstawić pracę na wykresie zależności ciśnienia
od objętości.
411. Wyznaczyć wilgotność bezwzględną powietrza, jeżeli w nim
ciśnienie cząstkowe pary wynosi p — 1,4 • 104 N/m2, a temperatura
t = 60° C.
412. Wilgotność bezwzględna w temperaturze tx = 60° C jest
równa Dx = 0,005 kg/m3. Wyznaczyć wilgotność bezwzględną
D2 po obniżeniu temperatury do ł2 = 20°C. Ciśnienie pary wodnej
nasyconej w temperaturze t jest równe p 2 = 2335 N/m2.
413. Wilgotność bezwzględna powietrza w temperaturze =
= 60° C jest równa Dx = 0,05 kg/m3. Znaleźć wilgotność bez­
względną D2 po obniżeniu temperatury do t2 = 10° C. Ciśnienie
pary wodnej nasyconej w temperaturze ł2 jest równe p2 =
= 1226 N/m2.
414. W naczyniu znajduje się powietrze, którego wilgotność
względna w temperaturze — 10° C jest równa = 60%. Jaka
będzie wilgotność względna f2 po zmniejszeniu objętości n razy
(n = 3) i po ogrzaniu do temperatury ł2 = 100° C? Gęstość pary
wodnej nasyconej w temperaturze jest równa D = 9,4 •
• 10-3 kg/m3.
415. Gęstość wilgotnego powietrza w temperaturze t = 27°C
1 pod ciśnieniem p = 1,030 • 105 N/m2 jest równa D = -1,190 kg/m3.
Wyznaczyć wilgotność powietrza bezwzględną D± i względną f,
jeżeli w temperaturze ł = 27°C gęstość pary nasyconej jest równa
D0 = 0,027 kg/m3. Masy cząsteczkowe wody i powietrza =
= 18 kg/kmol i p 2 = 29 kg/kmol.

85
 416. W pokoju o temperaturze t = 20°C wilgotność względna
jest równa fx = 20 %. Ile należy wyparować wody w celu zwiększe­
nia wilgotności do wartości f2 = 50%, jeżeli objętość pokoju wyno­
si V = 40 m3? Gęstość pary wodnej nasyconej w temperaturze
t — 20°C jest równa D = 1,73 • 10~2kg/m3.
417. Wyznaczyć stosunek gęstości powietrza wilgotnego (wil­
gotność względna f = 90 %) i suchego pod ciśnieniem pQ= 105N/m2
i w temperaturze t = 27°C. Gęstość pary wodnej nasyconej w tej
temperaturze wynosi D0 = 0,027 kg/m3, masy cząsteczkowe po­
wietrza = 29 kg/kmol i wody p2 = 18 kg/kmol.
 Rozdział III

‘ ELEKTRYCZNOŚĆ I M A G N E TY ZM

W odróżnieniu od zadań z rozdziałów poprzednich, podczas

rozwiązywania zadań z tego rozdziału powstaje szereg trudności
związanych z posługiwaniem się tym lub innym układem jednostek.
W zadaniach'z dziedziny elektryczności wzory wyrażające to
samo prawo fizyczne mają często trochę inną postać w układzie
jednostek elektrostatycznym (j. ES CGS), elektromagnetycznym
(j. EM CGS) i w układzie SI (układzie międzynarodowym). Różnice
polegają na tym, że wzory zawierające współczynniki mają różne
wartości liczbowe i miana. Dlatego we wstępach do poszczegól­
nych paragrafów tego rozdziału podajemy zapis podstawowych
wzorów w różnych układach jednostek, podajemy wzory, według
których są określane jednostki elektryczne w układzie SI, a także
podajemy związki liczbowe między jednostkami w układach:
elektrostatycznym CGS, elektromagnetycznym CGS i jednostka­
mi układu SI. Zalecamy, w celu wprawienia się rozwiązywanie
tych samych zadań zarówno w układach jednostek elektrosta­
tycznym CGS, elektromagnetycznym CGS, jak i w układzie SI
(dotyczy to szczególnie zadań § 23 „Pole magnetyczne prądu
i indukcja elektromagnetyczna").

§ 18. PRAWO COUŁOMBA. GĘSTOŚĆ POWIERZCHNIOWA

ŁADUNKÓW ELEKTRYCZNYCH

Według prawa Cóulomba siła wzajemnego oddziaływania F

dwóch ładunków punktowych qx i q2, znajdujących się w próżni,
jest wprost proporcjonalna do iloczynu tych ładunków i odwrotnie

87
proporcjonalna do kwadratu odległości między nimi:

F = k ( 1)
r2
W układzie jednostek elektrostatycznym CGS przyjmujemy
współczynnik proporcjonalności k = 1, a zą jednostkę ładunku
przyjmujemy taki ładunek, który działa w próżni na ładunek
równy sobie, umieszczony w odległości 1 cm, siłą 1 dyny. Wobec
tego w tym układzie jednostek dla próżni prawo Coulomba piszemy
w postaci

Jeżeli ładunki znajdują się w ośrodku o przenikalności dielek­

trycznej e ( e > 1), to siła wzajemnego oddziaływania między nimi
w układzie jednostek elektrostatycznym CGS ma postać

(3 )

Dla próżni e = 1 i w tym przypadku wzór (3) pokrywa się z wzo­

rem (2). W układzie jednostek SI podstawową jednostką elektrycz­
ności nie jest jednostka ładunku, lecz jednostka natężenia prądu —
1 amper (określenie tej jednostki podajemy w warunku zadania
691). Jednostka ładunku, która jest pochodną, w tym układzie
jednostek nazywa się kulombem. Za jeden kulomb przyjmujemy
ładunek przenoszony w czasie jednej sekundy przez prąd o natę­
żeniu jednego ampera. 1 kulomb = 3 • 109 jednostek elektrosta­
tycznych ładunku CGS.
Aby otrzymać przy pomocy wzoru (1) wartość siły w jed­
nostkach układu SI — niutonach (jeżeli wielkość ładunku wyrażamy
w kulombach, a odległość — w metrach), współczynnik proporcjo­
nalności w tym wzorze piszemy w postaci

4ne0 ’
gdzie £0 = 8,85 • 10-12 F/m oznacza stałą dielektryczną próżni,
mającą miano farad/metr. Wobec tego w układzie SI współczynnik
proporcjonalności k jest jednostką wymiarową. Siłę wzajemnego
oddziaływania dwóch ładunków, znajdujących się w ośrodku die-

88
lektrycznym, w układzie SI wyrażamy wzorem
F = 1 M l
An ec er2 ’
gdzie e oznacza bezwymiarową przenikalność dielektryczną ośrodka
(względem przenikalności dielektrycznej próżni), której wartość
pokrywa się z wartością przenikalności dielektrycznej w układzie
elektrostatycznym CGS i podawana jest w tablicach. Jeżeli mamy
kilka (więcej niż dwa) ładunków elektrycznych, to siły wzajemnego
oddziaływania między każdą parą tych ładunków nie zależą od
obecności ładunków pozostałych. Dlatego siła wypadkowa dzia­
łająca na każdy ładunek jest sumą geometryczną, zgodnie z do­
dawaniem wektorów, sił działających nań wszystkich pozostałych
ładunków (zasada superpozycji sił elektrycznych). Gęstością po­
wierzchniową ładunku elektrycznego nazywamy ilość ładunków
przypadających na jednostkę powierzchni ciała naładowanego.
Przy równomiernym rozmieszczeniu ładunku q na powierzchni
ciała S mamy

W układzie SI gęstość powierzchniową mierzymy w C/m2.

418. Wyznaczyć wielkość q jednakowych punktowych ładun­
ków elektrycznych, działających na siebie w próżni siłą F = 0,1 N.
Odległość między ładunkami jest równa r = 6m .
419. Z jakiej liczby N elektronów składa się ładunek jednost­
kowy w układzie elektrostatycznym CGS? Wielkość ładunku elek­
tronu wynosi e = 1,60 • 10~19 C.
420. Ładunek ujemny umieszczony jest na prostej łączącej
dwa jednakowe ładunki dodatnie. Odległości między ładunkiem
ujemnym a każdym z dodatnich są między sobą w stosunku 1 : 3.
Ile razy zmieni się siła działająca na ładunek ujemny, jeśli zamienić
go miejscem z bliższym ładunkiem dodatnim?
421. W odległości r = 3 m od siebie umieszczone są dwa
ładunki punktowe ujemne qx = —9j. ES CGS ładunku i q2 =
= —36 j.ES CGS ładunku. Jeżeli w pewnym punkcie umieścić
ładunek q0, to wszystkie trzy ładunki znajdą się w równowadze.
Znaleźć ładunek q0 i odległości między ładunkami qx i q0.
422. Trzy jednakowe ładunki, o wielkości q = 20 j . E S CGS

89
ładunku każdy, umieszczone są w wierzchołkach trójkąta równo­
bocznego. Siła działająca na każdy ładunek wynosi F 0 = 0,01 N.
Wyznaczyć długość a boku trójkąta.
423. Trzy ładunki ujemne o wielkości 9 j. ES CGS ładunku
każdy, umieszczone są w wierzchołkach trójkąta równobocznego.
Jaki ładunek q0 należy umieścić w środku trójkąta, aby układ
znajdował się w równowadze?
424. Cztery jednakowe punktowe ładunki dodatnie, o wartości
q = 10 j. ES CGS ładunku każdy, znajdują się w wierzchołkach
kwadratu o boku a = 10 cm. Znaleźć siły wywierane przez trzy
ładunki na czwarty ładunek.
425. Cztery jednakowe co do wartości bezwzględnej ładunki
punktowe, z których dwa są dodatnie a dwa ujemne, umieszczono
w wierzchołkach kwadratu o boku a = 20 cm tak, jak to pokazano
na rys. 49. Wartość bezwzględna każdego ładunku jest równa
20 j. ES CGS ładunku. Znaleźć siłę działającą na ładunek punk­
towy g1 = 2 0 j . E SCGS ładunku, umieszczony w środku kwa­
dratu.

Rys. 49 Rys. 50

426. Na podstawce izolowanej umieszczono pionowo cien

pręt porcelanowy, na który nałożono pustą kulkę metalową A
o promieniu r (rys. 50). Po udzieleniu kulce ładunku q = 60 j.ES CGS
ładunku po pręcie opuszczono drugą taką samą kulkę metalową B,
nie naładowaną, o masie m = 0,1 g, która zetknęła się z kulką A.
W jakiej odległości h będzie znajdowała się kulka B od kulki A
po zetknięciu się, jeżeli mg < (g/2)2 ? Tarcie kulek o pręt jest
(4r)2
bardzo małe.

90
 '427. Dookoła ładunku punktowego q0 = 5 j. ES GGS ładunku
porusza się ruchem jednostajnym po okręgu pod działaniem siły
przyciągania maleńka kulka naładowana ujemnie. Ile wynosi
stosunek ładunku kulki do jej masy, jeżeli promień okręgu jest
równy R = 2 cm, a prędkość kątowa obrotów wynosi to =
= 5 rad/s?
428. Dwie jednakowe kulki o równych masach m = 10 g znaj­
dują się w odległości r = 10 cm od siebie. Jakiej wielkości równe
ładunki q należy umieścić na kulkach, aby ich wzajemne oddziały­
wanie było zrównoważone siłą ciążenia powszechnego? Stała
grawitacji jest równa y = 6,68 • 10-* dyn • cm2/g2 = 6,68 • 10-11
N • m2/kg2.
429. Znaleźć siłę wzajemnego oddziaływania dwóch punkto­
wych ładunków elektrycznych qx = 4 j. ES CGS ładunku i q2 =
= 16 j. ES CGS ładunku w próżni i w nafcie (e = 2) z odległości
r = 0,02 m.
430. Dwa ładunki, znajdujące się w powietrzu w odległości
rx = 5 cm, działają na siebie siłą F 1 = 12 dyn, a w pewnej nie-
przewodzącej cieczy z odległości r2 = 10 cm siłą F 2 = l,5 d y n .
Jaka jest przenikalność dielektryczna s tej cieczy?
431. Wyznaczyć odległość rx między dwoma jednakowymi ła­
dunkami elektrycznymi znajdującymi się w oleju o przenikal-
ności dielektrycznej e = 3, jeżeli siła wzajemnego oddziaływania
między nimi jest taka sama jak w próżni z odległości r2 =
= 30 cm.
432. Dwie jednakowo naładowane kulki, zawieszone na niciach
równej długości, odchyliły się o pewien kąt a. Jaka powinna być
gęstość d materiału kulek, aby przy zanurzeniu ich w nafcie kąt
między nimi nie zmienił się? Gęstość nafty d1 = 0,8 g/cm3, przeni­
kalność dielektryczna e = 2.
433. Dwie jednakowe dostatecznie małe kulki zawieszone są
na niciach równej długości, umocowanych u góry w jednym
punkcie. Kulkom udzielono ładunku jednakowego co do wielkości
i znaku. Potem zanurzono je w ciekłym dielektryku. Gęstość
materiału kulek jest równa d, gęstość cieczy jest równa dv Przy
jakiej wielkości przenikalności dielektrycznej cieczy kąt odchylenia
nici w cieczy i w powietrzu jest taki sam?
434. W przyjętym obecnie układzie jednostek SI (między­

91
narodowy układ) prawo Coulomba wyrażamy wzorem

F 9x92
AnEęEl3,
Wyznaczyć mnożnik e0, zwany stałą elektryczną, jeżeli F jest
podane w niutonach, q — w kulombach, a r — w metrach. Mnożnik
An jest wprowadzony po to, aby szereg innych wzorów miał pro­
stszą (bardziej racjonalną) postać, e oznacza przenikalność dielek-
trytzną, wskazującą ile razy siła wzajemnego oddziaływania
między ładunkami w ośrodku dielektrycznym jest mniejsza niż
w7 próżni.
435. W próżni umieszczone są trzy ładunki. Odległość między
pierwszym i drugim ładunkiem wynosi r12, siła ich wzajemnego
oddziaływania jest równa F 12. Odległość między pierwszym i trze­
cim ładunkiem r13, siła ich wzajemnego oddziaływania F 13. Od­
ległość między drugim i trzecim ładunkiem r23, siła ich wzajemnego
oddziaływania F 23. Znaleźć wartość bezwzględną ładunku trze­
ciego .
436. Jaką siłą (w niutonach) oddziaływałyby wzajemnie dwa
ładunki punktowe o wartościach 1 C każdy, znajdując się w od­
ległości r = 0,5 km od siebie?
437. Dwie kulki o jednakowych promieniach i ciężarze zawie­
szone są na niciach w powietrzu tak, że ich powierzchnie są styczne.
Po udzieleniu każdej kulce ładunku o wartości q = 4 • 10-7 C
odchyliły się one o kąt 2« = 60°. Obliczyć ciężar kulek, jeżeli
odległość od punktu zawieszenia do środka kulki wynosi l =■
0,2 m.
438. Maleńka kulka, mająca ładunek q = 50 j. ES CGS ładunku,
dotknęła wewnętrznej powierzchni nienaładowanej pustej kuli
metalowej o promieniu B = 20 cm. Znaleźć gęstość powierzchniową
ładunku elektrycznego dużej kuli.
439. Znaleźć gęstość powierzchniową ładunku elektrycznego
na zewnętrznej powierzchni pustej kuli metalowej o promieniu
B = 20 cm, jeżeli wewnątrz niej w środku geometrycznym znaj­
duje się na pałeczce izolowanej naładowana kulka, która ma ła­
dunek q = + 50 j. ES CGS ładunku. Czy będzie zmieniała się gę­
stość powierzchniowa przy zmianie położenia kulki wewnątrz
dużej kuli?

92
 § 19. POLE ELEKTRYCZNE. NATĘŻENIE POLA
ELEKTRYCZNEGO

Ładunki elektryczne wytwarzają w przestrzeni wokół siebie

pole elektryczne. Na ładunek elektryczny, umieszczony w punkcie
przestrzeni, w którym występuje pole elektryczne, działa siła.
Pole elektryczne w każdym punkcie przestrzeni scharakteryzowane
jest przez natężenie. Natężeniem pola elektrycznego E w danym
punkcie nazywamy stosunek siły F , działającej na umieszczony
w tym punkcie ładunek punktowy („próbny") ę0, do wielkości
tego ładunku, tj.
F
E= — . (4)
«0
Natężenie pola elektrycznego jest wielkością wektorową. Kierunek
wektora pola pokrywa się z kierunkiem działania siły F.
W układzie jednostek elektrostatycznym CGS za jednostkę
natężenia przyjmujemy takie natężenie, przy którym na ładunek
1 j. ES CGS ładunku działa siła 1 dyny. W układzie jednostek SI
za jednostkę natężenia przyjmujemy takie natężenie, przy którym
na ładunek 1 C działa siła 1 N. Jednostka natężenia w układzie SI
ma miano wolt/metr (patrz wzór (11) na str. 75). Jeżeli znamy
natężenie pola elektrycznego w danym punkcie, to zgodnie z wzo­
rem (4) na umieszczony w tym punkcie ładunek q1 działa siła
F = giE.
Ładunek punktowy q wytwarza dookoła siebie pole elektryczne,
którego natężenie w punkcie oddalonym od tego ładunku na od­
ległość r, zgodnie z wzorem (4) i prawem Coulomba w układzie
jednostek elektrostatycznym CGS, jest równe

E (5 )

gdzie e oznacza przenikalność dielektryczną ośrodka zapełniającego

przestrzeń dookoła ładunku. W układzie jednostek- SI natężenie
pola elektrycznego wytworzonego przez ładunek punktowy obli­
czamy według wzoru

E (6 )
AneąET3,

93
Uważamy, że pole elektryczne równomiernie naładowanej kuli
o promieniu R, której ładunek całkowity jest równy q, pokrywa
się poza kulą z polem elektrycznym ładunku punktowego tej
samej wielkości q, umieszczonego w środku kuli. Dlatego natężenie
w punktach oddalonych od środka kuli na odległość r > R obli­
czamy na podstawie wzorów (5) i (6).
Natężenie pola elektrycznego E, wytworzonego przez kilka
ładunków punktowych w pewnym punkcie, jest równe sumie
geometrycznej (wektorowej) natężeń wytworzonych w tym punkcie
przez każdy ładunek oddzielnie (zasada superpozycji):
E = EjL+Eg+Ea-K..
— 440. W jakiej odległości od ładunku punktowego q = 10_8C,
znajdującego się w wodzie destylowanej (e = 81), natężenie pola
elektrycznego jest równe E = 0,25 V/m?
441. Jednakowe co do wielkości, lecz różne co do znaku ła­
dunki q = 1,8 • 10~8 C umieszczone są w dwóch wierzchołkach
trójkąta równobocznego. Bok trójkąta jest równy a = 2 m.
Wyznaczyć natężenie E pola elektrycznego w trzecim wierzchołku
trójkąta.
442. W wierzchołkach przy kątach ostrych rombu, zbudowa­
nego z dwóch trójkątów równobocznych o boku a, umieszczono
ładunki dodatnie q. W wierzchołku przy jednym z kątów otwartych
umieszczono także ładunek dodatni Q. Wyznaczyć natężenie pola
elektrycznego E w czwartym wierzchołku rombu.
443. Rozwiązać poprzednie zadanie, jeżeli ładunek Q jest
ujemny, w przypadkach, gdy wielkość bezwzględna ładunku Q:
1) jest większa niż q, 2) jest równa q i 3) jest mniejsza niż q.
444. Jaki kąt a tworzy z pionem nić, na której wisi kulka
naładowana o masie m = 0,25 g, umieszczona w jednorodnym
poziomym polu elektrycznym o natężeniu E = 35 j. ES CGS na­
tężenia? Ładunek kulki wynosi q = 7 j. ES CGS ładunku.
445. W jednorodnym polu elektrycznym o natężeniu E, skie­
rowanym pionowo do góry, umieszczono kulkę naładowaną do­
datnio ładunkiem ęr = 10 j. ES CGS ładunku, przywiązaną do
końca nici jedwabnej, której długość jest duża w porównaniu
z rozmiarami kulki. Drugi koniec nici jest zamocowany. Masa
kulki wynosi m — 0,1 g. Jaki będzie okres wahań kulki, jeżeli

94
pole elektryczne działa na nią siłą większą od siły ciężkości? Jakiej
wielkości powinno być natężenie E, aby okres wahań kulki wynosił

446. Wahadło matematyczne zbudowane jest z kulki o masie

m = 1 g, zawieszonej na jedwabnej nici o długości Z = 36 cm.
Jak zmieni się okres wahań wahadła, jeżeli udzielimy kulce ła­
dunku dodatniego lub ujemnego q = ± 20 j. ES CGS ładunku
i umieścimy wahadło w jednorodnym polu elektrycznym o natę­
żeniu 2? = 10 j. ES CGS natężenia, którego linie sił skierowane
są pionowo w dół?
447. Elektron porusza się w kierunku linii sił jednorodnego
pola elektrycznego, którego natężenie wynosi E = 120 V/m. Jaką
odległość przeleci elektron aż do całkowitej utraty prędkości,
jeżeli jego prędkość początkowa wynosi v0 = 1000 km/s? W jakim
czasie przebędzie tę odległość? Stosunek ładunku elektronu do
jego masy jest równy e/m = 1,758 • 1011 C/kg.
448. Strumień promieni katodowych, skierowany równolegle
do okładek kondensatora płaskiego, na drodze 1 = 4 cm odchyla
się na odległość Z i = 2 m m od kierunku pierwotnego. Jaką pręd­
kość v i energię E k mają elektrony strumienia katodowego?
Natężenie pola elektrycznego wewnątrz kondensatora jest równe
E = 22500 V/m. Stosunek ładunku elektronu do jego masy
ejm = 1,76 • 1011 C/kg, ładunek elektronu e = 1,6 • 10~19 C.

POTENCJAŁ. PRACA SIŁ ELEKTRYCZNYCH

Różnicą potencjałów lub napięciem Uab między punktami

a i b pola elektrycznego nazywamy stosunek pracy L, którą wy­
konują siły elektryczne podczas przemieszczenia ładunku q z punktu
a do punktu b, do wielkości tego ładunku, tj.

(7)

Wielkość ta nie zależy od kształtu drogi, po której zachodzi

przesunięcie, jak również i od samego ładunku q, zależy tylko od
własności pola elektrycznego i od wyboru punktów a i b. Dlatego

95
jeżeli jako punkt końcowy przemieszczenia ładunku q wybierzemy
pewien stały punkt i (na przykład, jak to często robimy) punkt
w nieskończoności, to wielkość Ljq służy jako charakterystyka
pola elektrycznego w dowolnym punkcie a. W tym przypadku
nazywamy ją potencjałem <pa punktu a (względem punktu c).
Potencjał pola w punkcie c uważamy za równy dowolnej wielkości
stałej. Wygodniej jest tę wielkość stałą przyjąć za równą zeru.
Jeżeli <pa 1 q>b są potencjałami punktów a i b, to

U ab = <Pa - <Pb■ (8 )

* Zgodnie z wzorami (7) i (8) pracę L, wykonaną przez siły elek­

tryczne na przesunięcie ładunku q z punktu a do punktu b, jeżeli
znamy różnicę potencjałów Uab między tymi punktami lub po­
tencjały q>a i cpb tych punktów, określamy wzorem

L = 9 U ab = < ł ( < P a — <Pb)-

Jak wynika z wzoru (7), za jednostkę różnicy potencjałów

(jednostka potencjału) przyjmujemy w układzie jednostek elektro­
statycznym CGS 1 erg/1 j. ES CGS ładunku, a w układzie jed­
nostek SI 1 J/C. Jednostkę różnicy potencjałów w układzie SI
nazywamy woltem. Uwzględniając, że 1 J = 107 erg i 1 C = 3 • 109
j. ES CGS ładunku otrzymujemy 1 V = 1 J/C = 1/300 j. ES CGS
potencjału.
Jeżeli pole elektryczne wytworzone jest przez ładunek punkto­
wy q, umieszczony w ośrodku o przenikalności dielektrycznej e,
to potencjał w punkcie oddalonym na odległość r od tego ładunku,
w układzie jednostek elektrostatycznym CGS, jest równy

a w układzie jednostek SI
g (10)
<P = 4:rce0er
W tym przypadku potencjał obliczamy w stosunku do punktu
znajdującego się w nieskończoności, w którym jest on równy zeru.
Znak potencjału określamy znakiem ładunku q.
Potencjał pola elektrycznego w danym punkcie, pochodzący

96
od kilku ładunków punktowych, jest równy sumie algebraicznej
potencjałów pól wytworzonych oddzielnie w tym punkcie przez
każdy ładunek:
<P = <Pi+<Pz+<Pz+-~

W przypadku nieruchomych ładunków potencjały wszystkich

punktów na powierzchni i wewnątrz przewodnika są jednakowe.
Ponieważ pole elektryczne równomiernie naładowanej kuli o pro­
mieniu R pokrywa się poza kulą z polem elektrycznym ładunku
punktowego o tej samej wielkości, umieszczonego w środku kuli,
to potencjały punktów pola wytworzonego przez kulę w odle­
głości r > R od jej środka obliczamy przy pomocy wzorów (9)
i (10). W szczególności, potencjały punktów na powierzchni i wew­
nątrz kuli przewodzącej o promieniu R obliczamy przy pomocy
1
wzoru <p = lub <P
eR 4ns0eR
Między dwiema charakterystykami pola elektrycznego, natę­
żeniem i potencjałem, istnieje związek: jeżeli <pa i <pb są potencja­
łami punktów a i b, leżących na jednej linii sił w jednorodnym
polu elektrycznym w odległości d od siebie, to natężenie pola
elektrycznego jest równe

<Pa— <Pb
E = ( 11)
d

Jeżeli pole jest niejednorodne, to wzór ten daje tylko średnią

wartość natężenia linii sił między tymi dwoma punktami.
Z wzoru (11) wynika, że natężenie pola elektrycznego mierzymy
różnicą potencjałów przypadającą na jednostkę długości. Dlatego
w układzie jednostek SI za jednostkę natężenia przyjmujemy
1 V/m, tj. takie natężenie, przy którym różnica potencjałów między
punktami oddalonymi o 1 m od siebie wzdłuż linii sił jest równa 1 V.
Z drugiej strony, ta sama jednostka ma miano niuton/kulomb.
Wobec tego l,V/m = 1 N/C. Zauważmy jeszcze, że 1 j. ES CGS
natężenia = 3 • 104 V/m.
449. Wyznaczyć potencjał kuli, jeżeli wiadomo, że w odle­
głości L = 10 m od jej powierzchni potencjał pola elektrycznego
jest równy <p = 20 V. Promień kuli wynosi R = 0,1 m.

7 — Z a d a n ia z f iz y k i
97
 450. N jednakowych kulistych kropelek rtęci naładowano do
do tego samego potencjału q>v Jaki jest potencjał 95 dużej kropli
rtęci otrzymanej w wyniku zlania się tych kropelek?
451. W środku pustej kuli metalowej o promieniu R = 1 m,
mającej ładunek dodatni qx = 10 j. ES CGS ładunku, znajduje się
mała kulka o ładunku dodatnim lub ujemnym q = ±20 j. ES CGS
ładunku. Wyznaczyć potencjał <p pola elektrycznego w punkcie
znajdującym się w odległości r = 10 R od środka kuli.
452. Do jakiego potencjału można naładować znajdującą się
w powietrzu odosobnioną kulę metalową o promieniu R =
= 3 • 10~2 m, jeżeli natężenie pola elektrycznego, przy którym
następuje przebicie w powietrzu, wynosi E = 3 • 106 Y/m?
453. Dwie jednakowo naładowane kulki
+/ -z umieszczone w odległości r = 25 cm od siebie
(odległość między środkami) działają na siebie
z siłą E = 0,1 dyn. Do jakiego potencjału na­
A ładowane są kulki, jeżeli ich średnice są równe
D = 1 cm?
454. W wierzchołkach kwadratu (rys. 51)
-V +J
umieszczone są ładunki punktowe qx = ± 1 ,
Rys. 51 q2 = —2, qs + 3 i qx = —4 j. ES CGS ładun­
ku. Wyznaczyć potencjał i natężenie pola ele­
ktrycznego w środku kwadratu (punkt A). Przekątna kwadratu
jest równa 2 a = 2 0 cm.
455. Znaleźć potencjały i natężenia pola elektrycznego w punk­
tach R i C, znajdujących się w odległościach rx = 5 cm i r 2 =
= 20 cm od ładunku q = 1,67 • 10-7 C. Wyznaczyć pracę siły
elektrycznej podczas przemieszczenia ładunku qx = 10~9 C z punktu
R do punktu C.
456. W fizyce atomowej energię szybkich cząstek naładowanych
wyrażamy często w elektronowoltach. Elektronowolt jest równy
takiej energii, którą uzyskuje elektron przebywający w polu elek­
trycznym drogę, na której różnica potencjałów jest równa 1 Y.
Wyrazić elektronowolt w ergach. Jaką prędkość ma elektron
o energii 1 elektrono wolta ? Wielkość ładunku elektronu wynosi
e = 4,8 • 10-10 j. ES CGS ładunku, a jego masa m = 9,1 • 10-28 g.
457. Elektron porusza się od punktu A do punktu B. Między
tymi punktami istnieje różnica potencjałów' U = 100 V. Jaką

98
prędkość będzie miał elektron w punkcie B, jeżeli w punkcie A
jego prędkość jest równa zeru? Stosunek ładunku elektronu do
jego masy jest równy e/m = 1,76 • 1011 C/kg.
458. Jaką pracę należy wykonać, aby przenieść ładunek punk­
towy ę = 20j. ESCGS ładunku z nieskończoności do punktu
znajdującego się w odległości L = 1 0 cm od powierzchni kulki
metalowej ? Potencjał kulki jest równy <p0 — 200 V, promień kulki
wynosi R = 2 cm. Kulka znajduje się w powietrzu.
459. Dwa ładunki, po + 50 j. ES GGS ładunku każdy, znajdują
się w odległości B ±= 100 cm od siebie. Jaką pracę należy wykonać,
aby zbliżyć te ładunki na odległość B 2 = 50 cm?
460. Prędkość elektronu przelatującego w polu elektrycznym
z punktu a do punktu b zwiększyła się od va = 1 0 0 0 km/s do
vb — 3000 km/s. Wyznaczyć różnicę potencjałów między punk­
tami a i b pola elektrycznego. Stosunek ładunku elektronu do jego
masy wynosi e/m = 1,76 • 1011 C/kg.
461. Do płaskiego kondensatora wlatuje elektron z prędkością
v = 2 • 1 0 7 m/s skierowaną równolegle do okładek kondensatora.
Na jaką odległość 'h od swego kierunku pierwotnego odchyli się
elektron w czasie przelotu przez kondensator, jeżeli odległość mię­
dzy płytkami wynosi d = 2 cm, długość kondensatora / = 5 cm
i różnica potencjałów między płytkami U = 200V ? Stosunek
ładunku elektronu do jego masy wynosi e/m = 1,76 • 1011
C/kg.
462. Pyłek naładowany ładunkiem dodatnim o masie m = 10~8 g
znajduje się w równowadze wewnątrz płaskiego kondensatora,
którego płytki umieszczone są poziomo. Różnica potencjałów mię­
dzy płytkami wynosi U1 = 6000 V. O ile należy zmienić różnicę
potencjałów, aby pyłek pozostał w równowadze, jeżeli jego ładu­
nek zmniejszył się o 1000 elektronów? Odległość między płytkami
wynosi d = 5 cm, ładunek elektronu e = 1,6 • 10-19 C.
463. Rozwiązać poprzednie zadanie zakładając, że pyłek jest
naładowany ujemnie.
464. W pionowym polu elektrycznym między płytkami płas­
kiego kondensatora umieszczono kropelkę oliwy o ładunku rów­
nym ładunkowi jednego elektronu. Natężenie pola elektrycznego
jest dobrane tak, że kropelka pozostaje w spoczynku. Wyznaczyć
promień kropelki, jeżeli różnica potencjałów między płytkami kon­

7* 99
densatora wynosi U = 500 V; odległość między płytkami d =
= 0,5 cm, gęstość oleju D = 0,9 g/cm3. .Ładunek elektronu jest
równy e = 4,8 • 10-10j. ES CGS ładunku.

POJEMNOŚĆ ELEKTRYCZNA

Pojemnością elektryczną (lub po prostu pojemnością) odosob­

nionego przewodnika nazywamy wielkość

C= | , (1 2 )
<P
gdzie q oznacza jego ładunek, a <p— potencjał (względem nieskoń­
czoności). W szczególności, pojemność odosobnionej kuli o pro­
mieniu B , umieszczonej w nieograniczonym ośrodku o przenikal-
ności dielektrycznej e, w układzie jednostek elektrostatycznym
CGS obliczamy z wzoru
C — eR,
a w układzie jednostek SI z wzoru
C = 47I£0 £l?,
gdzie £0 = 8,85 • 10-12 F/m oznacza stałą elektryczną („przenikal-
ność dielektryczną próżni"). Dwa odizolowane od siebie przewod­
niki, naładowane równymi co do wielkości ładunkami przeciwnego
znaku, tworzą kondensator. Przewodniki te nazywamy często
okładkami kondensatora. Pojemnością kondensatora nazywamy
wielkość

C q _ g (13)
<Pi—<P2 U’
gdzie q oznacza ładunek na jednej z jego okładek, q>x—q>2 — U —
różnicę potencjałów między nimi. Pojemność kondensatora z die­
lektrykiem, zapełniającym przestrzeń między okładkami, jest
równa
C — cGp,
gdzie C0 oznacza pojemność tego samego kondensatora bez dielek­
tryka.

100
 Pojemność kondensatora płaskiego zbudowanego z dwóch pły­
tek równoległych o powierzchni S każda, między którymi prze­
strzeń jest wypełniona dielektrykiem o przenikalności dielektrycz­
nej e, w układzie jednostek elektrpstatycznym CGS jest równa

a w układzie jednostek SI
y—
t ^0
C ----- J - ,

gdzie d oznacza odległość między płytkami. Przy połączeniu rów­

noległym kondensatorów o pojemnościach Clt C2, ... Cn pojemność
całkowita jest równa
C = C1-\-C2-{-... + C n.
Pojemność całkowita C połączonych szeregowo kondensatorów
o pojemnościach C1} C2, ..., C„ wyznaczamy z wzoru

1 = J_ + _L + + J_ .
C Ci + C, + •" + cn
Kondensator, którego pojemność jest równa C, naładowany
ładunkiem q do różnicy potencjałów U, ma energię
p CU2 q2 qU
Ł ~ 2 _ 2C ~ 2 •
Za jednostkę pojemności, zgodnie z wzorami (12) i (13), przyj­
mujemy w układzie jednostek elektrostatycznym CGS
1 j. ES CGS ładunku
1 j. ES CGS potencjału ’
a w układzie jednostek SI
1 kulomb
1 farad =
1wolt
Między tymi jednostkami pojemności istnieje następująca za­
leżność: 1 F = 9 • 1011 cm. Przy pomiarze pojemności, z którą
mamy do czynienia zazwyczaj w praktyce, farad jest jednostką

101
bardzo dużą i dlatego bardziej przydatne są o wiele mniejsze jed­
nostki pojemności l^F (mikrofarad) = 10-6 F i 1 pF (pikofarad) =
= 10- 12 F.
465. O ile zmieni się pojemność kuli przewodzącej o promieniu
R, jeżeli początkowo jest ona umieszczona w ośrodku o przenikal-
ności dielektrycznej = 2 (nafta), a następnie w ośrodku, którego
przenikalność dielektryczna wynosi e2 = 56,2 (gliceryna) ?
466. Kondensator, zbudowany z dwóch równoległych okładek,
ma pojemność C = 5 pF. Jaki ładunek znajduje się na każdej
z jego okładek, jeżeli różnica potencjałów między nimi wynosi
U = 1000 Y?
467. Gęstość powierzchniowa ładunku na okładkach kondensa­
tora płaskiego, znajdującego się w próżni, jest równa a = 3 • 10-11
C/cm2. Powierzchnia okładki wynosi S = 100 cm2. Pojemność

Rys. 52

kondensatora wynosi C = 10 pF. Wyznaczyć prędkość, którą

uzyskuje elektron przebywając w kondensatorze drogę od jednej
okładki do drugiej. Ładunek właściwy elektronu wynosi e/m =
= 1,76 - 1011 C/kg.
468. Płaski kondensator powietrzny zbudowany jest z trzech
okładek, połączonych tak, jak to pokazano na rys. 52. Wyznaczyć
pojemność kondensatora, jeżeli powierzchnia każdej okładki jest
równa S = 100 cm2, a odległość między okładkami wynosi d =
= 0,5 cm. Jak zmieni się pojemność kondensatora po zanurzeniu
go do gliceryny (przenikalność dielektryka e = 56,2)?
469. Kondensator zbudowany jest z n płytek mosiężnych, prze­
łożonych szklanymi przekładkami o grubości d = 2 mm. Powierzch­
nia płytek mosiężnych i szklanych przekładek jest taka sama
i równa się S = 200 cm2. Przenikalność dielektryczna szkła wynosi
e = 7. Obliczyć pojemność kondensatora, jeżeli n = 21 i końcówki
kondensatora przyłączone są do skrajnych płytek.
470. Mała kulka zawieszona jest na ciężkiej nici jedwabnej
w przestrzeni płaskiego kondensatora powietrznego, którego okrą­

102
głe okładki umieszczone są poziomo. Kulka" naładowana jest ła­
dunkiem q = —10 j. ES CGS ładunku. Gdy okładkom konden­
satora udzielono ładunku Q = 980 j. ES CGS ładunku, naprężenie
nici zwiększyło się dwukrotnie. Wyznaczyć ciężar kulki. Promień
okładki kondensatora jest równy R = 10 cm. Pominąć ciężar nici.
471. Między pionowymi okładkami kondensatora płaskiego, znaj­
dującego się w powietrzu, zawieszono na cienkiej nici jedwabnej
kulkę maleńką naładowaną ładunkiem q 10 j. ES CGS ładunku.
Jakiego ładunku należy udzielić okładkom
kondensatora, aby kulka odchyliły się od
pionu o kąt a = 45° ? Ciężar kulki P = 4 G,
powierzchnia każdej. okładki kondensato­
ra S = 314 cm2. Pominąć ciężar nici.
472. Jaka ilość elektryczności przepły­
nie po przewodnikach łączących okładki
kondensatora płaskiego z zaciskami aku­
mulatora podczas zanurzenia kondensa­
tora do nafty? Powierzchnia okładki kon­
densatora jest równa <S= 150 ćm2, odległość
między okładkami wynosi d = 5 mm, siła
elektromotoryczna & = 9,42 V, przenikal-
ność dielektryczna nafty e = 2 .
473. Kondensator płaski naładowano
za pomocą źródła prądu o napięciu U =
= 200 V. Następnie kondensator odłączono od źródła. Jakie napię­
cie ustali się między okładkami, jeżeli odległość między nimi
zwiększono od pierwotnej odległości d = 0,2 mm do = 0,7
mm, a przestrzeń między okładkami wypełniono miką? Prze-
nikalność dielektryczna miki jest równa e = 7.
474. Okładki kondensatora płaskiego podłączone są do baterii,
której napięcie jest równe U = 600 V. Jakiej wielkości prąd prze­
płynie przez przewodniki podczas przesuwania jednej okładki
wzdłuż drugiej (rys. 53), jeżeli prędkość ruchu wynosi v = 6 cm/s?
Okładki kondensatora są kwadratowe, o powierzchni <S0 = 100 cm2
każda, a odległość między okładkami jest równa d = 0 ,1 mm i po­
zostaje stała w czasie ruchu.
475. Wyznaczyć wielkość ładunku, którego należy udzielić
dwom kondensatorom połącżonym równolegle, aby naładować je

103
 do różnicy potencjałów U = 20 000 V, jeżeli pojemności kon­
densatorów wynoszą odpowiednio C1 = 2000 pF i C2 = 1000
PF -
476. Dwa jednakowe kondensatory płaskie połączono równo­
legle i naładowano do różnicy potencjałów U0 — 6 V. Wyznaczyć
różnicę potencjałów t/x między okładkami kondensatorów, jeżeli
po odłączeniu kondensatorów od źródła w jednym kondensatorze
zmniejszono o połowę odległość między okładkami.
477. Kondensatory o pojemnościach Cx = 1 pF i C2 = 2 pF
naładowano odpowiednio do różnicy potencjałów Ux = 20 V
i U2 — 50 V. Po naładowaniu kondensatory połączono biegunami
jednoimiennymi. Wyznaczyć różnicę potencjałów U między okład­
kami kondensatorów po ich połączeniu.
478. Kondensator o pojemności Cx — 20 pF, naładowany do
różnicy potencjałów Ux = 100 V, połączono równolegle z konden­
satorem naładowanym do różnicy potencjałów U2 = 40 V, którego
pojemność nie jest znana. Wyznaczyć pojemność C2 drugiego kon­
densatora, jeżeli różnica potencjałów po złączeniu wynosi U — 80 V
(połączono okładkami'o ładunkach jednoimiennych).
479. Kondensator o pojemności Cx = 4 pF naładowano do róż­
nicy potencjałów U1 = 10 V. Jaki ładunek będzie na okładkach
tego kondensatora, jeżeli dołączyć do niego równolegle drugi kon­
densator o pojemności C2 = 6 pF, naładowany do różnicy poten­
cjałów U2 = 20 V? Połączone okładki kondensatorów mają ła­
dunki różnoimienne.
480. Kondensator naładowany do różnicy potencjałów TJ1 =
= 20 V połączono równolegle z drugim kondensatorem naładowa­
nym do różnicy potencjałów t / 2 = 4 V, którego pojemność wy­
nosi C2 = 33 pF. Wyznaczyć pojemność Cx pierwszego konden­
satora, jeżeli napięcie na okładkach kondensatorów (po ich połą­
czeniu) jest równe U = 2 V (połączono okładki o ładunkach różno-
imiennych).
481. Kondensator o pojemności Cx = 1 pF naładowano do
różnicy potencjałów U1 = 100 V. Drugi kondensator o pojem­
ności C2 = 2 pF także naładowano, lecz różnica potencjałów U2
na jego okładkach jest nieznana. Znaleźć U2, jeżeli wiadomo, że
po połączeniu okładek różnoimiennych napięcie na okładkach było
równe U = 200 V.

104
 482. Dwie kule metalowe o promieniach R x i R 2 umieszczono
tak, że odległość między nimi była o wiele większa od promienia
większej kuli. Na kuli o promieniu R x umieszczono ładunek £)• Ja ­
kie są ładunki na kulach po ich połączeniu przewodnikiem, jeżeli
kula druga nie była naładowana (zakładamy, że cienki przewodnik
łączący kule ma małą pojemność w porównaniu z kulą o mniejszym
promieniu).
483. Dwie przewodzące kule o promieniach R x = 8 cm i i ?2 =
= 20 cm znajdują się w dużej odległości od siebie. Ich ładunki
elektryczne wynoszą odpowiednio qx 0 = 40 j. ES CGS ładunku
i q2Q = —20 j. ES CGS ładunku. Jak rozdzielą się ładunki, jeżeli
kule połączy się bardzo cienkim przewodnikiem?
484. Dwie kule przewodzące, których promienie wynoszą
rx = 10 cm i r2 = 5 cm, naładowano do potencjałów q>x = 20 V
i <p2 = 10 Y i połączono cienkim przewodnikiem. Znaleźć gęstości
powierzchniowe ax i a2 ładunków elektrycznych kul po ich połą­
czeniu. Odległość między kulami jest wielka w porównaniu z ich
promieniami.
485. Kondensator powietrzny, naładowany do różnicy poten­
cjałów U = 800 V, połączono równolegle z takim samym co do
rozmiarów kondensatorem nienaładowanym, wypełnionym die­
lektrykiem. Jaka jest przenikalność dielektryczna e dielektryka,
jeżeli po tym połączeniu różnica potencjałów wynosi U = 100 V?
486. Wyznaczyć pojemność całkowitą C trzech płaskich kon­
densatorów powietrznych, połączonych równolegle. Geometryczne
wymiary kondensatorów są jednakowe (S = 314 cm2, d — 1 mm).
Jak zmieni się pojemność całkowita kondensatorów', jeżeli przestrzeń
między okładkami jednego kondensatora wypełnić miką = 7),
a drugiego — parafiną ( e2 = 2 ) ?
487. W naładowanym kondensatorze płaskim, odłączonym od
źródła, natężenie pola elektrycznego jest równe E 0. Połowę prze­
strzeni między okładkami kondensatora wypełniono dielektrykiem
o przenikalności dielektrycznej e (grubość dielektryka jest równa
odległości między okładkami). Jakie jest natężenie E pola ele­
ktrycznego w przestrzeni między okładkami wolnej od diele­
ktryka ?
488. Obwód elektryczny, zbudowany z dwóch kondensatorów
połączonych szeregowo o pojemnościach Cx = 1 p.F i C2 = 3 [xF

105
 podłączono do źródła prądu stałego o napięciu U = 220 V. Wy­
znaczyć napięcie na każdym kondensatorze.
489. Do dwóch kondensatorów o pojemnościach Cx = 1 [aF
i C2 = 2 [aF, połączonych szeregowo, dołączono napięcie U = 900V.
Czy jest możliwa praca obwodu przy podanych warunkach, jeżeli
napięcie przebicia kondensatorów wynosi U0 = 500 V?
490. Dwa kondensatory połączone szeregowo dołączono do źródła
napięcia U = 200 Y (rys. 54). Jeden z kondensatorów ma stałą
pojemność Cx = 500 cm, a drugi — pojemność zmienną od C02 =
= 50 cm do C2 = 500 cm. W jakich przedziałach będzie zmieniało
się napięcie w kondensatorze zmiennym podczas zmiany jego po­
jemności od minimalnej do maksymalnej?
491. Mamy trzy różne kondensatory. Pojemność jednego z nich
wynosi C± — 2 g.F. Gdy wszystkie trzy kondensatory połączyć
szeregowo, to pojemność obwodu jest równa
C0 = 1 |aF , gdy równolegle, to C = 11 [aF .
Wyznaczyć pojemność dwóch nieznanych

d b fe kondensatorów C2 i C3.
492. Baterię z trz
łączonych szeregowo: Cx = 100 cm, C2 =
= 200 cm, C3 = 500 cm podłączono do aku­
U mulatora, który dostarczył baterii ładunku
Rys. 54 q = 10 j. ES CGS ładunku. Wyznaczyć na­
pięcie U1, U2 i Ug na każdym kondensa­
torze, siłę elektromotoryczną £ akumulatora i pojemność całko­
witą baterii kondensatorów.
493. Trzy kondensatory połączone szeregowo podłączono do
źródła napięcia U = 32 V. Pojemności kondensatorów wynoszą
odpowiednio Cj = 0,1 jaF, C2 = 0,25 jaF i C 3 = 0,5 (aF. Wyzna­
czyć napięcia Ul , U2 i t / 3 na każdym kondensatorze.
494. Dwa kondensatory powietrzne, każdy o pojemności
C = 100 pF połączone szeregowo dołączono do źródła, którego
siła elektrodynamiczna jest równa £ = 10 V. Jak zmieni się ła­
dunek kondensatorów, jeżeli jeden z nich zanurzyć w ciekłym
dielektryku o przenikalności dielektrycznej e = 2 ?
495. Dwa jednakowe kondensatory płaskie powietrzne połą­
czone szeregowo podłączono do źródła prądu elektrycznego o sta­
łej sile elektromotorycznej. Do wnętrza jednego z nich wprowa­

106
dzono dielektryk e = 9. Dielektryk wypełnia całkowicie przestrzeń
między okładkami. Jak i ile razy zmieni się natężenie pola elektrycz­
nego w tym kondensatorze?
496. Rozwiązać poprzednie zadanie dla przypadku, gdy kon­
densatory po naładowaniu odłączono od źródła siły elektromoto­
rycznej.
497. Dwa kondensatory płaskie, każdy o pojemności C = 10 pF,
połączono szeregowo w baterię. O ile zmieni się pojemność baterii,
jeżeli przestrzeń między okładkami jednego z kondensatorów’ wy­
pełnić dielektrykiem o przenikalności dielektrycznej s = 2 ?
498. Do płaskiego kondensatora powietrznego o powierzchni
okładek S i odległości d między nimi wstawiono równolegle do
okładek płytkę metalową, której rozmiary są równe rozmiarom
okładek. Wyznaczyć pojemność kondensatora po umieszczeniu
płytki, jeżeli jej grubość jest o wiele mniejsza od d i jest ona umiesz­
czona w’ odległości Z od jednej z okładek kondensatora.
499. Między okładki płaskiego kondensatora powietrznego
(odległość między okładkami jest równa d, powierzchnia okładki S )
włożono równolegle do okładek kondensatora płytkę metalową,
której grubość wynosi < d. Wyznaczyć pojemność kondensa­
tora z włożoną płytką przewodzącą. Wyznaczyć pojemność przy

500. Płaski kondensator powietrzny naładowano do różnicy

potencjałów U = 50 V i odłączono od źródła. Następnie do kon­
densatora włożono płytkę metalową o grubości dx = 1 mm równo­
legle do okładek kondensatora. Wyznaczyć różnicę potencjałów
między okładkami kondensatora, jeżeli odległość między okładka­
mi wynosi d = 5 mm. Powierzchnie okładek i płytki metalowej
są równe.
501. Do płaskiego kondensatora powietrznego, w którym odle­
głość między okładkami wynosi d, wprowadzono płytkę dielek­
tryczną o grubości dx < d równolegle do okładek kondensatora.
Wyznaczyć pojemność kondensatora z płytką dielektryczną. Prze-
nikalność dielektryczna płytki jest równa e. Powierzchnia płytki
i każdej okładki wynosi S.
502. Obliczyć pojemność C0 kondensatora płaskiego, mającego
trzy wkładki dielektryczne o różnych grubościach (d = 2 mm)

107
ze szkła (ex = 7), miki (e2 = 6 ) i parafiny (e 3 = 2), zapełniających
całą objętość między okładkami. Powierzchnia okładki kondensa­
tora jest równa S = 2 0 0 cm2.
503. Do kondensatora powietrznego włożono płytkę diele
tryczną o przenikalności dielektrycznej e = 2 i umieszczono tak,
jak to pokazano na rys. 55. Wyznaczyć, ile razy zmieniła się po­
jemność kondensatora po włożeniu płytki do kondensatora.

4 c3
H H h

H I— II—
Cz Cv
Rys. 56

504. Cztery kondensatory o pojemnościach Cx = 3 pF, C2 =

= 5 pF, C3 = 6 pF i C4 = 5 pF połączono według schematu po­
kazanego na rys. 56. Obliczyć pojemność całej baterii kondensa­
torów.
505. Znaleźć pojemność przedstawionego na rys. 57 schematu
połączeń jednakowych kondensatorów. Pojemność każdego kon­
densatora jest równa C.

0~
— Ih
1
0— T (T T
Rys. 57 Rys. 58

506. Znaleźć różnicę potencjałów między punktami a i b na

schemacie podanym na rys. 58. Pojemności kondensatorów są
równe: Cx = 0,5 pF i C2 = 1 pF, siły elektromotoryczne źródeł
wynoszą &x = 2 V i i 2 =? 3 V.
507. Kondensator o pojemności C — 2 pF uzyskał ładunek

108
q = 10~3 C. Okładki kondensatora połączono przewodnikiem.
Obliczyć ilość ciepła wydzielonego w przewodniku podczas rozłado­
wania kondensatora i różnicę potencjałów między okładkami kon­
densatora do czasu rozładowania.
508. Podczas rozładowania baterii, składającej się z n — 20
jednakowych kondensatorów połączonych równolegle, wydzieliło
się 10 J ciepła. Pojemność każdego kondensatora jest równa
C = 4 (jlF. Wyznaczyć, do jakiej różnicy poten­
cjałów naładowane były kondensatory.
509. Wyznaczyć, jaka ilość ciepła wydzieli
się podczas uziemienia naładowanej do poten­
cjału <p = 3000 V kuli o promieniu R = 5 cm.
510. Jaki ładunek został udzielony kuli,
jeżeli kula naładowana jest do potencjału
(p = 100 V? Energia elektryczna kuli jest równa E = 2,02 J.
511. Wyznaczyć ilość ciepła wydzieloną podczas połączenia
przewodem okładek (nie uziemionych) górnych dwóch kondensa­
torów (rys. 59). Różnice potencjałów między okładkami górnymi
kondensatorów i ziemią są odpowiednio równe Ux = 100 V
i U2 = —50 V. Pojemności kondensatorów wynoszą Cx = 2 pF,
a C2 — 0,5 [aF .
512. Wyznaczyć ilość energii elektrycznej zamienionej na ciepło
podczas połączenia okładkami naładowanymi jednoimiennie kon­
densatorów Cx = 2 |aF i C2 = 0,5 pF naładowanych odpowiednio
do napięć Ux = 100 V i Ua = 50 V.

— § 20. PRĄD STAŁY ELEKTRYCZNY

P R A W O O H M A D Ł A C ZĘ ŚC I O B W O D U . O P Ó R P R Z E W O D N IK Ó W

Prąd stały elektryczny (natężenie) określamy wzorem

gdzie q oznacza ładunek przepływający przez poprzeczny przekrój

przewodnika w czasie t. W układzie jednostek SI, gdzie ładunek
mierzymy w kulombach, a czas w sekundach, jednostką natężenia

109
jest 1 amper. Gęstością prądu elektrycznego (przy równomiernym
„rozłożeniu" prądu wzdłuż poprzecznego przekroju przewodnika)
nazywamy wielkość
I
J “ S"’
gdzie S oznacza powierzchnię poprzecznego przekroju przewod­
nika. Dla części obwodu zawierającej przewodniki pierwszej
i drugiej klasy (metale i elektrolity) słuszne jest prawo Ohma:
I = kU,
lub
U_
I =
R ’

gdzie R oznacza opór przewodnika, k = — — jego przewodność,

R
a U —- spadek napięcia na tej części obwodu (różnica potencjałów
między jej końcami). W układzie jednostek SI za jednostkę oporu
przyjmujemy 1 0 = 1 V /A . 1 jednostka elektrostatyczna CGS
oporu = 9 • 10UQ. Przewodność mierzymy w simensach, przy
czym 1 S = 1 O-1.
Opór przewodnika o stałym przekroju poprzecznym, wykona­
nego z jednorodnego materiału, związany jest z długością przewod­
nika l i polem jego poprzecznego przekroju S zależnością

R = e— ,
KS
gdzie q oznacza opór właściwy materiału przewodnika. Między jed­
nostkami oporu właściwego zachodzi związek
1 O • mm2/m = 104 O • cm = 106 O • m.
Zależność oporu przewodników metalowych od temperatury t
jest dana wzorem
Ri — W + « 0 i
gdzie oc oznacza temperaturowy współczynnik oporności, a R 0 —
opór przewodnika w temperaturze ł0 = 0° C.
513. Wyznaczyć gęstość prądu, jeżeli wiadomo, że w czasi
ł — 1 0 s przez przekrój poprzeczny przewodnika przepłynął prąd

110
 elektryczny o ładunku q = 100 C. Powierzchnia przekroju po­
przecznego przewodnika jest równa S = 5 mm2.
— 514. Woltomierz prądu stałego przystosowany jest do pomia­
ru napięcia maksymalnego U = 3 V. Opór przyrządu wynosi
R = 300 O; skala przyrządu ma n = 100 podziałek. Jaka jest war­
tość podziałki przyrządu, wyrażona w miliamperach, jeżeli posłużyć
się tym przyrządem jako miliamperomierzem?
— 515. Jaki opór powinien mieć przyrząd do pomiarów elektrycz­
nych, aby można go było stosować jako woltomierz ze skalą
U = 15 V lub jako miliamperomierz ze skalą I = 7,5 mA?
516. - Odchylenie strzałki woltomierza do końca skali odpowiad
napięciu t/x = 15 V. Natężenie prądu przepływającego przy tym
przez woltomierz wynosi It — 7,5 mA. Wyznaczyć natężenie prądu
przepływającego przez woltomierz, gdy woltomierz wskazuje na­
pięcie U = 5 V i opór wewnętrzny woltomierza.
517. Obliczyć natężenie prądu w obwodzie akumulatora, za­
mkniętego oporem R = 1000 O, jeżeli po szeregowym włącze­
niu do tego obwodu miliamperomierza o oporze wewnętrznym
R t = 100 O wskazuje on natężenie = 55 mA. Pominąć opór
wewnętrzny źródła.
—518. Wyznaczyć spadek napięcia na przewodniku o oporze
R = 10 O, jeżeli wiadomo, że w czasie ł = 5 min przez przewodnik
przepłynął prąd o ładunku q = 120 C.
— 519. Do obwodu elektrycznego włączono szeregowo kuchenkę
elektryczną, opornik i amperomierz, których opory wynoszą od­
powiednio: R x = 50 O, R z = 30 Q i i ? 3 = 0,1 O. Wyznaczyć spa­
dek napięcia na kuchence elektrycznej, oporniku i amperomierzu,
jeżeli natężenie prądu w obwodzie jest równe J = 4 A.
— 520. Opór jednego metra przewodnika miedzianego o średnicy
D = 0,1 mm wynosi 2,23 O. Jaki jest opór właściwy miedzi?
— 521. Wyznaczyć opór przewodnika miedzianego, którego masa
jest równa m = 1 kg, a powierzchnia przekroju poprzecznego
S = 0,1 mm2. Gęstość miedzi p0 = 8900 kg/m3, opór właściwy
q = 1,75 • 10-» O - m.
—-522. Opór właściwy pręcika. grafitowego od ołówka jest równy
q = 400 O • mm 2/m. Jakiej wielkości będzie natężenie prądu, który
przepłynie przez pręcik, jeżeli włączyć go do napięcia U = 6 V ?
Długość pręcika l = 20 cm, jego średnica d — 2 mm.

111
— 523. Po włączeniu do obwodu elektrycznego przewodnika
o średnicy d — 0,5 mm i długości l = 47 mm różnica potencjałów
na końcach przewodnika wynosi U = 1,2 Y przy natężeniu prądu
w obwodzie I = 1 A. Wyznaczyć opór właściwy materiału prze­
wodnika.
— 524. Obwód elektryczny zbudowany jest z trzech połączonych
szeregowo kawałków przewodnika o jednakowej długości i wyko­
nanych z jednego materiału, lecz mających różne przekroje:
= 1 mm2, <S2 = 2 mm 2 i S 3 = 3 mm2. Różnica potencjałów na
końcach obwodu jest równa U = 11 Y. Wyznaczyć spadki napięć
na każdym przewodniku.
— 525. Do pomiaru tem peratury zastosowano przewodnik że­
lazny, mający w temperaturze t = 10° C opór R = 15 O. W jakiej
temperaturze t±opór jego będzie wynosił R 1 = 18,25 £1. Wyznaczyć
tę temperaturę, jeżeli temperaturowy współczynnik oporu żelaza
jest równy a = 0,006 K -1.
— 526. Wyznaczyć temperaturę włókna żarówki, jeżeli po włą­
czeniu jej do sieci o napięciu U = 220 Y przez włókno przepływa
prąd o natężeniu I = 0,68 A. Opór włókna wolframowego żarówki
elektrycznej w temperaturze t = 20° C jest równy H = 36 Q.
Temperaturowy współczynnik oporu wolframu wynosi a, = 4 ,6 x
xl0-3 K -1.

S Z E R E G O W E I R Ó W N O L E G L E P O Ł Ą C Z E N IA P R Z E W O D N I K Ó W .
O P O R Y D O D A T K O W E I R O C Z N IK I

Opór całkowity obwodu przy połączeniu szeregowym przewod­

ników jest równy sumie oporów tych przewodników:
R = i?1+i?2 + -"
Opór całkowity R równolegle połączonych przewodników jest zwią­
zany z oporem tych przewodników zależnością

- = — + — + + J -
R Rx *2 + ^ Rn '

Odpowiednio całkowita przewodność połączonych szeregowo

przewodników spełnia zależność

k '+ ± + ...+ ±

112
 a całkowita przewodność równolegle połączonych przewodników
jest równa sumie ich przewodności:
k = + k2 + ... + kn.
*" 527. Jak wielkiego oporu dodatkowego należy użyć, aby można
było włączyć do obwodu o napięciu U = 220 V żarówkę, która
świeci normalnie pod napięciem U1 = 120 V i przy natężeniu
prądu I± = 4 A?
V'— 528. Dwie lampy łukowe i opór dodatkowy połączono szeregowo
i włączono do obwodu o napięciu U — 110 Y. Obliczyć wielkość
oporu dodatkowego, jeżeli spadek napięcia na każdej żarówce wy­
nosi U1 = 40 V, a natężenie prądu w obwodzie jest równe I = 12A.

Rys. 60

529. W celu zmierzenia napięcia na odcinku obwodu elektrycz­

nego włączono szeregowo dwa woltomierze (rys. 60). Woltomierz
pierwszy o oporze R 1 = 5000 12 wskazuje napięcie tĄ = 20 V,
a drugi U2 = 80 V. Wyznaczyć opór drugiego woltomierza.
— 530. Opornik z przewodnika żelaznego, miliamperomierz i źró­
dło siły elektromotorycznej zostały połączone szeregowo. W tempe­
raturze = 0° G opór opornika jest równy R 0 = 200 Q. Opór
miliamperomierza r = 20 O. Wskazania miliamperomierza wy­
noszą I 0 = 30 mA. Co będzie wskazywał miliamperomierz, jeżeli
opornik ogrzeje się do temperatury 50° G? Temperaturowy współ­
czynnik oporu żelaza x — 6 • 10~3 K -1. Pominąć opór wewnętrzny
źródła.
531. Opór R = 2000 O zbudowany jest z dwóch części połączo­
nych szeregowo. Temperaturowy współczynnik oporności pierw­
szego oporu (węglowego) = —0,01 K _1, a współczynnik tempe­
raturowy drugiego oporu (metalowego) a 2 = +0,02 K -1. Jakiej
wielkości należy wybrać opory węglowy i metalowy, aby opór cał­
kowity obwodu R nie zależał od tem peratury?
532. Zbudować taki obwód elektryczny do oświetlenia jedną ża­
rówką korytarza przejściowego, który pozwoli włączać i wyłączać
światło z każdego końca korytarza.
8 — Z a d a n ia z fiz y k i
113
 — 533. Do sieci o napięciu U — 120 V włączone zostały dwie ża­
rówki, każda o oporze R = 200 O. Jakie będzie natężenie prądu,
który popłynie przez każdą żarówkę przy połączeniu równoległym
i szeregowym?
534. Opornik suwakowy (lub zatyczkowy) połączony według
schematu przedstawionego na rys. 61 jest dzielnikiem napięcia

(potencjometrem). Podczas przesuwania suwaka a od 0 do b na­

pięcie Ux zmienia się w sposób ciągły od 0 do U — czyli napięcia
na zaciskach źródła. Znaleźć zależność pobieranego z potencjo­
metru napięcia Ux od położenia suwaka a. Zbudować wykres tej
zależności dla przypadku, gdy opór
woltomierza i ?1 jest o wiele większy
od oporu suwaka R.
535. Znaleźć opór przewodnika bi­
metalowego (żelazo-miedź) o długości
/ = 100 m. Wewnątrz rdzeń żelazny
(zwiększający wytrzymałość przewo­
dnika) ma średnicę d = 2 mm. Całko­
wita średnica przewodnika wynosi
£2 • mm 2
D = 5 mm. Opór właściwy żelaza jest równy q = 0,12-
m
Cl • mm 2
a miedzi q2 = 0,017 - Dla porównania obliczyć opór prze-
m

114
wodnika jednorodnego żelaznego i ?3 i miedzianego B i o średni­
cy D i długości L
~V536. Wyznaczyć opór całkowity obwodu podanego na rys. 62.
537. Opór całkowity dwóch przewodników połączonych szere­
gowo jest równy jR = 5 £2, a połączonych równolegle R 0 = 1, 2 £2.
Wyznaczyć opór każdego z przewodników.
538. Do pierścienia przewodzącego podłączono w dwóch punk­
tach przewody przewodzące prąd. W jakim stosunku punkty przy­
łączenia dzielą długość okręgu pierścienia, jeżeli opór całkowity
otrzymanego obwodu jest n = 4,5 razy mniejszy od oporu prze­
wodnika, z którego wykonany jest pierścień?
—• 539. W obwodzie elektrycznym, przedstawionym na rys. 63,
amperomierz wskazuje natężenie prądu I = 0,04 A, a woltomierz
wskazuje napięcie U = 20 V. Wyznaczyć opór R woltomierza, je­
żeli R x = 1 0 0 0 £2 .

Rys. 63 Rys. 64

540. Wyznaczyć opór R x włókna żarówki według wskazań w

tomierza (£/ = 50V) i amperomierza (I = 0,5 A) połączonych
według schematu rys. 64. Opór woltomierza jest równy R 2 = 40 k£2.

541. Wyznaczyć opór R, jeżeli amperomierz wskazuje (rys. 6

natężenie prądu I = 5 A, a woltomierz napięcie U = 100 V. Opór

8* 115
wewnętrzny woltomierza jest równy i?a = 2500 £2. Jaki błąd po­
pełniono w obliczeniu oporu R x, jeżeli założymy, że opór wewnętrz­
ny woltomierza jest o wiele większy od R lt a przy obliczeniach po­
miniemy natężenie prądów przepływających przez woltomierz?
542. Dwa przewodniki o jednakowych oporach R połączono sze­
regowo ze źródłem, którego siła elektromotoryczna jest równa S.
Jaka jest różnica we wskazaniach woltomierzy z oporami wewnętrz­
nymi i? i 1 0 i?, jeżeli podłączyć je kolejno do końców jednego
z przewodników. Pominąć opór wewnętrzny źródła.
543. Do źródła o napięciu U — 12 V podłączono linię zasilającą
dwie żarówki. Schemat włączenia żarówek pokazano na rys. 6 6 .
Opory odcinków linii wynoszą rx = ra = r 3 = r4 = r = 1,5 Q.
Opór każdej żarówki jest równy R x = 36 O. Wyznaczyć spadek
napięcia na każdej żarówce.

Rys. 66 R ys. 67

— 544. W schemacie elektrycznym, przedstawionym na rys. 67,

siła elektromotoryczna generatora jest równa £ 200 V, a opory
R i = 60 O, R 2 = R 3 = 30 £2. Obliczyć spadek napięcia na oporze
Jf?j. Pominąć opór wewnętrzny generatora.

545. Obwód elektryczny zbudowany jest ze źródła o sile elek

tromotorycznej S = 180 V i opornika R — 5 kQ. Wyznaczyć
wskazania woltomierzy podłączonych do opornika według sche­
m atu pokazanego na rys. 6 8 . Opory wewnętrzne woltomierzy wy­

116
noszą rx = 6 k£2 i r 2 = 4 kii. Można pominąć opór wewnętrzny
źródła i opór przewodników. Suwak B znajduje się' pośrodku opor­
nika.
546. Trzy oporniki połączono według schematu podanego na
rys. 69. Przy włączeniu oporników w obwód w punktach A B
opór obwodu jest równy = 20 £1, a w punktach AC opór
i ?2 = 15 £1- Wyznaczyć opory r1? r 2 i r 3, jeżeli wiadomo, że
ri — ^r 2"
547. Na ile równych części należy pociąć przewodnik jednorodny
o oporze B = 36 £2, aby opór jego części połączonych równolegle
wynosił B 0 = 1 £2?
648. Z jednego przewodnika zrobiono szkielet w postaci sz
cianu (rys. 70), którego każda krawędź ma opór r. Jak wielki
jest opór R tego szkieletu, jeżeli prąd przepływa od wierzchołka A
do wierzchołka J3? Jakie jest natężenie prądu przepływającego w ka­
żdej krawędzi sześcianu, jeżeli natężenie prą­
du w całym obwodzie wynosi /?
549. Jak należy połączyć cztery prze­
wodniki, których opory wynoszą rx = 1 £2 ,
r 2 = 2 £2, r 3 = 3 £2 i r4 = 4 £2, aby otrzymać
opór R = 2,5 £2?
550. Wyznaczyć przewodność obwodu
elektrycznego, zbudowanego z dwóch grup
szeregowych i połączonych równolegle przewodników. Każdy
przewodnik pierwszej grupy ma przewodność k = 0,5 S, a każdy
przewdnik drugiej k' = 0,25 S. Pierwsza grupa składa się z czte­
rech przewodników, a druga — z dwóch.
— 551. Woltomierz przeznaczony jest do pomiaru napięcia mak­
symalnego U1 = 30 V. Przez woltomierz przepływa prąd o natę­
żeniu I x = 10 mA. Jaki dodatkowy opór należy dołączyć do wolto­
mierza, aby można było mierzyć nim napięcie U = 150 V?
— 552. Wskazówka miliamperomierza odchyla się do końca skali,
jeżeli przez miliamperomierz przepływa prąd o natężeniu I = 0,01 A.
Opór przyrządu wynosi B = 5 £2. Jaki opór dodatkowy B d należy
dołączyć do przyrządu, aby można go było stosować jako wolto­
mierz do pomiaru napięć o wartości U = 300 V?
- 553. Woltomierz połączony równolegle z oporem B x = 10 k£2
przy włączeniu do sieci o napięciu U = 220 V wskazuje napięcie

117
 U1 = 70 V, a połączony szeregowo z oporem R 2 wskazuje napięcie
U2 = 20 V. Znaleźć wielkość oporu R 2.
554. Woltomierz z oporem wewnętrznym R = 3000 fi, włą­
czony do miejskiej sieci oświetleniowej, wskazuje napięcie U =
= 125 V. Przy włączeniu szeregowym z woltomierzem przewod­
nika o nieznanym oporze R x jego wskazania zmniejszyły się do
U1 = 115 V. Znaleźć wielkość nieznanego oporu.
555. Woltomierz, którego opór wewnętrzny wynosi = 50 kfi,
podłączony do źródła razem z oporem dodatkowym R 2 = 120 kfi
wskazuje napięcie Ux = 100 Y. Wyznaczyć napięcie U2 na zaci­
skach źródła.
556. Wyznaczyć wskazania woltomierza, mającego opór we­
wnętrzny rlt w obwodzie podanym na rys. 71, jeżeli natężenie
prądu przed rozgałęzieniem jest równe I. Opory r 2 i R 2 są dane.
557. Miliamperomierz przystosowany do
3 pomiaru natężenia o wartości I a = 25 mA,
0 *-J—C
mający opór wewnętrzny R a = 10 Q, należy
wykorzystać jako amperomierz do pomiaru
natężeń prądu o wartościach do I = 5 A.
Jaki opór powinien mieć bocznik? Ile razy
0 —t —C
rz zmniejszy się czułość przyrządu?
558. Amperomierz podłączony na krótki
Rvs. 71
czas do ogniwa galwanicznego o sile elek-
tromotoryczncj i 1,5 V i oporze wewnętrznym r = 0,2 fi
wskazuje natężenie prądu / = 5 A. Jakie natężenie prądu wskaże
amperomierz, jeżeli zbocznikować go oporem R b = 0,1 fi?
559. Po zbocznikowaniu galwanometru oporami r1; r 2 i r 3
odgałęzia się z nich 90 %, 99 % i 99,9 % natężenia prądu I całego
obwodu. Wyznaczyć wielkości tych oporów, jeżeli opór galwano­
metru jest równy R = 27 fi.
560. Miliamperomierz ze skalą od 0 do 50 podziałek ma war­
tość podziałki <x = 500 gA/podz. i opór wewnętrzny Ra — 200 fi.
Jakiej wielkości opór i jak należy włączyć, aby tym przyrządem
można było mierzyć natężenia prądu I = 1 A?
561. Do amperomierza, którego opór wewnętrzny jest równy
R a = 0,1 fi, podłączono bocznik o oporze R b = 0,0111 fi. Wyzna­
czyć natężenie prądu przepływającego przez amperomierz, jeżeli
natężenie prądu w całym obwodzie wynosi I = 27 A.

118
 562. Równolegle do amperomierza, mającego opór R a = 0,03 £2,
włączono przewodnik miedziany o długości Z = 1 0 cm i o średnicy
d — 1,5 mm. Wyznaczyć wielkość natężenia prądu w obwodzie, je­
żeli amperomierz wskazuje natężenie I a = 0,4 A. Opór właściwy
£2 • mm 2
miedzi jest równy q = 0,017 ----------.

P R A W O O H M A D LA CAŁEGO O BW O D U

Natężenie prądu w całym obwodzie zamkniętym zbudowanym

z oporu zewnętrznego R i ze źródła, którego siła elektromotory­
czna jest równa &, a opór wewnętrzny r, jest równe
JP
I =
R+r '
Jeżeli siła elektromotoryczna na odcinku obwodu wynosi &,
a opór R (włączając i opór wewnętrzny źródła), napięcie jest
wtedy równe TT „ rn
J U = <px —ę>8 — &—IR,
gdzie <px i ę?2 są to potencjały na początku i końcu odcinka (rys. 72, a).
Zakładamy, że początek odcinka znajduje się przy biegunie dodat­
nim źródła, koniec odcinka przy biegunie
ujemnym i że prąd o natężeniu I wew­ £,k
nątrz źródła płynie od bieguna ujemnego Vz ~\ 9,
do dodatniego. Jeżeli inne odcinki tego J
obwodu zawierają także źródła siły elek­
tromotorycznej , to na danym odcinku mo­ -U-
żliwy jest przeciwny kierunek natężenia
prądu wewnątrz źródła (rys. 72, b). W tym £.*
przypadku mamy 9 / - I + ( 9,
1
U = S + IR . 6
— 563. Natężenie prądu w obwodzie ba­ L----- //-------
terii, której siła elektromotoryczna wynosi Rys_ 72
$ = 30 V, jest równe I = 3 A. Napięcie
na zaciskach baterii jwynosi U = 18V. Znaleźć opór R obwodu
zewnętrznego i opór wewnętrzny r baterii.
— 564. W obwodzie zbudowanym ze źródła o sile elektromotorycz­
nej S — 6 V i o oporze wewnętrznym r = 2 £2 oraz z opornika

119
płynie prąd o natężeniu I = 0,5 A. Jakie będzie natężenie prądu
I 1 po zmniejszeniu trzykrotnym oporu opornicy /??
565. Źródło o sile elektromotorycznej if i o oporze wewnętrz­
nym r zamknięto na oporze zewnętrznym R. Wyznaczyć, jak zmieni
się natężenie prądu i napięcie na zaciskach źródła w zależności od
R. Zbudować wykres dla & = 15 V i r = 2,5 ii.
566. Włókno żarzenia lampy elektronowej włączono szeregowo
z oporem do obwodu akumulatora o sile elektromotorycznej
8 = 2,5 V i o oporze wewnętrznym r = 0,1 Cl
(rys. 73). Potrzebne natężenie prądu żarzenia
otrzymuje się wtedy, gdy opór opornika wynosi
R x = 8,4 ii. Wyznaczyć natężenie prądu żarze­
nia I, jeżeli opór włókna żarzenia wynosi R 2 =
= 30 ii.
567. Do zasilania żarzen
nowej potrzebne jest napięcie U = 4 V i natę­
żenie prądu I = 1 A. Wyznaczyć wielkość opo­
ru dodatkowego R x w obwodzie żarzenia (rys.
73), jeżeli lampa zasilana jest z baterii akumula­
torów o sile elektromotorycznej & = 12 V.
Opór wewnętrzny baterii wynosi r = 0,6 ii.
568. Żaróweczka podłączona jest za pomocą przewodnika mie­
dzianego do akumulatora, mającego siłę elektromotoryczną S =
= 2 V i opór wewnętrzny r = 0,04 ii. Długość przewodnika jest
równa ( = 4m , a średnica d = 0,8 mm. Napięcie na zaciskach
akumulatora wynosi U = 1,98V. Znaleźć opór R 2 żaróweczki.
Opór właściwy miedzi 0,017 ii • mm 2/m.
569. Woltomierz podłączony do źródła prądu o sile elektro­
motorycznej & = 120 V i oporze wewnętrznym r = 50 ii wskazuje
napięcie U = 118 V. Wyznaczyć opór wewnętrzny woltomierza.
570. Po włączeniu obwodu zewnętrznego różnica potencjałów
na zaciskach baterii jest równa U — 18 V. Ile wynosi opór wew­
nętrzny baterii r, jeżeli siła elektromotoryczna baterii jest równa
S = 30 V, a opór obwodu zewnętrznego R = 6 Q?
571. Wyznaczyć spadek napięcia U1 na przewodnikach łączą­
cych i ich opór R x, jeżeli na zaciskach żarówki, mającej opór
R2 = 10 Q, napięcie wynosi U2 = 1 V. Siła elektromotoryczna
źródła jest równa & = 1,25 V, a jej opór wewnętrzny r = 0,4 Cl.

120
 572. Prądnica zasila prądem n = 100 żarówek połączonych
równolegle. Każda z nich ma opór R = 1200 Q i przeznaczona jest
na napięcie U0 = 220 V. Opór linii wynosi R x = 4 Q. Opór wew­
nętrzny prądnicy jest równy r = 0,8 Q. Znaleźć siłę elektromoto­
ryczną prądnicy i napięcia na jej zaciskach.
573. Jaka powinna być siła elektromotoryczna baterii, włą­
czonej w obwód pokazany na rys. 74, aby natężenie pola elektrycz­
nego w kondensatorze płaskim było równe E = 2250 V/m. Opór
wewnętrzny baterii wynosi r = 0,5 Q. Opór R = 4,5 O. Odległość
między okładkami kondensatora płaskiego jest równa d = 0 , 2 cm.

Rys. 74 Rys. 75

574. Baterię ogniw galwanicznych o sile elektromotorycznej

S = 15 V i o oporze wewnętrznym r = 5 Q zamknięto przewodni­
kiem o oporze R = 10 Q. Do zacisków baterii podłączono kon­
densator o pojemności C = 1 g.F. Wyznaczyć wielkość ładunku
na kondensatorze.
575. Dwa jednakowe oporniki, każdy o oporze r = 25 Q i opór
R = 50 Q podłączono do źródła według schematu pokazanego na
rys. 75. Do odcinka A B podłączono kondensator o pojemności
C = 5 g,F. Wyznaczyć siłę elektromotoryczną źródła, jeżeli ładu­
nek kondensatora wynosi q = 1,1 • 10-4 C. Można pominąć opór
wewnętrzny źródła i opór przewodników' łączących.
576. Jaki jest ładunek okładek kondensatora C w schemacie
elektrycznym pokazanym na rys. 76. Wielkość ładunku wyrazić
przy pomocy wielkości oznaczonych na rysunku. Pominąć opór
wewnętrzny źródła i opór przewodników łączących.
577. Wyznaczyć różnicę potencjałów na okładkach kondensa­
tora C w schemacie elektrycznym pokazanym na rys. 77. Siła

121
elektromotoryczna jest równa £ i wszystkie opory są znane.
Pominąć opór wewnętrzny źródła.
578. Bateria o oporze wewnętrznym r = 1 £2 została zamknięt
oporem B. Woltomierz podłączony do zacisków baterii wskazuje

Rh
A
m

£
Rys. 76

napięcie U1 = 20 V. Gdy podłączono równolegle taki sam opór B,

wskazanie woltomierza zmniejszyło się do napięcia U2 = 15 V.
Wyznaczyć opór B zakładając, że opór woltomierza jest o wiele
większy od B. Pominąć opór przewodników łączących.
579. W obwód generatora włączono szeregowo dwa opor
B 1 — 100 O i B 2 = 500 £2. Do końców drugiego oporu podłączono
woltomierz. Znaleźć opór B woltomierza, jeżeli wskazuje on na­
pięcie U = 160 V. Siła elektromotoryczna generatora jest równa
£ = 200 V, a jego opór wewnętrzny wy­
nosi r = 0,5 O.
580. Przewodnik
g gięto w postaci pierścienia o promieniu
a = 1 m (rys. 78). W środku pierścienia u-
mieszczono ogniwo galwaniczne Greneta o si­
le elektromotorycznej £ = 2 V i o oporze
Rys. 78 wewnętrznym r = 1,5 O. Ogniwo połączono
z punktami A i B pierścienia wzdłuż średni­
cy za pomocą takiego samego przewodnika z chromonikieliny.
Wyznaczyć napięcie między punktami A i B. Opór właściwy
chromonikieliny wynosi q — 1,1 ■ 10- 6 £2 • m. Przekrój przewodni­
ka jest równy S = 1 mm2. Przyjmujemy, że długość przewodnika
równa się średnicy pierścienia.

122
 581. Do zacisków źródła podłączono dwa równolegle połączone
opory i?x = 10 £2 i i ?2 = 2 £2. Wyznaczyć stosunek natężeń prą­
dów przepływających przez pierwszy opór przed i po oderwaniu się
od obwodu oporu drugiego. Opór wewnętrzny źródła wynosi
r = 1 £2 .
582. Dwa opory R x = 1 £2, i ?2 = 1 £2 i opornik i ?3 = 2 £2
podłączono do źródła z oporem wewnętrznym r = 0,5 £2 (rys. 79).
Do rozgałęzienia obwodu podłączono woltomierz. Gdy suwak
opornika znajduje się na środku (punkt a), woltomierz wskazuje
napięcie U0 = 13 V. Jakie jest wskazanie woltomierza, jeżeli
suwak przesunąć do skrajnego prawego położenia na opornicy
(punkt 6 )? Opór woltomierza jest wielki w porównaniu z oporami
R 1 i R 2. Opór przewodów można pominąć.

R3 b

Rys. 79 Rys. 80

583. Sześć jednakowych przewodników, z których opór każdego

wynosi r = 2 £2, połączono parami równolegle. Wszystkie trzy
pary połączono szeregowo i podłączono do baterii o oporze wew­
nętrznym rx = 1 £2. Przez każdy przewodnik przepływa przy tym
prąd o natężeniu I = 2,5 A. Jakie jest natężenie prądu płynącego
przez każdy przewodnik, jeżeli się usunie jeden z nich?
584. Obwód elektryczny zbudowany jest ze źródła siły elektro­
motorycznej i trzech oporów R ±= 3 £2, R 2 = 2 £2 i R 3 = 18,8 £2,
połączonych według schematu pokazanego na rys, 80. Znaleźć
natężenie prądów przepływających przez opory R x i R 2. Siła
elektromotoryczna źródła jest równa £ = 100 V, a jej opór
wewnętrzny r = 0 , 2 £2 .
585. Do biegunów baterii o sile elektromotorycznej £ = 120V
i o oporze wewnętrznym r = 1 0 £2 podłączono równolegle dwa

i
123
przewodniki, każdy o oporze R = 20 Q. Końce swobodne prze­
wodników i ich środki połączono ze sobą za pomocą 2 żarówek,
każda o oporze R x = 200 Q. Znaleźć natężenie prądu przepływa­
jącego przez baterię.
586. Po zamknięciu źródła prądu elektrycznego oporem R x =
= 5 Q w obwodzie płynie prąd o natężeniu I x = 5 A, a po zamknię­
ciu oporem R 2 = 2 0 płynie prąd o natężeniu I 2 = 8 A. Znaleźć
opór wewnętrzny i siłę elektromotoryczną źródła.
587. Wyznaczyć opór wewnętrzny akumulatora, jeżeli wia­
domo, że po zamknięciu go oporem zewnętrznym R x — 14 Q
napięcie na zaciskach akumulatora wynosi Ux = 28 V, a po zam­
knięciu oporem R 2 = 29 O napięcie na zaciskach wynosi U2 =
= 29 V. Pominąć opór przewodów.
588. Amperomierz o oporze wewnętrznym R x = 2 D. podłą­
czony do zacisków baterii wskazuje natężenie prądu I x = 5 A.
Woltomierz o oporze wewnętrznym R 2 — 150 Q podłączony do
zacisków tej samej baterii wskazuje napięcie U — 12 Y. Znaleźć
natężenie prądu zwarcia baterii.
589. Schemat elektryczny, zbudowany z dwóch oporów połą­
czonych równolegle R x = 40 il i R 2 = 10 Q, podłączono do za­
cisków akumulatora, którego siła elektromotoryczna wynosi £ =
= 10 V. Natężenie prądu w całym obwodzie jest równe / = 1 A.
Znaleźć opór wewnętrzny akumulatora i natężenie prądu zwarcia.
590. Akumulator, którego siła elektromotoryczna wynosi & =
= 25 V, a opór wewnętrzny r = 1 O naładowano z sieci o na­
pięciu U = 40 V przez dodatkowy opór R = 5 0. Wyznaczyć
napięcie Ux na zaciskach akumulatora.

P O Ł Ą C Z E N IA S Z E R E G O W E I R Ó W N O L E G Ł E Ź R Ó D E Ł
S IŁ Y E L E K T R O M O T O R Y C Z N E J

Natężenie prądu elektrycznego w całym obwodzie przy szere­

gowym połączeniu n jednakowych ogniw w baterię jest równe
j nS
~ R+ nr ’
gdzie R oznacza opór obwodu zewnętrznego, r — opór wewnętrzny
każdego ogniwa, S — siłę elektromotoryczną ogniwa.
Przy równoległym połączeniu n jednakowych ogniw natężenie

124
prądu w całym obwodzie jest równe

Prawa Kirchhoffa. Przy rozwiązywaniu zadań na rozgałęzione

obwody elektryczne, szczególnie jeżeli w tych obwodach znajduje
się kilka źródeł prądu, posługujemy się prawami Kirchhoffa,
których treść jest następująca.
Suma algebraiczna wszystkich natężeń prądów wpływających
do punktu rozgałęzienia (węzła) i wypływających z niego jest
równa zeru:
I 1+ I 2 + ... + I n = 0. (14)
Kierunek prądów wpływających do węzła uważamy za dodatni,
a wypływających z węzła — za ujemny. Na przykład, dla węzła a
na rys. 81 równanie dla natężeń prądów ma postać
/ 5- J W 4 = o.
Kierunek przepływu prądu w każdym odcinku obwodu między
dwoma węzłami ustalamy w sposób dowolny, zachowując jednak

ten sam kierunek na wszystkich etapach rozwiązywania zadania.

Jeżeli w wyniku rozwiązania dla pewnych natężeń prądów otrzy­
mujemy wyniki liczbowe ujemne, oznacza to, że początkowy kie­
runek przepływu prądów wybraliśmy nieprawidłowo.
Suma algebraiczna spadków napięć na oporach (włączając
i opory wewnętrzne źródeł) wzdłuż dowolnego obwodu zamknię­
tego w złożonym obwodzie równa się sumie algebraicznej sił

125
elektromotorycznych występujących w tym obwodzie, tj.
ilJ?l + i2#2 + ---+-fn-^n = ^1 + ^2 + •••+ & k' U&)
Kierunek obiegu każdego obwodu (zgodnie z ruchem wskazó­
wek zegara lub odwrotny) jest dowolny. Spadek napięcia uwa­
żamy za dodatni, jeżeli wybrany wcześniej kierunek przepływu
prądu na odcinku między dwoma węzłami jest zgodny z kierun­
kiem obiegu obwodu i za ujemny, jeżeli kierunek przepływu prądu
jest przeciwny do kierunku obiegu. Siłę elektromotoryczną uwa­
żamy za dodatnią, jeżeli podczas obiegu po obwodzie przechodzimy
przez źródło prądu od bieguna ujemnego do dodatniego, a za ujem­
ny —-w przeciwnym przypadku. Na przykład, w obwodzie abcd,
pokazanym na rys. 81, podczas obiegu zgodnie z ruchem wskazó­
wek zegara równanie (15) piszemy w postaci
^l(-^l+rl)+^2(-^2+r2) — ^3(-^3+r3) — ^ 4 ^ 4 = <^1— <^2 — 3'
Jeżeli obwód całkowity zawiera m węzłów, to równania (14)
układamy dla m —1 węzłów. Przy układaniu równań (15) dla
kolejnych obwodów (oczek) uważamy na to, abyśmy żadnego
następnego obwodu nie mogli otrzymać przez dodanie lub odjęcie
rozpatrzonych już obwodów. Całkowita liczba równań, ułożonych
według praw Kirchhoffa, powinna być równa liczbie odcinków'
między węzłami, tj. liczbie różnych natężeń prądów w danym
schemacie.
591. Ile wynosi różnica potencjałów między punktami A i B
(rys. 82), jeżeli siły elektromotoryczne źródeł wynoszą = 1 V,
<?2 = 1,3 V, a opory obwodu są równe odpowiednio rŁ = 10 Q
i r 2 = 5 Q? Pominąć opory wewnętrzne źródeł.

Ci n

3
Et, p2

BP Pa
Rys. 82

592. Dwa ogniwa połączone są według schematu pokazanego na

rys. 83. Pierwsze ma siłę elektromotoryczną ^ = 1,5 V i opór

126
wewnętrzny rx = 0,6 £2, a drugie <f2 = 2 V i r 2 = 0,4 O. Jakie
napięcie U wskaże woltomierz na zaciskach ogniw (między punk­
tami a i b), jeżeli opór wewnętrzny woltomierza jest o wiele większy
niż opory wewnętrzne ogniw?
593. Dwa ogniwa o siłach elektromotorycznych ^ = 1,4 V
i = 1,1 V i o oporach wewnętrznych równych odpowiednio
rx — 0,3 £2 i r 2 = 0,2 £2 połączone są biegunami różnoimiennymi.
Wyznaczyć napięcie na zaciskach ogniw. Wyjaśnić, w jakim przy­
padku różnica potencjałów między punktami B i A jest równa
zeru (rys. 84).

-f-
B €,
+ i-

~ v £2
Rys. 84

594. Dwa źródła prądu o jednakowych siłach elektromotorycz­

nych B = 2 V i o oporach wewnętrznych rx = 0,2 £2 i r 2 = 0,4 £2
połączone są szeregowo. Przy jakim oporze zewnętrznym R na­
pięcie na zaciskach jednego ze źródeł jest równe zeru?
595. Ile wynosi opór wewnętrzny ogniwa rx (rys. 85), jeżeli
różnica potencjałów na jego zaciskach jest równa zeru? B ± =
= 3 0 , R 2 = 6 O i r 2 = 0,4 O. Siły elektromotoryczne ogniw są
takie same.

Rys. 85 Rys. 86

596. Przy jakim stosunku między oporami B ±, i??, B 3, rt i r 2

(rys. 8 6 ) różnica potencjałów na zaciskach jednego z ogniw jest
równa zeru? Siły elektromotoryczne ogniw są jednakowe.

127
 597. Wyznaczyć różnicę potencjałów Ux i U2 na zaciskach
generatorów połączonych według schematu podanego na rys. 87.
Siły elektromotoryczne generatorów są jednakowe & = 6 V, ich
opory wewnętrzne wynoszą rx = 0,5 £2 i r 2 = 0,38 £2. Opory
obwodu zamkniętego są równe R x — 2 £2, R 2 = 4 £2 i R a = 7 £2.
598. Trzy ogniwa galwaniczne o siłach elektromotorycznych
g x = 2,2 V, g 2 = 1,1 V i &2 = 0,9 Y i o odpowiednich oporach
wewnętrznych rx = 0,2 £2, r2 - - 0,4 £2
i r3 = 0,5 £2 włączone są szeregowo do
obwodu. Opór zewnętrzny obwodu jest
równy R = 1 £2. Wyznaczyć napięcie na
zaciskach każdego ogniwa.
599. Bateria zło
połączonych szeregowo, z których każde ma
siłę elektromotoryczną 3 = 1,25 V i opór
wewnętrzny r = 0 ,1 £2 , zasila dwa przewo­
dniki o oporach R x — 50 £2 i R 2 = 200 £2
włączone równolegle. Wyznaczyć napięcie na zaciskach baterii.
600. Ile jednakowych akumulatorów, każdy o oporze wewnętrz­
nym r = 0,004 £2 należy użyć, aby zbudować baterię, która da­
wałaby na zaciskach napięcie U = 115 V przy natężeniu prądu
I — 25 A, jeżeli siła elektromotoryczna akumulatora wynosi
3 = 1,25 V?
601. Bateria z n = 40 akumulatorów włączonych szeregowo
do obwodu ładuje się z sieci pod napięciem U = 127 V. Ile wynosi
natężenie prądu ładowania, .jeżeli siła elektromotoryczna akumu­
latora jest równa 3 = 2,5 V a opór wewnętrzny r — 0,2 £2 i poza
tym do obwodu dołączono szeregowo opór R = 2 £2 ?
602. Dwa ogniwa o siłach elektromotorycznych = 1,25 V
i g 2 = 1,5 V, o jednakowych oporach wewnętrznych r = 0,4 £2,
połączone są równolegle (rys. 8 8 ). Opór obwodu zewnętrznego
wynosi R = 10 £2. Znaleźć natężenie prądu przepływającego
w obwodzie zewnętrznym i w każdym ogniwie.
603. Znaleźć natężenie prądu przepływającego przez opór
R = 10 £2 (rys. 89). Siły elektromotoryczne źródeł prądu wynoszą
<?1 = 6 V i ^ = 5 V, a ićh opory wewnętrzne są odpowiednio
równe rx = 1 £2 i r2 = 2 £2 .
604. Do baterii, zbudowanej z dwóch połączonych równolegle

128
ogniw o siłach elektromotorycznych S x i S %, podłączono obwód
zewnętrzny z oporem R. Wyznaczyć natężenie prądu w obwodzie
zewnętrznym I , natężenia prądów łj i / , w ogniwie pierwszym
i drugim. Opory wewnętrzne'ogniw są równe odpowiednio rx i r2.
Wyjaśnić warunki, przy których natężenia prądów w poszcze­
gólnych obwodach są równe zeru lub zmieniają swój kierunek na
przeciwny.

--------- 1 r'
1 Ht
Cl
1p —
—W
R■
Ts
R — l--
Rys. 88 Rys. 89

605. Kilka jednakowych akumulatorów połączono raz szere­

gowo, a drugi raz równolegle i za każdym razem baterię zamknięto
przewodnikiem o oporze R. Przy jakich warunkach natężenie
prądu w przewodniku jest w obu przypadkach takie samo?
606. Są dwie baterie, jedna zbudowana jest z n = 4 jednako­
wych ogniw galwanicznych połączonych szeregowo, a druga —
z takich samych czterech ogniw połączonych równolegle. Baterie
te zostały zamknięte jednakowymi oporami R = 10 D. O ile
różnią się wskazania woltomierzy podłączonych do zacisków ba­
terii? Opór wewnętrzny każdego ogniwa galwanicznego wynosi
r = 2 £2. Opór woltomierza jest o wiele większy w porównaniu
z oporem R i r.
607. Jak zmieni się natężenie prądu w obwodzie zewnętrznym,
którego opór jest równy R = 2 O, "jeżeli dziesięć jednakowych
ogniw, połączonych szeregowo z tym oporem, włączyć równolegle
do niego ? Siła elektromotoryczna ogniwa £ = 2 V, a jego opór
wewnętrzny r = 0 , 2 Q.
608. Bateria zbudowana jest z N = 600 jednakowych ogniw
tak, że n grup połączonych jest szeregowo, a w każdej z nich
znajduje się m ogniw połączonych równolegle. Siła elektromoto­
ryczna każdego ogniwa wynosi £ = 2 V, a opór wewnętrzny
r = 0,4 £). Przy jakich wartościach n i m bateria zamknięta oporem
9 — Z a d a n ia z fizy k i
129
zewnętrznym B = 0 , 6 O odda maksymalną moc do obwodu
zewnętrznego? Wyznaczyć przy tym natężenie prądu w obwodzie
zewnętrznym.
609. Pojemność akumulatora wynosi Q0 = 80 A-h. Jaka jes
pojemność baterii zbudowanej z n = 3 takich akumulatorów po­
łączonych: 1 ) szeregowo, 2 ) równolegle?

—i|—i|—i|—ij
0- ■0

Rys. 90

610. Wyznaczyć pojemność akumulatorów połączonych według

schematu podanego na rys. 90. Pojemność oddzielnego akumula­
tora wynosi 64 A-h.
611. Mostek do pomiaru oporów (rys. 91) ustawiony jest tak,
że prąd nie przepływa przez galwanometr. Natężenie prądu w pra­
wej gałęzi jest równe I x = 0,2 A. Wyznaczyć napięcie U źródła
zasilania.

612. Znaleźć natężenia prądów przepływających w każdej ga

łęzi obwodu elektrycznego, pokazanego na rys. 92, S x = 6,5 V,
S 2 — 3,9 V, rx = r 2 = r 3 = r4 = r5 = r6 = 10 Q. Nie uwzględniać
oporów wewnętrznych źródeł sił elektromotorycznych.

130
 § 21. PRACA I MOC PRĄDU. DZIAŁANIE
CIEPLNE PRĄDU

' Podczas przesunięcia ładunku q w polu elektrycznym z punktu

o potencjale ą>l do punktu o potencjale <p2 siły elektryczne wyko­
nują pracę
L = q(<Pi-<pa) = qU.
Jeżeli przez przewodnik przepływa prąd o natężeniu I, to przez
poprzeczny przekrój przewodnika w czasie i przepływa ładunek
q = Ił. Dlatego podczas przepływu prądu o natężeniu I przez
przewodnik (między końcami tego przewodnika istnieje napięcie U)
w czasie t wykonana jest praca
L = IUł.
Według prawa zachowania energii w wyniku tej pracy przewodnik
sam pobiera i oddaje ciałom z otoczenia równoważną ilość energii
E w różnych postaciach (w postaci energii cieplnej, mechanicznej,
chemicznej, itd.). W szczególności, jeżeli zachodzi wyzwolenie
energii tylko w postaci ciepła Q, to
Q = klU t,
lub jeśli uwzględniamy, że według prawa Ohma U = IR,
U2
Q = kPR l = k - jj- t,

gdzie R oznacza opór przewodnika, a k — cieplny równoważnik

energii elektrycznej. W układzie jednostek SI wspólną jednostką
do pomiaru pracy, energii i ciepła jest dżul. Dlatego jeżeli jednostki
elektryczne mierzymy w układzie SI (ładunek w kulombach,
natężenie prądu w .amperach, opór w omach i różnicę potencjałów
w woltach), to pracę i ciepło obliczane według tych wzorów otrzy­
mujemy w dżulach przy k — 1. Jeżeli wielkości elektryczne
mierzymy w jednostkach układu SI, a ciepło chcemy otrzymać
w kaloriach, to' k = 0,24 cal/J.
Moc prądu stałego podczas przepływu przez przewodnik o opo­
rze R prądu o natężeniu I wyrażamy stosunkiem
T TI 2
P = = - = IU = P R = - V -
t Źl
Jednostką mocy w układzie SI jest 1 W = 1 J/s = 1 A • V.

9* 131
 Energię elektryczną mierzymy także w jednostkach, które są
iloczynem jednostek mocy i jednostki czasu. W szczególności,
ponieważ 1 J = 1 W • s, to 1 kW • h = 10 W • h = 3,6 • 106 W • s =
= 3,6 • 10« J.
Współczynnikiem sprawności układu nazywamy wielkość

V= ^ 100% = 100%,

gdzie L u oznacza pracę użyteczną (energię), L c — pracę całko­

witą, a Ls — pracę nie wykorzystaną (straconą).
613. Jaka ilość energii (w kW • h i J) znajduje się w akumula­
torze o pojemności 240 A • h mającym siłę elektromotoryczną
t = 2 V?
614. Jaka ilość ładunków elektrycznych przepłynie przez prze­
wodnik o oporze fi = 1 0 Q w czasie t = 2 0 s, jeżeli do jego końców
przyłożono napięcie U = 12 V? Jaka praca zostanie przy tym
wykonana ?
615. O ile zmieni się temperatura wody w kalorymetrze, jeżeli
przez umieszczony w niej przewodnik przepływa ładunek elek­
tryczny q = 1 0 0 G, a napięcie na końcach przewodnika wynosi
U = 20 Y? Masa wody w kalorymetrze jest równa m = 0,2 kg,
ciepło właściwe wody c = 4,19 • 103 J/kg.
616. Czy można zamiast dwóch maszynek elektrycznych o mocy
P = 500 W każda, połączonych równolegle, włączyć kominek
elektryczny, który pobiera prąd o natężeniu I = 12,5 A przy
napięciu U = 127 V, jeżeli bezpiecznik obliczony jest na natężenie
prądu pobieranego przez maszynki elektryczne?
617. Wyznaczyć przekrój przewodów miedzianych, odprowa­
dzających prąd z prądnicy o mocy P = 10® kW, jeżeli natężenie
prądu przekazywane jest do transformatora pod napięciem U =
= 15 kV. Gęstość natężenia prądu w przewodzie nie powinna
przewyższać wartości j = 10 A/mm2.
618. Piec łukowy pobiera prąd o natężeniu I = 200 A, z sieci
mającej napięcie U = 127 V, poprzez opór ograniczający =
= 0,2 12. Wyznaczyć moc pobieraną przez piec.
619. Spirala grzejna aparatu elektrycznego do parowania wody
ma w temperaturze 100°C opór R = 10 12. Jak duże jest natężenie
prądu /, który należy przepuszczać przez tę spiralę, aby aparat

132
wytwarzał m = 1 0 0 g pary z wrzącej wody w czasie 1 = 1 min?
Ciepło parowania wody wynosi r = 22,6 • 10ŁJ/kg.
620. Piec elektryczny powinien wytwarzać Q = 24 kcal ciepła
w czasie ł = 10 min. Jaka powinna być długość przewodnika
chromonikiełinowego o przekroju S = 5 • 10-7 m2, jeżeli piec prze­
znaczony jest do sieci elektrycznej o napięciu U — 36 V? Opór
właściwy chromonikieliny jest równy q — 1 ,2 • 1 0 -6 Q • m.
621. Pokój traci na dobę Q = 8,7 • 107 J ciepła. Jakiej długości l
należy wziąć przewodnik chromonikielinowy o średnicy d — 1 0 -3 m
w celu nawinięcia spirali do pieca elektrycznego, aby utrzymywał
on stałą temperaturę w pokoju? Piec włączony jest do sieci o na­
pięciu U = 120 V. Opór właściwy chromonikieliny jest równy
q = 1 ,1 • 1 0 -«Q • m.
622. W kalorymetrze z wodą o masie m = 480 g zanurzono
grzałkę elektryczną o mocy P = 40 W. O ile zmieni się temperatura
wody, jeżeli prąd przepływa przez grzałkę w czasie r = 2 1 min?
Pojemność cieplna kalorymetru wraz z grzałką wynosi C0 =
= 100 J/K. Ciepło właściwe wody jest równe c = 4,19 • 103 J/kg-K .
623. Wyznaczyć moc P grzejnika rondla elektrycznego, jeżeli
można w nim zagotować 2 l wody w czasie r = 20 ipin. Tempe­
ratura początkowa wody jest równa ł± = 20°C. Współczynnik
sprawności rondla elektrycznego wynosi rj = 70%. Ciepło wła­
ściwe wody c = 4,19 • 103 J/kg - K.
624. Przez jaki czas należy ogrzewać na płytce elektrycznej
o mocy P — 600 W przy współczynniku sprawności rj = 75%
m = 2 kg lodu, wziętego w temperaturze = —16°C, aby za­
mienić go w wodę, a otrzymaną wodę ogrzać do tem peratury
t2 = 100°C? Ciepło właściwe lodu cx = 2,1 • 103 J/kg- K, ciepło
topnienia lodu X = 3,3 • 105 J/kg, ciepło właściwe wody c =
= 4,19 • 103 J/kg-K .
625. Ile metrów przewodnika chromonikiełinowego o średnicy
d = 3 • 10~* m należy włączyć szeregowo ze 120-woltową żarówką
o mocy P = 40 W, aby dawała ona normalne żarzenie przy na­
pięciu sieci U = 220 V. Opór właściwy chromonikieliny jest
równy q = 1,1 • 1 0 ~ 6 Q • m.
— 626. Opornik o oporze B włączony został do sieci o napięciu U
(rys. 93). Wyznaczyć, o ile zmieni się moc pobierana z sieci,
jeżeli suwak opornika przesunąć o 1/4 długości od końca opornika.

133
 627. Znaleźć współczynnik sprawności pompy, która podaje
na wysokość h = 4,7 m przez rurę o przekroju S = 0,01 m 2 75 1
wody na sekundę, jeżeli silnik pobiera moc P = 10 kW.

Rys. 93

628. Silniki pociągu elektrycznego w czasie ruchu z pręd­

kością v = 54 km/h pobierają moc P = 900 kW. Współczynnik
sprawności silników i mechanizmów przenośnych jest równy
7} = 0,8. Wyznaczyć siłę ciągu F ciągu wytworzoną przez silniki.
629. Dwa równe co do długości i przekroju przewodniki, że­
lazny i miedziany, połączono szeregowo i włączono do sieci. Zna­
leźć stosunek ilości ciepła wydzielonego przez te przewodniki.
Rozwiązać to zadanie dla przypadku równoległego połączenia
przewodników. Opór właściwy żelaza gi = 1,2 • 10~7 Q • m, a opór
właściwy miedzi g2 — 1,7 * 1 0 -8 Q • m.
630. Dwa równe co do długości i przekroju przewodniki, żelazny
i miedziany, włączono do sieci na jednakowy okres czasu naj­
pierw szeregowo, a następnie równolegle. Znaleźć stosunek ilości
ciepła wydzielonego przy połączeniu szeregowym i ilości ciepła
wydzielonego przy połączeniu równoległym, jeżeli w obu przy­
padkach przez przewodnik żelazny płynie prąd o tym samym
natężeniu. Opór właściwy żelaza = 1,2 • 10-7 O • m, a miedzi
g2 = 1,7 • 10-8 O • m.
631. W czasie łx = 40 s w obwodzie, zbudowanym z trzech
jednakowych przewodników połączonych równolegle i włączonych
do sieci, wydzieliła się pewna ilość ciepła. W jakim czasie t2 wy­
dzieli się taka sama ilość ciepła, jeżeli przewodniki połączyć
szeregowo ?
632. Mamy dwa jednakowe grzejniki. Każdy z nich pobiera
moc P = 200 W przy napięciu U = 120 V. Grzejniki te podłą­
czono za pomocą długich i cienkich przewodów do źródła, którego
opór wewnętrzny można pominąć. Wyznaczyć opór B przewodów,
jeżeli wiadomo, że przy połączeniu grzejników szeregowo lub rów­

134
nolegle wydzielają one taką samą ilość ciepła w jednostce
czasu.
633. W czajniku elektrycznym z dwoma grzejnikami należy
ogrzać 2 1 wody od tem peratury pokojowej t = 20°C do wrzenia.
Każdy z grzejników włączony jest oddzielnie do sieci elektrycznej
i pobiera moc = 250 W. Po jakim czasie zagotuje się woda,
jeżeli ją ogrzewać jednym grzejnikiem lub dwoma, podłączonymi
do tej samej sieci względem siebie szeregowo lub równolegle?
Współczynnik sprawności czajnika elektrycznego wynosi 80%.
Ciepło właściwe wody c = 4,19 • 103 J/kg • K.
634. Czajnik elektryczny ma w grzejniku dwie sekcje. Przy
włączeniu pierwszej sekcji woda w czajniku wrze po upływie
= 1 0 min, a przy włączeniu drugiej sekcji — po upływie ł2 —
— 40 min. Po jakim czasie będzie wrzała woda, jeżeli włączyć obie
sekcje równolegle lub szeregowo? Warunki ogrzewania są jedna­
kowe we wszystkich przypadkach.
*” 635. Dwie żarówki mają jednakową moc. Jedna z żarówek
jest przeznaczona na napięcie U1 = 127 V, druga na napięcie
U2 = 220 V. O ile różnią się opory żarówek?
636. Jakie opory mają 40- i 75-watowe żarówki, przeznaczone
do włączenia do sieci o napięciu U = 127 V? Jakie jest natę­
żenie prądu płynącego przez każdą żarówkę?
637. Jaka musi być moc 25-watowej żarówki, przeznaczonej
na napięcie U1 = 120 V, jeżeli włączyć ją do sieci o napięciu
U2 = 220 V? Nie uwzględniać zmiany oporu żarówki.
638. Żarówka elektryczna o mocy P = 100 W włączona jest
do sieci o napięciu U = 120 V. Opór żarówki podczas żarzenia
jest 10 razy większy niż w stanie chłodnym (temperatura t0 = 0°C).
Znaleźć opór żarówki w stanie chłodnym i współczynnik tempera­
turowy oporności materiału włókna, jeżeli w czasie świecenia
żarówki temperatura włókna wynosi t = 2000°C.
639. Wyznaczyć opór włókna 100-watowej żarówki elektrycznej
w temperaturze pokojowej ł = 20°C. Przy normalnym napięciu
sieci U = 220 V temperatura włókna wynosi ł1 = 2800°C. Tempe­
raturowy współczynnik oporu włókna jest równy cc = 0,004 K -1.
640. Do źródła prądu stałego o sile elektromotorycznej & =
= 140 V podłączono żarówkę znajdującą się w odległości l = 400 m
od źródła. Żarówka przeznaczona jest na napięcie U = 120 V

135
i moc P — 100 W. O jaką wielkość zmieni się napięcie na żarówce,
jeżeli równolegle do niej włączyć taką samą drugą żarówkę?
Przekrój przewodnika jest równy <S = 1 mm2, opór właściwy
przewodnika wynosi g = 2 , 8 • 1 0 ~ 8 £1 • m (aluminium).
641. Na jaką odległość L można przekazywać energię elek­
tryczną o sile elektromotorycznej 8 = 5 kY za pomocą przewod­
nika o oporze właściwym g = 1,75 • 10~8 £1 • m i polu poprzecz­
nego przekroju S = 1 0 - 6 m 2 tak, aby na obciążeniu o oporze
R = 1,6 kQ strata mocy wynosiła P = 10 kW ? Pominąć opór
wewnętrzny źródła.
642. Pod jakim napięciem U należy przesyłać energię elek­
tryczną na odległość Z = 10 km, aby przy gęstości natężenia
prądu j = 0,5 A/mm2 w przewodach stalowych linii przesyłowej
dwużyłowej straty wynosiły jeden procent przekazywanej mocy?
Opór właściwy stali jest równy g = 1,2 • 10~7 £1 • m.
643. Wyznaczyć napięcie na zaciskach źródła zasilającego,
jeżeli wytwarza ono w obwodzie natężenie prądu I = 2 A. Obwód
zbudowany jest z dwóch żarówek włączonych równolegle, każda
o mocy P — 30 W. Straty mocy w przewodnikach łączących
wynoszą 1 0 % mocy użytecznej.
644. Ze źródła o napięciu U = 750 V należy przekazać moc
P = 5 kW na pewną odległość. Jaki największy opór R może mieć
linia przesyłowa, aby straty energii w niej nie przewyższały 1 0 %
przekazywanej mocy, tj. mocy dostarczonej do odbiorcy?
645. Jakiej największej mocy piec elektryczny można umieścić
na końcu linii dwuprzewodowej, mającej opór R = 10 Q, jeżeli
źródło prądu wytwarza moc nie większą niż P = 6 kW przy
napięciu U = 1000 V?
646. Obwód rozgałęziony, zbudowany z dwóch połączonych
równolegle oporów R x = 6 Q i R 2 = 12 Q, połączono szeregowo
z oporem R = 15 £2. Ten schemat elektryczny podłączono do za­
cisków generatora, którego siła elektromotoryczna wynosi S =
= 200 V, a opór wewnętrzny r = 1 £2. Obliczyć stratę mocy na
oporze Pominąć opór przewodników łączących.
647. Ogniwo o oporze wewnętrznym r = 4 O i o sile elektro­
motorycznej S = 12 V zamknięte jest oporem R — 8 Q. Jaka
ilość ciepła wydziela się w obwodzie zewnętrznym w jednostce
czasu?

136
 648. Wyznaczyć moc całkowitą ogniwa na oporze fl = 4 Q
obwodu zewnętrznego, jeżeli opór wewnętrzny ogniwa jest równy
r = 2 Q, a napięcie na jego zaciskach wynosi U = 6 V.
649. Bateria podłączona do oporu ł ?1 = 2 f i daje natężenie
prądu I x = 1,6 A. Ta sama bateria podłączona do oporu R 2 = 1 ii
daje natężenie prądu / 2 = 2 A. Znaleźć stratę mocy wewnątrz
baterii w drugim przypadku.
650. Wyznaczyć siłę elektromotoryczną $ i opór wewnętrzny
r akumulatora, jeżeli przy natężeniu prądu I x — 15 A wydziela
on w obwodzie zewnętrznym moc P x = 135 W, a przy natężeniu
prądu / 2 = 6 A wydziela moc P 2 = 64,8 W.
651. Do źródła o sile elektromotorycznej & — 8 V podłączono
obciążenie. Napięcie na zaciskach źródła wynosi
U = 6,4 V. Wyznaczyć współczynnik sprawności %
urządzenia.
652. Wyznaczyć współczynnik sprawności sche­
matu podanego na rys. 94. Opory są równe R x = 2 0.
i i ?2 = 5 Q. Opór wewnętrzny źródła wynosi r = 0,5 Q.
H
653. Siła elektromotoryczna ogniwa jest równa
a jej opór wewnętrzny r . Ile wynosi współ- Rys. 94
czynnik sprawności schematu, do którego włączo­
no ogniwo, jeżeli natężenie prądu w obwodzie jest równe /?
Wyrazić współczynnik sprawności: 1) przez &, r i /, 2) przez opór
obwodu zewnętrznego R i opór wewnętrzny r i 3) przez siłę elektro­
motoryczną ogniwa i napięcie na jego zaciskach U.
654. Wyznaczyć natężenie prądu I w obwodzie akumulatora
ołowianego, jeżeli jego siła elektromotoryczna jest równa S =
= 2,2 V, opór zewnętrzny R = 0,5 O i współczynnik sprawności
schematu r\ = 65%.
655. Znaleźć opór wewnętrzny akumulatora, jeżeli przy zwię­
kszeniu oporu od R x = 3 O do R z = 10,5 O współczynnik spraw­
ności schematu zwiększa się dwukrotnie.
656. Z baterii zbudowanej z sześciu ogniw Leclanchego (siła
elektromotoryczna każdego ogniwa wynosi ^ = 1,5 V) zasilane są
prądem o natężeniu I — 0,28 A dwie szeregowo włączone żaró-
weczki, każda o oporze R = 12,5 Q. Znaleźć współczynnik spraw­
ności baterii i opór wewnętrzny ogniwa Leclanchego.
657. Po włączeniu do sieci o napięciu U — 120 Y silnik elek­

137
tryczny pobiera prąd o natężeniu / = 15 A. Wyznaczyć moc
pobieraną przez silnik elektryczny i jego współczynnik sprawności,
jeżeli opór uzwojeń silnika wynosi R = 1 £2.
658. Wyznaczyć zależność mocy P 1 wydzielonej w obwodzie
zewnętrznym źródła od mocy P 2 wydzielonej wewnątrz źródła,
a także zależność mocy całkowitej P = P 1 + P 2, wytworzonej
przez źródło, od oporu R obwodu zewnętrznego. Zbudować wy­
kresy zależności mocy P u P 2 i P od oporu obciążenia R, gdy siła
elektromotoryczna źródła £ — 15 V, a jej opór wewnętrzny
r = 2,5 Q.
659. Wyznaczyć opór R t obwodu zewnętrznego, przy którym
moc P potrzebna w obwodzie zewnętrznym jest taka sama jak
i przy oporze R z = 10 Q. Opór wewnętrzny ogniwa jest równy
r = 2,5 O.
660. Do akumulatora z oporem wewnętrznym r = 1 Q podłą­
czono grzałkę o oporze fi = 8 0 . Następnie równolegle do pierwszej
podłączono drugą identyczną grzałkę. Jak zmieni się ilość ciepła
wydzielająca się w jednostce czasu w obwodzie zewnętrznym?
661. Do źródła prądu z oporem wewnętrznym r = l Q pod­
łączono dwa jednakowe opory po fi = 0,5 Q. Raz opory podłą­
czono szeregowo, a drugi raz — równolegle. Znaleźć stosunek strat
mocy w obwodzie zewnętrznym w pierwszym i drugim przypadku.
662. Bateria zbudowana jest z ogniw połączonych równolegle,
każde o sile elektromotorycznej £ = 5,5 V i o oporze wewnętrznym
r = 5Q . Przy natężeniu prądu w obwodzie zewnętrznym / =
= 2 A moc użyteczna wynosi P = 7 W. Ile jest ogniwr w baterii?
663. Grzejnik o stałym oporze R = 25 Q zasilany jest z dwóch
jednakowych akumulatorów, każdy o oporze wewnętrznym r =
= 10 Q. W jaki sposób (równolegle czy szeregowo) należy połączyć
akumulatory, aby otrzymać w grzejniku największą moc?
664. Elektrowóz o ciężarze P = 300 T zjeżdża z góry z pręd­
kością v = 36 km/h. Spadek wynosi 0,01, siła oporu podczas
ruchu elektrowozu jest równa 3% jego ciężaru. Jakiej wielkości
natężenie prądu przepływa przez silnik elektrowozu, jeżeli napięcie
w sieci wynosi U = 3000 V, a współczynnik sprawności elektrowozu
jest równy rj = 80 %?
665. Z jednego punktu do drugiego przesyłana jest energia
elektryczna zasilająca urządzenie o mocy P — 62 kW. Opór prze­

138
wodników linii wynosi B = 5 0. Wyznaczyć spadek napięcia na
linii, stratę mocy w niej i współczynnik sprawności przesyłania,
jeżeli przesyłanie odbywa się pod napięciem U1 = 6200 V i U2 =
- 620 V.

§ 2 2. E L E K T R O L IZ A

Elektrolizą nazywamy proces elektrochemiczny, w którym

następuje wydzielanie się substancji na elektrodach zanurzonych
w elektrolicie podczas przepływu prądu przez elektrolit. Masa m
substancji wydzielonej podczas elektrolizy, zgodnie z pierwszym
prawem Faradaya, jest wprost proporcjonalna do ładunku q,
który przepłynął przez elektrolit, tj.
m = kq = kit,
gdzie I oznacza natężenie prądu w obwodzie, t — czas jego prze­
pływu, a k — współczynnik proporcjonalności różny dla różnych
substancji i noszący nazwę równoważnika elektrochemicznego.
Według drugiego prawa Faradaya równoważniki elektrochemiczne
są wprost proporcjonalne do mas atomowych A tych substancji,
a odwrotnie proporcjonalne do ich wartościowości n:

k = C ^ = Cx,
n

gdzie X. = — oznacza równoważnik chemiczny substancji. Stała

n
C = 1,036 • 10-8 kg-równ./G ma dla wszystkich substancji taką
samą wartość. Wielkość F = 1/G = 9,65 • 107 C/kg-równ. nazy­
wamy stałą Faradaya. Liczba ta wskazuje, jaki ładunek powinien
przepłynąć przez elektrolit, aby na elektrodzie wydzielił się jeden
kilogramorównoważnik danej substancji. Podstawiamy do wzoru —
pierwszego prawa Faradaya — wyrażenie na k i otrzymujemy po­
łączone prawo Faradaya

m = C — It = - I r — B.
n F n
— 6 6 6 . Wyznaczyć równoważnik elektrochemiczny sodu. Masa
atomowa sodu A = 23 kg/kg-atom, jego wartościowość n = 1,

139
stała w drugim prawie Faradaya C = 1,036 • 10-8 • kg-równ./C.
667. Anodę cynkową o ciężarze P = 5 G zanurzono do wanny
elektrolitycznej, przez którą przepływa prąd o natężeniu / = 2 A.
Po jakim czasie anoda zużyje się całkowicie na pokrycie wyrobów
metalowych (stanowiących katodę)? Równoważnik elektroche­
miczny cynku wynosi k = 3,4 • 10-7 kg/C.
6 6 8 . Wyznaczyć stałą Faradaya, jeżeli wiadomo, że podczas
przepływu przez wannę elektrolityczną ładunku q = 7348 C masa
wydzielonego na katodzie złota wynosi m = 5 • 10-3 kg. Równo­
ważnik chemiczny złota jest równy x = 6 6 kg/kg-równ.
669. Wyznaczyć wielkość elementarnego ładunku elektrycz­
nego, jeżeli wiadomo, że kilogramorównoważnik dowolnej sub-
N
stancji zawiera N 0 — — atomów lub cząsteczek, gdzie n oznacza
wartościowość substancji, a N — 6,02 • 1026 mol-1 — liczbę Avo-
gadra. Stała Faradaya jest równa F = 9,65 • 107 C/kg-równ.
670. Masa atomowa srebra wynosi A x = 108 kg/kg-atom, jego
wartościowość jest równa nx = 1 , a równoważnik elektrochemiczny
k = 1,118 • 10-6 kg/C. Znaleźć równoważnik elektrochemiczny k 2
złota, jeżeli masa atomowa złota wynosi A s = 197 kg/kg-atom,
a jego wartościowość jest równa n2 = 3.
671. Wyznaczyć ilość substancji wydzielonych w czasie t = 10 h
na katodach trzech wanien elektrolitycznych, włączonych szere­
gowo do sieci prądu stałego. Anody w wannach — miedziana,
niklowa i srebrna — zanurzono są odpowiednio w roztworach
CuS04, NiS0 4 i AgNOj. Gęstość prądu podczas elektrolizy wynosi
j = 40 A/m2, powierzchnie katod w każdej wannie są równe
•S = 5 • 10~2 m2. Równoważniki elektrochemiczne miedzi, niklu
i srebra są odpowiednio równe kx = 3,3 • 10~7 kg/C, k2 = 3 x
x l 0 - 7 kg/C i A-3 = 1,118 • 10-« kg/C.
672. Podczas niklowania wyrobów po upływie czasu ł = 2 h
narosła warstwa niklu o grubości l = 0,03 mm. Wyznaczyć gęstość
prądu podczas elektrolizy. Równoważnik elektrochemiczny niklu
jest równy k = 3 • 10-7 kg/C. Gęstość niklu wynosi q = 8,9x
x 1 0 3 kg/m3.
673. Amperomierz włączony jest szeregowo z wanną elektroli­
tyczną. Wskazuje on natężenie prądu /„ = 1,5 A. Jakiego rzędu
należy wziąć poprawkę do wskazań amperomierza, jeżeli w czasie

140
 ł = 1 0 min na katodzie wydzieliło się m = 0,316 g miedzi? Równo­
ważnik elektrochemiczny miedzi jest równy k = 3,3 • 10“ 7 kg/C.
674. Chcąc sprawdzić dokładność wskazań woltomierza podłą­
czono go równolegle do znanego oporu R — 30 Q. Przyrząd, w któ­
rym przeprowadza się elektrolizę srebra, włączono szeregowo do
całego obwodu. Po czasie 1 = 5 min w przyrządzie tym wydzieliła
się masa m = 55,6 mg srebra. Woltomierz wskazywał napięcie
U = 6 V. Znaleźć różnicę między wskazaniem woltomierza i do­
kładną wartością spadku napięcia na oporze R, określoną za po­
mocą elektrolizy srebra. Równoważnik elektrochemiczny srebra
wynosi k = 1,118 • 10-6 kg/C. Natężenie prądu odgałęzionego
w woltomierzu można pominąć.
675. W celu posrebrzenia łyżek przepuszcza się przez roztwór
soli srebra prąd o natężeniu I = 1,8 A w przeciągu czasu t — 5 h.
Za katodę służy N = 12 łyżek, każda z nich ma powierzchnię
<S = 50 cm2. Jakiej grubości będzie warstwa srebra, która pokryje
łyżki? Gęstość srebra q = 10,5 • 103, masa atomowa srebra
A — 108 kg/kg-atom, jego wartościowość n = 1. Stała Faradaya
F = 9,65 • 107 C/kg-równ.
676. Dwie wanny elektrolityczne połączone są szeregowo.
W pierwszej wannie znajduje się roztwór chlorku żelazowego
(FeCl2), a w drugiej — roztwór chlorku żelazawego (FeCl3). Wy­
znaczyć masy żelaza wydzielonego na anodach i chloru wydzielo­
nego na katodach w każdej wannie podczas przepływu q =
= 9,65 • 107 C ładunku elektrycznego. Masa atomowa żelaza
A t = 55,85 kg/kg-atom i chloru A 2 = 35,357 kg/kg-atom. Stała
Faradaya F = 9,65 • 107 C/kg-rÓwn.
677. Podczas elektrolizy roztworu kwasu siarkowego wykorzy­
stano moc P = 37 W. Wyznaczyć opór elektrolitu, jeżeli w czasie
t = 50 min wydzieliło się m = 0,3 g wodoru. Stała Faradaya wy­
nosi F = 9,65 • 107 C/kg-równ.
678. Przy elektrolitycznej metodzie otrzymywania niklu wyko­
rzystano E = 10 kWh energii elektrycznej na kilogram. Równo­
ważnik elektrochemiczny niklu jest równy 1080 mg/A • h. Pod
jakim napięciem przeprowadzona była elektroliza?
679. Wyznaczyć ilość miedzi wydzielonej podczas elektrolizy,
jeżeli wykorzystano E = 5 kWh energii. Napięcie na zaciskach
wanny jest równe U = 10 V. Współczynnik sprawności urządzenia

141
wynosi r) = 75%. Równoważnik elektrochemiczny miedzi k =
= 3,3 • 10- 7 kg/C.
680. Jaka ilość ładunku elektrycznego przepłynie przez roz­
twór CuS0 4 w czasie t = 10 s, jeżeli wielkość natężenia prądu
w tym czasie równomiernie wzrasta od = 0 do I 2 = 4 A. Jaka
ilość miedzi wydzieli się przy tym na katodzie? Równoważnik
elektrochemiczny miedzi wynosi k = 0,328 • 10-6 kg/C.
— 681. Podczas rafinacji miedzi za pomocą elektrolizy doprowa­
dzono napięcie U = 10 Y do włączonych szeregowo wanien elek­
trolitycznych, mających opór całkowity R = 0,5 £1 Wyznaczyć
ilość czystej miedzi wydzielonej na katodach wanien po upływie
czasu t = 10 h. Siła elektromotoryczna polaryzacji jest równa
& = 6 V. Równoważnik elektrochemiczny miedzi wynosi k =
= 3,3 • 10- 7 kg/C.
— 682. Podczas elektrolizy wody przez wannę w ciągu t = 25 min
płynie prąd o natężeniu I = 20 A. Jaką temperaturę ma wydzie­
lony tlen, jeżeli znajduje się on w objętości V = 1 1 pod ciśnieniem
p = 2 atm ? Równoważnik elektrochemiczny tlenu jest równy
k = 8,29 • 10-8 kg/C. Uniwersalna stała gazowa wynosi R =
= 8317 J/kmol-K.

§ 23. PO LE M AGNETYCZNE P R Ą D U I IN D U K C JA
ELEKTROM AGNETYCZNA

Wokół przewodników z prądem i wokół magnesów stałych wy­

twarzane są pola magnetyczne. Na odcinek przewodnika z prądem
umieszczonego w polu magnetycznym działa siła, której wielkość
jest proporcjonalna do długości tego odcinka i do natężenia prądu
płynącego w nim. Zależy ona również od orientacji tego przewod­
nika w polu. Pole magnetyczne scharakteryzowane jest przez
wektor indukcji magnetycznej B. Wektor indukcji magnetycznej
skierowany jest wzdłuż odcinka przewodnika z prądem, gdy
odcinek ten jest zorientowany tak, że nie działa nań siła pola
magnetycznego. Wielkość wektora indukcji magnetycznej okre­
ślamy wzorem

142
gdzie I oznacza długość odcinka przewodnika; I — natężenie
prądu przepływającego przez ten odcinek, a F 0 — maksymalną
siłę działającą na ten odcinek przewodnika w polu magnetycznym
(gdy odcinek ten jest prostopadły do kierunku wektora B). W ukła­
dzie jednostek SI, gdy siłę mierzymy w niutonach, natężenie prądu
w amperach, a długość w metrach, jednostką indukcji magnetycz­
nej jest tesla (T). W układzie jednostek elektromagnetycznym
CGS, gdy siłę mierzymy w dynach, długość w centymetrach, a na­
tężenie prądu w jednostkach elektromagnetycznych CGS (1 j.
EM CGS natężenia prądu = 10 A), jednostką indukcji magnetycz­
nej jest gaus (Gs). 1 Gs = 10 T. Jeżeli w pewnym obszarze znany
jest wektor indukcji magnetycznej, to na umieszczony w tym ob­
szarze odcinek przewodnika o długości l, przez który płynie prąd
0 natężeniu I, pole .magnetyczne działa siłą
F = IB l sin a,
gdzie cc oznacza kąt między kierunkiem wektora indukcji magne­
tycznej i odcinkiem przewodnika. Kierunek działania tej siły okre­
ślamy regułą lewej ręki. Zauważmy także, że reguła ta służy do
określenia kierunku wektora B, jeżeli znamy kierunek siły działają­
cej na odcinek przewodnika z prądem i kierunek natężenia prądu.
Wielkością pomocniczą, charakteryzującą pole magnetyczne
prądów, jest wektor natężenia pola magnetycznego H. Wielkość
1 kierunek wektora natężenia pola magnetycznego w danym punk­
cie przestrzeni możemy znaleźć, jeżeli znamy kształt, wymiary
i położenie obwodu, przez który płynie prąd wytwarzający pole
magnetyczne i natężenie tego prądu. W szczególności, natężenie
pola magnetycznego, wytworzonego przez bardzo długi przewod­
nik prostoliniowy, przez który płynie prąd o natężeniu I, w punk­
tach leżących w odległości r od przewodnika jest równe w ukła­
dzie SI
I
H = (16)
2 nr ’

a w układzie jednostek elektromagnetycznym CGS

21
H (17)
r

143
W tym przypadku linie sił pola magnetycznego (takie linie, że kie- ‘
runek stycznej do nich w dowolnym punkcie pokrywa się z kie- 1
runkiem wektora natężenia w tym punkcie) tworzą okręgi ze śród- >
kiem na przewodniku i leżą w płaszczyznach prostopadłych do '
przewodnika.
W układzie jednostek SI jednostką natężenia pola magnetycz­
nego jest amper/metr, a w układzie jednostek elektromagnetycznym
CGS ersted (Oe). Z wzorów (16) i (17) wynika, że 1 A/m = 4?rx
X 10-3 Oe — 1,256 • 10 2 Oe. Jeżeli znamy natężenie pola magne­
tycznego H, to indukcję magnetyczną B w układzie jednostek SI
znajdujemy z wzorów
B = fifi0H,
a w układzie jednostek elektromagnetycznym CGS
B = fiH. (18)
W tym przypadku fi oznacza względną przenikalność magnetyczną
substancji — charakterystykę bezwymiarową własności magne­
tycznych substancji, której wielkość można znaleźć w tablicach.
Dla próżni fi = 1; dla wszystkich substancji, oprócz ferromagnety-
ków (żelazo, nikiel, kobalt i niektóre stopy), fi bardzo mało różni
się od jedności. Dla ferromagnetyków fi zależy od wielkości H
i osiąga wielkości rzędu dziesiątków tysięcy. fi0 = • 10~7 H/m =
= 1,256 • 10-6 H/m = 1,256 • 10~6 V • s/A • m oznacza stałą ma­
gnetyczną („przenikalność magnetyczną próżni"). Z wzoru (18)
wynika, że w układzie jednostek elektromagnetycznym CGS jed­
nostki natężenia i indukcji, ersted i gaus, są równe co do wielkości
i mają te same miana. Dlatego w tym układzie jednostek wartości
liczbowe H i B pokrywają się w nieobecności ferromagnetyków.
W układzie jednostek SI wielkości H i B mają różne miana i ich
wartości liczbowe są różne. Strumieniem indukcji magnetycznej
(strumieniem magnetycznym) przez pewną płaszczyznę o po­
wierzchni S nazywamy wielkość
0 - BS cos oc,
gdzie oc oznacza kąt między wektorem B i normalną do powierzchni.
Jest rzeczą zrozumiałą, że wielkość B cos a we wszystkich punk­
tach powierzchni jest taka sama. W przypadku powierzchni o zło-

144
żonym kształcie, jak na przykład powierzchnia ograniczona zwo­
jami cewki, znajdujemy strumienie przez oddzielne części po­
wierzchni (przez powierzchnię ograniczoną poszczególnymi zwo­
jami), a następnie dodajemy je.
W układzie jednostek SI strumień magnetyczny mierzymy
w weberach (1 Wb = 1 Y • s = 1 T • m2), a w układzie jednostek
elektromagnetycznych CGS — w makswelach (1 Mx = 1 Gs • cm2 =
= 10- 8 Wb).
Jeżeli pole magnetyczne wytworzone jest przez prąd o natęże­
niu I, który przepływa w dowolnym obwodzie, to strumień magne­
tyczny przechodzący przez powierzchnię, ograniczoną tym ob­
wodem, jest proporcjonalny do natężenia prądu, tj.
0 = L I,
gdzie L oznacza współczynnik samoindukcji (indukcyjność) ob­
wodu, który zależy od własności geometrycznych, (kształtu i wy­
miarów) obwodu i własności magnetycznych (przenikalność magne­
tyczna) ośrodka otaczającego. W układzie jednostek SI induk­
cyjność mierzymy w henrach, a w układzie jednostek elektro­
magnetycznym CGS — w centymetrach (1 cm = 10-9 H).
Podczas zmian strumienia magnetycznego przechodzącego
przez powierzchnię ograniczoną pewnym obwodem w obwodzie
tym powstaje siła elektromotoryczna indukcji elektromagnetycz­
nej S, której wielkość równa się prędkości zmian strumienia mag­
netycznego :
A<Z>
(19>
Al '
W tym przypadku A& oznacza zmianę strumienia magnetycznego,
a At — przedział czasu, w którym ta zmiana nastąpiła. Znak mi­
nus we wzorze (19) odzwierciedla regułę Lenza, zgodnie z którą
powstała w obwodzie siła elektromotoryczna wytwarza prąd o ta­
kim kierunku, że pole magnetyczne tego prądu przeciwdziała zmia­
nie strumienia magnetycznego. W większości przypadków przy
obliczeniach liczbowych znak ten można opuścić.
Wzór na siłę elektromotoryczną indukcji elektromagnetycznej
w postaci (19) stosujemy w układzie jednostek SI. W tym przy­
padku wielkość siły elektromagnetycznej otrzymujemy w woltach-

10 — Z a d a n ia z f iz y k i 145
Ponieważ często strumień magnetyczny wyrażamy w makswelach,
aby otrzymać siłę elektromotoryczną w woltach, prawo indukcji
elektromagnetycznej przyjmujemy w postaci
A0
io-«. ( 20 )
At
Podczas ruchu przewodnika otwartego w polu magnetycznym
w przewodniku tym powstaje siła elektromotoryczna, której wiel­
kość można określić na podstawie wzorów (19) i (20) jeżeli przyj­
mujemy, że A 0 jest wielkością strumienia magnetycznego prze­
chodzącego przez powierzchnię „zakreśloną" przez przewodnik w
czasie Al (na rys. 95 powierzchnia S „zakreślona" przez przewodnik
A B podczas jego przemieszczania się z położenia 1 do położenia
2 jest zakreskowana). W tym przypadku prąd
w przewodniku nie powstanie, lecz między koń­
cami przewodnika pojawi się różnica potencja­
łów, która równa jest sile elektromotorycznej.
Jeżeli strumień magnetyczny przechodzący
przez powierzchnię, ograniczoną obwodem,
zmienia się wskutek zmian natężenia prądu
przepływającego przez ten obwód, to w obwodzie
powstaje siła elektromotoryczna, którą nazywamy siłą elektromo­
toryczną samoindukcji. Przy stałym współczynniku samoindukcji
L (tj. przy niezmienionej przenikalności magnetycznej ośrodka,
rozmiarach i kształcie obwodu) siła elektromotoryczna samo­
indukcji jest równa
A0 Al
-L
At At
gdzie A l oznacza zmianę natężenia prądu w czasie Al.
— 683. Indukcja magnetyczna pola magnetycznego jest równa
B — 2 T. Wyznaczyć natężenie pola magnetycznego w układach
elektromagnetycznym CGS i SI. Przenikalnóść magnetyczna
ośrodka wynosi fi = 1 .
“ 684. Wewnątrz dość długiej cewki powstało jednorodne pole
Ifl
magnetyczne o natężeniu H = —j - , gdzie I oznacza natężenie prą-
w amperach, / — długość cewki w metrach, n — liczbę zwojów.

146
Wyznaczyć wielkość indukcji magnetycznej w rdzeniu żelaznym
cewki, jeżeli długość cewki wynosi l = 50 cm, liczba zwojów
n = 500, natężenie prądu I = 10 A, przenikalność magnetyczna
żelaza p = 5000. Wzór na H podany jest w układzie jednostek SI.
— 685. Wyznaczyć przenikalność magnetyczną ośrodka (tech­
nicznie czystego żelaza), jeżeli wiadomo, że natężenie pola magne­
tycznego w żelazie H = 800 A/m, a indukcja magnetyczna B = 5T.
Stała magnetyczna jest równa p0 = 1,256 • 10~®H/m.
6 8 6 . Część przewodnika o długości l = 1 cm znajduje się w jed­
norodnym polu magnetycznym o natężeniu H = 100 Oe. Jaka siła
działa na przewodnik, jeżeli płynie w nim
prąd o natężeniu 1 = 1 A? Przewodnik umie­ V////////////////////S
a 0
szczony jest w próżni prostopadle do linii
sił pola magnetycznego. r , 3 T
687. Przewodnik prostoliniowy A B (rys.
96) o długości l = 20 cm i o ciężarze P = 5 G A t
zawieszono poziomo na dwóch lekkich ni­ F
ciach OA i OB w jednorodnym polu magne­
tycznym, którego wektor natężenia ma kie­ Rys. 96
runek poziomy i jest prostopadły do prze­
wodnika. O jakim natężeniu należy przepuścić prąd przez prze­
wodnik, aby jedna z nici rozerwała się? Natężenie pola magnetycz­
nego jest równe H = 490 Oe. Każda z nici rozrywa się przy ob­
ciążeniu przewyższającym p = 4 G.
6 8 8 . Na przewodnik prostoliniowy o długości / = 0,5 mr
umieszczony prostopadle do pola magnetycznego o indukcyjności
B = 2 • 10-2 T„ działa siła F = 0,15 N. Znaleźć wielkość natężenia
prądu przepływającego przez przewodnik. Obliczenia przeprowa­
dzić w układach jednostek elektromagnetycznym CGS i SI.
689. Między biegunami magnesu na dwóch cienkich niciach za­
wieszono przewodnik prostoliniowy o ciężarze P = 0,1 N i o dłu­
gości / = 0,2 m. Natężenie jednorodnego pola magnetycznego jest
równe H = 2 • 10® A/m i skierowane jest pionowo. Cały przewod­
nik znajduje się w polu magnetycznym. O jaki .kąt x od pionu
odchylą się nici podtrzymujące przewodnik, jeżeli przez niego prze­
puścić prąd o natężeniu I = 2 A? Pominąć ciężar nici.
690. Wyznaczyć natężenie H i indukcyjność B pola magnetycz­
nego prądu stałego w punkcie znajdującym się w odległości r = 4 rn
10* 147
od przewodnika, jeżeli natężenie prądu jest równe / = 100 A.
Ośrodkiem otaczającym przewodnik jest powietrze [fi = 1).
691. Zarządzenie Prezesa Centralnego Urzędu Jakości i Miar
z dnia 21. 12. 1966 r. określa następująco jednostkę natężenia
prądu ■— amper: „Amper jest natężeniem prądu elektrycznego nie
zmieniającego się, który — płynąc w dwóch równoległych prosto­
liniowych, nieskończenie długich przewodach, o znikomo małym
okrągłym przekroju, umieszczonych w próżni w odległości 1 m od
siebie — wywołuje między tymi przewodami siłę równą dwóm
dziesięciomilionowym częściom niutona na każdy metr długości
przewodu". Na podstawie tego określenia obliczyć wielkość prze-
nikalności magnetycznej /i0.
692. Wyznaczyć siłę wzajemnego oddziaływania przypadającą
na jednostkę długości przewodów linii powietrznej, jeżeli natężenie
prądu w linii wynosi I = 500 A, a odległość między przewodami
jest równa r = 50 cm.
693. Indukcja magnetyczna jednorodnego pola magnetycznego
jest równa B = 0,5 T (Wb/m2). Wyznaczyć strumień indukcji mag­
netycznej przechodzący przez płaszczyznę S = 25 cm2 umieszczoną
prostopadle do linii sił. Jaki jest strumień indukcji, jeżeli płasz­
czyznę obrócić o kąt q>= 60° względem położenia pierwotnego ?

694. Wyznaczyć indukcję magnetyczną i strumień indukcji

magnetycznej przechodzący przez poprzeczny przekrój rdzenia
niklowego cewki (rys. 97), jeżeli wewnątrz cewki natężenie jedno­
rodnego pola magnetycznego jest równe H = 2,5 • 104 A/m. Po­
wierzchnia poprzecznego przekroju rdzenia wynosi S = 20 cm2.
Przenikalność magnetyczna niklu jest równa fi — 200.
— 695. Strumień indukcji magnetycznej przechodzący przez po­
wierzchnię poprzecznego przekroju zwojnicy, mającej n = 1 0 0 0
zwojów, zmienia się o = 0,002 Wb w wyniku zmiany natężenia
prądu w zwojnicy, od I x = 4 A do / 2 = 20 A. Wyznaczyć współ­
czynnik samoindukcji L zwojnicy.

148
 ""696. Zwój, którego powierzchnia jest równa S = 2 cm2, umiesz­
czono prostopadle do linii sił jednorodnego pola magnetycznego.
Ile wynosi siła elektromotoryczna indukowana w' zwoju, jeżeli
w czasie A/ = 0,05 s indukcja magnetyczna zmniejsza się równo­
miernie od B x = 0,5 T do B 2 = 0,1 T?
697. Jaki strumień magnetyczny" przenika przez każdy zwój
cewki, mającej n = 1 0 0 0 zwojów, jeżeli podczas równomiernego
zanikania pola magnetycznego po upływie czasu A/ = 0,1 sw cewce
indukuje się siła elektromotoryczna £ = 10 V?
698. Ramkę mającą kształt trójkąta równobocznego umiesz­
czono w polu magnetycznym jednorodnym o natężeniu H = 6,4 x
X 104 A/m. Normalna do płaszczyzny ramki tworzy z kierunkiem
pola magnetycznego kąt a — 30°. Wyznaczyć długość boku ramki,
jeżeli średnia wartość siły elektromotorycznej indukcji powstającej
w ramce podczas włączania pola w czasie Al = 0,03 s jest równa
t = 10 mV.
699. Ramkę kwadratową umieszczono w jednorodnym polu
magnetycznym. Normalna do płaszczyzny ramki tworzy z kierun­
kiem pola magnetycznego kąt a = 60°. Bok ramki jest równy
/ = 10 cm. Wyznaczyć natężenie H pola magnetycznego, jeżeli
wiadomo, że średnia wartość siły elektromotorycznej indukcji,
powstającej w ramce podczas wyłączania pola w czasie Al = 0 ,0 1 s,
jest równa & = 50 mV.
700. W jednorodnym polu magnetycznym znajduje się płaski
zwój o powierzchni S = 1 0 cm2, umieszczony prostopadle do linii
sił. O jakim natężeniu prąd I popłynie przez zwój, jeżeli pole zmniej­
sza się ze stałą prędkością 100 Oe na sekundę? Opór zwoju wynosi
B = 10..
701. W jednorodnym polu magnetycznym, którego natężenie
wynosi H = 8 • 104 A/m, znajduje się płaski zwój o powierzchni
S = 10~3 m2. Zwój umieszczony jest prostopadle do linii sił. Opór
zwoju wynosi B = 1 Q. Jaki ładunek przepłynie przez zwój, jeżeli
pole zaniknie? Pole magnetyczne zanika ze stałą prędkością.
— 702. Ile wynosi współczynnik samoindukcji cewki z rdzeniem
żelaznym, jeżeli w czasie At = 0,5 s natężenie prądu w obwodzie
zmienia się od I x = 10 A do J 2 = 5 A, a powstała przy tym siła
elektromotoryczna na końcach cewki jest równa S = 25 V?
703. W jednorodnym polu magnetycznym prostopadle do kie­

149
runku wektora indukcji, którego wielkość jest równa B = 0,1 T,
porusza się przewodnik o długości / = 2 m z prędkością v — 5 m/s,
prostopadle do przewodnika. Jaka siła elektromotoryczna powstaje
w przewodniku?
704. Prędkość samolotu jest równa v = 900 km/h. Znaleźć róż­
nicę potencjałów powstającą między końcami skrzydeł samolotu,
jeżeli składowa pionowa pola magnetycznego ziemskiego jest
równa H 0 — 0,5 Oe, a rozpiętość skrzydeł samolotu wynosi
l = 12 m. Samolot leci poziomo.
705. Z jaką prędkością powinien poruszać się przewodnik o dłu­
gości l = 1 0 cm prostopadle do linii sił jednorodnego pola magne­
tycznego, którego natężenie jest równe H = 2000 Oe, aby między
końcami przewodnika powstała różnica po­
tencjałów U = 0,01 V? Kierunek prędkości
przewodnika tworzy z kierunkiem samego
przewodnika kąt a = 30°. Linie sił przez
cały czas są prostopadłe do przewodnika.
706. Jakie jest
cego przez galwanometr podłączony do
szyn kolejowych, gdy zbliża się do niego
pociąg z prędkością v = 60 km/h? Składo­
wa pionowa pola magnetycznego Ziemi wy­
nosi H 0 = 0,5 Oe. Opór galwanometru jest równy R = 100 Q.
Odległość między szynami wynosi l = 1,2 m. Należy przyjąć, że
szyny są odizolowane od siebie i od Ziemi.
707. W jednorodnym polu magnetycznym o natężeniu H =
= 100 Oe znajduje się ramka kwadratowa o boku 1 = 2 cm.
Płaszczyzna ramki jest prostopadła do linii sił. Opór ramki jest
równy R = 1 Q. Jakie będzie natężenie prądu, który popłynie
przez ramkę, jeżeli wyjmować ją z pola magnetycznego ze stałą
prędkością v = 1 cm/s, której kierunek jest prostopadły do linii
sił? Pole ma granice ostro zarysowane i dwa boki ramki są równo­
ległe do tej granicy.
708. W jednorodnym pionowym polu magnetycznym ze stałą
prędkością v porusza się w kierunku poziomym ramka płaska pię-
ciokątna ABCDF. Płaszczyzna ramki przez cały czas jest prosto­
padła do kierunku pola magnetycznego. Kształt ramki pokazany
jest na rys. 98. Kierunek prędkości ramki jest prostopadły do

150
boku AB. Indukcja magnetyczna pola wynosi B. Znaleźć siłę
elektromotoryczną indukcji i natężenie prądu w ramce.
709. Z jaką prędkością kątową należy obracać przewodnik pr
stoliniowy dookoła jednego z jego końców w jednorodnym polu
magnetycznym w płaszczyźnie prostopadłej do linii sił pola, aby
w przewodniku powstała siła elektromotoryczna o wartości
& = 0,3 V. Długość przewodnika jest równa r = 20 cm. Natężenie
pola magnetycznego wynosi H = 2000 Oe.

§ 24. PRĄD ZMIENNY

Częstotliwość drgań f, okres T i częstotliwość kołowa co prądu

zmiennego związane są następującymi zależnościami

co

W przypadku tak zwanych sinusoidalnych prądów zmiennych

przy określonych wartościach siły elektromotorycznej w obwodzie
S = &0 sin ( (al+ 9?),
lub napięcia na końcach odcinka obwodu
U = U0 sin ( mł-\-<p), (21)
a chwilowe wartości natężenia prądu w tym obwodzie (na tym
odcinku obwodu) są równe
I = I 0 sin mt. (22)
W tym przypadku <?0, U0 i I 0 oznacza odpowiednio wartości ampli­
tudowe (największe) siły elektromotorycznej, napięcia i natężenia
prądu, <p— fazę początkową siły elektromotorycznej (lub napię­
cia). Przyjmujemy, że faza początkowa natężenia prądu jest równa
zeru. W przypadku szeregowego włączenia do obwodu prądu
zmiennego przewodnika o oporze czynnym (omowym) B, cewki
o oporze indukcyjnym X L = a>L i kondensatora o oporze pojem-

151
nościowym X c —— (rys. 99) opór całkowity obwodu jest równy
a>6

(23)

Między wartościami amplitudowymi natężenia prądu w tym ob­

wodzie i napięciem na jego końcach zachodzi związek analogiczny
do prawa Ohma:
U.
/„ = Z ■

W tym przypadku przesunięcie fazy między napięciem i natęże­

niem prądu (to przesunięcie fazy jest równe fazie początkowej na­

pięcia, jeżeli wartości chwilowe prądu i napięcia określamy wzo­

rami (2 1 ) i (2 2 )) znajdujemy przy pomocy wzoru
1
coL
coC (24)
t g <P B
Jeżeli w obwodzie nie występuje opór czynny B lub indukcyjny L,
to we wzorach (23) lub (24) wpisujemy zero w miejscu danego
oporu. Gdy nie ma kondensatora, to pojemność C obwodu uwa­
żamy za nieskończenie dużą. Wartości amplitudowe natężenia
prądu, napięcia i siły elektromotorycznej związane są z ich warto­
ściami skutecznymi następującymi zależnościami
A Uo_ &o
I* a sk
f i ’ 0 '
Jeżeli wartości chwilowe napięcia i natężenia prądu na odcinku
obwodu określone są wzorami (2 1 ) i (2 2 ), to średnia moc wytwo­
rzona na tym odcinku jest równa

152
 P = COS <P = / skt / sk cos <p,

gdzie cos <p oznacza współczynnik mocy. Podczas przepływu prądu

zmiennego przez przewodnik o oporze czynnym R po upływie czasu
t wydzieli się ciepło
Q = W P t.
Opory indukcyjny i pojemnościowy nie wpływają na wydzielenie
ciepła. Podczas przekształcania prądu zmiennego za pomocą trans­
formatora, w którym pomijamy rozproszenie strumienia magne­
tycznego i natężenie prądu w obwodzie pierwotnym przy otwar­
tym obwodzie wtórnym (natężenie prądu biegu jałowego), natę­
żenia prądu / j i / 2 w uzwojeniach są odwrotnie proporcjonalne do
liczby zwojów wx i w2 uzwojeń:

Wielkość k nazywamy współczynnikiem transformacji (przekładnia

transformatora). Siły elektromotoryczne i wytwarzane
w uzwojeniach przez zmienny strumień magnetyczny, są wprost
proporcjonalne do liczby zwojów:

$j

Współczynnik sprawności transformatora, w którym opór czynny

uzwojeń jest mały w pórównaniu z oporem indukcyjnym, jest
bliski jedności. Dla takiego transformatora mamy I I = I 2 <f2,
tj. moc prądu w obwodzie wtórnym jest równa mocy prądu w ob­
wodzie pierwotnym.
710. Ramka prostokątna obraca się w poziomym jednorodnym
polu magnetycznym z prędkością n = 50 obr/s (rys. 100). Po­
wierzchnia ramki jest równa S = 100 cm2. Indukcja magnetyczna
wynosi B = 0,2 T. Wyznaczyć prawo zmiany strumienia magne­
tycznego przez ramkę w zależności od czasu t, jeżeli w chwili po­
czątkowej ramka jest umieszczona poziomo. Rozwiązać to samo
zadanie, jeżeli w chwili początkowej płaszczyzna ramki tworzy
z kierunkiem poziomym kąt q>= 30°.
711. Znaleźć amplitudę <f0 siły elektromotorycznej powstającej

153
w ramce obracającej się w jednorodnym polu magnetycznym, przy
warunkach podanych w zadaniu 710. Jak zmieni się amplituda
siły elektromotorycznej, jeżeli liczbę obrotów ramki w jednostce
czasu zwiększyć trzykrotnie?

712. Wyznaczyć maksymalny strumień indukcji magnetyczne

przechodzący przez ramkę prostokątną, która obraca się w jedno­
rodnym polu magnetycznym z prędkością n = 1 0 obr/s (rys. 1 0 0 ).
Amplituda wywołanej w ramce siły elektromotorycznej wynosi
<?0 = 3 V.
713. Wyznaczyć liczbę obrotów w jednostce czasu ramki pro­
stokątnej, obracającej się w jednorodnym polu magnetycznym,
którego indukcja magnetyczna wynosi B = 0,5 T, jeżeli amplituda
siły elektromotorycznej wywołanej w ramce jest równa &0 = 10 V
(rys. 100). Powierzchnia ramki wynosi S = 200 cm2, liczba zwo­
jów ramki jest równa n = 2 0 .
714. Napięcie na końcach odcinka obwodu, przez który płynie
prąd zmienny, zmienia się z upływem ozasu według prawa U =
= U0 sin ( ml + . W chwili l = -J— napięcie chwilowe jest rów-
\ 6/ 12
ne U — 10 V. Wyznaczyć amplitudę napięcia U0, częstotliwość ko­
łową co i częstotliwość f, jeżeli okres drgań jest równy T = 0,01 s.
Narysować wykres zmian napięcia w zależności od czasu.
- 715. Znaleźć indukcyjność cewki, jeżeli amplituda napięcia
zmiennego na jej końcach wynosi U0 = 160 V, amplituda natę­
żenia prądu w cewce jest równa 70 = 10 A, a częstotliwość prądu
wynosi f = 50 Hz. Pominąć opór czynny cewki.
— 716. Opór indukcyjny cewki jest równy X L = 500 Q, napięcie
skuteczne sieci, do której włączona jest cewka, jest równe t/sk =
= 100 V, częstotliwość prądu f = 1000 Hz. Wyznaczyć amplitudę
natężenia prądu w obwodzie i indukcyjność cewki. Pominąć opór
czynny cewki i przewodów.

154
 717. Wyznaczyć kąt <p przesunięcia fazy między napięciem
U = U0 sin (a>T+ę>) i natężenie prądu I = /„ sin a>t dla obwodu
elektrycznego, zbudowane z oporu czynnego R = 1 kQ, cewki
o indukcyjności L = 0,5 H i kondensatora o pojemności C = 1 pF
włączonych szeregowo. Wyznaczyć moc wydzieloną w obwodzie,
jeżeli amplituda napięcia jest równa U0 = 100 V, a częstotliwość
prądu f = 50 Hz.
*- 718. Szeregowo z oporem czynnym R = 1 kQ włączono cewkę
o indukcyjności L = 0,5 H i kondensator o pojemności C = 1 /łF.
Wyznaczyć opór indukcyjny X L, opór pojemnościowy X c i opór
całkowity Z obwodu prądu zmiennego przy częstotliwościach
/i = 50 Hz i f2 = 10 kHz.
— 719. Do zacisków generatora podłączono kondensator o pojem­
ności C = 0,1 nF. Wyznaczyć amplitudę napięcia na zaciskach,
jeżeli amplituda natężenia prądu jest równa / 0 -= 2,2 A, a okres
prądu T = 1/5000 s.
— 720. Do sieci miejskiej prądu zmiennego o napięciu Usk = 127 V
podłączono obwód zbudowany z szeregowo włączonego oporu czyn­
nego R = 100 O i kondensatora o pojemności C = 40 //F. Wyzna­
czyć amplitudę natężenia prądu w obwodzie.
— 721. Do sieci prądu zmiennego o napięciu 120 V włączono
szeregowo przewodnik o oporze czynnym R = 15 Q i cewkę o in­
dukcyjności L = 50 mH. Znaleźć częstotliwość f prądu, jeżeli am­
plituda natężenia prądu w obwodzie jest równa I 0 = 7 A.
722. Wyznaczyć całkowity opór pozorny obwodu elektrycznego,
zbudowanego z włączonego szeregowo kondensatora o pojemności
C = 0,1 ^łF i cewki o indukcyjności L = 0,5 H przy częstotliwości
prądu f — 1000 Hz. Przy jakiej częstotliwości f0 całkowity opór
pozorny jest równy zeru?

R
Rys. 101

723. Do obwodu drgań (rys. 101) włączono zmienną siłę elek­

tromotoryczną & = sin wt, gdzie = 2 V. Przy rezonansie

155
 amplituda napięcia na poszczególnych elementach obwodu (na
przykład na kondensatorze) znacznie się zwiększa. Wyznaczyć
amplitudę rezonansową napięcia na kondensatorze, jeżeli wiadomo,
że jest ona większa od amplitudy siły elektromotorycznej o tyle,
ile wynosi stosunek oporu indukcyjnego X L (lub oporu pojemnoś­
ciowego X c) podczas rezonansu do oporu czynnego. Częstotliwość
rezonansowa obwodu wynosi f0 = 10® Hz, indukcyjność cewki jest
równa L = 1 mH, a opór czynny obwodu R = 3 0.
724. Solenoid z rdzeniem żelaznym (dławik) o indukcyjności
L = 2 H i oporze czynnym uzwojeń R = 10 Q, włączono najpierw
do sieci prądu stałego o napięciu U = 20 V, a następnie do sieci
prądu zmiennego o napięciu skutecznym Uak = 20 V i częstotli­
wości f = 400 Hz. Wyznaczyć natężenie prądu przepływającego
przez solenoid w pierwszym i w drugim przypadku.
725. Wyznaczyć cos <p (współczynnik mocy) obw'odu elektrycz­
nego, jeżeli generator przekazuje do obwodu moc P = 8 kW,
amplituda natężenia prądu w obwodzie jest równa /„ = 100 A,
a amplituda napięcia na zaciskach generatora wynosi U0 = 200 V.
— 726. Z generatora prądu zmiennego zasilany jest piecyk elek­
tryczny o oporze R = 22 Cl. Wyznaczyć ilość ciepła Q wydzieloną
przez piecyk w czasie t — 1 h, jeżeli amplituda natężenia prądu
wynosi J 0 = 10 A.
727. Destylarka pracuje w sieci prądu zmiennego o napięciu
U =100 V. W temperaturze t = 20°C opór spirali jest równy
R = 2h Cl. Współczynnik temperaturowy oporności spirali wynosi
x — 2 -10-2 K-1. Jaką ilość wrzącej wody zamienia w parę de­
stylarka w czasie r = 1 min? Ciepło parowania wody jest równe
r = 2,26 • 106 J/kg.
728. Neonówka z symetrycznymi elektrodami została włączona
do sieci prądu zmiennego o napięciu U = 71 V i o okresie T =
1/50 s. Wyznaczyć przedział czasu A/, po upływie którego neonówka
rozbłyska i liczbę rozbłysków w jednostce czasu. Napięcie zapłonu
neonówki jest równe Uz = 86,7 Y i uważamy, że jest ono równe
napięciu gaszenia Ug.
729. Znaleźć częstotliwość rozbłysków neonówki z symetrycz­
nymi elektrodami, włączonej do sieci prądu zmiennego wredług
schematu pokazanego na rys. 102. Siła elektromotoryczna baterii
jest równa $ = 60 V, napięcie zmienne pobierane jest z auto­

156
transformatora i jego wartość wynosi. C7sk == 28,3 V. Napięcie
zapłonu neonówki jest równe Uz = 86,7 V. Częstotliwość prądu
zmiennego wynosi f = 200 Hz.
—• 730. Natężenie prądu w obwodzie pierwotnym transformatora
jest równe I x — 0,5 A, napięcie na jego końcówkach wynosi U1 =
220 V. Natężenie prądu w uzwojeniu wtórnym jest równe / 2 =
= 11 A, napięcie na jego końcówkach wynosi
U2 = 9,5 V. Wyznaczyć współczynnik sprawno­
ści transformatora.
731. Uzwojenie pierwotne transformatora o-
bniżającego napięcie, o współczynniku transfor­
macji k = 8 , włączono do sieci o napięciu
Ux = 220 V. Opór uzwojenia wtórnego jest
równy r = 2 0 , natężenie prądu w uzwojeniu
wtórnym wynosi I = 3A. Wyznaczyć napięcie t / 2 na zaciskach
uzwojenia wtórnego. Pominąć straty w uzwojeniu pierwotnym.
732. Wyznaczyć amplitudę i fazę napięcia w sieci zasilanej
przez dwa włączone szeregowo generatory. Napięcia na ich za­
ciskach są odpowiednio równe U1 = U10 sin coi i U2 = U20 sin ( coł +
+ 9?0). Amplitudy napięć generatorów wynoszą U10 = 60 V i U20 =
= 100 V, częstotliwość wynosi f = 50 Hz. Faza początkowa na­
pięcia generatora drugiego jest równa <p0 = 30°.

§ 25. FALE I DRGANIA ELEKTROMAGNETYCZNE

Okres T drgań własnych obwodu elektrycznego, zbudowanego

z cewki o indukcyjności L i kondensatora o pojemności C, jeżeli
pomijamy opór czynny B obwodu w porównaniu z indukcyjnym
(przy częstotliwościach rezonansowych), określony jest wyrażeniem
(wzór Thomsona)
T = 2n V IC .
W tym przypadku T otrzymujemy w sekundach, jeżeli L mierzymy
w henrach, a C — w faradach. Częstotliwość drgań obwodów jest
równa

' T 2n]/LC

157
 Długość fali elektromagnetycznej w próżni wynosi

gdzie T oznacza okres drgań elektromagnetycznych, f — ich często­

tliwość, a c0 = 3 • 108 m/s — prędkość rozchodzenia się fali elektro­
magnetycznej w próżni (prędkość światła w próżni). W radio­
technice mamy do czynienia z drganiami o bardzo dużej często­
tliwości. Do mierzenia częstotliwości stosujemy wówczas jednostki:
1 kHz (kiloherc) = 103 Hz, 1 MHz (megaherc) = 10® Hz i 1 GHz
(gigaherc) = 10® Hz.
733. Po tym jak kondensatorowi obwodu drgań udzielono ł
dunku q = 10""® C, w obwodzie powstały gasnące drgania elek­
tryczne. Jaka ilość ciepła wydzieli się w obwodzie do chwili całko­
witego wygaśnięcia drgań? Pojemność kondensatora wynosi
C = 0,01 (xF.
- 734. Napięcie skuteczne kondensatora włączonego do obwodu
drgań jest równe Usk = 100 V. Pojemność kondensatora wynosi
C = 10 pF. Wyznaczyć maksymalne wartości energii elektrycznej
i magnetycznej w obwodzie.
- 735. Obwód drgań zbudowany jest z cewki o indukcyjności
L = 0,003 H i kondensatora płaskiego, sporządzonego z dwóch
okładek w postaci krążków o promieniu r = 1 ,2 cm, umieszczonych
w odległości d = 0,3 mm. Wyznaczyć okres drgań własnych ob­
wodu. Jaki będzie okres drgań, jeżeli kondensator wypełnić die­
lektrykiem o przenikalności dielektrycznej e = 4?
■*— 736. Aby zapobiec zwarciu w obwodzie drgań generatora (na
skutek zwyczajnego zetknięcia się płytek) kondensatora zmien­
nego, szeregowo z tym kondensatorem włączono kondensator stały,
którego pojemność jest o wiele większa od pojemności kondensatora
zmiennego. Do czasu włączenia kondensatora stałego największej
pojemności kondensatora zmiennego Cx odpowiada częstotliwość
drgań fx. Ile razy zmieni się częstotliwość obwodu po włączeniu
kondensatora stałego, jeżeli pojemność tego kondensatora jest
równa C2 = nCx, gdzie n = 50?
""" 737. W obwodzie drgań z kondensatorem o pojemności Cx —
= 10- 6 F występuje rezonans przy częstotliwości drgań =
— 400 Hz. Gdy równolegle do kondensatora Cj podłączono drugi

158
kondensator o pojemności C2, częstotliwość rezonansowa f2 =
= 100 Hz. Wyznaczyć pojemność C2. Pominąć opór obwodu.
— 738. W jakich przedziałach powinna zmieniać się indukcyjność
cewki obwodu drgań, aby w obwodzie występowały drgania o czę­
stotliwości od = 400 Hz do f2 = 500 Hz? Wielkość pojemności
kondensatora wynosi C — 10 jxF.
739. Odbiornik radiowy można nastroić na odbiór fal radio­
wych o różnej długości: od = 25 m do A2 = 200 m. W jaką
stronę i o ile należy zmienić odległość między okładkami konden­
satora płaskiego włączonego do obwodu drgań odbiornika radiowego
podczas przejścia do odbioru fal dłuższych?
- “ 740. Jaka jest skala częstotliwości fal radiowych w skali
milimetrowej ( 1 -1 0 mm)?
741. Wyznaczyć długość fali promieni rentgenowskich, jeżeli
ich częstotliwość jest równa f = 3 • 10® GHz.
— 742. Wyznaczyć skalę długości fal generatora sygnałów stan­
dardowych, generującego drgania elektryczne kształtu sinusoidal­
nego, dla danej amplitudy i częstotliwości, jeżeli jest on przy­
stosowany do skali częstotliwości od = 100 kHz do f2 = 26 MHz.
743. Dowieść, że wzór na długość fali X = c0T wypromienio-
wanej przez obwód, gdzie T oznacza okres drgań, określony wzorem
Thomsona, przekształci się we wzór X = 2n Y L C , gdzie X wyrażona
jest w centymetrach, jeżeli indukcyjność obwodu L wyrażona
jest w jednostkach układu elektromagnetycznego CGS, a pojem­
ność C — w jednostkach układu elektrostatycznego CGS, tj.
i L i C są wyrażone w centymetrach. Prędkość rozchodzenia się
fal elektromagnetycznych wynosi c0 = 3 • 108 m/s.
744. Jakiej długości fale drgań elektromagnetycznych odbiera
aparat radiowy, którego obwód zawiera kondensator o pojemności
C = 750 cm i cewkę o indukcyjności L = 1,2 • 106 cm?

Rys. 103
— 745. Wyznaczyć częstotliwość drgań własnych obwodu elek­
trycznego, przedstawionego na rys. 103, a także częstotliwość
kołową, okres i długość fali wypromieniowanej przez obwód. Obwód

159
zawiera cewkę o indukcyjności L = 10 mH, kondensator o pojem­
ności C1 = 880 pF i kondensator do dostrojenia o pojemności
C2 = 20 pF.
— 746. Obwód odbiornika z kondensatorem o pojemności C —
= 20 pF jest nastrojony na fale A = 5 m. Wyznaczyć indukcyjność
cewki L obwodu i częstotliwość drgań f.
—■ 747. Na jaką długość fali nastrojony jest obwód drgań, jeżeli
jest on zbudowany z cewki, której indukcyjność wynosi L =
= 2 • 10-3 H i kondensatora płaskiego ? Odległość między okład­
kami kondensatora jest równa d = 1 cm, przenikalność dielek­
tryczna substancji wypełniającej przestrzeń między okładkami
wynosi e = 11, a powierzchnia okładki jest równa S = 800 cm2.
— 748. Wyznaczyć pojemność kondensatora obwodu drgań, jeżeli
wiadomo, że przy indukcyjności L = 50 mH obwód nastrojony jest
do rezonansu na drgania elektromagnetyczne o długości fali
A = 300 m?
— 749. Pojemność kondensatora zmiennego obwodu odbiornika
radiowego zmienia się w granicach od C1 do C2 = 9 Cx Wyznaczyć
skalę fal obwodu odbiornika radiowego, jeżeli pojemność konden­
satora Cx odpowiada długości fali Ax = 3 m.
— 750. Obwód odbiornika radiowego nastrojony jest na stację
radiową, której częstotliwość jest równa = 9 MHz. Jak należy
zmienić pojemność kondensatora zmiennego obwodu drgającego
odbiornika, aby był on nastrojony na fale o długości A2 = 50 m?
Prędkość rozchodzenia się fali elektromagnetycznej wynosi c0 =
= 3 • 10® m/s.
— 751. Fale elektromagnetyczne rozchodzą się w pewnym ośrodku
z prędkością c = 2 • 10® m/s. Jaką długość mają fale drgania
elektromagnetycznego w tym ośrodku, jeżeli ich częstotliwość
w próżni wynosi f — 1 MHz?

160
 Rozdział IV

O PTYKA

§ 26. ROZCHODZENIE SIĘ ŚWIATŁA.

PRĘDKOŚĆ ŚWIATŁA. FALOWE I KWANTOWE
WŁASNOŚCI ŚWIATŁA

W próżni i w ośrodku jednorodnym światło rozchodzi się prosto­

liniowo. Prędkość światła w próżni równa się c = 3 • 108 m/s,
c
a w substancji wynosi v = — , gdzie n oznacza bezwględny współ­
czynnik załamania substancji. Fala świetlna jest poprzeczną falą
elektromagnetyczną. Długość fali X jest związana z częstotliwością
drgań f (lub v), z okresem T i z prędkością v zależnością

X — vT = y .

Własności kwantowe światła przejawiają się we wzajemnym

oddziaływaniu światła z substancją. Porcję energii (kwant) światła
o częstotliwości v określamy wyrażeniem s = hv, gdzie h « 6 ,6 2 5 x
X 10-34 J • s oznacza uniwersalną stałą kwantową, tak zwaną stałą
Plancka. Równanie Einsteina dla zjawiska fotoelektrycznego
e = p + E k wiążę energię s kwantu (fotonu) padającego na sub­
stancję, pracę wyjścia P elektronu z substancji i energię kinetyczną
mv2
E k = ——- wylatującego elektronu.
— 752. Człowiek o wzroście h = 1,7 m idzie z prędkością v = 1 m/s
w kierunku latarni ulicznej. W pewnym momencie długość cienia

11 — Z a d a n ia z fiz y k i 161
 człowieka wynosi /j = 1,8 ra, a po czasie / = 2 s długość Z2 = 1,3 m.
Na jakiej wysokości H wisi latarnia?
— 753. Schemat doświadczenia Michelsona do wyznaczania pręd­
kości światła przedstawiony jest na rys. 104. Odległość A B =

= Z = 35,5 km. Z jaką częstotliwością, f powinien obracać się

ośmioboczny pryzmat zwierciadlany K , aby źródło S było widoczne
w lunecie T przez cały czas? Odległość OB jest mała w porównaniu
z AB.
— 754. Płytka brylantowa oświetlona jest światłem fioletowym
(częstotliwość f = 0,75 ■ 101 5 s-1). Wyznaczyć długości fal X1 i Aa
promieni fioletowych w próżni i w brylancie, jeżeli współczynnik
załamania brylantu dla tych promieni n — 2,465.
— 755. Znaleźć bezwzględny współczynnik załamania n ośrodka,
w którym długość fali światła A = 3 • 10- 5 cm, a energia fotonu
s = 4,4 • 10~ 12 erg. Przyjąć, żę stała Plancka jest równa h =
= 6 ,6 • 1 0 -27 erg • s.
— 756. Wyznaczyć wielkość kwantu energii e, odpowiadającego
długości fali światła A = 5 • 10-7 m. Stała Plancka jest równa
h = 6,625 • 10- 34 J • s.
7 757. Wyznaczyć długość fali A światła, którym oświetla się
powierzchnię metalu, jeżeli energia kinetyczna fotoelektronu E k =
= 4,5 • 10- 20 J. Stała Plancka h = 6,625 • 10"34 J • s.
758. Jaka jest najmniejsza częstotliwość v światła, przy której
obserwuje się jeszcze zjawisko fotoelektryczne, jeżeli praca wyjścia
elektronu z metalu jest równa P = 3,3-10 -19 J ? Stała Plancka
wynosi h = 6 ,6 • 10-34 J • s.

162
 § 37. ODBICIE I ZAŁAMANIE ŚWIATŁA
NA GRANICY PŁASKIEJ

Na granicy dwóch ośrodków obserwujemy zjawisko odbicia

i załamania światła. Podczas odbicia światła promień padający,
promień odbity i normalna do powierzchni odbijającej, popro­
wadzona przez punkt padania promienia, leżą w jednej płaszczyźnie
i k ąt odbicia jest równy kątowi padania. W przypadku załamania
promienia padającego prosta prostopadła, poprowadzona przez
punkt padania promienia na granicy rozdziału dwóch ośrodków
i promień załamania leżą w jednej płaszczyźnie. Kąt padania a i kąt
załamania /3 związane są równaniem

sin a _ n 2
sin /? — nx ’

gdzie n 2 oznacza bezwzględny współczynnik załamania ośrodka

drugiego, a nt — pierwszego. Dla powietrza n « 1.
Jeżeli n2 < n± (drugi ośrodek ma mniejszą gęstość optyczną),
to a < /3. Największej wartości /3 = 90° odpowiada kąt padania a0,
określony równaniem sin <x0 = — (kąt graniczny). Przy kącie
ni
padania a > a 0 istnieje tylko promień odbity, promienia załama­
nego nie ma (zjawisko całkowitego odbicia).
759. Człowiek o wzroście h = 1,5 m stojący na brzegu jeziora
widzi Księżyc na niebie w kierunku tworzącym k ąt a = 60°
z poziomem. W jakiej odległości / od siebie widzi człowiek odbicie
Księżyca w jeziorze?
760. Człowiek o wzroście h = 1,75 m znajduje się w odległości
/ = 6 m od słupa. W jakiej odległości d od siebie powinien człowiek
położyć pionowo na ziemi zwierciadło, aby zobaczyć w nim wierz­
chołek słupa? Wysokość słupa wynosi H = 7 m.
761. Dwa obrazy punktowe źródła światła w dwóch zwier­
ciadłach płaskich znajdują się w jednakowej odległości a od źródła
i w odległości b < a od siebie. Pod jakim kątem a względem siebie
ustawione są zwierciadła?
762. Dwa małe zwierciadła umieszczone są w jednakowej od­
ległości od siebie i od źródła światła. Jaki powinien być k ąt <p
między zwierciadłami, jeżeli promień po dwukrotnym odbiciu:

ii* 163
1 ) skierowany jest prosto do źródła; 2 ) powraca do źródła po
przebytej uprzednio drodze (tj. dokonuje jeszcze jednego od­
bicia) ?
763. Zwierciadło płaskie obrócono o kąt a = 27°. O jaki kąt /3
obróci się promień odbity od zwierciadła?
764. Promień światła odbity od zwierciadła pada prostopadle
na płaski ekran, umieszczony w odległości d = 5 m od zwierciadła.
0 jaką odległość ł przemieści się na ekranie zajączek świetlny,
jeżeli obrócić zwierciadło o k ą t a — 15° wokół osi leżącej w płasz­
czyźnie zwierciadła i prostopadłej do płaszczyzny zawierającej
promienie padający i odbity?
765. Dwa zwierciadła tworzą kąt dwuścienny <p< n. Na jedno
ze zwierciadeł pada promień leżący w płaszczyźnie prostopadłej
do ramienia kąta. Dowieść, że k ąt odchylenia a tego promienia
od kierunku pierwotnego po odbiciu od dwóch zwierciadeł nie
zależy od kąta padania.
766. Promień światła odbija się kolejno od dwóch zwierciadeł
płaskich (jeden raz od każdego). Zwierciadła połączone są ze sobą
1 tworzą k ąt dwuścienny <p < n. O jaki kąt y od swego kierunku
pierwotnego odchyli się promień odbity, jeżeli układ zwierciadeł
obrócił się o kąt /3 dookoła osi leżącej w płaszczyźnie obu zwier­
ciadeł. Promienie padający i odbity leżą w płaszczyźnie prosto­
padłej do tej osi.
767. Przekrój pryzmatu szklanego ma kształt trójkąta równo­
ramiennego. Jedna z równych ścian jest posrebrzona. Promień
pokrywający się z prostopadłą do powierzchni szkła pada na drugą
ścianę posrebrzoną i po dwóch odbiciach wychodzi przez podstawę
pryzmatu prostopadle do niej. Znaleźć kąty pryzmatu.
768. Promień światła wchodzi do pryzmatu szklanego pod
71 n
kątem a = — i wychodzi z pryzmatu pod kątem /3 = — , przy
6 o
czym po przejściu przez pryzmat odchyla się od swego kierunku
7t
pierwotnego o kąt y = — . Znaleźć kąt łamiący <p pryzmatu.
769. Wyznaczyć współczynnik załamania n terpentyny i pręd­
kość rozchodzenia się światła w terpentynie, jeżeli wiadomo, te
przy kącie padania a = 45° kąt załamania /3 = 30°.
770. Padając na płaską granicę dwóch ośrodków o współczyn­

164
nikach załamania nx i n 2 promień częściowo odbija się, a częściowo
załamuje. Przy jakim kącie padania oc promień odbity jest prosto­
padły do promienia załamanego?
771. Na powierzchni zbiornika wodnego o głębokości H =
= 5,3 m pływa duży krążek forniru o promieniu r = 1 m, nad
którego środkiem na pewnej wysokości umieszczono punktowe
źródło światła. Jaka powinna być wysokość h, aby promień R
cienia krążka na dnie płaskim zbiornika był największy? Wyzna­
czyć ten największy promień. Współczynnik załamania wody
n = 4/3.
772. Wąska równoległa wiązka światła pada na płytkę równo-
ległościenną pod kątem oc, którego sinus jest równy 0,8. Strumień
po wyjściu z płytki jest przesunięty na odległość d = 2 cm wzglę­
dem przedłużenia wiązki padającej. Jaka jest grubość h płytki,
jeżeli współczynnik załamania szkła wynosi n = 1,7?
773. Promień światła wychodzi z pryzmatu pod tym samym
kątem, pod którym wchodzi do pryzmatu, przy czym odchyla się
od kierunku pierwotnego o kąt cp = 15°. Kąt łamiący pryzmatu
wynosi y — 45°. Znaleźć współczynnik załamania n materiału
pryzmatu.
774. Wyznaczyć kąt q> odchylenia promienia przez pryzmat
szklany, którego kąt łamiący jest równy ■& = 5°, jeżeli promień
pada na ściankę P pryzmatu pod małym kątem. Współczynnik
załamania szkła wynosi n = 1 ,8 .
775. Na dnie poziomym zbiornika wodnego o głębokości
h = 1,2 m leży zwierciadło płaskie. W jakiej odległości l od miejsca
wejścia promienia do wody promień ten wyjdzie ponownie na po­
wierzchnię wody po odbiciu się od zwierciadła? Kąt padania pro­
mienia wynosi oc = 30°, współczynnik załamania wody n =
= 4/3.
776. Płytkę równoległościenną o grubości d = 5 cm posrebrzo­
no od spodu. Promień pada na górną powierzchnię płytki pod
kątem oc = 30°, częściowo odbija się, a część światła przechodzi
do płytki, odbija się od dolnej powierzchni płytki i załamując się
powtórnie wychodzi (do powietrza) równolegle do pierwszego
promienia odbitego. Wyznaczyć współczynnik załamania n mate­
riału płytki, jeżeli odległość między dwoma promieniami równo­
ległymi jest równa l — 2,5 cm.

165
 777. Jaka jest grubość H płytki szklanej równoległościennej,
jeżeli punkt narysowany atramentem na jej dolnej powierzchni
obserwator widzi w odległości h = 5 cm od górnej powierzchni?
Promień widzenia jest prostopadły do powierzchni płytki. Współ­
czynnik załamania szkła n = 1,6. W przypadku małych kątów
tg « « sin a == a.
778. Źródło punktowe umieszczono w odległości fc = l,5 c m
od przedniej powierzchni płytki równoległościennej o grubości
d = 1,2 cm, którą posrebrzono od strony tylnej. W jakiej odleg­
łości x od źródła znajduje się obraz źródła, otrzymany w wyniku
odbicia promieni od tylnej powierzchni
płytki? Współczynnik załamania mate­
riału płytki wynosi n = 1,6. Obserwacja
jest prowadzona w kierunku prostopa­
dłym do płytki.
779. Pręt
cem do cieczy przezroczystej, której
współczynnik załamania względem po­
wietrza jest równy n. Pręt tworzy z po­
Rys. 105 wierzchnią cieczy k ąt a. Obserwatorowi,
który patrzy z góry, koniec pręta za­
nurzony w cieczy wydaje się przesunięty o k ąt a (rys. 105). Przy
jakiej wartości kąta nachylenia pręta a kąt przesunięcia /5 będzie
największy?
780. Jaka jest głębokość h, na której (pozornie) leży przed­
miot, znajdujący się w wodzie na głębokości H = 0,5 m, jeżeli
k ąt między promieniem widzenia i powierzchnią wody wynosi
a = 30°, a współczynnik załamania wody n = 4/3?
781. Przekrój pryzmatu szklanego ma kształt trójkąta równo­
bocznego. Promień pada prostopadle na jedną ze ścian. Znaleźć
kąt <p między kierunkiem promienia padającego i promieniem
wychodzącym z pryzmatu. Współczynnik załamania szkła n =
= 1,5.
782. W cysternie z dwusiarczkiem węgla, na głębokości h =
= 26 cm pod powierzchnią, umieszczono źródło punktowe światła.
Obliczyć powierzchnię koła na powierzchni cieczy, w obrębie
którego możliwe jest wyjście promieni (do powietrza). Współ­
czynnik załamania dwusiarczku węgla wynosi n = 1,64.

166
 § 28. FOTOMETRIA

Energię, którą światło przenosi przez dowolną powierzchnię

w jednostce czasu (tj. moc świetlną), szacowaną według postrze-
żeń wzrokowych, nazywamy strumieniem światła 0 przez tę po-
0
wierzchnię. Oświetlenie powierzchni jest równe E = — , gdzie
O
S oznacza pole powierzchni.
0
Światłością w danym kierunku nazywamy wielkość I = — ,
co

gdzie ta oznacza kąt bryłowy, w którym rozprzestrzenia się stru­

mień 0. Wielkość kąta bryłowego mierzymy stosunkiem po­
wierzchni S v „wykrojonej" przez kąt bryłowy na kuli, której

środek znajduje się w wierzchołku kąta bryłowego, do kwadratu

g
promienia tej kuli, tj. co = —- (rys. 106). Jeżeli zamiast po-
r2
wierzchni kuli weźmiemy powierzchnię S, ograniczoną tym samym'
kątem bryłowym, do której odległość od wierzchołka kąta bryło­
wego wynosi r i prostopadłą n, która tworzy kąt cc z promieniem,
to S ± = S cos cc. Stąd wynika, że E = — cos «. W tym przy-
r2
padku r oznacza odległość od źródła do powierzchni oświetlonej,
a cc — kąt padania promieni na tę powierzchnię. Jednostką stru­
mienia świetlnego jest lumen (Im), natężenia oświetlenia — luks
(lx), światłości — kandela (cd). Odległość r mierzona jest w me­
trach.
783. Lampę o światłości / = 200 cd zamocowano pod sufitem

167
w pokoju. Wyznaczyć całkowity strumień światła 0 padający na
wszystkie ściany i na podłogę pokoju.
784. Fotografię robiono bez zastosowania układu optycznego
(powiększalnika), tj. „metodą kontaktową", przy czym żarówkę
umieszczono w odległości rx = 60 cm od fotografii, a czas ekspo­
zycji wynosił tx = 16 s. Jaki powinien być czas ekspozycji, jeżeli
wymienić żarówkę na drugą, o światłości dwa razy mniejszej,
umieszczoną" w odległości r2 = 45 cm od zdjęcia?
785. Dwie żarówki o światłości I x = 75 cd i J 2 = 48 cd znaj­
dują się w odległości Z = 1,8 m od siebie. Gdzie należy umieścić
(między nimi) ekran fotometryczny, aby jego oświetlenie było
jednakowe z obu stron?
786. Dwie żarówki o światłościach Ą = 25 cd i / 2 = 8 cd
znajdują się w odległości Z = 1,8 m od siebie. W jakiej odległości x
od pierwszej żarówki (na linii łączącej żarówki) należy umieścić
arkusz papieru, aby jego oświetlenie pierwszą żarówką było dwu­
krotnie większe niż drugą żarówką.
787. Podczas oglądania powierzchni wewnętrznej zbiornika ku­
listego o średnicy d = 2 0 m w jego górnym punkcie zamocowano
punktowe źródło światła (I = 1000 cd). Wyznaczyć oświetlenie
w tym punkcie powierzchni zbiornika, na który promienie padają
pod kątem a. = 34° (sin 34° = 0,56). Nie uwzględniać światła
odbitego od ścianek zbiornika.
788. Między dwoma ekranami, ustawionymi równolegle wzglę­
dem siebie, na linii łączącej ich środki umieszczono punktowe
źródło światła. Odległości między źródłem a ekranami są w sto­
sunku 1:2. a) Jaki jest stosunek oświetleń środków ekranów?
b) Jak się on zmieni jeżeli ekran bliższy źródła światła obrócić tak,
aby kąt padania nań światła wynosił a = 60° ?
789. Stół o średnicy d — 1 m jest oświetlony żarówką, wi­
szącą na wysokości h = 1 m nad środkiem stołu. Jakie jest oświe­
tlenie brzegu stołu, jeżeli całkowity strumień światła wysłany przez
żarówkę wynosi 0 = 600 lm ?
790. Żarówka zawieszona na wysokości h = 8 m nad ziemią
wysyła światło o światłości I — 1000 cd. Znaleźć powierzchnię
odcinka, w granicach którego natężenie oświetlenia nie jest mniejsze
niż E = 1 lx.
791. Oświetlenie, jakie daje latarnia na ziemi w punktach,

168
gdzie promienie padają pod kątem *lt takim że cos ax = 0,3,
jest równe E x = 10 lx. Jakie jest oświetlenie E z w punktach,
gdzie promienie padają na ziemię pod kątem a 2 (cos2 = 0 ,6 )?
792. Okrągła sala o średnicy d = 30 m oświetlona jest ża­
rówką umocowaną w środku sufitu. Znaleźć wysokość h sali,
jeżeli wiadomo, że najmniejsze oświetlenie ściany sali jest n = 2
razy większe od najmniejszego oświetlenia podłogi?
793. Na wysokości hx — 2 m nad okrągłym stołem o średnicy
d = 3 m wisi żarówka o światłości I x = 100 cd. Żarówkę tę wy­
mieniono na żarówkę o światłości J 2 = 25 cd i jednocześnie zmie­
niono odległość jej od stołu tak, że oświetlenie środka stołu nie
zmieniło się. Jak zmieniło się oświetlenie brzegu stołu?
794. Powierzchnia oświetlona jest przez dwie różne żarówki,
wiszące na słupie (jedna nad drugą) na wysokościach hx = 8 m
i Zi2 = 27 m. W jakiej odległości Zod
podstawy słupa znajdują się punkty
powierzchni, których oświetlenie nie
zmieni się, jeżeli zamienić żarówki
miejscami? / *<— -------- t---------- ^
795. Trzy jednakowe źródła
punktowe światła są umieszczone
w wierzchołkach trójkąta równobo­
‘N k
i.
cznego. W środku trójkąta, prosto­ Rys. 107
padle do jego powierzchni i równo­
legle do jednego z boków, znajduje się mała płytka. Wyznaczyć
oświetlenie obu stron płytki, jeżeli światłość każdego ze źródeł
wynosi I = 10 cd, a długość boku trójkąta jest równa Z = 1 m.
796. Trzy żaróweczki i nieduży ekran umieszczone są w wierz­
chołkach rombu, w którym jedna z przekątnych jest równa bo­
kowi. Ekran jest prostopadły do drugiej przekątnej (rys. 107).
Jaką światłość I daje środkowa żaróweczka, jeżeli podczas jej
wyłączenia oświetlenie ekranu zmniejsza się n = 2 #azy? Światłość
dwu pozostałych żarówek wynosi I 0 = 1 0 cd.
797. Na słupie wiszą (jedna nad drugą) dwie żarówki o świa­
tłości I = 200 cd każda, na wysokościach hx = 3 m i h2 = 4 m
nad ziemią. Znaleźć oświetlenie powierzchni ziemi w odległości
Z= 2 m od podstawy słupa.
798. W pokoju znajdują się dwie jednakowe żarówki, przymo-

169
cowane do sufitu w odległości l = 4 m od siebie. Znaleźć stosunek
oświetleń środka stołu w dwóch jego położeniach: 1 ) pod jedną
z żarówek; 2) pośrodku między żarówkami. Odległość żarówki od
powierzchni stołu (wzdłuż pionu) jest równa h = 2 m. .Przyjąć,
że promieniowanie żarówek jest jednakowe
r f ------ we wszystkich kierunkach.
799. Źródło punktow
!/ powierzchnię A B (rys. 108). O ile zwiększy
___ Iić__________
✓ się oświetlenie w punkcie C, jeżeli w odległo­
A C 8 ści SD = SC od źródła -S umieścić zwiercia­
Rys. 108
dło płaskie, odbijające światło od punktu
C. Przyjąć, że współczynnik odbicia zwierciadła jest równy 1.
800. Żarówka zawieszona na suficie wysyła w kierunku pozio­
mym światło o światłości I = 96 cd. Jaki strumień światła 0 pada
na obpazek, którego powierzchnia jest równa S = 0,5 m2, jeżeli
obrazek wisi pionowo na ścianie naprzeciw żarówki w odległości
a = 4 m od niej, a na ścianie przeciwległej znajduje się duże
zwierciadło płaskie w odległości b = 2 m od żarówki ?

g 29. ZWIERCIADŁA KULISTE

Zwierciadło kuliste jest wypolerowaną powierzchnią wycinka

kuli. Prostą przeprowadzoną przez środek kuli (środek optyczny
zwierciadła) i przez wierzchołek wycinka kuli (biegun zwiercia­
dła) nazywamy główną osią optyczną zwierciadła. Każdą inną
prostą przechodzącą przez środek optyczny nazywamy poboczną
osią optyczną. Promień równoległy do głównej osi optycznej po
odbiciu się przecina ją w ognisku zwierciadła leżącym w odległości
— od zwierciadła (B — promień kuli). W przypadku zwier­
ciadła wypukłafro główną oś optyczną przecina nie sam promień
odbity, a jego przedłużenie. W tym przypadku ognisko nazywamy
pozornym. Płaszczyznę przeprowadzoną przez ognisko prostopadłe
do głównej osi optycznej nazywamy płaszczyzną ogniskową. Pro­
mienie równoległe do pobocznej osi optycznej po odbiciu schodzą
się w punkcie leżącym na płaszczyźnie ogniskowej zwierciadła
(w przypadku zwierciadła wypukłego — przedłużenia promieni).

170
Wielkość D = — nazywamy zdolnością skupiającą zwierciadła.
F
Promienie wychodzące z niedużego przedmiotu po odbiciu się od
zwierciadła tworzą obraz. Każdemu punktowi przedmiotu odpo­

wiada jeden punkt obrazu. Obraz jest rzeczywisty, gdy jest on

utworzony przez promienie odbite od zwierciadła (rys. 109), a po­
zorny, gdy jest wytworzony przez przedłużenia promieni odbitych
(rys. 1 1 0 ).

Przedmiot (lub źródło) znajduje się w wierzchołku wiązki

promieni przecinających się. Jeżeli wierzchołek ten istnieje rze­
czywiście (nawet w obecności zwierciadła), to źródło traktujem y
jako rzeczywiste (rys. 111). Jeżeli zaś w obecności zwierciadła

171
wierzchołek jest wytworzony tylko przez przedłużenie promieni, to
mamy do czynienia ze źródłem pozornym (rys. 1 1 2 ).
Odległość d przedmiotu od zwierciadła, odległość f zwier-
i i
ciadła od obrazu i ogniskowa F związane są zależnością ± =b y ~

= ± — , zwaną równaniem zwierciadła. Przy takim zapisie wzoru

wszystkie wielkości d, f i F uważamy za dodatnie (w warunkach
zadań wartości d, f i F są dane według wartości bezwzględnej).
Znaki przed członami równania zwierciadła ustalamy według
następującej reguły. Jeżeli przedmiot (źródło), obraz, ognisko są
rzeczywiste, to przed odpowiednim członem wzoru stawiamy plus,
jeżeli pozorne, to — minus. Jeżeli przed wszystkimi członami
równania zwierciadła postawione są znaki zgodnie z podaną re­
gułą, to otrzymana odpowiedź jest zawsze pozytywna, ponieważ
charakteryzuje ona tylko wartości liczbowe szukanej wielkości.
Często jednak rzeczywistość lub pozorność źródła, obrazu lub
ogniska jest nieznana. W takim przypadku przed odpowiednim
członem w równaniu zwierciadła stawiamy dowolny znak (zazwy­
czaj wygodniej jest stawiać plus), tj. traktujem y przedmiot (obraz,
ognisko) jako rzeczywiste lub pozorne. Wynik dodatni wskazuje
na prawdziwość tego założenia, a ujemny — na nieprawdziwość.
Równanie zwierciadła i wszystkie wyżej wymienione własności
zwierciadła są słuszne tylko dla promieni biegnących w pobliżu
głównej osi optycznej i tworzącej z nią małe kąty. Zakładamy, że
we wszystkich zadaniach mamy do czynienia tylko z tym przy­
padkiem.
801. Kulę posrebrzoną przecięto na dwie części płaszczyzną.
W jakiej odległości b od środka kuli przechodzi ta płaszczyzna,
jeżeli wiadomo, że mniejsza część jest zwierciadłem kulistym
o średnicy a = 0,64 m, o ogniskowej F = 0,65m?
802. Ogniskowa zwierciadła wklęsłego kulistego F = 1 m. W ja­
kiej odległości d od zwierciadła należy umieścić źródło światła, aby
jego obraz pokrywał się z samym źródłem?
803. Odległość przedmiotu od zwierciadła wklęsłego kulistego
wynosi d. = 0,5 m, odległość obrazu jest równa f = 2 m. Znaleźć
promień B krzywizny zwierciadła.
804. W odległości d = 0,14 m od wierzchołka zwierciadła

172
wklęsłego znajduje się przedmiot, którego wysokość wynosi l =
= 0,06 m. Ogniskowa zwierciadła jest równa F = 0,11 m. Znaleźć
wysokość L obrazu przedmiotu.
805. Zwierciadło wklęsłe kuliste tworzy obraz rzeczywisty,
który jest k = 4 razy większy od przedmiotu. Wyznaczyć ognisko­
wą F zwierciadła, jeżeli odległość między przedmiotem a jego
obrazem wynosi a = 1,5 m.
806. Mały odcinek powierzchni wewnętrznej kuli jest posre­
brzony. Na przeciwległej stronie kuli otrzymano obraz pewnego
przedmiotu umieszczonego wewnątrz kuli. Jakie powiększenie k
ma obraz przedmiotu?
807. Odległość punktu świecącego od zwierciadła wklęsłego
jest równa dwóm promieniom krzywizny. Punkt świecący znajduje
się na głównej osi optycznej zwierciadła. Gdzie jest umieszczony
obraz punktu? Rozwiązać zadanie w sposób graficzny.

808. Na zwierciadło wklęsłe pada promień AOB przecinający

główną oś optyczną w punkcie O. Promień B O J) przecina tę samą
oś w punkcie 0 1 (rys. 113). Znaleźć sposobem graficznym ogniskową
zwierciadła.
809. Za pomocą zwierciadła wklęsłego otrzymano obraz rzeczy­
wisty przedmiotu o powiększeniu kt = 5. Okazało się, że jeżeli
przesunąć przedmiot na pewną odległość wzdłuż osi optycznej, to
obraz przesunie się wzdłuż osi optycznej na taką samą odległość.
Znaleźć otrzymane powiększenie k2 przy nowym położeniu.
810. Obraz wytworzony przez zwierciadło wklęsłe jest kt = 5
razy większy od przedmiotu. Jeżeli zaś przesunąć zwierciadło
o a = 2 cm w kierunku przedmiotu, to obraz, pozostając rzeczy­
wistym, stanie się większy od przedmiotu k2 = 7 razy. Znaleźć
wielkość ogniskowej zwierciadła.
811. Ognisko zwierciadła wklęsłego znajduje się w odległości

173
a = 0,24 m od przedmiotu świecącego i w odległości b = 0,54 m
od jego obrazu. Znaleźć powiększenie k przedmiotu, które wytwarza
zwierciadło.
812. Punkt świecący umieszczono w odległości d = 0,75 m od
zwierciadła wklęsłego i w odłegłości l = 0,05 m od głównej osi
optycznej zwierciadła. Obraz punktu świecącego znajduje się
w odległości L = 0,2 m od osi. Wyznaczyć promień krzywizny R
zwierciadła dla przypadków, gdy obraz jest rzeczywisty i gdy jest
on pozorny.
813. Wiązka promieni świetlnych pochodzących od źródła znaj­
dującego się w nieskończoności pada na ekran, w którym zrobiono
otwór o średnicy d = 7 cm. Płaszczyzna ekranu jest prostopadła
do promieni. W odległości a = 6 8 cm za ekranem umieszczono
zwierciadło wklęsłe, którego oś optyczna pokrywa się z osią wiązki.
Ogniskowa zwierciadła jest równa F = 28 cm. Wyznaczyć średnicę
D koła świetlnego na ekranie.
814. Źródło punktowe światła umieszczono w ognisku zwier­
ciadła kulistego, którego ogniskowa jest równa F = 20 cm. Ile
razy oświetlenie, wytworzone przy pomocy zwierciadła, jest
większe od tego, które mogło być wytworzone przez to samo źródło
bez zwierciadła na ekranie znajdującym się w odległości r = 0 , 2 km
od źródła światła, w punkcie na osi optycznej zwierciadła.
815. Zwierciadło wklęsłe o promieniu krzywizny R = l m
wytwarza obraz pozorny przedmiotu znajdującego się w odległości
f = 3 m od zwierciadła. W jakiej odległości d od zwierciadła znaj­
duje się sam przedmiot?
81G. Jaki jest promień krzywizny R zwierciadła wklęsłego
kulistego, jeżeli obraz przedmiotu znajdującego się przed nim
w odległości d = 2 1 cm otrzymujemy k = 6 razy większy od sa­
mego przedmiotu?
817. Punkt świecący znajduje się na głównej osi optycznej
kulistego zwierciadła wklęsłego w jednakowej odległości od zwier­
ciadła i od jego ogniska głównego. Prostopadle do głównej osi
optycznej zwierciadła umieszczono ekran, którego środek pokrywa
się ze środkiem zwierciadła. He razy średnica koła świetlnego na
ekranie jest większa od średnicy zwierciadła, jeżeli obrzeże tego
zwierciadła tworzy okrąg?
818. Punkt świecący umieszczono w odległości a = 0,2 m od

174
głównej osi optycznej zwierciadła wklęsłego, jego obraz pozorny —
w odległości b = 0,5 m od tej samej osi. Ile razy ogniskowa zwier­
ciadła jest większa od odległości od punktu świecącego do po­
wierzchni ogniskowej?
819. Odcinek łączący ognisko zwierciadła wklęsłego kulistego
z jego biegunem podzielono na trzy równe części i w punktach po­
działu umieszczono źródła punktowe światła. Jaka jest odległość l
między obrazami tych źródeł, jeżeli promień krzywizny zwier­
ciadła jest równy R1
820. Kula, która spadła na miękką glinę, pozostawiła w niej
wgłębienie o średnicy równej 0,8 średnicy kuli. Po stwardnieniu
gliny wyjęto odcisk, posrebrzono i w ten
5"'
sposób otrzymane zwierciadło kuliste
nakryto płaskim szkłem. Jakie powię­ *
kszenie liniowe obrazu rysunku wyko­
nanego na środku szkła daje to zwier­
ciadło ?
N' N
821. Na rysunku 114 S N oznacza Rys. 114
przedmiot, S 'N ' — jego obraz pozorny
w zwierciadle kulistym, a N N ' — oś optyczną zwierciadła. Zna­
leźć w sposób graficzny położenie bieguna zwierciadła, jego śro­
dek krzywizny i ognisko.
822. Obserwator widzi swój obraz w zwierciadle sferycznym,
znajdującym się w odległości d = 0,2 m od niego, k = 1,5 razy
większy od obrazu otrzymanego w zwierciadle płaskim, znajdu­
jącym się w takiej samej odległości. Wyznaczyć promień krzywizny
R zwierciadła kulistego.
823. Promienie zbieżne padają na zwierciadło wklęsłe, którego
ogniskowa jest równa F = 0,5 m i po odbiciu zbierają się w punkcie
pozostającym w odległości f = 0 , 2 m od zwierciadła i w odległości
L = 0,15 m od jego głównej osi optycznej. W jakiej odległości /
od tej samej osi zbierają się promienie, jeżeli usunąć zwierciadło?
Narysować bieg promieni.
824. Na zwierciadło wklęsłe, którego główna ogniskowa wynosi
F = 0,1 m, padają promienie zbieżne. Jeżeli promienie przedłużyć
za zwierciadło do ich przecięcia się, to punkt przecięcia znajduje
się w odległości d = 0,3 m od zwierciadła. W jakiej odległości od
zwierciadła zbiegają się promienie po odbiciu?

175
 825. Zwierciadło wklęsłe postawiono naprzeciw wiązki zbież­
nej tak, że punkt w którym promienie przecinają się, pozostał
za zwierciadłem w odległości d = 20 cm od jego wierzcłlołka. Po
odbiciu promienie zbiegają się w jednym punkcie w odległości
równej 1/5 ogniskowej zwierciadła. Znaleźć promień R krzywizny
zwierciadła.
826. Odległość punktu świecącego od zwierciadła kulistego
wynosi d = 4,8 cm, a odległość obrazu tego punktu od ogniska
zwierciadła jest równa a = 20 cm. Punkt znajduje się na głównej
osi optycznej zwierciadła. Znaleźć ogniskową zwierciadła.
827. Zbudować obraz S' punktu świecącego S, znajdującego
się na głównej osi optycznej zwierciadła wypukłego. Znany jest
środek zwierciadła O, jego biegun P i ognisko F.
828. Promień krzywizny zwierciadła wypukłego wynosi R =
= 1,5 m. Przedmiot znajduje się w odległości d = 5 m od zwier­
ciadła. W jakiej odległości f od zwierciadła znajduje się obraz
przedmiotu ?
829. W jakiej odległości d od zwierciadła wypukłego należy
umieścić źródło światła, aby jego obraz otrzymać w odległości
f = 60 cm od zwierciadła? Główna ogniskowa zwierciadła jest
równa F — 90 cm.
830. Ile razy wysokość obrazu płomienia świecy, oddalonej
o d = 1,5 m od zwierciadła wypukłego (F — 0,5 m), jest mniejszy
od wysokości samego płomienia?
831. W jakiej odległości d od zwierciadła wypukłego, którego
ogniskowa jest równa F = 0,2 m, znajduje się przedmiot, jeżeli
otrzymany obraz przedmiotu jest pozorny i pomniejszony dwu­
krotnie? Zbudować ten obraz w sposób graficzny.
832. Promień krzywizny zwierciadła wypukłego kulistego jest
równy R = 1,6 m. W jakiej odległości przed zwierciadłem powinien
znajdować się przedmiot, aby jego obraz otrzymać n = 1,5 razy
bliżej zwierciadła niż sam przedmiot?
833. Punkt świecący umieszczono w odległości d = 1 m od
zwierciadła wypukłego, a jego obraz dzieli na połowę odcinek osi
optycznej między biegunem zwierciadła a jego ogniskiem. Znaleźć
promień R krzywizny zwierciadła.
834. Człowiek patrzy na posrebrzoną kulę szklaną o średnicy
/ = 0,6 m, która znajduje się w odległości d = 0,25 m od niego.

176
 W jakiej odległości x od człowieka znajduje się jego obraz pozorny
nieodwrócony i pomniejszony?
835. Cienki ołówek o długości 1 = 6 cm położony jest wzdłuż
głównej osi optycznej zwierciadła wypukłego kulistego. Obraz
jego końca bliższego zwierciadła znajduje się w odległości
/i = 20 cm od zwierciadła, dalszego — w odległości = 24 cm
od zwierciadła. Wyznaczyć główną ogniskową F zwierciadła.
836. Cienki promień przecina główną oś optyczną zwierciadła
wypukłego w pewnym punkcie A. W jakiej odległości d od punktu
A należy umieścić to zwierciadło, aby promień po odbiciu od niego
przeciął główną oś optyczną w punkcie B odległym o / = 1,5 F
od punktu A?
837. Promienie zbieżne padają na zwierciadło wypukłe tak,
że ich przedłużenia przecinają się na osi zwierciadła w odległości
d = 24 cm za zwierciadłem. Po odbiciu się od zwierciadła promienie
te zbiegają się na osi zwierciadła w punkcie znajdującym się przed
nim w odległości f = 40 cm. Wyznaczyć promień krzywizny B
zwierciadła.
838. Zwierciadło wypukłe, którego ogniskowa jest równa F =
= 1,45 m, zakrywa otwór w ekranie nieprzezroczystym. Na zwier­
ciadło padają promienie zbieżne i po odbiciu zbiegają się na osi
optycznej zwierciadła w odległości f = 55 cm przed ekranem.
W jakiej odległości d za ekranem zbiegają się promienie, jeżeli
usunąć zwierciadło z otworu?
839. Promienie zbieżne padają na zwierciadło wypukłe o pro­
mieniu krzywizny B = 0,4 m tak, że ich przedłużenia przecinają
się na osi zwierciadła w odległości d = 0,7 m za zwierciadłem.
W jakiej odległości f od zwierciadła zbiegną się te promienie
po odbiciu?
840. Promienie zbieżne padają na zwierciadło wypukłe tak, że
ich przedłużenia przecinają się w punkcie znajdującym się w od­
ległości d == 0,4 m za zwierciadłem. Po odbiciu od zwierciadła
promienie są rozbieżne, a ich przedłużenia przecinają się w punkcie
pozostającym w odległości f = 1,6 m od zwierciadła. Oba punkty
przecięcia leżą na głównej osi optycznej zwierciadła. Wyznaczyć
ogniskową F zwierciadła.
841. Strumień promieni równoległych po przejściu przez otwór
okrągły w arkuszu papieru tworzy na ekranie, równoległym do arku­

12 — Z a d a n ia z fiz y k i 177
sza i umieszczonym w odległości a — 45 cm od niego, okrąg
świetlny o średnicy d = 6 cm. Gdy ekran zastąpiono zwierciadłem
wypukłym, to na arkuszu papieru pojawiła się plamka świetlna
o średnicy D = 33 cm. Wyznaczyć promień krzywizny zwier­
ciadła R.

§ 30. SO C Z E W K I

Soczewką nazywamy ciało przezroczyste, ograniczone dwiema

powierzchniami kulistymi lub kulistą i płaską. Grubość soczewki
traktujem y jako małą w porównaniu z promieniami krzywizny R x
i R 2 tych powierzchni. W praktyce przyjmujemy, że wierzchołki
powierzchni kulistych znajdują się w jednym punkcie, który
nazywamy środkiem optycznym soczewki. Promień przechodzący
przez środek optyczny soczewki, tj. biegnący wzdłuż osi optycznej,
nie zmienia swego kierunku. Oś optyczną przeprowadzoną przez

R y s. 115 R y s. 116

wierzchołek powierzchni kulistej nazywamy główną osią optyczną,

a inne — pobocznymi. W przypadku gdy współczynnik załamania
ośrodka jest mniejszy niż współczynnik załamania soczewki,
to soczewkę, której środek jest grubszy niż brzegi, nazywamy sku­
piającą (powiększającą), jeżeli zaś brzeg jest grubszy niż środek,
to soczewka jest rozpraszająca (pomniejszająca). Umowne ozna­
czenie soczewki skupiającej pokazano na rys. 115, a rozpraszają­
c e j— na rys. 116.
Wiązka promieni, równoległa do głównej osi optycznej, po
załamaniu się w soczewce skucia się w ognisku. Ognisko soczewki
jest rzeczywiste dla soczewki skupiającej, a pozorne — dla roz­
praszającej. Płaszczynę przeprowadzoną przez ognisko prosto-

178
padle do osi optycznej nazywamy płaszczyzną ogniskową. Wszyst­
kie promienie równoległe do pobocznej osi optycznej po załamaniu
się przechodzą przez jeden wspólny punkt leżący na płaszczyźnie
ogniskowej soczewki. W przypadku soczewki rozpraszającej prze­
cinają się w tym punkcie nie same promienie, a ich przedłużenia.

R ys. 117 R y s . 117 a

Soczewki cienkie dla promieni, które tworzą małe kąty z główną

osią optyczną, mają własność tworzenia obrazu jednego punktu
przedmiotu także w postaci punktu. Obraz przedmiotu jest rze­
czywisty lub pozorny. W pierwszym przypadku jest on utworzony
przez promienie rzeczywiście przecinające się po załamaniu w so­
czewce (rys. 117); W drugim przypadku obraz jest utworzony
tylko przez przedłużenia promieni załamania w soczewce (rys. 118).

Po usunięciu soczewki znajdujemy wierzchołek wiązki promieni

przecinających się. Wierzchołek ten jest jednym z punktów przed­
miotu lub źródła. Ponieważ w obecności soczewki promienie mogą
w szczególnym przypadku nie przecinać się w tym punkcie, przęd­

ła* 179
miot (źródło) może być zarówno rzeczywisty (rys. 119), jak po­
zorny (rys. 120). W tym ostatnim przypadku źródłem jest wierz­
chołek wiązki przedłużeń promieni padających na soczewkę.
Wzór soczewki i reguła, według której stawiamy znak przed
członami tego wzoru, całkowicie pokrywa się z analogicznym wzo-

R ys. 119 R ys. 119 a

rem dla zwierciadła kulistego, tj. ± - j ± - 7 - = ± ^ , gdzie d, czyli

d 'f F
odległość od przedmiotu do soczewki, f — odległość od soczewki
do obrazu, F — ogniskowa, są rzeczywiście wielkościami dodatnimi.
Plus stawiamv przed członem wzoru w tym przypadku, gdy odpo­

wiadająca wielkość jest rzeczywista, a minus — jeżeli jest pozorna.

Odpowiedni znak wskazuje tylko na prawidłowe określenie charak­
teru (lecz nie wartości bezwzględnej) wielkości niewiadomej. Odpo­
wiedź dodatnia świadczy o słuszności założenia, że wielkość d (f lub
F) są pozorne lub rzeczywiste, a ujemna — o niesłuszności tego
założenia.
Ogniskowa F, promienie krzywizny powierzchni kulistych R x

180
i R 2 i współczynniki załamania nx i n 2 materiału soczewki oraz
ośrodka otaczającego związane są zależnością

Jak zwykle, wzór daje tylko wartość bezwzględną F, a znak przed

lewą stroną wybieramy według zwykłej reguły: w przypadku
ogniska rzeczywistego — plus, a w przypadku ogniska pozornego —
minus. Znaki przed członami zawierającymi f?x i f ?2 są dodatnie
dla powierzchni wypukłych, a ujemne — dla wklęsłych.
Wielkość D = — , czyli odwrotność ogniskowej, nazywamy
F
zdolnością skupiającą soczewki. Jeżeli F mierzymy w metrach, to
zdolność skupiającą D — w dioptriach (m-1).

R y s . 121 R ys. 122

842. Przy robieniu zdjęcia samochodu o długości Z = 4 m film

znajdował się w odległości f = 60 mm od obiektywu. Z jakiej od­
ległości d robiono zdjęcie samochodu, jeżeli jego długość na nega­
tywie wynosi L = 32 mm ?
843. Podczas sprawdzania okularów uczeń otrzymał na po­
dłodze obraz rzeczywisty żarówki, wiszącej na wysokości H = 3 m,
gdy trzymał okulary pod żarówką w odległości h = 1 m od po­
dłogi. Jaka jest zdolność skupiająca D soczewki okularów?
844. Na rys. 121 S oznacza źródło punktowe światła, S' — jego
obraz. Wyznaczyć w sposób graficzny położenie środka optycznego
soczewki i każdego z jej głównych, ognisk w przypadkach, gdy
główną osią optyczną soczewki jest: 1 ) prosta M 4 N 4, 2 ) prosta
M 2 iV2; 3) prosta M 3 N 3; 4) prosta M i N 4.
845. Znaleźć w sposób graficzny położenie ognisk głównych so­
czewki (rys. 1 2 2 ).
846. O ile należy zmienić odległość między obiektywem apa­
ratu fotograficznego a błoną filmową, gdy przechodzimy od ro­

181
bienia zdjęć przedmiotów bardzo oddalonych do robienia zdjęć
przedmiotów umieszczonych w odległości d = 2 m od obiektywu,
jeżeli główna ogniskowa obiektywu jest równa F = 13,5 cm?
847. Źródło punktowe światła znajduje się na osi optycznej so­
czewki w odległości d = 25 cm od niej. Ogniskowa soczewki jest
równa F — 10 cm, jej średnica wynosi a = 5 cm. Po drugiej stro­
nie soczewki umieszczono ekran tak, że otrzymano na nim ostry
obraz źródła. Następnie ekran przesunięto wzdłuż osi optycznej na
odległość l = 5 cm. Wyznaczyć średnicę d koła świetlnego na
ekranie.
848. Soczewkę skupiającą, której ogniskowa jest równa
F = 0,06 m,wstawiono w otwór o promieniu r = 0,03 m przesłony
nieprzeźroczystej. Na ekranie znajdującym się w odległości
a = 0,16 m od przesłony otrzymano ostry obraz źródła punkto­
wego światła. Jaki będzie promień E koła świetlnego na ekranie,
jeżeli usunąć soczewkę z otworu?
849. Obraz jednej podziałki skali milimetrowej umieszczonej
w odległości d = 12,5 cm przed soczewką ma na ekranie długość
L = 8 cm. W jakiej odległości f od soczewki znajduje się
ekran ?
850. Oświetlona szczelina o wysokości h — 5 cm rzutowana jest
za pomocą soczewki skupiającej o ogniskowej F = 10 cm na ekran
umieszczony w odległości f = 12 cm od soczewki. Znaleźć wyso­
kość H obrazu szczeliny na ekranie.
851. Przedmiot o wielkości l = 8 cm należy rzutować na ekran.
Jaką ogniskową F powinien mieć obiektyw, znajdujący się w od­
ległości f = 4 m od ekranu, aby obraz przedmiotu na ekranie
miał wielkość L = 2 m?
852. Włókno żarzenia żarówki i jej obraz otrzymany za pomocą
soczewki, której zdolność skupiająca wynosi D = + 8 dioptrii,
są równe co do wielkości. Jak należy zmienić odległość między so­
czewką i żarówką, aby obraz zmniejszył się trzykrotnie?
853. W jakiej odległości d od soczewki znajduje się punkt świe­
cący, jeżeli wahania soczewki w kierunku poprzecznym do głównej
osi optycznej wywołują wahania obrazu punktu rzeczywistego
o amplitudzie ^4X= 1 ,6 cm, a poprzeczne wahania źródła o tej sa­
mej amplitudzie wywołują drgania obrazu o amplitudzie A 2 =
= 1,5 cm? Ogniskowa soczewki jest równa F = 0,6 m.

182
 854. W jakiej odległości f od obiektywu aparatu projekcyjnego
należy umieścić ekran, aby obraz na ekranie był k = 50 razy
większy od przedmiotu na przeźroczu? Ogniskowa obiektywu jest
równa F = 0,1 m.
855. Przy robieniu fotografii topograficznej z samolotu lecącego
na wysokości H = 2000 m otrzymujemy zdjęcie miejscowości
w skali 1: 4000. Jaka jest ogniskowa F obiektywu?
856. Obiektyw kamery telewizyjnej rzutuje obraz przedmiotu
swobodnie spadającego, znajdującego się przed nią w odległości
d = 5 m, na światłoczułą warstwę rurki przekaźnika. Wyznaczyć
ogniskową F obiektywu kamery telewizyjnej, jeżeli wiadomo, że
obraz przesuwa się z przyspieszeniem a = 0 , 2 m/s2?

3 A
►

F F

nU
Rys. 123

857. Wyznaczyć obraz odcinka A B , równoległego do głównej

osi optycznej soczewki skupiającej (rys. 123).
858. Przy pomocy-soczewki o ogniskowej F = 4 cm otrzymano
obraz punktu leżącego w odległości d = 1 2 cm od soczewki i trochę
wyżej od jej osi optycznej. O jaką odległość L przesunie się obraz
punktu po przesunięciu soczewki na odległość / = 3 cm w dół od
jej pierwotnego położenia?
859. Punkt świecący opisuje okrąg o promieniu r w płaszczyźnie
prostopadłej do osi optycznej soczewki, a jej obraz otrzymany za
pomocą soczewki o zdolności skupiającej D opisuje na ekranie
okrąg o promieniu R. W jakiej odległości f od soczewki znajduje
się ekran?
860. Ogniskowa obiektywu latarni projekcyjnej wynosi F =
= 0,25 m. Jakie powiększenie k przeźrocza daje latarnia, jeżeli
ekran znajduje się w odległości f = 4 m od obiektywu?
861. Odległości od przedmiotu do soczewki i od soczewki do
obrazu są jednakowe i równe a = 0,5 m. Ile razy zwiększy się

183
obraz, jeżeli przesunąć przedmiot na odległość / = 2 0 cm w kie­
runku soczewki?
862. Za pomocą aparatu fotograficznego, którego wymiary
kadru wynoszą 24 mm x 36 mm i ogniskowa obiektywu F =
= 50 mm, zrobiono zdjęcie człowieka stojącego, którego wzrost
wynosi h = 1,8 m. W jakiej minimalnej odległości od człowieka
należy ustawić aparat, aby sfotografować całego człowieka?
863. Obraz rzeczywisty punktu świecącego otrzymano w odle­
głości f = 8 cm od soczewki i w odległości L = 2 cm poniżej jej
osi optycznej. W jakiej najmniejszej odległości x przed soczewką
należy ustawić ekran, mający postać górnej połowy soczewki,
aby obraz punktu znikł? Ogniskowa soczewki wynosi F = 5 cm,
a jej średnica a = 1 0 cm.
864. Operator filmowy chce sfilmować samochód poruszający
się z prędkością v = 72 km/h w odległości d = 26 m od operatora.
Ogniskowa obiektywu kamery filmowej „Newa“ jest równa
F = 13 mm. Jaki powinien być czas ekspozycji A/, aby rozmycie
Ar konturów obrazu nie przewyższało wartości a = 0,05 mm?
865. Ogniskowa soczewki dwuwypukłej jest równa F = 5 cm.
Źródło punktowe światła znajduje się na osi soczewki w odległości
d = 6 cm od niej. Soczewkę rozcięto wzdłuż średnicy na dwie równe
części, które rozsunięto na odległość s = 1 cm symetrycznie wzglę­
dem osi optycznej. Znaleźć odległość S między dwoma obrazami
punktu.
8 6 6 . Wdłuż osi optycznej cienkiej soczewki skupiającej o ogni­
skowej F = 12 cm umieszczono przedmiot, którego jeden koniec
znajduje się w odległości dx = 17,9 cm od soczewki, a drugi ko­
niec — w odległości dz = 18,1 cm. Wyznaczyć powiększenie k
obrazu.
867. Jakie jest powiększenie obrazu przedmiotu cienkiego pro­
stego, pokrywającego się na pewnym odcinku z główną osią op­
tyczną soczewki skupiającej, jeżeli obiekt ustawiony przy jednym
z końców przedmiotu daje obraz o powiększeniu kv a przy drugim
/c2? Oba końce przedmiotu znajdują się dalej od soczewki niż jej
ogniskowa.
868. Jaka jest możliwie najmniejsza odległość s0 między przed­
miotem i jego obrazem rzeczywistym, wytworzonym za pomocą
soczewki skupiającej o ogniskowej F ?

184
 '869. Odległość między przedmiotem i jego obrazem rzeczywi­
stym, otrzymanym za pomocą soczewki skupiającej, wynosi
25
S = —j- . F oznacza ogniskową soczewki. Wyznaczyć odległość d
4
od przedmiotu do soczewki i f — od soczewki do obrazu.
870. Odległość między świecą i ekranem wynosi L = 3,75 m.
Między nimi umieszczono soczewkę skupiającą, która daje na
ekranie ostry obraz świecy przy dwóch położeniach soczewki. Wy­
znaczyć ogniskową F soczewki, jeżeli odległość między wskaza­
nymi położeniami soczewki wynosi l = 0,75 m.
871. Soczewka skupiająca daje obraz pewnego przedmiotu na
ekranie. Wysokość obrazu jest równa a. Pozostawiając ekran
i przedmiot nieruchome, zaczęto przysuwać soczewkę do ekranu
i znaleziono, że przy drugim ostrym obrazie przedmiotu wysokość
obrazu jest równa b. Znaleźć wysokość przedmiotu h.
872. Przedmiot umieszczono w odległości L = 0,6 m od ekranu.
Posługując się soczewką skupiającą otrzymano na ekranie dwa
ostre obrazy przedmiotu przy dwóch różnych położeniach soczew­
ki. Znaleźć stosunek k wielkości obrazów, jeżeli odległość między
podanymi położeniami soczewki wynosi Z = 0,4 m.
873. Przedmiot znajduje się w odległości L = 0,9 m od ekranu.
Między przedmiotem i ekranem przesuwa się soczewka, przy czym
przy jednym położeniu soczewki na ekranie otrzymuje się obraz
powiększony, a przy drugim — pomniejszony. Jaka jest ogni­
skowa F soczewki, jeżeli liniowe rozmiary pierwszego obrazu są
k = 4 razy większe od rozmiarów drugiego?
874. Przedmiot znajduje się w odległości a = 0,1 m od przed­
niego ogniska soczewki skupiającej, a ekran, na którym otrzymano
ostry obraz przedmiotu, umieszczony jest w odległości b = 0,4 m
od ogniska tylnego soczewki. Znaleźć ogniskową F soczewki. Jakie
powiększenie k ma obraz przedmiotu?
875. Obraz przedmiotu na szkle matowym aparatu fotogra­
ficznego przy robieniu zdjęcia z odległości = 8,5 m ma wysokość
hx = 13,5 mm, a z odległości d2 = 2 m ma wysokość Zt2 = 60 mm.
Znaleźć ogniskową F obiektywu.
876. Wysokość płomienia świecy jest równa H = 5 cm. So­
czewka rzutuje na ekran obraz tego płomienia o wysokości hx -
= 15 cm. Bez poruszania soczewki świecę odsunięto od m >

185
o I = 1,5 cm i przesuwając ekran ponownie otrzymano ostry obraz
płomienia o wysokości h2 = 10 cm. Znaleźć główną ogniskową F
soczewki.
877. Źródło światła znajduje się w odległości a = 5 m od ekranu,
na którym za pomocą soczewki skupiającej otrzymano obraz źródła
powiększony kx = 4 razy. Następnie ekran został odsunięty
o b = 4 m. Ostrość powiększonego obrazu można przywrócić róż­
nymi sposobami. Wyznaczyć, jakie są powiększenia k2 i k 3, jeżeli
uczynimy to w następujący sposób: 1 ) przesuniemy tylko soczewkę,
2 ) przesuniemy tylko źródło.
878. Soczewkę z okularów o zdolności skupiającej D = + 8 dio­
ptrii wykorzystano jako lupę. Jakie powiększenie otrzymujemy
za pomocą tej lupy? Odległość dobrego widzenia dla normalnego
oka wynosi D0 = 0,25 m.
879. Lupa daje pięciokrotne powiększenie podczas oglądania
przedmiotu leżącego w jej płaszczyźnie ogniskowej. Lupę tę za­
stosowano jako obiektyw latarni projekcyjnej. W jakiej odległości
d od obiektywu należy umieścić przezrocze, aby na ekranie otrzy­
mać jego obraz powiększony k = 1 0 razy?
880. Za pomocą soczewki, której zdolność skupiająca jest
równa D = + 4 dioptrie, otrzymano obraz przedmiotu powięk­
szony k = 5 razy. W jakiej odległości d
przed soczewką należy umieścić ten prze­
dmiot?
881. Zbudować obraz punktu leżącego
na głównej osi optycznej soczewki skupia­
jącej w odległości mniejszej od ogniskowej.
Dane jest położenie ognisk soczewki.
882. Znaleźć sposobem graficznym po­
łożenie punktu świecącego, jeżeli znany
jest bieg dwóch promieni po ich załamaniu w soczewce (rys.
124). Jeden z tych promieni przecina się z główną osią optyczną
soczewki w jej ognisku.
883. W jakiej odległości d od soczewki skupiającej o ogniskowej
F = 0,25 m powinien znajdować się przedmiot, aby jego obraz
pozorny powstał na powierzchni leżącej w odległości f = 1 m
za soczewką?
884. Jaka jest ogniskowa F soczewki dającej obraz pozorny

186
 przedmiotu umieszczonego przed nią w odległości d = 0,4 m, w od­
ległości f = 1 ,2 m od soczewki?
885. Obraz pozorny przedmiotu znajduje się w płaszczyźnie
ogniskowej soczewki skupiającej. W jakiej odległości od soczewki
znajduje się sam przedmiot?
8 8 6 . Odległość między dwoma punktowymi źródłami światła
wynosi / = 24 cm. Gdzie (między nimi) należy umieścić soczewkę
skupiającą o ogniskowej F = 9 cm, aby obrazy obu źródeł otrzy­
mać w tym samym punkcie?
887. Odległość od przedmiotu do soczewki wynosi d = 10 m,
od soczewki do obrazu jest równa f = 2,5 m. Wyznaczyć zdolność
skupiającą D soczewki w przypadkach: 1) obrazu pozornego,
2 ) obrazu rzeczywistego.
8 8 8 . Główna ogniskowa soczewki skupiającej jest równa
F = 18 cm. Gdzie znajduje się punkt świecący, jeżeli obraz otrzy­
mano w odległości f — 12 cm od soczewki i w”odległości L = 5 cm
od głównej osi optycznej?
889. Jaka jest ogniskowa F soczewki, za pomocą której otrzy­
mujemy obraz przedmiotu znajdującego się przed nią w odle­
głości d = 1,5 cm z powiększeniem liniowym k = 4?
890. Oś optyczna soczewki skupiającej pokrywa się z osią stożka
świetlnego, wytworzonego przez zbieżną wiązkę promieni, a ognisko
soczewki pokrywa się z wierzchołkiem stożka. W jakiej odległości f
od soczewki przetną się promienie po załamaniu, jeżeli zdolność
skupiająca soczewki jest równa Z) = 5 dioptrii ?
891. Na drodze wiązki promieni zbieżnych ustawiono soczewkę
skupiającą o ogniskowej F = 7 cm. W wyniku tego promienie
zbiegły się w punkcie A w odległości f = 5 cm od soczewki. W jakiej
odległości ł od punktu A zbiegną się promienie, jeżeli usunąć so­
czewkę ?
892. Wiązka promieni jest równoległa do głównej osi optycznej
soczewki rozpraszającej i ma średnicę = 5 cm. Po przejściu
przez soczewkę wiązka daje na ekranie plamę świetlną o średnicy
S 2 = ' l cm. Jaka jest średnica S 3 plamy, jeżeli soczewkę rozpra­
szającą zastąpić soczewką skupiającą o tej samej ogniskowej?
893. Obraz pozorny punktu świecącego soczewki rozpraszają­
cej znajduje się dwa razy bliżej soczewki niż sam punkt. Znaleźć po­
łożenie punktu świecącego, jeżeli wiadomo, że leży on na osi op­

187
tycznej soczewki. Zdolność skupiająca soczewki jest równa
D = —5 dioptrii.
894. Punkt świecący A umieszczony jest przed soczewką roz
praszającą. Znane jest położenie jej środka optycznego O (rys. 125).
Znany jest także bieg promienia ABC. Narysować bieg promie­
nia A K .

895. Narysować bieg dowolnego promienia A B , padającego na

soczewkę rozpraszającą, który ulega załamaniu w soczewce (rys.
126). Dane jest położenie osi optycznej soczewki i jej ognisk.
896. Przedmiot o wysokości h = 0,03 m umieszczony jest w od­
ległości d = 0,15 m od soczewki rozpraszającej o ogniskowej
F = 0,3 m. W jakiej odległości f od soczewki otrzymujemy obraz?
Jaka jest wysokość obrazu?
897. Promień światła padający na soczewkę rozpraszającą po
załamaniu przecina główną oś optyczną soczewki w punkcie pozo­
stającym w odległości f = 9 cm od soczewki. W jakim punkcie
przetnie promień tę samą oś, jeżeli usunąć soczewkę? Ogniskowa
soczewki jest równa F = 13,5 cm.
898. Wiązka zbieżna promieni przechodząc przez otwór o śred­
nicy a = 5 cm w zasłonie nieprzezroczystej daje na ekranie,
umieszczonym w odległości Z = 2 0 cm za zasłoną, plamkę świetlną
o średnicy b = 4 cm. Po wstawieniu w otwór soczewki pla­
mka przekształciła się w punkt. Wyznaczyć ogniskową so­
czewki F.
899. Wiązka zbieżna promieni ma kształt stożka z wierzchoł­
kiem w punkcie A . Gdy na drodze promieni ustawiono soczewkę

188
rozpraszającą, zbieżna wiązka przekształciła się w rozbieżną
z wierzchołkiem w punkcie B. Wiedząc, że punkty A i B leżą na
głównej osi optycznej soczewki w odległości / = 0,45 m od siebie
i że środek optyczny soczewki dzieli odcinek A B w stosunku
m: n = 1 :2 , wyznaczyć ogniskową F soczewki.
900. Soczewkę rozpraszającą o ogniskowej F = 12 cm umiesz­
czono między dwoma źródłami punktowymi dwa razy bliżej jednego
z nich niż drugiego. Odległość między obrazami źródeł jest równa
l = 7,8 cm. Znaleźć odległość L między samymi źródłami.
901. Ekran umieszczono w odległości L = 21 cm od otworu,
do którego wstawiono soczewkę o średnicy a = 5 cm. Na soczewkę
pada zbieżna wiązka promieni, w wyniku czego na ekranie powstaje
plama świetlna o średnicy b = 3 cm. Okazało się, że jeżeli usunąć
soczewkę, to średnica plamy nie zmieni się. Wyznaczyć ogniskową
F soczewki.
902. Zdolność skupiająca cienkiej szklanej soczewki w powietrzu
jest równa D = 5 dioptrii. Wyznaczyć ogniskową F tej samej so­
czewki zanurzonej ‘w wodzie. Współczynnik załamania szkła wy­
nosi ns = 3/2, wody nw = 4/3.
903. Dwie soczewki okularowe (z flintu) mają następujące
współczynniki załamania dla skrajnych promieni widma widzial­
nego n1 = 1,745 i n 2 = 1,809. Ze szkieł tych zrobiono soczewkę
dwuwypukłą, której promienie krzywizny są równe B x = B 2 =
= 0 , 2 m. ^Yyznaczyć odległość x między głównymi ogniskami so­
czewki dla skrajnych promieni widma.
904. Soczewka skupiająca, której promienie krzywizny po­
wierzchni są równe B 1 = 12,5 cm i B 2 = 26 cm, daje obraz rzeczy­
wisty przedmiotu w odległości f = 24 cm od soczewki, gdy przed­
miot znajduje się w odległości d = 50 cm od soczewki. Ta sama so­
czewka zanurzona w cieczy działa jako soczewka rozpraszająca
o ogniskowej F = lm . Wyznaczyć współczynnik załamania n
cieczy.
905. Dwie soczewki skupiające o jednakowym kształcie są zro­
bione z różnych gatunków szkła. Współczynnik załamania szkła
soczewki pierwszej wynosi nx = 1,5, a drugiej n2 = 1,7. Wyzna­
czyć stosunek ogniskowych soczewek w powietrzu (n w l ) i w wo­
dzie (n„ = 4/3).

189
 § 31. UKŁADY OPTYCZNE

Wyznaczenia obrazu w złożonym układzie optycznym dokonu­

jemy w kilku kolejnych etapach. Nie zwracając początkowo uwagi
na wszystkie soczewki i zwierciadła układu, oprócz pierwszego,
obliczamy położenie obrazu otrzymanego za pomocą pierwszej so­
czewki lub zwierciadła. Obraz ten z kolei służy jako źródło dla
soczewki drugiej, którą także rozpatrujemy w oderwaniu od wszyst­
kich pozostałych części układu. Przy tym, jeżeli pierwsza składowa
układu daje obraz pozorny, to na drugą składową padają promienie
rozbieżne i wobec tego źródło dla niej jest rzeczywiste. Jeżeli zaś
soczewka pierwsza (lub zwierciadło) daje obraz rzeczywisty, to na
soczewkę drugą mogą w zależności od jej położenia padać promie­
nie zbieżne lub rozbieżne. W pierwszym przypadku źródło dla
soczewki drugiej (lub zwierciadła), traktujemy, jak zwykle, jako
pozorne, w drugim przypadku — jako rzeczywiste. Ponieważ pro­
mienie padają dalej na następną soczewkę lub zwierciadło, proces
obliczenia trwa dalej aż do wyjścia promieni z układu.
Wielkość otrzymanego obrazu i powiększenie obliczamy analo­
gicznie. Ważne jest obliczenie powiększenia kątowego, którego
miarą jest stosunek tangensów kątów między wiązkami promieni
wchodzącymi do układu i wychodzącymi z niego. Jeżeli rozpatru­
jemy tylko wiązki położone blisko osi (małe kąty), to stosunek
tangensów możemy zastąpić stosunkiem sinusów lub stosunkiem
samych kątów.
Mikroskop przedstawiamy jako układ dwusoczewkowy, w któ­
rym obraz rzeczywisty wytworzony przez obiektyw powstaje przed
soczewką okularu w odległości mniejszej od ogniskowej i oglądamy
go jak przez lupę. Powiększenie mikroskopu obliczamy wobec tego
jako iloczyn powiększenia obiektywu i okularu. Aby oszacować
powiększenie mikroskopu, możemy posługiwać się wzorem przy­
ÓD,
bliżonym k = , gdzie F x i F 2 oznaczają ogniskowe obiektywu
i okularu, D 0 — odległość dobrego widzenia normalnego oka ludz­
kiego, a 6 — długość tubusu mikroskopu, którą przyjmujemy
zwykle jako odległość między tylnym ogniskiem obiektywu a przed­
nim ogniskiem okularu. Jeżeli F 2 d i F 2<^.D0, to wartość k,
znaleziona przy pomocy tego wzoru, bardzo mało różni się od war-

190
tości otrzymanej na drodze zwykłego kolejnego obliczenia układu
optycznego, zbudowanego z dwóch soczewek. Gdy F x d i F 2 6,
długość tubusu d przyjmujemy równą odległości / między obiekty­
wem i okularem.
Jako odległość dobrego widzenia D0 we wszystkich zadaniach
przyjmujemy najmniejszą odległość, z której człowiek może widzieć
ostro szczegóły przedmiotu, bez nadmiernego natężania oka. Dla­
tego w zadaniach jako odległość dobrego widzenia D0 przyjmujemy
najbliższą granicę akomodacji normalnego oka. We wszystkich za­
daniach zakładamy, że D0 = 25 cm. Rozpatrywane w wielu zada­
niach okulary są cienkimi soczewkami przylegającymi ściśle do
oczu.
906. Dwie soczewki, których ogniskowe są równe F x i F z, połą­
czono ściśle ze sobą. Za pomocą tych soczewek otrzymano obraz
źródła umieszczonego w pewnej odległości przed soczewkami, a na­
stępnie usunięto obie soczewki i zastąpiono je jedną, umieszczoną
w tym samym miejscu. Jaka powinna być zdolność skupiająca
tej soczewki, aby obraz źródła nie przesunął się?
907. Aparatem fotograficznym, którego obiektyw ma ogni­
skową F x = 13,5 cm, należy sfotografować przedmiot znajdujący
się w odległości d = 18 cm od obiektywu. Odległość od błony filmo­
wej do obiektywu wynosi f = 27 cm. Jaką ogniskową F 2 powinna
mieć tak zwana soczewka nasadkowa, którą należy przystawić
ściśle do obiektywu, aby obraz na błonie filmowej był ostry?
908. Cienka soczewka płasko wypukła wykonana jest z materiału
o współczynniku załamania n. Promień krzywizny powierzchni wy­
pukłej jest równy i?. Powierzchnia płaska soczewki jest posrebrzona.
Znaleźć zdolność skupiającą D takiego układu złożonego.
909. Zbieżna wiązka promieni padająca na soczewkę dwuwklęsłą
z posrebrzoną tylną powierzchnią, której promień krzywizny jest
równy R = 3 m, ma kształt stożka. Wierzchołek tego stożka leży
w odległości d = 4 m za soczewką. Po załamaniu na powierzchni
przedniej soczewki, po odbiciu od tylnej powierzchni i po po­
nownym załamaniu na przedniej powierzchni promienie schodzą się
w punkcie leżącym w odległości = 12 m prząd soczewką. W ja­
kiej odległości f2 za soczewką zbiegłyby się promienie, gdyby tylna
strona soczewki nie była posrebrzona?
910. Źródło punktowe światła znajduje się w odległości równej

191
podwójnej ogniskowej od soczewki skupiającej, na jej osi optycznej.
Zwierciadło płaskie umieszczone jest prostopadle do osi w takiej
odległości za soczewką, że promienie po odbiciu od zwierciadła
t po ponownym przejściu przez soczewkę biegną wiązką równo­
ległą. Znaleźć średnicę l wiązki, jeżeli średnica soczewki jest
równa L.
911. Wiązka równoległa światła pada na soczewkę, a następnie
na zwierciadło wklęsłe. Ogniskowa zwierciadła jest równa F 2 =
= 24 cm. Odległość między soczewką a zwierciadłem wynosi
l — 32 cm. Jaka powinna być ogniskowa F 1 soczewki, aby światło
po odbiciu od zwierciadła skupiło się w punkcie oddalonym od
zwierciadła o f = 6 cm?
912. Soczewkę skupiającą o ogniskowej F umieszczono w odle­
głości Z przed zwierciadłem wklęsłym, którego promień krzywizny
jest równy R. W jakiej odległości d przed soczewką należy umieścić
źródło punktowe światła, aby promienie po przejściu przez soczewkę,
po odbiciu od zwierciadła i po ponownym przejściu przez soczewkę
skupiły się w tym samym punkcie, w którym umieszczono źródło ?
Przy jakich odległościach l między soczewką a zwierciadłem roz­
wiązanie jest niemożliwe?

913. W odległości d = 10 cm od soczewki skupiającej o ogni­

skowej F = 12 cm na jej osi optycznej umieszczono źródło punk­
towe światła. Promienie po załamaniu się w soczewce padają na
zwierciadło wypukłe, umieszczone w odległości / = 3 cm za so­
czewką. Promienie odbite od zwierciadła ponownie przechodzą
przez soczewkę i biegną wiązką równoległą do osi optycznej
(rys. 127). Wyznaczyć promień R krzywizny zwierciadła.
914. Soczewka rozpraszająca i zwierciadło wklęsłe umieszczone
są na osi tak, że wiązka promieni równoległa do tej osi po przejściu

192
przez soczewkę, po odbiciu od zwierciadła i po ponownym przejściu
przez soczewkę, pozostaje równoległa do tej samej osi. Gdzie i jaki
powstanie obraz, jeżeli umieścić źródło punktowe światła w środku
optycznym zwierciadła? Ogniskowa soczewki wynosi F 1 = 12 cm,
a zwierciadła F 2 = 36 cm.
915. Na przeciwległych stronach powierzchni wypukłej kuli
o promieniu R posrebrzone są małe części powierzchni. Punkt
świecący znajduje się na średnicy łączącej środki tych części. W ja­
kiej odległości x od środka kuli powinien znajdować się ten punkt,
aby po odbiciu od jednej, a następnie od drugiej części promienie
zbiegły się w odległości y = 3/4 R od środka?
916. Dwie soczewki o zdolnościach skupiających Dx = +5diop-
trii i jD2 = + 3 dioptrie znajdują się w odległości Z= 10 cm od sie­
bie. W jakiej odległości od soczewki tylnej powstanie obraz źródła,
znajdującego się w nieskończoności, wytworzony przez ten układ,
jeżeli światło źródła pada najpierw na soczewkę: 1 ) o zdolności sku­
piającej Dlt 2) o zdolności skupiającej jD2?
917. W odległości dx = 25 cm od soczewki skupiającej o ogni­
skowej F 1 = 20 cm umieszczono przedmiot o wysokości Z = 2 cm.
Drugą soczewkę skupiającą o ogniskowej F 2 = 40 cm umieszczono
w odległości a = 1,5 m od pierwszej. Osie optyczne obu soczewek
pokrywają się. W jakiej odległości F 2 od soczewki drugiej powstanie
obraz przedmiotu po przejściu promieni przez obie soczewki? Jaka
jest wysokość L 2 otrzymanego obrazu?
918. Przedmiot, którego rozmiary liniowe wynoszą 1 — 2 cm,
oglądany jest przez układ optyczny zbudowany z dwóch soczewek.
Ogniskowa pierwszej soczewki jest równa F l = 10 cm, a drugiej
F 2 — 15 cm. Przedmiot umieszczono prostopadle do wspólnej osi
optycznej soczewek w odległości d = 1 0 cm od soczewki pierwszej.
Znaleźć rozmiary liniowe L obrazu przedmiotu wytworzonego przez
ten układ soczewek. Podać rozwiązanie w sposób graficzny.
919. Do rurki wstawiono dwie jednakowe soczewki skupiające,
każda o ogniskowej F = 12 cm. Przedmiot umieszczono w odle­
głości d = 3 m od soczewki pierwszej. W jakiej odległości f od so­
czewki drugiej otrzymamy obraz, jeżeli odległość między soczew­
kami wynosi a = 25 cm?
920. Ogniskowe dwóch soczewek skupiających są odpowiednio
równe F x — 5 cm i F 2 = 3 cm. W jakiej odległości l od siebie na-

13 — Zadania z fizyki
193
leży ustawić na wspólnej osi te soczewki, aby równoległa wiązka
światła po wejściu do jednej z nich wyszła z drugiej także w postaci
wiązki równoległej?
921. W jakiej odległości l od siebie należy umieścić dwie so­
czewki: skupiającą o ogniskowej F t = 10 cm i rozpraszającą
o ogniskowej F z = 6 cm, aby równoległa wiązka światła po przej­
ściu przez soczewki pozostała równoległa?
922. Soczewki skupiająca i rozpraszająca, mające taką samą
ogniskową F = 20 cm, umieszczone są w odległości l — 25 cm od
siebie. Osie optyczne obu soczewek pokrywają się. Gdzie należy
umieścić źródło punktowe światła, aby układ soczewek dał równo­
ległą wiązkę światła? Przedstawić bieg promieni w przypadku,
gdy źródło nie znajduje się na osi optycznej soczewek.
923. W jakiej najmniejszej odległości l należałoby umieścić
na Księżycu dwa jaskrawe źródła światła, aby mogły one być wi­
doczne jako oddzielne, za pomocą teleskopu na Ziemi? Ogniskowa
obiektywu teleskopu jest równa F x = 8 m, a okularu F a = 1 cm.
Oko ludzkie widzi oddzielnie dwa przedmioty, obserwowane pod
kątem nie mniejszym od <p0 = 0,001 rad. Odległość Ziemi od Księ­
życa wynosi r « 380 000 km.
924. Ogniskowa obiektywu lunety Galileusza jest równa
F j = 45 cm, a okularu F a = 5 cm. Po zamianie soczewek w lunecie
na dwie skupiające otrzymano lunetę Keplera o tym samym po­
większeniu co i lunety Galileusza. Znaleźć ogniskowe F 3 i F 4 dwóch
soczewek skupiających.
925. Lunetę o ogniskowej obiektywu F = 24 cm ustawiono na
nieskończoność. Gdy okular lunety przesunięto o pewną odległość,
zobaczono wyraźnie przedmiot oddalony od obiektywu o d = 6 m.
0 jaką odległość a przesunięto okular?
926. W celu wyznaczenia powiększenia lunety optycznej po­
sługujemy się w następujący sposób jej okularem, który jest so­
czewką skupiającą: wyjmujemy z lunety obiektyw, umieszczamy
na jego miejscu przesłonę kwadratową o boku L , a okular daje
obraz rzeczywisty przesłony. Wyznaczyć powiększenie k lunety
optycznej, jeżeli wymiar obrazu przesłony jest równy l.
927. Jaka jest długość lunety optycznej, której obiektywem
1 okularem są cienkie soczewki o ogniskowych F x = 25 cm i F a =
= 8 cm, jeżeli obserwowany przedmiot znajduje się bardzo da-

194
leko, a jego obraz wytworzony przez okular znajduje się w odle­
głości dobrego widzenia D0 — 25 cm od okularu?
928. Do obserwacji pewnego obiektu stosujemy mikroskop
długoogniskowy, którego obiektyw nie powinien znajdować się
bliżej niż d = 5 cm od obiektu obserwowanego. O jakiej ogniskowej
F należy wziąć obiektyw, jeżeli powiększenie mikroskopu ma wyno­
sić kx = 180, a powiększenie danego okularu wynosi k2 = 2 0 ?
929. Ogniskowa obiektywu mikroskopu jest równa F x = 0,5 cm,
odległość między soczewką obiektywu i soczewką okularu wynosi
/ = 16 cm. Powiększenie mikroskopu dla normalnego oka jest
równe k = 200. Znaleźć powiększenie k2 okularu zakładając, że
odległość dobrego widzenia dla normalnego oka wynosi D0 = 25 cm.
930. Ogniskowa okularu mikroskopu jest równa F 2 = 4 cm.
Odległość między obiektywem i okularem wynosi / = 16 cm. Po­
większenie mikroskopu jest równe k = 300. Znaleźć ogniskową F x
obiektywu mikroskopu.
931. Jakie jest powiększenie k mikroskopu, którego ogniskowe
obiektywu i okularu są odpowiednio równe F x = 8 mm i F 2 = 5 cm,
a odległość od soczewki obiektywu do soczewki okularu wynosi
/ = 2 1 cm?
932. Główna ogniskowa obiektywu mikroskopu jest równa
F x = 3 mm, Okularu F 2 = 5 cm. Przedmiot znajduje się w odle­
głości d1 = 3,1 mm od obiektywu. Znaleźć powiększenie k mikro­
skopu dla normalnego oka i odległość / między soczewkami.
933. Ogniskowa obiektywu mikroskopu jest równa F 1 — 4 mm,
a okularu F 2 = 2,5 cm. Przedmiot umieszczono w odległości
ax = 0,2 mm od głównego ogniska obiektywu. 1) Jaka jest długość
tubusu mikroskopu? 2) Jakie jest powiększenie tego mikroskopu?
934. Przedmiot znajduje się w odległości dx = 6,1 mm od obiek­
tywu mikroskopu. Główna ogniskowa okularu jest równa F 2 =
= 1,25 cm. Wyznaczyć główną ogniskową obiektywu F x, jeżeli
mikroskop daje powiększenie k = 1260 razy.
935. Ogniskowa obiektywu mikroskopu jest równa F x = 0,3 cm,
długość tubusu (odległość tylnego ogniska obiektywu od przed­
niego ogniska okularu) wynosi <5 = 15 cm, powiększenie mikro­
skopu jest równe k = 2500. Wyznaczyć ogniskową F 2 okularu.
936. Najbliższa granica akomodacji oka krótkowidza wynosi
dx = 12,5 cm, a najdalsza d2 = 16 cm. Jakie będą te granice d[

13* 195
i d%, jeżeli człowiek nałoży okulary o zdolności skupiającej Dok =
= — 6 dioptrii?
937. Uczeń przyzwyczaił się do czytania książki, trzymając ją
w odległości nie większej niż d = 20 cm od oka. Jaka powinna być
zdolność skupiająca D0 okularów, które powinien nosić uczeń, aby
mógł on czytać książkę trzymając ją w odległości dobrego widze­
nia?
938. Krótkowidz widzi wyraźnie przedmiot, jeżeli znajduje się
on w odległości nie większej niż d = 20 cm od oka. Jaka powinna
być zdolność skupiająca dok okularów, które powinien nosić ten
człowiek, aby mógł on widzieć wyraźnie bardzo oddalone przed­
mioty?
939. Jakie okulary należy przepisać krótkowidzowi, o którym
była mowa w zadaniu 938, aby poprawić jego wadę wzroku?
940. Dalekowidz czyta książkę, trzymając ją w odległości nie
mniejszej niż d = 80 cm od oka. Jaka powinna być zdolność sku­
piająca Dok okularów, które powinien nosić ten człowiek, aby po­
dana odległość wynosiła D0 = 25 cm?
 R O Z W I Ą Z A N I A

Rozdział I

M E C H A N IK A

g 1. RUCH PROSTOLINIOWY

1.1. Początek współrzędnych umieszczamy w punkcie odjazdu pociągów, o

współrzędnych skierowujemy w kierunku ruchu (rys. 128). Współrzędna pociągu to­
warowego w chwili t, gdy dogonił go ekspres, jest równa Sj — vxi, współrzędna ekspresu,
który jechał przez krótszy czas łlt w tej samej chwili jest równa s2 = ns(i—<i). Obie
te współrzędne są równe współrzędnej miejsca, w którym ekspres dogonił pociąg to-
v%ti
warowy: «i = s. = s. Porównując »i i s, znajdujemy t ----------- = 1 h i s =
Vt-V!
==
ląiUi = 3 6 km.
vt ~ vi
2. Rozwiązanie graficzne jest przedstawione na rys. 129, gdzie linia I przedstawi
wykres ruchu pociągu towarowego, a linia I I - wykres ruchu ekspresu. Punkt prze­

cz
V,

Rys. 128

cięcia się tych linii określa miejsce, w którym ekspres dogonił pociąg towarowy, i czas,
kiedy to nastąpiło.
2.1. Początek współrzędnych umieszczamy w C, oś skierowujemy od C do B
L
(rys. 130). Piszemy prawa ruchu dla samochodów: pierwszego = —— + vtt i dru-

197
giego «, = — —vt t. W chwili sp o tk an ia się współrzędne są jednakow e*! = Porów nu­

jąc *i i st znajdujemy /: = 1,5 h. Współrzędna miejsca spotkania (odległość

L L
od C) jest równa s = —- = vtł = ---- — + v11 = —30 km.

-W —
E — -4-
Rys. 130

2. Wykres ruchu samochodów jest przedstawiony na rys. 131. Linie I i I I przed­

stawiają wykresy, odpowiednio,, ruchu pierwszego i drugiego samochodu. Punkt
ich przecięcia określa czas i współrzędne miejsca spotkania.
3. Wykres zależności odległości Al między samochodami od czasu jest pokazany
na rys. 132.

3. W chwili początkowej koniec A ma współrzędne xAo = 6 , yA0 = 0, a koniec

B -współrzędne Xj^ = 0, yBo = j// 2 —b2. Piszemy prawa ruchu dla końca A: xA =
= b+vt, yA — 0; dla końca B: xB = 0, yB = j/i2—xA2 = j/f2 —(ó+wł)2. W tym przy­
padku podczas ruchu końca A od ściany mamy v > 0, a podczas ruchu do ściany,
v< 0 .
4. Nieruchomy układ współrzędnych XO Y umieszczamy tak, jak jest pokazane
na rys. 133. W układzie tym prawo ruchu dla równi pochyłej wyraża wzór s — vl i dla
pręta h = vpit. Zgodnie z rysunkiem w dowolnej chwili h = s tg a. Podstawiamy tutaj
wyrażenie na s i h i otrzymujemy vp = ulg a.
5. Wariant I. W nieruchomym układzie współrzędnych (rys. 134) wyścig roz­
poczyna się, gdy współrzędne początku pociągu elektrycznego i końca pociągu towa-

198
rowego są jednakowe i równe, powiedzmy, wielkości b. Wyścig kończy się, gdy
są jednakowe współrzędne sl początku pociągu towarowego i s2 końca pociągu
elektrycznego. Jeżeli za chwilę początkową przyjmujemy początek wyścigu, to
prawo ruchu dla pociągu towarowego ma postać = 6 -j-Lj+ojł, a prawo ruchu
dla końca pociągu elektrycznego jest s2 = 6 —
—Ls + Ujf. Porównując i s2 otrzymujemy ł =
Li+Li
= ---------- = 50 s.
"t-"i
Wariant II. Bierzemy układ współrzędnych
poruszający się razem z pociągiem towarowym, •
którego początek pokrywa się z początkiem tego
pociągu, a kierunek-z kierunkiem ruchu (rys. 135).
W tym układzie współrzędnych prędkość pociągu
elektrycznego wynosi vw = v2—v1. Prawo ruchu
końca pociągu elektrycznego, jeżeli za początkowy
moment czasu przyjmiemy początek wyścigu, jest Rys. 133
wyrażone przez s = —(L1 4-Ł0 )+ i'wl. W momencie
zakończenia wyścigu koniec pociągu elektrycznego znajduje się w początku naszego
układu współrzędnych. Dlatego ta współrzędna jest równa s = 0. Zatem, dla tego
/-i+i-s ■ = 50 s.
momentu mamy Lt -\-L2 = vwt i l = ---------
6 . W układach współrzędnych związanych z pierwszym pociągiem, jeżeli z
początkowy moment przyjmujemy chwilę, w której początek drugiego pociągu zrówna

Rys. 135
się z pasażerem, a współrzędne obliczamy od punktu, w którym znajduje się pasażer,
prawo ruchu początku drugiego pociągu ma postać s = uwl, gdzie uw = «i+ o2 - pręd­
kość drugiego pociągu względem pierwszego. Gdy drugi pociąg przejedzie obok pasa-

199
nięciem statku. Za kierunek dodatni przyjęliśmy kierunek od A do B. Linia nachylenia
w lewo, to wykres ruchu statku. Jej nachylenie określamy wyrażeniem tg a = —v,
gdzie v = ow —t)ra = 288 km/dobę jest prędkościąlstatku względem brzegu podczas
ruchu pod prąd rzeki. Ponieważ odległość między punktami A i B nie jest dana w wa­
runkach zadania, chwilę wypłynięcia statku obieramy dowolnie tak, aby odcinek

ir 2
v-2 s i n u
_ i S
V2 c o s e c 0 X
Rys. 1?8 Rys. 139
czasu V był większy od dwóch dób. Liczba spotkabych tratew jest równa liczbie prze­
cięć wykresu ruchu statku z wykresem ruchu tratew między prostymi pionowymi,
oddalonymi od siebie w czasie t2 — 2 doby.
9. Układ współrzędnych jest związany z tramwajem. Oś OX jest skierowana
poziomo w kierunku odchylenia kropel od pionu, oś OY jest skierowana pionowo
w dół. 1. Tramwaj jest nieruchomy. Składowe i prędkości ruchu kropli wzdłuż osi
współrzędnych wynoszą (rys. 138) vx — o sin a i vy = o cos a.
2. Tramwaj jedzie z prędkością v\ = 18 km/h = 5 m/s w kierunku odchylenia
kropel od pionu. Składowa prędkości kropli wzdłuż osi OX jest mniejsza, niż wtedy,
gdy tramwaj jest nieruchomy, o wielkość prędkości tramwaju, tj. vx ' = vx —vl . Nato­
miast składowa prędkości kropli wzdłuż osi OY pozostaje bez zmiany v'y = vy.
Ponieważ w tym przypadku ruch kropli po szybie jest równoległy do osi OY, składowa
prędkość w kierunku poziomym v'x = 0. Wobec tego, vx = vt . W tym samym czasie,
jak wynika z rys. 138, vy — vx ctg a. Lecz prędkość wiatru jest równa poziomej składo­

wej prędkości kropli ow = vx = = f>m/s, a prędkość spadania kropel przy pogodzie

bezwietrznej jest równa składowej pionowej prędkości spadania podczas wiatru
v = vy = vs ctg cc = vt ctg a = 8 ,6 6 m/s.

201
z e r a , je g o p o c z ą te k z n a jd u je s ię w o d le g ło ś c i r ó w n e j d łu g o ś c i te g o p o c ią g u L o d p a s a ­
ż e ra , tj. w ty m m o m e n c ie s = L . W o b e c te g o L = (u i+ O j)* = 150 m .
7. W z g lę d n a p rę d k o ś ć k u tr a p o d c z a s je g o ru c h u o d ru fy d o d z io b u s ta tk u je
ró w n a v \ = v1—vx . T a k sam o p o d czas ru c h u w o d w ro tn y m k ie ru n k u v '\ = v1+ vx.
C za s ru c h u k u tr a ta m i s p o w ro te m je s t ró w n y łx = --------------i f2 : C za s c a łk o ­
« i-“x
w ity ru c h u w y n o si ł = f i + / s . P o d s t a w i a j ą c o d p o w i e d n i e w y r a ż e n i a z a fx i f2, o t r z y m u -

„ 2 LĄ
j e m y d l a vx r ó w n a n i e , z k t ó r e g o o t r z y m u j e m y v x = J / ■ — -— = 15 m /s.

8 .1 . O d le g ło ś ć m ię d z y tr a t w a m i , r e g u l a r n ie w y p ły w a ją c y m i z p u n k t u A w c z a s
fj, j e s t ró w n a s 2 = vI z l L. W u k ła d z ie w s p ó łrz ę d n y c h z w ią z a n y m z w o d ą , w s z y s tk ie
w y sła n e tr a tw y s ą n ie r u c h o m e i z n a jd u ją s ię w o d le g ło ś c ia c h S j o d s ie b ie . W ty m
sam ym u k ła d z ie w s p ó łrz ę d n y c h s t a t e k w c z a s ie ł t p rz e b y w a d ro g ę s 2 = u w i 2. L i c z b a
s2 - a w f2
s p o ty k a n y c h p r z e z n ie g o n a t e j d r o d z e t r a t e w w y n o s i n = — = ----------= 10.
*i vr/h
2 . R o z w ią z a n ie g ra fic z n e : a ) w y k re s r u c h u tra te w i s ta tk u w u k ła d z ie w s p ó ł­
rz ę d n y c h , z w ią z a n y c h z w o d ą , j e s t p o d a n y n a ry s . 136. N a ty m w y k re s ie p o ło ż e n iu
n ie ru c h o m y c h tr a te w w z g lę d e m w ody o d p o w ia d a lin ia p o z io m a , p o ło ż e n iu s t a t k u -

lin ia n a c h y lo n a , k tó r e j k ą t n a c h y le n ia j e s t o k re ś lo n y w y r a ż e n ie m t g a = vw = 360
k m /d o b ę . C z a s lic z o n y b y ł o d m o m e n tu w y p ły n ię c ia s t a t k u , a o d le g ło ś ć - o d t r a tw y ,
k tó ra p rz e p ły n ę ła p rz e d te m o b o k p u n k tu A.
b ) w y k re s r u c h u w u k ła d z ie w s p ó łrz ę d n y c h , z w ią z a n y m z b rz e g ie m , je s t p rz e d ­
s ta w io n y n a r y s . 137. N a ty m r y s u n k u s z e re g lin ii, n a c h y lo n y c h w p ra w o , to w y k re s y
r u c h u t r a t e w . N a c h y l e n i e t y c h l i n i i j e s t o k r e ś l o n e w y r a ż e n i e m t g <p— vTZ = 72 k m /d o b ę .
Z a p o c z ą te k o b lic z e ń p r z y jm u je m y p u n k t A , a z a c h w ilę p o c z ą tk o w ą - c z a s w y p ły ­
n ię c ia z A te j tr a t w y , k t ó r a p rz e p ły n ę ła o b o k p u n k tu B b e z p o ś r e d n io p rz e d w y p ły -

200
 10. P rz y jm u je m y p ro s to k ą tn y u k ła d w sp ó łrz ę d n y c h z p o c z ą tk ie m w m ie js c u
w k tó r y m p ły w a k w c h o d z i d o w o d y . O ś OX k i e r u j e m y w z d łu ż b r z e g u z g o d n ie z n u r te m
r z e k i , o ś O F - p r o s t o p a d l e d o b r z e g u . Z a k ł a d a m y - , ż e i>2 t w o r z y z OX kąt a ( r y s . 1 3 9 ).
W te d y p raw a ru c h u d la rz u tó w n a o s ie w s p ó łr z ę d n y c h s ą n a s tę p u ją c e

x — ( l ą — Oj c o s a)l i y = us s i n at.
G d y p ły w a k p r z e p ły n ie n a d r u g i b rz e g , g = H. W o b e c te g o , c z a s p o tr z e b n y d o p rz e -
H
p ły n ię c ia rz e k i j e s t ró w n y ł = — ■ J e s t o n m in im a ln y , g d y s in a j e s t m a k s y m a ln y ,
vt sin a
H
tj. a = — i tm in = — . P rz y a = — x = tijt. D la te g o p ły w a k z n a jd z ie s ię n a d ru g im

iijH
b rze g u w m ie js c u x = xt = i ą <m jn = . D łu g o ś ć d r o g i s ( ry s . 1 4 0 ) j e s t o k re ś lo n a
"t
w y ra ż e n ie m s = l/ a ą 2 -I- H 2 — — l/o i2+ f j 2 .
vt
II. W u k ła d z ie w sp ó łrz ę d n y c h , k tó r e g o p o c z ą te k ż n a jd u je s ię w p u n k c ie A
oś OX k i e r u j e m y w z d ł u ż b rz e g u z g o d n ie z n u r te m rz e k i, a o ś GY — p r o s t o p a d l e d o
b rze g u (ry s . 1 4 1 ). S k ła d o w e p rę d k o śc i ru c h u łó d k i w y n o sz ą : w z d ł u ż b r z e g u vx =
— i»i— n0 c o s a i p r o s t o p a d l e d o b r z e g u vy = v0 s i n a . Z p r a w r u c h u d la rz u tó w na
o s ie w s p ó łr z ę d n y c h w y n ik a L = O jJ i H = vyt, g d z i e t - c z a s , k t ó r y j e s t p o trz e b n y
L li­
n a o s ią g n ię c ie d r u g ie g o b r z e g u . W o b e c ' te g o , — = — . P o d s ta w ia ją c do te g o w z o ru
H vy
w y ra ż e n ia n a vx i vy o trz y m u je m y ró w n a n ie n a o0, z k tó re g o z n a jd u je m y o0 =
Hv,
L s in a + i f co s a

12. K ie ru je m y o ś OX u k ła d u p r o s to k ą tn e g o w s p ó łrz ę d n y c h p rz e c iw n ie d o ru c h
s t a t k u ( t j . n a w s c h ó d ) , a o ś O Y - p r o s t o p a d l e d o r u c h u n a p ó łn o c , j a k p r z e d s ta w io n o
n a r y s . 142. S k ła d o w a = wt c o s (I p r ę d k o ś c i w i a t r u u ą w z g l ę d e m s t a t k u j e s t w i ę k s z a
o d s k ła d o w e j wx = w c o s a p r ę d k o ś c i w i a t r u w w z g l ę d e m z i e m i o w i e l k o ś ć p r ę d k o ś c i
s t a t k u ( t u t a j /? i a o z n a c z a j ą k ą t y m i ę d z y k u r s e m s t a t k u i k i e r u n k a m i u ą i w ) , t j .
a>i c o s f} = w c o s a + v ( 1 ) . S k ł a d o w e p r ę d k o ś c i wly = wt s i n f l i wg = w s i n a w k i e ­

202
runku prostopadłym do ruchu statku, są sobie równe, tj. w1 sin p = w sin cc (2 ).
Aby usunąć niewiadomy kąt p podnosimy do kwadratu równania (1) i (2) i dodajemy
je stronami. W wyniku otrzymujemy wx2 = u)2 + u 2 + 2uu> cos cc. Stąd w — —ocos«±

± j/i^fcos2* —l)+ u ą 2 , czyli, uwzględniając, że a = 45°, w = — — g”'

Pierwiastek ujemny odrzucono, ponieważ zgodnie z warunkiem zadania w > 0 (pier­
wiastek ten pojawił się w wyniku podniesienia do kwadratu równań (1 ) i (2 )).
13. Rozpatrujemy ruch punktu Pt względem punktu Pt . W układzie współ­
rzędnych XOY, związanym z punktem i umieszczonym tak, jak pokazano na rys. 143,
składowa prędkości względnej v0 punktu Pa wzdłuż osi OX ma postać vx = —(i>i+

4-u, cos a), a wzdłuż osi OY vg — u, sina. Sama prędkość względna va = j/ux2 -|-i'ya
jest skierowana wzdłuż przekątnej prostokąta, zbudowanego na vx i vg. Najmniejszą
odległością między punktami i P j w czasie ich ruchu jest, oczywiście, linia pro­
stopadła AD = r do linii, wzdłuż której jest skierowana prędkość względna. Oznaczamy
kąt między osią 0 X i prędkością względną v0 przez p. Wtedy r = l sin /?, przy czym
lvt lva sin a
sin /? — — . Wobec tego r
V,'0 |/"X2 -|-Dy2 |/u 1 2 -|-0 a2 -)-2 0 xI)j cos a
Czas /, po upływie którego punkt Pa w ruchu względnym przebywa odległość
BD l cos p
BD = Zcos P, jest równy t ■ Po podstawieniu wartości cos /? =
v„
Zfoj+Wj cos a)
= — , vx i v0 otrzymujemy i ■
Di2 +i>2 2 -f 2 i>xt>2 cos a
14. Prędkość deszczu względem samolotu (rys. 144) jest równa u = J/u^+Ux2 ,
W
gdzie ux = —o, tworzą kąt /? z kierunkiem poziomym, przy czym sin j8 = — i cosp =

= — . Na nachyloną szybę w jednostce czasu spada tyle kropli deszczu, ile znajduje
u
się w graniastosłupie ukośnym o tworzącej u, o powierzchni podstawy S (podstawą
jest ta szyba) i wysokości h = u siny, gdzie y = ct-\~P (rys. 145). Objętość tego gra-
niastosłupa jest równa V = Su sin (a+/J) = Su (sina • cos /?+cos a • sin/?). Jeżeli
w jednostce objętości znajduje się jednocześnie n kropel, to ilość kropel w graniasto­
słupie, a zatem ilość kropel spadających na nachyloną szybę w jednostce czasu, wy­
nosi Nx = nV. Stąd uwzględniając wartości V, sin P i cos p, znajdujemy =

203
= Sn[v sin a+ w cos a). Podstawiając do tego wzoru a — 0, otrzymujemy ilość kropel,
spadających w jednostce czasu na szybę poziomą, 1V2 = Snw. Wobec tego =
v sin a+ u i cos a A,

15. Czas ruchu lokomotywy w pierwszej tt jest sumą czasu jej ruchu z prędkością
ją i czasu jej ruchu z prędkością u2:
l l
h = — + -
2 oi 2 i»j
l
Jej prędkość średnia jest równa v$T 53,3 km/h. Droga lokomotywy
h vi+vs
drugiej 12 jest sumą jej drogi podczas ruchu z prędkością u, i drogi podczas ruchu
I ł U
z prędkością o2: / 2 = — + u2 — . Jej prędkość średnia wynosi uśr = — = —- — =
= 60 km/h.
16. Prędkość punktu wynosi: v0 na początku, ns = o0 + a 2 i2 - po czasie l2,
v 3 — us + a 3 ? 3 - po czasie i3, uk = v3-j-at tt na końcu. Stąd mamy uk = i/0 + a 2 /2 -|-a 3 f3+

atł22
+ atli = 5 m/s. Droga przebyta przez punkt jest sumą sl = v0t, s2 = n0 i2-|-------- ;
a3*s2 a4l42
*3 = u2 ^3 H-------- > * 4 = v3h H--------- i ss = Ukis. W rezultacie otrzymujemy s = s4+

+ s 2 + s 3 + s 4 + s 5 = 82,5 m. Prędkość średnia jest równa uśr = — = 5,9 m/s. Wykres

prędkości v = /(() przedstawia rys. 146. Punktowi d na wykresie odpowiada prędkość

końcowa vk — 5 m/s. Droga s jest równa liczbowo sumie powierzchni, oznaczonych

na rysunku = 6 , s2 = 8 , s3 = 42,5, s4 = 16 i ss = 10, tj. s = 82,5 m.
aP
17. Mamy dane prawo ruchu s = vBt -)— — oraz prędkość v = va-\-al, przy czym
zgodnie z warunkiem zadania v = nv0. Rozwiązując ten układ równań względem a,
2 (n —l)s
znajdujemy a = -----------.
( n + l) P

204
 18. Prawo ruchu dla ciała pierwszego ma postać = vl, a dla ciała drugiego -
aP
s, = •---- . Gdy ciało drugie dogoni pierwsze, ich współrzędne będą równe. Porównu-
2v
jemy i st i znajdujemy t = ---- = 2 0 0 s.
a
al2
19. Droga przebyta przez pociąg pierwszy w czasie i jest równa s = ---- . Czas
s s
zużyty przez pociąg drugi na przebycie tej samej drogi s wynosi t = ------- 1-------=
2vx 2 «,
s(v3-j-vx) 8o,2us2
= — ------. Z tych dwóch wyrażeń otrzymujemy s = --------------= 3750 m.
2u1oł afią-j-iij)2
20. Niech czas ruchu przyspieszonego wynosi tt, ruchu jednostajnego lt i ruchu
opóźnionego ł3. Jeżeli za punkt początkowy i chwilę początkową pierwszego etapu
ruchu przyspieszonego wybierzemy miejsce i czas wyjazdu samochodu, a dla następ­
nych dwóch etapów jako początkowe punkty i chwile początkowe bierzemy końcowe
punkty i chwile końcowe poprzedniego etapu, to z kinematycznych równań ruchu
aih2
otrzymujemy w końcu ruchu przyspieszonego Sj = ------ , v = attv w końcu ruchu
jednostajnego s2 = vlt (o - stała), a w końcu ruchu jednostajnie opóźnionego s3 —
atł 32
= vł3--------- , vk = v—a3t3 = 0. Według warunku zadania ł = fi+ fj+ fj i s = «!+
+ sa+* 3 - Wobec tego otrzymaliśmy układ siedmiu równań z siedmioma niewiadomymi
*i. *2 >* 3 1 iii *2 ! is * i (według warunku zadania s, u, ax i a%są znane). Rozwiązujemy ten
s v ( 1 1
układ i otrzymujemy i ---- 1---- I ------ (- .—
v 2 \ ax a3

W bardzo prosty sposób otrzymujemy rozwiązanie graficzne. Na wykresie zależ­

ności prędkości od czasu v = /(ł) (rys. 147) droga liczbowo jest równa powierzchni
figury, ograniczonej linią łamaną, wyrażającą tę zależność, a osią czasu. Zauważmy,
że powierzchnia ta jest równa powierzchni prostokąta s0 .== ut bez powierzchni dwóch
1 v2 1 V2 V2
trójkątów sx = — vlx = -----i s 3 = — vł3— ----- , tj. s = s0^ s 1—s3 = v l------------
2 2di 2 2(t. 2fli
v2
--------. Z tego otrzymujemy wyprowadzony powyżej wzór na f.
2at

205
 21. Rodzaj ruchu pociągu jest taki sam, jak ruchu samochodu w poprzednim
zadaniu. Dlatego w celu znalezienia rozwiązania, w odpowiedzi zadania poprzedniego
s v
dokonujemy zamiany ax = ax = a. W wyniku otrzymujemy i = ---- 1---- . Rozwią-
v a
o*
jemy to równanie względem a i otrzymujemy a = ------- pa 0,17 m/s2.
vł—s
22. Niech w pewnym bardzo krótkim czasie t łódka przemieści się z punktu A do
punktu B na odległość s —sx = vt l (rys. 148). W tym samym czasie sznur z położenia

AD przechodzi do położenia BD, przy czym długość jego zmniejsza się o wielkość
L —Lj = vt. Przy małej wielkości t mały jest także i kąt cc. Dlatego kąt fi w trójkącie
równoramiennym BCD różni się bardzo mało od 90°. Wobec tego trójkąt ABC trak-
L —Lx vi v v
tujemy jako prostokątny, i --------- = -----= — = cos y. Stąd v, = -------- . Podczas
s—sx Vfi V( cosy
zbliżania się łódki do brzegu kąt y zwiększa się i vl wzrasta. Jak widać z rys. 148,
s 1/l 2—ft2 vL
cos y = — = A---------- . Dlatego przy L = 10 m vt = ——= = = - = 1,25 m/s. Prze-
L L J/L2 - * 2
mieszczenie łódki znajdujemy z wzoru dla ruchu jednostajnego s —st = Vj i tylko
w tym przypadku, gdy czas t jest dostatecznie mały, i prędkość łódki po jego upływie
nie zdąży zauważalnie zmienić się. Dokładną wartość przemieszczenia s —s1w dowolnym
czasie l znajdujemy rozpatrując na rys. 148 trójkąty prostokątne ADE i BDE:
s —sx = j / i i - h 2 - J/l x2 —h2 = j/z,!—ń2 - j/(L—i>i)2—ft2. Wzór L - L j = vt, z którego
otrzymaliśmy, że Lx = L —vt, stosujemy dla dowolnego czasu, ponieważ zmniejszenie
długości liny według warunku zadania zachodzi ruchem jednostajnym. Dla czasu
i = 1 s przy L = 10 m dokładny wzór daje s —Sj = 1,29 m, a wzór dla ruchu jedno­
stajnego prowadzi do wartości s —sx = 1,25 m.
23. Wiemy, że prędkość graniczna spadochroniarza przy zetknięciu się z ziemi
jest równa prędkości końcowej podczas skoku człowieka bez prędkości początkowej
z wysokości ft = 2 m. Według znanego wzoru na swobodne spadanie ciał mamy vk =
= (/2 gh 6,3 m/s.
24. Obieramy oś współrzędnych OH, skierowaną pionowo do góry z punkt
początkowego O na powierzchni ziemi. Wtedy kinematyczne równanie ruchu dla

206
 gt2
współrzędnej kamienia rzuconego do góry jest równe H = H0-\-v0ł ---- — . Współ­
rzędna podczas upadku kamienia na ziemię przyjmuje wartość H = 0. Wobec tego
gt2
w tym momencie spełnione jest równanie ------- --- 0. Dopisujemy jeszcze
2
równanie na prędkość v = v0—gt, i usuwamy z tych dwóch równań czas t. W rezul­
tacie otrzymujemy u = ^ ‘lgHa-\-va2 = 24,8 m/s.

25. Wariant I. Czas przebycia całej drogi jest równy i = | / --- , czas przebycia
/J T - V - "
górnej połowy drogi wynosi lt = \ / — , czas przebycia dolnej połowy drogi jest rów-
V 9
H 1fgh
ny /, = t—tx. Szukana prędkość średnia wynosi v*. — ---- = — ------ : 25,4 m/s.
2 (j/2 —1)
Wariant II. Prędkość w końcu pierwszej połowy drogi jest równa vx = J/gH
prędkość w końcu całej drogi na = j /iglT . Prędkość średnia jest równa =
»i+»i

Vgh(fi+ i) fa 25,4 m/s.

26. Czas, po upływie którego spadające ciało przebywa drogę hlt wynosi tx =

■; czas, po upływie którego ciało przebędzie drogę A,, jest równy <a =
-V J L
_ / 2 ftj
= I / -----. Czas przebycia drogi fta—Aj przy A2 = 100 cm, i Aj = 99 cm jest równy
y s'
= k -h 0 ,0 2 s.
27. Droga, przebyta przez ciało po upływie całego czasu ruchu ł2, wynosi s =
= ; droga, przebyta przez ciało w czasie ruchu 1j < jest równa Sj = ^ .
2
Według warunku zadania mamy s —s1 = — s i ł2—fj = t = 1 s. Z tego układu
czterech równań z czterema niewiadomymi otrzymujemy równanie kwadratowe na
V *4 3
si s2—3gPs -|------------ 0. Z dwóch pierwiastków tego równania » = — (2 ± y 3)gP
16 4
tylko pierwszy spełnia warunek zadania. Wobec tego mamy s = — (2 -f- l/sjjf 2 =
4
= 27,4 m.
28. Obieramy oś współrzędnych OH, skierowaną pionowo do góry z początkiem
gp
w miejscu rzutu ciała. Wtedy kinematyczne równania ruchu H = ---- — (1) i v =
— (2) dają wartość współrzędnej i prędkości w dowolnym momencie. Po osiągnię­
ciu najwyższego punktu lotu Hmax prędkość ciała o = 0. Z równania (2) znajdujemy, że

207
 «0 v0
ciało osiągnie Hmax po upływie czasu l = — od chwili rzucenia. Przy i < — współ-
9 9
v„ o„ 2
rzędna H%i droga s są równe. W szczególności, przy ł = — * = J/max = ---- . Przy
9
vB
t > — współrzędna H zmniejsza się, aczkolwiek droga, która jest równa sumie wszyst-
9
kich przebytych przez ciało odległości, niezależnie od kierunku
2 ua
ruchu, nadal zwiększa się. W szczególności, przy t = ----- współ-
9
rzędna H = 0, tj. ciało powróciło do miejsca wyrzutu, a droga
1.2
jest równa s = //max ■ ----. Przy t > ------ współrzędna staje
2
9 9
się ujemna, tj. ciało opuszcza się poniżej miejsca wyrzucenia '
(jeżeli, oczywiście, jest to możliwe). Z rys. 149 widać, że dla
t> —vo przebyta przez ciało droga » = 2 //max — H = -------
vo2
9 9
I gt*\
— I v9ł ---- — I (3), gdzie i oznacza czas, który upłynął od po-
2 o0
czątku ruchu. Wyrażenie to jest słuszne i przy ł > -----. W tych
9
vo
zaś przypadkach, gdy t < — , drogę obliczamy, jak i współ-
9
rzędną, według wzoru (1 ).
Przy wartościach danych w warunku zadania ł = 10 s jest
większe, niż — = 3 s. Dlatego drogę obliczamy według wzoru
9
(3). Przy tym otrzymujemy s = 290 m. Wartości zaś współrzędnej i prędkości dla
tej chwili obliczone według wzorów (1 ) i (2 ) są odpowiednio równe H = — 2 0 0 m
i v = —70 m/s.
29. W układzie współrzędnych, który ma oś OH skierowaną pionowo do góry
i początek na powierzchni ziemi, współrzędnie ciała w chwilach i i ł-\-Ał wynoszą
gfi g(t+At)*
. Usuwając czas z tych dwóch równań otrzymu-
2
jemy H 1225 m.
2 \ 9■H 2 I
30. Jeżeli za początek układu odniesienia przyjmujemy miejsce wyrzucenia,
współrzędna h ciała, rzuconego pionowo do góry, jest określona równaniem h =
o/2 . . . . .
— val ---- — (1). Równanie to przy danych v0 i h spełniają dwie wartości t: / 2>1 =

Vt±\/vo2-Vgh . Różnica tych wartości jest właśnie przedziałem czasu między

208
 2 l/u0 2 — 2 gh
dwoma przejściami ciała przez tę samą wysokość ft, tj. At = i,—ij = —------------- (2).

p2Jł 2
Z tego równania otrzymujemy «o = 1 ^ / 2pft + . Jeżeli w wyrażeniu 2 podsta­
wimy ft = O, to otrzymujemy przedział czasu między wyrzuceniem ciała i jego
2i>„
powrotem do miejsca wyrzucenia Al0 ■ ■. Podstawiamy do tego wzoru wcześniej

/ U 2hft At*
otrzymaną wartość v0 i znajdujemy At0 = 2
+ —
V -'
31. Kierujemy oś współrzędnych OH, z początkiem układu odniesienia w punkc
wyrzucenia ciała pierwszego pionowo do góry. Wtedy równanie ruchu dla ciała rzuco-
gi*
nego'do góry jest Hx = v0t ------- i dla ciała, spadającego swobodnie z wysokości

9** Odległość między ciałami jest równa różnicy ich współrzędnych

AH = Ht - H x = H0—v0t.
32. Jeżeli od początku spadania pierwszej kropli upłynął czas tx, to jej wspól­
n i 2 ■ (oś współrzędnych jest skierowana w dół, obliczenia pro­
rzędna jest równa ftŁ=

wadzimy od dachu). W tej samej chwili współrzędna kropli drugiej wynosi ft2 = -----.
s'.2
2
Według warunku zadania mamy hx—ft2 = s. Z tych trzech równań znajdujemy
2s
lx = 1 / ----- 1- L* . Szukany czas jest równy t + v h> 1.1
-V 9
33. Oś współrzędnych kierujemy do góry i przyjmujemy, że początek układu
odniesienia znajduje -się na ziemi. Wtedy prawo ruchu dla pierwszego kamienia ma
g t*
postaćhx = Hx---- — i dla drugiego kamienia ft2 = Ht -\-v„l — W momencie
spotkania się mamy h \ = h2 = h. Rozwiązujemy te równania i otrzymujemy v0 =
(Hx—H t ) ] / j
3,69 m/s.
)/2 (^i-A)
34. Prędkość ciała pierwszego w chwili i wynosi vx = va—gt. Prędkość ciała
drugiego w tej samej chwili jest równa = v0—g(l—T). Prędkość względna vw =
— v2 ~ vi = 9 t jest stała, tj. ciała poruszają się względem siebie ruchem jednostajnym.
35. Obieramy za początek układu odniesienia dolny punkt równi pochyłej i kie
rujemy oś współrzędnych wzdłuż równi pochyłej tak, jak pokazano na rys. 150. Jak
wiadomo, przyspieszenie ciała ześlizgującego się z równi pochyłej bez tarcia, skiero­
wane wzdłuż równi pochyłej w stronę nachylenia, jest równe g sin a. Prawa ruchu
p sin a i*
ciała pierwszego mają postać = u0t --------------, v1 — vt —g sina • l i ciała drugiego—

14 — Zadania z fizyki 209

 g sin a t2
•Sj = L ---------------, w, = —g sin a i. W momencie spotkania się mamy st = i, wo­

bec tego, v0l = L. Stąd ł = — = 5 s. Prędkość ciała drugiego względem pierwszego

wynosi ow == vt —vt — v„ = —50 cm/s.

36. Niech prędkość początkowa u0 ciała jest skierowana w kierunku ruchu, wte
w układzie współrzędnych, skierowanym wzdłuż równi pochyłej w tę samą stronę, do
g sina i1 2
-chwili łi ciało ma współrzędną st = -)------- ------ , a w momencie czasu i, — współ-
<7 sin a ł , 2
rzędną *, = val%-|-------------- . Prędkości średnie w tych momentach są odpowiednio
2
x
3 g sina s2 g sina tt
równe vŚIt = — = i»0 + ----- ------ , i «śr, = — = »o H------- ------- »«r, Jest większe
*i * *i “

g sina ^(^śr, ^śr,) 1

od i>£ri o wielkość ---------(t 2 —ij). Stąd sin a = tj.
ff(lt-h) Y’
a = 30°.
37. Jeżeli kierunek do góry uważamy za dodatni, to podczas spadania prędkoś
jest ujemna i jej wielkość rośnie proporcjonalnie do czasu v = —gt. Na wykresie
(rys. 151) takiemu ruchowi odpowiada linia OA, przy czym tg a = —g. Przy zderzeniu
znak prędkości natychmiast zmienia się na przeciwny, a jej wielkość zmniejsza się
zgodnie z warunkiem zadania dwukrotnie, tj. po uderzeniu wartości prędkości odpo­
wiada punkt B. Podczas unoszenia się prędkość spada do zera (punkt C), przy czym
nachylenie linii nie zmienia się, ponieważ przyspieszenie przez cały czas jest równe — g.
Następnie ponownie następuje spadanie. Podczas spadania prędkość osiąga tę samą
wartość, która była w pierwszym momencie po zderzeniu (punkt D) itd.
Zgodnie ze wzorem u2 = 2gH wysokość wzniesienia jest proporcjonalna do kwa­
dratu prędkości. Dlatego po m - tym zderzeniu, gdy prędkość jest m razy mniejsza,
niż przed pierwszym zderzeniem, wysokość Hm jest n2m razy mniejsza od tj.
Hm = —- i - . Po każdym zderzeniu piłka przebywa drogę do góry i w dół, równą po­

dwójnej wysokości: po pierwszym zderzeniu st = 2H1 , po drugim zderzeniu

n-2

210
 2tf0 2 H,
s, = 2 i/j = ----- , po trzecim zderzeniu ss = 2f f a = -itd. Aby otrzymać całko-
n* n*
witą drogę, musimy do sumy wielkości s1 + s ,+ s s+ ... dodać jeszcze drogę s0 = H0,
2 Ha 2 Ha
przebytą do pierwszego zderzenia. Ostatecznie mamy * = Ht + • •+ - ■ +

2H0 2tf 0 / 1 1 X \
------ ... = H .-)--------- I 1 -|--------- 1--------1-------- (-... |. W nawiasie mamy postęp
n* n2 y n2 n* n* J
geometryczny malejący nieskończenie, z ilorazem g = ---- . Suma takiego postępu jest
n2
rów na-------= -------- . Podstawiamy tę wartość do wyrażenia na drogę, skąd otrzy-
1 —q n2 — 1
n2 + 1 5
mujemy s — Hn ------------ — Hn = 200m.
0 n2—1 3

§ 2. BUCH KBZYWOUMOWY

38. Obieramy układ współrzędnych JCOY ■ (rys. 152), którego początek je

umieszczony na powierzchni ziemi, oś OX jest skierowana wzdłuż tej powierzchni
w kierunku prędkości początkowej, a oś OY jest skierowana pionowo do góry i prze­
chodzi przez punkt A, z którego zostało wyrzucone ciało. Ruch ciała przedstawiamy
jako sumę ruchu jednostajnego z prędkością v0 w kierunku poziomym i ruchu jedno­
stajnie przyspieszonego bez prędkości początkowej w kierunku pionowym z przyspie­
szeniem Oy=—g, skierowanym w dół. Składowe prędkości wzdłuż osi współrzędnych
w tym przypadku wynoszą vx = o0 ( 1 ), vg = —gt (2 ), wypadkowa prędkość jest równa
v= = j/u0 2 +ff2 i2 (3)- Prawa ruchu dla poszczególnych współrzędnych mają

14* 211
 postać x = v0t (4) i y = H — (5). Usuwamy z równań (4) i (5) czas i i otrzymu-
;
gx*
jemy równanie toru y = H — (6 ). Jest to równanie paraboli.
2^
39. Wybieramy układ współrzędnych tak samo, jak w rozwiązaniu zadania 38.
Wtedy prawa ruchu dla współrzędnych kamienia wyrażamy równaniami (4) i (5)
rozwiązania tego zadania. Podstawiamy do równania (5) y = 0 i usuwamy czas z tych
2H
równań. Otrzymujemy x = v0 -----= 2 2 , 6 m.
9
40. Wybieramy układ współrzędnych tak samo, jak w rozwiązaniu zadania 38
Wtedy prawa ruchu dla współrzędnych kamienia wyrażamy równaniami (4) i (5)
rozwiązania tego zadania. Podstawiamy do równania (4) x = i i do równania (5)
y = 0 i usuwamy czas z tych równań. Otrzymujemy H = ----- = 4,9 m.
2w
0

41. Wybieramy układ współrzędnych tak samo, jak w rozwiązaniu zadania 38.
Wtedy prawa ruchu dla współrzędnych kamienia wyrażamy równaniami (4) i (5)
rozwiązania tego zadania, rzuty prędkości na osie współrzędnych —równaniami ( 1 )
i (2) i prędkość wypadkową równaniem (3). Z równania (3) znajdujemy v0 — [/o2 —g2P.
Podstawiamy do równania (5) y = 0 i otrzymujemy w momencie upadku ciała na
2 H .-----------
podłogę i2 = -----. Wobec tego mamy v0 = I/o2 —2gH = 5,6 m/s.
9
42. Gdy prędkość ciała rzuconego poziomo tworzy z poziomem kąt « = 45°
vu
(rys. 152), to tg« = —— = — 1. Z tego, zgodnie z równanami (1) i (2) rozwiązania
vx
zadania 38, otrzymujemy t = — pa 1,5 s.
9
43. Przyspieszeniem wypadkowym jest przyspieszenie swobodnego spadania g.

212
Wobec tego /? jest kątem między wypadkową prędkością i pionem (rys. 152).
0
Dlatego tg /5 = — = 1 i vx — vg = gt co do wartości bezwzględnej. W tym przy-
VU
padku z równania (3) rozwiązania zadania 38 wynika v = = g ł\fc ^
f« 70,5 m/s.
44. Jak widzimy z rys. 153, składowa przyspieszenia wzdłuż kierunku normalne
On jest równa an = g cos a i wzdłuż kierunku stycznej Ot wynosi at =g sin a. Kąt a
między normalną i przyspieszeniem g równa się kątowi między poziomą składową
prędkości vx i wypadkową prędkością o, ponieważ kąty te mają ramiona wzajemnie
prostopadłe (vx jest pozioma i, wobec tego, prostopadła do g, v jest skierowana wzdłuż
stycznej i dlatego jest prostopadła do normalnej On). Zgodnie z rysunkiem, mamy
vx £>.,
cos a = ---- i sina = —— . Wartość vx, n .i i i w zależności od czasu i są określone rów-
v v “

g°x
naniami (1), (2) i (3) rozwiązania zadania 38. W rezultacie otrzymujemy an = -----=

9vo
■ p=i 8 , 2 m/s* i n = 9vu =
9%
i 5,4 m/s*.
j/n 02+?2'2 ' v /« o 2+gW
45. Obieramy prostokątny układ współrzędnych z początkiem w tym miejscu,
skąd zostało rzucone ciało. Oś OX jest skierowana poziomo w kierunku wyrzucenia
ciała, a oś OY - pionowo do góry (rys. 154). W tym układzie współrzędnych ruch
przedstawiamy w postaci sumy ruchu jednostajnego wzdłuż osi poziomej z prędkością
vox = vo cos ao * ruchu jednostajnie przyspieszonego wzdłuż osi pionowej z prędkością
początkową vog — v0 sina 0 i przyspieszeniem ay = —g. Składowe prędkości wzdłuż osi
współrzędnych w tym przypadku są równe vx = = v0 cosa 0 ( 1 ) i vg = vog—gl =
= u0 sina0—gt (2 ), prędkość wypadkowa wynosi

v = j/o^+Uy 2 = j/o0 *+ff2 /2 - 2 noffis in a 0 (3).

213
Zależność kąta j$ od czasu ł jest określona wyrażeniem tg j) = = ——-— -—— .
vx v0 cos a0
Wzdłuż wznoszącej się części toru (przy v0y > gl) tg fi > 0 i vy jest skierowana do
góry, na spadającej części toru, (przy voy < gl) tg /3 < 0 i vy jest skierowana w dół.
46. Bierzemy ten sam układ współrzędnych, co przy rozwiązywaniu zadania 45
(rys. 154). Wtedy prawa ruchu dla współrzędnych są równe x — v0 cos <z0 / (1) i y =
gł2
= i>0 sin cc0t ------- (2 ). Równanie toru ciała otrzymujemy, po wyeliminowaniu czasu l
gxi
z tych równań: y = :rtg a 0 ----------------- (3). Jest to równanie paraboli.
2 u0 2 cos2 cc0

47. Gdy ciało osiągnie największą wysokość podczas wznoszenia się, jego współ­
rzędna na osi OY jest równa y = łimax, a pionowa składowa prędkości vY = 0. Z równa­

nia (2) rozwiązania zadania 45 przy tym warunku znajdujemy czas wznoszenia się
v0 sin <Zg
t = ----------- . W celu znalezienia ftmax podstawiamy tę wartość i do równania (2)
o0 2 sin2 Oo
rozwiązania zadania 46. W wyniku otrzymujemy ax =
48. Gdy ciało upadnie na ziemię, jego współrzędna na osi OY jest równa y = 0.
Z równania (2) rozwiązania zadania 46 przy tym warunku znajdujemy czas lotu
2 o0 sin <*„
i = -------------. Drugie rozwiązanie tego równania l — 0 wyraża to, że w momencie
9
wyrzucenia ciało ma współrzędną y = 0. Odległość s od miesjca wyrzucenia do miejsca
upadku jest równa współrzędnej ciała x w chwili i, gdy ciało spadło na ziemię. Podsta­
wiamy wcześniej znalezioną warstość t do równania (1) rozwiązania zadania 46 i znaj­
• sin 2 g„
dujemy s — x = Ten sam wynik otrzymujemy z równania toru ciała
9
(wzór (3) z rozwiązania zadania 46), podstawiając do niego y = 0.
49. 1. Zależność vy od czasu jest wyrażona wzorem (2) rozwiązania zadania 45.

214
Wykres tej zależności vy = /(f) jest podany na rys. 155. Przy 1 = 0 vy — v0y =
u„ sin Oo
= u0 sin a0, przy t = tt = ----------- i»B= 0 .
9
2. Aby otrzymać zależność vy od współrzędnej y, usuwamy czas ł ze wzoru (2)
rozwiązania zadania 45 i wzoru (2) rozwiązania zadania 46. W wyniku otrzymujemy
vy = ± J/w0 8 sin2 o:0 —2yy • Wykres zależności vy = f[y) jest pokazany na rys. 156.

Dla każdej wartości y mamy dwie wartości vy, równe co do wielkości a przeciwne co
do znaku. Wartości te odpowiadają wielkości vy na tej samej Wysokości na wznoszącym
się i opadającym odcinku toru. Przy y = ńmax = ■ ■ v„ przyjmuje wartość
2?
zero. Dla y > Amax nie istnieją rzeczywiste wartości vy (pod pierwiastkiem znajduje
się liczba ujemna).
3. Usuwamy czas ze wzoru (2) rozwiązania zadaflia 45 i z (1) rozwiązania zada-
gx
nia 46 i otrzymujemy zależność v„ od współrzędnej x: vu = v0 sm a 0 -------------- .
" , w0 cos a 0
Wykres tej zależności vy = f(x) jest podany na rys. 157. W tym przypadku vy = 0
vB2 sin 2 a 0
przy x = Xx = ------------- , tj. w połowie drogi od miejsca
29

wyrzucenia do miejsca upadku (patrz rozwiązanie za

dania 48).
50. Wysokość wzniesienia ciała, wyrzuconego pod
kątem do' poziomu, w danej chwili ł jest określone wiel­
kością jego współrzędnej pionowej y. Ze wzoru (2) roz­
wiązania zadania 46 przy y = h otrzymujemy dla i równa-
2 « 0 sin a0 2 /i
nie kwadratowe P ----------------ł -------= 0 ( 1 ). Równa- Rys. 157
9 9
, . . .... "o 8 «n «o ± VV sin2 a „ - 2 y/i .
me to ma dwa pierwiastki tl t = ------------------------------------ . Wobec tego na danej
’ 9
wysokości h kamień przebywa dwukrotnie, w chwilach =0,28 s i lt = 0,75 s od
początku ruchu.
51. Momenty czasu łt i l2, w których ciało przebywa na danej wysokości A, są
pierwiastkami równania (1) rozwiązania zadania 50. Według znanej własności pier­
wiastków równania kwadratowego ich suma jest równa drugiemu wyrazowi ze znakiem

215
 •i . . o„sina„ 2
przeciwnym, a iloczyn - wyrazowi wolnemu. Wobec tego -|_ ti =
u n t ■ it =
9
2 A g(ij-j-fg) ot, • U
= ---- . Z tych wyrażeń otrzymujemy v0 = ------------ = 78,4 mls i h == — — - =
9 2 sin « 0 2

= 73,5 m.
52. Składowa pionowa prędkości vy w danej chwili t jest określona równaniem (2)
v„ + gł
rozwiązania zadania 45. Stąd prędkość początkowa jest równa vg = — ------. Odległość
sina 0

i>02sin 2 a 0
między miejscami wyrzucenia i upadku znajdujemy ze wzoru s = ------------- (patrz
2 (n„+gQ2 ctg<*
rozwiązanie zadania 48). Podstawiamy tutaj v„, otrzymujemy s
9
= 284 m
53. Obieramy układ współrzędnych z początkiem w miejscu wyrzucenia kamie­
nia (na wierzchołku wieży), kierujemy oś OX poziomo w kierunku rzutu, a oś OY -
pionowo do góry (patrz rys. 158). Wtedy dla ruchu kamienia będą ważne prawa ruchu,
podane w rozwiązaniu zadania 45. Przy tym jednak, współrzędna y przyjmuje war­
tości ujemne, gdy kamień znajduje się poniżej wierzchołka wieży. Odległość od pod­
stawy wieży do miejsca upadku jest równa współrzędnej x kamienia w momencie
upadku, gdy y = —H. Podstawiamy tę wartość y do równania toru kamienia
(wzór (3) rozwiązania zadania 46) i otrzymujemy dla x równanie kwadratowe x2 —
2 o0 2 cos cc0 sin a 0 2 w0 2 Hcos2 a0 v0 cos a 0
— ---------------------a;--------------------- = 0 , którego rozwiązanie x = ------------- x
9 ____________9 9
X (o0 sin a 0 + j/n0 2 sin2 a0-f Igh ) jest szukaną odległością. W tym przypadku odrzuci­
liśmy rozwiązanie drugie ze znakiem minus przed pierwiastkiem, ponieważ przy
danym wyborze układu współrzędnych x nie jest ujemne.
54. Z wyrażenia (3) rozwiązania zadania 45 otrzymujemy

v=
. 9ł2
v„ sin a t -------
0 * 2 )•

216
Pionową współrzędną ciała, znajdującego się na wysokości H, określamy wzo­
rem (2) rozwiązania zadania 46 z g = H. Wobec tego wyrażenie w nawia­
sie pod pierwiastkiem w napisanym powyżej wzorze na v jest właśnie H.
Zatem v = |/u 0 2 —2gH — 6,4 m/s.
55. Wybieramy układ współrzędnych tak samo, jak w zadaniu 53, otrzymujemy
odpowiedź, zamieniając H w rozwiązaniu zadania 54 na — II, tj. v = j/u0 2 + 2 gH.
Zauważmy, że rozwiązania zadań 24, 41, 54 i 55 otrzymujemy w bardzo prosty sposób
przy pomocy prawa zachowania energii.
56. Jeżeli kąt fi między kierunkiem poziomym i kierunkiem prędkości odczytu-
vu
jemy w kierunku przeciwnym do obrotów wskazówki zegara (rys. 154), to tg fi = -2 - ,
vx
gdzie zgodnie ze wzorami (1) i (2) rozwiązania zadania 45 vx = t>0 cos a0 i o =
= i>0 sin a0—gi. Wobec tego chwile l1 i it, odpowiadające kątom = 45° i jSa =
Ł'0 sin cig-g^ »o sin ccg—gtx
- 315° wyznaczamy z warunków 1 i = —l.W rezul tacie
vn cos a„ v0 cos a0
Vg ' v0
otrzymujemy = — (sin ae0—cos a„) i f2 = — (sin a0-|-cos or0).
9 9
57. Zasięg pocisku bez uwzględnienia oporu powietrza przy danej prędkości
u» 2 sin 2 «„
początkowej znajdujemy według wzoru s = (patrz rozwiązanie zada-
9
gL
nia 48). Zgodnie z warunkiem zadania s = 4L. Stąd znajdujemy v0 — 2
sin 2 a„
= 8 8 6 m/s.
58. Obieramy układ współrzędnych, którego początek umieszczamy w punkcie A
(rys. 8 ), oś 0 X kierujemy poziomo w kierunku rowu, a oś. OY - pionowo do góry.
Wtedy tor motocyklisty w powietrzu opisujemy równaniem (3) rozwiązania zadania 46.
Podstawiamy do tego równania współrzędne motocyklisty po dotknięciu ziemi po
drugiej stronie rowu na samym brzegu, x = s i g = —h i znajdujemy minimalną

prędkość motocyklisty v0 =
_____ s)/<r
COS a0j/2 (/i+ s tg a 0)
59. Wybieramy układ współrzędnych, jak pokazano na rys. 158. Zgodnie z tym
rysunkiem L = ^a;2 -(-y2, gdzie x i g - współrzędne kamienia w dowolnym momen­
cie czasu. Zależność współrzędnych kamienia od czasu jest dana wzorami (1) i (2) roz­

wiązania zadania 46. Dlatego L Vg9 sin agi -f —— = : 67,9 m.

4
60. Pozioma składowa prędkości pocisku vx = vox = uBcos ot0 jest stała
podczas ruchu. Aby pocisk nie pozostał za samolotem, musi być ona nie mniejsza od
prędkości samolotu v. W celu osiągnięcia przez pocisk wysokości H jest konieczne, aby
składowa pionowa jego prędkości początkowej Vgg = vt sin a 0 równała się J/2gH
(patrz rozwiązanie zadania 47). Z tego otrzymujemy minimalną prędkość początkową

217
pocisku v0 = j/uoa^+^oy* = |/w2 +2gr// = 743 m/s. Kąt ocB wyznaczamy z warunku
v0„ I/2 <jfH
tg a 0 = ——= --------= 1,56. Stąd otrzymujemy a0 iss 57°.
vox v
61. Obieramy układ współrzędnych z początkiem w miejscu startu samolotu,
z osią OX skierowaną poziomo w kierunku jego lotu, i os OY, skierowaną pionowo do
góry (rys. 159). Współrzędne klucza w momencie wyrzucenia go z samolotu: x0 =

cos a0 i y„ = sina0. Składowa prędkości początkowej

klucza na osi OX jest równa składowej prędkości samolotu wzdłuż tej samej osi w tej sa­

mej chwili vBX = cos a0. Składowa prędkości klucza na osi OY jest równa różni­
cy między składową prędkości samolotu na tej osi i prędkości wyrzucenia klucza v0y =
— (d0 + o/i ) sin iz0 —u0. Zależność współrzędnych klucza od czasu i, który upły-

nął od chwili wyrzucenia, wyrażamy wzorami x = x0+ v0xt = I/ i>0/j -)—Q—

'i2 \I cos x0 +

gt* ( a lj \
+ (»0 + a,i) cosa0/ i y = y0+v0ył ---- — = I vBtr + — I sina 0 -l-[(i;0 -)-ałl)sin a0 -Uo]ł—
gl2
---- — . W momencie upadku klucza na ziemię y = 0. Warunek ten pozwala znaleźć
z ostatniego równania czas spadania t klucza na ziemię. Podstawiając wartość t do wy­
rażenia na współrzędną x otrzymujemy wzór do obliczenia odległości od miejsca startu
samolotu do miejsca upadku klucza. Z powodu dużej złożoności współczynników w rów­
naniu na ł równanie to polecamy rozwiązać po znalezieniu wartości liczbowych współ­
czynników ya = 144 m, uoy = 29,5 m/s i g/2 = 4,9 m/s2. Szukana odległość wynosi
x = 766 m.
62. Obieramy układ współrzędnych z początkiem w punkcie pierwszej styczności
kuli z równią pochyłą, z osią OX skierowaną poziomo w kierunku nachylenia równi,
i z osią OY skierowaną pionowo do góry (rys. 160). Podczas zderzenia doskonale sprę­
żystego z równią pochyłą wielkość prędkości kulki w pierwszym momencie po zderzeniu
jest równa prędkości v = | / 2 gh bezpośrednio przed zderzeniem, a kąt padania jest
równy kątowi odbicia. Wobec tego, kierunek prędkości w pierwszym momencie po

218
 6
zderzeniu tworzy z osią OY k ąt 2a (patrz rys. 100, gdzie OA - prostopadła do równi
pochyłej) a z osią OX — kąt fi = 90° — 2oc. Dalszy ruch kulki odbywa się według
praw ruchu ciała wyrzuconego pod kątem /3 do poziomu z prędkością początkową v.
Dlatego przy tym wyborze układu współrzędnych równanie toru kulki Otrzymujemy
z równania (3) rozwiązania zadania 46 zamieniając kąt oc0 na kąt fl. Uwzględniamy, że
współrzędne kulki w punkcie powtórnego zetknięcia się z równią pochyłą są związane

z odległością s zależnościami x = s cos oc i y — —s sin a. Wyznaczamy z wymienio-

2 e2 cos2/J
nego wyżej równania wielkość s = -------------(tg /3+tg a). Podstawiamy wartość v
g cos a
i po szeregu przekształceń typu trygonometrycznego, przy uwzględnieniu związków
cos /3 = sin 2« i tg fi = ctg 2a, otrzymujemy s = 8h sin oc = 4 m.
63. Obieramy układ współrzędnych związany z równią pochyłą, którego początek
umieszczamy w punkcie pierwszego zetknięcia się kuli z równią. Oś OX skierowujemy
poziomo w kierunku nachylenia równi, a oś OY - pionowo do góry (rys. 161). W tym
układzie współrzędnych równia pochyła jest w spoczynku, a kulka do zderzenia się
z równią pochyłą spada z prędkością, której pozioma składowa v'x = —v1. Przed
zderzeniem ma pionową składową prędkości v'y = J/2 gh , oraz prędkość wypadkową
v' = J/»'**+» y* = }/vt2+2gh . Podczas zderzenia sprężystego wielkość prędkości kulki
zostaje zachowana, tj. prędkość w pierwszym momencie po zderzeniu v" = v', a kąt
padania y (między prostopadłą OA do płaszczyzny i styczną OB do toru) jest równy
kątowi odbicia (między kierunkiem prędkości v" po zderzeniu i tą samą prostopadłą).
Po zderzeniu ruch kulki w tym układzie współrzędnych zachodzi według prawa ruchu
ciała, wyrzuconego pod kątem /8 do poziomu z prędkością początkową o" = v. Kąt /3
znajdujemy z rysunku (rys. -161), f} = 90°—oc—y, a y = oc—d, tj. jl = 90°—2a+<5,
gdzie d - kąt między kierunkiem ruchu kulki w momencie przed zderzeniem i osią OY,
którego wielkość znajdujemy z wyrażenia tg 6 — ■ KI ”i . Wobec tego zadanie
o'„ Yzgh

219
 2 u'2 cos2/?
zostało sprowadzone do poprzedniego, i wielkość s wyznaczamy ze wzoru s = ---------- X
<7 cos «

X (tg/?+tg a), łub, uwzględniając wartości v' i /?, według wzoru

2(o!2 +2jń) sin2 (2a—<5)

s [ctg (2 a —<5)+tg «].
g cos a

Z powodu złożoności przekształceń trygonometrycznych, nie jest celowe dalsze rozwią­

zywanie zadania w postaci ogólnej. Zgodnie z warunkiem mamy v'y = J/2gh = 9,8 m/s,
tj. vy = i następnie tg <5 = 1, 6 = 45°. To znaczy, że kąt y = 0 (Łj. przy danych
warunkach w tym układzie współrzędnych kulka spada pionowo na równię pochyłą),
a kąt p = 45°. W rezultacie otrzymujemy s = 55,5 m.

g 3. RUCH OBROTOWY

64. Prędkość kątowa eo wszystkich punktów koła zamachowego jest jednakowa.

Jest ona równa prędkości liniowej dowolnego punktu, podzielonej przez odległość
V1 Oj O ji
tego punktu od osi. Wobec tego to = — = -------. Stąd R = ---------= 1,8 m.
R R —l O j-o,
65. Podczas toczenia się koła po ziemi wszystkie jego punkty jednocześnie biorą
udział w dwóch ruchach: wzdłuż ziemi z prędkością stałą o, której kierunek przez cały
czas jest poziomy, i dookoła osi z prędkością styczną <4, której wielkość jest stała,

a zmienia się kierunek. Podczas obrotów bez poślizgu prędkości v i vr są równe co

do wielkości. Wartości chwilowej prędkości podanych punktów koła znajdujemy,
dodając v i vT według reguły dodawania wektorów, jak pokaźno na rys. 162. W rezul­
tacie otrzymujemy prędkości:

220
 punktu A vA = vx—v = O,
punktu B vB = vr+ v = 2i>,
punktu C vc = j/wt!+ t ' 2 = nj/2 ,
---------y2vx
punktu D vD — yvx2-yvi —------
v cos— *
a = 2u cos —,

punktu E vE = J/o^+u 2 —2»T v co s a= 2 v sin — .

2 •
6 6 .
Podczas ruchu jednostajnie przyspieszonego składowa styczna przyspie-
v «*
szenia jest równa ar = — , zaś normalna składowa przyspieszenia wynosi an = — .
t ił
Według warunku zadania mamy an = nax . Z tych trzech równań znajdujemy
„ / nił
U = | / _ = 2,78,

67. Jak widzimy z rys. 163, ---- = tg a = 0,58.

6 8 . W czasie T = 1 doba = 24 h = 86400 s dowolny punkt na równiku prze­
to
bywa drogę s0 = 2jcił. Prędkość liniowa tych punktów vB = — = 465 m/s, a przy-
«o2
spieszenie dośrodkowe a0 = ---- --- 0,034 m/s2. Na szerokości <p = 60° punkty poru-
R
szają się po równoleżnikach, tj. po okręgach o promieniach r == ił cosę>. Ich droga
w ciągu doby wynosi = 2nFt cos ę», prędkość liniowa vv = — 233 m/s i przy-
..9 I
spieszenie dośrodkowe av ■ = 0,017 m/s2.
ił cos y
69. W czasie i punkt leżący na obwodzie koła zamachowego w odległości ił od
aTi2
jego osi przebywa drogę s — v„i----- — , gdzie vt = inBn,, - prędkość liniowa tego

«0
punktu, a ar = —— jego przyspieszenie styczne. Liczba obrotów koła zamachowego
, s tint
w tym czasie jest równa N = ------ . Z tych równań otrzymujemy N = ----- =
2 irił 2

= 60 obrotów.
70. Położenie pociągu w danej chwili i określamy przez odległość s, mierząc od
początku odcinka zakrzywionego drogi do miejsca znajdowania się pociągu .wzdłuż
toru. Wtedy zależność s od czasu (prawo ruchu) określamy wzorem s = t>0 ł-f
, “r* 2 . 2 ( s - v at) 1
H--- ——, gdzie ar - przyspieszenie styczne. Stąd mamy ax = ------------ = — m/s2.
2 fi 3
Ponieważ ax > 0, ruch jest przyspieszony. Zależność prędkości od czasu jest dana
2 s —vJ
wzorem n = v0-\-axt. Podstawiając tutaj wyrażenie ax otrzymujemy v = ---- -— - =

221
 ,<-------- u2
= 25 m/s. Przyspieszenie wypadkowe równa się a = |/ a na+ a I*, gdzie an = ------przy
R
(2*—i>0f)‘
spieszenie normalne (dośrodkowe). Wobec tego mamy
Jł2 +
+ 4 (s -u 0 ł ) 2 = 0,708 m/s2
71. Bierzemy nieruchomy układ współrzędnych z osią OA, skierowaną poziom
do powierzchni ziemi, i osią OY, skierowaną pionowo do góry i przechodzącą przez
grudkę błota w chwili oderwania się jej od koła (rys. 164). W tym układzie współ­
rzędnych wysokość osiągniętą przez vudkę wyznaczamy za pomocą pionowej składowej
prędkości voy w chwili oderwania się (patrz, na przy­
kład, rozwiązanie zadania 47). Aby znaleźć wielkość
v0y, rozpatrzmy ruch grudki błota po okręgu koła
w układzie współrzędnych związanych z samochodem.
W tym układzie współrzędnych grudki poruszają się
po okręgu o promieniu R z prędkością liniową vx = v,
jeżeli koło toczy się bez poślizgu. Aby znaleźć prę­
dkość grudek względem układu współrzędnych, zwią­
zanym z ziemią, vT dodajemy według reguły dodawania
wektorów do prędkości v ruchu samochodu (patrz
rozwiązanie zadania 65). Lecz prędkość samochodu
jest skierowana poziomo, zatem pionowa składowa
prędkości grudek względem ziemi jest całkowicie
określona przez wielkość i kierunek prędkości vr. Dlatego pionowa składowa
prędkości początkowej oderwanej grudki (tj. prędkość w momencie oderwania się)
wynosi voy = vr sin cc = u sin cc. Zależność pionowej składowej prędkości grudki od
czasu podczas ruchu w powietrzu, określamy wzorem vy = v0y—gl. Po osiągnięciu
przez grudkę największej wysokości y — h jej pionowa składowa prędkości uy = 0 .
v0u Podstawiamy tę wartość czasu
Wobec tego czas unoszenia się jest równy i = ——.
9 gt2
do wzoru na zależność współrzędnej pionowej od czasu y = y0+vByi ------- i uwzglę­

dniamy, że j/o = i?(l—cos cc). Otrzymujemy h = R (l—cos cc) + •

29
Jeżeli ruch samochodu odbywa się z tą samą prędkością z poślizgiem kola, to
vr > v i wobec tego wysokość wzniesienia się grudek błota jest większa. Jeżeli zaś
koło ślizga się względem powierzchni ziemi podczas hamowania (ruch bez obciążenia),
to vT < v, i wobec tęgo grudki wzlatują na mniejszą wysokość.
72. Niech w czasie i walec zrobi n obrotów. W tym wypadku kulka nie jest z
trzymywana przez wyżłobienie, jeżeli długość n skoków gwintu jest równa odległości,
gi2
z której, kulka spadnie w tym czasie podczas swobodnego spadania, tj. nh = —- ,
Jeżeli przy tym nić ciągniemy z przyspieszeniem a, to odległość, na którą zostanie ona
wyciągnięta, jest równa / = a(2 / 2 , co równa się długości odwiniętych z walca n zwojów
icgD
nici w tym samym czasie l = 7tDn. Z tych równań otrzymujemy a --------—

222
 g 4. DYNAMIKA RUCHU PROSTOLINIOWEGO

73. Szukaną prędkość znajdujemy z równania v —at = 0. Na podstawie drugiego

P fgt
prawa Newtona mamy — a — f. Wobec tego otrzymujemy v = ----pa 42 km/h.
9 P
74. Pociągowi nadaje przyspieszenie różnica sił F —f. Zgodnie z drugim prawem
Newtona mamy ma = F —f. Ponieważ ruch pociągu jest jednostajnie przyspieszony,
aP v2—v„2
s = v0ł -1------ i v = o0 +ai. Usuwamy z tych równań czas i otrzymujemy a = ■
2s
Wobec tego f — F —ma — F -------(u2 —o02) pa 43000 N pa 4400 kG.
2s
75. Podczas spadania ze stałą prędkością suma sił działających na balon jest
równa zeru: Mg—Q—f = 0, gdzie f - siła oporu podczas ruchu balonu. Podczas
wznoszenia się balonu siła oporu ma jak poprzednio wartość f, ponieważ zgodnie
z warunkiem zadania prędkość pozostaje stała, lecz teraz siła ta jest skierowana w dół.
Suma wszystkich sił z uwzględnieniem zmniejszenia ciężaru balonu na skutek wyrzu­
cenia balastu jest jak poprzednio równa zeru: (M —m)g—QĄ-f = 0 .

Usuwamy z tych równań / i otrzymujemy m = 2

76. Działające na ciało siły są przedstawione na rys. 165; F jest siłą szukaną. Na
podstawie drugiego prawa Newtona mamy ma = FĄ-mg. Stąd otrzymujemy F =
= m{a—g) pa 26 N.
77. Aby nadać człowiekowi przyspieszenie a w kierunku poziomym, ze strony
oparcia siedzenia powinna na niego działać siła F ' = ma. Na podstawie trzeciego
prawa Newtona siła F, którą człowiek działa na oparcie siedzenia, co do wielkości
bezwzględnej jest równa F'. Wobec tego szukana siła wynosi F = ma = 70 N.

P ’tng p
Rys. 165 Rys. 166

78. Działające na ciężar siły są przedstawione na rys. 166. T oznacza naprężenie

P
liny. Na podstawie drugiego prawa Newtona mamy— a = T —P. Zgodnie z warunkiem
9 (X —P)g
zadania T < Tmax = 450 kG. Wobec tego otrzymujemy a < — 255?----:— pa 1,2 m/s*.

223
 79. Naprężenie liny nie zależy od kierunku ruchu kraty [kierunek jej prędkoś
ijest określone tylko jej przyspieszeniem. W pierwszym przypadku kierunek przyspie­
szenia pokrywa się z kierunkiem naprężenia liny. Dlatego znaki ax i Tx są jednakowe,
P
— at = rx— P. Stąd r, 349 kG i=a 3420 N. W drugim przypadku
9

— at = P —Tt . Wobec tego otrzymujemy Tt

-*H) : 276 kG pa 2705 N.
80. Przyspieszenie windy, jak wynika z rozwiązania zadania 79, jest skierowane
w dół, bo tylko w tym przypadku naprężenie liny jest mniejsze od ciężaru kabiny.
P
Według drugiego prawa Newtona mamy — a = P —T. Stąd otrzymujemy a =
9
T
— 9 — — 9 = 2,45 m/s2.
81. Działające na ciężar siły są przedstawione na rys. 167. Nacisk normalny N
P
jest skierowany tak samo jak przyspieszenie. Wobec tego — a = N —P. Stąd N =
9
P
= P ----- a pa 102,5 kG pa 1004,5 N. Według trzeciego prawa New-
9
tona taką samą siłą ciężar ciśnie na dno klatki.
82. Ponieważ nacisk na podłogę windy jest większy, niż cię
w windzie nieruchomej, przyspieszenie windy jest skierowane do
P
góry. Zgodnie z drugim prawem Newtona mamy — a = N —P,
9
gdzie N jest silą, którą podłoga windy działa na ciężar. Zgodnie
I z trzecim prawem Newtona jest ona równa naciskowi ciężaru na
----- ( N \
fp podłogę. Wobec tego otrzymujemy a — g I —-----11 = 0,49 m/s2.
Rys. 167 83. Działające na ciało siły są przedstawione na rys. 168.
F jest siłą, którą działa na ciało rozciągnięta sprężyna (wska­
zania wagi sprężynowej).
P
W pierwszym przypadku równanie ruchu ciała ma postać — ax = F \—P. Stąd

F1 = p ( l + = 1,5 kG 14,7 N.
P
W drugim przypadku — d2 = P —F2, ponieważ kierunek przyspieszenia i siły
9
ciężkości pokrywają się. Wobec tego F t = P II 1 -------1
°2 \
= 0,5 kG = 4,9 N.
\ «/
(
W trzecim przypadku F 3 = P I 1 — •—■ 1 r ; 0,75 kG pa 7,6 N. Wyrażenie na siłę
\ 91
ma tę samą postać, co w pierwszym przypadku, bo kierunek przyspieszenia jest taki
sam.

224
 W ostatnim przypadku mamy Ft = P fu 1,25 kG r* 12,3 N.
84. Działające na ciało siły są przedstawione na rys. 169. Na podstawie drugiego
prawa Newtona mamy ma = F —f, gdzie f = kN, a N jest siłą normalnego nacisku.
Ponieważ nie występuje ruch wzdłuż pionu, N —P = 0. Wobec tego F = maĄ-kP r *
R4 0,79 N.

ri v) //////////i ą. y///y///ż7/.
V
Rys. 168 Rys. 169
85. Przyspieszenie podczas hamowania tramwaju określamy drugim prawem
Newtona mą — kN. W danym przypadku nacisk normalny jest równy N = mg.
at1
Wobec tego a — kg. Zgodnie z prawami kinematyki s — v t ---- — , v—ał = 0, skąd
1)2 o2
s = — = ----- Ri 12,3 m.
2a 2 kg
8 6 . Szukana prędkość wynosi v = j/2as. Przyspieszenie a określamy na podsta­
wie drugiego prawa Newtona: ma = 0,06 mg. Wobec tego otrzymujemy v =
= J/ 2 • 0,06 gs Ri 4,9 m.

1i

Rys. 170
87. Działające na ciężar siły są przedstawione na rys. 170. W kierunku poziomym
na ciężar działa tylko siła tarcia f. Przyspieszenie uzyskane przez ciężar jest równe
a = — . W kierunku pionowym ciężar nie jest przyspieszony: N —mg = 0. Maksy-
m
malna wartość siły tarcia spoczynkowego jest równa /roax = kN = kmg. Wobec tego,
możliwe wartości przyspieszenia ciężaru spełniają nierówność

m
Desce należy nadać przyspieszenie aŁ> kg = 1,96 m/s2. W tym przypadku siła
tarcia nie nadaje ciężarowi przyspieszenia wystarczającego do ruchu bez poślizgu.

15 — Zadania z fizyki 225

 8 8 . Na ciało działają cztery siły przedstawione na rys. 171. Wzdłuż poziomu
działa składowa F cos a siły F i siła tarcia f = kN. Zgodnie z drugim prawem Newtona
P
mamy — a = F cos oc—kN.
9
Siłę nacisku normalnego N znajdujemy z warunku równowagi sił, działających
wzdłuż pionu: Fsina-)-/V—P = 0 (F sin a oznacza rzut siły F na pion). Stąd N =
= P —F sina.
Wobec tego, szukane przyspieszenie jest równe
g
a = — [F(cos a+fc sin a) —kP],

Ciało przesuwa się ruchem jednostajnym, jeżeli F^cos a+fc sin a) —kP = 0.
Przy tym wielkość siły Fx jest równa:
kP
cosa+fcsina
89. Ciężar ciała i siła oporu powietrza są skierowane w dół. Przyjmując, że siła
oporu jest stała i równa średniej, mamy ma = mg-\-F. Przyspieszenie ciała wyznaczamy
za pomocą wzoru na prędkość w ruchu jednostajnie przyspieszonym v = v0—ał, uwzglę­
dniając, że w momencie osiągnięcia przez ciało najwyższego punktu v = 0. Z tych

równań znajdujemy F = m(a—g) = m «o 0,088 N.

9
t
90. Akrobata opada na siatkę z prędkością v = J/2gH . Przyjmujemy, że ruch
akrobaty pod działaniem siły ciężkości i nacisku siatki jest jednostajnie zmienny
a* gH
I otrzymujemy a = ■— = -----= 58,8 m/s2.
2 s s

F T, h
m, nr2
ZV777777777P77777777777777777777T7Ź7.
Rys. 172
Równanie ruchu ciała akrobaty wyginającego siatkę, ma postać ma = IV- P ,
P
gdzie m = — jest masą akrobaty, a N - siłą, działającą na niego ze strony siatki.
9
Stąd N = P + ma = P = 490 kG = 4802 N.
91. W momencie, gdy spadochron całkowicie otworzy się, siła oporu jest maksy­
malna, ponieważ prędkość jest maksymalna. Następnie prędkość maleje dopóki siła
oporu powietrza F nie zmniejszy się na tyle, że stanie się równa ciężarowi spadochro­
niarza ze spadochronem: F = P = 75 kG. I to jest właśnie minimalna wartość siły
oporu przy otwartym spadochronie. Ruch spadochroniarza jest przy tym jednostajny.
92. Na ciało pierwsze działa wzdłuż poziomu siła F i naprężenie nici Tl (rys. 172).
Działające wzdłuż pionu siły wzajemnie równoważą się i na rys. 172 nie są narysowane.

226
One nie wpływają na ruch ciała w kierunku F . Na ciało drugie działa naprężenie nici T .
Ponieważ nić jest nieważka, mamy 7\ = T2 — T.
Równania ruchu pierwszego i drugiego ciała mają postać m1a = F —T; m2a = T.
Uwzględniamy, że oba ciała mają jednakowe przyspieszenie. Zgodnie z warunkiem za-
Tm m ,+ m .
dania T < Tm. Wobec tego a < —— i F < Tm + mi a = — ------ Tm = 0,75 kG.
Mig Mig
Jeżeli silę przyłożymy do drugiego ciała, to przeprowadzone rozumowanie pozo­
staje słuszne, tylko masy m1 i ńi2 zmieniają się miejscami. Taraz mamy
mi +m1
F < Tm = 1,5 kg.
mt
93. Równania ruchu ciał (patrz rozwiązanie zadania 92) zapisujemy w postaci
mxa = F1—T; m2a = T —F2. Przyspieszenie jest skierowane w kierunku siły F u po­
nieważ F1 > F i . Rozwiązując dany układ równań otrzymujemy
m1F2+m 2Fl
m1+mi
94. Na rys. 173 pokazano siły, działające na deskę A z ciężarem i obciążoną od­
ważnikiem. Tutaj N jest siłą reakcji oporu, T-naprężeniem nici i f-siłą tarcia.

rf,
T T

Rys. 174 Rys. 175

Ponieważ ruch w pionie nie występuje, N —(P j+ P j) = 0. Podczas ruchu jednostajnego
T —f = 0 i P s+ P 4 —T = 0. Siła tarcia jest równa / = kN = kfPj-j-Pj). Usuwamy
z tych równań T i otrzymujemy

k= P*+P* sa 0,3.
Pi+Pt
95. Na ciężar działa siła ciężkości mg i naprężenie sznura, które jest równe sile F,
przyłożonej do jego drugiego końca (rys. 174). Szukaną siłę wyznaczamy z drugiego
prawa Newtona ma = F —mg. Stąd otrzymujemy F = m(a+g) = 108 JV 11 kG.
96. Działające na krążek i ciężar siły są przedstawione na rys. 175. Ponieważ

15*
227
krążek jest nieruchomy, siła, którą działa nań dynamometr jest równa F = 2T.
Równania ruchu ciężarów mają postać m2a = m 2g—T i m1a = T —mrf. Uwzględ­
niamy, że przyspieszenia ciężarów są jednakowe co do wielkości i że przyspieszenie
drugiego ciężaru jest skierowane w dół, a pierwszego —do góry.
2 m1 m„g
Usuwamy z tych równań przyspieszenie i otrzymujemy T = ----------- . Szukane
m1+mi
wskazanie dynamometru jest równe na podstawie trzeciego prawa Newtona F = 2T =
4m, * ttiaO
= ---- ----- — 62,7 N.
m1+mj
97. Przyspieszenia odważników są określone układem równań podanych w rozwią-
m-—m.
zaniu zadania 96, a = -
m1 +m i
Każdy odważnik przebywa drogę s — 1 m, po czym znajdują się one na jednej
_ / 2s / 2 a(m,-|-ms)
wysokości. Wobec tego i = 1 / ---- = 1 / --------------- = 0,7 s.
V a y ( m .- m jg

'//////////////Z Z A

TK

7 T mtr
L Jj m,9

I f,
Rys. 176

aP
98. Potrzebne przyspieszenie określamy za pomocą wzoru kinematycznego s = .
Z drugiej strony, przyspieszenia ciężarów określamy wyrażeniem podanym w rozwiąza­
niu zadania 97:

™i9 4 sm
a = ----------- Stąd n?! -------------= 10 g
2 m+mx gi2—2s

99. Działające na ciało i obciążenie siły są przedstawione na rys. 176. N = N

według trzeciego prawa Newtona. Równania ruchu dla wszystkich trzech ciał piszemy
w postaci ma — T —mg; ma = m g-T -\-N ; mxa = m ^ —N.

228
 Usuwając z Łych rów nań a i T, otrzym ujem y

2 m • rrijg
0,39 N.
2 m+mx

100. Środek ciężkości ciężarów oczywiście opuszcza się. Niech początkowo środ
ciężkości znajduje się w punkcie C0 (rys. 177), w odległości bx wzdłuż pionu od ciężaru
pierwszego i w odległości 6 , od drugiego. Wielkości fix i 6 , spełniają warunek P1b1 =
= P * b t ( 1).
aP
W czasie i drugi ciężar opuszcza się o H = ---- (2), a pierwszy unosi się na tę samą
2
wysokość. Środek ciężkości układu opuszcza się w tym samym czasie na wysokość h,
określoną równaniem
P,(H +& ,-/i) = P1(H+b1+h).
Z tego, uwzględniając równania (1) i (2) znajdujemy, że w danej chwili

P *~P i R __ P *~P i . aP
P*+Pt P t+ P i ’ 2
P a- P ,
Przyspieszenie a zgodnie z rozwiązaniem zadania 97 jest równe a = —------- g.
Pi+P%
[ P»~Pi V 9i2 -----
Dlatego h = { —------- —
a'P .
\P i+ P *J 2 2
Wobec tego środek ciężkości układu porusza się ruchem jednostajnie przyspieszo­
nym z przyspieszeniem
p»-Pi y
9-
Pi+ p * }
101. Siły działające na ciała poruszające się są przedstawione na rys. 178. Zak
dając, że ciało o masie mx unosi się, a krążek nieruchomy z ciałem o masie mt opuszcza
się, równania ruchu zapisujemy w postaci = T —m tf; mtat == m $ —ZT.
Związek między przyspieszeniami at i at znajdujemy z następującego rozumo­
wania. Jeżeli pierwsze ciało unosi się na wysokość hlt to drugie ciało opuszcza się w tym
samym czasie na wysokość ht = . Ponieważ przebyte drogi są wprost proporcjo­
2

nalne do przyspieszeń, wynika z tego, że co do wartości bezwzględnej a, = — .

2
Rozwiązujemy dany układ równań i znajdujemy

1,26 N;
/«2+4771!
2(771, — 2 7 7 l!)g ( 7 7 1 ,- 2 7 7 1 ! ) ?
«i = = 5,6 m/s2, a, = - 2 ,8 m/s2.
4/«!+ m. 4 /7 1 i+ 7 7 l,

229
 102. Na ciało działają trzy siły, przedstawione na rys. 179. Przyspieszenie wzdłu
równi pochyłej określamy sumą rzutów sił na dany kierunek: ma = mg'sin cc—f. Suma

Rys. 178
rzutów sił na kierunek, prostopadły do równi pochyłej, jest równa zeru: N —mgx
Xcos cc — 0. Wobec tego siła tarcia jest równa f = kN = k mg cos a.
Przyspieszenie wynosi a = g sin a ----— = g (sin ce—k cos a) m 2,45 m/s2.
m
103. Przyspieszenie ciała, jak wynika z rozwiązania zadania 102, jest równe
h
a = </(sin x — k cos ar). Zgodnie z warunkiem zadania mamy sin a = —y • cos a =

= l 2~ ‘
Czas i prędkość końcową określamy za pomocą wzorów kinematycznych t =
21
= 1/ — 2,5 s; v J/2al m 8 m/s.
Y
104. Siły działające na sanki są przedstawione na rys. 180.

Drugie prawo Newtona dla ruchu wzdłuż równi pochyłej zapisujemy — a =

3
P sin ac—f — T, gdzie sin a = — , a / = 0,1 P. Kinematyczny związek, określają­

cy przyspieszenie, ma postać a = — .

230
 Ph Pv2
Wobec tego otrzymujemy T = -------- 0,1 P ----------*=* 4,5 kG.
I 2gl
105. Ciało uzyskuje przyspieszenie pod działaniem sił, przedstawionych na rys. 181.
P
Dla ruchu ciała w dół równi pochyłej równanie Newtona ma postać — a = P s in a +
9
F
+ F cos cc. Stąd a = g sin cc + — g cos cc = 10 m/s2.
Ciśnienie na powierzchni- równi, które jest równe sile N według trzeciego prawa
Newtona, znajdujemy z równości zeru rzutów sił na kierunek, prostopadły do równi
pochyłej: P cos oc—F sin cc—N — 0. Wobec tego N = P cos cc — F sin cc fu 28,3 kG.
Gdyby okazało się, że N < 0 to oznaczałoby to, że ciało oderwało się od równi
pochyłej i spada pod działaniem sił P i F.

106. Na ciała działają siły, przedstawione na rys. 182. Jeżeli założymy, że prze
waża ciężar o masie M, to równania ruchu ciężarów zapisujemy w postaci Ma = Mg
s in a —T; ma = T —mg. Usuwamy z wzorów naprężenie T i otrzymujemy
Mg sin cc—mg
a = ------------------ —0,98 m/s2.
MĄ-m
Znak minus oznacza, że ruch w rzeczywistości odbywa się w kierunku przeciwnym
do tego, który założyliśmy.
107. Ze strony skrzynki na kulkę działają siły N y i ]V2, prostopadłe do dna i przed
niej ścianki skrzynki (patrz rys. 183). Równanie ruchu kulki, wobec tego, ma postać
Ma = Mg sin cc—1V2.

Uwzględniając, że przyspieszenia kulki i skrzynki są równe, równanie ruchu

skrzynki piszemy w postaci ma = mg sin a+lV2, gdzie m jest masą skrzynki. Rów­
nania te są łączne przy warunku N s = 0. Nie wystąpi ciśnienie na przednią ściankę
skrzynki, ponieważ składowe sił ciężkości, działające na kulkę i skrzynkę, nadają kulce
i skrzynce jednakowe przyspieszenia g sin cc.

231
 Siła nacisku na dno skrzynki jest taka sama, jak podczas zwykłego ześlizgiwania
się ciała: N-i = Mg cos oc.
108. Składowa siły ciężkości, działająca na deskę wzdłuż równi pochyłej, jes
równa Mg sin ot. Wobec tego, gdy deska jest w równowadze, taką samą siłą, lecz w kie­
runku przeciwnym powinien działać na deskę człowiek.
Według trzeciego prawa Newtona na człowieka ze strony deski także działa siła
składowa Mg sin a, skierowana w dół równolegle do powierzchni (rys. 184). Na tym
rysunku są przedstawione tylko te składowe sił, działające na deskę, które są skiero­
wane wzdłuż równi pochyłej.
Według drugiego prawa Newtona przespieszenie człowieka wzdłuż równi pochyłej
określamy sumą sił składowych wzdłuż tego kierunku: ma = mg sin tz-\-Mg sin oc.
Z tego równania znajdujemy, że człowiek winien biec z przyspieszeniem a = <7 sin a x

X , które jest skierowane w dół. Kierunek ruchu samego człowieka przy

tym jest nieistotny.
109. Zakładamy, że przy ustalonym ruchu kulka odchyla się od pionu do równ
pochyłej o kąt /3 (rys. 185). Wtedy równanie Newtona dla ruchu kulki wzdłuż równi
piszemy w postaci ma = mg sin a -f T sin /3.
Suma sił, działających na kulkę w kierunku pionowym do równi; jest równa
zeru: mg cos oc— T cos /J — 0. Lecz przy ustalonym ruchu wszystkie punkty wózka,
kulki i nici poruszają się z tym samym przyspieszeniem a = g sin oc. Podstawiamy je
do pierwszego równania i otrzymujemy T sin /3 = 0. Z drugiego równania wynika,
że T 0. Wobec tego = 0, i nić jest prostopadła do równi pochyłej. Wobec tego
szukane naprężenie równa się T = mg cos a = IG.

Rys. 185 Rys. 186

110. Przy ustalonym ruchu wsżystkie elementy wiadra z wodą poruszają się p
linii prostej, tworzącej kąt a z poziomem, tak jak przy ruchu ciała po równi pochyłej.
Wobec tego wszystkie elementy wody poruszają się z przyspieszeniem a = g sin oc,
nadanym przez składowe sił ciężkości wzdłuż liny. To znaczy, że siła nacisku na wodę
pochodząca od dna wiadra jest prostopadła do kierunku ruchu i równoważy składową
siły ciężkości wzdłuż tego kierunku: N = mg cos oc (rys. 186).
Według warunku zadania mamy m = g Sh, gdzie S jest powierzchnią dna wia­
dra, a g - gęstością wody. Zgodnie z trzecim prawem Newtona ciśnienie wody na
N
dno wiadra jest równe P = — = ggh cos oc.

232
 $ 5. PRAW O ZACHÓW A M A PĘD U

111. Kule, wylatujące %luty pistoletu w czasie At, uzyskują w lufie pod działa­
niem gazów prochowych pęd Ap = mvnAi, gdzie n jest liczbą wystrzałów na se­
kundę. Zmiana pędu kuli Apvr czasie At jest równa pędowi działającej na kulę średniej
siły F. Ap = .F At. Na zamek automatu, i wobec tego na ramię Strzelca, działa średnia
siia o tej samej wielkości. Dlatego szukana siła jest równa
Ap
F = -----= mvn = 15 N fs 1,5 kG. j^ stn ae
At
112. Ponieważ ściana jest gładka, podczas zderzenia składo­
wa pędu piłki wzdłuż ściany nie zmienia się (patrz rys. 187, na
którym są przedstawione wektory pędu piłki przed zderzeniem, Ą
pŁ i po zderzeniu, ps). Składowa zaś prostopadła do ściany zmie­
nia znak. W rezultacie piłka odskakuje od ściany pod kątem cc.
P h in ee/
Zmiana rzutu pędu na kierunek prostopadły do ściany jest równa £ 3
Ap = mv sin a —(—mu sin a) = 2mu sin a. Szukana siła wynosi
", mv
Ap 2 m osina
F = — = -------------pa 1,5 kg.
At Al
i
113. Na podstawie prawa zachowania pędu piszemy M u+ Rys. 187
-j-mo = 0 , ponieważ w chwili wystrzału ciała znajdowały się
w spoczynku, a popęd siły tarcia jest mały na skutek krótkiego czasu trwania
mu
wystrzału. Stąd u ----------- --- —3,25 m/s. Znak mnius wskazuje na to, że prędkości
M
ciała i pocisku są skierowane w przeciwnych kierunkach.
114. Pęd pocisku po jego trafieniu w piasek został przekazany platformie. Na pod-
mv
stawie prawa zachowania pędu mamy mu = (M+m) u, stąd u ------------ pa 1 m/s.
M -fm

nf5
%

mucosa
Mu

Rys. 188

115. Pęd układu działo - pocisk wzdłuż kierunku poziomego jest równy zeru prze
wystrzałem, a w czasie wystrzału nie zmienia się, ponieważ w tym kierunku nie dzia­
łają siły zewnętrzne. W danym przypadku wystrzał nastąpił pod kątem a do poziomu,
i rzut pędu pocisku na kierunek poziomej jest równy mt> cos g (rys. 188). Zgodnie
mo cos ce
z prawem zachowania pędu piszemy M u-(-mucos a = 0. Stąd u ------------------=*
M
= — 7 m/s.

233
 116. Prędkość początkową lufy u wyznaczamy z praw a zachowania pędu:

— u -|---- - = 0. Kinematyczny związek u2 = 2 as pozwala wyznaczyć przyspieszenie

9 9
Pa
lufy. Szukana siła zgodnie z drugim prawem Newtona jest równa / = -----=
9
p2v2 '
—---- 1320 kG ?=s 13500 N.
2sgP
117. Rzut wektora pędu pocisku na kierunek poziomy jest równy v sin a (rys. 189).
Prawo zachowania pędu dla kierunku wzdłuż poziomu ma postać ----v sin cc =
(P i+ P j) Pit) sin a • 9
= ------------ u, stąd u = -------------i=y 1,25 m/s. Pionowa zaś składowa pędu pocisku
•9 P&Pi
została przekazana w całości kuli ziemskiej.

m u s iu m

118. Na podstawie prawa zachowania pędu piszemy MuĄ-mv = 0, gdzie v — ~

jest poziomą składową prędkości kamienia. Stąd u --------------- —0,083 m/s.

Ml
119. Ponieważ czas uderzenia kuli jest bardzo krótki, pomijamy popęd siły ta
cia. Wobec tego prędkość ciała u po trafieniu go przez kulę znajdujemy na podstawie
prawa zachowania pędu: u ■ . Następnie ciało porusza się ruchem jednostaj-
mj+mj
nie opóźnionym, z przyspieszeniem a, które wyznaczamy na podstawie drugiego prawa
Newtona (m!-|-m2) a = fc(m1 +m 2) g. Do momentu zatrzymania się ciało przebywa
u2 m22 oa
drogę s = ---- = -------------------- — 50 m.
2 a 2 kg (m1 -(-m! ) 2

120. Prawo zachowania pędu z uwzględnieniem tego, że prędkość rakiety i gazów

są skierowane w przeciwne strony, ma postać (M—m) u —mv — 0 , gdzie u jest pręd­
kością rakiety bezpośrednio po spaleniu się paliwa. Następnie rakieta porusza się
w polu sił ciężkości Ziemi. Prędkość u wyznaczamy na podstawie wzorów z kinematyki
gt2, [M -m ) u (M —m) l/2gH
u l -------- --- H, u —gł = 0. Wobec tego u = -------------= ------------ -------- 217 m/s.
2 m m
Pj
121. W pierwszym przypadku prawo zachowania pędu ma postać---- u =
9

234
 P i-P i Pi
----------Uj -|------- a, gdzie Uj jest prędkością platformy po wystrzale. Stąd ua =
9 9
P j U — Pjl
s=« 6 km/h.
P i-P i
Ptu P1—Pst P, u
W drugim przypadku----- = — — ua ---------- , gdzie u, jest prędkością pla­
9 9 9
PlUl+PtV pa l a
tformy po wystrzale. Wobec tego u* km /h.

122. Na podstawie prawa zachowania pędu mamy (m1-f m*) v = Stąd

(n^-l-m*) u—m*aa
szukana prędkość v± — —15 m/s. Znak minus oznacza, że pręd­
™i
kość większego odłamka jest skierowana przeciwnie do prędkości ruchu pocisku przed
rozerwaniem się.
123. Prędkość drugiej łódki podczas przekładania ciężaru nie zmienia się, ponie­
waż ciężar nie działa na nią przy tym siłą, skierowaną wzdłuż ruchu łódki, tj. o* = v ==
= 8 m/s.
Prędkość pierwszej łódki znajdujemy na podstawie prawa zachowania pędu,
stosujemy go do układu łódka — ciężar i uwzględniamy, że prędkość początkowa cię­
P P P
żaru jest równa prędkości łódki drugiej: — u*------o, = 0. Stąd ut = — o* sa
pa 0 , 2 m/s. 9 9 P
124. Prędkość łódek po przerzuceniu ciężarów wyznaczamy za pomocą prawa za­
chowania pędu. Ciężar, rzucony do przodu (do pierwszej łódki), ma względem wody
prędkość a+ u , a ciężar rzućony do tyłu, (do trzeciej łódki), ma prędkość v—u. Pęd
Pv
pierwsza łódka - ciężar, do chwili przerzucenia ciężaru do łódki, jest równy-------j-
Q 9
Ą---- (u+u). Porównujemy go z pędem po przerzuceniu ciężaru do łódki i otrzymuje-
9
P Q P+Q
my — v -|-----(a+u) = -------- vlt gdzie o, jest szukaną prędkością pierwszej łódki. Stąd
9 9 9
Pv+Q(v+u)
a, = ---------------- .
P+Q
P Q P+8
Dla łódki trzeciej prawo zachowania pędu ma postać — u -j---- (o—u) = --------vt
Pu-\-Q(u—u) 9 9 9
i, wobec tego a, = -- p ą .q ----‘ Pr®dl£0^ć środkowej nie zmieni się. Rzeczywiście,
P+2Q
do momentu przerzucenia ciężarów pęd łódki z ciężarami jest równy--------- v. Nie
9
P+1Q
zmienia się on, zgodnie z warunkiem zadania, po przerzuceniu ciężarów,--------- a =
-Pa* f>(a+u) Q(v—u)
■+ + •. Stąd v = a*
9 9 9
125. Jeżeli prędkość człowieka względem łódki oznaczymy przez a, a prędkość
łódki względem wody przez u, to prędkość człowieka względem wody jest równa

235
 p P u p
v-\-u. Według prawa zachowania pędu mamy — {vĄ-u) -{-----u = 0. Stąd — ----------.
g g v p+ p
Stosunek prędkości podczas ruchu pozostaje stały. Dlatego stosunek przebytych odle-
s p Ip
głości jest równy stosunkowi prędkości: — = ----------. Wobec tego s --------------- =
l P+p P+p
= —lm . Znak minus wskazuje, że przemieszczenie człowieka w łódce ma przeciwny
kierunek.
126. Siła wypadkowa, którą pociąg działa na kulę ziemską w kierunku poziomym
jest równa zeru, ponieważ siła ciągu jest stała i równa sile tarcia. Rozerwanie się ze­
stawu nie zmienia tego faktu, bo opór podczas ruchu nie zależy według warunku za­
dania od prędkości. Wobec tego siła, działająca w kierunku poziomym ze strony ziemi
na układ pociąg - oderwany wagon, także jest równa zeru. Dlatego do układu stosu­
jemy prawo zachowania pędu.
Wygodniej jest to jednak zrobić w układzie odniesienia, poruszającym się z pręd­
kością, równą prędkości pociągu przed oderwaniem się wagonu: m) u = 0 ,
A

0
■77?777777777^77777V. ///////, ////’

-------------------- S 1
L
Rys. 190

gdzie o i u oznaczają prędkości wagonu i pociągu względem wybranego układu odnie-

v M —m
sienią w dowolnej chwili. Oczywiście — = -------------. Znak minus odpowiada temu,
u m
te w naszym układzie wagon i pociąg poruszają się w przeciwne strony.
Ponieważ stosunek prędkości jest stały i prędkości początkowe wagonu i pociągu
są jednakowe, stosunek dróg, przebytych w poruszającym się układzie przez wagon lx'
li M —m
i pociąg i2', jest równy stosunkowi prędkości — = --------- (1 ).
V m
Z chwilą, gdy prędkość wagonu w poruszającym się układzie współrzędnych
stanie się równa prędkości v0 pociągu przed oderwaniem się wagonu, spełniona jest
równość s = li+l% (2). Przebyta przez wagon odległość /x' jest równa fx - odległości,
którą wagon przebywa do zatrzymania się w spoczynkowym układzie współrzędnych.
Wszak wielkość przyspieszenia wagonu i czas ruchu, są jednakowe w obu układach,
w jednym z nich prędkość zmienia się od zera do v0, a w drugim od v0 do zera. Rozwią-
M —m
żując układ równań (1) i (2), otrzymujemy lt = --------- s = 480 m.
M
127. Na rys. 190 są przedstawione tory pocisku i odłamków. Rozerwanie następuje
w punkcie A. Jak wynika ze związków kinematycznych, punkty te leżą na wysokości
o0a sin2 « vJ sin 2 a
H — ------------ i znajdują się w odległości l = ------------ od miejsca wystrzału (patrz
2 g 2 g

236
 zadania 47, 48). Prędkość pocisku w tym punkcie jest równa = vg cos a. Prędkości
początkowe odłamków pocisku wynoszą i o2 i są związane z Vfj prawem zachowania
M M
pędu: M vh = tą + v2, gdzie M jest masą pocisku.
Prędkość pierwszego egu odłamka
u- vx znajdujemy znając odległość s. Oczywiście,
2 H v0 sin a
s—l = V]i, gdzie t — jest czasem lotu odłamka. Stąd u1 =
sg V 1 9 9
v„ cos oc.
v0sin cc
Prędkość początkowa drugiego odłamka wynosi vt = 2vH—v1 = 3u0 cos a —
sg 2 u2 sin 2 «
-------------. Szukana odległość jest równa L = l+ vJ -------------------- s.
v0 sina g
Dane zadanie rozwiązujemy innym sposobem. Środek ciężkości odłamków porusza
się tak, jakby poruszał się nierozerwany pocisk. Odłamki spadają na ziemię jednocześ­

nie i środek ciężkości układu w momencie upadku znajduje się w odległości2 / od miejsca
M M
wystrzału. Dlatego jest konieczne, a b y ----(2l—s) = ----- [L—21). Stąd L = 41—s =
2 o0a sin 2 «
= ---------------- — *.
2 2

9
128. Przyjmujemy za kierunki dodatnie — pionowy w dół i poziomy w kierunku
lotu pocisku (rys. 191). Po rozerwaniu się pocisku pierwszy odłamek zgodnie z warun­
kiem zadania ma tylko pionową składową prędkości. Dlatego prawo zachowania pędu
M
dla kierunku poziomego ma postać Mv = gdzie M oznacza masę pocisku,
a v2 - poziomą składową prędkości drugiego odłamka.
Ponieważ przed rozerwaniem się pęd pocisku wzdłuż pionu jest równy zeru
M M
~2 ~ ^— 2 ~ Vz'J ~ P*onowe składowe prędkości odłamków są równe co do wielkości,
lecz skierowane w przeciwne strony: v2y = —vly .
Piszemy także równania kinematyczne ruchu odłamków: dla pierwszego odłamka
gr2 gfi
H = v1yT -|-------i dla drugiego odłamka H = viy l -1-------i « = ł, gdzie t jest cza-
2 2
sem spadania drugiego odłamka. Usuwając z tych równań vly, v ^, v2y i i, otrzy-
• mujemy dla prędkości pocisku przed rozerwaniem się równanie kwadratowe

237
 s / gx h \ gs2
v2 ---------I ------------- I v --------- = 0. Z dwóch jego pierwiastków v
* 2/1 \ 2 x J 8 H

h \ s ( gx H\
-------I ± I —— I------I rozwiązaniem zadania jest pierwiastek o znaku plus,
ponieważ przy wyborze kierunku dodatniego v > 0 , ostatecznie otrzymujemy
_ sgx
v ~ 4 /7 '

§ 6 . STATYKA

129. Naprężenie liny jest równe sile, którą przykładamy do końca rozciętej liny,
aby utrzymać ją w położeniu równowagi. W pierwszym przypadku siła ta jest równa F,
a w drugim przypadku 2 F.
raD2
130. Na nakrywkę cylindra działa siła F = p ----- . Przy tym na każdą śrubę przy-
F pnD2 *
pada siła / = — = ------- . Siła graniczna, którą wytrzymuje śruba, jest równa iloczy-
n 4n

J N

\-
4 v
Rys. 192

nowi dopuszczalnego naprężenia w stali T przez powierzchnię poprzecznego przekroju

raf2 Titd2
śruby s = -----. Przy dziesięciokrotnym zapasie wytrzymałości Ts = -------- = 10 f.
4 4
10 p
Stąd d = pa 0,036 m = 36 mm.
Y nT
131. Działające na klocek siły są przedstawione na rys. 192. N oznacza nacisk,
/ < kN - siłę tarcia. Podczas równowagi IV = F i f = P. Wobec tego kF > P. Mini-
r
malna wartość siły F = — = 50 kG.
k
132. Na klocek działają cztery siły, przedstawione na rys. 193. W tym przypadku
N oznacza nacisk normalny, a / < kN - siłę tarcia. Podczas równowagi suma rzutów

238
sił wzdłuż równi pochyłej i w kierunku prostopadłym jest równa zeru:
f —mg sin cc = 0; F-\-mg cos cc—N = 0.
mg
Stąd F > -----(sin cc—k cos cc) ; : 32 N.
k
133. Równość rzutów sił na kierunek poziomy wymaga równości naprężeń lin
(rys. 194). W przypadku równowagi jest konieczne, aby suma rzutów sił na kierunek
pionowy równała się zeru: 2T cos —— P = 0. Stąd T ■ = 20 kG.
2 cos -

134. Ny rys. 195 są przedstawione siły, które działają w punkcie B wspornika.

Drążek AB jest rozciągany siłą T1( a drążek BC jest ściskany siłą T3. Suma składowych
tych sił wzdłuż poziomu i pionu jest równa zeru, ponieważ punkt B znajduje się w rów­
nowadze: T \—T%cos cc = 0; P — T2 sin cc = 0. Stąd = P ctg a = 500 N; Tt =
P
= ---------- 1000 N.
sin oc
135. Jeżeli długości ramion belki są równe i i2, to podczas ważenia na jednej
szalce wagi równość momentów sił względem osi belki ma postać P/x = P t l2, a pod­
czas ważenia na drugiej szalce Pl2 = Pg lt .
Stąd P = j/p^P7 ~ 2,9 kG.

-----
\ Mg
Rys. 196
136. Równość momentów sił ciężkości względem osi, przechodzącej przez punkt O
l
(rys. 196), prowadzi do równania mg- Mg gdzie l - długość pręta.
2m ( i - i ) -
Stąd M ----------- 0,8 kG.
3

239
 137. Względem osi, przechodzącej przez koniec platformy, suma momentów s
P i F jest równa zeru. Ponieważ ramiona tych sił zgodnie z warunkiem zadania są
jednakowe (rys. 197), P = F = 200 N.

fz
f'
(a
__I ł
L
B

Rys. 198

138. Na rys. 198 są przedstawione siły, działające na rurę. Zgodnie z trzecim pra
wem Newtona F x i Fi są równe co do wielkości szukanym siłom. Ponieważ suma sił
powinna być podczas równowagi równa zeru, F j + F j —P = 0. Równość momentów sił
względem osi, przechodzącej przez punkt B (można by wybrać inną dowolną oś), ma
L
postać Fx{L —a) = P — . Rozwiązując otrzymany układ równań znajdujemy Fx =
2
PL P[L—2a)
= 50 kG; F s = = 30 kG.
2{L-a) 2{L—a)

Rys. 199

139. Jeżeli górny koniec drabiny trochę odsunie się od ściany, to względem os
przechodzącej przez punkt O (rys. 199) momenty wywołują tylko siły F i P. Równość
L 2
momentów tych sił pozwala napisać równanie F — cos ot—P — L sin a = 0, gdzie L
2 3
4
oznacza długość drabiny. Stąd F = —Płg oc.
3
140. Równość zeru sumy momentów sił P i T (rys. 200) względem osi pręta

240
 ,------ \/IJ-p
(punkt O) prowadzi do równania T j/JL2 —i2 — Ps —--------- = 0, gdzie Zjest długością
Ps
sznura. Stąd szukane naprężenie wynosi T = = 6 N.
141. Aby walec uniósł się na stopień, konieczne jest aby moment sił, obracają
walec dookoła punktu A zgodnie z ruchem wskazówek zegara, byłby nie mniejszy od
momentu sił, obracającego przeciwnie do ruchu wskazówek zegara: P [//i 2 —(iZ—ń) 2 <
P l/ń(2i? —/i)
< F (R -h ). Stąd F m in= y
R-h
142. Naprężenie liny, oczywiście, jest równe — . Suma momentów sił względem
P P P ^-rJ
osi kołowrota jest równa zeru: FI -Ą----- r , ------- r, = 0. Stąd F ----------------- = 5 N.
2 2 2 2Z
143. Równość momentów sił działających na pręt względem osi, przechodzącej
L
przez punkt A, piszemy w następującej postaci P1 — sin a = P2L cos a, gdzie/, jest
Pi
długością pręta. Stąd P2 = ----tg a.
2
2
Równowaga jest nietrwała, ponieważ podczas zwiększania kąta a. moment siły Px
wzrasta, a moment siły P2 zmniejsza się. W rezultacie pręt nie znajduje się w równo­
wadze. Podczas zmniejszenia kąta a zmniejszają się oba momenty, lecz moment siły P
zmniejsza się szybciej. Pręt zostanie przyciśnięty do deski.
144. Ponieważ ściana jest gładka, z jej strony na kulę działa tylko reakcja opo
N, która jest prostopadła do ściany (rys. 201). Wielkość tej siły zgodnie z trzecim pra-

Rys. 201 Rys. 202

wem Newtona jest równa szukanej sile nacisku kuli na ścianę. Momenty sił N i P = mg
względem punktu O są równe zeru. Wobec tego, naprężenie T nici także nie wywołuje
momentu względem tego punktu. Przedłużenie nici przechodzi przez środek kulki.
Warunki równowagi dla składowych sił wzdłuż poziomu i pionu mają postać
N — T sin a = 0; P —T cos a = 0. Stąd N = P tg a . Z trójkąta AOB znajdujemy
R PR
tga = y d + z y - g • Wobec tego * = = 1>23 N-
16 — Zadania z fizyki 241
 145. Dla zachowania równowagi jest konieczne, aby suma sił, działających n
pręt i suma momentów sił względem osi, przechodzącej przez dowolny nieruchomy
punkt, równały się zeru. Z równania F i+ F —F^ = 0 wynika, że siła F jest równoległa
do sił Fi i jF2, skierowana wzdłuż Fx i równa F2—Fl = 15 N (rys. 202).
Położenie punktu zaczepienia siły F znajdujemy w najprostszy sposób rozpatrując
sumę momentów sił względem osi, przechodzącej przez ten punkt. W tym przypadku
moment sił F jest równy zeru, a momenty sił Fx i Ft powinny równać się sobie. Niech
ten punkt C będzie umieszczony w odległości x od punktu A, a wszystkie siły tworzą
z prętem kąt a. Wtedy równość momentów sił ma postać Fxx sinot = Fa{d—x) sina,
F2 d
skąd x = ----------pa 1,07 m.
F1+Fi
Wynik nie zależy od wielkości kąta a. Wyjątek stanowi przypadek a = 0, gdy
siła F jest przyłożona w dowolnym punkcie pręta.

146. Suma momentów sił ciężkości względem osi, przechodzącej przez środek
ciężkości, równa się zeru. Oznaczamy przez x odległość środka ciężkości układu od

środka ciężkości pręta (rys. 203) i otrzymujemy równanie P. P jS -

'■(ł+ y + *)
Pzlk+ Ą-P^k+ d)
0. Stąd x = = 0,05 m, tj. środek cięż-
- ' ■ ( ł + T — ) 2(P1 + P a+ P 3)
kości układu leży w punkcie przymocowania drugiego sześcianu.
147. Położenie środka ciężkości układu nie jest znane z góry. Dlatego zakładamy,
że znajduje się on w dowolnym punkcie C pręta, nie pokrywającym się ze środkiem
żadnej kuli (rys. 204). Suma momentów sił względem osi, przechodzącej przez punkt C,
równa się zeru:
P l(2d+x)+Pa(d+ x)+ P sx - P i (d -x ) = 0.

Stąd x = -
P4- P 2- 2 Pi ■ d = —0,05 m. Znak minus oznacza, że środek ciężkości
P1+ P a+ P 3+ P t
■układu leży nie po stronie prawej od środka trzeciej kuli, jak założyliśmy, a po stronie
lewej,w odległości 5 cm.
148. Aby walec nie przewrócił się, jest konieczne, aby moment siły ciężkości
względem osi, przechodzącej przez punkt A (rys. 205), obracał walec w kierunku prze­
ciwnym do ruchu wskazówek zegara. Wobec tego, prosta pionowa, przeprowadzona
przez środek ciężkości, powinna przechodzić przez podstawę walca. Według warunku

242
zadania przekrój walca jest kwadratem. Dlatego maksymalna doświadczalna wartość
kąta jest równa 45°.
149. Stosunek masy dna szklanki do masy jej części cylindrycznej jest równy
7td2
----- 2 ps
4
n = ----------- d gdzie q oznacza gęstość szkła, a 2 s - grubość dna szklanki. Środek
= -----,
7tdh(w 2h
ciężkości części cylindrycznej szklanki znajduje się oczywiście na jej osi, w odległości

— od dna. Stosunek masn jest równy stosunkowi odległości od środka ciężkości szklanki
2
h
------x
d 2
do środków ciężkości części cylindrycznej i dna: ----------, gdzie x jest odległoś-
2 h x
h,
cią od środka ciężkości szklanki do jego dna. Stąd x = ------- - = 4,5 cm.
d+ 2ft
150. Położenie środka ciężkości figury określamy równością momentów sil
ciężkości części figury względem osi, przechodzącej przez punkt C. Oznaczamy
przez s grubość płytki, a przez d ciężar właściwy materiału płytki i otrzymujemy
izR2 4R h h 2
----- s d ------= 2R hsd — . Stąd — =
2 371 2 R ¥'

151. Na rys. 206 są przedstawione siły, które wytwarzają momenty różne od zera
względem osi, przechodzącej przez punkt A. Ramiona sił P± i P 2 są odpowiednio
3 . '
równe: BC = — rsinot i ED = r cos cc. Z równości zeru sumy momentów tych sil:
8 P,
P x— r sin a —P 2 cos a = 0 wynika, że tg a = — z
8

8 3 P,
152. Określając położenie środka ciężkości, krążek z wykrojem rozpatrujemy for-

16* 243
malnie jako krążek pełny o masie m1, na który nałożono krążek o promieniu r z masą
ujemną —m2, której wielkość jest równa masie części wykrojonej. Z własności sy­
metrii wynika, że środek ciężkości (punkt C na rys. 207) leży na przedłużeniu prostej
OA, łączącej środki krążka i wykroju. Równość momentów sił ciężkości masy dodatniej
i ujemnej względem osi, przechodzącej przez punkt C, daje równanie określające

szukaną odległość x = OC: m^gx = mi g . Uwzględniamy, że ml = v:R"o i

m2 = nr2a, gdzie a jest masą przypadającą na jednostkę powierzchni krążka i znajdu-
r2fi
jemy z tego równania x =
2{R2- r 2)

Rys. 208

153. Na rys. 208 są przedstawione siły działające na płytę. Z własności symetrii

wynika, że w wierzchołkach, odpowiadających równym kątom, na płytę ze strony
ludzi niosących ją działają jednakowe siły, tj. F2 = F3. Środek ciężkości trójkąta leży
na przecięciu jego środkowych (punkt C na rys. 208). Równość zeru sumy momentów
sił względem osi OO, przechodzącej przez środek ciężkości płyty równolegle do podstawy
h h
BD, prowadzi do równania P 2 — -)- F 3 — • F±— II = 0. Uwzględniamy, że w trój-
3
kącie równoramiennym wysokość poprowadzona do podstawy pokrywa się ze środ­
kową, a punkt przecięcia się środkowych pozostaje od podstawy trójkąta o 1/3 długości
środkowej. Z tego równania wynika = P 2 = F 3. Ponieważ podczas równowagi su-
ah
ma sił działających na płytę jest równa zeru, P = 0, gdzie P = ggd
oznacza ciężar płyty. Uwzględniamy, że siły Flt F2 i F3 zgodnie z trzecim prawem
Newtona są równe co do wielkości siłom szukanym i otrzymujemy Fx = P 2 = F3 =
P ahggd
17,4 Nea 18 kG.
~ 1 6
154. Ciężar, oczywiście, powinien być umocowany w pewnym punkcie leżącym
na wysokości płyty trójkątnej, opuszczonej na podstawę, którą trzyma jeden człowiek.
Położenie tego punktu wyznaczamy z równości zeru sumy momentów sił względem osi,
przechodzącej przez wierzchołek płyty równolegle do podstawy, którą podtrzymuje
2 I/3"
jeden z niosących: P 2 ł+ P r — h—Fh = 0. Tutaj ń = - i ——a jest wysokością trój-

244
 P l+ P t
kąta, a F = --------- ■ — obciążeniem przypadającym na każdego człowieka. Stąd

P * -P i
szukana odległość wynosi l = 17,3 cm.
2^3
135. Drążek pozostanie w położeniu poziomym, jeżeli wydłużenia sprężyn są
jednakowe. W tym wypadku na pręt ze strony sprężyn działają siły Ft = kLx i F 2 = k^c,

Rys. 209

gdzie x jest wydłużeniem sprężyny (rys. 209). Punkt O przymocowania ciężaru jest
określony równością momentów sił Ft i F2 względem osi, przechodzącej przez punkt O:
Fx a = jF2 (L —a), gdzie a oznacza odległość od punktu O do sprężyny o współczynniku
k,
sprężystości fcx. Stąd szukana odległość wynosi a = L -------- = 0,6 m.
kt + kt

c
TP
Np

"P
F
Rys. 211

156. Działające na punkt D siły są przedstawione na rys. 210. Z własności symetrii

wynika, że drążki AD i BD są ściskane jednakowo. Rzutujemy siły na kierunek wyso­
kości DE stożka ABCD i przyrównujemy do zera sumę rzutów sił. Otrzymujemy rów­
nanie T cos 0C—2N cos cc = 0, gdzie cc oznacza kąt między krawędzią stożka i jego wy­
sokością DE (równość kątów między krawędziami stożka i wysokością DE wynika
z równości trójkątów prostokątnych CDE, ADE i BDE).

245
 Teraz znajdujemy rzuty wszystkich sił na płaszczyznę pionową, prostopadłą do
wysokości DE. Są one przedstawione na rys. 211. Oczywiście, r P = T sin a; Np =
CE h -C E h -C E
— JVsin a, przy czym sin a = ----- . Kąt fi = AEF; cos fi = ---------- = -----------.
ł AE CE
Suma rzutów wszystkich sił na pion CF jest równa zeru: P —T sin a —2N sin a •
• cos fi = 0. Uwzględniamy, że T = 21V, i podstawiamy wyrażenia na kąty oc i fi.
IP IP
Otrzymujemy T = ----; JV = -----.

g 7. PRACA I ENERGIA

157. Energia kinetyczna użytkowana jest na pracę pokonywania oporu piasku:

2
—= Fllt gdzie F jest sił^oporu piasku, niezależną od prędkości. Jeżeli prędkość kuli
mvx‘ 4mu2
jest równa vt = 2 u, to = Fl2. Dzielimy równanie drugie przez pierwsze
2 2
i otrzymujemy ł2 = 412 = 60 cm.
mv? mu?
158. Zmiana energii kinetycznej kuli jest równa pracy siły oporu-------------Ł —Fd.
m(i|-uf)
Stąd F = -----—— pa —2,5 • 104 N. Znak minus wskazuje na to, że siła F jest skie­
rowana przeciwnie do prędkości kuli.
159. Praca siły F jest równa przyrostowi energii kinetycznej Fx = E, gdzie x
F
oznacza odległość, przebytą przez ciało w czasie ł. Ponieważ przyspieszenie ciała a = —
m
FP (FI)2
jest stałe, x = -----. Wobec tego otrzymujemy E = -------- = 0,05 J.
2 m 2 m

160. Różnica między końcową i początkową wartością energii kinetycznej pociągu

jest równa pracy siły hamowania: — —— — — Fs. Stąd F ■ = 9,6 • 105 N.
2*
Siła jest odwrotnie proporcjonalna do przebytej drogi. Zatem dwukrotnie mniejszej
drodze odpowiada dwukrotnie większa siła.
161. Szukana praca jest równa L = + ■ 2g ■ » gdzie u2 oznacza prędkość,
2g
uzyskaną przez chłopczyka w czasie pchnięcia. Prędkość tę znajdujemy z pra­
wa zachowania pędu: ----ux -------- u2 =0. Wobec tego L
iW PiW
■+
.7 9 2 g 2gPz
PjpJ
= ^ T (Pi+p’) ~ 3M J-
162. Energia kinetyczna kuli jest równa —— = Fi, gdzie F jest stałą siłą na-

246
 v+va
cisku gazów. Szukana moc P = Fu, gdzie u — oznacza prędkość średnią ruchu
— mu3
kuli. Ponieważ un 0, P = ----- = 160 kW.
41
1G3. Niech masa każdego samochodu wynosi m, czas ich rozpędu ł i prędkości,
osiągnięte w końcu rozpędu, vt i vz. Wtedy średnia moc pierwszego samochodu wynosi
— nur — mvz
P, = — - i średnia moc drugiego samochodu P„ = ----- Uwzględniamy, że
21 2 2i
«i
— = 2 i otrzymujemy szukany stosunek mocy
Pi vi
= ---- = 4.
vt Pz v3
164. Moc samochodu P = F ■ u powinna wzrastać ze zwiększaniem prędkości
samochodu. Moc samochodu ma maksymalną wartość na końcu drogi s. Posługując
się drugim prawem Newtona F = ma i wyrażeniami kine-
al2 3
matycznymi s = -----i u — at, otrzymujemy P max =
4s2m 2
- ------- = 200 kW.
I3
1 Fu
165. Współczynnik sprawności jest równy r] = -----.
riP ^
Stąd F = — = 3,2 • 104 N.
u
166. Podczas zużycia wody V0 strumień wody, spada­
jący z wysokości H posiada moc P0 = qV0gH, gdzie Q o-
znacza gęstość wody. Ponieważ według określenia J? = V
P P
= -----, V0 = -------- = 1 0 3 m3 /s.
po QH
167. Moc użyteczna dźwigu jest równa P = ------ , gdzie Q oznacza ciężar podnie-
P QH
sionych materiałów budowlanych. Ponieważ rj = -----, P0 = ------- = 20 kW.
P0 t]T
168. Podczas ruchu ze stałą prędkością traktor wytwarza siłę ciągu F = Q sin et.
P
Moc silnika jest równa P = Fu. Stąd sin a = -----= 0,3 i a ;=a arę sin 0,3 17°.
Qu
169. Transporter podnosi piasek na wysokość H = i sin a. Jego moc użyteczna
QH P mat sin a
jest równa P = ----- . Z definicji rj = -----. Stąd P 0 = -------------kj 3,46 kW.
r P0 t rj
170. Aby kulka zaczęła obracać się, konieczne jest nadanie jej energii kinetycznej,
która przewyższyłaby energię potencjalną kulki w skrajnym położeniu górnym:
mu2 ,----
----- > mg 21. Stąd u > |/4gl sa 198 m/s.
171. Energia potencjalna wahadła, odchylonego o kąt ot, jest równa Ep mgh,
cc
gdzie h = DC (rys. 212). Oczywiście, że DC = BD —BC = Z(l —cos a) = l • 2 sin2
i* 2"
Wobec tego Ep = 2 mgl sin2 — . Maksymalną prędkość wahadło ma w położeniu D,

247
 mv2 a
gdy cała energia potencjalna zamieni się w kinetyczną ----- = 2 mgl sin2 — . Stąd
2 < 2

v — 2 sin — Jfgl .
mu2
172. Energia ciała na wysokości H jest równa + mgH. Zgodnie z prawem

zachowania energii jest ona równa energii początkowej ciała:------- (- rrigH = -----
2 2

Stąd v = j/u02—2 jrH .

gp
173. Kamień spadł z-wysokości 17 = - . Z początku kamień był w spoczynku.
mgH
Dlatego prawo zachowania energii piszemy w postaci: mgH = E g + . Stąd
mg2ł2
mgH ■ ■ 480 J.
mv2
174. Energia kinetyczna jest równa Eg = ——, gdzie v = gj oznacza prędkość
mg2z2
ciała po upływie czasu r. Wobec tego Eg : = 1,2 • 103 J.

175. Zmiana energii kulki jest równa pracy, wykonanej przez siłę oporu. Po­
czątkowa i końcowa wartość energii potencjalnej jest taka sama i wobec tego L —
mv2
:4988 J.
~2~
17G. Zgodnie z warunkiem zadania szukaną wysokość określamy równością
,, .. mv20
Eg = Ep = mgH. Prawo zachowania energii piszemy w postaci —- — = EgĄ-Ep =

= 2 mgH. Stąd H = — = 61,25 m.

177. Zgodnie z prawem zachowania energii praca siłyF jest równa zmianie energii
ciała. Ponieważ w chwili początkowej energię ciała przyjmujemy za równą zeru, to
Fh — Eg-j-mgh. Stąd Eg = h[F—mg) fa 98 J.
178. Przyjmujemy, że na głębokości s pod powierzchnią ziemi energia potencjalna
ciała jest równa zeru. Wtedy na wysokości H nad ziemią ma ono energię kinetyczną
mv02
------ i energię potencjalną mg (//+«)• Zgodnie z prawem zachowania energii zmiana
energii całkowitej (u nas układ składa się z ciała i ziemi) jest równa pracy sił zewnętrz­
nych i sił tarcia lub oporu, działających między ciałami układu. Sił zewnętrznych
nie ma. Wobec tego, pozostaje tylko praca siły oporu na drodze s, która jest równa
mvn2 m
Fs ----------- (- mg{H-\-s). Stąd otrzymujemy F = — \v£Ą-Vg[HĄ-«)] rs 26900 N.
2 2 s

179. Wykonana przez silnik praca wzniesienia się samolotu jest równa zmianie

248
 mvx‘
energii całkowitej samolotu: L = Ph-\- ■ 8,1 • 107 J. Oprócz tego silnik
2 2
wykonuje pracę na pokonanie oporu powietrza, której nie uwzględniliśmy w napisanym
wyrażeniu.
180. Prędkość kuli w najwyższym punkcie toru jest równa v0 cos a i wobec tego
mt)„! cos2 a 1 / ‘lEj,
energia kinetyczna jest równa Ek = --------------. Stąd cos a = — 1 / ----- — 0,5;
2 v0 y m
cc = 60°.
181. Czas wznoszenia się-ciala jest równy czasowi spadania. Wobec tego wysokość

gt *
wzniesienia się jest równa H == ’ { i = —— . W najwyższym punkcie Ep = mgH -
mg2z2
5 J. Na podstawie prawa zachowania energii szukana energia kinetyczna
8
jest równa .E^ = Ep.
182. W chwili początkowej piłka ma energię E0 = mgH -f -. Według prawa
zachowania energii tę samą energię ma ona bezpośrednio przed pierwszym uderzeniem
o podłogę. Po pierwszym uderzeniu energia jej jest równa Ex = 0,6 E0. Energię tę
zachowuje piłka do drugiego zderzenia, po którym pozostanie jej energia E3 = 0,6 E1 =
= 0,36 E0. Po wzniesieniu się po drugim zderzeniu na największą wysokość, która
według warunku zadania jest równa H, ma ona tylko energię potencjalną mgH =

= E%= 0,36E0. Uwzględniamy wartość E0 i otrzymujemy v0 = = 16,2 m/s.

183. Energia kinetyczna łyżwiarza rozdzieli się na energię potencjalną podczas
mu2
wznoszenia się i na pracę sił tarcia L: ~~~ = mgHĄ-L. Siła tarcia jest równa f =
H
= kmg cos cc, a przebyta droga wynosi s = ------- . Wobec tego L = kmgH ctg«.
„2 sin«
Stąd H = ----------------- .
2 g(l+fcctg ot)

184. Początkowy zapas energii potencjalnej mgH jest równy na podstawie prawa
zachowania energii pracy sił tarcia. Na nachylonym odcinku praca sił tarcia jest
H
równa Lx = kmg cos a ------- = kmgH ctg cc. Na odcinku poziomym praca jest
sina , . .
H (l—k ctg a)
równa L2 = kmgs. Z równości mgH = L1Jr L%wynika, że S ---------------------. W przy-
k
padku k > t g a sanki pozostaną na miejscu.
185. Wielkość energii potencjalnej określamy odległością od płaszczyzny do
środka ciężkości cegły. Wartości energii potencjalnej są odpowiednio równe: Epl =
Z
= mg — , Epi = mgl i Ep3 = mgH. Zmiany energii potencjalnej są równe: Ep3—Epl —
2 l 3
• Ep3 Epi — mg — ; Ep3 -Upi = wy
i £

249
 PH
186. Praca L, wykonana na podniesienie ziemi ze studni, jest równa —— ,
H
ponieważ środek ciężkości wybranej ziemi znajduje się na głębokości— . Ciężar
SDH2
ziemi jest równy P = HSD, gdzie D — ciężar właściwy ziemi. Stąd L = -------- =
= 19,6 • 105 J. 3 2

187. Środek ciężkości wody w studni znajduje się w odległości— H od powierzchni

4
ziemi. Dlatego na podniesienie wody ze studni potrzebna jest praca Lx = mg — H =
4
H 3
= W~ S - H : ęgSH2, gdzie Q jest gęstością wody.
8
Oprócz tego, pompa nadaje wodzie pewną energię kinetyczną, ponieważ woda
wypływa z rury z określoną prędkością. Prędkość tę u wyznaczamy ze związku
H 1 qHsS s
— S = tzR 2 v t . Dodatkowa praca jest równa L„ = — mu2 = ----------—-------- . Praca cał-
2 3 @H3S3 2
kowita jest równa L = — pgSH2 4---------- -— .
8 16n2/ł4T2
188. Ponieważ po zderzeniu kule poruszają się z jednakowymi prędkościam
zderzenie uważamy za doskonale niesprężyste. Dlatego w celu znalezienia Eh znaj­
dujemy prędkość v kul po zderzeniu przy pomocy prawa zachowania pędu
-fm 2 u2 = (m1Jr mi)v. Według warunku zadania prędkość początkowa kuli woskowej
m1v1
jest równa u2 = 0. Wobec tego v = ---------- . Szukana energia jest równa E h
m1+m2
Mi+ma
■ 1,8 • 10- 3 J.
2 2 (m1+m2)
189. Podczas doskonale niesprężystego zderzenia ciała przyjmują tę samą pręd­
kość u, którą znajdujemy z prawa zachowania pędu (energia kinetyczna nie jest za-
5mv2 mvB2
chowana): mv0 = 5 mu. Szukana energia jest równa E^ ■ ^ = 0,2 J.
190. Na podstawie prawa zachowania pędu i energii piszemy następujące rów
nania
mjią-f- m2 o2 = m1v \+ m iv’2,

"W miv i2
+■ +■

gdzie vx i u2 oznaczają prędkości kul po zderzeniu. W celu rozwiązania tego układu

równań wygodniej jest w obu równaniach po jednej stronie znaku równości zgrupować
wielkości odnoszące się do kuli pierwszej, a po drugiej stronie — do drugiej, następnie
dzielimy drugie równanie przez pierwsze. W rezultacie otrzymujemy równanie pierw­
szego stopnia v1-\-v\ = u2 4-u'2. Rozwiązujemy to równanie jednocześnie z pierwszym
(m2—m1)u2+ 2m1u1
i otrzymujemy v \ ■
mt+m2 ml + m2

250
 191. Podczas zderzenia dwóch jednakowych kul zachodzi wymiana prędkości.
Poruszająca się kula zatrzymuje się, a kula dotychczas spoczywająca zaczyna poruszać
się z tą samą prędkością.
To bezpośrednio wynika z wyrażenia na prędkości kul po zderzeniu, otrzymanego
podczas rozwiązywania zadania 190:
(mj—m2)oi+2m2u2 (m2—m1)ua+ 2 m1ol
v'i v\ = . Gdy ą = ą i % = 0, ma­
mi +m 2; ' ‘
my ą = 0, a » , = v1. Dlatego po szeregu następujących po sobie zderzeń wszystkie
kule są w spoczynku, oprócz ostatniej kuli, która porusza się z prędkością v = 1 0 m/s.
192. Niech prędkość kuli pierwszej do chwili zderzenia wynosi tą > 0. Wtedy
prędkość kuli drugiej do chwili zderzenia wynosi v2 < 0. Uwzględniając znaki v1 i o2,
znajdujemy z wzorów, otrzymanych w rozwiązaniu zadania 190, prędkości pó zderze-
(mx—mg)v1—2 m2 o2 (m1—m2)u2-j-2m1vl
niu kuli pierwszej v \ — -----------------—— i kuli drugiej v'2 ------------------------- .
m1+m2 m1+ m2
Ponieważ m1 > m2, v'2 > 0 w dowolnym przypadku. Do spełnienia żądania v \ > 0
konieczne jest, aby (.m1—m2)v1 > 2 m2v2 lub ■ - — 1 > 2 — . Z drugiej strony, zgodnie
n2 tą
z warunkiem, łl = ft2 ^ l u b ^ = i 1 / ^ - (1). Wobec tego — — 1 >
2 tą k I/ m2

skądl/ ^ i Ponieważ po uwzględnieniu znaków

k m2 y m2 k
prędkości wszędzie bierzemy pod uuwagę tyko ich wartości bezwzględne, z ( 1 )
/ m1
wynika, że "1 / ---- > 0. Dlatego rozwiązanie nierówności ze znakiem mi-
y m2
l+j/ft^+l
nus odrzucamy. Wobec tego otrzymujemy •— > (2 ) i z wzoru (1 ),
d2 1 . v' . *2
uwzględniając, że mx > m2, — > — (3). Z tych dwóch nierówności wybieramy nie-
v2 k
równość (2 ) jako silniejszą (licznik prawej strony jest większy od k i wobec tego
v2 3
prawa strona jest większa od 1jk). Przy k = 4/3 otrzymujemy— > —-.
Oj 2
193. Prędkość pierwszej kulki w momencie zderzenia jest określona prawem
zachowania energii: - ■ = mjg/. Po zderzeniu kulki druga uzyskuje prędkość v2,
którą wyznaczamy z wzoru otrzymanego podczas rozwiązania zadania 190, podsta-
2 m1u1
wiając v2 = 0 , v2 = . W rezultacie kulka druga podniesie się na wysokość
ml + m2
h, która jest określona prawem zachowania energii: = m^h. Rozwiązujemy
Ąlmj2
układ tych równań i otrzymujemy h = = 12,5 cm.
(mi+m2)i
194. Kulka pierwsza (do chwili zderzenia) osiąga wysokość graniczną H = -- .
29

251
 gl2
Poczynając od tej chwili prawo ruchu wygląda następująco: ------- , a prawo
gl2 2
ruchu kulki drugiej hz = v0ł ---- — , gdzie hŁ i h2 — współrzędne kulek w chwili i,
liczone od powierzchni ziemi pionowo do góry. Niech zderzenie nastąpi na wysokości h,
wtedy zgodnie z warunkiem h1 = ft„ = h znajdujemy czas zderzenia i = ---- 1 wy-
vo
a„2 29
sokość, na której nastąpiło zderzenie, h =
89
Podczas zderzenia kulki wymieniają prędkości (patrz rozwiązanie zadania 191).
Dlatego kulka pierwsza wzniesie się na wysokość, na którą wzniosłaby się kulka druga,
gdyby nie było zderzenia, tj. na wysokość H = ----.
29 miiV
195. Energia całkowita po wybuchu jest równa E = +
+■ •, gdzie u1 0 i w2 0 — prędkości odłamków bezpośrednio po wybuchu. Ponieważ
wybuch trwał bardzo krótko, pomijamy impuls siły ciężkości w czasie wybuchu i w celu
znalezienia związku między prędkościami odłamków bezpośrednio po wybuchu stosu­
jemy prawo zachowania pędu: = 0. Rozwiązując układ tych dwóch
równań otrzymujemy
ma E —im i+ m ^gH £ - ( " ! ! + mz)gH
vio — T /
l/! 2
Szukane prędkości wynoszą lą = v10—gx :
V *
-164 m/s i Vo
mz m1+m2
Vw—9Z *=« 245 m/s.

§ 8 . DYNAMIKA RUCHU OBROTOWEGO

196. Aby ciężar nie ześlizgiwał się, konieczne jest, aby siła tarcia spoczynkowego
mogła mu nadać niezbędne dla ruchu obrotowego przyspieszenie dośrodkowe. Zgodnie
z drugim prawem Newtona mamy mcozE = f. Ponieważ f < kN i N —mg — 0 (ciężar
kg
nie ma przyspieszenia pionowego), nie ma ześlizgiwania się, jeżeli co2< ----. Cię­
to 1 , kg_ 0,16 1 /s.
żar zacznie ześlizgiwać się przy n = ----> -----
2n

197. Poślizg nie wystąpi przy warunku------ < kmg (patrz zadanie 196). Mini-
H
vz
malną wartość k określamy równością k = ----i=a 0 ,2 .
Rg
198. Wielkość siły, która działa na tkaninę obracającą bęben, na podstawie
trzeciego prawa Newtona, jest równa F. Siłę tę określamy drugim prawem Newtona
mm2D P
--------= F. Tutaj m = — jest masą tkaniny. Wobec tego szukany stosunek wy-
2 g
F a>2D
nosi — = ------ = 40.
P 2g

252
 199. W wierzchołku pętli, gdy samolot leci kolami do góry, na pilota działa
siła ciężkości mg i sila N ze strony siedzenia, skierowana w dół, lub ze strony pasów,
skierowana do góry (rys. 213 a, b). Siły te nadają mu przyspieszenie dośrodkowe.
mu2
Wobec tego w ogólnym przypadku mamy ----- = mg-\-N.
R
mu2 .
Przy dostatecznie dużej prędkości samolotu----- > mg i N > 0, tj. N jest skiero-
R
wane w tę samą stronę, co i siła ciężkości, i wobec tego pilot jest przyciśnięty do siedze-
mv2
nia (rys. 213 a). Przy----- = mg pilot przestanie wywierać ciśnienie na siedzenie.

mv2
Ostatecznie, przy prędkości dość małej b y ----- < mg, N < 0. W tym przypadku
R
lj pilot zawiśnie na pasach i sila N jest skierowana do góry (rys. 213 b). Wobec tego
potrzebną wartość prędkości określamy nierównością —- > g. Stąd v > J/Rg p=>
R
i=a 50 m/s = 180 km/h.
200. W momencie, gdy kulka znajduje się w najwyższym punkcie toru, równanie
ruchu kulki ma postać mio2l = mgĄ-N, gdzie N oznacza naprężenie nici. Ponieważ
JV > 0 , kulka obraca się po okręgu w płaszczyźnie pionowej przy warunku mm2l > mg.
2jt
Uwzględniając, że T — ----, łatwo wyznaczymy możliwą wartość okresu:
tu
l
T < 2re = 3,14 s.
9

253
 201. Siły, działające na samochód wzdłuż kierunku promienia mostu są prze
stawione na rys. 214. P = mg oznacza siłę ciężkości; N — reakcję podłoża. Według
trzeciego prawa Newtona szukana siła F jest równa co do wielkości reakcji podłoża N.
Zgodnie z drugim prawem Newtona przyspieszenie dośrodkowe samochodu określamy
sumą sił, działających nań wzdłuż promienia okręgu, po którym samochód się po­
rno, 2 mu, 2
rusza: ----— = m g -N , Stąd N = F = m g-------— = 7800 N 796 kG.
R R

mo, 2
Nacisk na most jest równy zeru przy warunku ------ = mig. Wobec tego v%—
R
= |/gi} f» 80 km/h. Przy v1 > ua samochód także nie wywiera nacisku na most.
202. Działające na samochód wzdłuż promienia mostu siły są przedstawio
na rys. 215. W odróżnieniu od zadania 201 tutaj do środka okręgu, po którym odbywa

Rys. 217

się ruch samochodu, jest skierowana siła N, a nie siła ciężkości P. Zgodnie z drugim
mw2
prawem Newtona mamy ----- = N —mg. Szukana siła jest równa F = N = mg +
moz
-|------- 21600 N 2264 kG.
R
203. Wzdłuż promienia mostu na samochód działa reakcja podłoża N, składowa

254
'f: siły ciężkości mg cos cc (rys. 216). Zgodnie z drugim praw em Newtona szukana siła
mv2
je s t równa F = N = mg cos e t---------- . Osiąga ona m aksim um przy a = 0.
i B
^ 204. Największy nacisk na m ost (patrz zadanie 203) je s t wywierany w najwyższym
punkcie m ostu. Minimalną dopuszczalną wartość prędkości v znajdujem y z w yra­
mi;2
• ' żenią P —F = ------ , gdzie m je st masą ciężarówki. W obec tego je st spełniona nie-

(j? B (P -F )
j równość

Prom ień krzyw izny m ostu w yznaczamy z tró jk ą ta ACO, przedstawionego na

d2 4 H 2+ d 2
rys. 217. W edług tw ierdzenia P itagorasa B 2 ------ (B — H)2. Stąd B = --------------- .
4 SH
Podstaw iam y znalezioną w artość B do w yrażenia na prędkość i otrzym ujem y
v > 40,6 km/h.
205. Siły działające na układ człow iek-trapez są przedstaw ione na rys. 218.
mv2
Zgodnie z drugim prawem N ewtona m am y —- — = 2 T —P, ponieważ w dolnym punkcie

toru człowiek m a przyspieszenie y skierowane do góry. S tąd T = -H----- 51 kG.

21

Rys. 2J8 Rys. 219

20G. Nić je st najbardziej naprężona w chwili, gdy k ulka przechodzi przez poło­
żenie równowagi. Mianowicie w ty m punkcie prędkość kulki je st m aksym alna, a naprę­
żenie je st skierowane przeciwnie do siły ciężkości (rys. 219). Zgodnie z drugim prawem
mv2
N ew tona m am y — ;— = T —mg, gdzie / oznacza długość nici, a T — jej naprężenie.
/
mv2
P rędkość kulki v znajdujem y z praw a zachowania energii :—— = mgl. Usuwając z tych

dwóch rów nań v, otrzym ujem y T — 3 mg. Wobec tego nić powinna w ytrzym ać po­
tró jn y ciężar kulki.
 207. Siły działające na ciężarek w górnym i dolnym punkcie toru są przedstawion
na rys. 220. Równania ruchu dla tych położeń ciężarka zapisujemy w następujący
sposób: mafii = mg-\-T2, mafii = T2—mg, gdzie a> = 2nn oznacza prędkość kątową
obrotów. Stąd Tx — mafii—mg rs 31,35 N; T2 = mafil-\-mg r=s 31,75 N.

208. Drugie prawo Newtona dla chwili, gdy kulka przechodzi przez położenie
mifi
równowagi, zapisujemy w postaci —-— = T —mg (rys. 221). Prędkość kulki w najwyż­

szym punkcie toru znajdujemy z prawa zachowania energii mgl( 1 —cos a).

Nić zerwie się, jeżeli T > 2mg i, wobec tego, cos a

2 ’
209, Przyspieszenia dośrodkowe, które mają ciała obracające się, są udzielon
im przez napiętą nić. Dla każdego z ciał piszemy drugie prawo Newtona w postaci
F = m1afix1 i F = m2a)2x2t gdzie F jest siłą naprężenia nici, ty-wypadkową prędkością
kątową, mx i m2 oznaczają masy ciał, a x1 i x2 - odległości od osi obrotów. Porównujemy
mi cc2
te wyrażenia i znajdujemy ---- = — , tj. oś powinna przechodzić przez środek
m2 xx
ciężkości układu. Ponieważ według warunku zadania mamy — = — , ---- = 3
x2 3 m2
210. Chłopczyk porusza się po okręgu, leżącym w płaszczyźnie poziomej o pr
mieniu i? = l sin a, gdzie a oznacza kąt między liną i pionem (rys. 222). Siłą dośrod­
kową, działającą na niego, jest rzut f = F sin <* siły naprężenia liny na kierunek
promienia (rzut innej siły, działającej na chłopczyka - jego ciężaru na ten kierunek,
jest równy zeru). Uwzględniamy, że prędkość kątowa chłopczyka wynosi co = 2nn,
gdzie n jest liczbą obrotów w jednostce czasu i piszemy drugie prawo Newtona dla
P P
ruchu po okręgu — = afiP = /, lub in 2fil — sin a = sin cc. Stąd otrzymujemy F =
ff 9
P
- 4 f i f i ----l r * 36,2 kG są 355 N.
9

256
 211. Siła dośrodkowa działająca na kamień jest równa rzutowi / = i? sin a siły
naprężenia sznura F na kierunek promienia (rys. 222). Tutaj ct oznacza kąt, który
tworzy sznur z pionem. Drugie prawo Newtona dla ruchu kamienia po okręgu o pro-
2 it
mieniu R ma postać mccPR — F sin a (1), gdzie w = ---- jest prędkością kątową

kamienia, a m - jego masą. Ponieważ w kierunku pionowym kamień nie ma przy­

spieszenia, to rzuty sił, działających na niego, na ten kierunek, są równe co do wiel­
kości (i przeciwnie skierowane), tj. F cos cc = P = mg (2). Dzielimy (1) przez (2)
aPR <o2ft
i otrzymujemy tg oc = ------ . Z rysunku otrzymujemy R — h tg* i wobec tego------ = 1.
9 9
Stąd otrzymujemy m = 1 / — i T — 2ir"l / — Fsi 2,25s.
y h y 9
212. W rozwiązaniu zadania 210 znaleźliśmy, że naprężenie nici podczas ruchu
P
po okręgu poziomym ciała przywiązanego do niej jest równe F = 4ir*n2— l — co2ml,
P 9
gdzie to = 2jm jest prędkością kątową ciała, a — = m - jego masą. W rozwiązaniu
9 ^
zadania 211 otrzymaliśmy, że to2 — — , gdzie h oznacza odległość punktu zaczepienia
h _____
nici od płaszczyzny, w której zachodzi ruch ciała. Odległość ta jest równa h = j/Ż2—Jł2,
jak to wynika z rys. 222. Wobec tego naprężenie nici wyrażamy przez jej długość
mgl
l i promień okręgu R: F ■ . Przy stałej długości nici i przy wzrastają-
J/P - R *
cym promieniu R siła F zwiększa się. Nić nie zerwie się podczas ruchu kulki po
okręgu o promieniu R = ——- , jeżeli jej wytrzymałość nie jest mniejsza od F =

mgl
= mg j/ŚT
4P
V - ~ ~5~

17 — Z a d a n i a z f i z y k i
257
 213. N a k u lę d z ia ła ją s iły T ( n a p r ę ż e n ie n ic i) i P = m g ( s iła c ię ż k o ś c i), k tó r e
s ą p r z e d s ta w io n e n a r y s . 2 2 3 ( ś r o d e k o k r ę g u , p o k t ó r y m p o r u s z a s ię w a g o n , z n a jd u je
s ię p o s tr o n ie p r a w e j n a t y m r y s u n k u ) . S iłą d o ś r o d k o w ą d la k u l i j e s t r z u t s iły n a p r ę ż e ­
n ia n a k ie r u n e k p r o m ie n ia , r z u t s iły c ię ż k o ś c i n a te n k ie r u n e k j e s t ró w n y z e ru . D r u g ie
m iś
p ra w o N e w to n a d la r u c h u p o o k rę g u w ty m p rz y p a d k u p is z e m y w p o s t a c i ----------=
B
= T s i n cc. K u l k a n ie m a p rz y s p ie s z e n ia w k ie ru n k u p io n o w y m , d la te g o rz u ty s ił,
d z i a ła ją c y c h , n a k u lk ę , w k i e r u n k u p io n o w y m s ą r ó w n e c o d o w ie lk o ś c i (i p r z e c iw n ie
s k ie ro w a n e ), tj . m g = T co s a . D z ie lą c r ó w n a n ie p ie rw s z e p r z e z d r u g ie o tr z y m u je m y
va _________ mg
------- = tg a i v — V f i a t u x « < 1 1 2 k m /h . N a p rę ż e n ie n ic i j e s t ró w n e T = -------------
Bg r a 6 cos a
pa 14 k G .

214. J e ż e l i c ia ło je s z c z e n ie o p u ś c iło p o w ie r z c h n i p ó łk u li, to d z ia ła n a n ie o p ró c z

s iły c ię ż k o ś c i m g je s z c z e r e a k c ja p o d ło ż a N (ry s. 2 2 4 ). D ru g ie p ra w o N e w to n a p o d c z a s
r u c h u p o p ó łk u li w y r a ż a ró w n o ś ć ilo c z y n u m a s y c ia ła p rz e z p r z y s p ie s z e n ie d o ś ro d k o w e
mu*
i su m y rz u tó w na p ro m ie ń s ił, d z ia ła ją c y c h na c i a ł o : ---------= m g co s e c — N . K ą t cc
B
o k re ś la p o ło ż e n ie c ia ła n a p ó łk u li.
W m o m e n c ie g d y N s t a j e s ię r ó w n e z e r u , c ia ło o d r y w a s ię o d p ó łk u li. W a r to ś ć
. m u 23
o d p o w i a d a j ą c e g o k ą t a cc w y z n a c z a m y z r ó w n a n i a -------- --- m g c o s cc. W y k o r z y s t u j e m y

m u2
p ra w o z a c h o w a n ia e n e rg ii m g B = ------------ b m g B c o s cc. W o b e c t e g o 2 ( 1 — c o s cc) = c o s cc.

2 2 ił
S tą d c o s cc = — . S z u k a n a w y s o k o ś ć j e s t r ó w n a h — B c o s cc — --------.
3 3
215. C ia ło o d e r w ie s ię o d p o w ie r z c h n i p ę t l i w p u n k c i e B ( r y s . 2 2 5 ), g d y s iła r e a k c ji ,
d z ia ła ją c a n a c ia ło z e s tr o n y p o w ie rz c h n i p ę t li, s ta n i e s ię ró w n a z e ru , i s iłą d o ś ro d k o w ą

258
je st rz u t mg cos « siły ciężkości n a prom ień. W obec tego jak i w zadaniu 214, je st

tu s p e łn io n e r ó w n a n ie d ru g ie g o p ra w a N e w t o n a --------- = mg c o s a i p ra w o zacho-
R
w a n ia e n e rg ii mgH = --------1- mgh. U w z g l ę d n i a j ą c , ż e ft = fl(l-fc o s a ) (ry s. 2 2 5 ),
2 2 5
o tr z y m u je m y z ty c h ró w n a ń co s a — — i ft = — R.
3 3

A b y c ia ło n ie o d e rw a ło s ię w n a jw y ż sz y m p u n k c ie p ę tli, g d y * = 0 i ft = 2 fl,
mu® mu®
w y jś c io w e r ó w n a n ia m a j ą p o s t a ć -------- = mg i m gH 1 = ----------- j- 2 m g B . Z t y c h r ó w ­

nań o trz y m u je m y H x = — R.

216. N a ro w e rz y s tę i ro w e r d z ia ła ją tr z y s iły :
c ię ż a r m g, r e a k c ja p o d ło ż a N i s iła ta rc ia / (ry s. 2 2 6 ).
P o n ie w a ż ś r o d e k c ię ż k o ś c i n ie p rz e m ie s z c z a s ię w z d łu ż
p io n u , N — m g = 0. P o trz e b n e do ru c h u po o k ręg u
p rz y s p ie s z e n ie d o ś ro d k o w e j e s t w y w o ła n e s iłą ta rc ia
mu®
-------- = / . K ie ru n e k s iły w ypadkow ej N -f I p o k ry w a
R
s ię z k ie r u n k ie m w z d łu ż k o ła ro w e ru d o ś r o d k a c ię ż ­
k o ś c i u k ła d u ro w e r z y s ta - r o w e r . D la te g o f = N c tg a =
= mg c tg «. P o d s ta w ia m y tę w a rto ś ć / d o ró w n a n ia

ru c h u i o trz y m u je m y u = c tg a .
2 1 7 . Z a d a n ie j e s t c a ł k o w i c i e p o d o b n e d o z a d a n ia
216 (o r u c h u r o w e rz y s ty ). K o ń c o w y w z ó r, o tr z y m a n y
podczas ro z w ią z y w a n ia w y m ie n io n e g o z a d a n ia , w y k o rz y s tu je m y b e z p o śre d n io do
u® Rg
ro z w ią z a n ia te g o z a d a n ia : c t g a = ------ . S t ą d a = a r c t g -------- . — -
Rg «*
2 1 8 . P o n ie w a ż p r z y jm u je m y , ż e m o m e n t s ił w z g lę d e m ś r o d k a c ię ż k o ś c i ro w e ru
z ro w e r z y s tą j e s t ró w n y z e ru , s iła ta r c ia n ie w y s tę p u je (p a trz ry s . 2 2 7 , n a k tó ry m
s ą p o d a n e s iły , d z ia ła ją c e n a u k ła d ) . R ó w n o ś ć z e ru s u m y m o m e n tó w rz u tó w s ił n a

17» 259
 p
k ie ru n e k p io n o w y d a je r ó w n a n ie , N cos cc — P i d la te g o N — ---------- . T a k ą sam ą
cos a
s iią ro w e r n a c is k a n a d ro g ę . P r z y s p ie s z e n ie d o ś ro d k o w e w y w o ły w a n e j e s t p rz e z r z u t
m u2 ;--------------
s iły N n a k ie ru n e k p o z i o m y : -------- = N s in oc — mg t g cc. S tą d u= y Rg t g a .

g 9. PRAWO POWSZECHNEGO CIĄŻENIA

mM
2 1 9 . Z g o d n ie z p ra w e m p o w sz e c h n e g o c ią ż e n ia m a m y F = y- .= 2 . 10» N.

2 2 0 . D łu g o ś ć i w y s o k o ś ć s k o k u j e s t o d w ro tn ie p r o p o r c jo n a ln a d o p rz y s p ie s z e ­
n ia g r a w ita c y jn e g o ( p a tr z ro z w ią z a n ie zadali 56, 5 7 ). D la te g o p r z y t e j s a m e j p r ę d k o ś c i
p o c z ą tk o w e j c z ło w ie k s k o c z y n a K s ię ż y c u s z e ś ć r a z y d a le j i w y ż e j, n iż n a Z ie m i.
mM
2 2 1 . C ię ż a r k o r p u s u r a k i e t y n a Z ie m i w y n o s i P x = y --------- , j e ż e l i p o m i j a m y f a k t
Ił2 .
ż e s iła g r a w it a c j i, z p o w o d u o b r o tó w Z ie m i m ó w ią c o g ó ln ie , n ie j e s t r ó w n a c ię ż a ro w i.
mM
N a w y so k o ści H nad Z ie m ią c ię ż a r j e s t ró w n y Pt = y
(R + H f

H
Kr
P o n ie w a ż — 1, w p r z y b l i ż e n i u o d r z u c a m y c z ło n i o trz y m u je m y Pt —
(t )‘ *
P x 2H
------------ . M n o ż y m y l i c z n i k i m i a n o w n i k p r z e z 1 ------------- i j a k p o p rz e d n io , opusz-
2H R
1+

l H Y ( 2H \ 3
c z a rn y c z ło n z a w ie r a ją c y I — I . O trz y m u je m y P , P 1 I 1 ------------ s s — P x i P i —

222. P rz y s p ie s z e n ie g, k tó re n a d a je c ia łu s iła c ią ż e n ia pow szech n eg o na po-

mM M
w ie rz c h n i Z ie m i, o k re ś la m y d r u g im p r a w e m N e w to n a : mg = y --------- . S t ą d g — y -----.
M'
N a p o w ie rz c h n i K s ię ż y c a g' — y ------- g d z ie M ' i R' o z n a c z a m a sę i p ro m ie ń K się ż y c a .
ż?/2
M' i R V
’W o b e c t e g o g 1 ,6 5 m / s 2.

M
2 2 3 . N a p o w ie rz c h n i Z ie m i p r z y s p ie s z e n ie s iły c ię ż k o ś c i j e s t ró w n e g = y ---- =
fl2
471R q Ś7C
■y ----------- , p o n i e w a ż m asa Z ie m i w y n o s i M ■ - R*q {R o z n a c z a p r o m ie ń Z ie m i,

260
 47T
q - j e j g ę s to ś ć ) . S z u k a n e r ó w n a n ie m a p o s t a ć g ' = y ------ R 'q '. D z i e l i m y o s t a t n i e r ó w n a ­
ne' 3
n ie p rz e z p ie rw s z e i o tr z y m u je m y g ' = g --------- 2 7 0 m / s 2.
Fi
2 2 4 . D la ru c h u s a te lity w p o b liż u p o w ie rz c h n i Z ie m i d r u g ie p r a w o N e w to n a
m a2
p is z e m y w n a s tę p u ją c e j p o s t a c i : -------- = m g. S zukana p rac a je s t ró w n a e n e rg ii
Fi
k i n e ty c z n e j s a t e l i t y , p o n ie w a ż je g o e n e r g ia p o t e n c j a l n a n ie z w ię k s z a s ię , z g o d n ie z w a ­
m ii1 m gR
ru n k ie m z a d a n ia : L = s s 1 ,6 • 1 0 1# J .

2 2 6 . P ro m ie ń o b r o tu g w ia z d R = — . Z g o d n ie z d ru g im p ra w e m N e w to n a m a m y
D M * 2 2ic
= U w z g lę d n ia m y ,. ż e p ręd k o ść k ą to w a g w ia z d w y n o s i co = ——

...
i o trz y m u je m y T = ’1 / -------------- - • 1 ,5 7 - 1 0 * s .
Y
2 2 6 . S ilą d o ś ro d k o w ą w y w o łu ją c ą r u c h s z tu c z n e g o s a te lit y
po o k rę g u j e s t s iła p r z y c ią g a n ia . Z g o d n ie z d ru g im p raw em
v2 47t2i l mM
N e w to n a m a m y m — = m -----------= y ----------- , g d z ie R = R „+ F I
R T * r R* 0

je s t p ro m ie n ie m o rb ity s a te lity . S tą d T
Y yM

R y s. 228
y yM y y M \ R j

M
U w z g lę d n ia m y , ż e g = y ------- ( p a t r z r o z w i ą z a n i e z a d a n ia 2 2 2 ) i p o m i j a m y s t o s u n k i
fle* _________
H / R0 3H
w y s t ę p u j ą c e w d r u g i e j i t r z e c i e j p o t ę d z e ------ . O t r z y m u j e m y T Fd 2 rc "1 / ----------- 1---------- .
«o y 9 9
227. W c e lu w y z n a c z e n ia o k r e s u T p o s łu g u je m y s ię d o k ła d n y m w zo rem o trz y ­
m anym p o d c z a s r o z w i ą z y w a n i a z a d a n ia 2 2 6 . U w z g l ę d n i a m y , t e H — R 0 i o t r z y m u ­

je m y T fu 3 h 5 8 m in .

2 2 8 . P r o m i e ń o r b i t y w y z n a c z sa .m
.. y n a p o d s ta w ie w z o ru , o tr z y m a n e g o p rz y ro z ­

yM T2
w ią z y w a n iu z a d a n ia 226: . P o n ie w a ż y M — R fg , g d z ie R 0 o z n a c z a
4 tc2

p r o m ie ń Z ie m i R — 1 /
3 / r ;4 2 4 0 0 k m .
4 tt2
2 2 9 . P o d c z a s w a ż e n ia na c ia ło d z ia ła ją d w ie s iły , p rz e d s ta w io n e na ry s. 228:
s iła p r z y c ią g a n ia P i n a p r ę ż e n ie s p r ę ż y n y T . O b ie s iły s ą s k ie r o w a n e w z d łu ż p r o m ie n ia
2ic
p la n e ty . N a ró w n ik u c ia ło p o ru sza s ię p o o k rę g u z p rę d k o ś c ią v = ------ R , g d z i e R

j e s t p ro m ie n ie m p la n e ty . R ó ż n ic a s ił P —F n a d a je c ia łu p rz y s p ie s z e n ie d o ś ro d k o w e .

261
 mu2 4namR
Zgodnie z drugim prawem Newtona mamy — P —T. Według wa-
runku zadania T = 0,9 P. Siła powszechnego ciążenia na powierzchni planety jest
mM M
równa P = y — , gdzie M jest jej masą. Szukaną gęstość q — —------ znajduje-
Ra 4
— 7 r fl*
3
3ji
my podstawiając do równania ruchu wyrażenia na siły P iT : q = sa 3,03 g/cm*.
0 ,lyi2

8 10. HYDRO- I AEROMECHANIKA

230. Ciśnienie na dno jest określone wysokością słupa cieczy i nie zależy od tego,
czy po powierzchni cieczy pływa ciało. Zgodnie z warunkiem zadania poziom cieczy
nie zmienił się podczas zanurzania lodu. Wobec tego nie zmieni się i ciśnienie. Topnie­
nie lodu także nie zmieni poziomu cieczy i ciśnienia na dno naczynia.
231. Ciśnienie wraz z głębokością zmienia się według prawa p = ggh. Działająca
na dno siła jest równa F — QgHnRa. Ponieważ ciśnienie na powierzchnię boczną
rośnie liniowo z głębokością, to całkowita siła parcia na całą powierzchnię jest równa
ogH
iloczynowi ciśnienia średniego------ przez wielkość powierzchni ZnRH. Zgodnie z wa­
ągH
runkiem zadania mamy ggHnR* - —— 2-kRH. Stąd H = R.
2
232. Woda i oliwa, zgodnie z warunkiem zadania, wywierają jednakowe ciśnienia
na rtęć. Wobec tego dH = d0 h, gdzie d0 oznacza ciężar właściwy wody. Stąd h =
dH
= -----= 18 cm.
«*0
233. Ciśnienie cieczy wewnątrz prasy jest równe p = , gdzie jest powierz-
(>.
chnią małego tłoka. Szukana siła F — p s, = ---- , gdzie s, jest powierzchnią dużego
®i
s. h
tłoka. Traktujemy ciecz jako nieściśliwą i piszemy Hst — hsv Stąd — = — i F =
H
h
= / — = 10* N.
H
s
234. Praca L = Fhn, gdzie F = P — jest siłą, działającą na mały tłok, s — po-
S
wierzchnią małego tłoka, S — powierzchnią dużego tłoka (patrz rozwiązanie zadania
„ . . S Phn
233). Rozwiązujemy otrzymane równania i otrzymujemy — = ------ = 490.
s L
235. Szukane ciśnienie p = Pifffti+eaffhj, gdzie ht i Aa oznaczają wysokości słupów
wody i rtęci (rys. 229). Zgodnie z warunkiem zadania H = ftj+hj i QightS = QtfhtS

262
[g jest powierzchnią przekroju poprzecznego naczynia). Rozwiązujemy otrzymany
2 eiQtffH
układ równań i otrzymujemy p — ■ : 266,4 G/cm*.
£?l+ {?8
236. Ciężar kry P = gjgSx, gdzie x oznacza grubość kry. Siła wyporu F =
: ggs(x—h) (g oznacza gęstość wody). Podczas równowagi F —P = 0. Stąd x =
oh QQi9hS
■ . Wobec tego P = — = 4,6 kG.
e-ei e-ei
237. Kra zacznie tonąć przy warunku, że jej ciężar wraz z ciężarem klocka alu­
miniowego przewyższają siłę wyporu, działającą ze strony wody giffFi+gjgPi >
> gogfVi+P,). Tutaj g0 oznacza gęstość wody. Stąd Px < 6i~6o 1,7 ms.
So~6i
238. Pływający lód wypiera objętość cieczy Kx = — . Woda otrzymana przez
d
stopienie lodu zajmuje objętość V — — , gdzie dj jest ciężarem właściwym wody,
<*o
Poziom cieczy zmieni się o wysokość h, określoną równa-
P d - d i,
niem hS = Px—V. Stąd h = — •------- = —2,5 cm. (po-
S ddę
ziom zmniejszy się).
239. Aby kula pływała wewnętrz cieczy, jej ciężar
powinien być równy ciężarowi cieczy o objętości kuli:
4jr 4rr 47t
— + — Qgr3 = — ft3 g»S. Stąd g = (g j-
Zi3
— Si) -Jj- + 8v
240. Rzeczywisty ciężar beli jest większy od P o wielkość siły wyporu powietrza,
P
działającej na belę: P0 — P+d^V, gdzie V — — oznacza objętość beli. Stąd P0 =
d
fa 150,24 kG.
241. Jeżeli pomijamy siłę wyporu powietrza, to P x = P 0 —g0 yP, gdzie g0 jest
gęstością wody, a V - objętością ciała. Objętość ta jest równa V = ---- , wobec
eg
gnPn OnPn
tego P x = P„---------- . Stąd g : -----------i=a 2,5 • 10s kg/cms.
e - Po-^i
242. Według warunków zadania P x — P x—gtfPi, P j = P j—gsgP. P s = gj
gdzie V oznacza objętość ciała, a gs - gęstość wody. Rozwiązujemy otrzymany układ
równań i otrzymujemy g! = • gs = 700 kg/ms, gs = - - gs = 9000 kg/ms.
* Z~M 3 P j - 'P s

243. Ciężar kuli w wodzie P x = P —ge9 ,( P + P x), gdzie P jest ciężarem kuli w po-
P
wietrzu, a Px = - - objętością materiału, z którego jest zrobiona kula. W benzynie
Qi3

263
ciężar kuli P 8 = P —ę3 3 (V4 -V'1). Rozwiązujemy dany układ równań i otrzymujemy
„V = -----------------------------
p t(ei-eo)-Pi(.ei-e% ) — 10 cm8.3
9Qi (Qo-Q2)
p
244. Podczas równowagi wag mamy P — Vd%= P0—F 0 rfa, gdzie F„ = ----jest
pi
. / \
objętością odważników. Stąd P = P 0 I 1 --- — 1 + Pds pa 881,16 G.
245. W próżni występuje równość momentów sił, działających na przeciwległe
końce dźwigni: P ^ j = P 2/a, gdzie P , i P a to ciężary ciał, a i Z, - długości ramion
dźwigni. W powietrzu na dźwignię ze strony ciała pierwszego działa moment sił
Afx = {Pi—doVi)hi gdzie d0 oznacza ciężar właściwy powietrza, a P i - objętość ciała.
/ rfo \
, gdzie d oznacza ciężar właściwy ciała, Ml = Pj/j I I ---- — I .
Analogiczny moment sił działa na dźwignię ze strony drugiego ciała, Mt —
/ do \
= P*li I 1 ------ I . Stąd wynika, że M l = Ma, i wobec tego równowaga nie zosta­
nie naruszona.
246. Równość momentów sił, przedstawionych na rys. 230, względem osi dźwigni
(punkt 0) pozwala napisać równanie P ^ —Fl^ = Plt , gdzie P 0 = ggl* jest ciężarem
2P
sześcianu, F = g ---- działającą nań silą wyporu, Q- gęstością materiału sześcianu
3
i Qo - gęstością wody. Ponieważ podczas swobodnego pływania 3/4 objętości sześcianu
jest zanurzone w wodzie g = 3/4g0. Podstawiamy wyrażenia na siły do równania
3

V
4Pl2
wyjściowego i otrzymujemy l ■ 4 cm.
Qo9li

247. Gdy do naczynia opuszczono pudełko na wodę, objętość zawartości naczynia,

znajdującej się poniżej poziomu wody (łącznie z podwodną częścią pudełka) zwiększyła
się o wielkość SI, gdzie S - powierzchnia poprzecznego przekroju naczynia. Ponieważ
objętość wody w naczyniu nie zmieniła się, to zwiększenie objętości jest akurat równe
objętości podwodnej części pudelka, tj. równa się objętości wypartej przez nie wody.
Objętość ścianek pudełka V znajdujemy z równości jego ciężaru i siły wyporu:
Vigg = Slg^g, gdzie g0 oznacza gęstość wody. Gdyby pudełko od razu utonęło, to
poziom wody w naczyniu powiększyłby się o wielkość x, którą wyznaczamy z równości

264
Sx = Vi — —-----. Po zatopieniu pudełka poziom wody obniży się o wielkość l—x =
e
= / — — j ki 1,74 cm.
848. Gdy na sześcian pierwszy położono drugi, sześcian pierwszy zanurzył się
głębiej w rtęci o 0,3 swojej objętości. Wobec tego, gęstość materiału drugiego sześcianu
jest równa g, = 0,3 gx sa 4,1 g/cm*.
Równowaga jest chwiejna, ponieważ podczas odchylania sześcianów od położenia
równowagi powstaje moment sił, który jeszcze bardziej odchyla układ (patrz rys. 231,
gdzie F jest siłą wyporu, której punkt zaczepienia jest przesunięty względem osi OOJ.

249. Na sześcian wzdłuż pionu działają trzy siły (rys. 232): siła ciężkości P =
= pjgl*, siła parcia na górną powierzchnię Fx = Qig(h—x)P i siła parcia na dolną
powierzchnię Ft — [pi9 /i+ Q,g(l-~x)]P. Podczas równowagi F1-\-P—Fx = 0. Stąd
g0 ł— Objętość części sześcianu znajdującej się w cieczy górnej jest
równa V' = Pir. Wobec tego w cieczy górnej znajduje się część objętości, która jest
V’ x x et —go
równa---- = — . Jak wynika z otrzymanego równania, — — ---------- .
P l l e,-ei
250. Jak wynika z rozwiązanego zadania 249, zanurzona w wodzie część objętości
^2 “ Q
0
sześcianu jest równa z = --------- , gdzie g0 oznacza gęstość materiału sześcianu,
e * -e i
Bt
a Qi~ gęstość wody. Z warunku zadania wynika, że Q0 = -----. Dlatego zanurzo-
4
3
na w rtęci część objętości sześcianu jest równa 1—z = 1 ----------------- = 0,19.
4 Bt-Bi
251. Siła działająca w kierunku pionowym na kamień jest równa dV —dgV, gdzie
d„ oznacza ciężar właściwy wody. Wobec tego, aby podnieść kamień, wykonujemy
pracę L = (d -d ,) HV ki 73 500 J.
252. Podczas zanurzenia kulki siła przyciągania wykonuje pracę dodatnią mgH.
O tę wielkość odpowiednio zmniejsza się energia potencjalna kulki. Siła wyporu, prze-
/ m
ciwnie, wykonuje pracę ujemną Q„VgH I V = — jest objętością kulki co prowa-
\ e
265
 00
dzi do zwiększenia energii potencjalnej o wielkość — mgH. Całkowita zmiana energii
e
potencjalnej wynosi AEp — mgH 4,9 • 10- 1 J. Znak minus wskazuje na
(H -
to, ie energia potencjalna zmniejsza się.
253. Jeżeli liczymy wielkość energii potencjalnej od poziomu wody, to począt­
kowo energia potencjalna ciała jest równa *Pi = g Vgh, gdzie V oznacza objętość
ciała, a końcowa £ P, = gt VgH—gVgH, gdzie g0 oznacza gęstość wody (patrz rozwią­
zanie zadania 252). Ponieważ energia kinetyczna w początkowym i końcowym stanie
równa zeru, to zgodnie z prawem zachowania energii mamy Ep^ = Ep^- Stąd
h= &>-e H — 9 cm.
254. W zbiorniku ustali się stały poziom cieczy, gdy ilość wody wpływającej do
zbiornika w jednej sekundzie Qi jest równa ilości wody, wypływającej w jednej sekun­
dzie Qt = Su, gdzie u = J/ 2 gh jest prędkością, z którą woda wypływa.
0 i*
Wykorzystujemy równość Qx = Qt i otrzymujemy ń = = 5m .
2ffS*
255. Popęd siły FAt, działający na ścianę, jest równy co do wielkości zmianie pędu
wody w czasie Al, ponieważ zgodnie z trzecim prawem Newtona siły wzajemnego od­
działywania ściany i strumienia są równe. W czasie At przez przekrój rurki wpłynie
masa wody m = g SVAt. Zgodnie z warunkiem zadania prędkość końcowa wody
w kierunku poziomym jest równa zeru. Dlatego w czasie Al pęd strumienia zmieni się
o Ap — mv — gSv2At, gdzie g jest gęstością wody. Wobec tego, F = gSu2 = 40 N.
256. Wygodniej rozwiązać to zadanie traktując kuter jako nieruchomy, a wodę
jako przepływającą względem niego z prędkością u. Woda w rurce unosi się do góry,
uzyskując pewną energię potencjalną na koszt energii kinetycznej cieczy wpływającej
do dolnego końca rurki. Prawo zachowywania energii przypadającej na jednostkę ob-
go* o*
jętości cieczy ma postać-----=ggft, gdzie g jest gęstością wody. Stąd ft = — p» 1,3 m.
2 2g
257. Przybliżoną prędkość kutra oceniamy według wzoru, otrzymanego przy
rozwiązywaniu zadania 256, o p=i j/2gh pa 4,4 m/s.

258. Prędkość wypływu wody z otworu jest równa u = J/igh . W czasieZli z na­
czynia wypłynie masa wody Am — gSvAt. Wobec tego naczynie nadaje strumieniowi
w czasie At pęd gSuAtV. Według drugiego prawa Newl.nia F At = Amv = 2gghSAl,

266
gdzie F jest siłą, działającą na strumień ze strony naczynia. Zgodnie z trzecim prawem
Newtona taka sama siła działa na naczynie. W celu utrzymania go w równowadze
przykładamy siłę F = 2ęghS = 2pS, gdzie p jest ciśnieniem działającym na dno.
Woda działa na ściankę z otworem siłą mniejszą o 2pS, niż na ściankę przeciwle­
głą, a nie o pS, jak się wydaje na pierwszy rzut oka. Jest to związane ze zmniejszeniem
ciśnienia na ściankę z otworem na skutek dużej prędkości wypływu wody przy tej
ściance.
259. Niech w czasie r tłok przesunie się na odległość ur (rys. 233), gdzie u - pręd­
kość tłoka. Siła F wykona w tym czasie pracę L = Fur. Masa cieczy, która wypłynęła
w czasie t, jest równa gSuz. Dlatego zmiana energii kinetycznej cieczy jest równa

(>Sut . Zmiana ta nastąpiła kosztem pracy siły zewnętrznej F. Wobec tego

qS ut = Fur.
Prędkość wypływu cieczy v jest związana z prędkością u zależnością Su = Sv.
1
Usuwamy z dwóch ostatnich równań u i otrzymujemy u =

S*

Jeżeli, jak zwykle jest, s -4 S, to v ea

§ 11. DRGANIA I FALE

260. Według warunku zadania n1T1 = naTa, gdzie Tt = 2n i Tt —

— 2*1 / — są okresami drgań pierwszego i drugiego wahadła. Stąd wynika, że

V 9
ni — n« ^ drugiej strony, la—lx = Al. Rozwiązujemy układ tych rów­
n*Al na*Al
nań i otrzymujemy la = 9 cm; la = = 25 cm.
"i t ~ n at
261. Zawieszone na niciach kulki są wahadłami matematycznymi. Okres wahań

wahadła pierwszego jest równy Tx = 2*1 / — sa 2«, drugiego Ta1 są 1*.

V 9
Pierwsze zderzenie nastąpi po upływie jednej czwartej okresu wahań wahadła
drugiego, tj. po upływie 0,25 s. Po zderzeniu wahadło drugie zatrzymuje się, a pierwsze
uzyskuje jego prędkość (patrz rozwiązanie zadania 191). Powróci ono do położenia
Ti
równowagi po upływie czasu---- = 1 s. Zderzenie trzecie następuje po upływie czasu
2
----s=s 0,5 s po drugim, czwarte po 1 s po trzecim, piąte — po 0,5 s po czwartym.
2

• 267
 W ten sposób piąte zderzenie nastąpiło po upływie czasu t =
r, Tt Tt +
Ti 3,25 s. Następne zderzenie nastąpiło po sekundzie. W ciągu 4 s na­
stąpiło pięć zderzeń.

262. Przed ogrzaniem okres wahań wahadła jest równy Tt — 2iz , gdzie
j / l ’ gdzł
^-długość wahadła w temperaturze fj. Po ogrzaniu okres jest równy Tt =
—

= 2 n l/ . Wobec tego — = l/l +a{ti ~ i 1) « 1,000 009 3. Okres

y g ^
waltadła zwiększył się 1,000 009 3 razy.
cresu wahań wahadła
263. Ponieważ długość wahadła nie zmienia się,'stosunek okresu

na Księżycu Tt do okresu wahań na Ziemi T\ jest równy —5 = 1

1
A.
V 9,
Stosunek
gi Mjfl*
przyspieszeń siły ciężkości na Ziemi i na Księżycu jest równy — ---------- (patrz roz-
9i AW
M,i Bt Ti B. / Mi
wiązanie zadania 222). Ponieważ 1 = 81, a — = 3,7, — = — 1 / — - fa 2,4.
M. Bt Tt Bi y Mt
Okres wahań wahadła na Księżycu zwiększył się w przybliżeniu 2,4 razy.
t
264. Na powierzchni Ziemi wahadło o długości l w czasie i wykonuje N = ----
/ / Tt
wahań, przy czym Ti = 2 tt" 1 / — , gdzie gx jest przyspieszeniem siły ciężkości na
y 9i
powierzchni Ziemi. Na wysokości h nad ziemią zegar opóźnia się o Al — N(Tt — r x),

gdz e T, = 2 n l / — jest okresem drgań wahadła, a g . — przyspieszeniem siły cię-

y 9i
p,
żkości na tej wysokości. Wykorzystujemy wzór P 2 : wiążący ciężar

ciała P 2 = mgt na wysokości h z ciężarem Pj = mgt na powierzchni ziemi, otrzymany

g, P2
podczas rozwiązywania zadania 221, otrzymujemy — = ----------- (B - promień Zie-
9i (A + ń)s
mi). Wobec tego, że stosunek okresów jest równy __- j / 9t __ P Stąd
B + h Tth
Tt = T i -----— i Tt —T i = ----- . Wobec tego, że w czasie t zegar opóźni się o Ai =
B B
T,JVA Ih
— —- — = — , przy ł = 1 doba = 8 6 400 s, Al = 2,7 s.
B B
263. W stosunku do ścian windy poruszającej się z przyspieszeniem a, ciała nie­
ruchome względem Ziemi mają przyspieszenie, skierowane przeciwnie do przyspiesze­
nia windy. To jest równoważne zmianie przyspieszenia swobodnego spadania. Mówimy

268
że ono równa się nie g, a g±a, w zależności od kierunku przyspieszenia windy. Tak
właśnie wyjaśniamy wynik, otrzymany podczas rozwiązywania zadań 79-83. Wobec
tego w windzie poruszającej się z przyspieszeniem a wahadło o długości i ma okres

, przy czym znak plus pod pierwiastkiem odpowiada przyspieszeniu

skierowanemu do góry, a znak minus - przyspieszeniu skierowanemu w dół. Kierunek
zaś ruchu windy (kierunek jej prędkości) nie wywiera żadnego wpływu na okres
wahań.
Okres wahań wahadła w windzie zgodnie z warunkiem zadania zwiększa się: wa­
hadło wykonuje N = 100 wahnięć w czasie ł — 2 min 30 s = 150 s, a nie w 100 s.
Wobec tego przyspieszenie swobodnego spadania ciał w windzie względem jej ścian,
jest równe g—a, a sama winda ma przyspieszenie, skierowane w dół. Jego okres wahań
r~ i t
jest równy T = 2w l / ------ = — . W tym zaś przypadku, gdy ono jest nieruchome
y g -a N

względem Ziemi, ma okres T0

/ g
-■yF- f
1 s. Stosunek okresów jest równy

N *T2 \
= " | / -------. Stąd otrzymujemy a = g ( 1 ---------- — } fu5,4 m/s2.
N Tn y 9-a \ 1* /
266. Przyspieszenie swobodnego spadania względem wagonu jest sumą geome­
tryczną przyspieszenia swobodnego spadania g w kierunku pionowym względem
Ziemi i przyspieszenia dodatkowego a, skierowanego poziomo, które posiadają ciała
względem ścian wagonu, a są nieruchome względem Ziemi (patrz rozwiązanie zadania
268). Dlatego wahadło w wagonie ma okres

267. Drgania sześcianu w kuli są całkowicie analogiczne do drgań wahadła mate­

matycznego w windzie, opuszczającej się z przyspieszeniem a, tylko zamiast napręże­
nia nici na sześcian działa reakcja oporu. Długość wahadła l w tym przypadku zastę­

pujemy promieniem kuli. Wobec tego szukany okres drgań jest równy T — 2tt
(patrz rozwiązanie zadania 265).
268. Przeszkoda znajduje się w odległości s — — = 660 m.
s
269. Szukana prędkość jest równa ot — — , gdzie l jest czasem rozchodzenia się
dźwięku w szynach. Zgodnie z warunkiem zadania mamy vtł = v(t-|- t). Usuwamy
vs
z tych równań ł i otrzymujemy vt = --------= 5100 m/s.
S — VT
H
270. Czas lotu kuli jest równy i — — . Prędkość początkową kuli u0 znajdujemy
v

269
 gt2
z wyrażenia kinematycznego H = u0f ------- . Usuwamy z tego równania f i otrzymu-
2
gH
jemy u0 = iH ------- --- 349,8 m/s.
2o
X
271. Szukana prędkość jest równa v = — = 1435 m/s.
272. Odległość między najbliższymi punktami, różniącymi się w fazie o 90°, jest
X v v
równa — . Wobec tego długość fali wynosi X = 4f. Stąd v = — = — = 812 Hz.

273. Długość fali jest równa X = — = 5 0 cm. Wobec tego punkty znajdują się
v
w odległości' równej połowie długości fali. Odległości równej X odpowiada różnica faz
X 2 jt
27t, a odległości------ różnica faz tp = ----- = 180 .
2 2
274. Odległość między węzłami fali stojącej jest dwa razy mniejsza od odległości
v
X. Wobec tego, X = 21, a szukana częstotliwość jest równa » = — 425 Hz.
275. Podczas rozchodzenia się fal częstotliwość fal nie zmienia się przy przejściu
z jednego ośrodka do drugiego. Ponieważ v — vX, vx — 2vt .
276. Ponieważ podczas przejścia z jednego ośrodka do drugiego częstotliwość fal
Xi ”1
nie zmienia się, — = — = 4,35.
Xt u,
277. Kamerton bez rezonatora dźwięczy o wiele słabiej, niż z rezonatorem i wobec
tego traci mniej energii w jednostce czasu na wypromieniowanie fali dźwiękowej.
Dlatego kamerton zamocowany w imadle dźwięczy dłużej.
278. Dźwięk kamertonu staje się silniejszy w chwili, gdy częstotliwość drgań
własnych słupa powietrza w naczyniu pokrywa się z częstotliwością drgań kamertonu.
Drgania własne słupa powietrza w. rurze zamkniętej z jednego końca odpowiadają
powstałej w niej fali stojącej o takiej długości X, że przy zamkniętym końcu tworzy się
węzeł przesunięć cząsteczek powietrza, a przy otwartym - strzałka. Wobec tego w wol-
1 3 5 2k+l ,
nej części rury h wytwarza się— X, — X, — X, itd, tj. w ogólnym przypadku---- ;— X= h,
4 4 4 4
gdzie fc jest liczbą całkowitą. Przypominamy, że w fali stojącej między dwoma węzłami
wytwarza się połowa długości fali. v
Ponieważ częstotliwość drgań fali dźwiękowej jest równa v = —■, odpowiadająca
2 k+ l *■
danej wartości k częstotliwość kamertonu wynosi v = —^ — v. Według warunku
zadania częstotliwość ma całkowicie określoną wartość. Dlatego różnym wartościom
słupa powietrza hi i ht odpowiadają dwie wartości k, różniące się o jedność: kx = n
2 ki - { - 1 2 fc. + 1
ik , = n + 1, przy czym jest spełniony warunek— —— v — — —----v. Stąd otrzymu-
4hi 4A,
v 3v
jemy n — 0, kt = 0 i k2 = 1. Wobec tego v = -----= ------= 340 Hz.
4 hi 4Aj

270
 279. Częstotliwość jest minimalna przy warunku, że długość fali stojącej jest mak
symalna. W rurze przy tym wytwarza się jedna czwarta lub połowa długości fali.
W rurze otwartej z jednego końca wytwarza się jedna czwarta długości fali = 41).
Przy końcu zamkniętym powstaje węzeł przesunięć cząsteczek powietrza, lecz strzałka
v v
ciśnienia i gęstości, a u otwartego końca - odwrotnie. Wobec tego ł>j = ——= ---- =
/1 41
= 85 Hz.
W dwóch następnych przypadkach w rurze wytwarzają się połowy długości fali
(Aj = Aj = 21). U otwartego końca rury powstaje strzałka przesunięć, oraz węzeł ciśnie­

nia i gęstości, a u zamkniętego — odwrotnie, węzeł przesunięć cząstek oraz strzałka

u
ciśnienia i gęstości. Wobec tego vs = v3 = — = 170 Hz.
280. Częstotliwość dźwięku zależy od prędkości ruchu źródła (efekt Dopplera).
Przy nieruchomym źródle (punkt s na rys. 234) po czasie równym okresowi drgań T
drgania rozchodzą się na odległość, równą długości fali A<, = vT. Jeżeli za źródło (S'
na rys. 234) porusza się z prędkością u, to po czasie T przebędzie ono w kierunku roz­
chodzenia się fali drogę u T, a drgania przebędą w tym samym czasie odległość A = A>—
—uT = (o—u) T. Przy oddalającym się źródle A = (u-f-u) T. Wobec tego często­
tliwość drgań odbierana przez ucho nieruchomego człowieka z poruszającego się źródła
v uv„
dźwięku, jest równa v = — = -------. Wyrażenie to uprościmy, jeżeli u v. W tym
A o±u
celu mnożymy licznik i mianownik przez (u±u) i odrzucamy człony u3, małe w porów­
naniu z u*. Wtedy otrzymujemy v = v0 ■ Znak plus odpowiada przypadko­
wi, gdy źródło przybliża się, a znak minus - gdy oddala się.
Zgodnie z warunkiem zadania v < v0. Wobec tego statek oddala się od brzegu.

Szukana prędkość jest równa u = a = 4,25 m/s.

 Rozdział II

C IE PŁO I F IZ Y K A M O L E K U L A R N A

§ 12. ROZSZERZALNOŚĆ CIEPLNA CIAŁ STAŁYCH

I CIECZY

281. Pręty po ogrzaniu o Al mają długości / / = /j-f lJ>iAl i l2 = We-

j fi
dług warunku, lt' —l± = l2—/j. Wobec tego — = — . Ponieważ współczynniki roz-
h Pi
szerzalności zależą od temperatury, znaleziony warunek spełnia postawione żądanie
A
w przedziale temperatur, w którym można przyjąć, że— = const.
Pi
282. Luka podczas obniżania temperatury poniżej zera zwiększa się. Wobec tego
wielkość luki należy określać tylko w maksymalnej temperaturze ogrzania powyżej
zera. Długość mostu na Południu jest równa Lm—L0 = L0 /?ł^= 50 mm. Dla mostu
na Północy mamy L#,—L0 =?L0f}l2 = 20 mm.
283. Według warunków zadania- względne zwiększenie objętości jest równe
AV
----- 100 = n. Z drugiej strony, podczas ogrzewania o Al stopni objętość naczynia

zwiększa się o wielkość ZlV = V3/?/lt. Stąd Al = = 100° C.

284. W temperaturze długość pręta aluminiowego wynosi lj = l01 [l-j-pih),
a pręta żelaznego l2 = W^+ZVi)- Porównujemy je i otrzymujemy l2 ----—— —— =
l0lPl~!0%Pi
=83,4° C.
Objętości prętów w temperaturze t2 są odpowiednio równe: Vj = E0 X(l+3/Jjl3)
i Vj = ^oa(l+3/5jla), gdzie V01 = l01S i Koa = /0 2 S. Stąd otrzymujemy, że równość
objętości osiągnie się w temperaturze h = -----——— — = 27,8° C.
2 3(/0A -łoA )
285. Objętość wody w 4° C jest równa V4 = ^ ( l - f a ^ / j ) , w 10°C V1 0 drV4(l +
w 15° C V1 6 = y J0 {l+ « 3 zl/3), gdzie Atx = 4° C - l ° C = 3° C,At2 = 10° C -
—4° C = 6 ° C i Al3 = 15°C -10°C = 5°C. Wobec tego Vu = V ^ l+ M fj) (1 +
-f otjżlij) (l-)-a 3 żl/s). Ponieważ współczynniki rozszerzalności ax, aa i u3 są znacznie ^ <
mniejsze od jedności, po pomnożeniu człony zawierające iloczyny współczynników

272
pomijamy w porównaniu z członami, do których wchodzi tylko jeden ze współczyn­
ników. Dlatego z dostateczną dokładnością piszemy: Vu = V1(l+ec1Atl +atdłt +
+ * ,d f3) - 1 0 0 1 cm*.
286. Podczas rozszerzania się cieczy na skutek ogrzania jej ciężar właściwy zmienia
się odwrotnie proporcjonalnie do objętości. Wobec tego, jeżeli w temperaturze 0° C
ciężar właściwy cieczy jest równy do, to w temperaturze tx jej ciężar właściwy wynosi
do do
di = --------- a w temperaturze ft , d, = ---------. Z warunku równowagi hydrostatycznej
1 +a/i 1+«<*
d^! = dgAf znajdujemy średni współczynnik rozszerzalności termicznej tej cieczy
ft,-*!
w przedziale temperatur od lx do i, cc = ------------.
287. Po ogrzaniu o At stopni objętość naczynia zwiększa się o A Vx — Vx3(ixAt,
m m
objętość walca mosiężnego Vt = — zwiększa się oA V x = — Zp^Al i objętość wody
Vz = P i—Vj zmienia się o A P 3 = (V\— P2) ccAł. Ponieważ poziom wody w naczyniu
Z(fixVxD~B.m)
nie zmienia się, AV x—AVt = A V a. Stąd otrzymujemy a = ------- ----------- -
VtD —m
== —3,79 • 10-* 1/stop.
Ponieważ wielkość a jest ujemna ogrzewanie następuje w temperaturze między
0° i 4° C.
288. Ciśnienie na dnie kolby przed ogrzaniem wynosiło Px - D^gh. Po ogrzaniu
nastąpiło zwiększenie objętości natty o wielkość A V = VocAt. Natta w rurce podniosła
AV D,'o
się na wysokość Ah — -----. Gęstość nafty wynosi D ------ . W rezultacie ciśnienie
S l-fad f.
D ^hS+ V itA t)
na dno kolby jest równe p, = Dglh4-Ah) = ------------------- . Zmiana ciśnienia wy-
S(l-t-«df) 3
, D^gaAtiV-hS)
nosi Ap = P i—Pi ----------------------- 2240 N/m2 = 17 mm Hg.
S(l+flŁdf)

g 13. CIEPŁO, KALORYMETRIA, WSPÓŁCZYNNIK

SPRAWNOŚCI

288. Z równania bilansu cieplnego m%e(0—to)+mic*(®—*o) = mex(ł—0) otrzymu-

m. c(6 —Ł)
jemy cx = k----- — — = 2 • 10»J/kg-K.
m(l—0)—mx(6—t„)
290. Po wymieszaniu ilość ciepła nie zmieni się, dlatego suma algebraiczna ciepeł
otrzymanych i oddanych cieczom jest równa zeru: miCi(0 — y + mac* (0 —
p i i C i / i - j- Tfi+cJtm *4-
- tz) = 0 . Stąd 6 = = — 19° c .
miCi+ m2 Ci-f-msc3
Do ogrzania mieszaniny jest potrzebna ilość ciepła g = (miCi-fm2 Cj-(-/nsc3 )(f—0) =
= 1 300 000 J.
291. Termometr po zanurzeniu w wodzie otrzymuje ilość ciepła q — c(tx—tt).
l
18 — Zadania z fizyki 273
Tę ilość ciepła oddaje mu woda i wobec tego q = —ii), gdzie cx = 4200 J/kg-K —
<h-h) (-fx = 33,3° C.
ciepło właściwe wody, skąd łx = -------------
mici
292. Woda oddaje ilość ciepła qt = m2 c2 (/2 —1 3). Naczynie zaś otrzymuje q2 =
= W czasie t rozprasza się q = ?x—ę2 ciepła. Po upływie każdej sekundy
miCt{l2-+3)-m1c1{h-h) , , ,
rozprasza się qx = ------------------------------- = 161,3 J/s ciepła.
r
293. Są możliwe cztery przypadki: 1) cały lód roztopi się i temperatura mieszaniny
jest wyższa od f0 — 0° C, 2) cała woda zamarznie i temperatura mieszaniny jest niższa
od to, 3) temperatura mieszaniny jest równa l0 i część wody zamarznie oraz 4) tempera­
tura mieszaniny jest równa l0 i część lodu roztopi się. Po oziębieniu do tempera­
tury ł0 woda oddaje ęx = c1m1(ł1—t0) = 4,2 • 104 J ciepła. W tym czasie lód po ogrza­
niu do temperatury i0 pobiera ilość ciepła q2 = c2 m2 (f0— = 4,2 • 105 J. Ponieważ
9* > 9 d występuje tylko przypadek 2 lub 3. Jeżeli zamarznie cała woda, odda ona
jeszcze ilość ciepła q3 = mxr = 6 , 6 • 105 J. Ponieważ ?3 -t-ęx > g2, to jest możliwy tylko
przypadek 3. Wobec tego temperatura mieszaniny jest równa 0 = ł0 = 0° C.
Układamy dla tego przypadku równanie bilansu cieplnego c1m1 (ł1—6)Ą-mxr =
= m2 c2(9 —fj), z którego otrzymujemy masę zamarzniętej wody
m,c, ( 0 —f2) —m1 c1 f/x—0 )
mx = 1,145 kg.
r
Wobec tego masy znajdujące się w kalorymetrze w temperaturze 0 = 0° C wody
rMJ ” fflrr
i lodu są odpowiednio równe m1—mx i m2-j-mx . Ich objętości wynoszą Fx = --------
Di
ni7- ni-i —
i Vt = ----------- , a objętość całkowita jest równa V — V1 -|-Vs = ------------- f-
Di
hij+mx
■= 7,54-10- 3 ms.
294.Z równania bilansu cieplnego dla tego przypadku łjj-fmjr-f-mjCjJf,,—
mici(k ~ l0)+ mir+ ~ 0)
—0) = m2 Cj(0—12) otrzymujemy m2 = sa 40 kg.
c*(0 ł2)
295. Na ogrzanie ołowiu do temperatury topnienia i na stopienie go jest potrzebna
m 2 q—mr
ilość ciepła q = mc(/l —l0) -|----- • r, skąd f0 = ----------------- 0°C
2 2 mc

296. Ilość ciepła potrzebna do ogrzania lodu do temperatury f„ = 0° G jest równa

pi pi
qt = ---- c, (ło—li) = 2,1 • 10s J, do stopienia lodu qt = ----r =; 3,4 • 10* J, na ogrza-
9 9
P,
nie wody do temperatury wrzenia f3 = 100° C, qa = ---- cx(/s—ż0) = 4,2 • 10 • J
9
P P
i na wyparowanie wody — = ---- = 2,3 • 107 J (tutaj —------masa lodu). Porównu-
9 9
jemy te ciepła z ilością ciepła q, widzimy, że ?i+ ?2-f 9 3 < 9 < 9 i + 9 >+ 9 «+ 9 « > łj-
cały lód zmienia się na wodę o temperaturze lt = 100° C i tylko część wody o ciężarze

274
P j—P zamienia się w parę. Na zamianę w parę ta ilość wody potrzebuje ilości ciepła
P i-P
równej q3 = --------- A. Wobec tego ciepło, dostarczone zawartości naczynia, jest
9
równe q — gl + ga+ g 3 + ę 6 . Podstawiamy do tego wyrażenia wartości poszczególnych
ciepeł i rozwiązujemy otrzymane równanie względem P. Znajdujemy P = - j - [A+

99
+ c,(*o-fi)+ ',+ei(*i-«e>! - — = 46 N.
297. W naczyniu wydziela się ciepło q±kosztem kondensacji pary i ciepło q%na
skutek oziębiania się wody powstałej z tej pary, od temperatury ł, = 100° C do tem­
peratury mieszaniny #. W tym samym czasie jest pochłaniane ciepło q3 na stopienie
lodu i na ogrzanie wody, znajdującej się w naczyniu i wytworzonej ze stopionego
lodu, od temperatury t3 = 0° C do temperatury mieszaniny* Maksymalna ilość wydzie­
lonego ciepła (gdy cała para skropli się, a wytworzona przy tym woda oziębi się do
0° C) qx+qt = mi X+mzc(li —t1) — 1,80 • 107 J jest równa ciepłu pobranemu przez
lód w tym przypadku, gdy cały lód roztopi się q3 = m3r = 1,80 • 107 J. Wobec tego
g, = 0 i w naczyniu jest tylko woda o temperaturze 0 = = 0° C.
298. Para wodna ma masę rrii—m. Na jej wyparowanie jest potrzebne ciepło q =
= (m1—m)X. Przy szybkim pompowaniu ciepło zdąży przejść od otaczających ciał
do wody. Dlatego całą tę ilość ciepła otrzymujemy na skutek wytwarzania się lodu,
mŁA
^j. q = mr. Wobec tego (n^—m)A — mr i m = —---- = 35 g.
A+r
299. Ilość ciepła, która jest potrzebna do odparowania eteru, jest oddawana przez
wodę i eter podczas ochładzania się do temperatury ła = 0° C i przez wodę podczas
zamarzania. Wobec tego MA = skąd
Ał[A—c2 (fx—ż2)]
m = -------------------- 0,082 kg.
r+ ci(*i_ y
300. Ciepło, które jest potrzebne do ogrzania wody, jest pobierane od wody za-
M c (ł-tj)
mieniającej się w lód, tj. Mc[t—13) = mr, skąd m — ---------------- 0,124 kg.
301. Zakładamy, że po ogrzaniu temperatura zawartości kolby zwiększy się o wiel-
Wij ftl^
kość At. Przed ogrzaniem woda miała objętość Vi = -----, a rtęć V3 = . Gęstość
Di Dt
Di Objętość wody, która wypłynęła, jest
wody po ogrzaniu wynosi D3
i+ M f
UIg 'ns(l+<M0 . Po ogrzaniu objętość wody zwiększyła się
równa A Va = — =
D3 Di
o wielkość AVX = o^FjZii, a objętość rtęci — o wielkość AV3 — a3V3At. Ponieważ
kolba jest wypełniona całkowicie, AVi-\-AVt = AVt . Wzrost temperatury At znaj­
dujemy z równania q — miCiAt+mtctAt. Rozwiązujemy to równanie i otrzymujemy
Dt
«, = [mjfmjCi+mjC,)—ajgCmi—ma)] sa 1,7 • K H l/K .
D\Tn3q

18»
275
 Dn
302. Masa mosiądzu mŁ= V0Dn = VD, gdzie,D = gęstość mosiądzu
1+3Pt
o temperaturze ł przed zanurzeniem do kalorymetru. Stąd V ■
mi (1+3/?<). W celu
D,
określenia temperatury początkowej ł mosiądzu układamy równanie bilansu cieplnego:
ciepło, zużyte na stopienie lodu jest pobrane kosztem ochłodzenia mosiądzu, tj.
m2r = miC(t—t0). Stąd, uwzględniając, że i„ = 0° C, otrzymujemy ł = -----. Wobec
m, f
/ \
3Bm.r \
mic
tego V = ---- I 1 + — — ) = 0,0000512 m3 = 51,2 cm3.
303. Prędkość pociągu w chwili początkowej hamowania jest równa v — al.
mu2 ma2 ! 2
Jego energia kinetyczna w tym momencie wynosi = —- — . Zgodnie
z prawem zachowania energii ilość ciepła, wydzielona podczas hamowania, jest równa
ma2 / 2
q = Ek = —— = 2,25 ■ 108 J.
304. W celu ogrzania śrutu od temperatury do temperatury i2 i do jego stopienia
jest potrzebna ilość ciepła q = y + m r . Ponieważ przy zderzeniu niesprężystym
energia kinetyczna i potencjalna całkowicie przekształcają się w ciepło zderzających
się ciał (przy czym zgodnie z warunkiem zadania połowa tej energii zostaje przeka-
1 /mu 2 \ /----------------------
zana śrutowi) q = - I ------ 1- mgh I = mc(f2 —ł^Ą-mr, skąd u = y4c(t2—/1 )+ 4 r—2gh =
= 388 m/s. 2 ’ 2 /
305. Ilość ciepła wydzielana podczas spalania paliwa w jednostce czasu jest równa
q = mO. Z tej ilości ciepła w tym samym czasie przekształca się w pracę użyteczną
tylko część ciepła N = qr), gdzie rj = • największy współczynnik spraw­
ności silnika (T1 = ij+2730 C i T2 = /2+273° C). Ilość zaś pracy, wykonanej w jed­
nostce czasu, jest mocą. Wobec tego moc użyteczna tego silnika nie przewyższa
tx- t 2
P = mQ- = 263 kW.
306. Maksymalne teoretycznie możliwe współczynniki sprawności są odpowiednio
_ T1—T3
równe: silnika — ----------i maszyny parowej t]2 — . Tutaj Tx = ii+273°,
Ti
T2 — i2+273° i T3 = /3+273°. Stosunek współczynnika sprawności silnika do współ­
czynnika sprawności maszyny parowej jest równy Vi ( T i — T 3} T l
= 2.
Vt {.Ti T 3) T 2
307. Ilość ciepła wydzielona podczas spalania paliwa na drodze s jest równa
s
q = mQ, gdzie m — masa paliwa, zużyta w czasie r = — , w ciągu którego wodolot
u
qrj mQrjv
przebywa drogę s. Moc użyteczna silnika wynosi P = ---- = -------- . Wobec tego
r s
m P
zużycie paliwa na jednostkę drogi jest równe---- = ------ = 5 kg/km.
« Qr\v

276
 308. Współczynnik sprawności jest równy rj = ---- , gdzie qg — energia wydzie­
la s
łona podczas spalania w jednostce czasu. Objętość benzyny zużytej w czasie r = —
v
jest równa v, a masa jej wynosi m = VD. Po spaleniu jej wydziela się energia q =
q DVQ
= DVQ. Energia wydzielona w jednostce czasu jest równa qg = — = --------. W re-
PS T T
zultacie otrzymujemy t] = = 32%.
309. Czajnik w czasie r wykorzystuje energię qx = Pr. Do ogrzania masy wody
m = VD jest potrzebna energia qg = mc(łi —t1), gdzie f2 = 100°C jest temperaturą
wrzenia wody, a D = 10s kg/ms — jej gęstością. Współczynnik sprawności jest równy
= iL = Px = 53%.
V qt VDc(ts- l i )
310. Do otoczenia w czasie r jest ęddana ilość ciepła, pobrana od wody podczas
jej oziębiania się i zamiany w lód, qt = mc(f2 —ij-fm r, a także zamieniona w ciepło
energia w procesie pracy lodówki, która została pobrana z sieci elektrycznej. Całkowita
ilość ciepła oddana w czasie r wynosi qx = (fr+E. Moc pobrana przez lodówkę jest
E o, m
równa P — = q------ = q------- [cff.—?i) + r] = 416 W.
t r r

g 14. PRAWA GAZÓW DOSKONAŁYCH

I RÓWNANIE STANU

311. Z równania stanu dla 1 kmola gazu p V — E T wynika, że w przypadku

przemiany izotermicznej dla T = i T — 3T1 ciśnienie jest odwrotnie proporcjo­
3ETt
nalne do objętości: ip= We współrzędnych p, V zależność ta
V
jest przedstawiona graficznie jako hiperbola, przy czym punkty hiperboli odpowia­
dające temperaturze 3 Tt leżą trzy razy wyżej od punktów hiperboli odpowiadających
temperaturze Tlt przy jednakowych wartościach objętości V (rys. 235). Na wykresach
we współrzędnych p,T i V,T stałym wartościom temperatury Tr i 3 Tt odpowiadają
linie proste pionowe, wyrażające fakt, że przy danej temperaturze (na przykład Tt)
ciśnienie p (lub objętość V) przyjmuje dowolne wartości w zależności od wielkości
objętości V (lub ciśnienia p) (rys. 236 i 237). Wielkość objętości (ciśnienia) na tym
wykresie nie może być przedstawiona.
312. Zgodnie z prawem Boyle'a-Mariotta mamy pgVg — pxVx, skąd Vt =
= H?X±. = o, 0 2 m®.
Pi
313. Zgodnie z prawem Boyle'a-Mariotta mamy p1V1 = paYs, wobec tego ps =
= —— Pt- Zgodnie z warunkiem zadania Ap — pt —Pi. Usuwając z dwóch ostatnich
V*Ap
równań pt otrzymujemy pt ■ = 1,2-10* N/m2.

277
 314. Przy ciśnieniu gazu p od wewnątrz na tłok działa siła / = pS prostopadle
do powierzchni tłoka. Z zewnątrz na tłok także działa powietrze siłą /„ = p0 S, prosto­
padle do jego powierzchni i pręt, siłą F, która tworzy kąt « z prostopadłą do tłoka.
Tłok jest w równowadze, jeżeli suma rzutów sił na kierunek prostopadły do tłoka jest

F cos a
równa zeru, tj. p 0 S + F cos oc—pS = 0, skąd p = ----------- h Po = 1,10 • 106 N/m2 =
S
= 1,12 kG/cm2 = 8,3 • 102 mmHg = 1,09 at.
315. Ciśnienie p1 wewnątrz cylindra bez ciężaru na tłoku określamy warunkiem
S„
równowagi tłoka (rys. 238) ptS cos a = P + p 0S0l gdzie S -------------- pole wewnętrznej
cos a

powierzchni ukośnej tłoka, skąd p1 — ----+ p„. Ciśnienie p 2 wewnątrz cylindra, gdy
S° P+Pi
na tłoku leży ciężar, określamy analogicznie. Jest ono równe p%— ----------- h p0.
S0
Według prawa Boyle'a-Mariotta p1V1 = psF„, gdzie zgodnie z warunkiem zadania

Fj = ----. Z równań tych otrzymujemy P1 = p0S0-\-P = 260 N.

2

278
 316. Ciśnienie powietrza pt wewnątrz rurki odwróconej otwartym końcem do
góry jest równe sumie ciśnienia atmosferycznego p i ciśnienia słupka rtęci Dgh, tj.
p1 = p0Ą-Dgh. Objętość powietrza w rurce wynosi = IS, gdzie S — powierzchnia
poprzecznego przekroju rurki (rys. 239). Gdy rurkę odwrócimy otwartym końcem
w dół, to ciśnienie atmosferyczne p0 jest zrównoważone przez ciśnienie powietrza
wewnątrz rurki p 2 i przez ciśnienie słupka rtęci pozostałej w rurce Dgh/2, tj. p0 =
:Pi+ D g— lub pa : : p„—Dg — . Objętość powietrza w rurce w tym

przypadku wynosi F 2
4 - )-
4
Podstawiając wartości ciśnień
i objętości do wyrażenia na prawo Boyle'a-Mariotta pjFx = p 2 F2,
(Po—DghjZ) (L —hj%)
otrzymujemy l = -------------------------- .
p0+Dgh
317. W obu końcach rurki powietrze początkowo zajmuje obję-
L-ft
tość Fj = —- — S, gdzie S jest powierzchnią poprzecznego przekroju
rurki, i ma ciśnienie p. Gdy rurka zostanie postawiona pionowo
(rys. 240), to objętość powietrza w górnej części rurki jest równa

r--(VL+,)s' a ciśnienie pr . Objętość dolnej części rurki

Rys. 240
będzie F. a ciśnienie p2. Zgodnie z prawem
Boyle'a-Mariotta dla górnej części rurki mamy pVl = p1Vi, skąd (L —h)p —
= (L—ń+2/)pj (1) i dla dolnej części rurki pVl — p 2 F 2, skąd (L —h)p = (L —ft—2f)pa
(2). Z drugiej strony, słupek rtęci znajduje się w równowadze, gdy ciśnienie powie­
trza w dolnej części rurki jest równe sumie ciśnień powietrza w górnej części rurki
i słupka rtęci, tj. p2 = Pl-\-Dgh (3). Usuwamy p 2 i p 2 z równań (1), (2) i (3),
D ghU L-h)*-W ]
otrzymujemy p -= -----------------------= 5 • 10* N/m2.
4l(L —h)
318. Ciśnienie powietrza w rurce przed jej zanurzeniem wynosi p„, a objętość jest
równa V„ = LS, gdzie S — powierzchnia przekroju poprzecznego rurki. Po zanu­
rzeniu rurki w rtęci ciśnienie powietrza w rurce jest równe px = p0-\-Dgh, a objętość
wynosi VŁ= (h-fa;)S (rys; 241). Według prawa Boyle'a-Mariotta p0Va = PjVx lub
po podstawieniu wartości ciśnień i objętości p0LS = (p0+Dgh)(h+x)S, skąd x =
pt L
= ---------------- ft = —0,38 m, tj. koniec zalutowany rurki znajduje się na głębokości
pa+Dgh
38 cm poniżej poziomu rtęci w naczyniu.
319. Objętość powietrza w rurce zanurzonej do połowy długości w rtęci, do mo­

mentu poruszania w niej tłoka jest równa Fj = — S, gdzie S — powierzchnia prze

kroju poprzecznego rurki, a ciśnienie powietrza wynosi p0. Po ruchu tłoka, gdy poziom
rtęci w rurce jest niższy od poziomu rtęci w naczyniu o wielkość ft, objętość powietrza
w rurce wynosi Fą = (h+x)S (rys. 242), a ciśnienie jest równe p = pt +Dgh. Zgodnie

279
z prawem Boyle'a-Mariotta mamy p0V1 = pV2. Podstawiamy do tego równania
■t*Po
wartości ciśnień i objętości i otrzymujemy x —h —0,57 m, tj. tłok
%{Po-ł~®9h)
jest poniżej poziomu rtęci w naczyniu o 57 cm.
320. Do chwili poruszenia tłoka objętość powietrza w cylindrze wynosi K0 =
= S1 Łł, a ciśnienie jest równe p0. Po usunięciu tłoka objętość powietrza w rurce jest
równa Vx = S^x, a jego ciśnienie wynosi pt = p 0 + Dgx (rys. 243). Zgodnie z prawem
Boyle'a-Mariotta mamy peV0 = PiVi lub p0S1L1 = [p0^-Dgx)Stx. Rozwiązujemy to
2 + PoS1L1
równanie względem x i otrzymujemy x = ■ _ , , , Pod
IgD Yy W\ IgD )/ DgSt
pierwiastkiem piszemy znak plus, ponieważ x traktujemy jako wielkość dodatnią (ze

i*

Rys. 241 Rys. 242

zwiększeniem x zwiększa się ciśnienie px). Podstawiamy do tego równania x = La

i rozwiązujemy go względem Sj. Otrzymujemy minimalny przekrój poprzeczny cylindra
_(Po i
*1 min j •
Po^-i
321. Przed podniesieniem tłoka objętość powietrza w rurce wynosi V0 = Sh0, gdzie
S — powierzchnia poprzecznego przekroju rurki, a ciśnienie powietrza jest równe p0.
Po podniesieniu tłoka na wysokość H rtęć w rurce podniosła się na wysokość h nad
poziom rtęci w naczyniu (rys. 244). Objętość powietrza w rurce wynosi Vt = S(H—h),
P0 “■
a jego ciśnienie jest równe px = pu—hd, skąd h -----------. Zgodnie z prawem Boyle'a-
d
-Mariotta p„V0 = p{Vx lub p0 Sft0 = p 1 S (//—h). Podstawiając do tego równania wy­
rażenia na h otrzymujemy p0h0d = p ^H d—p04-p1). Rozwiązujemy to równanie
pa-I1 d (p0 - ż / d ) 2
i znajdujemy p1 —
V p0 /i0d . Ponieważ ciśnienie powie­
trza w rurce nie jest ujemne, przed pierwiastkiem pozostawiamy znak plus. W rezul­
tacie obliczeń otrzymujemy pl = 1,15 ■ 104 N/m2-.
322. Objętość powietrza w rurce do momentu zanurzenia wynosi Vg = LS,
gdzie S — powierzchnia przekroju poprzecznego rurki, a ciśnienie powietrza w rurce

280
jest p0. Jeżeli dolny koniec rurki zanurzymy na głębokość H (rys. 245), to objętość
powietrza w niej wynosi Vx = ftS, a poziom wody wewnątrz rurki znajduje się na
głębokości H —[L—h) poniżej powierzchni morza. Przy tym ciśnienie powietrza w rurce
jest równe px = p0 +Z>p(H—L-j-ft). Według prawa Boyle'a-Mariotta mamy p„F„ =
[p0+Dgh)[L-h)
= pt V„ tj. paLS = [pt + D g(H -L+ h)]hS, skąd H = - --------- = 41,6 m.
Dgh

Rys. 245
323. Ciśnienie powietrza na dnie zbiornika wynosi px = p0 + DgH, ciśnienie
powietrza na głębokości ft jest równe p, = p^Ą-Dgh. Objętość bańki na głębokości ft
4
jest równa V — — jit3. Zgodnie z prawem Boyle'a-Mariotta mamy p 1 F 0 = pt V lub
3

tPo+DgH)V0 = {p0+ D gh)-nT*, skąd r = l / •

3 4n{pt +Dgh)
324. Według prawa Boyle'a-Mariotta mamy p0 V, = PiKi, gdzie pj = p0—nAp
oznacza — ciśnienie na wysokości H, a liczba n wskazuje, ile razy w wielkości H mieści
H
się Ah, tj. n = ——. Wobec tego otrzymujemy paVi — I/ p0—H AP -----|\ V^, skąd
Ah \ Ah }

VxAp
325. Objętości początkowe powietrza pod tłokiem są w obu naczyniach równe
Fj = Sft, gdzie S — powierzchnia poprzecznego przekroju naczyń. Objętości końcowe

powietrza odpowiednio wynoszą: pod zamocowanym tłokiem F,

281
 ■Sh i pod tłokiem nieruchomym F 3 = SII ń -(- a: — —
h \J — S ll x + —
h \l(rys.246).

Końcowe ciśnienia są pod nim odpowiednio równe p2 i p3. Różnicę tych ciśnień okreś­
lamy różnicą poziomów cieczy w naczyniach: p 2 —p 3 = Dgh. Zgodnie z prawem
Boyle'a-Mariotta dla naczynia z zamocowanym tłokiem mamy p{Vx = p 3 P 2 lub
2 2
PiSń = p 3 — Sh, skąd p 3 ==— px. Wobec tego p 3 = pt —Dgh = — px—Dj/i. Zgodnie
3 3

z prawem
i a w c m Boyle'a-Mariotta
u i / j ' t c a “ i u a n y i i t f dia
u t a naczynia
u a o & y u ic i z
l, tłokiem
t i u t k i c i l l lruchomym
u u i i u i l i j i l l mamy pxPx
llłd iiiy t = rZv
Jl v\ — p 3 F 33
/ h\ l 2 \ ( h\
lub PiSh
; = p3S I a: + — I = I — px—Dgh J S I a: + — I , skąd otrzymujemy x =

(4px+ 3 Dgh)h
2 (2pi—3Djń)
326. Objętość początkowa powietrza w kolanku zamkniętym wynosi Vt = Sh
gdzie S jest powierzchnią przekroju poprzecznego kolanka, a ciśnienie początkowe
powietrza jest w nim równe p„. Po wylaniu części rtęci objętość powietrza w tym ko­
lanku wynosi Vt = S(Ax+ h 2) (rys. 247), a ciśnienie jest równe pl = p0—Dg(h —h2).
Zgodnie z prawem Boyle'a-Mariotta mamy p0Vx = pxP 2 lub p0 Sń1 = [p0—Dg[h—
—ń2)]S x [hi+ht ), skąd otrzymujemy h = ht 0,53 m.
Po+^*0 (^i+^s)
Dg{ht +ht )
327. Przed odpompowaniem powietrze zajmuje objętość balonu V i ma ciśnienie p
Pod koniec pompowania objętość Vv zajmowana przez powietrze, składa się z obję­
tości balonu i objętości komory pompy ssącej: Fx = P + o. Ciśnienie przy tym
P V+ v
wynosipx. Zgodnie z prawem Boyle'a-Mariotta mamy pV = p 1 P 1 lu b — = --------.
pi y
p
Według warunków zadania — = rt. Wobec tego v = V(n — 1) = 0,8 1.
Pi
328. Przed pompowaniem objętość powietrza jest równa objętości balonu V
a jego ciśnienie wynosi p0. Pod koniec pierwszego cyklu pompowania objętość po­
wietrza jest sumą objętości balonu V i objętości komory pompy ssącej o, a ciśnienie
jest równe px. Zgodnie z prawem Boyle'a-Mariotta mamy p0V = px(F+u), skąd

282
 Podczas drugiego cyklu rolę ciśnienia początkowego odgrywa p1
P1 - P» T ^ -
V
Dlatego p, = Pi . Podczas trzeciego cyklu rolę ciśnienia pier­
V+ v
is
wotnego odgrywa ps. Wobec tego pt = p, ltd. Oczywiście, że

po n cyklach ciśnienie jest równe p„ Lo-

p_ V Po
garytmujemy i otrzymujemy l g ---- = nlg Ostatecznie n ■
Po V+v
lg V+i>
329. Objętość powietrza pod ciśnieniem p, potrzebna do pracy n młotów, jest
równa Fj - nv. Zgodnie z prawem Boyle'a-Mariotta mamy pBV = pVlt skąd n =
PoV
= 2 0 młotów.
pv
330. Pod koniec każdego ssania powietrze o ciśnieniu atmosferycznym p 0 zajmuje
objętość komory pompy ssącej. W piłce ta ilość powietrza zajmuje objętość V i ma
ciśnienie cząstkowe p, które znajdujemy za pomocą prawa Boyle'a-Mariotta: p =
v
= — p0. Po n suwach ciśnienie px w piłce jest równe sumie ciśnień cząstkowych
nvpn
pl = np = ——— = 2 • 10‘ N/m2. ,

331. Ciśnienie cząstkowe każdej porcji powietrza znajdujemy za pomocą prawa

v 4zvPh
Boyle'a-Mariotta (patrz rozwiązanie zadania 330): p = ----p0, gdzie v= ----jest
V *
objętością powietrza zassanego przy każdym suwie pompy. Suma ciśnień cząstko­
wych wszystkich porcji powietrza, pobranych z komory po n suwach pompy, jest
mPhnp0
równa np = . Dodajemy tę wielkość do ciśnienia początkowego w dętce p,
4V
nd2hnp0
otrzymujemy ciśnienie końcowe pj + p0, skąd liczba suwów pompy,
4V
4 ^ ( P i- P o )
potrzebnych do uzyskania ciśnienia pl w dętce, jest równa n = ------ -------- . Czas na-
jwP/iPo
4^(P i - P 0)t
pompowania dętki wynosi i = m ■ - 46s.
mPhpB
332. Po połączeniu naczyń powietrze znajdujące się w każdym z nich rozejdzie
się po całej objętości Vi-\- Vj dwóch naczyń. Dla powietrza znajdującego się w naczyniu
pierwszym, zgodnie z prawem Boyle'a-Mariotta, mamy p iP l = p'i(Vi-t-V,) i dla
powietrza znajdującego się w drugim naczyniu p2Vt = p't(Vi+P»), gdzie p \ i p't
oznaczają ciśnienia cząstkowe. Dodajemy te równania i otrzymujemy P i^ i+ P j^ a =

283
 (p 'i+ p 'a){V"i+ Va)■ Jednocześnie według prawa Daltona powstaje ciśnienie p :
= p 'i+ p '2. Wobec tego p = ■
Pi^i+Pa^a = 6,75 • 105 N/m2.
Vx+ V 2
333. Na wykresie we współczesnych p, V (rys. 248) stałym wartościom ciśnienia
Px i 3px odpowiadają niezależnie od ilości gazu linie proste, obrazujące fakt, że dane
ciśnienie px (lub 3px) uzyskujemy dla tej samej ilości gazu przy różnych wartościach
objętości V w zależności od wielkości-temperatury T, która nie jest przedstawiona na
tym wykresie. Dokładnie tak samo na wykresie we współrzędnych p, T (rys. 249) gaz

P, P i.
3p,
3P i--------------

Pt ■ Pt -----------------
O V 0 T
Rys. 248 Rys. 249
ma dane ciśnienie px (lub 3px) przy dowolnych wartościach temperatury T, której
odpowiadają różne wartości objętości (wielkość objętości nie jest przedstawiona na
tym wykresie). We współrzędnych V, T, zgodnie z równaniem stanu pV = nRT,
zależność objętości od temperatury przy ciśnieniu 3px dla jednego kilomola gazu
R R
V = ----- T, przy ciśnieniu px dla jednego kilomola gazu V — ------ T i przy ciśnieniu
3px 3R Pi
P i dla trzech kilomoli gazu V = -------- T jest przedstawiona za pomocą linii prostych,
Pi
wychodzących z początku układu współrzędnych. Przy tym tangens kąta nachylenia
V
prostej, liczbowo równy — , w pierwszym przypadku jest trzy razy mniejszy niż
w drugim, a w drugim — trzy razy mniejszy niż w trzecim (rys. 250)»
334. Niech Vx i Tx = /x-f-2730 oznaczają początkową objętość i temperaturę
gazu, a V2 i T2 = f2+273° -— końcową objętość i temperaturę gazu. Zgodnie z warun­
kiem zadania V2 = 2VX i f2 = łx+ Ai lub, ponieważ stopnie skali Celsjusza i Kelvina
są równe co do wielkości, T2 = Tx-\-Al. Podstawiając wartości V2 i T„ do wyrażenia
na prawo Gay-Lussaca - — = otrzymujemy, że Tx = At, tj. temperatura
T-\
początkowa Tx = 1K lub lx = —271°C. Piszemy dla wartości objętości początkowej
i końcowej wyrażenia prawa Gay-Lussaca w postaci l ’x = P 0 (l-ł-a/x) i F 2 = F 0 ( l+ a i2)
i dodajemy do nich warunki V2 = 2 r x i i2 = fi-r-li, a następnie rozwiązujemy ten
układ równań. Wynik otrzymujemy ten sam, lecz rozwiązanie matematyczne jest
bardziej złożone. Zadanie rozwiązujemy' zawsze sposobem najprostszym.
335. Z prawa Gay-Lussaca gdzie l'x i Tx = fi-j-2730 oznaczają

284
początkową objętość i temperaturę, a K, i Tt ■ fs+273° — końcową objętość i tem-
AV
peraturę, otrzymujemy V2 = ---- Vx. Względna zmiana objętości wynosi ------=
Vt
T _T
1 - i = 0,04 lub 4%.
Vx Tx
336. Piszemy dla każdej części cylindra równanie stanu pxVx = nxRTx i pt Vx =
= njiiTj. Przy równowadze tłoka ciśnienie gazu z obu jego stron jest jednakowe,
wobec tego px = pr Zgodnie z warunkiem zadania ilość molekuł w obu częściach jest
Vj
także równa nx = na. Dzielimy równanie pierwsze przez drugie i otrzymujemy---- =

Ti VTX
= ---- . Uwzględniamy, te V1 + K , = P, a stąd znajdujemy Vx -
Ti+Ti
VTt
= 200 cm3 i Vt = = 300 cm’.
Ti + Tt

337. Gęstość początkowa gazu Dx ------ . Ponieważ masa gazu nie zmienia się,
i
jego gęstość w różnych temperaturach jest odwrotnie proporcjonalna do objętości:
Zgodnie z prawem Gay-Lussaca, przy stałym ciśnieniu objętości są
Vx
Vt Tj Dx T*
proporcjonalne do temperatur bezwzględnych: ---- = ----- . Wobec tego -----=
V, Ti O, rT’
DXTX mTx 1
skąd T, = 225 K lub /, -48°C.
D, VxDt
338. W rozwiązaniu zadania 337 pokazaliśmy, że przy stałym ciśnieniu gęstość
gazu jest odwrotnie proporcjonalna do temperatury bezwzględnej. Podczas ogrzewania
Do Tt
w naczyniu otwartym ciśnienie powietrza pozostaje stałe, dlatego ----= ----- .
Dt T0
Tutaj Dt oznacza gęstość powietrza w temperaturze Tt = fj-f273K i T0 = 273 K
D0r 0
temperatura odpowiadająca warunkom normalnym (0°C). Stąd Dt — --------=
Tt
= 0,41 kg/ms. Podczas oziębiania w naczyniu zamkniętym objętość i masa powietrza
pozostają stałe. Dlatego i gęstość jego pozostaje taka sama jak w temperaturze ?s.
339. Podczas równowagi tłoka działające na niego: siła ciężkości, ciśnienie po­
wietrza wewnątrz i ciśnienie atmosferyczne z zewnątrz równoważą się. Z tych trzech
sił podczas ruchu tłoka zmienia się tylko siła parcia powietrza z zewnątrz cylindra.
Lecz według warunku zadania i ona pozostaje stała. Dlatego po zawieszeniu ciężaru
siły te, tak jak poprzednio, równoważą się między sobą, a wypadkową wszystkich
*VfP,
sił jest ciężar P. Tłok z ciężarem o masie —— ---- , pod działaniem siły wypadkowej
9
porusza się zgodnie z drugim prawem Newtona ze stałym przyspieszeniem a =
pt9
= ----------- . W ruchu jednostajnie przyspieszonym bez prędkości początkowej odle-
głość x od dna cylindra do tłoka, obliczana od dołu, zmienia się według prawa
 afi V1
X l+ - — , gdzie, x1 = — ■ odległość tłoka od dna cylindra w chwili początko-
Ł o
wej. Wobec tego przy stałym ciśnieniu wewnątrz cylindra jego objętość V = xS zmie-
P ^S V
nia się z upływem czasu według prawa V = + ---------- i2. Stosunek zaś----- =
«(J’l+J’J Vi
P tfS
1 H------------------ i2 przy stałym ciśnieniu zgodnie z prawem Gay-Lussaca jest równy
2(-Pi+-P*)Vi
stosunkowi temperatur bezwzględnych. Wobec tego, aby podczas obniżania się tło­
ka z ciężarem ciśnienie w cylindrze pozostawało stałe, musi być spełniony warunek
-L -1 + — 3 ? .. i2, tj. temperatura T zmienia się z upływem czasu według
Ti 2(P1+ P i)V1
PxTiSg
prawa T = Tx -f- ■ fi = A + B fi, gdzie A = 100K i B = 4 • 10" 2 K/s2.
(2P1 + P S)V1
Rozwiązanie jest prawdziwe, jeżeli oczywiście, podczas zmian objętości ciśnienie
i temperatura wewnątrz cylindra zdążą wyrównać się (patrz wstęp do § 14).
V
340. Warunek — = const oznacza, że procesy ogrzewania i ochładzania odbywają

się izobarycznie. Przy stosunku objętości początkowych — = — objętości te stano-

1 V* 2 2
wią następujące części objętości V0 całej rurki: = — F 0 i V, = — V0. Objętości
3 3

końcowe obu części są jednakowe V3 = — V0. Zgodnie z prawem Gay-Lussaca dla

2

części mniejszej m am y---- = ——i dla części większej----- = ----- , gdzie T„ =

V3 Pi y3
= 273°K oznacza temperaturę odpowiadającą warunkom normalnym, skąd Tj =
TV 3
• = — T0 s=s 410 K lub ix = 137°C; T, = ° 3 = _ Ta p* 205K lub
V* 4
/, - —6 8 °C.
341. Podczas ogrzewania w próbówce otwartej ciśnienie powietrza jest cały czas
równe ciśnieniu atmosferycznemu pv Podczas ochładzania próbówki zamkniętej
objętość zawartego w niej powietrza nie zmienia się, tj. zachodzi przemiana izocho-
Pi P% Pi
ryczna. Zgodnie z prawem Charlesa m am y----= ----- , a stąd 7\ = —- T. — 404 K,
Ti T% pt
tj. fj = 131°C. Rozwiązanie zadania za pomocą wyrażeń dla prawa Charlesa w postaci
Pi = p0 (l-)-af1) i Pi = p0 (l-f«/,) prowadzi do bardziej złożonego wzoru =
P i(l+ « /i)-P i . . . . . .
= -------------------.dającego, oczywiście, ten sam wynik.
Pu*
342. Ponieważ według warunku zadania objętość powietrza jest stała, ciśnienie p%
Pi Pi PiTi
powietrza w cylindrze znajdujemy z prawa Charlesa:---- = ----- , skąd p, = ------ .
Ti
Tt-T i
Wobec tego ciśnienie wewnątrz cylindra zwiększyło się o .dp = p, —Pi — Pi

286
 T *-T x
przy tym siła parcia na tłok od wewnątrz cylindra wzrosła o A f = SAp = Sp1
Ti
Aby równowaga tłoka była zachowana, należy położyć na nim ciężar, który jest równy
Af, tj. P = SP lI ę I i = 46N .
■*1
343. Manometr zwykle jest skalowany tak, że wskazuje on różnicę między ciśnie­
niem wewnątrz zbiornika i ciśnieniem atmosferycznym. Dlatego ciśnienie w zbiorniku,
gdy znajduje się on w pomieszczeniu, wynosi p1 = p + p 0, a ciśnienie w zbiorniku
wyniesionym na ulicę — p 2 = p.+p0—Ap. Ponieważ objętość gazu pozostaje stała,
Pi. Pt
według prawa Charlesa----= ----- , gdzie Tt = fs4-273° — temperatura powietrza
Tx Ta
Pa P~\~Pn—A P
na ulicy. Stąd T, = — Tt = ---- - Ty = 256 K’ (lub f8 = -17°C).
Pi P+Po
344. Ciśnienie gazu, którym napełnia się lampy, spełnia prawo Charlesa:
P Pn T.
— = — . Stąd p = — p0 = 7,4 ■ 10* N/m2.
Tx Tt Ts
345. Niech w cylindrze pod tłokiem znajduje się pewna ilość gazu, który w tem­
peraturze f0 = 0°C ma ciśnienie p„ i objętość V0.
1. Ogrzewamy gaz do temperatury tx przy stałym ciśniehiu p0. Wtedy zgodnie
z prawem Gay-Lussaca gaz zajmie objętość Vx = ^ ( l+ a f j) .
2. Sprężamy gaz przy stałej temperaturze fj od objętości Vx do objętości VB.
W rezultacie gaz osiąga ciśnienie px, przy czym według prawa Boyle'a-Mariotta mamy
Po^i = P iv o-
3. Oziębiamy gaz do temperatury f0 przy stałej objętości V0. Na skutek tego
gaz powróci do stanu początkowego, a jego ciśnienie zmniejszy się od Pl do p0. Zgodnie
z prawem Charlesa px i p0 łączy zależność px = p0 (l+jSł). Podstawiamy wyrażenia

dla z punktu pierwszego i wyrażenie dla px z punktu trzeciego do wyrażenia prawa

Boyle'a-Mariotta z punktu drugiego i otrzymujemy p0 F o(l+ orfi) = Po^oU + $ (i)-
Stąd cc — p.
346. Wykresy procesów we współrzędnych p, V i p, T są przedstawione na rys.
251 i 252.
347. Ponieważ dla stanu początkowego gazu znamy jego temperaturę Tt —
=■ ^ -(-273°, objętość Vx i ciśnienie-Pl i dla stanu końcowego znamy objętość Vt, a tem-

287
peratura pozostaje taka sama w stanie końcowym co i w stanie poprzednim (trzecim)
T3 — f3-f-2730, dane te wystarczają do znalezienia ciśnienia końcowego p 4 przy
pomocy równania gazów doskonałych, bez posługiwania się stanami przejściowymi:
P l^ l P4 ^ 4 P l^ l^ S
Stąd p 4 • = 105 N/m2.
^4*1
Do tego samego wyniku dochodzimy przez rozpatrzenie kolejno następujących
po sobie trzech procesów: 1 ) przemiany izotermicznej przy Tx = const, dla której
Vs V3
p1V1 = p 2 Vj, 2) przemiany izobarycznej przy p 2 = const, dla której---- = -----
T3 T 3
i na koniec 3) ponownie, przemiany izotermicznej przy T3 = const, dla której p 2 V3 =
= p 4 V4. Usuwamy z tych trzech równań p2, V2 i V3, których wartości nie są dane
. , . P iV i Pt V t
1 otrzymujemy ponownie----- --------- .
348. Dla danej ilości gazu w przypadku dowolnych procesów stosujemy równanie
pV ■
gazów doskonałych w postaci — = B = const, gdzie stałą wielkość B znajdujemy
podstawiając do tego równania wiadome wartości dla stanu początkowego px, V3 i Tt :
B= = 0,5 J/K.
Ti
1. Rozwiązanie we współrzędnych p, V. Proces pierwszy odbywa się po izotermie,
której równanie otrzymujemy podstawiając do równania gazów doskonałych T = Tx\
pV a
-----= B lub p = — , gdzie ct : B TX = 200 J. Proces trzeci odbywa się także

po izotermie, lecz przy T — T 3> dlatego opisujemy go równaniem p = — , gdzie

c2 = BT3 = 100 J. Po wybraniu skali budujemy te izotermy (rys. 253). Na tym wy­
kresie punktowi 1, leżącemu na izotermie T1 = 400K, odpowiada ciśnienie początkowe
Pi = 1 • 105 N/m2 i objętość początkowa V3 = 2 • 10~ 3 m3. Linii między punktami 1 i 2
odpowiada sprężanie izotermiczne do objętości V2 (objętość ta nie jest dana, dlatego

288
punkt 2 wybieramy dowolnie). Linia pozioma między punktami 2 i 3 (izobara) wyobraża
następny proces oziębienia izobarycznego od temperatury do temperatury T3.
Przebiegający dalej proces izotermiczny przy temperaturze T3 = 200K, który pro­
wadzi do punktu 4 odpowiadającego objętości Vt = 1 ■ 10- 3 m3, jest, jak to widzimy
z wykresu, rozprężaniem. Punkt 4 określa ciśnienie końcowe p 4 = 1 • 105 N/m2.
2. Rozwiązanie we współrzędnych p, T. Po wybraniu skali nanosimy na wykre
punkt i, odpowiadający wartościom początkowym T1 = 400K i p1 = 1 • 106 N/m2
(rys. 254). Linia prosta pionowa między punktami 1 i 2 wyobraża proces izotermiczny
(sprężanie), prowadzący do zwiększenia ciśnienia do wartości p8, którego nie znamy
i wybieramy dowolnie. Linia pozioma między punktami 2 i 3 wyobraża oziębienie izo-
baryczne od temperatury Tt — 400K do temperatury T3 = 200K. Dalej ponownie
przebiega proces izotermiczny, któremu na wykresie odpowiada prosta pionowa —
izoterma przy T3 — 200K.

p = A T, gdzie A — -----= 500 N/m2 -K. Na wykresie ta izochora jest przedstawiona

^4
jako linia prosta, wychodząca z początku układu współrzędnych. Punkt 4 przecięcia
tej izochory z izotermą T3 = 200K odpowiada stanowi końcowemu T = T 3, V = V t
1 p = p4. Z wykresu znajdujemy p 4 = 1 • 105 N/m2.
3. Rozwiązanie we współrzędnych V, T (rys. 255). Po wybraniu skali odkładamy
na wykresie punkt 1, odpowiadający objętości początkowej V3 — 2 • 1 0 _3 m3 i tempe­
raturze początkowej T3 = 400K. Linia pionowa między punktami 1 i 2 wyraża sprę­
żanie izotermiczne przy temperaturze 'l\ do objętości Fa, której odpowiada punkt 2 .
Dalej budujemy izobarę. W tym celu prowadzimy prostą przechodzącą przez punkt
2 i początek układu. Oziębianie izobaryczne wyobraża odcinek tej prostej od punktu 2

do punktu 3, odpowiadający temperaturze T3 — 200K. Dalej przebiega proces izo­

termiczny, (rozprężanie) wyobrażony prostą pionową, przechodzącą przez punkt 3
i prowadzący do objętości V = 1 • 10- 3 m3 (punkt 4). Aby znaleźć ciśnienie końcowe
wyznaczymy, jakiej izobarze odpowiada punkt 4. W tym celu prowadzimy prostą
przez początek układu i przez ten punkt i otrzymujemy równanie tej prostej V — K T

19 — Zadania z fizyki 289

Z wykresu otrzymujemy K — 0,5 • 10_5 m3 /K. Porównując to równanie z równaniem
B
izobary otrzymujemy z równania gazów doskonałych V = — T, dla ciśnienia p 4 =
Pt
B
= const, skąd znajdujemy-— = K iub pt = 1 • 104 N/m2.
Pi
349. W warunkach normalnych p„ = DgH0 = 1013 N/m2, gdzie D = 1,36 • 104
kg/m3 oznacza gęstość rtęci, 9 = 9,8 m/s2 - przyspieszenie grawitacyjne i H0 —
= 760 mm Hg, T0 = 273K. W tym przypadku kilomol dowolnego gazu zajmuje
PV
zawsze tę samą objętość V0 = 22,41 m3, według prawa Avogadra, skąd R = -----=
p0V0 T
= ™ = 8,31 • 103 J/kmol- K.
To
350. W równaniu gazów doskonałych uwzględniamy, że masa cząsteczkowa wo­
doru wynosi p = 2 kg/kmol i stała gazowa B = 8,31 • 103 J/kmol • K, otrzymujemy
fipV
m = ------ = 0,138 kg.
BT
351. Równanie stanu powietrza w naczyniu o objętości V pod ciśnieniem atmo-
mi m.
sferycznym p przed ogrzaniem jest pV = ----RTlt a po ogrzaniu pV = ----- BT,
p. p
gdzie m1 jest masą powietrza w naczyniu przed ogrzaniem, m2 — jego masą po ogrza­
niu i p — masą cząsteczkową powietrza. Dzielimy równanie drugie przez pierwsze,
ma T1
otrzymujemy---- = ----- = 0,415, czyli 41,5%.
mi Tt
m1
352. Równanie stanu tlenu znajdującego się w butli jest p{V = --RT, a tlenu
m2 ^
pozostałego w butli, jęst równe p3V = - — BT, gdzie V oznacza objętość butli,
P
T —i temperaturę tlenu, p — jego masę cząsteczkową, m1 — masę początkową im , —
m. Pt
masę końcową. Dzielimy jedno równanie przez drugie 1 otrzymujemy ——= — ,
P i P i—P t mi ^
skąd m2 = m1---- . Masa zużyta tlenu wynosi m1—mi = m1-------- i jest to część
Pi Pi
mi ms Pi Pt
jego masy początkowej równa 0 , 2 lub 2 0 %.
mi Pi
353. Równanie stanu helu, znajdującego się pierwotnie w butli, wynosi pxV —
= ----RTt i helu w butli po dopompowaniu — pt V = —— R T S, gdzie p — A, ponieważ
P P
hel jest gazem jednoatomowym. Z równań tycn znajdujemy różnicę w masach przed
AV I Pt P i\
1 po dopompowaniu mt —m1 = ----- I --------------I = 5,7 • 10- 2 kg.
B \ T2 Ti f
354.Równanie stanu gazu ma postać pV = — RT, skąd jego masa cząsteczkowa
mRT P
jest równa p = ------- = 32 kg/kmol. Oczywiście jest to tlen.
pV

290
 355. Z równania stanu znajdujemy gęstość gazu D = ----■ = -----, gdzie fi —
F RT
= 28 kg/kmol jest masą cząsteczkową azotu, skąd D = 1,12 kg/m3.
356. Za pomocą wzoru, otrzymanego podczas rozwiązywania zadania 355, otrzy­
mujemy D = 0,49 kg/m3.
ftp
357. Gęstość azotu jest określona wzorem D = , gdzie fi = 28 kg/kmol jest
masą cząsteczkową azotu (patrz rozwiązanie zadania 355). Według warunku zadania
D up 0,4 RTD0
mamy---- = -------- = 0,4, skąd p = -------------- = 2,4 • 107 N/m2.
• D0 RTD0 /i
358. 1 sposób: Zgodnie z rozwiązaniem zadania 332 ustalone ciśnienie jest wyra-
P i F i + P 2F 2 , P (V i+ 7 8 ) -P i,V 2
zone wzorem p = ---------------- , skąd p, = ----------------------- = 5 • 105 N/m2.
v 1+ V 2 vx
ml
2 sposób: Równanie stanu powietrza w butli pierwszej jest pi V1 = -----RT,
P
m2 m1 +m 2
w butli drugiej p2 F 2 = -----RT, a po połączeniu butli p(Fx+ Fa) = ------------RT, gdzie
/i fi
nt i m2 oznaczają masy powietrza odpowiednio w pierwszej i drugiej butli. Usuwając
. P fV t+ V .J-p.V ,
z tych równan m1 1 m2 otrzymujemy ponownie px = -------------------- .

----- TT
v ,,p x *V u v2,pz

Rys. 256

3 sposób: Zakładamy, że w rurze łączącej butle znajduje się tłok (rys. 256). Prz
suwamy tłok tak, aby ciśnienie w butlach było jednakowe i równe p. Objętość po­
wietrza w butli pierwszej zwiększa się o wielkość A V i wynosi Vt-\-AV, a w butli dru­
giej zmniejsza się o taką samą wielkość i wynosi V2—A V. Teraz tłok usuwamy, nie
naruszając równowagi gazu. Według prawa Boyle'a - Mariotta mamy p2F i = p (F i+
Ą-AV)\ paF 2 = p(Vi ~ A F). Dodajemy te równania i otrzymujemy poprzedni wzór
określający px
359. Równania stanu dla powietrza w naczyniu pierwszym pxV = -- R T X dla
P
m2
powietrza w naczyniu drugim p2F = ----/?T2 i dla powietrza w naczyniach po ich
P
ml+ m 2 Pl ml R
połączeniu p-2F = ----------- RT. Z równania pierwszego — = --------- , z równania
P /i V
p2 m2R 2p mxR m2R
drugiego ---- = --------- i z równania trzeciego---- = ---------- 1--------- . Odejmujemy
p f iV 6 T f iV f iV

19«
291
 2p Pi Pi
od wyrażenia ostatniego dwa poprzednie i otrzymujemy = 0,
Ti Ti Ti
T
skąd p = —

360. Równanie stanu gazu od momentu ogrzania dla każdej połowy cylindra wy-
m
nosi pLS = -----itT, gdzie LS = V jest objętością połowy cylindra, S — powierzchnią
P
jego poprzecznego przekroju. Objętość ogrzanej połowy wynosi V1 = (L-\-l)S i rów­
ni
nanie stanu gazu w tej połowie ma postać p^L-f/JS = ----R{T-\-A l), a objętość po-
P m
łowy drugiej V2 = (L —l)S i równanie stanu gazu w tej połowie jest Pi[L—l)S — — RT.
P
Tutaj pt oznacza ciśnienie gazu po przesunięciu tłoka, równe w obu połówkach cy­
lindra z powodu równowagi tłoka, TĄ-Al— temperaturę w połowie ogrzanej. Dzie­
L+l
limy dwa ostatnie równania przez siebie i otrzymujemy T Ą-Al = T -, skąd
L — l,

2 Tl
At = 404K. Prawe strony pierwszego i trzeciego równania są sobie równe,
L —l
dlatego Pi[L —l)S = pLS (równanie to przedstawia prawo Boyle'a-Mariotta dla tej
części cylindra, której temperatura nie uległa zmianie). Z tego równania otrzymujemy
Lp
Pl = - j—J = ! > 6 7 ' 1 0 6 N/m2.
361. Ponieważ wodór swobodnie przenika przez przeszkodę, rozprzestrzenia się
on po całej objętości naczynia i dla niego równanie stanu ma postać pxV = ---- RT,
mi
gdzie /łj = 2 kg/kmoł jest masą cząsteczkową wodoru. W tej części naczynia, w której
poprzednio był sam wodór, pozostanie on dalej sam, tak że ciśnienie w tej części na-
miRT
czynią jest równe Pi = -------- = 3,3 • 104 N/m2. Dla azotu równanie stanu jest
thY
V ma
równe pa — = ---- RT, gdzie m, = 2,8 • 10- 2 kg jest masą gramocząsteczki azotu
i ft2 = 28 kg/kmol — jego masą cząsteczkową. Ponieważ w tej połowie naczynia jest
i wodór, i azot, ciśnienie wypadkowe p jest sumą ciśnień cząstkowych p1 i pa. Wobec
_ / ”»i 2ma \
tego p = Pi+Pj = 105 N/m2.
\ Pi + PaPa / / V
363. Równanie stanów dla pierwszej i drugiej części naczynia do wyrównania tem-
m1 m ,
peratur mają postać pV1 = ----R T t i pV2 = -----R T2. Dzielimy je przez siebie i otrzy-
P P
ViT2 mi
mujemy-------= ----- . Równania stanu dla pierwszej i drugiej części naczynia
V2Ti m2
mi m 2
po wyrównaniu temperatur mają postać p 'V \ = ----R T i p'V '2 = ----- RT, gdzie
P P
V \ jest objętością końcową pierwszej części, V'2— objętością końcową drugiej części,

292
T — wspólną temperaturą i p ' — ciśnieniem jednakowym w obu częściach na skutek
V\
równowagi przegrody. Dzielimy te dwa równania stronami i otrzymujemy ----- =
mi V\ VjT, 4 V's
m2 - 8 V'.2 V2Tl 5
363. Niech długość części naczynia, wypełnionej tlenem, wynosi x, wtedy długość
części naczynia wypełnionej wodorem jest równa L —x, a ich objętości są odpo­
wiednio równe V1 = xS, i V2 — (L—x)S, gdzie S jest powierzchnią poprzecznego
m
przekroju naczynia. Równanie stanu tlenu ma postać pxS = ---- RT, a wodoru
m ^
p(L—x)S = ----RT, gdzie m i p oznaczają jednakowe, według warunku zadania,
Ps
masy i ciśnienia tlenu i wodoru. Dzielimy jedno równanie przez drugie i otrzymujemy
X Lin L/iz
-------= — . Stąd x = = 5 cm, tj. tłok znajduje się w odległości x = 5 cm
L —X Pi jU l+ ^ 2

od końca tej części cylindra, w której znajduje się tlen.

364. Podstawiamy do równań stanu, podanych w rozwiązaniu zadania 363, x = — ,
T = Tj dla tlenu i T = T2 dla wodoru. Zauważmy, że lewe strony tych równań są
Ti Pi
równe. Przyrównujemy wobec tego strony prawe i otrzymujemy = 16.
Pi
Przy dowolnych temperaturach, dla których spełniony jest ten warunek, tłok dzieli
naczynie na równe części.
m
365. Z równania stanu pV = — RT, gdzie p = 28 kg/kmol jest masą cząstecz-
ppV
kową azotu, otrzymujemy T = —-----= 280K, czyli i = 7°C.
mR
366. Po wzniesieniu się balonu jego objętość wynosi P 2 = V1Jr nV1, gdzie n =
= 5% = 0,05, a ciśnienie gazu w nim jest równe p 2 = p0 +zlp. Zgodnie z równaniem
PiVi p?y2 . Stąd r a - P *V t T j (p0 + ^ p ) (1+n) Tj
gazów doskonałych
Pi^i Pi
= 255K, lub f2 = —18°C.
367. Objętość wodoru, zamkniętego w n butlach wynosi V = nv. Przy pomocy
pV piVl PiFiT
równania gazów doskonałych---- = -------- znajdujemy n = ----------= 536 butli.
T Tt pFTj
368. Siła ciężkości P działająca na samochód stojący na płaszczyźnie poziomej jest
skierowana w dół i zrównoważona czterema siłami reakcji ze strony szosy na opony.
Siły te są skierowane do góry. Zakładamy, że wszystkie te cztery siły są jednakowe
P
i równe / = — .Na styczną z szosą płaską powierzchnię opony działa z góry, z zewnątrz,
4
siła parcia pS powietrza, zawartego w oponie, z dołu zaś działa siła ze strony szosy f.
Siły te równoważą się. Wobec tego ciśnienie powietrza wewnątrz opony przy tempera-
1 P
turze 12 jest równe p = — = ----. Zgodnie z równaniem gazów doskonałych mamy
S 4S

293
pFa Po^i lub, uwzględniając wartość p, PV* PoVi Stąd P = 4ST2p0V1
T2 Tx 4ST,_ . V,T,
= 4 ■ 10* N pa 4000 kG.
369. Aby usunąć wodę ze zbiornika, powietrze powinno mieć ciśnienie równe
co najmniej ciśnieniu wody na tej głębokości p 2 = p0 +d/i. Po rozprężeniu powie­
trze zajmuje objęteść V2 = V -j- Vr Zgodnie z równaniem gazów doskonałych mamy
P iV i Pt^t , .
-------lub Pi^i . Stąd F
Pi 1 1 T ‘z
— Vx= l,85m3.
Ti Ti (p0+dh)Tx
370. Równowaga ustali się w tym przypadku, gdy siły parcia w cylindrach na
oba tłoki są równe, tj. przy warunku pxSx = p 2 S2. Stosujemy do powietrza w cylindrze
pierwszym równanie gazów doskonałych
Po^i Pi^ i i do powietrza w cylindrze
Ti T2
drugim prawo Boyle'a - Mariotta p0 Fa = p 2 V"2. Po ogrzaniu tłoki przesuną się na
jednakową odległość i okaże się, że zmiany objętości powietrza
w cylindrach są proporcjonalne do ich powierzchni, tj.
V 'i—Vx Sx
----------- = -----. Rozwiązując ten układ czterech równań z czte-
F , - F 'a S2
rema niewiadomymiplt p2i V \ , V'2, otrzymujemy w szczególności
SiP.tr, Vx+T^,) S iS tP o lT M + T M
Pt = . Stąd F = p 2 S2 =
Tx(S2 F i + S 1 F2) ‘ 1 * * T1 (S2 F 1 + S 1 Va)
371. Niech poziom wody w szklance znajduje się w odległości
h od dna szklanki (rys. 257). Ciśnienie powietrza w szklance jest
równe pQ-\-Dgh. Ponieważ ciśnieniu p0 odpowiada w przybli­
żeniu dziesięciometrowy słup wody, a h jest mniejsze od H =
= 10 cm = 0,1 m, Dgh wynosi mniej niż 1% od ciśnienia atmosferycznego i wielkość
Dgh pomijamy w porównaniu z p„, tj. uważamy, że ciśnienie powietrza w szklance jest
Fi F2
stałe. Wtedy według prawa Gay-Lussaca mamy----= -----, gdzie Fx = HS i Fs =
Ti T2
T.
= hS — objętość początkowa i końcowa powietrza w szklance. Stąd h = H —- ,
Ti
HS{T x- T 2)
a objętość wody, która wpłynęła do szklanki, wynosi F = (H —h)S =
= 49 cm3
Jeżeli uwzględniamy zmianę ciśnienia wody w szklance w zależności od wiel-
PoH S {P o + D 9h)hs
kości h i zastosujemy przy tym równanie gazów doskonałych-
Ti
Po 4HT2Dg
to dla h otrzymujemy złożony wzór h —
(l/‘+
2 T>9 \ |/ PoTi
według tego wzoru prowadzą do wartości F = 50 cm3. Zauważmy jeszcze, że jeżeli
*)■
Obliczenia

pierwiastek w tym wyrażeniu rozłożymy na dwumian Newtona i ograniczymy się do

2HT2Dg
dwóch pierwszych członów 1 + , to otrzymujemy dla h wyrażenie otrzymane
PoTi
poprzednio za pomocą prawa Gay-Lussaca.

294
 372. Według prawa Archimedesa szklanka pływa zanurzona po brzegi przy wa
runku, że jej ciężar P wraz z ciężarem nalanej do niej wody DgVi jest równy ciężarowi
2
wody wypartej DgV, gdzie V = HS jest objętością szklanki, V2 = — HS — ob­
jętością wody wlanej do niej i S —• powierzchnią jej poprzecznego przekroju. Wobec
2 1
tego P -1-----HSDg — HSDg. Stąd P = — HSDg. Szklanka zanurzona dnem do góry
3 3
na głębokość x znajduje się w równowadze, jeżeli ciężar wypartej przez nią wody wy­
nosi DgV%(gdy V2 oznacza objętość sprężonego w niej powietrza) i jest równy ciężarowi
1
szklanki P. Uwzględniając wyrażenie na P otrzymujemy Vt = — HS. Na głębokości x

ciśnienie powietrza w szklance wynosi p = p0 I(a:------H

2 \ I Dg. Z równania gazów do-

P0H S
[p. + HS
PofóTz—Tj)
skonałych otrzymujemy x = ------------- ---- 1-
TiDg
Ą---- H = 15,4 m.
3

§ 15. ELEMENTY FIZYKI MOLEKULARNEJ

373. W jednym kilomolu dowolnej substancji znajduje się N = 6,02 • 102 8 molekuł
p
(liczba Avogadra). Wobec tego, masa jednej molekuły wynosi m = — . Stąd otrzymu-
N
jemy masę molekuły wodoru (p = 2 kg/kmol) m1 = 3;3 • 10- 2 7 kg i masę molekuły
tlenu (p = 32 kg/kmol) m2 = 5,3 • 10-2* kg.
374. Objętość kilograma gazu w warunkach normalnych jest równa V0 =
N
= 22,4ms/kmol. Znajduje się w niej N = 6,02- 102* molekuł. Dlatego nB = ---- =
V0
= 2,7 • 102 5 m~s = 2,7 • 101* cm- 2 (liczba Loschmidta).
375. W objętości V0 = 22,41 m3 znajduje się w warunkach normalnych N =
= 6 ,0 2 - 1 0 2* molekuł.Ponieważ w jednych i tych samych warunkach liczba n0 molekuł
no JV vN
w naczyniu jest proporcjonalna do jego objętości, — = ---- . Stąd rig — ----- . Niech
v Va Vo
n = 1 0 8 s_I będzie liczbą molekuł uciekających z otworu w jednostce czasu, wtedy
ftp _ vN
szukany czas jest równy ł ■ 2,7 • 101 1 s 8500 lat.
n Vnn
376. Rozpatrując kilomol azotu, który w warunkach normalnych (ł,, = 0°C
i p0 = 105 N/m2) zajmuje objętość V0 = 22,41 m3, a pod ciśnieniem px w tej samej
VoPo
temperaturze zgodnie z prawem Boyle'a-Mariotta objętość jego jest równa V2 = -------.
Pi

295
W kilomolu gazu znajduje się N = 6,02 • 102®molekuł. Objętość każdej z nich wynosi
mP tz(PN
v= i ich całkowita objętość jest równa V = —-— . Wobec tego na objętość
V
samych molekuł przypada przy ciśnieniu p0 część całej objętości równa ----=
izd?Npx V
= ----------= 3,8 • 10-4, lub 0,038%, a przy ciśnieniu px część równa------=
6 F0 V±
mPNpx
= -------— = 0,19, lub 19%.
6 FoPo
377. Każda molekuła przed zderzeniem ze ścianką ma pęd mv, skierowany do
ścianki. Po zderzeniu sprężystym kierunek prędkości molekuły zmienia się na prze­
ciwny. Dlatego pęd molekuły po zderzeniu wynosi —mu. Zmiana pędu każdej mole­
kuły wynosi mv—(—mv) = 2mv. Po upływie czasu r ze ścianką zderzą się wszystkie te
molekuły, które znajdują się w prostopadłościanie o podstawie równej powierzchni

Rys. 258

ścianki S, i długości / = nr, poruszające się w kierunku ścianki (rys. 258). Objętość
tego prostopadłościanu wynosi V = S vt , i w nim znajduje się n = n0Svr cząstek
poruszających się do ścianki. W czasie t nastąpi zmiana pędu n molekuł, która jest
równa 2mvnaS. Według drugiego prawa Newtona mamy 2mvn0Srv = F t , gdzie F
jest siłą, działającą na cząstki ze strony ścianki. Zgodnie z trzecim prawem Newtona
F
taka sama siła działa na ściankę. Wobec tego, F = 2n0 mu2S i ciśnienie p = ---- =
S
= 2 n0mv2.
378. W rozwiązaniu zadania 377 stwierdziliśmy, że ciśnienie wywierane na ściankę
jest równe p = 2 n0mv2, gdzie ne jest liczbą cząsteczek w jednostce objętości, poruszają­
cych się w kierunku tej ścianki. W kierunku każdej ścianki sześcianu porusza się
1 1
n0 = — kN molekuł (tutaj N jest liczbą Avogadra). Stąd p = — kNmv2 = 1 ,5 N/m2.
6 3
379. Liczba cząsteczek w kilogramocząsteczce jest równa liczbie Avogarda N.
pV
Zgodnie z równaniem gazów doskonałych liczba kilomoli jest równa k = ----- . Stąd
kN
no ---- = 2 • 1Q25 m-3.
~V~ BT

380. Zgodnie z rozwiązaniem zadania 379 n„ = ----- = 3 • 101 0 m- 3 = 3 • 104 cm-3.

BT
381. Masa gazu jest równa m = m0 n, a jego masa cząsteczkowa wynosi p = m0N,
gdzie m0 jest masą jednej cząsteczki, n - liczbą cząsteczek w danej objętości i N - liczba

296
 cząsteczek w kilomolu (liczba Avogadra). Podstawiamy wartości m i p, do równania
m n RT
gazów doskonałych pV = ---- R T i otrzymujemy p = ----------- , tj. przy pozostałych
fi N V
stałych warunkach ciśnienie jest proporcjonalne do liczby cząstek n. W naszym przy­
padku, gdyby cząsteczki nie rozpadły się, to zgodnie z prawem Charlesa w temperaturze
T2 ciśnienie jest równe p \ =
Pi^g . Na skutek rozpadu każdej cząsteczki wodoru na

dwa atomy całkowita ilość cząsteczek zwiększyła się dwukrotnie. Dlatego w tempera tu-
2 piT2
rze r 2 ciśnienie wynosi p 2 = 2 p' 2 = - 4 • 104 N/m®.
Ti

§ 16. ENERGIA WEWNĘTRZNA, POJEMNOŚĆ CIEPLNA

I PRACA ROZPRĘŻANIA GAZÓW

382. Na tłok działają trzy siły: siła ciężkości, siła parcia atmosferycznego i we
wnętrzna siła parcia tlenu. Pierwsze dwie siły pozostają stałe przez cały czas. Ponieważ
tłok w dowolnej chwili znajduje się w równowadze, w czasie ogrzewania tlenu jego
ciśnienie p pozostaje także stałe. Wobec tego, w tym przypadku znajdujemy ciepło
właściwe tlenu przy stałym ciśnieniu cD = -------= 916 J/kg-K. Praca rozprężania przy
y mAt
stałym ciśnieniu wynosi L = p(F 2 —Fj), gdzie V1 i Fa - objętość początkowa i koń-
m
cowa gazu. Równanie stanu gazu do momentu ogrzania ma postać pF x = ---- R T t
!*
m
i po ogrzaniu pV 2 = — R TZ. Odejmujemy od równania drugiego pierwsze i otrzymu-
P
M
jemy p(F2—V{j = ---- R(T2 — T{), gdzie T%— T1 = Al jest różnicą między tempera-

. . m
turą końcową i początkową. Stąd L = — R(T2—T{] = 2590 J. Doprowadzone do
gazu ciepło q idzie na zwiększenie jego energii wewnętrznej AU i nu wykonanie pracy L,
tj. q = A U + L . Stąd AU = q - L = 6570 J.
383. Podczas ogrzewania przy stałej objętości gaz nie wykonuje pracy. Dlatego
całe ciepło q dostarczone do gazu idzie na zwiększenie jego energii wewnętrznej A U.
Uwzględniamy wyniki, otrzymane podczas rozwiązywania zadania 382 i mamy wobec
tego q = AU = 6570 J. W tym przypadku znajdujemy ciepło właściwe tlenu przy
q AU
stałej objętości Cy = ------ = ------- = 657 J/kg-K.
mAt mAl
384. Ciepło q dostarczone do gazu idzie na zwiększenie jego energii wewnętrznej
AU i na wykonanie pracy L przez gaz, tj. q = A U+L. W pierwszym przypadku przy
stałym ciśnieniu p praca rozprężania gazu jest równa L = p(F 2 —Fi), gdzie Fa i Vx
oznaczają objętość końcową i początkową gazu. Równanie stanu gazu przed ogrze-

4
297
 m m
waniem ma postaćpV1 = — R T X i po ogrzaniu pVa = — RT3. Odejmujemy od
fi fi
m
równania drugiego równanie pierwsze i otrzymujemy p{Va— Vj) = — RA T, gdzie
fi
A T = Ta— T1 jest różnicą temperatur końcowej i początkowej gazu. Wobec tego,

w pierwszym przypadku qp = AU Ą----- RA T. W drugim przypadku przy stałej obję-

fi
m
tości L = 0 i qy = A U. Wobec tego, qp—qy = — RAT. Ciepło właściwe w pierwszym

przypadku jest równe Cp = ——— , a w drugim przypadku - Cy ■ 9v . Dzielimy

y mA T mAT
R
różnicę ciepełgD—qv przez mAT i otrzymujemy Cp —Cy = — , tj. dla gazów istnieje
P fi
znaczna różnica w ciepłach właściwych przy stałym ciśnieniu i przy stałej objęto­
ści. Dla ciał stałych i ciekłych na skutek znacznie mniejszego współczynnika rozsze
rzalności objętościowej w większości przypadków pomijamy tę różnicę.
385. Energia wewnątrz gazu doskonałego jest energią kinetyczną jego cząstek,
która zależy tylko od temperatury gazu, lecz nie zależy od odległości między cząst­
kami i, wobec tego, od objętości gazu. W przemianie izotermicznej nie zmienia się
temperatura, dlatego energia wewnętrzna pozostaje stała. Wobec tego ciepło dostar­
czone do gazu jest równe pracy wykonanej przez gaz, tj. q = L = 20 J.
386. Ponieważ gaz znajduje się w cylindrze odizolowanym od dopływu ciepła
zewnętrznego, gaz wykonuje pracę tylko na koszt zmniejszenia AU swojej energii
wewnętrznej. Dlatego AU = L = 4470 J. Z drugiej strony, jak pokazaliśmy w roz­
wiązaniu zadania 384, do stanu gazu o tej samej temperaturze końcowej dochodzimy,
jeżeli zmniejszymy jego energię wewnętrzną o tę samą wielkość A U, przez pobieranie
od niego ciepła q y = m C y (/L—fa) przy stałej objętości. Wobec tego, A U = m C y (fx— / a ) .
AU
Stąd / 2 = ---------- = -10°C.
mCy
387. W rozwiązaniu zadania 384 znaleźliśmy, że podczas zmiany temperatury
gazu o tę samą wielkość Al przy stałej objętości i przy stałym ciśnieniu różnica
m m
otrzymanych ciepeł wynosi qD—qy = — RAI. Stąd qv = qp ------ RAI — 2 • 10“J.
fi fi
388. Ciepło q — cmAł podczas ogrzewania wody idzie na zwiększenie A U jej energii
wewnętrznej i na wykonanie podczas rozprężenia termicznego wody pracy L = p0A V =
= PfjxVoAl pokonania sił parcia atmosferycznego. Tutaj p0 pa I0 5 N/m2 oznacza
ciśnienie atmosferyczne, V0 pa 10- 3 m3 objętość początkową wody i a pa 2 • 10~*
cieplny współczynnik rozszerzalności wody (w temperaturze około 20°C). Przy tych da­
nych L pa 2.10* 2 J, a ciepło w tym czasie wynosi q = 4,2 • 103 J, tj. w zwykłych wa­
runkach q > L. Dlatego przyjmujemy, że q = AU.
W jednym kilomolu znajduje się N = ‘6 • 102 3 cząstek. Woda o masie m zawiera
m m
— moli {p. = 18 kg/mol - masa cząsteczkowa wody) i zawiera n = — N cząsteczek.
fi fi

298
»!
'.Wobec tego, na jedną cząsteczkę przypada zwiększenie energii wewnętrznej AU0 =
AU
= 1,26 • 10- 2 2 J.
I; "
389. Zgodnie z prawem Charlesa——= , gdzie Tlt px oznaczają początkowe,
^1 ^2
a T2, pt końcowe temperatury i ciśnienia tlenu, przy czym zgodnie z warunkiem za­
dania pa = 3Px- Stąd Ta = 3Tj i ZlT = T2—T1 = 2TX. Ilość ciepła potrzebna do
ogrzania jednego kilomola tlenu, którego masa cząsteczkowa p = 32 kg/kmol jest
równa q = pc^Zl T = 2pc„7’1 = 1,15 • 10’ J.
390. Według prawa Gay-Lussaca mamy gdzie Tx jest temperaturą
początkową, Tt - temperaturą końcową i V2 = 2Vx - objętością końcową. Stąd
Ta = 27\ i A T — T2—Tx = Tx . Ilość ciepła potrzebna do ogrzania gazu przy stałym
ciśnieniu jest równa q = mcn A T = mcn 2\ = 1,49 • 103 J.
fl
391. Równanie stanu gazu przed ogrzaniem ma postać pxF = — RTXa po ogrzaniu
P
m
ipa postać paV = — i?Ta, gdzie px oznacza ciśnienie początkowe, pa - ciśnienie koń-
P
cowe, ^ -te m p e ra tu rę początkową, T2 - temperaturę końcową, p = 28 kg/mol—

"• masę cząsteczkową azotu i m - jego masę. Odejmując od równania drugiego pierwsze
1 . . m uVAp
otrzymujemy VAp = V[pt —p1) = — R ^T ^-T j). Stąd T„—Tx = -------- . Ilość cie-
p mR
pła dostarczona do gazu przy stałej objętości jest równa q = m cy(T 2—T1) —
= Pf V VAP = j 6 5 . 1 0 4 j
■' R
■i. P
g 392. Ciśnienie gazu w cylindrze jest stałe i równe p = p0 + — . Praca, wy-
j^konywana przez gaz podczas rozprężania przy stałym ciśnieniu jest równa L =

299
= p(V2 —F x) gdzie Fa oznacza objętość końcową gazu. Według Gay-Lussaca mamy
v 'T T y _y /\i
stąd F 2 = F x- ? - i F 2 - F x = i F x = — Fx. Wobec tego, L =
V1 T1 ii ii ii

= ( p# + " i" ) 1 7 Vl = 20 J '

393. Wykres zmiany stanu we współrzędnych p, F jest podany na rys. 259. P
ces (1 - 2 ): ogrzewanie przy stałej objętości - temperatura zwiększa się, ciepło jest po­
chłaniane przez gaz, gaz pracy nie wykonuje. Proces (2-3): rozszerzalność izobaryczna -
temperatura zwiększa się (punkt 3 leży na izotermie, odpowiadającej większej tempe­
raturze, niż izoterma, na której leży punkt 2 ), ciepło jest pochłaniane, gaz wykonuje
pracę. Proces (3-4): rozszerzalność izotermiczna - temperatura pozostaje stała, ciepło
jest pochłaniane, gaz wykonuje pracę. Proces (4-1): sprężenie izobaryczne — tempe­
ratura zmniejsza się (izoterma, na której leży punkt 4, odpowiada wyższej tempera­
turze, niż izoterma, na której leży punkt 1 ), gaz wydziela ciepło (jest przekazywane
ciałom otoczenia), praca sprężania jest wykonana nad gazem przez ciała zewnętrzne
(praca jest ujemna). Wykresy zmian stanu we współrzędnych p, T i F, T są podane
na rys. 260 i 261.

P / p , ^ const

/
/
V._____________ _
0 7
Rys. 260 Rys. 261
394. Energia wewnętrzna gazu idealnego jest energią kinetyczną jego cząstecz
Jest ona proporcjonalna do temperatury bezwzględnej i ilości molekuł. Wobec tego
energia wewnętrzna gazu w pierwszym cylindrze wynosi U1 = kn1 r 1, a gazu w cylin­
drze drugim l / 2 = kn2T2 i gazu w cylindrach po połączeniu U = k(nx+ n 2)#.
k jest tutaj współczynnikiem proporcjonalności, zależnym od natury gazu, nx- liczbą
kilomoli gazu w cylindrze pierwszym i n2 - liczbą kilomoli w cylindrze drugim. Zgodnie
z prawem zachowania energii mamy t/x+ t / 2 = U i, wobec tego, n1 T1 -j-n2 T2 =
= (nx+ n2)#. Z równań stanu dla gazów przed zmieszaniem się otrzymujemy nx =
Pi^i . P2 F 2
. Podstawiamy wartości nx i n2 do poprzedniego równania i otrzy-
RT, RT l

mujemy -Pi^i
p2 f 2 PiYi + p*va j &. Wobec tego# = r 1r 2(p1Fx+p 2F2)
+ RT, RT. Pi^iF2+p2F27’1

300
= 366K, czyli 93°C. Z równania stanu dla mieszaniny mamy p(l/ i+ V2) = (ni + na)fl$
wykorzystujemy znalezione poprzednio wartości dla nlt n2 i otrzymujemy p =
Pi^i+Pa^a = 5,25 • 105 N/m2 (patrz rozwiązanie zadania 332).
V1+ V i

§ 17. WŁASNOŚCI PAR

\
395. Izotermy są pokazane na rys. 262. Rozpatrzmy przebieg izotermy T = con
Podczas podnoszenia tłoka ciśnienie wywierane na ciecz zmniejsza się. Zaś objętość
cieczy od ciśnienia wcale nie zależy (ciecz jest praktycznie nieściśliwa). Dlatego dopóki
pod tłokiem znajduje się tylko ciecz, odcinek ab izotermy praktycznie pokrywa się
z izochorą. Gdy ciśnienie w cylindrze stanie się równe ciśnieniu pary nasyconej w tem­
peraturze T1 (ciśnienie pb), w cylindrze oprócz cieczy pojawi się para nasycona. Ciśnie­
nie pary nasyconej nie zależy od jej objętości. Dlatego przy dalszym zwiększaniu ob-

Rys. 262
jętości izoterma pokrywa się z izobarą (odcinek bc), dopóki cała ciecz w cylindrze nie
zmieni się w parę (przy objętości Vc). Przy dalszym zwiększeniu objętości para staje
się nienasycona i zależność jej ciśnienia od objętości podlega prawu Boyle'a - Ma-
riotta.
W temperaturze !Ta przebieg izotermy jest taki sam, lecz ponieważ ciśnienie i gę­
stość pary nasyconej przy tej temperaturze są większe, całkowite wyparowanie cieczy
nastąpi przy objętości Ve, mniejszej, niż Vc.
396. Ciśnienie wywierane przez parę na ścianki naczynia jest wywołane uderz
niami cząstek o ścianki. Jak pokazaliśmy w rozwiązaniach zadań 377 i 378, ciśnienie
jest proporcjonalne do energii kinetycznej cząstek i do liczby cząstek w jednostce ob­
jętości. Średnia energia kinetyczna cząstek gazu lub pary jest proporcjonalna do tem­
peratury bezwzględnej (patrz wstęp do § 16), podczas gdy liczba cząstek pary nasyconej
wzrasta w jednostce objętości przy wzroście temperatury.
Linia abd na rys. 47 na odcinku bd pokrywa się z zależnością ciśnienia pary nasy­
conej od temperatury, na odcinku bd jest odcinkiem prostym przechodzącym przez

301
początek układu współrzędnych. Taki przebieg wyjaśniamy tym, że w temperaturze
Tb cała ciecz, znajdująca się w naczyniu razem z parą nasyconą, zamięnia się w parę.
Dalej zaś zachodzi zgodnie z prawem Charłesa izochoryczne zwiększenie ciśnienia.
Linia abce przedstawia taki sam proces, lecz przy większej masie całkowitej cieczy
i pary w naczyniu.
Temperatura Tb jest to temperatura krytyczna. Mówienie o parach w temperatu­
rze wyższej od krytycznej nie ma sensu. Dlatego wszystkie linie urywają się przy tej
temperaturze.
397. Wykres został przedstawiony na rys. 263. Odcinek 1-2: izochoryczne zwięk­
szenie ciśnienia podczas ogrzewania, odcinek 2-3: izotermiczne sprzężanie pary
nienasyconej przebiegające zgodnie z prawem Boyle'a -
Mariotta do uzyskania pary nasyconej (od początku jej
skraplania), odcinek 3-4: sprężenie izotermiczne pary na­
syconej (następuje skroplenie, a ciśnienie pozostaje stałe).
398. Liczba molekuł substancji przy danej masie m
nie zależy od stanu, jeżeli nie zachodzą reakcje chemi­
czne. Liczba kilomoli substancji o masie m jest równa
m
— [fi — masa cząsteczkowa substancji). Liczba molekuł
fi
w jednym kilomolu jest równa N. Wobec tego, przy
m
masie m liczba molekuł wynosi n = — N. Przy m = 1 kg liczba molekuł pary rtęci
m P m
jest równa nt = — N = 3 • 102 4 kg-1. Liczba molekuł pary wodnej — n2 = ----N =
fi fi&
= 3,3 • 102 5 kg- 1 [ft2 = 18 kg/kmol — masa cząsteczkowa wody).
399. W temperaturze t = 4°G gęstość wody wynosi Dl = 103 kg/m3. Gęstość
pary znajdujemy przy pomocy równania stanu D2
W . stąd — - D JtT
RT D, fip
= 1,6-105 [fi = 18 kg/kmol — masa cząsteczkowa wody). Liczba cząsteczek w kilomolu
£>
wynosi N = 6 • 102 6 kmol L W jednostce objętości znajduje się —- kilomoli, wobec
£>i •*
tego,---- N cząsteczek. Na każdą cząstkę wody przypada objętość V1 = ----- — =
u
fi DxN
RT
= 3 • 10~ 2 9 m3. Na każdą cząstkę pary przypada objętość V2 ■
pN
= 4,8 • 10" 2 4 m3.
400. Zgodnie z równaniem stanu pV = — R T gęstości gazów i par przy stałej
fi D P
temperaturze są proporcjonalne do ich ciśnień. Dlatego——= —- r* 0,45.
-D2 p2
401. Masa pary, potrzebna do wypełnienia objętości kotła w temperaturze
t = 180°G wynosi m = VD = 25,25 kg. Ponieważ m > mlt cała woda zamienia się
w parę nienasyconą. Wobec tego, m2 = mj = 20 kg. Z równania stanu mamy p =
m ,R T
= —=----- = 8,4 • 105 N/m2.
fiV

302
 402. Ciśnienie pozostaje stałe, dopóki pod kloszem je st para wodna nasycona,

której gęstość jest równa D =

PP . W czasie t odpompowano objętość V = nr,
RT
ppvx
w której znajdowała się para o masie m = VD = = 0,279 kg, (/* = 18 kg/kmol —
RT
masa cząsteczkowa wody).
403. Para nasycona o ciśnieniu p masie m zgodnie z równaniem gazów do-
mRT
skonałych zajmuje objętość V ■ gdzie p = 18 kg/kmol — masa cząste-
PP
mRT
czkowa wody. Wobec tego ----------V\ = —0,29 m3. (Znak minus
pp
wskazuje na to, że objętość zmalała.)
404. Ciśnienie mieszaniny helu i pary wodnej w rurce jest równe p = p0—Dgx.
Według prawa ciśnień cząstkowych Daltona ciśnienie to jest sumą ciśnienia pary
wodnej p1 i ciśnienia helu p2. Stąd p 2 = p„—p1—Dgx. Z równania stanu otrzymujemy,
uwzględniając, że masa cząsteczkowa helu pokrywa się z masą atomową, masę helu
Ap2V A(p0- p 1-D g x )V .
mx ■ = 4,8 • 10-« kg . masę
----- -----
pary wodnej m2 =
RT RT
PPi V
= 4,3 1 0 - 7 kg.
RT
405. Gdyby w cylindrze znajdowała się tylko para wodna o masie m i cala skro­
pliła się, to objętość wytworzonej wody (około 0,3 1 fu 3 • 10- 4 m3) byłaby mała w po­
równaniu z objętością V2 — V^n = 3,3 • 10_l m3, pozostałą pod tłokiem po sprę­
żeniu. Dlatego zakładamy, że cała objętość cylindra po sprężeniu jest zajęta przez
mieszaninę azotu i pary wodnej, przy czym ciśnienie cząstkowe pary p 2 nie zmienia
się w czasie sprężania. Z równania stanu znajdujemy masę pary nasyconej do momentu
P\V 1P1
sprężania mx = (tutaj p t = 18 kg/kmol jest masą cząsteczkową wody),
RT
Pi^iPi
m. = ---------- , skąd masa skroplonej pary m = mx—m2 =
(«-!)
RT nRT nRT
m0R T —pl V1p 1
= 0 ,0 2 0 kg, m3 = mg—m1 = Z równania tanu otrzymujemy
RT
m3RT m1tR T —p1p l V1
ciśnienie azotu przed sprężeniem p 2 = --------- = -------------------- (tutaj p2 —
P2Vl
= 28 kg/kmol oznacza masę cząsteczkową azotu). Ciśnienie mieszaniny przed spręże-
. . . . „ v . PiV^-pJ+m^T
,

mem jest sumą cismen cząstkowych p = P1 + P 2 = --------------------------- =

p^V,
= 2,72 • 104 N/m2.
406. Para wilgotna o małej masie m1 oddaje pewne ilości ciepła: 1) podczas
ochładzania wody wchodzącej w jej skład do temperatury skraplania, <ją = C1 m1 n(/0 —12);
2 ) podczas ochładzania pary suchej (z pominięciem kropel wody), do tej samej tempera­

tury, q3 = C2 m1(l —n)(Z„—13); 3) podczas skraplania pary, q3 = Amx(l —n); 4) podczas

ochładzania wody powstałej z pary (włączając znajdujące się w niej krople) od tempe-

303
 ratury skraplania do temperatury mieszaniny ąi = m1 Cx(t2—#). Woda zimna o masie m2
otrzymuje ilość ciepła równą qh = c1m2[&—i1). Zgodnie z równaniem bilansu cieplnego
mamy ?i + 9 2 + 9 3 + 9 4 = <h- Stąd masa wody zimnej, przypadająca na jednostkę
ma [ciu+c 2 ( l —n)](l0 - y + A ( l —
masy pary, wynosi - 24.
mi
407. Podczas ochładzania wody do temperatury wrzenia f2 = 100°C wydzieli
się ilość ciepła równa mic{fi—12). Ta ilość ciepła zużywa się na wytworzenie pary.
mic(ti —f.)
Wobec tego, mamy mX = m1c(l1—t2). Stąd m = ------ ------ = 0,37 kg.
408. Objętość, którą zajmuje lód w naczyniu, pomijamy. Z równania stanu
otrzymujemy, że w temperaturze ł2 masa pary jest równa m1
vPiP
■ i w tempe­
PPaU HT!
raturze / 2 masa pary — m2 = ■, gdzie fi — 18 kg/kmol jest masą cząsteczkową
B T,
Vfi ( p 2 Pi \
wody. Masa lodu, która wyparowała, wynosi m3 = mi —m1 = ----- I --------------- I.
B \ Ti Ti 1
mfiTj- Vfjfi
Pozostała masa lodu jest równa m4 = m—m2 = . Ilość ciepła potrzebna:
BT,
1) do wyparowania lodu jest równa q = m 3(r-|-A ), 2) do ogrzania pary q2 = mjC2(ł2—
3) do ogrzania pozostałego lodu q3 = ii). Całkowita ilość ciepła jest równa
f*V(r+X) f p3 Pi \ f //iVpJCi—c,) I
+ mej (/a—fŁ) = 3920 J.
' - qi+%+qa — — ■ it j + r B T,
409 Ciśnienie pary nasyconej w stałej temperaturze nie zależy od objętości.
W temperaturze t = 100°C jest ono równe normalnemu ciśnieniu atmosferycznemu
P o = 106 N/m2. Podczas sprężania przy stałym ciśnieniu wykonywana jest praca
L = Po(V1- V i ) = 10» J.
410. Podczas przesuwania tłoka objętość cylindra zmienia się o wielkość V2—Fx=
= SI. Przy równomiernym spadku ciśnienia możemy wziąć średnią jego wartość
1
p = — (Pi+Pg) i wtedy wielkość pracy obliczamy jak przy stałym ciśnieniu L =
1
= P{V2- V i) = ■ (Pi+p2)Sf = 1,44 • 104 J. Wykres zależności ciśnienia od objętości
(rys. 264) przy równomiernym zmniejszeniu od p1 do p 2 przedstawia odcinek ab.
Powierzchnia trapezu ab F , i Fj o podstawach aVx = Pi i bV2 = p 2 i wysokości
V2— = SI jest równa liczbowo pracy L.
fiP
411. Z równania stanu mamy D = ----- = 0,091 kg/m3 (/i = 18 kg/kmol— ma-
BT
sa cząsteczkowa wody).
412. Gęstość pary nasyconej w temperaturze i = 20°C wynosi D = ----- =
fiPi
BT
— 0,0173 kg/m3 [fi — 18 kg/kmol— masa cząsteczkowa wody). Wielkość ta jest
większa od Dv Dlatego podczas ochładzania do temperatury l2 nie osiągnie się nasyce­
nia, skraplanie nie rozpocznie się, a zatem zawartość pary wodnej w jednostce obję­
tości powietrza pozostanie taka sama, tj. Da = Dx = 0,005 kg/m3.

304
 413. W temperaturze ł = 10°C gęstość pary nasyconej wynosi D = ----- =
= 0,0094 kg/m3 (p = 18 kg/kmol jest masą cząsteczkową wody). Ta wielkość jest
mniejsza od Dx. Dlatego podczas ochładzania do temperatury i3 część pary skropli
się i wilgotność bezwzględna będzie określona gęstością pary nasyconej D2 = D —■
= 0,0094 kg/m3.

p i.
Pi '

P -

Pz -

O V
Rys. 264

414. W temperaturze tx wilgotność bezwzględna (przed sprężeniem) wynos

Di = fxD. Po sprężeniu masa wilgoci na jednostkę objętości naczynia (nie tylko
w postaci pary, lecz i w postaci cieczy skroplonej, jeżeli powstały warunki
do skroplenia) jest równa D2 = nfxD = 1,69 • 10~ 2 kg/m3. W temperaturze / 2 =
= 1 0 0 °G ciśnienie pary nasyconej jest równe normalnemu ciśnieniu atmosferyczne­
mu p„ = 105 N/m2 i jej gęstość wynosi D3 =
m
= 0,58 kg/m3 (p = 18 kg/kmol jest
RT,
masą cząsteczkową wody). Ponieważ D3 > D2, w naczyniu znajduje się para nasycona
D, nfxDR T,
o wilgotności względnej / 2 = ---- = ------------- = 2,9 • 10- 2 = 2,9%.
D„ Wo
415. Ciśnienie p jest sumą ciśnień cząstkowych pary px i normalnego ciśnienia
atmosferycznego p2, a gęstość D jest sumą gęstości pary J)x i gęstości suchego powie­
trza D2, wziętych oddzielnie przy tych samych warunkach. Wobec tego, mamy p =
DiRT
= P i+ p 2 (1), D = Dt + D 2 (2). Z równań stanu otrzymujemy dla pary px = i dla
Pi
powietrza p 2 = ■ . Podstawiamy wyrażenia na p! i p 2 do równania (1) i otrzy-
Pz
DXRT
mujemy p = ----------1- Rozwiązując ostatnie równanie jednocześnie z ró­
Pi /*2
(P2P —DR T)f*i D,
wnaniem (2), otrzymujemy Dx = 0,014 kg/m3 i f = - 0,5
R T ^ —jii)
^ 50%.
416. Przy wilgotności względnej fx gęstość pary jest równa Dx = fxD, a jej masa
w całym pokoju wynosi mx = fxDV. Przy wilgotności względnej / 2 gęstość pary wy­
nosi D2 = /2D i jej masa m2 = f3DV. Wobec tego, należy wyparować wodę o masie
m = m3—mx = (f3—fx)DV = 0,208 kg.

20 — Z a d a n ia z fiz y k i
305
 ,« lP o
417. Gęstość powietrza suchego wynosi Dx = . Przy wilgotności względnej f
RT
gęstość pary wodnej jest równa D' = fDa = --
P2P''
, gdzie p 2 —■ ciśnienie cząstkowe
RT
fD0RT
pary. Stąd p 2 = --------- . Ponieważ ciśnienie powietrza wilgotnego p0 jest sumą
fts
fD0RT
ciśnień cząstkowych pary p 2 i powietrza px, p1 = p0 —p 2 = p 0 -------------. Gęstość

R 1P1 P1P0
powietrza (bez pary) przy tym ciśnieniu cząstkowym wynosi D '‘
i? r rt
Pi/A,-. Gęstość powietrza wilgotnego jest równa £>2 = D'-\-D" =
R 1P0
Rs RT

/ jD0. Stosunek gęstości powietrza wilgotnego i suchego jest równy---- =

- t e - ) ^1
= 1- ■ ------ = 0,987.
^iRaPo
 Rozdział III

ELEKTRYCZNOŚĆ I M A G N E TY ZM

§ 18. PRAWO COULOMBA. GĘSTOŚĆ POWIERZCHNIOWA

ŁADUNKÓW ELEKTRYCZNYCH

418. Według prawa Coulomba q = r^F = 600 [/lO4 = 6 • 104 j. ES CGS lub
q = r yine^eF = 6 ^An • 8,85 • lO' 1 2 • 1 ■ 0,1 = 2 ■ 10"* C.
1 1
419. 1 i. ES CGS ładunku = -------- C. Wobec tego N = --------- , e = 2,08 • 10»
3 • K) 9 3 • 10»
elektronów.
420. Ładunki dodatnie q mogą być umieszczone zarówno po obu stronach ujem­
nego Q, jak i po jednej stronie.
W pierwszym przypadku do zmiany miejsca ładunku ujemnego siła wypadkowa
qQ qQ 8 qQ
jest równa = ------------ 1------= — ------ , gdzie za kierunek dodatni przyjęliśmy
(3r) 2 r2 9 r2
kierunek siły ładunku dodatniego działającej na ładunek ujemny, r oznacza odległość
qQ qQ
między tvmi ładunkami. Po zmianie miejsca ładunku ujemnego F \ = ------ 1-------- =
r2 (4r) 2
17 qQ F\ 153
= ---- • ------. Stosunek sił wynosi----- = ------m 1,2.
16 r2 Fj 128
W drugim przypadku do zmiany miejsca siła wypadkowa jest równa F,=
qQ qQ 10 qQ qQ qQ 3_lQ . Sto-
= ------ 1---------= ---------- , a po zmianie miejsca F'„ = ----------------=
r2 (3r) 2 9 r2 2 r2 (2r ) 2 4 r2
F 'ź 27
sunek sił wynosi-----= ----- = 0,675.
F. 40
421. Oznaczmy siłę literą F z dwoma indeksami, z których pierwszy wskazuje,
na jaki ładunek działa siła, a drugi wskazuje, jaki ładunek działa (na przykład F„i
oznacza siłę, jaką ładunek qt działa na ładunek q0). Jako oś współrzędnych OX bie­
rzemy prostą przechodzącą przez ładunki qx i q2. Za początek układu współrzędnych O
przyjmujemy punkt, w którym znajduje się ładunek qlt a za kierunek dodatni — kie­
runek od ładunku qx do ładunku q2 (rys. 265). Prawo Coulomba (w naszym zapisie)
nie daje możliwości określenia kierunku siły. Na przykład obie siły ^ 1 2 * ^ 2 1 » znale-

20* 307
zionę przy pomocy prawa Coulomba z uwzględnieniem znaków ładunków ql i g2, mają
znak dodatni, tymczasem zgodnie z trzecim prawem Newtona kierunki ich są prze­
ciwne. Dlatego według prawa Coulomba będziemy określać tylko wielkość bezwzględną
siły, a znak siły uważamy za dodatni, jeżeli siła skierowana jest w kierunku dodatnim
osi OX, za ujemny -— w przeciwnym przypadku.

Rys. 265

Na każdy z trzech ładunków działają dwie siły dwóch pozostałych ładunków. Dla
uzyskania równowagi konieczne jest, aby te dwie siły były przeciwne co do kierunku.
Łatwo zauważyć, że warunek ten jest spełniony tylko w tym przypadku, gdy ładunek q0
znajduje się na osi OX między ładunkami q1 i q2 i ma przeciwny — w porównaniu
z 9i i — znak.
Niech odległość między ładunkami ql i q0 jest równa s(0 < x < r). Wtedy na

ładunki działają siły {rys. 265): 1) na q0 siła Foi = -

9o9i %<h , 2 ) na
(r—x)2
9o9i 9 l? 2 liii
i siła F 1 0 = i F„ = - , 3) na q2siła F ^ = —
(r—x ) 2 1 *ai — r2
9
r2

Podczas równowagi wszystkich trzech ładunków F 0 1 + jF0 2 = 0 (1), F 1 2 + F 1 0 = 0 (2)

i ^ 2 1 + ^ 2 0 = 0 (3).
Warunek (1) prowadzi do równania kwadratowego względem x: x2 -f
|g ą | — | q i l

-|? l|± l/|? l| • | ? 2

= 0. Dla piferwiastków tego równania Xi a =
|9a| —|9i| r '" "" |?a|-|?xl
spełniony jest warunek: 0 < x 1< r w dowolnym przypadku xa < 0 przy [?2 |> | 9 il
i x2 > r przy |<f2[ < Drugi pierwiastek odrzucamy z tego powodu, że nie spełnia

warunku równowagi. Wobec tego, x = xt l / M k J—

^ ^—j - kj—l r = 1 m.

Z w „ u ,ku m „ y„,k. J«I , , , k, a . Mi„ ,

x2 r2 '■ 2 (|9a| —kil ) 2
= 4 j. ES CGS ładunku.
422. Siły F2 i F2, działające na jeden z ładunków, są równe co do wielkości i skie­
rowane pod kątem a = 60° względem siebie (rys. 266). Ich wypadkowa jest równa
2q2 x / 2 X
F0 — ---- cos — , skąd a = q \ / -----cos — = 0,83 cm.
a* 2 ’ l/^ o 2

423. Rozpatrujemy najpierw siły, jakimi na ładunek g1> umieszczony w jednym

z wierzchołków trójkąta, działające ładunki q2 i qa, znajdujące się w dwóch pozostałych
wierzchołkach trójkąta. Siły te są równe Fn = ----- i F 1 3 = — —i skierowane pod

308
kątem ce = 60° względem siebie (rys. 267). W celu uzyskania równowagi adunku qt
należy w środku trójkąta umieścić ładunek dodatni qg, działający na ładunek ql pewną
siłą F10. Podczas równowagi ładunku qx suma wektorowa sił F12, F13 i Fl0 jest równa

oe cc
zeru. Z warunku tego wynika, że F10 = F l3 cos — + F l2 cos — , lub ponieważ zgodnie
2q2 CC qq0
z warunkiem zadania r 1 2 = r 1 3 = r i «ją = q3 = q3 = q, to -----cos — = ------, gdzie
r2 2 a2
a ]/z j/iT
cos — = ' ■ i a = -t—— r oznacza odległość od środka trójkąta do jego wierzchołka,

skąd qg = -t——q = 5,2 j. ES CGS. Ponieważ układ jest całkowicie symetryczny, to

ładunki znajdujące się w pozostałych wierzchołkach trójkąta także są w równo­
wadze.
Na ładunek q0, znajdujący się w środku trójkąta, działają trzy siły równe co do
wielkości * 1 0 . których kierunki tworzą między sobą kąty 120°. Siła wypadkowa tych
sił jest równa zeru. Wobec tego ładunek q0 także znajduje się w równowadze.
424. Każdy ładunek oddziałuje wzajemnie z trzema innymi ładunkami q, z któ­
rych dwa znajdują się w odległości a od rozpatrywanego ładunku, a jeden w odległości
a /—
R — ------- = al/2 (rys. 208). Dlatego na dowolny ładunek działają trzy siły Fx =
cos a
q2 92
= F 3 = — i F3 = — —— , których suma wektorowa ma wartość F = 2F1 cos ccĄ-
a2 (J/2 a f
l/i"?2 ?2
+ F3 = ——-—. + — - = 1,91 dyn i jest skierowana wzdłuż przekątnej kwadratu (od
jego środka).
425. Na ładunek ql działają cztery siły skierowane po dwie wzdłuż dwóch przekąt­
nych kwadratu, tak jak to pokazano na rys. 269 i równe co do wielkości F 1 =
<h1
r2 ’

gdzie r = ^ oznacza połowę przekątnej kwadratu. Wypadkowa tych sił jest równa

309
F — 4F1 cos a = 4^2 dyn = 5,65 • 10- 5 N (gdzie a = 45° oznacza kąt między prze­
kątną i kierunkiem wypadkowej).
426. Ponieważ promienie są równe, kulki po zetknięciu się mają jednoimienne
ładunki o wielkości 9 / 2 i wobec tego odpychają się od siebie. Na powierzchni kulek
ładunki te są rozmieszczone nierównomiernie; na stronach położonych naprzeciw
punktów styczności gęstość ładunku jest największa. Dlatego gdy kulki stykają się,
siły odpychania nie znajdziemy przy pomocy prawa Coulomba słusznego tylko w przy­
padku ładunków punktowych lub ładunków rozmieszczonych symetrycznie na po-
(7/2)2
wierzchmach kulistych. Jednak jest rzeczą oczywistą, że siły odpychania Fa > --------,
(4r)a
ponieważ najmniejsza siła odpychania między dwoma ładunkami jest wtedy, gdy ła­
dunki te znajdują się w możliwie dużej odległości od siebie. Ładunki zaś nie mogą
rozsunąć się na odległość przewyższającą dwie średnice kulek, dopóki kulki stykają
się. Wobec tego zgodnie z warunkiem zadania ciężar kulki mg< Ft, z czego wynika,
że kulka B podnosi się, dopóki siła odpychania nie stanie się równa jej ciężarowi.
Jeżeli przy tym odległość między kulkami jest wystarczająco duża, aby pole elektryczne
wytworzone przez jedną kulkę miało wielki wpływ na rozkład ładunków na drugiej kul­
ce, to ładunki 9 / 2 uważamy za rozmieszczone równomiernie na powierzchniach kulek.

Wtedy do obliczenia siły odpychania stosujemy prawo Coulomba i wobec tego wa-
(9/2)2 q
runkiem równowagi kulki B je s t--------= mg, skąd h -- — ^ = 3 cm.
• 2 ymq

427. Kulka poruszająca się ruchem jednostajnym po okręgu ma przyspieszenie

dośrodkowe a = ai2B. Siłę wywołującą to przyspieszenie określa prawo Coulomba.:
99o 990 9
F = . Zgodnie z drugim prawem Newtona mamy mm2B = , skąd — =
co2 fl 3
= ------- = 40 j. ES CGS ładunku/g = 1,33 • 10- 5 C/kg.
9o
428. Siły przyciągania dwóch kulek o jednakowych masach, zgodnie z prawem
m2
powszechnego ciążenia Fx — y ----i odpychaniem tych kulek przy równych ładunkach

310
 ?2
umieszczonych na nich według prawa Coulomba F2 = — , są równe zgodnie z warun-
r2
kiem zadania, skąd q = mj/jT = 2,58 • 10- 3 j. ES CGS ładunku.
W układzie jednostek SI F2 ■ , gdzie Cq = 8,58 • 10- 1 2 F/m, dlatego

q = 2m|/?re0y = 8 , 6 • 10~ 1 3 C.
9i9s
429. Siła wzajemnego oddziaływania ładunków w próżni jest równa F =
■= 16 dyn = 1,6 • 10-* N, a w nafcie F1 =
9i?2 = F
— = 8 dyn = 8 • 10- 6 N. Ła-
er2 e
dunki odpychają się.
Podkreślamy, te siły przyłożone do różnych co do wielkości ładunków są równe
co do wielkości i przeciwne co do kierunku. Na egzaminach uczniowie często mylą się
twierdząc, że do ładunku dużego przyłożona jest duża siła, co jest sprzeczne nie tylko
z prawem Coulomba, lecz i z trzecim prawem Newtona.
9i9s
430. Siła wzajemnego oddziaływania w powietrzu jest równa Ft (prze-
nikalność dielektryczna powietrza jest praktycznie równa jedności), a w ciekłym
?i?2 Fi r22
dielektryku o przenikalności dielektrycznej e siła Ft = ----- , skąd-----= e —-

2.
Ftfł
431. Siła wzajemnego oddziaływania jednakowych ładunków w dielektryku wy­
nosi Fi -, a w próżni F3 = ----. Według warunku F1 = Fa, skąd rx
«i 2
= 17,3 cm.

_a
Rys. 270a

432. Na każdą kulkę do momentu zanurzenia w nafcie działają siły (rys. 270a)
<?3
ciężkości P = mg, naprężenia nici T i odpychania kulombowskiego F = — (gdzie m
r2
oznacza masę kulki, q ■— jej ładunek, a r — odległość między kulkami). Podczas
równowagi suma rzutów sił na kierunki: pionowy i poziomy jest równa zeru (patrz

311
 CC CC
wstęp do § 6 ): T cos—— P = O i F —T sin — = 0. Eliminujemy z tych równań T
oc q2
i otrzymujemy mg t g — = ——(1 ).
2 r2
Po zanurzeniu kulek do nafty pojawi się dodatkowo siła Archimedesa f — Vdx,
P mg
skierowana do góry (rys. 270b), gdzie V = — = - — oznacza objętość kulki. W nafcie
d d
q2
siła kulombowska zmniejszy się e razy. Wielkość jej jest teraz równa Fx =>-----. Na-
er2
prężenie nici także uzyskuje nową wartość Tx. Warunki równowagi kulek w nafcie
oc cc
mają postać Tx cos — + f —P = 0 i Fx— If^siri — = 0. Eliminujemy z tych równań * 1 ,

otrzymujemy mg
d, 1
M )*f ed,
■ (2). Dzieląc (2) przez (1) otrzymujemy 1

----— = — , skąd d = ------- = 1 , 6 g/cm2.

d e e— 1
433. Zadanie rozwiązujemy analogicznie do zadania 432. W rezultacie otrzymu-
d
jemy e = .
d—dx
434. O zapisie prawa Coulomba w różnych układach jednostek mówiliśmy już
we wstępie do § 18. Stałą elektryczną eg = ----------wyznaczamy podstawiając do te-
4jter2F
go wzoru wartości siły F = 1 dyn, odległość r = 1 cm i ładunków qx — g2 = 1 j. ES GGS
ładunku, wyrażone w jednostkach układu SI, przy e = 1 (próżnia). Uwzględniając,
1
że 1 dvn = 10_5 N, 1 cm = 10- 2 m, 1 j. ES CGS ładunku = --------- C, otrzymujemy
3 • 10»
g„ = 8,85 • 10- 1 2 C2 /m2 • N. Dokonujemy szeregu przekształceń i wyrażamy £ 0 w przy­
jętej w układzie SI postaci 1 C2 /m2 • N = 1 C2/m • J = 1 C2/m ■ C • V = 1 C/V • m =
= 1 F/m. Uwzględniliśmy przy tym, że l N - m = l J = l G - V i 1 C/V = 1 F,
wobec czego e0 = 8,85 • 10- 1 2 F/m.
435. Niech wielkości ładunków są równe qlt qz i q3. Wtedy zgodnie z prawem
QlQo (Jq(7«ł
Coulomba mamy Fl2 = ---------- , Fla = ----------- i F23 = ---------- . Eliminując z tych
4 7 r£oriss2 4ji£0 r 1 3 2 4jt£0 r 2 3 2
4ti£qJ"i3F23
równań qx i q2 otrzymujemy q3 - -------
436.
rn V*
Siła wzajemnego oddziaływania ładunków punktowych w próżni w układzie
jednostek SI jest równa F = = 3,6 • 104 N. Siła ta jest bardzo duża, jest ona
4;ie0r2
w przybliżeniu równa sile, jaką ciało o masie 3500 kg było przyciągane przez Ziemię.
437. Na każdą kulkę działają siły naprężenia nici T, ciężkości P i odpychania
kulombowskiego F = -------- , gdzie r = 2Z sin oc (rys. 271). Gdy kulka jest w równo-
4ji£0r2

312
wadze, sumy rzutów sił na kierunki pionowy i poziomy są równe zeru (patrz rozwią­
zanie zadania 432): T c o s a —fi = 0, F —T sina = 0. Eliminując z tych rów-
q2cos a
nań T i uwzględniając wyrażenia na F i r otrzymujemy P =
1 6 7iEfP sin 3 a
= 6,2 • IO- 2 N.
438. Ładunek kulki q przejdzie całkowicie na zewnętrzną powierzchnię kuli
dużej i rozprzestrzeni się po niej równomiernie. Dlatego gęstość powierzchniowa ła-
q 9
dunku kuli jest równa a = — = -------= 1,01 • 10_2 j. ES CGS ładunku/cm2 =
s 4jrR2
= 3,35 • IO- 3 C/m2.

439. Podczas wprowadzenia kulki z ładunkiem q do wnętrza pustej kuli przewo­

dzącej na. powierzchni zewnętrznej kuli pojawi się ładunek indukowany takiego
samego znaku co i q, a na powierzchni zewnętrznej — ładunek o znaku przeciwnym
(rys. 272). Ponieważ pole elektryczne do wnętrza przewodnika nie przenika, to wszyst­
kie linie sił idące od ładunków na kulce kończą się na ładunkach indukowanych,
umieszczonych na wewnętrznej powierzchni kuli. Jeżeli przez powierzchnię jednost­
kową, prostopadłą do linii sił, przeprowadzimy liczbę linii sił równą co do wartości
natężeniu w tym miejscu, gdzie znajduje się ta powierzchnia, to liczba linii sił wypły­
wających od ładunku jest proporcjonalna do samego ładunku. Dlatego całkowita
wielkość ładunku indukowanego na powierzchni wewnętrznej kuli jest równa wielkości
ładunku q. Ponieważ suma ładunków indukowanych jest równa zeru, to ładunek na
powierzchni zewnętrznej kuli ma wielkość q. Wobec tego jego gęstość powierzchniowa
g g
wynosi a = — —------ = 1,01 • 10~ 2 j. ES CGS ładunku/cm2.
s 4jrfi2
Podczas przemieszczenia kuli pole elektryczne wewnątrz próżnej części zmienia się.
Ładunki indukowane na powierzchni wewnętrznej kuli, jeżeli kulka nie znajduje się
w środku, nie są już rozmieszczone równomiernie na tej powierzchni. Ale ponieważ
przez ścianki kuli pole elektryczne nie przenika, to te zmiany nie wpływają na roz­
mieszczenie ładunków indukowanych na • powierzchni zewnętrznej kuli — ładunki
te tak jak poprzednio rozmieszczone są równomiernie, a ich gęstość jest równa a =
_ g
~ 4ji.R2 '

313
 § 19. POLE ELEKTRYCZNE. NATĘŻENIE POLA
ELEKTRYCZNEGO

440. Natężenie pola elektrycznego ładunku punktowego jest równe E = ----------,

ineetf®
skąd r "I / ---- -----= 2 , 1 m.
y f iTi e0eE
441. Natężenie pola elektrycznego E, wytworzonego w wierzchołku trójkąta
równobocznego, jest sumą wektorów Ex i Ej — natężeń wytworzonych w tym punkcie
przez ładunki dodatni i ujemny. Co do wielkości bezwzględnej natężenia te są równe
i skierowane pod kątem a = 120° względem siebie. Jak widzimy
4jis0a2
29
z rys. 273, suma geometryczna tych natężeń jest równa co do wielkości E =
4neaa2
X cos — = 40,5 V/m i skierowana jest wzdłuż linii, na której umieszczone są ładunki,
w stronę ładunku ujemnego.

442. Na rys. 274 pokazane są kierunki wektorów natężeń pola elektryczn

w punkcie A, wytworzonych przez ładunki qlt q2 i Q (?i = q%= ?). Natężenie wypad­
kowe E w punkcie A jest równe sumie geometrycznej wszystkich natężeń, tj. E =
Q 1
= Ej+E g+E ,. Wielkości absolutne natężeń są równe E3 — • E, = E, = — ,
a2 aa
a kierunki natężeń Et i Et tworzą z kierunkiem natężenia E 3 jednakowe kąty a = 60°.
Szukane natężenie skierowane jest wzdłuż krótszej przekątnej rombu w stronę od
. 2q q+Q
ładunku Q i równe co do wielkości E 4----- cos cc ■
a2
a* aa*2 a2
443. Natężenia Et, Ea i Es, wytworzone przez ładunki qlt qt i Q w danym punkcie,
mają wartości znalezione w rozwiązaniu zadania 442, jednak wektor E 3 jest skiero­
wany w stronę przeciwną, tj. do ładunku Q. Wobec tego kierunki natężeń Eg, E 2 i Es
tworzą między sobą kąty 120°. Gdy |£?|< q, (|£)| oznacza wartość bezwzględną ładunku
Q) szukane natężenie jest równe co do wielkości E =
9-101- i skierowane od ładunku Q

314
wzdłuż krótszej przekątnej rombu. Gdy \Q\ — q, natężenie E = 0. Gdy |j0| > g , wielkość
\Q\-q i jest ono skierowane wzdłuż krótszej przekątnej
natężenia jest równa E = --------
rombu do ładunku Q.
444. Na kulkę działa siła ciężkości P = mg, siła F = qE pola elektrycznego
i siła T naprężenia nici (rys. 275). Gdy kulka jest w równowadze, sumy rzutów sił
na kierunki pionowy i poziomy są równe zeru, tj. T cosec—mg = 0 i —Tsina-f-
qE
4-qE — 0, skąd otrzymujemy tq a = -----1, tj. a ss 45°.
mg

1E

mg

77777/

Rys. 276

445. Pole elektryczne działa na kulkę siłą f = qE, skierowaną pionowo do góry.
Ponieważ ciężar kulki P = mg według warunku zadania jest znacznie mniejszy niż
/, gdy kulka jest w równowadze, znajduje się ona w górnym końcu nici pionowo
naprężonej (rys. 276). Gdyby kulka była swobodna, siła wypadkowa sił f i P nadałaby
qE
przyspieszenie a = ------- g, którego wielkość jest taka sama jak wielkość g, nie-
m
zależnie od położenia kulki. Dlatego zachowanie się kulki opisane jest tymi samymi
wzorami co i zachowanie się kulki pod działaniem siły ciężkości bez pola elektrycznego
(przy warunkach pozostałych takich samych), jeżeli w tych wzorach g zamienimy na a.
W szczególności, okres wahań kulki na nici, która jest wahadłem matematycznym,
, / 1 „ / ml
wynosi T = 2ji 1 / — = 2j i | / ---------- . Gdy T = T0 spełniony jest warunek
|/ 9 \ qE—mg
. . „ 2 mg __ .
a = g. Wobec tego mamy E = 19,6 j. ES CGS natężenia.
446. Jak wykazaliśmy w rozwiązaniu zadania 445, na kulce wahadła matematycz­
nego znajduje się ładunek q. Wahadło to umieszczono w jednorodnym polu elektrycz­
/
nym o natężeniu E, a jego okres wahań T = 2ji — , gdzie a oznacza przyspieszenie
a

315
tej samej kulki, opadającej w tym polu elektrycznym. Gdy kierunek jest pionowy
qE
(w dół), natężenia pola elektrycznego a = q -j-------. Wobec tego w obecności pola

ml
elektrycznego okres wahań wahadła wynosi T = “In
V- mg+qE
■. Jeżeli q = +20 j.
ES CGS ładunku, to T = T,! = 1,10 s. Jeżeli q = —20 j. ES CGSładunku, to T = T2 ■-
r r
= 1,35 s. W nieobecności pola elektrycznego Ta — 2jr "I / — = 1,20 s. Wobec powyż-
V »
szego zmiana okresu w pierwszym przypadku wynosi T1—T0= —0,10 s, a w drugim T2—
- T n 0,15 s.
447. Elektron poruszając się w kierunku linii sił pola elektrycznego hamowa
jest siłą f — eE, której wielkość jest stała. Zgodnie z drugim prawem Newtona przy-
eE
spieszenie elektronu jest równe a = -----. Prawo ruchu elektronu wyrażone jest wzorem
m
aP
s = v0l -----— , a prędkość elektronu v = v0—at. W momencie całkowitej utraty pręd­

kości o = 0. Rozwiązując ten układ równań otrzymujemy s '■ = 0,0237 m

(i)
= 4,7- 10-« s.

( i)
448. Na elektron podczas jego ruchu między płytkami kondensatora działa po
elektryczne siłą f = eE. Siła ta jest skierowana prostopadle do płytek w stronę prze­

ciwną do kierunku natężenia, ponieważ ładunek elektronu jest ujemny (rys. 277).
Siłę ciężkości działającą na elektron pomijamy w porównaniu z siłą /. Wobec powyż­
szego, w kierunku wzdłuż płytek elektron porusza się ruchem jednostajnym z pręd­
kością v, którą ma w momencie, gdy wlatuje on do kondensatora i przelatuje odległość
l
l w czasie t = — .W kierunku prostopadłym do płytek elektron porusza się pod dzia­
li
/ «
laniem siły / i wobec tego ma przyspieszenie a = ----= ----- E. W czasie ł przesunie
m m

316
 at2 e EP
się on w tym kierunku na odległość h — -----= ------------, skąd prędkość początkowa
2 m 2v2
e E
elektronu w promieniach katodowych wynosi v = l 3,98 • 107 m/s.
m 2h
Y
mv2 eEl2
Energia kinetyczna elektronu jest równa Ek = ■ = 7,2 • 10- 1 6 J.
4h

POTENCJAŁ. PRACA SIŁ ELEKTRYCZNYCH

449. Pole poza kulą pokrywa się z polem ładunku punktowego, równego ładun­
kowi q kulki i umieszczonego w jej środku. Dlatego potencjał w punkcie znajdującym się

w odległości R-\-L od środka kuli jest równy (p = , skąd q — (R + L )ę. Potencjał

R+L
(R+L)<p
na powierzchni kuli wynosi <px ■ = 2020 V = 2,02 kV.
R
450. Niech q oznacza ładunek każdej kropli, a r —-jej promień. Wtedy potencjał
jej jest równy <px ■
1■. Ładunek dużej kropli jest równy Nq, a jeżeli promień jej jest
Nq Nq>xr
równy R, to potencjał jej jest równy q> . Objętości maleńkiej kropelki
~JT R
4 4
v — — nr3 i dużej kropli V = — nR3 są związane między sobą zależnością V = Nv, wo-
3 3
r 1 N<Pi
bec czego — = -5 — ■iq>: 3 Ntq>x.
jR
j/3v yw
451. Wskutek indukcji elektrostatycznej na powierzchniach: zewnętrznej i we­
wnętrznej kuli pojawiają się równe ładunki o przeciwnych znakach (patrz rozwiązanie
zadania 429 i rys. 272). Wewnątrz kuli pola elektryczne wytworzone przez te ładunki
w dowolnym punkcie są równe co do wielkości i przeciwne co do kierunku. Dlatego
wypadkowe pole ładunków indukowanych jest równe zeru. Wobec powyższego pozo­
stają tylko pola wytworzone poza kulą ładunkiem na jej powierzchni qx i ładunkiem
kulki q.
Potencjał pola pierwszego w punkcie oddalonym od środka kuli na odległość r
jest równy q>x = — = ^ , a potencjał drugiego pola w tym samym punkcie <p2 =

gj-j-go
Potencjał całkowity wynosi q>= q>i+q>t = --------- . Gdy q - + 2 0 j.
r 10R ' ........................... ..... ‘ 10i?
ES CGS ładunku, <p = 3 • 10- 2 j. ES CGS potencjału = 9V. Gdy q = -2 0 j. ES CGS
ładunku, q>= —10“ 2 j. ES CGS potencjału = —3 V.
452. Największe natężenie pola elektrycznego na powierzchni kuli E = 9
4jl BgR2
Potencjał kuli jest równy q>= , skąd <p = ER = 9 • 104 V.
4jie0R

317
 453. Z prawa Coulomb a F ■
?1?2
, gdzie 7 i = <?2 = 9 >wyznaczamy ładunek kulek

q = rj/i?” . Potencjał w dowolnym punkcie, w tym i na powierzchni kulki, jest sumą

potencjałów pól wytworzonych przez ładunki obu kulek. Potencjał wytworzony przez
D
ładunek q znajdujący się na kulce o promieniu R = — na powierzchni tej kulki jest

q 2 r J/F~
równy <p\ = — -------------. W miejscu, gdzie znajduje się ta kulka, ładunek kuli dru-
R D
giej wytwarza potencjał <p„ = — = l/F ~ . Wobec powyższego potencjały kulek są
r
2 r lfW I d \
równe <p == <Pi+<Pi
< = — ----- I 1 -1------- ) = 16,1 j. ES CGS potencjału = 4, 84 kV.
D \ 2r J
454. Potencjał w środku kwadratu jest równy sumie algebraicznej potencjałów
wytworzonych przez wszystkie ładunki w tym punkcie: <p = ?>i + 9 ,s+ ? ,3 + ? , 4 ~
= lL + _?L + _?L + i i = _ o ,2 j. ES CGS potencjału = 60 V.
a a a a

*1 -z

-V *3
Rys. 278

Natężenie pola w środku kwadratu jest sumą geometryczną natężeń wytworzo­

nych przez każdy ładunek w tym punkcie E = E 1 + E 3 + E 4 .Codo wartości bezwzględnej
•
natężenia te są równe E1 = — , E2 = — , E 3 = — i Ex = — . Wygodniej jest począt-
a2 a2 a2 a2
kowo dodać parami wektory skierowane wzdłuż jednej przekątnej w przeciwne strony,
tak jak to pokazano na rys. 278: E j + E j i E4 + E 4. Przy danych wielkościach ładunków
suma Ej -J-Ej jest równa co do wielkości bezwzględnej sumie E 2 + E 4. Dlatego suma
wszystkich czterech natężeń E jest skierowana wzdłuż dwusiecznej kąta między prze­
kątnymi i tworzy z tymi przekątnymi kąt cc' = 45°. Wielkość jej jest równa E =
= 2,83 • 10—2 j. ES CGS natężenia = 850 V/m.

318
 455. Natężenia pola elektrycznego w punktach B i C są odpowiednio równe
En = 9 = 6„ • 105 V/m i Ec
„ = 9 3,75 • 10* V/m. Potencjały w tych
4716(16^® 4 7 t£ Q £ r22

9
punktach wynoszą <pg ■ 3 • 10* V i q>c = = 7,5 • 103 V. Praca
4 j Z£0£7'1 ’“ 47I£0 £ r 2
sił elektrycznych podczas przemieszczenia ładunku z punktu B do punktu C jest

równa L = g ^ ę g - ę c ) = 25 ■ 10- 5 J.
4;re0e \ r 4
4jre0e r4 /
456. Gdy na drodze przebytej przez elektron różnica potencjałów wynosi U =
1
= 1V = j. ES CGS potencjału, pole elektryczne wykonuje nad elektronem
.pracę L = eU — 1,6 • 10~ 1 2 erg. Praca ta jest równa energii kinetycznej, uzyskanej
mu2
przez elektron. Wobec tego 1 eV = 1,6 • 10- 1 2 erg. Ponieważ eU = ----- , to v =

2eU
Y 5,9 • 10’ cm/s = 590 km/s.
457. Praca pola elektrycznego jest równa zmianie energii kinetycznej elektronu:

■, skąd v = 1 ^ / 2 ^— j U = 5,93 • 10« m/s = 5930 km/s.

9i
458. Potencjał na powierzchni kulki jest równy g>0 , skąd jej ładunek qt =

9i <p0R
= g>0R. Potencjał w odległości fl-f-L od środka kulki wynosi g>
R-\-L R-\-L
Podczas przenoszenia ładunku q z punktu o potencjale q> do nieskończoności praca sił
q<p0R
elektrycznych jest równa L = qq> = • = 2,2 erg = 2,2 • 10~ 7 J. Taką samą
R+L
pracę wykonujemy przeciw siłom elektrycznym podczas przeniesienia ładunku q
z nieskończoności do punktu pozostającego w odległości L od powierzchni kulki.
459. Jeden z ładunków qx jest nieruchomy, a ładunek qt przemieszcza się w polu
elektrycznym wytworzonym przez ładunek qt . Potencjały tego pola w punktach
7i 9i
w odległościach Rt i i?a od ładunku qt są odpowiednio równe q>l = ---- i <p2 ---------.
Ri
Praca, wykonana na przeniesienie ładunku qz z odległości Rt od ładunku qt na odle-
/l 1 \
głość i?2, jest równa L = 9slę>2 —q>i) = i?s I -------------I = 25 erg. Zgodnie z prawem
9
\ ił 2 R1 /
zachowania energii wielkość pracy L zależy tylko od wzajemnego rozmieszczenia ła­
dunków w początkowym i w końcowym położeniu, nie zależy natomiast ód tego, ja­
kim sposobem zmieniono to rozmieszczenie, ani od tego, czy przemieszczeniu uległ
jeden z ładunków, czy też oba jednocześnie.
460. Praca, wykonana nad elektronem przez pole elektryczne, idzie na zwiększenie
mvb‘
energii kinetycznej elektronu. Wobec tego e(q>a—fb) = , skąd q>a—q>i) =

319
 va vb 22,7 V. Ponieważ elektron ma ładunek ujemny, to różnica potencja­

k)
łów jest dodatnia (prędkość elektronu zwiększa się podczas jego ruchu w stronę więk­
szego potencjału).
481. Rozwiązanie jest analogiczne do rozwiązania zadania 448. Gdy różnica po­
tencjałów między płytkami kondensatora wynosi U, a odległość między nimi d, natę-
U
żenie pola elektrycznego wewnątrz kondensatora jest równe E = — . Na elektron
eU
prostopadle do płytek (przeciwnie do kierunku natężenia) działa siła f = eE

(rys. 279). Pod działaniem tej siły elektron uzyskuje przyspieszenie a — — =

m

Elektron przelatuje wewnątrz kondensatora w czasie t — — i przesu­

- d ) i -
at2 UP
nie się w tym czasie w kierunku działania siły na odległość h ■
= 5,4 • 10- 3 m.
ii) 2v2d

% W z
i
-o o-

Co
Rys. 279

462. Na pyłek działa siła ciężkości P = mg i pole elektryczne siłą / — <hEx, gdzie
Ui
oznacza ładunek początkowy pyłku, a Ex = -------- natężenie pola elektrycznego
d
w kondensatorze. Aby pyłek mógł znajdować się w równowadze, górna płytka kon-
densatora powinna być naładowana ujemnie. W równowadze P = f lub mg = ------ ,
<hUi
d
mgd
skąd qx -. Ponieważ zmniejszenie ładunku pyłku o wielkość q0 = 1000 e jest
Ui
równoważne zwiększeniu ładunku dodatniego o wielkość g0, to nowy ładunek pyłku
q„t/ 2
jest równy q2 = <7i+90. Warunek równowagi ma w tym przypadku postać mg = ------ ,
gdzie U2 oznacza nową różnicę potencjałów między płytkami. Uwzględniając wyraże-

320
£
 mgd mgUxd
nia dla qz, qx i q0 otrzymujemy U2 = ■ = 5020V. Wobec po-
q2 mgd+1000 eUx
wyższego różnica potencjałów zmienia się o wartość U%^ U X — —980 V (znak minus
wskazuje na to, że zmniejszamy różnicę potencjałów, ponieważ ładunek pyłku zwięk­
szył się).
463. Gdy ładunek pyłku jest ujemny, dla jego równowagi konieczne jest, aby
główna płytka kondensatora była naładowana dodatnio. Zmniejszenie ładunku ujem­
nego o 1000 elektronów odpowiada zmniejszeniu wartości bezwzględnej qx o wielkość
ę0 = 1000 e, tj. nowy ładunek ma teraz wartość q2 = qx— qa. W pozostałym toku roz-
mgd
wiązanie pokrywa się z rozwiązaniem zadania 462. W rezultacie mamy Ul — —
9»
mgUxd
= 7460 V. Wobec powyższego napięcie między płytkami zmie-
mgd—1000 eU1
niamy (zwiększamy) o wielkość U2— Ux = 1460 V.
U
464. Natężenie pola elektrycznego wewnątrz kondensatora jest równe E = ■

Masa kropli wynosi m — DV, gdzie V = — tu* oznacza jej objętość, a r — promień.
Na kroplę znajdującą się wewnątrz kondensatora działa siła ciężkości P mg i pole
eU 4 eU
U
elektryczne siłą { = eE — -----, W równowadze P = / lub — nr*Dg = ------, skąd
T
3eU

V 4ngDd
- = 7,6 • 10-5 cm.

POJEMNOŚĆ ELEKTRYCZNA

465. Pojemność kuli przewodzącej w nafcie wynosi Cx = 4jts^SyR, a w glicerynie

Ct £g
Ca = 4ji e0e2R. Ich stosunek jest równy----= — = 28,1.
Ci £i
466. Ładunek każdej okładki kondensatora jest równy q = CU = 5 • 10_* C.
467. Ładunek każdej okładki kondensatora wynosi q — aS. Z drugiej strony, jest
on równy q = CU, gdzie U oznacza różnicę potencjałów między okładkami, wobec
aS
czego U = -----. Elektron, którego masa jest równa m, a ładunek e przebywa

w polu elektrycznym różnicę potencjałów U i uzyskuje energię kinetyczną — =

eaS aS
-lA i)
= e U = -—- , skąd prędkość elektronu jest równa v =
~C~
1,03 • 107m/s.
468. Kondensator zbudowany z trzech płytek, połączonych tak jak to pokazano
£„S
na rys. 52, rozpatrujemy jako dwa kondensatory płaskie o pojemności C = -----
d
każdy, które są połączone równolegle. Dlatego pojemność całkowita (bez dielektryka)

21 — Zadania z fizyki 321

 2 « ,S
je s t ró w n a C0 = : 3 5 ,4 p F . P o z a n u r z e n i u k o n d e n s a t o r a d o g l i c e r y n y j e g o po­

je m n o ś ć j e s t ró w n a C = eC „ = 2000 pF .
469. K o n d e n s a to r z b u d o w a n y z n p ły t e k , z k o ń c ó w k a m i p o d łą c z o n y m i d o s k r a j ­
n y c h p ły t e k , r o z p a tr u je m y ja k o n — 1 je d n a k o w y c h k o n d e n s a to r ó w p ła s k ic h o p o je m -
eS
n o ś c i C t = ---------k a ż d y , p o łą c z o n y c h szereg o w o . P o je m n o ś ć c a łk o w ita C o k re ś lo n a
4nd
1 1 Ci eS
je s t w y ra ż e n ie m — = ( n — 1 ) ------ , t j . C = ------------ = ---------------------- = 2 7 , 8 c m = 3 0 ,9 p F .
C Ci n—l 4 jr(n — l) d

4 7 0 . P o je m n o ś ć k o n d e n s a to r a p ła s k ie g o j e s t ró w n a C — —
Q = ---------,
s skąd U =
4nQ d U ***
= -----------, g d z i e d o z n a c z a o d l e g ł o ś ć m i ę d z y o k ł a d k a m i k o n d e n s a t o r a , a S = nR* —
5
p o w ie rz c h n ię o k ła d k i. W o b e c te g o n a tę ż e n ie p o la e le k tr y c z n e g o m ię d z y o k ła d k a m i j e s t
U 4nQ 4Q
ró w n e E — — = — «— = ------ . D o p ó k i n a o k ł a d k a c h n i e m a ł a d u n k u , n a k u l k ę d z i a -
d S R* K
ł a j ą : s i ł a c i ę ż k o ś c i P i r ó w n a j e j s i ł a n a p r ę ż e n i a n i c i 7 '1 . P o u d z i e l e n i u o k ł a d k o m ł a ­
dunku n a k u lk ę d z i a ła je s z c z e p o le e l e k tr y c z n e s iłą F = q E s k ie r o w a n ą , o c z y w iś c ie ,
w ty m sam ym k ie r u n k u co s iła c ię ż k o ś c i. Z g o d n ie z w a r u n k ie m z a d a n ia n a p rę ż e n ie
p rz y ty m z w ię k s z y ło s ię i w y n o s i T x = 2 7 \ . G d y k u lk a je s t w ró w n o w a d ze m a m y
4 Qq
P +qE = Tx = 2T i = 2P , skąd P = qE = — — = 392 d y n = 0 ,4 G .
/ł*
4 7 1 . Z g o d n ie z ro z w ią z a n ie m z a d a n ia 4 7 0 n a tę ż e n ie p o la e le k try c z n e g o w e w n ą trz
k o n d e n s a to r a p ła s k ie g o j e s t z w ią z a n e z ła d u n k ie m Q n a je g o o k ła d k a c h z a le ż n o ś c ią
4 xQ
E — ——— . N a k u l k ę w e w n ą t r z k o n d e n s a t o r a d z ia ła ją : s iła c ię ż k o ś c i P , s iła n a p r ę ­

ż e n ia n ic i T i p o le e le k tr y c z n e s iłą F = q E (ry s . 2 7 5 ). Z w a r u n k u ró w n o w a g i k u lk i
4x Q q
( p a t r z r o z w i ą z a n i e z a d a n ia 4 6 S ) z n a j d u j e m y q E = P t g * l u b --------- = P tg * , skąd
5
S P tg «
Q = -------- — - = 9 8 0 0 j. E S C G S ła d u n k u .
4Jtq
4 7 S . B ó ż n ic a p o te n c ja łó w U m ię d z y o k ła d k a m i k o n d e n s a to r a , k tó r e p o łą c z o n e s ą
z z a c is k a m i a k u m u la to r a , j e s t ró w n a s ile e le k tr o m o to r y c z n e j a k u m u la to r a £ . P o z a ­
n u r z e n iu k o n d e n s a to r a d o n a f t y ła d u n e k n a o k ła d k a c h w y n o s i qt = C0 U , g d z i e p o -
S
je m n o ś ć k o n d e n s a to r a C 0 ------------ . Po z a n u rz e n iu do n a fty ła d u n e k na o k ła d k a c h
4n d
k o n d e n s a t o r a j e s t r ó w n y qx = C U , g d z ie C = eC 0 . Ł a d u n e k , k t ó r y p r z e p ł y n ą ł p r z e z
p rz e w o d n ik i łą c z ą c e o k ła d k i z a k u m u la to r e m , j e s t ró w n y A q = qx — q i = ( e — 1) C0 U =
(e -l)S Ć
= ----------------- = 0 ,7 5 j . E S C G S ła d u n k u = 2 , 5 • IO ” 10 C .
4 nd

4 7 3 . P o c z ą t k o w a p o j e m n o ś ć k o n d e n s a t o r a w y n o s i C = ----------. P o z w i ę k s z e n i u o d -
4 j xd
ljg ło ś c i m ię d z y o k ła d k a m i i w y p e łn ie n iu p r z e s tr z e n i m ię d z y o k ła d k a m i m ik ą p o je m -

322
 eS
n o ść k o n d e n s a to ra je s t ró w n a Cx = , P o n ie w a ż ła d u n e k n a o k ła d k a c h n ie z m ie n ił
in d
s ię w c z a s ie d o ś w ia d c z e n ia , q = CU = C 1U 1, s k ą d s z u k a n e n a p i ę c i e j e s t r ó w n e U x = •
_ dxU
= 100 V .
de
4 7 4 . P o d cza s ru c h u o k ła d e k p o je m n o ś ć k o n d e n s a t o r a w d a n y m m o m e n c ie je s t
o k re ś lo n a ty lk o p rze z te części p o w ie rz c h n i o k ła d e k , k tó re s ię w z a je m n ie p o k ry ­
w a ją . W c z a s ie tx t a c z ę ś ć p o w ie r z c h n i j e s t r ó w n a S x = S0— u / ^ , a w c z a s i e ts j e s t o n a
ró w n a S , = S 0 — vU t , g d z i e / = 10 c m o z n a c z a d łu g o ś ć b o k u o k ła d k i. P o je m n o ś c i k o n -
S, S,
d e n s a to r a w y n o s z ą o d p o w ie d n io Cx = •— - i C . = — — a ła d u n k i na je g o o k ła d -
in d in d
S iU S .U
k a c h s ą r ó w n e qx = C XU = ----------i qt = C t U — —— - . W i e l k o ś ć ł a d u n k u , k t ó r y p r z e -
in d in d
U ( S X- S X)
p ły n ą ł p rz e z p rz e w o d n ik w c z a s ie A t = tx— lx, j e s t r ó w n a A q — qx — qx —
in d
v lU [U — łi) Aq v lU
N a tę ż e n ie p r ą d u j e s t p rz y ty m ró w n e I = — = -------- = 9 ,5 5 • 10* j .
in d At in d
E S CGS n a tę ż e n ia = 3 ,2 • 1 0 ~ 7 A .
475. Ł adunek c a łk o w ity k o n d e n s a to ró w p o łą c z o n y c h ró w n o le g le je s t ró w n y
q = ( C ,+ C f ) U = 6 • 1 0 -* C .
47C . Ł a d u n e k d w ó c h k o n d e n s a to r ó w p o łą c z o n y c h ró w n o le g le j e s t r ó w n y q = 2CUt ,
g d z ie C o z n a c z a p o je m n o ś ć k a ż d e g o z , n ic h . P o d w u k ro tn y m z m n ie js z e n iu o d le g ło ś c i
m ię d z y o k ła d k a m i je d n e g o z k o n d e n s a to r ó w p o je m n o ś ć je g o s t a j e s ię r ó w n a 2 C , a p o ­
je m n o ś ć c a łk o w ita 3C . P o n ie w a ż ła d u n e k k o n d e n s a to ra p o z o s ta je p rz e z c a ły czas
2
s ta ły , to 9 = 2C 17, = 3 C U X, s k ą d Ux = ------ I / , = 4 V.
3
4 7 7 . Ł a d u n k i 'k o n d e n s a t o r ó w d o i c h p o ł ą c z e n i a s ą o d p o w ie d n i o r ó w n e qx = C XU X
i qt = C XU X. Z g o d n i e z p r a w e m z a c h o w a n i a ł a d u n k u ł a d u n e k c a ł k o w i t y n a o k ł a d k a c h
k o n d e n s a to ró w p o ic h p o łą c z e n iu j e s t r ó w n y q = g j + ę , . P o je m n o ś ć c a łk o w ita k o n ­
d e n s a to ró w po p o łą c z e n iu w y n o s i Ct = C j- f - C ,. S zukana ró ż n ic a p o te n c ja łó w je s t
q C XU X+ C XU X
ró w n a U = ------- = 40 V .
C, Cj+C,
4 7 S . Ł a d u n k i k o n d e n s a to ró w do c h w ili ic h p o łą c z e n ia s ą o d p o w ie d n io ró w n e
qx = Cx U x i q x = C XU X. Ł a d u n e k c a ł k o w i t y k o n d e n s a t o r ó w p o i c h p o ł ą c z e n i u n i e u l e g a
z m ia n ie , d la te g o je g o w ie lk o ś ć j e s t ró w n a q = qx+ q t = C x U x - \- C t U t = ( Q + C ,) U ,
C ^-U )
skąd C. = - i i - i --------- = 10 u F .
* U — Ux *
479. Ł a d u n k i k o n d e n s a to ró w do c h w ili ic h p o łą c z e n ia są o d p o w ie d n io ró w n e
qx — C XU X i q% = Ct U t . P o p o łą c z e n iu o k ła d e k k o n d e n s a to r ó w n a ła d o w a n y c h ró ż n o -
i m i e n n i e ł a d u n e k c a ł k o w i t y j e s t r ó w n y qa = |? j — ? i | = ( C j+ C t ) l / 0 , a ła d u n e k kon­
d e n s a t o r a p ie rw s z e g o w y n o s i qt = C XU 0 , g d z i e U 0 o z n a c z a r ó ż n i c ę p o t e n c j a ł ó w m i ę d z y

o k ła d k a m i k o n d e n s a to ró w p o p o ł ą c z e n i u , s k ą d z n a j d u j e m y qa =
C j-l-C ,
= 3 ,2 • 1 0 _ s C.

21» 323
 484. Po p o łą c z e n iu o k ła d e k o ró ż n o im ie n n y c h ła d u n k a c h c a łk o w ity ła d u n e k
q = CU je s t ró w n y ró ż n ic y ła d u n k ó w q — CXUX i q2 = Ct Ut o d d z ie ln y c h k o n d e n s a ­
to ró w , g d z ie C = C j + C , o z n a c z a p o je m n o ś ć c a łk o w itą p o p o łą c z e n iu . W o b e c p o w y ż ­
szego (Cx+Ct) U = CXUX—Ct Ut , j e ż e l i qx > q a i (Cx-\-Ct )l[ = CXU2—CXUX, j e ż e l i
qx < 9*- R o z w i ą z u j e m y t e r ó w n a n i a i o t r z y m u j e m y w p i e r w s z y m p r z y p a d k u Cx —
Ut+U
C, = 11 ( i F , a w d r u g i m p r z y p a d k u C x = ■ C, = 3 pF.
U x+ U * ‘ • ............................................ U x + U
481. Po p o łą c z e n iu ła d u n e k k o n d e n s a to ra p ie rw s z e g o je s t ró w n y qx = | C Łt / i | ,
a ł a d u n e k k o n d e n s a t o r a d r u g i e g o j e s t r ó w n y q2 = | C 2U 2\. P o p o ł ą c z e n i u o k ł a d e k r ó ż ­
n o im ie n n y c h ła d u n e k c a łk o w ity w y n o si qt — q x — — = ± |( C i - t - C j ) f / |.
P o d w ó jn y z n a k p o s ta w iliś m y d la te g o , że z p o c z ą tk u n ie w ia d o m o , k tó r y z ła d u n k ó w ,
, , |C ,U i|± |(C ł + C i )U|
q2 c z y qx , j e s t w i ę k s z y , s t ą d |t / ,| = --------------------------------------- . R o z w i ą z a n i e z e z n a k i e m
Ct
m in u s o d p o w ia d a p r z y p a d k o w i, g d y p o p o łą c z e n iu o k ła d e k z n a k i ła d u n k ó w n a p ł y t ­
k a c h k o n d e n s a to r a n ie z m ie n ia ją s ię , a ze z n a k ie m p lu s — p rz y p a d k o w i, g d y z n a k i
n a o k ła d k a c h k o n d e n s a to r a p ie rw s z e g o p o p o łą c z e n iu s t a j ą s ię p rz e c iw n e . P o n ie w a ż
w n aszy m p rzy p a d k u < K ^ + C , ) U \, a w ie l k o ś ć | U 2\ je s t zaw sze d o d a tn ia ,

= 350 V .
4 8 2 . S u m a ła d u n k ó w Q x i Qa k u l p o p o łą c z e n iu j e s t r ó w n a ła d u n k o w i p o c z ą tk o -

w e m u Q p i e r w s z e j k u l i . P o t e n c j a ł y k u l q>x = • i tp2 = p o p o łą c z e n iu s ą s o b ie

R XQ RtQ
ró w n e , skąd o trz y m u je m y Qx
iłi+R* Rl Ą-R2
4 8 3 . P o łą c z e n ie k u l c ie n k im p rz e w o d n ik ie m j e s t r ó w n o w a ż n e p o łą c z e n iu ró w n o ­
le g łe m u k o n d e n s a to r ó w . P o je m n o ś c i k u l s ą o d p o w ie d n io ró w n e Cx = Rx i C a — R a,
ic h p o je m n o ś ć c a łk o w ita p o p o łą c z e n iu w y n o s i C = C 1Jr C 2= Rx-\-Ra. Ł a d u n e k c a ł ­
k o w ity d o c h w ili p o łą c z e n ia i p o p o łą c z e n iu j e s t ró w n y O = q10+ qw = qx+qa, g d z i e qx
o z n a c z a ła d u n e k k u l i p ie r w s z e j, a qa — ła d u n e k k u li d r u g ie j p o p o łą c z e n iu . P o te n c ja ł

. 9i _9s_ O 9 io + 9 jo
kul po p o łą c z e n iu je s t r ó w n y q> = ------ = skąd z n a jd u je m y
C, ~C C x+ C t ’
_ C1('710+ <720) _ Ri(9io+9so) C2(9io+ ? so)
<h Ci+Cj
= 5 ,7 j . E S CGS ła d u n k u i q2 =
Ri +R2 Cjl+ Cj
^20) 1 4 ,3 j . E S C G S ła d u n k u

4 8 4 . P o c z ą tk o w o ła d u n k i k u l s ą o d p o w ie d n io ró w n e qx = rxq>x i q2 = r2tp2. Ł a d u n k i
n a k u la c h p o p o łą c z e n iu s ą ró w n e q\ — rxq>i q'2 = r 2<p. P o t e n c j a ł c a ł k o w i t y k u l p o p o -

r i9 , i + r 29,2
ł ą c z e n i u w y z n a c z a m y z w a r u n k u z a c h o w a n i a ł a d u n k u q> = . Ładunki kul
'•!+ ■r2
'’llWl + W!) 'zt'Wi+'VPs) . G ę s to ś c i p o w ie rz c h n io w e ła d u n k ó w n a k u -
9 i =
rl+ r2 '

la c h s ą o d p o w ie d n io ró w n e a x =
9i ri<PiJrr2<
Pi : 4 , 4 2 • 1 0 _ 4j . E S C G S ł a d u n k u /
4 n r\ 4 n r x[ r x- \ - r a)

324
 o'. r.m, + r.w,
Im2 = 1,475 • 10-» C/m2 i (T, = — — — = 8,85 • 10~* j. ES CGS ładunku
4ji/j 2 4jrr2(rx+ r 2)
/cm2 = 2,95 • 10"» C/m2.
485. Jeżeli pojemność kondensatora pierwszego wynosi Cx, to pojemność konden­
satora drugiego jest równa C2 — eCj. Do chwili połączenia ładunek kondensatora
pierwszego jest równy q = CXUX. Po połączeniu ładunek kondensatora pierwszego
?! = CXU i ładunek kondensatora drugiego qt = Ct U = eCxU, przy czym qx+q2 = ?.
Ux- V
Wobec tego CXUX= CxU + eCxU, skąd B= ------- = 7.
U
48G. Pojemność każdego z kondensatorów bez dielektryka wynosi C0 = ----- .
ind
Pojemność całkowita przy połączeniu równoległym jest równa sumie oddzielnych po­
jemności. Dlatego do chwili wypełnienia dielektrykami kondensatorów pojemność
3S
kondensatorów wynosi Cx = 3C„ = ---- = 750 cm. Po wypełnieniu kondensatorów
ind
(ei+ e 2 + l ) S
dielektrykami pojemność całkowita jest równa C, = eiC0-(- *2 C0 -f-C0 =
ind
= 2500 cm.
487. W przypadku kondensatora płaskiego o odległości między okładkam
i pojemności C„ różnica potencjałów między okładkami (bez dielektryka) jest równa
U„ — E0d, a ładunek na okładkach wynosi q — C0U0 = CtE0d. Kondensator, którego
połowa jest wypełniona dielektrykiem, rozpatrujemy jako dwa kondensatory połą­
czone równolegle, przy czym jeden nie zawićra dielektryka i jego pojemność
wynosi Cj = C0 /2 , a w drugim cała przestrzeń między okładkami jest wypełniona die-
. lektrykiem i dlatego jego pojemność C2 = eC„/2(rys. 279 na str. 320). Pojemność całko­
wita kondensatora po wypełnieniu jego połowy dielektrykiem jest wobec powyższego
e+ 1
równa C — Cx-{-C2 = ------- C„. Po odłączeniu źródła prądu ładunek na okładkach
zachowuje się. Dlatego różnica potencjałów między okładkami jest teraz równa U =
q U
= -— , a natężenie pola elektrycznego wewnątrz kondensatora wynosi E = -----=
C d
_ 9 _ 2 E0
~ Cd ~ e+1
488. Niech Ux oznacza napięcie między okładkami kondensatora pierwszego
a U2 — między okładkami kondensatora drugiego. Wtedy U = U1-\-U2, a ładunki
na okładkach kondensatorów są jednakowe i równe q = CXUX = Ct U2, skąd Ux =
Ci
_, U = 55 V. Przy połączeniu szeregowym kon-
Ci+C2 Ci+C2
densatorów na kondensatorze o pojemności mniejszej napięcie jest większe niż na
kondensatorze o pojemności dużej.
489. Zgodnie z rozwiązaniem zadania 488 napięcie między okładkami kondensa­
tora pierwszego jest równe Ux--------- U = 600 V, a między okładkami kondensa-
Ci+C2

325
tora drugiego Ct = ■ '■— U = 300 V. Nie można pracować przy podanym w wa-
Cg-ł-Cg
runku zadania napięciu przebicia, bo nastąpi przebicie pierwszego, a następnie i dru­
giego kondensatora.
490. Zgodnie z rozwiązaniem zadania 488 podczas zmiany pojemności kondensa­
tora zmiennego od Ct do C0, napięcie między jego okładkami zmienia się od C, =
Ci
U = 100 V do C0, = • C = 182 V.
Ci+Cj Ci4*CM
491. Przy połączeniu równoległym kondensatorów pojemność baterii wynosi
C = Cx-f Cg-fC3. Przy połączeniu szeregowym pojemność całkowita C0 jest związana
1 1 1 1
z pojemnościami poszczególnych kondensatorów zależnością---- ---------- 1-------- 1----- .
C. Cx Ct Cj
C»C,
Z równania pierwszego otrzymujemy Ct +Cg = C—Cłt a z drugiego ----------=
C„C, . (C-C,)C,C 1 C*+Cs
lub CtCj = . Według znanej własności wyprowadzonego
Ci—C# Ci—Cg
równania .kwadratowego (twierdzenie Viete'a) suma jego pierwiastków jest równa
drugiemu współczynnikowi p ze znakiem przeciwnym, a ich iloczyn równa się współ­
czynnikowi wolnemu q. Dlatego C, i Cg są pierwiastkami równania kwadratowego

p = Cg—C i q =
( e -C gS gC i • Wobec leg0 C*’ * = “ T w wy -
niku obliczenia otrzymujemy Cg = 6 pF i Cg = 3 pF.
492. Przy szeregowym połączeniu kondensatorów ładunek każdego kondensatora
jest równy ?. Dlatego Ux = = 30 V, Ut = = 15 V i C 3 = -2— = 6 V. Siła
Ci Cg C,
elektromotoryczna akumulatora jest równa napięciu całkowitemu baterii kondensato­
rów, tj. £ = U = Cg+ l/g-f Cg = 51 V. Ponieważ przy połączeniu szeregowym
1 1 1 1 CxCgCg
---- ---------- 1-------- 1------ , C . = ---------- i - i - ? ------- = 59 cm = 65 pF.
C0 Cx C, C, ’ CiCg+CiCg+CgC,
493. Przy szeregowym połączeniu kondensatorów na każdym z nich znajdują się
jednakowe ładunki q — CgCg = C ,l/t = C3 C3. W tym samym czasie U = Ux+Ut +
c,c, I/ = 20 V, Cg = C = 8V
+ C3, skąd Ux =
CiC,-(-CiC,+CgCg CiC g+ CxC g+ CgCg
CiCg
C = 4 V.
C iC ,+ C iC g + C ,C ,
494. Przy szeregowym połączeniu kondensatorów ładunki kondensatorów są
równe. Do momentu włożenia kondensatora do dielektryka ładunki każdego konden-
C£
satora wynoszą q = CU = —— . Po włożeniu jednego z kondensatorów do dielektryka
ładunki kondensatorów są równe qx = CUX = eCC,. Oprócz tego Cx-f- Ut — £,
eC£
wobec czego qx = ——— • Zmiana ładunku na kondensatorach wynosi qx—q —
C(e—1)£ 1 +e
= 1,85 • 10-“ C.
2 (1 + e)
326
 495. Przy połączeniu szeregowym napięcie U baterii kondensatorów jest równe
sumie napięć U0 każdego z nich, tj. U = 2U0. Natężenie pola elektrycznego w konden-
U0 U
satorze płaskim E0 = —— = , gdzie d oznacza odległość między okładkami kon­
densatora. Po umieszczeniu w drugim kondensatorze dielektryka napięcia na kondehsa-
9i 9i
torach są odpowiednio równe Ut = ---- i Ut = ----- , gdzie ql oznacza ładunki na kon-
C eC
densatorach, a C — pojemność każdego z nich. Uwzględniając, że U = Uj-f-U,
U
otrzymujemy Ut = --------. Wobec tego natężenie pola elektrycznego w drugim kon-
e+ 1
U. U
densatorze wynosi teraz Et = —j- : . Stosunek jego do pierwotnej wartości
(e + 1 )d
Et
jest równy--- . = • 0,2.
e+ 1
CU
499. Ładunek kondensatora drugiego, który jest równy q = —— , do chwili u
szczenia w nim dielektryka, po odłączeniu kondensatora od źródła siły elektromotorycz-
U
nej i po umieszczeniu w nim dielektryka nie zmienia się, tj. q = C — = eCUt , skąd
U
Ut . Natężenie pola elektrycznego w kondensatorze wypełnionym dielektrykiem
He
U. U
wynosi teraz E%= - , a jego stosunek do wartości początkowej natężenia
2 ed
l 1
jest równy
E0 e 9
497. Pojemność całkowita dwóch kondensatorów połączonych szeregowo jest
Cl C.
----------. Po umieszczeniu dielektryka w kondensatorze drugim po-
Cl +Ct
eClCt
jemność całkowita wynosi C0' = ;—— . Zmiana pojemności baterii jest równa
Ci+cCj
e— 1
(przy Ci — — C) Cq' Cq — ■ C = 1,7 pF.
2(e+ l)
498. Łatwo zauważyć, że po wpiowadzeniu płytki powstają dwa kondensatory
S S
połączone szeregowo o pojemnościach Ct = ------ i C, = -------------(rys. 280). Ich po-
4jiZ 4n{d—l)
1 1 1 4jtź An(d—l)
jemność całkowitą C0 wyznaczamy z wyrażenia------- ------- 1-------=
C„ Ct ’ C, S S
4nd
-, gdzie C oznacza pojemność początkową kondensatora. Wobec powyż-
_ S C
szego po wprowadzeniu płytki przy dowolnym jej położeniu mamy C„ = C.
499. Wprowadzenie płytki przewodzącej między okładki kondensatora prowadzi
do powstania dwóch kondensatorów połączonych szeregowo, w których odległości

327
 s s
między okładkami wynoszą d2 i <ł3, a pojemności C1 = ------ i C, = ------ , gdzie
4mf2 4jtd3
1
d3-\-d3 = d—di (rys. 281). Ich pojemność całkowitą wyznaczamy z wyrażenia ----=
1 4?j(d2 + d 3) 4ji(d—dj) S d
, skąd C„ = — . Gdy di = — , C0
Cx C2 S 4 j r ( u ““ flj) 3

3 S
—- Cx , gdzie C = ——- oznacza pojemność początkową.
ind

Rys. 281
S
500. Pojemność płaskiego kondensatora powietrznego jest równa C = ---- . Po-
4nd
jemność kondensatora po umieszczeniu między jego okładkami płytki przewodzącej
S
o grubości d2 wynosi, zgodnie z rozwiązaniem zadania 499, Ci = -------------. Ładunek
4jr(d—d2)
q kondensatora odłączonego od źródła prądu nie zmienia się. Dlatego q = CU = CXUj,
skąd różnica potencjałów U na kondensatorze po umieszczeniu płytki metalowej jest
C, d -d i
równa 17, = ——U — ------ - U = 40 V.
C d
501. Jeżeli do kondensatora płaskiego wprowadzimy cienką płytkę przewodzącą,
równolegle do jego okładek, to na jej powierzchniach pojawią się ładunki o znakach
przeciwnych, lecz równe co do wielkości. Pole elektryczne w kondensatorze nie zmieni
się i pojemność kondensatora pozostanie taka jak poprzednio (patrz rozwiązanie za­
dania 498). Dlatego pojemność kondensatora z płytką dielektryczną znajdujemy za­
kładając, że na powierzchniach tej płytki naniesione są cienkie słoje przewodzące.
W tym przypadku powstają trzy kondensatory połączone szeregowo o pojemnościach
ee0S £qS £q.8
(w układzie jednostek SI) Cx = ------ , C2 = ----- i C3 = ------, gdzie d2 i d3 oznaczają
dx d3 d3
odległości między powierzchniami płytki dielektryka i okładkami, przy czym d2 + d 3 =
= d—dx (rys. 282). Pojemność całkowitą C0 określamy przy pomocy wzoru -
1 ecpS
skąd Cg —
& ed-\-di(l — e)

328
 502. Kondensator z dielektrykiem słojowym rozpatrujemy jako trzy kondensatory
S
połączone szeregowo o pojemnościach Ct = e1C, C2 = e3C i C3 = e3C, gdzie C = -----
in d
(patrz rozwiązanie zadania 501). Pojemność całkowitą wyznaczamy z wyrażenia
6163638
----= ------- 1------- b —- • Jest ona równa C, = 100 cm.
C0 C1 C3 C3 4:71(6! e a + 6 ^ 3 + e 2 £ 3 ) d

c SC

HF
Rys. 283

503. Kondensator z płytką dielektryczną przedstawiamy w postaci dwóch kon­

densatorów połączonych równoległe, z których pierwszy nie zawiera dielektryka i jego
c ( s \
pojemność wynosi Cx = — I C = ----- oznacza pojemność początkową kondensatora I,
2 \ in d f
a w drugim powierzchnia okładek jest równa powierzchni płytki dielektrycznej
(rys. 283a). Następnie kondensator drugi przedstawiamy w postaci dwóch' kondensato­
rów połączonych szeregowo, z których jeden nie zawiera dielektryka i jego pojemność
wynosi C2 = C, a drugi jest całkowicie wypełniony dielektrykiem i jego pojemność
Pojemność całkowita dwóch ostatnich kondensatorów jest
CtC3 eC
. Pojemność całkowita wszystkich trzech kondensatorów
^2+ C3 1+ 6
,(l+3e)C l + 3e
wynosi C„ = C1+ C4 = . Stosunek pojemności jest równy
2(l + e) 2(
1+6 )
; — .W tym przypadku założyliśmy, że wymiary płytek są o wiele większe od
6
odległości między nimi i dlatego pomijamy efekty brzegowe, tj. brak jednorodności
pola elektrycznego na brzegach okładek i płytki dielektrycznej. W przeciwnym przy­
padku pojemność kondensatora początkowego nie jest równa pojemności kondensa­
torów przedstawionych na rys. 283b.
504. Kondensatory C4 i C3, a także C2 i C4 połączone są szeregowo. Grupy konden­
satorów połączonych szeregowo są z kolei połączone równolegle ze sobą. Pojemność sze­
CiC2 C2 C4
regowo włączonych kondensatorów wynosi C5 = i C„ --------- . Pojemność
Qt+^3 C2+C4

329
 C,C, c,c.
całkowita całej baterii kondensatorów jest równa C# = CSĄ-Ct =
C i+ C 3 c x+ c t
= 4,5 (iF.
505. Dany schemat połączeń jest równoważny schematowi przedstawionemu na
rys. 28la. Ze względu na jednakową pojemność wszystkich kondensatorów różnica
potencjałów między punktami A i B jest równa zeru, kondensator C4 jest zawsze
nienaładowany, dlatego pomijamy go i schemat upraszcza się (rys. 284 b). W rezul­
tacie mamy schemat trzech gałęzi równoległych, z których dwie zawierają po dwa
kondensatory połączone szeregowo. Pojemność całkowita układu jest równa C„ =
C,C, c.c.
= Ct -f = 2 C.
C *+ C * ct + c ,
506. Zakładamy, że potencjał punktu b jest równy q>b , wtedy potencjał punktu a
q q
(rys. 58) jest równy <pa =q>b+ f 1- U l lub <pa = <pb— <?,+ Ut, gdzie ą = — il/,= —
. w C ,

" T PJ L UJ £ * \
4 $ i l 3f T 1 1
, 1JT —3? «1 TJTs
Rys. 284

oznacza różnicę potencjałów między okładkami kondensatorów, a q — wielkość ładun-

q 9
ku na okładkach. Otrzymujemy stąd U ab = q>a—Vb = --------i Uab — — ------•
Ci Ct
Cj^i—C2^j
Eliminując z tych równań ładunek q otrzymujemy U ab = ---------- -— = —1,3 V.
Ci+Ct
507. Według prawa zachowania energii ilość wydzielonego ciepła podczas rozła-
9®
dowania kondensatora jest równa energii elektrycznej E = ■—— = 0,25 J, zmagazyno­

wanej w kondensatorze. Różnica potencjałów do chwili rozładowania wynosi U = — =

C
= 500 V.
nCt/*
508. Energia baterii kondensatorów jest równa E = -------, skąd różnica po­

tencjałów wynosi 500 V.

u= y ^ r =
509. Pojemność kuli jest równa C — 4ne^R (w układzie jednostek SI). Cała
C®®
energia elektryczna kuli naładowanej E = — 2jie0 /?<js2 = 2,5 • 10- 5 J zamienia
się w ciepło.
q<f 'I E
510. Z wzoru E = ----wyznaczamy ładunek q ------- -- 4 • 10_ł C.
2 q>

330
 511. Do chwili połączenia kondensatorów ich ładunki są odpowiednio równe
CXIV
9 i= Vx i { , = C2 I/2, a energia całkowita jest równa E x — — ------ f- Po
2 2
połączeniu kondensatorów ich ładunek całkowity jest równy q — gi+9i = {Cyj-Ct)U,
gdzie U oznacza różnicę potencjałów między okładkami górnymi i ziemią, skąd U =
C ^+C jl/j
. Energia całkowita kondensatorów po połączeniu okładek górnych
C^C,
( C i+ C t )V * {C iU i+ C iU tf
wynosi Et ■ . Po połączeniu kondensatorów wydzieli
2 2 ( ^ + 0 ,)
się ilość ciepła, która jest równa różnicy energii początkowej i końcowej Q =
= E -E - ClUl* ( ^ i+ W CiCtiUi-Vt)*
1 ’ 2 2 2 (C i+ C t ) 2 (C ,+ C t )
Gdy Ui = Ut, nie ma przepływu ładunków, dlatego nie wydzieli się ciepło. Jeżeli po­
tencjały Ui i Ut mają jednakowe znaki, to wydzieli się mniej ciepła niż w przypadku
różnych znaków potencjałów.
512. Wydzielona ilość ciepła jest równa różnicy energii kondensatorów do chwili
ich połączenia i po połączeniu (patrz rozwiązanie zadania 511) Q — E1— =
CiCt ( U i- U t )*
= 5 • 10-« J.
2(C,+C,)

« 20. STAŁY PR Ą D ELEKTRYCZNY. PRA W O OHMA

DLA CZĘŚCI OBWODU. OPÓR PRZEW ODNIKÓW

q
513. Natężenie prądu w przewodniku jest równe I = — . Gęstość prądu wynosi

/ = 4 , skąd / = - 4 = 2• 10«A/m*.
Sl U
514. Maksymalne natężenie prądu płynącego przez woltomierz jest 1 = — ,
ił
tj. /1 podziałkom skali odpowiada natężenie prądu /, skąd wartość podziałki przyrządu
/
jako miliamperomierza wynosi a = — = 0,1 mA na jedną podziałkę.
n
515. Według warunku zadania odchyleniu strzałki o całą skalę odpowiada na­
pięcie U na zaciskach i natężenie prądu I. Wobec tego zgodnie z prawem Ohma opór
U
przyrządu jest równy R — — = 2 kfl.
516. Opór wewnętrzny woltomierza znajdujemy z warunku, że przy odchyleniu-
strzałki o całą skalę napięcie na zaciskach przyrządu jest równe l/j, a natężenie prądu
Ui
płynącego przez przyrząd wynosi / X;J? = -----= 2 kil. Gdy zaś woltomierz wskazuje
Jl U liU
napięcie Uf to natężenie prądu wynosi I = — --------- --- 2,5 mA.
Ft Ui

331
 517. Natężenie prądu w obwodzie do chwili włączenia amperomierza jest równe
S
I = — , gdzie 6 oznacza siłę elektromotoryczną akumulatora. Po włączeniu mili-
R S h{B + B i)
amperomierza natężenie prądu jest równe I t ==--------- , skąd / = -
B
27,5 mA.
518. Spadek napięcia na oporze jest równy U = IB. Natężenie prądu w obwodzie
q qB
wynosi / = — , skąd U — —— — 4 V.

519. Spadek napięcia na odcinkach obwodu wynosi: na kuchence elektrycznej

U1 = IB i = 200 V, na oporniku Ut = IR2 = 120 V i na amperomierzu U3 = IB a =
= °-4V- l nD*
520. Opór przewodnika jest równy B = q — , gdzie S = ------ oznacza powierzch-
S 4
nię poprzecznego przekroju przewodnika, a l — jego długość, skąd opór właściwy
nBD2
q = —77— - 1,75 • 10-* A • m.
41
l
521. Opór przewodnika jest równy B = g — , gdzie l oznacza jego długość. Masa
£
om
przewodnika m = g0lS, skąd B = = 197 £1.
U
522. Natężenie prądu przepływającego przez pręcik jest równe / = — , gdzie
l mP R
B = g — oznacza opór pręcika, a S = —----- powierzchnię przekroju poprzecznego
nUdP
pręcika, skąd I = ------- = 0,236 A.
4gl
l ndP
523. Opór przewodnika jest równy B = g — , gdzie S = -----oznacza powierzchnię
S 4 Us
jego przekroju poprzecznego. Według prawa Ohma mamy U = IB, skąd g = —

UtmI2 .
= 5 £1 • mm2 |m.
4II
524. Opory poszczególnych kawałków przewodnika są odpowiednio równe Ba =
l l l
= g ----, Ba = g -----i B 3 =£-----, gdzie l oznacza ich długość, g — opór właściwy ma-
Sj S, i S3
SĄ + S Ą + S Ą
teriału. Opór całkowity obwodu jest równy B = B1Jr Bi -\-B3 = g l-------- -----------— .
.S,.S2S;i
u
Natężenie prądu w obwodzie wynosi / = — . Spadki napięć na poszczególnych od-
B
cinkach są odpowiednio równe U1 = IR 3 — 6 V, U3 = IB2 =
■SiSj+ SjSj ! S2S3
SiS,U s 1s 3u
= 3 V i I/, IB , = 2 V.
SlS3+ S 1S 3+ S 3S 3 S1S3+ S 1S3+ S 3S3

332
 525. Opór przewodnika w temperaturze / = 10°C wynosi it = i?0(l +a/), a w tem­
peraturze tx wynosi iłx = ił 0 (l-f a/g), gdzie it 0 oznacza opór przewodnika w tempera­
it^l+gQ-it
turze 0°C. Szukana temperatura jest równa lx = = 48,3 °C.
ait
526. Opór włókna żarówki w temperaturze i = 20°C jest równy it = ił 0 (l-fa/),
gdzie it 0 oznacza opór włókna w temperaturze 0°C. Opór włókna zapalonej żarówki
wynosi Bl = it0(1 + ae/1). Według prawa Ohma U = iiłg. Eliminując z tych równań
l/(l+ał)-/it
it 0 i itx otrzymujemy t1 = ------ —-------- pa 1910 C.

SZEREGOWE I RÓWNOLEGŁE POŁĄCZENIE PRZEWODNIKÓW.

OPORY DODATKOWE I BOCZNIKI

527. Ponieważ opór dodatkowy it jest włączony szeregowo z żarówką, przepływa

przezeń prąd o tym samym natężeniu Iv Po włączeniu oporu dodatkowego napięcie
w' sieci wynosi U = Ux-\-Ut, gdzie Ux oznacza spadek napięcia na żarówce, a Ua =
U -U x
= igit — spadek napięcia na oporze dodatkowym, skąd ił = • ■ = 25 fi.
528. Spadek napięcia na oporze dodatkowym wynosi U%= U—2U1. Według
U—2UX
prawa Ohma mamy I/ 2 = IR, skąd ił = ----------- - 2,5 Ci.
529. Przez woltomierz przepływa prąd o tym samym natężeniu i. Ponieważ
woltomierz wskazuje spadek napięcia na własnym oporze wewnętrznym, i : Ui
«i '
U,
Opór drugiego woltomierza wynosi ił 2 — itg = 2 0 kO.
Ui
530. Początkowo natężenie prądu w obwodzie jest równe i 0 = , gdzie &
iło+r
oznacza siłę .elektromotoryczną źródła. Po ogrzaniu opornika jego opór wynosi ił =
S
= ił 0 {l-)-a/), a natężenie prądu w obwodzie jest równe i = ----------------- , skąd
«o-(1+*<)+'•
i = = 23,6 mA.
i*o(l+a*)+r
531. W temperaturze l opór całkowity przewodników o oporach Rx i ił 2 połączo­
nych szeregowo wynosi ił = iłg+iłg = ił01(l -fa iO + iW 1 + a 2 l) = ił 0 1 + ił 0 2 +(«liłoi+
+ a 2 ił 0 2 )ł, gdzie iłol oznacza opór pręta węglowego, a ił 0 2 —• opór przewodnika w tem­
peraturze 0°C. Opór całkowity nie zależy od temperatury, jeżeli <*i-Roi+ « 2 ^ 0 2 = 0.
W tym przypadku przy dowolnych temperaturach mamy ił = ił 0 1 4-ił02. Z ostatnich
R ił -oc,R 5ił
dwóch równań otrzymujemy ił 0 1 = — = _ = 333 O i ił 0 2 = -----— = -----
«2- «1 6 c«Ca2—
- o1f.*1 6
= 1667 fl.
532. Schemat obwodu elektrycznego, pozwalający na włączanie i wyłączanie
żarówki z dowolnego końca korytarza, pokazany jest na rys. 285. Na końcach kory-

333
tarza są dwa włączniki, Pi i P%, z których każdy ma dwa przełączenia. W zależności
od umieszczenia końcówek sieci z punktu widzenia ekonomii przewodnika może okazać
się wygodny wariant a lub b.

Rys. 285

533. Przy połączeniu równoległym żarówek napięcie na każdej z nich jest rów
napięciu sieci. Wobec tego przez każdą żarówkę przepływa prąd o natężeniu l t =
V
= — = 0,6 A. Przy połączeniu szeregowym opór całkowity żarówek jest równy 2Jł,
U
a natężenie prądu przepływającego Jt - -------- 0,3 A.
2B
534. Niech przy danym położeniu suwaka opornika a opór odcinka Oa oporni
jest równy rz (rys. 61). Wtedy opór całkowity tego odcinka i woltomierza (są one po­
łączone równolegle) wynosi ił- = rx*x , a opór pozostałej części opornika ab
Rx+Rx
jest równy B —rx . Wobec powyższego opór całkowity między punktami O i b jest
równy B, = B - r x + B x = R - r x-f . Natężenie prądu
r*+-^i r*+^i
U
w obwodzie jest równe I = ---- . Spadek napięcia na odcinku Od wynosi Ux = IB X =
Bx rjBiU
= - r —V = — —----- . ■. _ _ . Ponieważ według warunku B ił, i oprócz tego
rx(f l- r* ) + flfli
rx B, człon pierwszy w mianowniku pomijamy w porównaniu z drugim (człon
pierwszy jest iloczynem dwóch wartości małych rx i B —rx, a drugi — iloczynem wiel-
r„U
kości małej B i dużej Bt). Wobec tego Ux fa ■ ■, tj. napięcie Ux jest proporcjo­
B
nalne do oporu rx . Z kolei opór rx jest proporcjonalny do długości odcinka Oa opornika
(w przypadku opornika suwakowego).
Na rys. 286 prosta OA przedstawia zależność Ux od rx . Na tym samym rysunku
linia kreskowana przedstawia zależność Ux od rx, gdy B = i?ł, tj. gdy w wyrażeniu
na Ux nic nie jest pominięte. Zależność ta nie jest liniowa, jednak i w tym przypadku Ux
zmienia się w przedziałach od zera do U.

334
 mP
535. Przekrój żelaznej części przewodnika wynosi (rys. 287) S4 = --- a mie-
4
n
dzianej S, = — (D2 —d2). Opór środkowej (żelaznej) części przewodnika jest równy

l
B. Qi a otoczki miedzianej Rt = gt ■ Opór całkowity B przewo­
zi °i
dnika bimetalowego znajdujemy z wzoru na połączenie równoległe przewodników
BtB. 4/0,o,
R= = -------------------------- = 0,10 il .Opory żelaznego i miedzianego prze­
b i ł * * ---- 7t[QlD!+«>t - ei)<P]------------------------- 4/j?i
wodnika o średnicy D są odpowiednio równe B . - ----- = 0,61 tl i R, = -------=
= 0,087 0 . slD* nDt
536. Przewodniki o oporach rt, r4 i r 5 tworzą obwód szeregowy, którego opór
całkowity jest równy Rt = r 3 -|-r4 -|-rŁ. Obwód ten jest połączony równolegle z prze­
wodnikiem, którego opór jest równy ra. Dlatego opór całkowity między punktami
Btrx (r«+ r4 + rs)r*
A i B jest równy R, = ----------— --------------------. Przewodniki o oporach rt i r- są
B i+ r j '■i+ r 3 -|-r4 -|-rs
włączone szeregowo z odcinkiem rozgałęzionym między punktami A i B. Wobec tego
opór całkowity całego obwodu jest równy R = r1Ą-rt -{-Rt =
= ( r i + ' ,, ) ( r ł + r 3 + r 4 - l - r ł ) - |- ( r ł - |- r 4 + r t ) r 1 =

'*+'•»+'«+'» r
537. Przy połączeniu szeregowym dwóch przewodników o oporach r 4 i r, ich opór
całkowity jest równy R = a przy połączeniu równoległym ich opór całkowity
B0 = ----------, skąd R0R = r,r2. Zgodnie ze znaną własnością otrzymanego równania
ri+rs
kwadratowego (twierdzenie Viete'a) suma pierwiastków tego równania jest równa
drugiemu współczynnikowi ze znakiem przeciwnym, a iloczyn pierwiastków — wy­
razowi wolnemu, tj. r 4 i rt są pierwiastkami równania kwadratowego r^-f-pr+ę = 0
2 P = —B i q = B0R, skąd rlt s = — ( f l± j/ft 2 -j-4R0fl j. Podstawiając wartości
R0 i R otrzymujemy rŁ= 3 Q i rt = 2 fl (lub r 4 = 2 ft i rt = 3 £1).
538. Niech punkty podłączenia przewodników dzielą okrąg na dwa przewodzące

335
luki o oporach R1 i ft2. W tedy opór między tym i punktam i je s t rów ny i? = ----------- .
iłi+ ił2
Oprócz tego R x-{-Rt = R0 = nR, gdzie R oznacza opór przew odnika, z którego zro­
biony je s t okrąg. Z tych rów nań w ynika ( i łj + ił j) 2 = n iłiił2 lub R12-\-(2—n)R1R 3 +
-(- ił22 = 0. Dzieląc ostatnie rów nanie przez fl22 otrzym ujem y dla stosunku oporów
rA 1 R, ił, n / n2
równanie _
( j + ( 2 _ „ ) _ + 1 = 0, skąd _ = - - I ± - | / _ - „ = l >25±
±0,75. W przypadku przewodnika o stałym przekroju, zrobionego z jednorodnego
m ateriału, opór je st proporcjonalny do długości. D latego p u n k ty podłączenia prze­
wodników dzielą długość okręgu przewodzącego w stosunku 1:2, tj. znajdują się na
okręgu w odległości kątowej 120°.
539. Opór i?t i woltomierz są włączone równolegle. Ich opór całkow ity je st równy
RRX
. W oltomierz w skazuje na tym oporze napięcie U. W obec tego U =
R+Rx
IR R X UR ,
= IR, ■, skąd R = • i kn.
ił + ił l
540. N atężenie prądu w obwodzie całkow itym je s t równe i = A + i 2, gdzie A
oznacza natężenie prądu przepływającego przez żarówkę, a i 2 — natężenie prądu
.U
przepływającego przez woltomierz. Ponieważ U = IxRt = J2J?2, / 2 - —— i i ł t =
U U ił*
100 Q. Wobec tego, że i 2 = 1,25 • 10-2 A, to po-
X i-i,
m ijając wielkość i 2 w porównaniu z / 0,5 A otrzym ujem y według wzoru przybli-
U
żonego i ł j s» — tę sam ą w artość oporu R1 100 fi.

541. W skazania woltomierza wynoszą U = I XRX = i 2i ł 2, gdzie I x oznacza n a tę ­

żenie prądu przepływającego przez opór R x, a i 2 — natężenie prądu przepływającego
przez woltomierz. Całkowite natężenie prądu je st równe i = i j + i 2, skąd R x =
U U UR ,
= 20,16 n .
X i - i ,
Jeżeli pom ijam y natężenie prądu / 2 w porównaniu z I, to szukany opór R \ —
U U U
= — = 20,00 Q . Błąd w określeniu i ł 2 je s t równy A R X = R 1 — R \ =
i-i.
hu Uwzględniając, że -
U «i
R \ i -----= ----- otrzym ujem y błąd
i ( i - i 2) iii A ił,
ARX
względny = — - = 0,008 lub 0,8% .
iłi
542. Równolegle włączony woltom ierz o oporze w ewnętrznym R x i przew odnik
RRX
o oporze R mają opór całkow ity i ł 2 = . Opór całkow ity całego obwodu je st
/ i 2+ 2 i łi łj ił+iłi e
równy R 3 = i ł + i ł 2 = N atężenie prądu w obwodzie wynosi i =
ił+ iłi SR% £RX ~R
W skazania woltomierza wynoszą U = IR t =
ił. ił+ 2 iłx

336
 Woltomierz o oporze wewnętrznym Rt = R wskazuje napięcie Ut = — , a wolto-
10 ^ 3
mierz o oporze wewnętrznym = 10R wskazuje napięcia U3 = ^ . Wobec po-
S
wyższego różnica we wskazaniach woltomierzy wynosi U3— U1 = — .
543. Przewodniki z oporami r„ r4 i druga żarówka tworzą obwód szeregowy
z oporem całkowitym R3 = = 2 r+ flx. Obwód ten i żarówka pierwsza są
R,R R1{2r+R1)
połączone równolegle i ich opór całkowity wynosi J? 3 = ■ . Cały
2(r+ flj
4r*+6rRx+ f lx*
obwód ma opór Rt = rx-|-rs-|-.ftj = . Natężenie prądu w obwo-
2 (r+ J łi)
U 2 Ł/(r+i?x)
dzie jest równe I — ----= . Spadek napięcia na oporze R 3 (między pun­
4r*-f6rflx+ i l x*
ktami A i B) jest równy spadkowi napięcia na żarówce pierwszej, [Ą = IR 3 =
l/flx(2 r + f lx)
10,34 V. Natężenie prądu przepływającego przez żarówkę drugą
4r 2 +6r.R1 -|-flia
£/i UR,
jest równe /, = -----= ■ . Spadek napięcia na niej wynosi U3 =
f lj 4r2+6rJ?1+R12
URA
= I1Rl = ----------- -------- = 9,54 V.
4r*+6rfl1 -ffl1*
544. Natężenie prądu w obwodzie całkowitym jest równe I — •, gdzie
^3+^4
Ra = ----*■ . Spadek napięcia na oporach R3 i R3 połączonych równolegle wy-
Rt + R t
R3R 3g
nosi Ui - IR a = ■ = 80 V.
R 3{R i+ R i )+ R iR i
545. Włączono równolegle między punktami-a i b połowę opornika o oporze fl/2
i woltomierz pierwszy o oporze rx; ich opór całkowity i?x =
rxA . Analogicznie
2 rx+ R
między punktami b i c opór całkowity jest równy Rt - . Opór całego obwodu
2rt + R
wynosi R 3 = R3R3 = fl[fl(»~X+»a)+4»y«3 . Natężenie prądu w obwodzie jest równe
(2rx+ R) (2r,+Jł)
1 = -----. Woltomierz pierwszy wskazuje napięcie między punktami a i ó t/x = /ftx =
£Ri rx(2 r 2 + R ) /
= 96 V. Woltomierz drugi wskazuje napięcie między
4rxrx+ (rx-frs)R
r^2ri+R)g
punktami b i c Ut = JR3 = = 84 V.
~rT 4/-xrj+(rx+rj)ił
546. Równoważne schematy podane są na rys. 288. W pierwszym przypadku
1 1 1 1 1 1 1
mamy---- = ------- 1----------- —-------- 1---------- . W drugim przypadku n = —— f
ra+r3 2r. 'j+'a Ra

22 — Zadania z fizyki 337

 4R*-Ri
. Z równań tych otrzymujemy r, = --------------- 2012,
+■ •+
'l + 'j 2r>+ rJ
(fl1-R g)(4R2-f l1)
r. = ■ = 20 Q i rl — 2ra = 40 Q.
2Ri—R1
547. Opór całego przewodnika wynosi R = nr, gdzie r oznacza opór każdej z n
równych części przewodnika. Przy połączeniu równoległym n jednakowych przewodni-
r R
ków opór całkowity jest równy fi0 = ---- . Eliminując r otrzymujemy -----= n12; n
n R0
jest tylko liczbą całkowitą dodatnią większą od jedności. Dlatego rozwiązanie mo-
R
żliwe jest tylko w przypadku, gdy ---- = 4, 9, 16, 25, 36 ... W naszym przypadku
Ro
, /3 6
" = y - = 6-

-0 B

fi

Rys. 288
548. Na odcinkach Aa i bB (rys. 289) na skutek równości oporów krawędzi sześ­
cianu i ich jednakowego włączenia natężenia prądu I rozgałęzia się równomiernie na
trzy gałęzie i dlatego w każdej z nich natężenie prądu jest równe ——. Na odcinku ab
I 3 *
natężenie prądu jest równe — , ponieważ w każdym punkcie a natężenie prądu po­
nownie rozgałęzia się na dwie krawędzie o równych oporach i wszystkie te krawędzie
są włączone jednakowo.
Spadek napięcia UAB = IR między punktami A i B jest sumą składającą się ze
/ /
spadku napięcia UAa = — r na odcinku Aa, spadku napięcia Uab — — m a odcinku
6
1 Ir Ir Ir
ab i spadku napięcia na odcinku bB UbB = __ r, tj. IR ______ 1--------(-
2 32 + T6 + "3
5/r 5
= ----- , skąd R = — r.
6 6
549. Połączenie szeregowe lub równoległe wszystkich przewodników nie prowadzi
oczywiście do otrzymania żądanego oporu R. Szukany schemat wybieramy z 50 po­
zostałych schematów połączenia mieszanego. Przy wyborze posługujemy się regułą:
przy połączeniu równoległym dwóch przewodników opór całkowity jest mniejszy
od najmniejszego z oporów przewodników, przy szeregowym — większy od najwięk-

338
kszego. Żądany opór R = 2,5 12 otrzymamy wtedy, gdy przewodniki połączymy według
schematu przedstawionego na rys. 290.
550. Przewodność grupy pierwszej przewodników połączonych równolegle wy­
nosi k1 = 4k = 2S. Przewodność grupy drugiej jest równa k%= 2k' = 0,55 S. Prze­
wodność całkowita obwodu grup przewodników połączonych szeregowo ka znajdujemy
1 1 1 4kk’
z wzoru ---- = -------1------. W rezultacie otrzymujemy ka — = 0,4 S.
k„ ki k2 2 k+ k'

r,

Rys. 290
551. Do pomiaru woltomierzem wyższych napięć niż te, na które jest obliczona
skala, włączamy szeregowo z tym woltomierzem opór dodatkowy Rd (rys. 291). Na
oporze dodatkowym podczas pomiaru napięcia maksymalnego U spada napięcie
U-Ui
Ut = U— Ui, dlatego opór dodatkowy jest równy R d = ---------- = 12 k!2.

552. Do pomiaru przyrządem napięcia nie przewyższającego U dołączamy taki

opór dodatkowy, aby U = I(R-j-Rd), gdzie I oznacza maksymalne natężenie prądu
U
przepływającego przez przyrząd, skąd Rd = —---- R = 2999542.

553. Przy oporze dodatkowym Ri przez woltomierz i ten opór płynie prąd o na­

tężeniu /j. W tym przypadku mamy U = U1J\-IiRx = Ux gdzie Ui =

= IXR oznacza spadek napięcia na woltomierzu, R -—opór wewnętrzny woltomierza.
Przy oporze dodatkowym R2 przez woltomierz i ten opór płynie prąd o natężeniu

przy czym U = = U{ Z wyrażeń tych otrzymujemy R2 =

R i Ui (U - U 2)
46,7 kfl.
UJiU-Ui)
554. Miejska sieć oświetleniowa jest źródłem o oporze wewnętrznym o wie
mniejszym od oporu woltomierza R. Dlatego napięcie U = 125 V, które wykazuje
woltomierz przy bezpośrednim włączeniu do sieci, jest równe sile elektromotorycznej
źródła. To znaczy, że ono nie zmienia się i po włączeniu woltomierza przez opór. Dlatego
Ui
mamy U = gdzie It = ---- oznacza natężenie prądu przepływającego
R U-Ui
przez woltomierz, skąd otrzymujemy nieznany opór Rx = --------- R = 26112.
Ui
22*
339
 555. Natężenie prądu przepływającego przez woltomierz i opór dodatkowy jest
Ut («!+«,)[/!
równe / = ---- . Napięcie na zaciskach źródła wynosi Ui = /(/?!+/?,) = ----------------=
/?! ft1
= 340 V.
55G. Natężenie prądu Ix przepływającego przez woltomierz znajdujemy z równań
/ = / i + / 2 i / 2 / ? 2 = /lĄ , gdzie /?! = rx+ 2 ra oznacza opór obwodu składającego się
//?„
//?,
z szeregowo połączonych dwóch oporów r 2 i woltomierza: / 2 =
/?i+ /? 2
i?i+2 r2+ /? 2
Wskazanie woltomierza (spadek napięcia na nim) jest równe U1 = / ^ =
/i?ari
ri+ 2r2+ /? 2

Rys. 292

557. Podłączenie bocznika o oporze /?(, pokazane jest na rys. 292. Natężen
prądu / dzielimy tak, aby przez miliamperomierz przepływał prąd o natężeniu Ia.
Przez bocznik przepływa prąd o natężeniu Ib, tj. / = Ia-\-Ib. Spadki napięć na boczniku
1 Tt
i na miliamperomierzu są równe, tj. IaRa = IbRb, skąd otrzymujemy Rb =
/-/„
ss 0,05 O. Czułość przyrządu zmniejszy się, a wartość podziałki przyrządu zwiększy
/
się n = ---- = 2 0 0 razy.
^a
558. Do chwili podłączenia bocznika, zgodnie z prawem Ohma dla obwodu cał-
S S -Ir
kowitego, mamy I — -------- , gdzie Ra oznacza opór amperomierza, skąd Ra = ---------.
\-Ra + r 1
Opór całkowity amperomierza i dołączonego do niego równolegle bocznika jest równy
/?a/?5
R = ^ — . Całkowite natężenie prądu do podłączenia bocznika wynosi =
g
. Spadek napięcia na oporze R, równy spadkowi napięcia na amperomierzu,
R+r
gR
jest równy U — IXR = . Natężenie prądu przepływającego przez amperomierz
R+7 U gR gR h
po podłączeniu bocznika wynosi /„ = ---- = ------------ = —----—— ---------
gR bI Ra Ra(R+r) RaR b+r(Ra+ Rb)
= 3 A.
g(Rb+ r ) - I r t
559. Ponieważ boczniki podłączone są do galwanometru równolegle, z warunku
równowagi napięć na galwanometrze i bocznikach wynika 0,1 IR — 0,9 Irv 0,01 IR =

340
 R R
= 0,99 Irz i 0,001 IR = 0,999 Ir3, skąd rx ■ — = 3H, r, = ----= 0,273 Cl i rs =
9 * 99
R
= 0,0271 n .
999
560. Największe natężenie prądu przepływającego przez przyrząd jest równ
I a = Noc, gdzie N oznacza liczbę podziałek skali. Do pomiaru natężeń prądów znacznie
przewyższających natężenie prądu Ia podłączamy równolegle do przyrządu bocznik,
którego opór flj, jest znacznie mniejszy od oporu miliamperomierza Ra. Zgodnie
NacRa
z rozwiązaniem zadania 557 opór bocznika jest równy flj :
I-Ia I-N ac
= 5,125 £1.
561. Natężenie prądu przepływającego przez boczniki jest równe = I —Ia
Spadki napięć na boczniku i amperomierzu są jednakowe, tj. = / 0/?0> skąd
IRb
la — = 2,7 A.
Ra-\~Rb
l 4pZ
562. Opór przewodnika jest równy R = q — = ----, gdzie S oznacza powierzch-
S nd 2
nię jego przekroju poprzecznego. Opór całkowity przewodnika i amperomierza jest
RRa
równy R0 = Spadki napięć na tym oporze i na amperomierzu są równe,
R+Ra
InRa Ia{R-{-Ra) l iid2Ra \
tj. IR0 = IaRa> skąd I = ■
= / “ ( 1 + ^ r ) = 12’9 A -

PRAWO OHMA DLA CAŁEGO OBWODU

563. Spadek napięcia na oporze zewnętrznego obwodu jest równy U — IR. Według
S U
prawa Ohma dla obwodu całkowitego mamy I = — , skąd R = — = 612 i r =
f l+ r
f-U
= 40.

564. Według prawa Ohma dla obwodu całkowitego mamy I = ——— i Ą =

S ZIS
■ Eliminując z tych równań R otrzymujemy JŁ= _ = 1,125 A.
g+ 1 Ir
565. Natężenie prądu w obwodzie jest równe I = . Napięcie na zaciskach
R+r
SR
źródła wynosi U = IR Wykres zależności natężenia prądu I od oporu R
i? + r
przedstawiony jest na rys. 293a. Gdy R = 0 przez źródło płynie prąd o natężeniu
/ j = 6 A. W miarę zwiększania oporu R natężenie prądu zmniejsza się (według
prawa hiperbolicznego) i dąży do zera. Zależność napięcia od oporu R pokazana jest
na rys. 293b, W miarę zwiększania oporu R napięcie dąży do <?.

341
 g
566. Natężenie prądu w obwodzie żarzenia jest równe J = —---- -—■— = 65 mA.
V
567. Opór włókna żarzenia jest równy R2 = — . Natężenie prądui żarzenia
żar przy
g g -U -Ir
oporze dodatkowym R t w obwodzie wynosi I ■ , skąd R =
Ri+
= 7 ,4 a

568. Spadek napięcia na zewnętrznym odcinku obwodu (napięcie na zaciskach

l Alg
akumulatora) jest równy U = /(Ri-fR*), gdzie R±= g- oznacza opór prze­
7td2
g
wodnika. Według prawa Ohma dla obwodu całkowitego mamy I , skąd
Ur Agl i?i-|-i?4-(-r
R, : - 3 ,8 2 i i .
g —U roi2
569. Gdy przez woltomierz przepływa prąd o natężeniu I, wykazuje on spadek
g
napięcia na własnym oporze wewnętrznym R, tj. U = IR, wtedy I = — , skąd
Ur R + r
R = = 2,95 kQ.
g -U
570. Różnica potencjałów na zaciskach baterii jest równa spadkowi napięcia
g R {g —U)
na obwodzie zewnętrznym U = IR, gdzie / = - skąd r = • = 4 n.
fl+r, U
g
571. Wielkość natężenia prądu w obwodzie jest równa I = ■ . Spadek
napięcia na żarówce wynosi Ua = IRt, a na przewodnikach łączących IĄ = IR V
gRa- U .( R ,+ r ) „ g R .-U J R .+ r )
Z równań tych otrzymujemy Ri = —----------------- = 2,1 i i i Ux = -
Ut R,
0,21 V.
572. Schemat włączenia żarówek pokazany jest na rys. 294. Przez każdą żarówkę
U0
płynie prąd o natężeniu /„ . Całkowite natężenie prądu wynosi I — n l0
nU0 nU0Rt
. Spadek napięcia na oporze linii jest równy lĄ = IRa = --------- . Napięcie na
R

342
 I 1 -I--------I
nI*i\ = 293 V. Siła elektromoto-
zaciskach prądnicy wynosi U — Uę+U^ = U0 (
\ * /
ryczna prądnicy jest równa S = U + lr — U0 4 - n^ + !l j = 308 a .

Rys. 294

U
573. Natężenie pola elektrycznego w kondensatorze jest równe E — — , gdzie U
d
oznacza różnicę potencjałów między okładkami kondensatora, która jest równa
S
spadkowi napięcia na oporze it. Przez opór przepływa prąd o natężeniu I ■
B+r
SB {B+r)Ed
dlatego U = IB = Ed, wobec czego S = ----- ------ = 5 V.
it+ r ' " it
574. Przez opór ił przepływa prąd o natężeniu i = . Spadek napięcia
B+r
SB
na tym oporze U = IB = ,------ jest równy różnicy potencjałów między okładkami
ił+ r .
CSB
kondensatora. Ładunek kondensatora jest równy q = CU = --------= 10- 5 C.
ił+ r
575. Napięcie między okładkami kondensatora (i na oporach włączonych równo-
q r
ległe) jest równe V\ = — = i — , gdzie i oznaęza natężenie prądu w obwodzie całko-
2q 2qB
witym, skąd i = ---- . Spadek napięcia na oporze it wynosi Ut = IB = ------- . Siła
rC rC

elektryczna źródła jest równa S — U1+ U i = 110 V.

576. Opór kondensatora dla prądu stałego jest nieskończenie wielki. Dlatego po
naładowaniu kondensatora przez opór ił 3 prąd nie przepływa. Nie ma również spadku
napięcia na tym oporze. Wobec tego punkt A i górna okładka kondensatora mają
jednakowy potencjał. Potencjał zaś punktu B jest równy potencjałowi dolnej okładki
kondensatora. Wobec powyższego napięcie między okładkami kondensatora jest
równe napięciu U na oporze ił2. Natężenie prądu w obwodzie jest równe i =

343
 g gR«
= ---------- i U = /R 2 ==-----------i skąd ładunek kondensatora wynosi q = CU —
C<?Ra
^1 + ^2
577. Przez opór R5 prąd nie przepływa (patrz rozwiązanie zadania 576). Dla.ego
różnica potencjałów między okładkami kondensatora jest określona spadkiem na­
pięcia na odcinku AB, zbudowanego z trzech oporów Bz, fl 3 i Bt połączonych równo-
g
ległe. Wielkość tego spadku napięcia wynosi U = IB, gdzie I = --------- oznacza
Bi+B
natężenie prądu w obwodzie całkowitym, a B — opór całkowity trzech oporów R2,
1 1
B. B.. Z wzoru — = ---- ----otrzymujemy B =
B Bt «7
gR
Wobec powyższego różnica między okładkami kondensatora jest równa U =
gR%R3Rą «i+R
B i B^B^A-R i R $Rą+ R \R %Ri + R 2R 3R i
578. Napięcia na zaciskach baterii w pierwszym i drugim przypadku są odpowie-
R
dnio równe U1 = ĄR i t/s = / 2 — . Natężenia prądów w obwodzie całkowitym
e e r{-zut —Ui)
w tych przypadkach wynoszą r, = -------i I. = ----------, skąd B = ---------------- =
R+r R /2+ r Ut - U i
= 20.
579.Spadek napięcia na oporze Rs (* na woltomierzu) jest równy U = IB0.
g
Natężenie prądu w obwodzie całkowitym (rys. 295) wynosi 1 ----------------- , gdzie
Rjfl Ri+Ro+r
R0 = --------- oznacza opór całkowity woltomierza i oporu Rs połączonych równole-
Rj+i?
l/(R 1 +r)R ,
gle. Rozwiązując jednocześnie te równania otrzymujemy R =
g R \— U(Ri-)-Rt-\-r)
= 2050 n .

A ' —C

Rys. 296
Ten sam wynik otrzymujemy rozwiązując układ równań: I = I0+ It ; U = I0R;
U = / j R2; g = U + IR i+ Ir.
580. Równoważny schemat pokazany jest na rys. 296, gdzie opory Rx odpowiadają
przewodnikom łączącym ogniwo z pierścieniem, a opory R, — dwóm połowom pierś­
cienia. Opór całkowity obwodu zewnętrznego jest równy R = 2Rx+ R j /2, gdzie

344
 a na S
*1 ■ Q—i Bi = Q ------ . Natężenie prądu w obwodzie całkowitym wynosi I — ■
R+r
IR, SR,
Napięcie między punktami A i B jest równe U =
Sn 2Rx+ R 3+2r
= 0,64 V.
2rS
4-f-n ■
ga
581. Opór obwodu zewnętrznego do chwili oderwania jest równy R ■
■Ri+-Rj
S
Natężenie prądu w obwodzie całkowitym wynosi Ix : -, gdzie S oznacza siłę
elektromotoryczną źródła prądu. Spadek napięcia na oporze Rx równy spadkowi na-
SR S R xR2
pięcia na oporze R wynosi U = I XR = ■ . Natężenie prądu
R-\-r RxR3-{-r[Ri-\-R3)
U
przepływającego przez opór Rx do chwili oderwania się wynosi Ix
SR ,
Po oderwaniu się opór obwodu zewnętrznego jest równy Rx,
i?1ź?24-r[R1+R2)
S
a natężenie prądu w nim wynosi I'x = , skąd stosunek natężeń prądów jest
Rx+ r
równy-----=
(Ki+r)fl2 11
= -----= 0,69.
I'i RxR3+r(Rx+ R 2) 16
582. Opór rozgałęzionej części obwodu przy połączeniu suwaka opornicy w punkcie
RXR'3 R3
a jest równy R0 = -------- — , gdzie R'3 = -----oznacza opór połowy opornicy, a przy
2
RXR 3
przesunięciu suwaka opornicy do punktu 6 R = ----------- . Wskazanie woltomierza
■^1+ ^3
w pierwszym przypadku wynosi U0 = I0R0, a w drugim U — IR, gdzie natężenia
S
prądu w obwodzie całkowitym są odpowiednio równe: /„ = ------------- i I =
Ro~^Rz~^~r
. . J ^o+ -Rs+ r .
- , skąd---- - = —----r------i U -■
UB(R0+Rz+r)R
R + R 3+r ' • / 0 R + R 3+r (R +R 2 +r)R 0
^o[-^i/^3+(^2+r) (2R1+R 3)] = 16 V.
^1^3+(^2+r) (fll+Hs)
583. Opór każdej pary wynosi r/2. Opór całkowity obwodu zewnętrznego do chwili
usunięcia jednego oporu jest równy R = 3r/2. Zgodnie z prawem Ohma dla obwodu
, *
całkowitego mamy 21 = -------- , skąd siła elektromotoryczna źródła jest równa
R + rx
S = 2 /(R + r1) = ź(3r+2r1). Po usunięciu jednego z oporów opór całkowity obwodu
zewnętrznego wynosi Rx = 2r/2+r = 2r. Natężenie prądu w obwodzie całkowitym
S
jest równe Ix = ---------. Przez drugi opór (pary oporów) przepływa prąd o natężeniu
-Ri+'i

345
 /(3r+2r!)
Li = ------------- = 4A, a przez pozostałe oporv przepływa prąd o natężeniu It =
2r+ri

= — = 2A
2
584. Opór rozgałęzionej części wynosi R
R A ■. Nątężenie prądu w obwo­
R i+ R *

dzie całkowitym jest równe I ■ . Spadek napięcia na każdym z oporów R1

R+Rj+c
i Rt , równy spadkowi napięcia na oporze R, jest równy U = IR. Natężenie prądu
U IR SR .
płynącego przez opór Rl wynosi /j = - . D ■ = 1,98 A.
Ri ”R
rTi (R a + r) (R i + R 2) + R i R 2
U IR
Natężenie prądu przepływającego przez opór Ri jest równe / 2 = -----= ------=
SR, r 2 r 2
= 2,97 A.
(R j+ r ) A + f l J + J I A

R/2 R/2

585. Schemat połączenia żarówek pokazany jest na rys. 297. Żarówka druga
i przpwody idące do niej (rozpoczynając od miejsca podłączenia żarówki pierwszej)
tworzą obwód połączony szeregowo z oporem całkowitym R t = Ri~\-R. Obwód ten
R ,fti
połączony jest równolegle z drugą żarówką i razem z nią tworzy opór R 3 — ---------- =
R 2+ R i
C R i+ R )fli
Opór całkowity obwodu zewnętrznego jest równy R0 = i? + /ł 3 ■
2 /łj-fił
7 ?(fl+ 2fl1) + R i ( f l + R 1)
Natężenie prądu przepływającego przez baterię wynosi
R + 2R t
S{R+ 2fli)
/= • = 0,87 A.
r+fl0 (fl-f-r)(fl+2 R1)+JR1(fl-fi?1)
586. Niech siła elektromotoryczna źródła jest równa S i jego opór wewnętrzny r.
S S
Wtedy Jj = i a I* — R ,+ r . Z równań tych otrzymujemy r =
lh+r
= 3Q i S = -
AŻ2(Ri-----—
—R.) = 40 V.

587. W pierwszym przypadku natężenie prądu w obwodzie wynosi / x =

Ri+r
S
a w drugim It = -------- , gdzie S oznacza silę elektromotoryczną akumulatora,
R 2+ r

346
a r — jego opór wewnętrzny. Spadek napięcia na oporze zewnętrznym jest równy na-
«ffli
pięciu na zaciskach akumulatora, w pierwszym przypadku Ut = Ąitj
R i+ r
SR* Z dwóch ostatnich równań otrzymujemy
a w drugim przypadku Ut = / 2 i ? 2 ■
B a+r

r = -------------------= 11 2 .
U ^-U ^
588. Po dołączeniu do baterii amperomierza płynie przezeń prąd o natężeniu
g
/j = ------ —, gdzie g oznacza siłę elektromotoryczną, a r — jej opór wewnętrzny.
i?i+r
g
Po dołączeniu do baterii woltomierza płynie przezeń prąd o natężeniu / 2 :
Rt + r
gR.
i woltomierz wskazuje napięcie U = /j/f2 ; skąd otrzymujemy r =
ił2+r
Ą II7-/A ) . /jt/ti?,-/?!)
i g — . Natężenie prądu zwarcia (gdy opór zewnętrzny
Ą f lj- U JtR t - U
g IiU lR ^ R x )
jest równy zeru) jest równe I , = — - -----------------= 29,6 A.
r R ^ U —liRj)
R±Rn
589. Opór całkowity obwodu zewnętrznego jest równy R = ----------- . Według
Ri~\~Rt
g g (R i+ R t)
prawa Ohma dla obwodu całkowitego mamy I ■ , gdzie r
R-\-r fljflj-l-f/łj+iłjJr
g(R1+ R 2) - I R lR 2
oznacza opór wewnętrzny akumulatora, skąd r = = 2 12. Na-
R .R i+ R t )
g g l^ + R J
tężenie prądu zwarcia jest równe i . = — = 5 A.
J z r «T(2 ł 1 + i i 2 ) - / « 1 fl2
590. Podczas ładowania akumulator włączony jest do źródła prądu. W czasie ła­
dowania prąd wewnątrz akumulatora płynie od bieguna dodatniego do ujemnego.
Napięcie sieci jest równe U = /(ił+ r)-|- g, gdzie I oznacza natężenie prądu ładowania
U -g
(patrz wstęp do tego rozdziału), skąd I = ---------. Napięcie na zaciskach akumula-
R+r
U r+ gR
tora wynos i I/, = /r-|- g = ------------ = 27,5 V.
1 R+r

POŁĄCZENIA SZEREGOWE I RÓWNOLEGŁE

2RÓD EŁ SIŁY ELEKTROMOTORYCZNEJ

591. Ogniwa w obwodzie są włączone równolegle, g t > g l t dlatego prąd o natę­

żeniu 1 płynie w kierunku pokazanym na rys. 82. Według prawa Ohma dla obwodu
go— g\
całkowitego mamy /(ri+ r,) = <f2—g 1) skąd I = -----------. Różnica potencjałów
' ri+ r»
(spadek napięcia) między punktami A i B, zgodnie z prawem Ohma dla odcinka ob-

347
 S2ri -f-
wodu z siłą elektromotoryczną, jest równa U = Sx+ Irx = S s—Irx = ---------------=
'l+ 's
= 1,2 V.
592. Ponieważ S t > g lt kierunek przepływu prądu o natężeniu I wybieramy
tak, jak to pokazano na rys. 83. Natężenie prądu przepływającego przez woltomierz
pomijamy z tego powodu, że opór jego jest o wiele większy od oporów wewnętrznych
ogniw. Spadek napięcia na oporach wewnętrznych ogniw jest równy różnicy sił
elektromotorycznych, ogniw, ponieważ są one włączone równolegle: I{rx-\-r2) =
S x—^ 1
= S ,— S x, skąd I = ---------- . Różnica potencjałów między punktami a i b (wskazanie
ri+rt
S 1^ 2 ‘“S gCi
woltomierza) jest równa U = S x+ Ir1 = —:----------- --- 1,8 V.
ri+ rt
© j —|- © 2
593. Natężenie prądu w obwodzie jest równe I = ---------- . Napięcie na zacis-
»1+r 2
kach ogniw (różnica potencjałów między punktami A i B) wynosi U = S x—Irx =
^1^2— ^ t Tr rr ^ *, te
= —0,1 V; V = 0, jeżeli S xr2—S ^ x = 0 lu b ---- = ■
rl + r 2 ri
594. Schemat połączenia pokazany jest na rys. 298. Natęże-
R 2S
nie prądu w obwodzie jest równe I — ------------- . Napięcia na
■fi4“Ci+r2
3 zaciskach ogniw są odpowiednio równe Ux = S —Irx i Ux =
r, r. = S —Irx. Rozwiązując pierwsze dwa równania przy warun­
ku Ux = 0 otrzymujemy i? = rx—r 2 — 0,2 fi. Warunek f/ 2 = 0
€, £z jest niemożliwy do wykonania, ponieważ jednoczesne rozwią­
zanie pierwszego i trzeciego równania prowadzi do wartości
Rys. 298
i? < 0 . %S
595. Natężenie prądu w obwodzie całkowitym jest równe I
+ rl + r2
R,R,
gdzie R ■- ■ oznacza opór całkowity obwodu zewnętrznego. Według warunku
*l + *2
zadania napięcie na zaciskach ogniwa pierwszego jest równe U = S —Irx = 0, skąd
RxRx+ rt{Rx+ R t)
otrzymujemy rx = 2,4 Q.
Ui+fla
RxRxR a
596. Opór obwodu zewnętrznego jest równy R = . Z wa-
■^1^2 + ^1^3+ ^2^3
runku, że różnica potencjałów na zaciskach źródła równa się zeru (patrz rozwiązanie
RS S
zadania 595) wynika, że I ---------------- = — , skąd R = rx—rz.
fl+Ci+Tj rx
... 2 <f
597. Natężenie prądu w obwodzie całkowitym jest równe I —-------------, gdzie
fl+ri+r2
R xR2R3
R — — ---------------_ oznacza opór obwodu zewnętrznego. Spadki napięć
f l l / ? 2 + « l f l 3 + /? 2 « 3
na pierwszym i drugim generatorze są odpowiednio równe Ux = S —Irx —

348
 /f 1 RJ/fs-)- (r2—r 1 )(i?1 i?,+ i? 1 fls+ /? 2 ^j)
= 3 V i Ut -

_ ^i^8-Rs+(ri~ r*)(^x^s+^i-^3+^j^3) = 3,72 V.

H lR i R 3+ ir 1+ r t )(_B1R 1+ E iR 3+ B tR 3)

S98. Według prawa Ohma dla obwodu całkowitego natężenie prądu jest równe I =
8
■, gdzie 8 = 82Ą- ^ 2 + i r = r 1 + r !+ r 3. Napięcie na każdym ogniwie jest rów-
R+r
ne różnicy między siłą elektromotoryczną i spadkiem napięcia na oporze wewnętrznym
ogniwa: U i= 81—Ir1 =
^i(^+rł+ ri) [8t-\- 8z)r\_ &z(RJrri+ r8)+ (^i+ 8i\rs
= l, 8 V ,l/,
•R+ri+ rs+r3 ■R+^i+rj+r;
0,3 V i Ua :
^s(^+rl + rs)~ (A+ ^s)r3 = -0 ,1 V.
^ + rl + rJ+ r3
Napięcie na zaciskach baterii jest równe spadkowi napięcia w obwodzie zewnętrz­
nym U = U1+ U t + U 3 = 2 V. Napięcie na zaciskach ogniwa trzeciego jest ujemne,
ponieważ natężenie prądu jest określone przez wszystkie opory obwodu i przez sumę
sił elektromotorycznych, a spadek napięcia na oporze wewnętrznym r jest większy
niż 8~.
48
599. Natężenie prądu w obwodzie całkowitym jest równe 1 = ■, gdzie
R+4r
J?l/?2
oznacza opór obwodu zewnętrznego. Napięcie na zaciskach baterii
ż?i+ R2
4 8 R 2Rt
wynosi U = IR = = 4,95 .V.
i?1flj+4r(i?x+/?3)
600. Napięcie na zaciskach baterii jest równe U = n 8 —Inr, wobec czego n =
U
100.
8-Ir
601. Napięcie na końcach obwodu zbudowanego z akumulatorów i oporu R jest
równe napięciu sieci, tj. U = n8-\-I(R-\-nr), gdzie wielkość natężenia prądu bierzemy
ze znakiem plus, ponieważ podczas ładowania akumulator włączony jest do źródła
i prąd wewnątrz akumulatora płynie od bieguna dodatniego do ujemnego (patrz
U -n 8
wstęp do rozdziału „Prawo Ohma dla obwodu całkowitego”), skąd / ----------------
R+ nr
= 2,7 A.
Podczas ładowania akumulatora konieczne jest utrzymanie stałej wielkości natę­
żenia prądu ładowania, na które obliczony jest akumulator. Czas ładowania akumula­
tora określamy z wzoru na pojemność akumulatora Q = Ił. Pojemność akumulatora
określamy na podstawie jego metryki technicznej.
602. Spadek napięcia na oporze zewnętrznym, jeżeli kierunek przepływu prądu
jest taki jak pokazany przy pomocy strzałki na rys. 8 8 , wynosi U = IR — 8 l —Ilr =
8x+8t
= 8 t —I tr. Uwzględniając, że / = I i+ I . otrzymujemy I = ----------= 0,1 A, It =
2 i?+ r

349
 (B+r) SX- B S X {B+r) SX- B S X
= -0 ,2 5 A, J 2 = 0,35 A. Ix < 0 oznacza,
r(2R+r) * r(2R+r)
że kierunek przepływu prądu Ix jest przeciwny do kierunku strzałki na rys. 8 8 .
603. Oznaczając natężenia prądów i wybierając ich kierunki, tak jak to pokazano
na rys. 299, układamy następnie równania Kirchhoffa: dla węzła b Ix+ I 2—I = 0,
dla obwodu abef Ixrx+ IB = S x (kierunek przepływu prądu zgodny z ruchem wska­
zówek zegara) i dla obwodu bcde Ij-^+ IB = <?2 (przeciwny do ruchu wskazówek ze-
gara). Z równań tych otrzymujemy I —
^lr2+ ^!rl = 0,53 A.
Bfo+rJ+rfi

Zt.n
> 1
t-------

na +■
u
■ ^2 fz *
n 1
,lgl.
T '1
_____ i L I a

y
R
Rys. 299 Rys. 300

604. Wybieramy kierunki przepływu prądów tak jak to pokazano na rys. 300
i układamy równania Kirchhoffa: dla węzła b I —Ix—It — 0, dla obwodu abef Ixrt +
+ IB = < ? 2 i dla obwodu bcde Ixrx—I 2r2 = S x—S 2 (w obu przypadkach kierunek
przepływu prądu jest zgodny z ruchem wskazówek zegara). Z równań tych otrzymu­
S xr2+ S 2 r 1 S x{B+rx) - S 2B . Sa{B+rx) - S xB
jemy / = • , A=
B{rx+ rs)+rxrx •ff('i+r 2 )+ rir 2
Natężenie prądu I jest równe zeru wtedy, gdy zostarie zmieniona biegunowość
włączenia jednego z ogniw i, oprócz tego, jeżeli spełniony jest warunek S xrx = S 2rx.
BS.2 BSx
Jest rzeczą oczywistą, że Ix = 0, gdy Sx = , a / 2 = 0 , gdy ^ 2 =
R +r. B + rx
BS2
Prądy o natężeniu Ix i J 2 mają kierunki pokaźne na rys. 300, jeżeli < S x<
B+r.
(B+rx)S 2
< ------------- . Kierunki przepływu prądu są takie, jak pokazane na rys. 300, gdy
BSZ BSX
*i< B + rt lub S„< B + rx

603. Gdy połączymy szeregowo n jednakowych akumulatorów I x = --------- ,

R +nr
S
a gdy połączymy równolegle = --------- . Porównując te wyrażenia dochodzimy do
/ 2
B+rfn
równania n(R—r) = R —r. Jeżeli B —rj£ 0, to upraszczając przez B —r otrzymujemy
n = 1. Oznacza to, że przy dowolnych R i r nie można zbudować baterii spełniającej
warunek zadania. Jeżeli B —r = 0, to R = r. W tym przypadku liczba ogniw n jest
dowolna.

350
 606. Woltomierze podłączone do zacisków baterii wskazują spadki napięć na
oporze zewnętrznym w pierwszym przypadku l/j = ItR i w drugim przypadku
nS g U, /, NR+r
Ut = IXR, gdzie I t = —------ i It = -------— , sk ąd ---- = — = ---------- 2,34.
R + nr R+r/n Ut /, fl+ n r
ng
607. W przypadku szeregowego połączenia n ogniw mamy + =
R+ nr
g
la w przypadku ich równoległego połączenia- / 2 = . Wobec powyższego zmiana
R+rln
n ( n - l) (R - r ) g
natężenia prądu w obwodzie zewnętrznym wynosi /j —/g = 4A.
608. Na rys. 301 podany jest schemat po­ {R+nr) {nR+r)
łączenia mieszanego ogniw. Całkowita liczba
ogniw jest równa N = nm. Natężenie prądu
w obwodzie zewnętrznym jest równe /
Tl£ r
= ------------ , gdzie — oznacza opór wewnętrz-
r m
R+ n—
m
ny grupy m ogniw połączonych równolegle, a
r
n -------opór wewnętrzny n grup połączonych
m
szeregowo.
Maksymalna moc (patrz rozwiązanie za­
dania 658) oddawana jest do obwodu ze­
wnętrznego wtedy, gdy opór zewnętrzny równa się oporowi wewnętrznemu źródła,
r r , / RN N
tj- gdy R = n— = n2— , skąd n = | / -----= 20, m = — = 30. Natężenie prądu
m N V r n
/ = 46 A.
609. Pojemnością akumulatora nazywamy ładunek Q, przepływający przez ob
wód, który rozładowuje akumulator naładowany. Gdy natężenie prądu rozładowania
wynosi I, a czas rozładowania t, pojemność jest równa Q = U.
1. Przy połączeniu szeregowym przez wszystkie akumulatory baterii przepływa
prąd o takim samym natężeniu, dlatego wszystkie akumulatory rozładowują się po
upływie tego samego czasu. Wobec tego pojemność baterii jest równa pojemności
Q0 = 80 A • h każdego akumulatora (wziętego oddzielnie).
2. Przy połączeniu równoległym n akumulatorów przez każdy z nich przepływa
tylko 1 /n część całego natężenia prądu, dlatego przy tej samej wielkości natężenia
prądu rozładowania w obwodzie całkowitym bateria rozładowuje się n razy słabiej niż
jeden akumulator, tj. pojemność baterii jest n razy większa od pojemności oddzielnego
akumulatora: Q = nQ0 — 240 A ■ h.
Zauważmy jednak, że energia E = I g T — gQ oddawana przez baterię do ob­
wodu zarówno przy połączeniu szeregowym, jak i przy równoległym n akumulatorów
jest n razy większa niż energia oddawana przez jeden akumulator. Przy połączeniu
szeregowym zachodzi to dlatego, że siła elektromotoryczna baterii g jest n razy
większa niż siła elektromotoryczna jednego akumulatora. Przy połączeniu równole­

351
głym siła elektromotoryczna baterii pozostaje taka sama jak dla każdego akumula­
tora, natomiast Q zwiększa się n razy.
610. Pojemność każdej grupy złożonej z pięciu akumulatorów wlączonyc szere­
gowo (patrz rozwiązanie zadania 609) Q = 64 A • h. Trzy włączone równolegle grupy
dają pojemność całkowitą baterii Q0 = ZQ — 192 A • h.
611. Natężenie prądu w galwanometrze jest równe zeru. Wobec tego różnica po­
tencjałów między punktami a i b jest równa zeru. Dlatego spadki napięć na oporach
R1 i są sobie równe, tj. I1R1 = I 3RS, gdzie Ix oznacza natężenie prądu w prawej ga­
łęzi mostka, a I 3 — natężenie prądu w lewej gałęzi mostka. Według prawa Ohma
U = I 3(R3+ R t ) = ^ (Ra+ R t ) = 2 V.
R3
612. Natężenia prądów i ich kierunki pokazane są na rys. 92. Układamy równania
Kirchhoffa dla węzła b Ą- f/ j —13 = 0, dla węzła h / a—/ 4 —15 = 0, dla węzła f
I3—I1—I3 = 0, dla obwodu abfg S 2 (kierunek przepływu zgodny
z ruchem wskazówki zegara), dla obwodu bcdh / 2 (r2 + r s)+ / 4 r 4 = — Si (kierunek
przepływu przeciwny do ruchu wskazówek zegara) i dla obwodu hdef J 4 r 4 —/,r 6 —/ sr5 =
= 0 (kierunek przepływu zgodny z ruchem wskazówek zegara). Rozwiązując ten
układ równań i uwzględniając, że r 4 = ra = r3 = r 4 = r 6 = r6 = R. = 10 ft otrzymu-
8«?! — 7 < f2 n ^ ł S X+ 4 S 3 , 7 # 1- l l < f 2
jemy I x =0,19 A; l72a —
= - = -0",1 7 A;
13 R 13 i? 13 R
2 ^ -5 /j 5SX—6<?2 s3- z e 1
= 0,02 A; / 4 = — = —0,05 A; I3 = ---- == 0,07 A i / , =
= -0,12 A. 13 R 13 R 13 R
Ujemne wartości natężeń prądów / 2, I4 i It oznaczają, że przy danych wielkościach
sił elektromotorycznych i oporach prąd płynie w kierunkach przeciwnych do poka­
zanych na rys. 92.

g 21. PRACA I MOC PRĄDU. DZIAŁANIE

CIEPLNE PRĄDU

613. Zmagazynowana energia jest równa E = S ił, pojemność akumulatora wy­

nosi Q = Ił, skąd E — SQ — 4,86 W • h = 1,73 • 10» J. v
614. Ładunek, który przepłynął przez przewodnik, jest równy q — Jt = — t =
U2 R
= 24 C. Wykonana przy tym praca L = -----1 = 288 J.
R
615. Zakładamy, że energia cieplna wydzielona w przewodniku podczas prze­
pływu prądu zostaje całkowicie zużyta na ogrzanie wody. Wobec tego qU = cm (t3—ti),
gdzie /j i /j oznacza temperaturę początkową i końcową wody, skąd zmiana tempera-
qU
tury wody jest równa At = łt —łi = -----= 2,4°C.
cm
616. Gdy włączymy równolegle do sieci dwie maszynki elektryczne, natężenie
2P
prądu w obwodzie całkowitym wynosi Jx = -----= 7,8 A. Natężenie prądu I = 12,5 A

352
pobieranego przez kominek elektryczny jest większe niż Ix. Dlatego nie ręczymy za to,
czy bezpiecznik wytrzymujący natężenie prądu podczas włączenia maszynek elek­
trycznych nie przepali się podczas włączania kominka elektrycznego.
P
617. Natężenie prądu w przewodach idących od prądnicy jest równe I = ■
I U
a gęstość natężenia prądu wynosi / = — , skąd powierzchnia przekroju przewodów
S
S ------- =6, 7-10* mm*.
jU
618. Spadek napięcia na oporze ograniczającym wynosi UX= IB1. Spadek na­
pięcia na piecu łukowym jest równy I/, = U—U1. Moc wykorzystana przez piec jest
równa P = /I /, = I{U—IRX) = 17,4 kW.
619. Zakładając, że cała energia elektryczna jest wykorzystana na wyparowanie

wody otrzymujemy PB = • wobec tego I ■ = 19,4 A.

tR
Y
I/*
620. Według prawa Joule'a - Lenza mamy Q = 0,24 —— t, gdzie R — q
R
0,24 l/*Si
oznacza opór przewodnika, a / — jego długość, skąd l ■ = 32,4 m.
~eQ
621. Utratę ciepła pokoju na dobę uzupełniamy ciepłem otrzymanym od pieca
U* 1 4Ig
elektrycznego, tj. Q — -----1, gdzie R = p — = ------oznacza opór przewodnika,
B nlP<m S Ad*
a l — jego długość, skąd l = ----------= 10,1 m.
4 qQ
6 2 2 . Otrzymane ciepło zostaje zużyte na ogrzanie wody i kalorymetru z grzałką,
dlatego f t = cm (i,—ii)-t-c0(l2—lx), gdzie tx oznacza początkową i lz — końcową tem-
Pr
peraturę. Zmiana temperatury jest równa Al = łs—tx = --------- = 24°C.
cm+Cj
6 2 3 . Ilość energii elektrycznej zużytej na ogrzanie wody jest równa E = tjP t =
= cm (f2—/Ł), gdzie m — 2 kg oznacza masę wody, a ts = 100°C — temperaturę
cm!L —t,)
końcową wody, skąd P = -------------= 800 W.
VT
6114. Energia cieplna zużyta na ogrzanie lodu do temperatury f0 = 0°C jest równa
Ex = Energia zużyta na stopienie lodu wynosi E2 = Am. Energia zużyta
na ogrzanie wody od temperatury t0 do temperatury jest równa E 3 = cm[tt —t0).
Część energii elektrycznej zużytej na ogrzanie i stopienie lodu i na ogrzanie wody
wynosi E = tjP t , gdzie r oznacza czas ogrzewania. Równanie bilansu cieplnego
w układzie jednostek SI ma postać tjP t = clm(i0—/jj-f-Am-f-cm(i2—i0), skąd czas
cim(i0—?i)+ Am-f cm{t2—/„)
ogrzewania wynosi t = 348 s.
T)P
623. Żarówka daje normalne żarzenie, jeżeli napięcie wynosi Ux = 120 V. W tym
przypadku P = IU t , gdzie I oznacza natężenie prądu przepływającego przez żarówkę.
i 4q1
Według prawa Ohma napięcie sieci jest równe U = IRĄ-UX, gdzie R = q — = -----
S jid*

2.1 — Z a d a n ia z fiz y k i
353
o z n a c z a o p ó r p r z e w o d n ik a c h r o m o n ik ie lin o w e g o , a i — d łu g o ś ć te g o p r z e w o d n ik a , s k ą d
(U -U A U jn d 2
l = ------------— — ------ = 1 9 ,2 m .
4gP
3
626. O p ó r o p o rn ic y p o p rz e s u n ię c iu s u w a k a w y n o s i — R . P o n ie w a ż w o b u p r z y -
4
p a d k a c h n a p ię c ie n a o p o rn ic y j e s t ta k ie s a m o , m o c e w y d z ie lo n e na n ie j są odpo-
U2 4 U* Px 4
w ie d n io ró w n e P - ------ i Px = --------- . S t o s u n e k m o c y j e s t r ó w n y ------ = — .
R 3R P 3

627. P ręd k o ść w o d y w ru rz e w y n o si v = — , g d z ie Q = 7 5 1 /s o z n a c z a o b j ę -
S
to ś c io w e z u ż y c ie w o d y . W je d n o s tc e c z a s u m a s a w o d y n a w y so k o ś c i h z w ię k s z a s ię
o qQ , g d z ie g = 10* k g / m ? o z n a c z a g ę s t o ś ć w o d y . W ty m sam ym c z a s ie e n e r g ia p o ­
te n c ja ln a w o d y w z b io r n ik u z w ię k s z a s ię o A E p = gQ gh. E n e r g i a k i n e t y c z n a w o d y ,
p rz e p ły w a ją c e j p rz e z p o p rz e c z n y p r z e k ró j r u r y w je d n o s tc e c z a s u , j e s t ró w n a E k =
qQv*
— ----------. W o b e c p o w y ż s z e g o , w c e l u p o d a n i a w o d y n a w y s o k o ś ć h p o t r z e b n a j e s t m o c

P i = AEp+ A E k = gQ ^ J . W s p ó łc z y n n ik sp ra w n o śc i u rz ą d z e n ia w y n o si

P i 0Q
(ffft + •— ) = 0 ,5 5 6 = 5 5 ,6 % .

FI
6 2 8 . M oc p o tr z e b n a d o w p ro w a d z e n ia w ru c h p o c ią g u j e s t ró w n a P x = — = Fu.

1j P
W e d łu g w a r u n k u z a d a n ia P x — ijP , sk ąd F = ------- = 4 ,8 • 10* N .
u
6 2 9 . N a tę ż e n ie p r ą d u I p rz e p ły w a ją c e g o p rz e z o b a p r z e w o d n ik i p o łą c z o n e s z e re ­
g o w o j e s t t a k a s a m a , p r z y c z y m w p r z e w o d n ik a c h t y c h w c z a s ie t w y d z ie la s ię ilo ś ć
l
c ie p ła Q x = I 2R xt i Q t — I 2R t t , g d z i e R \ = gx — o z n a c z a o p ó r p r z e w o d n ik a ż e la z n e g o ,

l
fl, = g, - ■ o p ó r p rz e w o d n ik a m ie d z ia n e g o , / — d łu g o ś ć p r z e w o d n ik a , a S — je g o

p o w ie rz c h n ię p r z e k ro ju p o p rz e c z n e g o . S to s u n e k llo ś c i c ie p e ł p r z y p o łą c z e n iu sz e re g o -

w ym
. .
je s t
. Qx
r ó w n y ------ =
gi
= 7 ,0 6 .
Bi
P rz y p o łą c z e n iu ró w n o le g ły m n a tę ż e n ia p rą d ó w w p rz e w o d n ik a c h ż e la z n y m
. . . . U U
i m ie d z ia n y m s ą o d p o w ie d n io ró w n e I x = ------ i I t = ------- , g d z i e U o zn a cza n a p ię c ie
Ri Ri
s ie c i. Ilo ś c i c i e p e ł w y d z ie lo n y c h w t y m p r z y p a d k u w c z a s ie i s ą o d p o w ie d n io ró w n e
U2 U2 0i =
Qt = ł i Qt = ---- 1. Ic h s to s u n e k j e s t r ó w n y --------= --------= — 0 ,1 4 .
IQ< 0i
6 3 0 . Ilo ś ć c i e p ła w y d z ie lo n e g o w c z a s ie ł p r z y p o łą c z e n iu s z e r e g o w y m p r z e w o d n i­

k ó w w y n o s i Q x — I 2R xł - { - I 2R ^ , g d z i e R i = Qi — o z n a c z a o p ó r p r z e w o d n i k a ż e l a z n e g o ,
S

354
 Rt = Qt -----------o p ó r p r z e w o d n i k a m i e d z i a n e g o , i - ■ d łu g o ś ć p rz e w o d n ik ó w , S — ic h p o -
S
w ie rz c h n ię p r z e k ro ju p o p rz e c z n e g o . P r z y p o łą c z e n iu ró w n o le g ły m w c z a s ie ł w y d z ie li
U* Ł7*
s ię ilo ś ć c ie p ła Qt = ------- 1-| f, g d z ie U= I R X o z n a c z a n a p ię c ie n a p rz e w o d n i­
k i ---------- k ,
Oi /}■ o.
kach, sk ąd — = — = — = 0 ,1 4 .
Qx k x
6 3 1 . J e i e l i o p ó r k a ż d e g o p r z e w o d n ik a j e s t ró w n y R , to o p ó r c a łk o w ity p r z y p o łą ­
c z e n iu ró w n o le g ły m w y n o si R /3 , a p r z y p o łą c z e n iu szereg o w y m 3R . P rzy n a p ię c iu
17*
s ie c i U w p ie r w s z y m p r z y p a d k u w c z a s ie ł w y d z ie li s ię ilo ś ć c ie p ła Q = ---------l x .
T. k /3 jy j
W d ru g im p rzy p a d k u w c z a s ie w y d z ie li s ię ta sam a ilo ś ć c ie p ła Q ---
3R
>
s k ą d tt ~ 9 tx = 6 m i n .
632. O pór k a id e g o g rz e jn ik a je s t ró w n y Rx = ------- . P o d c z a s p o ł ą c z e n i a r ó w -
■> P * 1*P
* n o le g łe g o g rz e jn ik ó w c a łk o w ite n a tę ż e n ie p r ą d u j e s t ró w n e I x = — ,

jffc- g d z ie 6 o z n a c z a s iłę e le k tr o m o to r y c z n ą ź ró d ła . P o d c z a s p o łą c z e n ia s z e re g o w e g o c a łk o -
/ tP
w ite n a tę ie n ie p rą d u je s t ró w n e / , = ----------------= -------------------- . I l o ś ć c i e p ł a w y d z i e l o n e g o
ił+ 2 i? ! flP + 2 1 7 *

k. 6U \*
w je d n o s tc e c z a s u w p ie rw s z y m p r z y p a d k u w y n o si O = /-■ — - = 2P I —. ------ I ,
1 2 \2 R P + IP )

_ ( *u y u*
a w d ru g im p rz y p a d k u Q = /,* 2 7 ? ! = 2P I ------------------- | , s k ą d / ? = /? ,= — = 72 O .
* \ iłP -(-2 t/* / 1 P

6 3 3 . Ilo ś ć c ie p ła p o tr z e b n a d o o g rz a n ia w o d y d o t e m p e r a tu r y w rz e n ia / , = 100°C
je s t ró w n a 0 = c m ( 1 ,— t x), g d z i e m = 2 k g o z n a c z a m a s ę w o d y w c z a jn ik u . P o w łą ­
c z e n iu je d n e g o z g rz e jn ik ó w je g o m o c w y n o si P x = I V , g d z ie I o zn a cza n a tę ż e n ie
p r ą d u p rz e p ły w a ją c e g o p rz e z g r z e jn ik , a U — n a p ię c ie s ie c i. W ty m p rz y p a d k u część
c ie p ła w y d z ie lo n a p rz e z g r z e jn ik , z u ż y ta n a o g rz a n ie w o d y , j e s t ró w n a Q = ij P xt x ,

Q c m ( tt — tx)
g d z i e tx o z n a c z a c z a s o g r z e w a n i a , s k ą d r x — 3350 s = 5 6 m in .
*?p i nPi
P r z y w łą c z e n iu r ó w n o le g ły m , j a k i p r z y w łą c z e n iu je d n e g o z g r z e jn ik ó w , n a k a ż ­
d y m z g r z e jn ik ó w j e s t n a p ię c ie s ie c i U . W o b e c te g o w k a ż d y m z n ic h w y d z ie la s ię t a
s a m a m o c P x i m o c c a łk o w ita j e s t ró w n a P t = 2 P x, s k ą d c z a s o g rz e w a n ia w o d y w y n o s i
Q rx
T- = ---------= — = 2 8 m in .
VP X 2
P o d c z a s w łą c z e n ia g r z e jn ik ó w sz e re g o w o c a łk o w ite n a tę ż e n ie p r ą d u p rz e p ły w a -
I
ją e e g o j e s t ró w n e I x = — . D la te g o m o c c a łk o w ita w y d z ie lo n a n a n ic h j e s t ró w n a

IV
P , = I XU = = ------ . W o b e c t e g o c z a s o g r z e w a n i a w o d y w t y m p rzy p a d k u w y-

nosi Ts : = 2 tł = 1 h 5 2 m in .
yPt
23* 355
 634. Przypuśćmy, że opory sekcji są odpowiednio równe Rt i R f . Wtedy opór
całkowity przy włączeniu szeregowym sekcji jest równy R 3 = R1+ R i , a przy ich włą-
czeniu równoległym Rt — ■ . We wszystkich czterech przypadkach do ogrzania
+^8
•^1
wody potrzebna jest taka sama ilość ciepła Q. Jeżeli napięcie sieci wynosi U, to po
U2 U2
włączeniu pierwszej sekcji Q = ---- it , a po włączeniu drugiej sekcji Q = ----- i2 ;
«i
U2
po włączeniu sekcji szeregowo Q — t3, a po połączeniu ich równolegle Q =
Rt+R>
tt , gdzie f3 oznacza czas ogrzewania przy połączeniu szeregowym,
RiRt
t, U
a łt — czas ogrzewania przy połączeniu równoległym. Otrzymujemy stąd
U R,
(fli+tf*) t,— . Eliminując z ostatniego układu równań stosunek flx/P 2
RlRa
V. = B min.
50 min i t —-------
h+ h
u ł otrzymujemy stosunek R„
u \ = -----
635. Z równania P — -----
U*
= 3.
« 2 Rt U*
U*
636. Moc żarówki jest równa P = /1 7 = ----, gdzie 1 oznacza natężenie prądu prze-
R
pływającego przez żarówkę, a R — jej opór, skąd dla żarówki pierwszej mamy Rt —
U* P, U3
= -----= 403 ft, It — -----= 0,31 A, a dla żarówki drugiej R 2 —------= 215 ft, J 2 —
Pi U P»
= 0,59 A.
U
637. Poszukiwana moc żarówki po włączeniu jej do sieci o napięciu U1 i U%jest
odpowiednio równa P x = ■
„ t/ 22
gdzie R oznacza opór żarówki, skąd
R R
P ,= H I - P 1= 84 W.
£V
I/ 2
638. Gdy żarówka jest włączona, to P = ---- , gdzie R = R0 (1+af) oznacza opór
R
włókna podczas żarzenia żarówki a R0 = — ---- opór włókna żarówki w tempera-
R -R 0 U2
turze l0, skąd a = ---------= 4,5 • 10~ 3 1/K i R0 = -------- 14,4 ft.
R„I 0 10 P
U2
639. W normalnych warunkach pracy moc żarówki jest równa P = -----, gdzie
Ri
Ri = R<> (1 oznacza opór włókna żarówki w stanie żarzenia. Opór włókna ża­
rówki w temperaturze pokojowej wynosi R = P 0(1 -\-ocl), gdzie R0 oznacza opór włókna
LWl + arf)
w temperaturze 0 C, skąd R = ------------ = 42,8 ft.
P(i+<*M

356
 1 /2 2 Z
640. Opór żarówki jest równy Rt — ---- . Opór linii wynosi fl 2 = Q— . Natężenie
P S
e
prądu przepływającego po linii i przez żarówkę jest równy Ą = . Spadek
Rte
napięcia na żarówce wynosi Ux =
Ai+R,
«1
Po podłączeniu drugiej żarówki opór całkowity dwóch żarówek jest równy

Dlatego natężenie prądu przepływającego po linii wynosi I a = , a spadek

Jłi/2 + fi,
PJ2 • S
napięcia na żarówkach jest równy Ut = n n . Zmiana napięcia jest równa
•Ri/2 +ii»
ZglSPJU*
- 14V.
AU U* Ul (R i+ R J (Ą+2J?,) (IglP+SU*) (ięlP+SU^)
Znak minus wskazuje, że po włączeniu drugiej żarówki spadek napięcia na pierwszej
zmniejszył się.
641. Ponieważ moc zużywana w oporniku R jest równa P — PR, natężenie

prądu / Z drugiej strony, zgodnie z prawem Ohma dla obwodu całkowi-

S l
tego mamy I — ---------, gdzie i?i = q — oznacza opór przewodów, a l = 2 L — ich
R-\-Rx S

L
długość, skąd 11,4 km.
2e
642. Natężenie prądu w obwodzie jest równe I = fS, gdzie S oznacza poprzeczny
2/
przekrój przewodów. Moc źródła wynosi P = IU. Przy oporze R = q — strata mocy
S
wynosi P x — PR, przy czym zgodnie z warunkiem zadania P Ł= 0,01P, skąd otrzy­
mujemy U = 200 jgl = 120 kV.
643. Napięcie na zaciskach źródła jest równe U — Ul-\-U2, gdzie t/x oznacza spa­
dek napięcia na obciążeniu, a U2 — spadek napięcia na przewodach linii. Moc wytwo­
rzona na obciążeniu jest równa P x = 2P = IU X. Straty mocy na linii wynoszą P 2 =
2P 0,2 P . 2,2 P
= 0,1P i = 0,2 P = IU 2, skąd U1 = — , U, i U= = 33 V.
I I
644. Moc źródła (z uwzględnieniem 10% strat na linii) jest równa P x = P+0,1 P =
Pi
= 1,1 P. Ponieważ P2 = IU, przez linię płynie prąd o natężeniu I = - j j =
1,1 P 1,21 P 2/?
. Straty mocy na linii wynoszą 0,1 P = PR = ■ skąd R =
U IP
IP
= 9,3 n .
12,1 P

357
 #45. Natężenie prądu w linii jest równe I = — . Straty mocy w przewodach
P*R
wynoszą P1 = I2R = - Moc pieca elektrycznego jest równa P , = P —Pi =
W
P*R
= P - 5,64 W.
17*

846. Opór odcinka rozgałęzionego jest równy

Ai», . Opór obwodu całkowitego
Pj+P»
« 1» . (P j+ P .jP + P x P ,
wynosi P f = P +
P i+ P » ■R i+ ^ i

Natężenie prądu w obwodzie całkowitym I = ■ , przy czym na każdym

P ,+ r

z oporów P 1 i P , połączonych równolegle napięcie wynosi U = I Moc wy-

P i+ P t
, U* ^ P jP ,*
dzielona na oporze P , jest równa P —-----= --------------------------------- = 267 W.
«i [(P x + P .H P + rj+ P iP J*
#47. Natężenie prądu w obwodzie wynosi I — . Ilość ciepła wydzielona
*+ r
w obwodzie zewnętrznym w jednostce czasu jest równa Q — 0,24 1* P =
024 /*P
------------------ 1,9 cal/s.
(P+r)*
648. Moc całkowita ogniwa jest równa P — J*(P+r), gdzie I oznacza natężenie
U V*
prądu w obwodzie. Ponieważ 1 = — , P = ---- (P + r) = 13,5 W.
P P*
649. Strata mocy wewnątrz baterii wynosi P = /,*r, gdzie r oznacza opór we­
wnętrzny baterii. Jeżeli siła elektromotoryczna baterii jest równa / , to według prawa
Ohma dla obwodu całkowitego w pierwszym przypadku mamy £ — 7i(Pi+r),
/ . P , —/, P , /« ( /jP .- Z iP .)
a w drugim przypadku / = It{Rt +r), skąd r = -------------- i P = 1 —
A -J , Jx-/,
= 12 W.
650. Moce oddane przez akumulator do obwodu zewnętrznego są odpowiednio
równe P x — I^ R i i P , = /,*P„ gdzie P t i P 2 — opory obwodu zewnętrznego w pierw­
szym i w drugim przypadku, skąd P t = —i- i P , = Według prawa Ohma dla
£ £
obwodu całkowitego I 1 = ■ i /, •. Z równań tych otrzymujemy r =
P i+ r P ,+ r
P j/l-P l/,
=— Li---— = 0,2£^1i £ = -Li----
P ,/.* - P x J *
12 - = 12v.
W W .)
651. Współczynnik sprawności jest to stosunek pracy użytecznej (mocy) do całko­
witej pracy wykonanej (mocy całkowitej). Mocą użyteczną w danym przypadku jest
moc P i = IV , gdzie I oznacza natężenie prądu w obwodzie. Ponieważ siła elektromo­
toryczna £ według określenia jest pracą całkowitą wykonaną przez źródło prądu pod-

358
 czas przemieszczenia po obwodzie ładunku jednostkowego, a w jednostce czasu przez
przekrój przewodnika przepływa ładunek liczbowo równy I, moc eałkowita źródła
wynosi P , = £1. Wobec tego współczynnik sprawności urządzenia jest równy t] =
P, U
= —^ = — = 0 , 8 = 80%.

652. Opór obwodu zewnętrznego jest równy P = ■. Siła elektromotoryczna

R t+ R t
źródła wynosi £ = /(P + r), gdzie I oznacza natężenie prądu w obwodzie. Spadek na­
pięcia na oporze zewnętrznym jest równy U = IR. Zgodnie z rozwiązaniem zadania
U _ R P XP ,
651 współczynnik sprawności jest równy T]
£ P i+ P j fliP j+ rfP i+ P ,)
= 0,74 = 74%.
653. Zgodnie z rozwiązaniem zadania 651 współczynnik sprawności schematu
U R
jest równy t] = — . Ponieważ U = IR i £ -= /(P + r) = I/ + Irx, to t) = ■
£ P+r
£ —Ir
£
U
654. Współczynnik sprawności schematu jest równy t] -- —— (patrz rozwiązanie
fi tt£-
zadania 651), gdzie U = /P oznacza napięcie na zaciskach źródła, skąd I = -----=
P
= 2,86 A.
655. Współczynniki sprawności schematu przy oporach zewnętrznych P t i P , są
odpowiednio równe % — — ----- i ij,= -— — - (patrz rozwiązanie zadania 653).
P x-t-r P j+ r
P.P*
Zgodnie z warunkiem zadania = 2i}lt skąd r = = 7 0.
P x—2PX
656. W obwodzie zbudowanym z połączonych szeregowo n — 6 jednakowy
ogniw i m = 2 jednakowych oporów włączonych szeregowo natężenie prądu jest
n£
równe I = ----------- , gdzie r oznacza opór wewnętrzny każdego ogniwa, skąd r =
m P + nr
n £ —ImR
= -------------- = 1,2 0 . Moc użyteczna wynosi P^ —PmR, moc całkowita baterii
nI P x ImR
jest równa P 2 = n e l. Wobec tego współczynnik sprawności baterii rj = — = ----- =
p* 6
— 0,78 = 78%.

657. Moc całkowita pobierana przez silnik wynosi Px = IU = i , 8 kW. Wskut

grzania się jego uzwojeń strata mocy wynosi P 2 = PR. Moc użyteczna jest równa
P3
Pg = P x—Pg = I(U —IR). Współczynnik sprawności silnika wynosi r\ — ----=
P\
U -IR
= ----—— = 0,875 = 87,5%. Nie uwzględniamy straty mocy powstałej na skutek
* ogrzewania rdzenia wirnika i stojanu prądami wirowymi i tarciem w łożyskach.

359
 g
G58. Natężenie prądu w obwodzie jest równe I = --------. Moc wydzielona
R-\-r.
g*R
w obwodzie zewnętrznym wynosi P, = I2R = ---------- Moc wydzielona wewnątrz
(fl+r)*
g 2r g2
źródła jest równa P , = ----------. Moc całkowita P = P.-ł-P, — I g — ---------.
2 (R+r)2 1 2 R+r

Na rys. 302 podane są wykresy zależności Px, P , i P od oporu zewnętrznego.

Z wykresu dla P1 wynika, że ze wzrostem oporu R moc wydzielona na oporze zewnętrz­
nym początkowo wzrasta, a następnie zmniejsza się. Aby znaleźć, przy jakim oporze
zewnętrznym wydzieli się największa moc użyteczna, rozpatrzmy zależność P1 od
natężenia prądu /: P x = P —P 2 = I g —I2r. Dodajemy do tego wyrażenia i odejmu­
ją g2 ( g \2
jemy od niego wielkość----, a Px przedstawiamy w postaci P x = -------r I / — — I ,
4r 4r \ 2 r J

g2
skąd wynika, że maksymalnie użyteczna moc równa P 0 = ----wydzieli się, gdy na-
4 r
tężenie prądu wynosi 1 = ----, tj. gdy R = r. W tym przypadku współczynnik
2 r

sprawności r] — — = —- = 50%.
Moc P , i P w miarę zwiększania obciążenia R zmniejsza się monotonicznie, przy
czym szybciej zmniejsza się moc P 2 wydzielona wewnątrz źródła. Dlatego ze wzrostem
R współczynnik sprawności wzrasta.
Z wykresu dla P1 wynika także, że tę samą moc użyteczną otrzymujemy przy
dwóch wartościach R, z których jedna jest większa, a druga mniejsza niż r.
659. Gdy siła elektromotoryczna wynosi <?, a opór zewnętrzny — Rlt przez obwód
g
płynie prąd o natężeniu + = i na oporze zewnętrznym wydziela się moc
B1+ r
gml
P = Ii2Ri = ■ ^ ^ ^ . Gdy opór zewnętrzny wynosi R2 a natężenie prądu w obwo-^

360
dzie jest równe I 2 = , to moc wydzielona na oporze zewnętrznym wynosi
R*+r
^R,.
P = /,• « , = , skąd dla określenia Rt otrzymujemy równanie kwadra­

iV +r 2 flj+ r 2 = 0. Rozwiązując go znajdujemy i?x = 0,625 Ci lub

towe i?x2 —
mi
B1 = Fti = 10£i (patrz także rozwiązanie zadania 658).
660. Po włączeniu jednej grzałki natężenie prądu w obwodzie wynosi I1 =
R+r
gdzie i oznacza siłę elektromotoryczną akumulatora. Po włączeniu dwóch grzałek
*
natężenie prądu w obwodzie całkowitym jest równe I 2 — — . Ilości ciepeł, wy-
dzielających się w jednostce czasu, wynoszą odpowiednio w pierwszym przypadku
g*R R 2 f*R
Qr = Px = IX2R = ----------, a w drugim przypadku Q2 — P , = / , 2 — = ■
(R+r)2 (fl+2 r)2
Qs / m + r \2
skąd stosunek ilości ciepeł jest równy----= 2 I — —- I = 1 , 62.
Qi \ m+2 ' /
661. W pierwszym przypadku opór obwodu zewnętrznego jest równy 2R, natę-
g
żenie prądu w obwodzie wynosi I x = -------- , gdzie S — siła elektromotoryczna
2m+r 2g2R
źródła i moc wydzielona na oporze zewnętrznym jest równa Pt = 7122J? = .
W drugim przypadku opór obwodu zewnętrznego jest równy Rj2, natężenie prądu
e
w obwodzie całkowitym wynosi I t = --------- i moc wydzielona na oporze zewnętrznym
R jl+ r
R 2g*R Pt l R+Zr V
jest równa P . — i , 2 — = ----------- . Stosunek mocy jest równy-----= I --------- I =
a 2 2 (fl+ 2r ) 2 P2 \ 2R + r )
= 1,56.
662. W obwodzie zbudowanym z n ogniw połączonych równolegle natężenie
prądu jest równe I — , gdzie R oznacza opór zewnętrzny. Moc użyteczna jest
r
R + —
n
Pr
równa P = I 2R, skąd n = ■ = 5.
S l —P
663. Przy połączeniu równoległym akumulatorów natężenie prądu w obwodzie
e ze
wynosi Ą = ——, a przy szeregowym 12 — -. Moce wydzielone w grzej-
R+rfZ R +2r
niku są odpowiednio równe w pierwszym przypadku Pt = l^ R , a w drugim przypadku
Px /,* / R +2r \ 2 9
P t = I22R- Stosunek mocy jest równy ----
- = ----- = I ---------- I = ---- , tj. przy połą-
P2 V \ 2R + r I 16
czeniu szeregowym akumulatorów w grzejniku wydzieli się większa moc niż przy
równoległym.

361
 664. Składowa siła ciężkości w kierunku ruchu F = P s i n a = P t g a = 0,01 P
jest mniejsze niż siła oporu f = 0,03 P. Dlatego silnik wykonuje pracę przeciw wypad­
kowej tych sił. Po czasie t wielkość tej pracy jest równa L — (J—F)vł = rjIUt, gdzie I
0 , 0 2 Pv
oznacza natężenie prądu przepływającego przez silnik, skąd I = ------------- 245 A.
r\U
665. Gdy napięcie na zaciskach źródła wynosi U, a natężenie prądu linii wynosi /,
moc źródła jest równa IU = I2R-\-P, skąd natężenie prądu Unii wynosi. I =
1
( u ± y u i ~ 4 P ii) Dwóm wartościom natężenia prądu odpowiadają dwa mo­
2R
żliwe opory obciążenia, przy których na obciążeniu wydzieli się ta sama moc (patrz roz­
wiązanie zadania 658). Znak minus przed pierwiastkiem odpowiada mniejszemu natęże­
niu prądu, a wobec tego i mniejszej stracie mocy na linii. Spadek napięcia na linii jest
równy U' = IR = — ( U i j/t/2—4 PR ) . Straty mocy na Unii wynoszą P' = IU ' =

= ^ { u 2-2PR±U^lP-4PR ).
Współczynnik sprawności przesyłania (stosunek mocy pobieranej przez urządźe-
P IU -P '
nie do mocy oddawanej przez źródło do Unii) jest równy rj = -----------------------

U—U' 1 / ]/u 2—4PR \

= ----- --- = y l 1 ± 1-------------- ) • Gdy U = Ut = 6200 V napięcie U' = 50 V
(lub 6150 V), P ' = 508 W (lub 7,6 • 10* W) i tj = 99,8% (lub 0,8%). Cyfry w nawiasach
odpowiadają większej wartości natężenia prądu. Gdy U — Ut = 620 V pod pier­
wiastkiem otrzymujemy liczbę ujemną. Oznacza to, że gdy opór Unii fl = 5 f tw tym
przypadku nie otrzymujemy potrzebnej mocy przy dowolnej wartości oporu obcią­
żenia.

§ 22. ELEKTROLIZA

. Zgodnie z drugim prawem Faradaya mamy k — C — = 2,39 • 10- 7 kg/C.

6 6 6
n
667. Zgodnie z prawem Faradaya mamy m = kit, gdzie m oznacza masę cynku
wydzielonego na katodzie. Zmniejszanie się masy cynkowej anody jest równe zwiększa­
niu się masy katody, dlatego czas, po upływie którego zostanie zużyta anoda, jest
m
równy l = -----= 2 h.
kI l A 1 A
6 6 8 . Według drugiego prawa Faradaya m — --------It — — xq, gdzie x = — ,

xq F n F n
a q = It, skąd F = ---- = 9,65 • 107 C/kg-równ.
m
669. Jony substancji w elektrolicie niosą liczbę ładunków elementarnych, która
jest równa wartościowości. Dlatego w jednym kilogramorównoważniku znajduje się

362
nNe = N ładunków elementarnych. Podczas wydzielania jednego kilogramorównowa-
żnika substancji przez elektrolit przepływa ładunek liczbowo równy stałej Faradaya F.
F
Wobec tego wielkość każdego ładunku elementarnego jest równa e = — = 1,60 x
X 10-1» C = 4,8 • 10- 1 0 j. ES CGS ładunku. N
Ai At
B70. Według drugiego prawa Faradaya mamy kl = C —— i k. ■ C ---- , skąd
«2
kjnjAj
równoważnik elektrochemiczny złota jest równy fcs = = 6 ,8 • 10-’ kg/C.
ntAi
671. Natężenie prądu w wannach jest równe I = jS. Według pierwszego prawa
Faradaya masy substancji wydzielone podczas elektrolizy są odpowiednio równe
/n! = kjJSł = 23,8 g, m, = kJS t = 21,6 g i m, = kJS ł = 80,5 g.
672. Masa wydzielonego niklu jest równa m = gP = qSI, gdzie V oznacza obję­
tość warstwy niklu, a S — pole powierzchni wyrobu. Według pierwszego prawa Fa­
radaya mamy m = kił, skąd gęstość natężenia prądu podczas elektrolizy jest równa
= - i = -£i 124 A/m2.
7 S kt
673. Według pierwszego prawa Faradaya mamy m — kił, gdzie I oznacza rze-
m
czywistą wartość natężenia prądu w obwodzie, skąd I = — = 1,6 A, tj. do wskazania
kt
amperomierza wprowadzamy poprawkę A l = / —/„ = 0,1 A.
674. Według pierwszego prawa Faradaya mamy m = kił, gdzie I oznacza natę­
żenie prądu w obwodzie. Uściślona wartość spadku napięcia na oporze wynosi U =
mB
= IR = ----- = 4,97 V. Różnica między wskazaniem woltomierza i uściśloną war­
tością napięcia jest równa AU — U— U„ = —1,03 V.
675. Według połączonego prawa Faradaya masa srebra wydzielona na łyżkach
1 A
jest równa m = ------- Ił. Z drugiej strony, mamy m = q V = ęNScl, gdzie V oznacza
,F n A lt
objętość wydzielonego srebra, a d — grubość warstwy srebra, skąd d = ------ :— =
= 5,8 • IO" 5 m = 0,058 mm. tiF qN S '
676. W pierwszej wannie żelazo jest dwuwartościowe (n1 = 2), a w drugiej
wannie — trójwartościowe (n2 = 3). Dlatego podczas przechodzenia przez roztwory
jednakowych ładunków wydzielają się różne masy żelaza na katodach: w pierwszej
Ai g A tq
wannie ---------- = 27,93 kg, a w drugiej wannie m, ------- = 18,62 kg. Po-
ni F nJF
nieważ wartościowość atomów chloru wynosi n = 1 , na anodzie każdej wanny
Ag
wydzieli się masa chloru m — -----= 36,357 kg.
^ A lt
677. Według prawa Faradaya mamy m ---------, gdzie A = 1 oznacza ciężar
Fn
atomowy wodoru, a n — 1 — jego wartościowość. W czasie elektrolizy strata mocy
PAW
wynosi P — PR, skąd opór elektrolitu jest równy R = ----------=
m !/? 2 n 2
0,4 Q.

363
 678. W edług pierwszego praw a F aradaya do w ydzielenia pewnej masy m niklu

potrzebne jest przejście przez elektrolit ładunku q = — . Praca wykonana na wydzie-

k
Lm
lenie tej masy niklu jest równa Lm — Uli = Uq, skąd U = ■ kL = 10,8 V.
9
IUt Uq
679. Współczynnik sprawności urządzenia jest równy rj = — — -, gdzie q
oznacza ładunek, który przepłynął przez wannę. Masa wydzielonej miedzi wynosi
kr)L
kq, skąd m = • 0,445 kg.
U
. h+ It
680. Średnie natężenie prądu wynosi I = --------- . Ładunek, który przepłynął
2 h+ h
przez roztwór, jest równy q — Ił = — - — i =
= 20 C. Sposób wyznaczenia ładunku metodą
graficzną pokazany jest na rys. 303. Zależność
natężenia prądu od czasu przedstawia zakreślona na
wykresie powierzchnia równa liczbowo ładunkowi.
Masa miedzi wydzielonej na katodzie jest równa
m — kq = •K h+ W = 6,56 • 10-« kg = 6,56 mg.
681. Według prawa Ohma dla odcinka obwodu mamy U — IR-\-£, gdzie I
U -f
oznacza natężenie prądu przepływającego przez wanny, skąd I = — -— . Masa
f?
k { U -* )i
wydzielonej miedzi jest równa m = k it — 9,5 • 10-* kg.
682. Masa wydzielonego podczas elektrolizy tlenu jest równa m = kit. Zgodnie
m
z równaniem gazów doskonałych mamy pV = — RT, gdzie T oznacza temperaturę
ft
pV fi
bezwzględną, fi = 32 kg/kmol — masę cząsteczkową tlenu, skąd T = -------= 312°K.
kRIt

g 23. POLE MAGNETYCZNE PRĄDU I INDUKCJA

ELEKTROMAGNETYCZNA
683. Indukcja magnetyczna jest równa R = ZT = 2 • 10* Gs. W układzie elektro­
magnetycznym CGS R = ftH, dlatego w ośrodku o przenikalności magnetycznej
fi =• 1 B = H = 2 • 10 Oe. W układzie jednostek SI indukcja magnetyczna B = fifoli,
B
gdzie fo = 4n • 10~7 H/m oznacza stałą magnetyczną, skąd H — ----- = 1,59 • 10* A/m.
ftfo
In
684. Indukcja magnetyczna jest równa B — ftfoH — fifo ---- = 62,8 T.
B
685. Ponieważ w układzie SI B — fifoH, to fi = ------ = 5000. Przenikalnością

364
magnetyczną nazywamy czasami wielkość wymierną p ‘ — pp0. Zakładamy, że dla
próżni p ' = 4ji • IO7 7 H/m. Jednak wygodniej jest pozostawić we wzorach układu
jednostek SI p0 jako współczynnik określony wyborem jednostek pomiarowych.
6 8 6 . Na przewodnik prostoliniowy z prądem, umieszczony prostopadle do linii

indukcji w jednorodnym polu magnetycznym, działa siła F = Bil. Kierunek siły

określamy regułą lewej ręki. Na rys. 304 kółkiem ze znakiem plus w środku oznaczy­
liśmy prąd wypływający prostopadle do płaszczyzny rysunku, na której leżą wektory
B i F.
W układzie jednostek elektromagnetycznym CGS B = pH, I = 1 A = 0,1 j. ES
CGS natężenia prądu i dla próżni p — 1. Wobec tego F — pH Il = 1 0 dyn. W układzie
jednostek SI B = pp^H, gdzie p$ = in - 10-7 H/m. Ponieważ 1 A/m = 4ji • 10~3 Oe,
103
to H = 100 Oe = -----A/m. Wobec powyższego F = pp0HII = 10-4 N.
in
687. Na przewodnik działają dwie jednakowe siły T naprężenia nici, siła cięż­
kości P i pole magnetyczne siłą F = B il sin a, gdzie B oznacza indukcję magnetyczną,
a a — kąt między kierunkiem przewodnika i kierunkiem wektora
indukcji magnetycznej (w naszym przypadku a = 90° i sin a = 1). i.
Zakładamy, że kierunki natężenia prądu i wektora indukcji magne- g
tycznej są takie, że siła F jest skierowana w dół (rys. 96). W prze­
ciwnym przypadku naprężenie nici podczas przepływu prądu nie © p 1
wzrasta, lecz zmniejsza się i nici nie zrywają się.
Jeżeli przewodnik znajduje się w równowadze, to 2T —P —F = Rys. 304
P+F
= 0, skąd T = —- — . W celu rozerwania jednej nici konieczne jest spełnienie
P+F 2p - P
następującego warunku: T = — - — > p lub I > — —— .
103
W układzie jednostek SI 1 Oe = -----A/m, B — pp0H = 4,9 ■ 10~2 T (uważamy,
4n
że [i = 1, ponieważ p znacznie różni się od jedności tylko wewnątrz ferromagnetyków),
P — 5 G = 4,9 • 10-2 N, p = 4G = 3,92 • 10~2 N, l = 0,2 m. W rezultacie otrzymujemy
/ > 3 A.
W układzie jednostek elektromotorycznym CGS, gdy B = H (dla p = 1), P =
= 5 G = 4,9 • 10s dyn, p = 4 G = 3,92 • 103 dyn, / = 20 cm, otrzymujemy I > 0,3 j.
ES CGS natężenia prądu.
6 8 8 . Jeżeli przewodnik umieszczony jest prostopadle do kierunku wektora in­

dukcji magnetycznej, to F = Bil, gdzie / oznacza natężenie prądu w przewodniku,

F
skąd I = ----= 15 A (w układzie jednostek SI). W układzie jednostek elektromagne-
Bl
tycznym CGS F — 1,5 • 104 dyn, B = 200 G, l = 50 cm. W tym przypadku I = 1,5 j.
ES CGS natężenia prądu.
689. Na przewodnik działa siła T naprężenia dwóch nici, siła ciężkości P i pole
magnetyczne, które jest prostopadłe do przewodnika, siłą F = B il (na rys. 305 prąd
w przewodniku A, który jest umieszczony prostopadle do powierzchni rysunku, płynie
od czytelnika). Podczas równowagi przewodnika suma rzutów sił, z uwzględnieniem

365
znaków na kierunki pionowy i poziomy, je s t rów na zeru, tj. P — T c o s a = 0
F B il
i F — T sin a = O, skąd tg a = — = ----- rj 1 (zakładamy, że fi = 1 ).
P P
Wobec tego a = 45°.
690. Natężenie pola magnetycznego długiego przewodnika prostoliniowego
I
z prądem, w układzie jednostek SI, jest równe H — —— = 4 A/m. Indukcja magne­
2nr
tyczna B = = Wh1 5 • 10~* T. W układzie jednostek elektromagnetycz-
2nr
21 2 ul
nym CGS H = ---- = 0,05 Oe i B = fiH = —— = 0,05 H.
r t
691. Dookoła przewodnika prostoliniowego nieskończenie długiego, przez który
przepływa prąd o natężeniu h , wytwarza się pole magnetyczne, którego natężenie
h PftoI
w odległości r od przewodnika jest równe H ■ ----- , a indukcja B = utuH = --------
2w 2 «r

Wektory H i B są skierowane jednakowo i leżą w płaszczyźnie prostopadłej do prze­

wodnika.
Na odcinek przewodnika drugiego o długości 1, przez który płynie prąd o natęże­
niu / „ pole magnetyczne działa siłą F — B il sin a, gdzie a oznacza kąt między kie­
runkiem odcinka przewodnika i kierunkiem wektora indukcji magnetycznej. Ponieważ
przewodnik drugi jest równoległy do pierwszego, a — 90° i sin cc = I. Wobec po-
a/j/jl 2nFr
wyższego F = -------- —, skąd /ą, = -— — . Podstawiając wartości /, = / . = 1 A,
2 nr filt l ił
l = l m , F = 2 • 10~ 7 N, p = 1 otrzymujemy fi0 = 4n- 10~ 7 N/A = 4n • 10- 7 H/m.

692. Siła, jaką działa na jednostkę długości jednego przewodnika pole magnetyczne
wytworzone przez drugi przewodnik (jeżeli przez te przewodniki płynie prąd o jednako­
wym natężeniu I i przewodniki umieszczone są w powietrzu {pi = 1) równolegle
. . . . . P
względem siebie,) jest równa f = — = ------ = 0,1 N (patrz rozwiązanie zadania 691).
I 2OT
Prąd w przewodach linii płynie w kierunkach przeciwnych. Przyjmując dla określe­
nia kierunku pola magnetycznego wytworzonego przez jeden z przewodników regułę

366
korkociągu, a dla określenia kierunku siły, jaką działa na przewodnik drugi pole magne­
tyczne — regułę lewej ręki, stwierdzamy, że przewodniki odpychają się.
693. Na rys. 306 pokazaliśmy kierunek wektora indukcji magnetycznej i poło­
żenie płaszczyzny w obu przypadkach. Strumień indukcji magnetycznej jest równy
0 = B S cos oc, gdzie oc oznacza kąt między prostopadłą n do przewodnika, a kierun­
kiem wektora indukcji magnetycznej. W pierwszym przypadku oc = 0, cos a = 1
i 0 — BS ■ 1,25 • 10-* Wb. W drugim przypadku oc = <p (kąty o ramionach wzajem­
nie prostopadłych) i 0 — BS cos <p = 6,25 • 10- 4 Wb.
694. Strumień indukcji magnetycznej jest równy 0 = BS cos oc, gdzie (w układzie
jednostek SI) B = = 6,28 T oznacza indukcję magnetyczną, oc — kąt między
prostopadłą do powierzchni, przez którą jest określony strumień i kierunkiem indukcji
magnetycznej. Ponieważ kierunek indukcji magnetycznej w rdzeniu jest prostopadły
do poprzecznego przekroju rdzenia, oc = 0. Wobec powyższego 0 = pip^HS =
= 1,256 • 10~* Wb.
W układzie jednostek elektromagnetycznym CGS H = 2,5 • 104 A/m =
= 3,14 • 102 oe, B — fiH = 6,28 • 104 H i $ = piHS = 1,256 • 104 Mx.
Podkreślamy, że znaleziony tutaj strumień indukcji magnetycznej przez po­
wierzchnię poprzecznego przekroju rdzenia jest równy strumieniowi przez powierzchnię
ograniczoną tylko jednym zwojem solenoidu.
695. Podczas zmiany strumienia magnetycznego przez powierzchnię poprzecznego
przekroju zwojnicy o wielkości A 0 strumień magnetyczny przez powierzchnię ograni­
czoną wszystkimi zwojami zwojnicy zmienia się o wielkość nA0. Z drugiej strony,
strumień początkowy przez wszystkie zwoje zwojnicy jest równy 0 X= L / 1 i strumień
nA0
końcowy 0 t = L It , wobec tego nA0 = L (/,—Lj), skąd L = = 0,125 H.
W i
696. Strumień magnetyczny początkowy przez zwój jest równy 0 X — BjS, a koń­
cowy strumień magnetyczny wynosi 0 X — Bt S. Siła elektromotoryczna indukcji
A0 0 x- 0 i
jest równa £ = ----= — 1,6 • 10-* V.
At At
697. Strumień magnetyczny początkowy przez każdy zwój cewki jest równy 0 B.
Początkowy strumień magnetyczny przez wszystkie zwoje cewki jest równy 0 y = n 0 o.
Strumień końcowy = 0. Zmiana strumienia jest równa A 0 = 0 X—0 1 = —n0#.
A0. n0o 4AI
Siła elektromotoryczna indukcji wynosi 6 = -------- skąd 0 a =
= 10-* Wb. At ~At n
698. Strumień magnetyczny początkowy przez ramkę wynosi 0 t = BS cos oc,
0*1/ 3”
gdzie S = —-----oznacza powierzchnię ramki, a B = ft^H indukcję magnetyczną
(zakładamy, że przenikalność magnetyczna ośrodka pi = 1). Strumień magnetyczny
końcowy <P2 = 0 . Zmiana strumienia magnetycznego jest równa A 0 = 0 i —0 1 =
A0
— — BS cos oc. Siła elektromotoryczna indukcji jest równa 6 -------- =

j/lf/ł^ H c o s a
4At
skąd a = 2

V
'
ćAt
fó fio H i

367
■ 0 , 1 0 m.
 699. Siła elektromotoryczna indukcji (w woltach, jeżeli strumień magnetyczny
A®
jest wyrażony w makswelach) jest równa £ = ---- -j—10-8, gdzie A® = ®i —®l
oznacza zmianę strumienia magnetycznego przez ramkę w czasie Al. Strumień magne­
tyczny początkowy jest równy ®1 = BS cos a = fiHs cos cc (B — indukcja magne­
tyczna, fi = 1 — przenikalność ośrodka, S — l2 — powierzchnia). Strumień magne­
t i
tyczny końcowy wynosi ®» = 0, skąd H — ------------------- - 1000 Oe.
fil2 cos a • 1 0 " 8
700. Załóżmy, że w czasie At natężenie pola magnetycznego zmieni się od wartości
do wartości Hit przy czym strumień magnetyczny przez zwój zmieni się o wielkość
A® = B,S—BjS = fiH^S—fiHj^S = fiSAH (w układzie jednostek elektromagnetycz­
nym CGS), gdzie fi = 1 oznacza przenikalność magnetyczną ośrodka, B1 i B 2 — po­
czątkową i końcową wartość indukcji magnetycznej i AH = H2—Ht. Po upływie
A®
tego czasu w zwoju powstaje siła elektromotoryczna indukcji £ ------------■ 1 0 ~ 8 =
Al
AH £ fiS AH
= —fiS ----- • 10- 8 i przez zwój płynie prąd o natężeniu I = — ------------------ • 10- 8
siła elektromotoryczna w woltach, a natężenie prądu w amperach, jeżeli natężenie
pola magnetycznego jest wyrażone w erstedach, a powierzchnia w centymetrach
kwadratowych, tj. strumień magnetyczny — w makswelach). Według warunku
AH
zadania prędkość zmian pola magnetycznego jest równa------= —100 Oe/S (znak
At
minus wskazuje, że natężenie zwiększa się)* skąd 1 = 10- 5 A — 10/iA.
701. Strumień magnetyczny początkowy przez zwój wynosi ®1 = BS = fi/i0HS,
gdzie ft = 1 oznacza przenikalność magnetyczną ośrodka, B — początkową wartość
indukcji magnetycznej, a H — natężenie pola magnetycznego. Strumień magnetyczny
końcowy wynosi ®t = 0. W czasie Al strumień magnetyczny zmieni się o wielkość
A® = ®2~® i — Podczas równomiernej zmiany strumienia powstaje w zwoju
A®
stała siła elektromotoryczna indukcji £ — -----— ,■ przy czym przez zwój płynie
Al
£
stały prąd o natężeniu I = — • i w czasie Al przez poprzeczny przekrój przewodnika
, R 6 At A® fiftJIS
przepływa ładunek q = IAl. Wobec powyższego q — ------ = ----- —= ------ =
= 10-« C. B B R

702. Siła elektromotoryczna samoindukcji jest równa gdzie

£At
A l = / 2—/ 1? skąd L = = 2,5 H.
A®
703. Siła elektromotoryczna indukcji jest równa £ — ---——, gdzie^13* = BAS =
= BlvAt oznacza strumień magnetyczny przez powierzchnię J S „zakreśloną” przez
przewodnik w czasie Al (rys. 307). Opuszczając znak minus otrzymujemy £ — Blv =
= 1 V.

368
 04. Powierzchnia „zakreślona” przez skrzydło samolotu w czasie Al jest równa
AS — luAt. Strumień magnetyczny przez tę powierzchnię wynosi A® = BAS cos a,
gdzie B cos a = fiH0 oznacza składową pionową indukcji magnetycznej ziemskiego
poła magnetycznego (a —■ kąt między pionem i kierunkiem indukcji magnetycznej),
[i = 1 — przenikalność magnetyczną powietrza. Różnica potencjałów U między
końcami skrzydeł samolotu jest równa sile elektromotorycznej indukcji, która powstaje
w skrzydłach metalowych i korpusie samolotu podczas jego ruchu w polu magnetycz­
n i#
nym Ziemi, tj. U = & = ----- • 10- 8 = /mH0Iv • 10- 8 = 0,15 V.
At
705. Powierzchnia „zakreślona” w czasie At przez przewodnik, którego prędkość v
jest skierowana pod kątem a do samego przewodnika, przedstawia powierzchnię
prostokąta (rys. 308) i równa się nlS = lvAt sin a. Strumień magnetyczny przez tę

powierzchnię wynosi A® = BAS, gdzie B = oznacza indukcję magnetyczną

(yu = 1 — przenikalność magnetyczna ośrodka). Różnica potencjałów między końcami
przewodnika U jest równa sile elektromotorycznej indukcji w tym przewodniku:
A® U
U = & — -—— = /iUgHlv sin a, skąd v = ----------------= 1 m/s.
At (ifi0Hl sina
Jeżeli wszystkie wielkości, oprócz U i £, wyrazimy w jednostkach układu elektro-
A® U
magnetycznego CGS, to B — uH, U = ■—- • 10- 8 i v = -------------------- = 100 cm/s.
At /iHl sin a • 1 0 - 8
70G. Dowolna para kół (dwa koła na jednej osi) pociągu, szyny i przewodniki
łączące galwanometr z szynami tworzą obwód zamknięty, którego powierzchnia
równomiernie zmniejsza się podczas ruchu pociągu. W czasie At zmiana powierzchni
wynosi AS — —lvAt. Ta zmiana powierzchni prowadzi do zmiany strumienia magne­
tycznego ziemskiego pola magnetycznego przez powierzchnię ograniczoną obwodem
o wielkości A® = BAS cos a, gdzie B cos a = /iH0 oznacza pionową składową in­
dukcji magnetycznej pola magnetycznego Ziemi {a — kąt między pionem i kierun­
kiem pola magnetycznego, ju = 1 ). W obwodzie powstaje siła elektromotoryczna
A®
indukcji S — — ----- • 10- 8 = fiHlu • 10~8. Ponieważ opór szyn, kół, osi i przewodów
Al
łączących pomijamy w porównaniu z oporem galwanometru, przez galwanometr
S fiHlu • 10- 8
płynie prąd o natężeniu J = — = ---------------= 10~“ A = 10 p.A.

24 — Z a d a n ia z fiz y k i 369
 707. Dopóki ramka znajduje się całkowicie w obszarze, gdzie istnieje pole magne
tyczne, strumień magnetyczny przez powierzchnię ograniczoną ramką nie zmienia
się podczas ruchu ramki. Dlatego siła elektromotoryczna indukcji nie powstanie
w ramce. Gdy jeden z boków ramki znajdzie się poza granicą pola (patrz rys. 309,
na którym pole magnetyczne prostopadłe do płaszczyzny rysunku oznaczone jest
kropkami), strumień magnetyczny przez powierzchnię ograniczoną ramką zmienia się.
W czasie Al ramka przesunie się na odległość vAt i część powierzchni ramki, którą
przecina pole magnetyczne, zmniejsza się o wielkośćZlS = lvAt. Strumień magnetyczny
przepływający w tym czasie zmieni się o wielkość A 0 = —BAS = —fiHlvAl. W ramce
A0
powstaje siła elektromotoryczna indukcji & ----------- • 1 0 ~ 8 = pHlu • 1 0 ~ 8 i przez
At
<? pHlu
ramkę przepłynie prąd o natężeniu I = — = -------• 10- 8 - 2 • 10- 8 A = 2 pA
B B
(zakładamy, że p — 1). Gdy ramka znajduje się całkowicie poza obszarem, gdzie
istnieje pole magnetyczne, siła elektromotoryczna indukcji ponownie stanie się równa
zeru.

VAI

Rys. 309

7 0 8 . Całkowita siła elektromotoryczna, powstająca w ramce podczas ruchu

w jednorodnym polu magnetycznym, jest równa zeru, ponieważ zmiana strumienia
magnetycznego przez płaszczyznę ograniczoną ramką wynosi zero. Dlatego natężenie
prądu w ramce jest równe zeru. Całkowitą siłę elektromotoryczną indukcji powsta­
jącej w ramce rozpatrujemy także jako sumę sił elektromotorycznych powstających
w każdym boku ramki. Jeżeli kierunek prędkości ruchu przewodnika tworzy kąt <p
z samym przewodnikiem, a kierunek pola magnetycznego, w którym porusza się
przewodnik, jest prostopadły do kierunków przewodnika i jego prędkości, to siła
elektromotoryczna indukcji powstała w nim jest równa & — Blv sin <p (patrz rozwią­
zanie zadania 705). Dlatego siła elektromotoryczna nie powstaje na odcinkach AF
i BL ramki. Na odcinku AB powstaje siła elektromotoryczna = Bl0v. Na odcinkach
FD i CD ramki powstają siły elektromotoryczne -- Bltv sin <pt i St = Bltv sin <pt .
Ponieważ sin sin — l0, całkowita siła elektromotoryczna na odcinkach
FD i CD ramki jest równa = Bl0v, tj. równa się co do wielkości sile elektro­
motorycznej na odcinku AB, lecz ma kierunek przeciwny (podczas obiegu po obwodzie),
dlatego prąd nie powstanie w ramce.
7 0 9 . Gdy natężenie pola magnetycznego wynosi H, a przenikalność magnetyczna
ośrodka fi (tutaj p = 1) indukcja magnetyczna jest równa B = p/t^H. W czasie Al

370
przewodnik obracający się z prędkością kątową to obróci się o kąt tp — toAl i „za-
1 1
kreśli” obszar, którego powierzchnia jest równa /JS = — tpr2 — — tor2Al (rys. 310).

Strumień indukcji magnetycznej przez tę powierzchnię wynosi A<P = BAS =

1 A0
= — ft/t^Htor^Al. W przewodniku powstaje siła elektromotoryczna / = ■
Al
= — skąd co = = 75 rad/s.
2

§ 24. PRĄD ZMIENNY

710. W chwili 1 strumień magnetyczny przez ramkę jest równy = BS cos a,

gdzie a oznacza kąt między kierunkiem pola magnetycznego i prostopadłą do ramki
n
w danej chwili. Zakładamy, że cc — —— p, gdzie p oznacza kąt między płaszczyzną
ramki i kierunkiem poziomym. Jeżeli początkowo-ramka jest umieszczona poziomo,
to obracając się z prędkością kątową co = 2 nn do chwili czasu t tworzy ona z kierun­
kiem poziomym, kąt fi = toł = 2jtnt. Wobec tego zależność strumienia magnetycznego
od czasu określona jest wyrażeniem <Z>= BS sin toł = <P0 sin 2nnl, gdzie <P0 =
= BS = 2 • 10-3 Wb oznacza amplitudę strumienia magnetycznego, a co = 2jin =
= 314 s_ 1 — częstotliwość kołową. Jeżeli początkowo płaszczyzna ramki tworzyła
kąt 9 z kierunkiem poziomym, to do chwili l kąt między płaszczyzną ramki i kierunkiem
poziomym wynosi (i = tol^tp. Znak plus odpowiada takiemu początkowemu po­
łożeniu ramki, przy którym kąt tp liczony jest od kierunku poziomego w kierunku
obrotu ramki. Znak minus stawiamy w przeciwnym przypadku. Wobec powyższego
w drugim przypadku prawo zmiany strumienia magnetycznego ma postać =
= <P„ sin (cuf±9 >)-
711. Ramka zajmująca początkowo położenie poziome obraca się z prędkością
co = 2jrn i w chwili l tworzy z płaszczyzną poziomą kąt /3 = cof = 2jinf (rys. 3 1 1 ). Po
upływie następnej, bardzo małej chwili czasu Al obróci się ona jeszcze o mały kąt
w czasie toAl. Niech bok ramki równoległy do osi jest równy a, a bok ramki prosto­
padły do osi jest równy 6 . W czasie At przewodnik ramki M N przesunie się do poło-
b S
żenią M 'N ' i „zakreśli" przy tym powierzchnię J S —a — toAt = — toAl, gdzie S = ab
2 2
oznacza powierzchnię ramki. Strumień magnetyczny przez powierzchnię „zakreśloną”
przez przewodnik jest równy A(P = BAS cos a, gdzie a oznacza kąt między prosto­

?4* 371
padłą q do powierzchni M M 'N N ' i kierunkiem wektora indukcji magnetycznej B.
Jeżeli przedział czasu At jest jeszcze bardzo mały, to kąt cc jest praktycznie równy ką­
towi /?, ponieważ kierunek prostopadłej q mało różni się od kierunku boku ramki KN,
a wektor B zgodnie z warunkiem skierowany jest poziomo. Wobec powyższego A@ =
1
= — BScoAl cos tul. Wobec tego w chwili t w przewodniku M N powstaje siła
A0 1
elektromotoryczna, której wielkość jest równa SY = = — BS cos co/.
Wektor B jest równoległy do płaszczyzn, w których podczas obrotu ramki poru­
szają się przewodniki K N i LM. Dlatego przez „zakreśloną” przez te przewodniki
powierzchnię strumień magnetyczny jest równy zeru i nie powstają w nich siły elektro­
motoryczne. W przewodniku KL, jak widać, powstaje siła elektromotoryczna, równa
co do wielkości i skierowana tak, że podczas obiegu po obwodzie ramki siły elektro­
motoryczne sumują się. W rezultacie siła wypadkowa elektromotoryczna w ramce

jest równa S = 2 ^ x = BSo) cos co/. Siła elektromotoryczna ma największą wartość

wtedy, gdy cos cot jest maksymalny, tj. równy jedności. Dlatego amplituda siły elektro­
motorycznej jest równa /„ = BSa> = 2zinBS = 6,14 • 10~* Wb.
Jeżeli ilość obrotów w jednostce czasu zwiększy się trzy razy, amplituda zwiększy
się także trzy razy i jest równa = 1,84 • 10* 2 V.
712. Z rozwiązania zadania 711 wynika, że amplituda siły elektromotoryczne
powstałej w ramce jest równa = 2nnBS = 2jrn&0, gdzie 0 O= BS oznacza maksy­
malny strumień magnetyczny przechodzący przez ramkę (w tym momencie, gdy
r a m k a j e s t p r o s to p a d ła d o p o la m a g n e ty c z n e g o ), s k ą d 0 , =
Pt
---------= 4 .8 • 1 0 - * W b .
‘I n n

372
 713. Z rozwiązania zadania 711 wynika, że amplituda siły elektromotoryczn
powstałej w ramce obracającej się w jednorodnym polu magnetycznym, zbudowanej
z jednego zwoju, jest równa 2nnBS, gdzie n oznacza liczbę obrotów ramki w jednostce
czasu. Jeżeli ramka jest zbudowana z m zwojów, to amplituda siły elektromotorycznej
/,
jest m razy większa, tj. = ZnnmBS, skąd n = ----------= 8 obr/s.
2?rmBS
2 jti 1
714. Częstotliwość kołowa co = = 628 s-1, częstotliwość / = — = 100 Hz.

W czasie t = — chwilowa wartość napięcia jest równa U o sin + =

/ 2ji n \ n ]/z 2U
= ł/ 0 sin I ---- i Ą----- ) = Ua sin— = —— U0, skąd Ua = —— = 11,6 V. Wykres na-
\T 6 / 0 3 2 l/ŚT
pięcia pokazany jest na rys. 312.

715. Opór indukcyjny cewki jest równy = coL, gdzie co = 2jif oznacza
U.
częstotliwość kołową prądu. Amplituda natężenia prądu jest równa l0 = - ^ —t
XL

skąd L
Uo = 0,051 H.
2 nfl„

716. Opór indukcyjny jest równy X L = coL, gdzie a> = 2jtf oznacza częstotli­
wość kołową prądu, a L — indukcyjność cewki, skąd L = -----= 0,08 H. Amplituda
2 nf

/— <Un
->0
napięcia wynosi I/ 0 = 1/2 f7ak. Amplituda natężenia prądu jest równa I0 = ——=
XL
_ 1 ftu ,sk
= 0,28 A.
XL
717,. Opór całkowity obwodu jest równy Z = ~ \ I fl2+ |c o L ---- —j , gdzie co = 2jif
U,,
o z n a c z a c z ę s to tliw o ś ć k o ło w ą p r ą d u . A m p litu d a n a t ę ż e n ia p r ą d u j e s t r ó w n a /„ = —— .

373
 .„ I«u0
Moc wydzielona w obwodzie prądu zmiennego wynosi P — —- — cos <p =
U<? cos <p .

Kąt <pprzesunięcia faz między napięciem a natężeniem prądu jest określony wyrażeniem
1
Leo — •
mC
tg<P ; ■ = —3,02. Z tablicy znajdujemy <p = —72° 40. Po przekształceniach

1 R
trygonometrycznych otrzymujemy cos <p =

U02R UfR
= — , wobec powyższego P = 0,5 W.
2 Z*

718. Opór indukcyjny jest równy X L == mL,

KHśJ]
wL, opór pojemność
pojemnościowy wynosi X c =
, / / i Y
= ---- , a opór całkowity jest równy Z — I / ił 2 + I coL-------- I , gdzie co — 2ti/
coC V \ o>c }
oznacza częstotliwość kołową prądu. Przy częstotliwości / = fx = 50 H, a> = 314 s_1,
X L = 157 fi. X c = 3,18 kfl i Z = 3,33 kfl, przy częstotliwości / = /, = 10 kHz, co =
= 6,28 • 10-* s-1, X L = 31,4 kO, X c = 15,9 O i Z = 31,4 kfl.
1
719. Opór pojemnościowy kondensatora jest równy X c = -----, gdzie to = 2nf
coC
oznacza częstotliwość kołową prądu. Amplituda napięcia wynosi U0 = I^X q ■
"źnC
= 0,7 kV.

720. Opór całkowity obwodu jest równy Z , gdzie co = 2 ?r/ =

co2 C2
= 3 l 4 s_ 1 oznacza częstotliwość kołową prądu sieci miejskiej (częstotliwość / = 50 Hz).
Amplituda napięcia jest równa U„ = |/2~t/sk. Amplituda natężenia prądu jest równa
t/0 _ ]/2Usk
= MA.
- ] / i }2 + J _

721. Opór całkowity obwodu jest równy Z — [/fl2 +co2 L2, gdzie co — 2?i/ oznacza
częstotliwość kołową prądu. Amplituda napięcia wynosi U0 = J/2 Usk. Według prawa
= 61 Hz_
Ohma Ua = I0Z. Z równań tych otrzymujemy /

1 1
722. Całkowity opór pozorny jest równy X = mL-------- — 2n fL --------
coC 2nfC
= 1550 D. Jeżeli przy częstotliwości /„ całkowity opór pozorny jest równy zeru, to
1 1
2ji/0L = ^ ^ , skąd /0 -------- — = 711 Hz.
2nf0C 25i|/LC

374
 723. Stosunek oporu indukcyjnego X ^ = coqL = 2ji/0 Z. do oporu czynnego R
XL 2nfaL
podczas rezonansu (tak zwana dobroć obwodu) jest. równy Q = ----- = —- — =
R R
— 210. Zauważmy, że podczas rezonansu opór indukcyjny X L jest równy oporowi
Xc
pojemnościowemu X ę patrz rozwiązanie zadania 722), dlatego także mamy Q =
R
Amplituda napięcia na kondensatorze podczas rezonansu jest równa t / 0 = Q in —
= 420 V.
U
724. W obwodzie prądu stałego mamy I = — = 2 A. Opór indukcyjny jest
R
równy Xj^ — oiL - ‘ZnfL = 5 k£l. Opór czynny dławika pomijamy w obwodzie
prądu zmiennego w porównaniu z oporem indukcyjnym (i? X L). Amplituda na-
r~ '
pięcia jest równa l/ 0 = |/2 Ł/sk. Amplituda natężenia prądu wynosi J0 = ----=
uo

y * u,sk
= 5,6 mA.
2 jifL

2P
725. Moc jest równa P = ■ cos <p, skąd cos <p = -------= , .
0 8

726. Wartość skuteczna natężenia prądu jest równa / ak = —==■. Ilość ciepła wy-
K2
nosi Q = Is\ R t = — / 0 2 i» = 3,96 • 10» J.

727. W temperaturze i = 20°C opór spirali jest równy R = i?0 (l+ «ł), gdzie R0
oznacza jej opór w temperaturze 0°C. W temperaturze wrzenia wody tl = 100°C opór
1 +a/i
spirali wynosi Rx = R ^l+ o d ^, skąd Rr — R —------. Wiemy, że U oznacza na-
1
pięcie skuteczne w sieci, dlatego w czasie r w aparacie do parowania wydzieli się ilość
U*
ciepła Q = ----r = mr, gdzie m oznacza masę wody zamienionej w parę. Wobec
Ri
U2r U*T{l+«t)
powyższego m = ----- = ----------------= 5 • 10~* kg = 5 g.
rRt rR(l +aij)
728. W sieci o napięciu skutecznym U amplituda napięcia jest równa Ua — [/5^ U.
Przyjmując, że faza początkowa napięcia jest równa zeru, prawo zmiany napięcia
w zależności od upływu czasu przedstawiamy w postaci wzoru U = U0 sin to/ =
2ji
= Ua sin / (wykres zależności napięcia od czasu pokazany jest na rys. 313). Zapłon
i gaszenie neonówki odbywa się w chwili tt, gdy napięcie w sieci jest równe napięciu
2 Tt 2« u.
tj. U2 — — 1 m , skąd = 0,867. Naj-
u„ y2U
2n n
mniejsza wartość dodatnia, którą przyjmuje wielkość lm, wynosi 60° = — .W ogól-

375
 2nt„ 71
nym przypadku ■ mji 4- — gdzie m oznacza liczbę całkowitą (m = 0 , 1 , 2 , ...).
3
T T
Wobec tego lm — m — ± — . Znak plus odpowiada tutaj momentowi zapłonu neonów-
2 6
ki (napięcie w tym momencie wzrasta co do wielkości bezwzględnej), a znak minus —
momentowi gaszenia neonówki (napięcie zmniejsza się co do wielkości bezwzględnej).
T
W szczególności, pierwszy zapłon odbywa się przy l0' = — , a pierwsze gaszenie
T T T
przy łj -------------- --- — . Wobec powyższego czas trwania zapłonu wynosi Al =
T
= łi —10 = — = 0,0033 s.
6
Momenty zapłonu i gaśnięcia odbywają się po upływie każdej połowy okresu.
2
Wobec tego licżba zapłonów w jednostce czasu wynosi n = — = 100.

729. Amplituda napięcia zmiennego na wyjściu autotransformatora jest równa

Ug= |/2 Uak. Prawo zmiany tego napięcia z upływem czasu jest równe Ul — Ug sin 2nfł.
Napięcie między elektrodami lampy wynosi t/ 2 = SĄ- U1= S -\-^ i LTsk sin 2ji// (wykres
zależności tego napięcia od czasu przedstawiony jest na rys. 314). Gdy sin ‘i nfł = 1,
napięcie l / 2 przyjmuje największą wartość U%max = ^ + J/2 Us^ — 100 V. Gdy
sin 2ji/1 = —1, napięcie Us przyjmuje najmniejszą wartość Ug mjn = S —-j/2 Usk—
— 20 V, tj. Utmax > U3 i Uimjn < U3.
Wobec powyższego napięcie na elektrodach lamp staje się większe od napięcia
zapłonu tylko jeden raz w ciągu okresu, dlatego częstotliwość zapłonu jest równa
częstotliwości prądu f — 200 Hz.
730. Moc doprowadzona do uzwojenia pierwotnego (moc utracona) jest równa
Px = IXUX. Moc wydzielona w uzwojeniu wtórnym obciążenia (moc użyteczna) wynosi
Pt = It Ut . Współczynnik sprawności transformatora jest równy rj =
hUi
Ixlh
= 0,95 - 95%.

376
 Ut
731. Siła elektromotoryczna w uzwojeniu wtórnym jest równa —j —. Napięcie
Vx
na zaciskach uzwojenia wtórnego wynosi XJt = 4 —Ir = —---- Ir = 21,5 V.
732. Napięcie w sieci jest równe U — IĄ + Ut = U10 sin a>t+ Ut 0 sin [wt+<p„) =
= Uxo sin cot+ Uw (sin cut cos ę>0+cos cot sin <p0) = Uto 0 0 8 Vo)sin <of+ ^so sinę>0X
Xcoswf. Podstawiamy Uu -f cos ę>0 = Ut cos <p (1) i U„ sin <p0 = U0 sin q>(2), wtedy
U = U0 cos <psin <u/+ U0 sin <psin cut = U0 sin (cul+<p), tj. napięcie w sieci zmie­
nia się z upływem czasu także według prawa sinusoidalnego o amplitudzie Ut
i fazie początkowej q>, którą wyznaczamy z równań (1) i (2). Podnosząc do kwadratu
równania (1 ) i (2 ), a następnie dodając otrzymujemy = l/102-f 2 1 / 1 0 C/to cos ę>+1 /*,*
i Ł/q = ^ cos Vo^ jo2 =
17,0 sin q>
Dzieląc równanie (2) przez równanie (1) otrzymujemy Łgę> = --------------------=
U10+ Uto cos <p
= 0,34, skąd q>= 19°.

8 25. FALE I DRGANIA ELEKTROMAGNETYCZNE

733. Pomijamy wypromieniowanie energii elektromagnetycznej w przestrzeń,

uważamy, że cały zapas energii kondensatora zmienia się w ciepło, tj. Q = E = -----=
92

= 5 ■ 10-» J.
734. Energia elektryczna jest maksymalna w chwili, gdy kondensator jest całko­
wicie naładowany i natężenie prądu w obwodzie jest równe zeru. Jej wielkość jest
Ct/„2
równa E = —- — = Ct7s k 2 = 10- 7 J (t / 0 = y 2 Ua^ — amplituda napięcia na kon­
densatorze). Energia ta jest równa energii całkowitej obwodu. W chwili gdy konden­
sator jest całkowicie rozładowany, przez obwód płynie prąd o największym natężeniu.
Wewnątrz cewki powstaje pole magnetyczne o największej wartości, tj. obwód ma
największą energię magnetyczną. Jeżeli założymy, że straty energii w obwodzie po
okresie drgań są nieskończenie małe, to zgodnie z prawem zachowania energii maksy­
malna energia magnetyczna jest równa maksymalnej energii elektrycznej.
735. Powierzchnia okładek kondensatora jest równa S = nr2. Pojemność kon­
Sb^ my 2
densatora (w układzie jednostek SI) jest równa C = , gdzie e0 =
d d
= 8,85 • 10~ 1 2 F/m oznacza stałą elektryczną. Okres drgań obwodu wynosi T =

2 n |/£ c" = 2 n r p / i -5 — = 1,26 • 10~* s. W przypadku wypełnienia przestrzeni mię-

y okładkami kondensatora dielektrykiem pojemność kondensatora wynosi Cx = eC =
i /---- / 3nesoL
. Okres drgań obwodu jes.t równy Tx = 2n y L C X = 2nr | / -
d
= 2,51 1 0 -»s.

377
 736. Częstotliwość obwodu do czasu włączenia kondensatora stałego wynosi / t =
1
, gdzie L oznacza indukcyjność cewki obwodu. Pojemność całkowita ob-

C,C,
wodu po połączeniu szeregowym kondensatorów wynosi C = ■ . No-
Cx+C,
1 +—n1

wa częstotliwość obwodu (przy największej pojemności kondensatora zmiennego) jest

_ i ____ j / 1 + T
równa /, - , a stosunek częstotliwości jest równy — =
2* ]Jl C 2* J/l c T
1

737. Częstotliwości obwodu są odpowiednio równe fx = i ft =

2n^LCx
1 /i*-/,*
, skąd C, - Cx —— — = 15 (zF.
2 n ^ H C x+ C t )
1
738. Częstotliwości własne drgań obwodu są odpowiednio równe fx = ----- .......
2 tt|/X iC

1
i ft = ----- , skąd wynika, te indukcyjność cewki powinna zmieniać się w prze-
2n y L t c
1 1
działach od L, = ----------= 16 mH do L, = -----------= 10 mH.
4 * * 0 /!* * 4 * * C /,*
739. Długości fal, na które nastrojony jest odbiornik, są odpowiednio równe
A{= c0Tt i A, = cor „ gdzie Tx = i T, = 2*J/l,C 1 — okresy drgań obwodu
odbiornika, e, = 3 • 10* m/s — prędkość rozchodzenia się fal elektromagnetycznych,
L = indukcyjność cewki obwodu, a Oj i O, — żądane pojemności kondensatora.
««S .
W układzie jednostek S I Cx = , gdzie tfj oznacza początkową,
--------- 1
d, di
d, — końcową odległość między okładkami kondensatora, S — powierzchnię okładek,

a tj — stałą dielektryczną. Z tych związków otrzymujemy —= / — \ *= 64

d, \ A, /
740. Graniczne wartości częstotliwości skali są odpowiednio równe fx = ——
«b
i /, = —— , gdzie ćj = 3 • 10* m/s oznacza prędkość rozchodzenia się fal elektromagne-
Xx

tycznych, At = 1 mm = 10~* m i A, = 10 mm = 1 0 _2m — długości fal ograni­

czające skalę. Podstawiając wartości «o, Ai i At , otrzymujemy /i = 3 • 101 1 Hz =
= 300 GHz i / , = 3 • 101 0 Hz =, 30 GHz.
741. Długość fali promieni rentgenowskich jest równa A = — = 10- 8 cm = 1 A
(angstrem). /

378
 742. Skala długości fal generatora wynosi od Ax = — = 3 • 10* m = 3 km do
h
A, = — = 11,6 m.
h
L (cm) Ciem)
743. Ponieważ £(H) = — — i C(F) = —— , to A(cm) = <\,(cm/s). T(s) =
10» 9 - 1011
= c0 (cm/s) • 2w| / l (H) • C(F) = 3 • 101 0 2 « y / = 2,1 ’ C(cm) •

744. Zgodnie z rozwiązaniem zadania 143, A(cm) = 2ji J/l.(cm) C(cm) = 1,88 X
X 10» cm lub A = 1,88 km.

745. Częstotliwość drgań obwodu jest równa f = ---- — = 53 kHz,

2«}/L(Cl-fCł)
1
częstotliwość kołowa wynosi o> = 2 n f — - • ------ = 3,33 • 10* s-1, okres drgań
________ y x fQ + c .)
jest równy T = 2n ^.(C j+ C ,) = 18,8 ms, długość fali wynosi A = c^T =
= fcico ^/ifC j+C ,) = 5650 m.

746. Częstotliwość drgań w obwodzie jest równa f = ----- * , długość wypromie-

2 ji J/ l C

‘Vi
niowanej przezeń fali wynosi A= — , gdzie c0 = 3 • 10* m/s oznacza prędkość rozcho-

dzenia się fali elektromagnetycznej, skąd / = — = 60 MHz i

c \^ /
= 3,52 • 10_7 H.
747. Pojemność kondensatora płaskiego z dielektrykiem (w układzie jednostek SI)
e«oS
jest równa C = ------ , gdzie «o = 8,85 • 10~ 1 2 F/m oznacza stałą dielektryczną. Okres

drgań obwodu wynosi T = 2?i |/L C . Długość fali, na którą nastrojony jest obwód, jest
B€qSL
równa A = c0T = 2 jrejl = 2350 m.
'V 1
748. Okres drgań obwodu jest równy T = 2?t J/jLcT, gdzie C oznacza pojemność
1 / A \*
kondensatora. Długość fali wynosi A = c^T, skąd C = — ( ------ 1 = 5,07 • 10- 1 0 F =
L \ 2 ^Co /
= 507 pF.
749. Długości fal ograniczające skalę są odpowiednio równe Ai = = 2n% JI l Cx
i A, = c0 r s = 2 <yi j/zC s - 6 j i c 0 j/iC j , gdzie c„ = 3 • 10* m/s oznacza prędkość roz­
chodzenia się fal elektromagnetycznych, I* i T, — najmniejszy i największy okres
drgań obwodu, L — indukcyjność cewki obwodu, skąd A, = 3At = 9 m. Wobec po­
wyższego skala długości fal wynosi od Ax = 3 m do A, = 9 m.

379
 750. Częstotliwość obwodu po nastrojeniu na pierwszą radiostację wynosi fx —
1
■, gdzie L oznacza indukcyjność cewki obwodu, Cj — pojemność począt-
2 j i )/ l
Cx
kową kondensatora zmiennego. Częstotliwość obwodu po nastrojeniu na długość tali
Co 1
A2 jest równa f2 = — = -, gdzie C2 oznacza nową pojemność kondensatora,
*2 2ji ][hC2
C l V
skąd _L = ( 2 , 1 I = 2,25, tj. pojemność kondensatora zwiększamy 2,25 razy.
Ci \ 4 ;
751. Częstotliwość drgań fali elektromagnetycznej podczas przejścia z jednego
ośrodka do drugiego nie zmienia się, dlatego przy prędkości rozchodzenia się c dłu-
gość fali jest równa A = -= 2 0 0 m.
f
 Rozdział IV

O P TY K A

§ 26. ROZCHODZENIE SIĘ ŚWIATŁA.

PRĘDKOŚĆ ŚWIATŁA. FALOWE I KWANTOWE
WŁASNOŚCI ŚWIATŁA

H H
752. Niech ax = — lx i a 2 = — 12 oznaczają współrzędne końca cienia w rozpa-
h h
trywanych chwilach czasu, wtedy at —lx i a2—/, oznaczają współrzędne człowieka
w tych samych momentach czasu. Wiadomo, że (aj—/*) —vt = a 2 —lt (rys. 315)
Vt+ h - l '
H = ------ -— ~ h - 8,5 m.
k -h
753. Źródło jest widoczne ciągle, jeżeli w czasie t — 2l/c przejścia przez światło
drogi ABOCD pryzmat zdąży obrócić się o 1/8, 2/8, 3/8 ..., ogólnie fe/ 8 część pełnego
21 l k c
obrotu. Dlatego — = — • —, skąd f = k ------ sa 528 k, gdzie k =1, 2, 3, ...
c f 8 161/ c
754. Prędkość światła w substancji jest równa v — — . Długość fali wynosi A =
v c c n
= —• = — , dlatego w próżni Ax = — = 4 • 1 0 - 7 m = 4000 A, w brylancie A2 =
f nf f
= — = 1,62 • 1 0 - 7 m = 1620 A.
nf
v,
755. Energia fotonu jest równa e = hv. Długość fali światła wynosi A = —
c ch v
gdzie v = — .wobec tego n = ,— = 1,5.
" hc Xe
756. e = hv = ---- r* 4 • 10-1# J.
A
757. Według prawa fotoelektrycznego mamy hv = ,P+Ek. Długość fali jest
c hc
równa A = — , wobec tego A = --------- = 2,5 • 1 0 - 7 m = 2500 A.
” P+Ek
758. Według prawa Einsteina dla zjawiska fotoelektrycznego mamy hv = P~\-
mv 2
4-------> P, wobec tego częstotliwość, przy której obserwujemy zjawisko fotoelektry-
2 P 1
czne, spełnia warunek v > — = 5 • 10l*— .
A s

381
 g 27. ODBICIE I ZAŁAMANIE ŚWIATŁA NA GRANICY PŁASKIEJ

759. I = h c tg a = 1,5 -t— = 0,9 m (rys. 316).

3
760. d = h tg a, l —d = H tg a, gdzie a oznacza kąt padania na zwierciadło pro­
mieni wychodzących z wierzchołka słupa i trafiających po odbiciu do oka człowieka
hl
(rys. 317) d - -------- = 1,2 m.
1 H +h

Rys. 316

761. Kąt między zwierciadłami jest równy <p = n —a (rys. 318). Z trójkąta prosto­
tę fr b
kątnego A S S ' mamy sin— - ---- , skąd <p — n —2 arc s in -----.
2 2 a 2 a

762. 1) Promień powraca do źródła po opisaniu trójkąta równobocznego (rys. 319),

dlatego kąty padania promienia na zwierciadła wynoszą « = 30°, kąty poślizgu fi = 60°
i trójkąt ABC jest równoboczny. Kąt między zwierciadłami wynosi <p — /J = 60°.

2) Aby powrócić do źródła po przebytej drodze, promień powinien paść na zwier­

ciadło drugie prostopadle do jego powierzchni (rys. 320). Dlatego trójkąt ABC jest
prostokątny, ponieważ kąt fł ma tę samą wartość co w przypadku 1 , szukany kąt
jest równy tp = 30°.

382
 763. Niech kąt padania promienia na zwierciadło do obrotu zwierciadła wynosi
wtedy kąt odbicia jest takie równy <p. Kąt między promieniem padającym i promie­
niem odbitym jest równy 2q>. Po obrocie zwierciadła kąt padania wynosi ę>+a, kąt
odbicia jest takie równy ę>+a, kąt między promieniem padającym i odbitym jest

Rys. 319 Rys. 320

równy 2(ęj-(-oe). Poniewai promień padający pozostał nieruchomy, wobec tego pro­
mień odbity obrócił się o kąt /S = 2(ę>+a)—2ę> = 2a = 54°.
764. Podczas obrotu zwierciadła o kąt a promień odbity obróci się o kąt 2a, wo­
bec czego l = d tg 2 « pa 2 , 8 8 m.
765. Niech fi oznacza kąt padania promienia na pierwsze zwierciadło, a y — na
drugie (rys. 321). Jest rzeczą oczywistą, ie a = 2/?-j-2y (kąt zewnętrzny trójkąta ABC).

383
Oprócz tego z trójkąta ABC otrzymujemy <p + = n, skąd
a = 2 {fi+y) = 2 y i nie zależy od kąta padania promienia.
766. Po dwóch odbiciach od zwierciadła promień biegnie w kierunku tworzącym
kąt 2y z kierunkiem promienia padającego (patrz zadanie 165). Kąt ten nie zależy od
położenia zwierciadeł i dlatego nie zmienia się podczas ich obrotu. Promień odbity
nie obraca się, tylko przemieszcza się równolegle. Szukany kąt wynosi y — 0°.
767. Bieg promieni w pryzmacie pokazany jest na rys. 322. Kąt padania promienia
na ściankę posrebrzoną BC jest równy kątowi ABC pryzmatu (kąty te mają wzajemnie
prostopadłe ramiona). Oznaczamy ten kąt przez cc. Kąt padania na ściankę posrebrzoną
AB pryzmatu <£ SDE — DEF = 2cc (ponieważ SD i EF są równoległe, a DE
przecina te równoległe, a kąty naprzemianległe są sobie równe). <£ EAC = FEP =
= 2a (jako kąty o ramionach wzajemnie prostopadłych). Ponieważ ABC-)- BAC -f-
+ < ACB = w, to ABC = cc = 36°; EAC = ACB = 2a = 72°.

Rys. 323
768. Oznaczmy przez 8 i & kąty, które tworzą promień biegnący wewnątrz pryz­
matu z prostopadłymi do ścian (rys. 323a). Suma kątów w A AKC jest równa n,
71
a suma kątów czworoboku ABCK jest równa 2jr, przy czym B AK = <£ BCK = —-,
wobec czego <p = d+B. Ponieważ y oznacza kąt zewnętrzny <£ ADC, dlatego y =
„ n
= (et—<5)+ (jS-#) = a+fl-<p. Szukany kąty = cc+p—y = — ■ Bieg promieni w pryz-
4
5
macie pokazany jest na rys. 323b i prowadzi do rozwiązania <p = P + y—oc —
Rozwiązanie to otrzymaliśmy przy pomocy rozważań geometrycznych, przy
czym powinno być spełnione także i prawo fizyczne załamania. W szczególności,
w drugim przypadku kąt padania na ścianę drugą pryzmatu wynosi & = y-f 8 > <p.
sin# 1 .
Ponieważ współczynnik załamania szkła n > 1 i ----- —= — , sin p > sin # i p > y.
sin p n

384
Ostatnia nierówność jest sprzeczna z wartościami fi = 60° = ---- ji i <p — ----- jt, dla­
tego drugie rozwiązanie odrzucamy.
sin a c c
769. Współczynnik załamania jest równy — n = = — , tj. n ps 1,4,u w - w
sm fi v n
pa 2,14 • 108 m/s.
sin a nt n
770. Zgodnie z prawem załamania mamy------= — . Oprócz tego a -|------- (-p =
sin fi nx 2

nt n2
: 7i (rys. 324), skąd sin fi = cos a i wobec tego tg cc — — , a = arc tg — .
ni ni

771. Kąt padania promienia wchodzącego do wody przy brzegu krążka forniru
jest równy a, przy czym tg a = — (rys. 325). Promień cienia tego krążka wynosi
ft
sin a
B =■ r+ H tg fi, gdzie kąt fi znajdujemy z prawa załamania------—= n. Rozwiązując
sin fi

skąd wyni­

ka, że promień cienia jest maksymalny Bmax r - = 7 m, gdy ft = 0.

|/n 2 — 1

25 — Zadania z fizyki 385

 772. Wychodząca z płytki wiązka jest równoległa do wiązki padającej. Bieg pro-
h d
mieni pokazany jest na rys. 326, skąd widać, że --------= —;----------- -. Według pra-
cos /? sin [a—fi)
sin a d_ j/n 2 —sin
__ 2 a„
wa załamania ———= n, skąd h = ---------— — —------ . ------- = 4,2 cm.
s*n P sin a (J/n2 —sin2a — J/l —sin2 a )
773. Bieg promieni w pryzmacie pokazany jest na rys. 327. Kąt zewnętrzny trój­
kąta równobocznego ADC jest równy q>= 2 [a—fi). Suma kątów trójkąta ABC jest

równa dwom kątom prostym y + 2 I(*

— — /?\
I = n, tj. y = 2fi. Według prawa załama-

sin v + y
sin a / 1 cos (y + y)
nia mamy—;——= n, skąd otrzymujemy n =
sin /3 . V I/ 1 —cosy
sin —
2
(=a 1,3.
774. Promień padając na ścianę AB (rys. 328) pod kątem a załamuje się pod ką­
tem fi. Według prawa załamania mamy
sin a
( 1)
sin /3
sin y 1
I ~ f ( 2)
sin a n
gdzie <p oznacza kąt zewnętrzny A ADC. Dlatego <p = (a—/3)+(ó—y).
^ AKC = 7 1 -3 , (3)
wobec tego
& = P+y- (4)
Rozwiązując układ równań (1) —(4) i uwzględniając, że w przypadku małych
kątów zamiast stosunków sinusów piszemy stosunek kątów, otrzymujemy <p =
= ( n - 1)0 = 4°.

386
%
 sin oc
775. / = 2ńtg/J (rys. 329). Według prawa załamania mamy----- -f = n, skąd
sinp
2 /isin a
l = ■ ■ ..... ....... ;=» 97 cm.
|/n 2 —sin2 a
1 776. Bieg promieni w płytce pokazany jest na rys. 330. ABC w trójkącie pro-
l
stokątnym ABC jest równy oc, dlatego AB = --------. Z drugiej strony, z trójkąta
cos oc

ADB wynika, że AB = 2d tg fi. Kąty oc i fi związane są prawem załamania------- = n.

sin p
Rozwiązując te równania i eliminując niewiadome fi i AB otrzymujemy n =

5 ocY
j ,.
18

777. W celu określenia pozornego miejsca położenia punktu budujemy dwa p

mienie wychodzące z tego punktu i padające do oka obserwatora. Niech jeden z pro­
mieni będzie prostopadły do powierzchni płytki, promień drugi będzie padał na po­
wierzchnię płytki pod małym kątem oc, załamywał się pod kątem fi i trafiał do oka
obserwatora. Wydaje się, że punkt znajduje się na przecięciu się przedłużeń promie­
ni w odległości h od powierzchni płytki. Z rys. 331 widzimy, że h tg = H tg oc,
tg a h sin oc 1
skąd ------- = — . Według prawa załamania mamy ------- = — .
tg p H sin P n
Dla małych kątów oc i fi lewe strony ostatnich równań uważamy za jednakowe. Wobec
tego prawe strony też są sobie równe i otrzymujemy H = nh = 8 cm.
778. Obserwator widzi obraz w punkcie S'. Znajdujemy go jako punkt przeci
się dwóch promieni bliskich wychodzących ze źródła S i odbitych od tylnej powierz­
chni płytki (rys. 332). Promień SBC, prostopadły do płytki, po odbiciu się przechodzi
przez punkt S. Promień padający na płytkę pod małym kątem oc wychodzi z niej
w punkcie A, pozostającym w odległości A B = h tg oc+2d tg od punktu B. Odcinek
AB jest przyprostokątną trójkąta prostokątnego AS'B, dlatego AB = [x —h) tg oc.

25*
387
 sin* tg cc
Z powodu małych kątów a i p prawo załamania piszemy w postaci------- n
sin p tg/? ’

Rozwiązując układ równań otrzymujemy x = 2 4,5 cm.

779. Koniec pręta znajduje się na głębokości H — l sin cc, gdzie l oznacza długość
zanurzonej części pręta. Na skutek załamania promieni na powierzchni cieczy obser­
wator widzi koniec pręta na głębokości h = l cos cc tg («—/?) (rys. 333). Dła obserwa­
tora patrzącego w kierunku pionowym kąty padania & i załamania <p są małe, dlatego

sinusy kątów zastępujemy ich tangensami i piszemy prawo załamania w postaci

d
sin & 1 tg & H h
---------- — r==s------ = ------= — , skąd H = nh łub tg cc = ntg {cc—fi). Rozwiązując
sin n tg <p d H
n — i1
ostatnie równanie względem fi otrzymujemy tg /3 = ---------------- .
n
-f tg cc
 Kąt jS jest największy przy takiej wartości kąta a, przy której suma w mianow­
niku jest najmniejsza. Ponieważ iloczyn tych składowych jest liczbą stalą, naj­
mniejsza wartość sumy jest wtedy, gdy obydwie składowe są równe. Wobec tego
—— = tg « i a = arc tg l/n .
tg a

780. Promień wychodzący do powietrza SAC (rys. 334) tworzy z prostopadłą do

* n
powierzchni wody kąt <p= —— a. W celu znalezienia pozornego miejsca położenia S'
przedmiotu konieczne jest prześledzenie biegu jeszcze jednego promienia SBD wy­
chodzącego do powietrza pod kątem q>-\-Aq>, gdzie A<p < <p. Według prawa załamania

sin ft 1 sin [ft-\-Aft) 1

m am y-------= ■— i ----------------- — . Długość odcinka A B wyrażamy przy pomocy
sin <p n sin (<p-\-A<p) n
długości boków trójkątów prostokątnych o przyprostokątnych h i H: h tg(ft-\-A<p) —
- h tg <p = H tg(ft+ A ft)-H tg ft.
Przekształcając te wyrażenia uwzględniamy, że przy małych kątach Aft i Arp
uważamy sin Aft Aft, sin A<p !=* A<p, cos Aft «=: cos A<p = 1. Opuszczając także człony

389
 H I cos <p \
zawierające iloczyny małych wielkości A& i A<p otrzymujemy h = — I ------ - I =
n \ cos & J
cos q> fj 2 ( s*nct
= Hn2
(j
/
n 2—-sin2 ę> I y |/n 2 —cos2 a
10,7 cm.
J
781. Po załamaniu na ścianie AB pryzmatu promień nie odchyla się od pro
padłej (rys. 335), dlatego k ą ta padania promienia na ściankę AC (wewnątrz pryzmatu)
tworzy kąt 60°. Kąt, pod którym promień wychodzi załamując się na ścianie AC, znaj-
sin a 1
dujemy z prawa załamania-------= — . Gdy kąt a = 60° i n — 1,5, kąt p nie ma
sin/ł n
wartości rzeczywistej. Wobec tego na ścianie AC zachodzi całkowite wewnętrzne od­
bicie i promień wychodzi przez ścianę BC prostopadle do niej. Szukany kąt NOP =
= <p = 60°.
782. Wyjście promieni do powietrza jest możliwe, jeżeli kąt padania promien
powierzchnię cieczy jest mniejszy od kąta granicznego a0, obliczonego z wzoru
1
sin a0 = — , dlatego promień szukanego okręgu wynosi B = h tg a 0, a jego powierz-
n
n A2
chnia jest równa S = Jifl2 = --------= 1256 cm2.
n2—1

§ 28. FOTOMETRIA

783. Ściany i podłoga pokoju są widoczne z punktu znajdującego się na suficie

w kącie bryłowym ta = 2jr steradiana, dlatego <2>= Iw = 1256 lm.
784. Działanie fotograficzne światła uważamy za proporcjonalne do energi.
świetlnej padającej na papier fotograficzny w czasie ekspozycji. Energia ta jest z kolei
proporcjonalna do iloczynu oświetlenia papieru fotograficznego i czasu. Dlatego aby
h /*
otrzymać jednakowe fotografie, musi być spełniona równość ----fx = -----/2, skąd

Według warunku zadania — = 3, wobec tego t2 — 27 s.

m *
h h
785. Oświetlenie ekranu z jednej strony jest równe Ex = --, z drugiej E 2 = -----
ri raa
h — 1/ h h
Według warunku = E2 i r!-(-r2 = /, skąd rx = ------- '------ I = lm i ra =

= ----- V 2 l= 0,8 m.

Drugi pierwiastek równania kwadratowego nie odpowiada warunkom zadania,

zgodnie z którymi ekran umieszczony jest między żarówkami.

390
 786. Oświetlenie arkusza papieru przez żarówkę pierwszą wjgiosi El = —— ,
x2
a przez drugą . Według warunku zadania El =2E2, wobec tego x~=
(x -lf
l
. Znak minus odpowiada przypadkowi, gdy obie żarówki oświetlają
1 ±
tę samą stronę tego arkusza, wtedy x = 9 m. Jeżeli zaś arkusz umieszczony jest
między żarówkami i każda z nich oświetla tylko jedną ze stron arkusza, to x = 1 m.
I
787. Oświetlenie jest równe E = — cos a, gdzie r = d cos a. Wobec tego E =
r2
3 lx.
d2 cos a d2 j/l —sin2a

788. Stosunek oświetleń wynosi Et :E t - - cos a : ---- cos j3. Gdy a = /? = 0

i r, : rs = 1 : 2, szukany stosunek jest równy---- = 4. Jeżeli

Ei
E,
zaś « = 60°, P = 0, to —- = 2 .
E 2
I
789. Oświetlenie brzegu stołu wynosi E = ----cos a,
r2

gdzie r = " ^ / f t 2 -)- j ,c o sa = — (rys. 336). Całkowity

strumień światła wysłany przez żarówkę jest równy 0 = /co,

gdzie co = 4zt steran oznacza kąt bryłowy, pod którym
widoczne są wszytkie przedmioty otoczenia z punktu, w którym znajduje się żarówka.
0h
Rozwiązując te równania otrzymujemy E — 34,2 lx.
in
I-*?)’
790. Szukana powierzchnia jest okręgiem o promieniu /?, na którego granicach
Ih
oświetlenie jest równe danemu: E — * Powierzchnia tego okręgu wynosi
(A2+/?2)’/!

S = nR 2, wobec tego S = n
/ I
M M 1055 m2

791. El = ----cos cc = — cos3 «J, gdzie h oznacza wysokość latarni nad ziemią,
rj 2 h2
I I cosa 2 \ 3
a I — natężenie światła latarni. E„ = — cos3 a„, skąd E~ = E t I -------- I = 80 lx.
h y cos «j I
792. Najsłabsze oświetlenie podłogi Et obserwujemy w punktach podłogi w po­
bliżu ściany. Najsłabsze oświetlenie ściany E2 ma miejsce w punktach ściany w po-

391
 Ih
bliżu podłogi (rys. 337). Ej — - ■ cos/3 =
<P / d* V I 4 d2
/i2+ ■
ft2 + T (w + t )
d
I—
2 E,
Według warunku zadania - n, skąd A = ---- = 7,5 m.
in

h i )

CCi
d
Rys. 337

h
793. Oświetlenie środka stołu, jakie daje żarówka pierwsza, wynosi Ej =
V ’
a żarówka druga E 2 = ----- . Oświetlenie brzegu stołu iest odpowiednio równe E s.=
V
—— iE , ------------- . Według warunku zadania Ej = E „ skąd
i1 “
& \ s/»
V + -r
\ 4 .1
/ tpy
/ j Aj Aa* H— t~
E* V 4 )
3.
Eą
r u i , . 9 1 d* 1\3/.

Oświetlenie zmniejszy się trzykrotnie.

794. Oświetlenie wypadkowe w szukanych punktach (rys. 338) jest równe Et =
/j*i
■+ , gdzie /j oznacza natężenie światła pierwszej żarówki,
(ł2 +V )V , ('2 + V ) V* ■
a / j — drugiej. Jeżeli zamienimy miejscami żarówki, to oświetlenie w tych samych
/„A, IV i
punktach wynosi E 2 = . Według warunku zadania Ej = E a,
^ (Z2 +A12)*/. +' (Z2 +Aa2)*/,
wobec tego Z= h1'l>hi'U[h1,U+ha'l»)1l‘ 21,6 m.
Z
795. Odległość od każdego źródła do płytki wynosi r = . Promienie od jed­
V*
nego ze źródeł padają na płytkę normalnie, a od dwóch pozostałych pod kątem pada-
I 3/
nia a = 60°. Oświetlenie jednej strony wynosi Ej = — = ----= 30lx, a drugiej Ea =
/ 31 r2 12
= 2 — cos a = ----= E, = 30 lx.
r2 ł2
796. Niech długość boku rombu wynosi Z. Wtedy oświetlenie wytworzone przez
dwie skrajne żarówki jest równe E0 = 2 — cos a, gdzie a oznacza kąt padania pro-
1»

392
mieni od skrajnych żarówek. Oświetlenie wywołane przez wszystkie trzy żarówki
1
wynosi E1 = E0 H------ , gdzie lx oznacza długość większej przekątnej rombu. Z wa-
*i2
h l/T E1
runku zadania mamy cos a = — = - — ; lx = / J/3 , — = n, skąd / = 3 p n / 0
2/ 2 Ea
= 6 | / T / 0.
797. Oświetlenia wytworzone przez każdą żarówkę oddzielnie dodają się U
/Ax i/lo
= Ą +B, = = 14,26 lx (rys. 338).
(P+V)*'* + (P + V ) Vl

798. Oświetlenie środka stołu jest sumą oświetleń wytworzonych przez każdą
I I cos a n
żarówkę oddzielnie. Pod jedną z żarówek Ex = ----- 1------------, gdzie cos a = ■
A2 “2 +i*
A ' “ y W i*
2 / cos /?
(rys. 339). Po umieszczeniu stołu pośrodku między żarówkami Et —

?i 1 /
gdzie cos /J Stosunek oświetleń jest równy — = — I h*+
?, 2 y

p \*UV I
l / w+(?)
1 1

4 / L* 8 (/i2 + p ) />J
799. Wprowadzenie zwierciadła płaskiego jest równoważne pojawieniu się no­
wego źródła S', które jest obrazem źródła S w zwierciadle (rys. 340). Źródło S' ma ta­
kie samo natężenie światła J, ponieważ podczas odbicia od zwierciadła płaskiego kąt
bryłowy, w którym rozchodzi się energia świetlna, nie zmienia się i nie ma strat energii
1
świetlnej. Oświetlenie w punkcie C po umieszczeniu zwierciadła wynosi E% = -----(-
(fi

393
 / cos a 41 \ f c + 1 /
, a bez niego Et = — . Stosunek oświetleń jest
a2 3 j / r + 4 a2

Ei
równy---- =1,17.
Et
800. Z punktu, w którym umieszczona jest żarówka, obrazek jest widoczny pod
S
kątem bryłowym ą ! » — , ponieważ uważamy, że wszystkie punkty obrazka są
a2
jednakowo oddalone od źródła. Wobec tego na obrazek od żarówki pada strumień

świetlny = Io)t . Wpływ zwierciadła uwzględnimy, jeżeli zamienimy go na do­

datkowe źródło, mające takie samo natężenie światła I i znajdujące się w odległości 26
od źródła pierwszego, tj. w odległości r = a-|-26 od obrazka. Padający na obrazek
S
strumień światła od źródła drugiego jest równy <P2 = Ro2, gdzie co2 *=« ——. Całkowity
r2
IS IS
strumień światła wynosi <Z>= &i-\-0„ ---------1------------- 3,75 lm.
1 * a? (a+26)2

§ 29. ZWIERCIADŁA KULISTE

801. Promień krzywizny zwierciadła kulistego (promień kuli) jest równy R = 2F.
. (a V
Według twierdzenia Pitagorasa mamy I — ) + 6 2 = R2 (rys. 341), skąd 6 =

&r2
4F2 ----— = 1,26 m.
Y
8 0 2 . --- 1---- = — . Według warunku f = d, wobec tego d = 2 m.
d f F
1 1 1 2 2 df
803. — -|---- = — = — , wobec tego R = ------- = 0,8 m.
d f F fl d+ f

394
 I l l L f F
8 0 4 .-----1---- = — ; — = — , skąd L = --------- l = 0 , 2 2 m.
d f F I d d -F
f 1
805. Powiększenie jest równe k = — . Dla zwierciadła sferycznego mamy-----[-
, , d , d
1 1 k
-I---- = — . Według warunku zadania f —d = a, skąd F = ---------a = 0,4 m.
/ F k* - 1
806. Mały wycinek powierzchni kuli jest zwierciadłem wklęsłym, którego ognis-
a
kowa wynosi jF = — , gdzie a oznacza średnicę kuli. Obraz umieszczony jest w od-
4 1 1
ległości f = a od zwierciadła. Według wzoru na zwierciadło kuliste mamy-----1---- =

1 t t
= — . Powiększenie jest równe k = — , skąd k = ------1 = 3.
F d F
1 1 1 2
807. Według wzoru na zwierciadło wklęsłe mamy — + — = — = — • Zgodnie
Fd 2
z warunkiem d — 2R, skąd f = ------- = — R. Obraz jest rzeczywisty. W celu
d —F 3
wyznaczenia obrazu wykorzystujemy dwa promienie wychodzące z punktu świetlnego S
(rys. 342). Jeden z promieni SP biegnie wzdłuż głównej osi optycznej zwierciadła i po
odbiciu biegnie w tym samym kierunku. W celu wyznaczenia biegu dowolnego pro­
mienia SA po odbiciu się prowadzimy poboczną oś optyczną BC||Sy4. Znajdujemy
punkt D przecięcia się pobocznej osi optycznej BC z płaszczyzną ogniskową FD.
Przez ten punkt prowadzimy promień odbity ADS'. W punkcie S' na przecięciu pro­
mieni odbitych PS' i /4S' otrzymujemy obraz rzeczywisty punktu S.

808. Jeżeli punkt O jest źródłem, to punkt Ox jest oczywiście obrazem tego
źródła. Wobec tego dowolny promień padający na zwierciadło z punktu O po odbiciu
się przejdzie przez punkt Oj. Prowadzimy OE [| B(Ą, łączymy punkty E i 0Ł (rys. 343).
Korzystamy z własności odwracalności promieni, uważamy, że na zwierciadło pada
równoległa wiązka promieni OE i DB. Równoległe promienie po odbiciu od zwierciadła
schodzą się w punkcie M leżącym na powierzchni ogniskowej zwierciadła. Prowadząc
z punktu M prostopadłą do głównej osi optycznej wyznaczamy położenie ogniska.
/ 1 1 1
809. Powiększenie początkowe wynosi fci = — , przy czym---- 1- •— = — . Prze-
d d f F
1 1 1
dmiot i jego obraz przesuwamy na odległość x, mamy wtedy--------- 1---------= — .

395
 / —X 1
Nowe powiększenie jest równe fc, = -------, skąd otrzymujemy fc2 = — = 0,2; x =
d-\- x kx
— f —d, tj. przedmiot i obraz zamieniły się miejscami.
810. Powiększenie w pierwszym przypadku wynosi kx = — , a w drugim ft, =
d
fi 1 1 1 1 1
= -------. Według wzoru na zwierciadło wklęsłe mamy------1---- = — i ---------- 1----- =
d—a d f F d—a fx
1 fcifc,
= — , skąd F ■ a — 35 cm.
F ftj-fc,
811. Jeżeli przedmiot umieszczony jest dalej od ogniska zwierciadła, to a =
1 1 1
= d—F; b = f —F. Zgodnie z wzorem dotyczącym zwierciadła — + — = — .
Jeżeli przedmiot umieszczony jest między zwierciadłem a ogniskiem, to a = F —d,
1 1 1
6 = f+ F , w tym przypadku wzór ten piszemy w postaci------ = — . Rozwiązując
d f F

ie ft =
oddzielnie te układy równań otrzymujemy powiększenie = 1 / — = 1,5
d \ł a
w każdym przypadku.
812. Jeżeli punkt świecący należy do pewnego przedmiotu, to jego obraz ma po-
L f 1 1 1 2
większenie fc = — = — . W przypadku obrazu rzeczywistego---- 1-----= = —,
I d d f F R
2Ld 1 • 1 1 2
wobec czego R ■ - 1,2 m. Dla obrazu pozornego---------- ; — = — , dlatego
L+l F R
2Ld
R — -------= 2 m.
L —l

Rys. 345
813. Promień skrajny AB wiązki po odbiciu od zwierciadła i po przejściu prz
ognisko trafia na ekran w punkcie E leżącym na granicy okręgu świetlnego (rys. 344).
d D
Z podobieństwa trójkątów BFP i EFM wynika, że— :F = — : (a—F), skąd D =
d[a —F)
= 10 cm.

396
 814. Źródło, którego natężenie światła jest równe /, daje na ekranie znajdującym
/
się w odległości r oświetlenie Ex = — . Jeżeli źródło światła znajduje się w ognisku
r2
zwierciadła, to do energii świetlnej pochodzącej bezpośrednio od źródła dodaje się
energia promieni przychodzących do ekranu po odbiciu się od zwierciadła. Ponieważ
promienie te uważamy za równoległe, strumień światła 0 padający na powierzchnię S
ekranu po odbiciu od zwierciadła jest taki sam, jak strumień padający na taką samą
powierzchnię S zwierciadła. Oświetlenie całkowite powierzchni S ekranu wynosi

0 Im F2 I I
E = E, -|----- = E, --------= £ , -1---------- --------- 1------ . Stosunek oświetleń jest
S S 1 S r2 F2 J

równy
) '
10».

1 1 1 2
815. Z wzoru na zwierciadło sferyczne mamy-----------------= — , skąd d =
d f F R
fF W
sa 0,43 m.
f +F 2f +R
1 1 2 f
816. — ± — = — ; k — — . Znak plus odpowiada obrazowi rzeczywistemu,
2kd
minus — pozornemu, skąd R — , tj. R — 36 cm dla obrazu rzeczywistego i R =
fc±F
— 50,4 cm dla pozornego.
817. Koło świetlne na ekranie otrzymamy przy pomocy promieni odbitych prze
zwierciadło (rys. 345). Ponieważ punkt świetlny S umieszczony jest w pobliżu ogniska,
promienie traktujemy jako wychodzące ze źródła pozornego — obrazu S' punktu S.
Z wzoru na zwierciadło kuliste mamy

1 1 1
1
~d ~f W ( )

Średnica zwierciadła jest równa l = 2 / tg ot. ( 2)

Średnica okręgu świetlnego wynosi L = 2 ( /+ 2 F) tg a. (3)
F L
Według warunku zadania d = — . Z wzorów (1)—(3) otrzymujemy— = 3.
2 l
818. Punkt świecący uważamy za należący do pewnego przedmiotu umieszczo­
nego prostopadle do głównej osi optycznej zwierciadła. Przedmiot jest odzwierciedlony
b f
i powiększony k = — .Z drugiej strony k — — .Z wzoru na zwierciadło kuliste mamy
a d
1 1 1 F b
—--------= — . Szukany stosunek jest równy n = --------- = k = — = 2,5.
d f F F —d a
819. Obrazy (pozorne) źródeł znajdują się w odległości i / 2 od zwierciadła.
Odległość między nimi wynosi l = f2—fv

397
 1 1 2 1 1 2
Z wzoru na zwierciadło sferyczne mamy —
a TT ft d7 ft TT
R R 3
gdzie ef, = — i d, = — , wobec czego l = — ft.
1 6 3 4
820. Niech CA = R oznacza promień krzywizny zwierciadła kulistego (promień
kuli), a BA = r — promień wnęki (rys. 346), wtedy BP — d, czyli odległość od przed-

II
ll

S'

Rys. 346
miotu (rysunku) do zwierciadła określamy przy pomocy twierdzenia Pitagorasa:
(ft—d)2 + r 2 = ft2. (1) Z wzoru na zwierciadło kuliste mamy
1 1 1
(2)
~ d ~ 7 ~"ft
Powiększenie liniowe jest równe

(3)

r
Uwzględniając, że— = 0,8, według warunku, z wzorów (1)—(5) otrzymujemy
1

821. Promień biegnący wzdłuż promienia zwierciadła kulistego po odbiciu biegni

z powrotem w tym samym kierunku. Dlatego położenie środka zwierciadła znajdujemy
łącząc punkty S i S ' i przedłużając linię do przecięcia z osią optyczną (rys. 347).

398
 Promień odbity od zwierciadła w jego biegunie P tworzy z osią optyczną N N '
taki sam kąt, jak i promień padający. Odkładamy odcinek SQ, którego połowa jest
równa wielkości przedmiotu po drugiej stronie osi optycznej, łączymy punkty Q i S',
znajdujemy biegun P zwierciadła. Położenie ogniska F wyznaczamy prowadząc
SM || N N ' i łącząc S' i M.

Rys. 348

822. Obraz pozorny w zwierciadle kulistym znajduje się w odległości rx = d-\-fi

1 1 2 fi
od człowieka (przy czym----- - — = — ) i jego wielkość H, = h — , gdzie h oznacza
d f R d
wielkość rozpatrywanego detalu (rys. 348). W zwierciadle płaskim (F = oo) r 2 = 2d
i H2 = h. Obraz w zwierciadle kulistym człowiek obserwuje pod kątem <pl (przy czym
«i Ho
tg ffi = -----), a w zwierciadle płaskim ■— pod kątem <y2 (tg <p2 ■ -). Powiększenie

tg <Pi
kątowe obrazu pierwszego' w porównaniu z drugim wynosi k = , skąd
t g ? >2
d= 0, 6 m.
fc- 1

823. Na rys. 349 pokazany jest bieg promieni w układzie. Do wyznaczenia biegu
promieni wygodniej jest korzystać z promieni przechodzących przez ognisko i przez
środek zwierciadła, a także promieni równoległych do osi optycznej. Punkt S zbież­
ności promieni w nieobecności zwierciadła rozpatrujemy jako źródło pozorne, a od­
ległość l tego punktu od osi — jako wymiar przedmiotu pozornego zawierającego
punkt S. Wtedy L oznacza wymiar (rzeczywistego) obrazu tego przedmiotu, a S' —

399
 I l l
obraz punktu S. Z wzoru na zwierciadło mamy — -----1-----= — . Powiększenie jest
f L FL d t F
równe — = — , skąd l = -------= 0,25 m.
d l F -f
834. Punkt przecięcia się promieni przedłużonych poza zwierciadło rozpatrujemy
1 1 1 Fd
jako źródło pozorne. Ponieważ-----1---- = — , to f = -------- = 0,075 m.
1 F d f F d+ F
825. Punkt, w którym promienie przecinają się w nieobecności zwierciadła, jest
1 1 1
dla zwierciadła źródłem pozornym. Z wzoru na zwierciadło m am y------- 1---- —— •
F d f F
Według warunku zadania ( — — , wobec tego B = 2F = 8d = 160 cm.
5
826. Wyznaczenie ogniskowej sprowadza się do rozwiązania układu równań
1 1 1 ,
— + — = — , /- J ? = a.
d f F ' '
W przypadku gdy obraz punktu leży w pobliżu głównego ogniska zwierciadła,
przyjmujemy f — F = —a,' jeżeli zaś obraz leży dalej od ogniska, to f — F =■ + a.

Pierwszy układ równań daje Flt t — — ± skąd F1 = 12 cm lub Ft =

2

a /" a *
= 8 cm. Z drugiego układu równań otrzymujemy F a,t — — —± 1 / — + a d , tj.
F , = 4 cm lub F4 = —24 cm. W ostatnim przypadku zwierciadło jest wypukłe.

Bys. 350
827. W celu wyznaczenia obrazu konieczne jest znalezienie biegu dwóch dowol­
nych promieni wychodzących z punktu S. Promień SP (rys. 350) po odbiciu biegnie
z powrotem wzdłuż głównej osi optycznej. Aby wyznaczyć kierunek dowolnego pro­
mienia odbitego od zwierciadła, prowadzimy poboczną oś optyczną ON [| SK. Przez
punkt A przecięcia pobocznej osi z płaszczyzną ogniskową przechodzi przedłużenie A K
promienia odbitego KB. Obraz punktu S oko widzi w punkcie S' przecięcia się przedłu­
żeń dwóch promieni odbitych PD i KB. Obraz jest pozorny, ponieważ promienie są
rozbieżne. j j j
828. Dla zwierciadła kulistego wypukłego m am y-----1---- -----------, gdzie F —
d { F
B Bd
= — . Z równań tych otrzymujemy szukaną odległość / ----------------—0,65 m.
2 B-\-2d
Znak minus oznacza, że obraz przedmiotu jest pozorny.

400
 82». Dla zwierciadła wypukłego, uwzględniając, że obraz źródła rzeczywistego
1 1 1 fF
w takim zwierciadle jest pozorny, mamy — — — = ----— , skąd d = ———= 1 , 8 m.

830. Stosunek wielkości obrazu i przedmiotu jest równy k = — , gdzie odległość /

d
od zwierciadła do obrazu pozornego znajdujemy z wzoru - , skąd k ■
F 1
= — ■ Obraz jest cztery razy mniejszy od płomienia.

831. Na rys. 351 przedstawiony jest bieg promieni. W celu wyznaczenia obrazu
posługujemy się jak zwykle promieniami równoległymi do osi optycznej, a także
promieniami, których przedłużenia przechodzą przez ognisko zwierciadła lub przez
1 1 1
jego środek. Z wzoru na zwierciadło kuliste m a m y -— . — = — — . Według warunku

L f 1
zadania powiększenie jest równe k = — — — = — , skąd d
1 1
832. Obraz przedmiotu w zwierciadle wypukłym jest pozorny, dlatego----------=
1 2 d t
==------------------. Według warunku zadania d — nf, wobec tego d = [n —l)F =
F R
n —1
■f l = 0, 4m.
833. Promień krzywizny zwierciadła jest równy R = 1F, odległość od zwierciadła
F
do obrazu pozornego punktu świecącego wynosi f = — . Dla zwierciadła wypukłego
1 1 1
mamy — ----—= — — , dlatego R = 2d = 2 m.
834. Odległość między przedmiotem i jego obrazem w zwierciadle wypukłym
l
wynosi x = d-\-f. Ogniskowa zwierciadła jest równa F = — .Z wzoru na zwierciadło
1 1 1 4
kuliste mamy----------= ------- . Rozwiązując układ równań otrzymujemy x =
d f F
2 d+ l
= 2d --------s» 0,34 m.
4c(+/

26 — Zadania z fizyki 401

 833. Załóżmy, że bliższy od zwierciadła koniec ołówka znajduje się w odległości
1 1 1 1 1
d, od niego, a dalszy •—■ w odległości d,, wtedy----------- = ------- , ------------ =
di h F dt /,
1
---------- i dt —dx = l. Rozwiązując ten układ równań otrzymujemy
F

W + fi-ft)
Znakowi ujemnemu odpowiada wartość F — 12 cm, przy której przedmiot nie jest
rzeczywisty, ponieważ d < 0. Przy znaku dodatnim przed pierwiastkiem otrzymu­
jemy F = 120 cm.
838. Uważamy, te promień N A należy do większej wiązki promieni zbieżnych
w punkcie A; przyjmujemy ten punkt za źródło pozorne (rys. 352). Punkt B jest
wtedy obrazem (rzeczywistym) tego źródła. Odległość A P = d, odległość BP = f.
1 1
Z wzoru na zwierciadło kuliste m am y --------1---- =
d f
1
= -------. Oprócz tego, według warunku, d + f = /, skąd

i —/T F —
' ± 1, / Fr * +^ — = 0,25 F • (7±5). Słuszna
■y jest tylko wartość d = 0,5 F, ponieważ przy d = 3F
promień po odbiciu nie przecina głównej osi optycznej.
837. Punkt zbieżności promieni w nieobecności zwier­
ciadła jest przyjęty za źródło pozorne. Promienie odbite od
Rys. 352 zwierciadła dają w danym przypadku obraz rzeczywisty,
1 1 1 2 2 fd
dlatego m am y--------1---- = — — = ------- , skąd B = ------- = 1,2 m.
d f F B f —d
1 1 1 fF
838. Z wzoru na zwierciadło m am y------- 1---- = -------, skąd d = — —— 0,4 m.
d f F f+ F
839. Ponieważ d oznacza odległość od źródła pozornego, wzór na zwierciadło
1 1 1 2
wypukłe przedstawiamy w następujący sposób: — — = — — = — — . Przed
1 . .
członem — , zawierającym niewiadomą odległość od zwieciadła do punktu przecięcia
promieni, stawiamy znak plus. W przypadku gdy po odbiciu od zwierciadła przetną
się nie same promienie, a tylko ich (pozorne) przedłużenia, otrzymujemy ujemną
wartość wielkości /. Jeżeli zaś promienie odbite są zbieżne, to otrzymujemy wartość
dodatnią f.
Bd
W naszym przypadku / = —— — = —0,28 m, tj. promienie odbite rozchodzą
się tak, że ich przedłużenia przecinają się w punkcie znajdującym się w odległości
28 cm za ekranem.
840. W danym przypadku zarówno źródło, jak i obraz są pozorne, dlatego wzór

402
 1 1 fd
na zwierciadło wypukłe piszemy w postaci — = ‘----- , skąd F = ——
— 0,32 m. t F f+ d
841. Po odbiciu od zwierciadła wypukłego promienie rozchodzą się w pos
wiązki, jak gdyby wychodzącej ze źródła punktowego znajdującego się w ognisku
zwierciadła. K ąta, który tworzą z główną osią optyczną zwierciadła promienie skrajne
d
wiązki, wyznaczamy z wzoru tg a = ----- . Ogniskowa zwierciadła znajduje się w od-
2F —
ległości a-\-F od arkusza‘papieru. Średnica oświetlonej ramki jest zatem równa D =
d(a-t-F) T ‘lad
— 2(a-|-.F) tg a = ----—----, skąd szukany promień wynosi ft = 2F = — —-- =
= 2 0 cm.

§ 30. SOCZEWKI

l
842. d = 1 — = 7,5 m.
1
** 1 1
843. Z wzoru na soczewkę mamy D = —— I---------- 1,5 dioptrii.
h H -h
844. Środek optyczny O soczewki leży na przecięciu się prostej SS' z osią optycz
Następnie prowadzimy proste SB i S'B' równolegle do osi optycznej, łączymy punkt S

z punktem B', a punkt S' z punktem B i przedłużamy proste SB' i S'B do przecięcia
się z osią optyczną. W punktach przecięcia się leżą ogniska soczewki (rys. 353-356).
Podany sposób wyznaczania środka optycznego soczewki i jej ognisk opiera się
na znanej metodzie wyznaczania obrazu punktu przy pomocy trzech promieni: pro­
mienia równoległego do głównej osi optycznej, promienia biegnącego przez środek
soczewki i promienia przechodzącego przez ognisko.
W pierwszych trzech przypadkach soczewka jest skupiająca, a w czwartym —
rozpraszająca.
W przypadkach 1 i 4 obrazy są pozorne, a w przypadkach 2 i 3 — rzeczywiste.
343. Położenie ognisk znajdujemy prowadząc do głównej osi optycznej prosto­
padłe z punktów przecięcia się z danymi promieniami pobocznych osi optycznych,
które są równoległe do promieni padających i załamanych (rys. 357).
846. Przy robieniu zdjęć przedmiotu bardzo oddalonego film jest umieszczo
w płaszczyźnie ogniskowej, przy robieniu zdjęć przedmiotu bliskiego odległość

2e* 403
 I l l
od obiektywu do filmu znajdujemy z wzoru -----1---- = — . Szukana zmiana wynosi
f2 d f F
Af = f - F = - i=! 0 ,9 8 c m .
d -F
847. Ekran znajduje się początkowo w odległości f od soczewki. Odległość tę wyzna-
1 1 1
czarny przy pomocy wzoru soczewkowego---- 1---- = — . Po przesunięciu obrazu na
d f F

odległość l w kierunku soczewki lub w kierunku przeciwnym obraz źródła „rozpłynął

się” w plamkę świetlną BG lub DE (rys. 358). Z podobieństwa trójkątów ACH, BCG

i DCE

Rys. 357
1 1 1
848. Z wzoru soczewkowego mamy ■ — = — . Z podobieństwa trójkątów
a F
2 r 2 R ar
wynika (rys. 359)----= -------- , skąd B = -----= 0,08 m.
d d+a F
L f L
849. Powiększenie jest równe k = — = — , dlatego f — — d = 10 m.
I d l
H f 1 1
849. Powiększenie jest równe — = — . Wzór soczewkowy ma postać-----1----
h d t
1
= — , dlatego H = 1 cm.
- * ( HL f 1 1
851. Powiększenie wynosi— = — , gdzie f i d związane są wzorem— + —
1 l
= — , wobec czego F = f ------- 15,4 cm.
F ' L+l

404
 852. Jednakow e w ym iary przedm iotu i jego obrazu rzeczywistego oznaczają, że
1 1 /
— + — = D, przy czym — = 1 .
a f d
1 1
Gdy odległość między soczewką i żarówką zwiększy się o l, t o -------- 1---- = O,
d+ l fi
fi 1-fc
gdzie--------= k, skąd l = ----------- 0,25 m.
d+ l kD

i
M 1

H
W

Rys. 360
853. Jeżeli amplituda drgań soczewki w pierwszym przypadku lub źródła (w dru-
At f+ d A 2 f 1 1 1
gim) jest równa A, t o ---- = ------- i ----= — . Oprócz tego------1---- = — skąd
A d A d d f F
d = -----F = 0,64 m.
At
1 1 1 i
8 5 4 . ---1---- --- — ; k = — , wobec czego f = (k+ l)F = 5,1 m.
d f F d
1 1 1 f H
8 5 5 . --- b — = — , k = — = 2 , 5 - 10-*, skąd F = ----------0,5 m.
H f F H 1

1 + ~k

856. Załóżmy, że od początku spadania przedmiotu upłynął czas t. W tym mo­

mencie ma on prędkość u = gt i po upływie czasu Al przebywa on drogę Al = v At.
W tym samym czasie obraz przedmiotu przebywa odległość AL = vtAl, gdzie vl = at.
AL / 1 1 1 ad
Oczywiście-----= — i ------1---- --- — , skąd F = --------»=s 0,1 m.
Al d d f F a+g
857. Obraz odcinka AB wyznaczamy z rys. 360. W celu wyznaczenia obrazu

405
każdego z punktów wystarczy określić bieg dowolnych dwóch promieni wychodzących
z punktu załamania w soczewce.
858. Odległość / od soczewki do ekranu, na którym powstaje obraz punktu, wyzna-
1 1 1
czarny z wzoru soczewkowego — + — = — • Po przesunięciu soczewki w dół obraz
takie przesunie się w dół po ekranie (rys. 361). Z podobieństwa trójkątów ASB i OSC
L d+ f Id
wynika, że — = ------ , dlatego L = -------- = 4,5 cm.
I d 6 d -F
R f 1 1
859. — = — . Zgodnie z wzorem soczewkowym m am y-- 1---- = D , skąd / =
B + r r d d f

rD
1 1 i i t
860. Z rów nań---- 1---- — i k = — otrzymujemy k — — — 1 = 15.
d i
861. Do przesunięcia przedmiotu d1 = a, /i = a i wobec tego z wzoru soczewko-
a h
wego mamy F = — = 0,25 m. Powiększenie wynosi k, = — = 1, czyli odzwier-
2 • di
ciedlenie przedmiotu jest naturalnej wielkości.
fi 1 1 1
Po przesunięciu d, = a —l i kt = — . Stosując wzór soczewkowy----- 1----- = —
di U
otrzymujemy fc, = = 5. Obraz powiększony jest pięć razy.
dt - F -l-F - 2/
1 1 1 H F
862. Z wzoru soczewkowego mamy-----1---- --- — . Powiększenie wynosi — = — ,
d f F h d

gdzie H oznacza wymiar obrazu, skąd d = F ( 1 + Według warunku zada-

nia H < 36 mm, wobec czego d > 255 cm.

863. Obraz punktu znika, jeżeli ekran jest tak ustawiony, że ani jeden promień
a
wychodzący z punktu nie trafia na soczewkę (rys. 362). — :x = l : {d—x). Oprócz
L f 1 1 1
tego — = — i ---- f- •— = — , skąd x ■ 8 cm.
l d d f F
(“ -HW )
406
 884. Odległość Al = vAt, na którą przemieści się samochód w czasie ekspozyc
i odległość Ar, o którą przemieści się w tym samym czasie jego obraz, związane są
Ar d 1 1 1 . ,
wzorem----= — . Oprócz tego----- 1---- = — . Według warunku zadania Ar < a.
Al f d / F
o(d -F )
Rozwiązując dany układ równań i nierówności otrzymujemy At < - s.
uF 200
863. Wzór soczewkowy---- 1---- = — pozwala znaleźć odległość f obrazu od so-
d f F
czewki. Każda z rozsuniętych połówek soczewki działa jak cała soczewka, której oś
*
oddalona jest od źródła na odległość i = —-. Wobec tego każdy z obrazów oddalony

jest od tej osi na odległość L = l — (rys. 363). Szukana odległość wynosi S = 2L +

d
sd
+ 21 6 cm.
d -F

. Powiększeniem obrazu nazywamy, jak zwykle, stosunek wielkości obrazu

8 6 6

L h -U
do wielkości przedmiotu k — — = —----— . Stosując dwa razy wzór soczewkowy
l dt - d x
1 1 1 1 1 1 F2
— + — — i ------j- — = — otrzymujemy k = ■ f=y 4.
F d2 /g F (d1 -F )(d s- F )
867. Przedmiot umieszczony wzdłuż głównej osi optycznej jest odzwierciedlony
F F
i jego powiększenie k = ----------------- (patrz zadanie 860). Powiększenie obiektu
dt —F dt —F
znajdującego się w odległości dx wynosi ■ (patrz zadanie 861), a powię-
d i-F
F
-, wobec tego k = k, k,.
d .- F ,
1 1 1
8 6 8 . Korzystając z wzoru soczewkowego — + — = — otrzymujemy odległość
d2 (F + a ) 2
s — d + f = ------- = ----------, gdzie a = d—F. Ponieważ obraz jest rzeczywisty,
d—F a
d > F i wobec tego a > 0.

407
 (F + a )2 (F — a)2
P rz e k s z ta łc a ją c w y ra ż e n ie d la s o trz y m u je m y s = --------------- = 4 F - | ------------------ .
a a
N a jm n ie js z a o d le g ło ś ć s0 = 4F je s t w te d y , g d y a — F. p rzy czy m d = / = 2 F.

1 1 s / s 2 25±15 *
8 6 9 .---- 1---- = 2F; d + / = s, skąd d = —± 1 / ------- Fs = ---------- F: / = — i
d / 2 I / 4 8 2

25=F15
F.

M o ż liw e s ą d w a r o z w ią z a n ia : d1 =
i d2 : -F, / 2 = 5F. Istnienie
5F , /j = — F
4
tych dwóch rozwiązań wynika z własności odwracalności promieni świetlnych — źródło
zamieniamy z obrazem, zmieniając przy tym wszystkie strzałki wskazujące kierunek
promieni na przeciwne.
1 1 1
870. Przy pierwszym położeniu soczewki mamy----- 1----- --- — i dx-\-fx = L.
1 1 1 di fi F
Przy drugim położeniu —• -j- — = — i d2 + / 2 = L. Według warunku zadania |d2 —
d2 /2 F
milłU J"*' -L- “ 2 * / 2
pierwiastkami równania x2—Lx-\-FL = 0, to jest d1 = / 2 = FL
T * l / “
* ^ 2 — fi — ~ i FL (drugie położenie jest odwrotnością pierwszego).
v $ -
/ L2 \ L2—P
Wobec tego /2= 4 I ------- FL I lub F = --------- = 0,9 m.
\ 4 / 4i
a h
871. Powiększenie w pierwszym przypadku wynosi— = — , a w drugim

b = —
— /2
. Stosując dwukrotnie wzór soczewkowy otrzymujemy fx = d 2 i / 2 dx (patrz

zadanie 869). Mnożąc otrzymane równanie otrzymujemy ostatecznie h — j/a 6 .

872. Posługując się dwukrotnie wzorem soczewkowym i korzystając z danych
o odległościach L i /, tak jak to zrobiliśmy w rozwiązaniu zadania 870, otrzymujemy
L±l L^fl
dx = / 2 = —- — i da = fx — —-— . Wielkość obrazu w pierwszym przypadku wynosi

h — , a w drugim h — , gdzie h oznacza wysokość przedmiotu. Stosunek wielkości

di d2

obrazów jest równy k =

11 ^ 2 (I —l t—i YI , wobec czego kx = 0,04:. k, = 25.
di/ 2 \£± J/
873. Niech punkty, w których umieszczona jest soczewka w celu otrzymania
obrazu, znajdują się w odległości l od siebie. Korzystając z rozwiązania zadania 870
L'•2 - / -2 L)Jk
872 otrzymujemy!/ —
i —-
+ / \IS= k. Ogniskowa jest równa F =
' 2
1
4L (V ^ + 1) 2
0, 2 m.

408
 874. Odległość do przedmiotu wynosi d = F + a > F , ponieważ obraz jest rzeczy­
wisty. Odległość do obrazu jest równa f — F-\-b. Powiększenie wynosi k — — . Z wzoru
d
1 1 1 . y-— J/aft” -
soczewkowego mamy — + — = — , skąd F — yab = 0,', 2 m i k =
]fab + a

■vT-‘
875. Niech h oznacza rzeczywistą wysokość przedmiotu, wtedy----- 1----- = — ,
1 1 1

l>i fi 1 1 1 h2 ft dl fl f
przy czym— = ----. Analogicznie------ 1----- = — i — = — . Rozwiązując układ
di 12
ń2 da—kidi
równań otrzymujemy F = 11,3 cm.
ft2 —ftj

876. Powiększenie soczewki w pierwszym przypadku wynosi — = — , a w drugim

H d

------ . Z wzoru soczewkowego mamy odpowiednio----- 1----- = —• i ------- +

H d-\-l d f\ F d-f-ł
1 1 W
+ — = — , sk ą dF: — 9 cm.
12 * ( * 1 -* t)H
1 1 1 fi
877. Dla podstawowego położenia mamy----- 1----- = — ; di+ fi = a; — = kv
di fi F di
1 1 1 ft
Po przesunięciu ekranu i soczewki mamy----- 1- — ; d2+ f2 = a+ ó; — = fc2.
ft F a2
1 1 1
Po przesunięciu ekranu i źródła mamy----- 1----- = — ]d3-\-f3 = a-\-b-{-c; f 3 = fi~\~b;
d3 Iz F
/3 , (1+*!) ]fc+b + j / a ( l - / Cl)2+ 6 (l+fci)i! ... .
d3 {i + k l)y a+b _ j / a(i _ fel2 )+ 6 (i +fel)i!
b ( 1 +*!)*
= ---- ^ - - - + k3 = 9.

878. Obraz pozorny przedmiotu w lupie oko widzi pod kątem <p3 określonym
h H
równością tg <pi= — = — , gdzie h oznacza wymiar przedmiotu, a H — wymiar
d f
obrazu. Zauważmy, że obraz pozorny powinien znajdować się w odległości f > D,
1 1
od soczewki przystawionej całkowicie do oka, to z wzoru soczewkowego------------- D
d 1
D0 1
otrzymujemy -----------< d < — .
1+D0D D
Jeżeli zaś oglądamy przedmiot bez lupy, to możliwie największy kąt widzenia <p3
h
znajdujemy z równania tg <p3 = ---- .
D„

409
 tg ®! D0
Powiększenie lupy jest równe k — -------= -----, wobec tego DD0 < k < DD0+ 1
tg9>s d
lub w naszym przypadku 2 < k < 3.
879. Podczas oglądania przedmiotu leżącego w płaszczyźnie ogniskowej lupy daje
D0
ona powiększenie kt = ----(patrz zadanie 878). Jeżeli wykorzystamy ją jako obiektyw
F f
latarni projekcyjnej, to powiększenie jest równe k = — . Obraz na ekranie jest rzeczy-
d
1 1 1 fc+ 1
wisty, dlatego-----1---- = — , wobec czego d = --------D0. Uważamy, że odległość do-
d f F kkt
brego widzenia jest równa D0 = 25 cm, otrzymujemy d = 5,5 cm.
1 1 /
880. Powiększony obraz jest rzeczywisty lub pozorny — J; — = D, — = k,
d f d
k± 1
skąd d = .
kD
W celu otrzymania powiększonego obrazu rzeczywistego przedmiot umieszczamy
przed soczewką w odległości dY = 0,3 m, a pozornego —: w odległości dt = 0,2 m.

881. W celu znalezienia biegu dowolnego promienia SA po załamaniu w soczewce

konieczne jest znalezienie punktu B przecięcia się pobocznej osi optycznej COB || SA
z płaszczyzną ogniskową soczewki (rys. 364). Oko umieszczone za soczewką zobaczy
obraz pozorny S' w punkcie przecięcia się przedłużeń promieni SOF i SAB.
882. Przedłużamy dane promienie do ich przecięcia się, otrzymujemy obraz S '
punktu świecącego (rys. 365). Łączymy otrzymany punkt S ze środkiem optycznym so­
czewki O. Promień BF po załamaniu się biegnie przez ognisko, to znaczy do momentu
załamania się biegł on równolegle do głównej osi optycznej. Przeprowadzamy SB || OF.
Szukany punkt S leży na przecięciu się OS' i BS.
1 1 i fF
7
883. Ponieważ obraz jest pozorny, t o ------ skąd d - = 0 , 2 m.
T ’ f+ F
1 1 1

7
884. Dla obrazu pozornego w soczewce skupiającej mamy — — , wobec
d F
fd
czego F = ------ = 0,6 m.
i —d
1 F
885. Z wzoru soczewkowego —------- — , gdzie f = F, otrzymujemy d = — .

410
 8 8 6 . Źródła umieszczone są po obu stronach soczewki, a ich obrazy znajdują się
w jednym punkcie. Wobec tego jeden z obrazów jest pozorny. Dla obrazu rzeczywistego

Rys. 365

1 1 1 1 1 1
m am y ------ 1----- = — , a dla pozornego------------ = — . Według warunku zadania
dx h F <*i t% F
h = /2 i d i + d * = s k ą d d= i - 1 1 1 - - ^ j

Soczewka umieszczona jest w odległości 18 cm od jednego źródła i 6 cm od

drugiego.
1 1 I-d
887. Dla obrazu pozornego mamy —------—= Dx, skąd Dx ^ = —0,3 diop­
trii. Soczewka jest rozpraszająca. Znak plus przed Dx we wzorze soczewki postawiliśmy
dlatego, że zdolność skupiająca soczewki jest wielkością niewiadomą w danym zadaniu,
wobec tego przed rozwiązaniem zadania nie jest konieczna znajomość charakteru
danej soczewki i uważamy ją za dodatnią.
1 1 f+ d
Dla obrazu rzeczywistego mamy -— |---- --- Da, wobec czego D2 = ------ = 0,5
d l fd
dioptrii. Soczewka jest skupiająca.
8 8 8 . Stosunek odległości obrazu punktu i samego punktu do osi optycznej wynosi

Ł =1
I d '
1 1 1 fF
W przypadku obrazu rzeczywistego---- 1---- = — i wobec tego d = --------=
d f F f-F
LF
—36 cm, l ■ —15 cm, tzn. na soczewkę padają promienie, które w nie­
~f—F
obecności soczewki skupiły się w punkcie oddalonym o 36 cm od soczewki i 15 cm
od osi optycznej. Z tego wynika, że źródło jest pozorne, co jest sprzeczne z warunkiem
zadania.
1 1 1 fF
W przypadku obrazu pozornego —------—= , skąd d = 7,2 cm,
LF
l ---------- = 3 cm.
f+ F

411
 1 1 1 . h
1 —
" d + 7T = ^ 7 d
d= 1, 2 cm.
k+1
i 1 1 /2

d /2 = ’ T
- d = 2 cm.
* k -1
890. Wierzchołek stożka jest obrazem pozornym, znajdującym się w odległości
1 1 1
d = F od soczewki. Zgodnie z wzorem soczewkowym m a m y ----—+ — = — = D,
1
skąd f = -----= 0, 1 m.
2D
1 1 1
891. Z wzoru soczewkowego m am y------ 1---- = — , gdzie d = wobec czego
d f F
/ 2
l = —— = 12,5 cm.
F -f
a+ F
892. Rozpatrujemy trójkąty podobne (rys. 366) i stwierdzamy, że —
*i
F -a
, gdzie a oznacza odległość od soczewki do ekranu. Znak modułu
»i
wstawiliśmy dlatego, aby uwzględnić możliwy przypadek a > F . Rozwiązując układ
równań otrzymujemy s3 = [2Si—s2[ = 3 cm.

Rys. 366
1
893. Dla soczewki rozpraszającej mamy —----- - — = D. Według warunku
1
zadania / = —-, wobec czego punkt świecący leży w odległości d = F — = 0, 2 m
D
od soczewki.
894. Promień AO przechodzi przez soczewkę nie zmieniając kierunku (rys. 367
Znając bieg dwóch promieni, wychodzących z punktu A, znajdujemy jego obraz A'.
ł
412
Promień A K po załamaniu idzie w kierunku K P tak, że jego przedłużenie przejdzie
przez punkt A'.
895. Na rys. 368 MON || AB oznacza poboczną oś optyczną soczewki, a M F — po­
wierzchnię ogniskową soczewki. Przedłużenie BM załamanego promienia BC prze-

Rys. 367

chodzi przez punkt M przecięcia płaszczyzny ogniskowej z poboczną osią optyczną.

Równoległy strumień promieni, z których jeden uważamy za pokrywający się z po­
boczną osią optyczną, po załamaniu się biegnie tak, że przedłużenia promieni zbiegają
się w punkcie leżącym na powierzchni ogniskowej soczewki.
1 1 1
896. Soczewka rozpraszająca daje obraz pozorny, dlatego------------------- , wobec
/
I-d
czego f = 0 , 1 m.
F+ d
H f
Stosunek liniowych rozmiarów obrazu i przedmiotu jest równy — =-- — , tj. H —
h d
hF
— 0 , 0 2 m.
F+d
897. Promień przetnie oś optyczną w punkcie, pozostającym w odległości d
od płaszczyzny, na której znajduje się soczewka. Zgodnie z wzorem soczewkowym
1 1 1 fF
m a m y -------- 1---- = -------, tj. d = -------- 5,4 cm.
dJ ft F t+ F
898. Punkt zbieżności promieni w nieobecności soczewki (źródło.pozorne) leży
a b
w odległości d od szczeliny, przy czym — (przy 1 < d) lub — (przy
d—l d l—d d
1 1 1 1
d < l). Z wzoru soczewkowego m am y--------1- — = — . Przed członem — jest znak do­
datni, ponieważ F jest niewiadomą. Rozwiązując otrzymany układ otrzymujemy
al
F = + —• = ±25 cm. Znak plus odpowiada przypadkowi l< d i wskazuje na to, że
w otwór wstawiliśmy soczewkę dodatnią, a znak minus — ujemną (rozpraszającą).

413
 899. Punkt A odgrywa rolę źródła pozornego, a B — obrazu pozornego (rys. 369),
1 1 1
dlatego z wzoru soczewkowego m am y ------------ ---------- . Zgodnie z warunkiem ża­
rt / F
t m l
dania /+ d = l i — = — , skąd F = ---- = 0,1 m.
a n m
— + — + 2
n m

1 1 1
900. Z wzoru soczewkowego mamy - -. Zgodnie
di fi = ~ ~ F ' T l ~ ~ U ~ F
z warunkiem zadania /i+ / t = 1 i d, = 2dv Szukana odległość wynosi L = d,-|-d,.
-9 F (F —l)±3F [/8/72-1-(j?—/)*
Rozwiązując układ równań otrzymujemy L
4(2F—l)
Pierwiastek ujemny nie ma sensu, dlatego L = 12 cm.

901. Soczewka może być skupiająca lub rozpraszająca. W przypadku soczewki

skupiającej wierzchołek S stożka świetlnego w nieobecności soczewki (źródło pozorne)
,
leży al od otworu (rys. 370), a po wstawieniu so-
na ekranie w odległości dl = -------
a —b
al
czewki punkt S' zbieżności promieni (obraz) znajduje się w odległości /j =
a+b
1 1 1 al
Z wzoru soczewkowego m a m y -------- 1----- : — , skąd F, = — = 17,5 cm.
di h F 26

414
 al
Dla soczewki rozpraszającej (rys. 371) mamy odpowiednio d2 ■ =
a+ 6
al 1 1 1 al
, ---- ;— |— — = ------- , wobec czego F a = = 17,5 cm.
a —b fi 26
/ ns \ / 1 1 \
902.. W powietrzu D = I — — 1 1 I ----- 1------ I , gdzie 1 oznacza współ-
\ n / \ Ri Ri J
mania powietrza.
czynnik załamania
1 / n0 \ / 1 l \ » » ( « .- " ) 1
W wodzieie — = { — - 1 I . ------ 1----- ) , skąd F = —- ----— ' — = 0,8 m.
F \nw ) \i? i rJ ’ n{ns - n w ) D

903. Dla promieni czerwonego końca widma - a flole-

ni)
towego —
l = (na- l ) + - ^ - j , skąd * = Fl - F i
F, (R1 + fla)(n1 - l ) K - l )

= 1,062 cm.

1 1
904. Korzystając z wzoru soczewkowego piszem y-----1---- — (ns — l)
d t (i +

gdzie ns oznacza współczynnik załamania szkła soczewki. W cieczy----— —

+ ~k)-
1 1 1 1
—--- h —--- h —- H——
Hi d
wobec czego n = pa 1,66.
1 1 1
—+ —
~F
i / \ (i i \
905. Dla pierwszej soczewki w powietrzu------= ł —I I I ----- 1---------I , dla
Fi \ / \ Ri Ri ]

d r u g i e j + ' Szukany stosunek jest równy ----=

= 1,4.

415
 1 1
W wodzie mamy odpowiednio ----=
F\ F7.

. Szukany stosunek jest równy = 2 ,2 .

g 31. UKŁADY OPTYCZNE

906. Promienie, które przeszły orzez pierwszą soczewkę, tworzą obraz (rzeczy-
1 1 1
wisty lub pozorny) w odległości a. określonej wzorem soczewkowym — ± ± ---- .
d a Fi
Obraz ten służy jako źródło pozorne lub rzeczywiste dla soczewki drugiej, tj.
1 1 1
T -----h — = ± — •
* t F*
1 1
Dla soczewki zastępczej mamy---- 1----= D. Porównując sumę pierwszych dwóch
d /
X 1
równań z trzecim przekonujemy się, że D = ± ----± ----- . Zdolność skupiająca
Fi F2
soczewki, zastępującej układ soczewek ściśle przylegających, jest równy sumie algebra­
icznej zdolności skupiających tych soczewek. Ponieważ rozumowanie przedłużamy,
przystawiając do układu dwusoczewkowego trzecią soczewkę itd., to założenie roz­
ciągamy na dowolną ilość soczewek cienkich, ściśle przylegających do siebie. Wzór
zwierciadła kulistego, jeśli chodzi o strukturę i sens pokrywa się z wzorem soczewko­
wym, dlatego przeprowadzone rozumowanie dotyczy także układów optycznych za­
wierających zwierciadła (ściśle przylegających do soczewki). Mamy tu jednak na uwadze
to, że po odbiciu od zwierciadła promień przechodzi jeszcze raz przez soczewkę, którą
w tym przypadku uwzględniamy dwukrotnie.
907. Zdolność skupiająca obiektywu z soczewką ściśle przylegającą jest równa
I 1 1 1
sumie zdolności skupiających obiektywu i soczewki. Dlatego---- 1---- = -------(- ■ - lub
f Fi
dfFi
= 54 cm.
f F i+ d F i- d t
908. Dany układ optyczny jest równoważny dwom cienkim soczewkom ściśle
1 1
przylegającym, o zdolności skupiającej Dx = — = (n —1 ) — każda, ponieważ zdol-
F R
ność skupiająca zwierciadła płaskiego jest równa zeru. Dlatego szukana zdolność
2 (n-l)
skupiająca układu jest równa D = =
R
1 1
909. Dla soczewki nieposrebrzonej mamy ----— . Soczewkę po-
~d + Tz
srebrzoną rozpatrujemy jako układ optyczny, zbudowany z trzech ściśle przylegają-

416
 1
cych skladowch: soczewki rozpraszającej o zdolności skupiającej Dl = — — , zwiercia-
2
dla wypukłego, którego zdolność skupiająca wynosi Dt = ------i drugiej soczewki roz­

praszającej Dx — ------ . Zdolność skupiająca takiego układu jest równa D = Dx-\-

F
1 1
Ą-Di +D1 = - 2 + .dlatego dla soczewki posrebrzonej m am y-------- 1-----=
d h
2/jfld
= D, skąd /j = = 2 m.
2hd+dR+Bh

Rys. 373

910. W nieobecności zwierciadła soczewka daje obraz źródła w punkcie C w od-

1 1 1
ległości f określonej wzorem soczewkowym — + — = — . Aby promienie po powtór­
nym załamaniu w soczewce biegły jako wiązka równoległa, powinny one po odbiciu
od zwierciadła zbiegać się w ognisku soczewki (rys. 372). Trójkąty ABC i DEF Są
L F d -F
podobne, wobec tego — = — , skąd l -----------L. Według warunku zadania d = 2F,
l f d

Rys. 374 Rys. 375

911. Ponieważ / < Flt na zwierciadło pada zbieżna wiązka. Gdyby niebyło
zwierciadła, to wierzchołek tej wiązki leżałby w odległości F od soczewki i wobec tego
w odległości d = Ft —l od zwierciadła (rys. 373). Z wzoru na zwierciadło sferyczne
1 1 1 Fi
-------- 1---- = — , skąd F , = l ----------- = 40 cm.
d t Ft Ft —f

27 — Zadania z fizyki 417

 912. Promienie zbiegają się w punkcie, w którym umieszczone jest źródło, jeżeli
dowolny promień biegnący od źródła po przejściu przez soczewkę pada na zwierciadło
wzdłuż promienia i odbija się w tym samym kierunku. Soczewka jest przy tym umiesz­
czona bliżej łub dalej od środka C zwierciadła. W pierwszym przypadku (rys. 374)
1 1 1 1 1 1
mamy —------—= — i l-\-f = ft. W drugim przypadku (rys. 375) mamy — + — = —
F (R -l)
i l—f = R. Oba układy równań dają jednakowe rozwiązanie d = ------------ . Po­
nieważ według warunku źródło jest rzeczywiste, rozwiązanie jest możliwe tylko
w przypadku l < i? lub F-\-R < l. Promienie są zbieżne w punkcie, w którym umie­
szczone jest źródło i jeżeli źródło znajduje się w takiej odległości od soczewki, że socze­
1 FI
wka daje jego obraz na samym zwierciadle (rys. 376), t j . -----1-----= — i d
F l—F '
W tym przypadku niekonieczne jest, aby spełniony był warunek l > F .

Kys. 376
913. Dane zadanie przedstawiamy, jak zwykle, jako zbiór trzech zadań rozpatry­
wanych kolejno.
1. Źródło umieszczone jest w odległości d od soczewki o ogniskowej F. Wobec
tego wyznaczamy, w jakiej odległości fi od soczewki otrzymujemy obraz (rys. 377 a).

2. Obraz ten znajdujący się w odległości dt od zwierciadła służy dla niego jako
źródło rzeczywiste. Obraz otrzymujemy w odległości /, od zwierciadła (rys. 377 b).
3. Ponieważ promienie po wyjściu z soczewki biegną jako wiązka równoległa do
głównej osi optycznej, to obraz, jaki daje zwierciadło, służy dla soczewki jako źródło
rzeczywiste, umieszczone w odległości d, = F od niej (rys. 377 c). Wobec tego mamy
1 1 1 1 1 2
dt = fi+ l, d3 = U +l = F,
~d~T = d T ~ 7 r= ~ T '
2(F d+ F l-ld) (F - l )
skąd ił = — 21 cm.
2(F d+ F l-ld)-F *

418
 914. Z warunku zadania wynika, że ognisko przednie soczewki pokrywa się
ze środkiem zwierciadła. Wobec tego soczewka jest umieszczona w odległości R —Fx
od zwierciadła, przy czym R = 2F2 oznacza promień krzywizny zwierciadła (górna

połowa rys. 378). Obraz źródła umieszczony w ognisku soczewki rozpraszającej otrzy-
Fi
mujemy w odległości f1 ■ - od soczewki (patrz rozwiązanie zadania 885) i wobec

Fi
tego w odległości d2 = R ---- — od zwierciadła. Obraz ten służy jako źródło rzeczy­
wiste dla zwierciadła, dlatego jeżeli promienie nie przechodziłyby drugi raz przez so-
1 1 1
czewkę, to zbiegłyby się one w odległości /2 od zwierciadła, przy czym------1----- --- — ,
fi
(4F2—F t)F2
skąd /2 = . Jednak po odbiciu się od zwierciadła wiązka zbież­
2F j - F j
(3F a- F 1)F1
na napotyka soczewkę umieszczoną w odległości d3 = f3—[R—F 2) =
2 F ,—F,
1 1 1 F3d3
od punktu zbieżności promieni, dlatego — -----1----- = -------- , skąd f3 = -------- =
[<*3 /3 Ft Fl —d3
(F1- 3 F S)F1
= ---------------- . Według warunku zadania F x < 2F 2, dlatego f3 < 0. Oznacza to, że
F%
po wyjściu z soczewki promienie są rozbieżne, a punkt przecięcia się ich przedłużeń
leży między soczewkami i zwierciadłem w odległości (3F2—F j)----i=a 32 cm od so­
czewki (dolna połowa rys. 378).

915. Punkt zbieżności promieni po odbiciu od drugiego segmentu zwierciadlanego

znajduje się bliżej ogniska. Wobec tego na drugie zwierciadło padają promienie zbieżne.
Gdyby nie było drugiego zwierciadła, promienie zbiegłyby się w odległości z od kuli

27* 419
 1 1 1 3 1 1
(rys. 379) - — . Ponieważ u = — R, a F = — R, to z = — R. Wte-
B -y F 4 2 2
1 1 3
dy dla zwierciadła pierwszego mamy + = — , skąd x — — R.
R —x 2R + z F 8
916. Po przejściu przez pierwszą soczewkę promienie od oddalonego źródła tworzą
wiązkę zbieżną, która pada na drugą soczewkę. Gdyby drugiej soczewki nie było,
obraz oddalonego źródła powstałby w płaszczyźnie ogniskowej soczewki pierwszej,
tj. w odległości d = F —l od miejsca, gdzie znajduje się druga soczewka. Obraz ten
służy jako źródło pozorne dla drugiej soczewki. Dlatego w pierwszym przypadku
1 1—ID1
mamy — + — = ■ ■ , skąd/ = -yy m. W drugim przypa-
F i-l t z ^ i+ £ * s —IDiDt
1 1 1 1-ID ,
dku mamy — •+■ — = ----i wobec tego f
t D1+ D a- / D 1Dt 65
917. Obraz wytworzony przez soczewkę pierwszą znajduje się w odległości fi od
niej i jego wielkość Z.j = fcjł = — Znajduje się on w odległości dt = l—fi od so-
'ii

czewki drugiej i z kolei służy dla niej jako przedmiot. Obraz wytworzony przez so-
czewkę drugą znajduje się w odległości /2 od niej i jego rozmiary Ls = ktLt ■ fi
gdzie fcj oznacza powiększenie soczewki drugiej. Z wzoru soczewkowego mamy

1 + 1 - 1 ' 1 + 1 - 1
fi
Rozwiązując otrzymany układ równań otrzymujemy
F i[ a (d i-F i)-d iF i] „ __ . „ , F iF t l
fi ■ — 2 m i 7. 2 — /Cj/Cgi — 32cm.
{ a - F t ) {dt - F i ) - d i F i * “ ( a - F 2) ( d i - F i ) - d i F i
918. Przedmiot umieszczony jest w płaszczyźnie ogniskowej soczewki pierwszej,
wobec tego promienie biegnące od dowolnego punktu przedmiotu po wyjściu z soczewki
biegną wiązką równoległą. Jeżeli soczewka druga umieszczona jest w odległości
(h+ bJF !
a < --------------, gdzie bt i bt oznaczają średnice soczewek, to każda z takich wiązek
21
równoległych po przejściu przez drugą soczewkę daje obraz odpowiedniego punktu
przedmiotu w płaszczyźnie ogniskowej soczewki drugiej. Z podobieństwa trójkątów

420
 I L F ,
(rys. 380) wynika, że — = ----, skąd L = ■— 1 = 3 cm. Na rys. 380 przedstawiony
Fi Fi Fi
jest bieg promieni. Obraz jest rzeczywisty. Obserwujemy go umieszczczając oko
w odpowiedniej odległości za soczewką drugą.
F [a!d-F )-F d]
919. / = ---------------------------- 3 m (patrz zadanie 917).
[a—F] {d—F )—Fd
920. Po przejściu przez jedną z soczewek wiązka równoległa światła skupia się
w punkcie ria jej powierzchni ogniskowej, w którym powstaje obraz oddalonego
źródła. Obraz ten służy z kolei jako źródło dla soczewki drugiej i aby z soczewki drugiej
promienie wyszły jako wiązka równoległa, źródło powinno leżeć także w jej płasz­
czyźnie ogniskowej. Wobec tego tylna płaszczyzna ogniskowej soczewki pierwszej
pokrywa się z przednią płaszczyzną ogniskową soczewki drugiej, dlatego mamy
Z= F 1+ F 2 = 8 cm. Zadanie rozwiązujemy także stosując ogólny wzór (patrz zada­
nie 916), w którym podstawiamy f -* oo.
921. Jeżeli na drodze wiązki światła jest soczewka skupiająca, to w celu osiągnię­
cia żądanego wyniku powinny pokrywać się tylko płaszczyzny ogniskowe soczewek.
Jeżeli zaś pierwsza jest soczewka rozpraszająca, to powinny pokrywać się przednie
płaszczyzny ogniskowe. Szukana odległość wynosi Z= Fl —Fi = 4 cm w obu przy­
padkach. Gdy F1 < Ft zadanie nie ma rozwiązania.

Rys. 381

922. Dla otrzymania równoległej wiązki promieni obraz wytworzony przez

czewkę pierwszą powinien znajdować się w płaszczyźnie ogniskowej soczewki drugiej.
Łatwo zauważyć; że tego nie osiągniemy, jeżeli promienie światła od źródła padają naj­
pierw na soczewkę rozpraszającą. Wobec tego źródło powinno znajdować się przed
soczewką skupiającą w takiej odległości <Z, aby wiązka zbieżna promieni miała wierz­
chołek w' punkcie znajdujących się na tylnej płaszczyźnie ogniskowej soczewki roz-
1 1 1 F(F+/)
praszającej. Z wzoru soczewkowego mamy — + ——- = — , skąd d = ---------- =
= 36cm.
Na rys. 381 przedstawiono bieg promieni. Punkt A jest- Obrazem źródła S w so­
czewce skupiającej i wobec tego przechodzą przezeń przedłużenia wszystkich promieni
po wyjściu z soczewki pierwszej. Spośród tych promieni wybieramy ten, który biegnie
przez środek optyczny soczewki drugiej. Wszystkie pozostałe promienie po przejściu
przez układ są równoległe do wybranego.

421
 923. W teleskopie płaszczyzna ogniskowa obiektywu pokrywa się z płaszczyz
ogniskową okularu. Równoległa wiązka promieni po przejściu takiego układu soczewek
pozostaje równoległa, lecz tworzy już inny kąt z osią lunety. Powiększenie kątowe
Fi
teleskopu jest równe k — ----. Kąt, pod którym oko widzi długość odcinka między
l
dwoma jasnymi źródłami, wynosi tpx s=s— . Według warunku zadania > ę>0,
r
W F2
skąd l > : 475 m.
924. Długość lunety Galileusza jest równa l = Fx = F2, jej powiększenie wynosi
k = ----. Zgodnie z warunkiem zadania luneta Keplera ma tę samą długość l = Fa-\-Ft
F !* "F 3 Fx- F t ,
i takie samo powiększenie k = - — . Wobec tego F 3 36 cm, Ft =
F1+ Fi
F i-F t
F i+ F 2
925. Gdy za pomocą lunety obserwujemy przedmioty znajdujące się w nieskoń­
czoności, obraz ich powstaje w płaszczyźnie ogniskowej obiektywu i oglądamy go na­
stępnie przez okular znajdujący się w pewnej odległości od płaszczyzny. Podczas ob­
serwowania przedmiotów umieszczonych w odległości d obrazy ich powstąją w odle-
1 1 1
głości f od obiektywu. Z wzoru soczewkowego mamy---- 1---- = — . Aby odległość
d f F
od płaszczyzny obrazu do okularu pozostała ta sama, okular przesuwamy na odległość
F2
a — f —F = ——— - 1 cm od obiektywu.
926. Jeżeli luneta przeznaczona jest do obserwowania przedmiotów bardzo odda­
lonych, to odległość między jej obiektywem i okularem wynosi d = Fx+ F 2, a powięk­
Fi
szenie lunety jest równe k ■- , gdzie Fx oznacza ogniskową obiektywu, F2 — oku-
1 1 1 f l
laru. Po wstawieniu przysłony mamy-----1- — = ----, przy czym — = — , skąd
d f F2 d L
k = —.
i
927. Obraz rzeczywisty przedmiotu oddalonego otrzymujemy w odległości F
od obiektywu i w odległości d = l—Fx od okularu. Obraz ten jest dla okularu przed-
1 1 1
miotem znajdującym się w pobliżu jego os-niska, dlatego---------- - = ---- , skąd
d Da F,
DoF2
l= 31 cm.

928. Powiększenie mikroskopu jest równe k = kx k2. Powiększenie obiektywu

t 1 1 1 k
wynosi k, = — . Z wzoru soczewkowego mamy---- 1---- = — , skąd F = ---------d.
d d f F k+ k2
Ponieważ d > 5 cm, to F > 4,5 cm.

422
 929. Przykładowy bieg promieni w opisanym mikroskopie przedstawiony jest na
rys. 382. Przedmiot znajduje się przed obiektywem w odległości dlt a obraz rzeczywisty
przedmiotu powstaje w odległości fx od obiektywu. Z wzoru soczewkowego mamy
1 1 1 ft
----- 1----- = ----- . Powiększenie obiektywu jest równe kt = — . Otrzymany obraz oglą-
di /j Fl ' dt
dany jest okiem przez soczewkę okularu, ściśle przylegającą do oka. Dla soczewki
okularu, której ogniskowa wynosi F 2, obraz ten jest przedmiotem znajdującym się
w odległości d2 od soczewki. Oko widzi ostatecznie obraz w odległości /2 = D0.

Rys. 382
1 1
U , przy czym-----------
Powiększenie okularu wynosi k. = — -------- i /i + / 2 = 1.
di di fi F t
Całkowite powiększenie mikroskopu jest równe k — kx • kt. Rozwiązując otrzymany
D„+kFi
układ siedmiu równań otrzymujemy fc2 = ■ = 8,06 pa 8. Zauważmy, że je­
l-F ,
<5D0
żeli wykonamy obliczenia przy pomocy wzoru przybliżonego k = •, traktując
FlFi
długość tubusu (odległość między ogniskiem tylnym obiektywu i ogniskiem przednim
kFi
okularu) jako równą 5 pa 1, otrzymujemy fc2 = —-— = 6,25. Otrzymaliśmy bardzo
dużą rozpiętość wyników dlatego, że w danym zadaniu nie jest spełniony warunek
przybliżenia, zgodnie z którym ogniskowe F x i F2 są znacznie mniejsze od odległości
l i D0 (w danym przypadku F2 pa 3,54 cm).
930. Ponieważ w danym przypadku wielkość Ft jest duża, nie uważamy, że
<5D0
F t < Db i d = l —F1—F2 pa 1 i dlatego nie stosujemy wzoru przybliżonego k pa-------.
F\F2
Rozpatrując mikroskop jako układ dwóch soczewek skupiających, umieszczonych
w odległości l od siebie, otrzymujemy, że powiększenie obiektywu jest równe kx = — ,
di
1 1 1
przy czym----- 1----- = ——, a powiększenie okularu wynosi fc2 = — = -----i --------
di fi Fi ds d2 dt

423
— — = ----. Ponieważ f1+di = /, a powiększenie mikroskopu jest równe k = k1 ■ k2
tt F%
(patrz zadanie 929), to rozwiązując układ równań otrzymujemy
fi I D o + lF t- D ^
F ,= 0,3 cm.
* i+ l [k + l)F t +D9
931. Ponieważ warunki F2 D0 — 25 cm i F , nie są spełnione, powiększe-
1 1 1 1 1
nie znajdujemy stosując dwukrotnie wzór soczewkowy----- |----- = ----- i ------------- =
di fi Fi d2 D0
1
= ——, przy czym fi+ d t = l. Powiększenie mikroskopu jest równe k — kt - kt, gdzie

fcj = — oznacza powiększenie obiektywu, a k2 : — powiększenie okularu. Wobec

di

tego k ( - L _____________ i W ^ L + l U 120. Z wzoru przybliżonego otrzymu­

\ Fj (D0+ F 2)FX / \ F, I
ÓD0 (/-F x -F J P ,
jemy k = = 95.
Fi Fi F ,F ,
1 1 1
933. Z wzoru soczewkowego m am y----- 1----- --------, wobec tego powiększenie

obiektywu wynosi kx = — =
d i- F i
1 1 1
Obraz znajduje się w odległości D0 = 25 cm od oka, wobec tego------------ = -----,
i) da Dii F,
powiększenie okularu wynosi fc2 = -------------- (- 1. Powiększenie mikroskopu jest równe
dt F2
Fi{DB+ F t )
k — ki- k2 = ■ ^ ' t----^-7 - = 180. Odległość między soczewkami wynosi / = /i+ d 2 =
Ft(d i-F i)
Fidi F,D „
■ pn 13,47 cm.
d i~ Fi F t -\-D0
933. Rozpatrując mikroskop jako układ optyczny dwusoczewkowy otrzymujemy
1 1 1 1 1 1 u A.
?■
ft

II

= --■
u

-- 1
-- ;— — ■1— = --Jd\— —
di /1 Fi da Do di
— *1 ‘ .
Długością tubusu razywamy odległość od tylnego ogniska obiektywu do przed­
niego ogniska okularu, tj. <5 =—if i —*
—F liJr d2—F2.
“T«2— 2' Rozwiązując równania otrzymujemy

7,8 cm : 220 .
a A>+F2
fi 1
934. Powiększenie obiektywu wynosi k2 = — , gdzie fi znajdujemy z wzoru----- 1-
di di
1 1 U 1
+ — : . Powiększenie okularu k2 = — , przy'czym----------- —----- . Oko widzi
obraz w odległości dobrego widzenia f2 — D0 = 25 cm. Powiększenie całkowite mikro-

424
 kd,F»
skopu wynosi k = k1ki . Rozwiązując równania otrzymujemy Ft =
( k + l ) F 2 + £ ) 0

= 6 mm.
935. Chociaż nie wiemy czy spełnione są warunki Fz d i Ft D0, stosujemy
6D0 SD0
wzór przybliżony k = otrzymujemy Ft ■ = 0,5 cm. Ponieważ otrzy­
FiF, kFi
maliśmy wartość dobrze spełniającą wymienione warunki, wynik mało różni się
od dokładnego. Obliczenie dokonane według wzoru dokładnego (patrz rozwiązanie
z&dań 929-934) daje Fs = -1- [ k F j - ó - j/(/cFx-(5)2-4<5D0 ] = 0,51 cm.

936. Gdy człowiek ogląda bez okularów przedmiot znajdujący się w odległości
„bliskiej” granicy akomodacji, to mięśnie zarządzające układem załamania oka są
najbardziej naprężone. Zastępując oko równoważną soczewką z ekranem stosujemy
1 1
zwykły wzór soczewkowy 1 = Dłocz, gdzie fl oznacza „równoważną głębo­
ki---- /i
kość” oka — odległość od soczewki, która zastępuje układ załamania oka, do ekranu
(siatkówki).
Oglądając ten sam przedmiot w okularach człowiek napręża mięśnie oka tak samo
1 1
jak i bez okularów, dlatego—-— |----- = Dlocz + Dok, skąd „bliska” granica akomo-
dacji danego oka, uzbrojonego w okulary, wynosi d \ = ■ = 0,5 m. Ana-
logicznie biorąc dla „dalekiej” granicy akomodacji (największe rozprężenie mięśni oka)
1 1
mamy —— |----- = Dsocz. Głębia oka i zdolność skupiająca przy tym są ogólnie mó-
h i 1
wiąc inne. Jeżeli zaś człowiek nałoży okulary, to —-— |-----= -^aocz+^oki wobec
dt d'* /a
czego d \ = ------------- = 4 m.
l+^ok<*.
937. Po nałożeniu okularów uczeń czyta książkę trzymając ją w odległości D0 =
1 1
= 25 cm od oczu (odległość dobrego widzenia normalnego oka). Dlatego---- 1-----=
d t
1 1 1 1
^ocz * n "ł" : -^ocz^^ok» Skąd D0^ ■ ------= —1 dioptria. Po przejściu
J-'n ł
przez taką soczewkę promienie (od przedmiotu znajdującego się w odległości D0 =
= 25 cm) biegną tak, jakby wychodziły one z punktu pozostającego w odległości
d = 20 cm od oka.
938. Według warunku zadania d = 20 cm jest „daleką” granicą akomodacji da­
nego oka. Dlatego w okularach powinny być wykorzystane takie soczewki, po przejściu
których promienie równoległe biegnące od przedmiotów w nieskończoności miałyby
taki przebieg, jak gdyby wychodziły z punktów pozostających w odległości d = 20 cm.
Ponieważ punkty te leżą w płaszczyźnie ogniskowej soczewki, to szukana zdolność
1
skupiająca okularów wynosi D ok = ------= —5 dioptrii.

425
 939. Poprawić wadę wzroku danego człowieka, to znaczy przepisać mu takie
okulary, aby po ich nałożeniu mógł on ostro widzieć przedmioty znajdujące się w od­
ległości nie bliższej niż D0 = 25 cm, a także aby mógł on ostro widzieć przedmioty
znajdujące się w nieskończoności. Do osiągnięcia pierwszego celu człowiekowi
X 1
temu potrzebne są okulary o zdolności skupiającej DloIc = ------------ = —4 dioptrie
D0 di
(patrz zadanie 937). Wtedy najbardziej oddalone przedmioty oglądane przez człowieka
będą znajdowały się w odległości d \ --------------as 0,44 m od niego (patrz za-
l+ ^ k o A
danie 936).
Wobec tego do oglądania przedmiotów bardzo dalekich potrzebne są temu czło-
1
wiekowi inne okulary, o zdolności skupiającej £>2ok ---------- --- —6,25 dioptrii (patrz
zadanie 933). Po nałożeniu ich ogląda on przedmioty znajdujące się nie bliżej niż
0,57 m.
Wobec powyższego człowiek ten powinien nosić okulary o zdolności skupiającej
Dlok = —4 dioptrie („do bliży”) i okulary o zdolności skupiającejD2ok = —6,25 diop­
trii („do dali”) lub okulary, u których dolna część każdego szkła wykonana jest w po­
staci soczewki o zdolności skupiającej D20k (tak zwane „dwuogniskowe”).
940. Po przejściu soczewki promienie począwszy od punktu znajdującego się
w odległości D powinny biec tak, jakby wychodziły one z punktu pozostającego
w odległości d. Wobec tego-----1---- = Docz, ------- 1---- = Docz + Dok (patrz zadanie
d f D0 f
1 1
937), skąd Dok --------------- = +2,75 dioptrii.
D0 d
 DODATEK

JEDNOSTKI PODSTAWOWE I UZUPEŁNIAJĄCE

UKŁADU SI

Nazwa Nazwa Oznacze­

wielkości jednostki nie jedn. Definicja

Jednostki podstawowe
Długość metr m Metr jest długością równą 1650763,73 długości
fali w próżni promieniowania odpowiadającego
przejściu między poziomami 2pla a 5d6 atomu
kryptonu 86
Masa kilogram kg Kilogram jest masą międzynarodowego wzorca tej
jednostki przechowywanego w Międzynarodowym
Biurze Miar w Sćvres
.Czas sekunda s Sekunda jest 1/31556925,974 7 częścią roku zwrot­
nikowego dla 1900 r. stycznia 0, o godzinie 12
czasu efemeryd
Natęże­ amper A Amper jest natężeniem prądu elektrycznego nie
nie prądu zmieniającego się, który — płynąc w dwóch rów­
elek­ noległych prostoliniowych nieskończenie długich
trycznego przewodach, o przekroju okrągłym znikomo ma­
łym, umieszczonych w próżni w odległości 1 m
jeden od drugiego — wywołałby między tymi
przewodami siłę 2-10_7N (niutona) na każdy metr
długości
Tempe­ keliwin K Kelwin jest jednostką temperatury termodynami­
ratura cznej w skali, w której temperatura punktu po­
(termo­ trójnego wody jest równa dokładnie 273,16K
dyna­
miczna)
Świa­ kandela cd Kandela jest światłością, którą ma w kierunku
tłość, prostopadłym pole 1/6-105 m2 powierzchni ciała
natężenie doskonale czarnego, promieniującego w tempera­
światła turze krzepnięcia platyny pod ciśnieniem jednej
atmosfery fizycznej

427
 Nazwa Nazwa Oznacze­
wielkości jednostki nie jedn. Definicja

Jednostki uzupełniające
Kąt radian rad Radian jest kątem płaskim zawartym między
płaski dwoma promieniami koła wycinającymi z okręgu
tego koła łuk o długości równej promieniowi
Kąt steradian sr Steradian jest kątem bryłowym o wierzchołku
bryłowy w środku kuli wycinającym z powierzchni tej kuli
pole równe kwadratowi jej promienia

Jednostki pochodne

Wartość
Wzór de­ Nazwa Ozna­ podstawowych lub
Wielkość jednostki miary czenie
finicyjny uzupełniających
jednostki
jednostek miary

Powierzchnia S = ab metr kwadratowy m2 (1 m)2

Objętość V = abh metr sześcienny m3 (lm )3
|-

Częstotliwość herc Hz (1) : (1 s)

II
h

m kilogram na metr
Gęstość kg/m3 (1 kg) : (1 m)3
e= sześcienny

8
Prędkość liniowa V—-- metr na sekundę m/s (1 m) : (1 s)
ł

Prędkość kątowa <p

co = — radian na sekundę rad/s (1 rad) : (1 s)
t
Przyspieszenie Av metr na sekundę
liniowe do kwadratu m/s2 (1 m) : (1 s)2
° ~ ~Ai

Przyspieszenie ką­ Aco radian na sekundę

tx -------- rad/s2 (1 rad) : (1 s)2
towe At do kwadratu

Siła F — ma niuton N (1 kg)(l m) : (i s)2

Ciśnienie mecha­ F niuton na metr
N/m2 (1 N) : (1 m)2
niczne, naprężenie P = T kwadratowy

428
 Wartość
Wzór de­ Nazwa Ozna­ podstawowych jub
Wielkość finicyjny jednostki miary czenie uzupełniających
jednostki jednostek miary

Lepkość dyna­ FI niutonosekunda na

ri = ~sllu
r metr kwadratowy N • s/m2 (1 N) (1 s) : (1 m)2
miczna

Lepkość kinema­ V metr kwadratowy

V = --- m2/s (1 m)2 : (1 s)
tyczna Q na sekundę

Praca, energia, L =Fs

dżul J (1 N)(l m)
ilość ciepła Q
-I*
*0

Moc wat W (1 J) : (1 s)
II

Ładunek elek­
tryczny (ilość Q = II kulomb C (1 A) : (1 s)
elektryczności)
Napięcie elek- P
tryczne, różnica U= — wolt V (IW ) : (1 A)
potencjałów
d0
Siła elektromoto- «?=------ V
ryczna dt

Natężenie pola Au
E = ---- wolt na metr V/m (1 V) : (1 m)
elektrycznego 1
u
Opór elektryczny R = — om 0 (IV) : (1 A)
/

Pojemność elek­
c= i- farad F (1 C) : (1 V)
tryczna u

Strumień indukcji weber Wb (1C) : (Ifl)

o

a;Cr
II

magnetycznej
0
Indukcyjność L = — henr H (1 Wb) : (1 A)
/
Indukcja magne­ 0
B = — tesla T (1 Wb) : (1 m)2
tyczna S
Natężenie pola ni
H = ---- amper na metr A/m (1 A) : (1 m)
magnetycznego l
i

429
 Wartość
Nazwa Ozna­ podstawowych lub
Wzór de­
Wielkość jednostki miary czenie uzupełniających
finicyjny
jednostki jednostek miary

Strumień światia lumen lm (1 cd) : (1 sr)

$

>3-i
II
Jaskrawość, lumi- 1 kandela na metr
L = --- cd/m2 (1 cd) : (1 m)2
nacja S kwadratowy
0
Oświetlenie E= — luks lx (1 lm): (1 m)2
S

Z a le c a n e o z n a c z e n ia n ie k tó r y c h w ie lk o ś c i f iz y c z n y c h
Długość l,L Moduł Younga w E
Szerokość 6, a Współczynnik rozszerzalności li­
Głębokość, wysokość h, H niowej a
Średnica d, D Współczynnik rozszerzalności
Promień r ,R objętościowej P
Powierzchnia S Masa molekularna P
Objętość V Współczynnik sprawności V
Czas l Temperatura w skali Celsjusza i
Droga, przesunięcie s Temperatura bezwzględna T
Prędkość V Ilość ciepła Q
Przyspieszenie a Ciepło właściwe c
Przyspieszenie kątowe 9 Ciepło parowania r
Prędkość kątowa co Ładunek elektryczny, ilość
ektryczności 9, Q
Masa m, M Ładunek elektronu e
Gęstość e Gęstość powierzchniowa ładunku a
Siła F ,Q ,R Przenikalność dielektryczna e
Ciężar P Natężenie pola elektrycznego E
Ciśnienie P Napięcie, różnica potencjałów U
Moment siły M Siła elektromotoryczna S
Pęd P Natężenie prądu I
Praca L Gęstość prądu /. e
Moc P Opór r,R
Współczynnik tarcia k ,t Opór właściwy e
Energia E, W Natężenie pola magnetycznego H
Okres T Indukcja pola magnetycznego B
Częstotliwość drgań v ,/ Przenikalność magnetyczna P
Liczba obrotów na minutę n Liczba zwojów cewki n, N
Różnica faz ę>, S Indukcyjność L
Długość fali X Oświetlenie E
Współczynnik napięcia
powierzchniowego - a

430
Ogniskowa F ,f Strumień światła 0
Współczynnik załamania n Zdolność skupiająca D
Natężenie światła I

Podstawowe stale fizyczne (wartości zaokrąglone)

Stała fizyczna Liczbowa wartość stałej
Stała grawitacji G 6,67 • 10-11 m3/kg ■ s2
Przyspieszenie ziemskie 9 9,81 m/s2
Liczba molekuł w 1 kmolu N
Stała Avogadra 6,025 • 1024 kmol-1
Objętość 1' kmola gazu idealnego Vo 22,41 m3/kmol
Stała Faradaya F 9,65 • 107 C/kmol
Słata Plancka h 6,625 • IO"34 J • s
Ładunek elektronu e 1,602 • 10-“ C
Masa spoczynkowa elektronu m 9,11 • 10-31 kg
Prędkość rozchodzenia się światła w próżni C . 3 • 108 m/s

Niektóre wielkości astronomiczne

Średni promień Ziemi 6,37 • 10* m
Średnia gęstość Ziemi 5500 kg/m3
Masa Ziemi 5,96 ■ 1024 kg
Promień Słońca 6,95 • 108 m
Masa Słońca 1,97 - 1030 kg
Promień Księżyca 1,74 • 10* m
Masa Księżyca 7,3 • 1022 kg
Średnia odległość od Księżyca do Ziemi 3,84 • 108 m
Okres obrotu Księżyca dookoła Ziemi 27 d 7 h i 8 min
Średnia gęstość Słońca 1400 kg/m3

Gazy w warunkach normalnych

Gaz Liczbowa wartość gęstości, kg/m3
Powietrze 1,293
Wodór 0,089
Tlen 1,429
Dwutlenek węgla 1,977
Hel 0,1785

Ciecze
Ciecz Liczbowa wartość gęstości (kg/m3)
Benzol 8800
Woda 1000

431
Nafta 800
Rtęć 13 600
Spirytus 790

Ciała stałe
Ciało stałe Liczbowa wartość gęstości (kg/ms)
Aluminium 2700
Żelazo 7900
Mosiądz 8400
Lód 900
Miedź 8600
Cyna 7100
Nikiel 8800
Platyna 21 400
Korek 200
Ołów 11 300
Srebro 10 500
Stal 7700
Cynk 7000

Wytrzymałość i sprężystość eial

Ciało Odkształcające naprężenie Moduł Younga (N/m2)
podczas rozciągania (N/m2)
Stal 6,86 • 108 19,6 • 10“
Żelazo 5,88 ■ 108 19,6 • 1010
Miedź 2,35 • 108 17,76 • 10“
0,167 • 10“
00

Ołów
O

Współczynnik rozszerzalności cieplnej

Rozszerzalność liniowa Rozszerzalność objętościowa
Aluminium 24 • 10-8 K -1 Nafta 10-3 K-1
Żelazo, stal 12 • 10-* K -1 Rtęć 18 • 10-s K-1
Cyna 19 • 10-* K -1
Miedź 17 • 10-» K -1
Szkło 10 • 10-* K -1
Cynk 29 • 10-* K -1

Własności niektórych cieczy

Ciecz Ciepło właściwe w 20°C Współczynnik napięcia
J/kg • K powierzchniowego
w 20°C (N/m)
Benzen 1720 0,03
Woda 4190 0,073

432
Gliceryna 2430 0,064
Nafta 2140 0,03
Rtęć 138 0,5
Spirytus 2510 0,023

Własności niektórych ciał stałych

Ciało stałe Temperatura Ciepło Ciepło topnienia
• topnienia (°C) właściwe w temperaturze
J/kg • K topnienia (J/kg)
Aluminium 659 896 3,22 • 106
Żelazo 1530 500 1,25 • 105
Mosiądz 900 386
Lód 0 2100 3,35 • 105
Miedź 1100 400 1,76 • 105
Cyna 232 230 0,586 • 105
Platyna 1770 117 1,137 • 105
Ołów 327 130 0,226 • 105
Srebro 960 234 0,88 • 105
Stal 1300 460
Cynk 420 391 1,17 • 105

Przenikalnośe dielektryczna dielektryków (względna)

Woda 81 Mika 6
Nafta 2 Szkło 5-7
Parafina o Ebonit 2,6
Olej 4-5 Marmur 5,7-6,3

Opór właściwy przewodników (w 0°C) i współczynnik temperaturowy

Przewodnik Opór właściwy Współczynnik ten
(!'• m turowy K_l
Aluminium 2,5 ■ 10-8 4,2 • 10-3
c1c
00

Żelazo 6,2 • 10-3

O

Konstant 50 • IO"8
Miedź 1,71 • 10-8 5 ■ IO"3
Nikiel 40,0 • 10-8
Chrom 1000 • io -8
Ołów 22 • IO"8 4,2 • 10-3
P»!

4000 • IO"8
CO

Węgiel
O
1

Praca wyjścia elektronów z metalów

J eV
Platyna 8,48 • 10"1* 5,3
Cez 3,152 • 10"“ 1,97

28 — Zadania z fizyki 433

Srebro 7,584 • IO"1* 4,74
Wolfram 7,264 • 10-w 4,54

ZWIĄZKI JEDNOSTEK UKŁADU SI Z JEDNOSTKAMI

INNYCH UKŁADÓW

JEDNOSTKI MECH ANICZNE

-
Je d n o stk i m asy
1 g = 10-* kg 1 k g = 10* g
1 t.j.m. = 9,81 kg 1 kg = 0,102 t.j.m.
1 a.j.m. = 1,66 • 10~27 kg 1 kg = 6,02 • 102* a.j.m.

Je d n o stk i siły
1 dyna = 10"* N I N = 10* dyn
1 kG = 9,81 N II N = 0,102 kG

Je d n o stk i praey, en erg ii, eiepia

1 erg = 10-U 1 J = 10’ erg
1 kGm = 9,81 J 1 J = 0,102 kGm
1 cal = 4,19 J 1 J = 0,239 cal
1 Wh = 3,6 • 103 .1 1 J = 2,78 • 10-‘ Wh
1 eV = 1,60 • 10-w J 1 J = 6,25 • 1018 eV

J e d n o stk i moey
1 erg/s = 10-’ W 1 W = 107 erg/s

1 kGm/s = 9,81 W 1 W = 0,102 kGm/s

1 KM = 736 W 1 W = 1,36 • 10-* KM

J e d n o s tk i eU nienin
1 dyna/cm2 = 0,1 N/m2 1 N/m2 = 10 dyn|cm2
1 kG/m2 = 9,81 N/m2 1 N/m2 = 0,10 kG/m2
1 at (1 kG/cm2) = 9,81•10* N/m2 1 N/m2 = 1,02 • 10-* at
1 Atm = 1,01 • 10* N/m2 1 N/m2 = 9,82 • 10"» Atm
1 mmllg = 133 N/m2 1 N/m2 = 7,50 • 1Q-* mmHg

Je d n o s tk i ele k tro m a g n e ty c z n e
Jednostki ładunku
1
1 j. ES CGS ładunku == --------C 1 C = 3- 10» i- ES CGS ładunku
3-10#

434
 Jednostki różnicy potencjałów, napięeia
siły elektromotorycznej
1
1 j. ES CGS napięcia = 300 V 1 V = ------ j. ES CGS napięcia
300

Jednostki natężenia pola elektrycznego

1 j. EM CGS = 3 • 101 V/m 1 V/m = y • 10~* j. EM CGS

1 V/cm = 1000 V/m 1 V/m = 10~2 V/cm

Jednostki pojemności elektrycznej

1
1 cm = — • 10-11 F 1 F = 9 • 10u cm
9

Jednostki strumienia magnetycznego

1 Mx = IO"8 Wb 1 Wb = 108 Mx

Jednostki indukcji magnetycznej

1 Gs = 10-* T 1 T = 10* Gs

Jednostki indukeyjnośei
1 cm = 10-* H 1 H = 10» cm

Jednostki natężenia pola magnetycznego

I Oe = — - • 103 A/m 1 A/m = 4n ■ 10“3 Oe

4n

28*
 PODSTAWOWE WZORY TRYGONOMETRII

F u n k c je je d n e g o k ą ta

sin2a + cos2a = 1, = tg a , sin a c o se c a = 1,

sec2a —tg2a = 1, c o sa se c a = 1,

cosec2a —ctg2a = 1, = c tg a tg a c tg a = 1.

F u n k c je s u m y i ró ż n ic y k ą tó w

sin (a±/3) = sin a cos /?± cos a sin /?, cos(a±/3) = cos a cos/3+ sin a sin/3,

. , . o, *ga±tg/3 ctg a ctg +1

1+tgatg/S ctg/3 ± ctg a
sin (a+ /?+ y) = sin a cos/? cosy+ cos a sin a cos y + cos a cos/? sin y —sin a sin /3sin y ,
cos(a+/?+y) = cos a cos/?cosy—sina sin/3 cosy—sina cos/? siny—cosasin/3 siny.
tg a + tg/S+ tgy—tg a tg/3 tgy
tg(a+/3+y) =
1 -tg jS tg y -tg y tg a -tg a tg /S

ctg a ctg/? ctg y —ctg a —ctg/?—ctgy

ctg(a+/3+y) =
ctg/3 ctgy+ ctgy ctg a + ctg a ctg/3 - 1

F u n k c je k ą tó w w ie lo k ro tn y c h

s in 2 a = 2 s in a c o s a ,
cos 2 a = cos2 a —sin2 a = 2 cos2 a —1 = 1 —2 sin2 a ,
sin 3 a = 3 sin a —4 sin 3a ,
co s3 a = 4cos3a —3 c o sa ,
sin 4 a = 8cos3a s in a —4 c o s a s in a ,
c o s 4 a = 8cos4 a —8cos2a + l ,

2 tg a 3 tg a —tg 3 a 4 tg a —4 tg 3a
tg 2 a — tg 3 a = tg 4 a =
1 —tg2a 1 —3 tg 2a 1 —6 tg 2a + t g 4 a

ctg 2 a — 1 c tg 3 a —3 c tg a ctg4 a —6 c tg 2a + 1
c tg 2 a = c tg 3 a = c tg 4 a =
2 c tg a 3 ctg2 a — 1 4 c tg 3a —4 c tg a ’

436
 F u n k c je k ą t a p o łó w k o w e g o

1 a = e ,1// 1----------
sin — —cos* .
2 X 2

1 n , / l —cosa 1 —cosa sina

tg _ _ a = w 1/ --------- — :------ = -----------,
2 y 1+cosa sina I+ co sa

1
C O S _ a = ^
_ | / l/ +_ cosa
-------- ,

1 Q_ / l + c o s a 1+ cosa s in a
c tg — a = 0 1 / --------------- = — :-----------= ---------------,
2 y 1—cosa sina 1—cosa
1
gdzie e, r] i # oznaczają odpowiednio znaki wartości funkcji sin — a, c o s --------
2 2
1 1
tg — a dla dowolnego kąta — a.
2 2

S u m a i ró ż n ic a f u n k c ji

• „ a +P a —/3
sin a + sina = 2 sin -------co s------- ,
2 2

s i n a —s in a =
■ o »
2 c o s
a +0 • a -0
-----------s i n ------------,
2 2

a + / 3 a — /3
c o s a + c o s a = 2 c o s — — c o s --------------- .
2 2

c o s a — c o s p = — 2 s i n ---------------- s i n ------------------ ,

21 „/ 1 1 \i ,/!
1 + sina = 2cos2l— 7t — ■ — a = 2 sin2 i —■7T +
— — a,
2 2 ) W ' U
21 ,/1 1 \ ,/ 1
1 — sina = 2 sin2 — n — — a = 2 cos2 1— 7U +
--- a.
2 2 / U U
s i n ( a + 5 ) c o s ( a — B)
t g a ± t g / 3 = — ---------------- t g a + c tg /8 =
c o s a c o s /3 c o s a s i n /3 ’

s in ( a ± f l ) c o s ( a + /? )
c t g a ± c t g / 3 = ± — ------------— , c t g a - t g j S .
s m a s i n p s m a c o s p

437
 WARTOŚCI FUNKCJI TRYGONOMETRYCZNYCH

Funkcje trygonometryczne

3
radiany stopnie sinus cosinus tangens cotangens
i .
0,0000 0 - 0,0000 j 1,0000 0,0000 00 90 1,5708
0,0175 1 0,0175 0,9998 0,0175 57,29 89 1,5533
0,0349 2 0,0349 0,9994 0,0349 28,64 88 1,5359
0,0524 3 0,0523 0,9986 0,0524 19,08 87 1,5184
0,0698 4 0,0698 i 0,9976 0,0699 14,30 86 1,5010

0,0873 5 0,0872 0,9962 0,0875 11,430 85 1.4835

0,1047 6 0,1045 0,9945 0,1051 9,514 84 1,4661
0,1222 7 0,1219 0,9925 0,1228 8,144 83 1,4486
0,1396 8 0,1392 0,9903 0,1405 7,115 82 1,4312
0,1571 9 0,1564 0,9877 0,1584 6,314 81 1,4137

0,1745 10 0,1736 0,9848 0,1763 5,671 80 1,3963

0,1920 11 0,1908 0,9816 0,1944 5,145 79 1,3788
0,2094 12 0,2079 0,9781 0,2126 4,705 78 1,3614
0,2269 13 0,2250 0,9744 0,2309 4,332 77 1,3439
0,2443 14 0,2419 0,9703 0,2493 4,011 76 1,3265

0,2618 15 0,2588 0,9659 0,2679 3,732 75 1,3090

0,2793 16 0,2756 0,9613 0,2867 3,487 74 1,2915
0,2967 17 0,2924 9,9563 0,3057 3,271 73 1,2741
0,3142 , 18 0,3090 0,9511 0,3249 3,078 72 1,2566
0,3316 19 0,3256 0,9455 0,3443 2,904 71 1,2392

0,3491 20 0,3420 0,9397 0,3640 2,748 70 1,2217

0,3665 21 0,3584 0,9336 0,3839 2,605 69 1,2043
0,3840 22 0,3746 0,9272 0,4040 2,475 68 1,1868
0,4014 23 0,3907 0,9205 0,4245 2,356 67 1,1694
0,4189 24 0,4067 0,9135 0,4452 2,246 66 1,1519

0,4363 25 0,4226 0,9063 0,4663 2,144 65 1,1345

0,4538 26 0,4384 0,8988 0,4877 2,050 64 1,1170
0,4712 27 0,4540 0,8910 0,5095 1,963 63 1,0996
0,4887 ; 28 0,4695 0,8829 0,5317 1,881 62 1,0821
0,5061 | 29 0,4848 0,8746 0,5543 1,804 61 1,0647
i
0,5236 30 0,5000 0,8660 0,5774 1,732 60 1,0472
0,5411 31 0,5150 0,8572 0,6009 1,664 59 1,0297
0.5585 32 0,5299 0,8480 0,6249 1,600 58 1,0123

438
 radiany stopnie sinus cosinus tangens cotangens

0,5760 33 0,5446 0,8387 0,6494 1,540 57 0,9948

0,5934 34 0,5592 0,8290 0,6745 1,483 56 0,9774

0,6109 35 0,5736 0,8192 0,7002 1,428 55 0,9599

0,6283 36 0,5878 0,8090 0,7265 1,376 54 0,9425
0,6458 37 0,6018 0,7986 0,7536 1,327 53 0,9250
0,6632 38 0,6157 0,7880 0,7813 1,280 52 0,9076
0,6807 39 0,6293 0,7771 0,8098 1,235 51 0,8901

0,6981 40 0,6428 0,7660 0,8391 1,192 50 0,8727

0,7156 41 0,6561 0,7547 0,8693 1,150 49 0,8552
0,7330 42 0,6691 0,7431 0,9004 1,111 48 0,8378
0,7505 43 0,6820 0,7314 0,1)325 1,072 47 0,8203
0,7679 44 0,6947 0,7193 0,9657 1,036 46 0,8029
0,7854 45 0,7071 0,7071 l,0t)00 1,000 45 0,7854

cosinus sinus cotangens tangens stopnie radiany

NIEKTÓRE CZĘSTO SPOTYKANE LICZBY

n Inn
e ....................... ... ........................... 2,718282 0,43429
i ........................... 0,367879 T,56570
e
7X ........................... ........................... 3,141593 0,49715
471 ........................... ........................... 12,56637 1,09921
i
........................... 0,31831 T,50285
77
2 _
........................... 0,63662 1,80388
TT
n2 ........................... ........................... 9,86960 0,99430
j/r c ........................... ........................... 1,77245 0,24857
M ........................... T,63778
In2 ........................... 1,84080
In 1 0 ........................... 0,36222

} f * ........................... 0,15052

0,23856
V3 ...........................

439