pe Pec nt oe Ey ao) popsTAwowYcH Zrozumiec fizyke 1 Podrecznik dla liceum ogdinoksztatcacego i technikumDroga Nowa Ero, Nigdy bym nie publikowata publicznie ksigzek wydawnictw, kt6re dzialajg na uczciwych zasadach, ‘Wasza firma jednak promuje masowy dodruk, calkowicie niepotrzebnych ksigéek, ktére moglyby zastapione wersjami elektronicznymit Co prawda e-booki sq dostepne na waszej stronie, jednak: + Wprzeciwieristwie do fizyczne| ksig?ki, licencja na e-book koriczy sie po roku. Oznacza to, ie jeteli moja cérka chcialaby powtdrzy€ sobie cala wiedze do matury, musialabym je) kupié wszystkie wasze ksiqzki od nowa * Waszych e-book6w nie da sig pobraé! Wymagaja one dostep do internetu, co uniemozliwia ich uaycie na naszej wsi, gdzie zasieg jest ograniczony. + Wasze e-booki nie dzialajq na telefonach komérkowych!! + Wasze e-booki sprzedawane sq po tej Same] (albo wy2szej) eenie co regulame ksigzki. Cena e-booka powinna byé ni2sza, gdy2 e-booki wymagaja elektronicznego czytnika (tabletu)! Czas rozpoczaé nowa erg (0 ironio), w ktérej papier nie jest bezczeinie marnowany dla pienigdzy. Przedstawiam e-book, ktory speinia wszystkie oczekiwania ucznidw. Dbajmy o srodowisko, zrébmy to dla mlodych pokoles.Spis tresci © czym jest podrecznik. . 1. Wprowadzenie 1.1. Przedmiot i metody badari fizyki .. ... 1.2. Pomiary i jednostki 1.8. Wstgp do analizy danych pareiainch 1.4. Opisywanie zaleznosci miedzy wielkosciami Analiza tekstu, Komu przyda sig wiedza 2 fizyki 2. Ruch prostoliniowy 2.1, Jak opisat polozenie ciala.. .. 2.2, Opis ruchu prostofiniowego. ........ 2.3, PredkoSé w ruchu prostoliniowym, ... 2.4, Ruch jednostainy prostoliniowy. 2.5, Ruch prostoliniowy zmienny .. 2.6. Przyspieszenie w ruchu zmiennym 2.7. Polozenie w ruchu jednostajnie zmiennym Analiza tekstu. Przyspieszenis pojazciéw Wiesz, umiesz, zdasz 3. Ruch krzywoliniowy 3.1. Ruch krzywoliniowy..... 3.2. Raut poziomy 3.3 Predkosé w réérych uKladach odniesienia voces 8.4. Ruch po okregu 8.5, Prayspieszenie dosrodkowe ........ Projekt. Aneliza ruchu za pomoca kamery. . Wiesz, umiesz, zdasz 4, Ruch i sity 44, Oddzialywania 4.2, Dodawanie sil rozkladanie ich na sktadowe 4.3, Pierwsza i druga zasada dynamiki 4.4, Treecia zasada dynamiki . 48, Sila tarcia ....... BB) 16 20 26 40 45 50 62 66 73 81 84 +92 100 107 111 15 119 120 428 133 140 146 . 150 4.6. Sila dogrodkowa - 158 47. Sily bezwladnosci 187 Analiza tekstu. Czy moéna biegaé po wodzie . . 2 178 Wiesz, umiesz, zdasz ................ 180 5. Energiai ped 5.1. Praca i moc jako wielkosci fizyczna. ... 188 5.2. Pojecie energil. Energia potencjaina grawitadii. 193 6.3, Energia kintycona. Zasaca zechoweria energi ceo 199) 5.4, Energia potenciana sorezystoscl .....205 5.5. Ped, Zasada zachowania pedu an 5.6, Zderzenia sprezyste i niesprezyste .... 216 Analiza tekstu. Fizyk ogigda TV +223 Wiesz, umiesz, zdasz 225 6. Bryta sztywna 6.1. Ruch postepowy i obrotowy bryty sztywne| +234 6.2. Moment sity, 243 6.3. Srodek cig2kosci i energia polonclaina bryly sztywne|... = 252 6.4, Energia kinetyczna w ruchu obcotowymn 258 6.5. Druga zasada dynamiki w ruchu obrotowym +264 6.6. Moment pedu . . = 269 Projekt. Wahaclo Oberbecka 279 Wiesz, umiesz, 24282... 6... se eves 280 Tabele.. wes Spis dodatkéw matomatycznyeh Spis doswiadezert obowiazkowych . Spis infografik e Odpowiedzi i wskazéwki do sieybrenyoh zadari 289 Indeks. . 294 Spis dziatow w pozostalyeh czoéeiach + 295O czym jest podrecznik W podreceniku Zrozumiec fizyke 1 znajdziesz wazne i ciekawe informacje dotyczace ruchu, sit czy energi, Dzieki tym wiadornosciom, zrozumiesz wiele zjawisk z otaczajacego cle Swiata i sprawnie przejdziesz do koleinych dzialow fizyki, ony wil xy Wil 2a, yocz0O? a, pare? ipygqay DATE foro oe se 2 ‘pea poe soe Czemu stuza poszczegdlne elementy podrecznika Latwo zorientujesz sig, co powinienes wiedzie6 2 wezesniejszej edukacji Podsumowanie tematu podpowie ci, ktdre tresci sq Wnim najwaniejsze. = const Dzieki czytelnym wyrdanie- niom tatwo odnajdziesz waory, definicje i wazne stwierdzenia. Cigtar ciata 0 masie Komentarze utatwig ci zrozumierie informacji z tekstu gldwnego. 0) eee ee ee Podsumowanie | Dodatek matematyczny | Dodatki matematyozne pomoga ci opanowaé lub przypomnieé sobie niezbedne umiejetnosci i wiadomosci z matematyki Prryklady umoziiwig ci pre Sledzenie toku rozumowania podezas rozwiezywania zadan Wykonanie polecen i zadan na koricu tematu pozwol ci utrwalié zdobyta wiedze i umiejgtnosci Spos6b na zadai Doswiadczenie 1 i [J Beswiadezonic | EE obowiazkor Caytelnie opisane i zilustro- wane doswiadezenia utatwia ci przeprowadzanie i analizo- wanie eksperymentow. Doswiadezenia obowigzko- we zostaly wyraznie oznaczone. | Ato ciekawe Dazigki ciekawostkom dowiesz sig interesujacych faktSw zwigzanych z lekcia Naukowcy niepewnosé pomiaru wyznaczaja Tresci wykraczalace poza podstawe programowa, coznaczyligmy w wyrazny sposéb. Zadania powtorzeniowe Na tych stronach znajdziesz najwainiejsze wiedomosci zdanago dziatu, Wskazvik i podpowiedzi ulatwia ci rozwigzywanie réanych typow zadar\, Dzigki tym zadaniom sprawdzisz stopies opanowania umigjetnosci i wiadomosci 2 danego dziatu.7 Wprowadzenie 1, Przedmiot i metody badat fizyki 2, Pomiary i jednostki 3. Wstep do analizy danych pomiarowych 4, Opisywanie zaleznoéci miedzy wielkosciamiRys. 1.1. Podréz wadtuz rownika Zierni 2 predkoscig 140 2 trwataby prawie 12 di bez przenwy Predkosé swiatta weprdznito:300 C00 =, czy 3-108 2 Rok Swietiny canaczamy ly od angielskiego light year. 1.1. Przedmiot i metody badan fizyki @ Poznaj Swiat fizyki i astronomii Rozpoczynamy naszq naukowa wedréwke do swiata fizyki i astronomii. To ta sama rzecywistosé, w ktére) wszyscy zyjemy — tyle, Ze obser wowana w réznych skalach i bardzie} wnikliwie, niz czynimy to na co dzieti, Postaramy sig, by$ dostrzegt zachodzace w niej zjawiska i lepiej je zrozumial. Na poczatek wzniesmy si¢ wysoko nad Ziemig i przyjrzyimy kosmosowi z calym jego ogromem. Co nas czeka w tej podrézy? 1 Oddalamy sie od Ziemi Juz po wzniesieniu sig na wysokoé¢ kilkuset kilometréw, gdzie znajduje sig wiele sztucznych satelitéw, zauwazymy, ze Ziemia ma ksztalt zbli- zony do kuli, Jej Srednica to prawie 13 000 km. Wokdt Ziemi w odlegtosci niemal 400 000 km krazy Ksigzyc, kté- rego Srednica jest niemal cztery razy mniejsza od érednicy naszej planety. Odleglos¢ tego naturalnego satelity od Ziemi jest tak duza, ze gdyby na Ksiezyc mozna bylo pojechaé autostrada, taka podroz samochodem jadacym bez przerwy ze stala predkoScia 140 4 trwataby 4 miesiace! Dla poréwnania: swiatto z Ziemi do Ksigzyca dociera w niewiele ponad sekundg. Wedrujmy dale), Gdy bedziemy kontynuowaé oddalanie sig od Ziemi, zobaczymy olbrzymie i rozgrzane Stofice. ‘Ta gazowa kula ma srednicg ponad sto razy wi¢ksza od srednicy Ziemi — 1400 000 km (1,4 mln km). W poblizu Storica dostrzezemy krazace wok6t niego planety. Odlegtosé od Ziemi do Stoica wynosi az 150 min km. Samochodem pokonywalibysmy jg przez 120 lat! Tymczasem éwiatto przebywa te od- legloSé w czasie nieco ponad 8 minut, a do najdalszych planet Ukladu Stonecznego dociera juz po kilku godzinach. Gdybygmy znaledli sig w poblizu najdalszej z planet — Neptuna, do kt6- rego dojechalibyémy samochodem po uplywie okoto czterech tysigcy lat, stanelibySmy dopiero u progu kosmosu. Zanim dotrzemy do nastepnego ciekawego obiektu, czeka nas dluga droga. ‘Gwiazda Proxima Centauri, choé potozona najblizej Storica, znajduje sie tak daleko, Ze je} Swiatto biegnie do nas przeszio 4 lata. Méwimy, ze Proxima Centauri znajduje sig w odlegtosci ponad 4 lat SwietInych od Ziemi. li Kosmiczne odlegtosci Nawet gwiazdy polozone najblizej Stonica znajduja si¢ tak daleko, 2e od- legiosci do nich podaje sig nie w kilometrach, ale w latach éwietInych.Be) a re Jeden rok $wietIny to odlegtosé, jaka Swiatlo przebywa w ciagu roku. Ta odlegtoSé to 9461 mld km (prawie 10 bln km). Swiatto moze ja prze- byé w ciagu roku, poniewaz porusza sie z predkoscia okolo 300 000 (ckolo 1 mid *2) 1 ly = 9461 mld km ~ 10! m Od Syriusza dzi najjasniejszej gwiazdy widocznej na polskim niebie nas odleglos¢ niemal 9 lat $wietInych. Galaktyka Oddalmy sig od Stotica jeszcze bardziej, aby zobaczyé caty olbrzymi uklad gwiazd, w ktérym sig ono znajduje — Galaktyke, czyli Droge Mleczng. Tworzy ja ponad 200 miliardéw gwiazd. Jej gkéwna czesé ma ksztatt dysku 0 grednicy niemal 100 tys. lat swietInych. Wadtud srednicy Galaktyki zmiesciloby sig okolo 100 milionéw Ukladéw Stonecanych (liczac do orbity Neptuna) ustawionych jeden za drugim. Storice lezy mnie) wigce) w polowie odlegtosci od centrum Drogi Mleczne} do je) kraticéw (patrz rys. 1.3) edmiot i metody badaf fzyki 7 roa ene Rao Bey aca Peel eed an ro eer Rys.1.8. Tak wygladalaby Galaktyka z odleatosci kilkuset tysigcy lat SwietInychMEE 8 Worowadzerie ys. 1.4, Galaktyka ‘Andromedy Z W poblizu Galaktyki mozemy dostrzec inne podobne do niej obiekty. $9 wre uwagg Na 5 none to mate galaktyki: Wielki i Maly Oblok Magellana (leéace niecale 200 tys. Droga Mlecana to lat SwietInych od Ziemi) oraz nieco wi¢ksza od Drogi Mlecznej Galak- inacze) Galaktyka. tyka Andromedy (odlegta 0 2 min lat éwietInych, patrz 2digcie powyz¢)). We Wszechswiocio Obejmijmy teraz wzrokiem obszar kilkuset miliondw lat swietlnych. jest weele galaktyk. Widzimy, ze galaktyki zwykle nie poruszaja si¢ w kosmosie samotnie, lecz tworza grupy i gromady. W wielu miejscach pomigdzy gromadami znajdujq sig pojedyncze galaktyki, taczace je w gigantyczng kosmicz- na pajeczyne. Swiatto z najdalszych obiektéw, ktore dzié obserwujemy z Ziemi, potrzebowalo okolo 13 mld lat, aby do niej dotrzeé. Dodatek matematyczny @ Zapis liczb w notacji wyktadniczej Na lekcjach fizyki spotkasz liczby bardzo dude (jak np. masa Ziemi Mz) i bardzo mate (jak diu- gos bakterii J): Mz = 5 970 000 000 000 000.000 000 000 kg 1 = 0,000002 m Podezas dzialari na takich liczbach bardzo tatwo pomylié sie w liczeniu zer lub miejsc po prze- cinku, Dlatego stosujemy zapis zwany notacja wykladnicza. Liczbe przedstawiamy w postaci: (liczba migdzy 1a 10)» (potega dziesiatki) Na prayktad: Mz = 5970 000 000 000 000 000 000 000 kg = + 1,000 000 000 000 000 000 000 000 kg = 5,97 - 10%* kg J = 0,000002 m = 2 - 0,000001 m = 2-10-6m Gdy wykonujemy dzialania na zapisanych tak liczbach, stosujemy prawa dzialafi na potegach. 10. 10= 102+ {oes lo (103)8= 102 — 10-*= 10*Preedmiot i metody bada‘ fzyki 9 W tym miejscu koriczy sig nasza podré2 ku gwiazdom, Nie mniej ciekawa okazuje sig podréz w glab zwyktej kropli wody. Przyjrzyjmy sig jej blize). Na poczatek uzyjmy lupy, a pézniej coraz dokladniejszych mikroskopow. |W giebi kropli wody Na pierwszy rzut oka w kropli wody ze stawu nie widaé nic ciekawego. Za pomocg lupy mozemy jednak dokladniej obejrzeé plywajace w niej drobne ‘owady i fragmenty rosin. Przez mikroskop zobaczymy bakterie — rozmiary wiekszoSci z nich wyra- a sie w mikrometrach (1 pm = 10-6 m). Jesli powiekszymy obraz jeszcze bardziej, stang sie dla nas widoczne réwniez wirusy. Rozmiar wirusa to okolo 0,1 pm = 10-7 m. Do ogladania wiruséw nie wystarczy juz zwykty mikroskop. Potrzebny bedzie precyzyjnicjszy prayrzad. @Czasteczki i atomy Po kolejnym powigkszeniu zobaczymy kilkaset razy mniejsze od wi- rus6w pojedyneze atomy wodoru i tlenu, sktadajace sig na czasteczke wody. Kazdy z tych atoméw jest zudowany z jadra i otaczajacych go elektrondw (w atomie wodoru elektron jest tylko jeden). Jgdro jest sto tysigcy razy mniejsze od calego atomu, Wyobraé sobie, Ze gdyby jadro atomu zostalo powigkszone do rozmiaréw pitki futbolowej, caly atom miatby okolo 30 km Srednicy. A co 2najduje sie w jadrach atoméw sktadajacych sig na czasteczke wody? Jadrem wodoru jest pojedyncza czastka — proton. Jadro atomu tlenu sktada sig z 8 protondw i 8 neutronéw. Proton jest ezastka natado- wana elektryeznie dodatnio, a neutron czastka nienaladowang. W ten sposéb kostezy sig nasza wedréwka po Wszech$wiecie, w czasie ktorej zblizylismy sig zaréwno do obiektéw ogromnych i bardzo odle- glych, jak i do tych najmniejszych. Wszystkie one stanowia przedmiot zainteresowania fizyki i astronomii Jak fizycy badajq swiat Fizyka jest nauka wyjatkowa, W zadnej innej dziedzinie naukowey nie zaj- muja sig tak zr6znicowanymi wielkosciami, zaréwno jesli chodzi o rozmia- ryimasy badanych obiektow (patrz s. 10-11), jak i o ezasy trwania zjawisk (rys. 1.5). Na podstawie badart uczeni formuluja prawa oraz przewiduja wyniki doswiadczeri. Na czym jednak polega to badanie? Fizyka jest nauka Scista. Przez wiele wiek6w fizycy nie tylko odkrywa- li nowe prawa przyrody, lecz takze doskonalili sama metode badat. Opiera sig ona na potgczeniu do$wiadczenia i modelowania mate- matycznego. re) tou 4 102 1018 eae iwiek Ziemi 10s 4 102 4 10° 108 w 4 10-6 |nerwowa) oa atradce Fa lores ftom wai 10-2 potozenia Iwi sok 10 fies soi |widzialnogo 10-8} “re lodtegiasé réwng. wo Sane Rys. 1.5. Zestawienie czasu trwania wybranych zjawiskRozmiary i masy rae a esos el Role al MR sa MARY Ve Pal CNC Rc ee OnE coor ice uci tees Rozmiary i odlegtosci } Sue Cee Pree ee ear’ pend Cec iecniey Weed Rec) See eo 7-101 6-109 a Pence)Ree Peed Cee Ue Menara) Peer) Coteus) Ce) eee | Les Pr iie}] Fay Pec’ ro (eae) pcr DC r cry eTEEE 12 Wprowadzenie @ Modelowanie matematyezne Modelowanie matematyczne polega na opisywaniu rzeczywistosci za pomoca pojeé i rwnari matematycanych, Aby model matematyczny byl czytelny i uzyteczny, przeprowadza- my uproszezenia i uwzgledniamy jedynie elementy najistotniejsze dla przebiegu badanych 2jawisk. Na przyklad, jesli chcemy przedstawié na komputerze ruch samolotow w okreslonej przestrzeni powietrzngj tak, aby byt on czytelny dla kontrolera ruchu lotniczego, pominiemy ksztalt samolotw, liczbe pasazeréw na pokladzie, liczbe silnikow itd. Dany sa- molot stanie sig punktem na ekranie, a tor jego ruchu bedzie przedsta- wiaé linia Sytuacja, z ktora mamy tutaj do czynienia, jest wlasnie przyktadem mode- lowania: od rzecaywistosci, czyli statkéw powietrznych poruszajacych sig w okreslonej przestrzeni powietranej, przeszliémy do punktéw i linii za- znaczonych w okreglonym uktadzie wspdtrzednych. Komputer wyznacza polozenia tych punktéw w czasie oraz ksztalt linii, po ktérych sig po- ruszaja, rozwiazuiac rownania matematyczne. W wyniku tych obliczen ‘ostatecznie podaje informacje, ze okreslony punkt matematyczny w dane) chwili znajduje sig w okreslonym miejscu obranego uktadu wspétrzednych. Ale co taki model ma wspélnego z rzeczywistym polozeniem lecacego samolotu? Skad mamy pewnosé, ze w dane} chwili potozeniu punktu ma- tematycznego odpowiada rzeczywiste potozenie konkretnego samolotu w przestrzeni powietrznej? Odpowiedé jest prosta - abySmy mieli tg pewnosé, komputer musi roz- wigzywaé wlasciwe rownania, do ktérych podstawione zostang prawdzi- we informacje o poczatkowym polozeniu i o predkosci samolotu, Dlatego tez w naukach écistych doswiadezenie jest rwnie wazne jak modelowanie matematyczne. @ Fizyka a inne dziedziny nauki ‘Wéréd nauk przyrodniczych fizyka zajmuje szezegdlne miejsce — inne dziedziny przyrodnicze korzystaja x je} osiagnigé, podezas gdy w dru- ga strong taka relacja nie zachodzi. Jako przyklad rozwaamy biologa, ktéry chce wyjasnié, dlaczego zdolnosé pocenia sie pozwala na dlugo- trwaly wysitek fizyczny. Musi on wiedzieé, ze parowanie cieczy wymaga dostarczenia duzej ilosci energii, dlatego parujacy pot pozwala odpro- wadzié nadmiar ciepta powstajacego podczas pracy migsni. Natomiast fizyk prowadzacy badania nad parowaniem cieczy nie musi rozwazaé mechanizméw funkcjonowania zywych organizmow. Fizyka ma réwniez duze znaczenie dla chemii. Do poczatku XX w. chemicy badali reakeje zachodzace pomiedzy substancjami, ale nie byliPreedmiot i metody bada‘ fzyki 13 w stanie wyjasi 6b. Stalo sig to motliwe dopiero po odkryciu praw fizyki obowiqzuja-~ cych w mikroswiecie, czyli w skali pojedynczych atoméw i ich czeSei (¢, dlaczego te reakeje przebiegaja w taki, a nie inny spo Prawa fizycene sq podstawowymi prawami w naukach przyrodniceych — wykorzystujemy je we wszystkich innych dziedzinach tych nauk. Szezegdlnie blisko z fizyka jest zwigzana astronomia. W’ kosmosie obo- wigzujg te same prawa fizyki, co na Ziemi, wig astronomowie musza je doskonale znaé, Jednoczesnie kosmos stanowi niezwykle laboratorium, w ktérym te prawa mozna sprawdzaé w niespotykanych na Ziemi wa- runkach, na przyktad w bardzo wysokich temperaturach (jakie panuja chocby we wnetrzu gwiazd) czy w poblizu ogromnych mas (takich jak czarne dziury). Fizyka jest tez podstawa techniki. W odréinieniu od dawnych rze- mieSInikéw, ktérzy nowe metody obr6bki materialow odkrywali metoda préb i bledéw, a nastepnie przekazywali swoim potomkom, wspélczesni inzynierowie konstruuja urzadzenia i budowle, z géry wiedzac — na pod- stawie praw fizyki —jakie bedg ich wlasnosei ‘Maszyng parowa moina bylo zbudowaé dzieki codziennym obserwa- cjom, ale do jej udoskonalenia byla potrzebna wiedza z fizyki. Rowniez dadne urzgdzenia elektronicane nie moglyby powstaé, gdyby wezesniej fizycy nie odkryli praw rzqdzqcych elektrycznoscig i magnetyzmem. Dzieki znajomosci praw fizyki architekci moga projektowaé pozornie niemotliwe do wzniesienia budynki (patrz rys. 1.6). Rys. 1.8. Centrum Biznesu w Pekinie — budynek, Kt6ry na pierwszy rzut oka wydaje sie nigmeilivyy do realizacjMEE 14 Worowadzenie Rys. 1.7. Dogwiadezenia stanowia fundament badar' fizyeznych Warto tez pamigtaé, ze podzial nauk na fizyke, chemie, biologie itd. wynika glownie z podzialu zadai pomigdzy uczonymi, a nie z jakiché fundamentalnych wlasnosci samej przyrody. Wiele waznych badasi naukowych tgczy poszczegdlne dziedziny, a biofizyka, geofizyka czy fizyka medyczna sq juz odrebnymi i szybko rozwijaiacymi sig specjal- nosciami. @ Rola dogwiadezen i modeli w fizyce Poprzez wielokrotne eksperymenty i obserwacje staramy sig sprawdzié poprawnosé modeli matematycznych i okresli¢ zakres ich stosowalno- sci. Model samolotu jako punktu jest na ogst dobry, gdy interesuje nas, ile godzin bedzie trwat lot, ale zupetnie zawodzi, gdy chcemy sig dowie- dzieé, jakie sity dziataja na skrzydta samolotu. Doswiadezenie i modelowanie matematyczne sa fundamentem wspélezesngj fizyki i innych nauk écislych, Stanowig one niejako dwie strony medalu, uzupetniaja sig. Prowadzenie doswiadezen z pominigciem modelowania matematycanego przypo: mina kolekcjonowanie znaczkéw pocztowych lub innych przedmiotéw gromadzimy fakty, z ktérych nic nie wynika. Natomiast samo mo- delowanie, bez przeprowadzenia doswiadczenia, jest badaniem hipotez matematyeznych, kté odnosié do zadngj rzeczywisto Teoria i doswiadczenie w naukach re moga byé logicznie poprawne, ale nie musza sig ci fizycan islych caly czas uzupelniaia sig i in- spiruja nawzajem. Zadine z tych ujeé badawezych nie odgrywa dominuja- ej roli. Czasem doswiadczenie podpowiada, jak sformutowa¢ teorie, kiedyPreedmiot i metody bada fzyki 15 Indziej za6 to teoria uzmystawia, co i w jaki sposéb eksperymentalnie zba- daé, a takze pozwala zrozumieé wyniki doSwiadczenia. Praykdady na to znajdziemy w dalszych rozdzialach tego podegcanika. x © orientowaé sie w redach wielkoscl rozmiarow obiektow, ktorymi zajmuje sig fizyka; m rozumisé, 26 fizyka opiera sig na prowadzeniu doswiadezen oraz modelowaniu matematycznym obserwowarych ziawisk i przedmiotow; 'm wiedzie6, co to jest rok swietiny i stosowat tg jednostke, | ryan zadona | roewazsuniooeomennzanszwanscice [1A 1. Uporzadkuj wymienione obiekty w kolej- noéci od najmniejszego do najwiekszego. atom * bakteria * chomik * czasteczka * Galaktyka * Ksiezyc © lotniskowiec + proton » slori * Slorice * wirus * Uxlad Stoneczny * Ziemia 2. Uczeni wyposazyli wysylane na Marsa roboty Spirit i Opportunity w urzadze nia, ktére sterowaly Iadowaniem sond na powierzchni planety. Po wystaniu sond z niecierpliwoscia oczekiwali na sygnal radiowy, ze ladowanie sig powiodto. Jak myslisz, dlaezego sondy musialy radzi¢ so- bie same, a nie byly sekunda po sekundzie sterowane z Ziemi? 3. Gdyby jadro atomowe mialo rozmiar ziarn- ka maku (czyli okolo 1 mm), jaka bytaby wielkosé catego atomu? 4. Najjasniejsza ~ poza Storicem ~ gwiazda na ziemskim niebie to Syriusz. Jest on po- tozony w odleglosci 8,6 ly od Ziemi. Ile to kilometrow? 5. Wyobraé sobie model Uktadu Stonecznego w skali 1: 1 000 000 000 i odpowiedz na pytania a) Ilu kilometrom odpowiadatby w tej skali odcinek 0 dlugosci 1 m, a ilu ~ odcinek 0 dlugosci 1 em? b) Jaka Srednice miatoby w tym modelu Storice, a jaka miataby Ziemia? c) Ile wynosityby odleglosci miedzy Ziemig i Slonicem oraz Ziemia i Ksi¢zycem? 6. Wyobraé sobie model Galaktyki, w ktérym, je) gléwna czesé ma srednice 100 m, a na- stepnie odpowiedz na pytania. a) Ile wynositaby rzeczywista odleglosé migdzy dwiema gwiazdami, ktore w tym modelu dzielilaby odleglosé 1 m? Wyrad ja w latach SwietInych b) W jakiej odlegtosci od érodka Galaktyki znajdowaloby sie w tym modelu Storice? ¢) W jakiej odleglosci od Storica znajdowa- laby sig Ziemia?Rys. 1.8. Klepsydra to prosty wzorzes ezasu +. Rys.1.9. Na wadze szalkowe| mase wazonego lala pordwrujemy z masa wzorca ~ odwaznika 1.2. Pomiary i jednostki =n ® Wielkosci fizyozne stuzg do llosciowego opisu cech cial i Zjawisk, Wielkosciami fizycznymi sa np. masa, dhigosé, temperatura, czas = Wartosci wielkosci fizycznych podaje sie wraz z ich jednostkarni. @ Jednostke mozna zapisaé z przedrostkiem oznaczajacym jej okresiona wielokrotnosé lub podwielokratnosc. = Uklad SI to migdzynarodowy uktad jednostek miar. i Podstawowe wielkosci mierzone w badaniach ruchu Na najblizszych lekejach bedziemy sig zajmowaé opisem ruchéw obser wowanych w przyrodzie. Warto wiec odpowiedzie¢ sobie na pytanic, co naledy zmierzyé, aby ilosciowo opisaé ruch ciala Okazuje sig, 2e wszystkie wielkoSci stuzace do opisu ruchu mona zde- finiowaé 2a pomocg dwéch wielkosei fizycznych: dlugosci i czasu, Jeze- li dodatkowo chcemy opisaé przycayng ruchu, bedzie nam potrzebna réwniez masa. Diugosé: Wielkosé ta opisuje, jak cos jest duze, jak daleko sig znajduje, jaka odleglosé przebylo itd. Pomiar dlugoSci polega na poréwnaniu od- leglosci pomiedzy dwoma wybranymi punktamiz przyjetym wzorcem dlugosci. Choé wyjasnienie to brzmi bardzo powainie, metodg te znasz. i stosujesz. od dawna, co najmniej od ezasu, gdy nauczyles sig postugiwaé ka z podzialkg. Aby okresli¢ dlugoS¢ oldwka, musimy tak naprawdg odpowiedzieé na pytanie, ile razy jest ona wigksza od odcinka o okre- Slonej dlugosci, np. L mm lub L.cm Czas: Wielkos¢ ta opisuie, jak diugo cos sig dzieje oraz ile wynosza odste- py miedzy kolejnymi zdarzeniami, np. jak dlugo spada jablko z drzewa od chwili oderwania sig z galezi do chwili dotknigcia ziemi. Ten pomiar tak- 2e polega na poréwnaniu czasu przebiegu danego zjawiska ze wzorcem czasu. Wzorcem moze byé czas potrzebny do przesypania piasku 2 jednej komory klepsydry do drugiej lub czas jednego wahnigcia wahadta ‘Masa: W iyciu codziennym masy uzywamy do okreslania ilosci sub- stancji. W fizyce mamy do czynienia z masq w dwéch réznych sytu- acjach. Po pierwsze, masa jest miara beewladnosci ciala, to znaczy okre- Sla, na ile trudno jest zmienié predkosé ciala, np. wprawié je w ruch lub zatrzymaé. Po drugie, masa to wielkos¢ okreslajaca, jak silnie ciato oddzialuje grawitacyjnie z innymi ciatami, czyli migdzy innymi — jak silnie jest przyciagane przez Ziemig. Im wieksza jest masa ciata, tym sil- niej jest ono przyciagane przez Ziemie, czyli tym wi¢kszy jest jego ciezar.Pomiary ijednostki 17 @ Miary wzorcowe i jednostki wielkosci mierzalnych Z punktu widzenia samej nauki nie ma znaczenia, jakie wzorce dbugosei, | po ‘ omiar polega na czasu czy masy przyjmiemy. Jeden naukowiec moze poréwnywaé mic- — yorgunaniu dane, rzone masy z masa jajka przepidrki, drugi natomiast z masa swojego __wielkoéci ze wzorcem. ciala. Z praktycznego punku widzenia takie wybory wzoredw sq jednak bardzo niewygodne i w zasadzie bezuzytecene. Masa jajka przepiérki maleje w czasie, gdyz jajko wysycha, a masa badacza moze zalezeé od obfitosci ostatniego obiadu. Co wigcej, naukowcy nie mogliby poréwnaé wynikéw swoich badan, jesli nie wymieniliby sie waywanymi wzorcami. W ayciu codziennym zagadnienie to jest réwnie wadne. Ptacge w skle- pie za dang iloSé towaru, np. kilogram jablek, chcielibysmy mieé pew- nosé, ze gdy przyniesiemy zakupy do domu, waga kuchenna wskaze kilogram. W skrajnych przypadkach od dokladnosci przyjetych miar i tego, czy operujemy tymi samymi wzorcami jednostek, zalezeé moze ludzkie zycie (patrz ciekawostka ponize)). lM Uktad SI Obecnie we wszystkich paristwach, z wyjatkiem Stanéw Zjednoczonych, Liberii i Birmy, oficjalnie uzywany jest migdzynarodowy uklad jedno- stek miar, nazywany w skrécie ukladem SI (od francuskiego: Systéme International d'Unités, czyt. sistem enternasjonal djunit). W niektorych krajach, jak Wielka Brytania, mimo oficjalnego przyjecia ukladu SI, na co dziei czesto uzywa sig tradycyjnych jednostek (np. mil, stp, funtéw).. Jednostka czasu w ukladzie SI jest sekunda, oznaczana literg s. Se- kundg definiujemy jako 9 192 631 770 okreséw fali elektromagnetycz- nej emitowanej w okreslonych warunkach przez atom cezu. Poniewaé uwazamy, ze we Wszechswiecie wszystkie atomy cezu (dokladnie): tego samego izotopu znajdujgcego sie w tym samym stanie) sq identyczne, taka definicja sekundy pozwala dokladnie odtworzyé dhugos¢ jej trwania ys. 4.10, Jadnostka ozasu w dowolnym laboratorium. jest sekunda Ato ciekawe W Stanach Zjednoezonych na co dzien uzywa sig tradycyinych jednostek brytyiskich, ale w badaniach naukowych przyjeto uklad SI. Diatego uczniowie w USA poznaja w szkole dwa systemy miar: anglosaski i metryczny (Sl). Obliczenia w tym drugim systemie sa znacznie prostsze: przeliczanie jednostek sprowadza sie do mnozenia i dzielenia przez wielokrotnosé liczby 10, podezas gdy przeliczanie np. stop na cale, to mnozerie przez 12, a stop szesciennych na cale szescienne — przez 1728 Mylenie jednostek anglosaskich i metrycznych moze prowadzié do powaznych wypadk6w. W Polsce w 2008 roku stalo sie ono przyczyng katastrofy samolotu wojskowego CASA. Przez podobny blad NASA stracila sonde kosmiczng Mars Climate Orbiter (czyt. mars Klaimet orbiter, patr2 2djgcie obok), co kosztowalo agencje 125 min dolarow.MEE 16 Worowadzenie Rys.1.11. Jednostka dtugosci jest metr (1 m=100.cm) f x) Rys. 1.12, Jednostka, masy jest kilogram (1 kg = 1000 9) Jednostka dlugosci w uktadzie SI jest metr, oznaczany litera m. Jeden metr to dlugosé, jaka przebywa swiatto w préini w czasie serpy sekundy. Jest to precyzyjny sposéb okreslenia wzorca dlugosci, ponic- waz w dowolnym miejscu we Wszechgwiecie swiatlo w préini zawsze przemieszcza sig z taka sama predkoscia, niezaleznie od tego, co jest 2rédtem Swiatla (fali elektromagnetyezne) i jaka jest jego czgstotliwos¢ (barwa). Definicja metra jest réwnowazna stwierdzeniu, de predkosé Swiatla w prézni wynosi dokladnie 299 792 458 ™. Jednostka masy w uktadzie SI jest kilogram, oznaczany symbolem kg. Scista definicja kilograma obowiazujgca od maja 2019 roku opiera sig na zjawiskach dotyezacych wysylania swiatla przez atomy. O tych zja- wiskach opowiemy doktadniej w klasie czwartej. Do zdefiniowania na nowo kilograma wykorzystano fakt, ze atomy emi- tuja Swiatto w écisle okreslonych ,porcjach”, Stwierdzenie, Ze cialo ma mase jednego kilograma, oznacza, Ze cialo o takie| masie rozpedzone do predkosci 1™ ma energie kinetycang doktadnie coyttrars razy wieksz9 niz energia najmniejszej ,porcji” swiatla pomarariezowego o czestotliwosci 5-10! Hz. Gdy dowiesz. sig wigce} na temat emisji Swiatla przez atomy, bedziemy mogli sformutowaé tg definicje w sposdb bardziej precyzyjny. @ Stare i nowe defi Dawne definicje sekundy, metra i kilograma byly znacznie tatwiejsze do zrozumienia, Sekundg nazywalismy 3-¢y-gy Stednie| doby stonecznej, wzorcem metra by! po prostu pret z nacigciami, a kilograma (ai do po- towy 2019 roku) pewien odwaznik (patrz zdjecie s. 19). Jednak Ziemia obraca sie wok6t wtasnej osi coraz wolniej, co oznacza zmniejszanie sig dlugosci doby stonecznej. Natomiast wzorcowa linijka i wzorcowy od- wainik — mimo wielkiej dbatosci o ich stan — podlegaja korozji. Ato ciekawe Nazwy dawnych jednostek diugosei czesto nawiazywaly do rozmiarow czeSci ciala cziowieka. Mielismy np. stope, tokied, piedz (Szerokosé dloni, cal (s20r0k086 koiuka). Nie oznacza to jednak, 2e kazdy kupiec mégl odmierza6 towar zgodinie z vasna budowa ciata i twierdzi6, ze sprzedal odpowiednia iloSé wyrobu, Jednostki zatwrierdzane byty przez monarche, a ich wzorce znajdowaly sig w ratuszach lub innych dostepnych miejscach, Jesli bedziesz kiedy$ zwiedizaé Gdarisk, zwidé uwage na ztekonstruowane wzorce jednostek miar umieszczone na fasadzie Ratusza Glawnego Miasta (patrz 2djecie obok). Problem z jednostkami polegat na ich mnogosci. Odmiennych miar wywano nie tylko w réznych paristwach, ale czesto nawet w téznych czesciach jednego kraju.Wopétczesne definicje jednostek miar sq niezalezne od konkretnych cial fizyeanych (nawet tak wielkich jak Ziemia). Dzigki temu ich wartosci sq niezmienne. Nawet gdyby na calym Swiecie zniszczono zegary, odwaéniki i linijki, datoby sig je odtworzyé na podstawie definieji z uktadu SL Gdyby$my zaé nawiazali kontakt z cywilizacjg pozaziemska, mogliby- Smy wyjasnié przez radio, jakich jednostek uzywamy. Nie musielibysmy do tego celu przesyta¢ zadnych fizycznych przedmiotow. @ Jednostki pochodne i wielokrotnosci jednostek W ukladzie SI tgcznie mamy siedem jednostek podstawowych, czyli takich, 2 ktérych mozna wyprowadzié wszystkie inne jednostki. Trzy z nich oméwiligmy wezesnie} w tym temacie, pozostate to kelwin, am- per, mol i kandela (patrz tabela 5 s. 287). W ukladzie SI ustalono réwnies nazwy i symbole jednostek krotnych, tworzonych za pomoca przedrostkéw. Ich oznaczenia podaligmy w ta- beli na koricu podrecznika (s. 286). Na koniec praypomnijmy, ze prawie wszystkie wielkosci fizyezne, k re mierzymy w doswiadczeniach lub wyznaczamy ze wzordw, naledy wyrazaé w odpowiednich jednostkach. Zanim wige przystapimy do ich zapisywania, musimy sie zastanowié, w jakich jednostkach opisuje- my dang wielkos¢ fizyezna i czy jednostki wynikajace z przeksztalcen matematyeznych sq wlasciwe. Eins & wiedzieé, po co wprowadzono migdzynarodowy uklad jednostek miar (ukad Si); 1m znaé podstawowe jednostki dlugosci, masy i czasu; = pamigtac 0 popravmym zapisywaniu veynik6w pomiaréw | obliczen (wraz z jecinostiami. Pomiary ijednostki 19 am Rys. 1.13. Oryginat waorca masy, ktéry obowiazyvral do potowy 2019 roku, jest przechowywany Ww Migdzynarodowym Biurze Miar i Wag w Sevres (czyt, sewr} pod Paryzem Praykacem wielkosci fizyoznej, ktora nie ma jednostki, jest powiekszenie soczewki, Zapiszemy jenp.p =5. Ean ROZWIAZANIA | ODPOWIEDZI ZAPISZ W ZESZYCIE x 1. Jakie podstawowe jednostki uktadu SI mo- __w Polsce. Przelicz mase swojego ciata na zesz wymienie? uty i skeupuly, 2. Wyraz poniasze wielkosci w podstawo- 4. Preyspieszenie grawitacyjne ciat na dowol- wych jednostkach uktadu SI: nej planecie obliezamy, korzystajgc ze wz0- — GM Skis 28.107mm, b)3h, €)4-10-t, ru g= SH, gdzie G — stata grawitacji, kté- rej jednostka jest \™, M — masa planety, 3. Znajdé w dostepnych drédtach informacje —_R — promieti planety. Sprawdé, czy przyspie- 0 jednostkach masy stosowanych dawniej _szenie obliczanez tego wzoru da wynikw,Symbol A to wielka grecka litera delta, odpowiednik naszego D. Uzywamy jej do okreslania zmiany i r6enicy wiekkose'. Niepewnosé pomieru dlugosci za pomoca linijki wynosi 1 mm, a niepewnosé poriaru czasu za pomoca stopera 1s. 1.3. Wstep do analizy danych pomiarowych © Kady pomiar obarezony jest niepewnoscia poriarowa. = W celu zmniejszenia wplywu przypadkowych niedoktacinosci pomiar mozemy wykonac¢ wielokrotnie. MB Niepewnosé pojedynczego pomiaru Wykonajmy bardzo prosty pomiar i rozwaimy, od ezego zalezy niepew- nos¢ jego wyniku. Doswiadczenie 1 4. Zmierz za pomocg linijki dlugoSé ol6wka. Zapisz wynik pomiaru, 2. Podaj i zapisz niepewnoSé tego pomiaru. Byé moze pamigtasz ze szkoly podstawowej, Ze nie ma idealnie doklad- nych pomiaréw. Wynik kazdego pomiaru jest obarczony niepewnoscia pomiarow9. W przypadku jednokrotnego pomiaru dlugosci oldwka za pomoca liniki mozemy przyigé, ze niepewnosé pomiaru jest rdwna najmniejszej dzialce linijki, czyli wynosi 1 mm. Jesli wigc uzyskaligmy wynik 17,6 cm, to wraz.z niepewnoscig pomiarowa zapiszemy go w postaci: 1+ Al= 17,6 cm+ 0,1 cm Nie zawsze jednak niepewnos¢ pomiarowa zwigzana jest wylacznie z po- dviatka przyrzadu. Zazwyczaj nakladajg sig na nig inne czynniki, ktére nie- jednokrotnie odgrywaja o wiele wigksza role niz sam przytzad uayty do pomiaru. Na przyklad wiele stoperéw podaje wynik z dokladnoscig do0001 s, jednak czlowiek nie jest w stanie tak szybko nacisnaé przycisku. W tym przypadku niepewnosé wynika gléwnie z czasu reakcji osoby prowadzace) doSwiadczenie. Mozna oszacowaé, 2e niepewnosé wynosi okolo 1 s. Uwaga. Poniewaz przy zjawiskach zachodzacych szybko 1 sekunda to duzo, w wielu doswiadezeniach bedziemy filmowa€ zjawisko, a nastep- nie analizowaé film klatka po klatce. Przy 30 klatkach filmu na sekundg odpowiada to dokladnosci pomiaru czasu rzedu 0,03 s.Wstep do analizy danych pomizrowych 21 BM Wielokrotne pomiary W celu zminimalizowania niepewnosci pomiarowej wyniku pomiary mozemy wykonywaé wielokrotnie. Le. Doswiadezenie 2 ecco ores | 4. Ustaw deske tak, aby jeden z joj koricéw znajdowat sig wyzej niz drugi. — 2..Na koricu deski znajdujacym sie wy2ej pol6z baterie w ksztalcie walca lub niewielka kulke. 3. Za pomnoca stopera zmierz czas, w jakim cialo pokonuje dlugosé deski. 4. Wykonaj pomiar 25 razy. Wyniki zapisz w tabeli. Przedstawimy teraz, jak mozna opracowaé wyniki pomiaréw wielokrot- nych. Posluzymy sig wynikami, ktére uzyskaligmy po przeprowadzeniu doswiadczenia 2. (tabela 1.1). Opracuj w podobny sposdb wyniki do- Swiadczenia wykonanego samodzielnie. Fusseys Pomiary wykonane byly niezalednie i daly rézne wyniki. Wykorzystany do : pomiaru stoper z telefonu komérkowego pokazywat czas z doktadnoscig — NUM@r tpg) do 0,1 s. Jaki jest raeczywisty czas staczania sie bate z desk? Odpowiedd. PM a1 na to pytanie jest niemo*liwa, bo zaden pomiar nie jest idealnie dokladny. a Analiza wynikéw wielokrotnych pomiaréw jedynie z pewnym prawdopo- Be dobieristwem pozwala nam okreslié wynik rzeczywisty. Ponize} przepro- % et wadzimy przyktadowa analize wynikéw doSwiadczenia. Przedstawione Se Be metody moina stosowa¢ w innych doswiadczeniach. 6. 59 6 a7 7. 57 l™@ Btedy grube 8 60 Widzimy, ze otrzymane wyniki mieszcza sig w przedziale od 5,1 s do 8 55 8,7 s, przy caym wiekszosé pomiarow zawiera sig pomigdzy 5,152 6,4 s, 10. 56 a jeden pomiar (8,7 s) znacznie rézni sig od pozostalych. Najwyratnie) 1 60 w czasie jego wykonywania zaszta okolicanosé, ktéra istotnie wplynela 42. 58 na wynik. Odtwarzamy przebieg dogwiadczenia i przypominamy sobie, 13 56 ze w trakcie tego pomiaru wykonujgca go osoba kichnela. W zwigzku 44, ) z tym uzyskany wowezas wynik nalezy uznaé za obarczony bledem gru- 45, re bym iodraucié. Innymi przyezynami bledéw grubych mogg byéna przy- 4g, ee Kiad #le ustawiony przyrzad pomiarowy czy preestawienie cyfr podezas. 4, ae zapisywania wyniku przez eksperymentatora. a ma Uwaga. Uznanie pewnych wynikéw pomiaru za obarezone biedem 44 or grubym iw konsekwengji ich odraucenie z, dalszej analizy to ezynnosci 9) = wymagajace zachowania duzej ostroznosci i dokladnego uzasadnienia. : Niedopuszczalne jest uzywanie argumentu, Ze skoro dany wynik nie pa- 2 82. suje do naszej hipotezy, to na pewno jest obarczony bledem grubym. a 56 Eksperymentator musi by¢ obiektywny i prayjaé wyniki dogwiadczenia = 22 takimi, jakie one sq, nawet jesli nie pasuja do przyjete] hipotezy. Tak dokonywano najwigkszych adkryé w fizyce. 25, 55MEE 22 Wprowadzenie u rt) 49 5,25,5 5,861.64 t[s] Rys. 1.14. Histogram wynikow pomiarow z doswiadezenia 2. Srednia arytmetyczna =5,758=5,88 Histogram Wrdémy do analizy doswiadczenia 2. Zauwazamy, ze po odrzuceniu Ale wykonanego pomiaru wyniki mieszcza sie w przedziale od 5,1 s do 6.48. Mozna wige przypuszezaé, ze nieznany rzeczywisty czas zawiera sig miedzy tymi wartosciami. Na poczatek uporzadkujemy wyniki. Zgrupujemy dane w przedziaty obejmujgce trzy kolejne modliwe wartosei odezytu, czyli np. 5,1 , 5,2, 5,3 s, nastepnie 5.4 s, 5.5 s, 5.6 s, itd. Po uporzadkowaniu danych zapi- sujemy je w tabeli 1.2. Tabela 1.2 Przedzial czasu [s} 51-53 54-56 57-59 Liczban wynikéw sone 1 8 " 3 1 Wyniki pomiaréw z tabeli 1.2 mozemy przedstawié réwnied w formie wykresu stupkowego, czyli histogramu (rys. 1.14). Na osi poziomej ozna- czymy odpowiednie przedzialy czasu, a na osi pionowej — liczbe natu- ralng wyrazaiaca, ile wynik6w znalazto sie w danym przedziale. Histogram pozwala szybko sig zorientowaé, jakie wyniki zdarzaly sie najczesciej, a jakie rzadziej. Jak widzimy, w naszym przypadku najwiece} wynikéw przypadato na przedziat 5,7-5,9 s. Mozna przypuszczaé, ze w tym przedziale miesci sig prawdziwa wartosé mierzongj wielkosci. @ Srednia arytmetyczna Jak zauwaiyliémy, wiekszoS¢ wynikéw pomiaréw jest zblizona do 58's. Gdy obliczymy Srednia arytmetyczna wszystkich wynikéw (x wyjat- kiem wyniku obarezonego bledem grubym), otraymamy wlasnie 5,8 s. Nie jest to prypadek- Najbardziej prawdopodobny wynik pomiaru jest réwny sredniej arytmetycznej poszezegélnych wynikéw. Niektére wyniki pomiaréw sq zanizone, inne zawyzone, co jest skut- kiem bledéw przypadkowych, ktére czasem powoduja zmniejszenie, a czasem zwigkszenie wyniku. Dlatego érednia z pomiaréw najlepie) praybliza rzeczywista wartos mierzonej wielkosci. li Niepewnosé maksymaina Znaszych obliczen nie wynika, Ze czas rzeczywisty staczania sie baterii wynosit 5,8 s. Oczekujemy, ze znajduje sig on w poblizu tej wartosci, w pewnym przedziale. Aby sie przekonaé, jak szeroki jest ten przedzial, obliczamy niepewnosé pomiarowa.Wstep do analizy danych pomizrowych 23 Najprostszy sposéb jej ustalenia opiera sig na zatozeniu, ze niepew- nosé pomiarowa jest rowna polowie réznicy migdzy najwigkszym a najmniejszym wynikiem pomiaru. Nazywamy ja niepewnoscig maksymalng pomiaru i obliczamy ze wzoru: p= fines ton gdzie: fenag — hajwigkszy wynik pomiaru, fig — najmniejszy wynik pomiaru. W naszym przypadku najmniejszy wynik to 5,1 s, a najwigkszy 6,4 s, wige polowa réznicy migdzy nimi wynosi 0,65 s. Tak wigc At = 0,65 s. Jest to jednak niepewnos¢ maksymalna pojedynezego pomiaru. Jesli interesuje nas niepewnosé maksymalna sredniej, to obliczong weze- Sniej wartosé trzeba podzielié przez pierwiastek z liczby pomiarow m: Ata = At = tmax min. yn Wn W naszym praypadku Ay, = 925 «0,133. Pomiary wykonywalismy z doktadnoscig do 0,1 s, czyli hiepewnosé musimy podaé z taka sama doktadnoscia (przy ezym zawsze zaokraglamy w gore). Otrzymujemy: Atg. ~ 0,2 s. Wynik naszego pomiaru mozemy wigc zapisaé: t= ty + Aty = 5,85 + 0,2 s (niepewnosé maksymalna Sredniej) Niepewnosé maksymalna jest jednak niedoskonalym sposobem sza- cowania niepewnosci. lH NiepewnoS¢ standardowa wartosci sredniej Naukowcy wyznaczaja niepewnosé pomiaru nieco inacze}. Przyjeli jedno- lity spos6b okreslania niepewnosci, kt6rg nazywa sie niepewnoscig stan- dardowg wartosci sredniej i oznacza 7. Oblicza sig jg ze wz0ru: | = Lappy lta tae? + (a= ta) En ti) gdzie: by tay «uy ty — Wyniki poszczegélnych pomiaréw, tj, — srednia wszystkich wynik6w, 7 — liceba pomiaréw. W przypadku danych z naszego doswiadczenia otrzymamy 0 = 0,05 s. Gdyby pomiary byly wykonywane z dokladnoscig do dwéch migisc po przecinku, moglibygmy zapisaé: 1 = 5,75 s + 0,05 s (niepewnos¢ standardowa wartosci érednie)) Musimy jednak pamigtaé, ze zaréwno Srednia, jak i niepewnosé a nie moga by€ zapisane 2 wigksza dokladnoscia niz, doktadnosé pojedynczego pomia- ru, a wigc wynik trzeba zaokraglié do jednego miejsca po przecinku. A za- tem:t=5,8s+0,1s. Wynik pomiaru tar ® Ate adzie: ty ~ najpardzie) prawdopedobna wartosé, At — niepewnosé wartosci sreciniej 49 525,558 6,1 64 ts] ys. 1.15. Na histogramie zaznaczono na zielono nispewnosé standardowa wartoSci stedniej Symbol 4 to grecka mela litera sigma, odpowiednik naszego s.EEE 24 Wprowadzenie ™@ Biedy przypadkowe i systematyezne Dotychezas rozwaialiémy bledy przypadkowe, ktére zmieniaja sig od pomiaru do pomaru i czasem powodujg zawyzenie, a caasem zanize- nie wyniku. W odrdénieniu od nich bledy systematyczne sq trudne do wychwycenia adyz wystepuja przy kazdym pomiarze i sig nie zmieniaja — sq powtarzalne. Wynikajq z niepoprawnego skalibrowania urzadze- nia pomiarowego lub niewlagciwej metody pomiaru. Jesli uzyjemy do pomiaru zegara .chodzacego” zbyt wolno, to zmierzony czas trwania zjawiska zawsze bedzie krétszy od tego, ktory uptynat w rzecaywistosci. Aby wykryé blad systematyczny, nalezy wykonaé pomniar tej samej wiel- kosci w inny spos6b lub za pomoca innych urzadzenh pomiarowych. W praktyce badawezej wyniki eksperymentu fizycznego (czyli pomiary) sq uznawane za wiarygodne, jesli zostang powtérzone przez inne grupy badaweze korzystajace z innych urzadzen. Niepewnosé Ax wegledna x gaze: Ax —bezwagiedna niepewnosé pomiar, x= wyznaczona wartosé Rys. 1.16. Blad odezytu (a) motna zminimalizowaé np. dzieki umieszczeniu zwierciadia na tarozy miemika. Wéwozas patrzymy na tareze tak, aby wskazéwka pokrywala sie ze swoim odbiciem () Wiele bledéw systematycanych zalezy od osoby wykonujace} pomiar. Na przykdad niepewnos¢ pomiaru czasu jest w duzym stopniu zalezna od refleksu badacza. Z kolei gdy patrzymy na miernik analogowy inaczej niz pod katem prostym do jego tarczy, odczytana wartosé jest rézna od wartosei wskazywanej przez wskazdwke (rys. 1.16). lM Niepewnosé wzgledna Czy niepewnosé 0,2 s jest duza czy mala? To zalezy. Gdybysmy z taka dokladnoscig zmierzyli czas obiegu Ziemi wokét Storica, to wynik bylby bardzo dokladny. Natomiast w przypadku rywalizacji olimpijskiej na 100 m taka dokladnos¢ bytaby zdecydowanie zbyt mata — okazatoby sie, ze rtote medale trzeba przyznawaé wielu zawodnikom jednoczesnie. by ocenié, czy pomiar jest dokladny, musimy wiedzieé nie tylko, ile wy- nosi niepewnosé, lecz takze, czy jest ona duza w stosunku do mierzonej wielkosci. W tym celu oblicza sie niepewnoSé wzgledng. Moina okreslié ja zarowno dla pojedynczego pomiaru, jak i dla sredniej wielu pomiarow.Wstep do analizy danych pomizrowych 25 Niepewnosé wzgledna to iloraz niepewnosci pomiaru i wielkosei wyznaczonej z pomiaréw. Zwykle podajemy ja w procentach. Obliczmy niepewnosé wagledng w oméwionych wyzej przyktadach. > Dla okresu obiegu Ziemi wok6! Slofca otrzymujemy: 0. > Dla biegu na 100 m (rekord to okoto 10) otrzymujemy: $i = 6,3 - 10-? = 0,00000063% 0,02 = 2%. Dla odrdénienia od niepewnosci wagledne) wyrazane) w procentach, niepewnos¢ pomiaru wyrazang w jednostkach mierzonej wielkosci (czy- liw naszym przyktadzie 0,2 s) nazywa sig niepewnoscia bezwzgledna. EXE = odidzniaé bledy przypadkowe od systematycznych; ® obliczac éredniq z wynikow powtarzanego pomiaru i jej niepewnosé; © poshigivaé sig niepewnoscia wregledna | niepevmoscia bezwegledna EE ROZWIAZANIA | ODPOWIEDZI ZAPISZ W ZESZYCIE zy 1. Ucaniowie wykonali pomiary masy dlugo- pisu na elektronicznej wadze kuchennej Otrzymali nastepujace wyniki: 8 g,9 g, 8 g, 9 g, 8 g. Oblicz srednig i niepewnosé mak- symalng srednie) 2. Mase tygrysa wyznaczono na 340 kg + | kg, a mase kota na 4000 g + 100 g, Ktora wiel- kosé zostala zmierzona doktadniej? Aby to stwierdzié, poréwnaj niepewnosci wagledne pomiaréw. 3. Woltomierz pozwala zmierzyé napigcie z doktadnoscig do 2%. a) Oblicz beewzgledna niepewnosé pomia- ru, jesli urzadzenie podato wynik 235 V. ) Zapisz ten wynik w zeszycie wraz z nie- pewnoscig pomiarowa. 4, Zwaz 22 pomoca wagi kuchenngj jakig nie- wielki przedmiot. Wykonaj pomizr pieé razy, Tabela 1.3 Numer pomiaru 1 2 3a Pomiar!zespolut[s] 21.51 22,78 21,00 Pomiarllzespolut{s] 20,15 20,38 20,43 zapisz wyniki pomiaréw;a nastepnie oblicz ich Srednig i niepewnosé maksymalng srednie}. 5. Dwa zespoly uczniéw mierzyly niezaleznie czas 10 petnych drgaf wahadta 0 dtugosci 1 m, Oba wykorzystywaly urzadzenia po- dajace wynik pomiaru z dokladnoscia do 001 s, przy czym pierwszy zespét korzystat z wlgczanego i wytaczanego recznie stope- raz telefonu komérkowego, a drugi z kom- putera sprzezonego z czujnikiem ruchu i specjalnym oprogramowaniem. a) Na podstawie pomiaréw zanotowanych przez oba zespoly (tabela 1.3 ponize) oblicz sredni czas zmierzony przez kaz- dy z zespoléw i zapisz w zeszycie wyniki obliczen wraz z niepewnoscig maksy- malng i standardowa, b) Oblicz niepewnosci wzgledne pomiaréw wykonanych przez oba zespoly uczniow. 4 6 6 7 8 1956 1893 22,18 21,60 20,28 19,98 2008 19,95 20.52 20,281.4. Opisywanie zaleznosci miedzy wielkosciami | Prsponns cove | 1m Miedzy wielkosciami fizyoznymi istnieja zalednosci, ktére opisuie sig za pomoca wzordw. '@ Na wielkosoiach fizyoznych mozna wykonywas dziatania matematyczne podtobnie jak na liczbach Jak wiesz juz ze szkoly podstawowej, prawa fizyki opisuja zaleznosci migdzy wielkoSciami fizycznymi, Na przyklad druga zasada dynamiki méwi, w jaki sposéb przyspieszenie ciata zalezy od jego masy i dziata- jacej na nie sily. Te zaleznosci zapisujemy zwykle za pomoca wzordw. Przedstawimy teraz kilka typ6w zale#nosci migdzy wielkoSciami, ktére czgsto spotykamy w fizyce, a nawet w zycitt codziennym, @ Proporcjonalnosé prosta Jedng z zaleinosci migdzy wielkosciami jest proporcjonalnosé prosta — pojgcie, ktére znasz. juz ze szkoly podstawowej. Mozna je stosowaé nie tylko w fizyce. Dwie wiclkosci sq wprost proporcjonalne, jesli ze warostem jednej z nich druga rosnie tyle samo razy. Przyklady proporcjonalnosci prostej Z proporejonalnoscig prosta spotykamy sig nie tylko w fizyce, lecz takze i w Zyciu codziennym. Gdy kupujemy towar na wage, zaplacona kwota jest wprost proporejonalina ‘do masy towaru, np. za towar o trzy razy wiekszej masie zaplacimy try razy wiges).Okreslenie ,tyle samo razy” jest bardzo wazne. Na przyktad pole kwa- dratu nie jest wprost proporcjonalne do jego boku, bo kwadrat o boku trzy razy wigkszym ma az dziewigé razy wieksze pole. ™@ W2z6r opisujacy proporcjonalnosé prosta Rozwazmy bardzo prosty przyklad z Zycia codziennego. Kupujemy jabl- ka po 3 zt za kilogram. Zalézmy, ze x to masa jablek w kilogramach, ay — kwota w atotych, jaka trzeba zaplaci¢ za te jabtka. Jaka jest zalez- nosé migdzy x ay? Oczywiscie: y= 3x kwota do zaptacenia (w zlotych Opisywanie zaleznosci migdzy welkosciani 27 Energia kinetyczna lala nie jest wprost proporejonaina do Jego predkosci, bo dy predkose ciate zwiekszy sie trzysrotnie, to jago energia kinetyczna warosnie az diiewigciokrotnie, - masa (w kilogramach) Ogélniej, jesli cene 1 kg jabtek oznaczymy litera a, otrzymamy wz6r: y=ax kwota do zaplacenia (w zlotych) = cena za 1 kg - masa (w kilogramach) Podobna postaé maja inne wzory opisujace proporcjonalnosé prosta: yeas gdzie x iy — wielkosci wprost proporcjonalne, a — stata nazywana wspélczynnikiem proporcjonalno: fizyczna (patra, prayklady w ramce ponite)). Zauwat wynika réwnosé 2 = nalnych jest staly. Pn Cagsto jest to watna wielkosé e ze wroru y = . To znaczy, ae iloraz wielkosci wprost proporcjo- Skrot const. od taciriskiego constans oznacza Staly, niezmienny. Oto kilka przyktad6w proporcjonalnosci proste| wystepujacych w fizyce. Masa m jest wprost proporcjonaina do objetosei V (patre zajgcie A i B na stronie obo¥) Wruchu jednostainym przebyta droga s jest wprost proporcjonaina do czasu t. Napigcie U miedzy koricéwkami opornika jest worost proporcjonaine do natezenia plynacego pradu /. m=\|d|V d — gestosé s=lv|t » — preckos< U=|RiI R= op6r wspdlezynnik proporcjonainosciME 28 Worowadzerie Tabola 1.4 l® Wykresy proporcjonalnosci prostej x [kg] y lai) Jak przedstawi¢ proporcjonalnosé prosta na wykresie? Przypomnijmy o o sobie przyklad z kupowaniem jablek po 3 zt za 1 kg. Zapiszmy w tabe- 1 3 li 14 kilka przyklad6w masy (oznaczonej x) i odpowiadajacej jei ceny 2 6 (oznaczonej J). 3 9 Gdy zaznaczymy odpowiednie punkty w ukladzie wspotreednych, zauwa- 4 2 aymy, Ze ukladaja sie one na jednej prostej (rys. 1.17a). Dlaczego tak jest? a) ylall b) y tat) 2 2 9 9 6 6 3 3 OT 23 4 Sxtkel O12 3 4 Sarthe Rys. 1.17. a) wykres zaleznosci ceny od masy jablek, b) wysokos¢ schodka ‘odpowiada wepdtezynnikowi proporcjonainosci ‘WyjaSnienie stanowig schodki na wykresie 1.17b. Kazdy 2 nich odpo- wiada zakupowi dodatkowego kilograma, a jego wysokosé opisuje, o ile wigcej musimy zaplacié. Oczywigcie w kazdym wypadku doplacamy tyle samo: 3 zi. Wysokosé schodka jest wigc rowna wspélezynnikowi proporcjonalnogci. Przeanalizujmy przyklad blizszy fizyce. @ Przyktad Narysuj wykres przedstawiajacy zaleznos¢ masy oleju stonecznikowego od jego objetosci. Opisz te zaleznosé. Potrzebne informacje odszukaj w tablicach fizycznych. Rozwigzanie Gestosé oleju wynosi d = 0,9 -£;, co oznacza, ze 1 cm? tej sub- stan¢ji ma masg 0,9 g. Wz6r opisujacy te zaleznosé ma wiec postaé: m = d- V, czyli: migh m=09 8 V : Sporzadzamy tabele i zaznaczamy punkty w ukladzie wspdl-—} rzednych. A, V[em] oo 1 2 3 4 5 6 1 migl 0 09 18 «27 (368) 45 | 54 O T2345 6Viem) Punkty uktadaja si¢ na linii prostej. Dlaczego? Gdy zwigkszymy objetosé oleju o | cm? — niezaleznie od tego, czy jest to zmiana 22. cm? do 3 cm’, ezy 5 em? do 6 cm? — jego masa wzrosnie o tyle samo: 0 0,9 g,Opisywanie zaleznosci miedzy welkosciani 29 ty Ate ne Viem} =o 1 2 3 4 6 S 6 mig) 0 09 1806 «(027 | 36) 4s | 54 : Oe 70D : Pokazujg to schodki na wykresie. Kazdy z nich mate sama 2 1 wysokosé 0,9 g. A poniewaz, ich wysokos¢ jest rowna, punkty uktadajg sig na jedne) proste}. “ 5] 123 4 5 6V{cm'] Odpowied2: Zaleznosé masy oleju od objetosci to proporcjonalnosé prosta. Jej wykres jest prosta przechodzaca przez poczgtek uktadu wspétrzednych. Zastanéwmy sig teraz, dlaczego wykres zaleznosci masy od objetosci, w skrécie m(V), przechodzi przez poczatek ukladu wspélrzednych, czyli punkt (0,0). Punkt (0,0) byl jednym z zaznaczonych punktéw, poniewaz jesli weémiemy 0 cm*oleju (czyli nie weémiemy go weale), to jego masa takze bedzie rowna zeru. Wykeesem proporcjonalnosci prostej jest linia prosta przechodzaca przez poczatek ukladu wspéirzednych. Rys. 1.18. Wykres proporcjonalnosci prostej y = ax Wysokosé schodka odpowiadajacego zwigkszeniu x 0 1 jednostke (ys. 1.17b) jest réwna wspétezynnikowi proporcjonalnosci a, ezyli im wigkszy wspélczynnik proporcjonalnosci, tym wigkszy kat nachylenia @ do osi poziome). i Zaleznos¢ liniowa Wréémy do przykladu z kupowaniem jablek. Jesli jedziemy po nie do sklepu samochodem, to do kosztu owocdw musimy doliczyé koszt pali- wa, Zaldamy, Ze jest to 4.2, Wz6r ilustrujacy nasze wydatki, ktory weze- Sniej mial posta¢ y = 3x, teraz przyjmuje postaé y=3e44 \Wykresem jest linia prosta o takim samym nachyleniu jak poprzednio, ale przesunigta w gore 0 4 jednostki (rys. obok). OT 23 ft Sxtkg) Rys. 1.19. Wykresy y = 3x iy = 3x 44 69 rownolegteMEE 30. Worowadzenie ys. 1.20. Wykres zaleénosei liniowe} y=ax+d O12 3 AV [cm Rys.1.21. Wykres, zaleznosci masy olaju ‘0d jago objetosci z uwzglednieniem naczynia (1) lub bez naczyria (2) Ogélniej, jesli za kilogram jablek placimy a ztotych, a za paliwo b zio- tych, to wz6r przyjmuje postaé: yeax+b Zobacz, w jaki sposdb a ib mozna odezytaé z wykresu (rys, 1.20). Widzi- my, Ze wykres zaczyna sig w punkcie b, natomiast a modemy odezytaé jako wysokosé schodka odpowiadajacego zmianie o 1 jednostke na osi poziomej. W naszym przyktadzie oznacza to, 0 ile wyésza kwote zapta- cimy za 1 kg jablek wigce}. Stalg a nazywamy wspélezynnikiem kierunkowym. Czy wiesz dlacze- go? Przypomnij sobie, co méwiligmy 0 tym wspélczynniku: ,im wiek- szy wspétezynnik a, tym wigkszy kat nachylenia”. Czyli wspétezynnik Kierunkowy méwi nam o nachyleniu proste) w uktadzie wspéirzednych. Zaleznos¢ typu y = ax +b nazywamy liniowa, poniewaz jej wykres jest linig prosta. W matematyce, gdzie opis zale#nosci nazywamy funkcja, méwimy 0 funkcji liniowej. Zaleinosé migdzy wielkoSciami x i y, ktora mozna opisaé wzorem y= ax +b, gdzie a i b sq stale, nazywamy zaleznoscia liniowa. Jej wykres to prosta, ktérej nachylenie jest okreslone przez wspélczynnik kierunkowy a, natomiast punkt przeci¢cia z osiq pionowa jest wyznaczony przez wspdlezynnik b. Przypomnijmy sobie prayklad z masa oleju (5.28). Jesli olej wazymy w lek- kim naczyniu, np. plastikowym eylindrze miarowym 0 masie 5 g, wska- zanie wagi zwigksza sig o masg tego naczynia m = dV + Meylindray CZYli: m=0,9285-V+5g Wykresem tej zaleznosci jest linia prosta o takim samym nachyleniu jak poprzednio, ale przesunigta w gére 0 5 g (na osi pionowej zaznaczamy mase, wigc mozemy méwié o ,przesuwaniu 0 5 g”). W tabeli 1.5 sq dane potrzebne do wykonania wykresu (1) na rys. L21. Tabela 1.5 V fom ° 1 2 3 4 5 6 mig) & | so | es | 77 | ee | a5 | toa li Malejaca zaleznoéé liniowa Rozwazmy kolejny przyktad zaleznosci migdzy wielkoSciami. Jesli zbeczki, w ktdrej poczatkowo byto 201 wody, woda wycieka w tempie 44, to pozostata ilosé wody moina zapisaé za pomoca wzoru: V=20l-4bit