ÑÒÀÒÈÈ È ÑÚÎÁÙÅÍÈß

ÒÀÊÒÈÊÀÒÀ ÍÀ ÕÎÏËÈÒÑÊÀÒÀ ÔÀËÀÍÃÀ V ÂÅÊ ÏÐ. ÕÐ.

Æèâêî Æåêîâ

Ïúðâèòå ïîäðîáíè ñâåäåíèÿ, îòíîñíî òàêòèêàòà íà õîïëèòñêàòà

ôàëàíãà äúëæèì íà Õåðîäîò1. Òåõíèÿò àíàëèç äàâà îñíîâàíèå, äà ñå
íàïðàâÿò íÿêîëêî îñíîâîïîëàãàùè èçâîäà.  íà÷àëîòî íà V â. ïð. Õð.
ïîëèñèòå íà þã îò Áåîòèÿ, ïðèëàãàò òàêòèêà îñíîâàíà åäèíñòâåíî,
âúðõó ôðîíòàëíèÿ óäàð íà õîïëèòñêàòà ôàëàíãà2, áåç òîé äà å ïîäêðå-
ïåí îò êîííèöà (Hdt., VI, 112; IX, 56­63; 99­103) èëè ëåêî âúîðúæåíè
âîéíè3. Áåîòèéöèòå ïðèëàãàò ïîäîáíà òàêòèêà ñ òàçè ðàçëèêà, ÷å ïðè
òÿõ àòàêàòà íà õîïëèòñêàòà ôàëàíãà, ñå ïðèêðèâà îò êîííèöà (Hdt., IX,
68­69)4. Ïîíåæå êîííèöàòà íå èãðàå ñåðèîçíà ðîëÿ â ïîâå÷åòî îò
ñðàæåíèÿòà âîäåíè ïðåç V â. ïð. Õð.,5 à è ïîâå÷åòî åëèíñêè ïîëèñè íå
ðàçïîëàãàò ñ òàêàâà (Hdt., IX, 28­30)6, ðåçîííî å òàêòèêàòà íà êîìáèíè-
ðàíè äåéñòâèÿ íà êîííèöà è ïåõîòà, äà ñå ðàçãëåäà îòäåëíî.
Ïðåç ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò V â. ïð. Õð. ëåêî âúîðúæåíèòå, íå èãðàÿò
ñåðèîçíà ðîëÿ â òàêòèêàòà íà åëèíñêèòå àðìèè7. Ïðè÷èíèòå çà òîâà
ñà êîìïëåêñíè, íî îñíîâíàòà å ñëàáàòà áîåñïîñîáíîñò íà ëåêî âúîðú-
æåíèòå, ñ êîèòî ðàçïîëàãàò åëèíñêèòå ñòðàòåçè8. Ïðè Ïëàòåÿ ­ 479 ã.
ïð. Õð. âñåêè õîïëèò ñå ïðèäðóæàâà îò åäèí ëåêî âúîðúæåí, òå ñà
îïèñàíè êàòî áîåñïîñîáíè ëåêî âúîðúæåíè ïåõîòèíöè (Hdt., IX, 29­
30). Áðîÿò èì âúçëèçà íà 69 500, íî òå íå îêàçâàò íèêàêâî âëèÿíèå,
âúðõó ðàçâîÿ íà ñðàæåíèåòî, òîåñò ðåàëíàòà èì åôåêòèâíîñòòà â áèò-
êàòà å íóëåâà.  ñëó÷àÿ ñòàâà äóìà çà ñëóãèòå, êîèòî ñúïðîâîæäàò
õîïëèòèòå â ïîõîä, íîñåéêè ùèòîâå è ïðîäîâîëñòâèå. Òóêèäèä ñúùî
ñïîìåíàâà ëåêî âúîðúæåíè â åëèíñêèòå àðìèè, îñîáåíî ïîêàçàòåëåí å
ñëó÷àÿò ñ òèâàíñêàòà àðìèÿ êðàé Äåëèîí ­ 424 ã. ïð. Õð.  íåéíèÿ
ñúñòàâ âëèçàò 10 000 ëåêî âúîðúæåíè (Thucyd., IV, 93, 3­4), êîèòî íå
îêàçâàò íèêàêâî âëèÿíèå âúðõó èçõîäà íà áèòêàòà (Thucyd., IV, 93­96).
35
Òîé èçðè÷íî óêàçâà, ÷å àòèíÿíèòå íèêîãà íå ñà èìàëè ëåêî âúîðúæåíè,
åêèïèðàíè ñ îðúæèÿ ñïîðåä ïðàâèëàòà (Thucyd., IV, 94). Âñå ïàê â
ïîõîäà íà àòèíÿíèòå â Áåîòèÿ, âçåìàò ó÷àñòèå èçâåñòåí áðîé ëåêî âúî-
ðúæåíè, íî ïîâå÷åòî îò òÿõ íå ðàçïîëàãàò ñ îðúæèå è òðúãâàò ïî ñâîå
æåëàíèå ñ âîéñêàòà çà äà ãðàáÿò (Thucyd., IV, 94).
Íå å èçâåñòíî êàêâî îðúæèå èçïîëçâàò ëåêî âúîðúæåíèòå ñúïðî-
âîæäàùè õîïëèòèòå, âåðîÿòíî òå íîñÿò áðàäâè, íîæîâå, èëè äðóãè
äîìàøíè èíñòðóìåíòè, êîèòî ìîãàò äà ñå èçïîëçâàò è êàòî îðúæèå9.
Òÿõíàòà åôåêòèâíîñò íà áîéíîòî ïîëå, å ìíîãî íèñêà è íà ïðàêòèêà òå
íå îêàçâàò âëèÿíèå âúðõó õîäà íà ñðàæåíèÿòà10. Â ñðàæåíèÿòà ìÿñòîòî
íà ñëóãèòå â ïîâå÷åòî ñëó÷àè å çàä ôàëàíãàòà, îòêúäåòî òå ñëåäÿò çà
äåéñòâèÿòà íà ñâîèòå ãîñïîäàðè, òåõíèòå çàäúëæåíèÿ ñå èç÷åðïâàò ñ
òîâà ïî âúçìîæíîñò äà ïîìàãàò íà ãîñïîäàðèòå ñè, àêî òå ñà ðàíåíè,
äà ãè èçíåñàò îò áîéíîòî ïîëå è äà èì îêàæàò ïúðâà ïîìîù11. Â îò-
äåëíè ñëó÷àè ïðåäè äà çàïî÷íå ñðàæåíèåòî, ëåêî âúîðúæåíèòå îáñòðåë-
âàò ïðîòèâíèêà ãëàâíî ñ êàìúíè õâúðëÿíè ñ ïðàøêà èëè ñ ðúêà (Xen.,
An., II, 12­14; Thucyd., I, 106, 2), êîèòî ñúáèðàò îò çåìÿòà. Ïðåç V â. ïð.
Õð., êîãàòî ïîõîäèòå ñå èçâúðøâàò íà áëèçêî ðàçñòîÿíèå öåëòà å äà ñå
îïóñòîøè âúâ âúçìîæíî íàé-ãîëÿìà ñòåïåí òåðèòîðèÿòà íà ïðîòèâ-
íèêà12. Õîïëèòñêèòå àðìèè â ÷àñò îò òåçè ïîõîäè ñå ñúïðîâîæäàò îò
áåäíÿöè, íÿìàùè âúçìîæíîñò äà ñè çàêóïÿò õîïëèòñêè ïàíîïëèé, àí-
òè÷íèòå àâòîðè ïðèåìàò òåçè áåäíÿöè çà ëåêî âúîðúæåíè (Thucyd., II,
31, 2; IV, 93­94). Ñëóãèòå, êîèòî ñúïðîâîæäàò õîïëèòèòå è áåäíÿöèòå,
ó÷àñòâàùè â íÿêîè îò ïîõîäèòå íà õîïëèòñêèòå àðìèè, íå ïðèòåæàâàò
ñîáñòâåíà âîåííà îðãàíèçàöèÿ, ò.å. òå íå ñà ðàçïðåäåëåíè â îáîñîáåíè
ïîäðàçäåëåíèÿ, íå ñà îáó÷åíè è íå ìîãàò äà äåéñòâàò çàåäíî, â ðàìêèòå
íà îòäåëåí îáîñîáåí áîåí îòðÿä13. Â ðåçóëòàò äåéñòâèÿòà íà òåçè ëåêî
âúîðúæåíè ñà ðàçïîêúñàíè, îñíîâàâàò ñå ïî-ñêîðî íà ëè÷íàòà èíèöèà-
òèâà, íå ñà ïîä÷èíåíè íà îïðåäåëåí ïëàí èëè êîìàíäè, âñëåäñòâèå íà
êîåòî ñà íååôåêòèâíè. Ïîðàäè òåçè ïðè÷èíè ïðè ðàçãëåæäàíå òàêòèêàòà
íà õîïëèòñêàòà ôàëàíãà ïðåç V â. ïð. Õð., ëåêî âúîðúæåíèòå íå ñå
èçñëåäâàò ñïåöèàëíî.
Ïðåäè äà çàïî÷íå ðàçãëåæäàíåòî òàêòèêàòà íà õîïëèòñêàòà ôà-
ëàíãà, å ðåçîííî äà ñå íàïðàâè ñëåäíàòà óãîâîðêà. Àíòè÷íàòà íàðà-
òèâíà òðàäèöèÿ îòðàçÿâàùà ïåðèîäà, êîéòî ñå ðàçãëåæäà è ÿâÿâàùà
ñå îñíîâíà èçâîðîâà áàçà, íà èçñëåäâàíåòî îòðàçÿâàò îñíîâíî âîåííàòà
36
èñòîðèÿ íà Àòèíà è Ñïàðòà è äî èçâåñòíà ñòåïåí òàçè íà Òèâà14. Âîåí-
íàòà èñòîðèÿ íà îñòàíàëèòå åëèíñêè ïîëèñè â èçâîðèòå å îòðàçåíà
ôðàãìåíòàðíî. Ïîðàäè ïîñî÷åíàòà ïðè÷èíà èçñëåäâàíåòî íà õîïëèò-
ñêàòà ôàëàíãà, ñå áàçèðà îñíîâíî âúðõó äàííèòå çàïàçåíè çà àòèí-
ñêàòà, ñïàðòàíñêàòà è òèâàíñêàòà ôàëàíãè. Òàçè åäíîñòðàí÷èâîñò íà
èçâîðîâàòà áàçà, íå òðÿáâà äà çàáëóæäàâà, ÷å íå ñå ïîëó÷àâà ïúëíà
êàðòèíà, îòíîñíî ïðîöåñèòå è òåíäåíöèèòå â ðàçâèòèåòî íà åëèíñêîòî
âîåííî äåëî. Èçáðîåíèòå ïî-ãîðå òðè ïîëèñà ñà âîäåùè, íå ñàìî â
ïîëèòè÷åñêî, íî è âúâ âîåííî îòíîøåíèå è òå îñíîâíî îïðåäåëÿò òåíäåí-
öèèòå è íîâîñòèòå â ðàçâèòèåòî íà åëèíñêîòî âîåííî äåëî. Ñúùåâðå-
ìåííî òðÿáâà äà ñå îò÷åòå, ÷å ñúùåñòâóâàò ðåä ðåãèîíàëíè ðàçëè÷èÿ
îñîáåíî â àïîéêèèòå, îáóñëîâåíè îò âëèÿíèåòî íà ìåñòíè åëåìåíòè,
âúðõó ðàçâèòèåòî íà âîåííîòî äåëî.
Òàêòèêàòà íà õîïëèòñêàòà ôàëàíãà, íå ñå îòëè÷àâà ñ ãîëÿìà
ñëîæíîñò. Õîïëèòèòå ñå ñòðîÿâàò â òÿñíî ñáèò ñòðîé (Thucyd., II, 4, 1),
îò 8­16 ðåäèöè ðàçïîëîæåíè åäíà çàä äðóãà. Îáè÷àéíàòà äúëáî÷èíà
íà ôàëàíãàòà å îò 8 ðåäèöè (Thucyd., V, 68, 3; IV, 94; VI, 67, 1; Xen., Hell.,
II, 4, 34; III, 2, 16; VI, 2, 21; An., VII, 1, 23; Polyaen, II, 2, 9)15. Ôàëàíãàòà â
ðåäèöà ñëó÷àè ñå ñòðîÿâà â ïî-ãîëÿìà äúëáî÷èíà, ñ öåë äà ñå óñèëè
íåéíàòà ìîù (Hdt., VI, 111), â ïîâå÷åòî ñëó÷àè òîâà ñå ïðàâè ñðåùó
ïðîòèâíèê, êîéòî ðàçïîëàãà ñ ïî-äîáðå îáó÷åíè õîïëèòè (Thucyd., VI,
67, 1­2; 69, 1; 72, 4; Xen., Hell., IV, 2, 18). Óâåëè÷åíàòà äúëáî÷èíà íà
ôàëàíãàòà óñèëâà íåéíàòà îòáðàíèòåëíà ìîù, çàùîòî ïðîòèâíèêúò
òðÿáâà äà ïðîáèå ïîâå÷å ðåäèöè16. Ñúùåâðåìåííî óâåëè÷àâà åôåêòèâ-
íîñòòà £ â íàïàäåíèå, çàùîòî íà åäèíèöà ïëîù ïî ôðîíòà îò äúëáî-
÷èíà, ñðåùó ïðîòèâíèêà äåéñòâàò ïîâå÷å õîïëèòè17. Òåçàòà çàùèòàâàíà
îò íÿêîè àâòîðè, ÷å äúëáî÷èíàòà íà ôàëàíãàòà ñå óâåëè÷àâà ïîðàäè
òåñíèÿò òåðåí, íà êîéòî ñå ðàçèãðàâàò íÿêîè îò ñðàæåíèÿòà18, à íå ïî
òàêòè÷åñêè ñúîáðàæåíèÿ, íå èçäúðæà êðèòè÷íèÿ àíàëèç íà èçâîðèòå.
Òåñíèÿò òåðåí íàèñòèíà å ïðè÷èíà, çà ñòðîÿâàíåòî íà õîïëèòèòå
â ãîëÿìà äúëáî÷èíà ïðè Ôèëå ­ 404 ã. ïð. Õð. (Xen., Hell., II, 4, 11)19, íî
ïðè Äåëèîí ­ 424 ã. ïð. Õð., íå å è òîâà ñå ïîòâúðæäàâà îò ñëåäíèÿ
ôàêò. Àêî ïîðàäè õàðàêòåðà íà ðåëåôà òèâàíöèòå íå ìîãàò äà ñå ñòðîÿò
â äúëáî÷èíà îò 8 ðåäèöè, òî çàùî òîãàâà àòèíÿíèòå óñïÿâàò äà ñå
ñòðîÿò âúâ ôàëàíãà ñ òàêàâà äúëáî÷èíà (Thucyd., IV, 94, 1)?20 Òåçàòà,
ðàçâèòà îò Ðþñòîâ è Êîõëè, ÷å ïðè Äåëèîí çàäíèòå ðåäèöè íà òèâàí-
37
ñêàòà ôàëàíãà ñ äúëáî÷èíà 25 ðåäèöè, ñà çàåòè îò ëåêî âúîðúæåíèòå
áåîòèéñêè êîíòèíãåíòè21, ñå íàìèðà â ïðÿêî ïðîòèâîðå÷èå ñ äàííèòå,
ñúäúðæàùè ñå â èçâîðà, ñïîðåä êîéòî ëåêî âúîðúæåíèòå âîéñêè ñå
ðàçïîëàãàò äî äâåòå êðèëà íà áåîòèéñêàòà ôàëàíãà (Thucyd., IV, 93, 4)22.
Âúçðàæåíèåòî, ÷å ëåêî âúîðúæåíèòå çàåìàò ÷àñò îò ôðîíòà íà áåîòèé-
ñêàòà ôàëàíãà, ïîíåæå òåðåíúò íå èì ïîçâîëÿâà äà ñå ñòðîÿò íà äâåòå
£ êðèëà, íå å ñúùåñòâåíî, ïîðàäè ôàêòà, ÷å ëåêî âúîðúæåíèòå ìîãàò
äà ñå ðàçïîëàãàò íà ïëàíèíñêè òåðåí è òî÷íî íà òàêúâ òåðåí òå äåéñòâàò
óñïåøíî ñðåùó õîïëèòè (Thucyd., IV, 31­39)23. À ïðè Íåìåÿ ­ 394 ã. ïð.
Õð. áåîòèéöèòå, íå ñïàçâàò ïúðâîíà÷àëíî óãîâîðåíàòà äúëáî÷èíà è
óâåëè÷àâàò ñàìîâîëíî äúëáî÷èíàòà íà ñâîèòå ðåäèöè (Xen., Hell., IV,
2, 18). Òå èìàò ìÿñòî äà ñå ñòðîÿò â 16 ðåäèöè (Xen., Hell., IV, 2, 13), íî
ïî äðóãè ñúîáðàæåíèÿ óâåëè÷àâàò äúëáî÷èíàòà íà ôàëàíãàòà24.
Íàðåä ñ ïðåäèìñòâàòà ôàëàíãàòà ñ ãîëÿìà äúëáî÷èíà èìà è
ðåäèöà íåäîñòàòúöè. Óâåëè÷àâàíåòî íà äúëáî÷èíàòà âîäè, äî ñêúñÿ-
âàíåòî íà ôàëàíãàòà ïî ôðîíòà (Xen., Hell., IV, 2, 13, 18), êîåòî ñúçäàâà
îïàñíîñò çà íåéíîòî îáõîæäàíå, îò ñòðàíà íà ïðîòèâíèêà è àòàêà â
òèë è ôëàíã (Xen., Hell., IV, 2, 18­19). Òúðñåíåòî îïòèìàëíàòà äúëáî-
÷èíà íà ôàëàíãàòà, ïðîäúëæàâà ïðåç öåëèÿ ïåðèîä íà íåéíîòî èçïîëç-
âàíå. Íàëàãàíåòî íà äúëáî÷èíà îò 8 ðåäèöè çà ñòàíäàðòíà â Åëàäà,
ïðåç V â. ïð. Õð. ñ èçâåñòíà äîçà óñëîâíîñò å âúçìîæíî äà ñå ñâúðæå,
ñ îðãàíèçàöèÿòà íà ñïàðòàíñêàòà àðìèÿ â V â. ïð. Õð.25
Âñåêè õîïëèò çàåìà âúâ ôàëàíãàòà ïî ôðîíòà îê. 1 ì26. Ðàçñòîÿ-
íèåòî ñå èç÷èñëÿâà íà áàçà ãîëåìèíàòà íà õîïëèòñêèÿ ùèò27. Ïî âðåìå
íà àòàêà ùèòîâåòå íà õîïëèòèòå ñà äîïðåíè åäèí äî äðóã28. Òàêà
ôàëàíãà îò 10000 õîïëèòà, ñòðîåíà â äúëáî÷èíà îò 8 ðåäèöè, ùå å ñ
äúëæèíà ïî ôðîíòà îò îê. 1250 ì.
Ïîñòðîÿâàéêè ôàëàíãàòà, åëèíñêèòå ñòðàòåçè, â ïîâå÷åòî ñëó÷àè
ñïàçâàò îïðåäåëåíà ñõåìà, íàëîæåíà îò îñîáåíîñòèòå íà áîéíèÿ ñòðîé.
Õîïëèòèòå äúðæàò ùèòîâåòå ñ ëÿâàòà ðúêà, âñëåäñòâèå íà êîåòî ïî-
ñëåäíàòà êîëîíà îò ëåâèÿ ôëàíã å çàùèòåíà îò ñâîèòå ùèòîâå îòëÿâî,
à îòäÿñíî ÿ çàùèòàâà ñúñåäíàòà äî íåÿ äÿñíî ñòîÿùà êîëîíà. Êðàé-
íàòà äÿñíà êîëîíà îò äåñíèÿ ôëàíã íà ôàëàíãàòà, ïî ñúùàòà ïðè÷èíà
îñòàâà íåçàùèòåíà îòäÿñíî, çàùîòî â äåñíèòå ñè ðúöå õîïëèòèòå îò
òàçè êîëîíà äúðæàò êîïèÿ (Thucyd., V, 71, 1; Xen., Hell., IV, 5, 13). Çà äà
ñå íåóòðàëèçèðà òàçè ñëàáîñò, íà äåñíèÿ ôëàíã íà ôàëàíãàòà ñå ðàçïî-
38
ëàãàò, êîíòèíãåíòèòå îò íàé-áîåñïîñîáíèòå õîïëèòè (Hdt., IX, 28; Thu-
cyd., V, 67, 1; Xen., Hell., IV, 2, 18; VI, 4, 12­13). Ïîòâúðæäåíèå íà òàçè
òåçà ñå ÿâÿâà è ôàêòà, ÷å ó ñïàðòàíöèòå äåñíèÿ ôëàíã å öàðñêèÿò (Xen.,
Hell., VI, 4, 12; IV, 3, 16; Thucyd., V, 67, 1)29, íà íåãî ñå ñòðîÿâàò öàðÿò, è
åëèòíèÿò ãâàðäåéñêè îòðÿä íà êîííèöèòå (Thucyd., V, 72, 4), à ïðè
àòèíÿíèòå òàì ñå ñòðîÿâà ïîëåìàðõúò (Hdt., VI, 110). Äÿñíîòî êðèëî
êàòî íàé-îïàñíî ìÿñòî âúâ ôàëàíãàòà å è íàé-ïî÷åòíî, çà íåãî â ñëó÷àé,
÷å àðìèèòå ñà êîàëèöèîííè ñúþçíèöèòå âîäÿò îæåñòî÷åíè ñïîðîâå,
êîé äà ãî çàåìå (Hdt., IX, 26­27).
Åëèíñêèòå êîàëèöèîííè àðìèè, ÷èñëåíîñòòà íà êîèòî â äàäåíè
ñëó÷àè íàäõâúðëÿ 10 000­15 000 õîïëèòà, ïðè ïîñòðîÿâàíå íà ôàëàíãàòà
ñïàçâàò îïðåäåëåíà ñõåìà. Ðàçïîëàãàò íà äÿñíîòî êðèëî ïúðâèÿ ïî
áîåñïîñîáíîñò êîíòèíãåíò (Hdt., IX, 28) èëè àðìèÿòà íà ïîëèñà âúðõó
òåðèòîðèÿòà íà êîéòî ñå âîäè áèòêàòà (Thucyd., V, 67, 2). Ëÿâîòî êðèëî
ñå çàåìà îò âòîðèÿ ïî áîåñïîñîáíîñò êîíòèíãåíò (Hdt., IX, 29; Thucyd.,
V, 67, 1­2; Xen., Hell., IV, 2, 18). Öåíòúðúò ñå çàåìà îò îñòàíàëèòå âîéñêè
(Hdt., IX, 28­29; Thucyd., V, 67), òîåñò îò õîïëèòèòå ñ íàé-íèñêà
áîåñïîñîáíîñò (Front., Str., II, 3, 21). Òàçè òàêòè÷åñêà ñõåìà èçïîëçâàò
åëèíñêèòå ñòðàòåçè ïðè Ïëàòåÿ ­ 479 ã. ïð. Õð. (Hdt., IX, 28­29)30, êîãàòî
íàíàñÿò ðåøèòåëíî ïîðàæåíèå íà àõåìåíèäñêèòå âîéñêè. Àáñîëþòíî
ñúùàòà ñõåìà ïðèëàãàò è 141 ãîäèíè ïî êúñíî ïðè Õåðîíåÿ ­ 338 ã.
ïð. Õð. (Polyaen., IV, 2, 7), ñ êîÿòî Åëàäà ôàêòè÷åñêè ãóáè ñâîÿòà íåçà-
âèñèìîñò è ïðèçíàâà õåãåìîíèÿòà íà Ôèëèï II. Òåçè äâå ðåøèòåëíè
áèòêè â åëèíñêàòà èñòîðèÿ äåìîíñòðèðàò óñòîé÷èâîñòà íà êîíöåï-
öèÿòà îòíîñíî íà÷èíà íà ïîñòðîÿâàíå íà ôàëàíãàòà.
Êîãàòî ôàëàíãàòà òðúãíå â àòàêà, õîïëèòèòå èçâúðøâàò ìàíåâðà,
ñ öåë äà ïðåäïàçÿò íåçàùèòåíèÿ îò ùèòîâå äåñåí ôëàíã. Òå ðàçòåãëÿò
äÿñíîòî êðèëî íà ôàëàíãàòà è ñå ïðèäâèæâàò êàòî öÿëî íà äÿñíî
(Thucyd., V, 71, 1). Öåëòà å ñ äÿñíîòî êðèëî íà ñâîÿòà ôàëàíãà, äà îáõîäÿò
ëåâèÿ ôëàíã íà ïðîòèâíèêà, êàòî ïî òîçè íà÷èí ïðåäïàçâàò îò îáõîä
ñâîÿ äåñåí ôëàíã (Thucyd., V, 71, 2; III, 107, 3; Xen., Hell., IV, 2, 19).
Âñëåäñòâèå íà òàçè ìàíåâðà íàäÿñíî, êîãàòî äâå ôàëàíãè ñå äâèæàò
åäíà ñðåùó äðóãà, ñå îêàçâà, ÷å â ïîâå÷åòî ñëó÷àè òå îáõîæäàò ñ äåñíèòå
ñè ôëàíãîâå ëåâèòå ôëàíãîâå íà ïðîòèâíèêà (Thucyd., V, 71, 2).
Îñíîâíî òàêòè÷åñêî èçèñêâàíå êúì ôàëàíãàòà, êîãàòî ñå ïðèä-
âèæâà ïî âðåìå íà àòàêà, å çàïàçâàíåòî íà áîéíèÿ ñòðîé, äà íå ñå
39
äîïóñêàò ðàçêúñâàíèÿ â íåãî (Thucyd., V, 66, 2; Xen., An., I, 8, 19). Ñïàð-
òàíöèòå ïîñòèãàò òîâà, ñ ïîìîùòà íà ôëåéòèñòè, êîèòî ñå íàìèðàò â
ðåäèöèòå íà ôàëàíãàòà è ÷ðåç ìåëîäèèòå, êîèòî ñâèðÿò îïðåäåëÿò
òåìïà, ñ êîéòî êðà÷àò õîïëèòèòå (Thucyd., V, 70; Gell., I, 11)31. Ñïàðòàí-
öèòå è ïîâå÷åòî ïåëîïîíåñêè õîïëèòè àòàêóâàò ñ ìàðøîâà ñòúïêà, ìîæå
äà ñå òâúðäè, ÷å òîâà å ñòàíäàðòíèÿò íà÷èí, çà ïðèäâèæâàíå íà ôàëàíãà
ïðè àòàêà.
Àòèíÿíèòå ïúðâè ïî ïðåïîðúêà íà Ìèëòèàä Ìëàäèÿ ïðåíåáðåã-
âàò òàçè ñòàíäàðòíà òàêòèêà32, ïðè Ìàðàòîí ­ 490 ã. ïð. Õð. çà ïúðâè
ïúò õîïëèòè àòàêóâàò, â ïîñëåäíèòå 100 ì ïðîòèâíèêà áåãîì (Hdt.,VI,
112)33, ïî-êúñíî òå ïðåâðúùàò òîâà â ïðàêòèêà (Plut., Cim., 13; Thucyd.,
IV, 96, 1­2; V, 70; Xen., Hell., IV, 3, 17)34. Òîçè íà÷èí íà àòàêà óñèëâà
ìîùòà íà ïúðâîíà÷àëíèÿ óäàð, íî çàñèëâà è îïàñíîñòòà îò ðàçêúñâàíå
ñòðîÿ íà ôàëàíãàòà.
 àòàêà ïî âðåìå íà ïðèäâèæâàíå, ìåæäó îòðÿäèòå, ñúñòàâÿùè
ôàëàíãèòå, â êîíêðåòíèòå ñëó÷àé ïðè ñïàðòàíöèòå ­ ëîõîâå è ìîðè,
ñúùåñòâóâàò ìàëêè èíòåðâàëè (Thucyd., V, 71, 3; Plut., Pelop., 23)35. Òåçè
èíòåðâàëè ïîçâîëÿâàò íà ôàëàíãèòå äà çàïàçâàò áîéíèÿ ñòðîé, à íå
òîé äà ñå íàðóøàâà âñëåäñòâèå íåèçáåæíèòå ðàçêúñâàíèÿ ïðè ïðèä-
âèæâàíå íà ïðåêàëåíî äúëãà è íåïðåêúñíàòà ëèíèÿ íà ôàëàíãàòà ïî
ôðîíòà. Â íåïîñðåäñòâåíà áëèçîñò äî ïðîòèâíèêà èíòåðâàëèòå ñå ëèê-
âèäèðàò è ôàëàíãàòà óñòàíîâÿâà êîíòàêò ñ ïðîòèâíèêà ñ íåïðåêúñíàòà
áîéíà ëèíèÿ ïî ôðîíòà. Àêî â ðåçóëòàò íà îïðåäåëåíè îáñòîÿòåëñòâà,
ïðîòèâíèêúò àòàêóâà ôàëàíãàòà, ïðåäè èíòåðâàëèòå ìåæäó ìîðèòå
äà ñå ëèêâèäèðàò, ñúùåñòâóâà ðåàëíà çàïëàõà ôàëàíãàòà äà áúäå ðàç-
ãðîìåíà (Thucyd., V, 72, 1­3; Plut., Pelop., 23). Ñïàðòàíöèòå, ïî îöåíêà-
òà íà äðåâíèòå, ñà íàé-ãîëåìèòå ìàéñòîðè íà õîïëèòñêàòà òàêòèêà. Â
òàêàâà ñèòóàöèÿ, îáó÷àâàò ñâîèòå õîïëèòè, äà íå èçïàäàò â ïàíèêà, à
âñÿêà ìîðà äà ñå îòáðàíÿâà íà ïîçèöèÿòà, íà êîÿòî å àòàêóâàíà îò
ïðîòèâíèêà, êàòî åäíîâðåìåííî ñå îïèòâà, äà óñòàíîâè êîíòàêò ñúñ
ñúñåäíèòå ìîðè è äà âúçñòàíîâè íåïðåêúñíàòàòà ëèíèÿ íà ôàëàíãàòà
íà íåéíèÿ ó÷àñòúê îò ôðîíòà (Plut., Pelop., 23). Âúïðåêè ÷å è â äâàòà
îïèñàíè ïðèìåðà ñå âèçèðà ñïàðòàíñêà ôàëàíãà, íÿìà îñíîâàíèÿ äà
ñå ïðåäïîëàãà, ÷å òàêòèêàòà íà îñòàíàëèòå åëèíñêè ôàëàíãè, ïðè ïðè-
äâèæâàíå â àòàêà, ñå ðàçëè÷àâà ñúùåñòâåíî îò ñïàðòàíñêàòà.
40
 Ñòðàòåãåìèòå èçïîëçâàíè îò åëèíñêèòå ñòðàòåçè36, çà ïîñòèãàíå
íà ïîáåäàòà ñà îñíîâíî äâå. Ïúðâàòà ñå ãðàäè âúðõó çàõîæäàíåòî íà
ôàëàíãàòà âäÿñíî, â ðåçóëòàò íà êîåòî ñå îáõîæäà ëåâèÿò ôëàíã íà
ïðîòèâíèêà (Thucyd., V, 71, 1; Xen., Hell., IV, 2, 19­20). Òîé ñå ðàçãðîìÿâà
ñëåä êîåòî ñå àòàêóâà äðóãèÿò ôëàíã íà ïðîòèâíèêà (Thucyd., V, 73;
Xen., Hell., IV, 2, 21­23). Ïîáåæäàâà òàçè ôàëàíãà, êîÿòî ñúõðàíè áîé-
íèÿò ñè ñòðîé äî êðàÿ íà ñðàæåíèåòî (Thucyd., V, 73, 3­4; Xen., Hell.,
IV, 3, 18­19). Îñíîâíî èçèñêâàíå, çà äà ñå ïðèëîæè òàçè ñòðàòåãåìà, å
ôðîíòúò íà ôàëàíãàòà, äà å ðàâåí èëè ïî-äúëúã îò òîçè íà ïðîòèâíèêà
(Thucyd., V, 71, 2; Xen., Hell., IV, 2, 18; Plut., Pelop., 23). Òîâà áè áèëî
ðåàëíî, àêî àðìèÿòà å ðàâíà èëè ïðåâúçõîæäà ïî ÷èñëåíîñò àðìèÿòà
íà ïðîòèâíèêà. Äðóãèÿò íà÷èí äà ñå ïîñòèãíå ñúùèÿò ðåçóëòàò, å äà
ñå íàìàëè äúëáî÷èíàòà íà ôàëàíãàòà (Hdt.,VI, 111), íî òîâà âîäè äî
íåéíîòî îòñëàáâàíå. Ïîäîáíî ïîñòðîÿâàíå ìîæå äà ñè ïîçâîëè ñàìî
ñòðàòåã, ðàçïîëàãàù ñ ìíîãî äîáðå îáó÷åíè õîïëèòè.
Äðóãàòà ñòðàòåãåìà, èçïîëçâàíà îò åëèíñêèòå ñòðàòåçè, ñå ãðàäè
âúðõó èäåÿòà çà ïðîáèâàíå ôðîíòà íà ïðîòèâíèêà ÷ðåç ìîùåí ôðîí-
òàëåí óäàð. Ïðè íåÿ ñå çàëàãà íà óñèëâàíå íàòèñêà ïî ôðîíòà íà åäè-
íèöà ïëîù, êîåòî ñå ïîñòèãà, ÷ðåç óâåëè÷àâàíå äúëáî÷èíàòà íà ôà-
ëàíãàòà. Ôðîíòúò íà ïðîòèâíèêà ñå ðàçêúñâà ÷ðåç èçáëúñêâàíå (Xen.,
Hell., IV, 3, 18), êàòî çàäíèòå ðåäèöè ñ òåëàòà ñè, îêàçâàò íàòèñê âúðõó
ïðåäíèòå, óñèëâàéêè ïî òîçè íà÷èí òÿõíàòà ïðîáèâíà ñèëà. Îïàñíîñòòà
ïðè ïîäîáíî ïîñòðîÿâàíå èäâà îò ñêúñÿâàíåòî íà ôàëàíãàòà ïî ôðîíòà,
êîåòî ñúçäàâà âúçìîæíîñò çà íåéíîòî îáêðúæàâàíå (Xen., Hell., IV, 2,
13, 18)37. Ïðîòèâíèêúò ïîëó÷àâà âúçìîæíîñò, àêî çàïàçè ïðèñúñòâèå
íà äóõà è íå ñå óïëàøè îò ðàçêúñâàíåòî íà ñâîÿ áîåí ñòðîé, äà àòàêóâà
ôàëàíãàòà âúâ ôëàíã è òèë (Xen., Hell., IV, 22). Òàçè òàêòèêà çàëàãà íà
ñõâàùàíåòî, ÷å ñëåä êàòî ñå ïðîáèå âåäíúæ ôðîíòúò íà ïðîòèâíèêà è
÷àñò îò íåãîâèòå âîéñêè ïîáÿãíàò, îñòàíàëèòå íÿìà äà ìîãàò äà îêàæàò
îðãàíèçèðàíà ñúïðîòèâà è ñúùî ùå ïîáÿãíàò (Xen., Hell., VII, 5, 24).
Ñòðàòåãåìàòà, îñíîâàíà íà èçáëúñêâàíå íà ïðîòèâíèêà ÷ðåç óâå-
ëè÷àâàíå äúëáî÷èíàòà íà ôàëàíãàòà, ïðåç V ­ íà÷. IV â. ïð. Õð. ñå
ïðèëàãà íàé-ïîñëåäîâàòåëíî îò òèâàíöèòå. Òàêà â áèòêàòà ïðè Äåëèîí ­
424 ã. ïð. Õð., òèâàíöèòå ñå ïîñòðîÿâàò â äúëáî÷èíà 25 ðåäèöè, à òåõíèòå
ñúþçíèöè â ïî-ìàëêà äúëáî÷èíà (Thucyd., IV, 93, 4, 5). Òåçàòà, ÷å ïðè
Äåëèîí, Òóêèäèä âêëþ÷âà â áðîÿ íà ðåäèöèòå ëåêî âúîðúæåíèòå, êîèòî
41
ñà ñòðîåíè â ðåäèöè çàä õîïëèòèòå38, ñå íàìèðà â ïðÿêî ïðîòèâîðå÷èå
ñ äàííèòå íà èçâîðà. Êðàé Íåìåÿ ­ 394 ã. ïð. Õð. áåîòèéöèòå, áåç äà
ñïàçÿò óãîâîðåíàòà ïðåäâàðèòåëíî ìåæäó ñúþçíèöèòå äúëáî÷èíà îò
16 ðåäèöè, ñå ïîñòðîÿâàò â ïî-äúëáîêà ôàëàíãà (Xen., Hell., IV, 3, 18)39.
Êðàé Äåëèîí òèâàíöèòå ïîáåæäàâàò, à ïîä Íåìåÿ ñà ðàçáèòè. È â
äâàòà ñëó÷àÿ, òå óâåëè÷àâàò äúëáî÷èíàòà íà ôàëàíãàòà, íà ñâîÿ ó÷àñòúê
îò ôðîíòà40. Öåëòà å äà ïîëó÷àò ïðåâúçõîäñòâî íàä ïðîòèâíèêà, íî íå
ïî íàïðàâëåíèåòî íà ãëàâíèÿ óäàð, êàêâîòî ñòðàòåçèòå è â äâåòå ñðàæå-
íèÿ íå ôèêñèðàò.
Òàêòèêàòà íà êëàñè÷åñêàòà ôàëàíãà, íå ïîçâîëÿâà ïðåñëåäâàíå
íà ãîëÿìà äúëáî÷èíà41. Ñèëàòà íà ôàëàíãàòà å â ïëúòíèÿ áîåí ñòðîé
è íåãîâîòî çàïàçâàíå. Ïðè ïðåñëåäâàíå íà ãîëÿìà äèñòàíöèÿ ñòðîÿò
íà ôàëàíãàòà íåìèíóåìî ñå ðàçïàäà (Thucyd., I, 62, 6; 63, 1). Ïðè åâåí-
òóàëíà êîíòðààòàêà íà ïðîòèâíèêà òîâà ìîæå äà äîâåäå äî ðàçãðîì
(Xen., Hell., V, 3, 5­6; 4, 42­45; Polib., IV, 12, 7­12)42. Ïî òàçè ïðè÷èíà
ñïàðòàíöèòå, êîèòî ñå ñëàâÿò êàòî íàé-ãîëåìèòå ïîçíàâà÷è íà õîïëèò-
ñêàòà òàêòèêà, íèêîãà íå ïðåñëåäâàò ðàçáèòèÿ ïðîòèâíèê íà ãîëÿìà
äèñòàíöèÿ (Thucyd., V, 73, 4; Xen., Hell., IV, 2, 2)43.
Íàïðàâåíèÿò àíàëèç íà ñðàæåíèÿòà, âîäåíè â àíòè÷íà Åëàäà ñ
ó÷àñòèåòî íà õîïëèòñêè ôàëàíãè, ïîçâîëÿâà äà ñå íàïðàâè èçâîäúò, ÷å
ñúùåñòâóâàò äâå îñíîâíè òàêòè÷åñêè ñòðàòåãåìè çà ïîñòèãàíå íà ïîáå-
äàòà. Åäíàòà, ðàçðàáîòåíà îò ñïàðòàíöèòå, çàëàãà íà îáõîæäàíå ëåâèÿò
ôëàíã íà ïðîòèâíèêîâîòà ôàëíàãà, ÷ðåç çàõîæäàíå íà ôàëàíãàòà âäÿñíî
è ðàçòåãëÿíå íà äÿñíîòî êðèëî íàäÿñíî. Âòîðàòà òàêòè÷åñêà ñòðàòå-
ãåìà, ïðèëàãàíà îñíîâíî îò òèâàíöèòå, çàëàãà ãëàâíî íà ïðîáèâàíå
ëèíèÿòà íà âðàæåñêàòà ôàëàíãà ÷ðåç óâåëè÷àâàíå äúëáî÷èíàòà íà ñîá-
ñòâåíàòà ôàëàíãà è óñèëâàíå íà ôðîíòàëíèÿ óäàð.

ÁÅËÅÆÊÈ

1
Snodgrass, A. M. The Hoplite Reform Revisisted B: Dialogues d’histoire
ancienne 19, 1993, 47­61.
2
Andrewes, A. Sparta and Arcadia in the Early Fifth Century B: Phoenix, 6,
1952, 1­5.
3
Brizzi, G. Le guerrier de l’Antiquité classique. De l’hoplite au légionnaire,
Paris, Éditions du Rocher, 2004, ð. 31­36.
42
 4
Salmon, P. L’Armée fédérale des Béotiens B: L’Antiquité classique, 22, 1953,
347­360.
5
Snodgrass, A. M. The Hoplite Reform and History. ­In: JHS, 85, 1965,
110­122.
6
Gaebel, R. E. Cavalry Operations in the Ancient Greek World, Norman,
2002, ð. 14­21; Spence, I. G. The Cavalry of Classical Greece: a social and military
history with particular reference to Athens. Oxford, 1995
7
Hackett, J. Warfare in the Ancient World, L., 1989.
8
Anderson, J. K. Hoplite Weapons and Offensive Arms B: Hoplites: The
Classical Greek Battle Experience, ed. V. D. Hanson, L., 1991, 15­37, ð. 31­33.
9
Hanson, V. D. The Western Way of War: Infantry Battle in Classical Greece,
NY, 1989, ð. 45­56.
10
Bernand, A. Guerre et violence dans la Grèce antique, Paris, 1999, ð. 78­81.
11
Lissarague, F. L’autre guerrier: archers, peltastes, cavaliers dans l’imagerie
attique, Paris ­ Rome, 1990, ð. 20­27.
12
Garlan, Y. Recherches de Poliorcetique Grecque, Paris, 1974, ð. 22­26;
Connor, W. R. Early Greek Land Warfare as Symbolic Expression // Past and Present,
119, 1988, 3­28; Kern, P. B. Ancient Siege Warfare, Bloomington, Indiana University
Press, 1999, ð. 32­37; Sekunda, N. Greek Siege Warfare. ­ In: Popular Archaeology.
v. 1, ¹ 9, March 1980, 10­14.
13
Dawson, D. The origins of western warfare: militarism and morality in the
ancient world, Boulder-Oxford, 1996.
14
Campbell, Br. Greek and Roman Military Writers. Selected Readings,
Londres-New York, Routledge, 2004, ð. 9­11; Sage, M. Warfare in Ancient Greece.
A Sourcebook, London, 1996, ð. 7­16; Spiegel, N. War and Peace in Classical Greek
Literature, Jerusalem: Mount Scopus Publications, 1990; Spaulding, O. Pen and Sword
in Ancient Greece, Princeton, 1937.
15
Rustow, W., H. Kochly, Geschichte des griechischen Kriegswesens von der
altesten Zeit bis auf Pyrrhos, Aarau, 1852, S. 118­119; Droysen, J. G. Heerwesen und
Kriegführung der Griechen, Freiburg, 1888, S. 44.
16
Hanson, V. D. Hoplite Technology in hoplite battle. ­ In: Hoplites: The
Classical Greek Battle Experience, ed. V. D. Hanson, L., 1991, 63­84.
17
Luginbill, R. D. Othismos: the importance of the mass-shove in hoplite
warfare ­ In: Phoenix, 48/1, 1994, 651­661.
18
Rustow, W., H. Kochly, Op. cit., p. 119; Pritchett, W. K. Ancient Greek
Military Practices, I, Berkeley, Los Angeles, London, 1971, p. 141
19
Pritchett, W. K. Op. cit., p. 139­140.
20
Hanson, V. D. Hoplite Battle as Ancient Greek Warfare: When, Where and
Why? B: War and Violence in Ancient Greece, ed. H. van Wees, Duckworth, 2002,
167­200, ð. 177­178.

43
 21
Rustow, W., H. Kochly, Op. cit., p. 119.
22
Lendon, J. E. Soldiers and Ghosts: A History of Battle in Classical Antiq-
uity, New Haven, Yale, 2005, ð. 79­83.
23
Amouretti, M.-C., F. Ruze, Les sociétés grecques et la guerre à l’époque
classique, Paris, 1999, ð. 44­47.
24
Corvisier, J.-N. Guerre et société dans les mondes grecs (490­322 av. J.-C.),
Paris, 1999, ð. 54­58.
25
Pritchett, W. K. Op. cit., p. 139­140
26
Lloyd, A. B. Battle in Antiquity, L., 1996, ð. 19­25.
27
O’Connell, R. L. Of Arms and Men, Oxford University Press, 1989, ð.
46­51.
28
Pritchett, W. K. Op. cit., p. 144­146.
29
Lazenby, J. F. The Spartan Army, Warminster England, 1985, ð. 67­78.
30
Hamilton, C. D. Sparta’s Bitter Victories, Ithaca, 1979, ð. 24­35.
31
Cartledge, P. Hoplites and Heroes: Sparta’s contribution to the technique of
ancient warfare. ­ In: Sparta, Hrsg. K. Christ, Darmstadt, 1986, 387­425.
32
Berve, H. Miltiades: Studien zur Geschichte des Mannes und seiner Zeit,
Berlin, 1937; Hamel, D. Athenian Generals. Military Authority in the Classic period,
Leiden, Boston, Köln, 1998.
33
Hanson, V. D. Hoplites into democrats. The changing ideology of Athenian
infantry. ­ In: Dàmokratia. A conversation on democracies, ancient and modern, eds.
J. Ober, Ch. Hedrick, Princeton/N.J., 1996, 289­312; Vasilloupulos, C. The nature of
Athenian hoplite democracy B: Armed Forces & Society, 22/1, 1995, 49­64.
34
Vidal-Naquet, P. La tradition de l’hoplite athénien B : Problèmes de la
guerre en Grèce ancienne, éd. J.-P. Vernant, Paris-La Haye, 1968, 161­181.
35
Sekunda, N. Warriors of Ancient Greece B: Archaeology Today, v. 8, nr. 1,
Feb. 1987, 6­10.
36
Wheller, E. L. Stratagem and the Vocabulary of Military Trickery, Leyden,
1988.
37
Delavaud-Roux, M.-H. Guerres et sociétés: mondes grecs, Neuilly, 2000.
38
Rustow, W., H. Kochly, Op. cit., S. 119.
39
Cawkwell, G. L. Agesilaus and Sparta. ­ In: Classical Quarterly, 26, 1976,
62­84.
40
Amouretti, M.-C., F. Ruze, J. Christien, P. Sineux, Le regard des Grecs
sur la guerre: mythes et réalités, Paris, 2000, ð. 67­69.
41
Detienne, M. La phalange: problèmes et controverses B: Problèmes de la
guerre en Grèce ancienne, éd. J.-P. Vernant, Paris-La Haye, 1968, 119­142.
42
Debidour, M. Les Grecs et la guerre: Ve – IVe siècles: de la guerre rituelle
à la guerre totale, Monaco, 2002.
43
Krentz, P. Fighting by the Rules: the Invention of the Hoplite Agon. ­ In:
Hesperia, 71, 2002, 23­39.
44