GÖLÜN YERLƏŞDİYİ

MƏNŞƏYİ SUYUN ADI

ADI YER
Ağzıbirçala Şabran rayonu Qalıq , laqun Duzlu
Kürdəxanı Abşeron Tektonik , qalıq Duzlu
Masazır Abşeron Tektonik , qalıq Duzlu
Binəqədi Abşeron Tektonik , qalıq Duzlu
Böyük Şor Abşeron Tektonik , qalıq Duzlu
Hacıhəsən Abşeron Tektonik , qalıq Duzlu
Tufangöl Qəbələ rayonu Buzlaq Şirin
Göygöl Kiçik Qafqaz , Uçqun – bənd Şirin
Kürəkçay hövzəsi
Uçqun – bənd Şirin
T.

Maralgöl Kiçik Qafqaz ,

Kürəkçay hövzəsi
Naxçıvan ( Uçqun – bənd Şirin
m

Batabat
Şahbuz )
e/

Böyük Qarabağ vulkanik Tektonik Şirin

Alagöl yaylası
pa

Kiçik Alagöl Qarabağ vulkanik Tektonik Şirin

yaylası
Qarabağ vulkanik Şirin
rla

Qaragöl Krater
yaylası (Laçın)
Ağgöl Kür çayı ( sağ Axmaz Şirin
g_

sahil)
Sarısu Kür çayı ( sağ Axmaz Duzlu
ge

sahil)
Hacıqabul Kür çayı ( sol Axmaz Duzlu
sahil)
le

Candargöl Ceyrançöl düzü Axmaz Şirin

ce

Acınohur Acınohur düzü Tektonik Duzlu

k

T.me/parlag_gelecek
Qeyd: Konspektdə istifadə olunmuş xəritə-sxemlərin əksəriyyiəti DİM konpektindən götürülmüşdür:

Azərbaycanın iqtisadi coğrafi rayonları

İqtisadi-coğrafi rayon – təbii şəraitinə, ixtisaslaşmasına, təsərrüfatın kompleks inkişafına, coğrafi mövqeyinə
görə digər ərazilərdən fərqlənən regiondur:
T.
m
e/
pa
rla
g_
ge
le
ce
k

T.me/parlag_gelecek
 T.
m
e/
pa

Sahəsinə görə ardıcıllıq: Qarabağ, Şəki-Zaqatala, Şərqi Zəngəzur, Qazax-Tovuz, Quba-Xaçmaz, Mərkəzi
rla

Aran, Dağlıq Şirvan, Lənkəran-Astara, Şirvan-Salyan, Mil-Muğan, Naxçıvan, Abşeron, Bakı

Əhalisinə görə ardıcıllıq: Bakı, Lənkəran, Qarabağ, Mərkəzi Aran, Qazax-Tovuz, Şəki-Zaqatala,
g_

Gəncə-Daşkəsən, Abşeron, Quba-Xaçmaz, Mil-Muğan, Şirvan-Salyan, Naxçıvan, Şərqi Zəngəzur, Dağlıq

Şirvan
ge

Əhali sıxlığına görə ardıcıllıq: Bakı, Lənkəran-Astara, Abşeron, Gəncə-Daşkəsən, Mərkəzi Aran, Qarabağ,
Qazax-Tovuz, Mil-Muğan, Naxçıvan, Şirvan-Salyan, Quba-Xaçmaz, Şəki-Zaqatala, Dağlıq Şirvan, Şərqi
le

Zəngəzur

Urbanzasiya səviyyəsinə görə ardıcıllıq: Bakı (100 %), Abşeron (92%), Gəncə-Daşkəsən (71%), Şirvan-Salyan
ce

(47%), Mərkəzi Aran (41%), Naxçıvan (36%), Qarabağ (34%), Dağlıq Şirvan (34%), Quba-Xaçmaz (33%),
Şəki-Zaqatala (28%), Lənkəran-Astara (27%), Mil-Muğan (26%), Qazax-Tovuz (24%), Şərqi Zəngəzur (21%)
k

Təbii artımın azalması ardıcıllığı: Dağlıq Şirvan, Lənkəran-Astara, Mil-Muğan, Şərqi Zəngəzur, Şirvan-
Salyan, Mərkəzi Aran, Şəki-Zaqatala, Qarabağ, Qazax-Tovuz, Naxşıvan, Abşeron, Bakı, Gəncə-Daşkəsən

T.me/parlag_gelecek
 İQTİSADİ RAYONLAR

BAKI İQTİSADİ RAYONU

T.
m
e/
pa
rla
g_
ge

Tərkibi: Bakı şəhəri və 12 şəhər rayonu

le
ce
k

T.me/parlag_gelecek
Sənaye məhsularından əldə olunan gəlirə və adambaşına düşən investisya yatırımına görə ölkədə liderdir.

Xəzər sahilində əlverişli İCM-də yerləşir

Ölkənin şəhər əhalisinin 42.9 %-i bu iqtisadi rayonda yerləşir

Sənayesi: Neft-Qaz sənayesi, kimya və neft kimya, energetika, neft maşınqayırması, metalurgiya,
elektrotexnika, yüngül və yeyinti, tikinti (əhəndaşı, tikinti qumları, kvars qumları). Ölkə ərazisində ilk İES bu
iqtisadi rayonda fəaliyyətə başlamışdır

Kənd təsərrüfatı: südlük-ətlik maldarlıq, quşçuluq(broyler), tərəvəzçilik, bostançılıq, üzümçülük və quru

subtropik meyvəçilik təşkil edir. Zeytun, zəfəran, badam, püstə, əncir, üzüm, qarpız

Kurortları: Bilgəh, Buzovna, Pirşağı, Mərdəkan, Şüvalan

T.
m

Abşeron iqtisadi rayonu

e/
pa
rla
g_
ge
le
ce
k

T.me/parlag_gelecek
Tərkibi: Sumqayıt, Xırdalan və Xızı şəhərləri; Abşeron və Xızı rayonları. (Sumqayıt respublika tabeli).

Bakı şəhəri ilə qonşuluqda mövqe tutur. Belə mövqe regionun inkişafına əlverişli şərait yaradır.

Sənayesi: Neft, təbii qaz, əhəngdaşı, sement xammalı, kvars vətikinti qumuAbşeronun əsas təbii sərvətləridir.
Burada sənayenin bir çox sahələri inkişaf etmişdir. Neft-qaz hasilatı, neft-kimya, kimya, metallurgiya və
elektrotexnika iqtisadirayonda sənayenin əsas ixtisaslaşma sahələridir. Elektroenergetika yerli tələbatı ödəmir.
Kənardan gətirilən qara vəəlvan metallar, tikinti materialları, yüngül vəyeyinti sənayesi xammalları emaldan
keçirilir. İqtisadi rayonda olan sənaye müəssisələrinin əsas hissəsi Sumqayıt və Xırdalanda yerləşir.

Kənd təsərrüfatı: südlük-ətlik maldarlıq, quşçuluq, qoyunçuluq,tərəvəzçilik, bostançılıq, üzümçülük və quru

subtropik meyvəçilik təşkil edir. Zeytun, badam, püstə, əncir, ağ və qara şanı üzüm sortları becərilən əsas kənd
təsərrüfatı məhsullarıdır.İqtisadi rayon ərazisində yay və qış otlaqları vardır.
T.
m

Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonu

e/
pa
rla
g_
ge
le
ce
k

Tərkibi: Quba, Xaçmaz, Siyəzən, Qusar, Şabran və Xudat şəhərləri; Quba, Qusar, Xaçmaz, Şabran və Siyəzən
rayonları

Etnik tərkibi: 77.5 % azərbaycanlı

Ən böyük şəhərləri: Quba və Xaçmaz

T.me/parlag_gelecek
Sənayesi: Neft, təbii qaz, yanar şist, qum, çınqıl, gil regionun əsas təbii sərvətləridir. Meşələr rayon ərazisinin
10-11%-ni örtür. Qalaaltı mineral bulağı, Xəzər dənizinin sahillərindəolan Nabran-Yalama zonası,
meşələrvəqumluqlar əsas istirahət zonalarıdır. Meyvə-tərəvəz konservi istehsalı Xaçmaz vəQubada, xalça
toxuma müəssisələri Quba, Qusar vəXaçmazda yerləşir. Xaçmazda taxıl, Qubada süd məhsulları emal edilir.
Siyəzəndəneft vətəbii qaz hasilatı, Xaçmazda vəQubada ModultipliİES vardır.Xaçmaz vəQuba şəhərlərisənaye
mərkəzləridir.

Kənd təsərrüfatı: Tərəvəzçilik (gecyetişən) və tumlu meyvəçilik kənd təsərrüfatının ixtisaslaşma sahələridir.
Xaçmaz, Siyəzən və Şabran rayonlarında üzüm, Qusarda kartof, iqtisadi rayonun hər yerindətaxıl əkilir.
Düzən ərazilər südlük-ətlik maldarlığın, dağlıq rayonlar qoyunçuluğun əsas mərkəzləridir. Siyəzən, Xaçmaz və
Qubada quşçuluq kompleksləri vardır.
T.

Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonu

m
e/
pa
rla
g_
ge
le
ce
k

Tərkibi: Şəki, Balakən, Zaqatala, Qax, Oğuz, Qəbələ şəhərləri; Şəki, Balakən Zaqatala, Qax, Oğuz, Qəbələ
rayonları. (Şəki respublika tabelidir)

Etnik tərkibi: 75+ % azərbaycanlı

Sənayesi: Əsasən yüngül və yeyinti sənayesi ixtisaslaşmışdır. Qidasənayesi müəssisələrindəmeyvə-tərəvəz

konservləri, şirniyyat, şərab, tütün, fındıq, çay, ət-süd məhsulları istehsal olunur. QəbələdəKonserv kombinatı

T.me/parlag_gelecek
fəaliyyət göstərir. Şəkidə Modul tipli İES işləyir.Yüngül sənaye Şəki İpək kombinatı ilə təmsil edilir. Burada
ipək parçalar, pərdələr, kəlağayılar, yaylıqlar toxunur.

Kənd təsərrüfatı: İqtisadi rayonda tütün, qərzəkli meyvələr, taxıl, xüsusən də yazlıq taxıl becərilir. Burada,
həmçinin çayçılıq, gülçülük, çəltikçilik sahələri vardır. Maldarlıq, camışçılıq və baramaçılıq kimi heyvandarlıq
sahələrinin əhəmiyyəti böyükdür. Qoyunçuluğun inkişafı üçün həm yay, həm də qış otlaqlarının imkanları
genişdir.

Yevlax-Balakən dəmir və avtomobil yolları iqtisadi rayonu digər ərazilərlə əla qələndirir.Şəki şəhəri iqtisadi
rayonun əsas sənaye, elm və mədəniyyət mərkəzidir.

Dağlıq Şirvan
T.
m
e/
pa
rla
g_
ge
le
ce
k

Tərkibi: Şamaxı, İsmayıllı, Ağsu və Qobustan şəhərləri; Şamaxı, Qobustan, İsmayıllı, Ağsu və Qobustan
rayonları

Etnik tərkibi: 85+ % azərbaycanlı

Sənayesi: Yüngül və yeyinti

T.me/parlag_gelecek
Kənd təsərrüfatı: Üzümçülük, şərabçılıq, taxılçılıq, heyvandarlıq məhsullarının istehsalıvəonları emal edən
sənaye sahələrinin inkişafına görəfərqlənir. İsmayıllıda vəŞamaxıda yazlıq taxıl, üzüm, Ağsuda pambıq əkilir.
Əhalinin yerli tələbatının ödənilməsi üçün bostan-tərəvəz məhsulları, kartof, meyvəyetişdirilir, barama, arı
saxlanılır.

Üzümün ilkin emalı vəşərab zavodları Şamaxı, Ağsu vəİsmayıllı rayonlarındafəaliyyət göstərir. Qədim
sənətkarlıq sahələri kimi Şamaxıda xalça, Şamaxı vəBasqalda ipək yaylıqlar, kəlağayılar toxunur, Lahıcda mis
qablar hazırlanır. Bakı-Şamaxı-İsmayıllı-Balakən avtomobil yolunun əhəmiyyəti böyükdür. Şamaxı Dağlıq
Şirvanın əsas iqtisadi, sosial-mədəni mərkəzidir.

Gəncə-Daşkəsən iqtisadi rayonu

T.
m
e/
pa
rla
g_
ge
le
ce
k

Tərkibi: Goranboy, Daşkəsən, Samux və Göygöl inzibati rayonları; Gəncə, Naftalan, Goranboy, Daşkəsən,
Samux, Göygöl və Dəliməmmədli şəhəri

Sənayesi: Kimya, qara vəəlvan metallurgiya, tikinti materialları, yüngül vəyeyinti sənayesi aparıcısənaye
sahələridir. Yenikənd SES əhalinin vətəsərrüfatın enerji təminatında mühüm rol oynayır.Gəncə-Daşkəsən
tikinti materialları sənayesinin inkişafına görəfərqlənir. İqtisadi rayonda yüngül sənaye dəinkişaf etdirilir.
Dəliməmmədlidəbpambıqtəmizləməbzavodu fəaliyyət göstərir. Şərab, konyak, ət, süd, qənnadı məmulatları
qida sənayesinin əsas məhsullarıdır. Gəncə Alüminium zavodunda almünium istehsalının birinci mərhələsi
həyata keçrilir. Gəncə şəhəri həmçinin mühüm maşınqayırma mərkəzi hesab edilir (traktor istehsalı).

Etnik tərkibi: 90+ % azərbaycanlı

T.me/parlag_gelecek
Gəncə-Daşkəsən ƏİK-i formalaşmışdır

Kənd təsərrüfatı: Üzümçülük, kartofçuluq, taxılçılıq vəheyvandarlıq kənd təsərrüfatınınixtisaslaşma

sahələridir. Goranboyda pambıq əkilir. Gəncəşəhərinin əhalisini ərzaqla təmin etmək üçün şəhərətrafı
təsərrüfat kompleksi yaradılmışdır.

Dəmir filizi, alunit, əhəngdaşı, mərmər, gips iqtisadi rayonun əsas yeraltı sərvətləridir. İqtisadi rayon dağ-
mədən sənayesi üzrəixtisaslaşmışdır. Daşkəsəndə qızıl-mis emalı, dəmirfilizi
çıxarılmasıvəsaflaşdırılmasımüəssisələri fəaliyyət göstərir. Kür çayı hidroenerji ehtiyatları iləzəngindir.
Göygöl-Hacıkənd zonası, Naftalanın müalicənefti, mineral bulaqlar, meşələr təbii rekreasiya ehtiyatlarıdır.
Bakı-Qazax dəmir vəavtomobil yolları buradan keçir. Gəncəşəhərindəbeynəlxalq əhəmiyyətli hava limanı
vardır. Bakı-Ceyhan, Bakı-Supsa neft kəmərləri, TANAP, Bakı-Ərzurum qaz kəməri regiondan keçir. Gəncə-
Daşkəsən hasilat sənayesivəonun məhsullarının emalı əsasında sənaye qovşağı kimi formalaşır. Gəncə şəhəri
nəqliyyat qovşağıdır.
T.
m
e/

Tovuz-Qazax iqtisadi rayonu

pa
rla
g_
ge
le
ce
k

Tərkibi: Qazax, Tovuz, Ağstafa, Şəmkir və Gədəbəy inzibati rayonları; Eyni adlı şəhərlər və Qovlar şəhəri.

Sənayesi: Əlvan metallurgiya, tikinti materialları vəyeyinti sənayesi aparıcı sənaye sahələridir.Şəmkir və
Şəmkirçay SES-lər enerji təminatında mühüm rol oynayır. İqtisadi rayonda şərab, konyak, ət, süd məmulatları
qida sənayesinin əsas məhsullarıdır.

Kənd təsərrüfatı: Üzümçülük, kartofçuluq, taxılçılıq vəheyvandarlıq

T.me/parlag_gelecek
Qızıl, mis, əhəngdaşı, bentonit gili, seolit, sement xammalı iqtisadi rayonun yeraltı sərvətləridir.
İqtisadirayondadağ-mədən sənayesi Gədəbəy rayonunda inkişaf etdirilir. Burada qızıl-mis filizlərinin hasilatı
vəemalımüəssisəsi fəaliyyət göstərir. Kür çayı hidroenerji ehtiyatları iləzəngindir. Mineral bulaqlar, meşələr
təbii-rekreasiya ehtiyatlarıdır. Bakı-Ağstafa dəmiryolu, Bakı-Qazax avtomobil yolu,Qara vəAralıq dənizlərinin
sahillərinə gedən boru kəmərləri (Bakı-Tibilisi-Ceyhan, Bakı-Supsa neft kəmərləri, TANAP və Bakı-Ərzurum
qaz kəməri) buradan keçir. Ağstafa əsas nəqliyyat qovşağıdır. Ölkə ərazisində ilk SES bu iqtisadi rayonunda
fəaliyyətə başlamışdır (Gədəbəydə Qalakənd)

Qarabağ iqtisadi rayonu

T.
m
e/
pa
rla
g_
ge
le
ce

Tərkibi: Ağam, Şuşa, Tərtər, Xocalı, Xocavənd, Fizuli, Bərdə və Ağcabədi rayonu; Ağdam, Şuşa, Tərtər,
Xocalı, Xocavənd, Fizuli, Bərdə, Ağcabədi, Xankəndi, Ağdərə və Horadiz şəhərləri. ( Xankəndi respublika
k

tabelidir).

İqtisadi rayonun İCM-i əlverişlidir

Sənayesi: Yüngül sənaye pambıqtəmizləmə, xalçaçılıq sahələri ilə təmsil olunur. Qida sənayesi müəssisələrində
şərab və ət, süd məhsulları hazırlanır.

Kənd təsərrüfatı: üzümçülük, taxılçılıq, tütünçülük, pambıqçılıq və heyvandarlıq kənd təsərrüfatının əsas
sahələridir

Polimetal filizləri (Mehmanəyatağı), tikinti materialları (mərmər, sement xammalı, tikinti daşı)Qarabağın
əsas yeraltı ehtiyatlardır. Meşələrdə olan ağac tədarükü imkanları yerli ehtiyacları ödəyir.

T.me/parlag_gelecek
Füzuli-Şuşa avtomobil yolu (Zəfər yolu) – Füzuli şəhərindən Şuşa şəhərinə birbaşa avtomobil yoludur.

T.
m
e/
pa

Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonu

rla
g_
ge
le
ce
k

Tərkibi: Kəlbəcər, Laçın, Qubadlı, Zəngilan və Cəbrayıl inzibati rayonları və eyni adlı şəhərlər.

Sənayesi: Yüngül və yeyinti sənayesi

T.me/parlag_gelecek
Kənd təsərrüfatı: Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonunda heyvandarlıq(qoyunçuluq, maldarlıq, arıçılıq),
tütünçülük, üzümçülük, meyvəçilik, taxılçılıq üçün əlverişli təbii şərait vardır.

Qızıl, civə, xromit, tikinti materialları rayonun əsas yeraltı sərvətləridir. Mineral bulaqlar, iqlim-balneoloji
şərait, dağ meşələri kurort-rekreasiya məqsədləri üçün istifadəediləbilər. Meşələrdəaz miqdarda tədarük üçün
ağac ehtiyatı vardır

Mərkəzi Aran iqtisadi rayonu

T.
m
e/
pa
rla
g_
ge

Tərkibi: Yevlax, Göyçay, Ucar, Zərdab və Kürdəmir inzibati rayonları; eyniadlı şəhərlər və Mingəçevir şəhəri
le

(Yevlax və Mingəçevir respublika tabelidir)

ce

Sənayesi: Neftçıxarma, elektroenergetika, tikinti materialları sənayesi ixtisaslaşmış sahələrdir.

MingəçevirdəAzərbaycan DRES, MingəçevirdəvəVarvarada SES-lər işləyir. Pambığın ilkin emalını həyata
k

keçirən pambıqtəmizləmə zavodları vardır.İqtisadi rayonda meyvə-tərəvəz konservləri, şərab, konyak, ət, süd,
taxıl məhsulları istehsal edilir. Mingəçevir texniki rezin və Kür kompüter və pambıq parça istehsalı zavodu,
Yevlax yunun ilkin emal zavodu

Kənd təsərrüfatı: Pambıqçılıq, quru subtropik meyvəçilik və bostançılıq kənd təsərrüfatının ixtisaslaşma
sahələridir, taxılçılıq vəheyvandarlıq inkişaf etdirilir. İqtisadirayonda kartof, şəkər çuğunduru əkilir, barama
saxlanılır. Burada balıq yetişdirilməsi üzrəiri zavodlar yerləşir. Göyçay narı ilə ölkə ərazisində liderdir

Mingəçevir-Yevla xsənaye qovşağı formalaşmışdır. Yevlax, Kürdəmir, Ləki nəqliyyat qovşaqlarıdır.Son illərdə
Ləki-Qəbələ dəmir yolu xətti çəkilmişdir.

T.me/parlag_gelecek
 Salyan-Şirvan iqtisadi rayonu

T.
m
e/
pa
rla

Tərkibi: Salyan, Neftçala, Biləsuvar və Hacıqabul inzibati rayonları; eyniadlı şəhərlər və Şirvan şəhəri (Şirvan
g_

respublika tabeli)

İqtisadi rayonda Salyan-Şirvan ƏİK-i formalaşmışdır

ge

Sənayesi: Pambığın ilkin emalını həyata keçirən pambıqtəmizləmə zavodları vardır (Salyan, Neftçala, vəs.).
İqtisadi rayonda meyvə-tərəvəz konservləri(Biləsuvar), ət, süd, taxıl məhsulları istehsal edilir. Neftçala
le

rayonunda dünyada yod istehsalında üçünçü yerdə olan zavod fəaliyyət göstərir. Xəzər avtomobil zavoduda
həmçinin Neftçala inzibati rayonundadır. Hacıqabuda xalçaçılıq zavodu mövcutdur.
ce

Kənd təsərrüfatı: Pambıqçılıq, quru subtropik meyvəçilik və bostançılıq kənd təsərrüfatının ixtisaslaşma
k

sahələridir, taxılçılıq və heyvandarlıq inkişaf etdirilir. İqtisadi rayonda kartof, şəkər çuğunduru əkilir. Xıllı və
Bankəqəsəbəsində balıq yetişdirilməsi üzrə iri zavod yerləşir.

Şirvan-Salyaniqtisadi rayonunun ərazisi Kür-Araz ovalığının şərq hissələrini tutur, şərqdən Xəzər dənizinin
suları iləəhatəolunur. İqtisadi rayonəlverişli İCM-əmalikdir. Onun ərazisindən beynəlxalq vəölkəəhəmiyyətli
Bakı-Ağstafa, Bakı-Astara dəmir vəavtomobil yolları, ixrac neft və təbii qaz kəmərləri keçir.
Təbiisərvətlərinəneft, təbii qaz, yodlu vəbromlu mədən suları, tikinti materialları (mişar daşı, qum-çınqıl vəs.)
aiddir. Neft və qazçıxarma, elektroenergetika, kimya, tikinti materialları sənayesi ixtisaslaşmış sənaye
sahələridir. Şirvanda Cənub DRES işləyir. Salyanda Plastik Kütləzavodu, Neftçalada Yod-Brom zavodu
fəaliyyət göstərir. Ölkə ərazisində ilk DRES bu iqtisadi rayonda fəaliyyətə başlamışdır.

T.me/parlag_gelecek
 Mil-Muğan iqtisadi rayonu

T.
m
e/
pa

Tərkibi: Beyləqan, İmişli, Saatlı və Sabirabad inzibati rayonları və eyniadlı şəhərlər

rla

Sənayesi: Neft vəqazçıxarma, tikinti materialları sənayesi ixtisaslaşmış sənaye sahələridir. Pambığın ilkin
emalını həyata keçirən pambıqtəmizləmə zavodları vardır (Sabirabad, Saatlı vəs.). İqtisadi rayondaət, süd, taxıl
məhsulları istehsal edilir. İmişlidə şəkər zavodu fəaliyyət göstərir.
g_

Kənd təsərrüfatı: Pambıqçılıq, quru subtropik meyvəçilik və bostançılıq kənd təsərrüfatının ixtisaslaşma
ge

sahələridir, taxılçılıq vəheyvandarlıq inkişaf etdirilir. İqtisadi rayonda kartof, şəkər çuğunduru əkilir. Burada
balıq yetişdirilməsi üzrəiri zavodlar yerləşir.
le

Mil-Muğaniqtisadi rayonunun ərazisi Mil və Muğan düzlərini əhatəedir. Cənubda İran ilə dövlət sərhədi keçir.
İqtisadi rayon əlverişli İCM-ə malikdir.Onun ərazisindən ölkəəhəmiyyətli Hacıqabul-Horadiz dəmir və
ce

avtomobil yolları, Yevlax-Ağcabədi-Bəhramtəpə, Bəhramtəpə-Biləsuvar avtomobil yolları keçir. Yeraltı

sərvətlərə tikinti materialları (mişar daşı, qum-çınqıl vəs.) aiddir.Neft və qaz çıxarma, tikinti materialları
k

sənayesi ixtisaslaşmış sənaye sahələridir. Pambığın ilkin emalını həyata keçirən pambıqtəmizləmə zavodları
vardır (Sabirabad, Saatlı vəs.). İqtisadi rayondaət, süd, taxıl məhsulları istehsal edilir.

T.me/parlag_gelecek
 Lənkəran iqtisadi rayonu

T.
m
e/
pa
rla

Tərkibi: Tərkibi: Lənkəran, Liman, Göytəpə, Masallı, Cəlilabad, Lerik, Yardımlı, Astar şəhərləri, Lənkəran,
g_

Astara, Lerik, Yardımlı, Masallı, Cəlilabad rayonları. (Lənkəran respublika tabelidir).

Sənayesi: Qida sənayesi müəssisələrində meyvə-tərəvəz konservləri, şərab, çay, ət,süd məhsulları istehsal
ge

olunur. Lənkəran vəMasallıda Meyvə-Tərəvəz konservi zavodlarıişləyir. Cəlilabadda şərab istehsal olunur.
Lənkəran əsas maşınqayırma mərkəzidir.
le

Kənd təsərrüfatı: Faraş tərəvəzçilik, sitrus meyvəçiliyi və çayçılıq kənd təsərrüfatının ixtisaslaşma sahələridir.
ce

Burada, həmçinin çəltik, taxıl, üzüm becərilir. Xəzər dənizindən balıq tutulur və emal olunur. Cəliabad əsas
kartofçuluq mərkəzidir. Zebu maldarılğı bu iqtisadi rayonda inkişaf etmişdir
k

Burada yeraltı sərvətlər azdır, tikinti materialları, meşələrdə tədarük üçün ağac ehtiyatları vardır. Xəzərsahili
düzənliklər, meşələr, mineral bulaqlar istirahət, müalicəvəturizm məqsədləriüçün istifadə edilir. Lənkəran
ovalığı Azərbaycanda əhalinin ən sıx məskunlaşdığı ərazilərdən biridir.

Lənkəran və Cəlilabad şəhərləri iqtisadi rayonun sənaye potensialının cəmləndiyi əsas mərkəzləridir

T.me/parlag_gelecek
 Naxçıvan

T.
m
e/
pa
rla

Tərkibi: Tərkibi: Naxçıvan, Heydərabad, Şərur, Qıvraq, Şahbuz, Ordubad, Culfa şəhərləri; Babək, Sədərək,
Kəngərli, Culfa, Ordubad, Şahbuz, Şərur rayonları. ( Naxçıvan, Ordubad, Culfa respublika tabelidir).
g_

Qeyd: Qıvraq və Heydərabad şəhər tipli qəsəbələrə daxildir.

Sənayesi: Elektroenergetika sahəsindəAraz su qovşağı, Vayxır, Arpaçay SES-ləri işləyir, Naxçıvanda Modul
ge

İES tikilmişdir, Ordubad SES tikilir. Yeyinti sənayesi, mebel və şüşə (Naxçıvan) istehsalı müəssisələri
sənayenin aparıcı sahələrini təşkil edir. Naxçıvanda Nazlifan avtomobil zavodu və Duzdağ fitoterepiya
le

mərkəzi fəaliyyət göstərir. Nazlifan avtomobillərini Belarus daha çox idxal edir.

Kənd təsərrüfat: Naxçıvan MR-dəkənd təsərrüfatının əsas sahələri üzümçülük, çəyirdəkli meyvəçilik, taxılçılıq,
ce

baramaçılıq vəətlik-südlük maldarlıqdır.

k

Naxçıvan ölkənin əsas sənaye, Culfa isə nəqliyyat qovşaqlarından biridir. Əhalisinə görə Naxçıvan ən böyük
şəhər, Şərur isə ən böyük inzibati rayondur.

Sənaye məhsullarından əldə olunan gəlirə görə Bakıdan sonra ikincidir.

Mineral sudoldurmada liderdir.

T.me/parlag_gelecek
Xarici ölkələr ilə quru sərhədi olmayan iqtisadi rayonlar: Mərkəzi Aran, Abşeron, Dağlıq Şirvan

Bakı-Qazax avomagistralının keçdiyi iqtisadi rayonlar: Bakı, Şirvan-Salyan, Mərkəzi Aran, Gəncə-Daşkəsən,
Qazax-Tovuz

Əhalisi yekcins olan: Mil-Muğan, Şirvan-Salyan, Mərkəzi Aran, Gəncə-Daşkəsən, Qazax-Tovuz, Dağlıq
Şirvan, Naxçıvan

Qadınların sayının kişilərin sayından daha çox olduğu iqtisadi rayonlar: Lənkəran-Astara, Dağlıq-Şirvan,
Quba-Xaçmaz

Hava limanları mövcud olan şəhərlər: Bakı, Gəncə, Naxçıvan, Zaqatala, Qəbələ, Yevlax, Lənkəran, Füzuli,
Zəngilan
T.
m
e/
pa
rla
g_
ge
le
ce
k

T.me/parlag_gelecek
 Hazırladı- Ağcabədi rayon Poladlı kənd tam orta məktəbin
Coğrafiya müəllimi Qarayev Xanəhməd
Qəbul, MİQ və Sertifikasiya hazırlıqları üçün müraciətlər qəbul olunur - 051 772 02 41

Yer haqqında ilk təsəvvürlər Babillər, Şumerlər (Hind, Çin, Misir və Yunan) məxsus olub

İlk dəfə yerin kürə şəkildə olmasını Pifaqor (e.ə. VI-V) deyib. (ən yaxşı həndəsi fiqur olduğuna görə)

Yerin kürə şəkildə olmasını elmi şəkildə Aristotel (e.ə. IV) sübut edib. (Yerin aydakı kölgəsinə görə)

Eratosfen (e.ə. III) coğrafiya terminini elmə gətirmişdi, günəş şüasının düşmə bucağına görə yerin meridian çevrəsinin uzunluğunu
hesablamışdı, ilk xəritəni tərtib etmişdir. (paralel və meridiansız)

Ptolomey (e.ə. II) yerin əyriliyinin nəzərə alındığı ilk xəritəni tərtib etmiş, ilk dəfə dərəcə toru vermişdi, və geosentrik nəzəriyyənin
muəllifidir. (Yer kürəsi mərkəzdə)
(hər iki müəllifin xəritəsində cənubi avropa, yaxın şərq, şimali afrika və aralıq dənizi təsvir edilmişdir)

Fales yerin nəhəng okeanda üzən ağac parçası kimi təsəvvür etmişdi. Strabon 17 cildlik Coğrafiya əsərini yazmışdı.(e.ə. I)
Homer yerin hamar şəkilində olmasını demişdi. Heredot yerin oval şəkilində olmasını demişdi.
Krakes Malloski yerin ilk qlobusunu duzəltmişdi. Dövrümüzə qədər gəlib çıxan qlobusu Martin Behaym (alman) hazırlayıb.
Əbu Reyhan Əl Biruni (türk) Şərqdə gildən ilk dəfə qlobus duzəltmişdi.
Nəsirəddin tusi (XIII əsr) 256 şəhərin koordinat cədvəlini və ulduzlu qlobus düzəltmişdi.
Nikolay Kopernik (polyak) Heliosentrik sistem nəzəriyyəsini irəli sürmüşdü. (Günəş mərkəzdə)
T.

Marko Polo (italyan) ipək yolu üzərindəki şəhərlər haqqında məlumatlar verib (XIII əsr) (Azərbaycan haqqında da məlumat verib)
m

Leyf Eriksson (Skandinaviyalı) X əsrdə Şimali Amerika materikində dəfələrlə səfərdə olmuşdu.
e/

Vasqo de Qama (portuqal) Hindistana ilk dəniz yolunu kəşf edib. (1498-ci il) (Şərqə üzərək)

Fernando Magellan (ispan) İlk dünya səyahətinə çıxmışdı (1519) (qərbə üzərək), lakin baş çatdıra bilmədi,. (Filippin adalarında yerli
pa

əhali tərəfindən öldürülüb (1521) ). Xuan Elkano Magellanın səyahətini davam etdirib. (1522)

Xristofer Kolumb Amerikaya 4 dəfə səyahət etmişdi. (1492-ci il) (Amerikanın Hindistan olduğunu deyirdi)
rla

Gerald Merkator (flamand) (1585-ci il) özünün ayrı-ayrı xəritələrini bir yerə yığaraq ilk Atlası çap etdirdi.

Semyon Dejnyov (rus) Avrasiyanin ucqar şərqini öyrənmişdir. (Dejnyov burnunu kəşf edib). Vitus Berinq(rus) Asiya və Amerika
g_

arasındakı boğazı öyrənmişdir. (Berinq boğazını kəşf edib). Aleksey Çirikov (rus) da bu əraziləri öyrənmək üçün səyahət edib.

Villem Yanson (holland) Avstraliyanın ada olduğunu hesab etdi (1606). Abel Tasman (holland) Yeni Zellandiyanı, Tasmaniya adasını,
ge

Avstraliyanın şm.şərq, şərq, cənub ərazilərini kəşf etdi. (1642)

Ceyms Kuk (ingilis) (XVIII-əsr 60-70-ci illəri) Avstraliya materikini, Havay adalarını, Yeni Zelandiyanın iki müstəqil adadan ibarət
le

olmasını kəşf etmişdir. (Havay adalarının yerli əhalisi tərəfindən öldürülüb)

Aleksandr Humboldt (alman) (1799-1804) And dağlarını, Orinko, Amazon çayını, Kotopaxi, Çimboroso və Meksikada olan vulkanları
ce

öyrənmişdir. Bitkilərin coğrafi enliklər və şaquli zonallıq üzrə yayılmasını öyrənmişdir. Bitki coğrafiyasının banisi hesab olunur.

David Livinqston (ingilis) Afrikanın qərb, mərkəzi və şərq rayonlarını öyrənmişdir. Konqo, Zambezi çaylarının yuxarı axarlarını,
k

Nyasa və Tanqanika göllərini, Viktoriya şəlaləsini kəşf etmişdir. Henri Stenli (ingilis) bu əraziləri dah dərindən öyrənib. (1849-1873)

F Bellinshauzen və M Lazarev Antarkitda materikini kəşf edib. (1819-1821)

İngiltərənin `Çellencer` tədqiqat gəmisindən sonra Okeonologiya elmi sürətlə inkişaf etdi (1872-1876)

V.V.Dokuçayev Rusiyanın Avropa hissəsindəki tədqiqatlarından sonra Torpaq coğrafiyası yarandı. (XIX - XX)

Robert Piri Şimal qütbünü kəşf edib.(1909). Rual Amundsen və Robert Skott cənub coğrafi qütbünü kəşf edib.(1911-1912)

Tur Heydral Sakit okeanda yaşayan insanların Cənubi Amerikadan gəldiyini demişdir . Kon Tiki adlı gəmi ilə bunu sübut etmişdir.

İqtisadi coğrafiya termini elmə gətirmişdir—M V Lomonsov

SSRİ-nin üzən Dreyf stansiyaları Şimal Buzlu okeanını öyrənmişdir. (XX əsr). Atom buzqıran gəmisi Şm. Qütbünə çatıb. (1977)

Azərbaycanda ilk Coğrafiya dərsliklərini Qafur Rə.ad Mirzəzadə yaratmışdı. Məhəmmədhəsən Baharlının kitabları qadağan olunub.
Azərbaycanın:
İqtisadi-Hadı Əliyev, Əbdürrəhim Hacızadə, Asəf Nadirov

T.me/parlag_gelecek
İqlimi-Ənvər Şıxlinski, Əliabbas Mədətzadə,
Relyefi-Budaq Budaqov, Museyib Museyibov
Torpağı-Həsən Əliyev, Məmmədəmin Salayev
Çayları-Saleh Rüstəmov. Xəzər dənizi-Qasım Gül
 Hazırladı- Ağcabədi rayon Poladlı kənd tam orta məktəbin
Coğrafiya müəllimi Qarayev Xanəhməd
Qəbul, MİQ və Sertifikasiya hazırlıqları üçün müraciətlər qəbul olunur - 051 772 02 41

Coğrafiyanın vəzifələri, metodları, sahələri

Coğrafiya elminin vəzifələri:
Təsvir edir-Harada nə var, Necə yaşayır, necə inkişaf edir
İzah edir-Bu hadisə necə olur, Bu necə baş verir
İdarə edir-Nail olmaq üçün nə lazımdır
Yeni obyektləri layihələşdirir-Nəyin harada tikilməsini deyir
Proqnoz verir-Müəyyən vaxt sonra nə olacaq

Coğrafi tədqiqatlar aparmaq üçün ənənəvi (kartoqrafik, çöl tədqiqatları, tarixi, müqayisə) və müasir (riyazi
statistik, coğrafi modelləşmə, proqnozlaşdırma, aerokosmik, geoinformasiya) üsullardan istifadə olunur.

KARTOQRAFİK-müxtəlif məzmunlu xəritələrin təhlili əsasında öyrənilmə

TARİXİ- obyekt və hadisələrin müəyyən dövr ərzində dəyişikliyinə əsasən öyrənilmə
T.

MÜQAYİSƏ- obyekt və hadisələrin fərqli və oxşar cəhətlərinin təhlilinə əsasən

RİYAZİ STATİSTİK- obyekt və hadisələrin kəmiyyət göstəricilərinin müqayisəsi, hesablamalar aparmaq
COĞRAFİ MODELLƏŞMƏ- obyekt və hadisələrin modelinin hazırlanması və öyrənilməsi
m

ÇÖL TƏDQİQATLARI-ərazidə müşahidələr aparmaq və ya cihazların köməyi ilə təhlil etmək

PROQNOZLAŞDIRMA-hadisə və proseslərin qabaqcadan müəyyən olunması
e/

AEROKOSMİK-aero və kosmik şəkillər vasitəsilə coörafi proseslərin öyrənilməsi

GEOİNFORMASİYA (GİS)- müasir texnologiyalar vasitəsi ilə məlumat toplanması və xəritələrin tərtibi
pa

Bunlardan əlavə keçilməz meşələrin, okean dibinin, geniş bataqlıqların öyrənilməsi üçün havada, suda və s.
yerdə quraşdırılmış cihazların köməyindən istifadə olunur. Cihazlardan alınan informasiya əsas mərkəzlərdə
rla

cəmlənir təhlil edilir. Məsələn Ümumdünya Hava Xidmətinin əsas mərkəzləri - Vaşinqton, Moskva, Melbrun
g_
ge
le
ce
k

T.me/parlag_gelecek
 Kartoqrafik təsvirlər
Kartoqrafiya- coğrafi əsərlərin hazırlanması, onların öyrənilməsi, istifadə edilmə üsulları haqqında elmdir.
Kartoqrafik təsvirlərin ən geniş yayılan növü plan, xəritə, qlobusdur.
Miqyas-ərazilərin təsvir olunarkən kiçildilməsidir. Üç növü var:
Ədədi - Ərazinin nə qədər kiçilməsini göstərir, santimetrlə ifadə olunur.
İzahlı - Ölçmə aparmaq üçün istifadə olunur. Hər santimetrdə neçə kilometr və ya metr olduğunu göstərir.
Xətti – Miqyasın qrafikli ifadəsidir.
T.

Şərti işarələr
m

Kartoqrafik təsvirlərdə obyektləri şərti işarələr ilə təsvir edirlər. Şərti işarələr üç qrupa ayrılır:
e/

KONTURLU (sahəvi, miqyaslı)-Sahəsini hesablamaq olur- meşə, bağ, göl, əkin yeri,kolluq, okean və s.
MİQYASSIZ-Dəqiq yerini müəyyən etmək olur- məktəb, su quyusu, tək kol, körpü, ev, market, qüllə və s.
XƏTTİ-Uzunluğunu müəyyən etmək olur- çay, dövlət sərhədləri, şose yolu, dəmir yolu, cığır, və s.
pa

Üfüq məhəldə görünən açıq ərazidir. Üfüqün 4 əsas , 12 aralıq cəhəti var.
rla

Cəhətləri təyin etmək üçün kompasdan istifadə olunur, həmçinin qnomon, qütb ulduzu, günəş və s.
Azimut bucağı şimala olan istiqamət ilə verilən istiqamət arasında saat əqrəbi hərəkəti üzrə ölçülən bucaqdır.
g_
ge
le
ce
k

T.me/parlag_gelecek
 Relyefin təsviri

MÜTLƏQ HÜNDÜRLÜK- Ərazinin dəniz səviyyəsindən (baltik dənizi) olan hündürlüyü.

NİSBİ HÜNDÜRLÜK-Ərazinin digər ərazidən olan hündürlük fərqi.

Relyef fiziki xəritələrdə rənglərlə, planda horizontallarla təsvir olunur.

HORİZONTAL (izohips)-Eyni hündürlüyə malik olan nöqtələri birləşdirən əyri xətlər.
KƏSMƏ YÜKSƏKLİK-İki horizontal arasında qalan hündürlük fərqi.
BERQŞTRİX- Ərazinin hündürlük və ya çökəklik olduğunu bildirmək üçün qısa xəttlər.
Horizontalar bir birinə yaxın çəkilməsi yamacın dikliyini göstərir.

Planaalma

PLAN-kiçik ərazilərin sadələşdirilib şərti işarələrlə təsviridir. (miqyas 1:10 000-ə qədər)
Planaalma iki üsulla aparılır:
1) Havadan- kosmosdan, təyyarələrdən çəkilir, keçilməz yerlərin planaalınması üçün əvəzsizdir.
2) Yerüstü- yer səthindən həyata keçirilir, mürəkkəb alətlərin (teodolit, bussol) köməyi ilə aparıldıqda dəqiq,
sadə alətlərin (vizir xətkeşi, pərgar, kompas, ruletka) ) köməyi ilə aparıldıqda gözəyarı planaalma adlanır.
T.

Gözəyarı planalma da iki üsulla aparılır. Bir nöqtədən aparılırsa Qütb, bir neçə nöqtədən aparılırsa Marşrut
planaalması adlanır.
m

MENZULA-üzərində planşet olan üçayaqlı. Onun üzərinə obyektin uzaqlığını ölçən cihaz yerləşdirilir.
e/
pa
rla
g_
ge
le

Hazırladı - Ağcabədi rayon Poladlı kənd tam orta məktəbin

ce

Coğrafiya müəllimi Qarayev Xanəhməd.

k

Qəbul, MİQ və Sertifikasiya hazırlıqları üçün müraciətlər

qəbul olunur 051 772 02 41
Dərslər qrup halında və fərdi təşkil olunur.

Dərslərin formatı: Mövzunun geniş izahı, Sorğu-Sual, Testlərin yoxlanılması,

Səhvlərin təhlili, Testlərin asan yoları, Mövzunun digər mövzular ilə inteqrasiyası,
Həm bilik həm bacarıq formalaşdırılması, Sınaq dərsləri də təşkil olunur.

T.me/parlag_gelecek
 Hazırladı- Ağcabədi rayon Poladlı kənd tam orta məktəbin
Coğrafiya müəllimi Qarayev Xanəhməd
Qəbul, MİQ və Sertifikasiya hazırlıqları üçün müraciətlər qəbul olunur - 051 772 02 41

Yer haqqında biliklər

Qədimdən başlayaraq müxtəlif dövrlərdə Yer müstəvi, kürə və oval şəklində təsvir olunmuşdur. Yerin kürə
formasında olması ilə bağlı ilk mülahizələri Pifaqor daha sonra Aristotel , Eratosfen , Ptolemey və başqa alimlər
irəli sürmüşlər. Orta əsrlərdə şərqdə əl – Biruni və Nəsrəddin Tusi Yerin ölçüləri haqqında bir çox məlumatları
ilə elmə öz töhfələrini vermişdilər . Bu dövrdə yaşan ingilis alimi İsaak Nyuton Yerin qütblərdən basıq , yəni
ellipsoid formasında olduğunu, Listinq adlı alim Geoid, Katterfield adlı alim isə Kardiorid formasında
olduğunu söyıəmişdir. Müasir elmi tədqiqatlar nəticəsində Yerin heç bir həndəsi fiqura oxşamayıb, özünə
məxsus formada olduğu müəyyən olunmuşdur. Məhz buna görə də onu geoid adlandırırlar.
1940 – cı ildə rus alimləri F.Krasovski və A.İzotov tərəfindən müəyyən edilmiş ölçülər bir sıra ölkələrdə , o
cümlədən də Azərbaycanda Yerin ölçüləri kimi qəbul olunmuşdur .
Yer səthinin sahəsi: 510 mln km2 Yerin orta radiusu: 6371 km
Quru səthinin sahəsi: 149 mln km² Yerin diametri: 12756 km
Su səthinin sahəsi: 361 mln km2 Ekvator çevrəsinin uzunluğu: 40076 km
Ekvatorial radius: 6378 km Meridian çevrəsinin uzunluğu: 40009 km
Qütb radiusu: 6357 km Yerin qütblərdən basıqlığı : 21 km
T.

Yerin kiçildilmiş modeli Qlobus adlanır. Digər planetlərin və Ayın da qlobusu mövcuddur. Tədris məqsədilə
m

hazırlanmış qlobuslar ölçülərinə görə üç qrupa ayrılır:

Böyük miqyaslı – 1 : 30000000 Orta miqyaslı – 1 : 50000000 Kiçik miqyaslı – 1 : 83000000
e/

Yerin xəyali fırlanma oxunun Yer səthi ilə kəsişdiyi nöqtələr coğrafi qütblar adlanır . Yer kürəsində hər hansı
bir məntəqənin harada yerləşməsi qlobus və xəritələrdə eninə və uzununa çəkilmiş xətlərlə ifadə olunur.
pa

Bu xətlər meridian və paralellər adlanır. Yer səthindən keçməklə coğrafi qütbləri birləşdirən ən qısa xətlər
meridianlardır. Coğrafi qütblərdən eyni məsafədə çəkilmiş çevrə ekvator, ekvatora paralel çəkilmiş çevrələr isə
rla

paralellər adlanır. Meridianlardan fərqli olaraq, Yer üzərində şərqdən qərba doğru çəkilmiş paralellarin
uzunluqları bərabər olmayıb , ekvatordan uzaqlaşdıqca qısalır. Meridian və paralellərin kəsişməsindən
yaranan şəbəkə dərəcə toru adlanır, onun köməyi ilə cəhətlər və coğrafi koordinatlar təyin edilir .
g_

10-lik meridian qövsünün uzunluğu meridian yarımçevrəsinin uzunluğunu 180 ° -yə bölməklə təyin olunur:
20000 km:180°=111,1 km
Yer kürə formasında olduğuna görə, ekvatordan qütblərə doğru paralel çevrəsinin uzunluğu azalır.
ge

Ekvatorda 10-lik paralel qövsünün uzunluğu təqribən 111,3 km-dir. 40076 km:360°=111,3 km
le
ce
k

T.me/parlag_gelecek
 Proyeksiyalar

XƏRİTƏ-yer səthinin böyük və ya kiçik sahələrinin müstəvi üzərində təsviridir.

Xəritələr kartoqrafik modellədirmə ilə yaradılır, Kartoqrafik modelləşdirmə aparmaq üçün məkana dair
coğrafi informasiyalar əldə edilir, onlar təhlil edilir və nəticədə xəritələr yaradılır.
Kartoqrafik modelləşdirmə 3 prinsipə əsaslanır:
Kartoqrafik generalizasiya-miqyas, məzmun, məqsəddən aslı olaraq obyektlər seçilir və ümumiləşdirilir.
Riyazi əsas- Kartoqrafik proyeksiyaların köməyi ilə yer kürə səthindən müstəvi səthə köçürülür
Kartoqrafik işarələr-Şərti işarələr
Kartoqrafik generalizasiya

Xəritənin miqyası kiçildikcə onun təsvir etmə imkanları da azalır. Böyük ərazilərdə bütün obyektləri xəritədə
göstərmək mümkün deyil. Bu zaman daha mühüm obyektlər seçilir . Xəritənin məqsədi və miqyasından asılı
olaraq zəruri olan obyektlərin seçilməsi , ümumiləşdirilməsi və sadələşdirilməsi kartoqrafik generalizasiya
adlanır. Böyük miqyaslı xəritələrdə coğrafi obyektlər, onların forması va qarşılıqlı əlaqəsi daha ətraflı təsvir
edilir, yəni xəritənin miqyası böyüdükcə generalizasiya azalır. Generalizasiya xəritənin məzmunundan da asılı
olaraq aparılır. Məzmundan asılı olaraq obyektləri saxlamaq ya da ixtisar etmək olar.
Kartoqrafik proyeksiyalar və təhriflər Yer kürə formasında olduğu üçün onu qlobusda daha düzgün təsvir
T.

etmək mümkündür . Qlobusda bütün əraziləri eyni dərəcədə kiçiltmək mümkündür. Xəritə müstəvi üzərində
təsvir olduğu üçün bunu etmək mümkün olmur. Coğrafi şəbəkə müstəvi üzərinə köçürülərkən təhriflər yaranır.
m

Belə təhriflər forma, uzunluq , sahə və bucaq təhrifləridir . Bu təhrifləri azaltmaq və ya birini ləğv etmək
mümkündür. Bunu kartoqrafik proyeksiyaların köməyi ilə etmək mümkündür . Kartoqrafik proyeksiyalar
təhrif xüsusiyyətlərinə görə bərabərbucaqlı , bərabərsahəli və ixtiyari proyeksiyada olur.
e/

Bərabərbucaqlı ( konform ) proyeksiyalarda istiqamət və bucaqlar , demək olar ki , təhrif olmur sahə
vəuzunluq təhrifə məruz qalır. (Merkatorun dəniz naviqasiya xəritəsi)
pa

Bərabərsahəli ( ekvivalent ) proyeksiyalarda ərazilərin sahəsi çox az , bucaq və ərazilər isə çox
təhrif olunur. (Qall – Peters proyeksiyası buna misal ola bilər)
rla

İxtiyari ( sərbəst ) proyeksiyalarda sahə və bucaqlar az təhriflə verilir , amma uzunluq forma təhrifləri isə
maksimum həddə olur. (Tədris prosesi üçün belə proyeksiyada xəritələr hazırlanır)
Yer səthinin müstəviyə keçirilməsi üçün müxtəlif həndəsi fiqurlardan istifadə olunur. Bu səbəbdən asılı olaraq
g_

kartoqrafik proyeksiyalar dörd qrupa ayrılır.

Silindrik proyeksiyalarda qlobus şaffaf silindrin daxilinə yerləşdirilir. Bu zaman qlobus ekvator xətti boyunca
silindrin səthinə toxunur . Toxunma xəttinda təhrif olmadığından bu xətt SIFIR TƏHRİFLİ XƏTT adlanır.
ge

Bu proyeksiya zamanı paralel və meridianlar düz bucaq altında kəsişir

Konus proyeksiyalarında xəritə tərtib olunarkən qlobus konusun səthi ilə ya bir paraleldə-60° șm.e. (konus
qolubusa xaricdən toxunursa), ya da iki paraleldə-47° və 62° şm.e-ləri arasında (konus qlobusa daxildən
le

toxunursa) kəsişir va bu paralellər boyunca təhrif olmur. Konus proyeksiyasından qütb ətrafi və mülayim
enliklərdə yerləşən ərazilərin xəritələrinin tərtib edilməsində istifadə olunur. Silindrik proyeksiyadan fərqli
ce

olaraq, belə xəritələrdə meridianlar bir nöqtədən çıxan düz xətlər kimi, paralellər isə qövsvari formada təsvir
edilir.
Azimutal proyeksiyada müstəvidən istifadə olunur. Müstəvinin bir nöqtəsi kürəyə toxunur. Toxunma
k

nöqtəsində təhrif olmur. Şimal və Cənub qütbü ərazilərin tərtibatı zamanı bu proyeksiyalardan istifadə olunur.
Bu zaman paralellər çevrələr şəklində, meridianlar isə bir nöqtədən çıxan radiuslar kimi təsvir olunur.
Yarımkürələrin xəritəsi də azimutal proyeksiyada tərtib olunur.
Çoxüzlü proyeksiyalarda Yer səthi kürə deyil, çoxlu sayda trapesiyalara bölünmüş çoxüzlü kimi qəbul olunur.
Topoqrafik xəritələrin tərtibi zamanı bu proyeksiyalardan istifadə olunur. Təhriflər çox az olur.
1)SİLİNDİRİK 2) KONUS 3)AZİMUTAL 4) ÇOXÜZLÜ

T.me/parlag_gelecek
 Hazırladı- Ağcabədi rayon Poladlı kənd tam orta məktəbin
Coğrafiya müəllimi Qarayev Xanəhməd
Qəbul, MİQ və Sertifikasiya hazırlıqları üçün müraciətlər qəbul olunur - 051 772 02 41

Xəritələr
Xəritələr miqyasına , məzmununa , ərazi əhatə etməsinə görə qruplara ayrılır.
1) Miqyasına görə:
Böyük miqyaslı (topoqrafik) -- 1:10 000 – 1:200 000 ( dəqiq ölçmə işləri aparmaq olur )
Orta miqyaslı ( icmal-topoqrafik) -- 1:200 000 – 1:1 000 000 (çox dəqiq olmayan işlər üçün istifadə olunur)
Kiçik miqyaslı (icmal) -- 1:1 000 000-dan kiçiklər ( miqyasın kəmiyyəti artdıqca özü kiçilir )

2) Ərtazi əhatə etməsinə görə - dünyanın, yarımkürələrin, materiklərin, okeanların, ölkələrin və onların
hissələrinin xəritələri

3) Məzmununa görə - Ümumcoğrafi, Tematik, Kompleks

Ümumcoğrafi xəritələr- adətən böyük miqyaslı olur (topoqrafik xəritələr) , generalizasiya az olur, bütün
obyektlər təsvir olunur, daha çox şərti işarə var.
(daha dəqiq işlər üçün 1:2000 və daha böyük miqyaslı topoqrafik plandan istifadə olunur)
T.

Tematik xəritələr- hər hansı mövzu və ya hadisə daha qabarıq təsvir olunur. (təbii və iqtisadi proseslər,
iqlim, torpaq, bitki örtüyü, əhalinin sıxlığı, kənd təsərrüfatı və s.)
m

Kompleks xəritələr- bir biri ilə əlaqəsi olan iki və daha artıq komponentin təsvir olunduğu xəritələr. (təbii zona,
sinoptik xəritələr, geoloji quruluş, faydalı qazıntılar və s.)
e/

Xəritələrdə ölçmə aparmaq üçün baş və xüsusi miqyasdan istifadə olunur. Xəritənin kənarında yazılan
miqyas baş miqyas, təhriflər olan yerdə paralel və meridianın uzunluğunun, xəritədəki uzunluuğuna bölünməsi
pa

nəticəsində alınan miqyas isə xüsusi miqyas adlanır.

Xəritədə əyri xətlərin (Çay, Yol, Sərhəd xətti) uzunluğunu hesablamaq üçün pərgar mikrometr və ya
kurvimetrdən istifadə olunur. Əyri ərazilərin sahəsini hesablamaq üçün isə paletka damasından istifadə olunur.
rla

Paletkanı ərazinin üzərinə qoyub neçə damaya malik olduğunu sayıb, 0,25 sm2 vurmaq lazımdır.
Hər dörd paletka daması 1sm2 edir.
g_
ge
le
ce
k

Kartoqrafik tədqiqat metodları

Coğrafi xəritələrdən istifadə etmək üçün kartoqrafik tədqiqat metodlarından istifadə olunur.
Bu metodlar – Vizual, Kartometrik, Qrafik və s. Təhlillər vasitəsilə həyata keçirilir.

1) Vizual təhlil – xəritədən ərazinin relyefi, iqlimi, çay şəbəkəsi, bitki və heyvanat aləmi, əhalinin
yerləşməsi, nəqliyyat yolları və s. Məlumatların əldə olunması və onlar arasındakı əlaqələrin
müəyyən olunmasıdır. Vizual təhlil zamanı xəritələrdən obyekt, hadisə və proseslərin keyfiyyət və bəzi kəmiyyət
(hündürlük, dərinlik) göstəricilərini müəyyən etmək olur.

Vizual təhlilin ardıcıllığı:

1) Xəritənin riyazi əsası müəyyən edilir (miqyas, coğrafi kordinat),
2) Xəritədəki obyekt və hadisənin təsvir olunduğu üsulu aydınlaşdırmaq (areal, keyfiyyət fon üsulu və s.)
3) Ərazinin ümumi coğrafi səciyyəsini vermək, (relyefi, sənayesi, kənd təsərrüfatı və s.)

T.me/parlag_gelecek
4) Nəticə çıxarmaq. (relyefi necədir, sənayenin hansı sahəsi inkişaf edib, və s.)
 2) Kartometrik təhlil – Coğrafi kordinatların, hündürlük, uzunluq, sahənin hesablanması, azimut
və istiqamətin müəyyən edilməsi, miqyasa əsasən hesablamaların aparılması və digər kəmiyyət
göstəricilərinin təhlilidir. Kartometrik təhlil lokal və qlobal xarakter daşıyır. Bir çayın uzunluğunun
hesablanması lokal, xəritədəki digər çayların uzunluğunun hesablanması isə qlobal təhlildir.
T.

3) Qrafik təhlil – xəritələrə əsasən qurulmuş qrafik təsvirlər vasitəsilə aparılır. Məsələn ərazinin
m

profili qrafik təhlilə əsasən qurulur.

Profil- Yer səthinin müəyyən bir hissəsinin şaquli kəsiyinin təsviridir. Profildən ərazinin relyefini, meyilliyini,
e/

süxur laylarının yatım formalarını müəyyən etmək üçün istifadə olunur.

Profilin qurulma ardıcıllığı:
pa

1) Üfüqü vəşaquli ox çəkilir, şaquli oxda hündürlük şkalas təsvir olunur,

2) Xəritə üzərində profil xətti boyunca onun horizontallarla kəsişdiyi məntəqələr arasında məsafələr ölçülür və
üfüqi ox üzərində qeyd edilir. Hər kəsiyin sonunda perpendikulyar xətlər çəkilir,
rla

3) Şaquli xətt üzərində hər bir nöqtənin hündürlüyünə uyğun olaraq nöqtələr qoyulur,
4) Müxtəlif hündürlüklərdə qoyulmuş nöqtələr xətlə birləşdirilir.
g_

Qrafik təsvirlər
ge

Coğrafi informasiyalar mətn , qrafik , xəritə , şəkil , cədvəl , kartoqram , kartodiaqram və s. formada təqdim
oluna bilər. Qrafik və diaqramlardan bir çox sahələrdə statistik məlumatları əks etdirmək üçün istifadə olunur.
Diaqramlar formasına görə xətti, sütunlu, sahəvi, dairəvi və s. olur.
le

1) Qrafik (Xətti) diaqramlar statistik məlumatları əyani olaraq təsvir etmək üçün istifadə olunur.
Məlumatlar bir-biri ilə birləşdirilmiş nöqtələr vasitəsi ilə təsvir olunur.
ce

2) Sütunlu diaqramdan kəmiyyətləri müqayisə etmək üçün istifadə olunur.

3) Sahəvi diaqramda kəmiyyətlər ardıcıl düz xəttlə birləşdirilir. Qrafiklə xətt arasında qalan ərazilər
rənglənir.
k

4) Dairəvi diaqramlar kəmiyyətlər arasındakı nisbəti əyani şəkildə göstərir.

Xətti Sütunlu Sahəvi Dairəvi

Hazırladı - Ağcabədi rayon Poladlı kənd tam orta məktəbin Coğrafiya müəllimi Qarayev Xanəhməd.
Qəbul, MİQ və Sertifikasiya hazırlıqları üçün müraciətlər qəbul olunur - 051 772 02 41.
Dərslər qrup halında və fərdi təşkil olunur.
Dərslərin formatı: Mövzunun geniş izahı, Sorğu-Sual, Testlərin yoxlanılması, Səhvlərin təhlili,

T.me/parlag_gelecek
Testlərin asan yoları, Mövzunun digər mövzular ilə inteqrasiyası, Həm bilik həm bacarıq
formalaşdırılması, Sınaq dərsləri də təşkil olunur.
 DÜNYANIN ƏN BÖYÜK SU ELEKTRİK STANSİYALARI (SES)

№ ADI YERLƏŞDİYİ ÖLKƏ YERLƏŞDİYİ GÜCÜ (MV)

ÇAY
1. Üç Dərə Çin Yantszı 22 500
2. İtaypu Paraqvay, Braziliya Parana 14 000
3. Silodu Çin Jinşa 13 860
4. Belo Monte Braziliya Xinqu 11 233
5. Quri Venesuela Karoni 10 235
6. Udunde Çin Jinşa 10 200
7. Tukurui Braziliya Tokantins 8 370
8. Qrand Kuli ABŞ Kolumbiya 6 809
9. Syançzyaba Çin Jinşa 6 448
10. Lonqtan Çin Xunşuyxe 6 426
T.

11. Sayan-Şuşensk Rusiya Yenisey 6 400

m

12. Krasnoyarsk Rusiya Yenisey 6 000

13. Noçzadu Çin Mekonq 5 850
e/

14. Robert-Borussa Kanada La-Qrand 5 616

15. Çörçill-Fols Kanada Çörçill 5 428
pa

16. Tarbela Pakistan Hind 4 888

17. Jinpinq II Çin Yalonq 4 800
rla

18. Bratsk Rusiya Anqara 4 515

19. Lasiva Çin Sarı 4 200
20. Syaovan Çin Mekonq 4 200
g_

21. Bayxetan Çin Jinşa 4 000

22. Ust-İlimskaya Rusiya Anqara 3 840
ge

23. Jirau Braziliya Madeyra 3 750

24. Jinpinq I Çin Yalonq 3 600
le

25. Santo Antonio Braziliya Madeyra 3 580

26. İlya-Solteyra Braziliya Parana 3 444
ce

27. Ertan Çin Yalonq 3 300

28. Pubuqou Çin Dadu 3 300
k

29. Makaqua Venesuela Karoni 3 167,5

30. Şinqo Braziliya San-Fransisko 3 162
31. Yasireta Argentina, Paraqvay Parana 3 100
32. Nurek Tacikistan Vəxş 3 015
33. Bas-Kounti ABŞ Məcradan 3 003
kənar
34. Qoupitan Çin Vu 3 000
35. Quanyinyan Çin Jinşa 3 000
36. Boquçanskaya Rusiya Anqara 2 997
37. Bennet Kanada Sülh 2 917
38. Mika Kanada Kolumbiya 2 805
39. La-Qrande 4 Kanada La-Qrande 2 779

T.me/parlag_gelecek
 40. Qeçjouba Çin Yantszı 2 715
41. Niaqara ABŞ Niaqara 3 840
42. Volqaqradskaya Rusiya Volqa 2 671
43. Daniel-Conson Kanada Manikuaqan 2 660
44. Şef Jozef ABŞ Kolumbiya 2 620
45. Çanqheba Çin Dadu 2 600
46. Daqanqşan Çin Dadu 2 600
47. Jiquliovskaya Rusiya Volqa 2 488
(Samarskaya)
48. Revelstok Kanada Kolumbiya 2 480
49. Paulo Alfonso IV Braziliya San-Fransisko 2 462,4
50. Çikoasen Meksika Qrijalva 2 430
51. La-Qrande-3 Kanada La Qrande 2 418
T.

52. Atatürk Türkiyə Fərat 2 400

53. Çzinankyao Çin Jinşa 2 400
m

54. Son La Vyetnam Qara 2 400

55. Bakun Malayziya Balui 2 400
e/

56. Liyuan Çin Jinşa 2 400

57. Quandi Çin Yalonq 2 400
pa

58. Dəmir Qapı Rumıniya, Serbiya Dunay 2 281,8

59. Karun III İran Karun 2 280
rla

60. Con Dey ABŞ Kolumbiya 2 160

61. Karuaçi Venesuela Karoni 2 160
g_

62. Ludila Çin Jinşa 2 160

63. La Qrande-2-A Kanada La Qrande 2 106
64. Asuan Misir Nil 2 100
ge

65. İtumbiara Braziliya Paranaiba 2 082

66. Houver ABŞ Kolorado 2 080
le

67. Kaborra-Bassa Mozambik Zambezi 2 075

68. Lauka Anqola Cuanza 2 069,5
ce

69. Kleuson Diksens İsveçrə Məcradan 2 069

kənar
k

70. Bureya Rusiya Bureya 2 010

71. Lijiaxiya Çin Sarı 2 000
72. Karun I İran Karun 2 000
73. Məscid Süleyman İran Karun 2 000
74. Ahai Çin Jinşa 2 000

T.me/parlag_gelecek
 Gölün adı Mənşəyi Suyun adı Yerləşdiyi ölkələr
AVRASİYA
Aral Qalıq Duzlu Qazaxıstan, Özbəkistan
Baykal Tektonik(qraben) Şirin Rusiya
Balxaş(Zaysan) Tektonik(qraben) Duzlu Qazaxıstan
Cenevrə Tektonik Şirin Fransa,İsveçrə
Issık-Kul Tektonik(qraben) Duzlu Qırğızıstan
Xəzər Qalıq Duzlu Rusiya, Qazaxıstan, Azərbaycan,
Türkmənistan, İran
Ladoqa Buzlaq Şirin Rusiya
Oneqa Buzlaq Şirin Rusiya
Venern Buzlaq Şirin Isveç
Vettern Buzlaq Şirin Isveç
Sayma Buzlaq Şirin Finlandiya
Qarda Tektonik Şirin Italiya
T.

Inari Buzlaq Şirin Finlandiya

Çud Buzlaq Şirin Rusiya, Estoniya
m

Urmiya Tektonik(qraben) Duzlu Iran

Van Tektonik Duzlu Türkiyə
e/

Tuz Tektonik Duzlu Türkiyə

Sarez Uçqun-bənd Şirin Tacikistan
pa

Kaali Meteorid Duzlu Estoniya

Ölü Meteroid Duzlu Israil , İordaniya
Göygöl Uçqun-bənd Şirin Azərbaycan
rla

Candargöl Çay-dərə(axmaz) Şirin Azərbaycan , Gürcüstan

Balaton Çay-dərə(axmaz) Şirin Macarıstan
Boden Buzlaq Şirin Almaniya , İsveçrə , Avstriya
g_

Elton Tektonik Duzlu Rusiya

Baskunçak Tektonik Duzlu Rusiya
Lobnor Tektonik Duzlu Çin
ge

Kukunor Tektonik Duzlu Çin

Çanı Karst Şirin Rusiya
le

Ubsunur Tektonik Duzlu Monqolustan , Rusiya

AFRİKA
Qalıq Şirin
ce

Çad Kamerun , Niger , Nigeriya , Çad

Viktoriya Tektonik Şirin Keniya , Tanzaniya , Uqanda
Tana Uçqun-bənd Şirin Efiopiya
k

Assal Meteroid Duzlu Cibuti

Nyasa Tektonik(qraben) Şirin Malavi , Mozambik , Tanzaniya
Tanqanika Tektonik(qraben) Şirin Burundi , Konqo , Zambiya ,
Tanzaniya
Rudolf Tektonik(qraben) Duzlu Keniya
Albert Tektonik(qraben) Duzlu Uqanda , Konqo DR
ŞİMALİ AMERİKA
Böyük Kölə Buzlaq Şirin Kanada
Böyük Ayı Buzlaq Şirin Kanada
Atabaska Buzlaq Şirin Kanada
Vinnipeq Buzlaq Şirin Kanada
Yuxarı Buzlaq Şirin ABŞ, Kanada
Huron Buzlaq Şirin ABŞ, Kanada

T.me/parlag_gelecek
 Miçiqan Buzlaq Şirin ABŞ
Eri Buzlaq Şirin ABŞ, Kanada
Ontario Buzlaq Şirin ABŞ, Kanada
Böyük Duzlu Tektonik Duzlu ABŞ
CƏNUBİ AMERİKA
Titikaka Tektonik Şirin Boliviya , Peru
Poopo Tektonik Duzlu Boliviya
Marakaybo Laqun Duzlu Venesuela
AVSTRALİYA
Eyr Qalıq Duzlu Avstraliya
Makkay Qalıq Duzlu Avstraliya
T.
m
e/
pa
rla
g_
ge
le
ce
k

T.me/parlag_gelecek
 № Materik Dağ Zirvə Hündürlüyü
1 Avrasiya Himalay Comolonquma 8848m
2 Avrasiya Qaraqorum Çoqori 8611m
3 Avrasiya Kunlun Uluqmustoq 7723m
4 Avrasiya Pamir İsmayıl Somoni piki 7495m
5 Avrasiya Tyan-Şan Qələbə piki 7439m
6 Cənubi Amerika And Akonkaqua 6960m
7 Şimali Amerika Kordilyer Mak-Kinli(Denali) 6194m
8 Avrasiya Qafqaz Elbrus 5642m
T.

9 Avrasiya Alp Monblan 4807m

10 Afrika Atlas Tubkal 4165m
m

11 Avrasiya Karpat Gerlaxovsk 2655m

12 Avrasiya Skandinaviya Qalxapiggen 2469m
e/

13 Avstraliya Böyük Suayırıcı Kostyuşko 2228m

14 Şimali Amerika Appalaç Mitçell 2037m
pa

15 Avrasiya Ural Narodnaya 1895m

16 Avrasiya Krım Roman-Koş 1545m
rla

17 Avrasiya Pamir Konqur 7719m

18 Avrasiya Altay Beluxa 4509m
19 Avrasiya Sudet Snejka 1602m
g_

20 Avrasiya Elburs Dəmavənd 5610m

21 Avrasiya Qafqaz Savalan 4821m
ge

22 Avrasiya Qafqaz Kazbek 5033m

23 Avrasiya Hindquş Tiriçmir 7708m
24 Afrika Klimancaro Klimancaro 5895m
le

25 Antarktida Elsuort Vinson massivi 5140m

ce
k

T.me/parlag_gelecek