Professional Documents
Culture Documents
Rozumienie Kultury W Antropologi K. I Socjologii A. Kłoskowska
Rozumienie Kultury W Antropologi K. I Socjologii A. Kłoskowska
1962
ARTYKUŁY
określenia Maclvera, nie tylko klub lub teatr, lecz i restaurację można
nazwać w najbardziej literalnym znaczeniu „ogniskiem konsumpcji
ostatecznej”. Maclver rezerwował jednak to ostatnie określenie zarówno
jak określenie przedmiotów — celów pożądań dla innej kategorii zja
wisk. Nazywając kulturę „bezpośrednim wyrazem ludzkiego ducha [...]
królestwem wartości, stylów, emocjonalnych związków i przygód inte
lektualnych” 20 wyłączał z jej zakresu przedmioty zaspokojenia potrzeb
biologicznych. Nie uzasadnił jednak wyraźnie rozróżnienia potrzeb
o charakterze „kulturalnym” i „cywilizacyjnym”, co stanowi jedną
z przyczyn niejasności jego teorii.
Ocena teorii Maclvera zależy także od interpretacji pojęcia ducha.
Jeśli, podobnie jak w teoriach Webera i Scheier a, należy interpreto
wać to pojęcie nie na sposób psychologiczny, lecz metafizyczny, to za
gadnienie kultury przesuwa się z płaszczyzny socjologicznej na filozo
ficzną. Trzeba jednak raz jeszcze zastrzec, że rozróżnienie kultury du
chowej i materialnej nie zawsze łączy się z przyjmowaniem ideali
stycznych, metafizycznych założeń.
Rozróżnienie kultury materialnej i duchowej stanowi bardzo sze
roko stosowaną formę klasyfikacji dziedzin kultury. W wielu przy
padkach pokrywa się ono z rozróżnieniem cywilizacji i kultury i ma
w stosunku do niego tę zaletę, że wyraźnie określa całość klasyfikowa
nych zjawisk. Całość tę stanowi po prostu kultura w szerokim rozu
mieniu. Autorzy, którzy przeciwstawiają kulturę cywilizacji, muszą
posługiwać się jakimś dodatkowym określeniem obejmującym obie te
dziedziny. W teorii Webera rolę takiego pojęcia gatunkowego pełni
pojęcie tworu historycznego, u Maclvera — pojęcie świata istot świa
domych 21.
W obu wypadkach te nowe gatunkowe pojęcia powodują dodat
kowe filozoficzne komplikacje. Unika ich podział kultury jako całości
na dziedzinę kultury materialnej i duchowej. Z kolei jednak termino
logia ta sugeruje filozoficzne założenia, od których niepodobna prawie
się uwolnić, mimo że bywa stosowana przez myślicieli jak najdalszych
od idealistycznej czy dualistycznej metafizyki.
Rozróżnienie kultury materialnej i duchowej występuje niekiedy
także u filozofów marksistowskich, a pewne uzasadnienie dla tej termi
nologii można znaleźć u Marksa. Marks nie posługiwał się wprawdzie
pojęciem kultury, w Teoriach wartości dodatkowej22 operował jednak
rozróżnieniem produkcji materialnej i produkcji duchowej w sensie
20 Maclver, Society..., s. 273.
21 Maclver, Social Causation, rozdział 10, s. 269 i nast.
22 K. Marx, Theorien über den Mehrwert, Stuttgart 1905. (wyd. dokonane
na podstawie rękopisów przez Kautsky’ego).
ANTONINA KŁOSKOWSKA
22
Charakter czynności
Funkcje czynności
bezpośrednie symboliczne
kojenia potrzeb. Złożoności tej nie można osiągnąć bez udziału kul
tury symbolicznej. Każdy złożony system działania obejmujący
elementy kultury bezpośredniej wymaga powiązania z elementami
symbolicznej kultury instrumentalnej. Przemysł to nie tylko zbiór
maszyn i system czynności produkcyjnych, ale także złożona organi
zacja stosunków międzyludzkich oparta na symbolicznym porozumieniu
i zastosowanie wiedzy technicznej.
Wielu badaczy z różnych dziedzin zakłada, że we wczesnych fa
zach rozwoju społecznego powstawanie kultury symbolicznej łączyło
się ściśle z jej instrumentalnymi funkcjami związanymi z działal
nością bezpośrednią, szczególnie z działalnością o wartości homeosta-
t.ycznej. Językoznawcy uważają mowę za najdawniejszy element kul
tury symbolicznej. E. Sapir skłonny jest nawet przypuszczać, że ję
zyk poprzedzał najpierwotniejsze wynalazki kultury bezpośredniej,
jak umiejętność rozpalania ognia i obróbki kamieni, stanowiąc fak
tyczny ich warunekS6. Jest to jednak hipoteza niesprawdzalna.
W każdym razie empiryczne badania najbardziej pierwotnych form
językowych dowodzą ich ścisłego związku z praktycznym działaniem
bezpośrednim. Na tej pcdstawie opierają się twierdzenia o powiąza
niu rozwoju języka z praktycznym zbiorowym dz:ałaniem ludzi. Sta
nowisko to reprezentują badacze wychodzący z bardzo różnorodnych
teoretycznych i filozoficznych założeń; jego wyznawcą jest m. in.
E. Cassirer 37.
Język jako narzędzie społecznego porozumienia się i aparat
myślenia odgrywał realną, obiektywną rolę instrumentalną w zaspo
kajaniu funkcji homeostatycznych. Religie i magia, stanowiące bar
dzo wczesną postać kultury symbolicznej, mogły się wiązać z zaspo
kojeniem elementarnych potrzeb tylko w subiektywnym przekona
niu pierwotnych społeczeństw. Malinowski poświęcił w swoich pra
cach wiele miejsca przedstawieniu tego wyobrażonego związku wska
zując, jak realne funkcje instrumentalne wiedzy technicznej poprze
dzane są przez urojone, wyobrażone funkcje magicznych wierzeń i ry
tuału i jak te wyobrażone funkcje ulegają eliminacji w dziedzinach
poddanych kontroli skutecznego technicznego działania. Istnieją hi
potezy tłumaczące magicznymi funkcjami pseudoinstrumentalnymi
także początki sztuki. Naturalistyczny charakter pierwotnych rysun
ków jaskiniowych jest przy tym wyjaśniany ich rolą zabiegów ma
gicznych stosowanych dla zapewnienia powodzenia łowom38.