J

Q PSYCHOLOGIA W MONOGRAFIACH NAUKOWYCH

Redaktorzy serii: prof. Jan Strelau ALEKSANDRA ŁUSZCZYŃSKA

prof. Dariusz Doliński
Pod patronatem Komitetu Nauk Psychologicznych PAN ukazało się ponad dwa­

zmiana
dzieścia tomów Monografii Psychologicznych wydawanych przez Wydawnictwo
„Ossolineum”. Okres transformaqi i związane z nim trudności finansowe
Polskiej Akademii Nauk spowodowały, że na początku lat osiemdziesiątych
ukazał się ostatni tom tej cenionej przez psychologów serii wydawniczej. Od

zachowań
tego czasu brakuje na rynku takich publikacji psychologicznych, które miałyby
charakter monografii naukowych w pełnym tego słowa znaczeniu.
Przewodnim celem serii Psychologia w monografiach naukowych jest prezentacja
dorobku naukowego polskich autorów, w tym głównie wyników badań empi­
rycznych osadzonych w odpowiednim kontekście teoretycznym. Choć jest ona
nastawiona na publikacje specjalistyczne, dbamy o to, aby język tych monografii
był zrozumiały dla każdego czytelnika o wykształceniu psychologicznym. Seria
ta, adresowana przede wszystkim do specjalistów, służyć może także jako
cenna pomoc dydaktyczna, szczególnie tym studentom, którzy zainteresowani
są wiedzą i warsztatem badawczym w wybranych dziedzinach psychologii.
zdrowotnych
Głównym motywem, którym kierowało się Gdańskie Wydawnictwo Psycho­
logiczne podejmując się wydawania tej z natury swej niskodochodowej serii,
DLACZEGO DOBRE CHĘCI
jest przede wszystkim promocja nauki - w tym wypadku osiągnięć naukowych
polskich psychologów.
NIE WYSTARCZAJĄ?
KSIĄŻKI WYDANE:
Bogdan Zawadzki
Temperament - geny i środowisko. Porównania wewnątrz- i międzypopulacyjne
Tytus Sosnowski
Zadania umysłowe a aktywność sercowo-naczyniowa
Krzysztof Kaniasty
Klęska żywiołowa czy katastrofa społeczna? Psychospołeczne konsekwencje polskiej
powodzi 1997 roku
Ewa Pisula
Autyzm i przywiązanie. Studia nad interakcjami dzieci z autyzmem i ich matek
Dominika Maison
Utajone postawy konsumenckie
WKRÓTCE:
Kinga Lachowicz-Tabaczek
Potoczne koncepcje świata i natury ludzkiej
t
GW P

Tomasz Zaleśkiewicz ______________ G D A Ń SK IE______________

W Y D A W N ICTW O PSY C H O L O G IC Z N E
Przyjemność czy konieczność? Psychologia podejmowania ryzyka
Gdańsk 2004
 2 Æ : .-.Or
P ^ckoC o^i

Recense wydawnicze:
prof. Tatiana Klonowicz *k'JŚ%A
prof. Kazimierz Wrześniewski

Copyright © 2004 by Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne

Wszystkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana ani w żaden
inny sposób reprodukowana lub odczytywana w środkach masowego przekazu bez pisemnej zgody
Gdańskiego Wydawnictwa Psychologicznego.

Publikacja dofinansowana z funduszy przeznaczonych na Badania Własne Wydziału Psychologii Uniwer­

sytetu Warszawskiego Spis treści
Wydanie pierwsze w języku polskim

Edytor: Anna Świtajska

Redaktor prowadzący: Sylwia Kot
Redakcja polonistyczna: Anna Mackiewicz OD AUTORKI ................................................... 10
Korekta: Jolanta Stecewicz WPROWADZENIE: Czy psychologia powinna się zajmowaćzmianą zachowańzdrowotnych? 11
Skład: Maria Chojnicka
Projekt okładki: Agnieszka Wójtowska
CZĘŚĆ PIERWSZA. ZACHOWANIA ZDROWOTNE I ICH ZMIANA: DEFINICJE ITEORIE ..................... 13
Wskazówki dla bibliotekarzy:
ROZDZIAŁ 1. Zachowania zdrowotne: definicje........................................................................................ 14
1/ psychologia kliniczna 2/ medycyna
1.1. D ie ta ........................................................................................................................................................ 17
1.2. Aktywność fizyczna...................................................................................\ ...........................................18
1.3. Palenie tytoniu ....................................................................................................................................... 19
1.4. Używanie pasów bezpieczeństwa.........................................................................................................20
1.5. Samobadanie piersi .............................................................................................................................. 20
ROZDZIAŁ 2. Podejścia teoretyczne do zmiany zachowań zdrowotnych:
ISBN 83-89574-45-4 modele motywacyjne i postintencjonalne .................................................................................................. 22
2.1. Modele motywacyjne .......................................................................................................................... 22
2.2. Modele postintencjonalne ................................................................................................................... 26

ROZDZIAŁ 3. Podejścia teoretyczne do zmiany zachowań zdrowotnych:

model spoteczno-poznawczy............................................................................................................................ 29
3.1. Rola własnej skuteczności w teorii spoleczno-poznawczej .......................................................... 30
3.2. Szczegółowość własnej skuteczności .............................................................................................. 32
Druk i oprawa: Druk Intro S.A.
ul Świętokrzyska 32 ROZDZIAŁ 4. Podejścia teoretyczne do zmiany zachowań zdrowotnych:
88-100 Inowrocław modele fazowe ................................................................................................................................................. 35
4.1. Model procesu dostrzegania ryzyka (P A P M )......................................................................................35
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne sp. z o.o.
4.2. Model transteoretyczny.......................................................................................................................... 38
ul. Bema 4/la, 81-753 Sopot, tel/fax (058) 551-61-04, 551-11-01
e-mail: gwp@gwp.pl 4.3. Podejście procesualne do zmiany zachowańzdrowotnych (HAPA)............................................. 40
http://www.gwp.pl 4.4. Własna skuteczność specyficzna dla faz procesuzmiany zachowania...........................................42
4.5. Rozszerzenie modelu HAPA ............................................................................................................... 45

/
 6 SPIS TREŚCI
ZMIANA ZACHOWAŃ ZDROWOTNYCH
CZĘŚĆ DRUGA. CO SPRAWIA, ŹE FORMUŁUJEMY INTENCJE? WPROWADZENIE ........................... 47
ROZDZIAŁ 5. Spostrzegane ryzyko zachorowania ..................................................................................... 48
ROZDZIAŁ 6. Oczekiwane zyski i straty ...................................................................................................... 53
6.1. Związki między oczekiwanymi zyskami i stratami a zachowaniem .............................................. 54
6.2. Zależności przyczynowe między oczekiwanymi zyskami i stratami a zachowaniem ................ 56
6.3. Zależności między oczekiwaniami dotyczącymi wyniku zachowania a intencją ......................... 57
ROZDZIAŁ 7. Wtasna skuteczność a formutowanie in te n c ji...................................................................... 59
ROZDZIAŁ 8. Badania własne dotyczące predyktorów intencji. Badanie 1: dieta osób
z nadwagą lub otyłością ...................................................................................................................... 62
8.1. M e to d a...................................................................................................................................................... 62
8.1.1. Osoby badane i procedura...............................................................................................................62
8.1.2. Narzędzia..............................................................................................................................................63
8.2. W yniki.......................................................................................................................................................... 65
8.2.1. Analizy opisowe .............................................................................................................................. 65
8.2.2. Wstępne w y n iki...................................................................................................................................65
8.2.3. Sposób przeprowadzania analiz z wykorzystaniem modelowania strukturalnego 67
8.2.4. Zależności między zmiennymi spoteczno-poznawczymi, intencją
a dietą ocenianą za pomocą kwestionariusza............................................................................................67
8.2.5. Zależności między zmiennymi spoteczno-poznawczymi, intencją
a dietą ocenianą za B M I.................................................................................................................................69
ROZDZIAŁ 9. Badania własne dotyczące predyktorów intencji. Badanie 2: aktywność
fizyczna internautów ......................................................................................................................................... 71
9.1. M etoda ...................................................................................................................................................... 71
9.1.1. Osoby badane i procedura ................................................................................................. 71
9.1.2. Narzędzia..............................................................................................................................................72
9.2. W yniki........................................................................................................................................................ 74
9.2.1. Opisowa analiza zachowań: aktywność fizyczna ...................................................................... 74
9.2.2. Wyniki wstępne: analizy korelacji.....................................................................................................75
9.2.3. Wyniki modelowania strukturalnego ............................................................................................ 75
ROZDZIAŁ 10. Dyskusja wyników badań 1 i 2 .............................................................................................. 78
10.1. Dieta oraz aktywność fizyczna ........................................................................................................... 78
10.2. Dieta oraz aktywność fizyczna: rolaspostrzeganego ryzyka ........................................................ 79
10.3. Wtasna skuteczność jako mediator relacji oczekiwanezyski i straty - intencja..................... 82
10.4. Oczekiwane zyski i straty związane z intencją...........................................................................83
10.5. Intencja a zachowanie............................................................................................................................ 85
7
CZĘŚĆ III. CO SPRAWIA, ŻE INTENCJA JEST WCIELANA W ŻYCIE? WPROWADZENIE ................... 88
ROZDZIAŁ 11. Czym jest utrzymywanie zachowania? ............................................................................. 89
ROZDZIAŁ 12. Planowanie a inicjacja i utrzymanie zachowania .......................................................... 90
12.1. Zależności między planowaniem a inicjowaniem zachowań zdrowotnych ................................ 92
12.2. Zależności między planowaniem a utrzymywaniem zachowań zdrowotnych ........................... 94
ROZDZIAŁ 13. Skuteczność w utrzymywaniu zachowania a inicjacja i utrzymywanie
zachowania ......................................................................................................................................................... 98
13.1. Badania przekrojowe: związki między wtasną skutecznością
a deklarowanym zachowaniem ...................................................................................................................... 99
13.2. Wtasna skuteczność a krótkotrwała zmiana zachowania........................................................... 100
13.3. Wtasna skuteczność a utrzymywanie zmiany zachowania....................................................,.. 102
ROZDZIAŁ 14. Badania własne dotyczące utrzymywania zachowania. Badanie 3: inicjacja
samobadania piersi ......................................................................................................................................... 107
14.1. M etoda.................................................................................................................................................. 108
14.1.1. Osoby badane i procedura ................................................................................................... 108
14.1.2. Narzędzia........................................................................................................................................109
14.2. Wyniki .................................................................................................................................................. 110
14.2.1. Analizy wstępne ........................................................................................................................ 110
14.2.2. Efekty interwencji: przeprowadzanie BSE .............................................................................. 111
14.2.3. Efekty interwencji: zmiany w zakresie zmiennych spoteczno-poznawczych....................111
14.3. Dyskusja wyników badania 3 ............................................................................................................ 113
ROZDZIAŁ 15. Badania własne dotyczące utrzymywania zachowania. Badanie 4: spoteczno-
-poznawcze predyktory regularnego stosowania pasów bezpieczeństwa ............................................115
15.1. M etoda...................................................................................................................................................116
15.1.1. Badana grupa i procedura ..................................................................
15.1.2. Narzędzia........................................................................................................................................116
15.2. Wyniki .................................................................................................................................................. 118
15.2.1. Analizy wstępne .......................................................................................................................... 118
15.2.2. Wyniki modelowania strukturalnego ........................................................................................ 118
15.3. Dyskusja wyników badania4 .......................................................................................................... 120
ROZDZIAŁ 16. Badania własne dotyczące utrzymywania zachowania. Badanie 5: zmiana
w wykonywaniu BSE ..................................................................................................................................... 123
16.1. M etoda...................................................................................................................................................123
16.2. Wyniki .................................................................................................................................................. 124
16.2.1. Analizy wstępne .......................................................................................................................... 124
16.2.2. Wyniki modelowania strukturalnego ...................................................................................... 124
16.3. Dyskusja wyników badania5 ........................................................................................................... 127
 8 ZMIANA ZACHOWAŃ ZDROWOTNYCH
ROZDZIAŁ 17. Badania wtasne dotyczące utrzymywania zachowania. Badanie 6: palenie
papierosów ......................................................................................................................................................... 129
17.1. M eto d a .....................................................................................................................................................129
17.1.1. Osoby badane iprocedura........................................................................................................... 129
17.1.2. Narzędzia.......................................................................................................................................... 130
17.2. Wyniki .................................................................................................................................................. 132
17.3. Dyskusja wyników badania 6 ............................................................................................................ 133
ROZDZIAŁ 18. Badania wtasne dotyczące utrzymywania zachowania. Badanie 7: planowane
używanie pasów bezpieczeństwa .................................................................................................................... 137
18.1. M eto d a.................................................................................................................................................. 137
18.1.1. Osoby badane i procedura ......................................................................................................... 137
18.1.2. Narzędzia........................................................................................................................................138
18.2. Wyniki ................................................................................................................................................... 139
18.2.1. Związki między zm iennymi............................................................................................................139
18.2.2. Wpływ planowania na zmianę zachowania............................................................................. 140
18.2.3. Rola jakości planów: wyniki modelowania strukturalnego .................................................. 140
18.3. Dyskusja wyników badania 7 ........................................................................................................... 142
18.4. Podsumowanie badań nad utrzymywaniem zachowania ........................................................... 143
CZĘŚĆ CZWARTA. CO POMAGA WRÓCIĆ NA OBRANA ŚCIEŻKĘ? WPROWADZENIE .................... 146
ROZDZIAŁ 19. Nawroty a krótkotrwale załamania ...................... 147
ROZDZIAŁ 20. Własna skuteczność a nawroty ........................................................................................ 150
20.1. Zmiany we własnej skuteczności poprzedzające nawrót ........................................................... 150
20.2. Badania nad prewencją nawrotów: podejście niespecyficzne .................................................. 151
20.3. Własna skuteczność a przewidywanie naw rotów ........................................................................ 152
20.4. Zmiany we własnej skuteczności podczas nawrotu .................................................................... 156
20.5. Badania nad ograniczaniem nawrotów: podejściespecyficzne .................................................. 156
ROZDZIAŁ 21. Wsparcie społeczne i jego rola w procesie zmianyzachowania .............................. 160
21.1. Wsparcie ze strony rodziny i przyjaciół.......................................................................................... 163
21.2. Wsparcie społeczne a naw roty............................................................................................................165
ROZDZIAŁ 22. Zależności między wsparciem społecznym, własną skutecznością
a zachowaniami zdrowotnymi ..............................................................................................................
ROZDZIAŁ 23. Badania własne nad ograniczaniem nawrotów. Badanie 8: palenie papierosów . 168
23.1. M e to d a................................................................................................................................................. 168
23.1.1. Osoby badane i procedura......................................................................................................... 168
SPIS TREŚCI 9
23.1.2. Narzędzia....................................................................................................................................169
23.2. Wyniki ............................................................................................................................................ 170
ROZDZIAŁ 24. Badania nad ograniczaniem nawrotów. Badanie 9: aktywność fizyczna
pacjentów po zawale serca ....................................................................................................................... 171
24.1. M eto d a.............................................................................................................................................. 172
24.1.1. Osoby badane i procedura...................................................................................................... 172
24.1.2. Narzędzia.................................................................................................................................... 173
24.2. Wyniki ............................................................................................................................................... 174
24.2.1. Analizy wstępne ....................................................................................................................... 174
24.2.2. Wzorce nieciągłości: wyniki modelowania strukturalnego ................................................. 177
ROZDZIAŁ 25. Dyskusja wyników badań 8 i 9 .......................................................................................179
CZĘŚĆ PIĄTA. WNIOSKI, PERSPEKTYWY I ZASTOSOWANIA............................................................. 184
ROZDZIAŁ 26. Jak prowadzić badania dotyczące zachowań zdrowotnych.
Ograniczenia b a d a ń ...................................................................................................................................... 185
26.1. Dobór osób badanych....................................................................................................................... 185
26.2. Zbieranie danych przez internet .................................................................................................... 186
26.3. Jak badać zachowania zdrowotne................................................................................................ 187
26.4. Pomiar zmiennych spoteczno-poznawczych ............................................................................... 189
ROZDZIAŁ 27. Wnioski z badań: weryfikacja teorii ............................................................................ 192
27.1. Procesualne modele zmiany zachowań zdrowotnych. Czy można wyodrębnić
fazy zmiany? ................................................................................................................................................ 192
27.2. Rozszerzony model HAPA. Jakie zmiany wprowadzićpo weryfikacjach? ............................. 195
27.3. Czy zmiana zachowania jest procesem racjonalnym? Jaką rolęodgrywają em o cje 199
ROZDZIAŁ 28. Implikacje dla praktyki .................................................................................................... 202
28.1. Do kogo kierować programy mające na celu zmianę zachowań zdrowotnych
i jak pozyskiwać klientów .................................... 203
28.2. Jak dopasować program do odbiorcy ............................................................................................204
28.3. Wybrane zagadnienia przygotowywania interwencji: wybór modelu teoretycznego
i forma interwencji........................................................................................................................................ 207
28.4. Treść programów mających na celu zmianę zachowań zdrowotnych.......................................209
Streszczenie....................................................................................................................................................... 212
Summary ............................................................................................................................................................215
166
Słownik ............................................................................................................................................................ 217
Bibliografia..........................................................................................................................................................223
Indeks nazwisk................................................................................................................................................... 239
Indeks rzeczowy.................................................................................................................................................243
 OD AUTORKI
Książkę tę napisałam podczas pobytu w Berlinie na Freie Universität, gdzie
przebywałam jako profesor wizytujący oraz jako stypendystka Fundacji Alexandra
von Humboldta. Pracując nad książką, korzystałam ze wsparcia wielu osób, które
zbierały wraz ze mną dane i przeprowadzały badania. Pragnę podziękować mgr
Magdalenie Nowak, mgr Klaudynie Wild, mgr Jolancie Kołodziejek, mgr Irenie
Glinkowskiej, mgr Joannie Grochowskiej, mgr. Maciejowi Tryburcy, mgr Iwonie
Łuszczyńskiej-Pryszlak, mgr Agnieszce Pietruszewskiej oraz innym osobom,
bez których pomocy i zaangażowania prezentowane w tej książce badania nie
doszłyby do skutku. Wiele osób poświęciło swój cenny czas, by przedyskutować
ze mną problemy przedstawione w tej książce. Składam gorące podziękowania
dr. Romanowi Cieślakowi ze Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej oraz prof.
Ralfowi Schwarzerowi z Freie Universität w Berlinie i jego współpracownikom
z Departamentu Psychologii Zdrowia.
Pomysł napisania tej książki spotkał się z życzliwym przyjęciem i wsparciem
ze strony prof. dr. hab. Kazimierza Wrześniewskiego i prof, dr hab. Danuty
Kądzielawy, którzy okazali się niezwykle pomocni w jego realizacji.
Berlin, listopad 2003
WPROWADZENIE
Czy psychologia powinna się zajmować
zmianą zachowań zdrowotnych?
W ostatnich latach można było w psychologii zdrowia zaobserwować wzrost
liczby badań dotyczących zmiany zachowań zdrowotnych. Jednocześnie pewne
wątpliwości budzi kwestia, czy poszukiwania psychologicznych determinantów
zachowań zdrowotnych mają sens. Raporty na temat badań genetycznych, bio­
chemii klinicznej, neurobiologii i biologii molekularnej kończą się twierdzeniami,
iż dziedziny te są bliskie wyjaśnienia, które geny, hormony lub neurohormony
decydują o otyłości, a które geny ppwodują zachorowanie na raka piersi. Można
by wnioskować, że szybki rozwój tych dyscyplin naukowych sprawia, iż wkrótce
będzie można skutecznie, za pomocą farmakologii lub manipulacji genetycznej,
doprowadzić do wyeliminowania zachowań szkodliwych dla zdrowia (takich jak
objadanie się) lub głównych czynników ryzyka choroby nowotworowej. Wiedza
o psychologicznych wyznacznikach zachowań zdrowotnych stałaby się wówczas
nieużyteczna. Takie wnioski można wyciągnąć z komunikatów pojawiających się
w mass mediach, a mówiących na przykład o odkryciu „genu otyłości”.
Obecny stan badań medycznych i biologicznych nie prowadzi jednak do tak jed­
noznacznych konkluzji. Czynniki biologiczne wyjaśniają zachowania zdrowotne,
jednakże tylko w pewnym stopniu. Kontynuując przykład otyłości, stwierdzono,
że za regulację głodu i zachowań związanych z odżywianiem się odpowiada wiele
hormonów i neurohormonów (insulina, grelina, hormon CNTR cüiary neurotro-
phic factor; por. Gura, 2003; Marx, 2003). Duże zainteresowanie naukowców
budzi leptyna, czyli hormon wydzielany w tkance tłuszczowej. Osoby jedzące
więcej mają też grubszą warstwę tkanki tłuszczowej, a tym samym wyższy
poziom leptyny w organizmie. Poziom ten decyduje o aktywacji określonych
 ZMIANA ZACHOWAŃ ZDROWOTNYCH

ośrodków w mózgu (neuronów AgRP/NYP), co wpływa na zwiększenie apetytu

i wzrost metabolizmu. Osoby z mutacją genu kodującego leptynę lub receptorów
leptynowych jedzą dużo więcej, co prowadzi do otyłości. Po zidentyfikowaniu
odpowiednich genów okazało się jednak, że taka mutacja występuje zaledwie
u 5% osób z poważną otyłością. Podawanie leptyny osobom otyłym bez
mutacji genetycznej nie powodowało zmian wagi. Z kolei badania nad pewnym
neurohormonem (CNTF) dowiodły, że jego podawanie przyczynia się do zmiany
wagi. Badania przeprowadzone w podwójnie ślepej próbie pokazały, że osoby
z grupy, która otrzymywała iniekcje z tego neurohormonu przez 12 tygodni, CZĘŚĆ PIERWSZA
straciła na wadze istotnie więcej niż osoby, które otrzymywały placebo. Należy
jednak dodać, że utrata wagi wyniosła średnio 4,1% całej masy ciała, czyli osoba
osiemdziesięciokilogramowa ważyła po kuracji 76,4 kg. Każdemu, kto próbuje
schudnąć, taka różnica wagi wyda się niewielka. Poza tym terapia jest kryty­
ZACHOWANIA ZDROWOTNE I ICH
kowana przez endokrynologów w związku z ewentualnymi skutkami ubocznymi
(por. Gura, 2003). Natomiast leczenie za pomocą interwencji psychologicznych,
ZMIANA: DEFINICJE I TEORIE
opartych na modelach zmiany zachowań zdrowotnych, zazwyczaj prowadzi w tym
samym czasie do redukcji wagi o mniej więcej 10% (por. Pi-Sunyer, 2003).
Sądzić można, iż poszukiwania dotyczące biologicznych mechanizmów zacho­
wań zdrowotnych nie spowodują, że zachowania te będą regulowane wyłącznie
lub głównie na poziomie biologicznym. Czynniki psychologiczne i społeczne wy­
jaśniają, dlaczego dana osoba wyraża chęć zmiany zachowania, dlaczego dokonuje
Część pierwsza książki wprowadza w problematykę zachowań zdrowotnych i ich
prób jego utrzymania i dlaczego ponownie podejmuje prozdrowotne zachowania,
jeśli zdarzył się nawrót do starych zwyczajów. Właśnie wyodrębnienie czynni­ zmiany. Po omówieniu definicji zachowań zdrowotnych krótko scharakteryzowano
te zachowania, o których będzie mowa w tej książce. Omówiono ich związki ze
ków, które pozwalają przewidzieć formułowanie intencji, wprowadzanie zmiany
zachowania i utrzymywanie tych zmian, jest celem badań zaprezentowanych w tej zdrowiem.
książce Powstało wiele teorii wyjaśniających, jak to się dzieje, że zachowania
zdrowotne się zmieniają. Czym można wytłumaczyć, że palacz w którymś
momencie życia decyduje się przestać palić albo że część byłych palaczy powraca
do nałogu, inni zaś realizują raz wybrany cel? Zaprezentowano najważniejsze
teorie, które próbują udzielić odpowiedzi na te pytania.
 ZACHOWANIA ZDROWOTNE: DEFINICJE
ROZDZIAŁ 1
Zachowania zdrowotne: definicje
Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne ogłosiło, iż obecna dekada jest
poświęcona zachowaniu. To zachowania jednostki, w tym zachowania zdrowotne,
są podstawowym obszarem zainteresowania praktyków i badaczy. W krajach
rozwiniętych główne programy badawcze i rządowe dotyczą zdrowia, a w nich
podstawowymi czynnikami wpływającymi na zdrowie są zachowania. Na przykład
w programie Zdrowi Ludzie 2010 zakłada się między innymi taki główny cel
polityki zdrowotnej Stanów Zjednoczonych, jak podniesienie poziomu aktywności
fizycznej wśród dorosłych, młodzieży i dzieci (por. Healthy People 2010, 2000).
Zachowania zdrowotne to działania jednostki podejmowane ze względów
zdrowotnych lub takie, które mają udokumentowany wpływ na zdrowie. Według
jednej z klasyfikacji działania te dzieli się na: sprzyjające zdrowiu, takie jak
aktywność fizyczna, stosowanie niskotłuszczowej i bogatoresztowej diety (to jest
zawierającej dużo błonnika), ochrona przed promieniowaniem ultrafioletowym,
oraz działania szkodliwe dla zdrowia, na przykład palenie tytoniu czy nadużywanie
substancji psychoaktywnych (morfiny, alkoholu i tym podobnych) (por. Taylor,
1995,1999).
Klasyfikacja ta ma jednak pewne wady. Okazuje się, że niektóre zachowania
wiążą się z lepszym stanem zdrowia w jednym aspekcie, a z gorszym - w innym.
Przykładem jest spożywanie alkoholu. Wzrasta liczba badań wskazujących na
zmniejszone ryzyko występowania chorób układu krążenia wśród osób regularnie
spożywających niewielkie ilości alkoholu. Z drugiej strony wiadomo także, iż
regularne picie niewielkich ilości alkoholu jest związane z wyższym ryzykiem
zachorowania na raka piersi. Wraz z rozwojem wiedzy zmienia się również
15
stanowisko na temat tego, czy dane zachowanie jest zdrowe czy raczej nie.
Przykładowo, spożywanie dużej ilości tłuszczów (uzyskiwanie powyżej 30%
energii z tłuszczów) było przez wiele lat uważane za szkodliwe dla zdrowia.
Obecnie część badaczy sugeruje raczej, iż chodzi tu niemal wyłącznie o tłuszcze
zwierzęce, podczas gdy tłuszcze rośliftne powinny być jednym z podstawowych
składników naszej diety.
W innej klasyfikaq'i zachowania zdrowotne dzielone są na zachowania promu­
jące zdrowie oraz zachowania prewencyjne (por. Maddux, 1995). Do tych drugich
zalicza się między innymi zachowania detekcyjne służące wykryciu choroby,
takie jak regularne samobadanie piersi, jąder, coroczne wykonywanie zdjęć całej
powierzchni skóry i atypowych znamion, wykonywanie badań cytologicznych
szyjki macicy, badań przesiewowych dotyczących raka jelita grubego lub raka
prostaty, zdjęć rentgenowskich płuc wśród osób silnie uzależnionych od nikotyny.
Działania te nie służą wprawdzie bezpośrednio zdrowiu, ale mogą prowadzić
do wykrycia choroby (na przykład raka piersi), do uzyskania wiedzy „jestem
chory/chora”. Jednakże to, jaki będzie realny efekt tych działań dla zdrowia
danej osoby, zależy od kolejnych podejmowanych kroków, czyli na przykład
od szybkiej decyzji o poddaniu się operacji mającej na celu usunięcie guza.
Z kolei zachowania promujące zdrowie obejmują między innymi regularne
uprawianie ćwiczeń fizycznych oraz zdrowe odżywianie się. Podział na zachowania
promujące zdrowie i zachowania prewencyjne jest jednak nieprecyzyjny, gdyż
wiele zachowań promujących zdrowie zmniejsza również ryzyko zachorowania na
liczne choroby, a tym samym spełnia kryteria definicyjne działań prewencyjnych
(por. Heszen-Niejodek, 1995). Ponadto wszystkie działania szkodliwe dla zdrowia,
takie jak palenie papierosów, nadużywanie alkoholu, nie są według tej definicji
zachowaniami zdrowotnymi.
Można uznać, iż częstość występowania poszczególnych zachowań decyduje
o tym, czy są one korzystne dla zdrowia czy też szkodliwe. Na przykład absty­
nencja nikotynowa i unikanie biernego palenia jest zachowaniem promującym
zdrowie, nieregularne palenie (na przykład 1-2 papierosy tygodniowo) jest
zachowaniem w niewielkim stopniu szkodzącym zdrowiu, natomiast wypalenie
codziennie 40 papierosów jest wysoce szkodliwe dla zdrowia. Przyjmując
taki punkt widzenia, należy stwierdzić, że zachowania zdrowotne to wszelkie
zachowania, których częstotliwość i intensywność me są obojętne dla zdrowia.
Niezależnie od klasyfikacji wiele badań świadczy o związkach lub zależ­
nościach przyczynowo-skutkowych między zachowaniem a stanem zdrowia
jednostki. Pierwszą przyczyną zainteresowania tymi zachowaniami jest ich
związek z występowaniem różnych chorób. American Cancer Society (2002)
szacuje liczbę przedwczesnych zgonów w Stanach Zjednoczonych w 2002 roku,
których przyczyną były choroby nowotworowe na 555 500, z czego 170 000
zgonów było spowodowanych używaniem tytoniu, a 19 000 - używaniem zarówno
alkoholu, jak i tytoniu. Co trzeciemu przypadkowi śmierci wskutek raka można
zapobiec, zmieniając sposób odżywiania się, podejmując aktywność fizyczną,
chroniąc się przed promieniowaniem UV (American Cancer Society, 2002).
 ZACHOWANIA ZDROWOTNE / ICH ZMIANA: DEFINICJE / TEORIE
Wpiyw stylu życia można określić, porównując go z rolą czynników genetycznych:
palący mężczyzna ponosi dwudziestokrotnie większe ryzyko zachorowania na
1.1. Dieta
raka płuc niż niepalący, natomiast kobieta, której krewna pierwszej linii choruje
na raka piersi, jest dwukrotnie bardziej narażona na zachorowanie na raka piersi
(por. American Cancer Society, 2002). Innymi słowy, zachowania mają ogromny
wpływ na stan zdrowia. Liczba zgonów spowodowanych niezdrowym stylem życia
z roku na rok rośnie. Szacuje się, iż w 2003 roku 180 000 zgonów będzie efektem
palenia tytoniu (American Cancer Society, 2003).
Wprawdzie tylko około 5-10% nowotworów jest dziedziczne, jednakże więk­
szość powstaje wskutek mutacji genetycznej, wynikającej z działania czynników
wewnętrznych (hormony, trawione pokarmy) lub zewnętrznych (tytoń, promie­
niowanie UV; por. American Cancer Society, 2003). Jeśli chodzi o nowotwory,
mężczyźni w Stanach Zjednoczonych najczęściej umierają na raka płuc, prostaty,
jelita grubego lub odbytu, kobiety zaś - na raka płuc, piersi oraz jelita grubego
lub odbytu (American Cancer Society, 2003). Od ponad 20 lat wymienione rodzaje
nowotworów są drugą co do częstości przyczyną zgonów dla osób obu pici.
Kolejną przyczyną zainteresowania zachowaniami zdrowotnymi jest po­
wszechność działań szkodliwych dla zdrowia. W badaniach młodzieży, prowa­
dzonych w Polsce, Stanach Zjednoczonych, Turcji i na Węgrzech, stwierdzono,
iż zachowania szkodliwe są charakterystyczne dla większości populacji; palący
stanowią 23,6-58,7% badanych, pijący alkohol 46,6-83,9%, palący marihuanę
1,6-27,3%, a używający innych narkotyków - 0,8-11,3% (Piko, Gibbons, Lusz-
czynska, Tekozel, 2003). Z kolei zachowania promujące zdrowie są stosunkowo
mało popularne: 18,8-58,1% młodych ludzi używa regularnie pasów bezpie­
czeństwa podczas jazdy samochodem, od 33,8% do 57,2% uprawia regularnie
ćwiczenia fizyczne co najmniej trzy razy w tygodniu, a od 19,5% do 42,4% dba
o utrzymywanie zdrowej diety (por. Piko i in., 2003). Badania przeprowadzone
wśród studentów w Hongkongu wykazały, iż 13% pali papierosy, 61% pije alkohol,
2% pali marihuanę, a 2% używa innych nielegalnych środków psychoaktywnych
(por. Abdullah, Fielding, Hedley, 2002).
Można założyć, że skoro zachowania sprzyjające zdrowiu są częściej lanso­
wane w mediach, a zdrowy styl życia, niepalenie, uprawianie joggingu, picie
wody (zamiast napojów wysokosłodzonych) stają się modne, coraz więcej osób
będzie żyć w sposób promujący zdrowie. Steptoe i współpracownicy (2002)
przeprowadzili badania wśród studentów uniwersytetów wskazujące na to, iż
niektóre zachowania zdrowotne i przekonania dotyczące zdrowia zmieniły się
między rokiem 1990 a 2000. Dane gromadzono w 13 krajach Europy (w tym
w Polsce), w grupach ponad 10 tysięcy studentów. Kierunek tych zmian jest
zaskakujący: wzrosła częstotliwość palenia papierosów, spadła częstotliwość
spożywania owoców, a poziom aktywności fizycznej oraz spożywanie tłuszczów
pozostały niezmienne. Zaobserwowano również, że badani w 2000 roku do­
strzegali mniej powiązań między zdrowiem a zachowaniem niż w roku 1990.
Mimo większej popularności i lansowania zdrowego trybu życia w mediach, wiele
działań prozdrowotnych nadal nie jest podejmowanych.
ZACHOWANIA ZDROWOTNE: DEFINICJE 17
Rekomendacje dotyczące zdrowego odżywiania się są z związane wieloma
wymiarami diety. Uwzględniają treść spożywanych posiłków, ich liczbę oraz
uzupełnianie posiłków o dodatki chemiczne, zwłaszcza witaminy i minerały.
Rekomendacje różnią się zależnie od stosowanego trybu życia (siedzący bądź
aktywny fizycznie). Zalecany tryb odżywiania się wynika z badań dotyczących
wpływu lub związku diety z chorobami układu krążenia i innymi.
Wymienia się liczne korzyści związane z utrzymywaniem prozdrowotnej diety,
takie jak obniżenie ryzyka występowania chorób układu krążenia, nowotworów
(między innymi raka piersi, odbytnicy, okrężnicy, prostaty), udarów oraz cukrzycy
i jej powikłań.
Ogólne wskazania dotyczące osób dorosłych, które nie cierpią na przewlekle
choroby, są następujące: dla utrzymania zdrowia i zmniejszenia ryzyka wystę­
powania chorób dzienne posiłki powinny dostarczać określonej porcji energii
w postaci cukrów (45-65% kalorii), tłuszczów (20-35% kalorii) oraz protein
(10-35% kalorii; por. Institute of Medicine of the National Academy, 2002)
w odpowiednich proporcjach. Liczba spożywanych dziennie kalorii zależy od płci,
wzrostu oraz wieku i waha się najczęściej między 1800 a 2800 kalorii.
Wskazane jest spożywanie tłuszczów zawierających kwasy wielonienasycone.
Podkreśla się rolę kwasów wielonienasyconych, takich jak kwas tłuszczowy
omega-3 i omega-6, które zmniejszają ryzyko zachorowania na choroby układu
krążenia (Institute of Medicine of the National Academy, 2002). Ich źródłem są
mleko, orzechy, awokado, oliwki, ziarna soi i lnu, a także olej kukurydziany. Należy
unikać nasyconych kwasów tłuszczowych oraz kwasów nienasyconych typu trans
(chemicznie odpowiadające nienasyconym, ale funkcjonujące w organizmie jak
nasycone). Znajdują się one w margarynie i w różnych ilościach w mięsie.
Piramida żywieniowa sprzed dziesięciu lat sugerowała, aby jak najrzadziej
spożywać wszelkie tłuszcze (por. U.S. Department of Agriculture, 1992), jednak
według obecnych zaleceń tłuszcze mogą towarzyszyć każdemu posiłkowi, ale
jedynie wymienione wyżej płynne tłuszcze pochodzenia roślinnego (por. Willett,
2002).
Głównym problemem w diecie większości osób jest nadmierna ilość spożywa­
nego cukru (przekraczająca 45-65% dostarczanych dziennie kalorii). Ogranicze­
nie spożycia, przez stosowanie diety wysokotłuszczowej i wysokobiałkowej, może
prowadzić do rzeszotnienia kości, wysokiego poziomu cholesterolu, zwiększa
również ryzyko występowania kamieni nerkowych oraz zakłóceń w funkq’ono-
waniu układu nerwowego (por. Institute of Medicine of The National Academy,
2002). Z kolei nadmierne spożywanie cukru prowadzi przede w szystkiindo^\_
ograniczenia innych niezbędnych składników diety, na przykład protein (InSłjSB ^-?:^
of Medicine of The National Academy, 2002). Produkty, które zawierai/^kkier
rafinowany (czyli słodycze), były i są zalecane w niewielkich ilościach (raa®iej jii| \ &
raz dziennie; por. U.S. Department of Agriculture, 1992; Willett, 2002). W w i ą ^ ^ ''- '''
z tym ważne jest, by utrzymywać dietę, w której cukry są spożywane'))*? re~
 , i J L . ' i . i i. i V 1 -j i. j i- > ; J I I 1
II
I
i 18 ZACHOWANIA ZDROWOTNE I ICH ZMIANA: DEFINICJE I TEORIE■l
i i
! komendowanych ilościach. Zmiana we wskazaniach dietetycznych w ostatnich -
latach dotyczy nowych sugestii, iż podstawą pożywienia powinny być produkty ;
pełnoziamiste, natomiast biały ryż, białe pieczywo lub makarony należy spożywać-
rzadko (U.S. Department of Agriculture, 1992; Willett, 2002). Ziemniaki, które są \
; głównie źródłem prostych cukrów, zostały wyłączone z kategorii warzyw i odradza
się ich częste spożywanie (Willett, 2002).
Ostatnim ważnym składnikiem zbalansowanej diety są proteiny będące źród­
łem aminokwasów, które są podstawowym materiałem budulcowym komórek,
enzymów oraz hormonów (Institute of Medicine of The National Academy, 2002).
Poza ilością spożywanych protein bierze się również pod uwagę jakość źródeł
protein, takich jak; na przykład mleko, pszenica, ryż czy ciecierzyca (Institute of
| Medicine of The National Academy, 2002).
i Z kolei spożywanie włóknika prowadzi do obniżenia poziomu cholesterolu
i glukozy we krwi. Część danych wskazuje również na to, że dieta wysokowłókni-
kowa jest czynnikiem zabezpieczającym przed zachorowaniem na raka jelita oraz
pomaga utrzymywać pożądaną wagę ciała (Institute of Medicine of The National
Academy, 2002). Osoby poniżej 50. roku życia powinny spożywać 25 (kobiety) i 38
gramów (mężczyźni) włóknika dziennie. W późniejszym wieku norma ta wynosi
odpowiednio 21 i 30 gramów (Institute of Medicine of The National Academy,
2002).
1.2. Aktywność fizyczna
Wśród korzyści płynących z aktywnego trybu życia wymienia się obniżone ryzyko
zachorowania na choroby układu krążenia, cukrzycę, raka jelita grubego, choroby
układu kostnego, mięśni szkieletowych oraz stawów, a także obniżenie ciśnienia
krwi u osób z nadciśnieniem, obniżenie poziomu lęku i depresji oraz kontrolę
wagi ciała (por. Center for Disease Control, 1999).
Opierając się na przeglądach badań na temat aktywności fizycznej i jej
związków ze zdrowiem, ustalono granicę między siedzącym a aktywnym trybem
życia (por. Institute of Medicine of The National Academy, 2002). Dorośli i dzieci
o aktywnym trybie życia powinni każdego dnia uprawiać przez co najmniej
60 minut umiarkowaną aktywność fizyczną, to jest gimnastykę (bez ćwiczeń
siłowych), jazdę na rowerze (wolną lub umiarkowanie szybką), prace ogrodowe
(bez podnoszenia większych ciężarów), grę w golfa (bez pojazdu elektrycznego),
prace domowe (wykonywane ze średnim wysiłkiem, na przykład mycie podłogi,
odkurzanie), grabienie trawnika, wolne pływanie, spacer w tempie 4,5-6 km/h.
Za mało intensywną aktywność fizyczną zaś uważa się wynoszenie śmieci, grę
w bilard, wolne spacerowanie (3 km/h), wolne pływanie kajakiem. Za intensywną
aktywność fizyczną uznaje się bieganie (9-10 km/h), aerobik, rąbanie drewna.
Według innych kryteriów aktywny tryb życia to takie działania, które prowadzą
do spalenia około 150 kalorii dziennie za pomocą aktywności fizycznej (na
przykład mycie okien lub podłóg przez 45-60 minut, jazda na rowerze przez
|
ti;
ZACHOWANIA ZDROWOTNE: DEFINICJE 19
30 minut z szybkością 15 km/h, wchodzenie po schodach przez 15 minut; por.
Center for Disease Control, 1999). Liczba spalonych kalorii zależy oczywiście od
poziomu wytrenowania organizmu.
Dieta oraz aktywność fizyczna są ze sobą bezpośrednio związane. Osoba
o aktywnym trybie życia może spożywać więcej kalorii bez zwiększenia ryzyka
zachorowania na choroby układu krążenia lub nowotworowe (por. Institute of
Medicine of The National Academy, 2002). Przykładowo, aktywna fizycznie
trzydziestoletnia kobieta może spożywać dziennie o 450 kalorii więcej niż kobieta
prowadząca siedzący tryb życia, której dieta nie powinna przekroczyć 1800-2000
kalorii dziennie.
Ponad 60% dorosłych Amerykanów nie jest wystarczająco aktywnych fizycz­
nie, a 25% w ogóle nie podejmuje aktywności fizycznej (por. Center for Disease
Control, 1999). Wielkości te rosną jeszcze u osób powyżej 75. roku życia. W tej
grupie wiekowej 50% kobiet i 33% mężczyzn nie uprawia żadnej, nawet mało
intensywnej aktywności fizycznej. Wśród osób między 12. a 21. rokiem życia 14%
kobiet i 7% mężczyzn stroni od aktywności fizycznej, ocenianej jako umiarkowana
lub intensywna. Mężczyźni są częściej aktywni fizycznie niż kobiety (por. Center
for Disease Control, 1999).
1.3. Palenie tytoniu
Według raportu Naczelnego Lekarza Stanów Zjednoczonych, 25,5% Amerykanów
w wieku powyżej 17 lat pali tytoń, 24,6% paliło w przeszłości, a około 48,9%
nigdy nie było uzależnionych od nikotyny. Najwyższy odsetek palaczy jest
wśród osób w wieku 25-44 lat (por. U.S. Department of Health and Human
Services, 1990).
Uznaje się, że 21 chorób ma ustalony związek z paleniem tytoniu. Wymienia
się wśród nich gruźlicę, choroby nowotworowe (płuc, krtani, wargi lub jamy
ustnej, przełyku, pęcherza moczowego, trzustki, żołądka i nerek), choroby układu
krążenia (nadciśnienie, zawał, udar), odmę i przewlekłe zapalenia płuc, oskrzeli
lub dróg oddechowych, grypę, wrzody, a także problemy zdrowotne występujące
u noworodków, takie jak niska waga urodzeniowa czy syndrom nagłej śmierci
niemowlęcia. W USA szacuje się, że w grupie osób poniżej 65. roku życia około
300 000 zgonów rocznie jest wynikiem palenia tytoniu (por. U.S. Department of
Health and Human Services, 1990).
Badania wskazują na rolę zarówno czynników fizjologicznych, jak i psy­
chologicznych w rozwoju uzależnienia od nikotyny. Czynniki psychologiczne
(osobowościowe) pełnią funkcję mediatorów między czynnikami genetycznymi
a iniqacją palenia. Modele uczenia się społecznego wraz z polimorfizmem genów
dopaminergicznych (DRD1, DRD2 i DRD4) najpełniej tłumaczą utrzymywanie
uzależnienia od nikotyny (por. Munafo, Johnstone, Murphy, Walton, 2001).
Większość teorii wyjaśniających nałogowe palenie papierosów sugeruje,
iż palenie pełni funkcję neuroregulacyjną (por. Pomerleau, Pomerleau, 1984,
 20 ZACHOWANIA ZDROWOTNE I ICH ZMIANA: DEFINICJE I TEORIE
ZACHOWANIA ZDROWOTNE: DEFINICJE
1989). Nikotyna sprawia, że zwiększa się dostępność wielu neurohormonów
wydzielanych w centralnym układzie nerwowym (między innymi acetylocholiny,,
norepinefryny, dopaminy, opioidów endogennych, wazopresyny). Bezpośrednio
po wypaleniu papierosa występują zmiany w emocjach i w wykonywaniu zadań:
poprawa zapamiętywania, redukcja lęku i napięcia, wzrost poczucia przyjemności,
poprawa wykonywania zadań wymagających sprawności psychomotorycznych,
pobudzenie i czujność oraz następujące bezpośrednio po pobudzeniu odczucia od­
prężenia i relaksacji. W konsekwencji zapalenie papierosa powoduje u nałogowych
palaczy poprawę koncentracji, pobudzenia, uwagi oraz poprawę wykonywania
zadań. Gdy poziom nikotyny w organizmie spada, obniża się również poziom
koncentracji, uwagi oraz pogarsza się wykonywanie zadań. Te pozytywne efekty,
a także negatywne konsekwencje porzucenia nałogu sprawiają, że bardzo trudno
zwalczyć nawyk palenia.
1.4. Używanie pasów bezpieczeństwa
Wypadki komunikacyjne są główną przyczyną zgonów wśród osób między 1. a 42.
rokiem życia. Ponadto na każdą ofiarę śmiertelną przypada 19 przypadków hospi­
talizacji z powodu odniesionych ran oraz 300 przypadków zranienia wymagających
opieki medycznej (por. United States Department of Transportation, 1996). Zapię­
cie pasów bezpieczeństwa zmniejsza od dwóch do dziesięciu razy ryzyko odnie­
sienia jakichkolwiek urazów podczas wypadku (Mickalide, DiCapua, Paul, 2002).
Poza używaniem pasów bezpieczeństwa niezwykle istotne jest ich właściwe
zapinanie. Błędy w zapięciu prowadzą do syndromu pasów bezpieczeństwa,
który polega na uszkodzeniach kręgosłupa oraz organów wewnętrznych podczas
wypadku (Mickalide i in., 2002). Niewłaściwe zapięcie powoduje, że dzieci poniżej
14. roku życia są ponad trzykrotnie częściej narażone na złamania szczęki, nosa
i inne poważniejsze uszkodzenia ciała podczas wypadków samochodowych.
1.5. Samobadanie piersi
Samobadanie piersi (breast self-examination-, BSE) polega na ocenie tkanki
gruczołu, brodawki sutkowej oraz węzłów limfatycznych pod pachą za pomocą
kolistych ruchów środkowej i końcowej części trzech środkowych palców.
Zgodnie z zaleceniami Amerykańskiego Towarzystwa Badań Raka kobiety należy
poinformować o procedurze wykonywania BSE, jego zaletach i wadach (por. Smith
i in., 2003). Na podstawie tych informacji kobieta powinna podjąć decyzję, czy i jak
często będzie wykonywała samobadanie piersi. Na ogół zaleca się przeprowadzać
je je raz w miesiącu, gdyż częstsze badanie wiąże się ze wzrostem lęku oraz
nierzadko z fałszywym stwierdzaniem guza (Brain, Norman, Gray, Mansel, 1999;
Smith i in., 2003). "
21
Mammografia, kliniczne badanie oraz samobadanie piersi są najczęściej
rekomendowanymi metodami służącymi do wczesnej detekq'i raka piersi.
W większości wypadków kobiety same wykrywają raka piersi za pomocą badania
palpacyjnego (Green, Taplin, 2003). Podsumowując badania dotyczące BSE,
Smith i współpracownicy (2003) stwierdzają brak wystarczających dowodów
(przede wszystkim pochodzących z badań podłużnych) na to, że BSE zmniejsza
śmiertelność na raka piersi. Metaanalizy badań eksperymentalnych wskazują, iż
regularne samobadanie nie zawsze jest efektywnym narzędziem prowadzącym do
obniżenia śmiertelności z powodu raka piersi (Green, Taplin, 2003; Hackshaw,
Paul, 2003; Weiss, 2003). Rezultaty badań mogą być niespójne, gdyż dane
pozwalające na ocenę związków między śmiertelnością a zachowaniem zbiera
się zazwyczaj w momencie rozpoznania choroby (to znaczy pyta się kobietę ze
zdiagnozowanym nowotworem, w jaki sposób wykryła guz). W związku z tym
niższe ryzyko śmiertelności w wypadku zaawansowanego raka piersi stwierdza
się jedynie wśród pacjentek, które regularnie wykonywały BSE przed diagnozą,
nie zaś wśród tych, które po prostu same wykryły guz (Hackshaw, Paul, 2003).
Oprócz ograniczonych zysków z BSE wskazuje się również jego negatywne
konsekwencje, takie jak nazbyt częste korzystanie z opieki medycznej, niepo­
trzebne biopsje, wzrost lęku i dystresu. Jednakże brak obecnie jednoznacznie
przekonującej alternatywy. Badania nad efektywnością mammografu i klinicznego
badania piersi (przeprowadzanego przez lekarza) prowadzą do podobnych wnio­
sków: nie ma jednoznacznych dowodów na to, że metody te zmniejszają ryzyko
śmiertelności w związku z zachorowaniem na raka piersi (Smith i in., 2003).
Mammografię rzadko się stosuje rokrocznie z powodu negatywnego wpływu
radiacji. Badania tego nie przeprowadza się u młodych kobiet, u których gęstsza
tkanka piersi pochłania więcej szkodliwego promieniowania (Cady i in., 1998).
Ponadto za pomocą mammografii można nie wykryć guzów, które są wykrywalne
palpacyjnie (Mickey, Dursky, Worden, Danigelis, 1995). W krajach o niskich
dochodach, gdzie z mammografii korzysta mniej niż 10% kobiet (Mickey i in.,
1995), podkreśla się rolę samobadania oraz klinicznego badania piersi (por. Foster,
Worden, Constanza, Solomon, 1992).
Mimo wad mammografia, kliniczne badanie piersi oraz samobadanie piersi
pozostają nadal jedynymi metodami służącymi wczesnej detekcji raka piersi.
Z powodu braku innych, skuteczniejszych metod są nadal polecane. W większości
przypadków kobiety same wykrywają raka piersi za pomocą samobadania piersi,
a zatem bez wątpienia konieczne jest zwracanie uwagi na wszelkie możliwe
zmiany piersi i węzłów chłonnych (Green, Taplin, 2003).
 PODEJŚCIA TEORETYCZNE DO ZMIANY ZACHOWAŃ ZDROWOTNYCH...
ROZDZIAŁ 2
Podejścia teoretyczne do zmiany
zachowań zdrowotnych: modele
motywacyjne i postintencjonalne
„To cease smoking is the easiest thing I ever did [...] I know because
I did it a thousand times”.
Rzucenie palenia to najłatwiejsza rzecz, jaką kiedykolwiek zrobiłem.
Wiem to, bo rzucałem tysiące razy.
Mark Twain
Modele teoretyczne wyjaśniające podejmowanie i utrzymywanie zachowań
zdrowotnych można podzielić na trzy grupy. Pierwszą są modele motywacyjne,
drugą - teorie wyjaśniające, w jaki sposób realizowana jest intencja, trzecią zaś
- koncepcje, które tłumaczą fazy zmiany zachowania (por. Armitage, Conner,
2002). Poniżej zostaną omówione wskazane grupy modeli oraz zaprezentowane
problemy związane z ich empiryczną weryfikagą.
. Modele motywacyjne
Do modeli motywacyjnych należą: model przekonań zdrowotnych (Becker,
Rosenstock, 1987; Rosenstock, 1974), teoria motywacji do ochrony (Rogers,
1983) oraz teoria uzasadnionego działania i planowanego zachowania (Ajzen,
Fishbein, 1980). Dotyczą one czynników motywacyjnych, które wyjaśniają, czy
jednostka formułuje intencję zmiany zachowania. Uwzględniają takie zmienne, jak
kontrola zachowania, spostrzegana powaga choroby, podatność na zachorowanie,
23
oczekiwania dotyczące rezultatów zmiany w zachowaniu lub subiektywne normy
dotyczące zachowań. Modele te opisane są w polskiej literaturze przedmiotu
(por. Heszen-Niejodek, 1995; Sęk, 2000). Ich zaletą jest prostota oraz precyzyjna
operacjonalizacja (por. Luszczynska, Sutton, w druku).
Najczęściej testowanym modelem jest teoria uzasadnionego działania i plano­
wanego zachowania (por. Ajzen, 2002; Fishbein, 2000). Rycina 2.1 przedstawia
podstawowe pojęcia z tej teorii oraz zależności między nimi. Według tego podej­
ścia zachowanie zdrowotne ma jeden główny wyznacznik - intenq'ę (na przykład
„W następnym miesiącu zamierzam ćwiczyć przez co najmniej 30 minut dwa razy
w tygodniu”). Intencja ma dwa podstawowe determinanty - postawę dotyczącą
zachowania oraz subiektywną normę. W rozszerzonej wersji tej teorii zazwyczaj
uwzględnia się również trzeci wyznacznik intencji, to jest spostrzeganą kontrolę
zachowania, która także bezpośrednio wiąże się z zachowaniem. Każdy z trzech
wyznaczników intenqi ma dwa oddzielne predyktory (por. tabela 2.1), na przykład
intensywność danego przekonania i oczekiwanie dotyczące wyników zachowania.
Zaletą teorii uzasadnionego działania i planowanego zachowania jest dokładna
operacjonalizacja wszystkich zmiennych. Ajzen (2002) proponuje konkretne
szablony pytań, które należy wypełnić treścią dotyczącą określonego zachowania.
Teoria ta zawiera również zestaw wzorów matematycznych, pozwalających
na obliczenie zależności między: a) intencją a postawą dotyczącą zachowania
oraz subiektywną normą; b) intenqą a zachowaniem. Ta niezwykle dokładna
operacjonalizaq‘a jest prawdopodobnie główną przyczyną sukcesu omawianej
teorii, umożliwia bowiem wykorzystanie pewnego algorytmu w obliczeniach, co
z kolei pozwala na porównywanie badań. W tabeli 2.1 przedstawiono przykładową
operacjonalizację zmiennych z tej koncepcji, dotyczącą wybranego zachowania,
w tym wypadku jedzenia pięciu porcji warzyw i/lub owoców dziennie.
Ważnym pojęciem w modelach motywacyjnych jest intencja (intention)
będąca głównym i bezpośrednim determinantem zachowania (Sutton, 1998).
Intenq'a to sąd dotyczący wykonania danego zachowania w przyszłości. Zgodnie
z propozycją Ajzena (2002) powinna ona zawierać informację precyzyjnie
określającą zachowanie i wskazującą czas jego rozpoczęcia. Sformułowanie
„Zamierzam ograniczyć palenie” nie jest więc intencją, ale życzeniem jednostki.
 24
ZACHOWANIA ZDROWOTNE I ICH ZMIANA: DEFINICJE I TEORIE
TABELA 2.1 Zalecana operacjonalizacja konstruktów według teorii uzasadnionego działania
i planowanego zachowania
Zmienna Przykładowa pozycja
Zachowanie
Przez ile dni w ciągu ostatnich
30 dni jadateś co najmniej
5 porcji owoców iflub warzyw
dziennie?
Intencja Zamierzam jeść co najmniej
5 porcji owoców i/lub warzyw
dziennie w ciągu następnych
30 dni
Postawa dotycząca
Jedzenie co najmniej 5 porcji
zachowania owoców i/lub warzyw dziennie
w ciągu następnych 30 dni
byłoby dla mnie
Subiektywna norma Większość ludzi, którzy są dla
mnie ważni, uważa że
Spostrzegana kontrola Jedzenie co najmniej 5 porcji
behawioralna owoców (/lub warzyw dziennie
w ciągu następnych 30 dni
byłoby dla mnie
Przekonania behawio­ Jedzenie co najmniej 5 porcji
ralne: Intensywność owoców i/lub warzyw dziennie
przekonań w ciągu następnych 30 dni
spowodowałoby wzrost
wydatków na żywność
Przekonania behawio­ Wzrost wydatków na żywność
ralne: ewaluacja wyników byłby
Przekonania normatywne: Moja rodzina myśli, że
intensywność przekonań
Przekonania normatywne: Ogólnie mówiąc, jak bardzo
motywacja do działania pragniesz postępować tak
zgodnie z opinią Innych jak twoja rodzina uważa, że
powinieneś?
Przekonania dotyczące W ciągu następnych 30 dni
kontroli: Intensywność w moim domu będą mieszkali
przekonań
goście
Przekonania dotyczące Fakt, że w ciągu następnych
kontroli: spostrzegana sita
30 dni w moim domu będą
mieszkali goście, sprawia, że
PODEJŚCIA TEORETYCZNE DO ZMIANY ZACHOWAŃ ZDROWOTNYCH... 25
Dopiero bardziej szczegółowe twierdzenie „Od przyszłego czwartku zamierzam
zmniejszyć liczbę wypalanych papierosów o połowę” można uznać za intencję.
Czynniki uwzględnione w tej teorii tłumaczą 40-50% wariancji intencji oraz
19-38% wariancji zachowań zdrowotnych (por. Luszczynska, Sutton, w druku).
Sugerowana skala odpowiedzi
Autorzy modeli uważają, że ich teoria wyczerpująco tłumaczy zachowanie, to
znaczy zawiera zestaw zmiennych najlepiej wyjaśniających zachowanie jednostki.
przez m dni Wszystkie inne zmienne (nieuwzględnione w teorii) również mogą być ważne,
ale są słabiej związane z zachowaniem lub, tak czy inaczej, postawa dotycząca
zachowania, subiektywna norma oraz intencja będą pełniły funkcję mediatora
zupełnie f| | 11111 hardzn między nimi a zachowaniem.
nieprawdopodobne prawdopodobne W badaniach wykorzystujących wymienione modele analizuje się, które
zmienne są najsilniej związane z intencją. Calnan i Rutter (1988) stwierdzili na
przykład, że spostrzegane zalety zachowania są lepszym predyktorem zmiany
dobre | | 1I I 1 1 1 złe zachowania niż spostrzegana podatność zachorowania na nowotwór. Istotnymi
wyznacznikami intencji są: kontrola behawioralna, subiektywne normy dotyczące
zachowań oraz postawy jednostek (por. np. Hardeman i in., 2002; Moore, Barling,
powinienem 1 FT I I 1 n nie powinienem
Hood, 1998).
jeść co najmniej 5 porcji owoców i/lub
warzyw dziennie w ciągu następnych 30 dni Choć w nazwach tych modeli zawarte są czynniki postintencjonalne, takie jak
na przykład planowanie, teorie te nie uwzględniają ich: po sformułowaniu intencji
jednostka rozpoczyna działanie, które (według autorów tych modeli) nie zależy
niemożliwe [~l 1 M I I I możliwe już od zmiennych indywidualnych. Jedynie w zmodyfikowanym modelu Ajzena
i Fishbeina (1980) autorzy zakładają, iż kontrola behawioralna nadal oddziałuje
po sformułowaniu intencji. Modele motywacyjne nie dostarczają wyjaśnień na
zupełnie | | | R 111 bardzo temat tego, co się dzieje na przykład między podjęciem intencji o rzuceniu palenia
nieprawdopodobne prawdopodobne a długotrwałą abstynencją nikotynową.
Badania oparte na wykorzystaniu wymienionych modeli są prowadzone
bądź jako badania poprzeczne, w których wyjaśnia się aktualne zachowanie
bardzo | | | IN I
(na przykład, co sprawia, że w tym tygodniu osoba wykonywała ćwiczenia
bardzo
niekorzystny korzystny
fizyczne), bądź jako badania podłużne, w których analizuje się wpływ zmiennych
uwzględnionych w modelu na jednorazowe zachowania, takie jak na przykład
powinienem I I 1 [ 1 1 n nie powinienem
pojedyncze wykonanie samobadania piersi w ciągu miesiąca od pierwszego
jeść co najmniej 5 porcji owoców i/lub
warzyw dziennie w ciągu następnych 30 dni pomiaru (Hodgkins, Orbell, 1998; Jones, Abraham, Harris, Schulz, Chrispin, 2001;
Milne, Orbell, 2000; Sheeran, Orbell, 2000). W weryfikacjach dominuje schemat
korelacyjno-regresyjny. Sutton (2002b) podkreśla, że model Ajzena i Fishbeina
wcale I I I I I I I I bardzo
(1980) jest najczęściej testowany za pomocą analizy regresji, z wykorzystaniem
danych nieeksperymentalnych. Jednocześnie autor ten wyraża wątpliwość, czy
badania prowadzone dotychczas z wykorzystaniem schematu korelacyjnego
zupełnie f| | | IN I bardzo
nieprawdopodobne prawdopodobne weryfikują ten model. Podkreśla również brak badań eksperymentalnych z za­
stosowaniem zasad randomizacji, weryfikujących teorię uzasadnionego działania
jedzenie co najmniej 5 porcji owoców i/lub i planowanego zachowania. Badania eksperymentalne, których podstawą teore­
warzyw dziennie w ciągu następnych 30 dni
tyczną jest koncepcja Ajzena i Fishbeina (1980), dotyczą głównie interwencji
będzie duzo I I I I I I 1 1 będzie dużo
mających na celu zmianę zachowania. Rzadko manipuluje się w nich czynnikami
trudniejsze łatwiejsze
istotnymi dla tej teorii. Najczęściej rejestruje się wpływ interwencji na intencję,
postawy oraz zachowanie (por. Hardeman i in., 2002).
 ZACHOWANIA ZDROWOTNE I ICH ZMIANA: DEFINICJE I TEORIE
PODEJŚCIA TEORETYCZNE DO ZMIANY ZACHOWAŃ ZDROWOTNYCH... 27

Koncepcja Ajzena i Fishbeina należy do najczęściej wykorzystywanych

w badaniach nad zachowaniami. Teoria uzasadnionego działania i planowanego
zachowania była stosowana w co najmniej 1800 publikowanych pracach (por. '
takie bazy danych, jak Academic Search Premier, Medline, Erie, Psychlnfo,
PsychArticles, stan na 16 czerwca 2003), dotyczących zarówno wyjaśniania
bieżących zachowań zdrowotnych, jak i interwencji mających na celu zmianę
zachowań. Pomijając brak badań eksperymentalnych weryfikujących teorię
za pomocą manipulacji jej poszczególnymi komponentami, można sądzić, że
zależności zawarte w teorii uzasadnionego działania i planowanego zachowania
są stosunkowo dobrze udokumentowane.
Zaprezentowane w rozdziale 2.1 modele motywacyjne, wyjaśniając pojedyncze
zachowania, nie tłumaczą fluktuacji w zachowaniu (na przykład rozpoczynania
prozdrowotnej diety, porzucania jej i powrotu do realizacji intencji). Weryfikacje
modeli motywacyjnych nie pozwalają stwierdzić, czy uwzględnione zmienne
rzeczywiście wpływają na zmiany w zachowaniu lub jego stabilne utrzymywanie.

Modele postintencjonalne RYCINA 2.2 Model wcielania w życie intencji: rola planowania

Modele postintencjonalne to takie, które wymieniają czynniki działające po

podjęciu intencji i uznają, że ich działanie prowadzi do zwiększenia prawdopodo­
bieństwa wystąpienia pożądanego zachowania. W modelach tych zakłada się, że
owe czynniki wpływają stale w podobny sposób, jeśli tylko jednostka zdecydo­
wała, iż chce rozpocząć określone działanie. Na przykład uznaje się, że planowanie
funkcjonuje tak samo, kiedy jednostka po raz pierwszy w życiu podejmuje dane
działanie (pierwszą próbę zerwania z nałogiem palenia), jak i wówczas, gdy
działanie to podejmowane jest po raz kolejny, po licznych nieudanych próbach
zmiany zachowania (siódma próba rzucenia palenia papierosów).
Heckhausen (1991) i Gollwitzer (1993) sugerują, iż po przejściu fezy
motywacyjnej, czyli po podjęciu decyzji, jednostka rozpoczyna nową wolicjonalną
fazę zmiany zachowania, w której określane jest kiedy, gdzie i w jaki sposób
zostanie zainicjowane nowe zachowanie zdrowotne (na przykład podjęta regularna
aktywność fizyczna). Celem tych koncepcji jest wskazanie czynników wpływają­
cych na zachowanie jednostki, która już podjęła intencję.
Omawiane teorie mogą być więc inaczej nazywane modelami realizowania
intencji. Należą do nich model rozpoczynania działania (Bagozzi, Edwards,
1998) i koncepcja wcielania intencji w życie (Gollwitzer, 1993). W pierwszej
koncepcji zwraca się szczególną uwagę na rozpoczynanie działań, określane jako
próbowanie (Bagozzi, Edwards, 1998, 2000; Bagozzi, Warshaw, 1990). Zależy
ono od decyzji, na którą z kolei wpływają: poczucie własnej skuteczności, ocena
prawdopodobieństwa osiągnięcia celu, planowanie, kontrola wyznaczonych celów,
spostrzegana kontrola nad zachowaniem i spostrzegana przyjemność związana
z realizacją wyznaczonego celu.
Drugim z wymienionych modeli postintencjonalnych, któremu badacze po­
święcili najwięcej uwagi, jest teoria wcielania w życie intencji (intention
implementałion; Gollwitzer, 1999), uwzględniająca dwa wyznaczniki zachowania:
intencję oraz planowanie {action plans, planning, implementałion intention).
Planowanie jest całkowitym mediatorem intencji, co oznacza, że intencja nie
jest bezpośrednio związana z zachowaniem (por. rycina 2.2). Gollwitzer (1993,
1996, 1999) zwraca szczególną uwagę na wcielanie w życie intencji, które jest
efektem tworzenia planów działania. Przedstawione wyżej modele, w odróżnieniu
do omówionych poprzednio modeli motywacyjnych, podkreślają rolę czynników
postintencjonalnych, które decydują o tym, że intencja jest realizowana w działa­
niu. Autorzy tych modeli wyraźnie rozróżniają cel od planowania i rozpoczynania
działania (próbowania).
Wadą modeli postintencjonalnych i dotychczasowych weryfikacji teorii pla­
nowania jest to, że planowanie jest w nich jedyną zmienną decydującą o za­
chowaniu. Podobnie jak w wypadku prac dotyczących modeli motywacyjnych,
wśród dotychczasowych weryfikacji modeli realizowania intencji dominują prace
przeprowadzone z jednorazowym pomiarem lub z dwoma pomiarami, ale
uwzględniającymi bardzo krótki, jak na zmianę zachowań, okres (na przykład
dwa tygodnie regularnego uprawiania ćwiczeń fizycznych; por. Abraham i in.,
1999; Milne i in., 2002; Orbell, Hodgkins, Sheeran, 1997; Sheeran, Orbell,
2000). Z części badań prowadzonych w schemacie eksperymentalnym wynika,
że wśród osób, które podjęły intencję zmiany zachowania, planowanie wpływa na
wprowadzenie intencji w życie (por. Gollwitzer, Brandstaetter, 1997; Orbell i in.,
1997; Sheeran, Orbell, 2000).
 ZACHOWANIA ZDROWOTNE I ICH ZMIANA: DEFINICJE I TEORIE |

Modele postintencjonalne nie uwzględniają czynników prowadzących do sfor-1i

muiowania intencji zmiany zachowania, a to dlatego, że obiektem zainteresowania |
ich autorów są osoby, które zamierzają zmienić zachowanie i są dostatecznie |
zmotywowane do rozpoczęcia działań. Intengę traktuje się tu jako podstawowy |
czynnik prowadzący do zmiany zachowania i zakłada się jej występowanie. |
Modele motywacyjne i postintencjonalne są wobec siebie komplementarne. §
Wadą zaprezentowanych modeli postintencjonalnych jest to, że mimo iż wyja- §
śniają, co prowadzi do jednorazowego zaangażowania się w dane działanie, nie |
precyzują, co sprawia, że zachowanie może być utrzymywane przez dłuższy czas, | ROZDZIAŁ 3
zabezpieczając tym samym przed powrotem do starych nawyków. Wyjaśniają to |
modele faz zmiany zachowania. *
Podejścia teoretyczne do zmiany
zachowań zdrowotnych: model
społeczno-poznawczy

Koncepcja własnej skuteczności Cself-efficacy) została sformułowana w 1977

roku przez Alberta Bandurę z Uniwersytetu Stanforda. Kontekstem dla opisania
tej zmiennej była rola własnej skuteczności jako czynnika modyfikującego
zachowania. Własna skuteczność to optymistyczne przekonania jednostki o jej
możliwościach działania zgodnie z obranym celem, niezależnie od przeszkód
pojawiających się na drodze do realizacji tego celu. Teoria społeczno-poznaw-
cza (Social Cognitive Theory; SCT) była wykorzystywana w wielu badaniach
z psychologii społecznej, osobowości, psychopatologii, psychologii organizaq'i
i pracy oraz psychologii zdrowia.
Poczucie własnej skuteczności wpływa na to, jak ludzie się czują i jakie
podejmują działania (Bandura, 1977, 1997). Niska własna skuteczność jest
związana z lękiem, poczuciem bezradności oraz nasileniem smutku i przygnę­
bienia. Wysoka własna skuteczność sprzyja szybszemu przetwarzania informacji,
lepszemu wykonaniu zadań, podejmowaniu zadań, formułowaniu celów i osiąganiu
sukcesów w szkole i na uczelni (Bandura, 1997, 2001; Bandura, Barbaranelli,
Caprara, Pastorelli, 2002; Maddux, 1995).
Własna skuteczność jest jednym z czynników determinujących zmianę zacho­
wania. Wraz ze wzrostem przekonania, że jest się w stanie rozwiązać określony
problem, wzrasta motywacja do sformułowania intencji i rozpoczęcia działań.
Przekonania: „mogę, jestem w stanie to zrobić” odzwierciedlają przekonanie
o kontroli nad zachowaniem, ale także nad otoczeniem.
Zmiana zachowania zależy od poczucia kontroli nad własnymi działaniami.
Osoba, która wierzy, że potrafi podjąć działanie i w ten sposób rozwiązać problem,
ma silniejszą motywację, by rzeczywiście tego dokonać, a także jest bardziej
 30 ZACHOWANIA ZDROWOTNE I ICH ZMIANA: DEFINICJE I TEORIE
RYCINA 3.1 Teoria społeczno-poznawcza: zależności między zmiennymi
zaangażowana w proces podejmowania decyzji. Własna skuteczność dotyczy więc
kontroli nad działaniem.
W teorii spoleczno-poznawczej własna skuteczność oddziałuje na zachowanie
również pośrednio, wpływając na wybór celów (im silniejsza skuteczność, tym
ambitniejsze cele) oraz na oczekiwane zyski i straty (im silniejsza własna
skuteczność, tym jednostka więcej spostrzega zysków, a mniej strat wynika-
jących z zachowania). Teoria ta uwzględnia również zmienne środowiskowe,
a mianowicie pojawiające się w otoczeniu jednostki bariery i czynniki ułatwiające :■
zachowanie (por rycina 3.1).
Społeczno-poznawcza teoria Bandury najczęściej jest uważana za model
motywacyjny. Nie jest ona modelem fazowym, gdyż nie uwzględnia się w niej
procesu zmiany zachowania. Mowa jest w niej głównie o bieżącym zachowaniu
jednostki.
3.1. Rola wtasnej skuteczności w teorii społeczno-
-poznawczej
Według teorii spoleczno-poznawczej motywacja oraz działania zależą od przeko- '
nan jednostki (Bandura, 1997, 2000a, 2000b). Spostrzegana własna skuteczność jl
to przekonania o tym, że jest się w stanie podjąć działanie, które prowadzi
do określonych rezultatów, a także decydujące o tym, czy działania zostaną
PODEJŚCIA TEORETYCZNE DO ZMIANY ZACHOWAŃ ZDROWOTNYCH... 31
zainicjowane, ile wysiłku jednostka włoży w to, by działanie utrzymać, oraz jak
długo będzie w stanie je kontynuować pomimo przeszkód i porażek.
Własna skuteczność jest czynnikiem motywacyjnym. Osoby o jej niskim
poziomie żywią wątpliwości, mają pesymistyczne myśli co do przyszłych
osiągnięć i możliwości kontynuowania działań.
Własna skuteczność oddziałuje na zachowanie jednostek, wpływając na
kształtowanie się celów (Bandura, 1997; DeVellis, DeVellis, 2000). Rodzaj
wybranych celów oraz poziom ich trudności zależy od poziomu optymistycznych
przekonań o własnych możliwościach, które to przekonania wpływają z kolei na to,
jak ludzie reagują na rozbieżność między celami a bieżącymi rezultatami działań.
Gdy występują takie rozbieżności, osoba o silnej własnej skuteczności wkłada
więcej wysiłku, by je zlikwidować (DeVellis, DeVellis, 2000).
Własna skuteczność decyduje również o tym, że ludzie efektywniej wykorzy­
stują swoje zasoby poznawcze, trafniej oceniają sytuację i skuteczniej poszukują
sposobów radzenia sobie, gdy występują trudności na drodze do realizacji celu
(Maddux, Lewis, 1995). Wynika to między innymi z faktu, że osoby o wysokiej
własnej skuteczności mają niższy poziom emocji negatywnych, które utrudniają
funkcjonowanie poznawcze.
1 Własna skuteczność oddziałuje na zachowanie, wpływając na emocje, które po­
Iii jawiają się wtedy, gdy jednostka próbuje realizować wybrany cel. Optymistyczne
przekonania o swoich możliwościach wywołują powstanie emocji pozytywnych,
| co jest szczególnie ważne ze względu na to, że negatywne emocje powodują
if
trudności w dokonywaniu trafnej oceny poznawczej oraz prowadzą do wybierania
I mniej trafnego rozwiązania (Maddux, Lewis, 1995).
:i Osoby przekonane o własnej skuteczności cechuje wyższy poziom emocji
i pozytywnych i niższy poziom emocji negatywnych (Bandura, 1992). Mają
;; wyższy próg bólu i zgłaszają mniej dolegliwości somatycznych (Bandura, 1992).
Zależności są głównie pośrednie: własna skuteczność ułatwia efektywne działanie
i efektywniejsze radzenie sobie ze stresem, w wyniku czego wzrastają emocje
pozytywne. Promuje ona również zachowania sprzyjające zdrowiu, to znaczy może
wpływać na stan zdrowia jednostki i jej ogólne samopoczucie.
Optymistyczne przekonania o własnych możliwościach działania - mimo
przeszkód - wpływają również na to, jak jednostka spostrzega środowisko.
Decydują o tym, że jej uwaga jest kierowana nie na przeszkody, lecz na zdarzenia
lub czynniki sprzyjające osiągnięciu celu. Osoby o wysokiej własnej skuteczności
koncentrują się na tym, co ułatwia osiągnięcie celu. Są przekonane, iż mogą
kontrolować środowisko, nawet gdy jest w nim więcej przeszkód niż czynników
sprzyjających działaniu nakierowanemu na cel (Bandura, 1997, 2000b).
Bandura wyodrębnił cztery źródła własnej skuteczności (Bandura, 1997).
Pierwszym i najważniejszym z nich są własne przeszłe działania, w których
jednostka nabyła pozytywne doświadczenie o efektywności swojego zachowa­
nia. Poczucie własnej skuteczności wzrasta, jeśli dokonywana jest atrybucja
wewnętrzna oraz gdy udane działanie jest powtarzane. Na przykład osoba, która
próbuje rzucić palenie, jest w stanie przetrwać jeden dzień bez papierosa. To do­
 ZACHOWANIA ZDROWOTNE I ICH ZMIANA: DEFINICJE I TEORIE
świadczenie wzmacnia przekonanie o własnej skuteczności, o ile osoba uznaje, że
radziła sobie skutecznie z głodem nikotynowym dzięki własnym kompetencjom.
Drugim źródłem jest doświadczenie zastępcze. Jeśli modelowi, podobnemu do
danej osoby, udaje się skutecznie działać w danej sytuacji, własna skuteczność
wzrasta dzięki procesom porównań społecznych. A zatem jeśli żona palacza zrywa
z nałogiem palenia tytoniu (i próba ta jest udana), własna skuteczność wzrasta
u palącego męża. Trzecim źródłem jest tak zwane doświadczenie symboliczne.
Polega ono na tym, że osoba o dużym autorytecie za pomocą słownej perswazji
przekonuje jednostkę, iż potrafi ona działać mimo trudności. Przykładem może
być sytuacja, w której osoba prowadząca interwencję ustala razem z palaczem,
jakie są jego kompetencje pozwalające na rzucenie palenia tytoniu, i wykazuje,
że dzięki nim palacz jest w stanie utrzymać abstynencję nikotynową. Ostatnim
czynnikiem, który wpływa na poziom własnej skuteczności, jest pobudzenie emo­
cjonalne. Mowa tu mianowicie o niskim pobudzeniu emocjonalnym w stresującej
lub zagrażającej sytuacji, dzięki któremu jednostka ma poczucie, że panuje nad
sytuacją, swoim zachowaniem i środowiskiem.
Według teorii społeczno-poznawczej własna skuteczność wpływa na inne prze­
konania, procesy motywacyjne, emocjonalne oraz selekcję bodźców (Bandura,
1997). Osoby o wysokim jej poziomie częściej oceniają stresujące bodźce jako
wyzwanie niż jako stratę lub zagrożenie. Taka ocena wpływa z kolei na stany
emocjonalne jednostki w sytuacji stresowej.
Własna skuteczność nie jest tym samym, co nierealistyczny optymizm,
ponieważ opiera się na uprzednich doświadczeniach jednostki (por. Schwarzer,
2001; Schwarzer, Fuchs, 1996). W związku z tym nie prowadzi do podejmowania
nieracjonalnych działań, które narażają jednostkę na ryzyko. W porównaniu
z podobnymi konstruktami, takimi jak samoocena czy poczucie kontroli, własna
skuteczność charakteryzuje się tym, że (1) zakłada wewnętrzną atrybucję
(jednostka jest sprawcą działań), (2) ma charakter prospektywny, to znaczy odnosi
się do przyszłych zachowań, (3) dotyczy sprawstwa, a poza tym (4) jest to
przekonanie najbliższe danemu zachowaniu.
Czynniki uwzględnione w teorii społeczno-poznawczej należą do najczęściej
badanych predyktorów zachowań zdrowotnych. Są również uwzględniane w wielu
interwencjach, co pozwala na weryfikację teorii. Analizując 265 interwencji z lat
80. i 90., mających na celu zmianę nawyków żywieniowych, stwierdzono, iż w 90%
z nich przeprowadzano manipulację nastawioną na zmianę własnej skuteczności
lub oczekiwanych wyników zachowania (por. Contento, Randell, Basch, 2002).
Szczegółowość własnej skuteczności
Znaczenie własnej skuteczności w odniesieniu do podejmowania nowych zacho­
wań jest kwestią bezsporną. Istnieją jednak zagadnienia dotyczące tego pojęcia,
które budzą pewne wątpliwości wśród badaczy. Dotyczą poziomu szczegółowości,
w jakim się mierzy przekonania jednostki o jej skuteczności.
PODEJŚCIA TEORETYCZNE DO ZMIANY ZACHOWAŃ ZDROWOTNYCH... 33
W teorii społeczno-poznawczej własna skuteczność jest bardzo związana
z zachowaniem. Dlatego też można wskazać różne rodzaje własnej skutecz­
ności, dotyczącej różnych zachowań. W odniesieniu do zachowań zdrowot­
nych wyróżnia się własną skuteczność dotyczącą palenia tytoniu, używania
nielegalnych środków psychoaktywnych, picia alkoholu, uprawiania aktywności
fizycznej, stosowania prozdrowotnej diety, używania prezerwatyw, wykony­
wania zachowań detekcyjnych (na przykład samobadanie piersi, jąder, bada­
nia screeningowe jelita grubego, prostaty), a także postępowania zgodnie
z zaleceniami lekarskimi w wypadku chorób przewlekłych (por. Luszczynska,
Schwarzer, w druku; Schwarzer, Fuchs, 1995, 1996). Poza obszarem zachowań
zdrowotnych bada się również własną skuteczność dotyczącą funkcjonowania
zawodowego, osiągnięć akademickich lub sportowych (por. Bandura, 1997;
Schwarzer, 1992). Niektórzy autorzy ograniczają definiowanie własnej skutecz­
ności do bardzo wąskich zachowań (na przykład spożywanie dużej ilości błonnika;
por. Schnoll, Zimmerman, 2001). Odpowiedzią na uszczegóławianie własnej
skuteczności jest propozycja pomiaru uogólnionej skuteczności (por. Schwarzer,
1992).
Teoretycy społeczno-poznawczy oraz psychologowie osobowości poszukują
konstruktów osobowości, które wyjaśniają różne zachowania, a także decydują
o międzysytuacyjnym podobieństwie zachowania się jednostki (por. Schwarzer,
Jerusalem, 1995). Uogólniona własna skuteczność (general self-efficacy) może być
definiowana jako cecha osobowości, która determinuje zachowania w różnych
sytuacjach (por. Juczyński, 1998; Schwarzer, 1992; Sherer i in., 1982). Przy tym
nikt nie sugeruje, rzecz jasna, iż jednostka zawsze zachowuje się tak samo
w odmiennych okolicznościach.
We współczesnej psychologii osobowości daje się zaobserwować odwrót od
poszukiwania globalnych i niespecyficznych konstruktów, które mają wyjaśniać
niemal każde zachowanie, procesy poznawcze, emocjonalne i motywacyjne. Czy
więc posługiwanie się takim pojęciem, jak uogólniona własna skuteczność, czyli
przekonania jednostki dotyczące tego, że jest ona w stanie poradzić sobie
z różnymi przeszkodami pojawiającymi się podczas realizacji różnych celów, nie
ma żadnego uzasadnienia?
Niektóre badania wykazują, że ludzie mają niezmiennie wysokie (lub niskie)
przekonania o własnej skuteczności w odniesieniu do wielu zachowań (por.
Cervone, 1997). Ta spójność przekonań o własnej skuteczności może wynikać
ze schematów dotyczących Ja (Cervone, 1997) lub społecznego uczenia się,
w wyniku którego w różnych sytuacjach jednostka zyskuje informacje o swoim
działaniu (Cecil, Pinkerton, 2000). Uogólniona własna skuteczność może dotyczyć
wspólnego elementu wielu różnych przekonań jednostki o sobie, specyficznych
dla wielu różnych sytuacji. Na podstawie różnych doświadczeń, w których
jednostka działała w skuteczny sposób, rozwijają się przekonania o własnej
skuteczności specyficznej dla tej sytuacji. Jest więc to droga od różnych
doświadczeń, z których jednostka wyciąga podobne konkluzje o sobie („jestem
skuteczny”), do bardziej ogólnego przekonania.
34 ZACHOWANIA ZDROWOTNE I ICH ZMIANA: DEFINICJE I TEORIE

W badaniach konkretnych zachowań pomiar własnej skuteczności specy­

ficznej dla tego zachowania pozwala lepiej przewidzieć działanie jednostki niż
pomiar uogólnionej skuteczności własnej. Własna skuteczność dotycząca jedzenia
owoców i warzyw co najmniej pięć razy dziennie jest silniej związana ze
stosowaniem diety bogatej w owoce i warzywa niż globalne przekonania o tym,
że działa się skutecznie. Uogólniona własna skuteczność dotyczy przekonań
0 kompetencji jednostki w radzeniu sobie z różnymi trudnymi sytuacjami
(Luszczynska, Gutierrez-Dońa, Schwarzer, w druku; Schwarzer, 1992; Schwarzer,
Mueller, Greenglass, 1999). ROZDZIAŁ 4
Sądzić można, że zarówno uogólniona, jak i szczegółowa własna skuteczność
może być użytecznym konstruktem. Rodzaj własnej skuteczności oraz poziom
jej ogólności, który ma być mierzony w badaniach lub wzmacniany podczas Podejścia teoretyczne do zmiany
interwencji, zależy od celu badań lub interwencji. Jeśli cel badań jest węższy, taki
jak obniżenie poziomu cholesterolu, bardziej pożądane może być uwzględnienie
własnej skuteczności dotyczącej diety i aktywności fizycznej. Jeżeli zaś celem
zachowań zdrowotnych: modele fazowe
badań (lub interwencji) jest ocena (lub poprawa) ogólnego poziomu adaptacji
pacjenta po zawale serca, prawdopodobnie korzystniej będzie wziąć pod uwagę
uogólnioną własną skuteczność. Na przykład pomiar uogólnionej własnej sku­
teczności można wykorzystać, analizując adaptację pacjentów po tragicznym :
wydarzeniu życiowym, takim jak utrata ręki. W tym wypadku adaptacja oznacza
powrót do dawnej aktywności społecznej oraz do dawnego stanu (praca, wykony­
wanie ćwiczeń zaleconych przez rehabilitanta, dobre samopoczucie, niski poziom Kolejną grupą są modele, które mają na celu wyjaśnienie, co wpływa na to, że
bólu). Zamiast badać nieskończoną liczbę różnych rodzajów własnej skuteczności, zachowanie może być zainicjowane, utrzymane przez dłuższy czas. Tłumaczą
praktyczniejsze wydaje się zbadanie uogólnionej własnej skuteczności (por. Bossę one również, w jaki sposób można znów podjąć realizację intengi po nawrocie
1 in., 2002). do niepożądanych zachowań oraz jakie czynniki społeczno-poznawcze, działające
Podsumowując, podczas analizy wielu zachowań, zamiast uwzględniania już po podjęciu intengi i rozpoczęciu wcielania jej w życie, decydują o tym, że
licznych skal do pomiaru różnych rodzajów przekonań o skuteczności, spe­ jednostka może dane zachowanie utrzymać przez dłuższy czas. Przyjmuje się,
cyficznych dla określonych zachowań, można wykorzystać uogólniony pomiar że w różnych etapach na zmiany zachowania mogą oddziaływać różne zmienne.
własnej skuteczności. Gdy zaś celem jest przewidywanie określonych zachowań, Niektóre modele opisują szczegółowo procesy, które występują przed podjęciem
korzystniej jest badać własną skuteczność dotyczącą tych zachowań. decyzji o zmianie, a także zawierają fazy planowania, działania i utrzymywania
zachowania (por. model procesu dostrzegania ryzyka; Weinstein, Lyon, Sandman,
Cuite, 1998). Część modeli dokładnie wskazuje zmienne, które odgrywają rolę
w poszczególnych fazach zmiany, inne w dużej mierze ograniczają się do
wymienienia fez zmiany.

Model procesu dostrzegania ryzyka (PAPM)

Model PAPM (Precaution Adoption Process Model) został skonstruowany w celu
wyjaśniania zachowań, które służą redukcji spostrzeganego ryzyka (por. Wein-
stein, 1988, 2000; Weinstein, Sandman, 1992). Model ten wyróżnia siedem faz
zmiany zachowania (por. rycina 4.1), z których część jest specyficzna dla tego
modelu, inne zaś w pewnym stopniu przypominają fezy wyróżnione w innym
36 ZACHOWANIA ZDROWOTNE I ICH ZMIANA: DEFINICJE I TEORIE
PODEJŚCIA TEORETYCZNE DO ZMIANY ZACHOWAŃ ZDROWOTNYCH: MODELE FAZOWE
RYCINA 4.1 Model procesu dostrzegania ryzyka (PAPM): przebieg faz zmiany zachowania
modelu fazowym, a mianowicie w modelu transteoretycznym (TTM; Prochaska,
DiClemente, 1983). Faza 1 - nieświadomość zagrożenia (unaware of issue) -
dotyczy stanu, w którym jednostka nie jest świadoma tego, iż dane zachowanie
potencjalne szkodzi zdrowiu, lub że istnieje określone zachowanie detekcyjne.
Przykładem może być samobadanie jąder. Zdecydowana większość młodych męż­
czyzn nie jest świadoma, że rak jąder jest najczęściej występującym nowotworem
wśród mężczyzn poniżej 40. roku życia oraz że istnieje samobadanie, które
pozwala wykryć go we wczesnej fazie. Faza 1, specyficzna dla modelu PAPM, była
do tej pory stosunkowo rzadko badana (por. Weinstein, 1988), gdyż w odniesieniu
do dużej liczby zachowań zdecydowana większość populacji jest świadoma
związków między określonym zachowaniem a jego konsekwencjami zdrowotnymi
(na przykład większość palaczy wie o zależnościach między paleniem tytoniu
a występowaniem chorób układu krążenia i nowotworów).
Jeżeli jednostka ma świadomość zagrożenia, ale nie jest osobiście zaangażo­
wana w jakąkolwiek zmianę zachowania, następuje faza 2 —brak zaangażowania
(unengaged by issue). Przykładem osoby w tej fazie jest palacz, który wie
37
o negatywnych konsekwenq'ach swojego nałogu, ale zamierza go kontynuować.
Faza 3 to podejmowanie decyzji o działaniu (deciding about action). Jednostka
analizuje zyski i straty dotyczące podejmowanej decyzji. Jeśli decyzja jest
negatywna, jednostka kończy proces zmiany zachowania, przechodząc do fazy
4, określonej jako podjęcie decyzji o braku zmiany zachowania (dectded not to
act). Wracając do omawianego przykładu, palacz, który rozważał możliwość walki
z nałogiem, ale zdecydował, iż nadal będzie palił, znajduje się w tej właśnie fazie.
Jeśli natomiast decyzja jest pozytywna, jednostka przechodzi z fazy 3 do fazy 5,
czyli podejmuje decyzję o zmianie (decided to act). W fazie tej znajdują się osoby,
które podjęły już decyzję o zmianie, ale nie przedsięwzięły żadnych działań.
Faza 6 - działanie (acting) - dotyczy inicjacji zachowań, co do których
jednostka podjęła decyzję (Weinstein, Sandman, 1992). Faza 7 - utrzymywanie
(maintenance) - odnosi się do utrzymywania i stabilizaq'i nowego nawyku (na
przykład comiesięcznego przeprowadzania samobadania jąder).
Według założeń modelu PAPM, aby skutecznie zmienić zachowanie, jednostka
musi przejść przez fazy zmiany w określonej sekwencji (1-2-3-5-6-7). Autor
modelu uważa, że nie jest możliwe pominięcie żadnej fazy, natomiast możliwa
jest regresja do fazy wcześniejszej (por. Weinstein, Sandman, 2002).
Badania z wykorzystaniem tego modelu dotyczyły testowania gospodarstw
domowych na obecność radonu (toksycznego gazu występującego w glebie,
będącego czynnikiem ryzyka występowania raka płuc; por. Weinstein i in.,
1998), prewencji osteoporozy (Blalock i in., 1996) oraz przeprowadzania badań
mammograficznych (Clemow i in., 2000). Badania eksperymentalne częściowo
potwierdziły trafność modelu (Weinstein, Sandman, Roberts, 1990).
Rola spostrzeganego ryzyka, istotnego czynnika dla zmiany zachowania w tym
modelu, pozostaje niejasna. Autor modelu sugeruje, że zachowania zdrowotne
(zwłaszcza zachowania detekcyjne, prowadzące na przykład do wykrycia guza
czy szkodliwych czynników w środowisku) mogą zostać zmienione (lub podjęte)
jedynie wtedy, gdy jednostka zacznie dostrzegać ryzyko wynikające z braku
dbania o własne zdrowie (por. Weinstein i in., 1998). Jednakże rezultaty badań
wskazują na to, że jeśli ktoś przewiduje zmianę swojego zachowania (na
przykład przewiduje, że za 10 lat rozpocznie regularne wykonywanie badań
mammograficznych), choć w rzeczywistości żadnej zmiany nie dokonuje, to
już samo przewidywanie zmiany prowadzi do obniżenia wpływu spostrzegania
ryzyka na zmianę zachowania (Weinstein, Nicołich, 1993). Ważny dla zmiany
zachowania czynnik oddziałuje więc głównie w bardzo wczesnych fezach zmiany
zachowania.
Ani model PAPM, ani wyniki badań nie dostarczają wyjaśnień, jakie czynniki
społeczno-poznawcze wpływają na to, że jednostka przechodzi kolejne fazy
zmiany zachowania. Brak przede wszystkim propozyq'i teoretycznej w odniesie­
niu do dwóch ostatnich fez zmiany zachowania: okresu działania i utrzymywania
zachowania. Podobnie jak w wypadku modeli postintencjonalnych, niewiele
wiadomo o tym, co wpływa na zachowanie jednostki, gdy już zaplanuje, jak ma
się zachować.
 ZACHOWANIA ZDROWOTNE I ICH ZMIANA: DEFINICJE I TEORIE
RYCINA 4.2 Model transteoretyczny: przebieg faz zmiany zachowania
. Model transteoretyczny
W transteoretyczym modelu (TTM, Transtheoretical Model) Prochaska i Di-
Clemente (1983, 1998) wyróżniają pięć faz zmiany zachowania (por. rycina 4.2).
Pierwszą jest prekontemplacja, czyli okres, w którym jednostka nie rozważa
potrzeby zmiany obecnego zachowania. W kolejnej fezie, zwanej kontemplacją,
dana osoba rozważa za i przeciw zmiany zachowania, a następnie przygotowuje
się do zmiany, podejmując decyzję o tym, jak będzie wyglądało jej przyszłe
zachowanie (faza przygotowania). Dwa ostatnie etapy to działanie (zmiana
zachowania) i utrzymywanie (stabilizacja zachowania i unikanie nawrotów).
Zazwyczaj jednostka przechodzi przez wszystkie fazy zmiany w tej właśnie
kolejności, możliwy jest jednak regres do poprzedniej lub jednej z wcześniejszych
faz.
Model ten wyjaśnia, w jakiej kolejności pojawiają się zmiany w zachowaniu.
Autorzy utrzymują, że granica między poszczególnymi fazami jest czasowa. Każda
z fez zajmuje około sześciu miesięcy. TTM dostarcza jedynie ogólnych informacji
o zmiennych spoleczno-poznawczych, które sprawiają, że jednostka przechodzi
z fazy działania do fazy utrzymywania nowego zachowania. Wiadomo, iż
oczekiwania dotyczące wyników zmiany zachowania (co jest za podjęciem danego
PODEJŚCIA TEORETYCZNE DO ZMIANY ZACHOWAŃ ZDROWOTNYCH: MODELE FAZOWE 39
działania, a co przeciw temu) oddziałują głównie we wczesnych fazach zmiany, na
przykład w okresie kontemplacji co do możliwości podjęcia jakichkolwiek działań
(por. Marlatt, George, 1990), natomiast własna skuteczność jest prawdopodobnie
ważniejsza dla późniejszych etapów zmiany (Prochaska, Norcross, DiClemente,
1994). Brak jest klarownie opisanych jakościowych zmian zachodzących podczas
przechodzenia z fazy do fazy. Według TTM przejście to odbywa się na wskutek
upływu czasu, nie zaś z powodu jakichkolwiek zmian, których doświadcza
jednostka (na przykład zmian w przekonaniach o sobie). A zatem model nie
uwzględniania żadnych czynników powodujących zmianę, która po prostu pojawia
się znikąd. I to właśnie jest głównym zarzutem formułowanym przeciwko
tej teorii. Należy jednak zauważyć, że TTM to jedyna popularna teoria,
która powstała dzięki obserwacji klinicznych zmian występujących u pacjentów
próbujących zmienić własne zachowania oraz kategoryzacji tych pacjentów.
Dotychczasowe empiryczne weryfikacje modelu, ujmujące większość faz
zmiany zachowania, dotyczyły różnych zachowań zdrowotnych, takich jak ćwicze­
nia fizyczne, palenie tytoniu i odżywianie się. Ich wyniki świadczą o tym, że można
stwierdzić występowanie poszczególnych faz zmiany zachowania (por. Prochaska,
DiClemente, 1998), choć prawdopodobnie model pozwala na najbardziej trafną
klasyfikację osób uzależnionych od nikotyny (por. Dijkstra, De Vries, 2000).
Model Prochaski i DiClemente został opisany w polskiej literaturze przedmiotu
(por. Sęk, 2000).
Model TTM budzi obecnie liczne kontrowersje wśród teoretyków i badaczy.
Główny zarzut dotyczy tego, że sztucznie wyróżnia on fazy zmiany zachowania.
Krytyka opiera się na podkreślaniu błędów w założeniach i w badaniach
weryfikujących TTM. Zazwyczaj w weryfikacjach tych stwierdza się, iż w fazie
drugiej występuje najwyższy poziom oczekiwań dotyczących wyników działania,
po czym rola tych oczekiwań (czyli ich poziom) się zmniejsza. Z kolei
znaczenie poczucia własnej skuteczności ma wzrastać z etapu na etap (por.
DiClemente, Prochaska, Gibertini, 1985; Dijkstra, De Vries, 2000). Za pomocą
pomiarów tych dwóch zmiennych określa się, w jakiej fazie jednostka się
znajduje.
Sutton (2000) podkreśla, że badania muszą wykazać coś więcej niż istotną
zmianę poziomu jednej z tych dwóch zmiennych, by mówić o występowaniu
faz zmiany zachowania. Jeżeli bowiem poziom określonej zmiennej stale się
podnosi Gub spada), to zmiany te mają charakter liniowy i wskazują na
tak zwany wzorzec ciągłości (continuity patterns-, Sutton, 2000). W związku
z tym podział na fazy jest sztuczny, arbitralny i redundantny, gdyż brak
jakichkolwiek „momentów przełomowych” między fazami, które się okazują
pseudofazami. Ich granice można wyznaczyć w dowolnym innym miejscu.
Podział na fazy nie daje więc żadnej nowej informacji. Dopiero zaobserwowanie
wzorców nieciągłości (idiscontinuity patterns) pozwoliłoby na potwierdzenie
występowania faz i tym samym na weryfikację założeń modelu. Wzorce
nieciągłości występują na przykład wtedy, gdy określona zmienna spełnia
ważną funkcję w danej fazie, a przez następne nie odgrywa żadnej roli.
40 ZACHOWANIA ZDROWOTNE I ICH ZMIANA: DEFINICJE I TEORIE
FAZA MOTYWACYJNA FAZA WOLICJONALNA
RYCINA 4.3 Podejście procesualne do zmiany zachowań zdrowotnych (HAPA):
zależności między zmiennymi
Na przykład zgodnie z modelem PAPM spostrzegane ryzyko ma znaczenie
tylko w trzeciej fazie procesu zmiany zachowania (umożliwia podjęcie de­
cyzji). Spostrzegane ryzyko nie odgrywa żadnej roli ani we wcześniejszych,
ani w późniejszych fazach. Generalnie mówi się o wzorcach nieciągłości,
gdy znaczenie określonej zmiennej zmienia się z fazy na fazę w sposób
inny niż prostoliniowy (na przykład lepiej wyjaśnia je regresja nieliniowa niż
liniowa; por. Armitage, Arden, 2002; Sniehotta, Luszczynska, Scholz, Lippke,
2003).
\ '
4.3. Podejście procesualne do zmiany zachowań
zdrowotnych (HAPA)
Podejście procesualne do zmiany zachowań zdrowotnych (.Health Action Process
Approach, HAPA; Schwarzer, 1992, 2001) zakłada istnienie dwóch jakościowo
różnych etapów zmiany zachowania, odnoszących się do procesów preintencjo-
nalnych (faza motywacyjna) oraz postintencjonalnych (faza wolicjonalna).
W każdej z faz uwzględniono wiele zmiennych społeczno-poznawczych, które
wpływają na formułowanie intencji i zachowanie (por. rycina 4.3). Model HAPA
może być uznany za heurystykę w badaniach nad zmianami w zachowaniu.
PODEJŚCIA TEORETYCZNE DO ZMIANY ZACHOWAŃ ZDROWOTNYCH: MODELE FAZOWE 41
TTM oraz PAPM opisują proces zmiany bez szczegółowego odwoływania się
do zmian w przekonaniach jednostki. W porównaniu ze wszystkimi wcześniej
opisanymi modelami teoretycznymi, HAPA najpełniej opisuje zmienne spoleczno-
-poznawcze, które decydują o tym, że osoba formułuje intencję zmiany zachowa­
nia, realizuje tę intencję i utrzymuje zaplanowane zachowania. Rola zmiennych
społecżno-poznawczych w tym modelu jest z założenia nieciągła, to znaczy inne
’zmienne odgrywają rolę w fazie motywacyjnej, a inne - w wolicjonalnej. Jedyną
zmienną, która ma znaczenie w obu fazach, jest własna skuteczność.
W fazie motywacyjnej osoba rozwija intencję odnoszącą się do zmiany
zachowania, na którą bezpośrednio wpływają spostrzegane ryzyko, oczekiwania
dotyczące wyników zmiany zachowania oraz spostrzegana własna skuteczność
(por. rycina 4.3).
Pierwszym z czynników społeczno-poznawczych wpływających na podjęcie
intencji jest spostrzegane ryzyko. Zakłada się, iż zachowanie może być zmienione,
jeżeli jednostka spostrzega podwyższone ryzyko utraty zdrowia (Weinstein i in.,
1998).
Kolejnym czynnikiem są przewidywane zyski i straty płynące ze zmiany
zachowania, czyli jej przewidywane pozytywne i negatywne konsekwencje.
Przekonania te reprezentują twierdzenia: „Jeśli rzucę palenie, to: (1) moi najbliżsi
będą z tego zadowoleni; (2) utyję”.
Ostatnim z czynników wpływających na podjęcie intencji jest poczucie własnej
skuteczności, czyli optymistyczne przekonania o własnych możliwościach, zdol­
ności do osiągnięcia wyznaczonego celu. Poczucie to jest ważnym konstruktem
w społeczno-poznawczej teorii Bandury (1997, 2001). Od własnej skuteczności
zależy to, czy jednostka sformułuje intencję o zmianie dotychczasowych zacho­
wań na inne. Osoby o silnej własnej skuteczności charakteryzują się tym, że
inwestują więcej wysiłku w to, by rozpocząć działania.
Po sformułowaniu intencji jednostka przechodzi do fazy wolicjonalnej. Tu
podstawową rolę odgrywają dwa czynniki: własna skuteczność oraz planowanie.
Na procesy wolicjonalne mogą wpływać oczekiwania dotyczące rezultatów
zmiany zachowania, ale głównie zależą one od własnej skuteczności (Herzog,
Abrams, Emmons, Linnan, 2000; Marlatt, George, 1990). Także ilość i jakość
planów działania zależą od spostrzeganej własnej kompetencji oraz doświadczenia
jednostki (por. Schwarzer, 1992, 2001). Komponentem własnej skuteczności jest
wyobrażanie sobie udanych scenariuszy zmiany zachowania, które odnoszą się
do wybranego przez jednostkę celu, co z kolei oddziałuje na konstruowanie
specyficznych planów działania (Bandura, 1997). -
Model HAPA nie był dotychczas weryfikowany w całości. Schwarzer i Renner
(2000) wykorzystali większość zmiennych modelu, z pominięciem planowania.
Przeprowadzone analizy miały na celu wyjaśnienie utrzymywania prozdrowotnej
diety (wysokoresztkowej i niskotluszczowej). W badaniu wykazano, iż zmienne
uwzględnione w modelu wyjaśniają prawie połowę zmienności zachowania.
Czynnikiem o stosunkowo najmniejszym znaczeniu dla podejmowania intencji
było spostrzegane ryzyko.
42 ZACHOWANIA ZDROWOTNE I ICH ZMIANA: DEFINICJE I TEORIE
4.4. Wtasna skuteczność specyficzna dla faz procesu
zmiany zachowania
W teoriach motywacyjnych zachowanie jest traktowane jako bieżące działanie
jednostki, wyznaczane przez aktualne przekonania lub postawy. Takie rozumienie
zachowania pozwala skutecznie wyjaśnić, co w tym momencie (lub w najbliższym
czasie) jednostka zrobi. Dodatkowo, teorie te uznają intencję za podstawowy
spoleczno-poznawczy wyznacznik zachowania. A zatem zachowanie zależy po­
średnio również od innych czynników, które według tych modeli pełnią jedynie
funkcję motywacyjną. W teoriach tych zasadniczo nie mówi się o zmianie
zachowania.
Podejście takie ma pewne wady. Mogą przecież istnieć okresy, w których
jednostka usiłuje zmienić dane zachowanie, na przykład osoba o siedzącym trybie
życia próbuje zmienić go na aktywny. Zanim nowy, aktywny tryb życia stanie
się nawykiem, najczęściej występuje wiele okresów, w których stare zachowanie
przeplata się z nowym, to znaczy jednostka podejmuje ćwiczenia fizyczne, porzuca
je na pewien czas, próbuje rozpocząć inną aktywność fizyczną, znowu ją porzuca
i tak dalej.
Właśnie proces zmiany zachowania usiłują wyjaśnić modele fazowe, jednakże
większość nich nie wychodzi poza opis faz zmiany. Zmienne spoleczno-poznawcze
mogą odgrywać różną rolę w różnych fazach procesu zmiany zachowania, to
znaczy ich znaczenie może być wydatne w jednej fazie, ale nieznaczne w innej.
Z kolei spostrzegane ryzyko oraz oczekiwania dotyczące wyników działania mogą
być ważne w fazie motywacyjnej, ale po sformułowaniu intencji ich rola powinna
być mniejsza.
Zgodnie z teorią społeczno-poznawczą (Bandura, 2000a) własna skuteczność
ma spełniać istotną funkcję zarówno w fazie motywacyjnej (gdy tworzone są
cele, które jednostka chce zrealizować), jak i w fazie wolicjonalnej (czyli własna
skuteczność oddziałuje bezpośrednio na -zachowanie). Można założyć, że to
własna skuteczność powinna być specyficzna dla fazy zmiany zachowania.
W dotychczasowych badaniach najczęściej traktowano własną skuteczność
jako jedną zmienną o takiej samej treści, która oddziałuje na różnych etapach
procesu zmiany zachowania. Do wyjątków należy podejście Rodgers i jej
współpracowników, którzy wyróżnili własną skuteczność dotyczącą zadania i pla­
nowania, jednakże nie zaproponowali teoretycznych podstaw takiego rozróżnienia
(por. Rodgers, Hall, Blanchard, McAuley, Munroe, 2002).
Biorąc pod uwagę proces zmiany zachowania, Marlatt, Baer i Quigley (1995)
zaproponowali wyróżnienie pięciu rodzajów własnej skuteczności. Jest to jedyne
sformułowane dotychczas rozróżnienie teoretyczne w tej kwestii.
Wyróżniono własną skuteczność odpornościową (resistance self-efficacy), wła­
sną skuteczność w ograniczaniu szkód Qiarm-reduction self-efficacy), własną
skuteczność dotyczącą działania (action self-efficacy), radzenia sobie (coping
self-efficacy) i ograniczania nawrotów {recovery self-efficacy). Autorzy opisanego
PODEJŚCIA TEORETYCZNE DO ZMIANY ZACHOWAŃ ZDROWOTNYCH: MODELE FAZOWE 43
podejścia uznają, że wymienione rodzaje przekonań odgrywają różną rolę
w procesie zmiany zachowań, prewencji oraz terapii.
Skuteczność odpornościowa dotyczy przekonań jednostki o jej zdolności
unikania substancji szkodliwych dla zdrowia, zanim jednostka zacznie tych
substancji używać. Odnosi się więc głównie do umiejętności odpierania presji
rówieśników, by zapalić pierwszego papierosa, spróbować po raz pierwszy
alkoholu, kokainy czy marihuany. Od momentu, gdy jednostka angażuje się
w szkodliwe dla zdrowia zachowanie, skuteczność odpornościowa traci znaczenie.
Drugi rodzaj skuteczności w ograniczaniu szkód dotyczy przekonań, że jest się
w stanie zmniejszyć szkody związane z danym zachowaniem, na przykład przez
jego ograniczanie lub przez inne zachowania kompensacyjne. Ten rodzaj własnej
skuteczności zabezpiecza osobę używającą substancji szkodliwych dla zdrowia
przed ich nadużywaniem. Oba rodzaje skuteczności mogą odgrywać ważną rolę
w programach prewencyjnych.
Marlatt i współpracownicy (1995) nie wyróżnili żadnego rodzaju własnej
skuteczności specyficznej dla motywacyjnej fazy zmiany zachowania. Trzeci
z wymienionych typów odnosi się do tego, co się dzieje po podjęciu decyzji.
Własna skuteczność dotycząca działania to optymistyczne przekonanie, że jest
się w stanie podjąć działania pozwalające wcielić intencję w życie. Z kolei
skuteczność w radzeniu sobie dotyczy zapobiegania nawrotom, czyli radzenia
sobie z różnymi czynnikami, które mogą sprawić, że jednostka powróci do
starego nawyku. Ten rodzaj skuteczności ma związek ze stałą walką z różnymi
pokusami. Można sądzić, że autorzy, wyróżniając go, mieli na uwadze przede
wszystkim początkowy okres utrzymywania nowego zachowania, gdy jednostka
stale usiłuje nie powrócić do dawnego nałogu. W definicji tego rodzaju własnej
skuteczności Marlatt i współpracownicy (1995) kładą nacisk na sytuacje ryzyka,
którym jednostka stawia czoło. Ostatni wyróżniony rodzaj własnej skuteczności
dotyczy skuteczności w ograniczaniu nawrotów i sprowadza się do przekonania
o tym, że jest się w stanie powrócić do realizowania wcześniej sformułowanej
decyzji (na przykład do abstynencji nikotynowej).
Omówione podejście zostało dotychczas zweryfikowane w jednym badaniu,
uwzględniającym dwa z pięciu wyróżnionych rodzajów własnej skuteczności
(Schwarzer, Renner, 2000). Można stwierdzić, że próba rozróżnienia nie do końca
była udana. Oba rodzaje przekonań, mierzone z półrocznym odstępem, okazały się
dość silnie skorelowane ze sobą, co nie wyklucza, iż mierzono ten sam konstrukt.
W naszej propozycji (Luszczynska, w druku; Luszczynska, Schwarzer, w dru­
ku) zakładamy, że można wyróżnić trzy rodzaje własnej skuteczności specyficznej
dla fazy zmiany zachowania. Pierwszy z nich odnosi się do fazy motywacyjnej,
drugi - do utrzymywania zachowania, a trzeci - do ograniczania nawrotów.
Własna skuteczność w inicjowaniu działania {preaction self-efficacy) jest
specyficzna dla rozwoju intencji, czyli okresu, w którym jednostka jeszcze nie
podejmuje działania, ale rozwija motywację do zmiany. Ten rodzaj własnej sku­
teczności odnosi się więc wyłącznie do przyszłych wydarzeń. Osoba o wysokiej
własnej skuteczności wyobraża sobie udane scenariusze, różne przyszłe strategie
 ZACHOWANIA ZDROWOTNE I ICH ZMIANA: DEFINICJE I TEORIE
działania, nie żywi wątpliwości co do swoich działań, nie zwleka i nie odkłada
podjęcia decyzji o zmianie. Własna skuteczność w inicjowaniu działania
to optymistyczne przekonania jednostki, że może ona w przyszłości
zmienić zachowanie, nawet jeżeli wymagałoby to dokładnego przeanalizowania
dotychczasowych zachowań lub też podjęcia dodatkowych, nowych działań.
Własna skuteczność w utrzym ywaniu działania (maintenance self-effi-
cacy) jest specyficzna dla okresu inicjowania i utrzymywania zachowania.
Skuteczność w utrzymywaniu zachowań dotyczy przekonań, że jest się w stanie
działać efektywnie, osiągać sukcesy dzięki umacnianiu własnych umiejętności
i udanemu wykorzystywaniu nowych własnych zasobów. Można sądzić, że takie
definiowanie własnej skuteczności jest bliższe teorii społeczno-poznawczej niż
propozycja Marlatta i współpracowników (1995). Nasza definicja kładzie nacisk
na wewnętrzną regulację, sprawstwo jednostki, spostrzeganie sytuacji jako
wyzwania (a nie jako zagrożenia) oraz związane z tym pozytywne emocje. Zamiast
podejścia „nieustannie walczę z pokusami” proponujemy podejście „nieustannie
umacniam się i zwyciężam”. Skuteczność w utrzymywaniu zachowań to
optymistyczne przekonanie jednostki, że jest ona w stanie skutecznie
radzić sobie z barieram i, które się pojawiają wtedy, gdy próbuje utrzymać
nowe zachowanie. Zachowanie, które jednostka chciała wcielić w życie, może
się okazać trudniejsze do utrzymania, niż wcześniej oczekiwano. Jednakże
osoba o wysokiej skuteczności w utrzymywaniu poszukuje nowych strategii
w obliczu trudności, inwestuje więcej wysiłku oraz z większym uporem dąży do
osiągnięcia wyznaczonego celu. Omawiane przekonania pełnią funkcję czynnika
mobilizującego zasoby jednostki i prowadzą do utworzenia się nowego nawyku.
Ostatni wyodrębniony rodzaj własnej skuteczności dotyczy ograniczania ilości
oraz czasu trwania nawrotów do starych nawyków czy też chwilowego pogor­
szenia zachowania. Jest to własna skuteczność w ograniczaniu nawrotów
(recovery self-efficacy), przybierająca postać optymistycznych przekonań, że nieza­
leżnie od czasu trwania nawrotu jednostka jest w stanie powrócić do wybranego
zachowania. Zamiast dramatyzować i traktować niepowodzenie jak koniec procesu
zmiany zachowania, osoba o silnej własnej skuteczności w ograniczaniu
nawrotów wierzy, że jest w stanie powrócić do wybranego działania
i że odejście jest jedynie tymczasowe. Ponadto jest przeświadczona o tym, że
potrafi odzyskać kontrolę nad zachowaniem, a powrót leży w jej kompetencjach.
Omawiana skuteczność dotyczy również ograniczania pogorszenia wykonania
(na przykład skrócenia czasu wykonywanych ćwiczeń fizycznych), a nie tylko
całkowitego odejścia od realizacji wybranego zachowania. A zatem wiąże się
z przekonaniem, że nawet gdy uległo się chwilowej pokusie lub częściowo
przestało realizować wyznaczony plan, jest się w stanie do niego w każdym
momencie powrócić.
Można sądzić, że własna skuteczność nie tylko wyjaśnia zachowania jednostki,
ale tłumaczy również proces zmiany zachowania. Ten zespól przekonań obejmuje
wiarę jednostki w'to, że jest ona w stanie sformułować intencję, wykorzystać
posiadane umiejętności do tego, by w udany sposób radzić sobie z trudnościami
PODEJŚCIA TEORETYCZNE DO ZMIANY ZACHOWAŃ ZDROWOTNYCH: MODELE FAZOWE 45
występującymi w okresie podejmowania nowego zachowania. Można założyć,
że jednostka o silnej skuteczności w inicjowaniu działania niekoniecznie będzie
miała silną własną skuteczność w ograniczaniu nawrotów. To, czy zaproponowane
rodzaje własnej skuteczności są odrębnymi przekonaniami, odgrywającymi rolę
jedynie w określonej fazie procesu zmiany, wymaga weryfikacji empirycznej.
4.5. Rozszerzenie modelu HAPA
Jedną z najważniejszych cech modelów opisujących fazy zmiany zachowania
powinna być możliwość niearbitralnego wyróżnienia faz zmiany. Oznacza to, iż
w różnych fezach oddziaływałyby różne zmienne, a rola czynników spoleczno-
-poznawczych byłaby specyficzna (por. Sutton, 2000). Jak już wspominano, takie
podejście opiera się na wzorcach nieciągłości (por. Sutton, 2000). O fezach zmiany
zachowania można mówić dopiero wówczas, gdy na przykład oczekiwane zyski
motywują ludzi do zainicjowania nowego zachowania, ale ich rola przestaje być
istotna podczas utrzymywania tego zachowania. Sutton (2000) podkreśla, że
trudno mówić o fazach zmiany, jeśli obserwuje się jedynie stały wzrost (lub
stały spadek) znaczenia określonych zmiennych w miarę przechodzenia przez
określone fazy. Aby więc dostarczyć wiarygodnych dowodów na istnienie faz
zmiany zachowania, należy wykazać, że zmienna X odgrywa ważną rolę w fazie
motywacyjnej, ale na tym etapie jej rola się kończy, natomiast zmienna Y odgrywa
istotną rolę w fazie utrzymywania, lecz jej znaczenie dla fez inicjacji zachowania
czy ograniczania nawrotów jest znikome.
HAPA jest modelem fazowym, jednakże w dużym stopniu uproszczonym,
jeśli chodzi o liczbę uwzględnionych faz zmiany zachowania. Prostota modelu
jest jego zaletą, a jednocześnie wadą. Słabość modelu tkwi w tym, iż jedyną
zmienną specyficzną dla fazy wolicjonalnej jest planowanie. Można założyć,
że model dobrze wyjaśnia inigowanie zachowań, na przykład rozpoczęcie
przeprowadzania samobadania piersi, podjęcie regularnej aktywności fizycznej
czy też pierwszą próbę zerwania z nałogiem palenia tytoniu. Z kolei procesy
utrzymywania zachowania, zapobieganie nawrotom oraz ograniczanie nawrotów
do starego zachowania mogą następować pod wpływem innych zmiennych niż
tylko planowanie oraz przeświadczenie, iż jest się w stanie skutecznie radzić sobie
z barierami. W badaniach przedstawionych w tej książce podjęto próbę analizy
specyfiki faz zmiany zachowania dzięki wyodrębnieniu czynników typowych dla
określonych faz.
Poszukiwanie zmiennych wyjaśniających utrzymywanie zachowania i ograni­
czanie nawrotów można prowadzić na dwa sposoby. Pierwszy z nich dotyczy
uszczegóławiania zmiennych uwzględnionych w modelu. Na przykład własna
skuteczność, czyli przekonanie o tym, że potrafi się przełamać bariery, które
pojawiają się podczas procesu zmiany zachowania, może być specyficzna dla
danej fazy zmiany zachowania, nie zaś jedna, ogólna dla całego procesu zmiany.
Trudności, które jednostka musi przezwyciężyć w fazie motywacyjnej, mogą mieć
46 ZACHOWANIA ZDROWOTNE I ICH ZMIANA: DEFINICJE I TEORIE

FAZA MOTYWACYJNA FAZA WOLICJONALNA

Własna skuteczność Własnaskutecznóść

H 1'W utrzymywaniu w,zapobieganiu
' zachowania nawrotom

54. 1f 'r
^ ' - i '' ?
^ Intencja —► Planowanie -► Zachowanie CZĘŚĆ DRUGA
h *

CO SPRAWIA, ŻE FORMUŁUJEMY
Spostrzegane
wsparcie społeczne INTENCJE?
WPROWADZENIE
RYCINA 4.4 Rozszerzony model HAPA: zależności między zmiennymi

zupełnie inny charakter niż te dotyczące fazy wolicjonalnej. W fazie motywacyjnej

mogą być związane z niechęcią do inwestowania wysiłku w przygotowanie Rozpoczynanie każdego trudnego przedsięwzięcia lub wprowadzanie ważnych
i zaplanowanie zmiany, wyznaczenie jej terminu, przeorganizowanie życia tak, zmian w życiu nie odbywa się nagle. Zazwyczaj poprzedza je pewien proces,
by zmiana była możliwa (na przykład w odniesieniu do aktywności fizycznej który można nazwać formułowaniem intencji. Ta część książki poświęcona jest
barierą może być kupienie butów do biegania lub kostiumu do pływania). W fazie czynnikom, które sprawiają, że ludzie podejmują decyzję o zmianie zachowania.
utrzymywania zachowania barierą mogą dotyczyć pokonywania oporu rodziny Należą do nich: spostrzegane ryzyko zachorowania, oczekiwania dotyczące
i znajomych (na przykład przy podejmowaniu ćwiczeń fizycznych barierą może zysków i strat, które przyniesie zmiana, oraz własna skuteczność.
być negatywna postawa rodziny, przejawiająca się w żartowaniu z „nagłego prze­
obrażenia”). Na etapie ograniczania nawrotów własna skuteczność może dotyczyć
ponownego podjęcia prozdrowotnych zachowań, nawet jeśli nastąpił nawrót do
starego nawyku (na przykład powrót do regularnego biegania po chorobie).
W rozszerzonym modelu HAPA uszczegółowiono rolę własnej skuteczności,
zakładając, że istnieją specyficzne jej rodzaje, które oddziałują w różnych fazach
zmiany zachowania. Uszczegółowiony model zaprezentowano na rycinie 4.4.
Drugi sposób wyznaczania predyktorów specyficznych dla fazy zmiany
zachowania to poszukiwanie innych zmiennych, które w istotny sposób sprzyjają
utrzymywaniu zachowania i ograniczaniu nawrotów. Wśród tych zmiennych
należy uwzględniać jedynie takie, które jak wynika z innych teorii lub badań, są
powiązane z utrzymywaniem zachowań. Ponadto uzupełnianie modelu o nowe
zmienne wyjaśniające należy ograniczyć do takich, które lepiej wyjaśniają
utrzymywanie zachowania i ograniczanie nawrotów niż planowanie i własna
skuteczność.
 SPOSTRZEGANE RYZYKO ZACHOROWANIA
ROZDZIAŁ 5
Spostrzegane ryzyko zachorowania
Ludzie podejmują zachowania sprzyjające zdrowiu, by zmniejszyć ryzyko za­
chorowania. Na tej tezie opiera się wiele działań instytucji zajmujących się
zdrowiem publicznym. Większość modeli teoretycznych opisujących zmianę za­
chowań zdrowotnych wśród ważnych czynników wpływających na formułowanie
intencji wymienia spostrzegane ryzyko zachorowania (peceńved risk) bądź
spostrzeganą podatność zachorowania (por. Armitage, Conner, 2002). Należy
podkreślić, że poziom spostrzeganego ryzyka nie jest równy realnemu poziomowi
ryzyka zachorowania, obliczonego według wskaźników zachorowania dla danej
populacji. Jest to jedynie szacunek dokonywany przez daną osobę na podstawie
jej przekonań o sobie i innych.
Od 50 lat ryzyko lub spostrzegane ryzyko było przedmiotem analiz teoretycz­
nych i badań. Mimo to nie ma jednej, powszechnie akceptowanej definicji tego
pojęcia. Ryzyko określa się między innymi jako spostrzeganie niebezpieczeństwa
wystąpienia przyszłych strat (Douglas, 1994). W bardziej złożonej definicji
przyjmuje się, że jest ono spostrzeganym prawdopodobieństwem wystąpienia
danego wydarzenia, powiązanym z oceną strat, które to wydarzenie przyniesie
(Douglas, 1994). Spostrzegane ryzyko jest uznawane za jeden z podstawowych
wyznaczników procesów podejmowania decyzji (Kahneman, Slovic, Tversky,
1982). Założenia sformułowane przez Tversky’ego i Kahnemana (1974), doty­
czące formułowania sądów w sytuacji niepewności poznawczej, stały się inspiracją
badań nad spostrzeganym ryzykiem, a konkretnie nad błędną oceną poznawczą
jednostki, poziomem-nadmiernej pewności, nierealistycznym optymizmem i rolą
tego czynnika w podejmowaniu decyzji i zachowań.
49
W literaturze przedmiotu wyróżnia się bezwzględne i względne spostrzegane
ryzyko. To pierwsze pojęcie odnosi się do spostrzeganego prawdopodobieństwa,
że badany zachoruje na przykład na raka płuc, szacowanego w procentach,
Natomiast względne ryzyko to przekonanie jednostki, że w porównaniu z osobami
w jej wieku i jej płci prawdopodobieństwo, że to ona zachoruje na raka płuc,
jest: zdecydowanie niższe od przeciętnej [-3], przeciętne [0] albo zdecydowanie
powyżej przeciętnej [3], Osoby badane zazwyczaj oceniają względne ryzyko na
niższe od przeciętnej. Zjawisko to, wykazane już w pierwszych badaniach na
ten temat (Weinstein, 1978), nazwano nierealistycznym optymizmem dotyczącym
ryzyka własnego zachorowania.
Nierealistyczny optymizm dotyczy zatem błędów poznawczych popełnianych
wówczas, gdy ludzie, porównując się z innymi, szacują własną szansę na
wystąpienie negatywnego zdarzenia. Błędy te mają pewną specyficzną charakte­
rystykę (por. Joffe, 2003). Po pierwsze, ludzie oczekują, iż w przyszłości dojdzie
do mniejszej liczby negatywnych zdarzeń, niż wynikałoby to z realistycznych
kalkulacji. Po drugie, oczekują, iż więcej negatywnych zdarzeń będzie miało
miejsce w życiu innych osób niż w ich własnym. Po trzecie, tego rodzaju błędy
poznawcze są powszechne - popełnia je 95% populacji.
Według Weinsteina (1987) nierealistyczny optymizm wynika z błędów w prze­
twarzaniu informacji, a błędy te są skutkiem braku doświadczenia i wiedzy na
temat danego zdarzenia. Ponadto ludzie najczęściej porównują się z osobami,
u których ryzyko wystąpienia negatywnego zdarzenia jest szczególnie wysokie
(na przykład oceniając własną szansę zachorowania na AIDS, osoby heteroseksu­
alne stosujące prezerwatywy porównują się z tymi homoseksualistami, którzy nie
stosują prezerwatyw). Wreszcie, ludzie przeceniają własne umiejętności, które
mają ochronić ich przed wystąpieniem negatywnego wydarzenia (na przykład
przeceniają własne umiejętności dotyczące przeprowadzenia negocjacji na temat
używania prezerwatywy w razie podjęcia kontaktu seksualnego z nowym partne­
rem). Obecnie zakłada się, iż spostrzegane ryzyko nie jest wyłącznie wynikiem
procesów poznawczych i błędów poznawczych w przetwarzaniu informacji.
Zależy również od „intuicyjnego myślenia” (por. Slovic, 2000), wypływającego
z przeszłych doświadczeń jednostki, ale także od procesów emocjonalnych oraz
nadawania określonego znaczenia negatywnym zdarzeniom.
W serii badań przeprowadzonych przez Weinsteina (1982, 1989) stwierdzono,
iż uczestnicy szacują swoje ryzyko zachorowania nierealistycznie, bez względu
na rodzaj badanej choroby. Najniżej oceniali ryzyko, gdy pytania dotyczyły chorób
lub wydarzeń (na przykład wypadek samochodowy), o których sądzili, że: (1) są
kontrolowalne; (2) zdarzają się raczej w starszym niż w młodszym wieku; (3)
ogólnie zdarzają się rzadko; (4) mają niewiele osobistych doświadczeń lub wiedzy
na temat danej choroby/wydarzenia. Nierealistyczny optymizm, czyli zaniżone
szacowanie spostrzeganego ryzyka, jest niezależne od wieku, wykształcenia oraz
statusu wykonywanego zawodu (por. Weinstein, 1987).
Badania dotyczące roli spostrzeganego ryzyka (względnego lub bezwzględ­
nego) przynoszą stosunkowo spójne rezultaty. Do najbardziej znanych badań
50 CO SPRAWIA, TE FORMUŁUJEMY INTENCJE?
należą studia nad rolą spostrzeganego ryzyka w wykonywaniu testów na
obecność radonu. Radon jest toksycznym gazem wydzielanym przez zawarty
w glebie uran lub próchnicę. Może się koncentrować w zamkniętych po­
mieszczeniach, na przykład w domach. W niektórych wypadkach, gdy jego
stężenie jest wysokie, staje się czynnikiem ryzyka dla wystąpienia raka płuc.
Weinstein, Sandman i Roberts (1990, 1991) sądzili, że zachowania detekcyjne
(na przykład przeprowadzenie testów na obecność radonu) powinny głównie
zależeć od spostrzeganego ryzyka: im mniejszy nierealistyczny optymizm i im
wyższe spostrzegane ryzyko, tym bardziej prawdopodobne uzyskanie zgody
na wykonanie nieskomplikowanego badania na obecność radonu. W badaniach
eksperymentalnych testowano, czy informaqa opisująca ryzyko zachorowania
doprowadzi do wzrostu spostrzeganego ryzyka zachorowania oraz wpłynie na
zachowanie. Informacje te były różnego rodzaju: ogólnie adresowane ulotki,
ulotki dopasowane do odbiorcy, rozmowy telefoniczne. Manipulacja informacjami
doprowadziła do wzrostu spostrzeganego ryzyka w grupie eksperymental­
nej, ale za to nie miała żadnego wpływu na zachowanie. Ryzyko spostrze­
gane przez badanych wiązało się z intencją wykonania testów na obecność
radonu.
Spostrzegane ryzyko zależy od wielu czynników. Analizy uwzględniające wiek
wskazują na to, że spostrzeganie ryzyka nieznacznie się obniża w okresie
adolescencji (por. Goldberg, Halpem-Flesher, Millstein, 2002), a następnie
wzrasta pod koniec wieku średniego (por. Renner, Knoll, Schwarzer, 2000).
Wyższy poziom u preadolescentów i młodszych adolescentów może wynikać
z wpływu rodziców i mniejszej liczby prób eksperymentowania. Ci, którzy więcej
eksperymentują (na przykład młodzież biorąca udział w libacjach alkoholowych),
spostrzegają niższy poziom ryzyka niż młodzież pijąca małe ilości alkoholu
(por. Goldberg i in., 2002). Wynika to prawdopodobnie z tego, iż obserwują,
że na przykład po wypiciu dużej ilości alkoholu nie odczuwają żadnych ne­
gatywnych konsekwencji zdrowotnych, poza chwilową niedyspozyq’ą. Podobną
prawidłowość zaobserwowano w badaniu studentów (Abdullah i in., 2002). Osoby
używające jakichkolwiek substancji psychoaktywnych (tytoń, alkohol, marihuana)
spostrzegały niższe ryzyko związane z używaniem tych substancji niż abstynenci.
Starsi studenci spostrzegali wyższe ryzyko niż młodsi, co oznacza, że wraz
z wiekiem spada nierealistyczny optymizm dotyczący zachorowania, jednakże
ryzyko względne i bezwzględne nadal pozostaje niższe niż ryzyko realne (por.
Renner i in., 2000).
Spostrzegane ryzyko zależy również od tego, z kim badany się porównuje,
oceniając własne ryzyko: jeśli jest to wyobrażona osoba należąca do grupy
wysokiego ryzyka, nierealistyczny optymizm badanego wzrasta (por. Weinstein,
Klein, 1996). W innych badaniach wykazano przeciwną zależność: osoby palące
niewielkie ilości papierosów oceniały swoje ryzyko zachorowania niżej niż palący
powyżej 40 papierosów dziennie (por. Sutton, 2000a). Prawidłowość tę stwier­
dzono jedynie dla bezwzględnego ryzyka. Przy ocenie względnego ryzyka (to
jest w wypadku porównywania się z innymi osobami w tym samym wieku i płci),
SPOSTRZEGANE RYZYKO ZACHOROWANIA 51
zarówno osoby palące mniej, jak i osoby palące dużo, tak samo oceniały zagrożenie
zachorowania. W jednym z badań wykazano, że percepcja ryzyka wiąże się
z intenq'ą używania nielegalnych substanq‘i psychoaktywnych wśród nastolatków.
Co ciekawe, zależność tę stwierdzono jedynie u dziewcząt (por. Schmid, 1998).
W kolejnych badaniach ustalono, że wśród osób otyłych spostrzegane względne
ryzyko nie jest istotnie związane z intencją utrzymywania niskotluszczowej diety
(por. Schwarzer, Renner, 2000). Zależność taką stwierdzono natomiast u osób
szczupłych. Zaobserwowano również, iż wśród ludzi między 17. a 30. rokiem
życia spostrzegane względne ryzyko nie było istotnie związane z intenq'ą podjęcia
niskotluszczowej diety, podczas gdy wśród osób między 31. a 84. rokiem życia
(M = 50 lat) wyższe spostrzegane ryzyko względne wiązało się z taką intenq’ą
(por. Schwarzer, Renner, 2000).
W badaniach adolescentów wykazano, że bezwzględne spostrzegane ryzyko
może być związane z używaniem substancji psychoaktywnych, podczas gdy
ryzyko względne może się w ogóle nie wiązać z zachowaniem (por. Gerrard,
Gibbońs, Vande Lunę, Pexa, Gano, 2002). Bezwzględne spostrzegane ryzyko
jest zazwyczaj mierzone za pomocą pytań o procentowe oszacowanie prawdo­
podobieństwa. Taki sposób formułowania pytań budzi jednak dużo zastrzeżeń.
Stwierdzono, iż badani najczęściej nie potrafią ocenić znaczenia liczby, to znaczy
przełożyć jej na oszacowanie prawdopodobieństwa zachorowania (por. Weinstein,
1998).
Okazało się, że interwencje oparte na wzmacnianiu poczucia ryzyka nie
zawsze prowadzą do zmiany zachowania łub podjęcia intenq'i o zmianie. W odnie­
sieniu do badań genetycznych zakładano, że ich rezultaty, ujawniające zwiększone
ryzyko zachorowania na daną chorobę (na przykład raka płuc wśród palaczy),
zmotywują do rzucenia palenia te osoby palące, które zostaną poinformowane
o podwyższonym ryzyku. Jednak z dotychczas przeprowadzonych badań wynika,
że informacja o podwyższonym ryzyku zachorowania na raka płuc, wynikającym
z czynników genetycznych, nie doprowadza do zmiany w nałogach palaczy (por.
Marcy, Stefanek, Thompson, 2002). Można sądzić, że interwenq'e mające na
celu podwyższenie spostrzeganego ryzyka zachorowania są niezbyt efektywne,
gdyż nie motywują do zmiany zachowania. W innych badaniach wykazano, że
podanie informacji o ryzyku zachorowania na niektóre choroby przez osoby palące
określoną liczbę papierosów dziennie nie wpływa na intenq’ę o rzuceniu palenia
(por. Sutton, 2002a).
Badaniom poddano również kobiety w średnim wieku (M = 53 lat), które
zostały poinformowane o ryzyku (względnym i bezwzględnym) zachorowania na
raka piersi w przeciągu następnych dziesięciu lat (por. Lipkus, Biradavoulu, Fenn,
Keller, Rimer, 2001). Przekazana informacja wpłynęła na zmniejszenie niereali­
stycznego optymizmu i bardziej adekwatne szacowanie ryzyka bezwzględnego.
Uzyskanie tych informacji nie wpłynęło na jakiekolwiek istotne zmiany dotyczące
intencji przeprowadzania badań mamograficznych.
A zatem badania dotyczące spostrzeganego ryzyka wskazują na to, że
w zasadzie nie jest ono związane z zachowaniami zdrowotnymi. Na przykład nie
 CO SPRAWIA, ŻE FORMUŁUJEMY INTENCJE?

jest istotnym predyktorem używania pasów bezpieczeństwa (por. Calisir, Lehto,

2002). Lepszymi predyktorami są zmienne socjodemograficzne, takie jak pleć
i wiek, a także - w wypadku uczniów lub studentów - oceny w szkole.
Jaki jest więc powód, by nadal rozpatrywać rolę spostrzeganego ryzyka
zachorowania? Jego znaczenie widoczne jest jedynie na wczesnym etapie zmiany
zachowania, a mianowicie - w fazie motywacyjnej. Weinstein i współpracownicy
(1990, 1991) uważają, że wzrost spostrzeganego ryzyka pozwala jednostkom
niezdecydowanym podjąć decyzję o działaniu. Związek między spostrzeganym
ryzykiem a zachowaniem można uznać za nieistotny, jednak dane dotyczące ROZDZIAŁ 6
zależności między ryzykiem a intencją nie są tak jednoznaczne.

Oczekiwane zyski i straty

Zmiana zachowania opisywana jest jako proces, który zawiera etap rozpoznawa­
lna, iż zmiana jest potrzebna, inicjowanie zachowania zgodnego z oczekiwanymi
wynikami i utrzymywanie nowego zachowania (por. Stein, Markus, 1996). Psycho­
logowie społeczni zakładają, że jednym z ważnych wyznaczników podejmowania
nowych zachowań są oczekiwania dotyczące tego, jakie efekty przyniesie zmiana,
czyli oczekiwane zyski i straty {outcome expectancies). Można je opisać
na trzech wymiarach: temporalnym, walencji oraz obszaru, którego dotyczą
(por. Bandura, 1997). Efekty zachowania mogą być zarówno pozytywne, jak
i negatywne; mogą dotyczyć funkcjonowania zdrowotnego, społecznego oraz
oceny Ja. Mogą się odnosić do długoterminowych i krótkoterminowych konse­
kwencji, do oczekiwanych konsekwencji bieżących zachowań (na przykład palenia
papierosów, picia alkoholu) albo do efektów zamierzonej zmiany zachowania (na
przykład rzucenia palenia, podjęcia abstynencji alkoholowej).
Palacz się spodziewa, że zerwanie z nałogiem może mieć pozytywne efekty
społeczne, takie jak zadowolenie niepalącego partnera, oraz efekty negatywne,
takie jak brak możliwości wspólnego przebywania z palącymi współpracownikami
podczas przerwy w pracy. Może również oczekiwać, iż po rzuceniu palenia zacznie
się zmniejszać jego ryzyko zachorowania na choroby układu krążenia i podniesie
się jego sprawność fizyczna. Jednak równocześnie pojawią się pewne negatywne
konsekwencje, takie jak wzrost wagi ciała. Przypuszczalnie palacz spodziewa się
również, że pozbycie się nałogu może przynieść wzrost samooceny („udaje mi
się to, co zamierzam”), a jednocześnie doprowadzi do podwyższonego niepokoju,
drażliwości, problemów z koncentracją uwagi, które pojawią się po odstawieniu
 CO SPRAWIA, ŻE FORMUŁUJEMY INTENCJE?
nikotyny. Przewaga pozytywnych oczekiwań nad negatywnymi prowadzi do
sformułowaniu intencji o zerwaniu z nałogiem palenia.
Podkreśla się, że oczekiwania dotyczące wyników zachowania nie są tożsame
z oczekiwaniami związanymi z zachowaniem (Bandura, 1997). Według Bandury
(1997) te pierwsze oczekiwania wynikają z poprzednich działań jednostki. Badacz
ten uważa, że zgodnie z teoriami uczenia się można uznać, iż oczekiwania te
kształtują się pod wpływem przeszłych doświadczeń, nabytych w procesie uczenia
się. Jednostka przewiduje, jakie będą efekty jej przyszłych zachowań (Tolman,
1932,1951; za: Bandura, 1997). Niektórzy autorzy dyskutują z takim podejściem,
uznając, że oczekiwania dotyczące wyników działania mogą być prowadzoną przez
jednostkę „teoretyczną grą umysłową” (por. Schwarzer, 1992), przybierającą
postać przewidywań, jakie będą możliwe rezultaty działań, które jednostka może
podjąć.
Istnieje również rozbieżność poglądów co do tego, czy oczekiwania, o których
mowa, bezpośrednio oddziałują na zachowanie i sprzyjają jego utrzymaniu, czy
też odgrywają rolę w rozwoju motywacji do działania, a po sformułowaniu
intencji ich rola przestaje być tak istotna. Według Bandury (2000a, b) są
one bezpośrednio związane z utrzymywaniem zachowania. Im jednostka ma
silniejsze przekonanie, że regularna aktywność fizyczna doprowadzi do spadku
wagi ciała, tym bardziej prawdopodobne jest, że podejmie ćwiczenia, będzie je
utrzymywać, a ewentualne nawroty do pasywnego trybu życia się skrócą. Inne
podejście proponują autorzy modelu transteoretycznego (Prochaska, DiClemente,
1983). Twierdzą, że zasadnicza rola oczekiwań dotyczących wyników działania,
nazwanych przez nich oczekiwaniami „za” oraz „przeciw”, przypada na fazę
kontemplaq'i, kiedy osoba się zastanawia, czy zmiana zachowania ma jakikolwiek
sens. Autorzy ci argumentują, że po podjęciu decyzji rola tych oczekiwań maleje.
Z kolei w modelu HAPA (Schwarzer, 2001) założono, że oczekiwania dotyczące
wyników działania odgrywają ważną rolę w fazie motywacyjnej, czyli wtedy gdy
jednostka formułuje intenq'ę.
. Związki między oczekiwanymi zyskami i stratami
a zachowaniem
Badania, których tematem są działania ryzykowne dla zdrowia, wskazują na to,
że oczekiwania dotyczące wyników działania mogą być bezpośrednio związane
z zachowaniami. Na przykład w badaniach studentów chorych na cukrzycę
stwierdzono, iż oczekiwania dotyczące korzyści płynących ze stosowania diety,
wykonywania ćwiczeń fizycznych oraz kontroli glikemii u osób z cukrzycą II
typu były istotnie związane z wykonywaniem ćwiczeń fizycznych i testowaniem
poziomu glukozy (Williams, Bond, 2002).
W badaniach aktywności fizycznej przeprowadzonych wśród studentów za­
obserwowano, że pozytywne oczekiwania dotyczące konsekwencji ćwiczeń
OCZEKIWANE ZYSKI I STRATY 55
fizycznych (samopoczucie psychiczne, zdrowie, lepszy wygląd) oraz spostrzegane
bariery (czas, wysiłek) były związane z braniem udziału w różnych zajęciach
klubowych mających na celu podniesienie sprawności fizycznej (por. Steinhardt,
Dishman, 1989). Procent tłumaczonej wariancji był jednak niski (7%). Kobiety
w średnim wieku, pracujące zawodowo, mające wyższe oczekiwania dotyczące
efektów uprawiania aktywności fizycznej, częściej uprawiały ćwiczenia fizyczne
(por. Whaley, 2003). Prawidłowość ta była tym silniejsza, im czas uprawiania
ćwiczeń był dłuższy.
Podłużne badania wykazały, że pozytywne oczekiwania dotyczące palenia
(na przykład takie, iż palenie prowadzi do satysfakcji, wiąże się z doznaniami
smakowymi, redukuje negatywne emocje, między innymi smutek i niepokój)
wiążą się z paleniem większej liczby papierosów, mierzonym dwa lata później
(Cohen, McCarthy, Brown, Myers, 2002). Uważa się, że pozytywne oczekiwania
dotyczące wyników palenia są silniej związane z bieżącym zachowaniem niż
oczekiwania dotyczące negatywnych konsekwencji palenia (por. Cohen i in.,
2002).
Badania prowadzone wśród gejów i mężczyzn biseksualnych, nosicieli wirusa
Hiy dowiodły, że niski poziom oczekiwań dotyczących konsekwencji używania
prezerwatyw jest związany z częstszym odbywaniem stosunków seksualnych
bez zabezpieczenia przed chorobami przenoszonymi drogą płciową (por. Semple,
Patterson, Grant, 2003). Podobny efekt ma niski poziom oczekiwań dotyczących
rezultatów negocjowania z partnerem uprawiania bezpiecznego seksu. Wśród
nastolatków między 13. a 15. rokiem życia stałe używanie prezerwatyw jest
częstsze, jeśli oczekiwania dotyczące pozytywnych efektów ich stosowania są
wyższe (por. Diloiro i in., 2001). Badania prowadzone wśród osób nadużywających
alkoholu wykazują, że silne oczekiwania negatywnych konsekwencji używania
alkoholu wiążą się z pozytywnymi wynikami terapii (por. Jones, Corbin, Fromme,
2001).
Bandura (1997) uważa, że oczekiwania dotyczące wyników działania są zawsze
zależne od wcześniejszych doświadczeń jednostki i powinny promować zmianę
w spodziewanym kierunku (czyli prowadzić do prozdrowotnych zachowań).
Wyniki badań nie w pełni potwierdzają te hipotezy. Negatywne oczekiwania
dotyczące używania substancji psychoaktywnych, takich jak nikotyna, alkohol
lub nielegalne środki, nie zależą od wieku i kontaktów z daną substancją (por.
Willner, 2001). Stwierdzono jednak, że wśród młodzieży pozytywne oczekiwania
dotyczące używania danych substancji mogą wzrastać wraz z wiekiem i często­
tliwością używania innych substancji psychoaktywnych. Na przykład im więcej
młodzi ludzie piją alkoholu, tym częściej mają pozytywne oczekiwania dotyczące
palenia marihuany (por. Willner, 2001).
Stwierdzono również, że w odniesieniu do substancji psychoaktywnych
oczekiwania dotyczące efektów ich używania zależą od doświadczeń rodzinnych
osób badanych (por. Pastor, Evans, 2003). Wśród kobiet pochodziących z rodzin,
w których rodzice nadużywali alkoholu lub byli od niego uzależnieni, oczekiwania
dotyczące negatywnych efektów używania alkoholu były wyższe niż w grupie
 CO SPRAWIA, 1E FORMUŁUJEMY INTENCJE?
kobiet pochodzących z rodzin, w których rodzice nie byli uzależnieni. Ta zależność
występuje bez względu na to, jakie ilości alkoholu piją badane kobiety. Dodatkowo
stwierdzono, iż oczekiwania dotyczące konsekwencji picia alkoholu, zarówno
negatywne, jak i pozytywne, są związane z piciem.
W teorii spoleczno-poznawczej założono, że oczekiwania dotyczące wyniku
działania są niezależne od pici i wieku (Bandura, 1997). Część badań jednak
wskazuje na to, że pleć może odgrywać istotną rolę. Na przykład kobiety wykazują
wyższe oczekiwania dotyczące efektów diety niż mężczyźni. Z badań 1019
mieszkańców Berlina wynikało, że osoby o wyższych pozytywnych oczekiwaniach
dotyczących stosowania zdrowej diety częściej odżywiały się bardziej racjonalnie
(por. Renner i in., 2000).
Zależności przyczynowe między oczekiwanymi
zyskami i stratami a zachowaniem
Poza badaniami, w których stwierdzano związki między zachowaniem a oczeki­
waniami dotyczącymi wyników działania, prowadzono również badania ekspery­
mentalne mające na celu zmianę tych oczekiwań. Oceniano, czy taka manipulacja
będzie prowadzić do zmiany zachowań.
Niewielka część badań eksperymentalnych polega na przeprowadzeniu inter­
wencji, w wyniku której ma nastąpić wzrost oczekiwań dotyczących pozytywnych
skutków zmiany zachowania i obniżenie negatywnych oczekiwań dotyczących
konsekwencji zmiany. W jednym z takich badań losowo przydzielono 62
6.3. Zależności między oczekiwaniami dotyczącymi
młodych dorosłych do grupy kontrolnej lub do grupy, która wzięła udział
w interwencji mającej na celu zmianę oczekiwań dotyczących picia alkoholu
(por. Corbin, McNair, Carter, 2001). Przewidywane zmiany stwierdzono w grupie
eksperymentalnej - dotyczyły one wszystkich mierzonych oczekiwań i były
zgodne z hipotezami badaczy. W odniesieniu do zmiany zachowania wyniki badań
nie do końca potwierdziły sformułowane hipotezy. Wśród mężczyzn stwierdzono
tendencję do występowania różnic: okazało się, że w badaniu przeprowadzonym
miesiąc po interwencji ci mężczyźni, którzy wzięli udział w manipulacji, pili
mniej alkoholu niż ci, którzy stanowili grupę kontrolną. Wśród kobiet natomiast
stwierdzono zależność odwrotną: te, które wzięły udział w interwencji, piły więcej
niż osoby z grupy kontrolnej.
Podsumowując badania eksperymentalne związane z piciem alkoholu i oczeki­
waniami dotyczącymi konsekwencji picia, można stwierdzić, że: 1) manipulacja
prowadząca do wzrostu pozytywnych oczekiwań prowadzi do wzrostu picia
alkoholu oraz 2) manipulacja prowadząca do wzrostu negatywnych oczekiwań
prowadzi do spadku ilości pitego alkoholu (por. Jones i in., 2001). Liczba
tych badań jest niewielka - do 2001 roku opublikowano ich pięć. Badania
przeprowadzone poza laboratorium, w których zastosowano podobną manipulację,
przyniosły podobne rezultaty (por. Jones i in., 2001)
OCZEKIWANE ZYSKI I STRATY 57
Manipulacji poddano również oczekiwania dotyczące konsekwencji zdro­
wotnych oraz oczekiwania dotyczące zmian nastroju, związane z rzucaniem
palenia. W efekcie nastąpiła zmiana oczekiwań dotyczących rzucenia palenia.
Trzy miesiące po oddziaływaniu stwierdzono, że manipulacja odnosząca się do
konsekwencji zdrowotnych miała wpływ na wzrost intencji o rzuceniu palenia
i zmniejszeniu liczby wypalanych papierosów (Copeland, Brandon, 2000).
Część prowadzonych interwencji miała wpłynąć na zwiększenie pozytywnych
oczekiwań dotyczących wyników działania. Z badań wynika, że interwencja, której
celem był wzrost pozytywnych oczekiwań dotyczących skutków zwiększenia
aktywności fizycznej u osób starszych oraz przekonań o własnej skuteczności,
doprowadziła do: (1) zmian w tych przekonaniach oraz (2) zmian w zachowaniu
(Brassington, Atienza, Perczek, DiLorenzo, King, 2002). Zaobserwowano, że
w czasie dwunastu miesięcy działania interwengi (polegającej na konsultacji
telefonicznej) badani częściej uczestniczyli w programach ćwiczeń fizycznych.
W innych badaniach, przeprowadzonych wśród kobiet powyżej 65. roku życia,
stwierdzono, iż oczekiwania dotyczące wyników działania nie są istotnie związane
ani z wykonywaniem ćwiczeń fizycznych, ani ze stosowaniem zdrowej diety
(por. Conn, 1997) być może dlatego, że wśród osób starszych oczekiwania te
są generalnie niskie (raczej nie sądzą, iż jakiekolwiek działania prozdrowotne
zmienią stan ich zdrowia i poprawią jakość życia). Dopiero podniesienie tych
przekonań za pomocą interwencji może prowadzić do zmiany zachowań.
wyniku zachowania a intencją
Część badań wykazuje, iż oczekiwania dotyczące wyników zachowania są nie
tyle wyznacznikiem zachowania, ale raczej intencji dotyczącej jego zmiany.
Pewna liczba prac dotyczy populaq'i, w których ryzyko występowania okre­
ślonych chorób jest wyższe. Na przykład osoby nadużywające lub uzależnione
od narkotyków są szczególnie narażone na zarażenie się wirusem HIV ze
względu na częste podejmowanie kontaktów seksualnych bez prezerwatywy.
W badaniach przeprowadzonych wśród osób używających kokainy wykazano,
że oczekiwania dotyczące wyników używania prezerwatyw są najsilniejszym
predyktorem intencji o ich stosowaniu. Zauważono, że oczekiwania związane
z negatywnymi konsekwencjami używania kondomów (na przykład mniejsza
satysfakcja seksualna, przewidywane trudności w negocjacji z partnerem) wiązały
się ujemnie z intencją angażowania się w bezpieczne stosunki seksualne (por.
Bowen, Williams, McCoy, McCoy, 2001). Interwencja, której celem będzie zwięk­
szenie częstości używania prezerwatyw, może polegać na obniżaniu negatywnych
oczekiwań.
W innych badaniach analizowano rolę spostrzeganego ryzyka, własnej skutecz­
ności i oczekiwań dotyczących wyników zachowania dla intencji o utrzymaniu
 CO SPRAWIA, ŻE FORMUŁUJEMY INTENCJE?

niskotluszczowej i bogatej we włóknik diety (por. Schwarzer, Renner, 2000).

Oczekiwania dotyczące wyników działania były silniej związane z intenq'ą niż
własna skuteczność i spostrzegane ryzyko. Taką prawidłowość stwierdzono dla
osób poniżej 30. roku życia i dla osób bez nadwagi. U osób starszych oraz
z nadwagą bądź otyłością równie ważnym wyznacznikiem intenq'i była własna
skuteczność. Trzy wymienione zmienne tłumaczyły 37-55% wariancji intenq'i
dotyczącej stosowania prozdrowotnej diety.
W cytowanych wcześniej badaniach dotyczących psychospołecznych predyk-
torów zachowań zdrowotnych okazało się, że jeśli kontrolowano poziom własnej ROZDZIAŁ 7
skuteczności, efekt oczekiwań dotyczących konsekwenq‘i działań był nieistotny
(por. Williams, Bond, 2002). Najwięcej zachowań prozdrowotnych stwierdzono
w grupie pacjentów, którzy jednocześnie mieli wysokie oczekiwania co do
pozytywnych konsekwenqi swoich działań oraz wysoką własną skuteczność.
Własna skuteczność a formułowanie
intencji

Wiele badań świadczy o tym, że istnieją zależności między własną skutecznością

a formułowaniem intencji. Zazwyczaj ich podstawą teoretyczną jest teoria
uzasadnionego działania i planowanego zachowania. Zmienne są na ogól mierzone
w tym samym czasie, a badania mają charakter korelacyjny, dlatego trudno
wnioskować o przyczynowo-skutkowym charakterze tych związków.
Często zwraca się uwagę na podobieństwo między własną skutecznością
a poczuciem kontroli. Wielu badaczy wykazuje jednak, że oba te predyktory
intenq'i i zachowania są umiarkowanie ze sobą związane (por. Armitage, Conner,
1999a). Uważa się, że własna skuteczność jest silniej związana z intencją niż
kontrolowalność, gdyż ta pierwsza w większym stopniu reprezentuje motywaqę
wewnętrzną (Armitage, Conner, 1999a; Conner, Armitage, 1998).
W badaniu aktywności fizycznej studentów kanadyjskich ustalono, iż własna
skuteczność (0,55) jest lepszym predyktorem intenq'i o zmianie zachowania niż
subiektywne normy (0,12) czy postawa dotycząca zachowania (0,25; por. Rhodes,
Coumeya, 2003). Analizy te powtórzono w grupie osób, które chorowały na
chorobę nowotworową, i stwierdzono takie same zależności (analogicznie: 0,48;
0,13; 0,25). Badanie to wykazało, iż własna skuteczność jest zmienną, która
najlepiej wyjaśnia intenqę podejmowania aktywności fizycznej. Uczestnikom
zadawano trzy pytania, które miały zmniejszyć poziom własnej skuteczności: (1)
„W jakim stopniu jesteś pewien, że będziesz w stanie ćwiczyć regularnie przez
następne 2 tygodnie”; (2) „W jakim stopniu jesteś pewien, że przez następne
2 tygodnie mógłbyś pokonać przeszkody, które utrudniają ci regularne ćwiczenie”;
(3) „Jak bardzo jesteś przekonany o tym, że będziesz w stanie ćwiczyć regularnie
przez następne 2 tygodnie”.
 CO SPRAWIA, ŻE FORMUŁUJEMY INTENCJE?
W innych badaniach dotyczących aktywności fizycznej wśród studentów
uczestniczących w kursach sportowych oceniano zależności między intencją,
zachowaniem a dwoma rodzajami własnej skuteczności: dotyczącej zadania
(task self-efficacy) i dotyczącej planowania (scheduling self-efficacy, por. Rodgers
i in., 2002). Pierwszy rodzaj dotyczył głównie pewności, iż jest się w stanie
wykonać różne elementy ćwiczeń. Autorzy sugerują, że osoba o niskim poziomie
przekonań tego typu nie sformułuje intencji. Do utrzymania zachowań konieczne
są natomiast przekonania na temat pokonywania barier związanych z ustaleniem
planu dnia w taki sposób, iż możliwe jest wykonywanie ćwiczeń pomimo innych
obowiązków. Rozróżnienie zaproponowane przez Rodgers i jej współpracowników
(2002) nie jest precyzyjne ani oparte na kryterium różnicy barier w okresie
motywacyjnym i w czasie utrzymywania zachowania. Jednakże autorzy ci
postulują istnienie różnicy jakościowej między rodzajem własnej skuteczności,
który oddziałuje na intencję oraz na zachowanie jednostki, mierzone miesiąc
po pomiarze zmiennych społeczno-poznawczych. Stwierdzono, iż własna sku­
teczność dotycząca zadania była silniej związana z intencją (0,23) niż własna
skuteczność dotycząca planowania (0,14). Ta druga była natomiast silniejszym
od intencji (0,22) predyktorem ćwiczeń fizycznych (0,30).
Własną skuteczność dotyczącą zadania mierzoną za pomocą takich pytań,
jak: „W jakim stopniu jesteś pewien, że potrafisz: postępować zgodnie ze
wskazówkami trenera; sprawdzić, czy aktywność przynosi pożądane efekty;
narzucić sobie tempo, które pozwoli uniknąć nadmiernego wysiłku; wykonywać
ćwiczenia przez zaplanowany czas?”. Własna skuteczność dotycząca planowania
była mierzona za pomocą pytań typu: „Wjakim stopniu jesteś pewien, że potrafisz
ćwiczyć dwa razy w tygodniu przez następne trzy miesiące; pokonać przeszkody,
które utrudniają regularne ćwiczenie?”.
W innym badaniu dotyczącym zależności między własną skutecznością
a zmiennymi z teorii uzasadnionego działania i planowanego zachowania stwier­
dzono, że własna skuteczność jest zarówno dobrym predyktorem intencji, jak
i zachowania (Motl i in., 2002). Badania przeprowadzono wśród uczennic losowo
wybranych 54 szkół w Karolinie Południowej. Pomiaru własnej skuteczności
dokonano zgodnie z sugerowanym schematem „Potrafię... (zachowanie), nawet
jeśli się zdarzy, że... (bariera)”. Na przykład pytano dziewczęta, czy są w stanie
być aktywne fizycznie przez większość wolnego czasu, nawet jeśli na dworze
jest bardzo gorąco lub zimno, lub nawet gdyby mogły zamiast tego grać w gry
komputerowe. Podobnie jak we wcześniejszych badaniach, własna skuteczność
była lepszym predyktorem intencji (0,74) niż postawa (0,10), subiektywna norma
(0,06) czy kontrola behawioralna (zależność nieistotna).
W badaniach dotyczących roli własnej skuteczności w odniesieniu do sto­
sowania prozdrowotnej diety stwierdzono, iż własna skuteczność tłumaczyła
46% wariancji intencji zmiany diety, podczas gdy spostrzegane ryzyko nie było
istotnym predyktorem intencji (Plotnikoff, Higginbotham, 1998). W kolejnej pracy
mającej na celu ustalenie czynników związanych z ograniczeniem diety bogatej
w tłuszcze, przeprowadzonych wśród Chińczyków mieszkających w Stanach
WŁASNA SKUTECZNOŚĆ A FORMUŁOWANIE INTENCJI 61
Zjednoczonych, stwierdzono, iż własna skuteczność wraz z postawą dotyczącą
zachowania i spostrzeganym ryzykiem tłumaczyły 57-63% wariancji intencji
ograniczenia wysokotłuszczowej diety, niezależnie od stopnia zamerykanizowania
badanych (Liou, Contento, 2001).
Własna skuteczność jest operacjonalizowana w bardzo różny sposób, po­
cząwszy od „potrafię rzucić palenie”, a skończywszy na „jestem w stanie
pokonać różne przeszkody”. Różne sposoby operacjonalizacji mogą wpływać na
rozbieżność wyników badań. Luszczynska i Schwarzer (w druku) proponują,
żeby w pomiarze własnej skuteczności stosować standardowy sposób pomiaru,
zmieniając tylko pewne komponenty pytania. By mierzyć własną skuteczność,
twierdzenie musi się odnosić do możliwości jednostki oraz do barier. Schemat
powinien więc brzmieć: „Jestem pewien, że potrafię... (wykonać określone
działanie), nawet jeśli... (opis bariery)”.
Na ogół sugeruje się, że korzystnie jest pytać osoby badane o różne
przeszkody, które mogą się pojawiać, gdy jednostka próbuje zmienić zachowanie.
Bariery te mogą być specyficzne dla etapu procesu zmiany: ludzie dostrzegą
zapewne inne przeszkody związane z rzuceniem palenia (na przykład objawy
abstynencyjne), inne związane z utrzymaniem niepalenia (na przykład codzienne
przebywanie w środowisku palaczy), a jeszcze inne dotyczące ograniczania
nawrotów.
W związku z tym, iż pomiar własnej skuteczności dostosowuje się do
analizowanego zachowania i cech badanej populacji (na przykład wieku i edukacji),
większość badaczy konstruuje własne narzędzia do pomiaru zmiennych uwzględ­
nianych w badaniu. Narzędzia te są najczęściej konstruowane według pewnego
standardu: zachowuje się taką samą konstrukcję zdania, zmieniając rodzaj
zachowania oraz barierę. Procedura ta rzutuje na trafność wykorzystywanego
pomiaru, którą można zapewnić jedynie w odniesieniu do fasadowej warstwy
narzędzia (jego podobieństwa do innych narzędzi i rezultatów w badaniach
podobnymi narzędziami).

ROZDZIAŁ 8
Badania własne dotyczące predyktorów
intencji. Badanie 1: dieta osób
z nadwagą lub otyłością
Dotychczasowe badania dotyczące rozwijania motywacji do zmiany zachowań
zdrowotnych nie uwzględniały współzależności między spostrzeganym ryzykiem,
oczekiwanymi zyskami i stratami, własną skutecznością oraz intencją. Wyjątkiem
są badania Schwarzera i Renner (2000).
Badania nad formułowaniem intencji są niemal całkowicie zdominowane
przez teorię planowanego działania. Choć wyjaśnia ona znaczącą część warianq'i
intencji, część ta nie przekracza 50%. Można więc uznać, iż nadal więcej jest
niewiadomych niż znanych czynników decydujących o podjęciu zamiaru zmiany
zachowania. A zatem nadal warto poszukiwać tych czynników, które są dobrymi
predyktorami formułowania intencji o prozdrowotnych zachowaniach.
Pierwsze z serii badań własnych miało na celu analizę relacji między
poszczególnymi predyktorami intencji. Sformułowano dwie hipotezy:
1) Spostrzegane ryzyko jest słabiej związane z intenqą niż oczekiwania
dotyczące wyników działania i własna skuteczność w inicjowaniu działania.
2) Własna skuteczność jest mediatorem w relacji między oczekiwanymi
zyskami i stratami a intencją.
8.1. Metoda
8.1.1. Osoby badane i procedura
W badaniu wzięły udział 884 osoby. Z tej grupy wyselekcjonowano osoby
z nadwagą lub otyłością. Było to 295 dorosłych kobiet (38,7%) i mężczyzn (61,3%)
b a da n ia w ł a s n e d o t yczą c e p r e d y k t o r ó w in te n c ji ... 63
w wieku od 18 do 65 lat (M = 32,12; SD = 12,12), których waga wskazywała na
nieznaczną nadwagę, większą nadwagę lub otyłość.
Nadwagę lub otyłość określa się na podstawie punktów odcięcia w indeksie
BMI (body mass index). BMI to iloraz wagi oraz kwadratu wzrostu (w metrach).
Jako granicę nadwagi i wagi normalnej wybrano wartość BMI równą 24. Na
przykład osoba o BMI równym 24 to na przykład osoba ważąca 70 kg przy 1,69 m
wzrostu. W literaturze można spotkać różne sugestie co do tego, jaki jest punkt
graniczny. Najczęściej podaje się wartość 24 dla kobiet i 25 dla mężczyzn (por.
Sheridan, Radmacher, 1998). Można również spotkać wskazania, iż zazwyczaj
osoby o BMI powyżej 24 są społecznie oceniane jako „grube” oraz subiektywnie
oceniają się jako osoby z nadwagą. Badania epidemiologiczne spójnie sugerują,
że najniższa przedwczesna śmiertelność występuje w grupie osób, których BMI
wynosi między 20 a 23 (por. Jeffery i in., 2000). Indeks BMI w badanej próbie
wahał się między 24,02 a 39,67.
Badania przeprowadzano od marca 2002 do stycznia 2003 roku. Dane zbierano
za pomocą ankiety dostępnej w intemecie. Ogłoszenia o badaniach zamieszczono
na czterech komercyjnych portalach internetowych oraz na stronie internetowej
Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego. Dwa z portali były pośrednio
związane ze zdrowiem (to znaczy zawierały informacje dotyczące promoq'i zdro­
wia), jeden dotyczył przepisów na przygotowywanie potraw wegetariańskich. Po
wybraniu ikony informującej o badaniu internauci łączyli się ze stroną zawierającą
bardziej szczegółowe dane. Przed wypełnieniem ankiety osoby badane były
informowane o celu badań, o tym, że przeprowadzana ankieta jest anonimowa,
oraz że na końcu kwestionariusza znajduje się prośba o udostępnienie adresu
e-mailowego, potrzebnego do przesłania informaq’i zwrotnych o ankiecie. Podanie
adresu poczty elektronicznej nie było warunkiem uczestnictwa w badaniu.
Po zakończeniu zbierania danych każdy z uczestników otrzymał informację
zawierającą uzyskane indywidualne wyniki w ankiecie oraz wyniki grupy i ich
interpretaq'ę.
8.1.2. Narzędzia
Odżywianie się. Pierwszym ze wskaźników był indeks masy ciała BMI. Osoby
badane były proszone o wpisanie swojego wzrostu i wagi do odpowiednich rubryk.
Drugi wskaźnik skonstruowano, opierając się na odpowiedziach uczestników na
pytania „Jak często w ostatnim roku jadał/jadała Pan/Pani tłusto, na przykład
sałatki z majonezem, smażone potrawy, tłuste sosy?” oraz „Jak często w ostatnim
roku jadał/jadała Pan/Pani posiłki zawierające mięso wołowe lub wieprzowe?”.
Odpowiedzi udzielane były na ośmiostopniowej skali (prawie nigdy, kilka razy
w miesiącu, kilka razy w tygodniu, codziennie, dwa razy dziennie, trzy razy
dziennie, cztery lub więcej razy dziennie, podczas każdego posiłku). Dla osób
otyłych lub z nadwagą średni wynik sumaryczny wyniósł 12,68 (SD = 1,85).
Ładunki czynnikowe (w modelowaniu strukturalnym) wyniosły odpowiednio
 CO SPRAWIA, ŻE FORMUŁUJEMY INTENCJE?
0,77 i 0,53. Wartość współczynnika korelacji między odpowiedziami na pytania
kwestionariusza wyniosła r = 0,40; p < 0,0001.
Intencja. Wskaźnikiem intencji dotyczącej stosowania prozdrowotnej diety
niskotłuszczowej były odpowiedzi na trzy pozycje kwestionariusza. Po pytaniu
wprowadzającym „Jakie są Pani/Pana zamiary na najbliższy rok?”, osoby badane
proszone były o ustosunkowanie się do następujących twierdzeń: (a) „Zamierzam
jeść bardzo mało tłustych potraw (na przykład żółtych serów, potraw smażo­
nych, majonezu)”, (b) „Zamierzam jeść mniej słodyczy lub tłustych przekąsek
(batonów, ciastek, chipsów)” oraz (c) „Zamierzam zdrowiej się odżywiać podczas
najbliższych miesięcy”. Odpowiedzi udzielano na skali od 1 (nie) do 4 (tak).
Średni wynik sumaryczny w grupie osób z nadwagą lub otyłych wyniósł 9,41
(SD = 2,11). Ładunki czynnikowe wynosiły odpowiednio 0,63; 74 i 0,80. Wartość
współczynnika alfa Cronbacha wyniosła 0,76.
Spostrzegane ryzyko. Wykorzystano cztery pytania odnoszące się do
względnego ryzyka. Po zdaniu wprowadzającym skalę, „Porównując siebie
z osobami tej samej płci i w tym samym wieku, jak ocenia Pan/Pani praw­
dopodobieństwo, że kiedykolwiek...”, uczestnicy byli proszeni o oszacowanie
prawdopodobieństwa zachorowania za pomocą trzech twierdzeń: (a) „...będzie
Pan/Pani mieć nowotwór (np. układu pokarmowego [odbytnicy], piersi, pro­
staty)”, (b) „...będzie Pan/Pani mieć udar mózgu”, (c) „...będzie Pan/Pani
mieć zawał” oraz (d) „... będzie Pan/Pani mieć inne choroby układu krążenia”.
Odpowiedzi udzielane były na siedmiostopniowej skali od -3 (zdecydowanie
poniżej średniej) do +3 (zdecydowanie powyżej średniej). Średni wynik suma­
ryczny wśród osób z nadwagą lub otyłych wyniósł 0,11 (SD = 4,52). Ładunki
czynnikowe wynosiły odpowiednio 0,50; 0,70; 0,87 i 0,87. Wartość współczynnika
alfa Cronbacha wyniosła 0,83.
Oczekiwania dotyczące wyników zmiany zachowania. Do pomiaru
tej zmiennej wykorzystano trzy pozycje. Po pytaniu wprowadzającym, „Co
przemawiałoby do Pana/Pani za zmianą, a co przeciw zmianie diety na zdrowszą
(bardzo mało tłuszczów, dużo warzyw i owoców, dużo produktów zawierają­
cych błonnik)?”, badani określali siłę następujących oczekiwań: (a) „Byłbym
zadowolony/byłabym zadowolona, że dbam o siebie”, (b) „Moje samopoczucie
byłoby lepsze” i (c) „Moje zdrowie byłoby mniej zagrożone”. Odpowiedzi wahały
się od 1 (w ogóle nieprawdziwe) do 4 (całkowicie prawdziwe). Średni wynik
sumaryczny w grupie uczestników z nadwagą lub otyłością wyniósł 10,63
(SD = 2,16). Ładunki czynnikowe wynosiły odpowiednio 0,61, 0,79 i 0,53. Skala
miała satysfakcjonującą rzetelność (alfa = 0,80).
W łasna skuteczność w inicjowaniu działania. Posłużono się trzema
pozycjami kwestionariusza. Po pytaniu wprowadzającym skalę, „Wjakim stopniu
mógłby/mogłaby Pan/Pani pokonać następujące trudności? Jestem w stanie
rozpocząć regularne zdrowe odżywianie się... ”, uczestnicy oceniali prawdziwość
następujących przekonań: (a) „...nawet, jeśli będę musiał/musiała gruntow­
nie przemyśleć moje zachowania i przekonania dotyczące odżywiania się”,
(b) „... nawet jeśli będę musiał/musiała zdobyć dodatkową wiedzę o zasadach
BADANIA WŁASNE DOTYCZĄCE PREDYKTORÓW INTENCJI... 65
zdrowego odżywiania”, (c) „... nawet gdy będę musiał/musiała podjąć dodatkowe
wysiłki, by przekonać innych, że naprawdę zamierzam zmienić moją dietę”.
Odpowiedzi udzielano na skali od 1 (w ogóle nieprawdziwe) do 4 (całkowicie
prawdziwe). Średni wynik sumaryczny wśród osób z nadwagą lub otyłych wyniósł
8,37 (SD = 2,71). Ładunki czynnikowe wynosiły odpowiednio 0,77; 0,85 i 0,74.
Współczynnik rzetelności alfa Cronbacha wyniósł 0,83.
8.2. Wyniki
8.2.1. Analizy opisowe
Celem wstępnych analiz było określenie częstości spożywanych tłustych potraw
(przekąsek) oraz konsumpcji tłustego mięsa wśród osób z nadwagą lub otyłością
(n = 295) oraz wśród osób z wagą w normie, czyli o wskaźniku masy ciała pomię­
dzy 18,5 a 24 (n = 580). Wykorzystano dane udostępnione zarówno przez osoby
z nadwagą lub otyłością, jak i te, których indeks masy ciała mieścił się w normie.
Pod uwagę wzięto również możliwość występowania różnic międzypłciowych
oraz dotyczących wieku. Uczestników badania podzielono na trzy grupy wiekowe:
poniżej 35. roku życia, pomiędzy 35. a 49. rokiem życia oraz powyżej 50. roku
życia.
W odniesieniu do różnic międzypłciowych stwierdzono, iż wśród osób z nad­
wagą lub otyłych kobiety miały tendencję do częstszego niż mężczyźni spożywa­
nia tłustych potraw i przekąsek (F[1,293] = 3,30; p < 0,07) oraz częstszej kon­
sumpcji mięsa wołowego lub wieprzowego (F[l,293] = 16,63;/) < 0,001). U osób
o wadze ciała w normie stwierdzono podobne prawidłowości: kobiety zgłaszały
częstsze jedzenie tłustych potraw lub przekąsek (F[l,579] = 10,88; p < 0,001),
a także częstsze jedzenie tłustego mięsa (F[l,579] = 22,07; p < 0,001). Średnie
wyniki odpowiedzi na pytania zaprezentowano na rycinie 8.1. Ogólnie badani
w różnych grupach przeciętnie zgłaszali jedzenie tłustych pokarmów lub tłustego
mięsa kilka razy w tygodniu.
Podział badanych na grupy wiekowe nie ujawnił istotnych różnic między
osobami poniżej 35 lat, między 35. a 49. rokiem życia oraz powyżej 50 lat (tłuste
potrawy: F[2,881] = 2,10; p = n.i.; tłuste mięso: F[2,880] = 0,66; p = n.i.).
Średnie wyniki odpowiedzi na pytania zaprezentowano na rycinie 8.2. Przeciętnie
badani w różnych grupach wiekowych podawali, że jedzą kilka razy w tygodniu
zarówno mięso wołowe lub wieprzowe, jak i tłuste przekąski lub tłuste potrawy.
8.2.2. Wstępne wyniki
Kolejne analizy przeprowadzono, wykorzystując wyłącznie dane udostępnione
przez osoby z nadwagą lub otyłością. Spostrzegane względne ryzyko nie było
istotnie związane z dwiema pozostałymi zmiennymi społeczno-poznawczymi.
Własna skuteczność wiązała się z oczekiwaniami dotyczącymi wyników działania
66 CO SPRAWIA, IE FORMUŁUJEMY INTENCJE? BADANIA WŁASNE DOTYCZĄCE PREDYKTORÓW INTENCJI... 67

(r = 0,39; p < 0,001). W odniesieniu do związków między zmiennymi spo-

O Kobiety (BMI> 24)
ES Mężczyźni (BMl > 24)
■ Kobiety (BMl <24,1)
■ Mężczyźni (BMl <24,1)
Uwaga: + p < 0,10; ***p < 0,001.
Tłuste potrawy Mięso
RYCINA 8.1 Różnice między kobietami a mężczyznami z wagą w normie lub z wagą powyżej normy
w zakresie spożywania potraw tłustych oraz mięsa wieprzowego i wołowego
ieczno-poznawczymi a intencją stwierdzono istotną zależność między zamiarami
utrzymania prozdrowotnej diety a oczekiwaniami dotyczącymi wyników działania
(r = 0,27; p < 0,001) oraz intencją i własną skutecznością (r = 0,35; p < 0,001).
Intencja wiązała się z dietą (r = 0,20; p < 0,01) oraz BMl (r = -0,12; p < 0,05),
jednakże związki te były słabe. Oba wskaźniki odżywiania uwzględnione w bada­
niu (BMl oraz dieta) nie były ze sobą istotnie związane.
8.2.3. Sposób przeprowadzania analiz z wykorzystaniem modelowania
strukturalnego
W celu przeprowadzenia dalszych analiz zależności między zmiennymi społeczno-
-poznawczymi z modelu HAPA, intencją oraz zachowaniem przeprowadzono
analizy z wykorzystaniem modelowania strukturalnego. Posłużono się procedurą
ML (maximum likelihood), a brakujące dane uzupełniono za pomocą procedury
FIML (full information maximum likelihood). Jest to najbardziej zalecana metoda
postępowania w wypadku braku danych (Collins, Schafer, Kam, 2001), prowadząca
do mniejszych zniekształceń wyników niż jakiekolwiek inne stosowane obecnie
metody postępowania, nawet jeśli braki sięgają 25% zebranych danych (por.
Enders, Bandalos, 2001).
Analizy dopasowania danych do skonstruowanego modelu przeprowadzono za
pomocą programu AMOS 4.0 (Wothke, Arbuckle, 1997,1999). Do oceny dobroci
dopasowania danych do modelu teoretycznego wykorzystano takie wskaźniki, jak
X2, x 2/df, TLI ( Tucker-Lewis Index), CFI (Comparative Fit Index), NFI (Jłormed Fit
Index) oraz RMSEA (JRoot Mean Square Error of Approximation). Do wskaźników
stosunkowo trafnych przy małych próbach zalicza się CFI, RMSEA, x2> X2/d f
(por. Hu, Bentler, 1995). Wartość x2 powinna być jak najmniejsza (Arbuckle,
Wothke, 1997, 1999), ale jednocześnie po podzieleniu przez stopnie swobody
powinna wynosić między 1 a 2, choć dopuszcza się też wartości między 2
a 5 (Bollen, 1989). Na ogół przyjmuje się, że w wypadku rekomendowanych
wskaźników (na przykład CFI i TLI) wartości między 1 a 0,90 świadczą
o dobrym lub akceptowalnym dopasowaniu danych do modelu. Natomiast wartość
współczynnika RMSEA powinna być bliska lub mniejsza od 0,05 (Hoyle, Panter,
1995), lub mniejsza niż 0,10 (Browne, Cudeck, 1993). Wyżej wymienione indeksy
wykorzystywano we wszystkich analizach modelowania strukturalnego opisanych
w tej książce (badania 1, 2, 4, 5, 7, 9).

□ Wiek poniżej 35 lat H Wiek od 35 do 49 lat ■ Wiek powyżej 50 lat 8.2.4. Zależności między zmiennymi społeczno-poznawczymi, intencją
a dietą ocenianą za pomocą kwestionariusza
Model hipotetyczny składał się z pięciu zmiennych latentnych (por. rycina 8.3).
RYCINA 8.2 Różnice między osobami w trzech grupach wiekowych w zakresie spożywania Wskaźnikami każdej z nich były pytania kwestionariusza (wymienione w części
potraw tłustych oraz mięsa wieprzowego i wołowego dotyczącej narzędzi). Własna skuteczność, oczekiwane rezultaty zmiany zacho-
68 CO SPRAWIA, ŻE FORMUŁUJEMY INTENCJE?
wania oraz spostrzegane ryzyko stanowiły predyktory intencji. Z kolei intencja
była jedynym predyktorem zachowania. Spostrzegane ryzyko oraz oczekiwania
dotyczące wyników zostały skorelowane. Założono również, iż oczekiwania
dotyczące wyników zachowania są predyktorem własnej skuteczności. Model
ten odpowiada modelowi HAPA, a konkretnie zmiennym uwzględnionym w fazie
motywacyjnej (por. rycina 4.3).
W celu przetestowania hipotezy o mediacyjnej roli własnej skuteczności
w relacji między oczekiwanymi zyskami i stratami a intencją przeprowadzono
porównania modelu hipotetycznego z dwoma modelami zagnieżdżonymi. Anali­
zowano różnice między modelem hipotetycznym a: (1) modelem z ustalonymi
wartościami ścieżek (równe 0) od oczekiwanych zysków i strat do własnej
skuteczności oraz od własnej skuteczności do intencji (czyli porównanie modelu
zakładającego brak mediacji z modelem hipotetycznym zakładającym częściową
mediaq‘ę); (2) modelem z ustaloną wartością ścieżki (równą 0) od oczekiwanych
zysków i strat do intencji (czyli porównanie modelu zakładającego częściową
mediację z modelem zakładającym pełną mediację).
Zebrane dane były dobrze dopasowane do modelu ( x 2 = 121,87; p = 0,004;
x 2/df = 1,45; NFI = 0,99; TLI = 0,99; CFI = 0,99; RMSEA = 0,04). Zależności
między zmiennymi zaprezentowane zostały na rycinie 8.3. Spostrzegane ryzyko
8.2.5. Zależności między zmiennymi społeczno-poznawczymi, intencją
Uwaga: k - wartości ścieżek przy pytaniach kwestionariuszowych jako wskaźniku diety; BMI - wartości
ścieżek przy indeksie masy ciała jako wskaźniku diety.
RYCINA 8.3 Wyniki modelowania stukturalnego: zależności między zmiennymi z fazy motywacyjnej
modelu R-HAPA-oraz wskaźnikami odżywiania się (pytania kwestionariuszowe i indeks
masy ciała)
BADANIA WŁASNE DOTYCZĄCE PREDYKT0RÓW INTENCJI... 69
nie wiązało się istotnie ani z intenq'ą, ani z oczekiwaniami dotyczącymi wyników
zachowania. Wysokie oczekiwania dotyczące rezultatów, a także silna własna
skuteczność wiązały się z silniejszą intenq'ą rozpoczęcia diety. Oczekiwane zyski
i straty były również istotnym predyktorem skuteczności w inicjowaniu działania
i wyjaśniały 23% zmienności własnej skuteczności. Zmienne uwzględnione
w modelu wyjaśniały 24% warianqi intenq'i oraz 10% warianq'i zachowania.
W odniesieniu do pierwszej sformułowanej hipotezy przeprowadzono analizy
porównania modeli, w których zakładano równość poszczególnych ścieżek.
Analizy te wykazały, iż należy przyjąć, że ścieżki różnią się istotnie. Zależność
spostrzegane ryzyko - intenq'a jest słabsza niż zależność własna skuteczność -
intenq'a ( x 2 = 5,90; d f = l;p = 0,02).
Druga hipoteza dotyczyła mediacyjnej roli własnej skuteczności w relaqi
między oczekiwanymi zyskami i stratami a intenq'ą. Wyniki przeprowadzonych
analiz świadczą o tym, że model zagnieżdżony, zakładający brak mediaq'i, jest
istotnie gorzej dopasowany niż model hipotetyczny, zakładający występowanie
częściowej mediacji ( x 2 = 71,33; d f = 2; p = 0,005). Również model zakładający
występowanie całkowitej mediaqi okazał się gorzej dopasowany niż model
hipotetyczny ( x 2 = 5,79; d f = 1; p = 0,02). Oznacza to, iż najlepiej dopasowany
jest właśnie model hipotetyczny, który zakłada że oczekiwane zyski i straty są
częściowo mediowane przez przekonania o własnej skuteczności.
a dietą ocenianą za BMI
Analizy przeprowadzone z uwzględnieniem samoopisu dotyczącego odżywiania
się jako wskaźnika diety powtórzono z wykorzystaniem innego wskaźnika
odżywiania się, a mianowicie indeksu masy ciała. W analizach posłużono
się tymi samymi procedurami oraz tymi samymi wskaźnikami zmiennych
spoleczno-poznawczych, z wyjątkiem wskaźnika odżywiania się.
Zebrane dane były dobrze dopasowane do modelu ( x 2 = 119,78; p = 0,000;
X2Idf = 1,66; NFI = 0,99; TLI = 0,99; CFI = 0,99; RMSEA = 0,05). Zależności
między zmiennymi społeczno-poznawczymi a intencją były takie same jak
w wypadku modelu hipotetycznego, w którym wskaźnikiem zachowania były
pytania dotyczące diety (por. rycina 8.3). Spostrzegane ryzyko nie wiązało się
istotnie ani z intencją, ani z oczekiwaniami dotyczącymi wyników zachowania.
Wysokie oczekiwania dotyczące rezultatów oraz silna własna skuteczność wiązały
się z silniejszą intencją rozpoczęcia diety. Oczekiwane zyski i straty były również
istotnym predyktorem skuteczności w iniq'owaniu działania i wyjaśniały 25%
zmienności własnej skuteczności. Zmienne uwzględnione w modelu wyjaśniały
23% wariancji intencji oraz jedynie 2% wariancji zachowania.
W odniesieniu do pierwszej sformułowanej hipotezy powtórzono analizy
przeprowadzone z wykorzystaniem modeli zagnieżdżonych (por. rozdział 8.2.4.).
Uzyskano takie same rezultaty: analizy porównania ścieżek wykazały, iż zależność
 CO SPRAWIA, ŻE FORMUŁUJEMY INTENCJE?

spostrzegane ryzyko - intencja jest słabsza niż zależność własna skuteczność

- intencja (x2 = 5,06; df = 1; p = 0,02). Pozostałe zależności, mimo różnych
wariości współczynnika f), nie różniły się istotnie. Powtórzono również ana­
lizy dotyczące drugiej hipotezy, które przyniosły identyczne rezultaty. Model
zakładający brak mediacji był istotnie gorzej dopasowany niż model zakładający
występowanie częściowej mediacji (x2 = 71,03; df = 2; p = 0,000). Również
model zakładający występowanie całkowitej mediacji był gorzej dopasowany
niż model hipotetyczny (x2 = 5,92; df = 1; p = 0,02). Oznacza to, że najlepiej
dopasowany jest model hipotetyczny, zgodnie z którym oczekiwane zyski i straty ROZDZIAŁ 9
są częściowo mediowane przez przekonania o własnej skuteczności.

Badania własne dotyczące predyktorów

intencji. Badanie 2: aktywność fizyczna
internautów

W myśl teorii społeczno-poznawczej oczekiwane zyski i straty mogą się odnosić

do funkcjonowania psychologicznego, społecznego i fizycznego. Sformułowano
więc hipotezę, że wszystkie trzy rodzaje oczekiwań są istotnie związane z intencją
dotyczącą rozpoczęcia regularnej aktywności fizycznej. Celem badania była
również analiza pośrednich zależności między trzema rodzajami zysków i strat
a intencją. Sformułowano hipotezę, iż własna skuteczność pełni funkqę mediatora
w relacji między oczekiwanymi zyskami i stratami a intengą.

.1. Metoda
1.1. Osoby badane i procedura
W badaniu uczestniczyły 884 dorosłe osoby, kobiety stanowiły 60,1%, a mężczyźni
- 39,9%. Wiek badanych wahał się między 18 a 65 lat (Af = 29,34; SD = 9,79),
a indeks BMI w badanej próbie wyniósł od 18,52 do 39,67 (Af = 23,28;
SD = 3,61).
Posłużono się tą samą procedurą, która została opisana w badaniu 1. Wyko­
rzystano ankietę dostępną w intemede, a ogłoszenia o badaniach zamieszczono
 72 CO SPRAWIA, ŻE FORMUŁUJEMY INTENCJE?
na czterech komercyjnych portalach internetowych oraz na stronie internetowej
Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego. Przed wypełnieniem ankiety
osoby badane były informowane o celu badania oraz o jego anonimowości. Ponadto
uczestników zapewniono, że otrzymają informację zwrotną na temat uzyskanych
wyników badań i dlatego też proszono ich o podanie adresu poczty elektronicznej,
pod który będzie można wysłać informację. Przekazana po zakończeniu zbierania
danych informaqa zawierała uzyskane indywidualne wyniki w ankiecie oraz
wyniki grupy i ich interpretację.
9.1.2. Narzędzia
Aktywność fizyczna. Wskaźnik skonstruowano, opierając się na odpowiedziach
uczestników na trzy pytania z kwestionariusza: (a) „Jak często w ostatnim roku
wykonywal/a Pan/Pani ćwiczenia fizyczne przez co najmniej 20 minut (na przykład
jazda na rowerze, gimnastyka)?”, (b) „Jak często w ostatnim roku uprawial/a
Pan/Pani jakiś inny rodzaj aktywności fizycznej (na przykład szybki spacer)?”
oraz (c) „Jak często w ostatnim roku uprawial/a Pan/Pani jakiś sport?”. Badani
udzielali odpowiedzi na siedmiostopniowej skali (prawie nigdy, kilka razy w roku,
1-2 razy w miesiącu, prawie co tydzień, 2 razy w tygodniu, 3 razy w tygodniu,
codziennie). Średni wynik sumaryczny osiągnął wartość 12,50 (SD - 4,85).
Ładunki czynnikowe (w modelowaniu strukturalnym) wyniosły odpowiednio 0,88;
0,62 i 0,84, a wartość współczynnika rzetelności Cronbacha - 0,82.
Intencja. Wskaźnikiem intenq'i dotyczącej regularnego uprawiania aktyw­
ności fizycznej były odpowiedzi dotyczące trzech pozycji kwestionariusza.
Pytanie wprowadzające brzmiało: „Jakie są Pana/Pani zamiary na najbliższy
rok?”, a osoby badane były proszone o ustosunkowanie się do następujących
twierdzeń: (a) „Zamierzam regularnie wykonywać ćwiczenia fizyczne przez co
najmniej 20 minut, co najmniej dwa razy w .tygodniu (na przykład jazda na
rowerze, gimnastyka)”, (b) „Zamierzam regularnie uprawiać jakiś inny rodzaj
aktywności fizycznej (na przykład szybki spacer)” oraz (c) „Zamierzam regularnie
uprawiać jakiś sport”. Odpowiedzi udzielano na skali od 1 (nie) do 4 (tak).
Uzyskano średni wynik sumaryczny o wartości 9,52 (SD = 2,26). Ładunki
czynnikowe wyniosły odpowiednio 0,83; 0,64 i 0,74, a wartość współczynnika
alfa Cronbacha - 0,80.
Spostrzegane ryzyko. Wykorzystano trzy pytania odnoszące się do względ­
nego ryzyka. Po zdaniu wprowadzającym skalę: „Porównując siebie z osobami
tej samej płci i w tym samym wieku, jak ocenia Pan/Pani prawdopodobieństwo,
że kiedykolwiek”, uczestnicy proszeni byli o oszacowanie prawdopodobieństwa
zachorowania za pomocą trzech twierdzeń: (a) „będzie Pan/Pani mieć nowotwór
(na przykład układu pokarmowego [odbytnicy], piersi, prostaty)”, (b) „będzie
Pan/Pani mieć zawał” oraz (c) „będzie Pan/Pani mieć inne choroby układu
krążenia”. Odpowiedzi udzielano na siedmiostopniowej skali od -3 (zdecydo­
wanie poniżej średniej) do +3 (zdecydowanie powyżej średniej). Otrzymano
b a d a n ia w ł a s n e d o ty c zą c e p r e d y k t o r ó w in t e n c ji ... 73
średni wynik sumaryczny równy -0,45 (SD = 3,61). Ładunki czynnikowe
wyniosły odpowiednio 0,59; 0,88 i 0,87, a wartość współczynnika alfa Cron­
bacha - 0,82.
Społeczne oczekiwane straty. Do pomiaru tej zmiennej wykorzystano dwie
pozyq'e. Po zdaniu wprowadzającym: „Jakie byłyby dla Paną/Pani «za» i «przeciw»
dotyczące rozpoczęcia regularnych ćwiczeń fizycznych? Gdybym zaczął/zaczęła
uprawiać regularne ćwiczenia, to... ”, badani określali siłę następujących oczeki­
wań: (1) „...przeszkadzałoby to moim domownikom” oraz (2) „...byłaby to dla
mnie i dla mojej rodziny duża trudność, bo wszyscy są przyzwyczajeni do takiego
trybu życia, jaki prowadziłem/prowadziłam do tej pory”. Odpowiedzi wahały się od
1 (całkowicie prawdziwe) do 4 (w ogóle nieprawdziwe). Średni wynik sumaryczny
osiągnął wartość 7,02 (SD - 1,49). Ładunki czynnikowe wyniosły odpowiednio
0,65 i 0,92. Pozycje skali były istotnie skorelowane (r = 0,60; p < 0,0001).
Fizyczne oczekiwane zyski. Do pomiaru tej zmiennej wykorzystano dwie
pozycje. Po zdaniu wprowadzającym, przytoczonym powyżej badani określali
siłę następujących oczekiwań: (1) „...moja kondycja poprawiłaby się” oraz
(2) „.. .byłbym zadowolony/ byłabym zadowolona, że dbam o zdrowie”. Odpowie­
dzi wahały się od 1 (w ogóle nieprawdziwe) do 4 (całkowicie prawdziwe). Średni
wynik sumaryczny pomiaru to 7,48 (SD = 1,16). Ładunki czynnikowe wyniosły
odpowiednio 0,68 i 0,83. Pozyqe skali były istotnie skorelowane (r = 0,59;
p < 0,0001).
Psychologiczne oczekiwane straty. Posłużono się trzema pozyq'ami
kwestionariusza. Po zdaniu wprowadzającym, badani określali silę następujących
oczekiwań: (1) byłoby to trudne i męczące”, (2) traciłbym/traciłabym
na to dużo czasu” oraz (3) „...musiałbym/musiałabym zrezygnować z wielu
rzeczy, które lubię robić, bo poświęcałbym/poświęcałabym czas na ćwiczenia”.
Odpowiedzi wahały się od 1 (całkowicie prawdziwe) do 4 (w ogóle nieprawdziwe).
Średni wynik sumaryczny osiągnął wartość 8,22 (SD = 2,65). Ładunki czynni­
kowe wyniosły odpowiednio 0,70; 0,73 i 0,67. Wartość współczynnika rzetelności
była satysfakcjonująca (a = 0,75).
Własna skuteczność w inicjowaniu działania. Do pomiaru tej zmiennej
wykorzystano cztery pozycje kwestionariusza. Po zdaniu wprowadzającym skalę:
„Proszę pomyśleć o rozpoczynaniu ćwiczeń. Początki są zawsze trudne. W jakim
stopniu jest Pan/Pani pewien/pewna, że potrafi rozpocząć regularną aktywność
fizyczną? Jestem pewien/pewna, że potrafię od razu zaangażować się w ćwi­
czenia fizyczne... ”, uczestnicy oceniali prawdziwość następujących przekonań:
(1) nawet, gdy będę musiał/a się przemóc do tego, by zacząć ćwiczyć od
zaraz”, (2 ) nawet jeśli będę musiał/a znaleźć na to czas”, (3 ) nawet, jeśli
będę musial/a znaleźć ludzi, którzy mi w tym pomogą”, (4 ) nawet, gdybym
musiał/a przeorganizować swoje codzienne życie”. Odpowiedzi udzielano na skali
od 1 (całkowicie prawdziwe) do 4 (w ogóle nieprawdziwe). Uzyskano średni
wynik sumaryczny równy 11,72 (SD = 3,50). Ładunki czynnikowe wyniosły
odpowiednio 0,72; 0,75; 0,50 i 0,65. Współczynnik rzetelności alfa Cronbacha
osiągnął wartość 0,89.
74 CO SPRAWIA, ŻE FORMUŁUJEMY INTENCJE? BADANIA w ł a s n e d o t yczą c e PREDYKTORÓW INTENCJI... 75

9.2. Wyniki
9.2.1. Opisowa analiza zachowań: aktywność fizyczna
Częstotliwość uprawiania sportu została zaprezentowana na rycinie 9.1. Co trzeci
badany angażował się w uprawianie sportu co najmniej dwa razy w tygodniu.
Pozostała część uczestników badania (68,4%) angażowała się w uprawianie sportu
mniej niż raz na tydzień. W wykonanie ćwiczeń fizycznych przez co najmniej 40
minut tygodniowo angażowało się 46,5% populacji (por. rycina 9.2).
Wskaźnik częstości uprawiania sportu
□ nigdy - kilka razy w roku
■ 1-4 razy w miesiącu
■ 2-3 razy w miesiącu
i§ codziennie
RYCINA 9.1 Częstotliwość uprawiania sportu wśród internautów
Mężczyźni częściej niż kobiety uprawiali różnego rodzaju sport (F[l,821] =
= 8,79; p < 0,01). Badani zgłaszali uprawianie sportu przeciętnie 1-4 razy
w miesiącu. Stwierdzono również tendencję do występowania różnic między
płciami w odniesieniu do intensywnej aktywności fizycznej (F[l,819] = 3,00;
p < 0,09). Ogólnie, uczestnicy deklarowali, że w intensywną aktywność fizyczną
angażują się przeciętnie prawie jeden raz w każdym tygodniu (por. rycina 9.3).
Porównania grup wiekowych nie wykazały występowania różnic między-
grupowych. W odniesieniu do intensywnej (F[2,829] = 1,69; p = n.i.), a także
umiarkowanej aktywności fizycznej (F[2,829] = 2,12; p = n.i.) oraz uprawiania
sportu (F[2,831] = 2,06; p = n.i.) stwierdzono brak istotnych zależności między
wiekiem a trybem życia. Zależności dotyczące grup wiekowych zaprezentowano
na rycinie 9.4
9.2.2. Wyniki wstępne: analizy korelacji
Wszystkie zmienne uwzględnione w modelu wiązały się istotnie z siłą intencji
dotyczącej rozpoczęcia aktywnego trybu życia (por. tabela 9.1). Stwierdzono
również związki między aktywnością fizyczną a wszystkimi zmiennymi uwzględ­
nionymi w badaniu, z wyjątkiem zależności między fizycznymi oczekiwanymi
zyskami a zachowaniem. Najsilniejszy związek stwierdzono dla intencji: osoby,
które zamierzały być aktywne fizycznie w ciągu najbliższego roku, najczęściej
były aktywne fizycznie.

TABELA 9.1 Korelacje między zmiennymi społeczno-poznawczymi i aktywnością fizyczną

w badaniu internautów
Wskaźnik częstości angażowania się Zmienna Oczekiwane zyski i straty Własna Intencja Aktywność
w intensywną aktywność fizyczną fizyczne psychiczne społeczne skuteczność fizyczna
□ nigdy-kilka razy w roku Ryzyko -0,06 -0 ,14*** -0,08* -0,08* -0,14* -0,23**
■ 1-4 razy w miesiącu Oczekiwane zyski i straty:
fizyczne 0,00 0,13*** 0,26*** 0,26*** 0,00
■ 2-3 razy w miesiącu psychiczne 0,45*** 0,27*** 0,41*** 0,46***
H codziennie społeczne 0,21*** 0,30*** 0,28***
Własna skuteczność 0,41*** 0,26***
Intencja 0,59***
RYCINA 9.2 Częstotliwość uprawiania ćwiczeń fizycznych przez co najmniej 20 minut wśród internautów Uwaga: *p < 0,05; **p < 0,01; ***p < 0,001.

Celem wstępnych analiz było określenie poziomu aktywności fizycznej
w badanej populacji. Podobnie jak w wypadku diety, pod uwagę wzięto możliwość
występowania różnic międzypłciowych (por. rycina 9.3) oraz wiekowych (por.
rycina 9.4). Uczestników badania podzielono na trzy grupy wiekowe: poniżej 35.
roku życia, pomiędzy 35. a 49. rokiem życia oraz powyżej 50. roku życia.
9.2.3. Wyniki modelowania strukturalnego
W celu przeprowadzenia analiz zależności między zmiennymi społeczno-po­
znawczymi z modelu HAPA, intencją oraz zachowaniem wykorzystano mode­
lowanie strukturalne. Posłużono się tymi samymi procedurami, co w wypadku
76 CO SPRAWIA, ŻE FORMUŁUJEMY INTENCJE? BADANIA WŁASNE DOTYCZĄCE PREDYKTORÓW INTENCJI... 77

poprzednich analiz. Wykorzystano procedurę ML, a brakujące dane uzupełniono

za pomocą FIML.
W odniesieniu do pierwszej hipotezy skonstruowano model hipotetyczny
□ Kobiety składający się z siedmiu zmiennych latentnych (por. rycina 9.5). Wskaźnikami
■ Mężczyźni każdej zmiennej latentnej były pytania kwestionariusza (wymienione w części
dotyczącej narzędzi). Własna skuteczność, psychiczne, fizyczne i społeczne
oczekiwane zyski i straty oraz spostrzegane ryzyko stanowiły predyktory intencji.
W modelu hipotetycznym intencja była jedynym predyktorem zachowania.
Spostrzegane ryzyko oraz fizyczne oczekiwane zyski i straty zostały skorelowane.
Również wszystkie trzy rodzaje oczekiwanych zysków i strat zostały skorelo­
wane. Założono ponadto, że oczekiwane zyski i straty są predyktorem własnej
skuteczności.
Zebrane dane były dobrze dopasowane do modelu hipotetycznego (x2 = 722,42;
p = 0,000; x 2/df= 4,60; NFI = 0,98; TLI = 0,98; CFI = 0,99; RMSEA = 0,06).
Istotne zależności między zmiennymi zaprezentowano na rycinie 9.5. Wyższe
spostrzegane ryzyko wiązało się z silniejszą intencją rozpoczęcia aktywności
fizycznej. Wysokie psychiczne i fizyczne oczekiwane zyski i straty, a także
Intensywna Umiarkowana Sport silna własna skuteczność wiązały się z silniejszą intencją rozpoczęcia aktywności
Uwaga: + p < 0,10; ** p < 0,01. fizycznej. Fizyczne i psychiczne oczekiwane zyski i straty były istotnym
predyktorem skuteczności w inicjowaniu działania i wyjaśniały 23% zmienności
RYCINA 9.3 Różnice między kobietami a mężczyznami w zakresie częstości uprawiania własnej skuteczności. Zmienne uwzględnione w modelu wyjaśniały 44% wariancji
umiarkowanej aktywności fizycznej, intensywnej aktywności fizycznej i sportu intencji oraz aż 53% wariancji aktywności fizycznej. Stwierdzono więc, że
(próba internautów) psychiczne i fizyczne oczekiwane zyski i straty oraz spostrzegane ryzyko i własna
skuteczność w inicjowaniu działania są istotnie związane z intencją. Zależności
□ Wiek poniżej 35 lat między oczekiwanymi zyskami i stratami a intencją były bezpośrednie oraz
■ Wiek 35-49 lat pośrednie. Własna skuteczność pełniła funkcję mediatora.
CO co* ■ Wiek powyżej 50 lat
.2 5
I i?
■O§JIo

!S
Ö %.

5*

Intensywna Umiarkowana Sport

RYCINA 9.4 Różnice między trzema grupami wiekowymi w zakresie częstości uprawiania
umiarkowanej aktywności fizycznej, intensywnej aktywności fizycznej i sportu RYCINA 9.5 Wyniki modelowania strukturalnego: zależności między zmiennymi z fazy motywacyjnej
(próba internautów) modelu HAPA oraz wskaźnikiem aktywności fizycznej (próba internautów)
 DYSKUSJA WYNIKÓW BADAŃ 1 i 2
10.2. Dieta oraz aktywność fizyczna: rola spostrzeganego
ryzyka
ROZDZIAŁ 10
Dyskusja wyników badań 1 i 2
10.1. Dieta oraz aktywność fizyczna
Wstępne analizy wykazały, iż badani z nadwagą lub otyłością zgłaszali dość
rzadkie jedzenie tłustych pokarmów oraz mięsa bogatego w tłuszcze. Przeciętnie,
deklarowali spożywanie tego rodzaju pokarmów rzadziej niż raz dziennie, co jest
zgodne z zaleceniami nowej piramidy żywieniowej (por. Willett, 2002). Osoby
z nadwagą lub otyłością prawdopodobnie usiłują obniżyć wagę ciała, zmniejszając
ilość tłuszczów w swoim jadłospisie. W związku z tym zgłaszane przez
nich zachowania odpowiadają przyjętym i najczęściej zalecanym przez lekarzy
i dietetyków zasadom żywienia, sformułowanym w piramidzie żywieniowej na
początku lat dziewięćdziesiątych (por. U.S. Department of Agriculture, 1992).
Również w nowszej propozycji zaleca się ograniczanie tego rodzaju pokarmów.
Aktywność fizyczna około 60% badanej populacji jest przeciętnie niska, stąd
określenie „populacja o siedzącym trybie życia”. Angażowanie się raz w tygodniu
lub rzadziej w intensywną aktywność fizyczną i równie rzadkie uprawianie
innej, umiarkowanej aktywności fizycznej oraz sporadyczne uprawianie sportu
odpowiada przeciętnemu, pasywnemu stylowi życia w wysoko uprzemysłowio­
nych krajach. Fakt, iż jest to normą statystyczną, oznacza prawdopodobnie, że
pasywny fizycznie tryb życia jest modelowym zachowaniem. Należy przy tym
dodać, iż badana populacja (lub przynajmniej jej część) może się charakteryzować
przeciętnie wysoką dbałością o własny stan zdrowia, procedura badania bowiem
wiązała się z selekq'ą osób, które odwiedzają medyczne portale internetowe oraz
są zainteresowane zachowaniami promującymi zdrowie. Badaną grupę należałoby
zatem porównać z bardziej reprezentatywną próbą osób.
79
Pierwsza ze sformułowanych hipotez w badaniu 1 dotyczyła roli spostrzeganego
ryzyka w podejmowaniu intencji o prozdrowotnym, niskotłuszczowym odżywianiu
się. W związku z nadmierną wagą ciała uczestnicy badania 1 są w większym stop­
niu zagrożeni różnymi chorobami wynikającymi z niewłaściwej diety. Jednakże
nierealistycznie szacowali, że owo ryzyko jest takie same jak u ich rówieśników.
Badania własne potwierdziły, że spostrzegane ryzyko zachorowania na
choroby związane z wysokotluszczową dietą, takie jak choroby układu krążenia
i nowotwory, nie jest znacząco związane z siłą intencji dotyczącej utrzymania
prozdrowotnej diety. Podobne rezultaty uzyskano w badaniu 2. Stwierdzone
zależności między spostrzeganym ryzykiem a intencją dotyczącą rozpoczęcia
regularnej aktywności fizycznej były słabe lub nieistotne. Wśród uwzględnionych
predyktorów intencji ten czynnik odgrywał najmniej istotną rolę w formułowaniu
intencji: silniej związane były psychiczne i fizyczne oczekiwane zyski i straty oraz
własna skuteczność w inicjowaniu działania.
Zgodnie ze zdroworozsądkowym podejściem do spostrzeganego ryzyka,
diety i zamiarów jej zmiany, można by się spodziewać, iż wśród tych osób,
które w rzeczywistości stanowią grupę ryzyka dla występowania wielu chorób
związanych z otyłością czy brakiem aktywności fizycznej, świadomość ryzyka
będzie wysoka, a przekonanie, że jest się realnie zagrożonym wystąpieniem
różnych chorób, będzie ważnym czynnikiem podjęcia decyzji: „zmieniam swój
styl życia”. Na takiej zasadzie opiera się wiele działań edukacyjnych i in­
terwencyjnych, które w grupach wysokiego ryzyka dodatkowo się zwiększa,
aby w ten sposób doprowadzić do zmiany intencji i zachowania (por. Marcy
i in., 2002; Sutton, 2002b). W myśl teorii społecznych oraz teorii zachowań
zdrowotnych spostrzegane ryzyko jest ważnym czynnikiem w podejmowaniu
decyzji dotyczących różnych zachowań. Dlaczego więc w badaniu 1 stwierdzono,
że nie odgrywa ono znaczącej roli?
Po pierwsze, można to wytłumaczyć brakiem wrażliwości, „zaszczepieniem”
na informację dotyczącą ryzyka. Rola spostrzeganego ryzyka mogła być silna
w okresie, gdy informacje na temat zależności między stylem życia a zachoro­
waniami nie były popularyzowane. Obecnie informacje o podwyższonym ryzyku
zachorowania i gorszym zdrowiu osób z nadwagą są wszechobecne, co znajduje
odzwierciedlenie w języku potocznym („otyli żyją krócej”, „sport to zdrowie”),
powszechnie występują w mass mediach i można założyć, że są znane większości
społeczeństwa.
Im częściej informacja taka jest powtarzana, tym mniejszy ładunek emo­
cjonalny zawiera. Zakłada się, iż zależności między spostrzeganym ryzykiem
a zmianą zachowania kształtują się następująco: w związku z tym, że jednostka
spostrzega zagrożenie, pojawiają się u niej negatywne emocje, które pragnie zre­
dukować zmieniając zachowanie (lub formułując intencję o zmianie zachowania;

CO SPRAWIA, ŻE FORMUŁUJEMY INTENCJE?
por. Taylor, 1995). Powszechność i wielokrotna ekspozycja informacji o zależności
między niezdrowym zachowaniem a zachorowaniami powodują, że przestają
one budzić negatywne emocje. Wielokrotne informowanie o tych zależnościach
doprowadza prawdopodobnie do większej wiedzy, ale jednocześnie wywołuje zo­
bojętnienie na komunikat. Tym samym spostrzegane ryzyko przestaje odgrywać
rolę czynnika motywującego do podjęcia działania.
Zakłada się, że przy wyższym spostrzeganym zagrożeniu jednostka dąży do
jego redukcji, usiłując zmniejszyć dysonans poznawczy wynikający ze spostrze­
ganych negatywnych konsekwencji własnego zachowania. Jak już wspominano,
przewidywania te opierają się na założeniu, iż spostrzegane ryzyko wywołuje
emocje negatywne, a jednostka dąży do ich obniżenia przez działania mające
zniwelować ryzyko (czyli na przykład sformułowanie intencji o prozdrowotnej
diecie lub regularnej aktywności fizycznej; por. Taylor, 1995, 1999). Jednakże
nawet jeśli pierwsza część tego założenia jest prawdziwa (to znaczy spostrze­
gane wysokie ryzyko zachorowania wpływa na wzrost negatywnych emocji),
w wypadku drugiej tak być nie musi. Istnieją różne sposoby radzenia sobie
z emocjami negatywnymi i poczuciem zagrożenia. Koncepcje radzenia sobie
ze stresem dostarczają wielu wskazówek, z których wynika, że jednostka
zamiast działać, może radzić sobie z zagrożeniem przez unikanie, angażo­
wanie się w czynności zastępcze bądź koncentrowanie się na negatywnych
emocjach, ale bez podejmowania działań mających na celu zmianę sytuacji
(por. Heszen-Niejodek, 1996; Wrześniewski, 1996). Zamiast zaangażować się
w działania prowadzące do redukcji ryzyka (na przykład sformułować intencję
o zmianie zachowania), osoba zaczyna unikać wszelkich treści dotyczących
możliwości zachorowania, w tym też informaq’i o związkach między dietą,
aktywnością fizyczną a zachorowaniami, co paradoksalnie może prowadzić do
umacniania starych nawyków.
Spadek roli spostrzeganego ryzyka może mieć związek z popularyzowaniem
wiedzy na temat badań genetycznych. Coraz częściej spotyka się informacje, że
nadwaga oraz otyłość, choroby nowotworowe (na przykład rak piersi), a także
choroby układu krążenia śą dziedziczne. Popularne czasopisma zamieszczają
teksty, z których wynika, iż otyłość jest zdeterminowana genetycznie w 70%
(Nash, 2003). Na podstawie takich informacji badani mogą wnioskować, że
zarówno występowanie chorób, jak i waga ciała są zdeterminowane genetycznie,
a więc pozostają poza kontrolą jednostki. Spostrzegane ryzyko może być większe
lub mniejsze, jednak nie odgrywa już roli czynnika motywującego do działań,
sprawiającego, że jednostka sformułuje decyzję. Zarówno samo prawdopodobień­
stwo zachorowania, jak i waga ciała mogą być spostrzegane jako wynikające
z czynników genetycznych („Owszem, jestem otyła, jest prawdopodobne, że
zachoruję, ale wynika to z moich genów”). A zatem nawet jeśli spostrzegane
ryzyko nadal budzi emocje negatywne, to działania mające na celu redukcję emocji
nie będą dotyczyły zmiany diety czy wagi ciała (gdyż tej nie można zmienić, bo jest
„zaprogramowana”), ale będą służyły obniżeniu poziomu emocji negatywnych, na
przykład przez angażowanie się w aktywności zastępcze.
r i Ii i r I 1 I > , n < ')
t. ; . te.-. I -J V • . ..J te:. M -..J V— - jU L: . .uJ te. --J t. : . ' -yJ
DYSKUSJA WYNIKÓW BADAŃ 1 i 2 81
Brak zależności między spostrzeganym ryzykiem a intenq‘ą zmiany zacho­
wania może być również specyficzny dla problemów związanych z nadwagą lub
otyłością. Według jednej z teorii otyłości, jedzenie odgrywa ważną rolę w regulacji
emocji (por. Hawks, Gast, 1998; Ogińska-Bulik, 1999). Osoby z nadwagą często
obniżają poziom negatywnych emoqi, spożywając pokarmy zawierające między
innymi cukier. Jeśli więc spostrzegane ryzyko jest subiektywnie wysokie,
wzrasta poziom emoq'i negatywnych, które można regulować między innymi
za pomocą intencji i działania, to znaczy jedzenia („Jeśli będzie mi źle, zjem
sobie coś dobrego i to poprawi mi nastrój”). W badaniu 1 zależność między
spostrzeganym ryzykiem a intencją do utrzymywania prozdrowotnej diety okazała
się nieistotna, ale kierunek byl zgodny z przytoczoną prawidłowością. Osoby
o wyższym spostrzeganym ryzyku miały nieco słabszą intencję zmiany diety
na prozdrowotną. Badania osób z otyłością potwierdzają zależności między
negatywnymi emocjami a spożywaniem wysokokalorycznej żywności. Analizując
zmiany zachowania uczestników programu redukcji wagi dala, stwierdzono,
iż wzrost negatywnych emocji poprzedzał nawrót do nawyków objadania się
(Drapkin, Wing, Shiffman, 1995). Zależnośd między nimi stwierdzono u 87%
uczestników programu, którzy znaleźli się w tak zwanych sytuacjach ryzyka dla
objadania się (uroczystości rodzinne, oglądanie telewizji, kłótnie z partnerem,
stres w pracy). Podobne zależnośd uzyskali Schwarzer i Renner (2000), którzy
stwierdzili, iż wśród osób z nadwagą spostrzegane ryzyko nie odgrywało istotnej
roli w formułowaniu intencji o niskotluszczowej diecie.
Modelem teoretycznym, w którym silnie akcentuje się znaczenie spostrze­
ganego ryzyka, jest PAPM (Weinstein i in., 1998). Ryzyko jest tu czynnikiem
mobilizującym jednostkę do działania (Weinstein i in., 1998). Jednakże sam autor
modelu zauważa, iż wpływ spostrzeganego ryzyka ogranicza się do wczesnych
etapów procesu zmiany zachowania. Weinstein i Nicolich (1993) podkreślają, że
samo antycypowanie zmiany zachowania prowadzi do spadku spostrzeganego
ryzyka, które nie ma już wpływu na dalsze etapy zmiany zachowania. Osoby
z nadwagą lub otyłością, które sformułowały intenq'ę, mogą uważać, że wkrótce
rozpoczną dietę, a więc podwyższone ryzyko zachorowania, wynikające z ich
sposobu odżywiania się, ulegnie redukcji.
Podsumowując, można stwierdzić, iż zgodnie z pierwszą hipotezą ryzyko jest
słabo związane lub nie jest istotnie związane z formułowaniem intencji o zmianie
zachowania na sprzyjające zdrowiu. Niezależnie od przyczyn braku występowania
tej relaq'i (lub słabości tej relacji), odkrycie to stawia pod znakiem zapytania
zasadność używania tego konstruktu w modelach zmiany zachowań zdrowotnych.
W związku z tym można postulować usunięcie spostrzeganego ryzyka z modelu
HAPA. Wyniki zaprezentowanych badań kwestionują rolę ryzyka w odniesieniu
do zachowań promujących zdrowie lub prewencyjnych. Jednak niektórzy ba­
dacze są zdania, że spostrzegane ryzyko odgrywa główną rolę w odniesieniu
do zachow ań detekcyjnych, na przykład samobadania piersi czy regularnego
badania przesiewowego dotyczącego raka jelita grubego (Rothman, Martino,
Bedell, Detweiler, Salovey, 1999). A zatem czynnik ten można by ostatecznie
 £ J Lt I t > i.- I 1 L / U ! J i- .) I .1
82 CO SP/MW/Ą ŻE FORMUŁUJEMY INTENCJE?
wyeliminować dopiero po przetestowaniu zależności między intencją a takimi
właśnie zachowaniami oraz odwołując się do wyników badań eksperymentalnych
na ten temat.
10.3. Wfasna skuteczność jako mediator relacji
oczekiwane zyski i straty - intencja
Badania potwierdziły hipotezę, głoszącą, że własna skuteczność dotycząca
inicjowania działania pełni funkq’ę mediatora między oczekiwanymi zyskami
i stratami a intencją wcielenia w życie niskotłuszczowej diety. Takie same
zależności stwierdzono w analizach dotyczących związków między oczekiwanymi
zyskami i stratami, własną skutecznością i intencją dotyczącą prowadzenia
aktywnego fizycznie trybu życia. Oznacza to, iż poza bezpośrednim związkiem
między oczekiwanymi zyskami i stratami konieczne jest uwzględnienie po­
średnich zależności, w których własna skuteczność pełni funkcję mediatora.
By sformułować intencję o prozdrowotnej diecie, nie wystarczy myśleć o jej
zyskach i stratach. Osoby z nadwagą lub otyłością, które szacują, iż rozpoczęcie
prozdrowotnej diety doprowadziłoby do wzrostu zadowolenia z troski o siebie,
zmniejszenia zagrożenia zdrowia oraz ogólnej poprawy samopoczucia, nie są
w stanie podjąć intencji, opierając się jedynie na takich oczekiwaniach. By decyzja
została sformułowana, potrzebne są przekonania o własnych możliwościach
dotyczących rozpoczęcia tego działania w przyszłości.
Zgodnie z teorią społeczno-poznawczą Bandury (1997, 2000) to oczekiwane
zyski i straty pełnią funkcję mediatora w relacji własna skuteczność - intencja.
Z drugiej strony autor tej teorii zakłada, że własna skuteczność jest zmienną
najbliższą zachowaniu, a więc nie powinna być mediowana przez inne zmienne.
Te dwa założenia są ze sobą częściowo sprzeczne. Móżna sądzić, że myślenie na
temat, „co dzięki temu zyskam, a co stracę”, poprzedza przekonania „mogę to
zrobić, niezależnie od wszelkich trudności” (por. Schwarzer, 1992). Oczekiwane
zyski i straty mogą wpływać na wartościowanie określonych działań.
Jeśli nie weźmie się pod uwagę własnej skuteczności, zależnie od oczekiwa­
nych zysków i strat jednostka może sformułować sąd „warto będzie kiedyś coś
zrobić z nadwagą”. Omawiane oczekiwania w niewielkim stopniu są związane
z taką podstawową cechą intencji, jak jej wymiar czasowy. Intencja odnosi się
do pewnego okresu (w ciągu miesiąca, w ciągu roku) oraz wytycza początek
planowanej zmiany. Zgodnie z definicją Ajzena (1991, 2002) sformułowana
intencja zawiera treści dotyczące momentu rozpoczęcia przyszłych działań
oraz czasu ich trwania (w ciągu najbliższych 30 dni, w najbliższym roku).
Zasadniczym czynnikiem wpływającym na podjęcie intencji jest przekonanie, że
potrafi się zainicjować działania w określonym momencie. Osoba o silnym takim
przekonaniu powinni być bardziej skłonna podjąć intencję, w której zakłada się
natychmiastową zmianę zachowania, czyli zmianę „od dzisiaj”.
t.
DYSKUSJA WYNIKÓW BADAŃ 1 i 2 83
W badaniu 1 własna skuteczność dotycząca iniq'owania działania pełniła
funkcję najsilniejszego predyktora intenqi utrzymywania niskotłuszczowej diety.
W badaniu 2 psychiczne oczekiwane zyski i straty okazały się nieco silniej wiązać
z podejmowaniem intencji o regularnej fizycznej aktywności, natomiast własna
skuteczność dotycząca inicjowania była silniej związana z intencją o rozpoczęciu
prozdrowotnej diety niż pozostałe zmienne uwzględnione w modelu. Na pod­
stawie przeprowadzonych badań 1 i 2 można założyć, że własna skuteczność
w inicjowaniu działań odgrywa główną rolę jako czynnik bezpośrednio oraz
pośrednio związany z podejmowaniem intenq'i. Przeświadczenie o tym, że
jest się w stanie w przyszłości zainicjować działania bez ich odkładania, że
potrafi się tak zorganizować swoje funkcjonowanie, by możliwe było rozpoczęcie
prozdrowotnych działań, sprawia, że jednostka jest w stanie sformułować
intenqę.
10.4. Oczekiwane zyski i straty związane z intencją
Hipoteza sformułowana w badaniu 2 dotyczyła roli psychicznych, fizycznych
i społecznych oczekiwanych zysków i strat. Stwierdzono, że dwa pierwsze rodzaje
zysków są istotnymi predyktorami intencji dotyczącej aktywnego trybu życia.
Najsilniejszym predyktorem tej intenq'i okazały się oczekiwane zyski psychiczne.
Bariery w prowadzeniu aktywnego trybu życia mogą dotyczyć wszystkich
obszarów funkcjonowania jednostki. Niektóre badania wskazują na to, że główną
przeszkodą są zwłaszcza czynniki środowiskowe dotyczące braku infrastruktury
(na przykład brak ścieżek do jazdy rowerem, stosunkowo blisko położonych
parków lub terenów, gdzie można uprawiać jogging albo szybko spacerować,
basenów bądź klubów sportowych). Booth i współpracownicy (2000) przeprowa­
dzili badania, w których zaobserwowano, że bariery społeczne (lub ich brak),
takie jak nieobecność osób wspierających zamiary (lub obecność takich osób
i ich wsparcie), nie odgrywały istotnej roli w iniq‘owaniu działań. Można jednak
sądzić, że spostrzegane wsparcie społeczne (lub jego brak) odgrywa pewną rolę
w okresie utrzymywania zmiany zachowania oraz w ograniczaniu nawrotów.
Można założyć, że głównym czynnikiem wyjaśniającym sformułowanie inten­
cji o podjęciu jakichkolwiek działań prozdrowotnych, w tym także aktywności
fizycznej, są oczekiwane zyski fizyczne. Poprawa zdrowia czy własnej kondyq'i
oraz związane z tym zadowolenie to podstawowe hasła promujące zachowania
prozdrowotne („zadbaj o siebie”, „zadbaj o swoją kondyq'ę”). Badanie 2 wykazało,
że zależność ta jest wprawdzie istotna, ale nie tak silna, jak można by się było
spodziewać. Oczekiwane straty psychiczne były nieco silniejszym predyktorem
podjęcia intenq'i o rozpoczęciu działania niż oczekiwane zyski fizyczne.
Jak wcześniej pisano, okazało się również, że inne przekonania dotyczące zdro­
wia miały stosunkowo niewielkie znaczenie (czynnikiem takim było spostrzegane
ryzyko zachorowania). Tak więc obie zmienne odnoszące się do stanu zdrowia,
zarówno spostrzegane potenq'alne zagrożenie chorobami, jak i spostrzegane

CO SPRAWIA, ŻE FORMUŁUJEMY INTENCJE?
potencjalne zyski w kondycji i zdrowiu, okazały się nie najlepszymi predyktorami
formułowania intencji.
Inną przyczyną braku zależności między oczekiwanymi zyskami zdrowotnymi
a zachowaniem (poza opisanymi w dyskusji dotyczącej ryzyka) może być duży
dystans czasowy między osiągnięciem spodziewanych zysków a sformułowaniem
intencji lub inicjacją zachowania. Zmiana diety na prozdrowotną i rozpoczęcie
aktywnego trybu życia nie przynoszą natychmiastowej poprawy stanu zdrowia,
ale wymagają miesięcy ćwiczeń i diety, by doprowadzić do znacznego ubytku
wagi i trwałego obniżenia poziomu cholesterolu lub podwyższenia wydolności
układu sercowo-naczyniowego. Brak szybko zauważalnych efektów może być
powodem tego, że jednostki zorientowane na teraźniejszość, które mają problemy
z odroczeniem gratyfikagi, nie sformułują intencji o zmianie. Jedynie osoby
0 silnej orientacji na przyszłość są w stanie formułować intenqe dotyczące
działań, które będą przynosiły zyski w odległej perspektywnie czasowej (futurę
orientation; por. Strathman, Gleicher, Boninger, Edwards, 1994). Prawdopo­
dobnie orientacja na przyszłość pełni funkcję mediatora między fizycznymi
oczekiwanymi zyskami i stratami oraz spostrzeganym ryzykiem. Motywacja
do podjęcia zachowań promujących zdrowie (takich jak dieta czy aktywność
fizyczna) jest silnie zdeterminowana przez poznawczą reprezentację przyszłych
stanów (por. Bandura, 1997). Są to takie wyobrażenia, jak „będę szczupły”,
„będę miał dobre samopoczucie”, „inni będą zadowoleni z mojego wyglądu
1 zmiany”. Wszystkie te oczekiwane zyski są reprezentacją przyszłości, jed­
nakże poprawa stanu zdrowia może się wydawać jeszcze bardziej odległa
niż zmiana wyglądu czy wagi. Obserwowalne zmiany stanu zdrowia (lub
raczej różnice) dotyczą bowiem przede wszystkim mniejszej liczby zachorowań
wśród osób powyżej 60. roku życia. Tak więc, zwłaszcza dla młodych ludzi,
są to jedne z działań ludzkich o konsekwencjach najbardziej odroczonych
w czasie.
Wśród oczekiwań największe znaczenie miały spodziewane straty psychiczne.
Uczestnicy, którzy uważali, że rozpoczęcie aktywnego trybu życia byłoby
męczące, wiązałoby się z utratą dużej ilości czasu lub z koniecznością rezygnacji
z wielu łubianych aktywności, mieli słabsze intencje dotyczące prowadzenia
aktywnego trybu życia w przeciągu najbliższego roku. Zależności między tymi
oczekiwaniami a intencją były umiarkowane.
Siłę tych zależności może tłumaczyć między innymi krótki dystans czasowy
między wystąpieniem tych negatywnych konsekwencji a inicjacją zachowania. De
facto wszystkie negatywne konsekwencje mogą się pojawić niemal natychmiast
po zmianie zachowania, czyli na przykład w pierwszym tygodniu po rozpoczęciu
regularnych ćwiczeń w klubie sportowym. Spostrzegana subiektywna dotkliwość
tych strat ma więc zasadniczy wpływ na odraczanie formułowania intencji, a przez
to - na odraczanie rozpoczęcia działań.
Przeprowadzone analizy dotyczące oczekiwanych zysków i strat wskazują na
to, że być może wymiarem decydującym o tym, które są ważne, a które - nie, jest
nie tyle obszar zysków i strat, ile raczej dystans czasowy między sformułowaniem
L. :J L : te. 1 J v. ..X/ .. f .in J te... . .d
DYSKUSJA WYNIKÓW BADAŃ 1 i 2 85
intencji (i rozpoczęciem zachowania) a ich wystąpieniem. Odległe w czasie zyski
i straty mogą pełnić mniej ważną funkcję niż te, które się pojawiają natychmiast.
Poza dwiema wymienionymi głównymi zmiennymi, także inne czynniki mogą
pomóc w wyjaśnieniu tego, co się wiąże z formułowaniem intenq'i o zmianie stylu
życia na sprzyjający zdrowiu. W dyskusji wyników dotyczących oczekiwanych
zysków i strat podkreślano, że jednym z czynników, które decydują o tym,
czy intencja zostanie sformułowana, jest gotowość do odraczania zysków, czyli
orientacja na przyszłość (por. Strathman i in., 1994). Inną zmienną, również
odnoszącą się do czasu podejmowania decyzji, jest tendenq'a do zwlekania
(procrąstination; por. Tice, Baumeister, 1997), na ogół spostrzegana w kategoriach
cechy, która jest charakterystyczna dla osób o słabej regulacji wewnętrznej.
Większość autorów uznaje, że dotyczy ona wyłącznie fazy działania, a więc okresu,
gdy jednostka podjęła już intenq'ę i pragnie wcielić ją w życie (por. Ferrari,
Johnson, McCown, 1995; Tice, Baumeister, 1997). Można jednak oczekiwać, że
tendencja odnosi się również do odwlekania formułowania intencji oraz że może
pełnić funkcję mediatora między własną skutecznością i oczekiwanymi zyskami,
stratami a intencją.
10.5. Intencja a zachowanie
Ostatnim zagadnieniem, które należy poruszyć w związku z opisanymi w tej
części książki wynikami badania 1 i 2, a także wynikami innych badań,
przedstawionych we wcześniejszych rozdziałach, jest zależność między inten­
cją a zachowaniem. W obu przeprowadzonych badaniach uzyskano silne lub
umiarkowane związki między tymi zmiennymi. Intenq'a tłumaczyła również
znakomitą część wariancji aktywności fizycznej (aż 53%). W odniesieniu do
diety niskotłuszczowej intencja tłumaczyła już mniej, bo tylko 10% zmienności
zachowania. Oba uzyskane wyniki są spójne z teorią Ajzena (1991; por. też:
Luszczynska, Sutton, w druku), w myśl której intenq'a jest najsilniejszym,
najlepszym i bezpośrednim wskaźnikiem zachowania.
Czy więc zgodnie z założeniami teorii planowanego działania, by prze­
widzieć zachowanie człowieka, wystarczy wziąć pod uwagę jego intencje?
Odpowiedź może być twierdząca, jeżeli rozpatruje się bieżące zachowanie.
W taki sposób weryfikowana jest na ogół omawiana teoria. Tak również
prowadzone były badania 1 i 2, w których w jednym pomiarze oceniano
zmienne mające motywować jednostkę do sformułowania intencji, samą intencję
oraz zachowanie. Jones i współpracownicy (2001) przeprowadzili badanie,
w którym obserwowali plażowiczów (a konkretnie to, czy przed opalaniem
stosowali kremy z filtrami UV), a następnie pytali ich o intencję i inne
czynniki społeczno-poznawcze odnoszące się do ochrony przed promieniowaniem
UV. Badania wykazały, że intencja rzeczywiście dobrze wyjaśnia zachowa­
nie. Wykorzystując taki schemat badania, nie można jednak wyjaśnić wiele
więcej poza bieżącym zachowaniem, ewentualnie zachowaniem przeszłym.
[...... ; c.......; et c...... ; r; r ; r; i r : ;; ; ■; r
86 CO SPRAWIA, ŻE FORMUŁUJEMY INTENCJE?
Jest to podstawowa wada omawianego modelu przyjętego sposobu weryfikacji
badań.
Wnioski, jakoby dzięki intencji można było podjąć nowe zachowanie, na
przykład rozpocząć regularną aktywność fizyczną, jak wynika z przeprowadzonych
badań, byłyby błędne. Silny związek między intencją podjęcia ćwiczeń fizycznych
a aktywnością fizyczną, uzyskany w badaniu 2, wskazuje na to, że osoby,
które były w przeciągu poprzedniego roku aktywne fizycznie, zamierzają nadal
ćwiczyć w następnym roku. Natomiast osoby, które prowadziły siedzący tryb
życia w poprzednim roku, nadal zamierzają rzadko angażować się w intensywną
aktywność fizyczną lub uprawianie sportu. Innymi słowy, przeszłe nawyki deter­
minują intencję oraz prawdopodobnie przyszłe zachowania. Jeżeli weźmie się pod
uwagę rezultaty dotyczące diety, wykorzystany schemat badania, a konkretnie
dobór próby, pozwala na bardziej trafne określenie, jakie są zależności między
zachowaniem a intencją dotyczącą wcielenia w życie prozdrowotnej diety
Jak już wspomniano, w badaniu 1 intencja wyjaśniała 2-10% zachowań.
Podstawową przyczyną tej różnicy jest fakt, iż badana grupa składała się z osób
otyłych lub z nadwagą. Ich zachowanie najczęściej wymaga zmiany, a intencja,
którą mierzono w tym badaniu, dotyczyła rozpoczęcia zachowania niezgodnego
z wcześniejszymi nawykami żywieniowymi. Osoby z nadwagą lub otyłością
zazwyczaj spożywają posiłki zawierające więcej tłuszczów i węglowodanów,
niż jest to zalecane przez dietetyków. Uzyskane rezultaty wskazują na to, że
wśród tych osób, które się odżywiają nieprawidłowo, bieżąca intencja dotycząca
utrzymania niskotluszczowej diety w nieznaczny sposób wyjaśnia ich bieżącą
dietę. Można zatem wnioskować, że niezależnie od sformułowanych zamiarów
osoby te mają problemy z utrzymaniem prozdrowotnej, niskotluszczowej diety.
Wszelkie wnioski, jakie można by sformułować na podstawie badań opisanych
w poprzednich rozdziałach, muszą być traktowane z pewną ostrożnością.
Przeprowadzone badania mają bowiem wiele ograniczeń. Po pierwsze, odpowiedzi
na pytanie: „Co sprawia, że podejmujemy intencję o zmianie zachowania?”, można
udzielić dopiero wtedy, gdy zostaną przeprowadzone badania eksperymentalne,
w których będzie się manipulować takimi czynnikami, jak spostrzegana własna
skuteczność czy oczekiwane zyski i straty. Badania takie przeprowadzono
już w odniesieniu do spostrzeganego ryzyka i oczekiwanych zysków i strat.
Ich rezultaty są zbieżne z wynikami w badaniu 1 i badaniu 2 i pozwalają
stwierdzić, iż podwyższanie poziomu ryzyka na ogól nie prowadzi do rozwoju
intencji i/lub rozpoczęcia działań, natomiast zwiększanie oczekiwań dotyczących
spodziewanych zysków może prowadzić do rozwoju intencji. Badania, w których
celem manipulacji było zwiększanie skuteczności w inicjowaniu działania wraz
z oczekiwanymi zyskami, zostaną przedstawione w następnej części tej książki.
Wiele kontrowersji budzi pomiar zachowań za pomocą udzielania odpowiedzi
w kwestionariuszu na temat częstości występowania określonego zachowania
w poprzedzających badanie tygodniach lub miesiącach (por. Stone, Shiffman,
2002). Podkreśla się,-że opisywanie własnych zachowań jest stosunkowo mało
trafne, przede wszystkim ze względu na zniekształcenia pamięciowe. W związku
DYSKUSJA WYNIKÓW BADAŃ 1 i 2 87
z tym poleca się między innymi wykorzystywanie tak zwanych pomiarów
obiektywnych (na przykład ocena masy mięśniowej, próba wysiłkowa, test
Coopera, ocena poziomu cholesterolu). W przeprowadzonym badaniu 1, poza
samoopisem dotyczącym frekwencji określonych zachowań, uwzględniono indeks
masy ciała, który jest uważany za wskaźnik bardziej obiektywny (nawet jeśli jest
uzyskiwany za pomocą samoopisu wagi i wzrostu). Rezultaty dotyczące zależności
między zmiennymi społeczno-poznawczymi, intencją a zachowaniem były bardzo
podobne, niezależnie od tego, jaki wskaźnik zachowania wykorzystano w mo­
delowaniu strukturalnym. Oznacza to, że niezależnie od ograniczonej trafności
samoopisu predyktory formułowania intencji były takie same.
Oba badania zaprezentowane w tej części książki przeprowadzono za pomocą
intemetu. Czy można ufać tak zebranym danym? Opublikowano już wiele
wyników badań psychologicznych, w których respondenci odpowiadali na pytania
zamieszczone na stronach www. Badania, w których porównuje się dane zbierane
za pomocą tej metody (pochodzące od ponad 360000 osób) oraz metody
tradycyjnej (indywidualnie lub grupowo wypełniane kwestionariusze) wskazują
na to, że obie metody przynoszą takie same rezultaty (Gosling, Vazire, Srivastava,
John, 2004). Ponadto podkreśla się, że wyniki badań prowadzonych za pomocą
intemetu są bardziej zróżnicowane pod względem wieku, wykształcenia, statusu
ekonomicznego, miejsca zamieszkania respondentów. W związku z tym uważa
się, że właśnie wyniki badań internetowych można generalizować na szerszą
populację (Gosling i in., 2004).
Podsumowując wyniki badania 1 i 2, należy stwierdzić, iż stosunkowo
dobrze można przewidzieć, jak zmotywować osobę do sformułowania intencji
dotyczącej aktywnego trybu życia i zdrowego odżywiania się. Warto ocenić
rolę innych czynników niż te, które rozpatrywano do tej pory, gdyż część
przyczyn formułowania intencji nadal pozostaje niewyjaśniona. Wiemy również,
że nawet silna intencja często nie jest wystarczającym czynnikiem pozwalającym
na zmianę zachowania. To, co pozwala wcielić ją w życie, zostanie zaprezentowane
w następnej części.
CZĘŚĆ III
CO SPRAWIA, ŻE INTENCJA JEST
WCIELANA W ŻYCIE?
WPROWADZENIE
Znane przysłowie głosi, że piekło jest wybrukowane dobrymi chęciami. Wiele
osób, które zamierza zmienić swoje zachowanie, nie wprowadza intencji w czyn.
Ta część książki jest poświęcona czynnikom, które sprawiają, że zamiary zmiany
są wcielane życie. Spośród czynników odgrywających ważną rolę w inicjacji
nowego zachowania, a następnie w jego utrzymywaniu, należy wymienić plano­
wanie, które w literaturze jest nazywane wprowadzeniem intencji w życie, oraz
własną skuteczność. Czy wystarczają one do tego, by rzucić palenie, rozpocząć
przeprowadzanie samobadania lub regularnie używać pasów bezpieczeństwa?
ROZDZIAŁ 11
Czym jest utrzymywanie zachowania?
Definicje utrzymywania zachowania zazwyczaj dotyczą okresu, w którym wystę­
puje dane zachowanie. Ockene i jej współpracownicy (2000) odnoszą krótkotrwałe
utrzymywanie do okresu między pół roku a rokiem, natomiast za długotrwałe
utrzymywanie uznają zachowanie trwające co najmniej rok. Klasyfikacja ta została
zaproponowana w odniesieniu do abstynencji nikotynowej. Definicja zakłada, że
osoby utrzymujące zachowanie mogą podczas tego okresu chwilowo odchodzić
od wybranego zachowania (nie dłużej niż na sześć dni). W tym ujęciu za inicjację
zachowania uznaje się wprowadzenie nowego jakościowo zachowania. Inicjacja
odnosi się do pierwszych prób działania, na przykład pierwszego wykonania
samobadania piersi, pierwszego rzucenia palenia, pierwszej próby zmiany trybu
życia z pasywnego na aktywny.
Utrzymywanie zachowania jest jednak zdefiniowane arbitralnie, odpowiada
modelowi transteoretycznemu, w którym przyjmuje się że faza ta trwa sześć
miesięcy. Główna charakterystyka utrzymywania zachowania nie powinna się
opierać na wymiarze czasowym, ale na kwestii regularności i jakości wykony­
wanego zachowania.
I—
i i
r-
Li '
r.......
t j
r.. ?
L. .1
PLANOWANIE A INICJACJA I UTRZYMANIE ZACHOWANIA
ROZDZIAŁ 12
Planowanie a inicjacja i utrzymanie
zachowania
Intencja (lub też wytyczanie celu) i wcielanie jej w życie (bądź realizacja
celu) to dwa całkowicie odrębne działania. Zazwyczaj związki między intencją
a zachowaniem są umiarkowane, przy czym intencja wyjaśnia 20-30% zachowań
(por. Luszczynska, Sutton, w druku). Badacze zastanawiali się więc, jakie
mediatory mogą odgrywać główną rolę w tej relacji.
Podstawowym działaniem pozwalającym na realizację celu jest planowanie,
inaczej określane wprowadzaniem w życie intenq'i (implementation intentions;
por. Gollwitzer, 1993, 1996, 1999). Plany powstają po sformułowaniu intencji
i przybierają postać formuły: „Jak tylko wystąpi sytuacja X, rozpocznę działanie
Y”. Gollwitzer (1993) definiuje planowanie jako proces wybierania lub formu­
łowania umysłowej reprezentacji określonej sytuacji, w której w przyszłości
osoba podejmie pożądane zachowanie. Jednostka planuje, kiedy, gdzie i jak
ma zostać podjęte działanie. Rezultatem procesów planowania jest schemat:
„Jeśli ktoś zaproponuje mi papierosa ulubionej marki, odmówię i wezmę do
ust gumę do żucia” (Gollwitzer, 1999). A zatem planowanie to tworzenie
reprezentacji poznawczych sytuacji, które będą odpowiednie dla realizowania
zachowań prowadzących do osiągnięcia celu (Gollwitzer, 1993).
Zagadnienie planowania wzbudza większe zainteresowanie od lat dziewięć­
dziesiątych za sprawą prac teoretycznych oraz badań prowadzonych przez
Gollwitzera oraz Sheerana. Jednak pierwszy rolę planowania w zmianie zachowań
zdrowotnych omówił Leventhal (por. Leventhal, Singer, Jones, 1965). Również
w koncepcji procesów regulacji wewnętrznej Kuhla, powstałej w latach osiem­
dziesiątych, planowanie spełnia funkcję podstawowego czynnika regulującego
91
zachowanie (por. np. Kuhl, Beckman, 1985) - zapewnia efektywną realizację
celu, ułatwia koncentraq'ę na nim oraz unikanie rozproszenia i podążania za
alternatywnymi celami.
Koncepcje planowania zakładają, iż sformułowanie planu pozwala na automa­
tyzację zachowania. Po określeniu kiedy, gdzie i jak jednostka będzie działać,
a więc po sformułowaniu dokładnego planu, zachowanie jest kontrolowane
przez bodźce występujące w środowisku. Badacze zajmujący się planowaniem
uważają, że między sformułowaniem planu a działaniem nie oddziałują już inne
mechanizmy kontroli poznawczej. Ten proces określany jest jako automatyzaqa
strategiczna (Gollwitzer, Schaal, 1998). Jego efektywność bierze się stąd, że
zaplanowane zachowanie jest inicjowane automatycznie. Gdy plany zostały już
sformułowane, umysłowe reprezentacje sytuacji, w których jednostka podejmie
zachowania, są łatwo dostępne. Dzięki temu jednostka szybciej spostrzega bodźce
sytuacyjne, które się wiążą ze sformułowanymi planami, a także koncentruje
uwagę na bodźcach obecnych w planowaniu (por. Gollwitzer, Schaal, 1998; Webb,
Sheeran, 2003). Badania wykazały, że planowanie prowadzi do hamowania innych,
konkurencyjnych reakcji automatycznych (por. Webb, Sheeran, 2003). Zmniejsza
negatywny efekt wykonywania zadań wymagających regulaqi wewnętrznej (na
przykład unikania pewnych myśli lub koncentrowania uwagi na określonych
bodźcach) na kolejne zadania o takim samym charakterze. Osoby, które między
zadaniami wymagającymi wysokiej regulacji emocji i uwagi zostały poproszone
0 zaplanowanie kolejnych działań, wykonywały te zadania dużo lepiej niż osoby,
które wykonywały zadania jedno po drugim, nie planując ich przebiegu (Webb,
Sheeran, 2003). Brandstaetter, Lengfelder i Gollwitzer (2001) wykazali dodat­
kowo, że planowanie sprawia, iż działanie jest częściej inicjowane w warunkach
przeciążenia poznawczego innymi zadaniami. Autorzy ci badali wykonywanie
zadań przez osoby będące pod wpływem różnych przeciążeń poznawczych, takich
jak dodatkowe zadania poznawcze, obecność urojeń w schizofrenii lub bycie pod
wpływem opiatów przez osoby regularnie nadużywające narkotyków. Wyniki były
podobne, niezależnie od rodzaju przeciążenia.
Uznaje się, że planowanie sprzyja nie tylko osiąganiu celów łatwych, ale
1 trudnych. Cele określone przez badanych jako trudne (bardziej złożone, waż­
niejsze, mniej znajome) były niemal trzykrotnie częściej realizowane wówczas,
gdy badani zaplanowali ich realizację, niż wtedy gdy jedynie zamierzali je
realizować, lecz nie sformułowali szczegółowych planów podczas eksperymentu
(por. Gollwitzer, Brandstaetter, 1997). Należy przy tym zaznaczyć, że cele te
były krótkoterminowe i jednorazowe (dotyczyły działań, które badani pragnęli
jednorazowo wykonać podczas dwóch tygodni od rozpoczęcia badania).
Planowanie sprzyja szybszemu reagowaniu na bodźce związane z planowaną
aktywnością (por. Aarts, Dijksterhuis, 2000). W badaniach laboratoryjnych
wykazano, iż osoby, które stosunkowo rzadko jeżdżą na rowerze, po zaplanowaniu
częstszego korzystania z roweru szybciej reagowały na prezentowane bodźce
związane z jazdą na rowerze niż osoby z grupy kontrolnej, które nie były
proszone o formułowanie planów. Zdaniem Aartsa i Dijksterhuisa (2000) wyniki te
 92 CO SPRAWIA, ŻE INTENCJA JEST WCIELANA W ŻYCIE?
potwierdzają, iż planowanie prowadzi do pewnej zmiany w spostrzeganiu bodźców,
po których jednostka powinna sie zachować zgodnie z planami (to znaczy, jeśli
zobaczę swój rower, pomyślę o tym, że wsiądę na niego, i pojadę na zajęcia).
Niestety badania te nie pozwalają stwierdzić, czy planowanie rzeczywiście
zmienia zachowania nawykowe (czy osoby, które czasami jeżdżą na rowerze, po
zaplanowaniu częstszego korzystania z roweru rzeczywiście częściej nim jeżdżą).
Badania wskazujące na to, że planowanie sprzyja skutecznemu wykonaniu
zadań w sytuacji przeciążenia poznawczego lub w obecności innych kon­
kurencyjnych reakcji automatycznych, prowadzone są zwykle w warunkach
laboratoryjnych i dotyczą wykonywania pojedynczych, niepowtarzanych działań
(takich jak na przykład pisanie życiorysu; por. Brandstaetter i in., 2001).
Formułowanie prostych planów (codziennie rano przez 15 minut będę w domu
uprawiać gimnastykę) może nie być wystarczające, jeśli rozpatruje się codziennie
powtarzane działania.
Gollwitzer (1999) stwierdza, iż planowanie sprzyja zainicjowaniu nowych
działań. Jednak brakuje wystarczających podstaw teoretycznych, by stwierdzić, że
sprzyja ono ich utrzymywaniu. Szybsze spostrzeganie bodźców pojawiających się
w planach (co udowodniono w opisanych wcześniej badaniach laboratoryjnych)
oraz zakładana automatyczna reakcja na te bodźce (czyli zachowanie zgodne
z planem, co potwierdzono w badaniach dotyczących inicjacji nowych zachowań)
prowadzą do inicjowania zmiany.
12.1. Zależności między planowaniem a inicjowaniem
zachowań zdrowotnych
Przeprowadzono liczne badania, z których wynika, że planowanie wiąże się
z występowaniem zaplanowanego zachowania. Na przykład dane zbierane wśród
plażowiczów na australijskich i brytyjskich plażach wskazują na to, że planowanie
jest częściowym mediatorem między intencją a stosowaniem kremów z filtrem
UV i ubieraniem się w sposób chroniący przed promieniowaniem (por. Jones i in.,
2001). Zależność między intencją a zachowaniem wyniosła 0 = 0,30, natomiast
zależności między intencją a planowaniem oraz planowaniem a zachowaniem
wynosiły odpowiednio 0 = 0,44 i 0 = 0,53. W badaniach tych mierzono jedynie
współwystępowanie intencji, planów i zachowań. Badanie przeprowadzono,
stosując jeden pomiar. Na jego podstawie nie można więc wysunąć żadnych
wniosków przyczynowo-skutkowych.
Podobne wnioski wynikają z badań mających na celu ustalenie wyznaczników
stosowania prezerwatyw wśród studentów. Analiza dyskryminacyjna, służąca do
wyróżnienia grup osób używających i nieużywających prezerwatyw, wykazała,
iż trzy zmienne pozwalają na trafne rozróżnienie 80% badanych. Były nimi
posiadanie prezerwatywy, własna skuteczność i planowanie. Plany dotyczyły tego,
PLANOWANIE A INICJACJA I UTRZYMANIE ZACHOWANIA 93
w jaki sposób negocjować z partnerem stosowanie prezerwatywy, jak zdobyć
prezerwatywę oraz w jaki sposób ją założyć (por. Abraham i in., 1999).
Większość badań wskazuje na to, że planowanie jest związane ze zmianą
zachowania. Metaanaliza 15 badań dotyczących planowania zmiany zachowania
wykazała, że planowanie w stopniu umiarkowanym wiąże się z zachowaniem
zgodnym z planem (r = 0,33; por. Sheeran, 2002).
Badania eksperymentalne, podczas których badani są proszeni o wypełnienie
formularza z pytaniami o to, kiedy, gdzie i w jaki sposób wprowadzą zamiary
w życie, wskazują na to, że planowanie jest głównym czynnikiem dla zainicjowania
nowego zachowania. Stwierdzono, że planowanie zwiększa prawdopodobieństwo
wykonania badania cytologicznego szyjki macicy. Sheeran i Orbell (2000)
przeprowadzili w Anglii badanie wśród 114 kobiet mieszkających na wsi, prosząc
połowę z nich o napisanie, kiedy, gdzie oraz w jaki sposób umówią się na badanie
cytologiczne. Wśród kobiet z grupy kontrolnej, które deklarowały intencję udziału
w takim badaniu, 69% udało się do lekarza. Wśród kobiet z grupy eksperymen­
talnej, które deklarowały intencję przeprowadzenia badań, aż 92% zrealizowało
tę deklaraqę. Badanie o takim samym schemacie i przy zastosowaniu podobnej
manipulacji zostało również przeprowadzone w odniesieniu do innego zachowania
- samobadania piersi (Orbell i in., 1997). Stwierdzono w nim, że wśród kobiet,
które poproszono o sformułowanie planu dotyczącego miejsca i czasu wykonania
najbliższego samobadania piersi, 64% wykonało je jednorazowo. Z badanej
grupy wyselekcjonowano kobiety, które zamierzały wykonać samobadanie piersi,
czyli te, które znajdowały się w postintencjonalnej fazie zmiany zachowania.
Wśród studentek, które zadeklarowały zamiar przeprowadzenia samobadania
i jednocześnie wzięły udział w manipulacji polegającej na przygotowaniu planu,
100% wykonało jedno samobadanie piersi (w grupie kontrolnej BSE wykonało
53% studentek).
Kolejne badanie miało na celu dalszą weryfikację teorii implementacji intencji.
Analizowano, czy planowanie pozwala na inicjację zachowania. Milne, Orbell
i Sheeran (2002) poprosili studentów o udział w badaniu na temat aktywności
fizycznej. W pierwszej z grup manipulowano takimi zmiennymi, jak spostrzegana
powaga negatywnych konsekwencji braku aktywności, spostrzegana podatność
zachorowania, spostrzegane pozytywne konsekwencje rozpoczęcia ćwiczeń i wła­
sna skuteczność. Wymienione zmienne, według modelu HAPA, prowadzą do
sformułowania intencji o zmianie zachowania. W drugiej grupie manipulację
uzupełniono o planowanie. Do zmiennych motywacyjnych dodano więc zmienną
postintencjonalną. Trzecia grupa uczestniczyła jedynie w pomiarze zachowania.
Zachowania mierzono trzykrotnie, z odstępem tygodnia między kolejnymi
pomiarami. Pierwsza oraz trzecia grupa nie zmieniły częstotliwości aktywności
fizycznej. Istotny wzrost aktywności fizycznej zarejestrowano jedynie w grupie,
w której manipulowano planami. Należy jednak dodać, że zmiana ta, choć istotna,
nie była bardzo duża. Średnia częstotliwość angażowania się w ćwiczenia fizyczne
w ciągu tygodnia wyniosła podczas pierwszego pomiaru średnio 1,24, a 1,61
podczas drugiego. Oznacza to, że uczestnicy eksperymentu byli zbyt rzadko
 94 CO SPRAWIA, ŻE INTENCJA JEST WCIELANA W ŻYCIE?
aktywni fizycznie zarówno przed, jak i po manipulacji i prowadzili prawdopodobnie
siedzący tryb życia. Badani z tej grupy zainiq‘owali nieco częstszą aktywność
fizyczną w tygodniu po zaplanowaniu zmiany. Dane te nie pozwalają stwierdzić,
czy badani wykonywali częstsze ćwiczenia przez okres dłuższy niż jeden tydzień.
Nie wszystkie badania potwierdzają że formułowanie planów wpływa na
zmianę zachowania. O braku zależności świadczą zwłaszcza te eksperymenty,
które dotyczą zachowań często powtarzanych i nawykowych. Higgins i Conner
(2003) próbowali ustalić, czy młodzież, proszona o sformułowanie planów (doty­
czących tego, jak odmówić zapalenia papierosa), będzie palić mniej papierosów
niż osoby, które nie formułowały planów (nie brały udziału w manipulacji
eksperymentalnej). Analiza zachowania w obu grupach, przeprowadzona po
dwóch miesiącach od manipulacji, wykazała, że obie grupy nastolatków nie
różniły się między sobą. Badanie to wskazuje na to, że sformułowanie prostego
planu może nie wystarczyć do zmiany zachowania, które po interwenqi jest
wielokrotnie powtarzane (takie jak odmowa palenia czy utrzymywanie aktywności
fizycznej).
Podobne wnioski płyną z badań prowadzonych wśród norweskich studentów.
Badając predyktory regularnej aktywności fizycznej, Rise, Thompson i Verplan-
ken (2003) stwierdzili, iż zmienne z teorii uzasadnionego działania i planowanego
zachowania, takie jak spostrzegana kontrola zachowania oraz intenqa, są
istotnymi predyktorami regularnej aktywności fizycznej uprawianej przez dwa
tygodnie następujące po pomiarze tych zmiennych. Autorzy oceniali także, jaki
procent wariancji wyjaśniany jest przez sporządzenie planów dotyczących cżasu,
miejsca i sposobu ćwiczenia. Stwierdzono, że plany wyjaśniały aż 46% warianq'i
aktywności fizycznej, przy czym najwięcej wyjaśniało przygotowanie planu
związanego z tym, kiedy badani będą ćwiczyć. Gdy w analizie kontrolowano takie
zmienne, jak wcześniejsze zachowanie lub intencję, okazało się, że planowanie
nie jest aż tak mocno związane z zachowaniem. Zachowanie sprzed pierw­
szego pomiaru wyjaśniało 28% zmienności późniejszej aktywności fizycznej;
spostrzegana kontrola zachowania - dodatkowe 14%, a intencja utrzymania
regularnych ćwiczeń fizycznych - kolejne 11%. Planowanie było również istotnym
predyktorem aktywności fizycznej, jednakże gdy kontrolowano wcześniejszą
aktywność fizyczną, spostrzeganą kontrolę zachowania i intencje, planowanie
wyjaśniało jedynie 3% wariancji.
12.2. Zależności między planowaniem a utrzymywaniem
zachowań zdrowotnych
Część badań nie prowadzi do tak jednoznacznie optymistycznych wniosków na
temat roli, jaką odgrywa planowanie. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy może
być fakt, iż planowanie pełni inną funkcję w odniesieniu do zachowań nawy­
kowych, które są wykonywane wielokrotnie i regularnie. Przykładem są takie
PLANOWANIE A INICJACJA I UTRZYMANIE ZACHOWANIA 95
zachowania, jak palenie papierosów, dieta czy aktywność fizyczna. Inną kategorię
stanowią zachowania, które są wykonywane sporadycznie, a ich iniq'aqa wymaga
za każdym razem znaczącej kontroli poznawczej bądź regulacji wewnętrznej (na
przykład wykonanie badań cytologicznych szyjki macicy, używanie ochrony przed
promieniowaniem UV podczas pobytu na plaży).
Koncepcja planowania (Gollwitzer, 1999) nie daje wystarczających wyjaśnień,
w jaki sposób zachowanie prozdrowotne może być utrzymane przez dłuższy okres
oraz w jaki sposób jednostka może na nowo podjąć realizowanie sformułowanych
intenqi, jeśli na pewien czas powróciła do starych nawyków. Nie wiadomo, jak
planowanie wpływa na zachowania, które wymagają wielokrotnego powtarzania,
czyli na przykład na długotrwałe stosowanie prozdrowotnej diety, uprawianie
aktywności fizycznej przez lata czy comiesięczne przeprowadzanie samobadania
piersi lub jąder przez wiele lat.
Dotychczasowe prace nad rolą planowania pozwalają stwierdzić, że wpływa
ono korzystnie na iniq'aq'ę zmiany zachowania. Gollwitzer (1993, 1996, 1999;
Gollwitzer, Oettingen, 2000) sugeruje, że planowanie prowadzi do automatyzaq’i
zachowania. Iniqaqa zachowania odbywa się automatycznie, gdy tylko jednostka
znajdzie się w sytuacji X, która odpowiada jej planom, gdyż po zaplanowaniu
zachowanie wchodzi bezpośrednio w fazę nawyku. Bodźce sytuacyjne działają
jak bodźce warunkowe, inicjaqa działania jest natychmiastowa i nie wymaga
świadomej kontroli. Gollwitzer (1999) oczekuje, że w życiu codziennym osoby,
które zaplanowały swoje działanie, będą się zachowywały automatycznie w sy-
tuaqach krytycznych dla zachowania (na przykład przyjaciel proponuje papierosa
ulubionej marki). Sytuacja taka wywoła zaplanowaną odpowiedź, czyli zachowanie
ukierunkowane na cel (na przykład asertywna odmowa), blokując zachowanie,
które występowało poprzednio (to znaczy przyjęcie papierosa). W badaniach
eksperymentalnych potwierdzono, iż planowanie decyduje o tym, że zamiast
reakcji konkurencyjnych występują reakq'e, które są spójne z działaniem zapla­
nowanym (Gollwitzer, Bayer, 1999). Planowanie uważane jest za swoisty próg
w zmianie zachowania, po którego przekroczeniu zachowanie jest kontrolowane
przez bodźce sytuacyjne. W czasie, gdy zachowanie ma charakter nawyku, nie
jest potrzebna kontrola woliq'onalna (Maddux, Brawley, Boykin, 1995). Jednakże
założenie, zgodnie z którym po sformułowaniu planu zaplanowane zachowanie
staje się nawykiem, wydaje się pewnym uproszczeniem.
Propozyqa Gollwitzera (1999) dotycząca czynników pozwalających na zmianę
zachowania budzi jednak wątpliwości teoretyczne. Po pierwsze, inni badacze
sugerują, że w celu utrzymywania zachowania (co jest innym procesem niż
inicjowanie zachowania) konieczna jest dalsza kontrola poznawcza działań (Kuhl,
1985, 1986). Ułatwia ona angażowanie się w plany spójne z zamierzonym
zachowaniem, zamiast angażowania się w plany konkurencyjne (na przykład
podwyższenie nastroju przez zapalenie papierosa). Do mechanizmów poznaw­
czych zwiększających prawdopodobieństwo zachowywania się zgodnie z planem
i wyznaczonym celem Kuhl (1986) włącza kontrolę uwagi, kodowanie bodźców
i kontrolę emocji.
 CO SPRAWIA, ŻE INTENCJA JEST WCIELANA IV ŻYCIE? PLANOWANIE A INICJACJA I UTRZYMANIE ZACHOWANIA 97

Po drugie, relacja między planowaniem a przezwyciężaniem tendencji powrotu aktywność fizyczna, stosowanie pasów bezpieczeństwa), czy tylko zachowań
do starych zachowań może być bardziej skomplikowana, gdy bierze się pod występujących sporadycznie (na przykład wykonywanie samobadania piersi). Po
uwagę długi okres. Wtedy bowiem - mimo planowania - mogą się pojawić trzecie, przeprowadzone dotychczas badania jako wskaźnik planowania stosują
sytuacje, w których jednostka koncentruje się na planach konkurencyjnych wypełnienie lub brak wypełnienia formularzy eksperymentalnych, takich jak
i przestaje się zachowywać zgodnie z wyznaczonym celem. Automatycznie „Planuję, iż dnia... będę wykonywać takie ćwiczenia fizyczne, jak... w (podaj
wzbudzane reakcje na bodźce są prawdopodobnie wystarczające, gdy jest miejsce) ... ”. Planowanie traktuje się więc jak zmienną nominalną. Dotychcza­
rozpatrywane zachowanie, które jest wykonywane stosunkowo rzadko oraz sowe badania nie uwzględniały jakości formułowanych planów. Niezależnie od
zazwyczaj w podobnych okolicznościach (na przykład samobadanie piersi lub stosowanej interwencji, badani sami mogą formułować plany dotyczące wcielania
jąder, kontrolne badania mammograficzne). W innych wypadkach konieczne intencji w życie. Wyniki badań wykazywały istnienie zależności między planowa­
może być stałe przystosowywanie planu do zmian w środowisku. Świadczą niem, intencją a zachowaniem. W nielicznych badaniach uwzględniających inne
0 tym wyniki interwencji terapeutycznych. Leczenie pacjentów nadużywających zmienne zazwyczaj analizowano rolę czynników motywacyjnych, a więc takich,
alkoholu, narkotyków i innych substancji psychoaktywnych za pomocą metody które oddziałują przed ukształtowaniem się intengi. Brak natomiast wiedzy na
ekspozycji bodźców (por. Jansen, 1998) może być przeprowadzane w taki sposób, temat innych czynników postintencjonalnych, które razem z planowaniem mogą
że pacjenci podczas terapii planują, jak się zachowywać, gdzie i kiedy się wyjaśnić zainicjowanie i utrzymywanie zachowań sprzyjających zdrowiu.
angażować w pożądane zachowania (na przykład jeść żywność o niskiej zawartości
cukru). Zachowanie to ma być wzbudzane przez bodźce, które się pojawiają
w otoczeniu (czyli pojawienie się sytuacji „S”). Niska efektywność tej metody jest
związana z faktem, że następują liczne zmiany w otoczeniu pacjenta (których nie
jest on w stanie przewidzieć podczas planowania) i wprowadzanie planów w życie
staje się bardzo trudne (na przykład pacjent, który usiłuje utrzymać abstynencję
nikotynową, otrzymuje propozycję pracy w koncernie tytoniowym). Sytuacja „S”
z planu pacjenta nie występuje, natomiast pojawia się wiele innych sytuacji, które
są związane z podwyższonym ryzykiem powrotu do nałogu.
Po trzecie, z teorii uczenia się wynika, iż przejście w fazę nawykową dla
nowego, pożądanego zachowania, które staje się zautomatyzowane, wymaga
większej liczby działań, niż proponuje Gollwitzer (1993, 1999). Rezultaty
badań nad teorią uczenia się dostarczają wiedzy o przyczynach powrotu do
niepożądanych zachowań (na przykład powrotu do nałogu palenia papierosów
po miesięcznej abstynencji nikotynowej). Zachowania, takie jak palenie tyto­
niu, utrzymywanie wysokotluszczowej i niskoresztkowej diety, brak ćwiczeń
fizycznych, są według tej teorii rezultatem dużej liczby sytuacji, w których
zachodziły procesy warunkowania (por. np. Bouton, 2000; 0 ’Donohue, 1998).
W wypadku osoby, która pali dwie paczki papierosów dziennie, należy założyć,
że w ciągu miesiąca dochodzi do około 1200 sytuacji z procesami warunkowania
1nałóg palenia jest wzmacniany w wielu różnych sytuacjach, w obecności różnych
bodźców. Żeby zabezpieczyć jednostkę przed powrotem do nałogu palenia, może
być potrzebne przeprowadzenie planowania w odniesieniu do dużej liczby różnych
sytuacji, w których ewentualnie nastąpi powrót do nałogu. Dzięki temu w różnych
sytuacjach lub mimo zmian środowiska jednostka może realizować swoje intencje.
Podsumowując, dotychczasowe badania wyjaśniają pewne prawidłowości, ale
także pozostawiają wiele niewyjaśnionych kwestii. Po pierwsze, nie wiadomo, czy
planowanie pozwala utrzymać (a nie tylko zainicjować) jakiekolwiek zachowania
sprzyjające zdrowiu? Po wtóre, czy planowanie pozwala zainicjować i utrzymać
zmianę zachowań nawykowych (takich jak na przykład palenie tytoniu, dieta,
 SKUTECZNOŚĆ W UTRZYMYWANIU ZACHOWANIA A INICJACJA I UTRZYMYWANIE ZACHOWANIA
13.1. Badania przekrojowe: związki między własną
skutecznością a deklarowanym zachowaniem
ROZDZIAŁ 13
Skuteczność w utrzymywaniu zachowania
a inicjacja i utrzymywanie zachowania
W koncepcji społeczno-poznawczej przekonania o własnej skuteczności są bez­
pośrednio powiązane z zachowaniem (Bandura, 1997). Jeśli zmianę zachowania
można uznać za proces, to własna skuteczność w utrzymywaniu zachowania
powinna być tym czynnikiem, który jest podstawowym wyznacznikiem utrzyma­
nia zachowania. W związku z tym przeprowadzono stosunkowo niewiele badań,
w których własną skuteczność uznawano za wyznacznik intencji zmiany, ale za to
opublikowano kilkaset badań na temat inicjowania oraz utrzymywania zachowań
sprzyjających zdrowiu.
Większość badań dotyczących własnej skuteczności to badania przekrojowe,
w których analizuje się aktualne zachowanie i jego aktualne korelaty, lub takie,
w których rozpatruje się zależności między zachowaniem w przeciągu ostatnich
kilku miesięcy (określanym za pomocą pytań kwestionariuszowych) a jego
korelatami. Kolejną grupą są badania, w których ocenia się zależności między
predyktorami a zachowaniem, przy czym obejmują one krótki okres (na przykład
dwa tygodnie). Najrzadziej analizuje się zmiany w zachowaniu utrzymujące się
przez kilka miesięcy (por. Luszczynska, Schwarzer, w druku). Wiadomo, że
własna skuteczność wspólwystępuje z prozdrowotnymi zachowaniami, jednakże
wiedza na temat roli optymistycznych przekonań o własnej efektywności jest
mniej ugruntowana i spójna.
99
W jednym z klasycznych badań przedstawiających rolę własnej skuteczności
w utrzymywaniu zachowań autorzy wykorzystali model transteoretyczny (Pro­
chaska, Velicer, DiClemente, Guadagnoli, Rossi, 1991). Prawie tysiąc nałogowych
palaczy tytoniu (lub byłych palaczy) zostało przydzielonych do poszczególnych
faz zmiany zachowania. Autorzy wyróżnili osoby znajdujące się w fazie inicjacji
zmiany zachowania (rzucania palenia) lub w fazie utrzymywania niepalenia. Cha­
rakterystyczne dla osób z tych dwóch grup było to, że miały one zdecydowanie
wyższą własną skuteczność niż osoby w jakiejkolwiek innej fazie. Skuteczność
oceniano, prezentując osobom badanym 28 opisów różnych sytuacji zawierających
bodźce zazwyczaj wywołujące palenie i pytając uczestników, w jakim stopniu są
w stanie uniknąć zapalenia papierosa w danej sytuacji.
W innym badaniu przekrojowym stwierdzono, że własna skuteczność jest
dobrym predyktorem aktywności fizycznej wśród nastolatek (Motl i in., 2002).
Pomiaru własnej skuteczności dokonano zgodnie z sugerowanym schematem
„Potrafię zrobić... (zachowanie), nawet jeśli się pojawi... (bariera)”. Przykła­
dowo, pytano badane dziewczęta, czy są w stanie być aktywne fizycznie przez
większość wolnego czasu, nawet jeśli na dworze jest bardzo gorąco lub zimno albo
nawet gdyby mogły zamiast tego grać w gry komputerowe. Tak mierzona własna
skuteczność okazała się jedynym istotnym predyktorem zarówno umiarkowanej
(0,24), jak i intensywnej aktywności fizycznej (0,20). W badaniu tym intencja
nie była istotnie związana z aktywnością fizyczną. Jedynym bezpośrednim
wyznacznikiem utrzymywania aktywności była własna skuteczność.
Z osobami otyłymi porównywano osoby, którym się udało zmniejszyć wagę
ciała (z otyłości do wagi w granicach normy; utrata co najmniej 15 kilogramów)
i utrzymać normalną wagę przez co najmniej pól roku (Kitsantas, 2000).
Obie grupy różniły się istotnie w zakresie każdego z mierzonych wskaźników
własnej skuteczności. Otyli mieli niższą skuteczność dotyczącą zarządzania
własnym czasem, monitorowania swoich zachowań, poszukiwania potrzebnych
informacji, organizowania otoczenia w taki sposób, by sprzyjało utrzymywaniu
pożądanej wagi. Najwyższy poziom własnej skuteczności miały osoby, które
nigdy nie były otyłe. W cytowanym wcześniej badaniu przeprowadzonym przez
Abrahama i współpracowników (1999) poszukiwano zmiennych różnicujących
osoby regularnie używające prezerwatyw od tych, które przejawiają ryzykowne
zachowania seksualne. Własna skuteczność dotycząca umiejętności negocjowania
z partnerem, sugerowania używania prezerwatywy, zdobywania prezerwatywy
i sposobu oraz czasu jej założenia (wraz z planowaniem) pozwalała na trafne
wyróżnienie 74% studentów używających prezerwatyw.
Wiele czynników może się wiązać z utrzymywaniem określonego zachowania.
Kinne, Patrick i Maher (1999) zaproponowali złożony model psychospołeczny,
który uwzględnia wiele zmiennych związanych z regularnym wykonywaniem

100 CO SPRAWIA, ŻE INTENCJA JEST WCIELANA W ŻYCIE?
ćwiczeń fizycznych przez osoby z trwałym upośledzeniem narządu ruchu.
Wzięli pod uwagę piętnaście zmiennych, w tym dochody, typ upośledzenia,
status zdrowia, stan cywilny, własną skuteczność, oczekiwane zyski i straty,
bariery fizyczne i społeczne. Własna skuteczność mierzona w tym badaniu
dotyczyła między innymi zdolności do planowania ćwiczeń i ich odpowiedniego
doboru. Utrzymywanie zachowania było definiowane jako regularne wykonywanie
ćwiczeń przez co najmniej sześć miesięcy; 39% badanych zostało zakwalifiko­
wanych jako utrzymujących aktywność fizyczną. Model skonstruowany przez
autorów pozwalał na poprawne zaklasyfikowanie 73% osób (jako aktywnych lub
prowadzących siedzący tryb życia). Jedynie dwa czynniki różnicowały osoby
utrzymujące aktywność fizyczną i prowadzące siedzący tryb życia: były nimi
poczucie zmęczenia (wysokie u osób o siedzącym trybie życia) oraz przekonania
o byciu skutecznym (wysokie u osób aktywnych fizycznie).
Teoria społeczno-poznawcza zakłada, iż własna skuteczność jest taka sama
u kobiet i mężczyzn. Część prac wskazuje jednak na to, że mogą występować
różnice między płciami. W badaniach osób leczących się z uzależnienia od
alkoholu wykazano, że kobiety mają wyższy od mężczyzn poziom przekonań
o własnej skuteczności w utrzymaniu abstynencji (Skutle, 1999). Były one
silniej przekonane, że potrafią odmówić picia alkoholu, nawet gdy znajdują się
w relaksującej sytuacji lub na przyjemnym spotkaniu towarzyskim. Różnice
płciowe w zakresie roli własnej skuteczności w krótkotrwałej zmianie aktywności
fizycznej stwierdzili również Sallis, Calfas, Alcaraz, Gehrman i Johnson (1999).
Tym razem więcej istotnych zależności stwierdzono wśród mężczyzn. Prawdo­
podobnie wykrywane różnice międzypłciowe można wytłumaczyć odmiennym
wcześniejszym zachowaniem. Kobiety piją przeciętnie mniej alkoholu i rozwijają
częściej łagodną i przewlekłą postać uzależnienia, z kolei mężczyźni we
wszystkich grupach wiekowych częściej są aktywni fizycznie (por. rozdział 1).
13.2. Wfasna skuteczność a krótkotrwała zmiana
zachowania
Własna skuteczność wiąże się na ogół z inicjacją zmiany zachowania. Segan,
Borland i Greenwood (2002) stwierdzili, że u 193 palaczy, którzy próbowali
rzucić palenie, własna skuteczność dotycząca radzenia sobie z negatywnymi
emocjami i społeczną presją palenia była wyższa niż u tych palaczy, którzy
zamierzali zerwać z nałogiem, ale nie podjęli jeszcze ani jednej próby zmiany
nawyku. Podobne wyniki uzyskali Dijkstra, De Vries i Roijackers (1998).
W podłużnym badaniu trwającym 14 miesięcy autorzy ci wykryli, że palacze,
którzy przestali palić na co najmniej 24 godziny, charakteryzowali się wyższą
własną skutecznością dotyczącą radzenia sobie ze społeczną presją palenia niż ci,
którzy nie podejmowali takich prób. Dane te potwierdziły się w kolejnym badaniu
przeprowadzonym wśród holenderskich palaczy. Dijkstra i De Vries (2000)
i \ r » r ii ( i i t "i i i i n 1 i r i
t -J L. i K n_. I ,:J t .. ,-:Ó ; .h u ! : . ..-zi t. _itJ C . .-iii ti:.:
SKUTECZNOŚĆ W UTRZYMYWANIU ZACHOWANIA A INICJACJA I UTRZYMYWANIE ZACHOWANIA 101
zaobserwowali, że własna skuteczność dotycząca inicjacji zachowania wiązała się
z częstszym występowaniem dwudziestoczterogodzinnych prób rzucenia palenia.
W badaniu tym własna skuteczność dotyczyła przekonań, iż jest się w stanie
powiedzieć innym palaczom, że już się nie pali, odwracać uwagę na widok
bodźców przypominających o paleniu lub myśleć o zaletach niepalenia.
Z niektórych badań wynika, że własna skuteczność odnosząca się do utrzymy­
wania wybranego zachowania - mimo przeszkód typowych dla fazy utrzymywania
- jest silniej związana z zachowaniem niż intencja (por. Motl i in., 2002).
W jednym z badań ustalono, że intencja do wprowadzenia diety niskotłuszczowej
może nie być związana z bieżącym zachowaniem (ze spożywaniem tłuszczów;
por. Steptoe, Doherty, Kerry, 2000). Istotne zależności ustalono natomiast dla
własnej skuteczności. Nie stwierdzono związku między intencją a bieżącym
zachowaniem, ale zależności takie wykryto, analizując dane zebrane w badaniach
przekrojowych. Gdy analizowano zmiany w diecie w przeciągu czterech miesięcy,
własna skuteczność okazała się istotnym predyktorem zmniejszenia ilości
spożywanego tłuszczu w trakcie trzech miesięcy. W badaniach tych poczucie
własnej skuteczności odnosiło się do zdolności utrzymania niskotłuszczowej diety
pomimo negatywnych emocji. Osoby badane pytano, czy są pewne, że potrafią
utrzymać niskotłuszczową dietę, kiedy są zestresowane lub smutne.
Własna skuteczność może się także wiązać z krótkotrwałym utrzymywaniem
prozdrowotnej diety. Anderson, Winett i Wójcik (2000) oceniali, czy własna
skuteczność oraz oczekiwane zyski i straty są predyktorami utrzymywania
prozdrowotnej diety w ciągu sześciu tygodni. Badanie zasługuje na uwagę ze
względu na wykorzystane w nim inne niż samoopisowe wskaźniki zachowania.
Uczestnicy badania (N = 337) byli werbowani w supermarketach, w których
zazwyczaj robili zakupy. Następnie przez sześć tygodni odsyłali rachunki
zawierające listę produktów spożywczych. Lista ta była analizowana za pomocą
specjalnego programu, który określał zawartość tłuszczów i błonnika oraz ilość
świeżych owoców i warzyw. Okazało się, że własna skuteczność była istotnie
związana z kupowaniem przez sześć kolejnych tygodni produktów o niskiej
zawartości tłuszczów, wysokiej zawartości błonnika oraz dużej ilości owoców
i warzyw. Zależności te były słabe (0 — 0,17). Pomiar własnej skuteczności
przeprowadzono za pomocą narzędzia, które odbiega od standardowych metod
i to mogło się stać przyczyną słabych zależności (wykorzystano pytania typu:
„Czy jesteś w stanie jeść codziennie bogatoresztowe produkty”?).
Program, którego celem jest zmiana własnej skuteczności, może prowadzić
do krótkotrwałego obniżenia wagi. Richman, Loughnan, Droulers, Steinbeck
i Cateron (2001) przeprowadzili trzymiesięczny program terapii behawioralnej
dla 138 otyłych kobiet, mający spowodować wzrost przekonań o skuteczności
dotyczącej powstrzymywania się od objadania. Wśród tych kobiet, które ukończyły
program, stwierdzono wzrost przekonań o własnej skuteczności. Nie różniły się
one od przekonań kobiet z grupy kontrolnej niemąjących nadwagi. Zauważono
również spadek wagi ciała (redukcję nadmiaru wagi średnio o 10%) oraz spadek
średniego obwodu talii o 4 centymetry.
 102 CO SPRAWIA, ŻE INTENCJA JEST WCIELANA W ŻYCIE?
13.3. Wtasna skuteczność a utrzymywanie zmiany
zachowania
Przeprowadzane są również badania, których celem jest analiza czynników
sprzyjających utrzymywaniu zachowań przy zastosowaniu schematu badań z po­
dwójnym pomiarem, z kilkumiesięcznym odstępem między pomiarami. Część
z tych badań służyła ocenie efektywności interwencji, w których dążono do
podwyższenia poziomu własnej skuteczności.
Pewna grupa badań dotyczy utrzymywania zachowań, które już były przez
pewien czas praktykowane. Nie ma tu więc mowy o inicjacji nowego zadania, ale
chodzi o utrzymanie go mimo zmian warunków zewnętrznych i pojawienia się no­
wych barier. Badania takie dotyczą utrzymywania zmiany zachowania po okresie
uczestnictwa w programach terapeutycznych (na przykład dotyczących zmiany
wagi ciała) lub rehabilitacyjnych (na przykład po zawałach serca lub zabiegach
kardiologicznych). Na przykład jedno z badań objęło pacjentów kardiologicznych,
którzy uczestniczyli w dwunastotygodniowym programie ćwiczeń fizycznych,
edukacji i planowania diety oraz radzenia sobie ze stresem (por. Bock i in.,
1997). Analizowano predyktory aktywności fizycznej pacjentów trzy miesiące
po zakończeniu programu. Własna skuteczność tłumaczyła 17% utrzymania
aktywności fizycznej.
W badaniu aktywności fizycznej studentów stwierdzono, iż utrzymywanie
aktywnego trybu życia jest związane z własną skutecznością. U studentów, którzy
utrzymywali aktywność fizyczną, w ciągu sześciu miesięcy nie stwierdzono zmian
w poziomie własnej skuteczności. Nie wahała się ona w tym czasie ani nie
stwierdzono różnicy między pomiarem początkowym i końcowym (por. Wallace,
Buckworth, 2003). Dane te zbierano, nie prowadząc żadnej interwencji w celu
modyfikacji zachowania, a więc można jedynie wnioskować o wspólwystępowaniu
braku zmian w zachowaniu i w poziomie własnej skuteczności podczas próby
utrzymywania zainicjowanego zachowania.
Własna skuteczność może wyjaśniać długoterminowy udział w programach
mających zwiększyć aktywność fizyczną. Litt, Kleppinger i Judge (2002) oceniali
rolę własnej skuteczności w utrzymaniu uczestnictwa w dwunastomiesięcznym
programie przygotowanym dla kobiet ze zdiagnozowaną osteoporozą lub osteope-
nią. Autorzy stwierdzili, że utrzymanie uczestnictwa i wykonywanie regularnych
ćwiczeń fizycznych, mierzonych czterokrotnie co trzy miesiące, było wyjaśniane
przez własną skuteczność (mierzoną przed i po programie).
Analizowano również, czy własna skuteczność pozwala przewidzieć utrzy­
mywanie abstynencji w paleniu marihuany wśród osób poddanych poznaw-
czo-behawioralnemu leczeniu odwykowemu (Stephens, Wertz, Roffman, 1995).
Mierzono przekonania o własnej skuteczności dotyczącej uniknięcia palenia
marihuany w sytuacjach ryzyka, takich jak bycie przygnębionym, znudzonym,
bycie z osobami, które palą. Jako wskaźnik zachowania, poza odpowiedziami
na pytania kwestionariuszowe, wykorzystano profil toksyn (oba wskaźniki były
SKUTECZNOŚĆ W UTRZYMYWANIU ZACHOWANIA A INICJACJA I UTRZYMYWANIE ZACHOWANIA 103
bardzo silnie związane). Dane dotyczące tego wskaźnika zbierano miesiąc, trzy,
sześć, dwanaście miesięcy po zakończeniu terapii. Własna skuteczność (mierzona
pod koniec terapii) była istotnym predyktorem częstotliwości palenia marihuany
dwa, trzy, sześć miesięcy po zakończeniu terapii. Osoby o wyższej skuteczności
paliły rzadziej. Jednakże gdy analizowano utrzymywanie całkowitej abstynencji
od marihuany, własna skuteczność nie wyjaśniała palenia przez osoby badane.
Wyniki takie uzyskano przy kontrolowaniu palenia marihuany przed leczeniem.
Istotne zależności otrzymano dla ogólnego wskaźnika częstotliwości używania
i kontaktów z osobami używającymi, spostrzeganego stresu i umiejętności
radzenia sobie. Własna skuteczność sprzyjała ograniczeniu używania, ale nie była
związana z utrzymywaniem abstynencji.
Zależności między własną skutecznością a trwałą abstynencją nikotynową są
nieco bardziej obiecujące. Badania przeprowadzone wśród 1546 palaczy wskazują
na to, iż przekonania o własnej skuteczności dotyczącej efektywnego radzenia
sobie z negatywnymi emocjami (bez zapalenia papierosa) pozwalały przewidzieć
stałą abstynencję nikotynową w ciągu 14 miesięcy (Dijkstra i in., 1998). Siła
uzależnienia od nikotyny była istotnym predyktorem utrzymania abstynencji
24 godziny na dobę przez 7 dni, jednakże nie pozwalała przewidzieć abstynencji
14 miesięcy później.
Jeśli chodzi o utrzymywanie zachowania, najlepiej jest zbadane utrzymywanie
niepalenia. Ockene i jej współpracownicy (2000) dokonali przeglądu badań po­
dłużnych mających na celu określenie determinantów utrzymywania co najmniej
półrocznej abstynencji nikotynowej przez osoby, które rzuciły palenie samo­
dzielnie lub dzięki terapii. Pierwsza grupa to czynniki społeczno-demograficzne,
takie jak wiek (starszy), płeć (męska), spostrzegana presja społeczna dotycząca
rzucenia palenia (mniejsza), bycie zatrudnionym. Drugą grupą były czynniki
dotyczące fizjologicznych komponentów uzależnienia, takie jak liczba wypalanych
papierosów (mniejsza), liczba prób zerwania z nałogiem (większa), wcześniejsze
okresy abstynencji (dłuższe). Na ostatnią grupę składały się czynniki poznawcze,
do których należą intencja dotycząca rzucenia palenia i własna skuteczność.
W grupie tej autorzy zamieścili także spostrzegany stan zdrowia (lepszy),
wysoką pozycję zdrowia w hierarchii wartości oraz negatywne doznania zmysłowe
związane z paleniem.
Prowadzi się również badania nad utrzymywaniem abstynencji od alkoholu
przez osoby uzależnione. Vielva i Iraurgi (2001) zbadali blisko 200 alkoholików.
Z 12 zmiennych psychologicznych uwzględnionych w badaniu (takich jak radzenie
sobie ze stresem czy poczucie kontroli) jedynie skuteczność w utrzymywaniu
zachowań była predyktorem utrzymania abstynenqi przez kolejne sześć miesięcy.
Nie stwierdzono istotnych zależności dla zmiennych socjodemograficznych ani
dla zmiennych związanych z piciem, z wyjątkiem wcześniejszych okresów
abstynenqi. Osoby, które miały dłuższe okresy wcześniejszej abstynencji (przed
pierwszym etapem badania), częściej były w stanie utrzymać abstynencję przez
pól roku po pierwszym etapie badań. Prawdopodobnie wówczas osoby te nabrały
przekonania, że są w stanie skutecznie pokonać bariery pojawiające się podczas

CO SPRAWIA, ŻE INTENCJA JEST WCIELANA W ŻYCIE?
próby utrzymania abstynencji, a więc wzrosła ich własna skuteczność w tym
zakresie.
By ocenić wpływ własnej skuteczności na utrzymywanie pożądanych za­
chowań, przeprowadza się badania eksperymentalne, w których manipuluje
się własną skutecznością. W jednym z takich badań, obejmującym grupę
osób powyżej 60. roku życia, zastosowano manipulaq'ę w celu podwyższenia
przekonań, że jest się w stanie skutecznie pokonać różne bariery dotyczące
utrzymywania regularnej aktywności fizycznej. Uczestnicy brali również udział
w grupowym treningu, podczas którego uczyli się odpowiednich dla nich ćwiczeń.
W badaniu przeprowadzonym w dwanaście miesięcy później stwierdzono, że
w grupie, w której jednocześnie manipulowano własną skutecznością, zalecany
poziom aktywności fizycznej się utrzymał (por. Brassington i in., 2002).
Celem innej interwenq’i było przygotowanie w pełni zautomatyzowanego
sytemu doradztwa telefonicznego, promującego podjęcie regularnej aktywno­
ści fizycznej wśród osób dorosłych prowadzących siedzący tryb życia. Pinto
i jej współpracownicy (2002) przygotowali program doradczy oparty na teorii
społeczno-poznawczej i na modelu transteoretycznym. Program był dostępny
przez sześć miesięcy. Bezpośrednio po jego zakończeniu stwierdzono, że
badani zwiększyli poziom aktywności fizycznej w porównaniu z okresem sprzed
interwencji. Jednakże sześć miesięcy później zaobserwowano spadek aktywności
fizycznej do poziomu sprzed interwencji.
Nieco lepsze wyniki uzyskuje się wówczas, gdy interwencja jest dopasowana
do potrzeb jej uczestników. W jednym z badań wykonano pretest, którego celem
było ocenienie skuteczności osób zaproszonych do udziału w programie dotyczą­
cym poprawy częstotliwości uprawiania ćwiczeń fizycznych (Bock, Marcus, Pinto,
Forsyth, 2001). Następnie uczestnikom interwencji trzykrotnie wysyłano zestawy
materiałów promujących aktywność fizyczną wraz z materiałami służącymi
do wzmocnienia własnej skuteczności, zależnie od jej poziomu u odbiorcy.
Interwencja przyniosła ogólny wzrost deklarowanej aktywności fizycznej. Sześć
miesięcy później okazało się, że grupa osób, które utrzymały aktywność fizyczną,
charakteryzowała się wyższym poziomem własnej skuteczności w pomiarze
bezpośrednio po interwencji i pół roku po interwenqi, w porównaniu z pomiarem
sprzed interwenqi.
Zmiana zachowania, którą wywołuje się za pomocą interwencji mających
zwiększyć przekonanie o własnej skuteczności, może nie być długotrwała, nawet
jeśli interwencja jest dopasowana do rozwoju uczestników oraz do kultury w danej
populacji. Na przykład działania, których celem było pogłębienie u młodzieży
wiedzy, umiejętności i własnej skuteczności związanej z używaniem prezerwatyw,
zaowocowały częstszym używaniem tego środka antykoncepcyjnego w okresie
do sześciu miesięcy po interwencji (por. Stanton i in., 1996). Jednak rok po
interwencji częstość stosowania prezerwatyw spadła do poziomu wyjściowego.
Zmniejszanie się efektu interwencji wraz z upływem czasu może wynikać
z tego, że po początkowym wzroście własnej skuteczności obniża się ona już
podczas trwania interwencji. Dane zebrane w grupie osób dorosłych (średni wiek
h
SKUTECZNOŚĆ W UTRZYMYWANIU ZACHOWANIA A INICJACJA I UTRZYMYWANIE ZACHOWANIA 105
65 lat) prowadzących siedzący tryb życia i uczestniczących w programie, którego
celem było zwiększenie własnej skuteczności związanej z aktywnością fizyczną,
wskazują na to, że takie zmiany są możliwe (McAuley, Jerome, Marquez, Elavsky,
Blissmer, 2003). Autorzy stwierdzili, iż podczas dwóch pierwszych miesięcy
trwania programu własna skuteczność wzrastała, by potem spadać przez kolejne
cztery miesiące.
Jedne z najszerzej zakrojonych badań mających na celu weryfikację roli
własnej skuteczności w utrzymywaniu zachowań prozdrowotnych przeprowadziła
grupa badawcza pod nazwą National Institute of Mental Health Multisite HTV
Prevention Trial Group (1998, 2001; O’Leary, Maibach, Ambrose, Jemmot, Ce-
lentano, 2000). W trakcie badań oceniano manipulację dotyczącą wzrostu własnej
skuteczności, a także oczekiwanych zysków. Dane gromadzono w 37 klinikach
(chorób wenerycznych oraz ogólnych) w Stanach Zjednoczonych. Zwerbowano
5758 osób, które spełniały przynajmniej jedno kryterium zwiększonego ryzyka
zakażenia wirusem HTV w ciągu 90 dni przed badaniem. Uczestnicy zostali
losowo przydzieleni do grupy kontrolnej (która oglądała film edukacyjny o HIV)
oraz grupy eksperymentalnej, która wzięła udział w siedmiu grupowych sesjach,
trwających 90-120 minut. W celu podwyższenia umiejętności stosowania pre­
zerwatywy i negocjacji dotyczących używania tego środka antykoncepcyjnego,
a także własnej skuteczności w tym zakresie wykorzystano modelowanie oraz
doświadczenia związane z panowaniem nad sytuacją {mastery experience).
Pomiary zachowania, własnej skuteczności oraz oczekiwanych zysków prze­
prowadzono przed interwencją, w 3, 6 i 12 miesięcy po niej. Własna skuteczność
mierzona była za pomocą pytań dotyczących przekonań osób badanych. Pytano,
czy są one w stanie: (a) odmówić stosunku seksualnego, jeśli partner się
nie zgodzi na użycie prezerwatywy; (b) przekonać partnera, że powinni użyć
prezerwatywy, nawet jeśli „nie znoszą takich rzeczy” oraz (c) wpłynąć na
partnera, że oboje powinni użyć prezerwatywy, nawet jeśli wolą dotyk nagiej
skóry. Wykorzystano rozbudowane wskaźniki zachowania. Poza pytaniami kwe­
stionariuszowymi na temat utrzymywania zachowania (używanie prezerwatywy
przy każdym stosunku seksualnym w ciągu 90 dni przed pomiarem) wykorzystano
dane z kart pacjentów, którzy się leczyli w klinikach wenerycznych, wywiad
dotyczący symptomów chorób wenerycznych, badanie krwi na obecność wirusa
HIV oraz badanie moczu na obecność chlamydii oraz rzeżączki (The National
Institute of Mental Health Multisite HIV Prevention Trial Group, 2001).
W porównaniu z grupą kontrolną grupa eksperymentalna charakteryzowała
się wyższymi wynikami w konsekwentnym używaniu prezerwatyw podczas
kontaktów seksualnych w 5, 6 i 12 miesięcy po interwencji. Wśród osób z grupy
eksperymentalnej w rok po interwencji stwierdzono również niższy poziom
symptomów chorób przenoszonych drogą płciową. U mniejszej liczby osób
wykryto rzeżączkę. W wypadku obecności chlamydii zaobserwowano, że wśród
pacjentów klinik chorób ogólnych wyniki były zgodne z oczekiwaniami (u osób
z grupy eksperymentalnej rzadziej stwierdzano obecność chlamydii w moczu),
natomiast wśród osób zwerbowanych w klinikach chorób wenerycznych wyniki
 CO SPRAWIA, ŻE INTENCJA JEST WCIELANA W ŻYCIE?

były odwrotne do oczekiwanych (mniej osób z grupy kontrolnej miało chlamydię;

por. The National Institute of Mental Health Multisite HIV Prevention Trial
Group, 1998). Ostatni wynik można wytłumaczyć następująco: osoby te były
również istotnie częściej leczone z powodu chorób przenoszonych drogą płciową
w ciągu dwunastu miesięcy po interwencji. Częściej zaraziły się tą chorobą,
a także częściej były na nią leczone, w związku z czym w momencie przeprowa­
dzania testów rok po interwencji rzadziej były nosicielami chorób wenerycznych.
Podsumowując, wyniki spójnie wskazują na to, że interwencja doprowadziła do
istotnego wzrostu liczby osób utrzymujących analizowane zachowanie. ROZDZIAŁ 14
Na podstawie teorii społeczno-poznawczej oraz przeprowadzonych badań
można przyjąć, że własna skuteczność jest związana z aktualnym zachowaniem.
Prawdopodobnie ułatwia również inicjowanie zachowania. Zależności te, choć
istotne, są na ogól dość słabe, co może wynikać z wielu przyczyn. W większości
Badania własne dotyczące utrzymywania
badań na temat zależności między własną skutecznością a inicjowaniem zmiany
zachowania pomija się fakt, że osoby badane są w różnych fazach procesu zmiany
zachowania. Badanie 3: inicjacja
zachowania. Analizując rolę własnej skuteczności w odniesieniu do inicjowania
zachowań, należy brać pod uwagę jedynie te osoby, które rzeczywiście inicjują
samobadania piersi
zachowanie (na przykład angażują się w nie po raz pierwszy). Warto również
pamiętać o tym, że przy braku stosowania jakichkolwiek kryteriów włączania
potencjalnych uczestników do badanej grupy znajdą się w niej także osoby, które
nie mają intencji zmienić swoich zachowań (na przykład palacze marihuany,
którzy nie zamierzają przestać palić albo osoby niemające zamiaru zmienić swojej Dotychczasowe badania na temat inicjacji zachowania mają pewne wady. Zde­
diety na prozdrowotną). Z kolei analizując wpływ zmiennych postintencjonalnych cydowana większość dotyczy bowiem zachowań, które są inicjowane po raz
na zachowanie, należy się koncentrować na osobach, które de facto są w fazie kolejny. Na przykład bada się palaczy inicjujących rzucenie palenia albo osoby
postintecjonalnej. otyłe usiłujące zmienić dietę, nie kontrolując jednak, która jest to próba
Wnioski wypływające z badań dotyczących zależności między własną skutecz­ rzucenia palenia lub która próba rozpoczęcia odchudzania. Można więc stwier­
nością a utrzymywaniem zachowania przez okres co najmniej kilku miesięcy dzić, że nie są to osoby inicjujące nowe zachowanie, ale próbujące zmienić
nie są tak klarowne. Część badań potwierdza istotną zależność, część jej nie swoje zachowanie po kolejnym nawrocie. Osoby te mają już wśród swoich
potwierdza, a niektóre wskazują na to, że wpływ własnej skuteczności można doświadczeń liczne niepowodzenia dotyczące zmiany i są na innym etapie
stwierdzić przez kilka miesięcy po manipulacji eksperymentalnej, ale po upływie procesu zmiany zachowania niż te, które po raz pierwszy w życiu podej­
roku efekty te są znikome. Być może dlatego, że często mierzy się własną mują nowe zachowania (po raz pierwszy próbują rzucić palenie, rozpocząć
skuteczność odnoszącą się do zmiany zachowania w ogóle, nie zaś wyłącznie dietę, rozpocząć wykonywanie zachowań detekcyjnych). Wyjątkiem są badania
w odniesieniu do tej fazy procesu zmiany zachowania, jaką jest utrzymywanie. Weinsteina i współautorów (1991, 1998) dotyczące wykonywania testów na
W badaniach tych nie uwzględnia się żadnych innych zmiennych psycholo­ obecność radonu w budynkach mieszkalnych. W badaniach tych nie wykorzystano
gicznych, typowych dla okresu utrzymywania zmiany. W części z nich pojawiają jednak żadnych czynników mogących mieć wpływ na zmianę zachowania, poza
się oczekiwane zyski i straty lub spostrzegane ryzyko, które jak można sądzić, spostrzeganym ryzykiem. A zatem niewiadomą pozostaje, co inicjuje nowe
odgrywają rolę wyłącznie w fazie motywacyjnej, gdy formułowana jest intenq’a. zachowanie.
Własna skuteczność może działać pośrednio, przez inne zmienne istotne w fazie Celem trzeciego badania własnego była ocena, czy własna skuteczność
inicjowania zachowania (takie jak intencja) bądź w fazie jego utrzymywania (takie i oczekiwane zyski mogą wpływać na inicjację nowego zachowania. Sformu­
jak planowanie). łowano hipotezę, że manipulacja służąca podwyższeniu własnej skuteczności
w inicjowaniu i utrzymaniu samobadania piersi (BSE) oraz oczekiwanych
zysków wynikających z przeprowadzania tych badań wpłynie na zwiększenie
liczby wykonanych BSE w grupie kobiet, które wezmą udział w interwencji,
w porównaniu z kobietami z grupy kontrolnej.

108 CO SPRAWIA, ŻE INTENCJA JEST WCIELANA W ŻYCIE?
14.1. Metoda
14.1.1. Osoby badane i procedura
W badaniu uczestniczyły studentki zarządzenia i marketingu, administracji,
pedagogiki, pielęgniarstwa, medycyny i psychologii. Uczyły się w ośmiu pry­
watnych lub państwowych szkołach wyższych mających prawo nadawania tytułu
licencjata lub magistra. W badaniu wzięła udział grupa 440 kobiet, w której po
usunięciu osób z brakami danych pozostało 417 kobiet. Z tej próby do analiz
wybrano osoby, które przed pierwszym etapem badań nigdy nie przeprowadzały
żadnego z komponentów samobadania piersi: ani badania tkanki piersi, ani
węzłów chłonnych, ani brodawki sutkowej. W skład tej grupy weszło 29,3%
(n = 122) spośród 417 osób. Średni wiek uczestniczek badania wyniósł 20,45
lat (SD = 2,90; rozpiętość wieku: 18-34).
Zespół badawczy wizytował zajęcia oraz informował ich uczestniczki o możli­
wości wzięcia udziału w dobrowolnych badaniach dotyczących przekonań i oczeki­
wań związanych z wykonywaniem samobadania piersi. Osobom zainteresowanym
udziałem powiedziano również o tym, że badanie składa się z dwóch części,
przy czym druga odbędzie się za mniej więcej trzy miesiące. Kobiety, które się
zgodziły wziąć udział w badaniu, pozostawały po zajęciach w salach wykładowych.
W celu zachowania anonimowości używano kodów osobistych pozwalających na
identyfikację uczestniczek.
Studentki zostały losowo przyporządkowane do grupy kontrolnej lub eks­
perymentalnej. Manipulacja zastosowana w grupie eksperymentalnej służyła
zainicjowaniu przeprowadzania samobadania piersi przez zwiększenie siły prze­
konań uczestniczek o tym, że są w stanie rozpocząć prowadzenie regularnego
samobadania (skuteczność w inicjowaniu działań) oraz że potrafią radzić sobie
z trudnościami, które mogą się pojawić w okresie utrzymywania zachowania
(skuteczność w utrzymywaniu zachowań). W celu podwyższenia własnej sku­
teczności wykorzystano doświadczenie panowania nad sytuacją (ćwiczenie z wy­
korzystaniem silikonowych modeli piersi z guzem) oraz doświadczenie zastępcze
(obserwacja modelki wykonującej BSE). W celu oddziaływania na oczekiwane
zyski wynikające z regularnego wykonywania BSE podawano informacje na temat
zalet z tym związanych.
Na pierwszym etapie badań uczestniczki grupy kontrolnej otrzymywały do
wypełnienia kwestionariusz dotyczący BSE, intencji, oczekiwanych zysków oraz
własnej skuteczności w inicjowaniu działania. Studentki z grupy eksperymental­
nej najpierw brały udział w manipulacji, a następnie wypełniały kwestionariusz.
Oglądały również film Samobadanie piersi (Europa Donna Warszawa i Polski
Komitet do Walki z Rakiem, 2000) przedstawiający modelkę, która wykonuje
poszczególne etapy samobadania piersi. W filmie nie pojawiają się informacje
na temat raka piersi (na przykład zachorowalności lub umieralności) ani zdjęć
nowotworów. Wszelkie guzy piersi są określane jako „zgrubienia” lub „zmiany”.
Podstawowym przestaniem filmu jest informacja, że samobadanie piersi jest
oznaką troski o własne zdrowie i wiąże się z dobrym samopoczuciem.
r
-jifi \
Iju ..sd
BADANIA WŁASNE DOTYCZĄCE UTRZYMYWANIA ZACHOWANIA... 109
Po obejrzeniu filmu osoby badane otrzymywały modele silikonowe z dwoma
guzami wielkości 1 cm i 0,5 cm. Przedstawiciele zespołu badawczego informowali
uczestniczki, w jaki sposób należy spróbować wykryć zgrubienia na modelu..
Każda studentka wykonywała taką próbę, a jeśli miała trudności ze znalezieniem
zgrubień, była ponownie instruowana do momentu, aż jej się to udało. Osoby ba­
dane uzyskiwały informacje zwrotne, w których podkreślano, że przeprowadziły
badanie modelu silikonowego i wykryły na nim guzy i że z pewnością są w stanie
rozpocząć regularne BSE.
Następnie każda uczestniczka otrzymała ulotkę z rysunkami i ze szczegóło­
wymi informagami o sposobie przeprowadzania samobadania piersi. Ulotka za­
wierała również tekst prezentujący zalety regularnego wykonywania samobadania
(zachowanie zdrowia, wczesna detekcja zmiany i w wypadku wykrycia zmiany
- większa szansa na usunięcie samego guza), a ponadto była zaprojektowana
w taki sposób, by wzmocnić w uczestniczkach przekonanie, że są w stanie
regularnie i poprawnie wykonywać BSE (na przykład „jesteś w stanie pokonać
różne przeszkody związane z regularnym przeprowadzaniem BSE. Łatwiej będzie
ci pamiętać o tym, by robić to regularnie, jeśli to zaplanujesz albo zapiszesz
w kalendarzu”).
Drugi etap badań przeprowadzono 12-15 tygodni później (M = 13 tygodni,
SD = 1,02). Powtórzono procedurę zastosowaną na pierwszym etapie. Po wypeł­
nieniu kwestionariuszy z drugiego etapu badania studentki z grupy kontrolnej
uzyskiwały informaq‘e o sposobie przeprowadzania samobadania piersi.
14.1.2. Narzędzia
Na pierwszym etapie badań dokonano pomiaru intencji, oczekiwanych zysków
oraz własnej skuteczności w inicjowaniu działania.
Intencja. Intencję mierzono za pomocą trzech pozycji: (a) „Zamierzam
robić regularne samobadanie miąższu piersi w najbliższych trzech miesiącach”,
(b) „Zamierzam robić regularne samobadanie brodawki sutkowej w najbliż­
szych trzech miesiącach” oraz (c) „Zamierzam robić regularne samobadanie
węzłów chłonnych pod pachą w najbliższych trzech miesiącach”. Odpowiedzi
udzielane były w skali od 1 (nie) do 5 (tak). Średni wynik sumaryczny
wyniósł 7,43 (SD = 3,19; od 3 do 15). Wartość współczynnika alfa Cronbacha
wyniosła 0,98.
Oczekiwane zyski. Do pomiaru oczekiwanych zysków wykorzystano trzy
pozycje kwestionariusza. Uczestniczki były pytane o osobiste „zyski płynące
z podjęcia comiesięcznego samobadania piersi, włączając badanie węzłów chłon­
nych oraz brodawek”. Po tym wprowadzeniu proszono każdą z uczestniczek
o odpowiedź na pytanie, czy gdyby prowadziła takie regularne badanie, to:
(a) „Byłabym zadowolona, że dbam o siebie”, (b) „Moi najbliżsi byliby z tego
zadowoleni”, (c) „Miałabym większe szanse na zachowanie swojej atrakcyj­
ności”. Odpowiedzi na pytania były rangowane od 1 (zdecydowanie nie) do
 110 CO SPRAWIA, TE INTENCJA JEST WCIELANA W ŻYCIE? BADANIA WŁASNE DOTYCZĄCE UTRZYMYWANIA ZACHOWANIA... 111

7 (zdecydowanie tak). Średni wynik sumaryczny wyniósł 10,65 (SD = 1,93;

od 3 do 14). Zgodność wewnętrzna skali była akceptowalna, choć niska
(a = 0,65).
Skuteczność w inicjowaniu zachowań. By zmierzyć własną skuteczność
w inigowaniu zachowań, wykorzystano dwie pozycje. Po pytaniu wprowadzają­
cym: „Wjakim stopniu jest Pani pewna, że mogłaby pokonać następujące trudno­
ści?”, każda uczestniczka badania była proszona o odpowiedź, czy jest w stanie
przeprowadzać regularne samobadanie piersi: (a) nawet jeśli będzie musiała
opracować plan opisujący, w jaki sposób o tym pamiętać oraz (b) nawet jeśli
będzie musiała gruntownie przemyśleć swoje zachowania i przekonania dotyczące
samobadania. Odpowiedzi na pytania były rangowane od 1 (zdecydowanie nie) do
7 (zdecydowanie tak). Średni wynik sumaryczny wyniósł 9,79 (SD = 2,54; od 4
do 14). Obie pozycje były ze sobą silnie skorelowane (r = 0,76).
Badanie Badanie Badanie BSE (suma)
Na drugim etapie wykorzystano skalę zawierającą pytania dotyczące własnej : miąższu brodawki węzłów chłonnych
skuteczności w utrzymywaniu działania. Składała się ona z trzech pozycji.
Uczestniczki odpowiadały na pytanie, w jakim stopniu są pewne, że potrafią □ Grupa kontrolna ■ Grupa eksperymentalna
wykonywać samobadanie piersi, gdy: (a) są zestresowane z powodu kłopo­
tów w pracy, szkole lub domu, (b) są na wakacjach lub na urlopie oraz Uwaga: *p < 0,05; " p < 0,01.
(c) potrzebują długiego czasu, zanim uda im się wyrobić nawyk wykonywania
samobadania. Odpowiedzi udzielane były w skali od 1 (zdecydowanie nie) do
RYCINA 14.1 Różnice między grupą z interwencją a grupą kontrolną w zakresie inicjacji
7 (zdecydowanie tak). Średni wynik sumaryczny wyniósł 11,20 (SD = 3,97; od
wykonywania komponentów samobadania piersi i ogólnego wskaźnika samo­
3 do 20). Wartość współczynnika alfa Cronbacha była niska, ale akceptowalna badania bzy miesiące po interwencji
i wyniosła 0,66.
Na pierwszym i drugim etapie mierzono również wykonywanie samo­
badania piersi. W obu etapach zastosowano te same pytania. Uczestniczki Stwierdzono tendengę do występowania związku między intencją a oczeki­
były proszone o określenie, jak często w ciągu ostatnich trzech miesięcy wanymi zyskami (r = 0,15; p < 0,10), skutecznością w inigowaniu działania
robiły samobadanie: (a) tkanki piersi, (b) węzłów chłonnych pod pachą, (c) (r = 0,46; p < 0,001). Intenga była również skorelowana ze skutecznością
brodawki sutkowej. Odpowiedzi udzielane były w skali: nigdy, jeden raz, w utrzymywaniu działania (r = 0,27;p < 0,01). Oczekiwane zyski wiązały się ze
dwa razy, trzy razy, dwa razy w miesiącu, prawie co tydzień, co tydzień. skutecznością w inicjowaniu działania (r = 0,31; p < 0,001). Oba rodzaje własnej
W pierwszym pomiarze wszystkie osoby badane odpowiedziały „nigdy” na każde skuteczności były skorelowane (r = 0,27; p < 0,01).
z trzech pytań. Średni wynik sumaryczny w drugim pomiarze wyniósł 2,51
(SD = 3,49; od 0 do 27). W drugim pomiarze uzyskano wskaźnik rzetelności
o satysfakcjonującej wysokości (a = 0,87). Dodatkowo uczestniczki były pytane
o to, czy kiedykolwiek wykonały choć jeden z elementów BSE.
14.2.2. Efekty interwencji: przeprowadzanie BSE

W porównaniu z okresem przed pierwszym etapem badań, uczestniczki badania

14.2. Wyniki
14.2.1. Analizy wstępne
Przeprowadzono analizy korelacji między zmiennymi uwzględnionymi w badaniu.
Samobadanie piersi-na drugim etapie było związane z intencją jego rozpoczęcia
(r = 0,39; p < 0,001) i skutecznością w utrzymywaniu (r = 0,27; p < 0,01).
częściej wykonywały BSE w okresie przed drugim badaniem. Efekt ten
zaobserwowano w grupie eksperymentalnej (F[l,89] = 7,51; p < 0,001) oraz
w kontrolnej (Eli,31] = 3,06; p < 0,05). Średnie wartości liczby wykonanych
komponentów samobadań oraz ogólnego wskaźnika BSE (sumy komponentów)
zamieszczono na rycinie 14.1.
Na pierwszym etapie uczestniczki obu grup nie różniły się pod względem czę­
stotliwości przeprowadzenia BSE (w obu grupach nie wykonywano samobadania).
Na drugim etapie wystąpiły różnice między grupami (Eli,121] = 2,40; p < 0,05).

112 CO SPRAWIA, IE INTENCJA JEST WCIELANA W TYCIE?
7 -i
O nież na wzrost przekonań o własnej skuteczności w inkjowaniu i utrzymywaniu
14.3. Dyskusja wyników badania 3
—^ , 1^ , 1 ^ wykonywanie mammografu, badań przesiewowych dotyczących raka prostaty,
Intencja Oczekiwane Skuteczność Skuteczność
zyski w inicjowaniu w utrzymywaniu
□ Grupa kontrolna ■ Grupa eksperymentalna
Uwaga: *p < 0,05; **p < 0,01.
RYCINA 14.2 Różnice między grupą z interwencją a grupą kontrolną w zakresie zmiennych
społeczno-poznawczych bezpośrednio po interwencji (intencja, oczekiwane
zyski, skuteczność w inicjowaniu) i trzy miesiące po interwencji (skuteczność
w utrzymywaniu)
14.2.3. Efekty interwencji: zmiany w zakresie zmiennych
spoteczno-poznawczych
Średnie wyniki w odpowiedzi na pytanie ze skal do pomiaru zmiennych
społeczno-poznawczych zaprezentowano na rycinie 14.2. Osoby z grupy ekspery­
mentalnej miały silniejszą intencję dotyczącą rozpoczęcia przeprowadzania BSE
( f i l,121] = 29,24; p < 0,001). Interwencja nie wpłynęła na występowanie różnic
w zakresie oczekiwanych korzyści wynikających z przeprowadzania samobadania.
Ich poziom nie różnił się istotnie w obu grupach ( f i l,121] = 0,19; p = n.i.).
Porównanie grupy kontrolnej z eksperymentalną wykazały różnice w zakresie
poziomów własnej skuteczności w inicjowaniu zachowania oraz własnej skutecz­
ności w utrzymywaniu zachowania. Osoby z grupy eksperymentalnej miały więk­
szą pewność, że będą w stanie rozpocząć przeprowadzanie samobadania piersi,
niż osoby z grupy kontrolnej ( f i l,121] = 5,03; p < 0,05). Podobną prawidłowość
stwierdzono na drugim etapie, gdy mierzono skuteczność w utrzymywaniu
zachowania. Osoby z grupy eksperymentalnej charakteryzowały się wyższym
poziomem przekonań; że są w stanie regularnie wykonywać BSE mimo różnych
przeszkód ( f i l,121] = 5,52, p < 0,01).
r i -1 c I . ' 1 i" l ' ' '■ H ' ł ' 1
. .J, ^ : -j 1 ,.J V . Ul.-: ' *!!.(!> U <- Ł - -~ jJ 'i. : --J
BADANIA WŁASNE DOTYCZĄCE UTRZYMYWANIA ZACHOWANIA... H3
Podsumowując, w badaniu 3 stwierdzono, że interwenta wpłynęła na zmianę
zachowania, a mianowicie pomogła zainiqować nowe zachowanie. Wpłynęła rów­
zachowań.
Interwencja oparta na teorii społeczno-poznawczej oraz na rozszerzonym modelu
HAPA doprowadziła do oczekiwanej zmiany zachowania. Uczestniczące w badaniu
młode kobiety zainicjowały nowe zachowanie, którym było samobadanie piersi.
Często przyjmuje się, że inicjacja zachowania typu screening (na przykład
jelita grubego) wymaga interwencji, której celem jest podkreślenie ryzyka
zachorowania na raka oraz zagrożenia utraty zdrowia i dobrego samopoczucia.
Głównym celem osób prowadzących taką interwenq'ę jest przekonanie uczestni­
ków o stratach ([loss-framed intervention; por. Rothman i in., 1999), które mogą
ponieść, nie wykonując badań przesiewowych, samobadania i tak dalej. Uświa­
damia się uczestnikom, że niewykonanie określonych działań zwiększa ryzyko
zachorowania na raka, z czym wiąże się poświęcenie czasu na leczenie, rezygnacja
z pracy i ograniczenie aktywności społecznej. W badaniach z licznymi grupami
porównawczymi i kontrolnymi stwierdzono, że interwenq'e podkreślające straty
prowadzą do częstszego wykonywania samobadania piersi niż jakiekolwiek inne
interwencje (por. Meyerowitz, Chaiken, 1987; Ruiter, Abraham, Kok, 2001;
Ruiter, Kok, Verplanken, Burg, 2001).
Studia mające na celu ocenę efektywności interwencji podkreślających straty
uwzględniały krótkie przedziały czasowe między interwenq'ą a pomiarem jej
rezultatów. Zazwyczaj był to miesiąc, czyli okres, w którym jest możliwe (lub
wskazane) wykonanie tylko jednego samobadania. Nie wiadomo, czy zmiana
spowodowana wzrostem negatywnych emocji będzie długotrwała. Prowadzone
w latach sześćdziesiątych badania wykazywały, że zmiany w zachowaniu wywo­
łane przez podwyższanie lęku były niemal zawsze krótkotrwałe (por. Taylor, 1995,
1999).
Idealna interwencja służąca zmianie zachowania powinna nie tylko przyczynić
się do takiej zmiany, ale także nie powinna narażać uczestników na możliwość
wystąpienia awersyjnych efektów ubocznych, takich jak znaczny wzrost negatyw­
nych emocji (towarzyszących wzrostowi spostrzeganego ryzyka zachorowania)
bądź zbyt częste wykonywanie samobadania prowadzące do zbyt częstszego
wykrycia guzów, zbędnych wizyt u lekarza i biopsji (por. Smith i in., 2003).
Negatywnym efektem może być również unikanie myśli o możliwości wystąpienia
raka i zmiana zachowania w kierunku całkowitej rezygnacji z przeprowadzania
jakiegokolwiek samobadania piersi (por. Rippetoe, Rogers, 1987).
Interwencję do badania 3 zaprojektowano tak, by wzbudzała jak najmniej
negatywnych emocji, podkreślała zalety przeprowadzania BSE oraz zwiększała
 CO SPRAWIA, ŻE INTENCJA JEST WCIELANA W ŻYCIE?

pozytywne przekonania o własnych możliwościach. Rzeczywiście doprowadziła

ona do inicjacji zachowania, nie powodując równocześnie wzrostu spostrzeganego
ryzyka oraz zbyt częstego wykonywania BSE (częstszego niż raz w miesiącu;
por. Luszczynska, w druku). Podobną rozbudowaną interwencję wzbudzającą
głównie pozytywne emocje oraz mającą na celu podniesienie własnej skuteczności
zawiera program Ogińskiej-Bulik przygotowany dla osób pragnących obniżyć
wagę dała (1999; Ogińska-Bulik, Juczyński, 2001). Efektywność tego programu
(w odniesieniu do utrzymania redukcji nadwagi), wykorzystującego teorię spo-
łeczno-poznawczą, a prowadzącego do wzrostu przekonań o własnej skuteczności,
zpstała potwierdzona w badaniach podłużnych.
W badaniu 3 wykazano, że zwiększenie oczekiwanych zysków, podniesienie
skuteczności w inicjacji i w utrzymywaniu działania podczas interwencji pozwalają
przewidzieć zmianę zachowania, a konkretnie wzrost częstości wykonywania
BSE. Wcześniejsze badania dotyczące BSE wskazywały na to, że manipulacja
własną śkutecznośdą prowadzi do wzrostu wiedzy na temat tego, jak wykony­
wać samobadanie piersi, oraz do wzrostu poczucia kompetencji. Uczestniczki
programu, którego celem była edukacja i podwyższenie przekonania o własnej
skuteczności, miały większą wiedzę, jak poprawnie wykonać BSE, niż uczest­
niczki grupy kontrolnej (Mishra i in., 1998). W innym badaniu, opartym na
teorii własnej skuteczności, w celu manipulacji wykorzystano instrukcje nagrane
na kasety magnetofonowe. Interwencja wpłynęła wprawdzie na podwyższenie
poziomu wiedzy na temat tego, jak wykonywać BSE, jednakże nie stwierdzono
wzrostu częstości samobadania piersi (por. Jones i in., 1993). Badania wykorzy­
stujące teorię społeczno-poznawczą jako podstawę interwencji oraz takie metody
oddziaływania, jak interwencja opisana w badaniu 3 (film) wykazały wzrost
spostrzeganego ryzyka i jednocześnie wzrost wiedzy o BSE (Wood, Duffy, Morris,
Cames, 2002). Podsumowując, we wcześniejszych badaniach nie stwierdzono
zmiany zachowania wskutek manipulacji poczuciem własnej skuteczności.
Przyczyną niepowodzeń wcześniej przeprowadzanych interwencji może być
to, że miały one na celu zmianę ogólnej własnej skuteczności odnoszącej się do
wykonywania BSE. A samo przekonanie, że jest się w stanie wykonać zestaw
określonych ruchów, może nie wystarczyć do zmiany zachowania. Podobnie jak
przeczytanie książki zawierającej spis niskokalorycznych potraw oraz informage,
że są one łatwe do przyrządzenia, na ogół nie wystarczają do tego, by zrezygnować
z wysokoprzetworzonej i wysokokalorycznej żywności i rozpocząć nową dietę.
Potrzebne są jeszcze przekonania, że potrafi się zainicjować działanie, nawet jeśli
wymagałoby to zmiany nawyków, a także regularnie działać w zamierzony sposób,
nawet jeśli wymagałoby to reorganizacji czasu czy opracowania planu. Innymi
słowy, konieczne są przekonania o skuteczności w inicjowaniu i utrzymywaniu
działania. Jak wykazano w badaniu 3, pozwalają one przejść z fazy motywacyjnej
do fazy działania, czyli zainicjować nowe zachowanie.
ROZDZIAŁ 15
Badania własne dotyczące utrzymywania
zachowania. Badanie 4: spoteczno-
-poznawcze predyktóry regularnego
stosowania pasów bezpieczeństwa
Kolejne badanie służyło ocenie zależności między własną skutecznością w utrzy­
mywaniu działania a utrzymywaniem zachowań zdrowotnych. Zgodnie z rozsze­
rzonym modelem HAPA zmienna ta powinna być bezpośrednio oraz pośrednio
związana z zachowaniem. Przedmiotem oceny była zasadność uwzględniania
dodatkowego wskaźnika własnej skuteczności (poza skutecznością w inicjowaniu
działania) w modelu wyjaśniającym utrzymywanie zachowania lub jego zmianę.
Celem badania 4 było uzyskanie odpowiedzi na pytanie, czy własna sku­
teczność w utrzymywaniu zachowania jest predyktorem utrzymywania używania
pasów bezpieczeństwa podczas jazdy samochodem. Sformułowano hipotezę,
że model zawierający omawianą skuteczność oraz intencję i zmienne z fazy
wolicjonalnej rozszerzonego modelu HAPA jest lepiej dopasowany do danych niż
model, w którym skuteczność w utrzymywaniu zachowania nie odgrywa istotnej
roli.
Analizowano zależności bezpośrednie - między skutecznością w utrzymy­
waniu zachowania a używaniem pasów bezpieczeństwa oraz zależności po­
średnie. Zgodnie z rozszerzonym modelem HAPA mediatorem między własną
skutecznością a zachowaniem było planowanie. W celu przetestowania hipotezy
o mediacyjnej roli planowania porównano model zakładający pełną mediację
planowania z modelem zawierającym zależności bezpośrednie (tzw. mediaga
częściowa).
Celem analiz było także ustalenie zależności między własną skutecznością
w inicjowaniu działania a zachowaniem. Zgodnie ze sformułowanym modelem
teoretycznym (rozszerzony model HAPA) zależności te powinny być jedynie
 116 CO SPRAWIA, ŻE INTENCJA JEST WCIELANA W ŻYCIE?
pośrednie (mediowane przez skuteczność w utrzymywaniu działania, intencję
oraz planowanie). Skuteczność w inicjowaniu działania nie powinna być bezpo­
średnim predyktorem zachowania.
15.1. Metoda
15.1.1. Badana grupa i procedura
Badanie przeprowadzono wśród 500 uczniów szkół średnich technicznych,
zawodowych i ogólnokształcących. Wiek uczestników wahał się od 16 do 21 lat
(M — 18,35; SD = 1,06). Mężczyźni stanowili 55,4% badanych.
Dane zbierane były w sześciu szkołach w Warszawie oraz Sochaczewie. Ba­
dania przeprowadzono za zgodą dyrektorów szkół oraz komitetów rodzicielskich.
Zespół badawczy wizytował zajęcia oraz informował uczniów o możliwości wzięcia
udziału w dobrowolnych badaniach na temat przekonań i oczekiwań dotyczących
używania pasów bezpieczeństwa podczas jazdy samochodem. Informowano rów­
nież, że badanie składa się z trzech części, przy czym druga odbędzie się za mniej
więcej sześć miesięcy, a trzecia - za siedem miesięcy. Osoby, które się zgodziły
wziąć udział w badaniu, pozostawały po zajęciach w salach. Procedurę taką
powtórzono na drugim i trzecim etapie badania. W celu zachowania anonimowości
używano kodów osobistych pozwalających na identyfikację uczestników.
15.1.2. Narzędzia
Na pierwszym etapie badań zbierano informacje na temat intencji używania pasów
bezpieczeństwa oraz skuteczności w inicjowaniu działania. Na etapie drugim
dokonano pomiaru skuteczności w utrzymywaniu działania oraz planowania,
a na trzecim - zbadano stosowanie pasów bezpieczeństwa. Pierwsze pytanie na
każdym z etapów badania dotyczyło tego, jak często w ciągu ostatniego miesiąca
uczestnicy jeździli samochodem. Wszyscy badani deklarowali, że jeździli 1-2 razy
w tygodniu lub częściej.
Do pomiaru intencji stałego używania pasów bezpieczeństwa wykorzystano
cztery pozycje. Po wprowadzeniu: „W najbliższym czasie zamierzam zawsze
jeździć z zapiętymi pasami bezpieczeństwa”, badani byli proszeni o określenie
własnych zamiarów w następujących sytuacjach: (a) „Gdy będę jeździć jako
pasażer na przednim siedzeniu”, (b) „Gdy będę jeździć jako pasażer na tylnym
siedzeniu”, (c) „Gdy będę jeździć taksówką”. Dodatkowo badani określali,
w jakim stopniu zamierzają „włożyć więcej wysiłku w poprawę własnego
bezpieczeństwa podczas jazdy samochodem”. Odpowiedzi były udzielane w skali
od 1 (zdecydowanie nie) do 7 (zdecydowanie tak). Średni wynik sumaryczny
wyniósł 20,57 (SD = 5,46; od 4 do 28). Ładunki czynnikowe w modelowaniu
b a d a n ia w ł a s n e d o tyczą c e u tr zy m y w a n ia z a c h o w a n ia ... 117
strukturalnym wahały się między 0,63 a 0,71. Wartość współczynnika alfa
Cronbacha wyniosła 0,77.
Własna skuteczność w inicjowaniu działania była mierzona za pomocą
trzech pozycji. Osoby badane zapytano: „W jakim stopniu jest Pan/Pani pe­
wien/pewna, że mógłby/mogłaby pokonać następujące trudności?”. Uczestnicy
określali swoje przekonania w stosunku do następujących barier: „Jestem
w stanie rozpocząć regularne zapinanie pasów, nawet gdybym (a) musiał/a
opracować plan, aby zawsze o tym pamiętać, (b) musiał/a gruntownie przemyśleć
swoje zachowania dotyczące jazdy samochodem, (c) musiał/a zmienić różne swoje
nawyki i przyzwyczajenia dotyczące jazdy samochodem”. Odpowiedzi udzielano
na siedmiostopniowej skali od 1 (zdecydowanie nie) do 7 (zdecydowanie tak).
Średni wynik sumaryczny uzyskany przez osoby badane wynosił 11,39 (SD — 4,
66; od 3 do 21). W modelowaniu strukturalnym ładunki czynnikowe dla tych
pozycji wahały się między 0,65 a 0,95. Wartość współczynnika alfa Cronbacha
wyniosła 0,77.
Kolejną mierzoną zmienną była skuteczność w utrzymywaniu działania.
Wykorzystano pięć pozycji kwestionariusza. Osoby badane zapytano: „Czy jesteś
w stanie regularnie zapinać pas, nawet gdy (a) inni tego nie robią lub mówią,
że jest to niepotrzebne, (b) przewidujesz, że będzie mieć niewygodnie zapięte
pasy podczas jazdy, (c) jesteś zestresowany/a z powodu kłopotów w szkole lub
w domu”. Kolejne dwie pozyq‘e kwestionariusza poprzedzono wstępem: „Wjakim
stopniu jesteś pewien/pewna, że mógłbyś/mogłabyś pokonać następujące trudno­
ści?”. Uczestnicy określali swoje przekonania w odniesieniu do następujących
barier: „Jestem w stanie zawsze zapinać pasy bezpieczeństwa, nawet gdybym
(a) potrzebował/a długiego czasu, zanim wejdzie mi to w nawyk, (b) musiał/a
się do tego zmuszać”. Odpowiedzi udzielano w skali od 1 (zdecydowanie nie)
do 7 (zdecydowanie tak). Średni wynik sumaryczny uzyskany przez osoby
badane wynosił 22,31 (SD = 6,91; od 5 do 35). W modelowaniu strukturalnym
ładunki czynnikowe dla tych pozycji wahały się między 0,55 a 0,73. Wartość
współczynnika alfa Cronbacha wyniosła 0,78.
Pomiaru planowania dokonano za pomocą skali złożonej z czterech pozycji.
Badani byli proszeni o określenie, w jakim stopniu zgadzają się z następującymi
twierdzeniami odnoszącymi się do jazdy jako pasażer na przednim lub tylnym
siedzeniu samochodu: (a) „Zaplanowałem/zaplanowałam, jak często będę zapinać
pasy bezpieczeństwa”, (b) „Zaplanowałem/zaplanowałam, w jaki sposób będę
zapinać pasy (na przykład, w którym momencie po wejściu do samochodu)”,
(c) „Zaplanowałem/zaplanowałam, gdzie zapinać pasy (na przykład w czyim
samochodzie)”. Badani udzielali odpowiedzi w skali od 1 (zdecydowanie nie)
do 6 (zdecydowanie tak). Średni wynik sumaryczny uzyskany przez osoby
badane wynosił 18,22 (SD = 4,53; od 4 do 24). W modelowaniu strukturalnym
ładunki czynnikowe dla tych pozycji wahały się między 0,58 a 0,78. Wartość
współczynnika alfa Cronbacha wyniosła 0,85.
Stosowanie pasów bezpieczeństwa mierzono za pomocą trzech pozycji.
Badani byli proszeni o określenie: „Jak często w ciągu miesiąca poprzedzającego
 e ; g
r~'
118 CO SPRAWIA, ŻE INTENCJA JEST WCIELANA W ŻYCIE?
badanie zapinali pasy bezpieczeństwa podczas jazdy samochodem (a) na przednim
siedzeniu, (b) na tylnym siedzeniu, (c) podczas jazdy taksówką”. Skala odpowiedzi
wahała się od 1 (nigdy) do 6 (zawsze). Średni wynik sumaryczny uzyskany
przez osoby badane wynosił 6,27 (SD = 2,91; od 3 do 15). W modelowaniu
strukturalnym ładunki czynnikowe dla tych pozycji wahały się między 0,54 a 0,70.
Wartość współczynnika alfa Cronbacha wyniosła 0,65.
15.2. Wyniki
15.2.1. Analizy wstępne
Przeprowadzono analizy korelaq'i między zmiennymi uwzględnionymi w badaniu.
Używanie pasów bezpieczeństwa było istotnie związane jedynie ze zmiennymi
z fazy wolicjonalnej modelu HAPA, a mianowicie z planowaniem (r = 0,37;
p < 0,001) oraz ze skutecznością w utrzymywaniu zachowań (r = 0,24; p < 0,05),
która z kolei była również istotnie związana z planowaniem (r = 0,18; p < 0,01).
Natomiast skuteczność w iniq'owaniu zachowania była istotnie związana z intencją
(r = 0,19; p < 0,01) oraz planowaniem (r = 0,21; p < 0,01). Pozostałe zależności
między zmiennymi były nieistotne.
15.2.2. Wyniki modelowania strukturalnego
W celu uzyskania odpowiedzi na pytanie, czy własna skuteczność w utrzymy­
waniu zachowania jest predyktorem używania pasów bezpieczeństwa podczas
jazdy samochodem przeprowadzono modelowanie strukturalne. Wykorzystano
procedurę ML, a brakujące dane uzupełniono za pomocą procedury FIML.
Skonstruowano model hipotetyczny zawierający skuteczność w utrzymywaniu
działania, intenq'ę oraz zmienne z fazy wolicjonalnej rozszerzonego modelu
HAPA. Model ten zawierał pięć zmiennych latentnych (por. rycina 15.1),
których wskaźnikami były odpowiednie pozycje kwestionariusza omówione
w podrozdziale 15.1. Poszczególne zmienne latentne były predyktorami innych
zmiennych latentnych (na przykład bezpośrednimi predyktorami zachowania były
skuteczność w utrzymywaniu zachowania oraz planowanie).
Stwierdzono, że dane były dobrze dopasowane do modelu (x2 = 335,89;
p = 0,000; x 2/4f= 2,32; NFI = 0,97; TLI = 0,98; CFI = 0,98; RMSEA = 0,05).
Model wyjaśniał 41% zmienności wyników regularnego używania pasów bez­
pieczeństwa oraz 13% planowania, 3% intencji oraz 2% skuteczności w utrzy­
mywaniu zachowania. Najsilniejsze zależności stwierdzono między używaniem
pasów bezpieczeństwa a dwoma jego predyktorami: planowaniem oraz własną
skutecznością w utrzymywaniu zachowania. Zależności między poszczególnymi
zmiennymi uwzględnionymi w modelu zaprezentowano na rycinie 15.1. Wszyst­
kie współczynniki w modelu przyjmowały istotne wartości (p < 0,05).
0
b a d a n ia w ł a s n e d o ty c zą c e u tr zy m y w a n ia z a c h o w a n ia ... 119
Pomiar 1 Pomiar 2 "Pomiar 3
RYCINA 15.1 Wyniki modelowania stnikturalnego:zależności między intencją, skutecznością
w inicjowaniu zachowania i zmiennymi z fezy utrzymywania zachowania
w modelu R-HAPA oraz wskaźnikiem utrzymywania stosowania pasów bezpie­
czeństwa podczas jazdy samochodem
Sformułowano hipotezę, że model, w którym wzięto pod uwagę skuteczność
w utrzymywaniu działania, będzie lepiej dopasowany do danych niż model,
w którym zmienna ta nie odgrywa żadnej roli. Aby zweryfikować tę hipotezę,
porównano model hipotetyczny z modelem zagnieżdżonym, w którym zależności
między skutecznością w utrzymywaniu działania a (1) skutecznością w ini­
cjowaniu działania, (2) planowaniem oraz (3) zachowaniem były równe zero.
Model zagnieżdżony charakteryzował się istotnie gorszym dopasowaniem do
danych (x2 = 18,05; df =3; p < 0,001). W wypadku modelu zagnieżdżonego
(wykluczającego pośrednie i bezpośrednie zależności między skutecznością
w utrzymywaniu działania a innymi zmiennymi) procent wariancji wyjaśnionej
obniżył się do 19. Dane te wskazują na to, że skuteczność w utrzymywaniu
działania powinna być uwzględniona w modelu.
Rozszerzony model HAPA zakłada, że planowanie jest mediatorem (czę­
ściowym) w relacji między własną skutecznością w utrzymywaniu działania
a zachowaniem. Aby ocenić prawdziwość założenia, posłużono się procedurą
opisaną przez Kenny’ego (2000). Porównano dwa modele, z których pierwszy był
hipotetyczny i zakładał mediację częściową (czyli istnienie ścieżki bezpośredniej
między skutecznością a zachowaniem i ścieżki pośredniej prowadzącej od
skuteczności do planowania i od planowania do zachowania), a drugi - mediację
całkowitą (czyli wyłącznie istnienie ścieżki pośredniej prowadzącej od skutecz­
ności do planowania i od planowania do zachowania). Analizy porównania między

120 CO SPRAWIA, ŻE INTENCJA JEST WCIELANA W ŻYCIE?
tymi modelami wykazały, że należy przyjąć model hipotetyczny, a odrzucić model
zakładający pełną mediację (x2 = 6,69; df = 1; p < 0,01). Planowanie odgrywa
rolę częściowego mediatora między przekonaniami o własnych możliwościach
a zachowaniem.
Kolejne analizy miały umożliwić odpowiedź na pytanie o występowanie
bezpośredniej zależności między skutecznością w inigowaniu działania a utrzy­
mywaniem zachowania. W tym celu porównano model hipotetyczny z dodatkową
ścieżką prowadzącą od własnej skuteczności w inicjowaniu działania z modelem
zagnieżdżonym, w którym ścieżka ta była równa zero. Z porównania modeli
wynika, że należy przyjąć model zagnieżdżony, czyli uznać, iż zależność między
skutecznością w inigowaniu działania a zachowaniem jest równa zero (x2 = 0,06;
p = n.i.). Wskaźniki dopasowania modelu ze ścieżką między własną skutecznością
w inicjowaniu działania a zachowaniem równą zero były satysfakcjonujące
(X2 = 335,82; p = 0,000; x 2/df = 2,16; NFI = 0,97; TLI = 0,98; CFI = 0,98;
RMSEA = 0,05). Wszystkie ścieżki w modelu były istotne (p < 0,01).
Podsumowując, wyniki badania 4 wskazują na to, że własna skuteczność
w utrzymywaniu zachowania oraz planowanie są bezpośrednimi predyktorami
utrzymywania zachowania. Planowanie jest częściowym mediatorem w relacji
między skutecznością w utrzymywaniu zachowania a używaniem pasów bezpie­
czeństwa. Planowanie jest także pełnym mediatorem w relacji między własną
skutecznością w utrzymywaniu zachowania a używaniem pasów bezpieczeństwa.
15.3. Dyskusja wyników badania 4
Badanie 4 miało na celu analizę zależności między utrzymywaniem zachowania
(stosowaniem pasów bezpieczeństwa) oraz zmiennymi z fazy wolicjonalnej
rozszerzonego modelu HAPA. Mimo że badanie nie było eksperymentalne, to
jego podłużny charakter (pomiar przeprowadzony w trzech etapach) pozwala na
ostrożne wnioskowanie w kategoriach możliwych wpływów tych zmiennych na
utrzymywanie prozdrowotnego zachowania.
W modelach motywacyjnych intencja jest jedynym bezpośrednim predykto-
rem zachowania. W rozszerzonym modelu HAPA zakłada się, że konieczne są
również planowanie oraz skuteczność w inicjowaniu i utrzymywaniu działania.
Stwierdzono, że wszystkie zmienne w modelu były pośrednio lub bezpośrednio
związane z zachowaniem. Zarówno skuteczność w utrzymywaniu zachowania, jak
i planowanie były umiarkowanie związane z częstotliwością stosowania pasów
bezpieczeństwa, mierzoną miesiąc później. Im silniejsze przekonanie jednostki,
że jest w stanie zapinać pasy mimo występowania różnych barier środowiskowych
(na przykład brak wsparcia społecznego) lub osobistych (na przykład brak wiedzy
w danym zakresie), tym większe prawdopodobieństwo częstego używania pasów,
czyli utrzymywania zachowania. Poza własną skutecznością również większe za­
angażowanie ucznióww zaplanowanie, kiedy, w jakiej sytuacji i w którym momen­
cie zapną pasy bezpieczeństwa, pozwalało przewidzieć częstsze zapinanie pasów.
i s'ial
BADANIA WŁASNE DOTYCZĄCE UTRZYMYWANIA ZACHOWANIA... 121
Wcześniejsze badania dotyczące stosowania pasów bezpieczeństwa wskazują
na to, że intensywność przekonań o własnej skuteczności jest istotnie zwią­
zana z częstszym używaniem pasów (por. Kelly, Zyzansky, Alemagno, 1991).
Z drugiej zaś strony podkreśla się, że zależności między oczekiwanymi zyskami
i stratami, wsparciem społecznym, własną skutecznością a używaniem pasów
bezpieczeństwa są słabe, a procent tłumaczonej wariang'i niski. Programy,
których celem jest zmiana częstości używania pasów bezpieczeństwa, zazwyczaj
nie przynoszą zmiany zachowania wśród adolescentów lub osób dorosłych.
Przykładem jest program, w którym wzięło udział 2100 osób, wykorzystujący
konstrukty z TPB służące zmianie zachowań przez członków całej rodziny (por.
Cohn, Hemandez, Byrd, Cortes, 2002). Autorzy wykazali brak zmiany używania
pasów bezpieczeństwa wśród kierowców oraz nieistotny spadek używania
pasów przez uczestników grupy kontrolnej. Podsumowując, z badań wynika,
że stosowanie pasów bezpieczeństwa jest w niewielkim stopniu modyfikowalne
przez oddziaływania mające u podstawy modele motywacyjne lub teorię spo-
łeczno-poznawczą.
Wyniki badania 4 dowodzą, że zmienne, które uwzględniono w modelu,
wyjaśniają stosunkowo duży procent wariang’i (41%). Zależności między sku­
tecznością w utrzymywaniu zachowań, planowaniem oraz używaniem pasów
bezpieczeństwa nie były słabe, ale umiarkowane. Można więc stwierdzić, że
prawdopodobnie za pomocą tych właśnie czynników należy wyjaśniać takie
zachowania, jak używanie pasów. Jednak sformułowanie ostatecznych wniosków
będzie możliwe dopiero po przeprowadzeniu badań eksperymentalnych.
Podchodząc sceptycznie do omawianych wyników, można stwierdzić, że
zarówno planowanie, jak i własna skuteczność są pod silnym wpływem przeszłych
zachowań. Metaanałiza badań nad zależnościami między intencją a zachowaniem
wykazała, że wielokrotnie praktykowane w określony sposób przeszłe zacho­
wanie jest lepszym predyktorem bieżącego zachowania (r = 0,45) niż intencja
(r = 0,27; por. Ouellette, Wood, 1998).
Według teorii społeczno-poznawczej wcześniejsze doświadczenie własnej
kompetencji wpływa na wzrost własnej skuteczności. Tak więc osoby, które
częściej zapinają pasy (pierwszy pomiar), powinny mieć wyższy poziom własnej
skuteczności (drugi pomiar), co z kolei powinno wpływać na częstsze stosowanie
pasów (trzeci pomiar). Podobną zależność można założyć w odniesieniu do
formułowanych planów. Mianowicie ci, którzy używają pasów, łatwiej i częściej
planują oraz częściej używają pasów w kolejnym pomiarze. Należy zatem
sformułować pytanie, czy czynniki społeczno-poznawcze tłumaczą istotny procent
wariang'i poza tym, co wyjaśniają wcześniejsze zachowania. W kolejnych
badaniach należy więc kontrolować wcześniejsze zachowania oraz ich wpływ na
zmienne społeczno-poznawcze.
Zwolennicy kontroli efektów zmiennych społeczno-poznawczych wskazują na
to, że zaw sze należy uwzględniać pierwszy pom iar zachowania jako p red y k to r
ostatecznego pomiaru zachowania. Zazwyczaj zależność ta jest najsilniejszą
zależnością w całym modelu (por. Hodgkins, Orbell, 1998). Przeciwnicy takiego
122 CO SPRAWIA, ŻE INTENCJA JEST WCIELANA W ŻYCIE?

podejścia podkreślają, że zgodnie z teorią zmienne społeczno-poznawcze są

zawsze uprzednie wobec zachowania: zachowanie mierzone na wcześniejszym
etapie jest więc również pod wpływem tych samych czynników (Luszczynska,
Schwarzer, 2003). Podwójny pomiar ma sens przede wszystkim w badaniach
eksperymentalnych, przy manipulacji i oczekiwanej zmianie zachowania wskutek
czynników zewnętrznych.

ROZDZIAŁ 16

Badania własne dotyczące utrzymywania

zachowania. Badanie 5: zmiana
w wykonywaniu BSE

Jak wykazują poprzednie badania, inicjowanie i utrzymywanie zachowania

wymaga prawdopodobnie nie tylko silnej własnej skuteczności w tym zakresie,
ale również planowania. To właśnie te dwa predyktory iniqaqi i utrzymywania
zachowania wskazuje model HAPA. Celem kolejnych badań była analiza zależno­
ści między tymi czynnikami a zm ianą zachowania. Wykorzystując dane z badania
3, przeprowadzono analizy, aby ocenić, czy model HAPA, rozszerzony o własną
skuteczność specyficzną dla fazy zm iany zachowania, pozwala wyjaśnić nie tylko
bieżące zachowanie, ale także jego zamianę. Jako wskaźnik zmiany zachowania
przyjęto różnicę między drugim a pierwszym pomiarem zachowania.

16.1. Metoda
Do testowania mniejszej hipotezy wykorzystano dane zebrane wśród osób
uczestniczących w badaniu 3 (por podrozdział 14.1). Wzięło w nim udział
417 kobiet Do analiz wybrano osoby, które przed pierwszym etapem badań
nie przeprowadzały samobadania piersi, przeprowadzały część badania lub też
wykonywały BSE nieregularnie. Wyłączono zaś z niej te osoby, które w ciągu
trzech miesięcy poprzedzających badanie wykonywały wszystkie składniki BSE
raz w miesiącu lub częściej.
Procedura badania została opisana w części dotyczącej metody w badaniu 3.
Na pierwszym etapie zbierano informaq'e na temat spostrzeganego ryzyka,
 124 CO SPRAWIA, ŻE INTENCJA JEST WCIELANA W ŻYCIE? BADANIA WŁASNE DOTYCZĄCE UTRZYMYWANIA ZACHOWANIA... 125

oczekiwanych zysków, skuteczności w inicjowaniu działania, intencji zmiany

zachowania oraz przeprowadzania samobadania piersi. Na etapie drugim studentki TABELA 16.1 Społeczno-poznawcze predyktory zmiany częstotliwości wykonywania BSE: średnie,
wypełniały ankietę dotyczącą planowania, skuteczności w utrzymywaniu działania odchylenia standardowe, zakresy odpowiedzi i ładunki czynnikowe (SEM)
oraz przeprowadzania samobadania piersi. Treści poszczególnych pytań, skale Zmienna iatentna Zakres Średnia ładunki
odpowiedzi, sumy dla poszczególnych skal, współczynniki alfa Cronbacha lub Wskaźnik odpowiedzi (SD) czynnikowe
korelacji między pytaniami zamieszczono w tabeli 16.1. Tabela ta zawiera także
Spostrzegane ryzyko (alfa = 0,84)
ładunki czynnikowe, które uzyskano dla poszczególnych pytań w modelowaniu W porównaniu z Innymi kobietami w Pani wieku, jakie szacuje Pani prawdopodobieństwo, że kiedykolwiek:
strukturalnym. - będzie Pani mlala niezłośliwą zmianę piersi -3 -+ 3 0,75
- straci Pani pierś -3 -4 -3 0,75
- będzie Pani miała wlóknlaka piersi -3 -4 -3 0,83
Suma 3 -1 5 6.55 (2.981

16.2. Wyniki Oczekiwane zyski (alfa = 0,80)

Jakie byłyby dla Pani osobiste konsekwencje, gdyby przeprowadzała Pani regularne samobadanie piersi?
- byłabym zadowolona, że dbam o siebie 1 -7 0.75
16.2.1. Analizy wstępne - moje samopoczucie byłoby lepsze 1 -7 0,75
- moje zdrowie byłoby mniej zagrożone 1 -7 0,64

Przeprowadzono analizy korelacji między zmiennymi uwzględnionymi w badaniu 4-21 6.55 Í2.911
intencja (alfa = 0,95)
(por. tabela 16.2). Spostrzegane ryzyko zachorowania nie wiązało się z żadną
W ciągu następnych trzech miesięcy zamierzam przeprowadzać regúlame samobadanie:
z nich. Ze zmianą w zakresie wykonywania BSE najsilniej związane były - brodawek sutkowych 1 -5 0,95
planowanie, skuteczność w utrzymywaniu zachowania oraz intencja. Oba rodzaje - tkanki piersi 1 -5 0,95
własnej skuteczności były istotne, ale słabo skorelowane. - węzłów chłonnych 1 -5 0,90
4-21 6.55 (2.911
Własna skuteczność w inicjowaniu zachowania (r = 0,70)
Jestem w stanie rozpocząć regularne wykonywanie BSE, nawet jeśO będę musiaia:
16.2.2. Wyniki modelowania strukturalnego - opracować plan opisujący, w jaki sposób o tym pamiętać 1 -7 0,82
- gruntownie przemyśleć moje zachowania 1 -7 0,85
1 przekonania dotyczące samobadania
W celu przetestowania zależności między zmiennymi społeczno-poznawczymi
2 -1 4 9.84 Í2.441
z rozszerzonego modelu HAPA przeprowadzono analizy z wykorzystaniem Planowanie (alfa = 0,80)
modelowania strukturalnego. Posłużono się procedurą ML. Mam własny plan dotyczący tego
Testowany model składał się z siedmiu zmiennych latentnych (por. rycina - w jakim dniu miesiąca wykonywać BSE 1 -6 0,78

16.1), których wskaźnikami były pytania kwestionariusza (wymienione w części - gdzie robić BSE 1 -6 0,79
- w lakiej kolejności wykonywać poszczególne składniki BSE 1 -6 0,61
dotyczącej narzędzi). Własna skuteczność w inicjowaniu działania, oczekiwane 4 -1 8 11.36 (3.271
zyski i straty oraz spostrzegane ryzyko stanowiły predyktory intencji. Spostrze­ Własna skuteczność w utrzymywaniu zachowania (r = 0,65)
gane ryzyko było predyktorem oczekiwanych zysków i strat, a te z kolei były W jakim stopniu jest Pani pewna, że potrafi Pani wykonać samobadanie piersi, gdy
predyktorami własnej skuteczności w inicjowaniu działania. Intencja, skuteczność - jest Pani chora lub w złym nastroju 1 -7 0,73
- jest Pani zestresowana z powodu kłopotów w pracy, szkole lub domu 1 -7 0.71
w inicjowaniu, a także w utrzymywaniu działań stanowiły predyktory planowania, 2 -1 4 7.11 (2.831
które to, wraz ze skutecznością w utrzymywaniu działań, było predyktorem Zmiana zachowania (T2 - T1) (alfa = 0,95)
zachowania. Podczas następnych trzech miesięcy zamierzam wykonywać regularne samobadanie:
Analizy przeprowadzone z wykorzystaniem modelowania strukturalnego - brodawek sutkowych 0,79
- miąższu piersi 0,88
wykazały, że zgromadzone dane są dobrze dopasowane do modelu hipotetycznego 0,83
- węzłów chłonnych
(X2 = 175,67; p = 0,025; = 1,25; NFI = 0,99; TLI = 0,99; CFI = 0,99; Suma 0 -2 7 3.46 (4.741
RMSEA = 0,03). Rezultaty SEM zostały zaprezentowane na rycinie 16.1.
Zależności dotyczące zmiennych z fazy motywacyjnej modelu były podobne do Uwaga: odpowiedzi udzielano na skaD od zdecydowanie poniżę) średnie] do zdecydowanie powyżej średniej (spostrzegane ryzyko), zdecydowanie nie
zgadzam się do zdecydowanie zgadzam się (oczekiwane zyski I intencja), całkowicie nieprawdziwe do całkowicie prawdziwe (własna skuteczność
tych, które stwierdzono w badaniu 1 i badaniu 2. Spostrzegane ryzyko nie
I planowanie).
było istotnie związane-ani z intencją, ani z oczekiwanymi zyskami i stratami.
Istotnymi predyktorami intencji były oczekiwane zyski i straty oraz własna
126 CO SPRAWIA, ŻE INTENCJA JEST WCIELANA W ŻYCIE? b a d a n ia w ł a s n e d o tyczą c e u tr zy m y w a n ia z a c h o w a n ia .. 127

skuteczność w inicjowaniu działania. Intencja oraz skuteczność w utrzymywaniu

TABELA 16.2 Korelacje między zmiennymi społeczno-poznawczymi i zmianą częstotliwości działania stanowiły istotne predyktory planowania, które z kolei było jedynym
wykonywania BSE istotnym predyktorem zmiany zachowania. Własna skuteczność w utrzymywaniu
zachowania była jedynie pośrednio związana ze zmianą zachowania.
Zmienna Oczekiwane Skuteczność Intencja Planowanie Skuteczność Zmiana Wszystkie zależności zaprezentowane na rycinie 16.1, dla których podano war­
zysld w ini­ w utrzymy­ BSE
1 straty cjowaniu waniu tości ścieżek, są istotne (fi < 0,001). Związki między poszczególnymi zmiennymi
w modelu były słabe lub umiarkowane. Ogólnie, zmienne uwzględnione w modelu
Ryzyko 0,03 0,09+ 0,06 0,05 0,04 -0,03 tłumaczyły 24% wariancji zmiany zachowania.
Oczekiwane zyski 1straty 0,43*** 0,37*** 0,17*** 0,15** 0,14**
Skuteczność w Inicjowaniu 0,39*** 0,21*** 0,19*** 0,10+
Intencja 0,43*** 0,16** 0,26***
Planowanie
Skuteczność w utrzymywaniu
0,32*** 0,41***
0,25***
16.3. Dyskusja wyników badania 5
Uwaga: +p < 0,10; *p < 0,05; * * p < 0,01; * * * p < 0,001. Znakomita większość wcześniejszych badań dotyczących roli zmiennych spo-
łeczno-poznawczych w procesie zmiany zachowania dotyczy nie tyle zmiany za­
chowania w ogóle, ile raczej bieżącego zachowania. Część badań dotyczy efektów
manipulacji eksperymentalnej takimi czynnikami, jak: (1) spostrzeganie ryzyka,
(2) oczekiwanie zysków i strat, (3) panowanie, (4) własna skuteczność. Badania
te porównują efekty manipulacji jednym czynnikiem z brakiem manipulacji. Nie
uwzględnia się więc możliwego efektu synergicznego różnych zmiennych na
zachowanie. W większości modeli teoretycznych zakłada się syneigiczny efekt
Pomiar 1 Pomiar 2 różnych zmiennych wpływających jednocześnie na zmianę zachowania. Zgodnie
z tym założeniem wielu badaczy, stosując metodę regresji lub analizy ścieżko­
wej, wskazuje na związki między wieloma zmiennymi społeczno-poznawczymi
a wykonywaniem samobadania piersi. Ruiter, Kok, Veiplanken i Burg (2001)
w przeglądzie badań na temat wzbudzania lęku, zagrożenia i ryzyka wykazują na
to, że podwyższone ryzyko prowadzi do zmiany zachowania. Oczekiwane zyski
i straty oraz spostrzegane bariery pozwalają przewidzieć intencję wykonywania
BSE oraz samo zachowanie (Calnan, Rutter, 1988; Champion, 1990; Hallal, 1982;
Umeh, Rogan-Gibson, 2001).
W nielicznych badaniach wskazywano na konieczność łącznego analizowania
zmiennych społeczno-poznawczych. Jest to zasadne, gdyż między tymi zmien­
nymi występują zależności. Rippetoe i Rogers (1987) wykazali, że wśród kobiet
o wysokim spostrzeganym ryzyku te, które jednocześnie charakteryzowały
się wysokim poziomem własnej skuteczności, wykonywały samobadania piersi
częściej niż te o niskim poziomie własnej skuteczności. Stwierdzono też, że
zarówno oczekiwane zyski i straty, jak i własna skuteczność są najlepszymi
predyktorami intencji angażowania się w różne zachowania służące detekcji
raka piersi (Meyerowitz, Chaiken, 1987; Rippetoe, Rogers 1987; Seydel, Taal,
Wiegman, 1990).
Wymienione wyżej badania nie odnoszą się jednak do zmiany zachowania
RYCINA 16.1 Wyniki modelowania strukturalnego: zależności między zmiennymi z fazy
związanej z jednoczesnym oddziaływaniem zespołu zmiennych społeczno-po­
motywacyjnej i fazy utrzymywania zachowania w modelu HAPA oraz wskaź­
nikiem zmiany wykonywania samobadania piersi
znawczych, uwzględnionych w konkretnym modelu teoretycznym, bądź też wyni­
kającej z tego oddziaływania. Większość autorów „wybiera” zestawy zmiennych,
nie testując całego modelu, lub nie uwzględnia zmiany zachowania.
 i-n f
Lr.
'l >
fe~ J L. - j

CO SPRAWIA, ŻE INTENCJA JEST WCIELANA W ŻYCIE?

Zależności takie zostały zaprezentowane w badaniu 5, ujmującym wszystkie

zmienne z rozszerzonego modelu HAPA (z wyjątkiem skuteczności specyficznej
dla fazy nawrotów). Analizowano zależności między tymi zmiennymi a zmianą
w zakresie wykonywania samobadania piersi. Wyniki wskazują na zasadność
odrzucenia spostrzeganego ryzyka jako predyktora zmiany zachowania. Intencja
0 zmianie zachowania jest przewidywana w równym stopniu przez oczekiwane
zyski i własną skuteczność w inicjowaniu zachowań. Intencja oraz skuteczność
w utrzymywaniu zachowań są równie silnymi predyktorami planowania zmiany.
Planowanie jest jedynym bezpośrednim predyktorem zmiany. Ten zrównoważony ROZDZIAŁ 17
układ zależności daje podstawy do formułowania wniosku, że model HAPA może
służyć jako użyteczna heurystyka w badaniach nad czynnikami wyjaśniającymi
zmianę zachowania.
Z przeprowadzonego badania 5 wynika, że spostrzegane ryzyko pełni margi­
Badania własne dotyczące utrzymywania
nalną funkgę w formułowaniu intencji o zmianie zachowania. W odniesieniu do
zmiennych z fezy woligonalnej ważną rolę odgrywa za to planowanie. W związku
zachowania. Badanie 6: palenie
z tym konieczne jest prowadzenie badań eksperymentalnych mających na celu
analizę wpływu planowania na utrzymywanie zachowania. To, w jakim stopniu
papierosów
plany wpływają na utrzymywanie zachowania oraz jakie właściwości planów
1 zachowania mogą decydować o tym, czy planowanie jest efektywne, było
przedmiotem badań 6 i 7.
Celem badania 6 było określenie, czy zaplanowanie zmiany zachowania wpływa na
zmianę zachowań nawykowych. Sformułowano dwie hipotezy. Pierwsza mówiła
o tym, że planowanie wpływa na obniżenie ilości wypalanych papierosów. Druga
hipoteza głosiła, że moc nawyku moderuje zależność między planowaniem
a zachowaniem: w wypadku silnego nawyku wpływ planowania na zachowanie
jest słabszy niż w wypadku słabszego nawyku.
W celu weryfikacji hipotez przeprowadzono eksperyment, w którym mani­
pulowano planowaniem. Interwencja polegała na sformułowaniu planów zmiany
zachowania. Dodatkowo celem badania było ustalenie, czy efekt planowania jest
zależny od siły nawyku palenia papierosów. Eksperyment przeprowadzono wśród
osób deklarujących intengę ograniczenia lub rzucenia palenia.

17.1. Metoda
17.1.1. Osoby badane i procedura

Ogółem do pierwszego etapu badania przystąpiło 137 osób palących tytoń.

We wszystkich trzech etpach uczestniczyły 44 osoby. Dane czterech osób
zostały odrzucone, gdyż osoby te nie zgłosiły intencji zmiany nawyku palenia
(zmniejszenia liczby wypalanych papierosów lub rzucenia palenia).
Eksperyment przeprowadzono w grupie 40 osób nałogowo palących tytoń,
w tym 10 kobiet i 30 mężczyzn w wieku od 17 do 20 lat (M = 18,92;
l i J Ll. ] L j L .1 L / ( i i i : J L.
130 CO SPRAWIA, ŻE INTENCJA JEST WCIELANA W ŻYCIE?
SD = 0,72). Dane wykorzystane do poniższych analiz zbierano za zgodą dyrektora
placówki w sześciu szkołach ogólnokształcących i technicznych w województwie
mazowieckim. Badani byli informowani o tym, że eksperyment dotyczy zachowań
zdrowotnych. Po przejrzeniu kwestionariuszy uczniowie byli proszeni o podjęcie
decyzji, czy wyrażają zgodę na uczestnictwo w badaniu. Potencjalni uczestnicy
otrzymywali wiadomość, że badanie odbędzie się na trzech etapach, będzie
anonimowe i dobrowolne, a jego wyniki nie zostaną udostępnione władzom szkoły.
Eksperyment został przeprowadzony w salach gimnastycznych lub w klasach
podczas nieobecności personelu szkoły. Zastosowano kody osobiste pozwalające
na identyfikację kwestionariuszy zbieranych na poszczególnych etapach.
Poza pytaniami dotyczącymi palenia tytoniu w kwestionariuszach z każdego
etapu badania zawarto również pytania na temat innych zachowań zdrowotnych,
które pełniły funkcję pytań maskujących. Badanych pytano również o intencję
rzucenia lub ograniczenia palenia. Odstęp między pierwszym a drugim pomiarem
wyniósł sześć miesięcy, a między drugim a trzecim - miesiąc.
Interwencję zastosowano na drugim etapie badania. Jej uczestnicy zostali
losowo przydzieleni do grupy kontrolnej (n = 20) lub eksperymentalnej (n = 20).
W grupie eksperymentalnej po wypełnieniu kwestionariusza dotyczącego palenia
badani otrzymali do wypełnienia dodatkowy formularz. Po przeczytaniu instrukcji,
która wyjaśniała uczestnikom, że są proszeni o sformułowanie planów (co będę
robić, kiedy będę w sytuacji, w której zazwyczaj palilem/palilam papierosy?),
wypełniali oni arkusz rozpoczynający się od zdania: „Mam własny plan, który
pomaga mi utrzymać niepalenie (w miejsce kropek wpisz własny plan)”.
Następnie uczestników proszono o dokończenie czterech zdań za pomocą opisu,
jak planują się zachować w następujących sytuacjach: (a) „gdy będę zestresowany,
to zamiast zapalić (napisz, co zrobisz)”, (b) „gdy ktoś zaproponuje mi papierosa
ulubionej marki, to żeby nie zapalić (napisz, co zrobisz)”, (c) „kiedy spotkam się
z przyjaciółmi, którzy palą, to żeby nie zapalić (napisz, co zrobisz?)”, (d) „kiedy
zobaczę kogoś, kto odczuwa satysfakcję z palenia, to żeby nie zapalić (napisz,
co zrobisz)?”. Treść pozycji odpowiada sytuacjom omawianym w literaturze
przedmiotu jako okoliczności „wywołujące palenie”, w których większość osób
palących sięga po papierosa.
17.1.2. Narzędzia
Do pomiaru palenia papierosów oraz nawyków z tym związanych wykorzystano
pozycje ze Skali Fagerstroma (Fagerstrom Test for Nicotine Dependence; Heather-
ton, Kozłowski, Frecker, Fagerstrom, 1991). Uwzględniono pytania ze skróconej
wersji kwestionariusza, która charakteryzuje się wysoką rzetelnością i trafnością
w wersji oryginalnej (por. Heatherton i in., 1991). W wersji polskiej pytania
te są powszechnie używane w przemyśle farmaceutycznym do określania siły
uzależnienia. Brzmią rtastępująco: „W jakim czasie po przebudzeniu sięgasz po
pierwszego papierosa?” oraz „Ile papierosów wypalasz dziennie (podaj przeciętną
j l_
b a da n ia w ł a s n e d o t y c zą c e u tr zym yw a n ia z a c h o w a n ia ... 131
Etap 1 Etap 2 Etap 3
□ Grupa z interwencją M Grupa kontrolna
RYCINA 17.1 Różnice między grupą eksperymentalną a kontrolną w zakresie liczby wypalanych
dziennie papierosów w turze 1,2 i 3
liczbę)?”. Odpowiedzi na pierwsze pytanie udzielane są na czteropunktowej skali
(w ciągu 5 minut, 6-30 minut, 31-60 minut, po godzinie). Wyniki skróconej wersji
są zazwyczaj interpretowane w kategoriach uzależnienia od nikotyny. Osoby,
które palą pierwszego papierosa w ciągu 30 minut po przebudzeniu, otrzymują
2-3 punkty. Osoby, które zapalają pierwszego papierosa w okresie późniejszym
niż 30 minut po obudzeniu się, otrzymują 1 punkt. Osoby palące od 11 do
20 papierosów dziennie otrzymują 1 punkt. Uzyskanie 3 punktów interpretuje
się jako uzależnienie o umiarkowanej sile (na przykład wymagające podawania
14 miligramów nikotyny dziennie podczas nikotynowej terapii zastępczej; por.
Heatherton i in., 1991). Na rycinie 17.1 zaprezentowano przeciętne wyniki
dotyczące liczby wypalanych papierosów na poszczególnych etapach w grupie
kontrolnej oraz w grupie z interwencją.
Na pierwszym etapie 32,5% badanych deklarowało, że pierwszego papierosa
zapalają w ciągu 30 minut po obudzeniu się. Liczba papierosów wypalanych przez
badanych wahała się między 1 a 30 (M = 10,46; SD = 6,74). Obie pozycje były
ze sobą istotnie skorelowane (r = 0,64; p < 0,001). Wynik ten oznacza, że im
wcześniej badani zapalali pierwszego papierosa po przebudzeniu, tym więcej
papierosów wypalali dziennie.
Na drugim etapie 40% badanych stwierdziło, że pierwszego papierosa zapalają
w ciągu 30 minut po przebudzeniu. Liczba wypalanych papierosów wahała się
między 2 a 23 (M = 10,79; SD = 5,31). Obie pozycje były ze sobą istotnie
skorelowane (r = 0,66; p < 0,001).
 r I i r II I J r i -1 I I jj < J ' J <

132 CO SPRAWIA, ŻE INTENCJA JEST WCIELANA W ŻYCIE? BADANIA WŁASNE DOTYCZĄCE UTRZYMYWANIA ZACHOWANIA... 133

Z kolei na trzecim etapie pierwszego papierosa w ciągu 30 minut od

obudzenia się wypalało 47,4% badanych. Liczba papierosów wahała się między
2 a 21 (M = 11,53; SD = 6,44). Tu również obie pozyq'e były ze sobą istotnie
skorelowane (r = 0,64; p < 0,001).
Podsumowując, badani mieli podobne nawyki dotyczące palenia papierosów
(zarówno w odniesieniu do częstotliwości, jak i siły nawyku oraz uzależnienia od
nikotyny) i można stwierdzić, że przeciętnie charakteryzowali się umiarkowanym
uzależnieniem od nikotyny (por. Heatherton i in., 1991).
Na pierwszym i drugim etapie badani byli pytani o intencję rzucenia lub
ograniczenia palenia („Czy zamierzasz rzucić lub ograniczyć palenie w najbliż­
szym miesiącu?”). Wszyscy badani deklarowali intencję zmiany zachowania.

17.2. Wyniki
Aby odpowiedzieć na pytanie, czy interwencja służąca opracowaniu planu wpływa
na zmniejszenie liczby wypalanych papierosów, porównano wyniki z drugiego
i trzeciego etapu zebrane podczas badania w grupie kontrolnej i ekspery­
mentalnej. W analizie wykorzystano test t dla prób zależnych. Uczestnicy
grupy kontrolnej zgłaszali palenie takiej samej liczby papierosów dziennie
przed manipulacją (M = 11,95; SD = 4,50), jak i miesiąc po niej (M = 13,30;
SD = 4,67; i(19) = 1,47; p = n.i.). Takie same deklaracje złożyli uczestnicy
grupy eksperymentalnej przed manipulacją (M = 9,58; SD = 5,92) oraz miesiąc
po manipulacji; (M = 9,47; SD = 5,70; f(18) = 0,26; p = n.i.). Nie stwierdzono
zmian w zachowaniu ani w grupie kontrolnej, ani w eksperymentalnej.
W celu uzyskania odpowiedzi na pytanie dotyczące efektów planowania,
siły nawyku palenia tytoniu oraz efektu interakcji między tymi zmiennymi
przeprowadzono analizę warianq'i. Badanych podzielono na dwie podgrupy: osób
o silnym i słabszym nawyku palenia papierosów. Za kryterium podziału przyjęto
czas wypalania pierwszego papierosa po przebudzeniu. Osoby, które deklarowały
na pierwszym etapie, że wypalają pierwszego papierosa w ciągu 30 minut od
obudzenia, zakwalifikowano do grupy osób o silniejszym nawyku palenia tytoniu.
Osoby palące pierwszego papierosa później zostały przydzielone do grupy osób
o słabszym nawyku.
Zmienne uwzględnione w ankiecie znacząco wyjaśniały wariancję liczby papie­
rosów wypalanych przez badanych na trzecim etapie (F[3,36] = 8,42; p < 0,001;
eta = 0,41). Stwierdzono efekt główny nawyku (F[l,38] = 14,54; p < 0,001;
eta = 0,29). Osoby o silniejszym nawyku, ocenianym podczas pierwszego etapu
badań, paliły więcej papierosów siedem miesięcy później (M = 15,38; SD = 3,31)
niż osoby o słabszym nawyku (M = 9,27; SD = 5,00). Nie stwierdzono efektu
uczestnictwa w interwencji mającej na celu przygotowanie planu (F = 0,88;
p = n.i.; eta = 0,02).
Zaobserwowano, że interakcja między uczestnictwem w interwencji a silą
nawyku jest istotna (F = 6,13; p < 0,05; eta = 0,15). Wyniki analizy interakcji
RYCINA 17.2 Efekt interakcji między siłą nawyku palenia papierosów a manipulacją eksperymentalną
dotyczącą planowania na liczbę wypalanych papierosów miesiąc pomanipulacji
zaprezentowano na rycinie 17.2. Osoby o silnym nawyku paliły podobną liczbę
papierosów, niezależnie od tego, czy uczestniczyły w grupie eksperymentalnej,
czy w kontrolnej. Porównania przeprowadzone w grupie osób o silnym nawyku
wykazały brak różnic między grupą eksperymentalną i kontrolną. W obrębie
grupy palaczy o słabych nawykach stwierdzono istotne różnice między grupą
eksperymentalną i kontrolną (F[l,19] = 7,77; p < 0,01; eta = 0,43). Osoby
o słabych nawykach należące do grupy eksperymentalnej paliły mniej (M = 7,40;
SD = 4,08) niż osoby o słabych nawykach nieuczestniczące w manipulacji
(Af = 12,50; SD = 5, 47).
Podsumowując wyniki, stwierdzono, że w odniesieniu do nawykowych, wielo­
krotnie powtarzanych zachowań planowanie nie wpływa istotnie na zachowanie
osób badanych. Jednakże gdy bierze się pod uwagę silę nawyku, planowanie może
odgrywać istotną rolę w grupie osób, u których te nawyki są słabsze.
17.3. Dyskusja wyników badania 6
Celem badania 6 było określenie, czy planowanie może wpływać na zmianę
nawykowych zachowań, takich jak palenie tytoniu. W badaniu tym uwzględniono
zachowanie, które jest nałogowe oraz nawykowe. Nałogowe dlatego, że wiąże
się z uzależnieniem od substancji psychoaktywnej - nikotyny (por. Ockene
i in., 2000). Nawykowe, ponieważ palenie, jak każdy nawyk, jest rezultatem
bardzo wielu sytuacji, w których zachowanie podlega warunkowaniu, które się
 I—..... r... .. . r--- - , ■,
r ., ■ F.. ►
......-
C" ■] L. J Li ) L 1 t . .i J L > t I J t i J t
134 CO SPRAWIA, ŻE INTENCJA JEST WCIELANA W ŻYCIE?
rozgrywają w bardzo różnych okolicznościach i doprowadzają do wzmocnienia
nałogu (por. 0 ’Donohue, 1998).
Uczestnicy badania 6, palący około dziesięciu papierosów dziennie w ciągu
miesiąca, byli w średnio 300 sytuacjach, w których ich nawykowe zachowanie
uległo wzmocnieniu. Bodźce, które prowadzą do powtórzenia zachowania (czyli
zapalenia papierosa), są różne. Z czasem pojawia się ich coraz więcej, dlatego im
dłuższy okres palenia tytoniu, tym trudniej zmienić nawyk (Ockene i in., 2000).
Przyjmując behawioralną teorię zachowania, można założyć, że na wystąpienie
sytuacji X palacz reaguje zapaleniem papierosa. Wydaje się jednak wątpliwe,
czy w sytuacji zachowań powtarzanych tysiące razy, warunkowanych w różnych
kontekstach sytuacyjnych, prosty plan: „Kiedy zdarzy się sytuacja X, wykonam
Y”, rzeczywiście doprowadzi do zmiany zachowania.
Rezultaty badania 6 wskazują na to, że wątpliwości te są uzasadnione. Stwier­
dzono brak wpływu planowania. Osoby uczestniczące w grupie eksperymentalnej
i kontrolnej paliły podobną liczbę papierosów przed i po interwencji. Zbliżone
wyniki, czyli brak efektu planowania na palenie wśród adolescentów, uzyskali
Higgins i Conner (2003). Autorzy ci przeprowadzili eksperyment, w którym
manipulacja polegała na wyborze jednej z propozycji dotyczących tego, jak można
się zachować, gdy ktoś jest częstowany papierosem. Taka procedura z góry
zakłada, że planowanie to wybór reprezentacji umysłowej sytuacji i zachowania,
podczas którego osoba planująca jest pasywna i jedynie wybiera (a nie tworzy)
reprezentacje umysłowe zachowań.
Uzyskane zależności można tłumaczyć tym, że tworzenie się zachowań
nawykowych jest długotrwałe i wielokrotnie powtarzane. Zachowania nawykowe,
takie jak palenie tytoniu, umożliwiają osiągnięcie wielu celów. Nawyki to
„wyuczone sekwencje działań, które stały się automatycznymi odpowiedziami na
określone sytuacje i służą osiąganiu pewnych celów lub stanów” (por. Verplanken,
Aarts, van Knippenberg, 1997, s. 540). Podstawą zachowań nawykowych są
krótkoterminowe hedonistyczne motywy, które zazwyczaj nie sprzyjają reali­
zacji długoterminowych celów (Giner-Sorolla, 2001; Trope, Fishbach, 2000;
Verplanken, Faes, 1999). W wypadku palenia papierosów nawykiem jest więc
zapalanie papierosa jako reakcja na głód nikotynowy lub na sytuację zewnętrzną,
w której wcześniej nastąpiło warunkowanie palenia (na przykład spotkanie
z przyjaciółmi przy kawie). Palenie nikotyny prowadzi do zmiany poziomu wielu
neurohormonów, takich jak acetylocholina, wazopresyna, norepinefryna, epine-
fryna, dopamina, a przez to powoduje obniżenie lęku, poprawę zapamiętywania,
poprawę sprawności psychomotorycznej, odczucie relaksu przy jednoczesnym
odczuwaniu mobilizacji mięśniowej i tak dalej (por. Pomerleau, Pomerleau, 1984,
1989).
Gdy porówna się skomplikowaną drogę tworzenia nawyku i czynniki sprzyja­
jące jego utrzymywaniu do formułowania planów, czyli prostego aktu poznaw­
czego polegającego na utworzeniu poznawczej reprezentacji innej odpowiedzi
niż typowa, narzuca się jednoznaczne rozstrzygnięcie kwestii, które zachowanie
będzie częściej występowało. W związku ze strukturą tworzenia się nawyku
r
J L
BADANIA WŁASNE DOTYCZĄCE UTRZYMYWANIA ZACHOWANIA... 135
palenia oraz jego złożoną funkcją zmiana zachowań za pomocą formułowania
planów może być niezwykle trudna, zwłaszcza wtedy gdy nawyk jest silny
i wielokrotnie wzmacniany.
We wcześniejszych badaniach nad interakcjami między silą nawyku a zmien­
nymi społeczno-poznawczymi wykazano zależności między intenq’ą a nawykiem.
Intencja zmiany zachowania okazała się odgrywać istotną rolę jedynie wtedy, gdy
nawyk był słaby (por. Verplanken, Aarts, van Knippenberg, Moonen, 1998). W ba­
daniu 6 stwierdzono podobną zależność dla innej zmiennej społeczno-poznawczej,
a mianowicie dla planowania. Można oczekiwać, że taki układ zależności będzie
dotyczyć różnych zmiennych społeczno-poznawczych, to znaczy interwencje ma­
jące na celu ich podwyższenie (na przykład podwyższenie własnej skuteczności)
będą bardziej efektywne lub po prostu efektywne jedynie w podgrupie osób
o słabych nawykach. Na przykład interwencja wpływająca na redukcję poziomu
spożywanych tłuszczów może być bardziej efektywna wśród osób, u których
nawyk jedzenia chleba z masłem i smażonego mięsa nie jest bardzo silny. Suge­
rowana prawidłowość wymaga jednak dalszych weryfikacji eksperymentalnych.
Badanie 6 wykazało, że planowanie jest niezwykle efektywne, choć jedynie
w określonych okolicznościach. Interwencja, którą przeprowadzono, wykorzysty­
wała niezwykle skromne środki oraz trwała kilka minut. Prawdopodobnie można
osiągnąć większą efektywność, gdy formułowane plany dotyczą krótkiego odcinka
czasu (na przykład wyłącznie kolejnych siedmiu dni). Umożliwia to bardziej
realistyczne przewidzenie okoliczności, w których może wystąpić „sytuacja
ryzyka” pojawienia się zachowania nawykowego (np. spotkanie towarzyskie,
stresujący dzień w pracy).
Planowanie powinno być efektywne szczególnie w wypadku zachowań
nawykowych. Zależności między sytuacją a zachowaniem, które są wytworzone
podczas planowania, przypominają te, w których się rozwijają nawyki (por. Aarts,
Dijksterhuis, 2000; Brandstaetter i in., 2001; Orbell i in., 1997; Verplanken, Faes,
1999). Powstają w podobny sposób. Nawyki i planowanie prowadzą do inicjacji
zachowania po wystąpieniu istotnego bodźca lub sytuacji. Jedyna różnica polega na
tym, że planowanie jest rezultatem aktu woli (Gollwitzer, Schaal, 1998), a nawyk
jest wytworzony przez doświadczenie (Shiffrin, Schneider, 1977) lub warunko­
wanie (Bouton, 2000). Planowanie jest działaniem konkurencyjnym w stosunku
do nawyku. W sytuaq’i wystąpienia bodźca, na który jednostka zazwyczaj
odpowiadała paleniem (na przykład głód nikotynowy), ale również utworzyła plany
zawierające alternatywną odpowiedź, możliwe są dwa zachowania. Dostępne
są dwie konkurencyjne odpowiedzi, wytworzone w podobny sposób: jedna
przez działania poznawcze, druga - przez wielokrotne doświadczenia. Zapalenie
papierosa nastąpi wtedy, gdy nawyk jest silny. Gdy zaś jest słabszy (czyli gdy
de facto był rzadziej wzmacniany) lub osłabiony wcześniejszymi próbami zmiany
zachowania (na przykład wielokrotnym rzucaniem palenia), jednostka będzie
częściej postępowała zgodnie z planem.
Rezultaty badania 6 wskazują na to, że wśród osób, które uczestniczyły
w planowaniu, zmiana zachowania następowała wówczas, gdy była łatwiejsza
 i } r i r
^ . -.-jJ fc=_. ,,-J to

CO SPRAWIA, ŻE INTENCJA JEST WCIELANA W ŻYCIE?

do wprowadzenia w życie, czyli gdy nawyk był słabszy. Jak się wydaje, taki
wynik jest rozbieżny z rezultatami badań Brandstaetter i jej współpracowników
(2001), którzy wykazali, że efekty planowania są tym większe, im trudniejsze jest
zainiq'owanie zachowania. Gollwitzer i Brandstaetter (1997) oraz Webb i Sheeran
(2003) potwierdzili, że planowanie przynosi niewielką zmianę zachowania lub
w ogóle nie powoduje zmiany, jeśli zadanie jest łatwe.
Rozbieżność tę można tłumaczyć następująco. W sytuacji silnego nawyku
działanie, które jednostka wykonuje, może należeć do kategorii „łatwych”, bo
jest łatwo dostępne, wielokrotnie praktykowane, przynoszące korzyści znane ROZDZIAŁ 18
jednostce. W sytuacji słabszego nawyku zachowanie się w określony sposób
jest nieco „trudniejsze”: słabszy nawyk oznacza bowiem, że możliwe są różne
odpowiedzi na bodziec. Jednostka zachowuje się czasem zgodnie z zachowaniem
nawykowym, czasem zaś - w inny sposób. W wypadku palenia przez osoby
Badania własne dotyczące utrzymywania
o słabszym nawyku bodźce wewnętrzne (głód nikotynowy) są słabsze, a więc
mniejszy jest „wewnętrzny przymus” palenia, przez co dostępnych jest więcej
zachowania. Badanie 7: planowane
alternatywnych zachowań. A zatem silny nawyk to sytuacja, gdy wybór dotyczący
tego, jak się zachować, jest łatwy (jedyne możliwe zachowanie to palenie). Słaby używanie pasów bezpieczeństwa
nawyk to sytuacja, w której wybór zachowania jest trudniejszy (możliwe jest
zarówno palenie, jak i inne działania).
Jeśli przyjąć takie założenie, z wynikami badań własnych spójne będą również
rezultaty badań nad zachowaniami automatycznymi (nawykowymi) i obciążeniem Celem badania 7 była analiza zależności między formułowaniem planów i ich
poznawczym. W licznych eksperymentach wykazano, że wśród osób o silnych jakością a utrzymywaniem zachowań prozdrowotnych. Założono, że na to, czy
zachowaniach nawykowych w sytuacji obciążenia poznawczego bardzo rzadko zachowanie będzie wykonywane, wpływa nie tylko sam fakt planowania, ale
zdarzało się, aby badani potrafili powstrzymać zachowanie nawykowe (Dijkster- także jakość planów. Sformułowano pytania badawcze dotyczące: (1) wpływu
huis, Spears, Lepinasse, 2001; Wegner, Erber, 1992). Planowanie niewątpliwie planowania na utrzymywanie nawykowych zachowań zdrowotnych (zapinanie
dostarcza pewnego obciążenia poznawczego - alternatywnych poznawczych pasów bezpieczeństwa); (2) mediacyjnej roli jakości formułowanych planów -
struktur zawierających informację na temat możliwych zachowań. U osób jakość planów pośredniczy w relacji między formułowaniem własnych planów
z silnym nawykiem, które w sytuacji X zapalały papierosa, manipulacja stwarza a utrzymywaniem zachowań prozdrowotnych.
dodatkowe obciążenie poznawcze. W rezultacie typową aktywowaną odpowiedzią
jest odpowiedź nawykowa. Są to jednak prawidłowości hipotetyczne i wymagają
dalszych badań eksperymentalnych.
18.1. Metoda
18.1.1. Osoby badane i procedura
Badanie przeprowadzono wśród 211 uczniów. Wiek osób badanych wahał się
między 16 a 21 lat (M = 18,41; SD = 1,01); 59% uczestników badania stanowili
mężczyźni.
Dane były zbierane w dwóch szkołach średnich i dwóch zespołach szkół tech­
nicznych na terenie województwa pomorskiego oraz mazowieckiego. Zbierano je
trzykrotnie, z miesięcznymi odstępami między etapem pierwszym a drugim oraz
drugim a trzecim.
Podczas badania zastosowano podobną procedurę, jak w badaniu 6. Po
uzyskaniu zgody kierownictwa szkoły zespół badawczy wizytował zajęcia oraz
I j L j li i L ./ l . :i j i.. i i i .I i i H i j ET
138 CO SPRAWIA, ŻE INTENCJA JEST WCIELANA W ŻYCIE?
zapraszał uczniów do wzięcia udziału w badaniach na temat przekonań i ocze­
kiwań dotyczących używania pasów bezpieczeństwa podczas jazdy samochodem.
Eksperymentatorzy informowali, że badanie jest dobrowolne i składa się z trzech
etapów, których terminy zostały podane. Aby zachować anonimowość, używano
kodów osobistych pozwalających na identyfikację osób danych.
Po wypełnieniu kwestionariuszy z drugiego etapu badania losowo przydzie­
lono uczestników do grupy kontrolnej lub eksperymentalnej. W tej drugiej grupie
rozdano dodatkowe arkusze służące do manipulacji. Formularz rozpoczynał się
od instrukcji zawierającej prośbę o uważne przeczytanie stwierdzeń i wpisanie
w miejsce kropek własnego planu związanego z tym, w jakich sytuacjach, kiedy
i jak długo badany zamierza mieć zapięte pasy bezpieczeństwa w samochodzie.
W formularzu pojawiło się następujące zdanie: „W najbliższym miesiącu, jeśli
będę jechać jako pasażer lub jako kierowca, kiedy (w jakie dni, o jakiej porze?)...
zapnę pasy bezpieczeństwa (w którym momencie po wejściu do samochodu?)...
i będę je miał zapięte (jak długo?) ... ”. Eksperymentatorzy prosili o zgłaszanie
wszelkich niejasności dotyczących kwestionariusza i udzielali odpowiedzi na
pytania uczniów.
Po badaniu formularze wykorzystane do interwencji były rangowane przez
trzech niezależnych sędziów kompetentnych (psychologów zdrowia), którzy
oceniali każdy z komponentów planu, nadając mu odpowiednią rangę. Wartość
0 odnosiła się do braku wpisanej odpowiedzi lub do odpowiedzi bardzo ogólnej,
na przykład „zawsze”, „nigdy”. Rangę 1 nadawano wówczas, gdy plan zawierał
jakikolwiek opis realistycznej sytuacji, jednakie zawierający niewiele detali (na
przykład tylko pojedyncze sytuacje) lub wskazywał na zamiar sporadycznego
używania pasów (na przykład „jeśli będę jeździć z rodzicami”, „jak wyjadę
do miasta”). Rangę 2 nadawano w wypadku odpowiedzi zawierających opisy
dwóch sytuacji lub okoliczności oraz wskazujących na planowanie regularnego
używania pasów (na przykład „zapnę je zaraz po wejściu do samochodu”,
„będę je miała zapięte cały czas, także wtedy gdy będziemy stali i czekali
pod domem na znajomych”). Rangi dla trzech pozycji przyporządkowywano
uczestnikom badania w wypadku zgodnej oceny dwóch lub trzech sędziów.
Przy braku zgodności sędziowie dyskutowali daną pozycję, aż do osiągnięcia
kompromisu.
18.1.2. Narzędzia
Na pierwszym etapie badań zebrano informacje na temat częstości jazdy
samochodem osobowym oraz częstości używania pasów bezpieczeństwa pod­
czas jazdy. Osobom badanym zadawano pytanie: „Jak często jeździ Pan/Pani
samochodem osobowym?”. Odpowiedzi były udzielane w skali od 1 (codziennie)
do 5 (nigdy). Wszyscy badani deklarowali, że jeżdżą samochodem, przy tym 26%
codziennie, 46% - kilka razy w tygodniu, 20,4% - kilka razy w miesiącu, a 7,3%
- nie częściej niż raz w miesiącu.
BADANIA WŁASNE DOTYCZĄCE UTRZYMYWANIA ZACHOWANIA... 139
Na pierwszym i trzecim etapie badania dokonano pomiaru zachowania.
Stosowanie pasów bezpieczeństwa mierzono za pomocą tych samych trzech
pozycji, które zastosowano w badaniu 4. Średni wynik sumaryczny uzyskany
w pierwszym etapie wynosił 7,25 (SD = 2,84; od 3 do 15), a w trzecim
wynosił 5,57 (SD = 2,73; od 3 do 15). Wartość współczynnika alfa Cronbacha
dla obu etapów wyniosła odpowiednio (1) 0,67 i (3) 0,69. Stwierdzono bardzo
niską warianq'ę w odpowiedziach na pytania dotyczące częstotliwości używania
pasów bezpieczeństwa podczas jazdy taksówką (etap 3: M = 1,26; SD = 0,78).
W związku z tym w modelowaniu strukturalnym jako wskaźniki zmiennych
latentnych zachowań zastosowano sumę odpowiedzi na pytania dotyczące
używania pasów. Ładunki czynnikowe w SEM (model ostateczny) wynosiły
odpowiednio (1) 0,91 i (3) 0,94.
Pomiaru własnego planowania dokonano na drugim etapie za pomocą
skali wykorzystanej w badaniu 4 złożonej z czterech pozyqi. Średni wynik
sumaryczny uzyskany przez osoby badane wynosił 17,07 (SD = 4,47; od 4 do
24). W modelowaniu strukturalnym (model ostateczny) ładunki czynnikowe dla
tych pozycji wahały się między 0,56 a 0,94. Wartość współczynnika alfa Cronbacha
wyniosła 0,86.
W odniesieniu do jakości planów wymuszonych eksperymentalnie dokonano
pomiaru za pomocą odpowiedzi w formularzu omówionym w części dotyczącej
osób badanych i procedury. Wyniki odpowiedzi na skali (traktowanej jako suma)
wahały się od 0 do 6 (M = 4,29; SD = 1,79). W modelowaniu strukturalnym
(model ostateczny) ładunki czynnikowe dla tych pozycji wahały się między 0,44
a 0,89. Wartość współczynnika alfa Cronbacha wyniosła 0,74.
18.2. Wyniki
18.2.1. Związki między zmiennymi
W całej badanej grupie stwierdzono silne związki między wskaźnikami używania
pasów bezpieczeństwa na pierwszym i trzecim etapie (r = 0,66; p < 0,001).
Planowanie było związane z częstszym używaniem pasów bezpieczeństwa na obu
etapach (odpowiednio: r = 0,42; p < 0,001; r = 0,35; p < 0,01).
Podobne zależności stwierdzono, analizując wyniki osób z grupy ekspery­
mentalnej. Używanie pasów bezpieczeństwa na pierwszym i drugim etapie
było silnie skorelowane (r = 0,85; p < 0,001). Zaangażowanie w formułowanie
własnych planów wiązało się z wyższą jakością planów sformułowanych podczas
eksperymentu (r = 0,28; p < 0,05). Osoby deklarujące, że sformułowały własne
plany, częściej używały pasów bezpieczeństwa na pierwszym etapie (r = 0,34;
p < 0,01). Osoby, które utworzyły plany eksperymentalne o wyższej jakości,
częściej używały pasów bezpieczeństwa na trzecim etapie (r = 0,47; p < 0,01).
 140 CO SPRAWIA, ŻE INTENCJA JEST WCIELANA W ŻYCIE?
18.2.2. Wpfyw planowania na zmianę zachowania
Pierwsza hipoteza dotyczyła wpływu planowania na utrzymywanie nawykowych
zachowań zdrowotnych, w tym wypadku zapinania pasów bezpieczeństwa. W celu
jej weryfikacji dokonano porównania za pomocą testu t dla prób zależnych (osobno
dla grupy kontrolnej i grupy z interwencją), a także między grupą kontrolną
i eksperymentalną. Analizy przeprowadzone w grupie kontrolnej wykazały, że
na trzecim etapie uczniowie deklarowali istotnie rzadsze stosowanie pasów
bezpieczeństwa niż na pierwszym etapie, ¿(40) = 3,02; p < 0,01 (MTi = 7,24;
SDti = 2,86; M Ti = 6,05; SDT1 = 3,40). Podobne wyniki uzyskano, przepro­
wadzając test t dla prób zależnych w próbie osób z grupy eksperymentalnej.
Uczestnicy interwencji rzadziej deklarowali stosowanie pasów bezpieczeństwa
po interwencji niż bezpośrednio przed nią, ¿(47) = 2,35; p < 0,05 (Mt i = 6,41;
SZ>ti = 2,32 M t i = 5,22; SDT1 = 2,45).
Przeprowadzono również porównania międzygrupowe. Rezultaty analizy
wariancji wskazują na to, że na pierwszym etapie badani z grupy kontrolnej i eks­
perymentalnej nie różnili się pod względem stosowania pasów bezpieczeństwa
CF[1,127] = 0,07; p = n.i.; eta = 0,001). Podobne rezultaty uzyskano, analizując
dane zebrane na trzecim etapie (F[l,163] = 0,55; p = n.i.; eta = 0,009).
18.2.3. Rola jakości planów: wyniki modelowania strukturalnego
Za pomocą modelowania strukturalnego przeprowadzono analizę zależności mię­
dzy zachowaniem, jakością planów formułowanych podczas eksperymentu oraz
własnym formułowaniem planów przez uczestników. Wykorzystano procedurę
ML, a brakujące dane uzupełniono za pomocą procedury FIML.
Testowany model hipotetyczny składał się z czterech zmiennych latent-
nych (por. rycina 18.1), których wskaźnikami były pytania kwestionariusza
wymienione w części dotyczącej narzędzi. Jakość planów sporządzonych podczas
eksperymentu, własne planowanie osób badanych (przedeksperymentalne) oraz
wcześniejsze używanie pasów bezpieczeństwa (etap 1) stanowiły predyktory
używania pasów bezpieczeństwa na trzecim etapie. Własne planowanie osób
badanych (etap 2) oraz wcześniejsze używanie pasów bezpieczeństwa (etap
1) stanowiły predyktory jakości planów sporządzonych podczas eksperymentu.
Używanie pasów bezpieczeństwa podczas pierwszego etapu badań stanowiło
predyktor własnego planowania. Analizy te przeprowadzono wyłącznie wśród
osób, które uczestniczyły w interwencji (n = 91).
Model hipotetyczny byl słabo, ale akceptowalnie dopasowany do danych
(X2 = 42,50; p = 0,008; x 2/df = 1,85; NFI = 0,98; TLI = 0,98; CFI = 0,99;
RMSEA = 0,09). Wartość indeksu RMSEA była krytyczna, ale akceptowalna
w związku z niską liczebnością próby oraz górnym i dolnym przedziałem
ufności dla RMSEA- (0,04 i 0,14; p = 0,054). Stwierdzono, że w modelu
hipotetycznym ścieżka od własnych planów do zachowania była nieistotna.
BADANIA WŁASNE DOTYCZĄCE UTRZYMYWANIA ZACHOWANIA... 141
Pomiar 1 Pomiar 2 Pomiar 3
0,12
RYCINA 18.1 Wyniki modelowania strukturalnego: zależności między występowaniem planów,
ich dokładnością, przeszłym zachowaniem i utrzymywaniem stosowania pasów
bezpieczeństwa podczas jazdy samochodem
Jakość planów pośredniczy w relacji między formułowaniem własnych planów
a zachowaniem. Model hipotetyczny porównano z modelem zagnieżdżonym Al,
w którym założono całkowitą mediację między formułowaniem własnych planów
a zachowaniem (to znaczy założono, że ścieżka między własnym planowaniem
a zachowaniem jest równa zero). Analizy porównania modeli wykazały, że model
Al jest lepiej dopasowany do danych niż model hipotetyczny (x2 = 0,41; df = 1;
p = 0,52). Stwierdzono również, że ścieżka prowadząca od zachowania na pierw­
szym etapie do jakości planów eksperymentalnych jest nieistotna. W związku
z tym skonstruowano kolejny model zagnieżdżony, A2, w którym założono, że
wymieniona ścieżka oraz ścieżka między własnym planowaniem a zachowaniem
są równe zero. Model ten zaprezentowano na rycinie 18.1. Porównania między
modelami wykazały lepsze dopasowanie modelu A2 od modelu hipotetycznego
(^2 = 3,16, d f = 3 , p = 0,21). Dopasowanie danych do modelu A2 było słabe,
ale akceptowalne (x2 = 45,66; p — 0,007; yf/df = 1,83; NFI = 0,97; TLI = 0,98;
CFI = 0,99; RMSEA = 0,09; przedział ufności: od 0,05 do 0,13; p = 0,052).
Relacje przedstawione na rycinie 18.1 wskazują jednoznacznie, że istot­
nym predyktorem zachowania jest wcześniejsze zachowanie, a ważną rolę
odgrywa również jakość formułowanych planów. Jakość planów utworzonych
podczas eksperymentu zależała od tworzenia własnych planów oraz pośrednio
od wcześniejszego zachowania. Stwierdzono również, że zależności między
formułowaniem własnych planów a zachowaniem są w pełni mediowane przez
jakość planów.
 t
142 CO SPRAWIA, ŻE INTENCJA JEST WCIELANA W ŻYCIE?
18.3. Dyskusja wyników badania 7
Ostatnie z badań zaprezentowanych w trzeciej części książki dotyczyło roli
jakości formułowanych planów w odniesieniu do utrzymywania zachowania,
w tym wypadku używania pasów bezpieczeństwa. Założono, że nie tylko obecność
planowania lub jego brak może wpływać na zachowanie, ale także jakość
tych planów. Stwierdzono, że jest ona predyktorem zachowania. Im większa
szczegółowość planów wytworzonych podczas eksperymentu, tym częstsze
używanie pasów.
Zgodnie z oczekiwaniami najsilniejszym predyktorem zachowania jest za­
chowanie w przeszłości. Jednakże jakość planowania pozostaje niezależna od
wcześniejszego zachowania. Innymi słowy, osoby, które stale używały pasów
bezpieczeństwa, oraz te, które robiły to rzadko, były w stanie wytworzyć plany
równej jakości. Jakość planowania jako aktu poznawczego nie była bezpośrednią
konsekwencją wcześniejszych zachowań. Dlatego też planowanie może stanowić
składnik wielu interwencji mających na celu zmianę zachowania.
Umiejętność planowania prawdopodobnie zależy od takich zmiennych, jak
inteligencja lub częstotliwość wykorzystywania strategii poznawczych radzenia
sobie. Wybór działań zawartych w planach zależy od własnej skuteczności (por.
Schwarzer, 2001). Osoby, które mają silną skuteczność własną w odniesieniu do
radzenia sobie w określony sposób z daną barierą (na przykład asertywnym od­
mówieniem papierosa), zapewne takie właśnie zachowania włączą w formułowany
plan działania.
Wyniki wskazują również na to, że fakt posiadania., planów nie jest bez­
pośrednim predyktorem utrzymywania zachowania. Zależności te są pośred­
nie, a mediatorem w tym procesie jest jakość stworzonych planów. Osoby,
które częściej deklarowały, że mają własne plany na temat tego, jak, gdzie
i kiedy zapinać pasy bezpieczeństwa w samochodzie, formułowały bardziej
precyzyjne plany podczas eksperymentu. Podsumowując, nie sam akt planowania
(wymuszony eksperymentalnie czy własny plan badanego) jest predyktorem
zmiany zachowania, ale wysoka jakość tego aktu zwiększa prawdopodobieństwo
wystąpienia oczekiwanego zachowania.
Jak wspomniano w rozdziale 12, wiele badań podkreśla użyteczność planowa­
nia w odniesieniu do inicjacji zachowania. Jednakże dotychczasowe eksperymenty
nie biorą pod uwagę faktu, że planowanie, czyli tworzenie reprezentacji
18.4. Podsumowanie badań nad utrzymywaniem
umysłowych przyszłych sytuacji i zachowań (por. Gollwitzer, 1999), może mieć
różną jakość. Proces tworzenia reprezentacji umysłowych może się zakończyć
zarówno utworzeniem precyzyjnej reprezentacji sytuacji i zachowania, jak
również niepowodzeniem (częściowym lub całkowitym). Wytworzony plan może
być bardzo ogólny. Na przykład może dotyczyć wykonania innego zachowania
niż zazwyczaj, jednakże zachowanie to nie jest jednoznacznie określone. I tak
plan odmowy przyjęcia papierosa, który zakłada „odmówię”, jest dużo mniej
precyzyjny niż „powiem «dziękuję», staram się rzucić palenie, proszę, byś mnie
więcej nie częstował". Mniej precyzyjny plan zawiera mniej informacji, „jak
działać”.
BADANIA WŁASNE DOTYCZĄCE UTRZYMYWANIA ZACHOWANIA... 143
Prawdopodobnie utworzony szczegółowy plan działania prowadzi do wy­
tworzenia się skryptu, czyli wiedzy na temat specyficznego dla danego kon­
tekstu typowego zachowania i następującej sekwengi wydarzeń (por. Taylor,
Cooker, 1981). Skrypt wytworzony podczas planowania zostaje zapamiętany
i uruchomiony w odpowiedniej sytuacji. Konstruowanie planów szczegółowych,
w których zawarte są detale dotyczące sekwencji poszczególnych zachowań,
przypuszczalnie przebiega podobnie do procesu tworzenia skryptów zachowania.
Zamiast wcześniejszych doświadczeń własnych lub zastępczych, koniecznych do
tworzenia skryptu, jednostka konstruuje plan we własnej wyobraźni, opierając się
na wiedzy o potencjalnych sposobach zachowania i na przekonaniach o własnej
skuteczności działania.
Skrypty zachowania różnią się od planowania między innymi tym, że
są tworzone w procesie doświadczeń osobistych (uczenie się zachowania
w określonej sytuacji) lub za pomocą modelowania albo uczenia wtórnego
(na przykład komunikacja interpersonalna, obserwacja modeli zachowujących
się w określony sposób; por. Gioia, Manz, 1985). Skrypty rozwijają się,
przechodząc przez trzy poziomy: epizodyczny (zachowanie specyficzne dla
jednego kontekstu sytuacyjnego), kategorialny (zachowanie typowe dla klasy
sytuacji) oraz hipotetyczny (metaskrypt wyznaczający zachowanie w szerszej
grupie sytuacji; por. Abelson, 1976). Planowanie może przechodzić podobną
drogę rozwoju, konieczne jest jednak rozpoczęcie od planu epizodycznego.
Przygotowanie pierwszego planu zachowania najbardziej przypomina tworzenie
skryptu epizodycznego. Jednak ze względu na to, że planowanie jest budowaniem
doświadczenia za pomocą wyobrażeń, planujący musi sam utworzyć szczegóły
sytuacji i zachowania. Ogólny plan nie jest tym samym, co skrypt hipotetyczny,
który ma duży poziom ogólności. Han ogólny jest jedynie wstępnym aktem przed
wytworzeniem planu szczegółowego, będącego reprezentaqą umysłową bliską
skryptowi epizodycznemu. Ze względu na ten kreatywny aspekt utworzony plan,
który jest mniej szczegółowy niż skrypt epizodyczny, może nie wystarczać do
uruchomienia zachowania w określonym kontekście.
zachowania
Badania opisane w trzeciej części książki dotyczyły inicjowania nowych pro­
zdrowotnych zachowań i utrzymywania zachowań służących zdrowiu. Ich celem
było określenie, jakie czynniki mogą decydować o tym, że dane zachowanie
prozdrowotne zostanie zainicjowane lub będzie wykonywane jak najczęściej,
a zachowanie szkodliwe dla zdrowia będzie wykonywane jak najrzadziej. Przed­
stawione badania dotyczyły rozpoczęcia wykonywania samobadania piersi przez
młode kobiety, używania pasów bezpieczeństwa podczas jazdy samochodem oraz
redukcji palenia papierosów.
144 CO SPRAWIA, ŻE INTENCJA JEST WCIELANA W ŻYCIE?
Trzecie z przeprowadzonych badań wykazało, że manipulacja, której ce­
lem była zmiana zachowania przez oddziaływanie na własną skuteczność
w inicjowaniu i utrzymywaniu działania, doprowadziła do inicjowania nowych,
niepodejmowanych wcześniej zachowań. Wyniki wskazują na to, że w trzy
miesiące po manipulacji uczestniczki grupy eksperymentalnej wykonały więcej
elementów samobadania piersi niż uczestniczki z grupy kontrolnej. Jednakże
jak wskazują średnie wartości dotyczące liczby BSE przeprowadzonych w ciągu
trzymiesięcznej przerwy między pierwszym a drugim badaniem, uczestniczki
grupy eksperymentalnej wykonały przeciętnie jedno samobadanie w tym okresie.
Interwencja nie doprowadziła więc do zainicjowania i utrzymania BSE wśród
osób, które uczestniczyły w interwencji. Rezultaty badania 3 świadczą więc
również o tym, że mimo wzrostu skuteczności w utrzymywaniu zachowań BSE
nie zostało utrzymane w trakcie trzech miesięcy między pierwszym a drugim eta­
pem. Prawdopodobnie do utrzymywania zachowań potrzebna jest również zmiana
w zakresie innych czynników społeczno-poznawczych, na przykład planowania.
Interwenta miała również pewien wpływ na intencję wykonywania BSE. Śred­
nie wyniki osób z grupy eksperymentalnej dowodzą, że miały one intencję
zainicjowania samobadania (przeciętna odpowiedź w grupie: „raczej tak”). Z kolei
przeciętna uczestniczka z grupy kontrolnej nie wykazała intencji przeprowadzania
samobadania (odpowiedź „nie wiem”). Można więc przyjąć, że podczas pierwszego
etapu badań osoby z grupy eksperymentalnej znajdowały się w fazie postintencjo-
nałnej, w której zachowania powinny być zainicjowane. Osoby z grupy kontrolnej
były natomiast w fazie motywacyjnej, która prowadzi do sformułowania intencji
0 zmianie. Zaprojektowana interwencja prawdopodobnie doprowadziła do sformu­
łowania intencji o zmianie oraz do przejścia z fazy motywacyjnej do wolicjonalnej.
Wyniki badania 3 świadczą również o tym, że osoby z grupy kontrolnej także
zainicjowały BSE, mimo iż nie uczestniczyły w interwencji. Prawdopodobnie stało
się tak dlatego, że niektórym osobom do zainicjowania zachowania wystarczy
samo wypełnienie kwestionariusza i odpowiadanie na pytania dotyczące przepro­
wadzania poszczególnych elementów BSE.
Wyniki badania 4 dowodzą, że skuteczność w utrzymywaniu zachowania
jest konstruktem, który tłumaczy dużą część wariancji zachowania jednostek,
1 dlatego nieuwzględnienie jej doprowadza do znaczącego pogorszenia modelu.
Skuteczność w utrzymywaniu zachowań jest mediowana przez inną zmienną
z fazy wolicjonalnej, a mianowicie przez planowanie. O ważnej roli planowania
w utrzymywaniu zachowania świadczy również wysokość współczynnika beta
(umiarkowana, ale jedna ż najsilniejszych w modelu).
Z badań 4 i 5 wynika, że skuteczność w utrzymywaniu działania jest istotnie,
ale słabo związana z innym wskaźnikiem własnej skuteczności, dotyczącym fazy
motywacyjnej w procesie zmiany zachowania. Wynik ten potwierdza, że oba
konstrukty mogą być traktowane jako odrębne zmienne. Stwierdzono ponadto, że
skuteczność w inicjowaniu działania odgrywa szczególną rolę w rozwoju intencji
i formułowania planówr natomiast skuteczność ta nie jest bezpośrednio związana
z zachowaniem.
BADANIA WŁASNE DOTYCZĄCE UTRZYMYWANIA ZACHOWANIA.. 145
Rezultaty badania 5 wskazują na to, że z wyjątkiem spostrzeganego ryzyka
wszystkie zmienne uwzględnione w rozszerzonym modelu HAPA są pośrednio
lub bezpośrednio związane ze zmianą zachowania. Jedynym jej bezpośrednim pre-
dyktorem w tym badaniu było planowanie. Skuteczność w inicjowaniu zachowania
była istotnym predyktorem intencji, natomiast skuteczność w utrzymywaniu
zachowania była istotnym predyktorem planowania. Stwierdzono, że planowanie
pełni funkqę mediatora w relacji między skutecznością a zmianą zachowania.
Zaprezentowane w rozdziałach rezultaty badań własnych nad rolą zmiennych
społeczno-poznawczych dla utrzymywania używania pasów bezpieczeństwa oraz
zmiany w zakresie przeprowadzania BSE jednoznacznie wskazują na doniosłe
znaczenie plańowania. Rozszerzony model HAPA zakłada, że ut r zymywani u
zachowania sprzyja skuteczność oraz formułowanie planów w tym zakresie. Prze­
prowadzone badania własne pomagają w ocenie zależności między planowaniem,
skutecznością i zachowaniem.
Liczne wcześniejsze badania wskazują na to, że sformułowanie planów
(podczas manipulacji eksperymentalnej) pozwala na istotny wzrost częstotliwości
zachowań zdrowotnych. Jak już wspomniano, badania te pozostawiają jednak
wiele niejasności. Nie tylko sama obecność planów lub ich brak, ale także
charakterystyki procesu planowania (na przykład jakość sporządzanych planów)
oraz charakterystyki zachowania, które jest przedmiotem zmiany (na przykład
siła nawyku, częstotliwość zachowań), mogą pomóc wyjaśnić, kiedy planowanie
jest bardziej, a kiedy mniej efektywne.
Badania 6 i 7 wykazały, że w odniesieniu do zachowań powtarzanych Wielo­
krotnie samo sformułowanie planów może być niewystarczające dla utrzymania
zachowania i zwiększenia częstości jego wykonywania. Z wcześniej prowadzonych
badań (zaprezentowanych w rozdziale 12) wynika, że osoby, które podczas eks­
perymentu przygotowywały plany działania, jednorazowo zmieniały zachowanie.
W zaprezentowanych badaniach 6 i 7 wykazano, że w odniesieniu do zachowań,
które są wielokrotnie i regularnie powtarzane, takich jak zapinanie pasów
bezpieczeństwa lub palenie papierosów przez osoby uzależnione od nikotyny,
sformułowanie planów nie zawsze prowadzi do istotnej zmiany zachowania,
ocenianego miesiąc po manipulacji.
W badaniach tych dowiedziono, że poza samym faktem sformułowania planów
co najmniej dwie zmienne mogą współdecydować o tym, czy planowanie jest
efektywne czy też nie. Pierwszym czynnikiem jest siła uzależnienia lub nawyku
wykonywania danego zachowania. Im jest ona większa, tym mniej prawdopo­
dobne, że planowanie przyniesie oczekiwane efekty. Drugim czynnikiem jest
jakość formułowanych planów, a konkretnie ich szczegółowość. To właśnie szcze­
gółowość planów, a nie sam fakt zaangażowania się w planowanie, sformułowanie
jakichkolwiek planów, jest bezpośrednim predyktorem utrzymywania zachowania
(częstego używania pasów bezpieczeństwa). Podsumowując, nie tylko to, czy
plany są formułowane, ale także to, jak są formułowane (szczegółowość) oraz
w jakich okolicznościach (siła nawyku), determinuje efektywność planowania.

CZĘŚĆ CZWARTA
CO POMAGA WRÓCIĆ NA OBRANĄ
ŚCIEŻKĘ? WPROWADZENIE
Wiele osób formułuje intencję zmiany, a potem próbuje wcielić ją w życie.
Często ci, którzy usiłują zainicjować zmianę, po pewnym czasie wracają do
starego trybu życia: palacze usiłujący rzucić palenie powracają do nałogu palenia,
osoby próbujące zmienić siedzący tryb życia na aktywny zaczynają regularnie
ćwiczyć, po czym porzucają ćwiczenia i powracają do pasywności. Czynnikami
pomagającymi ograniczyć nawrót mogą być własna skuteczność w tym zakresie
oraz wsparcie społeczne. Ta część książki poświęcona jest zależnościom między
tymi zmiennymi a ograniczaniem nawrotów.
ROZDZIAŁ 19
Nawroty a krótkotrwałe załamania
Większość ludzi porzuca szkodliwe dla zdrowia zachowania samodzielnie, bez
jakiejkolwiek psychologicznej, medycznej lub farmakologicznej interwencji (na
przykład 95% palaczy rzuca palenie samodzielnie; por. Taylor, 1995). Z drugiej
strony jednak większość osób spośród tych, które zainiq'owaly zmianę, przeżywa
wielokrotne nawroty do poprzednich zachowań. Mniej niż 5% osób, które po raz
pierwszy rzuciły palenie, utrzymuje abstynenq‘ę nikotynową przez co najmniej
pól roku bez trwającego przynajmniej 7 dni nawrotu do palenia (por. Gulliver
i in., 1995). Wśród 630 palaczy, którzy podjęli próbę rzucenia palenia, jedynie 51%
wytrwało w abstynencji więcej niż dwa dni. Po trzech miesiącach abstynencję
utrzymywało 9,4% (Gulliver i in., 1995).
Nawrót do niesprzyjającego zdrowiu zachowania występuje u większości
ludzi, którzy próbują zmienić jakiekolwiek nawykowe zachowanie. Część osób
doświadcza krótszych i liczniejszych nawrotów, inni przeżywają długie epizody.
Na przykład w badaniach dotyczących nawrotu do pasywnego trybu życia wśród
studentów Omar-Fauzee, Pringle i Lavallee (1999) wykazali, że nawrót ten
występuje u co trzeciego studenta. Autorzy ci kategoryzowali uczestników
według modelu transteoretycznego.
Nawroty nie są pojęciem precyzyjnie zdefiniowanym. Najogólniej przyjmuje
się, że jest to stan odejścia od utrzymania realizaqi wybranego celu. Zazwyczaj
rozróżnia się krótkotrwałe załamania (slips, lapses), które Ockene i jej współ­
pracownicy (2000) określają jako trwający przez sześć dni lub krócej powrót do
dawnego zachowania, lub przedłużające się, przynajmniej siedmiodniowe nawroty.
Podana definicja dotyczy palenia tytoniu i prawdopodobnie trudno ją machinalnie
 ( , 1 r: I1 I I i i I l i i i I) I I i
t;. ■ j _,J li;. I . -J -.ii tli:.... ■lu.tti li. i : li .. :.di L .. . ^ a d t ..

CO POMAGA WRÓCIĆ NA OBRANĄ ŚCIEŻKĘ? WPROWADZENIE

NAWROTY a KRÓTKOTRWAŁE ZAŁAMANIA 149
stosować do innych zachowań. Rozróżnienie chwilowego odejścia i nawrotu jest
doprowadzić do wzrostu poziomu zmiennych specyficznych dla utrzymywania
czysto intuicyjne, brak mu podstaw teoretycznych (na przykład rozróżniania
(na przykład skuteczności w utrzymywaniu zachowania), ale potrzebne jest
opartego na opisie procesów psychologicznych stanowiących podstawę tej
również oddziaływanie jakościowo innych czynników. Zgodnie z tym rozumie­
klasyfikacji). Badacze ustalili pewną dynamikę dotyczącą krótkotrwałych załamań.
niem do ograniczenia nawrotu można doprowadzić przez podniesienie własnej
A mianowicie załamania, jeśli już następują, powtarzają się w krótkim czasie.
skuteczności w tym zakresie. Skuteczność tego rodzaju nie odgrywa żadnej roli
Badani przez Shiffmana i współpracowników (1996) palacze, którzy zainicjowali
w inicjowaniu lub utrzymywaniu zachowania. Jej funkcja uwidacznia się dopiero
niepalenie, w większości (71%) sięgnęli po kolejne papierosy. Większość nich
wtedy, gdy jednostka odeszła od realizacji wybranego celu. Podejście to nazwano
sięgnęła po drugiego papierosa w ciągu dwóch dni od pierwszej próby rzucania specyficznym.
palenia. Ogółem, 83% zapaliło kolejnego papierosa w ciągu tygodnia od podjęcia
Zakładając, że nawrót to stan jakościowo odmienny od utrzymywania,
próby rzucenia palenia.
można scharakteryzować go na wielu wymiarach. Jednym z nich jest długość
W innej definicji proponuje się bardziej jakościowe rozróżnienie nawrotów
trwania nawrotu, innym - jego intensywność, a więc stopień odejścia od
i chwilowych załamań (Marlatt, Gordon, 1985). W chwilowym załamaniu jed­
realizacji wybranego zachowania. Na przykład nawrotem jest obniżenie częstości
nostka najczęściej upatruje przyczyn swojego obecnego zachowania w okolicz­
angażowania się w aktywność fizyczną do poziomu niższego niż w okresie inicjacji
nościach niestałych i zewnętrznych („to była chwila słabości, ale już wracam
lub utrzymywania.
na obraną drogę”) oraz w braku umiejętności radzenia sobie z trudnościami
w realizacji celu („trzeba się uczyć na błędach”). W nawrocie jednostka dokonuje
atrybucji wskazujących na przekonanie, że kontrola nad zachowaniem nie jest
w jej zasięgu („brak mi silnej woli i nigdy nie przestanę palić”). Autorzy tego
rozróżnienia nie precyzują jednak, czy te atrybucje są uprzednie w stosunku do
nawrotu, czy też są konsekwencją trwania w nawrocie. Sugerowanych zależności
nie udało się potwierdzić w badaniach. Shiffman i współpracownicy (1996)
próbowali przewidzieć czas między pierwszym a drugim załamaniem oraz czas
między załamaniem a nawrotem, korzystając ze wskaźników stylu atrybucyjnego.
Nie stwierdzili jednak żadnych istotnych zależności.
Nawrót może dotyczyć nie tyle całkowitego zaniechania określonego za­
chowania, ile pogorszenia Jego wykonania. Typowym przykładem są zmiany
następujące po uczestnictwie w programie, mającym na celu na przykład
zwiększenie częstości uprawiania umiarkowanej aktywności fizycznej. Nawrót
może polegać na obniżeniu aktywności fizycznej po zakończeniu programu do
poziomu niespełniającego kryterium prowadzenia aktywnego trybu życia.
Nawroty zazwyczaj definiuje się dwojako. Po pierwsze, jak już wspomniano,
można je określić jako brak utrzymania zachowania, odejście od utrzymania
zachowania. Konsekwencją tego założenia jest przyjęcie, że jeśli to, co pomaga
utrzymać zachowanie, się obniża (na przykład wsparcie społeczne, skuteczność
w utrzymywaniu zachowań), następuje nawrót. Powrót do utrzymania zachowania
ma natomiast miejsce wtedy, gdy podwyższy się poziom tych samych zmiennych,
które pozwalają utrzymać zachowanie. Innymi słowy, to, czy ktoś inicjuje
zachowanie, utrzymuje je czy przeżywa nawrót, zawsze zależy od tych samych
zmiennych. Takie definiowanie jest na ogół przyjmowane implicite w badaniach
nad utrzymywaniem zachowań zdrowotnych i nad nawrotami (por. Bock i in.,
1997; Fontaine, Cheskin, 1997; Gwaltney i in., 2001; Marlatt, Gordon, 1985). Dla
uproszczenia podejście to nazwano niespecyficznym.
Inna definicja nawrotu zakłada, że jest to stan jakościowo (nie tylko ilościowo)
odmienny od utrzymywania zachowania. By ograniczyć nawrót, trzeba nie tylko
 L,
ROZDZIAŁ 20
Własna skuteczność a nawroty
20.1. Zmiany we własnej skuteczności poprzedzające
nawrót
Własna skuteczność dotycząca radzenia sobie z trudnościami specyficznymi
dla okresu utrzymywania zachowania pozwala przewidzieć nawroty. Gulliver
i współpracownicy (1995) zmierzyli własną skuteczność przed próbą rzucenià
palenia papierosów oraz trzykrotnie po podjęciu takiej próby: po 2, 90 i 180
dniach. Własna skuteczność pozwalała przewidzieć między 13-36% wariancji
w występowaniu nawrotu (to znaczy w określeniu terminu, w którym wystąpił
nawrót). Jak można się było spodziewać, najsilniejsze zależności stwierdzano dla
tego pomiaru własnej skuteczności, który bezpośrednio poprzedzał nawrót.
Jedne z nielicznych badań na temat dynamiki zmian następujących przed
nawrotem palenia tytoniu przeprowadził Shiffman ze współpracownikami (2000).
Uczestnicy badania byli przeciętnie cztery razy dziennie proszeni o określenie
niespecyficznych przekonań na temat własnej skuteczności („Czy jesteś pewien,
że możesz się powstrzymać od palenia?”). Analizowano zmiany między krótko­
trwałym załamaniem (choć jednym zaciągnięciem się) a nawrotem (paleniem
co najmniej pięciu papierosów przez co najmniej trzy dni z rzędu). Autorzy
stwierdzili, że spadek o jeden punkt na czteropunktowej skali własnej skutecz­
ności jest związany z 69% wzrostem prawdopodobieństwa, iż następnego dnia
wystąpi nawrót. U tych; którzy po załamaniu wrócili do palenia w krótkim czasie
(4-9 dni), obserwowano regularny spadek przekonań o własnej skuteczności od
WŁASNA SKUTECZNOŚĆ A NAWROTY 151
dnia pierwszego niewielkiego załamania do dnia nawrotu. Nieco inną dynamikę
dostrzeżono u osób, które miały dłuższy okres między załamaniem a nawrotem.
Po krótkotrwałym załamaniu osoby te wracały na pewien czas do niepalenia
(10-29 dni) i początkowo ich przekonania o skuteczności wzrastały, a następnie
słabły (mimo utrzymywania zachowania). U osób, które nie miały nawrotów,
przekonania o własnej skuteczności były stabilne, bez liniowego wzrostu, stale
oscylujące wokół tej samej średniej. Wykorzystując paradygmat eksperymentu
naturalnego, wykazano, że zmiany w zakresie własnej skuteczności poprzedzają
nawrót, a jeśli ich nie ma, nie ma również nawrotu.
W innych badaniach dotyczących predyktorów nawrotu Dijkstra i Borland
(2003) wykryli, że wysoki poziom oczekiwanych zysków z palenia jest charakte­
rystyczny dla osób, które mają nawroty palenia po próbie utrzymania abstynencji
nikotynowej. Autorzy przebadali dwukrotnie próbę byłych palaczy. Stwierdzili,
że wysokie oczekiwane zyski z palenia, utrzymujące się mimo abstynencji
nikotynowej, pozwalały przewidzieć wystąpienie nawrotu nawet wtedy, gdy
własna skuteczność była wysoka.
W kolejnych badaniach Gwaltney i współpracownicy (2002) zaobserwowali,
że własna skuteczność dotycząca specyficznych barier pozwala przewidzieć,
w jakich sytuacjach nastąpi krótkotrwale załamanie zachowania. Na tydzień
przed planowanym rzuceniem palenia autorzy zbadali skuteczność w utrzy­
mywaniu niepalenia w odniesieniu do takich sytuacji, jak negatywny nastrój,
sytuacje społeczne, i tym podobnych. Następnie, po zainicjowaniu niepalenia,
za pomocą elektronicznego dziennika badani podawali informacje, w jakich
okolicznościach ulegli starym przyzwyczajeniom i zapalili papierosa. Dziennik
włączał się automatycznie, cztery razy dziennie, co umożliwiało precyzyjny
pomiar sytuacji, w których wystąpiło chwilowe załamanie. Korelacja między
profilem kwestionariusza do pomiaru skuteczności a okolicznościami załamania
była istotna (0,26). Ocena własnej skuteczności w utrzymywaniu zachowania
pozwalała więc przewidzieć, w jakiej sytuacji nastąpi zapalenie papierosa mimo
podjętej próby utrzymania abstynencji.
20.2. Badania nad prewencją nawrotów: podejście
niespecyficzne
Niektóre modele teoretyczne dotyczą niemal wyłącznie problemu nawrotów.
Jednym z ważnych modeli zmiany zachowań zdrowotnych, które poświęcają
nawrotom szczególnie wiele uwagi, jest poznawczo-behawioralny model Marlatta,
zwany inaczej modelem prewenq'i przed nawrotami (por. Marlatt, Gordon, 1985).
Autorzy omawiają model za pomocą przykładów dotyczących prewencji nawrotu
do picia alkoholu. Określają takie determinanty nawrotów, jak sytuacje wysokiego
ryzyka, negatywne emocje, presja społeczna, pozytywne emocje (wakacje,
święta). Marlatt i Gordon (1985) wskazują również na pewne specyficzne
 152 CO POMAGA WRÓCIĆ NA OBRANĄ ŚCIEŻKĘ? WPROWADZENIE
konsekwencje psychologiczne nawrotu, które utrudniają powrót do utrzymania
zachowania. Jednostka dokonuje negatywnych atrybucji i wzrastają emocje
negatywne, co z kolei stanowi czynnik ryzyka dla kontynuacji nawrotu. Istnieją
specyficzne strategie zabezpieczające przed nawrotem, między innymi wzmac­
nianie w jednostce przekonań o własnej skuteczności, czyli o jej możliwościach
w radzeniu sobie z trudnymi sytuacjami bez sięgania po alkohol.
Mimo że model prewencji przed nawrotami w tytule odnosi się do nawrotów,
jednak de facto dotyczy on utrzymania zachowania. Marlatt i Gordon (1985)
kierują uwagę na te czynniki, które pomagają utrzymać zachowanie, i te, które to
utrudniają. Model ten nie proponuje więc żadnego rozwiązania dla osób, które już
\ są w fazie nawrotu. Co może pomóc przezwyciężyć nawrót? Czy są jakieś specy-
; ficzne czynniki, które pozwalają powrócić do realizacji wcześniej obranego celu?
W badaniach nad rolą różnych zmiennych, które mogą sprzyjać utrzymywaniu
zachowania, twierdzono, że własna skuteczność może odgrywać ważną rolę
w zapobieganiu nawrotom palenia. Palacze, których cechowało silne przekonanie
o tym, że warto rzucić palenie, oraz wysoki poziom niepokoju o własne zdrowie
mieli liczne nawroty do palenia, jeśli ich własna skuteczność była niska (por.
Dijkstra, Brosschot, 2003).
W kolejnym badaniu przeprowadzonym wśród studentów stwierdzono, że
skuteczność w zapobieganiu nawrotom jest mediatorem w relacji między dwoma
pomiarami aktywności fizycznej dokonanymi z czteromiesięcznym odstępem
(Sallis i in., 1999). Oznacza to, że skuteczność ta wraz z przeszłym zachowaniem
istotnie lepiej wyjaśnia bieżące zachowanie niż tylko sam pomiar przeszłych
zachowań. Sallis i współautorzy (1999) zauważyli również, że zmiana w poziomie
własnej skuteczności w zapobieganiu nawrotom była jedynym (spośród uwzględ­
nionych w badaniu) czynnikiem tłumaczącym intensywne uprawianie aktywności
fizycznej przez mężczyzn. Z badania tego wynika, że omawiany rodzaj własnej
skuteczności jest predyktorem utrzymywania zachowania. Można jednak sądzić,
iż zależności byłyby silniejsze, gdyby wzięto pod uwagę osoby, które miały
nawroty do starych nawyków.
20.3. Własna skuteczność a przewidywanie nawrotów
Specyfika własnej skuteczności może dotyczyć rodzaju zachowania, barier lub
fazy zmiany zachowania. Jak pisano w pierwszej części książki, w większości
badań stosuje się pomiary skuteczności właściwej dla rodzaju zachowania.
Niektórzy badacze sugerują, aby również brać pod uwagę specyficzne bariery.
Na przykład, Gwaltney i współpracownicy (2001) są zdania, że w wypadku
niepalenia powinno się wyróżnić własną skuteczność dotyczącą negatywnych
emocji, sytuacji społecznych, niskiego poziomu pobudzenia, odpoczywania i inne.
Autorzy nazywają to skutecznością specyficzną dla kontekstu sytuacyjnego.
Przebadano grupę ponad. 200 palaczy, którzy podjęli próbę rzucenia palenia.
Analizowano ich chwilowe zmiany zachowania (palenie nie dłużej niż przez sześć
WŁASNA SKUTECZNOŚĆ A NAWROTY 153
dni) oraz nawroty do palenia (palenie przez siedem dni lub dłużej). Pod uwagę
wzięto okres 26 dni od rzucenia palenia. Celem badań była ocena, czy skuteczność
specyficzna dla kontekstu pozwala przewidzieć chwilowe zmiany zachowania oraz
nawroty. Stwierdzono, że większość wyodrębnionych przez badaczy rodzajów
tejże skuteczności, mierzonej już po podjętej próbie rzucenia palenia pozwala
przewidzieć, czy palacz będzie miał nawrót do palenia, czy nie, a także, w jakich
okolicznościach to nastąpi. Jednakże autorzy nie byli w stanie przewidzieć,
w jakim czasie nastąpi powrót do starego zachowania (Shiflman i in., 1996).
Badania Gwaltneya i współautorów (2001) dostarczają dowodów na poparcie
tezy, że zmiana zachowania powinna być traktowana jak proces, w którym
specyficzne zmienne pełnią funkq'ę w określonych fazach tego procesu (por.
Sutton, 2000). Jak już pisano w rozdziale 4.2, Sutton podkreśla, że aby potwierdzić
zasadność wyróżniania faz zmiany zachowania, trzeba udowodnić, iż podział
na fazy nie jest arbitralny (arbitralny podział to na przykład taki, w którym
zakłada się, że po upływie sześciu miesięcy od zainiq'owania przechodzi się
automatycznie do utrzymywania zachowania). Fazy powinny się różnić tym, że
dane zmienne mają duże znaczenie w pewnych fazach, w innych zaś nie. Na
przykład własna skuteczność w utrzymywaniu zachowania powinna pozwalać
przewidzieć wyłącznie utrzymywanie zachowania i jedynie w tej fazie jej
efekt powinien być obserwowalny. Gwaltney i współautorzy (2001) zmierzyli
własną skuteczność specyficzną dla kontekstu sytuacyjnego (czyli dotyczącą
utrzymywania zachowania) u palaczy przed rzuceniem palenia (czyli u osób
w fazie motywacyjnej) i zaobserwowali, że nie pozwalała ona przewidzieć,
czy palaczom uda się utrzymać abstynencję, czy też będą mieli nawrót do
palenia po zainicjowaniu niepalenia. Tak więc przekonania osób będących w fazie
motywacyjnej nie pozwalają przewidzieć, czy nawrót nastąpi czy też nie.
Podsumowując badania, w których rozpatrywano zależności między własną
skutecznością a nawrotami, należy zwrócić uwagę na pewną prawidłowość.
Większość prac (np. Gwaltney i in., 2001, 2002) dotyczy rzekomo zależności
między nawrotami a własną skutecznością, jednakże ich głębsza analiza pokazuje,
że autorzy, analizując głównie zależności między skutecznością w utrzymywaniu
a długością okresu utrzymania zachowania (po ilu dniach nastąpił nawrót? czy
już nastąpił nawrót, czy jeszcze udaje się utrzymać zachowanie?), badają tak
naprawdę długość utrzymywania zachowania, a nie nawrót (na przykład to,
w jakim stopniu ktoś powraca do starych nawyków).
Zmiana zachowania może wynikać z doświadczenia ważnego wydarzenia
życiowego, jakim jest na przykład zawał serca. Osoby po zawale często podejmują
próby zmiany zachowań zdrowotnych. Wykazano, że nawrót do palenia jest niemal
pewny rok po zawale, jeśli pacjent ma niską własną skuteczność (por. Domelas,
Sampson, Gray, Walters, Thompson, 2000). Wśród pacjentów próbujących zerwać
z paleniem, a mających niskie poczucie własnej skuteczności, aż 93% wróciło do
palenia.
W badaniu Bock i współpracowników (1997) porównano osoby, które po
zakończeniu trzymiesięcznego programu rehabilitacyjnego ćwiczyły rzadziej
 L I Li ) L i .1 \c. .! .J l 1 L l J L. ' A
154 CO POMAGA WRÓCIĆ NA OBRANĄ ŚCIEŻKĘ? WPROWADZENIE
(42% badanych), z tymi, które ćwiczyły równie często jak podczas programu.
Własna skuteczność, mierzona po zakończeniu programu rehabilitacyjnego,
była czynnikiem pozwalającym przewidzieć, które osoby wrócą do starych
nawyków, a które będą nadal ćwiczyć trzy razy w tygodniu. Zależność ta jednak
była dość słaba (/? = 0,26), co wynika prawdopodobnie z faktu, że autorzy
przeprowadzili pomiar własnej skuteczności, wykorzystując pytania dotyczące
utrzymania ćwiczeń (na przykład „W jakim stopniu jesteś pewien, że możesz
pozostać aktywny fizycznie, nawet jeśli pada deszcz?”; por. Bock i in., 1997,
s. 66). W wypadku osób, które przestały ćwiczyć, pytanie takie jest częściowo
nieadekwatne. Bardziej trafne (i prawdopodobnie pozwalające właściwie wyjaśnić
zmianę zachowania) byłoby określenie, w jakim stopniu pacjenci są pewni, że
potrafią powrócić do ćwiczeń, mimo różnych przeszkód, które napotykają.
Własna skuteczność różnicuje osoby, które częściej będą przeżywały nawroty,
i te, które będą miały mniej nawrotów. Stwierdzono, że wśród osób otyłych,
usiłujących wprowadzić w życie i utrzymać zmianę zachowania (w- odniesieniu
do diety), występują różnice w zakresie przekonań o własnej skuteczności.
Różnice te stwierdzono między osobami, które miały więcej i mniej epizodów
objadania się. Większa liczba nawrotów do niepożądanych zachowań wiązała się
z niższym poczuciem własnej skuteczności (Miller, Watkins, Sargent, Rickert,
1999). Według teorii społeczrto-poznawczej wielokrotrie objadańie się powinno
prowadzić do spadku przekonań o własnej skuteczności. Przekonania te bowiem
kształtują się na podstawie wcześniejszych doświadczeń jednostki. W przyszłych
badaniach należałoby wykazać, czy również wtedy, gdy kontroluje się wcze­
śniejszy pomiar zachowania, własna skuteczność istotnie wyjaśnia częstotliwość
nawrotów. Innymi słowy, należy odkryć, czy epizody objadania się (nawroty do
starej diety) są głównie wyjaśniane przez wcześniejsze zachowanie, czy może
własna skuteczność pozwala przewidzieć częstotliwość nawrotów (nawet gdy
kontroluje się poprzednie zachowanie).
Jedną z populacji, w której szczególnie ważne jest utrzymanie aktywnego
trybu życia, są osoby w starszym wieku. Wykazano, że niski poziom własnej
skuteczności wpływa na powrót do pasywnego trybu życia po inicjacji aktywności
fizycznej (por. Prohaska, Peters, Warren, 2000). Zależności takiej można oczeki­
wać, nawet gdy aktywność fizyczna jest wspierana interwencją psychologiczną,
przygotowaną z uwzględnieniem charakterystyk danej społeczności (na przykład
zamożności, poziomu edukacji).
Są również badania, z których wynika, że własna skuteczność nie pozwala
przewidzieć nawrotów do starych zachowań. W podłużnych badaniach nad oso­
bami leczącymi się z uzależnień od alkoholu i narkotyków wykazano, że ani własna
skuteczność dotycząca kontrolowanego używania, ani wskaźnik zmiany w tejże
skuteczności nie pozwalały przewidzieć skali nawrotu do nadużywania alkoholu
osiem miesięcy później (Fiorentine, Hillhouse, 2001). Podobną prawidłowość
zaobserwowano w odniesieniu do używania narkotyków. Wymieniony rodzaj
własnej skuteczności był mierzony za pomocą pytań dotyczących tego, w jakim
stopniu badani są przekonani, że potrafią wypić trochę alkoholu w sytuacji
L i
WŁASNA SKUTECZNOŚĆ A NAWROTY 155
towarzyskiej, ale nie upić się, lub że są w stanie wypić trochę, lecz nie
utracić kontroli nad piciem. Można więc stwierdzić, że mierzoną zmienną były
przekonania o ograniczaniu nawrotów.
W kolejnych badaniach wykazujących brak zależności między poczuciem
skuteczności a nawrotami Fontaine i Cheskin (1997) analizowali dane zebrane
wśród 109 dorosłych osób poszukujących pomocy w klinice leczenia nadwagi.
Autorzy ustalili, że powszechnie stosowana skala do pomiaru własnej skutecz­
ności w ograniczaniu nadwagi (Weight Efficacy Lifestyle Questionnaire, WELQ)
nie pozwala przewidzieć ani długości uczestnictwa w programie, ani nawrotu do
dawnego trybu życia (mierzonego ponownym przyrostem wagi).
Wyniki te dowodzą, że własna skuteczność mierzona WELQ nie do końca
pozwala na przewidywanie utrzymywania zainicjowanej zmiany zachowania.
Skala WELQ została przygotowana przez Clarka, Abramsa, Niaurę, Eaton
i Rossiego (1991). Autorzy założyli, że powinno się rozróżniać komponenty
własnej skuteczności, zgrupowane wokół sytuacji podwyższonego ryzyka, takich
jak występowanie negatywnych emocji, dostępność jedzenia, presja społeczna,
dyskomfort fizyczny i emocje pozytywne. Autorzy skali służącej do pomiaru
skuteczności w utrzymywaniu pożądanej wagi ciała stwierdzili jedynie, że
niektóre wyodrębnione czynniki mogą ulec zmianie podczas terapii (na przykład
skuteczność dotycząca dostępności i presja społeczna) oraz że skuteczność
mierzona WELQ pozwala przewidzieć zmianę wagi podczas terapii, nie zaś jej
późniejsze utrzymywanie.
Badano również rolę własnej skuteczności jako mediatora między uczestnic­
twem w terapii a brakiem nawrotu dopicia alkoholu (rozumianego jako wypicie co
najmniej 30 standardowych drinków przez kolejne trzy dni). Stwierdzono, że wła­
sna skuteczność (mierzona po terapii) jest istotnym predyktorem występowania
nawrotu do picia w ciągu sześciu miesięcy od zakończenia terapii odwykowej (por.
Allsop, Saunders, Phillips, 2000). Wyższa własna skuteczność wiązała się także
z dłuższym czasem abstynencji między zakończeniem terapii a: (1) wypiciem
kilku drinków, (2) nawrotem do picia. Osoby z wyższą skutecznością były w stanie
dłużej utrzymać abstynencję. Jednakże autorom nie udało się określić zmiennych,
które pozwalałyby przewidzieć nawroty w okresie 12 miesięcy.
Podsumowując, należy stwierdzić, że z większości badań wynika, iż własna
skuteczność pozwala przewidzieć, ile czasu upłynie, zanim wystąpi krótkotrwałe
załamanie lub nawrót, oraz okoliczności, w jakich nawrót się wydarzy. Jednakże
nie wszystkie badania potwierdzają, że skuteczność w utrzymywaniu zachowania
pozwala przewidzieć czas trwania nawrotu. Jest to zgodne z założeniem, iż
raczej skuteczność w ograniczaniu nawrotów niż skuteczność w utrzymywaniu
zachowań powinna pozwalać przewidzieć nawrót i jego intensywność.
Pomiar własnej skuteczności stał się niemal standardowym pomiarem w bada­
niach nad przyczynami nawrotów do starych zachowań. Jednakże wielu badaczy
mierzy jedynie skuteczność w utrzymywaniu zachowania i na jej podstawie
(oraz na podstawie zmian w tych przekonaniach) próbuje przewidzieć, co
pozwala przezwyciężyć nawrót, co sprawia, że nawrót trwa, a co pomaga
 156
CO POMAGA WRÓCIĆ NA OBRANĄ ŚCIEŻKĘ? WPROWADZENIE
utrzymywać prozdrowotne zachowanie. Cóż mogą wykazać takie badania? Należy
się spodziewać, że osoby w fezie nawrotu będą miały niską własną skuteczność
dotyczącą utrzymywania zachowania. Trudno bowiem utrzymać zachowanie, bę­
dąc przekonanym, że przezwyciężenie przeszkód specyficznych dla utrzymywania
zachowania jest niemożliwe. W konsekwencji dochodzi do nawrotu.
20.4. Zmiany we wtasnej skuteczności podczas nawrotu
Wiadomo, że poziom własnej skuteczności podczas nawrotu jest niższy niż
podczas utrzymywania zachowania. W badaniach Sullum, Clarka i King (2000)
stwierdzono, że skuteczność w utrzymywaniu zachowań pozwala rozróżnić stu­
dentów utrzymujących aktywność fizyczną i tych, którzy powrócili do siedzącego
trybu życia.
W badaniach dąży się do określenia zmian we własnej skuteczności wśród
osób, które mają nawroty do siedzącego trybu życia. Wśród studentów wielokrot­
nie powracających do takiego zachowania zaobserwowano regularne obniżenie
się własnej skuteczności w trakcie sześciu miesięcy, podczas których zdarzały
się nawroty (por. Wallace, Buckworth, 2003).
Studenci, którzy po fazie inicjacji nowego zachowania powrócili do starych
przyzwyczajeń, doświadczają wielu zmian w zakresie własnych przekonań.
Wykazano między innymi, że osoby w fazie nawrotu do siedzącego trybu życia
doświadczały pogłębiającego się obniżenia poczucia własnej skuteczności w ciągu
czterech miesięcy, podczas których prowadzono badanie (Omar-Fauzee, Pringle,
Lavallee 1999).
Własna skuteczność jest predyktorem zmiany wagi ciała po podjęciu próby
jej obniżenia przez uczestnictwo w czteromiesięcznym programie terapeutycz­
nym mającym na celu redukcję otyłości (Rodin, Elias, Silberstein, Wagner,
1988). Autorki programu stwierdziły, że im niższe było poczucie skuteczności
bezpośrednio po programie, tym bardziej u uczestniczek wzrosła waga ciała.
Pomiar wagi przeprowadzono dwa miesiące po zakończeniu programu. Wraz ze
wzrostem liczby chwilowych załamań i nawrotów spadało poczucie skuteczności.
Nie stwierdzono zależności między skutecznością a nawrotem do dawnych
przyzwyczajeń (czyli objadania się i niskiego poziomu aktywności fizycznej), gdy
pod uwagę wzięto okres roku po zakończeniu terapii.
20.5. Badania nad ograniczaniem nawrotów: podejście
specyficzne
Część osób, które weszbrw fazę nawrotu, jest w stanie powrócić do utrzymywania
wybranego zachowania. Wśród palaczy, którzy wrócili do palenia po próbie
WŁASNA SKUTECZNOŚĆ A NAWROTY 157
rzucenia nałogu, około 20% znowu rzuca palenie w ciągu roku. Spośród osób,
które poddały się terapii, zerwały z nałogiem, ale wróciły do palenia, od
6% do 38% rzuca palenie ponownie w ciągu roku (por. Ockene i in., 2000).
W wyczerpującym przeglądzie badań dotyczących prawidłowości związanych
z utrzymywaniem niepalenia i nawrotami Ockene i współautorzy (2000) nie
wymieniają ani jednego czynnika, który mógłby sprzyjać ograniczaniu nawrotów,
a to z powodu bardzo niewielkiej liczby badań na ten temat.
Zmiana we własnej skuteczności w utrzymywaniu zachowania (jej podwyż­
szenie) nie musi powodować ograniczenia nawrotu. Jednostka przeżywająca
nawrót znajduje się bowiem w jakościowo nowej fazie zmiany zachowania, która,
zależnie od decyzji podmiotu, może być ograniczona lub zakończyć się rezygnaq'ą
z wcześniej obranych celów. Do ograniczania nawrotów potrzebne są przede
wszystkim przekonania typu: „tak, jestem w stanie spróbować jeszcze raz,
zacząć na nowo, mimo że od miesiąca nie ćwiczę”. Wzrost tych przekonań może
jednak nie wystarczyć. Jednostka może zyskać przeświadczenie, iż jest w stanie
być aktywna fizycznie i pokonać różne bariery, jak tylko uda jej się wrócić
do ćwiczeń. Nieodpowiednia pogoda, brak wsparcia, nadmiar obowiązków - to
bariery hipotetyczne dla osoby, która od pół roku nie angażuje się w umiarkowaną
lub intensywną aktywność fizyczną. Osoba taka może nawet sądzić, iż jest
w stanie pokonać je, jak już zacznie ćwiczyć. Przekonanie to nie sprawia jednak,
że rozpoczyna ćwiczenia. Innymi słowy, podczas nawrotu główną barierą jest
pokonanie trudności związanych z ponowną iniq'aq'ą zachowania, powrotu do
niego mimo porażki i załamania.
Częściowe potwierdzenie przedstawionej tezy można znaleźć w -danych
z badań podłużnych, poddanych analizie przez Sullum i współautorów (2000).
Stwierdzili oni, że zmiany w poziomie skuteczności w utrzymywaniu zachowania
nie powodowały przejścia do utrzymywania aktywności fizycznej u studentów
znajdujących się w fazie nawrotu do siedzącego trybu życia. Można sądzić,
że podwyższenie skuteczności w ograniczaniu nawrotów mogłoby wpłynąć
na przełamanie impasu i powrót do fazy utrzymywania aktywności fizycznej.
Jednakże takie dane nie zostały do tej pory zebrane.
Można założyć, że w odniesieniu do pełnionej funkcji i mechanizmu działania
własna skuteczność w ograniczaniu nawrotów jest bliższa skuteczności w ini­
cjowaniu zachowania niż skuteczności w utrzymywaniu działania. Skuteczność
w ograniczaniu nawrotów jest bowiem zmienną decydującą o ponownym
zainicjowaniu zachowania.
Kolejne badania, które dostarczają podobnych wniosków, przeprowadzono
wśród weteranów wojny w Wietnamie nadużywających kokainy i deklarujących
intencję zaprzestania jej używania (McKay, Merikle, Mulvaney, Weiss, Koppen-
haver, 2001). Miały one na celu wyjaśnienie, czy skuteczność w utrzymywaniu
zachowania (na przykład „jestem w stanie nie wziąć kokainy, nawet gdybym był
na przyjęciu i ktoś proponował mi ją za darmo”) pozwala przewidzieć liczbę
dni z nawrotami do używania w ciągu kolejnych dwóch lat. Autorzy stwierdzili
korelację między tymi zmiennymi w ciągu pierwszego roku (r = -0,32). W trakcie
158 CO POMAGA WRÓCIĆ NA OBRANĄ ŚCIEŻKĘ? WPROWADZENIE WŁASNA SKUTECZNOŚĆ A NAWROTY 159

następnych miesięcy zależność ta słabła (r = -0,23), by po dwóch latach stać Byli i tacy autorzy, którzy wykorzystywali skuteczność w ograniczaniu nawrotów,
się zupełnie nieistotną. Stwierdzone zależności były stosunkowo słabe. Inne ale wyjaśniali za jej pomocą nie nawroty, ale inicjację zachowania. A zatem
zmienne, takie jak uczestnictwo w leczeniu lub w grupach samopomocowych, w wielu pracach widoczne jest niedopasowanie ważnych predyktorów do fazy
pozwalały lepiej wyjaśnić hczbę dni z nawrotami do używania kokainy. zmiany zachowania, w której jednostka się znajduje. Wskazane jest prowadzenie
Przeprowadzono również nieliczne badania jakościowe, których celem było badań mających na celu analizę zależności między skutecznością w ograniczaniu
określenie czynników ograniczających nawroty. Elementem jednego z badań były nawrotów a ograniczaniem nawrotów.
wywiady z grupą kobiet w średnim wieku, które uczestniczyły w interwencji
trwającej sześć miesięcy, składającej się z 16 rozmów telefonicznych służących
wybieraniu odpowiedniego poziomu aktywności fizycznej i wyznaczaniu celu.
Osoby badane były proszone o podanie informacji, co zabezpiecza je przed
powrotem do starego (pasywnego) trybu życia, a także co robią, jeśli zdarzy im się
pasywny tydzień (por. Nies, Reisenberg, Chruscial, Artibee, 2003). Uczestniczki
programu spontanicznie wymieniały takie czynniki, jak własna skuteczność
w zapobieganiu nawrotom („Tak, kilka razy nie poszłam na planowany spacer,
ale jestem w stanie wrócić do regularnych spacerów w następnym tygodniu”)
oraz restrukturyzacja własnych planów.
Pojęcie skuteczności w ograniczaniu nawrotów (recovery self-efficacy) zostało
wprowadzone do literatury przez Dijkstrę. Dijkstra i De Vries (2000) analizowali
rolę własnej skuteczności dotyczącej nawrotów palenia papierosów. W badaniu
przeprowadzonym wśród 605 palaczy stwierdzono, że osoby, które miały silne
przekonania, iż są w stanie powrócić do niepalenia, jeśli zdarzyło im się palić pe­
wien okres (jeden dzień do roku), rzadziej podejmowały próby rzucenia palenia (co
najmniej dwudziestoczterogodzinne) w okresie 4 miesięcy. Autorzy argumentują,
że palacze ci byli przekonani, iż jeśli raz rzucą to przyzwyczajenie, to już do niego
nie wrócą. Dlatego też odwlekali ostateczny termin zamiany zachowania. Anali­
zując wyniki tego badania, należy podkreślić, że autorzy poszukiwali zależności
między inicjacją zachowania a skutecznością w ograniczaniu nawrotów. Zgodnie
z rozszerzonym modelem HAPA skuteczność w inicjowaniu działania powinna
odgrywać istotną rolę w fezie iniq'acji, a skuteczność w ograniczaniu - rolę w fazie
nawrotu. Można się więc spodziewać, że skuteczność w ograniczaniu nawrotów
nie będzie sprzyjać iniq'acji zachowania. Uzyskane wyniki świadczą dobitnie, że
jest ona wręcz szkodliwa w fazie inicjacji. Taki rezultat, choć może nieoczekiwany,
wskazuje na wzorce nieciągłości w modelach fazowych (por. rozdział 4.2),
w myśl których zmienne powinny sprzyjać zachowaniu w określonych fezach
zmiany zachowania. Prawdopodobnie by uzyskać istotne zależności, należałoby
raczej analizować, czy własna skuteczność dotycząca nawrotów wiąże się ze
zmniejszeniem liczby papierosów wypalanych podczas nawrotu lub z krótszym
trwaniem nawrotów, lub też z ich mniejszą liczbą.
Podsumowując, większość badań przedstawionych w tym rozdziale ujmuje
własną skuteczność jako czynnik pozwalający zapobiec nawrotom, opóźnić ich
występowanie lub zmniejszyć ich liczbę. Badania te, jak wspomniano, odnoszą
się przede wszystkim do skuteczności w utrzymywaniu zachowań. Również część
badań, które dotyczą ograniczania nawrotów, analizuje rolę skuteczności w utrzy­
mywaniu zachowań, a więc zmiennej z innej fazy procesu zmiany zachowania.
 WSPARCIE SPOŁECZNE I JEGO ROLA
ROZDZIAŁ 21
Wsparcie społeczne i jego rola
w procesie zmiany zachowania
Wsparcie społeczne jest zmienną wielowymiarową i mierzoną za pomocą
różnorakich wskaźników. W badaniach z zakresu psychologii zdrowia najczę­
ściej uwzględniane są trzy wymiary wsparcia. Pierwszym jest sieć wsparcia
społecznego, liczba osób określanych jako bliskie, struktura sieci wsparcia, jej
rozmiar, częstość kontaktów, czas ich trwania (najprostszym wskaźnikiem tego
rodzaju jest stan cywilny osoby badanej). Drugim wskaźnikiem jest spostrzegane
wsparcie społeczne, czyli przekonania jednostki na temat dostępności wsparcia,
możliwości skorzystania z pomocy. Trzecim zaś jest otrzymywane wsparcie
(por. Cieślak, 2004). W wypadku analizowania zależności między wsparciem
społecznym a zachowaniami zdrowotnymi najczęściej wykorzystuje się dwa
pierwsze wymiary wsparcia.
Wsparcie społeczne traktowane jest jak zmienna promująca dobry stan zdrowia
jednostki oraz jej dobrostan psychiczny i społeczny (por. Sęk, Cieślak, 2004).
Mechanizmy tego pośrednictwa mogą być różne. Po pierwsze, wsparcie społeczne
pośredniczy między potenq'alnymi przyczynami stresu a jego negatywnymi skut­
kami, czyli utratą zdrowia (por. Sęk, Cieślak, 2004). Po drugie, wsparcie społeczne
pomaga w porzuceniu zachowań szkodzących zdrowiu (palenia papierosów, złego
odżywiania się) i podjęciu zachowań prozdrowotnych (na przykład aktywności
ruchowej; por. Orth-Gomer, 1994).
Do klasycznych badań nad zachowaniami zdrowotnymi należy dziewięcioletnie
studium przeprowadzone w Alameda County. Stwierdzono w nim, że kobiety
i mężczyźni o słabszych więzach rodzinnych i mających mniejszą liczbę przyjaciół,
uzyskiwali mniej wsparcia od współpracowników, przełożonych lub ze strony grup
IV PROCESIE ZMIANY ZACHOWANIA 161
religijnych, do których należeli - phi więcej alkoholu, częściej prowadzili siedzący
tryb życia, palili więcej papierosów i częściej mieli nadwagę (Berkman, Syme,
1979).
Wsparcie społeczne oddziałuje przede wszystkim w okresie inięjaq'i i utrzymy­
wania zachowania zdrowotnego. W tej drugiej fazie jego wpływ jest szczególnie
ważny (por. Schwarzer, 1992, 1999). W sytuacji gdy utrzymywane zachowanie
jest pewnego rodzaju ograniczeniem (na przykład w związku z dietą, konsumpcją
alkoholu, stałym używaniem ochrony przed promieniowaniem UV), wsparcie ze
strony rodziny lub bliskich osób może ułatwiać utrzymywanie prozdrowotnego
zachowania i być pewnego rodzaju „nagrodą” (na przykład wsparcie emoq'onalne).
Wsparcie społeczne jest czynnikiem związanym z przejściem z fazy moty­
wacyjnej do fazy utrzymania działania. Wykorzystując model transteoretyczny,
Coumeya, Plotnikoff, Hotz i Birkett (2001) analizowali czynniki, które pozwalają
na przejście z fazy kontemplacji do fazy utrzymania działania w ciągu sześciu
miesięcy, oraz czynniki, które pozwalają na utrzymanie zachowania przez kolej­
nych sześć miesięcy. Osoby, które zmieniły zachowanie i utrzymały aktywność
fizyczną przez kolejnych sześć miesięcy, zostały porównane z tymi, które przeszły
do fazy działania, a następnie porzuciły aktywność fizyczną. Uwzględniono
zmienne z teorii uzasadnionego działania i planowanego zachowania (intencje,
spostrzeganą kontrolę, postawy i subiektywną normę) oraz wsparcie społeczne.
Istotne różnice stwierdzono jedynie w odniesieniu do intencji oraz wsparcia
społecznego. Osoby, które utrzymały aktywny tryb życia, deklarowały wysoki
poziom wsparcia społecznego oraz silne zamiary utrzymywania aktywności
fizycznej.
Badania dostarczają dowodów na to, że rola wsparcia społecznego może wzra­
stać wraz z upływem czasu trwania próby zmiany zachowania. Analizując dane
zebrane wśród otyłych kobiet biorących udział w terapii zmierzającej do obniżenia
wagi ciała, stwierdzono, że sześć miesięcy po rozpoczęciu interwenq‘i wsparcie
społeczne nie było związane z zachowaniami żywieniowymi (por. Goodrick i in.,
1999). Osiemnaście miesięcy po rozpoczęciu interwenqi wyższy poziom wsparcia
wiązał się z rzadszym występowaniem nagłych ataków żarłoczności. Autorzy
zaobserwowali również, że poziom wsparcia społecznego spostrzegany przez
pacjentki był najwyższy bezpośrednio po interwenq'i i spadał z upływem czasu.
U tych pacjentek, u których deterioracja była najmniejsza, stwierdzono najmniej
ataków żarłoczności.
Wsparcie może być również dobrym predyktorem utrzymywania aktywności
fizycznej. Litt, Kleppinger i Judge (2002) czterokrotnie przebadali kobiety
powyżej 59. roku życia, które brały udział w programie mającym podnieść ich
aktywność fizyczną. Dwanaście miesięcy po pierwszym pomiarze, dokonanym
po zakończeniu interwencji, której celem było zwiększenie aktywności fizycznej,
wsparcie społeczne (dotyczące aktywności fizycznej) okazało się najlepszym
predyktorem częstotliwości wykonywania ćwiczeń fizycznych.
W latach osiemdziesiątych przeprowadzono trzyletnie badania pracowników
służby cywilnej, którymi objęto ponad 10 tysięcy londyńczyków (por. Stansfeld,
Ł (
162 CO POMAGA WRÓCIĆ NA OBRANĄ ŚCIEŻKĘ? WPROWADZENIE
Bosma, Hemingway, Marmot, 1998). W badaniach tych analizowano głównie za­
leżności między wskaźnikami takich zachowań zdrowotnych, jak dieta, aktywność
fizyczna (poziom insuliny, fibrynogenu, triglicerydów oraz indeks masy ciała)
oraz palenie tytoniu, a wsparciem społecznym. Wśród mężczyzn wysoki poziom
emocjonalnego wsparcia społecznego i większa sieć wsparcia społecznego poza
domem wiązały się ze zdrowszą dietą, aktywnym trybem życia lub paleniem
mniejszej liczby papierosów.
W przeglądzie badań na temat wsparcia społecznego pochodzącego z różnych
źródeł Orth-Gomer (1994) stwierdza, że zdecydowana większość prac wskazuje
na to, iż niski poziom wsparcia społecznego związany jest z niskim poziomem
aktywności ruchowej, paleniem tytoniu, złym odżywianiem się. W innym
przeglądzie badań wśród czynników sprzyjających długotrwałemu utrzymywaniu
pożądanej wagi ciała (po okresie otyłości) Jeffery i współpracownicy (2000)
wymieniają zmienne fizjologiczne, charakterystykę programów terapeutycznych,
a także wsparcie społeczne. Autorzy stwierdzają, że w licznych eksperymental­
nych badaniach, w których analizowano rolę manipulaqi wsparciem społecznym,
wykryto podobne efekty. Wsparcie miało istotny, ale niewielki wpływ na
zmianę wagi ciała i jej utrzymanie, zarówno krótko- jak i długoterminowe.
Procedury eksperymentalne w większości polegały na włączeniu współmałżonka
lub innej osoby bliskiej do procesu terapeutycznego. Małżonkowie zazwyczaj byli
uczeni, w jaki sposób efektywnie wspierać osobę pragnącą obniżyć wagę ciała.
W części badań porównywano programy, w których manipulowano wsparciem
społecznym, z innymi programami terapeutycznymi (na przykład interwencjami
behawioralnymi, w których badani wpłacali depozyt finansowy odzyskiwany
częściowo po utracie wagi, a częściowo po jej utrzymaniu przez okres wymieniony
w kontrakcie). Stwierdzono, że interwencje, w których oddziaływano na wsparcie
społeczne, były istotnie bardziej korzystne zarówno po 15 tygodniach terapii, jak
i po 12 i 18 miesiącach od jej zakończenia (por. Jeffery i in., 2000).
W innych badaniach porównywano efektywność programów behawioralnych
dotyczących zmiany diety, w których badani uczestniczyli sami lub z bliską osobą
(Wing, Jeffery, 1999). Sześć miesięcy po zakończeniu programu osoby otyłe
przydzielone do grupy, w której mogły uczestniczyć wraz z partnerem, istotnie
częściej utrzymywały efekty terapii (obniżoną wagę ciała) niż te, które brały
udział w terapii samodzielnie. Możliwość uczestnictwa z partnerem sprawiła,
że waga ciała się obniżyła (i utrzymała na tym poziomie przez 6 miesięcy)
o dodatkowe 33% w porównaniu z sytuacją, gdy badani uczestniczyli w programie
samodzielnie. Najlepsze efekty (największa redukcja wagi ciała utrzymana przez
sześć miesięcy po zakończeniu programu) stwierdzono w grupie, w której
wykorzystano interwencję behawioralną, wzbogaconą o aktywności wewnątrz-
grupowe mające na celu zwiększenie wsparcia społecznego ze strony grupy, oraz
dodatkowo wprowadzono do grupy partnerów osób biorących udział w terapii.
Wzbogacenie terapii behawioralnej o techniki służące wzajemnemu udzielaniu
sobie wsparcia społecznego przez członków grupy terapeutycznej prowadziło do
obniżenia wagi ciała o dodatkowe 22% w porównaniu z grupą kontrolną.
WSPARCIE SPOŁECZNE I JEGO ROLA W PROCESIE ZMIANY ZACHOWANIA 163
W przeglądzie badań na temat czynników sprzyjających utrzymywaniu nie-
palenia Ockene i jej współpracownicy (2000) podkreślają, że zmienne dotyczące
kontekstu społecznego wyjaśniają utrzymanie abstynenq‘i nikotynowej przez co
najmniej sześć miesięcy. Dla osób, które samodzielnie rzuciły palenie, są to
takie czynniki, jak mieszkanie bez dzieci i wyższa klasa społeczna. Wśród osób,
które brały udział w interwenq‘ach terapeutycznych, bycie zamężną (żonatym)
było predyktorem utrzymywania niepalema. Gruder i współpracownicy (1993)
porównywali efektywność manipulacji dostarczającej różnego rodzaju wsparcia
i wsparcia informacyjnego. Celem było ograniczanie palenia papierosów. Autorzy
wykazali, że uczestnicy grup, w których zapewniano różne rodzaje wsparcia,
częściej palili mniej niż członkowie grup, w których udzielano wyłącznie wsparcia
informacyjnego.
21.1. Wsparcie ze strony rodziny i przyjaciół
Wykazano, że wsparcie społeczne (zwłaszcza pochodzące od rodziny) odgrywa
ważną rolę w utrzymywaniu zachowań sprzyjających zdrowiu. Rodzina może
zachęcać osobę dążącą do utrzymania zachowania, dostarczać pomocy lub nawet
sprawować nadzór (por. Clark, Becker, 1998). Uważa się, że wsparcie może
pełnić szczególnie istotną funkcję, gdy chodzi o zmianę stylu życia wymaganego
w związku z chorobą (na przykład urazami narządów ruchu, zawałem serca lub
diagnozą innej przewlekłej choroby). McCann i Bovbjerg (1998) wśród czynników
sprzyjających rozpoczęciu i utrzymywaniu prozdrowotnej diety wymieniają
wsparcie społeczne. Wysoki spostrzegany poziom wsparcia od współmałżonków
wiąże się z pełniejszym przestrzeganiem diety. Aktywne włączanie do programów
terapeutycznych współmałżonków osób, które powinny zmienić dietę z powodu
diagnozy choroby (na przykład hiperlipidemii), jest powszechnie stosowaną
praktyką, zwiększającą efektywność interwenq'i (por. McCann, Bovbjerg, 1998).
Kinne i współpracownicy (1999) zaproponowali złożony model psychospołeczny,
który uwzględnia wiele zmiennych wyjaśniających regularne wykonywanie
ćwiczeń fizycznych przez osoby z trwałym upośledzeniem narządu ruchu. Autorzy
wzięli pod uwagę 15 zmiennych, w tym stan cywilny, który może być uznany
za wskaźnik sieci wsparcia społecznego. Badani, którzy utrzymywali regularną
aktywność fizyczną, i ci, którzy tego nie robili, nie różnili się istotnie pod
względem stanu cywilnego.
Spostrzeganie i otrzymywanie wsparcia oraz integraqa społeczna mogą się
wiązać z utrzymywaniem zachowań sprzyjających zdrowiu wśród pacjentów po
zawale serca. W badaniu 31 pacjentów po zawale oraz ich współmałżonków
stwierdzono, że te trzy wskaźniki wsparcia łącznie wyjaśniały 22% wananqi
utrzymywania diety i 29% wariancji zmniejszenia liczby wypalanych papierosów
(Finnegan, Suler, 2001). Redukq‘a wagi ciała w okresie około ośmiu miesięcy po
zawale była istotnie związana zarówno ze spostrzeganym wsparciem społecznym
 CO POMAGA WRÓCIĆ NA OBRANĄ ŚCIEŻKĘ? WPROWADZENIE WSPARCIE SPOŁECZNE I JEGO ROLA W PROCESIE ZMIANY ZACHOWANIA 165

ze strony rodziny i przyjaciół (r = 0,54), jak i ze wsparciem deklarowanym przez

współmałżonka (r = 0,64). 21.2. Wsparcie społeczne a nawroty
Wsparcie społeczne może sprzyjać prowadzeniu aktywnego trybu życia. By
ocenić aktywność fizyczną młodych Australijczyków, przeprowadzono badania Osoby w fazie nawrotów do starego zachowania (niesprzyjającego zdrowiu) często
wśród ponad 2700 studentów mieszkających w czterech kampusach (Leslie i in., wymieniają brak wsparcia społecznego jako jeden z czynników determinujących
1999). Autorzy poszukiwali czynników wyjaśniających niski poziom aktywności nawrót i niemożliwość powrotu do zachowania prozdrowotnego. Omar-Fauzee
fizycznej w tej grupie wiekowej. Analizowano czynniki środowiskowe, socjode- i współpracownicy (1999) przeprowadzili wywiady z malezyjskimi studentami,
mograficzne, społeczne i psychologiczne. Wykryto trzy determinanty siedzącego którzy przebywali na stypendium w Wielkiej Brytanii. Trzy najczęściej wymie­
trybu życia wśród kobiet, a mianowicie brak zadowolenia z aktywności fizycznej, niane powody nawrotu do siedzącego trybu życia to warunki pogodowe, brak
niewykonywanie pracy zarobkowej oraz niski poziom wsparcia społecznego czasu oraz brak wsparcia (partnerów do ćwiczeń). Pierwszą i drugą przeszkodę
rodziny i znajomych. Wśród mężczyzn determinantami siedzącego trybu życia można prawdopodobnie tłumaczyć słabymi intencjami powrotu do ćwiczeń
był starszy wiek, brak zadowolenia z aktywności fizycznej, a także niski poziom fizycznych i niską własną skutecznością w pokonywaniu barier specyficznych dla
wsparcia społecznego rodziny i znajomych. Autorzy konkludują, że interwencje utrzymania zachowania (niskie przekonanie o tym, że niezależnie od trudności,
psychologiczne zwiększenia aktywności fizycznej powinny przede wszystkim jakimi są zła pogoda lub nadmiar obowiązków, jest się w stanie podjąć aktywność
mieć na celu uczenie młodych ludzi, w jaki sposób powinni wspierać aktywność fizyczną).
fizyczną u swoich bliskich i przyjaciół. Niski poziom wsparcia społecznego partnera pozwalał przewidzieć nawrót
W badaniu aktywności fizycznej studentów stwierdzono, że utrzymywanie do palenia papierosów mimo próby zerwania. Gulliver i współpracownicy
aktywnego trybu życia jest ściśle związane z poziomem wsparcia społecznego ze (1995) przebadali grupę byłych palaczy, usiłującą utrzymać niepalenie. Wsparcie
strony przyjaciół i rodziny. U studentów, którzy utrzymywali aktywność fizyczną społeczne mierzono trzykrotnie. Pozwalało ono wyjaśnić następujący po pomiarze
w ciągu sześciu miesięcy, nie stwierdzono zmian w poziomie spostrzeganego nawrót do palenia. Stwierdzono istotną zależność, mimo że słabą. Wsparcie
wsparcia społecznego. Wahaniom w zakresie wsparcia społecznego towarzyszyły wyjaśniało 10-20% zmienności zachowania.
również wahania w zakresie utrzymywania regularnej aktywności fizycznej (por.
Wallace, Buckworth, 2003). Studenci, którzy deklarowali obniżony (w porównaniu
z poziomem wyjściowym sprzed sześciu miesięcy) poziom wsparcia, deklarowali
również rzadszą aktywność fizyczną.
W trwających dwa lata badaniach dotyczących utrzymywania abstynencji od
kokainy McKay i współpracownicy (2001) analizowali rolę wsparcia społecznego
w grupie osób nadużywających kokainy. Wsparcie społeczne ze strony rodziny
okazało się słabym, ale istotnym predyktorem liczby dni bez kokainy. Co ważne,
jego rola nie zmniejszała się wraz z upływem czasu i takie same zależności
stwierdzono w 12, 18 i 24 miesiące po rozpoczęciu prób zerwania z nałogiem
(wartości r wyniosły odpowiednio 0,22; 0,18; 0,19).
Dowody na zależności między wsparciem ze strony współmałżonka a pro­
zdrowotnym trybem życia pochodzą również z badań prowadzonych w kulturach
pozaeuropejskich. W badaniach japońskich stwierdzono, że u mężczyzn wsparcie
ze strony rodziny wiąże się z mniejszą częstością picia alkoholu, a wsparcie ze
strony znajomych związane jest ze zwiększeniem częstości picia alkoholu (por.
Tsutsumi, Tsutsumi, Kayaba, Igarashi, 1998). Wsparcie ze strony rodziny wiązało
się również z mniejszą liczbą wypalanych papierosów.
Rola wsparcia społecznego w utrzymywaniu aktywności fizycznej może
być różna, w zależności od płci osób badanych. W badaniach podłużnych nad
utrzymywaniem aktywności fizycznej przez studentów stwierdzono, że wsparcie
społeczne przyjaciół jest mediatorem w relacji między poziomem aktywności
fizycznej sprzed badania-a aktywnością w końcowym pomiarze. Zależność taka
wystąpiła jednak wyłącznie w podgrupie kobiet (por. Sallis i in., 1999).
 ZALEŻNOŚCI MIĘDZY WSPARCIEM SPOŁECZNYM...
ROZDZIAŁ 22
Zależności między wsparciem
społecznym, własną skutecznością
a zachowaniami zdrowotnymi
W teorii społeczno-poznawczej Bandura (1977, 1997) sugeruje, że wsparcie
społeczne nie oddziałuje na zachowania zdrowotne bezpośrednio, ale pośrednio,
przez własną skuteczność. Bliskie osoby mogą być źródłem informacji o sku­
teczności działań. Mogą być również modelami, które dzięki obserwacji stają
się źródłem doświadczenia zastępczego, wzmacniającego własną skuteczność.
Źródłem własnej skuteczności jest także doświadczenie symboliczne. Polega
ono na tym, że osoba mająca autorytet (na przykład współmałżonek, jedno
z rodziców) za pomocą słownej perswazji przekonuje jednostkę, iż jest ona
w stanie działać mimo trudności. Taka forma oddziaływania osób bliskich może
być również skategoryzowana jako wsparcie społeczne. Osoby bliskie mogą
również dostarczać informacji dotyczących zachowań, które jednostka chce
utrzymać (na przykład jak się odżywiać, jakie stosować ćwiczenia).
W jakościowych badaniach, w których ustalano, które czynniki zapobiegają
nawrotom do pasywnego trybu życia, uzyskano informacje wskazujące na ważną
rolę wsparcia społecznego (por. Nies i in., 2003). Autorki przeprowadziły wywiady
na temat czynników pozwalających na realizowanie celów wyznaczonych podczas
interwencji przez badane kobiety. Jedną ze strategii było wykorzystywanie
wsparcia społecznego. Większość kobiet formułowała cele w taki sposób, że nie
uwzględniały one roli wsparcia społecznego. Jednakże wywiady przeprowadzone
po próbie realizacji celów wykazywały, że większość kobiet, które realizowały cel,
zgłaszała otrzymywane wsparcie społeczne - najczęściej emocjonalne i informa­
cyjne - ze strony przyjaciół. W analizach treści wywiadów, których celem było
określenie czynników zabezpieczających przed nawrotami do pasywnego trybu
167
życia, wsparcie społeczne było najczęściej wymieniane łącznie ze strategiami
samoregulacyjnymi (na przykład „Będę szukać czegoś, co mnie zmotywuje, i będę
korzystać ze wsparcia mojego męża”; por. Nies i in., 2003, s. 150).
W części badań autorzy relacjonują istotne, ale słabe zależności między
wsparciem społecznym a zachowaniami (por. Williams, Bond, 2002). Może to
wynikać z faktu, że wsparcie nie jest bezpośrednio związane z zachowaniem, ale
mediowane przez własną skuteczność. W trwających sześć miesięcy badaniach,
przeprowadzonych wśród osób starszych, McAuley i współpracownicy (2003)
stwierdzili, że wsparcie społeczne było predyktorem poczucia własnej skuteczno­
ści odnoszącej się do utrzymywania aktywności fizycznej. Hipotezę o mediacyjnej
roli własnej skuteczności w relacji między wsparciem społecznym a zachowaniami
zdrowotnymi testowano na próbie 94 osób chorych na cukrzycę (por. Williams,
Bond, 2002). Zaobserwowano, że własna skuteczność była mediatorem w relacji
między wsparciem społecznym a utrzymywaniem diety cukrzycowej w przeciągu
tygodnia oraz ćwiczeń fizycznych w przeciągu ośmiu tygodni poprzedzających
badanie.
Teoria społeczno-poznawcza, a także przeprowadzone dotychczas badania
wskazują na to, że wsparcie społeczne może odgrywać istotną rolę w utrzymywa­
niu zachowania. Nie do końca jest jednak jasne,, czy oddziałuje ono bezpośrednio,
czy też głównie pośrednio, przez związki z własną skutecznością. Dowody
na występowanie bezpośredniej zależności pojawiają się w większości badań,
w których uwzględnia się wsparcie śpóleczne; dowody świadczące o pośredniej
zależności pochodzą z zaledwie kilku badań, które były prowadzone z jednym
pomiarem.
Dotychczasowe próby wyjaśniania rob wsparcia społecznego w procesie
zmiany zachowania wskazują na to, że pełni ono również funkcję w zabezpieczaniu
przed nawrotami lub w ograniczaniu nawrotów. Rola wsparcia pozostaje jednak nie
do końca określona. Nie wiadomo, czy działa ono w obu fazach zmiany zachowania
(to jest w fazie utrzymania i nawrotów), czy głównie w jednej z nich.
Prace weryfikujące rolę wsparcia mają również pewne mankamenty psycho-
metryczne. Większość badań ogranicza analizę wsparcia społecznego do jednego
rodzaju źródła (współmałżonek), a ponadto jest ono mierzone bardzo ogólnie.
Najczęściej badani są proszeni o odpowiedzenie, czy (lub w jakim stopniu)
są wspierani przez najbliższych w próbie zmiany zachowania. Korzystne może
być uwzględnienie obu źródeł wsparcia, które według zaprezentowanych badań
pozwalają przewidzieć proces zmiany zachowań zdrowotnych. Źródła te to rodzina
i przyjaciele.

ROZDZIAŁ 23
Badania własne nad ograniczaniem
nawrotów. Badanie 8: palenie
papierosów
Celem badań własnych zaprezentowanych w czwartej części tej książki jest
określenie, czy własna skuteczność specyficzna dla fazy nawrotu może sprzyjać
temu, że nawrót jest mniej intensywny. Badania te służą również stwierdzeniu,
czy skuteczność w ograniczaniu nawrotów oddziałuje specyficznie, a więc
wyłącznie w fazie nawrotów. Ze względu na brak jednoznacznych podstaw
teoretycznych i empirycznych trudno jest sformułować hipotezę na temat tego,
w jakiej fazie zmiany zachowania zapotrzebowanie na wsparcie może odgrywać
ważniejszą rolę. W związku z tym badaniom poddano znaczenie wsparcia w fazie
utrzymywania zachowania oraz w fazie nawrotów.
Badanie 8 miało pomóc w określeniu zależności między skutecznością
w ograniczaniu nawrotów a liczbą wypalanych papierosów wśród osób będących
w fazie nawrotu palenia. Zgodnie z założeniami teoretycznymi skuteczność
w ograniczaniu nawrotów powinna być predyktorem mniej intensywnego nawrotu
(czyli palenia mniejszej liczby papierosów). Palenie jest zachowaniem nałogowym,
a więc wyjaśnianym głównie przez silę nawyku czy uzależnienia od nikotyny.
W analizach przeprowadzonych w tym badaniu kontrolowano więc silę uzależnie­
nia od nikotyny.
23.1. Metoda
23.1.1. Osoby badane i procedura
Przebadano grupę 114 palaczy, z której wyselekcjonowano 43 osoby w fazie
nawrotu. Selekcję przeprowadzono według następujących kryteriów: (1) co
najmniej dwie próby rzucenia palenia w ciągu pól roku przed pierwszym
I • f ; : i 1 •» f ri I 1 > ' 1 1 I 1
L -J Ilj I -i K. I ~ ’1 C -J ^ • *!• J L. . . I :.J C -Ll k -J C -i
b a d a n ia w ł a s n e n a d OGRANICZANIEM NAWROTÓW. BADANIE 8... 169
etapem, (2) palenie papierosów zarówno na pierwszym, jak i na drugim etapie.
Analizowane dane uzyskano od 32 mężczyzn (74,4%) i 11 kobiet (25,6%) w wieku
od 17 do 21 lat (M = 18,98; SD = 0,75).
Badania przeprowadzono w czterech zespołach szkół średnich, składających
się ze szkól zawodowych, technicznych oraz hceów zawodowych, w wojewódz­
twie mazowieckim i lubelskim. Oprócz pytań dotyczących palenia kwestionariusz
zawierał również inne pozycje, odnoszące się do stanu zdrowia. Po uzyskaniu
zgody kierownictwa szkoły eksperymentatorzy wizytowali wylosowane klasy
podczas lekcji i zapowiadali badanie jako dwukrotne badanie psychologiczne na
temat zdrowia i zachowań zdrowotnych. Część dotycząca zmiennych związanych
z paleniem znajdowała się na końcu kwestionariusza. Na końcu sekcji odnoszącej
się do stanu zdrowia znajdowała się instrukcja „Jeśli zapaliłeś choć jednego
papierosa w ciągu ostatnich 7 dni, udziel odpowiedzi na poniższe pytania. Jeśli
nie paliłeś, przejdź do pytania 24”.
Badanie odbywało się podczas końcowej części lekcji. Nauczyciele nie byli
przy nim obecni. Udział w badaniach był dobrowolny. Ci uczniowie, którzy
nie chcieh wziąć w nim udziału, proszeni byli o zwrot niewypełnionych
kwestionariuszy. Następnie eksperymentatorzy udzielali odpowiedzi na pytania
dotyczące badania oraz zapowiadali, że kolejna tura odbędzie się za trzy tygodnie.
Po upływie około trzech tygodni eksperymentatorzy ponownie wizytowali klasy
i prosili o wypełnienie drugiego zestawu kwestionariuszy. Do identyfikacji danych
zebranych w obu turach wykorzystano kody osobiste.
23.1.2. Narzędzia
Na pierwszym etapie dokonano pomiaru intensywności nawrotu, siły nałogu
palenia tytoniu, hczby prób zmiany zachowania podjętych w ciągu sześciu
miesięcy przed badaniem oraz skuteczności w ograniczaniu nawrotów. Na drugim
etapie dokonano pomiaru intensywności nawrotu, a także hczby prób zmiany
zachowania w ograniczaniu nawrotów.
Wskaźnikiem intensywności nawrotu była liczba papierosów wypalanych
dziennie podczas nawrotu mierzona podobnie jak siła nałogu palenia tytoniu, za
pomocą skali Fagerstroma (Fagerstrom Test for Nicotine Dependence', Heatherton
i in., 1991). Uwzględniono pytania ze skróconej wersji kwestionariusza, która
się charakteryzuje wysoką rzetelnością i trafnością w wersji oryginalnej (por.
Heatherton i in., 1991). Pytania te brzmiały: „W jakim czasie po przebudzeniu
sięgasz po pierwszego papierosa?” oraz „Ile papierosów wypalasz dziennie (podaj
przeciętną liczbę)”. Odpowiedzi na pierwsze pytanie udzielane są w czteropunk-
towej skali (w ciągu 5 minut, od 6 do 30 minut, od 31 do 60 minut, po godzinie).
Na pierwszym etapie badani wypalali od 2 do 23 papierosów dziennie
(M = 10,96; SD = 5,20), a na drugim - od 2 do 21 papierosów dziennie
(M = 11,71; SD = 5,41). Z danych zebranych na pierwszym etapie wynika, że
18,6% badanych wypalało pierwszego papierosa w ciągu 5 minut po przebudzeniu,
 170 CO POMAGA WRÓCIĆ NA OBRANĄ ŚCIEŻKĘ? WPROWADZENIE

18,6% uczestników paliło 6-30 minut po przebudzeniu, 32,6% uczestników

czyniło to 32-60 minut po przebudzeniu, a 30,2% uczestników później niż jedną
godzinę po przebudzeniu.
Do pomiaru skuteczności w ograniczaniu nawrotów wykorzystano cztery
pozycje kwestionariusza. Badani odpowiadali na pytanie: „Czy jesteś w stanie
wrócić do niepalenia, nawet jeśli (1) zapaliłeś jednego papierosa, (2) wróciłeś do
palenia na jeden dzień, (3) wróciłeś do palenia na kilka dni, (4) wróciłeś do palenia
na kilka tygodni”. Odpowiedzi udzielane były w skali od 1 (zdecydowanie nie) do
7 (zdecydowanie tak). Wyniki uzyskane przez osoby badane wahały się między
4 a 28 (M = 15,81; SD = 5,51). Współczynnik alfa Cronbacha wyniósł w badanej
próbie 0,88.
Liczbę prób zerw ania z nałogiem mierzono za pomocą pytania: „Ile razy
w ciągu poprzednich 6 miesięcy próbowałeś rzucić palenie (to znaczy mimo
pragnienia palenia nie zapaliłeś przez co najmniej 24 godziny)? (1) Nigdy, (2) jeden
raz, (3) co najmniej raz na trzy miesiące, (4) mniej więcej co dwa miesiące lub co
miesiąc, (5) częściej niż raz w miesiącu”. Wśród osób uwzględnionych w badaniu
51,2% próbowało rzucić palenie co najmniej raz na trzy miesiące, a 32,6% raz na
dwa miesiące lub co miesiąc; z kolei 16,3% deklarowało podejmowanie takich prób
częściej niż raz w miesiącu. Dodatkowo 40% badanych podjęło nieudaną próbę
zerwania z nałogiem palenia w okresie między pierwszym a drugim etapem.
23.2. Wyniki
Liczba papierosów wypalanych na drugim etapie badania silnie korelowała
z liczbą papierosów wypalanych na pierwszym etapie (r = 0,82; p < 0,0001)
oraz silą uzależnienia od nikotyny (r — -0,60; p < 0,001). Ani skuteczność
w ograniczaniu nawrotów, ani liczba prób zerwania z nałogiem palenia nie
były istotnie związane z żadną inną zmienną. Uczestnicy badania palili tyle
samo papierosów podczas pierwszego i drugiego etapu (P[l,41] = 1,78; p = n.i.,
lambda = 0,96; eta = 0,04).
W celu uzyskania odpowiedzi na pytanie badawcze dotyczące zależności mię­
dzy skutecznością w ograniczaniu nawrotów (etap 1) a intensywnością nawrotu
(etap 2) przeprowadzono krokową analizę regresji. W pierwszym kroku wprowa­
dzono do równania wskaźnik siły nałogu palenia (etap 1). W kroku drugim wpro­
wadzono skuteczność w ograniczaniu nawrotów. Siła nawyku palenia tłumaczyła
38% wariancji. Włączenie do równania skuteczności w ograniczaniu nawrotów do­
prowadziło do wzrostu wyjaśnianej wariancji do 44% (Ar = 0,07; 711,37] = 4,51;
p < 0,05). Wysoki poziom uzależnienia od nikotyny byl nadal predyktorem
większej liczby wypalanych papierosów podczas nawrotu (0 = 0,54; p < 0,001).
Silna skuteczność w ograniczaniu nawrotów (etap 1) była związana z mniejszą
liczbą wypalanych papierosów podczas nawrotu (/3 = -0,27; p < 0,001).
Podsumowując, silna_skuteczność w ograniczaniu nawrotów pozwalała ogra­
niczyć palenie podczas kolejnego nawrotu do palenia papierosów.
ROZDZIAŁ 24
Badania nad ograniczaniem nawrotów.
Badanie 9: aktywność fizyczna pacjentów
po zawale serca
Wyniki analiz przeprowadzonych w badaniu 8 nie pozwalają stwierdzić, czy sku­
teczność w ograniczaniu nawrotów odgrywa rolę specyficzną dla fazy nawrotów.
Analizie specyfiki roli skuteczności w ograniczaniu nawrotów poświęcone zostało
badanie 9.
Celem badania była analiza zależności między skutecznością w ograni­
czaniu nawrotów, zapotrzebowaniem na wsparcie społeczne a ograniczaniem
intensywności nawrotów. Założono, że omawiana skuteczność powinna być
bezpośrednim predyktorem ograniczania nawrotów. Wsparcie społeczne może być
przez nią częściowo lub całkowicie mediowane. Uwzględnionym zachowaniem
była aktywność fizyczna osób po zawale serca.
Badanie 9 miało również pomóc w określeniu występowania wzorców
nieciągłości w rozszerzonym modelu HAPA. Według założenia o wzorcach niecią­
głości określone czynniki powinny oddziaływać specyficznie, czyli w określonej
fazie zmiany zachowania, w innej zaś nie powinny mieć istotnego znaczenia.
Porównano osoby w fezie nawrotu z osobami w fezie utrzymywania zachowania.
Założono, że inne zmienne powinny być bezpośrednimi predyktorami intensyw­
ności nawrotu, inne zaś predyktorami utrzymywania zachowania. Skuteczność
w ograniczaniu nawrotów powinna być predyktorem intensywności nawrotów,
nie powinna natomiast mieć istotnego znaczenia dla utrzymywania zachowania.
Wsparcie społeczne oraz planowanie dotyczące poszukiwania wsparcia społecz­
nego powinno sprzyjać utrzymywaniu zachowania i aktywności fizycznej.
W badaniu 9 rozróżniono intensywność nawrotu od utrzymywania i poprawy
zachowania. Intensywność nawrotu zdefiniowano jako obniżenie częstości an­
gażowania się w umiarkowaną lub intensywną aktywność fizyczną w ciągu pół
 172 CO POMAGA WRÓCIĆ NA OBRANĄ ŚCIEŻKĘ? WPROWADZENIE
roku. Utrzymywanie lub poprawę zachowania zdefiniowano jako utrzymywanie
częstości zachowania na tym samym poziomie lub jej wzrost w ciągu sześciu
miesięcy.
24.1. Metoda
24.1.1. Osoby badane i procedura
24.1.2. Narzędzia
Uczestnikami trzech etapów badania było 109 osób po zawale serca, w tym
65,1% mężczyzn i 34,9% kobiet. Wiek osób badanych wahał się między 39
a 78 lat (M = 55,73; SD = 8,27). Większość badanych pozostawała w związku
małżeńskim (79,6%), 12,6% było w separacji lub rozwiedzionych, 5,8% było
owdowiałych, natomiast 1,9% stanowili kawalerowie lub panny. Najwięcej
badanych miało wykształcenie średnie (51,5%), 22,3% - zawodowe, 6,8%
- podstawowe, a 19,4% deklarowało wykształcenie wyższe. Trzydzieści trzy
osoby były na emeryturze, rencie lub były bezrobotne, pozostali wykonywali
różne zawody (górnicy, rolnicy, handlowcy, kierowcy, pracownicy przemysłu
włókienniczego). Wśród badanych nie było lekarzy i psychologów.
Dla 107 osób był to pierwszy zawał, w pięciu przypadkach po zawale wystąpiły
powikłania kardiologiczne. Podczas pierwszego badania większość uczestników
(65,1%) zgłosiła, że przyjmuje betablokery. Wśród chorób występujących w bada­
nej próbie najczęściej wymieniane były nadciśnienie tętnicze, zaburzenia lipidowe
oraz cukrzyca typu 2 (związana z otyłością). Wskaźnik BMI wahał się między
20,03 a 41,64, przy czym 11,5% badanych miało wagę w normie (wartość BMI
między 20 a 24), a 68,3% - nadwagę.
Badania przeprowadzono w ośrodku rehabilitacji kardiologicznej na oddziale
rehabilitacji kardiologicznej oraz na dwóch oddziałach kardiologicznych. Dane
zbierane były przez dwóch psychologów i dwóch magistrów rehabilitacji w Łodzi,
Warszawie i Lęborku. Pierwsze badanie odbyło się między czwartym a pięć­
dziesiątym ósmym dniem po zawale (M = 16,20; SD = 8,71). Większość osób
(96,5%) brała udział w pierwszym wywiadzie w trzecim tygodniu po zawale.
Zbieranie danych na każdym etapie miało charakter indywidualny. O udział
proszono osoby przebywające na oddziale szpitalnym lub zgłaszające się na
oddział rehabilitacyjny po zawale serca. Po przedstawieniu celu badania oraz
jego procedury badany otrzymywał kwestionariusz z pytaniami i wypełniał go
w obecności eksperymentatora udzielającego wszelkich wyjaśnień. Dodatkowo
eksperymentatorzy przeprowadzali wywiad na temat historii choroby, innych
chorób, na które badani byli leczeni, i zmiennych społeczno-demograficznych.
Drugie badanie przeprowadzono między trzecim a piątym tygodniem po
pierwszym. W tym czasie większość osób badanych miała za sobą rehabilitację
kardiologiczną bądź właśnie ją kończyła. Pacjentów, którzy już nie uczestniczyli
w rehabilitacji, eksperymentator telefonicznie prosił o przybycie do ośrodka na
badanie.
BADANIA NAD OGRANICZANIEM NAWROTÓW... 173
Na trzecim etapie, przeprowadzonej około sześciu miesięcy po drugiej,
eksperymentator umawiał się z pacjentem na konkretny dzień i godzinę. Niemal
połowa pacjentów odmówiła przyjazdu do ośrodka w celu wzięcia udziału
na trzecim etapie (część badanych mieszkała w innej miejscowości niż ta,
w której odbywało się badanie). W takiej sytuacji eksperymentatorzy przepro­
wadzali wywiad telefoniczny, zawierający pytania i odpowiedzi z kwestionariusza
przeznaczonego do badania na etapie trzecim.
Na każdym etapie badania mierzono zmienne spoieczno-poznawcze z rozszerzo­
nego modelu HAPA, specyficzne dla fazy motywacyjnej i woliqonalnej zmiany
zachowania. Do weryfikacji przedstawionych wcześniej hipotez wykorzystano
jedynie pomiar wybranych zmiennych: aktywności fizycznej - pierwszy etap
(El), drugi etap (E2) i trzeci etap (E3), spostrzeganego wsparcia społecznego
dotyczącego aktywności fizycznej (E2), planowania dotyczącego wykorzystania
wsparcia (E2) oraz skuteczności w ograniczaniu nawrotów (E2).
Pytanie dotyczące ćwiczeń fizycznych było poprzedzone wprowadzeniem
wyjaśniającym, jak definiowane jest to pojęcie: „Przez ćwiczenia fizyczne
rozumiemy wykonywanie ćwiczeń poleconych przez rehabilitanta, ale także
na przykład szybkie spacerowanie lub gimnastykę”. Na pierwszym etapie
badanych pytano: „Jak często w ostatnim roku wykonywał/a Pan/Pani ćwiczenia
fizyczne przez co najmniej 20 minut (na przykład jazda na rowerze, uprawianie
gimnastyki)?”. Na kolejnych etapach pytano o aktywność fizyczną podczas dwóch
tygodni poprzedzających przeprowadzane badanie. Odpowiedzi udzielano w skali:
nigdy (1), kilka razy w roku (2), 1-2 razy w miesiącu (3), prawie co tydzień
(4), 2 razy w tygodniu (5), 3 razy w tygodniu (6), codziennie (7). Pomiar trybu
życia za pomocą pytania o aktywność fizyczną o umiarkowanej intensywności
przez określoną ilość czasu w tygodniu jest uważany za trafny (por. Pate i in.,
1995). Średnie wyniki uzyskane przez badanych wskazują na to, że w okresie
przed zawałem angażowali się w umiarkowaną aktywność fizyczną przeciętnie
1-2 razy w miesiącu (M = 3,19; SD = 1,90), a po zakończeniu rehabilitacji
deklarowali przeciętnie umiarkowaną aktywność fizyczną dwa razy w tygodniu
(M = 5,43; SD = 1,38). Natomiast około pól roku po zakończeniu rehabilitacji
pacjenci angażowali się w umiarkowaną aktywność fizyczną przeciętnie 1-2 razy
w miesiącu (M — 3,44; SD = 2,13).
Na podstawie pomiaru aktywności fizycznej skonstruowano wskaźnik na­
wrotów oraz utrzymywania (lub intensyfikacji) zachowania. Dane z pytania
o aktywność fizyczną z drugiego etapu odjęto od danych z trzeciego etapu.
Jeśli wynik był ujemny, oznaczało to, że nastąpił spadek częstości wykonywania
ćwiczeń, czyli nawrót. Wartości dodatnie oznaczały częstsze angażowanie się
w aktywność fizyczną, natomiast zero oznaczało utrzymanie aktywności na tym
samym poziomie co po rehabilitacji. Osoby z wynikiem ujemnym zaklasyfikowano
do grupy pacjentów z nawrotem, pozostałych - do grupy pacjentów utrzymujących
 174 CO POMAGA WRÓCIĆ NA OBRANĄ ŚCIEŻKĘ? WPROWADZENIE
zachowanie lub zwiększających aktywność fizyczną. Wartości bezwzględne
uzyskanego wskaźnika E3 - E2 stanowiły wskaźnik intensywności nawrotu lub
intensywności wzrostu zaangażowania w aktywność fizyczną sześć miesięcy po
zakończeniu rehabilitaqi.
Do pomiaru zapotrzebowania na wsparcie społeczne wykorzystano dwie
pozycje kwestionariusza. Poprzedzono je wprowadzeniem: „Po zaangażowaniu się
w ćwiczenia fizyczne ważne jest, aby wykonywać je przez dłuższy czas. Jak bardzo
potrzebne jest Panu/Pani wsparcie ze strony rodziny i znajomych, by ćwiczyć
regularnie przez następne miesiące?”. Następnie proszono o określenie własnych
przekonań: „Będę regularnie ćwiczyć, nawet jeśli (a) jestem razem z rodziną
lub znajomymi, którzy nie ćwiczą, (b) rodzina i przyjaciele nie wspierają mnie
w regularnym ćwiczeniu”. Odpowiedzi udzielano w skali od zdecydowanie nie (1)
do zdecydowanie tak (4). Obie pozycje korelowały za sobą (r = 0,52; p < 0,001).
Ładunki czynnikowe w modelowaniu strukturalnym wynosiły 0,40 i 0,92. Wyniki
wahały się od 2 do 8 (IW= 5,87; SD = 1,81). Oznacza to, że przeciętnie badani
deklarowali potrzebę wsparcia na poziomie umiarkowanym.
Jedna pozycja kwestionariusza służyła do pomiaru planów w zakresie
wykorzystania wsparcia społecznego. Badani byli proszeni o stwierdzenie,
w jakim stopniu prawdą jest, że przygotowali dokładny plan dotyczący tego, z kim
będą ćwiczyć. Odpowiedzi udzielano w skali od 1 (w ogóle nieprawdziwe) do 4
(całkowicie prawdziwe). Średnia wartość wyniosła 2,51 (SD = 1,14).
Do pomiaru skuteczności w ograniczaniu nawrotów wykorzystano trzy
pytania. Poprzedzono je wprowadzeniem: „Pomimo dobrych chęci może się
zdarzyć, że ktoś w mniejszym lub większym stopniu zrezygnuje z ćwiczeń.
W jakim stopniu jest Pan/Pani pewien/pewna, że będzie w stanie powrócić
do regularnych ćwiczeń po przerwie?”. Badani określali swoje przekonania
w odniesieniu do następujących pozycji kwestionariusza: „Jestem w stanie
ponownie zaangażować się w ćwiczenia fizyczne, (1) nawet gdy nie udało mi
się za pierwszym razem zmusić się do rozpoczęcia ćwiczeń, (2) nawet gdy nie
ćwiczyłem/ćwiczyłam przez kilka tygodni, (3) nawet gdy będę musial/a próbować
kilka razy, zanim mi się uda znowu ćwiczyć regularnie”. Odpowiedzi udzielano
w skali od 1 (w ogóle nieprawdziwe) do 4 (całkowicie prawdziwe). Wartość
współczynnika rzetelności alfa wyniosła 0,98. Wartości ładunków czynnikowych
w modelowaniu strukturalnym wynosiły między 0,89 a 0,98. Wyniki wahały się
od 3 do 12 (M = 8,43; SD = 3,47).
24.2. Wyniki
24.2.1. Analizy wstępne
Na rycinie 24.1 przedstawiono w procentach liczbę osób, które w danym pomiarze
prowadziły siedzący tryb-życia. Za wartość progową dla siedzącego trybu życia
przyjęto uprawianie umiarkowanie intensywnej aktywności fizycznej rzadziej niż
BADANIA NAD OGRANICZANIEM NAWROTÓW... 175
□ Mężczyźni
■ Kobiety
Etapl Etap 2 Etap 3
(rok przed zawałem)
RYCINA 24.1 Liczba osób (w procentach) prowadzących siedzący tryb życia w ciągu dwunastu mie­
sięcy przed zawałem serca (etap 1), po zakończeniu rehabilitacji kardiologiczne] (etap 2)
i około siedmiu miesięcy po zawale serce (etap 3)
dwa razy w tygodniu przez 20 minut. Większość kobiet i mężczyzn prowadziła
siedzący tryb życia w okresie przed zawałem. Badani powrócili do takiego trybu
życia na trzecim etapie (około siedmiu miesięcy po zawale).
Rycina 24.2 prezentuje grupy osób utrzymujących aktywność fizyczną,
obniżających aktywność fizyczną i zwiększających aktywność fizyczną. Grupy
te zostały wyróżnione na podstawie porównania aktywności pacjentów w trzech
pomiarach: (1) okres przed zawałem a okres pod koniec rehabilitacji, (2) okres
po rehabilitaq’i a okres siedem miesięcy po zawale, (3) okres przed zawałem
a okres siedem miesięcy po nim. Pod koniec rehabilitacji u większości osób
nastąpiło zwiększenie częstości uprawiania aktywności fizycznej, jednakże co
dziewiąty badany był jeszcze mniej aktywny fizycznie pod koniec rehabilitacji
niż w okresie przed zawałem. Około pól roku po zawale większość badanych
obniżyła poziom aktywności fizycznej (rzadziej się w nią angażowała). Analiza
wariancji z powtarzanymi pomiarami wykazała, że zmiany te były istotne (lambda
Wilksa = 0,43; F[2,83] = 54,92; p < 0,001; eta = 0,57). Stwierdzono istotny
wzrost aktywności w okresie bezpośrednio po rehabilitacji, a następnie jej
spadek.
Analizy korelacji wykazały, że zmienne społeczno-poznawcze, czyli skutecz­
ność w ograniczaniu nawrotów, zapotrzebowanie na wsparcie i plany wyko­
rzystania wsparcia, były ze sobą związane (por. tabela 24.1). Siła związków
była słaba lub umiarkowana. W odniesieniu do ćwiczeń fizycznych stwierdzono
176 CO POMAGA WRÓCIĆ NA OBRANĄ ŚCIEŻKĘ? WPROWADZENIE BADANIA NAD OGRANICZANIEM NAWROTÓW... 117

□ Poprawa 24.2.2. Wzorce nieciągłości: wyniki modelowania strukturalnego

100
>* i i Taki sam poziom
S' 90 - Hipoteza dotycząca wzorców nieciągłości głosiła, że intensywność nawrotu jest
co, nr
ur
•2= c
*«4 80 - ■ Pogorszenie (1) bezpośrednio związana ze skutecznością w ograniczaniu nawrotów, a także
I t 70 - (2) pośrednio związana z zapotrzebowaniem na wsparcie społeczne oraz (3)
z planowaniem wykorzystania wsparcia. Utrzymywanie zachowania (lub jego po­
60 -
j g i s
S! S? o
prawa) jest natomiast (1) bezpośrednio związane z zapotrzebowaniem na wsparcie
50 - społeczne oraz (2) planowaniem wykorzystania wsparcia. Bezpośredni efekt
g i i
<D > Q-
40 - skuteczności w ograniczaniu nawrotów powinien wynieść zero. Innymi słowy,
o bN* 30 - skuteczność w ograniczaniu nawrotów powinna być bezpośrednim predyktorem
20 - nawrotów, ale nie utrzymywania aktywności.
Io a W celu weryfikacji tej hipotezy przeprowadzono modelowanie strukturalne.
10 -
Wykorzystano procedurę ML, a brakujące dane uzupełniono za pomocą proce­
o -I
Zmiana w 6 miesięcy Zmiana w 6 miesięcy
dury FIML. Skonstruowano dwugrupowy model hipotetyczny zawierający dwie
Zmiana po rehabilitacji
po rehabilitacji po rehabilitacji zmienne latentne, to jest skuteczność w ograniczaniu nawrotów i zapotrzebowa­
(porównanie z okresem
przed zawałem) (porównanie z okresem (porównanie z okresem nie na wsparcie, oraz dwie zmienne obserwowalne: wskaźnik zachowania oraz
bezpośrednio po rehabilitacji) przed zawałem) planowania wykorzystania wsparcia społecznego. W skład jednej grupy weszły
osoby utrzymujące zachowanie, a w skład drugiej - osoby w fazie nawrotów.
RYCINA 24 2 Liczba osób (w procentach), które zwiększyły, zmniejszyły lub utrzymały częstotliwość Model ten skonstruowano zgodnie z procedurami opisanymi przez Kenny’ego
ćwiczeń. Porównania dla momentów pomiaru: przed zawałem serca, bezpośrednio po
(2000). W modelu hipotetycznym wszystkie zmienne społeczno-poznawcze
zakończeniu rehabilitacji po zawale, pół roku po zakończeniu rehabilitacji po zawale
były predyktorami zachowania. Zapotrzebowanie na wsparcie było predyktorem
planowania oraz skuteczności w ograniczaniu nawrotów (por. rycina 24.3). Model
wyjściowy składał się z dwóch grup. Pierwszą z nich stanowiły osoby z nawrotem,
a drugą - osoby utrzymujące zachowanie lub wykonujące częściej ćwiczenia
TABELA 24.1 Korelacje między zmiennymi społeczno-poznawczyni a aktywnością fizyczną pacjen­ fizyczne.
tów po zawale serca Wyniki modelowania strukturalnego wskazują na to, że dane były dobrze
dopasowane do modelu wyjściowego (x2 = 32,87; p = 0,083; yf/df = 1,43;
Ćwiczenia Ćwiczenia Plany Zapotrzebowanie Skuteczność
Zmienna NFI = 0,98; TLI = 0,99; CFI = 0,99; RMSEA = 0,07). Model wyjaśniał 16%
(T2) (T3) dotyczące na w ograniczaniu
ćwiczenia wsparcie nawrotów zmienności wyników we wskaźniku intensywności nawrotu oraz 42% zmienności
(T2) (T3)
wyników we wskaźniku utrzymania lub wzrostu częstości aktywności fizycznej.
Ćwiczenia (T1) 0,12 0,35*** 0,11 0,08 0,28* Zgodnie z przewidywaniami wiele ścieżek było w tym modelu nieistotnych.
Ćwiczenia (T2) -0,07 0,17+ 0,42*** 0,07 W grupie osób utrzymujących zachowanie brakowało istotnych związków między
Ćwiczenia (T3) 0,20+ 0,05 0,46*** skutecznością w ograniczaniu nawrotów i zachowaniem oraz między planowaniem
Plany wykorzystania wsparcia 0,31** 0,24*
0,27* a zachowaniem. Natomiast w grupie osób z nawrotami nieistotne okazały
Zapotrzebowanie na wsparcie
się zależności między zapotrzebowaniem na wsparcie i zachowaniem oraz
Uwaga: +p < 0,10; *p < 0,05; **p < 0,01; ***p < 0,001. planowaniem i zachowaniem.
Testowano również, czy skuteczność w ograniczaniu nawrotów będzie
bezpośrednim predyktorem ograniczania nawrotów, natomiast zapotrzebowanie
na wsparcie oraz planowane wykorzystywanie wsparcia będą predyktorami
związek między aktywnością na pierwszym i trzecim etapie. Zależność ta była utrzymywania zachowania. W tym celu skonstruowano model zagnieżdżony,
również słaba. Plany dotyczące wykorzystania wsparcia nie były bezpośrednio w którym założono, że (1) wśród osób z nawrotami ścieżki od zapotrzebowania na
związane z aktywnością fizyczną. Umiarkowane związki stwierdzono między wsparcie do zachowania oraz od planowania do zachowania są równe zero, a (2)
skutecznością w ograniczaniu nawrotów a zachowaniem na trzecim etapie oraz wśród osób utrzymujących zachowanie ścieżka od skuteczności w ograniczaniu
zapotrzebowaniem na wsparcie a zachowaniem na drugim etapie. nawrotów do zachowania jest równa zero. W analizach przeprowadzonych dla
178 CO POMAGA WRÓCIĆ NA OBRANĄ ŚCIEŻKĘ? WPROWADZENIE
modelu hipotetycznego stwierdzono, że w obu grupach zależności między
planowaniem a zachowaniem były nieistotne. W modelu zagnieżdżonym założono,
że ścieżka od planowania do zachowania jest równa zero w obu grupach.
Model zagnieżdżony nie różnił się istotnie od modelu hipotetycznego
(x2 = 2,98; df = 3; p — 0,40), co oznacza, że jako prostszy powinien zo­
stać przyjęty. Model ten charakteryzował się satysfakcjonującymi wskaźnikami
dopasowania (*2 = 35,85; p = 0,094; x 2/df = 1,38; NFI = 0,98; TLI = 0,99;
CFI = 0,99; RMSEA = 0,06). Zależności między poszczególnymi zmiennymi
zostały zaprezentowane na rycinie 24.3. Wartości wszystkich podanych współ­
czynników są istotne (p < 0,05).
0,00 (nawroty)
-0,57 (utrzymywanie)
Intensywność Haw<otów/
titrzymywahie ćwiczeń
0,29 (nawroty)
0,59 (utrzymywanie)
0,83 (nawroty)
Plany wykorzystania 0,00 (nawrotyj 0,67 (utrzymywanie)
wsparcia 0,00 (utrzymywanie)
Uwaga: nawroty - wartości ścieżek dla grupy osób w fazie nawrotów; utrzymywanie - wartości ścieżek dla
grupy osób utrzymujących aktywność fizyczną pół roku po rehabilitacji.
RYCINA 24.3 Wyniki modelowania strukturalnego dla modelu dwugrupowego (pacjenci po zawale
utrzymujący aktywność fizyczną pół roku po rehabilitacji oraz pacjenci z nawrotem do
mniej aktywnego trybu życia): zależności między wybranymi zmiennymi z fazy utrzy­
mywania zachowania oraz z fazy nawrotów a aktywnością fizyczną
Podsumowując, z przeprowadzonych analiz wynika, że skuteczność w ogra­
niczaniu nawrotów była jedynym bezpośrednim predyktorem ograniczania utrzy­
mywania nawrotów. Takie prawidłowości stwierdzono w grupie osób które były
w fazie nawrotu, czyli ćwiczyły mniej w pół roku po rehabilitacji niż bezpośrednio
po niej. Wśród pozostałych osób, które utrzymały częstotliwość aktywności
fizycznej lub nawet ją zwiększyły, zapotrzebowanie na wsparcie społeczne było
jedynym bezpośrednim predyktorem utrzymywania aktywności fizycznej.
ROZDZIAŁ 25
Dyskusja wyników badań 8 i 9
Wyniki badań 8 i 9 świadczą o tym, że skuteczność w ograniczaniu nawrotów
jest istotną zmienną, która pozwala przewidzieć intensywność nawrotu. Osoby
o silnych przekonaniach, iż nawrót jest chwilowy oraz że są w stanie wrócić
do realizacji własnych zamiarów, miały mniej intensywne nawroty. Biorąc pod
uwagę wyłącznie osoby w fazie nawrotu, żadna z innych uwzględnionych
w badaniach zmiennych spoieczno-poznawczych nie była istotnym predyktorem
liczby wypalanych papierosów podczas nawrotu palenia lub poziomu obniżenia
aktywności fizycznej po zawale. Skuteczność w ograniczaniu nawrotów była
istotna również wtedy, gdy w analizie kontrolowano siłę wcześniejszych nawy­
ków. Podsumowując, wyniki przeprowadzonych badań potwierdzają zasadność
teoretycznego wyróżniania przekonań o tym, że jest się w stanie ograniczyć
nawrót. Przekonania te są odmienne od przekonań o zdolności do jak najdłuższego
utrzymania zachowania.
Analizy przeprowadzone w badaniu 8 wskazują na to, że otrzymane zależności
są zgodne ze sformułowanymi hipotezami. Wśród osób znajdujących się w fazie
nawrotu do zachowania szkodliwego dla zdrowia przekonanie, że mimo odejścia
od realizacji własnych zamierzeń jest się w stanie wrócić do ich realizacji,
pomagało ograniczyć nawrót. Palacze przekonani, iż mimo nawrotu są w stanie
znów nie palić, palili mniej papierosów podczas nawrotu. W przeprowadzonym
badaniu wskaźnikiem intensywności nawrotu była częstotliwość niepożądanych
zachowań. Najkorzystniejsze byłoby uwzględnienie takiego wskaźnika nawrotu,
który odnosiłby się również do długości trwania nawrotu. Można sądzić,
że skuteczność w ograniczaniu nawrotów powinna być predyktorem mniej
intensywnych i krótszych nawrotów.
 CO POMAGA WRÓCIĆ NA OBRANĄ ŚCIEŻKĘ? WPROWADZENIE
Badanie 8 wskazuje na to, że najlepszym predyktorem zachowań jednostki,
która rozpoczęła proces zmiany zachowania, są przeszłe zachowania. Podobny
wniosek płynie z badania 6 nad rolą siły nawyku w efektywności interwencji pole­
gającej na przygotowywaniu planów dotyczących ograniczenia palenia papierosów.
Przeszłe nawyki i ich siła znacząco determinują zachowanie. W związku z tym
należy zawsze sprawdzać, czy uwzględnienie zmiennych spoleczno-poznawczych
prowadzi do wyjaśniania czegoś więcej niż to, czego można się dowiedzieć,
analizując przeszłe zachowanie jednostki.
Zachowania nałogowe, takie jak palenie tytoniu, są zazwyczaj trudne do
zmiany ze względu na fizjologiczny komponent uzależnienia. Z tego też powodu
wiele osób powraca do nich wielokrotnie, mimo silnych intencji zmiany i presji
społecznej. Rezultaty badania 8 mogą mieć bardzo ważne implikacje praktyczne.
Jeśli uda się bowiem wpłynąć na poziom skuteczności w ograniczaniu nawrotów,
zmiana w jej zakresie może ułatwić zmaganie się z nawrotami. Zgodnie
z teorią społeczno-poznawczą zmiana w zakresie własnej skuteczności winna
pociągać za sobą zmianę zachowania. Oczywiście konieczne jest przeprowadzenie
badań eksperymentalnych, które pozwoliłyby na ocenę wpływu tej zmiennej na
zachowanie podczas nawrotu.
W leczeniu pacjentów, którzy mają problemy z nawrotami do niepożądanych
zachowań, wykorzystuje się technikę behawioralną, służącą wzmocnieniu sku­
teczności w ograniczaniu nawrotów. Pacjenci z nadwagą lub otyłością, którzy
mają epizody objadania się (binge eating), są leczeni między innymi za pomocą
techniki ekspozycji bodźców {cue exposure). Polega ona na tym, że pacjent jest
proszony, by w obecności terapeuty siedział przy stole zastawionym jedzeniem,
przy którym zazwyczaj je podczas epizodów objadania się, i wąchał, oglądał,
dotykał oraz zjadał niewielkie ilości tego pokarmu. Najczęściej są to produkty,
które osoby pragnące ograniczyć nadwagę powinny znacznie ograniczyć lub wręcz
wyeliminować z diety (na przykład chipsy, lody, czekolada, pączki). Pacjent uczy
się w takiej sytuacji, że krótkotrwale odejście od wyznaczonego celu (zjedzenie
niewielkiej ilości „zakazanego” pokarmu) może się skończyć powrotem do
utrzymania zachowania („więcej już nie jem”) zamiast nawrotem (epizod objadania
się). Zgodnie z założeniami terapii behawioralnej sytuacja ta prowadzi do
przewarunkowania, wskutek czego zmniejsza się prawdopodobieństwo, że po
ekspozycji na bodziec klient zareaguje atakiem objadania się (por. Jansen, 1998).
Uwzględniając procesy poznawcze zachodzące podczas takiej terapń, można
założyć, że w trakcie ekspozycji klient przeżywa doświadczenie panowania nad
sytuacją. Zgodnie z teorią społeczno-poznawczą doświadczenia panowania nad
sytuacją są znaczące dla wzmocnienia przekonań o własnej skuteczności, w tym
wypadku skuteczności w ograniczaniu nawrotów (por. Bandura, 1977, 1997).
Paqent, który zje trochę „zakazanej” czekolady, ale nie skończy tabliczki, zyskuje
przekonanie, że jest w stanie wrócić do utrzymania diety, nawet jeśli zdarzyło mu
się zjeść coś, co zdecydował się wyłączyć ze swojej diety.
Pacjenci, którzy przebyli zawal serca, często zmieniają swoje zachowania
zdrowotne w okresie bezpośrednio po zawale (por. Bennett, Mayfield, Norman,
DYSKUSJA WYNIKÓW BADAŃ 8 I 9 181
Lowe, Morgan, 1999). Większość takich osób rzuca palenie papierosów, jednakże
rok po zawale przeważająca ich część jest w fazie nawrotu do palenia (por.
Baile, Bigelow, Gottlieb, Stitzer, Sactor, 1982). Podobne prawidłowości zauważono
wśród pacjentów po zawale serca biorących udział w badaniu 9. W większości
wypadków zauważono korzystne zmiany w poziomie aktywności fizycznej bez­
pośrednio po zawale serca, jednakże pół roku później większość osób ponownie
wróciła do mniej aktywnego trybu życia.
Wyniki modelowania strukturalnego przeprowadzonego w badaniu 9 wskazują
na to, że skuteczność w ograniczaniu nawrotów była jedynym bezpośrednim
predyktorem intensywności nawrotów. Wyższy poziom tej skuteczności był
predyktorem mniej intensywnego nawrotu. Osoby o silnych przekonaniach, że
w razie nawrotu są w stanie wrócić do realizacji obranego celu, obniżały często­
tliwość ćwiczeń, lecz nieznacznie. Osoby o słabych przekonaniach w tym zakresie
dokonywały bardziej drastycznego obniżenia aktywności fizycznej i rzadziej wy­
konywały ćwiczenia. Ani zapotrzebowanie na wsparcie, ani planowanie wykorzy­
stania wsparcia społecznego nie pozwalało przewidzieć intensywności nawrotu.
Badanie 9 jest przykładem weryfikacji modeli fazowych, czyli takich, w któ­
rych rozróżnia się odrębne fezy (bądź stadia) procesu zmiany zachowań zdrowot­
nych. Podstawowa krytyka modeli fazowych (czyli modelu transteoretycznego
lub modelu HAPA) dotyczy tego, że ich weryfikacje nie wykazywały specyfiki fez.
Większość prac wskazuje na to, że z fezy na fazę rola poszczególnych czynników
równomiernie wzrasta. Dzieje się tak na przykład z własną skutecznością, która
w badaniach dotyczących modelu transteoretycznego staje się tym istotniejsza,
im bardziej zaawansowana jest zmiana zachowania (por. De Vries, Mudde,
Dijkstra, 2000). Jeśli rola pewnych czynników równomiernie wzrasta (lub
równomiernie maleje), trudno mówić o fezach, można jedynie stwierdzić, że
zmiany w zachowaniu są wprost proporcjonalne do poziomu własnej skuteczności.
Są to tak zwane wzorce ciągłości (por. Sutton, 2000).
Podejście, w którym wymaga się specyficznego oddziaływania zmiennych
w fazach zmiany zachowania, odnosi się do wzorców nieciągłości (por. Sutton,
2000). Do tej pory przeprowadzono kilka badań mających na celu weryfikację
wzorców nieciągłości dotyczących modelu transteoretycznego (Armitage, Arden,
2002). W badaniach tych porównywano wyniki analiz liniowych i nieliniowych,
aby stwierdzić, czy zmienne, takie jak spostrzegane ryzyko, oczekiwane zyski
lub własna skuteczność, wyjaśniają zachowanie. Zakładano, że jeśli wyniki
regresji nieliniowej są lepiej dopasowane do danych niż wyniki regresji liniowej,
może to oznaczać, iż zależności między zachowaniem a jego predyktorami nie
są prostoliniowe. Wynik taki był interpretowany jako potwierdzenie wzorców
nieciągłości. W badaniu 9 zastosowano inną procedurę, a mianowicie testowano,
czy określone zmienne oddziałują tylko w określonych fezach.
Wyniki uzyskane w badaniu 9 wskazują na występowanie wzorców nieciągło­
ści. Stwierdzono, że własna skuteczność w ograniczaniu nawrotów jest zmienną
specyficzną dla fezy nawrotów. W fazie utrzymywania zachowania jej efekt jest
nieistotny.
 CO POMAGA WRÓCIĆ NA OBRANĄ ŚCIEŻKĘ? WPROWADZENIE
Wysokie zapotrzebowanie na wsparcie było predyktorem utrzymywania
zachowania wśród osób, które utrzymały aktywność fizyczną. Pacjenci, którzy
zgłaszali niniejsze zapotrzebowanie na wsparcie, utrzymywali aktywność bądź ją
w nieznacznym stopniu zwiększali po zakończeniu rehabilitaq’i. Paqenci, którzy
zgłaszali większe zapotrzebowanie na wsparcie ze strony rodziny lub przyjaciół,
podnosili swoją aktywność fizyczną w większym stopniu. Oznacza to, że osoby,
które deklarowały, iż będą ćwiczyć tylko wtedy, gdy rodzina i znajomi ich
w tym wesprą, były w stanie zwiększyć swoją aktywność fizyczną w okresie
po rehabilitaq'i.
Zapotrzebowanie na wsparcie społeczne czy planowane wykorzystanie wspar­
cia nie wiązało się z intensywnością nawrotu. Większe (lub niniejsze) zapotrze­
bowanie nie pozwala ograniczyć nawrotu. A zatem wydaje się, że ograniczenie
intensywności nawrotu zależy głównie od zasobów wewnętrznych jednostki, jej
regulacji wewnętrznej, nie zaś od zapotrzebowania jednostki na pomoc ze strony
innych.
Planowanie wykorżystania wsparcia nie było predyktorem ani utrzymania
zachowania, ani nawrotu. Być może stało się tak dlatego, że pomiaru planowania
dokonano wyłącznie w odniesieniu do wsparcia społecznego. W większości
znanych teorii plany zawierają instrukcje dotyczące tego, jak jednostka się
zachowa, kiedy i gdzie to zachowanie wystąpi (por. Gollwitzer, 1999; Luszczynska,'
Schwarzer, 2003; Schwarzer, 2001). W przeprowadzonym badaniu zmierzono
tylko jeden aspekt planowania, a mianowicie czy działanie nastąpi przy wykorzy­
staniu wsparcia społecznego. Prawdopodobnie dopiero uwzględnienie złożonego
wskaźnika planowania mogłoby wyjaśnić utrzymywanie zachowania.
Jest również możliwe, że pewne właściwości planów oraz nawykowość zacho­
wań mogą decydować o tym, czy plany prowadzą do wcielenia w życie intenqi czy
też nie. Jak wynika z badań zaprezentowanych w trzeciej części książki, nie tylko
planowanie, ale także szczegółowość formułowanych planów może odgrywać
istotną rolę w utrzymywaniu zachowań. Liczne cytowane już eksperymenty
wykazały, że w odniesieniu do działań jednorazowych bądź podejmowanych
w krótkim po interwencji planowanie pomaga w działaniu zgodnie z intencją (por.
Gollwitzer, Brandstaetter, 1997; Milne i in., 2002; Orbell i in., 1997; Sheeran,
Orbell, 2000). Takie są również założenia teoretyczne: planowanie winno pomagać
w inicjowaniu zachowania i jego utrzymywaniu (por. Gollwitzer, 1993, 1999).
W odniesieniu do ograniczania nawrotów istotne może się okazać nie tyle formu­
łowanie planów, co raczej umiejętność ich modyfikaqi. Sniehotta, Scholz i Schwa­
rzer (2003) proponują, aby poza planami „co, gdzie, kiedy i jak” uwzględnić plany
dotyczące tego, jak sobie poradzić z barierami (copingplanś). Plany te odnoszą się
do tego, jak, gdzie i kiedy działać, jeśli wystąpią trudności uniemożliwiające ich
realizaqę (na przykład „Jeśli będzie bardzo zła pogoda, to jakie ćwiczenia zamiast
biegania planuje Pan/Pani wykonać? Gdzie będzie Pan/Pani w takim wypadku
ćwiczyć?”). Jest możliwe, że właśnie tego rodzaju plany mogą odgrywać istotną
rolę w fazie nawrotów, wktórej ponowne podjęcie się realizacji celu może zależeć
od umiejętności zaplanowania, jak radzić sobie z ograniczeniami.
DYSKUSJA WYNIKÓW BADAŃ 8 I 9 183
Rezultaty badania 9 podkreślają rolę wsparcia społecznego i zapotrzebowania
na wsparcie w trakcie utrzymywania zachowania. Pacjenci, którzy zdawali sobie
sprawę z tego, że bez pomocy bliskich osób i ich zaangażowania trudno będzie
prowadzić aktywny tryb życia, byli w stanie zwiększyć swoją aktywność fizyczną
w ciągu pół roku po zawale. Wyniki te są zgodne z większością wcześniej
prowadzonych badań (por. np. Clark, Becker, 1998; Leslie i in., 1999; McCann,
Bovbjerg, 1998; Wallace, Buckworth, 2003) wskazujących na to, że istotnym źró­
dłem wsparcia są znajomi i rodzina. W badaniach tych dowiedziono, że wsparcie
społeczne jest bardzo ważne dla utrzymania prozdrowotnego zachowania.
W trzeciej części książki wykazano, że w utrzymywaniu zmiany zachowania
potrzebna jest wewnętrzna regulaq‘a: własna skuteczność w omawianym zakresie
oraz planowanie. Z badania 8 wynika, że poza czynnikami odnoszącymi się
do regulacji wewnętrznej konieczne jest również przekonanie, że niezbędna
jest pomoc i wsparcie innych ludzi. Prawdopodobnie pacjenci o wyższym
zapotrzebowaniu na wsparcie częściej się tego wsparcia domagali, co mogło
prowadzić do jego częstszego uzyskiwania.
W odniesieniu do wsparcia społecznego wnioski płynące z badania 9 można
jedynie ograniczyć do określenia roli zapotrzebowania na wsparcie. Pacjenci
przekonani o tym, że nie potrzebują żadnej pomocy z zewnątrz, prawdopodobnie
przejawiali pewien rodzaj nierealistycznego optymizmu, sądząc, iż niezależnie
od zachowania innych osób będą w stanie kontynuować ćwiczenia. Zachowanie
innych osób, a konkretnie brak wsparcia z ich strony mógł się okazać poważnym
utrudnieniem regularnego wykonywania ćwiczeń.
Biorąc pod uwagę teorię społeczno-poznawczą, wsparcie społeczne można
umieścić wśród czynników środowiskowych. Jego brak jest przeszkodą, natomiast
jego obecność jest czynnikiem ułatwiającym zachowanie. Pacjenci, którzy sądzili,
że niezależnie od przeszkód bądź czynników ułatwiających są w stanie osiągnąć
cel (czyli powrócić do aktywności fizycznej), byli w stanie ograniczyć nawrót do
pasywnego trybu życia. Jest to zgodne z teorią społeczno-poznawczą (Bandura,
1977, 1997), w której zakłada się, że to własna skuteczność, nie zaś bariery
lub czynniki ułatwiające decyduje o utrzymaniu działań. Jednakże osoby, które,
zdawały sobie sprawę z tego, że potrzebują czynników ułatwiających (czyli
potrzebują wsparcia społecznego), były w stanie nie tylko utrzymać ćwiczenia,
ale nawet wykonywać je częściej niż w okresie bezpośrednio po rehabilitaq’i.
W przeprowadzonych badaniach uwzględniono jeden wskaźnik wsparcia spo­
łecznego, które jest wszak zmienną wielowymiarową. Badacze biorą zazwyczaj
pod uwagę zarówno źródła wsparcia, jak i jego rodzaje (por. Cieślak, 2004). Do
pełnej weryfikacji roli tej zmiennej w różnych fazach zmiany zachowania potrzeba
kolejnych badań, uwzględniających również inne jej kategorie (na przykład
wsparcie otrzymywane, sieć wsparcia społecznego).
CZĘŚĆ PIĄTA
WNIOSKI, PERSPEKTYWY
I ZASTOSOWANIA
Badania na temat inicjaq'i i utrzymywania zachowań prozdrowotnych oraz
nawrotów prowadzą do wielu wniosków. Część wskazuje na konieczność
zmiany w podejściach teoretycznych wyjaśniających proces zmiany zachowań
zdrowotnych, część dotyczy sposobów prowadzenia pracy z pacjentem, który dąży
do zmiany własnych zachowań. Poza ogólnym podsumowaniem badań ta część
książki przedstawia perspektywy badawcze i teoretyczne oraz zawiera sugestie
dla praktyki psychologicznej, dotyczące sposobów pomagania klientom w inicjacji
i utrzymywaniu zachowań, a także w zmaganiu się z nawrotami.
.1. Dobór osób badanych
ROZDZIAŁ 26
Jak prowadzić badania dotyczące
zachowań zdrowotnych. Ograniczenia
badań
Opisane w tej książce badania własne mają wiele ograniczeń związanych
z metodą badań. Ograniczenia te dotyczą między innymi procedury zbierania
danych, wykorzystania samoopisu do pomiaru zachowań (zamiast tak zwanych
obiektywnych pomiarów) oraz psychometrycznych właściwości zastosowanych
narzędzi. W odniesieniu do procedury zbierania danych warto zwrócić uwagę
na zbieranie danych za pośrednictwem intemetu, sposób pomiaru zachowań oraz
zbieranie danych za pomocą narzędzi konstruowanych specjalnie do celów danego
badania. Problemy te dotyczą nie tylko badań zaprezentowanych w tej książce.
Badania przedstawione w drugiej, trzeciej i czwartej części książki prowadzono
w różnych grupach wiekowych. Brały w nich udział osoby zdrowe i chorzy,
studenci oraz młodzież szkół średnich zawodowych i ogólnokształcących, a także
dorośli, którzy odwiedzali określone portale internetowe. Wnioski z poszczegól­
nych badań dotyczą różnych populacji.
W badaniach dotyczących zachowań zdrowotnych najczęściej różnicuje się
uczestników ze względu na wiek. Modele teoretyczne wprawdzie na ogól
sugerują, że zawarte w nich zmienne wyjaśniają zachowania jednostek niezależnie
od wieku (por. np. Bandura, 2000). Jednakże badania wskazują, że wraz
 186 WNIOSKI, PERSPEKTYWY I ZASTOSOWANIA
z wiekiem zmienia się częstotliwość angażowania się w określone zachowania
zdrowotne. Na przykład w metaanalizie badań nad predyktorami aktywności
fizycznej, wykorzystującej prace uwzględniające teorię planowanego działania,
wykazano, że wiek jest jednym z istotnych predyktorów aktywności fizycznej
(por. Hagger, Chatzisarantis, Biddle, 2002). W związku z tymi różnicami wnioski
z badań, w których uczestniczyły osoby w określonym wieku, także z badań
zaprezentowanych w tej książce, nie są uogólniane na inne grupy wiekowe.
26.2. Zbieranie danych przez internet
Stale rośnie liczba osób wykorzystujących internet. W 1999 roku 15 milio­
nów osób korzystało z intemetu każdego dnia (Science Panel on Interactive
Communication and Health, 1999), a co trzy miesiące liczba ta zwiększa się
o 25%. W 2000 roku średni czas aktywnie spędzony w sieci przez osoby
korzystające z intemetu to 9,8 godziny tygodniowo (Cooper, Delmonico, Burg,
2000). Coraz częściej też wykorzystuje się to medium do badań nad zachowaniami
zdrowotnymi dotyczącymi na przykład przenoszenia chorób drogą płciową,
spożywania substancji psychoaktywnych, wykonywania szczepień ochronnych
(por. Fotheringham, Owies, Leslie, Owen, 2000; Pealer, Weiler, 2000; Rhodes,
Di Clemente, Yee, Hergenrather, 2001).
Można się zastanawiać, jaka jeśt wiarygodność danych zbieranych przez
internet. Część badaczy zachowań zdrowotnych sugeruje, że zbieranie danych za
pomocą witryn internetowych może sprzyjać uzyskiwaniu równie wiarygodnych
danych, jak badania kwestionariuszowe (por. Rhodes, DiClemente, Cecil, Her­
genrather, Yee, 2002). Badacze ci podkreślają, że zwłaszcza w sytuacji zbierania
danych dotyczących zachowań mało aprobowanych społecznie badanie przez
internet może dostarczać danych jeszcze mniej obciążonych potrzebą aprobaty
społecznej niż jest to w badaniach kwestionariuszowych czy w wywiadzie. Pytania
dotyczące zachowań zdrowotnych są dla części uczestników pytaniami o ich
społecznie nieaprobowane zachowanie (na przykład palenie, stosowanie niewła­
ściwej diety, siedzący tryb życia). Porównania danych dotyczących zachowań
zdrowotnych zbieranych za pomocą wywiadu oraz witryny internetowej wykazują
brak różnic w uzyskiwanych frekwencjach zachowań lub w zależnościach między
zachowaniami a ich predyktorami (por. Rhodes i in., 2002).
Według Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego główne problemy
związane z prowadzeniem badań internetowych dotyczą kwestii etycznych (por.
Azar, 2000). Wymienia się przede wszystkim kwestię poszanowania prawa
do prywatności i anonimowości przeprowadzanych badań (na przykład przy
podawaniu adresu e-mailowego) oraz wyrażania świadomej zgody na udział
w badaniu. Istnieją standardy prawne i etyczne opracowane przez specjalistów
zajmujących się zasadami obowiązującymi w prowadzeniu badań naukowych za
pośrednictwem intemetu (por. Azar, 2000). Według tych standardów wyrażanie
zgody powinno nastąpić po przedstawieniu badania. Sugeruje się również, by
JAK PROWADZIĆ BADANIA DOTYCZĄCE ZACHOWAŃ ZDROWOTNYCH. OGRANICZENIA BADAŃ 187
wejście na stronę z kwestionariuszami odbywało się przez wybranie linku, po
wprowadzeniu uczestników w temat badań. Zostawienie adresu e-mailowego nie
powinno decydować o udziale w badaniu - nie powinno więc do tego dojść na
początku, a wpisanie adresu nie powinno być sposobem połączenia się ze stroną z
badaniami. W badaniach 1 i 2, które przeprowadzono z wykorzystaniem intemetu,
zastosowano procedurę wejścia na stronę przez wybranie linku znajdującego się
pod informaq'ą o badaniach. Procedura ta odpowiada standardom dotyczącym
zgody na udział w badaniu. Po otworzeniu strony z kwestionariuszem badany
uzyskiwał dostęp do wszystkich pytań kwestionariusza. Ta procedura umożliwia
badanemu uzyskanie szczegółowej wiedzy na temat tego, o co będzie pytany.
Prośba o e-mail była ostatnim pytaniem w badaniu i część osób go nie podała.
Można więc założyć, że badanie było przeprowadzone zgodnie ze standardami
sugerowanymi przez Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne.
26.3. Jak badać zachowania zdrowotne
Większość prowadzonych badań nad społeczno-poznawczymi wyznacznikami
zachowań zdrowotnych to badania kwestionariuszowe. Takie podejście bywa
krytykowane. Można założyć, że badani będą chcieli wykazać, niezgodnie
z prawdą, iż prowadzą zdrowy styl życia, czyli będą przedstawiać siebie w lepszym
świetle. Palący będą wykazywali, że palą mniej niż w rzeczywistości, a osoby
o siedzącym trybie życia będą deklarować, iż angażują się w aktywność fizyczną.
Ważną zmienną zniekształcającą uzyskiwane wyniki może być potrzeba aprobaty
społecznej.
Prowadzono badania dotyczące roli aprobaty społecznej w odniesieniu do
zmiennych spoleczno-poznawczych, takich jak własna skuteczność, intenqa,
normy społeczne i zachowania zdrowotne. Wpływ potrzeby aprobaty społecznej
okazał się minimalny, zarówno w odniesieniu do średnich wartości zachowań
zdrowotnych, jak i do zależności między predyktorami a zachowaniami. Były
one takie same niezależnie od tego, czy stwierdzono wysoki czy niski poziom
zapotrzebowania na aprobatę społeczną (Armitage, Conner, 1999b; Nelson, 1996).
Nie stwierdzono również efektu kolejności ułożenia pytań (Armitage, Conner,
1999b). Wyższy poziom potrzeby aprobaty społecznej w badanej próbie nie
prowadzi do wykazywania częstszego stosowania zachowań prozdrowotnych, ale
do większego zróżnicowania uzyskiwanych danych (por. Nelson, 1996). Osoby
o silnej potrzebie aprobaty społecznej, często angażujące się w zachowanie
prozdrowotne, zgłaszają jego nieco częstsze wykonywanie, niż wynika to z obser­
wacji, natomiast osoby rzadko angażujące się w dane zachowanie prozdrowotne
wykazują w kwestionariuszu jeszcze rzadsze zachowywanie się w ten sposób, niż
wynika to z obserwaq’i (por. Nelson, 1996). Efekt potrzeby aprobaty społecznej
jest marginalny - niezależnie od kierunku obserwowanej tendenqi. Analizowano
również dane zebrane wśród pacjentów, których choroba jest związana z prowa­
dzeniem niezdrowego trybu życia. Koller, Heitmann, Kussmann i Lorenz (1999)

WNIOSKI, PERSPEKTYWY I ZASTOSOWANIA
opublikowali badania, z których wynika, że potrzeba aprobaty społecznej nie jest
związana z zachowaniami zdrowotnymi pacjentów chorych na nowotwory. Auto­
rzy ci stwierdzili również brak zależności między deklarowanymi zachowaniami
a nastrojem osób badanych. Podsumowując, cytowane badania wskazują na to, że
potrzeba aprobaty społecznej nie jest czynnikiem, który w istotny sposób zakłóca
pomiar zachowań zdrowotnych lub wyjaśniających je zmiennych.
Kolejny zarzut, jaki można sformułować w odniesieniu do zastosowanych
technik pomiaru, dotyczy stosowania metod korzystających z samoopisu. Bardziej
trafny wydaje się dobór obserwacji lub wykorzystanie tak zwanych wskaźników
obiektywnych. Do takich wskaźników można zaliczyć poziom tlenku węgla
wydychanego przez palaczy, poziom cholesterolu, sensory ruchu przymocowy­
wane do ciała osób badanych czy też wyniki badań moczu na obecność chorób
przenoszonych drogą płciową. Aprobata społeczna i nastrój w nieznacznym
zakresie zakłócają badania przeprowadzane za pomocą samoopisu. Ale z pew­
nością mogą je zakłócać inne zmienne, odnoszące się do autoprezentacji, norm
społecznych panujących wewnątrz danej grupy, spostrzegana rozbieżność między
własnym zachowaniem a zachowaniem pożądanym bądź umiejscowienie zdrowia
w hierarchii wartości. W związku z tym prowadzono badania dotyczące trafności
stosowania metod do pomiaru zachowań zdrowotnych polegających na udzielaniu
odpowiedzi na pytania ankiety lub kwestionariusza.
Liczne badania nad trafnością i rzetelnością narzędzi samoopisowych do
badania zachowań wskazują na to, że kwestionariusze są precyzyjnym sposobem
pomiaru zachowań zdrowotnych. Na przykład liczne badania, w których korelo­
wano wyniki wskaźników używania alkoholu i narkotyków ze wskaźnikami profilu
toksyn, analiz krwi i moczu, wskazują na niemal identyczne wyniki uzyskiwane
obiema metodami (por. Magura, Goldsmith, Casriel, Goldstein, Lipton, 1987;
Sherman, Bigelow, 1992). W badaniach nad trafnością kwestionariuszy dotyczą­
cych palenia podkreśla się, że dane te są zbieżne wskaźnikami obiektywnymi,
do których należy na przykład poziom kotyniny w ślinie (por. Dolcini, Adler,
Lee, Bauman, 2003). Podobne wnioski płyną z badań nad trafnością stosowania
kwestionariuszy do oceny diety. Prawdopodobnie dane zebrane za pomocą kwe­
stionariuszy nie odpowiadają dokładnej ilości spożywanych tłuszczów, cukrów,
włóknika czy witamin, jednakże badani trafnie oceniają proporcje spożywanych
składników (na przykład jaka liczba kalorii w ich diecie pochodzi z tłuszczów,
a jaka - z cukrów; por. Brunner, Stallone, Juneja, Bingham, Marmot, 2001).
W odniesieniu do używania pasów bezpieczeństwa podczas jazdy samochodem
stwierdzono, że za pomocą kwestionariusza uzyskuje się dane świadczące o nieco
częstszym używaniu pasów niż wtedy, gdy używa się metody obserwacyjnej. Na
przykład z badań przeprowadzonych w 50 stanach Stanów Zjednoczonych wynika,
że frekwencje te są od 1% do 5% wyższe (por. Nelson, 1996). Podsumowując,
większość badaczy wykazuje, że metody kwestionariuszowe i metody obiektywne
prowadzą do uzyskiwania podobnych wyników (to znaczy częstości zachowań).
Badacze zgadzają sięco do tego, że metody obiektywne są nieco bardziej trafne
(por. Stone, Shiffman, 2002). Są jednak również dużo kosztowniejsze oraz bardziej
, \ r '■ i : i i i i i i i i ; i r \
JAK PROWADZIĆ BADANIA DOTYCZĄCE ZACHOWAŃ ZDROWOTNYCH. OGRANICZENIA BADAŃ 189
inwazyjne dla osób badanych (wiele z nich uwzględnia pobieranie krwi) albo też
w większym stopniu naruszają ich prywatność (na przykład sensory montowane
w mieszkaniach lub przytwierdzane do ciała osób badanych). Metody obiektywne
są również narażone na wpływ licznych zmiennych zakłócających (na przykład
sposób i czas pobierania krwi). Niektóre z zachowań są bardzo trudne do pomiaru
za pomocą innych metod niż kwestionariusz, na przykład samobadania, takie jak
BSE.
Kwestionariusze i metody obiektywne są raczej komplementarnymi spo­
sobami zbierania danych o zachowaniu. Świadczą o tym wyniki znakomitych
badań przeprowadzonych przez The National Institute of Mental Health Mul­
tisite HIV Prevention Trial Group (1998, 2001), dotyczące zależności między
własną skutecznością w używaniu prezerwatyw a zachorowaniami na choroby
przenoszone drogą płciową. Badania te zostały opisane szerzej w trzeciej części
książki. Wynika z nich, że jedynie uwzględnienie zarówno danych pochodzących
z kwestionariusza (dotyczących historii leczenia chorób przenoszonych drogą
płciową) jak i danych obiektywnych (badań moczu na obecność wskaźników
chorób wenerycznych) pozwalało na sensowną interpretację wyników. Dla części
wskaźników obiektywnych uzyskano bowiem zależności odwrotne do oczekiwa­
nych. Osoby, które uczestniczyły w interwencji (mającej na celu zmniejszenie
ryzykownych zachowań seksualnych), były częściej zarażone chlamydią niż osoby
z grupy kontrolnej. Ten nieoczekiwany wynik można wyjaśnić danymi zbieranymi
w kwestionariuszach: osoby z grupy kontrolnej częściej chorowały na choroby
przenoszone drogą płciową w okresie między interwencją a kolejnymi pomiarami,
częściej się leczyły i dlatego rok po interwencji więcej z nich było bezpośrednio
po kuracji, w związku z czym rzadziej stwierdzano u nich chlamydię. Wyniki
tych badań wskazują, że najkorzystniejszym rozwiązaniem jest posługiwanie się
obiema metodami.
Ważnym czynnikiem obniżającym trafność w badaniach kwestionariuszowych
nad zachowaniami zdrowotnymi jest zadawanie pytań o zachowania w długich
okresach (na przykład w ostatnim roku, w ostatnich sześciu miesiącach).
Retrospektywne dane są tym mniej trafne, im dłuższy jest okres, o który badacz
pyta (por. Stone, Shiffman, 2002). W badaniu 1 i 2 posłużono się pytaniami
dotyczącymi zachowania, które dotyczyły zachowań w ostatnim roku. W związku
z tym wnioski pochodzące z tych badań, dotyczące zależności między intencją
a zachowaniem, należy interpretować ostrożnie.
26.4. Pomiar zmiennych spofeczno-poznawczych
W badaniach psychologicznych kładzie się nacisk na stosowanie trafnych
i rzetelnych narzędzi. Najczęściej wykorzystuje się kwestionariusze, których
właściwości psychometryczne zostały ocenione w innych badaniach walida-
cyjnych. W ostatnich latach wiele prac z zakresu psychologii społecznej
i psychologii zdrowia przeprowadza się jednak przy wykorzystaniu metod pomiaru
I

190 WNIOSKI, PERSPEKTYWY I ZASTOSOWANIA JAK PROWADZIĆ BADANIA DOTYCZĄCE ZACHOWAŃ ZDROWOTNYCH. OGRANICZENIA BADAŃ 191

skonstruowanych specjalnie dla celów danego badania. Wynika to z zaleceń mierzących dany konstrukt teoretyczny (por. np. Schwarzer, Fuchs, 1995,
formułowanych w teoriach leżących u podstaw badań oraz z celów badawczych. 1996).
Teoria uzasadnionego działania i planowanego zachowania, teoria społeczno- Podobną procedurę wykorzystano w badaniach zaprezentowanych w tej
-poznawcza oraz HAPA należą do tych modeli zachowań zdrowotnych, w których książce. Użyto w nich nowych narzędzi, przygotowanych dla celów badań,
dokładnie sprecyzowano sposoby pomiaru zmiennych (por. Ąjzen, 1991, 2002; o których wiadomo jedynie, że spełniają założenia formułowane w określonych
Bandura, 2000; Fishbein, 2000; Luszczynska, Schwarzer, w druku; Luszczynska, teoriach, cechują się satysfakcjonującą zgodnością wewnętrzną i są trafne
Sutton, w druku; Sutton, 1998). Każda z tych teorii zakłada, że pomiar zmiennych czynnikowo. Brak innych procedur służących ocenie psychometrycznych cha­
społeczno-poznawczych powinien się bezpośrednio odnosić do: (1) rodzaju rakterystyk narzędzia niesie pewne ograniczenia. Z powodu tych ograniczeń
badanego zachowania, (2) cech specyficznych populacji, takich jak wiek i czynniki psychometrycznych wnioski płynące z badań należy traktować z ostrożnością.
społeczne (poziom edukacji, występujące w grupie normy społeczne, rodzaj
społeczności, w której badany żyje, i występujące w tej społeczności bariery
i tak dalej). Przyjmuje się, że pytania kwestionariuszowe powinny być zbudowane
według pewnego algorytmu. Są to więc zdania o sztywnej konstrukcji, w których
zmienia się ich części (por. tabela 2.1). Treść, która się zmienia, to na przykład
rodzaj zachowania lub rodzaj spostrzeganych barier.
Dobór treści, które się zmianiają (na przykład jakich sytuacji powinny
dotyczyć przekonania o kontroli), jest oparty na: (1) wcześniejszych badaniach
w tym zakresie wskazujących na to, że takie właśnie przekonania są istotnymi
predyktorami zachowań lub na (2) pilotażu mającym na celu określenie, jakie
treści powinny dopełnić algorytmy pytań (na przykład jakie bariery i czynniki
ułatwiające występują w danym środowisku, jakie mogą być spostrzegane przez
osoby z danej grupy wady i zalety; por. Fishbein, 2000). Treść pytań zależy
również od celów badań i badanej populacji. Bariery przeszkadzające w realizacji
celu lub spostrzegane choroby, którymi dana populacja jest zagrożona, są inne,
jeśli bierze się pod uwagę adolescentów, inne w wypadku osób z cukrzycą,
a jeszcze inne - u osób po zawale serca (por. Berinett i in., 1999; Diloiro i in.,
2001; Williams, Bond, 2002).
Badania przeprowadzane są za pomocą narzędzi, które nie podlegały wcze­
śniejszym procedurom walidacyjnym. Autorzy zazwyczaj dostarczają jedynie
informacji o współczynnikach zgodności wewnętrznej, trafności czynnikowej oraz
fasadowej narzędzia. Obecnie przyjmuje się, iż takie ograniczenia dotyczące
psychometrycznej wartości narzędzi są akceptowalne. Najlepsze czasopisma
z zakresu psychologii społecznej oraz psychologii zdrowia publikują badania,
w których stosowane są narzędzia skonstruowane do celów badań, składające
się z kilku pozycji (por. np. Anderson i in., 2000; Dijkstra, Borland, 2003;
Gollwitzer, Brandstaetter, 1997; Luszczynska, Schwarzer, 2003; Meyerowitz,
Chaiken, 1987; Milne i in., 2002; Rhodes, Coumeya, 2003; Schwarzer, Renner,
2000). Jeżeli badania mają na celu testowanie nowych konstruktów teoretycznych,
takich jak resztkowe oczekiwane zyski i straty (por. Dijkstra, Borland, 2003)
lub własna skuteczność specyficzna dla fezy zmiany zachowania (Luszczynska,
Schwarzer, 2003), to jest oczywiste, że przygotowuje się specjalne narzędzia
służące do weryfikacji roli danego konstruktu. Badacze dbający o wysoki
standard metodologiczny prowadzonych badań podkreślają jednocześnie, że
narzędzia powinny być ekonomiczne, a więc ograniczać się do kilku pozycji
 WNIOSKI
ROZDZIAŁ 27
Wnioski z badań: weryfikacja teorii
27.1. Procesualne modele zmiany zachowań zdrowotnych.
Czy można wyodrębnić fazy zmiany?
Od wielu lat trwa zagorzała dyskusja między badaczami opowiadającymi się za
modelami fazowymi a zwolennikami modeli, w których podkreśla się, że nie
ma żadnych faz ani jakościowo różnych etapów zmiany zachowania. Dyskusja
ta dotyczy dwóch zjawisk. Przedmiotem rozważań jest to, czy fazy w ogóle
istnieją, a jeśli występują, to czy predyktory intencji i zachowania powinny
oddziaływać zgodnie ze wzorcami nieciągłości, czy też. mogą się zmieniać zgodnie
ze wzorcami ciągłości (na przykład stały wzrost znaczenia zmiennych z fazy
na fazę). Na przykład teoria racjonalnego zachowania i planowanego działania
oraz teoria społeczno-poznawcza zakładają, że zachowanie zmienia się bez
wyodrębnionych faz, a oddziałujące zmienne liniowo wpływają na zachowanie.
Z kolei w modelu transteorętycznym i modelu PAPM zakłada się istnienie
odrębnych faz zmiany zachowania oraz oddziaływanie zmiennych zgodnie ze
wzorcami ciągłości. W PAPM rola spostrzeganego ryzyka spada z fazy na fazę (por.
Weinstein i in., 1998), w modelu transteoretycznym rola własnej skuteczności
rośnie z fazy na fazę (por. De Vries i in., 2000).
Żaden z dotychczasowych modeli teoretycznych nie zakłada wzorców nie­
ciągłości w odniesieniu do wszystkich zmiennych, czyli oddziaływania odrębnej
grupy zmiennych w każdej z fez. Najbliżej takiego rozwiązania jest Schwarzer
(1992, 2001) w modelu HAPA. Zakłada on, że odrębne zmienne oddziałują
Z BADAŃ: WERYFIKACJA TEORII 193
w fazie motywacyjnej i odrębne w fazie wolicjonalnej. Wyjątkiem jest własna
skuteczność, która liniowo (zgodnie z modelami ciągłości) oddziałuje w obu
fazach. Jej rola jest mniejsza w fazie motywacyjnej, większa zaś - w fezie
wolicjonalnej (Schwarzer, 2001).
Obecnie najbardziej rozpowszechnione w nauce jest podejście zakładające pro­
stoliniowe zależności między zmiennymi. Większość teorii wyjaśniających zmianę
zachowania jest skonstruowanych w paradygmacie linearnym nieprogowym
(LNT, linear non-threshóld), najpopularniejszym paradygmacie teoretycznym
i badawczym w ostatnich dziesięcioleciach, dominującym w fizyce, chemii
i naukach medycznych. Ogólnie mówiąc, zakłada się w nim, że oddziaływanie
wszelkich czynników na stan organizmu (lub stan danej substancji) jest linearne.
Im więcej danego czynnika, tym lepiej albo też im mniej go, tym lepiej. Na
przykład zakłada się, że szkodliwość pewnych czynników chemicznych lub
fizycznych (takich jak promieniowanie czy toksyny) maleje liniowo i bez progu
(por. Calabrese, Baldwin, 2003). Coraz więcej badań wskazuje jednak na to, że
w większości przypadków paradygmat ten jest błędny. Na przykład ekspozycja na
niewielkie ilości promieniowania gamma (50-150 radów) prowadzi do rozwoju
mniejszej liczby nowotworów niż brak ekspozycji (0 radów) lub ekspozycja
powyżej 250 radów (Calabrese, Baldwin, 2003).
Wracając do teorii psychologicznych, wiele z nich uwzględnia zmienne, które
z założenia mają działać liniowo. Można sądzić, że postęp w badaniach nad zmianą
zachowań nie powinien iść w kierunku poszukiwania nowych zmiennych, które
liniowo sprzyjają zmianie zachowania bądź ją utrudniają. Powinno się raczej
poszukiwać tego, co specyficznie dla danej fezy zmiany może mieć znaczenie,
choć w innych fazach może być bez znaczenia lub być wręcz szkodliwe. Poza
tym należy wziąć pod uwagę, że w danej fazie rola zmiennych może nie
odpowiadać zależnościom prostoliniowym (czyli na przykład im więcej planujesz,
tym więcej realizujesz). Niektórzy badacze zwracali uwagę na to, że paradygmat
LNT niekoniecznie najlepiej odpowiada procesom samoregulacji. Kuhl (1992)
podkreślał, że optymalny poziom planów to plany niezbyt sztywne, umiarkowanie
szczegółowe. Dzięki temu w miarę pojawiania się zmian w okolicznościach
zewnętrznych można je dostosowywać i dalej realizować. Modele zmiany
zachowań zdrowotnych oraz badania je weryfikujące powinny więc odchodzić
od paradygmatu LNT w odniesieniu do roli zmiennych społeczno-poznawczych
w poszczególnych fazach zmiany zachowania.
Pierwszym krokiem w odejściu od paradygmatu LNT jest teoretyczne
wyodrębnienie jakościowo różnych faz. Nie powinno się dokonywać tego
arbitralnie, ale na podstawie empirycznego potwierdzenia występowania wzorców
nieciągłości (por. Sutton, 2000). Dotychczasowe badania nie prowadzą do spójnych
wniosków. Dostarczają pewnych argumentów przemawiających za wyróżnianiem
i przeciw wyróżnianiu faz zmiany zachowania, wyodrębnionych w modelu
transteoretycznym. A mianowicie, poszukując wzorców nieciągłości, badacze
dobierają różne zmienne spoleczno-poznawcze, w których powinny wystąpić
wspomniane wzorce (por. na przykład Armitage, Povey, Arden, 2003). Najczęściej
[ ; [ i l;
194 WNIOSKI, PERSPEKTYWY I ZASTOSOWANIA
badacze stwierdzają wzorce nieciągłości w odniesieniu do niektórych zmiennych
(na przykład oczekiwane straty; por. Kraft, Sutton, Reynolds, 1999), a wzorce
ciągłości - w odniesieniu do innych zmiennych (własna skuteczność, por. De
Vries i in., 2000). Argumenty przemawiające za wzorcami nieciągłości nie są
również zazwyczaj mocne statystycznie. Badacze stwierdzają „na oko”, czy nieco
silniejsze są trendy liniowe (wskazujące ną wzorce ciągłości) czy nieliniowe
(wzorce nieciągłości).
Zaproponowany w tej książce rozszerzony model HAPA zakłada, że zmienne
społeczno-poznawcze odgrywają rolę specyficzną dla fazy działania (por. rycina
4.4). Według tego modelu istnieją dwie fazy zmiany zachowania. W fazie
motywacyjnej oddziałują takie zmienne, jak spostrzegane ryzyko, oczekiwane
zyski i straty oraz skuteczność w inicjowaniu zachowania. Zmienne te nie
oddziałują na zachowanie, ale jedynie na intencję. Zaproponowano, by skuteczność
w inicjowaniu zachowań była również predyktorem planowania. A planowanie
jest według Schwarzera (2001) okresem przejściowym między fazą motywacyjną
a fazą wolicjonalną. Dlatego też założono, że skuteczność w inicjowaniu zacho­
wania (która również odnosi się do planowania) może być predyktorem planów.
Rozszerzony model HAPA jest więc modelem fazowym, w którym za­
łożono występowanie wzorców nieciągłości. Jego rozszerzenie polega przede
wszystkim na uwzględnieniu: (1) własnej skuteczności specyficznej dla fazy
zmiany zachowania oraz (2) wsparcia społecznego. Występowanie wzorców
nieciągłości w odniesieniu do własnej skuteczności było przedmiotem badań 4
i 9. W badaniu 4 stwierdzono, że skuteczność w inicjowaniu zachowania nie jest
bezpośrednio związana z zachowaniem. Jest ona jedynie predyktorem intencji,
pełni więc funkcję specyficzną dla fazy motywacyjnej. Skuteczność w utrzymy­
waniu zachowania jest natomiast bezpośrednim predyktorem zachowania. Jak
dowiedziono, uwzględnienie jej w modelu pozwala lepiej wyjaśnić utrzymywanie
zachowania niż uwzględnianie wyłącznie skuteczności w inicjowaniu działania.
W badaniu 9 stwierdzono, że skuteczność w ograniczaniu nawrotów jest istotnym
predyktorem ograniczania nawrotów, jednakże nie odgrywa żadnej roli w utrzy­
maniu zachowania. Pełni więc funkq'ę specyficzną dla fazy. Zapotrzebowanie na
wsparcie społeczne również odgrywa rolę właściwą dla drugiej fazy: sprzyja
utrzymywaniu zachowania, ale jest bez znaczenia w fazie ograniczania nawrotów.
Wyniki te wskazują na to, że w rozszerzonym modelu HAPA występują
wzorce nieciągłości w zakresie własnej skuteczności specyficznej dla fazy oraz
w zakresie zapotrzebowania na wsparcie. Zmienne te są, zgodnie z założeniami
teoretycznymi, istotne w jednej fezie i nieistotne w innej.
Podsumowując, stwierdzono zasadność wyróżniania takich faz zmiany zacho­
wania, jak motywacyjna, utrzymywania i nawrotów. Przeprowadzone badania
stanowią pierwszą weryfikację modeli stadialnych (lub fazowych), w których
stwierdzono, że zmienne uwzględnione w analizie działają wyłącznie w specy­
ficznych fezach.
Wnioski wyciągniętej tych badań mają podstawowe znaczenie dla praktyki
psychologicznej. Wykazano bowiem, że wzmacnianie pewnych przekonań ma
WNIOSKI Z BADAŃ: WERYFIKACJA TEORII 195
sens tylko wtedy, gdy jednostka znajduje się w określonej fazie zmiany
zachowania. Jeśli wzmacnianie nie dotyczy tej fazy, w której jednostka się
znajduje, może to mieć szkodliwe konsekwencje. Dijkstra i De Vries (2000)
analizowali rolę własnej skuteczności dotyczącej nawrotów palenia papierosów.
W badaniu przeprowadzonym wśród 605 palaczy stwierdzono, że osoby, które
miały silne przekonania, iż są w stanie powrócić do niepalenia, jeśli zdarzyło im się
palić przez pewien okres (od jednego dnia do roku), rzadziej podejmowały próby
rzucenia palenia (co najmniej dwudziestoczterogodzinne) w okresie czterech
miesięcy. Autorzy argumentują, że takie przekonania mogą sprawić, iż palacze
stają się nieostrożni i podczas próby utrzymania abstynencji nikotynowej zapalają
jednego papierosa, po czym powracają do nałogu.
27.2. Rozszerzony model HAPA. Jakie zmiany wprowadzić
po weryfikacjach?
Plurałitas non est ponenda sine necessitate
„Byty nie powinny być mnożone ponad to, co konieczne”.
William Ockham
Badania nad weryfikacją rozszerzonego modelu HAPA miały dwa główne cele:
(1) czy warto wyodrębniać własną skuteczność specyficzną dla fezy zmiany
zachowania oraz (2) czy warto uwzględniać dodatkowe czynniki środowiskowe,
takie jak wsparcie społeczne. Model HAPA jest uważany za jeden z najbardziej
uproszczonych modeli fazowych (por. Luszczynska, Sutton, w druku), co należy
uznać za jego ważną zaletę. Uszczegółowienie własnej skuteczności prowadzi do
rozbudowania modelu. Uwzględnienie kolejnych zmiennych ma więc sens jedynie
wtedy, gdy rzeczywiście pozwala to na lepsze wyjaśnienie zachowania.
Argumentem za słusznością uwzględniania własnej skuteczności specyficz­
nej dla fezy zmiany zachowania są wyniki dotyczące występowania wzorców
nieciągłości. W badaniach własnych, w których uwzględniono różne rodzaje
własnej skuteczności specyficzne dla fezy zmiany zachowania, siła związków
między rodzajami własnej skuteczności była w każdym przypadku słaba (między
0,14 a 0,27). Oznacza to, że wspólna część wariancji wyjaśniana przez obie
zmienne jest nieznaczna. Pośrednio wskazuje to na odrębność tych zmien­
nych. Manipulacja własną skutecznością, dobrana do fezy zmiany zachowania,
w której znajdowały się osoby badane, prowadziła do intensyfikacji pożądanego
zachowania, jednocześnie nie wywołując negatywnych skutków ubocznych (brak
nadmiernie intensywnego przeprowadzania samobadania). Te badania dotyczące
utrzymywania zachowania, w których (poza innymi zmiennymi) uwzględniono
przynajmniej dwa rodzaje przekonań o własnej skuteczności, wyjaśniały do 41%
wariancji zachowania oraz do 24% wariancji wskaźnika zmiany w zachowaniu.
Z przeglądu badań na temat różnych predyktorów wyjaśniających zachowanie

WNIOSKI, PERSPEKTYWY I ZASTOSOWANIA
wynika, że w większości badań procent tłumaczonej wariancji jest niższy
(por. na przykład Sheeran, 2002). Wszystkie te argumenty dowodzą zasadności
rozpatrywania własnej skuteczności specyficznej dla fazy zmiany zachowania,
zamiast własnej skuteczności specyficznej dla zachowania.
Rola wsparcia społecznego w poszczególnych fazach zmiany zachowania
wymaga dalszych weryfikacji. Uzyskane wyniki dotyczą tylko jednego z wielu
możliwych wskaźników wsparcia - spostrzeganej dostępności wsparcia od rodziny
i przyjaciół. Należy przypuszczać, że dostępność wsparcia może odgrywać ważną
rolę w fezie utrzymania aktywnego trybu życia przez osoby po zawale serca.
W odniesieniu do fezy motywacyjnej stwierdzono, że w trzech z czterech
modeli (badania 1, 2 oraz 4), w których analizowano rolę spostrzeganego ryzyka,
czynnik ten okazał się nieistotnym predyktorem intencji. W czwartym z modeli
zależność taką stwierdzono, ale była ona słaba. Analizy te prowadzono w różnych
grupach wiekowych i w odniesieniu do różnych zachowań (aktywność fizyczna,
dieta oraz przeprowadzenie samobadania piersi). Uzyskane prawidłowości są
zgodne z innymi badaniami cytowanymi w rozdziale 5, z których wynika,
że w fezie motywacyjnej spostrzegane ryzyko nie odgrywa znaczącej roli.
Prawdopodobnie, zgodnie z sugestiami Weinsteina (1989, 2000), może ono
spełniać funkcję w: (1) bardzo wczesnych fazach zmiany, zanim zachowanie
zostaje zainicjowane po raz pierwszy oraz, jednocześnie, (2) wówczas gdy
zagrożenia związane z danymi zachowaniami (lub ich brakiem) wcześniej nie były
znane jednostce. W odniesieniu do rozwijania intencji zmiany diety, angażowania
się w częstsze wykonywanie ćwiczeń fizycznych lub wykonywania samobadania
piersi spostrzegane ryzyko jest bardzo słabym lub nieistotnym predyktorem.
Konsekwencje danych zachowań są powszechnie znane, poza tym większość
uczestników przypuszczalnie próbowała się już wcześniej angażować w zmianę
tych zachowań. Uzyskane wyniki wskazują na to, że można odrzucić spostrzegane
ryzyko jako predyktor kształtowania intencji zmiany zachowania.
Prawdopodobnie spostrzegane ryzyko może odgrywać ważną rolę w przy­
padku całkowicie nowych zagrożeń, nieznanych jednostce, przed którymi wcze­
śniej się nie chroniła. Przykładem takich zagrożeń są SARS czy choroba Creutz-
feldta-Jacoba związana z jedzeniem wołowiny zarażonej prionami (por. Sniehotta,
Luszczynska i in., 2003). Zgodnie z modelem PAPM spostrzegane ryzyko może
w takich przypadkach decydować o kształtowaniu intencji i o zachowaniu.
Przeprowadzone badania wskazują na to, że takie zmienne, jak oczekiwane
zyski i straty, intencja i planowanie są dobrymi pośrednimi lub bezpośrednimi
predyktorami zachowania lub jego zmiany. Pośrednie lub bezpośrednie związki
między tymi zmiennymi a badanymi zachowaniami zdrowotnymi były istotne
w każdym z opisanych badań. Nie ma więc wątpliwości, że zmienne te winny
być uwzględnione w modelu teoretycznym oraz w praktyce psychologicznej.
W tych badaniach, w których uwzględniono oczekiwane zyski i straty doty­
czące funkcjonowania psychologicznego, somatycznego i społecznego, wykazano,
że do istotnych należą konsekwencje psychologiczne, dotyczące pozytywnych lub
negatywnych emocji oraz ewaluacji samego siebie. Te właśnie konsekwencje,
r f i l [ 1 i ; 1 f i ) , :i I 1 r 1
L; i :j i i C. -J L_.: i:.jU c- : . l ud ._ui c. . ; _:J
WNIOSKI Z BADAŃ: WERYFIKACJA TEORII 197
nie zaś konsekwencje zdrowotne, były predyktorami intengi o zmianie zachowań
zdrowotnych (por. badanie 2). Zależności takie nie są zaskakujące. Większość osób
ma ogólną wiedzę o negatywnych konsekwencjach somatycznych określonych
zachowań zdrowotnych (lub o konsekwencjach ich braku). Palenie tytoniu wiąże
się z podwyższonym ryzykiem raka płuc, pasywny tryb życia i niewłaściwa dieta
zwiększają ryzyko chorób układu krążenia oraz cukrzycy, nieprzeprowadzanie
samobadania piersi lub badań mammograficznych wiąże się z podwyższonym
ryzykiem zbyt późnego wykrycia raka piersi. Informage te są obecne w mediach,
reklamach papierosów, na tablicach ogłoszeniowych. Kampanie informacyjne
prowadzą do pogłębienia wiedzy, ale równocześnie efektu „zaszczepienia” (por.
Taylor, 1995, 1999). Oznacza to, że wielokrotna ekspozyga tych samych treści
prowadzi do obniżenia intensywności reakcji emocjonalnej na daną informację.
Treści te stają się obojętne. Kierowanie ich do całej populacji sprawia, że wydają
się mniej osobiste (dotyczą innych, a nie mnie). W związku z ich powszechnością
i jednoczesną powszechnością zachowań szkodliwych dla zdrowia powstaje efekt
dysonansu poznawczego, z którym część osób radzi sobie, odrzucając informacje
o negatywnych skutkach zachowań. Niektórzy uczestnicy badań przy pytaniu
0 spostrzegane ryzyko zachorowania dopisywali na kwestionariuszach uwagi
„statystyka kłamie”.
Oczekiwane zyski i straty dotyczące zdrowia nie są dobrym predyktorem
formułowania intencji o zmianie zachowania. Z tych między innymi powodów
szeroko zakrojone kampanie medialne odwołujące się do oczekiwanych zysków
1 strat związanych ze zdrowiem nie przynoszą oczekiwanych rezultatów (por.
Fembach, 2001).
Niewątpliwie planowanie jest niezwykle ważnym czynnikiem wpływającym
na inicjację i utrzymanie zachowań sprzyjających zdrowiu. Pierwszy raz jego
rolę wykazano w latach sześćdziesiątych, wielokrotnie podkreślał ją Leventhal
i jego współpracownicy (1965). Znaczenie planowania jako czynnika decydującego
o zmianie zachowania zostało ponownie docenione w latach dziewięćdziesiątych,
kiedy zwróci! na nie uwagę Gollwitzer (1993). Jak wiadomo z wielu badań
replikowanych w różnych populacjach i w odniesieniu do licznych zachowań (por.
rozdział 12), sformułowanie planu: „jeśli nastąpi sytuacja X, wykonam Y”, istotnie
zwiększa szansę na zaistnienie zachowania Y. Przeprowadzone badania własne
dotyczące utrzymywania zachowania wykazały nowe istotne prawidłowości. Po
pierwsze, siła nawyku zachowywania się w określony sposób decyduje o tym,
czy planowanie prowadzi do zmiany czy też nie. Przy silnym nawyku planowanie
nie prowadzi do zmian w dłuższej perspektywie. Po drugie, jakość planów jest
mediatorem zależności między planowaniem a zachowaniem. Oznacza to, że nie
wystarcza sam akt planowania. Musi być ono dokładne i składać się z wielu
realistycznych detali.
W związku z wynikami przeprowadzonych badań można zaproponować pewne
dalsze modyfikacje modelu HAPA. Przede wszystkim warto uwzględnić w nim
własną skuteczność specyficzną dla fezy zmiany zachowania, a wyeliminować
z niego spostrzegane ryzyko. Warto uwzględnić spostrzegane wsparcie społeczne
I L
198 WNIOSKI, PERSPEKTYWY I ZASTOSOWANIA
wśród wskaźników utrzymania zachowania. Wśród oczekiwanych zysków i strat
uwzględniono te, które odnoszą się do funkq'onowania psychicznego.
Zachowanie jest silnie determinowane przez przeszłe zachowania (Ouellette,
Wood, 1998) i dlatego też dobrze jest wykorzystywać indeksy zmiany zachowania,
które uwzględniają różnice między przeszłym a obecnym zachowaniem. W ten
sposób można wyodrębnić osoby utrzymujące zachowanie oraz osoby w fazie
nawrotu.
Ostatnia konkluzja dotyczy modelu HAPA, który wyłania się po przeprowadzo­
nych badaniach. W ostatecznym modelu uwzględniono trzy fazy: motywacyjną,
utrzymywanie i nawroty. W procesie zmiany zachowania jednostka przechodzi
przez poszczególne fazy. Zależnie od tego, w której jest fazie, ostateczne efekty tej
fazy są różne: w fezie motywacyjnej efektem jest sformułowanie intencji, w fezie
utrzymywania zachowania rezultatem jest jego utrzymywanie, a w fezie nawrotów
efektem staje się intensywność nawrotu. Każdą z faz można analizować osobno
lub posługując się badaniami podłużnymi, testować cały model przez śledzenie
przechodzenia z fazy do fezy. Został on zaprezentowany na rycinie 27.1.
27.3. Czy zmiana zachowania jest procesem racjonalnym?
Faza motywacyjna Faza utrzymywania zachowania Faza nawrotów
G w arna
Dostępność
a-Kl wspârcla
v/rspdté«zng0o~.
RYCINA 27.1 Proponowany model procesu zmiany zachowań zdrowotnych - fazy: motywacyjna,
utrzymywania i nawrotów oraz czynniki społeczno-poznawcze oddziałujące w tych fazach
Przyjęcie podziału na trzy fezy ma zasadnicze konsekwencje dla przeprowa­
dzania badań przekrojowych oraz praktyki psychologicznej. Każdą osobę można
zaklasyfikować jako będącą w fazie motywacyjnej (brak sformułowanych intencji
o zmianie lub słaba intencja, działanie jeszcze niepodjęte), w fazie utrzymywania
zachowania (sformułowana intencja, próby angażowania się w dane działanie) lub
WNIOSKI Z BADAŃ: WERYFIKACJA TEORII 199
w fazie nawrotu (sformułowana intenq‘a, w przeszłości okres utrzymania, obecnie
działanie niezgodne ze sformułowaną intenq’ą). Po dokonaniu oceny, w której fezie
znajdują się osoby badane (lub paq‘enci), trzeba wybrać do analizy tylko fragment
modelu dotyczącego danej fezy, nie zaś cały model. Podobną procedurę należy
stosować w badaniach eksperymentalnych, wybierając do manipulaq‘i zmienne,
które działają w danej fazie zmiany zachowania. Wymaga to wcześniejszego
stwierdzenia, w której fazie zmiany zachowania znajdują się badani. W wypadku
badań podłużnych można wykorzystywać więcej niż jedną część modelu. Pomiar
zmiennych powinien odpowiadać fazie zmiany zachowania, w której się znajdują
badani (lub paqenci). Na przykład jeśli próbują oni utrzymać zachowanie,
pomiar powinien obejmować intenq’ę, planowanie, skuteczność w utrzymywaniu
zachowań i dostępność wsparcia (por. rycina 27.1).
Jaką rolę odgrywają emocje
W dyskusjach na temat najczęściej wykorzystywanych modeli zachowań zdrowot­
nych często pojawiają się głosy, że modele te zakładają, iż zachowanie jednostki
zależy wyłącznie od jej przekonań i aktywności poznawczej. Modele te są więc
uznawane przez badaczy z innych dyscyplin psychologii za nadmiernie raqonalne,
negujące wiedzę zdobytą przez psychologów emocji. Glosy takie pojawiają się
również wśród psychologów zdrowia. Na przykład Rothman (2000) postuluje, aby
uznać, że utrzymanie zachowania jest przede wszystkim zależne od spostrzeganej
satysfakqi ze zmiany.
Żaden z opisanych w tej książce modeli zachowań zdrowotnych nie wprowadza
explicite zmiennych emocjonalnych. Zależności między emocjami a zachowaniami
zdrowotnymi analizowane są dość rzadko. Dotyczą one głównie roli negatywnych
i pozytywnych emocji występujących w okresie utrzymywania zachowania
i podczas nawrotów (por. Snow, Harris, 1985). W badaniu kobiet powyżej 55.
roku życia stwierdzono różnice między tymi, które utrzymywały zalecaną dietę,
a tymi, które wróciły do starych nawyków żywieniowych. Kobiety w fazie nawrotu
lub mające dużo krótkotrwałych załamań w utrzymywaniu zachowania miały
wysoki poziom negatywnych emocji (Keamey, Rosal, Ockene, Churchill, 2002).
Natomiast kobiety, którym udaje się utrzymać zalecaną dietę, miały wysoki
poziom zadowolenia z życia i niski poziom negatywnych emocji. Emoqe badane
są raczej jako konsekwencje procesu zmiany zachowania, nie zaś jako czynniki
prowadzące do zmiany.
Modele zmiany zachowań zdrowotnych nie zawierają emoq’i, jednakże po­
średnio odwołują się do procesów emocjonalnych. Określone procesy poznawcze
wywołują określone emocje, a całemu procesowi zmiany towarzyszą określone
procesy emoq'onalne.
200 WNIOSKI, PERSPEKTYWY I ZASTOSOWANIA WNIOSKI Z BADAŃ: WERYFIKACJA TEORII 201

Spostrzegane ryzyko, spostrzegana podatność na zachorowanie wywołują i kontroli czynników środowiskowych (por. Kuhl, 1986). Osiągnięcie celu jest
negatywne emocje. Wiele eksperymentów potwierdza, że dostarczanie informacji tym bardziej prawdopodobne, im bardziej jednostka potrafi regulować własne
0 ryzyku zwiększa poziom negatywnych emocji, zwłaszcza lęku, i jednocześnie emocje i uwagę (por. Luszczynska, Diehl, Gutierrez-Dona, Kuusinen, Schwarzer,
wywołuje zmiany w określonych przekonaniach (na przykład podatność na w druku). Zdolność do koncentrowania uwagi na celu, nie zaś na konkurencyjnych
zachorowanie, por. Das, de Wit, Stroebe, 2003; Ruiter, Abraham, Kok, 2001; bodźcach (na przykład negatywnych emocjach) zwiększa prawdopodobieństwo
Ruiter, Kok, Verplanken, Burg, 2001). Lęk jest w tych badaniach uznawany za jego realizacji.
konsekwencję procesów poznawczych. Oczekiwane zyski i straty są również spo­
strzegane jako wywołujące określone emocje. Oczekiwane zyski są predyktorem
niskiego poziomu depresji i lęku (por. Foumier, De Ridder, Bensing, 2002).
Zgodnie z teorią społeczno-poznawczą własna skuteczność jest silnie związana
z dobrym samopoczuciem jednostki, w tym z występowaniem pozytywnych
stanów emocjonalnych (Bandura, 1992,1997). Liczne badania dowodzą, że własna
skuteczność wiąże się z wysokim poziomem pozytywnych emocji i niskim
poziomem negatywnych emocji (por. Bandura, 1992). Zależności takie stwier­
dzano, badając predyktory aktywności fizycznej (por. Ostir, Cohen-Mansfield,
Leveille, Volpato, Guralnik, 2003) czy palenia papierosów (Cinciripini i in., 2003).
Badania eksperymentalne wykazują, że negatywne emocje nie wpływają na
przekonania o własnej skuteczności (Scott, Cervone, 2002). Można więc sądzić, że
własna skuteczność jest związana z pozytywnymi emocjami oraz prawdopodobnie
wpływa na występowanie pozytywnych emocji.
Osoby o silnej własnej skuteczności i oczekujące pozytywnych efektów
zmiany zachowania przejawiają pozytywne emocje. Podobnie wpływają udane
próby utrzymania zachowania. Z kolei spostrzegane ryzyko, oczekiwane straty
oraz nawroty do starych zachowań są predyktorami negatywnych emocji.
Proces zmiany zachowania jest związany z występowaniem emocji, zarówno
pozytywnych, jak i negatywnych. Prawdopodobnie emocje są konsekwencjami
określonych przekonań oraz zachowań. Ponieważ modele te są pragmatyczne
1 służą jako podstawy interwencji psychologicznych, można założyć, że łatwiej
zmienić przekonania jednostki dotyczące zachowania zdrowotnego niż aktualny
nastrój pacjenta, będący wynikiem wielu innych czynników.
Emocje nie wyjaśniają dobrze zmiany zachowań zdrowotnych. Argumentów
na rzecz tej tezy dostarczają badania nad pacjentami po zawale. Porównywano
rolę intencji, oczekiwanych zysków i strat oraz własnej skuteczności z rolą
lęku, depresji oraz nastrojów (Bennett i in., 1999). Stwierdzono, że zmienne
społeczno-poznawcze wyjaśniają 51% wariancji aktywności fizycznej, natomiast
emocje wyjaśniają jedynie 7% warianq'i.
W analizach zależności między emocjami a procesem zmiany zachowania
podkreśla się ważną rolę zdolności do regulowania emocji, które na ogól
utrudniają realizację wybranych celów. W procesie zmiany zachowania i realizacji
celu istotną funkcję spełniają procesy regulacji wewnętrznej (Kuhl, 1985, 1986).
Zachowanie się zgodnie z celem wymaga pewnej dozy kontroli i wewnętrznej
regulacji, by ochronić intencję przed zamianą jej na inne, konkurencyjne dążenia,
pojawiające się w tym samym czasie. Realizacja tego celu wymaga selektywności
uwagi, kontroli procesów emocjonalnych, kontroli konkurencyjnych motywów
 IMPLIKACJE DLA PRAKTYKI
28.1. Do kogo kierować programy mające na celu zmianę
zachowań zdrowotnych i jak pozyskiwać klientów
ROZDZIAŁ 28
Implikacje dla praktyki
Działania praktyczne związane ze zmianą zachowań zdrowotnych mogą dotyczyć
profilaktyki, doradztwa oraz interwencji dla osób pragnących zmienić określone
zachowanie zdrowotne. Istnieje niewiele programów przygotowanych bądź adap­
towanych w Polsce. Do programów o wysokiej jakości, opartych na określonej
teorii i przebadanych pod kątem efektywności, należą programy opracowane
w Łodzi przez zespól Juczyńskiego i Ogińskiej-Bulik (por. Ogińska-Bulik,
1995; Ogińska-Bulik, 1999; Szymborski, Zatoński, Juczyński, Ogińska-Bulik,
1996). Dotyczą one profilaktyki palenia papierosów dla dzieci i młodzieży,
a także obniżania wagi ciała przez osoby z otyłością lub nadwagą. Programy
profilaktyczne związane z nadużywaniem i uzależnieniem od alkoholu zostały
opracowane i ocenione pod względem efektywności przez Państwową Agencję
Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (por. Noe: Program psychoprofilaktyki
dla młodzieży, 1997). Brakuje jednak programów o określonych podstawach
teoretycznych i o zbadanej efektywności, dotyczących pozostałych zachowań
zdrowotnych i ich zmiany. Tylko nieliczne programy, spośród wielu stosowanych
do promocji zdrowego stylu życia, są ewaluowane oraz osadzane w jakiejkolwiek
weryfikowalnej teorii (por. Evers i in., 2003).
Zachowania zdrowotne znacząco wpływają na zdrowie, jakość życia oraz
dobrostan jednostki i dlatego programy takie warto przygotowywać. Ich re­
alizacja jest jednym z zadań polityki państwa dotyczącej zdrowia publicznego,
lecz zainteresowane nimi powinny być również gminy, zakłady pracy, szkoły
i przedszkola. Poniżej omówiono sposoby pozyskiwania uczestników takich
programów oraz zasady dopasowywania programów do odbiorców. Wyniki badań
przeprowadzonych w tej książce mają również pewne szczegółowe implikacje dla
praktyki, które przedstawiono na końcu tego rozdziału.
203
Potencjalnym odbiorcą programów, których celem jest zmiana zachowań zdrowot­
nych, jest niemal każdy. Oczywiście część programów jest kierowana do pewnych
grup, na przykład palaczy, osób nadużywających substancji psychoaktywnych czy
ludzi otyłych. Jednak większość programów jest przeznaczona dla wszystkich,
zwłaszcza te służące popularyzacji wykonywania badań przesiewowych, ochrony
przed promieniowaniem ultrafioletowym oraz ochrony przed chorobami prze­
noszonymi drogą płciową. W związku z tym, że znaczna część społeczeństwa
prowadzi siedzący tryb życia i nie stosuje właściwej diety, potengalnie programy
dotyczące tych zachowań mają rzesze odbiorców. W związku ze starzeniem się
populacji w Europie coraz większą uwagę zwraca się na programy promujące:
(1) zmianę diety na wysokobłonnikową, niskotluszczową, bogatą w warzywa
oraz ograniczającą spożycie cukru, (2) prowadzenie aktywnego trybu życia,
(3) prowadzenie regularnych badań przesiewowych na obecność zmian w tkance
gruczołu sutkowego, prostaty, skóry i jelita grubego.
Mimo potencjalnie dużej grupy adresatów programy te są przeprowadzane
dość rzadko. Wyjątkiem są kampanie prowadzone w mediach, czyli pro­
gramy kierowane do każdego. Poza takim sposobem pozyskiwania klientów
istnieją również trzy inne formy ich werbowania. Pierwszy z nich polega
na przygotowywaniu wyspecjalizowanych klinik i oczekiwaniu na zgłosze­
nie się osób zainteresowanych. Z badań dotyczących interaktywnych tech­
nik redukcji palenia, składających się z indywidualnie prowadzonych spotkań
w klinikach, do których zgłaszają się palący, wynika, że po uczestnictwie
w takich programach 20-30% osób utrzymuje długoterminową abstynencję
(Schwarz, 1987). Jedynie niewielka część populacji, dla której potencjalnie
są przeznaczone określone kliniki, z nich korzysta. Drugi sposób docierania
do klientów opiera się na przygotowywaniu poradników dotyczących samo­
dzielnego rzucania palenia, dostępnych szerszej populacji. Takie oddziaływania
prowadzą do abstynencji tylko 4-5% osób z nich korzystających (Schmid,
Jeffery, Hellersted, 1989). Ostatni rodzaj interwencji polega na proaktyw-
nych działaniach osób prowadzących dany program, które poszukują palaczy
i oferuje im interwencję. Programy takie prowadzą do abstynencji 5-10%
palaczy (por. Schwarz, 1987) ale - co najważniejsze - można nimi objąć
największą liczbę osób palących. Dlatego też analizując wartości bezwzględne,
należy stwierdzić; że programy proaktywne prowadzą do największej redukcji
palenia w społeczeństwie, poza tym są najczęściej dopasowywane do odbiorców.
W fazie przygotowywania programu bada się próbę populacji docelowej, na
przykład pod kątem poziomu spostrzeganego ryzyka, oczekiwanych zysków
i strat, a następnie przygotowuje się materiały dopasowane do uzyskanych
danych.

204 WNIOSKI, PERSPEKTYWY I ZASTOSOWANIA
28.2. Jak dopasować program do odbiorcy
Dopasowanie programu lub działań profilaktycznych do odbiorcy jest na ogól
szacowane na pewnym kontinuum (por. Łuszczyńska, Bogucka, 2002). Jeden jego
biegun reprezentują programy kierowane do każdego, czyli do całej populacji
określonego kraju. Przykładem takich działań są billboardowe kampanie eduka­
cyjne. W kwietniu 2001 roku w 16 miastach Polski na tablicach reklamowych
pojawiły się plakaty informujące o tym, że wcześnie wykryty rak jest uleczalny
(por. Narodowa Koaliq'a do Walki z Rakiem, 2002). Drugi biegun kontinuum
tworzą programy, które są dopasowane do pojedynczego odbiorcy, oparte na
analizie jego przekonań, wiedzy, stanu zdrowia. W środku kontinuum można
umieścić programy kierowane do pewnych grup (na przykład wiekowych),
działania oparte na określonych podstawach teoretycznych.
Do najczęściej wykorzystywanych modeli należy teoria uzasadnionego działa­
nia i planowanego zachowania. Celem licznych programów profilaktycznych jest
więc zmiana intencji lub jej determinantów. Przykładem programu kierowanego
do grupy jest program profilaktyczny dla dzieci w formie gry komputerowej
Sun-safe (por. Hewitt, Denman, Hayes, Pearson, Wallbanks, 2001), przeznaczonej
dla dziesięcio-, jedenastolatków. Podczas gry dzieci muszą zgromadzić różne
przedmioty chroniące przed promieniowaniem UV. Ich zdobycie zabezpiecza
bohatera gry, smoka Dillo, przed chorobą. Badania wykazały, że po sześciu
tygodniach gry w Sun-safe zarówno wiedza dzieci, które uczestniczyły w pro­
gramie, jak ich intencja stosowania działań profilaktycznych dotyczących raka
skóry były istotnie wyższe niż u dzieci, które nie grały w grę komputerową.
W trzyletnich badaniach przeprowadzonych wśród ponad 1200 kobiet wykazano,
że podstawowym predyktorem przeprowadzania samobadania piersi jest intencja
podjęcia takich działań (Rutter, 2000). Hardeman i współpracownicy (2002)
w przeglądzie badań na temat interwencji zmierzających do zmiany intencji lub
jej determinantów (zgodnych z teorią uzasadnionego działania i planowanego
zachowania) wykazali, że analizowane interwencje doprowadziły do zmian w in-
tenq'ach oraz w zachowaniach, takich jak ograniczanie spożywania cukru przez
dzieci, zmniejszanie liczby wypalanych papierosów, częstsze uprawianie ćwiczeń
fizycznych, wykonywanie samobadania jąder, ograniczanie picia alkoholu przed
prowadzeniem samochodu. Wszystkie zachowania zmieniły się w oczekiwanym
kierunku, choć wielkość zmiany była różna (autorzy podają różnice między grupą
kontrolną a eksperymentalną między 3,7% a 50% w częstości podejmowanych
zachowań prozdrowotnych).
Jedną z technik przygotowywania programu dla określonej grupy jest
ograniczanie i dobieranie treści przekazywanych informacji (por. Rothman i in.,
1999). Technika ta polega na kształtowaniu przekazu w taki sposób, aby
był spójny i przedstawiał głównie zyski wynikające z podjęcia określonych
działań lub głównie straty i ryzyko związane z brakiem podejmowania działań
profilaktycznych. Banks i współpracownicy (1995) sugerują, że wówczas gdy
celem jest nakłonienie ludzi do wykrywania możliwych oznak choroby (na
[ Í fi ¡ r i i / '1 ( :■ i : "1 , ł ! 1 i )
k- . . :J ' 3 U:. 1J .3 1_. .. U -J t. ! : I. -L j L„ . . -‘l i .¿J l- . .ll
IMPLIKACJE DLA PRAKTYKI 205
przykład guzów piersi, jąder, jelita grubego, zmian na skórze), korzystniejsze jest
stosowanie programów, w których podkreśla się ryzyko lub straty wynikające
z niepodjęcia zachowań detekcyjnych. Autorzy ci zauważają, że prawdopodobnie
wykazywanie strat związanych z brakiem stosowania zachowań prozdrowotnych
może być bardziej korzystne, gdy grupa docelowa jest starsza, a w związku z tym
ryzyko wykrycia zmiany jest większe.
Działania dopasowane do grupy powinny również obejmować czynniki kul­
turowe. Przed wprowadzeniem programu promującego określone zachowania
należy sprawdzić, czy jest ono zgodne z normą kulturową. Wyniki badań Borrayo
i Jenkins (2001) świadczą o tym, że Latynoski nie przeprowadzają lub rzadko
wykonują samobadanie piersi albo mammografię, gdyż nie jest to zachowanie
zgodne z normami obyczajowymi w tej kulturze i zarówno dotykanie piersi,
jak i ich badanie przez personel medyczny jest traktowane jak zachowanie
nieobyczajne. Przed wprowadzeniem programu należy więc ocenić zgodność
danego zachowania z normą kulturową i do niej dopasować oddziaływania.
Podsumowując, można stwierdzić, że większość programów charakteryzuje
się niewielkim stopniem dopasowania do indywidualnego odbiorcy. Dopasowanie
dotyczy takich aspektów, jak dobór słownictwa (na przykład specjalistyczne
dla lekarzy versus niespecjalistyczne dla pozostałych odbiorców), możliwość
zrozumienia przekazu przez osobę w danym wieku (na przykład słownictwo
w programach dla dzieci) oraz atrakcyjność materiału zastosowanego w promocji
(materiały w programach dla dzieci są przygotowane w formie atrakcyjnej dla
przeciętnego odbiorcy w danym wieku, nie są to więc zazwyczaj programy
edukacyjne, na przykład zawierające przegląd informacji o negatywnym wpływie
palenia tytoniu na zdrowie).
Większość programów profilaktycznych kierowanych do określonych grup
odbiorców prowadzi do istotnej zmiany w zachowaniach zdrowotnych. Jednakże
dopiero porównując wyniki takich działań z oddziaływaniami dopasowanymi do
indywidualnych odbiorców, można wnioskować o tym, które z nich są bardziej
efektywne. Badania takie prowadzone są bardzo rzadko, a ich wyniki świadczą
o mniejszej efektywności programów kierowanych do grupy odbiorców (por.
Dijkstra, De Vries, Roijackers, van Breukelen, 1998).
Spośród programów dopasowanych do odbiorcy najczęściej prowadzi się
programy dopasowane do fazy zmiany zachowania, a zachowaniem, którego
najczęściej dotyczą te programy, jest palenie tytoniu. Zgodnie z modelami
fazowymi inne działania proponuje się osobie, która rozważa możliwość rzucenia
palenia, ale nie podjęła jeszcze ostatecznej decyzji o zmianie zachowania, inne zaś
osobie, która decyzję już podjęła i próbuje ją wprowadzać w życie (por. Prochaska,
DiClemente, 1983; Velicer, Prochaska, Fava, Laforge, Rossi, 1999). Interwencja
dopasowana do klienta może być jednorazowa lub wielokrotna. W ramach tej dru­
giej klient otrzymuje zazwyczaj informaq'e zwrotne co do rodzaju i zakresu zmian
w zachowaniu, jakie miały miejsce między poprzednim a obecnym spotkaniem.
Dijkstra, De Vries, Roijackers i van Breukelen (1998) opisują program,
w którym prowadzący docierają do potencjalnych uczestników programu, na
 WNIOSKI, PERSPEKTYWY I ZASTOSOWANIA
przykład przeprowadzając ankietę telefoniczną łub listowną. Interwencja taka
składa się z krótkiego wywiadu oraz przekazania zainteresowanym poradnika,
dopasowanego do fazy zmiany zachowań zdrowotnych. W zindywidualizowanym
wywiadzie (mającym postać kilkustronicowego kwestionariusza) zbierane są dane
na temat fazy uzależnienia, pacjent uzyskuje informacje o tym, jak zazwyczaj
przebiega proces rzucania palenia papierosów, oraz informacje zwrotne na temat
zmian w stosunku dó poprzedniego spotkania, nauki strategii, które mogą być
wykorzystane przy redukcji palenia (oczywiście również dopasowanych do fazy
zmiany zachowania), na przykład jak opóźnić zapalenie papierosa o 30 minut.
Opisywane są także sytuacje, w których zwiększa się prawdopodobieństwo
ulegnięcia pokusie, a także podawane są przykładowe rady, jak jej się oprzeć.
Spotkania mogą być powtarzane sześć razy, co trzy miesiące, kiedy klient prze­
chodzi do następnej fazy. badania wskazują na wyższą efektywność (wyższe raty
abstynencji) interwencji wśród osób, które biorą udział w zindywidualizowanej
interwencji.
Indywidualizaga programu dotyczy planów rzucenia palenia, oczekiwań, jakie
klient ma w odniesieniu do efektów rzucenia palenia, i przekonań o własnej
skuteczności. Uczestnik interwencji otrzymuje list od prowadzących program,
zawierający informacje, jak radzić sobie z tymi negatywnymi konsekwencjami
rzucenia palenia, których klient najbardziej się obawia. Zawiera również instruk­
cje, jak postępować w trudnych społecznych sytuacjach (na przykład gdy ktoś
proponuje papierosa), które najczęściej spotykają daną osobę, jak radzić sobie
z negatywnymi emocjami pojawiającymi się podczas niepalenia oraz z sytuacjami,
które wyzwalały nałóg palenia (na przykład picie kawy w czasie przerwy w pracy).
List taki liczy od pięciu do siedmiu stron.
W odniesieniu do osób, które są w fazie postintencjonalnej, ale nie zaczęły
jeszcze działać (na przykład „zamierzam rzucić palenie, ale jeszcze tego nie
uczyniłem”), najczęściej stosuje się interwencje dotyczące planowania. Osoby,
które mają intencję, by podjąć dane działanie, nakłania się do napisania dokład­
nego planu, gdzie, kiedy i w jaki sposób zamierzają wykonać badania kontrolne.
Sheeran i Orbell (2000) przeprowadzili badania wśród kobiet, które miały intencję
wykonania badań cytologicznych szyjki macicy (ale tej intencji nie wprowadziły
w życie). Okazało się, że spośród tych, które poproszono o napisanie swojego
planu, 92% przeprowadziło badania cytologiczne w porównaniu z 69% osób
z grupy kontrolnej. Należy jednak zwrócić uwagę na to, że tak spektakularny efekt
opisanej interwencji prawdopodobnie można osiągnąć w odniesieniu do prostych
i jednorazowych działań, takich jak badania screeningowe. Również inne badania
przeprowadzone przez tych samych autorów dowodzą, że można oczekiwać
dużych zmian w zachowaniach zdrowotnych (uprawianie ćwiczeń fizycznych) po
nakłonieniu osób badanych do dokładnego zaplanowania aktywności, jeżeli bierze
się pod uwagę efekty interwencji w krótkim czasie po jej przeprowadzeniu (por.
Milne i in., 2002).
Interwencje dopasowane do klienta mogą się wydawać bardziej kosztowne,
a przez to mniej przydatne. Coraz częściej dopasowanie do klienta przeprowadza
IMPLIKACJE DLA PRAKTYKI 207
się za pomocą programu komputerowego. Po wypełnieniu wstępnej ankiety
skanuje się jej wyniki i wykorzystując bazę wcześniej opracowanych tekstów,
przygotowuje list do klienta. Porównując interwenq'e pojedyncze, wielokrotne,
dopasowane i niedopasowane do fezy zmiany zachowania oraz zawierające
poradnik (niedopasowany do określonego klienta), Dijkstra, De Vries, Roijackers,
van Breukelen (1998) uzyskali dane świadczące o tym, iż najwyższą skutecznością
charakteryzują się najbardziej skomplikowane programy, składające się z większej
liczby spotkań niż jedno, dopasowane do fazy zmiany zachowania óraż dodatkowo
uzupełnione poradnikiem kierowanym do określonej grupy.
28.3. Wybrane zagadnienia przygotowywania interwencji:
wybór modelu teoretycznego i forma interwencji
Przygotowywanie interwencji mającej na celu zmianę zachowania zdrowotnego
wiąże się z podjęciem wielu decyzji, dotyczących wyboru teorii oraz formalnych
aspektów interwenq'i.
Dotychczasowe badania nie wskazują jasno, które modele pozwalają prze­
widzieć bardziej, a które - mniej skuteczną interwencję. Baranowski, Weber
Cullen i Baranowski (1999) w przeglądzie interwencji dotyczących stosowania
prozdrowotnej diety stwierdzili, że interwencje korzystające z różnych modeli
teoretycznych pozwalają przeciętnie wyjaśnić około 30% wariancji zmiany
w zachowaniu. Podobne wyniki są uzyskiwane w grupach dzieci, adolescentów
i dorosłych. Nie ma również zdecydowanych różnic w interwencjach opartych na
teorii społeczno-poznawczej, modelu transteoretycznym czy teorii uzasadnionego
działania i planowanego zachowania. Lepsze wyniki uzyskuje się wtedy, gdy
interwencje dotyczą wąsko określonego zachowania, na przykład spożywania
mleka i jego przetworów, niż wtedy, gdy cel jest bardziej ogólny (np. zmiana
diety). W szczegółowym przeglądzie interwencji wykorzystujących teorię uza­
sadnionego działania i planowanego zachowania Hardeman i jej współpracownicy
(2002) stwierdzili, że teoria ta jest głównie używana do pomiaru zmiany
zachowań zdrowotnych i jej predyktorów, rzadko natomiast do interwencji.
Autorzy przeglądu zaobserwowali, że zachowanie oraz intencja zmieniły się
w połowie przeprowadzonych interwencji, w połowie zaś stwierdzono zmiany
w pożądanym kierunku, jednak nie były one istotne. Efekty interwencji były na
ogół umiarkowane lub małe.
Tworząc interwencję lub program profilaktyczny, należy pamiętać o ich
cechach formalnych, które decydują o uczestnictwie w interwenqi i jej efektyw­
ności. Badacze przygotowujący przeglądy badań na ten temat sformułowali wiele
wniosków (por. Marlatt, 2002; Taylor, 1999; Wing, 2000), których podsumowanie
zostało zaprezentowane w tabeli 28.1.
208 WNIOSKI, PERSPEKTYWY I ZASTOSOWANIA IMPLIKACJE DLA PRAKTYKI 209

TABELA 28.1 Charakterystyki formalne i treściowe interwencji mających na celu zmianę zachowań
28.4. Treść programów mających na celu zmianę
zdrowotnych: możliwe rozwiązania i ich efektywność zachowań zdrowotnych
Charakterystyka Możliwe rozwiązania Efektywność i zalecane rozwiązania Przedstawione w tej książce badania własne oraz prowadzone przez innych
interwencji
autorów pozwalają sformułować liczne postulaty dotyczące treści interwencji
Pozyskiwanie Pasywne (oczekiwanie na klienta w gabi­ Prowadzą do większych zmian w zacho­ i programów profilaktycznych, a zwłaszcza czynników, na które należy oddziały­
uczestników necie lub klinice) waniu wać. Po wyborze populacji docelowej oraz podjęciu decyzji o stopniu dopasowania
Aktywne (proponowanie programów okre­ Są zalecane (mniejsze zmiany, ale więcej
ślonym grupom, Instytucjom) uczestników) programu do jego uczestników należy zdecydować, na jakie przekonania jednostki
program ma oddziaływać.
Zalecany czas Długi (+ telefony, e-maile po zakończeniu) Odracza i zmniejsza nawroty Badania własne wskazują na to, że treść interwencji powinna być odmienna
trwania Krótki Większa liczba osób decydujących się na
uczestnictwo w zależności od fazy zmiany zachowania, w której znajdują się uczestnicy.
Interwencję powinno poprzedzać określenie fazy zachowania klienta. Osoby
Tempo zmiany Radykalne cele Może zależeć od zachowania
Stopniowa transformacja zachowania Prawdopodobnie: zachowania szkodliwe jeszcze nieprzekonane, czy zamierzają zmienić własne zachowanie, które jest
dla zdrowia, takie jak palenie, branie narko­ niekorzystne dla zdrowia (na przykład rzucić palenie, rozpocząć aktywny tryb
tyków - efektywniejsza jest transformacja życia), znajdują się w fazie motywacyjnej. Osoby, które mają intencję, by
Liczba zachowań Jedno (na przykład celem Interwencji jest Brak jednoznacznych danych zmienić zachowanie, i próbują ją wcielić w życie (na przykład ograniczają
redukcja nadwagi) palenie, rozpoczynają stosowanie diety niskotluszczowej), znajdują się w fazie
Wiele jednocześnie (interwencje po kry­ utrzymywania. Z kolei osoby, które po próbach działania zgodnie z intencją wróciły
tycznych wydarzeniach życiowych, takich do starych nawyków (na przykład po pół roku niepalenia zaczęły znów regularnie
jak zawał serca, obejmujące zmianę diety, palić papierosy albo po aktywnie spędzonym lecie jesienią wracają do biernego
rzucenie palenia, zwiększenie aktywności
fizycznej)
stylu życia), znajdują się w fazie nawrotów. Do oceny fazy zmiany zachowania
mogą służyć pytania o intencję, pytania o zachowania w ciągu ostatniego miesiąca
Sprzyjanie Programy promocji zdrowia: intensyfikacja Istnieją pewne przesłanki wskazujące na lub tygodnia oraz pytania o to, czy wcześniej występowały okresy utrzymania
zdrowiu czy aktywności fizycznej, prowadzenia samo­ to, że programy promujące zdrowie (na
ograniczanie badania przykład aktywność fizyczną) prowadzą
zachowania.
szkody Programy zmiany zachowań szkodliwych dodatkowo do redukcji zachowań szkodli­ Interwencja dla osób znajdujących się w fazie motywacyjnej powinna prowa­
dla zdrowia: ograniczanie palenia wych dla zdrowia (palenia i objadania się) dzić do wzmocnienia oczekiwanych zysków ze zmiany i ukazania strat. Zawsze
Interdyscypli­ Interwencje psychologiczne Może zależeć od zachowania i sity nawyku
jednak zyski, które powinny dotyczyć przede wszystkim sfery psychicznej, muszą
narność Kombinacja interwencji psychologicznych Prawdopodobnie w odniesieniu do reduk­ przeważać nad stratami. Interwencję taką można prowadzić w różny sposób: za
i farmakologicznych cji nadwagi najkorzystniejsze są interwen­ pomocą argumentacji ze strony autorytetu, a także za pośrednictwem ulotek,
cje kombinowane filmów, gier multimedialnych, indywidualnego doradztwa (osobistego, telefonicz­
Wsparcie po Interwencje włączające członków Włączenie rodziny zwiększa wsparcie (lep­ nego lub przez internet). Drugim celem powinno być wzmocnienie przekonań
interwencji Interwencje bez odwołania do wsparcia sze efekty) o skuteczności w inicjowaniu działania, czyli przekonania, że jest się w stanie,
Język Dane statystyczne i żargon Mniej korzystne
niezależnie od przeszkód wewnętrznych i zewnętrznych, rozpocząć realizację
komunikacji Przykładowe opisy osób i sytuacji Bardziej korzystne intencji. Do osiągnięcia tego celu mogą się przyczynić własne doświadczenia
jednostki, modelowanie lub perswazja. Najkorzystniejsze jest połączenie tych
Forma przekazu Wprost (należy używać prezerwatywy) Bardziej korzystne
Nie wprost (nie warto umierać dla miłości) Mniej korzystne
sposobów, możliwe wówczas, gdy w trakcie interwencji jej uczestnicy zainicjują
dane zachowanie (na przykład wykonają ćwiczenia, zjedzą wskazany posiłek,
Komunikacja Wady przeważające nad zaletami W wypadku zachowań o znanym wpływie przeprowadzą badanie piersi na modelu). Dodatkowo uczestnicy powinni obejrzeć
wad i zalet Równowaga wad i zalet na zdrowie
W wypadku zachowań o nie do końca
film pokazujący, jak inna osoba podobna do nich zdecydowała się podjąć dane
znanych konsekwencjach (BSE) zachowanie i je zainicjowała. Powinni również usłyszeć wiarygodną perswazję,
że są w stanie rozpocząć dane zachowanie. Należy również w tej fazie zwrócić
uwagę na formułowane intencje (zwane inaczej celami; por. Bagozzi, Edwards,
2000; Gollwitzer, Oettingen, 2000), które powinny być specyficzne, nie zaś ogólne
 WNIOSKI, PERSPEKTYWY I ZASTOSOWANIA IMPUKACJE DLA PRAKTYKI 211

(„zamierzam stracić pięć kilogramów nadwagi w ciągu trzech miesięcy”), bliskie, HAPA. Interwencje, które przeprowadzono w badaniach własnych, dotyczące
a nie odlegle w czasie („zamierzam dziś ćwiczyć przez 20 minut”), koncentrujące manipulacji własną skutecznością specyficzną dla fazy działania (por. badanie 3)
się wokół działań, nie zaś wokół braku działań („zamierzam jeść owoce, gdy będzie oraz dotyczące planowania (badanie 6), wskazują na to, że wyniki takich działań
mi się chciało palić papierosy”). mogą prowadzić do zmiany zachowania.
Interwencja dla osób znajdujących się w fazie utrzymywania zachowa­
nia powinna prowadzić do sformułowania szczegółowych planów zachowania,
wzmocnienia przekonań o skuteczności w danym zakresie oraz do znalezienia
źródła wsparcia społecznego. Plany można przygotować za pomocą formularzy
podobnych do zaprezentowanych w tej książce (por. badanie 7), wypełnianych
podczas interwencji, za pomocą dzienniczków prowadzonych przez uczestników
interwencji lub formularzy przesyłanych raz w tygodniu przez internet. Należy
położyć nacisk na to, by formułowane plany były szczegółowe. Ponadto jeśli
stare nawyki były silne, a można je dodatkowo osłabić przez inne działania
(na przykład zastosowanie środków farmakologicznych), należy je podjąć w celu
zwiększenia efektywności planowania. Niezbędne jest więc branie pod uwagę
siły angażowania się w stare nawyki. Kolejnym celem powinno być wzmocnienie
przekonań o skuteczności w utrzymywaniu działania, czyli przekonania, że jest
się w stanie, niezależnie od przeszkód wewnętrznych i zewnętrznych, utrzymać
realizację intencji. Można to uzyskać, odwołując się do przeszłych doświadczeń
osób badanych, w których potrafili oni pokonać piętrzące się przeszkody.
Można również ćwiczyć umiejętności dotyczące pokonywania przeszkód (na
przykład innego niż palenie radzenia sobie z głodem nikotynowym, umiejętności
asertywnego odmawiania, wybierania określonych produktów żywnościowych
podczas zakupów mimo ekspozygi na produkty wysokotłuszczowe i słodkie).
Ponadto uczestnicy programu powinni ocenić, skąd mogą uzyskać wsparcie i na
jakie wsparcie mogą liczyć. Klienci powinni realistycznie ocenić, na ile bliscy
i znajomi mogą współpracować przy zmianie zachowania, a na ile mogą tę zmianę
utrudniać.
Interwencja dla osób znajdujących się w fazie ograniczania nawrotów powinna
prowadzić do wzmocnienia przekonań o skuteczności w ograniczaniu nawrotów,
czyli przekonania, że jest się w stanie powrócić do utrzymania, nawet jeśli
zdarzyło się odejść od realizacji wybranego celu. Można to osiągnąć, stwarzając
sytuację, w której uczestnicy interwenq'i ulegają chwilowemu załamaniu zacho­
wania, po czym powracają do utrzymania go. Przykładem jest zapalenie papierosa
ulubionej marki i tylko jednokrotne wciągnięcie dymu, bez jego głębokiego
wdychania albo też ekspozycja na ulubioną tłustą i słodką potrawę, wzięcie do
ust jednego jej kęsa, po czym utrzymanie ekspozycji (widoku i zapachu potrawy),
ale bez jedzenia potrawy. Podobnie jak w innych fazach można wykorzystać
modelowanie, czyli historię osoby podobnej do odbiorców, której udało się
ograniczyć nawrót, oraz argumentację ze strony autorytetów.
Interwencje oparte na zaprezentowanym w tej książce rozszerzonym modelu
HAPA przynoszą obiecujące wyniki (por. Luszczynska, w druku). Przyszłe bada­
nia, w których interwencje będą służyły wzmacnianiu przekonań specyficznych
dla fazy zmiany zachowania, pozwolą w pełni zweryfikować rozszerzony model

Streszczenie
Zachowania zdrowotne to działania związane ze stanem zdrowia jednostki. Zachowania
sprzyjające zdrowiu lub zabezpieczające przed rozwojem choroby obejmują między
innymi prowadzenie aktywnego trybu życia, stosowanie niskotłuszczowej i bogato-
resztkowej diety, uczestniczenie w badaniach przesiewowych. Natomiast zachowaniem
szkodliwym dla zdrowia jest na przykład palenie tytoniu. Podstawowym problemem
w praktyce psychologicznej i w badaniach nad zachowaniami zdrowotnymi jest zmiana,
polegająca na intensyfikagi zachowań sprzyjających zdrowiu i zmniejszeniu intensywno­
ści lub częstotliwości zachowań szkodliwych dla zdrowia.
Istnieje wiele modeli teoretycznych wyjaśniających zachowania zdrowotne i ich
zmianę. Modele motywacyjne udzielają odpowiedzi na pytanie, jakie czynniki wpływają
na formułowanie intencji (na przykład zamierzam rzucić palenie). Modele stadialne (lub
fazowe) próbują określić, przez jakie fazy przechodzi się na drodze do utrzymywania
pożądanego zachowania. Model HAPA zawiera dwie fazy zmiany (motywacyjną i wolicjo-
nalną) oraz grupę zmiennych wyjaśniających formułowanie intencji w fazie motywacyjnej
i utrzymywanie zachowania w fazie wolicjonalnej. Zaproponowany rozszerzony model
HAPA zakłada, że czynniki oddziałujące w danej fazie są właściwe tylko dla niej,
czyli działają przede wszystkim w jednej z faz zmiany zachowania. W związku z tym
wyróżniono trzy rodzaje własnej skuteczności specyficznej dla fazy zmiany zachowania:
(1) optymistyczne przekonania, że jest się w stanie zainicjować dane zachowanie, (2)
optymistyczne przekonania, że jest się w stanie utrzymać dane zachowanie niezależnie
od mnożących się przeszkód, (3) optymistyczne przekonanie, że mimo nawrotu do
starych nawyków jednostka potrafi wrócić do realizacji obranego celu. Poza tym w fazie
motywacyjnej na kształtowanie intencji oddziałują spostrzegane ryzyko zachorowania
oraz oczekiwane zyski i straty, a w fazie wolicjonalnej - planowanie i wsparcie społeczne.
Relacje między tymi zmiennymi spoleczno-poznawczymi były przedmiotem dziewię­
ciu badań dotyczących takich zachowań, jak stosowanie prozdrowotnej diety, utrzymy­
wanie aktywności fizycznej, przeprowadzanie samobadania piersi, stosowanie pasów
bezpieczeństwa i palenie papierosów. Zbadano młodzież szkól średnich, studentów,
internautów z nadwagą lub otyłością oraz pacjentów po zawale serca. Poszukiwano takich
STRESZCZENIE 213
społeczno-poznawczych predyktorów zachowania, które będą działały specyficznie dla
fazy i wyjaśniały intencję, utrzymywanie zachowania lub ograniczenie nawrotu.
Badania dotyczące czynników, które determinują formułowanie intencji, wykazały, żę
spostrzegane ryzyko zachorowania nie jest dobrym predyktorem formułowania intencji.
Są nimi natomiast skuteczność w inicjowaniu zachowania oraz oczekiwane zyski i straty,
a zwłaszcza te, które dotyczą psychologicznych konsekwencji inicjaq'i zachowania.
Badania dotyczące czynników determinujących inicjację i utrzymywanie zachowania
wykazały, że planowanie oraz skuteczność w utrzymywaniu zachowania pozwalają
przewidzieć utrzymywanie zachowań zdrowotnych. Manipulacja eksperymentalna, której
zadaniem było nasilenie przekonań o własnej skuteczności w inicjowaniu działania
i utrzymywaniu działania, doprowadziła do inicjacji zachowania zdrowotnego (BSE)
i dłuższego, w porównaniu z grupą kontrolną, utrzymania zachowania. Efekty planowania
zależą od siły nawyku starego zachowania zdrowotnego, które jednostka usiłuje zmienić.
Im silniejszy nawyk, tym mniej prawdopodobne, że sformułowanie planów wystarczy,
aby istotnie zmienić zachowanie. Poza samym aktem zaplanowania ważne jest również,
jak dokładne są te plany. Ich jakość jest mediatorem w relacji między planowaniem
a zachowaniem. To właśnie szczegółowość planowania, a nie zaangażowanie pozwala
przewidzieć utrzymywanie zachowania.
Ostatnia grupa przeprowadzonych badań dotyczyła czynników wyjaśniających ogra­
niczanie nawrotów do starych zachowań. Własna skuteczność w ograniczaniu nawrotów
okazała się czynnikiem wyjaśniającym ograniczenie nawrotu (powrót do starych
nawyków, ale rzadsze ich wykonywanie niż w okresie sprzed zmiany), nawet gdy
kontrolowano wcześniejsze zachowania. Spostrzegana dostępność wsparcia społecznego
przyjaciół i rodziny okazała się niezwiązana z ograniczaniem nawrotów. Wsparcie było
natomiast predyktorem utrzymywania zachowania prozdrowotnego.
Zgromadzone dane uzasadniają teoretyczną propozycję wyróżniania własnej skutecz­
ności specyficznej dla fazy zmiany zachowania. Wyróżnione rodzaje własnej skuteczności
oddziałują tylko w specyficznych fazach. Skuteczność w inicjowaniu działania ma związek
z intencją, ale nie wiąże się z zachowaniem. Skuteczność w ograniczaniu nawrotów
jest dobrym predyktorem ograniczania nawrotów, ale nie prowadzi do utrzymywania
zachowania.
Uzyskane wyniki mają wiele implikacji teoretycznych i praktycznych. Potwierdzono
występowanie wzorców nieciągłości, czyli specyficzne oddziaływanie zmiennych spo­
łeczno-poznawczych wyłącznie w określonych fazach, nie zaś w całym procesie. A zatem
dowiedziono występowania faz w zmianie zachowania (nie arbitralnie wyróżnionych, ale
jakościowo różnych). Zaproponowano nowy model będący uzupełnieniem modelu HAPA,
w którym różne zmienne oddziałują w poszczególnych fazach zmiany zachowania. W fazie
motywacyjnej intencja kształtuje się pod wpływem skuteczności w inicjowaniu działania
oraz pod wpływem przewidywanych zysków i strat płynących ze zmiany zachowania.
W fazie utrzymywania zachowania zależy od skuteczności w utrzymywaniu działania,
planowania i spostrzeganej dostępności wsparcia społecznego. Efekt oddziaływania tych
zmiennych może zależeć od siły nawyku angażowania się w poprzednie zachowania.
W fazie nawrotów ograniczanie ich intensywności zależy od własnej skuteczności w tym
zakresie. Istotną rolę odgrywają również stare nawyki. Przygotowywanie interwencji
214 STRESZCZENIE

psychologicznych mających na celu zmianę zachowania klientów powinno być dopaso­

wane do faz zmiany, w których klienci się znajdują. Po dokonaniu oceny, w której są
fazie, należy wzmacniać przekonania specyficzne dla danej fazy. Pozwoli to doprowadzić
klientów do sformułowania intencji, utrzymywania zachowania i ograniczania nawrotów.

Summary

Health behaviors affect human health. Physical activity, low-fat high-fiber diet, and cancer
screening are among health-enhancing behaviors, while smoking is a health-compromis­
ing behavior. Research on health behaviors and applied psychology of health behaviors
focus on health behavior change. The initiation and maintenance of health-promoting
behaviors and reduction of health-compromising behaviors are the main purpose of
health, promotion programs.
There are multiple theories that explain the process of health behavior change. The
motivational models explain which variables influence an intention formation. Stage
models provide a wide description of various consecutive stages of the change process.
Health Action Process Approach Model (HAPA) consists of two stages: motivational and
volitional. The HAPA model includes a set of social-cognitive variables that influence
an intention formation and maintenance of a goal behavior. A revised HAPA model
assumes that all social-cognitive predictors of health behavior are phase-specific, that
is they act in specific stages only. Three kinds of phase-specific self-efficacy were
distinguished: (1) preaction self-efficacy, that is optimistic self-beliefs about one’s ability
to plan and initiate a goal behavior, (2) maintenance self-efficacy, optimistic self-beliefs
about one’s ability to maintain a goal behavior regardless the barriers that arise during
the maintenance period, and (3) recovery self-efficacy, optimistic self-beliefs about one’s
ability to regain control over own behavior and to restart a goal behavior after a relapse.
Other social-cognitive variables that influence health behavior change are risk perception
and outcome expectancies (motivational phase) as well as planning and social support
(volitional phase).
The relations between social-cognitive variables were investigated in nine studies
on adolescents, university and college students, obese/overweight internet users, and
patients after myocardial infraction. The studies aimed at eliciting a set of most proximal
social-cognitive predictors of the intention, maintenance of a goal behavior and the
limitation of relapses. These variables were expected to act in a phase-specific way.
The relations were studied in a context of healthy nutrition, engagement in physical
activity, performance of breast self-examination, seat belt use, and cigarette smoking.
Regarding the motivational phase, the results yielded that risk perception plays
a marginal role. Across the samples, preaction self-efficacy and outcome expectancies
 216 SUMMARY
(self-evaluative and emotion-related ones) predicted an intention to change one’s
behavior.
The studies on social-cognitive determinants of behavior maintenance revealed
that planning and maintenance self-efficacy had predicted the maintenance of health
behaviors. Compared to the control group, an experimental manipulation that aimed at
enhancing of preaction and maintenance self-efficacy led to higher initiation rates and
longer maintenance of a health behavior (breast self-examination) in the intervention
group. The intervention did not result in an excessive breast self-examinations. The
effects of planning depended on habit strength. If a smoking habit was strong, a planning
intervention did not affect the behavior change. However, smokers with weak habits
benefited from implementation intention. The quality of plans (the number of details)
mediated between planning and the maintenance of a health behavior (seat belt use).
Relapses might be limited (i.e., individuals might decrease in their performance, but
to a lesser degree), if recovery self-efficacy beliefs are high. These post-MI patients who
relapsed to their old habits (low levels of physical activity), but had strong optimistic
self-beliefs about ability to regain the control over unwanted behavior, were able to
perform physical activity more frequently. The relation between recovery self-efficacy
and relapse intensity remained significant, after controlling for previous behaviors or
the strength of the former habit. Perceived available social support did not predict the
relapse limitation, but it was related to maintenance of goal behavior in maintenance
phase.
Phase-specific self-efficacy act only in specific phases. The results support the notion,
that preaction self-efficacy is related to intention only, but not to a health behavior.
Relapse self-efficacy does predict the intensity of relapse, but it does not predict the
maintenance of a goal behavior. Additionally, perceived available social support also
acted in a phase-specific manner. Social support predicted the maintenance while it
was unrelated to the intensity of relapses.
Several theoretical and practical implications are discussed. Discontinuity patterns
for phase-specific self-efficacy support the assumption of distinct phases in the process
of health behavior change. A revised version of the HAPA model has been suggested. It
includes three kinds of phase-specific self-efficacy that act as predictors of an intention,
the maintenance of a goal behavior, and the limitation of a relapse intensity. This model
includes outcome expectancies and preaction self-efficacy as the predictors of intention,
planning, maintenance self-efficacy, and perceived available social support as proximal
predictors of the maintenance of a goal behavior, and finally, recovery self-efficacy
as the predictor of the intensity of relapses. The effect of social-cognitive predictors
on maintenance and relapse intensity depends on habit strength. The interventions
designed to change health behaviors should be phase-specific and aimed at these
social-cognitive variables that either enable to form an intention, or support a healthy
behavior initiation and further maintenance of a goal behavior, or help to reduce the
intensity of relapses.
Słownik
BSE (BSE)
Samobadanie piersi polegające na obserwacji oraz wykonaniu
określonych ruchów, umożliwiających ocenę występowania
zgrubień w tkance piersi, pod pachami lub w otoczce brodawki
sutkowej.
Czynniki społeczno-poznawcze (social-cognitive varia­
bles)
Czynniki, które według spoteczno-poznawczych teorii zacho­
wania pozwalają przewidzieć, jak dana osoba będzie się
zachowywała. Należą do nich różnego rodzaju przekonania
jednostki o innych (Jak powinienem/powinnam postąpić
zdaniem ważnych dla mnie osób?") i sobie samym (.Czy
zmiana mojego zachowania będzie dla mnie dobra czy zła?
Czy jestem w stanie walczyć z różnymi przeciwnościami
losu?").
Faza motywacyjna (motivational phase)
Faza zmiany zachowania, podczas której jednostka dochodzi
do przekonania, że chce zmienić zachowanie, na przykład
rzucić palenie.
Faza nawrotów (relapse phase)
Faza zmiany zachowania, która następuje po tym, jak
jednostka spróbowała rozpocząć nowe zachowanie, przez
pewien okres je utrzymała, a następnie powróciła do starych
nawyków w zachowaniu. Przykładem może być nawrót do
nadużywania alkoholu po kilku latach abstynencji.
Faza utrzymywania zachowania (maintenance phase)
Faza zmiany zachowania, podczas której jednostka próbuje
utrzymać nowe zachowanie (na przykład abstynencję nikoty­
nową). Zakłada się, że osoby, które mają „drobne wpadki”
(na przykład palą jednego papierosa tygodniowo), również
utrzymują zachowanie.
Fazy zmiany zachowania (phases/stages o 1 health behav-
ior changé)
Odrębne jakościowo etapy, przez które przechodzą ludzie
usiłujący zmienić swoje zachowanie. Przejście z jednej fazy
do dmgiej nie odbywa się automatycznie. Zależy ono od tego,
jaka jest siła różnych przekonań jednostki o sobie samej
i o innych osobach. Te właśnie jakościowe różnice dotyczą
zestawów przekonań istotnych dla przejścia do następnej fazy
(lub trwania w danej fazie).
HAPA
Fazowy model zmiany zachowania, w którym uwzględniono
fazę motywacyjną i wolicjonalną' (dotyczącą utrzymywania
zachowania). Autorem modelu jest Ralf Schwarzer. Badacz ten
zakłada, że do tego, by jednostka sformułowała intencję (na
przykład o rzuceniu palenia), potrzebne są różne przekonania
o tym, iż rzucenie nałogu przyniesie wiele korzyści i mało
strat, że zdrowie jednostki jest zagrożone i że jest się w stanie
utrzymać nowe zachowania mimo różnych przeszkód (na
przykład Jestem w stanie nie palić, nawet gdyby oferowano
mi papierosa mojej ulubionej marki"). Do tego, by intencja
została wprowadzona w życie, musi powstać plan dotyczący
działania (jak? gdzie? co zrobię? kiedy?). Ważne jest również
przekonanie o tym, że jest się w stanie utrzymać nowe
zachowania mimo różnych przeszkód (na przykład Jestem
w stanie nie palić, nawet gdyby pojawiły się różne przeszkody
na drodze do realizacji celu").
HAPA - model rozszerzony (HAPA - revised)
ogólnie w tym modelu przyjmuje się te same założenia co
w modelu HAPA. Różnica polega na tym, że uwzględnia
on przekonania o własnej skuteczności specyficzne dla fazy
zmiany zachowania. Przykładowo, w fazie motywacyjnej sfor­
mułowanie intencji zależy od przekonania: Jestem w stanie
rzucić palenie, nawet gdyby... (moi znajomi się z tego śmiali,
że znowu próbuję)”. W fazie utrzymywania zachowania gfówną
rolę w inicjowaniu i utrzymywaniu zachowania odgrywają
przekonania: Jestem w stanie utrzymać niepalenie, nawet
 218
gdyby... (oferowano mi papierosa mojej ulubionej marki)”. Jeśli
zdarzy się nawrót, to dla jego ograniczenia najistotniejsze
są przekonania: Jestem w stanie powrócić do niepalenia,
nawet gdyby... (zdarzyło mi się raz zapalić)".
Inicjacja zachowania (initiation)
Podjęcie nowego zachowania i pierwsze próby działania.
Charakterystyczne dla inicjacji jest to, że chodzi tu o pierwsze
w życiu wykonanie danego zachowania (na przykład pierwsza
próba rzucenia palenia, pierwsza próba zmiany diety na za­
wierającą poniżej 20% kalorii z tłuszczu). Na ogół nie zakłada
się, jak długo trwa inicjacja zachowania. Przedłużającą się
inicjację (na przykład sześciomiesięczną abstynencję: por.
Ockene i in., 2000) uznaje się za utrzymanie zachowania.
Intencja (intention )
To inaczej sformułowany cel lub zamiar jednostki. Zazwyczaj
intencja zawiera zachowanie - inne niż to, które jednostka
wykonuje w danej chwili. W intencji zawarty jest również czas,
w którym zachowanie to zostanie zainicjowane. Przykładem
intencji jest twierdzenie: „W najbliższym tygodniu zamierzam
rzucić palenie". Intencje są obecne w wielu teoriach zmiany
zachowania (na przykład w teorii uzasadnionego działania
i planowanego zachowania, HAPA, teorii spoteczno-poznaw-
czej). Zazwyczaj są one dobrym wskaźnikiem obecnego
zachowania.
Mediator (mediator)
Czynnik pośredniczący w relacji między dwiema zmiennymi.
Żeby stwierdzić, czy mediacja występuje, należy ustalić,
czy czynnik A (na przykład intencja) pozwala przewidzieć
B (ograniczenie palenia): A —»B. Jeśli ta relacja jest
istotna, to można założyć, iż między A i B pośredniczy
jeszcze jakaś inna zmienna X. Na przykład planowanie
(X) pośredniczy w relacji między Intencją a ograniczeniem
palenia: A — >X—>B. Mediacja może być całkowita (wówczas
w wypadku uwzględnienia mediatora bezpośrednia relacja
A — >B staje się nieistotna), bądź częściowa (wtedy gdy,
zarówno relacja A — >B, jak ¡A— >X— >B są istotne).
Modele fazowe/stadialne (stage models)
Zakładają, iż zmiana zachowania to proces, który się składa
z różnych etapów. Modele te wyrosły z praktyki klinicznej z pa­
cjentami próbującymi zmienić swoje zachowania zdrowotne
(na przykład picie alkoholu, por. model transteoretyczny).
Niektóre z nich wyodrębniają fazy zmiany na podstawie
zmian w zachowaniu lub zmian w motywacji do zmiany (na
przykład niedostrzeganie konieczności zmiany, dostrzeganie
konieczności zmiany, podejmowanie decyzji i tak dalej). Inne
zaś pokazują, że fazy zmiany to takie okresy, kiedy dane
przekonania prowadzą do zmiany.
Modele motywacyjne (motivational models)
Podejścia teoretyczne, które wśród zmiennych wyjaśniających
zachowanie uwzględniają jedynie czynniki-poprzedzające
formułowanie intencji. Intencja jest w nich podstawowym
ZMIANA ZACHOWAŃ ZDROWOTNYCH
wyznacznikiem zachowania. Po jej sformułowaniu żadne inne
nowe czynniki już nie decydują o zachowaniu. Innymi słowy,
ten kto sformułuje wystarczająco silną intencję, ten wprowadza
ją w życie.
Modele zagnieżdżone (w modelowaniu strukturalnym)
(nested models)
Modele testowane za pomocą SEM, w których weryfikuje
się pewną dodatkową hipotezę (na ogół dotyczącą tego,
jak udoskonalić ten model). Na przykład testuje się model
hipotetyczny (na ogół podstawowy model zawierający zbiór
zmiennych wraz z ich wzajemnymi powiązaniami), a następnie
tworzy się model zagnieżdżony, który jest praktycznie taki
sam, z jednym wyjątkiem (na przykład założeniem, że dana
ścieżka od zmiennej X do Y jest równa 0, czyli że X nie
ma związku z V). Następnie porównuje się te modele ze
sobą. Najczęściej przyjmuje się zasadę, że jeśli oba modele
(hipotetyczny i zagnieżdżony) się nie różnią, to oznacza to, iż
należy przyjąć ten z nich, który jest prostszy.
Modelowanie strukturalne - modele ze zmiennymi latent-
nymi (stuctural equation modelling, SEM)
Metoda analizy danych pozwalająca na ocenę, czy (1)
model teoretyczny, złożony z wielu zmiennych powiązanych
ze sobą w określony sposób, oraz (2) dane zebrane
w określonym badaniu pasują do siebie. W modelowaniu
strukturalnym często wykorzystuje się zmienne latentne, czyli
nieobserwowalne. Oznacza to, iż dla każdego narzędzia do
pomiaru danej zmiennej wykonuje się analizę czynnikową
z założeniem, że wszystkie pozycje w kwestionariuszu tworzą
jeden czynnik. Właśnie ten czynnik jest zmienną latentną.
Moderator (moderator)
Czynnik, który decyduje o tym, jakie są relacje między
zmiennymi w danej analizie. Przy różnym poziomie tego
czynnika relacje kształtują się zupełnie inaczej. Na przykład
moderatorem może być wiek osób badanych, ich płeć,
wykształcenie, sytuacja zdrowotna (osoby po zawale versus
osoby zdrowe). Zależność między spostrzeganym ryzykiem
zachorowania a intencją zmiany zachowania może być słaba
lub nieistotna u młodych osób, a silna - u starszych.
W praktyce oznacza to, iż uzyskuje się różne wyniki badań lub
różne wyniki interwencji psychologicznych zależnie od tego,
jakie istotne moderatory wzięto pod uwagę.
Nawrót (relapse)
Powrót do starych nawyków po próbie zmiany ich na nowe
zachowania. Na przykład nawrotem jest palenie papierosów
przez tydzień po tym, jak przez miesiąc usiłowało się
utrzymać abstynencję od nikotyny. Chwilowe odejścia od za­
chowania (na przykład jednorazowe objadanie się, zapalenie
jednego papierosa) nie są uważane za nawrót.
Oczekiwane straty (outcome expectancies - cons)
Przekonania, iż zainicjowanie nowego zachowania lub jego
utrzymywanie będzie się wiązało z pewnymi kosztami.
SŁOWNIK
Odnoszą się do teoretycznych, przewidywanych efektów
zachowania i dotyczą efektów subiektywnie ważnych dla
danej osoby. Koszty te mogą być psychiczne, społeczne lub
fizyczne (na przykład Jak rzucę palenie, to będę rozdrażniona,
przyjaciele, którzy palą, nie będą chcieli spędzać ze mną
przerw w pracy, utyję). Według wielu teorii (na przykład
HAPA, model transteoretyczny, teoria społeczno-poznawcza)
są one istotne dla sformułowania intenq'i. Jeśli palacz
przewiduje, że koszty rzucenia palenia są większe niż
zyski, prawdopodobieństwo rzucenia palenia zmniejsza się
proporcjonalnie do tej różnicy.
Oczekiwane zyski (outcome expectancies - pros )
Przekonania, że zainicjowanie nowego zachowania lub jego
utrzymywanie przyniesie pewne korzyści. Odnoszą się do
przewidywanych efektów zachowania, subiektywnie ważnych
dla danej osoby. Korzyści te mogą być psychiczne, społeczne
lub fizyczne (na przykład jeśli będę wykonywać samobadanie
piersi, to będę zadowolona, że dbam o siebie, zachowam
swoją atrakcyjność fizyczną, moi najbliżsi będą zadowoleni
z mojej troski o zdmwie). Podobnie jak oczekiwane straty,
oczekiwane zyski są uważane za istotne dla sformułowania
intencji. Im więcej oczekiwanych zysków i im są one silniejsze,
tym bardziej prawdopodobna inicjacja działania.
Planowanie (implementation intention, planning)
Tworzenie reprezentacji umysłowych przyszłych działań, które
mają zostać podjęte w określonych sytuacjach. W planach
zazwyczaj występuje bodziec sytuacyjny (gdzie, kiedy, w jakiej
sytuacji?) oraz następujące po nim działanie (co zrobię?).
Przykładem planu dotyczącego zachowania zdrowotnego jest
sformułowanie „W piątek po pracy pójdę na basen". Plano­
wanie uważane Jest za następny krok w zmianie zachowania,
po sformułowaniu intenqi. Jest to przetłumaczenie intencji na
szczegółowe leprezentaqe umysłowe dotyczące działania.
Predyktor (predictor)
To inaczej zmienna X, którd wyjaśnia inną zmienną Y.
W badaniach opisanych w tej książce, używając pojęcia
predyktor, na ogół nie mamy dowodów (pochodzących
z manipulacji eksperymentalnej) na to, że zmienna X wpływa
na zmienną Y. W większości wypadków X jest mierzone
na wcześniejszym etapie badań niż Y i zgodnie z teorią
X powinno wpływać na Y. Jest to więc słabsza zależność niż
wpływ, ale nieco mocniejsza niż tylko współwystępowanie.
Na przykład własna skuteczność jest predyktorem mniejszej
liczby wypalanych papierosów (palenie jest mierzone trzy
tygodnie po pomiarze własnej skuteczności).
Proces zmiany zachowań zdrowotnych (process of health
behavior change)
Zakłada, że zachowania ulegają pewnym przewidywalnym
wahaniom, a wahania te są zależne od czynników spo-
łeczno-poznawczych. W procesie zmiany zachowań występują
odrębne jakościowo fazy zmiany zachowania. Zakłada się,
że występują one w określonej kolejności. Dla porównania,
219
w modelach niezakładających, iż zmiana zachowania jest
procesem, na zachowanie zawsze oddziałują te same czynniki
i zależnie od ich intensywności zachowanie jest bardziej lub
mniej intensywne (na przykład teoria społeczno-poznawcza)..
Skuteczność w inicjowaniu zachowań (preaction self-effi-
cacY)
Przekonania jednostki o tym, iż jest w stanie zainicjować
dane zachowanie, nawet jeśli pojawią się różne przeszkody
(specyficzne dla okresu formułowania intenq'i). Przykładem
jest twierdzenie Jestem w stanie zacząć biegać trzy razy
w tygodniu, nawet jeśli będzie to wymagać: (a) kupna
nowych butów, (b) znalezienia odpowiednią’ dla mnie trasy
(c) rezygnacji z oglądania ulubionego serialu”. Jest to rodzaj
własnej skuteczności, istotny dla sformułowania intenqi.
Im silniejsza skuteczność w inicjowaniu działania, tym
bardziej prawdopodobne, że jednostka sformułuje intencję (.od
przyszłego tygodnia zamierzam zacząć regularnie biegać").
Skuteczność w ograniczaniu nawrotów (recovery self-effi-
cacY)
Przekonania jednostki o tym, że nawet jeśli zdarzy się
chwilowe odejście od realizacji wyznaczonego celu (na
przykład palacz zapala jednego papierosa po miesięcznej
abstynencji), to nadal jest ona w stanie powrócić do
utrzymania wybranego zachowania (na przykład Jestem
w stanie wrócić do niepalenia, nawet jeśli zdarzyło mi się
zapalić kilka papierosów na przyjęciu u znajomych"). Ten
rodzaj przekonań jest istotny dla ograniczania nawrotów do
starych nawyków. Im silniejsza skuteczność w ograniczaniu
nawyków, tym nawrót jest mniej intensywny (na przykład
palacz, który rzucił palenie, powraca do nałogu, ale pali
podczas nawrotu mniej papierosów).
Skuteczność w utrzymywaniu zachowań (maintenance
sełf-efficacy)
Przekonania jednostki o tym, że jest w stanie utrzymać
zainicjowane zachowanie, nawet jeśli pojawiają się różne
przeszkody (specyficzne dla okresu utrzymywania zacho­
wania). Przykładem jest twierdzenie Jestem w stanie
kontynuować regularne bieganie, nawet jeśli: (a) miałem dużo
stresów w pracy, (b) czuję się przygnębiony, (c) nie widzę
pozytywnych efektów biegania". Ten rodzaj przekonań jest
istotny dla jak najdłuższego utrzymania nowego zachowania.
Im silniejsza skuteczność w utrzymywaniu zachowania,
tym większe prawdopodobieństwo kontynuowania realizaqi
wyznaczonych celów.
Spostrzegane ryzyko (risk perception)
Dzielone jest na ogół na względne i bezwzględne. Przedsta­
wione w tej książce badania dotyczą przede wszystkim spo­
strzeganego ryzyka względnego, czyli przekonania jednostki
na temal tego, jak duże jest prawdopodobieństwo, że w porów­
naniu z innymi osobami (tej samej płci i w tym samym wieku)
dozna negatywnych konsekwencji zachowania. Spostrzegane

220
względne ryzyko zazwyczaj odnoszone jest do zachowań szko­
dliwych dla zdrowia (takich jak palenie papierosów, używanie
narkotyków) lub braku zachowań sprzyjających zdrowiu (na
przykład niewykonywanie badań przesiewowych, prowadzenie
siedzącego trybu życia). Większość badań dowodzi, że ludzie
spostrzegają swoje ryzyko jako niższe niż przeciętne (na
przykład „W porównaniu z innymi osobami tej samej ptci
i w tym samym wieku moje szanse zachorowania na raka
ptuc są zdecydowanie poniżej średniej”). Spostrzegane ryzyko
odgrywa pewną rolę w tazie motywacyjnej, gdy formułowane
są intencje o zmianie zachowania. Im wyższy jego poziom,
tym mniejsze prawdopodobieństwo sformułowania intencji
(.Zamierzam rzucić palenie”).
Teoria społeczno-poznawcza (Sociat-Cognitve Theorÿ)
Jedna z najbardziej wpływowych teorii wyjaśniających, w jaki
sposób dochodzi do zmiany zachowań. Została sformułowana
w latach siedemdziesiątych przez Alberta Bandurę. Założył
on, że zachowanie jednostki zależy od jej przekonań o własnej
skuteczności. Skuteczna osoba jest w stanie działać zgodnie
z wyznaczonym sobie celem, nawet gdyby na drodze do
jego realizacji pojawiły się różne przeszkody. Jest to model
teoretyczny, który zakłada brak faz: zachowanie zależy po
prostu od własnej skuteczności, a także od oczekiwahych
zysków i strat.
Utrzymywanie zachowania (maintenance)
Stałe powtarzanie wybranego' zachowania przez pewien
okres. Częstość powtarzania zależy od rodzaju zachowa­
nia. W wypadku utrzymywania prozdrowotnej diety dotyczy
ono jedzenia pokarmów składających się w odpowiednich
ilościach z cukrów, tłuszczów i białek podczas każdego
posiłku. W wypadku utrzymywania aktywności fizycznej
utrzymywanie dotyczy uprawiania umiarkowanie intensywnych
ćwiczeń co najmniej trzy razy w tygodniu. Z kolei w wypadku
BSE utrzymywanie dotyczy comiesięcznego wykonywania
samobadania.
Własna skuteczność (self-efficacy)
Przekonania jednostki, które według wielu teorii bezpośrednio
wpływają na zachowanie. Ich głównym składnikiem jest
sąd „potrafię, jestem w stanie to zrobić”. Drugim ważnym
komponentem są przeszkody spostrzegane jako konieczne do
pokonania, na przykład Jestem w stanie prowadzić aktywny
tryb życia, nawel jeśli wymaga to przeorganizowania mojego
czasu pracy”. Źródłem tych przekonań są doświadczenia
|ednostki (własne zachowanie i obserwacja modeli), a także
perswazja ze strony autorytetów i pozytywne stany emocjo­
nalne. Przekonania o własnej skuteczności mogą mleć różny
stopień ogólności. Ogólność ta odnosi się do zachowań. Na
przykład bardzo ogólne stwierdzenie może brzmieć: Jestem
w stanie radzić sobie z różnymi trudnościami”; twierdzenie
o umiarkowanym poziomie szczegółowości - Jestem w stanie
zdrowo się odżywiać, pomimo że moja rodzina je tradycyjne
posiłki”, a twierdzenie o wysokim stopniu 'szczegółowości
- Jestem w stanie jeść codziennie produkty bogate we
SŁOWNIK 221
ZMIANA ZACHOWAŃ ZDROWOTNYCH
Zachowania zdrowotne (health behavioi) przeprowadzanie samobadania piersi (raz w miesiącu bądź
włóknik trzy razy dziennie, nawet jeśli moja rodzina unika
Działania jednostki, które (zgodnie z wynikami badań) ko­ rzadziej). Działania niekorzystne dla zdrowia to na przykład
takich produktów”. Najczęściej bada się zależności między
rzystnie lub niekorzystnie wpływają na jej zdrowie. Działania palenie tytoniu lub nieużywanie pasów bezpieczeństwa
zmianą zachowań zdrowotnych a własną skutecznością
sprzyjające zdrowiu to na przykład uprawianie umiarkowanej podczas Jazdy samochodem.
o umiarkowanej szczegółowości. Silne przekonania o własnej
skuteczności wpływają na angażowanie się w zachowania aktywności fizycznej trzy razy w tygodniu przez 20 minut lub
prozdrowotne i odchodzenie od zachowań szkodliwych dla
zdrowia.
Wskaźniki dopasowania modelu (fit indices)
Grupa współczynników w modelowaniu strukturalnym, na
podstawie których przyjmuje się lub odrzuca hipotezę, że
model teoretyczny oraz zebrane dane pasują do siebie.
Wskaźniki te mają określone wartości krytyczne, po których
uwzględnieniu badacz podejmuje decyzję o tym, czy model
można przyjąć, czy raczej należy go odrzucić. W przepro­
wadzonych badaniach w celu oceny dobroci dopasowania
wykorzystano takie wskaźniki, jak x 2, GFI, TLI, CFI
oraz RMSEA. Do wskaźników stosunkowo trafnych przy
małych próbach (poniżej 500 osób) zalicza się CFI, RMSEA,
x 2, x 2/df (por. Hu, Bender, 1995). Wartość x 2 powinna
być jak najmniejsza (Arbuckle, 1997), ale jednocześnie po
podzieleniu przez stopnie swobody powinna wynosić między 1
a 2, choć dopuszcza się wartości między 2 a 5 (Bollen, 1989);
wartość x 2 powinna być również nieistotna, zwłaszcza przy
bardzo małych próbach (niewiele powyżej 50 osób). Na ogół
przyjmuje się, że w wypadku rekomendowanych wskaźników
(np. CFI, GFI, TLI) wartości między 1 a 0,90 świadczą
o dobrym lub akceptowalnym dopasowaniu danych do modelu.
W wypadku RMSEA wartość współczynnika powinna być
bliska lub mniejsza od 0,05, ale dopuszczalne są także
wartości poniżej 0,09 (por. Hoyle, Panter, 1995).
Wzorce nieciągłości (discontinuity pattemś)
Krytyczne podejście do procesualnych i fazowych modeli
zmiany zachowania autorstwa Stephena Suttona. Uważa
on, że jeśli rola danej zmiennej (na przykład własnej
skuteczności) równomiernie wzrasta (lub maleje) w procesie
zmiany zachowania, to zakładanie procesu lub faz zmiany
zachowania jest zbędne i arbitralne. Jest to jedynie zakładanie
umownych granic w zmianie zachowania, niewyjaśniające
niczego nowego. Zachowanie zmienia się po prostu zależnie
od siły określonych zmiennych. Jeśli natomiast można
wyodrębnić jakościowo różne okresy zachowania, w których
oddziałują inne zmienne (to jest w każdym okresie Inny
jest zestaw zmiennych oddziałujących na zachowanie), wtedy
należy mówić o wzorcach nieciągłości. Ich obecność dowodzi,
że warto wyróżnić fazy zmiany zachowań zdrowotnych, które
nie są wówczas arbitralne. Podejście to ma bardzo ważne im­
plikacje praktyczne. Jeśli psycholog przyjmie, że zachowanie
zmienia się zgodnie z wzorcami ciągłości, usiłując zmienić
zachowanie klientów, zawsze będzie oddziaływał w ten sam
sposób, niezależnie od tego, czy klient chce rozpocząć nowe
zachowanie, czy walczy z nawrotem. Jeśli natomiast przyjmie
założenie zgodne z wzorcami nieciągłości, w zależności od
tego, czy klient inicjuje zachowanie, czy walczy z nawrotem,
będzie wzmacniał inne różne jego przekonania.
 Bibliografia

Aarts, H., Dijksterhuis, A. (2000). Habits asknowledge structures: Automaticity in goal-directed behavior.
Journal o f Personality and Social Psychology, 78, 53-63.
Abdullah, A. S. M., Fielding, R., Hedley, A. J. (2002). Patterns of cigarette smoking, alcohol use and other
substance use among Chinese university students in Hong Kong. American Journal of Addictions,
11, 235-246.
Abelson,.R. P. (1976). Script processing in attitude formation and decision-making. W: J. S. Carrol, J. W.
Payne (red.), Cognition and social behavior (s. 34—45). Hillsdale, NJ; Erlbaum.
Abraham, C., Sheeran, P., Norman, P., Conner, M., De Vries, N., Otten, W. (1999). When good intentions
are not enough: Modeling postdedsional cognitive correlates of condom use. Journal of Applied Social
Psychology, 29, 2591-2612.
Ajzen, I. (1991). The theory of planned behavior. Organizational Behavior and Human Decision Processes,
50, 179-211.
Ajzen, I. (2002). Constructing a TpB questionnaire: Conceptual and methodological considerations.
Uzyskane dnia 15 marca 2003 roku z: http://www.people.umass.edu/aizen/.
Ajzen, I., Fishbein, M. (1980). Understanding attitudes and predicting social behavior. Englewood Cliffs,
NJ: Prentice Hall.
Allsop, S., Saunders, B., Phillips, M. (2000). The process of relapse in severely dependent male problem
drinkers. Addiction, 95, 95-106.
American Cancer Society (2002). Cancer facts and figures 2002. Uzyskane dnia 20 sierpnia 2002 z:
http://www.cancer.org.
American Cancer Society (2003). Cancer facts and figures 2003. Uzyskane dnia 30 maja 2003 roku z:
http://www.cancer.org/docroot/STT/stt_0.asp.
Anderson, E. S., Winett, R. A., Wójcik, J. R. (2000). Social-cognitive determinants of nutrition behavior
among supermarket food shoppers: A structural equation analysis. Health Psychology, 19, 479-486.
Arbuckle, J. L., Wothke, W. (1997). Amos users’guide. Version 3.6. Chicago, IL: Small Waters Corporation.
Arbuckle, J. L., Wothke, W. (1999). Amos 4.0 user guide. Chicago, IL: Small Waters Corporation.
Armitage, C. J., Arden, M. A. (2002). Exploring discontinuity pattern in the transtheoretical model: An
application of the theory of planned behaviour. British Journal of Health Psychology, 7, 89-103.
Armitage, C. J., Conner, M. (1999a). Distinguishing perceptions of control form self-efficacy: Predicting
consumption of low fat diet using the theory of planned behavior. Journal of Applied Social Psychology,
29, 72-90.
Armitage, C. J., Conner, M. (1999b). Predictive validity of the theory of planned behaviour: The role of
questionnaire format and social desirability. Journal of Community and Applied Social Psychology, 9,
261-272.
Armitage, C. J., Conner, M. (2002). Social cognition models and health behaviour A structured review.
Psychology and Health, 15, 173-189.
 224 BIBLIOGRAFIA
Armitage, C. J., Povey, R., Arden, M. A. (2003). Evidence for discontinuity patterns across the stages of
change: A role for attitudinal ambivalence. Psychology and Health, 18, 373-386.
Azar, B. (2000). Online experiments: ethically fair or fold? Monitor on Psychology, 31, 31-35.
Bagozzi, R. P., Edwards, E. A. (1998). Goal setting and goal pursuit in the regulation of body weight.
Psychology and Health, 13, 593-621.
Bagozzi, R. P., Edwards, E. A. (2000). Goal setting and goal pursuit in the regulation of body weight. W: P.
Norman, C. Abraham, M. Conner (red.), Understanding and changing health behavior (s. 261-291).
Amsterdam: Harwood Academic Publishers.
Bagozzi, R. P., Warshaw, P. R. (1990). Trying to consume. Journal o f Consumer Research, 17, 127-140.
Baile, W. F., Bigelow, G. E., Gottlieb, S. H., Stitzer, M. L., Sactor, J. D. (1982). Rapid resumption
of cigarette smoking following myocardial infarction: Inverse relation to MI severity. Addictive
Behaviours, 7 , 373-380.
Bandura, A. (1977). Self-efficacy: Toward a unifying theory of behavioral change. Psychological Review,
84, 191-215.
Bandura, A. (1992). Self-efficacy mechanism in psychobiological functioning. W: R. Schwarzer (red.),
Self-efficacy: Thought control of action (s. 355-394). Washington, DC: Hemisphere.
Bandura, A. (1997). Self-efficacy: The exercise o f control. New York: Freeman.
Bandura, A. (2000a). Exercise of human agency through collective efficacy. Current Directions of
Psychological Science, 9, 75-78.
Bandura, A. (2000b). Cultivate self-efficacy for personal and organizational effectiveness. W: E. A. Locke
(red.). The Blackwell handbook of principles of organizational behavior (s. 120-136). Oxford, UK:
Blackwell.
Bandura, A. (2001). Social cognitive theory: An agentic perspective. Annual Review o f Psychology, 52,
1-26.
Bandura, A., Barbaranelli, C., Caprara, J. V, Pastorelli, C. (2002). Self-efficacy beliefs as shapers of
children’s aspirations and career trajectories. Child Development, 72, 178-206.
Banks, S. M., Salovey, P., Greener, S., Rothman, A. J., Moyer, A., Beauvais, J., Epel, E. (1995). The effects
of message framing on mammography utilization. Health Psychology, 14, 178-184.
Baranowski, T., Weber Cullen, K., Baranowski, J. (1999). Psychosocial correlates of dietary intake:
Advancing dietary interventions. Annual Review of Nutrition, 19, 17-40.
Becker, M. H., Rosenstock, I. M. (1987). Comparing social learning theory and the health belief model.
W: W. B. Ward (red.), Advances in health education and promotion (L 2, s. 245-249). Greenwich, CT:
JAI.
Bennett, P., Mayfield, T., Norman, P., Lowe, R., Morgan, M. (1999). Affective and social cognitive
predictors of behavioral change following first myocardial infraction. British Journal o f Health
Psychology, 4, 247-256.
Berkman, L. D., Syme, S. L. (1979). Social networks, host resistance and mortality. A nine year follow-up
of Alameda County residents. American Journal o f Epidemiology, 1 0 9 , 186-204.
Blalock, S. J., DeVellis, R. E, Giorgino, K. B., DeVellis, B. M., Gold, D., Dooley, M. A., Anderson, J. B.,
Smith, S. L. (1996). Osteoporosis prevention in premenopausal women: Using a stage model approach
to examine the predictors of behavior. Health Psychology, 15, 84-93.
Bock, B. C., Albrecht, A. E., Traficante, R. M., Clark, M. M., Pinto, B. M., Tilkemeier, P., Marcus, B. H.
(1997). Predictors of exercise adherence following participation in a cardiac rehabilitation program.
International Journal of Behavioral Medicine, 4, 60-75.
Bock, B. C., Marcus, B. H., Pinto, B. M., Forsyth, L. H. (2001). Maintenance of physical activity following
an individualized motivationally tailored intervention. Annals of Behavioral Medicine, 23, 79-87.
Booth, M. L., Owen, N., Bauman, A., Clavisi, O., Leslie, E., (2000). Social-cognitive and perceived
environmental influences associated with physical activity in older Australians. Preventive Medicine,
3 1 , 15-22.
Bollen, K. A. (1989). Structural equations with latent variables. New York: Wiley.
BIBLIOGRAFIA 225
Borrayo, E. A., Jenkins, S. R. (2001). Feeling indecent: Breast cancer screening resistance of
Mexican-descent women.Journal of Health Psychology, 6, 537-549.
Bosse, M. J., McKenzie, E. J., Kellam, J. E, Burgess, A. R., Webb, L. X., Swiontkowski, M. F., Sanders,
R. W., Jones, A. L., MacAndrew, M. P., Patterson, B. M., McCarthy, M. L., Travison, T. G., Castillo,.
R. C. (2002). An analysis of outcomes of reconstruction or amputation after leg-threatening injuries.
New England Journal of Medicine, 3 4 7 , 1924-1931.
Bouton, M. E. (2000). A learning theory perspective on lapse, relapse, and maintenance of behavior
change. Health Psychology, 19 (suplement 1), 57-63.
Bowen, A. M., Williams, M., McCoy H. V., McCoy, C. B. (2001). Crack smokers’ intention to use condoms
with loved partners: Intervention development using the theory of reasoned action, condom beliefs,
and processes of change. AIDS Care, 1 3 , 16-20,
Brain, K., Norman, P., Gray, J., Mansel, R. (1999). Anxiety and adherence to breast self-examination in
women with history of breast cancer. Psychosomatic Medicine, 6 1 , 181-187.
Brandstaetter, V., Lengfelder, A., Gollwitzer, P. M. (2001). Implementation intentions and efficient action
initiation. Journal of Personality and Social Psychology, 81, 946-960.
Brassington, G. S., Atienza, A. A., Perczek, R. E., DiLorenzo, T. M., King, A. C. (2002). Intervention-
-related cognitive versus social mediators of exercise adherence in the elderly. American Journal of
Preventive Medicine, 23, 80-86.
Browne, M. W., Cudeck, R. (1993). Alternative ways of assessing model fit W: K. A. Bollen, J. S. Long
(red.), Testing structural equation models (s. 136-162). Newbury Park, CA: Sage.
Brunner, E., Stallone, D., Juneja, M., Bingham, S., Marmot M. (2001). Dietary assessment win Whitehall
II: comparison of 7 d diet diary and food-frequency questionnaire and validity against biomarkers.
British Journal of Nutrition, 83, 405-414.
Cady, B., Steele, G., Marrow, M., Gardner, B., Smith, B., Lee, N., Lawson, H., Winchester, D. (1998).
Evaluation of common breast problems. A Cancer Journal for Clinicians, 48, 49-63.
Calabrese, E., Baldwin, L. (2003). Toxicology rethinks its central belief. Nature, 421, 961-962.
Calisir, F., Lehto, M. R. (2002). Young drivers’ decision making and safety belt use. Accident Analysis
and Prevention, 34, 793-804.
Calnan, M., Rutter, D. R. (1988). Do health beliefs predict health behaviour? A follow-up analysis of
breast self-examination. Social Science and Medicine, 26, 463-465.
Cecil, H., Pinkerton, S. D. (2000). Magnitude: An important dimension of self-efficacy. Journal of Applied
and Social Psychology, 30, 1243-1267.
Center for Disease Control (1999). Physical activity and health. A report of the Surgeon General. Uzyskane
dnia 22 maja 2003 roku z: http://www.cdc.gov/nccdphp/sgr.htm.
Cervone, D. (1997). Social-cognitive mechanisms and personality coherence: Self-knowledge, situational
beliefs, and cross situational coherence in perceived self-efficacy. Psychological Science, 8, 43-50.
Champion, V. L. (1990). Breast self examination in women 35 and older: A prospective study. Journal of
Behavioral Medicine, 13, 523-530.
Cieślak, R. (2004). Wsparcie społeczne - problemy i techniki pomiaru. W: H. Sęk, R. Cieślak (red.),
Wsparcie społeczne, stres i zdrowie (s. 106-122). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Cinciripini, P. M., Wetter, D. W., Fouladi, R. T., Blalock, J. A., Carter, B. L., Cincinpini, L. G., Baile, W. F.
(2003). The effects of depressed mood on smoking cessation: Mediation by postcessation self-efficacy.
Journal of Consulting and Clinical Psychology, 71, 292-301.
Clark, M. M., Abrams, D. B., Niaura, R. S., Eaton, C. A., Rossi, J. S. (1991). Self-efficacy in weight
management. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 59, 739-744.
Clark, M. M., Becker, M. H. (1998). Theoretical models and strategies for improving adherence and
disease management. W: S. A. Shumaker, E. B. Schron, J. K. Ockene, W. L. McBee (red.), The
handbook of health behavior change (s. 5-32). New York: Springer.
Clemow, L., Stoddard, A. M., Costanza, M. E., Haddad, W. P., Luckmann, R., White, M. J., Klaus, D. (2000).
Underutilizers of mammography screening today: Characteristics of women planning, undecided
about and not planning a mammogram. Annals of Behavioral Medicine, 22, 80-88.
 226 BIBLIOGRAFIA
Cohen, L. M., McCarthy, D. M., Brown, S. A., Myers, M. G. (2002). Negative affect combined with
smoking outcome expectancies to predict smoking behavior over time. Psychology of Addictive
Behaviors, 16, 91-97.
Cohn, L. D., Hernandez, D., Byrd, T., Cortes, M. (2002). A program to increase seat belt use along the
Texas-Mexico border.American Journal of Public Health, 92, 1918-1920.
Collins, L. M., Schafer, J. L., Kam, C. M. (2001). A comparison of inclusive and restrictive strategies on
modem missing data procedures. Psychological Methods, 6, 330-351.
Conn, V S. (1997). Older women: Social cognitive correlates of health behaviour. Women and Health, 26,
71-85.
Conner, M., Armitage, C. J. (1998). Extending the theory of planned behavior: A review and avenues for
further research. Journal of Applied Social Psychology, 2 8 , 1429-1465.
Contento, I. R., Randell, J. S., Basch, C. E. (2002). Review and analysis of education measures used in
nutrition education intervention research. Journal of Nutrition Education and Behavior, 34, 2-25.
Cooper, A., Delmonico, D. L., Burg, R. (2000). Cybersex users, abusers, and compulsives. New findings
and implications. Sexual Addiction and Compulsivity, 7, 5-29.
Copeland, A. L., Brandon, T. H., (2000). Testing the casual role of expectancies in smoking motivation
and behavior. Addictive Behaviors, 25, 445-449.
Corbin, W. R., McNair, L. D., Carter, J. A. (2001). Evaluation of a treatment-appropriate cognitive ■
intervention for challenging alcohol outcome expectancies. Addictive Behaviors, 26, 475-488.
Coumeya, K. S., Plotnikoff, R. C., Hotz, S. B., Birkett, N. J. (2001). Predicting exercise stage transitions
over two consecutive 6-month periods: A test of the theory of planned behavior in a population-based
sample. British Journal of Health Psychology, 6, 135-150.
Das, E. H. H. J., de Wit, J. B. F., Stroebe, W. (2003). Fear appeals motivate acceptance of action
recommendations: Evidence for a positive bias in the processing of persuasive message. Personality
and Social Psychology Bulletin, 29, 650-664.
De Vries, H., Mudde, A., Dijkstra, A. (2000). The attitude-social influence-efficacy model applied to the
prediction of motivational transitions in the process of smoking cessation. W: P. Norman, C. Abraham,
M. Conner (red.), Understanding and changing health behavior (s. 165-187). Amsterdam: Harwood
Academic Publishers.
DeVellis, B. M., DeVellis, R. E (2000). Self-efficacy and health. W: A. Baum, T. A. Revenson, J. E. Singer
(red.), Handbook of health psychology (s. 235-247). Mahwah, NJ: Erlbaum.
DiClemente, C. C., Prochaska, J. O., Gibertini, M. (1985). Self-efficacy and the stages of self-change of
smoking. Cognitive Therapy and Research, 9, 181-200.
Dijksterhuis, A., Spears, R., Lepinasse, V (2001). Reflecting and deflecting stereotypes: Assimilation and
contrast in impression formation and automatic behaviour. Journal of Experimental Social Psychology,
37, 286-299.
Dijkstra, A., Bakker, M., De Vries, H. (1997). Subtypes within a precontemplating sample of smokers:
A preliminary extension of the stages of change. Addictive Behaviors, 22, 327-337.
Dijkstra, A., Borland, R. (2003). Residual outcome expectations and relapse in ex-smokers. Health
Psychology, 22, 340-346.
Dijkstra, A., Brosschot, J. (2003). Worry about health in smoking behaviour change. Behavior Research
and Therapy, 4 1 , 1081-1092.
Dijkstra, A., De Vries, H. (2000). Self-efficacy expectations with regard to different tasks in smoking
cessation. Psychology and Health, 15, 501-511.
Dijkstra, A., De Vries, H., Roijackers, J. (1998). Long-term effectiveness of computer- generated tailored
feedback in smoking cessation. Health Education Research, 13, 207-214.
Dijkstra, A., De Vries, H., Roijackers, J., van Breukelen, G. (1998). Tailoring information to enhance
quitting in smokers with low motivation to quit: Three basic efficacy questions. Health Psychology,
17, 513-519.
Diloiro, C., Dudley, W. N., Kelly, M., Soet, J. E., Mbwara, J., Sharpe Potter, J. (2001). Social cognitive
correlates of sexual experience and-condom use among 13 through 15-year-old adolescents. Journal
of Adolescent Health, 29, 208-216.
BIBLIOGRAFIA 227
Dolcini, M. M., Adler, N. E., Lee, P., Bauman, K. E. (2003). An assessment of the validity of adolescent
self-reported smoking using three biological indicators. Nicotine and Tobacco Research, 5, 473-483.
Domelas, E. A., Sampson, R. A., Gray, J. E, Walters, D., Thompson, P. D. (2000). A randomized controlled
trial of smoking cessation counseling after myocardial infarction. Preventive Medicine, 30, 261-268.
Douglas, M. (1994). Risk and blame-. Essays in cultural theory. London: Routledge.
Drapkin, R. G., Wing, R. R., Shiftman, S. (1995). Responses to hypothetical risk situations: Do they predict
weight loss in a behavioral treatment program or the context of dietary lapses? Health Psychology,
14, 427-434.
Enders, C. K., Bandalos, D. L. (2001). The relative performance of full information maximum likelihood
estimation for missing data in structural equation models. Structural Equation Modeling, 8, 430-457.
Europa Donna Warszawa (Producent), Polski Komitet do Walki z Rakiem (Producent) (2000).
Samobadanie piersi. Zrób to sama! [Film]. (Dostępne w: Europa Donna Warszawa, Instytut Onkologii,
ul. Roentgena 5, Warszawa).
Evers, K. E., Prochaska, J. M., Prochaska, J. O., Driskell, M. M., Cummins, C. O., Velicer, W. E (2003).
Strengths and weaknesses of health behavior change programs in the Internet Journal of Health
Psychology, 8, 63-70.
Fembach, M. (2001). The impact of a media campaign on cervical screening knowledge and self-efficacy.
Journal of Health Psychology, 7, 85-97.
Ferrari, J. R., Johnson, J. L., McCown, W. G. (1995). Procrastination and task avoidance. New York:
Plenum Press.
Finnegan, D. L., Suler, J. R. (2001). Psychological factors associated with maintenance of improved health
behaviors in postcoronary patients. The Journal of Psychology, 119, 87-94.
Fiorentine, R-, Hillhouse, M. P. (2001). The addicted-self model: An explanation of „natural” recovery.
Journal of Drug Issues, 31 , 395-424.
Fishbein, M. (2000). The role of theory in HTV prevention. AIDS Care, 12, 273-278.
Fontaine, K. R., Cheskin, L. J. (1997). Self-efficacy attendance, and weight loss in obesity treatment.
Addictive Behavior, 22, 567-570.
Foster, R. S., Worden, J. K, Constanza, M. C., Solomon, L. J. (1992). Clinical breast examination and
breast self-examination. Cancer, 69, 1992-1998.
Fotheringham, M. J., Owies, D., Leslie, E., Owen, N. (2000). Interactive health communication in
preventive medicine: Internet-based strategies in teaching and research. American Journal of
Preventive Medicine, 19, 113-120.
Fournier, M., De Ridder, D., Bensing, J. (2002). Optimism and adaptation to chronic disease: The role of
optimism in relation to self-care options of type 1 diabetes melhtus, rheumatoid arthritis and multiple
sclerosis. British Journal of Health Psychology, 7, 409-432.
Gerrard, M., Gibbons, E X., Vande Lune, L. S., Pexa, N. A., Gano, M. L. (2002). Adolescents’
substance-related risk perceptions: Antecedents, mediators, and consequences. Risk Decision and
Policy, 7, 175-191.
Giner-Sorolla, R. (2001). Guilty pleasures and grim necessities: Affective attitudes in dilemmas of
self-control. Journal of Personality and Social Psychology, 80, 206-221.
Gioia, D. A., Manz, C. C. (1985). Linking cognition and behavior: A script processing interpretation of
vicarious learning. Academy of Management Review, 10, 527-539.
Goldberg, J. H., Halpem-Flesher, B. L., Millstein, S. G. (2002). Beyond invulnerability: The importance
of benefits in adolescents’ decision to drink alcohol. Health Psychology, 21, 477-484.
Gollwitzer, P. M. (1993). Goal achievement The role of intentions. W: W. Stroebe, M. Hewstone (red.),
Handbook of motivation and cognition, ( t 2, s. 53-92). New York: Guilford.
Gollwitzer, P. M. (1996). The volitional benefits of planning. W: P. M. Gollwitzer, J. A. Bargh (red.),
The psychology of action: Linking cognition and motivation to behavior (s. 187-312). New York: Gui Lford.
Gollwitzer, R M. (1999). Implementation intentions: Strong effects of simple plans. American Psychologist,
54, 493-503.
 228 BIBLIOGRAFIA
Gollwitzer, P. M., Bayer, U. (1999). Deliberative versus implemental mindsets in the action control.
W: S. Chaiken, Y. Trope (red.), Dual process theories in social psychology (s. 403-422). New York:
Guilford.
Gollwitzer, P. M., Brandstatter, V (1997). Implementation intention and effective goal pursuit. Journal of
Personality and Social Psychology, 73, 186-199.
Gollwitzer, P. M., Oettingen, G. (2000). The emergence and implementation of health goals. W: P. Norman,
C. Abraham, M. Conner (red.), Understanding and changing health behavior (s. 229-260). Amsterdam:
Harwood Academic Publishers.
Gollwitzer, P. M., Schaal, B. (1998). Meta-cognition in action: The importance of implementation
intentions. Personality and Social Psychology Review, 2, 124-136.
Goodrick, G. K., Pendleton, V R., Kimball, K. T., Poston, W. S. C., Reeves, R. S., Foreyt, J. P. (1999).
Binge eating severity, self-concept, dieting self-efficacy and social support during treatment of binge
eating disorder. International Journal of Eating Disorders, 26, 295-300.
Gosling, S. D., Vazire, S., Srivastava, S., John, 0. P. (2004). Should we trust web-based studies?
A comparative analysis of six preconceptions about internet questionnaires. American Psychologist,
59, 93-104.
Green, B. B., Taplin, S. H. (2003). Breast cancer screening controversies. Journal of the American Board
of Family Practice, 16, 233-241.
Gruder, C. L., Mermelstein, R. J., Kirkendol, S., Hedeker, D., Wong, S. C., Schreckengost, J., Wamecke,
R. B., Burzette, R., Miller, T. Q. (1993). Effects of social support and relapse prevention training as
adjuncts to a televised smoking-cessation intervention. Journal of Consulting and Clinical Psychology,
61, 113-120.
Gulliver, S. B., Hughes, J. R., Solomon, L. J., Dey, A. N. (1995). An investigation of self-efficacy, partner
support and daily stresses as predictors of relapse to smoking in self-quitters. Addiction, 9 0 , 767-772.
Gura, T. (2003). Obesity drug. Pipeline not so fat. Science, 299, 849-852.
Gwaltney, C. J., Shiftman, S., Norman, G. J., Paty, J. A., Kassel, J. D., Gnys, M., Hickcox, M., Waters,
A., Balabanis, M. (2001). Does smoking abstinence self-efficacy vary across situations? Identifying
context-specificity within the Relapse Situation Efficacy Questionnaire. Journal o f Consulting and
Clinical Psychology, 69, 516-527.
Gwaltney, C. J., Shiftman, S., Paty, J. A., Liu, K. S., Kassel, J. D., Gnys, M., Hickcox, M. (2002). Using
self-efficacy judgements to predict characteristics of lapses to smoking. Journal o f Consulting and
Clinical Psychology, 7 0 , 1140-1149.
Hackshaw, A. K., Paul, E. A. (2003). Breast self-examination and death from breast cancer:
A meta-analysis. British Journal of Cancer, 8 8 , 1047-1053.
Hagger, M. S., Chatzisarantis, N. L. D., Biddle, S. J. H. (2002). Meta-analytic review of the theories of
reasoned action and planned behavior in physical activity: Predictive validity and the contribution of
additional variables. Journal of Sport and Exercise Psychology, 24, 3-32.
Hallal, J. (1982). The relationship of health beliefs, health locus of control, and self-concept to the practice
of breast self-examination in adult women. Nursing Research, 3 1 , 137-142.
Hardeman, W., Johnston, M., Johnston, D. W., Bonetti, D., Wareham, N. J., Kinmonth, A. L. (2002).
Application of the theory of planned behaviour in behaviour change interventions: A systematic
review. Psychology and Health, 17, 123-158.
Hawks, S. R., Gast, J. (1998). Weight loss management: A path lit darkly. Health Education and Behavior,
25, 371-382.
Healthy People 2010 (2000). Washington, DC: U.S. Department of Health and Human Services.
Heatherton, T. F., Kozlowski, L. T., Frecker, R. C., Fagerstrom, K. O. (1991). The Fagerstrom Test
for Nicotine Dependence: A revision of the Fagerstrom Tolerance Questionnaire. British Journal of
Addictions, 8 9 , 1119-1127.
Heckhausen, H. (1991). Motivation and action. Heidelberg: Springer.
Herzog, T. A., Abrams, D. B., Emmons, K. M., Linnan, L. (2000). Predicting increases to readiness to quit
smoking: A prospective analysis using the contemplation ladder.Psychology and Health, 15, 369-381.
BIBLIOGRAFIA 229
Heszen-Niejodek, I. (1995). Promocja zdrowia - próba systematyzacji z perspektywy psychologa.
Promocja Zdrowia. Nauki Społeczne i Medycyna, 5-6, 7-21.
Heszen-Niejodek I. (1996). Stres i radzenie sobie - główne kontrowersje. W: I. Heszen-Niejodek,
Z. Ratajczak (red.), Człowiek w sytuacji stresu (s. 12-43). Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu
Śląskiego.
Hewitt, M., Denman, S., Hayes, L., Pearson, J., Wallbanks, C. (2001). Evaluation of „Sun-safe”: A health
education resource for primary schools. Health Education Research, 16, 623-633.
Higgins, A., Conner, M. (2003). Understanding adolescent smoking: The role of the theory of planned
behaviour and implementation intentions. Psychology, Health and Medicine, 8 , 173-186.
Hodgkins, S., Orbell, S. (1998). Can protection motivation theory predict behaviour? A longitudinal test
exploring the role of previous behaviour. Psychology and Health, 1 3 , 237-250.
Hoyle, R. H., Panter, A. T. (1995). Writing about structural equation models. W: R. H. Hole (red.),
Structural equation modeling: Concepts, issues, and applications (s. 159-176). Thousand Oaks, CA:
Sage.
Hu, L., Bentler, P. M. (1995). Evaluating model fit W: R. H. Hole (red.), Structural equation modeling:
Concepts, issues, and applications (s. 76-99). Thousand Oaks, CA: Sage.
Institute of Medicine of the National Academy (2002). Dietary reference intakes for energy, carbohydrate,
fiber, fat, fatty acids, cholesterol, protein and amino acids. Uzyskane dnia 12 maja 2003 roku z:
http://www.iom.edu.
Jansen, A. (1998). A learning model of binge eating: Cue reactivity and cue exposure. Behaviour Research
and Therapy, 36, 257-272.
Jeffery, R. W., Epstein, L. H., Wilson, G. T., Drewnowski. A., Stunkard, A. J., Wing, R. R. (2000).
Long-term maintenance of weight loss: Current status. Health Psychology, 19 (suplement 1), 5-16.
Joffe, H. (2003). Risk: From perception to social representation. British Journal of Social Psychology, 42,
55-73.
Jones, B. T., Corbin, W., Fromme, K. (2001). A review of expectancy theory and alcohol consumption.
Addiction, 96, 57-72.
Jones, F., Abraham, C., Harris, P., Schulz, J., Chrispin, C. (2001). From knowledge to action regulation:
Modeling the cognitive prerequisites of sun screen use in Australian and UK samples. Psychology
and Health, 1 6 , 191-206.
Jones, J. A., Eckhardt, L. E., Mayer, J. A., Bartholomew, S., Malcame, V L., Hovell, M. E, Elder, J. P.
(1993). The effects of an instructional audiotape on breast self-examination proficiency. Journal of
Behavioral Medicine, 16, 225-235.
Juczyński, Z. (1998). Poczucie własnej skuteczności jako wyznacznik zachowań zdrowotnych. Promocja
Zdrowia. Nauki Społeczne i Medycyna, 14, 54-63.
Kahneman, D. Slovic, P., Tversky, A. (1982). Judgement under uncertainty: Heuristics and biases.
Cambridge: Cambridge University Press.
Kearney, M. H., Rosal, M., Ockene, J. K., Churchill, L. C. (2002). Influences on older women’s adherence
to a low-fot diet in the women’s health initiative. Psychosomatic Medicine, 6 4 , 450-457.
Kelly, R. B., Zyzansky, S. J., Alemagno, S. A. (1991). Prediction of motivation and behavior change
following health promotion: Role of health beliefs, social support and self-efficacy. Social Science and
Medicine, 32, 311-320.
Kenny, D. A. (2000). Multiple group models. Uzyskane dnia 15 czerwca 2002 roku z:
http://users.rcn.com/dakenny/mgroupsJitm.
Kinne, S., Patrick, D. L., Maher, E. J. (1999). Correlates of exercise maintenance among people with
mobility impairments. Disability and Rehabilitation, 2 1 , 15-22.
Kitsantas, A. (2000). The role of self-regulation strategies and self-efficacy perceptions in successful
weight loss maintenance. Psychology and Health, 15, 811-820.
Roller, M., Heitmann, K., Kussmann, J., Lorenz, W. (1999). Symptom reporting in cancer patients
II: Relations to social desirability, negative affect, and self-reported health behaviors. Cancer, 86,
1609-1620.
 230 BIBLIOGRAFIA
Kraft, P., Sutton, S., Reynolds, H. M. (1999). The transtheoretical model of behaviour change: Are there
stages qualitatively different? Psychology and Health, 14, 433-450.
Kuhl, J. (1985). Volitional mediators of cognition-behavior consistency: Self-regulatory processes and
action versus state orientation. W: J. Kuhl, J. Beckman (red.), Action control. From cognition to behavior
(s. 101-128). New York: Springer.
Kuhl, J. (1986). Motivation and information processing. A new look at decision making, dynamic change
and action control. W: R. M. Sorrentino, E. T. Higgins (red.), Handbook of motivation and cognition
(s. 404—434). Chichester, UK: Wiley.
Kuhl, J. (1992). A theory of self-regulation: Action versus state orientation, self discrimination, and some
applications. Applied Psychology: A n International Review, 41, 97-129.
Kuhl, J., Beckmann, J. (red.).' (1985). Action control. From cognition to behavior. New York: Springer.
Leslie, E., Owen, N., Salmon, J. O., Bauman, A., Sallis, J. F., Lo, S. K. (1999). Insufficiently active
Australian college students: Perceived personal, social and environmental influences. Preventive
Medicine, 28, 20-27.
Leventhal, H., Singer, R., Jones, S. (1965). Effects of fear and specificity of recommendation upon
attitudes and behavior. Journal of Personality and Social Psychology, 2, 20-29.
Liou, D., Contento, I. R. (2001). Usefulness of psychosocial theory variables in explaining fat-related
dietary behavior in Chinese Americans: Association with degree of a c c u l t u r a t i o n . of Nutrition
Education, 22, 322-331.
Lipkus, I. M., Biradavoulu, M., Fęnn, K., Keller, P., Rimer, B. K. (2001). Informing women about their
breast cancer: Truth and consequences. Health Communication, 13, 205-226.
Litt, M. D., Kleppinger, A., Judge, J. O. (2002). Initiation and maintenance of exercise behavior in older
women: Predictors from the social learning model. Journal o f Behavioral Medicine, 25, 83-97.
Luszczynska, A. (w druku). Change of breast self-examination: The effects of intervention on enhancing
self-efficacy. International Journal of Behavioural Medicine.
Luszczynska, A., Diehl, M., Gutierrez-Dofia, B., Kuusinen, P., Schwarzer, R. (w druku). Self-regulation
as an individual difference variable: A five-country study. Personality and Individual Differences.
Luszczynska, A,. Gibbons, F. X., Piko, B., Tekozel, M. (w druku). Self-regulatory cognitions, social
comparison, perceived peers’ behaviors as predictors of nutrition and physical activity: A comparison
among adolescents in Hungary, Poland, Turkey and U.S. Maszynopis w recenzji. Psychology and
Health.
Luszczynska, A., Gutierrez-Dona, B., Schwarzer, R. (w druku). The general self-efficacy scale:
Multicultural validation studies. International Journal o f Psychology.
Luszczynska, A., Schwarzer, R. (2003). Planning and self-efficacy in the adoption and maintenance of
breast self-examination: A longitudinal study on self-regulatory cognitions, Psychology and Health,
18, 93-108
Luszczynska, A., Schwarzer, R. (w druku). Social cognitive theory. W: M. Conner, P. Norman (red.),
Predicting health behaviour (wyd. 2). Buckingham, UK: Open University Press.
Luszczynska, A., Sutton, S. (w druku). Attitudes and expectations. W: J. Kerr, R. Weitkunat, M. Moretti
(red.), The ABC o f behaviour change. A guide to successful disease prevention and health promotion.
Edinburgh, UK: Elsevier.
Luszczynska, A., Bogucka, M. (2002). Zapobieganie chorobom nowotworowym: dopasowanie działań
profilaktycznych do odbiorców programu. Nowiny Psychologiczne, 4, 66-75.
Maddux, J. E. (red.). (1995). Self-efficacy, adaptation, and adjustment: Theory, research, and application.
New York: Plenum
Maddux, J. E., Brawley, L., Boykin, A. (1995). Self-efficacy and health behavior. Prevention, promotion
and detection. W: J. E. Maddux (red.), Self-efficacy, adaptation, and adjustment: Theory, research, and
application (s. 173-202). New York: Plenum Press.
Maddux, J. E., Lewis, J. (1995). Self-efficacy and adjustment. Basic principles and issues. W: J. E. Maddux
(red.), Self-efficacy, adaptation, aridadjustment: Theory, research, and application (s. 37-68). New York:
Plenum Press.
BIBLIOGRAFIA 231
Magura, S., Goldsmith, D., Casriel, C., Goldstein, P. J., Lipton, D. S. (1987). Patient-regulated methadone
dose and optimal counseling in methadone maintenance. American Journal of the Addictions, 4 , 18-32.
Marcy, T. W., Stefanek, M., Thompson, K. M. (2002). Genetic testing for lung cancer: If physycians can
do it, should they? Journal of General Internal Medicine, 12, 946-951.
Marlatt, G. A. (2002). Harm reduction: Pragmatic strategies for managing high-risk behaviours. New York:
Guilford.
Marlatt, G. A., Baer, J. S., Quigley, L. A. (1995). Self-efficacy and addictive behavior. W: A. Bandura (red.),
Self-efficacy in chatting societies (s. 289-315). New York: Cambridge University Press.
Marlatt, G. A„ George, W. H. (1990). Relapse prevention and the maintenance of optimal health.
W: S. A. Shumaker, E. B. Schron, J. K. Ockene (red.), The handbook of health behavior change (s.
44-63). New York: Springer.
Marlatt, G. A., Gordon, J. R. (red.) (1985). Relapse prevention: Maintenance strategies in the treatment of
addictive behaviors. New York: Guilford.
Marx, J. (2003). Cellular warriors at the battle of the bulge. Science, 299, 846-849.
McAuley, E., Jerome, G. J., Marquez, D. X., Elavsky, S., Blissmer, B. (2003). Exercise efficacy in older
adults: Social, affective and behavioral influences. Annals of Behavioral Medicine, 2 5 , 1-7.
McCann, B. S., Bovbjerg, V E. (1998). Promoting dietary change. W: S. A. Shumaker, E. B. Schron,
J: K. Ockene i W. L. McBee (red.), The handbook of health behavior change (s. 166-188). New York:
Springer.
McKay, J. R., Merikle, E., Mulvaney, E D., Weiss, R. V, Koppenhaver, J. M. (2001). Factors accounting
for cocaine use two years following initiation of continuing care. Addiction, 96, 213-225.
Meyerowitz, B. E., Chaiken, S. (1987). The effect of message framing on breast self-examination
attitudes, intentions and behaviors. Journal of Personality and Social Psychology, 32, 500-510.
Mickalide, A. D., DiCapua, K., Paul, H. (2002). Ensuring the safety of school age passengers. British
Medical Journal, 3 2 4 , 1108-1109.
Mickey, R., Dursky, J., Worden, J., Danigelis, N. (1995). Breast cancer screening and associated factors
for low-income African-American women. Preventive Medicine, 24, 467-476.
Miller, P. M., Watkins, J. A., Sargent, R. G-, Rickert, E. J. (1999). Self-efficacy in overweight individuals
with binge eating disorder. Obesity Research, 7, 552-555.
Milne, S. E., Orbell, S. (2000). Can protection motivation theory predict breast self-examination?
A longitudinal test exploring the role of past behaviour. W: P. Norman, C. Abraham, M. Conner (red.),
Understanding and changing health behavior (s. 51-71). Amsterdam: Harwood Academic Publishers.
Milne, S., Orbell, S., Sheeran, P. (2002). Combining motivational and volitional interventions to promote
exercise participation: Protection motivation theory and implementation intentions. British Journal
o f Health Psychology, 7 , 163-184.
Mishra, S. I., Chavez, L. R., Magaqa, J. R., Nava, P., Burciaga-Valdez, R., Hubbell, F. A. (1998). Improving
breast cancer control among Latinas: Evolution of a theory-based educational program. Health
Education and Behavior, 2 5 , 653-670.
Moore, S. M., Barling, N. R., Hood, B. (1998). Predicting testicular and breast self-examination behaviour:
A test of the theory of reasoned action. Behaviour Change, 15, 41-49.
Motl, R. W., Dishman, R. K., Saundres, R. P., Dowda, M., Felton, G., Ward, D. S., Pate, R. R. (2002).
Examining social-cognitive determinants of intention and physical activity among Black and White
adolescent girls using structural equation modelling. Health Psychology, 21, 459-467.
Munafo, M., Johnstone, E., Murphy, M., Walton, R. (2001). New directions in the genetic mechanisms
underlying nicotine addiction. Addiction Biology, 6, 109-117.
Narodowa Koalicja do Walki z Rakiem (2002). Strona Narodowej Koalicji do Walki z Rakiem. Uzyskane
10 sierpnia 2002 roku z: www.rak.supermedia.pl.
Nash, J. M. (2003, 7 lipca). Cracking the fat riddle. Time, 162, 1.
Nelson, D. E. (1996). Validity of self-reported data on injury prevention behavior: Lessons from
observational and self-reported surveys of safety belt use in the US. Injury Prevention, 2, 67-69.

232 BIBLIOGRAFIA
Nies, M. A., Reisenberg, C. E., Chruscial H . L., Artibee, K. (2003). Southern women’s response to
walking intervention. Public Health Nursing, 20, 146-152.
Noe: Program psychoprofilaktyki dla młodzieży (1997). Warszawa: Państwowa Agencja Rozwiązywania
Problemów Alkoholowych.
O’Donohue, W. (red.) (1998). Learning and behavior therapy. Boston, MA: Allyn & Bacon.
O’Leary, A., Maibach, E., Ambrose, T. K., Jemmot HI, J. B., Celentano, D. D. (2000). Social cognitive
predictors of sexual risk behavior change among STD clinic patients. AID S and Behaviour, 4 , 309-316.
Ockene, J. K., Emmons, K. M., Mermelstein, R. J., Perkins, K. A., Bonollo, D. S., Voorhees, C. C., Hollis,
J. E (2000). Relapse and maintenance issues for smoking cessation. Health Psychology, 19 (suplement
1), 17-31.
Ogińska-Bulik, N. (1995). Program profilaktyki nikotynową dla przedszkolaków. Warszawa: Wydawnictwo
Instytutu Matki i Dziecka.
Ogińska-Bulik, N. (1999)./as7i zamierzasz schudnąć. Łódź: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno-
-Ekonomicznej.
Ogińska-Bulik, N., Juczyński, Z. (2001). Radzenie sobie ze stresem jako determinant redukcji nadwagi
u kobiet Studia Psychologiczne, 43, 23-31.
Omar-Fauzee, M. S., Pringle, A., Lavallee, D. (1999). Exercise behaviour change and the effect of lost
resources. Journal of Personal and Interpersonal Loss, 4, 281-293.
Orbell, S., Hodgkins, S., Sheeran, P. (1997). Implementation intentions and the theory of planned behavior.
Personality and Social Psychology Bulletin, 23, 945-954.
Orth-Gomer, K. (1994). International epidemiological evidence for a relationship between social support
and cardiovascular disease. W: S. A. Shumaker, S. M. Czajkowski (red.), Social support and
cardiovascular disease (s. 97-117). New York: Plenum Press.
Ostir, G. V., Cohen-Mansfield, J., Leveille, S., Volpato, S., Guralnik, J. M. (2003). The association of
positive and negative affect and exercise self-efficacy in older adults. Journal o f Aging and Physical
Activity, 11, 265-274.
Ouellette, J. A., Wood, W. (1998). Habit and intention in everyday life: The multiple processes by which
past behavior predicts future behavior. Psychological Bulletin, 124, 54-74.
Pastor, A. D., Evans, S. M. (2003). Alcohol outcome expectancies and risk for alcohol use problems in
women with and without a family history of alcoholism. Drug and Alcohol Dependence, 70, 201-214.
Pate, R. R., Pratt, M., Blair, S. N., Haskell, W. L., Macera, C. A., Bouchard, C., Buchner; D., Ettinger, W.,
Heath, Z. G. W., King, A. C. (1995). Physical activity and public health. A recommendation from the
Centers for Disease Control and Prevention and the American College of Sports Medicine. Journal
o f American Medical Association, 273, 402-407.
Pealer, L. N., Weiler, R. M. (2000). Research notes. Web-based health survey research: A primer.
American Journal o f Health Behavior, 24, 54-70.
Piko, B. E, Gibbons, E X., Luszczynska, A., Tekozel, M. (2003). Health-related behaviors of adolescents:
Lifestyle from culture perspective. Maszynopis w recenzji.
Pinto, B. M., Friedman, R., Marcus, B. H., Kelly, H., Tennstedt, S., Gillman, M. W (2002). Effects of
computer-based, telephone-counseling system on physical activity. American Journal of Preventive
Medicine, 23, 113-20.
Pi-Sunyer, X. (2003). A clinical view of the obesity problem. Science, 299, 859-860.
Plotnikoff, R. C., Higginbotham, N. (1998). Protection motivation theory and the prediction of exercise
and low-fat diet behaviors among Australian cardiac patients. Psychology and Health, 13, 411-430.
Pomerleau, O. E, Pomerleau, C. S. (1984). Neuroregulators and the reinforcement of smoking: Towards
a biobehavioral explanation. Neuroscience and Biobehavioral Review, 8, 503-513.
Pomerleau, O. E, Pomerleau, C. S. (1989). A biobehavioral perspective on smoking. W: T. Ney, A. Gale
(red.), Smoking and human behavior (s. 69-93). New York: Wiley.
Prochaska, J. O., DiClemente, C. C. (1983). Stages and processes of self-change of smoking: Toward an
integrative model of change. Journal o f Consulting and Clinical Psychology, 51, 390-395.
.j
BIBLIOGRAFIA 233
Prochaska, J. O., DiClemente, C. C. (1998). Comments, criteria, and creating better models: In response
to Davidson. W: W. R. Miller, N. Heather (red.), Treating addictive behaviors (wyd. 2, s. 39-45). New
York: Plenum Press.
Prochaska, J. O., Norcross, J. C., DiClemente, C. C. (1994). Changingfor good. New York: William Morrow
& Company.
Prochaska, J. O., Velicer, W. F., Guadagnoli, E., Rossi, J. S., DiClemente, C. C. (1991). Patterns of change:
Dynamic typology applied to smoking cessation. Multivariate Behavioral Research, 2 6 , 83-107.
Prohaska, T. P., Peters, K., Warren, J. A. (2000). Sources of attrition in a church-based exercise program
for older African Americans. Journal of Health Promotion, 14, 380-385.
Renner, B., Knoll, N., Schwarzer, R. (2000). Age and body weight make a difference in optimistic health
beliefs and nutrition behaviors. International Journal of Behavioral Medicine, 7 , 143-159.
Rhodes, R. E., Coumeya, K. S. (2003). Investigating multiple components of attitude, subjective norm,
and perceived control: An examination of theory of planned behaviour in the exercise domain. British
Journal o f Social Psychology, 4 2 , 129-146.
Rhodes, S. D., DiClemente, R. J., CecU, H., Hergenrather, K. C., Yee, L. J. (2002). Risk among men who
have sex with men in the United States: A comparison of an internet sample and a conventional
outcome sample. AIDS Education and Prevention, 14, 41-50.
Rhodes, S. D., DiClemente, R. J., Yee, L. J., Hergenrather, K. C. (2001). Correlates of hepatitis
B vaccination in a high risk population: An Internet sample. American Journal of Medicine, 110,
628-632.
Richman, R. M., Loughnan, G. T., Droulers, A. M., Steinbeck K., Cateron I. D. (2001). Self-efficacy in
relation to eating behaviour among obese and non obese women. International Journal o f Obesity, 25,
907-1003.
Rippetoe, P. A., Rogers, R. W. (1987). Effects of components of protection motivation theory on adaptive
and maladaptive coping with health threat. Journal of Personality and Social Psychology, 52, 596-604.
Rise, J., Thompson, M., Verplanken, B. (2003). Measuring implementation intentions in the context of
the theory of planned behavior. Scandinavian Journal of Psychology, 44, 87-95.
Rodgers, W. M., Hall, C. R., Blanchard, C. M., McAuley, E., Munroe, K. J. (2002). Task and scheduling
self-efficacy as predictors of exercise behaviour; Psychology and Health, 27, 405-416.
Rodin, J., Elias, M., Silberstein, L. R., Wagner, A. (1988). Combined behavioral and pharmacological
treatment for obesity: Predictors of successful weight maintenance. Journal of Consulting and Clinical
Psychology, 56, 399-404.
Rogers, R. W. (1983). Cognitive and physiological processes in fear appeals and attitude change:
A revised theory of protection motivation. W: J. T. Cacioppo, R. E. Petty (red.), Social psychophysiology
(s. 153-176). New York: Guilford.
Rosenstock, I. M. (1974). Historical origins of the health belief model. Health Education Monographs, 2,
1- 8 .
Rothman, A. J. (2000). Toward a theory-based analysis of behavioral maintenance. Health Psychology, 19,
64-69.
Rothman, A. J., Martino, S. C., Bedell, B. T., Detweiler, J. B., Salovey, P. (1999). The systematic influence
of gain- and loss-framed messages on interest in and use of different types of health behavior.
Personality and Social Psychology Bulletin, 25, 1355-1369.
Ruiter, R. A. C., Abraham, C., Kok, G. (2001). Scary warnings and rational precautions: A review of the
psychology of fear appeals. Psychology and Health, 16, 613-630.
Ruiter, R. A. C., Kok, G., Verplanken, B., Burg, J. (2001). Evoked fear and effects of appeals on attitudes
to performing breast self-examination: An information-processing perspective. Health Education
Research, 6, 307-319.
Rutter, D. R. (2000). Attendance and reattendance for breast cancer screening: A prospective 3-year test
of the theory of planned behavior. British Journal of Health Psychology, 5 , 1-13.
Sallis, J. F., Calfas, K. J., Alcaraz, J. E., Gehrman, C., Johnson, M. F. (1999). Potential mediators of change
in a physical activity promotion course for university students: Project GRAD. Annals of Behavioral
Medicine, 2 1 , 149-158.
234 BIBLIOGRAFIA
Schmid, H. (1998). Female and male students’ intention to accept illicit drugs as a function of their
perception and risk taking. Swiss Journal of Psychology, 57, 47-56.
Schmid, T. L., Jeffery, R. W., Hellerstedt, W. L. (1989). Direct mail recruitment to home-based smoking
and weight control programs: A comparison of strengths. Preventive Medicine, 18, 503-517.
Schnoll, R., Zimmerman, B. J. (2001). Self-regulation training enhances dietary self-efficacy and dietary
fiber consumption. Journal of the American Dietetic Association, 1 0 1 , 1006-1011.
Schwarz, J. (1987). Review and evaluation o f smoking cessation methods: The United States and Canada,
1987-1985. Bethesda, MD: National Cancer Institute.
Schwarzer, R. (1992). Self-efficacy in the adoption and maintenance of health behaviors: Theoretical
approaches and a new model. W: R. Schwarzer (red.), Self-efficacy: Thought control of action
(s. 217-242). Washington, DC: Hemisphere.
Schwarzer, R. (2001). Social-cognitive factors in changing health-related behavior. Current Directions in
Psychological Science, 10, 47-51.
Schwarzer, R., Fuchs, R. (1995). Changing risk behaviors and adopting health behaviors: The role of
. self-efficacy beliefs. W: A. Bandura (red.), Self-efficacy in changing societies (s. 259-288). New York:
Cambridge University Press.
Schwarzer, R., Fuchs, R. (1996). Self-efficacy and health behaviors. W: M. Conner, P. Norman
(red.), Predicting health behaviour: Research and practice with social cognition models (s. 163-196).
Buckingham, UK: Open University Press.
Schwarzer, R., Jerusalem, M. (1995). Generalized self-efficacy scale. W: J. Weinman, S. Wright,
M. Johnston (red.), Measures in health psychology: A user’s portfolio. Causal and Control beließ (s.
35-37). Windsor, UK: NFER-NELSON.
Schwarzer, R., Mueller, J., Greenglass, E. (1999). Assessment of perceived general self-efficacy on the
Internet: Data collection in cyberspace. Anxiety, Stress, and Coping, 1 2 , 145-161.
Schwarzer, R., Renner, B. (2000). Social-cognitive predictors of health behavior: Action self-efficacy and
coping self-efficacy, Health Psychology, 19, 487-495.
Science Panel on Interactive Communication and Health (1999). Wired for health, and well-being: The
emergence of interactive health communications. Washington, DC: U.S. Government Printing Office.
Scott, W. D., Cervone, D. (2002). The impact of negative affect on performance standards: Evidence for
an affect-as-information mechanism. Cognitive Therapy and Research, 2 6 , 19-37.
Segan, C. J., Borland, R., Greenwood, K. M. (2002). Do transtheoretical model measures predict the
■ transition from preparation to action in smoking cessation? Psychology and Health, 17, 417-435.
Semple, S. J., Patterson, T. L., Grant, I. (2003). HIV-positive gay and bisexual men: predictors of unsafe
sex. AIDS Care, 15, 3-16.
Seydel, E., Taal, E., Wiegman, O. (1990). Risk-appraisal, outcome and self-efficacy expectancies:
Cognitive factors in preventive behavior related to cancer. Psychology and Health, 4, 99-109.
Sęk, H. (2000). Zdrowie behawioralne. W: J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki (t. 3,
s. 533-553). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Sęk, H., Cieślak, R. (red.). (2004). Wsparcie społeczne, stres i zdrowie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
PWN.
Sheeran, P. (2002). Intention-behavior relations: A conceptual and empirical review. W: M. Hewstone,
W. Stroebe (red.), European review of social psychology (t. 12, s. 1-36). Chichester: Wiley.
Sheeran, P., Orbell, S. (2000). Using implementation intentions to increase attendance for cervical cancer
screening. Health Psychology, 19, 283-289.
Sherer, M., Maddux, J. E., Mercandante, B., Prentice-Dunn, S., Jacobs, B., Rogers, R. W. (1982). The
Self-efficacy Scale: Construction and validation. Psychological Reports, 51, 663-671.
Sheridan, C. L., Radmacher, S. A. (1998). Psychologia zdrowia. Wyzwanie dla biomedycznego modelu
zdrowia. Warszawa: Instytut Psychologii Zdrowia i PTP.
Sherman, M. F., Bigelow, G. E. (1992). Validity of patients’ self-reported drug use as a function of
treatment status. Drug and Alcohol Dependence, 30, 1-11.
BIBLIOGRAFIA 235
Shiftman, S., Balabanis, M. H., Paty, J. A., Engberg, J., Gwaltney, C. J., Liu, K. S., Gnys, M., Hickcox, M.,
Paton, S. M. (2000). Dynamic effects of self-efficacy on smoking lapse and relapse. Health Psychology,
19, 315-23.
Shiffman, S., Hickcox, M., Paty, J. A., Gnys, M., Kassel, J. D., Richards, T. J. (19%). Progression from
a smoking lapse to relapse: Prediction from abstinence violation effects, nicotine' dependence, and
lapse characteristics. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 64, 993-1002.
Shiffrin, R. M., Schneider, W. (1977). Controlled and automatic information processing: II. Perceptual
learning, automatic attending, and a general theory. Psychological Review, 91, 392-413.
Skutle, A. (1999). Association between gender and marital status and confidence in remaining abstinent
among alcohol abusers in treatment Addiction, 94, 1219-1225.
Slovic, P. (2000). Risk perception. London: Earthscan.
Smith, R. A., Saslow, D., Andrews Sawyer, K-, Burke, W., Constanza, M. E., Evans, W. P., in, Foster; R.
S., Hendrick, E., Eyre, H. J., Sener; S. (2003). American Cancer Society guidelines for breast cancer
screening: Update 2003. A Cancer Journal for Clinician, 5 3 , 141-169.
Sniehotta, F. F., Luszczynska, A., Scholz, U., Lippke, S. (w druku). Discontinuity patterns in stages of
health behaviour change: Meat consumption during livestock epidemic. British Journal of Health
Psychology.
Sniehotta, F. F., Scholz, U., Schwarzer, R. (2003). Bridging the intentipn-behaviour gap: Planning,
self-efficacy, and action control in the adoption and maintenance of physical exercise. Maszynopis
w recenzji.
Snow, J. T., Harris, M. B. (1985). Maintenance of'weight loss: Demographic, behavioral and attitudinal
correlates. Journal of Obesity and Weight Regulation, 4, 234-257.,
Stansfeld, S. A., Bosma, H., Hemingway, H., Marmot, M. G. (1998). Psychosocial work characteristics
and social support as predictors of SF-36 health functioning: The Whitehall II Study. Psychosomatic
Medicine, 60, 247-255.
Stanton, B. F., Li, X., Ricardo, I., Galbraith, J., Feigelman, S., Kaljee, L. (1996). A randomized, controlled
trial of an AIDS prevention program for low-income African American youths. Archives of Pediatrics
and Adolescent Medicine, 150, 363-372.
Stein, K. F., Markus, H. (1996). The role of self in behavioral change. Journal of Psychotherapy Integration,
6, 349-384.
Steinhardt, M. A., Dishman, R. K. (1989). Reliability and validity of expected outcomes and barriers for
habitual physical activity. Journal of Occupational Medicine, 31, 536-546.
Stephens, R. S., Wertz, J. S., Roffinan, R. A. (1995). Self-efficacy and marijuana cessation: A construct
validity analysis. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 6 3 , 1022-1031.
Steptoe, A., Doherty, S., Kerry, S. (2000). Sociodemographic and psychological predictors of changes in
dietary fat consumption in adults with high blood cholesterol following counseling in primary care.
Health Psychology, 1 9 , 411-419.
Steptoe, A. Wardle, J., Cui, W., BeUisle, F., Zotti, A. M., Baranyai, R., Sanderman, R. (2002). Trends in
smoking, diet, physical attitudes toward health in European university students from 13 countries,
1990-2000. Preventive Medicine, 3 5 , 97-104.
Stone, A. A., Shiffman, S. (2002). Capturing momentary, self-report data: a. proposal for reporting
guidelines. Annals o f Behavioral Medicine, 24, 236-243.
Strathman, A., Gleicher, F., Boninger, D. S., Edwards, C. S. (1994). The consideration of future
consequences: Weighting immediate and distant outcomes of behavior. Journal of Personality and
Social Psychology, 66, 742-752.
Sullum, J., Ciark, M. M., King, T. K. (2000). Predictors of exercise relapse in a college population. Journal
o f American College Health, 4 8 , 175-180.
Sutton, S. (1998). Predicting and explaining intentions and behavior: how well are we doing? Journal of
Applied Social Psychology, 2 8 , 1317-1338.
Sutton, S. (2000). Interpreting cross-sectional data on stages of change. Psychology and Health, 15,
163-171.
 236 BIBLIOGRAFIA
Sutton, S. (2002a). Influencing optimism in smokers by giving the information about average smoker.
Risk Decision and Policy, 7, 165-174.
Sutton, S. (2002b). Using social cognition models to develop health behaviour interventions: Problems
and assumptions. W: D. Rutter, L. Quine (red.), Changing health behaviour: Intervention and research
with social cognition models (s. 193-208). Buckingham, UK: Open University Press.
Szymborski, J., Zatoński, W., Juczyński, Z., Ogińska-Bulik, N. (1996). Program zapobiegania palenia tytoniu
dla uczniów starszych klas szkól podstawowych. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Matki i Dziecka.
Taylor, S. E. (1995). Health psychology (wyd. 3). New York: McGraw-Hill
Taylor, S. E. (1999). Health psychology (wyd. 4). Boston, MA: McGraw-Hill.
Taylor, S. E., Cooker, J. (1981). Schematic bases of social information processing. W: E. T. Higgins, C. P.
Herman, M. P. Zanna (red.), Social cognition (t. 1, s. 89-134). Hillsdale, NJ: Erlbaum.
The National Institute of Mental Health Multisite HTV Prevention Trial Group (1998). The NIMH
Multisite HTV prevention trial: Reducing HTV sexual risk behavior. Science, 2 8 0 , 1889-1894.
The National Institute of Mental Health Multisite HTV Prevention Trial Group (2001). Social-cognitive
theory mediators of behavior change in the National Institute of Mental Health Multisite HIV
Prevention Trial. Health Psychology, 20, 369-376.
Tice, D. M., Baumeister, R. F. (1997). Longitudinal study of procrastination, performance, stress, and
health: The costs and benefits of dawdling. Psychological Science, 8, 454-458.
Trobst, K. L., Herbst, J. H., Masters, H. L., HI, Costa, P. T., Jr. (2002). Personality pathways to unsafe
sex: Personality, condom use and HTV risk behaviors. Journal of Research in Personality, 3 6 , 117-133.
Trope, Y., Fishbach, A. (2000). Counteractive self-control in overcoming temptation. Journal o f Personality
and Social Psychology, 79, 493-506.
Tsutsumi, A., Tsutsumi, K., Kayaba, K., Igarashi, M. (1998). Health-related behaviors, social support and
community morale. International Journal of Behavioral Medicine, 5, 166-182.
Tversky, A., Kahneman, D. (1974). Judgement, under uncertainty: Heuristics and biases. Science, 185,
1124-1131.
U.S. Department of Agriculture (1992). USDA food guide pyramid. Uzyskane 16 czerwca 2003 roku
z: http://www.health.gov/dietaryguidelines.
U.S. Department of Health and Human Services (1990). Smoking and health. A national status report
(wyd. 2) Uzyskane 11 maja 2003 roku z: http://profiles.nih.gOv/NNPB/V/P/Vnnbbvp.pdf.
Umeh, K-, Rogan-Gibson, J. (2001). Perceptions of threat, benefits, and barriers in breast self-examination
amongst asymptomatic women. British Journal o f Health Psychology, 6, 361-372.
United States Department of Transportation (1996). Initiative for increasing seat belt use nationwide.
Uzyskane 11 kwietnia 2003 roku z: http://www.nhtsa.dot.gov/peopleAnjury/airbags/presbelt/pres
-directive.html.
Velicer, W. F., Prochaska, J. O., Fava, J. L., Laforge, R. G., Rossi, J. S. (1999). Interactive versus
noninteractive interventions and dose-response relationships for stage matched smoking cessation
programs in a managed care setting. Psychology and Health, 18, 21-28.
Verplanken, B., Aarts, H., van Knippenberg, A. (1997). Habit, information acquisition, and the process of
making travel mode choices. European Journal o f Social Psychology, 27, 539-560.
Verplanken, B., Aarts, H., van Knippenberg, A., Moonen, A. (1998). Habit versus planned behaviour:
A field experiment. British Journal of Social Psychology, 37, 111-128.
Verplanken, B., Faes, S. (1999). Good intentions, bad habits, and effects of forming implementation
intentions on healthy eating. European Journal of Social Psychology, 29, 591-604.
Vielva, I., Iraurgi, I. (2001). Cognitive and behavioral factors as predictors of abstinence following
treatment for alcohol dependence. Addiction, 96, 297-303.
Wallace, L. S., Buckworth, J. (2003). Longitudinal shifts in exercise stages of change in college students.
Journal of Sports Medicine and Physical Fitness, 43, 209-212.
Webb, T. L., Sheeran, P. (2003). Can implementation intentions help to overcome ego-depletion? Journal
of Experimental Social Psychology, 39, 279-286.
BIBLIOGRAFIA 237
Wegner, D. M., Erber, R. (1992). The hyperaccessibility of suppressed thoughts. Journal of Personality
and Social Psychology, 63, 903-912.
Weinstein, N. D. (1978). Cognitive processes and information seeking concerning an environmental
health threat. Journal of Human Stress, 4, 32-41.
Weinstein, N. D. (1982). Unrealistic optimism about susceptibility to health problems. Journal of
Behavioral Medicine, 5, 441-460.
Weinstein, N. D.(1984). Why it won’t happen to me: Perceptions of risk and illness susceptibility. Health
Psychology, 3, 431-457.
Weinstein, N. D. (1987). Unrealistic optimism about susceptibility to health problems: Conclusions from
a community-wide sample. Journal of Behavioral Medicine, 10, 481-500.
Weinstein, N. D. (1988). The precaution adoption process. Health Psychology, 7, 355-386.
Weinstein, N. D. (1989). Optimistic biases about personal risks. Science, 2 4 6 , 1232-1233.
Weinstein, N. D. (1998). References on perceived vulnerability and optimistic biases about risk or future
life events. Niepublikowany maszynopis. Department of Human Ecology, Rutgers University, New
Brunswick, NJ.
Weinstein, N. D. (2000). Perceived probability, perceived severity, and health-protective behavior. Health
Psychology, 19, 65-74.
Weinstein, N. D., Klein, W. M. (1996). Unrealistic optimism: Present and future. Journal of Social and
Clinical Psychology, 15, 1-8.
Weinstein, N. D., Lyon, J. E., Sandman, P. M., Cuite, C. L. (1998). Experimental evidence for stages
of health behavior change: The precaution Adoption Process Model Applied to home radon testing.
Health Psychology, 17, 445-453.
Weinstein, N. D., Nicolich., M. (1993). Correct and incorrect implications of correlations between risk
perceptions and preventive behavior. Psychology and Health, 12, 479-501.
Weinstein, N. D., Sandman, P. M. (1992). A model of the precaution adoption process: Evidence from
home radon testing. Health Psychology, 1 1 , 170-180.
Weinstein, N. D., Sandman, P. M. (2002). Reducing the risks of exposure to radon gas: An application
of the precaution adoption process model. W: D. Rutter, L. Quine (red.), Changing health behaviour
(s. 66-86). Buckingham, UK: Open University Press.
Weinstein, N. D., Sandman, P. M., Roberts, N. E. (1990). Determinants of self-protective behavior: Home
radon testing. Journal of Applied Social Psychology, 20, 783-801.
Weinstein, N. D., Sandman, P. M., Roberts, N. E. (1991). Perceived susceptibility and self-protective
behavior: A field experiment to encourage home radon testing. Health Psychology, 10, 25-33.
Weiss, N. S. (2003). Breast cancer mortality in relation to clinical breast examination and breast
self-examination. Breast Journal, 9, 86.
Whaley, D. E. (2003). Future-oriented self-perceptions and exercise behavior in middle-aged women.
Journal of Aging and Physical Activity, 1 1 , 1-18.
Willett, W. C. (2002). Eat, drink, and be healthy. The Harvard Medical School guide to healthy eating. New
York: Fireside.
Williams, K. E., Bond, M. J. (2002). The roles of self-efficacy, outcome expectancies and social support
in the self-care behaviours of diabetics. Psychology, Health and Medicine, 7, 127-141.
Willner, P. (2001). A view through the gateway: Expectancies and a possible pathway from alcohol to
cannabis. Addiction, 96, 691-703.
Wing, R. R. (2000). Cross-cutting themes in maintenance of behavior change. Health Psychology, 19
(suplement 1), 84-88.
Wing, R. R., Jeffery, R. W. (1999). Benefits of recruiting participants with friends and increasing social
support for weight loss and maintenance. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 6 7 , 132-138.
Wood, R. Y., Duffy, M. E., Morris, S. J., Carnes, J. E. (2002). The effect of an educational intervention
on promoting breast self-examination in older African American and Caucasian women. Oncology
Nursing Forum, 2 9 , 1081-1090.
Wrześniewski, K. (1996). Style a strategie radzenia sobie ze stresem. Problemy pomiaru. W: I.
Heszen-Niejodek, Z. Ratajczak (red.), Człowiek w sytuacji stresu (s. 44-64). Katowice: Wydawnictwo
Uniwersytetu Śląskiego.

A Baumeister, R. F., 85
Aarts, H„ 91,134-135
Abdullah, A. S. M„ 16, 50
Abelson, R. R, 143
Abraham, C., 25, 27, 93, 99,
113, 200
Abrams, D. B., 41,155
Adler, N. E„ 188
Ajzen, I., 22-23, 25-26, 82, 85,
190.
Alcaraz, J. E., 100
Alemagno, S. A., 121
Allsop, S., 155
Ambrose, T. K., 105
Anderson, E. S., 101, 190
Arbuckle, J. L., 67
Arden, M. A., 40,181,193
Armitage, C. J., 22, 40, 48, 59,
181,187,193
Ardbee, K., 158
Atienza, A. A., 57
Azar, B„ 186
B Borrayo, E. A., 205
Baer, J. S., 42
Bagozzi, R. P., 26, 209
Baile, W. F„ 181
Baldwin, L., 193
Bandalos, D. L , 67
Bandura, A., 29-33, 41-42,
53-56, 82, 84, 98,166,180,
183,185,190, 200
Banks, S. M„ 204
Baranowski, J., 207
Baranowski, T., 207
Barbaranelli, C„ 29
Barling, N. R., 25
Basch, C. E„ 32
Bauman, K. E„ 188
Indeks nazwisk
Bayer, U., 95
Becker, M. H„ 22,163,183
Beckman, J., 91
Bedell, B. T„ 81
Bennett, R, 180,190, 200
Bensing, J., 200
Berkman, L D., 161
Biddle, S. J. H„ 186
Bigelow, G. E„ 181,188
Bingham, S., 188
Biradavoulu, M., 51
Blrkett, N. J., 161
Blalock, S. J., 37
Blanchard, C. M„ 42
Blissmer, B„ 105
Bock, B. C„ 102,104,148,
153-154
Bogucka, M„ 204
Bollen, K. A., 67
Bond, M. J., 54, 58,167,190
Boninger, D. S., 84
Booth, M. L , 83
Borland, R., 100,151,190
Bosma, H., 162
Bosse, M. J.. 34
Bouton, M. E., 96,135
Bovbjerg, V. E., 163,183
Bowen, A. M., 57
Boykin, A., 95
Brain, K., 20
Brandon, T. H., 57
Brandstaetter, V., 27, 91-92,
135-136,182,190
Brassington, G. S., 57,104
Brawley, L , 95
Brosschot, J., 152
Brawn, S. A., 55
Browne, M. W„ 67
Brunner, E„ 188
Buckworth, J., 102,164,183
Burg, J., 113,127, 200
Burg, R., 186
Byrd, T, 121
c
Calabrese, E., 193
Calfas, K. J., 100
Calisir, F., 51
Calnan, M„ 25,127
Caprana, C. V., 29
Cames, J. E., 114
Carter, J. A., 56
Casriel, C., 188
Cateron, I. D., 101
Cecil, H., 33,186
Celentano, D. 0., 105
Cervone, D., 33, 200
Chaiken, S., 113,127,190
Champion, V. L , 127
Chatzisarantis, N. L. D., 186
Cheskin, L. J., 148,155
' Chrispin, C„ 25
Chruscial, H. L., 158
Churchill, L C„ 199
Cieślak, R„ 10,160,183
Clark, M. M„ 155-156,163,183
Clemow, L , 37
Cohen, L M., 55
Cohen-Mansfield, J., 200
Cohn, L D„ 121
Collins, L. M„ 67
Conn, V. S., 57
Conner, M„ 22, 59, 94, 134,187
Constanza, M. C., 21
Contento, I. R., 32, 61
Cooker, J., 143
Cooper, A„ 186
Copeland, A. L„ 57
Corbin, W„ 55-56
240 ZMIANA ZACHOWAŃ ZDROWOTNYCH INDEKS NAZWISK 241

Cortes, M., 121 Ferrari, J. R„ 85 Hardeman, W., 25, 204, 207 Kelly, R. B„ 121 Marcus, B. H., 104 Omar-Fauzee, M. S., 147,156,
Coumeya, K. S., 59,161,190 Fielding, R., 16 Harris, M. B„ 199 Kenny, D. A., 119,177 Marcy, T. W., 51, 79 165
Cudeck, R., 67 Finnegan, D. L., 163 Harris, P., 25 Kerry, S., 101 Markus, H„ 53 Orbell, S., 25, 27,93,121,135,
Cuite, C. L„ 35 Florentine, R., 154 Hawks, S. R., 81 King, A. C., 57 Mariatt, G. A., 39, 41-44,148, 182, 206
Fishbach, A., 134 Hayes, L., 204 King, T. K., 156 151-152, 207 Orth-Gomer, K., 160,162
Marmot M. G., 162,188
D Fishbein, M„ 22-23, 25-26,190
Fontaine, K. R., 148,155
Heatherton, T. F., 130-132,169 Kinne, S., 99,163
Marquez, D. X, 105
Ostir, G. V., 200
Heckhausen, H., 26 Kitsantas, A., 99 Ouellette, J. A., 121,198
Danigelis, N,, 21 Martino, S. C„ 81
Forsyth, L. H., 104 Hedley, A. J„ 16 Klein, W. M., 50 Owen, N., 186
Das, E. H. H. J„ 200 Marx, J., 11
Foster, R. S., 21 Heitmann, K., 187 Kleppinger, A., 102,161 Owies, D., 186
De Ridder, D., 200 Mayfield, T„ 180
Fotheringham, M. J., 186 Hellerstedt, W. L., 203 Knoll, N„ 50
DeVries, H„ 39,100,158,181, Fournier, M„ 200 McAuley, E„ 42,105,167
192,195, 205, 207 Frecker, R. C., 130
Hemingway, H., 162 Kok, G., 113,127,200
Koller, M., 187 McCann, B. S„ 163,183
P
de Wit J. B. E, 200 Hergenrather, K. C., 186
Fromme, K., 55 Kolodziejak, J., 10 McCarthy, D. M., 55 Panter, A. T„ 67
Delmonico, D. L., 186 Hemandez, D., 121
Fuchs, R., 32-33,191 Koppenhaver, J. M., 157 McCown, W. G., 85 Pastor, A. D„ 55
Denman, S., 204 Herzog, T. A., 41
Kozłowski, L. T., 130 McCoy, H. V., 57 Pastorelli, C., 29
Detweiler, J. B„ 81 Heszen-Niejodek, I., 15, 23, 80
Patrick, D. L , 99
DeVellis, B. M., 31 G Hewitt, M., 204 Kraft, P., 194 McCoy, C. B„ 57
McKay, J. R„ 157,164 Patterson, T. L., 55
Higginbotham, N., 60 Kühl, J., 200-201
DeVellis, R. F„ 31 Gano, M. L., 51 McNair, L. D„ 56 Paul, E. A., 21
Higgins, A., 94,134 Kussmann, J„ 187
DiCapua, K., 20 Gast, J., 81 Merikle, E„ 157 Paul, H„ 20
Hillhouse, M. P., 154 Kuuslnen, R, 34, 201
DiClemente, C. C., 36, 38-39, 54, Gehrman, C., 100 Meyerowitz, B. E., 113,127,190 Pealer, L. N„ 186
99, 205 George, W. H., 39, 41 Hodgkins, S., 25, 27, 121
Mickalide, A. D., 20 Pearson, J., 204
DiClemente, R. J.. 186 Gerrard, M., 51 Hood, B„ 25 L Mickey, R., 21 Perczek, R. E„ 57
Diehl, M., 201 Gibbons, F. X., 16, 51 Hotz, S. B„ 161 Laforge, R. G:, 205 Miller, R M„ 154. Peters, K., 154
Dljksterhuis, A., 91, 135-136 Gibertini, M., 39 Hoyle, R. H., 67 Lavallee, D., 147,156 Millstein, S. G„ 50 Pexa, N. A., 51
Dljkstra, A., 39,100,103, Gîner-Sorolla, R., 134 Lee, R, 188 Milne, S. E., 25, 27, 93,182, Phillips, M., 155
151-152,158,181,190,195, Gioia, D. A., 143 I Lehto, M. R., 51 190, 206 Piko,B. F.,16
205, 207 Gleicher, F., 84 Lpngfelder, A., 91
Igarashi, M., 164 Mishra, S. I., 114 Pinkerton, S. D., 33
Dlloiro, C., 55 Glinkowska, I., 10 Lepinasse, V., 136 Moonen, A., 135
Iraurgi, I., 103 Pinto, B. M., 104
DiLorenzo, T. M., 57 Goldberg, J. H., 50 Leslie, E., 164,183,186 Moore, S. M„ 25 Pi-Sunyer, X, 12
Dlshman, R. K., 55 Goldsmith, D., 188 Leveille, S., 200 Morgan, M., 181 Plotnikoff, R. C„ 60,161
Doherty, S., 101 Goldstein, P. J., 188 J Leventhal, H., 90 Morris, S. J., 114 Pomerteau, C. S., 19,134
Dolcini, M. M., 188 Gollwitzer, P., 26-27, 90-91, Jansen, A., 96,180 Lewis, J., 31 Motl, R. W., 60, 99,101 Pomerteau. 0. F„ 19,134
Domelas, E. A., 153 95-96, 135-136,142, 182, Jeffery, R. W., 63,162, 203 Llnnan, L., 41 Mudde, A., 181 Povey, R„ 193
Douglas, M„ 48 190,197, 209 Llou, D., 61 Mueller, J., 34
Jemmot III, J. B„ 105 Pringle, A., 147,156
Drapkin, R. G„ 81 Goodrick, G. K„ 161 Lipkus, I. M., 51 Mulvaney, F. D„ 157
Jenkins, S. R., 205 Prochaska, J. 0., 36, 38-39, 54,
Droulers, A. M., 101 Gordon, J. R., 148,151-152 Lippke, S., 40 Munafo, M.,19
Jerome, G. J„ 105 99. 205
Dufty, M. E., 114 Gosling, S. D., 87 Lipton, D. S., 188 Munroe, K. J., 42
Jerusalem, M., 33 Prohaska, T. P., 154
Dursky, J., 21 Gottlieb, S. H„ 181 Litt, M. D., 102,161 Murphy, M., 19
Joffe, H., 49
Grant, I., 55 Lorenz, W., 187 Myers, M. G., 55
John, 0. P., 87
E Gray, J. F., 20,153
Johnson, J. L., 85 Loughnan, G. T„ 101 Q
Green, B. B., 21
Eaton, C. A., 155 Greenglass, E., 34
Johnson, M. F., 100 Lowe, R., 181
Lyon, J. E., 35
N Quigley, L. A., 42

Edwards, C. S., 84 Johnstone, E., 19 Nash, J. M„ 80

Greenwood, K. M., 100
Edwards, E. A., 26, 209 Grochowska, J., 10 Jones, B. T„ 55-56, 85 Nelson, D. E„ 187-188 R
Elavsky, S., 105 Gruder, C. L., 163 Jones, F., 25 Ł Niaura, R. S., 155 Radmacher, S. A., 63
Elias, M., 156 Guadagnoli, E„ 99 Jones, J. A., 114 Luszczyriska, A., 23, 25, 33-34, Nicolich, M., 37, 81 Randeil, J. S., 32
Emmons, K. M„ 41 Gulliver, S. B., 147,150,165 Jones, S., 90 40,43, 61,85, 90, 98,114, Nies, M. A., 158,166-167 Reisenberg, C. E., 158
Enders, C. K., 67 Gura, T., 11 Juczyriski, Z., 33,114, 202 122,182,190,195-196,201, Norcross, J. C., 39 Renner, B., 41, 43, 50-51, 56,
Erber, R., 136 Guralnik, J. M., 200 Judge, J. 0., 102,161 204,210 Norman, R, 20,180 58,62, 81,190
Evans, S. M., 55 Gutiérrez-Doria, B., 34, 201 Juneja, M., 188 Łuszczyriska-Pryszlak, I., 10 Nowak, M„ 10 Reynolds, H. M„ 194
Evers, K. E„ 202 Gwaltney, C. J., 148,151-153 Rhodes, R. E„ 59,190
K M O Rhodes, S. D., 186
F H Kahneman, D., 48 Maddux, J. E., 15, 29, 31,95 0'Donohue, W., 96,134 Richman, R. M„ 101
Faes, S., 134-135 Hackshaw, A. K., 21 Kam, C. M., 67 Magura, S., 188 O’Leary, A., 105 Rickert, E. J., 154
Fagerstrom, K. 0., 130,169 Hagger, M, S., 186 Kayaba, K., 164 Mäher, E. J„ 99 Ockene, J. K„ 89,103,133-134, Rimer, B. K„ 51
Fava, J. L„ 205 Hall, C. R., 42 Kqdzlelawa, D., 10 Maibach, E., 105 147,157,199, 218 Rippetoe, RA., 113,127
Fenn, K„ 51 M a l, J„ 127 Kearney, M. H., 199 Mansei, R., 20 Oettingen, G., 95,209 Rise, J., 94
Fembach, M., 197 Halpern-Flesher, B. L., 50 Keller, P., 51 Manz, C. C., 143 Oglńska-Bullk, N., 81,114, 202 Roberts, N. E„ 37, 50
 242
Rodgers, W. M„ 42,60
Rodin, J., 156
Roffman, R. A„ 102
Rogan-Gibson, J., 127
Rogers, R. W., 22,113,127
Roijackers, J., 100, 205, 207
Rosal, M., 199
flosenstock, I. M., 22
Rossi, J. S., 99, 155, 205
Rothman, A. J., 81,113,199,
204
Ruiter, R. A. C., 113,127, 200
Rutter, D. R„ 25,127, 204
s Steptoe, A., 101
Sactor, J. D., 181
Sallis, J. F., 100,-152,164
Salovey, R, 8Í
Sampson, R. A., 153
Sandman, P. M., 35, 37, 50
Sargent, R. G., 154
Saunders, B., 155
Schaal, B., 91,135
Schafer, J. L„ 67
Schmid, H., 51
Schmid, T. L., 203
Schneider, W., 135
Schńóil, R., 33
Scholz, U., 40,182
Schulz, J., 25
Schwarz, J., 203
Schwarzer, R., 10, 32-34! 40,
43, 50-51, 54, 58, 61-62,
81-82, 98,122,142,161,
182,190-193,201,217
Scott, W. D., 200
Segan, C. J., 100
Semple, S. J., 55
Seydel, E., 127
Sęk, H., 23, 39, 160
Sheeran, P., 25, 27, 90-91, 93,
136,196, 206
Sherer, M., 33
Sheridan, C. L., 63
Sherman, M. F., 188
Shiftman, S., 81, 86,148,150,
153,188-189
Shiffrin, R. M., 135
Silberstein, L. R., 156
Singer, R., 90
Skutle, A., 100
Slovic, P., 48-49
ZMIANA ZACHOWAŃ ZDROWOTNYCH
Smith, R. A., 20,21,113 Vande Lune, L. S., 51
Sniehotta, F. F., 40,182,196 Vazire, S., 87
Snow, J. T„ 199 Velicer, W. F., 99, 205
Solomon, L. J., 21 Verplanken, B., 94,113,127,
Spears, R., 136 134-135, 200
Srivastava, S., 87 Vielva, I., 103
Stallone, D., 188 Volpato, S., 200
Stansfeld, S. A., 161
Stanton, B. F., 104
Stefanek, M., 51
w
Stein, K. F., 53 Wagner, A., 156
Wallace, L. S., 102,164,183
Steinbeck K., 101
Steinhardt, M. A., 55
Stephens, R. S., 102
Wallbanks, C„ 204
Walters, D., 153
Indeks rzeczowy
Walton, R., 19
Stitzer, M. L., 181 Warren, J. A., 154
Stone, A. A., 86,188-189 Warshaw, B. R., 26
Strathman, A., 84-85 Watkins, J. A., 154
Stroebe, W., 200 Webb, T. L., 91,136
Suler, J. R., 163 Weber Cullen, K„ 207 A I 100-101,106,121,124,
Sullum, J„ 156-157 Wegner, D. M., 136 126-127,190,194,196-198,
aktywność fizyczna 14-19, 26, inicjacja zachowania zdrowotnego
Sutton, S., 23, 25, 39, 45, Weiler, R. M„ 186 200, 203
33-34, 42, 45-46, 54-55, 19,26, 31,35,37, 44-45, 53,
50-51,79,85, 90,153,181, Weinstein, N. D„ 35-37, 41,
57, 59-60, 71-86, 93-95, 82-84,89, 90-102,106-115,
190,193-195,220 49-51, 81,107,192,196
Weiss, N. S., 21 97, 99-100,102,104-105, 123,135-136,142-144, P
Syme, S. L., 1.61 148-149,152,154,156-158, 147-149,151,153-154,
Szymborski, J., 202 Weiss, R. V., 157 palenie tytoniu 13-16,19-20,
Wertz, J. S., 102 161-165,167,171-179, 156-159,161,182,194,197,
22-23, 25-26, 31-33, 36-37,
Whaley, D. E„ 55 . 181-183,186-187,196,200, 209
T Wiegman, O., 127 208 intencja 12, 22-29, 35, 40-44, 39,41,43, 45, 50-51,53-55,
57, 61, 89, 94-96, 99-103,
Taal, E., 127 Wild, K., 10 aktywny tryb życia 17-19, 42, 48, 50-52, 54. 57-62, 64,
106-107,129-136,142-143,
Taplin, S. H., 21 Willet, W. C., 17-18, 78 75, 82-84, 87, 89,102,148, 67-72, 75, 77, 79, 80-87,
Taylor, S. E., 14, 80,113,143, Williams, K. E., 54, 58, 167,190 154, 161-162,164,181,183, 90, 92-94,96-99,101,103, 145,147-148,150-153,
147,197! 207 Williams, M., 57 196, 203, 209, 106,108-112,115-116,118, 156-157,161-165,168-170,
Tekozel, M., 16 Willner, R, 55 120-121,124-130,132,135, 179-181,186-188,195,197,
Thompson, K. M., 51 Winett, R. A., 101 D 144-145,157,161,165,180,
200, 202-206, 208-210
Thompson, M., 94 Wing, R. R„ 81,162, 207 182,187,189,192,194,
dieta 14-19, 26, 33-34,41,51, pasy bezpieczeństwa 16, 20, 51,
Thompson, R D., 153 Wojcik, J. R., 101 196-200, 204, 206, 209-210
54, 56-58, 60-70, 74, 78-87, 97.115-122,137-143,145,
Tice, D. M., 85 Wood, R. Y„ 114 95-96, 101-102,106-107,
Tolman, E. C., 54 Wood, W., 121,198 114,154,161-163,167,180,
M 188
Trope, Y., 134 Worden, J. K, 21 planowanie 22, 25-27, 35, 37,
186,188,196-197,199,203, model transteoretyczny (TTM) 36,
Tryburca, M., 10 Wothke, W., 67 41-42, 44-46, 60, 82, 90-97,
207-209 38-39, 54,89,99,104,147,
Tsutsumi, A., 164 Wrześniewski, K„ 10, 80 161,181,192-193, 207 99,100,102,106,109,110,
Tsutsuml, K., 164 F modele fazowe 30, 35-46,158, 114.115-145,151,158,161,
Tversky, A., 48 Y faza motywacyjna 26, 40-43,
181,192,194-195, 205 171,173-178,180-183,186,
modele motywacyjne 22-28, 30,
u Yee, L.J., 186 45-46, 52, 54, 60,68,106,
114,124,144,153,161,173,
120-121
193-194,197,199, 206, 210,
211
Umeh, K., 127 z 193-194,196,198, 209
N
Zatoriski, W., 202
faza wolicjonalna 26,40-42, s
V Zimmerman, B. J., 33 45-46, 95,115,118,120, nawrót 12, 35, 38, 42, 44-46,
spostrzegane ryzyko 37, 40-42,
van Breukelen, G., 205, 207 128,144,173,193-194 54, 61, 81, 83,107,128,
Zyzansky, S. J., 121,193, J., 48-52, 57-58, 60, 62-70,
van Knippenberg, A., 134-135 147-149,150-159,165-183,
90-91,95
H 194,198-200, 208-210 71-83,106,124-128,181,
194,196-197,200
HAPA 40-41, 45-46, 54,
67-68, 75, 81,93,113,115,
O samobadanie piersi 15, 20-21,
118-120,123-124,128,145, oczekiwane zyski i straty 30, 25,33,45, B1.89, 93, 95-97,
158,171,173,181,190,192, 37, 41, 53-56, 62, 64, 68, 107-114,123-128,143-144,
194,195-199, 210 69-71,73, 75, 77, 79, 82-86, 189,195-197, 204-205, 208
244
teoria uzasadnionego działania
i planowanego zachowania
22-26, 59-60, 94,161,190,
192, 204, 207
teoria spoleczno-poznawcza
29-33, 41-42, 44, 56, 71, 82,
98,100,104,106,113-114,
121,154, 166-167,180,183,
192, 200, 207
utrzymywanie zachowania 12,
16-17,19, 22, 26, 37-38,
ZMIANA ZACHOWAŃ ZDROWOTNYCH
45-46, 53-54, 89, 94-98,
102-106, 115-145,148, 153,
155,157,161,163-164,167,
172,177,182,194,198
W utrzymywaniu zachowania
własna skuteczność specyficzna
dla zachowania 26, 29-34,
39, 41-43, 57-58, 92,135,
142-143,166-167,187,189,
192-194, 200, 206-207,210
własna skuteczność w inicjowaniu
zachowania 43, 45-46,
P S Y C H O L O G IA W M O N O G R A F IA C H N A U K O W Y C H
59-61,62-77, 79-83, 85-86, Bogdan Zaw adzki
107-128,144-145,198, 209
własna skuteczność w TEM PERAMENT - GENY I ŚRODOWISKO
ograniczaniu nawrotów 44-46, Porównania wewnątrz- i międzypopulacyjne
149-159,168-183,198, 210
Przedmiotem dociekań badacza jest temperament w ujęciu regulacyjnej teorii
własna skuteczność w
temperamentu. Choć postawione przez Autora pytanie - o uniwersalność
cech temperamentu - nie jest pytaniem nowym w psychologii osobowości,
44, 46, 98, 99-128,144-145,
148-149,165,198,199, 210
0 wyjątkowości pracy stanowią przeprowadzone w celu udzielenia odpo­
wsparcie społeczne 83,120-121, wiedzi na to pytanie badania. Objęto nimi 3700 osób z ośmiu krajów i na
148,157,160-168,171-183, podstawie uzyskanych wyników stworzono uniwersalny, międzykulturowo
194-196,199, 208, 210, równoważny kwestionariusz do pomiaru cech temperamentu. Korzystając z
wzorce nieciągłości 39, 40-41, niego Autor wykazuje, że relacje między badanymi cechami mają genetyczne
45,158,171,177,181, 1środowiskowe uwarunkowania, co rzuca nowe światło na kształtowanie się
192-195, 213 cech temperamentu i mechanizmy leżące u podstaw relacji między nimi.

Tytus Sosnow ski

zadania u m ysło w e
se rc o w o -n a c z y n io w a
2.
ZADANIA UMYSŁOWE A AKTYWNOŚĆ
SERCOWO-NACZYNIOWA
Autor tej pracy, wybitny psychofizjolog, oddaje do rąk czytelnika obszerny
wykład dotyczący związku aktywności sercowo-naczyniowej z: wydatkami
energetycznymi ustroju, kontrolą działania, procesami emocjonalno-moty-
wacyjnymi, aktywnością umysłową oraz aktywnością zadaniową. Omawia
w szczegółach związki pracy serca z aktywnością fizyczną i psychiczną
prezentując różne stanowiska teoretyczne. Zapoznaje także czytelnika z pod­
stawowymi pojęciami stosowanymi w psychofizjologii aktywności sercowo-
-naczyniowej. To niezwykle bogate zaplecze teoretyczne jest twórczym wpro­
wadzeniem do szeroko zakrojonych i wnikliwych badań, na które składa się
11 eksperymentów, a których wyniki pozwalają sformułować wiele istotnych
prawidłowości w dziedzinie psychofizjologii.

DOMINIKA MAISON
Dom inika Maison
Utajone postawy =-
konsumenckie UTAJONE POSTAWY KONSUMENCKIE
Analiza możliwości wykorzystania metody IAT
Autorka przenosi koncepcję postaw utajonych na pole badań konsumenc­
kich i czyni to w niezwykle systematyczny sposób. Zaznajamia czytelnika
z definicją postaw utajonych i teoriami wyjaśniającymi to pojęcie oraz przy­
i- ^ bliża metody wykorzystywane w badaniach postaw. Przedstawia dotychcza­
25Ń hQ sowy stan badań nad postawami konsumenckimi i wspomina o zagadnieniu
nierozdzielnie związanym z utajonym poznaniem, a mianowicie o automatyz-
mach. Omawia także różne obszary postaw i zachowań konsumenckich,
w tym między innymi wybory produktów szybkozbywalnych, rutynowe po­
dejmowanie decyzji konsumenckich czy zakupy impulsowe.

s p rz e d a ż w ysyłkow a:
GWP.PL, 81-753 Sopot, ul. Bem a 4/1a, tel./fax. 581551 61 04, tel. 551 11 01
e-m ail: g w p@ gw p.pl
_________ Księgarnia O n-line: http://w w w .gw p.pl.