Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Khoa học Xã hội và Nhân văn, Tập 30, Số 2 (2014) 57-71

R.Jakobson và nỗ lực gìn giữ văn hóa Nga, Slav

Nguyễn Thị Như Trang*

Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội,
336 Nguyễn Trãi, Thanh Xuân, Hà Nội, Việt Nam

Nhận ngày 5 tháng 6 năm 2014

Chỉnh sửa ngày 10 tháng 6 năm 2014; Chấp nhận đăng ngày 20 tháng 6 năm 2014

Abstract: Khía cạnh mà chúng tôi quan tâm, băn khoăn và muốn lí giải trong bài báo này chính là:
tại sao R.Jakobson chủ yếu hoạt động nghiên cứu ở hải ngoại, các công trình nghiên cứu của ông
được viết bằng nhiều thứ tiếng nhưng ông vẫn được coi là nhà nghiên cứu của Nga; lí do nào khiến
các công trình nghiên cứu của R.Jakobson tìm được “visa” để trở về Nga? Một trong những lí do,
theo chúng tôi, căn bản và quan trọng nhất: mong muốn và nỗ lực gìn giữ văn hóa Nga và Slav của
ông trong suốt cuộc đời và trong các công trình nghiên cứu. Điều đó được chứng minh từ những
quan sát ban đầu về tiểu sử, gốc rễ văn hóa Nga và Slav và ảnh hưởng của nó trong cuộc đời của
R.Jakobson. Ngôn ngữ và văn học Nga, Slav luôn là “nguồn cảm hứng” cho những nghiên cứu của ông.
R.Jakobson trong cuộc đời mình cũng thực hiện hành trình nghiên cứu không mệt mỏi về văn hóa
và lịch sử Czech/Slav nhằm mục đích nhấn mạnh vai trò của người Slav trong lịch sử Châu Âu và thế giới.
Từ khóa: R.Jakobson, Ngôn ngữ, Văn học Nga, Văn hóa, Lịch sử Slav.

Trong thế kỉ XX, nước Nga chứng kiến
nhiều “cuộc di tản” lớn của văn sĩ, trí thức sang
Tây Âu và Mĩ. Đó cũng là thế kỉ hình thành nên
một bộ phận văn học quan trọng trong tổng thể
thẩm mĩ văn học Nga thế kỉ XX - bộ phận văn
học hải ngoại. Bên cạnh những nhà văn Nga hải
ngoại đoạt giải Nobel (I.Bunin, A.Solzhenitsyn,
J.Brodsky),*không thể không nhắc đến
R.Jakobson - nhà nghiên cứu, phê bình với
hàng trăm công trình quan trọng, tạo ra những
bước ngoặt cho nghiên cứu phê bình, lí luận
văn học thế giới.
Những đóng góp của R.Jakobson (1896-
1982) trong nghiên cứu ngôn ngữ, văn học, văn
hóa, folklore, huyền thoại, nghiên cứu tri
_______
*
ĐT.: 84-912922272
Email: trangnguyennhu83@yahoo.com
57
nhận… đã được đề cập đến trong rất nhiều bài
báo, công trình, hội thảo [1-2]. Chúng tôi, trong
bài viết này không có tham vọng đề cập đến
toàn bộ những đóng góp đồ sộ của ông trên
những lĩnh vực đó. Khía cạnh mà chúng tôi
quan tâm, băn khoăn và muốn lí giải chính là:
tại sao R.Jakobson chủ yếu hoạt động nghiên
cứu ở hải ngoại, các công trình nghiên cứu của
ông được viết bằng nhiều thứ tiếng nhưng ông
vẫn được coi là nhà nghiên cứu của Nga; lí do
nào khiến các công trình nghiên cứu của
R.Jakobson (cũng như nhiều tác phẩm của các
nhà văn Nga ở hải ngoại) tìm được “visa” để trở
về Nga? Một trong những lí do, theo chúng tôi,
căn bản và quan trọng nhất: R.Jakobson dù ở
đâu, dù nghiên cứu đối tượng nào cũng luôn thể
58 N.T.N. Trang / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Khoa học Xã hội và Nhân văn, Tập 30, Số 2 (2014) 57-71
hiện rõ mong muốn và nỗ lực gìn giữ văn hóa
Nga và Slav.
1. Những quan sát ban đầu
Nếu nhìn vào tiểu sử1, có thể thấy ngay rằng
quãng thời gian R.Jakobson sống ở Nga không
nhiều: từ 1896-1920, khoảng 24 năm. Hai mươi
tư năm đó, ông không công bố nhiều công trình
nhưng đó chính là thời gian nhà nghiên cứu này
thẩm thấu trực tiếp văn hóa Nga, xây dựng cơ
sở, nền móng cho những nghiên cứu sau này
của mình. Ông từng học tại Viện Ngôn ngữ
Phương Đông và Đại học Tổng hợp Moskva.
Trong những năm tháng là sinh viên của Đại
học Tổng hợp Moskva, R.Jakobson cùng với
một số sinh viên của Khoa Lịch sử - Ngữ văn
sáng lập ra Câu lạc bộ ngôn ngữ học Moskva –
một tổ chức quy tụ được nhiều nhà ngôn ngữ
học, lí luận văn học, để rồi từ đó hình thành Hội
nghiên cứu ngôn ngữ thi ca (OPOJAZ) và khai
sinh ra Trường phái hình thức Nga – một trong
những hiện tượng độc đáo nhất của lí luận phê
bình văn học thế kỉ XX. Thơ Nga, văn học Nga
có sức hấp dẫn lớn đối với nhà nghiên cứu trẻ
này, những bài báo đầu tiên của ông dù thuộc
về lĩnh vực ngôn ngữ nhưng đều khảo sát trên
cứ liệu thơ ca nói riêng và văn học Nga nói chung.
Rời khỏi Nga để đến Tiệp Khắc, từ những
năm 1920, R.Jakobson có cơ hội tiếp xúc và
chịu ảnh hưởng của văn hóa Tiệp nói riêng và
văn hóa Slav nói chung. Quãng thời gian ông
sống ở Tiệp cũng gần tương đương với quãng
thời gian ông sống ở Nga. Ông nhận bằng Tiến
sĩ của Đại học Charles và trở thành giáo sư
_______
1
Độc giả có thể tham khảo những mốc thời gian cụ thể
trong cuộc đời và sự nghiệp nghiên cứu cùng danh mục
các công trình của R.Jakobson trên MIT libraries: Guide to
the papers of Roman:
http://libraries.mit.edu/archives/research/collections/collec
tions-mc/mc72.html#ref8425
giảng dạy tại Đại học Masarik, đứng ra sáng lập
và phát triển trường phái ngôn ngữ học Praha.
Ý thức về việc nghiên cứu và lưu giữ văn hóa -
ngôn ngữ Nga, Slav được thể hiện rõ trong
những hoạt động và các bài báo của R.Jakobson
trong thời gian sống ở Tiệp. Đặc biệt bài báo
của R.Jakobson Remarques sur l'evolution
phonologique du russe comparée à celle des
autres langues slaves/Ghi chú về sự tiến hóa của
âm vị học Nga được đánh giá là “cuộc cách
mạng” trong nghiên cứu âm vị học giải thích
những vấn đề quan trọng của âm vị học từ
chính ngôn ngữ - văn hóa Slav. Những bài
giảng của ông ở Trường Đại học từ những năm
1930-1939, trong môn học Văn học Nga và văn
học cổ Tiệp Khắc cho thấy cái nhìn và cách
nghiên cứu của nhà nghiên cứu trẻ này về thơ
cổ Tiệp khắc, âm vị học và ngữ pháp tiếng Nga,
sứ mệnh của người Byzantine. Theo thống kê
của MIT libraries, từ năm 1926-1939
R.Jakobson có khoảng 300 bài báo đề cập đến
ngôn ngữ Tiệp và phân tích tác phẩm văn học
nói chung trong đó có văn học Nga và văn học
Tiệp Khắc. Tất cả những điều đó nói lên rằng
chính trong quãng thời gian sống ở môi trường
văn hóa Nga và Slav, R.Jakobson đã quan tâm
nghiên cứu về nó với sự “ám ảnh”, day dứt và
đam mê. Và điều đó cũng giải thích vì sao
những chặng đời tiếp theo, sống trong môi
trường văn hóa khác ông vẫn không thể từ bỏ
những nghiên cứu về Nga và Slav.
Quả thực, R.Jakobson trải nghiệm phần lớn
cuộc đời mình, khoảng 42 năm, ở Mĩ (1941-
1982), mở rộng lĩnh vực nghiên cứu của mình
và công bố rất nhiều công trình có giá trị về ngữ
âm, ngữ nghĩa, thi pháp, huyền thoại học, ngôn
ngữ học tri nhận và ngôn ngữ học bệnh lý….
song không vì thế những nghiên cứu về Nga và
Slav bị lãng quên. Ở các trường Đại học như
l'Ecole Libre des Hautes của New York,
 N.T.N. Trang / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Khoa học Xã hội và Nhân văn, Tập 30, Số 2 (2014) 57-71
Columbia, Havard, hay Massachusetts Institute
of Technology (MIT), R.Jakobson trước hết là
một giáo sư dạy ngôn ngữ và văn học Slav,
truyền giảng những nghiên cứu về Nga và Slav
đến sinh viên Mĩ. Tiếp tục niềm say mê, quan
tâm đến ngôn ngữ và văn hóa Czech/ Tiệp, ông
xây dựng các tạp chí của người Czech, những
tờ báo của người Mĩ gốc Czech. Ông lên tiếng
phản đối mạnh mẽ Egon Hostovsky - một
người Czech nhập cư, vì đã khắc họa chân dung
của người trí thức Czech như là những người
cộng tác với Đảng Quốc Xã Đức trong cuốn
sách Seven Times in the Main Role. Sự phản đối
này khiến R.Jakobson rơi vào một cuộc tranh
cãi gay gắt và dai dẳng với những người nhập
cư khác, những người ủng hộ tự do cho người
nghệ sĩ. Những lá thư từ những người bạn như
nhà ngôn ngữ Bohuslav Havranek và Ladislav
Novomesky, các nhà văn, nhà thơ, những người
bạn, thành viên của Devetsil cũng là những
minh chứng thể hiện sự gắn bó của R.Jakobson
với đất nước Czech.
Khó có thể thống kê hết được số lượng công
trình nghiên cứu/bài báo/tham luận của
R.Jakobson. Stephen Rudy từ năm 1971 đến
năm 1985 đã tập hợp các công trình của R.
Jakobson và xuất bản bộ sách: Jakobson
R., Selected Writings (ed. Stephen Rudy). The
Hague, Paris, Mouton. Năm 1990 nhà nghiên
cứu này một lần nữa tiến hành một công trình
rất công phu Roman Jakobson 1896 - 1982: A
Complete Bibliography of His Writings với
mong muốn tập hợp công trình nghiên cứu của
R.Jakobson theo thời gian. Song cho đến nay
khi tìm hiểu về R.Jakobson, Selected
Writings vẫn là bộ sách được sử dụng nhiều
hơn, bởi Stephen Rudy đã phân chia 6 tập
tương ứng với 6 chủ đề nghiên cứu:
59
1. Phonological Studies/Những nghiên cứu
về âm vị học, 1971
2. Word and Language/Từ và ngôn ngữ, 1971
3. The Poetry of Grammar and the
Grammar of Poetry/Thơ của ngữ pháp và ngữ
pháp của thơ, 1980
4. Slavic Epic Studies/Những nghiên cứu về
sử thi của người Slav, 1966
5. On Verse, Its Masters and Explores/Về
thơ, nghệ nhân và những khám phá, 1978
6. Early Slavic Paths and Crossroads/
Những con đường và bước ngoặt của ngôn ngữ
Slav gần đây, 1985
Nhìn vào tên gọi 6 tập sách, có thể thấy có
đến 2 tập dành riêng để tập hợp những công
trình nghiên cứu về văn học và ngôn ngữ Slav –
tập IV và tập VI. Nhưng điều đó không có
nghĩa những tập sách còn lại không đề cập đến
các vấn đề có liên quan đến ngôn ngữ, văn hóa,
văn học Nga và Slav. Ngay trong tập 1 – Những
nghiên cứu về âm vị học ta có thể bắt gặp nhiều
bài viết đề cập và sử dụng ngôn ngữ, văn hóa
Slav như là cứ liệu nghiên cứu. Với bài báo
Linguistic Evidence in comparative mythology,
R.Jakobson tập trung so sánh rất thuyết phục
huyền thoại của Nga và Slav với huyền thoại
Phương Tây, trong đó đặc biệt nhấn mạnh vai
trò của những Vị thần/Chúa của người Slav
(Slavic Gods). R.Jakobson cũng không bỏ qua
những hiện tượng đặc biệt trong ngôn ngữ Slav,
đặc biệt là các tính từ và khả năng ám chỉ mối
quan hệ không gian của nó trong bài báo
Spatial relationship in slavic adjective… Nhìn
tổng quát có thể thấy, R.Jakobson tập trung sự
quan tâm của mình đến bốn đối tượng và bốn
hướng: ngôn ngữ học và chủ nghĩa cấu trúc,
những nghiên cứu về Nga, những nghiên cứu về
Slav và kí hiệu học. Điều đó có nghĩa là Nga và
Slav luôn là niềm trăn trở, là đối tượng khơi gợi
cảm hứng nghiên cứu, ý tưởng nghiên cứu cho
60 N.T.N. Trang / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Khoa học Xã hội và Nhân văn, Tập 30, Số 2 (2014) 57-71
R.Jakobson. Ở đây chúng tôi sẽ điểm lại những
hoạt động, những nỗ lực của R.Jakobson trong
nghiên cứu về Slav và nghiên cứu về Nga để
chứng minh rằng Nga và Slav luôn là nguồn
cảm hứng, là nỗi khắc khoải một đời của nhà
nghiên cứu hải ngoại này.
Trong nghiên cứu về Slav, văn học, huyền
thoại và folklore của những nước đó thu hút
Jakobson suốt cả cuộc đời từ những năm tháng
tuổi trẻ đến những năm cuối đời. Từ những năm
1930, R.Jakobson đã say đắm với Chính thống
giáo Đông phương. Những bài giảng tại Đại
học Masaryk năm 1936-1937 đã chứng minh
rằng ông không chỉ quan tâm đến phương diện
ngôn ngữ, không chỉ xem văn bản liên quan đến
nhà thờ Slav như là văn bản và ngôn ngữ văn
chương Slav cổ nhất mà còn nhìn nó từ điểm
nhìn xã hội. Ông thấy trong công trình của
Constantine dấu hiệu sớm nhất về những nỗ lực
tự quyết dân tộc và biểu hiện đầu tiên của
những tư tưởng dân chủ. Những bài viết trong
những năm 1950 liên quan đến Kyto giáo của
người Slav cũng cho thấy cái nhìn sâu sắc của
R.Jakobson về chủ đề này.
Bên cạnh những đóng góp trong nghiên cứu
Slav, R.Jakobson còn nỗ lực cổ vũ và hỗ trợ
truyền bá văn hóa Slav ở Mĩ và Châu Âu. Ở Mĩ,
ông trở thành người lãnh đạo của Khoa Slav tại
các đại học Columbia và Harvard, và cũng là
người đã hỗ trợ tìm việc làm cho nhiều người
nhập cư đến từ nước Đức Quốc xã. Những bài
viết, giáo án cho các khóa học về lịch sử và văn
minh Slav là những tư liệu ông sử dụng để đào tạo
một thế hệ người Slav mới.
R.Jakobson đã làm việc không mệt mỏi để
tập hợp người Slav trong một cộng đồng quốc
tế. Trao đổi thư từ, kế hoạch làm việc, quyết
định, biên bản, báo cáo, nỗ lực tổ chức của ông
và sự tham gia của ông vào những hội thảo, hội
nghị chuyên đề về Slav là minh chứng cho sự
quan tâm gắn bó của ông với con người và văn
hóa Slav. Kỷ yếu của Hội nghị Slav quốc tế và
Ủy ban quốc tế của người Slav đã phác họa một
bức tranh về cộng đồng các học giả quốc tế và
ảnh hưởng của Jakobson với cộng đồng đó,
cũng như nét phác thảo về sự phát triển của
nghiên cứu Slav ở Mĩ trong quãng thời gian 40
năm. Ngoài ra, các tài liệu về các hội nghị và
xuất bản phẩm Slav cũng được tìm thấy ở các
trường Đại học của Mĩ, trong đó có những trao
đổi thư từ của Jakobson với đồng nghiệp và bè
bạn lâu năm của ông, học giả người Byzantine-
Đức cha Francis Dvorník.
Nga học cũng là một định hướng, lĩnh vực
mà R.Jakobson miệt mài theo đuổi. Bởi ông là
một người sinh ra ở Nga, dạy tiếng Nga và văn
học Nga suốt đời. Những bài giảng đầu tiên của
ông đề cập đến tất cả các phương diện của tiếng
Nga, đặc biệt là âm vị học Nga. Các tập bài
giảng thể hiện rõ điểm cốt yếu trong cách tiếp
cận của Jakobson với Nga học, thể hiện toàn bộ
những cách tân của ông trong ngôn ngữ học,
đặc biệt nhất là sự phát triển lí thuyết của ông
về những nét đặc trưng trong ngôn ngữ Nga.
R.Jakobson tiếp tục phát triển những nghiên
cứu về âm vị học trong tiếng Nga của mình ở
Đại học Havard vào những năm đầu 1950.
Cùng với Gunnar Fant và Morris Halle, ông đã
định nghĩa một cách hệ thống mối quan hệ giữa
các đặc điểm ngữ âm.
Trong các bài giảng và công trình về hình
thái học tiếng Nga (biến cách, danh từ và động
từ tiếng Nga), R.Jakobson đã áp dụng những
nguyên lí mà ông phát hiện được trong những
nghiên cứu về âm vị học. Ông đưa ra cách tiếp
cận mới mẻ khi nghiên cứu cấu trúc của động
từ và hệ thống cách của tiếng Nga. Ông đã tham
gia mười khóa dạy tiếng Nga, trong đó có cả
một loạt bài giảng từ những năm ông dạy ở Đại
học Havard.
Rất nhiều ghi chép và bản phác thảo minh
chứng cho sự quan tâm của ông với văn học
 N.T.N. Trang / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Khoa học Xã hội và Nhân văn, Tập 30, Số 2 (2014) 57-71
Nga. Phần lớn công trình của Jakobson về
truyền thống sử thi Nga tập trung vào Câu
chuyện về cuộc hành binh Igor2. Từ 1932 đến
1965 nhà nghiên2cứu này có 9 công trình (bài
báo, chuyên khảo, dịch thuật) về Câu chuyện về
cuộc hành binh Igor. Năm 1966, các công trình
đó được tập hợp trong R.Jakobson. Selected
Writings. Vol. 4. Slavic Epic Studies. The
Hague; Paris, 1966. Mối quan hệ của Jakobson
với Vladimir Mayakovsky đã giúp ông hiểu sâu
cấu trúc các bài thơ của nhà thơ này. Cùng với
V.Mayakovsky, Marina Tsvetaeva là nhà thơ
mà R.Jakobson đặc biệt quan tâm. Công trình
của ông về nữ thi sĩ này được viết để đáp lại lời
phê bình của Simon Karlinsky về bản dịch sang
tiếng Anh những bài thơ của Tsvetaeva.
R.Jakobson đã phân tích chi tiết bài thơ
Pis'mo/Lá thư của bà và một bài báo ngắn chỉ
trích sai lầm của Karlinsky khi hiểu thơ của
Tsvetaeva. Ông cũng để lại nhiều bài nghiên
cứu thú vị về B.Pasternak, S.Esenin và
A.Pushkin trong công trình về thơ Nga.
R. Jakobson vẫn thường được coi là cố vấn
cho một vài dự án của các học giả và các viện
nghiên cứu khác. Mối quan hệ thư từ với Đại
học Wayne từ năm 1963-1967, các văn bản về
vai trò của ông như là một cố vấn cho việc xuất
bản cuốn từ điển tiếng Nga mới và sách giáo
khoa tiếng Nga được Trung tâm phương pháp
Tự nhiên xuất bản cũng chứng minh rõ điều đó.
Đây là cuốn sách thể hiện rất rõ định hướng
nghiên cứu từ vựng tiếng Nga của R.Jakobson
bởi nó được xây dựng dựa trên việc học từ vựng
và cấu trúc ngữ pháp trong văn cảnh tình
huống.
Đến những năm cuối đời, R.Jakobson vẫn
đau đáu những suy nghĩ về văn hóa, văn học,
ngôn ngữ Nga. Năm 1980, ông giới thiệu loạt
bài giảng “Những con đường phổ quát của ngôn
_______
2
Một thiên sử thi của văn học Nga cổ (thế kỷ XII)
61
ngữ, văn học và văn hóa Nga” ở Đại học
Wellesley. Những ghi chép của loạt bài giảng
này tóm lược nội dung chính của các công trình
và cách nhìn của ông về ngôn ngữ và văn học
Nga trong suốt cả cuộc đời.
2. Ngôn ngữ, văn học Nga và Slav - “nguồn
cảm hứng” cho những nghiên cứu của R.
Jakobson
2.1.Từ những đặc trưng ngôn ngữ Nga/ Slav
đến những suy ngẫm về đặc trưng ngôn ngữ và
thi ca
Đông Slav3 là khu vực được R.Jakobson
chú ý và được nhắc đến nhiều nhất trong các
công trình nghiên cứu, bởi qua quan sát ngôn
ngữ của khu vực đó, ông nhìn thấy và chứng
minh được các quy luật phổ quát của ngôn ngữ
nói chung. Một trong những quy luật và nguyên
lí quan trọng được R.Jakobson nhấn mạnh từ
việc nghiên cứu các xung đột trong ngôn ngữ
Slav chính là: bên cạnh những đặc điểm, yếu tố
cùng tồn tại, ngôn ngữ luôn luôn hàm chứa mối
quan hệ đối lập xung đột của những yếu tố
không thể đồng tồn, những yếu tố loại trừ lẫn
nhau: “nếu a tồn tại, thì b biến mất”/ “Nếu A thì
không B”. Ngạc hóa phụ âm và âm vực/cao độ
(cụ thể hơn có các cặp loại trừ nhau: phụ âm và
thanh điệu cố hữu, nguyên âm và thanh điệu
biến điệu), trọng âm lực và trọng âm lượng là
những đặc điểm nằm trong mối liên hệ mà
nguyên lí đó nêu ra. Trong tất cả các ngôn ngữ
Slav dường như âm vực không bao giờ kết nối
với hiện tượng ngạc hóa âm vị. Theo đó có thể
hình dung các ngôn ngữ này theo ba nhóm đặt
trong nguyên lí xung đột:
_______
3
Trong quan niệm của R.Jakobson, Đông Slav bao gồm:
Nam Ukraina, Bắc Ukraina, Nam Belarus, Bắc Belarus và
Nga
62 N.T.N. Trang / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Khoa học Xã hội và Nhân văn, Tập 30, Số 2 (2014) 57-71
Nhóm ngôn ngữ có hiện tượng ngạc hóa âm
vị nhưng thiếu âm vực/cao độ (Các ngôn ngữ
Đông Slav, Bulgaria, Ba Lan)
Nhóm các ngôn ngữ có cao độ/âm vực
nhưng thiếu hiện tượng ngạc hóa (Serbo–
Croatia, Slovenia)
Nhóm các ngôn ngữ thiếu cả hiện tượng
ngạc hóa và âm vực (Tiệp, Slovakia,
Macedonia)
Từ sự phân loại đó R.Jakobson đi sâu lí giải
tại sao lại diễn ra kiểu xung đột đó với ngôn
ngữ mỗi nước, những ảnh hưởng và sự tiếp nối
mô hình ngôn ngữ của nhau để hình thành nên
khu vực ngôn ngữ Slav vừa có những đặc trưng
riêng vừa phản ánh những quy luật ngôn ngữ
nói chung.
R.Jakobson không chỉ dừng lại ở việc
nghiên cứu các cặp đối lập trong từ, âm vị mà
còn mở rộng ra cả trong cú pháp. Thơ ca Nga
và Slav được ông khảo sát rất kĩ, và trở thành
những cứ liệu gợi ý cho nhà nghiên cứu tìm
hiểu một đặc điểm quan trọng trong ngữ pháp
của thơ: sự song hành và đối lập. Từ những
song hành và đối lập trong cú pháp, những so
sánh đối lập trong hình ảnh thơ, R.Jakobson
đưa ra những cặp ý nghĩa song hành và đối lập.
Ông đã phân tích rất kĩ bản ballat của vùng Bắc
Nga Vaxili và Sophia theo chiều hướng đó.
Nhiều dẫn chứng được dẫn ra để chứng minh
rằng “sự kết nối của người anh và người em gái
được ghép chặt bằng các nhóm lặp lại” [4], sự
gắn kết của cây liễu trên mộ người anh, cây
bách trên mộ người em. Theo ông, sự kết hợp
của những câu cặp đôi, hình ảnh cặp đôi trong
bài ca này là sự lặp lại motif cái chết của đôi
tình nhân.
Ngoài ra, R.Jakobson khi khảo sát kĩ cấu
trúc ngữ pháp, sự song hành và đối lập trong
thơ ca Nga, Slav nói riêng, thơ ca nói chung
còn chứng minh rằng, các ẩn dụ, hoán dụ,
những liên tưởng thú vị được phát hiện trong
chính những song hành, đối lập về mặt cú pháp
đó. Nhà nghiên cứu đã phân tích rất thuyết phục
cấu trúc cú pháp bài ca hôn lễ của Nga. Từ quan
sát cách tổ chức cú pháp và hình thái, ông cho
rằng “con chim ưng rực sáng” và “con ngựa
nhanh nhẹn” là những ẩn dụ liên quan tới
“chàng trai hiền lành đi tới cổng”. “Con ngựa
nhanh nhẹn” xuất hiện ở dòng trước trong cùng
một vị trí thi luật và cú pháp với “chàng trai
hiền lành” thể hiện đồng thời như một cái gì đó
tương đồng với chàng trai vừa như thuộc tính
của anh ta. Từ đó ông rút ra kết luận: “trong các
bài ca hôn lễ và các biến thể khác của folklore
Nga “con ngựa nhanh nhẹn” trở thành biểu
tượng phồn thực tiềm tàng hoặc hiện ra rõ rệt” [5].
Điểm qua như vậy để thấy rằng, trong các
trang viết của R.Jakobson, ngôn ngữ, văn học
Nga, Slav luôn là những nguồn cứ liệu đặc biệt,
những gợi ý để ông đi xa và đi sâu hơn nữa
trong những luận điểm khoa học của mình. Từ
một phía khác, qua những trang viết đó người
đọc có thể hình dung về tính độc đáo, đa dạng,
đa tầng và phức tạp của ngôn ngữ và văn học
Nga, Slav. Đó là một nguồn mạch cần khám
phá và luôn mở ra những chân trời mới.
2.2 Những khám phá về thi ca Nga
Ngoài việc sử dụng ngôn ngữ, thi ca Nga
như những cứ liệu, dẫn chứng để làm rõ các
luận điểm của mình hoặc để rút ra và chứng
minh các quy luật ngôn ngữ, R.Jakobson còn có
những chuyên luận đem đến cho độc giả cái
nhìn sâu, mới mẻ về các nhà thơ, nhà văn Nga.
Trong đó R.Jakobson dành nhiều tâm huyết cho
sáng tạo thơ của V.Mayakovsky, B.Pasternak
và A. Pushkin. Qua các cuốn sách dành riêng
cho ba nhà thơ Nga này, ta có thể hình dung ra
cách R.Jakobson tiếp cận với lịch sử văn học,
 N.T.N. Trang / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Khoa học Xã hội và Nhân văn, Tập 30, Số 2 (2014) 57-71
những điểm độc đáo trong thi pháp thơ của các
nhà thơ Nga.
V.Mayakovsky được R. Jakobson đề cập
đến trong tập tiểu luận On a Generation that
Squandered its Poets/ Về một thế hệ đã lãng phí
những nhà thơ của nó (1931). Nhà nghiên cứu
quay trở về với luận đề mĩ học của chủ nghĩa vị
lai, rằng chủ nghĩa vị lai đã thay thế mô hình
thời gian và sự kiện theo quy ước, tiến lên bằng
sự xuyên thấu vào nhau giống như cầu vồng
của của các trục đồng đại và lịch đại. Những
người khởi xướng cuộc cách mạng này chính là
Gumilev, Blok, Khlebnikov, Esenin và
Mayakovsky và họ đã ra đi. R.Jakobson lo sợ
và đau khổ khi nhận ra rằng sẽ không có “sự
thay thế thậm chí là không có bất cứ một phần
củng cố thêm” cho thế hệ tài năng bị hoang phí
này. Ông lo lắng rằng những bài thơ của
Mayakovsky sẽ không còn là “một phần của sự
vận động lịch sử nữa (mà) bị chuyển thành
những sự kiện lịch sử - văn học”, rằng yếu tố
lịch sử sinh động của văn bản thơ mà
Mayakovsky nhấn mạnh và những gì giữ cho
bài thơ khỏi cơ chế quyết định luận của hiện tại,
quá khứ và tương lai sẽ bị bưng bít bởi những
quy trình tương tự như thế này: “khi ca sĩ đã ra
đi, bài hát của họ bị kéo vào viện bảo tàng và
ghim lên bức tường của quá khứ, thế hệ mà họ
đại diện cô độc, mồ côi và mất mát hơn”
[6].Tác phẩm của Mayakovsky chứa đựng
những minh chứng về cuộc cách mạng, tập hợp
các sự kiện của lịch sử vào một trục duy nhất
quá khứ, hiện tại và tương lai. Tiểu luận của
R.Jakobson ám gợi đến mối quan hệ mơ hồ
giữa hiện thực, sự hiện diện của nhà thơ trong
văn cảnh, và bản sao hình ảnh của ông trong
văn bản đã được chuyển đổi của bài thơ.
R.Jakobson đã viết rằng “Những từ ngữ trong
Những bài thơ cuối cùng của Mayakovsky bỗng
nhiên đem lại một nghĩa bi kịch”. “Nhà thơ của
chúng ta là một Mayakovsky đa trạng thái, ông
63
có mặt ở các quảng trường, các đường phố và
các bãi chiến trường của cuộc cách mạng chỉ
với một mình ông mà thôi” [6]. Vì thế chuyên
luận của R.Jakobson dành cho Mayakovsky là
những khám phá để sự vắng mặt của ông trên
cõi đời không phải là sự chấm dứt tất cả, không
phải là sự vắng mặt của những suy tư, những bi
kịch ông đã gửi vào trong những vần thơ, để
mọi người nhận diện được một chân dung
Mayakovsky.
Theo R.Jakobson, thơ Mayakovsky từ dòng
đầu đến dòng cuối đều là một và không thể chia
cắt, là sự phát triển biện chứng của một chủ đề,
một hệ thống biểu tượng chặt chẽ. Chủ đề đó,
hệ thống biểu tượng đó gắn liền với nhân vật
“Tôi” độc đáo của nhà thơ4. Cái “tôi” đó “vượt
qua vành đai cuối cùng” để hướng đến một
tương lai, hướng đến sự đầy đặn của sự sống
“người ta phải trích ra được niềm vui từ những
ngày chưa đến”. Nhưng đó cũng là hiện thân
của một bi kịch.
Nghiên cứu sự vận động chủ đề, đặc điểm
cái “tôi” trong thơ V.Mayakovsky, R.Jakobson
nhận ra rằng sự hòa hợp, gắn bó quan trọng của
thơ V.Mayakovsky với chủ đề cách mạng đã
được lưu ý nhiều. Nhưng một sự nối kết không
thể chia cắt được của các motif trong tác phẩm
của Mayakovsky đã không được quan tâm
chính là: cách mạng và cái chết của nhà thơ.
Nhà thơ đã bắt gặp được nhạc điệu của tương
lai bằng đôi tai tham lam vô độ nhưng ông
không đặt cược số phận của mình vào miền đất
hứa. Một cái nhìn về tương lai luôn thường trực
trong hầu hết các trang viết của Mayakovsky.
Với Mayakovsky tương lai là một sự tổng hợp
biện chứng. Ý tưởng về sự xóa bỏ các mâu
thuẫn được thể hiện ở hình ảnh khôi hài của
Chúa trong các ván cờ với kẻ sát nhân, trong
huyền thoại về vũ trụ tràn ngập tình yêu thương
_______
4
Tập thơ đầu tiên của V.Mayakovsky cũng có tên là “Tôi”
64 N.T.N. Trang / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Khoa học Xã hội và Nhân văn, Tập 30, Số 2 (2014) 57-71
và trong lời đề nghị “Công xã là nơi quan chức
biến mất, và sẽ chỉ còn thơ và những bài ca”. V.
Mayakovsky cũng nuôi dưỡng một niềm tin
rằng phía sau cuộc cách mạng là “thiên đường
thực sự trên trái đất”, giải pháp duy nhất có thể
có cho các xung đột.
R. Jakobson nhận ra chân dung
V.Mayakovsky - một người đi theo chủ nghĩa vị
lai từ những cảm nhận đó song ông còn thấy
rằng motif tự tử vốn xa lạ với chủ nghĩa vị lai,
xuất hiện trong tác phẩm của V.Mayakovsky và
ngày càng trở nên cấp thiết. Trong những bài
thơ nồng nhiệt nhất của V.Mayakovsky Người
đàn ông (1916) và Về điều này (1923), dự cảm
cái chết luôn ám ảnh. Mỗi tác phẩm của ông là
một bài ca báo điềm gở về chiến thắng của
tương lai, xoáy sâu chủ đề chính “Vấp đời
phàm tục/Tan vỡ chiếc thuyền tình”, mặc dù
ông đã từng tranh luận với Esenin: “Trên đời
này chết chẳng có gì khó/Nhưng sống để dựng
xây cuộc đời khó biết bao nhiêu”.
Cuối đời, những vần thơ ngợi ca, châm
biếm của V.Mayakovsky hoàn toàn làm lu mờ
những khúc bi thương của ông. Nhìn lại những
nghiên cứu của phương Tây về Mayakovsky,
R.Jakobson cho rằng ở đó, hạt nhân chính, cảm
hứng chính trong thơ Mayakovsky không bị
nghi ngờ. Phương Tây chỉ biết đến “một người
đánh trống của cuộc cách mạng tháng Mười”.
Những lí giải về thành công của những tác
phẩm tuyên truyền được đưa ra theo nhiều cách
khác nhau. R. Jakobson mong mỏi đừng hạ thấp
V.Mayakovsky như một người tuyên truyền
theo chiều kích đơn giản, những cách giải thích
phiến diện về cái chết của ông là nông cạn, mơ
hồ. Nhà nghiên cứu dẫn ra rằng ở tuổi 31,
Ryleev bị tử hình. Ở tuổi 36, Batiushkov bị
điên. Venevitinov mất lúc 22 tuổi. Griboedov bị
giết ở tuổi 34. Lermontov - 26 tuổi và Pushkin -
37 tuổi. Cách kết thúc số phận của họ, theo ông,
cũng thuộc về dạng thức tự tử. Mayakovsky
cũng đã tự so sánh cuộc đọ kiếm của ông với
cái phàm tục và những cuộc đấu kiếm của
Pushkin và Lermontov. Số phận của họ đem
đến cảm giác đột ngột và trống rỗng khi hướng
về phía trước, cảm giác ngột ngạt về cái ác đang
đè nặng lên đời sống tinh thần của nước Nga.
Vì thế, chuyên khảo của R.Jakobson ở thời
điểm xuất hiện đã đề xuất một cách nhìn mới về
số phận, cảm hứng thi ca và cách tiếp cận với
thơ V.Mayakovsky, cung cấp cho thế giới một
cách nhìn mới về một nhà thơ tưởng như đã
quen thuộc của Nga.
R. Jakobson cũng dành riêng cho
B.Pasternak một chuyên luận. Ông coi
B.Pasternak như một nhà thơ và một nhà viết
tiểu thuyết, so sánh B.Pasternak với
V.Mayakovsky và Klebnikov. Ông bắt đầu
chuyên luận với một nhận xét rằng có những sự
khác nhau đáng chú ý giữa văn xuôi của nhà
thơ và văn xuôi của nhà văn và giữa thơ của
nhà văn và thơ của nhà thơ. “Một nhà leo núi đi
trên đồng bằng có thể không tìm được một chỗ
nghỉ chân và trượt chân trên đất. Anh ta di
chuyển với sự vụng về hay gượng gạo quá đỗi,
cả hai trường hợp đều không phải là dáng đi tự
nhiên mà liên quan đến nỗ lực hiển nhiên và sự
quan sát quá nhiều giống như bước đi của
những vũ công. Dễ dàng nhận ra ngôn ngữ
được học, tuy nhiên sự hoàn hảo trong việc làm
chủ nó chỉ có được từ người có nó một cách tự
nhiên” [7].
R. Jakobson không tranh luận rằng
Pasternak nhà thơ là người có phong cách tồi
hay một người có tài năng vượt trội; mà chỉ ra
rằng sự gia nhập thất thường của hoán dụ văn
xuôi trở nên hiển nhiên trong tác phẩm thi ca
của ông. Ông lưu ý rằng thơ và văn xuôi của
Pasternak “được nhuộm đầy hoán dụ, nói cách
khác đó là sự liên kết bởi những thứ tiếp giáp
nhau” [7]. Văn xuôi Pasternak xứng đáng được
ca tụng như là tác phẩm trữ tình, nhưng ông chỉ
 N.T.N. Trang / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Khoa học Xã hội và Nhân văn, Tập 30, Số 2 (2014) 57-71
ra rằng tính tượng trưng được tạo ra nhờ sự dịch
chuyển: “hai đặc điểm nổi bật - sự xâm nhập
lẫn nhau của các đối tượng (việc tạo dựng hoán
dụ trong nghĩa chính xác của từ) và sự phân li
(việc tạo dựng phép hoán dụ) - đưa tác phẩm
của Pasternak đến gần với những nỗ lực của các
họa sĩ lập thể” [7].
Và ông chỉ ra cách mà B.Pasternak lắp sự
liên kết hoán dụ kế tiếp nhau vào những đặc
trưng “chủ âm” của diễn ngôn thơ. Kết quả là,
ông chứng minh được rằng thơ của Pasternak
phô diễn độ căng giữa sự liên kết văn cảnh hoán
dụ của người sáng tạo và yêu cầu bên trong của
cấu trúc thơ, ở đó tính tự nhiên cụ thể của kí
hiệu kéo ngược lại chức năng tham chiếu của
nó. Tuy nhiên, Mayakovsky và Khlebnikov
khéo léo chấp nhận ưu thế nổi trội của kí hiệu.
Thế giới biểu tượng của Khlebnikov được hiểu
rằng với ông mỗi biểu tượng, mỗi từ tạo ra
được cung cấp một thực tại hoàn toàn độc lập
và câu hỏi về mối quan hệ của nó với bất kì đối
tượng bên ngoài nào, thực chất là câu hỏi về sự
tồn tại một đối tượng nào đó là không cần thiết.
Nếu M.Bakhtin lập luận rằng việc
B.Pasternak loại bỏ kĩ thuật lấy kí hiệu là trung
tâm của Khlebnikov, Mayakovsky và những
nhà vị lai thể hiện mối quan hệ nhân quả trực
tiếp giữa văn xuôi và những hoàn cảnh xã hội
và chính trị hỗn loạn của thời đại (chúng ta
đang nói về nước Nga trước và sau cuộc cách
mạng), thì R.Jakobson lại xác nhận lịch sử văn
học, đặc biệt là lịch sử thi ca, liên quan đến quá
khứ, hiện tại và tương lai của nó vì nó như là
bản ghi chép hay dấu hiệu về sự tồn tại của các
sự kiện và hoàn cảnh phi văn chương. Ông
không cho rằng lịch sử văn học tiếp diễn không
phụ thuộc vào lịch sử, nhưng ngược lại với
Bakhtin, cách giải quyết của người nghệ sĩ ngôn
từ về mối quan hệ của kí hiệu và vật ám chỉ nên
được coi là hoạt động độc lập và không phải là
sự kiện mà ở đó vật ám chỉ điều khiển kí hiệu.
65
Bakhtin nói đến tính cần thiết của người viết
tiểu thuyết “tự định hướng” với những hoàn
cảnh phi văn chương của ngôn ngữ và đưa
những “nét riêng” này vào trong “mặt phẳng
diễn ngôn của mình”. Cùng sử dụng một thuật
ngữ nhưng Jakobson bất đồng quan điểm với
Bakhtin:
“Rất hợp lí khi cố gắng tìm một sự tương
ứng giữa các mặt phẳng khác nhau của thực tại,
cũng như cố gắng phỏng đoán các sự thực về
một trong những mặt phẳng từ các sự thực
tương ứng về mặt phẳng khác - phương pháp
chính là một cách phát ra hiện thực đa chiều
kích trên một bề mặt. Tuy nhiên, sẽ là sai lầm
khi nhầm lẫn sự phóng chiếu này với bản thân
hiện thực và coi nhẹ cả cấu trúc đặc thù và sự
vận động tự trị của các mặt phẳng cá nhân” [7].
Lý lẽ của R.Jakobson và trường phái
Bakhtin đều thống nhất rằng hiện thực là khái
niệm mang tính tương đối, dễ vỡ vụn, là một
cấu trúc của phối cảnh, hệ tư tưởng và hệ thống
kí hiệu hơn là một thực thể bất biến. Song đối
lập với trường phái Bakhtin coi nghệ sĩ ngôn từ
như là một người nào đó tái dựng lại hình ảnh
ngôn ngữ, tư tưởng, xã hội của một hoàn cảnh
đặc biệt, R.Jakobson khẳng định rằng thơ tự
trong nó là một hoàn cảnh, đồng thời là một
ngôn ngữ độc lập, phi lịch sử và là một hệ
thống hấp thu và phản chiếu cái tôi của nhà thơ
và phối cảnh của nhà thơ về thế giới của anh ta.
Từ những nhận định đó, R.Jakobson đã đề xuất
việc nghiên cứu thơ B.Pasternak trong mối
quan hệ cá nhân, văn bản (text) và văn cảnh
(context) song mỗi yếu không bị hấp thu hoàn
toàn bởi những yếu tố còn lại.
Trong chuyên khảo Bức tượng trong huyền
thoại bằng thơ của Pushkin (1937) - ta bắt gặp
cách sử dụng phức tạp và độc đáo mô hình này
của R.Jakobson với cuộc đời và tác phẩm của
một nhà thơ đặc biệt. Huyền thoại theo cách
hiểu của R.Jakobson là: “những yếu tố gắn
66 N.T.N. Trang / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Khoa học Xã hội và Nhân văn, Tập 30, Số 2 (2014) 57-71
chắc, cấu thành bất biến nào đó, là phương tiện
thống nhất vô số tác phẩm của nhà thơ chứng tỏ
những tác phẩm này là của riêng nhà thơ” [7].
Cách xác định này nhập nhằng có chủ ý. Ông
nhận diện rõ rằng “các yếu tố gắn chắc, cấu
thành bất biến nào đó” như là yếu tố nổi trội,
“những đặc trưng bất biến của mỗi văn bản - hệ
thống vần, kiểu vận luật, … đều chi phối các cơ
chế chức năng và cấu trúc của các văn bản cụ
thể và bảo đảm mối quan hệ giữa các văn bản
này với ngôn ngữ chung của hình thức thơ.
Nhưng những yếu tố này có thể có cả “những
biểu tượng rải rác” - cái “chỉ có thể được hiểu
đầy đủ trong mối quan hệ với toàn bộ hệ thống
biểu tượng. Việc Jakobson lựa chọn nghiên cứu
A.Pushkin và bức tượng là khéo léo và hợp lí.
Một mặt, bức tượng đóng vai trò như một trục
biểu tượng và tượng trưng giữa cuộc đời của
nhà văn và tác phẩm - chức năng của nó như là
yếu tố kí ức đến hành động chính trị và quân sự
và có khả năng lưu giữ cuộc sống vừa sống
động vừa đứng yên đã được Jakobson nêu ra,
tương ứng với trải nghiệm của Pushkin về sự
rối loạn chính trị của nước Nga đầu thế kỉ XIX
và mối quan hệ đầy phiền phức của ông với phụ
nữ. Mặt khác, bức tượng như là một kí hiệu có
những đặc trưng gắn với ngôn ngữ thơ. Bức
tượng là một ví dụ hoàn hảo cho sự kết hợp
hình tượng, cách biểu thị và biểu tượng. Đó là
hình tượng cơ bản và đa chiều kích, tư thế và
trạng thái của nó là điểm chỉ dẫn đến một trạng
thái đặc biệt; chức năng của nó trong ngôn ngữ
văn hóa xã hội của nghệ thuật Phương Tây (cột,
kỵ sỹ, khỏa thân, quần áo và đồng phục…)
mang đến cho nó chức năng biểu tượng trong
hệ thống riêng được định trước. R. Jakobson
chứng minh, cách xử lí của Pushkin với các bức
tượng rất quan trọng, bởi nó nhấn mạnh sự phụ
thuộc lẫn nhau của hai chiều kích trong thế giới
huyền thoại của nhà thơ, văn bản (text) và văn
cảnh (context).
Nhà nghiên cứu cũng chỉ rõ sự thay đổi vị
trí của một tác phẩm thuộc về một thể loại nghệ
thuật sang một kiểu thức nghệ thuật khác - sang
thơ. Một bức tượng, một bài thơ - tóm lại, mỗi
tác phẩm nghệ thuật - là một bài thơ đặc biệt.
Thơ về một bức tượng theo đó là một kí hiệu về
một kí hiệu hoặc một hình ảnh về một hình ảnh.
Trong một bài thơ về bức tượng, một kí hiệu
(signum) trở thành một chủ đề hoặc một đối
tượng biểu đạt (signatum).
Các bài thơ luôn có sự căng thẳng giữa tính
liên tục tham chiếu được dàn xếp bởi kí hiệu và
mô hình bên trong của các kí hiệu cụ thể, nhưng
trong các bài thơ về các bức tượng sự căng
thẳng này gấp đôi bởi thực tế rằng tính liên tục
quan trọng của các tham chiếu bản thân nó chứa
đựng các kí hiệu. Tiểu luận của R.Jakobson bảo
vệ mạnh mẽ và chứng minh tỉ mỉ việc phác họa
sự kết nối giữa cuộc đời, hoàn cảnh và tác phẩm
của Pushkin. Bức tượng sẽ làm xuất hiện một
không gian ba chiều kích kì quái, quen thuộc và
bình thường, nó sẽ kể một câu chuyện ngắn về
một hành động, một phong trào hay một hoàn
cảnh; nhưng nó phải tiếp tục thông báo trạng
thái của nó như là một kí hiệu. Nó là cái biểu
đạt phi ngôn từ kín đáo nhất.Các bức tượng,
giống như ngôn ngữ mẹ đẻ của chúng ta, dễ
dàng bị nhầm lẫn với kí hiệu thuần khiết, sự
quen thuộc sinh ra tính dễ hiểu. Với Pushkin
quan niệm về sự liên tục của các tham chiếu - tự
do, khoan dung chính trị, sự thỏa mãn cảm xúc
và nhục dục - dường như liên tục đẩy xuống
dưới trọng lượng không thể chịu đựng được của
thực tại bất hoà.
Theo R.Jakobson, sự cân bằng giữa “giấc
ngủ vĩnh viễn” của Peter đã mất và sự yên tĩnh
vĩnh viễn ở bản sao bằng đồng của ngài và sự
mâu thuẫn đồng thời giữa tính phù du của di hài
đã chết và tính vững chắc ở bức tượng tạo ra ý
niệm về cuộc sống của đối tượng được miêu tả
 N.T.N. Trang / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Khoa học Xã hội và Nhân văn, Tập 30, Số 2 (2014) 57-71
tiếp tục trong hình ảnh điêu khắc, trong đài kỉ
niệm [7].
R. Jakobson kết luận chuyên luận của mình
với lời khẳng định rằng “việc dùng biểu tượng
của A.Pushkin về tượng tiếp tục ảnh hưởng đến
thi ca Nga cho đến ngày nay, nó gắn liền với
người sáng tạo ra nó” [7] và ông dẫn ra tác
phẩm của “ba nhà thơ Nga tiêu biểu của thế kỉ
này”, Blok, Khlebnikov và Mayakovsky. Điều
đó có nghĩa là ông đã vạch ra mạch chảy của
lịch sử văn học Nga thông qua việc nghiên cứu
những trường hợp đặc biệt.
3. Văn hóa, lịch sử Czech/Slav - hành trình
nghiên cứu không mệt mỏi của R.Jakobson
Âm vị học và thi pháp học là những lĩnh
vực mà R.Jakobson nhiệt tình theo đuổi. Đó là
điều khó phủ nhận. Song cần phải thấy rằng
ông là người uyên bác và có vốn học vấn ngữ
văn truyền thống, do đó ông có đủ khả năng để
làm việc với những văn bản thời Trung Cổ và
trở thành nhà lịch sử văn hóa uyên bác về Đông
Âu – một sử gia đặc biệt. Có thể chứng minh
được điều đó qua hành trình R.Jakobson tìm
hiểu, nghiên cứu văn hóa Czech thời Trung Cổ
và những nỗ lực của ông trong việc đưa ra một
cách giải thích mới về lịch sử Czech. Những
nghiên cứu của ông về lịch sử văn hóa Czech
đều nhằm mục đích nhấn mạnh vai trò của
người Slav trong lịch sử Châu Âu, nhắc nhở
Phương Tây rằng trong cả hiện tại và quá khứ
họ không phải là trung tâm của thế giới. Ta có
thể bắt gặp ý tưởng đó trong toàn bộ các bài
viết được tập hợp trong R.Jakobson, Selected
Writings: Early Slavic Paths and Crossroads.
Từ những năm đầu thập kỉ 20 của thế kỉ
XX, R.Jakobson - một người đến Czech với vai
trò là một nhà ngoại giao, đã quan tâm đến thơ
Czech và lịch sử Czech thời Trung Cổ. Vào thời
67
điểm đó, văn hóa cổ đại, Trung Cổ của Czech
không có sức hấp dẫn với giới nghiên cứu. Do
vậy, không quá ngạc nhiên khi việc R.Jakobson
công bố cuốn Czech Epic Verse [1924]/ [1985]
không thu hút được sự quan tâm của Viện Hàn
Lâm Khoa học Czech. Bản thảo đó rơi vào lãng
quên và bị loại bỏ hoàn toàn. Mục tiêu chung
của những hoạt động và nỗ lực mà R.Jakobson
mải miết thực hiện trong thời gian này được
phát biểu rất ngắn gọn trong lời giới thiệu cuốn
sách về tác phẩm thời Trung Cổ của Czech viết
năm 1927 [8]. Với ông những ý kiến phủ định
giá trị của văn hóa Trung Cổ là tàn dư của nền
văn hóa được nuôi dưỡng bởi hệ tư tưởng của
thời đại Phục hưng và Ánh sáng. Vì thế, ông
thấy rằng cần phải chỉ ra những giá trị của triết
học, nghệ thuật, kiến trúc và khoa học tự nhiên
của thời Trung Cổ. Nhà khoa học nhấn mạnh
các yếu tố của văn hóa Trung cổ là những điểm
xuất phát hợp lí cho các công trình đương thời.
Cần phải thấy rằng, những giá trị của thời
Trung Cổ cũng đã từng được các nhà khoa học
đánh giá cao, chẳng hạn N.Berdiaev với cuốn
sách nổi tiếng Thời Trung cổ mới (1924). Tuy
nhiên, R.Jakobson đã đi xa hơn giới hạn tái
định giá đơn giản về thời Trung Cổ, ông không
chỉ nêu thành tựu mà còn chứng minh nguồn
gốc, động lực làm nên sức hấp dẫn của văn hóa
thời Trung Cổ. Vì thế khi nghiên cứu thơ Czech
Trung Cổ5, R.Jakobson không chỉ cho rằng thơ
Czech Trung Cổ cần được đánh giá nghiêm túc
mà còn nhấn mạnh những ảnh hưởng của văn
chương nhà thờ cổ đối với văn học Czech
Trung cổ.
Người Slav thuộc lãnh thổ Bohemia,
Moravia, Tây Slovak trong lịch sử đã trải qua
một giai đoạn ngắn theo Kyto giáo do người
Byzantine du nhập. Vào những năm 860, quốc
_______
5
Công trình nghiên cứu về thơ Czech Trung Cổ có tên gọi
Nejstarší české písně duchovní [The Oldest Czech
Spiritual Songs]. Praha : Kuncíř, 1929
68 N.T.N. Trang / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Khoa học Xã hội và Nhân văn, Tập 30, Số 2 (2014) 57-71
vương Moravia cho phép những người truyền
giáo của Constantinople đến để cung cấp cho
người Slav “Chân lí” và “Luật pháp” theo
những cách diễn đạt gần gũi, dễ hiểu nhất. Sự
xuất hiện của hai nhà truyền giáo từ Byzantine,
Cyril và Methodius là câu trả lời tích cực cho
lời đề nghị đó. Cả hai đều là người Hi Lạp và
ngôn ngữ họ sử dụng đều là ngôn ngữ Slav của
nhà thờ cổ. Tuy nhiên sứ mệnh của Cyril và
Methodius với Moravia rất ngắn ngủi, bởi họ
sớm bị trục xuất, dưới sức ép cạnh tranh của
các vị giáo sĩ Đức. Kết quả là Tây Slav vẫn giữ
hoàn toàn ảnh hưởng của Phương Tây, đó là
khu vực văn hóa, tôn giáo Latin. Chính vì thời
gian truyền giáo của Cyril và Methodius rất
ngắn nên dấu ấn để lại của họ rất ít và khó nhận
ra. Vì vậy luận điểm của R.Jakobson về tiếng
Slav của nhà thờ cổ trong văn hóa Czech dường
như rất mong manh. Rất nhiều tác phẩm văn
học Trung Cổ từ Bohemia xuất hiện, nhưng hầu
hết các văn bản đều được viết bằng tiếng Latin.
Văn bản viết bằng tiếng Czech xuất hiện từ năm
1300. Nghĩa là một khoảng trống trong lịch sử
văn hóa, ngôn ngữ đã tồn tại ở đây, từ thế kỉ 9
đến thế kỉ 14. R.Jakobson đã đặt ra và chứng
minh một cách thuyết phục giả thuyết về sự tiếp
tục của ngôn ngữ và văn hóa Slav từ thế kỉ 10
đến 12. Ông đưa ra một thực tế rằng nghi lễ của
người Phương Đông được sử dụng trong tu viện
Sazava (một trung tâm của ngôn ngữ Slav) và
sau đó là tu viện Emmaus được thành lập ở
Praha năm 1348 do các thầy tu người Croatia
đứng đầu. R.Jakobson nhấn mạnh rằng sự tồn
tại của hai trung tâm này là không thể nghi ngờ
và do đó người Czech cổ đại không hoàn toàn
thuộc về Kito giáo Phương Tây. Không phải tất
cả mọi thứ được quyết định ở Regenburg hay
Mainz, hai địa phận giám mục nổi tiếng của
người Đức. Bước sang thời Trung Cổ, nhà thờ ở
Bohemia cũng dần hướng về Phía Đông.
Truyền thống Cyril và Methodius được
R.Jakobson nhấn mạnh ở tầm ảnh hưởng và sự
nối tiếp liên tục của nó. Di sản của Cyril và
Methodius cắm rễ sâu trong ngôn ngữ. Rõ ràng
cách tiếp cận của R.Jakobson với vai trò của
nhà thờ Slav cổ ở Czech không loại trừ lĩnh vực
ngữ văn. Các ngôn ngữ Tây Slav nhìn chung
lưu giữ được những dấu ấn của ngôn ngữ nhà
thờ Slav cổ. Nhưng mặt khác người Nga lại xa
lạ với khái niệm nhà thờ theo tinh thần Slav.
Tương tự, truyền thống Cyril và Methodius dù
vẫn để lại dấu ấn trong nghi lễ chính thống, khá
dễ hiểu với người Nga có học nhưng lại mơ hồ
với người Czech hay Ba Lan. Để thực hiện
được mục đích của mình, bên cạnh ngôn ngữ,
R.Jakobson tập trung vào nghiên cứu nghi thức
tế lễ của người Slav cổ. Những nghi thức này
từng bị Giáo hoàng cấm đoán, vì thế từ thế kỉ
10 đến 12 người Czech trở thành những “kẻ nổi
loạn chống lại Rome”. Ông nhìn thấy ở các
nghi lễ đó khát vọng về một nghi thức tế lễ
bằng tiếng cận bản địa, một sự lựa chọn có ý
thức và sự nhấn mạnh vào tính bình đẳng của
tất cả các ngôn ngữ và dân tộc. Điều thú vị là,
vào buổi bình minh của lịch sử, “một nguyên lí
đã được nêu ra, theo một nguyên tắc đơn giản
một lần và cho tất cả, về sự bình đẳng của tất cả
các ngôn ngữ, tất cả các dân tộc và tất cả thành
viên trong một dân tộc - một nguyên lí về chủ
nghĩa quân bình, một khẩu hiệu chấn động về
sự bình đẳng và một sự cách tân mang tính cách
mạng của người Czech. Điều này diễn ra vào
những năm 860, tức là 9 thế kỉ trước tuyên
ngôn nhân quyền của người Pháp” [9]. Từ
những suy nghĩ đó, R.Jakobson nhấn mạnh ý
tưởng về tinh thần tự quyết dân tộc và nền dân
chủ thực sự của người Slav cổ trong Sự thông
thái của người Slav cổ - một cuốn sách nổi
tiếng dày 220 trang, nghiên cứu chuyên sâu về
các nước Slav khi ông sống ở New York. Ông
cho rằng: “Quyền điều khiển nghi thức tế lễ
 N.T.N. Trang / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Khoa học Xã hội và Nhân văn, Tập 30, Số 2 (2014) 57-71
trong ngôn ngữ dân tộc thể hiện quyền của dân
tộc đối với giá trị văn hóa cao nhất trong hệ
thống các giá trị của thời Trung Cổ, và vì vậy
nó ở vị trí cao nhất trong tổng thể các giá trị:
toàn bộ nền văn hóa, đặc biệt là toàn bộ nền văn
chương, phác họa đặc điểm dân tộc. Từ khởi
đầu của nó, tinh thần Cyrill - Methodius tạo
mối liên kết không tách rời yếu tố dân tộc với
yếu tố mang tính dân chủ. Quyền hướng tới
những giá trị tinh thần cao nhất được tạo ra cho
mỗi dân tộc và toàn bộ dân tộc”, và khẳng định
“Các quyền bình đẳng - bao gồm cả quyền bình
đẳng của các dân tộc và ngôn ngữ - là nguyên
tắc chủ đạo của di sản tinh thần Đại Moravia”
[10]. Như vậy ý tưởng của R.Jakobson muốn
chứng minh tính dân chủ ở các nước Slav cổ
thông qua các nghi lễ cận bản địa đã đưa đến
một gợi ý thú vị rằng, đó là một sự đổi mới của
Czech và Slovakia6 nhưng đồng thời đó cũng là
hệ quả sự trợ giúp của Đông Byzantine. Và theo
đó cái hiện diện như là ý thức hệ của Czech và
Slovakia và sự cách tân mang tính cách mạng
của Czech và Slovakia cũng chính là sự gần gũi
của Slav và Phương Tây.
Ngoài việc chứng minh rằng người Slav có
ngôn ngữ riêng, có ý thức dân chủ và bình đẳng
từ thời cổ đại, R.Jakobson còn nỗ lực tìm đến
một định nghĩa mới về các nước Slav, khẳng
định rằng trong lịch sử đây là những nước độc
lập, không phụ thuộc và là cầu nối quan trọng
về văn hóa và lịch sử giữa Phương Đông và
Phương Tây. R.Jakobson luôn khẳng định rằng
từ quá khứ xa xưa, các nước Slav luôn chống
lại Đức để không bị phụ thuộc. Tư tưởng chống
Đức xuyên suốt trong Sự thông thái của người
Slav cổ và nhiều bài báo của ông in trong
R.Jakobson: Selected Writings 6 cũng nhấn
mạnh. Ông không bỏ qua bất cứ một văn bản,
cứ liệu nào mang tư tưởng phản/chống Đức từ
_______
6 7
Trong cách nhìn của R.Jakobson, Czech và Slovak thuộc
về Đại Monravia
69
thời Trung Cổ. Trong các văn bản R.Jakobson
trích dẫn, người Đức hiện lên như những kẻ
mánh khóe, phân biệt chủng tộc và hung bạo.
Sự xuất hiện của người Đức trong lịch sử các
nước Slav theo R.Jakobson không phải vì mục
đích thương mại, giao thương. “Sự nhập cư của
người Đức […] đã xâm phạm tính thuần nhất
dân tộc của mảnh đất Czech, đặc điểm nguyên
khối Slav của nó” [9]. Có thể nói trên mảnh đất
Czech, người Đức là những người nhập cư
không được hoan nghênh. Trong bối cảnh trước
chiến tranh thế giới thứ hai, nhắc đến điều này,
R.Jakobson muốn đẩy xa hơn ý tưởng rằng
người Đức có thể bị trục xuất về phương diện
pháp lí khỏi Cộng hòa Czech và Slovak. Năm
1969, sau khi cải cách Mùa xuân Praha bị quân
đội Liên Xô cản trở, trong lúc nâng cốc tại hội
nghị Comenius ở Praha, R.Jakobson đã gợi lại
chủ đề sự diệt vong của Đức và sự trường tồn
của các nước Slav: Đế chế Đức thần thánh của
dân tộc Đức sẽ không tồn tại nữa, cũng như nền
quân chủ Habsburg và “Đế chế La Mã Nghìn
năm” của Hitler - tất cả chúng đều cố gắng phủ
nhận tư tưởng của Constantine, nhưng những tư
tưởng này vẫn còn đây, cái tên của Constantine
vẫn còn trong khi những cái tên của các hoàng
đế, quốc vương và các nhà cầm quyền giờ đây
rất khó nhớ. Số phận việc truyền giáo của
Constatine thể hiện sức mạnh của ngôn từ7, sự
vĩnh cửu của tư tưởng của Ngài. Không ai phá
hoại điều đó hoặc nó không bị phá hoại bởi vì
nó là giá trị của một trật tự khác. “Sự sáng suốt
phát ra trong nó”, nói như Constantine, và sự
sáng suốt có thể chỉ bị vượt qua bởi một sự
sáng suốt sâu sắc hơn, không bởi cái gì khác
nữa” [11].
Các dân tộc Slav có những đặc điểm riêng
và có những mối liên hệ để có thể tạo ra hình
ảnh một Slav chung. Beneš cũng đã từng đưa ra
_______
“Khởi thủy là lời”: Đấng toàn năng đã tạo dựng thế giới
đúng như những gì đã viết trong Kinh Thánh.
70 N.T.N. Trang / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Khoa học Xã hội và Nhân văn, Tập 30, Số 2 (2014) 57-71
những hình dung về các dân tộc Slav, với quan
điểm cố gắng đi xa hơn cách nhìn truyền thống
- Slav là một cộng đồng huyết thống. Ông cho
rằng đó là nhóm, được xác định trước hết bởi
mục tiêu chính trị chung: “các dân tộc Slav là
những hàng xóm về mặt địa lí, và gần gũi nhau
trong mối quan hệ chủng tộc, văn hóa và ngôn
ngữ hơn các dân tộc khác. Vì thế, mỗi hoạt
động chính trị ở Slav trong tương lai trước tiên
sẽ dựa trên nhu cầu thực tiễn và quyền lợi, điều
kiện chính trị bắt buộc cụ thể” [12].Như vậy
Beneš không phủ nhận yếu tố di truyền, chủng
tộc trong mối quan hệ của các nước Slav khi
tìm kiếm định nghĩa về cộng đồng Slav. Còn
R.Jakobson cho rằng thứ duy nhất mà người
Slav có thể theo đuổi về mặt di truyền học là
quan hệ máu mủ về mặt ngôn ngữ, người Slav
không biết đến một di sản văn hóa chung hay
một cơ sở nhân học, hay đặc điểm dân tộc học
chung. Trong chuyên luận The Kernel of Slavic
Literatures/Hạt nhân của các nền văn học Slav,
R.Jakobson cũng nhấn mạnh cấu trúc ngôn ngữ
là tài sản chung duy nhất mà người Slav có.
Ngôn ngữ Slav như đã nói ở trên là thứ ngôn
ngữ có nguồn gốc bản địa, của riêng người
Slav.
Với tất cả những lập luận đó, R.Jakobson
khẳng định sự tồn tại độc lập, trường tồn của
các nước Slav. Czech và Nga trong cách nhìn
của ông còn là cầu nối giữa Phương Đông và
Phương Tây. Toàn bộ lịch sử Czech và Nga
được xác định bởi sự lưỡng lự giữa hai cực - sự
trỗi dậy hướng về phía Phương Đông tái lặp
không ngớt và các phản ứng chống lại nó.
Không phải Phương Đông, cũng không hẳn
Phương Tây, Czech và các nước Slav có những
đặc điểm văn hóa, ngôn ngữ riêng, họ gắn kết
nhưng cũng độc lập ở nhiều phương diện. Vì
vậy R.Jakobson nhấn mạnh họ cần được giải
phóng và đi theo quỹ đạo riêng của mình. Luận
điểm này thực sự có ý nghĩa vào thời điểm cuộc
chiến tranh thế giới thứ hai cũng như toàn bộ
lịch sử phát triển sau này của các nước Slav.
Có thể nói, dù mở rộng các lĩnh vực và đối
tượng nghiên cứu, dù không quay về Nga và
Czech nhưng Nga và Slav vẫn là nguồn cội thúc
đẩy những sáng tạo của R.Jakobson, là những
đối tượng nghiên cứu khơi gợi những khám phá
không có điểm dừng của ông. Đọc các công
trình của R.Jakobson độc giả hoàn toàn có thể
nhận ra chân dung của một nhà nghiên cứu luôn
giữ được chất Nga và Slav và hướng đến khẳng
định sự độc lập, sự độc đáo, riêng có của ngôn
ngữ, văn hóa, lịch sử của Nga và các nước Slav.
Chính ông đã gợi ra và đề xuất định hướng:
nhìn nhận mọi hiện tượng ngôn ngữ văn hóa
lịch sử Nga và Slav từ chính những đặc điểm
“gốc”, “bản địa” của nó.
Tài liệu tham khảo
[1] Huỳnh Như Phương (2007), Trường phái hình
thức Nga, NXB ĐHQGTPHCM
[2] Steven C. Caton (1987), “Contributions of
Roman Jakobson”, Annual Review of
Anthropology, Vol. 16, tr. 223-260
[3] Halle (1986) “Remarks on the scientific
revolution in linguistics 1926–1929,”
Съпоставитлно езикознание 11: 5:40
[4] R.Jakobson, Thơ và ngữ pháp thơ, Trịnh Bá Đĩnh
dịch, in trong Chủ nghĩa cấu trúc trong Văn học,
NXB Hội nhà Văn, 2010, tr. 133
[5] R.Jakobson, Ngôn ngữ học và thi pháp học, Trịnh
Bá Đĩnh dịch, in trong Chủ nghĩa cấu trúc trong
Văn học, NXB Hội nhà Văn, 2010, tr.117
[6] R.Jakobson, On a Generation that Squandered its
Poets, in trong Language in Literature, 1987, ed.
K.Pomorska and S.Rudy, Cambridge,
Mass.:Harvard University Press, tr. 276, 300
[7] R.Jakobson (1987), Language in Literature, ed.
K.Pomorska and S.Rudy, Cambridge,
Mass.:Harvard University Press, tr.301, 307, 311,
316, 318, 358, 363
[8] Preface to Spor duše s tělem, ed. by R. Jakobson
& Stanislav Petíra. Praha : L. Kuncíř, đã được
dịch sang tiếng Anh và in trong cuốn R.Jakobson
(1985), Selected Writings Volume 6, Ed. by
Stephen Rudy, Berlin, New York, Amsterdam,
Mouton, tr. 589-614)
 N.T.N. Trang / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Khoa học Xã hội và Nhân văn, Tập 30, Số 2 (2014) 57-71 71

[9] R. Jakobson (1943), Moudrost starých Čechů —
Odvěké základy národního odboje [The Wisdom
of the Ancient Czechs—Enduring Foundations
of National Resitence]. New York :
Československý kulturní kroužek, dịch theo bản
tiếng Anh của Jindřich TOMAN (1997) trong bài
báo Jakobson and Bohemia / Bohemia and the
East,Cahiers de l’ILSL, N° 9, 1997, pp. 229-239
[10] R.Jakobson (1985), Selected Writings Volume 6,
Ed. by Stephen Rudy, Berlin, New York,
Amsterdam, Mouton, tr. 589-614 tr. 119, 133
[11] R.Jakobson (1988), “Pzemi a lidu/A Toast to the
Czech Land and Its People”, Slovo a Slovo a
Slovesnost 52 (1993), 1-3, tr.1
[12] Beneš, Eduard (1947): U^vahy o slovanství.
Hlavní problémy slovanské politiky [Thoughts
on Slavdom. Main Issues in Slavic Politics].Praha
: Čin. Dẫn theo bản dịch tiếng Anh của Jindřich
TOMAN (1997) trong bài báo “Jakobsonand
Bohemia / Bohemia and the East”,Cahiers de
l’ILSL, N° 9, tr.229-239

R.Jakobson and Efforts to Preserve Russian and Slavic Culture

Nguyễn Thị Như Trang

VNU University of Social Sciences and Humanities
336 Nguyễn Trãi Road, Thanh Xuân Dist., Hanoi, Vietnam

Abstract: The aspect that we are concerned with, worried about and want to explain in this article
is that why had R.Jakobson made his researches mainly overseas, his works were written in several
languages, but why is he still considered as a Russian researcher; why did his works get the "visa" to
return to Russia? One of the basic and most important reasons, in our opinion is no matter where
R.Jakobson lived, what he researched, he always expressed his desire and efforts to preserve the
Russian and Slavic culture. That will be proven from the initial observations on biography, Russian
and Slavic cultural roots and their influences in R.Jakobson’s life, observations on the role of Slavic
and Russian studies in many research fields. The Russian and Slavic language and literature were
always the “inspiration” for his study. In his life, R.Jakobson had also carried out a journey of his
tireless study of the Czech/Slavic culture and history with the aim of laying stress on the role of the
Slavic people in the history of Europe and the world.
Keywords: R.Jakobson, Language, Russian literature, Slavic culture and history.