მეთაურის პასუხისმგებლობა

მეთაურის პასუხისმგებლობა არის ინოვაცია საერთაშორისო სისხლის სამართალში,

რომელიც გულისხმობს მეტაურთა პასუხისმგებლობას იმისთვის, რომ მათ არ
აღკვეთეს ან არ დასაჯეს მათი დაქვემდებარებულების მიერ ჩადენილი
საერთაშორისო დანაშაულები. მეთაურის პასუხისმგებლობის ძირითადი ნიშანი ისაა,
რომ ვსჯით არა ქმედებას, არამედ უმოქმედობას. განსხვავებით სხვა საერთაშორისო
დანაშაულებისაგან, პასუხისმგებლობის ეს რეჟიმი წარმოშვა საერთაშორისო
სამართლებრივმა სისტემამ და არა სხვა შიდასამართლებრივმა სისტემამ.
მიუხედავად იმისა, რომ მეთაურის პასუხისმგებლობის დოქტრინა იყო
სამართლებრივად პრობლემური მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ განმტკიცდა
საერთაშორისო სამართლით. დღეს ეს პასუხისმგებლობა მმოიცავს როგორც
სამხედრო, ასევე სამოქალაქო მეთაურების პასუხისმგებლობას.

მეთაურის პასუხისმგებლობისათვის აუცილებელია შემდეგბი ელემეტების არსებობა:

1) დაქვემდებარება: ეფექტიანი მეთაურობა და კონტროლი;

2) სუბიექტური ელემენტი (mens rea) - მეთაურმა უნდა იცოდეს, რომ მისმა

დაქვემდებარებულემბმა ჩაიდინეს ან აპირებენ ჩაიდინონ დანაშაულები ან მეთაურს
აქ ისეთი ინფორმაცია, რომელიც შესაძლებლობას აძლევს მას რომ მიხვდეს
დაქვემდებარებულთა ჩანაფიქრს; 3) უმოქმედობა (actus reus) ან ბრძანების გაცემა.

მეთაურის პასუხისმგებლობის საკითხი უკვე დადგა პირველი მსოფლიო ომის

შემდეგ, როცა გერმანიის კაიზერი ვილჰელმი დაადანაშაულეს უმოქმედობაში, როცა
არ გააკონტროლა მისი დაქვემდებარებულების ქმედებები. დოქტრინა უფრო
განვითარდა მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ და პირველი საქმე სადაც დეტალურადაა
განხილული მეთაურის პასუხისმგებლობა იყო ტომოიუკი იამაშიტას საქმე, რომელიც
გაასამართლა აშშ-ს სამხედრო კომისიამ ფილიპინებში.

იამაშიტას საქმე. მეორე მსოფლიო ომის დასასრულისას იაპონურმა ძალებმა

მოახდინეს მანილას ოკუპირება, ათასობით მოქალაქე გაწყვიტეს, მათ შორის ქალებიც
და ბავშვებიც. ამ ქმედებებისას მეთაური იყო გენერალი იამაშიტა. 1945 წლის
დეკემბერში ეს გენერალი დანებდა აშშ-ს. თავიდან დაიგეგმა რომ იამაშიტას
გაასამართლებდა შორეული აღმოსავლეთის სამხედრო ტრიბუნალი, თუმცა
გენერალმა დუგლას მაკარტურმა თქვა, რომ გაასამართლებდა კომისია. ბრალდების
მიხედვით, იამაშიტას ბრალი ედებოდა იმაში, რომ მან არ შეასრულა თავისი
მოვალეობა და ვერ გააკონტროლა მისი მეთაურობის ქვეშ მყოფი ძალები. ადგილი
ქონდა ომის დანაშაულებს.

1
დაცვის მხარე ამტკიცებდა, რომ ეს ბრალდება სამართლებრივ საფუძველს იყო
მოკლებული, რადგან გამოდიოდა რომ იამაშიტას სჯიდნენ, იმიტომ რომ, იყო
სამხედრო ძალების მეთაური. ასევე მიუთითებდნენ, რომ მანილაში ჩადენილი
სამართალდარღვევები ჩაიდინეს საზღვაო ძალებმა, რომლებიც არ იყვნენ იამაშიტას
დაქვემდებარებაში. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ეს ძალები მოქმედებდნენ 150 მილის
დაშორებით და იამაშიტას თვალითაც არ უნახავს თავისი სამხედრო ძალები.
კონტრარგუმენტად გამოიყენეს ძალების მიერ განხორციელებული ქმედებების
ფართო მასშტაბურობა და ითქვა რო გენერალს უნდა სცოდნოდა
დაქვემდებარებულთა ქმედებები. დაცვის მხარე მიუთითებდა, რომ იამაშიტა არ
შეიძლება ყოფილიყო ბრალდებული იმ საკითხზე რომ მას რაღაც უნდა სცოდნოდა,
რადგან ამ შემთხვევაში გონივრულ ეჭვს მიღმა უნდა დაემტკიცებინათ, რომ მან
რაღაც არ იცოდა. დაცვის მეორე პოზიცია იყო, რომ მან არ იცოდა და არც შეიძლება
სცოდნოდა ძალადობის ფაქტები. დამატებითი ფაქტია, რომ არ არსებობდა
კომუნიკაციის საშუალებები, რომლებითაც შეიტყობდა იამაშიტა ძალადობის
აქტებზე. ლოგიკურია როცა ჯარისკაცებმა დაარღვიეს მისი ბრძანებები არ
შეატყობინეს ამათ შესახებ.

კომისიამ დაადგინა, რომ სამხედრო მეთაურს აქვს დიდი პასუხისმგებლობა.

მართალია ცალკეული ჯარისკაცის ქმედებისთვის ვერ დავსჯით მეთაურს, თუმცა
როცა სამართალდარღვევები არის ფართომასშტაბიანი ამ შემთხვევაში მეთაურიო
არის სისხლისსამართლებრივად პასუხისმგებელი, რადგან სწორედ ასეთი
ქმედებისათვის ეძლევათ მათ უფლებამოსილება.

კომისიამ მიუთითა, რომ იაპონელთა მოქმედებები იყო არა სპორადული, არამედ

მეთიდური და ეს ყველაფერი ხორციელდებოდა ოფიცრების ზედამხედველობის
ქვეშ. აქედან გამომდინარე გენერალმა არ შეასრულა ვალდებულება და არ
უზრუნველყო ეფექტიანი კონტროლი თავის სამხედრო ძალებზე.
კომისიამ იამაშიტას ცნო დამნაშავედ და მიუსაჯა
სიკვდილით დასჯა. კომისიის მიერ საქმის განხილვისას შეიტანა
განცხადება ფილიპინების უზენაესში დაცვის მხარემ, ბრალდებულისათვის habeas
corpus-ის უზრუნველყოფის მოთხოვნით. დაცვის მხარე ასევე ამბობდა, რომ კომისიას
არ გააჩნდა იურისდიქცია იამაშიტაზე და მისი უმოქმედობები არ წარმოადგენდა
დანასაულს. ფილიპინების უზენაესმა სასამართლომ არ დააკმაყოფილა ეს
მოთხოვნები და ამის შემდეგ მიმართეს აშშ-ს.
როგორც აღვნიშნეთ, მეთაურის
პასუხისმგებლობის ელემენტებია: 1. დაქვემდებარება (ეფექტიანი
მეთაურობა და კონტროლი): სუბორდინაცია არსებობა არის მეთაურის დასჯადობის
წინაპირობა თუმცე შედარებით მეტი მნიშვნელობა ენიჭება ეფექტიან მეთაურობას
და კონტროლს. სუბორდინაცია შეიძლება იყოს, როგორც დე-ფაქტო, ისე დე-იურე.
2
დელალიჩის საქმეში (საქმე ეხებოდა სამოქალაქო ბანაკის მცველების მიერ
ძალაუფლების ბოროტად გამოყენებას) ყურადღება გამახვილდა რეალურად
არსებულ სიტუაციაზე და არა მცველების სტატუსზე (დე-ფაქტო კონტროლი).
ჰალილოვიჩის საქმეში ICTY-მ განმარტა ეფექტიანი კონტროლი: ეფექტიანი
კონტროლისათვის აუცილებელი არ არის პირდაპირი ან ფორმალური
დაქვემდებარების არსებობა. უფრო არსებითია, რომ ბრალდებული (მეთაური) იყოს
ფორმალურად ან არაფორმალურად ზემდგომი დანაშაულის ჩამდენების მიმართ.
მხოლოდ მატერიალური შესაძლებლობა დანაშაული აიცილო ან დასაჯო არაა
საკმარისი მეთაურის პასუხისმგებლობისთვის. წინააღმდეგ შემთხვევაში
პოლიციელი, რომელიც ვერ აღკვეთდა დანაშაულს პასუხისმგებელი იქნებოდა
დამნაშავის ქმედებისათვის. ჰაჯი ჰასანოვიჩის
საქმე (ICTY). გენერალი ჰაჯი ჰასანოვიჩი ბოსნიის იმოს დროს მეთაურობდა მუსლიმ
ბოსტნიელებს, რომელსაც დაეკისრა პასუხისმგებლობა უცხოელი მოჯაჰიდების
ჯგუფის ქმედებებისთვის (სასტიკად სცემეს 5 მოქალაქე და მოკლეს 1 მძევალი). ჰაჯი
ამტკიცებდა, რომ ამ ჯგუფის მოქმედებებისთვის არ იყო პასუხისმგებელი, რადგან არ
არსებობდა დაქვემდებარება მასსა და ჯგუფს შორის. ICTY-მ დაადგინა რომ
არსებობდა დაქვემდებარება შემდეგი გარემეობების მიხედვით: 1) ჰაჯი აძლევდა
ბრძანებებს და ჯგუფიც ასრულებდა მათ; 2) გენერალი ახორციელებდა ოპერაციებს ამ
ჯგუფის მონაწილეობით; 3) ამ ჯგუფზე არ ვრცელდებოდა სხვა სამხედრო
მაღალჩინოსნების კომპეტენცია. 2. სუბიექტური ელემენტი
(Mens Rea) - იყო კამათის საგანი იამაშიტადან მოყოლებული და ამ დროს
სუბიექტური ელემენტის არსებობისათვის საკმარისი იყო ის დებულება, რომ
მეთაურს უნდა სცოდნეოდა დაქვემდებარებულის ქმედებების შესახებ. ზოგმა
ტრიბუნალმა ეს სტანდარტი დაწია და დაიყვანა გაუფრთხილებლობაზე ან
დაუდევრობაზე. მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ ჩვეულებითი სამართლით
ჩამოყალიბდა რომ მეთაური ისჯებოდა თუ მან ნამდვილად ან სავარაუდოდ იცოდა
სამართალდარღვევების შესახებ. 1977 წლის ჟენევი კონვენციების პირველი
დამატებითი ოქმის 86-ე მუხლის მიხედვით, მეთაური პასუხისმგებლობიდან არ
თავისუფლდება თუ მან იცოდა ან ჰქონდა ისეთი ინფორმაცია, რომელიც საშუალებას
მისცემდა მათ რომ სცოდნოდათ სამართალდარღვევის შესახებ. ეს სუბიექტური
ელემენტის სტანდარტი შეიცვალა მეორე თაობის სისხლის სამართლის
ხელშეკრულებებში, მაგალითად, ICC-ს სტატუტის მე-7 მუხლში წერია - „მან იცოდა
ან ჰქონდა მიზეზი სცოდნოდა“. სტრუგარის საქმე (ICTY). ამ საქმეში
სასამართლომ მიუთითა, რომ მეთაურმა ყოველთვის უნდა იცოდეს ოპერაციის
რისკების შესახებ. აქ დადგინდა სუბიექტური ელემენტის ორი სტანდარტი: 1)
დაქვემდებარებულების მიერ დანაშაულის ჩადენის არსებითი შესაძლებლობის
ცოდნა; ან 2) ასეთი დანაშაულების ჩადენის რისკის აშკარა და მაღალი ალბათობის

3
ცოდნა, თუმცა ICTY-ს სააპელაციო პალატა შეეწინააღმდეგა ამ სტანდარტს და
დაადგინა, რომ პასუხისმგებლობისათვის საკმარისია საკმარისად
გამაფრთხილებელი ინფორმაციის არსებობა მეთაურისთვის, რომ
დაქვემდებარებულების ქმედებას ახლავს დანაშაულის ჩადენის რისკი.

3. უმოქმედობა ან ბრძანების გაცემა (actus reus) - პრაქტიკაში ხშირია როცა ორივე ეს

მოთხოვნა ირღვევა კუმულატიურად.

ბლასკიჩის საქმე (ICTY). ბლასკიჩის საქმე წარმოადგენს ICTY-ის ისტორიული

მნიშვნელობის გადაწყვეტილებას, რადგან მეორე მსოფლიო ომის ტრიბუნალების
შემდეგ ეს იყო პირველი საქმე, სადაც დადგა ჯარების გენერლის პასუხისმგებლობის
საკითხი ომის დანაშაულებისთვის. 1995 წელს ბლაკიჩი ხორვატიის მთავრობამ
დანიშნა ხორვატიის რესპუბლიკის შეიარაღებული ძალების გენერლად, მანამდე კი
ბლასკიჩი ხელმღძღვანელობდა სხვადასხვა საჯარისო შენაერთებს.

გენერალ ბლასკიჩს ბრალი ედებოდა ბოსნიელი მუსლიმების მიმართ საერთაშორისო

ჰუმანიტარული სამართლის მძმემე დარღვევებში, რომელიც გრძელდებოდა 1992
წლის მაისიდან 1994 წლის იანვრამდე. ეს დარღვევების შეიძლება დაიყოს 6 ჯგუფად:
1) მუსლიმი მოსახლეობის დევნა პოლიტიკურ, რასობრივ და რელიგიურ
საფუძველზე (ადამიანურობის წინააღმდეგ მიმათული დანაშაული); 2)
მართლსაწინააღმდეგო თავდასხმები სამოქალაქო პირებზე და სამოქალაქო
ობიექტებზე, რომლებიც არ იყო სამხედრო საჭროებით გამოწვეული (ომის წესები
დარღვევა); 3) სამოქალაქო პირების განზრახი მკვლელობა, ჯანმრთელობის
დაზიანება და წამება (1949 წლის ჟენევის კონვენციების მძმე დარღვევები, ომის
წესები დარღვევა, ადამიანურობის წინააღმდეგ მიმათული დანაშაული); 4)
სამოქალაქო პირების ქონების მითვისება (1949 წლის ჟენევის კონვენციების მძიმე
დარღვევები, (ომის წესები დარღვევა); 5) საგანმანათლებლო და რელიგიური
ობიექტების განადგურება (ომის წესები დარღვევა); 6) სამოქალაქო პირების
მძევლებად აყვანა, ცოცხალი ფარების გამოყენება (1949 წლის ჟენევის კონვენციების
მძმე დარღვევები).

ამ საქმეში მნიშვნელოვანი იყო შეიარაღებული კონფლიქტის ხასაითის დადგენა.

ICTY-ის სასამართლო პალატამ დაადგინა, რომ კონფლიქტი იყო საერთაშორსო
ხასიათის, რადგან ხორვატია ბოსნია-ჰერცეგოვინას ტერიტორიაზე მოქმედ
შიარაღებულ ძალებზე ახორცილელებდა საკმარისი ხარისხის კონტროლს, რამაც
გამოიწვია ცენტრალური ბოსნიის კონფლიქტის გასაერთაშორისოება. ამ საქმეში
სასამართლო პალატამ გამიოყენა ტადიჩის საქმის ზოგადი კონტროლის ტესტი,
რომელიც გულისხმობს, რომ სახელმწიფოს კონტროლი დაქვემდებარებულ
შეიარაღებული ძალებზე, შენაერთებზე ან გასამხედროებული ნაწილებზე შეიძლება
იყოს ზოგადი ხასიათის... როცა სახელმწიფო თამაშობს გარკვეულ როლს მათი

4
სამხედრო ოპერაციების ორგანიზებაში, კოორდინაციში ან დაგეგმვაში. ბლასკიჩს
საქმეში სასამართლომ, 6 ფაქტორზე დაყრდნობით დაადგინა, რომ ხორვატია
ბოსნიაში მოქმედ ძალებზე (HVO და HZHB) ახორციელებდა ზოგად კნტროლს.
პირველი ხუთი ფაქტორი მოიცავდა ამ შეიარაღებული ძალების მეთაურების (მათ
შორის ბლასკიჩის) დანიშნვნას ხორვატიის მთავრობის მიერ და მათგან უშუალო
ინსტრუქციების გაცემა შესასრულებელ ოპერაციებზე. მეექვსე ფაქტორად კი
სასამართლმ მიიჩნია, რომ ხორვატიის მთავრობა და HVO-ს შეიარაღებული ძალები
მოქმედებდნენ საერთო მიზნით, რაც გუისხმობდა ბოსნიის იმ ტერიტორიის
ანექსიას, რომელიც ისტროიულად წარმოადგენდა ხორვატიის ტერიტორიას.
სასამართლო პალატა კვლავ დაეყრდნო ტადიჩის საქმის მსჯელობას და ყურადღება
გაამახვილა იმ ფაქტზე, რომ კონტროლის დამყარება უფრო ადვილია, როცა
შეიარაღებული ძალების მაკონტროლებელი და ტერიტორიული ინტერესების მქონე
სახელმწიფო არის იმ სახელმწიფო მოსზღვრე, სადაც მიმდინარეობს კონფლიქტი
(მეექვსე ფაქტორი). ამ მიდგომამ დაიმსახურა კრიტიკა, რადგან მხოლოდ
ტერიტორიული ინტერესების არსებობა არ უნდა გახდეს კონტროლის ხარისხის
შემცირების საფუძველი.

რაც შეეხება თავად გენერალ ბლასკიჩს, მას ბრალი დასდეს, inter alia, ICTY-ის
სტატუტის მე-7(3) მუხლის საფუძველზე, რაც გულისხმობს მეთაურის პერსონალურ
პასუხისმგებლობას, თუ „მან იცოდა, ან ჰქონდა მიზეზი სცოდნოდა, რომ მისი
დაქვემდებარებული აპირებს ჩაიდინოს ან უკვე ჩაიდინა დანაშაული და მეთაურმა
ვერ შეძლო საჭირო და გონივრული ზომების მიღება დანაშაულის პრევენციის ან
დამნაშავეთა დასჯის მიზნით“. სასამართლომ მიუთითა, რომ ასეთი ბრალდების
დასადასტურებლად საჭირო იყო სამი ელემენტის არსებობა:

1) უნდა არსებობდეს დაქვემდებარება მეთაურსა და დანაშაულის ჩამდენს შორის.

მეთაურობა დანაშაულის ჩამდენზე შეიძლება იყოს როგორც de jure, ისე de facto.

2) უდნა არსებობდეს სუბიექტური ელემენტი, რაც გულისხმობს, რომ მეთაურმა

იცოდა ან ჰქონდა მიზეზი სცოდნოდა დანაშაულის არსებობის შესახებ. ეს ელემენტი
უფრო ფართოდ განმარტა სასამართლო პალატამ და აღნიშნა, რომ მეთაურის
მდგომარეობა ავალდებულებს მას, რომ მუდმივად ფლობდეს ინფრომაციას, თუ
როგორ ახორციელებენ მისი დაქვემდებარებულები მათზედ ნაკისრ დავალებებს“.

3) მესამე ელემენტი მოიცავს უმოქმედობას, ან ბრძანების გაცემას. უმოქმედობაა, თუ

მეთაურმა ვერ შეძლო საჭირო და გონივრული ზომების მიღება დანაშაულის
პრევენციის ან დამნაშავეთა დასჯის მიზნით. იყო თუ არა მიღებული ზომები
გონივრული, ეს შეფასდება მეთაურის ეფექტიანი კონტროლისა და მისი ფაქტობრივი
შესაძლებლობის მიხედვით. სასამართლო პალატამ ასევე აღნიშნა, რომ დასჯა ან

5
პრევენცია არ გულისხმობს ალტერნატივებს. მაგალითად, თუ მეთაურმა ვერ შეძლო
დანაშაულის პრვენცია, მაგრამ დასაჯა დამნაშეავეები, ეს არ ნიშნავს, რომ მას არ
დაეკისრება სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა.

რაც შეეხება ბრძანების გაცემას, ტრიბუნალმა მიუთითა, რომ „პირი, რომელიც

გასცემს ბრძანებას და იცის, რომ ამ ბრძანების შესრულების შედეგად არსებობს
დანაშაულის ჩადენის რისკი და იღებს ამ რისკს, მოქმედებს განზრახვის იმ საჭირო
ხარისხით, რომელიც საკმარისია დანაშაულის ჩადენის მომთხოვნი ბრძანების
არსებობის დასადგენად“ (ამ შემთხვევაში, არსებობდა ეჭვი ბლასკიჩის ბრძანების
მოცულობის შესახებ, ანუ რამდენად მკაფიოდ მოიცავდა ბლასკიჩის განზრახვა იმ
ხოცვა-ჟლეტას, რაც მოხდა).

სასამართლომ ასევე იმსჯელა მეთაურების დასჯის საკითხზეც და აღნიშნა, რომ

მეთაურები უნდა დაისაჯონ უფრო მკაცრად, ვიდრე დანაშაულების უშუალოდ
ჩამდენები. ის ფაქტი, რომ მეთაურები ვერ ახდენენ დანაშაულის პრევენციას, ან
დამნაშავეების დასჯას, მოქმედებეს წამახალისებლად, რამაც შეიძლება ხელი
შეუწყოს ახალი დანაშაულების ჩადენას. აქედან გამომდინარე, უნდა გაიზარდო
მეთაურის სასჯელი ან ნაკლები ყურაღდება უნდა მიექცეს შემამსუბუქებელ
გარემოებებს.

საბოლოო ჯამში, გენერალი ბლასკიჩი დამნაშავედ ცნეს 1949 წლის ჟენევევის

კონვენციების 18 მძიმე დარღვევაში, ომის წესებისა და ჩვეულებების დარღვევაში,
ადამიანურობის წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულებში და მიესაჯა 45 წლით
თავისუფლების აღკვეთა.

ერაყი და ლოკერბი

ერაყის უმაღლესი ტრიბუნალი.სადამ ჰუსეინის რეჟიმის დროს,

რომელიც 35 წელზე მეტხანს გაგრძელდა, ერაყი ომს აწარმოებდა მეზობელი
ირანისა და ქუვეითის წინააღმდეგ.
კოალიციური ძალების მიერ სადამის
ხელისუფლების დამხობის შემდეგ, ერაყში დაარსდა გენოციდის,
ადამიანურობის წინააღმდეგ მიმართული დანაშაულებისა და ომის
დანაშაულების სპეციალური სასამართლო, რომელსაც უნდა
გაესამართლებინა ძველი რეჟიმის წარმომადგენლები. ამ სასამართლოს
საერთაშორისო ასპექტები სხვა ჰიბრიდული სასამართლოებისაგან
განსხვავებით განსხვავებული და შეზღუდულია.
სასამართლო წარმოიშვა ერაყის სპეციალური
ტრიბუნალისგან, რომელიც 2003 წელს დააარსა დროებით მამმართველმა

6
საბჭომ. ეს სასამართლო იყო ეროვნული ინსტიტუტი, თუმცა გამიჯნული
იყო სხვა სასამართლოებისგან. სამი დღის შემდეგ დააკავეს სადამი.
ტრიბუნალი დაარსებული არ იყო არც უშიშროების საბჭოს მიერ, არც
ხელშეკრულებით და არცი სეთიოკუპანტი ძალებისმიერ, როგორიც იყო
ნიურმბერგისა და ტოკიოს ტრიბუნალები მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ .
ამის ნაცვლად, დროებითმა კოალიციურმა ხელისუფლებამ უფლება მისცა
დროებით მმართველ საბჭოს, რომ დაეარსებინა სპეციალური ტრიბუნალი
თავისივე წესდებით,
რომელიცშემუშავდამნიშვნელოვანისაერთაშორისომონაწილეობით .
ტრიბუნალმა დღის სინათლე იხილა 2004 წლის 8 მარტს.

კითხვის ნიშნები დაბადა ტრიბუნალის ლეგიტიმურობამ და კოალიციური

ხელისუფლების უფლებამოსილები ფარგლებმა. 2005 წელს დროებითმა
ეროვნულმა ასამბლეამ მიიღო ახალი კანონმდებლობა, მათ შორის,
ტრიბუნალის წესდებაც, ხოლო ტრიბუნალს დაერქვა ერაყის უმაღლესი
ტრიბუნალი. აწ უკვე შიდა სამართლებრივ სისტემაში ინტეგრირებული
ტრიბუნალის იურისდიქცია ვრცელდებოდა კონკრეტულ დანაშაულებზე,
რომლებიც განხორციელდა ერაყში ან სხვაგან 1968 წლის 16 ივლისიდან 2003
წლის 1 მაისამდე ერაყის მოქალაქეების ან რეზიდენტების მიერ. კოალიციის
წევრები გამოირიცხნენ. საგნობრივი იურისდიქცია მოიცავს გენოციდს,
ადამიანურობის წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულებსა და ომის
დანაშაულებს. ყველა მათგანი განსაზღვრულია რომის სტატუტის მსგავსად.
საინტერესოა, რომ ერთ-ერთი დანაშაული, „ისეთი პოლიტიკის გატარება,
რომელმაც შეიძლება გამოიწვიოს ომის საფრთხე ან ერაყის შეიარაღებული
ძალების გამოყენება არაბული სახელმწიფოს წინააღმდეგ“, შეიძლება
განხილული ყოფილიყო, როგორც აგრესიის ერთ-ერთი სახე. ტრიბუნალს
აქვს ერაყის სასამართლოების პარალელური, თუმცა უპირატესი
იურისდიქცია და, კონკრეტულ შემთხვევებში, შეუძლია, თავიდან
გაასამართლოს მათ მიერ უკვე გასამართლებული პირი.
განსხვავებით სხვა ჰიბრიდებისგან, ტრიბუნალის ყველა მოსამართლე
და პროკურორი არის ერაყის მოქალაქე. წესდება ითვალისწინებს
არაერაყელის დანიშვნას, ოღონდ მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როცა
მოსარჩელე არის სახელმწიფო. თუმცა, ტრიბუნალთან თანამშრმლობს
ბევრი საერთაშორისო მრჩეველი, დამკვირვებელიდა ა.შ.
ტრიბუნალს ჰქონდა უფლება, გამოეყენებინა სიკვდილით დასჯა, რამაც
ტრიბუნალის მიმართ გამოიწვია საერთაშორისო მხარდაჭერის დეფიციტი .
პირველი საქმე ტრიბუნალის წინაშე იყო სადამის და ახლო გარემოცვის
გასამართლება. სადამი დამნაშავედ ცნეს ადამიანურობის წინააღმდეგ
მიმართულ დანაშაულებში და ჩამოხრჩობით დასაჯეს. მეორე პროცესი დაიწყო

7
2006 წელს და ეხება 1988 წელს ერაყელი ქურთების წინააღმდეგ ჩადენილ
გენოციდს.

ლოკერბი. სპეციალური გადწყვეტა მოუძებნეს (თუმცა არასაერთაშორისო

დანაშაულებისთვის) ორი ლიბიელი მოქალაქის გასამართლებას,
რომლებსა ცბრალი ედებოდათ 1988 წელს პანამერიკული რეისის
აფეთქებისთვის ლოკერბის თავზე, შოტლანდიაში. მოქალაქეთა გადაცემა
მოხდა იმ სანქციებიდან თავის დაღწევის მიზნით, რომლებიც უშიშროების
საბჭომ დაუწესა ლიბიას გაეროს ქარტიის VII მიხედვით. სასამართლო,
ბრალდების მხარე და გამოყენებადი სამართალი იყო შოტლანდიური,
თუმცა სასამართლო ჩატარდა ნეიტრალურ ადგილზე, ჰოლანდიაში.
ასეთი გამოსავალი ერთად მოძებნეს გაერომ, ლიბიამ, აშშ-მ და
გაერთიანებულმა სამეფომ. ცვლილებები შევიდა შოტლანდიურ
სამართალში, რათა შოტლანდიის უმაღლეს სასამართლოს პროცესი
ჩაეტარებინა შოტლანდიის გარეთ. ცალკე შეთანხმება დაიდო
გაერთიანებულ სამეფოსა და ნიდერლანდებს შორის. ბრალდების
საბოლოო ვერსია მოიცავდა ბრალდებას მკვლელობაში.
სისხლისსამართლებრივი იურისდიქცია იყო ტერიტორიული. 2001 წლის 31
იანვარს სასამართლომ დამნაშვედ ცნო ერთი ბრალდებული, მეორე კი
გაათავისუფლა. ეს არის საერთაშორისო სასამართლოს ან
საერთაშორისო ხასიათის დანაშაულების შემთხვევა, რომლის
გადასაწყვეტად შემუშავდა ad hoc მექანიზმი შიდა ეროვნული სასამათლო
პროცესის სახით, რომელიც შეთანხმებული იქნა საერთაშორისო დონეზე.

საერთაშორისო სისხლის სამართლის მართლმსაჯულების ალტერნატივა:

რუანდის გაჩაჩ
ისტორია. გაჩაჩა ნიშნავს დაბალ ბალახს. უძველესი სახალხო სასამართლოები
იმართებოდა მდლოზე. მას შემდეგ, რაც რუანდა შედგა, როგორც დამოუკიდებელი
სახელმწიფო, მან უარი თქვა გაჩაჩა სასამართლოებზე, ვინაიდან ქვეყანაში გაჩნდა
ლეგიტიმური სასამართლო ხელისუფლება. ამ სასამართლოებმა აქტუალობა
დაიბრუნა 1990-იანი წლების დასაწყისში რუანდაში განვითარებულ მოვლენებთან
დაკავშირებით, როგორც გარდამავალი მართლმსაჯულების ფორმა.

დახასიათება. გაჩაჩა არის სახალხო სასამართლო, რომლის წარმართვის წესები

წარმოადგენდა ჩვეულებას და არ იყო მიღებული სახელმწიფოში დაწერილი სახით.
მოსამართლეებად აირჩეოდნენ ცხოვრებისეული გამოცდილებიდან გამომდინარე,
უფროსი ასაკის პირები, რომლებიც ხასიათდებოდნენ როგორც მარალი ზნეობრივი
პრინციპების მქონე ადამიანები და შესაბამისად, სარგებლობდნენ საზოგადოებაში
განსაკუთრებული ავტორიტეტით. საქმის განხილვა გულისხმობდა ბრალის
წაყენებას, დაზარალებულის, მოწმეების და თავად ბრალდებულის გამოკითხვას. იმ

8
შემთხვევაში, თუ ბრალდბული აღიარებდა დანაჩაულს, იტყოდა საჯარო აღსარებას
და მოინანიებდა, მას მნიშვნელოვნად უმცირდებოდა სასჯელი.
გაჩაჩა უფრო ხშირად განიხილავდა ქონებრივ, მიწებთან დაკავშრებულ და საოჯახო
დავებს.

შედარება ICTR-თან.
Gacaca Courts:
• უშუალო კავშირი მოსახლეობასთან.
• მოსახლეობისთვის კულტურულად ნაცნობი და შესაბამისად, სანდო
სამართალწარმოება.
• მოსამართლეთათვის ნაცნობია ადგილობრივი მენტალიტეტი და
განვითარებული მოვლენების უშუალო მოწმეები არიან.
• მინიმალური ფინანსური დანახარჯი.
• 2009 წლისთვის განიხილა 1,1 მილიონი საქმე.
• სამართალწარმოების ზოგადი წესები წერილობითი ფორმით მიიღეს მხოლოდ
2001 წელს (ორგანული კანონი).
• მოსამართლეების დანიშვნა ხდება საზოგადოებაში არსებული ავტორიტეტის
მიხედვით, რაც ეფუძნება პიროვნების ასაკსა და მის მორალურ პრინციპებს.

ICTR:
• სასამართლოს ადგილმდებარეობა განისაზღვრა ტანზანიაში, ქ. არუშაში.
• მოსახლეობისთვის უცნობი და ხშირად გაუგებარი სამართალწარმოების წესი.
• მოსამართლეთა მულტინაციონალური ჯგუფი, რომლისთვისაც არ არის
ნაცნობი ადგილობრივი მოსახლეობის მენტალიტეტი.
• ბიუჯეტი, რომელმაც გადააჭარბა 1 მილიარდ ა.შ.შ. დოლარს.
• 2010 წლისთვის განიხილა 50-მდე საქმე.
• ორგანიზებული სისტემა, რომელიც მუშაობს საერთაშორისო სამართლებრივი
პრინციპების საფუძველზე.
• კვალიფიციური მოსამართლეები სათანადო იურიდიული განათლებით.
• მსხვერპლთა/დამნაშავის დაცვის გარანტიები.

თანამედროვე გაჩაჩა. თანამედროვე გაჩაჩა სასამართლოები მიღებულია

რუანდის სახელმწიფოს მიერ. 2001 წლის იანვრის ორგანული კანონით გაწერილია
სასამართლოს წესები და პროცედურები, ხოლო 2005 წლიდან ფუნქციონირებს,
როგორც ოფიციალური სტრუქტურა.

9
 განსაკუთრებული პალატები კამბოჯაში

წითელი ქხმერების კამბოჯაში მმართველობის პერიოდში, 1975-1979

წლებში (ოფიციალური სახელია დემოკრატიული კამპუჩეა) დაახლოებით
ერთ მილიონამდე ადამიანი სიკვდილით დასჯით, მანამდე კი მათ
აშიმშილებდნენ და იძულებით ამუშავებდნენ. რეჟიმს მეთაურობდა პოლ
პოტი. 1979 წელს კამბოჯაში შევიდა
ვიეტნამური ძალები და გადააგდეს პოლ პოტის რეჟიმი.
კამბოჯამ გაეროს
მოსთხოვა, რომ დახმარებოდა წითელი ქხმერების მაღალჩინოსნების
მართლმსაჯულების წინაშე წარდგენაში, რასაც მოჰყვა გაეროს ექსპერტთა
ჯგუფის შეთავაზება, რომ დაეარსებინათ ad hoc ტრიბუნალი. თუმცა, კამბოჯა
მოითხოვდა პრობლემის ეროვნულ დონეზე გადაწყვეტას და ამ კუთხით
მოლაპარაკებები კამბოჯასა და გაეროს შორის დაიწყო 1999 წელს, მაგრამ
ჩაიშალა 2002 წელს. ეს გამოიწვია გაეროს გენერალური მდივნის
მოლაპარაკებებიდან გასვლამ, რადგან, მისი აზრთ, კამბოჯური
სასამართლო ვერ შეძლებდა დამოუკიდებლობის, მიუკერძოებლობისა და
ობიექტურობის უზრუნველყოფას. კამბოჯამაც უარი განაცხადა დახმარების
მიღებაზე. ამავდოულად კი, კამბოჯამ ცალმხრივად შეიმუშავა ნორმატიული
ბაზა „განსაკუთრებული პალატებისთვის“, რომელმაც გამოიწვია კრიტიკა
პოლიტიკის სავარაუდოდ დიდი გავლენისა და არასრულყოფილად
ჩამოყალიბებილი პროცედურული წესების გამო. მიუხედავად
ამისა, 2002 წელს გაეროს გენერალურმა ასამბლეამ მიიღო რეზოლუცია,
რომლითაც მოუწოდა გენერალურ მდივანს, განეახლებინა მოლაპარაკებები
„პალატების“ დაარსებაზე, რომლებიც დაფუძნებული იქნებოდა უკვე
გაკრიტიკებულ კამბოჯურ სამართალზე. ხელშეკულება კამბოჯის
მთავრობასა და გაეროს შორის დაიდო 2003 წლის მაისში. 2004 წელს მოხდა
მისი რატიფიცირება კამბოჯის საკანონმდებლო ორგანოს მიერ. ეს არის
საერთაშორისო სამართლებრივი ხელშეკრულება და მას ზევრცელდება
შესაბამისი რეჟიმი. მოსამართლეები და პერსონალი დაინიშნნენ.
დაფინანსება ხდებოდა ნებაყოფლობითი შეწირულობებით. მთავარი
დონორი იყო იაპონია.
სიერა ლეონესგან განსხვავებით, განსაკუთრებული პალატები
წარმოადგენენ შიდა სამართლებრივი სისტემის ნაწილს და იყენებენ
კამბოჯის შიდა სამართალს. შეთანხმების მიხედვით, პალატებმა უნდა
გაასამართლონ დემოკტარიული კამპუჩეას მაღალჩინოსნები, რომლებიც
განსაკუთრებით არიან პასუხისმგებელნი კამბოჯის სისხლისსამართლის
კანონმდებლობის, საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლისა და
ჩვეულებების, ასევე კამბოჯის მიერ რატიფიცირებული საერთაშორისო
ხელშეკრულებების დარღვევებისთვის და სხვა დანაშაულებისთვის.

10
დანაშაულები მოიცავს გენოციდს 1948 წლის გენოციდის კონვენციის
მიხედვით, ადამიანურობის წინააღდმეგ მიმართულ დანაშაულებს რომის
სტატუტის მიხედვით, ჟენევის კონვენციების მძიმე დარღვევებს და
კონკრეტულ დანაშაულებს კამბოჯის სამართლიდან. იურისდიქცია არ
ვრცელდება შიდა შეიარაღებულ კონფლიქტში ჩადენილ ომის
დანაშაულებზე, რადგან კამბოჯა არ იყო ჟენევის დამატებითი ოქმების
ხელშემკვრელი მხარე 1980 წლამდე და არსებობდა ეჭვი ამ ოქმებში
მოცემული ნორმების საერთაშორისო ჩვეულებითი სამართლის სტატუსის
შესახებ. სასამართლოს რეტროატიური ratione temporis იურისდიქცია
შეზღუდულია ექსკლუზიურად 1975 წლის 17 აპრილიდან 1979 წლის 6
იანვრამდე ჩადენილი დანაშაულებით. პოლ პოტი გასამართლებამდე
გარდაიცვალა. სადავო საკითხი იყო ამნესტიები. შეთანხმების მიხედვით,
კამბოჯის მთავრობას არ უნდა მოეთხოვოს ამნესტია ან შეწყალება და ასევე
პალატებს რჩებათ უკვე განხორციელებული შეწყალებების ფარგლების
განსაზღვრა. რადგან პალატები წარმოადგენენ შიდა სამართლის სისტემის
ნაწილს, მათ არ შეუძლიათ თანამშრმოლობა სხვა სახლემწიფოებთან და
ორმხრივ სამართლებრივ დახმარებას ან ექსტრადიციას ახორციელებენ
კამბოჯის სამართლის მიხედვით.
პალატებს ჰყავთ მოსამართლეთა და პროკურორთა შერეული
შემადგენლობა. როგორც საქმის განმხილველ, ისე უზაენაეს პალატაში
უმრავლეობას წარმოადგენდნენ ადგილობრივი მოსამართლეები.
გადაწყვეტილების მისაღებად საჭიროა კვალიფიციური უმრავლესობა.
ასევე ერთად იმოქმედებენ ერთი ადგილობრივი და ერთი საერთაშორისო
მოსამართლე, მათ შორის დავას კი გადაწყვეტს წინასასამართლო
განხილვის პალატა, სადაც უმრავლესობას ადგილობროვი მოსამართლეები
წარმოადგენენ. ყველა მოსამართლეს და პროკურორს ნიშნავს კამბოჯის
მოსამართლეთა უმაღლესი საბჭო, თუმცა გაეროს გენერალურ მდივანს
შეუძლია საერთაშორისო მოსამართლეთა კანდიდატურების შეთავაზება .
ასეთმა შემადგენლობამ გამოიწვია ეჭვი სასამართლოს
დამოუკიდებლობისა და მიუკერძოებლობის შესახებ.

სპეციალური სასამართლო სიერა ლეონესთვის

სპეციალური სასამართლო სიერალეონესთვის დაარსდა 2002 წლის 16
იანვარს გაეროსა და სიერა ლეონეს მთავრობას შორის დადებული
შეთანხმების საფუძველზე, რომელიც ითვალისწინებდა იმ დამნაშავვეთა
დასჯას, რომლებიც იყვნენ პასუხისმგებელნი საერთაშორისო
ჰუმანიტარული სამართლისა და სიერა ლეონეს სამართლის მძიმე
დარღვევებისთვის სიერა ლეონეს ტერიტორიაზე 1996 წლის 30 ნოემბრიდან.
სიერა ლეონეში კონფლიქტი დაიწყო 1991 წელს, როცა მეზონბელი
ლიბერიიდან სიერა ლეონეში შევიდა მეამბოხეთა ჯგუფი სამხედრო
მთავრობის გადასაგდებად. კონფლიქტი მოიცავადა ადამიანის უფლებათა
ყველა სახის დარღვევებს, ბავშვი ჯარისკაცების გამოყენებას, სამოქალაქო
11
პირებისთვის კიდურების მოკვეთას და ა.შ.

2000 წელს სიერა ლეონეში შევიდნენ გაეროს მშვიდობის მყოფელები,

რომლებმაც მოახერხეს სიტუაციის დაწყნარება. გაეროს გენერალურმა
მდივანმა სასამართლო აღწერა, როგორც „ხელშეკრულებაზე
დაფუძნებული sui generis სასამართლო შერეული იურისდიქციითა და
შემადგენლობით“. საერთაშორისო მოსამართლეებს ნიშნავს გენერალური
მდივანი, ხოლო მოსამართლეთა ნაწილს სიერა ლეონეს მთავრობა. გაერო
ასევე ნიშნავს მთავარო პროკურორსა დარეგისტრატორს, ხოლო სიერა
ლეონეს მთავრობა - პროკურორის მოადგილეს.

სასამართლო არ არის უშიშროების საბჭოს დამხმარე ორგანო. ის

წარმოადგენს დამოუკიდებელ საერთაშორისო ინსტიტუტს და არ არის
სიერა ლეონეს შიდა სამართლებრივი სისტემის ნაწილი. სასამართლო
იყენებს როგორც საკუთარ წესებს, ასევე საერთაშორისო დოკუმენტებს და
სიერა ლეონეს კანონმდებლობას. წესედების მიხედვით, სიერა ლეონეს
შიდა სასამართლოებსა და სპეციალურ სასამართლოს აქვთ პარალელური
იურისდიქცია, თუმცა კოლიზიის შემთხვევაში უპირატესობა ენიჭება
სპეციალურ სასამართლოს.
სადავო იყო სასამართლოს იურისდიქციისსაკითხები. სასამართლომ
დაადგინა, რომ თავადვე შეუძლია იმსჯელოს და განსაზღვროს საკუთარი
იურისდიქცია. ასევე არ დააკმაყოფილა სარჩელი იმის თაობაზე, რომ
სასამართლოს შექმნა ეწინააღმდეგებოდა სიერა ლეონეს კონსტიტუციას
და გაეროს გენერალურ მდივანს არ ჰქონდა სიერა ლეონესთან
ხელშეკრულების დადების უფლება ამ სფეროში. ტეილორის საქმეში
სასამართლომ ასევე დაადგინა, რომ ის იყო საერთაშორისო სასამართლო,
ხოლო იეროდიას საქმეზე მითითებით დაასკვნა, რომ მას შეეძლო
გაესამართლებინა სახელმწიფოთა მეთაურები, რადგან იმუნიტეტები
აღარმოქმედებდა მის წინაშე, ვინაიდან ის იყო საერთაშორისო
სასამართლო. შემდეგი სადავო საკითხია ამნისტია, რომელიც
განხორციელდა ლომეს სამშვიდობო შეთანხმების საფუძველზე, თუმცა
ამნისტია, სასამართლოს წესდების მიხედვით, ამნისტია არ წარმოადგენს
დაბრკოლებას სისხლისსამართლებრივი დევნის დაწყებისთვის.
სასამართლო იურისდიქცია ვრცელდება მათზე, ვინც „განსაკუთრებით
არიან პასუხისმგებლები“ სამოქალაქო ომის დროს ჩადენილი
დარღვევებისთვის. ასეთი ფორმულირება მიმართული იყო პროკურორის
პოლიტიკის განსაზღვრისკენ, ვიდრე იურისდიქციის შეზუდვისკენ, რადგან
სასამართლო მიზნად ისახავდა შეზღუდული რაოდენობის პირთა
გასამართლებას შეზღუდულ დროში. პრობლემური იყო ბავშვ ჯაროსკაცთა

12
პასუხსიმგებლობის საკითხიც, თუმცა ბოლო შეთანხმდნენ, რომ
პასუხისმგებლობა დაეკისრებინათ 15-18 წლის არასრიულწოვნებისთვის და
მათ მიმართ შეემუშავებინათ სპეციალური ღონისძიებები.
სასამართლოს იურისდიქცია ვრცელდება ადამიანურობის წინააღმდეგ
მიმართულ დანაშაულებზე და შიდა შეიარაღებულ კონფლიქტში ჩადენილ
ომის დანაშაულებზე. გენოციდი და ომის დანაშაულები საერთაშორისო
შეიარაღებულ კონფლიქტში სასამართლოს იურისდიქციაში არ შედის .
თუმცა, სასამართლომ ფოფანას საქმეში დაადგინა, რომ მისი იურისდიქცია
შეიძლება აგავრცელდეს ომის დანაშაულებზე, მიუხედავად კონფლიქტის
ხასიათისა. იურისდიქცა ასევე ფარავს ზოგიერთ დანაშაულს სიერა ლეონეს
შიდა სამართლიდან.
ადამიანურობის წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულებათა დეფინცია
შთაგონებულია ICTRr-ის სტატუტით, თუმცა არ არის მისი იდენტური.
ამოღებულია დისკრიმინაციული განზრახვის მოთხოვნა და ზოგიერთი
ქმდება, მაგალითად სქესობრივი ძალადობა, უფრო გააფართოვა
სასამართლოს წესდებამ. რაც შეეხება ომის დანაშაულებს ჟენევის
კონვენციები მე-3 საერთო მუხლისა და მე-2 დამატებითი ოქმის მიხედვით,
წესდება თითქმის ზუსტად იმეორებს ICTR-ის წესდების ფორმულირებას.
წესდება ასევე ითვალისწინებს საერთაშორისო ჰუმანიტრაული სამართლის
სხვა დარღვევებს და შეიცავს რომის სტატუტში მითითებულ ზოგიერთ
დარღვევას. ამბობდნენ, რომ ბავშვი ჯარისკაცების გაწვევის
კრიმინალიზაცია არღვევდა კანონიერების პრინციპს, თუმცა ნორმანის
საქმეში სასამართლომ აღნიშნა, რომ ქმედება იყო ომის დანაშაული
საერთაშორისო ჩვეულებითი სამართლის მიხედვით 1996 წლამდეც კი.
2006 წლისთვის სასამართლოს მიერ მსჯავრდებული იყო 13 პირი. 9
დაკავებულის წინააღმდეგ პროცესები დაიწყო 2004-2005 წლებში სამი
გაერთიანებული სამართალწარმოების სახით. მათ შორის განსაკუთრებით
აღსანიშნავია ჩარლზ ტეილორი, რომელიც სასამართლოს ჩაბარდა 2006
წელს და სპეციალური შეთანხმების საფუძველზე, გასამართლებული იქნება
ICC-ში. მიუთითებენ, რომ სიერა ლეონეს სასამართლო არის
წარმატებული პროექტი, რადგან მისი ჰიბრიდული ბუნებისა და უშუალოდ
დანაშაულების ჩადენის ტერიტორიაზე მისი დაარსება პიდაპირ დადებით
გავლენას ახდენს სასამართლოს მიერ დასახხული მიზნების მიღწევისკენ .

13