Fizyka

Dr Bożena Sikora

Instytut Fizyki PAN

 Zasady dynamiki Newtona,
przykłady układów inercjalnych i
nieinercjalnych, równania
Newtona, własności sił.
 SIŁA
Siła jest miarą wzajemnego oddziaływania ciał. Znajomość sił działających na ciało umożliwia precyzyjne
określenie ich zachowania np. zmiany prędkości i położenia w czasie.

Jednostką siły jest niuton. W międzynarodowym układzie jednostek SI jest on definiowany w następujący
sposób:
[N]=[kg*m/s2]
 SIŁA
Jeżeli na balon zadziała jakaś siła, możemy to pokazać rysując strzałkę (wektor). Grot strzałki
pokazuje w którą stronę zadziałała siła. Siła jest wektorem.

Wektory na ilustracji ilustrują siłę z jaką ćwiczący działa na sprężynę. Aby pokazać, że działa
on np. dwa razy większą siłą, rysujemy dwa razy dłuższe wektory. Długość wektora oznacza
konkretną wartość siły. Trzeba jeszcze określić, w którą stronę działa siła i w którym miejscu
została przyłożona np. do samochodu. Siła jest wielkością wektorową.
 WYPADKOWA SIŁA

Każda z lokomotyw może ciągnąć wagon z taką samą siłą równą 5000 N. Jeżeli dwie
lokomotywy ciągną wagon w tą samą stronę to odpowiada to sytuacji jakby wagon był
ciągnięty przez silniejszą lokomotywę z siłą 10000 N. Jeżeli siły działają w tą samą stronę
wówczas łączna siła, zwana siłą wypadkową jest równa sumie działających sił.

W drugim przypadku dwie lokomotywy ciągną wagon z siłą 5000N, ale ponieważ każda z
nich ciągnie wagon w przeciwnym kierunku, to ich siła wypadkowa wynosi zero.
 RÓWNOWAGA SIŁ
Na sztangę działa kilka sił: siła, z jaką Ziemia przyciąga sztangę, i siły, z
jakimi sztangista podnosi ciężar do góry. W efekcie sztanga jest
nieruchoma – mówimy, że jest w równowadze. Wypadkowa siła,
działająca na sztangę, jest równa zeru.

Balonik znajduje się w równowadze, ponieważ dwie działające na niego siły skierowane są w przeciwne strony
i mają te same wartości. Kolor czerwony – siła z jaką Ziemia przyciąga balonik (zwana ciężarem). Kolor
niebieski – siła wyporu. Jeżeli zmniejszymy ciężar balonika będzie on słabiej przyciągany przez Ziemię i siła
wypadkowa będzie skierowana do góry. Po zwiększeniu ciężaru siła wypadkowa skierowana będzie w dół.
 PIERWSZA ZASADA DYNAMIKI NEWTONA

Ciało na które nie działa żadna siła, albo

działają siły równoważące się, pozostaje
w spoczynku albo porusza się ruchem
jednostajnym prostoliniowym.
PIERWSZA ZASADA DYNAMIKI NEWTONA
Wprawdzie nie możemy zupełnie wyeliminować siły tarcia, ale
za to możemy przyłożyć do ciała drugą siłę równoważącą
działanie pierwszej. W efekcie krążek porusza się ze stałą
prędkością po linii prostej. Sytuacja taka ma miejsce zawsze
wtedy, gdy wypadkowa siła działająca na ciało jest równa zero.
 TARCIE
Siła tarcia pojawia się wtedy, gdy jedna powierzchnia ślizga się po drugiej. Przyczyną tarcia są różne
nierówności na styku tych powierzchni. Jego wartość zależy od rodzaju powierzchni i wzajemnego nacisku.
Kierunek siły tarcia jest zawsze przeciwny do kierunku ruchu. Jeśli ciało porusza się ze stałą prędkością, to musi
istnieć siła, która jest przeciwna do siły tarcia. Ich suma musi być równa zeru, co oznacza brak przyspieszenia.
 TARCIE

Posuwiste Statyczne – siła potrzebna do wprawienia

Potoczyste ciała w ruch
Kinetyczne – siła potrzebna do utrzymania
ciała w ruchu jednostajnym

Siła tarcia posuwistego jest proporcjonalna do nacisku N.

𝑇 = 𝑓𝑁
N – siła nacisku
𝑇 f – współczynnik tarcia posuwistego
𝑓=
𝑁

Nacisk jest to siła prostopadła do powierzchni, a właściwie wypadkowa wszystkich sił prostopadłych do
powierzchni.
 PRZYKŁADY
Ciało przesuwamy po poziomej powierzchni

Aby przesuwać ciało ruchem jednostajnym musimy działać

T Fz siłą zewnętrzną Fz równą co do wartości sile tarcia T. W
tym przypadku siłą nacisku jest siła ciężkości Q.

N=Q=mg T=fN
T=fmg
 PRZYKŁADY
Ciało zsuwa się po równi pochyłej nachylonej pod kątem α do podłoża
Na ciało działa siła ciężkości i siła tarcia. Ciało zsuwa się
T ruchem jednostajnym, gdy siła tarcia jest równa sile
F1 zsuwającej F1. Siła F1 (podobnie jak siła F2) powstała z
α rozłożenia siły Q na dwie składowe F1 – powodującą
F2
zsuwanie i F2 – przyciskającą klocek do powierzchni.
Q α 𝐹1 = 𝑄𝑠𝑖𝑛𝛼 = 𝑚𝑔𝑠𝑖𝑛𝛼
𝐹2 = 𝑄𝑐𝑜𝑠𝛼 = 𝑚𝑔𝑐𝑜𝑠𝛼

Warunek równowagi: F1=T

T=fN
W tym wypadku siłą nacisku jest siła F2.
fF2=F1
fmgcosα=mgsinα
𝑠𝑖𝑛𝛼
𝑓=
𝑐𝑜𝑠𝛼
Czyli podnosząc dźwignię aż do momentu rozpoczęcia zsuwania możemy wyznaczyć współczynnik tarcia.
 PRZYKŁADY
Ciągniemy ciało o masie m siłą F skierowaną pod pewnym kątem α do kierunku przesuwania
F2 F
T=fN
Siłę F możemy rozłożyć na dwie prostopadłe składowe F1 i F2.
T α F1 Siłą nacisku nie będzie już tylko ciężar ale wypadkowa ciężaru i
siły F2.
N=Q-Fsinα
Q=mg T=fN=f(Q-Fsinα)
T=F1
 PRZYKŁADY
Pchamy ciało siłą skierowaną pod kątem α do kierunku przesuwania

F2 Siłę F rozkładamy na dwie prostopadłe składowe F1 i F2.

α Siłą nacisku będzie N=Q+F1
F1 F T=fN=f(Q+Fsinα)
T=F2 – w ruchu jednostajnym
T

Q=mg

Ciało dociskamy ręką z siłą F

N=Q+F

Q
 TARCIE

Posuwiste Statyczne – siła potrzebna do wprawienia

Potoczyste ciała w ruch
Kinetyczne – siła potrzebna do utrzymania
ciała w ruchu jednostajnym

Siła tarcia kinetycznego jest mniejsza od siły tarcia statycznego, czyli współczynnik tarcia kinetycznego jest mniejszy od
współczynnika tarcia statycznego
Tk<Ts
fs<fsN

Współczynnik tarcia kinetycznego słabo zależy od prędkości.

f T
fk
fs

V F=Tk Fzewn
 TARCIE

Posuwiste Statyczne – siła potrzebna do wprawienia

Potoczyste ciała w ruch
Kinetyczne – siła potrzebna do utrzymania
ciała w ruchu jednostajnym

Współczynnik tarcia dwóch powierzchni nie zależy od pola powierzchni trących się ciał.

m3
m2
T F1 T F2
m1 m2 m3 m1

N=m1g+m2g+m3g N=m1g+m2g+m3g

𝑁 𝑚1 𝑔 + 𝑚2 𝑔 + 𝑚3 𝑔 𝑁 𝑚1 𝑔 + 𝑚2 𝑔 + 𝑚3 𝑔
𝑓= = 𝑓= =
𝑇 𝐹1 𝑇 𝐹2

F1=F2
 TARCIE POTOCZYSTE

Aby toczyć koło o promieniu R i masie m należy działać pewną siłą równoważącą tarcie potoczyste.

F
R

Q=mg
Gdyby koło stykało się tylko w jednym punkcie z podłożem, to nie potrzeba byłoby żadnej siły aby toczyć koło.
Ale koło w miejscu styku z podłożem trochę się deformuje i styka się z podłożem na odcinku x. Siła F
potrzebna do toczenia koła zależy od długości tego odcinka i od promienia koła R.
𝑥 𝑥
𝐹 = 𝑚𝑔 = 𝑁 = 𝑓𝑝 𝑁 Siła mg jest siłą nacisku N=mg
𝑅 𝑅
Koło o dużym promieniu R zbudowane ze
𝑥
Współczynnik tarcia potoczystego: 𝑓𝑝 = sprężystego materiału łatwo toczyć. Dlatego
𝑅 dawniej budowano wozy na wysokich kołach.
 Kierunek ruchu
DRUGA ZASADA DYNAMIKI NEWTONA

Siła tarcia hamuje ruch Teraz wypadkowa siła działająca Z zależności a proporcjonalne do F oraz a
krążka hokejowego. Jej na krążek jest zwrócona w odwrotnie proporcjonalnie do m wynika, że a
wektor zwrócony jest kierunku jego ruchu, dlatego jest proporcjonalne do F dzielone przez m. Przy
przeciwnie do kierunku przyspieszenie krążka powoduje odpowiednim doborze jednostek możemy
ruchu krążka, dlatego
zwiększanie wartości wektora zapisać, że a=F/m. Wypadkowa siła działająca
wektor przyspieszenia
krążka też jest zwrócony prędkości krążka. na krążek ma wartość 8N, zatem przyspieszenie
przeciwnie do kierunku krążka wyniesie 20 m/s2.
ruchu. W takiej sytuacji
wartość wektora
prędkości maleje – krążek
porusza się ruchem
jednostajnie opóźnionym
do zatrzymania.
 DRUGA ZASADA DYNAMIKI NEWTONA

Przyspieszenie wywołane przez

wypadkową siłę jest wprost
proporcjonalne do tej siły a odwrotnie
proporcjonalne do masy ciała. Kierunek i
zwrot przyspieszenia są zgodne z
kierunkiem i zwrotem wypadkowej siły.
a – przyspieszenie
𝐹 m – masa ciała
𝑎=
𝑚 F – siła działająca na to ciało
𝑚
𝑁 𝑘𝑔 2 𝑚
𝑠
𝑎 = = = [ 2]
𝑘𝑔 𝑘𝑔 𝑠
 DRUGA ZASADA DYNAMIKI NEWTONA

𝐹
𝑎=
𝑚
Wnioski:
 Jeżeli na ciało nie działa żadna siła, lub siły równoważą się (F=0) to ciało porusza się ruchem jednostajnym
prostoliniowym (bez przyspieszenia, a=0) – I zasada dynamiki
𝑎 = 0, 𝐹 = 0, 𝑉 = 𝑐𝑜𝑛𝑠𝑡
 Jeżeli na ciało o stałej masie działa stała siła (różna od zera, F=const), to ciało porusza się ruchem jednostajnie
zmiennym
Jeżeli F jest skierowana przeciwnie do prędkości (F<0) to przyspieszenie jest ujemne (a<0), czyli ciało porusza się
ruchem jednostajnie opóźnionym.
Jeżeli F jest stała i skierowana zgodnie z kierunkiem prędkości (F>0) to przyspieszenie jest dodatnie (a>0), czyli ciało
porusza się ruchem jednostajnie przyspieszonym.
 Jeżeli siła F jest zmienna to i przyspieszenie jest zmienne (ruch niejednostajnie zmienny, a zmienne).
 Jeżeli siła F jest stała ale zmienia się masa, to ruch też jest niejednostajnie zmienny.
DRUGA ZASADA DYNAMIKI NEWTONA

𝐹
𝑎=
𝑚
 DRUGA ZASADA DYNAMIKI NEWTONA

𝐹
𝑎=
𝑚
F [N] F [N]
F [N]
a b
Ruch jednostajny przyspieszony

t [s] t [s]
c d

Ruch jednostajny opóźniony

t [s] a i b ruch niejednostajnie przyspieszony
Ruch jednostajny
c i d ruch niejednostajnie opóźniony
 TRZECIA ZASADA DYNAMIKI NEWTONA
Siły (w układach inercjalnych) działają parami (akcja i reakcja).
Jeżeli na ciało A działa ciało B siłą FAB to ciało B działa na ciało A
siłą FBA taką sama co do wartości i kierunku lecz przeciwnie
skierowaną.
𝐹𝐴𝐵 = −𝐹𝐵𝐴

Każda siła jest opisem oddziaływania

jednego ciała na drugie. Oddziaływanie takie
nazywamy akcją. Oddziaływanie takie zawsze
Siły te nie równoważą się, gdyż są przyłożone
jest wzajemne, również drugie ciało działa na
do różnych ciał.
pierwsze siłą zwaną reakcją. Zatem wszystkie
siły występują parami: akcja i reakcja.

FBA FAB

A B
TRZECIA ZASADA DYNAMIKI NEWTONA
 TRZECIA ZASADA DYNAMIKI NEWTONA
m

Podczas wystrzału pocisku z karabinu, siła działająca na pocisk jest taka sama, jak siła działająca na karabin
(dlatego karabin „kopie”). Obie te siły mają taką samą wartość, ale ich prędkość odrzutu jest różna.
F – siła akcji lub reakcji, m – masa pocisku, M – masa karabinu.
Przyspieszenie obu ciał określone jest:
𝐹
𝑎 = 𝑚 pocisk
𝐹
𝑎 = 𝑀 karabin
Widać stąd, dlaczego zmiana ruchu karabinu jest tak mała w porównaniu ze zmianą ruchu pocisku. Siła
podzielona przez małą masę – daje duże przyspieszenie. Ta sama siła podzielona przez dużą masę, daje małe
przyspieszenie.

Inne przykłady: rakieta – napędzana za pomocą siły reakcji, jaką wywierają wystrzeliwane spaliny. Siła nośna
helikoptera – rotujące skrzydła naciskają powietrze w dół (siła akcji), powietrze wywiera na skrzydła siłę
skierowana w górę (siła reakcji). Ta siła powoduje unoszenie się helikoptera. Tak samo siły działają na skrzydła
ptaków i samolotów. Powstaje siła nośna. Ryba odpycha wodę płetwami, woda odpycha rybę w przód.
 TRZECIA ZASADA DYNAMIKI NEWTONA

Przykłady:

k -

+
z

W ruchu po okręgu na np. Księżycu Gdy elektron porusza się po okręgu wokół jądra to
działa siła dośrodkowa, a na Ziemię – siła na elektron i jądro działa siła kulombowskiego
odśrodkowa (siła grawitacji) przyciągania. Na elektron działa siła dośrodkowa,
na jądro siła odśrodkowa.
 BEZWŁADOŚĆ
1. Kula jakby nie zauważyła hamowania
pociągu. Porusza się dalej tak, jak przed
chwilą.
2. Kula nie zauważa również zakrętu,
poruszając się dalej tak, jakby go nie było.
Cechę ciał polegającą na tendencji do
zachowania stałego wektora prędkości
nazywamy bezwładnością.

Opisując zjawiska oczyma obserwatora, Czasem wygodniej jest przyjąć, że na kulę

działa siła zwana siłą bezwładności i to ona Układy w których pojawiają się
np. wewnątrz ruchomego pociągu
powoduje toczenie się kuli. Jest to siła siły bezwładności nazywamy
napotykamy na problem. Jak wyjaśnić
fikcyjna. Nie opisuje ona oddziaływania kuli nieinercjalnymi. A takie w
przesuwanie się kuli? Przecież nikt jej
z jakimkolwiek innym obiektem. Jednak jej których nie występują siły
nie dotknął, a jednak potoczyła się.
wprowadzenie ułatwia opis zachowania się bezwładności układami
ciał w układzie poruszającym się z inercjalnymi.
przyspieszeniem.
 BEZWŁADOŚĆ
Bezwładność to cecha ciał materialnych polegająca na tym, że przy braku różnej od zera wypadkowej siły poruszają się
one ze stałą szybkością po linii prostej. Siły bezwładności to fikcyjne siły wprowadzane dla opisu zachowania ciał w
układach nieinercjalnych. W układach inercjalnych nie ma sił bezwładności.
Wszystkie ciała materialne mają pewną cechę – sprzeciwiają się wprawianiu ich w ruch. Cechę tą nazywamy
bezwładnością. W fizyce pojęcie bezwładności ściśle jest związane z pojęciem masy. Mówimy, że masa jest miarą
bezwładności danego ciała. Zmiana ruchu ciała możliwa jest dopiero wtedy, gdy wypadkowa siła przyłożona do ciała
jest różna od zera.

Masa – to ilość materii w danym przedmiocie. Jest miarą bezwładności, oporu jaki stawia ten przedmiot, gdy
chcemy go poruszyć, zatrzymać lub zmienić w jakiś sposób jego ruch.

Ciężar – to siła wywierana na przedmiot w wyniku działania grawitacji. Q=mg [Q]=[kg*m/s2]=[N]

Masa m i ciężar Q są wzajemnie proporcjonalne:
Ciężar 1 kg wynosi 9,8 niutonów.
FB=ma
Jeżeli za nitkę będziemy ciągnąć ostrożnie, m
powoli ją naprężając, to zerwiemy górną nitkę, Q=mg
bo będzie działała na nią siła z którą ciągniemy
plus ciężar kulki.
Jeżeli za nitkę szarpniemy, to zerwiemy dolną
nitkę. Wytworzona przez nas siła nie będzie F
działała na górną nitkę, bo zostanie
zrównoważona na skutek bezwładności kulki.
 DYNAMIKA UKŁADÓW NIEINERCJALNYCH

W układach nieinercjalnych występują siły bezwładności.

Jeżeli układ, w którym znajduje się ciało o masie m porusza się z przyspieszeniem an to na to
ciało działa siła bezwładności F skierowana przeciwnie do zwrotu przyspieszenia.

𝐹𝐵 = −𝑚𝑎𝑛

FB m
B F

A – obserwator w układzie inercjalnym

B – obserwator w układzie nieinercjalnym
Siłę bezwładności zauważy tylko obserwator B
 DYNAMIKA UKŁADÓW NIEINERCJALNYCH

FB=man FB=man

V an V an V an
mg mg mg
FB=man

Ruch przyspieszony do góry Ruch opóźniony do góry Ruch przyspieszony do dołu

V an
mg

FB=man

Ruch opóźniony do dołu

 SIŁA DOŚRODKOWA

Siła działająca stale prostopadle do wektora prędkości zakrzywia ciągle tor

ruchu. Jest on wówczas łukiem okręgu. Z kinetyki wiemy, że ciało poruszające
się po okręgu posiada przyspieszenie dośrodkowe. Ten fakt, zgodnie z II
zasadą dynamiki, oznacza że wypadkowa siła działająca na poruszające się po
okręgu ciało jest również skierowana do środka okręgu i dlatego jest
nazywana siłą dośrodkową. Jej wartość jest równa iloczynowi przyspieszenia
dośrodkowego i masy tego ciała.

𝑚𝑉 2
𝐹 = 𝑚𝑎𝑟 =
𝑅
 SIŁA ODŚRODKOWA

Każdy, kto podróżował Faktycznie, to Wagon pokonujący zakręt porusza się z

pociągiem wie, że gdy bezwładność jego ciała przyspieszeniem dośrodkowym, jest zatem
wagon pokonuje z powoduje, że ma ono układem nieinercjalnym. W układach
dużą szybkością zakręt ochotę kontynuować takich pojawiają się siły bezwładności. W
utrzymanie równowagi ruch po linii prostej, a przypadku ruchu po łuku okręgu siłę
w pozycji stojącej bez nie po krzywiźnie koła. bezwładności nazywamy siłą odśrodkową.
trzymania nie jest Co oznacza, że ściana Tu dociska ona pasażera do ściany. Siła
łatwe. Pasażer czuje, bezwładności jest iloczynem przyspieszenia
wagonu „zajeżdża” mu 𝑚𝑉 2
że choć nikt go nie drogę. układu tu dośrodkowego i masy ciała. Stąd 𝐹 = 𝑚𝑎𝑟 =
dotyka to jakaś 𝑅
wartość siły odśrodkowej wyraża się takim
tajemnicza siła usiłuje samym wzorem jak siły dośrodkowej.
go przewrócić.
 DYNAMIKA UKŁADÓW NIEINERCJALNYCH
Układem nieinercjalnym jest także układ poruszający się po okręgu. W układzie występuje przyspieszenie
dośrodkowe.

Obserwator znajdujący się w układzie obracającym się (lub poruszającym się po okręgu) będzie mówił o
odśrodkowej sile bezwładności.

C
Obserwator A w układzie inercjalnym będzie mówił, że na ciało C
działa siła dośrodkowa (ciało C porusza się po okręgu), a na więzy
B utrzymujące go w tym ruchu (np. oś obrotu) siła odśrodkowa.

Obserwator B w układzie nieinercjalnym będzie mówił, że na ciało C

działa odśrodkowa siła bezwładności (na niego też).

A
 PRACA
Praca – jest to iloczyn przesunięcia i siły działającej w kierunku ruchu. Jest to efekt działania siły na
pewnej drodze.
F
F
Fx

s s

W=Fs [W]=[Nm]=[J] W=Fxs=sFcosα

Praca – to iloczyn składowej siły F w kierunku ruchu punktu i drogi s jaką przebędzie ten punkt.
Jednostką pracy jest 1 J
1J=1N*1m
Wnioski:
1. (F,s) = 90°, cos90°=0, W=0
Siła prostopadła do kierunku ruchu nie wywołuje żadnej pracy (np. siła dośrodkowa)
2. (F,s) – rozwarty, cosα < 0
Siła działająca w kierunku przeciwnym do kierunku ruchu wykonuje pracę ujemną (np. siła tarcia)
3. (F,s) -0°, W>0
4. (F,s) -180°, W=-Fs
 PRACA I ENERGIA
Praca wykonywana przy naciąganiu łuku zostaje nijako
zmagazynowana. Może ona być wykorzystana później. Łuk
rozpędził strzałę bez naszego udziału. Potrzebna do tego
praca została pobrana z zapasów. Taką zmagazynowaną
pracę nazywamy energią.
Możemy też powiedzieć odwrotnie. Energia jest czymś, co
pozwala ciału wykonać pracę.
Naciągnięcie łuku wymagało wykonania pracy 200 J.
Zatem łuk otrzymał 200 J energii.
Praca wykonana przy pchaniu wagonika powodowała, że
ma on zapas energii pozwalający na wykonanie pracy
polegającej na wykonaniu pracy polegającej na
przesunięciu drugiego wagonika. Energia jaką otrzymał
wagonik została wykorzystana do przesunięcia go na
odległość 50 cm. Znając wartość siły tarcia można policzyć
pracę wykonaną przy przesuwaniu wagonika. Jest ona
równa 2,5 J. Zatem taką właśnie energię otrzymał
wagonik w momencie rozpędzenia.
ENERGIA KINETYCZNA – ZWIĄZANA Z RUCHEM I PRACĄ
Tocząca się puszka jest zdolna do wykonania
pracy polegającej na przesunięciu pudełka.
Posiada ona zatem energię. Można przy tym
zaobserwować spadek wartości wektora
prędkości puszki. Możemy zatem zaobserwować,
że ruch ciała wiąże się z pewnym rodzajem
energii, zależnym od prędkości tego ciała. Energię
związaną z ruchem ciała nazywamy energią
kinetyczną. Praca wykonywana przy rozpędzaniu
ciała powoduje wzrost jego energii kinetycznej, a
praca wykonana przez rozpędzone ciało
powoduje spadek jego energii kinetycznej.

Nieruchoma puszka nie posiada energii kinetycznej. Aby ją otrzymała,

trzeba rozpędzić puszkę, czyli zadziałać na nią pewną siłą. Praca
wykonana przez siłę rozpędzającą puszkę powoduje wzrost energii
kinetycznej puszki równy wykonanej pracy. W=E.
Jeżeli przykładowo siła 20 N działa na drodze 0,2 m to wykonała pracę 4
J. Taką właśnie energię kinetyczną będzie miała rozpędzona puszka. Praca
wykonana przez puszkę przy przesunięciu pudełka powoduje spadek jej
energii kinetycznej
 ENERGIA KINETYCZNA

Jeżeli ciało o masie m, rozpędza się w czasie t od Podstawiając odpowiednie symbole w miejscu
szybkości zero do szybkości V, to siła F siły i przesunięcia otrzymujemy:
rozpędzająca ciało i przebyta przez ciało odległość
𝑚𝑎𝑎𝑡 2 𝑚𝑎2 𝑡 2 𝑚(𝑎𝑡)2
s, określane są następującymi wzorami: 𝐸𝑘 = = =
2 2 2
𝑎𝑡 2
F=ma 𝑠= W tym przypadku wartość prędkości jest równa
2
iloczynowi przyspieszenia i czasu, więc
otrzymamy następujący wzór:
Energia kinetyczna ciała jest równa pracy
wykonanej przy jego rozpędzaniu, czyli iloczynowi 𝑚𝑉 2 [𝐸𝑘 ] = [𝐽]
siły i przesunięcia: 𝐸𝑘 =
2
Można obliczyć energię kinetyczną ciała niezależnie od tego, w
𝐸𝑘 = 𝑊 = 𝐹𝑠 jaki sposób zostało rozpędzone. Korzystamy wówczas z
zależności energii kinetycznej od masy i prędkości.
 ENERGIA POTENCJALNA

Umieszczenie na stole książki leżącej uprzednio na
podłodze wymagało wykonania określonej pracy.
Książka ta otrzymała zatem energię równą tej
pracy. Czy książka leżąca na stole też posiada taką
energię?
Można się o tym przekonać zrzucając każdą z książek ze stołu.
Ciało umieszczone na stole można z niego zrzucić. Zatem posiada
ono energię związaną z przebywaniem na pewnej wysokości.
Nazywamy ją energią potencjalną.

Pamiętając, że ciężar ciała jest

iloczynem masy i przyspieszenia
ziemskiego otrzymujemy wzór:

Energia potencjalna jest równa pracy potrzebnej do umieszczenia danego ciała na 𝐸𝑝 = 𝑚𝑔ℎ
pewnej wysokości. Zatem obliczamy ją jako iloczyn ciężaru ciała Fg i wysokości h na
której znajduje się to ciało:
𝐸𝑝 = 𝐹𝑔 ℎ
 ENERGIA POTENCJALNA SPRĘŻYSTOŚCI
Energia zgromadzona w ściśniętym bądź rozciągniętym ciele o własnościach
sprężystych nazywana jest energią potencjalną sprężystości. Jej wartość jest
proporcjonalna do kwadratu wielkości odkształcenia tego ciała.

Przesunięcie ciała wymaga wykonania pracy proporcjonalnej do wielkości tego

przesunięcia. Wartość wykonanej pracy zależy od energii, jaką otrzyma ciało, a
energia ta – od kwadratu odkształcenia ciała wykonującego pracę.

𝑘𝑥 2 k – współczynnik sprężystości materiału

𝐸𝑝𝑠 = x – przyrost długości
2

Współczynnik k zależy od materiału sprężyny, jej długości i pola

przekroju poprzecznego.
 ENERGIA KINETYCZNA A ENERGIA POTENCJALNA

W czasie lotu piłeczka jest coraz wyżej. Jej energia potencjalna rośnie a ona porusza się coraz wolniej. Jej energia
kinetyczna maleje. Cała energia kinetyczna zamieniał się w energię potencjalną. W czasie wznoszenia się lub spadania
następuje zamiana energii kinetycznej ciała w potencjalną i na odwrót. Suma obu rodzajów energii jest stała.
 PRZEMIANY I PRZEKAZYWANIE ENERGII
Energia może przechodzić z jednego ciała na drugie, a także zmieniać formy w jakich występuje.
Naciągając sprężynę, wykonujemy pracę.
Zostaje ona zmagazynowana w postaci energii
potencjalnej sprężystości. Sprężyna przekazuje
energię potencjalną sprężystości piłeczce dzięki
czemu ta wznosi się na pewną wysokość
zyskując energię potencjalną. Piłeczka nie może
uzyskać większej energii niż miała sprężyna.

W przypadku skoku na bungee energia potencjalna skoczka maleje a energia potencjalna rozciąganej liny rośnie.
Znając właściwości sprężyste liny można określić jaką energie będzie miała po rozciągnięciu na wybraną odległość.
Energia potencjalna skoczka zmaleje o taką samą wartość, łatwą do obliczenia, gdy znamy masę skoczka. Skoczek o
większej masie ma większą energię potencjalną, co oznacza możliwość większego rozciągnięcia liny i uderzenie o
ziemię. Dlatego wszyscy skaczący są przed skokiem ważeni.
 PRZEMIANY I PRZEKAZYWANIE ENERGII

Energia może zmieniać się jedna w drugą lub zmieniać się na pracę.

∆𝐸𝑘 = −∆𝐸𝑝 Jeżeli W=0

∆𝐸 = 𝑊

Jeżeli ciało lub układ ciał nie wykonuje żadnej pracy lub nad ciałem lub układem ciał nie wykonuje
się pracy to energia mechaniczna układu pozostaje stała – jest to zasada zachowania energii.

Jeżeli ciało wykonuje pracę to zmniejsza ono swoją energię. Jeżeli nad ciałem wykonują pracę siły
zewnętrzne, to ciało zwiększa swoją energię.

Energia nie zależy od kierunku – wielkość skalarna.

 PĘD
Pęd jest to iloczyn masy ciała i jego prędkości
𝑚
𝑝 = 𝑚𝑉 [𝑝] = [𝑘𝑔 𝑠 ]

Duży pęd można osiągnąć przez zwiększenie masy albo prędkości, albo obu tych wielkości naraz. Ciężarówka jadąca z tą
samą prędkością co samochód osobowy, ma większy pęd, gdyż jej masa jest większa. Wolno płynący duży okręt może
mieć taki sam pęd jak szybko lecący mały pocisk. Gdy ciężarówka stoi, jej pęd jest równy zero.

Zmiana pędu jest możliwa wtedy, gdy zmieni się masa ciała albo jej prędkość lub obie wielkości jednocześnie.
Najczęściej masa jest stała, tak że zmiana pędu jest skutkiem zmiany prędkości. W wtedy pojawia się przyspieszenie.
Jego źródłem jest jakaś siła. Im większa siła, tym większa zmiana prędkości a zatem i pędu.
Istotnym czynnikiem towarzyszącym zmianie pędu jest czas działania siły. Gdy siła działa krótko, nadaje mały pęd. Przy
dłuższym działaniu tej samej siły zmiana pędu jest większa. Przy zmianie pędu zatem istotne są: siła i czas jej działania.
Iloczyn nazywamy popędem siły.

𝑝𝑜𝑝ę𝑑 = 𝐹𝑡 𝑝𝑜𝑝ę𝑑 = [𝑁𝑠]

Działając jakąś wypadkową siłą na ciało, wywieramy również pewien popęd. Pojawia się przyspieszenie proporcjonalne
do tej siły. Ono z kolei wywołuje zmianę pędu, zależna od siły i od czasu jej działania.
 PĘD
Popęd siły powoduje zmianę pędu, podobnie jak siła powoduje zmianę prędkości. Związek między popędem a
zmianą pędu wynika z drugiej zasady dynamiki Newtona:
𝐹
𝑎=
𝑚
∆𝑉
Z definicji: 𝑎 = 𝑡

𝐹 ∆𝑉
= /*mt
𝑚 𝑡

𝐹𝑡 = ∆(𝑚𝑣)

Popęd siły= ∆𝒑
 DRUGA ZASADA DYNAMIKI NEWTONA
𝐹 ∆𝑉
𝑎= Definicja przyspieszenia: 𝑎=
𝑚 ∆𝑡
∆𝑉 𝐹
=
Przyspieszenie definiuje się jako ∆𝑡 𝑚
stosunek przyrostu prędkości do Wielkość mV nazywamy pędem
czasu. Jest ono wywołane 𝑚∆𝑉 = 𝐹∆𝑡 Iloczyn FΔt nazywamy popędem
działaniem siły. Stosunek siły do
masy jest przyczyną określającą ∆𝑝 = 𝐹∆𝑡 II Zasada dynamiki
wartość tych zmian.
∆𝑝 Definicja siły w fizyce klasycznej i teorii
𝐹= względności
∆𝑡

Siła jest to przyczyna zmiany ruchu (wartości lub zwrotu prędkości) lub odkształcenia. Ze wzoru
wynika, że jeżeli na ciało nie działa siła (F=0) to zmiana pędu Δp wynosi zero. Czyli p=const. Tak więc,
gdy na ciało nie działa siła (lub gdy siły się równoważą), to pęd układu nie zmienia się.
 ZASADA ZACHOWANIA PĘDU

Całkowity pęd układu pocisk-karabin nie ulega zmianie. Zgodnie z trzecią zasadą dynamiki, siła działająca na pocisk
jest równa co do wielkości sile działającej na karabin i jest przeciwnie skierowana. Siły te działają jednocześnie, dzięki
czemu ich popędy też są równe i przeciwnie skierowane. To samo odnosi się do obu pędów. Pęd odrzucanego
karabinu jest taki sam jak pęd wystrzeliwanego pocisku. Ich łączny pęd jest równy zero. Przed wystrzałem ich pęd
również był równy zero, nie nastąpił więc żaden przyrost ani ubytek pędu całkowitego. Zasada zachowania pędu.

Zasada zachowania pędu – jeśli suma sił działających na dany układ równa się zeru, to pęd układu nie zmienia się.
 ZDERZENIE
Zderzenie – każde zetknięcie się ciał, których oddziaływanie trwa krótko.

Zderzenie powoduje, że następuje zmiana pędu

𝐹𝑑𝑡 = ∆𝑝
𝑑
𝐹 = 𝑑𝑡(mV)
𝐹𝑑𝑡 = 𝑑(𝑚𝑉)
t 𝐹𝑑𝑡 = 𝑚𝑉𝑘 − 𝑚𝑉𝑝

Dwa skrajne przypadki:

• zderzenie idealnie sprężyste (elastyczne) – stosuje się zasadę zachowania pędu i energii
• zderzenie idealnie niesprężyste (kulki plastelinowe) – stosuje się zasadę zachowania pędu
Zderzenie niesprężyste centralne – względna prędkość i kierunek pokrywają się z osią łączącą te dwa ciała.
 ZDERZENIE
Zderzenie niesprężyste – zachodzą wtedy, gdy część energii zostaje zużyta na zmianę stanu ciała, np. na
rozbicie go. Ciekawym przykładem są zderzenia niesprężyste, w których dwa ciała łączą się ze sobą. Oznacza to,
że po zderzeniu mają tą samą prędkość.

m𝑉𝑝 m mm𝑉𝑘
m1𝑉1 m2𝑉2 m1 m2 𝑉

Jeżeli na spoczywające ciało o masie m wpadnie z prędkością

m1V1+m2V2 = (m1+m2)V Vp poruszające się ciało o tej samej masie, to z zasady
zachowania pędu:
𝑚1 𝑉1 + 𝑚2 𝑉2 pp = p k
𝑉=
𝑚1 +𝑚2 mVp+0 = 2mVk
𝑚𝑉𝑝 𝑉𝑝
𝑉𝑘 = =
2𝑚 2
Prędkość połączonych ciał będzie połową prędkości początkowej.
W zderzeniu niesprężystym zużywamy energię na odkształcenie zderzających się obiektów. Nie możemy wypisać
bilansu zderzających się obiektów.
 ZDERZENIE
Zderzenie centralne idealnie sprężyste – względna prędkość jednego ciała względem drugiego pokrywa się. Ep
wewnętrzne przed i po zderzeniu są takie same. Jeżeli przy zderzeniu ciało odkształci się tylko na chwilę, a potem
wróci do swojego kształtu odbijając się, to mówimy o zderzeniu sprężystym. W zderzeniu całkowicie sprężystym
zachowany jest nie tylko pęd, ale też energia, a w szczególności energia kinetyczna.

Energia kinetyczna – jest proporcjonalna do kwadratu prędkości ciała

m – masa ciała
𝑚𝑉 2
𝐸𝑘 = V - prędkość
2

𝑚2
𝑘𝑔 2
[𝐸𝑘 ] = 𝑠 = 𝑘𝑔 𝑚 𝑚 = 𝑁𝑚 = [𝐽]
2 𝑠2
 ZDERZENIE
Zderzenie centralne idealnie sprężyste – względna prędkość jednego ciała względem drugiego pokrywa się. Ep
wewnętrzne przed i po zderzeniu są takie same. Jeżeli przy zderzeniu ciało odkształci się tylko na chwilę, a potem
wróci do swojego kształtu odbijając się, to mówimy o zderzeniu sprężystym.

m1V1 M mV2 MV 𝑚𝑉1 + 0 = 𝑚𝑉2 + 𝑀𝑉 Zasada zachowania pędu

𝑚𝑉12 𝑚𝑉22 𝑀𝑉 2 Zasada zachowania energii
+0= +
m=M 2 2 2
V1=V2+V
V12=V22+V2
Zasada zachowania energii
Zasada zachowania pędu Zasada zachowania energii
Zasada zachowania pędu
𝑚𝑉1 = 𝑚𝑉2 + 𝑀𝑉 𝑚𝑉12 𝑚𝑉22 𝑀𝑉 2
𝑚𝑉1 − 𝑚𝑉2 = 𝑀𝑉 = +
2 2 2 𝑀𝑉 2 𝑚(𝑉12 − 𝑉22 )
𝑚(𝑉1 −𝑉2 ) = 𝑀𝑉 2 2
𝑚𝑉1 = 𝑚𝑉2 + 𝑀𝑉 2 =
𝑀𝑉 𝑚(𝑉1 − 𝑉2 )
𝑚𝑉12 − 𝑚𝑉22 = 𝑀𝑉 2 (𝑉1 − 𝑉2 )(𝑉1 + 𝑉2 )
𝑚(𝑉12 −𝑉22 ) = 𝑀𝑉 2 𝑉=
(𝑉1 − 𝑉2 )
𝑉 = (𝑉1 + 𝑉2 )
Po takim zderzeniu poruszające się ciało stanie, a spoczywające przejmie jego prędkość. Zderzenia sprężyste równych mas
prowadzą do wymiany prędkości pomiędzy zderzającymi się ciałami.
 ZDERZENIE – inne przykłady

Kulki wymieniły się pędem

mV1 mV2 mV2 mV1 mV1 mV2 mV2 mV1

V
mV
Δp=mV-(-mV)=2mV=2p
-V
-mV
 KOŁYSKA NEWTONA

Kulki zawieszone wzdłuż prostej poziomej, dotykają się siebie. Po wprawieniu w ruch skrajnej kulki
obserwujemy, że w momencie, kiedy uderzy ona w pozostałe zatrzymuje się w miejscu. Środkowe kulki
pozornie zostają nieruchome. Natomiast prawa kulka odskakuje z prędkością równą początkowej prędkości
lewej kulki. Po chwili prawa zawraca i proces powtarza się w drugą stronę. Prawa nieruchomieje, środkowe
pozostają nieruchome, a lewa odskakuje.
Fakt, że kulka padająca zatrzymuje się nadając identycznej kulce dokładnie taką samą prędkość, tłumaczony
jest jedynie przez równoczesne zachowanie energii i pędu.
 KOŁYSKA NEWTONA
Zasada zachowania energii kinetycznej
W układzie zamkniętym, na który nie działają żadne siły zewnętrzne, całkowita energia pozostaje stała.

1
𝐸𝑖 = 𝑚𝑖 𝑉𝑖2 = 𝑐𝑜𝑛𝑠𝑡
2

Zasada zachowania pędu

W układzie zamkniętym, na który nie działają żadne siły zewnętrzne, całkowity pęd pozostaje stały.

𝑝𝑖 = 𝑚𝑖 𝑉𝑖 = 𝑐𝑜𝑛𝑠𝑡
 ENERGIA
Zasada zachowania energii
W ogólności zachowywana jest suma wszystkich energii. W układzie odosobnionym całkowita energia nie
zmienia się.
Rodzaje energii:

Energia kinetyczna – związana z ruchem. 𝑚𝑉 2

𝐸𝑘 = [𝐸𝑘 ] = [𝐽]
2

Energia potencjalna - wynikająca z oddziaływania sił na ciało

• Energia potencjalna ciężkości
• Energia potencjalna sprężystości

Energia potencjalna ciężkości – jest proporcjonalna do ciężaru Q i wysokości h.

𝐸𝑝𝑐 = 𝑄ℎ [𝐸𝑝𝑐 ] = 𝑁𝑚 = [𝐽]

Biorąc pod uwagę, że ciężar zależy od masy ciała: Q=mg, otrzymujemy: 𝐸𝑝 = 𝑚𝑔ℎ g – przyspieszenie grawitacyjne

Energia potencjalna powstała w trakcie podnoszenia np. kulki na skutek wykonanej przez osobę pracy.
Źródłem energii jest praca.
 MOC
Moc – jest to stosunek pracy do czasu, w którym ta praca została wykonana.

𝑊
𝑃=
𝑡

Jednostką mocy i jest Wat (W). [P] = [J/s] = [W]

W przypadku silnika, moc to zdolność do wykonania pracy w jednostkowym czasie.

W przypadku pracy mechanicznej moc można wyrazić jako iloczyn siły F i prędkości V.

𝐹𝑠
𝑃= = 𝐹𝑉
𝑡

Dwie czynności, w których występuje ta sama droga, ta sama siła (a więc jest wykonywana ta sama praca),
ale prędkości z jaką są wykonywane są różne.
Długi czas -> mała prędkość = mała moc
Krótki czas -> duża prędkość = duża moc
 ZASADY ZACHOWANIA W RUCHU OBROTOWYM
Miarą bezwładności w ruchu obrotowym jest moment bezwładności.

𝐼 = 𝑚𝑟 2 𝐼 = [𝑘𝑔𝑚2 ]

Mając ciężarki w rękach szeroko rozkładamy ręce i powoli wprawiamy się w ruch
obrotowy. Z rozłożonymi rękami mamy duży moment bezwładności I1, ale
niewielka prędkość kątową ω1. Iloczyn I1 ω1 jest znaczny.

Następnie szybko przyciągamy ręce do ciała. Ze złożonymi rękami mamy mały

moment bezwładności I2, natomiast nasza prędkość ω2 jest wyraźnie większa,
tak, że iloczyn I1 ω1 jest taki sam jak poprzednio.

Możemy wyciągnąć wniosek, że iloczyn momentu bezwładności i prędkości

obrotowej jest w tym przypadku stały. Jest to zatem wielkość zachowywana w
ruchu obrotowym. 𝐼 𝜔 =𝐼 𝜔
1 1 2 2
 ZASADY ZACHOWANIA W RUCHU OBROTOWYM
Moment pędu – iloczyn momentu bezwładności i prędkości obrotowej.

𝐿 = 𝐼𝜔 = const

Moment pędu możemy obliczyć też dla dowolnego ciała o pędzie p, poruszającego się względem
jakiegoś punktu w przestrzeni w położeniu danym wektorem r względem centrum obrotu.

r 𝑉 Wzór wykorzystywany w
𝐿= m𝑟 2 𝑟 = 𝑝 x 𝑟 = const astrofizyce do obliczania ruchu ciał
krążących po orbitach.

Zasada zachowania momentu pędu

W układzie zamkniętym, na który nie działają żadne momenty sił (lub suma momentów wynosi zero)
moment pędu jest stały
 JOJO ALBO WAHADŁO MAXWELLA

Ep=mgh
Na oś szpulki zwanej jojo (wahadło Maxwella) nawijamy nitkę. Trzymając
koniec nitki pozwalamy opadać szpulce. Moment siły od rozwijającej się
nitki wprawia jojo w ruch obrotowy. Po rozwinięciu nitki do końca, jojo
nie może opadać, ale ciągle wirując nawija nitkę i unosi się do góry.

Wahadło Maxwella (jojo) jest przykładem przyrządu zmieniającego

energię potencjalną na energię kinetyczną ruchu obrotowego (i na
𝐼𝜔2 odwrót).
𝐸𝑘𝑜 =
2
Energia kinetyczna ruchu obrotowego

𝐼𝜔2 I - moment bezwładności (I=mr2)

𝐸𝑘𝑜 = ω – prędkość kątowa (ω =V/r)
2
 PODSUMOWANIE
1. Trzy Zasady dynamiki Newtona
2. Bezwładność, masa, ciężar
3. Układy inercjalne i nieinercjalne
4. Tarcie (posuwiste, potoczyste, statyczne, kinetyczne)
5. Pęd, popęd siły
6. Zasada zachowania pędu
7. Zderzenia (zderzenia sprężyste, niesprężyste)
8. Energia kinetyczna, energia potencjalna
9. Zasada zachowania energii
10. Praca
11. Moc
12. Moment bezwładności
13. Moment pędu
14. Zasada zachowania momentu pędu
15. Energia kinetyczna ruchu obrotowego
16. Siła dośrodkowa