‫لێکسیکۆلۆجی‬

‫زاراوەی لێکسیکۆلۆجی‬

‫زاراوەﯾەﮐﯽ ﺑﻮاری زاﻧﺴﺘﯽ زﻣﺎﻧە و ﻟە وﺷە دەﮐﯚڵێﺘەوە‪ .‬ﺋەم زاراوەﯾە ﻟە زﻣﺎﻧﯽ ﮔﺮﯾﮑﯿﯽ)ﯾﯚﻧﺎﻧﯿﯽ( وەرﮔﯿﺮاوە و ﻟە دوو‬
‫ﺑەﺷﺎن ﭘێﮑﮭﺎﺗﻮوە‪:‬‬

‫ﻟێﮑﺴﯿﮑﯚس‪ Lexikos :‬ﺑە واﺗﺎی )وﺷەﮐﺎﻧﯽ زﻣﺎن‪ ،‬وﺷەی ﻓەرھەﻧﮕﯿﯽ(‪.‬‬

‫ﻟﯚﮔﯚس‪ Logos :‬ﺑە واﺗﺎی )زاﻧﺴﺖ(‪.‬‬

‫ﺑەم ﺷێﻮەﯾە‪ ،‬ﻟێﮑﺴﯿﮑﯚﻟﯚﺟﯽ )‪ (lexicology‬ﺑە واﺗﺎی )زاﻧﺴﺘﯽ وﺷە( دێﺖ‪.‬‬

‫‪ -‬ﭘێﻨﺎﺳەی ﻟێﮑﺴﯿﮑﯚﻟﯚﺟﯽ‬

‫ﻟێﮑﺴﯿﮑﯚﻟﯚﺟﯽ‪) :‬ﺑەﺷێﮑە ﻟە زاﻧﺴﺘﯽ زﻣﺎن و ﻟەﺑﺎرەی ﺑﺎری ﺋێﺴﺘﺎ و ڕاﺑﺮدووی وﺷەوە دەدوێ(‪.‬‬

‫واﺗە ﻟێﮑﺴﯿﮑﯚﻟﯚﺟﯽ ﻟﻘێﮑە ﻟە زاﻧﺴﺘﯽ زﻣﺎن و ﺋەرﮐﯽ ﻟێﮑﯚڵﯿﻨەوەﯾە ﻟە وﺷە‪ ،‬ﻟە ڕووی ڕاﺑﺮدووی وﺷە )ﺋﯿﺘﻤﯚﻟﯚﺟﯽ(‪ ،‬واﺗە‬
‫ﭘەﯾﺪاﺑﻮون و ﮔەﺷە و ﮔﯚڕاﻧﯽ وﺷە ﺗﺎ ﺋەم ﺑﺎرەی ﺋێﺴﺘﺎ ﺗێﯿﺪاﯾە‪ .‬ﺑە واﺗﺎﯾەﮐﯽ دی‪ ،‬ﻟێﮑﺴﯿﮑﯚﻟﯚﺟﯽ ﻟە وﺷەﮐﺎﻧﯽ زﻣﺎن دەﮐﯚڵێﺘەوە‬
‫ﻟەڕووی‪:‬‬

‫‪ -١‬واﺗﺎ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﺷﻮێﻨﯿﺎن ﻟە ﯾﺎﺳﺎی ﮔﺸﺘﯿﯽ زﻣﺎن‪.‬‬

‫‪ -٣‬ﭘەﯾﺪاﺑﻮوﻧﯿﺎن‪.‬‬

‫‪ -٤‬ﺑەﮐﺎرھێﻨﺎﻧﯿﺎن‪.‬‬

‫‪ -٥‬دەرﻓەﺗﯽ ﺟێﮑﺮدﻧەوەﯾﺎن ﻟە دوان ﯾﺎن ﺋﺎﺧﺎوﺗﻦ‪.‬‬

‫‪ -٦‬ﺟﯚری دەرﺑڕﯾﻦ و ﺷێﻮەی ﭼەﺳﭙﺎﻧﺪﻧﯿﺎن ﻟە ڕەواﻧﺒێﮋﯾﯽ‪.‬‬

‫ﺑﯚ ﻧﻤﻮوﻧە‪:‬‬

‫ﺧﺎوێﻦ‪ :‬ﭘێﮑﮭﺎﺗﻮوە ﻟە )ﺧﺎ‪+‬وێﻨە(‪.‬‬

‫)ﺧﺎ( ﻟە ﭘەھﻠەوﯾﯽ )ﺧﺎﯾﮏ( ﺑﻮوە و ﻟە ﮐﻮردﯾﯽ ﻓەﯾﻠﯿﯽ واﺗﺎی )ھێﻠﮑە( دەدات و ﯾەﮐێﮏ ﻟە ﺗﺎﯾﺒەﺗﻤەﻧﺪﯾﯿەﮐﺎﻧﯽ ھێﻠﮑە‪ ،‬ﭘﺎﮐﯿﯽ و‬
‫ﺳﯿێﺘﯿﯿە‪) ،‬وێﻨە( واﺗﺎی )وەک( دەدات و )ە( ﮐﺮﺗﺎوە‪ ،‬ﺑﻮوەﺗە )وێﻦ(‪.‬‬

‫ﺟﺎ وﺷەی )ﺧﺎوێﻦ( واﺗﺎی ﺋەوە دەدات )ﭘﺎﮐە وەک ھێﻠﮑە ﯾﺎن ﺳﭙﯿﯿە وەک ھێﻠﮑە(‪.‬‬

‫)ﺧﺎوێﻦ( ﻟەﮔەڵ )ﭘﺎک( ھﺎوواﺗﺎﯾە و ﻟەﮔەڵ )ﭘﯿﺲ( دژواﺗﺎﯾە‪.‬‬

‫)ﺧﺎوێﻦ( ﻓﺮەواﺗﺎﯾە‪ ،‬ﺑە واﺗﺎی )ﺑﺎش( و )ڕاﺑﺮدووی ﭘﺎک( دێﺖ‪.‬‬

‫ﺑﯚ ﻧﻤﻮوﻧە‪:‬‬

‫ﺋﻮﺗﻮﻣﯿﻠەﮐە ﺧﺎوێﻨە‪ : .‬ﺋﻮﺗﻮﻣﺒﯿﻠەﮐە ﺑﺎﺷە‪.‬‬

 ‫ﺋەو ﮐەﺳێﮑﯽ ﺧﺎوێﻨە‪ : .‬ﺋەو ﮐەﺳێﮑﯽ ﭘﺎﮐە‪.‬‬

‫ﻟێﮑﺴﯿﮑﯚﻟﯚﺟﯽ ﮔﺮﻧﮕﯿﯽ ﺑە واﺗﺎی وﺷەﮐﺎن دەدات و ﺋەو ﺳەرﭼﺎواﻧەی ﮐە وﺷەﮐەی ﻟێ دروﺳﺘﺒﻮوە دەﺧﺎﺗە ﺑەر ﺗﯿﺸﮑﯽ‬
‫ﻟێﮑﯚڵﯿﻨەوە ﻟەﮔەڵ ﺋەو ﮔەﺷە وﮔﯚڕاﻧﮑﺎرﯾﯿﺎﻧەی ﮐە ﺑە درێﮋاﯾﯽ ﻣێﮋوو ﺑەﺳەرﯾﮭﺎﺗﻮوە‪ .‬ھەروەھﺎ ﺟﯿﺎﮐﺮدﻧەوەی وﺷەی ڕەﺳەن و‬
‫ﻧﺎڕەﺳەن و ﺑەﮐﺎرھێﻨﺮاو و ﻣﺮدوو‪.‬‬

‫ﻟێﮑﺴﯿﮑﯚﻟﯚﺟﯽ‪ :‬ﺋەو ﺑەﺷەی زاﻧﺴﺘﯽ زﻣﺎﻧە‪ ،‬ﮐە ﻟە ﺳﺮوﺷﺘﯽ وﺷە و واﺗﺎﮐەی دەﮐﯚڵێﺘەوە‪ ،‬ﺑە ﺑەراورد ﻟەﮔەڵ ﮐﯚﻣەڵە‬
‫وﺷەﯾﯿەﮐﺎن ﻟە ﭘێﮑﮭﺎﺗەی ﻓەرھەﻧﮓ‪ ،‬وێڕای ﺧﺴﺘﻨەڕووی ﭘەﯾﻮەﻧﺪی واﺗﺎﯾﯽ ﻧێﻮان وﺷەﮐﺎن‪.‬‬

‫ﺑە ﺷێﻮەﯾەﮐﯽ دﯾﮑە ﺑﯿڵێﯿﻦ‪ ،‬ﻟێﮑﺴﯿﮑﯚﻟﯚﺟﯽ ﺧﺴﺘﻨەڕووی ﭼﯚﻧێﺘﯽ ﭘەﯾﺪاﺑﻮوﻧﯽ وﺷە و ﺋەو ﮔﯚڕاﻧﮑﺎرﯾﯿﺎﻧەﯾە ﮐە ﺑەﺳەرﯾﮭﺎﺗﻮوە‪ ،‬ﮐە ﻟە‬
‫ڕێﮕەﯾەوە ﭘەﯾﻮەﻧﺪﯾﯽ واﺗﺎﯾﯽ ﻟەﮔەڵ وﺷەﮐﺎﻧﯽ ﺗﺮ دﯾﺎرﯾﯽ دەﮐﺮێﺖ‪ ،‬وەک ﭘەﯾﻮەﻧﺪﯾﯿەﮐﺎﻧﯽ )ھﺎوواﺗﺎﯾﯽ‪ ،‬دژواﺗﺎﯾﯽ‪… ،‬ﺗﺎد(‪.‬‬

‫ﻟێﮑﺴﯿﮑﯚﻟﯚﺟﯽ‪ :‬ﻟێﮑﯚڵﯿﻨەوەﯾە ﻟە ﻟێﮑﺴﯿﮏ ﯾﺎن وﺷەﮐﺎن ﻟە زﻣﺎن‪.‬‬

‫ﻟێﮑﺴﯿﮑﯚﻟﯚﺟﯽ‪ :‬ﻟێﮑﯚڵﯿﻨەوەﯾە ﻟە واﺗﺎی وﺷەﮐﺎن و ﺳەرﭼﺎوەی واﺗﺎﮐﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ﺟﯿﺎوازﯾﯽ واﺗﺎﮐەی ﻟە زﻣﺎﻧێﮏ ﺑە ﺟﯿﺎوازﯾﯽ ﺳەردەم و‬
‫ﻗﺴەﭘێﮑەراﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺮدﻧﯽ وﺷە و ﻟەداﯾﮑﺒﻮون و ﮔەﺷەی وﺷەی ﻧﻮێ و ﺋەو ھﯚ و ھﯚﮐﺎراﻧەی ﮐﺎری ﺗێﺪەﮐﺎت‪ ،‬ﻟەﮔەڵ ﺋەو ﯾﺎﺳﺎﯾﺎﻧەی‬
‫ﺋەو وﺷەﯾە ﻟەﺳەری دەڕوات‪.‬‬

‫ﻟە ﺷﯿﮑﺎری ﭘێﻨﺎﺳەﮐﺎن ﺗێﺒﯿﻨﯽ دەﮐﺮێ‪ ،‬ﮐە ﮐﯚی ﮔﺸﺘﯿﯽ ﭘێﻨﺎﺳەﮐﺎن ﺗﺎ ڕادەﯾەک ﺋەم ﺧﺎاڵﻧە دەﮔەﯾەﻧێ‪:‬‬

‫ﻟێﮑﺴﯿﮑﯚﻟﯚﺟﯽ‪:‬‬

‫‪ -١‬ﻟﻘێﮑﯽ زاﻧﺴﺘﯽ زﻣﺎﻧە‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﻟە ﭘەﯾﺪاﺑﻮون و ﺑﻨەﭼەی وﺷە دەﮐﯚڵێﺘەوە‪.‬‬

‫‪ -٣‬ﺋەو ﮔەﺷە و ﮔﯚڕاﻧﮑﺎرﯾﯿە واﺗﺎﯾﯿﺎﻧەی‪ ،‬ﮐە ﺑە درێﮋاﯾﯽ ﺗەﻣەﻧﯽ ﺑەﺳەرﯾﮭﺎﺗﻮوە دﯾﺎرﯾﯿﺪەﮐﺎت‪.‬‬

‫‪ -٤‬ﭼﺎﻻﮐﯿﯽ ﺑەﮐﺎرھێﻨﺎن و ﺳﺴﺘﯿﯿﺎن دەﺧﺎﺗەڕوو‪.‬‬

‫‪ -٥‬ﺋەو ﭘەﯾﻮەﻧﺪﯾﯿە واﺗﺎﯾﯿﺎﻧەی )ھﺎوواﺗﺎﯾﯽ‪ ،‬دژواﺗﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻓﺮەواﺗﺎﯾﯽ‪ (… ،‬ﻟەﮔەڵ وﺷەﮐﺎﻧﯽ دی ھەﯾەﺗﯽ دەﺧﺎﺗەڕوو‪.‬‬

‫لقەکانی لێکسیکۆلۆجی‬
‫ﻟێﮑﺴﯿﮑﯚﻟﯚﺟﯽ ﺳێ ﻟﻘﯽ ﺳەرەﮐﯿﯽ ﻟەﺧﯚدەﮔﺮێ‪ ،‬ﮐە ھەرﯾەﮐﯿﺎن ﻟە ﭼەﻧﺪ ﻟﻘﯽ دی ﭘێﮑﺪێﺖ‪.‬‬

‫ﻟﻘە ﺳەرەﮐﯿﯿەﮐﺎﻧﯿﺶ ﺋەﻣﺎﻧەن‪:‬‬

‫ئیتمۆلۆجی‬ ‫‪-‬‬
‫فرێزیۆلۆجی )ئیدیۆماتیک(‬ ‫‪-‬‬
‫واتاسازیی‬ ‫‪-‬‬

‫ئیتمۆلۆجی‬ ‫‪-‬‬
‫‪ -‬زاراوەی ﺋﯿﺘﻤﯚﻟﯚﺟﯽ‬

‫زاراوەی ﺋﯿﺘﻤﯚﻟﯚﺟﯽ ﻟە زﻣﺎﻧﯽ )ﮔﺮﯾﮑﯿﯽ( ﮐﯚﻧەوە ھﺎﺗﻮوە و ﻟە دوو ﺑەﺷﺎن ﭘێﮑﮭﺎﺗﻮوە‪:‬‬

‫‪ Etymon‬واﺗﺎی ڕاﺳﺘﯿﯽ \ ڕاﺳﺘەﻗﯿﻨەی وﺷە‪.‬‬

 ‫‪) :Logia‬زاﻧﺴﺖ‪ ،‬ﻟێﮑﯚڵﯿﻨەوە(‪.‬‬

‫ﺋﯿﺘﻤﯚﻟﯚﺟﯿﺎ‪) :‬ﺑﻨەﭼە و ڕەﭼەڵەﮐﯽ وﺷەی زﻣﺎن(‪.‬‬

‫‪ -‬ﭘێﻨﺎﺳەی ﺋﯿﺘﻤﯚﻟﯚﺟﯽ‪:‬‬

‫ﺋﯿﺘﻤﯚﻟﯚﺟﯽ‪ :‬ﺋەو ﺑەﺷەﯾە ﻟە زاﻧﺴﺘﯽ وﺷە ﮐە ﻟە ﭘەﯾﺪاﺑﻮون و وەرﮔﺮﺗﻦ و ﮔەﺷەﮐﺮدﻧﯽ وﺷە و ﺋەو دەوراﻧەی ﭘێﯿﺪا‬
‫ﺗێﭙەڕﯾﻮە‪ ،‬دەدوێ‬

‫ﺋﯿﺘﻤﯚﻟﯚﺟﯽ‪ :‬ﺋەو زاﻧﺴﺘەﯾە ﮐە ﻟە ﻣێﮋووی ﭘەﯾﺪاﺑﻮون و ﺳﺎزﮐﺮدن و ڕەگ و ڕﯾﺸە و ﺑﻨﺠﯽ وﺷە دەﮐﯚڵێﺘەوە‪.‬‬

‫ﺋﯿﺘﻤﯚﻟﯚﺟﯽ‪) :‬ﻟێﮑﯚڵﯿﻨەوەﯾە ﻟە ﻣێﮋووی وﺷە و ﺑﻨەڕەﺗﯿﺎن‪ ،‬ھەروەھﺎ ﺷێﻮە و واﺗﺎﯾﺎن ﭼﯚن ﮔﯚڕاوە ﺑە ﭘێﯽ ﮐﺎت(‪.‬‬

‫‪ -‬ڕەﭼەڵەﮐﯽ ﭼەﻧﺪ وﺷەﯾەک‪:‬‬

‫ھەﯾﻨﯿﯽ‪ :‬ﻧﺎوی دواﯾﯿﻦ ڕۆژی ھەﻓﺘەﯾە‪ .‬ﻟە ﺑﻨەڕەت ﻟە ﺷێﻮەزاری ﻓەﯾﻠﯿﯽ‪ ،‬ﺳەردەﻣﯽ ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﯿﺎن‪ ،‬ﺑەﮐﺎرھﺎﺗﻮوە‪.‬‬

‫ﺑەم ﺷێﻮە ﮔﯚڕاوە‪:‬‬

‫ﺋﺎدﯾﻨە < ھﺎدﯾﻨە < ھﺎﯾﻨە < ھەﯾﻨﯿﯽ‬

‫ﭘەﯾﺪاﺑﻮون و ﮔەﺷەﮐﺮدﻧﯽ وﺷەی زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻮردﯾﯽ‪ ،‬وەﮐﻮ ھەﻣﻮو زﻣﺎﻧەﮐﺎﻧﯽ ﺳەر ڕووی زەﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺑە دوو ڕێﮕە ﺑﻮوە‪:‬‬

‫‪ .١‬ڕێﮕەی ڕاﺳﺘەوﺧﯚ‪ ،‬ﮐە ﺋەوﯾﺶ ھەڵﮭێﻨﺠﺎﻧﯽ وﺷەی ﮐﻮردﯾﯽ ڕەﺳەﻧە ﻟە ﻧێﻮ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻮردﯾﯽ‪.‬‬

‫‪ .٢‬ڕێﮕەی ﻻوەﮐﯿﯽ‪ ،‬ﮐە ﺋەوﯾﺶ وەررﮔﺮﺗﻨﯽ وﺷەﯾە ﻟە زﻣﺎﻧﯽ ﺑێﮕﺎﻧەوە‪.‬‬

‫ف ئيديۆم‪ :‬ئيديۆم‪:‬‬

‫زۆرجاران بۆ دەو َلەمەندكردن و دەرخستنى لێهاتوويى زمانيى‪ ،‬لە كاتى دوان و گفتوگۆكردن‪،‬‬
‫هەروەەها لە نووسينيش‪ ،‬بۆ گەياندنى مەبەست بە كەمترين يەكەى زمانيى‪ ،‬پەنا دەبرێتە بەر دەربڕاوى‬
‫ئامادەكراو لە زمان‪ ،‬كە بە )ئيديۆم( ناسراون‪ .‬ئەم دەربڕاوانە بۆ كورتبڕیى‪ ،‬ئابووريكردن‪ ،‬ئاسانكاريي…‬
‫تاد‪ ،‬لە وتوێژكردن بەكاردەهێنرێن‪.‬‬

‫بۆ ناسينى ئەم يەكەيە‪ ،‬سەرەتا پێويستە بزانني دەربارەى زاراوەى )ئيديۆم( چى نووسراوە لە‬
‫فەرهەنگەكان‪ ،‬چۆن لە اليەن زمانەوانان لێكدراوەتەوە‪:‬‬

‫‪ -‬پێناسەی ئیدیۆم‪:‬‬

‫کاتێک لە یەکگرتنی هەندێ وشە واتای تایبەتیی پەیدادەبێ‪ ،‬ئەوە بەو جۆرە فرێزانە دەڵێن‪:‬‬
‫فرێزیۆلۆجی)ئیدیۆم(‪.‬‬

‫نموونە‪:‬‬

‫دەست لە ئەژنۆ‪ ،‬کای کۆن بەباکردن‪… ،‬‬

‫‪ -‬دەستە وشەیەکی جوداجودا و تێکەڵ و سەربەخۆی زمانە‪ ،‬پێکەوە واتایەکی تازە و تایبەتی دروست‬
‫دەکەن‪ ،‬سەرەڕای ئەوەی کە زاراوەیەکی بەهێز دەهێننە کایەوە و دەیانخەنە سەر بارێکی پەسند و‬
‫چەسپاو‪.‬‬

‫بۆ نموونە‪:‬‬

‫دەڵێ ی چاوی قرژاڵە‪ :‬واتە زۆر ساف و ڕوونە‪.‬‬

 ‫ئیدیۆم‪ :‬واتای فەرهەنگیی وشە وەردەگرێت و بۆ مەبەستێکی تری دەبات‪.‬‬

‫نموونە‪ :‬دەستی بڕی‪ :‬فێڵی لێ کرد‪.‬‬

‫دەست دەخاتە گەرووی شێر‪ :‬چاوقایم و نەترسە‪.‬‬

‫هەروەها‪ ،‬ئیدیۆم‪:‬‬

‫‪ -‬ئەو دەربڕينەيە‪ ،‬كە ناتوانرێت واتاكەى لەواتاى وشە پێكهێنەرەكانيەوە هە َلبهێنجرێت‪.‬‬

‫‪ -‬بەكارهێنانى چەند وشەيەكە بەشێوەيەك‪ ،‬كە ببنە ئاماژە بۆ چەمكێكى تر جيا لەواتاى فەرهەنگيی‬
‫خۆيان‪ ،‬ئەمەش پەيوەندی بە تايبەتی زمانى كۆمەڵێكی دياريكراوەوە هەيە‪..‬‬

‫‪ -‬جۆرەکانی ئیدیۆم‪:‬‬

‫‪ -١‬ئیدیۆمی یەکگرتوو‬

‫‪ -٢‬ئیدیۆمی لێکدراو‬

‫ئیدیۆمی یەکگرتوو‪:‬‬

‫‪ -‬واتە ئەو ئیدیۆمەی لە ئەنجامی تواندنەوەی واتای کەرتەکانیەوە دێت و لەژێر کاری مێژوویی خەڵک‬
‫و فەرهەنگیاندایە‪) .‬لێرە فەرهەنگ بە واتای ڕۆشنبیریی یان کەلتوور هاتووە(‪.‬‬

‫‪ -‬ئیدیۆمی لێکدراو‪:‬‬

‫لەم جۆرە ئیدیۆمە‪ ،‬تەنیا یەک لە کەرتەکان گۆڕانی واتایی بەسەردادێت و کەرتەکەی دی واتا‬
‫فەرهەنگییەکەی خۆی دەپارێزێت‪.‬‬

‫وەکو‪:‬‬

‫گوێ ی مسی تێ کراوە‪ :‬تێناگا\ کەڕە‪.‬‬

‫گوێ بە واتا بنەڕەتییەکەی)فەرهەنگیی( خۆی هاتووە و )مس تێکردن( بە واتای )گرتن\داخسنت(‬

‫هاتووە‪ ،‬ئەوەش کەمێک گۆڕانی واتایی تێدایە‪.‬‬

‫(‬ ‫‪ -٣‬واتاسازیی )سیمانتیک(‬

‫‪ -‬زاراوەی سیمانتیک ‪Semantic‬‬

‫زاراوەی سیمانتیک یان واتاسازیی لە وشەی گریکیی )‪(Sema‬وە هاتووە‪ ،‬کە بە واتای نیشانە یان ڕەمز‬
‫دێت‪.‬‬
‫) ئەم زاراوەیە یەکەمجار لە الیەن زمانەوانی فەڕەنسایی ‪ -‬مێشێل برێل‪ -‬ساڵی ‪ ١٨٨٣‬بەکارهات(‪.‬‬

‫سیمانتیک‪ -٣ :‬واتاسازیی )سیمانتیک(‬

‫)لقێکە لە لقەکانی زانستی زمان و لێکۆڵینەوەیە لە واتای گوتراوەکان(‪.‬‬

‫سیمانتیک‪) :‬لێکۆڵینەوەیە لە زمان لە ڕووی واتاوە‪ ،‬واتە لێکۆلینەوە لە واتای ئەو شتانەی بە مێشک‬
‫دادێت و دەردەبڕێت(‪.‬‬
 ‫پەیوەندییە واتاییەکانی ناو وشە‪:‬‬

‫وشەکانی زمان لێکدابڕاونین‪ ،‬بگرە هەمیشە لە پەیوەندیدان لەگەڵ یەکتر‪ ،‬بەپێ ی لێکچوون و‬
‫جیاوازیی واتایی و فرەواتایی و هاوگۆیی و … تاد‪ ،‬پۆلێن دەکرێن بۆ پەیوەندییەکانی ) هاوواتایی‪،‬‬
‫دژواتایی‪ ،‬هاوگۆیی\هاوبێژیی و فرەواتا‪ … ،‬تاد(‪ ،‬کە هەریەک لەو جۆرانە بەپێ ی بۆچوون و تیۆرە‬
‫جیاوازەکان‪ ،‬واتا و پێناسەیان بۆ دانراوە‪.‬‬

‫دیارییکردنی پەیوەندی واتایی نێوان وشەکان‪ ،‬کارێکی هەروا ئاسان نییە‪ ،‬چونکە واتا‬
‫پەیوەندی بە دەوروبەر و باری کۆمەاڵیەتیی‪ ،‬ڕۆشنبیریی‪ ،‬دەروونی‪ ،‬گۆڕانی سەردەم و کاتەوە هەیە‪.‬‬
‫لەو پەیوەندییانەش‪:‬‬

‫‪ -١‬هاوواتا )سینۆنیم(‪:‬‬

‫بەو وشانە دەڵێن کە یەک مانا دەبەخشن‪ ،‬یان مانایان لێک نزیکە‪ ،‬بەاڵم لە خوێندنەوە و نووسین‬
‫جیاوازن‪..‬‬

‫سەرچاوەکانی دروستبوونی هاوواتا‪:‬‬

‫ا‪ -‬بوونی زار و شێوەزار‪:‬‬

‫سەوز‪ :‬کەسک‬

‫لووت‪ :‬کەپوو‬

‫حەوت‪ :‬حەفت‬

‫پێ‪ :‬پا‬

‫بۆ‪ :‬لۆ‬

‫ب‪ -‬بەکارهێنانی شێوازی جیواز یان زاراوەی جیاواز‬

‫بەڕێزتان‪ :‬ئێوە‬

‫ژن‪ :‬خانم‬

‫کار‪ :‬کردار‪ :‬فرمان‬

‫پ‪ -‬خواستنی وشەی بێگانە و کاریگەریی زمانەکان لەسەر یەکتری‬

‫موبارەک‪ :‬پیرۆز‬

‫ڕەسم‪ :‬وێنە‬

‫حازر‪ :‬ئامادە‬

‫‪ -‬تابوو‪:‬‬

‫سەرئاو؛ ئاودەست‬

‫کوێر‪ :‬نابینا‬
 ‫‪ -٢‬دژواتا و جۆرەکانی‬

‫دژواتا‪:‬‬

‫بەو وشانە دەگوترێ کە لە مانا بەرانبەر یەکتر وەستاون‪ ،‬یان پێچەوانەن‪.‬‬

‫وەکو‪:‬‬

‫ڕووناک ‪ x‬تاریک‬

‫دروستکردن ‪ x‬تێکدان‬

‫دوور ‪ x‬نزیک‬

‫پیاو ‪ x‬ژن‬

‫تێ بینیی ئەوەیە کە هەیانە‪:‬‬

‫‪ -‬شێوەیان جیاوازە‬

‫‪ -‬بنچینەیان جودایە‬

‫کەچی هەشیانە‪ ،‬ڕەگیان یەکە‪:‬‬

‫بەڕێز ‪ x‬بێ ڕێز‬

‫دروست ‪ x‬نادروست‬

‫خۆش ‪ x‬ناخۆش‬

‫تەبا ‪ x‬ناتەبا‬

‫جۆرەکانی‪:‬‬

‫ا‪ -‬دژواتای تەواوکەریی‪:‬‬

‫نێر مێ‬

‫ب‪ -‬دژواتای پلەدار‪:‬‬

‫فێنک …‪) .‬هەوا(‬

‫شلەتێن … )ئاو(‬

‫پ‪ -‬دژواتای پێچەوانە‪:‬‬

‫فرۆشنت ‪ x‬کڕین‬

‫ت‪ -‬دژواتای ئاڕاستە‪:‬‬

‫سەر خوار‬
 ‫ڕاست چەپ‬

‫چوون هاتن‬

‫‪ -٣‬فرەواتا )پۆلۆسیمیا(‬

‫زاراوەیەکی گریکییە)یۆنانیی(‪ ،‬پێکهاتووە لە‪:‬‬

‫)‪ (Poly‬بە مانای زۆر دێت‪،‬‬

‫)‪ (semy‬بە مانای )واتا( دێت‪.‬‬

‫لە زمان‪ ،‬هەندێ وشە هەن کە واتایەک پتر دەگەیەنن‪ ،‬ئەو دیاردەیەش لە زمانەوانیی بە‬
‫فرەواتا)پۆلیسیمیا( ناوی دێت‪.‬‬

‫فرەواتایی دانەیەکی فەرهەنگییە‪ ،‬کە کە لە واتایەک پتری هەیە‪ ،‬بەاڵم لە بنجەوە واتاکانی لێک‬
‫نزیکن و لە فەرهەنگ بە یەک وشە دەنووسرێ‪ .‬واتە وشەیەکی فەرهەنگیی‪ ،‬جگە لە واتا بنچینەییەکەی‬
‫خۆی‪ ،‬واتای دی هەبێ‪.‬‬

‫وەکو‪:‬‬

‫مانگ‪:‬‬

‫‪ -١‬مانگ )قەمەر(‪1‬‬

‫‪ -٢‬مانگەکانی ساڵ‬

‫ڕۆژ‪:‬‬

‫‪ -١‬ڕۆژەکانی هەفتە‬

‫‪ -٢‬خۆر‬

‫گران‪:‬‬

‫‪ -١‬گران )نرخ(‪ :‬نرخی گۆشتی بەرخ گرانە‪.‬‬

‫‪ -٢‬سەنگیین )کەسێتیی(‪ :‬ئەو کەسێکی گران و سەنگینە‪.‬‬

‫‪ -٣‬گران ) ئاسان نییە(‪ :‬پرسیارەکانی تاقیکردنەوەی پار زۆر گران بوو!‬

‫‪ -٤‬گران )قورس‪ -‬کێش(‪ :‬بارەکە گرانە‪ ،‬دەبێ بە دووان بیگۆزینەوە‪.‬‬

‫‪ -٤‬هاوگۆیی\هاوبێژیی)هۆمۆنیم(‬

‫هۆمۆنیم زاراوەیەکی گریکییە )یۆنانیی(‪ ،‬بە مانای )هەمان گۆکردن( دێت‪.‬‬

‫واتە‪:‬‬
 ‫هیمۆنیم‪ :‬هەمان گۆکردن‪ :‬هاوگۆیی‪ :‬هاوبێژیی‬

‫لە زمان کۆمەڵێک وشە هەن‪ ،‬کە بە شێوە و گوتن‪ ،‬نووسین و خوێندنەوە‪ ،‬پێک دەچن‪ ،‬بەاڵم لە واتا‬
‫جیان‪ ،‬بەم دیاردەیە دەگوترێ هاوگۆیی\هاوبێژیی)هۆمۆنیم(‪.‬‬

‫ئەویش چەند جۆرێکی هەیە‪ ،‬بەپێ ی دەربڕین و قالبی فۆنەتیکی و نووسین جیادەکرێتەوە‪.‬‬

‫پێناسەی هاوگۆیی\هاوبێژیی)هۆمۆنیم(‪ :‬ئەو وشانەن لە خوێندنەوە و نووسین وەک یەکن‪ ،‬بەاڵم لە‬
‫واتا و پەیدابوونیان جیاوازن‪.‬‬

‫بە شێوەیەکی دی بیڵێین‪:‬‬

‫‪ -‬بە دەنگ یان خوێندنەوە وەکو یەکن‪.‬‬

‫‪ -‬بە شێوە یان نووسین )فۆرم( وەکو یەکن‪.‬‬

‫‪ -‬لە واتا جیاوازن‪.‬‬

‫‪ -‬لە بنج جیاوازن‪.‬‬

‫‪ -‬لە دەروازەی فەرهەنگیی جودان‪.‬‬

‫نموونە‪:‬‬

‫شیر‪:‬‬

‫شیر‪ :١‬شیری خواردنەوە‪.‬‬

‫شیر‪ :٢‬شمشێر‪ ،‬ئامێرێکی جەنگیی کۆنە‪.‬‬

‫شین‪:‬‬

‫شین‪ :١‬ڕەنگ‬

‫شین‪ :٢‬شین و گریان‪.‬‬

‫دەم‪:‬‬

‫دەم‪ :١‬دەمی ئینسان‪ .‬ئەندامی لەش‪.‬‬

‫دەم‪ :٢‬دەمی کات‪ .‬پێوەری کات‪.‬‬

‫سەرچاوەی دروستبوونی هاوگۆیی\هاوبێژیی)هۆمۆنیم(‪:‬‬

‫ا‪ -‬بوونی زار و شێوەزار‪:‬‬

‫نموونە‪:‬‬

‫بەش‪ :١‬لە کوردیی ناوەڕاست‪ ،‬بە مانای )هەندێک( دێت‪،.‬‬

‫بەش‪ :٢‬لە کرمانجیی‪ ،‬بە مانای )گیانداری ناوچەوان سپی( دێت‪.‬‬

‫ب‪ -‬گۆڕانی واتا‪:‬‬

‫ساڵ بە ساڵ‪ ،‬بە تێپەڕبوونی کات‪ ،‬دەشێ وشە واتای بگۆڕێت‪ .‬ئەوەش پتر وشە فرەواتاکان دەگرێتەوە‪،‬‬
‫کە لێک دوور دەکەونەوە و وشەی هاوگۆ\هاوبێژ دروست دەکەن‪.‬‬

‫بە نموونە‪:‬‬

‫گەورە‪ :‬قەبارە‬

‫گەورە‪ :‬دەسەاڵت‬

‫پ‪ -‬خواستنی وشەی بێگانە‪:‬‬

‫بیر‪ :١‬فکر‬

‫بیر‪ :٢‬بیری ئاو‬

‫ت‪ -‬ڕێککەوت‪:‬‬

‫دان‪ :١‬ددان‪.‬‬

‫دان‪ :٢‬کرداری دان‪.‬‬

‫دان‪ :٣‬دانی باڵندە‪.‬‬

‫‪ -٥‬گرتنەوە \ هایپۆنیم )‪(Hypoymy‬‬

‫پەیوەندییەکی تری نێوان وشەکانە‪ ) ،‬پەیوەندی نێوان دوو وشە یان پتر‪ ،‬لە ڕووی واتاوە‪ ،‬واتای یەکێک‬
‫لە وشەکان‪ ،‬وشەکانی تر بگرێتەوە(‪.‬‬

‫وەکو‪:‬‬

‫ڕەنگ‪) :‬گشتگیر(‬
‫سوور‪ ،‬شین‪ ،‬زەرد‪ ،‬سەوز‪ ،‬سپی‪ ،‬ڕەش‪) .… ،‬هایپۆنیم(‬

‫وشە گشتگیرەکە وشە تایبەتەکان دەگرێتەوە‪.‬‬

‫گوڵ‪) :‬گشتگیر(‬

‫نێرگز‪ ،‬مێخەک‪ ،‬نازناز‪ ،‬شەوبۆ‪ ،‬وەنەوشە‪) … ،‬هایپۆنیم(‬