ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΧΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗ: ΑΠΟ ΤΗΝ

ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΟΝ 20Ο ΑΙΩΝΑ

(ΕΛΠ 22)

ΑΚ. ΕΤΟΣ 2022-2023

ΘΕΜΑ 3ης ΕΡΓΑΣΙΑΣ

«Η αξίας της εκπαίδευσης και της γνώσης κατά την παλαιολόγεια

περίοδο, η δομή και το περιεχόμενο της βυζαντινής εκπαίδευσης»

ΦΟΙΤΗΤΗΣ: ΓEΩΡΓIΟΣ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ

(STD142152)

ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΙΩΑΝΝΑ ΚΑΤΣΙΑΜΠΟΥΡΑ

ΑΘΗΝΑ, ΜΑΡΤΙΟΣ 2023

Περιεχόμενα:
1.Εισαγωγή……………………………………………..………………..…………….....3
2.Η αντίληψη για την εκπαίδευση και την επιστήμη κατά την υστεροβυζαντινή
περίοδο……………………………………………………………………………………3
3.Η δομή και το περιεχόμενο της εκπαίδευσης κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο...6

4.Συμπεράσματα.................................................................................................................8

Βιβλιογραφία....................................................................................................................10

2
1.Εισαγωγή

Η Υστεροβυζαντινή περίοδος ή παλαιολόγεια περίοδος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας,

βρίσκει την Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στην δύση της, οικονομικά και πολιτικά
αποδυναμωμένη και εδαφικά συρρικνωμένη. Κατά την διάρκεια αυτής της περιόδου
βλέπουμε όμως μια πολιτιστική άνθηση, ο Βυζαντινός ουμανισμός που διαμορφώθηκε
κατά την περίοδο των Παλαιολόγων, αποτυπώνεται κυρίως μέσα από το έργο του
Γεώργιου Παχυμέρη και του Θεόδωρου Μετοχίτη, που ήταν υποστηριχτές της κλασσικής
αρχαιότητας, αλλά και της χριστιανικής αντίληψης περί ζωής, με πλούσιο επιστημονικό
έργο και έχοντας έντονο ενδιαφέρον για το περιεχόμενο και την δομή της εκπαίδευσης 1.
Στην παρούσα μελέτη εξετάζονται οι αντιλήψεις των βυζαντινών λογίων σε σχέση με
την αξία της επιστημονικής γνώσης καθώς και με την αξίας της εκπαίδευσης και στο
δεύτερο μέρος περιγράφετε η δομή και το περιεχόμενο της εκπαίδευσης κατά την
υστεροβυζαντινή περίοδο.

2.Η αντίληψη για την εκπαίδευση και την επιστήμη κατά την υστεροβυζαντινή
περίοδο

Η αντίληψη των βυζαντινών λόγιων για την εκπαίδευση κα την επιστημονική γνώση
διαμορφώνονται στο Βυζάντιο από τις αρχές του 4 ου αιώνα με τον Μέγα Βασίλειο,
έχοντας μια συνεχή παρουσία και όντας συνδεδεμένη με την κλασική παιδεία, σε
αντίθεση με την δύση, όπου για αιώνες ήταν ξεχασμένη. Μέσω του Μεγάλου Βασιλείου
η Βυζαντινή εκπαίδευση υιοθέτησε την άποψη ότι η αρχαία ελληνική γραμματεία
αποτελεί την κατάλληλη εκπαίδευση για την άσκηση του μυαλού, ώστε να καταφέρει
κάποιος να εντρυφήσει στην αλήθεια του χριστιανικού δόγματος, η απουσία της
κλασικής παιδείας θεωρούνταν συνώνυμο με την απουσία αξιών 2. Η μελέτη της
κλασικής παιδείας δεν αμφισβητήθηκε από κανέναν γιατί αυτοί που την δίδασκαν ήταν
κυρίως μοναχοί. Η Βυζαντινή αναγέννηση αφορά την εντατικοποίηση αυτής της
παράδοσης, μιας παράδοσης η οποία δεν διακόπηκε ούτε κατά την περίοδο της λατινικής
κατοχής της Κωνσταντινούπολης (1204-1261)3.
1
Hunger R., 2010, σ.50-55.
2
Καραγιαννόπουλος Ι., 1982, σ.111-132.
3
Hunger H., 2010, σ.34-35.

3
 Με το που ανακατέλαβε την Κωνσταντινούπολη ο Μιχαήλ Γ΄ Παλαιολόγος
επανασυστάθηκε το πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης, το οποίο και λειτουργούσε
μέχρι την άλωση το 1453. Ο σκοπός του πανεπιστημίου ήταν να εκπαιδεύσει τους
διοικητικούς αξιωματικούς και συνδύαζε τις λειτουργίες του γυμνασίου και του
πανεπιστημίου κάτω από την κρατική επίβλεψη4.
Κατά την παλαιολόγεια περίοδο δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση από μια ομάδα λογίων
(Γρηγοράς Ν., Μετοχίτης Θ., Παχυμέρης Γ., Πλανούδης Μ., Χούμνος Ν. κ.α.) σε πολλές
περιοχές της επιστήμης (μαθηματικά, αστρονομία, φυσική, γεωλογία κ.α.), την
φιλοσοφία, την μελέτη των κλασικών (Πλάτωνας, Αριστοτέλης, Αρχιμήδη, Ευκλείδη,
Πτολεμαίο, κ.α.). Τα περισσότερα από τα έργα τους είχαν υπομνηματιστικό χαρακτήρα,
εστιάζοντας περισσότερο στην αριστοτελική φυσική και μεταφυσική, στον Πλάτωνα και
την νεοπλατωνική ψυχολογία, πάντα με κριτική διάθεση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα
είναι ο Μετοχίτης, ο οποίος με το έργο του «Υπομνηματισμοί και σημειώσεις γνωμικαί»
αναφέρετε στη γεωμετρία, τη μαθηματική φιλοσοφία, έχοντας όσο κεντρικά πρόσωπα
τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Έχοντας μια κριτική διάθεση και ανασκευάζοντας τα
πρώτα αίτια των φυσικών φαινομένων όταν αυτά έθιγαν την πίστη, ο Μετοχίτης, αλλά
και άλλοι λόγιοι πίστευαν ότι η πίστη θεμελιώνετε περισσότερο όταν μελετάμε και
ερμηνεύουμε τα φαινόμενα, παρά όταν τα αφήνουμε στο σκοτάδι5.
Ιδιαίτερη επίδραση στην επιστημονική γνώση είχε η ησυχαστική έριδα η οποία
ξεκίνησε από το Άγιο Όρος το 1336 και έγινε η αφορμή να οδηγηθεί η ήδη
αποδυναμωμένη Βυζαντινή Αυτοκρατορία σε εμφύλιο πόλεμο 1341-1347. Οι ησυχαστές
με κύριους εκπροσώπους τον Σιναΐτη Γρηγόριο και τον Παλαμά Γρηγόριο πίστευαν ότι
μόνο μέσω της προσευχής και της μετάνοιας μπορεί ο άνθρωπος να δει το θείο φως και
απέρριπταν τον διαλεκτικό λόγο και ότι μέσω της φιλοσοφίας μπορούμε να
κατανοήσουμε την ουσία του θεού. Οι αντίπαλοι τους ήταν τελείως ετερόκλητοι μεταξύ
τους, αλλά σε γενικές γραμμές αμφισβητούσαν την επιστημονική τους επάρκεια και τους
κατηγορούσαν για αιρετικούς με πρωτοστάτη τον Καλαβρό Βαρλαάμ 6. Η ησυχαστική
έριδα εκτός από την θεολογική, πολιτική και κοινωνική αναταραχή που έφερε,

4
Mango C., 1988, σ.156-157.
5
Μπενάκης Λ., 2002, σ.667.
6
Τατάκης Β., 1980, σ.361-367 & Ανάστος Μ., 1980, σ.375-376.

4
προκάλεσε και την επαναφορά των ορίων της ορθολογικής γνώσης και κατά συνέπεια το
πρόβλημα γνωστικής κατανόησης του όντος7.
Η επιστημονική γνώση στο Βυζάντιο είχε θεωρητικά μια αυτονομία και δεν ήταν
εξαρτημένη από την θεολογία, σε αντίθεση με την δύση όπου η φιλοσοφία
χρησιμοποιήθηκε ως «θεραπαινίδα» και σε αυτό συνέβαλε το γεγονός ότι η θεολογία δεν
έγινε ποτέ επιστήμη (στην δύση έγινε από τον 13 ο αιώνα), γιατί ότι αφορούσε την
θρησκευτική πνευματικότητα, έμεινε πιστή στην αυθεντία των γραφών 8. Ακολουθώντας
πιστά αυτόν τον διαχωρισμό οι λόγιοι πίστευαν ότι τα μαθηματικά και η γεωμετρία
μπορεί να είναι ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο για όλα τα ανθρώπινα ζητήματα από την
κατασκευή απλών αλλά και πολύπλοκων εργαλείων, έως την καταμέτρηση της γης.
Επίσης η μελέτη της ιστορίας ήταν πολύ σημαντική γιατί μάθαιναν οι νέοι τις πράξεις
των ανθρώπων και μπορούσαν να τις διατηρήσουν ζωντανές και για τις επόμενες γενιές.
Η μελέτη της φιλοσοφίας μας βοηθούσε να κατανοήσουμε την φύση και την δημιουργίας
της, με αποτέλεσμα να μας φέρνει πιο κοντά με το θείο, για αυτό και η διδασκαλία της
φιλοσοφίας αποτελούσε την κορύφωση της εκπαίδευσης, γιατί με την μελέτη των
φαινομένων έρχεται ο άνθρωπος πιο κοντά με τον δημιουργό του. Επίσης πολύ λόγιοι
πίστευαν ότι και η αστρονομία είναι μια άλλη επιστήμη που μας φέρνει πιο κοντά στον
Θεό. Η σπουδαιότητα που έδιναν οι λόγιοι στην επιστημονική γνώση αντικατοπτρίζετε
με τον καλύτερο τρόπο στην άποψη του Μετοχίτη, ο οποίος θεωρούσε ότι η μελέτη μας
παρέχει μια «πνευματική ηδονή», οι λόγιοι με τα έργα τους αγγίζουν την αθανασία και
ότι η εκπαίδευση φέρνει τον άνθρωπο πιο κοντά στον Θεό9.
Όταν έγινε η ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης επανασυστάθηκε το πανεπιστήμιο,
στα βοηθητικά κτίρια της Αγίας Σοφίας κάτω από την επίβλεψη του Αυτοκράτορα αλλά
και του Πατριάρχη. Πρώτος κοσμήτορας ήταν ο Ακροπολίτης Γεώργιος, ο οποίος δίδαξε
φιλοσοφία, γεωμετρία και αριθμητική, ο σημαντικότερος μαθητής του ήταν ο
Παχυμέρης. Το πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης είχε διάφορες ονομασίες με τις
τελευταίες να είναι: Βασιλικόν ή Καθολικό Μουσείο10, στις σχολές του διδάσκονταν οι
γνωστή «Τετρακτύς», δηλαδή τα τέσσερα μαθήματα: αριθμητική, αστρονομία,
γεωμετρία και μουσική, αλλά και συμπληρωματικά μαθήματα όπως ήταν η γεωγραφία,
7
Ζωγραφίδης Γ., 2000, σ.358-359.
8
Ζωγραφίδης Γ., 2000, σ.367.
9
Dostalova R., 2011, 70-72.
10
Runciman S., 2004, σ.69.

5
οι φυσικές επιστήμες (κατοπτρική, μηχανική, οπτική) κ.α. Θα πρέπει να αναφέρουμε ότι
ιδιαίτερη έμφαση έδιναν στα μαθηματικά, τα οποία τα ξεχώριζαν σε ακαδημαϊκά και σε
εμπορικά (τα οποία δεν διδάσκονταν στο πανεπιστήμιο) 11. Τέλος θα πρέπει να αναφερθεί
και η ακαδημία της Τραπεζούντας στην οποία υπήρχε αρκετή πρόοδο της αστρονομίας
με την εισαγωγή αστρονομικών πινάκων γνώσεις με περσο-αραβική επίδραση που
εισήγαγε ο Χιονιάδης Γρηγόριος και συνέχισαν άλλοι λόγιοι12.
Η Βυζαντινή αυτοκρατορία μπορεί να βρίσκονταν στην δύση της σε πολιτικό επίπεδο
αλλά σε πνευματικό ήταν στην ακμή της, έχοντας πλούσια επιστημονική δράση
αντίστοιχη με την αναγέννησης που θα ακολουθήσει στην δύση, μέσα στα πολλά
επιτεύγματα της θα αναφέρουμε την έκδοση εγκυκλοπαιδειών, διαχωρισμός αστρονομίας
με αστρολογία, την φαρμακολόγια, την αριθμοθεωρητική ερμηνεία, μια δράση που όμως
θα καταλαγιάσει μετά την επικράτηση των αντικοσμικών μοναχών της ησυχαστικής
έριδας13. Οι λόγιοι της υστεροβυζαντινής περιόδου αποτελούν πρόδρομους την
ουμανιστικής αναγέννησης που ακολούθησε στην Ευρώπη.

3.Η δομή και το περιεχόμενο της εκπαίδευσης κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο

Η εκπαίδευση στο Βυζάντιο, δεν ήταν σε κανένα επίπεδο της υποχρεωτική και
διακρίνονταν κυρίως σε κοσμική με σκοπό την στελέχωση της δημόσια διοίκηση, αλλά
υπήρχε επίσης η εκκλησιαστική εκπαίδευση με σκοπό την στελέχωση της ανώτατη
ιεραρχία και η μοναστική εκπαίδευση που απευθύνονταν σε όσους ήθελαν να
ακολουθήσουν μοναστικό βίο14.
Η κοσμική εκπαίδευση χωρίζονταν σε τρείς βαθμίδες: 1) Στην χαμηλότερη βαθμίδα
γνωστή ως προπαιδεία δεν υπήρχε κάποια εποπτεύουσα αρχή, αλλά άρχιζε από πριν το
τέλος της «πρώτης ηλικίας» (4-7 ετών) και διαρκούσε μέχρι την ηλικία των 12 ετών.
Γίνονταν στους περίβολους των ναών ή και σε μοναστήρια και αφορούσε την
διδασκαλία, μέσω των Αγίων γραφών, γραφής και ανάγνωσης και κάποιες βασικές
γνώσεις και αφορούσε τόσο τα αγόρια όσο και τα κορίτσια 15. 2) Η επόμενη βαθμίδα

11
Χριστιανίδης Γ. & Συν., 2000, σ.291-292.
12
Χριστιανίδης Γ. & Συν., 2000, σ.296-297.
13
Κυρίτσης Δ., 2008.
14
Baynes Ν.Η., Moss H.ST.L.B, 2001, σ.209-235.
15
Πλακογιαννάκης Κ., 2002, σ.110.

6
υπήρχε η εγκύκλιος παιδεία, η οποία αφορούσε κυρίως τα αγόρια των πιο εύπορων
οικογενειών, εκεί διδάσκονταν ποίηση, ρητορική, ιστορία, φιλοσοφία, μουσική, φυσική,
μαθηματικά, γεωμετρία, αστρονομία, γεωγραφία, στενογραφία, καλλιγραφία κ.α. όχι
όμως θεολογία16. 3) Στο ανώτατο επίπεδο ήταν το πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης
και αφορούσε την μεγαλύτερη εξειδίκευση της φιλοσοφίας, της ρητορικής και των
θετικών επιστημών, η λεγόμενη τετρακτύς (αριθμητική, αστρονομία, γεωμετρία,
μουσική). Οι Βυζαντινοί λόγιοι ακολουθούσαν όπως και οι αρχαίοι έλληνες την
παραγωγική μέθοδο όπου μέσα από την παρατήρηση κατέληγαν σε θεωρητικούς
συλλογισμούς. Χρησιμοποιούσαν γνώσεις που θα μπορούσαν να αξιοποιήσουν όπως
γεωδαισία, γεωμετρία, πεδιομέτρηση κ.α17. Η εμβάθυνση των σπουδών εξαρτιόνταν σε
μεγάλο βαθμό από τον ίδιο τον διδάσκαλο, αλλά και από τις επικρατούσες πολιτικό-
θρησκευτικές συγκυρίες18.
Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω το πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης, με ότι
ονομασία και αν είχε, ήταν ιδιωτικό ίδρυμα και σαν σκοπό είχε την προετοιμασία των
στελεχών της δημόσιας διοίκησης. Ήταν υπό την επίβλεψη αλλά και προστασία του
αυτοκράτορα, δεν ήταν εκκλησιαστικές σχολές, αν και οι περισσότεροι διδάσκαλοι ήταν
μοναχοί, για αυτό και είχαν μια σχετική ελευθερία ως προς το αντικείμενο της
διδασκαλίας τους, γιατί δεν θα μπορούσαν να κατηγορηθούν εύκολα για αιρετικοί ή
ειδωλολάτρες, αν και δεν έλειπε η καχυποψία ιδίως από την ίδια την εκκλησία. Η
διδασκαλία της φιλοσοφίας, ασχολούνταν κυρίως με την διδασκαλία του Πλάτωνα, των
νεοπλατωνικών και του Αριστοτέλη και ξεκινούσε από τη λογική και την ηθική, συνέχιζε
με τη φυσική και τα μαθηματικά και τελείωνε στην μεταφυσική, αυτά αποτελούσαν την
βάση της διδασκαλίας και ήταν απαραίτητες γνώσεις για την κατανόηση της ρητορικής.
Παράλληλα και αναλογικά με αυτά διδάσκονταν η τετρακτύς (αριθμητική, αστρονομία,
γεωμετρία, μουσική – αρμονική). Η φιλοσοφία διδάσκονταν μόνο για την μόρφωση των
μαθητών και όλες οι γνώσεις που έρχονταν σε αντίθεση ή θίγουν την θρησκεία, δεν
λαμβάνονταν ως αληθείς. Τα φιλοσοφικά κείμενα ήταν αντιρρητικά έργα, επιτομές και
εγχειρίδια, μικρά έργα και υπομνήματα19.

16
Cavallo G., 2008, σ.58.
17
Χριστιανίδης Γ. & Συν., 2000, σ.301-304.
18
Δελλή Βλ., 2017, σ.451-454.
19
Ζωγραφίδης Γ., 2000, σ.367-370.

7
 Υπήρχαν λόγιοι οι οποίοι πρότειναν αρκετά σημαντικές τομές, όπως η Τετρακτύς του
Παχυμέρη ένα εγχειρίδιο που αποτελούσε βασική πηγή διδασκαλίας ιδιαίτερα στα
μαθηματικά, το οποίο παρόλο που αποτελεί μια δευτερογενή μελέτη από αρχαίους
συγγραφείς, κατάφερε ο Παχυμέρη να καταστήσει πιο σαφείς τις έννοιες για να
ανταποκρίνονται πιο εύκολα στους εκπαιδευτικούς τους στόχους 20. Επίσης θα πρέπει να
αναφέρουμε τον Μετοχίτη ο οποίος αναβίωσε το ενδιαφέρον για την αστρονομία, τον
Πλανούδη Μάξιμο, ο οποίος εισηγήθηκε την υιοθέτηση των αραβικών ψηφιών στα
μαθηματικά, τον Γρηγορά Νικηφόρο που πρότεινε τη διόρθωση του ιουλιανού
ημερολογίου δύο αιώνες πριν την δύση 21. Υπήρχαν αρκετοί λαμπροί λόγιοι, οι οποίοι
πέραν από κάθε προκατάληψη, ήταν θερμοί υποστηριχτές του αρχαίου λόγου,
υιοθετούσαν την αραβοπερσική παράδοση και την ενσωμάτωναν στην δική τους
παράδοση, αποτελούσαν ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα Βυζαντινών Ουμανιστών, οι
οποίο όμως σίγασαν μετά την επικράτηση της ησυχαστικής έριδας.
Η εκκλησιαστική εκπαίδευση είχε μια παρόμοια δομή: 1) Στην στοιχειώδη εκπαίδευση
διδάσκονταν μέσω των ιερών κειμένων γραφή και ανάγνωση, αλλά επιπλέον
διδάσκονταν μουσική και αγιογραφία. 2) Σε δεύτερο βαθμό διδάσκονταν θεολογία και
τέλος 3) υπήρχε η Πατριαρχική Σχολή η οποία είχε αυστηρά θεολογικό χαρακτήρα 22. Θα
πρέπει να αναφερθεί ότι και στις δυο ανώτερες βαθμίδες μπορούσαν να
παρακολουθήσουν και ταλαντούχα αγόρια κατώτερων στρωμάτων, οι οποίοι ήθελαν να
σταδιοδρομήσουν ως λόγιοι23.

4.Συμπεράσματα

Κατά την παλαιολόγεια περίοδο έχουμε μια έντονη αναγέννηση των γραμμάτων και
των επιστημών η οποία οφείλονταν σε περίφημους λόγιους όπως οι Μετοχίτης,
Παχυμέρης, Γρηγοράς, Αργυρός κ.α. που επισήμαναν την σπουδαιότητα της παιδείας
αλλά και της μελέτης των αρχαίων μέσω του αντιγραφικού και υπομνηματιστικό τους
έργου και διακατέχονταν από ένα πνεύμα ορθολογισμού και ουμανισμού απορρίπτοντας
κάθε δεισιδαιμονία και μυστικισμό. Σε αυτό βοήθησε ότι μπορούσαν να ασκήσουν το
20
Hunger H., 2010, σ.48.
21
Κατσιαμπούρα 2002.
22
Πλακογιαννάκης Κ., 2002, σ.176-182.
23
Κυρίτσης Δ., 2008.

8
διδακτικό τους έργο χωρίς ιδιαίτερους περιορισμούς, καθώς η διδασκαλία τους ήταν
απαλλαγμένη από θεολογικές διαστάσεις. Όπως αναφέρει και λόρδος Byron το Βυζάντιο
προσέφερε στην ανθρωπότητα τον συνδυασμό του αρχαιοελληνικού και του
χριστιανικού στοιχείου το οποίο αποτελεί την βάση του σημερινού παγκόσμιου δυτικού
πολιτισμού24.

24
Τατάκης Β., 2007, σ.315-316.

9
Βιβλιογραφία:

● Ανάστος Μ., Ο Ησυχασμός και η καταξίωσή του από την Ανατολική εκκλησία, Ιστορία
του Ελληνικού Έθνους, τόμος Θ΄, Αθήνα, 1980, Εκδ. Εκδοτική Αθηνών, σελ. 375-376.

● Baynes Ν.Η., Moss H.ST.L.B, Βυζάντιο. Εισαγωγή στο βυζαντινό πολιτισμό, μτφ.
Σακκάς Δ., Αθήνα 2001, Εκδ. Παπαδήμα, σελ. 209-235.
● Cavallo G., Η Ανάγνωση στο Βυζάντιο, μτφ. Τσοχανταρίδου Σ. & Odorico Ρ., Αθήνα
2008, Eκδ. Άγρα, σελ.58.
● Δελλή Βλ., «Η φιλοσοφική σκέψη στο Βυζάντιο», στο Βυζάντιο. Ιστορία και
Πολιτισμός. Ερευνητικά πορίσματα, τόμος Γ΄ Τέχνη και σκέψη, Επιμ. Λουγγής Κ., Εκδ.
Ηρόδοτος, Αθήνα 2017, σελ. 451-454.
● Dostalova, R., «Το ζήτημα του βυζαντινού ανθρωπισμού και της Αναγέννησης»,
Μπρνο 2011, Ανακτήθηκε από:
https://digilib.phil.muni.cz/cs/handle/11222.digilib/142369, (τελευταία πρόσβαση
10/03/2023).
● Hunger H., Βυζαντινή Λογοτεχνία, Η λόγια κοσμική Γραμματεία των Βυζαντινών, τόμος
Γ΄, Eκδ. ΜΊΕΤ, Αθήνα 2010, σελ.34-55.
● Καραγιαννόπουλος Ι., Ο Μέγας Βασίλειος και τα κοινωνικά προβλήματα του καιρού
του, Εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα 1982, σελ.111-132.
● Κατσιαμπούρα Γ., «Γεώργιος Παχυμέρης, "Σύνταγμα των Τεσσάρων Μαθημάτων"
(Quadrivium)», Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μικρά Ασία 2002,
Ανακτήθηκε από: http://asiaminor.ehw.gr/Forms/fLemmaBody.aspx?lemmaid=4024,
(τελευταία πρόσβαση 10/03/2023).
● Κυρίτσης Δ., «Πνευματική ζωή στην Κωνσταντινούπολη των Παλαιολόγων»,
Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Κωνσταντινούπολη 2008, Ανακτήθηκε από:
http://constantinople.ehw.gr/Forms/fLemmaBody.aspx?lemmaid=10849, (τελευταία
πρόσβαση 10/03/2023).
● Mango C., Βυζάντιο: Η Αυτοκρατορία της Νέας Ρώμης, μτφ. Τσουγκαράκης Δ., Εκδ.
ΜΙΕΤ, Αθήνα 1988, σελ.156-177.

10
● Πλακογιαννάκης Κ., Δημόσιος και ιδιωτικός βίος και πολιτισμός των Βυζαντινών.
Γλώσσα- Γράμματα- Παιδεία- Υμνογραφία- Χρονολογικό σύστημα, Εκδ. Κυρομάνος,
Θεσσαλονίκη 2002, σελ.110-182.
● Runciman S., Βυζαντινός πολιτισμός, μτφ. Δ. Δετζώρτζη Δ., Εκδ. Γαλαξίας Ερμείας,
Αθήνα 2004, σελ. 69.
● Τατάκης Β., Μελέτες ιστορίας και φιλοσοφίας, Αρχαία Ελλάδα και Βυζάντιο, Εκδ. Οι
Εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα 1980, σελ. 361-367.
● Τατάκης Β., Χριστιανική και Βυζαντινή Φιλοσοφία, Εκδ. Αποστολική Διακονία, Αθήνα
2007, σελ. 315-316.
● Χριστιανίδης Γ., Διαλέτης Δ., Παπαδόπουλος Γ., Γαβρόγλου Κ., Ελληνική Φιλοσοφία
και Επιστήμη από την Αρχαιότητα έως και τον 20ό αιώνα, τόμος Β΄, Οι επιστήμες
στην Αρχαία Ελλάδα, στο Βυζάντιο και στον νεότερο ελληνισμό, Εκδ: ΕΑΠ, Πάτρα
2000, σελ.291-304.

11