Professional Documents
Culture Documents
503293 Ιορδανίδης Ιορδάνης
503293 Ιορδανίδης Ιορδάνης
ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Ιορδάνης Ιορδανίδης
ii
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
Ιορδάνης Ιορδανίδης
Αθανασιάδης Θεοχάρης
iii
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
Ευχαριστώ τους ανθρώπους του Αρχείου της ΕΡΤ που μου έδωσαν πρόσβαση στο
αρχειακό υλικό της Ραδιοτηλεόρασης εξ αποστάσεως λόγω των συνθηκών της
πανδημίας· χωρίς αυτό θα ήταν αδύνατη η συγγραφή της εργασίας. Ιδιαίτερες
ευχαριστίες δε, στη συμφοιτήτρια του ΠΜΣ Αγγελική Σαπλαούρα, η οποία
εργάζεται στο Αρχείο της ΕΡΤ και με βοήθησε στην έρευνα..
Ευχαριστώ, τέλος, την οικογένειά μου για τη στήριξη καθ’ όλη τη διάρκεια της
συγγραφής της Διπλωματικής Εργασίας, αλλά και κατά τη διάρκεια των σπουδών
μου στο ΠΜΣ Δημόσια Ιστορία.
iv
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
Περίληψη
Το 1981, ύστερα από μία μακρά περίοδο η οποία ξεκίνησε με το τέλος του Β’
Παγκοσμίου Πολέμου και κατέληξε στη Μεταπολίτευσή, όπου και κυριάρχησαν
οι κυβερνήσεις των νικητών του Εμφυλίου, τη διακυβέρνηση της χώρας
αναλαμβάνει για πρώτη φορά ένα σοσιαλιστικό κόμμα, το ΠΑΣΟΚ, το οποίο
ιδρύθηκε στην αυγή της Μεταπολίτευσης το 1974 και είχε ηγέτη του τον Ανδρέα
Παπανδρέου. Η δεκαετία του ’80 κατά την οποία κυριάρχησε το ΠΑΣΟΚ υπήρξε
μία περίοδος στην οποία πρωταγωνίστησε η τηλεόραση, η οποία μπήκε
κυριολεκτικά σε κάθε σπίτι, λειτουργώντας ως μέσο ψυχαγωγίας, ενημέρωσης,
αλλά και διαμόρφωσης συνειδήσεων. Τη δύναμη αυτή την αντιλήφθηκε το
ΠΑΣΟΚ, τη χρησιμοποίησε, την εκμεταλλεύτηκε, και κατάφερε μέσω αυτής να
προβάλλει τις ριζοσπαστικές αλλαγές που έφερε στην κοινωνία η διακυβέρνησή
του. Αλλαγές οι οποίες έφερναν επιτέλους στην Ελλάδα έναν αέρα προόδου,
κοινωνικής και έμφυλης ισότητας, και δικαιοσύνης.
Στην παρακάτω εργασία προσπαθήσαμε να εξετάσουμε μέσα από το τηλεοπτικό
υλικό του αρχείου της ΕΡΤ, από το επίσημο περιοδικό της, τη Ραδιοτηλεόραση,
αλλά και μέσα από την κατάλληλη αρθρογραφία και βιβλιογραφία, με ποιον
τρόπο και μέσα από ποιες τηλεοπτικές εκπομπές, σειρές και ντοκιμαντέρ,
προσεγγίστηκε η κοινωνία ώστε να γίνουν κτήμα της όλες οι ριζοσπαστικές
αλλαγές που προώθησε η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ. Πιο συγκεκριμένα εστιάσαμε
στα ζητήματα του Εμφυλίου και της Εθνικής Αντίστασης, στην ενδυνάμωση της
γυναικείας ταυτότητας και στην ισότητα των δύο φύλων, και στην επικέντρωση
στο παιδί και στη νεολαία.
Λέξεις κλειδιά:
Τηλεόραση, Δεκαετία ’80, ΕΡΤ, ΠΑΣΟΚ, Μεταπολίτευση, Εμφύλιος, Ισότητα
φύλων, Νεολαία
v
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
Abstract
Key words:
Television, 80s, ERT, PASOK, Political Transition - Metapolitefsi, Civil War,
Gender Equality, Youth
vi
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
Περιεχόμενα
Εισαγωγή........................................................................................................................... 2
Τα πρώτα βήματα της ελληνικής τηλεόρασης ................................................................ 5
ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80 .................................................................. 8
Η δεκαετία του ’40 στην ελληνική τηλεόραση .............................................................. 15
Γυναίκα και έμφυλη ισότητα στη μικρή οθόνη ............................................................ 31
Το παιδί και η νεολαία στο προσκήνιο ......................................................................... 39
Προ επιλόγου. Ένας σύντομος απολογισμός και μια ματιά στο μετά ......................... 45
Συμπεράσματα ............................................................................................................... 48
Βιβλιογραφία....................................................................................................................... 55
Αρθρογραφία - Δικτυογραφία ............................................................................................ 58
Τεύχη Ραδιοτηλεόρασης ..................................................................................................... 60
Τηλεοπτικό Αρχείο ΕΡΤ........................................................................................................ 62
vii
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
«Στη δεκαετία του ’80 η τηλεόραση είναι ένα τόσο ηγεμονικό ΜΜΕ ώστε
οτιδήποτε δεν αναφέρεται σε αυτό δεν υπάρχει για την κοινή γνώμη» 1
Φ. Μπαρμπιέ – Κ. Λαβενίρ
«Υποχρέωση των πνευματικών ανθρώπων είναι να δούνε την τηλεόραση σαν ένα
καινούργιο εκφραστικό μέσο και να προσπαθήσουν να μεταβιβάσουν το όποιο
πνευματικό τους μήνυμα στο κοινό μέσω αυτής. Αρκεί να σκεφτούν ότι η
ακροαματικότητα μιας τηλεοπτικής εκπομπής μετριέται με εκατομμύρια αποδέκτες.
[…] Είναι λυπηρό που οι συγγραφείς μας δεν έχουν συλλάβει το μέγεθος αυτής της
αλήθειας» 2
Τάκης Χατζηαναγνώστου
«[Η τηλεόραση] επειδή μπαίνει μέσα στα σπίτια, ταράζει την ηρεμία των
ανθρώπων […] Υπάρχει ένας οικογενειακός ιστός τον οποίο οφείλει να
προστατεύσει και όχι να διαρρήξει»3
Βασίλης Βασιλικός
1
Φ. Μπαρμπιέ – Κ. Λαβενίρ, Ιστορία των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας. Από τον Ντιντερό στο
Ίντερνετ, Δρομέας, Αθήνα, 1999, σ. 391-2.
2
Λιάνα Μπαλή, «Τάκης Χατζηαναγνώστου. Ένας δημιουργικός τηλεοπτικός συγγραφέας»,
Ραδιοτηλεόραση, τ. 894, 4 Απρ. – 10 Απρ. 1987, ένθετο
3
«30 χρόνια τηλεόραση τότε και τώρα. Μέρος 1», ΕΡΤ, 1996, στο https://archive.ert.gr/93483/ ,
πρόσβαση 24/10/2021
1
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
Εισαγωγή
4
Ελένη Πασχαλούδη, «Η συγκρότηση του πολιτικού λόγου της Δεξιάς κατά την πρώτη
μεταπολιτευτική περίοδο», στο Καραμανωλάκης Β., Νικολακόπουλος Η., Σακελλαρόπουλος Τ. (επιμ),
Η Μεταπολίτευση ’74-’75. Στιγμές μίας μεταβίβασης, Θεμέλιο, Αθήνα, 2016, σ. 132.
5
Αντώνης Λιάκος, Ο Ελληνικός 20ος αιώνας, Πόλις, Αθήνα, 2019, σ. 426.
6
Γεράσιμος Μοσχονάς, «Η επικαιρότητα και η ήττα των αξιών της Μεταπολίτευσης», στο Αυγερίδης
Μ., Γαζή Ε., Κορνέτης Κ., (επιμ.), Μεταπολίτευση. Η Ελλάδα στο μεταίχμιο των δύο αιώνων, Θεμέλιο,
Αθήνα, 2015, σ. 436.
7
Βασίλης Βαμβακάς, Παναγής Παναγιωτόπουλος, «Εισαγωγή των επιμελητών», στο Βαμβακάς Β.,
Παναγιωτόπουλος Π. (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία του ’80, Κοινωνικό, Πολιτικό και Πολιτισμικό
Λεξικό, Επίκεντρο, Αθήνα, 2014, σ. XLIII
2
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
«δικαίωση μιας μακράς πορείας του λαού, […] η ειρηνική επανάσταση των
ηττημένων του Εμφυλίου».8
Αν θέλαμε να γίνουμε πιο συγκεκριμένοι για την περίοδο που θα εξετάσουμε –
ουσιαστικά όλη, σχεδόν, τη δεκαετία του ’80–, θα λέγαμε πως δόκιμη είναι η
περιοδολόγηση που χρησιμοποιούν οι Βαμβακάς και Παναγιωτόπουλος, και την
ονομάζουν «δεύτερη μεταπολιτευτική φάση», με την πρώτη να περιλαμβάνει
την περίοδο από το 1974, την απαρχή της Τρίτης Ελληνικής Δημοκρατίας, μέχρι
και το 1980. Η δεύτερη μεταπολιτευτική φάση χαρακτηρίζεται από την πολιτική
κυριαρχία του ΠΑΣΟΚ, το οποίο είχε αναλάβει τη διακυβέρνηση της χώρας από
το 1981 έως και το 1989.9 Το ΠΑΣΟΚ, ιδιαίτερα στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας
του ’80, προχώρησε σε τεράστιες και σημαντικές αλλαγές στην οικονομία, στην
κοινωνία και στην πολιτική ζωή του τόπου. Σημαντικά στοιχεία αυτής της
μεταρρυθμιστικής διαδικασίας αποτελούν η αναγνώριση των μειονοτικών
ταυτοτήτων (με έμφαση στο γυναικείο φύλο και στην πολυπόθητη έμφυλη
ισότητα), η διαχείριση των πολιτικών τραυμάτων και δη αυτών του Εμφυλίου,
αλλά και η επικέντρωση στη νέα γενιά.
Στην παρακάτω εργασία θα προσπαθήσουμε να ερευνήσουμε, να διακρίνουμε
και να αναλύσουμε όλα εκείνα τα στοιχεία των κοινωνικών αλλαγών που έφερε
η διακυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ και διαφάνηκαν, ή καλύτερα υποστηρίχθηκαν, μέσα
από την ελληνική κρατική τηλεόραση. Πιο συγκεκριμένα η εργασία εστιάζει σε
τρεις τομείς/ ενότητες: α) στον Εμφύλιο και την Εθνική Αντίσταση, β) στην
έμφυλη ισότητα και την ανάδειξη της γυναικείας ταυτότητας, και γ) στην
προβολή της νεολαίας στο επίκεντρο της νέας πραγματικότητας. Σε κάθε ένα
από τα τρία κεφάλαια, γίνεται έρευνα και σχολιασμός τηλεοπτικών σειρών,
ενημερωτικών και δημοσιογραφικών εκπομπών, όπως και ντοκιμαντέρ, με
σκοπό να στοιχειοθετηθούν με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ακρίβεια και
τεκμηρίωση οι σημαντικές κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές που προώθησε και
νομοθέτησε το ΠΑΣΟΚ, ιδιαίτερα κατά την πρώτη τετραετία διακυβέρνησής του.
Τέλος, στα συμπεράσματα, θα προσπαθήσουμε να δούμε αν τελικά οι αλλαγές
8
Τζένη Λιαλιούτη, «Ο αντιαμερικανισμός και το εθνικό αφήγημα της Μεταπολίτευσης 1974-1985:
Ανορθολογικά στοιχεία, ορθολογικές χρήσεις», στο Αυγερίδης Μ., Γαζή Ε., Κορνέτης Κ., (επιμ.),
Μεταπολίτευση. Η Ελλάδα στο μεταίχμιο των δύο αιώνων, Θεμέλιο, Αθήνα, 2015, σ. 204
9
Βασίλης Βαμβακάς, Παναγής Παναγιωτόπουλος, ό.π., σ. XXXV.
3
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
4
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
Η ελληνική τηλεόραση έκανε τα πρώτα της βήματα στα μέσα της δεκαετίας του
’60, λίγο πριν από τη χούντα, με πειραματικές εκπομπές που είχαν ξεκινήσει την
άνοιξη του 1965 σε άτακτες ώρες και μέρες. Η ελληνική τηλεόραση εξέπεμψε το
πρώτο της τηλεοπτικό σήμα στις 21 Σεπτεμβρίου 1965, λίγες μέρες μετά την
ορκωμοσία του νέου πρωθυπουργού Στέφανου Στεφανόπουλου, λίγους μήνες
μετά τα Ιουλιανά και την πτώση της κυβέρνησης του Γεώργιου Παπανδρέου. Οι
πρώτες εκπομπές περιελάμβαναν παλιούς διεθνείς αγώνες ποδοσφαίρου και
ξένες κινηματογραφικές ταινίες, με αποτέλεσμα η ανταπόκριση των Ελλήνων να
είναι άμεση, γεγονός που φάνηκε από την πώληση 15.000 δεκτών τηλεόρασης
μέσα σε λίγες μέρες.10 Η επιτυχία της ελληνικής τηλεόρασης ήταν δεδομένη και,
μάλιστα, όπως μαθαίνουμε από τον Αναστάσιο Πεπονή, έναν από αυτούς που
πρωτοστάτησαν στα πρώτα βήματα της ελληνικής τηλεόρασης, υπήρξε
ενδιαφέρον για μονοπωλιακή ιδιοκτησία της από τον Λόρδο Τόμσον, Βρετανό
μεγαλομεγιστάνα των ΜΜΕ, με τη στήριξη των εγχώριων ανακτόρων. Κάτι
τέτοιο όμως δεν έγινε αποδεκτό από τους ιθύνοντες, καθώς υπήρξε η επιθυμία η
τηλεόραση να αποτελεί ένα καθαρά κρατικό μέσο.11 Η πρεμιέρα του επίσημου
προγράμματος της ΕΙΡ12 έλαβε χώρα την Τετάρτη 23 Φεβρουαρίου 1966, με ένα
περιορισμένο, όπως μπορεί κανείς να φανταστεί, πρόγραμμα, που περιελάμβανε
ντοκιμαντέρ, ξένες ταινίες και επίκαιρα, και συνέχισε στους ίδιους ρυθμούς για
το επόμενο διάστημα. Λίγο μετά, προστέθηκε και ένα ακόμα κανάλι, αυτό των
Ενόπλων Δυνάμεων, η ΤΕΔ13, παρ’ όλες τις αρχικές επιφυλάξεις του Γεωργίου
Παπανδρέου –ο οποίος όμως δεν βρισκόταν πια στην εξουσία–, το οποίο
εξέπεμπε πρόγραμμα παρόμοιο με αυτό της ΕΙΡ. Έτσι, τα δύο κανάλια, μπήκαν
10
Στάθης Βαλούκος, Ιστορία της ελληνικής τηλεόρασης (1960-2018), Αιγόκερως, Αθήνα, 2018, σ.36-7.
11
«30 χρόνια τηλεόραση τότε και τώρα. Μέρος 1», ό.π.
12
Εθνικό Ίδρυμα Ραδιοφωνίας. Το 1970, επί χούντας, άλλαξε σε ΕΙΡΤ (Εθνικό Ίδρυμα Ραδιοφωνίας
Τηλεοράσεως), και το 1975 εξελίχθηκε σε ΕΡΤ (Ελληνική Ραδιοφωνία Τηλεόραση), βλ. Βικιπαίδεια,
https://el.wikipedia.org/wiki/Εθνικό_Ίδρυμα_Ραδιοφωνίας_Τηλεοράσεως.
13
Τηλεόρασις Ενόπλων Δυνάμεων. Το 1970, επί χούντας, άλλαξε σε ΥΕΝΕΔ (Υπηρεσία Ενημερώσεως
Ενόπλων Δυνάμεων. Βλ. Βικιπαίδεια,
https://el.wikipedia.org/wiki/Υπηρεσία_Ενημερώσεως_Ενόπλων_Δυνάμεων
5
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
14
Στάθης Βαλούκος, Ιστορία της …, 2018, ό.π., σ. 40-4.
15
«30 χρόνια τηλεόραση τότε και τώρα. Μέρος 1», ό.π.
16
Στάθης Βαλούκος, Ιστορία της …, 2018, ό.π., σ. 52-3.
17
Γρηγόρης Πασχαλίδης, «Η ελληνική τηλεόραση», στο Βερνίκος Ν., Δασκαλοπούλου Σ., κ.ά. (επιμ),
Πολιτιστικές βιομηχανίες. Διαδικασίες, υπηρεσίες και αγαθά, Κριτική, Αθήνα, 2005, σ. 176.
18
«30 χρόνια τηλεόραση τότε και τώρα. Μέρος 1», ό.π.
6
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
19
Μαρία Κομνηνού, «Ο ρόλος των ΜΜΕ στην Γ’ Δημοκρατία: 1974-1994», στο Χρ. Λυριντζής, Ηλ.
Νικολακόπουλος, Δ. Σωτηρόπουλος (επιμ.), Κοινωνία και πολιτική. Όψεις της Γ΄ Ελληνικής
Δημοκρατίας 1974-1994, Θεμέλιο, Αθήνα, 1996, σ. 226.
20
Γιώργος Δάμπασης, Την εποχή της τηλεόρασης, Καστανιώτης, Αθήνα, 2002, σ. 161.
21
Μαρία Κομνηνού, ό.π., σ. 227
22
Γιώργος Δάμπασης, ό.π., σ. 19.
7
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
23
Γιάννης Βούλγαρης, Η Ελλάδα της Μεταπολίτευσης 1974-1990, Θεμέλιο, Αθήνα, 2008, σ. 143.
24
Στάθης Βαλούκος, Ιστορία της …, 2018, ό.π., σ. 101.
25
Φ. Μπαρμπιέ – Κ. Λαβενίρ, ό.π., σ. 395.
8
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
26
Φ. Μπαρμπιέ – Κ. Λαβενίρ, ό.π., σ. 352.
27
Τάκης Καμπύλης, «Ρεπόρτερς. Η εμφάνιση της αποκαλυπτικής δημοσιογραφίας στην τηλεόραση»,
στο Βαμβακάς Β., Παναγιωτόπουλος Π. (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία του ’80, Κοινωνικό, Πολιτικό
και Πολιτισμικό Λεξικό, Επίκεντρο, Αθήνα, 2014, σ. 509.
28
Στάθης Βαλούκος, «Σήριαλ. Η πολιτικοποίηση της τηλεοπτικής ψυχαγωγίας τα χρόνια της
Αλλαγής», στο Βαμβακάς Β., Παναγιωτόπουλος Π. (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία του ’80, Κοινωνικό,
Πολιτικό και Πολιτισμικό Λεξικό, Επίκεντρο, Αθήνα, 2014, σ. 539.
9
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
Η αλλαγή των διευθυντών των δύο καναλιών ήταν κάτι αναμενόμενο στο
οποίο προχώρησε το ΠΑΣΟΚ, αποφασίζοντας μία εκ βάθρων αλλαγή στην
ελληνική τηλεόραση (άξιο αναφοράς είναι το γεγονός πως, κατά την πρώιμη
Μεταπολίτευση, αμέσως μετά την πτώση της χούντας, ο τότε πρωθυπουργός
Κωνσταντίνος Καραμανλής, στα πλαίσια της «αναίμακτης» ανάληψης των
καθηκόντων του, επέλεξε να μην προβεί σε αλλαγές στελεχών και προσωπικού
στην ελληνική τηλεόραση. Έτσι, πολλά στελέχη και παρουσιαστές που
μεσουράνησαν στη δικτατορία, «εμφανίστηκαν εκ των υστέρων ως ακραιφνείς
δημοκράτες»).29 Ο γνωστός δημοσιογράφος της εφημερίδας Το Βήμα Γιώργος
Ρωμαίος ανέλαβε το τιμόνι της ΕΡΤ και ο Κώστας Τριανταφύλλου αυτό της
ΥΕΝΕΔ (τον οποίο αντικατέστησε μόλις τέσσερις μήνες μετά ο δημοσιογράφος
Νίκος Αλεξίου, πριν προλάβει να προχωρήσει σε οποιεσδήποτε αλλαγές). Ακόμη
πιο σημαντικά όμως ήταν τα πρόσωπα που ανέλαβαν τη διεύθυνση του
προγράμματος των δύο καναλιών. Διευθυντής της ΕΡΤ ανέλαβε ο συγγραφέας
Βασίλης Βασιλικός και της ΥΕΝΕΔ ο ηθοποιός Γιάννης Μόρτζος.30 Στις 3
Νοέμβρη του 1982, κατά την ψήφιση νομοσχεδίου το οποίο αφορούσε την υγεία
(Ν.1288/82), μέσα σε τροπολογία, η ΥΕΝΕΔ, το κανάλι των Ενόπλων Δυνάμεων,
έκλεινε οριστικά και μετονομαζόταν σε ΕΡΤ-2 (ομοίως και η ΕΡΤ σε ΕΡΤ-1).
Ουσιαστικά, με την αλλαγή αυτή, την ευθύνη του προγράμματος της ΕΡΤ-2
αναλάμβανε το υπουργείο Τύπου, το οποίο αντικαθιστούσε το μέχρι τότε
υπεύθυνο, υπουργείο Εθνικής Αμύνης.31
Το ΠΑΣΟΚ ήθελε να κάνει μία νέα, καθαρή αρχή στο τηλεοπτικό τοπίο, και οι
αλλαγές έπρεπε να εφαρμοστούν αλλά και να φανούν άμεσα. Αυτό, βέβαια, δεν
σήμαινε μόνο νέες παραγωγές, αλλά και διακοπή παλιών, που αποτελούσαν
παρακαταθήκη της προηγούμενης κυβέρνησης. Έτσι, πολλές τηλεοπτικές σειρές,
ακόμη και αξιόλογες, όπως Οι φρουροί της Αχαΐας, δεν ανανεώθηκαν, και άλλες
που ήταν έτοιμες για προβολή έμειναν για πάντα στο αρχείο. Για την επιλογή
της διακοπής των σειρών, υπεύθυνος ήταν ο Βασίλης Βασιλικός, ο οποίος σε
μεταγενέστερη συνέντευξή του, δήλωσε πως μετάνιωσε για τον τρόπο που
29
Στάθης Βαλούκος, Ιστορία της …, 2018, ό.π., σ. 81.
30
Στάθης Βαλούκος, «Σήριαλ…», ό.π., σ. 540 ∙ Στάθης Βαλούκος, Ιστορία της …, 2018, ό.π., σ. 102.
31
Στάθης Βαλούκος, Ιστορία της …, 2018, ό.π., σ. 112.
10
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
32
«Το σήριαλ των σήριαλ. Επεισόδιο 21», ΕΡΤ, 1991-2, στο https://archive.ert.gr/49036/ πρόσβαση
19/10/2021
33
Γιώργος Δάμπασης, ό.π., σ. 177
34
Στάθης Βαλούκος, «Σήριαλ...», ό.π., σ. 540
35
Μαρία Κομνηνού, ό.π., σ. 233.
36
Φ. Μπαρμπιέ – Κ. Λαβενίρ, ό.π., σ. 380.
37
Στάθης Βαλούκος, Ιστορία της …, 2018, ό.π., σ. 104.
11
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
12
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
πρώτη φορά από την ελληνική τηλεόραση.40 Η σειρά αφορούσε δύο ξεχωριστά
γεγονότα στο Λαύριο: τη μεγάλη απεργία των Λαυρεωτών το 1873 και την
αντίστοιχη των μεταλλωρύχων, είκοσι τρία χρόνια μετά, το 1896. Τα δύο αυτά
γεγονότα παρουσιάζονταν στο σενάριο ως ένα. Βέβαια, αυτό που ουσιαστικά
πρόβαλλε η σειρά ήταν η πρώτη απόπειρα συνδικαλισμού στη χώρα μας, το
1896. Στην προσπάθεια αυτή, η οποία ήταν βασισμένη στα πρότυπα του
σοσιαλισμού, οι Λαυρεώτες διεκδίκησαν με σκληρούς αγώνες καλύτερες
συνθήκες εργασίας και μισθολογικές αυξήσεις. Η σειρά γυρίστηκε στο Λαύριο,
στους ίδιους χώρους των, εγκαταλελειμμένων, πια, μεταλλείων, δίνοντας στην
τηλεοπτική αναπαράσταση τη μέγιστη δυνατή αληθοφάνεια. «Πρόκειται για μια
πλατιά τοιχογραφία με πρωταγωνιστή τη μάζα των ανθρώπων, όχι μια άμορφη
μάζα. […] Πιστεύω ότι παρ’ όλο που η σειρά αναφέρεται στον ανθρώπινο πόνο,
τη φτώχεια και την εξαθλίωση, δεν προκαλεί ανάλογα συναισθήματα στους
θεατές. Αντίθετα νομίζω ότι βγαίνει μια προσπάθεια ανάτασης μέσα απ’ όλα
αυτά…», σχολιάζει ο δημιουργός της Γιώργος Μιχαηλίδης.41 Οι παραλληλισμοί με
την τωρινή πραγματικότητα πολλοί, και το μήνυμα σαφές: οι αγώνες της
εργατικής τάξης δικαιώνονται. Τα Λαυρεωτικά, βέβαια, βρέθηκαν και στο
στόχαστρο κριτικών, ίσως γιατί τα βαθύτερα νοήματά του δεν γινόταν εύκολα
αντιληπτά κατά την εποχή προβολής τους από το τηλεοπτικό κοινό και τους
κριτικούς. «Τώρα που είμαστε πιο ώριμοι, πια, τηλεοπτικά, πιο έμπειροι, πιο
διαβασμένοι, πιο αποπολιτικοποιημένοι […] ίσως τα Λαυρεωτικά θα άρεσαν
περισσότερο», σχολιάζει η Ρένα Θεολογίδου σε εκπομπή - αφιέρωμα στη σειρά
την τηλεοπτική περίοδο 1991-2, δέκα χρόνια μετά την προβολή της.42
Τα νέα σοσιαλιστικά ιδεώδη πρόβαλλε και η σειρά Ο καρχαρίας και τα εννέα
κύματα (1983). Η ιστορία διαδραματιζόταν σε ένα νησί και η υπόθεση αφορούσε
την εμφάνιση ενός σκυλόψαρου και την εξαφάνιση ενός πλούσιο άρχοντα του
τόπου. Η σειρά, στην οποία είχε τον πρωταγωνιστικό ρόλο ο Ανέστης Βλάχος,
βασίστηκε στο ομότιτλο βιβλίο του Νίκου Κατηφόρη, και αποτελούσε μία
αλληγορία του καπιταλισμού και της πλουτοκρατίας η οποία έβριθε από
40
Στάθης Βαλούκος, «Σήριαλ…», ό.π., σ. 541 ∙ Στάθης Βαλούκος, Ιστορία της …, 2018, ό.π., σ. 105.
41
Λιάνα Μπαλή, «Το θέμα της εβδομάδας. Λαυρεωτικά: Η μεγάλη απεργία. Το πρώτο ελληνικό
σήριαλ του νέου προγράμματος, Ραδιοτηλεόραση, τ. 634, 3 Απρ. – 9 Απρ. 1982, σ. 34-35.
42
«Το σήριαλ των σήριαλ. Τα Λαυρεωτικά», ΕΡΤ, 1991-2, στο https://archive.ert.gr/52655/,
πρόσβαση 18/10/2021
13
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
43
Στάθης Βαλούκος, Ιστορία της ελληνικής τηλεόρασης, Αιγόκερως, Αθήνα, 2008, σ. 287.
44
«Το θέμα της εβδομάδας. Ο καρχαρίας και τα εννιά κύματα», Ραδιοτηλεόραση, τ. 695, 11 Ιουν. –
17 Ιουν. 1983, σ. 34-35.
45
«Ρόκκος Χοϊδάς», ΕΡΤ, 1982, στο https://archive.ert.gr/89656/, πρόσβαση 18/03/2022
46
«Ρόκκος Χοϊδάς: Ο άνθρωπος από το μέλλον», anemourion, στο
https://anemourion.blogspot.com/2017/10/blog-post_993.html. Το κείμενο αποτελεί
αναδημοσίευση του άρθρου για τον Ρόκκο Χοϊδά που πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό Τότε του
Στάθη Σχινά, Τεύχος Νο 1, 1983, πρόσβαση 18/03/2022
14
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
Μέχρι και το 1981, τη χρονιά που ανέλαβε το ΠΑΣΟΚ την εξουσία, ο Εμφύλιος
αποτελούσε μία τραυματική μνήμη η οποία δεν αναδεικνυόταν δημόσια και
έμενε στη λήθη και από τις δύο αντιμαχόμενες πλευρές. Στις 23 Αυγούστου
1982, το ΠΑΣΟΚ, τηρώντας την προεκλογική του υπόσχεση, η οποία αποτελούσε
μία από τις κύριες προτεραιότητές της, έφερε στη Βουλή των Ελλήνων και
ψήφισε τον νόμο Ν.1285/82 αναγνωρίζοντας την εαμική Εθνική Αντίσταση,
ορίζοντας μάλιστα και ως επέτειο αυτής την ημερομηνία της ανατίναξης της
Γέφυρας του Γοργοποτάμου, δηλαδή την 25η Νοεμβρίου. Θεσμικά αλλά και
κοινωνικά η τομή ήταν πολύ μεγάλη, καθώς με το νομοσχέδιο αυτό δικαιωνόταν
ένα μεγάλο τμήμα των Ελλήνων, το οποίο αγωνίστηκε κατά του κατακτητή στη
διάρκεια της Κατοχής, αλλά μετά διώχθηκε σαν εχθρός του ίδιου του κράτους
δημιουργώντας έναν διχασμό ο οποίος κράτησε, αναίτια, για πάνω από τρεις
δεκαετίες (δεν πρέπει, βέβαια, να παραβλέψουμε ότι είχαν προηγηθεί ενέργειες
που είχαν προετοιμάσει το έδαφος λίγα χρόνια πριν, όπως η επανανομιμοποίηση
του ΚΚΕ από την κυβέρνηση Καραμανλή μετά την πτώση της Χούντας). Το
μεταπολιτευτικό κύμα δημιουργούσε μια πνοή ανανέωσης στην ελληνική
κοινωνία.47 Το νομοσχέδιο της αναγνώρισης της Εθνικής Αντίστασης αποτέλεσε
τη σημαία του ΠΑΣΟΚ για τα επόμενα χρόνια, όχι μόνο για το γεγονός καθαυτό,
αλλά και για την αρνητική στάση της Νέας Δημοκρατίας η οποία το καταψήφισε
αποχωρώντας από τη Βουλή κατά τη διαδικασία ψηφοφορίας. Μάλιστα ο τότε
πρόεδρός της, Ευάγγελος Αβέρωφ, δήλωσε πως όταν θα επανερχόταν στην
εξουσία θα καταργούσε τον εν λόγω νόμο, τονίζοντας και τον «προδοτικό ρόλο
του ΚΚΕ».48 Η στάση αυτή του πρόεδρου της Νέας Δημοκρατίας ήρθε να
επιβεβαιώσει ένα παρελθόν προ-μεταπολιτευτικό, το οποίο με κόπο είχε
προσπαθήσει να αποποιηθεί ο Κωνσταντίνος Καραμανλής.
47
Ραϋμόνδος Αλβανός, «Γοργοπόταμος, Σύμβολο της Εθνικής Αντίστασης, σημάδι της ιδεολογικής
ηγεμονίας του ΠΑΣΟΚ», στο Βαμβακάς Β., Παναγιωτόπουλος Π. (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία του
’80, Κοινωνικό, Πολιτικό και Πολιτισμικό Λεξικό, Επίκεντρο, Αθήνα, 2014, σ. 90 ∙ Βαγγέλης Τζούκας,
«Εθνική Αντίσταση, Η αναγνώρισή της ως πράξη υπέρβασης του Εμφυλίου και ενίσχυσης του
αντιδεξιού επιχειρήματος», στο Βαμβακάς Β., Παναγιωτόπουλος Π. (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία
του ’80, Κοινωνικό, Πολιτικό και Πολιτισμικό Λεξικό, Επίκεντρο, Αθήνα, 2014, σ. 133-5.
48
Γιάννης Βούλγαρης, ό.π., σ. 154-5.
15
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
Η αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης ήταν ένα γεγονός που είχε πολύ
μεγάλο αντίκτυπο στην κοινωνία. Οι αναγνώσεις του παρελθόντος ήταν πια
πολλαπλές και όχι μονοδιάστατες· νέοι δρόμοι για τη θέαση και κατανόηση της
ελληνικής ιστορίας ανοίγονταν, εντάσσοντας στο ιστορικό πλαίσιο ένα νέο
πεδίο έρευνας το οποίο ενισχύθηκε, σαφώς, από την κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ. Το
πλαίσιο αυτό ενισχύθηκε και από το τηλεοπτικό τοπίο. Η ΕΡΤ, με την προβολή
ντοκιμαντέρ με κεντρικό άξονα τη δεκαετία του ’40, προσπάθησε να καταδείξει
μέσω έρευνας και ντοκουμέντων τις άγνωστες πτυχές του παρελθόντος, και να
τις κάνει επιτέλους γνωστές σε όλο τον κόσμο με τη δύναμη της τηλεόρασης. Στο
ίδιο αποσκοπούσαν και οι τηλεοπτικές δραματοποιημένες σειρές, οι οποίες ήταν
επί τον πλείστον ακριβές και εντυπωσιακές παραγωγές, και τις πλαισίωναν
σπουδαίοι ηθοποιοί και σκηνοθέτες της εποχής.
Οι τηλεοπτικές σειρές
Αν θα έπρεπε να επιλέξουμε μία αντιπροσωπευτική, χαρακτηριστική σειρά της
ελληνικής τηλεόρασης που σηματοδότησε την προβολή της δεκαετίας του ’40
στην τηλεόραση της «αλλαγής», αυτή δεν θα μπορούσε να ήταν άλλη από τις
Ακυβέρνητες Πολιτείες (1985) του Ροβήρου Μανθούλη. Ήταν η πρώτη μεγάλη
διεθνής συμπαραγωγή της ΕΡΤ με γυρίσματα στην Αθήνα, το Παρίσι και την
Ιερουσαλήμ. Το σενάριο είναι βασισμένο στη Λέσχη, δηλαδή στο πρώτο μέρος
της τριλογίας του Στρατή Τσίρκα, Ακυβέρνητες Πολιτείες. Η ιστορία αφορά έναν
κομμουνιστή επαναστάτη και συγγραφέα, τον Μάνο Σιμωνίδη. Μαθαίνουμε για
τις περιπέτειές του στη Μέση Ανατολή κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου
Πολέμου. Ο Σιμωνίδης, ο οποίος κυκλοφορεί με το ψευδώνυμο Καλογιάννης,
βρίσκει καταφύγιο σε μια κοσμοπολίτικη πανσιόν στην Ιερουσαλήμ. Εκεί
συναναστρέφεται με ανθρώπους διαφορετικών ιδεολογιών, εθνοτήτων και
θρησκευμάτων, μία πανσιόν «σωστή[ς] Βαβέλ […] Μια μικρή άποψη της
ανθρωπότητας σε πόλεμο [που] συμπλέκονται σε ένα αξεδιάλυτο κουβάρι
σχέσεων», όπως διαβάζουμε σε μία κριτική για τη Λέσχη, από τον σημαντικό
κριτικό λογοτεχνίας και αντιστασιακό, Δημήτρη Ραυτόπουλο, από το μακρινό
16
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
1961, στη Ραδιοτηλεόραση του 1985.49 Οι αριστερές ιδέες του Σιμωνίδη, δεν
φαίνονται ευκρινώς στη σειρά, δεν προβάλλονται με τον τρόπο που ίσως θα
περίμενε ο μέσος αριστερός τηλεθεατής, και παρόλο που όλοι πίστευαν πως
αυτή θα ήταν η σειρά που θα πρόβαλλε την «αλλαγή» στο τηλεοπτικό τοπίο,
κάτι τέτοιο τελικά δεν συνέβη. Σε κάθε επεισόδιο η θεαματικότητα μειωνόταν
σημαντικά, με αποτέλεσμα να μην ολοκληρωθεί η τηλεοπτική μεταφορά της
τριλογίας με τα άλλα δύο μέρη. Μπορούμε να κατανοήσουμε ότι η έννοια
«κομμουνιστής επαναστάτης του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου» –γιατί αυτό ήταν ο
Σιμωνίδης– μπορούσε να έχει υπόσταση μόνο μετά την ενσωμάτωση της μνήμης
του Εμφυλίου στον δημόσιο βίο. Αυτό έγινε πράξη με την Εθνική Συμφιλίωση, η
οποία έδωσε και το στίγμα στον Έλληνα πολίτη πως κάτι αλλάζει· πως η οπτική
και θέαση του παρελθόντος είναι πια διαφορετική· πως η ιστορία τοποθετείται
πια στο σωστό πλαίσιο. Άλλωστε η ιστορία του Τσίρκα ήταν, εκτός των άλλων,
αν όχι κυρίως, μια ιστορία για τον Εμφύλιο. Την εποχή που εκτυλίσσεται η
ιστορία, δηλαδή από το 1942 έως το 1944, το προ-εμφυλιακό κλίμα είχε ήδη
αρχίσει να κάνει την εμφάνισή του στη Μέση Ανατολή όπου συνυπήρχαν με
εντάσεις Αριστεροί και Εθνικιστές, και ήταν φανερό πως θα μεταφερόταν
γρήγορα και στην Ελλάδα.50 Η σειρά αποτέλεσε, εκτός των άλλων, αφορμή για
μία περαιτέρω γνωριμία με το έργο του Τσίρκα, και αυτή ήταν η κατάλληλη
εποχή για να συμβεί κάτι τέτοιο.
Την ίδια χρονιά, η ΕΡΤ περιέλαβε στο πρόγραμμά της και άλλες δύο σειρές οι
οποίες βασίζονταν σε διασκευές μυθιστορημάτων Αριστερών πεζογράφων. Η
πρώτη, ο Καπνισμένος ουρανός, ήταν βασισμένη σε μυθιστόρημα του Κωστή
Κοτζιά, αντιστασιακού, μέλους της ΕΑΜ και της ΕΠΟΝ, και έκανε πρεμιέρα τον
Φεβρουάριο του 1985, έναν μήνα μετά τις Ακυβέρνητες πολιτείες. Ο Καπνισμένος
ουρανός ήταν ένα βαθιά πολιτικό σήριαλ, το οποίο εκτυλισσόταν στις περιόδους
του Μεσοπολέμου και της Κατοχής, και είχε αναφορές στην Αντίσταση. Στη
σειρά προβάλλονταν η ζωή πολλών και διαφορετικών χαρακτήρων της
πρωτεύουσας με κοινό φόντο την αυλή της γειτονιάς τους. Σκηνοθέτης ήταν ο Κ.
49
Στάθης Βαλούκος, Ιστορία της …, 2008, ό.π., σ. 208 ∙ «Το θέμα της εβδομάδας. Ακυβέρνητες
πολιτείες», Ραδιοτηλεόραση, τ. 777, 5 Ιαν. – 11 Ιαν. 1985, σ. 32-35.
50
«Το σήριαλ των σήριαλ. Ακυβέρνητες Πολιτείες», ΕΡΤ, 1991-2, στο https://archive.ert.gr/49763/
πρόσβαση 19/10/2021
17
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
51
Στάθης Βαλούκος, Ιστορία της …, 2008, ό.π., σ. 286
52
«Το σήριαλ των σήριαλ. Ο καπνισμένος ουρανός», ΕΡΤ, 1991-2, στο https://archive.ert.gr/49703/
πρόσβαση 23/10/2021
53
«Το θέμα της εβδομάδας. Ο Καπνισμένος ουρανός», Ραδιοτηλεόραση, τ. 782, 9 Φεβ. – 15 Φεβ.
1985, σ. 31-32.
54
Κώστας Κοτζιάς, ηλεκτρονική βάση δεδομένων Βιβλιοnet, στο
https://biblionet.gr/προσωπο/?personid=15745, πρόσβαση 01/10/2021
18
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
Ελλάδας. Μετά από παραίνεση ενός παλιού του συντρόφου, επιστρέφει στην
Ελλάδα κρυφά, και μαθαίνει πως έχει διαγραφεί από το κόμμα. Με κίνδυνο της
ζωής του επιστρέφει στην Αθήνα προσπαθώντας να μάθει τι συνέβη, αλλά και
ταυτόχρονα να κατανοήσει τη νέα ελληνική πολιτική πραγματικότητα. Στα
σχόλια της παρουσίασης της σειράς στο περιοδικό Ραδιοτηλεόραση, διαβάζουμε
για τις διθυραμβικές κριτικές που πήρε η σειρά μετά την προβολή του πρώτου
επεισοδίου «ανεξάρτητα από […] τις πολιτικές επιφυλάξεις» των δημιουργών
και συντελεστών.55 Στη σειρά προβάλλεται το ευαίσθητο ζήτημα των πολιτικών
προσφύγων, αλλά και της στάσης του, εκτός νόμου, τότε, ΚΚΕ, που προχώρησε
πολλές φορές σε διαγραφές στελεχών του. Η σειρά, με ώριμο τρόπο καταδείκνυε
για ακόμη μια φορά τις θλιβερές συνέπειες του Εμφυλίου στη χώρα και από τις
δύο αντιμαχόμενες πλευρές.
Μία διαφορετικού είδους προσέγγιση του Εμφυλίου έχουμε στη σειρά
Γιάννης και Μαρία (1982) του Πάνου Γλυκοφρύδη. Μέσα από την ερωτική
ιστορία δύο νέων, παρακολουθούμε μέσω της ανακάλυψης ενός ημερολογίου,
την ανάδυση/ ανάκληση αναμνήσεων του Εμφυλίου. Η παρουσίαση των
γεγονότων γίνεται μέσω της ανάγνωσης του ημερολογίου και της συζήτησης για
αυτά από τους δύο πρωταγωνιστές, Πέμη Ζούνη και Ηλία Γιαννίτσο. Η διαμάχη
για το παρελθόν, εμπλέκει μάλιστα και τις οικογένειες των δύο πρωταγωνιστών.
Στη σειρά γίνεται ουσιαστικά μια κριτική σε βάθος για την ήττα της Αριστεράς
στον Εμφύλιο, όπου και παρουσιάζεται ως αιτία και η εσωτερική διχόνοια.56 Οι
χαρακτήρες της σειράς κουβεντιάζουν, έρχονται σε επαφή με τον μέχρι τότε
άγνωστο γι’ αυτούς Εμφύλιο και πληροφορούνται για τον ρόλο της Εθνικής
Αντίστασης. Πάνω απ’ όλα όμως η σειρά, η οποία εκτυλίσσεται στο παρόν,
δηλαδή στη δεκαετία του ’80, παρουσιάζει και κριτικάρει την ανωριμότητα της
κοινωνίας αναφορικά με την αποδοχή της Αριστερής πραγματικότητας στην
Αντίσταση και στον Εμφύλιο. Το Γιάννης και Μαρία αποτέλεσε μία από τις
πρώτες παραγωγές που ξεκίνησαν επί ΠΑΣΟΚ το φθινόπωρο του 1982, και
έδειχνε την προβληματική μιας επερχόμενης κατάστασης στη μεταπολιτευτική
Ελλάδα λίγο μετά την ψήφιση του νομοσχεδίου για την αναγνώριση της Εθνικής
55
«Οι συνυπάρχοντες. Πολιτικό Θρίλερ στην τηλεόραση της ΕΡΤ-1» Ραδιοτηλεόραση, τ. 782, 9 Φεβ. –
15 Φεβ. 1985, σ. 35-36.
56
Στάθης Βαλούκος, Ιστορία της …, 2008, ό.π., σ. 237.
19
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
57
Λιάνα Μπαλή, «Το θέμα της εβδομάδας. Γιάννης και Μαρία. Νέο σήριαλ στην ΕΡΤ»,
Ραδιοτηλεόραση, τ. 662. 16 Οκτ. – 22 Οκτ. 1982, σ. 34.
58
Στο ίδιο, σ. 35
59
«Το σήριαλ των σήριαλ. Γιάννης και Μαρία», ΕΡΤ, 1991-2, στο https://archive.ert.gr/49522/
πρόσβαση 18/10/2021
20
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
21
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
Αριστερής γυναίκας· ένα νέο πρότυπο για το γυναικείο φύλο και μία τομή στην
κοινωνία. Η χειραφετημένη δυναμική γυναίκα βρίσκεται, πια, πρωταγωνίστρια
στη μικρή οθόνη, σε ρόλους και χαρακτήρες τους οποίους είχαμε συνηθίσει να
υποδύονται και να κατέχουν σχεδόν αποκλειστικά άντρες. Το πολιτικό μήνυμα
είναι επίσης σαφές και καταδεικνύει την «αλλαγή» και τη νέα προσέγγιση στο
γυναικείο φύλο όχι μόνο στο τηλεοπτικό τοπίο, αλλά και στην κοινωνία.
64
«Το θέμα της εβδομάδας. “Πέτρινα χρόνια” και “Οικογένεια Βλαμμένου” στο πρώτο κανάλι»,
Ραδιοτηλεόραση, τ. 873, 8 Νοε. – 16 Νοε. 1986, σ. 32.
65
Η Ελένη του Ελληνοαμερικανού Νίκου Γκατζογιάννη, ήταν μια ταινία που αναφερόταν στον
Ελληνικό Εμφύλιο και είχε θέμα την εκτέλεση της μητέρας του σκηνοθέτη από τον ΔΣΕ το 1948. Η
ταινία προκάλεσε αντιδράσεις στην Αριστερά, επεισόδια κατά την προβολή της, και κατηγορήθηκε
από το ΚΚΕ ως προπαγανδιστική. Βλ. «Ελένη. Η ταινία που αναζωπύρωσε τα Εμφύλια Πάθη»,
Μηχανή του Χρόνου, στο https://www.mixanitouxronou.gr/quot-eleni-quot-i-tainia-poy-anazopyrose-
ta-emfylia-pathi-oi-antidraseis-xekinisan-apo-ta-gyrismata-poy-telika-eginan-stin-ispania-eno-i-
provoli-simadeytike-apo-epeisodia/, πρόσβαση 09/10/2021
22
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
Μία από τις πιο σημαντικές κινηματογραφικές ταινίες της περιόδου ήταν Τα
πέτρινα χρόνια του Παντελή Βούλγαρη. Προβλήθηκε στον κινηματογράφο το
1985 και στην τηλεόραση έναν χρόνο μετά. Η ιστορία αφορά δύο πραγματικά
πρόσωπα, τον Μπάμπη (Δημήτρης Καταλειφός) και την Ελένη (Θέμις Μπαζάκα),
οι οποίοι γνωρίστηκαν στον Εμφύλιο, αλλά στη συνέχεια διώχθηκαν και
φυλακίστηκαν λόγω των αριστερών τους φρονημάτων· ακόμα και το παιδί τους
γεννήθηκε μέσα στη φυλακή.66 Χαρακτηριστικό της ιστορίας τους είναι πως από
το 1954 μέχρι και την πτώση της Δικτατορίας το 1974, πέρασαν μαζί λίγες μόνο
ώρες. Ο σκηνοθέτης, μέσα από τη ζωή των δύο πρωταγωνιστών, με ευκρίνεια
αποτυπώνει το μετεμφυλιακό κράτος δίνοντας μαθήματα δημόσια ιστορίας.67
Στη συγκλονιστική, αληθινή και ανθρώπινη αυτή ιστορία, καταφαίνονται, πια, οι
συνέπειες του Εμφυλίου για τις επόμενες δεκαετίες.
Συνέχεια υπήρξε με το Καραβάν Σαράι (1986) του Τάσου Ψαρρά. Η ταινία
μεταφέρθηκε στην τηλεόραση δύο χρόνια μετά την κυκλοφορία της στις
αίθουσες, το 1988, δίνοντας για ακόμη μια φορά για ευρεία κατανάλωση μία
σημαντική ταινία του νέου ελληνικού κινηματογράφου με πρωταγωνιστή τον
Θύμιο Καρακατσάνη. Η ταινία μιλά για τη ζωή των προσφύγων που
αναγκάστηκαν να αφήσουν τα σπίτια τους στα παραμεθόρια χωριά, και να
εγκατασταθούν σε διάφορες τοποθεσίες στη Θεσσαλονίκη στα χρόνια του
Εμφυλίου. Μία από αυτές ήταν και το Καραβάν Σαράι, ένα ιστορικό κτήριο στο
κέντρο της πόλης, που μέχρι πρότινος στέγαζε το Δημαρχείο.68
Τέλος, μία ακόμα κινηματογραφική ταινία του 1986, το Καλή πατρίδα,
σύντροφε ή Beloiannisz, προβλήθηκε στην ΕΡΤ τρία χρόνια μετά την προβολή
της στις αίθουσες. Η ταινία πραγματευόταν το ζήτημα των πολιτικών
προσφύγων του Εμφυλίου, ένα φλέγον ζήτημα της εποχής, το οποίο είχε αφήσει
τραύματα στην ελληνική Αριστερά. Πιο συγκεκριμένα, η ταινία αναφερόταν
στους πολιτικούς πρόσφυγες του ΔΣΕ που είχαν φύγει μετά τον Εμφύλιο από
την Ελλάδα και είχαν εγκατασταθεί στο χωριό Μπελογιάννης της Ουγγαρίας. Η
ταινία γυρίστηκε στο ίδιο χωριό, και υπό την έννοια αυτή εμπεριέχει και
66
Στάθης Βαλούκος, Ιστορία της …, 2008, ό.π., σ. 345.
67
«Το θέμα της εβδομάδας. “Πέτρινα χρόνια” και “Οικογένεια Βλαμμένου” στο πρώτο κανάλι», ό.π.,
σ. 32
68
Στάθης Βαλούκος, Ιστορία της …, 2008, ό.π., σ. 287.
23
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
Τα ντοκιμαντέρ
Τα ντοκιμαντέρ που γυρίστηκαν και άγγιζαν τα ζητήματα του Εμφυλίου και της
Αντίστασης ήταν λίγα, αλλά αρκετά αξιόλογα, και βασίστηκαν σε σοβαρή και
τεκμηριωμένη έρευνα. Το σημαντικότερο εξ αυτών ήταν αναμφισβήτητα Το
χρονικό της Εθνικής Αντίστασης (1987) του Αντώνη Βογιάζου με υπεύθυνο
συγγραφέα τον αντιστασιακό Πέτρο Ανταίο και ιστορικό επιμελητή τον Νίκο
Σβορώνο. Τα γυρίσματα είχαν ανακοινωθεί ήδη δύο χρόνια πριν, το 1985, από
τη Ραδιοτηλεόραση, όπου και διαβάζουμε για το πλήθος υλικού (αρχεία,
συνεντεύξεις, φωτογραφίες, οπτικοακουστικό υλικό) που συγκεντρωνόταν
προκειμένου να γίνει η σωστή επιλογή και διάκριση των ντοκουμέντων που θα
συνέθεταν τα δώδεκα ωριαία επεισόδια. Ακόμα, σημαντική ήταν η συμμετοχή
του απλού κόσμου στο κάλεσμα της ΕΡΤ για τη συλλογή στοιχείων τα οποία θα
69
«Καλή πατρίδα, σύντροφε – Αφιέρωμα στη μνήμη του Λευτέρη Ξανθόπουλου», ΕΡΤNEWS,
20/06/2021, στο https://www.ertnews.gr/ert-protaseis/ert2-kali-patrida-syntrofe-afieroma-sti-
mnimi-toy-leyteri-xanthopoyloy/ , πρόσβαση 11/11/2021
70
«Καλή πατρίδα, σύντροφε (Belloiannisz) – Λ. Ξανθόπουλος | Happy homecoming, comrade – L.
Xanthopoulos», Lefteris Xanthopoulos Official (επίσημο κανάλι του σκηνοθέτη στο Youtube), στο
https://www.youtube.com/watch?v=tELYHSaVbP4, πρόσβαση 11/11/2021
24
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
71
«Το έπος της Εθνικής Αντίστασης από τη γενιά που την έζησε», Ραδιοτηλεόραση, τ. 817, 12 Οκτ. –
18 Οκτ. 1985, σ. 34.
72
«Χρονικό της Εθνικής Αντίστασης», Ραδιοτηλεόραση, τ. 927, 21 Νοε. – 27 Νοε. 1987, σ. 38-39.
25
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
73
«Χρονολογία παραγωγής 1987, Ημερομηνία πρώτης προβολής 07/12/1994», όπως διαβάζουμε στο
αρχείο της ΕΡΤ για το έκτο επεισόδιο στο: «Χρονικό της Εθνικής Αντίστασης. Επεισόδιο 6. Αρχίζει ο
ένοπλος αγώνας», ΕΡΤ, 1987, στο https://archive.ert.gr/8126/ , πρόσβαση 17/10/2021
74
«Χρονικό της Εθνικής Αντίστασης», ό.π., σ. 38-39
75
Στάθης Βαλούκος, Ιστορία της …, 2018, ό.π., σ. 130
76
«Η απόδραση των Βούρλων. Μέρος 1», ΕΡΤ, 1988, στο https://archive.ert.gr/69059/ , πρόσβαση
13/10/2021
26
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
Η δράση του ΕΛΑΣ κατά την περίοδο της Κατοχής αναφέρεται για πρώτη
φορά στην ελληνική τηλεόραση, με την ενθύμηση δύο σημαντικών τραυματικών
γεγονότων. Στο ντοκιμαντέρ για Το μπλόκο της Κοκκινιάς (1983), μαθαίνουμε
πέρα από τα τραγικά γεγονότα της 17ης Αυγούστου 1944 και την οργανωμένη
εκτέλεση και σύλληψη πολλών αγωνιστών και πολιτών που συνέβη ύστερα από
τη συνεργασία των ταγμάτων ασφαλείας με τον γερμανικό στρατό κατοχής, και
για την ευρύτερη ιστορία της περιοχής κατά τη διάρκεια της Αντίστασης. Οι
πληροφορίες που παρουσιάζονται μας δίνουν το στίγμα της σημαντικότητας της
Αντίστασης γενικότερα, και για το πώς το «αντάρτικο» οδήγησε ακόμα και τις
δυνάμεις κατοχής να στήσουν ειδικό επιτελείο παρακολούθησής τους. Στο
ντοκιμαντέρ συμμετέχουν, αφηγούμενοι τα γεγονότα, αγωνιστές του ΕΛΑΣ.77
Στο ίδιο ύφος κινείται και το ντοκιμαντέρ του 1988, Αίμα και θρήνος στα
Καλάβρυτα, στο οποίο παρακολουθούμε μέσα από μία ιστορική αφήγηση τα
γεγονότα που εκτυλίχθηκαν στις 13 Δεκεμβρίου 1943 στην κωμόπολη των
Καλαβρύτων με τη μαζική εκτέλεση των κατοίκων της πόλης, αλλά και της
κοινότητας των Ρόγων από τον Γερμανικό στρατό. Η μαρτυρική αυτή μέρα ήρθε
ως αντίποινα για την ήττα που υπέστη ο Γερμανικός επίλεκτος λόχος των
Κυνηγών από τον αντάρτικο στρατό του ΕΛΑΣ στην Κερπίνη. Ήταν «η αφετηρία,
η οποία θα μας φέρει κατευθείαν προς τη μεγάλη, μαρτυρική και μαύρη μέρα
των Καλαβρύτων», σχολιάζει ο ιστορικός Σπύρος Λουκάτος. Συγκλονιστικές
είναι και οι προφορικές μαρτυρίες επιζώντων, οι οποίοι περιγράφουν με
λεπτομέρειες την ανείπωτη φρίκη που έζησαν.78
Στη σειρά ντοκιμαντέρ Γεννήθηκα γυναίκα (1982) η οποία ασχολείται με τη
γυναίκα και τον ρόλο της στην ιστορία και στην κοινωνία, διασώζεται στο
αρχείο της ΕΡΤ ένα επεισόδιο αφιερωμένο στη Γυναίκα στην Αντίσταση. Στο
ντοκιμαντέρ παρακολουθούμε προφορικές μαρτυρίες γυναικών - αγωνιστριών
του ΕΛΑΣ και της ΕΠΟΝ να περιγράφουν με λεπτομέρεια τα βιώματά τους. Την
περίοδο προβολής του ντοκιμαντέρ, βρισκόταν στο προσκήνιο η αναγνώριση
της Εθνικής Αντίστασης, αλλά ακόμη δεν είχαν ψηφιστεί τα νομοσχέδια για την
ισότητα των δύο φύλων. Παρ’ όλα αυτά, διαφαίνεται η τάση στην κοινωνία για
77
«Το μπλόκο της Κοκκινιάς», ΕΡΤ, 1983, στο https://archive.ert.gr/7475/ , πρόσβαση 14/10/2021
78
«Αίμα και θρήνος στα Καλάβρυτα», ΕΡΤ, 1988, στο https://archive.ert.gr/26790/, πρόσβαση
27/10/2021
27
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
79
«Γεννήθηκα γυναίκα. Η γυναίκα στην Αντίσταση», ΕΡΤ, 1982, στο https://archive.ert.gr/153320/ ,
πρόσβαση 28/10/2021
28
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
μόνο τους ζωγράφους όπως λέει ο τίτλος, αλλά σ’ αυτό παρελαύνουν και
γλύπτες, φωτογράφοι, θεατράνθρωποι, οι οποίοι αποτύπωναν τον αγώνα στις
καλλιτεχνικές τους δημιουργίες, πολλές από τις οποίες παρουσιάζονται στο
ντοκιμαντέρ το οποίο βρίθει από αρχειακό υλικό. Σε μία σημαντική στιγμή,
παρακολουθούμε τον φωτογράφο του αγώνα, Σπύρο Μελετζή, να αφηγείται
έναν διάλογο μεταξύ του Άρη Βελουχιώτη και του ζωγράφου Βάλια Σεμερτζίδη.
Ο Βελουχιώτης, απευθυνόμενος στον Σεμερτζίδη, αναφέρει πως όλος αυτός ο
αγώνας στον οποίο συμμετέχουν όχι μόνο οι άνθρωποι, αλλά και η φύση, πρέπει
να αποδοθεί με κάποιον τρόπο από τους ζωγράφους που έχουν ανέβει μαζί τους
στα βουνά. Ο Σεμερτζίδης απαντά πως και αυτοί ως καλλιτέχνες έχουν «έναν
ξεχωριστό αγώνα. [Το] πώς θα εκφράσει η τέχνη, αυτή τη στιγμή, αυτόν τον
αγώνα».80 Και αυτός ο αγώνας εκφράστηκε πολλαπλά και ποικιλόμορφα σε
ζωγραφικούς πίνακες, σε γλυπτά, σε φωτογραφίες, σε τραγούδια και θεατρικές
παραστάσεις, αποτυπώνοντας ανεξίτηλα το στίγμα της Εθνικής Αντίστασης.
Οι ενημερωτικές εκπομπές
Η ιστορική ενημερωτική εκπομπή της Ελληνικής Τηλεόρασης Η πρώτη σελίδα, με
τον δημοσιογράφο Φρέντυ Γερμανό, παρουσίασε στις 3 Φεβρουαρίου 1982 έναν
ιστορικό περίπατο με τους αντιστασιακούς Μανώλη Γλέζο και Απόστολο (Λάκη)
Σάντα, ακολουθώντας τα διαδρομή τους μέχρι την Ακρόπολη, από όπου και πριν
σαράντα ένα χρόνια, είχαν κατεβάσει τη ναζιστική σημαία με τη σβάστικα στην
κατεχόμενη Αθήνα. Ο Γλέζος και ο Σάντας, μέλη του ΕΑΜ και της ΕΠΟΝ (ο
Σάντας συμμετείχε και στον ΕΛΑΣ), εμφανίζονται μαζί στην ελληνική τηλεόραση
για να μιλήσουν για πρώτη φορά για αυτή την ιστορική στιγμή για το ελληνικό
έθνος. Ο Γλέζος, σχολιάζοντας τη συμμετοχή του στην Πρώτη σελίδα, αναφέρει:
«Δεν θα ερχόμουν να μιλήσω για την τηλεόραση, γιατί δεν πιστεύω ότι κάναμε
κάτι το εξαιρετικό. Απλώς θέλω να θυμηθούμε με την ευκαιρία αυτή τους
αμνημόνευτους νεκρούς της αντίστασης που δεν έγιναν γνωστοί, που
σκοτώθηκαν πολεμώντας τους Γερμανούς, κι αυτούς που χάθηκαν κάνοντας
ανάλογα κατορθώματα. Όλους αυτούς πρέπει να θυμόμαστε όταν μιλάμε για το
80
«Οι ζωγράφοι στα βουνά της ελεύθερης Ελλάδας 1941-1945», ΕΡΤ, 1983, στο
https://archive.ert.gr/35703/ , πρόσβαση 31/10/2021
29
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
κατέβασμα της σημαίας ή άλλα παρόμοια. Όλο το λαό που πολέμησε και
θυσιάστηκε».81 Η δήλωση αυτή του Γλέζου που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί
ως οικουμενική, δείχνει ξεκάθαρα τη νέα πραγματικότητα, όπου κανείς δεν
φοβάται να μιλήσει για την Αντίσταση και για τον απλό λαό που αγωνίστηκε για
την απελευθέρωση. Ο Μανώλης Γλέζος, που είχε φυλακιστεί στη μετεμφυλιακή
Ελλάδα για τα κομμουνιστικά του ιδεώδη, ήταν πια ένας αναγνωρισμένος ήρωας
και ένας από αυτούς που, από τον ρόλο του βουλευτή της κυβέρνησης (με τη
συνεργασία ΠΑΣΟΚ και ΕΔΑ), συνέβαλε στην ψήφιση του νομοσχεδίου για την
αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης λίγους μήνες μετά την προβολή της
εκπομπής. Οι δύο παλιοί φίλοι, αγωνιστές και αντιστασιακοί, βρίσκονταν στο
προσκήνιο, και μπορούσαν πια να μιλούν ελεύθερα για τον ένδοξο αγώνα τους,
και αυτό ήταν αναμφισβήτητα μία νίκη της δημοκρατίας.
81
«Έτσι κατεβάσαμε τη σημαία από την Ακρόπολη. Ο Φρέντυ Γερμανός παρουσιάζει στην Πρώτη
Σελίδα τους Μ. Γλέζο και Απ. Σάντα», Ραδιοτηλεόραση, τ. 625, 30 Ιαν. – 5 Φεβρ. 1982, σ. 4-5.
30
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
82
Μάρω Παντελίδου Μαλούτα, «Κρατικός Φεμινισμός. Μέτρα για την έμφυλη ισότητα», στο
Βαμβακάς Β., Παναγιωτόπουλος Π. (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία του ’80, Κοινωνικό, Πολιτικό και
Πολιτισμικό Λεξικό, Επίκεντρο, Αθήνα, 2014, σ. 293-4.
83
Χριστίνα Ακριβοπούλου, «Μητρότητα. Η προστασία ευάλωτων ομάδων και η κύρωση διεθνών
συνθηκών», στο Βαμβακάς Β., Παναγιωτόπουλος Π. (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία του ’80,
Κοινωνικό, Πολιτικό και Πολιτισμικό Λεξικό, Επίκεντρο, Αθήνα, 2014, σ. 324.
84
Άννα Μιχοπούλου, «Εκτρώσεις, Πεδίο φεμινιστικής αναμέτρησης με μια ελληνική ιδιομορφία»,
στο Βαμβακάς Β., Παναγιωτόπουλος Π. (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία του ’80, Κοινωνικό, Πολιτικό
και Πολιτισμικό Λεξικό, Επίκεντρο, Αθήνα, 2014, σ. 157-8.
31
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
85
«Η ιστορία της μοιχείας», Σαν σήμερα, στο https://www.sansimera.gr/articles/389, πρόσβαση
25/10/2021
86
Χριστίνα Ακριβοπούλου, «Οικογενειακό Δίκαιο. Ο κώδικας ισοτιμίας των δύο φύλων», στο
Βαμβακάς Β., Παναγιωτόπουλος Π. (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία του ’80, Κοινωνικό, Πολιτικό και
Πολιτισμικό Λεξικό, Επίκεντρο, Αθήνα, 2014, σ. 385.
87
Στάθης Βαλούκος, Ιστορία της …, 2018, ό.π., σ. 101
88
Σπύρος Δημητριάδης, «Τα καμάκια. Τουρισμός, γραφικότητα και κρίση ανδροπρέπειας», στο
Βαμβακάς Β., Παναγιωτόπουλος Π. (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία του ’80, Κοινωνικό, Πολιτικό και
Πολιτισμικό Λεξικό, Επίκεντρο, Αθήνα, 2014, σ. 245.
32
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
Οι τηλεοπτικές σειρές
Στις τηλεοπτικές σειρές κυριάρχησαν οι μεταφορές μυθιστορημάτων, τα οποία
πρόβαλλαν γυναίκες γενναίες, ηρωίδες, που διεκδικούσαν ή και κάποιες φορές
είχαν, ισότιμη θέση με τους άντρες. Μία τέτοια ιστορική βιογραφική σειρά ήταν
και η Ελισάβετ Μαρτινέγκου (1987), στην οποία παρουσιαζόταν η αληθινή
ιστορία της Ζακυνθινής συγγραφέως και πρώτης ελληνίδας φεμινίστριας, μέσα
από την ανάγνωση του ημερολογίου της από τον γιο της, αρκετά χρόνια μετά
τον θάνατό της.90 Η σειρά αυτή, εκτός από το ιστορικό ενδιαφέρον που
παρουσιάζει, αποτελεί και έναν φόρο της τιμής στη σπουδαία αυτή Ελληνίδα και
στον ρόλο της στη γυναικεία χειραφέτηση και στην έμφυλη ισότητα. Παρόλο
που η ιστορία εκτυλίσσεται στον 18ο αιώνα, παρατηρούμε πως δεν είναι πολλές
οι διαφορές της θέσης που είχε η γυναίκα στην τότε κοινωνία, σε σύγκριση με τη
μεταπολεμική ελληνική πραγματικότητα. Η Μαρτινέγκου ζούσε στο περιθώριο,
και το μόνο που ένοιαζε την οικογένειά της ήταν ο γάμος, ώστε να ζει για πάντα
στο πλευρό –δηλαδή στη σκιά– του συζύγου της. Εκείνη όμως διεκδικούσε την
απελευθέρωση από τα δεσμά της, παρόλο που γνώριζε πως το περιβάλλον της
δεν θα την άφηνε να εκπληρώσει όνειρά της. «Όλες οι παντρεμένες που ξέρω
είναι δυστυχισμένες, γιατί είναι δούλες», γράφει στην αυτοβιογραφία της. Ο
σκηνοθέτης της σειράς Βασίλης Σερντάρης σχολιάζει καυστικά πως ήταν μια
γυναίκα «πιο προοδευτική από τη σημερινή Ελληνίδα», καταδεικνύοντας τον
συντηρητισμό της ελληνικής κοινωνίας, σε μία εποχή που η ισότητα των δύο
φύλων αποτελούσε ένα πρόσφατο κεκτημένο.91
Στο ίδιο πλαίσιο ήταν και η μεταφορά του βιβλίου της Λιλίκας Νάκου Η κυρία
Ντορεμί (1983) η οποία κατά γενική ομολογία υπήρξε μία από τις καλύτερες και
πιο επιτυχημένες μεταφορές λογοτεχνικού έργου στην ελληνική τηλεόραση. Στη
89
Γιώργος Δάμπασης, ό.π., σ. 183 ∙ Στάθης Βαλούκος, Ιστορία της …, 2018, ό.π., σ. 113.
90
Στάθης Βαλούκος, Ιστορία της …, 2008, ό.π., σ. 256
91
«Ελισάβετ Μαρτινέγκου. Η ζωή της φεμινίστριας – πεζογράφου του 18ου αιώνα», Ραδιοτηλεόραση,
τ. 881, 3 Ιαν. – 9 Ιαν. 1987, ένθετο
33
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
92
Στάθης Βαλούκος, Ιστορία της …, 2008, ό.π., σ. 298.
34
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
να ακολουθήσει τον δικό της δρόμο.93 «Το βασικό δραματουργικό μέρος στη
“Θύελλα” είναι η επανάσταση της γυναίκας που όλα τα χρόνια του γάμου της
είχε ενδώσει στην ιδέα του υποτακτικού στο σπίτι, είχε χάσει τον εαυτό της…
Ωστόσο φτάνει κάποια στιγμή που αντιλαμβάνεται ότι είναι ένα ζωντανό
πλάσμα, που έχει το δικαίωμα να δει τα πράγματα ενεργητικά και να τα βιώσει
όχι σαν υπήκοος, αλλά σαν ένας άνθρωπος που έχει δικαίωμα στην ευτυχία…»
σχολιάζει ο σεναριογράφος της σειράς, Τάκης Χατζηαναγνώστου.94
Το ριζοσπαστικό, για την εποχή, ζήτημα της ανύπαντρης μητέρας, αλλά και
της γυναίκας που διαπρέπει στον χώρο εργασίας θίγει η κοινωνική σειρά Φανή
του 1989 με πρωταγωνίστρια την Πέμη Ζούνη. Η Φανή, είναι μια γυναίκα με
καριέρα, η οποία για να μη θυσιάσει την επαγγελματική ζωή και ανεξαρτησία
της, εγκαταλείπει τον σύντροφό της και αποφασίζει να μεγαλώσει το παιδί που
θα φέρει στον κόσμο μόνη.95 Η σειρά, γυρισμένη το 1989, απευθύνεται σε ένα
ώριμο, σχετικά, κοινό, που έχει αποδεχτεί, πια, την ισότιμη θέση της γυναίκας. Ο
συντηρητισμός της ελληνικής κοινωνίας καθρεφτίζεται εξαιρετικά στη σειρά,
και καταδεικνύει τη δυσκολία αποδοχής του νέο αυτού προφίλ της ανύπαντρης
γυναίκας στη σύγχρονη Ελλάδα. Είναι κατανοητό πως, παρόλη την ψήφιση των
νομοσχεδίων για ισότητα των δύο φύλων, τον συνεχή αγώνα των φεμινιστικών
οργανώσεων, η ελληνική κοινωνία ήθελε χρόνο για να υιοθετήσει τη νέα
πραγματικότητα, καθώς κινούταν σε βαθύ συντηρητισμό για πολλά χρόνια.
Ακόμη πιο τολμηρό είναι το εγχείρημα της τηλεταινίας Ελπίδα (1985), η οποία
είναι βασισμένη σε διήγημα του Π. Σαββίδη. Στην ταινία παρακολουθούμε το
πώς μια παντρεμένη καθηγήτρια σχολείου διαχειρίζεται τις διαφόρων ειδών
σχέσεις της: τη συζυγική, την επαγγελματική με τον διευθυντή του σχολείου
όπου εργάζεται και την ερωτική με τον εραστή της.96 Εδώ πραγματικά, έχουμε
μια ριζοσπαστική προσέγγιση της χειραφετημένης, πια, γυναίκας. Η ζωή της
Ελπίδας αποτελεί μια καινοφανή πραγματικότητα· δεν είναι, πια, μία ζωή
κατακριτέα, αλλά μια ζωή φυσιολογική, και κυρίως αποδεκτή από την κοινωνία.
Η Ελπίδα είναι μία εργαζόμενη γυναίκα, νοικοκυρά, επαγγελματίας, αλλά έχει
93
Στο ίδιο, σ. 276.
94
Λιάνα Μπαλή, «Τάκης Χατζηαναγνώστου...», ό.π., ένθετο.
95
Στάθης Βαλούκος, Ιστορία της …, 2008, ό.π., σ. 386
96
Στο ίδιο, σ. 257
35
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
και εξωσυζυγική σχέση – έναν «ρόλο» που είχαμε συνηθίσει μέχρι πρότινος να
τον έχουν μόνο οι άντρες. Είναι μια γυναίκα καθημερινή, με αγωνίες και
προβλήματα. Ειδικά το θέμα της μοιχείας προβάλλεται πια χωρίς να προκαλεί
αντιδράσεις ως κάτι κοινωνικά, αλλά και ποινικά επιλήψιμο.
Ό,τι έκαναν οι παραπάνω σειρές ξεχωριστά, το έκανε μόνη της η σειρά του
Πάνου Γλυκοφρύδη Οι συμμαθήτριες (1985). Η σειρά προσπαθεί να καταδείξει
το προφίλ της σύγχρονης γυναίκας και τους πολλαπλούς της ρόλους στην
κοινωνία. Στα δεκατρία επεισόδια της σειράς, συναντάμε έντεκα συμμαθήτριες,
απόφοιτες του 1969, οι οποίες βρίσκονται δεκαπέντε χρόνια μετά, στα μέσα της
δεκαετίας του ’80, στην προκαθορισμένη συνάντηση αποφοίτων. Με αφορμή
αυτό το γεγονός, κάνουν απολογισμό της μέχρι τότε ζωής τους. Τα έντεκα
διαφορετικά πορτρέτα γυναικών έχουν πολλές ομοιότητες και διαφορές, αλλά
κοινό τόπο τον καθημερινό αγώνα τους για ζωή.97 Μέσα από τις συζητήσεις των
πρωταγωνιστριών ανακινούνται διάφορα θέματα που έχουν να κάνουν με τη
θέση της γυναίκας στην ελληνική κοινωνία στο παρελθόν και στο παρόν. Μέσω
της άτυπης, αυτής, σύγκρισης, δίνεται στον τηλεθεατή το ερέθισμα, ώστε να
κατανοήσει την βαθιά προβληματική στάση της ελληνικής κοινωνίας προς το
γυναικείο φύλο.
Τα ντοκιμαντέρ
Στον τομέα των ντοκιμαντέρ αναφορικά με την ισότητα των δύο φύλων και τη
γυναικεία χειραφέτηση ξεχωρίζουν το δραματοποιημένο ντοκιμαντέρ Γυναικεία
Πορτραίτα (1982) που προβλήθηκε από το δεύτερο κανάλι της ελληνικής
τηλεόρασης. Στη σειρά παρακολουθούμε τη ζωή γυναικών διαφορετικών
κοινωνικών τάξεων, επαγγελμάτων και οικογενειακής κατάστασης.98 Οι απλές,
καθημερινές εικόνες, ενισχύουν τη θέση των γυναικών και μας δείχνουν πως
αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα του κοινωνικού ιστού, της καθημερινότητας·
αγωνίζονται όντας εργαζόμενες, καλλιτέχνιδες, μόνες ή με οικογένεια, φτωχές ή
πλούσιες. Στα διάφορα επεισόδια, μαθαίνουμε την ιστορία μιας γυναίκας που
φυλακίστηκε κατά τη διάρκεια της δικτατορίας, μίας αγωνίστριας του ΕΑΜ, μιας
97
Στάθης Βαλούκος, Ιστορία της …, 2008, ό.π., σ. 369.
98
Στο ίδιο, σ. 236.
36
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
έφηβης που εγκατέλειψε το σπίτι της, μιας τηλεφωνήτριας του ΟΤΕ, μιας
ποιήτριας, μιας μοναχής, μιας ζωγράφου. Όλοι αυτοί οι ρόλοι, όπως και άλλοι
πολλοί συνθέτουν το προφίλ της σύγχρονης γυναίκας στη σημερινή εποχή. Η
δραματοποιημένη αυτή σειρά προβλήθηκε για τρεις χρονιές και κανέναν
επεισόδιό της δεν διασώζεται στο αρχείο της ΕΡΤ.99
Με πολιτιστικό υπόβαθρο και με γυναικείες υπογραφές στο σενάριο και στη
σκηνοθεσία (Κωστούλα Τωμαδάκη, Λένα Μακρή) παρουσίασε η ΕΡΤ τρεις
εκπομπές αφιερωμένες στη γυναίκα με τίτλο Η γυναίκα και η πορεία της τα
τελευταία 80 χρόνια (1987). Κάθε επεισόδιο καταπιάνεται με διαφορετικό θέμα:
τη γυναίκα στο ρεμπέτικο, τη γυναίκα μέσα από την ελληνική λογοτεχνία, και τη
γυναίκα και την ψυχαγωγία. Στο τελευταίο, δε, επεισόδιο, υπάρχει ένα ιδιαίτερο
ενδιαφέρον, καθώς γίνεται σύγκριση μέσα στον χρόνο (ο τρόπος με τον οποίο
ψυχαγωγούταν η γυναίκα παλαιότερα και σήμερα) και στον χώρο (η ψυχαγωγία
της γυναίκας στην επαρχία και στην πόλη). Έτσι έχουμε την ευκαιρία να δούμε
πολλών ειδών έμφυλες ανισότητες και κυρίως να κατανοήσουμε τη λανθασμένη
στάση της ελληνικής κοινωνίας απέναντι στο γυναικείο φύλο – παλιότερα η
γυναικεία αποδεκτή διασκέδαση ήταν σχεδόν αποκλειστικά εξαρτημένη από τις
επιθυμίες του συζύγου της και του ρόλου της ως συνοδού.100
Οι ενημερωτικές εκπομπές
Στον τομέα της ενημέρωσης η ΕΡΤ τόλμησε, θα έλεγε κανείς, να προσθέσει στο
πρόγραμμά της μια εκπομπής για την ισότητα των δύο φύλων. Ο τίτλος της ήταν
Μισό – Μισό (1985), και αποτελούσε μια «κοινωνική έρευνα για τις σχέσεις
ανάμεσα στον Έλληνα και την Ελληνίδα, σχέσεις που προκύπτουν από τη θέση
των φύλων στην κοινωνία της χώρας μας», όπως διαβάζουμε στο αφιέρωμα της
Ραδιοτηλεόρασης λίγο πριν την έναρξή της. Την εκπομπή, η οποία αποτελούταν
από οκτώ επεισόδια, παρουσίαζε η Δήμητρα Λιάνη. Αναμφισβήτητα η εκπομπή
αποτέλεσε μία πρωτοπόρα στιγμή για την ελληνική τηλεόραση η οποία ήθελε να
περάσει το μήνυμα της ισότητας των δύο φύλων μέσα από μία ενημερωτική και
99
«Γυναικεία πορτραίτα» RetroDB, στο
https://www.retrodb.gr/wiki/index.php/Γυναικεία_πορτραίτα, πρόσβαση 15/11/2021
100
«Η γυναίκα και η πορεία της τα τελευταία 80 χρόνια», Ραδιοτηλεόραση, τ. 886, 7 Φεβ. – 11 Φεβ.
1987, σ. 39.
37
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
101
«Νέα εκπομπή. Έρευνα: Μισό – Μισό», Ραδιοτηλεόραση, τ. 843, 12 Απρ. – 18 Απρ. 1986, σ. 33.
102
«Μισό – Μισό. Επεισόδιο 3», παρουσίαση στο πρόγραμμα, Ραδιοτηλεόραση, τ. 855, 5 Ιουλ. – 11
Ιουλ. 1986, σ. 26.
103
«Μισό – Μισό. Επεισόδιο 8», παρουσίαση στο πρόγραμμα, Ραδιοτηλεόραση, τ. 864, 6 Σεπ. – 12
Σεπ. 1986, σ. 26.
104
«Μισό – Μισό. Επεισόδιο 7», παρουσίαση στο πρόγραμμα, Ραδιοτηλεόραση, τ. 863, 20 Αυγ. – 5
Σεπ. 1986, σ. 24.
38
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
Η τοποθέτηση της νεολαίας στο επίκεντρο, ήταν άλλη μια επιτυχία και τήρηση
προεκλογικής υπόσχεσης της κυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ με το περίφημο Συμβόλαιο
με το Λαό το 1981, όπου και τονιζόταν η «ισότιμη ένταξη της νεολαίας στην
οργάνωσή του [ΠΑΣΟΚ] […] [για να] αντιμετωπίσει με ολοκληρωμένη πολιτική
τα προβλήματα της νέας γενιάς». Η ίδρυση της Γενικής Γραμματείας Νέας Γενιάς
αποτέλεσε μία σημαντική καινοτομία για την εποχή. Η κυβέρνηση, υιοθέτησε
έναν σύγχρονο τρόπο προσέγγισης των νέων, δίνοντας έμφαση στην ελευθερία
της έκφρασης, στον πλουραλισμό, και στον πολιτισμό. Η ελληνική νεολαία
αντιμετωπιζόταν για πρώτη φορά σαν μια αυτόνομη ομάδα, ώριμη, πια, ώστε να
αντιμετωπίσει τα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα που την αφορούν και να
συμμετέχει ενεργά στο κοινωνικό γίγνεσθαι του τόπου. Σημαντικές ήταν οι
συμβολές του Κώστα Λαλιώτη, ως Υφυπουργού Νέας Γενιάς και Αθλητισμού,
αλλά και του Γιώργου Παπανδρέου.105
105
Ντόρα Γιαννάκη, «Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, Το κοινωνικό υποκείμενο “νεολαία”, ο
ελεύθερος χρόνος και οι κρατικές πολιτικές, στο Βαμβακάς Β., Παναγιωτόπουλος Π. (επιμ.), Η
Ελλάδα στη δεκαετία του ’80, Κοινωνικό, Πολιτικό και Πολιτισμικό Λεξικό, Επίκεντρο, Αθήνα, 2014,
76-7.
106
Πατρίτσια Γερακοπούλου, «Παιδική τηλεόραση. Από τη διαπλαστική εκπαίδευση στην
καταναλωτική ψυχαγωγία», στο Βαμβακάς Β., Παναγιωτόπουλος Π. (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία
του ’80, Κοινωνικό, Πολιτικό και Πολιτισμικό Λεξικό, Επίκεντρο, Αθήνα, 2014, σ. 410-412.
39
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
διοίκηση της ΕΡΤ, ήδη από το 1982, είχε επενδύσει αρκετά χρήματα στα νέα
χειμερινά τηλεοπτικά προγράμματα, με βασικό στόχο την επιμόρφωση των
παιδιών μέσα από τη μικρή οθόνη. Εκπομπές όπως το νεανικό τηλεπαιχνίδι
επικεντρωμένο στην αστροφυσική Κόκκινοι γίγαντες, άσπροι νάνοι, με σύμβουλο
τον σημαντικό επιστήμονα Διονύση Σιμόπουλο, αλλά και το Γράψε την ιστορία,
το οποίο βασιζόταν στη δημιουργική γραφή, με μαθητές που προσπαθούσαν να
γράψουν το δικό τους σενάριο παρακολουθώντας μια βουβή ταινία μικρού
μήκους, έδειχναν ξεκάθαρα μία στροφή στην ποιοτική τηλεόραση, εστιασμένη,
στη διαπαιδαγώγηση της νεολαίας βάσει των ξένων προτύπων.107
Σημαντική ήταν η αναδιάρθρωση του προγράμματος της Εκπαιδευτικής
Τηλεόρασης, υπό τη νέα διεύθυνση του δημοσιογράφου Μηνά Χρηστίδη, η οποία
εμπλουτίστηκε με προγράμματα του BBC αλλά και με πρωτότυπες εκπομπές με
μαθήματα ξένων γλωσσών.108 Μάλιστα, η Εκπαιδευτική Τηλεόραση, από το
1983 άρχισε για πρώτη φορά να μεταδίδει τα προγράμματά της και Σάββατο, με
τις εκπομπές να είναι με τέτοιο τρόπο επιλεγμένες «ώστε να είναι ελκυστικές για
το μεγάλο κοινό που βρίσκεται σπίτι αυτή την μέρα», όπως διαβάζουμε στη
Ραδιοτηλεόραση.109 Αυτό το σχόλιο μας φανερώνει έναν προσεκτικό στρατηγικό
σχεδιασμό των υπευθύνων της ΕΡΤ με επικέντρωση σε παιδαγωγικούς στόχους,
μακριά από την εμπορικοποίηση, και έμφαση στην ποιότητα του προγράμματος.
Επίσης, τον χειμώνα της ίδιας χρονιάς, μεγάλη καινοτομία αποτέλεσε το γεγονός
πως για πρώτη φορά το πρόγραμμα εμπλουτίστηκε με εκπομπές για παιδιά
προσχολικής ηλικίας. Σημαντική ήταν και η προσθήκη δύο πρωτότυπων σειρών,
η μία για την ειδική και η άλλη για τη γενετήσια αγωγή, παραγωγής του BBC,
στα πρότυπα του οποίου βάδιζε η Εκπαιδευτική Τηλεόραση. Ειδικότερα, η σειρά
για τη γενετήσια αγωγή μεταδιδόταν «δοκιμαστικά, για την καταγραφή της
απήχησης που θα έχει στο κοινό, και τη συναγωγή συμπερασμάτων για τη
μελλοντική αντιμετώπιση του θέματος».110 Είναι κατανοητό πως, εκείνη την
εποχή, δεν ήταν σίγουρο πως η ελληνική κοινωνία θα ήταν έτοιμη για μία
107
«Το θέμα της εβδομάδας. Νέα παιδικά προγράμματα», Ραδιοτηλεόραση, τ. 665, 6 Νοε. – 12 Νοε.
1982, σ. 34-5.
108
Στάθης Βαλούκος, Ιστορία της …, 2018, ό.π., σ. 110.
109
«Συναρπαστικές εκπομπές στο φετινό πρόγραμμα της εκπαιδευτικής τηλεόρασης»,
Ραδιοτηλεόραση, τ. 711, 1 Οκτ. – 7 Οκτ. 1983, σ. 32-3.
110
Στο ίδιο, σ. 32-3.
40
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
111
Σημαντικό ήταν και το γεγονός πως η Ζωρζ Σαρρή αγωνίστηκε στην Αντίσταση με την ΕΠΟΝ, ενώ
τραυματίστηκε σοβαρά κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου και τελικά έφυγε από την Ελλάδα εξόριστη
το 1947 και μετοίκησε στο Παρίσι, από όπου και επέστρεψε δεκαπέντε χρόνια αργότερα. Βλ. Ζωρζ
Σαρρή, Ο Θησαυρός της Βαγίας, Πατάκης, Αθήνα, 1991, σ. 151-2.
112
«Το θέμα της εβδομάδας. Παιδικές σειρές», Ραδιοτηλεόραση, τ. 716, 5 Νοε. - 11 Νοε. 1983, σ. 36-
7.
41
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
113
«Τα θέματα της εβδομάδας. Πλούσιο το χειμερινό παιδικό πρόγραμμα», Ραδιοτηλεόραση, τ. 820,
2 Νοε. – 8 Νοε. 1985, σ. 32-3.
114
Άρης Δημοκίδης, «Η αληθινή ιστορία της Οικογένειας Σοφιανού, που μάγεψε τα παιδικά μας
χρόνια», Podcast Μικροπράγματα, στο https://www.lifo.gr/podcasts/wraia-pragmata/i-alithini-
istoria-tis-oikogeneias-sofianoy-poy-magepse-ta-paidika-mas, πρόσβαση 20/09/2021
115
Φρουτοπία, Επεισόδιο 1. Φαίδων Σοφιανός (σκηνοθεσία), Ευγένιος Τριβιζάς (σενάριο), MEDIA
FILM PRODUCTIONS Για την ΕΡΤ1, 1985, στο https://archive.ert.gr/7816/ , πρόσβαση 01/10/2021
42
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
εφήβους και τους μαθητές λυκείου. Ήταν, δηλαδή, ένα πρόγραμμα «ηλικιακά
εκδημοκρατισμένο».116
116
Βασιλική Γιούτση, «Εκπαιδεύοντας τα παιδιά της Αλλαγής. Το παιδικό πρόγραμμα της ΕΡΤ κατά
την τετραετία 1982-1985», Απλωταρία, στο https://www.aplotaria.gr/allagi-ert-1982-1985/,
πρόσβαση 01/10/2021
117
Το Μουσικόραμα ξεκίνησε να μεταδίδεται στην ΕΡΤ τον Σεπτέμβρη του 1982 και το Μουσικό
Καλειδοσκόπιο τον Μάιο του 1985, όπως αναφέρει ο ιστότοπος retrodb, στο
https://www.retrodb.gr/wiki/index.php/,
118
«Μουσικόραμα, Η εκπομπή που καθήλωνε τους έφηβους της δεκαετίας του ’80 μπροστά στις
τηλεοράσεις τους», Μηχανή του χρόνου, στο http://www.mixanitouxronou.gr/mousikorama-i-
ekpobi-pou-kathilone-tous-efivous-tis-dekaetias-tou-80-brosta-stis-tileoraseis-tous-ti-apegine-o-
parousiastis-giorgos-gkoutis/, πρόσβαση 15/09/2021.
119
Κατερίνα Λαμπρακοπούλου, «Βίντεο Κλιπ, Η οπτικοποιημένη ρευστότητα των μουσικών ειδών»,
στο Βαμβακάς Β., Παναγιωτόπουλος Π. (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία του ’80, Κοινωνικό, Πολιτικό
και Πολιτισμικό Λεξικό, Επίκεντρο, Αθήνα, 2014, σ. 70.
120
Στάθης Βαλούκος, Ιστορία της …, 2018, ό.π., σ. 110.
121
Ένα τέτοιο χαρακτηριστικό παράδειγμα μπορούμε να δούμε με το βίντεο κλιπ για το τραγούδι
«Θρίλερ» του τραγουδοποιού Λάκη Παπαδόπουλου, γνωστού ως Λάκη με τα ψηλά ρεβέρ στο,
43
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
44
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
Τελικά, μπορεί να πει κανείς με βεβαιότητα πως η δεκαετία του ’80 ήταν μία
τόσο σημαντική περίοδος στην ιστορία της ελληνικής τηλεόρασης; Ο Βασίλης
Βασιλικός, χρόνια μετά, αναφέρει πως η χρυσή εποχή της ελληνικής τηλεόρασης
στον τομέα, τουλάχιστον, των τηλεοπτικών δραματοποιημένων σειρών ήταν η
πενταετία 1975-1980. Μάλιστα, αναφερόμενος στην περίοδο που προέδρευσε ο
ίδιος, κάνοντας μία αυστηρή κριτική, σχολιάζει πως απέτυχε, θεωρώντας πως
στο εγχείρημα ενεπλάκησαν άνθρωποι σκάρτοι: «…γι’ αυτό και αποτυγχάνουν
οι πιο ωραίες ιδεολογίες, γι’ αυτό και βλέπουμε ωραία φιλοσοφικά συστήματα
όπως το κομμουνιστικό, που είναι το ωραιότερο σύστημα φιλοσοφίας που
υπάρχει ποτέ στον κόσμο, με την ενανθρώπισή του, να σκαρτεύει».125
Έναν διαφορετικό απολογισμό κάνει ο Γιάννης Σμαραγδής σε συνέντευξή του
στο Ριμέικ της Ρένας Θεολογίδου το 2006. Μιλώντας για την τηλεόραση της
«αλλαγής» και αναφερόμενος σε όλη την προσπάθεια που έγινε εκείνα τα χρόνια
για τη βελτίωση του τηλεοπτικού τοπίου, παρομοιάζει το ΠΑΣΟΚ με τον ήρωά
του Χατζημανουήλ, αναφερόμενος για το πώς ξεκίνησαν και πώς κατέληξαν τα
πράγματα από μία πορεία ανοδική, σε μία κατάληξη φθίνουσα: «Είναι δηλαδή ο
Έλληνας που ξεκινάει να κάνει το καλό, και καταλήγει να στρέφεται ενάντια στα
πράγματα τα οποία ξεκίνησε να υπηρετήσει […] Από μία τάση να γκρεμιστεί το
κατεστημένο και στη θέση του να γκρεμιστεί μία τάξη με αρχές, βρέθηκαν να
είναι αυτοί που δημιούργησαν τη νέα διαπλοκή».126
Πάντως αν πράγματι υπάρχει κάτι μεμπτό αναφορικά με την τηλεόραση του
ΠΑΣΟΚ, είναι πως τελικά παρέμεινε στρατευμένη. Παρ’ όλες τις αντιπολιτευτικές
κορώνες της δεκαετίας του ’70 περί έλλειψης αντικειμενικής ενημέρωσης, και
διορισμούς στελεχών στη διοίκηση των κρατικών καναλιών, αυτού του είδους οι
πολιτικές συντηρήθηκαν σε έναν μεγάλο βαθμό και από την κυβέρνηση του
ΠΑΣΟΚ. Οι προτεραιότητες που δόθηκαν σε πρόσωπα για να αναλάβουν τις νέες
παραγωγές, ασχέτως από την όποια καλλιτεχνική ελευθερία, δόθηκαν εκτός των
125
«Το σήριαλ των σήριαλ. Επεισόδιο 21», ό.π.
126
«Η ιστορία των ΜΜΕ από τη μεταπολίτευση μέχρι σήμερα. Μέρος 4», Ριμέικ, ΕΡΤ, 2006, στο
https://archive.ert.gr/36080/, πρόσβαση 08/10/2021
45
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
127
Γιώργος Δάμπασης, ό.π., σ. 187
128
«Το σήριαλ των σήριαλ. Επεισόδιο 21», ό.π.
129
«Η ιστορία των ΜΜΕ από τη μεταπολίτευση μέχρι σήμερα. Μέρος 3», ό.π.
130
Φ. Μπαρμπιέ – Κ. Λαβενίρ, ό.π., σ. 389-390.
46
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
Η δεκαετία του ’80 στην τηλεόραση αποτιμάται, πάντως, σήμερα από τους
περισσότερους με νοσταλγία. Σ’ αυτό συντέλεσαν αφενός οι ριζοσπαστικές
αλλαγές που πραγματοποιήθηκαν, και αφετέρου το πρωτοποριακό και ποιοτικό
πρόγραμμά της συγκριτικά με το παρελθόν. Σήμερα η τηλεθέαση εξυπηρετεί
αποκλειστικά εμπορικούς σκοπούς. Τα ιδιωτικά κανάλια οδηγούν την κούρσα
της τηλεθέασης με προγράμματα αμφιβόλου ποιότητας και ηθικής. Ήδη από τη
δεκαετία του ’90, με την άμεση και αναμφισβήτητη κυριαρχία της ιδιωτικής
τηλεόρασης, υπάρχει ξεκάθαρη τάση για εμπορικοποίηση της τηλεθέασης, η
οποία οδηγεί σε έναν άνισο ανταγωνισμό της «ποιοτικής» κρατικής τηλεόρασης
και της εμπορικής ιδιωτικής. Παρόλο που παραδοσιακά η κρατική τηλεόραση
είναι συνυφασμένη με την ποιοτική τηλεθέαση, το άνισο αυτό παιχνίδι της
«κούρσας» της τηλεθέασης οδήγησε αρκετές φορές την κρατική τηλεόραση στο
να ρίξει την ποιότητα του προγράμματός της, χάριν του καταναλωτισμού και
της εμπορευματοποίησης – αυτό το γεγονός, βέβαια, αποτελεί ένα φαινόμενο
όχι μόνο ελληνικό αλλά παγκόσμιο.134
131
Η αρχή έγινε από τη Θεσσαλονίκη, επί δημαρχίας του Σωτήρη Κούβελα, ο οποίος ίδρυσε τη
δημοτική τηλεόραση TV-100 και προχώρησε σε παράνομη αναμετάδοση οκτώ δορυφορικών
καναλιών. Τα χνάρια του ακολούθησε και ο Δήμος Πειραιά με το TV-PLUS. Βλ. στο Γρηγόρης
Πασχαλίδης, ό.π., σ. 179.
132
Κύπρος Χατζηαθανασίου, «Δορυφορική Τηλεόραση», Η ελεγχόμενη απελευθέρωση της
τηλεόρασης από το κρατικό μονοπώλιο, στο Βαμβακάς Β., Παναγιωτόπουλος Π. (επιμ.), Η Ελλάδα
στη δεκαετία του ’80, Κοινωνικό, Πολιτικό και Πολιτισμικό Λεξικό, Επίκεντρο, Αθήνα, 2014, σ. 127.
133
Βασίλης Βαμβακάς, Παναγής Παναγιωτόπουλος, ό.π., σ. LX
134
Φ. Μπαρμπιέ – Κ. Λαβενίρ, ό.π., σ. 371.
47
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
Συμπεράσματα
Η δεκαετία του ’80 ήταν για την Ελλάδα η περίοδος του εκδημοκρατισμού των
θεσμών και των κοινωνικών αλλαγών. Το ΠΑΣΟΚ αφουγκράστηκε την κοινωνία,
τις επιθυμίες της και τις επιταγές της εποχής· άκουσε την επιθυμία για «αλλαγή»
και την εφάρμοσε άμεσα σε όλους τους τομείς της κοινωνίας. Η υιοθέτηση νέων
προτύπων και αλλαγών, ριζοσπαστικών τις περισσότερες φορές για την
συντηρητική ελληνική κοινωνία, ήταν απόρροια αγώνων πολλών ετών και
οφειλόταν σε διάφορους παράγοντες. Πολλές από τις αλλαγές αυτές τις είχε ήδη
σκεφτεί και καταγράψει ο Ανδρέας Παπανδρέου στο βιβλίο του Η Δημοκρατία
στο Απόσπασμα, στα σχέδια Συντάγματος του ΠΑΚ.135 Βοήθησε, βέβαια, και η
ίδια η εποχή· η δεκαετία του ’80 έφερε πολλές αλλαγές στο προσκήνιο, σε
παγκόσμιο επίπεδο, με κορυφαία ίσως το τέλος του Ψυχρού Πολέμου.
Η «αλλαγή» που ήρθε με την εκλογική νίκη του ΠΑΣΟΚ είχε κυρίως να κάνει
με την πραγμάτωση των προσδοκιών μεγάλου μέρους της ελληνικής κοινωνίας,
μετά από μια μακρά περίοδο αναμονής η οποία ξεκινούσε το 1944 και κατέληγε
στο 1981. Η «αλλαγή» δεν ήταν κάτι παραπάνω από την επίτευξη της
δημοκρατίας όπως την είχε φανταστεί η ελληνική Αριστερά, αλλά και το Κέντρο,
ο πολιτικός χώρος που εκπροσωπούσε το ΠΑΣΟΚ. Ήταν η δημοκρατία που, εν
τέλει, τελεσφόρησε, μετά από τρεις προσπάθειες το 1945-1946, το 1950-1952
και το 1963-1965, οι οποίες τελικά απέτυχαν λόγω «της επέμβασης των ξένων
δυνάμεων που εμπόδισαν “τις δημοκρατικές, λαϊκές δυνάμεις” να πραγματώσουν
την Αλλαγή».136 Μπορεί να λεχθεί πως κάποιες φορές το ΠΑΣΟΚ οικειοποιήθηκε
αγώνες διαφόρων φορέων, όπως π.χ. της ΕΓΕ, ή των εργατικών συνδικάτων.
Αυτό όμως δεν είναι κάτι που κρίνεται απαραιτήτως αρνητικά. Το ΠΑΣΟΚ ήρθε
στην εξουσία για να εκπληρώσει τις κοινωνικές επιταγές, να νομιμοποιήσει τη
χαμένη κοινωνική δικαιοσύνη, και να δώσει βήμα σε όλες εκείνες τις κοινωνικές
ομάδες που βρίσκονταν για πολλά χρόνια στο παρασκήνιο και στο περιθώριο. Η
ΕΓΕ και τα εργατικά συνδικάτα ίσως να μην επιτύχαιναν τους στόχους τους αν
135
Το σχέδιο Συντάγματος του ΠΑΚ περιελάμβανε αρχές όπως η ελευθερία γνώμης και έκφρασης, η
δωρεάν παιδεία, υγεία και κοινωνική ασφάλιση, η ανεξιθρησκία, η οικονομική και κοινωνική ισότητα
των δύο φύλων, η ανεξαρτησία των εργατικών συνδικάτων κ.ά.. Βλ στο Ανδρέας Γ. Παπανδρέου, Η
Δημοκρατία στο Απόσπασμα, Τόμος Β’, Λιβάνης, Αθήνα, 2006, σ. 537-540.
136
Τζένη Λιαλιούτη, ό.π., σ. 205.
48
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
δεν κυβερνούσε το ΠΑΣΟΚ. Η επιτυχία της διακυβέρνησής του έγκειται στο ότι
αφουγκράστηκε την κοινωνία και δεν παρέκκλινε από τις προεκλογικές του
υποσχέσεις. Το πρόγραμμά του, τουλάχιστον στην πρώτη θητεία διακυβέρνησης
’81-’85 εφαρμόστηκε σχεδόν ακέραιο, γεγονός που βοήθησε οδήγησε και στην
εύκολη ανανέωση τετραετίας.
Η δεκαετία του ’80 έφερε αλλαγές στον τρόπο που λειτουργούσε η ελληνική
οικογένεια και το ελληνικό νοικοκυριό. «Ο οικιακός χώρος πέρα από καταφύγιο
των μελών της οικογένειας ή τόπος παραγωγής μεταβλήθηκε και σε σημαντική
εστία συναναστροφής»,137 σχολιάζουν οι Βαμβακάς και Παναγιωτόπουλος. Και
είναι γεγονός πως η δεκαετία του ’80 έφερε την οικογένεια πιο κοντά. Τα μέλη
της περνούσαν πια χρόνο μαζί, χρόνο δημιουργικό, χρόνο ψυχαγωγίας και
ανεμελιάς. Κοινός τόπος όλης της οικογένειας ήταν η τηλεόραση η οποία είχε
εισχωρήσει σχεδόν σε κάθε σπίτι. Η τηλεόραση ήταν ο τρόπος ψυχαγωγίας και
ξεκούρασης για όλα τα μέλη της οικογένειας. Και σ’ αυτό είχε επικεντρωθεί το
τηλεοπτικό πρόγραμμα στα χρόνια του ΠΑΣΟΚ. Εξατομικευμένη, αλλά και
οικογενειακή ψυχαγωγία· εκπομπές για τον άντρα, για τη γυναίκα, για το παιδί
και τη νεολαία, αλλά και για όλη την οικογένεια. Αυτό επιτεύχθηκε κυρίως με
την αύξηση των εγχώριων παραγωγών, σε σχέση με την πρώιμη μεταπολίτευση,
και την παράλληλη μείωση της «εισαγόμενης» τηλεόρασης. Έτσι, σημαντικές
ελληνικές παραγωγές εμπλούτισαν το πρόγραμμα των δύο κρατικών καναλιών,
πολλές από τις οποίες μνημονεύονται μέχρι τις μέρες μας.138
Όπως αναφέρουν οι Μπαρμπιέ και Λαβενίρ, σχετικά με τη νέα τηλεόραση, η
οποία αναφέρεται στην περίοδο που εξετάσαμε: «Το πρώτο της μέλημα είναι να
αναπαραγάγει τις συνήθειες της καθημερινής ζωής σύμφωνα με τα νέα
κοινωνικά πρότυπα».139 Και αυτό ακριβώς έκανε το ΠΑΣΟΚ. Εκεί οφείλεται και η
μεγάλη του επιτυχία σε όλα σχεδόν τα κοινωνικά στρώματα: αναμόρφωσε την
κοινωνία, την εκσυγχρόνισε, νομοθέτησε με βάση τα θεμελιώδη ανθρώπινα
δικαιώματα, όπως η έμφυλη ισότητα. Στη συνέχεια αναπαρήγαγε τις κοινωνικές
137
Βασίλης Βαμβακάς, Παναγής Παναγιωτόπουλος, ό.π., σ. XLVII
138
Ο μέσος όρος των ελληνικών παραγωγών την επταετία 1971-1981 ήταν δεκατέσσερις ανά έτος,
αριθμός που σχεδόν διπλασιάστηκε την οκταετία του ΠΑΣΟΚ, στις είκοσι επτά σειρές ανά έτος. Βλ.
στο Γρηγόρης Πασχαλίδης, ό.π., σ. 187
139
Φ. Μπαρμπιέ – Κ. Λαβενίρ, ό.π., σ. 381.
49
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
140
«Η ιστορία των ΜΜΕ από τη μεταπολίτευση μέχρι σήμερα. Μέρος 3», ό.π.
141
«Το σήριαλ των σήριαλ. Ο καπνισμένος ουρανός», ό.π.
142
Γιάννης Βούλγαρης, ό.π., σ. 30.
50
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
143
Ελένη Πασχαλούδη, «Η Εθνική Αντίσταση στον επετειακό χάρτη της μεταπολεμικής Ελλάδας», στο
Δαρδανάς Σ., Λάζου Β., κ.ά., (επιμ.), Κατοχική Βία 1939-1945, Η Ελληνική και Ευρωπαϊκή Εμπειρία,
Ασίνη, Αθήνα, 2016, σ. 417.
144
Ελένη Πασχαλούδη, «Η Εθνική Αντίσταση…», ό.π., σ. 424.
51
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
Τα τέλη της δεκαετίες του ’80 βρήκαν τις γυναίκες πιο δυνατές, και κατά έναν
μεγάλο βαθμό δικαιωμένες, με τις περισσότερες διεκδικήσεις τους που
εκφράστηκαν μέσα από τους συνεχείς αγώνες των φεμινιστικών οργανώσεων
να αποτελούν πια νόμους του κράτους και κεκτημένα της σύγχρονης κοινωνίας.
Οι γυναικείες οργανώσεις αυξήθηκαν και ενισχύθηκαν και, με πρωτοπόρο πάντα
την ΕΓΕ, συνέχιζαν να διεκδικούν ένα ακόμα καλύτερο αύριο για τις γυναίκες.
Τις βάσεις της είχε βάλει βέβαια το ΠΑΣΟΚ, με την υιοθέτηση ενός νέου
προτύπου, βασισμένο στην κοινωνική και πολιτική ισότητα των δύο φύλων.147
Η θεσμοθέτηση του κρατικού φεμινισμού ενισχύθηκε και από τη συνδρομή της
ελληνικής τηλεόρασης, η οποία λειτούργησε ως αρωγός αυτής της προσπάθειας,
δίνοντας στο ευρύ κοινό «τροφή» ώστε να κατανοήσει τη νέα γυναικεία
ταυτότητα η οποία «εμπλουτίστηκε με νέα στοιχεία που προέρχονταν από τον
κόσμο της εργασίας, τις ιδέες του γυναικείου και του φεμινιστικού κινήματος
και από τη σεξουαλική απελευθέρωση».148 Οι εκπομπές και οι σειρές, συνέβαλαν
στην προβολή της ταυτότητας αυτής, ενισχύοντας την και καταδεικνύοντας πως
η γυναίκα μπορούσε να βρίσκεται, πια, σε περίοπτη θέση στην κοινωνία, ισότιμη
145
Μαρκ Φερρό, Κινηματογράφος και Ιστορία, Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002, σ. 29.
146
«Χρονικό της Εθνικής Αντίστασης», ό.π., σ. 39.
147
Μαρία Ρεπούση, «Φεμινιστικό κίνημα. Από τη δυναμική εδραίωση στη σταδιακή ενσωμάτωση»,
στο Βαμβακάς Β., Παναγιωτόπουλος Π. (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία του ’80, Κοινωνικό, Πολιτικό
και Πολιτισμικό Λεξικό, Επίκεντρο, Αθήνα, 2014, σ. 624-5.
148
Αντώνης Λιάκος, ό.π., σ. 428.
52
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
149
Πατρίτσια Γερακοπούλου, ό.π., σ. 411
150
«Το θέμα της εβδομάδας. Παιδικές σειρές», ό.π., σ. 36-7 ∙ Βασιλική Γιούτση, ό.π.
151
Το Εν Αθήναις, ήταν μία ιδιαίτερη επιτυχημένη σειρά της πρώιμης μεταπολίτευσης που
προβλήθηκε το 1976, με πρωταγωνιστές από το Ελεύθερο Θέατρο, σε σενάριο Βαγγέλη Γκούφα και
Μάριου Ποντίκα. Στο αρχείο της ΕΡΤ διασώζονται μόνο δύο από τα 148 επεισόδια. βλ. «Το σήριαλ
των σήριαλ. Επεισόδιο 14», ΕΡΤ, 1991-2, στο https://archive.ert.gr/48060/ πρόσβαση 18/10/2021 και
στο «Εν Αθήναις…», RetroDB, στο https://www.retrodb.gr/wiki/index.php/Εν_Αθήναις...., πρόσβαση
18/10/2021
53
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
που κάνουν κοινωνική κριτική από την πλευρά των νέων» 152, σχολιάζει η
δημοσιογράφος Ρένα Θεολογίδου.
152
«Το σήριαλ των σήριαλ. Γιάννης και Μαρία», ό.π.
54
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
Βιβλιογραφία
13. Γιώργος Δάμπασης, Την εποχή της τηλεόρασης, Καστανιώτης, Αθήνα, 2002.
56
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
57
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
Αρθρογραφία - Δικτυογραφία
58
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
12. Βασιλική
Γιούτση, «Εκπαιδεύοντας τα παιδιά της Αλλαγής. Το παιδικό
πρόγραμμα της ΕΡΤ κατά την τετραετία 1982-1985», Απλωταρία, στο
https://www.aplotaria.gr/allagi-ert-1982-1985/, πρόσβαση 01/10/2021
13. ΆρηςΔημοκίδης, «Η αληθινή ιστορία της Οικογένειας Σοφιανού, που μάγεψε
τα παιδικά μας χρόνια», Podcast Μικροπράγματα, στο
https://www.lifo.gr/podcasts/wraia-pragmata/i-alithini-istoria-tis-
oikogeneias-sofianoy-poy-magepse-ta-paidika-mas, πρόσβαση 20/09/2021
14. Κώστας Κοτζιάς, ηλεκτρονική βάση δεδομένων Βιβλιοnet, στο
https://biblionet.gr/προσωπο/?personid=15745, πρόσβαση 01/10/2021
15. Ελένη Τζαννάτου, «Rock In Athens: 35 Χρόνια από το Διήμερο που Συγκλόνισε
το Συναυλιακό Κόσμο (Μας)», Avopolis Music Network, στο
https://www.avopolis.gr/articles/articles-greek/71119-rock-in-athens-85,
πρόσβαση 26/03/2022
59
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
Τεύχη Ραδιοτηλεόρασης
60
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
61
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
1. «30 χρόνια τηλεόραση τότε και τώρα. Μέρος 1», ΕΡΤ, 1996, στο
https://archive.ert.gr/93483/ , πρόσβαση 24/10/2021
2. «Αίμα και θρήνος στα Καλάβρυτα», ΕΡΤ, 1988, στο
https://archive.ert.gr/26790/, πρόσβαση 27/10/2021
3. «Γεννήθηκα γυναίκα. Η γυναίκα στην Αντίσταση», ΕΡΤ, 1982, στο
https://archive.ert.gr/153320/ , πρόσβαση 28/10/2021
4. «Η ιστορία των ΜΜΕ από τη μεταπολίτευση μέχρι σήμερα. Μέρος 3», Ριμέικ,
ΕΡΤ, 2006, στο https://archive.ert.gr/36073/, πρόσβαση 08/10/2021
5. «Η ιστορία των ΜΜΕ από τη μεταπολίτευση μέχρι σήμερα. Μέρος 4», Ριμέικ,
ΕΡΤ, 2006, στο https://archive.ert.gr/36080/, πρόσβαση 08/10/2021
6. «Η απόδραση των Βούρλων. Μέρος 1», ΕΡΤ, 1988, στο
https://archive.ert.gr/69059/ , πρόσβαση 13/10/2021
7. «Οι ζωγράφοι στα βουνά της ελεύθερης Ελλάδας 1941-1945», ΕΡΤ, 1983, στο
https://archive.ert.gr/35703/ , πρόσβαση 31/10/2021
8. «Ρόκκος Χοϊδάς», ΕΡΤ, 1982, στο https://archive.ert.gr/89656/, πρόσβαση
18/03/2022
9. «Το μπλόκο της Κοκκινιάς», ΕΡΤ, 1983, στο https://archive.ert.gr/7475/ ,
πρόσβαση 14/10/2021
10. «Το σήριαλ των σήριαλ. Ακυβέρνητες Πολιτείες», ΕΡΤ, 1991-2, στο
https://archive.ert.gr/49763/ πρόσβαση 19/10/2021
11. «Το σήριαλ των σήριαλ. Γιάννης και Μαρία», ΕΡΤ, 1991-2, στο
https://archive.ert.gr/49522/ πρόσβαση 18/10/2021
12. «Το σήριαλ των σήριαλ. Επεισόδιο 14», ΕΡΤ, 1991-2, στο
https://archive.ert.gr/48060/ πρόσβαση 18/10/2021
13. «Το σήριαλ των σήριαλ. Επεισόδιο 21», ΕΡΤ, 1991-2, στο
https://archive.ert.gr/49036/ πρόσβαση 19/10/2021
14. «Το σήριαλ των σήριαλ. Ο καπνισμένος ουρανός», ΕΡΤ, 1991-2, στο
https://archive.ert.gr/49703/ πρόσβαση 23/10/2021
15. «Το σήριαλ των σήριαλ. Τα Λαυρεωτικά», ΕΡΤ, 1991-2, στο
https://archive.ert.gr/52655/ , πρόσβαση 18/10/2021
16. «Φρουτοπία. Επεισόδιο 1», Φαίδων Σοφιανός (σκηνοθεσία), Ευγένιος
Τριβιζάς (σενάριο), MEDIA FILM PRODUCTIONS Για την ΕΡΤ1, 1985, στο
https://archive.ert.gr/7816/ , πρόσβαση 01/10/2021.
17. «Χρονικό της Εθνικής Αντίστασης. Επεισόδιο 6. Αρχίζει ο ένοπλος
αγώνας», ΕΡΤ, 1987, στο https://archive.ert.gr/8126/, πρόσβαση
17/10/2021
62
Διπλωματική Εργασία
Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
Δηλώνω ρητά ότι, σύμφωνα με το άρθρο 8 του Ν.1599/1986, η παρούσα εργασία αποτελεί
αποκλειστικά προϊόν προσωπικής μου εργασίας, δεν προσβάλλει κάθε μορφής δικαιώματα
διανοητικής ιδιοκτησίας, προσωπικότητας και προσωπικών δεδομένων τρίτων, δεν περιέχει
έργα/εισφορές τρίτων για τα οποία απαιτείται άδεια των δημιουργών/δικαιούχων και δεν είναι
προϊόν μερικής ή ολικής αντιγραφής, οι πηγές δε που χρησιμοποιήθηκαν περιορίζονται στις
βιβλιογραφικές αναφορές και μόνον και πληρούν τους κανόνες της επιστημονικής παράθεσης
63
Διπλωματική Εργασία