503293 Ιορδανίδης Ιορδάνης

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
ΠΜΣ - Δημόσια Ιστορία
ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:

Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.
Οι πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές της κυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ κατά τη

δεκαετία του ’80 μέσα από την ελληνική τηλεόραση. Οι περιπτώσεις της Εθνικής
Αντίστασης και του Εμφυλίου, της ισότητας των δύο φύλων, και της
προσέγγισης στη νεολαία.
Ιορδάνης Ιορδανίδης
Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Ελένη Πασχαλούδη
Θεσσαλονίκη, Ιούνιος 2022

Ιορδάνης Ιορδανίδης, ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Η παρούσα εργασία αποτελεί πνευματική ιδιοκτησία του φοιτητή/της φοιτήτριας

(«συγγραφέας/δημιουργός») που την εκπόνησε. Στο πλαίσιο της πολιτικής ανοικτής πρόσβασης ο/η
συγγραφέας/δημιουργός εκχωρεί στο ΕΑΠ, μη αποκλειστική άδεια χρήσης του δικαιώματος
αναπαραγωγής, προσαρμογής, δημόσιου δανεισμού, παρουσίασης στο κοινό και ψηφιακής
διάχυσής τους διεθνώς, σε ηλεκτρονική μορφή και σε οποιοδήποτε μέσο, για διδακτικούς και
ερευνητικούς σκοπούς, άνευ ανταλλάγματος και για όλο το χρόνο διάρκειας των δικαιωμάτων
πνευματικής ιδιοκτησίας. Η ανοικτή πρόσβαση στο πλήρες κείμενο για μελέτη και ανάγνωση δεν
σημαίνει καθ’ οιονδήποτε τρόπο παραχώρηση δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας του/της
συγγραφέα/δημιουργού ούτε επιτρέπει την αναπαραγωγή, αναδημοσίευση, αντιγραφή,
αποθήκευση, πώληση, εμπορική χρήση, μετάδοση, διανομή, έκδοση, εκτέλεση, «μεταφόρτωση»
(downloading), «ανάρτηση» (uploading), μετάφραση, τροποποίηση με οποιονδήποτε τρόπο,
τμηματικά ή περιληπτικά της εργασίας, χωρίς τη ρητή προηγούμενη έγγραφη συναίνεση του/της
συγγραφέα/δημιουργού. Ο/Η συγγραφέας/δημιουργός διατηρεί το σύνολο των ηθικών και
περιουσιακών του δικαιωμάτων.
ii
Διπλωματική Εργασία
ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:
Οι πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές της κυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ κατά τη

δεκαετία του ’80 μέσα από την ελληνική τηλεόραση. Οι περιπτώσεις της Εθνικής
Αντίστασης και του Εμφυλίου, της ισότητας των δύο φύλων, και της
προσέγγισης στη νεολαία.
Ιορδάνης Ιορδανίδης
Επιτροπή επίβλεψης Πτυχιακής / Διπλωματικής Εργασίας
Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Συν-επιβλέποντες καθηγητές:
Πασχαλούδη Ελένη Μπουρνάζος Ευστράτιος
Αθανασιάδης Θεοχάρης
Θεσσαλονίκη, Ιούνιος 2022
iii
Ευχαριστώ την επιβλέπουσα καθηγήτριά μου Ελένη Πασχαλούδη, για τη στήριξη

και τις συμβουλές, αλλά κυρίως για την άμεση και θετική ανταπόκρισή της στην
πρότασή μου για να αναλάβει τη διπλωματική μου εργασία.
Ευχαριστώ τους ανθρώπους του Αρχείου της ΕΡΤ που μου έδωσαν πρόσβαση στο
αρχειακό υλικό της Ραδιοτηλεόρασης εξ αποστάσεως λόγω των συνθηκών της
πανδημίας· χωρίς αυτό θα ήταν αδύνατη η συγγραφή της εργασίας. Ιδιαίτερες
ευχαριστίες δε, στη συμφοιτήτρια του ΠΜΣ Αγγελική Σαπλαούρα, η οποία
εργάζεται στο Αρχείο της ΕΡΤ και με βοήθησε στην έρευνα..
Ευχαριστώ, τέλος, την οικογένειά μου για τη στήριξη καθ’ όλη τη διάρκεια της
συγγραφής της Διπλωματικής Εργασίας, αλλά και κατά τη διάρκεια των σπουδών
μου στο ΠΜΣ Δημόσια Ιστορία.
iv
Περίληψη
Το 1981, ύστερα από μία μακρά περίοδο η οποία ξεκίνησε με το τέλος του Β’
Παγκοσμίου Πολέμου και κατέληξε στη Μεταπολίτευσή, όπου και κυριάρχησαν
οι κυβερνήσεις των νικητών του Εμφυλίου, τη διακυβέρνηση της χώρας
αναλαμβάνει για πρώτη φορά ένα σοσιαλιστικό κόμμα, το ΠΑΣΟΚ, το οποίο
ιδρύθηκε στην αυγή της Μεταπολίτευσης το 1974 και είχε ηγέτη του τον Ανδρέα
Παπανδρέου. Η δεκαετία του ’80 κατά την οποία κυριάρχησε το ΠΑΣΟΚ υπήρξε
μία περίοδος στην οποία πρωταγωνίστησε η τηλεόραση, η οποία μπήκε
κυριολεκτικά σε κάθε σπίτι, λειτουργώντας ως μέσο ψυχαγωγίας, ενημέρωσης,
αλλά και διαμόρφωσης συνειδήσεων. Τη δύναμη αυτή την αντιλήφθηκε το
ΠΑΣΟΚ, τη χρησιμοποίησε, την εκμεταλλεύτηκε, και κατάφερε μέσω αυτής να
προβάλλει τις ριζοσπαστικές αλλαγές που έφερε στην κοινωνία η διακυβέρνησή
του. Αλλαγές οι οποίες έφερναν επιτέλους στην Ελλάδα έναν αέρα προόδου,
κοινωνικής και έμφυλης ισότητας, και δικαιοσύνης.
Στην παρακάτω εργασία προσπαθήσαμε να εξετάσουμε μέσα από το τηλεοπτικό
υλικό του αρχείου της ΕΡΤ, από το επίσημο περιοδικό της, τη Ραδιοτηλεόραση,
αλλά και μέσα από την κατάλληλη αρθρογραφία και βιβλιογραφία, με ποιον
τρόπο και μέσα από ποιες τηλεοπτικές εκπομπές, σειρές και ντοκιμαντέρ,
προσεγγίστηκε η κοινωνία ώστε να γίνουν κτήμα της όλες οι ριζοσπαστικές
αλλαγές που προώθησε η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ. Πιο συγκεκριμένα εστιάσαμε
στα ζητήματα του Εμφυλίου και της Εθνικής Αντίστασης, στην ενδυνάμωση της
γυναικείας ταυτότητας και στην ισότητα των δύο φύλων, και στην επικέντρωση
στο παιδί και στη νεολαία.
Λέξεις κλειδιά:
Τηλεόραση, Δεκαετία ’80, ΕΡΤ, ΠΑΣΟΚ, Μεταπολίτευση, Εμφύλιος, Ισότητα
φύλων, Νεολαία
v
Abstract
In 1981, PASOK a socialist party founded in 1974 and led by Andreas

Papandreou won the national elections. PASOK’s victory came after a long period
of right wing governments which dominated Greek politics as a result of the
Greek Civil War (1946-1949). PASOK had promised Allagi (change) and when it
came into power the changes in Greek society and politics were more than
obvious. PASOK years (specially the 1981-1985 period) were full of innovations
in almost every sector of Governance. During this period television starred and
entered literally every home, operating as a means of entertainment,
information, but it also managed to transform consciences. PASOK acknowledge
the power of the television, used it, exploited it, and managed through it to
promote the radical changes that its government brought to society. These
changes enhanced political and social progress, social and gender equality, and
justice.
In the paper in hand, we tried to examine through the television material of the
ERT archive, from its official magazine, Radiotileorasi, but also through the
appropriate articles and bibliography, how and through which television shows,
series and documentaries, PASOK promoted its radical changes to the Greek
television audience, and especially to the Greek society. More specifically we
focused on the issues of the National Resistance and the Civil War, on the
empowerment of women's identity and gender equality, and the approach to
children and youth and their role in society.
Key words:
Television, 80s, ERT, PASOK, Political Transition - Metapolitefsi, Civil War,
Gender Equality, Youth
vi
Περιεχόμενα
Εισαγωγή........................................................................................................................... 2
Τα πρώτα βήματα της ελληνικής τηλεόρασης ................................................................ 5
ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80 .................................................................. 8
Η δεκαετία του ’40 στην ελληνική τηλεόραση .............................................................. 15
Γυναίκα και έμφυλη ισότητα στη μικρή οθόνη ............................................................ 31
Το παιδί και η νεολαία στο προσκήνιο ......................................................................... 39
Προ επιλόγου. Ένας σύντομος απολογισμός και μια ματιά στο μετά ......................... 45
Συμπεράσματα ............................................................................................................... 48
Βιβλιογραφία....................................................................................................................... 55
Αρθρογραφία - Δικτυογραφία ............................................................................................ 58
Τεύχη Ραδιοτηλεόρασης ..................................................................................................... 60
Τηλεοπτικό Αρχείο ΕΡΤ........................................................................................................ 62
vii
«Στη δεκαετία του ’80 η τηλεόραση είναι ένα τόσο ηγεμονικό ΜΜΕ ώστε
οτιδήποτε δεν αναφέρεται σε αυτό δεν υπάρχει για την κοινή γνώμη» 1
Φ. Μπαρμπιέ – Κ. Λαβενίρ
«Υποχρέωση των πνευματικών ανθρώπων είναι να δούνε την τηλεόραση σαν ένα
καινούργιο εκφραστικό μέσο και να προσπαθήσουν να μεταβιβάσουν το όποιο
πνευματικό τους μήνυμα στο κοινό μέσω αυτής. Αρκεί να σκεφτούν ότι η
ακροαματικότητα μιας τηλεοπτικής εκπομπής μετριέται με εκατομμύρια αποδέκτες.
[…] Είναι λυπηρό που οι συγγραφείς μας δεν έχουν συλλάβει το μέγεθος αυτής της
αλήθειας» 2
Τάκης Χατζηαναγνώστου
«[Η τηλεόραση] επειδή μπαίνει μέσα στα σπίτια, ταράζει την ηρεμία των
ανθρώπων […] Υπάρχει ένας οικογενειακός ιστός τον οποίο οφείλει να
προστατεύσει και όχι να διαρρήξει»3
Βασίλης Βασιλικός
1
Φ. Μπαρμπιέ – Κ. Λαβενίρ, Ιστορία των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας. Από τον Ντιντερό στο
Ίντερνετ, Δρομέας, Αθήνα, 1999, σ. 391-2.
2
Λιάνα Μπαλή, «Τάκης Χατζηαναγνώστου. Ένας δημιουργικός τηλεοπτικός συγγραφέας»,
Ραδιοτηλεόραση, τ. 894, 4 Απρ. – 10 Απρ. 1987, ένθετο
3
«30 χρόνια τηλεόραση τότε και τώρα. Μέρος 1», ΕΡΤ, 1996, στο https://archive.ert.gr/93483/ ,
πρόσβαση 24/10/2021
1
Εισαγωγή
Η δεκαετία του ’80 αποτελεί αναμφισβήτητα μία περίοδο αλλαγών, θεσμικών

και κοινωνικών, αναμορφώσεων και προόδου, αλλά κυρίως πραγμάτωσης
διεκδικήσεων που επί χρόνια έμεναν στην αναμονή, καλυμμένες από το πέπλο
του συντηρητισμού που κυριαρχούσε στην ελληνική κοινωνία από το τέλος του
Εμφυλίου μέχρι και την πρώιμη Μεταπολίτευση. Η Μεταπολίτευση υπήρξε μία
νέα αφετηρία, κοινωνική αλλά κυρίως πολιτική, που έδωσε στα πολιτικά
κόμματα την ευκαιρία να παρουσιάσουν μία νέα ταυτότητα –άλλα αφήνοντας
πίσω και άλλα ανακαλώντας το παρελθόν– ώστε να δημιουργήσουν μία νέα
εκλογική βάση η οποία θα τους έδινε τη δυνατότητα να πρωταγωνιστήσουν στο
παρόν.4 Οι μεταρρυθμίσεις που θα άλλαζαν σημαντικά την ελληνική κοινωνία
είχαν αρχίσει να σχεδιάζονται και να υλοποιούνται ήδη από τις κυβερνήσεις της
ΝΔ κατά τη δεκαετία του ’70, αλλά κατά βάση «επιταχύνθηκαν και απέκτησαν
ριζοσπαστικότερο χαρακτήρα στην περίοδο 1981-1985 από την πρώτη
κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ».5 Το ΠΑΣΟΚ ύστερα από τη μεγάλη εκλογική νίκη του
1981, είχε ένα μεγάλο τμήμα του λαού με το μέρος του που διψούσε για
κοινωνική δικαιοσύνη, δημοκρατία, για μία οικονομία σταθερή με βάσεις
κρατικές, για μία «ηθική και πολιτική αποκατάσταση των ηττημένων του
Εμφυλίου […] ήθελε [δηλαδή] σοσιαλισμό».6 Το ΠΑΣΟΚ κατάφερε μέσω ενός
σοσιαλδημοκρατικού μοντέλου διακυβέρνησης να προχωρήσει σε τομές που
ενδυνάμωναν ή μάλλον θεμελίωναν το κοινωνικό κράτος. Ταυτόχρονα έκανε μια
προσπάθεια να δημιουργήσει νέες ισορροπίες, μέσα από ένα νέο κοινωνικό και
πολιτικό στάτους, βάσει του οποίου θα διορθώνονταν τα λάθη του παρελθόντος
και θα δικαιώνονταν οι αδικημένες κοινωνικές ομάδες.7 Η «αλλαγή» που
αποτελούσε τον βασικό πυλώνα της πολιτικής του ΠΑΣΟΚ, ήταν πάνω απ’ όλα η
4
Ελένη Πασχαλούδη, «Η συγκρότηση του πολιτικού λόγου της Δεξιάς κατά την πρώτη
μεταπολιτευτική περίοδο», στο Καραμανωλάκης Β., Νικολακόπουλος Η., Σακελλαρόπουλος Τ. (επιμ),
Η Μεταπολίτευση ’74-’75. Στιγμές μίας μεταβίβασης, Θεμέλιο, Αθήνα, 2016, σ. 132.
5
Αντώνης Λιάκος, Ο Ελληνικός 20ος αιώνας, Πόλις, Αθήνα, 2019, σ. 426.
6
Γεράσιμος Μοσχονάς, «Η επικαιρότητα και η ήττα των αξιών της Μεταπολίτευσης», στο Αυγερίδης
Μ., Γαζή Ε., Κορνέτης Κ., (επιμ.), Μεταπολίτευση. Η Ελλάδα στο μεταίχμιο των δύο αιώνων, Θεμέλιο,
Αθήνα, 2015, σ. 436.
7
Βασίλης Βαμβακάς, Παναγής Παναγιωτόπουλος, «Εισαγωγή των επιμελητών», στο Βαμβακάς Β.,
Παναγιωτόπουλος Π. (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία του ’80, Κοινωνικό, Πολιτικό και Πολιτισμικό
Λεξικό, Επίκεντρο, Αθήνα, 2014, σ. XLIII
2
«δικαίωση μιας μακράς πορείας του λαού, […] η ειρηνική επανάσταση των
ηττημένων του Εμφυλίου».8
Αν θέλαμε να γίνουμε πιο συγκεκριμένοι για την περίοδο που θα εξετάσουμε –
ουσιαστικά όλη, σχεδόν, τη δεκαετία του ’80–, θα λέγαμε πως δόκιμη είναι η
περιοδολόγηση που χρησιμοποιούν οι Βαμβακάς και Παναγιωτόπουλος, και την
ονομάζουν «δεύτερη μεταπολιτευτική φάση», με την πρώτη να περιλαμβάνει
την περίοδο από το 1974, την απαρχή της Τρίτης Ελληνικής Δημοκρατίας, μέχρι
και το 1980. Η δεύτερη μεταπολιτευτική φάση χαρακτηρίζεται από την πολιτική
κυριαρχία του ΠΑΣΟΚ, το οποίο είχε αναλάβει τη διακυβέρνηση της χώρας από
το 1981 έως και το 1989.9 Το ΠΑΣΟΚ, ιδιαίτερα στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας
του ’80, προχώρησε σε τεράστιες και σημαντικές αλλαγές στην οικονομία, στην
κοινωνία και στην πολιτική ζωή του τόπου. Σημαντικά στοιχεία αυτής της
μεταρρυθμιστικής διαδικασίας αποτελούν η αναγνώριση των μειονοτικών
ταυτοτήτων (με έμφαση στο γυναικείο φύλο και στην πολυπόθητη έμφυλη
ισότητα), η διαχείριση των πολιτικών τραυμάτων και δη αυτών του Εμφυλίου,
αλλά και η επικέντρωση στη νέα γενιά.
Στην παρακάτω εργασία θα προσπαθήσουμε να ερευνήσουμε, να διακρίνουμε
και να αναλύσουμε όλα εκείνα τα στοιχεία των κοινωνικών αλλαγών που έφερε
η διακυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ και διαφάνηκαν, ή καλύτερα υποστηρίχθηκαν, μέσα
από την ελληνική κρατική τηλεόραση. Πιο συγκεκριμένα η εργασία εστιάζει σε
τρεις τομείς/ ενότητες: α) στον Εμφύλιο και την Εθνική Αντίσταση, β) στην
έμφυλη ισότητα και την ανάδειξη της γυναικείας ταυτότητας, και γ) στην
προβολή της νεολαίας στο επίκεντρο της νέας πραγματικότητας. Σε κάθε ένα
από τα τρία κεφάλαια, γίνεται έρευνα και σχολιασμός τηλεοπτικών σειρών,
ενημερωτικών και δημοσιογραφικών εκπομπών, όπως και ντοκιμαντέρ, με
σκοπό να στοιχειοθετηθούν με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ακρίβεια και
τεκμηρίωση οι σημαντικές κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές που προώθησε και
νομοθέτησε το ΠΑΣΟΚ, ιδιαίτερα κατά την πρώτη τετραετία διακυβέρνησής του.
Τέλος, στα συμπεράσματα, θα προσπαθήσουμε να δούμε αν τελικά οι αλλαγές
8
Τζένη Λιαλιούτη, «Ο αντιαμερικανισμός και το εθνικό αφήγημα της Μεταπολίτευσης 1974-1985:
Ανορθολογικά στοιχεία, ορθολογικές χρήσεις», στο Αυγερίδης Μ., Γαζή Ε., Κορνέτης Κ., (επιμ.),
Μεταπολίτευση. Η Ελλάδα στο μεταίχμιο των δύο αιώνων, Θεμέλιο, Αθήνα, 2015, σ. 204
9
Βασίλης Βαμβακάς, Παναγής Παναγιωτόπουλος, ό.π., σ. XXXV.
3
αυτές ήταν τόσο σημαντικές, αν πραγματικά μεταμόρφωσαν την υπάρχουσα

κοινωνία, και, κυρίως, κατά πόσο η τηλεόραση συμμετείχε σ’ αυτή τη ζύμωση.
Η έρευνα στοιχειοθετήθηκε από βιβλιογραφία, αρθρογραφία, διαδικτυακή
αρθρογραφία, τεύχη της Ραδιοτηλεόρασης, καθώς και από τη θέαση πολλών
εκπομπών από το τηλεοπτικό αρχείο της ΕΡΤ. Ιδιαίτερα δε, όσο αφορά το αρχείο
της ΕΡΤ, χρειάστηκαν πολλές ώρες παρακολούθησης τηλεοπτικών εκπομπών,
ώστε να ξεχωρίσουν τα σημεία και τα αποσπάσματα που έχρηζαν σχολιασμού
και αναφοράς, και να γίνει κατανοητή η σκηνοθετική και σεναριακή προσέγγιση
των δημιουργών. Ιδιαίτερη έμφαση και έκταση δόθηκε στο κεφάλαιο που
αφορά τη δεκαετία του ’40, δηλαδή τον Εμφύλιο και την Εθνική Αντίσταση, ίσως
το πιο ευαίσθητο από τα τρία θέματα που αυτή η εργασία πραγματεύεται.
Η εργασία αυτή γράφτηκε εξ ολοκλήρου σε συνθήκες πανδημίας, χωρίς τη
δυνατότητα πρόσβασης σε βιβλιοθήκες, με δυσκολία εύρεσης κατάλληλης
βιβλιογραφίας, πρόσβασης σε αρχεία κ.λπ. Θα μπορούσε, βέβαια, να πει κανείς
πως ήταν όμως, ίσως, και ιδανική για συνθήκες πανδημίας, καθώς βασίστηκε σε
μεγάλο βαθμό στο ψηφιακό αρχείο της ΕΡΤ, μεγάλο μέρος του οποίου βρίσκεται
αναρτημένο στο διαδίκτυο, στον επίσημο ιστότοπό της. Πολύτιμη ήταν και η
βοήθεια από τους ανθρώπους του Αρχείου της ΕΡΤ αναφορικά με τα τεύχη της
Ραδιοτηλεόρασης που χρησιμοποιήθηκαν, και που χωρίς αυτά θα ήταν αδύνατη
η συγγραφή αυτής της εργασίας. Η άμεση και θετική απόκριση της διοίκησης
και των εργαζομένων, βοήθησε στο να ξεπεραστούν τα εμπόδια και να δοθεί
ειδική άδεια πρόσβασης στα απαραίτητα τεύχη της Ραδιοτηλεόρασης για τη
συγγραφή της εργασίας. Τέλος, τα προσωπικά βιώματα και οι μνήμες από τη
δεκαετία του ’80 βοήθησαν πολύ στην έρευνα, δηλαδή στην αναζήτηση της
κατάλληλης αρθρογραφίας που αφορά σε γεγονότα, πρόσωπα, και τηλεοπτικές
εκπομπές της περιόδου, που χρησιμοποιήθηκαν ως πηγές κατά τη συγγραφή.
4
Τα πρώτα βήματα της ελληνικής τηλεόρασης
Η ελληνική τηλεόραση έκανε τα πρώτα της βήματα στα μέσα της δεκαετίας του
’60, λίγο πριν από τη χούντα, με πειραματικές εκπομπές που είχαν ξεκινήσει την
άνοιξη του 1965 σε άτακτες ώρες και μέρες. Η ελληνική τηλεόραση εξέπεμψε το
πρώτο της τηλεοπτικό σήμα στις 21 Σεπτεμβρίου 1965, λίγες μέρες μετά την
ορκωμοσία του νέου πρωθυπουργού Στέφανου Στεφανόπουλου, λίγους μήνες
μετά τα Ιουλιανά και την πτώση της κυβέρνησης του Γεώργιου Παπανδρέου. Οι
πρώτες εκπομπές περιελάμβαναν παλιούς διεθνείς αγώνες ποδοσφαίρου και
ξένες κινηματογραφικές ταινίες, με αποτέλεσμα η ανταπόκριση των Ελλήνων να
είναι άμεση, γεγονός που φάνηκε από την πώληση 15.000 δεκτών τηλεόρασης
μέσα σε λίγες μέρες.10 Η επιτυχία της ελληνικής τηλεόρασης ήταν δεδομένη και,
μάλιστα, όπως μαθαίνουμε από τον Αναστάσιο Πεπονή, έναν από αυτούς που
πρωτοστάτησαν στα πρώτα βήματα της ελληνικής τηλεόρασης, υπήρξε
ενδιαφέρον για μονοπωλιακή ιδιοκτησία της από τον Λόρδο Τόμσον, Βρετανό
μεγαλομεγιστάνα των ΜΜΕ, με τη στήριξη των εγχώριων ανακτόρων. Κάτι
τέτοιο όμως δεν έγινε αποδεκτό από τους ιθύνοντες, καθώς υπήρξε η επιθυμία η
τηλεόραση να αποτελεί ένα καθαρά κρατικό μέσο.11 Η πρεμιέρα του επίσημου
προγράμματος της ΕΙΡ12 έλαβε χώρα την Τετάρτη 23 Φεβρουαρίου 1966, με ένα
περιορισμένο, όπως μπορεί κανείς να φανταστεί, πρόγραμμα, που περιελάμβανε
ντοκιμαντέρ, ξένες ταινίες και επίκαιρα, και συνέχισε στους ίδιους ρυθμούς για
το επόμενο διάστημα. Λίγο μετά, προστέθηκε και ένα ακόμα κανάλι, αυτό των
Ενόπλων Δυνάμεων, η ΤΕΔ13, παρ’ όλες τις αρχικές επιφυλάξεις του Γεωργίου
Παπανδρέου –ο οποίος όμως δεν βρισκόταν πια στην εξουσία–, το οποίο
εξέπεμπε πρόγραμμα παρόμοιο με αυτό της ΕΙΡ. Έτσι, τα δύο κανάλια, μπήκαν
10
Στάθης Βαλούκος, Ιστορία της ελληνικής τηλεόρασης (1960-2018), Αιγόκερως, Αθήνα, 2018, σ.36-7.
11
«30 χρόνια τηλεόραση τότε και τώρα. Μέρος 1», ό.π.
12
Εθνικό Ίδρυμα Ραδιοφωνίας. Το 1970, επί χούντας, άλλαξε σε ΕΙΡΤ (Εθνικό Ίδρυμα Ραδιοφωνίας
Τηλεοράσεως), και το 1975 εξελίχθηκε σε ΕΡΤ (Ελληνική Ραδιοφωνία Τηλεόραση), βλ. Βικιπαίδεια,
https://el.wikipedia.org/wiki/Εθνικό_Ίδρυμα_Ραδιοφωνίας_Τηλεοράσεως.
13
Τηλεόρασις Ενόπλων Δυνάμεων. Το 1970, επί χούντας, άλλαξε σε ΥΕΝΕΔ (Υπηρεσία Ενημερώσεως
Ενόπλων Δυνάμεων. Βλ. Βικιπαίδεια,
https://el.wikipedia.org/wiki/Υπηρεσία_Ενημερώσεως_Ενόπλων_Δυνάμεων
5
στα ελληνικά σπίτια με ένα πρόγραμμα το οποίο εμπλουτιζόταν με ελληνικές και

ξένες παραγωγές, και για αρχή δεν ξεπερνούσε σε διάρκεια τις δύο ώρες.14
Την επόμενη κιόλας χρονιά, με το δικτατορικό καθεστώς σε ισχύ, η ελληνική
τηλεόραση συνέχισε την ανοδική της πορεία. Βέβαια, εννοείται πως υπήρχε
λογοκρισία στον τομέα της ενημέρωσης καθ’ όλη τη διάρκεια της Επταετίας, και
λειτουργούσε ως «όργανο προπαγάνδας» όπως αναφέρει ο καθηγητής Κώστας
Γουλιάμος.15 Έτσι, η ελληνική τηλεόραση, και κυρίως ο τομέας της ενημέρωσης,
είχε εμπλουτιστεί με εκπομπές με εθνικιστικό περιεχόμενο που είχαν ως κύριο
σκοπό την προώθηση των συμφερόντων και της ιδεολογίας του καθεστώτος
της 21ης Απριλίου, υπό την καθοδήγηση του Γιώργου Γεωργαλά, ο οποίος
ουσιαστικά επιτελούσε τον ρόλο του υπουργού προπαγάνδας. 16 Μαθαίνουμε
μάλιστα πως ο ρόλος του δεύτερου ελληνικού καναλιού, της ΥΕΝΕΔ, ήταν «η
εθνική, ηθική, κοινωνική διαπαιδαγώγηση καταρχήν του προσωπικού των
ενόπλων δυνάμεων και των σωμάτων ασφαλείας και δευτερευόντως του
κοινού» όπως αναφέρεται στο νομοσχέδιο 722/1970, στο οποίο η ΤΕΔ
μετονομαζόταν σε ΥΕΝΕΔ.17 Παρ’ όλα αυτά, είναι γενικά παραδεκτό πως η
«τεχνική ενηλικίωση της τηλεόρασης πραγματοποιήθηκε στα χρόνια της
δικτατορίας», όπως αναφέρει και ο Α. Πεπονής, δίνοντας έμφαση στον όρο
«τεχνική», θέλοντας έτσι να καταδείξει την εμπειρία που αποκτήθηκε μέσα στα
χρόνια αυτά από το προσωπικό των δύο καναλιών.18
Πάντως η προπαγανδιστική, ελεγχόμενη και μονόπλευρη ενημέρωση, δεν
αποτελούσε μόνο προνόμιο της χούντας. Τη συναντούμε και στα πρώτα χρόνια
της μεταπολίτευσης, όπου η κρατική τηλεόραση αποτελούσε φερέφωνο της
κυβέρνησης, λογοκρίνοντας κάθε τι που μπορεί να την έθιγε ή προερχόταν από
τον χώρο της αντιπολίτευσης. Βασικό μέλημα της διοίκησης της κρατικής
τηλεόρασης ήταν η προβολή των θέσεων της κυβέρνησης. Όταν, δε, ως εξαίρεση
προβαλλόταν η αντιπολίτευση, οι υπεύθυνοι προγράμματος πρόσεχαν ώστε οι
14
Στάθης Βαλούκος, Ιστορία της …, 2018, ό.π., σ. 40-4.
15
16
Στάθης Βαλούκος, Ιστορία της …, 2018, ό.π., σ. 52-3.
17
Γρηγόρης Πασχαλίδης, «Η ελληνική τηλεόραση», στο Βερνίκος Ν., Δασκαλοπούλου Σ., κ.ά. (επιμ),
Πολιτιστικές βιομηχανίες. Διαδικασίες, υπηρεσίες και αγαθά, Κριτική, Αθήνα, 2005, σ. 176.
18
6
θέσεις της να μην έρχονται σε σύγκρουση με αυτές της κυβέρνησης.19 Μάλιστα ο

πρόεδρος της ΕΔΗΚ Γεώργιος Μαύρος, με αφορμή την έλλειψη πολυφωνίας, είχε
στείλει επιστολή στον τότε πρωθυπουργό Κωνσταντίνο Καραμανλή,
διαμαρτυρόμενος για τον τρόπο με τον οποίο χειριζόταν η ελληνική τηλεόραση
πολιτικά την ενημέρωση, και τόνιζε την έλλειψη αντικειμενικότητας.20 Στον
τομέα της ψυχαγωγίας, όμως, η δεκαετία του ’70 είχε να καταδείξει σημάδια
προόδου. Ειδικότερα προς το τέλος της, προβλήθηκαν αρκετές αξιόλογες
ελληνικές τηλεοπτικές σειρές, οι οποίες όμως, παρόλο που ξέφευγαν από τα
ιδεολογικά πρότυπα που προωθούνταν στη Δικτατορία (π.χ. Ο άγνωστος
πόλεμος), δεν έδειχναν κριτική διάθεση προς το παρελθόν. Η ελληνική
τηλεόραση δεν ήταν έτοιμη ή, μάλλον, ώριμη ώστε να προβάλλει ζητήματα που
αφορούσαν αποσιωπημένες μνήμες όπως π.χ. ο Εμφύλιος. Το ζήτημα, βέβαια,
εκτός από κοινωνικό, ήταν κατά κύριο λόγο πολιτικό.21
Το σίγουρο είναι πως η πορεία προς μια πιο αντικειμενική ενημέρωση και μια
πιο ευρεία τηλεόραση, υπό όλο το πρίσμα της κοινωνικής και πολιτικής αλλαγής
που έφερνε η δεκαετία του ’80 που ακολουθούσε, δεν ήταν εύκολη, και οι ριζικές
αλλαγές ήταν επιβεβλημένες. Βέβαια, το πώς ξεκίνησαν αυτές οι αλλαγές μετά
την ανάληψη της κυβέρνησης από το ΠΑΣΟΚ, και το πώς τελικά κατέληξαν θα
φανεί από τα συμπεράσματα της έρευνάς μας. Το σίγουρο είναι πως η πορεία
της ελληνικής τηλεόρασης μέσα στον χρόνο ήταν μια πορεία δύσβατη, η οποία
ακολουθούσε, όπως ήταν φυσικό, τις εξελίξεις στο ελληνικό πολιτικό σκηνικό.
Όπως πολύ εύστοχα σχολιάζει με καυστικό τρόπο ο Γ. Δάμπασης, η ελληνική
τηλεόραση «γεννήθηκε ανώμαλα από γονείς αποστάτες. Έκανε τα πρώτα της
νηπιακά βήματα από χουντικούς εκπαιδευτές. Γαλουχήθηκε από δεξιόστροφους
κηδεμόνες. Και κακογέρασε –πριν την ώρα της– από σοσιαλιστική αλαζονεία».22
Αυτή η τελευταία περίοδος –και θα φανεί αν τελικά ήταν αλαζονική– θα μας
απασχολήσει στην παρούσα εργασία.
19
Μαρία Κομνηνού, «Ο ρόλος των ΜΜΕ στην Γ’ Δημοκρατία: 1974-1994», στο Χρ. Λυριντζής, Ηλ.
Νικολακόπουλος, Δ. Σωτηρόπουλος (επιμ.), Κοινωνία και πολιτική. Όψεις της Γ΄ Ελληνικής
Δημοκρατίας 1974-1994, Θεμέλιο, Αθήνα, 1996, σ. 226.
20
Γιώργος Δάμπασης, Την εποχή της τηλεόρασης, Καστανιώτης, Αθήνα, 2002, σ. 161.
21
Μαρία Κομνηνού, ό.π., σ. 227
22
Γιώργος Δάμπασης, ό.π., σ. 19.
7
ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80
Οι εκλογές της 18ης Οκτωβρίου 1981 έφεραν το αναμενόμενο αποτέλεσμα με μία

ευρεία νίκη του ΠΑΣΟΚ, το οποίο σχημάτιζε μια πολύ ισχυρή κυβέρνηση. Ο λαός
έδειξε πως ήθελε την πολυπόθητη «αλλαγή», και το μόνο που έμενε ήταν να
γίνουν πράξη οι προεκλογικές εξαγγελίες. Μάλιστα η ανάληψη της
διακυβέρνησης από το ΠΑΣΟΚ έγινε με απόλυτη ομαλότητα, γεγονός που
έδειχνε πως η μεταπολιτευτική περίοδος ήταν διαφορετική· ο λαός άφηνε πίσω
του το παρελθόν και τις έντονες αντιθέσεις. Και πάνω απ’ όλα οι θεσμοί της
δημοκρατίας ήταν, πια, αναμφισβήτητα ισχυροί, ύστερα από πολλά χρόνια. 23
Ένα μεγάλο στοίχημα που είχε βαλθεί να κερδίσει το ΠΑΣΟΚ ήταν και η
αναμόρφωση του τηλεοπτικού τοπίου. Όπως είδαμε και παραπάνω, καθ’ όλη τη
διάρκεια της πρώιμης Μεταπολίτευσης, και μέχρι το 1981, τα δύο κρατικά
τηλεοπτικά κανάλια, ΕΡΤ και η ΥΕΝΕΔ, πρόβαλλαν ένα συντηρητικό κατά βάση
πρόγραμμα, και προωθούσαν τις θέσεις της μεταπολιτευτικής κυβέρνησης της
ΝΔ. Ήδη από το 1978, ο Ανδρέας Παπανδρέου ως Πρόεδρος της Αξιωματικής
Αντιπολίτευσης, είχε κατηγορήσει τη ΝΔ ότι είχε μετατρέψει την τηλεόραση σε
όργανο προπαγάνδας, και πως πρόβαλλε μόνο το έργο της κυβέρνησης
αποσιωπώντας κάθε κριτική που προερχόταν από την αντιπολίτευση.24 Από
αυτό φαινόταν πως η αλλαγή του τηλεοπτικού τοπίου δεν θα ήταν μία εύκολη
δουλειά για τη νέα κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ, και πως η τηλεόραση αποτελούσε
ένα φρούριο πολύ δύσκολο για να κατακτηθεί.
Η τηλεόραση ήταν ένα μεγάλο επικοινωνιακό όπλο, και αυτό το γνώριζαν
πολύ καλά τα στελέχη του ΠΑΣΟΚ. «Στη σύγχρονη δημοκρατία, η επικοινωνία
ανάμεσα στους κυβερνώντες και τους ψηφοφόρους τους περνά εφεξής μέσα
από την τηλεόραση»25, αναφέρουν οι Μπαρμπιέ και Λαβενίρ. Ταυτόχρονα, ήταν
ένα μέσο το οποίο θα βοηθούσε στην προώθηση των πολιτικών και κοινωνικών
αλλαγών που σχεδίαζε. Η τηλεόραση ήταν το μέσο το οποίο εξέφραζε την
κοινωνία, την κάθε εποχή, μέσα από το σύνολο των εκπομπών, ψυχαγωγικών,
εκπαιδευτικών, πολιτικών. Έτσι, οι άνθρωποι του ΠΑΣΟΚ έβαλαν στόχο να
23
Γιάννης Βούλγαρης, Η Ελλάδα της Μεταπολίτευσης 1974-1990, Θεμέλιο, Αθήνα, 2008, σ. 143.
24
Στάθης Βαλούκος, Ιστορία της …, 2018, ό.π., σ. 101.
25
Φ. Μπαρμπιέ – Κ. Λαβενίρ, ό.π., σ. 395.
8
αναπροσαρμόσουν το πρόγραμμα στο σύνολό του, ώστε να «διαπλέκεται ο

κοινωνικός δεσμός […] οι αξίες και οι εντάσεις της κοινωνίας», 26 με τρόπο που
εξυπηρετούσαν την ιδεολογία και τις πολιτικές του. Τα πράγματα όμως δεν ήταν
καθόλου εύκολα και υπήρχαν σημαντικές δυσκολίες στη χάραξη της πολιτικής
κατεύθυνσης στα δύο κρατικά κανάλια ΕΡΤ και ΥΕΝΕΔ. Η κρατική τηλεόραση
«είχε συμβολαιοποιήσει, μεταπολιτευτικά, το μετεμφυλιακό κράτος της Δεξιάς»,
και ειδικότερα, η ΥΕΝΕΔ, αποτελούσε μια ιδιαίτερα δύσκολη, σε διαχείριση,
υπόθεση για τη νέα κυβέρνηση.27
Στον τομέα της ψυχαγωγίας και ειδικότερα των τηλεοπτικών σειρών, η
ελληνική τηλεόραση πριν το 1981 είχε να επιδείξει λίγες αξιόλογες παραγωγές –
οι περισσότερες εκ των οποίων προβλήθηκαν στα τέλη της δεκαετίας–, οι οποίες
βασίζονταν κατά κύριο λόγο σε διασκευές κλασικών μυθιστορημάτων Ελλήνων
συγγραφέων, ενώ απουσίαζαν σειρές με πολιτικό και κοινωνικό περιεχόμενο.
Τέτοια χαρακτηριστικά παραδείγματα αξιόλογων παραγωγών αποτελούν Ο
Συμβολαιογράφος (1979) του Αλέξανδρου Ραγκαβή και η Λωξάντρα (1980) της
Μαρίας Ιορδανίδου. Όμως οι πιο δημοφιλείς σειρές της εποχής, όπως η Κραυγή
των Λύκων του Ν. Φώσκολου, βρίσκονταν δικαιολογημένα στο επίκεντρο της
χλεύης των κριτικών τηλεόρασης, καθώς δεν είχαν να προσφέρουν τίποτα
παραπάνω από εφήμερη ψυχαγωγία. Ήταν, λοιπόν, φανερό, πως υπήρχε ένα
σημαντικό κενό σε περιεχόμενο ουσίας στην ελληνική τηλεόραση. Ένα κενό το
οποίο είχε την ευκαιρία να καλύψει το ΠΑΣΟΚ, ώστε η τηλεόραση να
διαμορφώσει κατάλληλα τον ρόλο της ως κοινωνικοπολιτικό μέσο μαζικής
επικοινωνίας στη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα.28 Αυτή ήταν μία αλλαγή
την οποία περίμεναν όλοι οι άνθρωποι της τηλεόρασης και των τεχνών και όχι
μόνο. Οι προσδοκίες μετά την ανάληψη της εξουσίας από το ΠΑΣΟΚ ήταν
μεγάλες, και οι όποιες αλλαγές έπρεπε να γίνουν άμεσα.
26
27
Τάκης Καμπύλης, «Ρεπόρτερς. Η εμφάνιση της αποκαλυπτικής δημοσιογραφίας στην τηλεόραση»,
στο Βαμβακάς Β., Παναγιωτόπουλος Π. (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία του ’80, Κοινωνικό, Πολιτικό
και Πολιτισμικό Λεξικό, Επίκεντρο, Αθήνα, 2014, σ. 509.
28
Στάθης Βαλούκος, «Σήριαλ. Η πολιτικοποίηση της τηλεοπτικής ψυχαγωγίας τα χρόνια της
Αλλαγής», στο Βαμβακάς Β., Παναγιωτόπουλος Π. (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία του ’80, Κοινωνικό,
Πολιτικό και Πολιτισμικό Λεξικό, Επίκεντρο, Αθήνα, 2014, σ. 539.
9
Η αλλαγή των διευθυντών των δύο καναλιών ήταν κάτι αναμενόμενο στο
οποίο προχώρησε το ΠΑΣΟΚ, αποφασίζοντας μία εκ βάθρων αλλαγή στην
ελληνική τηλεόραση (άξιο αναφοράς είναι το γεγονός πως, κατά την πρώιμη
Μεταπολίτευση, αμέσως μετά την πτώση της χούντας, ο τότε πρωθυπουργός
Κωνσταντίνος Καραμανλής, στα πλαίσια της «αναίμακτης» ανάληψης των
καθηκόντων του, επέλεξε να μην προβεί σε αλλαγές στελεχών και προσωπικού
στην ελληνική τηλεόραση. Έτσι, πολλά στελέχη και παρουσιαστές που
μεσουράνησαν στη δικτατορία, «εμφανίστηκαν εκ των υστέρων ως ακραιφνείς
δημοκράτες»).29 Ο γνωστός δημοσιογράφος της εφημερίδας Το Βήμα Γιώργος
Ρωμαίος ανέλαβε το τιμόνι της ΕΡΤ και ο Κώστας Τριανταφύλλου αυτό της
ΥΕΝΕΔ (τον οποίο αντικατέστησε μόλις τέσσερις μήνες μετά ο δημοσιογράφος
Νίκος Αλεξίου, πριν προλάβει να προχωρήσει σε οποιεσδήποτε αλλαγές). Ακόμη
πιο σημαντικά όμως ήταν τα πρόσωπα που ανέλαβαν τη διεύθυνση του
προγράμματος των δύο καναλιών. Διευθυντής της ΕΡΤ ανέλαβε ο συγγραφέας
Βασίλης Βασιλικός και της ΥΕΝΕΔ ο ηθοποιός Γιάννης Μόρτζος.30 Στις 3
Νοέμβρη του 1982, κατά την ψήφιση νομοσχεδίου το οποίο αφορούσε την υγεία
(Ν.1288/82), μέσα σε τροπολογία, η ΥΕΝΕΔ, το κανάλι των Ενόπλων Δυνάμεων,
έκλεινε οριστικά και μετονομαζόταν σε ΕΡΤ-2 (ομοίως και η ΕΡΤ σε ΕΡΤ-1).
Ουσιαστικά, με την αλλαγή αυτή, την ευθύνη του προγράμματος της ΕΡΤ-2
αναλάμβανε το υπουργείο Τύπου, το οποίο αντικαθιστούσε το μέχρι τότε
υπεύθυνο, υπουργείο Εθνικής Αμύνης.31
Το ΠΑΣΟΚ ήθελε να κάνει μία νέα, καθαρή αρχή στο τηλεοπτικό τοπίο, και οι
αλλαγές έπρεπε να εφαρμοστούν αλλά και να φανούν άμεσα. Αυτό, βέβαια, δεν
σήμαινε μόνο νέες παραγωγές, αλλά και διακοπή παλιών, που αποτελούσαν
παρακαταθήκη της προηγούμενης κυβέρνησης. Έτσι, πολλές τηλεοπτικές σειρές,
ακόμη και αξιόλογες, όπως Οι φρουροί της Αχαΐας, δεν ανανεώθηκαν, και άλλες
που ήταν έτοιμες για προβολή έμειναν για πάντα στο αρχείο. Για την επιλογή
της διακοπής των σειρών, υπεύθυνος ήταν ο Βασίλης Βασιλικός, ο οποίος σε
μεταγενέστερη συνέντευξή του, δήλωσε πως μετάνιωσε για τον τρόπο που
29
30
Στάθης Βαλούκος, «Σήριαλ…», ό.π., σ. 540 ∙ Στάθης Βαλούκος, Ιστορία της …, 2018, ό.π., σ. 102.
31
10
χειρίστηκε τότε τα πράγματα.32 Βέβαια η επιλογή ανθρώπων και παραγωγών

που δομούσαν το νέο πρόγραμμα δεν έγινε μόνο με βάση καλλιτεχνικά ή άλλα
σχετικά με την τηλεόραση κριτήρια, αλλά και με κομματικά. Η νέα κυβέρνηση
ήθελε να φέρει την «αλλαγή» σε όλους τους τομείς και, πολλά από τα νέα
πρόσωπα που τοποθετήθηκαν στην ελληνική τηλεόραση ή ανέλαβαν νέες
παραγωγές και εκπομπές, προέρχονταν από τον χώρο του ΠΑΣΟΚ.33
Η νέα πλεύση του προγράμματος που δόθηκε από τους νέους διευθυντές των
καναλιών ήταν ξεκάθαρη και αφορούσε «το τρίπτυχο σοσιαλισμός, επαρχία,
γυναίκα».34 Το μήνυμα αυτό ήταν καταφανές. Η τηλεόραση έπρεπε να εκφράζει
τους βασικούς πυλώνες της «αλλαγής»: να καταδεικνύει α) πως ο σοσιαλισμός
αποτελούσε τη νέα πολιτική λύση που προήγαγε την κοινωνική δικαιοσύνη, β)
πως η επαρχία δεν θα ήταν πια στο παρασκήνιο, και γ) πως προωθούσε την
ισότητα των δύο φύλων και αναδείκνυε τη γυναικεία ταυτότητα. Πάνω απ’ όλα
όμως, το ΠΑΣΟΚ με την τηλεόραση στόχευσε στη μνήμη, στην ιστορία. Και όχι σε
οποιαδήποτε ιστορία, αλλά στη λησμονημένη, την αποσιωπημένη, αυτήν που
εκφραζόταν μέσα από τον πολιτικό του λόγο. Οπότε ήταν επιβεβλημένο πως
σημαντικό τμήμα του τηλεοπτικού προγράμματος θα αποτελούταν από σειρές
και ντοκιμαντέρ που θα αφορούσαν την Εθνική Αντίσταση και τον Εμφύλιο.35
Τα πρότυπα στα οποία θα στηριζόταν το νέο πρόγραμμα ήταν ίδια με αυτά
που ίσχυαν και στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες στη δεκαετία του ’80. Θα
ήταν ένα πρόγραμμα βασισμένο σε ένα μοντέλο το οποίο θα συνδύαζε την
ψυχαγωγία, την ενημέρωση και την εκπαίδευση, χωρισμένο σε ζώνες ανάλογα
με το κοινό στο οποίο απευθυνόταν.36 Σημαντικό ήταν πως η διεύθυνση της ΕΡΤ
έδειξε εμπιστοσύνη στους υπεύθυνους προγράμματος, στους τηλεοπτικούς
παραγωγούς και στους καλλιτέχνες, δίνοντάς τους πλήρη ελευθερία ώστε να
προχωρήσουν σε ριζικές αλλαγές και να δημιουργήσουν εκ του μηδενός ένα νέο
πρόγραμμα που θα άλλαζε ριζικά την τηλεοπτική πραγματικότητα.37
32
«Το σήριαλ των σήριαλ. Επεισόδιο 21», ΕΡΤ, 1991-2, στο https://archive.ert.gr/49036/ πρόσβαση
19/10/2021
33
Γιώργος Δάμπασης, ό.π., σ. 177
34
Στάθης Βαλούκος, «Σήριαλ...», ό.π., σ. 540
35
Μαρία Κομνηνού, ό.π., σ. 233.
36
37
11
Η «αλλαγή» στην ελληνική τηλεόραση

Ήδη από το 1982 το τηλεοπτικό πρόγραμμα άρχισε να ενισχύεται με σημαντικές
παραγωγές, πολλές από αυτές με μεγάλο προϋπολογισμό, στα πρότυπα αυτών
του εξωτερικού. Πολλές τηλεοπτικές σειρές, μάλιστα, «άφησαν ιστορία», καθώς
μνημονεύονται σχεδόν τέσσερις δεκαετίες μετά αναφορικά με την ποιότητά
τους και την απήχηση που είχαν στο κοινό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα
αποτελεί το Μινόρε της Αυγής, μία σειρά που παρουσίαζε την ιστορία του
ρεμπέτικου τραγουδιού, αλλά ταυτόχρονα «καθρέφτιζε το κυρίαρχο τηλεοπτικό
ύφος της πρώτης τετραετίας του ΠΑΣΟΚ» όπως σχολιάζει ο Βαλούκος. «Η
κυβέρνηση αντικαθιστούσε τα ύστατα υπολείμματα της αστικής κουλτούρας
των παλαιότερων δεκαετιών με τα πολιτιστικά γνωρίσματα της μαζικής
δημοκρατίας που ανέτειλε», αναφέρει χαρακτηριστικά.38 Παρατηρούμε πως η
εθνικοφροσύνη, που προβαλλόταν σε μεγάλο βαθμό και μέσα από την
τηλεόραση και αποτελούσε χαρακτηριστικό των προηγούμενων κυβερνήσεων,
αντικαθίσταται από μία νέα κουλτούρα η οποία έχει επίκεντρο τον λαό, και τον
αναδεικνύει μέσα από την προβολή ιστοριών των λαϊκών στρωμάτων που
εκφράζονταν κατά κύριο λόγο από τον χώρο της Αριστεράς, που ήταν μέχρι τότε
στο παρασκήνιο.
Κάποιες παραγωγές βέβαια, εκτός των άλλων, είχαν και ρόλο να διαδώσουν
τα σοσιαλιστικά ιδεώδη. Σκοπός τους ήταν να καταδείξουν την «αλλαγή» που
είχε, πια, έρθει, και είχαν στο επίκεντρο τα μέχρι πρότινος αδικημένα λαϊκά
στρώματα. Με φόντο τους αγώνες της εργατικής τάξης και τα συνδικαλιστικά
κινήματα, προβλήθηκαν τα Λαυρεωτικά (1982), η πρώτη σειρά της «αλλαγής»,
μία σειρά «επαναστατική για την εποχή της» όπως αναφέρει ο τότε διευθυντής
της ΕΡΤ Γιώργος Ρωμαίος,39 σε σκηνοθεσία του Γιώργου Μιχαηλίδη, ο οποίος
είχε ήδη ως παρακαταθήκη τα εξαιρετικά σήριαλ Ο συμβολαιογράφος (1979) και
Οι άθλιοι των Αθηνών (1980). Το θέμα που πραγματευόταν η σειρά δεν ήταν
πρόσφατο, ήταν όμως βαθύτατα πολιτικό, και ήταν κάτι που προβαλλόταν για
38
Στάθης Βαλούκος, «Μινόρε της Αυγής. Ρεμπέτικο μιούζικαλ και ιδεολογία της αυθεντικής
λαϊκότητας», στο Βαμβακάς Β., Παναγιωτόπουλος Π. (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία του ’80,
Κοινωνικό, Πολιτικό και Πολιτισμικό Λεξικό, Επίκεντρο, Αθήνα, 2014, σ. 330.
39
«Η ιστορία των ΜΜΕ από τη μεταπολίτευση μέχρι σήμερα. Μέρος 3», Ριμέικ, ΕΡΤ, 2006, στο
https://archive.ert.gr/36073/, πρόσβαση 08/10/2021
12
πρώτη φορά από την ελληνική τηλεόραση.40 Η σειρά αφορούσε δύο ξεχωριστά
γεγονότα στο Λαύριο: τη μεγάλη απεργία των Λαυρεωτών το 1873 και την
αντίστοιχη των μεταλλωρύχων, είκοσι τρία χρόνια μετά, το 1896. Τα δύο αυτά
γεγονότα παρουσιάζονταν στο σενάριο ως ένα. Βέβαια, αυτό που ουσιαστικά
πρόβαλλε η σειρά ήταν η πρώτη απόπειρα συνδικαλισμού στη χώρα μας, το
1896. Στην προσπάθεια αυτή, η οποία ήταν βασισμένη στα πρότυπα του
σοσιαλισμού, οι Λαυρεώτες διεκδίκησαν με σκληρούς αγώνες καλύτερες
συνθήκες εργασίας και μισθολογικές αυξήσεις. Η σειρά γυρίστηκε στο Λαύριο,
στους ίδιους χώρους των, εγκαταλελειμμένων, πια, μεταλλείων, δίνοντας στην
τηλεοπτική αναπαράσταση τη μέγιστη δυνατή αληθοφάνεια. «Πρόκειται για μια
πλατιά τοιχογραφία με πρωταγωνιστή τη μάζα των ανθρώπων, όχι μια άμορφη
μάζα. […] Πιστεύω ότι παρ’ όλο που η σειρά αναφέρεται στον ανθρώπινο πόνο,
τη φτώχεια και την εξαθλίωση, δεν προκαλεί ανάλογα συναισθήματα στους
θεατές. Αντίθετα νομίζω ότι βγαίνει μια προσπάθεια ανάτασης μέσα απ’ όλα
αυτά…», σχολιάζει ο δημιουργός της Γιώργος Μιχαηλίδης.41 Οι παραλληλισμοί με
την τωρινή πραγματικότητα πολλοί, και το μήνυμα σαφές: οι αγώνες της
εργατικής τάξης δικαιώνονται. Τα Λαυρεωτικά, βέβαια, βρέθηκαν και στο
στόχαστρο κριτικών, ίσως γιατί τα βαθύτερα νοήματά του δεν γινόταν εύκολα
αντιληπτά κατά την εποχή προβολής τους από το τηλεοπτικό κοινό και τους
κριτικούς. «Τώρα που είμαστε πιο ώριμοι, πια, τηλεοπτικά, πιο έμπειροι, πιο
διαβασμένοι, πιο αποπολιτικοποιημένοι […] ίσως τα Λαυρεωτικά θα άρεσαν
περισσότερο», σχολιάζει η Ρένα Θεολογίδου σε εκπομπή - αφιέρωμα στη σειρά
την τηλεοπτική περίοδο 1991-2, δέκα χρόνια μετά την προβολή της.42
Τα νέα σοσιαλιστικά ιδεώδη πρόβαλλε και η σειρά Ο καρχαρίας και τα εννέα
κύματα (1983). Η ιστορία διαδραματιζόταν σε ένα νησί και η υπόθεση αφορούσε
την εμφάνιση ενός σκυλόψαρου και την εξαφάνιση ενός πλούσιο άρχοντα του
τόπου. Η σειρά, στην οποία είχε τον πρωταγωνιστικό ρόλο ο Ανέστης Βλάχος,
βασίστηκε στο ομότιτλο βιβλίο του Νίκου Κατηφόρη, και αποτελούσε μία
αλληγορία του καπιταλισμού και της πλουτοκρατίας η οποία έβριθε από
40
Στάθης Βαλούκος, «Σήριαλ…», ό.π., σ. 541 ∙ Στάθης Βαλούκος, Ιστορία της …, 2018, ό.π., σ. 105.
41
Λιάνα Μπαλή, «Το θέμα της εβδομάδας. Λαυρεωτικά: Η μεγάλη απεργία. Το πρώτο ελληνικό
σήριαλ του νέου προγράμματος, Ραδιοτηλεόραση, τ. 634, 3 Απρ. – 9 Απρ. 1982, σ. 34-35.
42
«Το σήριαλ των σήριαλ. Τα Λαυρεωτικά», ΕΡΤ, 1991-2, στο https://archive.ert.gr/52655/,
13
«σοσιαλιστικές κορώνες» όπως σχολιάζει ο Βαλούκος.43 «Εδώ ο καρχαρίας έχει

μεταφορική σημασία. Δεν είναι άλλος από τον πλουτοκράτη του χωριού που με
τα λεφτά του εξουσιάζει τους πάντες στο νησί. Ακόμα και οι αρχές του τόπου
παζαρεύουν την τιμιότητά τους και εξουσιάζονται από τον πλουτοκράτη-
καρχαρία. Όλοι εκτός από το λιμενάρχη που πιστεύει πως μια κοινωνία δεν
χρειάζεται καρχαρίες για να ζήσει…»44 διαβάζουμε στη Ραδιοτηλεόραση, όπου
γίνεται σαφές το μήνυμα της τηλεοπτικής σειράς. Στο ίδιο μήκος κύματος, ήταν
και η μυθιστορηματική βιογραφία που αφορούσε τη ζωή του δικαστικού και
βουλευτή, αλλά πάνω απ’ όλα αγωνιστή σοσιαλιστή, Ρόκκου Χοϊδά (1982) και
ήταν βασισμένη στο βιβλίο του Τάσου Βουρνά, Το ξεκίνημα της φωτιάς. Η σειρά,
σε σκηνοθεσία Κώστα Λυχναρά, επικεντρωνόταν στους αγώνες του Χοϊδά στα
μέσα του 19ου αιώνα στην Ελλάδα του Όθωνα.45 Ο Χοϊδάς, παρόλο που δεν
τοποθετήθηκε ποτέ σε περίοπτη θέση στην ελληνική ιστορία, υπήρξε μία
σημαντική προσωπικότητα. Διετέλεσε βουλευτής, αλλά στη συνέχεια
παραιτήθηκε από το αξίωμά του και αποφάσισε να αγωνιστεί για τα ιδεώδη του
σοσιαλισμού ως απλός πολίτης, γοητευμένος από την αβεβαιότητα και το
άγνωστο. Ο Χοϊδάς, κατόρθωνε να συγκεντρώνει με τις ενέργειές του το μένος
της εξουσίας, αλλά είχε πάντα δίπλα του την αγάπη του απλού λαού για τον
οποίο αγωνιζόταν. Πέθανε τελικά μέσα στη φυλακή, αλλά οι αγώνες του
δικαιώθηκαν σε μεγάλο βαθμό. Ο Χοϊδάς, εκτός των άλλων, αποτελεί έναν
σημαντικό εκπρόσωπο του αρχέγονου σοσιαλισμού, όπως αναφέρει ο Στάθης
Σχινάς, και η προβολή του είχε να κάνει με την τάση της εποχής να αναζητούνται
οι ρίζες του σοσιαλισμού στα βάθη του χρόνου, έτσι ώστε να εδραιωθεί πολιτικά
στο παρόν ο σοσιαλισμός ως το ιδανικό πολιτικό σύστημα που δικαιώνει τον
λαό, λειτουργεί προς το συμφέρον του και αντιτίθεται στην εξουσία – βέβαια και
το ΠΑΣΟΚ ήταν πια κόμμα εξουσίας.46
43
Στάθης Βαλούκος, Ιστορία της ελληνικής τηλεόρασης, Αιγόκερως, Αθήνα, 2008, σ. 287.
44
«Το θέμα της εβδομάδας. Ο καρχαρίας και τα εννιά κύματα», Ραδιοτηλεόραση, τ. 695, 11 Ιουν. –
17 Ιουν. 1983, σ. 34-35.
45
«Ρόκκος Χοϊδάς», ΕΡΤ, 1982, στο https://archive.ert.gr/89656/, πρόσβαση 18/03/2022
46
«Ρόκκος Χοϊδάς: Ο άνθρωπος από το μέλλον», anemourion, στο
https://anemourion.blogspot.com/2017/10/blog-post_993.html. Το κείμενο αποτελεί
αναδημοσίευση του άρθρου για τον Ρόκκο Χοϊδά που πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό Τότε του
Στάθη Σχινά, Τεύχος Νο 1, 1983, πρόσβαση 18/03/2022
14
Η δεκαετία του ’40 στην ελληνική τηλεόραση
Μέχρι και το 1981, τη χρονιά που ανέλαβε το ΠΑΣΟΚ την εξουσία, ο Εμφύλιος
αποτελούσε μία τραυματική μνήμη η οποία δεν αναδεικνυόταν δημόσια και
έμενε στη λήθη και από τις δύο αντιμαχόμενες πλευρές. Στις 23 Αυγούστου
1982, το ΠΑΣΟΚ, τηρώντας την προεκλογική του υπόσχεση, η οποία αποτελούσε
μία από τις κύριες προτεραιότητές της, έφερε στη Βουλή των Ελλήνων και
ψήφισε τον νόμο Ν.1285/82 αναγνωρίζοντας την εαμική Εθνική Αντίσταση,
ορίζοντας μάλιστα και ως επέτειο αυτής την ημερομηνία της ανατίναξης της
Γέφυρας του Γοργοποτάμου, δηλαδή την 25η Νοεμβρίου. Θεσμικά αλλά και
κοινωνικά η τομή ήταν πολύ μεγάλη, καθώς με το νομοσχέδιο αυτό δικαιωνόταν
ένα μεγάλο τμήμα των Ελλήνων, το οποίο αγωνίστηκε κατά του κατακτητή στη
διάρκεια της Κατοχής, αλλά μετά διώχθηκε σαν εχθρός του ίδιου του κράτους
δημιουργώντας έναν διχασμό ο οποίος κράτησε, αναίτια, για πάνω από τρεις
δεκαετίες (δεν πρέπει, βέβαια, να παραβλέψουμε ότι είχαν προηγηθεί ενέργειες
που είχαν προετοιμάσει το έδαφος λίγα χρόνια πριν, όπως η επανανομιμοποίηση
του ΚΚΕ από την κυβέρνηση Καραμανλή μετά την πτώση της Χούντας). Το
μεταπολιτευτικό κύμα δημιουργούσε μια πνοή ανανέωσης στην ελληνική
κοινωνία.47 Το νομοσχέδιο της αναγνώρισης της Εθνικής Αντίστασης αποτέλεσε
τη σημαία του ΠΑΣΟΚ για τα επόμενα χρόνια, όχι μόνο για το γεγονός καθαυτό,
αλλά και για την αρνητική στάση της Νέας Δημοκρατίας η οποία το καταψήφισε
αποχωρώντας από τη Βουλή κατά τη διαδικασία ψηφοφορίας. Μάλιστα ο τότε
πρόεδρός της, Ευάγγελος Αβέρωφ, δήλωσε πως όταν θα επανερχόταν στην
εξουσία θα καταργούσε τον εν λόγω νόμο, τονίζοντας και τον «προδοτικό ρόλο
του ΚΚΕ».48 Η στάση αυτή του πρόεδρου της Νέας Δημοκρατίας ήρθε να
επιβεβαιώσει ένα παρελθόν προ-μεταπολιτευτικό, το οποίο με κόπο είχε
προσπαθήσει να αποποιηθεί ο Κωνσταντίνος Καραμανλής.
47
Ραϋμόνδος Αλβανός, «Γοργοπόταμος, Σύμβολο της Εθνικής Αντίστασης, σημάδι της ιδεολογικής
ηγεμονίας του ΠΑΣΟΚ», στο Βαμβακάς Β., Παναγιωτόπουλος Π. (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία του
’80, Κοινωνικό, Πολιτικό και Πολιτισμικό Λεξικό, Επίκεντρο, Αθήνα, 2014, σ. 90 ∙ Βαγγέλης Τζούκας,
«Εθνική Αντίσταση, Η αναγνώρισή της ως πράξη υπέρβασης του Εμφυλίου και ενίσχυσης του
αντιδεξιού επιχειρήματος», στο Βαμβακάς Β., Παναγιωτόπουλος Π. (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία
του ’80, Κοινωνικό, Πολιτικό και Πολιτισμικό Λεξικό, Επίκεντρο, Αθήνα, 2014, σ. 133-5.
48
Γιάννης Βούλγαρης, ό.π., σ. 154-5.
15
Η αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης ήταν ένα γεγονός που είχε πολύ
μεγάλο αντίκτυπο στην κοινωνία. Οι αναγνώσεις του παρελθόντος ήταν πια
πολλαπλές και όχι μονοδιάστατες· νέοι δρόμοι για τη θέαση και κατανόηση της
ελληνικής ιστορίας ανοίγονταν, εντάσσοντας στο ιστορικό πλαίσιο ένα νέο
πεδίο έρευνας το οποίο ενισχύθηκε, σαφώς, από την κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ. Το
πλαίσιο αυτό ενισχύθηκε και από το τηλεοπτικό τοπίο. Η ΕΡΤ, με την προβολή
ντοκιμαντέρ με κεντρικό άξονα τη δεκαετία του ’40, προσπάθησε να καταδείξει
μέσω έρευνας και ντοκουμέντων τις άγνωστες πτυχές του παρελθόντος, και να
τις κάνει επιτέλους γνωστές σε όλο τον κόσμο με τη δύναμη της τηλεόρασης. Στο
ίδιο αποσκοπούσαν και οι τηλεοπτικές δραματοποιημένες σειρές, οι οποίες ήταν
επί τον πλείστον ακριβές και εντυπωσιακές παραγωγές, και τις πλαισίωναν
σπουδαίοι ηθοποιοί και σκηνοθέτες της εποχής.
Οι τηλεοπτικές σειρές
Αν θα έπρεπε να επιλέξουμε μία αντιπροσωπευτική, χαρακτηριστική σειρά της
ελληνικής τηλεόρασης που σηματοδότησε την προβολή της δεκαετίας του ’40
στην τηλεόραση της «αλλαγής», αυτή δεν θα μπορούσε να ήταν άλλη από τις
Ακυβέρνητες Πολιτείες (1985) του Ροβήρου Μανθούλη. Ήταν η πρώτη μεγάλη
διεθνής συμπαραγωγή της ΕΡΤ με γυρίσματα στην Αθήνα, το Παρίσι και την
Ιερουσαλήμ. Το σενάριο είναι βασισμένο στη Λέσχη, δηλαδή στο πρώτο μέρος
της τριλογίας του Στρατή Τσίρκα, Ακυβέρνητες Πολιτείες. Η ιστορία αφορά έναν
κομμουνιστή επαναστάτη και συγγραφέα, τον Μάνο Σιμωνίδη. Μαθαίνουμε για
τις περιπέτειές του στη Μέση Ανατολή κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου
Πολέμου. Ο Σιμωνίδης, ο οποίος κυκλοφορεί με το ψευδώνυμο Καλογιάννης,
βρίσκει καταφύγιο σε μια κοσμοπολίτικη πανσιόν στην Ιερουσαλήμ. Εκεί
συναναστρέφεται με ανθρώπους διαφορετικών ιδεολογιών, εθνοτήτων και
θρησκευμάτων, μία πανσιόν «σωστή[ς] Βαβέλ […] Μια μικρή άποψη της
ανθρωπότητας σε πόλεμο [που] συμπλέκονται σε ένα αξεδιάλυτο κουβάρι
σχέσεων», όπως διαβάζουμε σε μία κριτική για τη Λέσχη, από τον σημαντικό
κριτικό λογοτεχνίας και αντιστασιακό, Δημήτρη Ραυτόπουλο, από το μακρινό
16
1961, στη Ραδιοτηλεόραση του 1985.49 Οι αριστερές ιδέες του Σιμωνίδη, δεν
φαίνονται ευκρινώς στη σειρά, δεν προβάλλονται με τον τρόπο που ίσως θα
περίμενε ο μέσος αριστερός τηλεθεατής, και παρόλο που όλοι πίστευαν πως
αυτή θα ήταν η σειρά που θα πρόβαλλε την «αλλαγή» στο τηλεοπτικό τοπίο,
κάτι τέτοιο τελικά δεν συνέβη. Σε κάθε επεισόδιο η θεαματικότητα μειωνόταν
σημαντικά, με αποτέλεσμα να μην ολοκληρωθεί η τηλεοπτική μεταφορά της
τριλογίας με τα άλλα δύο μέρη. Μπορούμε να κατανοήσουμε ότι η έννοια
«κομμουνιστής επαναστάτης του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου» –γιατί αυτό ήταν ο
Σιμωνίδης– μπορούσε να έχει υπόσταση μόνο μετά την ενσωμάτωση της μνήμης
του Εμφυλίου στον δημόσιο βίο. Αυτό έγινε πράξη με την Εθνική Συμφιλίωση, η
οποία έδωσε και το στίγμα στον Έλληνα πολίτη πως κάτι αλλάζει· πως η οπτική
και θέαση του παρελθόντος είναι πια διαφορετική· πως η ιστορία τοποθετείται
πια στο σωστό πλαίσιο. Άλλωστε η ιστορία του Τσίρκα ήταν, εκτός των άλλων,
αν όχι κυρίως, μια ιστορία για τον Εμφύλιο. Την εποχή που εκτυλίσσεται η
ιστορία, δηλαδή από το 1942 έως το 1944, το προ-εμφυλιακό κλίμα είχε ήδη
αρχίσει να κάνει την εμφάνισή του στη Μέση Ανατολή όπου συνυπήρχαν με
εντάσεις Αριστεροί και Εθνικιστές, και ήταν φανερό πως θα μεταφερόταν
γρήγορα και στην Ελλάδα.50 Η σειρά αποτέλεσε, εκτός των άλλων, αφορμή για
μία περαιτέρω γνωριμία με το έργο του Τσίρκα, και αυτή ήταν η κατάλληλη
εποχή για να συμβεί κάτι τέτοιο.
Την ίδια χρονιά, η ΕΡΤ περιέλαβε στο πρόγραμμά της και άλλες δύο σειρές οι
οποίες βασίζονταν σε διασκευές μυθιστορημάτων Αριστερών πεζογράφων. Η
πρώτη, ο Καπνισμένος ουρανός, ήταν βασισμένη σε μυθιστόρημα του Κωστή
Κοτζιά, αντιστασιακού, μέλους της ΕΑΜ και της ΕΠΟΝ, και έκανε πρεμιέρα τον
Φεβρουάριο του 1985, έναν μήνα μετά τις Ακυβέρνητες πολιτείες. Ο Καπνισμένος
ουρανός ήταν ένα βαθιά πολιτικό σήριαλ, το οποίο εκτυλισσόταν στις περιόδους
του Μεσοπολέμου και της Κατοχής, και είχε αναφορές στην Αντίσταση. Στη
σειρά προβάλλονταν η ζωή πολλών και διαφορετικών χαρακτήρων της
πρωτεύουσας με κοινό φόντο την αυλή της γειτονιάς τους. Σκηνοθέτης ήταν ο Κ.
49
Στάθης Βαλούκος, Ιστορία της …, 2008, ό.π., σ. 208 ∙ «Το θέμα της εβδομάδας. Ακυβέρνητες
πολιτείες», Ραδιοτηλεόραση, τ. 777, 5 Ιαν. – 11 Ιαν. 1985, σ. 32-35.
50
«Το σήριαλ των σήριαλ. Ακυβέρνητες Πολιτείες», ΕΡΤ, 1991-2, στο https://archive.ert.gr/49763/
17
Κουτσομύτης και πρωταγωνιστούσαν σημαντικοί ηθοποιοί όπως η Μ. Βούρτση,

ο Γ. Μόρτζος, ο Γ. Μιχαλακόπουλος κ.ά. Ήταν αναμφισβήτητα μια από τις πιο
σημαντικές στιγμές της ελληνικής τηλεόρασης μέχρι τότε.51 Η δημοσιογράφος
Ρένα Θεολογίδου την χαρακτήρισε ως την «πιο σοσιαλιστική από τις σειρές της
δεύτερης δεκαετίας της ελληνικής τηλεόρασης».52 Με τον Καπνισμένο ουρανό,
μάθαμε για τη Μεταξική Δικτατορία και για το πώς φτάσαμε στον Εμφύλιο. Θα
μπορούσε κανείς να πει πως η σειρά λειτουργούσε ως προοίμιο, χρονικά και
ιστορικά, με τις Ακυβέρνητες πολιτείες του Μανθούλη που προβαλλόταν σχεδόν
παράλληλα. Το 1957, η χρονιά δηλαδή κυκλοφορίας του μυθιστορήματος του
Κότζια, εντασσόταν σε μία δύσκολη περίοδο για να προβληθεί ένας Αριστερός
συγγραφέας. Τότε, λίγα χρόνια μετά το χάος του Εμφυλίου, η αριστερίζουσα
λογοτεχνία ήταν ανύπαρκτη· ουσιαστικά ήταν δια νόμου απαγορευμένη, όπως
και κάθε γεγονός αναφερόμενο στην Αντίσταση. «Χρειαζόταν κάποια τόλμη για
να αναφερθούν οι συγγραφείς και οι ποιητές στα καυτά γεγονότα […] Ο Κοτζιάς
[…] τόλμησε» όπως αναφέρουν οι δημιουργοί της σειράς.53 Είναι εντυπωσιακό
πως από το 1957 χρειάστηκε να περάσουν σχεδόν τριάντα χρόνια για να
αναγνωριστεί τελικά η Εθνική Αντίσταση, να αποτελέσει τμήμα της νέας
αδιάψευστης ιστορικής πραγματικότητας, και να μπορεί κανείς να αναφέρεται
ελεύθερα σε μία καλλιτεχνική δημιουργία σαν κι αυτήν. Ακόμη πιο εντυπωσιακό,
βέβαια, είναι και το σθένος του Κοτζιά να εκδώσει το πόνημά του εκείνη την
περίοδο και μάλιστα να βραβευθεί γι’ αυτό από τον δήμο Αθηναίων.54
Στο ίδιο πλαίσιο, περίπου, κινούταν και η μεταφορά του μυθιστορήματος του
αντιστασιακού συγγραφέα Αριστοτέλη Νικολαΐδη, Οι συνυπάρχοντες (1985). Η
σειρά έκανε πρεμιέρα τον Φεβρουάριο της ίδιας χρονιάς και ολοκληρώθηκε σε
δεκατρία επεισόδια. Η υπόθεση εκτυλίσσεται αρχικά στη Βιέννη, και αφορά
έναν πολιτικό πρόσφυγα, τον Φίλιππο, ο οποίος είναι καταδικασμένος ερήμην
για τα πολιτικά του φρονήματα. Φυσικά, απέχει από τα πολιτικά πράγματα της
51
Στάθης Βαλούκος, Ιστορία της …, 2008, ό.π., σ. 286
52
«Το σήριαλ των σήριαλ. Ο καπνισμένος ουρανός», ΕΡΤ, 1991-2, στο https://archive.ert.gr/49703/
53
«Το θέμα της εβδομάδας. Ο Καπνισμένος ουρανός», Ραδιοτηλεόραση, τ. 782, 9 Φεβ. – 15 Φεβ.
1985, σ. 31-32.
54
Κώστας Κοτζιάς, ηλεκτρονική βάση δεδομένων Βιβλιοnet, στο
https://biblionet.gr/προσωπο/?personid=15745, πρόσβαση 01/10/2021
18
Ελλάδας. Μετά από παραίνεση ενός παλιού του συντρόφου, επιστρέφει στην
Ελλάδα κρυφά, και μαθαίνει πως έχει διαγραφεί από το κόμμα. Με κίνδυνο της
ζωής του επιστρέφει στην Αθήνα προσπαθώντας να μάθει τι συνέβη, αλλά και
ταυτόχρονα να κατανοήσει τη νέα ελληνική πολιτική πραγματικότητα. Στα
σχόλια της παρουσίασης της σειράς στο περιοδικό Ραδιοτηλεόραση, διαβάζουμε
για τις διθυραμβικές κριτικές που πήρε η σειρά μετά την προβολή του πρώτου
επεισοδίου «ανεξάρτητα από […] τις πολιτικές επιφυλάξεις» των δημιουργών
και συντελεστών.55 Στη σειρά προβάλλεται το ευαίσθητο ζήτημα των πολιτικών
προσφύγων, αλλά και της στάσης του, εκτός νόμου, τότε, ΚΚΕ, που προχώρησε
πολλές φορές σε διαγραφές στελεχών του. Η σειρά, με ώριμο τρόπο καταδείκνυε
για ακόμη μια φορά τις θλιβερές συνέπειες του Εμφυλίου στη χώρα και από τις
δύο αντιμαχόμενες πλευρές.
Μία διαφορετικού είδους προσέγγιση του Εμφυλίου έχουμε στη σειρά
Γιάννης και Μαρία (1982) του Πάνου Γλυκοφρύδη. Μέσα από την ερωτική
ιστορία δύο νέων, παρακολουθούμε μέσω της ανακάλυψης ενός ημερολογίου,
την ανάδυση/ ανάκληση αναμνήσεων του Εμφυλίου. Η παρουσίαση των
γεγονότων γίνεται μέσω της ανάγνωσης του ημερολογίου και της συζήτησης για
αυτά από τους δύο πρωταγωνιστές, Πέμη Ζούνη και Ηλία Γιαννίτσο. Η διαμάχη
για το παρελθόν, εμπλέκει μάλιστα και τις οικογένειες των δύο πρωταγωνιστών.
Στη σειρά γίνεται ουσιαστικά μια κριτική σε βάθος για την ήττα της Αριστεράς
στον Εμφύλιο, όπου και παρουσιάζεται ως αιτία και η εσωτερική διχόνοια.56 Οι
χαρακτήρες της σειράς κουβεντιάζουν, έρχονται σε επαφή με τον μέχρι τότε
άγνωστο γι’ αυτούς Εμφύλιο και πληροφορούνται για τον ρόλο της Εθνικής
Αντίστασης. Πάνω απ’ όλα όμως η σειρά, η οποία εκτυλίσσεται στο παρόν,
δηλαδή στη δεκαετία του ’80, παρουσιάζει και κριτικάρει την ανωριμότητα της
κοινωνίας αναφορικά με την αποδοχή της Αριστερής πραγματικότητας στην
Αντίσταση και στον Εμφύλιο. Το Γιάννης και Μαρία αποτέλεσε μία από τις
πρώτες παραγωγές που ξεκίνησαν επί ΠΑΣΟΚ το φθινόπωρο του 1982, και
έδειχνε την προβληματική μιας επερχόμενης κατάστασης στη μεταπολιτευτική
Ελλάδα λίγο μετά την ψήφιση του νομοσχεδίου για την αναγνώριση της Εθνικής
55
«Οι συνυπάρχοντες. Πολιτικό Θρίλερ στην τηλεόραση της ΕΡΤ-1» Ραδιοτηλεόραση, τ. 782, 9 Φεβ. –
15 Φεβ. 1985, σ. 35-36.
56
19
Αντίστασης. «Προσωπικά θα χαρακτήριζα τη σειρά Γιάννης και Μαρία σαν μια

σύγχρονη, αισθηματική, κοινωνική και πολιτική σε τελική ανάλυση σειρά, γιατί
μέσα απ’ αυτή γίνεται προσπάθεια διερεύνησης του πολιτικού χώρου του
σήμερα και του χτες…»57 αναφέρει σε συνέντευξή του στη Ραδιοτηλεόραση ο
σκηνοθέτης Πάνος Γλυκοφρύδης. Ένας εκ των βασικών πρωταγωνιστών, ο
Ανδρέας Φιλιππίδης, που παίζει τον ρόλο του παππού, μιλά για τους λόγους που
δέχτηκε τον ρόλο αυτό αναφέροντας πως «υποδύ[εται] τον ταλαιπωρημένο
παππού που έχει περάσει απ’ όλες τις δυστυχίες της Μικράς Ασίας, του ’40 και
του εμφύλιου πολέμου…».58 Στη σειρά, μαθαίνουμε μέσα από τα γραφόμενά του
στο ημερολόγιο για τις «δηλώσεις μετάνοιας», για τους «ταγματασφαλίτες»
συνεργάτες των Γερμανών. Ταυτόχρονα, ερχόμαστε σε επαφή με τη σκληρή
πλευρά της λησμονημένης ελληνικής πραγματικότητας μέσα από τα μάτια των
παιδιών, ή μάλλον μέσα από τα χέρια των παιδιών, γιατί είναι μια ιστορία την
οποία τα παιδιά ψάχνοντας, βγάζουν την αλήθεια στην επιφάνεια, όπως τονίζει
και ο σκηνοθέτης.59 Ειδικότερα για τη χρονιά του 1982, είναι πολύ σημαντική η
αναφορά της σειράς στον Εμφύλιο, λίγους μόνο μήνες μετά την ψήφιση του
νομοσχεδίου για την Εθνική Αντίσταση. Εξίσου σημαντικό είναι πως υιοθετείται
από το σύνολο των πολιτών ο όρος «Εμφύλιος» για να περιγράψει την περίοδο
αυτή που στιγμάτισε τον ελληνικό λαό, αντικαθιστώντας αυτόν του
«συμμοριτοπόλεμου» που επικρατούσε καθ’ όλη τη δεκαετία του ’50 και ’60.
Η γυναίκα και η θέση της στη δεκαετία του ’40 ήταν ένας άλλος τομέας στον
οποίο δόθηκε έμφαση στο νέο πρόγραμμα της ελληνικής τηλεόρασης. Το
δίπτυχο, δηλαδή, αντίσταση – γυναίκα προσφερόταν και για να ενισχύσει τη
σημαντικότητα της γυναίκας στη Εθνική Αντίσταση, αλλά και για να προβάλλει
το γυναικείο φύλο στο πλαίσιο της πολιτικής που αφορούσε την έμφυλη
ισότητα. Δύο σημαντικές τηλεοπτικές σειρές προβλήθηκαν κατά την περίοδο
της «αλλαγής» και αφορούσαν αυτό το ζήτημα.
57
Λιάνα Μπαλή, «Το θέμα της εβδομάδας. Γιάννης και Μαρία. Νέο σήριαλ στην ΕΡΤ»,
Ραδιοτηλεόραση, τ. 662. 16 Οκτ. – 22 Οκτ. 1982, σ. 34.
58
Στο ίδιο, σ. 35
59
«Το σήριαλ των σήριαλ. Γιάννης και Μαρία», ΕΡΤ, 1991-2, στο https://archive.ert.gr/49522/
20
Η πρώτη ήταν η δραματική βιογραφία της ηρωίδας της Εθνικής Αντίστασης

Μαρίας Δημάδη (1987) που βασίστηκε στο βιβλίο του Φίλιππου Γελαδόπουλου.
Στη σειρά μαθαίνουμε πως η Δημάδη υπήρξε συνεργάτιδα των ΕΑΜ και ΕΛΑΣ,
εργαζόταν ως διερμηνέας στο φρουραρχείο των Γερμανών στο Αγρίνιο, και
μετέφερε όλες τις πληροφορίες για τις κινήσεις του γερμανικού στρατού στις
αντιστασιακές οργανώσεις.60 Το δίπτυχο της ηρωίδας γυναίκας και γυναίκας
της Αντίστασης, προβάλλει με έμφαση τον σημαντικό ρόλο των γυναικών κατά
τη διάρκεια της Κατοχής, αλλά και καταδεικνύει τις επιτυχημένες ενέργειες των
στρατευμάτων του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ. Ο σκηνοθέτης της σειράς Γιώργος Πετρίδης,
δίνοντας κάποια στοιχεία για τον χαρακτήρα που υποδυόταν η ηθοποιός Ελένη
Σάνιου, αναφέρει πως η Δημάδη «εντάχθηκε στην Εθνική Αλληλεγγύη και το
1942 μπήκε στην αγωνιστική ομάδα του ΕΑΜ. […] από τη θέση της διερμηνέα
έσωσε πολύ κόσμο». Συγκλονιστικό, πραγματικά, στοιχείο αποτελεί πως ο
συγγραφέας, κατά την έρευνά του για τη συγγραφή του βιβλίου, κατέληξε στο
συμπέρασμα πως η Δημάδη δεν εκτελέστηκε τελικά από Γερμανούς στρατιώτες,
αλλά από Έλληνες ταγματασφαλίτες.61
Η δεύτερη σειρά, η οποία θα μπορούσε κάλλιστα να ενταχθεί και στο επόμενο
κεφάλαιο της παρούσας εργασίας και αφορά τη γυναίκα, είναι το Για μια
καινούργια ζωή (1988). Το ιστορικό πλαίσιο της σειράς εκτείνεται από τα χρόνια
της δικτατορίας του Μεταξά μέχρι και αυτά της Κατοχής. Στη σειρά βλέπουμε
μία γυναίκα, τη Μαρία Λάμπρου (Ελένη Ανουσάκη), να βοηθάει τους Αριστερούς
στην Αντίσταση, στη συνέχεια να συλλαμβάνεται και η ίδια, και να συνεχίζει τον
αγώνα της μετά το τέλος του πολέμου, με πλήρη πολιτική και κοινωνική
συνείδηση.62 Η σειρά, είναι βασισμένη σε βιβλίο της Λιλίκας Νάκου, και αποτελεί
εν μέρει ένα αυτοβιογραφικό αφήγημα. Πάνω απ’ όλα, βέβαια, είναι ένα βιβλίο
πολιτικό, το οποίο η συγγραφέας έχει αφιερώσει στον πατέρα της, Λουκά Νάκο,
πολιτικό με σοσιαλιστικά ιδεώδη, που διετέλεσε υπουργός στις κυβερνήσεις του
Ελευθέριου Βενιζέλου.63 Εδώ έχουμε να κάνουμε ουσιαστικά με μια ιστορία
αυτογνωσίας, στην οποία προβάλλεται και εδώ το δίπτυχο της ανεξάρτητης,
60
61
«Μια ηρωίδα ξαναζεί», Ραδιοτηλεόραση, τ. 888, 21 Φεβ. – 27 Φεβ. 1987, σ. 39.
62
63
«Θέματα της εβδομάδας. Για μια καινούργια ζωή», Ραδιοτηλεόραση, τ. 975, 22 Οκτ. – 28 Οκτ.
1988, σ. 38.
21
Αριστερής γυναίκας· ένα νέο πρότυπο για το γυναικείο φύλο και μία τομή στην
κοινωνία. Η χειραφετημένη δυναμική γυναίκα βρίσκεται, πια, πρωταγωνίστρια
στη μικρή οθόνη, σε ρόλους και χαρακτήρες τους οποίους είχαμε συνηθίσει να
υποδύονται και να κατέχουν σχεδόν αποκλειστικά άντρες. Το πολιτικό μήνυμα
είναι επίσης σαφές και καταδεικνύει την «αλλαγή» και τη νέα προσέγγιση στο
γυναικείο φύλο όχι μόνο στο τηλεοπτικό τοπίο, αλλά και στην κοινωνία.
Ο κινηματογράφος στην τηλεόραση

Στα μέσα της δεκαετίας του ’80, πολλές κινηματογραφικές ταινίες που είχαν
προβληθεί στη μεγάλη οθόνη εκείνη την περίοδο, μεταφέρθηκαν και στην
τηλεόραση με τη μορφή μίνι σειρών. Ο λόγος που δεν προβάλλονταν ολόκληρες
οι ταινίες είχε να κάνει μάλλον με την τάση του κοινού να προτιμά τις σειρές απ’
ό,τι τις ταινίες. Έτσι και η ΕΡΤ τις μετέτρεψε σε μίνι σειρές στοχεύοντας σε
υψηλότερη τηλεθέαση, αλλά και για να περάσει το μήνυμα των ταινιών σε όσο
το δυνατόν μεγαλύτερο τμήμα της κοινωνίας. «Είναι καταπληκτικό πως όλοι
εμείς οι σκηνοθέτες που αποτελούμε την παλιότερη γενιά των Ελλήνων
κινηματογραφιστών, όταν ένα έργο μας προβάλλεται από την τηλεόραση, μας
πιάνει φόβος, αγωνία. Και δεν μπορεί να είναι διαφορετικά, μια και μπαίνουμε
στα σπίτια όλων των ανθρώπων, μια και θα δει το έργο μας ο μισός τουλάχιστον
ελληνικός πληθυσμός», σχολιάζει ο Παντελής Βούλγαρης για την τηλεοπτική
προβολή της κινηματογραφικής του ταινίας Τα πέτρινα χρόνια.64 Βέβαια, δεν
μεταφέρονταν στην τηλεόραση όλες οι ελληνικές πολιτικές ταινίες, αλλά αυτές
των οποίων η θεματολογία συνέπιπτε με τις κυβερνητικές θέσεις και πολιτικές.
Είναι, λοιπόν, ευνόητο γιατί απουσίαζαν από τις μεταφορές αυτές ταινίες όπως
η Ελένη του Νίκου Γκατζογιάννη.65
64
«Το θέμα της εβδομάδας. “Πέτρινα χρόνια” και “Οικογένεια Βλαμμένου” στο πρώτο κανάλι»,
Ραδιοτηλεόραση, τ. 873, 8 Νοε. – 16 Νοε. 1986, σ. 32.
65
Η Ελένη του Ελληνοαμερικανού Νίκου Γκατζογιάννη, ήταν μια ταινία που αναφερόταν στον
Ελληνικό Εμφύλιο και είχε θέμα την εκτέλεση της μητέρας του σκηνοθέτη από τον ΔΣΕ το 1948. Η
ταινία προκάλεσε αντιδράσεις στην Αριστερά, επεισόδια κατά την προβολή της, και κατηγορήθηκε
από το ΚΚΕ ως προπαγανδιστική. Βλ. «Ελένη. Η ταινία που αναζωπύρωσε τα Εμφύλια Πάθη»,
Μηχανή του Χρόνου, στο https://www.mixanitouxronou.gr/quot-eleni-quot-i-tainia-poy-anazopyrose-
ta-emfylia-pathi-oi-antidraseis-xekinisan-apo-ta-gyrismata-poy-telika-eginan-stin-ispania-eno-i-
provoli-simadeytike-apo-epeisodia/, πρόσβαση 09/10/2021
22
Μία από τις πιο σημαντικές κινηματογραφικές ταινίες της περιόδου ήταν Τα
πέτρινα χρόνια του Παντελή Βούλγαρη. Προβλήθηκε στον κινηματογράφο το
1985 και στην τηλεόραση έναν χρόνο μετά. Η ιστορία αφορά δύο πραγματικά
πρόσωπα, τον Μπάμπη (Δημήτρης Καταλειφός) και την Ελένη (Θέμις Μπαζάκα),
οι οποίοι γνωρίστηκαν στον Εμφύλιο, αλλά στη συνέχεια διώχθηκαν και
φυλακίστηκαν λόγω των αριστερών τους φρονημάτων· ακόμα και το παιδί τους
γεννήθηκε μέσα στη φυλακή.66 Χαρακτηριστικό της ιστορίας τους είναι πως από
το 1954 μέχρι και την πτώση της Δικτατορίας το 1974, πέρασαν μαζί λίγες μόνο
ώρες. Ο σκηνοθέτης, μέσα από τη ζωή των δύο πρωταγωνιστών, με ευκρίνεια
αποτυπώνει το μετεμφυλιακό κράτος δίνοντας μαθήματα δημόσια ιστορίας.67
Στη συγκλονιστική, αληθινή και ανθρώπινη αυτή ιστορία, καταφαίνονται, πια, οι
συνέπειες του Εμφυλίου για τις επόμενες δεκαετίες.
Συνέχεια υπήρξε με το Καραβάν Σαράι (1986) του Τάσου Ψαρρά. Η ταινία
μεταφέρθηκε στην τηλεόραση δύο χρόνια μετά την κυκλοφορία της στις
αίθουσες, το 1988, δίνοντας για ακόμη μια φορά για ευρεία κατανάλωση μία
σημαντική ταινία του νέου ελληνικού κινηματογράφου με πρωταγωνιστή τον
Θύμιο Καρακατσάνη. Η ταινία μιλά για τη ζωή των προσφύγων που
αναγκάστηκαν να αφήσουν τα σπίτια τους στα παραμεθόρια χωριά, και να
εγκατασταθούν σε διάφορες τοποθεσίες στη Θεσσαλονίκη στα χρόνια του
Εμφυλίου. Μία από αυτές ήταν και το Καραβάν Σαράι, ένα ιστορικό κτήριο στο
κέντρο της πόλης, που μέχρι πρότινος στέγαζε το Δημαρχείο.68
Τέλος, μία ακόμα κινηματογραφική ταινία του 1986, το Καλή πατρίδα,
σύντροφε ή Beloiannisz, προβλήθηκε στην ΕΡΤ τρία χρόνια μετά την προβολή
της στις αίθουσες. Η ταινία πραγματευόταν το ζήτημα των πολιτικών
προσφύγων του Εμφυλίου, ένα φλέγον ζήτημα της εποχής, το οποίο είχε αφήσει
τραύματα στην ελληνική Αριστερά. Πιο συγκεκριμένα, η ταινία αναφερόταν
στους πολιτικούς πρόσφυγες του ΔΣΕ που είχαν φύγει μετά τον Εμφύλιο από
την Ελλάδα και είχαν εγκατασταθεί στο χωριό Μπελογιάννης της Ουγγαρίας. Η
ταινία γυρίστηκε στο ίδιο χωριό, και υπό την έννοια αυτή εμπεριέχει και
66
67
«Το θέμα της εβδομάδας. “Πέτρινα χρόνια” και “Οικογένεια Βλαμμένου” στο πρώτο κανάλι», ό.π.,
σ. 32
68
23
στοιχεία ντοκιμαντέρ. Κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων, εκατοντάδες Έλληνες

πήραν τον δρόμο της επιστροφής για την πατρίδα, μετά από τριάντα πέντε
χρόνια προσφυγιάς.69 «Με τη λήξη του πολέμου, 100.000 περίπου μαχητές του
Δημοκρατικού Στρατού, μαζί με τις οικογένειές τους, περνούν τα βόρεια σύνορα
της χώρας και βρίσκουν καταφύγιο στις νεαρές τότε Σοσιαλιστικές
Δημοκρατίες. Ανάλογα με την έκταση και τον πληθυσμό της χώρας, [ο Εμφύλιος]
υπήρξε ο αιματηρότερος εμφύλιος πόλεμος του αιώνα μας»70, διαβάζουμε στο
εναρκτήριο κείμενο της ταινίας.
Οι τρεις παραπάνω ταινίες έχουν κοινό τόπο τη μεταφορά του αφηγήματος
του ΠΑΣΟΚ για τη δεκαετία του ’40. Οι Αριστεροί αγωνιστές και αντιστασιακοί,
αντί να τιμηθούν για τον αγώνα τους, φυλακίζονται. Οι νικητές του Εμφυλίου
τους περιθωριοποιούν, και για πολλές δεκαετίες δεν γίνεται καμία δημόσια
συζήτηση που αφορά τους ηττημένους Αριστερούς. Η δικαίωση έρχεται τελικά
μετά από πολλά χρόνια με την αναγνώριση με νόμο της Εθνικής Αντίστασης από
την κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ.
Τα ντοκιμαντέρ
Τα ντοκιμαντέρ που γυρίστηκαν και άγγιζαν τα ζητήματα του Εμφυλίου και της
Αντίστασης ήταν λίγα, αλλά αρκετά αξιόλογα, και βασίστηκαν σε σοβαρή και
τεκμηριωμένη έρευνα. Το σημαντικότερο εξ αυτών ήταν αναμφισβήτητα Το
χρονικό της Εθνικής Αντίστασης (1987) του Αντώνη Βογιάζου με υπεύθυνο
συγγραφέα τον αντιστασιακό Πέτρο Ανταίο και ιστορικό επιμελητή τον Νίκο
Σβορώνο. Τα γυρίσματα είχαν ανακοινωθεί ήδη δύο χρόνια πριν, το 1985, από
τη Ραδιοτηλεόραση, όπου και διαβάζουμε για το πλήθος υλικού (αρχεία,
συνεντεύξεις, φωτογραφίες, οπτικοακουστικό υλικό) που συγκεντρωνόταν
προκειμένου να γίνει η σωστή επιλογή και διάκριση των ντοκουμέντων που θα
συνέθεταν τα δώδεκα ωριαία επεισόδια. Ακόμα, σημαντική ήταν η συμμετοχή
του απλού κόσμου στο κάλεσμα της ΕΡΤ για τη συλλογή στοιχείων τα οποία θα
69
«Καλή πατρίδα, σύντροφε – Αφιέρωμα στη μνήμη του Λευτέρη Ξανθόπουλου», ΕΡΤNEWS,
20/06/2021, στο https://www.ertnews.gr/ert-protaseis/ert2-kali-patrida-syntrofe-afieroma-sti-
mnimi-toy-leyteri-xanthopoyloy/ , πρόσβαση 11/11/2021
70
«Καλή πατρίδα, σύντροφε (Belloiannisz) – Λ. Ξανθόπουλος | Happy homecoming, comrade – L.
Xanthopoulos», Lefteris Xanthopoulos Official (επίσημο κανάλι του σκηνοθέτη στο Youtube), στο
https://www.youtube.com/watch?v=tELYHSaVbP4, πρόσβαση 11/11/2021
24
χρησιμοποιούνταν στην έρευνα. Μεγάλο βάρος δόθηκε στις προσωπικές

συνεντεύξεις των αγωνιστών· μέσα από τα δικά τους λόγια, ο κόσμος μπορούσε
να κατανοήσει τη σημαντικότητα του αγώνα, αλλά και να ταυτιστεί μαζί τους.
Επίσης, η σειρά είχε στόχο να καταδείξει τη συμβολή της νεολαίας και των
γυναικών στην Αντίσταση, ακολουθώντας τις πολιτικές γραμμές του ΠΑΣΟΚ.
Σκοπός της σειράς ντοκιμαντέρ ήταν «να δοθεί όσο γίνεται πιο σφαιρικά η
αντίσταση του ελληνικού λαού εναντίον της φασιστικής Γερμανίας, να
καταγραφεί το έπος αυτό από την ίδια τη γενιά που το γέννησε και το έζησε,
πριν φύγει, με όλο τον υποκειμενισμό της, με έντονο το συναισθηματικό
στοιχείο που δένει όμως με την ιστορία», αναφέρει η Βάσω Κανελλοπούλου,
συντονίστρια παραγωγής, κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων.71 Τελικά η σειρά
βγήκε στον «αέρα» το 1987 σε δεκαοκτώ επεισόδια –καθώς το υλικό που είχε
συλλεχθεί ήταν πάρα πολύ μεγάλο– μετά από ασταμάτητη δουλειά τρεισήμισι
χρόνων. Ήταν η πρώτη φορά που η ελληνική τηλεόραση πρόβαλλε μία τόσο
εμπεριστατωμένη έρευνα για την Εθνική Αντίσταση, με βιβλιογραφία που
ξεπερνούσε τα επτακόσια έργα, με πλήθος συνεντεύξεων (πάνω από
τριακόσιες) στις οποίες συμμετείχαν αγωνιστές, απλοί καθημερινοί άνθρωποι,
ακαδημαϊκοί, ερευνητές, και με πλούσιο αρχειακό υλικό από πολλές χώρες που
ενεπλάκησαν στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Τα γυρίσματα έγιναν σε πολλές
τοποθεσίες σε όλη την Ελλάδα. 72
Η σειρά ξεκινά με τη Γερμανική Εισβολή στο πρώτο επεισόδιο και τελειώνει
με την Απελευθέρωση στο δέκατο όγδοο. Σε όλο αυτό το χρονικό, ξετυλίγεται το
κουβάρι της Εθνικής Αντίστασης, σε κάθε επεισόδιο, με χρονολογική σειρά.
Ειδικότερα, η ίδρυση και δράση των ΕΑΜ και ΕΔΕΣ, των οργανώσεων που
αντιστάθηκαν με σθένος, με ανύπαρκτες δυνάμεις, κατά των κατακτητών,
παρουσιάζονται στο τρίτο επεισόδιο. Το 1987 προβλήθηκαν τα πρώτα πέντε
επεισόδια, ενώ τα υπόλοιπα, που ήταν προγραμματισμένα για τον χειμώνα του
1988, τελικά προβλήθηκαν πολλά χρόνια αργότερα, πάλι με το ΠΑΣΟΚ στην
71
«Το έπος της Εθνικής Αντίστασης από τη γενιά που την έζησε», Ραδιοτηλεόραση, τ. 817, 12 Οκτ. –
18 Οκτ. 1985, σ. 34.
72
«Χρονικό της Εθνικής Αντίστασης», Ραδιοτηλεόραση, τ. 927, 21 Νοε. – 27 Νοε. 1987, σ. 38-39.
25
κυβέρνηση, τη χειμερινή τηλεοπτική σεζόν 1994-5.73 Αξίζει, βέβαια, να πούμε,

πως η σειρά είχε και επεισόδια για τη Γυναίκα στην Αντίσταση, για την Τέχνη
στην Αντίσταση και τον Αντιστασιακό Τύπο, γεγονός που καταδείκνυε τη
σοβαρή δουλειά που έγινε, καθώς και το εύρος των ερευνών και τεκμηρίων που
ενσωματώθηκαν στο ντοκιμαντέρ.74 Η σειρά είχε σκοπό να παρουσιάσει όσο το
δυνατόν πιο πιστά και αντικειμενικά το κομμάτι αυτό της ελληνικής ιστορίας
που απουσίαζε τόσα χρόνια από τον δημόσιο βίο, και η τηλεόραση έδινε την
ευκαιρία να κάνει ο κόσμος κτήμα του τη γνώση για την, μέχρι τότε, σχετικά
άγνωστη, ιστορική περίοδο.
Η Απόδραση των Βούρλων (1988) του Στέλιου Παυλίδη, ήταν ένα ακόμη
σημαντικό ντοκιμαντέρ, το οποίο αφορούσε την απόδραση κομμουνιστών από
τις φυλακές της Δραπετσώνας κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου. 75 Στις δύο
εκπομπές που αποτελούν ένα εξαιρετικό παράδειγμα προφορικής ιστορίας,
τριάντα τρία χρόνια μετά την απόδραση του 1955, δεκαεπτά από τους είκοσι
επτά πολιτικούς κρατούμενους που απέδρασαν, ξεδιπλώνουν όλο το χρονικό
του ιστορικού αυτού εγχειρήματος. Μεταξύ των διαφόρων σχολιαστών, εκτός
των πρωταγωνιστών, ξεχωρίζουν ο ήρωας της αντίστασης Μανώλης Γλέζος,
αλλά και ο πρώην πρόεδρος της ΝΔ, Γεώργιος Ράλλης. Σημαντικό είναι να
παρατηρήσουμε τη γλώσσα που χρησιμοποιούν οι συνεντευξιαζόμενοι, η οποία
σχετίζεται με τον ρόλο και τις πολιτικές πεποιθήσεις τους. Ο επικεφαλής της
δίωξης των δραπετών, Νικόλαος Παπαναστασίου, μιλά για «συμμοριτοπόλεμο»,
ενώ όλοι οι αγωνιστές - δραπέτες αποκαλούνται μεταξύ τους «σύντροφοι». Το
τραύμα είναι βαθύ. Η γλώσσα και οι ορολογίες που χρησιμοποιούσαν επί
τέσσερις σχεδόν δεκαετίες είναι δύσκολο να αλλάξουν για κάποιους ανθρώπους
που έζησαν υπό τον φόβο της φυλακής και της εξορίας για πολλά χρόνια μετά το
τέλος του Εμφυλίου.76
73
«Χρονολογία παραγωγής 1987, Ημερομηνία πρώτης προβολής 07/12/1994», όπως διαβάζουμε στο
αρχείο της ΕΡΤ για το έκτο επεισόδιο στο: «Χρονικό της Εθνικής Αντίστασης. Επεισόδιο 6. Αρχίζει ο
ένοπλος αγώνας», ΕΡΤ, 1987, στο https://archive.ert.gr/8126/ , πρόσβαση 17/10/2021
74
«Χρονικό της Εθνικής Αντίστασης», ό.π., σ. 38-39
75
76
«Η απόδραση των Βούρλων. Μέρος 1», ΕΡΤ, 1988, στο https://archive.ert.gr/69059/ , πρόσβαση
13/10/2021
26
Η δράση του ΕΛΑΣ κατά την περίοδο της Κατοχής αναφέρεται για πρώτη
φορά στην ελληνική τηλεόραση, με την ενθύμηση δύο σημαντικών τραυματικών
γεγονότων. Στο ντοκιμαντέρ για Το μπλόκο της Κοκκινιάς (1983), μαθαίνουμε
πέρα από τα τραγικά γεγονότα της 17ης Αυγούστου 1944 και την οργανωμένη
εκτέλεση και σύλληψη πολλών αγωνιστών και πολιτών που συνέβη ύστερα από
τη συνεργασία των ταγμάτων ασφαλείας με τον γερμανικό στρατό κατοχής, και
για την ευρύτερη ιστορία της περιοχής κατά τη διάρκεια της Αντίστασης. Οι
πληροφορίες που παρουσιάζονται μας δίνουν το στίγμα της σημαντικότητας της
Αντίστασης γενικότερα, και για το πώς το «αντάρτικο» οδήγησε ακόμα και τις
δυνάμεις κατοχής να στήσουν ειδικό επιτελείο παρακολούθησής τους. Στο
ντοκιμαντέρ συμμετέχουν, αφηγούμενοι τα γεγονότα, αγωνιστές του ΕΛΑΣ.77
Στο ίδιο ύφος κινείται και το ντοκιμαντέρ του 1988, Αίμα και θρήνος στα
Καλάβρυτα, στο οποίο παρακολουθούμε μέσα από μία ιστορική αφήγηση τα
γεγονότα που εκτυλίχθηκαν στις 13 Δεκεμβρίου 1943 στην κωμόπολη των
Καλαβρύτων με τη μαζική εκτέλεση των κατοίκων της πόλης, αλλά και της
κοινότητας των Ρόγων από τον Γερμανικό στρατό. Η μαρτυρική αυτή μέρα ήρθε
ως αντίποινα για την ήττα που υπέστη ο Γερμανικός επίλεκτος λόχος των
Κυνηγών από τον αντάρτικο στρατό του ΕΛΑΣ στην Κερπίνη. Ήταν «η αφετηρία,
η οποία θα μας φέρει κατευθείαν προς τη μεγάλη, μαρτυρική και μαύρη μέρα
των Καλαβρύτων», σχολιάζει ο ιστορικός Σπύρος Λουκάτος. Συγκλονιστικές
είναι και οι προφορικές μαρτυρίες επιζώντων, οι οποίοι περιγράφουν με
λεπτομέρειες την ανείπωτη φρίκη που έζησαν.78
Στη σειρά ντοκιμαντέρ Γεννήθηκα γυναίκα (1982) η οποία ασχολείται με τη
γυναίκα και τον ρόλο της στην ιστορία και στην κοινωνία, διασώζεται στο
αρχείο της ΕΡΤ ένα επεισόδιο αφιερωμένο στη Γυναίκα στην Αντίσταση. Στο
ντοκιμαντέρ παρακολουθούμε προφορικές μαρτυρίες γυναικών - αγωνιστριών
του ΕΛΑΣ και της ΕΠΟΝ να περιγράφουν με λεπτομέρεια τα βιώματά τους. Την
περίοδο προβολής του ντοκιμαντέρ, βρισκόταν στο προσκήνιο η αναγνώριση
της Εθνικής Αντίστασης, αλλά ακόμη δεν είχαν ψηφιστεί τα νομοσχέδια για την
ισότητα των δύο φύλων. Παρ’ όλα αυτά, διαφαίνεται η τάση στην κοινωνία για
77
«Το μπλόκο της Κοκκινιάς», ΕΡΤ, 1983, στο https://archive.ert.gr/7475/ , πρόσβαση 14/10/2021
78
«Αίμα και θρήνος στα Καλάβρυτα», ΕΡΤ, 1988, στο https://archive.ert.gr/26790/, πρόσβαση
27/10/2021
27
την επερχόμενη αλλαγή. Τα μηνύματα ήταν πολλά, οι προεκλογικές υποσχέσεις

αρκετές, και μια σειρά εκπομπών αφιερωμένη στη γυναίκα, το επιβεβαίωνε·
πόσο μάλλον ένα αφιέρωμα στη γυναίκα της ΕΠΟΝ και του ΕΛΑΣ. «Την ισοτιμία
της η γυναίκα την καταχτά με το αίμα της», γράφει ένα πανό που κρατούν οι
γυναίκες που διαδηλώνουν για την ισότητα και εμφανίζεται σε φωτογραφία
στην εκπομπή. Μία από τις μεγαλύτερες δυσκολίες που αντιμετώπιζαν οι
αγωνίστριες ήταν «να επιβληθούν στους άντρες», να τις αποδεχτούν δηλαδή ως
ισότιμες συμπολεμίστριες στον αγώνα, αναφέρει η Μαρία Μπέικου, μέλος του
ΕΛΑΣ. Η Ελένη Κυβέλου - Καμουλάκου, μέλος της ΕΠΟΝ, αναφέρει πως οι
γυναίκες μέσα από το αγώνα «αποκτούν αυτογνωσία, γκρεμίζουν εκείνον τον
προαιώνιο μύθο της κατωτερότητας του φύλου τους, αποχτάνε συνείδηση της
αξίας τους και της δύναμής τους και κατακτούν δικαιώματα». Η εντυπωσιακή
πληροφορία όμως που παίρνουμε από το ντοκιμαντέρ είναι πως η Πολιτική
Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ), δηλαδή η κυβέρνηση και το
αντίστοιχο κοινοβούλιο των ανταρτών, ψήφισαν και θεσμοθέτησαν σημαντικές
αλλαγές που είχαν να κάνουν με το γυναικείο φύλο όπως, το δικαίωμα της
γυναίκας στην ψήφο και στο εκλέγεσθαι, η αρχή της ίσης αμοιβής για ίση
εργασία, και η ισότητα των δύο φύλων (άρθρο 5, του Α’ ψηφίσματος του Μαΐου
του 1944). Όλα αυτά που κερδήθηκαν από τις γυναίκες, αναιρέθηκαν με την
ήττα του ΕΑΜ στον Εμφύλιο, και οι γυναίκες βρέθηκαν στη θέση που βρισκόταν
παλαιότερα: αιχμάλωτες ενός ανδροκρατούμενου κατεστημένου, ανήμπορες να
κατακτήσουν οτιδήποτε στο αστικό μετεμφυλιακό καθεστώς. 79 Πέρασαν πολλά
χρόνια μέχρι η έμφυλη ισότητα να γίνει νόμος του κράτους, με αδιάκοπους
αγώνες από τις φεμινιστικές οργανώσεις. Καταλαβαίνει, λοιπόν, κανείς, πόσο
προοδευτική και σύγχρονη ήταν η σκέψη κάποιων ανθρώπων σε άλλες εποχές
και μάλιστα σε συνθήκες πολέμου, και τι σημασία είχε για την ελληνική κοινωνία
η νομοθέτηση των δικαιωμάτων των γυναικών ύστερα από τόσα χρόνια.
Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει σε ένα ξεχωριστό αυτοτελές ντοκιμαντέρ με
τίτλο Οι ζωγράφοι στα βουνά της ελεύθερης Ελλάδας 1941-1945, στο οποίο μας
παρουσιάζεται η τέχνη στα βουνά της Αντίστασης. Το ντοκιμαντέρ δεν αφορά
79
«Γεννήθηκα γυναίκα. Η γυναίκα στην Αντίσταση», ΕΡΤ, 1982, στο https://archive.ert.gr/153320/ ,
28
μόνο τους ζωγράφους όπως λέει ο τίτλος, αλλά σ’ αυτό παρελαύνουν και
γλύπτες, φωτογράφοι, θεατράνθρωποι, οι οποίοι αποτύπωναν τον αγώνα στις
καλλιτεχνικές τους δημιουργίες, πολλές από τις οποίες παρουσιάζονται στο
ντοκιμαντέρ το οποίο βρίθει από αρχειακό υλικό. Σε μία σημαντική στιγμή,
παρακολουθούμε τον φωτογράφο του αγώνα, Σπύρο Μελετζή, να αφηγείται
έναν διάλογο μεταξύ του Άρη Βελουχιώτη και του ζωγράφου Βάλια Σεμερτζίδη.
Ο Βελουχιώτης, απευθυνόμενος στον Σεμερτζίδη, αναφέρει πως όλος αυτός ο
αγώνας στον οποίο συμμετέχουν όχι μόνο οι άνθρωποι, αλλά και η φύση, πρέπει
να αποδοθεί με κάποιον τρόπο από τους ζωγράφους που έχουν ανέβει μαζί τους
στα βουνά. Ο Σεμερτζίδης απαντά πως και αυτοί ως καλλιτέχνες έχουν «έναν
ξεχωριστό αγώνα. [Το] πώς θα εκφράσει η τέχνη, αυτή τη στιγμή, αυτόν τον
αγώνα».80 Και αυτός ο αγώνας εκφράστηκε πολλαπλά και ποικιλόμορφα σε
ζωγραφικούς πίνακες, σε γλυπτά, σε φωτογραφίες, σε τραγούδια και θεατρικές
παραστάσεις, αποτυπώνοντας ανεξίτηλα το στίγμα της Εθνικής Αντίστασης.
Οι ενημερωτικές εκπομπές
Η ιστορική ενημερωτική εκπομπή της Ελληνικής Τηλεόρασης Η πρώτη σελίδα, με
τον δημοσιογράφο Φρέντυ Γερμανό, παρουσίασε στις 3 Φεβρουαρίου 1982 έναν
ιστορικό περίπατο με τους αντιστασιακούς Μανώλη Γλέζο και Απόστολο (Λάκη)
Σάντα, ακολουθώντας τα διαδρομή τους μέχρι την Ακρόπολη, από όπου και πριν
σαράντα ένα χρόνια, είχαν κατεβάσει τη ναζιστική σημαία με τη σβάστικα στην
κατεχόμενη Αθήνα. Ο Γλέζος και ο Σάντας, μέλη του ΕΑΜ και της ΕΠΟΝ (ο
Σάντας συμμετείχε και στον ΕΛΑΣ), εμφανίζονται μαζί στην ελληνική τηλεόραση
για να μιλήσουν για πρώτη φορά για αυτή την ιστορική στιγμή για το ελληνικό
έθνος. Ο Γλέζος, σχολιάζοντας τη συμμετοχή του στην Πρώτη σελίδα, αναφέρει:
«Δεν θα ερχόμουν να μιλήσω για την τηλεόραση, γιατί δεν πιστεύω ότι κάναμε
κάτι το εξαιρετικό. Απλώς θέλω να θυμηθούμε με την ευκαιρία αυτή τους
αμνημόνευτους νεκρούς της αντίστασης που δεν έγιναν γνωστοί, που
σκοτώθηκαν πολεμώντας τους Γερμανούς, κι αυτούς που χάθηκαν κάνοντας
ανάλογα κατορθώματα. Όλους αυτούς πρέπει να θυμόμαστε όταν μιλάμε για το
80
«Οι ζωγράφοι στα βουνά της ελεύθερης Ελλάδας 1941-1945», ΕΡΤ, 1983, στο
https://archive.ert.gr/35703/ , πρόσβαση 31/10/2021
29
κατέβασμα της σημαίας ή άλλα παρόμοια. Όλο το λαό που πολέμησε και
θυσιάστηκε».81 Η δήλωση αυτή του Γλέζου που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί
ως οικουμενική, δείχνει ξεκάθαρα τη νέα πραγματικότητα, όπου κανείς δεν
φοβάται να μιλήσει για την Αντίσταση και για τον απλό λαό που αγωνίστηκε για
την απελευθέρωση. Ο Μανώλης Γλέζος, που είχε φυλακιστεί στη μετεμφυλιακή
Ελλάδα για τα κομμουνιστικά του ιδεώδη, ήταν πια ένας αναγνωρισμένος ήρωας
και ένας από αυτούς που, από τον ρόλο του βουλευτή της κυβέρνησης (με τη
συνεργασία ΠΑΣΟΚ και ΕΔΑ), συνέβαλε στην ψήφιση του νομοσχεδίου για την
αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης λίγους μήνες μετά την προβολή της
εκπομπής. Οι δύο παλιοί φίλοι, αγωνιστές και αντιστασιακοί, βρίσκονταν στο
προσκήνιο, και μπορούσαν πια να μιλούν ελεύθερα για τον ένδοξο αγώνα τους,
και αυτό ήταν αναμφισβήτητα μία νίκη της δημοκρατίας.
81
«Έτσι κατεβάσαμε τη σημαία από την Ακρόπολη. Ο Φρέντυ Γερμανός παρουσιάζει στην Πρώτη
Σελίδα τους Μ. Γλέζο και Απ. Σάντα», Ραδιοτηλεόραση, τ. 625, 30 Ιαν. – 5 Φεβρ. 1982, σ. 4-5.
30
Γυναίκα και έμφυλη ισότητα στη μικρή οθόνη
Οι κοινωνικές επιταγές αλλά και η παγκόσμια τάση για τη νομιμοποίηση της

ισότητας των δύο φύλων οδήγησε την κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ να προχωρήσει σε
σωρεία νομοθεσιών, που τις εξήγγειλε προεκλογικά, σχετικά με το οικογενειακό
δίκαιο και την ισότητα των δύο φύλων σε όλα τα επίπεδα. Η κίνηση αυτή ήταν
ριζοσπαστική για την ελληνική κοινωνία. Μάλιστα και οι δύο μεταπολιτευτικές
κυβερνήσεις της ΝΔ δεν έκαναν ουδεμία κίνηση για κάτι το οποίο αποτελούσε
κεκτημένο και δεδομένο στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, αλλά και στις
ΗΠΑ, στον Καναδά και στην Αυστραλία. Σημαντικός, όλα αυτά τα χρόνια, ήταν ο
ρόλος των διαφόρων φεμινιστικών οργανώσεων όπως η ΕΓΕ (Ένωση Γυναικών
Ελλάδας), οι οποίες αγωνίζονταν με σθένος για την ισότιμη ένταξη της γυναίκας
στην κοινωνία. Πιο συγκεκριμένα επικυρώθηκαν με νόμο η εξάλειψη διάκρισης
κατά των γυναικών (Ν.1342/83), η προστασία της μητρότητας (Ν.1329/83), η
ισότητα στις εργασιακές σχέσεις (Ν.1414/84).82 Σημαντική ήταν η θεσμοθέτηση
της προστασίας της μητρότητας (Ν.1302/82), όχι μόνο για τη γυναίκα, αλλά και
για την οικογένεια ως θεσμό. Ο νόμος αυτός είχε να κάνει με τις άδειες της
γυναίκας από την εργασία κατά τη διάρκεια της κύησης, την προστασία της από
απόλυση κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης και για ένα χρονικό διάστημα μετά,
όπως και την οικονομική ενίσχυση της ως μητέρας με επιδόματα.83 Σημαντική
ήταν και η νομιμοποίηση των εκτρώσεων τον Μάιο του 1986 (Ν.1609/86), η
οποία έγινε νόμος του κράτους παρά τις έντονες αντιδράσεις της συντηρητικής
κοινωνίας, ακόμη και του τότε προέδρου της Δημοκρατίας Χρήστου Σαρτζετάκη.
Το νομοσχέδιο, μάλιστα, καταψηφίστηκε από τη ΝΔ.84 Επίσης, καθιερώθηκε το
συναινετικό διαζύγιο. Μέχρι τότε η λύση ενός γάμου γινόταν μετά από
υπαιτιότητα ενός εκ των δύο συζύγων, με αποτέλεσμα να στιγματίζεται η
82
Μάρω Παντελίδου Μαλούτα, «Κρατικός Φεμινισμός. Μέτρα για την έμφυλη ισότητα», στο
Βαμβακάς Β., Παναγιωτόπουλος Π. (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία του ’80, Κοινωνικό, Πολιτικό και
Πολιτισμικό Λεξικό, Επίκεντρο, Αθήνα, 2014, σ. 293-4.
83
Χριστίνα Ακριβοπούλου, «Μητρότητα. Η προστασία ευάλωτων ομάδων και η κύρωση διεθνών
συνθηκών», στο Βαμβακάς Β., Παναγιωτόπουλος Π. (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία του ’80,
Κοινωνικό, Πολιτικό και Πολιτισμικό Λεξικό, Επίκεντρο, Αθήνα, 2014, σ. 324.
84
Άννα Μιχοπούλου, «Εκτρώσεις, Πεδίο φεμινιστικής αναμέτρησης με μια ελληνική ιδιομορφία»,
και Πολιτισμικό Λεξικό, Επίκεντρο, Αθήνα, 2014, σ. 157-8.
31
οικογένεια και να διαιωνίζεται ένα γεγονός ταμπού στην ελληνική συντηρητική

κοινωνία. Τέλος, συμπληρωματικά με το προηγούμενο, αποποινικοποιήθηκε η
μοιχεία (Ν.1272/82) παρά τις αντιδράσεις της Εκκλησίας,85 σταματώντας να
αποτελεί, πια, αιτία λύσης ενός γάμου, και εντάχθηκε ως τμήμα ενός ευρύτερου
πλαισίου λόγων για έκδοση διαζυγίου.86
Θεσμικές κινήσεις όπως οι παραπάνω, αλλά και υπουργοποιήσεις γυναικών –
κάτι που δεν συνηθιζόταν παλιά–, βοήθησαν ώστε να δημιουργηθεί ένα νέο
κλίμα που ενίσχυε τον κρατικό φεμινισμό και ενδυνάμωνε τον ρόλο της
γυναίκας στην οικογένεια, στην κοινωνία, στον εργασιακό χώρο. Το τηλεοπτικό
πρόγραμμα, βέβαια, ακολούθησε αυτήν την τάση. Έτσι, έχουμε για πρώτη φορά
ελληνικές παραγωγές οι οποίες μιλούν για γυναίκες ανεξάρτητες, δυναμικές,
διαζευγμένες, επιτυχημένες. Σημαντικό ρόλο έπαιξε και το γεγονός ότι στο Δ.Σ.
της ΕΡΤ τοποθετήθηκε, και δικαίως, γυναίκα, κατόπιν όμως εισήγησης της
Μαργαρίτας Παπανδρέου, μέλους της ΕΓΕ και συζύγου του πρωθυπουργού.87
Μία τηλεοπτική στιγμή άξια αναφοράς και αντιπροσωπευτική του κλίματος

που επικρατούσε σχετικά με τη θέση της γυναίκας στην ελληνική κοινωνία,
αφορά την τηλεοπτική εκπομπή της ΕΡΤ Τα καμάκια. Η εκπομπή που προέβαλλε
το «καμάκι», ένα αναχρονιστικό ελληνικό στερεότυπο, ήταν ένα από τα θύματα
της «αλλαγής»· λογοκρίθηκε και διακόπηκε ενώ βρισκόταν «στον αέρα», δηλαδή
κατά τη διάρκεια προβολής της, σε ένα επεισόδιο που μιλούσε για τις ερωτικές
περιπτύξεις των Ελλήνων στη Ρόδο, μετά από παρέμβαση της Μαργαρίτας
Παπανδρέου 88 Το περιεχόμενό της ερχόταν σε αντιδιαστολή με όλα αυτά που
προωθούσε η κυβέρνηση αναφορικά με την ισότητα των δύο φύλων. Λέγεται
πως την τελική εντολή για διακοπή την έδωσε ο υπουργός της κυβέρνησης
Μένιος Κουτσόγιωργας. Είναι χαρακτηριστικό πως ο σκηνοθέτης ροής του
85
«Η ιστορία της μοιχείας», Σαν σήμερα, στο https://www.sansimera.gr/articles/389, πρόσβαση
25/10/2021
86
Χριστίνα Ακριβοπούλου, «Οικογενειακό Δίκαιο. Ο κώδικας ισοτιμίας των δύο φύλων», στο
Πολιτισμικό Λεξικό, Επίκεντρο, Αθήνα, 2014, σ. 385.
87
88
Σπύρος Δημητριάδης, «Τα καμάκια. Τουρισμός, γραφικότητα και κρίση ανδροπρέπειας», στο
Πολιτισμικό Λεξικό, Επίκεντρο, Αθήνα, 2014, σ. 245.
32
προγράμματος βρέθηκε απροετοίμαστος μετά την ξαφνική, αυτή, παρέμβαση, με

αποτέλεσμα, μέχρι να βρει να προβάλλει κάτι άλλο, η οθόνη της τηλεόρασης να
δείχνει μόνο ένα μαύρο φόντο.89
Οι τηλεοπτικές σειρές
Στις τηλεοπτικές σειρές κυριάρχησαν οι μεταφορές μυθιστορημάτων, τα οποία
πρόβαλλαν γυναίκες γενναίες, ηρωίδες, που διεκδικούσαν ή και κάποιες φορές
είχαν, ισότιμη θέση με τους άντρες. Μία τέτοια ιστορική βιογραφική σειρά ήταν
και η Ελισάβετ Μαρτινέγκου (1987), στην οποία παρουσιαζόταν η αληθινή
ιστορία της Ζακυνθινής συγγραφέως και πρώτης ελληνίδας φεμινίστριας, μέσα
από την ανάγνωση του ημερολογίου της από τον γιο της, αρκετά χρόνια μετά
τον θάνατό της.90 Η σειρά αυτή, εκτός από το ιστορικό ενδιαφέρον που
παρουσιάζει, αποτελεί και έναν φόρο της τιμής στη σπουδαία αυτή Ελληνίδα και
στον ρόλο της στη γυναικεία χειραφέτηση και στην έμφυλη ισότητα. Παρόλο
που η ιστορία εκτυλίσσεται στον 18ο αιώνα, παρατηρούμε πως δεν είναι πολλές
οι διαφορές της θέσης που είχε η γυναίκα στην τότε κοινωνία, σε σύγκριση με τη
μεταπολεμική ελληνική πραγματικότητα. Η Μαρτινέγκου ζούσε στο περιθώριο,
και το μόνο που ένοιαζε την οικογένειά της ήταν ο γάμος, ώστε να ζει για πάντα
στο πλευρό –δηλαδή στη σκιά– του συζύγου της. Εκείνη όμως διεκδικούσε την
απελευθέρωση από τα δεσμά της, παρόλο που γνώριζε πως το περιβάλλον της
δεν θα την άφηνε να εκπληρώσει όνειρά της. «Όλες οι παντρεμένες που ξέρω
είναι δυστυχισμένες, γιατί είναι δούλες», γράφει στην αυτοβιογραφία της. Ο
σκηνοθέτης της σειράς Βασίλης Σερντάρης σχολιάζει καυστικά πως ήταν μια
γυναίκα «πιο προοδευτική από τη σημερινή Ελληνίδα», καταδεικνύοντας τον
συντηρητισμό της ελληνικής κοινωνίας, σε μία εποχή που η ισότητα των δύο
φύλων αποτελούσε ένα πρόσφατο κεκτημένο.91
Στο ίδιο πλαίσιο ήταν και η μεταφορά του βιβλίου της Λιλίκας Νάκου Η κυρία
Ντορεμί (1983) η οποία κατά γενική ομολογία υπήρξε μία από τις καλύτερες και
πιο επιτυχημένες μεταφορές λογοτεχνικού έργου στην ελληνική τηλεόραση. Στη
89
Γιώργος Δάμπασης, ό.π., σ. 183 ∙ Στάθης Βαλούκος, Ιστορία της …, 2018, ό.π., σ. 113.
90
91
«Ελισάβετ Μαρτινέγκου. Η ζωή της φεμινίστριας – πεζογράφου του 18ου αιώνα», Ραδιοτηλεόραση,
τ. 881, 3 Ιαν. – 9 Ιαν. 1987, ένθετο
33
σειρά παρακολουθούμε τη ζωή μιας καθηγήτριας μουσικής στα χρόνια του

Μεσοπολέμου, η οποία διορίζεται στην Κρήτη και βρίσκεται αντιμέτωπη με την
τοπική συντηρητική κοινωνία και με έναν τρόπο ζωής διαφορετικό από αυτόν
που είχε συνηθίσει. Το χάσμα αυτό ενισχύεται και από την πρότερη ζωή της στο
Παρίσι όπου βρισκόταν λόγω των σπουδών της. Το γεγονός όμως που θα
ανατρέψει όλη την προσπάθεια προσαρμογής της στην τοπική κοινωνία και θα
δημιουργήσει πρόβλημα στην καθηγήτρια Κατερίνα Μακρή (Ελένη Ανουσάκη),
είναι ο έρωτάς της για έναν μαθητή της. Τελικά, η κυρία Ντορεμί, μην αντέχοντας
όλη την πίεση, καταφεύγει στην πρωτεύουσα.92 Η σειρά ήθελε να τονίσει πρώτα
απ’ όλα τη δύσκολη θέση της γυναίκας στα παλιότερα χρόνια, αλλά παράλληλα
να θίξει το θέμα του έρωτα, το οποίο εκφραζόταν με έναν τρόπο ανορθόδοξο για
το παρελθόν, αλλά αποδεκτό για το παρόν· μία μεγάλη γυναίκα, δασκάλα,
ερωτεύεται τον μαθητή της. Μπορούμε να καταλάβουμε πως μία σειρά με τέτοιο
περιεχόμενο θα γινόταν δύσκολα αποδεκτή από την ελληνική κοινωνία και το
τηλεοπτικό κοινό μερικά χρόνια πιο πριν, και μάλλον δε θα προβαλλόταν στην
ελληνική τηλεόραση. Βέβαια, ανάλογα πρότυπα με τον άντρα κυρίαρχο έβριθαν
στο τηλεοπτικό τοπίο.
Το νέο πρότυπο της χειραφετημένης γυναίκας, αποδεσμευμένης από τα
δεσμά της πατριαρχικής, ανδροκρατούμενης κοινωνίας, αποτέλεσε τη βάση και
για άλλα σήριαλ της τηλεόρασης, που ακολούθησαν τις φεμινιστικές επιταγές
της εποχής. Μόνες, ελεύθερες, ανεξάρτητες γυναίκες ήταν πρωταγωνίστριες σε
τηλεοπτικά σήριαλ ή πλαισίωναν βασικούς ρόλους σε άλλα. Μία τέτοια σειρά
ήταν και η Θύελλα (1987) όπου παρακολουθούμε τη ζωή μιας γυναίκας που
προσπαθεί να ξεφύγει από τα δεσμά ενός προβληματικού γάμου, το οποίο και
πράττει μετά από την ανακάλυψη της απιστίας του συζύγου της. Η γυναίκα,
στην επανάστασή της αυτή, αφήνει ακόμα και το παιδί της, κάτι που είναι
κοινωνικά κατακριτέο. Στη συνέχεια όμως, όταν το παιδί αντιμετωπίζει ένα
σοβαρό πρόβλημα υγείας, το μητρικό ένστικτο υπερέχει και τη βλέπουμε να
επιστρέφει στο σπίτι της. Ύστερα όμως από όλες τις περιπέτειες, αποφασίζει να
αποχωρήσει οριστικά από τη συμβατική, χωρίς αγάπη συζυγική της στέγη, και
92
34
να ακολουθήσει τον δικό της δρόμο.93 «Το βασικό δραματουργικό μέρος στη
“Θύελλα” είναι η επανάσταση της γυναίκας που όλα τα χρόνια του γάμου της
είχε ενδώσει στην ιδέα του υποτακτικού στο σπίτι, είχε χάσει τον εαυτό της…
Ωστόσο φτάνει κάποια στιγμή που αντιλαμβάνεται ότι είναι ένα ζωντανό
πλάσμα, που έχει το δικαίωμα να δει τα πράγματα ενεργητικά και να τα βιώσει
όχι σαν υπήκοος, αλλά σαν ένας άνθρωπος που έχει δικαίωμα στην ευτυχία…»
σχολιάζει ο σεναριογράφος της σειράς, Τάκης Χατζηαναγνώστου.94
Το ριζοσπαστικό, για την εποχή, ζήτημα της ανύπαντρης μητέρας, αλλά και
της γυναίκας που διαπρέπει στον χώρο εργασίας θίγει η κοινωνική σειρά Φανή
του 1989 με πρωταγωνίστρια την Πέμη Ζούνη. Η Φανή, είναι μια γυναίκα με
καριέρα, η οποία για να μη θυσιάσει την επαγγελματική ζωή και ανεξαρτησία
της, εγκαταλείπει τον σύντροφό της και αποφασίζει να μεγαλώσει το παιδί που
θα φέρει στον κόσμο μόνη.95 Η σειρά, γυρισμένη το 1989, απευθύνεται σε ένα
ώριμο, σχετικά, κοινό, που έχει αποδεχτεί, πια, την ισότιμη θέση της γυναίκας. Ο
συντηρητισμός της ελληνικής κοινωνίας καθρεφτίζεται εξαιρετικά στη σειρά,
και καταδεικνύει τη δυσκολία αποδοχής του νέο αυτού προφίλ της ανύπαντρης
γυναίκας στη σύγχρονη Ελλάδα. Είναι κατανοητό πως, παρόλη την ψήφιση των
νομοσχεδίων για ισότητα των δύο φύλων, τον συνεχή αγώνα των φεμινιστικών
οργανώσεων, η ελληνική κοινωνία ήθελε χρόνο για να υιοθετήσει τη νέα
πραγματικότητα, καθώς κινούταν σε βαθύ συντηρητισμό για πολλά χρόνια.
Ακόμη πιο τολμηρό είναι το εγχείρημα της τηλεταινίας Ελπίδα (1985), η οποία
είναι βασισμένη σε διήγημα του Π. Σαββίδη. Στην ταινία παρακολουθούμε το
πώς μια παντρεμένη καθηγήτρια σχολείου διαχειρίζεται τις διαφόρων ειδών
σχέσεις της: τη συζυγική, την επαγγελματική με τον διευθυντή του σχολείου
όπου εργάζεται και την ερωτική με τον εραστή της.96 Εδώ πραγματικά, έχουμε
μια ριζοσπαστική προσέγγιση της χειραφετημένης, πια, γυναίκας. Η ζωή της
Ελπίδας αποτελεί μια καινοφανή πραγματικότητα· δεν είναι, πια, μία ζωή
κατακριτέα, αλλά μια ζωή φυσιολογική, και κυρίως αποδεκτή από την κοινωνία.
Η Ελπίδα είναι μία εργαζόμενη γυναίκα, νοικοκυρά, επαγγελματίας, αλλά έχει
93
Στο ίδιο, σ. 276.
94
Λιάνα Μπαλή, «Τάκης Χατζηαναγνώστου...», ό.π., ένθετο.
95
96
Στο ίδιο, σ. 257
35
και εξωσυζυγική σχέση – έναν «ρόλο» που είχαμε συνηθίσει μέχρι πρότινος να
τον έχουν μόνο οι άντρες. Είναι μια γυναίκα καθημερινή, με αγωνίες και
προβλήματα. Ειδικά το θέμα της μοιχείας προβάλλεται πια χωρίς να προκαλεί
αντιδράσεις ως κάτι κοινωνικά, αλλά και ποινικά επιλήψιμο.
Ό,τι έκαναν οι παραπάνω σειρές ξεχωριστά, το έκανε μόνη της η σειρά του
Πάνου Γλυκοφρύδη Οι συμμαθήτριες (1985). Η σειρά προσπαθεί να καταδείξει
το προφίλ της σύγχρονης γυναίκας και τους πολλαπλούς της ρόλους στην
κοινωνία. Στα δεκατρία επεισόδια της σειράς, συναντάμε έντεκα συμμαθήτριες,
απόφοιτες του 1969, οι οποίες βρίσκονται δεκαπέντε χρόνια μετά, στα μέσα της
δεκαετίας του ’80, στην προκαθορισμένη συνάντηση αποφοίτων. Με αφορμή
αυτό το γεγονός, κάνουν απολογισμό της μέχρι τότε ζωής τους. Τα έντεκα
διαφορετικά πορτρέτα γυναικών έχουν πολλές ομοιότητες και διαφορές, αλλά
κοινό τόπο τον καθημερινό αγώνα τους για ζωή.97 Μέσα από τις συζητήσεις των
πρωταγωνιστριών ανακινούνται διάφορα θέματα που έχουν να κάνουν με τη
θέση της γυναίκας στην ελληνική κοινωνία στο παρελθόν και στο παρόν. Μέσω
της άτυπης, αυτής, σύγκρισης, δίνεται στον τηλεθεατή το ερέθισμα, ώστε να
κατανοήσει την βαθιά προβληματική στάση της ελληνικής κοινωνίας προς το
γυναικείο φύλο.
Τα ντοκιμαντέρ
Στον τομέα των ντοκιμαντέρ αναφορικά με την ισότητα των δύο φύλων και τη
γυναικεία χειραφέτηση ξεχωρίζουν το δραματοποιημένο ντοκιμαντέρ Γυναικεία
Πορτραίτα (1982) που προβλήθηκε από το δεύτερο κανάλι της ελληνικής
τηλεόρασης. Στη σειρά παρακολουθούμε τη ζωή γυναικών διαφορετικών
κοινωνικών τάξεων, επαγγελμάτων και οικογενειακής κατάστασης.98 Οι απλές,
καθημερινές εικόνες, ενισχύουν τη θέση των γυναικών και μας δείχνουν πως
αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα του κοινωνικού ιστού, της καθημερινότητας·
αγωνίζονται όντας εργαζόμενες, καλλιτέχνιδες, μόνες ή με οικογένεια, φτωχές ή
πλούσιες. Στα διάφορα επεισόδια, μαθαίνουμε την ιστορία μιας γυναίκας που
φυλακίστηκε κατά τη διάρκεια της δικτατορίας, μίας αγωνίστριας του ΕΑΜ, μιας
97
98
Στο ίδιο, σ. 236.
36
έφηβης που εγκατέλειψε το σπίτι της, μιας τηλεφωνήτριας του ΟΤΕ, μιας
ποιήτριας, μιας μοναχής, μιας ζωγράφου. Όλοι αυτοί οι ρόλοι, όπως και άλλοι
πολλοί συνθέτουν το προφίλ της σύγχρονης γυναίκας στη σημερινή εποχή. Η
δραματοποιημένη αυτή σειρά προβλήθηκε για τρεις χρονιές και κανέναν
επεισόδιό της δεν διασώζεται στο αρχείο της ΕΡΤ.99
Με πολιτιστικό υπόβαθρο και με γυναικείες υπογραφές στο σενάριο και στη
σκηνοθεσία (Κωστούλα Τωμαδάκη, Λένα Μακρή) παρουσίασε η ΕΡΤ τρεις
εκπομπές αφιερωμένες στη γυναίκα με τίτλο Η γυναίκα και η πορεία της τα
τελευταία 80 χρόνια (1987). Κάθε επεισόδιο καταπιάνεται με διαφορετικό θέμα:
τη γυναίκα στο ρεμπέτικο, τη γυναίκα μέσα από την ελληνική λογοτεχνία, και τη
γυναίκα και την ψυχαγωγία. Στο τελευταίο, δε, επεισόδιο, υπάρχει ένα ιδιαίτερο
ενδιαφέρον, καθώς γίνεται σύγκριση μέσα στον χρόνο (ο τρόπος με τον οποίο
ψυχαγωγούταν η γυναίκα παλαιότερα και σήμερα) και στον χώρο (η ψυχαγωγία
της γυναίκας στην επαρχία και στην πόλη). Έτσι έχουμε την ευκαιρία να δούμε
πολλών ειδών έμφυλες ανισότητες και κυρίως να κατανοήσουμε τη λανθασμένη
στάση της ελληνικής κοινωνίας απέναντι στο γυναικείο φύλο – παλιότερα η
γυναικεία αποδεκτή διασκέδαση ήταν σχεδόν αποκλειστικά εξαρτημένη από τις
επιθυμίες του συζύγου της και του ρόλου της ως συνοδού.100
Οι ενημερωτικές εκπομπές
Στον τομέα της ενημέρωσης η ΕΡΤ τόλμησε, θα έλεγε κανείς, να προσθέσει στο
πρόγραμμά της μια εκπομπής για την ισότητα των δύο φύλων. Ο τίτλος της ήταν
Μισό – Μισό (1985), και αποτελούσε μια «κοινωνική έρευνα για τις σχέσεις
ανάμεσα στον Έλληνα και την Ελληνίδα, σχέσεις που προκύπτουν από τη θέση
των φύλων στην κοινωνία της χώρας μας», όπως διαβάζουμε στο αφιέρωμα της
Ραδιοτηλεόρασης λίγο πριν την έναρξή της. Την εκπομπή, η οποία αποτελούταν
από οκτώ επεισόδια, παρουσίαζε η Δήμητρα Λιάνη. Αναμφισβήτητα η εκπομπή
αποτέλεσε μία πρωτοπόρα στιγμή για την ελληνική τηλεόραση η οποία ήθελε να
περάσει το μήνυμα της ισότητας των δύο φύλων μέσα από μία ενημερωτική και
99
«Γυναικεία πορτραίτα» RetroDB, στο
https://www.retrodb.gr/wiki/index.php/Γυναικεία_πορτραίτα, πρόσβαση 15/11/2021
100
«Η γυναίκα και η πορεία της τα τελευταία 80 χρόνια», Ραδιοτηλεόραση, τ. 886, 7 Φεβ. – 11 Φεβ.
1987, σ. 39.
37
δημοσιογραφική ματιά. Κάθε επεισόδιο καταπιανόταν με ένα διαφορετικό

ζήτημα όπως η ισότητα στον χώρο εργασίας, η ανατροπή των αντιλήψεων για
τις έμφυλες σχέσεις, η αντίληψη για τη θέση της γυναίκας στην επαρχία και
στην πόλη κ.ά. Σκοπός της εκπομπής, όπως τον περιέγραψε ο σκηνοθέτης της
Αλέξης Καπόπουλος, ήταν «ν’ αρχίσει να εξοικειώνεται ο κόσμος σε τέτοια
θέματα [ισότητας] και να μιλάει πάνω σ’ αυτά, λέγοντας την αλήθεια, όχι για να
ικανοποιηθεί η περιέργεια των υπόλοιπων, αλλά για να βοηθήσουμε στη λύση
των αντιθέσεων».101 Σε κάποια επεισόδια, μάλιστα, έγιναν και αναφορές σε
ζητήματα που παλαιότερα αποτελούσαν ταμπού. Στο τρίτο επεισόδιο π.χ. που
φιλοξενείται η δημοσιογράφος της ΕΡΤ Λιάνα Κανέλλη, γίνεται συζήτηση για το
θέμα του βιασμού μέσα στη σχέση και μέσα στον γάμο με σύγκριση του σήμερα
και του χθες,102 ενώ στο όγδοο και τελευταίο επεισόδιο θίγεται το σημαντικό
θέμα της άμβλωσης, όπου και παρουσιάζονται αντικρουόμενες απόψεις: από τη
μία αυτή του συντηρητικού Μητροπολίτη Φλωρίνης Αυγουστίνου Καντιώτη, και
από την άλλη διαφόρων επιστημόνων από τον ιατρικό χώρο. Η επιστημονική
άποψη υπερισχύει. Η εκπομπή, μάλιστα, κλείνει με δήλωση του πρωθυπουργού
Ανδρέα Παπανδρέου για τη νομιμοποίηση των αμβλώσεων.103 Το ειδικό βάρος
που είχε δώσει η κυβέρνηση στην προώθηση της έμφυλης ισότητας, είχε φανεί
και από το προηγούμενο, έβδομο επεισόδιο, όπου ο κεντρικός φιλοξενούμενος,
πρωθυπουργός Ανδρέας Παπανδρέου, μίλησε για θέματα ισότητας στο σπίτι και
στην εργασία. «Για πρώτη φορά Έλληνας πρωθυπουργός τοποθετείται με
σαφήνεια πάνω σ’ αυτό το θέμα σε εκπομπή της τηλεόρασης», 104 διαβάζουμε
στη Ραδιοτηλεόραση και το μήνυμα ήταν σαφές: η ελληνική κοινωνία έπρεπε
γρήγορα να υιοθετήσει τη νέα πραγματικότητα που αφορούσε την ισότητα των
δύο φύλων και τη θέση της γυναίκας στην ελληνική κοινωνία.
101
«Νέα εκπομπή. Έρευνα: Μισό – Μισό», Ραδιοτηλεόραση, τ. 843, 12 Απρ. – 18 Απρ. 1986, σ. 33.
102
«Μισό – Μισό. Επεισόδιο 3», παρουσίαση στο πρόγραμμα, Ραδιοτηλεόραση, τ. 855, 5 Ιουλ. – 11
Ιουλ. 1986, σ. 26.
103
«Μισό – Μισό. Επεισόδιο 8», παρουσίαση στο πρόγραμμα, Ραδιοτηλεόραση, τ. 864, 6 Σεπ. – 12
Σεπ. 1986, σ. 26.
104
«Μισό – Μισό. Επεισόδιο 7», παρουσίαση στο πρόγραμμα, Ραδιοτηλεόραση, τ. 863, 20 Αυγ. – 5
Σεπ. 1986, σ. 24.
38
Το παιδί και η νεολαία στο προσκήνιο
Η τοποθέτηση της νεολαίας στο επίκεντρο, ήταν άλλη μια επιτυχία και τήρηση
προεκλογικής υπόσχεσης της κυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ με το περίφημο Συμβόλαιο
με το Λαό το 1981, όπου και τονιζόταν η «ισότιμη ένταξη της νεολαίας στην
οργάνωσή του [ΠΑΣΟΚ] […] [για να] αντιμετωπίσει με ολοκληρωμένη πολιτική
τα προβλήματα της νέας γενιάς». Η ίδρυση της Γενικής Γραμματείας Νέας Γενιάς
αποτέλεσε μία σημαντική καινοτομία για την εποχή. Η κυβέρνηση, υιοθέτησε
έναν σύγχρονο τρόπο προσέγγισης των νέων, δίνοντας έμφαση στην ελευθερία
της έκφρασης, στον πλουραλισμό, και στον πολιτισμό. Η ελληνική νεολαία
αντιμετωπιζόταν για πρώτη φορά σαν μια αυτόνομη ομάδα, ώριμη, πια, ώστε να
αντιμετωπίσει τα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα που την αφορούν και να
συμμετέχει ενεργά στο κοινωνικό γίγνεσθαι του τόπου. Σημαντικές ήταν οι
συμβολές του Κώστα Λαλιώτη, ως Υφυπουργού Νέας Γενιάς και Αθλητισμού,
αλλά και του Γιώργου Παπανδρέου.105
Η παιδική - εφηβική τηλεόραση

Η παιδική τηλεόραση αποτέλεσε προτεραιότητα της αναμόρφωσης του
τηλεοπτικού τοπίου από τη διοίκηση της ΕΡΤ. Υπήρξε επιθυμία και σχεδιασμός
ώστε να προχωρήσουν σε μια ριζική αναδιαμόρφωση του προγράμματος, σε μία
εκ βάθρων αλλαγή στη φιλοσοφία τής μέχρι τότε σχεδόν ανύπαρκτης παιδικής
τηλεόρασης. Το πρόγραμμα που διαμορφώθηκε δεν ήταν μόνο ψυχαγωγικό,
αλλά και εκπαιδευτικό, σχεδιασμένο με προσοχή και λεπτομέρεια. Στόχευε στην
κοινωνικοποίηση των παιδιών και των νέων, και εμπλουτίστηκε, εκτός από τις
εσωτερικές παραγωγές της ΕΡΤ, και με ξένα προγράμματα.106
Η αναβάθμιση του προγράμματος, που απευθυνόταν σε παιδιά όλων των
ηλικιών, συμπεριλάμβανε μόνο νέες παραγωγές οι οποίες αποτελούνταν από
τηλεπαιχνίδια, τηλεοπτικές σειρές, ενημερωτικές και ψυχαγωγικές εκπομπές. Η
105
Ντόρα Γιαννάκη, «Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, Το κοινωνικό υποκείμενο “νεολαία”, ο
ελεύθερος χρόνος και οι κρατικές πολιτικές, στο Βαμβακάς Β., Παναγιωτόπουλος Π. (επιμ.), Η
Ελλάδα στη δεκαετία του ’80, Κοινωνικό, Πολιτικό και Πολιτισμικό Λεξικό, Επίκεντρο, Αθήνα, 2014,
76-7.
106
Πατρίτσια Γερακοπούλου, «Παιδική τηλεόραση. Από τη διαπλαστική εκπαίδευση στην
καταναλωτική ψυχαγωγία», στο Βαμβακάς Β., Παναγιωτόπουλος Π. (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία
του ’80, Κοινωνικό, Πολιτικό και Πολιτισμικό Λεξικό, Επίκεντρο, Αθήνα, 2014, σ. 410-412.
39
διοίκηση της ΕΡΤ, ήδη από το 1982, είχε επενδύσει αρκετά χρήματα στα νέα
χειμερινά τηλεοπτικά προγράμματα, με βασικό στόχο την επιμόρφωση των
παιδιών μέσα από τη μικρή οθόνη. Εκπομπές όπως το νεανικό τηλεπαιχνίδι
επικεντρωμένο στην αστροφυσική Κόκκινοι γίγαντες, άσπροι νάνοι, με σύμβουλο
τον σημαντικό επιστήμονα Διονύση Σιμόπουλο, αλλά και το Γράψε την ιστορία,
το οποίο βασιζόταν στη δημιουργική γραφή, με μαθητές που προσπαθούσαν να
γράψουν το δικό τους σενάριο παρακολουθώντας μια βουβή ταινία μικρού
μήκους, έδειχναν ξεκάθαρα μία στροφή στην ποιοτική τηλεόραση, εστιασμένη,
στη διαπαιδαγώγηση της νεολαίας βάσει των ξένων προτύπων.107
Σημαντική ήταν η αναδιάρθρωση του προγράμματος της Εκπαιδευτικής
Τηλεόρασης, υπό τη νέα διεύθυνση του δημοσιογράφου Μηνά Χρηστίδη, η οποία
εμπλουτίστηκε με προγράμματα του BBC αλλά και με πρωτότυπες εκπομπές με
μαθήματα ξένων γλωσσών.108 Μάλιστα, η Εκπαιδευτική Τηλεόραση, από το
1983 άρχισε για πρώτη φορά να μεταδίδει τα προγράμματά της και Σάββατο, με
τις εκπομπές να είναι με τέτοιο τρόπο επιλεγμένες «ώστε να είναι ελκυστικές για
το μεγάλο κοινό που βρίσκεται σπίτι αυτή την μέρα», όπως διαβάζουμε στη
Ραδιοτηλεόραση.109 Αυτό το σχόλιο μας φανερώνει έναν προσεκτικό στρατηγικό
σχεδιασμό των υπευθύνων της ΕΡΤ με επικέντρωση σε παιδαγωγικούς στόχους,
μακριά από την εμπορικοποίηση, και έμφαση στην ποιότητα του προγράμματος.
Επίσης, τον χειμώνα της ίδιας χρονιάς, μεγάλη καινοτομία αποτέλεσε το γεγονός
πως για πρώτη φορά το πρόγραμμα εμπλουτίστηκε με εκπομπές για παιδιά
προσχολικής ηλικίας. Σημαντική ήταν και η προσθήκη δύο πρωτότυπων σειρών,
η μία για την ειδική και η άλλη για τη γενετήσια αγωγή, παραγωγής του BBC,
στα πρότυπα του οποίου βάδιζε η Εκπαιδευτική Τηλεόραση. Ειδικότερα, η σειρά
για τη γενετήσια αγωγή μεταδιδόταν «δοκιμαστικά, για την καταγραφή της
απήχησης που θα έχει στο κοινό, και τη συναγωγή συμπερασμάτων για τη
μελλοντική αντιμετώπιση του θέματος».110 Είναι κατανοητό πως, εκείνη την
εποχή, δεν ήταν σίγουρο πως η ελληνική κοινωνία θα ήταν έτοιμη για μία
107
«Το θέμα της εβδομάδας. Νέα παιδικά προγράμματα», Ραδιοτηλεόραση, τ. 665, 6 Νοε. – 12 Νοε.
1982, σ. 34-5.
108
109
«Συναρπαστικές εκπομπές στο φετινό πρόγραμμα της εκπαιδευτικής τηλεόρασης»,
Ραδιοτηλεόραση, τ. 711, 1 Οκτ. – 7 Οκτ. 1983, σ. 32-3.
110
Στο ίδιο, σ. 32-3.
40
τέτοιου είδους εκπομπή που θα απευθυνόταν σε παιδιά παρά τον καθαρά

εκπαιδευτικό της χαρακτήρα.
Αναμφισβήτητα, το πρόγραμμα το οποίο έκανε τη διαφορά στην παιδική
τηλεόραση προβλήθηκε για πρώτη φορά τον χειμώνα του 1983 και ήταν η
Χιλιοποδαρούσα, ένα μαγκαζίνο που κράτησε συντροφιά τα παιδιά για πέντε
χρόνια. Την εκπομπή παρουσίαζε και επιμελούταν ο γνωστός «παραμυθάς»,
Νίκος Πιλάβιος, πολύπειρος στα τηλεοπτικά παιδικά δρώμενα. Τις κούκλες των
«συμπαρουσιαστών» του, Τιμολέοντα και Ροζαλίας, κατασκεύασε η οικογένεια
Σοφιανού και τις φωνές στις δύο κούκλες έδιναν τα αδέρφια της οικογένειας,
Φαίδων και Ήβη. Η Χιλιοποδαρούσα δεν διέφερε στη δομή από ένα μαγκαζίνο
ενηλίκων, παρά μόνο στο περιεχόμενο το οποίο απευθυνόταν στα παιδιά όλων
των ηλικιών. Η εκπομπή ήταν εμπλουτισμένη με πολλές υποενότητες που είχαν
χαρακτήρα ψυχαγωγικό, αλλά καθ’ όλα εκπαιδευτικό. Εκ του αποτελέσματος
φάνηκε πως αυτού του είδους η μορφοποίηση της δομής της Χιλιοποδαρούσας,
ήταν κάτι παραπάνω από επιτυχημένη. Τα παιδιά, μέσα σε μια ώρα μπορούσαν
να δουν πώς γυρίζεται μία ταινία (Γυρίστε μια ταινία), να μάθουν συνταγές
μαγειρικής (Μαγειρέματα), να παρακολουθήσουν μία βιβλιοπαρουσίαση (Το
βιβλίο), να λάβουν μέρος σε καλλιτεχνικούς διαγωνισμούς ποίησης, ζωγραφικής
και διηγήματος (Διαγωνισμοί), κ.ά.
Ταυτόχρονα, το υπόλοιπο πρόγραμμα συνέχιζε να εμπλουτίζεται από
νεανικές σειρές με πρωταγωνιστές παιδιά, στον δρόμο που είχε ανοίξει ο Κήπος
με τα αγάλματα λίγα χρόνια πριν. Η Επιχείρηση Ιφιγένεια και κυρίως ο Θησαυρός
της Βαγίας από το ομότιτλο βιβλίο της Ζωρζ Σαρρή,111 μία παιδική περιπέτεια, η
οποία περίτεχνα μετέδιδε στα παιδιά μηνύματα για το ιστορικό παρελθόν του Β’
Παγκοσμίου Πολέμου και την Κατοχή, αποτέλεσαν μεγάλες τηλεοπτικές
επιτυχίες της ΕΡΤ, οι οποίες προβλήθηκαν πολλές φορές σε επανάληψη και
μνημονεύονται μέχρι σήμερα.112
111
Σημαντικό ήταν και το γεγονός πως η Ζωρζ Σαρρή αγωνίστηκε στην Αντίσταση με την ΕΠΟΝ, ενώ
τραυματίστηκε σοβαρά κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου και τελικά έφυγε από την Ελλάδα εξόριστη
το 1947 και μετοίκησε στο Παρίσι, από όπου και επέστρεψε δεκαπέντε χρόνια αργότερα. Βλ. Ζωρζ
Σαρρή, Ο Θησαυρός της Βαγίας, Πατάκης, Αθήνα, 1991, σ. 151-2.
112
«Το θέμα της εβδομάδας. Παιδικές σειρές», Ραδιοτηλεόραση, τ. 716, 5 Νοε. - 11 Νοε. 1983, σ. 36-
7.
41
Η επιτυχημένη συνταγή του παιδικού τηλεοπτικού προγράμματος

συνεχίστηκε για αρκετά χρόνια, και αυτό φάνηκε από τις συνεχείς ανανεώσεις
επιτυχημένων εκπομπών όπως το Κόκκινοι γίγαντες – Άσπροι νάνοι, Ο κόσμος
της μουσικής, Χιλιοποδαρούσα, κ.ά. Η ΕΡΤ, συνέχιζε απρόσκοπτα τις σοβαρές
παιδαγωγικές παραγωγές, με έμφαση στην τέχνη προσθέτοντας νέες όπως το
Κοίτα να δεις, που είχε μαθήματα φωτογραφίας για παιδιά του δημοτικού και
του γυμνασίου, το Φα, Σολ, Λα, μία μουσικοπαιδαγωγική εκπομπή για παιδιά
των πρώτων τάξεων του δημοτικού, το Γραμμές και χρώματα με μαθήματα
ζωγραφικής, κ.ά. Σημαντικότερη παραγωγή όλων όμως ήταν η Φρουτοπία,
βασισμένη στα βιβλία - κόμικς του Ευγένιου Τριβιζά, που έκανε πρεμιέρα τον
χειμώνα του 1985 σε παραγωγή της οικογένειας Σοφιανού, με κούκλες και
σκηνικά φτιαγμένα στο χέρι.113 Η σειρά, η οποία «διακρίθηκε εντός και εκτός
Ελλάδος» ήταν τελικά «μία οικονομική καταστροφή» όπως δηλώνει σε
πρόσφατη συνέντευξη ο Φαίδων Σοφιανός, και διακόπηκε απότομα στα τριάντα
επτά επεισόδια από τα εκατόν είκοσι που υπολογιζόταν να γυριστούν.114 Παρ’
όλα αυτά, ήταν μια παιδική σειρά η οποία παρέμεινε ως μία όμορφη, νοσταλγική
ανάμνηση στο μυαλό των τότε παιδιών, και σημερινών ενηλίκων, προβαλλόταν
μέχρι και πρόσφατα σε επανάληψη, και διασώζεται στο αρχείο της ΕΡΤ.115
Η μεγάλη επιτυχία του προγράμματος της ΕΡΤ οφείλεται κατά έναν μεγάλο
βαθμό στο ότι υπήρχαν προγράμματα για όλες τις ηλικίες παιδιών, πράγμα το
οποίο εφαρμόστηκε και στην κανονική ροή προγράμματος, αλλά και στην
εκπαιδευτική τηλεόραση· από το Α-μπε-μπα-μπλομ για παιδιά της προσχολικής
ηλικίας, τη Χιλιοποδαρούσα που είχε θέματα για παιδιά όλων των εκπαιδευτικών
βαθμίδων, μέχρι το Κόκκινοι γίγαντες – Άσπροι νάνοι που απευθυνόταν στους
113
«Τα θέματα της εβδομάδας. Πλούσιο το χειμερινό παιδικό πρόγραμμα», Ραδιοτηλεόραση, τ. 820,
2 Νοε. – 8 Νοε. 1985, σ. 32-3.
114
Άρης Δημοκίδης, «Η αληθινή ιστορία της Οικογένειας Σοφιανού, που μάγεψε τα παιδικά μας
χρόνια», Podcast Μικροπράγματα, στο https://www.lifo.gr/podcasts/wraia-pragmata/i-alithini-
istoria-tis-oikogeneias-sofianoy-poy-magepse-ta-paidika-mas, πρόσβαση 20/09/2021
115
Φρουτοπία, Επεισόδιο 1. Φαίδων Σοφιανός (σκηνοθεσία), Ευγένιος Τριβιζάς (σενάριο), MEDIA
FILM PRODUCTIONS Για την ΕΡΤ1, 1985, στο https://archive.ert.gr/7816/ , πρόσβαση 01/10/2021
42
εφήβους και τους μαθητές λυκείου. Ήταν, δηλαδή, ένα πρόγραμμα «ηλικιακά
εκδημοκρατισμένο».116
Τηλεόραση και νεολαία

Ο εξευρωπαϊσμός της ελληνική τηλεόρασης, και η επικέντρωση στη νεολαία
έγινε όμως και μέσω μουσικών εκπομπών όπως το Μουσικόραμα και το Μουσικό
Καλειδοσκόπιο. Οι μουσικές αυτές εκπομπές προβάλλονταν ήδη από τις αρχές
της δεκαετίας του ’80,117 αρκετά χρόνια πριν την ίδρυση του ευρωπαϊκού MTV
το 1987, και συντρόφευαν, ψυχαγωγούσαν και ενημέρωναν τους νέους για
σχεδόν μία δεκαετία. Ειδικότερα το Μουσικόραμα αποτελούσε σημείο αναφοράς
καθώς ήταν η πρώτη εκπομπή τέτοιου είδους στην ελληνική τηλεόραση. Δεν
ήταν μόνο η ενημέρωση για τη διεθνή μουσική σκηνή, η προβολή των βίντεο
κλιπ και η παρουσίαση των νέων κυκλοφοριών που έκαναν το Μουσικόραμα να
ξεχωρίζει. Την επιτυχία του τη χρωστούσε στον παρουσιαστή Γιώργο Γκούτη, ο
οποίος με το στυλ που είχε υιοθετήσει αλλά και με τον ενδυματολογικό κώδικα
που ακολουθούσε, έδινε έναν φρέσκο, νεανικό και ευρωπαϊκό αέρα στην
ελληνική τηλεόραση.118 Το Μουσικόραμα ήταν η εκπομπή εκείνη που «εισήγαγε
μαζικά το κοινό στην αναφαινόμενη κουλτούρα του MTV».119 Επίσης, το 1985
προστέθηκε άλλη μια εκπομπή που απευθυνόταν στη νεολαία της εποχής, το
Ηχόχρωμα, το οποίο ήταν ένα ολοκληρωμένο τηλεοπτικό μαγκαζίνο με
συνεντεύξεις Ελλήνων και ξένων καλλιτεχνών.120 Καινοτομία της αποτελούσε η
παραγωγή και προβολή βίντεο κλιπ Ελλήνων τραγουδιστών. 121
116
Βασιλική Γιούτση, «Εκπαιδεύοντας τα παιδιά της Αλλαγής. Το παιδικό πρόγραμμα της ΕΡΤ κατά
την τετραετία 1982-1985», Απλωταρία, στο https://www.aplotaria.gr/allagi-ert-1982-1985/,
117
Το Μουσικόραμα ξεκίνησε να μεταδίδεται στην ΕΡΤ τον Σεπτέμβρη του 1982 και το Μουσικό
Καλειδοσκόπιο τον Μάιο του 1985, όπως αναφέρει ο ιστότοπος retrodb, στο
https://www.retrodb.gr/wiki/index.php/,
118
«Μουσικόραμα, Η εκπομπή που καθήλωνε τους έφηβους της δεκαετίας του ’80 μπροστά στις
τηλεοράσεις τους», Μηχανή του χρόνου, στο http://www.mixanitouxronou.gr/mousikorama-i-
ekpobi-pou-kathilone-tous-efivous-tis-dekaetias-tou-80-brosta-stis-tileoraseis-tous-ti-apegine-o-
parousiastis-giorgos-gkoutis/, πρόσβαση 15/09/2021.
119
Κατερίνα Λαμπρακοπούλου, «Βίντεο Κλιπ, Η οπτικοποιημένη ρευστότητα των μουσικών ειδών»,
και Πολιτισμικό Λεξικό, Επίκεντρο, Αθήνα, 2014, σ. 70.
120
121
Ένα τέτοιο χαρακτηριστικό παράδειγμα μπορούμε να δούμε με το βίντεο κλιπ για το τραγούδι
«Θρίλερ» του τραγουδοποιού Λάκη Παπαδόπουλου, γνωστού ως Λάκη με τα ψηλά ρεβέρ στο,
43
Η ρεαλιστική πραγμάτωση του εξευρωπαϊσμού της ελληνικής νεολαίας πήρε

σάρκα και οστά με δύο μεγάλα μουσικά φεστιβάλ κατά τη δεκαετία του ’80
στιγμιότυπα των οποίων προβλήθηκαν από όλες τις μουσικές εκπομπές τότε,
αλλά και από τα μέσα ενημέρωσης. Το πρώτο ήταν το Rock In Athens τον Ιούλιο
του 1985 στο Καλλιμάρμαρο, όπου το διήμερο 26 και 27 Ιουλίου εμφανίστηκαν
σημαντικά συγκροτήματα της διεθνούς σκηνής, όπως οι Depeche Mode, οι The
Cure, οι Culture Club κ.ά., «ένα πολιτισμικό γεγονός με “πλάτες” και χροιά
ΠΑΣΟΚ”, όπως διαβάζουμε και στο ηλεκτρονικό μουσικό περιοδικό Avopolis.122
Το δεύτερο ήταν η μεγάλη συναυλία της Διεθνούς Αμνηστίας στις 3 Οκτωβρίου
1988 στην Αθήνα.123 Στο φεστιβάλ αυτό, εφάμιλλο των διεθνών φεστιβάλ που
λάμβαναν χώρα σε όλες τις χώρες του κόσμου, συμμετείχαν διάσημοι διεθνείς
μουσικοί και συγκροτήματα όπως ο Sting, o Bruce Springsteen, η Tracy Chapman,
ο Peter Gabriel.124 Το σημαντικό με τα δύο αυτά φεστιβάλ ήταν πως δινόταν η
δυνατότητα στην ελληνική νεολαία να δει τα μουσικά της ινδάλματα από κοντά·
να θαυμάσει τους καλλιτέχνες, τα βίντεο κλιπ των οποίων παρακολουθούσε
τόσα χρόνια στο Μουσικόραμα, στο Μουσικό Καλειδοσκόπιο και στις άλλες
τηλεοπτικές μουσικές εκπομπές· να έρθει σε επαφή με την κουλτούρα της
ευρωπαϊκής νεολαίας, και να νιώσει για πρώτη φορά κομμάτι της.
«Λάκης με τα ψηλά ρεβέρ - Θρίλερ (+ συνέντευξη) - Ηχόχρωμα 1985 ΕΡΤ-2», στο

https://www.youtube.com/watch?v=Nvhg2AWRzfs, πρόσβαση 19/09/2021
122
Ελένη Τζαννάτου, «Rock In Athens: 35 Χρόνια από το Διήμερο που Συγκλόνισε το Συναυλιακό
Κόσμο (Μας)», Avopolis Music Network, στο https://www.avopolis.gr/articles/articles-greek/71119-
rock-in-athens-85, πρόσβαση 26/03/2022
123
Λίγες μέρες πριν το Φεστιβάλ Διεθνούς Αμνηστίας είχε προηγηθεί η μεγάλη συναυλία των
θρυλικών βρετανών ρόκερς Iron Maiden στο στάδιο της Ν. Φιλαδέλφειας. Αυτό σημειώνεται διότι οι
συναυλίες μεγάλων ξένων συγκροτημάτων στα πλαίσια της παγκόσμιας περιοδείας τους
αποτελούσαν σπάνιο φαινόμενο μέχρι τότε για την Ελλάδα, γεγονός που άλλαξε σημαντικά από τα
τέλη της δεκαετίας του ’80, με χρονιά ορόσημο το 1988. Οι μοναδικές συναυλίες παγκοσμίως
γνωστών συγκροτημάτων που είχαν πραγματοποιηθεί πρωτύτερα ήταν όταν το 1980 επισκέφθηκαν
την Αθήνα οι Police, ενώ η αμέσως προηγούμενη συναυλία διεθνούς φήμης συγκροτήματος ήταν
αυτή των Rolling Stones, στις 17 Απριλίου 1967, παραμονές του πραξικοπήματος, σε μία επεισοδιακή
συναυλία που τελικά διακόπηκε. Η Ελλάδα βρισκόταν μακριά στον τομέα του πολιτισμού και της
ψυχαγωγίας μέχρι τότε από την υπόλοιπη «δυτική» Ευρώπη και την κουλτούρα της. Βλ. Παναγιώτης
Ζεστανάκης, «”Η Απολιτική Αντίδραση”: Καινοφανείς συλλογικότητες και νέες εννοιολογήσεις της
πολιτικής δράσης στην Αθήνα της δεκαετίας του ’80», στο Αυγερίδης Μ., Γαζή Ε., Κορνέτης Κ., (επιμ.),
Μεταπολίτευση. Η Ελλάδα στο μεταίχμιο των δύο αιώνων, Θεμέλιο, Αθήνα, 2015, σ. 173-4.
124
Βασίλης Βαμβακάς, «Συναυλία της Διεθνούς Αμνηστίας. Η παγκόσμια μουσική σκηνή ως μέσο
πολιτικής στράτευσης», στο Βαμβακάς Β., Παναγιωτόπουλος Π. (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία του
’80, Κοινωνικό, Πολιτικό και Πολιτισμικό Λεξικό, Επίκεντρο, Αθήνα, 2014, σ. 567-8.
44
Προ επιλόγου. Ένας σύντομος απολογισμός και μια ματιά στο

μετά
Τελικά, μπορεί να πει κανείς με βεβαιότητα πως η δεκαετία του ’80 ήταν μία
τόσο σημαντική περίοδος στην ιστορία της ελληνικής τηλεόρασης; Ο Βασίλης
Βασιλικός, χρόνια μετά, αναφέρει πως η χρυσή εποχή της ελληνικής τηλεόρασης
στον τομέα, τουλάχιστον, των τηλεοπτικών δραματοποιημένων σειρών ήταν η
πενταετία 1975-1980. Μάλιστα, αναφερόμενος στην περίοδο που προέδρευσε ο
ίδιος, κάνοντας μία αυστηρή κριτική, σχολιάζει πως απέτυχε, θεωρώντας πως
στο εγχείρημα ενεπλάκησαν άνθρωποι σκάρτοι: «…γι’ αυτό και αποτυγχάνουν
οι πιο ωραίες ιδεολογίες, γι’ αυτό και βλέπουμε ωραία φιλοσοφικά συστήματα
όπως το κομμουνιστικό, που είναι το ωραιότερο σύστημα φιλοσοφίας που
υπάρχει ποτέ στον κόσμο, με την ενανθρώπισή του, να σκαρτεύει».125
Έναν διαφορετικό απολογισμό κάνει ο Γιάννης Σμαραγδής σε συνέντευξή του
στο Ριμέικ της Ρένας Θεολογίδου το 2006. Μιλώντας για την τηλεόραση της
«αλλαγής» και αναφερόμενος σε όλη την προσπάθεια που έγινε εκείνα τα χρόνια
για τη βελτίωση του τηλεοπτικού τοπίου, παρομοιάζει το ΠΑΣΟΚ με τον ήρωά
του Χατζημανουήλ, αναφερόμενος για το πώς ξεκίνησαν και πώς κατέληξαν τα
πράγματα από μία πορεία ανοδική, σε μία κατάληξη φθίνουσα: «Είναι δηλαδή ο
Έλληνας που ξεκινάει να κάνει το καλό, και καταλήγει να στρέφεται ενάντια στα
πράγματα τα οποία ξεκίνησε να υπηρετήσει […] Από μία τάση να γκρεμιστεί το
κατεστημένο και στη θέση του να γκρεμιστεί μία τάξη με αρχές, βρέθηκαν να
είναι αυτοί που δημιούργησαν τη νέα διαπλοκή».126
Πάντως αν πράγματι υπάρχει κάτι μεμπτό αναφορικά με την τηλεόραση του
ΠΑΣΟΚ, είναι πως τελικά παρέμεινε στρατευμένη. Παρ’ όλες τις αντιπολιτευτικές
κορώνες της δεκαετίας του ’70 περί έλλειψης αντικειμενικής ενημέρωσης, και
διορισμούς στελεχών στη διοίκηση των κρατικών καναλιών, αυτού του είδους οι
πολιτικές συντηρήθηκαν σε έναν μεγάλο βαθμό και από την κυβέρνηση του
ΠΑΣΟΚ. Οι προτεραιότητες που δόθηκαν σε πρόσωπα για να αναλάβουν τις νέες
παραγωγές, ασχέτως από την όποια καλλιτεχνική ελευθερία, δόθηκαν εκτός των
125
«Το σήριαλ των σήριαλ. Επεισόδιο 21», ό.π.
126
«Η ιστορία των ΜΜΕ από τη μεταπολίτευση μέχρι σήμερα. Μέρος 4», Ριμέικ, ΕΡΤ, 2006, στο
45
άλλων και σε αρκετά «πράσινα» στελέχη όπως η Ελένη Ανουσάκη, ο Ανέστης

Βλάχος, ο Λάκης Κομνηνός, ο Γιάννης Μόρτζος, ο Στέφανος Ληναίος κ.ά.127 Ο
Βασίλης Βασιλικός δήλωσε πως όταν διετέλεσε διευθυντής της ΕΡΤ, «έκοβε» τις
παραγωγές που προέρχονταν από κομματικά στελέχη «a priori», αλλά μετά τις
έβρισκε μπροστά του, ολοκληρωμένες και, ανήμπορος να πράξει διαφορετικά,
έδινε τελικά την έγκρισή του για να ενταχθούν στο πρόγραμμα.128 Το ίδιο
βέβαια συνέβαινε και στον τομέα της ενημέρωσης. «Οι πράσινες ειδήσεις δεν θα
λέγονται από γαλάζια χείλια» ήταν η απάντηση που έλαβε ο Ντένης Αντύπας,
διευθυντής ενημέρωσης, όταν ζήτησε να παραμείνουν παρουσιαστές ειδήσεων
επί ΠΑΣΟΚ ο Τέρενς Κουίκ και η Λιάνα Κανέλλη. Βέβαια, αντικειμενικότητα και
κυβέρνηση είναι δύο έννοιες που δεν συμβαδίζουν, και στο διηνεκές του χρόνου
ήταν λίγες οι περιπτώσεις που μπορούμε να πούμε πως η κρατική τηλεόραση
δεν στήριζε τουλάχιστον στον τομέα της ενημέρωσης την εκάστοτε εξουσία.
Παρ’ όλα αυτά, χάριν της ελευθερίας του λόγου, σε μια σημαντική στιγμή στην
τηλεόραση όπως λέει ο Γιώργος Ρωμαίος, η επιθεώρηση Τα Αλαλούμια που
προβλήθηκε από την ΕΡΤ το 1982, καταγράφηκε ως η πρώτη εκπομπή που
σατίριζε μία εν ενεργεία κυβέρνηση, γεγονός που άνοιξε τον δρόμο για μια πιο
φιλελεύθερη τηλεόραση.129
Η δεκαετία του ’80 αποτελεί αναμφισβήτητα τη δεκαετία εδραίωσης της

τηλεόρασης ως το σημαντικότερο μέσο ψυχαγωγίας, σε όλον τον κόσμο. Τις
επόμενες δεκαετίες, με τη βελτίωση του βιοτικού και μορφωτικού επιπέδου,
αλλά και με τους νέους αγχώδεις ρυθμούς ζωής, η τηλεόραση άρχισε να αποτελεί
περισσότερο μία διέξοδο και έναν τρόπο ξεκούρασης και αναψυχής, και τίποτα
παραπάνω. Το αποτέλεσμα ήταν να υπάρξει πτώση στην παραγωγή και
τηλεθέαση εκπαιδευτικών εκπομπών, ντοκιμαντέρ, και γενικά της ποιοτικής
τηλεόρασης, και να στραφούν τα κανάλια σε ένα τηλεοπτικό πρόγραμμα με
επίκεντρο την ψυχαγωγία, το οποίο σπάνια συμβάδιζε με την ποιότητα.130
127
Γιώργος Δάμπασης, ό.π., σ. 187
128
«Το σήριαλ των σήριαλ. Επεισόδιο 21», ό.π.
129
«Η ιστορία των ΜΜΕ από τη μεταπολίτευση μέχρι σήμερα. Μέρος 3», ό.π.
130
Φ. Μπαρμπιέ – Κ. Λαβενίρ, ό.π., σ. 389-390.
46
Η αναμετάδοση δορυφορικών καναλιών το 1988,131 αποτέλεσε την αρχή του

τέλους του μονοπωλίου της κρατικής τηλεόρασης και της επιρροής της ΕΡΤ, η
οποία ξεκίνησε κι αυτή την πιλοτική μετάδοση δορυφορικών, ενημερωτικών
κυρίως, καναλιών, τις οποίες ακολούθησαν οι αδειοδοτήσεις των ιδιωτικών.132 Η
μετάβαση στο νέο τηλεοπτικό τοπίο έγινε ομαλά, κλείνοντας έτσι μια μακρά
περίοδο κρατισμού, που συνεπαγόταν έναν σημαντικό έλεγχο της πληροφορίας
και της ενημέρωσης.133
Η δεκαετία του ’80 στην τηλεόραση αποτιμάται, πάντως, σήμερα από τους
περισσότερους με νοσταλγία. Σ’ αυτό συντέλεσαν αφενός οι ριζοσπαστικές
αλλαγές που πραγματοποιήθηκαν, και αφετέρου το πρωτοποριακό και ποιοτικό
πρόγραμμά της συγκριτικά με το παρελθόν. Σήμερα η τηλεθέαση εξυπηρετεί
αποκλειστικά εμπορικούς σκοπούς. Τα ιδιωτικά κανάλια οδηγούν την κούρσα
της τηλεθέασης με προγράμματα αμφιβόλου ποιότητας και ηθικής. Ήδη από τη
δεκαετία του ’90, με την άμεση και αναμφισβήτητη κυριαρχία της ιδιωτικής
τηλεόρασης, υπάρχει ξεκάθαρη τάση για εμπορικοποίηση της τηλεθέασης, η
οποία οδηγεί σε έναν άνισο ανταγωνισμό της «ποιοτικής» κρατικής τηλεόρασης
και της εμπορικής ιδιωτικής. Παρόλο που παραδοσιακά η κρατική τηλεόραση
είναι συνυφασμένη με την ποιοτική τηλεθέαση, το άνισο αυτό παιχνίδι της
«κούρσας» της τηλεθέασης οδήγησε αρκετές φορές την κρατική τηλεόραση στο
να ρίξει την ποιότητα του προγράμματός της, χάριν του καταναλωτισμού και
της εμπορευματοποίησης – αυτό το γεγονός, βέβαια, αποτελεί ένα φαινόμενο
όχι μόνο ελληνικό αλλά παγκόσμιο.134
131
Η αρχή έγινε από τη Θεσσαλονίκη, επί δημαρχίας του Σωτήρη Κούβελα, ο οποίος ίδρυσε τη
δημοτική τηλεόραση TV-100 και προχώρησε σε παράνομη αναμετάδοση οκτώ δορυφορικών
καναλιών. Τα χνάρια του ακολούθησε και ο Δήμος Πειραιά με το TV-PLUS. Βλ. στο Γρηγόρης
Πασχαλίδης, ό.π., σ. 179.
132
Κύπρος Χατζηαθανασίου, «Δορυφορική Τηλεόραση», Η ελεγχόμενη απελευθέρωση της
τηλεόρασης από το κρατικό μονοπώλιο, στο Βαμβακάς Β., Παναγιωτόπουλος Π. (επιμ.), Η Ελλάδα
στη δεκαετία του ’80, Κοινωνικό, Πολιτικό και Πολιτισμικό Λεξικό, Επίκεντρο, Αθήνα, 2014, σ. 127.
133
Βασίλης Βαμβακάς, Παναγής Παναγιωτόπουλος, ό.π., σ. LX
134
47
Συμπεράσματα
Η δεκαετία του ’80 ήταν για την Ελλάδα η περίοδος του εκδημοκρατισμού των
θεσμών και των κοινωνικών αλλαγών. Το ΠΑΣΟΚ αφουγκράστηκε την κοινωνία,
τις επιθυμίες της και τις επιταγές της εποχής· άκουσε την επιθυμία για «αλλαγή»
και την εφάρμοσε άμεσα σε όλους τους τομείς της κοινωνίας. Η υιοθέτηση νέων
προτύπων και αλλαγών, ριζοσπαστικών τις περισσότερες φορές για την
συντηρητική ελληνική κοινωνία, ήταν απόρροια αγώνων πολλών ετών και
οφειλόταν σε διάφορους παράγοντες. Πολλές από τις αλλαγές αυτές τις είχε ήδη
σκεφτεί και καταγράψει ο Ανδρέας Παπανδρέου στο βιβλίο του Η Δημοκρατία
στο Απόσπασμα, στα σχέδια Συντάγματος του ΠΑΚ.135 Βοήθησε, βέβαια, και η
ίδια η εποχή· η δεκαετία του ’80 έφερε πολλές αλλαγές στο προσκήνιο, σε
παγκόσμιο επίπεδο, με κορυφαία ίσως το τέλος του Ψυχρού Πολέμου.
Η «αλλαγή» που ήρθε με την εκλογική νίκη του ΠΑΣΟΚ είχε κυρίως να κάνει
με την πραγμάτωση των προσδοκιών μεγάλου μέρους της ελληνικής κοινωνίας,
μετά από μια μακρά περίοδο αναμονής η οποία ξεκινούσε το 1944 και κατέληγε
στο 1981. Η «αλλαγή» δεν ήταν κάτι παραπάνω από την επίτευξη της
δημοκρατίας όπως την είχε φανταστεί η ελληνική Αριστερά, αλλά και το Κέντρο,
ο πολιτικός χώρος που εκπροσωπούσε το ΠΑΣΟΚ. Ήταν η δημοκρατία που, εν
τέλει, τελεσφόρησε, μετά από τρεις προσπάθειες το 1945-1946, το 1950-1952
και το 1963-1965, οι οποίες τελικά απέτυχαν λόγω «της επέμβασης των ξένων
δυνάμεων που εμπόδισαν “τις δημοκρατικές, λαϊκές δυνάμεις” να πραγματώσουν
την Αλλαγή».136 Μπορεί να λεχθεί πως κάποιες φορές το ΠΑΣΟΚ οικειοποιήθηκε
αγώνες διαφόρων φορέων, όπως π.χ. της ΕΓΕ, ή των εργατικών συνδικάτων.
Αυτό όμως δεν είναι κάτι που κρίνεται απαραιτήτως αρνητικά. Το ΠΑΣΟΚ ήρθε
στην εξουσία για να εκπληρώσει τις κοινωνικές επιταγές, να νομιμοποιήσει τη
χαμένη κοινωνική δικαιοσύνη, και να δώσει βήμα σε όλες εκείνες τις κοινωνικές
ομάδες που βρίσκονταν για πολλά χρόνια στο παρασκήνιο και στο περιθώριο. Η
ΕΓΕ και τα εργατικά συνδικάτα ίσως να μην επιτύχαιναν τους στόχους τους αν
135
Το σχέδιο Συντάγματος του ΠΑΚ περιελάμβανε αρχές όπως η ελευθερία γνώμης και έκφρασης, η
δωρεάν παιδεία, υγεία και κοινωνική ασφάλιση, η ανεξιθρησκία, η οικονομική και κοινωνική ισότητα
των δύο φύλων, η ανεξαρτησία των εργατικών συνδικάτων κ.ά.. Βλ στο Ανδρέας Γ. Παπανδρέου, Η
Δημοκρατία στο Απόσπασμα, Τόμος Β’, Λιβάνης, Αθήνα, 2006, σ. 537-540.
136
Τζένη Λιαλιούτη, ό.π., σ. 205.
48
δεν κυβερνούσε το ΠΑΣΟΚ. Η επιτυχία της διακυβέρνησής του έγκειται στο ότι
αφουγκράστηκε την κοινωνία και δεν παρέκκλινε από τις προεκλογικές του
υποσχέσεις. Το πρόγραμμά του, τουλάχιστον στην πρώτη θητεία διακυβέρνησης
’81-’85 εφαρμόστηκε σχεδόν ακέραιο, γεγονός που βοήθησε οδήγησε και στην
εύκολη ανανέωση τετραετίας.
Η δεκαετία του ’80 έφερε αλλαγές στον τρόπο που λειτουργούσε η ελληνική
οικογένεια και το ελληνικό νοικοκυριό. «Ο οικιακός χώρος πέρα από καταφύγιο
των μελών της οικογένειας ή τόπος παραγωγής μεταβλήθηκε και σε σημαντική
εστία συναναστροφής»,137 σχολιάζουν οι Βαμβακάς και Παναγιωτόπουλος. Και
είναι γεγονός πως η δεκαετία του ’80 έφερε την οικογένεια πιο κοντά. Τα μέλη
της περνούσαν πια χρόνο μαζί, χρόνο δημιουργικό, χρόνο ψυχαγωγίας και
ανεμελιάς. Κοινός τόπος όλης της οικογένειας ήταν η τηλεόραση η οποία είχε
εισχωρήσει σχεδόν σε κάθε σπίτι. Η τηλεόραση ήταν ο τρόπος ψυχαγωγίας και
ξεκούρασης για όλα τα μέλη της οικογένειας. Και σ’ αυτό είχε επικεντρωθεί το
τηλεοπτικό πρόγραμμα στα χρόνια του ΠΑΣΟΚ. Εξατομικευμένη, αλλά και
οικογενειακή ψυχαγωγία· εκπομπές για τον άντρα, για τη γυναίκα, για το παιδί
και τη νεολαία, αλλά και για όλη την οικογένεια. Αυτό επιτεύχθηκε κυρίως με
την αύξηση των εγχώριων παραγωγών, σε σχέση με την πρώιμη μεταπολίτευση,
και την παράλληλη μείωση της «εισαγόμενης» τηλεόρασης. Έτσι, σημαντικές
ελληνικές παραγωγές εμπλούτισαν το πρόγραμμα των δύο κρατικών καναλιών,
πολλές από τις οποίες μνημονεύονται μέχρι τις μέρες μας.138
Όπως αναφέρουν οι Μπαρμπιέ και Λαβενίρ, σχετικά με τη νέα τηλεόραση, η
οποία αναφέρεται στην περίοδο που εξετάσαμε: «Το πρώτο της μέλημα είναι να
αναπαραγάγει τις συνήθειες της καθημερινής ζωής σύμφωνα με τα νέα
κοινωνικά πρότυπα».139 Και αυτό ακριβώς έκανε το ΠΑΣΟΚ. Εκεί οφείλεται και η
μεγάλη του επιτυχία σε όλα σχεδόν τα κοινωνικά στρώματα: αναμόρφωσε την
κοινωνία, την εκσυγχρόνισε, νομοθέτησε με βάση τα θεμελιώδη ανθρώπινα
δικαιώματα, όπως η έμφυλη ισότητα. Στη συνέχεια αναπαρήγαγε τις κοινωνικές
137
Βασίλης Βαμβακάς, Παναγής Παναγιωτόπουλος, ό.π., σ. XLVII
138
Ο μέσος όρος των ελληνικών παραγωγών την επταετία 1971-1981 ήταν δεκατέσσερις ανά έτος,
αριθμός που σχεδόν διπλασιάστηκε την οκταετία του ΠΑΣΟΚ, στις είκοσι επτά σειρές ανά έτος. Βλ.
στο Γρηγόρης Πασχαλίδης, ό.π., σ. 187
139
49
αυτές αλλαγές στην τηλεόραση μέσα από δραματικές σειρές, ντοκιμαντέρ,

ενημερωτικές εκπομπές, ενδυναμώνοντας, έτσι, τις μεταρρυθμίσεις του, και
φυσικά πιστώθηκε πολιτικά την επιτυχία αυτή.
Είδαμε παραπάνω πως πολλές από τις τηλεοπτικές σειρές βασίζονταν σε
βιβλία, και οι σκηνοθέτες προσπαθούσαν να αποδώσουν όσο πιο αντικειμενικά
μπορούσαν το κλίμα της εποχής στην οποία αναφέρονταν, άλλες φορές με
λιγότερη και άλλες με περισσότερη επιτυχία. Όμως η αριστερίζουσα χροιά
κυριαρχούσε στα σήριαλ της «αλλαγής», και αυτό ήταν κάτι που κανείς δεν
μπορούσε να αμφισβητήσει. Το τηλεοπτικό τοπίο ενισχύθηκε με προγράμματα
που αναφερόντουσαν στη δεκαετία του ’40 και ειδικότερα σε ζητήματα όπως η
Εθνική Αντίσταση, την οποία «κανείς δεν είχε θίξει μέχρι τότε», και ο Εμφύλιος,
και αποτελούσαν «ένα άνοιγμα στο σύνολο της προοδευτικής παράταξης», όπως
αναφέρει ο Γιώργος Ρωμαίος.140 Τα ντοκιμαντέρ, αλλά κυρίως τα σήριαλ, τα
οποία είχαν και τη μεγαλύτερο κομμάτι τηλεθέασης, αποτελούσαν μία πρώτης
τάξεως ευκαιρία για επαφή του κοινού με τη λησμονημένη ιστορία του τόπου.
Αυτό σχολιάζει και ο σκηνοθέτης Κώστας Κουτσομύτης, αναφερόμενος στη
σειρά του Καπνισμένος ουρανός, λέγοντας πως η αντικειμενική του προσέγγιση
στο παρελθόν «ήταν ένα πρώτο βήμα να δούμε την ιστορία μας» με ματιά
περισσότερο κοινωνική και λιγότερο πολιτική.141 Η υπερβολή πως στη
Μεταπολίτευση και ειδικότερα κατά τη διακυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ είχαμε μια
νομιμοποίηση των ηττημένων του Εμφυλίου κρύβει μέσα της μια σημαντική
αλήθεια: η κυριαρχία της κουλτούρας των αντιπάλων της Δεξιάς, όπως αναφέρει
και ο Βούλγαρης, οδήγησε στην αλλαγή θέασης του ιστορικού παρελθόντος, της
μνήμης, των συμβόλων, και φυσικά στην αναγνώριση του αγώνα μίας παράταξη
η οποία είχε ποινικοποιηθεί επί τρεις σχεδόν δεκαετίες.142
Έτσι, λοιπόν, αν μπορούσαμε να πούμε ποια ήταν η μεγαλύτερη τομή που
επιτεύχθηκε με τη βοήθεια της τηλεόρασης, αυτή ήταν αναμφισβήτητα η θέαση
του παρελθόντος σε σχέση με τους νικητές και ηττημένους του Εμφυλίου και η
συμβολή της Εθνικής Αντίστασης στον κατοχικό αγώνα. Παρόλο που στις
περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες το κυρίαρχο μεταπολεμικό αφήγημα ήταν
140
«Η ιστορία των ΜΜΕ από τη μεταπολίτευση μέχρι σήμερα. Μέρος 3», ό.π.
141
«Το σήριαλ των σήριαλ. Ο καπνισμένος ουρανός», ό.π.
142
Γιάννης Βούλγαρης, ό.π., σ. 30.
50
συνδεδεμένο με την Αντίσταση –μάλιστα η αναγνώριση της Αντίστασης ενίσχυε

το κύρος των μεταπολεμικών ευρωπαϊκών κυβερνήσεων–143, στην Ελλάδα τα
πράγματα ήταν αρκετά διαφορετικά, αντίθετα, θα έλεγε κανείς, από αυτά που
λάμβαναν χώρα στην υπόλοιπη Ευρώπη. Και ο λόγος ήταν φυσικά ο Εμφύλιος
Πόλεμος. Η αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης το 1982 ανέτρεψε το υπάρχον
πολιτικό σκηνικό και οι ηττημένοι του Εμφυλίου εμφανίστηκαν, πια, ως νικητές,
όχι του Εμφυλίου, αλλά ως νικητές ενός αγώνα που κράτησε τέσσερις δεκαετίες.
Ενός ένδοξου αγώνα στον οποίον αδικήθηκαν, βρέθηκαν στο περιθώριο, και
ήρθε επιτέλους η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ να τους δικαιώσει. Το ΠΑΣΟΚ βγήκε
σαφώς κερδισμένο από αυτή την αναγνώριση και από την προώθηση της
Εθνικής Συμφιλίωσης, καθώς απέκτησε εκ των υστέρων μία ταυτότητα που
αρχικά δεν είχε, κερδίζοντας μεγάλο τμήμα της Αριστεράς. Αυτό μεταφράστηκε
φυσικά σε ψήφους και αύξηση της πολιτικής του δύναμης. Η τηλεόραση δεν
στάθηκε απλά αρωγός σ’ αυτή την αλλαγή, αλλά βασικός πυλώνας της
επικοινωνιακής πολιτικής της κυβέρνησης για το νέο αφήγημα. Οι τηλεοπτικές
σειρές και κυρίως τα ντοκιμαντέρ, με συνεντεύξεις και οπτικοακουστικό υλικό,
συνέβαλλαν με επιστημονική τεκμηρίωση στο νέο κυρίαρχο αφήγημα που ήθελε
την Αριστερά να επανακτά τη θέση της στη συλλογική μνήμη. Παράλληλα, το
ΠΑΣΟΚ, κεφαλαιοποιούσε αυτή τη νίκη, έχοντας οικειοποιηθεί πλήρως τη
θεσμική αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης, ειδικά κατά την πρώτη τετραετία
διακυβέρνησής του, δημιουργώντας «αυτήν τη μνήμη που είναι απαραίτητη
τόσο για την αυτογνωσία του λαού μας, όσο και για την ενότητα του έθνους
μας», όπως χαρακτηριστικά είπε ο Ανδρέας Παπανδρέου στη Βουλή, τον
Αύγουστο του 1982.144
Εκτός από τη γνωριμία με το παρελθόν, η τηλεόραση βοήθησε και στον

ακαδημαϊκό τομέα και στην επιστήμη της Ιστορίας. Η τηλεόραση, άλλωστε,
λειτουργεί και ως παραγωγός ιστορίας, με τον ίδιο τρόπο που αναφέρει ο Φερρό
143
Ελένη Πασχαλούδη, «Η Εθνική Αντίσταση στον επετειακό χάρτη της μεταπολεμικής Ελλάδας», στο
Δαρδανάς Σ., Λάζου Β., κ.ά., (επιμ.), Κατοχική Βία 1939-1945, Η Ελληνική και Ευρωπαϊκή Εμπειρία,
Ασίνη, Αθήνα, 2016, σ. 417.
144
Ελένη Πασχαλούδη, «Η Εθνική Αντίσταση…», ό.π., σ. 424.
51
πως λειτουργεί ο κινηματογράφος.145 Από την τηλεόραση όχι μόνο μαθαίνουμε

για διάφορα ιστορικά γεγονότα που αγνοούσαμε, αλλά πολλές φορές η έρευνα
που γίνεται κατά τη διάρκεια γυρισμάτων μιας σειράς ή ενός ντοκιμαντέρ,
φέρνει στο φως νέα τεκμήρια, νέα δεδομένα. Κάτι τέτοιο συνέβη και με το
Χρονικό της Εθνικής Αντίστασης, όπου έγιναν σημαντικά βήματα και μία
ιστορική έρευνα σε βάθος, όπως σχολιάζει ο ιστορικός και σύμβουλος της σειράς
Νίκος Σβορώνος. Πλήθος τεκμηρίων (πάνω από 500 ηχητικές συνεντεύξεις, 300
τηλεοπτικές συνεντεύξεις, 200 γερμανικά έγγραφα που ανέκτησε ο Χ. Φλάισερ,
αρχεία από τη Μ. Βρετανία, την Ιταλία, τη Δ. Γερμανία) δημιούργησαν μία νέα
τράπεζα δεδομένων, μία νέα θεματική βάση από σωρεία πηγών, η οποία ενισχύει
την ιστορική έρευνα και εμπλουτίζει το έργο των νεότερων ιστορικών.146
Τα τέλη της δεκαετίες του ’80 βρήκαν τις γυναίκες πιο δυνατές, και κατά έναν
μεγάλο βαθμό δικαιωμένες, με τις περισσότερες διεκδικήσεις τους που
εκφράστηκαν μέσα από τους συνεχείς αγώνες των φεμινιστικών οργανώσεων
να αποτελούν πια νόμους του κράτους και κεκτημένα της σύγχρονης κοινωνίας.
Οι γυναικείες οργανώσεις αυξήθηκαν και ενισχύθηκαν και, με πρωτοπόρο πάντα
την ΕΓΕ, συνέχιζαν να διεκδικούν ένα ακόμα καλύτερο αύριο για τις γυναίκες.
Τις βάσεις της είχε βάλει βέβαια το ΠΑΣΟΚ, με την υιοθέτηση ενός νέου
προτύπου, βασισμένο στην κοινωνική και πολιτική ισότητα των δύο φύλων.147
Η θεσμοθέτηση του κρατικού φεμινισμού ενισχύθηκε και από τη συνδρομή της
ελληνικής τηλεόρασης, η οποία λειτούργησε ως αρωγός αυτής της προσπάθειας,
δίνοντας στο ευρύ κοινό «τροφή» ώστε να κατανοήσει τη νέα γυναικεία
ταυτότητα η οποία «εμπλουτίστηκε με νέα στοιχεία που προέρχονταν από τον
κόσμο της εργασίας, τις ιδέες του γυναικείου και του φεμινιστικού κινήματος
και από τη σεξουαλική απελευθέρωση».148 Οι εκπομπές και οι σειρές, συνέβαλαν
στην προβολή της ταυτότητας αυτής, ενισχύοντας την και καταδεικνύοντας πως
η γυναίκα μπορούσε να βρίσκεται, πια, σε περίοπτη θέση στην κοινωνία, ισότιμη
145
Μαρκ Φερρό, Κινηματογράφος και Ιστορία, Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002, σ. 29.
146
«Χρονικό της Εθνικής Αντίστασης», ό.π., σ. 39.
147
Μαρία Ρεπούση, «Φεμινιστικό κίνημα. Από τη δυναμική εδραίωση στη σταδιακή ενσωμάτωση»,
και Πολιτισμικό Λεξικό, Επίκεντρο, Αθήνα, 2014, σ. 624-5.
148
Αντώνης Λιάκος, ό.π., σ. 428.
52
με τον άνδρα· το συντηρητικό μοντέλο της πατριαρχικής οικογένειας που

κυριαρχούσε μέχρι τότε, όφειλε να εκλείψει.
Αν κάτι χαρακτήρισε την παιδική τηλεόραση της «αλλαγής», ήταν η

«αντιμετώπιση του νεαρού τηλεθεατή ως ενεργητικού συνομιλητή», και αυτό
καταφαίνεται από τις τηλεοπτικές εκπομπές που είδαμε και παραπάνω όπως η
Χιλιοποδαρούσα, το Μην το πετάς, το Γράψτε την Ιστορία, κ.ά. στις οποίες η
συμμετοχή των παιδιών αποτελούσε κομμάτι της τηλεοπτικής εκπομπής.
Επιπρόσθετα, τα νέα προγραμμάτων έδειχναν πως εμπιστεύονταν τους νέους
και πρόβαλλαν αξίες όπως η αλληλεγγύη, η ομαδικότητα, η κοινωνική και
έμφυλη δικαιοσύνη.149 Οι αξίες αυτές αντιπροσώπευαν αυτά που πρέσβευε το
ΠΑΣΟΚ, αλλά και όλες οι ελεύθερες, στο πνεύμα, χώρες της ενωμένης Ευρώπης,
της οποίας πρόσφατα είχε γίνει μέλος η Ελλάδα. Στη Χιλιοποδαρούσα, για
παράδειγμα έγιναν με πολύ έξυπνο τρόπο βήματα για την έμφυλη ισότητα με
κατάρριψη των στερεοτύπων: στο ένθετο «μαγειρέματα» διαβάζουμε στην
περιγραφή πως πρόκειται για «παρουσίαση απλών συνταγών μαγειρικής για
αγόρια και κορίτσια», ενώ στο «45 μάστοροι» παρουσιάστρια ήταν μία γυναίκα,
η Ελένη Τσόκλη.150 Ακόμα και στη σειρά Γιάννης και Μαρία, παρακολουθούμε
κάτι πρωτότυπο σεναριακά: μία ιστορία που εκτυλίσσεται και ξετυλίγεται μέσα
από τα μάτια δύο νέων. Έτσι, ως τηλεθεατές, βρισκόμαστε αντιμέτωποι με τον
κόσμο όχι όπως πραγματικά είναι ή όπως εμείς τον βλέπουμε, αλλά όπως τον
ζουν οι δύο νεαροί πρωταγωνιστές, μέσα από τη δική τους νεανική οπτική. «Δεν
βλέπουμε εμείς τις πράξεις των παιδιών, αλλά τα παιδιά βλέπουν την κοινωνία
και ο φακός της κάμερας πηγαίνει από την πλευρά αυτή. Είναι ένα θέμα που
πρωτοτίθεται στο Εν Αθήναις151, και ξαναθίγεται από αυτή τη σκοπιά στο
Γιάννης και Μαρία, και μέσα σε είκοσι χρόνια τηλεόραση είναι οι μόνες σειρές
149
Πατρίτσια Γερακοπούλου, ό.π., σ. 411
150
«Το θέμα της εβδομάδας. Παιδικές σειρές», ό.π., σ. 36-7 ∙ Βασιλική Γιούτση, ό.π.
151
Το Εν Αθήναις, ήταν μία ιδιαίτερη επιτυχημένη σειρά της πρώιμης μεταπολίτευσης που
προβλήθηκε το 1976, με πρωταγωνιστές από το Ελεύθερο Θέατρο, σε σενάριο Βαγγέλη Γκούφα και
Μάριου Ποντίκα. Στο αρχείο της ΕΡΤ διασώζονται μόνο δύο από τα 148 επεισόδια. βλ. «Το σήριαλ
των σήριαλ. Επεισόδιο 14», ΕΡΤ, 1991-2, στο https://archive.ert.gr/48060/ πρόσβαση 18/10/2021 και
στο «Εν Αθήναις…», RetroDB, στο https://www.retrodb.gr/wiki/index.php/Εν_Αθήναις...., πρόσβαση
18/10/2021
53
που κάνουν κοινωνική κριτική από την πλευρά των νέων» 152, σχολιάζει η
δημοσιογράφος Ρένα Θεολογίδου.
Τελειώνοντας, μπορούμε να πούμε πως είναι φανερό πως η αλλαγή στο

τηλεοπτικό τοπίο κατά τη δεκαετία του ’80 ήταν πραγματικά ριζοσπαστική, και
η στροφή του τηλεοπτικού προγράμματος είχε κοινωνικό, εκπαιδευτικό αλλά
και πολιτικό χαρακτήρα. Οι κοινωνικές μεταρρυθμίσεις που προωθήθηκαν από
την κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ, όπως η ανάδειξη της γυναικείας ταυτότητας και η
έμφυλη ισότητα, αλλά και οι θεσμικές αλλαγές που μετέβαλαν το αφήγημα και
τη θέαση του παρελθόντος, μέσω της αναγνώρισης της Εθνικής Αντίστασης,
εκφράστηκαν και διαδόθηκαν και μέσω της τηλεόρασης. Καταλήγοντας σε ένα
τελικό συμπέρασμα, μπορούμε να πούμε πως η τηλεόραση της «αλλαγής»
βοήθησε στην αποτραυματοποίηση και αντιμετώπιση γεγονότων του
παρελθόντος, στην ανάδειξη νέων ταυτοτήτων και ρόλων στην κοινωνία, και
στην υιοθέτηση ενός νέου τρόπου λειτουργίας της ελληνικής κοινωνίας.
152
«Το σήριαλ των σήριαλ. Γιάννης και Μαρία», ό.π.
54
Βιβλιογραφία
1. Χριστίνα Ακριβοπούλου, «Μητρότητα. Η προστασία ευάλωτων ομάδων και η

κύρωση διεθνών συνθηκών», στο Βαμβακάς Β., Παναγιωτόπουλος Π. (επιμ.),
Η Ελλάδα στη δεκαετία του ’80, Κοινωνικό, Πολιτικό και Πολιτισμικό Λεξικό,
Επίκεντρο, Αθήνα, 2014.
2. Χριστίνα Ακριβοπούλου, «Οικογενειακό Δίκαιο. Ο κώδικας ισοτιμίας των δύο
φύλων», στο Βαμβακάς Β., Παναγιωτόπουλος Π. (επιμ.), Η Ελλάδα στη
δεκαετία του ’80, Κοινωνικό, Πολιτικό και Πολιτισμικό Λεξικό, Επίκεντρο,
Αθήνα, 2014.
3. Ραϋμόνδος Αλβανός, «Γοργοπόταμος. Σύμβολο της Εθνικής Αντίστασης,
σημάδι της ιδεολογικής ηγεμονίας του ΠΑΣΟΚ», στο Βαμβακάς Β.,
Παναγιωτόπουλος Π. (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία του ’80, Κοινωνικό,
Πολιτικό και Πολιτισμικό Λεξικό, Επίκεντρο, Αθήνα, 2014.
4. Στάθης Βαλούκος, Ιστορία της ελληνικής τηλεόρασης, Αιγόκερως, Αθήνα, 2008
5. Στάθης Βαλούκος, Ιστορία της ελληνικής τηλεόρασης (1960-2018), Αιγόκερως,
Αθήνα, 2018
6. Στάθης Βαλούκος, «Μινόρε της Αυγής. Ρεμπέτικο μιούζικαλ και ιδεολογία της
αυθεντικής λαϊκότητας», στο Βαμβακάς Β., Παναγιωτόπουλος Π. (επιμ.), Η
Ελλάδα στη δεκαετία του ’80, Κοινωνικό, Πολιτικό και Πολιτισμικό Λεξικό,
7. Στάθης Βαλούκος, «Σήριαλ. Η πολιτικοποίηση της τηλεοπτικής ψυχαγωγίας
τα χρόνια της Αλλαγής», στο Βαμβακάς Β., Παναγιωτόπουλος Π. (επιμ.), Η
8. Βασίλης Βαμβακάς, «Συναυλία της Διεθνούς Αμνηστίας. Η παγκόσμια μουσική
σκηνή ως μέσο πολιτικής στράτευσης», στο Βαμβακάς Β., Παναγιωτόπουλος
Π. (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία του ’80, Κοινωνικό, Πολιτικό και Πολιτισμικό
Λεξικό, Επίκεντρο, Αθήνα, 2014.
9. Βασίλης Βαμβακάς, Παναγής Παναγιωτόπουλος, «Εισαγωγή των
επιμελητών», στο Βαμβακάς Β., Παναγιωτόπουλος Π. (επιμ.), Η Ελλάδα στη
Αθήνα, 2014
10. Γιάννης Βούλγαρης, Η Ελλάδα της Μεταπολίτευσης 1974-1990, Θεμέλιο,
Αθήνα, 2008
11. Πατρίτσια Γερακοπούλου, «Παιδική τηλεόραση. Από τη διαπλαστική
εκπαίδευση στην καταναλωτική ψυχαγωγία», στο Βαμβακάς Β.,
12. Ντόρα Γιαννάκη, «Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς. Το κοινωνικό υποκείμενο
“νεολαία”, ο ελεύθερος χρόνος και οι κρατικές πολιτικές», στο Βαμβακάς Β.,
55
13. Γιώργος Δάμπασης, Την εποχή της τηλεόρασης, Καστανιώτης, Αθήνα, 2002.
14. ΣπύροςΔημητριάδης, «Τα καμάκια. Τουρισμός, γραφικότητα και κρίση

ανδροπρέπειας», στο Βαμβακάς Β., Παναγιωτόπουλος Π. (επιμ.), Η Ελλάδα
στη δεκαετία του ’80, Κοινωνικό, Πολιτικό και Πολιτισμικό Λεξικό, Επίκεντρο,
Αθήνα, 2014.
15. Παναγιώτης Ζεστανάκης, «”Η Απολιτική Αντίδραση”: Καινοφανείς
συλλογικότητες και νέες εννοιολογήσεις της πολιτικής δράσης στην Αθήνα
της δεκαετίας του ’80», στο Αυγερίδης Μ., Γαζή Ε., Κορνέτης Κ., (επιμ.),
Μεταπολίτευση. Η Ελλάδα στο μεταίχμιο των δύο αιώνων, Θεμέλιο, Αθήνα,
2015.
16. Τάκης Καμπύλης, «Ρεπόρτερς. Η εμφάνιση της αποκαλυπτικής
δημοσιογραφίας στην τηλεόραση», στο Βαμβακάς Β., Παναγιωτόπουλος Π.
(επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία του ’80, Κοινωνικό, Πολιτικό και Πολιτισμικό
Λεξικό, Επίκεντρο, Αθήνα, 2014.
17. ΜαρίαΚομνηνού, «Ο ρόλος των ΜΜΕ στην Γ’ Δημοκρατία: 1974-1994», στο
Χρ. Λυριντζής, Ηλ. Νικολακόπουλος, Δ. Σωτηρόπουλος (επιμ.), Κοινωνία και
πολιτική. Όψεις της Γ΄ Ελληνικής Δημοκρατίας 1974-1994, Θεμέλιο, Αθήνα,
1996.
18. Κατερίνα
Λαμπρακοπούλου, «Βίντεο Κλιπ. Η οπτικοποιημένη ρευστότητα
των μουσικών ειδών», στο Βαμβακάς Β., Παναγιωτόπουλος Π. (επιμ.), Η
19. Αντώνης Λιάκος, Ο Ελληνικός 20ος αιώνας, Πόλις, Αθήνα, 2019
20. ΤζένηΛιαλιούτη, «Ο αντιαμερικανισμός και το εθνικό αφήγημα της

Μεταπολίτευσης 1974-1985: Ανορθολογικά στοιχεία, ορθολογικές χρήσεις»,
στο Αυγερίδης Μ., Γαζή Ε., Κορνέτης Κ., (επιμ.), Μεταπολίτευση. Η Ελλάδα στο
μεταίχμιο των δύο αιώνων, Θεμέλιο, Αθήνα, 2015.
21. ΆνναΜιχοπούλου, «Εκτρώσεις. Πεδίο φεμινιστικής αναμέτρησης με μια
ελληνική ιδιομορφία», στο Βαμβακάς Β., Παναγιωτόπουλος Π. (επιμ.), Η
22. ΓεράσιμοςΜοσχονάς, «Η επικαιρότητα και η ήττα των αξιών της
Μεταπολίτευσης», στο Αυγερίδης Μ., Γαζή Ε., Κορνέτης Κ., (επιμ.),
Μεταπολίτευση. Η Ελλάδα στο μεταίχμιο των δύο αιώνων, Θεμέλιο, Αθήνα,
2015.
23. Φ. Μπαρμπιέ – Κ. Λαβενίρ, Ιστορία των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας. Από τον
Ντιντερό στο Ίντερνετ, Δρομέας, Αθήνα, 1999.
24. Μάρω Παντελίδου Μαλούτα, «Κρατικός Φεμινισμός. Μέτρα για την έμφυλη
ισότητα», στο Βαμβακάς Β., Παναγιωτόπουλος Π. (επιμ.), Η Ελλάδα στη
Αθήνα, 2014.
25. Ανδρέας
Γ. Παπανδρέου, Η Δημοκρατία στο Απόσπασμα, Τόμος Β’, Λιβάνης,
Αθήνα, 2006.
56
26. Γρηγόρης Πασχαλίδης, «Η ελληνική τηλεόραση», στο Βερνίκος Ν.,

Δασκαλοπούλου Σ., κ.ά. (επιμ.), Πολιτιστικές βιομηχανίες. Διαδικασίες,
υπηρεσίες και αγαθά, Κριτική, Αθήνα, 2005.
27. ΕλένηΠασχαλούδη, «Η Εθνική Αντίσταση στον επετειακό χάρτη της
μεταπολεμικής Ελλάδας», στο Δαρδανάς Σ., Λάζου Β., κ.ά., (επιμ.), Κατοχική
Βία 1939-1945, Η Ελληνική και Ευρωπαϊκή Εμπειρία, Ασίνη, Αθήνα, 2016.
28. Ελένη Πασχαλούδη, «Η συγκρότηση του πολιτικού λόγου της Δεξιάς κατά την
πρώτη μεταπολιτευτική περίοδο», στο Καραμανωλάκης Β., Νικολακόπουλος
Η., Σακελλαρόπουλος Τ. (επιμ), Η Μεταπολίτευση ’74-’75. Στιγμές μίας
μεταβίβασης, Θεμέλιο, Αθήνα, 2016.
29. ΜαρίαΡεπούση, «Φεμινιστικό κίνημα. Από τη δυναμική εδραίωση στη
σταδιακή ενσωμάτωση», στο Βαμβακάς Β., Παναγιωτόπουλος Π. (επιμ.), Η
30. Ζωρζ Σαρρή, Ο Θησαυρός της Βαγίας, Πατάκης, Αθήνα, 1991.
31. Βαγγέλης Τζούκας, «Εθνική Αντίσταση. Η αναγνώρισή της ως πράξη

υπέρβασης του Εμφυλίου και ενίσχυσης του αντιδεξιού επιχειρήματος», στο
Βαμβακάς Β., Παναγιωτόπουλος Π. (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία του ’80,
Κοινωνικό, Πολιτικό και Πολιτισμικό Λεξικό, Επίκεντρο, Αθήνα, 2014.
32. Μαρκ Φερρό, Κινηματογράφος και Ιστορία, Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002.
33. Κύπρος Χατζηαθανασίου, «Δορυφορική Τηλεόραση. Η ελεγχόμενη

απελευθέρωση της τηλεόρασης από το κρατικό μονοπώλιο», στο Βαμβακάς
Β., Παναγιωτόπουλος Π. (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία του ’80, Κοινωνικό,
57
Αρθρογραφία - Δικτυογραφία
1. «Γυναικεία πορτραίτα» RetroDB, στο

https://www.retrodb.gr/wiki/index.php/Γυναικεία_πορτραίτα , πρόσβαση
15/11/2021
2. «Ελένη. Η ταινία που αναζωπύρωσε τα Εμφύλια Πάθη», Μηχανή του Χρόνου,
στο https://www.mixanitouxronou.gr/quot-eleni-quot-i-tainia-poy-
anazopyrose-ta-emfylia-pathi-oi-antidraseis-xekinisan-apo-ta-gyrismata-poy-
telika-eginan-stin-ispania-eno-i-provoli-simadeytike-apo-epeisodia/,
3. «Εν Αθήναις…», RetroDB, στο
https://www.retrodb.gr/wiki/index.php/Εν_Αθήναις...., πρόσβαση
18/10/2021
4. «Η ιστορία της μοιχείας», Σαν σήμερα, στο
https://www.sansimera.gr/articles/389, πρόσβαση 25/10/2021
5. «Καλή πατρίδα, σύντροφε – Αφιέρωμα στη μνήμη του Λευτέρη
Ξανθόπουλου», ΕΡΤNEWS, 20/06/2021, στο https://www.ertnews.gr/ert-
protaseis/ert2-kali-patrida-syntrofe-afieroma-sti-mnimi-toy-leyteri-
xanthopoyloy/ , πρόσβαση 11/11/2021
6. «Καλή πατρίδα, σύντροφε (Belloiannisz) – Λ. Ξανθόπουλος | Happy
homecoming, comrade – L. Xanthopoulos», Lefteris Xanthopoulos Official
(επίσημο κανάλι του σκηνοθέτη στο Youtube), στο
https://www.youtube.com/watch?v=tELYHSaVbP4, πρόσβαση 11/11/2021
7. «Μουσικόραμα, Η εκπομπή που καθήλωνε τους έφηβους της δεκαετίας του
’80 μπροστά στις τηλεοράσεις τους», Μηχανή του χρόνου,
στο http://www.mixanitouxronou.gr/mousikorama-i-ekpobi-pou-kathilone-
tous-efivous-tis-dekaetias-tou-80-brosta-stis-tileoraseis-tous-ti-apegine-o-
parousiastis-giorgos-gkoutis/, πρόσβαση 15/09/2021
8. «Λάκης με τα ψηλά ρεβέρ - Θρίλερ (+ συνέντευξη) - Ηχόχρωμα 1985 ΕΡΤ-2»,
στο https://www.youtube.com/watch?v=Nvhg2AWRzfs, πρόσβαση
19/09/2021
9. «Εθνικό Ίδρυμα Ραδιοφωνίας Τηλεοράσεως (ΕΙΡΤ)», Βικιπαίδεια, στο
https://el.wikipedia.org/wiki/Εθνικό_Ίδρυμα_Ραδιοφωνίας_Τηλεοράσεως, πρόσβαση
26/10/2021
10. «Ρόκκος Χοϊδάς: Ο άνθρωπος από το μέλλον», anemourion, στο
https://anemourion.blogspot.com/2017/10/blog-post_993.html . Το κείμενο
αποτελεί αναδημοσίευση του άρθρου για τον Ρόκκο Χοϊδά που
πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό Τότε του Στάθη Σχινά, Τεύχος Νο 1, 1983,
11. «Υπηρεσία Ενημερώσεως Ενόπλων Δυνάμεων (Υ.ΕΝ.ΕΔ)», Βικιπαίδεια, στο
https://el.wikipedia.org/wiki/Υπηρεσία_Ενημερώσεως_Ενόπλων_Δυνάμεων,
58
12. Βασιλική
Γιούτση, «Εκπαιδεύοντας τα παιδιά της Αλλαγής. Το παιδικό
πρόγραμμα της ΕΡΤ κατά την τετραετία 1982-1985», Απλωταρία, στο
https://www.aplotaria.gr/allagi-ert-1982-1985/, πρόσβαση 01/10/2021
13. ΆρηςΔημοκίδης, «Η αληθινή ιστορία της Οικογένειας Σοφιανού, που μάγεψε
τα παιδικά μας χρόνια», Podcast Μικροπράγματα, στο
https://www.lifo.gr/podcasts/wraia-pragmata/i-alithini-istoria-tis-
oikogeneias-sofianoy-poy-magepse-ta-paidika-mas, πρόσβαση 20/09/2021
14. Κώστας Κοτζιάς, ηλεκτρονική βάση δεδομένων Βιβλιοnet, στο
https://biblionet.gr/προσωπο/?personid=15745, πρόσβαση 01/10/2021
15. Ελένη Τζαννάτου, «Rock In Athens: 35 Χρόνια από το Διήμερο που Συγκλόνισε
το Συναυλιακό Κόσμο (Μας)», Avopolis Music Network, στο
https://www.avopolis.gr/articles/articles-greek/71119-rock-in-athens-85,
59
Τεύχη Ραδιοτηλεόρασης
1. «Ελισάβετ Μαρτινέγκου. Η ζωή της φεμινίστριας – πεζογράφου του 18ου

αιώνα», Ραδιοτηλεόραση, τ. 881, 3 Ιαν. – 9 Ιαν. 1987
2. «Έτσι κατεβάσαμε τη σημαία από την Ακρόπολη. Ο Φρέντυ Γερμανός
παρουσιάζει στην Πρώτη Σελίδα τους Μ. Γλέζο και Απ. Σάντα»,
Ραδιοτηλεόραση, τ. 625, 30 Ιαν. – 5 Φεβ. 1982.
3. «Η γυναίκα και η πορεία της τα τελευταία 80 χρόνια», Ραδιοτηλεόραση, τ.
886, 7 Φεβ. – 11 Φεβ. 1987
4. «Θέματα της εβδομάδας. Για μια καινούργια ζωή», Ραδιοτηλεόραση, τ. 975, 22
Οκτ. – 28 Οκτ. 1988
5. «Μια ηρωίδα ξαναζεί», Ραδιοτηλεόραση, τ. 888, 21 Φεβ. – 27 Φεβ. 1987
6. «Μισό – Μισό. Επεισόδιο 3», παρουσίαση στο πρόγραμμα, Ραδιοτηλεόραση, τ.
855, 5 Ιουλ. – 11 Ιουλ. 1986
863, 20 Αυγ. – 5 Σεπ. 1986
864, 6 Σεπ. – 12 Σεπ. 1986
9. «Νέα εκπομπή. Έρευνα: Μισό – Μισό», Ραδιοτηλεόραση, τ. 843, 12 Απρ. – 18
Απρ. 1986
10. «Συναρπαστικές εκπομπές στο φετινό πρόγραμμα της εκπαιδευτικής
τηλεόρασης», Ραδιοτηλεόραση, τ. 711, 1 Οκτ. – 7 Οκτ. 1983
11. «Τα θέματα της εβδομάδας. Πλούσιο το χειμερινό παιδικό πρόγραμμα»,
Ραδιοτηλεόραση, τ. 820, 2 Νοε. – 8 Νοε. 1985
12. «Το έπος της Εθνικής Αντίστασης από τη γενιά που την έζησε»,
Ραδιοτηλεόραση, τ. 817, 12 Οκτ. – 18 Οκτ. 1985
13. «Το θέμα της εβδομάδας. Ακυβέρνητες πολιτείες», Ραδιοτηλεόραση, τ.
777, 5 Ιαν. – 11 Ιαν. 1985
14. «Το θέμα της εβδομάδας. Νέα παιδικά προγράμματα», Ραδιοτηλεόραση, τ.
665, 6 Νοε. – 12 Νοε. 1982
15. «Το θέμα της εβδομάδας. Ο Καπνισμένος ουρανός», Ραδιοτηλεόραση, τ.
782, 9 Φεβ. – 15 Φεβ. 1985.
16. «Το θέμα της εβδομάδας. Ο καρχαρίας και τα εννιά κύματα»,
Ραδιοτηλεόραση, τ. 695, 11 Ιουν. – 17 Ιουν. 1983.
17. «Το θέμα της εβδομάδας. Παιδικές σειρές», Ραδιοτηλεόραση, τ. 716, 5 Νοε.
– 11 Νοε. 1983
18. «Το θέμα της εβδομάδας. “Πέτρινα χρόνια” και “Οικογένεια Βλαμμένου”
στο πρώτο κανάλι», Ραδιοτηλεόραση, τ. 873, 8 Νοε. – 16 Νοε. 1986.
19. «Οι συνυπάρχοντες. Πολιτικό Θρίλερ στην τηλεόραση της ΕΡΤ-1»,
Ραδιοτηλεόραση, τ. 782, 9 Φεβ. – 15 Φεβ. 1985
60
20. «Χρονικό της Εθνικής Αντίστασης», Ραδιοτηλεόραση, τ. 927, 21 Νοε. – 27

Νοε. 1987
21. Λιάνα Μπαλή, «Τάκης Χατζηαναγνώστου. Ένας δημιουργικός
τηλεοπτικός συγγραφέας», Ραδιοτηλεόραση, τ. 894, 4 Απρ. – 10 Απρ. 1987
22. Λιάνα Μπαλή, «Το θέμα της εβδομάδας. Λαυρεωτικά: Η μεγάλη απεργία.
Το πρώτο ελληνικό σήριαλ του νέου προγράμματος, Ραδιοτηλεόραση, τ. 634,
3 Απρ. – 9 Απρ. 1982.
23. Λιάνα Μπαλή, «Το θέμα της εβδομάδας. Γιάννης και Μαρία. Νέο σήριαλ
στην ΕΡΤ», Ραδιοτηλεόραση, τ. 662. 16 Οκτ. – 22 Οκτ. 1982.
61
Τηλεοπτικό Αρχείο ΕΡΤ
1. «30 χρόνια τηλεόραση τότε και τώρα. Μέρος 1», ΕΡΤ, 1996, στο
2. «Αίμα και θρήνος στα Καλάβρυτα», ΕΡΤ, 1988, στο
3. «Γεννήθηκα γυναίκα. Η γυναίκα στην Αντίσταση», ΕΡΤ, 1982, στο
4. «Η ιστορία των ΜΜΕ από τη μεταπολίτευση μέχρι σήμερα. Μέρος 3», Ριμέικ,
ΕΡΤ, 2006, στο https://archive.ert.gr/36073/, πρόσβαση 08/10/2021
5. «Η ιστορία των ΜΜΕ από τη μεταπολίτευση μέχρι σήμερα. Μέρος 4», Ριμέικ,
ΕΡΤ, 2006, στο https://archive.ert.gr/36080/, πρόσβαση 08/10/2021
6. «Η απόδραση των Βούρλων. Μέρος 1», ΕΡΤ, 1988, στο
7. «Οι ζωγράφοι στα βουνά της ελεύθερης Ελλάδας 1941-1945», ΕΡΤ, 1983, στο
8. «Ρόκκος Χοϊδάς», ΕΡΤ, 1982, στο https://archive.ert.gr/89656/, πρόσβαση
18/03/2022
9. «Το μπλόκο της Κοκκινιάς», ΕΡΤ, 1983, στο https://archive.ert.gr/7475/ ,
10. «Το σήριαλ των σήριαλ. Ακυβέρνητες Πολιτείες», ΕΡΤ, 1991-2, στο
https://archive.ert.gr/49763/ πρόσβαση 19/10/2021
11. «Το σήριαλ των σήριαλ. Γιάννης και Μαρία», ΕΡΤ, 1991-2, στο
12. «Το σήριαλ των σήριαλ. Επεισόδιο 14», ΕΡΤ, 1991-2, στο
13. «Το σήριαλ των σήριαλ. Επεισόδιο 21», ΕΡΤ, 1991-2, στο
14. «Το σήριαλ των σήριαλ. Ο καπνισμένος ουρανός», ΕΡΤ, 1991-2, στο
15. «Το σήριαλ των σήριαλ. Τα Λαυρεωτικά», ΕΡΤ, 1991-2, στο
16. «Φρουτοπία. Επεισόδιο 1», Φαίδων Σοφιανός (σκηνοθεσία), Ευγένιος
Τριβιζάς (σενάριο), MEDIA FILM PRODUCTIONS Για την ΕΡΤ1, 1985, στο
https://archive.ert.gr/7816/ , πρόσβαση 01/10/2021.
17. «Χρονικό της Εθνικής Αντίστασης. Επεισόδιο 6. Αρχίζει ο ένοπλος
αγώνας», ΕΡΤ, 1987, στο https://archive.ert.gr/8126/, πρόσβαση
17/10/2021
62
Υπεύθυνη Δήλωση Συγγραφέα:
Δηλώνω ρητά ότι, σύμφωνα με το άρθρο 8 του Ν.1599/1986, η παρούσα εργασία αποτελεί
αποκλειστικά προϊόν προσωπικής μου εργασίας, δεν προσβάλλει κάθε μορφής δικαιώματα
διανοητικής ιδιοκτησίας, προσωπικότητας και προσωπικών δεδομένων τρίτων, δεν περιέχει
έργα/εισφορές τρίτων για τα οποία απαιτείται άδεια των δημιουργών/δικαιούχων και δεν είναι
προϊόν μερικής ή ολικής αντιγραφής, οι πηγές δε που χρησιμοποιήθηκαν περιορίζονται στις
βιβλιογραφικές αναφορές και μόνον και πληρούν τους κανόνες της επιστημονικής παράθεσης
63

503293 Ιορδανίδης Ιορδάνης

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

503293 Ιορδανίδης Ιορδάνης

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΠΜΣ - Δημόσια Ιστορία

ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:

Οι πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές της κυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ κατά τη

Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Ελένη Πασχαλούδη

Θεσσαλονίκη, Ιούνιος 2022

Η παρούσα εργασία αποτελεί πνευματική ιδιοκτησία του φοιτητή/της φοιτήτριας

ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80:

Μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, προκλήσεις.

Οι πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές της κυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ κατά τη

Επιτροπή επίβλεψης Πτυχιακής / Διπλωματικής Εργασίας

Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Συν-επιβλέποντες καθηγητές:

Πασχαλούδη Ελένη Μπουρνάζος Ευστράτιος

Θεσσαλονίκη, Ιούνιος 2022

Ευχαριστώ την επιβλέπουσα καθηγήτριά μου Ελένη Πασχαλούδη, για τη στήριξη

In 1981, PASOK a socialist party founded in 1974 and led by Andreas

Η δεκαετία του ’80 αποτελεί αναμφισβήτητα μία περίοδο αλλαγών, θεσμικών

αυτές ήταν τόσο σημαντικές, αν πραγματικά μεταμόρφωσαν την υπάρχουσα

Τα πρώτα βήματα της ελληνικής τηλεόρασης

στα ελληνικά σπίτια με ένα πρόγραμμα το οποίο εμπλουτιζόταν με ελληνικές και

θέσεις της να μην έρχονται σε σύγκρουση με αυτές της κυβέρνησης.19 Μάλιστα ο

ΠΑΣΟΚ και Τηλεόραση στη δεκαετία του ’80

Οι εκλογές της 18ης Οκτωβρίου 1981 έφεραν το αναμενόμενο αποτέλεσμα με μία

αναπροσαρμόσουν το πρόγραμμα στο σύνολό του, ώστε να «διαπλέκεται ο

χειρίστηκε τότε τα πράγματα.32 Βέβαια η επιλογή ανθρώπων και παραγωγών

Η «αλλαγή» στην ελληνική τηλεόραση

«σοσιαλιστικές κορώνες» όπως σχολιάζει ο Βαλούκος.43 «Εδώ ο καρχαρίας έχει

Η δεκαετία του ’40 στην ελληνική τηλεόραση

Κουτσομύτης και πρωταγωνιστούσαν σημαντικοί ηθοποιοί όπως η Μ. Βούρτση,

Αντίστασης. «Προσωπικά θα χαρακτήριζα τη σειρά Γιάννης και Μαρία σαν μια

Η πρώτη ήταν η δραματική βιογραφία της ηρωίδας της Εθνικής Αντίστασης

Ο κινηματογράφος στην τηλεόραση

στοιχεία ντοκιμαντέρ. Κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων, εκατοντάδες Έλληνες

χρησιμοποιούνταν στην έρευνα. Μεγάλο βάρος δόθηκε στις προσωπικές

κυβέρνηση, τη χειμερινή τηλεοπτική σεζόν 1994-5.73 Αξίζει, βέβαια, να πούμε,

την επερχόμενη αλλαγή. Τα μηνύματα ήταν πολλά, οι προεκλογικές υποσχέσεις

Γυναίκα και έμφυλη ισότητα στη μικρή οθόνη

Οι κοινωνικές επιταγές αλλά και η παγκόσμια τάση για τη νομιμοποίηση της

οικογένεια και να διαιωνίζεται ένα γεγονός ταμπού στην ελληνική συντηρητική

Μία τηλεοπτική στιγμή άξια αναφοράς και αντιπροσωπευτική του κλίματος

προγράμματος βρέθηκε απροετοίμαστος μετά την ξαφνική, αυτή, παρέμβαση, με

σειρά παρακολουθούμε τη ζωή μιας καθηγήτριας μουσικής στα χρόνια του

δημοσιογραφική ματιά. Κάθε επεισόδιο καταπιανόταν με ένα διαφορετικό

Το παιδί και η νεολαία στο προσκήνιο

Η παιδική - εφηβική τηλεόραση

τέτοιου είδους εκπομπή που θα απευθυνόταν σε παιδιά παρά τον καθαρά

Η επιτυχημένη συνταγή του παιδικού τηλεοπτικού προγράμματος

Τηλεόραση και νεολαία

Η ρεαλιστική πραγμάτωση του εξευρωπαϊσμού της ελληνικής νεολαίας πήρε

«Λάκης με τα ψηλά ρεβέρ - Θρίλερ (+ συνέντευξη) - Ηχόχρωμα 1985 ΕΡΤ-2», στο

Προ επιλόγου. Ένας σύντομος απολογισμός και μια ματιά στο

άλλων και σε αρκετά «πράσινα» στελέχη όπως η Ελένη Ανουσάκη, ο Ανέστης

Η δεκαετία του ’80 αποτελεί αναμφισβήτητα τη δεκαετία εδραίωσης της

Η αναμετάδοση δορυφορικών καναλιών το 1988,131 αποτέλεσε την αρχή του

αυτές αλλαγές στην τηλεόραση μέσα από δραματικές σειρές, ντοκιμαντέρ,

συνδεδεμένο με την Αντίσταση –μάλιστα η αναγνώριση της Αντίστασης ενίσχυε

Εκτός από τη γνωριμία με το παρελθόν, η τηλεόραση βοήθησε και στον

πως λειτουργεί ο κινηματογράφος.145 Από την τηλεόραση όχι μόνο μαθαίνουμε

με τον άνδρα· το συντηρητικό μοντέλο της πατριαρχικής οικογένειας που

Αν κάτι χαρακτήρισε την παιδική τηλεόραση της «αλλαγής», ήταν η

Τελειώνοντας, μπορούμε να πούμε πως είναι φανερό πως η αλλαγή στο

1. Χριστίνα Ακριβοπούλου, «Μητρότητα. Η προστασία ευάλωτων ομάδων και η

14. ΣπύροςΔημητριάδης, «Τα καμάκια. Τουρισμός, γραφικότητα και κρίση