Professional Documents
Culture Documents
أهمية التنمية الزراعية وأثرها في حياة الإنسان القديم في بلاد الرافدين
أهمية التنمية الزراعية وأثرها في حياة الإنسان القديم في بلاد الرافدين
أهمية التنمية الزراعية وأثرها في حياة الإنسان القديم في بلاد الرافدين
المقدمة
إذ بحررحمر فاد ر تعتبررب دررلر فد فب ررحدة مف ررحم اررة معررحا فداعتاع ر ا فدلمف ،ر ر فدع ر د
ر كرذد فدس رس عبل فدايلر مصبحت فداح صيل فدغذفئ ر ترلمو مفدحينفتر ا ترحية ر لرذط فدا
( اثرل فدح ر مفديرعيب م مارر رم ك تت دحفي ا عال ر ا فدرب .إن ترن ب درذمم فدحبرن فدببير
ا ط فدب اثل فألته م م فدتبب فدرر دح م لدر فداحربفل فدبحفئ ر كرل لرذط فدعنفارل ىرععت إدر
.مبر دبم فدتحنل اة فدلمفع فدفبرير تحرن فدل فمعر فدعا ،ر دل فمعر اسر ا كبيربم ارة فألم
ر ارة مم ر فدا ر ال فدلمف ،ر ر ارة فدا ر ا فدرررحبفم دربلر فد فب رحدة ررح مصربحت لرذط فدا
مفر فد فب حدة مفد ر %19 فدع د فد حي .د ح متتعت فألمفض فدلمف %09 ،اة مذفء فإلتس ن
.إن فلترحفء فإلتسر ن فألخبى متت اة فدحينفتر ا فداحي ر ما تع تهر اثرل فدلحر مفدحليرل مفدبر
فعترر ر فد ربى فدلمف ،ر ر فدعربفد عر ر إدر إد فدلمفع متحيية فدحينفت ا عح ا ع ف ل ا
رعر اف صرل ذدر يال ت نمفا مخبى م بزتهر اب عر تلر فداب لر ممسرهات درحمم عر ل ر
تر مت نملر فدتر فدح ر م فإلتسر ت فاعترر ر متم الر مفدتعبيررب عررة فدرررنمم فدحة ة ر د هحر
تبكه ر كيررفت عررة فداالف ر ا فدا ري ر فدت ر فدت ر ع ه ر اررة خررلل فدت يب ر ا فاثبي ر فدمي ر
تبرذم عرة درحفي ا تحرنل إتسر ن فدعرررب فدانفعرث فألثبير .تحراة لررذف فدبحر فإلتسر ن ر ااتلر
فد ررنا ر فدعرررب فدحعررب إتتر عال ر فدحعررب فد ررحي ارة عال ر فدرريح مياررث فد ررنا إدر
ك ن فلاه فدحبن ( فد اح مفديعيب م دا ده اة مفالتا ا ب داح صيل فدلمف ،فدت فدححد
فدتر ميحر فألسرب فدر ترحيية فدحينفتر ا .ممضرح فدبحر فدغذفء فدينا ب اض فلا
تررن ب فألصررنل فدببي ر دلحينفت ر ا دررلر فد فب ررحدة ماررة لررذط فألسررب مرا إد ر فدثررنمم فدلمف ،ر ر
يعلرت فإلتسر ن دهعرب دلر فد فب رحدة مكرذد مزار فدا ر ا فدتر مفد ب ت ا فدت ري ه فإلتس ن
ملا ر فدت ا ر فدلمف ،ر ر كهنف فدعب ل فدب مرم تحن فدسهنل فألكثب ر ئر .مكرذد درية فدبحر
تحرنل لرذط فد ربى إدر ارحن كبيربم .كار ذكرب فدبحر فعتر ر فد بى فدلمف ،مرممل فدمبيرب ر
دررلر فد فب ررحدة ا ررذ فألد ر ر مل ر مت رنفو فداح صرريل فدت ر ك تررت تررلمو ر فداسررتنا ا فألمد ر
فدس رس عبل فدايلر .
1
بدايات االستقرار ومراحل التطور في بالد الرافدين :
فد رنا إذ فلترحى فدلمفع مم عرب إتتر بعرب فإلتت يعبف فدعرب فدحعب فدححد
ت ر اعتاررحف ف ا ر اح ر ا رنفل ماف فدس ر ية ر فإلتس ر ن إد ر ز فمع ر فدحبررن بعررح من ع ر ح
مذفئ ر عل ر ياررث فد ب ت ر ا فد ب ر ر ر اب ل ر فص ر لح عليه ر فدب ر ثنن باب ل ر ياررث فد ررنا (
مع ررح (1م
Food Gatheringم مفدتر ر ىررالت بير ر ل مس سرر فدعر ررب فدحع ررب فد ررحي مفدنسر ر
تايلا لذط فدحةب برأن إتسر ن ذدر فدعررب سر ة ر فدمهرنف مىرغله كاليره در مكر ن يحتار
إذ كر ن يرر ي ر عررب يليررح بر مر يهر اررة عسرنم فد رربمف فدبيئ ر فدتر ك ترت سر ئحم لترذف
تررب لثر مط بير ل اب ىررب علر ا ر ال ميررنر فإلتسر ن معلر فتتير م فدحينفتر ا مفد ب تر ا فد ب ر ر
فدت ك ن يعتاح عليه ر ار يرت فدتر اثلرت اررحم مذفئر فدربئ ي ر تلر فداب لر ارة خرلل
. (2م
عاليت فد ص مفدعاث مفدت ط كل ا يا ة من دؤكل اا د بت عل فألم
2
مفدتع ر من اررث فآلخر ربية مفدل فمعر ر متبب رر فدحيررنفن مفاررتل مسر ر ئل فإلتت ر يه ر برر ألم فمتررب
ميعت ح من اسيبم تحيية فد ب ا مفدحينفن ك تت اسيبم تحميع يرعل تتبث ا فب له فداب بم مدم ه
هررنم فعترر ر ا ررت مصربح فدررريح ف ر اسررأد ث تنير مرا ب دتر د مبعررح اربمم زاررة انيرل إدر
متبية اة خلل فدت يب ا فألثبي من زمفع فدحبن متبب فدحينفتر ا درحما مث ر ء فدعفر ف فد سرب
ممن انفاة تان فد ب ت ا فدببي متنفيح فدحينفت ا فدببي فدت كر ن فدذ مع ل فدعرنم فدعليحي
هب ف ر ل فداناة فألمل فدذ ار يت عبل فدعرب فدحعب فدححد فإلتس ن يعتاح عليه
تررحيية فد ب ر ا مفدحيرنفن .مفتحررح ميح ر من فألم ر ا مفدا ر عل مفدا ر زيب مفألب ر م مفد اررح مفديررعيب
فدااتحم اة لحب فألت ضنل ممسر لسر فدا مفدين ن مفدعحس م فدب زاء مفدمت ن ري ت
مينر فألصرنل فدببير تن با بمف فدتحيية اة ي لذط فدا مابتفع ا ىا ل فدعبفد م
(3م
مفد ب ر ر دلحينفتر ا مفد ب تر ا مفد رربمف فدا خ ر فدالئار مفألا ر م فدررن يبم مفإلتسر ن فد ير
فدح ر ر م فاعترر ر ري .مكر ر ن دح ررحمل ل ررذط فدتغير ربفا لثر ر م مفض ررح ر ر فدت ررنم فدت ررحميع دا ر ر
مفايتا ،ر دإلتسر ن اسرتفيحف ارة فدبيئر مار كر ن دترنف ب يهر ارة ثربمفا اب ر ر (6م .ميا ررة من
فدعحدح اة فدعنفتل ذفا فدرل إتع زفا فإلتس ن مت نمفت فدعرب فدحعب فدححد تلاي
فألرمفا ذفا ب دت نم فدع ا دلاعتاث فد بم فدلمفع ما ه ت نم ص ع فألرمفا مبي ل خر
فاستاحفا فدلمفع كذد تعلر فإلتسر ن ر فد رنم فدثر ت ارة لرذف فدعررب ابي ر صر ع فدفار م
ع حا ايل فدب ثنن انمية مئ سية يه عبف فألمل بعرب ا عبل فدفا م معبف فدثر ت بعررب
تنعر ار مفتسررات حررل عرة اا مسر عال ر ا فدل فمعر فدبحفئ ر ألمل اربم مبير ل ا رت فدفار م
كار فتررفت فدل فمعر بأتهر ك ترت ريا ر ل ر مانسرا ر فدبحفير كار ك تررت ب اكتفر ء فدرذفت
ميا ررة عررح فدل فمع ر فألس ر س فدررذ ع اررت عل ر ا عررلفا ر تعتاررح عل ر فألا ر م فدانسررا
كا ر عررحا مس ر س فدتحررنل فدعررذم فدعحدررح مفتت د ر إد ر اب ل ر ت نمي ر فدعرررب فدحعررب فدحررحد
اا مس ر فإلتس ر ن تررحيية فدحينفت ر ا إذ من فعتا ر ر .كا ر ىررهح فدعرررب فدحعررب فدحررحد (7م
تن ،ر
فدحيرنفت دألم ر ا مفدار عل مفدا ر زيب مفألب ر م كر ن علر رمير اررة فأللا ر فإلتسر ن علر فإلتتر
تح يل فد فث فاعتر ر .مل ذف فم ت لذط فدت نمفا تغيربفا فيتا ،ر اهار عرلزا فمتبر ط
ماس لا فأل بفر اع ب دلمفع .م ن تينء ممد فد ربى فدلمف ،ر فدرحمم فألسر س فإلتس ن ب ألم
(8م
ر م فأل ربفر ف ار دير ه د هنم فدعلع ا فايتا ( ،فدع رفا مفألعبفف مفدت ديرحم فدتر ت ارت
احرحرم م فم رل ذدر تغييرب ر فداعت رحفا فدحد ر دم تسراح دهر بر در ي سرني بسرلا ر اسر
ررح ك ر ن علر فإلتس ر ن فآلن من يستبض ر فد ررنى فداسررؤمد عررة خرررنب ع ع تر مم عررة ميحر
ر م فإلتسر ن فدهر ا ر .ميعرل من تعلر بعرح لرذف من فات رل ل نل فألا م فدا تح دلح م
(0م
مبا فب رل متت عر تربفك فدابربفا درحى د يحرحل عرأم مم ب بيرل فدررح درل رحل ذدر ترحميع
. (19م
فإلتس ن ماعب ت فدعحدحم دبيئت م بم ه فدا خ
3
أهمية التنمية الزراعية في اقتصاد القرى الزراعية :
يعح فلتحفء فإلتسر ن إدر ترحيية فد بر ا مفدحيرنفن متيرنء فد ربى فدلمف ،ر ارة فدربز فدتحرناا
إذ فتاررذ ابي ر يحدررحم ر فدر ر ي مل ر ر فدع ربفد
(11م
فدت ر ىررهحل فدعرررب فدحعررب فدحررحد
ير عررة فكتفر ء ذفتر دررل م ر ئ فد ررنا مبت ررنم فدل فمعر فدبحفئ ر مصرربح ل ر ابي ر إتتر
هرنم فدل فمعر مترحيية مترنفو اعي ر ارة عر الن اهار ن مثر فب ر دحفير فإلتس ن ممبا ك ن ل ر
فد ب تر ا س ر عحت عل ر فالتررحفء إد ر تررحيية متررنفو اعي ر اررة كررل فد ب ر ا مفدحي رنفن ممدها ر ع اررل
.مداعب ر ك ر فلتررحفء فدعربفعيية فد ررحا ء فدر ز فمعر (12م
فدبيئر مث تيهار ع اررل فسررت بفم فإلتس ر ن
فد ب ت ا متحيية فدحينفت ا يعت ح بأن فدالفمعية فألمفئل فست عنف زمفع كل ارة فدح ر مفديرعيب
ىا ل فدعبفد مخ ص ر عربى يبارن مكربي ىرهب مفدسربل ر ذدر لرن فدا ال فدابتفع
. (13م
من لذط فألمفض ك تت فدا ن فدالئ دلمفع كل فد ب تية فدببيية
م فدلمفع مضث مسي فعتر ر فداعتاعر ا فد بمير فدتر م فدريح إد إن فدتحنل اة
مصرربح مبعررح ذدر ك تررت تتحررحر بعررحر ينفتر ا فدررريح مب ا ر ا فدحبررن فدغذفئ ر فداتررن بم يهر
ينفت ا مكثب كلا زفر عحر فدس ن دتن ب فد بمف فدالئار ب إلا ن فدلمفع برنمم فكبب متبب
دذد .إن تن ب فدحبن فدافيحم اثل فد اح مفديرعيب مارر رم فدا ر ط مكرذد ت ر ا فدرب مفسرتاحفا
فداحبفل كل لذط فدعنفال مرا إد فاتع ط تحن فدلمفع بحع مكبب(14م.
مبر دبم اررة فدا ر ا فدرررحبفم درربلر فد فب ررحدة إا متهر مصرربحت اررة مم ر فأل فمضر فدلمف ،ر ر
إن فدل فمعر ر درلر فد فب رحدة فدع د فد حي دتن ب فألمفض فدلمف ،فدارب مار رم ا ط فدرب
ي ر فدس ر ن ما ر فدر ر(%19م فألخرربى م تررت تررأت اررة فدحينفت ر ا فداحي ر متتعررت (%09م اررة
. (13م
ما تع ته اة فدلح مفدحليل مفدب
بعح فعتا ر فدعبفعيرنن فد رحا ء علر ا ر ط فاا ر م ر فدل فمعر مفدتر ك ترت ميرب ا تحرا
دررحل فده ررنل فرى ذد ر فد ر فاعتا ر ر عل ر مس ر ئل م فخرربى ك سررتاحفا ا ر ط فاته ر م دلررب
مفدرذ فرى إدر فاعتا ر عل ا ط فاا ر م اار مرى فدر اسرتنى اعرية ارة فدت ر فدل فمعر
هررنم ت ر ا ي ر فإلتس ر ن فدفعل ر دلغررذفء اا ر مرى إد ر عررة ر فدل فمع ر زي ر رم ر فإلتت ر
انف با يح فدا ترن فدل فمعر فدفر ئ فدا يح م اب رد فأل بفر دلسلث اث بعحه فدبع
بار يحتر ينن فد ر اررة فدسرلث فدح ت ر فألخربى فدتر ك ترت اتررن بم ر فد رربى فدلمف ،ر مم فدا ر ال
إذ مسرتاحا فديرعيب كسرلع دلا يحر كار ك ترت ميرنم فدعارل تع ر بير ل ىرعيب (16م
فداع ممم
ربفا فدتعر مم ر درلر فد فب رحدة م من فدعارل إن تع مم فدحبن مصربحت ا ر ارة ملر ميح
تح ل دثلل ابد : عل زي رم فإلتت
4
ررل دررح اررة معلر فاتت ر دأل فمض ر فدلمف ،ر عررح يعبضرره فد ر فدحررع فاسررتاحفا فدا ث ر .1
فسرتاحفا فألسراحم فدحينفت ر دلير رم خررنب فدتببر فم ترب فدل فمعر داررحم سر دتسرتعيح فدتببر
خرنبته .
فدلمفع . تنس ث فألمفض فداستاحا .2
. (17م
فدلمفع فستاحفا مي ر ع ال مكثب مابد يحدحم .3
م اررة فدع صررب فألس س ر دلعتر ر ر فدل فمع ر فداب ررب لررن خررلن فدحبررن ف ياررث بررن
درذد تعلر إتسر ن ذدر فدعررب (18م
ر كرل انسر ك ف ر دغ ير فدانسر فدل رل مخلتهر مذفئ
فدعحدح اة فد ربى رح د ء فدبينا مفداا زن دحفظ فدحبن إذ تعحرا ما ك ه مت نعت مى ده
عة اا زن ذفا انفصف ا اعا مي ااتلف تت سرل ماب عر فدارنفر فداالمتر (10م .د رح ت فدمي
عر ا سر ن دررلر فد فب ررحدة ا ررذ معررحا فدعرررنم دتتبررث خرر ئص فدا ر ا فد ب ر ر مفأل رنفل فدعنير
متأثيبفته ر عل ر فدل فمع ر عب رنف انس ر فد ح ر ن مانس ر كررل احرررنل اررة فدالممع ر ا فدر ر
مك ت ررت دهر ر ممزفن ما دي ررل ما ر ر د ي مفدي ررتني ممت ر رنف اس ررح فأل فمضر ر دتححد ررح الم ر ر ك ررل فم
. (29م
ث دت
3
المحاصيل الزراعية :
الحبوب
مكعلر ر لرر ،ب ر مم عررة اح صرريل تررلمو كغررذفء مئ ر ي اهر ر دلتسرر ن ب دحميرر فامدرر
ملر ف رح ملر فداح صريل فدلمف ،ر فدتر ىر لت ار دلحينفت ا فداحي فيحر ب دحمير فدث ت ر
مذفئ ر دررحى فإلتس ر ن ا ررذ معررحا فدعرررنم ميعررح فد اررح مفديررعيب مل ر تلرر فدحبررن فدترر ت مدهرر
فإلتسر ن معرحا فداررحم فدربئ ي دب ر ء يسر فإلتسر ن ا تنفئهر علر فدببمتي ر ا مفدارنفر فداعحت ر
فألاررلب مارررح فم دل ع ر فدت ر يحت يه ر فدعس ر ا تنفئه ر عل ر تسررب اررة مفدفيت اي ر ا مبع ر
مفدم مبنليحمفا(23م. فدانفر فدحل
-1القمح
معررح مفدتح يررل رب دلبحر
إن ا يررأ ز فمعر مترنفو فد اررح كر ن ا ررذ ماررح انيررل انضررنع اثير ف
لسر ر ية ما تع رربف رد ررت فألردر ر فآلث مير ر مفد ب ت ر ر علر ر من ز فمعر ر فد ا ررح مفدي ررعيب د ررحما ر ر
فدببير ر فدعررنم فدحعبير إدر مترنفو فد ارح فدححدثر ب دتححدح ك ف تات عال ت نم فألعي
فدغليب إا مته تحا ت فد فبفا فدنمفث مفدتهعية مفات فل فدمبمانسنا ا إن لذط ذفا فإلتت
ع ب تت ر ء فإلتس ر ن فدعال ر فدت ر فسررتغبعت لاف فدس ر نفا عررح خحررعت إد ر فاخت ر م فاص ر
دلبررذمم مفد ر فاخت ر م فد ب ع ر خررلل تغيررب م رنفل فدا ر ا فدت ر تعبضررت ده ر اح صرريل فدحبررن
. مث ء لعبفا فإلتس ن اة ا ن إد لخب
(24م
6
م فدررذ ا ت مسررب س ر بلت بسرربع ر اف ربم ممفث ر .د ررح زمو لررذف فد ررنو اررة فد اررح ر دررحفي ا
ما ر فد اررح فدررذ تحاررل س ر دل ثلث ر صررفنف اررة فدحبررن ك ر ن د اررن فدعرررب فدحعررب فدحررحد
ر مع ر م فديربد فألرتر فد رحي ميحر مدمرة ا ر ال تنزيرث زمفعتر احرحمرم ب دا متر ارث اب ر
فد نو فدذ تحال س دل صفية اة فدحبن .إن لرذف فد رنو ارة فد ارح فدبرب فدرذ تحارل سر دل
ممبعر صرفنف ارة فدحبرن فداا ثرل د ارح ( Emmerإاربم ك ترت زمفعتر ات سربم كغلر مذفئ ر
ر عررحم انفعررث مثبير تعررنر مكثررب اررة عاررح ( Einkornفد مررنمن م (23م .ررح ميررحا رائررل عل ر
ر عرحم ا ر ال ارة فديربد فألرتر مخ صر ر يباررن بر دعبفد مكررذد دلعررب فدحعرب فدحررحد
. (26م
ىا ل مب مممب ارب م
ل دنيرح ا ر ترنو د ارن ر س دل ست صفنف اة فدحبن فا عاح فدابل فدذ ت ان
فد ب ع ميعت ح من فألتنفو فداحي ا ت نما اة فد اح فدثلث فدررفنف ر فدسر بل ارث تبر ا
فدتهعرية ماحر عف فدمبمانسرنا ا مفد رنو مفدسحفسر فدس بل دنفس ذ صفية اة فدحبن
ييررال فدح ر فداسررا م ( T.Speltaت ر سرربيلت م فدت ر مبا ر ت ر تررحيي ه ممل ا ربم ر فدعرررب
مثبير اتفبعر دلعررب فداسرا م ( clubكلرن م فدتر ميرحا ر مت ر فدببمتل متيال فدح
.كا ميحا فدحبن فدغذفئ مانفر فد ع ا فد ب ت فألخبى ر انعرث يبارن (27م
فدحعب فدححد
عل ليئ اتفحار مكرذد ميرحا دهر ابعر ا اتايرلم ر فألمضر ا .معرح تبرية ارة فدفحنصر ا
فدااتببير ر إتهر ر تع ررنر د ررنو د ررحفئ تحا ررل سر ر دل ص ررفية ا ررة فدحب ررن يع رربف ب سر ر ( Einkorn
فتمررنمن م مد ررنو دررحفئ لخررب تحاررل س ر دل ممبع ر صررفنف اررة فدحبررن يعرربف بأس ر ( Emmer
بعررح تحررع ألن سر د فدس ر بل علر فألم فياررب م مي ررنن كثيررب فديررعيبفا مرفكررة فدلررنن ميسر
ا ت لرل ترنفم درذمم فد ارح ع رح ب دحبر بحير لي مضر ف ميتمسب بسبع مد عيبم صلب تحر
. (28م
فدحمس إا برعنب
-2الشعير
ا ال فديربد فألرتر مفألمسر كل ا ن فدببي د ان فديعيب ميح تانف اب ر
إذ دتير ب ميرنرط ارث ترنعية ارة فد ارح فدبرب ممبار بمف ديئ ااتلف مكل زا ن ت بيب م
معررح ميرح ر ررنل فد ارح ي رنن فديرعيب عررح رخرل فدالمعر ألمل اربم صررح كعيرل ضر م ر
اعانعتر ن مئ سرت ن تفي فد ب ا فداب بم فدت ميح يه فد ارح مل ر انفعث فدعرب فدحعب
اررة فديررعيب فديررعيب فدررذ تحاررل سر بلت صرفية اررة فدحبررن مفديررعيب فدررذ تحاررل سر بلت سررت
صفنف اة فدحبرن .مفد رنو فدرذ تحارل سر بلت صرفية ارة فدحبرن ياثرل فد رنو فداعربمف بأسر
ر فديربد فألمسر ( Hordeum spontaneumلنمردنا سبنتت تينا م فدذ د ارن ر فدبربفم
7
Hordeum ما ر ر فد ر ررنو فد ر ررذ تحار ررل س ر ر بلت سر ررت ص ر رفنف ا ر ررة فدحبر ررن عر رربف بأس ر ر
ألمل ا ر ربم ر ر فدتبر ررت معر رربف ميح ر ر ر ر ( agricorithunلنمردر ررنا فكبي ر ررنمثة م ر ررح فكتي ر ر
( د ب فدي ل – 4م. (20م
لس ية
إن معحا ىعيب احية عثب عل ر ر يبارن مكر ن ارة فد رنو فدرذ تحارل سر دل صرفية ارة
سرربنتت تينا م فدحبررن .فت ر عبيررل فديررب يررحف ب ر د نو فدبررب فداسررا ( H. spontaneumف
ع ر ر كبررب فدحب ر مصررلب فدس ر د .د ررح ررل فديررعيب فدررذ تحاررل س ر دل سررت مدم ر ياتل ر
صررفنف اررة فدحبررن احررل فديررعيب فدررذ تحاررل س ر دل صررفية اررة فدحبررن تت ع ر اف ربم ممفث ر
دنسر ئل فدرب .ك ترت ز فمعر فد رنو فدمث رف فدسهل فدبسنب فدت تسر ع حا فتتيبا فدلمفع
فدس دل ارة فديرعيب ذ فدررفنف فدسرت ىر ئع ر مممبر ر ممفخرب فدعررب فدحعرب فدحرحد
ىرعيب عر م ماع ر فديرعيب فدرذ زمو ر فدعررب ىعيب ذم عيبم مل معل مبفم فد اح ل
. ك تت د عيبم
(39م
فدحعب فدححد
8
.ح ميحا ب ي دذمم لرذط فداح صريل (34م
فألمفض فديحدحم فدالن اي ميث فسترلب فدتبب
مكثب اة عبي عحيا إد ي ترل ب ير درذمم فدحبرن فداتفحار اار ييريب فدب ند ده أم اتفحا
ررح فكتيررفت ب ي ل ر فداتفحا ر ر عبي ر يباررن إذ إد ر فسررتاحفاه كا ر رم مذفئ ر اها ر دلس ر ن
.د ررح م هرربا فدح فمس ر ا فآلث مي ر تاررن لررذط فداح صرريل يه ر ما ه ر فدب ر زاء مفدعررحس مفدحاررص
(33م
ك تت فدب زاء مفدب علء مفدعحس تلمو علر ت ر د مفسرث ر فدعررنم فداب ربم دمبرب درذمته مسرهند
خلته ماحتنفل فدغذفئ فدغليب ب دببمتية .كا ك تت عحم متنفو اة فدب ند ا ت ان اب ر بير ل
رية فزرلربا ز فمعر فدفرنل اث تب ت ا مخبى ت نما إد متنفو احي رخلت فدلمفع معي
ا ال مكثب ر ئ م فدب زاء فداحي ر ت رنما ارة ترنو فدا ال فألممب .إن فدب زاء تات
ر فدااترحم دررية فدبحرب فداتنسر مفده رح مكر ن د ارن ر يبارن ر درب كر ن تارنط ا تير فب ر فدا
فدس ر بث عبررل فدارريلر مت ررنم فدعررحس فأل اررب اررة فدعررحس فألسررنر فدررذ ك ر ن د اررن ر فألد ر
فدبحب فداتنسر م ر فألع ر م فدنفععر ىربع يبر ل فدهالير .مكر ن لرذف فد رنو ارة فدعرحس ن
فدس ر بث عبررل فدارريلر م ر ينخ ر ا ر ا ب ر د ب اررة احد ر ا ررحد دررلمو ر يباررن بحررحمر فألد ر
رر ري ر د بحررحمر س ر 3999عبررل فدح د ر بحررحمر س ر 4199عبررل فدارريلر م ر خف ر ي با
. فدايلر
(36م
ميعنر سبل تع ب عال زمفع فدب ند ا اة عبل س ن فد بى فدلمف ،فد فعتا رل علر
ع عل ر فدرربم اررة إا ت ر ز فمع ر لررذط فداح صرريل مخرنص ر فدعررحس ب اعتا ر ر فدررب فاص ر
اة فدا ب مبذد يا ة فد نل من زمفع فدب ند ا ك تت ميب اهرحرم ا خ ر عل تسب اتنس
خرنصر ر فدا ر ال ذفا فداعررحاا فدا بير فدا افحر إا من تسررب إتت ييتهر فد ليلر در ي ررة
ع ملذف ا يفسب عل تسربت ارة يحاة دلس ن مذفءف ك ف إا ع ح تن ب عال ا فدب فاص
. (37م
فد بى فدلمف ،فدنفعع ضاة لذف فداستنى فدا ب فداححمر دية فدانينرفا فد ب ت دبع
0
.مي رربيح من (38م
فدحةبرر فدب دل رر فد حيارر ر خف ر ي م ر ر فدحةبرر فآلىررنمي فدححدثرر رر فد ارربمر
فدس ر ن عال رنف يهررحل ر تل ر فد رربى عل ر ز فمع ر كت ر ن فألد ر ف برررنمم ممسررث اررة كت ر ن فدليررت
ص ث فدا سني ا ت فب ألزري ر عحر فدس ن يهر .فن ز فمعر دح يته فداتلفدحم د كا رم ممد
رل ربمف ما ه دذمم فدمتر ن ملر ارة فداح صريل فدتر ا ت ارن ر فداح صيل فدليت مفدل
ر فد ربى فدلمف ،ر ع فدب فاص ا بي ا افح دذف ك تت بح ي د انل إد فستاحفا ت
إلتعر ر ب فدعال ر ر اار ر فس ررتحع دلمفعتهر ر ررتح ع ر رنفا ا ئ ر ر ممي ررنر مد ررح ع الر ر ميه ررنر احر ر
فدلمف ،ده .مبذد يا ة من تحم ملا ر ز فمعر تلر فداح صريل مار تت لبر ارة إا تر ا كبيربم
عل زمفعته دة اتهر ر ترر ث فألدبسر ارة خرلل فدا سرني ا ب دحمير تع ي ملايته مفدحب
فألس س مكا رم اس عحم إد ي تل صنف فدابفف مىعب فدا عل حل عة ا دذممل فدغذفئ
. فألخبى
(30م
االستنتاجات :
لررنا فلتررحفء فإلتس ر ن ر م فإلتس ر ن دتررن يب عنترر فديررنا إن دلل فمع ر ملا ر كبي ربم رر
ت مصل ت دللمفع دا تمنتت فداعتاع ا فدمبيبم دل بى مفداحن مدا ت نم فإلتس ن
ياررث فدت ررنم إد ر ا ر عل ر فآلن .د ررح ك ر ن إتس ر ن فدمهررنف ي ح ر اع ر معت ر ر فدررريح م ر
فدت ر يا ررة من تؤكررل مبعررح تلم ر تحررن فدسررهنل م ر ا فألته ر م بسرربل فد رربمف فألعي ر
مفدل فمعر م رربا در عررنا فدا خ ر فد سر دسررفنب فدعبر ل تررن با در فد رربمف داا مسر فدل فمعر
تة اة فد ربمف فدعنير دب ء دينا د دنا اا مرى إد تن ب معت بفغ ع ا فإلتس ن ف
فدا ض .إن م بم فدا رم فدغذفئ مرا إد فدلي رم فدمبيبم ر ك ن يس ه دحل فدمهنف فدت
فدمبيبم .كا إن ترن ب هنم فد بى مفدتعاع ا فدس س ن ضف ف فألته م ملذف ا مرى إد
هررنم فدارحن فدبحفئ ر .إن فدغرذفء دهررذط فداعتاعر ا فدمبيربم بررنمم م يربم مزير رم فدسر ن مرى إدر
فدح ر م فدينا ر دسر ن لررذط هررنم فداررحن مرى إدر فدح ير دنيرنر ت ر ا فعترر ر مس سر در
ر م سر ن هرنم عرنفتية تر هرنم فدح ر ا م هرنم فدح ر ا مرى إدر فدارحن ملرذف ار مرى إدر
ر ك عر ا لررذط فداررحن .بعررح ذد ر ت ررنما لررذط فداررحن دتمررنن رمل ذفا اس ر ا كبي ربم ده ر
ا تل فدحمل . ا مع د متر ي ضاة تح ا س س مفعتر ر يس م
الهوامش :
19
. 36 فد لبم 1066 ا د ف تي دلح كنمرن فدت نم فايتا ع .1
ر زا فعتررر ر فد رربى فدلمف ،ر خررلل فدعر ربية فدحع ربيية فدحررحد سررية دنس ر فد ع .2
. 24 فدعبفد مابم ركتنمفط ميب ا ينمم انصل 2996 مفداعحت
3. Childr, Gordon , What Happened in History , 2nd , E.D England ,
1985 , p. 40-41
1ط1 ارررة فد بير ر إدر ر فداحد ر ر انسرررنع فدانص ررل فدححر ر مي .4فد ررحب غ ت ر ر
. 34 انصل 1001
و 4بغرحفر اعلر فدارؤما فدعببر فدناة فدعبب دحفي ا فدلمفع فدحب غ ت .3
. 213 1080
. 26 فدارحم فدس دل فد ع .6
. 28 فدارحم تفس .7
اعلر سررناب ا ر 30 كسر م مكرربا عبررح عربفءم ر تت ير ا فإلتس ر ن فدف ر فألمدر .8
. 33 1081
درررنتبم ي رربة ملخر رربمن فدي رربد فألرت ر ر فدححر ر مفا فداب ر ربم ا عر ر اب سر ررل ا ن .0
. 33 انصل 1086
اعلر فدتر مي .19مدن فدرنف ده ا مع د ا دية فد هبية تيهح تنفم ممل ثنمم زمف،
. 19 انصل 1073 ا دية فد هبية فدس فألمد
. 31 فدارحم فدس دل .11فد ع
ت ربم ر عال ر ترحيية فد بر ا مفدحيرنفن اعلر سرناب ار 20 سعح .12فدبمييح
.3 1073
.13مذكررب د ر فدع ر د ليلب ر بررأن فإلتس ر ن ر فدبحفي ر ك ر ن يعت ر د ررنو اررة فداح صرريل فد ب ت ر
فدببير فدتر رعررت فدح ير من دتاررذل عنتر در مييرريب كررذد إدر من فدارلفمعية فألمفئررل مبار
ميحمف فت اة فدافيح ت ل فدح ر فدتر تعتارح ر تانلر علر سر نط ما ر م ىرتني ممب ر ر
سهل عبيب اة ارر رم ا ئ ر مفدر مار كة مكثرب الئار دا ر ال اة فدا ححمفا إد فم
.6 ،ي فإلتس ن دلاليح د ب :فدارحم تفس
. 32 .14فد ع فدارحم فدس دل
15. Rhea, Kaven – Nejat , Nemet , Daily Life in Ancient Mesopotamia ,
2nd E.d, U.S.A. ,2008, p. 444- 445 .
. 33 فدارحم فدس دل .16فد ع
17. Rhea – Nejat , op. cit , p. 445 .
. 34 فدارحم فدس دل .18فدحب غ اة فد بي إد فداحد
11
مفدحعررب فداعررحت عار مم فدع ربفد ر فدعر ربية فدحعررب فدحررحد ع رل عبررح فدل ر .10فدي ر
. 79 ركتنمفط ميب ا ينمم بغحفر 1003 ت ته ي انم فدعبيح مابم
. 133 ح مم فدعبفد 1بغحفر 1083 .29فأل اح س ا سعيح فدلمفع مفدب
ط 3د ررحن 1063ا ت ر فدررحب غ ثررنمم فدعرررب فدحعررب فدحررحد .21كررنل سررنت
.0 بغحفر 1080 مت ري سعح فدحدنت
فدححر مم فدل فمعر مفإلممفء .فدعربفد ر انكرل مت فدتحيية مفإلتت .22فدحب غ ت
. 33-32 فدتأثيب 1بغحفر 1088 فألص د
فداح صرريل درنتي عبرح فد ر رم فدارحخل إدر إتتر احسرة علر ف اررح علر .23فدع ر د
38-0د ب كذد : انصل 1006 فدح ل
Steele , Philip , Eye witness Mesopotamia , New York , 2006 , p. 17-18 .
. 19 .24كنل فدارحم فدس دل
سرعح فدرحدة بغرحفر ا كر ح مم مفر فد فب حدة فألسري فدا رير .23دنتي رفت ل ت
. 193-192 2996
ىا ل ا درية فد هربية ا فدغذفء .26مفدت لر م فدبيئ فد ب ر دبحفي ا اب ل إتت
. 144 و 64بغحفر 2993 ؤفر ا خنمىيح اعل كل فآلرف
. 34 فدلمفع مفإلممفء فدارحم فدس دل مت .27فدحب غ فدتحيية مفإلتت
درحء فدل فمعر مممدر فد ربى فدلمف ،ر ر فدعربفد مسر د ا يسرتيب ع رل عبح فدلر .28فدي
. 73 ميب ا ينمم بغحفر 1083
. 12 .20كنل فدارحم فدس دل
. 36-33 فدلمفع مفإلممفء فدارحم فدس دل مت .39فدحب غ فدتحيية مفإلتت
. 13 .31كنل فدارحم فدس دل
. 44 فدارحم فدس دل .32فد ع
. 148-147 فدارحم فدس دل عل .33فدع د
.43بوتس ،المصدر السابق ،ص . 501
.41النجم ،المصدر السابق ،ص . 33
.43الدباغ ،التدجين واإلنتاج ونظم الزراعة واإلرواء ،المصدر السابق ،ص . 15
.45النجم ،المصدر السابق ،ص . 31
.43بوتس ،المصدر السابق ،ص . 551
.43النجم ،المصدر السابق ،ص . 33
40 . Cauvin Jacques ,The Birth of the Gods and the origin of
Agriculture, Translated by Trevor Watkins , Cambridge , 2003 ,
p.53
ملحق األشكال
12
أ- 5 – الشكل
501 ص، المصدر السابق، مأخوذ من بوتس
13
الشكل ( )4مأخوذ من
النجم ،المصدر السابق ،ص 553
14
The Importance of Agricultural Development and its Impact on
Human Life in Ancient Mesopotamia
Abstract:
13