Fig. 1.

De vondst met vreemde vormen en

afgebroken uitsteeksels. Er is nog wat van de
vergulding te zien.

Van een kastbeslag naar

een
paardenpendant
DeeL 1 (1/2)

Sicco Siegers

ongeveer 10 jaar geleden (in oktober 2011) vond ik op een akker in de omgeving van
zutphen een vreemd fragment (fig. 1). Het was een rare halfronde open vorm die er nogal
onbekend uitzag. Delen ervan ontbraken, wat goed te zien was aan de vijf afgebroken
uitsteeksels. ik zag nog wel iets glinsteren wat op verguldsel leek. “interessant!” dacht ik,
“Leuk iets zo boeiends te vinden!” ik stopte het in mijn heuptasje met de gedachte het
thuis lekker op mijn gemak te bekijken en ging verder met
het zwaaiwerk.

1414 Detector magazine 181

 teLeursteLLing
Thuisgekomen haalde ik mijn vondstentasje leeg. Ik
pakte daarna meteen deze vreemde vondst om die eens
goed onder mijn vergrootglaslamp te bekijken. Maar hoe
interessant ik dit object ook vond, een goede observatie
ervan op de werkbank van mijn schuurtje leidde niet tot
iets van herkenning. Ook kreeg ik geen duidelijk idee
over de functie. Wel deed de vondst mij behoorlijk oud
aan.
Dan maar eens verder om raad gevraagd. Ik plaatste de
vondst op het forum Muntenbodemvondsten. Dit was
toen een in jaren zorgvuldig opgebouwde en ook zeer
uitgebreide database. Heel veel deskundigheid was daar
destijds beschikbaar. Helaas is deze top-site intussen ge-
heel van het Internet verdwenen. Op dit forum stond als
reactie al snel een determinatie: ‘Kastbeslag 19e eeuw’.
Ik was behoorlijk teleurgesteld over deze mij best tegen-
vallende uitkomst: een eigenlijk toch vrij saai object en
ook nog eens een zo jonge datering? De vondst zag er
naar mijn gevoel toch echt interessanter en ouder uit.
En ook zaten er wat resten van een vergulding op, zou
zoiets voor een kastbeslag gebruikt zijn? Maar ja, het
kan natuurlijk. En wat breng je er tegenin als je geen
goede voorbeelden daar tegenover kunt stellen. Het
zou ook niet de eerste keer zijn dat een vondst achteraf
veel minder spannend bleek te zijn dan ik direct bij het
vinden dacht dat het was. Wat doe je dan? Je accepteert
het maar en gaat over tot de orde van de dag. Vaak is
dat maar weer gewoon op zoek gaan naar de volgende
hopelijke topper. Wel blijft zo’n vreemde vondst altijd
nog wat in je achterhoofd ‘hangen’. Ook vanwege een
soort blijvende ontevredenheid over de uitkomst van de
determinatie. En dat was deze keer niet per se verkeerd
naar zou blijken.
Er gingen de nodige maanden en zelfs jaren voorbij. Re-
gelmatig vond ik bij het zoeken leuke dingen. Op het fo-
rum werden ook veel vondsten getoond. Ze werden daar
waar mogelijk voorzien van onderbouwde determinaties.
Intussen was ik bij het forum ook moderator geworden
en spendeerde ik vele uren aan de determinatie ervan.
Dat vroeg veel tijd zoals het opzoeken van voorbeelden
op zowel het forum en het Internet en ook het snuffelen
in diverse boeken die ik intussen had aangeschaft.
Het kwartje vaLt
Op een dag, het was intussen alweer 2017, was ik druk
bezig op het forum om iemand te helpen met de deter-
minatie van een ronde paardenpendant. Ik zag diverse
voorbeelden voorbij komen waaronder ook een vondst
van een plaatselijke medezoeker. Die vondst was daar
door hem al veel eerder geplaatst, maar de aanblik ervan
vond ik nu plotseling intrigerend.
Vermoedelijk had ik die vondst al vaker op het forum
gezien, maar had dat mij tot nu toe weinig
gezegd. Het was het bovenste deel van
een nogal vreemde paardenpendant.
Het afgebroken deel hing aan een nog
vrijwel ongeschonden houder. Ik zag wat
gestreepte boogjes met rare krulletjes en
hier en daar nog wat restanten van zo te
zien verguldsel. Wat dat met die boogjes
en krullen nu toch voor voorstelling zou
zijn geweest? Geen idee. Het was ook
lastig, want een groot deel was verdwenen en het over-
gebleven stuk gaf eigenlijk weinig tot geen aanknopings- Fig. 2.
Vondst mede-
punten. Echt zo’n vondst waar je weinig mee kunt en die zoeker.
blijkbaar nergens aan te koppelen valt. ’s Nachts lag ik
daar nog wat over na te denken en opeens viel mij in dat
er heel misschien wel een verband bestond tussen mijn
‘kastbeslag’ en deze vreemde fragmentarische pendant.
Dat gaf plots een prettige zoekspanning, maar ik be-
sloot toch nog maar even lekker in bed te blijven tot de
ochtend om dan na het opstaan en ontbijt eens op mijn
gemak de twee vondsten naast elkaar te leggen, digitaal
wel te verstaan.
Zo gedacht zo gedaan. Na een ontbijtje toog ik met een
bak koffie naar mijn computerkamer en haalde de twee
afbeeldingen op uit mijn computer en de database van
het forum. Uit de gegevens bleek dat in elk geval de
afmetingen goed overeenkwamen. Ik zette vervolgens
beide delen naast elkaar in mijn tekenprogramma. Met-
een vielen mij de sterke overeenkomsten op: de identiek
gestreepte boogjes, de krulletjes en ook de uitstraling
van beide stukken. En natuurlijk ook het verguldsel dat
op beide fragmenten te zien was. Met het tekenprogram-
ma sneed ik nu beide fragmenten digitaal netjes uit en
maakte ze op gelijke grootte.
Toen kwam het draaien en
het tegen elkaar aanleggen Fig. 3.
in de juiste hoek. En ja hoor: Beide vondsten
de twee breukvlakken sloten aan elkaar
gelegd.
exact op elkaar aan! Het wa-
ren duidelijk twee delen van
eenzelfde object! Wat gaaf
om dit te zien!
Meteen bleek uit de sa-
menvoeging wel dat twee
stukken aan de zijkanten
ontbraken. Heel jammer,
maar toch overheerste het
eurekagevoel van plezier en
spanning over deze fantasti-
sche ontdekking!
Ik nam uiteraard snel contact
op met mijn medevinder om
deze verassende ontdek-
15
 king te delen. Zo kon ik ook meteen controleren of de Maar aan de andere kant geef je er zo wel de nodige
vindplekken redelijk overeen kwamen. En inderdaad, de body en uitstraling aan waardoor voor iedereen de zoek-
andere metaaldetectorist had op exact dezelfde akker tocht naar de oorsprong en de datering ervan gemak-
zijn vondst gedaan! kelijker zou kunnen worden. Mensen zoeken nu eenmaal
Daarna was het natuurlijk zaak dit aan de plaatselijke liever naar gegevens over gelikte complete objecten
archeologen te melden en dit fraaie samengestelde voor- dan naar de afkomst van toch wat magere fragmenten,
werp op het forum te plaatsen. zo is mij in de loop der jaren gebleken. Fragmenten van
Dat leverde daar in aanvang nog wel de nodige discussie vondsten zijn archeologisch gezien evengoed van groot
op: was het al dan niet een paardenpendant? Dit werd belang. Ze hebben op het veld, in de context gevonden,
eerst nogal betwijfeld omdat deze soort ophanging van zelfs de waarde van een complete vondst! Blijft dat het nu
een pendant niet heel veel voorkomend is. Maar na het eenmaal lastiger is om naar de oorsprong van gevonden
tonen van enkele voorbeelden kwam ook daar over- losse stukjes gedegen speurwerk te verrichten.
eenstemming over: er was inderdaad sprake van een Nadat de reconstructie was gemaakt, op het forum was
paardenpendant! Het idee van een kastbeslag kon nu geplaatst en gedeeld met onze archeologen, begon mijn
definitief de prullenbak in. zoektocht naar de achtergronden van de pendant. Dat
Bij de plaatselijke archeologische dienst was natuurlijk bleek beslist niet mee te vallen. Eigenlijk liep dit snuffel-
ook interesse voor deze vondst gewekt. Het was een werk ook langzamerhand wat dood omdat er gewoon te
vondst die zich onverwachts aandiende, buiten de gang- weinig aanknopingspunten waren.
bare veldonderzoeken en vondstaanmeldingen om. Van mijn medevinder had ik ondertussen te horen ge-
kregen dat ik zijn fragment mocht krijgen. Daarmee was
reconstructie ik bijzonder blij. Ik denk dat de tot één object samen-
Het werd nu zaak eens verder te gaan kijken naar andere gevoegde fragmenten een grotere kans maken om als
overeenkomstige paardenpendanten. Doel daarbij was belangwekkende vondst voor het nageslacht bewaard te
om uit te zoeken wat de pendant uitbeeldde en welke blijven.
datering hieraan te hangen was. Daarbij zou een soort Toch duurde het nog de nodige tijd voordat op een dag
reconstructie van het complete object goed kunnen hel- mijn medezoeker met een doosje in zijn hand het veld
pen. Zo kon je je beter voorstellen hoe de hanger er ooit kwam oplopen waar ik aan het zoeken was. Hij overhan-
uitzag. Ik hoopte daarmee nog extra de interesse te wek- digde mij het met een lichte grijns. Verrast keek ik hem
ken op het forum en ook bij de plaatselijke archeologen. aan, het duurde even, maar toen begreep ik opeens dat
Met het nodige digitale knip-, plak- en schuifwerk maakte dit waarschijnlijk het door mij felbegeerde fragment
ik een recon- bevatte. Ik keek naar het plastic doosje en zag daarin in-
Fig. 4.
De digitale
structie. Ik maak- derdaad zijn vondst vaag doorschemeren. Superblij was
reconstructie van te hierbij gebruik ik en dat zei ik hem natuurlijk! M’n medezoeker is vrij be-
de pendant. van stukjes van scheiden en reageerde bedaard, precies zoals hij is. Maar
de fragmenten het was duidelijk dat ook hij het echt leuk vond letterlijk
waarmee ik de zijn deel te leveren aan het tot één geheel samenvoegen
ontbrekende van onze vondsten!
delen kon aan-
vullen. Door wat Thuisgekomen legde ik de vondsten nu ook fysiek tegen
retouchering elkaar aan. Het was volkomen duidelijk: het zijn twee
wist ik de boel absoluut bij elkaar horende onderdelen van één paar-
op een enigszins denpendant! Ik meldde dit meteen per mail aan m’n
geloofwaar- medevinder. Ik kreeg meteen weer opnieuw veel zin om
dige manier aan verder onderzoek te doen naar de achtergrond en de
elkaar te plakken, datering van onze gezamenlijke vondst. Ik koesterde nu
zie fig. 4. Hierbij ook de wens beide delen letterlijk samen te voegen tot
is wel het risico één object.
dat je iets be-
langrijks weglaat Dat samenvoegen tot één geheel leek op de metaalafde-
en of verkeerd ling van de archeologische dienst via verlijmen te kun-
interpreteert nen, maar dat bleek later toch te lastig. Dit is trouwens
waarmee je kunt iets wat me nu nog bezig houdt: het letterlijk samen-
afdoen aan de voegen de ontbrekende delen. Omdat dit met lijmen
vondst. blijkbaar moeilijk is dacht ik aan een andere manier: het

16 Detector magazine 181

verbinden van beide delen met behulp van een
soort 3D-prothese. Die zou toch te maken moeten
zijn met de huidige 3D printtechniek. Op deze
manier kan de paardenpendant als een compleet
object aan het publiek getoond worden en wordt
hiermee ook meteen een meer museale uitstraling
van de vondst bereikt. Maar dat is iets wat mis-
schien nog in de toekomst vorm gaat krijgen. Voor-
lopig kan ook volstaan worden met een duidelijke
foto van de reconstructie erbij en een afbeelding
van de manier hoe zo’n pendant als onderdeel van
het paardentuig werd gebruikt.

zeLDzaam
Waarom betreft het hier eigenlijk een zeldzame
vondst? Onderzoek naar de achtergronden maakte
mij duidelijk dat dergelijke opengewerkte paar-
denpendanten zeker dun gezaaid zijn. Ze komen
binnen Europa weinig voor en binnen Nederland
zijn ze nauwelijks bekend. Dat maakt deze vondst
sowieso al zeldzaam. Maar ook de voorstelling met
een stilistische uitwerking van dieren, delen van
planten en mogelijk van personen is nog een stuk
zeldzamer. Fig. 5.
Weergave van
De Diepte in de gezamenlijke
Ik had intussen de vondst in het PAN (Portable Antiquities Met behulp van mijn reconstructie ging ik nu op zoek vondst in het PAN.
Netherlands, dé aanmeldsite voor bodemvondsten in Ne- naar objecten die (enigszins) vergelijkbaar zijn. Ik zocht
derland) aangemeld. Daar had inmiddels validatie ervan uitgebreid op het Internet en speurde in verschillende
plaats gevonden. Validatie wil zeggen dat deskundigen boeken. Dat leverde soms wat bruikbare informatie op.
de vondst hebben gedetermineerd en gedateerd en deze Na veel spitten kon ik in totaal ruim twintig van dergelijke
vervolgens hebben ‘vrij gegeven’. Dergelijke vondsten opengewerkte paardenpendanten opsporen. Daarop ble-
zijn vanaf dat moment voor iedereen zichtbaar op de ken veelal herkenbare voorstellingen te staan waarover
PAN-site via de link: https://portable-antiquities.nl/pan. verderop meer. Slechts enkele van deze hangers zijn ook
Vanaf dat moment zijn deze vondsten ook beschikbaar in Nederland gevonden. De andere zijn veelal vondsten
voor verder wetenschappelijk onderzoek door derden. De uit Duitsland en Oostenrijk.
vondst is daar intussen ook nog in de lijst met opmerke-
lijke vondsten opgenomen.
Door deze validatie werd ik bevestigd in mijn vermoeden
dat het een voor Nederland zeer bijzonder object is. Zie
fig. 5 met de afbeelding van de vondst zoals weergege-
ven op de PAN-site onder het nummer: PAN-00079680.
Hier wordt de unieke status van deze vondst vermeld:
“Het object is in twee delen door twee verschillende vinders
op dezelfde akker gevonden; later bleek dat de delen bij el-
kaar horen. De voorstelling lijkt deels dierlijk en deels floraal;
gelijkende exemplaren zijn nog niet gevonden in Nederland.
Ook in de literatuur zijn parallellen moeilijk te vinden; de
Fig. 6.
gevonden exemplaren hebben vaak diervoorstellingen Daarnaast bekeek ik nog een klein aantal opengewerkte Sierschijf
en dateren in ca. 1000-1250. Deze hanger zal ook uit deze sierschijven die waarschijnlijk meestal niet als hanger van Erm en
periode dateren.” dienst deden, maar op de kleding als versiering waren reconstructie
sierschijf van
vastgezet. Hellwege.
Toch was hiermee voor mij de determinatie nog niet op Eén van die sierschijven werd oorspronkelijk als pendant
een bevredigende manier afgerond. gezien: de sierschijf van Hellewege; zie fig. 6. Maar door
Vincent van Vilsteren is later hierover via een artikel

17
 onderbouwd gesuggereerd1 dat het
mogelijk een uitgezaagd middendeel
is van een grotere sierschijf die er
mogelijk uitzag als de sierschijf van Erm.
Er is in dit geval dus waarschijnlijk geen
Fig. 7. sprake van een hanger. Evengoed zijn
Utrechtse vanwege de afbeeldingen de sierschij-
sierschijf uit
Hogerweide.
ven en hiermee ook deze schijf zeker als vergelijkings-
materiaal voor de afbeeldingen op hangers geschikt. Dit
geldt bijvoorbeeld ook voor de Utrechtse sierschijf uit
Hogeweide (zie fig. 7), die overigens ook van dergelijke
vreemde en misschien ook afgezaagde uitsteeksels aan
de buitenrand vertoont. Dit verder terzijde.
vreemDe Dieren en anDere verbeeLDingen
De meeste van de bekeken pendanten en sierschijven
laten vogelachtige creaturen zien. Vaak zie je fantasievor-
men daarvan zoals een harpij of een griffioen. Dat laatste
laat de genoemde sierschijf uit Utrecht zien. Dergelijke
afbeeldingen doen sterk denken aan de creaturen die in
de middeleeuwen vaak in miniaturen werden afgebeeld.
Een ander mooi voorbeeld van een fantasiedier op een
hanger van Nederlandse bodem is een pendant uit De-
venter met een datering van 1100 – 1300 na Chr.;
zie fig. 8.
Verder komen vogels en andere
dieren met mensengezichten
voor op zowel hangers als sier-
schijven. Een weer heel ander
type afbeelding omvat voorstel-
lingen van ruiters te paard (de
zgn. ‘orante Reiter’). Ook kwam ik
nog een voorstelling tegen van
een mens die een vogel berijdt
als een ruiter te paard. Tweemaal
zag ik een schijf met een centrale
mensfiguur met aan weerszij-
den twee dieren. Misschien stelt
dat Daniël in de leeuwenkuil
voor met aan beide flanken een
Fig. 8. aanvallende leeuw. In de daarbij
De paarden- aangetroffen toelichting wordt gemeld dat men denkt
hanger uit
Deventer.
aan een afbeelding van een roofvogel met aan weerszij-
den opengeslagen vleugels. Dit kan natuurlijk evengoed
het geval zijn. Een centrale figuur met aan weerszijden
een dier laat zich ook zien in voorstellingen op ronde
objecten van Scandinavische oorsprong. Hierop staat
bijvoorbeeld de Noorse god Odin afgebeeld geflankeerd
door twee raven. Hierover later meer.
stiListiscHe voorsteLLingen
Voorbeelden met strikt stilistische afbeeldingen zijn een
stuk zeldzamer. Met enige fantasie is veelal toch nog
wel uit te vogelen wat erop wordt voorgesteld. Maar dat
18 Detector magazine 181
Fig. 9.
Vergelijking tussen Zutphense paardenpendant en Ringelsdorfse
hanger. Zowel de oogjes, centraal net boven het midden, als de
krullen aan het uiteinde van de pootjes hebben veel van elkaar
weg.
is met onze hanger wel een stuk lastiger. Op een later
moment stuitte ik echter in mijn zoektocht toch op een
in mijn ogen verrassende en sterk van de rest afwijkende
hanger gevonden in Ringelsdorf-Niederabsdorf. Deze
plaats ligt in de noordoost kop van Oostenrijk, nabij de
grens met Slowakije. De daar gevonden hanger2, geda-
teerd als hoog- tot laatmiddeleeuws, is sterk stilistisch en
komt enigszins overeen met onze pendant; zie fig. 9. Ik
werd eigenlijk voor het eerst blij verrast met de behoorlijk
duidelijke overeenkomsten.
Zou hiermee een voldoend onderbouwde vergelijking
zijn gevonden? Veel in de voorstelling op beide hangers
komt zeker overeen, maar helaas is de overeenkomst nog
verre van honderd procent. Toch vormt deze Rigelsdorfse
hanger in mijn ogen zeker een fraaie vergelijking en
was deze tot op dit moment van mijn verhaal het beste
voorbeeld.
scanDinavië
Weken later kwam ik op het Internet onverwachts een
vondst tegen van een bronzen Vikingsleutel. Deze was
gevonden in Lund in Skåne, Zuid Zweden; zie fig. 10. On-
middellijk trof mij de sterke overeenkomst met de hanger
uit Ringelsdorf. Misschien was dit wel het einde van mijn
mooie voorbeeld.
Ik meldde direct deze connectie aan de instantie waarvan
ik de foto van de Ringeldorfse hanger had gekregen, het
Department for Prehistory and Historical Archaeology
te Wenen. Helaas kreeg ik van hen slechts als reactie dat
ze geen idee hadden over een mogelijke overeenkomst.
Ook leek er daar niet direct nadere belangstelling voor te
bestaan. Hoe dan ook, zelf vond ik de overeenkomst be-
hoorlijk treffend. Hoewel dit in Oostenrijk dus niet verder
werd opgepakt, zette deze opvallende overeenkomst mij
wat betreft onze pendant nu wel op een spoor richting
Fig. 10.
Vergelijking tussen
Vikingsleutel Lund
en hanger Ringels-
dorf.

Scandinavië. Hierdoor ging ik met nieuwe

zoektermen aan de slag. Ik vond op het het
internet en in boeken een aantal voorbeelden
waarvan delen van de versiering mij behoorlijk
deden denken aan onze Zutphense paarden-
pendant. Hoewel fantasie en speculatie allicht
enige rol spelen, is het denk ik leuk om wat van
de stijlovereenkomsten te tonen die ik treffend
vond. Zie fig. 11 waarin ik de afbeeldingen met
die elementen voorzien van verwijzingen bij
elkaar heb geplaatst.

Door dit plaatje wordt denk ik duidelijk dat er ze-

ker een aantal stijlelementen van de Zutphense
paardenpendant overeen komen met stijlaspec-
ten van Scandinavische en Vikinghangers en
–schijven. Daarmee lijkt mij deze invloed zeker
te bestaan en is het misschien zelfs denkbaar dat
de paardenhanger (of het ontwerp-idee) vanuit
noordelijke streken onze kant is opgekomen.

tot zover deel 1. volgende keer zal ik vertel-

len over een toch nog onverwachte wending
in mijn zoektocht naar het idee achter de Fig. 11.
voorstelling op deze paardenpendant. Tabel vergelijking onderlinge stijlen pendant en Scandinavische-/Vikinginvloeden.

1 Zie het artikel ‘Over een Duitse detectorvondst en een Drentse

sierschijf’, Vincent van Vilsteren, DDA Detector magazine 151.
2 Foto: Department for Prehistory and Historical Archaeology te We-
nen, Gabriele Gattinger, with kind permission of Claudia Theune.

19