ĐẠI HỌC MALARDALEN

KHOA KHOA HỌC MÁY TÍNH

Chương Trình Đào Tạo CNTT

BÀ I BÁ O CÁ O MÔ N HỌ C

PHƯƠNG PHÁ P NGHIÊ N CỨ U KHOA HỌ C

TRONG TIN HỌ C

Họ c viên: Cao Nguyễn Xuâ n

Mai
Mã số : 2321000895
 TP. HCM, 05/2010

Tóm tắt*
Các Phương Pháp Khoa Học
Trong Khoa Học Máy Tính
Gordana DODIG-CRNKOVIC
Khoa Khoa họ c má y tính, Đạ i họ c Malardalen
Vasteras, Thụ y Điển

Bà i bá o nà y phâ n tích nhữ ng khía cạ nh khoa họ c củ a KHMT. Đầ u tiên nó định

nghĩa khoa họ c và phương phá p khoa họ c nó i chung. Bà n về mố i quan hệ giữ a
khoa họ c, nghiên cứ u, phá t triển và cô ng nghệ.

Cá c lý thuyết hiện có về khoa họ c (theo Poper, Carnap, Kuhn, Chalmers) có tính

chấ t như mộ t lý tưở ng. Khô ng nhiều ngà nh khoa họ c tiếp cậ n đượ c vớ i quan niệm
nà y. Triết họ c về khoa họ c (Lý thuyết về khoa họ c) ngà y nay khô ng giú p đượ c gì
nhiều khi cố gắ ng phâ n tích ngà nh Khoa họ c Má y tính.

Khoa họ c Má y tính là mộ t lĩnh vự c mớ i và đố i tượ ng nghiên cứ u (thế giớ i) củ a nó

là má y tính. Má y tính là cô ng cụ phá t triển khô ng ngừ ng, là sự hiện thự c hó a ý
tưở ng để cố gắ ng biểu diễn cấ u trú c tri thứ c và thô ng tin về thế giớ i, bao gồ m
luô n chính bả n thâ n má y tính. Tuy nhiên có sự khá c biệt, Khoa họ c Má y tính có
nền tả ng cơ sở củ a nó là logic họ c, toá n họ c, cả nhữ ng phương phá p nghiên cứ u lý
thuyết và thự c nghiệm đều đi theo nhữ ng chuẩ n mự c củ a khoa họ c cổ điển. Mô
phỏ ng và mô hình hó a má y tính như mộ t phương phá p cụ thể cho ngà nh họ c, sẽ
phá t triển hơn nữ a trong tương lai, khô ng chỉ á p dụ ng cho má y tính mà cò n cho
nhữ ng ngà nh khoa họ c khá c cũ ng như trong lĩnh vự c thương mạ i và nghệ thuậ t.

ii
Mụ c Lụ c

Tó m Tắ t.....................................................................................................................................................ii
Mụ c Lụ c....................................................................................................................................................iii
Lờ i Cá m Ơn.............................................................................................................................................iv
Danh Mụ c..................................................................................................................................................v
Mở Đầ u.......................................................................................................................................................1
1. Khoa họ c là gì..................................................................................................................................3
1.1. Cá c ngà nh khoa họ c kinh điển (Classical Sciences)...............................................3
1.2. Cá c ngà nh khoa họ c thuộ c về nhiều lĩnh vự c khá c nhau.....................................5
2. Phương phá p khoa họ c..............................................................................................................6
3. Khoa họ c, Nghiên cứ u, Cô ng nghệ.........................................................................................9
3.1. Khoa họ c củ a Aristotle vớ i Cô ng nghệ........................................................................9
3.2. Khoa họ c hiện đạ i vớ i Cô ng nghệ..................................................................................9
4. Khoa họ c Má y tính là gì?.........................................................................................................11
4.1. Cá c lĩnh vự c con củ a KHMT...........................................................................................13
5. Phương phá p khoa họ c củ a KHMT.....................................................................................15
5.1. Mô hình hó a (modeling).................................................................................................15
5.2. KHMT lý thuyết (Theoretical Computer Science)...............................................17
5.3. KHMT thự c nghiệm (Experimental Computer Science)...................................19
5.4. Mô phỏ ng má y tính...........................................................................................................20
Kết luậ n về cá c phương phá p khoa họ c củ a KHMT.............................................................24
Tham Khả o............................................................................................................................................25
Phụ Lụ c.......................................................................................................................................................i

iii
iv
Lời Cám Ơn
Trong quá trình tìm tà i liệu cho mô n họ c Phương phá p nghiên cứ u khoa họ c
trong tin họ c, tô i tiếp cậ n vớ i hai bà i bá o khoa họ c Scientific Methods in
Computer Science củ a Gordana D.C thuộ c khoa Khoa họ c má y tính, Đạ i họ c
Malardalen, Thụ y Điển. Và Should Computer Scientists Experiment More? củ a
Walter F. Tichy, Đạ i họ c Karlsruhe, Đứ c. Trong khuô n khổ bà i thu hoạ ch mô n họ c
nà y, tô i xin đượ c phép trình bà y lạ i bà i bá o khoa họ c củ a Gordan vớ i sự hiểu biết
hạ n chế củ a tô i, trong quá trình chuyển ngữ vẫ n cò n mộ t số thuậ t ngữ chưa chuẩ n
xá c.

Cuố i cù ng tô i xin cả m ơn thầ y XYZ, ngườ i đã hướ ng dẫ n chú ng tô i mô n họ c nà y

(và mộ t số mô n ở nhữ ng nă m đạ i họ c củ a tô i), và cá c bạ n bè, đồ ng nghiệp vớ i
nhữ ng trao đổ i thú vị và sự giú p đỡ châ n thà nh.

v
Danh Mục
Bả ng 1 - Cá c ngà nh khoa họ c, đố i tượ ng và phương phá p.................................................4
Bả ng 2 - Cá c khá c biệt tiêu chuẩ n giữ a khoa họ c vớ i cô ng nghệ......................................9

Hình 1 - Khoa họ c là gì?......................................................................................................................3

Hình 2 - Sơ đồ mô tả tính chấ t lặ p củ a phương phá p giả thuyết-suy luậ n
(hypothetico-deductive method)...................................................................................................6
Hình 3 - Mố i quan hệ giữ a Khoa họ c, Nghiên cứ u, Phá t triển và Cô ng nghệ............10
Hình 4 - KHMT trong cấ u trú c củ a lĩnh vự c Điện toá n.......................................................11
Hình 5 - Mô hình hó a........................................................................................................................15
Hình 6 - Quan niệm 3 chiều trong thuậ t toá n Heapsort [21]..........................................18
Hình 7 - Khoa họ c tính toá n...........................................................................................................21
Hình 8 - Mô phỏ ng so sá nh cá c biến thể mô hình vậ t chấ t đen lạ nh N-body trong
vậ t lý thiên thể.....................................................................................................................................22

vi
Mở Đầu*
Khoa họ c Má y tính (KHMT) là mộ t lĩnh vự c mớ i nhưng có đó ng gó p to lớ n và o xã
hộ i loà i ngườ i. KHMT vẫ n trên con đườ ng phá t triển, mang lạ i nhiều ứ ng dụ ng
hiệu quả , đồ ng thờ i tiếp tụ c hoà n thiện cá c phương phá p luậ n khoa họ c củ a nó .
KHMT vẫ n kế thừ a nhữ ng phương phá p luậ n từ cá c ngà nh khoa họ c kinh điển
hà ng ngà n nă m qua, mà nền tả ng củ a nó là Logic họ c và Toá n họ c. Tuy nhiên, nó
có phả i là ngà nh khoa họ c như bao ngà nh khoa họ c tự nhiên khá c hay khô ng? Là
khoa họ c thự c nghiệm hay khoa họ c lý thuyết?

Theo Brooks (trong Allen Newell Award Lecture) nghi ngờ rằ ng thự c tế cá c hiện
tượ ng/đố i tượ ng đượ c nghiên cứ u bở i cá c nhà khoa họ c má y tính là má y tính và
chương trình là nhữ ng thứ do con ngườ i tạ o ra, vì vậ y chú ng ta có thể kết luậ n
rằ ng KHMT khô ng phả i là mộ t ngà nh khoa họ c tự nhiên theo nghĩa truyền thố ng
củ a nó .

Vậ y thì chủ đề chính củ a KHMT khô ng phả i là má y tính, mà là thô ng tin và cá c quá
trình xử lý thô ng tin. Nhưng cá c mô hình má y tính thậ t nghèo nà n khi so sá nh vớ i
quá trình xử lý thô ng tin trong tự nhiên, chẳ ng hạ n như hệ thầ n kinh, quá trình di
truyền…

Vấ n đề vẫ n cò n nhiều tranh cã i.

Khô ng rõ rà ng như tên gọ i, Khoa họ c Má y tính khô ng mang tiêu chuẩ n “khoa họ c”
theo cá ch lý thuyết truyền thố ng về khoa họ c [3-6] định nghĩa cụ m từ nà y. Khoa
họ c Má y tính (KHMT) là mộ t ngà nh họ c trẻ khở i đầ u từ Toá n họ c và Vậ t lý họ c,
tương tự như cá c ngà nh khoa họ c cổ điển khá c, tấ t cả đều có nguồ n gố c trong
triết họ c củ a Hy Lạ p cổ đạ i.

Nổ i lên trong giai đoạ n hiện đạ i (má y tính điện tử kỹ thuậ t số đầ u tiên đượ c xâ y
dự ng và o thậ p niên 1940), KHMT đã lấ y nhữ ng ngà nh khoa họ c hiện có là m nền
tả ng, tạ o ra cơ sở cho mình từ nhiều mô n họ c khá c [11], [14], [16]. Do đó nghiên
cứ u KHMT đò i hỏ i phả i sử dụ ng ý tưở ng từ nhiều lĩnh vự c. KHMT kết hợ p cả lý
thuyết vớ i thự c nghiệm, trừ u tượ ng (tổ ng quan) vớ i thiết kế (chi tiết).

Sự phá t triển mang tính lịch sử dẫ n đến việc bù ng nổ nhiều ngà nh khoa họ c trao
đổ i thô ng tin nhiều và nhiều hơn bở i vì khô ng chỉ phương tiện truyền thồ ng trở
nên rấ t thuậ n tiện và hiệu quả , mà cò n nhu cầ u để nhìn nhậ n thế giớ i dướ i gó c độ

*
Phầ n nhậ p đề (Introduction)
tổ ng thể ngà y cà ng tă ng, đó là cá ch giả n thể hó a thế giớ i đang thố ng trị mạ nh mẽ
hiện nay.

2
1.Khoa học là gì
“Tổng thể sự vật nhiều hơn tổng các phần của nó”
Aristotle, Siêu hình học (Metaphysica)

Nó i về “khoa họ c” chú ng ta thườ ng có nhiều định nghĩa về cá c ngà nh khoa họ c

khá c nhau. Và giữ a cá c ngà nh khoa họ c nà y lạ i khá c biệt nhau rấ t nhiều. Định
nghĩa về khoa họ c khô ng đơn giả n và do đó cũ ng khô ng rõ rà ng. Xem thêm mộ t số
phâ n loạ i có thể trong [1] và [2]. Ví dụ , lịch sử và ngô n ngữ họ c thườ ng là khoa
họ c nhưng khô ng phả i lú c nà o cũ ng đượ c xếp loạ i như là cá c ngà nh khoa họ c.

1.1. Các ngành khoa học kinh điển (Classical Sciences)

Hình 1 - Khoa học là gì?

Hình trên cho thấ y rằ ng khoa họ c có cá c lĩnh vự c phâ n biệt rõ rà ng. Logic và toá n
họ c (trừ u tượ ng nhấ t và đồ ng thờ i là khoa họ c chính xá c nhấ t) là phầ n quan trọ ng
nhiều hoặ c ít hơn so vớ i cá c ngà nh khoa họ c khá c. Nó rấ t cầ n thiết cho vậ t lý, ít
quan trọ ng hơn đố i vớ i hó a họ c và sinh họ c. Và ý nghĩa củ a nó tiếp tụ c giả m so
vớ i cá c lĩnh vự c khá c ngoà i lượ c đồ trên.
3
Dĩ nhiên cho đến ngà y nay, cá ch lý luậ n logic vẫ n là nền tả ng cho tấ t cả tri thứ c
nhâ n loạ i trong mọ i lĩnh vự c khoa họ c cũ ng như triết họ c.

Cấ u trú c củ a Hình 1 cho ta thấ y sự tương tự như khi nhìn và o mộ t kính hiển vi.
Vớ i độ phâ n giả i cao nhấ t chú ng ta có thể nhìn thấ u và o khu vự c gầ n trung tâ m
nhấ t. Bên trong khu vự c trung tâ m logic họ c khô ng chỉ là cô ng cụ đưa ra quyết
định, đô i lú c nó cò n là đố i tượ ng để nghiên cứ u. Mặ c dù phầ n lớ n cá c bộ phậ n củ a
toá n họ c có thể giả m gọ n lạ i thà nh logic họ c (theo Freg, Rusell và Whitehead),
nhưng việc rú t gọ n hoà n toà n thà nh logic họ c là điều khô ng thể.

Trong từ ng bướ c thu nhỏ lạ i, cá c lĩnh vự c bên trong đượ c xem như là điều kiện
tiên quyết cho cá c lĩnh vự c bên ngoà i. Vậ t lý sử dụ ng toá n họ c và logic họ c như là
cá c cô ng cụ mà khô ng cầ n phả i biết rõ về cấ u trú c bên trong toá n họ c hay logic.
Nghĩa là cá c thô ng tin về cấ u trú c sâ u bên trong toá n họ c và logic đượ c che giấ u
khi nhìn từ bên ngoà i. Tương tự như vậ y, vậ t lý là điều kiện tiên quyết (cầ n thiết)
cho hó a họ c và tớ i lượ t hó a họ c đượ c che giấ u bên trong lĩnh vự c sinh họ c…

Ý tưở ng cơ bả n trên Hình 1 là trình bà y mộ t cá ch giả n lượ c mố i liên hệ giữ a ba

nhó m ngà nh khoa họ c (Logic & Toá n họ c, Khoa họ c Tự nhiên và Khoa họ c Xã hộ i)
cũ ng như kết nố i vớ i cá c hệ thố ng tư tưở ng củ a nhâ n loạ i.

Cuố i cù ng toà n bộ hệ thố ng lý luậ n, khoa họ c và tri thứ c củ a nhâ n loạ i đượ c
nhú ng và o trong mô i trườ ng vă n hó a.
Bảng 1 - Các ngành khoa học, đối tượng và phương pháp

KHOA HỌC ĐỐI TƯỢNG PHƯƠNG PHÁP THỐNG TRỊ

Đơn giả n Giả n hó a luậ n (phâ n tích)
Logic & Toán học Cá c đố i tượ ng trừ u tượ ng: Suy luậ n (Deduction)
mệnh đề, số …
Khoa học Tự Cá c đố i tượ ng tự nhiên: cá c Phương phá p giả thuyết-suy
nhiên cấ u trú c vậ t lý, trườ ng & luậ n (Hypothetico-deductive
tương tá c, cá c cơ thể method)
số ng…
Khoa học Xã hội Cá c đố i tượ ng xã hộ i: cá Phương phá p giả thuyết-suy
nhâ n con ngườ i, nhó m, xã luậ n (Hypothetico-deductive
hộ i… method) + chú thích, giả i
thích (Hermeneutics)
Nhân văn Cá c đố i tượ ng vă n hó a: ý Chú thích, giả i thích
tưở ng củ a con ngườ i, hà nh (Hermeneutics)

4
 độ ng và mố i quan hệ, ngô n
ngữ , nhữ ng tạ o tá c củ a
nhâ n loạ i…
Phứ c tạ p Chính thể luậ n, tổ ng hợ p
(Synthesis)

1.2. Các ngành khoa học thuộc về nhiều lĩnh vực khác nhau
Sự phá t triển củ a tư tưở ng con ngườ i song song vớ i sự phá t triển củ a xã hộ i loà i
ngườ i đã dẫ n đến sự xuấ t hiện cá c ngà nh khoa họ c mớ i khô ng thuộ c và o bấ t kỳ
mộ t trong nhữ ng ngà nh kinh điển trên, mà nó là cá c phầ n chung chia sẻ giữ a cá c
ngà nh khoa họ c kinh điển.

Nhiều ngà nh khoa họ c hiện đạ i là cá c liên ngà nh, hay thuộ c loạ i “chiết trung”. Đó
là mộ t xu hướ ng cho cá c ngà nh khoa họ c mớ i để tìm kiếm cá c phương phá p
nghiên cứ u củ a riêng nó và thậ m chí cá c vấ n đề trong nhữ ng lĩnh vự c rộ ng lớ n.
Ngà y nay, nó có thể đượ c xem như là mộ t kết quả củ a việc giao tiếp xuyên qua
biên giớ i cá c lĩnh vự c khoa họ c khá c nhau dễ dà ng hơn và mạ nh mẽ hơn trướ c.

KHMT là ví dụ bao gồ m lĩnh vự c Trí tuệ nhâ n tạ o có nguồ n gố c từ logic toá n họ c

và toá n họ c nhưng dù ng vậ t lý, hó a họ c và sinh họ c và thậ m chí có nhữ ng phầ n
mà ở đó y họ c và tâ m lý họ c rấ t quan trọ ng.

Ở đâ y chú ng ta có thể tìm thấ y mộ t tiềm nă ng củ a thế giớ i quan tổ ng thể mớ i trỗ i
dậ y trong tương lai.

5
Phương pháp khoa học
Phương phá p khoa họ c là hệ thố ng cá c nguyên tắ c logic đượ c cá c nhà khoa họ c sử
dụ ng để tìm kiếm cá c câ u trả lờ i cho nhữ ng thắ c mắ c, câ u hỏ i đượ c đặ t ra trong
khoa họ c. Phương phá p khoa họ c đượ c dù ng để sả n sinh ra nhữ ng lý thuyết khoa
họ c, bao gồ m cả cá c siêu lý thuyết khoa họ c - meta-theories (lý thuyết về cá c lý
thuyết), cũ ng như cá c lý thuyết đượ c dù ng để thiết kế ra cá c cô ng cụ để sả n sinh
cá c lý thuyết (cá c dụ ng cụ , phương tiện, cá c thuậ t toá n…). Đơn giả n trô ng giố ng
hình sau (Hình 2)

Hình 2 - Sơ đồ mô tả tính chất lặp của phương pháp giả thuyết-suy luận
(hypothetico-deductive method)

1. Đặ t ra cá c câ u hỏ i trong bố i cả nh củ a tri thứ c hiện tạ i (lý thuyết & quan

sá t). Nó có thể là mộ t câ u hỏ i mớ i mà cá c lý thuyết cũ có khả nă ng trả lờ i
(thườ ng là trườ ng hợ p nà y), hay câ u hỏ i mớ i cầ n kêu gọ i để xâ y dự ng mộ t
lý thuyết mớ i.
2. Xâ y dự ng mộ t giả thuyết như là câ u trả lờ i dự kiến .
6
 3. Suy ra cá c hệ quả và đưa ra cá c dự đoá n.
4. Kiểm tra giả thuyết trong mộ t lĩnh vự c lý thuyết/ thự c nghiệm cụ thể. Giả
thuyết mớ i phả i chứ ng minh để phù hợ p vớ i thế giớ i quan hiện có (1,
“khoa họ c chuẩ n định ” normal science, theo Kunt). Trong trườ ng hợ p giả
thuyết dẫ n đến sự mâ u thuẩ n và yêu cầ u cầ n thay đổ i că n bả n trên nền
tả ng lý thuyết hiện có , nó phả i đượ c kiểm tra, thử nghiệm hết sứ c cẩ n
trọ ng. Giả thuyết mớ i đã đượ c chứ ng minh hiệu quả và cung cấ p ưu điểm
to lớ n, để thay thế mô hình khoa họ c hiện tạ i. Điều nà y đượ c gọ i là “cuộ c
cá ch mạ ng khoa họ c” (theo Kuhn) và nó rấ t hiếm khi xả y ra. Theo quy định,
vò ng lặ p 2-3-4 đượ c lặ p lạ i vớ i việc hiệu chỉnh giả thuyết cho đến khi đạ t
đượ c kết quả hà i lò ng, dẫ n đến bướ c 5. Nếu tìm thấ y sự khô ng nhấ t quá n
thì quá trình phả i bắ t đầ u lạ i từ bướ c 1.
5. Khi đạ t đượ c sự nhấ t quá n thì giả thuyết trở thà nh lý thuyết và nó cung cấ p
mộ t tậ p hợ p cá c mệnh đề mạ ch lạ c để định nghĩa mộ t lớ p hiện tượ ng mớ i
hay mộ t khá i niệm lý thuyết mớ i. Kết quả phả i đượ c cô ng bố . Lý thuyết ở
giai đoạ n nà y là đố i tượ ng củ a quá trình “chọ n lọ c tự nhiên” giữ a cá c lý
thuyết đang cạ nh tranh (6). Sau đó mộ t lý thuyết sẽ trở thà nh khuô n mẫ u
để giả i thích cá c sự kiện lý thuyết hay cá c quan sá t và đưa ra cá c dự đoá n.
Quá trình lạ i khở i đầ u từ sự bắ t đầ u ở bướ c 1, đượ c thay đổ i để bao gồ m
luô n lý thuyết mớ i hay cả i tiến lý thuyết cũ .

Hình 2 mô tả rấ t tổ ng quá t cấ u trú c logic củ a phương phá p khoa họ c đượ c sử

dụ ng để phá t triển lý thuyết mớ i. Theo như lưu đồ nà y cho thấ y, khoa họ c luô n
trong mộ t trạ ng thá i thay đổ i và phá t triển thườ ng xuyên.

Mộ t trong nhữ ng tính chấ t quan trọ ng nhấ t củ a khoa họ c là tính “tạ m thờ i” củ a
nó ; nó bắ t buộ c phả i liên tụ c kiểm tra lạ i (re-examination) và tự hiệu chỉnh (self-
correction).

Điều quan trọ ng để hiểu rằ ng logic củ a khoa họ c là sự đệ quy (recursive). Trướ c

khi mỗ i quan sá t/ thử nghiệm/ kiểm tra về mặ t lý thuyết, có mộ t giả thuyết (2)
mà giả thuyết nà y bắ t nguồ n từ bả n thâ n tri thứ c hiện đang có (1). Tấ t cả cá c kết
quả quan sá t/ thử nghiệm đều có mộ t thế giớ i quan nà o đó bên trong nó . Hay, nó i
theo Feyerabend, tấ t cả cá c dữ liệu thử nghiệm là “lý thuyết-bị ô nhiểm” (theory-
contaminated).

Vấ n đề cũ ng khá thú vị ở đâ y là việc thiết kế cá c thủ tụ c hay cô ng cụ thự c nghiệm

phù hợ p vớ i lượ c đồ (Hình 2):

7
(1) Bắ t đầ u từ khuô n mẫ u thự c nghiệm/lý thuyết hiện có ; (2) Xâ y dự ng giả thiết,
vấ n đề; (3) Phỏ ng đoá n kết quả ; (4) Kiểm tra nếu kết quả như mong muố n; (5-6)
Chấ p nhậ n.

Khô ng có nghi ngờ nà o về sơ đồ phương phá p khoa họ c trong hình 2, nó đã đượ c

là m cho đơn giả n và trừ u tượ ng. Nhữ ng ngườ i chỉ trích về phương phá p giả
thuyết-suy luậ n (hypothetico-deductive method) cho rằ ng trong thự c tế khô ng có
cá i gọ i là “phương phá p khoa họ c”. Bở i vì thuậ t ngữ “phương phá p khoa họ c”
thự c sự c có nghĩa là tậ p hợ p cá c quy tắ c cụ thể để xá c định là m thế nà o đặ t ra cá c
vấ n đề mớ i thích hợ p và trình bà y cá c giả thuyết thà nh cô ng. Thậ t ra, khô ng thể
tồ n tạ i mộ t cô ng thứ c kỳ diệu như vậ y.

Lợ i thế quan trọ ng củ a phương phá p khoa họ c là tính vô tư (khô ng thiên vị),
chú ng ta khô ng cầ n phả i tin và o mộ t nhà nghiên cứ u nà o đó , về nguyên tắ c chú ng
ta có thể lặ p lạ i cá c thử nghiệm và xá c định kết quả chắ c chắ n có đú ng hay khô ng.
Vấ n đề khô ng thiên vị củ a khoa họ c có liên quan chặ t chẽ đến tính mở và tính phổ
quá t củ a khoa họ c, đó là phẩ m chấ t nền tả ng củ a khoa họ c. Mộ t lý thuyết đượ c
chấ p nhậ n trướ c tiên dự a trên kết quả thu đượ c thô ng qua quá trình suy luậ n
logic, quan sá t thự c tế và / hay thự c nghiệm. Cá c kết quả đạ t đượ c bằ ng phương
phá p khoa họ c phả i đượ c tá i sả n xuấ t (reproducible). Nếu như nhữ ng cô ng bố
khoa họ c ban đầ u khô ng đượ c xá c minh kiểm tra, thì cá c nguyên nhâ n củ a sự
khá c biệt phả i đượ c nghiên cứ u thấ u đá o triệt để.

Tấ t cả cá c châ n lý khoa họ c là tạ m thờ i. Nhưng mộ t giả thuyết để đượ c coi là lý

thuyết cầ n thiết phả i già nh đượ c sự tin cậ y củ a cộ ng đồ ng khoa họ c. Trong mộ t số
lĩnh vự c khô ng có cá c lý thuyết đượ c chấ p nhậ n rỗ ng rã i (chẳ ng hạ n như cá c giả i
thích về quá trình hình thà nh củ a vũ trụ - trong đó thuyết “big bang” là mộ t ví dụ
phổ biến) số lượ ng cá c lý thuyết thay thế khá c (ngoà i thuyết big bang, cò n cá c lý
thuyết khá c giả i thích về sự hình thà nh vũ trụ ) có thể tạ o thà nh bộ phậ n củ a tri
thứ c khoa họ c.

8
Khoa học, Nghiên cứu, Công nghệ
Trong mộ t nhậ n xét nổ i tiếng củ a mình về khoa họ c và cô ng nghệ, Aristotle đã xá c
định mộ t số điểm khá c biệt quan trọ ng vẫ n đượ c trích dẫ n thườ ng xuyên và thậ m
chí cò n dù ng để phâ n tích khoa họ c hiện đạ i và cô ng nghệ.

Theo Aristotle, có sự khá c biệt quan trọ ng giữ a khoa họ c (episteme) và cô ng nghệ
(techne) trong cá c đố i tượ ng nghiên cứ u, cá c nguyên tắ c thay đổ i, sự kết thú c, cá c
mụ c tiêu và hoạ t độ ng củ a nó . Gầ n đâ y cá c điểm khá c biệt nà y có thêm cá c
phương phá p, hình thứ c sá ng tạ o, loạ i kết quả , và tiến độ thờ i gian.

Khoa học của Aristotle với Công nghệ

Bảng 2 - Các khác biệt tiêu chuẩn giữa khoa học với công nghệ

Khoa học Công nghệ

Đối tượng Khô ng thay đổ i Thay đổ i
Nguyên tắc chuyển Bên trong Bên ngoà i
động
Kết thúc (trở thành) Hiểu biết chung Hiểu biết cụ thể
Hoạt động Theoria: kết thú c tự nó Poiesis: kết thú c bằ ng cá i
gì đó
Phương pháp Trừ u tượ ng Mô hình cụ thể (phứ c
tạ p)
Quy trình Quan niệm hó a Tố i ưu hó a
Hình thức sáng tạo Phá t hiện Sá ng chế
Loại kết quả Cá c phá t biểu như qui Cá c phá t biểu như quy
luậ t tắ c
Tiến độ thời gian Dà i hạ n Ngắ n hạ n

Khoa học hiện đại với Công nghệ

Cá c phâ n biệt truyền thố ng mang tính nhị nguyên rạ ch rò i giữ a khoa họ c và cô ng
nghệ có vẻ như thấ t bạ i khi mang á p dụ ng và o khoa họ c hiện đạ i, bở i vì cá c khá i
niệm cơ bả n củ a khoa họ c đã lỗ i thờ i. Khoa họ c ngà y nay phứ c tạ p và khô ng đồ ng
nhấ t hơn nhiều so vớ i khoa họ c thờ i củ a Aristotle (cá c quan hệ đượ c mô tả trong
Hình 3), thự c tế là cá c lý thuyết hiện đạ i về khoa họ c phả i đượ c xem xét tính đến.

Đó là lý do tạ i sao triết họ c về khoa họ c là cầ n thiết để hiểu biết sâ u sắ c hơn, thự c

tế hơn về khoa họ c hiện đạ i. Thờ i gian đã chín muồ i cho sự thay đổ i về mô hình
trong triết họ c củ a khoa họ c.

9
Hình 3 - Mối quan hệ giữa Khoa học, Nghiên cứu, Phát triển và Công nghệ

10
Khoa học Máy tính là gì?
Theo quan điểm hiện nay, KHMT có thể nằ m trong mộ t bố i cả nh rộ ng hơn củ a
khá i niệm Điện toá n (Computing) theo cá c cá ch sau (xem Hình 4) [12]

Hình 4 - KHMT trong cấu trúc của lĩnh vực Điện toán

Như vậ y lĩnh vự c Điện toá n bao gồ m cá c ngà nh KHMT, Kỹ thuậ t Má y tính, Kỹ

thuậ t Phầ n mềm và Hệ thố ng Thô ng tin. Dướ i đâ y là mộ t số định nghĩa.

1. Lĩnh vự c Điện toá n là nguyên cứ u có hệ thố ng cá c quy trình thuậ t toá n để

mô tả và biến đổ i thô ng tin: lý thuyết, phâ n tích, thiết kế, hiệu quả , triển
khai và ứ ng dụ ng [13].
2. KHMT là nghiên cứ u cá c hiện tượ ng liên quan đến má y tính, Newell, Perlis
và Simon, 1967.
3. KHMT là nghiên cứ u về cấ u trú c thô ng tin, Wegner, 1968, Curriculum 68.
4. KHMT là nghiên cứ u và quả n lý độ phứ c tạ p, Dijkstra, 1969 [8].
5. KHMT là cơ giớ i hó a sự trừ u tượ ng, Aho và Ullman 1992 [9, 13].

11
 6. KHMT là mộ t lĩnh vự c nghiên cứ u có liên quan đến cá c mô n lý thuyết và
ứ ng dụ ng trong việc phá t triển và sử dụ ng má y tính để lưu trữ và xử lý
thô ng tin, toá n họ c, logic, khoa họ c, và nhiều lĩnh vự c khá c [11].

Định nghĩa thứ hai phả n á nh mộ t truyền thố ng kinh nghiệm chủ nghĩa vì nó
khẳ ng định KHMT liên quan đến nghiên cứ u mộ t lớ p hiện tượ ng. Định nghĩa thứ
nhấ t và thứ ba phả n á nh truyền thố ng toá n họ c vì thuậ t toá n và cấ u trú c thô ng tin
là hai phầ n trừ u tượ ng từ hiện tượ ng củ a KHMT.

Định nghĩa thứ ba đượ c Wegner dù ng để thố ng nhấ t sự trừ u tượ ng trong cuố n
sá ch củ a ô ng về Ngô n ngữ lậ p trình, Cấ u trú c thô ng tin và Tổ chứ c má y tính. Quan
điểm nà y về KHMT có nguồ n gố c lịch sử củ a nó trong lý thuyết thô ng tin. Nó ả nh
hưở ng mạ nh mẽ đến sự phá t triển củ a Curriculum 68; mộ t tà i liệu rấ t nổ i bậ t
trong sự phá t triển củ a chương trình giả ng dạ y KHMT ở bậ c đạ i họ c sau nà y.
Trong tiếng Phá p và tiếng Đứ c ngầ m định dù ng cá c thuậ t ngữ “Informatik” và
“Informatique” để chỉ mô n KHMT.

Thậ t thú vị nếu để ý rằ ng thuậ t ngữ “Computer Science” trong tiếng Anh có định
hướ ng kinh nghiệm chủ nghĩa (emprrical) trong khi thuậ t ngữ tương ứ ng
“Informatics” trong tiếng Phá p và tiếng Đứ c có định hướ ng trừ u tượ ng. Khá c biệt
về mặ t thuậ t ngữ nà y xuấ t hiện để hỗ trợ cho quan điểm củ a cá c nhâ n vậ t theo
chủ nghĩa kinh nghiệm Anh thế kỷ thứ 19 vẫ n cò n dai dẵ ng.

Quan điểm xem thô ng tin là ý tưở ng trung tâ m củ a KHMT là ngụ ý cả về mặ t khoa
họ c và xã hộ i. Về mặ t khoa họ c, cho thấ y quan điểm củ a KHMT như là sự tổ ng
quá t về lý thuyết thô ng tin khô ng chỉ liên quan đến việc truyền tả i thô ng tin
(transmission) mà cò n là biến đổ i thô ng tin (transformation) và diễn dịch thô ng
tin (interpretation). Về mặ t xã hộ i, nó cho thấ y sự tương tự giữ a cuộ c cá ch mạ ng
cô ng nghiệp, có liên quan đến việc sử dụ ng nă ng lượ ng, và cuộ c cá ch mạ ng má y
tính, có liên quan đến việc sử dụ ng thô ng tin.

Định nghĩa thứ tư phả n á nh sự phứ c tạ p to lớ n củ a cá c vấ n đề kỹ thuậ t gặ p phả i

trong khi xâ y dự ng cá c hệ thố ng phầ n cứ ng, phầ n mềm phứ c tạ p.

Cũ ng có ý kiến [15] cho rằ ng KHMT đượ c thố ng trị bở i mô hình nghiên cứ u thự c
nghiệm chủ nghĩa trong thậ p niên 1950, bở i mô hình nghiên cứ u toá n họ c trong
thậ p niên 1960 và bở i mô hình hướ ng kỹ thuậ t bắ t đầ u từ thậ p niên 1970.

Sự đa dạ ng củ a cá c mô hình nghiên cứ u trong KHMT có thể đưa đến việc phâ n

chia ra cá c ngà nh khá c nhau liên quan đến bả n chấ t củ a việc nghiên cứ u KHMT.

12
Câ u hỏ i nền tả ng nhấ t nằ m bên dướ i củ a tấ t cả cá c má y tính là : Cá i gì có thể đượ c
tự độ ng hó a mộ t cá ch hiệu quả ?

Logic họ c quan trọ ng cho việc tính toá n bở i vì khô ng nhữ ng nó tạ o ra cơ sở củ a

tấ t cả ngô n ngữ lậ p trình, hay vì nó có thể kiểm tra việc giớ i hạ n củ a tính toá n tự
độ ng, mà cò n là chuỗ i cá c ký hiệu (cũ ng đượ c mã hó a thà nh cá c con số ) có thể
đượ c thô ng dịch như là dữ hiệu cũ ng như chương trình.

Các lĩnh vực con của KHMT

Dijkstra cho rằ ng, để gọ i lĩnh vự c “Computer Science” cũ ng giố ng như gọ i “Knife
Science” trong lĩnh vự c phẫ u thuậ t. Ô ng lưu ý khoa KHMT đượ c đặ t dướ i á p lự c
thườ ng xuyên để là m nổ i bậ t quá mứ c cụ m từ “Computer” và hạ thấ p từ
“Science”. Xu hướ ng nà y phù hợ p vớ i việc đá nh giá cao tầ m quan trọ ng củ a má y
tính chỉ vớ i tư cá ch là mộ t cô ng cụ .

Theo Computing Cirricula 2001 (CS2001) [12] cá c lĩnh vự c con củ a chương trình
giả ng dạ y về Khoa họ c Má y tinh bao gồ m:

1. Cá c cấ u trú c rờ i rạ c (Discrete Structures): hà m số , tậ p hợ p, quan hệ, logic,

đồ thị và câ y, xá c suấ t rờ i rac…
2. Cơ bả n về lậ p trình (Programming Fundamentals): cấ u trú c dữ liệu, cá c cấ u
trú c trong lậ p trình…
3. Thuậ t toá n và độ phứ c tạ p (Algorithms and Complexity): phâ n tích thuậ t
toá n, lý thuyết thuậ t toá n, lý thuyết automata…
4. Cá c ngô n ngữ lậ p trình (Programming Languages): tổ ng quan về ngô n ngữ
lậ p trình, má y ả o…
5. Kiến trú c và tổ chứ c má y tính (Architecture and Organization): cấ u trú c
má y tính, logic và cá c hệ thố ng số …
6. Hệ điều hà nh (Operating Systems): tổ ng quan HĐH, nguyên tắ c HĐH…
7. Tính toá n trên mạ ng (Net-Centric Computing): truyền thô ng và mạ ng, bả o
mậ t mạ ng…
8. Tương tá c ngườ i – má y (Human-Computer Interaction): xâ y dự ng giao
diện ngườ i dù ng, xâ y dự ng phầ n mềm hướ ng ngườ i dù ng…
9. Đồ họ a và tính toá n thị giá c (Graphics and Visual Computing): cơ bả n đồ
họ a, hệ thố ng đồ họ a, hoạ t hình má y tính…
10.Cá c hệ thố ng thô ng minh (Intelligent Systems): tìm kiếm, xử lý ngô n ngữ
tự nhiên…
11.Quả n trị thô ng tin (Information Management): cá c hệ cơ sở dữ liệu, thiết
kế CSDL quan hệ…
13
 12.Kỹ thuậ t phầ n mềm (Software Engineering): thiết kế phầ n mềm, quy trình
phá t triển phầ n mềm…
13.Cá c vấ n đề xã hộ i và nghề nghiệp (Social and Professional Issues): lịch sử
ngà nh điện toá n, sở hữ u trí tuệ…
14.Cá c khoa họ c tính toá n và phương phá p số (Computational Science and
Numerical Methods): phâ n tích số , vậ n trù họ c…

Chú ng ta thấ y danh sá ch trên bao gồ m tấ t cả cá c yếu tố đượ c đề cậ p ở phầ n trướ c.

Khi KHMT phá t triển, danh sá ch nà y sẽ đượ c mở rộ ng. Cá c lĩnh vự c 7, 8, 9 là mớ i
so vớ i danh sá ch do Denning đưa ra ban đầ u.

Tó m lạ i cá c đặ c tính củ a KHMT khô ng chỉ đố i phó vớ i việc sử dụ ng má y tính, cô ng

nghệ hay phầ n mềm (chương trình và dữ liệu). Nó là mộ t ngà nh khoa họ c bao
gồ m cả quá trình tư duy toá n họ c trừ u tượ ng và cả cá c yếu tố về mặ t kỹ thuậ t. Cá c
yếu tố toá n họ c thể hiện trong việc tìm kiếm lờ i giả i cho cá c vấ n đề, hay chứ ng
minh rằ ng cá c giả i phá p khô ng tồ n tạ i, trong khi yếu tố kỹ thuậ t yêu cầ u cá c kỹ
nă ng thiết kế.

14
Phương pháp khoa học của KHMT
Về cơ bả n, chú ng ta thấ y cá c đặ c điểm đặ c trưng củ a phương phá p khoa họ c kinh
điển cũ ng có trong KHMT. Lượ c đồ Hình 2 đượ c á p dụ ng khá tố t ở đâ y. KHMT
chứ a cá c yếu tố từ cá c lĩnh vự c khoa họ c khá c như trong Hình 1, tậ p trung chính
và o Logic toá n và khoa họ c tự nhiên.

Mộ t má y tính trong thậ p niên 1940 khô ng giố ng như mộ t má y tính từ thậ p niên
1970, và nó khá c xa vớ i má y tính ở thờ i điểm nă m 2002. Thậ m chí việc định
nghĩa má y tính là gì trong nă m 2002 cũ ng khá c xa vớ i bình thườ ng.

KHMT có thể chia thà nh KHMT lý thuyết, KHMT thự c nghiệm và KHMT mô
phỏ ng, là ba lĩnh vự c khá c nhau về phương phá p luậ n. Tuy nhiên, mộ t phương
phá p chung cho cả ba lĩnh vự c trên đó là mô hình hó a.

Mô hình hóa (modeling)

Mô hình hó a là mộ t quá trình luô n diễn ra trong khoa họ c, ở đó cá c hiện tượ ng
quan tâ m phả i đượ c đơn giả n hó a để nghiên cứ u. Đó là bướ c đầ u tiên củ a quá
trình trừ u tượ ng. Mộ t mô hình phả i đượ c xem xét, tính toá n cá c đặ c điểm có liên
quan củ a mộ t hiện tượ ng. Có nghĩa chú ng ta phả i biết cá c đặ c điểm nà o có liên
quan trong quá trình mô hình hó a. Điều nà y là có thể vì luô n luô n có nhữ ng nền
tả ng lý thuyết mà chú ng ta phả i bắ t đầ u từ đó trong quá trình là m khoa họ c.

Mộ t mô hình đơn giả n cho mộ t hiện tượ ng có nghĩa chú ng ta có cá ch mô tả nó

bằ ng ngô n ngữ hình thứ c, ngô n ngữ nà y cho phép ta dự đoá n cá c hệ quả có thể đo
đạ c/ quan sá t đượ c củ a nhữ ng thay đổ i nhấ t định trong hệ thố ng. Lý thuyết, thự c
nghiệm và mô phỏ ng đều là cá c mô hình củ a hiện tượ ng (chi tiết nhiều hay ít).

Hình 5 - Mô hình hóa

“Thế giới thực” Mô hình

Chương trình Lý thuyết trình biên dịch
Mạng nơ-ron nhân tạo Thí nghiệm để kiểm tra mạ ng nơ-ron

15
 nhâ n tạ o
Phần cứng máy tính Mô phỏ ng

Cá c câ u hỏ i phả i đượ c trả lờ i trong suố t quá trình mô hình hó a:

 Là m thế nà o để mô hình hó a? Nhữ ng gì cầ n đưa và o mô hình? Nhữ ng gì bỏ

qua? Có cầ n phả i mô tả cá c đặ c điểm bị bỏ qua mộ t cá ch giá n tiếp khô ng?
Hệ hình thứ c nà o dù ng để mô hình hó a?
 Mô hình có thích hợ p khô ng? Nó có phụ c vụ cho mụ c đích chính nó khô ng?
Mộ t mô hình luô n luô n đượ c thự c hiện vớ i mộ t giả i phá p nà o đó . Chú ng ta
có đượ c cấ p độ trừ u tượ ng đú ng hay khô ng?
 Cá c đặ c điểm/ trạ ng thá i củ a mô hình khá c vớ i nhữ ng gì ta mong đợ i ở khía
cạ nh nà o?
 Mô hình khá c so vớ i “thự c tế” (mô hình khá c hiện có hay kết quả thự c
nghiệm) ra sao?
 Thừ a nhậ n: cá c kết quả có hợ p lệ khô ng (so vớ i mụ c đích đượ c giả định)?
 Đô i khi có và i rà ng buộ c đặ c biệt trên cá c mô hình ví dụ như cá c nguyên
tắ c. Cá c mô hình thậ n trọ ng đượ c thự c hiện trong cá c hệ thố ng có liên quan
đến sự an toà n. Nghĩa là vớ i giả định rằ ng cá c thô ng số khô ng đượ c kiểm
soá t (nhữ ng mô hình khô ng rõ rà ng) có giá trị tin cậ y tệ nhấ t.

Luô n luô n cầ n thiết phả i “đá nh giá ” (benchmark) mô hình mớ i so vớ i mô hình cũ

trong cá c trườ ng hợ p cụ thể đượ c biết đến và phâ n tích điểm mạ nh/ điểm yếu
củ a nó . Đó là phầ n Comparison: Does it work? trong Hình 5.

Chú ng ta có thể so sá nh Hình 5 vớ i Hình 2, nơi mô tả phương phá p khoa họ c.

“Real world” as it is: Modeled Phenomena trong Hình 5 tương ứ ng phầ n (1) củ a
Hình 2; Simplified model tương ứ ng vớ i cả hai phầ n Giả i thuyết và Dự đoá n (2, 3)
củ a Hình 2; Comparison: Does it work? tương ứ ng vớ i phầ n Kiểm tra và Quan sá t
mớ i, Lý thuyết đượ c chấ p nhậ n, Lự a chọ n giữ a cá c lý thuyết (4, 5, 6) trong Hình 2.

Trong Hình 5, mô hình như là kết quả , trong khi Hình 2 liên quan đến vấ n đề lý
thuyết. Hình 2 chi tiết hơn. Nhưng chú ng ta có thể thấ y rằ ng lượ c đồ quá trình mô
hình hó a theo sau lượ c đồ tổ ng quan củ a phương phá p khoa họ c đượ c đưa ra
trong Hình 2.

KHMT lý thuyết (Theoretical Computer Science)

Về KHMT lý thuyết, nó bá m sá t cá c truyền thố ng củ a logic và toá n họ c, có thể kết
luậ n rằ ng nó tuâ n theo phương phá p luậ n rấ t kinh điển trong việc xâ y dự ng cá c lý

16
thuyết cũ ng như hệ thố ng logic vớ i cá c định nghĩa chặ t chẽ về đố i tượ ng (cá c tiên
đề) và hoạ t độ ng (cá c quy tắ c) cho quá trình rú t ra hay chứ ng minh cá c định lý.

Cá c cơ sở quan trọ ng lặ p đi lặ p lạ i cho việc tính toá n là [13]:

 Cá c mô hình quan niệm và hình thứ c (bao gồ m mô hình dữ liệu, thuậ t toá n
và độ phứ c tạ p)
 Cá c mứ c độ trừ u tượ ng khá c nhau
 Hiệu nă ng tính toá n
 Mô hình dữ liệu [9] đượ c dù ng để xâ y dự ng cá c khá i niệm toá n họ c khá c
nhau. Trong KHMT mộ t mô hình dữ liệu có 2 khía cạ nh:
 Nhữ ng giá trị mà cá c đố i tượ ng dữ liệu có thể giả định, và
 Cá c hoạ t độ ng (phép toá n) trên dữ liệu.

Dướ i đâ y là mộ t và i mô hình dữ liệu điển hình:

 Mô hình dữ liệu câ y (trừ u tượ ng là cá c cấ u trú c dữ liệu phâ n cấ p)

 Mô hình dữ liệu danh sá ch (có thể xem như trườ ng hợ p đặ c biệt củ a câ y,
nhưng vớ i 2 phép toá n bổ sung là pusb và pop. Cá c chuỗ i ký tự là loạ i quan
trọ ng củ a mô hình danh sá ch).
 Mô hình dữ liệu tậ p hợ p (mô hình dữ liệu cơ bả n nhấ t củ a toá n họ c. Tấ t cả
khá i niệm trong toá n họ c, từ câ y đến số thự c có thể biểu diễn như loạ i đặ c
biệt củ a tậ p hợ p).
 Mô hình dữ liệu quan hệ (tổ chứ c dữ liệu và o cá c bả ng hai chiều).
 Mô hình dữ liệu đồ thị (dạ ng tổ ng quá t củ a mô hình dữ liệu câ y: có hướ ng,
vô hướ ng và có trọ ng số ).
 Khuô n mẫ u (patterns), automata và cá c biểu thứ c (regular expressions).
Mộ t khuô n mẫ u là mộ t tậ p hợ p cá c đố i tượ ng vớ i nhữ ng thuộ c tính có thể
nhậ n biết. Automata là cá ch thứ c chỉ định cá c khuô n mẫ u dự a trên đồ thị.
Biểu thứ c là đạ i số để mô tả cá c khuô n mẫ u cù ng loạ i có thể đượ c mô tả bở i
automata.

Lý thuyết tạ o ra cá c phương phá p luậ n, logic và cá c mô hình ngữ nghĩa khá c nhau
nhằ m giú p thiết kế chương trình, suy luậ n cá c chương trình, chứ ng minh tính
đú ng đắ n củ a nó , và hướ ng dẫ n việc thiết kế cá c ngô n ngữ lậ p trình mớ i.

Tuy nhiên, lý thuyết KHMT khô ng cạ nh tranh vớ i cá c lý thuyết khá c để giả i thích
tố t hơn bả n chấ t nền tả ng củ a thô ng tin. Cũ ng khô ng phả i là lý thuyết mớ i đượ c
phá t triển để là m nhấ t quá n giữ a lý thuyết vớ i cá c kết quả thự c nghiệm mang tính

17
bấ t thườ ng khô ng giả i thích đượ c, hay cá c hiện tượ ng mớ i khô ng khô ng mong đợ i
như trong vậ t lý. Trong Khoa họ c Má y tính khô ng có lịch sử củ a cá c thí nghiệm
quan trọ ng để quyết định tính hợ p lệ giữ a cá c lý thuyết khá c nhau, như trong
khoa họ c vậ t lý (ví dụ giữ a cơ họ c Newton và thuyết tương đố i chẳ ng hạ n). Về cơ
bả n, mô hình toá n họ c nền tả ng củ a tính toá n số khô ng bị thá ch thứ c nghiêm
trọ ng bở i lý thuyết và thự c nghiệm.

Việc thiết kế và phâ n tích thuậ t toá n là mộ t chủ đề trọ ng tâ m trong KHMT lý
thuyết. Cá c phương phá p đượ c phá t triển cho việc thiết kế thuậ t toá n, cá c biện
phá p đượ c định nghĩa cho cá c tà i nguyên tính toá n khá c nhau, câ n bằ ng giữ a cá c
tà i nguyên khá nhau đượ c khai thá c, và giớ i hạ n tà i nguyên ở cậ n trên và cậ n
dướ i đượ c chứ ng minh cho cá c giả i phá p củ a nhữ ng vấ n đề khá c nhau. Trong
thiết kế và phâ n tích thuậ t toá n cá c biện phá p về hiệu quả tính toá n (hiệu nă ng)
đượ c xá c định rõ , và kết quả có thể đượ c so sá nh khá dễ dà ng trong số nhữ ng
biện phá p nà y (có thể hoặ c khô ng phả n á nh đầ y đủ hiệu nă ng củ a nó trong cá c
vấ n đề điển hình). Thự c nghiệm vớ i cá c thuậ t toá n đượ c dù ng để kiểm tra việc
triển khai thuậ t toá n và so sá nh hiệu nă ng “thự c tế” trên tậ p con cá c vấ n đề đượ c
xem là quan trọ ng.

Hình 6 - Quan niệm 3 chiều trong thuật toán Heapsort [21]

Mộ t số chủ đề chính về mặ t phương phá p luậ n trong KHMT lý thuyết (đượ c kế

thừ a từ toá n họ c) là sự lặ p lạ i (iteration), quy nạ p (induction) và đệ quy
(recursion).

 Lặ p lạ i (iteration). Cá ch đơn giả n nhấ t để thự c hiện mộ t chuỗ i cá c hà nh

độ ng lặ p lạ i là sử dụ ng cấ u trú c lặ p như khai bá o for hay while.
 Đệ quy (recursion). Thủ tụ c đệ quy gọ i lạ i chính nó mộ t cá ch trự c tiếp hay
giá n tiếp. Đâ y là việc tự định nghĩa, trong đó mộ t khá i niệm đượ c định
nghĩa trong cá c số hạ ng củ a chính nó . (Ví dụ , mộ t danh sá ch có thể đượ c
định nghĩa như là mộ t danh sá ch rỗ ng hay là mộ t phầ n tử đượ c theo sau
bở i mộ t danh sá ch). Tính chấ t tự định nghĩa khô ng tạ o thà nh mộ t vò ng
18
 trò n khép kin (mà thự c chấ t là vò ng xoắ n ố c), bờ i vì phầ n con tự định
nghĩa luô n luô n “nhỏ hơn” đố i tượ ng đang đượ c định nghĩa (chẳ ng hạ n
phép tính n! thô ng qua (n-1)! ). Hơn nữ a, sau mộ t số bướ c xá c định, chú ng
ta tớ i đượ c trườ ng hợ p cơ sở (1!) tạ i đó tính chấ t tự định nghĩa kết thú c.
 Quy nạ p (induction). Cá c định nghĩa man tính quy nạ p và cá c chứ ng minh
sử dụ ng giá trị cơ sở và bướ c quy nạ p để bao quá t toà n bộ cá c trườ ng hợ p
có thể.

KHMT lý thuyết tìm hiểu cả hai giớ i hạ n củ a việc tính toá n và khả nă ng củ a cá c
mô hình tính toá n. Cá c nhà lý thuyết cũ ng phá t triển cá c phương phá p tiếp cậ n
tổ ng quan để giả i quyết vấ n đề.

Mộ t trong nhữ ng chứ c nă ng quan trọ ng nhấ t củ a KHMT lý thuyết là việc chưng
cấ t (distillation) tri thứ c thô ng qua việc khá i niệm hó a, mô hình hó a và phâ n tích.
Tri thứ c đượ c tích lũ y nhanh chó ng đến mứ c nó phả i đượ c thu thậ p, cô đặ c và cấ u
trú c lạ i để sử dụ ng đượ c.

KHMT thực nghiệm (Experimental Computer Science)

Chủ đề cầ n quan tâ m trong lĩnh vự c KHMT là thô ng tin thay vì nă ng lượ ng và vậ t
chấ t. Tuy nhiên, khô ng có sự khá c biệt trong việc á p dụ ng phương phá p khoa họ c
truyền thố ng. Để hiểu đượ c bà n chấ t củ a cá c quá trình thô ng tin, cá c nhà KHMT
phả i quan sá t hiện tượ ng, xâ y dự ng cá c lý thuyết và giả i thích, và kiểm tra chú ng.

Cá c thí nghiệm đượ c sử dụ ng cho cả hai việc kiểm tra lý thuyết và khá m phá [10],
[18], [19]. Cá c thí nghiệm kiếm tra nhữ ng dự đoá n lý thuyết so vớ i thự c tế. Lý
thuyết dầ n dầ n đượ c chấ p nhậ n bở i mộ t cộ ng đồ ng khoa họ c nếu như tấ t cả cá c
sự kiện đượ c biết trong lĩnh vự c củ a nó đượ c suy ra từ lý thuyết, nếu như nó đã
chịu sự kiếm tra thử nghiệm, và nếu như nó dự đoá n đú ng cá c hiện tượ ng mớ i.
Điều kiện củ a bấ t kỳ thí nghiệm nà o là khả nă ng lậ p lạ i/ tá i sả n xuấ t. Khả nă ng lậ p
lạ i đả m bả o rằ ng kết quả có thể đượ c kiểm tra độ c lậ p và do đó là tă ng độ tin cậ y
củ a kết quả .

Tuy nhiên luô n tồ n tạ i mộ t yếu tố khô ng chắ c chắ n trong cá c thí nghiệm cũ ng như
kiểm tra: theo Dijkstra trình bà y, mộ t thí nghiệm chỉ có thể thể hiện cá c sai só t
trong lý thuyết, chứ khô ng phả i sự khô ng hiện diện củ a nó . Cá c nhà khoa họ c
nhậ n thứ c sâ u sắ c điều khô ng chắ c chắ n nà y và vì thế họ sắ n sà ng loạ i bỏ mộ t lý
thuyết nếu tồ n tạ i mộ t bằ ng chứ ng mâ u thuẫ n nà o.

Mộ t ví dụ hay củ a việc giả mạ o lý thuyết trong KHMT là thí nghiệm nổ i tiếng

Knight và Leveson, [20] phâ n tích xá c suấ t thấ t bạ i củ a cá c chương trình đa phiên

19
bả n (multiversion programs). Lý thuyết thô ng thườ ng dự đoá n xá c suấ t thấ t bạ i
củ a mộ t chương trình đa phiên bả n bằ ng tích cá c xá c suấ t thấ t bạ i củ a từ ng phiên
bả n riêng lẻ. Tuy nhiên, John Knight và Nancy Leveson quan sá t thấ y cá c chương
trình đa phiên bả n thự c tế có xá c suấ t thấ t bạ i cao hơn đá ng kể. Thự c sự , thí
nghiệm nà y giả mạ o giả thuyết cơ bả n củ a lý thuyết thô ng thườ ng, tứ c là lỗ i trong
cá c phiên bả n chương trình khá c nhau thì độ c lậ p về mặ t thố ng kê.

Mạ ng nơ-ron nhâ n tạ o là ví dụ điền hình cho cơ chế khá m phá việc thí nghiệm.
Sau khi mạ ng nơ-ron nhâ n tạ o đã bị loạ i bỏ trên cơ sở lý thuyết, cá c thử nghiệm
đã chứ ng minh tính chấ t tố t hơn nhữ ng gì lý thuyết dự đoá n. Hiện nay, cá c nhà
nghiên cứ u đang phá t triển cá c lý thuyết mạ ng nơ-ron nhâ n tạ o tố t hơn để xem
xét đến nhữ ng tính chấ t đượ c quan sá t nà y [19].

Nhiều thí nghiệm đượ c thự c hiện trong cá c lĩnh vự c khá c nhau củ a KHMT như
tìm kiếm, chứ ng mình định lý tự độ ng, quy hoạ ch, xứ lý ngô n ngữ tự nhiên, thị
giá c, trò chơi, mạ ng thầ n kinh và má y họ c. Hơn nữ a, việc phâ n tích hiệu nă ng trên
mô i trườ ng kết nố i mạ ng trong điều kiện tà i nguyên cạ nh tranh từ nhiều ngườ i là
lĩnh vự c mớ i và phứ c tạ p củ a KHMT thự c nghiệm. Đề cậ p đến mạ ng Internet là
điều quan trọ ng trong ngữ cả nh nà y.

Tuy nhiên, có nhiều lý thuyết KHMT chưa đượ c kiểm tra. Chẳ ng hạ n như, lậ p
trình chứ c nă ng, lậ p trình hướ ng đố i tượ ng, và phương phá p hình thứ c, tấ t cả
đượ c quan tâ m để cả i thiện nă ng suấ t lậ p trình, chấ t lượ ng chương trình, hay cả
hai. Nhưng trong số cá c vấ n đề nà y khô ng có cô ng bố quan trọ ng nà o rõ rà ng rằ ng
nó đã đượ c thử nghiệm kiểm tra mộ t cá ch hệ thố ng, mặ c dù chú ng đã trã i qua 30
nă m và nhiều nổ lự c trong việc phá t triển ngô n ngữ lậ p trình và kỹ thuậ t đặ c tả
hình thứ c [19].

Mộ t số lĩnh vự c như Tương tá c Ngườ i-Má y và cá c bộ phậ n củ a Kỹ thuậ t Phầ n

mềm phả i đượ c xem xét tính đến ngay cả con ngườ i (ngườ i dù ng, lậ p trình viên)
trong cá c mô hình củ a hiện tượ ng đượ c khả o sá t. Do đó , dẫ n đến kết quả là cá ch
tiếp cậ n thự c nghiệm “mềm” hơn vớ i nhiều đặ c trưng củ a ngà nh Khoa họ c Xã hộ i
và Nhâ n vă n, vớ i nhữ ng cô ng cụ phương phá p luậ n như phỏ ng vấ n, nghiên cứ u
tình huố ng.

Mô phỏng máy tính

Lĩnh vự c má y tính trong nhữ ng nă m gầ n đâ y bao gồ m mô phỏ ng và mô hình hó a
dự a trên má y tính, xem Hình 7, đã trở thà nh phương phá p luậ n nghiên cứ u thứ
ba trong KHMT, đang đượ c bổ sung cá c lý thuyết và thự c nghiệm.

20
Khoa họ c Tính toá n (Computational Science) đã nổ i lên, tạ i phầ n giao củ a KHMT,
toá n ứ ng dụ ng, và mô n khoa họ c khá c trên cả hai phương diện khả o sá t lý thuyết
và thự c nghiệm.

Hình 7 - Khoa học tính toán

Ưu thế củ a cá c cô ng cụ Khoa họ c Tính toá n, như mô hình hó a trự c quan 3 chiều

và mô phỏ ng má y tính, xử lý hiệu quả cá c tâ p dữ liệu lớ n, khả nă ng truy cậ p mộ t
loạ t cá c nguồ n tà i nguyên phâ n tá n và cộ ng tá c vớ i cá c chuyên gia khá c qua
Internet… đang đượ c kỳ vọ ng trong cá c trườ ng đạ i họ c, chứ khô ng nhấ t thiết phả i
là chuyên ngà nh KHMT. Nhữ ng kỹ nă ng nà y đang trở thà nh mộ t phầ n củ a vă n
hó a khoa họ c. Ngà y nay, việc sử dụ ng cá c phương phá p và mô i trườ ng tính toá n
đã trở nên đủ mạ nh để giả i quyết cá c vấ n đề phứ c tạ p lớ n. Vớ i sự thay đổ i to lớ n
trong tính toá n, nhu cầ u cho Khoa họ c Tính toá n linh độ ng và nă ng độ ng trở nên
rõ rà ng hơn bao giờ hết.

Mô phỏ ng Má y tính là m cho nó có thể khả o sá t nhữ ng việc vượ t quá khả nă ng thử
nghiệm hiện nay và nghiên cứ u cá c hiện tượ ng khô ng thể tá i tạ o trong phò ng thí
nghiệm, chẳ ng hạ n như sự tiến hó a củ a vũ trụ . Trong lĩnh vự c khoa họ c, mô
phỏ ng má y tính đượ c dẫ n dắ t bở i lý thuyết cũ ng như cá c kết quả thự c nghiệm,
trong khi cá c kết quả tính toá n thườ ng đề ra cá c mô hình lý thuyết và thự c
nghiệm mớ i. Trong kỹ thuậ t, nhiều lự a chọ n thiết kế có thế khai thá c qua cá c mô
hình má y tính hơn là phả i xâ y dự ng mộ t sả n phẩ m thự c, đỡ tố n thờ i gian và chi
phí.

21
 Hình 8 - Mô phỏng so sánh các biến thể mô hình vật chất đen lạnh N-body trong vật lý thiên thể

Mô phỏ ng việc nghiên cứ u sự hình thà nh củ a cá c thiên hà trong Hình 8 chỉ có thể
đượ c thự c hiện trên cá c má y tính mạ nh.

Khoa họ c thườ ng phá t triển vớ i sự bù ng nổ củ a cá c hoạ t độ ng nghiên cứ u. Mặ c dù

thuậ t ngữ “mô phỏ ng” là cũ , nó phả n á nh cá ch thứ c mà mộ t ý tưở ng khoa họ c hay
sẽ đượ c thự c hiện trong thế kỷ tớ i. Cá c nhà khoa họ c sẽ tiến hà nh cá c thí nghiệm
trên má y tính ngoà i việc thí nghiệm trên cá c đố i tượ ng khả o sá t vậ t lý trong thự c
tế để kiểm tra cá c giả thuyết khoa họ c. Họ cũ ng có thể nó i rằ ng mô phỏ ng đạ i diện
cho mộ t mô n họ c cơ bả n theo đú ng nghĩa nó khô ng phụ c thuộ c và o cá c ứ ng dụ ng
cụ thể.

Khoa họ c Tính toá n tậ p trung và o việc sử dụ ng má y tính (cá c siêu má y tính) trong
việc mô phỏ ng trự c quan cá c hiện tượ ng ở quy mô lớ n và phứ c tạ p. Cá c nghiên
cứ u liên quan đến mô phỏ ng N-body, độ ng lự c họ c phâ n tử , dự bá o thờ i tiết và
phâ n tích phầ n tử hữ u hạ n là cá c hướ ng trong Khoa họ c Tính toá n. Nếu như
KHMT (Computer Science) có cơ sở củ a nó trong lý thuyết tính toá n, thì Khoa họ c
Tính toá n (Computational Science) có cơ sở củ a nó trong mô phỏ ng má y tính.

Hã y xem qua mộ t số lĩnh vự c tậ p trung then chố t củ a quá khứ để là m sá ng tỏ vai

trò hiện tạ i và tiềm nă ng mà mô phỏ ng má y tính thể hiện:

22
  Hệ thố ng phứ c tạ p và hỗ n độ n (Chaos and Comples Systems): ý kiến cho
rằ ng có thể quan sá t sự phứ c tạ p trong mộ t mô hình tấ t định đơn giả n về
mặ t cấ u trú c là mố i quan tâ m cơ bả n nhấ t. Cá c đặ t tính củ a khô ng gian topo
định tính củ a hệ thố ng tuyến tính có thể đượ c xá c định tĩnh, nhưng đố i vớ i
cá c thệ thố ng phi tuyến phả i dù ng mô phỏ ng.
 Thự c tế ả o (Virtual Reality): mặ c dù nó thườ ng đượ c xem như là đồ ng
nghĩa vớ i giao tiếp phầ n cứ ng ngườ i-má y (man-machine hardware
interfaces), cô ng nghệ phả i tích hợ p cá c phương phá p để xâ y dự ng cá c thế
giớ i số (ả o) độ ng, đó là vấ n đề điển hình củ a mô phỏ ng má y tính.
 Sự số ng nhâ n tạ o (Artificial Life): là kết quả củ a Khoa họ c Tính toá n nhằ m
thá ch thứ c định nghĩa thuậ t ngữ thử nghiệm củ a chú ng ta. Mộ t thí nghiệm
trong sự số ng ả o là nơi ở đó mộ t chương trình má y tính đượ c viết để giả
lậ p mô phỏ ng cá c hình thứ c sự số ng ả o, thườ ng trong độ t biến gen, di
truyền…
 Hoạ t hình má y tính và mô hình hó a dự a trên quy luậ t tự nhiên (Physically
Based Modeling and Computer Animation): vớ i đồ họ a má y tính, tạ o ra cá c
mô hình chuyển độ ng dự a trên cá c quy luậ t tự nhiên (đượ c kế thừ a từ cá c
định luậ t vậ t lý).

Sứ c mạ nh tính toá n củ a cá c má y tính trong thờ i đạ i ngà y nay cho phép chú ng ta
mô phỏ ng mộ t số lượ ng lớ n cá c hiện tượ ng và cá c quy trình; đặ c biệt là trong cá c
lĩnh vự c phi tuyến. Khả nă ng củ a đồ họ a hiện đạ i là m cho phương phá p mô phỏ ng
trở nên hấ p dẫ n và thâ n thiện vớ i ngườ i dù ng hơn.

23
Kết luận về các phương pháp khoa học của KHMT
Mặ c dù tấ t cả cá c đặ c điểm củ a lĩnh vự c KHMT non trẻ khá c vớ i cá c ngà nh khoa
họ c cổ điển hà ng ngà n nă m như toá n họ c, logic và khoa họ c tự nhiên chú ng ta có
thể rú t ra kết luậ n rằ ng KHMT chứ a mộ t loạ t nhữ ng đặ c tính khoa họ c quan trọ ng
đủ điều kiện như là mộ t ngà nh khoa họ c.

Từ quan điểm chủ yếu xem việc tấ t cả cá c ngà nh khoa họ c hiện đạ i đều liên kết
chặ t chẽ vớ i cô ng nghệ là quan trọ ng như đố i vớ i cá c trườ ng hợ p củ a sinh họ c,
hó a họ c và vậ t lý và thậ m chí ngay cả vớ i KHMT. Đó là hệ quả tự nhiên củ a thự c tế
là việc nghiên cứ u sẽ dẫ n đến sự phá t triển củ a má y tính hiện đạ i thườ ng đượ c
thự c hiện trong lĩnh vự c cô ng nghiệp.

Cá c bộ mô n kỹ thuậ t trong KHMT ít nhiều có liên quan đến khía cạ nh phầ n cứ ng

(vậ t lý) củ a má y tính. Kỹ thuậ t phầ n mềm liên quan đến cá c vấ n đề thiết kế, xâ y
dự ng và bả o trì. Cá c hệ thố ng phầ n mềm là điển hình cho ngà nh cô ng nghiệp.

KHMT, mặ c khá c, là khoa họ c trong ý nghĩa tương tự như phầ n lý thuyết củ a bấ t

kỳ ngà nh khoa họ c nà o. Nó dự a trên nền tả ng vữ ng chắ c củ a logic họ c và toá n
họ c.

Điều khá c biệt quan trọ ng là má y tính (đố i tượ ng vậ t lý có liên quan trự c tiếp đến
lý thuyết) khô ng phả i là tâ m điểm khả o sá t củ a KHMT nhưng má y tính chỉ là lý
thuyết đã đượ c vậ t chấ t hó a, mộ t cô ng cụ luô n luô n có khả nă ng thay đổ i để thích
ứ ng mạ nh mẽ hơn vớ i cá c khá i niệm lý thuyết. [1]

24
Tham Khảo*

[1] T. Kuhn, Cấ u trú c cá c cuộ c cá ch mạ ng khoa họ c, Tp. HCM: NXB Tri Thứ c,
2008.

*
Phầ n tham khả o (Reference) tà i liệu, sá ch, trang web, bà i bá o…

25
Phụ Lục*

26
[Trang bìa cuố i]

27