Professional Documents
Culture Documents
NRB Inspection and Supervision Biniyamawali 2074 Second Amendment 2080
NRB Inspection and Supervision Biniyamawali 2074 Second Amendment 2080
NRB Inspection and Supervision Biniyamawali 2074 Second Amendment 2080
g]kfn /fi6« a}+s P]g, @)%* sf] bkmf *$ sf] pk–bkmf -!_ sf] k|of]hgsf] nflu bkmf !!) sf] pk–bkmf
-@_ sf] v08 -em_ n] lbPsf] clwsf/ k|of]u u/L g]kfn /fi6« a}+ssf] ;~rfns ;ldltn] b]xfosf
ljlgodx? agfPsf] 5 .
kl/R5]b – !
k|f/lDes
!= ;+lIfKt gfd / k|f/De M -!_ o; ljlgodfjnLsf] gfd æg]kfn /fi6« a}+s lg/LIf0f tyf ;'kl/j]If0f
ljlgodfjnL, @)&$ -bf];|f] ;+zf]wg @)*)_Æ /x]sf] 5 .
-@_ of] ljlgodfjnL t'¿Gt k|f/De x'g]5 .
@= kl/efiff M laifo jf k|;Ën] csf{] cy{ gnfu]df o; ljlgodfjnLdf,–
-s_ æP]gÆ eGgfn] g]kfn /fi6« a}+s P]g, @)%* ;Demg' k5{ .
-v_ æ/fi6« a}+sÆ eGgfn] g]kfn /fi6« a}+s P]g, @)%* sf] bkmf # adf]lhd :yfkgf ePsf]
g]kfn /fi6« a}+s ;Demg' k5{ .
-u_ æ;ldltÆ eGgfn] P]gsf] bkmf !$ adf]lhd u7g ePsf] /fi6« a}+ssf] ;~rfns ;ldlt
;Demg' k5{ .
-3_ æueg{/Æ eGgfn] P]gsf] bkmf !% adf]lhd lgo'Qm /fi6« a}+ssf] ueg{/ ;Demg' k5{ .
-ª_ æ8]k'6L ueg{/Æ eGgfn] P]gsf] bkmf !^ adf]lhd lgo'Qm /fi6« a}+ssf] 8]k'6L ueg{/
;Demg' k5{ .
-r_ æa}+sÆ eGgfn] a}+s tyf ljQLo ;+:yf ;DaGwL P]g, @)&# sf] bkmf $( sf] pkbkmf -
!_ adf]lhdsf] a}+lsª tyf ljQLo sf/f]af/ ug{ ;+:yfkgf ePsf] ;+ul7t ;+:yf ;Demg'
k5{ / ;f] zAbn] g]kfndf /x]sf] ljb]zL a}+ssf] zfvf sfof{no, g]kfndf :yflkt a}+sn]
g]kfn aflx/ vf]n]sf]] zfvf sfof{no tyf ;f] P]gsf] bkmf $( sf] pkbkmf -%_ adf]lhd
sfo{ ug]{ k"jf{wf/ ljsf; a}+s / ;f]sf] zfvf sfof{no ;d]tnfO{ hgfpF5 .
-5_ æljQLo ;+:yfÆ eGgfn] a}+s tyf ljQLo ;+:yf ;DaGwL P]g, @)&# adf]lhd :yfkgf
ePsf] 'v', 'u', jf '3' ju{sf] Ohfhtkq k|fKt ;+:yf tyf a}+saf6 ljQLo sf/f]jf/ ug{
k|yd ;+zf]wg4f/f ;+zf]lwt
2
Ohfhtkq k|fKt cGo ;+:yf ;Demg' k5{ / g]kfn ;/sf/n] g]kfn /fhkqdf ;"rgf
k|sflzt u/L ljQLo ;+:yf egL tf]lslbPsf] ;+:yf ;d]tnfO{ hgfpF5 .
-h_ æljefuÆ eGgfn] a}+s jf ljQLo ;+:yfsf] lg/LIf0f tyf ;'kl/j]If0f ug{] a}+ssf ;DalGwt
ljefux¿ ;Demg' k5{ .
-em_ æljefuLo k|d'vÆ eGgfn] a}+s jf ljQLo ;+:yfsf] lg/LIf0f tyf ;'kl/j]If0f ug{] a}+ssf
;DalGwt ljefusf] k|d'v ;Demg' k5{ .
-`_ ælg/LIf0f 6f]nLÆ eGgfn] a}+s jf ljQLo ;+:yfsf] :ynut lg/LIf0f sfo{sf] lgldQ
ljefun] v6fPsf] 6f]nL ;Demg' k5{ .
-6_ ælg/LIfsÆ eGgfn] a}+s jf ljQLo ;+:yfsf] :ynut lg/LIf0f sfo{sf] lgldQ ljefun]
v6fPsf] 6f]nLsf ;b:o ;Demg' k5{ / ;f] zAbn] /fi6« a}s + n] ;f]xL sfo{sf] nflu
v6fPsf ljz]if1 jf ;+:yf ;d]tnfO{ hgfpF5 .
-7_ æ;'kl/j]IfsÆ eGgfn] :ynut, u}/–:ynut nufotsf ;'kl/j]If0f Pjd\ k|ltj]bg
sfof{Gjogdf ;+nUg ljefusf sd{rf/L ;Demg' k5{ .
-8_ ælgodgÆ eGgfn] P]g jf k|rlnt sfg'gn] lbPsf] clwsf/ k|of]u u/L /fi6« a}+saf6a}+s
tyf ljQLo ;+:yfn] kfngf ug{'kg{] egL hf/L u/]sf] lgb{]zg, kl/kq ;Demg' k5{ .
-9_ æcfb]z jf lgb{]zgÆ eGgfn] P]g jf k|rlnt sfg"g adf]lhd/fi6« a}+sn] ;do–;dodf
lbPsf] cfb]z jf lgb{]zg ;Demg' k5{ .
-0f_ ælwtf]kqÆ eGgfn] ;+ul7t ;+:yfn] hf/L u/]sf] z]o/, :6s, a08, l8j]~r/, l8j]~r/
:6s jf ;fd'lxs nufgL of]hgf ;DaGwL k|df0fkq jf g]kfn ;/sf/n] hf/L u/]sf] jf
g]kfn ;/sf/sf] hdfgtdf ;+ul7t ;+:yfn] hf/L u/]sf] C0fkq, artkq jf a08
;Demg' k5{ / ;f] zAbn] lwtf]kq ahf/ dfk{mt sf/f]af/ x'g ;Sg] jf x:tfGt/0f x'g
;Sg] egL g]kfn lwtf]kq af]8{n] tf]lslbPsf] cGo lwtf]kq jfTo:tf] lwtf]kq vl/b,
laqmL jf ljlgdo ug{ ;Sg] clwsf/kq ;d]tnfO{ hgfpF5 .
-t_ æsfo{of]hgfÆ eGgfn] ;DalGwt ljefun] cfufdL cfly{s jif{df ;Dkfbg ug]{ sfo{x?sf]
;dofjlw ;lxtsf] of]hgf ;Demg' k5{ .
-y_ æhf]lvd ljj/0f -l/:s k|f]kmfO{n_Æ eGgfn] hf]lvddf cfwfl/t ;'kl/j]If0f nfu' ul/Psf
a}+s jf ljQLo ;+:yfx?sf] lg/LIf0f tyf ;'kl/j]If0f u/L tof/ ul/g] cGt/lglxt
hf]lvdx? tyf ltgsf] Joj:yfkgsf] u'0f:t/ ;DaGwL ljj/0f ;Demg' k5{ .
-b_ æ;'kl/j]IfsLo ;"rgf k|0ffnLÆ [Supervisory Information System, (SIS)]eGgfn] a}+s
jf ljQLo ;+:yfn] /fi6« a}+sdf k]; ug'{kg]{ tYofÍ jf ljj/0f k]; ug{], ;f] tYofÍsf]
ljZn]if0f ug{] tyf /fi6« a}+sn] a}+s jf ljQLo ;+:yfsf] :ynut lg/LIf0f u/L ;DalGwt
a}+s jf ljQLo ;+:yfdf k|ltj]bg sfof{Gjogsf] nflu k7fpg] nufotsf sfo{ ug]{u/L
;~rfngdf NofOPsf] ;"rgf k|0ffnLnfO{ ;Demg' k5{ .
k|yd ;+zf]wg4f/f yk ul/Psf]
3
-w_ æcfO la P;Æ[Individual Bank Supervisor, (IBS)]eGgfn] s'g} Ps a}+s jf ljQLo
;+:yfsf] lgoldt cg'udg tyf ;'kl/j]If0f ug{ ljefuaf6 tf]lsPsf] ;'kl/j]Ifs ;Demg'
k5{ .
-g_ ædxfzfvfÆ eGgfn] ;DklQ z'4Ls/0f lgjf/0f ;'kl/j]If0f dxfzfvf / ljQLo
;dfj]lztf tyf u|fxs ;+/If0f dxfzfvf (Financial Inclusion and Consumer
Protection Division-FICPD) nfO{ hgfpF5 .
kl/R5]b – @
lg/LIf0f tyf ;'kl/j]If0f sfo{ k|0ffnL ;DaGwL Joj:yf
#= jflif{s sfo{of]hgf M -!_ ljefun] cfufdL cfly{s jif{sf] sfo{of]hgf tof/ u/L;+:yfutof]hgf
tyf hf]lvd Joj:yfkgljefu dfkm{t :jLs[t u/fO{ nfu" ug'{kg{]5 .
-@_ ljefun] jflif{s sfo{of]hgf tof/ ubf{ slDtdf klg b]xfosf ljifox?nfO{ ;d]6\g'
kg{]5 M–
-s_ ;dli6ut÷nlIft :ynut lg/LIf0f ul/g] a}+s jf ljQLo ;+:yf,
-v_ u}/–:ynut ;'kl/j]If0f sfo{,
-u_ ljefun] cfly{s jif{df ug]{ cWoog tyf ljz]if sfo{qmdx?,
-3_ ljefuaf6 ;Dkfbg ul/g] sfo{zfnf, uf]i7L, cGt/lqmof, tyf cg'lzIf0f
-ª_ hgzlQm tyf Ifdtf ljsf; sfo{qmd /
-r_ ljefun] cfjZos b]v]sf cGo laifox? .
-#_ ljefun] sfo{of]hgf cg'¿k sfo{ ;Dkfbg eP÷gePsf] af/] /fi6«
a}+ssf];+:yfutof]hgf tyf hf]lvd Joj:yfkg ljefudf q}dfl;s ;dLIff k7fpg' kg]{5 .
$= sfo{of]hgf ;"lrt ug{'kg{] M ljlgod # sf] pk–ljlgod -!_ adf]lhdsf] :jLs[t sfo{of]hgfnfO{
ljefusf]gLlt of]hgf tyf ljZn]if0f OsfO{n] ;DalGwt OsfO{x¿df sfof{Gjogsf nflu k7fpg]5
.
%= lg/LIf0f tyf ;'kl/j]If0fsf k|sf/ M ljefun] ;DalGwt a}+s jf ljQLo ;+:yfsf] lg/LIf0f tyf
;'kl/j]If0f b]xfo adf]lhd ug]{5 M–
-s_ :ynut lg/LIf0fM
-!_ ;dli6ut :ynut lg/LIf0f M ljefun] a}+s jf ljQLo ;+:yfdf lg/LIf0f
6f]nL k7fO{ a}+s jf ljQLo ;+:yfsf] pRr Joj:yfkg / cGo Joj:yfksLo If]qx?
k|yd ;+zf]wg4f/f yk ul/Psf]
k|yd ;+zf]wg4f/f ;+zf]lwt
bf];|f] ;+zf]wg4f/f yk ul/Psf]
4
h:t}–cGt/lglxt hf]lvd tyf hf]lvd Joj:yfkg, sf]if Joj:yfkg, cfGtl/s
n]vfk/LIf0f, ;"rgf k|ljlw, shf{ Joj:yfkg, lgIf]k Joj:yfkg, ljQ Joj:yfkg,
cfGtl/s lgoGq0f k|0ffnL tyf ;+:yfut ;'zf;g nufotsf If]qx? ;d]l6g] u/L
;dli6ut :ynut lg/LIf0f sfo{ ug]{5 .
-@_ nlIft lg/LIf0f M a}+s jf ljQLo ;+:yfsf] ;du| hf]lvd ljj/0f -l/:s
k|f]kmfOn_ sf] cfwf/df pRr hf]lvd b]lvPsf If]qx¿, u}/:ynut ;'kl/j]If0f OsfO{,
k|ltj]bg sfof{Gjog OsfO{af6 klxrfg ePsf ljifox¿ jf ljefun] dgfl;a 7fg]sf
s'g} ljz]if If]q jf sf/f]jf/sf nflu ljefun] nlIft lg/LIf0f sfo{ ug{ ;Sg]5 .
-#_ ljz]if lg/LIf0f M u}/–:ynut ;'kl/j]If0f, k|ltj]bg sfof{Gjog OsfO{,
;fj{hlgs ;~rf/ dfWod, ljleGg ;/sf/L Pjd\ cGo lgsfox?sf]
cg'/f]w÷lgb]{zg÷cfb]z, ph'/L Pjd\ cGo >f]taf6 k|fKt hfgsf/Lsf] cfwf/df s'g} a}+s
jf ljQLo ;+:yfdf lgIf]kstf{sf] lxt ljkl/t sfo{ eO/x]sf] jf clgoldttf eO/x]sf] jf
a}+s jf ljQLo ;+:yf ;'rf¿ ¿kn] ;~rfng gePsf] jf ;j{;fwf/0fnfO{ unt ;"rgf
k|jfx ul//x]sf] jf hf]lvd ljj/0f -l/:s k|f]kmfO{n_ df ck|Tofl;t kl/jt{g ePsf] eGg]
ljefun] dx;'; u/]df To:tf] a}+s jf ljQLo ;+:yfsf] hf]lvdsf If]qx? ;d]6L ljz]if
lg/LIf0f sfo{ ug{ ;Sg]5 . o:tf] lg/LIf0f cfsl:ds ?kdf klg ug{ ;lsg] 5 .
-$_ cg'udg lg/LIf0f M :ynut lg/LIf0f tyf u}/–:ynut ;'kl/j]If0f
k|ltj]bgdf cf}+NofOPsf s}lkmotx?sf] ;'wf/ ug{ lbO{Psf lgb]{zgx?sf] sfof{Gjogsf]
;DaGwdf a}+sjf ljQLo ;+:yfn] k]z u/]sf] sfuhft k|lt ljefu ljZj:t x'g rfx]df
jf ljefun] cg'udg lg/LIf0f cfjZos 7fg]df a}+s jf ljQLo ;+:yfdf uO{ jf lj:t[t
ljj/0f jf ;"rgfx¿ ljefudf lemsfO{ cg'udg lg/LIf0f sfo{ ug{ ;Sg]5 .
-v_ u}/–:ynut ;'kl/j]If0f M ljefun] a}+s jf ljQLo ;+:yfx?af6 k|fKt ;"rgf, hfgsf/L
Pjd\ ljj/0fx?sf] cfwf/df u}/–:ynut ;'kl/j]If0f ug]{5 .
%-s_= ;DklQ z'4Ls/0f lgjf/0f ;DaGwL lg/LIf0f tyf ;'kl/j]If0fsf] Joj:yfM ;DklQ z'4Ls/0f tyf
cftÍjfbL ultljlwdf ljQLo nufgL lgjf/0f ;DaGwL ljifosf] lg/LIf0f tyf ;'kl/j]If0fsf] sfo{
tf]lsPsf] sfo{If]q tyf sfo{ ljj/0fsf] clwgdf /xL ;DklQ z'4Ls/0f lgjf/0f ;'kl/j]If0f
dxfzfvfn] ug]{5 . pQm sfo{ ubf{ dxfzfvfn] 5'§} toolkit agfO{ nfu" ug{ ;Sg]5 .
%-v_=-c_ ljQLo ahf/ cfr/0f;DaGwL lg/LIf0f tyf ;'kl/j]If0fsf] Joj:yfM ljQLo ;dfj]lztf, ljQLo
;fIf/tf, ahf/ cfr/0f tyf ljQLo u|fxs ;+/If0f;DaGwL ljifosf] lg/LIf0f tyf ;'kl/j]If0fsf]
sfo{ tf]lsPsf] sfo{ ljj/0f / sfo{ljlwsf] clwgdf /xL ljQLo ;dfj]lztf tyf u|fxs ;+/If0f
dxfzfvfn] ug]{5 .
k|yd;+zf]wg4f/f ;+zf]lwt
k|yd ;+zf]wg4f/f yk ul/Psf]
bf];|f] ;+zf]wg4f/f yk ul/Psf]
5
-cf_ pQm sfo{sf] nflu dxfzfvfn] 5'§} sfo{ljlw (Manual), Toolkit agfO{ nfu" ug{
;Sg]5 .
-O_ dxfzfvfn] Prudential Supervision ;Fu hf]l8Psf ljifodf ;DalGwt ;'kl/j]If0f
ljefu;Fu ;dGjo ug]{5 .
^= lg/LIf0f tyf ;'kl/j]If0f ;Ë7g M -!_ ljefun] ;Dkfbg ug{] ;a} k|sf/sf lg/LIf0f tyf
;'kl/j]If0f sfo{x? ;d]6\g] u/L ljefuleq b]xfo adf]lhdsf OsfO{x¿ u7g ug{ ;Sg]5 /
ljefun] o:tf OsfO{x¿nfO{ cfjZostf cg';f/ 5'§} jf ;+o'Qm ¿kdf ;d]t sfod u/L sfo{
ug{ u/fpg ;Sg]5 M–
-s_ :ynut lg/LIf0f OsfO{,
-v_ k|ltj]bg sfof{Gjog OsfO{,
-u_ u}/–:ynut ;'kl/j]If0f OsfO{,
-3_ gLlt, of]hgf tyf ljZn]if0f OsfO{,
-ª_ ljz]if lg/LIf0f OsfO{ /
-r_ cfGtl/s k|zf;g OsfO{ .
6
hfgsf/Lx?sf] slDtdf ljut kfFr jif{sf] cWofjlws ljj/0fx? tyf clen]v
;DalGwt OsfO{df /fVg' kg]{5 M–
-!_ ljQLo cj:yf b]lvg] kl/;"rsx?,
-@_ ;+rfns ;ldltdf /x]sf kbflwsf/L / xfnsf ;+rfns ;ldltsf
kbflwsf/Lx?sf] lj:t[t ljj/0f,
-#_ pRr Joj:yfkgdf /x]sf sd{rf/Lx?sf] lj:t[t ljj/0f,
-$_ :ynutlg/LIf0f / u}/–:ynut ;'kl/j]If0faf6 lbPsf lgb]{zgx? / pQm
lgb]{zgx?sf] kfngfsf] cj:yf,
-%_ hf]lvd efl/t ;DklQ / pQm ;DklQdf ;'kl/j]IfsLo ;dfof]hg,
-^_ /fi6« a}+sn] hf/L u/]sf] lgodg, cfb]z jf lgb]{zgsf] kl/kfngf
eP÷gePsf] cBfjlws ljj/0f . ;f] gePsf] cj:yfdf /fi6« a}+saf6
lbPsf] lgb]{zg tyf ;f] sf] sfof{Gjogsf] cj:yf,
-&_ :ynut lg/LIf0f tyf u}/–:ynut ;'kl/j]If0f k|ltj]bg,
*_ ;DalGwt a}+s jf ljQLo ;+:yfnfO{ lbO{Psf lgb{]zgsf] kfngf
eP÷gePsf] cg'udg ug{ k|ltj]bg sfof{Gjog OsfO{n] ;Dkfbg u/]sf
sfo{x?,
-(_ nlIft, ljz]if jf cg'udg lg/LIf0f ePsf] eP ;f] ;DaGwL lg/LIf0f
k|ltj]bg, lbO{Psf lgb]{zgx? tyf ;f] sf] kfngf eP÷gePsf] cj:yf,
-!)_ ;DalGwt a}+s jf ljQLo ;+:yfx?n] tof/ u/L sfof{Gjogdf NofPsf
;a} gLlt, sfo{gLlt, dfu{bz{g cflbsf] ljj/0f / ;f] sf] cBfjlws
k|ltlnlk Pjd\ ;f]sf] ljB'tLo k|lt,
-!!_ ;DalGwt a}+s jf ljQLo ;+:yf tyf To:tf ;+:yfsf kbflwsf/Lx?nfO{
sf/jfxL ePsf] eP ;f] sf] cBfjlws ljj/0f, /
-!@_ ljefun] tf]s]sf tyf cfjZos 7fg]sf cGo ljj/0fx? .
-3_ k|ltj]bg sfof{Gjog OsfO{n] v08 -u_ adf]lhdsf ljj/0fx?df Ps?ktf sfod
ug{sf nflu cfjZostf cg';f/ gLlt of]hgf tyf ljZn]if0f OsfO{;Fu ;dGjo
ug'{kg]{5 .
-$s_ a}+s ;'kl/j]If0f ljefudf /xg] ;'kl/j]IfsLo ;"rgf k|0ffnL OsfOn] b]xfosf
sfo{x¿ ug]{5 M–
-s_ ;'kl/j]IfsLo ;"rgf k|0ffnLdf ljsf; ul/Psf df]8\o'nx¿df cfjZostf
adf]lhd yk k|ltj]bgx¿ tof/ ug]{ tyf eljiodf ykx'g] cGo
k|yd;+zf]wg4f/f yk ul/Psf]
7
df]8\o'nx¿sf] hfgsf/L /fvL pQm k|0ffnLnfO{ k|efjsf/L ¿kdf
sfof{Gjog ug]{ .
-v_ ;'kl/j]IfsLo ;"rgf k|0ffnL sfof{Gjogsf qmddf cfpg] ;d:of, rf;f],
;f]wk'5 cflb pk/ cfjZostf cg';f/ ;ˆ6jo]/ cfk"lt{stf{ sDkgL
;d]tsf] ;dGjodf oyfzL3| ;d:of ;dfwfgsf] kxn ug]{ .
-u_ ;'kl/j]IfsLo ;"rgf k|0ffnLsf] ;Gbe{df ;Dks{ OsfOsf] ¿kdf sfo{ ug]{ .
-3_ ;'kl/j]IfsLo ;"rgf k|0ffnLsf] k|efjsf/L ;~rfngsf nflu cfjZostf
cg'?ksf cGo sfo{ ug]{ .
-%_ u}/–:ynut ;'kl/j]If0f OsfO{n] ;DalGwt a}+s jf ljQLo ;+:yfaf6 k|fKt ljQLo
ljj/0f Pjd\ ;"rgfsf] cfwf/dfb}lgs, ;fKtflxs, dfl;s, q}dfl;s, cw{jflif{s / jflif{s ¿kdf
lgoldt cg'udg ug]{, ;f]sf cfwf/dfljQLo ljZn]if0f ug{] / k|rlnt sfg'g tyf /fi6« a}+sn]
lbPsf lgb{]zg kfngf eP÷gePsf] k/LIf0f ug{]5 . ;f] OsfOn] a}+sx¿af6 dfluPsf jf k]; x'g
cfPsf t/ntf nufot cGo ljj/0fsf] ;'Id cWoog / ljZn]if0f ug]{, P;cfOP; ;DaGwL
tf]lsPsf] k|s[of adf]lhdsf] sfo{ ug]{, ljleGg tYofÍ tyf dfGotfsf] cfwf/df a}+s jf ljQLo
;+:yfx¿sf] bafa k/LIf0f -:6«]; 6]l:6+u_ ug]{÷ug{ nufpg], cWoog / k/LIf0fsf] lgisif{
;DalGwt OsfO{, lgsfo jf kbflwsf/Lx¿nfO{ hfgsf/L u/fpg] h:tf sfo{ ug]{5 .
-^_ gLlt of]hgf tyf ljZn]if0f OsfO{n] ljefuLo sfo{of]hgf th'{df ug]{, sfo{of]hgf
cg'¿k :ynut lg/LIf0fsf] q}dfl;s of]hgf tof/ ug]{, lg/LIf0f tyf ;'kl/j]If0f;Fu ;DalGwt
/fli6«o Pjd\ cGt/f{li6«o ljifoj:t'x¿sf] cWoog ug]{, ljleGg ljefux¿af6 /fo Pjd\ ;'emfj
dfu ul/Psf ljifo j:t'pk/ ljefuLo /fosf] d:of}bf tof/ ug{], ljefusf] hf]lvd clws[tsf]
?kdf sfo{ ug]{, ljefusf] sfd sf/jfxLsf] q}dfl;s tyf jflif{s k|ltj]bg tof/ ug]{ tyf
ljefuLo k|d'vn] tf]s]sf cGo sfo{x¿ ;Dkfbg ug{]5 .
-&_ cfGtl/s k|zf;g OsfO{n] ljefusf sd{rf/Lx¿sf] clen]v, ;?jf, a9'jf, labf
;DaGwL clen]v, xflh/L, e|d0f Joj:yf ;DaGwL sfo{, jflif{s sfo{of]hgf cGtu{t ;Dkfbg
ug{'kg{] ljefuLo ;]ldgf/ Pjd\ uf]i7L cfof]hgf ;DkGg ug]{ sfo{, jflif{s sfo{ of]hgfsf]
q}dfl;s k|ult ljj/0f tof/ ug]{ sfo{, ljefuLo k':tsfno ;~rfng, ljefuLo sd{rf/L a}7s
Joj:yfkg, sfof{no Joj:yfkg Pjd\ ljefuLo k|d'vn] tf]s]sf cGo sfo{x¿ ;Dkfbg ug{]5 .
-*_ ljefuLo k|d'vn] pk–ljlgod -!_adf]lhd ul7t OsfO{x¿ aLr ;dGjo sfod
u/fO{ cfjZostf cg';f/ sfd u/fpg' kg]{]5 . ;fy} pkTosf aflx/ cjl:yt a}+s jf ljQLo
;+:yfx?sf] lg/LIf0f tyf ;'kl/j]If0fsf nflu cfjZostfg';f/ a}ssf] pkTosf aflx/sf
sfof{noaf6 cfjZos ;xof]u ;d]t lng ;Sg]5 .
k|yd;+zf]wg4f/f ;+zf]lwt
8
-(_ ljefuLo k|d'vn] k|ltj]bgsf] u'0f:t/ Pjd\ Ps?ktf sfod ug{ cfGtl/s ?kdf
k|ltj]bgsf] k'g/fjnf]sg ug]{ cfjZos Joj:Yff ldnfpg]5 .
-!)_ ;a} sd{rf/Ln] ljefuLo sfd l;Sg] / ;Dkfbg ug{;Sg] jftfj/0f tof/ ug{ /
ljefuLo sfdsf] u'0f:t/ a9fpg ljefuLo k|d'vn] cfjZostfg';f/ cfGtl/s ;¿jf ug{
;Sg]5 .
kl/R5]b – #
lg/LIfs tyf ;'kl/j]Ifssf] cfrf/;+lxtf, pQ/bfloTj, st{Jo Pjd\ ;'/Iff ;DaGwL Joj:yf
&= lg/LIfs tyf ;'kl/j]Ifssf] cfrf/;+lxtf M k|To]s lg/LIfs tyf ;'kl/j]Ifsn] b]xfo adf]lhdsf]
cfrf/;+lxtf kfngf ug{' kg{]5 M–
-s_ lg/LIf0f tyf ;'kl/j]If0f;Fu;DalGwt sd{rf/Lx?n] pRr lgi7f Pjd\ pRr dgf]jn
;lxt :jtGq ?kdf cfˆgf] sfo{ ;Dkfbg ug'{ kg]{5 . P]g, k|rlnt sfg"g, lgodg,
cfb]z tyf lgb{]zg kfngf u/fpg] ;Gbe{df lg/LIfs jf ;'kl/j]Ifs b[9 x'g' kg{]{5 .
-v_ lg/LIfs jf ;'kl/j]Ifsn] lg/LIf0f ul/g] a}+s jf ljQLo ;+:yf;Fu pRr Joj;flos tyf
lzi6 Jojxf/ ug{' kg{]5 . lg/LIf0f tyf ;'kl/j]If0f ul/Psf] ;+:yfsf u|fxsx?;Fu ;Dks{
ubf{ ;+:yfsf] kbflwsf/Lsf] pkl:yltdf ug'{ kg]{5 .
-u_ lg/LIfs jf ;'kl/j]Ifsn] a}+saf6 O{hfhtkqk|fKt ;+:yfx?sf] lwtf]kqx? bf]>f] ahf/
dfkm{t vl/b ug'{ x'+b}g .
-3_ lg/LIfs jf ;'kl/j]Ifs :jod\ jf lghsf] Psf3/ kl/jf/sf] ;b:on] /fi6« a}+saf6
Ohfhtkq k|fKt s'g} a}+s jf ljQLo ;+:yfdf cfˆgf] ;+:yfks jf Ps k|ltzt jf
;f]eGbf a9L z]o/ nufgL u/]sf] eP jf ;f] ;+:yfsf] ;~rfns, k|d'v sfo{sf/L clws[t
jf pRr kbflwsf/L cfˆgf] Psf3/ kl/jf/ jf Joj;fosf] ;fem]bf/ /x]sf] eP ;f]sf]
hfgsf/L ljefuLo k|d'v ;dIf lnlvt¿kdf k]z ug{' kg{]5 .
-ª_ lg/LIfs jf ;'kl/j]Ifsn] pRr g}lts rl/q sfod ub}{ nIo pGd'v /xL JolQmut lxt
;+nUg x'g] ;j} k|sf/sf cj:yfx¿af6 6f9f /xg' kg]{5 . lg/LIf0f tyf ;'kl/j]If0f ul/g]
;+:yfåf/f cfof]lht ;fj{hlgs sfo{qmd jfx]ssf kf6L{, ef]h cflbdf ;l/s x'g' x+'Fb}g .
-r_ lg/LIfs jf ;'kl/j]Ifsn] lg/LIf0fsf] l;nl;nfdf ;DalGwt a}+s jf ljQLo ;+:yfsf]
Joj:yfkg ;DaGwdf k|Zg p7fpg, ;dfnf]rgf ug{ jf ;'emfj lbg ;Sg]5 . lg/LIf0f
tyf ;'kl/j]If0fsf] l;nl;nfdf pknAw ;"rgf tyf ljj/0fx? ;DalGwt kbflwsf/L /
clVtof/jfnf ;+:yfx? afx]s cGoq k|jfx ug'{ x'b}g . hf]lvd ljj/0f -l/:s k|f]kmfOn_,
Sofd]N; /]l6Ë, ;'kl/j]IfsLo /]l6Ë / ;'kl/j]If0fsf] lgisif{nfO{ ;'kl/j]IfsLo k|of]hgdf
dfq k|of]u ug'{ kg]{5 .+
-5_ a}+s jf ljQLo ;+:yfsf lqmofsnfknfO{ Joj:yfkg ug{] k|fylds bfloTj ;DalGwt a}+s
jf ljQLo ;+:yfsf] xf] eGg] s'/f lg/LIfs jf ;'kl/j]Ifsn] ;b}j dgg\ ug{' kg]{5 .
-h_ lg/LIfs jf ;'kl/j]Ifsn] 8/, qf;, wfs, wDsL, nf]e, nfnr, k|ltzf]w, cf:yf,
df]nflxhf cflbdf gk/L :jtGq / lgle{s¿kn] cfˆgf] st{Jo lgjf{x ug{' kg{]5 .
9
-em_ lg/LIfs jf ;'kl/j]Ifsn] cfkm\gf] lghL sfd tyf :jfy{sf] nflu a}+s jf ljQLo ;+:yfsf]
;jf/L ;fwg k|of]u ug{, a}+lsË ;]jfdf JolQmut nfe x'g] u/L ;'ljwf dfu ug{ / s'g}
klg k|sf/sf pkxf/x? lng' x'bF }g .
*= ljefuLo sf/jfxL x'g ;Sg] M -!_ ljlgod & adf]lhd pNn]lvt cfrf/;+lxtfsf] kfngf ug'{
;DalGwt lg/LIfs jf ;'kl/j]Ifssf] st{Jo x'g]5 .
-@_ lg/LIf0f k|ltj]bg tof/ ubf{ jf ;f] ;Fu ;DalGwt s'g} klg ljj/0f tof/ kfbf{ P]g,
k|rlnt sfg"g, lgodg, cfb]z tyf lgb{]zgsf] clwgdf /xL sfo{ ug'{ ;DalGwt lg/LIfs jf
;'kl/j]Ifssf] st{Jo x'g]5 .
-#_ pk–ljlgod -!_ / -@_ adf]lhdsf k|fjwfgx? kfngf gug]{ lg/LIfs jf
;'kl/j]IfsnfO{ g]kfn /fi6« a}+s sd{rf/L ;]jf ljlgodfjnL, @)^* sf] ljlgod !$$ jf
ljlgod !$% adf]lhd ljefuLo sf/jfxL ul/g]5 .
(= lg/LIfs tyf ;'kl/j]Ifssf] pQ/bfloTj M lg/LIfs tyf ;'kl/j]Ifsn] o; ljlgodfjnL adf]lhd
a}+s jf ljQLo ;+:yfsf] lg/LIf0f Pjd\ ;'kl/j]If0f lgwf{l/t ;doleq ;Dkfbg u/L lgwf{l/t
;doleq} ljefuLo k|d'v ;dIf k|ltj]bg k]z ug{' kg{]5 .
!)= lg/LIf0f tyf ;'kl/j]If0f ubf{ lg/LIfs tyf ;'kl/j]Ifsn] cjnDag ug'{kg]{ dfkb08 M -!_
lg/LIfs tyf ;'kl/j]Ifsn] a}+s jf ljQLo ;+:yf ;DaGwL k|rlnt sfg"g, lgod, a}+s jf ljQLo
;+:yfsf] sfd st{Jo, shf{ nufgL, a}+lsË sf/f]jf/df cGt/lglxt hf]lvd tyf ltgsf]
Joj:yfkg, sf]if Joj:yfkg gLlt, lgIf]k ;DaGwL lgodsf ;fy} Joj:yfkg Pjd\ ;Ë7g cflb
ljifox¿sf] ;d'lrt hfgsf/L /fVg' kg]{5 . ;fy}, lg/LIfs tyf ;'kl/j]Ifsn] /fi6« a}+saf6 hf/L
ePsf] lgodg, cfb]z tyf lgb]{zgdf /x]sf k|fjwfg ;d]tsf cfwf/df lg/LIf0f tyf
;'kl/j]If0fsf sfo{x? ug'{ kg]{5 .
-@_ lg/LIfs tyf ;'kl/j]Ifsn] lg/LIf0f ul/g] sfof{nosf] b}lgs sfd sf/jfxLdf
;se/ jfwf gkg{] u/L cfjZos ljj/0f tyf sfuhft dfu ug{' kg{]5 .
-#_ ph'/L k/]sf ljifo pk/ lg/LIf0f tyf ;'kl/j]If0f ubf{ lg/LIfs jf ;'kl/j]Ifsn]
ljj]s k'¥ofP/ s'zntfsf ;fy sfo{ ;Dkfbg ug{' kg]{5 .
-$_ lg/LIf0f tyf ;'kl/j]If0f ubf{ s'g} q'6L b]lvg cfPdf ;f] q'6L Plsg ePkl5 dfq
;'wf/sf] nflu ;DalGwt a}+s jf ljQLo ;+:yfnfO{ lgb{]zg lbg' kg{]5 .
-%_ 6f]nL k|d'vn] 6f]nL ;b:o aLr ;fd~h:otf sfod u/L ;fd'lxs 9+un] lg/LIf0f
sfo{ ;Dkfbg ug{' kg]5
{ .
-^_ 6f]nL ;b:on] 6f]nL k|d'våf/f ;'lDkPsf] lg/LIf0f ;DaGwL sfo{ / lhDd]jf/L
nugzLntf tyf OdfGbf/Lk"j{s ;DkGg ug{' kg]{5 .
-&_ 6f]nL ;b:on] cfk"mn] ;Dkfbg ug{] lg/LIf0f sfo{;Fu ;DalGwt ljifodf a}+s jf
ljQLo ;+:yfsf sd{rf/L;Fu ;f]wk'5 u/L cfjZos hfgsf/L lng;Sg]5 .
t/, a}+s jf ljQLo ;+:yfsf] Joj:yfkg;Fu 5nkmn ug{' k/]df 6f]nL k|d'v
dfkm{tug{' kg{]5 .
10
-*_ lg/LIf0f jf ;'kl/j]If0fsf] qmddf s'g} ;Dj]bgzLn ljifo b]lvPdf 6f]nL k|d'vn] ;f]
lg/LIf0f;Fu ;DalGwt lgb]{zs dfkm{t ljefuLo k|d'vnfO{ tTsfn} df}lvs jf lnlvt?kdf
hfgsf/L u/fpg' kg{]5 .
-(_ lg/LIfs tyf ;'kl/j]Ifsn] k|ltj]bgdf pNn]v u/]sf ljifoj:t' afx]ssf ;"rgf tyf
hfgsf/Lx?df ;d]t uf]klgotf sfod ug'{ kg]{5 .
!!= lg/LIf0f tyf ;'kl/j]If0fdf ;+nUg sd{rf/Lsf] ;'/Iff M -!_ lg/LIf0f tyf ;'kl/j]If0f;Fu;DalGwt
sd{rf/Lx?nfO{ st{Jo kfngfsf] l;nl;nfdf s'g} klg k|sf/sf] 8/, qf;, wfs, wDsL, nf]e,
nfnr, df]nflxhfsf] cj:Yff cfOk/]df ;DalGwt lgb]{zs dfkm{t ljefuLo k|d'v ;dIf hfgsf/L
u/fpg' kg]{5 .
-@_ lg/LIf0f tyf ;'kl/j]If0fsf qmddf cfO{kg]{ sd{rf/Lsf] ;'/Iff hf]lvd ;DaGwdf
;DalGwt sd{rf/Laf6 hfgsf/L k|fKt ePkl5 ljefuLo k|d'vn] ;'/Iffsf] Joj:yfsf nflu
ueg{/sf] :jLs[lt lnO{ ;'/Iff lgsfosf] ;xof]usf nflu n]vL k7fpg ;Sg]5 .
-#_ lg/LIf0f tyf ;'kl/j]If0fsf qmddf ;'/Iff ;DaGwL hf]lvd pTkGg x'g] ePdf
ljefuLo k|d'vn] ;DalGwt sd{rf/LnfO{ ;f] sfo{ ;DkGg gx'Fb} To:tf] sfo{af6 lkmtf{ af]nfpg
;Sg]5 .
-$_ lg/LIf0f tyf ;'kl/j]If0fdf ;+nUg sd{rf/Ln] st{Jo kfngfsf] qmddf ;'kl/j]IfsLo
bfloTj lgjf{x ubf{ c;n dg;fon] u/]sf] sfo{sf] k|lt/Iff /fi6« a}+sn] ug]{5 tyf ;f]af6pTkGg
x'g] s'g} klg k|sf/sf] sfg'gL bfloTj lghn] JolQmut ?kdf Joxf]g'{ kg]{ 5}g .
-%_ a}+s jf ljQLo ;+:yfn] k]z u/]sf ;"rgf, tYofÍ, ljj/0f, k|ltj]bg tyf
sfuhftx? ;xL, oyfy{k/s Pjd\ jf:tljs geO{ km/s kg{ uPdf unt ;"rgf ;Dk|]if0fsf
sf/0f pTkGg x'g] hf]lvd k|lt lg/LIfs tyf ;'kl/j]Ifs hjfkmb]xL x'g] 5}g .
-^_ sd{rf/L ;'/Iffsf nflu ljefun] kof{Kt ;ts{tf ckgfpg] 5 . s'g} klg
sd{rf/LnfO{ st{Jo kfngfsf qmddf JolQmut ?kdf c;'/lIft x'g] cj:yf l;h{gf x'g glbg
ljefun] cfjZos Joj:yf ldnfpg' kg]{5 .
kl/R5]b – $
:ynut lg/LIf0f;DaGwL Joj:yf
!@= :ynut lg/LIf0f sfo{ljlw -Dofg'cn_ adf]lhd lg/LIf0f ug{'kg{] M /fi6« a}+sn] a}+s jf ljQLo
;+:yfsf] :ynut lg/LIf0f ubf{ :jLs[t :ynut lg/LIf0f sfo{ljlw -cg ;fO6 Dofg'cn_
adf]lhd ug'{kg]{5 .
!#= :ynut lg/LIf0f ug'{cl3 k"j{tof/L ug{'kg]{ M -!_ a}+s jf ljQLo ;+:yfsf] :ynut lg/LIf0fsf
nflu lg/LIf0f 6f]nL u7g ubf{ lg/LIf0fsf] sfo{ ;Dkfbgsf] nflu cfjZos kg]{ sd{rf/Lx¿ /xg]
u/L 6f]nL agfpg' kg{]5 .
k|yd ;+zf]wg4f/f ;+zf]lwt
11
-@_ ljefun] ;dli6ut :ynut lg/LIf0f ug{'k"j{ ;DalGwt a}+s jf /fli6«o :t/sf] ævÆ
ju{sf] ljQLo ;+:yfx?df ;fdfGotof kGw| lbg cufj} lg/LIf0fsf] nflu cfjZos kg{]
sfuhftx?sf] ;"rL ;lxt n]vL k7fpg' kg{]5 . t/ nlIft,ljz]iftyf cg'udg :ynut
lg/LIf0fsf] xsdf eg] k"j{ tof/Lsf] ;do ljefun] to ug{ jf gug{ ;Sg]5 .
-#_ ;dli6ut :ynut lg/LIf0f ug{' k"j{ lg/LIf0f 6f]nLn] ;DalGwt a}+s jf ljQLo
;+:yfsf] kl5Nnf] tLg jif{sf] lg/LIf0f k|ltj]bg, ;f] sf] sfof{Gjog l:ylt, k|ltj]bg sfof{Gjog
OsfO{{sf] k|ltj]bg tyf u}/–:ynut ;'kl/j]If0f k|ltj]bg nufot cfjZos ;"rgf ;+sng ug{'
kg{]5 .
-$_ hf]lvddf cfwfl/t :ynut lg/LIf0f ug{' k"j{ lg/LIf0f 6f]nLn] lg/LIf0f ug]{ ;+:yfsf]
cBfjlws hf]lvd ljj/0f -l/:s k|f]kmfO{n_ cg';f/ ;+:yfsf] hf]lvdo'Qm If]qx? klxrfg u/L
hf]lvdo'Qm If]qx?sf] ljZn]if0f u/]/ lg/LIf0fsf] sfo{ If]q tyf ;Ldf lgwf{/0f ug'{ kg]{5 / ;f] sf]
nflu nfUg] ;do, k|To]s lg/LIfssf] lhDd]jf/L nufotsf ljifox? ;d]6L ljefun] tf]s]sf]
9f+rfdf lg/LIf0fsf] sfo{ If]q -:sf]k d]df]/]08d_tof/ u/L ljefuLo k|d'vaf6 :jLs[t u/fpg'
kg]{5 .
-%_ ;dli6ut :ynut / nlIft lg/LIf0fdf hfg'k"j{ ljefun] ;fdfGotof ;ft lbg cl3
lg/LIf0f 6f]nLsf k|d'v tyf ;b:ox?sf] gfd ;dfj]z u/L lg/LIf0f z'? x'g] lbg tf]s]/
;DalGwt a}+s jf ljQLo ;+:yfdf kq k7fpg' kg]{5 .
!$= ;dli6ut :ynut lg/LIf0fM- !_ ljefu ÷dxfzfvfn] sfo{of]hgf cGtu{t /xL a}+s jf
ljQLo ;+:yfsf] ;dli6ut :ynut lg/LIf0f ug{]5 . t/, b'O{ ;dli6ut :ynut lg/LIf0f cjlw
aLrsf] cGt/ b'O{jif{ eGbf a9L x'g] 5}g .
-@_ ;dli6ut :ynut lg/LIf0f ubf{ a}+s jf ljQLo ;+:yfsf] Joj;fodf cGt/lglxt
ljleGg k|sf/sf hf]lvd Go"lgs/0f ug{ ;+:yfdf k|o'Qm k|0ffnL kof{Kt eP gePsf] x]g{' kg{]5 .
-#_ ;dli6ut :ynut lg/LIf0fleq ;fdfGotof b]xfosf ljifoj:t'x¿ ;dfj]z ug{'
kg{]5 M–
-s_ ;~rfns ;ldltsf] u7g / a}7ssf lg0f{ox?,
-v_ /0fg}lts sfo{of]hgf,
-u_ Joj;flos sfo{of]hgf,
-3_ cfGtl/s lgoGq0f k|0ffnL,
-ª_ k'FhLof]hgf tyf k'FhLsf]if kof{Kttf,
-r_ sf]ifPjd\ ;DklQ tyf bfloTj Joj:yfkg,
-5_ shf{ k|zf;g, gLlt, lgb{]lzsf, ;Dkltsf] u'0f:t/ tyf shf{ hf]lvd Joj:yfkg,
bf];|f] ;+zfwg4f/f yk ul/Psf]
12
-h_ t/ntf, ahf/, Aofhb/ tyf ;+rfng hf]lvd Joj:yfkg,
-em_ ljb]zL ljlgdo sf/f]jf/ tyf ljb]zL ljlgdo hf]lvd Joj:yfkg,
-`_ ;du| hf]lvd Joj:yfkg,
-6_ jf;nftaflx/sf sf/f]jf/x¿sf] l:ylt,
-7_ Joj:yfkg ;"rgf k|0ffnL, clen]v k|0ffnL / ;'/Iff,
-8_ dfgj ;+zfwg Joj:yfkg,
-9_ ;DklQz'4Ls/0f lgjf/0f sfg"g / lgb]{zgsf] sfof{Gjog cj:yf,
-0f_ ;DalGwt a}+s jf ljQLo ;+:yfx?n] tof/ u/L sfof{Gjogdf NofPsf ;a} gLlt,
sfo{ljlw, dfu{bz{g -Dofg'cn, ufO{8nfO{g_ cflbsf] ljj/0f / ;f] sf] cWofjlws
cj:yf,
-t_ k|rlnt sfg'g tyf /fi6« a}+saf6 hf/L ul/Psf lgodg, cfb]z tyf lgb]{zgsf]
cg'kfngfsf] cj:yf /
-y_ ljefun] tf]s]sf tyf cfjZos 7fg]sf] cGo ljifo tyf If]qx? .
!%= zfvf lg/LIf0f M -!_ ;dli6ut lg/LIf0fsf] qmddf a}+sjf ljQLo ;+:yfsf] lg/LIf0f ug{'kg{]
zfvfx?sf] 5gf}6 ;DalGwt lgb]{zssf] ;dGjodf lg/LIf0f 6f]nLn] ug{]5 .
-@_ pk–ljlgod -!_ adf]lhd zfvfsf] 5gf}6 ubf{ ;fdfGotof zfvfsf] shf{ sf/f]jf/
tyf hf]lvdsf] cj:yfnfO{ cfwf/ agfpg' kg{]5 .
-#_ zfvfsf] lg/LIf0faf6 b]lvPsf s}lkmotx¿nfO{ ;d]t ;dli6ut :ynut lg/LIf0f
k|ltj]bgdf ;dfj]z ug{' kg{]5 .
-$_ ljefuLo k|d'vn] cfjZos 7fg]df a}+s jf ljQLo ;+:yfsf zfvfx¿sf] nlIft,
ljz]if, cg'udg tyf :ynut lg/LIf0f u/fpg ;Sg]5 .
!^= kl/of]hgf lg/LIf0f ug{;Sg] M -!_ :ynut lg/LIf0fsf] qmddf lg/LIf0f 6f]nLn] cfjZostfg';f/
;DalGwt a}+s jf ljQLo ;+:yfsf C0fLx?sf] kl/of]hgf lg/LIf0f ug{ ;Sg]5 .
-@_ pk–ljlgod -!_adf]lhd kl/of]hgf lg/LIf0f ubf{ b]lvPsf s}lkmotx¿ ;d]t
k|ltj]bgdf pNn]v ug{' kg{]5 . ;fy}, o;/L lg/LIf0f ul/Psf kl/of]hgfsf] ljj/0f ljefun]] tf]s]
adf]lhdsf] 9fFrfdf tof/ u/L lg/LIf0f k|ltj]bgsf] 5'§} cg';"rLdf ;d]t b]vfpg' kg]{5 .
!&= lg/LIf0f 6f]nL M -!_ ljefuLo k|d'vn] :ynut lg/LIf0f ug{ ;DalGwt a}+s jf ljQLo ;+:yfdf
;fdfGotof ljefusf] pk–lgb]{zs 6f]nL k|d'v /xg] u/L lg/LIf0f 6f]nL v6fpg ;Sg]5 .
:ynut lg/LIf0fdf vl6Psf lg/LIf0f 6f]nLn] ug]{] sfo{sf] cg'udg tyf dfu{bz{g ljefun]
tf]s]sf] lgb]{zsn] ug]{5 .
-@_pk–ljlgod -!_adf]lhdsf] lg/LIf0f 6f]nLdf a}+s jf ljQLo ;+:yfsf] sf/f]jf/ x]/L
cfjZostfg';f/ lg/LIfs /xg ;Sg] 5g\ . pQm 6f]nLdf cfjZostf cg';f/ cGo
ljefu÷dxfzfvf jf OsfO{sf k|ltlgwL ;d]t ljz]if1sf ?kdf /xg ;Sg] 5g\ .
13
-#_ lg/LIf0f 6f]nLsf ;b:o aLr sfo{ ljefhg ug{] pQ/bfloTj 6f]nL k|d'vsf] x'g]5 .
-$_ 6f]nL k|d'vn] lg/LIf0fsf] l;nl;nfdf ;DalGwt a}+s jf ljQLo ;+:yf;Fu dfu u/]sf
;Dk"0f{ sfuhftsf] ;d'lrt Joj:yfkg ug{'÷u/fpg' kg{]5 .
-%_ lg/LIf0fsf] l;nl;nfdf 6f]nLsf ;b:on] k|fKt u/]sf tYo, s}lkmot Pjd\ cGo
;DalGwt ljifo 6f]nL k|d'v ;dIf k]z ug{' kg{]5 . 6f]nL k|d'vn] 6f]nL;Fu cfjZos ;Nnfx u/L
To:tf ljifonfO{ k|ltj]bgsf] c+zsf] ¿kdf /fVg] ;xdlt lbPkl5 tL ljifo k|ltj]bgdf ;dfj]z
ul/g] 5g\ .
-^_ lg/LIf0fsf] l;nl;nfdf a}+s jf ljQLo ;+:yfnfO{ tTsfn} s'g} lgb{]zg lbg'kg{] ePdf
6f]nL k|d'vn] lnlvt lgb]{zg lbg ;Sg]5 . o;/L lbOPsf] lgb]{zgsf] hfgsf/L 6f]nL k|d'vn]
df}lvs jf lnlvt ?kdf ;DalGwt lgb]{zs dfkm{t ljefuLo k|d'vnfO{ oyfzL3| u/fpg' kg]{5 .
-&_ pk–ljlgod -^_ adf]lhd lbOPsf] lgb{]zgnfO{ ljifosf] uflDe/tf x]/L ljefuLo
k|d'vn] 8]k'6L ueg{/ tyf ueg{/nfO{ hfgsf/L lbg' kg{]5 .
!*= shf{ kmfOn 5gf}6 M -!_ :ynut lg/LIf0f sfo{ljlwdf plNnlvt ljlw Pjd\ k|lqmof cGtu{t /xL
lg/LIf0f 6f]nLn] shf{ kmfOn 5gf}6 ug{' kg{]5 .
-@_ pk–ljlgod -!_ adf]lhd 5gf]6 ul/Psf kmfOnx?af6 lg/LIf0fsf] ;dofjlw, a}+sjf
ljQLo ;+:yfsf] s"n shf{ aSof}tf /sd, 7'nf] /sdsf shf{, e'QmfgL cjlw÷tflnsf, ;'/If0f,
If]q, lsl;d, shf{ kmfOn ;+Vof, gofF shf{, gljs/0f, k'g/;+/rgf tyf k'g/tflnsLs/0f
ul/Psf shf{ ;d]tnfO{ cfwf/ dfgL shf{ kmfOn 5gf}6 ul/Psf] x'g' kg]{5 . o;/L lg/LIf0fdf
;d]l6Psf] sf/f]jf/sf] k|ltzt lg/LIf0f k|ltj]bgdf pNn]v ug'{ kg]{5 .
-#_ 5gf}6 ul/Psf shf{ kmfOnleq Pp6f Aoj;flos ;d"xsf] s'g} Pp6f shf{ k/]df ;f]
;d'x;Fu ;DalGwt ;Dk"0f{ shf{ tyf ;'ljwf÷sf/f]jf/sf] cj:yf olsg x'g] u/L lg/LIf0f ug{'
kg{]5 .
-$_ ;dli6ut :ynut lg/LIf0f sfo{ ubf{ shf{ ;dLIff kmf/d tof/ u/L pQm
kmf/fdnfO{ lg/LIf0f sfuhftsf] ¿kdf ;'/lIft /fVg' kg{]5 .
!(= ;~rfns ;ldlt tyf Joj:yfkg;Fu 5nkmn M -!_ lg/LIf0f cjlwdf ;DalGwt a}+s jf ljQLo
;+:yfsf] sfdsf/jfxL, /0fg}lts of]hgf, ;+:yfut ;'zf;g, ;~rfns ;ldltsf] lgu/fgL,
hf]lvd Joj:yfkg, lg/LIf0fsf qmddfb]lvPsf s}lkmotx¿ jf k|f/lDes d:of}bf pk/ ;~rfns
;ldlt Pjd\ Joj:yfkg;Fu lg/LIf0f 6f]nLn] 5nkmn ug{' kg{]5 .
-@_ lg/LIf0f 6f]nLn] P]g, k|rlng sfg"g, lgodg, cfb]z tyf lgb{]zg adf]lhg u7g
ul/Psf Pjd\ ;~rfns ;ldltn] u7g u/]sf pk;ldltx?;Fu ltgsf] sfof{b]z, ;DalGwt a}+s
jf ljQLo ;+:yfsf] sfdsf/jfxL, ;+:yfut ;'zf;g, hf]lvd Joj:yfkg nufotsf ljifox?
pk/ 5nkmn ug{ ;Sg]5 .
@)= a}+s jf ljQLo ;+:yfsf]/]l6Ë ug{'kg{] M -!_ lg/LIf0f 6f]nLn] cfk"mn] ;dli6ut :ynut lg/LIf0f
u/]sf] a}+s jf ljQLo ;+:yfsf] b]xfo adf]lhdsf /]l6Ë u/L :t/ lgwf{/0f ug{' kg{]5 .
14
-s_ hf]lvd ljj/0f -l/:s k|f]kmfO{n_ tof/ ug'{kg]{M a}+s jf ljQLo ;+:yfx?sf]
hf]lvddf cfwfl/t ;'kl/j]If0f ljlw cg'?k ul/g] ;dli6ut :ynut lg/LIf0f
kZrft Dofg'cn cg'?ksf] ;DalGwt ;+:yfsf] hf]lvd ljj/0f -l/:s k|f]kmfO{n_
tof/ ug'{kg]{5 .
-v_ Sofd]N; -;L P Pd O Pn P;_ /]l6Ë ug{'kg]{Ma}+s jf ljQLo ;+:yfsf] k'FhLsf]ifsf]
kof{Kttf -;L_, ;DklQsf] u'0f:t/ -P_, Joj:yfkg -Pd_, k|ltkmn -O_, t/ntf -
Pn_tyf ahf/ hf]lvd -P;_ sf] ;+j]bgzLntfnfO{ k|d'v cfwf/ agfO{ /]l6Ë ug{'
kg{]5 .
t/, n3'ljQ ljQLo ;+:yfsf] xsdf eg] ;DalGwt lg/LIf0f sfo{ljlwdf pNn]v eP
adf]lhd d"NofÍg ug{ ;lsg]5 .
-@_ /]l6Ë ubf{ k|of]u ul/g] kl/df0ffTds / u'0ffTds kl/;"rs :ynut lg/LIf0f
sfo{ljlwdf pNn]v eP adf]lhd x'g]5 .
-#_ lg/LIf0f ul/Psf] a}+sjf ljQLo ;+:yfsf] /]l6Ë k|ltj]bg sfof{Gjogsf] qmddf
cfGtl/s k|of]hgsf] nflu dfq k|of]u ug{' kg{]5 .
kl/R5]b – %
u}/–:ynut ;'kl/j]If0f ;DaGwL Joj:yf
@!= u}/–:ynut ;'kl/j]If0f M -!_ a}+s jf ljQLo ;+:yfsf] u}/–:ynut ;'kl/j]If0f sfo{ ljefusf]
jflif{s sfo{of]hgf cg';f/ tyf ljefun] tf]s] adf]lhd x'g]5 .
-@_ pk–ljlgod -!_adf]lhdsf] sfo{ ubf{ u}/–:ynut ;'kl/j]If0f sfo{ljlw / ;do
;dodf ljefun] tf]s] adf]lhd ug'{ kg]{5 .
@@= u}/–:ynut ;'kl/j]If0fsf] p2]Zo / sfo{M -!_ u}/–:ynut ;'kl/j]If0fsf] p2]Zo b]xfo adf]lhd
x'g]5 M–
-s_ a}+s jf ljQLo ;+:yfsf] ljQLo cj:yf ;DaGwdf lgoldt hfgsf/L lng],
-v_ a}+s jf ljQLo ;+:yfsf] lg/Gt/ ljQLo ljZn]if0f u/L ;+efJo hf]lvd tyf ;d:ofsf]
klxrfg ug{] tyf k"j{ ;+s]t k|0ffnLsf] cg'udg ug]{ .
-u_ :ynut lg/LIf0fsf] u'0f:t/nfO{ ;xof]u Pjd\ ;'b[9 ug{], /
-3_ a}+s jf ljQLo ;+:yfaf6 k|fKt ljQLo ljj/0f Pjd\ cGo sfuhftsf] cfwf/df P]g,
k|rlnt sfg"g, lgodg, cfb]z tyf lgb{]zgsf] kfngf eP gePsf] olsg ug{] .
-@_ pk–ljlgod -!_adf]lhdsf] p2]Zo k|fKt ug{ u}/–:ynut ;'kl/j]If0f OsfO{n] b]xfo
adf]lhdsf q}dfl;s u}/–:ynut ;'kl/j]If0f k|ltj]bg tof/ ug{]5M–
-s_ ljQLo ljZn]if0f .
-v_ P]g, k|rlng sfg"g, lgodg, cfb]z tyf lgb{]zg kfngfsf] cg'udg .
k|yd ;+zf]wg4f/f ;+zf]lwt
15
-#_ pk–ljlgod -@_ sf] v08 -s_ adf]lhd ljQLo ljZn]if0f ubf{ u}/–:ynut
;'kl/j]If0f OsfO{n] d"ntM b]xfosf ljifo ;d]6\g' kg{]5 M–
-s_ k'FhLkof{Kttf,
-v_ k'FhLsf]if tyf Go"gtd k'FhLsf] l:ylt,
-u_ ljleGg k|sf/sf hf]lvdsf] cj:yf,
-3_ ahf/ ;+j]bgzLntf,
-ª_ shf{ juL{s/0f, If]qut shf{ tyf shf{ gf]S;fgL Joj:yf,
-r_ juL{s[t shf{, shf{ gf]S;fgL Joj:yf / ;'/If0f cg';f/sf] shf{,
-5_ a}+s jf ljQLo ;+:yfsf] s'n ;DklQ, cfsf/ / a[l4,
-h_ cfDbfgLsf] cj:yf,
-em_ t/ntf / lgIf]ksf] cj:yf,
-`_ t/ntf / k|ltkmnsf] l:ylt,
-6_ lgIf]k ;+/rgf, Psfu|tf / a[l4,
-7_ shf{ ;+/rgf, Psfu|tf / a[l4,
-8_ Jofhb/sf] l:ylt, k|j[lQ / :t/,
-9_ u}/–a}+lsË ;DklQsf] l:ylt / a[l4,
-0f_ ljb]zL ljlgdo;Fu ;DalGwt sf/f]jf/,
-t_ k"j{ r]tfjgL ;Í]t -cln{ jflg{Ë l;Ugn_, /
-y_ ljefun] tf]s]sf cGo ljifox? .
-$_ u}/–:ynut ;'kl/j]If0f OsfO{n] pk–ljlgod -@_ sf] v08 -v_ adf]lhd P]g,
k|rlnt sfg"g, lgodg, cfb]z tyf lgb{]zg kfngfsf] l:yltsf] k|ltj]bg tof/ ubf{ a}+s jf
ljQLo ;+:yf ;DaGwL slDtdf b]xfosf ljifox? pNn]v ug{' kg{]5 .
-s_ k"FhLsf]if, shf{ juL{s/0f Pjd\ shf{ gf]S;fgL Joj:yf, Psn u|fxs jf cfk;L
;DaGw ePsf u|fxs, k|of]hg cg';f/ k|jfx ul/Psf shf{ tyf If]qut shf{ ;Ldf
cflbsf] kfngf,
-v_ clgjfo{ gub df}Hbft, shf{df lgIf]k tyf k|fylds k'FhLsf] cg'kft, j}wflgs
t/ntf cg'kft, ljkGgju{ shf{, l/on :6]6 shf{, tf]lsPsf If]qdf k|jflxt shf{
;DaGwL lgb{]zg cflbsf] kfngf,
-u_ Jofhb/ k|sfzg, cfwf/ Jofhb/sf] u0fgf, Jofhb/ cGt/ / ljQLo ljj/0f k|sfzg
;DaGwL lgb{]zg cflbsf] kfngf, /
k|yd ;+zf]wg4f/f ;+zf]lwt
16
-3_ /fi6« a}+saf6 ;do–;dodf hf/L ul/Psf lgodg, cfb]z tyf lgb{]zg cflbsf]
kfngf .
@#= k"j{ r]tfjgL ;Í]t -cln{ jflg{Ë l;Ugn_M -!_ u}/–:ynut ;'kl/j]If0f OsfO{n] tf]lsPsf] 9fFrfdf
k"j{ r]tfjgL ;Í]tsf nflu a}+s jf ljQLo ;+:yfaf6 k|fKt tYof+sx?nfO{ lgoldt?kdf ljZn]if0f
tyf cg'udg ug'{kg]{5 .
-@_ u}/–:ynut ;'kl/j]If0f k|ltj]bgdf plNnlvt ljQLo l:ylt, lgb{]zg kfngfsf]
l:ylt tyf cu|b[li6 ljZn]if0f / ljefun] tof/ ug]{ hf]lvd ljj/0f -l/:s k|f]kmfO{n_ nfO{ ;d]t
k"j{ r]tfjgL ;Í]t -cln{ jflg{Ë l;Ugn_ sf] ¿kdf lng'kg]{5 .
-#_ k"j{ r]tfjgL ;Í]t -cln{ jflg{Ë l;Ugn_ n] s'g} a}+s jf ljQLo ;+:yfsf] ljQLo
cj:yf sdhf]/ /x]sf] jf P]g, k|rlnt sfg"g, lgodg, cfb]z tyf lgb{]zgsf] kfngf gePsf]
cj:yf b]vfPdf ljefun] To:tf] a}+sjf ljQLo ;+:yf pk/ cfjZos sf/jfxLsf] k|lqmof k|f/De
ug{ ;Sg]5 .
@$= a}+s jf ljQLo ;+:yfsf] ljQLo ljj/0f k|sfzg M -!_ /fi6« a}+sn] cfjZostf cg';f/ a}+s jf
ljQLo ;+:yfsf] jflif{s ;fwf/0f;ef x'g' cl3 ljQLo ljj/0fx¿ k|sfzgsf] nflu ;xdlt
lng'kg{] Joj:yf ug]{5 .
-@_ a}+s jf ljQLo ;+:yfn] jflif{s ;fwf/0f;ef ug{' cl3 n]vfk/LIf0f ;DkGg ePsf]
jf;nft, gfkmf÷gf]S;fg lx;fj tyf cGo ljQLo ljj/0f nufot /fi6« a}+saf6 dfu ul/Psf
sfuhftx¿ /fi6« a}+sdf k|fKt ePkl5 pQm ljj/0fx¿sf] cWoog Pjd\ ljZn]if0f u/L k|To]s
a}+sjf ljQLo ;+:yfsf] u}/–:ynut ;'kl/j]If0f k|ltj]bg tof/ ug{' kg{]5 .
-#_ pk–ljlgod -@_ adf]lhd a}+s jf ljQLo ;+:yfsf] u}/–:ynut ;'kl/j]If0f k|ltj]bg
tof/ ubf{ n]vfk/LIfsn] ;DalGwt a}+s jf ljQLo ;+:yfsf] Joj:yfkg ;dIf k]z u/]sf]
k|f/lDes n]vfk/LIf0f k|ltj]bg tyf ;f] k|ltj]bg pk/ a}+s jf ljQLo ;+:yfsf] Joj:yfkgsf]
k|To"Q/, nËkmd{ cl86 l/kf]6{ tyf clGtd n]vfk/LIf0f k|ltj]bg, kl5Nnf] ;dli6ut :ynut
lg/LIf0f k|ltj]bg tyf cfjZostfg';f/ nlIft, ljz]if / cg'udg lg/LIf0f k|ltj]bg ;d]tnfO{
cfwf/ jgfpg' kg{]5 .
-$_ pk–ljlgod -@_ adf]lhdsf] u}/–:ynut ;'kl/j]If0f k|ltj]bgdf slDtdf klg
b]xfosf ljifo j:t' ;dfj]z x'g' kg{]5 M–
-s_ ljQLo kl/;"rsx?,
-v_ P]g, k|rlnt sfg"g, lgodg, cfb]z tyf lgb{]zgsf] kfngf l:ylt,
-u_ u}/–:ynut ;'kl/j]If0fsf] qmddf b]lvPsf s}lkmotx?,
-3_ n]vfk/LIfsn] cf}+NofPsf s}lkmotx?,
-ª_ k|:tfljt lgb]{zgx?, /
-r_ ljefun] tf]s]sf] tyf cfjZos 7fg]sf] cGo ljj/0fx? .
k|yd ;+zf]wg4f/f ;+zf]lwt
17
-%_ pkljlgod -@_ adf]lhd tof/ ul/Psf] u}/–:ynut ;'kl/j]If0f k|ltj]bg
pkljlgod -#_ df plNnlvt ljj/0fx? k|fKt ePsf] ldltn] bz lbg leq ljefuLo k|d'v ;dIf
k]z ug'{ kg]{5 . pQm k|ltj]bg :jLs[t ug]{ clVtof/L cg';"rLdf pNn]v eP adf]lhd x'g]5 .
@$s= cfO lj P; ;DaGwL Joj:yfM u}/:ynut ;'kl/j]If0f sfo{nfO{ yk k|efjsf/L agfpg k|To]s
a}+s jf ljQLo ;+:yfsf nflu clws[t :t/sf] sDtLdf Ps hgf sd{rf/LnfO{ cfO la P;sf]
lhDd]jf/L lbg ;lsg]5 . cfOlaP;sf] sfd, st{Ao / clwsf/ :jLs[t cfOlaP; dfu{bz{g (IBS
Guidelines) adf]lhd x'g]5 .
kl/R5]b – ^
lg/LIf0f tyf ;'kl/j]If0f k|ltj]bg ;DaGwL Joj:yf
@%= k|ltj]bgsf] 9fFrf M -!_ ;dli6ut :ynut lg/LIf0f k|ltj]bgsf] 9fFrf :ynut lg/LIf0f sfo{ljlw
-cg ;fO6 Dofg'cn_ df pNn]v eP adf]lhd tyf u}/–:ynut ;'kl/j]If0f k|ltj]bgsf] 9fFrf
u}/–:ynut ;'kl/j]If0f sfo{ljlw -ckm ;fO6 Dofg'cn_ jf cfjZostf cg';f/ ;do ;dodf
ljefun] lgwf{/0f u/] adf]lhd x'g]5 .
-@_ ;fdfGotof ;dli6ut :ynut lg/LIf0f k|ltj]bgdf b]xfosf ljifo j:t' ;dfj]z
u/]sf] x'g' kg{]5 M–
-s_ k'FhLof]hgf tyf k'FhLsf]if kof{Kttf,
-v_ shf{ juL{s/0f, ;DklQsf] u'0f:t/ tyf shf{ hf]lvd Joj:yfkg,
-u_ Joj:yfkg ;dLIff,
-3_ cfDbfgLsf] cj:yf,
-ª_ t/ntf Joj:Yffkg tyf lgIf]k Psfu|tf,
-r_ ahf/ ;+j]bgzLntf,
-5_ ;du| hf]lvd Joj:Yffkg,
-h_ lg/LIf0faf6 b]lvPsf sdL sdhf]/L / s}lkmotx?,
-em_ a}+sjf ljQLo ;+:yfnfO{ lbg] ;'emfj tyf lgb]{zgx?,
-~f_ hf]lvd ljj/0f -l/:s k|f]kmfOn_ tyf Sofd]N; /]l6Ë,
-6_ ljefun] tf]s]sf] tyf cfjZos 7fg]sf] cGo ljj/0fx? /
-7_ lg/LIf0fsf] lgisif{ .
-#_ pk–ljlgod -@_ df plNnlvt ljifoj:t' ;dfj]z ePsf] k|ltj]bg tof/ ubf{
:ynut lg/LIf0f sfo{ljlw -cg ;fO6 Dofg'cn_ df pNn]v ul/Psf jf ljefun] ;do ;dodf
tf]s]adf]lhdsf kmf/fdx? eg'{ kg]{5 .
k|yd ;+zf]wg4f/f yk ul/Psf]
18
-$_ nlIft, ljz]if / cg'udg lg/LIf0f k|ltj]bgsf] 9f+rf lg/LIf0fsf] p2]Zo tyf
ljefuLo k|d'vsf] lgb]{zgdf cfjZostfg';f/ b]xfosf ljifoj:t' ;dfj]z u/L tof/ ug'{kg]{5 M–
-s_ lg/LIf0fsf] p2]Zo tyf If]q,
-v_ lg/LIf0f cjlw,
-u_ lg/LIf0fsf] qmddf b]lvPsf k|d'v s}lkmotx?,
-3_ a}+sjf ljQLo ;+:yfnfO{ lbOg] ;'emfj÷lgb{]zg,
-ª_ lg/LIf0fsf] lgisif{, /
-r_ ljefun] tf]s]sf] tyf cfjZos 7fg]sf] cGo ljj/0fx? .
@^= k|ltj]bg tof/ u/L k]z ug{'kg]{ M -!_ ;a} k|sf/sf :ynut lg/LIf0f sfo{ ;Dkfbg u/]kl5
lg/LIf0f 6f]nLn] :ynut lg/LIf0f k|ltj]bg tof/ ug{' kg{]5 . To:tf] k|ltj]bg cfjZostfg';f/
c+u|]hL efiffdf ;d]t tof/ ug{ ;lsg]5 .
-@_ ;dli6ut :ynut lg/LIf0f k|ltj]bgM -s_ ;DalGwt a}+s jf ljQLo ;+:yfsf]
lg/LIf0fsf] qmddf lg/LIfsx?n] b]v]sf ljifoj:t' Pjd\ s}lkmotx?nfO{ ;d]6]/ k|f/lDes lg/LIf0f
k|ltj]bg tof/ ug'{ kg]{5 .
-v_ lg/LIf0fsf]] clGtd lbgdf lg/LIf0f 6f]nLn] k|f/lDes lg/LIf0f k|ltj]bg
Joj:yfkgsf kbflwsf/Lx?sf] /f]xj/df ;DalGwt a}+s jf ljQLo ;+:yfsf]
tf]lsPsf] ;Dks{ clws[tnfO{ x:tfGt/0f ug'{kg]{5 .
-u_ a}+s jf ljQLo ;+:yfn] bz sfo{lbg leq k|f/lDes lg/LIf0f k|ltj]bg pk/
k|ltlqmof pknAw u/fpg' kg]{5 .
-3_ lg/LIf0f 6f]nLn] cf}+NofPsf ljifoj:t' Pjd\ s}lkmot pk/ ;DalGwt a}+s jf
ljQLo ;+:yfsf] Joj:yfkgn] lrQa'‰bf] hjfkm lbPdf 6f]nLn] ;DalGwt
lgb]{zs;Fu 5nkmn u/L k|f/lDes k|ltj]bgdf cfjZos ;+zf]wg jf kl/dfh{g
ug{ ;Sg]5 . k|f/lDes lg/LIf0f k|ltj]bgdf cf}+NofPsf ljifoj:t' Pjd\ s}lkmot
tyf a}+s jf ljQLo ;+:yfsf] k|ltlqmofnfO{ ;d]6]/ tof/ ul/Psf] d:of}bf
k|ltj]bg lg/LIf0f 6f]nLn] ;DalGwt a}+s jf ljQLo ;+:yfaf6 k|ltlqmof k|fKt
ePsf] PSsfO; sfo{lbg leq ;DalGwt lgb]{zs ;dIf k]z ug{'kg{]5 .
-ª_ 6f]nLaf6 k|fKt d:of}bf k|ltj]bgsf] cWoog kZrft\ ;DalGwt lgb]{zsn]
cfjZos b]v]df lg/LIf0f 6f]nL ;d]tsf] ;xeflutfdf ;DalGwt a}+s jf ljQLo
;+:yfsf sd{rf/L, Joj:yfkg jf ;~rfns ;ldlt;Fu 5nkmn ug{ ;Sg]5 .
t/, uDeL/ ljifox? pk/sf] 5nkmn eg] ljefuLo k|d'vsf] /f]xa/df ug'{ kg]{5
.
-r_ lg/LIf0f k|ltj]bgdf ;DalGwt a}+s jf ljQLo ;+:yfnfO{ lgb]{zg lbg'kg{] eP ;f]
;d]t v'nfO{ k]z ug{' kg{]5 .
19
-5_ clGtd ¿k lbOPsf] ;dli6ut :ynut lg/LIf0f k|ltj]bg ljefuLo k|d'vn]
ueg{/ ;dIf k]z ug{' kg{]5 .
-h_ ueg{/af6 a}+s / /fli6«o :t/sf ævÆ / æuÆ ju{sf ljQLo ;+:yf afx]ssf cGo
ljQLo ;+:yfsf] ;dli6ut :ynut lg/LIf0f k|ltj]bg pk/ lg0f{o u/L ;f]
;DaGwdf rfNg' kg{] sbdsf af/]df cfjZos lgb{]zg lbPkl5 k|ltj]bg
;DalGwt Ohfhtkqk|fKt ;+:yfdf sfof{Gjogsf] nflu k7fpg of]Uo ePsf]
dflgg]5 . t/, a}+s //fli6«o :t/sf ævÆ / æuÆ ju{sf ljQLo ;+:yfsf]
;dli6ut :ynut lg/LIf0f k|ltj]bgsf] xsdf ;ldltn] k|ltj]bg pk/ lg0f{o
u/L ;f] ;DaGwdf rfNg'kg{] sbdsf af/]df cfjZos lgb{]zg lbPkl5 dfq
k|ltj]bg ;DalGwt Ohfhtkqk|fKt ;+:yfdf sfof{Gjogsf] nflu k7fpg of]Uo
ePsf] dflgg]5 .
-#_ nlIft lg/LIf0f k|ltj]bgM -s_ ;DalGwt a}+s jf ljQLo ;+:yfsf] lg/LIf0fsf] qmddf
b]lvPsf ljifoj:t' Pjd\ s}lkmotx?sf] ;DaGwdf lg/LIf0fsf] clGtd lbgdfJoj:yfkgsf
kbflwsf/Lx?;Fu 5nkmn ug'{ kg]{5 . lg/LIf0f 6f]nLn] b]lvPsf ljifoj:t' Pjd\ s}lkmotx? tyf
Joj:yfkg;Fusf] 5nkmnsf cfwf/df lg/LIf0fsf] d:of}bf k|ltj]bg tof/ ug'{ kg]{5 .
-v_ pQm d:of}bf k|ltj]bg lg/LIf0f 6f]nLn] /fi6« a}+sdf xflh/ ePsf] ldltaf6 kGw|
sfo{ lbg leq ;DalGwt lgb]{zs ;dIf k]z ug{' kg{]5 .
-u_ 6f]nLaf6 k|fKt d:of}bf k|ltj]bgsf] cWoog kZrft\ ;DalGwt lgb]{zsn]
cfjZos b]v]df lg/LIf0f 6f]nL ;d]tsf] ;xeflutfdf ;DalGwt a}+s jf ljQLo
;+:yfsf sd{rf/L, Joj:yfkg jf ;~rfns ;ldlt;Fu 5nkmn ug{ ;Sg]5 .
t/, uDeL/ ljifox? pk/sf] 5nkmn eg] ljefuLo k|d'vsf] /f]xa/df ug'{ kg]{5
.
-3_ lg/LIf0f k|ltj]bgdf ;DalGwt a}+s jf ljQLo ;+:yfnfO{ lgb]{zg lbg'kg{] eP ;f]
;d]t v'nfO{ k]z ug{' kg{]5 .
-ª_ clGtd ¿k lbOPsf] nlIft lg/LIf0f k|ltj]bg ljefuLo k|d'vn] ueg{/ ;dIf
k]z ug{' kg{]5 .
-r_ ueg{/af6 a}+s //fli6«o :t/sf ævÆ / æuÆ ju{sf ljQLo ;+:yf afx]ssf cGo
ljQLo ;+:yfsf] nlIft lg/LIf0f k|ltj]bg pk/ lg0f{o u/L ;f] ;DaGwdf rfNg'
kg{] sbdsf af/]df cfjZos lgb{]zg lbPkl5 k|ltj]bg ;DalGwt
Ohfhtkqk|fKt ;+:yfdf sfof{Gjogsf] nflu k7fpg of]Uo ePsf] dflgg]5 . t/,
a}+s //fli6«o :t/sf ævÆ / æuÆ ju{sf ljQLo ;+:yfsf] nlIft lg/LIf0f
k|ltj]bgsf] xsdf ;ldltn] k|ltj]bg pk/ lg0f{o u/L ;f] ;DaGwdf rfNg'kg{]
sbdsf af/]df cfjZos lgb{]zg lbPkl5 dfq k|ltj]bg ;DalGwt
Ohfhtkqk|fKt ;+:yfdf sfof{Gjogsf] nflu k7fpg of]Uo ePsf] dflgg]5 .
-$_ ljz]if tyf cg'udg lg/LIf0f k|ltj]bg lg/LIf0f 6f]nL ljefudf xflh/ ePsf]
ldltaf6 kGw| sfo{ lbg leq ;DalGwt lgb]{zs dfkm{t ljefuLo k|d'v ;dIf k]z ug{' kg]{5 .
20
-%_ u}/–:ynut ;'kl/j]If0f OsfO{n] k|To]s qodf;sf] ;dli6ut -sG;f]ln8]6]8_ u}/–
:ynut ;'kl/j]If0f k|ltj]bg qodf; ;dfKt ePsf] b'O{ dlxgfleq tof/ u/L ljefuLo k|d'v
;dIf k]z ug{' kg]{5 .
-^_ ljz]if lg/LIf0f k|ltj]bg, cg'udg lg/LIf0f k|ltj]bg tyf u}/–:ynut lg/LIf0f
k|ltj]bg ljefuLo k|d'vn] cg';"rLdf plNnlvt clVtof/L adf]lhd 8]k'6L ueg{/ tyf ueg{/
;dIf k]z ug'{ kg]{5 .
-&_ pk ljlgod -@_, -#_, -$_ / -%_ adf]lhd tof/ eO{ k]z x'g cfPsf] ;dli6ut
:ynut lg/LIf0f, nlIft lg/LIf0f, ljz]if lg/LIf0f, cg'udg lg/LIf0f tyf u}/–:ynut
;'kl/j]If0f k|ltj]bgnfO{ 8]k'6L ueg{/n] k|ltj]bgdf pNn]lvt ljifoj:t'sf] uDeL/tfsf cfwf/df
ueg{/ ;dIf k]z ug'{k"j{ gLlt lgb{]zg sfof{Gjog ;ldltdf 5nkmnsf] nflu k]z ug{ ;Sg]5 .
-*_;'kl/j]If0f ;"rgf k|0ffnLdf /x]sf] cg;fO6 df]8\o'nsf] k"0f{ sfof{Gjog ePkZrft
a}+s jf ljQLo ;+:yfsf] ;a} lsl;dsf] :ynut lg/LIf0fsf] sfo{ ;f]xL df]8\o'nsf] k|s[of
adf]lhd x'g]5 .
@&= k|ltj]bg rnfg M-!_;dli6ut :ynut lg/LIf0f k|ltj]bg÷nlIft lg/LIf0f k|ltj]bgcfjZos
lgb{]zg ;lxt lg/LIf0f ;dfKt ePsf] tLg dlxgf leq ;~rfns ;ldlt÷ueg{/af6 :jLs[t
u/fO{ ;DalGwt a}+s jf ljQLo ;+:yfdf sfof{Gjogsf] nflu k7fpg' kg{]5 .
-@_ ;dli6ut :ynut lg/LIf0f k|ltj]bg÷nlIft lg/LIf0f k|ltj]bg ljefuLo k|d'våf/f
x:tfIf/ ul/Psf] kq;fy ;Dk|]if0f ug{' kg{]5 .
-#_ pk–ljlgod -@_ adf]lhdsf] k|ltj]bgdf lg/LIf0f 6f]nLsf ;b:ox?n] x:tfIf/ u/]sf]
x'g' kg{]5 .
-$_ u}/–:ynut ;'kl/j]If0f, ljz]if tyf cg'udg lg/LIf0f k|ltj]bg ;DalGwt a}+s jf
ljQLo ;+:yfdf ;Dk|]if0f ug{' clgjfo{ x'g] 5}g .
t/, pQm k|ltj]bgsf] cfwf/df a}+sjf ljQLo ;+:yfdf s}lkmot b]lvPdf ;DalGwt a}+s
jf ljQLo ;+:yfnfO{ cfjZos lgb{]zg lbg ;lsg]5 .
-%_ ;DalGwta}+s jf ljQLo ;+:yfdf k7fOPsf] k|ltj]bg tyf lgb{]zgsf] hfgsf/L
a}+styf ljQLo ;+:yf lgodg ljefunfO{ cfjZostf cg';f/ lbg ;lsg]5 .
@*= k|ltj]bg clen]v M -!_ ;DalGwt a}+s jf ljQLo ;+:yfdf k|ltj]bg ;Dk|]if0f ul/;s]kl5 ;j}
k|sf/sf k|ltj]bgsf] clen]v k|ltj]bg sfof{Gjog OsfO{ / cfGtl/s k|zf;g OsfO{df /fVg'
kg{]5 .
-@_ ;DalGwta}+s jf ljQLo ;+:yfdf k|ltj]bg ;Dk|]if0f ul/;s]kl5 pQm k|ltj]bgsf]
ljB'tLo k|lt gLlt of]hgf tyf ljZn]if0f OsfO{df clen]vsf nflu /fVg' kg{]5 .
-#_ k|ltj]bg sfof{Gjog OsfO{n] k|ltj]bg;Fu ;DalGwt lg/LIf0f sfuhftx? sDtLdf
kfFr jif{ ;Dd ;'/lIft ¿kdf clen]v u/L /fVg' kg{]5 .
k|yd ;+zf]wg4f/f yk ul/Psf]
21
-$_ ljz]if k|of]hgsf] nflu ljefusf cGo OsfO{ jf sd{rf/LnfO{ k|ltj]bg cfjZos
ePdf clen]v hgfO{ k|ltj]bg pknJw u/fpg' kg{]5 . t/, /fi6« a}+ssf cGo ljefu tyf /fi6«
a}+s jflx/sf lgsfoaf6 k|ltj]bg dfu eO{ cfPdf ljefuLo k|d'vsf] :jLs[lt lnO{ k|ltj]bgsf]
k|ltlnlk jf ;f/f+z pknJw u/fpg ;lsg] 5 .
-%_ k|ltj]bg sfof{Gjogsf] qmddf ljefun] ;DalGwt a}+s jf ljQLo ;+:yfaf6 k|fKt
u/]sf yk sfuhft ;d]t clen]v u/L /fVg' kg]{5 .
kl/R5]b – &
k|ltj]bg sfof{Gjog ;DaGwL Joj:yf
@(= lg/LIf0f k|ltj]bg sfof{Gjog M -!_ ;a} k|sf/sf lg/LIf0f tyf ;'kl/j]If0f k|ltj]bgsf] sfof{Gjog
eP÷gePsf] cg'udg ug{] sfo{ k|ltj]bg sfof{Gjog OsfO{n] ug{]5 .
-@_ pk–ljlgod -!_adf]lhd cg'udg ubf{ k|ltj]bg sfof{Gjog OsfO{n] ;DalGwt a}+s
jf ljQLo ;+:yf;Fu dfu u/]sf gLlt, sfo{of]hgf tyf cGo sfuhftx? kof{Kt eP÷gePsf]
cWoog Pjd\ ljZn]if0f ;d]t ug{' kg{]5 .
-#_ k|ltj]bg sfof{Gjog OsfO{n] cfˆgf] sfo{ ;Dkfbgsf] qmddf cfjZostf cg';f/
lg/LIf0f 6f]nL / u}/–:ynut ;'kl/j]If0f OsfO{ tyf cfOlaP;sf] ;d]t ;xof]u lng ;Sg]5 .
-$_k|ltj]bg sfof{Gjog OsfO{n] s}lkmot ;'wf/sf] ;DaGwdf ;DalGwt ;+:yfaf6 k|fKt
k|To'Q/ tyf k|dfl0ft sfuhftx¿sf] cfwf/df lgb]{zgx¿ sfof{Gjo eP÷gePsf] olsg u/L
ljefuLo k|d'vsf] :jLs[ltdf yk lgb]{zg lbg ;Sg]5 .
#)= P]g, k|rlnt sfg"g, lgodg, cfb]z tyf lgb{]zg kfngf gug{] a}+sjf ljQLo ;+:yf pk/
sf/jfxL M
-!_ ;dli6ut :ynut, nlIft, ljz]if, cg'udg lg/LIf0f k|ltj]bg tyf u}/–:ynut
;'kl/j]If0f k|ltj]bgdf k|rlnt a}+styf ljQLo ;+:yf;Fu ;DalGwt sfg"g, /fi6« a}+sn] hf/L
u/]sf lgodg, cfb]z tyf lgb{]zg kfngf gu/]sf] pNn]v ePdf k|ltj]bg sfof{Gjog OsfO{n]
;DalGwt a}+s jf ljQLo ;+:yf pk/ cfjZos sf/jfxLsf] k|lqmof k|f/De ug{' kg{]5 .
-@_ P]g, k|rlnt sfg"g, lgodg, cfb]z tyf lgb{]zgsf] cj1f ePsf] cj:yfdf
lgb]{zgdf plNnlvt cjlwleq ;DalGwt a}+s jf ljQLo ;+:yfaf6 lgb]{zg sfof{Gjog
eP÷gePsf] cg'udg k|ltj]bg sfof{Gjog OsfO{n] ug{' kg{]5 .
-#_ tf]lsPsf] cjlwleq ;DalGwt a}+s jf ljQLo ;+:yfaf6 k|fKt k|To'Q/nfO{ k|ltj]bg
sfof{Gjog OsfO{n] k|ltj]bgdf plNnlvt s}lkmot, ;f] ;DaGwdf /fi6« a}+sn] lbPsf] lgb{]zg
pk/ ;DalGwt jfl0fHo a}s jf ljQLo ;+:yfn] lbPsf] k|To"Q/ ;lxtsf] tflnsf agfO{ ;DalGwt
k|yd ;+zf]wg4f/f ;+zf]lwt
k|yd ;+zf]wg4f/f yk ul/Psf]
22
lgb]{zs dfkm{t ljefuLo k|d'v ;dIf k]z ug{' kg{]5 . k|To]sa}+sjf ljQLo ;+:yfsf] nflu To:tf]
tflnsf 5'§f5'§} tof/ ug'{ kg]{5 .
-$_ P]g, k|rlnt sfg"g, lgodg, cfb]z tyf lgb{]zgsf] kfngf gu/]df jf tf]lsPsf]
cjlwleq dfu u/]sf gLlt, sfo{of]hgf, ljQLo ljj/0f Pjd\ cGo sfuhft k]z gug{] a}+s jf
ljQLo ;+:yfnfO{ ljefun] :ki6Ls/0f dfu ug{' kg{]5 .
-%_ pk–ljlgod -$_ adf]lhd dfu ul/Psf] :kli6s/0f lrQa'‰bf] gePdf ;DalGwt
a}+s jf ljQLo ;+:yf /÷jf ;f]sf kbflwsf/LnfO{ ljlgod #% adf]lhd ;hfo ug{ ;lsg] 5 .
#!= sf/jfxL ;DaGwL k|lqmof M -!_ s'g} klg a}+s jf ljQLo ;+:yfn] P]g, k|rlnt sfg"g, lgodg,
cfb]z tyf lgb{]zgsf] kfngf gu/]df To:tf a}+s jf ljQLo ;+:yfnfO{ ueg{/n] pk–ljlgod -#_
sf] sfo{ljlw k'/f u/L cfjZos sf/jfxL ug{ ;Sg]5 .
-@_ pk–ljlgod -!_ adf]lhd ;hfo ubf{ ;DalGwt a}+s jf ljQLo ;+:yfn] kfngf
gu/]sf] sfg"gL k|fjwfg, ;f] ;DaGwdf dfu ul/Psf] :ki6Ls/0f tyf ljefuLo /fo ;lxtsf]
cnUu} kmfOn v8f ug{' kg{]5 . ;fy}, o;/L ul/g] sf/jfxLsf] ljj/0f -nu l;6_ tof/ u/L
k|ltj]bg sfof{Gjog OsfO{n] /fVg' kg]{5 .
-#_ ljefu÷gLlt lgb{]zg sfof{Gjog ;ldltsf] l;kmfl/zsf] cfwf/df ueg{/n] ;DalGwt
a}+s jf ljQLo ;+:yfnfO{ sf/jfxL ug{ ;Sg]5 .
#@= gLlt lgb{]zg sfof{Gjog ;ldlt M -!_ lg/LIf0f tyf ;'kl/j]If0f ;DaGwL dxTjk"0f{ ljifox?df
5nkmn u/L l;kmfl/z ug{ b]xfosf ;b:ox¿ /xg] u/L] Pp6f gLlt lgb{]zg sfof{Gjog ;ldlt
/xg]5 M–
-s_ ;DalGwt 8]k'6L ueg{/ – cWoIf,
-v_ csf{ 8]k'6L ueg{/ – ;b:o
-u_ ljefuLo k|d'v, a}+s tyf ljQLo ;+:yf lgodg ljefu – ;b:o
-3_ ;DalGwt ljefuLo k|d'v – ;b:o,
-ª_ k|d'v, sfg"g dxfzfvf – ;b:o,
-r_ ;DalGwt ljefusf] jl/i7td\ lgb]{zs – ;b:o ;lrj,
-@_ gLlt lgb{]zg sfof{Gjog ;ldltn] cfjZostf cg';f/ ljz]if1 jf kbflwsf/LnfO{
a}7sdf cfdGq0f ug{ ;Sg]5 .
-#_ ;DalGwt ;'k/Lj]If0f ljefu x]g]{ 8]k'6L ueg{/ gtf]lsPsf] ca:yfdf al/i7td
8]k'6L ueg{/n] ;ldltsf] cWoIftf ug]{5g\ .
##= gLlt lgb]{zg ;ldltsf] a}7sdf k]z ug]{ k|:tfj M gLlt lgb]{zg ;ldltsf] a}7sdf k]z ug]{
k|:tfjx? b]xfo adf]lhd x'g]5g\ M–
-s_ a}+s jf ljQLo ;+:yf jf tL ;+:yfsf kbflwsf/Lx?nfO{ P]g adf]lhd ul/g]
sf/jfxL;DaGwL,
bf];|f] ;+zf]wg4f/f yk ul/Psf]
23
-v_ a}+s jf ljQLo ;+:yfsf kbflwsf/Lx?nfO{ x6fpg] ;DaGwL,
-u_ a}+s jf ljQLo ;+:yf jf To:tf] ;+:yfsf kbflwsf/Lx?nfO{ :kli6s/0f dfu ug]{,
sf/jfxLsf] l;kmfl/z ug]{ jf lgnDagdf /fVg] ;DaGwL,
-3_ a}+s jf ljQLo ;+:yfnfO{ ;d:ofu|:t 3f]if0ff÷km's'jf ug]{ ;DaGwL,
-ª_ ljefuLo k|d'vn] gLlt lgb]{zg ;ldltdf k]z ug{ cfjZos 7fgL l;kmfl/;
u/]sf ljifox?, /
-r_ 8]k'6L ueg{/n] gLlt lgb]{zg ;ldltdf 5nkmn ug{ cfjZos 7fg]sf ljifox? .
#$= gLlt lgb{]zg sfof{Gjog ;ldltsf] sfd, st{Jo tyf clwsf/ M gLlt lgb{]zg sfof{Gjog
;ldltsf] sfd, st{Jo / clwsf/ b]xfo adf]lhd x'g]5 M–
-s_ a}+s jf ljQLo ;+:yfsf] ;dli6ut :ynut, nlIft, ljz]if, cg'udg lg/LIf0f
k|ltj]bg tyf u}/–:ynut ;'kl/j]If0f k|ltj]bgdf uDeL/ s}lkmot b]lvPdf
To:tf a}+sjf ljQLo ;+:yfnfO{ ljefuLo k|:tfj cg';f/ ul/g] hl/jfgf tyf
;hfosf] pko'Qmtf Pjd\ kof{Kttf pk/ 5nkmn u/L lgSof{}n ug{],
-v_ a}+s jf ljQLo ;+:yfnfO{ hl/jfgf jf ;hfo ug{' cl3 ljefun] cfjZos ;Dk"0f{
k|lqmof Pjd\ sfo{ljlw k"/f u/] gu/]sf] olsg ug{],
-u_ cfˆgf] /fo 7x/;lxt ;DalGwt a}+s jf ljQLo ;+:yfnfO{ P]g adf]lhd ul/g]
sf/jfxL ug{ ueg{/ ;dIf l;kmfl/z ug{], /
-3_ a}+s jf ljQLo ;+:yf lgodg Pjd\ ;'kl/j]If0f ;DaGwdf cfOkg{] ljljw
ljifox¿ pk/ 5nkmn u/L cfjZos ;'wf/sf] lgldQ l;kmfl/z ug{] .
#%= sfg'g tyf lgodg pNn‹g u/]df x'g] ;hfo M -!_ Ohfhtkqk|fKt a}+s jf ljQLo ;+:yf jf
;f]sf kbflwsf/Ln] k|rlnt sfg"g jf /fi6« a}+saf6 hf/L ul/Psf] lgodg, lgb]{zg jf kl/kqsf]
pNn‹g u/]df To:tf] a}+s jf ljQLo ;+:yfnfO{ jf ;f]sf kbflwsf/LnfO{ P]gsf] bkmf !)), a}+s
tyf ljQLo ;+:yf ;DaGwL P]g, @)&# sf] bkmf (( / !)) adf]lhd Ps jf PseGbf a9L
;hfo x'g ;Sg]5 .
#^= cfly{s hl/jfgf / ;hfosf] sfo{ljlw M -!_ P]gsf] bkmf !)) adf]lhd ;hfo jf cfly{s
hl/jfgf ubf{ P]gsf] bkmf !)! adf]lhdsf] sfo{ljlw cjnDjg ug{' kg{]5 .
-@_ a}+s tyf ljQLo ;+:yf ;DaGwL P]g, @)&# sf] bkmf (( / !)) adf]lhd ;hfo jf
cfly{s hl/jfgf ubf{ a}+s tyf ljQLo ;+:yf ;DaGwL P]g, @)&# sf] bkmf !)! adf]lhdsf]
sfo{ljlw cjnDjg ug{' kg{]5 .
#&= a}+sjf ljQLo ;+:yf pk/ lgoGq0f tyf sf/jfxL M s'g} a}+s jf ljQLo ;+:yfn] P]g, k|rlnt
sfg"g, lgodg, cfb]z tyf lgb{]zgsf] pNn‹g u/]sf] sf/0faf6 jf lg/LIf0f jf ;'kl/j]If0f
k|ltj]bgaf6 a}+s jf ljQLo ;+:yfn] cfk"mn] k"/f ug{'kg{] bfloTj k"/f ug{ g;s]sf] jf g;Sg]
;Defjgf ePsf] jf ;Gtf]ifhgs ?kn] ;~rfng gePsf] jf z]o/wgL jf lgIf]kstf{sf] clxt
k|yd ;+zf]wg4f/f ;+zf]lwt
24
x'g] sfo{ u/]sf] s'/fdf ljZj:t eO{ k6s–k6s lbOPsf lgb{]zg ;d]t kfngf gu/L ;'wf/f]Gd'v
gePsf] cj:yfdf To:tf]a}+sjf ljQLo ;+:yf pk/ ul/g] lgoGq0f tyf sf/jfxL k|lqmof /
rflng] sbd P]g adf]lhd x'g]5 .
#*= k|ltj]bg sfof{Gjogsf] l:ylt ;"lrt ug{'kg{] M -!_ k|ltj]bg sfof{Gjog OsfO{n] a}+s jf ljQLo
;+:yfx¿sf] lg/LIf0f k|ltj]bgx¿sf] sfof{Gjog :fDaGwdf cw{jflif{s ¿kdf k|ltj]bg tof/ u/L
ljefuLo k|d'vaf6 :jLs[t u/fpg' kg{]5 .
-@_ pk–ljlgod -!_adf]lhdsf] k|ltj]bgdf b]xfo adf]lhdsf ljifox? pNn]v ug{' kg{]5
M–
-s_ kl/ro M z]o/ :jfldTj, ;+rfns ;ldlt ;DaGwL ljj/0f,
-v_ k|d'v ljQLo kl/;'rsx? M k'FhL, s'n shf{ aSof}tf /sd, lgis[o shf{ cg'kft,
s'n lgIf]k, lgIf]k÷t/ntf cg'kft,
-u_ :ynut lg/LIf0f M ;dli6ut :ynut lg/LIf0f÷nlIft lg/LIf0f÷ljz]if lg/LIf0f
k|ltj]bg dfkm{t lbO{Psf lgb]{zgx?sf] sfof{Gjog cj:yf,
-3_ u}/–:ynut ;'kl/j]If0f M ljQLo ljj/0fx¿ k|sfzgsf] nflu ;xdltk|bfg ubf{
lbOPsf lgb]{zgx¿sf] sfof{Gjog l:ylt,
-ª_ cGo k|fjwfgx?sf] sfof{Gjogsf] cj:yf M clgjfo{ gub df}Hbft cg'kft,
a}wflgs t/ntf cg'kft, lgb]{lzt shf{ -ljkGg ju{_ ;DaGwdf, shf{ tyf Psn
u|fxs ;LDff, Joj:yfkg lgoGq0f tyf lz3| ;'wf/fTds sf/jfxL nufotsf
sf/jfxL, hl/jfgf tyf xhf{gf ;DaGwL ljj/0f
-r_ ljefun] cfjZos 7fg]sf] cGo ljj/0fx?, /
-5_ lgisif{ .
-#_ pk–ljlgod -!_adf]lhdsf] k|ltj]bg ljefuLo k|d'vn] cfjZostf cg';f/ 8]k'6L
ueg{/ tyf ueg{/ ;dIf k]z ug{ ;Sg]5 .
kl/R5]b – *
gLlt, of]hgf tyf ljZn]if0f ;DaGwL Joj:yf
#(= gLlt tyf of]hgfsf] cg'udg M -!_ ljefun] lg/LIf0f tyf ;'kl/j]If0f;Fu ;DalGwt sfo{of]hgf
tyf gLltsf] lgoldt ;dLIff Pjd\ cg'udg ug{]5 .
-@_ pk–ljlgod -!_adf]lhdsf] sfo{ gLlt, of]hgf tyf ljZn]if0f OsfO{n] ug{]5 .
-#_ gLlt Pjd\ of]hgfsf] cg'udg Pjd\ ;dLIff ubf{ OsfO{n] cGt/f{li6«o ;'kl/j]If0f
;+:yfx¿sf] k|rng Pjd\ cGt/f{li6«o pTs[i6 cEof;nfO{ ;d]t cfwf/ jgfpg ;Sg]5 .
k|yd;+zf]wg4f/f ;+zf]lwt
25
-$_ pk– ljlgod -!_adf]lhd ul/Psf] ;dLIff k|ltj]bg jflif{s ¿kdf ljefuLo k|d'v
;dIf k]z ug{' kg{]5 .
$)= afx\o If]q;Fu ;dGjo, ;DaGw tyf cGt/lqmof M -!_ ljefu÷dxfzfvfn] lg/LIf0f tyf
;'kl/j]If0f;Fu ;DalGwt jfx\o If]q;Fu ;Dks{, ;dGjo, ;xsfo{, cGt/lqmof, uf]i7L, ;]ldgf/
Pjd\ sfo{zfnf h:tf sfo{qmd gLlt of]hgf tyf ljZn]if0f OsfO{ dfkm{t ;~rfng ug{ ;Sg]5 .
-@_ pk–ljlgod -!_adf]lhdsf] sfo{qmd b]xfo adf]lhdsf JolQm jf ;+ul7t ;+:yfsf]
;+nUgtfdf x'g ;Sg]5 M–
-s_ a}+s jf ljQLo ;+:yfsf ;~rfns ;ldltsf ;b:o Pjd\ sfo{sf/L k|d'v .
-v_ a}+s jf ljQLo ;+:yfsf cfGtl/s n]vfk/LIfs÷hf]lvd clws[t÷cg'kfngf
clws[t÷ljefuLo k|d'v÷zfvf k|jGws .
-u_ a}+s jf ljQLo ;+:yfsf jfx\o n]vfk/LIfs Pjd\ n]vfk/LIf0fdf ;+nUg k]zfut
;+ul7t ;+:yf .
-3_ ljQLo hfgsf/L OsfO{ .
-ª_ lwtf]kq jf]8{, aLdf ;ldlt h:tf ljQLo jhf/sf cGo lgodgsf/L lgsfo .
-r_ ;DklQ z'4Ls/0f cg';Gwfg ljefu .
-5_ ljefun] cfjZos b]v]sf cGo kIf jf ;+ul7t ;+:yf .
-#_ pk–ljlgod -!_adf]lhd uf]i7L, ;]ldgf/, sfo{zfnf Pjd\ cGt/lqmof sfo{qmd
cfof]hgf ubf{ gLlt, of]hgf tyf ljZn]if0f OsfO{n] sfo{qmdsf] cjwf/0ff tyf ;Dkflbt sfdsf]
ljj/0f ljefuLo k|d'v ;dIf k]z ug{' kg{]5 .
$!= jflif{s k|ltj]bg k|sfzg ug{'kg{] M -!_ ljefun] ;fj{hlgs hfgsf/Lsf] nflu lg/LIf0f tyf
;'kl/j]If0f u/]sf a}+s jf ljQLo ;+:yfsf] lg/LIf0f tyf ;'kl/j]If0f ;DaGwL jflif{s k|ltj]bg
k|sfzg ug{]5 .
-@_ pk–ljlgod -!_adf]lhdsf] k|ltj]bg gLlt of]hgf tyf ljZn]if0f OsfO{n] k|To]s
cfly{s jif{ ;dfKt ePsf] gf} dlxgfleq tof/ u/L ;Sg' kg{5
] .
-#_ jflif{s k|ltj]bgdf cGo s'/fsf cltl/Qm a}+lsË If]qsf] jt{dfg cj:yf, lg/LIf0f
tyf ;'kl/j]If0fsf ljifo tyf ljQLo If]qsf] l:ylt h:t}M– lgIf]k, t/ntf, shf{, Jofhb/,
k|ltkmn, k'FhLsf]if cflb ljifo ;dfj]z x'g' kg{]5 .
-$_ ljefun] tof/ u/]sf] jflif{s k|ltj]bg ueg{/af6 :jLs[t ePkl5 /fi6« a}+ssf]
j]a;fO6 dfk{mt k|sfzg ug{' kg{5
] .
$@= cGt/f{li6«o ;'kl/j]If0f ;+:yf;Fu ;Dks{ M -!_ lg/LIf0f tyf ;'kl/j]If0f ug{ tf]lsPsf
ljefux¿n] ;dGjofTds ¿kdf cGt/f{li6«o ;'kl/j]If0f ;+:yf;Fu lg/Gt/ ;Dks{df /xL o;
;DaGwdf ljsl;t gLlt, sfo{ k|s[of Pjd\ dfkb08 af/] hfgsf/L xfl;n ug{ ;Sg]5g\ .
bf];|f] ;+zf]wg4f/f yk ul/Psf]
26
-@_ cGt/f{li6«o ;'kl/j]If0f ;+:yf;Fu ;Dks{ /fVg] tyf cfjZos k|lqmof k'¥ofO{
;'kl/j]IfsLo ;"rgf cfbfg k|bfg ug{] sfo{ gLlt of]hgf tyf ljZn]if0f OsfO{n] ug{]5 .
-#_ cGt/f{li6«o ;'kl/j]IfsLo ;+:yfx¿af6 k|fKt ;"rgfnfO{ Jojl:yt u/L ljefunfO{
lgoldt ¿kdf ;"lrt u/fpg] sfo{ ;d]t gLlt of]hgf tyf ljZn]if0f OsfO{n] ug{' kg{]5 .
-$_ ljefun] ueg{/sf] :jLs[lt lnO{ cGt/f{li6«o ;'kl/j]IfsLo ;+:yfx?;Fu cfk;L
;Ldfkf/ ;'kl/j]If0f, ;"rgf cfbfg k|bfg tyf xf]d xf]i6 ;'kl/j]Ifssf aLr ;dGjo sfod ug]{
;DaGwdf ;dembf/Lkqdf x:tfIf/ u/L cfjZos sfo{ ug{ ;Sg]5 .
-%_ljefun] ueg{/sf] :jLs[lt lnO{ ;Ldfkf/ ;'kl/j]If0f k|of]hgsf] lgldQ cGt/f{li6«o
;'kl/j]IfsLo ;+:yfx?n] cfof]hgf ug]{ ;'kl/j]IfsLo sn]hdf ;xeflutf hgfpg] tyf To:tf
sn]hsf] cfkm}n] cfof]hgf ;d]t ug{ ;Sg]5 .
kl/R5]b – (
ljljw
$#= dfu{bz{gsf] ¿kdf cjnDjg ug{ ;lsg] M/fi6« a}+sn] cfˆgf] lg/LIf0f tyf ;'kl/j]If0f sfo{nfO{
cGt/f{li6«o :t/sf] dfkb08 cg'¿k agfpg a}+s km/ OG6/g]zgn ;]6nd]06\;sf] jf;]n sld6L
cg a}lsË ;'k/lehgn] k|ltkfbg u/]sf lg/LIf0f tyf ;'kl/j]If0f ;DaGwL l;4fGt nufot
cGt/f{li6«o pTs[i6 cEof;nfO{ dfu{bz{s l;4fGtsf] ¿kdf cjnDjg ug{ ;Sg]5 .
$$= clVtof/L ;DaGwdf M lg/LIf0f tyf ;'kl/j]If0f;Fu ;DalGwt ljifox?df cfjZos lg0f{o ug]{
tyf k|:tfjx? :jLs[t ug]{ clVtof/L cg';r
" Ldf pNn]v eP adf]lhd x'g]5 .
$%= ;'kl/j]IfsLo sf/jfxLx? ;fj{hlgs ug{'kg{] M ljefun] a}+s jf ljQLo ;+:yf pk/ u/]sf
;'kl/j]IfsLo sf/jfxLx¿sf] ;+j]bgzLntfnfO{ ljrf/ u/L ;j{;fwf/0fsf] hfgsf/Lsf] nflu /fi6«
a}+ssf] j]a;fO6 nufot cGo dfWodx?af6 ;fj{hlgs ug{' kg{]5 .
$^= u'gf;f] ug{ ;lsg] M -!_ lg/LIf0f jf ;'kl/j]If0fsf] l;nl;nfdf To:tf] lg/LIf0f jf ;'kl/j]If0f
ug]{ kbflwsf/Ln] 8/, wfs b]vfpg], wDsL lbg], k|ltzf]wsf] efjgfn] sfo{ u/L ;DalGwt a}+s jf
ljQLo ;+:yf jf ;f]sf kbflwsf/LnfO{ s'g} xfgL gf]S;fgL k'¥ofPdf jf k'¥ofpg vf]h]df k|df0f
;lxt To:tf] sfo{ lj?4 ueg{/ ;dIf u'gf;f] k]z ug{ ;lsg]5 .
-@_ pkljlgod -!_ adf]lhd s'g} u'gf;f] kg{ cfPdf ueg{/n] ;f] pk/ 5fgjLg ug{
nufO{ /fi6« a}+ssf] sd{rf/L ;]jf ljlgodfjnL adf]lhd cfjZos sf/jfxL ug]{5 .
-#_ pkljlgod -!_ adf]lhd ueg{/ ;dIf k]z ul/Psf] u'gf;f] pkljlgod -@_ adf]lhd
5fgjLg ubf{ em'¶f 7xl/g uPdf k|rlnt sfg'g adf]lhd ;DalGwt u'gf;f]stf{nfO{ cfjZos
sf/jfxL x'g]5 .
$&= ;'kl/j]Ifsn] lgb]{zg lbg ;Sg] M;'kl/j]Ifs÷lg/LIfsn] a}+s jf ljQLo ;+:yfsf] hf]lvdsf] :t/
cg';f/ P]g, k|rlnt sfg"g, lgodg, cfb]z tyf lgb{z ] g nufot cGt/f{li6«o k|rng,
27
cGt/f{li6«o pTs[i6 cEof; tyf jf;]n d"n l;åfGtsf cfwf/df ;d]t ;DalGwt a}+sjf ljQLo
;+:yfnfO{ cfjZos lgb]{zg lbg ;Sg]5 .
$& -s_ afwf c8\sfp km'sfp -!_ o; ljlgodfjnLdf n]lvPsf s'g} s'/f sfof{Gjog ug{ s'g} afwf
c8\sfp k/]df ueg{/n] afwf c8\sfp km'sfpg cfjZos cfb]z hf/L ug{ ;Sg]5 .
-@_ pkbkmf -!_ adf]lhd afwf c8\sfp km'sfpg] cfb]z hf/L ubf{ ;f] sf] sf/0f / cf}lrTo
;d]t v'nfpg' kg]{5 .
$*= vf/]hL / arfp M -!_ g]kfn /fi6« a}+s lg/LIf0f tyf ;'kl/j]If0f ljlgodfjnL, @)&) vf/]h
ul/Psf] 5 .
-@_ pk–ljlgod -!_ adf]lhd vf/]h ul/Psf] ljlgodfjnL adf]lhd eP u/]sf ;Dk"0f{
sfd sf/jfxL o;} ljlgodfjnL adf]lhd eP u/]sf] dflgg]5 .
bf];|f] ;+zf]wg4f/f yk ul/Psf]
28
cg';"rL
ljlgodfjnLsf] ljlgod $$ ;Fu ;DalGwt
Ohfhtkqk|fKt a}+s tyf ljQLo ;+:yfsf] lg/LIf0f tyf ;'kl/j]If0f ;DaGwL k|ltj]bg jf l6Kk0fL :jLs[t ug]{
clVtof/L
:jLs[t ug]{
l;=g+= ljifo lzif{s
clVtof/L
! ;+ r fns ;ldlt
a}+s tyf /fli6«o:t/sf] ævÆ / æuÆ ju{sf] ljQLo ;+:yfsf] ;dli6ut
:ynut lg/LIf0f k|ltj]bg tyf nlIft lg/LIf0f k|ltj]bg
@ ueg{/
a}+s tyf /fli6«o:t/sf] ævÆ / æuÆ ju{sf] ljQLo ;+:yf afx]ssf cGo
ljQLo ;+:yfsf] ;dli6ut :ynut lg/LIf0f k|ltj]bg tyf nlIft lg/LIf0f
k|ltj]bg
@s
;DklQ z'4Ls/0f lgjf/0f ;'kl/j]If0f dxfzfvfn] tof/ u/]sf] k|ltj]bg
;DaGwdf
-c_ ;DklQ z'4Ls/0f tyf cftÍjfbL ultljlwdf ljQLo nufgL lgjf/0f ueg{/
;DaGwL ljifosf] :ynut lg/LIf0f k|ltj]bg
-cf_ ;DklQ z'4Ls/0f tyf cftÍjfbL ultljlwdf ljQLo nufgL lgjf/0f ueg{/
;DaGwL ljifosf] ljz]if lg/LIf0f k|ltj]bg
ueg{/
-O_ u}/–:ynut ;'kl/j]If0f OsfOn] tof/ u/]sf] aflif{s k|ltj]bg
O{_ ;DklQ z'4Ls/0f tyf cftÍjfbL ultljlwdf ljQLo nufgL lgjf/0f dxfzfvf k|d'v
;DaGwL ljifosf] sfof{Gjog k|ltj]bg
-p_ dxfzfvfsf] k|ltj]bg sfof{Gjog OsfOn] tof/ u/]sf] jflif{s k|ltj]bg dxfzfvf k|d'v
@v
ljQLo ;dfj]lztf tyf u|fxs ;+/If0f dxfzfvfn] tof/ u/]sf] k|ltj]bg
;DaGwdf ueg{/
-c_ ;dli6ut :ynut lg/LIf0f k|ltj]bg
-cf_ ljz]if lg/LIf0f k|ltj]bg ueg{/
-O_ u}/–:ynut ;'kl/j]If0f OsfOn] tof/ u/]sf jflif{s k|ltj]bg ueg{/
-O{_ cg'udg lg/LIf0f k|ltj]bg FICPD x]g]{
sfo{sf/L lgb]{zs
-pm_k|ltj]bg sfof{Gjog OsfOn] tof/ u/]sf] jflif{s k|ltj]bg dxfzfvf k|d'v
k|yd;+zf]wg4f/f ;+zf]lwt
k|yd;+zf]wg4f/f yk ul/Psf]
bf];|f] ;+zf]wg4f/f yk ul/Psf]
29
-P_ k|ltj]bgsf] s}lkmot sfof{Gjog ;DaGwdf yk lgb]{zg dxfzfvf k|d'v
#
ljz]if tyf cg'udg lg/LIf0f k|ltj]bg
ueg{/
s_ljz]if lg/LIf0f k|ltj]bg
sfo{sf/L lgb]{zs
v_ cg'udg lg/LIf0f k|ltj]bg
$ k|ltj]bg sfof{Gjog OsfO{n] tof/ u/]sf] cw{jflif{s k|ltj]bg sfo{sf/L lgb]{zs
% Ufeg{/
u}/–:ynut;'kl/j]If0f OsfO{n] tof/ u/]sf] q}dfl;s k|ltj]bg
^
jflif{s ljQLo ljj/0f k|sfzg ug]{ ;xdlt
s_ gub nfef+z tyf af]g; z]o/ ljt/0f ug{ dfu ePsf] k|:tfj ueg{/
v_ gub nfef+z tyf af]g; z]o/ ljt/0f ug{ dfu gePsf] k|:tfj 8]k'6L ueg{/
& sfo{sf/L lgb]{zs
clgjfo{ gub df}Hbft, j}wflgs t/ntf cg'kft, shf{ lgIf]k cg'kft
kof{Kt gePdf nfUg] hl/jfgf
* sfo{sf/L lgb]{zs
ljkGg ju{ shf{ tyf tf]lsPsf If]qdf k|jfx ug'{kg]{ shf{kof{Kt gePdf
nfUg] xhf{gf
( k'¤hL kof{Kttf ljZn]if0f ;DaGwL dfl;s k|ltj]bg -zL3| ;'wf/fTds sf/jfxL sfo{sf/L lgb]{zs
ug'{ gkg]{_
!) k'FhL kof{Kttf ljZn]if0f ;DaGwL dfl;s k|ltj]bg -zL3| ;'wf/fTds sf/jfxL ug'{kg]{_
s_ /fi6« a}+sn] tf]s]sf] Go'gtd k'FhLsf]if cg'kfteGbf a}+s jf ljQLo ;+:yfn] sfo{sf/L lgb]{zs
sfod u/]sf] k'FhLsf]if kRrL; k|ltzt ;Ddn] sd ePdf
v_ /fi6« a}+sn] tf]s]sf] Go'gtd k'FhLsf]if cg'kfteGbf a}+s jf ljQLo ;+:yfn] ueg{/
sfod u/]sf] k'FhLsf]if kRrL; k|ltzteGbf a9L krxQ/ k|ltzt ;Ddn] sd
ePdf
u_ /fi6« a}+sn] tf]s]sf] Go'gtd k'+hLsf]if cg'kfteGbf a}+s jf ljQLo ;+:yfn] ;+rfns ;ldlt
sfod u/]sf] k'FhLsf]if krxQ/ k|ltzt eGbf a9Ln]] sd ePdf
!! a}+s tyf ljQLo ;+:yfnfO{ ;d:ofu|:t 3f]if0ff ug]{ sf/jfxL ;+rfns ;ldlt
!@ ;'kl/j]If0f ljefux?sf] jflif{s k|ltj]bg ueg{/
!# g]kfn /fi6« a}+s P]g @)%* sf] bkmf !)) sf] pkbkmf -!_sf] v08 -s_, -v_, ueg{/
bf];|f] ;+zf]wg4f/f yk ul/Psf]
30
-u_, -3_ / -ª_ sf] sf/jfxL
!$ g]kfn /fi6« a}+s P]g @)%* sf] bkmf !)) sf] pkbkmf -!_ sf] v08 -r_ / - ;+rfns ;ldlt
h_ sf] sf/jfxL
!% g]kfn /fi6« a}+s P]g @)%* sf] bkmf !)) sf] pkbkmf -!_ sf] v08 -5_ ueg{/
adf]lhd a}+s jf ljQLo ;+:yfsf] sf/f]jf/dfcf+lzs k|ltaGw nufpg] sf/jfxL
!^ g]kfn /fi6« a}+s P]g @)%* sf] bkmf !)) sf] pkbkmf -!_sf] v08 -5_ ;+rfns ;ldlt
adf]lhd a}+s jf ljQLo ;+:yfsf] sf/f]jf/df k"0f{ k|ltaGw nufpg] sf/jfxL
!& g]kfn /fi6« a}+s P]g @)%* sf] bkmf !)) sf] pkbkmf -@_ sf] v08 -s_ / - ueg{/
v_ sf] sf/jfxL
!* g]kfn /fi6« a}+s P]g @)%* sf] bkmf !)) sf] pkbkmf -@_sf] v08 -u_, -3_ ;+rfns ;ldlt
/ -ª_ sf] sf/jfxL
!( cfjZostf cg';f/ ljefun] ;Dkfbg u/]sf cGo lg/LIf0f k|ltj]bgx?sf] sfo{sf/L lgb]{zs
sfof{Gjog
@) lg/LIf0f tyf ;'kl/j]If0fsf qmddf b]lvPsf s}lkmot ;'wf/ ug{ lbO{Psf sfo{sf/L lgb]{zs
lgb]{zgx?sf] cg'udg ug]{ lznl;nfdf yk lgb]{zg lbg]
31