KLASYCYZM: Muzyka wokalno-instrumentalna

W muzyce klasycznej dominują wprawdzie utwory instrumentalne, ale klasycy

wiedeńscy i kompozytorzy im współcześni praktykowali nadal formy i gatunki wokalno-
instrumentalne.
Spośród klasyków wiedeńskich równowagę pomiędzy twórczością instrumentalną i
wokalno-instrumentalną zachował jedynie Mozart. Spowodowały to z pewnością
zainteresowania i szczególne predyspozycje kompozytora w zakresie form dramatycznych.
Słabsza popularność dzieł scenicznych Haydna wynika z ich dużej prostoty i jednolitego, z
reguły komicznego charakteru — związanego z przeznaczeniem wykonawczym, tj.
dworskimi uroczystościami. Większym powodzeniem cieszyły się natomiast oratoria i inne
utwory religijne Haydna. Beethoven komponował wolno, a ostateczna wersja utworu była
często efektem wielokrotnych poprawek i dogłębnych rewizji dzieła. Najlepszym tego
przykładem może być jedyna opera Beethovena, Fidelio, której napisanie zabrało kom-
pozytorowi wiele czasu, nie mówiąc już o czterech uwerturach skomponowanych do tego
właśnie dzieła. Beethoven pozostawił zaledwie kilka utworów wokalno-instrumentalnych,
jednak ich rozmiary i wielka wartość artystyczna rekompensują niedostatek ilości.
Haydn skomponował ponad 20 oper z przeznaczeniem wykonawczym w teatrze w
Esterhazie. Co roku odbywało się w Esterhazie 4-8 premier, przy czym przygotowaniem
orkiestry i śpiewaków zajmował się sam kompozytor. Widowiskom operowym przyświecał
głównie cel okazjonalny i rozrywkowy. Były to najczęściej opery komiczne, charakteryzujące
się obecnością pieśni, ansambli wokalnych i zespołowych finałów. Tylko nieliczne opery,
m.in. Armida, reprezentują typ opery seria, czyli poważnej. Z tradycji opery seria kompozytor
przejął dominację partii wokalnych, rozbudowane, koloraturowe arie oraz samodzielne ustępy
instrumentalne. Włączanie wspomnianych elementów do oper komicznych sprawiło, że dzieła
sceniczne Haydna rozpatruje się w kategorii dzieł mieszanych, hybrydycznych.
Międzynarodową sławę zyskała opera Waleczny Orlando. Haydn odnosił się do swojej
twórczości operowej bardzo krytycznie. Kiedy w 1787 roku otrzymał zamówienie na
napisanie opery komicznej dla teatru operowego w Pradze, odrzucił je i zarekomendował
Mozarta. Pod wpływem opery włoskiej Haydn komponował arie z towarzyszeniem orkiestry
przeznaczone jako wstawki do oper innych kompozytorów, a także okazjonalne kantaty
solowe i chóralne. W historii muzyki znaczącą rolę zyskało 5 oratoriów Haydna. Pod
względem formalnym są one w rzeczywistości połączeniem cech różnych gatunków:
oratorium, kantaty i pasji. Cztery utwory: Stabat Mater, Powrót Tobiasza, Stworzenie świata
oraz Siedem ostatnich słów Zbawiciela na krzyżu, nawiązują do tradycji gatunków
oratoryjnych i prezentują tematykę religijną. Za podstawę libretta Stworzenia świata
posłużyły m.in. parafrazy psalmów, I rozdział Księgi Rodzaju. Dwie pierwsze części
odpowiadają sześciu dniom tworzenia wszechświata, natomiast część ostatnia jest hymnem
wdzięczności skierowanym do Boga w dzień siódmy — dzień świętowania. Monumentalne w
swych rozmiarach i brzmieniu Stworzenie świata rozpoczyna Przedstawienie chaosu, kończy
zaś podwójna fuga wokalno-instrumentalna. Właściwości formalne w Przedstawieniu chaosu
nie wykazują chaotyczności, gdyż byłoby to niezgodne z ówczesnymi zasadami
kompozytorskimi. Fragment ten jest jedynie nieco bogatszy od pozostałych pod względem
harmonicznym. Religijny charakter Stworzenia świata podkreśla obecność chórów
hymnicznych, pochwalnych, błagalnych i dziękczynnych. Oprócz nich występują inne
fragmenty chóralne, przede wszystkim pieśni: wiosenna, myśliwska, biesiadna z okazji
winobrania, prządek oraz balladowa. W złożonym z 4 kantat cyklu Pory roku kompozytor
zrealizował typ oratorium świeckiego. W swoich oratoriach Haydn wykorzystał
wszechstronne możliwości wyrazowe orkiestry i poszczególnych instrumentów. Kompozytor
zapoczątkował w ten sposób proces symfonizacji muzyki dramatycznej, żywotnej do dzisiaj.
Uzupełnienie twórczości wokalno-instrumentalnej Haydna stanowią msze, dwa Te Deum oraz
opracowania pieśni ludowych różnych narodów.
Z wielkim podziwem przyglądał się Haydn geniuszowi Mozarta, l maja 1769 roku
trzynastoletni Mozart wystawił w Salzburgu swoją pierwszą, w całości własną operę
komiczną Udana naiwność. Mozart rozwinął wszystkie rodzaje tego gatunku: operę seria,
buffa oraz prostszy w konstrukcji singspiel. Większość oper Mozarta to arcydzieła muzyki
światowej. Opery komiczne, takie jak Wesele Figara, Cosi fan tutte (Tak czynią wszystkie),
Fałszywa ogrodniczka czy wspomniana Udana naiwność, bawiły publiczność w czasach
Mozarta i pomimo upływu czasu nie straciły nic ze swego świeżego dowcipu i artyzmu. Do
gatunku opery seria należą: Łaskawość Tytusa, Mitrydates, król Pontu oraz Idomeneo, król
Krety. Trwałą pozycję repertuarową zyskały dwa singspiele Mozarta: Uprowadzenie z seraju
oraz Czarodziejski flet — przedostatnie dzieło operowe kompozytora. W Czarodziejskim
flecie, a także w Uprowadzeniu z seraju oprócz partii śpiewanych kompozytor zastosował
dialogi mówione. Ten typowy dla singspielu element przyczynił się do uzyskania
interesujących jakości formalnych i wyrazowych. Z treścią Czarodziejskiego fletu, a nawet z
samym jej tytułem, wiąże się koncertujące traktowanie fletu. Instrument ten jest także
nośnikiem motywów przypominających, które należy uznać za prototyp romantycznych
motywów przewodnich. Innym zwiastunem romantyczności w Czarodziejskim flecie jest
przeciwstawienie dwóch światów: realnego i fantastycznego. Fantastyka i baśniowość stały
się od czasów Mozarta nieodłącznym atrybutem opery. Wśród oper Mozarta szczególne
miejsce zajmuje także Don Juan, w którym kompozytor dokonał zespolenia wątków
komicznych i tragicznych. Ów świadomy zamysł twórczy podkreślił sam kompozytor,
określając swe dzieło mianem dramma giocoso ('wesoły dramat'). Tragicznemu losowi
głównego bohatera przeciwstawił Mozart komediowe postacie, pośród których góruje sługa
Leporello. W ten sposób Don Giovanni stał się przykładem opery semiseria, tzn. na wpół
poważnej. Opera ta jest także przejawem dokonującego się procesu ujednolicania formy
operowej.
Najważniejszym środkiem wyrazu jest u Mozarta melodyka. Jest to ten element muzyczny, w
operowaniu którym stał się Mozart mistrzem niedoścignionym. Jego melodia jest zawsze
bogactwem śpiewności, a jednocześnie pełna werwy, życia, a kiedy trzeba — obfitująca w
dramatyczne wrzenie. Mistrzowskie „muzyczne portrety” w operach to wynik niezwykle
umiejętnego i pełnego finezji operowania materią dźwiękową. Typowe dla oper Mozarta są
również piosenki liryczne pod nazwą cavatina. Podobne zróżnicowanie dotyczy także
recytatywów i fragmentów zespołowych. Bogate arie koloraturowe nie są u Mozarta
zjawiskiem powszechnym. Ich obecność jest każdorazowo wynikiem poszukiwania
specjalnego efektu dramatycznego.
W celu uzyskania dodatkowych walorów barwowych i wyrazowych kompozytor wprowadzał
czasami ciekawe instrumenty: czelestę i dzwonki w Czarodziejskim flecie, mandolinę w Don
Giovannim. Godny uwagi jest również realizm psychologiczny postaci w operach Mozarta.
Kompozytor zrezygnował z szablonowych bohaterów wcześniejszych oper. Jego bohaterowie
przedstawiani są w relacjach z innymi — kochają, ulegają czarowi, ale nieobce są im również
uczucia zazdrości i urazy. Akcja opery nie koncentruje się już tylko wokół głównego
bohatera, lecz włącza postacie drugo-, a nawet trzecioplanowe.
Muzyka religijna Mozarta pozostaje w ścisłym związku z funkcjami organisty i
koncertmistrza kapeli arcybiskupiej w Salzburgu, które pełnił kompozytor. Utwory religijne
Mozarta reprezentują różne gatunki: msze, nieszpory, offertoria, motety i pieśni. Większość
mszy należy do rodzaju missa brevis, co wiąże się z ich użytkowym charakterem. Oprócz
całych cyklów mszalnych Mozart komponował również pojedyncze części mszy, w
szczególności Kyrie, Gloria \ Credo. Głęboko refleksyjny motet Mozarta Ave verum Corpus
(Bądź pozdrowione Ciało prawdziwe), utrzymany w formie pieśni o charakterze lirycznym i
przeznaczony na uroczystość Bożego Ciała, stanowi stałą pozycją repertuarową wielu
zespołów chóralnych. Za szczytowe osiągnięcia Mozarta w muzyce religijnej uważane są
przede wszystkim trzy utwory: Msza koronacyjna C-dur KV 317, Msza c-moll KV 427 oraz
Requiem d-moll KV 626, przy czym dwóch ostatnich dzieł kompozytor nie zdążył ukończyć.
Poszczególne części Mszy C-dur utrzymane są głównie w fakturze homofonicznej, a polifonia
pełni w nich rolę raczej epizodyczną. Wyrazem tendencji całkowicie odmiennej jest Msza c-
moll, w której środki polifoniczne odgrywają rolę pierwszoplanową w kształtowaniu faktury i
formy poszczególnych części utworu.
Requiem d-moll komponował Mozart na zamówienie hrabiego Walsegga. Pracę nad wielkim
dziełem przerwała śmierć Mozarta.
Beethoven preferował muzykę bez tekstu, najdobitniej — zdaniem kompozytora —
wyrażającą swoją autonomię. Szata muzyczna jedynej opery Fidelio stanowi syntezę różnych
stylów operowych, a jej tematyka, zawierająca wątki historyczne i bohaterskie, nawiązuje do
modnej w tym czasie twórczości „rewolucyjnej”. Jedyne oratorium Beethovena — Chrystus
na Górze Oliwnej — nawiązuje do stylu monumentalnych oratoriów barokowych. W
dziedzinie religijnej twórczości Beethovena epokową wartość ma Missa solemnis D-dur
(Msza uroczysta). Swoimi rozmiarami i wyrazem muzycznym Missa solemnis wykracza poza
cel praktyczny. Tu kompozytor w pełni wykorzystał zdobycze muzyki instrumentalnej i w ten
sposób stworzył nową jakość brzmieniową w postaci mszy symfonicznej czy może raczej —
symfonii chóralnej z tekstem mszy. W wielu miejscach mszy Beethoven postawił głosom
wokalnym wymagania wręcz instrumentalne. Orkiestra znakomicie potęguje dramaturgię
formy, ale nie odbiera słowom mszy ich nadrzędnego znaczenia.
Z różnych okresów twórczości Beethovena pochodzą pieśni religijne, świeckie, koncertowe
arie oraz okolicznościowe kantaty, m.in. do stów J. W. Goethego: Przesławna chwila oraz
Cisza morska i szczęśliwa podróż. Na szczególną uwagę zasługuje cykl 6 pieśni Do dalekiej
ukochanej, który jest jednym z pierwszych przykładów cyklu miniatur wokalnych z towarzy-
szeniem fortepianu.
Nowatorstwo Beethovena obejmuje wszystkie kategorie dzieła muzycznego: formę, szeroko
pojętą fakturę i wyraz. Zaawansowanie faktury wyraża się w stosowaniu rozmaitych
zależności pomiędzy głosami, dużym zagęszczeniu brzmienia, a także intensywności zmian
harmonicznych. Beethoven tworzył na granicy dwóch stuleci, w okresie wielkiego przełomu
stylistycznego, którego sam w znacznym stopniu był autorem. Jedna z anegdot mówi, że
kiedy zwrócono mu uwagę, że narusza reguły, odrzekł: „tym gorzej dla reguł”. W ostatnim
okresie twórczości Beethoven tworzył równolegle z wieloma kompozytorami, których
współcześnie określamy mianem romantyków. Muzyka Beethovena jest zgodna z ideami
klasycyzmu, ale jego postawa artystyczna fascynowała romantyków i była inspiracją dla ich
twórczości.