ვაჟა-ფშაველა

წყარო: https://tagiweb.wordpress.com/

პუბლიცისტური და ეთნოგრაფიული წერილების

სრული კრებული

თბილისი
2024წ
I<3N

კრებულის სარჩევში წარმოდგენილია ვაჟას 101 პუბლიცისტური

და ეთნოგრაფიული წერილი, რომელიც ჩამოთვლილია ანბანის მიხედვით.

PRO DOMO SUA ...............................................................................................................8

ა
ავტობიოგრაფიული ცნობა ...............................................................................................12
ამას ვამჩნევ ..........................................................................................................................13
აფხუშოობა ...........................................................................................................................14

ბ
ბიბლიოგრაფიული შენიშვნა ............................................................................................27
ბიუროკრატიის ჩივილი ....................................................................................................29

გ
გავზარდოთ ახალთაობა ....................................................................................................33
გაზვიადებული საკითხავი ...............................................................................................34
გიკვირთ? ..............................................................................................................................37
გმირის იდეალი ფშაურ პოეზიის გამოხატულებით ...................................................41

დ
დაკვირვება ...........................................................................................................................49
დიდ-მარხვა .........................................................................................................................50
დიდ-მარხვა (1906) ..............................................................................................................55

ე
ენა ...........................................................................................................................................60
ეპისკოპოს ანტონის აზრი ფშავ-ხევსურთა სარწმუნოებაზე ......................................63

2
I<3N

ვ
ვერ მოჰკლეს! .......................................................................................................................67
„ვეფხის-ტყაოსნის“ შესახებ ..............................................................................................70
ვინ არის მართალი? ............................................................................................................78

ზ
ზოგი რამ ფიქრებიდან .......................................................................................................82

თ
თამარის საფლავის გამო ....................................................................................................86
თამარის ცხვარი ფშავში .....................................................................................................88
თიანური ფელეტონი (1901) ..............................................................................................92
თიანური ფელეტონი (1902) ............................................................................................102

კ
კოპალა და იახსარი – დევების მებრძოლნი .................................................................107
კოსმოპოლიტიზმი და პატრიოტიზმი ..........................................................................113
კრიტიკა ბ.იპ. ვართაგავასი ...........................................................................................117

ლ
ლაშარის ჯვარის დღეობა ანუ ლაშარობა ....................................................................129
ლაშარობა ............................................................................................................................137

მ
მახლას! ................................................................................................................................146
„მოხვედით მშვიდობითა!“ ............................................................................................148
მღვდლების ვინაობა ........................................................................................................151
მცირე რამ „ვეფხისტყაოსანის“ შესახებ ......................................................................154
3
I<3N

მცირე შენიშვნა (1888) .......................................................................................................157

მცირე შენიშვნა (1910) .......................................................................................................160
მცირე შენიშვნა (1910 წ.) ..................................................................................................164
მცირე შენიშვნა (1911) .......................................................................................................168
მცირე შენიშვნა (1912) .......................................................................................................169

ნ
ნიჭიერი მწერალი .............................................................................................................170

ო
ორაგულის სვე-ბედი ........................................................................................................176

პ
პოლიტიკური მსჯელობა ................................................................................................178

რ
რა არის თავისუფლება? ...................................................................................................180
რამე-რუმე ..........................................................................................................................185
რამე-რუმე მთისა ..............................................................................................................192
რას ჰქვიან თავისუფლება? .............................................................................................206
რედაქციაში ........................................................................................................................211

ს
საახალწლო ფიქრები ........................................................................................................218
საახალწლო ფიქრები (1914) ............................................................................................221
საბაასო ................................................................................................................................225
საგაზაფხულო ფიქრები ...................................................................................................228
სად არის პოეზია? .............................................................................................................233

4
I<3N

სადიდმარხვოდ .................................................................................................................242
სადღეისო წერილი მეგობართან ....................................................................................248
საზაფხულოდ ....................................................................................................................251
საკვირველი კაცი ..............................................................................................................258
საუბარი ბავშვებზედ ........................................................................................................259
სიტყვა ილია ჭავჭავაძის ცხედარზე ..............................................................................273
სხვათაშორის ......................................................................................................................275
სხვათა შორის .....................................................................................................................276

უ
უმადური გამომცემელი .................................................................................................279

ფ
ფიქრები (1891) ..................................................................................................................282
ფიქრები (1892) ...................................................................................................................289
ფიქრები (1901) ...................................................................................................................292
ფიქრები (1902) ...................................................................................................................300
ფიქრები „ვეფხისტყაოსნის“ შესახებ ............................................................................311
ფიქრები „ვეფხისტყაოსნის“ შესახებ ............................................................................331
ფიქები, მოგონება და ოცნება ..........................................................................................346
ფიქრიანი ............................................................................................................................348
ფშაველი დედაკაცის მდგომარეობა და იდეალი ფშაურის პოეზიის გამოხატულებით .....354

ფშავლები (1886) ................................................................................................................372

ფშავლები (1914) ................................................................................................................403
ფშავლები (1914) ...............................................................................................................412
ფშავლების აზრით რა როგორ გაჩნდა? ........................................................................424
ფშავლების ამაოდ-მორწმუნეობანი ..............................................................................426
5
I<3N

ფშავლების ცხოვრებიდამ ...............................................................................................433

ფშავლების ძველი სამართალი და საოჯახო წესები ..................................................437
ფშავ-ხევსურეთის ავ-კარგი .............................................................................................444
ფშავ-ხევსურთა დეკლარაცია .........................................................................................448

ქ
ქალთა შესახებ ..................................................................................................................451
ქვეყანაზედ რა მოვლენა რას მომაგონებს ..................................................................452

ყ
ყვავ-ყორნები ილიას აჩრდილის გარშემო ..................................................................454
ყოველდღიური ფიქრები ................................................................................................459

შ
შავბნელი ამბები ................................................................................................................465
შენიშვნები კოვალევსკის წიგნზე ..................................................................................468
შიო მღვიმელი ...................................................................................................................469

ჩ
ჩემი ნაწერები და კორექტურა ........................................................................................471
ჩემი წუთისოფელი ...........................................................................................................473
ჩვენი დალაჩრება ..............................................................................................................482
ჩვენი უმადურობა .............................................................................................................483
ჩიტირეკია ..........................................................................................................................485

ც
ცოტა რამ გლეხთა ყოფა-ცხოვრებაზე ფშავში .............................................................487
ცოტა რამ ჩვენის ცხოვრების ავ-კარგისა ......................................................................494

6
I<3N

ძ
ძველებური ომი და საომარი იარაღი სახალხო პოეზიაში ........................................501
ძველი და ახალი ფშავლების პოეზია ...........................................................................514

წ
წერილი რედაქციასთან ...................................................................................................520
წერილი რედაქციის მიმართ ...........................................................................................543

ხ
ხალარჯობა და რიგები ....................................................................................................546
ხევისბერობა მთაში და მისი დღევანდელი სვე-ბედი ...............................................551
ხევსურები ..........................................................................................................................553
ხევსურეთი .........................................................................................................................564
ხევსურის თავი ..................................................................................................................567
ხევსურული ქორწილი .....................................................................................................573

7
I<3N

PRO DOMO SUA

ამას წინად „მოამბე―-ში იყო დაბეჭდილი წერილი ჩვენის მხცოვანის და
პატივცემულის მგოსნის რაფიელის იუბილეის გამო, სადაც ბაჩანა და ვაჟა-ფშაველაც
იყვნენ მოხსენებულნი, პატივცემული ავტორი ზემოხსენებულის წერილისა ბ-ნი გრ.
ყიფშიძე ამავე აზრს ჩვენზე იმეორებს რუსულს გაზეთში (იხ. „ნოვ. ობოზრენიე―, №
4139) ბ-ნს ყიფშიძეს ზოგი რამ შეცდომა მოჰსვლია და ამ შეცდომის გასწორება
ეხლავე საჭიროდ მიმაჩნია, რომ შემდეგში ჩვენის ლიტერატურის ისტორიკოსს
ავაცილო ეს შეცდომა. თავის პიროვნებაზე საუბარი, ცოტად კი არა, ბევრადაც
საჩოთიროა, მაგრამ, რადგან საქმემ, გარემოებამ მოიტანა, არ შეიძლება, ვინც როგორ
უნდა ჩამომართოს ასეთი მოქცევა, ცოტა ხანს ჩემის პიროვნებით არ დავავალო
„მსმენელთა ყურნი―.
საქმე ის არის, რომ ათი წელი კი არ არის, რაც მე წერა დავიწყე, მეტია; მაშინ
გამუდმებით არ ვწერდი და არც შემეძლო, რადგან ჯერ ისევ სკოლაში ვსწავლობდი,
შეგირდი გახლდით. წერა დავიწყე 1878-ში კორესპონდენციებიდამ შესახებ
ხევსურეთისა და ფშავისა „დროება―-ში. შემდეგ წლებშიაც ვბეჭდავდი ფელეტონებს
ხანგამოშვებით; ბოლოში ვაწერდი „ლ. რ–ზ…―ს; ერთს ფელეტონს, მახსოვს კარგად,
„ლ. რ–ზ―ს მაგივრად აწერია „ლ. ზ–რ―… 1881 წ. დამლევს თუ 1882 წ., კარგად არ
მახსოვს, იბეჭდებოდა ჩემი წერილები ფსევდონიმით „კათაკმეველი―. საუბედუროდ,
სამწუხაროდ ეს გაზეთები ხელთ არა მაქვს, რომ მკითხველს ვუჩვენო ნომერი
გაზეთისა; დღესხნამდის იმ დროისა შემრჩენია მხოლოდ ერთი ნომერი „დროებისა―
(იხ. „დროება― № 184, 1880 წ. კორესპონდენცია „ს. ხახმატი―).
ჟურნალ „იმედშიც― ვბეჭდავდი ლექსებს. რასაკვირველია, იმ ლექსებში ბევრი
არა ყრია რა, იქნება ცოტა რამ კი ეტყობოდეს ნიშან-წყალი გრძნობისა.
სადავოდ გახდა აგრეთვე ის გარემოება: ჰქონდა თუ არა გავლენა ჩვენს ძმებზე
–რაზიკაშვილებზე რაფიელს. რაკი ეს კითხვა პირდაპირ დაგვიყენეს, მე პირადად

8
I<3N

სამარცხვინოდ მიმაჩნია, სიმართლით არ ვაღიარო ჩემის მხრით საქმის ყოველივე

გარემოება.
ჩვენში ძალიან სათაკილოდ და ვითომ ნიჭის დამამცირებლად მიაჩნიათ
მწერალზე სხვის გავლენა. მე კი ეს წესიერ, საღ, ნორმალურ და აუცილებელ
მოვლენად მიცნია იმ კანონის ძალით, რომელსაც ჰქვიან კანონი თანდათანობისა. აქ
საკვირველი არა არის-რა. გამოჩენილი რუსების კრიტიკოსი ბელინსკი განა
ტყუილად ამბობს სახელოვანს რუსების პოეტს პუშკინზე: რომ დერჟავინი არ
ყოფილიყო, პუშკინიც არ იქნებოდაო. დიდებული პოეტები, გენიოსად ცნობილნი,
ხშირად უნიჭო პოეტებს ჰბაძავდენ წინა–პირველად, მაგრამ იმათ თავისებურებას ეს
არაფერს უშლიდა. ზემოქმედება მწერალზე აუცილებლად საჭიროა, უამისოდ
მწერალი ცარიელი, უშინაარსო არსება იქნებოდა, თუ ამასთანავე იგი ცოცხლად
გამომსახავი არ იყოს შ თ ა ბ ე ჭ დ ი ლ ე ბ ა თ ა. რამ უნდა ააჟღეროს მისი ჩანგი თუ ან
ამბავი არ გაიგონა, ან ლექსი, ან საქმე, გარემოება ცხოვრებისა არა ნახა
ამაღელვებელი, ან ბუნების მოვლენით მოუყრუა ყური? აი ეს გარეგანი ფაქტორებია,
ხოლო შინაგანი გული გახლავთ, რომელიც ამათ ითვისებს, ყალიბში ასხამს. ზღვაში
ბევრი სხვადასხვა წყალი ერევა, მაგრამ ზღვას მაინც ზღვა ჰქვიან და ზღვაც იმიტომ
არის, რომ ყველა იმ მდინარეთ იტევს, ისისხლხორცებს და საკუთარს დიდებულს
სახელს არა ჰკარგავს.
ჩემზე უნდა მოგახსენოთ, ყველაფერს, რაც კარგი და ხელოვნური რამ
დაწერილა, ზემოქმედება, ძალა ჰქონია, აღტაცებაში მოუყვანივარ, მომწონებია. რა
თქმა უნდა, თ. რაფიელის ლექსებმა, როგორც საერო კილოთი ნაწერმა და ისიც
ჩვენებურ მთის კილოთი, სხვანაირად ააჩქროლა ჩემი გული, სხვანაირად შესძრა იგი.
ამასთანავე ნუ დავივიწყებთ იმასაც, რომ, თუმც მაშინ შეგირდი გახლდით, მაგრამ
ხალხური, ფშაური, ხევსურული ლექსები ბევრი ვიცოდი; ეს კილო მიყვარდა, ჩემს
გულში განსაკუთრებული კუთხე ეჭირა; თუმც მაშინაც ლექსებს ვწერდი, ანუ, უკეთ
რომ ვსთქვათ, ვბღაჯნიდი, მაგრამ ამ საერო კილოზე წერას ვერა ვბედავდი, რადგან

9
I<3N

მწერლობაში ლექსების წერის კილოდ არ იყო მიღებული, არამედ სხვა კილო

მეფობდა. ჯერ დღესაც სჭირს ამ ფშაურს კილოზე ნაწერის ლექსების
საზოგადოებისაგან ყურის დაგდება და მაშინ ხომ უფრო საძნელო იქნებოდა. ჩვენმა
სახელოვანმა მხცოვანმა მგოსანმა რაკი საერო კილო დაუმკვიდრა ლექსებს და
ჟურნალ „ივერიამ― გზა დაუთმო, მეც გაბედულება მომემატა. 1883 წლის დასაწყისში
დავწერე „შვლის ნუკრის ნაამბობი―, დამლევს იმავე წლისა – „მოხუცის ნათქვამი―.
ორივე ეს ნაწერი ერთად იმავე 1883 წ. წარვუდგინე „ნობათის― რედაქტორს ბ-ნს ანდ.
ღულაძეს, მაგრამ ერთს მათგანს, ისიც ნახევარს, „შვლის ნუკრის ნაამბობს―, მესამე
წელს ეღირსა დაბეჭდვა, ხოლო მეორეს – „მოხუცის ნათქვამს― არა. იმ ხანებში
გამოვიდა „ივერია― გაზეთად და იქ წარვადგინე. „ნობათის― რედაქტორის
დაწუნებული პოემა „ივერიის― რედაქტორმა აღტაცებით მიიღო. ასე, ეს პოემა სამი
თუ ოთხი წელი უქმად იდვა „ნობათის― რედაქციაში და მე კი სოფლიდამ გულის
ფანცქალით თვალყურს ვადევნებდი, როდის ვნახავდი იმას დაბეჭდილს. ამაზე
თვით ბ-ნი ღულაძეც არ იტყვის უარს, ან კი რა საკადრისი იქნება?
უნდა გატეხილი მოგახსენოთ, რომ თუმც არავითარი მსგავსება არ არსებობს, და
იქნება ვერცა ვის შეენიშნოს, „მოხუცის ნათქვამსა― და თ. ილია ჭავჭავაძის „დიმიტრი
თავდადებულს― შორის, მაგრამ ამ პოემის წერის დროს „დიმიტრი თავდადებულს―
ჰქონდა ჩემზე გავლენა, ვიდრე სხვა რომელიმე მშობელ ლიტერატურის ნაწარმოებს,
უფრო კი მის ფორმას…
ასეთია ხშირი საიდუმლოება წერისა, მოდი, რას იზამთ. რად გიკვირთ? გრ.
ლეონ ტოლსტოი შესანიშნავი მწერალია; იმას თვით ტურგენევმა უწოდა
„დიდებული მწერალი რუსეთისა―, და იცით რასა სწერს თავის თავზე?! „მთელს ჩემს
სიცოცხლეში მხოლოდ ორს რუსის მოაზრე კაცს ჰქონდათ დიდი ზნეობრივი
გავლენა, გამიფართოვეს აზრი და ნათლად დამიხატეს ჩემი შეხედულება ქვეყანაზე.
ეს კაცები არ იყვნენ არც რუსის პოეტები, არც სწავლულები, მქადაგებელნი; ეს კაცები
იყვნენ, და დღესაც ცოცხალნი არიან, მიწის მუშა გლეხკაცნი სიუტაევი და

10
I<3N

ბონდარევი, რომლებიც მთელს სიცოცხლეს მიწის მუშაობას ალევენ―.

ამას ამბობს ლეონ ტოლსტოი და ვინ იქნება ისეთი თავხედი და გაუგებარი, რომ აქაო
და სიუტაევს და ბონდარევს ჰქონიათ გავლენა ტოლსტოიზე, ამიტომ ყველა
ტოლსტოის ნაწერები მისი კი არა, გლეხთა სიუტაევისა და ბონდარევის გონების
ნაწარმოებიაო.
თვით პუშკინი ეუბნებოდა ერთს გამოჩენილს საერო ნაწარმოებთა მკრებელს,
როცა იგი მივიდა მასთან: იცით, მე თქვენს ლექსებს ვიპარავო. ჩვენებმა რომ ეს
გაიგონონ, დაიძახებენ: „ბიჭოს! პუშკინი ქურდი ყოფილა, ხალხისათვის უპარნია
ლექსებიო!― დიაღ, პუშკინის შემოქმედობაზე საერო ნაწარმოებთა, ვინც კი იცნობს
რუსეთის საერო ლიტერატურას, დამეთანხმება, რომ დიდი ზემოქმედება ჰქონდა.
იმან შეისისხლხორცა ერის სულიერი სალარო და ამაშია კიდეც მისი დიდებულება,
ამას ნაკლად კი არა, უდიდეს ღირსებად უთვლიან ჭკვათამყოფელნი.
თქვენს უმორჩილეს მონაზე – ვაჟა-ფშაველაზედაც. უნდა მოგახსენოთ, დიდი
ზემოქმედება აქვს ხალხურ თქმულებათა. უმეტესი ჩემი პოემები ხალხში გაგონილ
ორ-სამ სიტყვაზეა აშენებული. იქნება ეს ჭირიც იყოს? რა ვქნათ, ასე კია და…
ნათქვამია: კაცმა ჭირი მალა, ჭირმა თავი არ დამალაო.

1896 წ.

11
I<3N

ავტობიოგრაფიული ცნობა
დავიწყე წერა პირველად „დროებაში― 1877–78 წლებში, კარგად არ მახსოვს.
ჯერ ისევ შეგირდი ვიყავი, რომ ფშავიდან კორესპონდენციასებ მაქვს წერილი იქაურ
მასწავლებლის უზნეო ყოფა-ქცევაზე. 1878–79 მაქვს დაბეჭდილი იმავე „დროებაში―
სოფლის სურათი, არ მახსოვს სათაური, მახსოვს მხოლოდ შინაარსი წერილისა, იქ
აწერილია დუხჭირი ცხოვრება ფშაველი ბუჩუკურისა, რომლის სიკვდილის შემდეგ
მის დუხჭირს ცხოვრებას განაგრძობს მისი (ბუჩუკურის) ქუდი: საბთხულად არის
ჯოხზე ჩამოცმული და ნადირს უბრთხობს მისგან დატოვებულს სამწყსოს –
საქონელს. მოწერილია ასე: ლ. ზ.–რ… კორექტურული შეცდომით. ამავე წლებში
მაქვს დასტამბული კორესპონდენცია ხევსურეთიდან – სოფ. ხახმატი, სადაც
შემდეგი ხევსურული ლექსი მაქვს მოყვანილი:
როშკას ატირდეს დედანი,
ბლოს – სახნი ქვითკირისანი.
ზურაბ, ნუ დაგვლევ, ღვთის მადლსა,
ნარჩომნ ვართ შენის ხმლისანი და სხ.
ჩემი ლექსები იბეჭდებოდა „იმედში― 1880–81 წ., არის დაბეჭდილი ლექსები
„დროება― და „ყარსის ბოლოს―, რომელნიც ჩემ ნაწერებში არ არის შეტანილი.
ხელმოწერილია ასე: რ-ზ-კ-ლი.

1915 წ.

12
I<3N

ამას ვამჩნევ
ამას ვამჩნევ ფიქრისა და მსჯელობისას სხვას მაინც მიჰბაძონ, თუ შინაარსით
არა, გარეგნობით მაინც, რომ უცხო კაცი დაესწროს, ის არა თქვას: ე რა ღმერთი
გამიწყრა, რა ველურს ხალხში მოვემწყვდიეო.
აგერ, შორს რად გვინდა წასვლა, შევხედოთ ინგლისელებს. დაუკვირდეთ
გლადსტონს და ირლანდიის შესახებ მის აზრის მოწინააღმდეგეთ, როგორ
ეპყრობიან, რა კილოთი საუბრობენ, რა საზომი და სასწორი უჭირავთ ხელში.
„მართალია, ამა და ამ აზრში მოტყუებულა გლადსტონი, მაგრამ მაინც დიდებული
კაციაო, მაინც დიდებაა ინგლისისაო―. აბა, კაი ბიჭი ხარ და ქართველ კაცს
გააბედინებ, ათქმეინებ თავის მოწინააღმდეგის შესახებ, რომ თუმცა ერთსა სტყუი,
მაგრამ ეს ერთი რამ კი სიმართლე სთქვიო. რაკი მოწინააღმდეგე ხარ, სრულიად,
თავით ბოლომდე, მტყუანი ხარ, მართლის თქმა, მართლის ქმნა არ ძალგიძსო.
ამას ვამჩნევ მე და გული მტკივა. ამ ტკივილმა ისე იმატა, რომ თავსაც მატკიებს.
ამგვარი საქციელი, ამისთანა ერთი მეორესთან დამოკიდებულება, ჩემს თავში ვერა
თავსდება, გონებას მიძრწუნებს. შენ რას იტყვი, აღარ ვიცი!

13
I<3N

აფხუშოობა
(ფშავლების ცხოვრებიდამ)
ამაღლება დღე იყო. ფშავლებს ჩვეულებრივად მოეყარათ თავი თავს აფხუშოს
ხატში. ლამაზია აფხუშო. ის არის ღრმად ჩავარდნილი ხევში, გარს შემორტყმული
მაღალის, კალთებში ტყიანის მთებით. ამ ერთმანერთზე მიყრილ უზარმაზარ
არსებათ გაუკეთებიათ რამდენიმე ხეობა; აქეთ-იქიდამ ჩამომდგარი ტყიანი სერები
ცხვირით ჩაჭედილან ხევში. საბრალოს ერთს ხეობას ვერ მიუხწევია მიზნამდის, ვერ
ჩაჭრილა ხევში შუბის წვერად, იგი თუმც დოსტოღრივ წამოსულა მთის წვერიდამ
თავქვე, მაგრამ ბოლოში გავაკებულა. ეს ვაკე სავსეა ნასახლარებით; ჩაფუშულთ
ძველ აფხუშოელთ კოშკებს რიყის, ღორღის გორა და გორა გაუკეთებიათ აქა-იქ.
ვაკეობა მთლიანად დაჩრდილულია დაბერებულის იფნებით, შიგა და შიგ მათში
ჩარეულა დათვისაგან ჩამოლეწილი პანტები. ნასახლარებში (ნახოვლარი)
ამოჩენილია ტყემლები. დახავსებულს ყორეებზედ დამტვრეული და დაფიტებული
ირმის რქები მოჩანან. რამდენსამე პირად ანთია ცეცხლი, რომელზედაც
თუშებით[1] ხორციანი ქვაბები ჰკიდია. ხალხი ირევა ერთმანერთში, სდგას ყაყანი.
ხეები შიშველისა და ჩულიანის თოფებით მოკაზმულან. გაოფლიანებული ცხენები
მოსდებიან ახლად ამწვანებულს ხევებს და სძოვენ. მინდორი, ხატის კარმიდამო,
დაფარულია ბატკნებითა და კურატებით, რომლებიც პირდარბაზისკენ დაუყენებიათ
მლოცავებს; ისინი დამშვიდებულნი, ამაყად იცქირებიან გარს, არ იციან, რომ
ხევისბერი შაიღებავს იმათის სისხლით ხელებს. მივარდნილ კუნჭულებიდამ
მოისმის სიმღერა ძველებური, მკვნესარი; სიმღერა გულსა სწვდება და ნაღველს
აღვიძებს:
„თქვენი ჭირიმე ყორნებო,
გლოვა არ იცით მკვდარზედა;
რაც უნდა კარგი ყმა მოკვდეს,
ცრემლ არ მოგივათ თვალზედა.
14
I<3N

შაიმოსებით შავადა,
თეთრს არ ჩაიცომთ ტანზედა,
კარგს ყმას გულს ამაარიდებთ,
ჩამაირიგებთ ჯარზედა,
გაილექებით სისხლითა,
გადახვალთ ილტოს წყალზედა!―
ჯგუფად შეყრილი ფშავლის ქალები მომაგონებენ ჯეირნების ხროს, რომელიც
მონადირეს დაუფრთხია; ისინი, თითქოს, ჯერ გაფანტულან, მაგრამ შემდეგ
შეერთებულან და იცქირებიან მტრისაკენ. მოისმა „ბუზიკის― ხმა, ქალებმა თამაშობა
გამართეს. დროდადრო იმათში ჩაერევა ჯმუხი, ზორბა ფშაველი და მთიდამ
მოგლეჯილის ზვავივით ზანზარებს; აგერ ქალი გაუთამაშდა. ბოლოს ვაჟი
გადაჰხვევს ქალს ხელს: „ნუ დავიხოცებით, ჩემო დაოვო―, ეტყვის და ჩაჰკოცნის.
ხორცისა და ქადის ნაჭრები (წილობა) დაურიგეს დასტურებმა ხალხს. გაჩნდა
ლუდის სმაც ჯერ წვრილის თასებით… ხალხი შექეიფიანდა… უცებ ყველანი შედგნენ
და ერთს მხარეს მიაჩერეს თვალები: დარბაზის წინ წამომდგარიყო ხევისბერი
ბერიძე, შუათანა ტანის კაცი, მუხის ძირივით ჩასხმული, გაბარჯღლული
ულვაშებით, მრისხანე სახისა. ბერიძე ლაპარაკობდა მჭეხრის ხმით; იმას ხელში
ეჭირა ოქროთ დაფერილი, დავარაყებული და დაზარნიშებული, ორს ალაგას ხმლით
გაჭრილი, „ჩახედვებული―, ლუდიანი მუზარადი, რომელიც წმინდა სანთლით იყო
გაფისული. ბერიძემ დაიძახა: თემო და სოფელო, ღმერთმა შეიწყალოს ღაჭაურა!
„ღმერთმა მოიხსენოს―, სთქვა ხალხმა გულამოსკვნით. ღაჭაურა ხალხური გმირია,
რომელსაც მოუკლავს ერთი ხანი და იმისი მუზარადი ხატისათვის შეუწირავს. დღეს
ამ მუზარადით დიდი და პატარა ღაჭაურას შესანდობარს სვამს. „დაცლაზეა,
დაცლაზე―, იძახის დასტური. დასცლიდა თუ არა ფშაველი ლუდით სავსე
მუზარადს, გადააბრუნებდა და აკოცებდა მუზარადს, სადაც ნახმლევი ეტყობა, და
თან დააყოლებდა: „გენაცვალე, მარჯვენაში, ვაჟავ!― „ჰა, ბეჩავ ხარო―[2], იტყოდა

15
I<3N

მეორე, – „აბა, იმას უტყლეშავა, აი!―. მოხუცი ღაჭაურას ცხოვრების, ხანის

მკვლელობის და აფხუშოდამ ტყვეების წასხმის ამბავს მოჰყვება.
„განა ესეთი ყოფილა წინავ აფხუშო? სუ ციხე-გალავანი ჰქონია გარს შემოვლებული.
აფხუშუელნი ჯიშიანნი ხალხნი ყოფილან; მოსვენებას არ მოგვცემენ ეგენი თუ
ღივად არ დავლიენო, უთქომ მტერსა. ერთხელ მოსულა თათრის ჯარი, აუკლავ
აქაურობა, ტყვეებიც ბლოვნად წაუსხამ; ჟინვანის ხიდზე გეუთვლაო, თქვის
ცხონებულმა ბიძაშჩემმა გამიხარდიმ, სამოცი კაცი და სამოცი ქალიო. აბა უყურეთო,
უთქომ იმ წყეულ შეჩვენებულს ხანსა, თუ ერთი ან კოჭლი, ან თვალმრუდი იყოსო,
თუ ვისმე რამ წუნი შაიძლება დაედვასო?! ღაჭაურა წინავ მეფის კარისკაცადა
ყოფილა და კარგა ჰქონია თათრების ალღო აღებული, იმათ ბინაშიით რო ბოლი
ამოვარდებოდა, ის იმის ლიშანი იყო, რო თათრები პურსა სჭამდენო, და როდესაც
ჩაქრებოდა, – დაიძინებდნენო. აფხუშოს გატეხის დროს ღაჭაურა სათიბსა ყოფილა,
იქით უნახავს ცეცხლის ალი, უთუოდ აფხუშუელთ უჭირსო, უთქომ და
გამოშვებულა; რომ მოსულა, აფხუშო აოხრებული დაჰხვედრია; თითო-ოროლობით
მაუგრუებავ ხალხი და დასდევნებია მტერს უკვენ. მასწევია მტერს და კარავში
ნაჯდომს ხანს შაჰვარდნია შიგ, უცავ ხმლით მუზარადზე ჯერა; ელიზბარი,
ღაჭაურაის ძმა, გასჯავრდომია თავის ძმასა: „შე ბრიყვო, ბრიყულად რადა ჰხმარობ
ხმალსაო―.
„მაღლა კი ნუ სცემ სპილოსა,
დაბლა შამაჰკარ მბილოსა!―
მაშინის წვერწაღმა დაუცავ, რკინას ვეღარ დაუჭერავ და მაუკლავ. ოქრო-
ვერცხლი ბევრი წამაუღია, ტყვეებიც დაუბრუნებავ; ეს მუზარადი მაშინდელი
შემოწირულია ცხონებულისა.
დღეს შილინდი გაიმართება, „შესანდობრებს― დასდგამენ.
– ბთხილად იყავ, არ დაითვრა, ბიჭო, – ეუბნება ერთი მეორეს, – სროლა
იქნება!

16
I<3N

– შენი ძმა ნასომი უფრო კარგსაც მიატანინებს, უპასუხებს მეორე. ჯერ კიდევ
სალუდის და დარბაზის წინ ისხდნენ მოსვენებით ფშავლები და სადღეგრძელოებს
ამრავლებდნენ, რომ ქვეით, შორიახლოს, თოფი გავარდა. ერთბაშად ყველანი
წამოიშალნენ და თავთავიანთ თოფებს მიაშურეს. ცოტა ხანს შემდეგ აფხუშოს ბექის
ფხაზე გაეკვრნენ მეთოფოსნენი. ქალების გროვაც კაცების ახლო მოდგა. ბექს
უპირდაპირებს გაღმიდამ მწვანით დაფარული ფერდა, რომელსაც „სათოფია ველა―
ჰქვიან; სათოფია ველაზე რამდენიმე კვერი დაჩნდა; კვერებს ყარაულები უდგანან.
სროლა რიგით უნდა იყოსო, გაისმა. ფშავლები გულდამშეულები უცდიდნენ თოფის
სროლის დაწყებას, თოფები ლაპლაპებს მზეზე; ქართულ თოფებში რამდენიმე სხვა
გვარი თოფიც ურევია, ხალხი გაკვირვებით სინჯავდა ამ ახალს თოფებს და თან
ატანდა: „დიდი ეშმაკობა არ შამოვიდაა, თქვენი ჭირიმე―…ყველა გულით მოელოდა
გამოეცადა ამ ახალის თოფების ძალი და „მიდენა―. რამდენიმე თოფი გავარდა,
წამლის ბოლი სასიამოვნოდ გაერთხა და გაიძაბა ხეობაზე; ხევიდამ ნიავმა შემოჰკრა
და გაუგზავნა იგი მთებს. იფნის ფოთლები ათრთოლდნენ. ახალმა თოფის ხმამ
გაისეირა გაშტერებულს მაღალს მთებზედ; დაღვრემილს კლდეებს მიესალმა
„ყელჭრელის―[3] „ჩქამი―. გამოხმობას ერთი მთა მეორეს უგზავნიდა, მეორე – მესამეს,
დადგა, როგორც ფშაველი ამბობს, „ხვივალი―, „გუგუნი―. რამდენიმე კვერი დაიჭრა,
შეთამაშდა და დაგორდა თავქვე… იქ, სადაც წითელ-ყვითელი მინდვრის ყვავილები
გამოიყურებოდნენ, შავად ნატყვივრები დაეტყო. მდ. აფხუშურა, რომელიც
ჩამოწკანწკარებს აფხუშოს ბექის და სათოფია ველის შუაზე, თითქოს გაჩერებულიყო
და ყურს უგდებდა თოფების გრიალს. ამ პატარა მდინარეს ბევრჯელ წინათაც
უნახავს არა მარტო თოფების ხმა, არამედ ხმალთ „პრიალ-წკებანი― და ლეკების
თავების სრიალი.
„ვინა სთქვა, ენამც გაუხმო,
ჩარგალში ცუდნი ყმანია,
აფხუშო-ჭიჭახევაზე

17
I<3N

სამასს ლეკს მასჭრეს თავია.

აფხუშურაზე გამოჩნდა
სისხლისა ალაზანია,
წინ მააქვ ფარი და ხმალი, –
უკვენ ლეკების თავია―.
ქალები, ვინც გაიმარჯვებდა, გაამხნევებდნენ და თუ რომელიმე ააცდენდა, იმას
წასძახებდნენ: „წინ არ გისხენა, ბიჭო, ე თვალნი? მარი, გამეერე, შე ყროლო, ნუ
ჩასწოვ ტყუილად მა ტყვია-წამალსა!―
თოფის სროლაში 12–13 წლის ყმაწვილებიც კი ჩაერეოდნენ ხოლმე.
მოხუცებულებიც არა ნაკლებ ეჯიბრებოდნენ „ახალ-უხლებს― – ახალგაზრდებს.
თოფის სროლაში არ ერეოდა მარტო ერთი ხანში შესული კაცი – ბერო; ის
მეთოფოსნების უკან ერთს ყვითელს ხავსით მორთულს ლოდზე იჯდა და
უზარმაზარს, უშნოდ კაკლის ნუჟრიდამ გათლილს ჩიბუხს შაექცეოდა: უმისოდაც
ნისლიანი მისი სახე უფრო განისლიანებულიყო თამბაქოს ბოლისაგან: პირი
მოპარსული ჰქონდა ბეროს და თხელს „სვილის ფერა― პირის კანზე, რომელშიც
ჩაქსოვილი იყო სიამაყე და ნაღველი, ჩამოკლაკნილი ჰქონდა არწივის მხრებივით
ულვაშები; ბრტყელს და გამოწეულს, ამობურთულს, მკერდზედ ეკიდა სქელი
დუდგულის მასრებიანი სასწრაფო და, მასთან ერთად, – შავი რქის საპირისწამლე.
ბევრი თოფიარაღის მოყვარული და ამასთან განთქმული მონადირე იყო; სადაც
უნდა წასულიყო, თოფი განუშორებლივ მხარზედ ეკიდა, მუდამ ნადირობის ამბავს
გიამბობდა, – გიამბობდა სად როგორ დაჰკრა ხარ-ირემს თოფი და
„დაამუხლისკვერავა―; სად ჯიხვს „დასწკიპა―[4] და „დააბჯინა― რქებზე. ცოლ-შვილი
გაუწყდა ბეროს, ცხვარი და ძროხა დაელია და იმათი სიყვარული თოფზე გადაიტანა;
იგი ნაღველს ნადირობით იქარვებს. ბეროს სამჯერ აქვს აზარი ათავებული და
თოფიც სამჯერ აქვს დამარხული მიწაში[5]. ცოლ-შვილი ბეროს იმიტომ გაუწყდაო,
ამბობს ხალხი, რომ ბევრის ნადირის ცოდვა აძევსო, მონადირეს ცოლ-შვილის

18
I<3N

იღბალი არ აქვსო. ბერო ხალხში არ მიიტანდა თოფს და თუ მიიტანდა, ჩულიდამ არ

ამოიღებდა, რომ თვალით არავის ევნო[6]: დღეს კი მოეტანა და თვით ჩამოეკიდა
ხმელ იფნის ტოტზე და უცქერდა, ვინ როგორ ესროდა თოფს. ბერო ადგა
წარბებშეჭმუხნული, შეატყო გამოუცდელობა ერთ ახალგაზრდა ბიჭს, რომელიც
ბექის თავზე წაწოლილიყო და იღებდა მიზანში კვერს. „კონტახი კარგა მიადევ, ბიჭო,
მხარზედ, თავს კი ნუღარ უქნევ, შვილო; ნიდაყვები ორივ დედამიწაზე დააბჯინე;
თუ გინდა მიარტყა, თვალიც არ უნდა დაახამხამო. თოფი კარგი გაქვ და მხედარი კი
არ უვარგიხარ―, ეუბნეოდა წყრომით ბერო და თან თოფს უსწორებდა გამოუცდელს
მეთოფოსნეს. ბეროს ძლიერ სწყინდა, რომ რაღაც ახალი თოფები შამოიღეს; ეს
თოფები გული-გულში მოსწონდა იმიტომ, რომ ჩქარა სატენებია და ქართულ
თოფზედაც მეტი ძალა აქვს, მაგრამ საქვეყნოდ ვერ ათქმევინებდით ბეროს, რომ
ქართულს, ნამეტანა იმის თოფს, ბერდანგა ან პიბოდი სჯობიაო. ყველამ იცის, რომ
ბერდანგის ტყვია შორს მიდის, – ახალი თოფი ტყვიასაც ძლიერ „ლახავს―, სჭყლეტს;
ბეროსაც არწმუნებდნენ, მაგრამ ბერო ამოკვნესით ეტყოდა: – როგორ შაიძლება, რო
მაგ თოფიკეებმა ქართულ თოფივით ნადირი მოკლან, მაგეებს ჩვენს თოფივით შხამი
არ ექნება; ბერდანგის ტყვია გაჰხვრეტს, მართალია, სისხლსაც გაადენს, მაგრამ
ნადირი ისევ გაიქცევა, შვილო, პიბოდი რა თოფია, ეშმაკის ხიბლიხვანჯარას ჰგავ?!.
ჩახმახი მაგას არცად ეტყობა, ჯავარი, ზარნიში. რა მადლი აქვ, თუ ჩახმახი წკაპანთ
არ გაიღებს და პირისწამალი თვალპირს არ გადაგტუსავს?!
ბეროს, ჯერ ერთი, თავმოყვარეობა არ აძლევდა ნებას, რომ ძველ და საყვარელ
თოფისთვის დაენებებინა თავი, და მეორეც ის, რომ ქართულმა თოფმა ბევრი ირმის
და ჯიხვის ცვრიანი მწვადი შეაწვევინა.
შესანდობრები გათავდა; მხოლოდ ერთიღა შესანდობარი დარჩა; იმას ვერავინ
მოარტყა. საღამოც მოახლოვდა. რამდენიმე ბიჭი მოვიდა ბეროსთან და დაუწყეს
ხვეწნა.

19
I<3N

– შენი ჭირიმე, ჩემო ბიძავ, შენ ესროლე, – ეუბნებოდა ერთი ახალგაზრდა, –

შენს მეტი იმას ვერავინ დაჰკრავს.
– ჩემი თოფი, შვილო, ლიშანზედ მიდენას ნაჩვევი არ არი, – უთხრა ბერომ, –
თუ ხორციანს არა, სხვას არას მიუდგება.
ბერო ჯერ უარზედ იდგა, მაგრამ მეტისმეტი თხოვნით დაიყოლიეს; ის
წამოხტა როგორც თხუთმეტი წლის ყმაწვილი, ჩამოიღო საჩქაროდ თოფი და
ეშხიანად ამოაძრო ჩულიდამ. ხალხი ბეროს შესცქეროდა. ლიშანს მეეცალენითო,
დაიძახეს აქეთ-იქიდამ. ბერო ჩაჯდა, ერთს დამპალს ყუნჭზე გაუდო თოფი, ქუდს
უკან გადასწია.
– ბეჩავ, ბებერო, – სთქვა ერთმა აქ მდგომმა მოხუცებულმა, – ბევრის ირმისად
კი დაგისხმეინებიან რქანი.
ბერომ შეაყენა თოფი ზეითა ფეხზე. ყველანი სულგანაბულები გასცქეროდნენ
ნიშანს. თოფი გავარდა და პატარა ფიცარზე მიკრული ქაღალდი გაშავდა. ყარაულმა
დაიძახა:
– გაუმარჯოსო, ბეროა, ქალებო, ბერო!
– გაუმარჯოს, გაუმარჯოს! ისმოდა ბეროს გარშემო. ბეროს სიხარულის ალმა
გადაჰკრა პირზედ, გაეღიმა ცოტად, იმან საჩქაროდ ჩასო ჩულში თოფი. ბეროს
გამარჯვება უფრო მოხუცებულებს გაუხარდათ. იქ მდგომმა ერთმა მოხუცებულმა
წაიბუტბუტა: „ეგ არია ი ბერდენა, რო ვეღარა ქნა ბედენა!― „ბეროს თუ თქვენი
ბერდენა არა აქვ, იმით ვერ დაგაფოლნათ, ბერდანგიანებო―.
ყმაწვილკაცობას ცოტა არ იყო ეწყინა, რომ დამარცხდენ. იმათ გამოითხოვეს
ბერო „შორს― სროლაში. შორს სროლა იყოსო, დაიძახეს ახალგაზრდებმა, წააღებინეს
ქუდი და დაადგმეინეს საკმაოდ შორს მანძიდზე.
– რაკი სროლაა, სროლა იყოს, შენც ჩვენთან უნდა ესროლო, ბერო, – სთქვეს
იმათ.

20
I<3N

– მე მეტს ვეღარ ვესრი, შვილო, სად არი იმდენი ტყვია-წამალი, რო აქა-იქ ტყე-
ველს ვახალო?! სათოფია ველას ბევრი ტყვია-წამალი შაუჭამია, მაგრამ ეგ არ
გამძღარა… ერთი სროლა, არ იცით თქვენ განა, რო მილიონი ღირს ალაგასა?!
– არ შეიძლება, უნდა ესროლო, ტყვიაწამალს ჩვენ გიშოვით.
ბერო, როგორც იყო, დაითანხმეს. დაუშინეს თოფები. ტყვია ჰკაფავდა
შამბშუმბს და ისროდა მაღლა, – ცისაკენ. ბეროსაც მიერგო სროლა; ის ისევ,
წინანდებულად დაუჯდა უკან დამპალს ყუნჭს, ჩახმახი „დაღრიჯა―, ყელჭრელმა
თოფმა დაიგრიალა. ბერო „დაჩეჩა― თოფმა; იმას „ორი წყე― ჩაეყარა თოფში, რომ
უფრო ძალა მისცემოდა ტყვიას, მაგრამ ტყუილად, ტყვია საკმაოდ ძირს დარჩა, ძირს
არი, ძირსო, გამოსძახა ყარაულმა. ახალგაზრდებმა სიცილი და ხარხარი დაიწყეს.
ბეროს ეწყინა; იმან მიაბრუნა თოფში მეორე მასრა, დაადო ტყვია და დაუწყო
ზუმბით მაგრა ცემა; ესროლა მეორედ, მაგრამ ამაოდ, ბეროს ყელჭრელი მაინც „ძირსა
რჩებოდა―. ახალგაზდების სიხარულს დასასრული აღარა ჰქონდა. ბეროს თოფისაგან
ყბაზედ და პირზედ სისხლი ჩამოსდიოდა. ახლა კი, მეტი ღონე არ იყო, უნდა
გატეხილიყო ბერო:
– „ეჰ დავბერებულვართ, ყელჭრელო, მე და შენ ორნივ―, – სთქვა ბერომ
გულდაწყვეტით. ბეროს იქ აღარ ედგომებოდა; ის თავის ამქრებითურთ წამოვიდა
ზევით, სადაც ხევისბრის დიდება ისმოდა და დიდს გაჩაღებულს ცეცხლზედ
ხორციანი ქვაბები დუღდა და ლუდიანი თასები მიდი-მოდიოდენ.
დაბინდდა; თოფის სროლა სრულიად მისწყდა. ცეცხლები უფრო გაჩაღდა. ცეცხლის
გარშემო სადღეობოდ მორთული ბალღები ისხდნენ და ხუხავდნენ ღვიძლ-
თირკმელებს. საითაც იყო და არ იყო გაჩნდა დასტური და დაიძახა: „აჰათ ბალღებო―
და გადმოყარა კვერები. ფშავლის ბაღანებმა, როგორც ჩიტებმა პურის მარცვალი,
საჩქაროდ აკრიბეს კვერები. ქალები ლხინობდნენ, იმათში, როგორც წეროებში
არწივი, ჩაერეოდა ხოლმე კარახელი, – ეშმაკობით და მასხარობით განთქმული.
კარახელი ძველი კაცია, ჩაცმა-დახურვას ბევრს არაფერს მისდევს; კარახელი

21
I<3N

საჯვარობოდ არ იყო მორთული: იმას ეცვა გადმობრუნებული ტყავი, თავზე

გაკრეჭილი შავი ბატკნის ქუდი ეხურა; როდესაც ქალ-ვაჟი დაიწყებდნენ თამაშობას,
კარახელი იმათ შუაში ჩაერეოდა და მამლურად დაურბენდა ქალსა; კარახელმა
მოიჯერა თამაშობით გული. ახლა სხვა გასართობი იპოვნა: გადუხტა დედაკაცების
გროვას და დაუწყო თრევა ხან ერთს და ხან მეორეს. – ადექით, დაიკარგენით აქით,
თქვე მანდილახდილებო, – ეუბნებოდა კარახელი: – წაგვიბილწეთ ხატ-ხატის კარი,
დაეთრევით მებოსლეები.
დედაკაცებმა ჟივილ-ხივილი ასტეხეს.
– სუ, ჩემო კარახელო, – ეუბნებოდა კარახელს ერთი დროული ქალი, – ოღომც
ეხლა კი დაგვასვენენ, ძმაო, და მემრე თუნდ სუ აღარ გავივლით აქა?
– რა მიყო მა გმირის კოპალაის ლახტნაკრავმა, დაგმეხოს მწარემ სიკვდილმა
აგრიადა. ჰო, კინაღ ერთი უნამუსოობა არ მაჭმია თქვენი ჭირიმეთ, – ამბობდა მეორე
ხნიერი ქალი, ხოშია, და თან ფაფანაკის ჩამორღვეულ კალთას ისწორებდა.
კარახელმა დაისვენა და გასწია ღიღინით შეზარხოშებულ ფშავლების გროვასკენ,
დაადვა მხარზედ ხელი ორს ბიჭს, შეხტა და დაიძახა:
– მეც დამსვით, ე!
– მოგვიხვედ მშვიდობით, კარახელო.
– თქვენც დამხვდით მშვიდობითა.
– მტერიმც დაგხვდება, ბიძავ, ხელცარიელი, უთხრა მეცხვარე პეტრემ და
მიაწოდა ერთი თასი არაყი კარახელს.
მწყემსებს „ცხვარშიით― მინდვრით მოსულებს ხალხი ალერსიანად ეპყრობა.
პეტრე ახალუხა, გაჟივჟივებული, წითელ გულისპირიან საკინძ-ჩამოწყვეტილი,
იჯდა ერთს ლოდზე და მჭევრმეტყველობდა. მწყემსს გულზედ და პირზედ ოფლი
გადასდიოდა. კალთაში არაყით ტიკჭორა ედო. ის გატაცებით უამბობდა ხალხს
თავის ნახულს და გაგონილს, როგორც ახალი დაბრუნებული მინდვრიდამ. პეტრე

22
I<3N

მჭმუნვარედ ლაპარაკობდა ჯერ იმაზე, თუ როგორ დააღარიბა ფარის პატრონები

ხარჯმა.
– თქვენი დრო კარგი იყო, – ეუბნებოდა ძველს კაცებს, – ეხლა უფრო გაჭირდა
ცხოვრებაო. შემდეგ მოჰყვა ყაჩაღის თაღრივერდის ამბავს, როგორ მოკლა იმან ერთი
ვიღაც ხელისუფალი. „ლამაზი ცხენი ჰყოლიყო თათარს, ძმობის მადმა; ერთი კი
დაჰკივლა თათრულად და როგორც მასკვლევი ისე გათხოვდა; ხელისუფალიც
დაედევნა, მითამ დაგიჭერო, გაქცეულს ცხენზეით მოტრიალდა თათარი, მაიბრუნა
თოფი, – ჩემს ძმას გიამბობ, – გამაიძაბნეს ბოლნი და ხელისუფლის ღვიძლ-
ფილტვის ნაგლეჯები აიქ სამ გამააბნია ტყვიამა; შამოლანძღა და დაგვეკარგა თვალთ
წინაით―.
– ეგ ყველა, ყველა, – ჰკითხა ბერომ პეტრეს, და ი ბერიკაცს შარმაზანს რადღა
აწვალებ, ბიჭო, რამდენი პერანგი აქვ თქვენზე მეტი გაცვეთილი?!
– იუდის კერძია, ბიძავ, იასო ქრისტეს მადმა, – სთქვა პეტრემ სიცილით. – ასის
წლის კაცია, რა ავლევს ცხვარში და შინ არა ზის?! მაგ სულელს გუდაში შაქარი
სდებიყო, ვინ იცის უეშმაკებდა ვინმე თუ ამაუვარდებოდა, – მე დამაბრალა, შენი
ძაღლობა იქნებაო.
– შაქარი რადღა უნდა? – ჰკითხეს ფშავლებმა.
– რაადაც სულელია იმითა, სხვად რადა. აბა არ ეკადრება კი ჩემგნითა,
უფროსია, მაგრამ ნავსია ჩემის სალოცავის მადმა, ბოროტი, ამოსაგდები. თქვენ
შაქარი გაგკვირვებიათ, ახლა ჩაის მასალის ყიდვასაც აპირობს და სასვეეთ თავი
მითხარ შენა, იქ უნდა ხვრიტოს ჩაი… თელავზე რომ გამოვიაროთ, სუყველაზე უწინ
შაქარს იყიდის. ახლა გაიგო, შენი ჭირიმე, რო ჩემი აღსასრულის დღე მოიდა, პირის
გემოს მივდიო, ეს მაინც შამრჩებაო. – დასწყევლოს ღმერთმა, – სთქვა ბერომ
სიცილით. ყველამ სიცილი დჟაიწყეს.
– მემრე ი შაქარზე გაგიხდათა? – ჰკითხა ბერომ.

23
I<3N

– შაქარზე, მაშ რაზე. მე ვუთხარ, ღვთისა წინაშე კაცმა მართალი უნდა თქოს, ა
შვილიშვილებისად – ობლებისათვი გეყიდა რაიო, რო გაგელაღაო. რა გეშაქრებოდა,
მწყემსი და იმის ჩაის სმა რომელს რჯულებაში სწერიაო. ამაზე შევყევით. გავაჯავრე;
ამაიწვადა ი ხანჯარა, მძლივ ამააძვრა, ჩაჰჟანგებიყო, გამამეტია ყმა; მე აბა რას ხელს
შაუქცევდი, – გამოვექე. რო ვერ მამეწია, შორით დამიწყო გინება. დაუწყო პეტრემ
ჯავრება: „ვაჰმე შენი ჯავრი, პეტრე! მამიჩემის ცხონებამ ხვალვე თოხლას ჩაუყონ ჩემ
ხთიშობელს (ხატს), დაუკლავ და დაგარისხებო―. პეტრემ დაიწყო ხმამაღლა სიცილი.
პეტრე ჯერ კიდევ გატაცებით იცინოდა და აქეთ-იქით ეზაყებოდა, რომ იმასთან
მოვიდა ერთი ქალი და გადასწია მწყემსს უკან ახალუხის საყელოთი.
– ბიჭო, დაგარისხებავ, – უთხრა ბატარქალმა, – გამეერე, ქალებს ლხინი უნდათ; ან
თქვენ რას აკეთებთ და არ გამაილით, რა გეთაღრივერდავებათ და გეშარმაზანებათ
ამაში, – უთხრა ქალმა იქ მსხდომებს დანარჩენს ახალგაზრდა ფშავლებს. პეტრეს
უამა, რომ ბატარქალმა ხელი წაავლო, მაგრამ სიამოვნება არ დაიმჩნია.
– მოიდა, გამეცალე, გოგო, შე არ გასაზდელო, მე რაღა მელხინება, დაიკარგე
აქითა!
– ადე, ჩემო ძმაო, ადე ჰოო ვაჟო, რასა უკმიახობ?
– კარგია, ჰო, დაგვაცალეთ ბატარახან, – უპასუხა პეტრემ.
– სვიმონას ბალღას შენთან ურევავა ცხვარი?! – ჰკითხა პეტრეს კარახელმა.
– ჩემთანა, მოგონებაზე ღმერთმა შაიწყალოს სვიმონა, – სთქვა პეტრემ.
– ღმერთმა მაიხსენოს, – სთქვეს სხვებმა.
– ჰაი ბევრის კარგის ყმის მკლავებს არ შაშჭამა მიწავ, ტიალო! – განაგრძო
პეტრემ, – მე და ის ერთად მოვიზარდენით. აბა, ბა, ბა, რაც ის კარგი იყო
ცხონებული: საამხანაგოდ გინდა, მტერთან, მოკეთესთან – ყველაად. ღმერთის
მადლმა, – მობრალული ხო იმაზე მეტი აღარ შაიძლება. ერთხელის, ახმეტის ზემოთ
ხევგძელას რო გამოხდება კაცი, იმაში ერთი მთხოვარა შაგვეყარა ჩამოწეწილ-
ჩამოგლეჯილი, საცოდავი, გამიკითხეთო. დაიკარგეო, ვუთხარ მე, თორო მოგდგები

24
I<3N

ამ ჯოხით და შენს ცოდვა-ბრალს ზეცას ვაყურებინებო. რა გიჭირს შე ოჯაქორო,

თვალთ არ გაკლია და ხელთა, წადი, ჩემო ძმაო, გაისაჯე და იქონე სარჩო… სუო,
მითხრა ბეჩავმა სვიმონამ, ღმერთს ნუ აწყენ, ბეჩავი, ძმაო, ღმერთის გაჩენილიაო.
ერთან ტოლომანანი ეცვნეს, გაიხადა ის, იმას მისცა და დარჩა თვითონ ჩოხა-
ახალუხის ანაბარას. იმ ღამეს მაღალახადზე დავრჩით, დაგვეცა ერთი საშინელი
ცუდი დრო, დელგმა; ჰქონდენ ძველან ნაბადანი, ისე რატო არ გაიწუწა ცხონებული,
რომ შენი მოწონებული, მე კიდეც დავცინე: „სხვისა მაზიარებელი მოკვდა
უზიარებელი―, ბევრი იცინა თვითონაც, ღმერთმა მოიხსენოს სვიმონა, – სთქვა
მეორედ პეტრემ და გადაჰკრა ყანწი არაყი და დაამღერა:
„მე უმღერალი ვერ გავსძლებ,
სულო შამინდევ მკვდრისაო.
პურსა სჭამენ და ღვინოს სმენ
სიმღერეს არ იტყვიანო.
არ ვიცი, მკვდარსა გლოობენ
არ ვიცი, არ იციანო―.
პეტრე ყელგადაგდებით იმღეროდა ისევ, რომ მოვიდა მეორე ქალი, დაადგა თავზედ
პეტრეს და იმის ამხანაგებს. დედუნამ ამ სიტყვებით მიჰმართა ახალგაზრდა
ფშავლებს:
– აქამდი საით ვერ დასტყვრით და დასქდით, რა არი? – თქვა ქალმა. –
მოჰხადა პეტრეს ქუდი, ერთი მარილიანი სილაც გაარტყა და გაიქცა ქალებისკენ
სიცილით. „არც ახლა წამოხვალ―, ამბობდა დედუნა გზა-გზა. მეტი ღონე არ იყო,
უნდა პეტრე თავის სწორებით „გადასულიყო― სათამაშოდ. – დაუკარით გაგიწყრესთ
ღმერთი, დაუკარით დაუკარით, – დაიძახა პეტრემ, – ფიცხი, ფიცხი, ტოში
გაახურეთ, ტოში! მწყემსმა შემოუარა ერთხელ, შეხტა; დადგა ერთს ალაგას და
შესძახა: „ჩობანია, ქალებო, ჩობანი!―

25
I<3N

– აი გენაცვალოს დაი, რო მარდადა ჰხმარობ მუხლებსა, ეხლა კი მოგცემ

ქუდსა, – უთხრა დედუნამ პეტრეს.
ყოველი ფშაველი დღეს სიცოცხლით აღსავსეა. ფშავლებს უხარიათ, რომ
ერთმანერთის ნახვას კიდევ მოესწრნენ. აქა-იქიდამ ისმის სიმღერა, სიმღერასთან
ერთად დარბაისლური ლაპარაკი მოხუცებულებისა ძველს, ახალს და მომავალს
დროზე. ფშაველი ლაპარაკის და მსჯელობის ნიჭს სასმელში იჩენს… ბუნებაც მძიმე
გრძნობით დატვირთული იყო… ოთხივე მხრიდამ, მაღლიდამ ჩამომდინარი ხევები
ჩხრიალით მოათამაშებდენ პატარას, მაგრამ ეშხიანს და მამაცს ტალღებს. მთის
წვერებზედ დალაგებულიყვნენ ნისლები, და ზღვის ნაპირზე დაძინებულს ვეშაპს
მოაგონებდნენ კაცს. ნისლს ვერ შაეპყრო მხოლოდ საშავარდნის კლდე, რომელიც ცის
ტატანზე მკერდჩავარდნილი და თავწამოხრილი იდგა გახარებული. შავი,
დაღმეჭილი, მრისხანე პირისახე ეხლა გაჰხარებოდა; იმას ღიმილივით ეტყობოდა
ღრუბლებიდამ გამოპარული მთვარის მკრთალი სხივების თამაში პირზედ.
სიხარულისაგან ჩამონადენის ცრემლების წკაპწკაპი ისმის უფსკრულში გალიპულს
სიპზე. წვერგამხმარ იფნებსაც უხარიანთ, რომ ხალხი მხიარულობს, მაგრამ ეს
მხიარულება არ უხდებათ იმათ. პირდაპირ მაღალ-წიფლოვანს ჩრდილს დაუხრია
თავი და ღრმა ფიქრებს მისცემია: წარსულს იგონებს და მომავალზედ ჰფიქრობს. მდ.
აფხუშურა მოდის ესხტად, ლამაზად, წმინდაწყლიანი; მის პატარა მორევში
გამოსულა კალმახი, მოჰმარჯვებია ნაპირს და გაყუჩებულა. შველი საწოლზეით
ამდგარა და თვალგაფეთებული ყურს უგდებს ამ გაურკვეველს ხალხის ზრიალს.
მხოლოდ შავის, მშრომელის ხელებით ჩამოქნილი სანთლები, აფხუშოელების
ნასახლარების ყორეებზე მიკრულები, თავებს აწყვეტენ აქეთ-იქით, თითქო ამ
ნანგრევებს ნანას ეუბნებიანო.
1886 წ.

26
I<3N

ბიბლიოგრაფიული შენიშვნა
(ფშაური ლექსები. შეკრებილი დ. ხიზანაშვილის მიერ)
მადლობის ღირსია ბ–ნი დ. ხიზანაშვილი ფშაური ლექსების შეკრებისათვის,
უფრო პატივსაცემია ავტორი, იმ მიზნისათვის, რომელსაც ყველა ამ გვარი შრომა
ემორჩილება. დიდად საჭიროა მწერლობისათვის საერო ლიტერატურის ცოდნა. ეს
ცოდნა მწერალს აძლევს ჯერ ცნებებს, – სიტყვებს და მერე გააცნობს ერის სულის და
გულის მოძრაობას, მის აზრს ცხოვრებისას. ნამეტნავად ფშაური პოეზია თავის
სულის გამაღვიძებელი თავის კილოთი, ძველებურის სიტყვების ფორმებისა და
თავისებურ შეხედულებით მსოფლიო ცხოვრებაზე, საჭიროა იცოდეს არა მარტო
მწერლებმა, არამედ ყველა ქართველმაც. საკმაოდ დაიბეჭდა ფშაური ლექსები
„ივერიაში―. მკითხველს ამ ლექსების მიხედვით შეუძლიან გაიგოს იერი ფშავლების
პოეზიისა. ვსთქვათ ჯერ რამდენიმე სიტყვა საგმირო ლექსებზე. ამ ლექსებში მარტო
ის როდია მოსაწონარი, რომ გმირი იბრძვის, – „სისხლი გადასდის მკლავზედა―, –
არა. ჩვენ უფრო იმას უნდა მივაქციოთ ყურადღება, რისთვის და ვისთვის იბრძვის
იგი? რომელი მოქმედება, თვისება გმირისა უფრო მოსწონს ხალხსა? რაც მოსწონს
კაცსა, იგი თვითონ არის ზომა მის ზნე-ჩვეულებისა. ფშაველი – გმირი იცავს თემსა
ჯერ ყველაზე უწინ, მერე საზოგადოდ ფშავისხევს და შემდეგ საქართველოსაც.
თემის დაცვა კი უპირველესი გრძნობაა მისი. თავის თემის გულისათვის არ
დაზოგავს გასაჟლეტად სხვა ფშაურს თემს, თუკი იგი რაიმე თავხედობასა
მოიწადინებს იმ თემის წინააღმდეგ, რომელსაც თვითონ გმირი ეკუთვნის. მაგრამ
თუ გარეშე მტერი მოდის საქართველოზე, მაშინ გმირი საქართველოს მტერს ისევე
ებრძვის, როგორც თემის მტერს. წაასხეს ლეკებმა ტყვეები, ფშაველი – გმირი
მისდევს მტერს, იხსნის ტყვეებს და ჰგზავნის თავ-თავიანთ ოჯახში, „მშვიდობით,
დანო გზაზედა―. აი იდეალი გმირისა ხალხის წარმოდგენით. გმირი ყველასი ძმაა და
მანდილოსანნი მისი დებია, – ვინც უნდ იყვნენ იგინი, ოღომც ქართულის
სისხლისანი კი იყვნენ. ასე, გმირობა მხოლოდ ნათესაობისათვის არ არსებობდა
27
I<3N

ფშავში, იგი იყო საზოგადო, საქართველოს კუთვნილება, ყველა გაჭირვებულის

ქართველის ფარ-ხმალი, თავშესაფარი.
ქალო, ნუ სტირი ქართლელო,
გიგლია გიზის გზაზედა,
თუ ლეკებს წაგაყვანინო,
წვერიმც ნუ მსხმია ყბაზედა,
შინამც ნუ მივალ ცოცხალი,
სწორნიმც ნუ დამსმენ ჯარზედა.
ფშაველი გიგლია ამას უბარებს ქართლელს ქალს, რომელიც ლეკებს ტყვეთ
მიჰყავთ… ქართლელი ქალის ტყვეობიდამ დახსნას ფშაველი – გმირი ვალად იჭდევს
კისერზე. ისევე, როგორც ფშაველი ქალისას.
მხოლოდ ერთი რამ უნდა შავნიშნოთ ბ–ნ ხიზანაშვილისაგან შეკრებილს
ლექსებს. ბევრი მისგან შეკრებილი ლექსები დამახინჯებულია და ამის გამო ძალა
მოკლებული, თუმც მძლავრი სურათები კი არის აქა-იქ დაფანტული.
1887 წ.

28
I<3N

ბიუროკრატიის ჩივილი
„საწყალი ბიუროკრატია! ყველამ ყბად აიღო და ლამის იგი წყალს წააღებინონ.
ვინ იცის, რას არ აბრალებენ საცოდავს! მანჯურიაში დამარცხდა რუსის მხედრობა
და ზღვაზე ფლოტი გაუნადგურეს იაპონელებმა რუსებს. რადა? რა შუაშია
ბიუროკრატია? გემები აკლდა როჟესტვენსკის? ზარბაზნები და ტყვიაწამალი? იქნებ,
სურსათი არა ჰქონდა, ან ქვანახშირი? ყველაფერიც ბევრი ჰქონდა, იმავე
ყბადაღებულ ბიუროკრატიის წყალობით. ახლა ჯამაგირს არ იკითხავთ?
როჟესტვენსკის წლიურად ტოგოზე ოცჯერ მეტი ჯამაგირი ჰქონდა. რისთვის? რადა?
იმიტომ, რომ უფრო ერთგული ყოფილიყო სამეფო ტახტისა და თავის მადლიანის
სამშობლოს მთავრობისა; უფრო უნდა წაქეზებულიყო, მეტი მხნეობა, მეტი
ერთგულება, მეტი მამაცობა გამოეჩინა.
ნუთუ ბიუროკრატიას ის ცოდვად, დანაშაულად უნდა ჩაეთვალოს, რომ
მოსამსახურე პირთა გულს იგებს, ამხნევებს კარგის ჯილდოს და კაი ჯამაგირების
ძლევით? არა და არა. სტყუის, სცდება, ვინც წინააღმდეგს იტყვის და იფიქრებს,
ნუთუ მეტმა ჯამაგირმა, მეტმა ყურადღებამ მთავრობისამ თავის ქვეშევრდომისადმი
უნდა წაახდინოს და დააქვეითოს ადამიანი? როგორ შეიძლება? რა სათქმელია!
ან ჯარისკაცებს რა უჭირთ? არა ჰშიათ, არა სწყურიანთ; მუკდენში საწყობები
ფეხსაცმელებით სავსე დარჩა და თვით რუსის ლაშქარმა წაუკიდა ცეცხლი,
სალდათები კი ფეხშიშველები დაიარებოდნენო. ესეც ბიუროკრატიის ბრალიაო!
ღმერთო, შემიწყალე, სად ფეხსაცმელები, სად ბიუროკრატია?! ეგ ერთი კაცის,
რომელიმე პოლკის უფროსის ბრალია და არა მთელის ბიუროკრატიისა. იქნება,
ბრალად არც კი ჩაეთვალოს თვით იმ პოლკის უფროსს ასეთი საქციელი. ვინ იცის, რა
მოსაზრებით ხელმძღვანელობდა იგი? რატომ არ უნდა ვიფიქროთ, რომ იგი
ჰზოგავდა, ინახავდა წაღებს საბოლოოდ და ამით ხაზინას მფარველობას უწევდა?
ნუთუ დაზოგვა, სარისტიანობა ვისგანმე დასაძრახისია? ხალხს, სწორედ, ტვინი
გადაუბრუნდა!..
29
I<3N

ყველაზე მეტად კიდევ ეს მაოცებს და მაკვირვებს: დამდგარან და საჯაროდ

გაიძახიან: იაპონელები იმიტომ გვამარცხებენ, ჩვენი ჯარისკაცი გაუნათლებელია,
შეუგნებელი, არა აქვს საკუთარი „მე―, საკუთარი მოსაზრება, ბრმად ემორჩილება
უფროსის ბრძანებას, კვდება უფროსი და კვდება მისი ვინაობაც, იბნევა, აღარ იცის,
რა ქნას, როგორ მოიქცესო. იაპონელი ჯარისკაცი სულ სხვაა: ნასწავლი,
თვითცნობიერებით აღჭურვილი, ამიტომ თუნდაც უფროსი მოკვდეს ბრძოლის
დროს, იგი საქმეს არ წაახდენს, რადგან იცის, რა გააკეთოს, როგორ მოიქცესო და
სხვა. ამისთანეებს სწერენ და ლაპარაკობენ.
მიკვირს, რაც ღირსებად უნდა ჩაეთვალოს ჩვენ ჯარისკაცს, ის ქვეყანამ
ცოდვად მიიჩნია; თვითცნობიერებამოკლებული, სამსახურისათვის თავდადებული,
უფროსის მაღმერთებელი, უფროსის სიტყვის ამსრულებელი უკრიტიკოდ,
უსიტყვოდ და მამაცი… მეტი ღირსებაღა იქნება ჯარისკაცისა? შეიძლება კიდევ მეტი
რამ მოვითხოვოთ? ხოლო უფროსს უნდა ესმოდეს, როგორ მოიხმაროს ეს ძალა, და
ნუთუ უფროსებმა არ იციან არაფერი? ესეც ხომ ტყუილია. ჯარისკაცს სწავლა-
მეცნიერება რად უნდა? არაფრად. თუ მკითხავთ, განათლება კიდეც აწყენს, რადგან
განათლება ლმობიერ გრძნობებს უვითარებს ადამიანს. ჯარისკაცის ღირსება ორია
უმთავრესი და უაღრესი: მამაცობა და მორჩილება. მორჩა და გათავდა. დანარჩენი
სულ ტყუილია, – დედაბრების ჭორებია. ჩვენი ჯარისკაცი რომ განათლებული იყოს,
უფრო უარესობა დაგვემართებოდა.
ან ვის უნდა გაენათლებინა? ბიუროკრატიას რა საქმე აქვს განათლებასთან?
ჩვენ გვაბარია ჩვენი საქმეები, აუარებელი ქაღალდები, მისაწერ-მოსაწერი, გასაგზავნ-
გამოსაგზავნი და სხვადასხვა. მოჰყოლიან უსირცხვილოდ და ამასაც ბიუროკრატიას
აბრალებენ. და განა მარტო ჯარისკაცთა გაუნათლებლობის მიზეზად გვხადიან? არა!
განათლების სისტემის უვარგისობას გვიკიჟინებენ. განსვენებული ივანე სერგეის ძე
ტურგენიევი ჭკვიან კაცად იყო ცნობილი და ისე გადაყრუვდა საზღვარგარედ
ხეტიალით, რომ ჩვენი სწავლა-განათლების სისტემა შემდეგის ფორმულით

30
I<3N

გამოხატა: „ტემნა ვოდა ვოობლაცეხო―. რა თქმა უნდა, რაკი იმან დაჰგმო ჩვენებური
სწავლა-განათლება, სხვა, წვრილფეხობანი უარესს იზამდნენ.
აბა, რა დააშავა ჩვენმა სწავლა-განათლებამ, ერთი მიბრძანეთ? მინისტრის
ალაგას – მინისტრი გვყავს, გუბერნატორისა – გუბერნატორი, მაზრის უფროსისა –
მაზრის უფროსი, მღვდლისა – მღვდელი, მასწავლებლისა – მასწავლებელი,
დიაკვნისა – დიაკვანი, მამასახლისისა – მამასახლისი და სხვა. ვინ იცის, ცაზე
ვარსკვლავი არაა იმდენი, რაც სამსახურის სხვადასხვა საფეხურია, და ყველა
საფეხურზე ათასი ადამიანია გამოჭიმული. მეტიღა გულმოდგინება და პატრონობა
შეიძლება? ეს კიდევ ცოტაა: ნასწავლები კიდევ იმდენი რჩება გარედ, უადგილობის
გამო…
„ხალხს განათლება აკლია: სკოლები უნდა გამრავლდეს, ჯარზე კი არა, სწავლა-
განათლებაზე უნდა იხარჯებოდეს, რაც შეიძლება მეტი ფული…― – გაიძახიან
ლიბერალები და ჭეშმარიტებას კი თვალს არიდებენ, არ უნდათ დაინახონ იგი. დიაღ,
ჭეშმარიტებას, რომელიც ამისა ზემორე აღვნიშნე. ვინც ისწავლა, იმათთვისაც აღარ
არის კანცელარიებში „ვაკანსია― და ახლა ზედმეტი განათლებული, ბოგანო ბრბო
შევქმნათ, რომელსაც გულში არსებული წესწყობილების მიმართ სიძულვილის მეტი
არაფერი ექმნება?! რაღა ვუთხრა ამ გონებადამთხვეულს ხალხს, ღმერთმანი, არ ვიცი.
ნეტავი ღვთისა ძალითა, ყველას ჩემსავით ესმოდეს საქმის ვითარება და მაშინ
ვნახავდით, თუ ეს მღელვარება ხალხისა და დრტვინვა არ მოისპობოდა. რა ქნას
კაცმა, ძალათი ხომ თავის კეფას ვერ გადუხსნი კაცსა და თავის აზრებს ვერ
ჩაულაგებ. ეს რომ შეიძლებოდეს, ქვეყანაზე ერთბაშად ბედნიერება დამყარდებოდა.
რამდენიმე მეამბოხე, ქვეყნის დამღუპველი, სახელმწიფოს მტერი… მაშინ სულ სხვა
იქმნება, მაშინ ჩემს აზრთან მოვა ყველა; მაშინ ვეღარავინ გაჰბედავს
წინააღმდეგობას, ბოროტი აზრების ქადაგებას…
ხეპრე, ტეტია, ვიღაც ოჩოპინდრე გლეხი წამომდგარა, მთელ თვეობით
პირდაუბანელი, იმის ხელში ნაჭერი პური ადამიანისაგან არ შეიჭმევა, და გაიძახის:

31
I<3N

„ჩვენ თანასწორნი უნდა ვიყვნეთო. შენც კაცი ხარ, მეცაო, ორივე ღმერთმა გაგვაჩინა
ერთი და იმავე ლაფტალახიდანაო―. ერთი ჰკითხეთ, როდის ვიყავით თანასწორნი,
რომ ახლა ვიყვნეთ? სად თავადი, სად გლეხი. სად დამსახურებული კაცი, სად
ტეტია, რომელმაც თავის სახელისა და გვარის ქაღალდზე დაწერაც არ იცის.
მამული რაც მეტი გაქვს, უნდა გამიყო, რადგანაც მეც წილი მიდევს. შენც ქართველი
ხარ, მეც, დედამიწა კი ჩვენ მამაპაპათა სისხლით მორწყულია: „საცა ერთი თავადი
კვდებოდა, იქვე ათი და ასი გლეხი სდებდა თავსაო―. ოჰ, ღმერთო ჩემო! მოდი და
ღმერთი ნუ გაჯავრდება, ნუ გაგვიწყრება? ხელმწიფეს ვღალატობთ, ღმერთსა
ვგმობთ. აი, რის ბრალია ჩვენი დამარცხება შინა და გარეთ… ნუთუ ეს ასწავლა
ბიუროკრატიამ ქვეყანას? პირიქით, ვგონებ, რომ ამის მთქმელს და მქადაგებელს
სდევნიდა და სინსილას უქრობდა. დღეს ვინ არს ან ერთის, ან მეორის ერთგული?
იგივ და იგივ ბიუროკრატია. ერთი მხოლოდ იგია პირნათელი ღმერთთან და
მეფესთან. რა გინდა, შე კაი კაცო. იყავ ნიბლიასავით განაბული, იცხოვრე
თავმდაბლად და ვნახოთ, თუ ღმერთი არ გიშველის და შენზე ხელს აიღებს!.. მე
დღეს სამსახურს გარეთა ვარ. ორმოცდაათი წელი ვემსახურე ხელმწიფეს
ერთგულადა და ერთხელ არ მახსოვს ჩემი უფროსისაგან „ზამეჩანიე― მიმეღოს. რადა?
მათა, რომ, თუმცა ახალგაზდა კაცი ვიყავი, სამსახური როცა დავიწყე (ოცი წლისა),
იმ თავითვე მესმოდა, რით მოვიგებდი უფროსის გულს, ფეხს როგორ წავდგამდი
წინ. რასაც მიბრძანებდნენ, სიტყვის შეუბრუნებლად ვასრულებდი: „დაწერე!― –
მზად იყო. „დაჰკა!― – მზად იყო. „დაიჭი!― – მზად იყო. ასე ამგვარად, დღეს კაცი
დეისტვიტელნი სტატსკი სოვეტნიკი გახლავარ, ქვეყანა კაცს მეძახის და ხელმწიფის
მოწყალება „პენსიაცა― და ორდენებიც მაქვს.
1905 წ.

32
I<3N

გავზარდოთ ახალთაობა
მშობლებს ძალიან კარგათ შეუძლიან რამდენიმე ხანი მოიჭირვონ, მით უფრო,
რომ შვიდი წლის ყმაწვილი იმისთანა საჩენ საქმეს არას უკეთებს და შემდეგ კი
ერთიორად მეტს შეეწევა მამას, ვიდრე უსწავლელი.
უფრო კარგი იქნება შევხედოთ ჩვენზე უკეთესებს და მივბაძოთ: გავზარდოთ
ახალთაობა, ნურაფერს დავიშურებთ სკოლების დასამართად, რადგანაც, როგორც
ზევითა ვსთქვით, იმათში იმალება ყოველი ხალხის მომავლის ბედი და უბედობა,
თორემ ჩვენზედაც ისრე იტყვიან, როგორც სპარსეთზედ: „გეება რა სპარსეთის
სამთავროს მცხოვრებნი, დაემსგავსნენ ცხვრის ფარას, რომელიც თავისუფლათ და
გაუწყვეტლივა სძოვდა ტრიალ მინდორზედ მინამ, ბოლოს, საიდგანმე არ გაუჩნდა
მგელი და არ იმსხვერპლა―. ესრე მოუვა ყველას და ესრე საანდაზოდ გახდება ის
ხალხი, ვინც უარყოფს რიგიან აღზრდას და განათლებას.
ხშირად ჭია იმ ფერისა ხდება, რა ფერი ფოთლითაც იკვებება. ტყუილად არ
უთქვამთ ქართველებსა: ხარი ხართან დააბიო, ან ზნეს იცვლის, ან ფერსაო. როგორიც
უნდა მაგარი ხასიათისა იყოს კაცი და სხვა მიმართულების…

33
I<3N

გაზვიადებული საკითხავი
(წერილი რედაქციასთან)
სპეციალისტების ბაასმა სპეციალურ საგანზე, მეც, არასპეციალისტს
საღერღელი ამიშალა და ლამის სალინგვისტო-საფილოლოგიო ბაასში ჩავერიო. მეტი
ღონე არ არის. კარგად მოგეხსენებათ ჩვენს მწერლობაში აღძრული კამათობა იმის
გამო, რომ ბ–მა გ. წერეთელმა სახელი „ლაშა― აწარმოვა რუსული სიტყვა луч-დამ;
ამაზე „ივერიამ― შენიშნა, რომ ეს სიტყვა აფსარული (აფხაზური) სიტყვააო, ამას
ჰმოწმობს „ქართლის ცხოვრებაო― და სხვ. და სხვ.
ჩემის ფიქრით ამ მოსაზრებათა შორის არც ერთია მართალი და არც მეორე.
დამყარება ფილოლოგიურის კვლევისა „ქართლის ცხოვრებაზე― და სხვა ამგვარს
ისტორიულს „დოკუმენტებზე― იმას ეგვანება, გარჩევაც კი ბევრია ღვთის წინაშე, რომ
ამ ორასის წლის შემდეგ გამოჩნდეს ვინმე მკვლევარი და დაიჟინოს: ამა და ამ დროს
გ. წერეთელი ამასა სწერს, ან Plebs, ან თუნდა ვაჟა-ფშაველა; მოეწონოს ერთი
ჩვენგანის შეხედულობა და დაიჟინოს: სწორედ სიტყვა „ლაშა― იმას ჰნიშნავს, რასაც
ეს მწერალი ამბობსო. ნუთუ სასაცილო არ იქნება მისი მსჯელობა? ნუთუ ამასვე არა
ჰგავს სხვადასხვა „დოკუმენტებზე― დამყარება?
ჩვენ რომ ისტორიულ ფაქტთანა გვქონდეს საქმე, ის სრულიად სხვა იყო: ფაქტი
ფაქტად უნდა მივიღოთ, თუმც ისიც ბევრს შემთხვევაში ფრთხილად, შეგნებით.
მაშინ კი, როცა თეორიული სჯაა საჭირო, უნდა ვიხელმძღვანელოთ მეცნიერულის
მეთოდით, საღის მოსაზრებით, იმ მასალის გარკვევა-გაჩხრეკით, რაც ხელში
გვექნება და რაც უსათუოდ საჭიროა ნამდვილის გამოსარკვევად. წიგნზე დამყარებამ
ერთხელ მეც მომაცდინა: „ვახუშტის გეოგრაფიაში მოხსენებულია, რომ ლაშარობას,
ფშავლების ერთს უმთავრესს ხატობას (ჯვარობა), დაუდო საფუძველი ლაშა
გიორგიმ, რომელმაც ეკლესიას შესწირა ძვირფასი ჯვარი და შემდეგ ამაზე დღეობას
დაერქვა „ლაშარის ჯვარი―, გახდა იგი სალოცავად მთელის ფშავისაო და სხვ. მე არც
ვაციე, არც ვაცხელე, ეს ცნობა ავიღე და ერთს ჩემს ეთნოგრაფიულს წერილში
34
I<3N

მოვიხსენიე. ამაზე „ივერია―-ში ბ–ნმა ურბნელმა საფუძვლიანად შეჰნიშნა, რომ ეგ

„ლაშარის ჯვარი― არის ლაშარის ჯვარი, რომელიც სალოცავად უნდა ჰყოლოდა
ფშაველებს ძველადგანვე, მინამ ლაშა გიორგი დაიბადებოდაო, – როგორც მოლაშქრე
ხალხს, – ღმერთი ომისა, და ლაშა გიორგის ჯვარს აქ არავითარი ადგილი არა აქვსო
და სხვადასხვა. ნამდვილია: მეც ესევე უნდა მოგახსენოთ, რომ „ქართლის
ცხოვრების― განმარტებას, ლაშა აფსარული (აფხაზური) სიტყვააო და ჰნიშნავს
მანათობელსაო, არაფერი მნიშვნელობა არა აქვს.
აფხაზურ ენასთან რად უნდა გავრბოდეთ, როცა ფესვი „ლაშ― თვით ქართულ
ენაში მოიპოვება. ავიღოთ თუნდ სიტყვა ლაშქარი, – ქართული გვარი ლაშაური.
ამასთანავე უნდა მოგახსენოთ, რომ ფშაველები, რომელთაც ვერა ფილოლოგი ვერ
გამოსწირავს ქართველ ერსა, საუბარში ხმარობენ ლაშს, როგორც პირს (ბაგეს, ყბებს).
მე, თქვენს უმორჩილეს მონას, ეს სიტყვა დღეში ორმოცჯერ მაინც მესმის. ვსთქვათ
დედამ უნდა უთხრას შვილს პური ჭამე, ნუ ჰყბედობო: „ბალღო, მანდ ლაშს ნუ
იწრეხ-იგრეხ, ე პური გველე!― (ჭამე). ქალს არ მოსწონს ვაჟი, ამბობს: „ვაჰმე, რა გონჯ
რაიმ არი, მაგის ლაშნი რასა ჰგავ კი, რასა!!― „ბევრს ნუ ლაპარაკობო: დააყენენ ე
ლაშნი!―
მკითხველი შეატყობს, რომ ფშაველები ამ სიტყვას, თუ ცალკე უნდათ ხმარება,
მრავლობით რიცხვში ხმარობენ და რთულს სიტყვებში კი მხოლობითში (ლაშაური,
ლაშქარი და სხვ.). არის ფშაური მამაკაცის სახელი ლაშქარა. საზოგადოდ ხომ
საკუთარს სახელებს აღმწერლობითი მნიშვნელობა აქვთ. თქვენის ფიქრით,
თავდაპირველად რას ნიშნავდა ეს სახელწოდება? ვითომ მოლაშქრეს? არა. ეს სახელი
ორი სიტყვიდამ არის შემდგარი და, მაშასადამე, ორი ფესვიდამ: ლაშ და ქარ, აქვს
დაბოლოვება „ა―.
ჩემის ფიქრით, ფილოლოგებისა კი რა მოგახსენოთ, ეს სახელწოდება იქნებოდა
თავდაპირველად გამომხატველი პირქარიანობისა, ყბედობისა. ბავშვი მინამ
მოლაშქრეობას შესძლებს, ჯერ ყბედობს და სახელიც მაშინ ერქმევა. ეს უკანასკნელი

35
I<3N

მაგალითიც იმიტომ მოვიყვანე, რათა მეჩვენებინა მკითხველისათვის მნიშვნელობა

სიტყვისა „ლაში― – რომ იგი სიტყვა მართლა პირს ჰნიშნავს, ანუ ბაგეს. თითონ
სიტყვა ლაშქარი წარმოსდგება იმავე ლაშქრიანობიდამ, ანუ პირქარიანობიდამ. ჯარი
საომრად მუდამ მღერით გაემართებოდა: პირსა ჰქარავდა, ჟღავჟღუვობდა.
ეს იყო ჩემი სათქმელი. დანარჩენი სპეციალისტებისათვის მიმინდვია; იმათ
ივარაუდონ: ლაშა რუსულია, აფსარული, თუ ნამდვილი ქართული, ჰნიშნავს, –
სახიერს, უსახურს, ყბედს თუ რას.
1893 წ.

36
I<3N

გიკვირთ?
ქართველები ისეთი ხალხი ვართ, რომ ბევრს შემთხვევაში თავის გრძნობას,
თავის თვალებს და ყურებს როდი ვენდობით; უსათუოდ სხვამ უნდა გვიკარნახოს
ის, რაც ყურით გვესმის; სხვამ უნდა მიგვითითოს იმაზე, რასაც ჩვენი თვალითა
ვხედავთ; მხოლოდ მაშინ დავიჯერებთ, მაშინ ვიძახით: ბიჭოს, ეს ხომ მართალი
ყოფილა და არ ვიცოდითო! გვიკვირს და ვოცდებით იმის გამო, რომ ცეცხლი მწვავე
ყოფილა, ყინული ცივი და მგელს ცხვრის ჭამა სცოდნია. ამისთანა უბრალო
ჭეშმარიტებასაც კი სხვისგანა ვსწავლობთ. ტყუილია? არ არის ასე? რომ ჩემი
ნათქვამი მართალია და არა ჭორი, მოგაგონებთ ბ. საღათელიანის ნალაპარაკევს
პეტერბურგში, ერთ რუსის ოჯახში და იმის გამო ჩვენს მწერლობაში აღძრულს
მითქმა-მოთქმას და აყალმაყალს: უყურეთ ჩვენ ძმა-მეზობლებს გულში რა სდებიათ
და ჩვენ კი არ ვიცოდითო. გიკვირთ? რად გიკვირთ?.. ნუთუ ეს ჩვენ არ უნდა
ვიცოდეთ და თუ ვიცით, ამ ცოდნას რადა ვმალავთ? რად ვხუჭავთ განგებ თვალებს
და რად არ გვინდა სინამდვილე დავინახოთ? დიაღ, არ გვინდა დავინახოთ, რადგან
სინამდვილის დანახვა თვალებს გვატკენს, უსიამოვნო გრძნობებს აღგვიძრავს,
მოითხოვს ჩვენგან შრომას, ხელების განძრევას… არ გვინდა, ჰო, ავადმყოფი დედის
ნახვა, რადგან ეს ნახვა საზრუნავ საგანს გაგვიჩენს: უნდა მოვუაროთ ავადმყოფს,
უნდა ექიმი მოვიწვიოთ, ხარჯი გავწიოთ, ვიდრე კარგად არ შეიქნება, გვერდს უნდა
ვყავდეთ და სხვ. და სხვ?! ვერაფერი დედაშვილობაა!
რა საჭიროა ამგვარი ცნობების მომცემი კორესპონდენტები, რომელნიც ვითომ
ერთგულობას გვიწევენ, ჩვენის მხრით მადლობის გრძნობას იწვევენ და გულში რა
აქვთ, ალაჰმა უწყის, როცა ჩვენც კარგად ვხედავთ ყველაფერს, მაგრამ არ გვინდა
დავინახოთ. განგებ თვალებსა ვხუჭავთ და ვემსგავსებით იმ სირაქლემას, რომელსაც
მონადირე ეპარება, ის კი ნაცვლად იმისა, გაექცეს, გაერიდოს, ქვიშაში თავსა ჰყოფს,
ჰმალავს, არ დავინახო ჩემი მკვლელიო.

37
I<3N

ასი წელიწადია ჩვენ ვიყვლიფებით ჩარჩებისაგან, როგორც ბ. საღათელიანი

აღიარებს, ვილანძღებით, ვხდებით დაცინვის საგნად და არ ვიცით რა ამბავია ჩვენს
თავს. საიდან მომდინარეობს ჩვენზე ეს ვაება?.. ამისთვის რად გვინდა ჩვენ უცხო
მოენე, რომელიც ვითომ სიკეთეს გიშვრებათ – აი თქვენზე ამას ამბობენო და
გულიგულში თავადაც დაგვცინის, ცდილობს რაღაც აბლაბუდა გააბას, წყალი
აამღვრიოს, და თევზები დაიჭიროს. მე, ჩუმად მრცხვენიან უცხოელის მიერ ჩემს
თავზე ამისთანა ამაგის გაწევისა… ჩვენ უკეთესი დოკუმენტი გვაქვს ჩვენი
საუკეთესო მამულიშვილისა (ქვათა-ღაღადი). საიდანაც ვისაც თვალნი არა აქვნ
ხედვად, მაინც დაინახავენ ცხადად საგანს და თუნდ ყრუ იყვნენ, მაინც შეისმენენ
ყველაფერს.
მაშასადამე, აქ ცოდნაზე, თუ ვინ რა აზრისა არის ჩვენზე, – ქართველებზე, ვინ
რას გვიპირობს, რა ხაფანგს გვიგებენ. ლაპარაკი მეტია. ეს არამც თუ ნასწავლმა,
უსწავლმა ჩვენმა ტეტიამაც კარგად იცის, მაგრამ ის ხმას არ იღებს. არ იღებს იმიტომ,
რომ არ იცის ამ ქსელს როგორ დააღწიოს თავი, იმ ბარდიდან როგორ გამოძვრეს,
რაშიც გაბმულია, რა გზით განითავისუფლოს თავი. დღეს, თუ გნებავთ, აი, ამაზე
ვილაპარაკოთ, ვიბაასოთ, თორემ სომეხი ჩარჩი აქ არაფერს შუაშია, სომეხ ჩარჩს
გარდა სხვა რომ ყოფილიყო, ჩვენი დამდურების მნახველი, ისიც ასე მოიქცეოდა,
როგორც გვეპყრობიან ჩვენი ძმა-მეგობრები.
რა გავაკეთეთ ჩვენ იმ თავით ამ ნიადაგზე? ჩვენმა ინტელიგენციამ რა გზაზე
დააყენა ერი? საუბედუროდ, იმას დაუწყო კეთება, რაც ჩვენ დაგვღუპავდა, რაც ჩვენს
ერს ცხოვრების გზაკვალს აურევდა. ამას ინტელიგენცია, რა თქმა უნდა, შეგნებით
განგებ არა სჩადიოდა, ხოლო საქმე ასე გამოვიდა, ნაყოფი მათ მოღვაწეობისა ამას
გვამცნებს! ერისთვის უნდა ერგოთ, მაგრამ ჰვნებდენ.
მე-40 წლებიდან ხელი შეუწყვეს, რომ ჩვენი მეგობარ-მეზობლები
გაძლიერებულიყვნენ ქონებით, ხოლო ჩვენ დავკნინებულიყავით და აი როგორ:
ყველა ჩვენს კომენდიანჩიკს ანტონოვიდან დაწყებულს, პოეტს თუ პუბლიცისტს

38
I<3N

ზნედ სჭირდა დაესურათებინა სომეხი მხდალად, რომ მისი ხელობა-ვაჭრობა –

საზიზღრობად. ვაჭრობა ნაცვლად იმისა, რომ შაეყვარებინა ხალხისათვის,
შეაზიზღეს; ამისათვის არც ბევრი ტყვიაწამალი იყო საჭირო, რადგან რაინდული
ხასიათის ქართველს ბუნებრივად არა აქვს მიდრეკილება ვაჭრობისაკენ, მით
უმეტეს, რომ ამ ვაჭრობის სინონიმად გახდეს მხდალობა.
თამაშობდნენ სცენაზე იმისთანა პიესებს, სადაც სომეხი იყო გამოყვანილი,
როგორც მატყუარა, მშიშარა. ვიცინოდით, ვხითხითებდით და დღეს კი ვსტირით.
ყველაზე პოპულარული პიესა იმ დროს იყო „ძუნწი―. ამ პიესებს ესწრებოდა ჩვენი
სოფლის ბელადი თავადაზნაურობა, რომლის ბედოვლათობას, დარდიმანდობას
ამგვარმა ლიტერატურამ ხელი შეუწყო. მაშასადამე, იმთავითვე ჩვენ თვალებს
ვხუჭავდით სინამდვილეზე. არ გვინდოდა დაგვენახა იგი, ღრმად ჩავკვირებოდით
საგანს.
აკაკიმ 80 წლებში დაწერა ერთი ლექსი ცოტა სხვა სუნისა და ყაიდისა: „ვაჭარო,
მაგ შენ აბაზში სისხლი და ოფლი ჩემია, რატომ არა გაქვს ღვთის შიში, ან კაცის
არაგრცხვენიანო?― დაამთავრა ეს ლექსი შემდეგი სიტყვებით: „სისხლმეტი ხომ არ
გაწუხებს, ხომ არ თხოულობ დალაქსაო?―. თვით ეს ლექსიც ვაჭარს და ვაჭრობას
საძაგელ ხელობად გვიხატავს და მისი მოტივი განსხვავდება ძველი მოტივისაგან
მხოლოდ იმით, რომ ნაცვლად იმისა, ეჩვენებინა კულტურულისაშუალება
ბრძოლისა, თუნდ ეთქვა მაგალითად – დადეგ, თორემ მეც სასწორ-ჩარექს და არშინს
ავიღებო, ბაშიბუზუკური მუქარა, ჯავრის ამოყრა დასახა საშუალებად, ხსნად
ჭირისაგან, რაიც წართმეულს ვერ დაგვიბრუნებს, მხოლოდ გაგვაბრაზებს, სისხლს
გაგვიფუჭებს.
დიაღ, მაშინდელმა ინტელიგენციამ ვერ მოუარა თავის ერს, როგორც მისი
სარგებლობა მოითხოვდა (ან კი როდის მოვუარეთ?), ვერ დააყენა საქმე ისე, როგორც
გამოსადეგი იყო ჩვენთვის.

39
I<3N

ეხლა ვინ უნდა უშველოს ხალხს? ვინ უნდა გამოიყვანოს იგი ამ ეკლიან
ბარდიდან? – რა თქმა უნდა, ჩვენმა თვალახილებულმა ინტელიგენციამ, რომელიც
ამ მხრივ დღეს არაფერს აკეთებს და არც შემდეგისთვის ფიქრობს რამე გააკეთოს.
ჩვენმა ინტელიგენციამ, თუ შეიძლება ამგვარ ჰეროსტრატებს ინტელიგენცია
დაარქვას კაცმა, ნაცვლად იმისა, ერისთვის ეჩვენებინა სწორე გზა ცხოვრებისა.
ესწავლებინა თავის თავის მოვლა-პატრონობა, ქართველ კაცს ააღებინა ხელი თავის
პიროვნებაზე, თავის თავზე, შეიტანა ხალხში დამახინჯებული კოსმოპოლიტიზმი
ერთობის სახელით, მოუკლა ეროვნული გრძნობა, დაუხშო ენერგია, დაუკეტა გზა
თვითცნობიერებისაკენ: თავადაზნაურობა უცხოელებზე ჰყიდის მამულ-დედულს,
ხოლო გლეხობა თავის „ნადელების― ნაღალურს უგდებს ხელში ჩარჩებს… ჩვენ კი
ვუცდით გარედან მუჯლუგუნს, კისერში კისტებს. უცხო, გარეშე კაცის ატეხილს
განგაშს: „ადე, ძმობილო, ადექი, გაიღვიძე, რა დაგმართნია, ჰხედავ რა ამბავია შენს
თავსა, რამ დაგაჩლუნგა, რამ დაგაოჩნა―?! მანამდე კი უნდა გულზე ხელები
დავიკრიფოთ, მივანდოთ ჩვენი თავი ბედსა და იღბალს…
გიკვირთ? მე არ მიკვირს.
1909 წ

40
I<3N

გმირის იდეალი ფშაურ პოეზიის გამოხატულებით

მდაბიო ხალხი თუმცა მდაბიოა, მაგრამ იმასაც თავისი საკუთარი შეხედულება
აქვს მსოფლიოზე. ხალხი, როგორც კრებული გონიერ არსებათა, ეძებს მიზეზს
ყოველგვარ ამბისას, რასაც კი იმისი თვალი და ყური სწვდება. ყოველ ამგვარს ამბავს
თავისებურად გაიგებს, თავისებურს მიზეზს უპოვნის. მდაბიო ხალხის ბევრჯელ
შემცდარი გამოდგება ხოლმე, მაგრამ ხშირად კი მართალი და უტყუარია, ტყუილად
არ არის ნათქვამი „ხმა ღვთისა და ხმა ერისაო―. იმისი შეხედულება უფრო იქ არის
უტყუარი, სადაც ხალხის გონებას არა აძალადებს რა, არა აჩრდილებს რა. მაინც
ყოველს შემთხვევაში, ღირსსაცოდნელია მდაბიო ხალხის აზროვნება, იმისი
იდეალები და თვით იმისი არსება. ხალხის აზრი, ცხოვრება, იმისი წადილი და
იდეალი გამოიხატება იმის პოეზიაში, ზღაპრებში და სხვ.
ძველისძველი ცხოვრება როგორც ვიცით, მუშტზე, ძალაზე იყო
დაფუძნებული. ერთი თემი მეორეს არბევდა, სტყვევნიდა, იმონებდა, მხოლოდ
იმიტომ, რომ ერეოდა, ვაჟკაცობას, გულადობასა და მკლავს დიდი სახელი, აბრუ და
პატივისცემა ჰქონდა მაშინ. თემსაც ძვირად უღირდა ვაჟკაცი, გმირი ხდებოდა
საგნად ლექსისა, ზეპირგადმოცემისა. გმირის ამბით სულდგმულობდა ხალხი, იგი
იყო იმისი ნუგეში, ხალხი მუდამ თვალყურს ადევნებდა გმირს, აკვირდებოდა,
სწავლობა იმის განსხვავებულს ზნეხასიათს, ფანტაზიითაც უმატებდა გმირს თავის
გემოვნებისამებრ ზნეობრივსა და ფიზიკურ თვისებას, რათა უფრო მოსაწონი
გაეხადა იგი ყოველმხრივ.
ფშავლების პოეზია უფრო გმირულის ხასიათისაა, განსაკუთრებით ძველის
დროის ლექსები. ეს ადვილად გასაგებია იმისთვის, ვისაც კი უსწავლია ძველი,
წარსული დრო საქართველოსი საზოგადოდ და მთიელის ქართველებისა კერძოდ.
ძველი დრო, როგორც ზევითაცა ვსთქვით, იყო დრო გმირობისა და ვაჟკაცობისა.
საგმირო საქმეებით სავსე იყო ძველი ცხოვრება, მაშ რაზე ემღერა ხალხს, თუ არ
გმირობაზე? ვაჟკაცობა იყო მაშინ პირველი, თავი და თავი ღირსება კაცისა. სხვა
41
I<3N

გზით, თუ არ ვაჟკაცობითა და ვაჟკაცის გმირობის წყალობით, თემს ერთი დღე

სიცოცხლეც არ შეეძლო, იგი უნდა შემუსრვილიყო და გაწყალებულიყო. ფშავლის
საიდეალო გმირი განსაკუთრებული ფშაური გმირია
ვაჟკაცსა გული რკინისა,
აბჯარნი უნდან ხისანი,
თვალნი ქორებულ მხედავნი,
ზედ მუხნი შავარდნისანი.
გმირი ფშაურს ლექსებში „ვაჟკაცად―, „კაი ყმად― იხსენიება; იგი თემიდამ
გამოდის, თემს ემსახურება, იმის გულისათვის იბრძვის. გმირის მაღალი ზენობა და
საგმირო საქმენი თემს ემსახურება, იმის გულისათვის იბრძვის. გმირის მაღალი
ზნეობა და საგმირო საქმენი თემს დატრიალებს თავზედ. გმირი გარეგნობით არა
ჰგავს მზესა და მთვარეს. იგი თავისებურად არის ლამაზი: „სვილისფერია―,
„შავგვრემანი―. „ქალისპირა― ვაჟკაცი გმირად არ გამოდგება, ფშავლის აზრით, იგი
მხდალია.
– დათვო, სთქვი შენსა რჯულზედა,
ვინ უფრო გეომებოდა?
– ვაჟაის სვილის ფერაი
ტოტ და ტოტ მეომებოდა;
ვაჟაი ქალისპირაი
გორისპირთ ეფარებოდა.
დიაღ, ქალისპირა, ქალივით თეთრი და ლამაზი, კოხტა-პრანჭია ვაჟკაცი
გმირად არ ვარგა, ვაჟკაცობას ვერ გასწევს. გმირისთვის გარეგანი სამკაული, ფშავლის
აზრით, ფუჭია, საქმე შინაგანი ღირსებაა. გმირი ამიტომ იარაღის საზიკებს – ოქრო-
ვერცხლს არ მიჰხედავს ტანზე სატარებლად. ხშირად გმირს ლექსში ვხედავთ, რომ
თხის ტყავ აცვია. „თხისტყავიანი― გმირის ეპიტეტია, როგორც „ლურჯა― იმის
ცხენისა. გმირი ცბიერობას არ მისდევს, აუქჩარებელია, პირდაპირი, ნამუსიანი.

42
I<3N

გმირი, ფშავლის აზრით, ქალის სიყვარულს არ უნდა გაეტაცებინოს; მექალთანეობა

დამამცირებალია ვაჟკაცისა. იგი მდედრს პლატონის თვალით უცქერს, ყველასი ძმაა
და ყველანი იმისი დები არიან, ვინც კი გმირის თემისაა და ვისაც კი ფშავლობა
ეთქმის. სოფ. ახადს თავს ესხმიან ქისტები. ციხე აიღეს და წაიყვანეს ტყვედ
მშვენიერი ქალი, რომელსაც იმდენი სამკაული აქვს ყელსა და გულმკერდზე, რომ
ქალს უძნელდება მისი ტარება: „ყელი ჩამააქვს მძივსაო―, შეჰხვდებით ლექსში. ეს
ამბავი გმირმა გიგლიამ შეიტყო და გამოუდგა მეკოპართ. თუმცა ქალის მამასთან
მტრობა აქვს, მაგრამ ვაჟკაცური გული გიგლიასი, დამყარებული საზოგადოდ თემის
სიყვარულზედ, აენთო. გიგლია გზაში მეკობრეებს წინ უხვდება.
შამაჰხვდა თხისტყავიანი (გიგლია)
ამბავი ჰკითხა წარზედა (დინჯად)
– ე ქალ საითღა მოგყავისთ
ცრემლ რო ჩამასდის თვალზედა?
– ე ქალ საითღა მოგყავის
შატილს ჩამოვსომთ ჯარზედა.
შვიდმ ქისტმა, ერთმა ფშაველმა
ხელი გაიკრეს ხმალზედა.
გმირი შვიდსავე ჰკლავს, მოსჭრის მარჯვენეებს, იარაღს აჰყრის და ქალს
აძლევს შინ წასაღებად, საჩუქრად.
შამაურბინა ფშაველმა,
შვიდსავ თავ მასჭრა წამზედა.
შვიდსავ მარჯვენა ააჭრა
ერთის ამლათის (წუთი) ხანზედა,
შვიდსავ ფრანგულებ შამაჰხსნა,
სრულ ქალს დაჰკიდა ტანზედა.
ქალ უკვენ გამააბრუნა:

43
I<3N

– მშვიდობით, დაო, გზაზედა,

ჩემს ნაქნარს სახელს ნუ იტყვი,
ვიყვნოდეთ და-ძმობაზედა.
გიგლია როდი სარგებლობს შემთხვევით, ქალს დობას ეუბნება და იქამდე
დიდსულოვანია, რომ არც კი უნდა გააგებინოს ვისმე, თუ იმან სასახელო საქმე ჰქნა
და ვაჟკაცობა გამოიჩინა. გიგლიას შვიდის ქისტის მოკვლა არ უკვირს და არც სხვა
უნდა გააკვირვოს ამით. კიდევ რომ დაიწყოს კვეხნა, ამით უფრო დაამცირებს თავის
თავს, აბრუს გაიტეხს, რადგან გმირს არ შეჰშვენის კვეხნა და ტრაბახი.
ღვინო კი მათრობელი სჯობს,
ძაღლი თეოზე მყეფარი;
ვაჟკაცი დინჯი სჯობია,
რო გაჭირდება – მჭეხარი.
ჩალად არა ღირს ვაჟკაცი
დიაცთ მიმყოლი, მკვეხარი.
ვაჟკაცს, ფშავლის წარმოდგენით, სიდარბაისლე უხდება. გმირი თავს არ უნდა
იმსუბუქებდეს და თავისს ვაჟკაცობას ჭკვიანურად უნდა ხმარობდეს. გმირმა თავისი
ძალ-ღონე წარამარა საქმეს არ უნდა შეალიოს, უბრალოდ არ დახარჯოს, არ
დაახურდავოს. დიდი, საგმირო საქმე როდესაც გაჩნდება, მაშინ უნდა იკრას ხმალზე
ხელი.
მთას ვიყავ, ცივი წყარო ვსვი,
ბარად ჩამოვედ – მაჭარი…
ძვირად გაგყიდი სიყმეო,
თუ ამიჩნდება ვაჭარი!
გმირმა ისეთი საქმისათვის უნდა მოიკლას თავი, რომ ჰღირდეს სიკვდილად
და სახელად. ეს საგმირო, ღირსი თავის განწირვისა რაღაა, რა საგანია?

44
I<3N

კაი ყმა ცოლზედ მოკვდება,

მამულსა საკუთარზედა.
კაი ყმა ლაშქარ მოკვდება,
სწორების მჯობინობასა,
ცუდაი – ბოსლის ყურესა,
ქალებთან ლოგინობასა.
დიაღ, გმირი, ფშავლის აზრით, თავის საკუთარს ნამუსსაც უფრთხილდება,
თავისის თემისა და მამულისასაც. თემის, მამულის გულისათვის იმას სჭირდება
ხშირად ლაშქარს ყოფნა, აქ მოელის იმას სახელოვანი სიკვდილი, „ცუდამ―, ლაჩარმა
კი ქალების ლოგინში უნდა დალიოს სული, იქ უნდა დაბერდეს და მოკვდეს.
კარგის ყმის ცოლი ტიროდა
აღარ მამივა შინაო (ქმარი);
იცინის ცუდაის ცოლი,
გამაიქცევა წინაო.
გმირი ხშირად თემსაც აუხირდება. ეს მოხდება უფრო მაშინ, როდესაც
შეიარაღებული თემი „დაჯარებული―, დამსხდარნი მწკრივად, ბჭობენ
გალაშქრებაზედ. სმა-ჭამის, ქეიფის დროსაც თავმომაბეზრებელია გმირი, ვაჟკაცი:
პირდაპირ ეუბნება ყველას თუ რასმე ცუდს შენიშნავს, გაამწარებს ქეიფსა და დროს
ტარებას, მაგრამ ეს ხასიათი გმირს უნდა მიუტევოს თემმა, რადგან გმირი ომში,
ბრძოლაში გამოსადეგია, მისთვის პატივსაცემი და დასაზოგავი.
კარგს ყმას არ იპატიჯებენ,
ჯარს არ გვიყენებს ჯარზედა;
იმას კი აღარ ჰფიქრობენ,
გაჭირდეს, გამოგვადგება.

45
I<3N

გმირს, რამდენადაც ომში გულადობა, იმდენად თავის თემში თავმდაბლობა და

მოთმინება უხდება. აი, სახალხო გმირი როსტომი რას ამბობს თავის თავზე, როგორ
ესმის გმირობა:
როსტომ სთქვა:
„გმირი მეც ვიყავ,
ჯირითი შემოვისრიე:
სოფელში ამაყობასა
ისევ დათმობა ვირჩიე―.
თუმცა კარგად ვიცით, რომ ქალის სიყვარული გმირს გმირობას არ უშლის,
არამედ უმატებს კიდეც მხნეობასა და სიმამაცეს, მაგრამ ხალხი დიაცის მიყოლას
უშლის გმირს, როგორც მის ღირსების დამამცირებელს საქმეს. ამგვარს
შეხედულობას ხალხისას საკუთარი მიზეზი აქვს, რომელიც სულ სხვა სათავიდამ
მომდინარეობს. ვგონებ, რომ ფშავლის რომანტიული ბუნება ქრისტიანულს
ელემენტს დაუძლევია. გმირი ერთსა და იმავე დროს მტრის სისხლის მქცეველიც
არის და წმინდანიც, როგორც მფარველი თავის თემისა. რაკი იგი მადლის
მომქმედია, ბევრს სიკეთესა და მადლსა სთესავს ქვეყანაზე; როგორც ვაჟკაცი,
წმინდანი, თავის სიწმინდისა და ვაჟკაცობის დასაგვირგვინებლად ქალებსაც უნდა
ერიდოს. ამ ხალხისაგან მიღებულს აზრის მიზეზად, რომ გმირი არ უნდა იყოს
მექალთანეო, ჩასათვლელია მოსეს ღაღადება, არა იმრუშო და შემდეგ შევსებული
იესო ქრისტესაგან: მრუშის თვალითაც არ უნდა შეჰხედოთ დედაკაცსაო. ამასთან
ერთად არ შეიძლება არ იფიქროთ, რომ ამ ბერულს შეხედულებას სიყვარულზე
სოციალური ფაქტი არ ედვას სარჩულად, დარღვეულის მრავალცოლიანობის
ნაშთებზე გამარჯვებულ ერთცოლიანობის ბაიარღი არა ფრიალებდეს. ის სულ სხვაა,
ქრისტიანობამ დასცა მრავალცოლიანობა ფშავში, თუ ეს მოხდა სოციალურის
გარემოებით, როგორც არის მაგ., უცხო თემის დედაკაცების მოტაცება ტყვედ და
დასაკუთრება. ვსთქვათ, სოციალურ გარემოებათა წყალობით მოხდა

46
I<3N

მრავალცოლიანობის მოსპობა, ქრისტიანობაც, თავის მხრივ, გაუმაგრებდა ფესვებს ამ

ახალს ფორმას და უკიდურებამდინაც ადვილად მიიყვანდა. ერთი უკიდურობა –
მრავალცოლიანობა გამოიწვევდა მეორე უკიდურობას – უარყოფას სიყვარულისას,
ცოლ-შვილობისას, მით უმეტეს გმირის, ამ მაღალის არსების შესახებ… ფაქტი მაინც
ფაქტად რჩება. დედაკაცის ჭკუას არ უნდა აჰყვეს გმირი, კეთილი არაფერი გამოვა
დედაკაცის ჭკუიდამაო. ამ შეხედულების მიზეზი დედაკაცზე მისი
საზოგადოებრივი მდგომარეობაც კია: დედაკაცი ფშავში დამონავებულია
მამაკაცისაგან და წინად უფრო უარეს მდგომარეობაში იქნებოდა ჩავარდნილი. გმირს
საკუთარი მსჯელობა უნდა ჰქონდეს და დედაკაცის ჭკუას არ აჰყვეს.
როსტომ სთქვა:
„ჭკვა დიაცისა
არც მამწონ, არც მეკეთება;
ვაჟკაცს დიაცის მიმყოლსა
სამარეც დაეკვეთება―.
გმირი იმდენად თავის თავისთვის არ ცოცხლობს და იმდენს არ აკეთებს,
რამდენსაც თემისთვის, მაგრამ ამ სამსახურისათვის სახელის მეტი არაფერი ჰრჩება.
მხოლოდ ხატობის დროს ხევისბერი განსაკუთრებულ დიდის თასით გმირს
საკარგყმოს (კაი ყმა) ასმევს. გმირი ხდება საგნად ქება-დიდებისა ლექსებში.
სიკვდილს შემდეგ მთელი თემი ჰგლოვობს, ხატობის დროს ოფიციალურად ისმის
გმირის შესანდობარი. ჯერ ხევისბერი იტყვის და მერე დიდი და პატარა მოაყოლებს
შესანდობარს. დიაღ, გმირი მსხვერპლია სოფლისა: სხვას აძღობს, თითონ მშიერია,
სხვის სიცოცხლისათვის მებრძოლი თითონ სიკვდილს ეძლევა პირში. აი ლექსი,
რომელსაც საფუძვლად კერძო ამბავი აქვს, მაგრამ საზოგადო აზრი კი ისაა, რომ
გმირი თავისის თანამოძმისათვის თავს დასდებს:
რაად კარგია კაი ყმა,
რაის კარგისა მქნელია?

47
I<3N

წავალის მოჰკლავს ნადირსა,

ჭალაში მწვადის მწველია,
დააძღებს ამხანაგებსა,
თავად მშიერა მგელია.
დიაღ, გმირი სხვას აძღობს, სხვისთვის იბრძვის თავგანწირული და თითონ კი
„მშიერა მგელია―.
1889 წ.

48
I<3N

დაკვირვება
(პროვინციალური ტიპები)
ჩვენებური პროვინცია სწორეთ ბნელეთია, – ქვეყანა წყვდიადით მოცული; იქ
სინათლეს ტყუილად ეძიებ, ვერ იპოვნი. რატომ? არ არის თუ? შეიძლება იყოს,
მაგრამ ისეთ ალაგას არის დამწყვდეული, გარეშე ადამიანს გაუჭირდება მისი
თვალით დანახვა. სინათლის მფლობელად მე ვსახავ ინტელიგენციას. დიაღ,
ინტელიგენციამ უნდა გამოსცეს ეს ნათელი, მან უნდა მოჰფინოს ნათელი
უმრავლესობის ბნელ გონებას, განასპეტაკოს ერის გრძნობა, მოაშოროს ჟანგი და
ჭუჭყი მის გულს.
პროვინციალურ ინტელიგენციას ეს არ ძალუძს არა მარტო სიმცირისა გამო,
არამედ მრავალი სხვადასხვა მიზეზების წყალობით. სიმცირე არაფერ შუაშია.
თბილისში ათასობით დაითვლება ინტელიგენტი, აზროვნების ტაძრები –
სამკითხველო, რედაქცია, ბიბლიოთეკები, მაგრამ სწორედ ამ რედაქციების
ახლომახლოს თვალყური რომ ადევნოთ, ახალმთვარეზე მრავალს მაგალითს
ჰნახავთ, მოქალაქე მთვარეზე მუხლს იყრიდეს, ორ შაურიანს აჩვენებდეს და თან
უწრუწუნებდეს – რა არი ახალმა მთვარემ იმის ჯიბეს ბარაქა მისცეს.

49
I<3N

დიდ-მარხვა
გაისმა კვალად მწუხარე ხმა ზარისა. ეს ნიშანია იმისა, რომ ყველას გული
მოიცვას მწუხარებამ. როცა ადამიანი სწუხს, მაშინ მიდრეკილება აქვს კეთილის
საქმნელად, ფიქრთა და გრძნობათა გასაწმენდად. ღვინო რომ უსაზღვროდ არ
ამხიარეულებდეს ადამიანს, როდი ჩაითვლებოდა ცოდვების მშობელ დედად,
მაგრამ, რადგან იგი ახელებს ადამიანის გუნებას, იმიტომ უნდა ერიდოს ყოველი
ადამიანი, ვისაც ცოდვები აშინებს: ავაზაკობა, მრუშობა, გამცემლობა და ღალატი
მოძმეთა. და განა მარტო ღვინო ახარებს გულსა კაცისასა? არა, ყოველი ხორცეული,
კარგი საჭმელი ამავე თვისებისაა. საჭმლით და სასმლით გამაძღარს,
დაკმაყოფილებულს ადამიანს ავიწყდება ღ მ ე რ თ ი, ხოლო მშიერს, ძალაუნებურად,
აგონდება იგი. ღმერთია მხოლოდ მშიერთა, ტანჯულთა და დავრდომილთა ნუგეში.
დიდ-მარხვაც სწორედ იმიტომ მოიგონეს, რომ შიმშილის მეოხებით, ლეშის
დატანჯვით მიეცათ ადამიანთათვის საშუალება კეთილ ფიქრთა და გრძნობათა
ასაღორძინებლად. მარხვა სინონიმია სინანულისა და მოთმინებისა. „მოთმინებითა
შენითა მოიპოვე სული შენიო― გვასწავლის მარხვის მომგონი და დამწესებელი.
✻
✻ ✻
მოთმენაც არის და მოთმენაც. რა უნდა დავთმოთ? რა უნდა მოვითმინოთ?
მოთმინებაზე სჯობს ჩვენი საკუთარი აზრით ვიხელმძღვანელოთ გარეშე სამღვთო
წერილისა, შავი თეთრისაგან სჯობია თავის საკუთარის თვალებით გავარჩიოთ.
მაშასადამე, კარგი ბოზბაში რომ ლობიოს ვანაცვალო, ესეც მოთმინებაა, შენ დოშაქზე
მოგასვენო და მე ცარიელს მიწაზე დავეგდო – ესეც; შენ მლანძღავდე და მცემდე და
მე ხმასაც არ გცემდე – ესეც მოთმენაა; ერთის ლუკმის პატრონმა და ერთის
პერანგისამ შენ შეგმოსო, გაგაძღო, მე ტიტველი და მშიერი დავრჩე, ამ ჯურის
მოთმენა საქებურიცაა, განაღამც დასაძრახისი.

50
I<3N

ხოლო მოსათმენია განა, მე გემუდარებოდე შენ, ძალით და ღონით შემოსილს:

მშიან, შიშველი ვარ, მაჭამე, შემმოსეო, შენ კი სახლ-კარს თავზე მაქცევდე და ჩემ
ცოლ-შვილს ჩემს თვალწინ აუპატიურებდე? განა ესეც უნდა მოითმინოს ადამიანმა?
განა ამისთანა მოთმენაც საქებარია? საქებარია კი არა, ღირსია წყევლისა და
კრულვისა, დიდი ცოდვაა წინაშე ღვთისა და კაცისა, რადგან შენ შენის მოთმინებით
ხელს უწყობ მტარვალის ბუნებას გაძლიერდეს და განვითარდეს იგი, უფრო ფრთები
შეისხას, გათამამდეს; შენ კი, უდანაშაულო ადამიანმა, ის სულ უბრალო გრძნობა
თავმოყვარეობისა გულში ჩაიკლა და შენსავით უბედურთ და დავრდომილთ ამით
მისცე მაგალითი უმსგავსის მოთმინებისა, – თავის ადამიანობის გათელვისა
საკუთარის ფეხებით?! არა და ასჯერ არა!..
✻
✻ ✻
ბევრი ეკლესია დაუქმდა წელს, დიდ-მარხვაში, და ბევრი ზარი დადუმდა, რომ
აღარც სამწუხარო, სადიდმარხვო ხმას გამოსცემს და აღარც სამხიარულოს, – სდუმს,
როგორც მკვდარი სამარეში. „ტარასტა― ვეღარ ბედავს ზარის თოკს ხელი მიაკაროს
და ჩამოჰკრას. ვისთვის? რისთვის? მოძღვარი კი აღარსადა სჩანს და!.. დიაკვნებს
დარჩათ დღეს ბურთი და მოედანი; კიდეც უხარიანთ, რომ იმათი მღვდლები
საბნელოდან გამოიცქირებიან. აძლევენ, სადაც ჯერ არს „პროშენიეს― „პროშენიეზე―
და ეფიცებიან მთავრობას, რომ მხოლოდ ისინი არიან ერთგულნი მთავრობისა,
პირნი „კეთილსაიმედონი―, ამამაღლებელნი ერისა გონებრივ და ზნეობრივ, და რომ
ისინი აკურთხოს არქიერმა მღვდელებად, თხა და მგელი ერთად მოსძოვს და
დამყარდება კაცთა შორის სათნოება და სიყვარული. ასე ყოფილა და იქნება მუდამ.
„ბედაურები დაიხოცნენ, ვირებს დარჩათ მოედანიო―, ნათქვამია და არც ტყუილად.
დიაკვნები იმედოვნებენ, რომ მათი თხოვნა უსათუოდ შეწყნარებული იქნება,
დრო იგდეს ხელთ, დრო! განა არ მოგეხსენებათ: „ჟამიჟამსა, თორემ ჟამი სულ
მუდამაც იწირვისო―, „დააკარ პური, ვიდრე თორნე ცხელიაო…― ბედნიერია ის

51
I<3N

დიაკვანი, რომლის მღვდელი საბნელოში მოჰყვა, ხოლო სთვლის თავს უბედურად

იგი, ვისიც საბნელოს გარედ დარჩა.
✻
✻ ✻
დიაკვნები რა სათქმელია და რა ანგარიშში მოსატანი: ყველა ხილულმა და
უხილავმა შავმა ძალმა, როგორც გაზაფხულზე სითბოს სუნზე გველებმა, თავები
წამოყაყვა, იცქირება ამაყად, მამაცად. როცა ჰხედავდნენ, საქვეყნო აზრი იმარჯვებსო,
ერთობის ადამიანებად ასაღებდნენ თავიანთ თავს და დღეს კი, როცა დარწმუნდნენ,
მოწინააღმდეგეთა ფიქრმა და ძალამ გაიმარჯვა, ერთობასაც სწყევლიან და ერთობის
მიმდევართაც. დღეს ისინი ჭკვიანობენ, კრიტიკოსობენ, მჭევრმეტყველობენ, – ეს ასე
უნდა ყოფილიყო, ეს ისეო და ამასობაში თავიანთ პირად საქმეებს სჩარხავენ;
როგორც დღეს არიან უსარგებლონი, ისე გუშინ იყვნენ და ამას კი აღარ ვარაუდობენ,
არა სთვლიან თავიანთ სირცხვილად, რომ კეთილი საქმე იმათ წყალობით იღუპება,
ფუჭდება, არ არსებობს მათთვის სინანული, არც სიბრალული და მოთმინება. რად
მოითმენენ, როცა ძალა მათ ხელთ არის, – ქარი უქრისთ? რას შეინანებენ, როცა,
თუნდ მშობელ დედას ძუძუ მოაჭრან, რაც უნდა სხვა საძაგლობა ჩაიდინონ, იმათ
პირის კანს სიწითლე არ მიეკარება?! დღეს ერთობას ნიშნს უგებენ, ჩუმად
ხითხითებენ, ეშმაკებს აცინებენ, ხოლო ანგელოზებს ატირებენ. აი მათი კაცობა, –
მოქალაქეობა და მამულიშვილობა. არ იციან უბადრუკთ, რომ მალე დადგება ისევ ის
დრო, როცა მთელის ერის პირით გაიგონებენ ძლიერს, შეუწყნარებელს მსჯავრს:
„კათაკმეველნო, განვედით!.. რაოდენიც მორწმუნენი ხართ მერმე და მერმე უფლისა
მიმართ ვილოცოთო―.
✻
✻ ✻
სინანული? ცოდვილთათვის არ არსებობს იგი; შავი ძალებისათვის ღმერთს არ
გაუჩენია სინანული. დღეს სინანულში ჩავარდნილან მართალნი, ქვეყნის

52
I<3N

ერთგულნი, ენანებათ დღესდღეობით დაჩაგრული სიმართლე; სწყინთ, რომ ვერ

მოიპოვეს მას გამარჯვება, დღეს ესენი არიან ნამდვილნი მარხულნი, რადგან სულით
მარხულობა ბევრით აღემატება ჭკუით მარხულობას.
მართალნო, ქვეყნის ერთგულნო! ნუ დაივიწყებთ თქვენს ღმერთს, ილოცეთ
იგი! შეინანეთ ის შეცდომანი, რამაც ხელი შეგიშალათ, და ეცადეთ მომავალში
აიცდინოთ თავიდან. დაჰგმეთ ის პარტიული თავმოყვარეობა, წვრილფეხა, მჩატე
პატივმოყვარეობა, რომელმაც შეუშალა ხელი ჩვენს ერთობას, ერის მისწრაფებას:
მოიგონეთ ის, ნოეს დროის, ცხრა შვილის პატრონი მეფე, რომელმაც ცხრა, ერთ
კონად შეკრული ისარი დაუტოვა შვილებს ერთობის სიმბოლოდ. ხომ გახსოვთ, რომ
ერთად მუხლზე მოდებით ვერავინ ვერ შესძლო ისრის კონა გაეტეხა, ხოლო
სათითაოდ კი ყველამ შესძლო ისრების დამსხვრევა?
ზოგჯერ დამარცხება გამარჯვებას სჯობია, რადგან ყველასათვის აშკარად
გამოჩნდება დამარცხების მიზეზი, ყველა გაიგებს, ყველა შეიგნებს და სამერმისოდ
აღარ გაიმეორებს იმ შეცდომებს და უკეთს ბრძოლის და შრომის საშუალებას
მოაპოვებინებს…
გაითვალისწინეთ ყველამ თვითეული თავისი სიტყვა, გადადგმული ნაბიჯი,
ასწონ-დასწონეთ. უვარგისი დაიწუნეთ საჯაროდ, ნუ შეგრცხვებათ. სირცხვილი და
ცოდვა ის არის, როცა ადამიანი ჭირსა ჰმალავს. გამომჟღავნება თავის შეცდომისა და
ცოდვებისა იგივე გმირობაა. ხოლო ნუ შეინანებთ ნურავინ დახოცილ ნათესავთ, მით
უმეტეს საქვეყნოდ. უმსხვერპლოდ არსად რა გაკეთბულა, არც გაკეთდება, ნუ
შეინანებთ დანგრეულს და გადამწვარს სახლ-კარს, რადგან სინანულით არც
მკვდრები აღსდგებიან და არც სახლი და კარგი განახლდება…
ღმერთმა დაგიფაროთ, ამას ამბობდეთ: ჩემთვის ჭკვიანად რომ ვყოფილიყავ,
ხომ არც ეს უბედურება დამემართებოდაო. ეს მადლისა მატლად ქცევა გამოვა, –
მადლში ცოდვის შერევა, მისი გაბათილება. რა დაგვრჩენია ბოლოს? რა ვსთქვათ? რა
ვიფიქროთ?

53
I<3N

დიდო-მარხვაო! დიდად მარხულნი ვართ, ჩვენი განა მარტო თვალები? გული

და გონებაც ცრემლის მორევში დასცურავს, ვლოცულობთ და ვევედრებით ღმერთს
გვექმნას მზედ და მფარველად, მოგვცეს ჩვენც, ჩვენის ქვეყნის შვილთ, ძალი და ღონე
მოვუაროთ, ვუპატრონოთ თავის თავს, თავის ქვეყანას, რათა ვძლიოთ ეშმაკს და
მოვიპოვოთ ცხოვრება საუკუნო, მოვესწროთ აღდგომასა მკვდრეთით და ცხოვრებასა
მერმისა მის საუკუნისასა, ამინ!
1906 წ.

54
I<3N

დიდ-მარხვა
სწორედ რომ დიდ-მარხვაა. ნუ გაგიკვირდება კი, მკითხველო, და უნდა
მოგახსენო, რომ ამისთანა დიდ-მარხვა საქართველოს დიდი ხანია არ სწვევია. დღეს
ჩვენი ყველასი სასმელ-საჭმელი ისეა შენელებული რაღაც უცნაური სანელით, რომ,
კუჭი თავისთვის იყოს, სული გეხუთება, გული და გონება იკუმშება, სისხლი
ძარღვებში იყინება, გუბდება, ჩვეულებრივ აღარ მდინარებს თავში, და – განა ერთის
თავში, არა, ყველას თავში, თვით იმ „გარადავოის― თავშიაც კი, რომელსაც ხმლისა და
რევოლვერის გარდა წვერზე ხიშტჩამოცმული ბერდენა დაუჭერია და ქუჩებზე
დაყიალობს. დღეს ორი ერთმანეთის მოჯიბრე და მოწინააღმდეგე აზრი
დანავარდობს, ერთსა ჰქვიან სახელად „ჰო―, მეორეს „არა―. ამ „ჰოსა― და „არას― დარჩა
ბურთი და მოედანი ჩვენს თავში. ერთმანეთს ეჩხუბებიან, მუშტებს უღერებენ, უნდა
ერთს მეორე დაამარცხოს და მარტოკა თავად დარჩეს ადამიანის თავში ბატონ-
მბრძანებლად, და იქამდის გულუბრყვილონი არიან საწყლები, ჰგონიათ, რაკი ჩვენს
თავში ერთი მათგანი ბატონდება, უსათუოდ ცხოვრებაც მიიღებს მის ბატონობას…
დიაღ, სწეწენ ერთმანეთს, ჰგლეჯენ, ჰფლეთენ და მათი წეწვა-გლეჯა კი ჩვენ
გვიხდება ჭირად, ჩვენა გვტანჯავს, გვქელავს, სულს გვიხუთავს, სიცოცხლეს
გვიმწარებს.
მართლაც, თუ კარგად ვიფიქრებთ და ვიტყვით სიმართლეს, დღეს ის დღეა,
რომ ადამიანი, როგორც პიროვნება, ქათმის როლს ასრულებს, იმ ქათმისა, რომელიც
ერთხელ ჩიოდა: ღორი დაკლეს – ზედ წამაკლეს, ცხვარი დაკლეს – ზედ წამაკლეს,
ძროხა დაკლეს – ზედ წამაკლესო. სწორედ ადამიანი დღეს ქათამია: ქათმის
სიცოცხლე მეტად ფასობს, ხოლო ადამიანის სიცოცხლემ დაკარგა ყოველივე ფასი,
აღარა ღირს ჩალად. ეს „ჰო― – „არაც― საცოდავ ადამიანს სტანჯავს შიგნიდან,
სტანჯავს და აწამებს, და გარედან ხომ ხიშტებია მზად. მიდიხარ არხეინად ქუჩაზე
და ვინ არის თავდები, რომ ვინმეს არ მოუვლის პოხონდრია, მასხრობის ჟინი არ
აიტანს და ხიშტს არ გატაკებს?! წადი და იჩივლე. ისე ჩაივლის თქვენის მტრის
55
I<3N

სიცოცხლე, როგორც ჩაილულის წყალი. მოკვდა ადამიანი? არაფერი. ნება აქვს:

ალბათ საჭირო იყო ადამიანის მოკვლა და მოჰკლა. მორჩა და გათავდა. აი,
დღევანდელი სამართალი, დღევანდელი ხელშეუხებლობა პიროვნებისა!
ინავარდეთ მხოლოდ თქვენ „ჰო― და „არავ―, კაწრეთ ერთმანეთი, და გვტანჯეთ ჩვენც,
ადამიანები, თქვენი უმორჩილესნი მონანი, თქვენს ფერხთ ქვეშ მდებარენი.
～～～～～
განა მარტო „ჰო― და „არა― ჩხუბობენ? ამათ ფეხის ხმას აჰყოლიან ჩვენი
გაზეთებიც: ან კი რა გასაკვირალია, თუ კაცის თავსა და სისხლში ასეთი ორჭოფობაა,
ქაღალდზე, რომელიც უფრო მომთმენია, რა თქმა უნდა, მუშტის-კრივი გაიმართოს,
– კრივი ფრაზებისა, სიტყვებისა და სხვადასხვა? მე არ მიკვირს, რადგან ეს
დღევანდელ დღეს მოსალოდნელია. მხოლოდ ის უფრო საკვირველია: ფაქტი,
მოვლენა, ჩვენი დღევანდელი მდგომარეობა ერთნაირია, ხოლო შეხედულება ამ
მოვლენაზე, ამ ფაქტზე სხვადასხვანაირი, ე. ი. იმდენი, რამდენიც თავია ტანზე
ამოსული. დღეს გონების დავთრები დავკარგეთ, უკუღმა დავიწყეთ ფიქრი. რადა?
რისთვის? ფიქრმა, აზრმა რა დააშავა? თუ საშუალება აზრის მისაღწევად უვარგისი
გამოდგა, ეს იმას როდი მოასწავებს, თვით აზრს წიხლით შევდგეთ და ზედ
ვინავარდოთ, ვთელოთ, ვაფურთხოთ, ვლანძღოთ? ეს ხომ ლაჩრობაა,
სულმდაბლობაა. არა, ნუ შეურაცხვყოფთ წიდათა წმიდას, ნურც შიშის გამო,
რომელიც ხშირად ამრუდებს ადამიანის აზროვნებას, ნურც ხათრისა და დობილ-
ძმობილობის გამო.
ხოლო რომელ აზრს… აღარ ვიცი რა ვთქვა, ან რომელი აზრი დავასახელო?
დამერწმუნეთ, მიჭირს ამ აზრის დასახელება. რადაო? იკითხავთ. მადა, ჩემო კარგო,
რომ ლანძღვა-გინებისა მეშინიან; მეშინიან, თუმც ვიცი ლანძღვაში არაფერი ყრია და
ვერც რასმე ჩამოჰრჩება ლანძღვა პატიოსან ადამიანს, მაგრამ მაგარი ის არის, რომ ვაი
თუ მეც ლანძღვის საღერღელი ამეშალოს და ვაი მაშინ ბრალი აზრისა; ასეა მუდამ, –

56
I<3N

ჩვენ ერთმანეთის ლანძღვას მოვუნდებით და აზრი კი დაგვავიწყდება, – ის, რაც

უფრო საჭიროა ჩვენთვის.
კიდევ აზრი?! ჰმ!
რა ჰქნას ადამიანმა? რა ვქნა, რომ ისევ აზრი არ ვახსენო. რადგან
ძალაუნებურად ენაზე მადგება და უიმისოდ არც ერთი ფეხის გადგმაც არ
გამომადგება?! დიაღ, აზრი, აზრი, აზრი! მაგრამ რომელი აზრი?
ეჰ, თუმც ვერიდები მის გამომჟღავნებას, მაგრამ ტყუილად! ვიტყვი, რაც იქნება –
იქნება, დაე მლანძღონ, ისევ მოქალაქობრივ სიმამაცის გამოჩენა სჯობიან გაჩუმებას,
მხოლოდ ვეცდები ისეთი აზრი ვახსენო, კლანჭი არსაიდან გამოედვას, ყველა პარტია
მოვიმადლიერო, ყველამ, თუ გული-გულში დამემდურება, აშკარად მაინც ვერ
გაბედოს ჩემი გალანძღვა და შეურაცხყოფა. ეს გახლავთ: ა ზ რ ი ქ ვ ე ყ ნ ი ს ხ ს ნ ი
ს ა.
ნუთუ ეს არ კმარა, რომ ყველა პარტიამ ეს იწამოს და ამ აზრის ქვეშ მოუყაროს
თავი თავს? ან იქნებ აკლია ამ აზრს განმარტება? აკლიაო? დიაღაც რომ აკლია და
კიდეც აქ არის ძაღლის თავი დამარხული, კიდეც ამის გამო არის, რომ ერთმანეთს
გაზეთები სწეწენ, ცხვირ-პირს აჭამენ: ქვეყნის ხსნა ერთს ასე ესმის, მეორეს ისე.
რადა? რისთვისაა ასე? ნუთუ ძალიან ძნელი გაგება უნდა აზრს ქვეყნის ხსნისას?..
არა, ბევრს კარგადაც ესმის, კარგადაც გრძნობს, მაგრამ ძალად თვალებს და გონებას
იბრმავებს, სჭირს პარტიული სიჯიუტე, რომელზედაც ჰერბერტ სპენსერი ამბობს,
რომ ეს სიჯიუტე დიდად აფერხებს ქვეყნის კეთილდღეობასაო. სპენსერის ხსენება ან
კი რა საჭიროა, სხვა რამდენი გონიერი კაცი ამბობს და ფიქრობს ამასვე. დიაღ,
გონიერი, ხოლო გონიერი ჩვენში… გონიერება ჩვენში… ჰმ!..
წყეულო სატანავ, განვედი ჩემგან! ხომ გახსოვთ, როდის უთხრა მაცხოვარმა ეს
სიტყვები მაცდურს? გაიხსენეთ, მოიგონეთ ეს სურათი დიდ-მარხვისა და სთქვით
მედგრად, მტკიცედ!
წყეულო სატანავ, კვალად გეტყვი შენ, განვედი ჩემგან!

57
I<3N

～～～～～

ვამბობ ამ სიტყვებს და თანაც ვიმედოვნებ, რომ იქნება გასჭრას ჩემმა

მოწოდებამ მეთქი. საწყალი მეფელეტონე!.. რა იმედი გაქვს, როგორ
გულუბრყვილოდ მსჯელობ და არ უკვირდები საქმეს, სინამდვილეს. სხვები
შეიძლება დაითანხმო, მაგრამ იმათზე რაღა სიტყვა გეთქმის, ვინც ეროვნებას, ენას
და ყოველ ეროვნულ ნასახებს უარყოფს? კიდევ იმედს არა ვკარგავ და ასე ვფიქრობ:
ეს დროებითი სენი უნდა იყოს, გარდამავალი, როგორც ჟამი, ხორველა, ომიანობა,
ავდარი, ზამთარი. ღმერთმა ქმნას, ისეთივე დროებითი გამოდგეს ამ ადამიანთა
რწმენა, როგორც ეს დალოცვილი დიდ-მარხვაა; მალე გამხსნილდება, მალე აღდგომა
მოვა და ყველანი ერთად შემოვძახებთ: ქრისტე აღსდგა მკვდრეთით, სიკვდილითა
სიკვდილისა დამთრგუნველი.
ადრე ნუ ჰკარგავთ იმედსა,
მალევ ნუ დასწვრილმანდებით;
ქედს ნუ მოიხრით მონურად,
მალევ ნუ დაიჩაგრებით.
და დაგიმჩატდათ ზნეობა?
აღსდგება ქრისტე, აღსდგება,
შემოიკრიბეთ მხნეობა!
გმირების აღმაფრენასა.
დიდის ტანჯვისა მნახველი,
აღსდგება ქრისტე, ნუ სტირით,
ყველას დამწვარი სულგული:
ქრისტე აღსდგაო, დასძახებს
ქრისტეს მოსავთა სახელი.
მთა-ბარად ნაზი ბულბული,

58
I<3N

რად მალე გული გაგიტყდათ

გაგვინათლდება აღდგომით
ნეტარხსენება ვაჟკაცებს,
ვინც ქრისტეს დაემოწაფა,
იმასთან ერთად აღსდგება
თავი შეაკლა რწმენასა,
დაგვატკბობს ერთხელ ჩვენაცა
თავისუფლების დღეობა,
სისხლს – გულით ნადენს, ცრემლს – თვალით,
შესცვლის ლხინი და ღრეობა!..

1906 წ.

59
I<3N

ენა
(მცირე შენიშვნა)
ამ ბოლო ხანს ჩვენს საზოგადოებაში მასლაათის დროს და გაზეთებშიაც შევხვდებით
სამდურავს ქართულის ენის შებღალვისა გამო. თუ საქმეს ჩავუკვირდებით, ამ
სამდურავს საფუძველს ვუპოვით. ყველა ჩვენგანს სწავლა მიუღია უცხო ენის
მეოხებით, უცხო ენაზე დაწერილს წიგნებით გვივარჯიშებია ყველას ჩვენი გონება
და, უეჭველია, ამ გარემოებას ის შედეგი მოჰყვებოდა, რასაც ვხედავთ. ეს არაა
საკვირველი, არამედ ისა, ქართულად ვფიქრობდეთ და ქართულად ისე ვწერდეთ…
მაინც და მაინც როგორც ჰქუხს, ისე არ სწვიმს. ჩვენი გამოჩენილი და გამოუჩენელი
მწერლები ერთობლივ უცხო მწერლობით არიან ნაკვებნი, მაგრამ ყველასთვის
ერთნაირად საზარალო არ ყოფილა ეს ამბავი, ზოგისთვის ძალიან ღრმად დაუსვამს
დაღი, მეორისათვის ნაკლებად… ამიტომ არ შეგვიძლიან ყველა ჩვენს მწერლებს ენის
უცოდინარობა ვუკიჟინოთ. თუმცა ისეთი მწერლებიც გვეპოვება, რომ ორმოცი
წელია ჰმოღვაწეობენ, ორმოცი წელია, რაც სწერენ ქართულად, და დღესამომდე ვერ
მიუგნიათ ქართულის ენისათვის.
რას ჰქვიან ენის ცოდნა. რასაკვირველია, არა კმარა მხოლოდ სიტყვები
ვიცოდეთ, უნდა ისიც გვესმოდეს, თუ როგორ შევუთანხმოთ ეს სიტყვები ერთი
მეორეს და წინადადება როგორ ავაშენოთ. ამისათვის საჭიროა ენის სულისა და
გულის შეგნება; ამ შეგნებისათვის კი საჭიროა ის ღირსება და მადლი, რომ თვით
მწერალს უცემდეს ქართულად გული და მაჯა. ამისთანეები სიტყვაკაზმულ
ნაწარმოების ავტორთა შორის უნდა ვეძებოთ. უსათუოდ საუკეთესო მგოსანი ენის
მცოდნედაც უნდა მივიღოთ რისთვის? მისთვის, რომ ერი უპირველეს ყოვლისა
დედაა ენისა, ხოლო საუკეთესო მგოსანი, როგორც თვით ენა, ღვიძლი შვილია მისივე
და არვინაც არ არის თავისს მშობელთან ისე დაახლოვებული, როგორც ის, ვისაც
შეუთვისებია მშობლის სისხლი და ხორცი. მწერლის ნიჭის მიხედვით რომ

60
I<3N

ვაფასებდეთ მის ენას, მაშინ ყველა ჩვენგანი არ წამოაყენებდა საკუთარს ენას

მისაბაძავ საგნად.
თქვენს უმორჩილესს მონას, ამ წერილის ავტორს, ხშირად გამიგონია
ზოგიერთის ჩვენის მწერლისაგან სამდურავი – დაძველებული, უვარგისი ფორმები
ნუ შემოგაქვს მწერლობაშიო. რაც დაძველდა, აღარ ვარგა, ის უნდა გავიტანოთ და
სანაგვეზე გადავაგდოთო. ყველას თავისი გემოვნება აქვს, საკუთარი ფიქრი და აზრი
და მეც ჩემი, რასაკვირველია. ამისთანა სამდურავი, რა თქმა უნდა, უმეცრების
ბრალია და, ხომ მოგეხსენებათ, უმეცრებასავით თამამი არა იქნება რა. არა მგონია
შეედრებოდეს ერთი საგანი მეორეს, ისე როგორც მდინარე და ენა. რითი ჰგავს ენა
მდინარეს? იმითი, რომ, რაც ერთხელ მდინარეს გემო და თვისება მიუღია, თუ
ხელოვნურად არ მოსტაცე, არ წაართვი, იგი თავისთავად არასოდეს არ დაჰკარგავს;
მიმდინარეობს იმ ჟამთა ამ ჟამამდე დაუდგრომელად, მისი შეჩერება, დაგუბება,
ცოტა ხნობით თუ შეიძლება, ხოლო სამუდამოდ კი არასოდეს…
დიაღ, მოდის ენაც მდინარესავით, მაგრამ თუ სათავეში, ე.ი. იქ, საიდანაც
იბადება, არ დაშრა, ქვეით, ბოლოდგან მისი დაშრეტა ყოვლად შეუძლებელია და
ძალაც სწორედ რომ სათავეშია, გამომდინარეობს ულევლად, უკლებლად; საიდგან
და როგორ იკრებს ამ ძალას, ჩვენთვის სულ ერთია. ენის საქმეც სწორედ ასეა.
ქართული ენა გუშინ მოგონილი ხომ არ არის! იგი ძალიან დიდი ხნისაა, უკვე
დამთავრებული, დახარებული ვაჟკაცია. რაც ხასიათი და თვისება დაჰყოლია, იგივე
შეჰრჩება საზოგადოდ, საუკუნოდ. თუ ზოგიერთების ხელში იგი თავის ხასიათს ვერ
იჩენს, ეს იმათი ბრალია, ვინც მას ამღვრევს უწმინდურებისა და ნაგავ-ნუგავის
ჩაყრით, ვისაც ჰსურს ამ მდინარის წყალი იგემოს და დააფასოს იგი, ბოლოში, სადაც
მღვრიე მოდის, კი არ ამოჰკრეფს, არამედ სათავეს მიჰმართავს. სათავე ენისა, ვგონებ,
ყველამ კარგად იცის, სად არის, ან რა არის… ეს სათავე ენისა გახლავთ ძველთა
ნიჭიერ მწერალთა ნაწარმოებნი, ის ქართული თემები, სადაც დღევანდლამდე
შენახულა შეუბღალავად, უმწიკვლოდ ქართული ენა. სხვებს რომ თავი დავანებოთ,

61
I<3N

ნიჭიერ მწერლებად და ენის მაგალითად ჩვენთვის მხოლოდ ორი მწერალი კმარა –

შოთა რუსთაველი და დავით გურამიშვილი, გაურყვნელის ენით მესაუბრედ კიდევ
მთიელნი, რომლებთანაც მე მაქვს დამოკიდებულება, და ამ გაკიცხულის ფორმებსაც
იმათგან ვიძენ, ნუ გგონიათ ფორმებს ვთხზავდე, ღმერთმა დამიფაროს! რა არის აქ
საწყინო? შემოტანა მრავლის ფორმებისა, თუ კი სადმე მოგვეპოვება, კაი ნიშანი
მგონია, ხოლო ფორმების გატანა და შემცირება – ერის გალახვად, შეურაცხყოფად,
დამცირებად მიმაჩნია.
1901 წ.

62
I<3N

ეპისკოპოს ანტონის აზრი ფშავ-ხევსურთა სარწმუნოებაზე

მკითხველებმა ვგონებ უნდა იცოდნენ ეპისკოპოს ანტონის აზრი ქართველ
მთიელების სარწმუნოებაზე. ყოვლად სამღვდელო ანტონმა იმოგზაურა ფშავ-
ხევსურეთში 1912 წ. ამ მოგზაურობის შედეგი, ჩვენდა საუბედუროდ, ძალიან
სამწუხარო გამოდგა, რამაც ძალიან დაგვაღონა და დაგვაფიქრა. ეპისკოპოს ანტონს
სასულიერო მთავრობის წინაშე ფშავ-ხევსურნი დაუხასიათებია როგორც წარმართნი
კერპთთაყვანისმცემლები, სადაც ვითომ საჭირო იყოს ახლად გავრცელება
ქრისტიანობისა მოძრავი ეკლესიების საშუალებით. ვიდრე ჩვენ მღვდელმთავრის
გამოქვეყნებული აზრის აწონ-დაწონვას შეუდგებოდეთ, საჭიროდ მიმაჩნია
აღვნიშნო ერთი ფაქტი: 18–19 წლის წინათ, ვიდრე ეპისკოპოსი ანტონი ინახულებდა
ფშავ-ხევსურეთს, იქ მისიონერის როლს ასრულებდა ეპისკოპოსი ლეონიდი,
ეპისკოპოს ანტონზე არა ნაკლებ განათლებული ფორმალურად და არა ნაკლებ
რჯულისა და სარწმუნოების ერთგული, მაგრამ იმას არც ოფიციალურად, არც კერძო
საუბრის დროს წარმართებად არ მოუნათლია ფშავ-ხევსურნი. არ ვიცით რამ აიძულა
ყოვლად სამღვდელო ანტონი შაედგინა ასეთი მკაცრი ოქმი მთიელთა
სარწმუნოებრივ მდგომარეობის გამო?!.
იქნებ წარმართობა, კერპთაყვანისმცემლობა იმაში უნდა დავინახოთ,
ფშაველები და ხევსურები რომ ხატებსა ლოცულობენ? მერე რა ჰქვიან ამ ხატებსა?
წმინდა გიორგი, ღვთისმშობელი, მთავარანგელოზი და სხვ.? ნუთუ ეს წმინდანები
ქრისტიანული წმინდანები არ არიან? იქნებ იმაში გამოიხატება მთიელების
წარმართობა, რომ ისინი ოთხფეხ ცხოველებს სწირავენ ხატებს. უკლავენ კურატებს?
განა ეს ამბავი მარტო ფშაველებისა და ხევსურების ხატებში ხდება? აბა მიბრძანდით
კახეთს – თეთრ-გიორგში და ალავერდში, სადაც სობოროები ბრწყინავენ, რამდენი
საკლავი იკვლის? (ფშავ-ხევსურეთის ხატები მხოლოდ ძველ ნანგრევებს
წარმოადგენენ და ძნელადაა საცნობი, თუ რისაა ეს ნანგრევები. უნდა ვიგულისხმოთ
ძველი ეკლესიების ნაშთად).
63
I<3N

იქნებ წარმართობა იქ არის დაფარული, ხატებში რომ დროშებს აჟღერებენ

ხევისბერები და ქართველ მეფეთაგან შეწირული თასებით, და ახლა როგორი, და რა
ხელოვნურად გაკეთებული თასებით, დიდრონი ვერცხლის სურებით, – ჰსვამენ
ლუდსა და ღვინოს?! ახლა წაიკითხეთ ვისგან არის შემოწირული და მშვენიერის
ხელით დაწერილი ეს სურები, ეს თასები, და სხვადასხვა ჯურის ჭურჭელი: „მე
თამარმა დედოფალმა საქართველოსამ შემოვწირე― და სხვ. „მე ვახტანგმა მეფემ
საქართველოსამ შემოვწირე წმინდა გიორგის― და სხვა. თუ წარმართობა სადმეა, აქ
უნდა იყოს დამარხული. ოღონდაც, ამ თასებით ხალხი ჰსვამს სასმელს, თანაც
წარწერებს კითხულობს, იგონებს წარსულს, იღვიძებს ხალხის გულში და გონებაში
ისტორიული იდეალი; მლოცავს სულიერი საზრდო ეძლევა, სიცოცხლე ემატება,
სული აღფრთოვანდება, აღტაცება ეტყობა; და ესეთი აღტაცება ზნეობრივი
თვისებისაა, სარწმუნოებრივზე თუ არა მეტი, ნაკლები ხომ არა და არა. დროშის
დანახვა ხალხისათვის ხომ თამარისდროინდელი საქართველოს დანახვაა, თქვენ
გსურთ მოსპოთ ეს ხატობები და ამასთან ერთად ერის სულიერი სიცოცხლე?
შეაწყვეტინოთ კავშირი წარსულთან და დამარხოთ?!. ჩემის ფიქრით, ვერცხლისა და
ოქროს თასებს კი არა, ძველის ძველს, რომელსაც ხატობის დროს ხალხი ხმარობს, –
აქვს უდიდესი მნიშვნელობა, სპილენძისასაც კი. მაგრამ რა ვქნა, რომ არა ვსთქვა:
„კაცმა ჭირი მალა, ჭირმა თავი არ დამალაო―, – ნახევარზე მეტი ხატებიდან სწორედ
მღვდლებმა და დიაკვნებმა გაზიდეს, გადიპარეს ეს თასები. სარწმუნოება მე მესმის,
როგორც შედეგი ადამიანის გონებრივის, სულიერის განვითარებისა და არა იმათი
შუაზე გადალეწა-გადამტვრევისა და დასახიჩრებისა. ძალად შეიძლება მხოლოდ
ფორმა შეათვისებინო ადამიანს, ფორმა სარწმუნოებისა, ხოლო ამ საშუალებით მის
მართლმორწმუნედ გახდომა ყოვლად შეუძლებელია. დღეს სადა გვაქვს ჩვენ
ნამდვილი ეკლესია? მიჩვენეთ თუნდ ერთი რომელიმე კუთხე საქართველოში მთასა,
გინა ბარსა, ეკლესია ასრულებდეს ნამდვილს თავის დანიშნულებას? ძალიან ძნელია
ამისთანა ეკლესიის პოვნა. ეს სატკივარი ჟამთა ვითარების ნაყოფია, დღევანდელი

64
I<3N

ჩვენი ეკლესია ფორმაში გამოიხატება, ხოლო მღვდლის სამსახური მარტო წესების

ასრულებაში…
ეპისკოპოს ანტონის მოძრავ ეკლესიას ფშავ-ხევსურეთში, ზემოდ რომ
ზნეობრივი ლეწა-მტვრევა და დასახიჩრება დავასახელეთ. სწორედ ის მოჰყვება:
ახალს ერის ცხოვრებაში ვერაფერს შეიტანს. რადგან ყოველი ეკლესიური წესი
ისედაც უკლებლად სრულდება; ამსრულებლად მღვდელნი არიან, წესების
ასრულებას ხალხიც თხოულობს. ფშაველს დიდ უბედურებად მიაჩნია უზიარებლად
რომ სნეული გარდაეცვალოს, მღვდლებს დიდ სამდურავს ეტყვის და დავასაც
აუტეხს; აგრედვე შეუძლებელია უღვდლოდ მიცვალებულის დამარხვა. ჯვარის
წერა, მონათვლაც ხომ, რა თქმა უნდა, საჭიროდ მიაჩნიათ, საჭიროა აგრედვე სახლის
განათვლა და სხვ.
მართლმადიდებლობა ხომ მარტო ქრისტიანულ წესების ასრულებაში არ
გამოიხატება, იმის სული და გული სხვა რამ არის და სწორედ ამ ს ხ ვ ა რ ა მ ი
ს ასრულებას და დამყარებას თუ საერთოდ ცხოვრების პირობები არ უწყობს ხელსა,
ძნელია მართლმადიდებლობის მისწრაფებათა განხორციელება; იქ სადაც
წარმართული სოციალური პირობები მეფობს (რა თქმა უნდა ამ პირობებს ფშავ-
ხევსურნი არა ჰქმნიან), ყოველ მართლმადიდებელს თავის დაღს დაასვამს;
მართმადიდებლობამ უნდა გარეგნულად, ფორმით იარსებოს,
კერპთაყვანისმცემლობისა თუ მართმადიდებლობის ხალხზე ზემოქმედების შედეგი
შეუძლებელია არ გამოხატოს ზნეობრივ აქტებში. დღევანდელ ქართველებს თუ
რუსებს, იმ მოსაზრების წყალობით, რაც ზევით მოგახსენეთ, არ შემიძლიან
ნამდვილი მართმადიდებლები დავარქვა, უეჭველია ვერც ფშავ-ხევსურთ დავარქმევ
ნამდვილს მართმადიდებლებს, მაგრამ ეს განა იმის მომასწავებელია, იმათ
კერპთმსახურები დავუძახოთ. მაშინ ხომ მთელი რუსეთი და საქართველოც ამ
სახელით უნდა მოვნათლოთ!

65
I<3N

თუ საქებური ზნეობრივი ყოფაქცევითა ხასიათდება მართმადიდებლობა,

მაშინ ფშავ-ხევსურთ არ შეიძლება გამოვართვათ ეს სახელწოდება; ოფიციალურად
ცნობილია, ყველაზე ნაკლები დანაშაული სისხლისა თიანეთის მაზრაშია, სადაც
მცხოვრებთა მომეტებული რიცხვი ფშავ-ხევსურნი არიან; იმის გამო, რომ
ადმინისტრაციას აქ ცოტა საქმე აქვსო, მთავრობამ რამდენჯერმე მოიწადინა გაეუქმა
თიანეთის მაზრა, ნაწილი მიეწერა დუშეთისა და ნაწილი თელავის მაზრისათვის.
სჩანს ფშავ-ხევსურთ არაფერს უშლის კერპთთაყვანისმცემლობა იყვნენ პატიოსანი
ადამიანები, უკეთესი ზნეობისა იმათზე, ვინც ზეპირად იცის მართმადიდებელი
კატეხიზმო და მთელი ზნეობრივი კოდექსი და საქრისტიანო ლოცვები.
საწყინოა განკარგულება ეპისკოპოს ანტონისა, რითაც მან აღუკრძალა
ფშავხევსურეთის მღვდლებს ხატობებში საკლავისა, ლუდისა და საწირავის
კურთხევა. ამით ეპისკოპოსმა უფრო დააშორა მღვდელი ხალხსა.
ძალიან კარგი იქნებოდა, თუ მათი მეუფება მოახერხებდა ამ
კერპთაყვანისმცემლებიდან შემოსული ფული – ტყავებისა თუ ხორცისა, რაც ფშავ-
ხევსურეთის ხატებში გაიყიდება, ან თუ ფულად შეწირული, არ მიჰქონდეს
სინოდალურ კანტორას და როგორც ერის საკუთრება ერსვე უბრუნდებოდეს. (ან კი
რა საკადრისია მართლმადიდებელი დაწესებულებისათვის კერპთთაყვანისცემის
დროს აღებული ქანქარი?).
რაც შეეხება საკლავების ხოცას დღეობებში, ამ ჩვეულების მოსპობა უნდა
მივანდოთ ჟამთა სვლას, რამაც შეიძლება მოსპოს საქონლის ხოცვა, კვლა, განაღამც
ხატებში, ქალაქების საყასპოებშიც კი, რაც ყველაზე მეტად უნდა სამღვდელოებას არ
ესიამოვნოს ჩემის ფიქრით.
1914 წ.

66
I<3N

ვერ მოჰკლეს!
„ილია რო მოჰკლეს!― – მითხრა ერთმა ჩემმა ნაცნობმა მწუხარე და თან
გაკვირვების კილოთი.
თავზარი დამცა ამ ამბის გაგონებამ და ათასი კითხვა აღმიძრა: ვინ მოჰკლავდა,
ნეტავ, ილიას? განა შეიძლება ამისთანა ადმიანების მოკვლა? ნუთუ ქართველებმა
შეახეს ხელი თავის მამას, ქართველთათვის თავდადებულს, თავის ერისათვის
მოჭირნახულე ადამიანს? იქნებ უცხოელებს შეჰშურდათ ჩვენთვის ეს მართლაც
ერთადერთი ბურჯი ჩვენის ქვეყნისა, ბურჯი ჭკუით, ნიჭით და გამოცდილებით?
ათასი ამისთანა კითხვა დამებადა თავში და დღესაც კი, დღეს, როცა ეს სტრიქონები
იწერება, არ ვიცი მიზეზი ილიას სიკვდილისა. ვიცით მე და თქვენ, მკითხველო,
მხოლოდ ფაქტი, რომ მოგვიკლეს საუკეთესო, პირველი ადამიანი, ჩვენის
მწერლობის სულის ჩამდგმელი, მოღვაწე, დიდი მოამაგე ქართველ ერისა. რომელი
ერთი ჩამოვთვალო ილიას ღვაწლთაგანი? ეს ყველამ კარგად უწყის. საშინელი,
მეტისმეტად ბარბაროსული მკვლელობაა, რომლის მსგავსი არსად, არა ქვეყანაში არ
მომხდარა და არც მოხდება! მხოლოდ საწყალს, უბადრუკს, უბადრუკის შვილების
პატრონს საქართველოში შეიძლება ამისთანა მკვლელობა… რევოლუციის სახელით.
საბრალო, საწყალო რევოლუციავ ჩვენს ხელში.
საზარელი ფაქტია, საზარელი მოქმედებაა, საშინელი აზრის პატრონნი უნდა
იყვნენ მკვლელობის ჩამდენნი. აშკარაა და აშკარად ვიტყვი: ილიას მკვლელებს რომ
შეეძლოთ, საქართველოსაც მოჰკლავენ.
აბა კარგად ჩაუკვირდით საქმეს, თუ ასე არ არის, დიღ, ასეა და ეს არიც კიდეც
უბედურება, დიდი უბედურება, ჩვენს თავზე მოვლენილი. უგუნურთ ნუთუ არ
იციან, რომ საუკეთესო ადამიანების ხოცვა, კვლა, მოკვლაა მთელის ქვეყნისა.
სოფელი ვინ და ერთი კაციო. ნუთუ იქამდე დავკნინდით, დავკარგეთ ადამიანობა,
ნამუსი, დავიბრმავეთ გონება, რომ ამისთანა აზრები ღორძინდება საქართველოში?
ნუთუ ვისმე ფანატიკოსებს ჰგონიათ, რომ ილიების ხოცვით მოჰკლავენ თვით იდეას,
67
I<3N

რომელიც უკვდავია და რომელსაც მხოლოდ ილიასთანა ადამიანებს შეუძლიანთ

ემსახურონ და არა უძლურთ, უნიჭოთ, უვიცთ და საზოგადოების ნაძირალებს:
ილიასთანა ადამიანებს სიცოცხლეშივე ძეგლებს უდგამენ უცხოეთში, ხოლო ჩვენ
კოცონზე ვწვავთ, ვკლავთ, როგორც ავაზაკებს… საბრალო ჩვენო თავო, საწყალო
საქართველოვ!
რა ვქვათ მკვლელებზე, ამ საცოდავს მეოცე საუკუნის ჰეროსტრატებზე? რა
ადამიანები უნდა იყვნენ ილიას მკვლელები? როგორ მოვიხსენიოთ ისინი? როგორ
მოვექცნეთ ამ უბადრუკებს? ნუთუ ისე, როგორც გვირჩევს ამ დღებში დაბეჭდილი
მოწოდება ქართველთდამი – ცეცხლი და მახვილი მკვლელებსაო. ესღა გვაკლია, რომ
ბარბაროსობას კიდევ სხვა ბარბაროსობა დავურთოთ ზედ, დავერივნეთ ერთმანეთს,
ვხოცოთ, ვჟლიტოთ ერთმა მეორენი და გავახაროთ ისედაც ჩვენის უბადრუკობით
გალაღებული მტერი? ღმერთმა დაგვიფაროს, ღმერთმა გვაშოროს ამისთანა
საქციელი…
ნაღვლით და ბოღმით აღსავსე მე ასე ვსჯი, რომ ილიას მკვლელნი
შესაბრალისნი, ყოვლად საწყალნი, ყოვლად გამოთაყვანებულნი, უვიცნი, ზნეობით
გათახსირებულნი და ბრმანი უნდა იყვნენ, სატირელნი და სავალალონი ჩვენ
ქართველებისაგან.
სხვა რა ვთქვათ? სხვა რა ვიფიქროთ? სისხლი სისხლისთვის? ცოდვა
მივუმატოთ ცოდვას? სირცხვილს – სირცხვილი? განა იმათ ადამიანობისა ერთი
ბეწო ნიშანწყალი რომ ჰქონდეთ, იზამდნენ ამას? მოჰკლავდნენ ამისთანა ადამიანს,
რაც უნდა მისგან ნაწყენნიც იყვნენ? არა. არ არიან ისინი ადამიანები, უნდა
შევრაცხოთ მხეცებად, პირუტყვებად, და პირუტყვებზე როგორ ვიძიოთ შური, ისე,
როგორც ადამიანზე, ეს ხომ ჩვენივე სირცხვილია, ჩვენის ადამიანობის დამცირებაა?!
მოჰკლეს ილია!.. მაგრამ ვერ მოჰკლეს, ვერა! მისი ხსოვნა უკვდავია, ვიდრე
საქართველო იქნება. დიაღ, ვერ მოჰკლეს, რადგან თუ რამდენიმე, თითებზე
დასათვლელი ადამიანი ხარობს ილიას სიკვდილით, ასი ათასი მისტირის ამ ჩვენს

68
I<3N

სასიქადულო მამულიშვილს და რამდენიც ხანი გაივლის, მით უფრო, დაკლების

მაგივრად, გრძნობა სიბრალულისა და სიყვარულისა მოიმატებს ერის გულში.
„საწყალი ილია, საწყალი ილია!― მესმის გულსაკლავად წარმოთქმული აქეთ- იქიდან
სიტყვები მამათა და დედათა მიერ. საწყალი ილია? არ არის ილია საწყალი, ვინაიდან
მან აასრულა თავისი მოვალეობა წინაშე თავის ქვეყნისა. იბრძოლა, იღვაწა ჩვენს
სასარგებლოდ და დაღლილ-დაქანცული მიებარა ცივს სამარეს, ჩაიყოლა თან ისევ
ჩვენი დარდი, დარდი თავის ქვეყნისა… გაიყოლა თან ის ტყვიები, რომლითაც ჩვენ
იმას გაუმასპინძლდით, წყლულები ჩვენ მიერ დაჩნეული. ჩაიყოლა თან ყველა ეს
ჩვენ მიერ მიძღვნილი სასიქადულო ძღვენი, მაგრამ ილია იმდენად ჭკვიანია,
იმდენად უყვარს ქართველები და საქართველო, რომ მამაპაპათა წინაშე დაჰმალავს
ტყვიებსაც, წყლულებსაც, რომ ჩვენზე ცუდი არ ათქმევინოს და არ აფიქრებინოს, არ
გააჯავროს ჩვენზე ისინი.
საუკუნოდ იყოს ხსენება შენი, ჩვენო იმედო, ჩვენო საყვარელო ილიავ!
1907 წ.

69
I<3N

„ვეფხის-ტყაოსნის“ შესახებ
(ორიოდე სიტყვა პასუხად ბ-ნ ა. ხახანაშვილს)
ცხადია ყველასათვის, თუ რა მნიშვნელობაცა აქვს მეთოდს სამეცნიერო
მოვლენათა გასაგებ-შესაგნებლად. მეთოდი სასწორია, საზომი, რომლითაც უნდა
აიწონოს და გაიზომოს ასაწონი და გასაზომი. ხშირად შეიძლება, რომ ეს საზომი
ყალბი იყოს და მაშინ სანდობი არ არის ამგვარის სასწორ-საზომით აღებ-მიმცემი
კაცი. ყალბს მეთოდზედაც სწორედ ესევე უნდა ვსთქვათ. რამდენს უშლიდა ძველს
მეცნიერებს და მწიგნობრებს ამ ნამდვილ მეცნიერულ მეთოდის უქონლობა… რა
სანდობია თუნდ გულუბრყვილო მემატიანე, რომელიც ერთთავად ზეცა-ღმერთს
აბრალებდა ქვეყნის თავზე მოვლენილს უბედურებას: სიმშილობა, სნეულება, ან
მტრისაგან ქვეყნის აოხრება ცოდვათა ჩვენთა მოგვივლინესო, იტყოდა, დასწერდა
და, სრულიად დაკმაყოფილებული იმით, რომ მიზეზი აღმოაჩინა, დაასვენებდა
ბატის კალამს, თითონაც გული დაუსვენდებოდა. ეჭვიც აღარა ჰქონდა წმინდა მამას,
აღარ ჰფიქრობდა იმას, თუ შეიძლება სხვა მიზეზები იყოს აქვე, ახლო, ჩვენს
ცოდვილს დედამიწაზე და ტყუილ-უბრალოდ ღმერთს ცილსა ვწამებდეო.
ბ-ნს ა. ხახანაშვილს სწორედ ეს ყალბი სასწორი აუღია ხელში „ვეფხის-ტყაოსანის―
ისტორიის გასარჩეველად. წინასწარ შედგენილის აზრით დაუწყია საბუთების
კვლევა-ჩხრეკა, თუმცა კი თითონაც კარგად იცის, რომ ჯერ საბუთების შეგნებაა
საჭირო და მერე აზრი თავისთავად დადგინდება, ხოლო მაშინ შეიძლება დასკვნის
გამოყვანა. მაშასადამე ჯერ საბუთებო და მერე დასკვნავ. მარტო ბ-ნი ხახანაშვილი არ
უცქერის „ვეფხის-ტყაოსანს―, ცოტა არ იყოს, ეჭვიანის თვალით (იხ. „ივერია―, № 25,
1890 წ.). სხვანიც მოიპოვებიან ჩვენში ამ აზრისანი. მიზეზი ამგვარის შეხედულებისა
ორნაირია: პირველი ისა, რომ „ვეფხის-ტყაოსანი― დიდებული ქმნილებაა, ეჭვში
შეჰყევხართ: მარტო ერთის კაცის ტვინისა და გულის ნაყოფი როგორ უნდა იყოსო;
მეორე ის, რომ ეს ეჭვიანი ხალხი კარგად არ ჩაჰკვირვებია თვით თხზულებას და არ
შესწევთ ძალ-ღონე ინდივიდუალური შემოქმედობა გაარჩიონ ხალხურიდგან. შოთას
70
I<3N

თითქოს სცოდნია, რომ ასეთ აზრების არევ-დარევა მოხდებოდა მის თხზულების

შესახებ და თითონვე, პოემის წინასიტყვაობაშივე, გვაფრთხილებს, დაბეჯითებით
ამბობს, რომ „ვეფხის-ტყაოსანში― ხალხიდამ – ქართველებიდამ არც ლექსი და არც
ამბავი არ არის აღებული, გვგზავნის სპარსეთში და იქაც ხომ ვერაფერს მსგავს ამბავს
ვერა ვპოულობთ. რუსთაველი ამბობს:
ესე ამბავი სპარსული
ქართულად ნათარგმანები,
ვით მარგალიტი ობოლი,
ხელის-ხელ საგოგმანები,
ვპოვე და ლექსად გარდავთქვი,
საქმე ვქმენ საჭოჭმანები,
ჩემმან ხელქმნელმან დამმართოს,
ლაღმან და ლამაზმა, ნები.
საკმაოდ გამორკვეულია და ვიცით, ვინც იყო იმის ხელმქმნელნი, ისიც კარგად
ვიცით, თუ რად დაუძახა სპარსული ტარიელის ამბავს, ხოლო ამ ამოცანას უნდა
გამოცნობა: თუ მართლა იყო ეს ამბავი და ერმაც იცოდა, ლექსებიც კი იყო და
თვითონაც მიითვისა, – მაშ ვისღა ატყუებდა, ვის აჯერებდა, რომ სპარსული და არა
ქართულიო? ესე ცხადად მოტყუება ქვეყნისა და, ამასთანავე, თავის გამტყუნება
თავის პირით მოსალოდნელია განა იმისაგან, ვისი სახელიც ეგრე ძვირად გვიღირს
ქართველებს?! ნუთუ არ ეტყოდენ მისი თანამედროვე მოშაირენი და მწიგნობარნი,
და ასეთი კითხვა არ არის საშინელი ყველასათვის, განაღამც რუსთაველისათვის:
რად ეძახი, შოთავ, ტარიელის ამბავს სპარსულს, როცა ეს ამბავი ქართულია და
ყველამ იცის ჩვენგანმა, ან გალექსვა რა საჭირო იყო, როცა ხალხს, ერს გალექსილი
აქვს, „მოჭრით― ნათქვამიო?!. შოთას კი ტარიელის ამბავი იმდენად ახლად მიაჩნია,
რომ ეშინიან კიდეც, იქნება არავინ წაიკითხოსო, და თითონვე აქებს, რა არის ამით
მივაქცევინო საზოგადოებას ყურადღებაო:

71
I<3N

ვით მარაგლიტი ობოლი,

ხელის-ხელ საგოგმანები.
დიაღ, რომ რუსთაველი არ გვიხატავდეს თანამედროვე ეპოქას, ოქროს
საუკუნეს, რომელიც იალბუზივით ქედმოღერებული სდგას მთელს საქართველოს
ისტორიაში, არ აძლევდეს პასუხს უმთავრესს იმ საუკუნის კითხვაზე, მაშინაც კი ვერ
ვიტყოდით, თუ ტარიელის ამბავი უცხოეთიდამ არის შემოტანილი, იმდენად
ქართულია „ვეფხის-ტყაოსანი―, იმდენად ამოღებულია ქართველის გულიდამ,
იმდენად გამომხატველია მთელის ერის არსებისა. ამიტომ შეიყვარა ქართველობამ ეს
პოემა და შეისისხლხორცა. ვითომ რატომ არ უნდა ვიფიქროთ, რომ შინაარსი, ფორმა,
მომენტები პოემაში ლიტერატურულია და არა ხალხური?! განა, ხალხურს ამბავს,
ლექსს რომ ვეძახით ამ სახელს, მართლა მთელმა ხალხმა მიიღო მონაწილეობა ამის
შედგენაში, ხომ აქაც ერთი, ცალკე აღებული ერიდამ პირი იტყვის ჯერ და მერე
ხალხი გაიმეორებს, მოუმატებს, ან დააკლებს… ნუთუ რუსთაველი ერს არ ეკუთვნის
და ერის ღვიძლი შვილი არ არის… ნუთუ თამარის დიდებული ეპოქა, თავის
გამოჩენილ ისტორიულის პირებით, მჩქეფარე, გამარჯვებული ცხოვრება, არ
აღაფრთოვანებდა შოთას, არ ააჟღერებდა მის ჩანგს, არ აძლევდა მასალას ტიპების
შექმნისას, შინაარსს „ვეფხის-ტყაოსნისათვის―? ნუთუ ისტორიულს ეპოქას ნაკლები
მნიშვნელობა აქვს პოეტის შემოქმედობისათვის, ვიდრე საერო თქმულებას? ვგონებ
რომ ერის თქმულებაზეც თვით ეპოქა მოქმედობს და ამიტომ ხდება, რომ ერი
შესანიშნავის საუკუნის შესანიშნავს მოვლენას ამბად, ზღაპრად, ან ლექსად
გამოიტყვის ხოლმე. შოთას „ვეფხის-ტყაოსანში― ვხედავთ იმ საჭირბოროტო
კითხვას, გარდა ნათელ საქმეებისა მაშინდელ მხედრობისას, რომელსაც ისტორიაც
მოგვითხრობს: მოეწვიათ, თუ არა ქართველებს უცხო ტომის კაცი თამარის
მეუღლედ. შოთას გული, როგორც მოწინავე კაცისა ამ საკითხავით უნდა ყოფილიყო
გამსჭვალული. მოწვევა უცხოელისა თამარის მეუღლედ ორნაირად
შეურაცხმყოფელი იყო შოთასი: ერთი, რომ ერისა, თავის ქვეყნისათვის

72
I<3N

სასარგებლოდ არ მიიჩნევდა ამას მისი საღი გონება და მაშასადამე, იტანჯებოდა მისი

ეროვნული გრძნობა; მეორე, ამ მოწვევით პატრონი უჩნდებოდა მის ხელმქმნელს,
მაშასადამე, იტანჯებოდა მისი პირადი გრძნობა სიყვარულისა. „ვეფხის-ტყაოსნის―
ლიტერატურულს ჩამომავლობას ისიც ამტკიცებს, რომ სხვადასხვა ტაეპს სხვადასხვა
რითმა (დაბოლოვება) აქვს და საერო „ვეფხის-ტყაოსანშიაც― ამასვე ვხედავთ.
ნამდვილს ეროვნულს ლექსებს ამ თვისებას ვერ ვამჩნევთ: რომელი დაბოლოებაცა
აქვს ლექსის პირველს სტრიქონს, იგივე დაბოლოვება რჩება ყველა სტრიქონს.
ჩვენს ხალხს არ უყვარს, საზოგადოდ რომ ვსთქვათ, ლექსად ზღაპრები და ვერც
იპოვნით ქართულს ეროვნულს ზღაპარს გალექსილს. რაც გალექსილებია, ისინიც
უცხო ნათესავისანი არიან (ბეჟანიანი, ეთერიანი და სხვ.). იქნება ამ ზემოთ
ნათქვამზე ვინმემ სთქვას, ეს გარეგნობაა და მნიშვნელობა არა აქვსო, მაგრამ ჩემის
აზრით ამ მოვლენას დიდი მნიშვნელობა აქვს „ვეფხის-ტყაოსნის― რაობის გასაგებად.
თუმცა ბ-ნი ხახანაშვილი, როგორც საერო, ისე სალიტერატურო „ვეფხის-ტყაოსანში―
მარტო აზრის ერთიანობაში ჰხედავს მსგავსებას, მაგრამ მე ვეცდები მისგანვე
ნიმუშად მოყვანილის ლექსებისა და საერო და სალიტერატურო ვარიანტებიდამ
დავუმტკიცო, რომ ფორმალურადაც დიდი მსგავსებაა. ხოლო, თუ ეს ორგვარი
მსგავსება დამტკიცდა, მაშინ ბ-ნ ხახანაშვილმა უნდა უკანვე წაიღოს თავის
მოსაზრება: „ნაწყვეტი ლექსები ხალხისა გარდაქმნილა ლიტერატურულ პოემად.
პოეტს შეუტანია კაცის ამამაღლებელი და განმასპეტაკებელი გრძნობა სიყვარულისა,
თავიდგან ბოლომდე გაუტარებია ეს აზრი (?) და ამით შეუერთებია დაწყვეტილი
საერო ლექსები. შოთას გაუმშვენებია ხალხური პოემაც ფილოსოფიურის
მოსაზრებით, მეტყველის ენით, პოეტურის აღმაფრენით―. როგორ? ნაწყვეტი
ლექსები იყო და მერე ამ ლექსებს აზრი არაფერი ჰქონდა? ამის თქმა, საშინელება რომ
არ იყოს, სასაცილო იქნებოდა. რჩება საწყალს შოთას მარტო ბურთი და მოედანი
გმირების ტანისამოსის, პირისახის, აბჯარ-აბგრისა, და ამის გამოხატვას ხომ აზრი
არა ჰქვიან. აქ რაღა შუაშია, ჩემო კარგო, აღმაფრენა პოეტური?! გამოვიდა, რომ

73
I<3N

რუსთველს მარტო ერთმანეთზე მიუკოწიწებია ეს ლექსები, მოუქუჩებია ერთად,

როგორც ეხლა აგროვებენ ბევრნი სახალხო ლექსებს. ამის მომქმედი შოთა მაინც
თამამად, თავმომწონედ გამოდის, უძრახავს მოშაირეობას, მწერლობას, თითქმის
ყველა თანამედროვე მოშაირეს, გარდა სარგის მთოგველისა[1], და ამბობს:
მოშაირე არ ჰქვიან,
თუ სადმე სთქვას ერთი-ორი;
თავი ყოლა ნუ ჰგონია
მელექსეთა კარგთა სწორი.
განაღა სთქვას ერთი, ორი,
უმსგავსო და შორი-შორი;
მაგრამ იტყვის, ჩემი სჯობსო,
უცილობლობს ვითა ჯორი.
„ვეფხის-ტყაოსნის― სიკეთით აიხსნება იგი მოვლენა, რომ ხალხს აზრი და
ფორმაც დედნისა ამდენად შეუნახავს შვიდასის წლის განმავლობაში. რაკი აზრი
დარჩა, ხალხს რაც დედანიდამ გაგონილი ჰქონდა, თუ იქიდამ დაავიწყდებოდა
ლექსი, თითონაც მოახერხებდა ფორმის მიცემას, დედანის ავტორის პაფოსის
მინიჭებით… შევადაროთ საერო „ვეფხის-ტყაოსნისა― და ლიტერატურულის
გამოთქმა, თუ მართლა ერთმანეთს არა ჰგავს:
სალიტერატურო:
„ნახეს უცხო მოყმე ვინმე,
ჯდა მტირალი წყლისა პირსა― და სხ.
საერო:
„ერთი კაცი ზღვისა პირსა
ნამტირალი გვანდა გმირსა―,
მეტიღა მსგავსება შეიძლება წყობით, რითმით, თუ შინაარსით? ბ-ნს
ხახანაშვილს მოჰყავს სხვა ალაგი პოემიდან და ამბობს: „აზრი, მოკლედ

74
I<3N

გამოთქმული ხალხის პოემაში, ხელოვნურ ნაწარმოებში შევსებულია და

განდიდებულ-გაზვიადებული―, ხოლო საერო „ვეფხის-ტყაოსანი― მოჭრით
გვაცნობებსო. შევადაროთ ეს შოთას „განდიდება-გაზვიადება― და „მოჭრით ცნობება―
ხალხისა ერთმანეთს. აი მაგალითი:
სალიტერატურო:
ხვარაზმშას სისხლი უბრალო
სახლად რად დამადებინე,
თუ ჩემი ქალი გინდოდა,
რად არა შემაგებინე[2].
მე ბერსა შენსა გამზდელსა
სიცოცხლე მაარმებინე,
დღედ სიკვდილამდე შენიცა
თავი არ მაახლებინე.
საერო:
ტარიელ დაგსვი ვეზირად,
სიტყვა შენ გაგაბჭობინე;
გიყვარდა ნესტან-დარეჯან,
რატომ არ შემატყობინე?
რა არის აქ ერთში გაზვიადებული და მეორეში „მოჭრით― ნათქვამი?
რუსთაველი მეტს ამბობს, მინამ ერი, და, რასაკვირველია, გაზვიადებულად
მოეჩვენება ზოგს. ნესტან-დარეჯანის მამა ფარსადანი, სალიტერატურო ვარიანტის
მიხედვით, მარტო იმას როდი სჩივის, თუ ტარიელმა რატომ არ გამოუცხადა მეფეს,
რომ მისი ქალი ნესტან-დარეჯანი უყვარდა, როგორც ხალხური ვარიანტი
მოგვითხრობს, მეფე კიდევ იმას სჩივის, ხვარაზმშას „უბრალო სისხლი― რად დამადე
კისერზე, სხვის ცოდვაში რად ჩამაყენეო. რა სიმართლე იქნება, ამის შემდეგ,
ვაბრალოთ ერთს „გაზვიადება―, და მეორეს „მოჭრით― თქმა?! განა ის უფრო

75
I<3N

მართალი არ იქნება ვსთქვათ, რომ ხალხის მეხსიერებაში ფეხი ვერ მოიკიდა ამ

„უბრალო სისხლის სახლად დადებამ― და დაავიწყდა ერს?! ამ ზემო მოყვანილს
ლექსებში სხვა რა გარჩევაა ფორმაში: რითმა ერთი აქვს და პაფოსი, ერთისა და იმავე
სიტყვებით არის გამოთქმული აზრი. შევადაროთ სხვა ლექსებიც:
სალიტერატურო:
უბრძანა: „ხელთა აიღეთ
აბჯარი თქვენ საომარე,
მოდით და აქა მომგვარეთ,
ვინ არის იქა მჯდომარე!―
საერო:
ადექით, აიყარენით
ძმანო ედემ და ომარე,
ის კაცი აქ მომიყვანეთ,
ვინ არის ველთა მდგომარე.
ეს ნუთუ მსგავსება არა ჰგონია ფორმაში ბ-ნს ხახანაშვილს? საეროში მარტო
უცხო სახელებს ვხედავთ, „ედემ და ომარე―, რომელიც უფრო იმას ამტკიცებს, რომ
ხალხს დავიწყებია დედანის: „აბჯარი თქვენ საომარე― და ნაცვლად ამისა ჩაუჩხირავს
„ედემ და ომარე― სტრიქონის შესავსებლად, და კიდევ იმას, რომ ლიტერატურული
„ვეფხის-ტყაოსანი― წინად ყოფილა გავრცელებული ხალხში, ხალხს შეჰყვარებია
პოემა და, რაც დაჰვიწყებია პოემიდამ, ის თითონ უკეთებია და უმატებია. რომ ხალხს
ეს ზნე სჭირს, ეს უბრალო მაგალითებითაც მტკიცდება. ავიღოთ თუნდ, მაგალითად,
ხევსური ხევისბერის „დიდება― (ლოცვა), რომელიც არის შედგენილი როგორც თვით
ხევისბერებისა და ხალხისაგან, ჩამატებით ოდესმე საყდარში გაგონილ საღმთო
წერილის სიტყვებისა. ხევისბერი თავის ―დიდება―-ში, ნაცვლად იმისა, რომ სთქვას:
„კანას გალილიასა წყალი ღვინოდ გარდაჰქმენო―, ამბობს: „სკანისკანარეო, წყალს
იორდანეო, წყალი ღვინოდ შესცვალეო―. ბ-ნ ხახანაშვილისებურად რომ ვიფიქროთ,

76
I<3N

სახარების სიტყვები დაფუძნებული ყოფილა ხევისბერის დიდებაზე. დასასრულ

ვისურვებ, რომ ბ-ნი ა. ხახანაშვილი ფრთხილად და ფხიზლად მოეკიდოს „ვეფხის-
ტყაოსანს―, უფრო ისტორიულის თვალით უცქიროს. დარწმუნებულიცა ვარ, როცა
შეადარებს ყველა ვარიანტს და დაუპირისპირებს ერთიერთმანეთს, დაგვეთანხმება
და ბედაურიდამ არ ჩამოახდენს შოთას.

1890 წ.

77
I<3N

ვინ არის მართალი?

ჩვენში და რუსეთში ჯერაც არ გამოლეულა იმისთანა განათლებული, შავს რომ
თეთრს უწოდებს და თეთრად მიაჩნია და თეთრი – შავად. საკვირველია ეს ჩემთვის,
ვგონებ რომ – შენთვისაც, ჩემო კარგო, მაგრამ არც კი უნდა გვიკვირდეს, დიაღ, არ
გაგვიკვირდება, თუ იმ აზრს წავიმძღვარებთ წინ, რომ ყველას ერთნაირი საღი ტვინი
და გრძნობა არა აქვს, ყველა ერთნაირს წრეში არ აღზრდილა, ერთს და იმავე
პრინციპზე, და მტკიცედ არ დარწმუნებულა, რომ თვითვეულ ჩვენგანის ბედნიერება
მთელი ქვეყნის ბედნიერებასთან არის მჭიდროდ დაკავშირებული. აი, სწორედ ამის
გამო ხდება ეს ზნეობრივი და გონებრივი სიმახინჯე.
მაგალითისათვის შორს ნუ წავალთ. აიღეთ რომელიც გინდა ნომერი „მოსკოვის
უწყებებისა―, გადიკითხეთ და თქვენ თითონ კარგად დარწმუნდებით, რა ჯურის, რა
მიმართულების, რა ტვინის ხალხი კიდევ მრავლად მოიპოვება დალოცვილ რუსის
ქვეყანაში.
ღმერთმა ჩვენ გვაშოროს ამისთანა ნასწავლები, ამგვარი ქვეყნის მეთაურნი. ამ
ზემორე აღნიშნულ ჯურის განათლებულთ მტკიცედ სწამთ, ჯერ ერთი, ისა, რომ
რუსეთი ძალიან და ძალიან ძლიერი სახელმწიფოა, – ისეა მოწყობილი მისი შინაური
საქმეები, არაფერს ცვლილებას არა საჭიროებენ. – თუ ცვლილება რამ მოხდაო,
თქვენი მტერი, დაიღუპება მთელი ქვეყანა. – ომი უნდა განვაგრძოთ იმ დრომდე,
ვიდრე იაპონიას სრულიად არ წავლეკავთ, არ შევმუსრავთო. – რაც შეიძლება მეტი
მიწა-წყალი შევიძინოთ, მეტი ქვეყნები დავიპყრათ, დავიმორჩილოთ, მოვლა და
მოწყობა ამ ქვეყნებისა კი ღმერთზე მივაგდოთო. რუსის ხიშტი, რუსის სალდათი
ყოვლის შემძლებელია, გინდ მშიერი იყოს, გინდ მაძღარი, გინდ ნასწავლი, გინდ
უსწავლი და სხვადასხვა.
რომელი ერთი ჩამოგითვალოთ, ხოლო მოკლედ კი შემიძლიან გამოვხატო
მათი გონებრივი და ზნეობრივი ავლადიდების ფორმულა: სნეულს ქვა მოუხარშეთ,

78
I<3N

ნახარში წვენი ახვრიპეთ, ქვა აკვნეტინეთ, – მორჩა და გათავდა, საღ-სალამათი

დარჩებაო… გესმით?.. მახლას!..
–––––
რატომ ჩემი დახავსებულ-დაჟანგებული ხევსური არა ჰსჯის, არ ფიქრობს ასე,
იმან ხომ წიგნის სახელიც არ იცის სწორედ და ყველა დაწერილს ქაღალდს „ატრატას―
ეძახის? მოვისმინოთ, ერთი მისი მსჯელობაც დღევანდელ ცხოვრების ვითარებაზე,
ომსა და „რეულობაზე―. ვიდრე მსჯელობას დაიწყებს ჩემი თოთია, ჯერ ხუთივე
თითს ულვაშებზე აისვამს, პირაღმე, რო თავის სახეს მრისხანება მიანიჭოს და
„ულვაშნიც სამავნეოდ― დაუდგნენ, – „სამავნეოდ―, ანუ სამამაცოდ – და მერე
განაგრძობს:
„ძალიან საკვირველია – დიდის ღმერთის მადლმა, საიდ რას გამაჩნდა, ერთიან
ეგ რაღაც იაპონია, სად იყვ აქამდინ, რო მაგის არც ავ გაიგონებოდ, არც კაი?! აბაბაბაი,
საკვირველ საქმეს შვრების, ვოჟებო! მე რუსის მამრევ, ნიადე, არავინ მეგონ.– სხვას
ვის ეგონა, ჩემო თოთიავ, მაგრამ ეხლა რო გავიგონე, კი მგონია.
– პოტატურიც აიღესავ იქავ?
– აიღეს და ჩადგნენ კიდეც შიგ. – აულეევ!.. ცოტან სამ კი არიან ისენი?!.
ნასწაულობით, მახერხებით თუ კვლავ სჭარბობს?
– ღრუბლით ომობს, თოთიავ, ღრუბლით, – ვუპასუხებ მე, რადგანაც ვიცი,
რომ ეს ხმა გავრცელებულია ხალხში და არ მინდა შეურაცხვყო მისი წარმოდგენა,
მისი რწმენა.
– ამბობენ, დიაღა: მოალის შავ ღურბელი, კუპრივით შავი; გაიძაბების,
გაიძაბების, გაიძაბების, ხალხ არ ჩინს; ჩამაიწყებს, ჩამაიწყებს ტყვია მადენას
ხორხოშასავითავ, იღუპების, ილევის რუსის ჯარი… ყველაიც კი ვადით ას:
ვაჟკაცობაი, სიმდიდრეი; გაუვ ყავლი – ერთიც მარჩების, მეორეიც. რუსს ყავლ
გაუვიდ სადამ. იაპონიაჩი ერთს ერეკლეთასაც, ბაგრატიონს ამბობენ გადასულს, იმან
გაუჭირ უფრო რუსს საქმეო. იმათაც კვლოვ თუღა შამაუთვლავ ჩვენის ხემწიფისად,

79
I<3N

ქართველს ნუ მაომებავ. შენის რუსებით მეედავ; ან მაგათ რაზე მაღუპვიებავ, მე და

შენ გავიდეთ მარტომარტოდ, ჩვენ ვიომათეევ… უდიერობაი, უსამართლობაი მის
დღეშიაც არ შაშჩების კაცს; დააღონ, შააწუხ ხალხი, აღარას გასაძლისი; ყველას ფას
დაედვ, ხარჯ მაემატ… აქამდი ვაძლევდით სალდათს, ეხლა აღარ მივცემთ: რაად
ჰხოცს? სად ჰღუპავს? უნდო დააკვეთას მკვდარს მამა-პაპის საფლავ-სამარეი?!.
თავის წყალ-ადგილი?.. იქ რა უნდ იაპონიაჩი ჩვენ შვილებს, აქ დღეს თუ ხვალ ლეკი,
ქისტი, ჩაჩანი მზირას არიან ჩვენს ასაკლებად. მეომარ უფრო აქ გვიჭირს. არ
გვაქონებიებს იარაღს. რაით შუაქციოთ მტერს ხელი? დიაცებ დაგვხადა:
მანდილების მეტ სხვა არა გვაკლავ. თითო სულიღა გვჩრავ პირში, ესეც
საწყლობისად, ბეჩაობისად… ძველი ნათქვამი ას: „როსტომმ თქვა, ერთი არა სჯობს
ამ ჩემსა მოგონებასო, ერთხელ სჯობია სიკვდილი მუდამ ჟამს დაღონებასო―. ნეტარ
ის მართალ იქნებისა, გამაგონებენ: იაპონიაივ გუდან-ხახმატს, ლაშარ-ღელეს ხარ-
ცხვრით აპირობს მასვლასა სალოცავადაო. ჩვენ მისამხარო თუ კვლავ ას?!. ნეტარ
ჩვენ რუსის ხელჩი დავრჩებითა თუ იაპონიაისა?
აი, რასა ფიქრობს უბირი ხევსური? იქნება ამას უსწავლელობით, უმეცრებით
მოსდიოდეს? იქნება, ხევსურიც სცდება, ტყუის. ვინ არის მაშ მართალი?
–––––
ვინ არის მართალი? – მხოლოდ ძალა და ძალა, რომელიც აღმართსა ჰხნავს; –
ამოღებული ხმალი, რომელიც დრტვინვაზე, უკმაყოფილებაზე, თავს უპობს, რად
დაგებადა წინააღმდეგობის ფიქრიო. ხიშტი, რომელიც უამისოდაც სისხლცრემლიან
ადამიანის გულსა ჰგმირავს, – რადა ხარ უკმაყოფილო; – რადა სტირი, რადა სჩივიო?
– ბორკილი, დიდი მძიმე ბორკილი, რომელიც უნდა დაედვას ადამიანის ბაგეს,
მის ენას, რათა არ გამოაცხადოს თავისი უკმაყოფილება, არა სთქვას ის, რაც უჭირს,
რაცა სტკივა, არამედ იყოს ჩუმად, მოკრძალებით, მოწიწებით, მუნჯად, ცოცხალ-
მკვდრად – ჩუუუ! სსსუუუ! სსუუ გრძელი და პრტყელი;

80
I<3N

ძალამ სთქვა: ჩემი კანონი

ხიშტის წვერზედა სწერია.
ვინც მე არ მაქებ-მადიდებს,
მე ვარ იმათი მტერია.
ურჩი ვერ დამემალება,
როგორც მიმინოს მწყერია.
ჩემს უარმყოფელს ვატყავებ,
პურს ვაჭმევ, ვინცა მჯერია.
ჩემი ნათქვამი გჯეროდეთ,
უნდა დამიკრათ კვერია.
არა და ყველას ზურგზედა
აგედინებათ მტვერია.
მანამ ძალა ვარ, ამას ვიქმ
და, თუ მომწყდება წელია,
ან თუ სხვა ძალა დამძალავს,
ყელს ჩამედება წნელია,
აღარც მე მინდა სიცოცხლე, –
წუთისოფელი ბნელია.

1905 წ.

81
I<3N

ზოგი რამ ფიქრებიდან

სიბერე ერთ ბისტად არა ღირს. უშნო, ულაზათო, სრულებით არ უხდება
სიცოცხლეს. აბა, დააკვირდით სიბერეს და, ვინც მოხუცი ბრძანდებით, – იგრძენით,
სიბერე დარღვევაა, უარყოფაა სიცოცხლისა, ხოლო პირისფარეში სიკვდილისა. სხვა
სიტყვებით რომ ვსთქვათ, რა გამოვა? აი რა: ბებერი რაც არის, აღარ ვარგა ცხოვრება-
სიცოცხლისათვის; სიკვდილს კი სრულიად შაეფერება, შაეთანხმება, და როგორც
ქართველები ვიტყვით, – ასლი საიმისოა.
რაში ვარგა ბებერი ხარი? ბებერი ცხენი? ბებერი ცხოველი თუ მცენარე, რაც
უნდა იყოს? არაფერში: ჰკარ ბებერს თოფი და გადააბრუნე, როცა აღარ ვარგია
ურემში, გუთანში თუ ეტლში შესაბმელად, ცხენი – ზედსაჯდომელად, – როცა
ცხოველი აღარ ვარგია იმ მიზნისთვის, რისთვისაც ღმერთს გაუჩენია, უნდა მოისპოს.
ბებერ ხეს? დაჰკა ცული და მოსჭერი, დაურთე ცეცხლს და დაწვი. ასეა წესი ბუნებისა
და სხვანაირად მოქცევა რომ მოვიწადინოთ ძალიან გულით, ვერ მოვიქცევით:
სიცოცხლის, ცხოვრების ლოღიკა არ გვაძლევს ამის ნებას. ბუნება დაუძლურებულს
ყველაფერსა ჰკლავს და ხელში გვაჩეჩებს: ჩვენც როგორც გამოგვადგება, ისე
გამოვიყენებთ, თუ არა და ვფლავთ მიწაში, ან გაგვაქვს სანაგვეზე.
სიბერე განა მარტო ფიზიკური უძლურებაა? არა. იგი იმავე დროს ზნეობრივი
დაბეჩავებაც არი.
ხალხს მშვენივრად აქვს დახასიათებული სიბერე:
დავბერდი, დავჩაჩანაკდი,
წვერი შემექნა ჭაღარა,
შინ ჯალაფთ მოვძულებივარ,
გარედ უნდივარ აღარა.
როსტომ თქვა: სიბერკაცითა
სიტყვა სათქმელად გაჭირდა,
ჯაჭვი გავცვითე პერანგად,
82
I<3N

ახლა აღებაც გაჭირდა.

ვაი ჩემს ამ დროთ მოყრასა,
ჩემს ამის მოხილებასა:
ენას ჩამედვა ბორკილი,
თვალთ მიშლის ახილებასა;
ვეღარც ვის სიტყვას შაუქცევ,
ვეღარც ვის შაგინებასა.
უკბილობა, ჭაღარა, მხედველობის სისუსტე, უძლურება მკლავებში, მუხლებში
– ეს ისეთი ნიშნებია, რომ მოთმინებისაკენ ჰხრის ძალაუნებურად ადამიანის
ხასიათს, იწვევს ძუნწობას. ნდომათა და წადილთა რიცხვი ძალაუნებურად
კლებულობს, რადგან ენერგია სულისა დაუძლურებულია, ფიზიკური ღონე
ნაკლებია და თავის თავის იმედიც დაკარგულია, ყოველ მოქმედებაში შიში,
სიფრთხილე გამოსჭვივის. სიარულიც კი აშინებს მოხუცს, არ წავიქცე და არ
დავიმსხვრეო, ამიტომ ახალგაზრდათა და მოხუცებულთა ერთად ცხოვრება
უხერხულია. ამათი ხასიათები ერთი მეორეს არ უდგება, აზრი აზრს არ ეთანხმება,
გემოვნება – გემოვნებას. სიბერე მხოლოდ სიბრალულს იწვევს, ერთგვარ
პატივისცემას თავის სისუსტისა და უძლურების გამო. ერთადერთი ღირსება
სიბერისა გამოცდილებაა. მაგრამ უბედურებაც ის არი, რო სიკვდილი აღარ აცლის
მოხუცს ისარგებლოს გამოცდილებით ცხოვრებაში. სიბერეს ერთი ნაკლი სჭირს:
ერთხელ შემუშავებულს, თავში ჩაჭედილს აზრს ვეღარ შეაცვლევინებ ვერა გზით.
ბებერი განა მარტო ცხოველები შეიძლება იყოს ბუნებაში? არა, ჩვენს ცხოვრებაში
ბებერი აზრი, ბებერი ჩვეულება, ბებერი გრძნობა ძალიან ბევრია, ხოლო გარჩევა
ერთსა და მეორეს შორის ისაა, რო ბებერი აზრები და ჩვეულებანი დიდხანს, ძალიან
დიდხანს სცოცხლობენ, თუ ადამიანმა ძალად არ მოუსპო მათ არსებობა; ამ
მოსპობით, რა საკვირველია, უკეთესდება ცხოვრება, ადამიანს ბედნიერება ემატება.

83
I<3N

მაგრამ მაგარი ის არი, რომ ადამიანს ძალიან ეძნელება ამ ბებერი აზრების განდევნა,
თავიდან მოშორება, რადგან ისინი უკვე ჩვეულებად ქცეულან.
ბებერ ჩვეულებად მარტო ღვინო – არაყის სმა და თამბაქოს წევა კი არ არი. ვინ
იცის, რა დროიდან დღესნამდე ღიღინებს ქართველი კაცი ამ თავის უსაყვარლეს
შაირსა:
კაცმა კაცი დაჰპატიჟოს,
დასვას და ანადიმოსა;
ყველა ტყუილად ჩაუვლის,
თუ კი არ ასმევს ღვინოსა-ო.
არა, სხვაც ბევრია ჩვენს ცხოვრებაში ფრიად მობერებული, წელში მოხრილი,
დაჩაჩანაკებული ჩვეულება, რომ ისევ ვებღაუჭებით ორის ხელით და არ გვინდა
ხელიდან გაუშვათ. ან რა დაშავდება ვითომ იმით, რომ სტუმარს ღვინო ან არაყი არ
დავალეინოთ?! არაფერი, სრულიად არაფერი, პირიქით დიდი სიკეთეც არი,
როგორც მასპინძლისა, ისე სტუმრისათვის; გარდა იმისა, ზედმეტ ხარჯსა და
ტანჯვას ასცდება ორივე – გაიგებენ ერთი მეორის სიტყვას, შაეძლებათ
დარბაისლური მსჯელობა, დალაგებული მასლაათი. მთვრალი კაცი კი ნახევრად
გიჟია; მაინც ეს სიგიჟე გვიყვარს, თუმცა იმავე დროს კიდეც გვეწუნება; სიმთვრალეს
დაჩვეულს უყვარს მთვრალობა, უნდა მთვრალი იყოს. დღევანდელი ცხოვრება
შაებრძოლა ამ მავნებელს, დაბერებულს ჩვეულებას და ჰსურს იგი განდევნოს თავისი
მიდამოდან. ვნახოთ, ვინ დარჩება გამარჯვებული – ადამიანი თუ მის მიერ
შექმნილი ჩვეულებანი.
რა კარგი იქნებოდა, მკითხველო, იგივე ცხოვრება შაჰბრძოლებოდა დანარჩენს,
თმაზე უმრავლეს, ბებერს აზრებს, ბებერს დახავსებულ ჩვეულებებს. ვინ იცის
როდის მოვესწრებით ამას.

84
I<3N

～～～
ადამიანის გონება ყველას და ყველაფრის დაბერებას შეურიგდება, ხოლო
სიბერე ერისა საშინელებაა. ხომ იცით, არიან და იყვნენ მეცნიერნი იმ აზრისანი,
ვითომც შეიძლებოდეს ერის სიბერე და სიკვდილიც კი, როგორც სიყრმე, სიჭაბუკე,
დავაჟკაცება და სხვა. ამტკიცებენ ისინი ამას იმის გამო, რადგან იგონებენ ყოფილ,
არსებულ და აწ მოსპობილ ერებს. თუმცა ძნელია იმათ დაეთანხმოს კაცი, მაგრამ არა
უშავს, ჩვენც თანახმა გაუხდეთ. ხოლო ერთი რამ უნდა შევნიშნოთ იმათ
მოძღვრებას: შეიძლება ერი დაბერდეს სხვადასხვა პირობების და მიზეზებისა გამო,
და იგი მალე ისევ გაახალგაზდავდება, თუ სხვა, მაცოცხლებელ პირობებში ჩააყენებ,
რაც ცალკე პიროვნებას არ ძალუძს. ცალკე აღებული და დაბერებული ადამიანის
ბოლო მხოლოდ და მხოლოდ სიკვდილია. რის გამო შეიძლება დაბერდეს ერი,
თუმცა იგი მუდამ ახლდება – ახალგაზდათა შემატებით? ერს დააბერებს მხოლოდ
მონობა, ისეთი ცხოვრების პირობები, როცა მას საკუთარი ნების, ძალ ღონის
გამოჩენის საშუალება მოესპობა. ხანა საჭირო არ არი, ეს შეიძლება ერის სიჭაბუკის
დროს მოხდეს. ენერგია ერისა არ უნდა იყოს შებორკილ-შეჯაჭვული, უნდა მას
ჰქონდეს სარბიელი.
დიაღ, მონობა საშინელებაა, მომაკვდინებელია, როგორც სიბერე, და იგი იწვევს
ერის სიბერეს, სხვაფრივ ერის სიბერე და სიკვდილი შეუძლებელია მანამდე, სანამ
მზე ანათებს დღით და ღამით მთვარე.
ხომ იცით მონობაში არწივი ას წელს ვერ ცოცხლობს, ხოლო თუ თავისუფალია,
ორასსაც გადააჭარბებს. არ გინახავთ ქათამზე ნადირობის დროს დატუსაღებული
ქორი? დიაღ, როცა უკვე თავისუფლებაში აღზდილ ქორს, თავისუფლებას ჩვეულს,
ატუსაღებს ვინმე, იგი ერთ კვირასაც ვერა სძლებს მინდორში და კვდება. რამ მოკლაო
რომ იკითხოთ, „გულმაო― – გიპასუხებენთ.

1915 წ.

85
I<3N

თამარის საფლავის გამო

ღია წერილი
„სახალხო ფურცელის― № 257 [1915 წ.] წავიკითხე ბ. ფ. სხვიტორელის
წერილი: „თამარის საფლავი―. პატივცემულ ავტორის მოყვანილი ცნობები მე ადრე
მაქვს მწერლობაში აღნიშნული, თუმცა ისე დასაბუთებული არა, როგორც ბ.
სხვიტორელს; მას უკვე ხელთ უგდია წერილობითი საბუთი, დოკუმენტი თამარის
საფლავის არსებობისა ფშავში, რაც მე დიდი ხანია მწამს და მჯერა და არადროს არ
ვეთანხმებოდი ჩვენი მემატიანის ცნობას, ვითომცდა თამარის სავანე გელათში იყოს.
მოხარული ვარ, რომ ჩემი აპრიორული მსჯელობა და ფიქრები ფაქტებით
მტკიცდება, ეს ძალიან კარგი. ხოლო ამ წერილის მიზანი სრულიად სხვაა და არა
იმის დამტკიცება, რომ თამარის საფლავი მართლა ფშავშია.
მაგალითად რა? რა და ისა, ბატონებო, რომ იმავე სიგელის წყალობით, რომელიც
შაეხება თამარის საფლავს, მღვ. ფარნაოზ ზაბახიძემ აღმოაჩინა, იპოვნა მიწაში
დაფლული სამი ჯვარი, როგორც პირადად მიამბო პატივცემულმა შუაფხოს
მრევლის მოძღვარმა, თავწყაროს მონასტრის სიგელის საშუალებით. როგორც
სიგელში იყო ნაჩვენები აღმოსავლეთით 5–6 ადლის სიშორეზე მონასტრის
კედლიდან ამოვიღე მიწიდან სამი ჯვარიო: ერთი ლაშა გიორგისაგან შეწირული,
უკვე ცნობილი მთელ საქართველოში ლ ა შ ა რ ი ს ჯ ვ ა რ ი; მეორე თამარ მეფისა
და მესამე თავწყაროსიო. ერთი ამ ჯვართაგანი, სახელდობრ ლაშარის ჯვარი, მე
ჩემის თვალით ვნახე. ეს ჯვარი ზაბახიძეს გადაეცა თამარ-მეფის ბერის
ილარიონისათვის. ეს ჯვარი იქნება თავის ტარიანად არშინნახევარი. ტარი
ვერცხლით საუცხოვოდ არის მოვარაყებული. ჯვარი ვნახე მაღაროსკარში
ოქრომჭედელ დავით ჯანაშვილთან, სადაც ბერმონაზონ ილარიონს მოეტანა
გასაკეთებლად, რადგანაც ტარი ჰქონდა მოტეხილი. უნდა მამა ილარიონს
შევნიშნოთ, რომ მან ამ ჯვარის აქეთ-იქით ხურჯინით ზიდვაზე რომ ხელი აიღოს,

86
I<3N

ურიგო არ იქნება. სწორედ ამ ხურჯინის ბრალია, რომ ჯვარს ტარი მოსტყდა და

გახდა მჭედლების საკეთებელ მასალად.
მე კარგად ვიცი, რომ ამ ერთი კვირის წინად ეს ჯვარი ბერმა ილარიონმა ჩამოიტანა
ქალაქში ეპისკოპოს ანტონთან1. მე ასე ვფიქრობ, რომ ჯვარი თავის ადგილას უნდა
იყოს და ვისაც იმის ნახვა ჰსურს, მიბძანდეს და ადგილობრივ ინახულოს. მამა
ილარიონს შეიძლება მოსკოვიდან და პეტროგრადიდანაც მოუვიდეს რუსის
ეპისკოპოსების და არქიელების ბრძანება, ლაშარის ჯვარი წამოიღე და თვალით
გვიჩვენეო. მაშ იქაც უნდა გააქანოს? არა. მე, როგორც შვილი იმ თემისა, რომელსაც
ჯვარი ეკუთვნის და, მაშასადამე, სრული უფლების მქონებელი, მოვითხოვ, რომ
ბერმა ილარიონმა ლაშარის ჯვარი თავის ადგილას მიიტანოს და დაასვენოს და აქეთ-
იქით საჩვენებლად არ ატაროს, რადგან ამისთანა ნივთის მატარებელს ხიფათი თან
დასდევს.
1915 წ.

87
I<3N

თამარის ცხვარი ფშავში

თამარ დედოფალს მთელი საქართველო კი არა, მთელი კავკასიის ხალხი
იცნობს; ღვაწლი და ამაგი, რაც იმან დასდო საქართველოს, ისე დიდია, რომ დღესაც
თამარის შემდეგ აშენებულს ეკლესიებს თუ კოშკა-ციხეებს, აწ დანგრეულთ, ხალხი
თამარის აშენებულებს უწოდებს. ხოლო ესეც უნდა აღვნიშნოთ, რომ თამარს
საქართველოს სხვადასხვა კუთხეებში ერთნაირი ხსენება არა აქვს, მის სახელს ყველა
ერთნაირად როდი სცემს პატივს.
მაგალითისათვის შორს არ გვინდა წასვლა: ფშავლები და ხევსურები
ერთმანერთის მეზობლად ცხოვრობენ, როგორც მოგეხსენებათ: სხვადასხვა
ისტორიული ტრადიციები, თუ ისტორიული შესანიშნავი პირნი ამათ ერთნაირადა
სწამთ; აგრეთვე ზნე-ჩვეულებით ბევრში ჰგვანან ერთმანერთს: ხატების
მოწყობილობა, ხევისბერობა და სხვ. რაც ერთგანაა, მეორეგანაც იგივეა. ხოლო ესაა
საკვირველი, რომ თამარი ფშავლებს და ხევსურებს ერთნაირად არ მიაჩნიათ; ამ
მოვლენას, უსათუოდ, თავისი მიზეზი უნდა ჰქონდეს. სახელი და დიდება თამარისა
ხევსურთა შორისაც დაცულია მტკიცედ, რა თქმა უნდა, ხოლო ეს ვერ გამიგია, თუ
ფშავლებივით ხევსურთ ვერ შესძლეს თამარის სახელზე სალოცავი ჰქონოდათ, ვინ
უშლის მოვიდნენ სალოცავად ფშავში „თამარ-ნეფობას―, როგორც ამ დღეობას
ეწოდება? არ ვიცი, მე ამაზე გადაჭრით ვერაფერს ვიტყვი: ფაქტს კი აღვნიშნავ, ხოლო
გარკვევა მისი ჩვენ ისტორიკოსთა და მკვლევართათვის მიმინდვია. ხევსური
ხევისბერი, როგორც ფშაველი, თავის „დიდებაში― არ დაივიწყებს თამარს არა დროს
და სხვათა შორის ასე მოიხსენიებს: – დიდო თამარო, დედოფალო, საქართველოს
დამრიგებელო, შენ მიეც წყალობაო.
ფშავლები უფრო წინწასულან ამ მხრივ: ძველისძველადანვე შეურაცხიათ
თამარი წმინდანად, „ხატად― და დაუდვიათ მის სადიდებლად დღეები, 2–3 ივლისი,
ე. ი. ლაშქრობის მეორე დღიდან; ხოლო მის სახსენებლად და სადიდებლად ჰყავთ
ფარა ცხვრისა, რომელსაც „თამარის ცხვარი― ეწოდება და ამ სახელით ზამთრობით
88
I<3N

იგი იკვებება შირაქში, ხოლო ზაფხულობით – ფშავის მთებში. მიჩვენეთ სადმე

მსგავსი მაგალითი საქართველოს სხვა კუთხეში. ეს საყურადღებო ამბავია ჩვენი
ისტორიკოსთათვის, რომელნიც შინ, კაბინეტებში ჩაკეტილან და იქ ჩხირკედელობენ
მარტო, მუდამ მასალის უქონლობას ჩივიან და ამგვარ მოვლენათ არ ეძებენ, გარეთ
ვერ გამოსულან. ერთს საზოგადოებაში როგორღაც სიტყვამ მოიტანა და ვახსენე
„თამარის ცხვარი―. ყველამ ყურები ცქვიტა და მომაძახეს: „რაო? თამარის ცხვარიო?
სად არის, რას ამბობს ეს კაცი?! შე კაი კაცო, სადა ხარ აქამდის, ერთხელ როგორ
არაფერი დასწერე ამ საგანზე?― მე თუ დღესნამდის არაფერი ვსთქვი და არაფერი
დავსწერე და არ აღვნიშნე, ეს მართლაც და საყურადღებო მოვლენა, მიზეზი ისაა,
ბატონებო, რომ არ ვიცოდი თუ ეს ამბავი არ იქნებოდა საზოგადოების ყურამდე
მისული. რა მაფიქრებინებდა იმას, რაც მთელმა მთის ხალხმა, მდაბიო ერმა, მთელმა
კახეთმა იცის, ის ჩვენს ინტელიგენციას არ ეცოდინებოდა… მაშასადამე უტყუარი
საბუთი მიჭირავს ხელში, ვიფიქრო ბევრი სხვა რამ არ იცის ჩვენმა ნასწავლმა ხალხმა,
როგორც თამარის ხატზე, ისე სხვა ფშაურ ხატებსა, სალოცავებზე და განვაგრძო
საუბარი, თუმც ამ წერილის სივრცე ნებას არ მაძლევს ყველაფერი ვსთქვა… თამარის
ცხვარს მოსავლელად ჰყავს მიჩნეული ფშაველი ერთი კაცი, რომელიც ამორჩეულია
ხატისაგანვე მკითხავ-ქადაგის პირით. ეს კაცი განაგებს ცხვრის საქმეს, მთაბარობის
მოწესრიგებას, იმაზეა მინდობილი მწყემსების დაჭერა. შემოსავალს ცხვრისას იგი
თავის ნებაზე ხმარობს. რაც ცხვარზედვე იხარჯება, ხომ იხარჯება, რაც არა და იგი
დღეობის მოწყობას ანდომებს; მაგ. იმანვე ღვინო, რამდენსაც კი შეიძლებს, უნდა
იყიდოს და მოიტანოს დღეობისათვის; აგრეთვე კისრულობს თამარის ზვრის
გაკეთებას სოფელ ახმეტას, კახეთში.
საკუთარი ზვრები აქვთ კახეთში ქართველ მეფეებისაგან შეწირული არა მარტო
თამარ მეფის ხატს, არამედ სხვებსაც, როგორც მაგ., ლაშარის ჯვარს, მთავარ
ანგელოზს (ცაბაურთობა), ჩარგლის ღვთისმშობელს. მოსავალი ამ ზვრებისა
იხარჯება დღეობის დროს, ზოგი, თუ მოჭარბებულია, ის იყიდება და ჰხმარდება

89
I<3N

ზვრების შემუშავებას. ბევრჯელ გამოტყვრება ისეთი წელი, ხევისბერებმა არამც თუ

მოიტანონ დღეობის დროს „კულუხი― ან გაყიდონ მოჭარბებული და იმ ფულით
ვენახი გააკეთონ, არამედ მიჰმართონ ხალხს შემწეობისათვის და თითო-ოროლი
შაური მოჰკრიფონ და ზვრები იმითი შეიმუშავონ. თამარ მეფე ერთადერთი ხატია
ფშავ-ხევსურეთში, რომელსაც ჰყავს მოლოზნები, „ხატის ქალებად― წოდებულნი.
დიაღ, თუ ჩვენ თვითონ არ შევისწავლეთ ჩვენი ქვეყანა, სხვები ჩვენ ვერ
შეგვისწავლიან. ჩვენს თავს ჩვენ რომ არ ვაფასებთ, სხვა რა გიჟია ჩვენ დაგვაფასოს? ან
მოსულს, გარეშე უცხო კაცს სად შეუძლიან, გავლით ჩვენის ავკარგის მნახველს,
ანგარიში გაუწიოს?! ამიტომაც მოხდა, ისეთმა ფხიზელმა, მიუდგომელმა
მკვლევარმა, როგორიც მ. კოვალევსკია, „ლაშარობას― დაუდო საფუძვლად ლაშა-
გიორგისაგან შეწირული ზვარი, ფშაური წაწლობა და „სამღთოს ქმნა― ლაშარობას
მიატმასნა და ორივე სარწმუნოებრივი გარყვნილების სახელით მონათლა. ჩვენებური
საღმთო რა არის ვერ შეიგნო და ქალ-ვაჟის ერთად დაწოლას „მსხვერპლად შეწირვა―
დაარქვა და ბოძებად ძველი აღმოსავლეთისა, საბერძნეთისა და რომის მაგალითები
მიუყუდა. ასე იციან უცხოელებმა.
ჩვენ ყველამ ვიცით, თუ არ ვიცით, გაგვიგონია მაინც საღმთო რაც არის, და
კოვალევსკის აზრს არავინ დაეთანხმება. ფშაური საღმთო სხვადასხვა ხასიათისაა:
იგი შეიძლება კერძო იყოს, როდესაც ფშაველი საღმთოს რომელიმე სასიამოვნო
შემთხვევის გამო იხდის საკუთარს ოჯახში ან ხატში. სასიამოვნო ამბავი მისთვის
არის ახალი სახლის აშენება ან ვაჟიშვილის შემატება. საღმთოა საზოგადო, როცა მას
მთელი სოფელი შვრება უფრო გაზაფხულზე თიბათვეში, როცა გუთნები აეშვება:
ღვთის მოსამადლიერებლად, რათა მან დაიცვას, დაიფაროს წლის მოსავალი სეტყვა-
გვალვისა და სხვა მავნე ბუნების მოვლენათაგან. კომლეურად მოიკრიბება თითო ან
ოროლი აბაზი: ამ ფულით საკლავებს ყიდულობენ, თუ გადურჩათ, ღვინოსაც; არაყი
და პური თითო ჩარექა ან თითო მინა ყველას თან მოაქვს. ცხვრებს დაჰხოცავენ,
სუფრას გაამზადებენ. ხევისბერი სანთლებს ანთებს, მლოცველთ შეავედრებს

90
I<3N

ღმერთს, რომ მან შეიწიროს მათი თხოვნა, რის შემდეგაც შეუდგებიან საერთო სმა-
ჭამას. მაგრამ უნდა იცოდეთ, რომ ძალიან იშვიათი შემთხვევაა, საღმთოში თქვენ
ქალთაგანი ვინმე ჰნახოთ, გარდა ერთი ან ორის მოხუცებულის მანდილოსნისა…
ახლა ვიფიქროთ: საით, ვინ ვისთან უნდა დაწვეს?.. საით და როგორ გავამართლოთ
კოვალევსკის ფშაველთა შორის აღმოჩენილი ჰეტერიზმი?!
ამას თუნდ თავი დავანებოთ და სხვა მაგალითები გავიხსენოთ. ლაშარის
ჯვარი, როგორც ბ. კოვალევსკის ჰგონია, თუ მართლა ჰეტერიზმის
წარმომადგენელია, პირველად ამ ხატის წესს და კანონს მისნი მოსამსახურენი –
ხევისბერნი და დასტურნი უნდა ასრულებდნენ. ჩვენ კი სრულიად წინააღმდეგ
მოვლენას ვხედავთ; ვხედავთ იმას, რომ არა მხოლოდ ლაშარის-ჯვრის ხევისბერები,
არამედ სხვა ხატების მსახურნიც, დღეობის ოთხი თვის წინად, თავს „წმინდანად
ინახავენ―. წმინდანად თავის შენახვა ის გახლავთ, ხევისბერი არ უნდა მიეკაროს
დედაკაცს, ფიზიოლოგიურს ჩხირკედელაობას ძალიან უნდა ერიდოს; არ უნდა
შედგას ფეხი საქონლისა და მეთვეური დედაკაცის სადგურში, არა ჭამოს კვერცხი,
ქათამი და სხვ. და სხვ. მაინც და მაინც უმეტესი სიწმინდის გულისათვის დღეობის
წინა დღეს დასტურნი და ხევისბერნი თავთავიანთ საკლავებსა ჰხოცავენ, იმათ
სისხლს ისხურებენ. – ეს თავისებური აიაზმა გახლავთ, რომ მწიკვლი არაფერი
შეიყოლონ ხატის სადგურში და შემდეგ ისე შეუდგებიან თავიანთ სამსახურის
ასრულებას. წადით ეხლა თქვენ, დაეთანხმეთ ბ. კოვალევსკის და იმის დამქაშებს.
თუ იმ ვაჟბატონებს ავიწყდებათ, ჩვენ მაინც იმას ნუ დავივიწყებთ, რომ ვიდრე
სარწმუნოებრივი ჩვეულებანი ჰეტერიზმის მზგავსად შემუშავდებიან, იმათზე ადრე
სხვა ჯურის ჩვეულება მწიფდება და ჩვენც იმას უნდა ჩავკიდოთ ხელი.
ფშაური წაწლობა დღესაც თავის წესით მიმდინარეობს, თვალსაჩინო ადგილი
უჭირავს ფშავლების ცხოვრებაში, მაგრამ მისი სათავე სრულიად სხვაგანაა და არა იქ,
საცა კოვალევსკი გვითითებს.
ზოგი შემდეგისათვის დარჩეს… 1902 წ.

91
I<3N

თიანური ფელეტონი (1901)

უკაცრავად რომ ჩემს ფელეტონს არ გავუკეთე ნუსხა შინაარსისა ჩვენებური

მეფელეტონეების დაგვარად: მე ქართველი კაცი ვარ და მინდა ქართული
ფელეტონები ვწერო შინაარსითა და ფერითა, ვგრძნობრა, რომ ხელს არ მომცემს
ევროპიელ მეფელეტონეთა მიბაძვა. არა, რა ჭკუაა, ერთი თქვენვე მიბრძანეთ, ჩვენ
ქალბატონებს ე. ი. „ბარიშნებს―, ვაგლეჯ-ვაწეწინო ჩემი ფელეტონი და მხოლოდ ის
ვაკითხო, რაც იმათ მოსწონთ და იამებათ, დანარჩენი ნაწილი კი გაიტანონ და
სანაგვეზე გადაუძახონ?! ჩემი თანამოკალმენი თუ წაწყმინდა წახედულობამ, მე არ
წავეწყმედინები, იცოდეთ: ჟულაკა გოგოჭურმა, რის ვაი-ნაჩრობით, წელიწადში
უნდა ერთი-ორი ფელეტონი გამოვაცხო, იქიდან უნდა ოციოდე სტრიქონი
წაკითხულ იქმნას და დანარჩენმა ექვსასმა ჩაილულის წყალი დალიოს?! არა და იცი,
რად არა? – ქართველმა მეგაზეთემ უნდა უწყოდეს კარგად, და ჭეშმარიტებით, რომ
იგი თავის მკითხველს ასწავლის საზრიანობას კი არა მარტო, კითხვასაც; კითხვა
კიდევ, კარგად მოგეხსენებათ, კითხვით, ბევრის კითხვით, თვალთა მხედველობის
ვარჯიშობით შეიძინების. მე ამ აზრით უარმიყვია ის წყეული ნუსხა სამუდამოდ,
ამისთვის არც ბოდიშს ვითხოვ და თქვენ თუ გნებავთ, თუნდ მეტიჩრობაში
ჩამომართვით, არც მაგას ვინაღვლებ. საბოდიშო, ეს კი არა და, თუ მკითხავთ, უფრო
ის არის – საფელეტონე მასალა აუარებელი გვაქვს, ხოლო მეგაზეთენი ვსდუმვართ
და არაფერს ვამბობთ, არც არაფერსა ვწერთ. დაგვიშვია მხრები, ჩაგვვარდნია
მუცელში ენა; რა ვუყოთ, ზოგჯერ თუ თქმით, დაშავდების, ზოგჯერ ხომ თქმა
სჯობს უთქმელობას, – ეს მცნებაც დავივიწყეთ…
დიაღ, თიანეთის ცხოვრება ბევრს საგაზეთო მასალას იძლევა, ნუ იფიქრებთ
ამას ავაზაკობაზე, ყაჩაღობაზე ვამბობდე. ამ მხრივ თიანეთს მთელს კავკასიაში ვერც
ერთი მაზრა ვერ დააყვედრებს ვერაფერს: თიანეთისთანა მშვიდობიანს ერთს სხვა
მაზრას ვერ იპოვნით ვერსად. შეგიძლიანთ ჩემი ნათქვამი სტატისტიკური ცნობებით
შეამოწმოთ, ხოლო „სტრაჟნიკები! ჩვენს მაზრასაცა ჰყავს სახელის გულისათვის,
92
I<3N

თორემ იმათვე რომ ჰკითხოთ, გიპასუხებენ: არ ვიცით, აქ რისთვისა ვართო. არიან,

ასე რომ ვსთქვათ, ვინიცობის გულისათვის… წვრილმანი ქურდობა ჩვენშიცა ხდება,
ხოლო ყაჩაღობის იმ სახით, როგორსაც ვხედავთ იმერეთში, ბორჩალოში, კახეთში და
სხვ. აქ არავინ არის მომსწრე. ამ წინა წლებში ერთხანად ფშავ-ხევსურეთში ცხენების
ქურდობას ხელი მიჰყვეს ქისტებმა, მაგრამ ძალიან ძვირად დაუჯდათ მათ ეს ცდა –
ერთს ზაფხულს თორმეტამდე ავაზაკი გამოასალმეს წუთისოფელს ფშავ-ხევსურთა
თოფების ტყვიებმა. ეს ასეც უნდა მომხდარიყო და ასეც მოხდება მუდამ, რადგან
სტრატეგიული პირობები ხელს არ უწყობენ ავაზაკობამ მთაში ფესვები გაიდგას და
ნიადაგი გაიმკვიდროს. თვით ხალხიც ასე ჰხსნის ამ გარემოებას. ერთი ხალხური
ლექსი, რომელსაც აქვე მოვიყვან, პირდაპირ ამბობს, რომ „სახირხლიანი―, ე. ი.
ოღრო-ჩოღრო გზა, ვიწრო გასავლები, სახეირო პირობა არაა ყაჩაღობისათვის.
ჯარეგით მოდის ქისტები,
საგძალ ჩაიდვეს ზიარი,
საკანტალაოდ მოდიან,
გზა გადმოლახეს ცვრიანი,
ზენა-მხრით ცხენებ მაუდის,
ჰგონავის ოხერ-ტიალი.
ნუ წახვალთ ხევსურეთზედა,
გზა გაქვისთ სახირხლიანი!
წახვალთ, მშვიდობით ვერ ილით,
ხატი ჰყავ ნაწილიანი;
გიორგი ხახმატის ჯვარი
ამომავალი მზე არი.
ხახმატში „გრანიცაი― დგა
აბულეთ[3] სალი კლდე არი,
ველკეთილ შამაიარეს

93
I<3N

ღამეა განა დღე არი.

ხმა გატყდა ბისო-ხახმატსა,
ჩახმახებს უდგა წკრიალი.
გამოდით ხახმატელებო,
აბა, ვინა ხართ ხმლიანი?!
ზემოთ აბულეთ მეექცა
მანძილაია[4] რქიანი,
თოფ დაჰკრა ომაიშვილსა,
სისხლს გადმააქვის შრიალი;
ამხანიგ გამოჰქცევია,
ქისტის ქალ გარბის თმიანი,
სად მიხვალ, ქისტის გოგოო,
ამხანიგ დაგრჩა ტიალი,
რაღაც რომ აბულეთი ხარ,
ღვთისაგან ნაწილიანი:
ჩოხან დახვრიტნა შვიდადა,
ხორცს არ ებმიან ტყვიანი,
წასდგები სამართალჩია
მარჯვენას მხარზე ჯვრიანი,
„პენციას― გაგიმწესებენ,
„ნაჩალიკი― გვყავ ჭკვიანი;
მუდამად გაგემარჯვება
მუდამამცა ხარ ხმლიანი!
ახალი ბოქაულიც კარგი შეგვხვდა: წელს არა ყოფილა მაგალითი, დაკარგულიყოს
რამ ჩვენს ხეობაზე; ჯერჯერობით იგი ფხიზლად, სინდისიერად ეპყრობა თავის
მოვალეობას და შემდეგშიაც იმედი გვაქვს, ასევე მოიქცეს… მაგრამ…

94
I<3N

～～～
მაგრამ იცით, რა არის მაგარი – ჯანი და სულიც წაჰსვლია ყაჩაღობას და
მაგისთანა რამეებს: ათისა და ოცის კაცის ავაზაკობა ისე ვერ დააზიანებს ერის
ცხოვრებას, როგორც სხვაგვარი ავაზაკობა ათასისა და ორი ათასისა, – პირველთ
ადვილად ვიშორებთ თავიდან, ავაზაკებს ვეძახით, ვსდევნით, როგორც ცოფიანს
ძაღლებს, ვეტევებით თოფითა და ხმლით, მოსაკლავად არა ვზოგავთ, ხოლო მეორე
ჯურის ავაზაკებს ვძმობილობთ და ვემოყვრებით. ჯანი და სული წაუვიდეს აგრეთვე
იმას, რომ ღამე თიანეთი განათებული არ არის, აგრეთვე იმ გარემოებას, რომ
საშინელი უსუფთაობაა თვით „უპრავლენიის― გალავანში, ესრედ წოდებულს
„საპატიმროში―, გროვა მოიპოვება უსუფთაობისა, გარემო თვისსა განაბნევს
საყნოსველად თვით იქ მოსამსახურე მოხელეთა – სუნსა, ესრედ წოდებულის
ნეხვისასა. ესრეთ უსუფთაობის პოლიცია გარეშე სოფლებში ვერ მოითმენდა და აქ კი
ითმენს, არ ვიცი თუ რა მიზეზი უნდა იყოს?!.
ჯანი და სული წაუვიდეს აგრეთვე იმ მოვლენას ჩვენს ბედკრულს თიანეთსა
შინა, რომ ბოგირები ჩაფუშულ-ჩანგრეულია და თიანეთიდან მიმდინარს კახეთის
გზებზე კი დარაკრაკებული, გავარვარებულ-გაწკეპილები, აქაც რაიმე ერთი მიზეზი
უნდა იყოს, რომელიც არ უწყის საცოდავმა ჟულაკა გოგოჭურმა…
ჯანი და სული წაუვიდეს, ვიტყვი ამასვე, ერთის სიტყვით, ქუჩების
გაუნათებლობის, უსუფთაობის, ჩანგრეულ ბოგირებს და სხვა მაგისთანებს. ნეტავი
თქვენის სიცოცხლით ადამიანების გული და გონება არ იყოს ჩანგრეული და
გაჭუჭყნილი. პირველი საქმის მოვლა და მოწესრიგება ადვილი საქმეა, თუ კი
მოინდომებს ის, ვისიც ჯერ არს, ხოლო მეორისა ძალიან გაძნელდება და აღარ იცის
კაცმა, საით და როგორ უშველოს საქმეს. რად გინდათ იმისი განმარტება, თუ რა
არის, ვინ არის გულ-გონებაჩანგრეული ადამიანი? ვიტყვი მხოლოდ იმას, ამისთანა
ადამიანებზე ცხონებული პაპაჩემი ბანჯურა გოგოჭური იტყოდა: „ახ რა ტყუილად
ჰაერს აფუჭებენო!― ერთხელ, თუ არა ვცდები, ჩემს ბალღობაში, ვგონებ, ცელქამა

95
I<3N

ჰკითხა: „ბიჭო, ბანჯურავ, ე?― – „რა იყო, ძმაო?― – „შენ რად იცი ეგ ზოგებისად,
როგორ თუ ჰაერს აფუჭებენ?― – „როგორ თუ რადა?― უპასუხა პაპაჩემმა; – „შე
რეგვენო, ეგეც არ გესმის. კაცი დაჰბერებულხარ, შენ სხვა რა უნდა გაიგო!― – „არა
მაინც, თუ ღმერთი გწამს!― – ჩააცივდა ცელქა. – „გეტყვი! ჩვენ სული ხო ღმერთმა
ჩაგვიდგა, მაგრამ ეს ჰაერი, რო ვისუნთქავთ, ესეც მეორე სულია: თუ არ
შავისუნთქეთ, დავიხჩვებით, როგორც წყალში თევზებია, ისე ჩვენ ჰაერში
ადამიანები; ამურღვებული, აყროლებული წყალი ჰჟლეტს თევზებს, ეს ხო იცი,
აშმორებული ჰაერიც ჩვენთვის ისეთივ არი. ერთხელ მე კალმახები დავიჭირე ერთს
ღამეს. წყალში ჩავსხი ქობში, მეორე დღეს ვნახე დახოცილიყვნენ. მამასჩემმა მითხრა
ბევრი წყალი უნდა ჩაგესხა, ან წყალი უნდა მალევ გამოგეცვალა, არ
დაიხოცებოდენო. მერმე კიდევ დავიჭირე თევზები, ჩავსხი იმავ ქობში, ვცვალე
წყალი და მთელს ერთ კვირას უჭმელები ცოცხლები იყვნენ. კიდევაც იცოცხლებდენ,
რო მუცელს არ წავეძლიე და არ დამეშეშხა. უხეირო კაცის ამონასუნთქს კაი კაცი
ჩაისუნთქავს და რადა, ჰაერი რად დაიხარჯოს უხეირო ადამიანზედაო!?―
– „ჰოო, მივხვდი, გავიგე―, სთქვა ცელქამ და მადიანად გადიხარხარა. „მაშ
ვინღა არის ღირსი, რომ ჰაერი სუნთქოს და იცოცხლოს?― – „ღირსი ვინ არი
სიცოცხლისაო? ისა, ვინც თავისთვინაც არის და სხვისთვინაც, ვისაც საბოლოვო
ესმის და აკეთებს საშვილიშვილო საქმეს―. ამ თიანეთის ინტელიგენციას რომ
პაპიჩემის თვალით შევხედოთ, მისნი საქმენი ავწონ-დავწონოთ მოხუცებულის
სასწვრით, სწორედ იმ ცხონებული კაცის სიტყვებს გავიმეორებთ, ზოგიერთებზე
რომ იტყოდა. მართალია, ძველთაგან არის ეს ნათქვამი და ვგონებ კი, რომ ახალი
დროების ნაყოფი უნდა იყოს, ჯერ თავო და თავო, მერე ცოლო და შვილოვო –
მცნება, რომელსაც აქაური ინტელიგენცია მისდევს, თუმცა ძალიან მოტყუებულია
იგი და ვერ შეუგნია, რომ ეს მოძღვრება დღეს ჩვენ გარექცევ უნდა გვესმოდეს,
ვფიქრობდეთ და ვამბობდეთ ამას: ჯერ ქვეყანავ, მერე თავო და ცოლო და შვილოვო.
რათა და მათა, თუ ქვეყანა და საქვეყნო საქმე დაიღუპა, მაშინ დიდი, პატარა,

96
I<3N

მდიდარი და ღარიბი ერთს ხიდზე გაივლის, ყველა დაღუპულია…

რა ინტელიგენცია უნდა ვუწოდოთ იმ ქართველთა, ან რა საშვილიშვილო საქმე
მოვთხოვოთ, რომელთაც ხელში ერთს ქართულს წიგნს თუ გაზეთს ვერ უპოვნით? ან
შვილებმა ამგვარ მშობელთაგან რა ზნეობრივი მაგალითი უნდა მიიღონ?
გადასინჯეთ, ბატონებო, ხელის მომწერთა დავთრები და იქნება ჩემი გასამტყუვნები
რამ აღმოგიჩნდესთ. ქართველი ინტელიგენტისათვის ნუთუ სირცხვილი არ არის,
ვიღაც უბირი ტეტია, მეღორე, თუ მეცხვარე, ფარაჯაში და ტყაპუჭებში გამოხვეული,
ყიდულობდეს ქართულ წიგნს და პალტოიან-პიჯაკიან-პენსნებიანი კი
ტუჩაფშრუკვით უყურებდეს ქართულს მწიგნობრობას!..
ვითომ წიგნთსაცავი და სამკითხველოიც დავაარსეთ, მაგრამ დღეს ამ ერთ
ბოღჩა ადგილში გაგიჭირდებათ იმისი პოვნა. იპოვნეთ და მთელი თვეც რომ იქა
ბრძანდებოდეთ, თქვენს მეტს აქ ვერავის ჰნახავთ. ზაფხულობით შეიძლება
„სალდათები― შეგხვდეთ, რომელნიც ბანაკიდან ამოისეირნებენ ხოლმე, ისინიც
ახალი ამბის შესატყობლად: გაიგებენ რა ამას, სცემენ სამკითხველოს იატაკზე
ბოლთას და თან „ტრუ ლალას― დაჰმღერიან…
ასე და ამა პირსა ზედა: თიანეთი იგივეა, რაც მინახავს ამ ოცის წლის წინათ,
სდგას ერთ დონეზე, როგორც სადმე მივარდნილს ადგილას, ნარეკლიანს მინდორზე
პატარა ოლე, საიდანაც ბაყაყების ყიყინი ამცნებს მგზავრს, რომ აქ ახლომახლო ჭ ა ო ბ
ი უნდა იყოს. აზროვნებას აქ სამკვიდრო ბინა არა აქვს. თუ ვინმე ახალგაზრდა
მოხელე მოგვივა, ის მოიყოლებს აზრს, ან წარმოდგენას გაგვამართვინებს, ან თითო-
ოროლ შაურს შეგვაწირვინებს რაიმე საქველმოქმედო საქმის გულისათვის. ეს არის
და ესა; კეთილს თუ რასმე დავთესავთ, ეს საზრიანობით კი არ მოგვივა, არც იმ
ფიქრით, მოვალენი ვართო, დავეხმაროთ საქვეყნო, საერო საქმესაო, არამედ ხათრით
იმ ახალგაზრდა კაცისა: ნუ ვაწყენინებთ, სტუმარია ერთი-ორი შაური წყალსაც
წაუღიაო. წინადვე დარწმუნებულნი ვართ, რომ კეთილის განძრახვის ხალხნი მუდამ
სტუმარნი ყოფილან და იქნებიან ჩვენი: ცოტახანს აგვხედ-ჩაგვხედავენ, გაგვიგებენ,

97
I<3N

რაც შვილები ვართ, რომელიც ნამუსიანია გაიქცევა და თავის აზრსა და გრძნობასაც

თან გაიყოლებს, ხოლო სუსტი ხასიათისა ჩაებმის ჩვენს საერთო ფერხულში… დიაღ,
ხეირიანი ახალგაზრდა დიდხანს ვერ იბოგინებს ჩვენში: მალე გაიქცევა აქედან და
ჩვენი ცხოვრებაც მიიღებს თავდაპირვანდელს ელფერს; დღესაქამომდე არ აღმოჩნდა
ისეთი კაცი, რომ გაიქცეს კი არა, დადგას მკვიდრად ფეხი ისე, რომ ჩაჩუნი არა
ჰქონდეს და გვატაროს ჭკვიანთა ჭკვაზე, ალბათ შეუძლებელი თუ არის ამისთანა
კაცის პოვნა? აბა ნამუსიანობა, თუ მკითხავთ, უფრო ის იქნებოდა, მაგრამ ეჰ,
მახლას!..
შემოგვჩივით და შემოგვტირით ჟურნალ-გაზეთების რედაქტორნი და
გამომცემელნი – ხელის მომწერლები არა გვყავსო. თქვე დალოცვილებო, ვინც
ქართული წერა-კითხვა არ იცის, იმას რა ეგაზეთება, და, ვინც იცის და იმას კიდევ არ
უნდა ქართული გაზეთი, მორჩა და გათავდა! ძალაობა ხომ არ არის?! ასეა: წყალი
ნაყე – წყალია. შეაყარე ცერცვი კედელს, იქ რა დააყენებს? ხეზე შასვი ალალიო, რაც
არ არი, არ არიო!..
დიაღ, იგივეა თიანეთი: ვინც მდიდარი იყო აქამდის, იგივე მდიდრდება
დღესაც. ჩვენი ერთი კაციც არ გამოსულა ვაჭარი ამ ხნის განმავლობაში. მოვაჭრე რად
გინდათ? ხარაზები და მჭედელიც – კი უცხო ტომისანი არიან. ადგილობრივი
ნაწარმოები, აუარებელი მატყლი, ყველი, ერბო მიდის უცხო ვაჭრების ხელში. ჩვენ
დაგვინიჟია მხოლოდ მამა-პაპური გუთანი, რომელსაც გაუდის ღრიჭინ-ღრიჭინი,
მაგრამ უბედურება კიდევ ის არის, რომ ეს მიწები ჯარებს მოუნდათ და თიანელებს
სახნავი მიწები აღარ ახლავთ…
ეს იყო და ეს, ამითი უნდა დამემთავრებინა ჩემი ტანჯვის ოფლით მორწყული
ფელეტონი, რომ ამ დროს ხმა გაისმა კარებზე: „ოჯახის პატრონო, ოჯახის პატრონო!
ჟულაკა არა ასა შინა?― ხევსურია.

98
I<3N

❆
❆ ❆
– ვინა ხარ?.. გამარჯვება შენი!
– გაგიმარჯოს ღმერთმა და გაცოცხლოს, – მიპასუხა ფარდაშნაით გამართულმა
ხევსურმა: კაია, თუ შინ მაინც მაგხელე, სხვად როგორ ხართ, ჟულაკო, როგორ რას
შაექცევით, ხო კარგად ხართ? – სთქვა ჩალხიამ.
– გიშველოს ღმერთმა, ჩემო ჩალხიავ, თითონ როგორ რასმე ხარ, ხო არა გაწყენ-
გაჯავრებს?
– კაად ვარ მიაც ახალა კი.
– რა საქმეზე გარჯილხარ?.. შინ მოდი.
– აქაც მშვიდობა!
– მშვიდობა და კარგა ყოფა მოგცას ღმერთმა.
– მე ჩემებ სოფლელებმ წამამლალეს შენთან: დიდს დაღონებაჩი ჩავცვივდით,
ღმერთის დიდის მადმ, ჟულაკო, რო მეტ აღარ შეიძლების. – რას გვირჩევსავ, რას
იტყვისავ, სწავლულ კაცი ასავ, შავეკითხნეთავ.
– რას, რა ამბავია?
– ის ამბავი: ეს ორ წელიას სამ საყდარ აშენდ ხევსურეთჩი, დავწყვიტეთ წელებ ჯორ-
ულაყთ მასალაის ზიდვაჩი, ახლა ას კიდევად ტყეებ შაგვეკრ: ჩვენ ადგილ ღნახას
კაცმა, ჩვენებ ტყეები, იმათ სალეშნიჩოდ გახდაი, განა შენ თავა არ იცი, კომლეურად
გვაქვის და გვქონდ გაყოფილ ტყეები, თითო კვამლს ოც-ძირ ხე არ შახვდების, აიმით
გვედგ სულ კაცსა და საქონსა, აისიც წაგვივიდ ხელით, რამღა შაგვინახას, რამღა
გვაცხოვრას? არ გიკვირსა, ეს რა ამბავიას ჩვენ თავსა?! ბეჯითად გამოცხვირვას
უპირებენ ხევსურეთს.
– როგორ გამოცხვირვას?
– განა არ იცი, ხეს რო გამოსცხვირვენ, შიგ წნელს ჩაუდებენ, მაუმბენ ჯორებს და
სადაც უნდ, იქ წაიტანენ. აისრ ჩვენ გვიზმენ, აღარც არა თქვენმა სწავლამ ქნა.

99
I<3N

ისწავლეთავ, სულ იმას გვირჩევთ ჩვენაც, რაად გვინდ სწავლაი, რო აღარ გაუდის
აღარც ჩვენს ჭკვასა და აღარც სწავლასა.
აი ამ ამბებით მესტუმრა ხევსური ჩალხია. ჩვენ, რა თქმაა, ბევრი ვისაუბრეთ, ბევრი
ავიღეთ-დავიღეთ… ვიარეთ, ვიარეთ და ცხონებული ერეკლის დრომდე მივედით.
როცა ერთი ორი-სამი არაყი გადავაკრეინე ჩალხიას, მაშინ სტუმარმა ფანდურიც
მომკითხა, თხოვნა, რა თქმა უნდა, ავუსრულე. მოაწყო სიმები, ფანდურის მუცელზე
ჩალხიას საცერულს „ნახერხალოს― გაუდიოდა ჩხაკაჩხუკი.
– უთხარი რამ ჩალხიავ, შევთხოვე.
– არაგია, ვეტყვიო და სთქვა და დაიწყო კიდევაც ფანდურზე მღერა, სრულიად
გადაავიწყდა გულის დარდები, რაც აქამდე აწუხებდა და რაზედაც ასე
გულმხურვალედ მელაპარაკებოდა.
ერეკლე ატირდ, ვაჟებო.
„აღარავინ ას ჩემიო,
ბევრა მყვანდ აზნაურები,
ყველა ყოფილა მტერიო:
ლევან ქიზიყში მამიკლეს,
ხევსურნო, ბატონ თქვენიო,
ფშაველო თანდილაშვილო,
ენაიმც მაგჭრა გძელიო:
ხახათ მწარია მაჰპარე,
ღამე ავლიე ბნელიო.
ჭარელთან ჩამაიყვანე,
გამააცვლიე ფერიო,
გრიგოლო ჩოლოყაშვილო
წინ-წინ ღალატი შენიო,
შენ შამიყარე ლაშქარი,

100
I<3N

მთის ხალხი დასწვი ჩემიო―.

ბარაქალ ხევსურთ შვილებო,
მეფე გყავთ მადლობელიო;
თქვენ არ გაუტყდით თათრებსა,
შამაუქციეთ ხელიო.
თქვენებს ნახოცსა თათრებსა
ჭალას ათრევდის მგელიო.
მინდოდავ ჩალხურიშვილო,
ვინ არი შენი ფერიო.
სომეხა ამხანაგი გყავ,
მტერს აადინა მტვერიო.
～～～
ამ სიტყვებს დაჰგმინავდა და დაჰკვნესდა ჩალხია ფანდურს, ჭერიცა სახლისა
გმინავდა, სარკმლიდამ მომჩინარი მაღალი მთა მდუმარებდა. კედელზე
დაკიდებული აბჯარი და თვით ჩალხიას დაშნაიც არას იტყოდენ. ცეცხლთან
მიმჯდარიყო კატა და თვალებ მილულული თბებოდა.
1901 წ.

101
I<3N

თიანური ფელეტონი
„ვინც რა უნდა თქვასო, წისქვილმა კი ფქვასო―. ქართველმა მეფელეტონემ და
კორესპონდენტმა ეს ანდაზა კარგად უნდა დაიხსომოს, ღრმად ჩაიჭდიოს, ჩაინერგოს
გულში, თორემ გაჭირდა საქმე: თუ სადმე რამ ნაკლი ჰნახე სოფლად, დაბად, ან ავი
ხმა გესმა, უნდა თვალი მოარიდო და ყურიც მოიყრუო; უნდა ხმა-კრინტი არ დასძრა.
იტყვი და, ვაი შენი ბრალი მაშინ!.. ვისაც უფრო ბუმბულიანი ცხვირი აქვს, უწინარეს
ყოველთა და ყოვლისა, ის გაატანს წყალსა და ღვარს შენს ნათქვამ-ნაწერს. რით და
როგორ? დაგაბრალებს პირადობას, მორჩა და გადავდა. შეიძლება გულუბრყვილო
მკითხველი კიდევაც დაითანხმოს, ჩაითრიოს.
იმასაც აღარავინ კითხულობს: განა არ იქნება კაცს კაცთან პირადობა ჰქონდეს
და სწორედ ამ აღძრულის პირადობის წყალობით, შეფერებულად, ღირსეულად
ჰკიცხავდეს მას, ვისთანაც წყალი ამღვრევია, – მხოლოდ დღესღა ჰბედავდეს მის
ცოდვების გამოაშკარავებას? არ არის ეს პატიოსნება, არ არის კაი საქციელი, მაგრამ
ცხოვრებაში კი უფრო ხშირად ასე ხდება: უფროსის ცოდვებს მისი ხელქვეითი,
მოსამსახურე მხოლოდ მაშინ გამოააშკარავებს, როცა უფროსი მას ადგილიდან
ითხოვს. მასთან აღარავითარი დამოკიდებულება აქვს. ნამენავად ჩვენში,
ქართველებში, უფრო მოსალოდნელია ამისთანა ხრიკი: ჩვენ პურ-მარილისა დიდი
თაყვანისმცემელნი ვართ და ადვილად ვერ გავიმეტებთ ჩვენს პატივისმცემელს,
ჩვენს მეპურმარილეს, თუნდა ცოდვებსაც ვატყობდეთ, გავაბიაბრუოთ, ვიდრე ჩვენ
პირადად არ გვაწყენინებს, არ გაგვამწარებს, ხოლო მაშინ კი… დიაღ, აღიხმიან ბაგენი
და წარმოსდინდებიან სიტყვანი… არ არის კარგი, არა! ავის კაცის პურ-მარილიც
მოსარიდელია და ცნობა-მეგობრობაც. „გამარჯვებაც―-კი არაა მისი საჭირო!..
ასეა თუ ისე, ჩვენ სიმართლეს მაინც ნუ ვუღალატებთ, სიმართლეც ვთქვათ, ცილს
მოვერიდოთ, გადაჭარბებას, ჭირი გამოვააშკარავოთ, რადგან დაფარული,
დამალული ჭირი უფრო მავნებელია, ვიდრე ნათქვამი და გამოცხადებული. ექიმი

102
I<3N

მხოლოდ გაგებულს, გამოცნობილს სნეულებას უშველის შესაფერის წამლების

მეოხებით.
„კაცმა ჭირი მალა, ჭირმა თავი არ დამალაო― ნათქვამია და როცა იქამდე მივა
საქმე, რომ ჭირი თავს ვერ გამოაჩენს, მაშინ ექიმის მეცადინეობა, ცოტა არ იყოს,
დაგვიანებულია.
მაშ დავიწყოთ და ვთქვათ, თქმა ადვილია, ხოლო ქმნა ძნელი.
ჩვენს მხარეს, სხვათა შორის, ერთი ჭირი სჭირს და ამ ჭირით მარტო ჩვენ არა
ვართ დაავადებულნი, არამედ ჩვენის ქვეყნის სხვადასხვა კუთხეებიც. ეს ჭირი
სამიკიტნოების გამრავლება გახლავთ. საცა ოთხი-ხუთი კომლი სადმე სჩხირია, იქვე
საყელში უსათუოდ დუქანია დასკუპებული. აზრი და მიზანი მედუქნისა
ყველასათვის აშკარაა; უნდა სწოვოს დუქანმა სისხლი და ტვინი ოჯახებისა, – თვით
გასუქდეს, ოჯახის მაცოცხლებელის ძალით თვით შეიმოსოს, იმისი ქონი თავად
მოიკრას, ხოლო ოჯახს კი, თუ წყალი და ღვარი წაიღებს, ამაზე დუქანი თავს არ
აიტკივებს. დუქანი ოჯახის მეტოქეა და მერე როგორი! – მეტად შეუწყნარებელი,
მეტად დაუზავებელი, მეტად უღმერთო და თავმოყვარე დუქნის დაუცხრომელი
წადილია – ოჯახის ნანგრევებზე თავისი დიდება აღმართოს, თავისი ბაირაღი
ააფრიალოს… ან რა ძნელი გაგება ამას უნდა?! იმიტომ ხომ არ იღებს მედუქნე დუქანს
სოფელში, სოფელი ავაშენოო. ასეთი გიჟი მედუქნე სად თქმულა, სად გაგონილა?
ხალხიცა ჰგრძნობს ამას, ხოლო ერშიაც მოიპოვებიან ისეთნი, დუქანს მოწყალე
თვალით რომ უცქერიან. ესეც ზოგიერთი ჩვეულების ბრალია: რომ მომიკვდეს ვინმე,
სად წავიდე? ისე უცბად საით ვიშოვნო სასმელი და საჭირო სანოვაგეო? ამას
ფიქრობს ზოგიერთი გლეხკაცი და იმას კი აღარ – რომ მარტო მკვდრები გვახსოვდეს
და ცოცხლები დავივიწყოთ; მაშინ ცოცხალიც ძალაუნებურად უნდა მკვდრებს
გამოუდგეს უკან.
მკვდრების ხსოვნა და პატივისცემა კარგი საქმეა, ხოლო ეს პატივისცემა იმ

103
I<3N

ზომამდე არ უნდა მივიყვანოთ, ცოცხლები იმათ მსხვერპლად შევეწიროთ, – ეს

უფრო დიდი უგუნურება იქნება ჩვენი.
მკვდრების გულისათვის მიკიტნების ყოლა და დუქნების ქონა, ცოცხლების
ცოცხლად დამარხვას მომაგონებს, თვით სიცოცხლის და ერის არსებობის მტრობას,
რასაც არც ერთი ჭკვათმყოფელი ადამიანი არ იკისრებს, არც იკადრებს…

————
ეს მესამე თვე მიდის, რომ სამიკიტნოები დაკეტილად ითვლება, რადგან
არავინ იმათ მოწმობას არ აძლევს, რათა „პატენტები― აიღონ და თავისებურად
ვაჭრობა გააჩაღონ. მაგრამ მედუქნენი მაინც თავისას არ იშლიან და ჩუმ-ჩუმად ისევ
ვაჭრობენ. ამას, ვგონებ, უნდა ყურადღება მიაქციონ იმათ, ვისიც ვალია.
ასე, დღეს ჩვენის მხრის მედუქნენი ძალიან დაფიქრებულნი არიან და
დეპუტაციას ხან თბილისს ჰგზავნიან, ხან თელავს, ხან კიდევ დუშეთს იმის
შესატყობლად – ამოგვიბრწყინდა თუ არა ჩვენი ბედის ვარსკვლავიო. თუ არ
ამობრწყინებულა, ეგები დააჩქაროთ, რომ ჩქარა ამოვიდეს და გაანათლოს ჩვენი
გული და გონებაო.
ბჭობითაც ამგვარად ბჭობენ:
– ვა, განა ჰალა-ალაა, ეს ამოტონა დოვლათის პატრონი ხალხი, ამტელი
მოვაჭრე ასე უცბად გააფუჭონ?
– ახში არ იქნება, ჩვენი საქმე დოხტში არ მოვიდეს, – უპასუხებს მას არუთინა.
– ჩვენ რა? შენ ნახე ქალაქში რა ბობოლები სხედან და! ვინ იცის, იმათი ქაღალდებმა
სენოტებს ელეთმელეთი მოჰგვარონ!.. ერთიც აღა მელქუას ნახე და! პირდაპირ
პეტერბურღში ეცემოდა… შენ ნახე, რა ოინი იქნება…
ასე მსჯელობენ და იმედოვნებენ ჩვენნი მტერ-მოყვარენი, და თუ ერთი ოთხს
წელს – მეტს არ ვიტყვი – ასე გაგრძელდა მათი ყოფამდგომარეობა, ვგონებ, რომ
შემდეგ ამ სიმღერას დაიძახებენ:

104
I<3N

სანამ გვქონდა დუქნებიო,

ბევრი გვქონდა ფულებიო:
ღაბაბი გაფუებული
და ფაშვებიც მსუქნებიო;
ხმელს ლუკმას როდი ვკადრობდით,
ვჭამეთ მოხრაკულებიო;
მრავალჟამიერ ვიძახეთ,
თან ჩავკარით ბუქნებიო;
გული მოლხენითა გვქონდა,
მოსვენებით მუხლებიო.
ჩუსტებს ვიღა იკადრებდა.
ფეხზე გვეცვა „ტუფლებიო―,
ყოფნა უზრუნველი გვქონდა,
ყველაფერი უკლებიო.
ვერ უყურებთ ჩარხის ბრუნვას,
დაგვიკეტეს დუქნებიო,
ამ ბოლო დროს რა ვნახეთო!?.
გაგვითავდა ფულებიო,
ერთი მარტო ეს გვაკლია
თავში დაგვცხონ ცულებიო, –
მარწუხები მოიტანონ,
ამოგვხადონ სულებიო,
ასე რისთვის გვეპყრობიან,
ხომ არა ვართ თულებიო?!
ნეტა, კიდევ დიდხანს ვივლით
დავთრებ-დაკარგულებიო?!

105
I<3N

რა თქმა უნდა, ეს ჩვენი გამამდიდრებელნი და გამანათლებელნი ყოველს

ღონისძიებასა ხმარობენ, ლუკმა ხელიდან არ გაუშვან, წინდაწინ რომ ჩვენ ხეობებს
შემოეხიზნენ, კუდალა, ქეცით გამოხრულის ვირებით მოიტანეს საქონელი და იცით
მერე რა საქონელი? ძაღა, კევი, ახალფერი, ლილა, ღილი, მძივი და სხვადასხვა. და
დღეს, თვითეულმა მათგანმა, ოროლ-სამ-სამი დუქანი წამოჭიმა. მოდით, ამის
მნახველმა თქვი: ვაჭრობაში ხეირი არ არისო! მოდი და იფიქრე, რომ ვაჭრებმა
ჩვენიდგან კი არ შეიძინეს სიმდიდრე, არამედ ციდგან ჩამოუვარდათ
მზამზარეულადაო. ხომ მოგეხსენებათ, თუ კაცმა ერთს რომელსამე საქმეში
გაიმარჯვა, შემდეგისთვის უფრო გახალისდება, გამხნევდება. ჩვენებურმა
მედუქნეებმაც რაკი ერთხელდაერთხელ ხეირი ნახეს, მოუხშირეს დუქნების გაღებას;
მართლაც, განა, ცოტა სარფას აძლევს აქაური მატყლი, ერბო და ყველი, სხვას რომ
ყველაფერს თავი დავანებოთ? ჩაიგდეს ხელში ორივე ხეობა, ივრის და არაგვისა,
დაადგნენ ბოლოდან მისდევენ ზევით და ზევით სათავეებისაკენ. როგორ გგონიათ?
დღეს ხევსურეთშიაც კი შეგხვდებათ დუქანი. იქ, სადაც დღემდე არაგვი სჩქეფდა და
მის ჩქეფას ჯიხვი უგდებდა ყურს, დღეს იქ „ჩოთკის― მარცვლების წკაპაწკუპი
გაისმის… განათლება გახლავთ! ფშავლები ხომ განათლდნენ: ლამის შინ ნაკეთები
შალის ჯუბა გადავარდეს და მისი ალაგი მარტო ჩით-ქიშმირ-ბამბაზიების კაბებმა
დაიჭიროს. დღეს მხოლოდ ხევსურეთია მტკიცედ ძველს წესზე: ხევსურს ვერც კაცს,
ვერც დედაკაცს ვერ იპოვით დღეს, რომ შინ მომზადებული შალის ტანისამოსი არ
ეცვას, და თუ ხევსურებმაც თავიანთი „ტალავერი― ნაყიდ ფარჩისაზე გაცვალეს, მაშინ
ყოვლად შეუძლებელია ხევსურეთში ხევსურეთის არსებობა. ზოგიერთი რუსის
მწიგნობარნი იმ აზრისანიც არიან, რომ ჩარჩ-ვაჭრების სიარული და ვაჭრობა
მიყრუებულ ადგილებში სასარგებლოა, რადგან იმათ საბნელოში განათლების სხივი
შეაქვთო. იქნება ეს ასეც იყოს, მაგრამ მაგარი ის არის, რომ თვით ჩვენი ჩარჩ-ვაჭრები
რომ არ არიან განათლებულნი, – რის განათლებაა, რის მაქნისი, რაში გამოსადეგი –
ჯიბეში ფულს მითავებდეს, ვარცლში – პურს, თავში – ჭკუას?! 1902 წ.

106
I<3N

კოპალა და იახსარი – დევების მებრძოლნი

ფშავლებს დევები ბოროტმომქმედებად ჰყავთ წარმოდგენილი და არა კეთილ
სულად, როგორც ინდოელებს. ფშავლის წარმოდგენით დევი არის ახოვანი, ტანი
ხშირის ბალნით აქვს შემოსილი, დევი დღე იმალება და ღამე გამოდის
სანადიროდ. დევს ისე არაფრის ეშინია, როგორც მახვილისა და ცეცხლისა. დევი კაცს
ჰგავს სახით, მაგრამ მისი სახე უმსგავსია, წელს ზევით ღორივით ჯაგარი ასხია.
დევებს წინათ უნავარდნიათ ხალხზე: უჟლეტიათ ხალხი, უჭამიათ; წყალიც კი არ
უსმევიათ არა სულიერისთვის; ქვეყანა შეწუხებული, შეძრწუნებული ყოფილა
იმათგან. მაგრამ ჩნდებიან ხატები და ისინი უტეხენ დევებს ბრძოლას. ცხოველი
ხატები, რომელთაც გაჟლიტეს დევები, არიან კოპალა და იახსარი. ფშაველი დღესაც
უჩვენებს ადგილს, სადა და სად გადაუხდიათ ამ გმირებს დევებთან ბრძოლა.
დევები, ფშავლის წარმოდგენით, დღესაც არიან, მაგრამ იმალებიან და უცდიან
დროს, რომ ხატების ვედრება გადავარდეს; ისინი მონატრულნი არიან, ხალხმა აღარ
იწამოს და უარჰყოს ხატები. ეს თუ მოხდა, მაშინ ისევ გამოვლენ დევები საფრებიდამ
და დაიწყებენ ნარდიშობას.
კოპალა სახელიანია იახსარზე. ფშაველი დედაკაცი, როცა იწყევლება, კოპალას
და მის ლახტს ახსენებს: „შე გმირის კოპალაის ლახტნაკრავო―. „დაგლახტოს გმირმა
კოპალამა, აგრიანე!― – ეუბნება იგი თავის მოპირდაპირეს. კოპალა, ფშაურის
ზეპირგადმოცემით, ყოფილა იხინჭას (ადგილია) ბერად; შესმენია, რომ ფშავი
დევებისაგან დიდად შეწუხებული და შევიწროებულიაო, ამდგარა და წამოსულა
ხალხის მოსაშველად. დევების უმთავრესი სადგური და სიმაგრე ციხე-გორს
(ადგილია) ყოფილა. კოპალა დევებთან სტუმრად მისულა, როგორც გზადაკარგული
მონადირე, და ღამე დევებთან უთევია. მეორე დღეს დევებს დაუწყიათ თავისი
ჩვეულებრივი ვარჯიშობა – ქვის სროლა. კოპალასაც უთხოვნია, რომ მიეცათ დევებს
ნება გამოეცადა თავისი თავი. დევებს ბერი მასხარად აუგდიათ, მაგრამ, როცა
კოპალას გაუსროლია ქვა და დევების საფალავნო მიჯნისათვის გააუცილებია
107
I<3N

ბევრით შორს, დევებს თავზარი დასცემიათ. კოპალას მიუყვია ხელი, გაუჟლეტია

დევები და იმათი ციხე-დარბაზი თითონ დაუჭერია, იმათგან დავლად დარჩენია ქვა.
დღეს ეს ქვა არაგვის პირასაა, იქ, სადაც კოპალას სალოცავია, და ჰქვიან „კოპალას
ქვა―. კართანაში (ადგილია) მყოფს დევებს გაუგიათ ციხეგორელ დევების ზარალი.
მაშინ აქედამ ერთი თავგამოდებული დევი წასულა „კოპალას ქვის―
გამოსატაცებლად ციხეგორს და მოუტაცნია კიდეც, მაგრამ ამოჰშხამებია ბოლოს.
კოპალა სანადიროდ ყოფილა, დაბრუნებულა შინ და უნახავს – ქვა აღარ არის,
მიხვედრილა მიზეზს და გამოსდგომია ქურდს კვალდაკვალ, რამდენიმე ვერსის
სიშორიდამ დაუნახია დევი, შემოურტყორცია იქიდამ ისარი, დევიც მოუკლავს და
ქვაც დაუტოვებინებია იქ, სადაც დღესაც არის იგი ქვა მრავალტანჯული. იქვე ახლოს
ჰქონია ამ დევს ბინადრობა. კოპალა მისულა იმის სახლში და ჰხედავს, რომ
მოკლულის დევის დედას ჯარა უდგია და მშვილდის ბაწარს გრეხს, ანუ, როგორც
ფშაველი ამბობს, სძახს.
– რას სძახ, ბებერო?.. შვილები სადღა გყავსო? – ჰკითხა კოპალამ დევის
დედაკაცს.
– მშვილდის ბაწარს ვგრეხო, – უპასუხა მან: – ერთი შვილი ციხე გორს წავიდა,
კოპალას ქვა უნდა მოსტაცოს, და მეორე სანადიროდ არის წასულიო.
ამ ლაპარაკში რომ არიან, კოპალამ შეჰხედა მთაზე და დაინახა, რომ დევი, ამავე
დედაკაცის შვილი, ავთანდილი, მოდის; ცალს მხარზე გაუდვია დიდი ჭანდარი და
მეორეზე – ირემი. კოპალამ ესროლა ისარი და მოჰკლა დევი ავთანდილი. დევი
დაგორდა, გამოქანდა იქიდამ და თან წამოიღო არემარე, რისაგანაც გაკეთდა,
ვითომც, ის ღრმა ხევი, რომელსაც ფშაველი „ავთანდილის საქანს― უწოდებს.
ავთანდილის საქანი „კოპალის ქვის პირდაპირ არის. კოპალა აქედამ ციხე-გორს
ბრუნდება და იქიდამ იხინჭას, თავისს საბეროში. ეს ამბავი შეიტყო ცხრათავიანმა
დევმა, რომელსაც კართანელი ერქვა, და შეუკრა გზა კოპალას. კართანა ფრიად ვიწრო
ადგილია არაგვის ხეობაზე და ამ ადგილს, ფშაურის ზეპირგადმოცემით, დარქმევია

108
I<3N

სახელი „კართანა― დევის კართანელისაგან, რომელსაც გამუდმებით აქ უცხოვრია; –

ეს დევი კართანელი ეპონიმიურ პირად გამოდის. მიდის კოპალა იხინჭას და ჰხედავს
კართანას, დევი კართანელი გაწოლილა გზაზე. დევის დანახვამ კოპალა შეაშინა; მან
განიზრახა გზა აექცია დევისათვის. დევმა ეს შენიშნა და შეუძახა: „სად მიიპარები,
კოპალიაო?!― მეტი ჩარა არ იყო, კოპალა უნდა შესჭიდებოდა დევს. იმათი ბრძოლა
დილიდამ საღამომდე გაგრძელდა; კოპალამ სძლია დევს, ცხრავე თავი მოაჭრა და
მშვიდობით მიაღწია თავისს საბეროში.
დევებმა კიდევ თავი-თავს მოიყარეს და იფიქრეს, ხალხი ხატებისა და ღვთის
თაყვანისცემას არ დაიშლის, თუ არ გავჟლიტეთო. ადგნენ და დაუწყეს არაგვს გუბება
კართანაში, აშენებდენ მაღალს, უზარმაზარ კედელს, ჰფიქრობდენ, იმდენად
დააგუბონ არაგვი, რომ ზღვად იქცეს და წალეკოს მთელი ფშავი. კოპალამ ეს შეიტყო,
წამოვიდა და დღიურ მუშად დაუდგა დევებს. ერთს დღეს კი უშველა, მართალია,
დევებს დევურს ბოროტს საქმეში, მაგრამ მეორე დღეს გულმა აღარ მოუთმინა და
გასწყვიტა ყველანი.
კოპალას ისრის წვერი, ანუ ზრო, წაუხდა და იმის გასაკეთებინებლად წავიდა
მჭედელს პირქუშთან. ეს პირქუშიც ხატად ითვლება, ვითომ იმასაც უხოცია დევები,
მაგრამ ვრცელს ამბავს იმის მოქმედებისას ხალხურს ზეპირგადმოცემაში ვერა
ვპოულობთ, ამ თქმულებაშიაც ვერაფერ ვაჟკაცად იხატება. კოპალა ეხვეწება
პირქუშს, გამიკეთე რკინის ზრო და ერთი ბეჭედიო. პირქუში უარზე დადგა, არ
აუსრულა კოპალას თხოვნა, მაგრამ მალე დასჭირდა კოპალას თავი. კოპალა
დაღონებული თავის საბეროში, „სამწირველოში― დაბრუნდა. დევებმა გაიგეს, რომ
კოპალა პირქუშთან ნამდურევად არის და აღარ უშველისო. შეიპყრეს პირქუში
დევებმა და წაიყვანეს ხუშხევს (ადგილია). კოპალამ ეს ამბავი გაიგო, პირად
უსიამოვნებას არ მიჰხედა და გასწია პირქუშის საშველად. დევებს თავიანთ ბინაზე
მიესწროთ, კოპალა ვეღარაფერს გახდა, ბოლოს ღმერთმა ხელი მოუმართა: დევებმა
ერთი დევი თავის კარებიდგან გააძევეს, მოიკვეთეს. შემთხვევით კოპალამ ეს დევი

109
I<3N

შეიპყრო და გამოჰკითხა მას, – თუ როგორ დაამარცხებდა დევებს და პირქუშს

როგორ გამოიხსნიდა. დევი ჯერ უარზე დადგა, მაგრამ კოპალამ მოკვლა დაუპირა
დევს. დევს შეეშინდა და ასწავლა: „როცა ხეებს თავისი ჩრდილი გაუსწორდებათ,
დევები მაშინ ისადილებენ, ბანგს დალევენ და დაიძინებენ და კარგი დროც იმათის
დახოცისა მაშინ არისო.―
კოპალაც ისე მოიქცა, როგორც დევმა დაარიგა, და გაჟლიტა დევები. თვითონ
ეს მოკვეთილი დევი კი გაიქცა და ვერხველში გამოჩენილს დევს – „ვერხვლის
ბუღას― შეეხიზნა. ვერხვლის ბუღამ თავის თანამოძმეს შემწეობა აღმოუჩინა და შეება
კოპალას და თითქმის დამარცხებაც დაუპირა, მაგრამ კოპალას მთავარანგელოზი
მოეშველა და მოაკვლევინა ვერხვლის ბუღა. კოპალა გამარჯვებამ გაამხნევა და
დევებით სავსე მთა-ბარი აავსო დევების მძოვრითა და იმათის სისხლით მორწყო
დედამიწა.
იახსარი ანგელოზი იყო და ანგელოზად ჩამოვიდა ციდამ. სადაც დღეს
შუაფხოში საყდარია, იქ დევების სადგური იყო. სახელად ამ ადგილს ერქვა „ავის-
გორი―. იახსარი გადის პირდაპირ და ჰჟლეტს დევებს ლახტით აქაც და სხვაგანაც:
გადაურჩა მხოლოდ ერთი ცალთვალა დევი და გაექცა; დევი ახადს „წაწადას ტბაში―
ჩავარდა, იქ უნდა დამალულიყო. იახსარი ტბას არ შეუშინდა და თან ჩაჰყვა ტბაში,
სადაც მოჰკლა ცალთვალა დევი. სისხლი დევისა ამოვიდა მაღლა ძირიდამ,
გადაეფინა ტბას და მთლად დაჰფარა, გაება ზედ აბლაბუდასაებ. იახსარი, რადგან
წმინდა იყო, ანგელოზი, ღვთის შვილი, ვერ ამოვიდოდა მაღლა, რომ დევის სისხლი
არ მისცხებოდა და არ გაუწმინდურებულიყო. დარჩა ხატი იახსარი ტბაში. ხალხმა
გაიგო ეს ამბავი და დიდად შესწუხდა. ქადაგის პირით ხალხმა ღმერთს შესთხოვა,
ესწავლებინა მას ხალხისათვის საშუალება იახსარის ტბიდამ განთავისუფლებისა,
ამოყვანისა. ღმერთმა ქადაგისავე პირით გამოუცხადა, ეშოვნათ ოთხრქა, ოთხყურა
ცხვარი და იმის სისხლით გაენათლათ ტბა, ე. ი. სისხლი ამ ცხვრისა ჩაეღვარათ
ტბაში, ანუ შიგ ჩაეკლათ ცხვარი. ფშავში ბევრი ეძებეს ოთხრქა, ოთხყურა ცხვარი,

110
I<3N

მაგრამ ვერ მოიძიეს. ბოლო დროს ხევსურეთში აღმოჩნდა ეს საოცარი ცხვარი. ღვთის
ბრძანებისამებრ, წაიყვანეს და ჩაკლეს ცხვარი წაწადის ტბაში. მაშინვე ცალი პირი
ტბისა გაიხსნა და იახსარი მტრედისფრად ამოვიდა ტბიდამ, შემოჯდა ტბის პირად
ქვაზედ და დაიწყო მხრების ბღერტა, სწორება. ეს ამბავი თვით ხალხურს ლექსშიაც
ნათლად არის გამოხატული. თუმცა კოპალაზედაც გვინდოდა გვეპოვნა ხალხური
ლექსი, მაგრამ ხალხში კოპალაზედ ლექსად არაფერია ნათქვამი. აი ლექსი იახსარზე:
ღვთის კარზე შავიყარენით
ღთიშვილნ სამოცდაცხრანიო;
ქვემოთ, ბოლოში ჩამოვჯე
მე, ხატი იახსარიო.
გადმოდგეს სასწორ-ჩარექი,
კვირავ1, გვიჭირე თვალიო,
ჩამაირიგეს ღთიშვილთა,
ვერვინ გაუგდო ქარიო.
გადავხე ერთი ავწიე,
ღმერთო, შენ მამე ძალიო,
სამოცლიტრიანს რკინასა
ქვეშ გაუვლიე ქარიო.
„ავის-გორს― შამამიკიდეთ
ჩემი პატარა ზარიო.
დაჰკრან, ხმა ახადს მოვიდეს,
იქ დაიწერონ ჯვარიო.
დევს მაუქნიე საგმირო,
კლდეს მააფარა თავიო,
კლდე ოთხად გავანათოსე,
დევს გამოვსთხარე თვალიო.

111
I<3N

წაწადას ტბაში ჩავარდა,

მიძრნა და მოძრნა ტბანიო.
ღთისაგან ვიყავ შათვლილი,
თან ჩავყევ იახსარიო.
დევი მოვიგდე ტბაშია,
თავს დავამტვრიე ფარიო,
ამოსვლით ვეღარ ამუელ,
სისხლით შამიკრა წყალიო.
ხატი დაგვრჩება ტბაშია,
შაწუხდნენ ჩემნი ყმანიო;
მაიყვანეს და ჩამოკლეს
ოთხრქა, ოთხყურა ცხვარიო.
ღვთისაგან იქნა ბძანება,
მემრე გაიხსნა წყალნიო;
შამოვჯე ბეღლის ქვაზედა,
შამოვიბერტყენ მხარნიო.
1889 წ.

112
I<3N

კოსმოპოლიტიზმი და პატრიოტიზმი
ზოგს ჰგონია, რომ ნამდვილი პატრიოტიზმი ეწინააღმდეგება
კოსმოპოლიტიზმს, მაგრამ ეს შეცდომაა. ყოველი ნამდვილი პატრიოტი
კოსმოპოლიტია ისე, როგორც ყოველი გონიერი კოსმოპოლიტი (და არა ჩვენებური)
პატრიოტია. როგორ? ასე, – რომელი ადამიანიც თავის ერს ემსახურება
კეთილგონიერად და ცდილობს თავის სამშობლო აღამაღლოს გონებრივ, ქონებრივ
და ზნეობრივ, ამით ის უმზადებს მთელს კაცობრიობას საუკეთესო წევრებს,
საუკეთესო მეგობარს, ხელს უწყობს მთელი კაცობრიობის განვითარებას,
კეთილდღეობას. თუ მთელის ერის განვითარებისათვის საჭიროა კერძო ადამიანთა
აღზრდა, აგრედვე ცალკე ერების აღზრდაა საჭირო, რათა კაცობრიობა
წარმოადგენდეს განვითარებულს ჯგუფსა; თუ კერძო ადამიანისათვის არის
სასარგებლო აღზრდა ნაციონალური, ინდივიდუალური, აგრეთვე ყოველის
ერისათვისაა სასარგებლო ასეთივე აღზრდა, რათა ყოველმა ერმა მომეტებული ძალა,
ენერგია, თავისებურობა გამოიჩინოს და საკუთარი თანხა შეიტანოს კაცობრიობის
სალაროში…
ყოველი მამულიშვილი თავის სამშობლოს უნდა ემსახუროს მთელის თავის
ძალღონით, თანამოძმეთა სარგებლობაზე უნდა ფიქრობდეს და, რამდენადაც
გონივრული იქმნება მისი შრომა, რამდენადაც სასარგებლო გამოდგება მშობელი
ქვეყნისათვის მისი ღვაწლი, იმდენადვე სასარგებლო იქმნება მთელი
კაცობრიობისათვის. ედისონი ამერიკელია, ამერიკაშივე მუშაობს, მაგრამ მისი
შრომის ნაყოფს მთელი კაცობრიობა გემულობს. შექსპირი ინგლისელია, ინგლისში
მუშაობდა და ცხოვრობდა, მაგრამ მისი ნაწერებით მთელი კაცობრიობა სტკბება
დღესაც. ეგრეთვე სერვანტესი, გიოტე და სხვა გენიოსები თავის სამშობლოში, თავის
თანამოძმეთათვის იღვწოდნენ, მაგრამ დღეს ისინი მთელს კაცობრიობას მიაჩნია
თავის ღვიძლ შვილებად.

113
I<3N

ყველა გენიოსები ნაციონალურმა ნიადაგმა აღზარდა, აღმოაცენა და განადიდა

იქამდის, რომ სხვა ერებმაც კი მიიღეს ისინი საკუთარ შვილებად. მაშასადამე,
გენიოსებმა თავის სამშობლოს გარეშეც ჰპოვეს სამშობლო – მთელი ქვეყანა, მთელი
კაცობრიობა, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, გენიოსთ ნაწარმოებნიც უფრო სარგები და
შესაფერებელია ეროვნულ ნიადაგზე. „ჰამლეტით―, „მეფე ლირით― ვერც ერთი
ქვეყნის შვილი ვერ დასტკბება ისე, ნამეტნავად თარგმანით, როგორც თვით
ინგლისელი, რომელიც ინგლისურს ენაზე კითხულობს ამ ნაწარმოებთ. შორს სად
მივდივართ? ნუთუ სხვა ქვეყნის შვილი ისე დასტკბება „ვეფხისტყაოსნით― და ისე
გაიგებს მას, რაც უნდა კარგი თარგმანი წაიკითხოს, ან თუნცა კარგად იცოდეს
ქართული ენა, როგორც თვით ქართველი? – არასდროს. გენიოსს, როგორც
პიროვნებას, ინდივიდს, აქვს საკუთარი სამშობლო, საყვარელი, სათაყვანებელი,
ხოლო მის ნაწარმოებს არა, ვინაიდან იგი მთელი კაცობრიობის კუთვნილებაა,
როგორც მეცნიერება…
მეცნიერება და გენიოსები გვიხსნიან გზას კოსმოპოლიტიზმისაკენ, მაგრამ
მხოლოდ პატრიოტიზმის, ნაციონალიზმის მეოხებით. განავითარეთ ყოველი ერი
იქამდის, რომ კარგად ესმოდეს თავისი ეკონომიური, პოლიტიკური მდგომარეობა,
თავის სოციალური ყოფის ავკარგი, მოსპეთ დღევანდელი ეკონომიური
უკუღმართობა და, უეჭველია, მაშინ მოისპობა ერთისაგან მეორის ჩასანთქმელად
მისწრაფება, ერთმანეთის რბევა, ომები, რომელიც დღეს გამეფებულია დედამიწის
ზურგზე.
პატრიოტიზმი, როგორც სიცოცხლე და სიცოცხლესთან გრძნობა, თითქო
დაბადებასთან ერთად ჰყვება ადამიანს და შეიცავს ისეთ ნაწილებს, რომელთაც ვერც
ერთი ჭკვათმყოფელი ადამიანი ვერ უარყოფს, როგორც მაგ. არის დედაენა,
ისტორიული წარსული, სახელოვანი მოღვაწენი და ეროვნული ტერიტორია,
მწერლობა და სხვა. იმავ წამიდანვე, როცა ბავშვი ქვეყანას იხილავს, მას, გარდა

114
I<3N

ჰაერისა, სადგომ-საწოლისა, ესაჭიროება აღმზრდელი, რძე – საზრდოდ, ნანა –

მოსასვენებლად.
ყველა ეს ხდება ოჯახში, დედის ხელმძღვანელობით და სწორედ აქ არის
დასაბამი პატრიოტიზმისა. ყმაწვილი იმ თავიდანვე მჭიდრო კავშირს იმათთან
ჰგრძნობდა, ვინც იმას ესაუბრება, ვინც გარშემო ახვევია, – ვისგანაც პირველ
შთაბეჭდილებას ღებულობს. ამიტომ უყვარს ის ენა, რომელიც იმას სიყრმის დროს
ესმოდა, და ის ადამიანები მიაჩნია თავისიანებად, რომელნიც ამ ენაზე ლაპარაკობენ
თუ მღერიან. თავის სოფლელთა სრულიად უმნიშვნელო სხვებისაგან
განმასხვავებელი საუბრის კილოც კი შვენიერებად მიაჩნია. თავისი სოფლელი,
თუნდაც უკანასკნელი ადამიანი, უცხო ადგილას, უცხო მხარეს რომ შეჰხვდეს, დიდ
სიამოვნებას აგრძნობინებს. ვიდრე გაფართოვდება ბავშვის მხედველობა და
გაიზრდება მისი პატრიოტიზმი, მას მხოლოდ განსაკუთრებით ის სოფელი, ან დაბა
უყვარს, სადაც დაბადებულა და ბავშვობა გაუტარებია.
ვერ წარმომიდგენია ადამიანი სრულის ჭკუისა, საღის გრძნობის პატრონი, რომ
ერთი რომელიმე ერი სხვებზე მეტად არ უყვარდეს, ან ერთი რომელიმე კუთხე.
რატომ? – იმიტომ: ერთი და იგივე ადამიანი ათასს ადგილას ხომ არ იბადება, არამედ
ერთს ადგილას უნდა დაიბადოს, ერთს ოჯახში, ერთი დედა უნდა ჰყავდეს! თუ
ვინმე იტყვის ამას, ყველა ერები ერთნაირად მიყვარსო, – სტყუის, თვალთმაქცობს: ან
ჭკუანაკლებია, ან რომელიმე პარტიის პროგრამით არის ხელფეხშებოჭილი.
სამოწყალეო სახლში აღზრდილი ბუშიც კი, რომელსაც, შეიძლება, ათასი ლალა
გამოუჩნდეს და გარშემო ათასი ენა ესმოდეს, ბოლოს ერთს რომელსამე ენას იწამებს
და ერთს ქვეყანას მიიჩნევს თავის სამშობლოდ…
პატრიოტიზმი უფრო გრძნობის საქმეა, ვიდრე ჭკუა-გონებისა, თუმცა
კეთილგონიერება მუდამ ყოფილა და არის მისი მათაყვანებელი და
პატივისმცემელი. კოსმოპილიტიზმი მხოლოდ ჭკუის ნაყოფია, ადამიანის
კეთილგონიერებისა, მას ადამიანის გულთან საქმე არა აქვს, იგი საღსარია იმ

115
I<3N

უბედურობის ასაცილებლად, რომელიც დღემდის მთელს კაცობრიობას თავს

დასტრიალებს.
ამიტომ კოსმოპოლიტიზმი ასე უნდა გვესმოდეს: გიყვარდეს შენი ერი, შენი
ქვეყანა, იღვაწე მის საკეთილდღეოდ, ნუ გძულს სხვა ერები და ნუ გშურს იმათთვის
ბედნიერება, ნუ შეუშლი იმათ მისწრაფებას ხელს და ეცადე, რომ შენი სამშობლო
არავინ დაჩაგროს და გაუთანასწორდეს მოწინავე ერებს. ვინც უარყოფს თავის
ეროვნებას, თავის ქვეყანას იმ ფიქრით, ვითომ კოსმოპოლიტი ვარო, ის არის მახინჯი
გრძნობის პატრონი, იგი თავისავე შეუმჩნევლად დიდი მტერის კაცობრიობისა,
რომელსაც ვითომ ერთგულებას და სიყვარულს უცხადებს. ღმერთმა დაგვიფაროს
ისე გავიგოთ კოსმოპოლიტიზმი, ვითომ ყველამ თავის ეროვნებაზე ხელი აიღოსო.
მაშინ მთელმა კაცობრიობამ უნდა უარჰყოს თავისი თავი. ყველა ერი თავისუფლებას
ეძებს, რათა თავად იყოს თავისთავის პატრონი, თითონ მოუაროს თავს, თავის
საკუთარის ძალ-ღონით განვითარდეს. ცალ-ცალკე ეროვნებათა განვითარება
აუცილებელი პირობაა მთელის კაცობრიობის განვითარებისა.
1905 წ.

116
I<3N

კრიტიკა ბ. იპ. ვართაგავასი

I
კარგა ხანია, რაც ბ. იპ. ვართაგავა ჟურნალ „განათლებაში―-ში ჰბეჭდავს ჩემი
ნაწერების შესახებ კრიტიკულ წერილებს ამ სათაურით: „მთის შვილის ვაჟას
სიმღერა―. ვინც „განათლებას― კითხულობს, უეჭველია ამ წერილებსაც წაიკითხავდა,
მაშასადამე ამ წერილების ღირსება ნაკლულევანება თვით მკითხველს ეცოდინება და
ჩვენი განმარტება იმისთვის საჭირო არ არის. კრიტიკის კრიტიკა ანუ, როგორც
იტყვიან კრიტიკის დაწერა არ განმიძრახავს; ეს წერილი გამოიწვია სრულიად სხვა
გარემოებამ: სახელდობრ ამ წლის აპრილის ნომერში მოთავსებულმა ბ. ვართაგავას
წერილმა ზემო აღნიშნულ საგანზე. „განათლებაში― კრიტიკულ წერილების ავტორი
არჩევს პოემებს – „სტუმარ-მასპინძელს― და „გველის-მჭამელს―, თანაც ისეთ
კითხვებს გვიყენებს, რაზედაც ჩემ მიერ პასუხის გაუცემლობა ყოვლად
შეუძლებელია.
რა კითხვებია ეს კითხვები?
ბ. ვართაგავას ძალიან გულით უნდა გაიგოს ამ პოემებში რა ეკუთვნის ხალხს
და რა მე, როგორც ავტორს. სურვილი საფუძვლიანია და ღირსი დაკმაყოფილებისა.
ამ სურვილს კრიტიკოსისას მე დავაკმაყოფილებ, თუმცა ეს მეტ შრომად მიმაჩნია და
თანაც მწყინს, ბ.ვართაგავამ, თუ მას კარგი კრიტიკული ალღო აქვს, უნდა ჩემ
დაუხმარებლად გაიგოს რაა ამ ნაწარმოებებში ხალხური და რა ინდივიდუალური;
უნდა ყველამ კარგად იცოდეს, ხალხის თქმულება, რაც უნდა იგი მდიდარი
შინაარსისა იყოს, აზრიანი და ხელოვნური, თუ პოეტმა იგი არ გარდაქმნა, საკუთარ
სულიერ ქურაში არ გადაადნო, არ გადაადუღა, მასალიდან ახალი რამ არ შექმნა და
დაწერა ისე, როგორც ხალხი ამბობს, არაფერი გამოვა, ერის გულში ამისთანა
ნაწარმოები ბინას ვერ იპოვნის, იქ ვერ დაისადგურებს და ვერც ხელოვნურ
ნაწარმოებად ჩაითვლება.

117
I<3N

ამის მაგალითები მსოფლიო ლიტერატურის ისტორიაში ბევრია. ყოველი

დიდებული საკაცობრიო ნაწარმოები შექსპირისა, გიოტესი ხალხურ თქმულებებზეა
აშენებული სწორედ ისე, როგორც ზევით მოგახსენეთ, როგორც ამას ჩვეულან
რჩეულნი ამა ქვეყნისანი დიდი ნიჭის პატრონი მწერლები. ავტორები „ფაუსტს―
გიოტეს გარდა ასობითა ჰყვანდა, მაგრამ გიოტეს მეტმა ნამდვილი „ფაუსტის―
დაწერა ვერავინ შესძლო, რადგან საკუთარმა სულიერმა ქურამ სხვა მწერალთა ვერ
შეძლო გადადუღება ხალხისაგან მოცემულის მასალისა და მის საკუთრებად
გარდაქმნა.
ისევე დაემართათ შექსპირის „ჰამლეტს―, „მეფე ლირს―, „რომეო და ჯულეტას―
და სხვა.
ესევე ითქმის დიდებულს შოთაზე და მის „ვეფხისტყაოსანზე―.
– მე, თქვენი უმორჩილესი მონა, რა სახსენებელი ვარ ამ გოლიათებთან, მაგრამ
ერთი გარემოება მაძლევს უფლებას ჩემი თავიც იმათთან ერთად ვახსენო – ეს
გახლავთ მსგავსება ქმნისა, შემოქმედებისა. დიაღ, კატა თუმც ვეფხვი არაა, მაგრამ
სხვა ცხოველბზე მეტად ვეფხვს უფრო ის ჰგავს.
რა მაქვს დასამალი და დასაფარი – არაფერი. „სტუმარ-მასპინძლის― და
„გველის მჭამელის― ვინაობას კი არა, მთელ ჩემ ნაწარმოებს გავაცნობ მკითხველებს
და ვეტყვი რაა იქ ხალხური და რაა ჩემი საკუთარი, ნაყოფი ჩემის გონებისა და
გრძნობისა, ამით რა თქმა უნდა, ბ. ვართაგავაც დაკმაყოფილდება და შთამოებასაც
აღარაფერი ექნება ერთს მეორესთან საკინკლაო, როგორც ამ კინკლაობას ჩვენში დღეს
„ვეფხისტყაოსანი― იწვევს. თუ რასმე ვიცრუებ, თანამედროვენი დამიგმობენ ამ
სიცრუეს. ფშავ-ხევსურეთში და სრულიად საქართველოში მარტო მე ხომ არა ვარ
წერა-კითხვის მცოდნე. მარტო მე ხომ არა ვტრიალებ ხალხში და მარტო მე ხომ არ
ვაგროვებ ძველისძველ ამბებს.
ჩემი შემოქმედების ისტორიის დაწერა ადვილია, ხოლო ვაი თუ ამ განმარტებამ
ავნოს ჩემს ნაწარმოებებს. ამით ვაწყენინებ თვით მკითხველს, რომელსაც ფანტაზიის

118
I<3N

წყალობით შექმნილი ტიპები ნამდვილ ყოფილ ადამიანებად ჰყავს წამრმოდგენილი.

საწყინო, რა თქმა უნდა, აქ არაფერია, რადგან საღი ფანტაზია ისეთს არაფერს
შეჰქმნის, სინამდვილეს არ ეთანხმებოდეს, არ შაეფერებოდეს.
ამასთანავე ისიც უნდა ვსთქვა, ბევრი ამბავი და ზღაპარი, მე შევქმენ და იოტის
ოდენი იმათში ხალხის თქმულებისა არაფერი ურევია, თუმცა ფრჩხილებში ვსვამდი
„ძველისძველი ამბავიო―, „ზღაპარიო―, „თქმულებაო―, იმ მოსაზრებით, დაბეჭდვის
დროს დაბრკოლება არა ჰქონიყო. ეს, რა თქმა უნდა, დანაშაულად უნდა ჩაითვალოს
იმდენადვე, რამდენადაც ხალხური თქმულების მითვისება. როგორც ამის უფლება
არა აქვს არავის, ისე – თავის ფანტაზიის ნაცოდვილარის ხალხისთვის მისაკუთრება,
ხალხურ ამბად გასაღება.
ამ ნაკლს გავასწორებ მხოლოდ მაშინ, როცა დაიწყება ჩემის აწერების ცალკე
წიგნებად გამოცემა, – მაშინ აღვნიშნავ რომელია მართლა ძველი ამბავი და რომელი
მთლად ჩემგან დაძველებული, ძველ ამბად მონათლული. ერთი რამ უნდა აღვნიშნო.
ამის თქმა ფრიად საჭიროდ მიმაჩნია, რადგან ამ ნათქვამმა ჩემ კრიტიკოსებს
შეიძლება გაუადვილოს გზა კვლევა ძიებისა და შეაგნებინოს ჭეშმარიტი
შემოქმედების თვისება, ვითარება, როგორც კერძოდ ჩემი, ისე საზოგადოდ. ჩემი
პოემები თითქმის ყველა სულ ხალხურ თქმულებებზე, ძველ ამბებზე არიან
დაფუძნებულნი, თვითვეული მათგანი სხვა და სხვანაირად, ზოგი ცოტად თუ
ბევრად უახლოვდება დედანს, სხვა სრულიად დაშორებულია მაზეთ, ე. ი. ზოგი
ნაწარმოების არაკი ძალიან თავისებურად არის შემუშავებული და ზოგი ნაკლებად
შემუშავებული, ნაკლებად თავისებურია, და, წარმოიდგინეთ, ნაკლებად
სახელოვანიც. დიდი სახელი მხოლოდ მეტად თავისებურად შემუშავებულმა ა მ ბ ე ბ
მ ა მოიპოვეს საზოგადოებაში. ამ პოემის ჯგუფს ეკუთვნიან „სტუმარ-მასპინძელი―
და „გველის მჭამელი―.

119
I<3N

II
მაშ დავიწყოთ მათი შესწავლა ისე, როგორც გვთხოვს ბ. ვართაგავა. „სტუმარ-
მასპინძელი―, მაგალითად, არის აშენებული შემდეგ ამბავზე: ზვიადაური ხევსური
შემთხვევით ჩაუვარდა ქისტებს ხელში. რა შემთხვევით ეს მე არ გამიგონია,
მაშასადამე ჯოყოლას შეხვედრა და მის მიერ ზვიადაურისა შინ მიპატიჟება და
შეპყრობა ეს ავტორის საკუთრებაა. ქისტებს, მოგვითხროს ძველი ამბავი, ჰყავთ
ახალი მკვდარი ვიღაცა ხევსურისაგან მოკლული. თანახმად ჩვეულებისა, საჭიროა
სისხლის აღება. თვით მიცვალებული თხოულობს ამას და რათა დააკმაყოფილონ
იგი, დააშოშმინონ გარდაცვალებული თანამოძმის აღტყინებული გრძნობა
შურისძიებისა, ქისტები ჰკლავენ ზვიადაურს დარლას (ამბით ქისტის სახელი არ
გამიგონია) საფლავზე. ამ დაკვლის დროს დიდი ვაჟკაცობა და გულადობა გამოიჩინა
ხევსურ ზვიადაურმა. რაში გამოიხატება ეს ვაჟკაცობა? ვაჟკაცობა ზვიადაურისა
იქიდანა სჩანს, რომ ის არ დალაჩრდა, თუმც ხანჯლის წვერით ყელში სჩხვლეტენ
ქისტის საფლავზე ხარივით წამოქცეულს სამსხვერპლო ზვიადაურს და როცა
ქისტები იტყოდნენ: – იყავ საიქიოს მონა-მოსამსახურე დარლასი, უზიდე წყალი,
გაუბანდე ჯღანი, რაც სამსახური მოითხოვს შენგან თავგამოდებით, ერთგულად
აუსრულო, – ეს უკანასკნელი ვიდრე სულს დაჰლევდა ხრიალებდა ყელში: „ძაღლ
იყოს თქვენის მკვდრისადაო―. რომ შეშინებულიყო ზვიადაური ამ სიტყვებს ვეღარ
იტყოდა და მაშინ შეწირული იქნებოდა, გახდებოდა ქისტის მონა საიქიოს, მაგრამ
რადგან იგი უკანასკნელ ამოქშენამდე არ შედრკა, არ გატყდა, არ მოიხარა ქედი
წინაშე მტრებისა და სიკვდილისა, იგი დარჩა თავისუფალ ხევსურად, ვაჟკაცად,
ხოლო დარლა გაწბილებული, დაუკმაყოფილებელი. აი მთელი ამბავი,
რომელზედაც მე ავაშენე „სტუმარ-მასპინძელი―. მაშასადამე ჯოყოლა, აღაზა და ამ
უკანასკნელის გლოვა ზვიადაურისა, აგრეთვე გალაშქრება ხევსურებისა
ზვიადაურის ნეშტის გადმოსასვენებლად და სხვა, ყველა ეს ავტორის ბრალია, მისი
ფანტაზიის ნაცოდვილარი.

120
I<3N

„გველის მჭამელის― არაკი, რაც მე გავიგონე და რაზედაც ავაშენე მთელი პოემა,

შემდეგია: ხევსური მინდია ჩაუვარდება ტყვედ ქაჯებს; მათ შორის ცხოვრებამ
იქამდის დააღონა მინდია, თავის მოსაკვლელად გველის ხორცი სჭამა, როლითაც
ქაჯები იკვებებოდნენ, გველის ჭამამ სრულიად სხვა ნაყოფი გამოიღო: მინდია ბრძენ
კაცად გადაიქცა; მისი სიბრძნე, ხალხური თქმულებით, სჩანს მცენარეების ცნობაში,
თუ რომელი მცენარე რა სატკივარის წამალია, რადგან ყველა მცენარე თავად იძახის,
რის წამალიც არის და მინდიამაც ამ მცენარეთა ენა კარგად იცის. შედეგი ამ ცოდნისა
არის მინდიას გაექიმებს. მისი წამალი უებარია. ხალხური თქმულება ამას იქით არ
გადის, მაშასადამე მინდიას დაცოლშვილება, ცოლთან ბაასი, ხორცის უჭმელობა, თუ
შეიძლება ასე ვსთქვათ, მხედარმთავრული ნიჭი გველის მჭამელისა, ჩიტების ენის
ცოდნა, ხალხურ თქმულებას არ ეკუთვნის. ამბავი მინდიას სულის არავითარ
დარმატიულს განცდას არ წარმოგვიდგენს ხალხის თქმით ბ. ვართაგავას ვერ გაუგია,
ვერ მიმხვდარა „სტუმარ-მასპინძელში― და „გველის მჭამელში― რაა ხალხური და რაა
ავტორისაგან შექმნილი და ამის გამო ამ ორმა ნაწარმოებმა მოიტანა ქვეშ კრიტიკოსი
და დღესნამდე ვერ ამდგარა ფეხზე. იქნებ ამ ჩემმა განმარტებამ შეაძლებინოს ფეხზე
დადგომა და ღირსეულად მათი დაფასება. მას ძალიან გულით უნდა გაიგოს,
როგორი წესი მაქვს წერისა, – ერთბაშად ვსწერ თუ რამდენჯერმე გადავსწერ
ერთხელ დაწერილს, რაც ხშირად შესწორებას მოსდევს. უნდა მოგახსენოთ, ძალიან
დიდ ნაკლადაც რომ ჩამეთვალოს არც ერთი ჩემი ნაწარმოები ერთხელის მეტად არ
გადამიწერია შავად დაწერილიდან. და ნაკლებად მქონია შემთხვევა დაწერილი
ადგილები შემესწორებინოს. ყველა ჩემი ნაწერები, გარდა „შვლის ნუკრის
ნაამბობისა―, „მოხუცის ნათქვამისა―, და „დარეჯანისა―, იმ წელს არიან დაწერილნი
რა წელსაც იბეჭდებოდენ, ხოლო პირველი ორი მეოთხე წელს დაიბეჭდა და მესამე
მოთხრობა „დარეჯანი― მესამე წელს, დღიდან დაწერისა. წერის დროს ზოგიერთს
ნაწარმოებს რამდენიმე ხნით შეუყენებივართ, ცოტა რამეს ერთ ორ ტაეპს, ზოგისას
დასასრულს. „სტუმარ-მასპინძელში―, მაგალითად, იმ ადგილმა, როცა ქმარი

121
I<3N

ჯოყოლა ჰკითხავს ცოლს, აღაზას, ნამტირალევი რადა ხარო, ამის გამო ცოლ-ქმარის
ბაასმა მთელი ორი თვე შემაჩერა. ნამეტნავად იმ ადგილმა გამოიწვია ჩემში სულიერი
რყევა, თუ რა პასუხი უნდა მიეცა ჯოყოლას ცოლისთვის, როგორ შეჰხვედრიყო
აღაზას სიტყვებს, როცა იგი ეუბნებოდა ზვიადაურზე: „ცრემლები შემიწირია იმ შენი
მეგობრისთვისაო―. „გველის მჭამელის― დასასრულმაც ერთ თვემდე ყოყმანში
ჩამაგდო.

III
„ალუდა ქეთელაური―, რომელიც აგრე ძალიან მოსწონს ბ. ვართაგავას, არის
აშენებული სრულიად უბრალო მარტივს ამბავზე, უბრალო შემთხვევაზე. ალუდა
ქეთელაურს ქისტებმა ცხენი მოჰპარეს. ქურდებს მდევრად გამოუდგება, ერთს
მათგანს თოფით მოჰკლავს, ხოლო მოკლულის ამხანაგი ვაჟკაცურად დაუხვდება,
თუმცა ესეც მსხვერპლი ხდება ალუდასი, მაგრამ მოჰხიბლავს მას თავის ვაჟკაცობით
და როცა ჩამოვარდება საუბარი მუცალის მოკვლაზე ხანდახან შესანდობარს
დაჰლევს ალუდა ქისტისას – ლუდს ან არაყს. მარჯვენის მოჭრა-მოუჭრელობაზე
ზეპირ გადმოცემა არაფერს გვეუბნება. ბალხური თქმულებისა მთელი თავი და
ბოლო ეს არი.
პოემა „ბახტრიონი― არის დაფუძნებული იმ ძველს გარდმოცემაზე, რომელიც
მოგვითხრობს, რომ მთელი პანკისის ხეობა და მატან-მარლისის ადგილების
ნახევარი ფშაველ-ხევსურებისათვის არის ნაჩუქარი მეფისაგან, რადგანაც
ბახტრიონის აღებით საქართველოს დიდი სამსახური გაუწიესო. ხელში კალამი
ამაღებინა, აგრეთვე, ბახტრიონის გმირებზე ნათქვამმა სახალხო ლექსებმა:
„ბიჭი ვარ გოგოლაური (ფშაველი),
რას მყურობ ტალავარზედა?!
წინ-წინ მე გადავფრინდები
ბახტრიონს გალავანზედა;

122
I<3N

ხმლითა ვცემ თათრის ბელადსა,

ზედ მივალ ფალავანზედა―.
ხმალს ჰზვერავს (სინჯავს, ათვალიერებს)
გაფრინდაული (თუში ზეზვა),
თათრები ვხოცე ამითა,
დიდი ალვანის მინდორი
ავასე თათრის ძვალითა.
მგელსა დავცვითე კბილები
ტურას ლოყები ჭამითა―.
„ზეზვა რა სანახახავია,
თათრებო, თქვენის ხელითა?!
ზეზვა გენახათ მაშინა,
როცა მოგდევდათ ცხენითა,
მოგდევდათ, მოგაწუხებდათ,
მოგჩხვლეკდათ შუბის წვერითა―.
„პანკისს იყრება ლაშქარი,
ბელადსა ღონდებიანო,
ზეზვაო გაფრინდაულო,
ლურჯას შენ გიქებდიანო.
ჯავრობენ თუში-შვილები,
ბევსურნი არ გვინდიანო.
– მაგას რად იტყვით, თუშებო,
ომი ჩვენც ქვე გვწადიანო.
წინ თუშნი, უკვენ ხევსურნი,
ფშაველნ ნელ-ნელა დიანო…
ფშაველნი, უკვენ ხევსურნი

123
I<3N

ბახრიონს გადადიანო:
დალიეს თათრის ლაშქარი,
თავებს უკვენა ჰყრიანო.
მეორე დილა გათენდა,
თუშებიც ჩამოდიანო.
სად ეყარენით, თუშებო,
სადიაცენო თმიანო?!―
ეს ლექსები ფშავშია გაგონილი და როგორც კილო ამტკიცებს ფშაურ ნიადაგზეა
ამოცენებული და ადვილად შესაძლებელია, ფშავებს თავისი თავი თუშებზე და
ხევსურებზე სახელოვნად ჰყვანდეს დასურათებული. ჩემთვის მარტო ის ფაქტი
კმაროდა, რომ მთის ხალხი, სხვადასხვა თემები, რომელნიც ხანდახან ერთმანეთსაც
კი ჰლაშქრავდენ, არ ინდობდენ, ამ ჟამად შაერთდენ, ერთ სულოვანება გამოიჩინეს
და ძმურად მიეშველნენ ბარს გაჭირვების დღეს. განახორციელეს თხოვნა-მუდარა,
იმავე ხალხური ლექსისა:
„თუშნო, ფშაველნო, ხევსურნო,
ლაშქარი გავაზიაროთ;
ერთმანეთს მხარი ვუჭიროთ
მტერი კი დავაზიანოთ―-ო.
გამიგონია, აგრეთვე, ამბად ისიც, ვითომ ფშავში თათრებთან ბრძოლაში
თითქმის სულ გაჟლეტილიყვნენ მამაკაცები და ხატში, სალოცავში დედაკაცებს
მოენთოთ სანთელი, ხოლო როდის მოხდა ეს ამბავი ზეპირ-გადმოცემა არ აღნიშნავს
იმ ხანას. მთელი მასალა, რითაც მე ავაშენე ბახტრიონი, ეს გახლავთ.
ჩემზე ეს ზემორე აღნიშნული ხალხური ლექს-თქმულებანი მოქმედობდა
განსაკუთრებით „ბახტრიონის― წერაში და არა რომელიმე მწიგნობრული ამბები.
„გოგოთური და აფშინა― ძველი ამბის ღირსებას მოკლებულია თითქმის სრულიად.
ეს გოგოთური, პოემის გმირი სცოცხლობდა მე-19 საუკ. პირველ ხანში, ცხოვრობდა ს.

124
I<3N

ყოფჩაში. ყოფილა გოგოთური ფრიად ახოვანის ტანისა, ლამაზის სახისა და დიდი

ჯანის პატრონი, მაგრამ მშვიდი და ლმობიერი. თუ არ გაუჭირდებოდა ძალიან, იგი
ღონის გამოჩენას საჭიროდ არა სთვლიდა. იყო მონადირე და ომში ყოფილა თუ არა
თავის სიცოცხლეში, ეს არ ვიცით. იმის მოტანილი ბრტყელი, საფლავის ქვის მსგავსი
ლოდი დღესაცა გდია კოპალის სალოცავთან და ისეთი მძიმეა, – ორ კაცს
გაუჭირდება ამ ქვის გადაბრუნება. ჩემს ჯეილობაში მეც ბევრჯელ ვეჯაჯგურებოდი
ამ გოგოთურის მოტანილს ქვას და ვცდილობდი გოგოთურზე მეტი ღონე
გამომეჩინა. ეს ცდა, რასაკვირველია, ამაო იყო.
არავითარი შეტაკება გოგოთურს ხევსურ აფშინასთან არ მოჰსვლია; ჰქონდა მას
ერთი შემთხვევა, როგორც ზეპირგადმოცემით გამიგია ხევსურებთან შეჯახებისა:
გოგოთურმა ქურდობაში დაიჭირა ორი ხევსური. ორივე შეკონა და მოიყვანა თავის
სახლში. ცოლს დაუძახა ცეცხლზე წყალი შედგი და ძაღლების სალაფავი გააკეთეო.
ამის გამო ლაპარაკიც კი მოუვა ცოლთან. ბოლოს ცოლი აასრულებს გოგოთურის
ბრძანებას – წყალს გააცხელებს და შიგ ქატოს ჩაჰყრის. გოგოთური ამ სანოვაგეს
ჩაასხამს ძაღლის გეჯაში, წინ დაუდგამს ხევსურებს და ეტყვის: „ცქლიფეთ ეს
ძაღლის სალაფავი, რადგან თქვენ ამის ღირსები ხართო!― ხალხური თქმულება ხაზს
უსვამს იმ გარემოებას, გოგოთურს ეჯავრება საშინლად ავაზაკობა, ქურდობა, სხვის
დაჩაგვრაო. ეს არის მხოლოდ ხალხის ნათქვამი და აქედან დაიბადა ის „გოგოთური
და აფშინა―, რომელსაც თქვენ ჰხედავთ და ჰკითხულობთ წიგნებში.
ხევსურების მდგომარეობამ შეჰქმნა კომბიანცია აფშინას სახით, ერთის
კაცისაგან ორი კაცის შეპყრობა და შეკონვა ადვილი არ არის. მაინცა და მაინც ამან
გამოიწვია ჩემს ოცნებაში ის სურათი, როცა გოგოთური მთელ იარაღს აფშინას
აბარებს, აძლევს და შემდეგ უიარაღო იარაღით დატვირთულს აფშინას მთლად
გაატიტვლებს. სასჯელი დანაშაულისათვის ნამდვილი გოგოთურისა, რაც მან ქურდ
ხევსურებს მიუსაჯა თავისებურია, დამაფიქრებელი და შემარცხვენელი,
გამასწორებელი, სინანულის ამღძრავი – ვფიქრობთ, ამგვარის სასჯელის შემდეგ

125
I<3N

ქურდმა აღარ უნდა გაბედოს ქურდობა. გოგოთური ხევსურებს არა სცემს, თუმც ესეც
შეუძლიან, რადგან ხევსურები იმის ხელში არიან, არცა ჰლანძღავს, მხოლოდ ეუბნება
თქვენ, ქურდებო, ღირსი ხართ, როგორც სხვის ოფლის მჭამელნი, სხვის ქონების
მიმთვისებელნი, ძაღლის სალაფავს სჭამდეთო. ამ საშუალებამ დაბადა ჩემში აფშინას
სინანული, ლოგინად ჩავარდნა, ხევისბერად შედგომა და სამუდამოდ ქურდობაზე
ხელის აღება მას შემდეგ, რაც მას გოგოთურმა იარაღი აჰყარა. ეხლა თქვენ გაავლეთ
თვალის ხაზი, განმარტეთ და დაასკვენით თუ შემოქმედება როგორ აკოწიწებს თავის
ბუდეს, რა ჩხირკედელობას ეწევა.
თუ რა პირადმა განცდამ, რა შემთხვევამ დამაწერინა „გოგოთური და აფშინა―
ან ვინა მყავს გოგოთურად, ვინ აფშინად დახატული ეგ ჩემი საიდუმლოებაა და
საფლავში თან ჩავიყოლებ, მაგას არ ვიტყვი და არც საჭიროა, რადგან თქმა არაფერს
შეჰმატებს საქმეს და უთქმელობაც არაფერს დააკლებს. პოემები, რომელთა არაკიც
ბევრით არ განსხვავდება ხალხური თქმულებისაგან და არ არის ხეირიანად
გარდაქმნილ-გადაღებულნი, არიან „სულა-კურდღელა― და „ივანე კოტორაშვილი―
(უკანასკნელი რამდენადაც მახსოვს „კვალში― დაიბეჭდა) და ამის გამო სუსტობენ.
ამის გამო ვგონებ ყველა პოემების არაკის მბობა ჩემ მიერ მეტი უნდა იყოს, რაც
შეეხება იმას, თუ მე რამდენად შევძელ საქართველოს მომავალი ბედის თუ
უბედურების განსჭვრეტა, ამაზე ბ. იპ. ვართაგავას უნდა მოვახსენო შემდეგი:
ამგვარი კითხვის პასუხი არ შეიძლება ერთმა ლექსმა, ან მოთხრობამ გამოხატოს,
არამედ მთელმა პოეტის ცხოვრებამ, მის მოღვაწეობამ, მთელმა იმის ნაწერებმა.
როგორ გგონიათ? არ მაქვს მე წარმოდგენილი მომავალი ჩემის ქვეყნისა
ბრწყინვალედ? ნუთუ ეს არა სჩანს ჩემი ნაწერებიდან? რომ ეს არ მწამდეს, თქვენ
გგონიათ, მე კალამს ავიღებდი ხელში?! ურწმუნოთა შრომა ამაოა, შეუძლებელიც
მგონია: იმ ხიდს, რომლის გადებაც მუშამ შეუძლებლად იცნო, თავსი დღეში
გასადებლად არ შეუდგება. ნუ თუ ჩემი ნაწერები ამ მომავალ ჩვენს ყოფაცხოვრებაზე,
ჩვენს ბედზე, არას ამბობენ? ვერაფერი პოეტი ვყოფილვარ, თუ ეს მომავალი არა

126
I<3N

სჩანს იქ, არა სჩანს რაც „დროთა სვლამ― უნდა განახორციელოს. დიაღ, იმ დროთა
სვლამ, რომელიც თქვენ უმნიშვნელო, ფუქსავატი სიტყვები გგონიათ. თუ მე ნიჭი
მაქვს ჭეშმარიტი შემოქმედებისა, უეჭველად წარსულის თუ აწმყოს აღწერით უნად
რამეს ვამბობდე მომავალზე, თუ არა და ჩემი ნიჭიერება ცარიელი მცნება, უშინაარსო
სიტყვებია. ერთმა უსწავლელმა ფშაველმა მითხრა, რომელსაც „ბახტრიონი―
წაეკითხა, მოსწონებოდა ძალიან და ყელგადაგდებით, თითქოს შეკაზმულს ცხენსა
მთხოვდა საჩუქრად, მეხვეწებოდა, მეკითხებოდა: „ვაჟავ, თუ ღმერთი გწამ, ნუ
დამიმალავ, სწორედა თქვი, საქართველოს თავისუფლებას არა ჰგულისხმობ
„ბახტრიონში―, რომ ამბობ, „ეღირსებაო ლუხუმსა ლაშარის გორზე შადგომაო?―
– იქნება ვგულისხმობდე, – ვუპასუხე. – „სწორედ საქართველოს თავისუფლებაზეა
ნათქვამიო―. დაიჟინა ფშაველმა და ხუთმეტი ათასი მჭერმეტყველი პროფესორი რომ
მოგეყვანათ, იმის რწმენას, აზრს ვერ შეუცვლიდენ.
თუ ჩემს მკითხველებს ამისთანა რამეს აგრძნობინებს ჩემი ნაწერები,
საკმარისია. მაშასადამე საკმარისად წამროდგენილი მქონია საქართველოს მომავალი
სვე-ბედი…
ხოლო თავისუფლება ისეთი მცნებაა, იმას ბევრი კომენტარიები არა სჭირდება.
ერთი რამ უნდა მოვახსენო პატივცემულ კრიტიკოსს: მაინც და მაინც წინ სირბილი
და მომავალი ჩვენის ცხოვრების სურათის დახატვა არ არის საჭირო; ამისთანა
შრომის შესრულება არავის გვირგვინს გენიოსობისას არ დაადგამს. თქვენ ნუთუ
დარწმუნებული არა ხართ, რომ მომავალს აწმყო ჰბადებს? თქვენც კარგად იცით,
წიწილებს კრუხი სჩეკს და როგორც წიწილების გამოჩეკა, კვერცხების
გაულაყებლობა კრუხის ერთგულებაზეა დამოკიდებული, აგრეთვე კვერცხების
ღირსებაზე. საწიწილე კვერცხები არ უნდა იყოს ძველი, შეციებული და აგრეთვე
ნაფუტკნისა. ჩვენც პოეტნი, მწერალნი და საზოგადო მოღვაწენი, რომელნიც
ეროვნულ რეალურ თუ გონებრივ ღირებულებას ჰქმნიან, უნდა იყვნენ
გამსჭვალულნი იმ აზრით, რომ დღევანდელი დღე უკეთესი იყოს ქვეყნისათვის,

127
I<3N

დღევანდელი ხალხი ცალ-ცალკე და საერთოდ საჭირო აზრით და გრძნობით

აღიჭურვოს. მოქმედებაც თვითვეული ჩვენგანისა იყოს აზრშეწონილი. დღევანდელს
თვითვეულის ჩვენგანის მოქმედებას უნდა იქ მივყვანდეთ, საცა საჭიროა ჩვენი
მისვლა. თვითვეულის ჩვენგანის მოქმედება, მაშასადამე ის გზა უნდა იყოს,
რომელმაც უნდა რომში მიგვიყვანოს. ეს რომი ჩვენი მომავალია და თუ რომში
მიმავალი გზით არ წავედით, სწორე გზით, რომს ავცდებით. სწორე გზა აწმყოა. ვინც
აწმყოს კეთილსინდისიერად ემსახურება, იგი დიდებულს მომავალსა ჰქმნის; ვინც
ბევრსა ჰხნავს და სთესავს იმას ბევრი პური მოსდის; თუნდაც მოუსავლობა იყოს
მაინც სხვაზე მეტი მოუვა.
სამოთხე იმისია, ვინც დიდ მადლსა სჩადის; აწმყო სააქაო, ხოლო მომავალი
საიქიო. სულის მოგება კი მხოლოდ სააქაოს შეიძლება. მომავალიც იმისია, ვინც
აწმყოს მიზანშეწონილად ემსახურება.
1914 წ.

128
I<3N

ლაშარის ჯვარის დღეობა ანუ ლაშარობა

ლაშარობა იგივე გიორგობაა, ხოლო იმის უმთავრესი დღეობა პეტრეპავლობა.
ე. ი. 29 ივნისს მოდის და სამს დღეს გატანს. არც ერთს სხვა ფშაურს „ხატს― ანუ
სალოცავს იმდენი მლოცავი არა ჰყავს, რამდენიც ლაშარის ჯვარს. ფშავლების გარდა
თქვენ იქ ჰხედავთ თუშებს, ქისტებს და ბარელ ქართველებს; ბარელნი თითქმის
ორასის ვერსის მანძილიდან მოდიან ლაშარში სალოცავად თავიანთ ცოლ-შვილით
უგზო გზით, მრავალის ტანჯვის მტვირთველნი. ამათ რაღა ძალა ადგიათ,
აუტკივარს თავს რისთვის იტკივებენო, – რატომ არ იკითხავთ? იკითხავთ, თუმცა
ტყუილად, ვინაიდან ისინიც ლაშარის ჯვარს, როგორც ადგილობრივი ფშავლები,
მამა-პაპის სალოცავად, თავის ხატად და ბატონ-პატრონადა სთვლიან.ამისი გაგება
და შეგნება არც ძნელია, თუ თავდაპირველად მშობელი დედა და აკვანი მთისა ბარი
იყო, დროთა ვითარებისა და ისტორიული მიზეზებისა გამო, მთასაც ბევრჯელ ჰხვდა
წილად დედობა და აკვნობა გაეწია ბარისათვის; მტრისაგან დაწიოკებულნი,
შევიწროებულნი ბარელნი ხშირად ილტვოდნენ მთებში, როგორც ციხესიმაგრეში
თავის დასაფარავად; ეგრეთვე მთიდან ეკონომიურ პირობებისა გამო, იძულებულნი
აფარებდნენ თავს ბარის მდიდარ და უხვ კალთას. ხოლო ლაშარის ჯვარის ბინა
შეუცვლელი დარჩა დღემდე; გადასახლებულთ აქედან ნიშნები[1] აქვთ შეუცვლელი
და დღესაც მიაქვთ, მაგრამ ეს მთელი ლაშარის ჯვრის გადასახლებას არ მოასწავებს;
არ მოასწავებს აგრეთვე იმას, თუ მუდამ წელს არა, ორ წელში ერთხელ მაინც „ყმა―
თავის ბატონს არ ეახლოს კარზე ძღვნით, საკლავით და საწირავით.
მაშასადამე, დაჭეშმარიტებით შეგვიძლიან ვსთქვათ, რომ ბარით მომდინარი დღეს
ლაშარში მლოცავები ძველად ბარში გადასახლებული ფშავლები არიან, უკვე
„გაკახებულნი―, ფშავლები ამათ კახებს ეძახიან. ჩვენ ვიცით კახეთში, გაღმა მხარში,
სხვათაშორის, ორი სოფელი, დამამტკიცებელი ჩვენის აზრისა: სოფელი ფშაველი და
ყვარელი; პირველი თავის ვინაობას თვითონვე გვეუბნება, ხოლო მეორის სეხნია –
სოფ. ყვარა დღესაცაა ფშავში სოფლად და იმიტომ არც საკვირველია, ბარელთაგანი
129
I<3N

მლოცავი ლაშარის ჯვარს ამ სოფლიდან უფრო მეტი ჰყავს. ბარელების ლაშარის

ჯვარში სალოცავად სიარულის მიზეზი ნათესაობაა მთის ხალხთან. არის კიდევ სხვა
მიზეზიც, რის გამოც უცხო თემი უცხო თემის სალოცავს ლოცულობს. ამაზე
ზოგიერთი ხალხური ლექსიც გვითითებს, ლექსებს ზეპირგადმოცემანიც
ემოწმებიან. არა გვაქვს, მაგალითად, არავითარი საბუთი თუშებს ფშავლებთან
ჩამომავლობით ნათესაობა წავართვათ. მაგრამ თუ ყური დაუგდეთ ძველს
თქმულებას, თუშებისაგან ლაშარის ჯვარის თაყვანის ცემას სრულიად სხვა სარჩული
ედება, სხვა აზრი იბადება…
ხანდახან ჩვენს ისტორიულ ცხოვრებაში გამოერეოდა იმისთანა შავი და ბნელი
ხანა, როდესაც ფშავლები ხევსურებს არბევდნენ, ხევსურნი ფშავლებს და აგრეთვე
თუშები, ვისზედაც კი ხელი მიუწვდებოდათ. ფშავლებს შორისაც, რომელნიც
თორმეტ თემად იყვნენ, თემი თემს არ ინდობდა გასაჟლეტად, გასაძევებლად – აი,
ამისთანა უბედურს და უკუღმართს დროში იბადება თუშეთში უკუღმართის
ფიქრისა და ზნის გმირი, თუ შეიძლება ასე ვუწოდოთ იმას, ვინმე თილისძე; იგი
აგროვებს თუშების ლაშქარს და მოდის ფშავლების დასარბევ-დასაბეგრავად. მისი
უბედური წადილი უბედურად თავდება. თუშები დამარცხდნენ და თვით თილისძე
შერცხვენილ-გაწბილებული დაბრუნდა თუშეთში ს. ხოშარიდან.
„თუშნო, ხოშარას ნუ ჩახვალთ:
„ხოშარა ეკლიანია,
„იქ სამნი მგელნი ბუდობენ,
„სამნივე ლეკვიანნია;
„თუ ჩახვალთ, ვეღარ ამოხვალთ:
„გიორგი ეტლიანია ―.
თუშებმა და იმათმა ბელადმა თილისძემ თავიანთი დამარცხება და ფშავლების
გამარჯვება ლაშარის ჯვარს დააბრალეს. თილისძემ შეიგნო რა ძალა ლაშარის
ჯვარისა, მეორე წელსვე განიზრახა იმისი მომადლიერება; იგი მოდის დღეობაში და

130
I<3N

თან ძღვნად ლაშარის ჯვარისა ანუ „სამხვეწროდ― მოჰყავს „თეთრი ქორაი― ხარი. ამ
ამბავს ხალხური ლექსი ასე აგვიწერს:
ლაშარს მოვიდა თილისძე,
გულდიდად დაჯდა ხარია,
შამოეხვივნენ ფშავლები,
როგორც ბატონსა ყმანია.
„შენ აქ არ მოგესვლებოდა –
დიდი ჰქენ ცოდვა-ბრალია,
დასწვი, დასდაგე ხოშარა,
ცამდე აუშვი ალია―.
– დამაცათ ფშავლის შვილებო,
მალოცეთ თქვენი ჯვარია.
სახვეწროდ მომიყვანია
თეთრი ქორაი ხარია[4].
და სხვ. და სხვ.
სიტყვა რომ არ გავაგრძელოთ და მოკლედ მოვჭრათ, თუშებს ამ დღიდან
ედებათ ხარკი და ბეგარა ლაშარის ჯვარისა… ხალხის წარმოდგენა ასე სჭრის და
ჰკერავს: იმას ჰგონია, როგორც მიწიერს ბატონს, – ადამიანს აქვს ვნებანდომანი, ისე
ხატსა აქვს, და ამიტომ ნივთიერს საშუალებას მიჰმართავს მის დასაკმაყოფილებლად
და მოსამადლიერებლად.
ყველა, ვისაც კი ფშავის დამორჩილება ედვა გულში, როგორც სხვადასხვა
ზეპირგადმოცემა გვეუბნება, ბრძოლას უსათუოდ თავდაპირველად ლაშარის
ჯვართან იწყებს. ასე მოიქცა ზურაბ ერისთავი; იმან განიზრახა ხატის შემუსრვა,
მაშასადამე უმთავრეს მოწინააღმდეგე ძალად იმას ლაშარის ჯვარი მიაჩნდა,
რისთვისაც მოსჭრა დიდი მუხა, რომელსაც ჰქონდა კენწეროზე „ციდან მოსული
ოქროს ჯაჭვი ანგელოზების ასასვლელ-ჩამოსასვლელად―. არც კარგად დაუჯდა

131
I<3N

ზურაბს ასეთი თავხედობა, წყევლა-კრულვის მეტი იმას არაფერი დაჰრჩა და თვით

მისი მისწრაფება ფშავ-ხევსურეთში ბატონყმობის დამყარებისა ქარმა და წყალმა
წაიღო.
ესევე მოიქცა შაჰ-აბაზი, თუმცა იმას, როგორც ძველი თქმულება გვეუბნება,
გარდა ფშავის დაპყრობისა, ის ფიქრიც ჰქონდა, როგორმე ლაშარის ჯვარში დაცული
სიმდიდრე ხელში ჩაეგდო. ერთს თავის ქვეშევრდომს ხანს ჩააბარა დიდძალი ჯარი
და გამოგზავნა ლაშარის ჯვრის დასარბევად. ფშავ-ხევსურნიც, უკაცრავად,
ხელცარიელნი არ შეჰრჩნენ: ვიწრო არაგვის გასავალში, ეგრედ წოდებულ ნაწვეთაში,
შეუკრეს გზა თათრის ბრბოს და მთლად მოსრეს. ორის კვირის განმავლობაში
არაგვის წყალი არ დაილეოდაო, ამბობს თქმულება. მაგრამ რაც ვერ შესძლეს
შაჰაბაზებმა და სხვა ბარბაროსებმა, ის ჩვენ შევიძელით: ჩვენის ეკლესიის მსახურთ
გაჰკრეს-გამოჰკრეს ბრჭყალები და თუ სრულიად არა, საკმაოდ მაინც შეამცირეს
ლაშარის ჯვარისა და სხვა ხატების თას-განძები… დღეს რომ ვინმე მეცნიერმა,
სამეცნიერო ფიქრით და წადილით აღჭურვილმა, მოინდომოს ამ ნივთების ნახვა,
ძნელად თუ ეღირსოს, რადგან დასტურ-ხევისბერნი გაფთხილდნენ და, ვინ უწყის,
სად, რა ადგილას ჰმალვენ და ჰსჩქმალავენ ხატების „ზინათს―.
გარდა მოძრავისა, უძრავი ქონებაცა აქვს ლაშარის ჯვარს, სახელდობრ ზვარი
სოფ. ახმეტაში. ამ ზვარის ღვინო ხევისბერებს და დასტურებს მოაქვთ დღეობაში და
მლოცავებს უმასპინძლდებიან. წინანდელ დროში დიდის ამბით იწყებოდა ლაშარის
ჯვრის დღესასწაული: ერთის თვის წინათ, ვიდრე დღეობა დაიწყებოდა დასტურნი
და ხევისბერნი დაატარებდნენ დროშას ფშავ-ხევსურეთსა, თუშეთში, გუდამაყარში
და ყველა სწირავდა რამდენსაც მოისურვებდა; შემოწირული თეთრი ჰხმარდებოდა
ლაშარის ჯვარის ზვარს და სხვა ხატის საჭიროებას. დღეს ეს ჩვეულება თითქმის
მოისპო პოლიციის წყალობით. თვით მოძღვარნიც სდევნიან ხევისბერებს, მათი
გავლენა ხალხზე არაფრად ეპრიან-ეპიტნავებათ; არაფრად მოსწონთ აგრეთვე იმათი
ხატობები, ანუ „ჯორობეები―, როგორც თვით ფშავლები ამბობენ, თუმცა კი

132
I<3N

შემოსავალზე ფხიზლად უჭირავთ თვალი. ამ ხატობების შემოსავალს სხვებიც

ეპატრონებიან. არ ვიცი, არ გამიგია და დღევანდლამდის ვერც შემიგნია, ეს ასე რად
ხდება?! ფშავლების სალოცავებს საკერპოებს ეძახიან, ხოლო შემოსავალს კი ამ
საკერპოებიდან ორის ხელით ებღაუჭებიან… როგორ გგონიათ, ამ დღეობებში რა
შემოსავალი უნდა იყოს?შეწირულ ფულის გარდა საქონლის – ცხვრისა და
კურატების ტყავები; საქონელი არა მარტო ლაშარობას, არამედ სხვა ხატობებშიაც
აუარებელი იხოცება; მლოცავი გამოჩნდება იმისთანა, რომ ოთხი და ხუთი სული
ცხვარი მიჰყავს… დიაღ, საკვირველია, ჩემის ცხვრის ტყავთან სხვა ვისმე რა ხელი
უნდა ჰქონდეს?! ასეა, მაგრამ მაგარი ის არის, რომ პატრონს აღარავინ ჰკითხავს,
თუმცა კი ხალხს რომ თავი გამოედვა, ამ დღეობების შემოსავლიდან საკუთარს
ბანკსაც დაიარსებდა, ნუ ვიტყვით სკოლებს, ან სხვა რაიმე სასარგებლო
დაწესებულებას, საქმეს. თუმცა ფშავლებს შესაწირავი ლაშარის ჯვარში და,
საერთოდ, თავის „ხატებში― – სალოცავებში― უხვად მიაქვთ, მაგრამ თვით ხატში
ვედრება და ლოცვა ფრიად მარტივია. ქართველი ერი არ არის საზოგადოდ
ფანატიკოსი და მისი ღვთის ვედრება არასდროს არ ეკუთვნის იმ ჯურის ვედრებას
და ღვთის მსახურებას, როგორც ჩვენ მაჰმადიანთა შორის ვხედავთ. ერთის მხრით
სანუგეშოცაა ასეთი სიმარტივე ლოცვისა, რომ იგი სხვა მხრით არა სახიჩრდებოდეს.
თუ მაჰმადიანნი ტანსა, პირს, საერთოდ, სხეულს ისახიჩრებენ ვედრების დროს
(შახსეი-ვახსეი), ჩვენი ხალხი – გონებასა და სულიერ ძალას ასუსტებს, ასნეულებს.
რადაო, იკითხავთ, – იმიტომ, რომ მლოცავი, რაკი სამსხვერპლო ზვარაკს მიიყვანს,
რამდენჯერმე მუხლს მოიყრის პირხატისაკენ, გადასცემს საკლავს ხევისბერებს,
რომელნიც დაჰკლავენ ზვარაკს, თავის კუთვნილს კერძს აიღებენ და დანარჩენს
პატრონს აძლევენ, ესეც ამიერიდან სხვა მლოცავებთან ერთად მარტო ქეიფს უნდება,
დროს მხოლოდ ლოთობაში ატარებს. დიაცნი მამაკაცთათვის სანოვაგის მომზადებას
და მორთმევას ანდომებენ მთელს დროს. ვგონებ, მოგეხსენებათ, რომ მხევალთ არა
აქვთ ნება მივიდნენ იმ ადგილას, სადაც მსხვერპლი იწირების, ე. ი. სადაც

133
I<3N

საკლავებსა ჰხოცავენ დასტურ-ხევისბერნი. დიაღ, არა აქვს ნება, ამიტომ ისინი ქადა-
პურებს, სანთელ-საკმელს და სხვ. მამაკაცთა ხელით უგზავნიან ხევისბერებს.
ხატების ლოცვა-ვედრების საქმეში დიდი ძალა აქვთ მკითხავებს ყოველგვარ
უბედურს შემთხვევის დროს: სისნეულისა, კაცით და საქონლით ზარალისა და
სხვადასხვა. ფშაველი მიზეზად ხატსა ჰგულობს, ხოლო რომელ ხატისაგან დაემართა
ზარალი, ეს მკითხავმა უნდა გაიგოს. მკითხავებმაც კარგად იციან ეს. ფშავლები
თორმეტ თემად ითვლება, ყველა სათემო ხატები კარგად უწყიან: შეიძლება
მკითხვინებელს „გამოუვიდეს მიზეზი― არა მარტო მამის სალოცავისა, არამედ
„დედი ძმათ ხატისა―, ან ცოლეურთ სალოცავისა. მკითხავი შემდეგში უბედურების
ასაცდენად, ხატის გულის მოსაგებად, შეუკვეთს რამდენსამე სულს საკლავს, ცხვარს
ან კურატს. მსხვერპლად უნდა უსათუოდ სისხლიანი საქონელი შეეწიროს.
უეჭველად ხატის სასიამოვნოთ უნდა საქონლის სისხლი დაიქცეს. აქედან აშკარაა,
რომ სისხლს ძალა აქვს (კულტი სისხლისა), სისხლი ვითა აიაზმა, უნდა ესხუროს
თასებს, სახატო ავეჯეულობას. ხევისბერმა უნდა ხელმხარი „გაინათლოს―
სისხლითვე, მუდამ წელიწადს ჯერ თითონ უნდა დაკლას საკუთარი საკლავი ხატში
და იმისი სისხლი მოიცხოს ხელებზე, შუბლზე. ამ ჩვეულებას ეწოდება „ხელ-მხარის
განათლვა―. როგორც ზევითაც მოვიხსენიეთ, სისხლს რაკი ეს ძალა აქვს, უეჭველად,
მოვალენი ვართ ვიფიქროთ, რომ თვით ჩვეულება მთიელთა შორის აღებისა, თუ ს ი
ს ხ ლ ი ს ძ ი ე ბ ი ს ა, სამღვთო მოვალეობად ჩასათვლელია. თუმცა სისხლის ამღებს
ჰგონია – მოვკალი ჩემის ნათესავის მკვლელი და ამით იგი დაუმონე, ყმად გაუხადე
ჩემს ნათესავს, რათა მან საიქიოს წყალი უზიდოს მას, ჯღანი (ბანდული, ხუჩა)
გაუბანდოსო და სხვა, მაგრამ ის კი აღარ აქვს შეგნებული, რომ ამავე დროს საღმრთო
მოვალეობასაც ასრულებს ს ი ს ხ ლ ი ს დ ა ქ ც ე ვ ი თ. ადამიანი ამ შემთხვევაში
ხდება ხატად და მას ზვარაკად, მსხვერპლად ადამიანი ეწირების… საყურადღებო
ამბავია… ფშაური ჩვეულება სისხლით გაწმენდისა ძველ ებრაულ ჩვეულებას
მოგვაგონებს. როგორც ვუწყით, ღმერთმა, როგორც ძველი აღთქმა გვასწავებს,

134
I<3N

ეგვიპტიდან ისრაილების გამოსვლის წინად ასწავლა, რომ ყველას თითო უზადო

საკლავი გამოერჩია ფარიდან, დაეკლა და იმისი სისხლი წაეცხო ზღურბლზე და
კარების ჩარჩოებზე. ეს იყო ნიშანი იმისა, რომ იქ სცხოვრობდა ისრაილთაგანი,
ღმერთიც გზას აუქცევდა და არაფერს ზარალს დაატეხდა თავზე, როგორც
ეგვიპტელებს დაჰმართა. ამ ბატკნების ხორცი უნდა ეჭამათ ხმიადად გამომცხვარ
პურთან. ესევე ჩვეულება დღეს წმინდად არის დაცული ფშავშიაც. ხატობებში
მხოლოდ ხმიადსა სჭამენ მლოცველნი. გაფუებულს პურს აქ არავინ მოიტანს.
სამსხვერპლო ადგილი შემოზღუდულია გალავნით და ამ გალავანს შიგნით, იმის
მიდამოებში ყოველი ხე, თუ ქვა წმინდა, ხელშეუხებელ საგნად ითვლება. ეს რომ ასე
არ იყოს, მაშინ ერთის ხატის ნიშის წაღება უცხო, სხვა ადგილას, ხომ ყოვლად
შეუძლებელი, მოუხერხებელი იქნებოდა. უბრალო ლოდი, ქვა წმინდა ადგილას
ყოფნისა და მდებარეობის გამო სიწმინდეს ითვისებს, ხატის ძალას იჩენსო. ავაზაკი,
ანუ სოფლისა, თემისაგან სასიკვდილოდ, ჩასაქოლავად მიჩნეული ადამიანი, როცა
ხატის მიდამოს თავს მოაფარებს, ხელშეუხებელი ხდება, თითქოს ცოდვებისაგან
თავისუფლდება და ცოტა რაიმე სიწმინდეს იძენს ხატთან ახლო ყოფნით. სხვა გზით
არ შემიძლიან ავხსნა მ წ ე ვ რ ი ს ს ა ფ ლ ა ვ ი ს სათაყვანო საგნად გარდაქმნა.
სად არის, ან რა არის ეს მწევრის საფლავი? მწევრის საფლავი გახლავთ ხახმატის
სალოცავში, ხევსურეთში. ხახმატის ჯვარს არა მარტო ხევსურნი, არამედ ფშავლები
და თუშებიც გულმოდგინედ ლოცულობენ. ერთს ვისმე ქართველ მეფის ძეთაგანს,
როგორც ზეპირგადმოცემა მოგვითხრობს, უცხოვრია ხევსურეთში, ჰყოლია მწევარი.
მოჰკდომია და ამ სალოცავში დაუმარხვინებია. დაერქვა მწევრის საფლავი და გახდა
ერთგვარი სალოცავი. ამ სტრიქონების დამწერი ბევრჯელ დაჰსწრებია იმ ამბავს,
როცა ფშავლები და ხევსურები საფლავზე ციკნებს ჰხოცავდნენ და არა ბატკნებს,
რადგან მწევარი, როგორც „უსურმაგიო―, ამბობენ ისინი, ბატკნის ღირსი არ არისო.
ციკანი, თხის ნაშობია, ხოლო თხა ეშმაკის გაჩენილიაო. და განა მარტო თხა?
უკაცრავად კი ნუ ვიქნები და თვით ევას ჩამომავალთაც ფშავ-ხევსურნი ეშმაკის

135
I<3N

ნამოქმედარს უწოდებენ. ასეა თუ ისე, ხალხსა სწამს, რომ მწევრის სულს შეუძლიან
თავის თაყვანისმცემელს გაუმრავლოს საუკეთესო ჯიშის ცხენის ჯოგი, იყოს მისი
მფარველი და ამცილებელი ყოველგვარის ზარალისა.
1903 წ.

136
I<3N

ლაშარობა
ლაშარობა წელს 17–18 მკათათვეს მოხდა; იგი ორი დღე გრძელდება.
სალოცავად მოსულნი იყვნენ: თუშები, ფშაველები, ქისტები, ხევსურები და ბარელი
ქართველები სოფ. ყვარელიდამა და ქართლიდამ. ბარელნი, ვისაც კი შეთქმული
ჰქონდა, იყვნენ ჩაცმულნი თეთრს ტანისამოსში, ფეხშიშველნი. მოსვლის უმალვე
გაიხადეს თეთრები, დაყარეს გალავნის პირას, სადაც ორმოა გაკეთებული.
აუარებელი ცხვარი, კურატი იკვლის და იმათი სისხლი გალავნის წინ, მისასვლელს
ადგილს, გაკეთებულს ორმოში ჩადის. ქისტები სავაჭროდ მოდიან, მოაქვსთ
გასაყიდად ნაბდები, ქუდები, და თუ ხელი მოემარჯვათ, იქურდბაცაცავებენ კიდეც.
თუმცა ხევისბერები ემდურებოდნენ მლოცავის სიცოტავეს, მაგრამ ხალხი მაინც
ბევრი იყო: ლაშარის გორზე დაუტევლობის გამო, ბევრნი გორის ძირს, ჭალაში
დაბინავებულიყვნენ.
ლაშარის ჯვარი ბევრით არ განსხვავდება ფშავლების სხვა სალოცავისაგან.
გალავნის წინ სდგას ყორის ოთხკუთხედი, რომელზედაც წმინდის გიორგის ხატი და
ჯვარი ასვენია და ზედვე სდგას სააიაზმე. მისულს მლოცავს მღვდელი ამთხვევს
ჯვარს და ასხურებს აიაზმას, ხოლო ხევისბერი ასრულებს თავისს თანამდებობას
ერთგულად, შეუშფოთებლად, თუმცა კი ხანდახან შეშფოთდება ხოლმე. ეს
შეშფოთება იმაში მდგომარეობს, რომ ხევისბერი საკლავის ხოცვისაგან, კვლისაგან
იღლება და გული უწუხდება; მაშინ ხევისბერის მოვალეობას იმისივე თანამოძმე
ხევისბერი ასრულებს.
გალავანს შიგნით იმყოფება საჯარე, სადაც ხევისბერების მეტი ვერავინ შევა.
საჯარე ყორისაა და ზედ სიპი ქვები ახურია; საჯარის სამხრეთით აშენებულია
ყორისავე საზარე, რომელსაც თავზედ კაცის სიმაღლედ მოკალული სპილენძის
გუმბათი ადგას. ამ გუმბათზე ჰკიდია ზარი, თავზედ ჯვარი ადგია. ჯვარს ტოტებზე
პატარ-პატარა ზარები ჰკიდია. ეს პატარა ზარები გადაბმული არის ჯაჭვისფრად
ერთმანეთზე და იმითია შემოსარტყლული საზარე. საზარეზე არის მიყუდებული
137
I<3N

ლაშარის ჯვრის დროშა. ამ ადგილს წინად ყოფილა აშენებული ლაშა გიორგისაგან

ეკლესია წმინდის გიორგისა სახელზედ, რომლისათვისაც მშვენიერი ხატი წმინდის
გიორგის შეუწირავს. ეს გარემოება ხალხს დავიწყებია, შეწირული და შემწირველი
გაუერთებია და კიდეც გაუღმერთებია. მეორე გორაზე არის აშენებული თამარ
დედოფლის სალოცავი მშვენიერს ადგილზე; ამ დღეობას კიდევ „ღელეობა― ჰქვიან.
ორივე სალოცავს ერთად „მოდე-მოძმე―-თ (და-ძმანი) ეძახიან. ლაშა გიორგი თამარის
ძმა ჰგონია ხალხსა.
წინანდელმა ფშაველმა კარგად იცოდა გარემოება ამ საქმისა, მაგრამ
დღევანდელს ვერ გაუგია კარგად. გამრუდება სიმართლისა გავლილის ხნის ბრალია
და იმ ზეპირგადმოცემისა, ხევისბერების პირით რომელიც მოგვითხრობს, რომ
თამარს ქმარი არა ჰყოლია, წმინდა ქალწული ყოფილაო. ეს სიცრუე თამარის
სახელის განსადიდებლადაა ნახმარები, თითქოს ქმრიანობა კი უშლიდეს სიწმინდეს
და ამცირებდეს თამარის სახელსა და დიდებას. როგორც ლაშარს, აგრეთვე თამარ
დედოფლის სალოცავში იკვლის მამალი საკლავი და მხოლოდ ის გარჩევაა, რომ
პირველს არ უკვლენ ციკნებს და მეორეს – კი; თამარს მწევრებისათვის მოუნდებაო.
ხევისბერებს აგრეთვე ჩვეულებად აქვსთ ქერის მობნევა ლაშარის მიდამოზე,
ლაშარის ჯვარის ცხენს მოუნდებაო; ჰკრეფენ კომლზე სამ-სამს აბაზს ამავე
საგნისათვის.
ზემოდნათქვამიდან შეიძლება დავასკვნათ, რომ ხარჯად სდებია ხალხს ცხვარი
მამრობითის სქესისა, ციკანი და ფულადაც ყოფილა გარდასახადი.
გარდაცვალებულს, თავისს დიდებულს მეფეს, იმეორებს რა ამ ჩვეულებას, ხალხი
პატივსა სცემს და იმის სულის შეწყალებასა და შემწეობას მოელის. ხევსურეთში,
სოფ. ხახმატში, სადაც არის სალოცავი წმინდის გიორგისა და ხახმატობა ანუ
„ათენგენობა― ჰქვიან, არის „მწევრის საფლავი―, რომელსაც განსაკუთრებით ციკნებსა
სწირავენ; დაჰკლავს შემწირველი ციკანს და გაუტყავებლად დასტოვებს. ამასთან
ისიც კი უნდა შევნიშნოთ, რომ ხალხი თხას „ეშმაკის გაჩენილს― ეძახის, უწმინდურ

138
I<3N

ცხოველად მიაჩნია. ხალხი მყეფარს მეტის ღირსად არა ჰხდის. სწორედ ამ

ჩვეულებაზედ ითქმის ქართული ანდაზა: – „საფერი საფერს შემოჰხვდა, თათარი
ურიასაო―.
გალავანში ხევისბერები უჩვენებენ ადგილს, სადაც „ბერმუხა― მდგარა,
შეერთებული ცასთან ოქროს შიბით; ეს მუხა მოუჭრევინებია ზურაბ ერისთავს,
რომელსაც ხალხი სულძაღლობით იხსენიებს დღესაც… დიდი ტანჯვა-წვალება
უნახავს იმისგან მთის ხალხს და განსაკუთრებით ფშაველებს. ჯერ თავის
ყმებისათვის უბრძანებია ვითომც მოჭრა ამ მუხისა, მაგრამ ცული არ მიჰკარებია, ვერ
მოუჭრიათ. ბოლოს დაუბარებია ყველა თემის ფშაველი და თვითოეულისათვის
მოუთხოვია ესწავლებინა ხერხი, საშუალება, რითაც კი შეიძლებოდა მუხის მოჭრა.
არავის არ უსწავლებია ზურაბისთვის წამალი, რისთვისაც ყველასთვის სხვადასხვა
უწმინდური ცხოველი უჭმევია. ბოლოს ერთს უკანა-ფშაველს[1] გაუყიდია თავისი
სალოცავი: კატის სისხლით მოუსვრია მუხა, ანგელოზი მოჰშორებია ხატსა, სწყენია,
არ ეგონა, თუ ფშაველი მოღალატე აღმოჩნდებოდა, ხე გაუჭრია ცულსა, მუხა
წაქცეულა და ჯაჭვი – შიბი ოქროსი ცაში აკეცილა. იმ მოღალატის გვარი აღარ
არსებობს. მას შემდეგ გასტეხია საქართველოს იღბალი და ფშავის ბედიც უკან და
უკან წასულა. აი ხალხური ლექსიც ამ ამბავზედ:
იჩივლა ლაშარის ჯვარმა
ღვთის კარზე თავის პირითა:
„ხმელს გორზედ მედგა ბერმუხა,
მორთული ოქროს შიბითა;
სულძაღლმა ერისთვისშვილმა
გადმამიბრუნა ძირითა―,
სანამდე იმის ძე არი,
ის ამააგებს ჭირითა.

139
I<3N

მუდამ წელს ბარელების მოსვლა სალოცავად ლაშარის ჯვრისა უმიზეზო არ

არის. აშკარაა, რომ ისინი გადასახლებულნი არიან ფშავიდამ და არ ივიწყებენ თავისი
მამაპაპის ძველს სალოცავს. ეს დასაჯერებელია მით უმეტეს, რომ ფშავში არის სოფ.
ყვარა. გადასახლებულთ თავისის სოფლის სახელი თან წაუღიათ. ხალხიც ამტკიცებს
ამ გადასახლებას და მიზეზად ზურაბს ასახელებს, რომელსაც დაუწიოკებია ხალხი
და გაუბნევია, დაუქსაქსია. მხოლოდ თუშების ლაშარში სალოცავად სიარულის
მიზეზი სხვაა.
როგორც ზეპირგადმოცემა და ხალხური ლექსები მოგვითხრობს, ფშავლებსა
და თუშებს ერთ დროს ჰქონიათ ერთმანეთში მტრობა. ერთს მათგანს, სახელდობრ
თილისძეს, შეუგროვებია ჯარი და გამოლაშქრებულა ფშავის დასარბევად. თუშებს ეს
გამოლაშქრება ძლიერ ძვირად დასჯდომიათ და მარტო იმათი სარდალი თილისძე
გადარჩენილა ცოცხალი და ამბავი „თუშების დალევისა― იმას წაუღია. ხალხური
ლექსი ნათლად ჰხატავს ამ შემთხვევას:
თუშთა ქნეს სამღთო წოვათა[2],
საღმერთოდ დაკლეს ცხვარიო:
ღმერთო, შენ ჩაგვასწავლნოდი
სახოშარონი გზანიო.
ცხენთა ხოშარას ჩასულთა
არაგვ დალიეს წყალიო, და სხვ.
თილისძე შინ მოდის, დედა მოეგებება წინა და ჰკითხავს:
– მოხვედა, თილის ობოლი,
რა ამბავ მაიტანია?
– ერთ მე მოგივედ, დედაო,
სხვა ბევრი ვერ მოდიოდა,
წყურვილის შაწუხებული
მხედარი ჩამოდიოდა;

140
I<3N

დაგვლივნა ხოშარის გორმა,

იქ წყლის არ გამოდენამა,
ვიწრო-ვიწრომა ხევხუვმა,
მოკლედ ფშავლების დენამა,
წოწკურაულის ისარმა
უწყალოდ გადმოდინარმა,
ნაკვეთაურის ფრანგულმა,
სანათაურის[3] ენამა,
მათურელთ ვაჟებისამა
გორისპირთ ჩამოდენამა, და სხვ.
ადგილი, სადაც თუშებსა და ფშავლებს ბრძოლა ჰქონიათ, წყლიანია, მაგრამ
თილისძე მაინც თავსა მართლულობს იმითი, რომ წყურვილმა შეგვაწუხა თუშები და
ფშავლებმა იმიტომ გვძლიესო. ამ შუღლზედ კიდევ სხვა ლექსია ხალხური:
თუშნო, ხოშარას ნუ ჩახვალთ,
ხოშარა ეკლიანია;
შიგ სამნი მგელნი ბუდობენ,
სამნივე ლეკვიანია;
თუ ჩახვალთ, ვეღარ ამოხვალთ,
გიორგი ეტლიანია (წმიდა გიორგი).
ჩვენ ამ უკანასკნელს სტრიქონზე უნდა შევსჩერდეთ, რადგან ამ სტრიქონშია
დაფარული მიზეზი, რომლის გამოც თუშები სალოცავად ლაშარის ჯვარს მოდიან.
თუშებს თავისი დამარცხება, როგორც ფშავლებს გამარჯვება, – მიუწერიათ ლაშარის
ჯვრისათვის (გიორგი ეტლიანი). თუშებმა ლაშარის ჯვრის ძალა მხოლოდ ეხლა
შეიგნეს. პირველად თუშების სარდალი, თილისძე, მოდის ფშავლებთან
შესარიგებლად და ლაშარის ჯვრის წინ თავის მოსადრეკად, თან მოჰყავსთ
„სამხვეწროდ― „თეთრი ქორა ხარი― (რქათეთრი ხარი). მთის ხალხს ჩვეულებად აქვს,

141
I<3N

რომ როდესაც ერთს მეორესთან მძიმე დანაშაული მიუძღვის და დამნაშავე

„სახვეწრით― – საკლავით, სასმელით მიდის და შეურაცხყოფილს სთხოვს
შეწყნარებას, პატიებას, უეჭველად მიიღებს. ეს ჩვეულება დღესაც მოქმედობს მთის
ხალხში. ხასიათი, შინაარსი ამ ჩვეულებისა ისაა, რომ დამნაშავე შეურაცხყოფილს
საკლავს რომ უკლავს, პატარა ხატად ჰხადს. საკლავის შეწირვა ხომ ღვთისა და
ღვთისშვილების (ხატები) მოსამადლიერებელი საშუალებაა. საკლავით შეხვეწნა
დიდი ხვეწნაა, რომლითაც სისხლიც კი დაიურვების. თილისძეს არამც თუ ცხვარი,
ხარი მოჰყავს „სამხვეწროდ― ხატთან და თემთან შესარიგებლად, ალბათ იმიტომ, რომ
დიდ დამნაშავედ ჰგრძნობს თავისს თავს.
ლაშარს მოვიდა თილისძე,
გულდიდად დაჯდა ხარიო;
შამოეხვივნენ ფშაველნი,
როგორც ბატონსა ყმანიო:
– შენ აქ არ მოგევალოდა,
დიდი ჰქენ ცოდვა-ბრალიო:
დასწვი, დასდაგე ხოშარა,
ცამდინ აუშვი ალიო;
ცრემლად ატირე ქალ-რძალი
კალოდ გაჰლეწე მკვდარიო;
ნაკვეთაურის ჭერხოსა
შენ შახსენ რკინის კარიო,
– მაცალეთ, ლაღნო ფშაველნო,
მალოცეთ თქვენი ჯვარიო.
„სამხვეწროდ― მამიყვანავის
თეთრი ქორაი ხარიო, და სხვ.

142
I<3N

ეს დღეა პირველი დღე თუშების ლაშარს სალოცავად მოსვლისა. შემდეგ და

შემდეგ თუშებში ლაშარში სალოცავად სიარული ჩვეულებად დადებულა. ლაშარის
ჯვარი გათქმულია სიმდიდრით – „ზინათით―, განძეულობით. ვერცხლეულს,
თასებს, ვერცხლის სინებს სწირავენ მლოცავნი. ქართველთა მეფეებისაგანაც ბევრია,
თურმე, შემოწირული თასები, რომელთა შორის აქებენ თამარ დედოფლისაგან
შემოწირულს, იმისისავე სახელისა და ღირსების ზედ წარწერით, მაგრამ
საუბედუროდ ხევისბერები არავის არ აჩვენებენ და არც ასწავლიან ალაგს, სადაც ეს
თასები ინახება. არც კი გასამტყუნარნი არიან ამ შემთხვევაში, რადგან ბევრმა
სხვადასხვა ხელმა ბევრი ვერცხლეული გაალაგა ლაშარის ჯვრისა. ვახუშტი (იხ.
გეოგრაფიული აღწერა საქართველოსი, გვ. 296–298) მოგვითხრობს: „ხოლო
ხევსურეთის ამოსავლის მთას იქით არს ფშავი, რომელსა შუაში უდის თეთრი არაგვი
(დღეს ფშავის არაგვი ჰქვიან) და მოერთვიან ხევნი აღმოსავლით დასავლეთიდამ. აქა
ფშავსა შინა არს ეკლესია ლაშასაგან აღშენებული, რომელსა შინა არიან მრავალნი
ხატნი და ჯვარნი, ოქრო-ვერცხლისანი, ჭურჭელნი და წიგნნი, და უწოდებენ ლაშას
ჯვარს. აქვსთ სასოება მასზედა ფრიად, რამეთუ ვერც ფშავი, ვერც ხევსური, უკეთუ
იშოვნოს ოქრო, ანუ ვერცხლი, ვერარაიდ იხმარებენ თავისად, არამედ მიუძღვნის
ლაშას ჯვარს―. ეს ცოტა გადაჭარბებით აქვს ვახუშტს ნათქვამი: ჯერაცა აქვსთ
ფშავლებს ზოგს ძველი კაცური სამკაული „აშურმები―[4]. მართალია, ბევრს
სწირავდნენ ხატსა, მაგრამ არც თვითონ იკლებდნენ მამაკაცნი და დედაკაცნი
ვერცხლს სამკაულად. ლაშარის ჯვარს აქვს თავისთვის მამულები, ზვრები კახეთში,
სოფლებს ახმეტასა და მატანში. ამ ზვრების საკეთებლად ფული ხალხიდამ
კომლეურად იკრიბება. ღვინო ამ ზვრებისა – „კულუხი― დღეობისათვის მიაქვთ და
სახალხოდ ისმევა. კულუხი წინათ ვერცხლის თასებით ისმეოდა, მაგრამ დღეს
ხევისბერები აღარ აჩენენ ამ თასებს, რადგან მოპარვისა ეშინიანთ.
ფშაველი ისე არც ერთს დღეობაში, ხატობაში არ არის განებივრებული, როგორც
ლაშარის დღეობაში. ყველაფერი ხელს უწყობს ამ სინებივრეს. ლოთობს ფშაველი,

143
I<3N

მაგრამ იშვიათად „ფოთობს―, თუმცა კი ყაყანით ყაყანებს; ყველანი დიდნი და

პატარანი პაპიროზს შეექცევიან. პაპიროზთან ერთად ისყიდება ჩაი, მაგრამ ეს
შეცდომაა, უფრო მართალი იქნება ვსთქვა, ციკორი. მუშტარი მაინც არა სწუნობს ამ
გაჩაიებულს ციკორს და, როგორც ფუტკარი თაფლს, ისე ედება. სასმლისაგან
გაჟინთული ფშაველი, რომელსაც დედამიწაზედ აღარ უდგა ფეხები, ხანდახან თავის
„დიდს ბატონსაც― გაეხუმრება ხოლმე. კახური ჭაჭანაური სარწმუნოებისაგან
აშენებულს ციხეში დაპატიმრებულს გონებას დაიხსნის ხოლმე. მაშინ ფშაველი
იმღერის:
ფშაველთა ლაშარის ჯვარი
ნეტარ არ დაუბერდაა?
ამბობენ დაბერებასა,
ნეტარ არ მაუკვდებაა?!
ხალხურს მოშაირეს ლამაზადა აქვს დახატული სურათი ლაშარობისა: იგი
დასცინის კიდეც იმათ, ვინც მეტისმეტად გართულან ამ დღეობახატობებით და
თავის სახლსა და საქმეს კი აკლდებიან:
ამ ზაფხულს ლაშარს ვიყოდი,
არაყსა ვსომდი, ვბიჭობდი,
პირში პაპიროზ მეჭირის,
რატიშვილზედა[5] ვსდიდობდი.
საცა ბუზიკანტ აჩქამდის,
წინ-წინ მე გადავფრინდოდი;
გავიყარნოდი დოინჯი,
წელშია გავიდრიცოდი;
შამაქის გულის წაწალმა,
მხრებშიაც შავიჩიკოდი;
ის აღარ მაგონდებოდა,

144
I<3N

ზამთარო მამიხვიდოდი;
ამკიდეს ნეკრის კონაი,
დამჭკიმის, დავიჭმიხოდი,
ჩემი კვირისა ყვიროდის,
მე რო საბძელსა ვხდიდოდი;
რა ვქენ, ამ თავ მოსაკვდავმა,
რად არ ღამითაც ვთიბდოდი!
1888 წ.

145
I<3N

მახლას!
წყალნი წავლენ და წამოვლენ
ქვიშანი დარჩებიანო…
ხალხური
სწორედ ის დრო დადგა, დილიდან საღამომდე „მახლას― რომ იძახო, მეტი
როდი მოვა… მკითხველო, თქვენი არ ვიცი და მე კი წამდაუწუმ ეს სიტყვა მეკერება
ენაზე მას შემდეგ, რაც მდ. იალბუზზე ბრძოლა მოხდა, დღეს აქამომდე.
მახლას! მახლას!
მოხუცი ბიძაჩემიც ამასვე იძახის, თუმცა იგი სრულიად წინააღმდეგს
მოელოდა, როგორც ომისგან, ისე ცხოვრებისგან და იმდენად უბირია, უკაცრავად მის
ჭაღარის წინაშე, რომ რაც უნდა მოხდეს, უსათუოდ იმას არ მოელის, არა სჯერა.
ვისაც არა სჯერა, ნუ სჯერა.
ერთმა ჩემმა ნაცნობმა ექიმმა საგიჟეთში წამიყვანა. ერთს შეშლილს გამაცნო:
„ეს თავადიშვილი გახლავთ, თარხან-მოურავოვი― უკანასკნელმა იტკიცა: „ნეეტ…
არა… ია პაკოვსკი―.
წადით და დაარწმუნეთ ეხლა თქვენ ის, რომ პაკოვსკი არ არის…
ბიძაჩემის საქმეც ასეა.
ნათქვამია: ვინც რა უნდა სთქვასო, წისქვილმა კი ფქვასო. ცხოვრება ჩვენს
წადილს და გემოვნებას არ დასდევს; იმას საკუთარი თავისი კანონი აქვს; როგორც
გაზაფხულის მთიდან მომსქდარს ღვარებს ვერავინ დააგუბებს, ვერ შეაჩერებს, ისე
ცხოვრების წადილს, მის მისწრაფებას, ბევრის წყენას, ბევრის ცემას, გვემას არ
დაგიდევს. მომწიფებული მსხალი და ვაშლი თუ დროზე არ მოსწყვიტე, თავისთავად
დაბლა ვარდება; ეგრეთვე მომწიფებული აზრი ცხოვრებისა, თუ მისი
მოთხოვნილება დროზე არ დააკმაყოფილე, ბრაზდება, ცხარდება; მისი დაჩუმება,
დადუმება, ყოვლად შეუძლებელია. ასე ყოფილა სხვაგან, ასევე იქნება ჩვენში. ვინ
იტყვის, თუ არ ბრიყვი, რეგვენი, თავხედი, – ცხოვრებას კისერში ხელსა ვტაცებ და
146
I<3N

თავს, საითაც მინდა, იქით ვუზამო. ეცადოს, ვისაც ტვინი და ხელები ექავება.
ყველაფერი დროს მოაქვს და ბევრი რამ იმასვე მიაქვს, ხოლო არა სასარგებლო,
არამედ ის, რაც გამოუსადეგარი, რაც მავნებელია. დრო, რასაკვირველია, არ უნდა
წარმოვიდგინოთ განყენებულად, არამედ როგორც თაობა, როგორც ისტორიული
ხანა. დღევანდლამდის სიმართლეს ჯადოდ აწვა გონებრივი სიჯიუტე, ხოლო დღეს
მან მოიგდებინა ჯადო, აღსდგა, გამობრწყინდა, როგორც მზე შავის ღრუბლებიდან,
და იძახის: „აქა ვარ, არ მოვმკვდარვარო!― „კაცმა ჭირი მალა, ჭირმა თავი არ
დამალაო―. ჩვენს ისტორიულს ხანას, ჩვენს ცხოვრებას ჭირი სჭირდა, მაგრამ
ჰმალავდა, გვატყუებდა: კარგადა ვარ, ჯანსაღად, არაფერიც არა მტკივაო,
გვარწმუნებდა, გვეფიცებოდა ლოგინად ჩავარდნილი, დაკუტებულ-დამუნჯებული.
დღეს კი, როცა ტკივილი მოერია, მოთმინება გაუწყდა, გაიღეღა გულ-მკერდი და
დაგვანახა ზედ ღრმად დაჩნეული წყლულები: „მიექიმეთო―. ყველა ჭკვასაღი,
შორსგამჭვრეტი ადამიანი ჰგრძნობდა, რომ ადრე თუ გვიან, ეს ასე უნდა
მომხდარიყო.
მოხდა კიდევაც. და დღეს ყველა ძალაუნებურად მოსთქვამს იმას, რაცა სტკივა.
მოთმინების ძაფი გაწყდა; აღარ ჰმალავს მშიერი სიმშილს, ნაცემი – ცემას, ტყვე –
ტყვეობას, მონა – მონობას. ბალღებმაც კი შეიგნეს თავიანთი ადამიანობა, ისინიც
იბრძვიან, იღწვიან, ცდილობენ ადამიანური უფლებები მოიპოვონ. ვისაც არაფერი
დაუკარგავს, არც ეძებს. ვისაც სატირელი არა აქვს რა, არცა ტირის; ვისაც საჩივარი
არა აქვს, არ ჩივის…
დიაღ, აბარებს ძველი ცხოვრება ანგარიშს ახალს, მომავალს ცხოვრებას;
როგორც გაწბილებული მატყუარა ცდილობს გაიპაროს ისე, რომ ფეხები არ
დაემტვრეს… დროა და!
ეჰ, მახლას!
1905 წ.

147
I<3N

„მოხვედით მშვიდობითა!“
(მცირე ეთნოგრაფიული შენიშვნა)
ამ წერილის სათაურად აღნიშნულის ქართულით უხვდება ფშაველი მამაკაცი
და დედაკაცი შინ მოსულს სტუმრებს, ან თუ შინაურებს, მაგრამ სამგზავროთ
ნამყოფი და შინ დაბრუნებულთ. ხოლო მამაკაცი ვიდრე ეტყოდეს თავის სტუმარს
„მოხვედ მშვიდობითაო―, წინ და წინ გამარჯვებას ეუბნება. ეს ორი სიტყვა მთელს
წარსულს გადაგვიშლის ხალხის ცხოვრებისას. რა ეს და რა სხვა ჩვეულებანი. მთელი
სათამაშოები, რომლითაც დღეს ბალღები ერთობიან, წარსულის კაცობრიობის
სურათებია. მომეტებული ნაწილი თამაშობათა მოგვაგონებს ომიანობას, ძარცვას,
გატაცებას, ტყვედ შეპყრობას და სხვ. და სხვ., რომელთაც წინა დროში ცხოველი
ძალა ჰქონიათ, დღეს კი მხოლოდ აჩრდილს წარმოადგენს იმისას, რაც მაშინ
სცოცხლობდა, რითაც ცხოვრება სულს იდგამდა; დღეს, ერთ დროს ცხოველი
მოვლენა სათამაშოდ გადაქცეულა და იქ, საცა ქვითინი ისმოდა, სისხლი და ცრემლი
იღვრებოდა, უზრუნველი, მხიარული სიცილ-ხარხარი გაისმის.
ეს თამაშობანი შემოუღიათ მაშინ, როცა ერი მყუდროდ ატარებდა ცხოვრებას, მაგრამ
ცხოვლად ედგა თვალწინ სურათები გუშინდელის ომისა, ძარცვისა და რბევისა.
დღეს მხოლოდ საღერღელს ლაშქრობისას, მტაცებლობისას, თამაშობაში იმ
სურათების მოგონება-წარმოდგენით იქარვებდა…
დიაღ, უნდა ვიფიქროთ ძალაუნებურად, რომ ფშაველისთვის შინ მშვიდობით
მოსვლა სათუო საქმე ყოფილა ერთს დროს. დღევანდელი მგზავრობა ხომ, კარგად
ვიცით, საშიშარს არაფერს წარმოადგენს და ათასში ერთსაც არ ერღვევა მშვიდობა
მგზავრობისა, მაგრამ ძველად დიდად სანატრელი და დიდად სასიხარულო ყოფილა
შინ მშვიდობით მოსვლა. აგრეთვე, როცა ვისმე ისტუმრებს ფშაველი სახლიდგან,
გზას ასე ულოცავს: „მშვიდობით წადი, ჯვარი გეწეროს!― ძველი ცხოვრება, უფრო
მთის ხალხისა, მოუსვენარი, მუდამ სისხლით შეღებილი, სხვას რას ანატრებინებდა
შინაურებს, თუ არ თავის წევრთა შინ მშვიდობით მოსვლას? ერთის მხრით გარეშე
148
I<3N

მტრების შემოსევა, ამის გამო ხშირი ლაშქრიანობა, მეორე – „ლაშარის ჯვრის ყმობა―
ფშავლის სასიქადულო, წარმოადგენდა ძველად კულტს მხოლოდ ლაშქრობისას, რაც
შეიძლებოდა მუდმივს, რასაც შედეგად მამაკაცთა მოსრვა მოსდევდა. ესეც რომ არ
იყოს, გარეშე მტებსაც რომ თავი დავანებოთ, თავის თემშივე ცოცხლად დარჩენა
სათუო, საორბედო იყო: მაშინდელი ცხოვრება მუშტისა და ძალისა სისხლის
ძიებაზედ იყო დაფუძნებული, ამას შედეგად მოსდევდა შუღლი და გახშირებული
კაცის კვლა.
ორმა ცხოვრების საღსარმა, უძველეს დროინდელმა – მონადირეობამ და
ლაშქრობამ გამოიწვია ბარელისა „გამარჯვებით― და ხევსურის „ხელ მოგიმართას―.
ყველასათვის სანატრელია თავისიანებისათვის მტერსა და ნადირზე გამარჯვება,
მათი ძლევა. ხოლო ძნელია განისაზღვროს: პირველად ქართულად ნათქვამი
„გამარჯვებით― რომლისაკენ იყო მიმართული, რომელს ეკუთვნის, მხედარს თუ
მონადირეს. ძნელი გამოსარკვევია და ძნელად სათქმელი სწორედ იმიტომ, რომ
ძველს დროში ლაშქრობა და მონადირეობა ისე იყო ერთმანეთში არეულ-დარეული,
კაცი ვერ გაიგებს ადვილად, სად იწყება ან ერთი, ან მეორე. მაგრამ მაინც და მაინც არ
შეიძლება არ ითქვას ისიც, რომ სასწორი უფრო გადახრილია მონადირეობისაკენ,
ვინაიდგან ძველისძველი ადამიანის უპირველესი საღსარი ცხოვრებისა ნადირობა
იყო და, ვიდრე ადამიანი ადამიანს აუტეხდა ომს, და ეს ომი ჯერ ტყის ნადირებთან
ექნებოდა, საზრდოს ამით მოიპოვებდა, რადგან უსაზრდოვოდ სიცოცხლე ყოვლად
შეუძლებელია.
დიაღ, საგულისხმოა, რომ პირველად ქართულად ნათქვამი „გამარჯვებით―
ჯერ მონადირეს ეკუთვნის და შემდეგ მოლაშქრეს. დღეს ხომ ათასნაირის ხელობის
კაცს ვუსურვებთ ადამიანნი ადამიანთ გამარჯვებას, ამ სიტყვით ულოცავთ გზას,
ვუსურვებთ დაბრკოლებათა ძლევას და საქმის კეთილად წარმართვას: ვაჭარს,
მწიგნობარს, მოსწავლეს, მხვნელ-მთესველს და სხვას. დღევანდელი ცხოვრება
რთულია, რაიცა შედეგია კაცობრიობის ცხოვრების წინ სვლისა; თვით რთულმა

149
I<3N

ცხოვრებამ დაბადა მრავალი მოთხოვნილება და მოთხოვნილებამ მრავალი საქმე

გაუჩინა ადამიანსაც. ყველა ქართველთა ნათესავნი, მთიელნი თუ ბარელნი, გარდა
ხევსურისა, „გამარჯვებას― ვეუბნებით ნაცნობს და უცნობს, როცა გზაში შევხვდებით
სადმე. ხოლო ხევსური ხევსურს მიესალმება ამრიგად: „ხელი მოგიმართოსო―!..
მეორეც პასუხად ამასვე ეუბნება: „შენც ხელი მოგიმართოს―. თუმც ამ ბოლოს დროს
ხევსურებმაც შემოიღეს „გამარჯვებით― მისალმება, მაგრამ ამ სალამს უცხო თემებთან
ხმარობენ და არა თავისიანებში.
ფშაველი „ხელი მოგიმართოსო― ამ სიტყვებით მხოლოდ მონადირეს
დაულოცავს გზას, როცა იგი სანადიროდ მიდის. ნადირობიდამ როცა დაბრუნდება,
მაშინ ამ სიტყვებით მიჰმართავს: „ნადირ კიდევ გიზღოს, მოჰკალ, ხელი
მოგიმართოსო―, ხევისბერიც, როცა ვისმე ამწყალობინებს, ე. ი. ახვეწებს ხატსა,
სხვათა შორის, ამ სიტყვებსაც ჩაურთავს: „მონადირეს ამათ სახშიით გასულს ხელი
მოუმართეო―.
1900 წ.

150
I<3N

მღვდლების ვინაობა
გაიძროთ ანაფორები, შეიკრიჭოთ თმები და გამოეწყოთ „პინჯაკებში―,
„შტაცკურად―, მაშინ სულ სხვა მნიშვნელობას მივცემთ თქვენს
რევოლუციონერობას. დღეს კი თუმცა ყველაფერს კარგს, უკეთესს, სასარგებლოს
ბრძანებთ, მაგრამ ბოლოს ჩვენთვის სამავნებლო იქნება. თქვენს წოდებას
პროგრესიული აზრების ქადაგებით მკვიდრად ბოძებს უდგამთ და მომავალ
ცხოვრებას ეგ არ შეჰფერის, არც შეჰშვენის; ახალმა ცხოვრებამ სრულიად სხვა გზა და
დანიშნულება უნდა მისცეს თქვენს წოდებას, მშობლიური მამობრივი მზრუნველობა
უნდა ჩამოგყაროსთ, თქვენ აღზდის საქმეში, სკოლებში ადგილი აღარ გექნებათ,
რათა უკუღმა არ მომართოთ თქვენი ყოვლად შემძლებელი ენა. მომავალი ცხოვრება
თქვენ პროგრესიულ ელემენტად ვერ ჩაგთვლისთ. დიაღ, ვერ ჩაგთვლისთ, ვიდრე
სამღვთო წერილის მცნებათა თავისებურად გამოყენებაზე ხელს არ აიღებთ და არ
მოიშლით მეჭურჭლის ხელობას, რომელიც ქოთანს საითაც ჰნებავს, ყურს იქ
მოაბამს… ვსტყუი? მაშ რატომ აქამდის, ვიდრე ბიუროკრატიის ბაგაზე იყავით
დაბმულები და იმის დალაბანდზე სთამაშობდით, არა ჰქადაგებდით მაგას, რასაც
დღეს ამბობთ? თუ დროთა ვითარებას დააბრალებთ, ცენზურას და სხვა?
მღვდლებო-სოციალისტებო! ჩემში თქვენის მოღვაწეობის წყალობით აღძრული
გრძნობა ეს არის, იქნება თქვენც გეწყინოსთ, თქვენს წოდების გარეშე ბევრს სხვასაც,
მე პირადად მწყინს, როცა ჰმვღდლობთ, ანაფორები გაცვიათ და
ჰრევოლუციონერობთ… გაიხადეთ ან ანაფორები და სთქვით სამოქალაქო აზრები
როგორც მოქალაქეთა, ან არა და გეცვასთ ანაფორა და სთქვით შეუბღალავად,
განურყვნელად ის, რაც გიანდერძათ თქვენმა მამათმთავარმა იესო ნაზარეველმა. არც
არაფერი იმით დაშავდება… თქვენი გავლენა ხალხზე გეუბნებით გამოცხადებით,
აშკარად, საბოლოოდ მავნებელი გამოდგება, არ არი მოსაწონი თქვენი გავლენა,
ვინაიდგან იგი სასარგებლო ნაყოფს არ გამოიღებს და მხოლოდ მონებს აღუზრდის
ქვეყანას და არა ნამდვილს მამულიშვილებს და მოქალაქეებს… საწყინო იყო, თუმცა
151
I<3N

ბევრს სოციალისტ-რევოლუციონერს არ სწყინდა, არამედ ესახელებოდა კიდევაც,

მამა გაპონი რომ მუშებს გაუძღვა წინ, შარშან იანვარს სასახლისაკე. ამით გაპონმა
რუსეთის სოციალისტებს რამდენიმე ჩანახი ლაფი დაასხა თავზე, თუმცა
უკანასკნელებმა ვერც კი იგრძნეს. კიდევ კარგი, რომ გაპონიც ყალბი სოციალისტი
გამოდგა.
დღეს კი თქვენი მოღვაწეობა ნაყოფიერია და უფრო ნაყოფიერი იქნება თუ
იქადაგებთ მაგ მოწინავე აზრებს, როგორც მოქალაქენი და არა როგორც მღვდლები.
იქნება სთქვათ: მღვდლობა, ანაფორები რას გვიშველისო. მაგრამ ხომ ყოველი
„პრისტავი― ამბობს და გვეფიცება, როცა ეტყვი, გაიხადე მუნდირი, გამოდი
სამსახურიდან და ხალხს შეუერთდიო დიაღ, ფიცითა სქდება: ნამდვილი ქვეყნის
ერთგული ვარ, მუნდირში ხალხს უფრო ბევრში რაშიმე გამოვადგებიო. საქმით კი
გამოდის, რომ ამჯურა ხალხს ვნების მეტი ქვეყნისთვის არაფერი მოაქვს, რადგან ვის
პურსაცა სჭამენ, იმის ხმალს იქნევენ. ძაღლი საცა სალაფავსა სჭამს, იქა ჰყეფს. ურიის
პური ჭამე და ურიის ხმალი მოიქნიეო, ხომ მოგეხსენებათ?..

–––––
ეს ერთიჯურა მღვდლების ვინაობა ვიცით, ხოლო არიან სხვა მღვდლები,
რომელნიც არ ვიცი, რომელ პარტიას ეკუთნიან. მე ვამბობ ხევსურეთის მღვდლებზე.
ამ რამდენიმე წლის წინად ქრისტ. აღმად. საზოგადოებამ ააშენა, საცა არა მგონია,
ხევსურეთში საყდრები და დანიშნა მღვდლები. საკმაო ჯამაგირებიც გაუჩინა, თითო
მათგანი იღებს წელიწადში (600 მ.). და ერთხელ თუ დაენახვება წლის განმავლობაში
თავის მრევლს, დანარჩენი დრო თავ-თავიანთ სახლებში სხედან (ნუ დაივიწყებთ,
რომ ეს მღვდლები სულ ბარელები არიან გარდა ს. ახიელისა) და იღებენ პენსიებს. აი
ესეც ნიმუში ბიუროკრატიის კეთილგონიერებისა. სად არიან ეს მამანი? რას
ფიქრობენ? ნუ თუ არაფერს მოვალეობას არა ჰგრძნობენ წინაშე ერისა… თუ სამღთო
წესების ასრულებას არავინ სთხოვს, მაინც ამით მართლულობენ მუდამ მღვდლები

152
I<3N

თავსა, საპოლიტიკო მოღვაწეობა ხომ ფართოა. მთაში პროვოკაცია იკიდებს ფეხს და

ბიუროკრატია აბამს თავის აბლაბუდას, ამ შემთხვევაში მაინც თვალს აუხელენ
ხალხს და გააფრთხილებენ. თქვენვე ბრძანეთ, რომელ პარტიას უნდა ეკუთნოდენ ეს
მღვდლები. ვგონებ, ჩემთან ერთად თქვენც იტყვით, რომ სულიერი მამები არიან
„მიიღე ჯამაგირის― პარტიისა…

–––––
მღვდლების ვინაობა ფასობს გენერლების ვინაობასთან. მოგეხსენებათ, რომ
რამდენიმე პირმა თავადაზნაურთაგანმა დეპეშა გაგზავნა სათათბიროში და
მიულოცა კეთილგონიერი მოქმედება და უსურვა მოღვაწეობა კვალად ქვეყნის
საკეთილდღეოდ და კერძოდ საქართველოსთვის და სხვა. ეს სწყენიათ გენერლებს,
გენერლებს და მხოლოდ გენერლებს (იხ. „შრომა― N 59) და გამოუცხადეს პროტესტი
დეპეშის გამგზავნელთ და აკუთნეს დეპეშას „ანტიდვორიანსკოე სოდერჟანიე―.
გულნადებისა, თავის ვინაობის გამომჟღავნებაც სწორედ ასეთი უნდა. ანკი რის
გენერლები არიან, თუ ასე არ მოიქცენ. რიღას „ვოენის― კაცები იქნებიან, რომ ან დროს
შეუშინდენ და ან გარემოებას. აკი არც შაეშინდათ და სთქვეს: ჩვენა ვართ და ესა
ვართ, აბა ვინ რა ყურებზე ხახვს დაგვათლისო. მოდი და ნუ იტყვი: ურიის პური ჭამე
და ურიის ხმალი მოიქნიეო. მოდი და ნუ აღახომ ბაგეთა და არ დაიძახებ რაც ძალი
და ღონე გაქვს: აი მალადეც, გენერლებო, ორბელიანებო, ჭავჭავაძეებო, ერისთავებო
და სხვანო, მარილნო ამა ქვეყნისანო, საქართველოს დამამშვნებელნო! რა უჭირს იმ
ქვეყანას, რომელსაც თქვენისთანა გენერლები და გავლენილი პირები ჰყავს?! ვინ
გაუბედავს დაჩაგროს იგი, შეუგინოს ეროვნება, – გაანაცარმტვეროს…
უეჭველია, რომ საქართველოს ისტორია არ დაივიწყებს თქვენს ღვაწლს, როგორც
მსოფლიო ისტორიამ არ დაივიწყა ღვაწლი გეროსტრატისა, რომელმაც დაწვა
მშვენიერი დიანის ტაძარი.

1906 წ.

153
I<3N

მცირე რამ „ვეფხისტყაოსანის“ შესახებ

ბ–ნ ს. ქვარიანის წერილმა მომცა საბუთი ვსთქვა კიდევ ერთი-ორი სიტყვა
„ვეფხისტყაოსანზე― და მის ავტორის შემოქმედებაზე. ბ. ს. ქვარიანის წერილი
უსათუოდ ყურადღების ღირსია. ამას შაიძლება იმიტომაც ვამბობდე, რომ მისი
შეხედულება ერთს დროს ჩემ მიერ გამოთქმულს აზრს ეთანხმება. ამ წერილს
საკუთარი ღირსებაცა აქვს, ხოლო ისიც კი უნდა დავძინოთ, რომ თუ არ სტეფანოზ
ორბელიანის გადმოცემული ცნობა დავითის შვილის დიმიტრის (დემნა) შესახებ, ბ.
ს. ქვარიანის წერილიც არ დაიწერებოდა. დიაღ, ფაქტების ცოდნას დიდი
მნიშვნელობა აქვს სიმართლის გამოსარკვევად… მგოსანთათვისაც უსათუოდ
საჭიროა რაიმე მომხდარი ამბავი, ანუ ფაქტი, რომელმაც უნდა აღუძრას მას გულის
სიმები, აალაპარაკოს იგი, გრძნობაზე მოიყვანოს, კალამი ააღებინოს ხელში,
შემოქმედებას ფრთა გააშლეინოს. შაიძლება ეს ამბავიც იყოს და თვით ავტორი არ
იყოს პირდაპირი მოწამე მომხდარის ფაქტისა, ვინაიდგან ამბავიც იგივე ფაქტია.
ხოლო ისიც უნდა ვსთქვათ, ვისაც რომელიმე გრძნობა – სიყვარულისა თუ
სიძულვილისა – თვით არ უგრძნია, არ გამოუცდია პირადად, იმ გრძნობის მგოსნად
ვერ ვიწამებთ; ვერც აღწერს იგი იმ გრძნობას ისე, რომ მსმენელთა ყურნი და სმენა
დაიმონავოს და ათქმევინოს: „რა შვენიერია!― მგოსნის შემოქმედებასაც მასალა
სჭირია; არარაიდან მხოლოდ არარა იქნების. მასალა კი თვით ცხოვრებაშია, გარეშე
ცხოვრებისა და ბუნებისა კი სრული არარაობაა. იქ შთაბეჭდილებას ვერაფერი ვერ
მოახდენს მგოსნის გულგონებაზე. იმ არარაობაში თუ მგოსანი რასმე აღმოაჩენს, ეს
აღმოჩენა იქნება მისი ცხოვრებისა და ბუნებიდან შეძენილი გრძნობა და
გამოცდილება.
მრწამდა და დღესაც მრწამს, რომ „ვეფხისტყაოსანი― საკუთარი ორიგინალური
თხზულებაა შოთასი და მასში თანამედროვე ეპოქაა დასურათებული, მომხდარი
ფაქტია, მგოსნის ძლიერის გრძნობით და ნიჭით გაცხოველებული, თუმც არც ის
გარემოება დაამცირებს შოთას დიდებულს პოემას, რომ ის იყოს აგებული რაიმე
154
I<3N

ზღაპარზე – სპარსულზე, არაბულზე, თუნდა ქართულზე, რომლის შინაარსი მსგავსი

იქნებოდა აღნიშნული ცხოვრებისა და მგოსნისაგან ნაგრძნობ საგნისა, რუსთაველის
დროს ბევრი იყო გმირები, საქართველოს მრავალი ჰყვანდა ტარიელები. ეს რომ ასე
არ ყოფილიყო, არც დაერქმებოდა მის ეპოქას ოქროს საუკუნე. გმირობისა და
გატატებული სიყვარულის მაგალითები მის თვალწინ ბევრი ხდებოდა და თამარისა
და მის ტარიელის – დემნას ამბავიც ხომ საკმარისია პოემის საგნად, როგორც ეს
დაგვანახვა და დაგვიმტკიცა შოთა რუსთაველმა.
დიდებულ ეპოქებს მაინც ზნე და ჩვეულებადა სჭირთ გენიოსების დაბადება.
ამის მაგალითებს ჩვენ მსოფლიო ისტორიაში აშკარადა ვხედავთ და მაგალითების
ჩამოთვლა არც საჭიროდ მიმაჩნია. ეს ასეც უნდა იყოს უსათუოდ: დიდებულს ეპოქას
ადამიანები ჰქმნიან. საზოგადოებრივი ცხოვრება ყოველ მხრივ თავის სიგრძე-
სიგანით იჩენს თავის ძალ-ღონეს სიკეთისა თუ ბოროტებისას, კაცთ მოყვარეობისა
და ძალ-მომრეობისას და ეს მგრძნობიერ კაცთათვის, როგორნიც მგოსანნი არიან,
დაუშრეტელი მასალაა… ხომ მოგეხსენებათ, ერთმა ბრძენმა სთქვა: „ვინც თავის
დროში საუკეთესო ადამიანისათვის იღწვის, იგი ეკუთვნის ყველა საუკუნეს და
ყოველს ერსო―. გენიოსებიც ესენი არიან. ესეც კი უნდა ითქვას, რომ თუ
თანამედროვე მომხდარი ფაქტები არა ჰქონდა აღწერილი, რომლის გამომჟღავნებაც
ეჩოთირებოდათ, სარგის თმოგველს არ დაუწვავდენ მის შესანიშნავ თხზულებას.
საუბედუროდ, ის ხელთ არა გვაქვს, თორემ შოთას პოემის საიდუმლო ნასკვს
სარგისის რომანი გაჰხსნიდა.
დიდ ვაჟკაცობად არავის ჩაეთვლება იმის თქმა, რომ არავითარი სპარსულის
ამბისა არა ურევია რა შოთას პოემაში. ვაჟკაცობად კი არა დიდ უმეცრებად უნდა
ჩაეთვალოს, ვისაც პირდაპირ სჯერა შოთას ნათქვამი: „ესე ამბავი სპარსულიო― და
სხვ. და სხვ. სხვას რომ ყველაფერს თავი დავანებოთ, ზნე-ჩვეულება პოემის გმირთა
რას გვეუბნება? არაბნი – ტარიელ და ავთანდილ შოთას თქმით ტ კ ბ ი ლ ი ს ქ ა რ თ
უ ლ ი თ უბნობენ. მაჰმადიანნი ღვინოსა ჰსვამენ: დღესაც როგორც ხევსურებს, ამ

155
I<3N

უძველესს ქართველებსა აქვს ჩვეულებად მასპინძლობის დროს, სტუმრების წინ

ქუდ-მოხდით ჩოქზე დგომა და ისე მირთმევა თასისა სტუმრისთვის. პოემაში ამასვე
ვხედავთ: სოგრატ და ავთანდილ როცა მიუვლენ მჭვუნვარე, დაღრეჯილს
როსტევანს, რათა იგი გაემხიარულებინათ…

156
I<3N

მცირე შენიშვნა
(პასუხად ბ-ნ, პ. მირიანაშვილისა)
„ივერიის― № 166 [1888 წ.] იყო დაბეჭდილი წერილი სათაურით „საერო ენა და
სათემო კილო―. ამ წერილის გამო ზოგიერთი საფუძვლიანი შენიშვნა იყო
გამოთქმული ამავე გაზეთში, მაგრამ, ჩვენის აზრით, საჭიროა მცირე რამეც
შევნიშნოთ კიდევ. ავტორი ისე თამამად სჯის ნიშანში ამოღებულს საგანზე, თითქოს
საფუძვლიანად, მეცნიერულად ჰქონდეს შესწავლილი ქართული „საერო ენა და
სათემო კილო.― ბ-ნს მირიანაშვილს ეპატიებოდა სხვების გაფრთხილება ქართულის
ენის გარყვნა — „გახორკლიანების― გამო, რომ თვითონ მცოდნე იყოს ენისა და იმ
ფილოლოგ-ლინგვისტთა დასს არ ეკუთვნოდეს, რომელნიც რამდენისამე სიტყვის
მსგავსებაზე აფუძნებდნენ სხვადასხვა ერის ერთს ტომობასა და ერთს გვარობას.
ნაკლულევანებაზედ მითითება ხომ საჭიროა და საჭირო, მაგრამ ნაკლულევანებად
იმისი მიჩნევა, რაც გამოსადეგია, ცოდვა უნდა იყოს. ვინ არის ისეთი გაუგებარი, რომ
საერო ლიტერატურის ენის საჭიროება არ ესმოდეს, მწერლობდეს კი და ენის
გაუკეთესებასა და „გაწმენდაზედ― არა ჰფიქრობდეს?! ახლანდელი ლიტერატურული
ენა ახალია და სიახლის გამო ბევრს ფორმებს, ბევრს სიტყვებს მოკლებული არის.
ყველა ეს ფორმები და სიტყვები ხალხშია დამარხული, ხალხი, ერი დედაა ენისა. იგი
ჰბადებს და ჰზრდის ენას, როგორც დედა შვილს. ყოველი ეთნოგრაფი და საერო
მწერალი მოვალეა ყველა საყურადღებო ხალხური სიტყვა, ან ფორმა გააცნოს
ლიტერატურულს ენას, თუ იგი სიტყვა და ფორმა შეეფერება ენის ხასიათს, იმის
ბუნებას. თუ ენა იშვილებს იმ ფორმას, იმ სიტყვას, ხომ კარგი, თუ არა და, არც
არაფერი ამითი წახდება. „ცეცხლი ვსთქვი და პირი არ დამწვაო―, ტყუილად არ
ამბობს ქართული ანდაზა. ფშავლებს ამ შემთხვევაში საპატიო ადგილი ეძლევათ.
საყურადღებოა იმათის საუბრის კილო და ფორმები, სხვათა შორის იმიტომაც, რომ
იმათ უფრო მეტი საშუალება ჰქონიათ ქართული ენა დაეცვათ წმინდად,
შეუბღალავად: ფშავლებზე (ფხოველებზე) ნაკლებად ჰქონდათ ზემოქმედება
157
I<3N

ოსმალთა, სპარსთა, არაბთა და სხვ. ამიტომ იმათი სათემო კილო (თუკი შეიძლება
სათემო კილო დავარქვათ იმათს სასაუბრო ენას) და გრამატიკული ფორმები
ხელჩასაჭიდებია, ღირსსაცოდნელი. ფშაურის საუბრის კილო და გრამატიკული
ფორმები, როგორც ნამდვილი ძველი ქართული, სრულიად ჰგვანან ძველის
მწერლების ნაწერებისას, რის გამო იმათ „უკან ჩამორჩენა― არ ეკუთვნებათ. ბ-მა
მირიანაშვილმა უნდა იცოდეს, ვგონებ, რომ ენას ფესვები წარსულს დროში აქვს
გადგმული, — რაც ხასიათი და ბუნება ისტორიულად მიჰნიჭებია ენას, იგი უნდა
შერჩეს სიკვდილამდე. მართალია, ენა თანდათან წარმატებაში შედის, წინ მიდის,
მაგრამ ისე კი არა, რომ ბუნებასა და ხასიათს იცვლიდეს. თუ ეს მოხდა, მაშინ ენაცა
კვდება. წინ წასვლა ენისა და წარმატება მხოლოდ იმისი მომასწავებელია, რომ ენა
მდიდრდება ახალის სიტყვებით, რომელიც საჭიროა ახალთა ცნებათა
გამოსახატავად. როგორც ბალღი, რამდენიც იზრდება და მეტს სიტყვებს, ცნებებს,
სწავლობს, უადვილდება ფრაზის შედგენა, აზრის გადაცემ-გადმოცემა, აგრეთვე
ენაც, რამდენიც უფრო წინ წასულია და წარმატებული, იმდენად უფრო
მომზადებულია ყველა ცნების გამოსახატავად. მაშინ ენას ყველა ცნების
გამოსახატავად საკუთარი სიტყვა მოეპოვება, ყოველს აზრს, რაც უნდა მძიმე და
განყენებული იყოს, ადვილად გამოსთქვამს. დიაღ, მართლაც მიკიჟინებს ბ-ნი
მირიანაშვილი „უკან ჩამორჩენილ― „გრამატიკებრივის― ფორმებისა და „მეტხორცის―
სიტყვების ხმარებას. მართალია, ეს ფორმები უკან ჩამორჩენილებია, არა სტყუით,
მხოლოდ იმიტომ კი არა, რომ იმათ ცხენი არ უყვარდესთ და ჯაგლაგებზე ისხდნენ,
მიზეზი სხვაა; მიზეზი ის არის, რომ მოედანი და ბურთი არსადა სჩანდა იმათთვის.
მაინც კარგი იქნებოდა ბ-ნ მირიანაშვილს ეჩვენებინა ეს „უკან ჩამორჩენილი
გრამატიკებრივი ფორმები და მეტხორცი სიტყვები―. ხმარება იმგვარის სიტყვებისა,
რომელნიც არ იხმარებიან ბარად, ან ლიტერატურაში, და, ვსთქვათ, მოიპოვება
ფშავში, ნუთუ „გახორკლიანება― იქნება ენისა? „ივერიაში―, მაგალითად, ერთხელ
შევხვდი რუსულს სიტყვას, ქართულად ხმარებულს, ქართულის კარგად

158
I<3N

მცოდნესაგან. ეს სიტყვა გახლავსთ „სმაროდინა―, რომელსაც ფშაველები „მოცხარს―

ანუ „ხუნწს― ეძახიან. ქართველმა ეს სიტყვა იხმარა რუსულად იმიტომ, რომ ბარად,
თვით საგანი არ არსებობს და შეიძლება იმისი სახელიც არ არსებობდეს. რამდენი
სხვა სიტყვა მოიპოვება ქართული ფშავში, რომ ბარელმა ქართველმა არ იცის.
ავიღოთ მაგალითად ქსლის იარაღი: გარა[1], ცხემლა[2], საყვანელა[3], ანუ კაკუჩა,
სახეხავი და სხვა. მწერალს არ შეუძლიან სავალდებულოდ გაჰხადოს რომელიმე
სიტყვა ან ფორმა, მხოლოდ იმ ნებას კი ვერავინ წაართმევს, რომ მწერლობას მაინც არ
გააცნოს, როგორც სამეცნიერო, საეთნოგრაფიო საგანი. სუფიქსები ბარელ ქართულს
არ უყვარს, ფშავში კი იხმარება, როგორც მაგალითად „იკ― „ელ―, ბატარ-იკ-ა, კარგ-
უნ-ელ-ა და სხვ. ეს სუფიქსები გამოჰხატავენ ალერსს. იხმარება ისეთი ფორმებიც,
რომელიც განსაკუთრებულს თვისებას აძლევენ ქართულს ენას. სახელობითი ბრუნვა
მრავლობითის რიცხვისა: მთანი იხმარება შემოკლებულად „მთან―, ქალნი „ქალნ― და
სხვ. ბ-ნს მირიანაშვილს, არ ვიცი, სად შეჰხვდა ჩემს ნაწერებში წოდებითი ბრუნვა:
ქალაუ; ამ ფორმას ხმარობენ მოხევენი და არა ფშაველნი. ფშაური ფორმა იქნება:
ქალაო, როცა ალერსით იხსენიებს, და ქალო, ან ქალავ; რაც უნდა იყოს, ეს ფორმები
ხალხურია და სახალხო მწერალს, როცა ხალხს ალაპარაკებს, ეპატიება ამ ფორმების
ხმარება, მხოლოდ ბ-ნს მირიანაშვილს კი არ ეპატიება საკუთარის ფორმების თხზვა-
მოგონება… ნუთუ ეს მოვლენა იმას არ მოასწავებს, რომ ბ-ნ მირიანაშვილს მარტოკა
თავისი თავი ჰგონია უცოდველი მოციქული ენის წარმატებისა და
განკარგებისათვის. სიტყვა „ძუნწის― მაგივრად ბ-ნმა მირიანაშვილმა დაგვავალა
„პურშავი―-ს ხმარება. ცოდვა იქნება, რომ ამ სიტყვას მიემატოს ფშავური: „ძვირი―,
„ხარბი―, „გაუქშერელი―? ჩვენის აზრით, თავმოსაწონიც არის, რომ ერთის ცნების
გამომხატველად სამი და ოთხი სიტყვა მოგვეპოვება და ამ შემთხვევაში არა ვგავართ
ჩინელებს, რომელთაც ბევრი ისეთი სიტყვები აქვსთ, რომ თვითოეულს, ერთის
მაგიერ, ათი და თორმეტი მნიშვნელობა აქვს იმისდა მიხედვით, თუ რომელი
ადგილი უჭირავს წინადადებაში… 1888 წ.

159
I<3N

მცირე შენიშვნა (1910 წ.)

ბევრი რამ მაკვირვებს ჩემს ცხოვრებაში და ერთი უფრო ყველაზე მეტად: რა
ამბავია ეს ამოდენა ჟურნალ-გაზეთების ბეჭდვა რუსულ ენაზე ქართველების მიერ?
რის ნიშანია ეს? რას მოასწავებს? რა აზრი აქვს ისეთს საქციელს? უაზროდ მოქმედება
ხომ არ ეკადრება და არც ეპატიება არავის, მით უმეტეს ინტელიგენციას. აქვს ამ
ვაჟბატონებს აზრი? იციან კარგად რას აკეთებენ, ან რას აფუჭებენ? უფიქრიათ
როდისმე კარგად, ღრმად ამ საგანზე? არა მგონია.
სათითაოდ რომ ელაპარაკო ამ ადამიანებს მხურვალე მამულიშვილობას
იჩენენ. გული შესტკივათ სამშობლოსათვის; აღარ დაგაცლიან და თავადვე
დაგიწყებენ მტკიცებას, რომ ჩვენი მწერლობა უნდა აყვავდეს, რომ იგი დაცემულია,
რომ დედა-ენა უნდა გავრცელდეს, განვითარდეს, რადგან იგი ათვალისწუნებულია,
რომ თუ სხვა ყველაფერი დავკარგეთ, ზნეობა, გრძნობა მამულიშვილობისა,
სიმტკიცე რწმენაში, იდეალი მაინც არ უნდა დავკარგოთო. იმდენს „რომ―-ს
ნაცვალსახელს ატანენ თავის საუბარში, აქ რომიც კი მოაგონდებათ და
მიგვითითებენ იქაურ პატრებზე, რომელნიც იღწვიან მედგრად ქართული ენის და
მწიგნობრობის ასაყვავებლად და ისეთს სქელ ქართულ წიგნებს ჰბეჭდავენ, ჩვენ
დედაქალაქში, შუაგულ საქართველოში, იმის მესამედი ვერ მოგვიხერხებია. საქმით
ჰხედავ და სულ სხვანი არიან: როგორ სხვანი? ისე, რომ თავის დედა-ენას, თავიანთ
ქვეყანას ძირს უთხრიან, ფესვებს აჭრიან; ოფლში იწურებიან იმოდენასა სწერენ
რუსულად მხოლოდ და მერე როგორ ცდილობენ, რომ ლამაზი რუსულით დასწერონ
თავის წერილები: რუსეთის საუკეთესო მწერლების ფრაზების ლექსიკონი აქვს ყველა
იმათ შედგენილი, რათა კოხტა, კოპწია გამოვიდეს იმათი ნაწერი. – წაიკითხოს
ქართველმა კაცმა, გულში შური აღეძრას და თქვას: ნეტავი ამისთანა რუსული მეც
მასწავლა, ნეტავი ამისთანა „სტატია― რუსულად მეც დამაწერინაო. მოკლედ რომ
ვსთქვათ, მკითხველი გადაბირების გზაზე დგება… ამისთანა, ლამაზი რუსულის
ენის პატრონი მწერალი კი ფიქრობს სამშობლოს ვემსახურებიო. ვაი ამისთანა
160
I<3N

სამსახურს! ამას ჰქვიან განა სამშობლოს სიყვარული? განა ამისთანა ოინებით

აყვავდება ქართული ენა და მწერლობა? განა ეს ღვაწლია? ღვაწლი კი არა ეს
პირდაპირ ღალატია, თაღლითობაა! ამას ჰქვიან ციხისა შიგნიდან გატეხა და, ხომ
მოგეხსენებათ, იმაზე მეტი უბედურება ქვეყნისათვის სხვა არ შეიძლება იყოს,
როგორც ღალატი შინიდან გამომდინარე. ამგვარი მოღვაწეობა არის პირდაპირ
გამრყვნელი ახალთაობისა, რომელთა სულიც ახლად იფურჩქნება და რომ კარგად
აყვავდეს და ნაყოფი გამოიღოს, მშობელი დედის რძე ესაჭიროება, მშობლიური
ხმები, სამშობლოს სიყვარული და იდეალი იმისა, რომ იგი უნდა ოდესმე გახდეს
მუშაკი თავის ქვეყნისა, თავის ერისა, ნაზი სიყვარული თავის დედა-ენისა, მისი
მოაზრე, მის ტირილების მოზარე და ჭირისუფალი.
ჩვენი მწერლები, ჩვენი მწერლობა უპირველესად ყოვლისა ამას უნდა
ემსახურებოდეს და არ უნერგავდეს ახალგაზრდობას ორჭოფ გრძნობას, ორჭოფ
მიმართულებას. ამგვარ მერუსულეობას ის აუცილებელი ნაყოფი მოაქვს, რომ, რასაც
ჩვენი საუკეთესო მწერლები, პოეტები აშენებენ, ასეთი მწერლობა იმას არღვევს,
ჰფუშავს, განა ეხლა, იმთავითვე, როდესაც პირველად ჩვენში რუსულად გაზეთი
გამოიცა ქართველის მიერ. სწორედ ამისთანა მწერლობის ბრალია, რომ დღეს ჩვენში
ცალკე ჯგუფიც კი არის მახინჯი ინტერნაციონალიზმის გამომხატველი… იმ
თავითვე ჩვენს საუკეთესო კაცებს, საუკეთესო მოაზრეებს და ერთგულ
მამულიშვილებს სამავნებლოდ მიაჩნდათ თავის ქვეყნისათვის ამგვარი
მიმართულება და იმიტომ, შორს, გვერდზე უვლიდნენ… ნუთუ ილია ჭავჭავაძეს არ
შეეძლო რუსული გაზეთი გამოეცა, ეწერა რუსულად და ესაზრდოვებინა თავის
ნაწარმოებით ქართველი საზოგადოება, როგორც მისი თანამედროვენი შვრებოდნენ?
მაგრამ არა, ის კარგად ჰხედავდა, ჰგრძნობდა, რაც ვნება და გათახსირება
საზოგადოებისა მოჰყვებოდა ამგვარ მწერლობას. რა იქნებოდა, ვსთქვათ, ასე ილია
ჭავჭავაძეს, ალექსანდრე ჭავჭავაძეს, გრ. ორბელიანს, ნიკო ბარათაშვილს, აკაკი
წერეთელს რუსულ ენაზე ჰქონდეთ დაწერილი თავიანთი თხზულებები? რა

161
I<3N

იქნებოდა დიდებულ შოთას „ვეფხვისტყაოსანიც― რომ რუსულ ან თათრულ ენაზე

დაწერილიყო? ჩვენთვის განა ის მნიშვნელობა ექნებოდა, რაც დღესა აქვს. მოლა
მასრადინას რომ სტამბოლში ფლავი ედგას წინ სინით, ტფილისში მე რა, ან შენ
მკითხველო? მე, რუსულ მეგაზეთე ქართველის მოღვაწეობას, სხვათა შორის,
თაღლითობას აი რა მოსაზრებით ვეძახი: იმ მოსაზრებით, რომ რუსულმა გაზეთებმა
წაართვეს მკითხველები ჩვენს ქართულ გაზეთებს; წაართვეს, მაშასადამე,
თაყვანისმცემელი მშობელ ენას, ჩამოაცილეს მოწაფეები მშობელ კერას, სათავისო
საქმეს. ეს იდეური ზარალი. ნივთიერი ზარალი ხომ თავისთავად აშკარავდება,
ვინაიდან ქართულ გაზეთს აკლდება ხელის მომწერი, მაშასადამე ნივთიერად
სუსტდება და ვეღარ ასაზრდოვებს იმათ, ვინც ნამდვილ სამსახურს უწევს მშობელ
ქვეყანას, ქართულ მწერლობას, ვერ აწვდის იმათ საზრდოს, რომ ხალისიანად, უფრო
ნაყოფიერად იმუშაონ და აკეთონ მართლა და საქვეყნო, სასარგებლო საქმე, რის
გამოც ბევრს გული უტყდება, ან სამსახურში შედის, ან მერუსულეების ბანაკში
გადადის და ვინც შეჰრჩება ჭირისუფლად ქართულ ჟურნალ-გაზეთობას და სულის
სიძლიერე, ხასიათის სიმტკიცე არ აძლევს გაქცევის ნებას, ის გაძვალტყავებული,
მშიერ-ტიტველი ეწევა მწერლის ჭაპანს. ეს მეორე ზარალი, რომელსაც შედეგად
საუკეთესო ადამიანთა ტანჯვა-წვალება და სიცოცხლით ჯოჯოხეთში ყოფნა
მოსდევს. ნუთუ ბატონებო, ამაზე არ გიფიქრიათ? არ წარმოგიდგენიათ არადროს,
რომ თქვენ, თქვენის უტიფარის მოქმედებით, როგორც დედა-ენას, ისე საუკეთესო
ქართველ მოღვაწეთ ჰხოცავთ სისტემატიურად? იმაზე გიფიქრიათ როდისმე? ამას
დაჰკვირვებიხართ? ეს მოვლენა აგიწონ-დაგიწონიათ?.. ვგონებ არ შეგიგნიათ,
თორემ როგორ დავიჯერო, რომ ხელს არ აიღებდით მაგ სახიფათო მოღვაწეობაზე.
ჩემი ნათქვამი სეპარატიზმად, შოვინიზმად არ ჩამომართვათ, რადგან არც ერთი და
არც მეორე ჩვენთვის ხელსაყრელი არ არის, არამედ გაიგოთ ისე, რომ საქართველო
რუსეთის სხეულში, ორგანიზმში კი არ უნდა იყოს გათქვეფილი, როგორც უსულო
სანოვაგე, არამედ მას ედგეს გვერდით. როგორც ცოცხალი, საღი არსება რუსეთთან

162
I<3N

ერთად მოსიარულე პროგრესის გზაზე თავის თავის მცნობელი, თავის თავისა და

კარგის მგრძნობელი. ეს კი ყოვლად შეუძლებელია, თუ ის დაბრკოლებანი არ
ავიცილეთ თავიდან, რაც ზევით აღვნიშნეთ…
სკოლაო, წინად და დღესაც საუკეთესო ადამიანები რუსეთისა გაიძახიან, უნდა
იყოს ეროვნული, ვინაიდგან მაშინ მიახწევს იგი თავის დანიშნულებას, მაშინ
აღზრდის ნამდვილ ადამიანებსო.
მწერლობაც ნუთუ იგივე სკოლა არ არის, რომელიც სწვრთნის ყველას დიდს
და პატარას, ურკვევს აზრებს, გზას ცხოვრებისას, აღძრავს საუკეთესო გრძნობებს, მაშ
ის რატომ აღარ უნდა იყოს ეროვნული? რატომ არ უნდა უწყობდეს ხელს
განავითაროს ერმა თავის გონებრივი და სულიერი ძალები?
ვაგლახ, რომ ჩვენში წინააღმდეგს ვხედავთ.
1910 წ.

163
I<3N

მცირე შენიშვნა (1910 წ.)

გაზ. „საქმეში― № 84, დაბეჭდილია წერილი (ბ. ღალღასი), რომელიც შეეხება
ქუთაისში გამართულ ილიას საღამოს და იქ ჩემ და სხვ. მიერ წარმოთქმულ
ლექსებს. აზრი ამ წერილისა გამოიხატება იმაში, რომ ჩვენ, ნაციონალისტებმა, ილიას
ხსოვნა, სახელი, გავხადეთ ექსპლოატაციის საგნად, დავდექით მის მოზარედ და
ამით ხალხს ვაბრიყვებთ; დიაღ. ხალხს და არ ვიცით ჩვენ „უტიფართა―, რომ ერთ
დროს ეს ხალხი ჩვენ გამოგვრეკავს „ტაძრიდან―, ქვა და გუნდას მოგვაყრის. ნეტავი
„საქმეს― და მის მესვეურთ მაშინ!.. ყოველი კაცი იმედით ცოცხლობს და ჩვენც,
როგორც მომაკვდავთ, ის იმედი გვასულდგმულებს, რომ „ხალხი―
„ნაციონალისტებისაკენ― გადმოვა და იმათ კი, ვინც გზა-კვალს ურევს, საბოლოოდ
და დღეს დღეურად, გამოსადეგს არაფერს ასწავებს, ზურგს შეაქცევს. ამის ნიშნებს,
ჩვენ და სასიხარულოდ, ვხედავთ დღეს; ისტორიული წარსული, ბუნება
ქართველებისა გვაიმედებს, რომ – ეს „ნაციონალიზმი― მუდამ იქნება ჯანსაღი და
არასდროს იგი შოვინიზმად, ფანატიზმად არ გადაიქცევა. ჩვენ და სამწუხაროდ,
„საქმეს― ბანკში სრულიად წინააღმდეგს ვხედავთ, ვხედავთ კოსმოპოლიტიზმს,
მაგრამ მახინჯს, უჯიშოს, ფანატიზმით გამსჭვალულს, თავის თავის, თავის ერის
უარმყოფელს. ხოლო სხვა ერების ვითომ და მფარველს და მოსიყვარულეს. ვაი
ამისთანა სიყვარულს! სიყვარული ერთგვარი უნარია ცხოველთა ბუნებისა და
მითუმეტეს, ადამიანისა, დიდი მადლი ბუნებისაგან მინიჭებული ადამიანისათვის,
ხოლო ვისაც თავისი მშობელი დედა არ უყვარს, იგი სხვას როგორ შეიყვარებს, სხვას
როგორ მოეპყრობა. როგორც ნამდვილ დედას?.. არა მჯერა, არა მწამს და რა ვქნა!
ამისთანა კოსმოპოლიტიზმი უფრო თავმომწონეობა, ყოყლოჩინობაა,
მიმბაძველობით გამოწვეული, ერთხელ და ერთხელ დაჩემებულის ჭკუის ღიტინისა.
ვიდრე ნამდვილი მიმართულება გულ-ღვიძლიდან ამომდინარე და მასში
ფესვებდადგმული, – ეს მიმართულება ქარისაგან მონაბერია და უნდა ისევ ქარმა
გაფანტოს. განაბნიოს. ან კი რას ვამბობ? განა ამაზე წერა და საუბარი შეიძლება
164
I<3N

ჭკუათამყოფელთა წინაშე? არა, დიაღ, არა, ვინაიდან იმათთვის ეს გაცვეთილი

ჭეშმარიტებაა. მაგრამ რას იზამ, როდესაც კიდევ გვხვდებიან ჩვენში ისეთი
ადამიანები, რომელთაც უნდა უმტკიცო, ეფიცო ღმერთი და ჯვარი, რომ ორჯელ ორი
ოთხია და არა ოცი და ორმოცი.
ამ საგანს თავი დავანებოთ და ეს ვიკითხოთ: თუ ჩვენ, ნაციონალისტებს, არა
გვაქვს უფლება ვიტიროთ და ვიგლოვოთ ილია ჭავჭავაძე, მაშ ვისა აქვს ამის
უფლება? ყვავს ბახალა მოუკვდა და ბუს მიუგდო: დიდი თავი გაქვს, შენ იტირეო!
არა, ბატონო საქმისტებო, მართალია, დიდი თავი გაქვთ, მაგრამ ჩვენს მკვდარს
თქვენს სატირლად არ გავხდით; ჩვენ მოვალენი ვართ თავისი მკვდარი ჩვენ თავად
ვიტიროთ, მით უმეტეს, რომ ქართული ანდაზაც ამას გვიკარნახებს: „ყოველ მკვდარს
შინ უნდა ჰყავდეს მოტირალიო!―
ილია ჩვენ საკუთარ მიცვალებულად, დანაკლისად მიგვაჩნია და ვტირით
კიდევაც, როგორც გვეხერხება, როგორც ვგრძნობთ, და თუ გშურთ ჩვენთვის
მოზარეობის მონოპოლია, ხვალ და ხვალზევით ამ მონოპოლიას თქვენ დაგითმობთ,
გაგვიხარდება, ხელ-ფეხს დაგიკოცნით.
თქვენ. ჩემო კარგებო, ის კი არა გწყინსთ, რომ მოზარეობა ილიასი მხოლოდ
ჩვენ დავისაკუთრეთ და სხვას არავის ვაძლევთ იმის გლოვის ნებას, არა. რადგან, ჯერ
ერთი, რო ეს ასე არ არის… თქვენ უფრო ის გიკლავთ გულს, ჩვენ ტრადიციად რად
გადავაქციეთ ამ ადამიანის ხსენება. ეს გიკლავსთ გულს, ამას ვერ ინელებთ. რად?
რისთვის? არ ვიცი, თქვენც ქართველები ხართ, ჩვენც. ჩვენი დანაკლისი თქვენ
დაგაკლდებათ და თქვენი – ჩვენ. მაგრამ არა, რასაც ჩვენ დანაკლისადა ვგრძნობთ,
თქვენ ის შემატებად მიგაჩნიათ, და, აი, ეს არი მიზეზი ღალღასი და კომპ.
გამოლაშქრებისა ჩვენს წინააღმდეგ. დაფნის გვირგვინნი მილტიადისა არ გაძლევენ
თქვენ მოსვენებასა… ეს. რასაც მოგახსენებთ, ცილისწამებაა? არა!
ჩვენ და თქვენ მკითხველი გაგვარჩევს, ცალ-ცალკე, – გვხედავს კიდევაც, და
როგორც გუშინ და გუშინწინ ტყუვდებოდა „საქმის-ტურის― ხრიკებით, დღეს იგი

165
I<3N

აღარა სტყუვდება. თქვენ ძმურად ერთს გირჩევთ, თუ მიიღებთ, გაიგონებთ და

ირწმუნებთ: როცა ილია ჭავჭავაძეზე ან იწერება რამ, ან ითქმება, ან მის ხსოვნის
პატივსაცემლად რამე დღესასწაული გაიმართება, რაც მეტს მდუმარებას გამოიჩენთ,
ის გირჩევნიანთ, უფრო მოგებული იქნებით. მოთმინებითა შენითა მოიპოვე სული
შენიო, ხომ გაგიგონიათ?.. მოითმინეთ, თორემ ხანდახან ისეთ რამეებს გამოურევთ
თქვენ ნაწერ-ნალაპარაკევში, კაცი ეჭვში შეგყავთ, თავადვე არწმუნებთ იმაში, რასაც
კიდევ ეჭვის თვალით უცქერის – არ არის ჯერ ნამდვილად დარწმუნებული და
ძალა-უნებურად ათქმევინებთ: „ქურდს რომ ყური უგდოთ, დღეში ცხრაჯერ
გამოტყდებაო―…
თქვენ არ უნდა გწყინდესთ კი, თუ ილიას სახელის დამცველნი ხართ, და
ღირსეულად აფასებთ მას, არამედ ამისთანა დღესასწაულებში მხურვალე
მონაწილეობა უნდა მიიღოთ, რადგან თუ ექსპლოატაციაა ეს, როგორც თქვენა
გგონიათ, მხოლოდ იმ აზრით, რომ შემოსული ფული მოჰხმარება ილიას საყვარელ
საქმეს, მის აზრის განხორციელებას. მაგრამ, რა ვქნა რომ არა ვსთქვა, თქვენ არც
ილიას აზრების გამარჯვება გენატრებათ და არც მისი სახელის განდიდება. თქვენ
გინდათ, როგორც ხორციელად ავაზაკივით მოკვდა იგი შარაგზაზედ, იდეიურადაც
მომკვდარიყო. არ მოხდა ასე, რა გნებავსთ? რა ღობე-ყორეს ედებით, როგორ გინდათ
მოსპოთ ის, რასაც თვით ცხოვრება, ბუნება არა ჰსპობს: საცაა თოვლი მოვა, ზამთარი
დადგება, იმას გაზაფხული მოჰყვება; დღეს ღამე მოსდევს, ღამეს – დღე, თავის წესზე
თქვენს ნებაზე ვერც დააღამებთ, ვერც გაათენებთ… რად გეჯავრებათ ჩვენის ერის
განთიადი?
დიაღ, ჩვენ განთიადად მიგვაჩნია, როცა ერი თავის ღირსეულ შვილებს აფასებს
ღირსეულად. ვგონებ თქვენს ბანაკშიაც მოიპოვებიან იდეურ ნიადაგზე წამებულნი.
თქვენც დააწესეთ მათ პატივსაცემლად დღესასწაული. ვინ გიშლისთ? თუ ჩვენ
ილიას სახელით ვესწრაფით განვამტკიცოთ თქვენგან ათვალწუნებული
„ნაციონალიზმი―, თქვენც ეცადეთ თქვენის წამებულების სახელის საშუალებით

166
I<3N

განამტკიცოთ თქვენი საყვარელი, სატრფიალო „ინტერნაციონალიზმი―. იქნება ერმა

თქვენდამი უფრო მეტი თანაგრძნობა გამოიჩინოს? არა გაქვთ იმედი? რატომ? ალბათ
იმიტომ, რომ ერი უარგყოფსთ, როგორც თქვენ უარჰყავით იგი და ჩვენც
გვემუქრებით, „ხალხი გამოგრეკავთ ერთხელაც იქნება, როგორც იესომ ვაჭრები
გამოდევნა ტაძრიდან―. თანახმა ვართ, ხოლო ვიდრე ამას მოვესწრებით, ჩვენ მაინც
ჩვენს სამსახურს არ მოვაკლებთ ამ ერს. თქვენ იმედი გქონდეთ, იხარებდით და
იშვებდით, რომ წინასწარმეტყველება თქვენი ასრულდება და ჩვენ, ექსორია-
ქმნილნი, ვიგონებთ ჩვენს დამარცხებას, და ჩვენი მუქარა მართლა მუქარად
გამოდგება და არა ყვავებისა და ჩიტების საფრთხობელად.
1910 წ.

167
I<3N

მცირე შენიშვნა (1911)

ბ–ნ მარსს რუსულ ენაზე ერთი წიგნაკი დაუსტამბია: „Еще о слове „челеби―,
1911 წ., ტ. XX. ამ სიტყვიდან აწარმოებს ღმერთს და მის დასაწყისს ჰპოვებს ქართულ
ენაში. ჩვენ ეს „челеби― ქართულად გვესმის, როგორც ჯალაფი – ცოლი, ჯალაფობა
(ფშავში) მთელი ოჯახი დიდპატარიანად.
– ვერა, ვერ დავგვიანდები. ჯალაფნი გამიჯავრდებიანო, – ამბობს ფშაველი და
ჰგულისხმობს მთელს თავის ოჯახს დიდპატარიანად.
– როგორ ბრძანდებით ნათლი-ჯალაფო? – ეკითხება კახელი ნათლიის ცოლს…
ჩვეში სარწმუნოებრივი ჰეტერიზმიდან ხომ არ წარმოსდგა სახელწოდება ცოლისა –
„ჯალაფი?― აქედან ჯალაფობა, ე. ი. სახლი, სადაც ესვენა კერპი – ღმერთი ოჯახისა
და, სადაც იკრიბებოდნენ ოჯახის წევრნი? „საჯალაფო ქვაბი―, დიდი ქვაბი, რაშიაც
მთელი ოჯახის საკმაო კერძი მოიხარშება.
„მოჯალაფენი ვნახეო―, ამბობს ფშაველი და ასე აგვიწერს იმათ ნახვას:
მოჯალაფენი ბოროტი სულები არიან, ერთად ბევრნი, შუაში ცეცხლი უნთიათ და
გარშემო უსხედან. თუ ვინმე ამ დროს იმათ ახლო გაიარა, ეცდებიან „დახელთონ―
(გააგიჟონ). საქმე იმაშია, რომ მოჯალაფენი წარმოადგენენ ჯგუფს, კაცებსა ჰგვანან
და იმათი ცხოვრება ოჯახობრივია; სახლი თუმც არა აქვთ, მაგრამ ნაცვლად იმისა
კერა აქვთ, რაზედაც ცეცხლი უნთიათ და თავადაც, როგორც სახლში, – კერაზე, ისე
სხედან. ცდილობენ კაცი შეაშინონ და გააგიჟონ, როგორც ზევითა ვსთქვით.
ასეთი წარმოდგენაა ფშავში და ვგონებ, ამ თვალსაზრისით რომ შეჰხედონ ჩვენმა
ორიენტალისტებმა „челеби―-ს ვითარებას, კვლევაძიებისათვის კიდევ სხვა
ჰორიზონტებიც აღმოუჩნდებათ.

1911 წ.

168
I<3N

მცირე შენიშვნა (1912)

ჩემი ნაწერების გამომცემლების საყურადღებოდ ვწერ ამ შენიშვნას, რომ
დღევანდელი შეცდომა არ გამეორდეს. ბ. ივ. გომელაურმა დაბეჭდა ცალკე წიგნად
ჩემი სამი საყმაწვილო მოთხრობა, სათაურით „სამი საყმაწვილო ამბავი―. აქვე
ჩაურთავს ჩემი ბიოგრაფია, სადაც ბლომად შეცდომები შეჰპარვია პატივცემულ
გამომცემელს. საჭიროა ამ შეცდომების შესწორება: თუ ბიოგრაფია იწერება, უნდა
დაიწეროს სიმართლით, ნამეტნავად სიყალბე უნდა შესწორდეს ჩემ სიცოცხლეშივე,
რადგან იგი ჩემ სიკვდილის შემდეგაც იბარტყებს საკმაოდ.
მე დავიბადე სოფ. ჩარგალში 1862 წ. 15 მაისს. არა დროს მე ჩემ სოფელში
სასწავლებელში არ მისწავლია და არც მასწავლებლად ვყოფილვარ. პირველად
მამაჩემმა მიმაბარა თელავის სასულიერო სასწავლებელში. ამ სასწავლებლის მესამე
კლასიდან მე შევედი ტფილისის სამოქალაქო სკოლაში, რომელიც ინსტიტუტთან
არსებობს. სამოქალაქო სკოლაში რომ დავასრულე კურსი, შემდეგ გორის
სემინარიაში შევედი. როცა იქაც სწავლა დავამთავრე, დამნიშნეს მასწავლებლად
ტოლად-სოფელში (ერწოში), სადაც ერთი წელიწადი დავყავი და შემდეგ
პეტერბურგში წავედი უნივერსიტეტში ლექციების მოსასმენად… დანარჩენ
ცნობებზე, რაც ბ. ივ. გომელაურსა აქვს მოყვანილი ჩემს ბიოგრაფიაში, არაფერი
მეთქმის.
1912 წ.

169
I<3N

ნიჭიერი მწერალი
(არ ახალია – ძველია)
საჭიროდ ვრაცხ ამ თავიდანვე გავაფრთხილო მკითხველი, რადგან სიტყვას
„მწერალი― როცა ვხმარობ, ვიგულისხმებ პოეტს, ბელეტრისტს, დრამატურგს.
ვინ არის ნიჭიერი მწერალი?
ვის დაერქმის ღირსეულად ეს სახელი?
რა ნიშნები ეტყობა უტყუარ ნიჭსა?
მწერალს, უპირველესად ყოვლისა, საკუთარი „ენა― უნდა ჰქონდეს, ვინაიდან
ენა სახეა მწერლისა, მისი ფიზიონომიაა და, უკეთესად რომ ვსთქვათ, – მწერლის
სულია; ენაში იმალება მწერლის ინდივიდუალობა, მისი „მე―. ამიტომ ნიჭიერი
მწერლის ნაწარმოები თუ ერთი-ორი რამ წაგიკითხავთ წიგნად, შემდეგ
ხელმოუწერელიც რომ შეგხვდეთ, ადვილად იცნობთ, ვის კალამსაც ეკუთვნის.
ამ განსაკუთრებულს დაღს რა ასვამს ნაწარმოებს და რა ჰხდის მას ადვილ
საცნობლად?
ეს გახლავთ „ენა―, რაშიაც უხილავად ჩაქსოვილია მთელი მისი სულიერი
სიცოცხლე, ავლადიდება. ფესვები მწერლის ენისა, სტილისა, იქ არის ჩაწმახნული,
მწერალს უნდა ჰქონდეს საკუთარი ფრაზეოლოგია, საკუთარი წინადადებანი,
საკუთარი სურათები, თუნდაც ისინი სხვის სურათებს ჰგავდეს, მაინც და მაინც
თავისებურად უნდა იყოს გამოთქმული; მაშასადამე, ორიგინალობა უნდა
ეტყობოდეს, ბეჭედი თავისებურობისა უნდა ესვას.
ეს, ვსთქვათ, გარეგანი ნიშნებია მწერლის ნიჭისა, ხოლო შინაგანი ღირსება
ისაა, თუ რა მოვლენანი გაუხდია მას თავის მწერლობის საგნად და რა
ღირებულობისაა ეს მოვლენანი, რამდენად დამოკიდებულია ამ მოვლენებზე ბედი
და უბედურება, სიავე და სიკეთე ადამიანთა სიცოცხლისა, ცხოვრებისა, – და
რამდენად ცხოვლად, ნათლად, მკაფიოდ, ძლიერად გვიხატავს ამ მოვლენათ,
რამდენად გვიტაცებს, გვიმორჩილებს მისი ნაწარმოები, – ჩვენზე რამდენად ძლიერ
170
I<3N

მოქმედობს. ყოველი ეს კი დამოკიდებულია იმაზე, თუ მწერალი რამდენად ღრმადაა

ჩახედული ცხოვრებაში, რამდენად ესმის საჭირბოროტო კითხვები ამ ცხოვრებისა
და რამდენად ძლიერად იგრძნო მათი მავნებლობა, თუ სარგებლობა.
დიაღ, სარგებლობა და მავნებლობა…
ნუ გგონიათ, რომ ამას ანგარიშს არ უწევდეს პოეტი.
თუ სხვაში, ყველაფერში, დაბდური, უანგარიშო, დაუდევარია, ამ შემთხვევაში
უაღრეს ანგარიშიანობას იჩენს, – იგი ადამიანთა ცხოვრების დარაჯია.
გენიოსების ნაწარმოები რომ განსჭვრიტოთ ამ თვალსაზრისით, იქ უფრო
ცხადად შეჰნიშნავთ ამას; ესაა მათი დამახასიათებელი, ესაა ღრმა,
წამალდაუდებელი, მოურჩენელი წყლული იმათის გულისა. ცხოვრების და ბუნების
გარეშე წარმოუდგენელია მწერალი, როგორც ყოველი სულიერი და უსულო არსება;
წარმოუდგენელია ნიჭიერი მწერალი, გენიოსი, უიმისოდ, რომ იმას არ აწუხებდეს
ტკივილები ადამიანთა ცხოვრებისა.
თუ ამას მოკლებულია, იქ ნიჭს რა ესაქმის, იგი მაშინ მკვდარია, არარაობაა.
შეიძლება გენიოსების ნაწარმოებში ეს ადამიანთა ცხოვრების ტკივილები მკითხველს
თვალში არ ეჩხირებოდეს, როგორც რეკლამა, მაგრამ, აბა, მოჩიჩქნეთ,ღრმად ძირი
მოუთხარეთ, ჩაიხედეთკარგად, იქ რაოდენ ცრემლის ზღვას დაინახავთ, ადამიანთა
უბედურებისა გამო დანთხეულს! რამდენადაც დიდი ნიჭის პატრონია მწერალი მით
უფრო მჭიდროდ არის იგი დაკავშირებული იგი ცხოვრებასთან, მის მწვავ
საკითხებთან.
გენიოსი სდუღს, იხარშება ამ წუთისოფლის გაჩაღებულ ქარაში და იმავე დროს
ეს წუთისოფელიც სდუღს და ნახევრად მოხარშულიცაა იმის გულში.
გენიოსს არ შეუძლიან იგრძნოს ეს ცხოვრება ნახევრად , მესამედად ან
მეოთხედად, არამედ ჰგრძნობს მთლად, ერთობლივ; არ შეუძლიან აგრედვე იგრძნოს
დაბალი, მცირე ღირსების საკითხები, რომლებიც დაახლოებულნი არ არიან
კაცობრიობის ცხოვრების ღერძთან.

171
I<3N

გენიოსთა ნაწარმოები ეროვნულ ნიადაგზე და ხშირად ეთნოგრაფიულზეა

აღმოცენებული. მაშასადამე – კერძო თვისებისა, ზოგადი, საკაცობრიო ხდება და
ერთნაირად საყვარელია ყველა ადამიანისათვის, რომელ ეროვნებასაც უნდა
ეკუთვნოდეს იგი…
ნიჭიერი მწერალი ექიმია ცხოვრებისა და თუ მწერალთა შორის სხვადასხვაობა
იბადება, სხვადსხვა წამლის მიწვდაა სნეულისათვის, ეგ ნიჭისა და ინდივიუალობის
ბრალია.
ნიჭიერ მწერალთა ნაწარმოებს სამი უმთავრესი მიმართულება ეტყობა, თუ
კარგად დავუკვირდებით.
პირველი ის, რომ მონანი ვართ ცხოვრების პირობებისა, უძლურნი ვართ მის
წინაშე, – არ არსებობს თავისუფალი ჩვენი ნება, – ყოველი უბედურებაა ჩვენს თავს:
უსამართლობა, უზნეობა, სიღარიბე, ყოველგვარი ცდომილება ამ პირობების
ბრალია.
მეორე მიმართულება გვიკარნახებს, რომ აქ ცხოვრების პირობები არფერს
შუაშია და თუ ჩვენ, საზოგადოების წევრნი, პირადად არ გავუკეთესდებით, ათასი
კარგი პირობებიც რომ შევქნათ, მაინც არაფრად ვევარგებით, უბედურები ვიქნებით,
მაინც უსამართლობას, საწყლობას, უსწორმასწორობას თავიდან ვერ ავიცილებთო.
მესამე მიმართულება, აერთებს რა პირველ ორ მიმართულებას, ე.ი. ცხოვრების
პირობათა ძლიერებას იღებს მხედველობაში, პიროვნებათა, ინდივიდთა
გაუმჯობესებას მეტს ღირებულებას, მეტს მნიშვნელობას აძლევს.
აი სასწორი და საზომი, რომლითაც მწერალნი ჰზომენ და ჰსწონენ ცხოვრების
მოვლენათა.
აღზდისა, პირველ სიყმაწვილის შთაბეჭდილებათა ბრალია, რომ ზოგი პოეტი
საგმირო მოვლენად დაჰმღერის, მეორე – ბუნებას, მესამეს თავის საგნად მდაბიო
ხალხის ცხოვრება გაუხდია და სხვა.

172
I<3N

აქედან წარმოსდგება თვისება, მიმართულება ნიჭისა, ხოლო სიღრმე აზრისა და

გრძნობისა ნიჭის ძლიერებაზე, მის განვითარებაზეა დამოკიდებული.
ერთსა და იმავე საგანზე, თემაზე, ყველა პოეტი ერთსა და იმავე ღირსების
თხზულებას ვერ დასწერს და ეს შეიძლება მოხდეს იმის გამო, რომ საგანი მისის
ნიჭის, შემოქმედების საზღვრების გარეშეა, არ შეესაბამება მის ნიჭს და თუ
შეესაბამება, სუსტი ნაწარმოების დამწერი, სუსტის ნიჭის პატრონად უნდა
ვაღიაროთ.
ახალგაზრდა ნიჭს, რომელსაც გზა ჯერ ვერ გაუკვლევია, ბნელში ხელებს
აფათურებს, ტირილზე ტირის, სიცილზე იცინის, ხოლო არ იცის, ვერ ჰხედავს
ტირილი მგლისაა, თუ ცხვრისა, სიცილი კეთილ ადამიანებისაა, თუ ავაზაკთა.
ხშირად მისდევს მოდას, ბრბოს, დროის გემოვნებას, ჰღალატობს თავის ნიჭს, იმ
ფესვებს, რომლებზედაც აღმოცენდა მისი ნიჭი და შემოქმედება.
ამ შემთხვევაში მას დახმარება კრიტიკამ უნდა გაუწიოს, დააყენოს შესაფერს
გზაზე.
დიდი საქმეა მწერლისთვის, სცნობდეს იგი თავის ფესვებს; დიდი საქმეა
მცენარისთვის, ერთს ალაგას იდგეს და მის ფესვებს არავინ სჩიჩქნიდეს და ერთი
ადგილიდან მეორეზე და მესამეზე არ გადაჰქონდეთ. ხოლო ფესვები მწერლისა მის
სიყრმის დროის სიცოცხლეშია გართხმული.
იქ, სწორედ იმ მომენტიდან იწყება ამ ფესვების ზრდა, როცა პირველად
მწერლის ნიჭი გაიღვიძებს, ცხოვრების, ბუნების შთაბეჭდილებათა წყალობით, როცა
ის ან „ვაის― წამოთქვამს, ან „უის―…
სიყმაწვილის შთაბეჭდილებანი უკვდავია. ადამიანის გულში საერთოდ,
მითუმეტეს ნიჭიერი ადამიანისა, და ნიჭის სათავე და დასაწყისიც სწორედ იქ არის.
პირველად პატარა ყლორტი ამოვა და თუ არაფერმა შეუშალა ხელი, თანდათან
ზრდას იწყებს და დიდი ხედ გაიზრდება. ასე სწარმოებს ნიჭის განვითარებაც.
ეს სიყმაწვილის შთაბეჭდილებანი ასმევენ პოეტს შემოქმედების ნექტარს.

173
I<3N

დარწმუნდით, რომ სიყმაწვილის შთაბეჭდილებათა ბრალია, რომ შექსპირებმა და

რუსთაველებმა გაგვაგონეს ხმები „გულისა გასაგმირონი―.
დიდად საჭიროა მწერლისთვის პატრიოტიზმი. თავის ერის და ენის
სიყვარული.
როგორ შეიძლებოდა, თქვენვე იფიქრეთ, რუსთაველს მონგოლურად ან
არაბულად ეფიქრა, ეგრძნო და ისე დაეწერა „ვეფხისტყაოსანი―!
ან დიდი მცოდნეც რომ ყოფილიყო, მონგოლურის და არაბულის ენებისა, და
იმათ ენაზე დაეწერა თავისი უკვდავი ნაწარმოები, ის იქნებოდა, რასაც დღეს
ვხედავთ? არც მესამედი!
პოეტისათვის ისევ საჭიროა უყვარდეს თავისი ერი და ამ სიყვარულს იმედნივე
მნიშვნელობა აქვს მისთვის, რამდენიც ორთქლმავლისათვის ორთქლსა: როგორც
უორთქლოდ მანქანა არ დაიძვრის, ისე პოეტის შემოქმედება დუნეა, თუ ამ
სიყვარულმა არ აამოძრავა, აღშფოთება არ შთაბერა მას.
დედა-ენა, მისი სიტყვების აკინძვა, მისი მიმოხვრა ერთნაირი ამამოძრავებელი
ძალაა, ზეშთაბერვა, პოეტის აღმაფრთოვანებელი მუსიკა, მისთვის ძალ-ღონის
მიმცემი თვით წერის დროს, მეორე მუზაა. თუ პირველი მარცხნივ უდგა და აზრს
უკარნახებს, მეორე მარჯვენას უმშვენებს და ნაწარმოების ფორმას აძლევს.
წინ და წინვე განსაზღვრა ფორმის ნამდვილი პოეტისათვის ყოვლად
შეუძლებელია, ფორმა უნდა მოჰყვეს თვით ნაგრძნობს და ნააზრევს. ნამდვილად
ნაგრძნობ საგანს და ნაწარმოებს თან მოჰყვება ფორმა. როცა კი მწერალი კალამს ხელს
მოჰკიდებს და ფორმის წინასწარ პლანის შედგენას, ძალდატანებას თვით შეუდგება,
ნაწარმოების სისუსტის მომასწავებელია.
მკითხველი მხოლოდ მაშინ წამოიძახებს პოეტის ნაწარმოებზე: „რა კარგია, რა
მშევენიერებაო―. როცა სურათი მძიმე, რომელიც მან დახატა, ისეთს სულიერს
ტკივილებს აგრძნობინებდა მწერალს, როგორც ფიზიკური ტკივილი გულისა,
თავისა, მთელის სხეულისა; ეს კი მოხდება მაშინ, როცა გულში მოხარშული სურათი

174
I<3N

ჩუმად მუჯლუგუნებსა სცემს პოეტს: „ჩქარა ქაღალდი და კალამი, დამხატე, გააცანი

ჩემი თავი ადამიანთაო!―. სურათის ქმნა პოეტის გულ-გონებაში მშობელ ენაზე
სწარმოებს, ჩუმად, ყრუდ…
პოეტები თუ განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან მიმართულებით, წერის საგნთა
შერჩევით, ბევრშიცა ჰგვანან ერთიმეორეს. უყვართ სილამაზე, რომელსაც უსათუოდ
ქალის სახით წარმოადგენენ, – ბუნება, გმირობა, თავდადება, ხასიათის სიმტკიცე,
საზოგადოდ ალტრუისტული მისწრაფებანი, და სძულთ ძალმომრეობა, ადამიანისა
და ადამიანის მიერ ჩაგვრა, მონობა და ზნეობრივად დაცემა საერთოდ.
ვინ არის ნიჭიერი მწერალი?
ვისაც დიდად უყვარს ადამიანი, დიდად მოწადინებულია გააბედნიეროს იგი,
ვისაც დიდად უყვარს ცხოვრება და ენიაზება მისი გაუკეთესება. ამისთვის საჭიროა
დიდი გრძნობა, დიდი ცოდნა ადამიანის სულისა და მის ცხოვრებისა.
იგია ნიჭიერი მწერალი, ვინც თავად რასაცა ჰგრძნობს და ფიქრობს, აქვს უნარი
სხვასაც ისე აგრძნობინოს და აფიქრებინოს, ვინშიაც ძლიერად სჩეფს ეროვნული
სისხლი, ვინაიდან ეს უმთავერესი ფესვია იმის შემოქმედებისა; ეს, როგორც
ქართველი ერი ამბობს, „ალალი რძეა დედისა― და, ნუ ჰგონია ვისმე, – უამისოდ
ნაყოფი გამოიღოს მისმა ნიჭმა. ვინ არის ნიჭიერი მწერალი?
ვისი ნაწარმოებიც, რამდენჯერაც უნდა წაიკითხო, მით კიდევ მადა გიღვიძებს,
ახლად წაკითხვისას, მაშასადამე, ნაწარმოებში უნდა იყოს ჩაქსოვილი უკვდავი
ჭეშმარიტება, სამარადისო მშვენიერება…
ვინ არის ნიჭიერი მწერალი?
ვისი სიცილიც ნამდვილი, ბუნებრივი, მართალი სიცილია და ვისი ტირილიც,
ცრემლი, ნამდვილი ცრემლია და არა წყალწყალა სითხე, – ვისაც როცა უკანასკნელი
წამი დაჰკრავს და სამარეში ჩაეშვება მწერლის გვამი, ჩანგი თან ლოცვა-კურთხევას
ჩააყოლებს და არა სამდურავსაც:
ყალბი იყავ და ყალბად მაჟღერებდიო! 1910 წ.

175
I<3N

ორაგულის სვე-ბედი
თქვენ, მკითხველო, არ ვიცი, ხართ მომსწრალი თუ არა იმ დროს, მთელი
ორაგული მანეთად გაყიდულიყოს, გირვანქა ასე ორ კაპეიკნახევრად. ძალიან დიდი
ხნისა არც მე გახლავართ და მე ბევრი ამისთანა შემთხვევის მოწამე ვყოფილვარ.
შეიძლება ეს იმისგანაც ხდებოდა, რადგან მე არაგველი[1] გახლავარ, სწორედ
ორაგულის სამშობლო ქვეყნიდან. ამ 30–40 წლის წინათ არაგვში აუარებელი
ორაგული იცოდა, და განა მარტო არაგვში იპოვებოდა მრავლად ორაგული; თხრის
დროს (როცა ქვირითს აბნევს) ოქტომბერში, ნოემბრის ნახევრამდის, ბავშვები პატარა
მდინარეებშიც ვიჭერდით, ასე რომ ყველა ოჯახში იშოვებოდა ორაგულის ხორცი.
დღეს კი იქამდის მივიდა საქმე, საგანგებოდ წასული მონადირე დილიდან
საღამომდე რომ შეაკვდეს არაგვს, თავის ჩანგლით ვერაფერსა ხდება, სახლში
ცარიელი ბრუნდება – სწყევლის ბედს, სწყევლის დროთა ცვალებას, სწყევლის იმ
მიზეზებს, რამაც ორაგულის თითქმის გაწყვეტა გამოიწვია. ორაგულის სიმცირეს
მარტო არაგველები არა ვტირით, არამედ ბარელებიც, და ნამეტნავად თბილისელები,
რა თქმა უნდა, შეძლებული ნაწილი საზოგადოებისა. დღეს გირვანქა ორაგული ღირს
1 მან. 50 კაპ. და შოვნაც აღარ არის. რა არის ამის მიზეზი, ნუთუ გამრავლება ხალხისა
ან გარეშე ბაზარი? არც ერთი და არც მეორე. პირდაპირი მიზეზი ორაგულის
სიძვირისა არის პირდაპირ მისი შემცირება, გაწყვეტა, გადაშენება. ესევე დაემართა
შამაიას, რომელიც ერთ დროს სელიოტკის ფასად იყიდებოდა და დღეს კი მისი ფასი
გირვანქა ორაგულის ფასს უდრის.
რა არის მაშ მიზეზი ორაგულის ისეთი შემცირებისა, რომ განაღამც ღარიბს
აღარ მიუწვდება ხელი, არამედ მდიდრებისათვისაც საშოვარი აღარ არის, თუმცა
ფული ბევრია და არც ჰზოგავენ ისინი, თუნდ გირვანქა ორაგული სამი მანეთიც
გახდეს?
მიზეზი ორაგულის გაწყვეტისა გახლავთ სალიანის ფაცერი. მთავრობის
განკარგულებით ეს ფაცერი რამდენიმე ხანს უნდა მოიჯარადრემ აიღოს და მისცეს
176
I<3N

თევზს საშუალება თავისუფალი მოგზაურობისა. ამისათვის არის დანიშნული ცალკე

მოხელე.
ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ძაღლის თავი აქ არის დამარხული და სწორედ ამას უნდა
მიექცეს სათანადო ყურადღება.
1914 წ.

177
I<3N

პოლიტიკური მსჯელობა
მოჰყვებიან გაზეთები ომის ამბებს, აგვიწერენ რაც მოხდა, რაც წახდა. ძალიან
კარგი და პატიოსანი. ამას როდი სჯერდებიან, თანაც უნდათ ისიც გაიგონ მომავალში
რა მოხდება, როგორ წავა ომის სვებედი და ამის გამო გააჭიანურებენ, რომელმა
გენერალმა რომელ კორესპონდენტს რა უთხრა, რომელმა უნტერაფიცერმა როდის რა
წამოაჭყანტურა… რა გაუხდებათ ამ მამაცხონებულებს ერთხელ ჩემი და ჩემი
მეგობრის ფიქრიანიძის ფიქრებიც გამოემჟღავნთ-და? ალბათ ჩვენ კაცად არა
გვთვლიან, ჩვენს ფიქრს – ფიქრად, აზრს – აზრად?! დიაღაც, რომ არა გვთვლიან,
თვით საქმე ჰმოწმობს ამას, მაგრამ, ახლა, ერთი ისიც იკითხონ, ჩვენ რაღას
ვფიქრობთ ჩვენ თავზე? გვწამს თუ არა ჩვენი თავი, ჩვენი აზრები? – ოღონდაც რომ
გვწამს და კიდეც იმიტომ განვიზრახეთ, სხვანი რომ ყურსა და თვალებს გვარიდებენ,
იმდენი ვეცადოთ ჩვენს თავზე, ჩვენს ფიქრებზე ძალათი მივაქცეინოთ ყურადღება.
მაშ, დავიწყოთ ვიდრე ჩვეულებრივს მსჯელობას დავიწყებთ, ჯერ ერთმანერთს
მოვიკითხავთ, „გამარჯვება― – „გაგიმარჯოს― წაუმძღვარებთ წინ.
– აბა, მეგობარო, რას ფიქრობ, რა დასკვნამდე მიხვედი? – მეკითხება
ფიქრიანიძე და თან დამაშტერებს სათვალებიან თვალებს. ახლა როგორ
სათვალებიანს? თითო თვალი დაირის ტოლაა და შავად გამოიყურება, რის გამოც მის
ფიქრიანს სახეს უფრო მრისხანება ეძლევა. – რა დასკვნამდე? – ვუპასუხებ მეც: – იმ
დასკვნამდე, ჩემო კარგო, რომ თუ რუსეთი ეხლავე, ამ თავით რასმე მოგვცემს და
რეფორმებს შემოიღებს ჩვენში, ხომ კარგი, თუ არა და შემდეგ ჩვენ ვეღარას
ვეღირსებით და არც არაფერს გვაღირსებენ. ამიერიდან რუსეთი გონებაზე მოვა
თანდათან და ნამდვილის ჭეშმარიტის ძლიერებით შეიძლება შეიმოსოს. მაშინ უფრო
გაგვიჭირდება ჩვენ იმასთან ბრძოლა და ამიტომ, ვიდრე სნეული ლოგინში წევსო,
ხომ გაგიგონია?
– გამიგონია და ეგრეც არის სწორედ.
1914 წ.
178
I<3N

რა არის თავისუფლება? ძმობა, ერთობა, თავისუფლება. ამ სიტყვებით

გაიჟღენთა არა მარტო ადამიანთა ყურები, არამედ ქვებიც კი; არა დროს ჩვენის
ქვეყნის დაარსების შემდეგ, არა გვგონია ასე მძლავრად და საყოველთაოდ როდისმე
ჰსმენოდეს საქართველოს ეს სამი სიტყვა, როგორც ესმა მას ამ წარსულ 1904–5
წლებში და დღესაც ესმის და მომავალ წლებშიც გაიგონებს.
მაშასადამე, უნდა ვიცოდეთ, გვესმოდეს თუ რაა ერთი, მეორე ან მესამე. ორს
ტერმინს რომ სულაც თავი დავანებოთ და მხოლოდ მესამის ძალა, ე.ი. რას ჰქვიან
თავისუფლება, ის შევიგნოთ, ესეც კმარა, რადგან ძმობა, ერთობა მარტოოდენ
შტოებია იმ ხისა, რომელსაც თავისუფლება ჰქვიან. საცა არ არის თავისუფლება, იქ
ვერ იპოვნით ძმობა-ერთობას, იქ შეჰხვდებით მხოლოდ მტრობას, ქიშპობას, ჭამა-
გლეჯას და მგლობას; მგლების ბანაკი ერთის მხრით, ხოლო მეორეს მხრით ცხვრის
ფარა, საცა ნავარდობენ მგლები… საცა მგლები ბუდობენ, იქ ცხვრები რას იხეირებენ?
ან რა ძმობა შეიძლება მათ შორის?… თუ შეუძლებელია, მოუთავსებელი და
მოუხერხებელი მგლებისა და ცხვრების შაერთება, რადღა ვყვირით, რად ვიძახით ამ
ძმობა-ერთობას? ვიძახით და უნდა ვიძახოთ, მაგრამ მგლებს ხომ არ ვეძახით,
არამედ დაქსაქსულ-დაფანტულს, დაწიოკებულს ცხვრებს, რომ მოუყარონ თავითავს,
შაერთდენ, მოიფიქრონ როგორ მოუარონ თავისთავს, რათა მგლების საჭმელ
ლუკმად აღარა ხდებოდნენ, უნდა გამოძებნონ საფარი და გზა სავალი… მგლებს ამ
დროს იქ რა ესაქმებათ? ამ დაძახილზე ისინი თითქოს ყურსაც იყრუებენ, არც
მოვლენ, ხოლო თავისიანებს, გაგიმარჯოსთ, რომ მგლებიც კი ძმობა-ერთობას
უქადაგებენ. თუ ასე არ მოიქცნენ, ხომ დაეკარგათ ძალა და ცხვრებმა სათითაოდ,
თუმც ამ უკანასკნელთ არა აქვთ გაალმასებული კბილები, გაათავეს რქებით და
ჩლიქებით?! ძმობა ხომ იმას მოასწავებს, როცა ერთს მგელს გაუჭირდება, მეორე
უნდა მიეშველოს. ეგრეთვე თუ ცხვარი – ცხვარს.

179
I<3N

მაგრამ, მაგარი ის არის, რომ მგლებს ისე არ ესაჭიროებათ ერთობა, როგორც ცხვრებს,
რადგან თვითეულს მგელს საკმაო ძალა აქვს ცხვრებთან საბრძოლველად, – ძალა,
რასაკვირველია, ფიზიკური, რომელსაც ისინი ხმარობენ ცხვრებზე. ცხვრების
ძლიერება კი ერთადერთი ზნეობრივი ძალაა…
დღესნამდის ჩვენ ცხვრები ვიყავით და ვართ კიდევაც, ხოლო ვინც მგლები არიან, ეს
თქვენც კარგად იცით. ჩვენ ვიტანჯებოდით, ვირბეოდით და ამ რბევა-ცარცვამ
გვაფიქრებინა მიგვემართნა ერთობისათვის, ერთი პირი, ერთი ფიქრი მოგვეპოვა და
ამით შაგვეძინა ძალა… ჩვენ მოვისურვეთ თავისუფლება: განუკითხავად არ ეჭამა და
ეპარსა ჩვენი თანამოძმენი მოსისხლე მხეცებს… ჯერჯერობით ამაში გამოიხატება
ჩვენი წადილი თავისუფალი სიცოცხლისა, რომ ძალმომრეობას გზა მოვტაცოთ და
თანდათან სრულიადაც მოვსპოთ იგი.
თავისუფლება ცოცხლებისთვისაა ხელსაყრელი და არა მკვდრებისთვის. იგი
გამოიხატება ადამიანის ნდომა-მისწრაფებაში; თავისუფლება მოქმედებაა,
განხორციელებაა ნებისა, აზრისა, გრძნობისა და არა განსვენება, უქმად ყოფნა.
თავისუფლება პიროვნებისა და ერისა ერთიერთმანეთთან მჭიდროდ არის
დაკავშირებული. სადაც არაა პიროვნება თავისუფალი, იქ ერი დამონებულია და
დამონებულ ერში, რა თქმა უნდა, პიროვნებაც მონაა, უთავისუფლო, სხვის ხელში
სათამაშო ნივთი.
იქ რა უნდა თავისუფლებას, საცა ჩემი ნაშრომ-ნაღვაწი სხვას მიაქვს? ჩემი ნაშრომის
ნაყოფს ჩემდა უნებურად, ჩემ მიერ ნებადაურთველად სხვა ისაკუთრებს? მე ვტირი,
ის იცინის და ჩემში მტაცებლის მიმართ მხოლოდ ზიზღი და გრძნობა შურისძიებისა
სდუღს და გადმოდის. მინდა ვისწავლო და ნება არ მეძლევა; მინდა ჩემი საკუთარის
ხარჯით დავაარსო უნივერსიტეტი და უარს მეუბნებიან; და სხვ. და სხვ…
არ მინდა ვილოცო ის მშვენივრად მორთულ-მოკაზმული კერპი, რომელსაც შენ
ჰლოცულობ.

180
I<3N

იქ ვინ ნახა თავისუფლება, საცა მე ჩემს დედაენაზე ლაპარაკს მიშლიან: არც

მასწავლიან, არც მაუბნებენ, არც მამღერებენ, არც მაგალობებენ?! რა გული უნდა
მქონდეს მაშინ? რას უნდა ვგრძნობდეთ?! – სხვას არაფერს, გარდა ზიზღისა,
მძულვარებისა. მოწამლულ-მოშხამულია ჩემი სიცოცხლე, ვგრძნობ მხოლოდ
უსიამოვნებას, სიძულვილს და ვწყევლი იმ ძალებს, იმ მგლებს, რომელნიც ყველა
ზემორე აღნიშნულ საქმეში ხელს მიშლიან, წინ მეღობებიან და ვუცდი მარჯვე
შემთხვევას შევმუსრო ისინი… როცა ეს დრო დგება და მეც მოქმედებას ვიწყებ ამ
ძალთა შესამუსრავად, დასათრგუნად, მაშინვე იწყება ჩემი თავისუფალი ცხოვრება;
აქ არის დასაწყისი თავისუფლებისა. და უკეთუ ვითმენ, ხმას არ ვიღებ, არაფერს
ვამბობ, მაშინ ვარ მონა, არა მძულს ჩემი მჩაგვრელი ძალა; იქნება მძულს კიდეც,
მაგრამ ამ მძულვარებას გულში ვმალავ; მაშინ ვარ ლაჩარი, უფრო საზიზღარი,
ვიდრე მონაა. არა, მძულვარება როცა უკიდურესობამდეს მიდის, მაშინ ლაჩრული
გრძნობა ისპობა, მაშინ ამბობს ადამიანი: ან მოვკვდები, ან ვძლევ ჩემს მტანჯველთ!..
არ იძლევა, არ დამარცხდება მჩაგვრელი ძალა, არ დაფრთხება მგლის ჯოგი, ვიდრე
ამას არ იტყვის უმრავლესობა. იტყვის კი როდისმე ერი გადაჭრით, თავ-გამოდებით
„სიკვდილი ან სიცოცხლე― (ე. ი. თავისუფლება)?! – იტყვის და ამბობს კიდევაც, ამას
ჩვენის თვალით ვხედავთ. აშკარად ვგრძნობთ ყველანი… მაშასადამე, სჩანს მისმა
მძულვარებამ მგლებისადმი უკიდურესობამდე მიაღწია. თუ ეს ფაქტია, ნამდვილი
მოვლენა, მაშინ იცოდეთ, სიკვდილი აღარ შეგვაშინებს, მაშინ ყველა მზად იქნება
თავი დასდოს თავისუფლებისათვის და გამარჯვებაც უსათუოა. ამიტომ, ვიმეორებ.
ვისაც თავისუფლება უყვარს და უნდა მისი დამყარება ქვეყნად, ჯერ უპირველეს
ყოვლისა, უნდა შეიძულოს მთელის თავის არსებით, გულით და გონებით
მტარვალნი და მტარვალობა. ეს არის მხოლოდ საშუალება, რომლის წყალობით
ადამიანს შეუძლიან მედგრად იბრძოლოს და არ დაზოგოს სიცოცხლე
თავისუფლების მოსაპოვებლად.. და რა არის ეს თავისუფლება, რატომ არ იკითხავთ?
უკაცრავად ნუ ვიქნები, რომ მე ჩემებურად განვმარტო ეს სიტყვა: თ ა ვ ი ს უ ფ ლ ე ბ

181
I<3N

ა ხ ა ლ ხ ი ს თ ვ ი ს მ ტ ა რ ვ ა ლ თ ა გ ა ნ წ ა რ თ მ ე უ ლ ი ბ ე დ ნ ი ე რ ე ბ ა ა.
ბედნიერებაწართმეულს რა ჰრჩება უბედურების მეტი? – არაფერი. კიდეც იმიტომ
არის, რომ უბედურად ჰგრძნობს თავის თავს ყველა დამონებული, თავისუფლებას
მოკლებული ერი და პიროვნება. წამრთმეველნი სარგებლობენ ამ ნაყაჩაღარის
ბედნიერებით მხოლოდ ცოტახანს, რადგან ცხოვრების ლოღიკის წყალობით ეს
ნადავლი, მოპარული ბედნიერება მტაცებელთათვის უბედურებად ხდება.
გადაავლეთ თვალი მთელს რუსეთს და ჩვენს ქვეყანას. აშკარად დაინახავთ, რომ ეს
ასეა. დღეს ხალხი იბრუნებს იმას, რაც წაართვეს და წართმეული გახლავთ, მოკლედ
რომ ვსთქვათ, ბ ე დ ნ ი ე რ ე ბ ა – წამრთმეველი დღეს ტირის, ხოლო გაცარცული
მღერის, მხიარულობს, რადგან დანაკარგს პოულობს. წართმეულს იბრუნებს.
თავისუფლების ქურდები ბოლო ჟამს მუდამ დასჯილან. როდისა დგება ეს ბოლო
ჟამი? – სწორედ მაშინ, როცა ხალხი თვალებს ახელს, როცა თავის ყოფა-
მდგომარეობის აუტანლობასა ჰგრძნობს და ჰხედავს, გაიცნობს იმ შავ ძალებს,
რომელთაც წაართვეს ბედნიერება, – სძულს ისინი უსაზღვროდ; სწორედ მაშინ
ცდილობს შემუსროს თავის დამმონებელნი…
რას თხოულობს თავისუფლება ადამიანისაგან? როგორ უნდა იქცეოდეს
თავისუფალი ადამიანი? – თავისუფალი ადამიანი უნდა იქცეოდეს ისე, რომ თავის
ყოფაქცევით სხვას არ ჰვნებდეს, მით უმეტეს საზოგადოებას, არამედ მისი მოქმედება
უნდა იყოს მიმართული ქვეყნის საბედნიეროდ. თუ ეს პირობა არ იქნება
ადამიანისაგან დაცული, მაშინ მისი მოქმედება იქნება ავაზაკური, ვინაიდგან
ყოველი ავაზაკი თავისუფლად იქცევა მხოლოდ პირადი სარგებლობისათვის.
მაშასადამე, მხოლოდ იმაში არ გამოიხატება თავისუფლება, რაც გნებავს ის
ილაპარაკო, სწერო, აკეთო, – არა! უნდა ყოველს სიტყვას და მოქმედებას საერთო,
საზოგადო ბედნიერება ედვას სარჩულად, ქვეყნის თუ სასარგებლო არა, სამავნებლო,
საზარალო მაინც არ უნდა იყოს ქვეყნისათვის. ყველა ჩვენგანი ხალხისათვის.

182
I<3N

მოტაცებული თავისუფლება მტაცებელთა ხელში როდია თავისუფლება, იგი იქცევა

მტარვალობად. ამ თავისუფლებისას მტარვალნი ათასნაირს ჯაჭვ-ბორკილებს
სჭედენ, ხაფანგებს, გაზებს, თავში სცემენ კვერებს და საღრჩობელის ბოძებს
სდგამენ… ხალხს ამ თავისუფლებისაგან შეზავებულს შხამ-ნაღველს, საწამლავს
უმზადებენ და იმას აწვდიან. ბოლოს კი თითონ რჩებიან მოწამლულნი. ისტორია
ამის მაგალითებს უხვად იძლევა. ხალხი იტანს ამ საწამლავს, იგი ისევ ხალხად
რჩება, იმარჯვებს, ხოლო მტარვალთა გული მიწაზე ერთხობა. ამიტომ, უპირველეს
ყოვლისა, თავისუფლების წართმევა უფრო იმათ ჰვნებს, ვინც თავისუფლებას
ჰპარავს, ართმევს ხალხს და ჰსურს იმით მარტო თავად ისარგებლოს.
თავისუფლების მტაცებლებზეა სწორედ ზედ გამოჭრილი ქართული ანდაზა: „ვირმა
პალო მოაძრო და იმდენი სხვას არა ჰკრა, რამდენიც თითონ იკრაო―.
ხალხის მმართველნი, რომელნიც ამ უაღრესს უგუნურებას ჰშვებიან და ხალხის
მონებად გადაქცევას ცდილობენ, გარდა იმისა, რომ თავიანთ წოდებას ჰხრწნიან
ზნეობრივ და ფიზიკურად, ხალხსაც აფუჭებენ. დამონებული ერი მუდამ ბეჩავია
შინაურობაში და რა თქმა უნდა ბეჩავი და სუსტი გარეშე მტერთან საბრძოლველად.
ამის დამამტკიცებელი მაგალითი დღევანდელი რუსეთია, რომელიც პატარა
იაპონიას დაეტაკა და რქები შემოიმტვრია. მაშასადამე, თავისუფალი უნდა იყოს არა
რომელიმე ერთი წოდება, არამედ მთელი ერი. ქვეყანაც მხოლოდ მაშინ იქნება
ბედნიერი, როცა მოისპობა წოდებრივი უპირატესობანი, ყველა წოდება იქნება
თავისუფალი, ე. ი. ბედნიერი… თავისუფლება და ბედნიერება სინონიმებია.
ნუ ეძებთ იქ თავისუფლებას, სადაც ცხოვრებას ისევ საფუძვლად წოდებრივი
განსხვავება აქვს დადებული, საცა ყველას განურჩევლად წოდებისა და
გვარიშვილობისა, არ ეძლევა საშუალება პატიოსანი შრომით მოიპოვოს პური
არსებისა, საცა შრომა ღირსეულად არ ფასდება, საცა არ არის თანასწორად
განაწილებული ცოდნა, ქონება.

183
I<3N

მარტო ქონებრივი უზრუნველყოფა არ არის გარანტია, ერმა შეინარჩუნოს

თავისუფლება, უკეთუ მას თან არ ახლავს ერის საერთო გონებრივი სიმწიფე,
განათლება და ცოდნა.

184
I<3N

რამე-რუმე
ჩვეში მსუბუქად უცქერიან მწერლობას, თითქოს აბუჩად აგდებული ჰყავსთ,
მწერლები კი უსაქმო, „საქმეგამოლეული― ხალხი ჰგონიათ; მაგრამ თუ ამ
საქმეგამოლეულმა ბეჩავმა „გაუხახუნა― ვისმე ამის მოუბარს გაზეთში, გაგიხარიან,
ის ყალყზე შედგება და ასტეხს ჰაი-ჰუის: როგორ თუ გაზეთში ჩამწერეთ, ჩემი ცუდი
საქციელი გამოაქვეყნეთო! აკი არაფერია გაზეთიო? თითქოს ბრძანებდით,
უსაქმურობაა მწერლობაო?..
თუ დაგწო და გიკბინა დაბეჭდილმა სიტყვამ ახად, უსაქმურობა კი არა,
საქმიანობა ყოფილა; მაშასადამე, ძალა ჰქონია, საყურადღებო რაღაც რამ ყოფილა ეს
სხვადასხვა ამბებით, სხვადასხვა ფიქრით და მოსაზრებით აჭრელებული ფურცელი.
დიაღ, ნუ გგონიათ, ვაჟბატონებო, რომ ჩვენ, ბეჩავს მჯღაბნავებს, საქმე გამოგვლევია
და იმიტომ ვჯღაბნით, ვწერთ, ვაწყდებით ღობე-ყორეს. არა. ჩვენ იმას ვცდილობთ,
ეგები სასარგებლო რამ გავაგონოთ ქვეყანას, შევმატოთ რამ მის გონებას და
ზნეობასაო. ნუთუ ეს საქმე არ არის? ნუთუ ეს საქმე თქვენს საქმეს, რომელსაც მარტო
თქვენი თავი ახსოვს, ჩამოურჩება უკან? არა მგონია. ვიცი, კარგად ვიცი, ამისთანა
მსჯელობა საიდამაც მომდინარეობს და სარჩულად რაც უძევს. აი რა: ერთი გლეხი
მყავს მეზობლად, რომელიც ორ დღეში ერთხელ მაინც მინახულებს ხოლმე; და ვაი
ჩემი ბრალი, თუ წერის დროს მომასწრო!
– შენ, სწორედ, საქმე გამოგწყვეტია, კაცო, რა სულ მაგ ქაღალდებს ჩაჰღირღიტ-
ჩაჰკირკიტებ? სუ ხომ ბალღი არ იქნები. – გაათავე, მორჩი მაგ მასხარაობას. საქმე
გაიგე! – მეტყვის იგი დარწმუნებით, ისე დაბეჯითებით, რომ მეც თითქოს ეჭვში
შევდივარ და მართლა უსაქმურად მიმაჩნია ჩემი თავი.
– საქმე არა გგონია? შენ ესა?.. მაშ საქმეს რას ეძახი? – ვეკითხები მე.
– სადიური საქმეა, შენს გამარჯვებას, – მეუბნება ის კვლავ: ქაღალდი, მელანი
და იმის საქმე! საქმეს იმას ვეძახი – მოხნას კაცმა, მომკოს, მოთიბოს, სახლს რამ
შეჰმატოს, ცოლ-შვილს რამ არგოსო.
185
I<3N

[რა] პასუხი უნდა მისცე ამისთანა მსჯელობის პატრონს? იმას რომ ესმოდეს
მწერლობის მნიშვნელობა, ესწავლა რამ და მისმა გონებამ სწავლის გემო იცოდეს,
ამას არ იტყოდა, მაგრამ რადგან არ იცის და არ ესმის, ამბობს გულწრფელად
სისულელეს… ჩვენი ხალხი ჯერ კიდევ იმ მდგომარეობაშია, რომ ამისთანა
მსჯელობას ნიადაგი აქვს და რას იზამ, კრიჭას ვის აუკრავ, ენას ვის დაუბამ, რად
ამბობო!
მაგრამ, ნათქვამია ძველად: „ვინც რა უნდა თქვას, წისქვილმა კი ფქვასო―.

–––––
დიაღ, წისქვილმა ფქვას და მეფელეტონემ კიდევ სთქვას. მოდი და ნუ იტყვი
თუნდ იმას, რომ ჩვენში მწერლობას უსაქმურობას ეძახიან, უსაქმურობა-
მეტიჩრობას, არა მარტო უბირნი სოფლელნი, რომელთაც არაფერი უსწავლიათ,
არამედ ისინიც კი, – ვისაც სამი და ოთხი კლასი მაინც უნახავთ გიმნაზიისა, –
გასულან სოფლად და წითელს ნუნუას მოჰსხდომიან გვერდით. ხომ მე ჩემსას არ
დავიშლი და მაინც ვიტყვი, თუმც კი უხერხულს მდგომარეობაში ვარ: საწყალი
მეფელეტონე, გაღმა მკითხველები არიან და გამოღმა თვითონ ბუტბუტებს!
უხერხულს მდგომარეობაში თუ არა ვარ, მაშ რა ჯანდაბაა: მე იმასა ვნატრულობ, რომ
ეგები ჩვენი მწერლობა გაძლიერდეს, ნაბეჭდმა სიტყვამ მოიპოვოს ბინა ხალხის
გულსა და გონებაშიო, და ისინი კი, ვისთვისაც რამ იწერება, გაიძახიან: წერაზე
სრულიად ხელი უნდა აიღოთო! წერაზე არა-რომელი ჭკვათამყოფელი მწერალი
ხელს არ აიღებს, რადგან დარწმუნებულია, რომ მწერლობა ძალაა, ერთი უმთავრეს
იარაღთაგანია ერის წინსვლისა, მის გონების და ცხოვრების გაუკეთესებისა. თუ
სხვანი ჰხვნენ, სთესენ, ერთის სიტყვით რომ ვსთქვათ, მეურნეობენ და ერს
ამდიდრებენ, მწერლობა კიდევ იმას უჩვენებს, თუ ეს სიმდიდრე რაზე და როგორ
უნდა იქნას მოხმარებული, რათა ცხოვრება უფრო სარგებლიანი და ნაყოფიერი
შეიქმნეს. მაგრამ მწერლობაც არის და მწერლობაც. მწერლობა მაშინ ასრულებს თავის

186
I<3N

წმინდა მოვალეობას, როცა უკეთესად ემსახურება ქვეყანას. უკეთესი ქვეყნის

სამსახური მწერლობისა კიდევ იმაში გამოიხატება, რომ ყოველი წვლილი, ავი თუ
კარგი, თავის ქვეყნისა ესმოდეს, შეგნებული ჰქონდეს მისი საჭიროება და სხვებსაც
შეაგნებინოს ესევე, – ყველა ავადობას, ყველა წყლულს წამალი დასდვას და,
მაშასადამე, კარგი მწერალიც ის არის, ვისაც უკეთ შეუგნია ეს საჭიროება და
უკეთესად ემსახურება ამ საჭიროების დაკმაყოფილების საქმეს.
სიმართლე მწერლობაში ორნაირად ითქმის, ამ თქმას ორგვარი ფორმა აქვს: ერთი
პოეტური-ბელეტრისტული და მეორე პუბლიცისტური. საგანი იმათი ერთი და
იგივეა – ცხოვრება, მისი მოვლენანი ძველი თუ ახალი, მიზეზი ამ მოვლენათა და
შედეგი. ორივენი, ვსთქვათ, ერთსა და იმავე ჭეშმარიტებას ამბობენ, ერთსა და იმავე
გზას ადგანან, მაგრამ ერთის თქმა ძლიერ ღონიერია, ხოლო მეორესი, თუმცა
სიმართლეა, მაგრამ ვერ აღელვებს კაცის გულს და გრძნობას პირველივით. ეს ასეა
იმიტომ, რომ პოეტი აზრს ტანსაცმელს ურჩევს, აკოხტავებს, ალამაზებს და
ყველასათვის თვალ-გულმისასვლელს და მოსაწონარსა ჰხდის, ხოლო პუბლიცისტი
ამას არ დასდევს. პოეტი სურათებით გვესაუბრება, ტიპებსა ჰქმნის, ხშირად
იდეალურს, მისაბაძავს, ისეთს ტიპებს, რომლის მსგავსნიც უნდა, რომ იყვნენ პოეტს
ცხოვრებაში, რათა შეავსონ მისგან თვალში ამოღებული ნაკლი. პუბლიცისტი კი
ცხოვრების მოვლენათ არკვევს და მის მიზეზებს უჩვენებს…
საზოგადოებაზე ნაყოფიერი ზემოქმედება აქვს პოეტისაგან შექმნილს ტიპებს;
პოეტური მწერლობაც მაშინ არის ღონიერი, როცა მარტო ფრაზებით კი არაა სავსე,
არამედ ვპოებთ მასში ან დაქვეითებულს კაცს, პოეტისაგან დახატულს, ან
დიდსულოვანს ადამიანს… სურათი უფრო ცხოვლად გვიდგება თვალწინ, ცხოვლად,
როგორც მაგალითი, – რომელიც კეთილის თვისებისაა, კეთილს აღძრავს ჩვენს
გულში, და თუ საზიზღარია – ზიზღს და სიძულვილს. პოეტის ერთი უმთავრესი
მოვალეობათაგანია ტიპების ხატვა, – ისეთის ტიპებისა, რომელნიც უვარგისნია და
მეორე, რომელნიც საჭირონია ცხოვრების გასაუკეთესებლად. ამიტომ დიდი ცოდვა

187
I<3N

და ნაკლია მწერლებისა და პოეტებისა, თუ იმათ შეუძლიანთ და ვერა ჰხატავენ

ახალგაზრდობის მისაბაძავს, ახალგაზრდობის აღმზრდელს ტიპებს. თვითონ
მწერლობაც ამისთანა შემთხვევაში სუსტი და უმარილოა. ეს კარგად ესმოდა
განსვენებულს რუსეთის გამოჩენილს რომანისტს ტურგენევს და იმიტომ ვხედავთ
იმის რომანებში სხვადასხვა დროთა შესაფერს ტიპებს. რუსეთის ახალგაზრდობის
აღზრდაზე ვგონებ რომ იმდენი ღვაწლი არც ერთს მწერალს არ დაუდვია, რამდენიც
ამ მწერალმა დასდვა. თუმცა კი ბოლოს დროს თითქოს უმტყუვნა თავის განზრახვას
და ოცდაათის წლის შრომა ერთის მოთხრობით ჩაფუშა (იხ. „თავზედ
ხელაღებული―). იგი ჰქმნიდა იდეალურს ტიპებს და ახალგაზრდობაც იმის შექმნილს
ტიპებს ჰბაძავდა და ჰბაძავს დღესაც. სიმართლით რომ ვსთქვათ, ახალგაზრდობის
რწმენა და აზრი თუკი ბრალად ჩასათვლელია მართლა, ერთის მხრით ტურგენევის
ბრალია. ერთის მხრითაო ვამბობ იმიტომ, რომ აზრს, გარდა მწერლის ჩაგონებისა,
თვითონაც ნიადაგი აქვს ცხოვრებაში, თვითონ ცხოვრების გარემოება გამოიწვევს
ხოლმე. ამ ცხოვრების, ვსთქვათ, უვარგისს მდგომარეობას ბევრი ვერ შეიგნებს,
უმრავლესს ნაწილს ისე ესმის, როგორც ძილში და ბურანში ხმა რამე შაესმას კაცს. ამ
შემთხვევაში ეშველება ხალხს პოეტი და მოხერხებულის, ოსტატურის
გამოხატულობით შეაგნებინებს.
ჩვენს მწერლობაშიც შეჰხვდებით ტიპებს და უფრო კი მეცადინეობას ტიპების
შექმნისას, ჰხვდებით, მაგალითად, ვაჭრების ტიპებს, მოსამსახურე-ლაქიებისას,
ვაჭრის ცოლებისას და სხვ. და სხვ. მაგრამ ესეთი ტიპები ნაკლებად შეესაბამისებიან
ცხოვრების საჭიროებას…
ლუარსაბ თათქარიძის შემდეგ, ჩვენდა სამწუხაროდ და სავალალოდ,
ცხოვრების საჭიროების მიხედვით შექმნილს ტიპს ვეღარა ვხედავთ… სხვა ახალს
ტიპს აღარ აუჩოჩქოლებია ჩვენი საზოგადოება, ღრმად აღარ ჩაუფიქრებია თავის
ყოფა-მდგომარეობაზე, მის არსებაში აღარ ატეხილა ორნაირის გრძნობათა ბრძოლა,
რომლის გამოც დღევანდელი უვარგისობა განედევნა და ერთი ფეხი წინ წაედგა

188
I<3N

ჩვენს თვითცნობას და მოქალაქობრივობას. მადლობა ღმერთს, ჩვენ ლუარსაბის

ნაანდერძევი უსაქმურობა, უმეცრება და კუჭის გაღმერთება დღეს უარვყავით, –
ჩვენს თავს იმდენად არ დავამცირებთ, რომ მარტო ვსვათ, ვსჭამოთ, ვთვალოთ
ბუზები და ტახტზე ვიგორავოთ. – არა, დღეს ჩვენ გაცილებით ბევრით მაღლა
ვსდგევართ ბეჩავს ლუარსაბზე, მაგრამ რანი ვართ, რას ველტვით, რა ძალი და ღონე
გვაქვს გულისა და ტვინისა, მაინც კი საჭიროა ვიცოდეთ, – უნდა აწონილი,
შეგნებული გვქონდეს, საით, რაზე მივაპყროთ ჩვენი ძალ-ღონე. ამ შემთხვევაში
ხელოვნება უნდა მოგვეშველოს… ამ ჩვენის დროის საჭირბოროტო კითხვას იგივე
ლუარსაბ თათქარიძის შემოქმედი პოეტი შაეხო თავის ახალს მოთხრობაში
„ოთარაანთ ქვრივი― და თავისი ძლიერის მკლავით კიდევ შესძრა, მოძრაობაში
მოიყვანა ჩვენი გულ-გონება და აგვაყაყანა… ნიჭიერება ეროვნულის მწერლისა
იმითი გაიზომება, თუ რამდენად ესმის თავის ქვეყნისა და ერის საჭიროება, მით, თუ
რამდენად შეგნებული აქვს მისი უმთავრესი ნაკლი და რამდენად მადლიანად
ემსახურება ამ ნაკლის შევსებას სიტყვით თუ საქმით. იმ დროს, როცა „კაცია-
ადამიანი― დაიწერა, ჩატეხილს ხიდზე საუბარი უადგილო იქნებოდა. ამისთანა
ქადაგებისათვის ნიადაგი არ იყო მაშინ და დღესაც კიდევ ბევრს „გვაროვანს― სწყინს,
როგორ [თუ ვიღა]ც გლეხის ბიჭი ჰბედავს თავადიშვილის ქალის სიყვარულს და
[ისიც] პასუხს აძლევს მის სიყვარულსაო. მაგრამ რას იზამ და რას იტყვი [იმის
წინ]ააღმდეგ, რომ სიყვარული კაცთა მაღალ-დაბლობაზე დაფუძნებულს სიჯიუტეს
არ ემორჩილება და იმას თავის საკუთარი კანონები აქვს, საკუთარი ფერის და ლაღის
ზნისაა?! რას იზამთ, როცა ცხოვრების საჭიროება და გარემოება ამგვარს სიყვარულს,
ამგვარს დაკავშირებას მოითხოვს – ეს საჭიროება თავს გაიტანს; ეს შეუნიშნავს
პოეტს და კიდეც ამაშია მისი ძალა და ღონე, მას შეუნიშნავს, რომ „ჩატეხილი ხიდის―
გამთელების აზრი ბჟუტავდა ჩვენს საზოგადოებაში, მან მოაგროვა ეს სხივები და
სანთლად დაგვიდგა ბნელს ღამეში. ამგვარი, თუ შეიძლება ესე ვსთქვათ, მაღალი
ხარისხის ტიპები – ღერძია ეროვნების ცხოვრებისა და სხვა წვრილმანი ტიპები კი

189
I<3N

მხოლოდ სოლებია ამ ღერძისა, მხოლოდ ერთს რომელიმე მხარეს აკმაყოფილებენ

მკითხველის სულისას, და ერის უმთავრესს საჭიროებაზე ზედგამოჭრილი ტიპი კი
მთელს კაცის არსებას სთხოვს პასუხს, მთელს კაცის არსებას მოიყვანს მოძრაობაში
და მთელს მის გულ-გონების ყურადღებას მიიზიდავს. ესეთი ტიპი აზრია, იგი
ბედია ერისა და იმიტომ ყველასათვის საყურადღებო, მიმზიდველი… არიან კიდევ
სხვაგვარი ტიპები, საკაცობრიო, როგორც, მაგალითად, დონ-კიხოტი და ჰამლეტი;
ესენი მთელის კაცობრიობის საჭიროების მიხედვით არიან შექმნილნი, ანუ მათში
გამოიხატება კანონები ცხოვრებისა. დონ-კიხოტი არის მაძიებელი სიმართლისა,
ამისთვის თავგანწირვით მებრძოლი, ხოლო ჰამლეტი ძიებისაგან მოპოებულის
მჩხრეკელ-მრკვეველი, ანალიტიკოსი. ეს თვისება, ეს წესი საკაცობრიო საჭიროებაა,
ყველა ქვეყნისა და ერისათვის მინიჭებული და არა მარტო ესპანელ-ინგლისელთა
კუთვნილება. ამ საკაცობრიო ტიპებს რომ თავი დავანებოთ და ჩვენს თავს
დავუკვირდეთ, კიდევ ბევრი რამ გვეჭირება, ნაკლი სხვაც ბევრი აქვს ჩვენს
ცხოვრებას, და ახალგაზრდობას, ხომ, თითქმის, საკუთარ იდეალად საყოლი ტიპი
არა აქვს მწერლობისაგან მიცემული. ესეც დიდი ნაკლია და დიდი ცოდვა.
–––––
იქნება ზოგმა იუცხოვოს და სთქვას: ხელოვნებას საჭიროებასთან რა კავშირი აქვს,
ხელოვნება ხელოვნებისათვის უნდა იყოსო; მაგრამ თუ ღრმად ჩავუკვირდებით,
ყველა პოეტს ქვეყნის საჭიროება აღონებს და აწუხებს, – იგი ელტვის მადლიანს,
სარგებლიანს კაცთა ერთმანეთზე დამოკიდებულებას და სარგებლიანს ცხოვრებას…
შექსპირი ხომ მსოფლიო უდიდესი პოეტია და აბა კარგად დავუკვირდეთ იმის
მწერლობას, თუ იგი უფრო ყველაზე მეტად არა ცდილობდეს დააკმაყოფილოს ეს
საჭიროება არა ერთის რომელისამე ერისა, არამედ მთელის კაცობრიობისა.
ხელოვნება ქვეყნის საჭიროებას თან მისდევს. მაგალითებისათვის შორს წასვლა არ
დაგვჭირდება, თვალწინ გვიძევს რუსეთის ხელოვნების მიმდინარეობის ისტორია,
ლომონოსოვიდან დაწყებული მწერლობა ხელოვნებით ამ ცხოვრების საჭიროების

190
I<3N

დაკმაყოფილებას ემსახურება. იყო, მაგალითად, რუსეთში დრო, როცა ევროპიულს

განათლებას გარეგნადა ჰბაძავდენ ჩაცმა-დახურვაში, თუ განათლებაში, და ავთან
ერთად საკუთარი კარგიც უარყოფილი ჰქონდათ. მწერლობამ დაუწყო ამ ნაკლს
ბრძოლა თავის დროზე. შემდეგ და შემდეგ ხომ ვიცით, რა აზრიც იბადება, რაც
საჭიროებაც ჩნდება ცხოვრებაში. დღესაც ხომ ესევე აზრი აწუხებს საუკეთესო
რუსეთის შვილებს და პოეზიაც ამავე აზრს და საჭიროებას ემსახურება. ტყუილად
ვინმე იტყვის იმას, რომ ეგ ტენდენციური პოეზიის საქმეა და არა ნამდვილის
პოეზიისაო. ეს უსაფუძვლო თქმა იქნება, რადგანაც ყველა პოეტური ნაწარმოები, ასე
თუ ისე, ტენდენციურია, მხოლოდ თვით ტენდენციაა სხვადასხვა ჯურისა და
ამიტომ ადვილად ერთი ეჩვენება გამოუცდელს მკითხველს ტენდენციად და მეორე
კი არა…
დიაღ, პოეზიისათვის სათაკილო არ არის ერის საჭიროებას ემსახუროს და
ამისთვის შექმნას ტიპები რეალური თუ იდეალური.

191
I<3N

რამე-რუმე მთისა
თერგი და მყინვარი. – ზამთარი. – ჩემი მეზობელი თორღვა. – დიდი თამარი,
სულღუმი და ცისკარი. – ჩემი სალაშქრო სიმღერები. – კიდე თორღვა, მე და სოსიკა. –
ცოტა რამ ჩვენის ხატ-ჯვარის მითოლოგიისა. – მე და თორღვას დაგვეხსენით. – რა
მოსდევს ჩვენს შეწუხებას? როგორ უყურებს თორღვა სკოლას? – იმისი სამდურავი. –
მე და თორღვას კაი კაცობა. ჩვენს წინაპრებს რო ქაჯი ჰყოლია? – კიდე რა გვაბრაზებს
მე და თორღვას. – ჩვენი ნატვრა. – ვინა ჰყავს შემწე ბარისახოს სკოლას?
ბევრს უთქვამს რამე მყინვარზედ და თერგზედ; მეც ჩემი წერილი იმისაგან
უნდა დავიწყო, დიაღ, უნდა დავიწყო, მაგრამ რითი? რაღა დარჩენილა უთქმელი?..
პირველად იმათ დანახვამ კინაღამ შესხმა არ ათქმევინა ჩემ უფრთო მუზასაც. მაგრამ,
როცა ის პარნასის ზედადგარზედ უნდა დაბრძანებულიყო, უცებ გონებამ მუშტი
მოუღერა, დაუდგა წინ და მტკიცედ უთხრა: „ჭკვიანად, ტუტუცო! მოფიქრდი,
შესდეგ. რომ გაჰჩანგოსანდი, ახლა ქება-დიდება უნდა უსაზანდრო არა, მაგ ბუნების
მეტიჩარაებს? ეგ ძალიან კარგი და პატიოსანი, მაგრამ განა ცოდვა იქნება პატარახანს
ტვინის კარაბადინიც გადმოჰშალო და შენს თავს ჰკითხო: „რითია კარგი ეგ
აყლაყუდა, თოვლ-ყინულიანი გველვეშაპი, ცა-ქვეყნის შუა რომ ძლივსა თავსდება.
რითია საყვარელი ან ეგ საყელე წამოყრილი მობუბუნე თერგი? რა ყრია ან პირველის
ხელაუწვდენელ სიმაღლეში, ან მაგის დაუცხრომელ, განუწყვეტელ ღრიალსა და
ალიაქოთში? რას გვარგიან? სხვა რა გამოსდნება მაგათ სიდიადეს უბედურების
მეტი?―
მე და ჩემი „მუზა― ძალაუნებურად დავემორჩილენით გონების ხმას, –
მოგვეწონა იმის სამართლიანი გულის წყრომა და ერთხმად წარმოვსთქვით: „დიაღ,
მეთქი: წყალსაც წაუღია თვით უმაღლესი მშვენიერებაც, გონიერებაც, სიძლიერეც
სულისა და ჯანისა, უკეთუ მხოლოდ მოყვასის წარსაწყმედად იქმნება
მოხმარებულიო―. ეს ხომ ასე იყო, მკითხველო, მაგრამ ჩემი და მრავალი სხვისაც
თვალ-გული ზედ ჰრჩება და აკვდება ამ ბუნების საკვირველ ქმნილებათა. რადა? და
192
I<3N

იმიტომ, უთუოდ, რომ შორით მოჩანან და გვაკვირვებენ – არა?

თორემ მე აქ უნდა შევდგე: სათაურში „მთის რამე-რუმე― რომ გამოვჭიმე, ეხლა ცოტა
უნდა უკან დავიხიო: მთა დიდია, იქ რამე-რუმე― ძალიან ბევრი მოიპოვება; ამ
წერილის ნავარაუდალ ფარგალში ყოველივე ის არ მოთავსდება. ამიტომ
იძულებული ვარ ასპარეზზედ მხოლოდ ხევსურეთი გამოვიყვანო. ახლა საიდგან
დავიწყო, უბედურება ეს არის. ამბებიდამ? ეს ხომ ადვილიც არის და დაჩვეულიც
გახლავართ; მაგრამ ის თეთრმა-წვეროვანი პაპა რომ გვყავს, რომელიც მთელ ბუნების
აღტკინება-აყვავებასთან კვდება და იმის სიკვდილს და განადგურებასთან კი
ცოცხლდება; ის პაპა, ზედ რომ თოვლ-ყინულის ნაბადი ახვევია და საშინელი,
დაღრუბლული, თეთრი თვალების კილოებში ყინულის კარჩხის წამწამები ურჭვია,
რომელიც წამდაუწუმ ოხრავს, ჰფურთხავს და თოვლის ხვავად ჩამოდის იმის
ნადუჟი; ცხენის მაგივრად ბუქვით და ქარაშოტებით რომ დაბრძანდება და, თუმც
ძალიან დაჩაჩანაკებულია, მაგრამ მაინც ისეთი მკვირცხლია, რომ თუნდ ერთ წუთში
ცხრა მთას და ზღვას იქით ამოჰყოფს თავს, – აი სწორედ ის ჩამოსარჩობი პაპა
ჩაგვიდგა „ზეკუციად― და იმდენი თოვლი მოგვაშალა, რომ ჩემ პირლამაზ მეზობელ
თორღვასაც ვეღარ გამოვლაპარაკებივარ: ერთი ლაზათიანად გული მომეფოლხვა
იმასთან მასლაათით! მერე რა ლექსები, ამბები და ძველის-ძველი „ისტორიები― არ
იცის ჩემმა ფილოსოფოსმა! მერე განა მომიწყინდება ჩემი დარბაისელი, თუნდ ხუთი
დღე-ღამე გაბმით დავსვა და ვაჭუკჭუკო, ოღონდ წარსულისას ვკითხავდე და
მიამბობდეს?! თუმცა თვითონ ომის ყურით გაგონებაც ეჯავრება, მაგრამ სასაუბროდ
უწინდელი თარეშობანი კი ძალიან ეხალისება… მიამბობს და მიამბობს, თუ იმის
„წინაკაცთ― მითხოდამ ცხვრის ფარები როგორ გამოურეკიათ, წამოუსხამთ; მდევარი
როგორ აჰტეხია და მოწევნა გაუბედავ; იმათაც მაშინ ცხვარი როგორ დაუყენებიათ;
ჰძგერებიან მგლებივით; ცოცხალი, საუკეთესო ერკემლებისათვის დუმები
დაუჭრიათ, „სასაგძლეები― „დაუჭიკავთ―, მერე ცხვრისთვის თავი იქვე გაუნებებიათ,

193
I<3N

გამოქცეულან, ქორ-შავარდნებივით, მთები ფრენით გადმოუვლიათ და

„დატენულნი― შინ მოსულან.
თორღვას იმით უყვარს კიდე წარსული, რომ ხალხს მაშინ მახტა არ უღია;
ზამთარს ის არ უწუხებია; გამუდმებული ზაფხული ყოფილა, ხალხს ერბო და ყველი
სრულ თავსაყრელი ჰქონია.
ამ ნეტარებას თორღვა თამარ დედოფლის დროს მიაწერს, რომელსაც ვითომც
ზამთრის მგზავნელი „მხრიანი― – სულღუმი და ვარსკვლავი ცისკარი ერთად
ჰყოლიან კოლოფში დამწყვდეულნი. თავად ერთხელ საცაღა „ზღვის იქითა― ყოფილა
წასული. შინ დაუნარჩუნებია ერთი პირის-ფარეში გოგო. სახლის უნჯი, თვალ-
მარგალიტი, ოქრო-ვერცხლი, გასაღებები, თუ სხვა რამე, სულ იმ გოგოსა ჰქონია
მიბარებული. სად რა ჰქონია თამარს ჩადებული, ან შენახული, იმ გოგოსაც
ჰსცოდნია; არა სცოდნია მარტო იმ კოლოფში რა ჰქონდა. ამიტომ, როცა ქალბატონი
იქ გაუგულებია, ის ყუთი გაუღია. „მხრიანი― – სულღუმი, რომელიც ზამთარს აჩენს,
ამოხტომია და მთებისკენ გაფრენილა; ცისკარიც აფრენილა და ცაზედ შემჯდარა.
სულღუმი ყაზბეგის, „გველის მთის―, ანუ არხოტის მთის „კვრივში― სადღაც
დაბინავებულა… დედაკაცის ნატყვევარი ძალიან განრისხებული ყოფილა. რაკი
ერთი განთავისუფლებულა, მაშინვე დაუჭყივლნია, დაუწყვია ფრთების ტყლაშუნი;
მზე გაუბრუნებია; აუცივებია, აუტეხნია ქარები, ღრუბლები გადმოუსხამ და მთა-
ბარი თოვლით გადაულესია. თამარი ზაფხულის წასულა და ზამთრის მოსულა!
სწყენია, მაგრამ რაღას უშველიდა?!
მას აქედ ცისკარი მნათობად არის ცაში, სულღუმი კი, ბოროტი „მხრიანი―,
დარ-ავდარს განაგებს და დრო-ჟამს აბრუნებს: გაზაფხულს ზაფხულით აბერებს,
ზაფხულს შემოდგომით აჭკნობს; შემოდგომას ზამთრის თოვლ-ყინულით
შეჰსუდრავს და სულს ამოაძრობს.
ამ ამბავს თორღვა დაბეჯითებით გიამბობთ; საჭიროებისამებრ ჯვარითაც
შემოგფიცავსთ. უფროსი კაცია, იცის რომ ყურს უგდებთ. რომ უფრო დაგისაბუთოთ

194
I<3N

ნაამბობი, იმასაც მოგახსენებთ, რომ სულღუმის მნახავი ქისტი-ცოგალა დღესაც

სოფელ გველეთში სცხოვრობს და ხელმწიფისაგან „გველის მთის― მყინვარების
ყარაულად არის დაყენებულიო. როგორ მომხდარა ეს, თორღვას სიტყვით? აი
მოგახსენებთ: ცოგალა მონადირე ყოფილა. ერთხელ ნადირობის დროს იმას კლდეში
ნაჯდომი სულღუმი უნახავ და გაჰმეგობრებია; იმისაგან უსწავლია მთა-ტინებში
გასავალ-გამოსავალი, ნადირის გეზები; უსწავლია აგრედვე შორიდამ შეტყობა, სად
საზვავეა, სად ბევრი თოვლი ჰძევს ან ცოტა; სად ნაძრავი მყინვარია და სხვა.
ცოგალას ამგვარი საცოდრის ხმა შორს გაჰვარდნია.
ამ ცხრა-ათი წლის წინ მთავრობას ქისტები გველეთიდამ აუყრია და სხვაგან
გადაუსახლებია.
ვიდრე ეს მოხდებოდა, ცოგალა, თორღვას სიტყვით, „ხელმწიფეს ჰხლებია,
უჩვენებია, ფრთეი სულღუმისა. ხელმწიფეს დიდად გაჰკვირვებია და დაუყენებავ
მყინვართ ყარაულად, დაუგდავ იქავ გველეთ; „პენციონიც― ქვე დაუნიშნიებავ. მას
აქეთი ას ცოგალა გველეთ და დღემუდამ მყინვართ ჰშინჯავს: თუ მყინვარნ
დაიძრნენ, – დაუმატებს ჩემი მომუსაიფე, – ძაუგ და რუსეთ სუ გაღლეწს. იმათაც ას
ყარაულად დაყენებულ ის ურჯულოი. რახან შაჰხენებს განა, რომ მყინვარნ იძვრიან,
ტაპაშს აცნობებს, ის კიდევ ძაუგ და რუსეთს; იქით კიდევ ხალხი გაღრიდებს. თორო
ერთხელ კი სუ ნაგაბარ უქნავ მყინვართ ძაუგი―.
ასე გულუბრყვილოდ მიამბობს თორღვა. დარწმუნებულია თავად და მეც
მარწმუნებს. მკითხველო, თქვენ იქნება ცოგალასი მყინვართ ყარაულობა დაიჯეროთ.
მე და თორღვას კი ცისკრის და სულღუმის ზღაპარიც ჭეშმარიტად მიგვაჩნია.
გვჯერა ისიც, რომ თამარ-დედუფალი არ მომკვდარა; რომ იმას უხვედრ ალაგას
ანგელოზებთან ოქროს კუბოში ჰსძინავს, რადგანაც მეფობის ვადა, ღვთის განგებით,
ჯერხნობით, სხვას არ გასვლია. მაგრამ დრო მოვა და ისევ გაიღვიძებს. ეს მაშინ
მოხდება, როცა ხალხი მეტის მეტად შეწუხდება და ცხოვრების ილაჯი გაუწყდება…
მაშინ მხოლოდ ერის ტირილის და ღაღადების ხმა მიახწევს მძინარე დედის

195
I<3N

ყურამდის. გაღვიძებული, ვიცი, ის ჯერ ატირდება ქვეყნის საცოდაობით, და მერე

ბურთი და მოედანი მე და თორღვასი იქნება. თორღვა ბაირახტარი მექნება და მე
ბებური – თოფოსანი მოვმართავ ჩემს მშვიდად მოჟიჟინე ფანდურს და
გამარჯვებულს ლაშქარს ყაბახზედ ვუმღერებ ხევსურულის კილოთი:
მაშინ კარგია კაი ყმა,
რა დილა-ბინდით დგებოდეს;
იცვამდეს გრილსა რკინასა:
„ომს ვიზამ― – ემზადებოდეს.
ცხენი კი ჰხრავდეს ლაგამსა,
ჭყიოდეს, ტოტზედ დგებოდეს.
✵
მაშინც კარგია კაი ყმა,
რა ბრძოლის ველზედ ჰქროლავდეს;
ხმლით ჰცემდეს, თოფით ესროდეს,
შუბის წვერითა ჰჩხვერავდეს;
გარს ომი იყოს: ბრჭყვინავდეს,
ხმლები, თოფები ჰხველავდეს.
✵
მაშინ რაღა ჰჯობ კარგ ყმასა,
როცა მამაცის პირითა,
ნაომარ-ნასახელარი
შინ მოდიოდეს ლხინითა:
გული, სახელით დამთვრალი,
მოჰქონდეს, როგორც ღვინითა,
შინ ჰყავდეს ცოლი ერთგული
იწვოდეს მოლოდინითა?!―[1].

196
I<3N

მაგრამ აქ კი ჩემი რაში – პეგასი უნდა შევაყენო, რადგან „მოლექსია― თორღვას

არ მოსწონს. ესეც არ იყოს, იმას თავზედ მცოდნე და მეცნიერი კაცი არ ეჭაშნიკება,
არცა ჰგონია. ან რად უნდა ეგონოს, როცა „ძველების― „ანდრეზები― და სიტყვა-
პასუხი დიაკვნის „მამაო ჩვენოსავით― აქვს გაზეპირებული?!, მაინც ბევრი
მოთხოვნილება ჩემ მეზობელს არა აქვს: ოღონდ ქერის პური და „კუსი―, – ფურის
ყველი, ნუ დააკლდება; საჯერისთაოდ კვირაში თითოჯერ ერბოთი ან დუმის
ნაჭრით ჩაიპოხოს ყელი; საზამთროდ ერთი-ორი ლიტრა „ცხვარ-ვერძთი―, ან ძროხის
ხორცი „ჩააძმოს―; საქონლისთვის ჩალა გამხმარი, ზაფხულშივე შენახული ფოთოლი
და „ნაკერი― ნუ დააკლდება, სხვა თქვენი იმას არაფერი არ უნდა. ქალაქები,
ინტელიგენცია, თეატრი და სხვა მაგისთანები ყველამც ბაზალეთში დაღუპულა:
ჩვენთვის საჭირო არც ერთი არ არის… ჩვენ განდეგილები გახლავართ: ჩვენთვის
ფილოსოფოსებიც თავადა ვართ, პუბლიცისტ-ჟურნალისტებიც, ასტრონომ-ასტრო-
მეტეოროლოგოსებიც, ერთის სიტყვით ყველაც, და ბოლოს პოეტ-მეფანდურეებიც.
თუ დარიგებაზედ მიდგება, შეგიძლიანთ თქვენ ჩვენთან მოჰბრძანდეთ, ჩვენ კი მანდ
წამოსასვლელად არა გვცალიან. ხმა არ გვივარგა. მკვახედ ვერ ვიტყვით თუ? მანდაც
რომ არ წამოვიდეთ, აქედამ კი ვერ გაგაგონებთ? აი, თუნდ სანაძლეოზედ, მე და ის
რომელსამე უუმაღლესს მთის მწვერვალზედ აგვასხით; თქვენ კიდე ასორმოცდაათი
ათასი მთის და ზღვის იქით წაბრძანდით; იქიდამ ჩვენ ერთი ისეთი გამოვიქუხოთ,
რომ თქვენ კი არა, თვით ჰიპოპოტამსაც, კიდე თქვენსიქით, შიშით კანკალი
დააწყებინოს: ეს რა ღვთის რისხვა მომესმაო, გესმისთ? ჩვენ აბუჩად ნუ გვიჭერთ:
პატიოსანი, დარბაისელი ხალხი ვართ: ღმერთსა ვლოცულობთ და ხატსა.
სხვასთან რომ ვმედიდურობთ, ერთმანეთში ძალიან მშვიდობიანადა ვცხოვრობთ მე
და ჩემი მეზობელი. ისიც ვის კაი კაცობით? რასაკვირველია, – იმისა, რადგან მე
სიტყვაში ჩამოსული ვყევარ: თუნდა სრულ „ნაგაბრად― გაიღოს ჩემი მკვდარი და
ცოცხალი, მე ალერსიანად „ბალი-აღას― ვეუბნები. მაგრამ სწორედ ერთი ხასიათები
კი გვაქვს მე და იმას: ლამის მეც გავთორღვავდე და ისიც გამწარიავდეს, რადგანაც მე

197
I<3N

მწარია მქვიან. მაშ დაიცა, ასე არ იქნება? აკი „ხარი ხართან დააბი, ან ფერს იცვლის, ან
ზნესაო―, თქვენ არ იცით ბარელებმა? ასე, ჩემო ბა-ტონო, ჩვენ სწორედ „შავნი შაშვნი―
ვართ, შავსა კლდესა შინა მსხდომარენი… ნუ დაგავიწყდებათ, წეღან არ მოგახსენეთ,
რომ ჩვენ ჩვენი ჭკვის ხალხი ვართ, ღმერთიც არ მოგვწონს, თუ მხოლოდ „ღმერთია―.
აი, ჩვენი სარწმუნოება: ღმერთია, ხატია, „ჯვარია― თუ სხვა ვინმე ბრძანდება, თუ
ჩვენებური „ტალავარი― არ აცვია, ჩვენებურად შაზიკულ ძუაგამონასკულ ცხენს არ
ზის, და კოხტად ხმალ-დელამფრით გამოკანკლული არ არის, ის ბატონებო, ჩვენი არ
იქნება… იტყვიან, თუ ეს სვეტიცხოველიო, ეს ალავერდი და თეთრი გიორგიო, ეს
სიონი და იმათ მოხატე ნაზარეველიო, მაგრამ ჩვენ იმათი არა გვმართებს რა. აი
ვენაცვალეთ ჩვენს ხახმატის ჯვარს – ასკაისძეს და იმის თანამეტახტეებს: გუდანის
ჯვარს – ბერბაადურს, კარატის ჯვარს – კოპალას, ბაცალიგოს ჯვარს, ცეცხლის
ანგელოზს პირქუშს, ფშაველთ სალოცავს იახსარს, წმინდა გიორგის ლაშარელა-
ლაშარის ჯვარს, იმათ განუყრელ ძმობას და ვაჟკაცობას. ისინი არა ჰგვანან
სხვადასხვა სალოცავებს, რომლებიც თქვენ გაგიგონიათ… ახლა ვინ რა იცის, იმ
თქვენს კირით თეთრად ამოლესილ ტაძარ-საყდრებში ზისა კი ვინმე ლოცვა-
მსახურობის ღირსი? ჩვენ სრულ ეჭვი გვაქვს, რომ იქ ქრისტიანი სული ვინმე
ბუდობდეს. მაგრამ ჩვენის სალოცავის, ხატ-ჯვარების საქმე სრულ სხვაა: ისინი
მარტო უჩინში კი არა სხედან და მსხდარან, არამედ მზე-ქვეყანაზედაც უვლიათ და
კვლავაც დიიან. იმათ წინამძღვრობით ბევრჯელ ულაშქრნია ჩვენს მამა-პაპას;
ბევრჯელ გასულა თარეში და მდევარი და უსახელებია თავი; იმათ გაპრიალებულ
ხმლის ბელადობით ბევრი მტრებისთვის აგვიდენია მტვერი და დაგვიდვია ბეგარა.
იმათ, სხვასაიქით, ქაჯეთიც აუკლიათ და დაუმორჩილებიათ. რა მაშინ და მერე, –
როცა დღესაც ბევრი ხდება ღირსი სიზმრით და საცხად იმათი ნახვისა: ჰნახეთ, რომ
ისინი ჯაჭვ-ჩაჩქნიანები, შურთხებივით ყელმოღერებულები, ნაურვალის
„ხვადებით― ნიავქარივით უვლიან გარს თავის საყმოთ! თქვენი სალოცავებისა ვის რა
უთქვამს, მაგრამ ჩვენების გმირობა ყველა ძუძუმწოვარა ღლაპსაც უნდა ჰქონდეს

198
I<3N

გაგონილი ჩვენს ქვეყანაში. გესმით? არ გეჯერებათ? აბა, მაშ, ჩვენს სამტყუილოდ,

სოსიკა ჩაფარი რო გდია, „ბარის ყვითელა― – იმასა ჰკითხეთ, რას იტყვის. თორემ რა
სოსიკა? ვინ სოსიკა? ჩვენი აუგის და სახელის დამალვა არც მე და არც თორღვას
მოგვიდის: უმეტნაკლებოდ ჩვენც ვიცით „უბნობაი―. ამიტომ ყური დაგვიგდეთ, რა
გიამბოთ: კაცო, მე და თორღვა ერთხელ „ფიხონში― ვართ და ერთურთის მემჯობიას
ჩვენი სალოცავების „ნაპიროფლევზედ― ვესორბოითლებით ჩვენებურებს. ვნახოთ.
აკი ამ დროს სეფედავლიანთ სოსიკა იქ არ მოხისფეხებულა. და უცებ არ წამოჰტყვრა
და არ მოახალა ჩემ მეზობელს ქისტურ დამბაჩასავით: „ეჰ, რაც ბიჭი შენა ხარ,
დათუნი, ის შენი ხახმატ-გუდანას სალოცავებია: ემაგრე რო ჰბერან, ხომ
გაგისქდნენო―.
ჩემ მეზობელს, შევატყე, ბალანი აეშალა და უსათუოდ შუღლის გულს დადგა,
მაგრამ მე შევაყენე, ვუთხარ: „ჩხუბით და ყალმაყალით კი არა, დალაგებული
სიტყვაკაზმულით დავუმტკიცოთ ჩვენი ნათქვამი მეთქი, და ვიდრე ჩემი მეზობელი
გულს დაიმშვიდებდა, მე თვითონა ვკითხე: „ე, ბაჯბაჯა ქართველო, საიდამ იცი, რომ
ჩვენი „ჯვრები― გულადნი, პურადნი, შემბედავნი და მრეთამრენი არ არიანო?―
სოსიკამ ერთი სხვანაირად გადმომხედა და თავის ღუთლუთა ენით არხეინად
მითხრა: „იქიდამ, „კოპალეს― ყმაოვო, რომ, ჰხედამ ერთი ტკაველი კაცი არა ვარ,
მაგრამ ასიათასი კატა თავის დედაბუდიანად რომ დამხვიოთ და თქვენაც თავის
ფარებიანად იმათ დაეტანოთ, აი ემ მუშტით, სოსიკა არ მოკვდება, ანგე აიმ მთას
იქით გადაგრეკამთ, და ერთი მკვდარი კატა კი თქვენს ხატ-სალოცავებს, თავის
ხევის-ბერ დასტურიანად, თუნდა ხევსურეთიდამ სულ გადაასახლებს ერთი
დაღნავლებით, ისე ეშინიანთ იმისაო―.
ეს რომ მითხრა, გაჩუმდა. მე ღვთისა წინაშე, მეწყინა, მაგრამ წარამარას
გადამცემი არ მომწონს, არც ავაყოლებ ჭკვასა. თორღვა ხომ უფრო მძიმე კაცია. ჩვენ
მუდამ ჭკვიანური საუბარი გვიყვარს, ნიადამ სილოგიზმებით შემტკიცებული…
თუმცა მე არა ვსთქვი რა, მაგრამ ძალიან კი შემიკეთა იმ ბაიყუშ „ბარისას― სიტყვებმა;

199
I<3N

თორღვაც ხომ სრულ გააცეცხლნავთა, – მაგრამ ისევ მე დაუშალე და ვუთხარ: „აბა,

რაც იცი, ნუღარა ჰმალავ, დააყარე, მეთქი―. მაშინ თორღვამაც გადაუშალა თავის
უჟმურის წიგნი და ისეთ-ისეთი წაუკითხა ჩემ ტრაბახა „კახას―, რომ სრულ კბილები
გამოაკრეჭინა. ჩინებულის მოხერხებით უამბო ქაჯ-დევების ქვეყანას ჩვენის ხატ-
ჯვრების გალაშქრების ამბავი. სოსიკამ ნათლად დაინახა, რომ კუდიანებმაც
მიჰმართეს იმ ხერხს, რომელზედაც იმან ილაყბა, მაგრამ ვერაფერი წაიღეს. როცა
ჩვენმა ბატონებმა ქაჯეთი აიკლეს და დავლა-ალაფიანნი შინათკე გამობრუნდნენ,
„დევ-ქაჯთაც― ბევრი მოესროლეს იმათ „ციცეების―, ძაღლების და სხვა „უსურმაგის―
ნაჭერ-ნაკუწები, მაგრამ გმირთა ბერბაადურმა – გუდანის ჯვარმა დალამფარი
უფარა, ვაჟმა ასკაისძემ – ხახმატის ჯვარმა – კაბის კალთები, და ტანზედ არც ერთი
არ მიუკარებიათ. ბორბლის მთასთან, ერთ ვიწრო გამოსავალში, ქაჯებმა იმათ ცხენის
დოლოჩაც აუყუდეს, მაგრამ ბიჭნი იმაშიც შიგ გამოძვრნენ და ნასახელარ-
გამარჯვებულნი „იქავ ხევსურეთს― მოიქცნენ, ხახმატს შეიყარნენ; აქედამ ყოველივე
ქაჯეთიდამ წამოღებულ-წამოსხმული ღმერთს გაუგზავნეს; თავად მხოლოდ ერთი
საუკეთესო ფური დაიჭირეს, რომელიც საღმრთოდ დაკლეს, სისხლით
„გაინათლნენ― და ისევ ის „ვაჟნი― გახდნენ. იმ ფურის რქა, რომელშიაც ერთი კოდი
პური ჩადის, ეხლაც ხახმატის ჯვრის მონაშენობაშია შენახული, მაგრამ „თქვენ
ფერეებს კი იმას არ ვაჩვენებთო―, დაუმატა თორღმავ. თქვენ თვითონაც კარგად
იფიქრებთ, მკითხველო, რა ნაირადაც შეარცხვენდა ამნაირი პასუხი სოსიკას. ჩვენი
ბატონები ქაჯებსაც გადაურჩნენ, კატებსაც, – ნადავლი „იმდენი ერთი― ღმერთს
გაუგზავნეს და ბიჭები არა ყოფილან? მე და თორღვას მაშ მართალი არ გვითქვამს?
ეჰ, ბარელებო, თქვენ მაინც კაი ხალხი არა ხართ. თქვენი საყდრები და სალოცავები
ჯერ თქვენს მღვდელ-მონოზვნებსაც აღარა ჰსწამთ, არამც თუ თქვენ რადმე
გაგაჩდესთ. მერე წამოხვალთ და, ვინც არა მგონია, ჩვენ გვიქადაგებთ: „მოიქცენით,
მოქრისტიანდითო―. მაგრამ ღმერთი ყველასა გვხედავს. ამიტომაც „ხორიელაა―, შავი

200
I<3N

ჭირია, ხუნაგია, მუცელაა, ციებ-ცხელებაა, თუ სხვა რამეა, უწინ თქვენ

შემოგიკვლევსთ და მუსრს გადენთ. ჩვენა?
ჩვენ ყველაც შეღავათით გვეპყრობა. ან რას გვერჩიან? რაც შეგვიძლიან, ჩვენს
ბეჩავს სამსახურს არ ვაკლებთ არც ღმერთსა, არც ჯვართა: დღემუდამ იმათ
ვლოცულობთ, იმათ შავძახით, მუხლს ვუყრით, ვახვეწებთ იმათ დავლათს ჩვენს
თავს და ცხოვრებას… რამდენჯერ გაგვითავებია მე და ჩემს მეზობელს ცხვარ-ძროხა
იმათ ხვეწნაში!.. ჩვენ იმითი ვართ ბედნიერნი, რომ ჩვენს ბატონებს ალღოში
ჩამდგრები ვყევივართ… როცა ჩვენგანი ვინმე ავადა ხდება, „დოხტურს― და
ფერშალთან არ გავრბივართ თქვენსავით, რომლებიც თქვენ ტყუილად გფცქვნიანთ
და გატყავებენთ: ჩვენ ვიცით, რომ რომელსამე „ღვთის შვილს― ან სამსახური რამ
დავაკლეთ, ან გულს რაზედმე მოგვავალებს. მკითხავ-ქადაგიც იმიტომ გვინდა, რომ
ამ დღეს გამოგვადგეს… მივალთ და ხელდახელ „ამოგვიხსნის―, ვინ რას გვედავება,
და ჩვენც სამსახურისად მზადა ვართ: ცხვრით, ძროხით, „თეთრით― და სანთლით;
სიდიდ-ბევრით როდი შევწუხდებით… „ღმერთსამც ნუ ვაწყენთ― და ძალიან დიდ-
დიდი მუცლები კი აქვსთ რადმე იმ დალოცვილებს… თორემ ღმერთმა ალალი
უყვასთ: მაინც ყველა ხატ-ჯვარნი ძალიან გამხიდავებია ჩვენი. ვსთქვათ, ჩემი
მბრძანებელი „ჯვარი― მე შემომწყრა და ზიანს რასმე მიპირობს; მაშინ მყოფე „ჯვარი―
შუაკაცად შემოდის: მემმსახურებია, ჩემთვის მოურთმევია მომეტებული საკლავი,
გული მოიბრუნე, ნუ დაჰღუპავო―. ისიც უხათრებს – კარგია, არა და – წასულია
ჩვენი საქმე. მაგრამ ამნაირი შემთხვევა ძალიან იშვიათია, რადგანაც იმათ უფრო
ერთ-ურთის ხათრი აქვსთ. „მოკვეთილი― მხოლოდ „ხადური ჯვარი― ჰყავსთ
ჯვართა: იმას არ იკარებენ ახლო, თვითონაც ერიდებიან. ახიც კია, მე და ჩემმა
ღმერთმა!.. რასა ჰბრძანებთ? იცით რა უქნია იმ დალოცვილს? რა და ისა, რომ
ხახმატის ჯვარისთვის ოქროს სამართებელი და სალესველი მოუპარნია. ამას ჯერ
ჩვენ არ „ვჩადით― ჩვენს ქვეყანაში. რომ ჯვარს ეკარებოდეს? – სხვაგან კი „ქვეც რა
უშავდა?― ისაც სად უქნავ იმას „კანტალაობა―… იქა, ჩემო კარგო, რო ხახმატის ჯვარი,

201
I<3N

როცა ქაჯეთით მომავალა თავის თანამოლაშქრე ხატებით, იმათ ლაშქარს წყალი

მოჰწყურებია. ხახმატის ჯვარს კარატის ჯვრის კოპალასთვის „დაუძახებავ―:
„მამეშველე, ჯარი წყურვილს მელევისო―. ისაც მაჰგებებია: ერთ უწყლო ადგილს
მდელოსად ლახტი დაუტყლაშნია, წყარო ამოუყვანია და მთელი მხედრობა
დაუძღვია. „ხადური ჯვარი― კი „უდუმლივ― მოსულა და ის კაი კაცობა გაუწევია, რაც
წეღან გიამბეთ: ოქროს სამართებელი და სალესველი მოუპარნია მოზავე
ხატებისათვის, რომლებიც იმათ ქაჯეთიდამ წამოღებულები ჰქონიათ…
ასე, ჩემო ბატონო: ჩვენც, ჩვენს ადგილსაც, ჩვენ სალოცავ ხატ-ჯვარსაც, ჯამ-კოვზსაც
კი, უეჭველად თავისებურობა ამშვენებს. ჩვენ მშვიდობიანი ხალხი ვართ, არავის არც
საშინაო, არც საგარეო საქმეებში არ გვინდა გავერივნეთ, თორემ იცოდეთ,
სარწმუნოებასაც, სახელმწიფო წყობილობასაც, თანამედროვე პოლიტიკა-
დიპლომატიასაც, კანონებსაც, საზოგადოებას და ჯალაბობასაც, ადამიანს და ყველა
სხვა სულდგმულსაც – ფერი და იერი შაეცვლებოდა. მაგრამ ჩვენ ჩხირკედელობა არ
გვიყვარს. რადა? და იმიტომ, რომ ჭკვიანები ვართ: ჩვენ მარტო ჩვენი თავი ვიცით,
ჩვენი სოფელი და „თემთ პირი―. ამას იქით ხელი არა გვაქვს… ჩვენი სავალი გზა და
ხიდი, დიდი ხანია მამა-პაპას გაუკეთებია. იმას იქით, უსიკვდილოდ, დღეს ცალი
ფეხის გადადგმაც არ გვინდა. ეს ზნე დიდად სამაგალითოა, ამ სტრიქონის
წამკითხველებო, ჩვენ რომ არავის გაწუხებთ, თქვენ რაღა გინდათ ჩვენგან, თქვე კაი
კაცებო, რას ეჩხირებით ჩვენ საქმეებში? ვინა გთხოვათ, მობრძანდითო?
სჩანს, თავისუფლება თქვენ მხოლოდ თქვენთვის გეზოგებათ, ჩვენ კი – თუნდა
წყალმაც წაგვიღოს – ეს აინუნშიაც არ მოგდისთ, – ასე არ გახლავსთ?
აი თუნდაც: შარშან მოგვეჭრა ვინღაც, მღვდელი თუ ბლაღოჩინი, არ ვიცი; დაგვერია,
ბატონო; სად ხატს ეცა და გადმოატრიალა, სად ხევისბერები და ქადაგები გვიტყიპა;
მანდილოსნების სამრევლოები ხომ ერთიან პირქვე დაგვიცა; დიდი და პატარა სრულ
დედაკაცების „ნალახში― ამოგვათრია; სწორად კინაღამ მეორ-მოსვლა მოგვგვარა,
მღვდელ-დიაკვნებს ხომ ისეთი შუშხი მისცა, რომ შიშით ზღურბლსაც ვეღარ

202
I<3N

გადაჰცილებოდენ. სხვა არა იყოს რა, ცოლშვილის ნახვა მაინც აღარ უნდოდათ?
თორემ ამისთვის კი ითხოვდა ხოლმე თითო კვირაობით, მაგრამ ეს რას ეყოფა?
ცოლშვილში მისული კაცი თუ შინ სამი-ოთხი თვე, ხან ხუთი-ექვსიც არ დარჩა, აბა
რა ლაზათი აქვს?.. რა უნდოდა, ახლა, რას გვერჩოდა? იმას, რომ აგვიშურნა,
აღარავის თვალით დანახვა აღარ გვინდოდა; კინაღამ ჩვენც წაგვწყმიდა, თავს ხომ
უფრო კაი სიკეთე უყო. დილას თორღვა მიამბობდა: „ცირბინს იქით გადაკარგულს
ამბობენო―. ეჰ, ნეტავი ჩვენთვის ხელი არ ეხლო და თავად რაც უნდა მოჰსლოდა.
თორემ სხვანაირად კი ამბობენ იმის საქმეს… ღმერთმა უწყოდეს, მართალი ვინც
არის… ამგვარ საქმეების გარჩევაში მე და თორღვა არ შევდივართ: ჩვენ უფრო
პირდაპირ დაჯერება ვიცით ხოლმე… ეს უფრო ადვილიც არის და სამართლიანიც.
მერე გაბრაზებული ქვეყანა რამდენსაც საუცხოვოს რასმე გამოატყვრენს, იმდენი რომ
ჩვენ ყურად ვიღოთ და იმის გარჩევაში შევიდეთ – ერიჰაა!
ეხლა? ეხლა კი მშვიდობიანობა ჩამოვარდა; ყველას თავისუფლება მოგვეცა,
ცხოვრებამ ისევ ძველი კალაპოტი დაიჭირა… თორემ მე აქ უნდა ენას კლიტე
დავადვა, რადგანაო, შესაძლებელია, იარმუკაზედ ნაღდი საქონელი გაიაფდეს და
„ფალჩივი― საქონლის ოსტატები ნაამაგარს ვეღარ გაასაღებენ.
ესაც არ იყოს, მე და თორღვას სიმამაცე მხოლოდ ორ წყალს ზევითა
მრისხანებს, ხოლო ქვემორე მისსა ჩამოდავრიშება ცოტა „იავაშ-იავაშით― ვიცით
ხოლმე.
დიაღ! მე და თორღვას ის კი არ დაგვიწყებია, რომ სკოლაცა გვაქვს, მაგრამ
ნეტავი არ იყოს: იქ რომ მასწავლებელია, ლამის ბალღები სრულ თავისკენ
გადაიბიროს და უუნცროსოები დაგვწიროს თავის ბუნაგებში: ან შეშას აღარ უნდაა
კარით შინ „შამოღებაი―; ან საქონისად ჭერხოდამ საჭმელს „ჩამოყრაი―, ან „ნაკერს―
„მანაყად მოღებაი?― არ ვიცი, რას ჩამოგვცივებია ის ქრისტიანობის აღმადგენელი
საზოგადოება? რად უნდა ჩვენი დაღუპვა? ბიჭო, ჯერ ერთი სკოლის შენობა იყო, ის
არ გვეხდინებოდა, ახლა მეორეც წამოჭიმა და ისაც სადა! სადა და, ღმერთმა ხომ

203
I<3N

სამაგიერო სიკეთე უყვას იმას დიდის ბერბაადურის, გუდანის ჯვრის სახატო

მამულზედ! გაგონილა ამგვარი ღვთის გმობა, ქრისტიანებო?! მე და თორღვას ვეღარ
გაგვიგია, რითიღა უნდა ვცეთ ჩვენს ბატონს პატივი, სადღა უნდა მოვიყვანოთ ქერი,
რომ „ან ლუდ ვქნათ, ან არაყი იმის სადიდებულოდ?― ეს კი „კაი ას―, რომ ახალი
სკოლის აივნის ქვეშ ბევრი ფიცრები და ფიცრის ნარჭებია შელაგებული: იქვე
სხვენში სადღაც შენახულია წითელ-ყვითელი საფერავები, რომლებსაც მე და
თორღვამ მივაგნეთ, რადგან ჯერ დაუმთავრებლობის გამო იქ არავინ სცხოვრობს.
რად გვინდა განა, „იუჩიტელა, თუ მასწავლია ას―, რომ იმას დავეკითხნეთ? ან განა,
მართლა, ხელმრუდობა იქნება ისა, რომ მე და თორღვა (მარტოკა ვიყო, დიაღ, ცუდ-
კაცობა იქნებოდა), ორნი, როცა ვიხელთებთ, არხეინად ჩავიდეთ, თუნდა ღამეც იყოს,
„ფიცარიკეებიც რა ამოვიტოლათ იღლიაში, საფერავებიც რა წამოვიღათ; მივიდათ
შინა, და უნდა ჰნახათ, რა ხელს კარადეებს და კიდობლებს გავაჭრელებთ იმეებით.
ახ, ლეტავი ი საფელავებ კი ჩვენ მოგვცა, გაუმარჯვა საღმთოს!―
ბიჭოს! სკოლაც ხომ კარგი რითმე ყოფილა. ეს ფიქრადაც არ მოგვსლია მე და
ჩემ „ძმას―. სკოლისა კი რა მოგახსენოთ, მაგრამ ჯვარ-მენდლები კი ორთავ ძალიან
მოგვწონს. ისაც ძალიან გვსურს, ჩამოსარჩობი ვაჭრები არ გვატყუილებდნენ ან აქ, ან
ქალაქს. პაპა ჩვენს კი ქაჯი ჰყოლია დაჭერილი და, როცა ტფილისის ქალაქს
მიდენილა, ის უვლევია თან. მომკვდარა ისაც (ღმერთმა აცხონოს), ქაჯიც სადღაც
მოუსავლეთს გადაქაჯულა და ჩვენ კი დღეს ქალაქს აღარ ჩაგვესვლება: ზოგი თავში
გვიფაჩუნებს, ზოგი ლაფს და დამპალ რამეებს გვესრის; ზოგი მთის „დათუნებით―
და სხვა ამ ფერის სამაგალითო სახელებით გვასურათებს. აღარ ვიცით, „რაი ვქნათ?―
ახ, ნეტავი თითო აპელატი კი მოგვაკრა, ან არა და ჩინგის ყაენის და თემურლენგის
შეძლება მაინც მოგვცა, რომ „თბილი ქალაქი― კი არა, თვით „პეტრებუღიც― ძირ-
ბორჯიანად გადმოგვეტრიალებინა. ვფიქრობთ ახლა: ქალაქს არ წავიდეთ, უფროც
გაგვატყავებენ ეს მაწანწალა მესკლატ-მენავთეები. გუდარახის ძირს ჩაიარო დუქანში
(ჩვენში ხომ არ არის, ღვთის მადლით), გირვანქა ნავთს, თუ ორ შაურს ნახევარ

204
I<3N

შაურიც არ დაუმატე – არ მოგცემენ; ლიტრა ცხენის მარილს ექვს შაურზედ ნაკლებ

ვერ იშოვნი, ჩვენში კი აბაზიც „თეთრია―, ფულია, არ არის ადვილი საშოვნი. მაგრამ
ერთი ზნე მე და თორღვას კარგი გვჭირს: სხვაგან როცა რამე მოგვდის, ადგილობრივ,
კიდეცა ვგრძნობთ და ვფიქრობთ. როცა ჩვენის ბუდის კარზედ არ მივალთ, მაშინ კი
ყველაფერი დაგვავიწყდება და ისევ ის „შავნი შაშვნი―, თუ უფრო ყვავნი,
შავიქმნებით, წეღან რომ მოგახსენეთ. კიდე ცოტა რამე, მკითხველო, და მერე აღარც
შეგაწუხებთ. თუმცა მე და ჩემი ძმა კაცი და ყოვლად პატიოსანი მეზობელი თორღვა
ასე თანხმობით და ძმურად ვცხოვრობთ ერთმანეთში, თუმცა ყოველივე ჩვენ საერთო
გვაქვს, მაგრამ სრულ ცოტა რამით ვერ მოვდივართ ურთიერთის ახში. იმას, თუ
დიდად არა, ცოტად მაინც ღარღლადა აქვს გულში, რომ ჩვენი მხრის პრისტავი თ. ჯ–
ი ხანდახან შემოგვიტევს ხოლმე სკოლის თაობაზედ: „ეს შეშა მოუტანეთო, ეს
ბალღებს სწავლას ნუ აცდენთო, ეს მასწავლებელს ნუ აწუხებთო―. მე კი ამგვარი მისი
საქციელი საქებურად მიმაჩნია და ერთხელ, თუმც მეშინოდა ჩემი პირთეთრი
მეზობლისა, მით, რაც თავგანწირულება და შებედულობა მქონდა, შემოვიკრიბე, და
მაღლა ბანიდამ ძირს კარებზედ ნადგომს გამოვუთეთრე: „უთუოდ საქებურად
იქცევა მეთქი―.
ამბობენ, მასწავლებელს თავის სკოლის მზრუნველობა ეთხოვნაო და იქნება
არც იმან იუაროსო. ეს რომ მართალი გამოდგეს და კავკასიაში ქრისტიანობის
აღმდგენელი საზოგადოებაც სათნო გაუხდეს, ჩემთვის კი სასიამოვნო ამბად
ჩაითვლება, ხოლო თორღვასი კი რა მოგახსენოთ?
1892 წ.

205
I<3N

რას ჰქვიან თავისუფლება?

როცა ჩვენს ნაცნობს, ან ნათესავს ატუსაღებენ, დაუყოვნებლივ მივესწრაფებით
მის სანახავად ისე, როგორც სნეულისა. თან ვნანობთ: „ახ, რა ცუდი საქმე
მოუვიდაო!― რადა? რისთვის? იმისთვის, რომ კაცს წაართვეს თავისუფლება,
წაართვეს ისეთი რამ, რითაც ადამიანი შეაწუხეს, წაართვეს სიხარული და მისცეს
ვაება-ტანჯვა. თავისუფლება და ბედნიერება ერთი და იგივეა. დატუსაღებული
ადამიანი უბედურადა გრძნობს თავსა: ვერა ჰსვამს და სჭამს თავის ნებაზე, ვერ
ადგება, ვერც დაწვება ისე როგორც თვითონ უნდა; ვერც ტანთ იცვამს, რაც მოსწონს
იმას; ვერა ჰხედავს იმას ვინც უყვარს, ვერ აკეთებს იმას, რის გაკეთებაც სულით და
გულით სწყურია; თავის ნებაზე ვერ დაილაპარაკებს, თავისუფლად ფეხს ვერ
გადასდგამს. უბედურ ყოფაშია ტუსაღი ჩავარდნილი. გვესმის ჩვენც მისი
მდგომარეობა და გვებრალება. რაღა უნდა ვსთქვათ, როცა დატუსაღებულია მთელი
საზოგადოება, ერი, სახელმწიფო? ნადირი ან ფრინველი ცოტად მოზრდილი,
თავისუფლებას ნაჩვევი, ნაგემი, რომ დაატყვევოთ, თუ ვერ მოახერხა გაპარვა ტყეში,
მინდვრად, დარდისაგან კვდება. მაგალითები აუარებელი ხდება. რაც უნდა კარგად
მოუაროთ, ასვათ, აჭამოთ, საუკეთესო ბინა მიუჩინოთ, მაინც თავისუფლად
ცხოვრება ურჩევნია. მზად მირთმეულს საზრდოს, თავის შრომით, წოწიალით,
წვალებით მონაპოვარი ეუკეთესება. სიცივე და სიცხე არ აშინებს, ოღონდ კი
თავისუფალი იყოს, თავის ნებაზე ცხოვრება, მოძრაობა შაეძლოს. აი რამდენად
ტკბილია თავისუფლება.
ნადირს და ფრინველს თითქმის ადამიანზე მეტად უყვარს თავისუფლება.
ტრედი მშვიდი, უწყინარია და რომ შეიპყრო: ისიც-კი გინისკარტებს – გამიშვიო, ნუ
მატუსაღებო. დიაღ, ადამიანს, მით უმეტეს გაუნათლებელს, არ უყვარს
თავისუფლება, არ იბრძვის მის მოსაპოვებლად იმიტომ, რომ მონობაში არის
აღზრდილი, მორჩილებას, მოთმინებას არის ჩვეული და თანაც ის სიყვარულს
თავისუფლებისადმი აძინებს გულში იმ მოსაზრებით, საწყალს კაცს თავისუფლებას
206
I<3N

ვინ აღირსებსო, თითქოს ხემწიფის ქალს იყოს შეყვარებული და ვერა ჰბედავს

თხოვას, რადგან მისთვის ხელმისაწდომი არაა. აბა კარგად დაუკვირდით თუ ასე არ
იყოს.
ადამიანი თავისუფალი იბადება. უცქირეთ ბავშვს როგორ თავისუფლად
მოქმედობს, როცა შეიძლებს მოძრაობას, ეპოტინება ყველაფერს, რასაც თავალი დ
ყური მიუწვდება; იქნევს ხელებს და ფეხებს, როცა აკვანში აწვენს დედა და ხელებზე
არტახებს უჭირებს. მხოლოდ დიდების მოსაზრება, დაშლა, დაშინება ჰკვეცავს
ფრთებს ბავშვის თავისუფალ მოქმედებას, რომელიც უსამზღვრო
თავისუფლებისაკენ მიისწრაფის…
გაიზრდება, მოვა გონებაზე და მაშინ ხომ შინაურ უფროსებთან ერთად
უჩნდება გარეთ სხვა უფროსი – საზოგადოება აუარებელი ზნე-ჩვეულებით,
აზრებით, წესებით, რომელთა შორის მრავალი უვარგისი და პირდაპირ
დამღუპველია ადამიანისა, შემბოჭველი იმის თავისუფლებისა, საღის მსჯელობისა.
მსობლები, საზოგადოება და უხეირო სკოლები აჩვევენ ყრმას ისეთს აზროვნებას, რაც
უხშავს მას გონებას, უნერგავს ცხოვრებისათვის მავნე აზრებს, აჩვევს გონებას
მორჩილებას, მოთმენას, უკლავს სიყვარულს თავისუფლებისადმი. ასე: ადამიანი
მოსისხლე მტერი ხდება ბუნებისა; იმის მაგივრად, რომ ხელი შეუწყოს და
განავითარის ეს ძვირფასი განძი – თავისუფალი გრძნობა, მისცეს მას გონივრული
მიმართულება, ცდილობს დაახშოს, მოსპოს იგი სრულიად ამოაგდოს ძირიან-
ფოჩვიანად ადამიანის გულიდან. ამ დროს საზოგადოება ვერა გრძნობს რამდენად
მოსისხლე მტერი ხდება იგი თავის თავისა. რატომ? მიტომ, რომ ხეს ტოტებს აჭრის,
ქერქს აცლის გარშემო ტანზე, რის გამო იგი ხელს უწყობს შტოების გახმობას, რასაც
ადრე თუ გვიან თვით ხის გახმობაც მოსდევს. დიაღ, გამხმარია, ხმელია ის
საზოგდოება, რომელთა წევრებიც მონურად, ყეყეჩ-ჩერჩეტად არიან აღზრდილნი და
არ უყვარსთ თავისუფლება, ჰხდება თავის თავის მტერი, სთელავს ფეხით თავისივე
ბედნიერებას. ამისთანა საზოგადოება თუ სახელმწიფო ბუდეა ყოველნაირს

207
I<3N

უსამართლობისა, ადვილად ჩნდებიან დაჩაგრულნი და მჩაგვრელნი, გაცარცულნი

და მცარცველნი დ იმართება მათ შორის ბრძოლა. დღეს ჩვენა ვართ მოწამე და
მონაწილენი ამისთანა ბრძოლისა. ბედნიერებაწართმეული ნაწილი საზოგადოებისა
(კლასი) ებრძვის მეორეს, რომელმაც მისი ბედნიერება მიითვისა, მისი თავისუფლება
და ქონება. მჩაგვრელნი დღევანდლამდის თავისუფლად იქცეოდენ: ფული, მიწა,
ფაბრიკები, ქარხნები, სახლები იმათ ხელშია. ეს სულ მოტყუილებით,
მტარვალობით, სხვისთვის თავისუფლების ჩამორთმევით მოიპოვეს. დღეს
დაჩაგრულმა ნაწილმა იგრძნო ეს უსამართლობა, აახილა თვალები, გაიღვიძა მის
გულში დაძინებულმა თავისუფლების სიყვარულმა, დღეს იგი ამბობს: დამიბრუნეთ
წართმეული ბედნიერებაო!
თავისუფლება მტარვალთაგან (უმცირესობა) ხალხისათვის (უმრავლესობა)
წართმეული, ბედნიერებაა. თუ ერთს ადამიანს სტანჯავს, სჩაგრავს ტუსაღობა,
თავისუფლების წართმევა, ფრინველს და ცხოველსა ჰკლავს, რა თქმა უნდა ხეირს არ
დააყრის არც საზოგადოებას, რომელიც ადამიანთა კრებულია. როცა დამონებაში
იმყოფება ქვეყანა, თავისუფლებას მოკლებული, იგი დამწყვდეულია ციხეში. ის
როდი კმარა მარტო, რომ როცა უნდა გამოვიდეს და ისეირნოს ქუჩებზე, იმღეროს,
ითამაშოს, შეირთოს ცოლად ის ქალი, ვისაც იგი მოსწონ და ვინც მას მოსწონ; მაგრამ
ამავე დროს აკლია სახსარი ცხოვრებისა, არა აქვს მოსახნავი მიწა, მოსწონ იქვე ახლო
მდებარე ნაფუძარი და არ აძლევს ნებას მიწის პატრონი, რომელსაც ათასი ამისთანა
ნაჭერი მიწა სხვა აქვს.
თავისუფლების მტერია ის ადამიანი, ვისაც არ უყვარს თავისი თავი.
თავმოყვარეობა ორნაირია: ბრიყვული და გონივრული. ბრიყვული, როცა ადამიანი
მარტოდმარტო თავის თავზე ზრუნავს, მხოლოდ ფიქრობს მას: „მე ვირგო და სხვა
წყალმა ზიდოსო. მე მქონდეს უფლება სხვა შეურაცხვყო, და სხვას კი არა ჰქონდეს
ნება პასუხი მომთხოვოს. მარტო მქონდეს ნება ვცარცვო და მეორეს კი მოესპოს
საშუალება თავის დაცვისა―. სხვის უფლება, ადამიანობა შელახოს დაუსჯელად,

208
I<3N

ხელშეუბრუნებლად. ამისთანა ადამიანი მსგავსია მხეცისა, იგივე მხეცია და მისი

თავმოყვარეობა არის მხეცური. მგელიც ასე ფიქრობს, ოღონდ თვითონ გაძღეს და
იმის ჭირის ნაცვალი იყოს ათასი სული ცხვარი და ათიათასი. არაფერია მგლის
ფიქრით ეს ცოდვა, ეს დანაშაული. თავისუფლება უნდა იყოს საერთო, საყოველთაო
და არა საკუთრება რამდენიმე ადამიანისა, როგორც დღეს არი.
მაგრამ მაგარი ის არის, რომ დღეს არც მჩაგვრელები არიან თავისუფალნი;
იმათაც ძვირად უჯდებათ თავისუფლების შენარჩუნება. მგელი კი თავისუფალია
ვითომ? არა. ისიც მუდამ შიშს ქვეშ იმყოფება, დღეს თუ ხვალ უნდა ამომშხამდეს
მგლობაო, ფიქრობს იგი, უნდა მომკლანო, ბოლო მგლისა მაინც ეს არი: უნდა
მოკვდეს თოფით, საწამლავით ან ხაფანგში გაებას, სიკვდილი თან სდევს ყოველს
ნაბიჯზე. მგელს ადამიანი მაინც სდევნის, თუნდ არაფერს აშავებდეს, რადგან
მგელია, ნადირია, ტყავი აქვს გამოსადეგი. ხოლო მგლად ქცეულს ადამიანს ასე არ
უნდა მოვეპყრათ! იმის გაწვრთნა, ჩვენ, – ადამიანთა ხელთ არი, ჩვენ უნდა
მოვუსპოთ მას საშუალება, დავუკეტოთ ბილიკები მგლური ინსტიქტების,
სურვილების სანავარდო და მორჩა მისი მგლობა.
თავისუფლების კანონთა თანახმად, შეიძლება მაშ, სხვას ცოლი, ცხენი წაართვა
კაცმა, ვსთქვათ, ივანემ პეტრეს, რადგან პირველს მოსწონს პეტრეს ცოლი და ცხენი?
არა, თავისუფლება ამას არ გვიქადაგებს რომ ყოველი ჩვენი სურვილი, გრძნობა,
ყოველი ჩვენი ვნება დავაკმაყოფილოთ წინდაუხედავად. ჩვენის გრძნობების
დაკმაყოფილება და ჩვენთა სურვილთა მხოლოდ მაშინ არის შესაწყნარებელი, თუ
ამით ჩვენ სხვას, ცალკე ადამიანს ან საზოგადოებას თავისუფლებას არ წავართმევთ:
რად უნდა წაართვას ივანემ პეტრეს ცოლი, როცა თვით პეტრე არა სწუნობს თავის
ცოლს, არამედ მოსწონს და უყვარს იგი? ხომ ცოდოა, უნდა ტანჯვა-დარდში და
ვარამში ჩავარდეს კაცი და მისი თავისუფლება შეილახოს. ვსთქვათ, პეტრე წუნობს
ცოლს და არც ეწყინება, თუ იგი ივანეს წაჰყვება, მაგრამ შეიძლება თვით პეტრეს
ცოლს არ მოსწონდეს ივანე. განა აქვს უფლება, ნება ივანეს შეახოს მას ხელი? არა,

209
I<3N

ასჯერ არა. ამისთანა კანონებს არ ქადაგობს თავისუფლება. თუ ეს ასეა, მაშ რად

ვართმევთ დიდის მამულის, ტყის პატრონს თავიანთ საკუთრებას მამულ-დედულს?
ხომ იმასაც უყვარს თავის მამული? მამულის ჩამორთმევით ხომ ვართმევთ იმას
თავისუფლებას? ვხელმძღვანელობთ ამ შემთხვევაში სიმართლის გრძნობით, თუ
არა? იქნება უსამართლოდ ვიქცევით, როგორც ზოგიერთებს ჰგონიათ? არა. არ
ვიქცევით უსამართლოდ და აი რატომ. დიდი მამულის პატრონი ჯერ ერთი, რომ
სხვებს. ასს, ათასს ართმევს თავისუფლებას, რადგან სხვის ნაშრომს იტაცებს, სხვას
ლუკმას სტაცებს. ეს უწესობაა, უსამართლობაა და როგორც უწესოების ჩამდენს, მას
უნდა მოესპოს საშუალება ამ გვარის ყოფაქცევის. მეორე, მამულ-დედული ხომ იმის
შრომით შექმნილი არ არი, იგი ღვთისგან ბოძებულია. იგი ძალმომრეობს, როცა
ბუნებას სტაცებს მომეტებულს, რაშიც სხვებსაც წილი უდევთ. ყველა ეს საჭირო
ერისთვის როგორც ცალკე ადამიანისთვის, კანონები უნდა იყოს თვით ხალხის
დადგენილი. მაშასადამე, თავისუფლებამ უნდა მოგვცეს სიამოვნება. შეიძლება
უსიამოვნებაც მიერგოს თავისუფალს ადამიანს, როგორც სასჯელი უხეირო
საქციელისათვის, მაინც მისი თავისუფლება არ იქნება დარღვეული, რადგან
ხალხისაგან შექმნილი კანონი, რომლის დადგენაში თვით იმასაც მონაწილეობა აქვს
მიღებული, სჯის მას. ხომ იცით ჩვენებური გლეხკაცი რას ამბობს: „ სამართლისაგან
მოჭრილი ხელი არ მეტკინებაო―. ოღონდაც რომ ასეა. თავისუფლებამ უნდა მისცეს
მუშას მთელი ნაყოფი შრომისა. უნდა მისცეს სწავლა, განათლება, თავის თავისა,
თავის ერისა და კაცობრიობის გონივრული სიყვარული.
უნდა მიანიჭოს ნება, უფლება. იმ ხელობას დაადგეს, რომელიც მას მოსწონ და
ეხერხება; იცხოვროს იქ, საცა მოისურვებს, ისე რომ სხვის თავისუფლება ოღონდ არ
შეზღუდოს, სხვას უსიამოვნება არ მიაყენოს. უნდა უბასპორტოთ წავიდეს და
მოვიდეს საცა უნდა. ვერავინ უნდა შეახოს მას ხელი, ვიდრე კანონი არ გადასწყვეტს.
უნდა ილაპარაკო, სწერო საზოგადო საქმეებზე ისე, როგორც შენ გინდა, დაშლა
არავის შეუძლიან, უნდა გამოსთქვა შენი აზრი, დაჰგმო დასაგმობი, აქო საქებარი.

210
I<3N

რედაქციაში
– ნუ, იხ კჩორტუ! დაჰკრა ბეჭედი ანდრიუშამ.
– პირფერობაში კი ნუ ჩამომართმევთ და ძაან ბიჭები ხართ, განა!.. ყოჩაღ,
ბიჭებო, ყოჩაღ, მაგრე!.. გაიწით, წინ გაიწით!.. გაუმარჯოს თავის ოჯახის დაქცევას
და სხვის ოჯახის აშენებას! – დაიყვირა შავმა კაცმა.
– გაუმარჯოს, გაუმარჯოს! – ღრიალებდენ მასთან ერთად რედაქციის წევრნი,
ხოლო ის არ ვიცი, ეს ბოლო სიტყვები გაარჩიეს კარგად, თუ არა. ვგონებ ვერ
გაარჩიეს, თორემ ამაზე კვერს როგორ დაუკრავდენ?!.
ამ ჩოჩქოლის დროს სურათი გამოიცვალა; რაღაც საუცხოვო ზრიალი, ბრიალი
და გრიალი შეიქნა, – რედაქციის კარები უცბად გაიღო, აგრეთვე ფანჯრები და
მთელი ბოინი შემოიჭრა სვავთა და მოსისხლე ფრინველთა, მოურიდებლად,
უშიშრად დაიწყეს ფარფაში რედაქციაში; უზარმაზარს იმათ მხრებს ტლაშა-ტლუში
გაუდიოდა. მთელი რედაქცია პირქვე დასცეს, მაგიდებიდან ქაღალდები, და
საწერლები იატაკზე გადმოყარეს, კარადები გადმოაბრუნეს გულაღმა, სკამებს ლაწა-
ლუწი გაჰქონდა. დერიფანში ლაფანჯები, ყაბალახები, პალტოები დაბლა დაფინეს;
კედლებზე რაც რამ ეკიდა, იატაკზე პირქვე მოაქციეს. ერთის სიტყვით, ამდგვალ-
დამდგვალეს იქაურობა, თან ნისკარტები ჰქონდათ დაღებული და რაღაც საზარელს
სუნს აბნევდენ პირიდან.
რედაქციის წევრნი ძალიან დაფაცურდენ: ვინ ქოლგას წამოავლო ხელი, ვინ
ჯოხს და გაჩაღდა ხელჩართული ომი. ფრინველები ფრთებსა და ნისკარტს სცემდენ
ისე, როგორც სილაქებს. ანდრიუშამ თავისი თოფი ინატრა, მაგრამ გვიანღა იყო.
ყველანი თავპირდასისხლიანებულები იყვნენ, გარდა შავი კაცისა.
– ეს ასე უნდა მომხდარიყო უეჭველად, – ამბობდა იგი გულ-დადინჯებით ისე,
რომ მისი ნათქვამი არავისაც არ გაუგია, – წავიდეთ, გავიდეთ კარში, – უთხრა მან
რედაქციის წევრთ, – ხომ არ შაეჭმევით ამ ფრინველებს?!. მე მომყევით, მე! – და

211
I<3N

გაუძღვა წინ. რა გაეწყობოდა, ყველანი უკან დაედევნენ, რადგან რედაქციაში

დადგომა შეუძლებელი იყო.
– არ მოხდა კაი საქმე!.. უცნაური საქმე მოხდა, ცოტა ზარალი კი არ მოგვცეს მაგ
შაჩვენებულმა ფრინველებმა! – ამბობდენ ყველა ერთხმად.
– ნუ ჰშიშობთ, სრულიადაც არაფერია! – უპასუხებდა შავი კაცი.
– უნდა პოლიციისთვის დაგვეძახნა! – ამბობდა ანდრიუშა.
– ვიდრე პოლიცია იქ მივა, ფრინველნი თავს უშველიან, – სთქვა შავმა კაცმა, –
ჩვენ ცოტახანს ამ ეტლით გავისეირნოთ (მისი რაში დიდ ეტლად ქცეულიყო) და
მანამ დავბრუნდებით, ყველაფერი მოწესრიგებული დაგვხვდება, ნუ გედარდებათ…
ყველანი შელაგდნენ ეტლში. ზ. ჭ. და ანდრიუშა ეტლის კოფოზე მოექცნენ. ეტლმა
მაღლა-მაღლა აიწია, ნაცვლად იმისა, რომ დედამიწაზე გაგოგმანებულიყო. ეს ისე
სწრაფად, უცბად მოხდა, რომ ვიდრე ერთი ვერსის სიმაღლეზე არ ავიდა ეტლი, გონს
ვერ მოვიდნენ შიგ მსხდომნი. მერეღა მოვიდნენ ცნობაზე, შეჰხედეს და ეტლში
შემალულები დაინახეს სვავები და რედაქციის ამრევ-დამრევი ფრინველები. ის
წყეულები ახლა ეტლში შებმულიყვნენ და ეტლს მიაქროლებდენ ცის სივრცეში.
– აქ რაღაც უცნაური ამბავია! – ფიქრობდენ შიგ მსხდომნი, ხოლო თქმას ვერც
ერთი ვერა ჰბედავდა, – როდის ექნება დასასრული ეტლის ნავარდობას?!. უნდოდათ
გადმომხტარიყვნენ, მაგრამ საით და როგორ? ვიდრე დედამიწაზე დაუწევდენ,
ცაშივე ფრინველები შესჭამდენ… ყოვლად შეუძლებელი საქმე იყო ეტლიდან
გადმოფრენის ფიქრები. დაემორჩილნენ ყველანი ბედს, გამტკნარებული ტუჩი
ტუჩზე მისწებებოდათ, თვალები გაშტერებული ჰქონდათ. ხოლო მ-რს ფეხი ფეხზე
გადაეგდო და ულვაშებს იწკეპავდა; ზ. ჭ. ბოღჩას მაგრა ჰბღუჯავდა იღლიით, არ
დაჰვარდნოდა.
– პირველად, რა თქმა უნდა, ყველას უჭირდა ამ უცნაურის ეტლით მგზავრობა,
მაგრამ ხანი არ გავიდა, ყველაც შაეჩვივა ამ ჭირს და თანდათან ენა ამოიდგეს.
პირველად ხმა ანდრიუშამ გატეხა და იმას ზ. ჭ. აჰყვა.

212
I<3N

– ჩტო ეტო ტაკოე ზნაჩიტ?! – სთქვა მან, – ნუთუ არ ექნება დასასრული ამ

მოციონს? როგორც ვხედავ, აქეთ კაი სანადიროები უნდა იყოს, ის ოხერი თოფი
მაინც წამომეღო…
– თოფი კი არა, შენის თავის გახეთქამ, ის არ გინდა, ზარბაზანი? ჰაერში გინდა
ინადირო, შე ოხერო?! – უპასუხა მას ზაქარიამ, გაჯავრებულმა და გამწარებულმა, –
მე გული მიწყალდება, ბოღმისაგან ვსქდები, კორრექტურა მქონდა გასასწორებელი
ერთი ძველი ხელნაწერისა და ეს ნადირობაზე მელაპარაკება!..
თქვენ თქვენსას ამბობთ და მე კი აღარა მკითხავთ, აახ, ეს ჩვენი მგზავრობა კარგის
მომასწავებელი არ არის: საკვირაო ფელეტონი დამრჩა დასაწერი, ნეტავი ვიცოდე,
სად მივჩერჩეტობთ? – სთქვა მ-მა.
– თქვენო აღმატებულებავ, – ჰკითხა კ-მმა შავს კაცს, – როდის ექნება
დასასრული ჩვენს სეირნობას?
– ჯერ ადრეა, ყმაწვილებო, ადრე განიზრახეთ დაბრუნება.
– ვა, კარგია, თქვენმა მზემ, მაშ ამ ჰაერში უნდა ვიჩერჩეტოთ გზადაკარგულ
წეროებივით?!. სთქვა წყრომის კილოთი ზაქარიამ.
– ეგ თქვენი საქმე არ არის. თქვენ უნდა მე დამემორჩილნეთ! ვინა გკითხავთ
თქვენ, მგზავრობა მალე გათავდება თუ გვიან. თუ გშიანთ ან გწყურიათ, ეგა თქვით.
ვიცი, რომ თქვენთან ესეები ერთიც არ არის. მაშ რა გაწუხებსთ? მადლობელი არა
ხართ, რომ უფასოდ დასეირნობთ და დანავარდობთ ცის სივრცეში?! – სთქვა
მედიდურად შავმა კაცმა.
– თქვენო აღმატებულებავ, – მიჰმართა მას ს-მ, – მაინც რა აზრი აქვს ჩვენს
მგზავრობას? ჩვენ გვინდა, ეს ვიცოდეთ, რას გვიპირობთ? განა არ უწყით, ადამიანები
ვართ, შეგნებული ხალხი და, თანახმად ადამიანების ბუნების მოთხოვნილებისა,
გვინდა გათვალისწინებული გვქონდეს ჩვენი მომავალი სვე-ბედი.
– მაშ უსათუოდ გინდათ იცოდეთ, საითაც მიგვაფრენს ჩვენ ეტლი? – ჰკითხა
მათ შავმა კაცმა.

213
I<3N

– გვინდა, გვინდა, ძალიან გვინდა! – გაისმა პასუხად საერთო ხმა ეტლში

მსხდომთა.
– გეტყვით, დასამალი აქ არაფერია. ჩვენი ეტლი, მოწყალენო ხელმწიფენო,
მიგვაფრენს სწორედ ეკვატორისკენ. ხომ უწყით, რაი არს ეკვატორი? – სთქვა შავმა
კაცმა.
– ვიცით, როგორ არ ვიცით! – გაისმა კვალად ხმა მისთა თანამგზავრთა.
– დიაღ, ჩვენ ეკვატორის სწორედ იმ წერტილზე ჩამოვხტებით, მე ის წერტილი
კარგად ვიცი, საიდანაც მთელი მსოფლიო იყოფება არა მარტო ორ თანასწორ
ნაწილად, არამედ ოთხ ნაწილად და მერე…
– მერე რაღა იქნება?
– მერე გაიგებთ რაც იქნება, ნუ ხართ სულსწრაფნი. ეი, სვავნო და ყაჯირნო,
ორბნო, გასწით, გაჰქროლეთ, გაუტიეთ, გააფრინეთ ეტლი, ვითა ქარმა ბუმბული! –
შეუძახა შავმა კაცმა ეტლში შებმულ ფრინველთ.
– ეკვატორი შენ და ოხრობა!.. რა მეეკვატორება, გაგონილა? აახ, რა სისულელე
მომივიდა. რაღა იმ დროს ვიმჩერჩეტდი მეც რედაქციაში, როცა ეს ავსული იქ იყო.
რამდენი საქმე მაქვს, ღმერთო! მე აჭარა-ქობულეთი, ერივანი, ნახიჩევანი უნდა
მომევლო, დაღისტანშიც წასვლას ვაპირებდი და დახე! ამან ეკვატორზე მიკრა თავი.
გაგონილა ამისთანა ოინი?! რა მეეკვატორება, არ გიკვირსთ?!.. სთქვა ზაქარიამ და
თან ერთი ღრმად ამოიოხრა…
– ვოტ ტია ნა!.. ააახ, თოფო, ის ოხერი როგორ დამავიწყდა?! აქეთ კაი
სანადიროები იქნება… სთქვა ანდრიუშამ: – მესტა, ჩორტ ვაზმი!..
– დასწყევლა ღმერთმა, ეს კიდე თოფსა ნატრობს. ამან უფრო გული გამისივა,
რაღა გულის გასივება მაკლდა, – სთქვა კვალად ზაქარიამ.
– ჩტო? ჩტო ტაკოე? – მიუგო მას ანდრიუშამ, – ბიჭო, შე ოხერო, მუქთად
გამგზავრებენ, ამოდონა ქვეყნებსა ჰხედავ და კიდევ სჩივი და სტირი?!.
– ჰმგზავრობ! შენი თავის გახეთქამ, მე ვიცი შთაბეჭდილებებს ვეღარ იტევ გულში

214
I<3N

და თავში. განა ეს არის მგზავრობა? ჩიტივით მიჰფრინავ. მოჰკრავ თვალს მხოლოდ

ზღვას, მთებს, ქალაქებს და ვერაფერი აზრი კი ვერ შეგიდგენია! – მიუგო მას
ზაქარიამ.
– რაც უნდა იყოს, მაინც კარგია, – განაგრძო ანდრიუშამ.
– ნუჟნო პადჩინიტსია სუდბე. შტო პადელაეშ?! – ამბობდენ ს-ვა, მ-რი და კ-მი.
ეტლი კი მიფრინავდა და მიფრინავდა და სამივენი ეს ზემოხსენებულნი ულვაშებს
იწკეპავდენ, ხოლო ზაქარია და ანდრიუშა მდუმარებდნენ…
ორი კვირა ასე იმგზავრეს, რასაკვირველია, აუარებელი ქალაქები, სოფლები,
ზღვები, ტბები, მთები ნახეს, ყველაფერს მაღლიდან დასცქეროდენ, ხოლო
სახსოვრის წიგნში ვერაფერს ასწრობდენ ჩაეწერათ… ერთ ადგილას ცის სივრცეში
სადგური ყოფილიყო (სტანცია), სადაც ეტლს მოეგება გუნდი შავი ხალხისა, ანუ,
უკედ რომ ვსთქვათ, ჭინკებისა; ისინი ჭილყვავებს ჰგავდენ, ხოლო სიდიდით ათჯერ
და ოცჯერ აღემატებოდენ მათ. შავს კაცს და ეტლს სალამი მიართვეს და ეტლის
მეუფროსეს „აღმატებულობით― იხსენიებდენ.
– თქვენო აღმატებულებავ, – მიჰმართა ერთმა მათგანმა შავს კაცს, როგორც
ეტყობოდა, ჭინკების მეუფროსე უნდა ყოფილიყო, – თქვენო აღმატებულებავ, ჩემნი
თანამოკალმენი გთხოვენ უმორჩილესად ეგ ხალხი ჩვენ დაგვითმოთ, ჯამაგირებს
კარგს მივცემთ…
კარგა ხანია ჩემთვის ფელეტონის (იგულისხმე „ივერია―) კარები დაკეტილია.
რასაკვირველია, ეს არავის ბრალი არ არის სხვისა, არამედ ჩემი. არავისთვის არ
დამიძახნია: ხალხნო, კარი გამიღეთო!.. ცარიელ-ტარიელს ან რა მესაქმებოდა
რედაქციაში? ან ვინ მანავარდებდა ფელეტონის სამფლობელოში?! ან მარტო „ბზი―
„ბზი―, „ხა-ხა-ხა―, „ხე-ხე-ხე―, „ხო-ხო-ხო―, ხომ არ შეადგენს ფელეტონის ღირსებას?!.
ფელეტონი ერთგვარი, თავისებური შენობაა და, როგორც მოგეხსენებათ, ყველა
შენობისთვის მასალაა საჭირო. ფელეტონი, აქაოდა, ქვეითა სართულია გაზეთისაო,
ამიტომ მართლა სანაგვედ ხომ არ უნდა გარდავქმნათ, როგორც… ეჰ, დარჩეს!..

215
I<3N

დიაღ, ფელეტონისთვის მასალაა საჭირო და თანაც ამ მასალას კარგა მოხარშვა უნდა

გულში, აღებ-დაღება, აწონ-დაწონა. ის კი ბევრი არაფერი ბიჭობა გახლავთ, რომ
გაგონილს, ამოკითხულს სადმე გაზეთში, ან გაგონილს ამბავს ამოაყოფინო თავი
ფელეტონში და როგორც გუნება გაგიჭრის, ისეთი ახსნა-კომენტარიები დაურთო.
მეც, როგორც ერთი ბეჩავი მეფელეტონე, ერთი იმ მრავალთა ბედშავ,
მრავალრიცხოვან მეფელეტონელთაგანი მასალას ვუცდიდი და ჰა, ძლივს, ახლა
ძლივს, სთქვა გულმა: სთქვიო!..
თქმა ადვილია მხოლოდა
გამგები როგორ გაიგებს?!.
დაბლა მიწაზე იცხოვრებს,
თუ ცაში კოშკებს აიგებს; –
აქცევს კი ნაგრძნობს საქმედა,
თუ გულში ჩვარად ჩაიგებს?!.
უნდა ვსთქვათ, თუნდა ეწყინოსთ
ჩვენის მწერლობის ნაიბებს…

* * *
საქმე და საგანი ბევრია ჯერ გადაუწყვეტელი ზოგისთვის მაინც თუ
ზოგისთვის არა, ვინაიდგან სულ სხვადასხვა განმარტება და მათი გაგება გვესმის
ჩვენის მცირერიცხოვან გაზეთების პირით: ერთი ერთს ამბობს, სხვა – სხვას და
შეთანხმება როდის იქნება, ღმერთმა უწყის. ამ გაზეთების მკითხველთა
უმრავლესობას ვერ გაუგია, რომელი ჯურის მსჯელობას მიეკედლოს, რადგან
თავისი საკუთარი ცოდნა, გამოცდილება და გამჭრიახობა არ ახლავს და მისი
მრავალტანჯული გონება დაუტრიალა… გულს წეროსავით, ცის სივრცეში. კარგია
ეს? – არ არის კარგი.

216
I<3N

განა მარტო ეს არაა კარგი? არც ის გახლავსთ ჩვენთვის გამოსადეგი, რომ ჩვენის
ცხოვრების ვითარებას ვერ ვიცნობთ კარგად; შეგვისწავლია ლიბერალობის უსტავი
და მის მუხლების და „სტატიების― მიხედვით ვასამართლებთ ჩვენის ცხოვრების
მოვლენათა. იცით, მერე, სადამდის მიგვიყვანა ამგვარმა მოუნელებელმა და უმმა
ცოდნამ? – სადამდის და იქამდის, ზოგიერთნი წამომდგარან და გაიძახიან, რაც ძალ-
ღონე შესწევთ; დაიგლაჯეს კისრის ძარღვები, დაიცვითეს ენები: „კავშირი
სომხებთან, ხოლო თავად-აზნაურებს კეტი, პანჩური – პანღურიო და ჰაიდა კარშიო!―
– რადა? რისთვისო? ერთი ჰკითხეთ ამის მქადაგებელს. იმიტომ, მეც
მოგახსენებთ, რომ ლიბერალობის უსტავი ამას გვიწერს და გვიქადაგებს. მორჩა და
გათავდა. მაშასადამე, ვინც მართლმორწმუნე ლიბერალია, ამ მცნებას არ უნდა
ჰღალატობდეს…
სოლიდარობა კარგია არა მარტო ერთა, წოდებათა, სახელმწიფოთა, არამედ,
ცალკ-ცალკე აღებულს ადამიანთაც არაფერს აწყენს. ეს ყველა ჭკვიანმა და გონიერმა
იცის, ხოლო ეს ცოდნა ვერ შეითვისა თვით ცხოვრებამ, ვინაიდგან იმას თავისი
საკუთარი კანონები ჰქონია და მუდამ ამას ჰღაღადებს: „მიეცეს ყველას
ღირსებისამებრ! მიეცით კეისრისა კეისარსა, ხოლო ღმერთისა ღმერთსო―… ღმერთს
და ანგელოზს ყველგან ლოცულობენ, ხოლო ეშმაკს, ავაზაკს და მგელს სდევნიან.
დიაღ, ყველგან საითაც კი გაიხედავთ – აღმოსავლეთიდან დასავლეთამდე და
ჩრდილოეთიდან სამხრეთამდე.

217
I<3N

საახალწლო ფიქრები
ჩვენ კაცთა ბუნების წესია მოლოდინი საუკეთესო მერმისისა: უსათუოდ
ხვალინდელი დღისაგან მოველით რასმე კარგს: ეს გვასულდგმულებს, გვამხნევებს,
ძალას გვმატებს, ყოველდღიურ ვარამს გვინელებს გულში და სიცოცხლესაც
გვაყვარებს. კაცი, რომელიც ხვალინდელი დღისგან არაფერს მოელის, გადუწყვეტია
იმედი, ცოცხალ-მკვდარია, ის ცოცხლებში ჩასათვლელი არაა… ყოველ მის საქმეს,
მოძრაობას და მოქმედებასაც არა აქვს შნო, არა აქვს ლაზათი. იმას არც
თავმოყვარეობა აქვს, არც სხვის სიყვარული შეუძლიან, არც საქმისა, აკლია მხნეობა.
ეგრეთვე თუ ერი, როგორც კრებული ადამიანთა. საწყალია ის ერი, რომელსაც
დაუკარგავ იმედი ხვალინდელი დღისა, საუკეთესო მერმისისა. თამამად ვიტყვი, რაც
უნდა დაბეჩავებული იყოს ერი, რაც უნდა გასაწყლებული, თუ საუკეთესო მერმისს
მოელის და არ გადაუწყვეტია იმედი და არ ფიქრობს: ეგ არის, ჩემი საქმე
მორჩომილია, დაღუპული ვარო, ის ერი არც დაიღუპება, არც მოკვდება.
მომაკვდინებელს გარემოებაში და პირობებში რომ იყოს, პირობებს შესცვლის და
გაიმარჯვებს კიდეც. ხომ იცით კერძო ცხოვრებიდან მაგალითები, ექიმის იმედიანს
სიტყვას მომაკვდავი სნეული ფეხზე წამოეყენოს. იმედიანმა სიტყვამ იმედი დაუბადა
გულში სნეულს და გააცოცხლა. მაგრამ იმასაც ნუ დავივიწყებთ, რომ იმედს როცა
აძლევს ექიმი, თან წამალსაც შესაფერს აძლევს სნეულს, ისეთს წამალს – მის
სნეულებას რომ მოუხდეს და არა შხამს, საწამლავს. შეიძლება სნეული ცალკე
აღებული ადამიანი, მარტო იმედით მორჩეს, უწამლოდ, უარარაოდ, ხოლო
დასნეულებული, დაავადებული ერი არასოდეს მარტო ცარიელის იმედით არ
მორჩება, თუ წამალი არ მიეშველა. მაინც ერი იმედიანად არადროს არც არის, თუ იგი
თავის სხეულში არა ჰპოვებს წამალს, არა ჰხედავს ნიშნებს საუკეთესო მერმისისას და
მომავლისას.
რაკი მომავლის იმედზე ვამბობთ, ისიც აუცილებლად საჭიროა ითქვას, რომ
ერი არასოდეს უიმედობას არ მიეცემა, სასოწარკვეთილებაში არ ჩავარდება და
218
I<3N

მომავლის იმედს არ ჰკარგავს. უიმედობა მომავალზე ეს ჩვენი ეგრეთწოდებული

ერთგვარი ინტელიგენციის ცუღლუტობაა და სხვა არარა, ეს უსაქმურთა და
უკეთურთა საქმეა. იცნობს ამის მთქმელი ერს? იცის მისი სულისა და გულის
ვითარება? არაფერი ეს ამ იმედის მომწამვლელთ არ იციან, იმიტომ რომ თვითონ
არაფრის გაკეთება, არაფრის უნარი არა აქვთ, არაფერი ცხოვრებისა არ ესმით, ერის
ძალ-ღონე აწონილ-გაზომილი არა აქვთ. ან კი რას ვამბობ: ვინც ჯერ თავის თავს არ
იცნობს, თავისი ძალ-ღონე არ შეუგნია, იგი ერს როგორ იცნობს, მის ძლიერებას, ან
სისუსტეს როგორ შეიგნებს?!.. იქნება მკითხველი გაგვიწყრეს და სთქვას: „რა დროს
იმედებზე ლაპარაკისაა, სხვა რამე თქვი, დალოცვილო, რომ ახალწლის
დღესასწაულს შეეფერებოდესო―. უსამართლო რისხვაა. ახალ წელს სწორედ ამ
საგანზე შაეფერება საუბარი. რადათქო? – მკითხეთ. იმიტომ, მეც მოგახსენებთ, რომ
რაც უნდ უფერულ და უიმედო ყოფაში იყოს ადამიანი, ახალწელს მაინც იმედით
ეგებება, როგორც კარგი რისამე მომტანს, კარგის მომასწავებელს. უნუგეშოდ,
უიმედოდ დახვედრა კი დიდიცოდვაა. თქვენ, მკითხველო, ალბათ არ იცით, რომ
ჩვენა გვყვანან „უიმედონი― ინტელიგენტები, რომელთაც სხვა არა რა სწამთ და არცა
რას დაიჯერებენ გარდა „კოსმოპოლიტიზმისა―. ნაციონალიზმი იმათ არა სწამთ,
ნამეტნავად ქართული: ჩვენ ჩვენად არაფერს წარმოვადგენთ, არაფერნი ვართ, თუ
სხვა ერს არ შევუერთდით და „ჩვენობა― არ უარვყავითო. პატრიოტები იმათ ფიქრით
ვიწრო, მოკლე შეხედულებისანი არიან და იმათ კი „ვრცელი― შეხედულობა აქვთ.
ესენი ბალღობა არიან, წვრილფეხობაა, და როგორც მოგეხსენებათ, ბალღს ლულუა
უყვარს. დიაღ, ბალღები არიან და სამწუხაროც ეს არის, რაც ახალგაზრდული
ძალღონე აქვთ, შეალევენ ჰაერში კოშკების გებას და როცა მოიღლებიან გულითა და
გონებით, გატეხილნი, დაუძლურებულნი, მაშინ დაბრუნდებიან „შინა―, მაშინ
მოიკითხავენ საკუთარს კერას, საკუთარს ბინას, მაგრამ უღონონი, უგულონი რიღას
მაქნისანი იქნებიან?!.. სამწუხარო მოვლენაა დიდად!.. ეს ყრმანი შებრალების ღირსნი
არიან, ხოლო ისინი, ვინც ამათ ამგვარს საკენკს უყრით, წყეულის და სიძულვილისა.

219
I<3N

ამ ახალწლის დამდეგს ეს ფიქრი მოდის ძალაუნებურად, რომ ყველამ მოინანიოს

წარსულის წლის შეცოდებანი და ახალს წელს მივეგებნეთ ახალის ძალით,
მხნეობით, გულწრფელად და ჩავჭიდოთ ღრმად გულში ეს მცნება: საცა ვცხოვრობთ,
და რომელ ქვეყნის შვილებიცა ვართ, რომელი ქვეყნის პურით, ღვინით, წყლით და
ჰაერით ვსაზრდოობთ, იმას ვარგოთ რამ, ვაკეთოთ იმის სასარგებლოდ ჩვენის ძალ-
ღონის დაგვარად რაც-კი შეგვიძლიან, რომელი ასპარეზიც უნდა იყოს –
ეკონომიური, ზნეობრივი, პედაგოგიური, ლიტერატურული და სხვა. თუ ჩვენთვის
და ჩვენი ქვეყნისათვის ვიქნებით კარგნი, ჩვენს საკუთარს შინაურს საქმეს წავიყვანთ
კარგად, მაშინ მთელი კაცობრიობისთვისაც სასარგებლონი ვიქნებით. თუ არა და,
ტყუილი მოცდენაა, ამაო შრომაა, ვინც იმას ამბობს, კაცობრიობას უნდა ვარგოვო და
ეს სარგებლობა ჯერ თავის ძმებისთვის ვერ მოუტანია, თავის ქვეყნისათვის –
რომლის ღვიძლი შვილია, – რომლის ავი და კარგი ესმის (და თუ არ ესმის თავის
შინაობის ავი და კარგი, ის სხვისას როგორ გაიგონებს და, მაშასადამე, ან რას არგებს).

220
I<3N

საახალწლო ფიქრები
ვიცი, დარწმუნებული ვარ, 1914 წელი თუ ბევრს სხვა ვაებას (ესეც კი საეჭვოა)
ამაცილებს თავიდან იმდენად სამართლიანი, ნამუსიანი გამოდგება, — ერთს ვერ
შეიძლებს, იცით რას? რა ეწოდება იმ ერთს? ვითომ არ იცნობთ? როგორ არ იცნობთ,
ცხვირწინ გიძეთ, ნამეტნავად თუ ცოლ-შვილი გყავთ, — ორი სამი გასათხოვარი
ქალი, უეჭველად გეცნობებათ, იქნება ხორცსაც გაგლეჯინებთ თავის კბილით,
მაგრამ ვერაფერი გითქვამს საწინააღმდეგო; დაგდგომიათ თავზე ჯალათად და შენც
ძალაუნებურად მიგიშვერია თავი და ეუბნები: „ჰა, ხმალი შენი, კისერი ჩემი!― რას
იზამ: ისეთი ძლევამოსილებითაა შეიარაღებული, ხმას ვერ იღებ მის წინააღმდეგ.
ნუთუ ხმის ამოღება წინააღმდეგ დაღამებისა — ნუ დაჰღამდებიო — ჰნიშნავს რასმე?
რას უნდა ჰნიშნავდეს როცა, რაც უნდა იყვირო, იჯავრო, თუნდა მთელი ხმელეთის
მეფეებიც მიიშველიო თავიანთ ჯარ-ზარბაზნებით, მაინც ვერაფერს გაჰხდები, მაინც
დაღამდება. მაინც.
რა არს სახელი მისი? თქვენ ვინ იცის რა გგონიათ?!
— სახელი მისი არის მოდა.
დიაღ, მოდა, და საკვირველი ის არი — დაღამება-გათენების კანონი მსოფლიო
ბუნებისაგან ცის პლანეტთა და ჩვენის პლანეტის ერთმანეთთან შეთანხმება-
შეკავშირებაზეა დაფუძნებული, მთელი ჩვენი პლანეტის სიცოცხლესთან არის
შესისხლხორცებული. ხოლო ეს რაღაც მოდაა, იმას არც ცაში აქვს ალაგი, ე. ი. არც
ცისა და მის პლანეტთა სიცოცხლისათვის არის საჭირო, არც დედამიწისათვის არ
არის, ეს რაღაც მოდაა, აუცილებელი შედეგი ცისა და დედამიწის ურთიერთობისა,
მაგრამ… მაგარი ის არი, მეტიჩარა მოვლენა გაჩნდა ადამიანის დაავადებულ,
გახრწნილ ოცნებაში, როგორც მღილი, მატლი, გაუჩინა ოცნებას ქავილი, მოწამლა
ჰაერი და გააფართოვა თვისი მფლობელობა, მოძღვრება ქვეყანათა ზედა.
მოდა განზე ეწევა თავის სამფლობელოს სამზღვრებს და ჰლამობს თვისი ბატონობა
დედამიწიდან ცაში გადაიტანოს. რა უნდა მოხდეს მაშინ? თქვენს მტერს და ავის
221
I<3N

მენდომეს, რაც მოხდება, ხოლო ჩვენ გვაშოროს! მე ვგრძნობ, რაც უნდა მოხდეს. აი
რა: აღმოსავლეთს დასავლეთად მოაქცევს, დასავლეთს — აღმოსავლეთად; მზეს
ურჩევს, მზე რომ არ მოეკიდოს — ერთ ორ საათს ამოვიდეს მხოლოდ, ცოტა ხანს
უნათოს დედამიწას, შემდეგ მხართეძოზე წამოწვეს და დაიძინოს. როგორ გგონიათ,
ვითომ არა?.. რატომ, მაშ რის მოდაა, თუ ამისთანა რამეები არ ურჩია თავის
ხელქვეითებს?!
ეს კიდევ არაფერი. შეიძლება მზეს მოდამ ისიც ურჩიოს აიღოს მზეობაზე ხელი
და გარდიქნეს კოხტა, კოპწია ქალად, ტუჩმოპრუწულ, კაბააპრუწულ „ბარიშნად―,
სახე ფერუმარილით გაიგლისოს და სულ რუსულად იტიკტიკოს, ქართულად სიტყვა
არ წამოსცდეს და ამის გამო არ იქმნეს მოდის მიერ წყეულშეჩვენებული… მთვარეს
შეიძლება ურჩიოს, რადგან ქალაქები სულ ელექტრონით არის განათებული
ღამღამობით და მისი სინათლე არ არის საჭირო, დასტოვოს ხელობა თავისი ღამის
გუშაგისა, ღამით მანათობელისა, წავიდეს და მარეხის ჯოგებს მოუაროს, იმათ
აძოვოს. ისინი მწყსოს.
ვარსკვლავებს შეიძლება უბრძანოს მოჰშორდნენ ცასა, კლუბში წავიდნენ
ბანქოს სათამაშოდ და სხვადასხვა.
ღმერთმა დაიფაროს, მოდა იქამდის გაძლიერდეს, ცაშიც იბატონოს. ქვეყანაზე
ბატონობა არ ეყოფა მამაცხონებულს, ახლა ცაზე არ გაგვიბატონდეს!.. დაილოცა
უფლის ძალი და სამართალი, გზა შეუკრა ცაში ასასვლელად, თორემ თქვენს მტერს,
რაც ჩვენ დღე დაგვადგებოდა, იქნება რაც ბატონები გვადგია თავზე, იმათი ოინები
დაგვიწყომოდა, მოდას ციდან ისეთი დღე დაეყენა ჩვენთვის.
ეს არ გვეყოფა ვაებად, რაც იმისაგან ვაებაში ვართ ჩაცვივნული იმ ძალისა გამო, რაც
მას დღეს ხელთ უპყრია, ახლა სხვა ძალაც არ მიუმატოს და მითი გაათასკეცდეს
ჩვენი ტანჯვა-წვალება?!
მე კი ჩემი დამემართა და თქვენი არ ვიცი.

222
I<3N

უნდა მოდაზე ასდგე და დასჯდეო, მოდაზე უნდა გაიცინო, მოდაზე

დაახველო, მოდაზე ჰსვამდე, სჭამდე… მოდაზე უნდა გამოიყურებოდე, მოდაზე
უნდა მიხვიდე ნაცნობ-მეგობართან, მოდაზე წამოხვიდე; როცა ღალატი სწადიან
ცოლს ქმარისა, ხოლო ქმარს — ცოლისა, არაფერია, თუ ეს მოხდება ისე, როგორც
მოდა მოითხოვს.
როცა გინდა მოატყუილო ამხანაგი, მეგობარი, გეპატიება, უკეთუ მოიქცევი
თანახმად მოდისა. ჩაცმა-დახურვა მოდაზე წყალსა და ღვარსაც წაუღია.
ეს რაღა უბედურებაა, აზროვნება, შემოქმედობა მოდას ემორჩილებოდეს? მოდა
როცა შავს თეთრად აღიარებს, შენც შენი აზროვნება ისე უნდა მოაწყო, შავს შავი არ
უწოდო, არამედ თეთრად გაასაღო საზოგადოებაში. რა თქმა უნდა, მოდა ამასთანავე
იმასაც გავალებს, თეთრი ბაზარზე შავად გამოჰფინეო. პოეტებიც კი, ჰყურობთ,
პოეტები უნდა მოდაზე მღეროდნენ და პოეტობდნენ. ჰხედავთ საქმე სადამდის
მიდის: კაცი რაზედაც აშენებულა, უნდა იმაზე ერთს წამში დაიფუშოსო… ეს მატლი
იქამდის გათამამდა, ადამიანის ტვინისა და გრძნობის მმართველად ჰსურს დადგეს;
თავის გემოვნებაზე უნდა მოაწყოს, მთელი საზოგადოების აზროვნება გულდაღმა
გადააბრუნოს, რათა იფარფაშოს თავის ნებაზე, ადამიანები თოჯებად გადაგვაქციოს
და თავად ადამიანად იქცეს. ამას დამტკიცება არ უნდა, ამას, როგორც მე, ისე
თქვენთაგანი ყველა ჰგრძნობს, მაგრამ რადგანაც იგი უძლეველი ბატონია ჩვენი, მის
შემუსვრაზე ფიქრსაც კი ვერა ვბედავთ: ვგრძნობთ, გვეშინიან, დარწმუნებულნი
ვართ, შრომა ტყუილად ჩაგვივლის და მიტომ ყველანი ქედს ვიხრით მის წინაშე და
ამიტომ ვეძლევი ფიქრებს და თანა ვნატრობ: ნეტა ამ 1914 წელს არ მოიტანს მოდა, —
ქართველი იქცეს ქართველად; იგრძნოს და იცნოს თავისი თავი, არ ეშინოდეს თავის
ვინაობისა; იცნოს თავისი მტრები, რომელნიც „მრავალ არიან, უფალო, და უნდათ
წარიტაცონ შენნი ცხოვარნი―. ნეტა ვერ შეიგნებს ქართველობა იმ ანბანურ
ჭეშმარიტებას, რომ მტერს ქართველებისთვის კარგი არ უნდა, შეაგნებინოს აგრედვე
ის ჭეშმარიტება, გარეული ათასწილად ადვილი დასამარცხებელია შინაურს მტერზე,

223
I<3N

ყველაზე საშიში შინაური მტერია, რადგან ძველადგანვე თქმულა: „ციხე შიგნიდანა

ტყდებაო―.
მოდავ, თუ გწამ, ღმერთი, შეაყვარე ქართველებს საქართველო, რადგან ამ
უკანასკნელს, კარგად უწყი, არაფერი დაუშავებია იმათთან და ესენი კი… აბა რაღა
გითხრა…
მოდავ, შენი შვილების ლხენასა, შეაყვარე ჩვენს ქალებს ქართული ენა და
ქართული ლაპარაკი.
მოდავ, აგრემც ღმერთი სულ მუდამ კეთილ საქმეს გაკეთებინებს და ბოროტს
აგაშორებს, აფიქრებინე ჩვენს მემამულეებს, თავიანთ მამულ-დედულს ვიგინდა
ვიზე არა ჰყიდდენ, არა სცრცვიდნენ თავის მშობელ დედას, არა ჰხდიდნენ ტანიდან
სამოსელს და ტიტლიკანას არ უშვებდნენ თავის შესარცხვენად, დედის
სასიკვდინოდ, ხოლო თავის სულის წასაწყმედად.
მე რო ამას ვთხოვდი, მოდა თავს იქნევდა და ხელებს აქეთ-იქით ასავსავებდა, „არა,
არაო!― მეუბნებოდა.
ნახეთ სიმუხთლე ბედისა! მოდაც კი, მოდაც არა კისრულობს, რომ ცოტა ხანს
მაინც ლამაზი გრძნობებით, ლამაზი და ნაყოფიერი აზრებით დაამშვენოს ჩვენი
თანამოძმენი… რომ… ცოტა ხანს დაყუჩებულიყო მოკეთის გულის ტკივილი, ცოტა
ხანს მაინც მტერს თვალი დასდგომიყო…
ღმერთმა ქმნას, რომ მოდამ ამ საქმეში სამუდამოდ შემოგვაქციოს ზურგი და
მაღალი საგნები არა დროს არ გახდეს მოდის სათამაშო ბურთად…
რაკი ეგრეა, ღმერთმა ისე დაგკარგოს, რომ, მოდავ, შენი ხსენება ჩვენს მიდამოს არ
იყოს, მით უმეტეს ჩვენ სამკვდრო-სასიცოცხლო საგანთა შორის.
წადი, წადი მოგვშორდი, ხოლო მე თვალს მივაპყრობ ისევ დროთა სვლას, წელთა
სვლას; შენზე დამყარებას იმედისას, სჯობს ათასჯერ დავემყარო წელთა სვლას!
1914 წ.

224
I<3N

საბაასო
(„მცირე შენიშვნის“ პასუხად)
შარშან (1901 წ.) 4-ს ქრისტეშობისთვეს მე დავბეჭდე „ივერიაში― [№ 263] ერთი
წერილი, სათაურით „თიანური ფელეტონი―. შინაარსი ამ წერილისა მკითხველებს
უკვე ეცოდინებათ და, მაშასადამე, მისი გამეორება საჭირო არაა. ამ წერილმა
გამოიწვია „მცირე შენიშვნა― თ. ალ. დიასამიძისა („ივერია №283), რომლის გამოც აი
რას ვიტყვი: შეიძლება „თიანური ფელეტონი― თავიდან ბოლომდე სიცრუით, ჭორით
და ბეზღობით იყოს სავსე, მაგრამ ის მადლი მაინც სცხია, რომ პირადად არავინ
შეურაცხმყვია. ვწერდი საერთოდ, საზოგადოდ, რასაც ვხედავდი და ვგრძნობდი,
ხოლო კერძოდ – პეტრესა და ივანეზე კრინტიც არ დამიძრავს.
ჩვენმა პატივცემულმა ექიმმა კი, რომელსაც ჯერ ხეირიანად ვერ ვიცნობთ, არც
აგვიწონია მისი გონებრივი და ზნეობრივი ძალ-ღონე, რის გამოც არავითარი უფლება
არა გვაქვს მის მოღვაწეობაზე გადაჭრით რამა ვსთქვათ, – არც აცივა, არც აცხელა,
ადგა და პირდაპირ მომახალა: „შენ პირადი ანგარიშები გალაპარაკებს, პირადად
ვიღაცას უსწორდებიო―.
მოვიწვევ მთელ თიანეთის ინტელიგენციას კი არა მარტო, არამედ
არაინტელიგენტთაც, ყველამ საქვეყნოდ აღიაროს, თუ ვისთან რაიმე პირადი
ანგარიში მაქვს. დიაღ, მოვიწვევ ყველას, სთქვას თუ კი რამ სათქმელი აქვს და არ
დამალოს ჭეშმარიტება. ვთხოვ უმორჩილესად ქართულ და რუსულ რედაქციებსაც,
თუ რაიმე წერილი მიიღონ, დამამტკიცებელი ჩემის პირადის ანგარიშებისა
ვისთანმე, დაბეჭდონ თავიანთს გაზეთებში, ნურავითარს სამდურავს და საჩივარს ნუ
მოელიან ჩემგან. ჭორსა და ძალად ნაჩორკნს პირად ანგარიშებს ყველა რედაქცია
შეატყობს, რასაკვირველია.
ვერავინაც ვერაფერს იტყვის, თორემ, აი, განა არ ვნახავთ, ყველა იმათთან,
როგორც ჩემ მოკამათე ჩვენს ექიმთან, კაი ცნობისა და ძმობის მეტი არაფერი
მიმიძღვის. მაშ თქვენვე მიბრძანეთ, საიდან დაიბადა ეს „პირადი ანგარიშები―? განა
225
I<3N

არ შეიძლება საჯაროდ განაცხადოთ?! პირადის ანგარიშების გასწორებამ კი არ

დამაწერინა ჩემი ფელეტონი, სწორედ გულშემატკივრობამ, რაიც თქვენ ჩემად არა
გწამთ, რის გამოც გულშემატკივარი მეფელეტონე რომ მიწოდეთ, სიტყვა
გულშემატკივარი წკიპურტებში ჩაჰსვით. ამას ეძახით თქვენ ბეჭდვითი სიტყვის
პატივისცემას? თუ თქვენთან ერთად სამიც არის შეგნებული ქართველი ამასვე
იტყვის ჩემზე, ე. ი. რომ მე გული არ შემტკივა ქვეყნისათვის, მაშინ მე კალამს ვაგდებ
ხელიდამ და გამოვეთხოვები სამწერლო ასპარეზს და, თუ წინააღმდეგი გესმათ,
თქვენ რაღა პირობასა სდებთ? წაიღებთ უკანვე თქვენს ეჭვიანობას ჩემის
გულშემატკივრობის შესახებ? იმედი მაქვს წაიღებთ. „საქმემან შენმან გამოგაჩინოს
შენ―. როგორ? თქვენ და მხოლოდ თქვენა ბრძანდებით გულშემატკივარი ჩვენის ბედ-
იღბლისა, ყოფამდგომარეობისა, საქმეებისა და სხვა არავინ? განა ამას კაცი იტყვის,
თუ წინად განზრახვა არა აქვს მოპირდაპირეს აწყენინოს? ეს აზრი ჰქონდა ჩემს
მოკამათეს და კიდეც იმიტომ ამბობს: „გაგულისებული ავტორი შეიძლება ჩემ
პირადობასაც შაეხოსო!― ტყუილი შიშია! ღმერთმა დამიფაროს ვისმე პირადობას
შავეხო და ვისმე გულში ხელები ვაფათურო. ეს ხელობა სხვისთვის დამილოცია.
საქმეზე საუბარი სჯობია ტყუილუბრალოდ თოფების ცლას და ტყვია-წამლის
ხარჯვას. ჩვენი ექიმი აღარა ხუმრობს, ძალიან გაგულისებულია, თუმცა სიტყვა ექიმი
ჩემს ფელეტონში არც საავოდ და არც საკეთილოდ ერთხელაც არ მიხსენებია; არც
რომელსამე დანაშაულს ვაბრალებ. დიაღ, გამწყრალა და გაგულისებულა, თუმცა
ზოგიერთს ჩემს ნათქვამს და დაწერილს ეთანხმება. ასე, მეთანხმება კი არა, წინაც
გამისწრო „ბეზღობაში― და ის, რაც მე დამავიწყდა და ვერა ვთქვი, თითონ
გამოაქვეყნა, როგორც, მაგალითად, საკახეთო გზის უვარგისობა. მე რომ ვამბობ ჩემს
წერილში: კახეთში მიმავალი გზა გარაკრაკებულიაო, ეს მხოლოდ თიანეთის
გზებთან შედარებით ნათქვამი გახლავთ. ექიმი იმაშიც მეთანხმება, რომ სამაზრო
სამმართველოს გვერდზე ბოგირიც ჩატეხილი ყოფილა. მაშასადამე, „არც ისე სწვიმს,

226
I<3N

როგორც ჰქუხს―, არც ისე ცრუმწერალი ვყოფილვარ, როგორც მცირე შენიშვნის

ავტორი მაბრალებს.
რომ სამმართველოს ეზოში საპატიმრო, როცა მე ვნახე, ნაგვითა და საქონლის
უპატიურით აღსავსე იყო (იქნება დაიწმინდა), ეხლაც კიდევ შეიძლება ადამიანმა
შეატყოს დაშთენილ ნიშანთა მეოხებით. თქვენ, ბ–ნო ექიმო, მუდამ დღე რომ
სამმართველოში დაიარებით და ვერ შეჰნიშნეთ, ეგ იმას არ მოასწავებს, სხვამაც არა
ჰნახა. სიავისა და სიკეთის ყნოსვა ყველასაც ერთნაირი ხომ არა აქვს. დიაღ,
ბატონებო, მე თუ მკითხავთ, ჩვენი ექიმი უფრო იმაზეა გამწყრალი, რომ ისიც იმ
ინტელიგენციის რიცხვში მოჰყვა, რომელსაც მე ქართულ მწერლობისა და საზოგადო
საქმეებისადმი გულგრილობას ვუკიჟინებდი. ან შეიძლება მარტოკა თავისი თავი
აქვს წარმოდგენილი ინტელიგენტად და მთელი ბრალდება თავის თავზე მიიღო?..
რაღაც ამბავი კია და! დავამშვიდებთ თ. ალ. დიასამიძეს, რომ იგი ჯერჯერობით
გამორიცხულია იმ ჩემ მიერ შეურაცხყოფილის (თუ მხილება შეურაცხყოფად
ჩაითვლება) ინტელიგენციის ჯგუფიდგან, რადგან იგი ახლად შემომატებული
ინტელიგენტია, როგორც თვითონაც იუწყება, იმ დრომდე, ვიდრე კარგად არ
გავიცნობთ და საქმეს არაფერს ვნახამთ; მაშინ, რა თქმა უნდა, ჩვენ ჩვენს მსჯავრს
დავდებთ მის ნაშრომ-ნაღვაწევს, ღმერთსა ვსთხოვ, მისი ღვაწლი სასიქადულო იყოს
ჩვენთვისაც და იმისთვისაც. ერთს რასმე მოვახსენებ კიდევ ჩვენს ექიმს: რადგან
ახლად მოსული ბრძანდება, ჯერ თითქმის სტუმარია და კარგად ვერ გაუცვნია
აქაურობა, ხოლო ჟულაკა გოგოჭურს კი კაი ოცდაათი წელიც არის, რაც თიანური
ავკარგი თვალწინა აქვს გადაშლილი და არც ისეთი ბრმა და ყრუა, ვერაფერი ჰნახოს
და ვერაფერი გაიგონოს. ამიტომ მისი აზრი უფრო სარწმუნო უნდა იყოს, ვიდრე
თქვენი, გუშინ მოსულის კაცისა. „მცირე შენიშვნის― ავტორი იმასაც კი მიკიჟინებს,
რაც ჩემთვის, თუმც კარგა ხანია ბეჭდვითს სიტყვას ვემსახურები, არც შინაურს, არც
გარეულს არ უკიჟინებია – ბეჭდვითის სიტყვის უპატივცემულობას…
ამ პასუხით ვათავებ ერთხელ და სამუდამოდ ამ საგანზე ბაასს. 1902 წ.

227
I<3N

საგაზაფხულო ფიქრები
გაზაფხულზე ბებერი, ვინ იცის, რა დროისა, როდინდელი ბუნება,
ახალგაზრდავდება. სიჯეილე მარტო ტანისამოსზე არ ეტყობა. ათასნაირად
აჭრელებული, აფერადებული სამოსელი დედამიწისა არაა მხოლოდ ნიშანი ბუნების
ჯეილობისა. მზეც გაჯეილდა: სითბო და სინათლე მოიმატა – გამხნევდა,
გაგულუხვდა, გათამამდა; ყველა ეს ნიშანია ახალგაზდობისა – მზე არ ჰზოგავს
თავის ძალ-ღონეს და ცდილობს – რაც შეიძლება მეტად გაათბოს დედამიწა და
ყოველი მასზედ არსი – სულიერი და უსულო, რათა უფრო ძლიერად აამუშაოს მასში
სიცოცხლის ცხოველმყოფელი ძალა; იმედი აქვს, მის მიერ დახარჯული ძალა
ტყუილად არ ჩაივლის. დედამიწა, როგორც აშიმშილებული და ამ სიმშილისაგან
ატირებული ყრმა, ხარბად სჭიდებს პირსა და ხელებს დედის ძუძუს, სწოვს სითბოს,
– იმ რძეს, რითაც ჩვილი სიამოვნობს, სიყმილს იკლავს, იზრდება, ვაჟკაცდება. დიაღ,
დედამიწა სწოვს მზეს სითბოს, მაცოცხლებელს ძალას, რათა შემდეგში ამ შენაძენით
ასაზრდოვოს მცენარენი, ცხოველნი, დაამშვენოს, ააყვავოს, აავსოს ნაყოფით ბუნების
გულ-მკერდი, უბე-კალთა. განა მარტო სითბო კმარა მისთვის, მცენარეთა და
ცხოველთა ასაღორძინებლად? არა. როგორც სითბოა საჭირო, აგრედვე ნამი ცისა,
შავის ღრუბლების ცრემლი, ხან მშვიდობიანად რომ დააფრქვევენ დედამიწას და ხან
კი ჭექა-ქუხილით მოუვლენენ თავიანთ მოწყალებას, თითქოს ჰსურთ გააგებინონ
ყველას: აბა გვიყურეთ, რა სიკეთესა ვსჩადითო! ვინ იცის, იქნება მძინარა დედამიწას
ეძახიან: ადე, გაიღვიძე, გიგზავნით მოწყალებას და, როგორც საჭიროდ დაინახო, ისე
მოიხმარეო. ორივე შესაძლებელია, ხოლო ის უნდა აღვნიშნოთ, რომ ჭექა-ქუხილი
ახალგაზდობის, სიჯეილის ნიშანია.
რით იპყრობს გაზაფხული ჩვენს ყურადღებას? ნუთუ მარტო ბუნების
ამწვანება-აყვავებით, კეთილ სუნნელების მოფენით? ეს მხოლოდ გარეგანი, თვალისა
და ყურის წარმტაცი თვისებაა მისი, შინაგანი მოქმედება და აზრი სულ სხვაა, – იმას
თუ კარგად არ ჩაუკვირდით, ვერც კი შევამჩნევთ. ეს დაფარული აზრი გაზაფხულისა
228
I<3N

მხოლოდ და მხოლოდ გაგრძობაა სიცოცხლისა. მიზანი მისი ალბად დიდებულია,

თორემ ასე დიდებულად, ასე საამოდ, სულისა, და გულის დამატყვევებელ
სურათებში არ იქნებოდა გახვეული!.. ლამაზი, მიმზიდველი არაფერია სხვა,
თვინიერ სიცოცხლისა; ტურფა, მშვენიერი, ბუნების ამოდენა გარდაქმნა-
ცვალებადობაში, არა რა არს გარეშე გაზაფხულისა.
მაშ ვიწამოთ სიცოცხლისა და გაზაფხულის ერთგვარობა, ერთბუნებოვანობა:
უსიცოცხლოდ გაზაფხულს ვერ ვიგრძნობთ ისე, როგორც უგაზაფხულოდ
სიცოცხლეს.
გაზაფხული მქმნელი, მშობელია სიცოცხლისა: გაზაფხულზე ყოველი ძალა
ბუნებისა, ყოველი არსი, თვით ისეთიც კი, რასაც ადამიანი, თუ არ შეიარაღებულის
თვალით, ვერ დაინახავს, მიმართული, მიდრეკილია სიცოცხლის შესაქმნელად.
სიცოცხლე მინდვრად, სიცოცხლე ტყეში, სიცოცხლე ზღვაში, წყალში, სიცოცხლე
ცაში, სად გაიხედავ, არ დაინახო შთამომავლობაზე ზრუნვა. ყველგან ვხედავთ
შთამოებას. ფუტკარი რა სათქმელია, ჭიანჭველასაც კი აუფუებია თავის ციხე-
დარბაზი მემკვიდრეთა სიუხვით. ტრედს ნუ იტყვი, ჭივჭავსაც კი გამოუჩეკია ოთხი
თუ ხუთი ბარტყი, – შეუმატნია სიცოცხლისათვის სარდოდ ოთხი თუ ხუთი
არსება… ეს სულ გაზაფხულის ბრალი, მისი ოინია.
წადი, დახედე მინდვრად ჭირნახულს, გადაიხედე ვენახებში. დააცქერდი
ყოველ მცენარეს ტყე-ველზე, მთასა და ბარსა. რა ამბავი ხდება? შექმნა სარდოსი
ცხოველთათვის. მაშასადამე გაზაფხული მარტო ცხოველებს კი არ ამრავლებს, ამ
ცხოველებს სასიცოცხლო მასალასაც უმზადებს, აძლევს, აწვდის ხელგაშლილი.
იმიტომ არის გაზაფხული ლამაზი, და ლამაზი რომ არ იყოს, ამოდენა მადლს,
სიკეთეს, ხომ არ დასტოვებდა დედამიწაზე, არც ასე გულიანად, თავგამოდებით
აგალობებდა ბულბულს.
ისე არადროს არ დამშვენებულა, არ აბიბინებულა ველ-მინდორი, როგორც
გაზაფხულზე. ისე არადროს არა ხარობს და მწვანობს ტყე, როგორც გაზაფხულზე.

229
I<3N

ისე არადროს არა მხიარულობენ საერთოდ ცხოველნი, ფრინველნი, როგორც ამ

დროს. ამავე დროს აუშლია ფაფარი პატარა მდინარეს, მიუღია მრისხანე სახე, აღარ
ეტევა კალაპოტში, გადუხეთქია აქეთ-იქით ნაპირები და მოსდებია ჭალა-მინდვრებს.
ყველა ყველაფერი, სადაც კი თვალი და ყური მიუწვდება ადამიანს, გელაპარაკება
შემდეგს: მე ცოცხალი ვარ, ცოცხალი და მინდა კვალად ვიცოცხლო; სიცოცხლე ჩემი
უნდა იყოს დაუსრულებელიო.
ეს დრო ბუნების უაღრესი ბედნიერების დროა. ვფიქრობ ბუნება, როგორც
გაზაფხულზე, ისე არა დროს არა ჰგრძნობს თავს ბედნიერად.
ნუთუ ადამიანის სულს კი არა აქვს თავისი გაზაფხული? ადამიანიც არის და
ადამიანიც; კაციც არის და კაციც, ყველა ერთნაირ გონებრივ სიმაღლეზე არა სდგას,
ყველა ერთნაირად არ არის განვითარებული, ყველა ერთნაირის თვალით არ
უცქერის ცხოვრების ავკარგს. ყველას ერთნაირად არ აჯავრებს საზარალო. არ
ახარებს სასარგებლო. როცა ადამიანის სულის გაზაფხულზე ჩამოვაგდეთ სიტყვა,
მაშინ ვერ დავივიწყებთ სიცოცხლეს, ვინაიდგან გაზაფხული იგივე სიცოცხლეა, და,
როცა ადამიანის სულს გაზაფხული უდგება, უეჭველია მაშინ იგი უნდა
ცხოველმყოფელი, სიცოცხლის მქნელი იყოს. როდის არის ადამიანის სული ასეთი?
იქნებ მაშინ, როცა ადამიანი ოთხკედელ შუაა შემწყვდეული, ხელფეხზე ხუნდები
აქვს? შეიძლება განა ამისთანა ადამიანის სულმა გაზაფხულის სიამოვნება იგრძნოს?
– ამ სიამოვნებას [იგრძნობს], თუ თვით დატყვევებულს შეგნებული,
შესისხლხორცებული აქვს ის რწმენა, ის აზრი, რისთვისაც მას დაადვეს [ხუნდები
ფეხებზე და ხელებზე], როცა მან იცის, სიმართლისათვის ვიტანჯვიო, მაგრამ
ამგვარი გაზაფხული სულისა მხოლოდ სხვისთვის იქნება მაგალითის მიმცემი,
სხვას, ვისაც ხელ-ფეხი თავისუფალი აქვს, გაჰხდის სიცოცხლის მოზიარედ. მაღალი,
ქვეყნის მოყვარე სული შეიძლება მხოლოდ იქმნეს სიცოცხლის მქნელად და სრულის
სიმშვენიერით მოგვევლინოს, მხოლოდ თუ თავისუფალია იგი. ადამიანი თუ არა
ჰგრძნობს თავს ბედნიერად, ვერც სულის გაზაფხულობას განიცდის, და იგი, ვინც

230
I<3N

სიყვარულს არის მოკლებული, ვერა დროს ვერ ეღირსება გაზაფხულს სულისას.

უპირველეს ყოვლისა სული უნდა ჰგრძნობდეს ბედნიერებას, იგი, როგორც
გაზაფხულზე ბუნება, უნდა ჰყვაოდეს, უნდა მწვანობდეს, უნდა იყოს
ცხოველმყოფელი, მქნელი სიცოცხლისა, ცოცხალ არსებათა მომცემი თუ
აღმომცენებელი, მაშასადამე ახალგაზდა და ამასთან ერთად უსათუოდ
თავისუფალი, როგორც გაზაფხულზე ბუნება. ხომ ჰხედავთ გაზაფხულზე ბუნებას,
როგორ თავისუფლად იწყებს მუშაობას. ამოჰხეთქს მიწიდან აუარებელი მცენარე –
ბალახი, ყვავილი, სძოვს მას ცხვარი და ძროხა, მაგრამ მაინც მოდის ყოველ ჟამს,
ყოველ წუთს, იწურება ხეები ფოთლებით, მოდის შხაპუნა თუ ჟუჟუნა წვიმა და
ვერავის ძალუძს მისი შეჩერება. ათბობს მზე მცენარეთ, ცხოველთ და ვის შეუძლიან
შეასუსტოს მის მიერ გამოგზავნილი სხივების სიძლიერე? ყოველი მოვლენა, ყოველი
ძალი ბუნებისა ცალ-ცალკე და ერთად, ცდილობს მიეშველოს სიცოცხლეს,
სრულყოფენ სიცოცხლე. ასეთივეა სული ადამიანისა, როცა მას დაუდგება
გაზაფხული. იგი ყოველ თავის ძალღონეს მიჰმართავს ერის სასიცოცხლოდ,
ცხოვრების ბედნიერება-სიცოცხლისთვის, რათა არსებობა თავისი ჰქმნას რაც
შეიძლება ნაყოფიერი, ჰფიქრობდეს თავისუფლად, აკეთებდეს იმას, რაც გულით
სწადიან, ხოლო წადილი მისი უკვე ვიცით როგორიც უნდა იყოს, – საითკენ
მიმართული. იგი უნდა იყოს მუდამ დაუცხრომლად მოქმედი, როგორც თვით
გაზაფხულია. ამიტომ ყოველი საქვეყნო მოღვაწე, ყოველი ქვეყნისთვის
თავდადებული ადამიანი ყოფილა და არის გაზაფხულის მსგავსის სულისა.
მხოლოდ მათ განუცდიათ გაზაფხული სულისა. პატარა, ვიწრო გრძნობისა და
ტვინის ადამიანი, თუ იგი მდიდარია, თავს ბედნიერად ჰრაცხს, რადგან ყოველგვარ
მოთხოვნილებას ცხოველურს, ფიზიკურს იკმაყოფილებს; შეიძლება ფიქრობდეს, მე
განვიცდი გაზაფხულს სულისასო, მაგრამ დიდად მოტყუებული იქნება, რადგან
ამგვარი ადამიანი მხოლოდ გამანადგურებელია იმისა, რაც გაზაფხულის
შემოქმედების წყალობით მიგვიღია ადამიანებს, იგი სიცოცხლეს, როგორც მთელს,

231
I<3N

არაფერს ჰმატებს, მხოლოდ დაკლებით აკლებს. იგი განიცდის ისეთსავე გაზაფხულს

სულისას, როგორც ყოველი ცხოველი, როცა იგი მაძღარია და მსუქანი. შეიძლება განა
ძალიან მსუქანი ღორიც, ტალახში გდებით რომ ანელებს მხურვალებას თავის
ლეშისას, რათა განცხრომა იგრძნოს, ვიცნათ ვითომც მას ეგრძნოს გაზაფხული
სულისა; ადამიანთა უმრავლესობაც განიცდის ასეთსავე დიადობას, როგორც ღორი,
მაგრამ ნუთუ საზღვარი აღარ უნდა იყოს სულით გაზაფხულისა და კუჭით
გაზაფხულის მფლობელთა შორის? მე, რამდენადაც შემეძლო, დავახასიათე მოკლედ
გაზაფხული თვითვეული ადამიანის სულისა, სხვა თქვენ გთხოვთ წარმოადგინოთ,
თუ როგორი უნდა იყოს გაზაფხული ერის სულისა…
უწყიდეთ მხოლოდ, ეს იქნება მსგავსი ბუნების გაზაფხულისა, მისი
განსახიერება და გამომხატველი მთა და ბარის, ცისა და დედამიწისა.
გაზაფხული ერის სულისა უმშვენიერესს სურათს დაგვიყენებდა ერის
სულისას.
1915 წ.

232
I<3N

სად არის პოეზია?

I
სად არის პოეზია?
აი საკითხავი, რომელზედაც მე ჩემს თავსვე უნდა მივცე პასუხი. თქვენ,
მკითხველო, ნება გაქვთ თქვენებურად გესმოდეთ პოეზია. ხოლო მე კი ნუ
დამძრახავთ იმისთვის, ჩემი აზრი თქვენისა წინააღმდეგი რომ გამოდგეს. რა ვუყოთ?
ზოგს მღვდელი მოსწონ, ზოგს მღვდლის ცოლი. არ არის ადვილი ამისი გარჩევა, ამ
საგნის ყოველმხრივ გამოკვლევა, მაგრამ ჩვენის შეძლების დაგვარად მაინც უნდა
შევიძლოთ. სირცხვილიც არის, კაცი ხატს ემსახურებოდეს და მისი ძალა და
ვითარება კი არ იცოდეს, არ ესმოდეს: კაცი მგოსნობდეს და თავისი სამგოსნო საგანი,
პოეზია არ ჰქონდეს შეგნებული… თუმც კი ხშირად ისეცა ხდება, უფრო მდაბიო
ერში, რომ მოლექსე პოეტურს ლექსსა სთხზავს და პოეზიის სწავლა-მოძღვრებისა კი
ინჩიც არ იცის, იმას მხოლოდ სუნი, ალღო ამოქმედებს. მე მდაბიო კაცზე არცა რას
ვამბობ: იმას ეპატიება კიდეც, მაგრამ ინტელიგენტს მგოსანს არ უნდა ვაპატიოთ ეს
უცოდრობა.
ამ თავითვე მინდა გამოგიტყდეთ, არც ერთი კრიტიკოსის თეორით არ
გახლავართ შებოჭილი, – კიდევაც რომ ვიცოდე რამ ამ თეორიებისა, ამჟამად, ამ
წერილის დროს, ყველა ისინი თავიდან მოშორებული მაქვს. ეს იქნება თქვენც
შეამჩნიოთ ამ ჩემს წერილს. მე მხოლოდ ჩემი საკუთარი დაკვირვება უნდა
გაგიზიაროთ. იქნება უხეირო, უმარილო, უმადლოც გამოდგეს იგი; არ ავხირდები
და არ ვიტყვი, უსათუოდ ბაჯაღლო ოქრო იქნებამეთქი. ჩემი საკუთარი დაკვირვება
ხომ მაინც იქნება, ამით მაინც დავაკმაყოფილებ ჩემს თავმოყვარეობას. როცა
რომელსამე ლიტერატურულ ნაწარმოებს ვკითხულობთ რამდენიმე კაცი ერთად,
ვსთქვათ ექვსი, ამათგანმა, შეიძლება ხუთმა დაიწუნოს და სთქვას: „სად არის აქ
პოეზიაო?―, ხოლო ერთმა დაიჟინოს – „მშვენიერებააო―. წინააღმდეგიც შეიძლება
მოხდეს: ერთის დაწუნებული ხუთმა მოიწონოს, ან ექვსი შუაზე გაიყოს. ერთის
233
I<3N

სიტყვით %-ის გამოანგარიშება ძნელია. უნდა მხოლოდ ისა ვსთქვათ, რომ ყველა
მათგანი, დამწუნებელი და მომწონებელიც, ვიდრე რაიმე საპოეზიო თეორიას
მოიგონებდეს და მის თანახმად ასწონდეს თხზულებას, საკუთარი გემოვნებით,
სუნით, ალღოთი ხელმძღვანელობს. რუსეთის მგოსანს ნეკრასოვს დღესაც რამდენი
ჰყავს თაყვანისმცემელი, რამდენი საუკეთესო რუსეთის ჟურნალები აქებ-ადიდებდენ
მას, და ამას წინად, ხომ მოგეხსენებათ, დიდებულმა რუსმა მწერალმა გრაფ
ტოლსტოიმ იგი „ყოვლად უნიჭო პოეტის― სახელით მონათლა; იგივე დღე დააწია
პოლონსკის, ფეტს და „ოტეჩესტვენი ზაპისკების― საყვარელ მოლექსეს, ნადსონს.
მაშასადამე აქ რაღაც საიდუმლოება იმალება, რომელიც უნდა გავქექოთ, გავარჩიოთ,
გავცხრილოთ. გრაფ ტოლსტოი მართლა ტრედიაკოვსკი ხომ არ არის, რომ მისი
სიტყვა ერთს ყურში შევუშვათ და მეორეში გავიცილოთ: მისი სახელი უფრო დიდია,
მის დიდებულ ნიჭს მტერ-მოყვარენიც კი ვერ უარჰყოფენ და, მაშასადამე, მის აზრს,
შეხედულებას ამა თუ იმ მწერალზე უნდა დავუკვირდეთ, უნდა გულში ჩავიჭდიოთ
და ზემორე მოყვანილ მაგალითსაც ისე შევხედოთ… გ უ ლ დ ა ს მ ი თ მ ო ვ ე პ ყ რ ა
თ. ეს თავისთვინ იყოს, –ჩვენში რამდენი განათლებული გვყავ იმ აზრის
მქადაგებელი, პოეზიამ დღე მოჭამა, მას მომავალ კაცობრიობის ცხოვრებაში ადგილი
აღარ ექნებაო, მის ადგილს მეცნიერება დაიჭერსო. ამ აბდაუბდა-გადასკუპდას, ნუ
დაივიწყებთ, განათლებული კაცი ამბობს. სირეგვნე და სისულელე მეტიღა იქნება?!
ამ მოძღვრების მიმდევარ კაცს, თქვენვე იფიქრეთ, რა დაფასება უნდა შაეძლოს
ლიტერატურული ნაწარმოებისა, სით რას გაიგებს პოეზიის თავსა და ბოლოს,
როდესაც არ იცის მისი საფუძველი, მისი ვინაობა, მისი სისხლი და ხორცი, მისი
დამოკიდებულება ადამიანის ბუნებასთან
ჰკითხეთ, რა საფუძველი აქვს ამისთანა მსჯელობისა? ჰკითხეთ კი არა, უნდა
დაჰნაძლევდეთ და როგორ, ჯერ უნად ჰკითხოთ, მდაბიოდ რაში გამოიხატება
ყოველივე ადამიანის პოეტური მხარე? ისე რეგვენი როგორ უნდა იყოს, არ
გიპასუხოსთ, რომ ყოველივე მოძრაობა ადამიანის სულისა – სიმხიარულე თუ

234
I<3N

მწუხარება, გამომხატველია ადამიანის სულის პოეტური თვისებისა. თუ ამაში

დაითანხმეთ, მოგებული ხართ, თუ არა და სულ ხელი აიღეთ და მოშორდით ისე,
როგორც მე ვარ მოშორებული და დაშორებული იმათზე და არცა მაქვს აზრად ამ
ჩემის წერილით ამისთანა მეცნიერების უმეცრებას რაიმე წამალი დავდო. განა
ეწამლებაღა რამ ამისთანა ადამიანს, რომელიც მომავალს კაცობრიობას დღესვე
სამარეს უთხრის, უმზადებს? მთელი კაცობრიობა უსულო საგნად, ხედა და ქვად
უნდა გარდაქმნას, არც სიმწარე აგრძნობინოს სიცოცხლისა და არც სიტკბო?
მართლაც, რა უბრალო იქნებოდა კაცობრიობა და მისი ცხოვრება ამ დედამიწის
ზურგზე, რომ გამოთაყვანებული თეორიების მთხზველების გეგმაზე
მიმდინარეობდეს?!
მაგრამ არა. ბუნებას და ცხოვრებას თავის საკუთარი წესი და რიგი აქვს და
ჩვენი თეორიები მას ვერ შეუშლიან არჩეულ გზაზე სვლას. განა მთელს კაცობრიობას
კი ძალუძს, ერთს ან ოცს ადამიანს არ ვიტყვი, თუნდა ზაფხული ზამთრად
გარდაქმნან, ან ზამთარი ზაფხულად? მზისა და მთვარის ჩასვლა-ამოსვლის ვადა
შესცვალოს თავის სურვილისამებრ? იქნება ეს კი შეიძლოს ოდესმე კაცობრიობამ,
მაგრამ თავის ცოცხალის თავით ყოვლად შეუძლებელია მან გრძნობა დაკარგოს
სიყვარულისა და სიძულვილისა, ჰყოს უარი სიცოცხლეს, ცხოვრებას. თავი და ბოლო
პოეზიისაც სწორედ აქ არის.
შეიძლება განა ცოცხალმა ადამიანმა არ იტიროს, არ იცინოს, ან არ იმღეროს?
მდაბიოდ რომ ვსთქვათ, პოეზიაც აქ არის, ვინაიდგან ყოველივე ეს სულიერი
მოძრაობა, თუ შეიძლება ასე ითქვას, გრძნობაზეა დამოკიდებული. ცოცხალი
ადამიანი და უგრძნობელი არ ვიცი რა უნდა იყოს? უსულო საგანი თუ იქნება,
გაქვავებული, გახევებული. ან როგორ იმოძრაოს ადამიანებმა უგრძნობლად? – მე
ვეღარაფერს ვიტყვი, თქვენ თითონ განსაჯეთ. ასეა, რას იზამს კაცი, როცა ჩიტირეკია
მეცნიერებთანა აქვს საქმე, დიაღ, სწორედ ჩიტირეკიებთან და მასთან ჯიუტებთან,
რომელნიც ორჯელ ორზედაც, თავისთავის დასამძიმებლად და თავიანთ – ვითომდა

235
I<3N

მეტისმეტ მეცნიერობის – დასამკვიდრებლად უბირის ხალხის შორის – აიხირებენ,

ექვსია და არა ოთხიო…
ბოდიშს ვითხოვ მკითხველთან, რომ ამუცოდინარ მეცნიერებზე საუბრით
გავაბანდე მისი ყურადღება და არჩეულ საგანზე გვიან ვიწყებ საუბარს.

II
სად არის, ან რა არის პოეზია? აი ჩვენი მსჯელობის საგანი… არის უცვალებელი
კანონი ბუნებისა, არის მასში თავისებური ჰარმონია. ბუნებას თავისივე კანონი აქვს
კაცთა ცხოვრებისათვის დამყარებული, რომელიც არის დამოკიდებული სხვადასხვა
პირობაზე, მიზეზზე; იგი ბუნებამ შექმნა. სხვადასხვა ჯიშისა და გვარის არა მარტო
ცხოველნი და მცენარენი, არამედ თვით ერთისა და იმავე ჯიშისა და მოდგმის
ცხოველნი განსხვავდებიან ერთიმეორისაგან. მთელი კაცობრიობა, ჩვენის პლანეტის
მცხოვრებნი, რამდენიმე მოდგმად განიყოფებიან, ხოლო მოდგმანი – ერებად.
ყოველივე ერი შესდგება ადამიანებისაგან, რომელნიც განირჩევიან ისევ ერთი-
ერთმანეთისაგან სახიერებით, გონებრივი და სულიერი თვისებით. საერთო
თვისებაც სუფევს მათ შორის, და არა მარტო ერთი ერის ინდივიდებში, არამედ
მთელის ხმელეთის მცხოვრებთაც შეგვიძლიან უპოვნოთ საერთო რამ, აი თუნდ,
მაგლითად, სიყვარული სიცოცხლისა და მწუხარება სიკვდილისა გამო, გრძნობა
სიყვარულისა და სიძულვილისა! ბუნება ყველა ადამიანს ერთნაირად არ გვიყვარს,
ხოლო მისი მოძულე ძვირად მოიპოვება ადმიანთა წრეში. თვით ბუნებასთან
მებრძოლი მიწის მუშა, ბევრნაირად მისგან შეშინებული და დაჩაგრული,
დაქანცულ-დაღალული, სიამოვნებით გადაავლებს თვალს ახლად ამოსულს იას,
გაბზინებულს ტყეს – უხარიან, რომ ზაფხული მოდის. შვების მომცემია ნივთიერად
– გრძნობაა ცხოველური, მაგრამ იდეალური მისწრაფებაც არის აქ დართული,
უყვარს და მოსწონს რადღაც ეს ველური ნაზი ყვავილი, – იგი არც საჭმელია, არც
სასმელი, თუნდ სასიამოვნო სუნი არა ჰქონდეს, ჩვენ მაინც მოგწონ იგი, თვალს

236
I<3N

უყვარს, გულს ესიამოვნება მისი ნახვა, ცქერა, ხოლო განვითარებულს აზრიანს კაცს
იგი სხვა ბევრს რასმე მოაგონებს იმისდა მიხედვით, რამდენადაც იდეალისტია კაცი,
რამდენად სულიერად მდიდარია იგი.
ნუთუ ია ბუჩქებით და ეკლებით დაჩრდილული არ მოგვაგონებს დაჩაგრულს
სიმართლეს? ეს მცენარე კაცთაგანს არავის დაურგავ, არც მოურწყავ და ისე არ
მოუყვანია: მას ბუნება ზრდის, იგია მხოლოდ მის მშობელი დედა; მზე ათბობს – ეს
ლალაა, მაინც კი ლამაზია. ამ ბუნებრივობაშია დამალული მისი შვენიერება.
სრულიად სხვაა მაღალი მთა თხემით ცად მიბჯენილი, ის ამაყია, დიდებული,
შეუპოვარი, მიუკარებელი, უკადრისი, არავის თავს არ უყადრებს, მსოფლიოს ავ-
კარგს [უცქერის], როგორც უბრალო რამ მასხრობას. ეს თითქოს მზემაც იცისო, –
წინდაწინ თავის სხივებს იმას მიაფრქვევს.
უცხოს ქვეყენაში რომ მივიდეთ, ჩვენ, კაცთაც, ასე ვიცით: წინდაწინ იმის
სანახავად წავალთ, ვინც ამ ქვეყანაში გვეგულება და გვიყვარს, მზეც ყოვლისა
უწინარეს მთას ესტუმრება სადარბაზოდ, რადგან მთა ყველაზე მაღალია, ყველაზე
დიდებული, რასაც კი ლიბო უდგა დედამიწის ზურგზე.
მეწყერის დროს დიდი და პატარა მირბის აღვარებულის მდინარის სანახავად, ხოლო
თუ გასვლა გვინდა ამისთანა მდინარეზე, მაშინ კი გვეწუნება, ვწყევლით მას,
ვუჩივით.
გარეშე ბუნებისა და ადამიანთა ცხოვრებისა არ არის პოეზია: ვისაც კარგად
ესმის ბუნება და ცხოვრება, თუნდა ლექსებს, დრამებს, რომანებს არ სწერდეს, მაინც
პოეტია. არ შეიცლება კაცთა ცხოვრებაში ისეთი რამ მოვლენა დავასახელოთ, რომ
მისი მსგავსი ბუნებაში არ მოიპოვებოდეს. ბუნებაში ვხედავთ ძლიერების
წარმომადგენელთ: ლომს, ვეფხვს, არწივს. ჩვენს საზოგადოებაშიაც არიან ისინი,
მხოლოდ აღმოჩენა უნდა. ლომის სურათი ხომ გვიყვარს და არა ნაკლებ მაზე
ლომკაცისა მოგვწონ…, აგრეთვე არწივის და ვეფხვის მსგავსი ადამიანი. მოგვწონ
ესენი, თუმც კეთილს ძალიან ცოტას წარმოადგენენ თავის ვინაობით და მხოლოდ

237
I<3N

იმით მოგვწონ, რომ გამომხატველნია პირადის ძლიერებისა. როგორც კაცთა

საზოგადოება გვაძლევს მარტოოდენ მავნებელს ადამიანს, – წევრს, ეგრეთვე ბუნება
– სხვადასხვა გესლიან ქვეწარმავალთ, რომელნიც ჩვენ გვეზიზღება.
„დედავ, დედავ―, ტირის ბავშვი, დედის მაძებარი, და განა ყოველი ჩვილი
სულდგმული ამასვე არ მოსთქვამს?! რაც უნდა განვითარების უმაღლეს მწვერვალს
მიაღწიოს კაცობრიობის ცხოვრებამ, მაინც მასში უნდა სჩანდეს ისევ ბუნება
საერთოდ… ჩვენ ბუნებაში ვართ – იგი ჩვენშია. საით, როგორ შეგვიძლიან იგი
თავიდან ავიშოროთ, იმას გავექცნეთ, დავემალნეთ?! ცოცხალნიც მისნი ვართ,
მკვდარნიც.

–––––
კაცთა ცხოვრებას ჰყავს მუდამ თავისი მთვარე, თავისი მზე, გარდა იმათი,
რომელნიც ციდან დაგვცქერიან. თანამედროვე დიდებული კაცი მხოლოდ
ვარსკვლავია, ხოლო მზენი და მთვარენი წარსულ დროთა და საუკუნეთა
წყვდიადიდან გვინათებენ, ეს დიდებულ გვამთა კრებულია. სიყვარული ხელად
ჰქმნის ადამიანს, ამოქმედებს: ტარიელი დაეძებს ნესტანდარეჯანს, შაჯერებულია
მისგან ყოველი კუთხე ქვეყნისა, არაფერს ჰზოგავს იგი ამ მიზნისათვის, თავი აქვს
გადადებული, ათასნაირ საშიშროებაში ვარდება, თავის თავი, თავისი სიცოცხლე
მსხვერპლად შეუწირია საყვარელი საგნისათვის, მხოლოდ გარემოება უწყობს ხელს,
რომ არა კვდება ტარიელი ამ სატრფიალო საგნის ძიების დროს.
ყველა დიდებული ტიპები, რაც კი შეუქმნიათ დიდებულ მგოსანთ, დიდებულ
მწერალთ, ყველა იმათ აქვთ საერთო ხასიათი – თავდადება, შეუდრეკელობა,
სიმტკიცე იმაში, რა აზრითაც გამსჭვალულან, რა გრძნობასაც შეუპყრია იმათი
არსება. ისინი ერთსა და იმავე დროს თვალხილულნიც არიან და ბრმანიც. ამ პატარა
არსებას – ადამიანს, თითქოს მთელი ბუნება თავის ვინაობაში მოუთავსებია…
ნამდვილად ასეა, დიდება და სახელი მწერალს, რომ ეს შეუნიშნავს. თვით ბუნებაც

238
I<3N

ასეთივეა: იგი თვალხილულიც არის და ბრმაც ერთსა და იმავე დროს. ვხედავთ

კარგად, ბუნებას რომ თვალები არა აქვს, არც თავი აბია და ტვინი სად ექნება? მაგრამ
მისი წესი და რიგი, მისი სიმტკიცე აზრისა და მისწრაფებისა ჩვენ გვაოცებს,
გვაკვირვებს. მისი გონიერი მოქმედება ადამიანის გონიერებას ბევრით აღემატება…
ყველა დიდებული ადამიანი თვით ამ ბუნებას ჰგავ ღირსებით და ნაკლით.
აბა კარგად დაუკვირდით ლამანჩელ აზნაურს დონ-კიხოტს, შეადარეთ თვით
ბუნებასთან, რამდენს მსგავსებას ჰნახავთ მათ შორის.რა არის თვით ბუნება, თუ არა
იგივე დონ-კიხოტი, რომელიც თავდაუზოგავად ჰღელავს, იბრძვის, მიისწრაფის
ერთხელ არჩეულ, აჩემებულ გზაზე თავდაუზოგოვად? აზრი მაღალი აქვს, ფიქრი
კეთილი, მაგრამ შეცდომაც ბევრში მოსდის, უნაკლო არც იგია. რამდენადაც
ნიჭიერია მწერალი, რამდენადაც მაღალი და დიდებულია მისი გრძნობა, გონება,
იმდენად სავსებით ჰხატავს იგი ბუნებას არჩეულ ტიპის მეოხებით. შექსპირი იმიტომ
არის დიდებული ყველა მგოსანთა შორის, რომ ბუნება სავსებით გამოსჭვირს იმის
ნაწერებში. ამ მხრივ შეჰხედეთ საგანს, ვნახოთ, თუ არ დამეთანხმოთ. შეადარეთ
აგრეთვე ყველა გენიოსთაგან შექმნილი ტიპები. დააკვირდით, რამდენი მსგავსებაა
მათ შორის…

III
ჩვენი ცხოვრება სრული გამომხატველია ბუნებისა. ყველა ის, რაც ბუნებაშია,
დამოკიდებულება ცხოველთა შორის, მცენარეთა, ცისა და დედამიწის შორის,
წყალსა და ჰაერთან, ყველა ეს ჩვენ კაცთა შორის ხდება.
როცა ცა იღრუბლება, მინამ ჭექა-ქუხილი ასტყდება, ყველა სულიერი
ძალაუნებურად მწუხარებასა ჰგრძნობს.
კაცთა ცხოვრებაშიც არეულობა, რევოლუციები, მწუხარებით დაწყებულა,
როგორც ცაზე ჭექა-ქუხილი.

239
I<3N

ვინც ბუნების ავი და კარგი შეიგნო, იმას არ გაუძნელდება ცხოვრების

ვითარების გაგება. მხოლოდ უნდა მწერალი უყურებდეს ცხოვრებას, თუ შეიძლება
ასე ვთქვათ, ბუნების თვალებით.
კაცთაგან გამოთქმულია ეს სიბრძნე: „ისა სჯობ მამულისადა – შვილი რო
სჯობდეს მამასაო―. გაუკეთესება ცხოვრებისა მხოლოდ მაშინ შეიძლება,
რასაკვირველია, როცა შვილი უკეთესი იქნება მშობელზე, მეტს ჭკვას, მეტს უნარს
გამოიჩენს.
ბუნებაც ხომ ამავე სიბრძნეზეა დაფუძნებული, ამ სიბრძნით ხელმძღვანელი;
ასე რომ არ იყოს, ყურძნის მაგივრად კრიკინას ვჭამდით, გულაბი-მსხლის მაგივრად
– პანტას, ნაცვლად თურაშაულისა – მაჟალოს.
„ შინ რო ბალღებს გიშიოდეს, გარეთ ტაბლას რა ხელი აქვსო―. ბუნებაც ამასვე
ბრძანებს და ასე იქცევა: არაფერს თავის შრომისას არა ჰკარგვს ბეწვის ტოლასაც კი,
რასაც იძლევა, უკანვე მიაქვს, არ შეგვარჩენს, არც სხვა პლანეტებს უგზავნის, თავის
საკუთარი ბალღებისათვის ეხარბება, იმათთვისა ჰზოგავს.
ყველაფერი, რასაც ბუნებრივობა ეტყობა: სიძულვილი თუ სიყვარული, შური,
მტრობა, სიმამაცე და სიმხდალე, ქველობა თუ სიძუნწე და სხვ. და სხვ., იქ უსათუოდ
პოეზიაა. ყველაფერს თავისი გასამართლებელი საბუთი აქვს, მიზეზი, გარემოება.
მწერალს ეს მუდამ უნდა ახსოვდეს, რომ ბუნებრივს კანონს არ უმტყუვნოს.
წესიერება ბუნებისა დაიცვას – ისე უნდა გადმოგვცეს სურათი, რომ არა ვსთქვათ –
ეს ყოვლად შეუძლებელია, ეს ბუნების წინააღმდეგიაო… ყველა ვნებას, ყველა
გრძნობას თავისი ბუნება აქვს, თავისი აგებულება, საათი დაბადებისა, ხანა სიყრმისა,
სიჭაბუკისა და სიკვდილისა, – ყველა ეს უნდა მხედველობაში ვიქონიოთ. იმიტომ
არიან უკვდავნი ქმნილებანი უკვდავთა ავტორთა, რომ ამ წესს არა ჰღალატობენ იმ
ნაწარმოებთა მთხზველნი.
რა იქნებოდა „ვეფხისტყაოსანი―, ტარიელი რომ არა ტიროდეს კი
ნესტანისათვის, არ იღვწოდეს კი მის საპოვნელად, არ აგდებდეს თავს ხიფათში,

240
I<3N

არამედ იჯდეს სრა-სასახლეში და დროებას ატარებდეს, თან ამბობდეს

დაარხეინებულის გულით: „ნეტა, რომ კაცმა თქვას, სად გადიკარგა მეფის ასული
დარეჯანიო?― დაუწყოს სხვას ვისმე არშიყობა, ახლა სხვა შეუყვარდეს, ისიც რომ
ქაჯებმა მოსტაცონ, იმაზედაც ერთხელ დასწავლილი ფრაზა განიმეოროს?! სადღაა
მაშინ მისი დიდბუნებოვანობა და მისი ბუნების მსგავსება? ჩვენ ხომ ვსთქვით, რომ
ყოველივე დიდებული ბუნებასა ჰგავსო, მისი ზნე-ხასიათისა სჭირსო… ან რა
ღირსება და პატივისცემა ექნება ჩვენგან ავთანდილს და ფრიდონს, რომ არ ეშველათ
კი ტარიელისათვის საყვარლის ძიებაში, ნაცვლად ხელი შაეშალათ და მისდამი
სიბრალული, თანაგრძნობა ან გამოეჩინათ?!
„ვეფხისტყაოსანში― ყველაფერი ბუნებრივია, მთელი სხეული და მისი სული
და გული. უწესო, ბუნების წინააღმდეგ იქ არაფერი მოიპოვება. იმიტომ უკვდავია ეს
ნაწარმოები… ვიდრე ბუნებაა თავსი ძალით მმართველი კაცთა სიცოცხლისა,
„ვეფხისტყაოსანიც― იქნება ჩვენთვის გონების მმართველი…

241
I<3N

სადიდმარხვოდ
ამ დალოცვილს დიდმარხვას რომ საუბარი შეეძლოს, უთუოდ დიდს
სამდურავს შეუთვლიდა და არც წყევლას დააკლებდა მარხვაჭამიებს, რომელნიც
უფრო ბლომად მოიძებნებიან ქალაქ ადგილებში, მანამ სოფლად. სოფელს ჯერ
კიდევ ძველი სუნი მოსდის და მამა-პაპათ ანდერძი არ დაუვიწყნია. ძველად, ხომ
ვიცით, მარხვას დიდის პატივისცემით ეპყრობოდნენ და ეხლაც ისევ დალოცვილი
ლობიო, მახოხი, ღოლოს საჭამანდი და სხვანი მრავალნი მცენარეულნი საჭმელები
არიან, დიდმარხვის პატივსაცემლად დამზადებულნი. ქალაქ ადგილას კი ყველა
საზოგადოდ ჩვეულებისაგან აკრძალული საქმე ადვილად ჩასადენია კაცისაგან,
ხოლო სოფელში ყველა მალე გაიგებს ავს საქმეს და ავის თვალითაც შეჰხედავენ. ამის
გამო, სიმართლით უნდა ვსთქვათ, სოფელშიაც ბევრი ძალად წმინდანობს, თორემ
გაგიხარიან, რომ ისინი, თუ თვალი იცდინეს და ერთი დასტური დასცა
საზოგადოების შეხედულებამ, ყელს ჩაიპოხებენ. მე რომ ზოგ-ზოგი მსუნაგი
დიაკვანი ვიცი, აბა ის რას არ წაატანს ხელს ღორის ლურთ-ლურთ ნაჭრებს, – პატივი
მარხვას და უკაცრავად მარხულებთან, – ინდაურის კანჭს, დედლის გვერდებს,
ჯამში ჩაბუჟბუჟებულს ბოზბაშს, რას არ ამოუჯდება გვერდში.
თქვენ გგონიათ, მარხვისა არ ეშინიან იმას? არა, ეშინიან, მაგრამ მუცლის ამოძახილი
სთრგუნავს ხმას შიშისას და კაწკაწი კბილთა აბათილებს ძალსა სულისასა. რა
ვუყოთ, განა ლოცვა-წირვა კი ეხალისება, მაგრამ მოვალეა ილოცოს; მანამ მარხვა
დადგებოდა, იღლიაში ჯოხამოჩრილი დასუნსულებდა სოფელში, ეგები რასმე
სასმელ-საჭმელს, ან სანოვაგეს წავაწყდე და ერთი კარგად გამოვიბრუჟოვო და ეხლა,
როცა დიდი მარხვა დადგა, თუ არ წავიდა საყდარში, ქისტის-კვრით წაიყვანენ.
გაისმის მწუხარე ხმა ზარისა და მიდის ისიც საყდარში წელმოწყვეტილი, ფეხებს
ძლივს მიათრევს და დიდმარხვის ჯავრს ჟამნ-დავითნზე იყრის. გაგიხარიან, ის
სხაპასხუპით გაუსვამს და ადგილ-ადგილ შეუმაღლებს ხმას შეტევით; ერთს კი
გაიგონებთ: „უფალოვო―, რომ წამოიძახებს გაჯავრებული, და შემდეგ გესმით
242
I<3N

მხოლოდ – ფალო, ფალო, ფალო, ფალო!.. სად არის კაცი და პატრონი უთხრას
„ფალო კი არა, უფალო, უფალო, დაგიდგეს, შე მსუნაგო, თვალი! წაიკითხე, როგორც
წესი და რიგია! გაგვაგებინე, რას გვასწავლის უფალი; სულ ბოზბაშისა და ღორის
ლურთები ნუ გაგონდებაო―.
აბა, რა სასოება უნდა აღუძრას ამან იქ, რომ გასათხოვარი ქალები სდგანან და
ბიჭებისაკენ თვალი მიურბით…
დიდმარხვისთვის და ლოცვა-წირვისათვის ღმერთმა დალოცოს ისევ
მოხუცებულნი, რომელთაც პირი სამარისაკენ უქნიათ, ვნებანი დაჰხშობიათ და ეხლა
სულის მოგებაზე დამდგარან, რათა შეინანონ ყოველნი ცოდვანი თვისნი ნებსითნი
და უნებლიეთნი და წარსდგნენ პირნათლად სამსჯავროსა მას ღვთისასა. ისინი თუ
გამოისყიდიან დიაკვნისა და ახალგაზრდების ცოდვათა, თორემ სხვა არავინ…
დაიწყება აღსარების თქმა და მსუნაგი დიაკვანი ჩუმ-ჩუმად ყურს ადებს საყდრის
კარებს, გავიგონო, შევიტყო რამ საჭორაკუდაოვოო…
კიდევ ბოდიშს ვითხოვ მარხვასთან და თქვენთანაც, მარხულნო, მაგრამ რომ
მარხვის საკადრისი არ არის ტყუილის საუბარი, ამიტომ მეც სიმართლეს
მოგახსენებთ. მაშასადამე, სიმართლისათვის ნურას უკაცრავად.
კუჭის მარხულობა რაც არის, არის, ღმერთს გაუჩენია, თუ წმინდანთა დაუდგენიათ,
ჩვენის სჯულის გვერდად უნდა ავასრულოთ. მაგრამ თუ ვინმე გონების
მარხულობასაც შემოიღებდა, ის კი, სწორედ მოგახსენოთ, ჩასაქოლავი იქნებოდა და
ყოველი ქრისტიანი მოვალეც გახდებოდა პირველად იმას ეკრა თავში ლოდი იმ
ახირებულის კაცისათვის. მაგრამ რას ვამბობ? ჩვენში ხომ გონებას უფრო
ამარხულებენ, მანამ კუჭსა, ანუ უკეთ რომ ვსთქვათ, ორივეთი მარხულნი
ვბრძანდებით: გონებითაც, კუჭითაც, თუმცა, ხანდახან, მართალია, ვიძახით და
ვიმღერით:
სანამ ცოცხალ ვარ, ესე ვიქ,
ვახარებ ჩემსა იასა;

243
I<3N

მოვკვდები – გაუხარდება
სამარის კარსა ჭიასა-ო,
მაგრამ, მაინდამაინც მარხულნი ვართ კუჭითა და გონებითა. ვინ ვის უნდა
სდრუზოს თავში ლოდი, ვინ ვინ დასაჯოს, ვისი ჯავრი ამოიყაროს, – ეხლა თქვენ
გაასამართლეთ! საით გაიხედავთ, ვისა ჰნახავთ, რომ გონებით არა მარხულობდეს?!
უმრავლეს ნაწილს ჩვენის ერისას შემოუვლია უმეცრების გალავანი გარშემო და აღარ
უნდა იმ გალავანს იქით გადაიხედოს. მცირე ნაწილი რომელსაც ერთს დროს
უსწავლია რამ, დღეს გონების მარხულობას მისცემია. გლეხკაცობა უფრთხის
სკოლას, სწავლას, იმიტომ, რომ მისი გემო არ იცის; გაიგო, ვინც იმის წრიდამ
გამოსულმა ისწავლა რამ, ხალხს არ გამოადგა, არაფერი არგო, წავიდა ისიც, გაიძღო
კუჭი და დაიწყო, მიჰყო ხელი გონებით მარხულობას. კეთილშობილთ
ისტორიულად მოპოვებული ძალა რა დაჰკარგეს, სხვაგან მოძებნეს ეს ძალა, რომ
კიდევ რამე მნიშვნელობა ჰქონოდათ ხალხში და თვითონ სწავლასაც, რომელმაც
ვითომ ჩამოჰყარა უფლება, მრუდე თვალით შეხედეს. ამიტომაც ეჭვიანის თვალით
უცქერიან ჟურნალ-გაზეთებს და ხელში ასაღებად ეჯავრებათ: მაგეების კითხვა
ყარტა-ყურტა ხალხის საქმეაო…
გონების მარხულობას სულის მარხულობაც მოსდევს, რასაკვირველია. სული
დარჩენილია ობლად, უპატრონოდ, აღარაფერი არ აფრთოვანებს მას; დალპობას
აპირობს, ურწმუნო ხდება, უსაგნო, უხეირო, უკეთური, უგერგილო.
სული სტიროდა ბედკრული
ნაოხარს გონებაზედა:
„ერთხელ როგორ არ იფიქრებ
მაგ შენსა მონებაზედა.
თავი დასჩაგრე, მეც მჩაგრავ,
მიმეც ლაფსა და მწურესა;
წამწყმიდე, გადამისროლე

244
I<3N

ბნელს ჯოჯოხეთის ყურესა.

ძნელია, როცა ორივეს
პატრონი არა ჰყურებსა.
სული და გონება მარხულობს-მეთქი, და ერთი რამ არა მარხულობს. ამიცან და
რა არი? – ჩვენსა რო ქანდარაა – ის არი სწორედ. დაილოცე, ქანდარავ. შენ ენა გქვიან,
ერთი შენ არა ჰმარხულობ ზოგ-ზოგის პირში, თორემ ზოგის პირში ხომ სამუდამოდ
დაუწყევიხარ სამარხულოდ ღმერთსა, გამჩენსა მარხვისა და ხსნილისას, –
დაუწყევიხარ, როგორც ტანტალი მშიერი და მწყურვალი შუა ზღვაში. შენს
თავზედაც, როგორც იმ ღმერთთაგან შეჩვენებულის თავზედ, ჰკიდია პური და
ღვინო, ყურძნის მტევნები, ეწვდები საჭმელად და მიგირბის ხელიდამ მაღლა;
დაბლა წყალს ეწვდები სასმელად და ფეხებიდამ მიგირბის ისიც, გიფრთხება, არ
გესმეინება; ვინა ხარ შენა და რა გქვიან სახელი? – ბ ე ჩ ა ვ ი ს კ ა ც ი ს ე ნ ა. აი, რას
იმღერის ეს ბეჩავი ენა:
საცა მე ვსცხოვრობ, წყალი სდგას,
მტკივა, მემსჭვალვის გვერდები.
ესე სუსტი და უძლური
სუსტს პატრონს შევაბერდები.
ბევრი რამა მაქვს სათქმელი,
მაგრამ ვდუმარებ ისევა.
ძლიერ აშინებს ყანასა
კალიის გუნდის მისევა.
ძნელია, როცა ქვეყნისა
გონება გადაირევა!..
ჩემს პატრონს თავში ტვინი აქვს,
როგორც ლოდი და კაჟია,
ვინც იმას გასტეხს, ის არის,

245
I<3N

აბა, ის არის ვაჟია,

თუმც კი ვერ გადაურჩება,
რომ არ გარდახდეს ბაჟია…
უბირის, ბეჩავის ენა
გასამტყუნარი რაშია?!
ღმერთმა დასწყევლოს ზოგის ენა, რომელიც არა მარხულობს და მოჰყვება
ქვეყანაზე ტიკტიკს, ჰფქვავს, რაც ძალი და ღონე აქვს, მაგრამ ნუ გგონიათ, რომ პურსა
ჰფქვავდეს, არა, ვინ მოსთვლის, რას არა ჰფქვავს! აღარც მარხვისა სცხვენიან და
აღარც კაცისა: მთას მთას მიაჯახებს და ზღვას – ზღვასა, დედამიწას – ცასა.
ტყუილად არ არის ნათქვამი: სანამ ხმალი მოვიდოდა, ენამ თავი მოსჭრაო. ამისთანა
ენას ბევრი ვნება შეუძლიან, მაგრამ სარგებლობას ნურაფერს მოელით, ბევრს ამბობს,
იმდენს, იმდენს, რომ თავის თავს მოჰბეზრდება და ქვეყანას ხომ თავს აბეზრებს, რა
თქმა უნდა. აი, ამისთანა ენაა დასატუსაღებელი და სათოკ-საბორკილე, მაგრამ სად
არის, ვინ არის კაცი და პატრონი?! თუ სადმე სამართალია, მარხვა, მარხულობა
იმისთანა ენისათვის უნდა დაწესდეს და დაწესდეს ისე, რომ მუდამ კრიჭაში ედგეს
და რამდენჯერაც გაინძრევა სისულელის, სიავის წამოსაროშად, იმდენი ნესტარი
დაჰკრას, ან ნაკვერჩხალი დაადოს, რომ სდუმდეს და არა სწამლავდეს კაცთა გულსა
და გონებას…
შენ გეუბნები ამასა,
ენავ, ბილწო და მრუდეო:
რა ეშმაკად და ქაჯადა
ჩვენს შორის დაიბუდეო?!
მიკვირს, რად არ გწყინს სიავე,
არ გემწარება მწარეო?
ნეტავი დამახსნეინა
შენგან ეს ჩემი მხარეო.

246
I<3N

შენის ძალითა ბნელში მყოფთ

ბევრჯელ ვიწუნეთ მთვარეო,
ეხლა კი დროა მოგშორდე,
გასწი, შორს გაიარეო!
ღმერთმა დაგვიფაროს, რომ ამ შხამიანს ენას კრიჭაში არ ედგას მართალი და
მადლიანი ენა; იგი წაჰლეკავდა მთელს ქვეყანას. მაგრამ მადლიანი ენა თითს უქნევს:
ჰა, ციც, დაუკრეფავში ნუ შესდიხარო!
დიაღ, ცოტასაც არის ეს მართალი და პატიოსანი ენა ამარხულებს იმას და
აფრთხილებს.
ენა დალოცოს ზოგისა:
მართალს სთესს, მართლის მხვნელია,
რაც კი რამ კაცსა ერგება,
სულ მუდამ იმის მთქმელია.
კაცს არ გაუთხრის ორმოსა,
პირს არ გაუყოფს სოფელსა,
არ აპატიებს საქციელს
თავის სამშობლოს მგმობელსა.
ამისთვის უყვართ ჭკვიანთა,
უდღეგრძელებენ მშობელსა.
მაგრამ მაგარი ის არის, რომ თურმე, როცა ენა ხმასაც ატკბილებს, ანუ უკეთ რომ
ვსთქვათ, ე. ი. ისე, როგორც ერთმა ჩვენმა მწერალმა სთქვა, ხმას „აფაფუკებს―, მაშინ
თურმე ვნების მოტანაც შეუძლიან.
1891 წ.

247
I<3N

სადღეისო წერილი მეგობართან

მეგობარო! დღეს ქალებიც თხოულობენ მამაკაცებთან თანასწორ უფლებას.
სჯობს, მიეცეს, თუ არა, რას იტყვი? მე ამა საკითხზე გაჭიანურებულს პასუხს არ
მოგცემ და იმის კვლევას, თუ რა როლს ასრულებდა დედაკაცი ქვეყნის ისტორიულ
ცხოვრებაში, რა მნიშვნელობა აქვს ოჯახისთვის და სხვ., არ გამოვუდგები, რადგან
ამის განმარტვას მთელი ტომები მოუნდება, ჩვენ კი დრო არა გვაქვს ამისთვის
საკმაო. მე მხოლოდ ამას ვიტყვი: დიდად და დიდად საჭიროა დაკმაყოფილდეს
ქალთა მოთხოვნილება. მჯერა, მწამს და ვერცავინ შემაცვლეინებს ამ რწმენას. დღეს
რომ მაღალ ბიუროკრატიულ წრეებში, გავლენიან ადგილებზე მინისტრებისა და
სხვა, დედაკაცები იყვნენ, დღევანდელი გამწვავებული და გამწარებული ცხოვრება
რუსეთისა მალამოს დაიდებდა და საჭირო რეფორმებს მალე ვეღირსებოდით.
დედაკაცები ამდენს სიჯიუტეს არ გამოიჩენდნენ, როგორსაც დღეს იჩენენ მაღალი
სფეროს მაღალნი პირნი – ისინი ხომ მამაკაცები არიან – „კაი ბიჭობად―, „გულ-
მაგრობად― არ გაასაღებდნენ თავიანთ სიჯიუტეს, ვინაიდგან დედაკაცნი უფრო
ლმობიერნი, გრძნობიერნი არიან და დღევანდელი ცხოვრება ყველაზე მეტად რას
მოითხოვს, თუ გარდა ერთის გრძნობისა, რომელსაც ეწოდება შ ე ბ რ ა ლ ე ბ ა, შ ე წ
ყ ნ ა რ ე ბ ა. იფიქრე, თუ ასე არ იყოს. მიიხედ-მოიხედე, სად არის ეს შებრალება?!
კაცი ძვალ-ტყავად ქცეული გემუდარება, გეხვეწება: „კაცო, ღმერთი-რჯული, მთელი
ერთი კვირაა მშიერი ვარ, სული ამოდის, ეს არი ვკვდები, წყალობა მიიღეო!― მე და
შენ იმას ყურს არ ვათხოვებთ და ჩვენს ქცევას გავამართლებთ სხვადასხვა
ფილოსოფიურის მოსაზრებით; გამოვჩხრეკთ ხრიკიანს მოძღვრებას და იმის
წყალობით წინაშე ქვეყნისაც თავს გავიმართლებთ და თავის თავთან ხომ მართალნი
ვართ და მართალნი. მაგრამ დედაკაცი ამას არ იზამს, ერთ გროშს მაინც მიაწვდის…
მრწამს მე ეს და ამიტომ მენატრება, რომ დედაკაცს მიეცეს ისეთივე უფლება, რაც
მამაკაცს, როგორც სწავლაში, ისე სამსახურში… შენ როგორც გნებავს, იფიქრე;
საჭიროა გაქვავებული გული მამაკაცისა გაათბოს დედაკაცის ხმამ და მისი რწმენა,
248
I<3N

რომ მე მამაკაცი ვარ, მე ადვილად არ უნდა გავტყდე, არ უნდა მოვიხარო ქედი

ხალხის მოთხოვნილების წინაშე, რათა სილაჩრე არავინ დამწამოსო, უნდა
მოათავსოს კეთილგონიერების ფარგალში იმავე დედაკაცის ხმამ…
ჰოი დედანო, მარად ნეტარნო!
ვინც თქვენ გიმტეროს, ღმერთმა იმას უმტეროს.
–––––
მეგობარო! მრწამს სიფლიდე დიპლომატიისა: როგორც უბეში გველი არ
დაინდობა, ისე დიპლომატია, ავს აკეთებს თუ კარგს, მაინც ფლიდია მაინც. აი, ამას
წინად რომ გამობრძანდა და წინ წამოიმძღვარა კაცთმოყვარეობა და… შეარიგა
რუსეთი და იაპონია. რა იყო მიზეზი: კაცთმოყვარეობა, თუ სხვა რამე? მრწამს, რომ
არა, აქ კაცთმოყვარეობა სათვალთმაქცო სიტყვაა, მიზეზი სულ სხვაა – ყველა
დააფიქრა იაპონიის გაძლიერებამ. ყველა ჰგრძნობდა, რომ, თუ ხარბინთანაც
გაიმარჯვებდა იაპონია, რაიც მოსალოდნელი იყო, მაშინ ყველას, თვით ამერიკასაც,
თითი უნდა მოეკაკვა იაპონიის წინაშე. არა გჯერა, რომ ეს ასეა? გამარჯვებული
იაპონია კაი სიტყვებით, კაი რჩევით დასაჯეს და არანაკლები წილი ამ საქმეში უდევს
თვით მის მოკავშირე ინგლისს. ამ რჩევაში აშკარად, ცხადად ერთი მხოლოდ ისა
სჩანს: რუსეთს რაც ლახტი მოჰხვდა ეგ ეყოფა, და შენც, პატარა იაპონიავ, ძლიერ წინ
ნუ გაიწევ, ნუ გაჰღონიერდები, რათა ჩვენც არ მოგვახვედრო იგივე ლახტიო.
დიაღ, მრწამს, რომ ყოველ ერს ჯერ თავისი თავი ენიაზება, თავისთვინ უნდა
კეთილი, თავის საქმეების მოწესრიგება ე. ი., როგორც ხალხი ამბობს: ყველა თავის
ცეცხლს უკეთებს და თავის კერძს ჩასცქერის და სხვისათვის ხეირი იმდენად უნდა,
რამდენადაც თავადაც გამოადგება იგი. მხოლოდ ერთს ნაწილს ქართველებისას არა
სწამს, რომ ეს ასეა და ესენი გახლავან „დასელები―, რომელნიც ქადაგებენ სხვა
გავაბედნიეროთ, გავაძლიეროთ და ამით ჩვენც ძლიერნი შევიქნებითო. მოიგონე
დასელების მოძღვრება დემოკრატიულ ცენტრალიზაციისა. გაძლიერებულის
რუსეთისაგან ისინი მოელიან წყალობას. აბა, საიდან სადა! ნუთუ ძლიერი მეზობელი

249
I<3N

არ არის საშიში უძლურისათვის?! ნუთუ ჰგონიათ, რომ ბატონობის მისწრაფება და

სურვილი დამონებულ მცირე ერებისა შეუმცირდება გაძლიერებულს რუსეთს? არა
და ცხრაჯერ არა… ძლიერს ბატონს უძლური ბატონი სჯობია დამონებულთათვის.
ვისა ჰშურს ძლიერება რუსეთისათვის? აგრეთვე არავის, ოღონდ წვრილს ერებსაც
ჰქონდეს მიცემული საშუალება ამავე გაძლიერებისა… დღეს მთელი ქვეყანა ამას
გაიძახის: დიდი თუ პატარა, ქალი თუ კაცი, გვინდა მოვიპოვოთ საღსარი
ბედნიერების, სიმართლის მისაღწევად. მე კი ჩემად მრწამს, და შენც, ვიცი, არ
იუარებ, რომ უხეირო დეცენტრალიზაცია სჯობია საუკეთესოდ მოწყობილს
ცენტრალიზაციას. ეს რომ ასე არ იყოს, არც სპენსერები დაამჯობინებდენ. (იხ.
სპენსერის თხზ. „განვითარება პოლიტიკურ დაწესებულებათა―).
ვის არა სწამს, რომ მხოლოდ სრული თვით მართველობა გააბედნიერებს
ხალხს, გაჰზრდის მის ენერგიას, გამოიწვევს და ააყვავებს მასში დამალულს ახალს
ძალებს? – რომ აპეკუნობა, რაც უნდა კარგი აპეკუნი იყოს იგი, აჩლუნგებს ერის
ძალღონეს, თვითცნობიერებას?! – რომ დედაენაზე სწავლება სრულჰყოფს, ზრდის,
ავითარებს ყოველმხრივ მოზარდ თაობას?! ეს ისეთი ჭეშმარიტებაა, როგორც ორჯელ
ორი ოთხია და არა ოცი.

250
I<3N

საზაფხულოდ
როგორც იყო მოვიშორეთ თავიდამ უმადური ზამთარი, მისის სუსხით, ბუქ-
ნამქერით; ბუნებამ აგვაცალა მისი მუქარა თავიდამ. გასწიო, – უბრძანა ბუნებამ, –
გეყო, საკმარისია, რაცა სტანჯე დედამიწა და მისი ამაგი, – მარტო შენ არ გეკუთვნის,
შახ-აბაზო, ჩინგის-ყეინო, ჩემი ოფახი, ეხლა დროა, ლხინი ვნახო, გავიხაროვო…
ყველა ამ საწყალს ზამთარს კი ვემდურებით და აღარ ვეკითხებით თავის თავს, რომ
თუ ისიც არ გვესტუმრა, ზაფხულის მობძანება ასე არ გაგვალაღებდა ყველა
სულიერს, ყოველს ღვთის გაჩენილს არსებას; სიხარულს ვიცნობდით განა, თუ
სიმწუხარეც ნაგემები არა გვქონდეს?
ყველა კარგია, ყველა ტურფაა,
რასაც კი აწყობს, ან ჰშლის ბუნება;
მუდამ მშრომელი, დაუცხრომელი
ერთის საგნისკე მიეშურება.
გაგვაგებინოს სიტკბო სიცოცხლის,
რომ შეგვაყვაროს მან თავი თვისი,
ამისთვის ზრუნავს, ამისთვის იღწვის, –
ეს უმთავრესი ფიქრია მისი.
თუნდც არ მოგვწონდეს, წესს არ მოიშლის,
რისა ეკრძალვის, შიში აქვს ვისი?

***
დღეს ყველას უხარიან: წყალში თევზს, ტყეში ნადირს, ცაში ფრინველს.
თვითონ ბუნებაც მხიარულად ბრძანდება, თითქოს თვრება კიდეც ხანდახან. მაშ
რისგან არის, რომ ცა გაიბურება შავის ღრუბლებით, მოჰყვება რუხრუხს, ხელში
აღებულს ღვინით სავსე კულას სიმთვრალისაგან ვეღარ იმაგრებს, ტანი ეძვრის,
ხელი უკანკალებს, ღვინო თასიდამ ექცევა, დედამიწას ასველებს; ჩვენ კი ვიძახით,
251
I<3N

წვიმა მოდისო. ვიტყვით: ჰქუხსო და არ ვამბობთ, – ბუნებას ქორწილი აქვს და

დღეობაშიაო.
გული და თვალი შინ არ მიდგება,
გარეთ სჯობია: ვუცქირო მთასა,
ხან მხიარულსა, პირდაბანილსა,
ხან ღრმა ნაღველით შაბურულს ცასა,
ხევები რაკი თვალს არ მტაცებენ,
რომ მოკივიან, იგრეხენ ყბასა.
ნეტავი შენა, დედამიწაო,
ნეტავი მაგ შენს დავარცხნილს თმასა!..
მინდა, რომ კიდევ გაქო, ბუნებავ,
მაგრამ ბულბული არ მაცლის თქმასა.
ეგეც ხომ თვითონ შენი წესია:
ბატონი მუდამ უბრძანებს ყმასა.
***
ყველას უხარიან-მეთქი, მაგრამ შეიძლება არ უხაროდეს ყველას, არამედ მე
ვიყო მხიარულად და სხვაც ყველაფერი მხიარულად მეჩვენებოდეს? არა, არც მე ვარ
მხიარულად, არა ვარ, იმიტომ, რომ ჯერ ცხოვრების ზაფხული არ დამდგარა და
მხოლოდ დროს ფერის ცვალებით ვიკლავ იმ ზაფხულის მოლოდინის წადილს.
რას ავიხირე, რას დავიჟინე,
გინდა თუ არა, ზაფხულის მოსვლა;
თვალი და გული მისკენ მიმირბის,
სხვა საქმისათვის არა მაქვს მოცლა.
მოვა თუ არა, თვითონ იცოდეს,
საქმე ვაკეთო, ისა სჯობია;
ლამაზად ვიცი, არ უნდა ფიცი,

252
I<3N

ჩემი ქვეყანა შესაღობია.

ხალხის გულისკე გზა გავიკაფო,
ავიყოლიო და ავყვე მეცა.
მაშინა ვნახავთ, თუ გამწყრალია,
თვალს არ გვადევნებს, არ გვწყალობს ზეცა;
ქვეყნის ურგებსა, უსაქმურს კაცსა, –
ვიტყვი დიაცებრ: – მეხი-კი ეცა!
***
მეხის დროც ახლა არის, თორემ ზამთარში ათასიც რომ ვეძახოთ მეხს, ჩვენს თხოვნას
არ შეისმენს და არ მოევლინება სასჯელად უმადურს ადამიანს; უსაქმურის უარესად
გაუსაქმურების დროც ეხლაა, მისი მოდუნებული ლეში და ტვინი უარესად
დუნდება. ქალაქელი უსაქმური – ქუჩებზე, ბაღებში დაყიალობს გზადაკარგულს
წეროსავით; თუ ქონება აქვს – ქეიფობს, თუ ღარიბია – ქურდობს (ქურდობა
ათასნაირია, ნუ დაივიწყებთ); თუ არც ქურდობის შნო აქვს, მთხოვარობს, თუ არც
ამის შნო აქვს – თავს იკლავს და წუთისოფელს უტოვებს დიდს სამდურავის წერილს.
დიაღ, იკლავს თავსა და ახიც არის იმაზედ. სოფლელი უსაქმური კაკლის ჩრდილში
ჰგორავს გატიტვლებულ-გაღიღვლებული, ფაშვზე ხელს ისომს და გამაგრილებელს
ნიავს შესტირის: გამაგრილეო! რა გაგრილებაღა უნდა იმ ბეჩავს, უიმისოდაც
გაგრილებულს?.. წამოდგება კიდევ და ხან ვის ბაღში და ვენახში ამოჰყოფს თავს, ხან
ვისაში; გადააქვს ლაწალუწი ღობეებზე. ასეთი კაცი, სოფელში გაჩენილი და
გაზდილ-გაკვებილი, ორფეხი ტურაა.
დადის, დაძვრება
ეს სოფლის ტურა,
თვალებს აცეცებს
მუქთზე შავ-ყურა.
ამ დალოცვილმა,

253
I<3N

ნეტავ, ზაფხულმა
იმისთვის ლუკმა
რად შეიშურა?
შე კაი კაცო,
ისიც გააძღე,
დაჯდეს, იმანაც
იძახოს: „ურა!―
***
ყველა მადლთან ერთად ამ დალოცვილს ზაფხულს ერთი უმადურობა სჭირს: ზანტი
კაცი ხომ ზანტია და მხნე კაცსაც კი აზანტებს, მერე რა დროს, როცა შესაკრებია
საუნჯე, მისგან ბოძებული: ღვინო „ჭაჭანაური―, ბრძენთან რომ ბრძენია და
უჭკუოსთან კი ამოყვირდება ხოლმე, და პური, ურომლისოდაც ყველას დაუდგება
ყური, მოუდუნდება გული და ხალხში ჩამოვარდება მტრობა და შური.
მწერალსაც არა ნაკლებ დააჩნევს ზაფხული დაღსა; გაოფლიანებული ტვინი ლაფში
დაიწყებს ფლობას და კალამიც მოჰყვება, მზისაგან დათენთილი, თვლემას; რამდენი
ხვნეშა-კვნესა უნდა გამოიაროს საცოდავმა, ვიდრე ერთს სტრიქონს გაიყვანს
ბოლომდე. გინდა სწერო, მოგდის ბრაზი, უბრძანებ ტვინს, უბრძანებ გულსა,
აღელვდით, გაინძერით, გაიჩმუჩენით! გვეძინება, არა გვწადიანო! – შემოგვძახის
ერთიც და მეორეც…
რაღა მაშინა, როცა ყველა სწუხს,
დუღს და გადმოდის მთელი ბუნება,
ამ უკეთურებს, ამ უმადურებს
ეცვლებათ ხოლმე ესრე გუნება.
„შენც დაიძინე, მეც დამაძინე―,
გული გონებას რად ეუბნება?!.
***

254
I<3N

ეს ხომ ასეა, მაგრამ მაგარი ის არის, რომ ყველა მწერალს, როგორც ყველა მკითხველს,
ერთნაირად ვერ დასთენთავს ზაფხული. ვინ არის ესეთი მწერალი და მკითხველი? –
ისინი არიან, ვისაც თავის გული და გონება ხელში უჭერიათ, ვინც ჰბატონ-
პატრონობენ თავისს გულ-გონებას; იმათ ვერც სიცხე შეაყენებს, ვერც სიცივე.
ცხოვრების გარემოებათაგან გაფუჭებული კაციაო ვიტყვით, როცა უხეირო ადამიანს
ვხედავთ და ამით მის უვარგისობას ვამართლებთ. ესეც იმასა ჰგავს. გარემოებანი,
ზაფხული, აქ რა შუაშია? რად გვავიწყდება, რომ
ვინც რო ვაჟია:
ჩოხა ჯაჭვია,
ქუდი ნაბდისა –
ჩაბალახია.
დიაღ, ყველა ჩვენი ბრალია, ავიცა და კარგიცა, გარდა წლის დროთა ცვალებისა
და სხვათა მრავალთა საქმეთა, რომელიც ჩვენს ხელთ, ჩვენს ნებას არ არის, გული და
გონება ჩვენ გვეკუთვნის, მანამ ვცოცხლობთ, და უეჭველად ჩვენს ნებას უნდა იყვნენ;
მოინდომებს ერთი გაჩლუნგებას, გაქვავებას, შეგვიძლიან ვუბრძანოთ და
ავასრულებინოთ კიდეც: ნუ სჩლუნგდები, ნუ ჰხმები, ნუ იძინებო! მოინდომებს
მეორე გაშავებას, გაფუჭებას, დაბნელებას, იმასაც უნდა დავუქნიოთ თითი: – არ
შეგშვენის, გულო პატიოსანო, ჩემო დამნამუსებელო, ჩემო დამკაცებელო, ჩემო
ხელმწიფევ, ჩემო ძვირფასო საუნჯევ, ჩემო ცამდე ამყვანო და ამავე დროს მიწასთან
გამასწორებელო, შემურვა, შავბნელობა! თუ ამას ვეტყვით თქმის ფერად,
მოწადინებით, მკვიდრად, საფუძვლიანად, ისიც დაიშლის და დადგება სწორს
გზაზედ. თუ ასე არ მოვიქცევით, შენს მტერს, რომ იმათ საქმე დაემართებათ!
ერთი დარჩება ფუტუროდ,
მეორეს შაჰხვრენ ჭიანი,
ნიადაგ ორსვე ჰპატრონობს
კაცი, ვინც არის ჭკვიანი.

255
I<3N

ღმერთო, გვაშორე ბოროტი.

ღმერთო, გვაკმარე ზიანი!
აქამდის ჩვენი გონება
გოდორში იდვა თბილადა;
დღეს ამოსულა იქიდამ,
სწავლას გემულობს ხილადა,
ვხედავ რომ, გაზეთის კითხვა
ყველას მიაჩნა ტკბილადა.
ზოგს მწერალს ნუ დავენდობით,
სჯაში ვიყნოდეთ ფრთხილადა,
რადგან ზოგ-ზოგი მოკალმე
კამეჩსა ჰხედავს წყილადა.
დაუდვათ ჩვენი გულ-გონი
კეთილსა საქმეს მილადა,
უფალმა მოგვცა სამშობლო,
ვიყვნეთ მამულის-შვილადა.
შორს ჩვენგან ადამიანი,
წნული ცხავად და ცხრილადა!
მაგრამ მუდამ ნება არა გვაქვს, გულს ვუბრძანოთ: ნუო! ბევრჯელ მისს ნდომას „ვაშას
ძახილით, წაქეზებით უნდა მივეგებნეთ. ეს მაშინ არის საჭირო, როცა კეთილი
სწადიან; ნამეტნავად მაშინ, როცა გული შეყვარებულია, როცა ზაფხული დაუდგება,
– აყვავდება, აღაღანდება, ნაყოფს გამოსცემს, როცა სჭექს, ქუხს და დაგვალულს
ცხოვრებას ნოყიერების მომცემის წვიმითა ჰრწყავს. დიდი ცოდვაა, არ წავაქეზოთ
მაშინ, მის წადილს, მის მისწრაფებას წინ გადავეღობოთ და ვუყვიროთ: შესდეგ, გზა
არ არისო!

256
I<3N

მეტი რა ცოდვა იქნება,

კარგს გულს არ მივცეთ სავალი?
არ ვაქნეინოთ, რაც სწადის,
არ ვანუგეშოთ მრავალი?
კარგი გულია კიდეცა
ბეჩავის ქვეყნის წამალი.
1891 წ.

257
I<3N

საკვირველი კაცი
მე ერთი მეგობარი მყვანდა, რომელიც ძლიერ მიყვარდა და პატივსაც ვსცემდი.
მიმზიდველი თვისება იმის ხასიათისა იმაში მდგომარეობდა, რომ ის იყო მეტის-
მეტი ზნეობრივი პრინციპების მიმდევარი და მგრძნობიერი.
მე და ვანო ერთად გავიზარდენით ერთსა და იმავე სასწავლებელში…
თანდათან მაგონდება იმის ხასიათი… ყმაწვილობაში ის იყო მეტისმეტი მშვიდი და
მომთმენი, მე ჯერ ის გაჯავრებული არ მინახავს, თუმცა წინაპირველად ძლიერ
გულფიცხად მოეჩვენებოდა კაცს.
ის მუდამ რაღაცას ფიქრობდა, გაცინებული თავის დღეში ის არ მინახავს. მისი
სიცილი ღიმილი იყო. ერთად შევასრულეთ კურსი 1882 წ. სამასწავლებლო
სემინარიაში და მასწავლებლად დაგვნიშნეს შორი-შორს.
ფერმკრთალი ვანო ერთს წელიწადს შემდეგ ვნახე. დაგლეჯილი წაღები ეცვა
იმას ფეხზედ, ტანზედა – არა ნაკლებ წაძველებული ლეგა პალტო. თვალებზედ
ჩამოფხატული…

258
I<3N

საუბარი ბავშვებზედ
როგორც უზარმაზარ საყდარში იმყოფება ღმერთი, ისე პატარაში. ხალხიც ესეა.
ერთი მეორისაგან გაირჩევა გარეგანად, მაგრამ შინაარსი, სული ღვთისა უდგიათ.
თუ სული ყველას ერთი აქვს, მაშ მდიდარი, ღარიბი, გვაროვანი, უგვარო, ნასწავლი
და უსწავლი, შეიძლება კეთილი კაცი იყოს, არ იყოს გაიძვერა, მცარცვავი,
მღლეტელი, ქვეყნის შემაწუხებელი.
ღმერთმა გააჩინა კაცი, ჩაუდგა იმას თავისი სული. სული არის ძალა, იარაღი,
რომელიც უნდა მოიხმაროს კაცმა, რომ გახდეს ჭკვიანი, გონიერი, პატიოსანი,
შეიძინოს სწავლა, გამოიცადოს და ეს თავისი გამოცდილება შვილებსაც გადასცეს.
სულით კაცი ყველა სხვა ცხოველზე მაღლა სდგას. რაც უნდა ასწავლო ცხოველს, იმას
არ შეუძლიან თავისი სწავლა შვილებს მოახმაროს. ამაზედ ქვევით მოვილაპარაკებთ.
ჯერჯერობით საჭიროა გავიგოთ, რაზეა დამოკიდებული კაცის სიავ-კარგე. რაკი
გვეცოდინება მიზეზი ჩვენის შვილების გაფუჭების და გაკეთებისა, ყველა –
მდიდარი და ღარიბი – ეცდება, აიცილოს ეს ბოროტება თავიდგან.
ამისათვის ძლიერ საჭიროა ღრმად ჩავიბეჭდოთ გონებაში, რომ ღმერთს,
ქვეყნიერობის შემოქმედს ერთი კანონი აქვს, რომელსაც ერთნაირად ემორჩილება,
როგორც დიდი კაცი, ისე ბეჩავი… როგორც მაღალი ტანის კაცი, ისე დაბალი იღებს
ცოდნას ცოტ-ცოტობით და უცებ ვერ განათლდება.
კაცის სწავლა – ცოდნა მიდის იმ წესზე, როგორზედაც ქოხის აშენება. ჯერ
საძირკველს ჩააგდებენ, მერე კედლებს ამოიყვანენ. ძელზე ძელს დასდებენ, ან
ფიცარს ფიცარზე დაამწყნობენ, ისე კაცის სწავლაა – ძველს სწავლას კაცი უმატებს
ახალ-ახალს, ცოდნა იზდება, კაცი ნათლდება. ავიღოთ მაგალითი და დავაკვირდეთ,
იქიდამ შევიტყობთ, კაცი როგორც იძენს სწავლას.
წარმოვიდგინოთ იმნაირი კაცი, რომელსაც წყლისა და კაპრის (კვასი) მეტი
სასმელი გემოდ არ უნახია და არც იცის, თუ სადმე კიდე არსებობს სხვაგვარი
სასმელები. შაემთხვა სხვადასხვა ფერის ღვინის ნახვა: თეთრისა, წითლისა, ნახა
259
I<3N

ლუდი (პივო) და არაყი სხვადასხვა ბოთლებში, ჯერ კი გემოდ არ უნახავს.

როგორ გგონიათ, რით გაარჩევს ერთს მეორესგან ამ სასმელებს? რასაკვირველია
ფერით. თვითვეულს სასმელების თვისებას, ზედ-მოქმედებას კაცის ტომაგზე
თვალით ვერ შეამჩნევს. ამ წყლეულების თვისებას მხოლოდ მაშინ მიხვდება,
როდესაც დალევს, თვითვეულ მათგანს დაიგემოებს. აიღებს ჯერ ერთს ბოთლს,
გახსნის, უსუნებს, მაგრამ თვისებას სუნით მაინც კიდე ვერ შეატყობს. დაასხამს
ხელის გულზე, დააწობს ენას ბთხილად, მერე პირშიც ჩაიყენებს და ჩაყლაპავს;
ნახავს ერთხელ – გემრიელია, მეორედ – უფრო ეგემრივლა და ტომაგსაც ახურებს,
გრძნობს: თავბრუ ესხმის, დათვრა. რაკი ერთხელ გამოსცადა თეთრი წყლეული,
იფიქრებს: ბევრის სმა არ ევარგებაო.
გაიგო იმან ერთის წყლეულის თვისება, მაგრამ მეორისა ჯერ კიდევ არ იცის.
ფიქრობს: ის წითელია, თეთრს არაფრით გავს, იმას სხვა თვისება ექნებაო. დალევს
წითელს წყლეულს (ღვინოს) და შეამჩნევს, თუმცა მეორე ფერით პირველს არა გავს,
მაგრამ ტვინს კი პირველივით ახურებს. ლუდს როდესაც დალევს, შეამჩნევს, რომ
თვისება ლუდსაც ისეთივე აქვს, როგორიც ორ პირველ წყლეულებს, მხოლოდ
ბოლოს, გვიან ეკიდება – მალე არ ათრობს არაყსავით. რას ისწავლის ის ამ
გამოცდილებით? აი რას: პირველი, როგორც სასმელი, არ ვარგნილა, გაიგო მისი
ნაკლულევანება. მაგრამ ჯერ კიდევ არ იცოდა, თუ მეორე, მესამე და მეოთხეც არ
ვარგა; არც შაეძლო გაეგო, რადგან სასმელები ფერით განსხვავდებოდენ. როგორ
შეიტყო ამ სასმელების თვისება – მათრობელობა? აი როგორ: ჯერ ერთი სასმელი
გამოსცადა თავის თავზე, მერე მეორე, ეგრეთვე მესამე, მეოთხე, შეადარა ეს
სასმელები ერთად, – გამოვიდა, რომ, თუმც ფერი და გემო სხვადასხვანაირი აქვსთ,
განსხვავდებიან, მაგრამ თვით შინაარსი, თვისება მათი ერთია (მათრობელობა). რომ
გემოდ არ ენახა, ვერ გაიგებდა ამ სასმელების თვისებას. მადლობა უნდა უთხრას
გამოცდილებას, ამან შესძინა ცოდნა, გააგებინა, რომ ლუდში, არაყში, ღვინოში
სპირტია, – ფერი და ჭურჭელი არაფერ შუაშია. როგორც ამ შემთხვევაში გაიგო კაცმა

260
I<3N

სასმელების თვისება, ეგრეთვე სხვა საგანიც შეუძლიან გაიგოს, შეიგნოს, გაიცნოს

კაცმა.
როგორც გარეგანი ფერით არ იცნობა სასმელების თვისება, ეგრეთვე კაციც
მარტო სიტყვით არ იცნობა. ჩვენ არ ვენდობით ხოლმე კაცის ლაპარაკს, ვიდრე
ნალაპარაკევს საქმით არ დაგვანახვებს. როდესაც მის საქმეებს, მოქმედებას
გავიგებთ, მის ქცევას გავჩხრეკთ, გავარკვევთ, დაუკვირდებით, შევადარებთ, მაშინ
შეგვიძლიან ვსთქვათ, რა ყრია კაცში; მაშინ, მხოლოდ მაშინ შევადგენთ აზრს კაცზე;
ვიტყვით: კარგი ან ავი, ან ყბედი, მკვეხარა კაციაო. მაგალითად, კაცმა ჩაახველა, რა
არის მერე? რა უყოთ, არაფერია, ჩაახველა, ჩაახველა. მაგრამ, თუ ხშირ-ხშირად
დააწყებინა ხველება და თან სურდოც გამოაჩნდა, ვიტყვით: „გაციებულა― და
შეგვეცოდება; როდესაც გავიგებთ, რომ ახლო სოფელში ქარსალად წასულა,
დასდგომია ავი დარი, ქარბუქი, ვიტყვით, ახია მაგაზე, რატომ თბილად არ ჩაიცვა,
ქარსლა რად მირბოდაო. და თუ ვინმემ გვითხრა და მართალიც გამოდგა, დურა-
ტყავი ეცვა, უნახავს: კაცი იხრჩვება, ისე უტოპნია წყალში ტყავითურ და
გალუსკვილა, ტყავი წყალს მოუტაცნია და ქარსალას მოხდომია მგზავრობა, ამით
კაცი უფრო შეგვბრალდება, შეგვიყვარდება, იმას კაცთმოყვარეს დაუძახებთ.
აი შევადგინეთ აზრი კაცზე გამოცდილებით, გამოჩხრეკით… უცებ, ერთის
შეხედვით, საგანს, რომელსამე მოვლენას კაცი ვერ გაიგებს; ყველა საგანზე, ყველა
კაცზე, რომლის გაცნობაც გინდა, უნდა ცნობები შეკრიფო, გამოსცადო, დააკვირდე
დიდი ხანი, შეაგროვო თავში, შეადარო და აქედამ გამოვა ცნება, აზრი.
ზევით ნათქვამიდამ შემდეგი დასკვნა გამოდის: ვინც დიდად გამოიცდება, ბევრს
ცოდნას და ნიშნებს შეაგროვებს თავში, შეადარებს, იმას აზრი და მცნება მეტი აქვს;
ვისაც ნაკლებად უდევნებია თვალი საგნებისათვის, ის ნაკლებადაა გამოცდილი,
მცნება და აზრიც ნაკლები აქვს. ერთი, ორი ნიშნით არ შეგვიძლიან კიდე
გადაწყვეტილი, ერთი სრული აზრი შეადგინო საგანზე, საჭიროა ამისთვის მისი
ნიშნების სრულად მოკრეფა-შედარება, გონების სიფხიზლე, რომ დაასკვნა და აზრი

261
I<3N

ცრუ არ გამოვიდეს… რა იარაღი აქვს განა კაცს იმისთანა, რომლის შემწეობითაც იმას
შეუძლიან საგნის თვისებების მოკრეფა, გონებაში მოგროვება, აზრის გამოყვანა?
ვსთქვათ, ღვინო ენით იცნობა, ყველა საგანს ენით ხომ არ გაეცნობა კაცი?
მაგალითად, ცხენი მინდა ვიყიდო, ენით არ იქნება იმისი სიკეთის გაგება.
ქვეყნიერობის გასაცნობლად კაცსა აქვს ხუთი გრძნობა (იარაღი): მხედველობა
(თვალები), სმენა (ყურები), ყნოსვა (ცხვირი), შეხება (მთელი ტანი) და გემოვნება
(ენა). ზოგი საგანია, მაგ., საჭმელი, ორი და სამი გრძნობით ვერ დავამოწმებთ.
მაგალითად, გვესმის ჩონგურის ხმა, სიმღერა ან გალობა. სუნით, გემოვნებით,
ხელებით, თვალებით ვერაფერს ვგრძნობთ – მარტო ყურებს ესმის, ეს კმარა.
მოგვაწოდეს ჩითის ნაჭერი, გვინდა გავიგოთ ფერი, ღამეა, ათასი ხელი უსო, სუნო,
ვერაფერს გაიგებ, ვიდრე სანთელოზე არ გაიტან.
ბედნიერია ის კაცი, ვისაც ყველა ეს გრძნობები მთელი აქვს და უბედურია,
ვისაც რომელიმე ამ უმთავრესთაგანი აკლია, მაგ., თვალი.
კაცს, რომელსაც არ აკლია თვალები, ცხენს კბილით და ხელებით არ დაუწყებს
ცდას, ბრმა კი ხელების ცხენის ზურგზე სმით, ფაცუნით ეცდება, მიხვდეს
საიდუმლოს.
გავიმეოროთ: რა საშუალებით შეუძლიან კაცს მიღწევა მცნებამდის, – საგნის
გაცნობა, ახალი საქმის შედეგი?
შემოქმედმა მისცა კაცს ცხოვრებაში სახმარებლად ხუთი გრძნობა. ამ ხუთი
იარაღის შემწეობით კაცს შეუძლიან გაიცნოს მთელი ქვეყანა; ხუთი გრძნობა რომ არ
გვქონდეს, არაფერი გვეცოდინებოდა, თუ რამეს ვსწავლობთ იმათ შემწეობით.
თუმცა ამ გრძნობებში ყველა ცალკ-ცალკე საჭირო და სასარგებლოა ცხოვრებაში,
მაგრამ ზოგი მათგანი უფრო საჭიროა, მეტად გვეხმარება, გვასარგებლებს. მაგ.,
თვალები. სიბრმავეზე მეტი უბედურება რა იქნება კაცისათვის? წარმოვიდგინოთ,
რამდენს რამეს ვსწავლობთ თვალებით. ქვეყნის და ბუნების სიმშვენიერე უდგება წინ

262
I<3N

ჩვენს თვალებს; რაც კი თვალით გვინახავს, თვალით დიდხანს გვახსოვს და

როდესაც დაგვჭირდება, ნახულს ადვილად წარმოვიდგენთ გონებაში.
ვსთქვათ, გვინდა წარმოვიდგინოთ კეთილი მეგობრის სახე, რომელიც დიდი
ხანია არ გვინახავს, მაშინათვე გონებაში გამოგვეხატება, თითქოს ჩვენს წინ იდგეს
ცოცხლად. მინდა, მაგ., ჩემი ქოხი მოვიგონო, – ყველაფერი, რაც სიყმაწვილეში იქ
ჩამიდენია – სუყველაფერი ცხადად წარმომიდგება, თუმცა ჩემი თვალები აღარა
ხედვენ იმას მთელი ათი წელიწადი. მხედველობის შემდეგ უფრო საჭიროა სმენა.
რაც კი რამ გაგვიგონია, მალე შეგვიძლიან წარმოვიდგინოთ: მეგობრის ხმა, სიმღერა
და სხვ.
გემოვნებითი, შეხებითი და ყნოსვითი ჩაბეჭდილება უფრო ძნელი
წარმოსადგენია. საჭამანდის გემო ისე ცხადად არ შემიძლიან წარმოვიდგინო,
თითქოს პირში მედგეს. ვარდის სუნის მოგონება ისე ცხადად – თითქოს სუნავდე და
სუნი გესმოდეს, გრძნობდე (ძლიერ ძნელია), არ შეგიძლიან. ეს გრძნობები მაინც
მადლობის ღირსნი არიან, რადგან ბევრში ეხმარებიან კაცს ცხოვრებაში.
უგემოვნებოდ, უეჭველია, მოვიწამლებოდით; შეხების ნიჭი რომ არ გვქონდეს,
სიცხე-სიცივე არ გვეცოდინებოდა, ვეღარც ვიშრომებდით; უყნოსოდ ვერ
გავიგებდით წმინდა ჰაერით ვსუნთქავთ ოთახში, თუ მყრალით. დამპალს ხორცსა
ვსჭამთ თუ ახალს. ამითაა სასარგებლო ხუთი გრძნობა.
ხუთი გრძნობა ბევრს გვასწავლის. ჩვენი გარეგანი გრძნობები იმნაირად არიან
მოწყობილნი, რომ ყველაფერს, რასაც შაეხებიან, რაც კი ხელში ჩაუვარდებათ,
გაიცნობენ, შაიტყობენ (და გვაგრძნობინებენ). სიცივეზე რომ გამოვიდეთ, შეხება
გვეტყვის, ცივაო. ავედით, მაგალითებ, წისქვილის ბანზე, სმენა მაშინვე გვეტყვის,
რომ წისქვილის ბანზე ვსდგევართ და ჩვენს ძირს საცეხველი არაკუნებს. ეს ხომ ასეა,
მაგრამ სიცივე ხომ თვითონ არ გვეძებს ჩვენ. ვიდრე თვითონ არ გამოვალთ ქოხიდამ
გარეთ, მანამდე სიცივეს ვერ ვიგრძნობთ; არც საცეხველი მოვა ჩვენთან, რაკარუკი
გაგვაგებინოს.

263
I<3N

თუ გვინდა საცეხველის ხმის სმენა, ჩვენ თვითონ უნდა წავიდეთ. რაკი გარეთ
გავალთ, ან წისქვილში გავივლით, სიცივესაც ვიგრძნობთ და საცეხველის
რაკარუკსაც გავიგონებთ. მაშასადამე, თუ რამე გვინდა ვისწავლოთ, გავიგოთ, უნდა
ჩვენ თვითონ ვეცადოთ. მივცეთ საზდო გარეგან გრძნობებს, თუ არ ვეცდებით,
გრძნობებსაც და გონებასაც დავაძინებთ, დავრჩებით უმეცარნი. მაგრამ არა.
შეიძლება გარეთ ყინვაზე არ გამოვიდეთ, შინ ვისხდეთ მთელი დღე და ღამე, მაშინ
გრძნობა გვეუბნება სითბოზე. არ წავედით წისქვილში საცეხველის ხმის მოსასმენად,
გრძნობა არაფერს გვეუბნება ამაზე. ესეც არაფერი, იმის მაგივრად გრძნობა გვეუბნება
სიჩუმეზე, რომელიც სახლში არსებობს, ან ყმაწვილების თამაშობაზე, ცელქობაზედ.
ერთი სიტყვით, სიკვდილამდე გარეგანი ჩვენი გრძნობები დაუღალავად შრომობენ,
მოძრაობენ, როგორც ცხადად, ისე ძილში. მძინავს, მაგალითად, თოფის ხმა შემესმა.
ყურებმა ეს ხმა გადასცეს გონებას, შამეშინდა, ფეხზე წამოვარდი. ვსთქვათ, დამეძინა,
სანთელი ანთებული დამრჩა და ცეცხლი გააჩინა, დატრიალდა საშინელი ბოლი,
თვალით ვერაფერს ვხედავთ, მაგრამ ცხვირს ესმის, გრძნობს. ეს გრძნობა გადასცა
გონებას, არიქა უშველეო. ცხვირის წყალობით თვალები გავაჭყიტე, ცეცხლს ქრობა
დაუწყე, ცხვირის შემწეობით დავიხსენი თავი უბედურებისაგან. ეგ დიაღ მართალია,
იტყვის მკითხველი, მაგრამ ყოველთვინ ეგრე არ ხდებაო. ამგვარი ეჭვის შეტანა
უსაფუძვლო იქნება. აი რათა: შენ ეხლა კითხულობ წიგნსა. თუ კითხვამ გაგიტაცა,
ჩაღრმავებული ხარ კითხვაში, სტრიქონების და ასოების მეტს ვერაფერს ხედავ,
თუნდა ჭერიც ჩამოგექცას თავზედ.
„ჭერის― ხსენებაზე მაღლა აიხედე ხომ? რას ამტკიცებს ეს? აი რას: შენს
გრძნობებს მართლა კი არ სძინავს, ისინი წიგნის კითხვით გაერთენ, შენი ყურადღება
არის მიქცეული მარტო წიგნის აზრებზე. როდესაც მე ვსთქვი „თუნდა ჭერიც
თავზედ ჩამოგექცესო―, მაშინ თქვენი ყურადღება წიგნიდამ ჭერზედ გადავიდა; შენ
იფიქრე: მართლა ხომ არ იქცევა ჭერიო და გააჩერე ცოტახან თვალები ჭერზედ, ანუ
მიაქციე ყურადღება. მაშ, კაცს კიდევ სხვა ნიჭიც ჰქონია, რომელსაც „ყურადღება―

264
I<3N

ჰქვიან. მაშასადამე, თუ გვინდა წიგნის გაგება, უნდა ყურადღებით წაიკითხოთ. კაცი

იმას უფრო იხსომებს, რასაც დიდ ყურადღებას აქცევს. ეს ისე ცხადია, როგორც ორი
და ორი ოთხია და არა ხუთი ან სამი.
ეხლა ჩვენ ცოტა რამე ვიცით „ყურადღებაზე―. მოვიგონოთ ის შემთხვევა,
როდესაც ვცდილობდით, გაგვეგო ღვინის გემო, – რა მდგომარეობაში იყო მაშინ
ჩვენი ყურადღება? გემოს ვიგებთ ენით, ამიტომ ჩვენი ყურადღება სულ ენაზე იყო
მიქცეული, ენის გრძნობას ფხიზლად უკვირდებოდით.
დროა დავიწყოთ საუბარი ბავშვებზედ.
კაცი პირველ დაბადების დღეებში გონებით უბრალო ცხოვლის შვილზედ
მაღლა არ სდგას; ის იხედება აქეთ-იქით, მაგრამ ვერაფერს ხედავს, ვერც ამჩნევს;
ესმის, მაგრამ ვერ იგნებს, რასაც ელაპარაკები. დედა ძუძუს ძალი-ძალად მიაჩვევს.
ჩვილ ბავშს, თუ მახინჯი არ არის, აქვს ყველა ხუთი გრძნობა: სითბოს, სიცივეს,
შიმშილს, წყურვილს, სინათლეს, სიბნელეს, ხმაურობას, სიჩუმეს ყმაწვილი გრძნობს.
მაგრამ გრძნობა და შეგნება ერთი როდია. ჩვენ მაგალითად ყველანი ვგრძნობთ მზის
სითბოს, მაგრამ ყველამ კი არ იცის, ვერ შეუგნია საიდამ და როგორ მოდის ჩვენამდე
ეს სხივი. ყველანი ვგრძნობთ წვიმის ნამს, მაგრამ ყველამ კი არ ვიცით საიდგან და
როგორ კეთდება ეს ნამი, როგორა ჩნდება ღრუბლები. ყმაწვილიც ესეთია გარეგანი
გრძნობით – გრძნობს როგორც ჩვენ, მაგრამ ჯერ კიდევ დროა საჭირო, კარგა ხანმა
უნდა გაიაროს, რომ შეიგნოს, გაიგოს რასაცა გრძნობს. მართლაც, როგორ გაიცნობს
ბავში გარეშე მოვლენებს? ისე, როგორც ჩვენ. ხან ერთი საგანი ჩაუვარდება ბავშის
გრძნობას ხელში, ხან მეორე: ზოგი უფრო ხშირად, ზოგი იშვიათად. ბალღი რასაც
ხშირად ხედავს, რაც ხშირად შაემთხვევა, იმდენად უფრო გამოიცდება, საგნის და
შემთხვევის თვისებასაც უფრო კარგა გაიგებს.
ბალღის გრძნობებს, თვალებს, ყურებს, ტანს უფრო ხშირად დედა უდგა
ახლოს, ამიტომ ბავში ყველაზე უწინ დედას გაიცნობს და დაინახსოვრებს მის
თვისებებს. ერთს საგანს, მოვლენას, სხვა საგანთან, მოვლენასთან შეადარებს,

265
I<3N

ამასობაში თანდათან გონებაში ვარდება. შემდეგ გაიცნობს მამას, ბიძას, დეიდას.

როდესაც ის ბევრს სხვადასხვა ხალხს, საგნებს და ცხოველებს ნახავს, მაშინ იმას
დაებადება „ცნება― ადამიანზე. ბავში იზდება, ყველა საგნის სახე, შემთხვევა, რასაც
იმის გრძნობა მისწვდება, ჩაებეჭდება ნორჩს გონებაში, ვიდრე ფეხზე არ დადგება,
დედის და მამის მეტს შეიძლება არც კი ვისმე იცნობდეს, გარდა აკვნისა და იმ
ძონძებისა, რომელშიაც ახვევენ.
დადგა ბავში ფეხზედ, დაცოცავს ქოხში, სწავლობს ცოტ-ცოტად, რასაც კი შინ
ხედავს, გარეთაც გაეჩვია. აქ უფრო ათასფეროვანი, სხვადასხვა საგნებით მდიდარი
ადგილი გაეშალა წინ სავარჯიშოდ იმის გრძნობებს. ლაფი, სიცივე, სინოტიე,
ქათმები, ბატები, ბალახი, ყვავილები, ხეები და სხვა ათასი ცხოველი და საგანი
ბუზივით ირევა მის წინ; აქ უფრო ბევრი იგრძნო ბავშმა, ქოხში იმდენს ვერ
გრძნობდა; ადარებს ის ერთმანეთს, რაც თვალწინ უდგა, რასაკვირველია, ჭკვაზედ
მოდის.
რაც ბავში უფრო ბევრს სხვადასხვანაირ საგნებს ხედავს, იმდენად გონება
უფრო ეხსნება.
სოფლელი ბალღი გონების გახსნილობით დაბლა სდგას ქალაქელზე.
საკვირველიც არ არის.
ქალაქელი ბავში უფრო ბევრს სხვადასხვანაირს საგნებს, ხალხს ხედავს, უფრო
ბევრს გაიგონებს, მინამ სოფლელი.
მდიდარს ოჯახში ძალიან ბთხილად უნდა ზდა ბავშს, ხშირად ის ვერ მ ო ი ნ ე
ლ ე ბ ს რაც ესმის და რასაცა ხედავს. ბალღი გონებით ცოცხალია. რასაც თვალით
დაინახავს, ან ყურით გაიგონებს ყველას გაუმაძღრად უკვირდება, სუყველაფერი
უნდა გაიგოს: ლოკავს და სუნავს, სინჯავს ხელებით, რასაც კი მისწვდება. ხშირად
ცეცხლსაც მიეტანება. დიდსაც არა აქვს ისეთი დაკვირვებითი ნიჭი, როგორც ბალღს.
რამდენიმე თვის განმავლობაში ათასნაირს ნიშნებს, საგნების თვისებებს მოკრეფავს,

266
I<3N

მოაგროვებს გონებაში, იმდენს დაიხსომებს, ჩვენ, დიდებს სად შეგვიძლიან იმდენის

დახსომება.
ერთი წლის გამავლობაში ბავშს ესმის ლაპარაკი, თვითონაც ტიკტიკებს; დედას
აგონებს თავის სურვილს. ამ ხანში ბევრს, ძალიან ბევრს საგანს შეისწავლის
ყოველმხრივ.
ერთი წლის ბავშის გონება და გრძნობა საკმაოდ გაფხიზლებულია. ყველამ
იცის, რასაც ხშირადა ვხედავთ ან გვესმის მივეჩვევით ხოლმე. ბავში უფრო ჩვენზე
მალე მიეჩვევა. ის, მაგალითად, როცა მამას ხედავს, ვერ ბედავს ტირილს, რადგან
გამოცდილი აქვს, რომ ეს ტირილი თავში ტლაშანს მოადენს. დედასთან კი მორთავს
ხოლმე ღრიალს, – დედა, ხილით, ალერსით დაულოლიებს, დაათირებს. ბალღი
გაეშმაკდა, ერთი გამოცდილება შეიძინა: ცემა სტკენს, ჩურჩხელა ტკბილია. ხშირად
ძაღლი, ვის არ შეუნიშნავს, სტაცებს ბავშს ხელიდამ პურსა. ერთხელ-ორჯელ რომ
გამოსტაცოს, მესამედ ბალღის ტირილი გაამჟღავნებს ძაღლის მუხთლობას.
მეოთხეღერ ბავში ბრიყულად აღარ მოიქცევა, მოსძებნის სადმე ერთს ყუნჭულს,
შაძვრება შიგ და გემრიელად, მოსვენებით შაექცევა ნაბოძარს საჭმელს.
მშობლები თავიდგანვე ხშირად მიაჩვევენ შვილებს უწმინდურობას: ტანისამოსს არ
გამოუცვლიან, არ მიაჩვევენ სიფაქიზეს, ბავშს ეს ტანის უწმინდურობა,
მოქმედებაშიც უწმინდურობას მიაჩვევს, სიდიდეშიაც ვეღარ მოიშორებს. „ჩვეულება
რჯულზე უმტკიცესიაო―, ტყუილად არ ამბობს ქართული ანდაზა. რაკი ერთხელ
რამეს მიეჩვევა კაცი, შემდეგ გადაჩვევა ძნელია, ეცოდინება, რომ ცუდი ჩვეულების
პატრონია, მაგრამ მაინც კიდევ ვერ დასთრგუნავს ძვალ-რბილში გამჯდარს
ჩვეულებას. თამბაქოს წევის მავნებლობა, თუ ჯანისათვის არა, ჯიბისათვის მაინც
ყველამ იცის, მაგრამ ჩიბუხს კიდე ვერ ანებებენ თავსა.
ჩვეულებას ცოდნა ვერ ერევა. თავის ცხოვრებაში კაცი უფრო ჩვეულებას მისდევს,
მინამ საღი გონების რჩევას (ყმაწვილიც სიყმაწვილეშივე შაეჩვევა ბევრს ცუდსა).რომ
დავუკვირდეთ ჩვენს სიყმაწვილეს, – მოვიგონოთ ყმაწვილობის დრო, ბევრს ჩვენს

267
I<3N

ჩვეულების სათავეს სიყმაწვილეში დავინახავთ. ვნახოთ, იმ სამ ჩვეულებას,

რომელიც ბალღმა შეითვისა სიყმაწვილეში, რა შედეგი ექნება ცხოვრებაში,
სიდიდეში. ჩვენა ვსთქვით, მამისა ეშინია ბავშსა და იმის წინ ტირილს ვერ ბედავს,
დედის გასაგონად კი უშველებლად ღრიალებს. რა ნაყოფი აქვს ამ ჩვეულებას? აი, რა:
თუ ეშინიან, გაჩუმდება და თუ ტირილით სურვილს მოიკლავს, ეშმაკობასაც
მიჰყოფს ხელს. გაიზდება დიდი, ცხოვრებაშიც ეგრევე მოიქცევა: შიშით საქმეს
გააკეთებინებ და, თუ თავზედ ხელი გადაუსვი, კისერზედ წამოგაჯდება.
განა კარგი კაცი ამასა ქვიან, ეს არის კარგი შვილი? თვითონ იფიქრეთ, მხოლოდ ნუ
დაივიწყებთ კი, რომ ამისთანა ხასიათი სულ უბრალო მიზეზისაგან გამოიჩეკა.
ავიღოთ მეორე მაგალითი.
ბალღი ემალება ძაღლსა, პური არ წამართოსო, ცხოვრებაში კაცებსაც
დაემალება, თუნდა თვითონ პურით სავსე გოდრები ედგას, მეზობელს კი
ცოლშვილი ეხოცებოდეს შიმშილით.
ბინძურობასაც ესევე შედეგი მოსდევს. ბინძური კაცი საქმეშიაც ბინძურია.
ვისაც თავისი ქუდი და პერანგი ვერ შეუნახავს, ვისაც თავისი პირი ვერ დაუბანია,
სხვის პირს, გარეშე კაცს, რასაკვირველია, ყურადღებასაც არ მიაქცევს. ნუ
დაივიწყებთ, რომ ზემოდ მოხსენებული ბოროტება სულ უბრალო მიზეზებისგან
მოხდა, თუმცა ადვილი კი იყო თავიდამ მათი აცილება.
ავიღოთ კიდევ მაგალითი. მამა ღვთის მოყვარე კაცია. მუდამ დილით და
საღამოთი სულ ცრემლით ევედრება ღვთის მშობლის ხატს. მაგრამ ერთი ცუდი ზნე
სჭირს, – ვაჭრობაში სიმრუდე, დამპალ საქონელს ასაღებს.
ერთს შეაპარა დამპალი საქონელი. მყიდველმა სახლში წაიღო ნივთი, ნახა
კარგად, საქონელი დამპალი არ გამოდგა?! დაუბრუნა საქონელი ვაჭარს, არ
გრცხვენიან, ღმერთი არ გწამსო, უთხრა, ამას რომ მაძლევდი, შენს ღმერთს რას
ეუბნებოდიო. ვაჭარი ეუბნება: „ის თვალი დადგეს, რა თვალებმაც შენ მოგატყუა, ვა!
თვალები სად გქონდა, ვაჭრობა მაშ რის ვაჭრობაა―. ბავშს ეს ყველაფერი ესმის.

268
I<3N

ხედავს მამაში ორს ერთმანერთის მოწინააღმდეგე მხარეს, სიტყვა ერთი აქვს იმის
მამას, საქმე სხვა. ეს რას ნიშნავს? მამაჩემი სახარებაში კითხულობს „გიყვარდეს
მოყვასი შენი, ვითარცა თავი თვისაო― და თვითონ კი ქვეყანა უტყუილებია, მაინც
ბედნიერად ცხოვრობს! შვილიც, რასაკვირველია, მამისაგან იღებს მაგალითს და
დაუწყებს ქვეყანას ტყუებას, გამოვა ქვეყნის ამომგდები.
აბა ყველამ გავსინჯოთ ჩვენი ცუდი ჩვეულებანი და კარგად დაუკვირდეთ, თუ
მაში აღზდა არ იყოს დამნაშავე. ბევრი არ დაიჯერებს და იტყვის, რასაც წერა-
მწერალი დაუწერს კაცს, ისე გათავდება მისი ბოლო.
ბევრი მაგალითი მინახავს, მამაც კარგი ჰყოლიყოს შვილსა, კარგი
მაგალითებიც ენახოს და ნამდვილი გველი, ქვეყნის ამომგდები გამოსულიყოს.
ხშირად ეგრეც მოხდება ხოლმე, მაგრამ ბედისწერა აქ არაფერს შუაშია. რა უყოთ,
ზოგი კაცი ავადმყოფობის გამო გულფიცხი გულ-ანჯახია, – მჭამელი, ბოროტი,
დაუდეგარი, ამისთანა ბევრი მაგალითი ხდება, მაგრამ ეს შემთხვევები ჩემს ნათქომს
მაინც არ ეწინააღმდეგებიან. ბოროტი არ იბადება არადროს კაცი. მის გაბოროტებაში
გამზდელი, მშობლები, თვითონ ჩვენა ვართ დამნაშავე.
ბოროტება, სიგულფიცხე, ბრაზი, ბავშის გულში ცოტ-ცოტობით იზდება, ამაში
ჩვენი უყურადღებობა და ცუდი მაგალითია.
ცოლ-შვილში ხშირად თავდაუჭერლად ვიქცევით, რასაც უნდა ვამბობთ, რასაც
უნდა ვშვრებით, არ უყურებთ არც გონებას, არც სვინიდისს.
ბავშების მახვილი გონება ამას იბეჭდავს გონებაში და გულში, მოსწონს, კარგი
გონია. არც ერთი სიტყვა და საქმე, რომლისაც ჩვენ თვითონ გვრცხვენიან შემდეგ,
ბავშს არ გამოეპარება.
ამიტომ, რაც უნდა კეთილი გვინდოდეს შვილებისათვის, თუ კეთილს არ
გავაგონებთ, კარგს მაგალითს არ ვაჩვენებთ, შვილების სიკეთით დატკბობას ვერ
მოვესწრებით. ერთს კაცს არ უნდოდა მუხიდამ ნავის გაკეთება, მაგრამ ბოლოს
კბილის საჩიჩქნი ჩხირის მეტი ვერაფერი გააკეთა. ეს დაიხსომეთ, მკვიდრად, ნუ

269
I<3N

დაივიწყებთ! ხომ გახსოვსთ, ვაჭარს რომ უნდოდა შვილის გადიდკაცება და

ციმბირში კი ამოაყოფინა თავი. მარტო სურვილი და სიკეთის სიყვარული
შვილებისადმი არ კმარა; ცოდნა, შეგნებაა საჭირო.
ბევრი დამრჩა სათქმელი: ყველაფერს კაცი ერთბაშად ვერ იტყვის. უნდა,
მხოლოდ, ჩვენს თავს დავეკითხოთ, როგორ მოვიქცეთ შვილებთან? ამისთვის
საჭიროა შვილებზედ თვალყური გვეჭიროს და კარგი მაგალითი ვაჩვენოთ. შვილებს
თვალყურს კარგად მაშინ ვადევნებთ, როდესაც შვილები გვეყვარება, ამიტომ
ყველაზე საჭირო სიყვარულია. მე, თუ კაცი მიყვარს, იმისთვის არაფერს დავიშურებ.
დედ-მამამ უნდა შვილებს შესწირონ თვისი სიცოცხლე. უმეტესი ჩვენი ფიქრი,
ყურადღება, შვილებზე უნდა იყოს მიქცეული. თუ შვილები გვეყვარება,
რასაკვირველია, იმათაც შეუყვარდებით; რაკი დაინახავენ, რომ გვიყვარს შვილები,
გვენდობიან კიდეც, რჩევას გაგვიგონებენ, მაგალითს ჩვენგნით აიღებენ და ეცდებიან
ჩვენ დაგვემსგავსონ. ყმაწვილს თუ დედ-მამის რჩევა, სიტყვა არ სწამს, საქმე
მორჩომილია, აღარც მაგალითს ექნება ძალა.
თუ გვინდა, ჩვენს სიტყვას შვილებმა ფასი დასდონ, ხუმრობითაც ტყუილი არ
უნდა უთხრათ და სხვებსაც უნდა ვსთხოვოთ, ტყუილს არ მიაჩვიონ ჩვენი შვილები.
ცხოვრებაში ბევრს განსაცდელს მოელის კაცი, ბევრჯელ დასჭირდება იმას ტყუილის
თქმა. ამიტომ მშობლებმა უბრალო ხუმრობაშიც, ტყუილს უნდა თავი დაანებონ.
შვილები რაკი გვეყვარება, სასტიკად. მხეცურად არ მოვეპყრობით. შურით და ცემით
ბოროტი კაცი ვის გაუკეთილებია?
ცემით დაშინება შეიძლება კაცისა, გაპატიოსნება კი – არაოდეს. სული,
მხოლოდ სული, მოქმედობს სულზე, მხოლოდ გული იცნობს გულსა.
სიყვარულით და ჩაგონებით შეიძლება ასწავლოს შვილს მშობელმა სიყვარული,
გულკეთილობა და გონიერება. ვინ დაუჯერებს ამგვარს რჩევას: „გცემ და შემიყვარე,
მე ტყუილებს გეტყვი, შენ მუდამ მართალი მილაპარაკეო, ტუტუცს, გიჟს, დაგიძახებ,
არაფერს გასმევ, არც გაჭმევ, შენ მარტო ითმინე და პატივი მეციო―.

270
I<3N

ყველამ იცის ამნაირი რჩევის უვარგისობა და იმიტომ ვერცა ვინ ბედავს.

ცხოვრებაში ხშირად ისეც მოხდება ხოლმე, რომ ბოროტ მშობლებს გამოუვათ
გულკეთილი და პატიოსანი შვილი. დიდი სირცხვილი ამგვარს მშობლებს!
ბოროტება, საძაგლობა იმდენი ყოფილა ოჯახში, რომ ყმაწვილს შესჯავრებია დედ-
მამა, რომ დედ-მამის დამსგავსება სიკვდილის სწორად უცნია. საზოგადოებას
გაუხარდება შვილის სიკეთე და დასწყევლის მშობლებს. აი, იეფი საშუალება
შვილების ასაზდელად; ამ საშუალების მოსაპოებლად არც ფულია საჭირო, არც
სიმდიდრე; ყველა მშობელს ხელში უჭირავს ეს საშუალება. კაცის ბუნების თვისება
ზემოთ ნათქვამიდან კარგად ვიცით. ბუნება იმნაირია ყველა კაცისა, რომ შეუძლიან
გახდეს ჭკვიანი, პატიოსანი, ნასწავლი და გამოცდილი. ძალა, რომელიც კაცსა აქვს,
მას ამაღლებს, ბევრს საკვირველს საქმეს ჩაადენინებს. მაგრამ მარტოკა კაცს იმდენი
ძალ-ღონე არა აქვს, რამდენიც მთელს ხალხის გროვას, კაცობრიობას. მთელს
კაცობრიობას შეუძლიან გადასცეს თავისი გამოცდილება ახალ-თაობას, – ყველა
ახალგაზდას, თუკი იმას სურს, ისარგებლოს სხვის გამოცდილებით. სხვის
გამოცდილება უადვილებს კაცს ცხოვრებას, ასწავლის გზებს: ძველი თაობისას,
ახლის ხომ თვალწინ ექნება, ამითი უფრო ღონე მოემატება კაცს, უფრო წინ წავა.
ამიტომ ყველასთვის საჭიროა, როგორც თხილი, კრიფოს სწავლა, გამოცდილება და
გადასცეს ახალთაობას, – შვილებს და შვილიშვილებს. ერთი დრო იყო, ჩვენმა
წინაპარმა, ველურმა კაცმა, თავის ფეხების და ხელების მეტი არაფერი იცოდა.
საჭირო იყო მისთვის გარსშემორტყმულის ბუნების გაცნობა: დადიოდა ფეხით
საცოდავად, ვიდრე შაეძლო, იყო უსახლკარო, ხშირად მშიერი, ხის ფესვებს და ქერქს
სუტავდა. ჭიაღუებს სჭამდა. მაგრამ დრომ გაიარა, იმის შვილიშვილმა უფრო ჭკვა
ისწავლა. დააშინაურეს გარეული ცხენი, მოახტა ზედა, გააქანა და გამოაქანა. დაიწყო
შორს მგზავრობა დიდ მანძილზე. პაპასაებ არ უჭირდებოდა სიარული. გაიარა
ბევრმა დრომ, მოიგონა კაცმა ჯერ ურემი, მერე ფაეტონი. შემდეგ კარეტა. კარეტას
შარა გზა უნდოდა, ისიც გააკეთა. ემძიმა ცხენით სიარული, მოიგონა რკინისგზა და

271
I<3N

დაფრინავს ფრინველივით, ერთი თვის ცხენით სავალს გზას ერთს დღეში მიდის.
მოუნდა წყალში ცურვა. მოიგონა ჯერ ლვილი (პატარა ნავი), მერე ნავი, ნავს შემდეგ
გემი, გემი შეცვალა ორთქლის მატარებლად და ცურავს ზღვაში, არც გზას
კითხულობს, არც თანამქროლს ქარსა. ეს კიდევ არაფერი. მოსწყინდა კაცს
დედამიწაზე სირბილი და მოიწადინა ცაში აფრენა. გააკეთა ჰაერით სავსე ბურთი,
მიაკრა ბოლოზე ერთი კალათი, ჩაჯდა შიგ, ასცილდა მეხის მსროლელს ღრუბლებს
და გვერდიდამ გადმოეხედა ქვეყანას.
ველური კაცი თავის სიტყვას ხშირად ხატავდა. მინამ იმის ხმა ისმოდა –
სიტყვაც გვესმოდა, მოკვდა – სუყველაფერი დაგვავიწყდა, მიწამ ჩათქა ის უჩინრად,
დედამიწის ზურგზე მის სახსოვრად აღარაფერი დარჩა; ეძნელა ესე ცხოვრება კაცსა;
მოიგონა ანბანი, ანბანს მოჰყვა წიგნების ბეჭდვა. დღეს კაცი თავის აზრს, ცოდნას,
ფიქრებს სწერს ქაღალდზე, თუნდა მოკვდეს, იმისი აზრი არ დაიკარგება.
ნაწერებიდამ ყველაფერს მის გამოცდილებას, ცოდნას, ხელის გულზე
გადმოვიწყობთ. შეიქნა უკვდავი კაცის ფიქრი და რჩევა.
ბეჭდვის წყალობით კაცის სიტყვა ერთის კუთხიდამ მეორე ქვეყნის კუთხეში
მოექცევა. არც ამას დასჯერდა კაცი. იმან მოინდომა, რომ მისი სიტყვა ერთს წუთში
ერთის წლის სავალზე გაეგოთ. ამისათვის კაცმა მოიგონა ტელეგრაფი და გააფრინა
თავისი აზრი ტყვიაზე უჩქარესად.
ამოდენა ოსტატობა კაცმა სულ სწავლის, მეცნიერების წყალობით გამოიჩინა.
რამდენი რამე სხვა მოიგონეს ნასწავლებმა ქვეყნის სასარგებლოდ და გადმოგვცეს,
გვაჩუქეს მზად მოგონებული, – ხელმეორედ აღარ დაგვჭირდება ამეებზე თავის
მტვრევა.
ბევრი სიკეთე დათესეს ჩვენზედ წინაპართა, ჩვენც უნდა ვეცადოთ, მოგონებულს
ახალი რამე მიუმატოთ ქვეყნის სასარგებლოდ.

272
I<3N

სიტყვა ილია ჭავჭავაძის ცხედარზე

ბნელმა ძალამ აისრულა თავისი საწადელი. ეს ძალა მუდამ ეძებს მსხვერპლს
თავის საკვებავად და სასახელოდ; მისი საკვებავია უსამართლობისაგან დაჩაგრული
სიმართლე, პირადი ინტერესი საზოგადო სარგებლობის ნაცვლად და დაბნელება
წყვდიადით სინათლისა. ბნელი ძალები არსებობდენ როგორც დღეს, ისე წინადაც და
მომავალშიაც არ მოისპობა მათი არსებობა, ვიდრე ნათელია, ვიდრე სიმართლე
ებრძვის უსამართლობას, საზოგადოებრივი ინტერესი – კერძოს. იქნება თქვენგანმა
ბევრმა არ იცოდეს, რომ ილიას მოკვლას უპირობდენ ამ 40–50 წლის წინათ,
მხოლოდ იმიტომ, რომ იგი შეებრძოლა ცხოვრების დახავსებულს ფორმას –
ბატონყმობას. მაშინ არ იყო სწავლა-განათლება ისე გავრცელებული, როგორც დღეს
არის, არც მეასედად; სად იყო მაშინ ამდენი ქართული წიგნი, ჟურნალ-გაზეთი,
მაგრამ ბუნებრივი ჭკუა და ნამუსი იმათ მეტი ჰქონიათ. მეტისმეტად ნაწყენმა
ბატონებმა თავხედურის საქციელით ახალგაზრდა კაცისა, „კაცია ადამიანის?!―
ავტორისა, დაზოგეს მისი სიცოცხლე იმ მოსაზრებით – იქნება საქართველოსთვის
სასარგებლო კაცი დადგესო, იქნება ილიას რჩევა და მოძღვრება სჯობდეს, როგორც
ნასწავლ კაცისა, და არც მოსტყუვდნენ. ღმერთმა დაიფაროს მაშინ მოეყვანათ
თავიანთი განაჩენი სისრულეში, წარმოიდგინეთ რამდენს რასმე დაჰკარგავდა
საქართველო! მთელი 50 წელი განსვენებულმა საქართველოს ბედი კალთით ატარა,
იყო მისი დარაჯი; როგორც დედა ერთადერთს ჩვილს შვილსა, ისე დასძრწოდა და
დაჰკანკალებდა, ან არ შემიცივდეს, არ მომიშივდესო. მოსეულს მტერს, ვინც
საქართველოს ისრებს ესროდა, იგი პირველი აგებებდა თავის მკერდს, შემოქნეულს
ხმალს პირველი უფარებდა ფარსა.
ეს მწერლობაში. მწერლობის გარეშე ხომ უთვალავია მისი ღვაწლი: ყველაფრის
ჩამოთვლა მეტია, ვინაიდან ეს ღვაწლი ყველა ქართველმა კარგად უწყის. და დღეს
კი, როცა უფრო ვითომდა გავნათლდით, დავკარგეთ ნამუსი, ადამიანობა, არ
დავინდეთ მისი ჭაღარა! განსვენებულს კი დიდი იმედი ჰქონდა ახალგაზრდობისა
273
I<3N

და ამიტომ ნანასავით უმღეროდა მის მიერ აღზრდილ საქართველოს, წყლულ გულს

ანუგეშებდა: „შვილები წამოგესწრნენ, ვაჟკაცნი, გულმტკიცენი; მათი საგონებელი
შენ ხარ და შენ იქნებიო―. მაგრამ ეს სრულიად არ გამართლდა, იმათ შორის
მახინჯებიც გამოერივნენ. გამოერივნენ ისეთნი, რომელნიც თვით საქართველოს
ჰკლავენ: უარყოფენ ენასა, ეროვნებასა და თვით ტერიტორიასაც კი, რა არის, მაშ, თუ
არ კვლა საქართველოსი?
ვიმედოვნებთ მხოლოდ იმითი, გვრჩებიან სხვა ახალგაზრდებიც, რომელთაც
არ უღალატეს ილიას ანდერძს; საქართველოს ბედ-იღბალს თავს ევლებიან და
„საგონებლად― გაჰხდომიათ თავიანთი დაჩაგრული, დაბეჩავებული,
შეურაცხყოფილი ეროვნება.
დიადო მგოსანო! ყველანი ერთად ვსდებთ ფიცს წინაშე შენის დიდებულის
ნეშტისა, რომ შენ მიერ აფრიალებული დროშა არ დავსწიოთ დაბლა, არამედ იგი
გვეჭიროს მაღლა, თვალსაჩინოდ და ვემსახუროთ შენს მიერ ნაანდერძევ იდეალებს –
ძმობის, ერთობის, თავისუფლების და სიყვარულისას მტკიცედ, შეუდრეკელად.
ვუწყი, რომ შენი აჩრდილი არ დაივიწყებს საქართველოს და სხვა გმირებთან ერთად
დაჰხედავს ათასში ერთხელ მაინც – გაიგოს ჩვენი ყოფაცხოვრება – გავიზარდენით,
ავმაღლდით, თუ დავეცით უარესად და დავკნინდით, და შეგვავედრებს ღმერთს,
რათა მოგვცეს მან ძალა გაუკეთესებისა, ერთობისა, სიყვარულისა, – ჭკუა-გონება
ნათელი, რათა არ გაჰქრეს შენი საყვარელი, სათაყვანებელი ერი, ლამაზი
გარეგნობით, გალამაზდეს ყოფაცხოვრების სათანადო წყობილებით.
მშვიდობით, საუკუნოდ იყოს სახსენებელი შენი, დიდებულო ადამიანო!
1907 წ.

274
I<3N

სხვათაშორის
იყო დრო, როცა ჩვენი გაზეთები ჰბეჭდავდენ ფელეტონებად იმგვარ
წერილებს, როგორც მაგალითად: „ქართველთა შორის―, „უცხოთა შორის― და სხვა.
ყველა ამ წერილებში იყო მოყვანილი საყურადღებო ამბები და ფაქტები. ის დრო
ბევრით სჯობდა ეხლანდელს, მაშინ შეგეძლო ცოტა ფრთა გაგეშალა ადამიანს.
დღეს ეს აღარ შეიძლება და ამიტომ დავარქვი ჩემ ფელეტონს ის, რაც აწერია „სხვათა
შორის―. დიაღ, სხვათა შორის, რადგან უმთავრეს ვერც მოსაზრებას, ვერც მოვლენას
ვერ დაასახელებ, უნდა წვრიმალზე სწერო და ისაუბრო, წვრიმალად და
მეწვრიმალესავით. კევის ყიდვაში მთელი დღე უნდა ეჩიჩინო, ხოლო ხარს თუ
ჰყიდულობ… ჰო, თუ ყიდვის ნება მოგცეს, ერთს წამში უნდა გაათავო საქმე.
ჰო და ჰო უმთავრესზე, უპირველესზე, დიდმნიშვნელოვანზე ვერაფერს
მოგახსენებთ, რადგან კარები დაკეტილია და უნდა უსათუოდ წვრილმანზე ვწეროთ,
ანუ უკედ რომ ვსთქვათ, ვჯღაბნოთ. როცა ამისთანა ხანა დადგება, მაშინ ხდება
ამგვარი მაგალითები, რომ ძაღლი პატრონს ვეღარა სცნობს და პატრონი ძაღლს;
მამისულს ივიწყებს კაცი და პაპისასა ჰფიცულობს. ეს ის დრო გახლავთ, როცა
ბედაურები იხოცებიან და ვირებსა ჰრჩებათ მეიდანი… განა ბედაური აზრები არ
იხოცებიან და ვირაზრებს არ ჰრჩებათ ბურთი და მოედანი? იხოცება აზრებიც
დღევანდლებურად ისე, როგორც შემოდგომაზე კვდება ყოველი მცენარე
გაზაფხულამდე. გაზაფხულზე აღსდგება, მართალია, მაგრამ სად და როდის
დაუდგება ეს გაზაფხული? ნეტავი, როგორც მცენარეებს მოუვათ ადრე გაზაფხული,
ისე ბედაურ აზრებს დაუდგებოდეს!..

275
I<3N

სხვათა შორის
ესეც უნდა ითქვას: ბედაურს აზრებს როგორღაც ვერა ჰგუობს ცხოვრება,
რადგან ვირაზრების წიხლი მწვავეა, ხშირია, მრავალზე უმრავლესია. ძალაც
უმრავლესობაშია მუდამ, ქვეყანა როცა გაირყვნება, აზრებიც გარყვნილია
მაშინ.სხვათა შორის ჩვენი ცხოვრება სწორედ რომ სხვათა შორისოა: რასაც

ვფიქრობთ და ვაკეთებთ, გამოდის, რომ სხვათა შორის გვიფიქრია და გვიკეთებია.

საწყენი ის არი, რომ უმთავრესს, უსაჭიროეს საქმესაც სხვათა შორის
ვაკეთებთ. ვმწერლობთ, ვპედაგოგობთ თუ ვქველმოქმედობთ გამოდის სულ სხვათა
შორისებურად. ვერაფერი დროება გახლავთ: ადამიანს მამის სული გაუშვია და
პაპისას ფიცულობს. ალბათ წინად, ძველ დროშიაც, მომხდარა ამისთანა
მაგალითები, თორემ ამისთანა ანდაზა არ დაიბადებოდა. დიაღ, ყოფილა ამისთანა
მაგალითები, მაგრამ ქვეყანა არ წარღვნილა, არც დაღუპულა. ამიტომ მეც იმედს არა
ვკარგავ.
მომხდარა ისიც, რომ ბედაურები დახოცილან და ვირებს დაჰრჩენიათ ბურთი
და მოედანი, მაგრამ ქვეყანა ისევ ქვეყანად დარჩენილა, გამოჩენილა კიდევ
ბედაურები და ვირებისთვის დაუცლეინებიათ მოედანი. მომხდარა ისიც, რომ
ბედაური აზრები დახოცილა ისე, როგორც გაზაფხურზე ყვავილები და ბალახი
იხოცება და ვირულ აზრებს უფარფაშიათ. მაგრამ დამდგარა გაზაფხული და
ბედაური აზრები ამდგარან მკვდრეთით.
მომხდარა ისიც, რომ ძაღლს პატრონი ვეღარ უცნია და პატრონს – ძაღლი,
მაგრამ ბოლოს უცნიათ ერთმანეთი მაინც და მაინც.
მომხდარა ისიც, მაჩაბლის ცუღლუტობის გამო ურია დაუსჯიათ, მაგრამ,
ჰხედავთ. დღეს ვიცით ცხადად, ნათლად დასასჯელი ვინ იყო, და ვინ დასაჯეს.
სიმართლე გამოაშკარავდა, არ დაიმალა: ვიცით დღეს ცხადად, აშკარად, რომ
ტყუილუბრალოდ დაისაჯა საწყალი ურია და გვებრალება, ხოლო მაჩაბელზე ბრაზი
მოგვდის.
276
I<3N

ერი, უმრავლესობა რასაც დაადასტურებს უცვალებელია. ტყუილად ხომ არ

არის ნათქვამი: ხმა ღვთისა – ხმა ერისაო…

–––––
სხვათა შორის ჩვენს ცხოვრებაში ასეთი მაგალითებიც მომხდარა, რომ სულელს
(იქნება ძალიან გულკეთილი იყო) მამას და დედას დამშეული შვილებისთვის
აურთმევია ტაბლა და სხვისთვის გადაუცია: თქვენ მიირთვითო!.. ამაზე მეტი
კაცთმოყვარეობა იქნებაღა? რადა სწყინს ერს, ხალხს და რად იძახის დაჟინებით: შინ
რომ ბალღებს გიშიოდეს გარეთ ტაბლას რა ხელი აქვსო?! ალბათ ამისთანა
კაცთმოყვარეობა არ მიაჩნია ნამდვილ კაცთმოყვარეობად და იმიტომ სთვლის არა
ბუნებრივ, არა ნორმალურ მოვლენად, ეს თქვენ და თვით ერმა განსაჯეთ, მე არ
შევდივარ ამის განსჯაში; მე მხოლოდ აღვნიშნავ იმას, რაც მომხდარა და რაც დღესა
ხდება.
რად გიკვირსთ. მაშასადამე, რომ ჩვენში არიან ისეთები, რომელთაც თავის
თავი წარმოუდგენიათ ქვეყნის ლალად, პატრონად, არა პირადი თავის ნაღვაწი,
არამედ ერის საუნჯე-ტერიტორია გახადონ საძმო, საკაცობრიო ტაბლად და თვით
ერსაც ააღებინონ ხელი ეროვნებაზე? გაივლის ყველა ეს, დაჰლევს ჩაილულის წყალს,
მხოლოდ ეს არის სავალალო, რომ ნამუსახდილ ბებრის სახლის კარებს გვიან
გაეგდება ურდული…
მაშ რევოლუციის ქარიშხალმა სრულიად უნაყოფოდ ჩაიარა ჩვენთვის? არა.
იმან ერთი დიდი სიკეთე მოგვიტანა: გამოამჟღავნა ჩვენი გონებრივი სიღატაკე,
მოუმზადებლობა, ხალხის სიბნელე და დაჰბადა მისწრაფება კულტურულ
მუშაობისა; დაგვახედებინა წინ, დაგვანახვა ჩვენი გონებრივი და ზნეობრივი ძალ-

277
I<3N

ღონე. დღეს ყოველი შეგნებული ქართველი მიისწრაფის ერში, ხალხში მეტი

თვითცნობიერება, მეტი სინათლე შეიტანოს, ამისთვის არ ჰზოგავს დაეხმაროს ჯან-
ღონით თუ ნივთიერად. ძალა მუდამ უმრავლესობაშია, მუდამ ეს ძალა, თუ
შეუგნებელია, ბრმა, უფრო მავნებელია საქმისთვის, ვიდრე მარგებელი. ეს
მაგალითებმა დაგვიმტკიცეს.
განუვითარებელი, გაუზდელი ხალხი, როგორიც უნდა დემოკრატიული
მმართველობა დაარსდეს, მაინც მმართველთა სათამაშო ბურთი და სათლელი დუმა
იქნება. საიმედო პოლიტიკური მოქმედებისათვის მხოლოდ მომზადებული
თვალახილებული ხალხია… ასეა სწორედ, მაგრამ ჩვენდა საუბედუროდ ხალხის
გათვითცნობიერობას მხოლოდ დღესღა შეუდეგით… დიქტატორებს და დემაგოგებს
სწყინთ და უნდა კიდევაც ეწყინოთ, რადგან იმათ ბრმად აღარავინ დაემორჩილება
და იმათ მეუფებას აღარავინ აღიარებს, მაგრამ იმათ წყენასაც უნდა გაუძლოთ იმ
დრომდე, ვიდრე თავის გუდა-ნაბდით ჩვენს ბანაკში არ გადმოსახლდებიან. ვითომ?
ჰკითხულობთ თქვენ. მე ასე მგონია, როგორც სხვათა შორის ავტორს და რა ვიცი.
მგონია და საბუთიცა მაქვს ასე მეგონოს, რადგანაც მეტისმეტი ბრიყვი უნდა იყოს
ადამიანი, რომ ერთს ფონში ორჯელ და სამჯერ ცხენი დაეფლას, სამჯერვე სხვის
წყალობით გადაჰრჩეს და მეოთხედაც კიდევ მიჩერჩეტდეს იმ ფონში გასასვლელად.
ამისთანა ადამიანი, გინდ იქით იყოს, გინდ აქეთ, არავისთვის სახარბიელო არ არი.
1910 წ.

278
I<3N

უმადური გამომცემელი
(წერილი რედაქციის მიმართ)
ნათქვამია: „ზოგჯერ თქმა სჯობს უთქმელობას, ზოგჯერ თქმითაც
დაშავდებისო―. თუმცა საჩოთიროდ მიმაჩნია საუბარი ამ საგანზე, რაზედაც დღეს
მომიხდა მკითხველთან, მაგრამ რა გაეწყობა: თქმაცა ჭირს, უთქმელობაც. თქმა
იმიტომ ჭირს, რომ ფულზე და ანგარიშებზე წერა ბეჭვდითი სიტყვის შეურაცხყოფად
მიმაჩნია; გამჩუმდე და არაფერი ვსთქვა, ესეც შეუძლებელია, რადგან „ფულის―
გულისთვის ბ–ნმა მიხა გაჩეჩილაძემ ჩირქი მომცხო, თუმცა ჩემი ნაწერები გამოსცა
სათაურით „ცრემლები― და თუ სარფა არა ნახა, არაფერი იზარალა. ეს ყველამ კარგად
იცის. მაინც საჭიროდ უცვნია თავის პატიოსნების განსამტკიცებლად, ხოლო ვაჟა-
ფშაველას დასამცირებლად გაეკეთებინა შენიშვნა წიგნის ბოლოში: „ჩვენ მიერ
განზრახული წიგნების პირველი ტომი ჩვენგან დამოუკიდებელ მიზეზებისა გამო (ბ.
ვაჟა-ფშაველამ არ მოგვაწოდა მასალები ისე, როგორც დაპირებული იყო (?!) ვერ
გამოდის იმ სახით, როგორც ჩვენ გვინდოდაო― და სხვ. ვერ უყურებთ, ვაჟა-ფშაველა
როგორი უპირო ყოფილა?! (ვარ კიდეც, ღვთისა წინაშე, რადგან ბევრს, როცა
სადილად მეპატიჟებიან, თუმცა პირობას ვაძლევ, მაგრამ ვერ ვასრულებ).
ჩემი რა გითხრა, გული რით მოგიკლაო, ამაზეა სწორედ ნათქვამი. ვიდრე მე
ვეტყოდი გამომცემელს ბ–ნ გაჩეჩილაძეს სამდურავს, იმან დამასწრო, ეს კი
ნამდვილი ფანდია, რისგანაც ბევრჯელ გახლავართ ნაწვნევი. ამისთანა ფანდებს
მალე ვიცნობ და არც მაშინებს, რადგან ბოლო არა აქვს და ფანდების პატრონს უფრო
ავნებს, ვიდრე იმას, ვისთვისაც ნასროლია.
რა ბევრი გავაგრძელოთ და გავაჭიანუროთ. მკითხველო, მოკლედ რომ
მოვსჭრათ, ისა სჯობია. საქმის ვითარება ასეთია. მე მქონდა დაუბეჭდავი ლექსები,
ამასთანავე პოემა, თარგმანი რუსულით „ქალის მთა―. როგორც ავტორს, რა თქმა
უნდა, დაბეჭვდა მწადდა ამ ნაწერებისა. ბ–ნმა სამსონ ფირცხალავამ მითხრა,
გამომცემელს გიშოვიო. ვის? – გაჩეჩილაძეს. ძალიან კარგი. წამიყვანა ბ–ნ
279
I<3N

გაჩეჩილაძესთან. მოვრიგდით რვა თუმნად. პირობა არ დაგვიწერია. უნდა გამოეცა

1200 ეკზემპლიარი, მეტი არა. წიგნი უნდა ყოფილიყო ას ოცდა ორი გვერდი (122).
ფასი წიგნისა უნდა ყოფილიყო 25 კაპ., მასალა, რაც ხელში მქონდა, ორივემ ნახა და
მითხრეს, არ გამოვაო; მე უთხარი, ამოეღოთ ჟურნალ-გაზეთებიდან ჩემი წვრილი
ლექსები და იმითი შეევსოთ დანაკლისი. ფული გაჩეჩილაძეს მაშინვე უნდა
ჩაებარებინა ჩემთვის, მაგრამ „არა მაქვსობით― თავი იმართლა და მხოლოდ ორი
თუმანი მომცა. დარჩა, მაშასადამე, გაჩეჩილაძეზე ექვსი თუმანი. „დაუტოვეთ ვისაცა
გსურთ, ეგ მასალა და ვიდრე ექვსი თუმანი არ ჩაგაბარო, იმასთან იყოსო―. ამ
სიტყვებით გამომისტუმრა გამომცემელმა.
მასალა მე ჩემ ძმას ალ. რაზიკაშვილს დაუტოვე და მეორე დღეს სოფელში
წავედი. ბ–ნმა გაჩეჩილაძემ თავისი განზრახვა მაშინვე გაზეთში გამოაცხადა და
ხელისმოწერა გამართა. აღარ ვიცი რა საბუთის ძალით იქცეოდა ასე თამამად, თუ
კმაყოფილი არ იყო პირობით და უკვე არსებულის მასალით? ეს თქვენ განსაჯეთ.
მასალაც უფასოდ ხელში ჩაიგდო იმავე დაპრებით. ჩემ ნება დაურთველად ჩაურთავს
პოემა „გველის მჭამელი―. ეს კიდევ არაფერი, „ნიავის― რედაქციისათვის ჩემ მიერ
გადაცემული ლექსი „ღილა და კვირისა―-ც შიგ მოუქცევია. ამას თვით „ნიავის―
რედაქცია შეამოწმებს. რაით, როგორ მოახერხა ეს, მე არ ვიცი. ასე და ამრიგად 122
გვერდიანი წიგნის მაგივრად გამოსცა 222 გვერდიანი ტომი. რიცხვი
ეკზემპლიარების ხომ არც მე ვიცი, მკითხველო, და არც თქვენ, რადგან სტამბა
საკუთარი აქვს, და რამდენსაც მოისურვებდა, იმდენს დაჰბეჭდავდა. ეს გამოცემა
1500 ეკზემპლიარზე მეტია გაყიდული და იმედია, ამის შემდეგაც კიდევ გაიყიდება
არა 25 კაპეიკად, არამედ 50 კ.
ბ–ნ გაჩეჩილაძეს მე მოვსთხოვე დანარჩენი ექვსი თუმანი და მან ნაცვლად
იმისა, რომ ბოდიში მოეხადა ჩემთან იმ უზრდელობა-თავხედობისათვის, რაც მან
ჩაიდინა, მიპასუხა: „თქვენთვის ის ორი თუმანიც არ უნდა მომეცა, რაც მოგეცითო,
რადგან პირობა არ შემისრულეთ, სულ ახალი მასალა არ მომეცითო!― ამის მოწამეც

280
I<3N

გახლავთ თუნდ ესეც იყოს, იფიქრეთ, განსაჯეთ: რვა თუმანი და ორას ოცდა ორი
გვერდი ლექსი? სად არის ნამუსი და სამართალი? მე რო მიმეცა ასე იაფად და, რომ
იტყვიან, ხურმის ფასად, ბ–ნ გაჩეჩილაძეს თუ ცოტაოდენი სვინდისის ნატამალი
მოეპოვებოდა, უნდა ეკისრნა? მაგრამ ვხედავთ, რომ კისრულობს, რადგან ამის
სრულ უფლებას აძლევს საკუთარი ზნეობრივი და ინტელექტუალური თანხა.
მე ამ წერილს იმიტომ კი არა ვწერ, რომ ამ საშუალებით ვაიძულო ბ–ნ გაჩეჩილაძე
ვალი გადავახდევინო. არა, ეს საშუალება ძალიან სუსტია და ვერ გასჭრის
გაჩეჩილაძესთანა ადამიანზე. მე სრულიად სხვა განზრახვა მაქვს, როცა ამ წერილსა
ვწერ: სახელდობრ ისა, – იცოდეს ჩვენმა საზოგადოებამ, თუ რა პირობებში უხდება
ქართველ მწერალს შრომა და რა გვარ ადამიანებთანა აქვს საქმე.
1909 წ.

281
I<3N

ფიქრები (1891)
ბერნემ სთქვა: თუ გინდა ორიგინალური, თავისებური მწერალი დაგიძახონ,
სწერე ის, რასაც ჰფიქრობ, ისე, როგორც ჰფიქრობდე, როგორც შენს სულსა და გულს
უნდოდეს, მოსწონდესო. ნათქვამს გაგება სჭირია. შეიძლება სოფლის „კანცელიის―
მწერალმა დიდებულის პუბლიცისტის აზრი გარექცევ გაიგოს, ადგეს და აქაო და
მწერლის სახელს მოვიხვეჭო, გვიწეროს სამეცნიერო თუ სიტყვაკაზმული
თხზულებანი, გვიგზავნოს გაზეთში დასაბეჭდად და თანაც ორს სრულს თაბახზე
გაჭრელებული ბარათი გამოატანოს, რომაო: „უნდა მოგახსენოთ, შენ ხარ ჩემი
ბატონი, რომელიცა რომ მე სოფელ უპატრონოს მწერალი, ვწერ ამ თხზულებასა,
რომელიცა კვალად და კვალად ჩემს სულსა და გულს ეგ მოსწონდა და ეგრე
დავსწერე, ესე იგი ისრე, როგორცა ვფიქრობდიო―.
რას ეტყვი მაშინ ამ ახირებულს ადამიანს? ვერაფერს. ეტყვი, რომ უხეირო
ფიქრი გქონია და უხეიროდაც დაგიწერიაო. იწყენს და საჩივარს გაგიჩაღებს
„პროშენიის― ძალითა და შინაარსითა…
რომ ეს უბედურება ავიცილოთ თავიდამ, ნათქვამს კიდევ ის უნდა
დავუმატოთ უსათუოდ, რომ ვისაც ჰსურს გაიგოს, მწერალია, თუ არა, ჯერ თავისს
სულსა და გულს დააცქერდეს: აქვს მართლა სული და გული? დახე, კიდევ რა
წამომცდა! ახლა ამაზე მეტყვიან: სული და გული ვის არ უდევს, ვინც კი ცოცხალია
და დედამიწასა სთელავსო. იტყვით, მართალია, მაგრამ ეს თქმა სამართლიანი არ
იქნება. მე მაინც ჩემსას ვამბობ: არ უდევს ყველას სული და გული, თუმცა ყველა
ცოცხალი დამიანი ჰსუნთქავს და ფეხზე დაიარება. მწერლობის გარეშე
მცხოვრებელი კაცი უსულგულობით განაღამც იოლად გამოვა, შეიძლება დიდ
ბედნიერადაც ჰრაცხდეს თავისს თავს, მაგრამ ვაი თქვენს მტერს, თუ ეს უბედურება
მწერალს დაატყდა თავზე და მაინც კიდევ მწერლობას არ იშლის! აბა მაშინ
დატრიალდება უკუღმა ჯარა, აბა მაშინ „დავალდებიან ყურნი მსმენელთანი!―

282
I<3N

იქნებ, მკითხველო, გეგონოს, იფიქრო, მშვილდს იმიტომ ვსჭიმავდე, ისრის

სროლა მეწადოს კერძო კაცისათვის? არა, თუმც კი, შეიძლება, ბევრი იყოს ღირსი
ისრისა. მე პირადად საქმე უსულგულობასთანა მაქვს და არა სხვასთან ვისთანმე.
ვებრძვი უსულგულობას და ვებრძვი ჩემს თავს, რადგან მინდა ორიგინალური რამე
ვსთქვა ორიგინალურადვე. მაშ დავიწყოთ.
მწერლის სულის და გულის ქონა იქიდამა სჩანს, აქვს რამე იდეალი, უყვარს რამ
ამ ქვეყანაში, უნდა ქვეყნისათვის, ცხოვრებისათვის სიკეთე, თუ არა. თავი და თავი
აზრი მიწის შვილთა, ჩემის ფიქრით, ცხოვრება უნდა იყოს, მისი სიავ-სიკეთე.
მწერალი კიდევ, როგორც გამომხატველი ცხოვრებისა, უსათუოდ ამ წრეში უნდა
ტრიალებდეს, მისი გრძნობა იმას უნდა დაჰფოფინებდეს, თვით ცხოვრებიდამვე
გამომდინარი, თვით ცხოვრებისაგან შობილი. უამისოდ მწერალი უაზრო ხმაა,
გაურჩეველი, გაურკვეველი, ყველასათვის გაუგებარი.
ბევრი რამ გამიგონია ჩვენს მწერლობაში ჩვენის მწერლებისაგან უსულგულოდ
ნათქვამი სიტყვა, უმარილო, უგემური, რომელიც, ნაცვლად იმისა, რომ გულიდამ
ჟანგი გადასწმინდოს კაცსა, უფრო უმატებს ჟანგსა და ობსა. ღმერთმა დაგვიფაროს,
რომ მარტო უგემური სიტყვა გვესმოდეს; უგემურთან მადლიანი სიტყვაც ბევრი
გაგვიგონია.
ვარდთა და ნეხვთა ვინადგან
მზე სწორედ მოეფინების,
დიდთა და მცირთა წყალობა
შენცა ნუ მოგეწყინების და სხ.
თამარის დროშა გაშალეს,
შეკრბა დიდუბეს ლაშქარი,
კახი ფარ-შუბით, თუში – ხმლით,
ფშავ-ხევსურს ჰშვენის აბჯარი და სხ.

283
I<3N

–––––
მრავალთ ყმაწვილთ კაცთ, ნუგეშთა ქართლის,
დასდვეს აქ თავი მამულისათვის;
აწ სამარეცა არსად არს მათთვის,
ჰაერში გაჰქრა მათი სახელი!..
და იმ ჟამთ მოწმე სადამე ძეგლი
არ გვიქადაგებს მათთა საქმეთა და სხ.
–––––
ერთს ბედს ქვეშა ვართ,
ლაბავ, მე და შენ,
წილად გვარგუნეს
შავი მიწა ჩვენ,
ერთგულად ვსჭიმოთ
ჭაპანი ჩვენი, –
უსიხარულოდ
დავლიოთ დღენი და სხ.
ბევრი სხვაა ნათქვამი მარილიანად ჩვენებისაგან, ნათქვამი სულით და გულით.
ესეთი ნათქვამი სულ სხვაა და უსულგულოდ – სრულიად სხვა; იგი მარტო იმის
მთქმელს მოსწონს, დანარჩენის ყურებს ყინვა-ზრობასავით ჰხვდება. უგულო, ძალად
მწერალი იმით იცნობა, რომ უეჭველად უგულო საგანს აირჩევს სალაპარაკოდ,
ცდილობს, რომ გულიანად აჩვენოს თავი მკითხველს, ამის გამო სულსაც აწვალებს
და გულსაც.
სულიც სტკივა, გულიც სტკივა
მეტიჩარა მჯღაბნელასა,
ემდურება თავისს გამჩენს,
ემდურება ის ყველასა.

284
I<3N

ჩვენა გვქირდავს, ჩვენა გვწყევლის,

არა ესმის სულბნელასა.
სამუდამოდ იმის კალმის წვერზე შემდეგი სტრიქონები აწერია, რომელიც არაგზით,
არა საშუალებით არ ამოიფხიკება:
ყინულის ცეცხლი ვინა სთქვა
და ჯოჯოხეთის სიკეთე?!
დროა, თავიდამ მოგვშორდე,
გვეყო, რაც საქმე გვიკეთე.
* *
მაინცდამაინც წერის უფლებას ჩვენ ვერავის წავართმევთ; ყველას ნება აქვს წერისა
და ფიქრისა, როგორც სიყვარულისა, სიხარულისა, სიცოცხლისა და ხეირიანის
ცხოვრებისა, მაგრამ ყველას კი ვერ დავაჩემებინებთ მწერლის სახელს, მით უმეტეს
უსულგულო ადამიანს…
სხვა ყველა ყველა და განა ეს არის მარტო საფიქრებელი და მოსასაზრებელი?
თითქო დიდხმიანი სახელი დავარქვი ჩემს წერილს, დიაღ, დავარქვი „ფიქრები’’ და
ჩავაცივდი ერთს ბეჩავს კაცს, რომელსაც სწადიან მწერალი გახდეს. სხვა რამდენი რამ
არის ცხოვრებაში თავსატეხი, ზოგზე თუ ვერას გეტყვი, მკითხველო, ძალიანაც რომ
მეწადოს, – ზოგს ხომ მაინც ვიტყვი… ან კი მარტო ჩემი ფიქრი რა იქნება, მე მინდა
ახლა შენი ფიქრიც შევიტყო. ზოგს შენს ფიქრს რომ ვიცნობდე, ზოგი რომ შენი
განზრახვა ვიცოდე, ზოგი არ ვიცი. ეს ზოგიც იმიტომ ვიცი, რომ შენც კაცი ხარ და
მეც, ერთის წყალ-ადგილის შვილები ვართ, თავდაპირველ ადამიანები, ერთს
ცხოვრებაში მომწყვდეულნი, ერთის ტკივილის მტვირთველ-მზიდველნი და ამის
გამო ვიცნობ შენს ფიქრს, მკითხავი არა მჭირდება. ამიტომ დაბეჯითებით გეტყვი,
რომ უმთავრესი ფიქრი მე და შენი უმთავრესს ჩვენის ცხოვრების საგანზე ერთია,
თუმცა კი ბევრი წვრილმანი ფიქრი ჩვენი ერთმანერთს კვერს ვერ დაუკრავს. მე
ზოგჯერ ახირებული ფიქრი წარმომიდგება, ვიცი, ეს ფიქრი შენ არ მოგეწონება…

285
I<3N

ვფიქრობ, ნამეტნავ ეხლა, რაკი გინდადრობით მოვინდომე, თავისებურობით

გამოვსჩნდე-მეთქი. ვიცი, – რაც უნდა გითხრა, არ გეჭაშნიკება, მაგრამ მაინც მეტი
ჩარა არ არის, უნდა ეს ფიქრი გაგიზიარო, რადგან სიმართლედ, სამართლიან ფიქრად
მიმაჩნია, თუმცა კი არც მე მომწონს. განა არ იცი, ცხოვრება ისეა მოწყობილი, რომ
ბევრი საწყალი ჰკიდია ზურგზე და ბევრი ბედნიერად მცხოვრებელი, ბევრი მშიერი,
ბევრი მაძღარი. მე და შენაც ვფიქრობთ და ვამბობთ: ეს ესრე რად არისო?
წარმოიდგინე, ამ საათში ფიქრმა მომიარა და ვამბობ: სწორედ ასე უნდა იყოს-მეთქი.
რადა? მიტომ, რომ მადლი სუფევდეს ქვეყანაზე, ვხედავდეთ შეწევნას, შველას,
შებრალებას. დაჩაგრულობა, ბეჩაობა რომ არ იყოს ქვეყანაზე, გრძნობას
კაცთმოყვარულს, გრძნობას შებრალებისას რაშიღა უნდა ევარჯიშნა? მაშინ ჩემი
ნახევარი ბუნება ხომ მკვდარი უნდა ყოფილიყო; რითიღა უნდა
აღვფრთოვანებულიყავ, რაღ აზრი უნდა მქონიყო, რითიღა უნდა დამეყენებინა
მაღლა ჩემი თავი იმ უგულო, უგრძნობელს ხარ-კამეჩებზე, რომელნიც მაინც კაცის
სახელს ატარებენ? ერთის სიტყვით, რით უნდა ვყოფილიყავი კაცი?
წარმოვიდგინოთ ისეთი დრო, როცა შესაბრალებელი ცხოვრებაში აღარავინ იყოს,
შეწყალებას ბინა აღარსად არა ჰქონდეს წუთისოფელში, რა იქნებოდა მაშინ თვით
ადამიანთა კრებული და თვით კაცი? იქნება, თუ მოსახერხებელია ეს, კარგი რამ
იქნებოდა, მაგრამ ჩემთვის კი მრავალი სურათი, რომელიც ჩემს თავზე მეტად
მიყვარს, მკვდარი იქნებოდა. გამეორებით გეუბნებით, ეს ფიქრი გულწრფელია,
გულწრფელად ნათქვამი. იქნება, ეს ფიქრი, ეს აზრი იმიტომ მომწონს, რადგან
შეუძლებელია ცხოვრების ისე მოწყობა, რომ შესაბრალისი აღარავინ და აღარაფერი
იპოვებოდეს მასში. შეიძლება ესეც იყოს. ალბად ბუნებას ესეთი კანონი აქვს, რასაც
აკეთებს, გონივრად აკეთებს, მოსაზრებით აწყობს და ჰშლის…
გულით გეტყვი, მე რომ არ მიყვარდეს და არ მებრალებოდეს ვინმე, თავს არ
ვიცოცხლებდი და ვგონებ, შენც დამეთანხმები, რომ არც სასიცოცხლო ვიქნებოდი.
ერთი რამ მიყვარს და მებრალება; ეს გრძნობა სიბრალულისა მტანჯავს კიდეც,

286
I<3N

მაგრამ დიდადაც მასიამოვნებს, – მასიამოვნებს ისრე, რომ ამ საბრალო არსების

ცხოვრება ოღონდ კი გავაუკეთესო და სიცოცხლე არაფერია ჩემთვის; იმის
გულისათვის სიკვდილი სასიამოვნო, საამაყო, თავმოსაწონებელია ჩემთვის. ეს რა
ამბავია, ეს რა წესი უნდა იყოს ბუნებისა საზოგადოდ და კერძოდ ადმიანის
ბუნებისა? ა? ასე რად ჰსჯის, ამგვარად რადა სჭრის და ჰკერავს ბუნება? თითქოს კაცს
სიცოცხლე ყველაზე მეტად უყვარს, მაგრამ ხომ ხშირად სიკვდილში კაცი
სიცოცხლეს ჰპოულობს? ბუნებაც ამას ალბად იმიტომ ჩაადენინებს კაცს, რომ
იმისთვის სიკვდილი, რაც კაცს უყვარს და ებრალება, იგივე სიცოცხლეა.
მაინცდამაინც ბუნებას ხომ სიკვდილ-სიცოცხლე ერთნაირად უყვარს და ორივეც
იმის ხელთ არის… ამ ფიქრმა აი რა ლექსი მათქმევინა:
ბევრი რამა მაქვს სათქმელი
და დიდი გულისჭირვება;
სათქმელი დარდი მდუღარე
გულს ნისლად დამეფინება.
ვინაც გაზარდა ობოლი,
იმასვე აეტირება!..
დარდი კი არა, ლხინია,
მოჩვენებული ვარმადა,
მაშ უმისობას რად არ ვძლებ,
რად ვეღირები სალმადა,
თუ კი საჭირო არაა
ის ჩემი გულისჭირია?
ან იმის მოგონებაზე
რადა ხმამაღლობს სტვირია?!
ლხინიც ხო არ მელხინება,
ზოგჯერ თუ არა ვსტირია.

287
I<3N

მაგრამ მაგარი ის არის, რომ ახლა კიდევ სხვა ვიფიქრე. ვფიქრობ, რომ სიბრალულს
სიყვარული სჯობია ბევრით. სიბრალული, ცოტა არ იყოს, ბატონყმური გრძნობაა. მე
რა უფლება მაქვს მებრალებოდეს ვინმე, მე, რომელიც, იქნება, თვითონ ვიყო
შესაბრალისი? ნუთუ ეს იმას არა ჰნიშნავს: მე ბატონი ვარ და შენ კი ბეჩავი, ჩემი
ყმაო. ვის ებრალება სხვა? იმას, ვისაც თავის თავი იმაზე ბედნიერად მიაჩნია,
რომელსაც იბრალებს და იწყალებს. ღმერთმა ჰქმნას, მომავალმა დრომ სიბრალულის
ნაცვლად სიყვარული გაამეფოს, მომავალმა მოჩანგემ სიყვარულს უმღეროს, ხოლო
დღევანდელს დღეს კი ისევ სიბრალული გვასულდგმულებს, რადგან შესაბრალებსა
და შესაწყალებს ბევრს ვხედავთ – გვებრალება, და რამდენადაც გვებრალება,
იმდენად აღარ გვიყვარს.
წუხელა ვნახე სიზმარში
გუშინდლის დღისა შავობა,
ზოგჯერ ძველები სჯობიან,
ზოგს დროს – ახალი თაობა.
1891წ

288
I<3N

ფიქრები (1892)
(ხოლერის გამო)
ვგონებ შაჰ-აბაზის შემოსევამაც არ ააყაყანა ისე საქართველო, როგორც ხოლერის
გაჩენამ. ხოლერა სიკვდილის მომასწავებელია და ჩვენ ხომ სიცოცხლის მეტისმეტად
მოყვარულნი ვართ და ან-კი რას არ აგვაყაყანებდა. მართლაც, ვინც ანა-ბანა არ
იცოდა, ეხლა ისწავლა, რომ ხოლერაზედ რამ მოიწეროს გაზეთში. ვისაც გაზეთი
მხოლოდ ყურით გაუგონია, განაღამც წაეკითხოს, ან დაეწეროს რამ, დღეს
კორესპონდენციას სჩალხავს და ჰგზავნის გაზეთში დასაბეჭდად. ესეც კაი საქმეა. თუ
ხოლერა არა, თქვენი მტერი, თავის დღეში კალამს არ აიღებდა ხელში. ხოლერა
ჭირია სხეულისა, სიცოცხლის მტერი და, რა თქმა უნდა, ცოცხალს თვალებს
გაახილებინებს, აალაპარაკებს. ეს საკვირველიც არ არის. ამიტომ ცოცხალნი
ღონისძიებას ეძებენ, როგორმე თავიდამ აიცდინონ, წამალი მოუძებნონ; ვისაც
წამლების იმედი არა აქვს და არც ის უწყის, რომ თავი და თავი წამალი ხოლერისა
სისუფთავეა და ზომიერება ყველაფერში, სხვა ღონე არ დარჩენია, უნდა გაიქცეს და
ტურასავით ტყეში დაიმალოს, ანებებს თავს ქოხმახს, თავის სარჩო-საბადებელს
სტოვებს ღვთის ანაბრობაზედ და გარბის; იმას კი აღარა ფიქრობს, რომ ერთი და
იგივეა, მგელი შესჭამს, თუ მგლის შვილი. ესეც რაც არის – არის, მადლობა უფალს.
ეს მე არ მიკვირს, საკვირველი უფრო ისაა, რომ ჩვენს ცხოვრებაში სხვა ხოლერაცა
ბუდობს, უფრო სასტიკი, უფრო მავნებელი. ნეტავი ერთ დღეს მაინც ამ მეორე
ხოლერამ ისე ააყაყანოს ხალხი, როგორც ეს ბაცილა – ბაქტერიების დედა აყაყანებს
ქვეყანას ამ სამი-ოთხი თვის განმავლობაში. ერთის მხრით რომ იფიქროს კაცმა, იმას
დაასკვნის, რომ ალბად სხვა არაფერი უჭირს რა ჩვენს ხალხს, ჩვენს ქვეყანას და
იმიტომ არავინა ყაყანებს, არავინ რას ამბობს, მაგრამ ამგვარი ფიქრი ტყუილი ფიქრი
გამოდგება. მაშ სხვა ხოლერა არა ბუდობს ჩვენში და არ გვმუსრავს?!
აბა გადავავლოთ ჩვენს მხარეს თვალი, აბა კარგად დავუკვირდეთ ჩვენს გარემოებას,

289
I<3N

ჩვენს წამხდარს საქმეს, თუ მართლა უარესის ხოლერით არ ვიყოთ ავად. ამ ხოლერას

ვერ ვუპოვნეთ ვერსაიდამ წამალი, იმაზედ არც სისუფთავე სჭრის, არც
დეზინფექცია. აბა ხოლერა, ნამდვილი ხოლერა ეს გახლავსთ. ეს ისეთი ხოლერაა,
რომ განა ორი ათასში ათასს მოჰკლავს და ათასი გადარჩება?! არა. ყველას
იმსხვერპლებს, მთელს ერს მუსრს გაავლებს. რატომ ამ ხოლერაზედ არა ყაყანებს, არა
ჰღაღადებს ჩვენი ქვეყანა, ჩვენი მოძმე? იქნება ის ხოლერა არსად არსებობდეს და მე
მეჩვენებოდეს მარტო?
არა, არსებობს, მაგრამ იმდენი ვერა ჰხედავს იმას, ამ „ბაცილების― დედას, და
იმდენი ხმაურობა, ჟრიამული იმიტომ არც ისმის ამ მეორე ჯურის ხოლერაზედ.
ათასი უსამართლოდ დაჩაგრული დღევანდელ ჩვენის ცხოვრების გარემოებათაგან,
იგივე ხოლერის მსხვერპლი, მისგან მოკლული არ არის?
მოვიგონოთ ასიათასობით უმეცარნი, უსწავლელნი, უბირნი, ცხოვრებას რომ
ეთრევინებიან, სცხოვრობენ მხოლოდ იმიტომ, რომ ათენ-აღამონ, იგივე
ხოლერისაგან მოკლულნი არ არიან?! მაგალითები შორს წაგვიყვანენ და, ვგონებ, ოცი
თაბახიც არ ეყოფა იმათ ჩამოსათვლელად მეფელეტონეს, განაღამც ერთი გაზეთის
ფელეტონი, და ამიტომ მეც თავს დავანებებ და მხოლოდ მკითხველსა ვსთხოვ ამ
გზით იფიქროს და თვითონაც მრავალი მაგალითი წარმოუდგება თვალწინ.
დიაღ, ბატონებო, ასე გახლავსთ; საცა უსამართლობა მძვინვარებს, საცა აჯამობა
დაყიალობს, საცა უაზრობა და უგრძნობელობაა, ნამდვილი ხოლერაც იქა ბუდობს.
მიკვირს და ვფიქრობ: თუ ეს სიცოცხლის მომსპობი ხოლერა გვაყაყანებს მეთქი, ის
ხოლერა, რომელიც კაცს ცოცხალ-მკვდრადა ჰხდის, რატომ არაფერს გვათქმევინებს,
ხმას არ ამოგვაღებინებს ასეთის ჭეხა-ქუხილით, როგორც პირველი ჯურის ხოლერა?!
რად მინდა ისეთი სიცოცხლე, რომ ვგრძნობდე თავის სიკვდილს, მკვდარი ვარო,
ვამბობდე? აქ არის ხოლერა, აქა! ამ წინაზედ ჩემის მეგობრის წერილი მომივიდა.
ხოლერა ჩვენც გვესტუმრაო, მწერდა, იქნება მეც მიმსხვერპლოს და ეს ჩემი წერილი
უკანასკნელიღა იყოსო. სიკვდილი სიკვდილიაო, მაგრამ რად უნდა მოვკვდე ისე,

290
I<3N

რომ ჯერ არაფერი გამიკეთებია, ჩემის ქვეყნისათვის არაფერი მირგიაო. ამ სიტყვებმა

დამაფიქრა, მართლაც, ესეც ერთი უმადურობა უნდა იყოს წუთისოფლისა;
გაისტუმროს ისეთები, ვისაც რამ შეუძლიან არგოს ქვეყანას, ვისაც გული ერთიორად
სტკივა სიკვდილის დღეს, ვკვდები და კი არაფერი გამიკეთებიაო, არაფერს კეთილად
მოსაგონებელს არა ვსტოვებ წუთისოფელშიო. სიკვდილი ხომ სიკვდილია, და ამ
ფიქრის გამო, სიკვდილს მეორე სიკვდილიც ზედ ერთვის.
დღეს შევიტყე, რომ ჩემი მეგობარი ხოლერას გადარჩენია, არც ტყეში გაქცეულა
დასამალად, როგორც სხვები გარბოდენ თხებივით, და ვნახოთ ერთი, რა საქმეს
დაიწყობს ქვეყნის სასარგებლოდ. თუ მართლა გააკეთა რამ, ნეტავი ჩემს ორსავ
თვალებს და, თუ ტყუილი აღთქმა გამოდგა, მაშინ პირველი მე ვიტყვი, ნეტავი
ხოლერას გადაეტანე, რაკი მაგისთანა უკეთური გამოხვიდოდი-მეთქი. მაშინ
აშკარად დავრწმუნდები, რომ ჩემს მეგობარს მარტო ქვეყნის მოტყუება სდებია
გულში და „უკანასკნელად― იმიტომ მწერდა წერილს, რა არის ეს წერილი, თუ
ვინიცობაა ჩემს მეგობარს ხოლერა შეიწირავდა, მე გაზეთში გამომექვეყნებინა: აი,
რასა მწერდა ესა და ეს, რა წადილი ჰქონდა გულში და რა საქმე გვიყო ამ წყეულ-
შეჩვენებულმა ხოლერამ, რა კაცი დაგვაკლოვო. სხვა ან კი რა მეთქმებოდა?! ესეც
სახელია, მაგრამ წუთისოფლისათვის მოპარული, დაუმსახურებელი, არამი სახელი!
დღეს ერთი ხოლერა მიიპარება, თითქმის გაიპარა კიდეც, გვრჩება მხოლოდ მეორე
ჯურის ხოლერა და ეხლა იმას ვებრძოლოთ, იმის წამალიც მოვსძებნოთ, იმაზედაც
ვიფიქროთ: გაზეთებმაც დროა პირველს თავი დაანებონ და მეორეს მიაპყრან თვალი,
იმ ჩუმ-ჩუმად მძრომელს, რომელიც სისხლს არ აჩენს, მაგრამ მკვდრებს კი
ამრავლებს. ეგები ესეც მოვიშოროთ თავიდამ. მაშინ ვნახოთ, თუ სიტყვა ხოლერა,
როგორც მისი წარმომადგენელი, არ აღიგავოს, არ ამოიფხვრას დედამიწის
ზურგიდამ. აქაც საჭიროა ყაყანი და იგივე ყაყანი; მასთან ერთად ხელებისა და
ტვინის ფათურიც, თორემ მარტო ცარიელს ყაყანში არაფერი მოიხვეტება, როგორც
კალიისაგან განადგურებულს მიწაზე. 1892 წ.

291
I<3N

ფიქრები (1901)
უნდა ვიფიქრო, ვინაიდგან ფიქრი აღკრძალული არ არის: ფიქრი სხვაა, საქმე
სხვაა, შუა უძევს დიდი ზღვარი. ღმერთმა დაიფაროს ფიქრისთვისაც, რომ სასჯელი
იყოს დაწესებული, ათასში ერთი თუ გაჰბედავდა ფიქრს, თორემ ცხრაას
ოთხმოცდაცხრამეტი დაემსგავსებოდა იმ ლოდებს, ჩემ პირდაპირ ბექიდგან რომ
გამოიყურებიან გამტკნარებულნი, გალულუჩებულნი, საწყლად, ბეჩავად.
შესრულდა ორმოცი წელი, რაც მე იმათ შევჩერებივარ, ან კი საით ავცდები? რა წამსაც
სახლის კარებში თავს გამოვყოფ, თვალებში ისინი მეცემიან. დიაღ, შევჩერებივარ მე
იმათ, ისინი – მე და აბა, არ იქნა, ერთხელ ხმა-კრინტი არ დაუძრავთ… საშინელებაა!..
მაგრამ ვითმენ იმიტომ რომ, რაც უნდა ვეცადო, ლოდებს ხმას ვერ ამოვაღებინებ,
ენას ვერ ჩავუდგამ. ბრაზი კი მომდის, ღვთისა წინაშე, და ამიტომ იმათ მაგივრად მე
მოვყვები ყბედობას, ვითომ ისინი ლაპარაკობენ, რა არის, მინდა რომ იუბნონ და
ამითი ჩემს თავს მევე ვატყუებ. მეც სწორედ ისე მემართება, როგორც ოდესმე ერთს
ხევსურს დაჰმართნია: ძმობილმა სიზმარში ფრანგული (ხმალი) აჩუქა და ეს უარზედ
დადგა: „არ მი ეგ, რად მი (მინდა)?! მაგას დავითფერულ (ხმალია) მირჩევ მე!― ისე
ხმამაღლა განაცხადა უარი, რომ თავის ყვირილზე გამოეღვიძა და, რა ნახა თავისი
თავი უნუგეშოდ დარჩენილი, შემოიკრა თავში და პირში, რა მინდოდა, ხმალი
ჩამომერთვაო. ადგა და ხელმეორედ დაიძინა, იმედი ჰქონდა, იმავე სიზმარსა ვნახავ
და ხმალსაც ვიშოვიო. მაგრამ ამაოდ, სიზმარი აღარ განმეორდა. რატომ, თავის
მოტყუებაც კარგია, როცა იგი სიამოვნებასა ჰგვრის ადამიანს, მაგრამ საკეთილოდ
თუ სავალალოდ, ეს თქვენ თითონ განსაჯეთ, ჭკვათამყოფელი ადამიანი თავს
ტყუილით არ დაუწყებს კვებას, სინამდვილეს პასუხს მისცემს.
სინამდვილე რაღა ხილია?
– სხვა რა უნდა იყოს, თუ არა ის, რასაც თვალით ნამდვილად ყველა ვხედავთ
და რაც ყურით გვესმის; ისიც კი უნდა ჩაითვალოს სინამდვილედ, რასაც ნახულისა
და გაგონილის გამო ვგრძნობთ. მაშასადამე, სინამდვილეა – ცხოვრება ჩვენი და მისი
292
I<3N

პირობანი, აგრეთვე ისინი, ვისაც ჩვენ ვხედავთ, ვისთანაც ჩვენ ასე თუ ისე
დამოკიდებულება გვაქვს, და თვით ბუნება გარემო ჩვენსა. რა თქმა უნდა,
ნამდვილია, რომ ჩვენ ქართველები, ერი ვართ და როგორი მერე? ამის პასუხად
ისეთს ვერას ვიტყვით, რომ ან ჩვენ თვითონ არ გვეთქვას და არ ვამბობდეთ თავის
თავზედ, ან სხვას, უცხოელს, გარეშე ადამიანს არ ეთქვას ჩვენზედ. სიმართლე და
სინამდვილე კი ის იქნება, ვთქვათ, – ქართველებს ისეთი ავი ზნე არაფერი გვჭირს,
სხვა ერსაც არა სჭირებოდეს, ან არა სჭირდეს, მაგრამ იმათ არსებობას, სიცოცხლეს და
ბედნიერს მომავალს არც ერთი ჭკვიანი ადამიანი არ უარჰყოფს. ჩვენ კი, აწმყოსაგან
გამწარებულნი, ეჭვის თვალით, უსასოოდ შევყურებთ მომავალს, ქართველი ერი
დაბერდაო. ამისთანა აზრი განა ჭკუისა და ცოდნის ნაყოფია?
– სრულიადაც არა. მაშ რისა, ან ვისი ბრალია? ჯერ ერთი, იმისა, რომ
ყველაფერს, რასაც წიგნიდან ამოიკითხავს კაცი, დაიჯერებს აუწონ-დაუწონავად და
მეორეც იმისა, წაკითხულს სწორედ ვერ გაიგებს. მოგეხსენებათ მეცნიერმა ოგიუსტ
კონტმა, ერის სიცოცხლე შეუდარა ადამიანის სიცოცხლეს და სთქვა – ერი იმავე
ხანებს გამოივლის სიცოცხლისას, რასაც ადამიანი თავის გაჩენის დღიდგანო, ე.ი.
სიყმაწვილეს, სიჭაბუკეს, დავაჟკაცებას და სხვადასხვ. ხოლო კონტს არსად არ
უთქვამს, რ ო მ ა უ ც ი ლ ე ბ ლ ა დ, უ ს ა თ უ ო დ ყველა ერს ს ი ბ ე რ ე დ ა ს ი კ ვ
დ ი ლ ი მოელისო. კიდეც რომ ეთქვა, განა უნდა დავიჯეროთ? განა კონტებმა,
კანტებმა და სპენსერებმა, რომ სისულელე წამოროშონ, ვინაიდგან კაცნი ვართ, რის
გამოც ბევრჯელ შევცდებით და მოვტყუვდებით, ჩვენ იმათ პირიდგან ამოსული
ბაჯაღლო ოქროდ უნდა მივიღოთ?! განა სპენსერი არ მოტყუვდა ადამიანის სხეული
საზოგადოებრივს სხეულს რომ შეუდარა და შეუბადლა, რათა გაემართლებინა,
პირნათლად გამოეყვანა ქვეყნის თვალში მონარქიული ბურჟუაზიული წეს-
წყობილება? („საფუძველნი სოციოლოგიისა―), მაგრამ არც ერთმა ჭკუა-გონების
პატრონმა ნასწავლმა არ მიიღო ეს შებადლება ბაჯაღლო ოქროდ. ბოლოს იპრიანა

293
I<3N

ღმერთმა და თითონ სპენსერმავე სხვა თავის თხზულებაში („განვითარება

პოლიტიკურ დაწესებულებათა―) უარჰყო ეს აზრი.
ერის სიბერეს და სიკვდილს ისინი დაიჯერებენ მარტო, ვინც ცხოვრების
პირობების გარეშე სხვა რაღაც უხილავს ძალას ჰხედავენ, რომელიც არც ცაში და არც
დედამიწაზედ არ არსებობს და ჟამთა ბრუნვის სივრცეშია ვითომ გაბნეული, ან
კიდევ სადმე წიგნში სწერია, რატომ ღრმად არ უნდა ვიყვნეთ დარწმუნებულნი, რომ
ერი მუდამ ცოცხალია და არც მოკვდება, ვიდრე მისი ყოფა-ცხოვრების პირობები
მაცხოვრებელის თვისებისანი არიან? რომელ ერსაც ეს კარგად ესმის და სასიცოცხლო
პირობებს იცავს, ინახავს, იგი მუდამ ცოცხალი, ბედნიერი, ჯან-ღონით სავსეა, იმას
არც სიბერე მოეკიდება, არც სიკვდილი. რომის იმპერიაო, გაიძახიან, დაბერდა და
დაეცაო. დაბერდა ოღონდაც, მაგრამ სხვამ ხომ არ დააბერა იგი, არამედ თავი თვისი
თითონ დააბერა და დააუძლურა. ყველა ერსაც ესევე დაემართება, უკეთუ იგი
სიცოცხლის წყაროს არ ეწაფება, თავისის ცხოვრებისათვის გამოსადეგს ვითარებას არ
შეჰქმნის და, თუ აქვს, არ ინახავს, მაგრად არ უჭიდია ხელი. ეს დღესავით, მზესავით
ნათელია, აშკარაა.
ინტელიგენციას ან კი რა უფლება გვაქვს – ჩვენს სიცოცხლით სავსე ერს
ამისთანა შეუფერებელი განაჩენი დაუდგინოთ ასე თამამად, კადნიერებით?! ვისი
დახასიათებაც გინდა, ჯერ უნდა იმას კარგად იცნობდე, მისი გარემოება, ავი და
კარგი შეგნებული გქონდეს, რომ განაჩენიც სამართლიანი გამოდგეს, ჩვენთვის კი ეს
ჭეშმარიტება საჭირო არა ყოფილა. ამ ლაყე, შხამიანს აზრს კარგად რომ
ჩავუკვირდეთ, ღრმად მოვთხაროთ და ფესვები ამოვუჩინოთ, მხოლოდ იქ ვიპოვნით
მიზეზს ამ უკეთურის განაჩენისას… მოვთხარეთ კიდეც და იცით, იქიდგან რა ხმა და
სამდურავი მოისმის: ამოდენა ვიშრომეთ, ვიღვაწეთ და არ იქნა ქართველ ერს
თვალები ვერ ავახილებინეთო. ყველა ჩვენგანსა ჰგონია, დიდი და ბევრი რამ
გავაკეთე საქვეყნოდ და არსად მოიტანა ნაყოფი, – ღვაწლი და შრომა ჩემი დაიკარგა
უქმადაო, თორემ ამდენი სხვა ქვეყანაში რომ მეშრომა, იმასაც დავაბედნიერებდი და

294
I<3N

ჩემს თავსაცაო. ამ უხამსის განაჩენის მიზეზი და სათავე, თუ გნებავთ, აქედგან

იწყობა. ცოტა შევჩერდეთ და ჩვენსავ თავს დავეკითხოთ: მართლაც რა გავარიგეთ, რა
გავაკეთეთ ქართველმა ინტელიგენციამ საქვეყნოდ, საერთოდ? თუ მე მკითხავთ,
გულახდილად გეტყვით – არაფერი. ინტელიგენციამ ჯერ ის ვერ შევიძელით
გვესწავლებინა ერისათვის (ხალხისათვის), რომ მთელი „რჯულ-საქრისტიანო― არაა
საქართველო, – ვერ ვასწავლეთ, რა არის, რასა ჰქვიან მამული, სამშობლო… დეპოები
სადმე დაარსდა, თავის „რეჩებით― ისინიც ინტელიგენციამვე დაღუპა. კეთილ
ნიადაგზედ სადმე არსდება საზოგადოება და თუ ღვარძლი გამოერია იქ, იცოდეთ,
რომ ეს ინტელიგენციისავე უნარი უნდა იყოს. ნამდვილ სახელად ინტელიგენციას ის
ჩაეთვლება, რომ გაზეთები და წიგნები მის მეოხებით საკმაოდ იბეჭდება და არავინ
კი არ კითხულობს, ან საიდგან და როგორ უნდა წაიკითხოს კაცმა წიგნი, თუ კითხვა
არ ეცოდინება?! აი, როგორი ამშენებლები ვყევართ ჩვენს ქვეყანას! ჩვენი დიდი
ღვაწლი განიზომება იმ გარემოებით, რომ ამდენი ლიტერატურული ჰაიჰუით,
ბევრი-ბევრი რომ ვთქვათ, 1500 მკითხველი შევიძინეთ სამ მილიონ ქართველთაგან
და ისიც უეჭველად, ცოტად თუ ბევრად, ინტელიგენტები… დანარჩენი ქართველობა,
ერი, მდაბიო ხალხი, რომელიც არის ჭეშმარიტი ძალა ჩვენის ქვეყნისა, დაგვრჩა
ღობეს გარეთ, არც ჩვენ გავეცანით, არც ისინი გავიცანით და ვერც ჩვენი ხმა
მივაწვდინეთ იმათ. ეხლა კაბინეტში ვსხედვართ და გულ-მკერდს ვიმჯიღავთ:
აფსუს, ჩვენო ამაგო!.. მახლას, მახლას! ჩვენ ინტელიგენციასაც სწორედ ის ემართება
ამ შემთხვევაში, რაც მე დამემართებოდა, ამ თხოვნით რომ მომემართა: თვქენი
ჭირიმე, ძმებო, რაც შეიძლება მალე, დაწვრილებით, მარეხის ამბები მაცნობეთო!
რა გგონიათ, ჩვენმა ინტელიგენციამ მარეხისა მეტი იცის, ვიდრე თავისის
ქვეყნისა და ხალხისა? განა ეს ღვაწლი კმარა ინტელიგენციისათვის? განა ამის მეტი
არ მოეთხოვება ინტელიგენციას? ყველგან და ყოველთვის ერის ძლა ინტელიგენცია
ყოფილა და იქნება, იგი ბელადია, სარდალი და, ხომ მოგეხსნებათ, სარდლის ნიჭსა
და მოხერხებაზეა დამოკიდებული გამარჯვება, მტრის დამარცხება. არა აქვს ჩვენს

295
I<3N

ინტელიგენციას გარკვეული საერთო პროგრამა და გეგმა მოქმედებისა, უამისოდ კი

ყოვლად შეუძლებელია გაკეთდეს რამ თვალსაჩინო. ჩვენი ყოფა-ცხოვრებაც სწორედ
ერთს პროგრამას და ერთს გეგმას მოქმედებისას ჰსაჭიროებს. ეს ვერ შევიგენით, ვერ
გავიგეთ დღესაქამომდე. ასევე იქნება მომავალშიც, თუ ჩვენს ხალხს, მის ცხოვრებას
არ შევიგნებთ, არ გავიცნობთ კარგად, – მანამდე ვერც საერთო მოქმედების
პროგრამას შეიმუშავებს ინტელიგენცია, არც ჩვენის ერის სიბერისა და
სასიკვდილოდ განმზადების ეჭვები გამოუვა თავიდან, – მანამდე არც მდურვას
ქართველის ერის გულგრილობა-დაუდევრობის გამო ექნება დასასრული. მე რომ
მკითხოთ, როგორც ბევრად თუ ცოტად მცოდნეს ჩვენის მდაბიო ხალხის და ჩვენის
ცხოვრებისა, – რომელი უფრო სინდისიერად ასრულებს თავის მოწოდებას, თუ
მოვალეობას, უკანასკნელი გლეხი, თუ თავმომწონე რომელიმე ინტელიგენტიო?
გლეხი-მეთქი, გიპასუხებთ. ამით ღმერთმა დამიფაროს სწავლა-განათლების
მგმობელი ვიყო, არა, მაგრამ ასეა დღეს და მოდი რას იზამ.
რადაო? იკითხავთ. იმიტომ, მოგახსენებთ, რომ უბირი გლეხი თავის ცოდნას,
თავის გამოცდილებას, თავის ძალ-ღონეს არა ჰზოგავს, დილიდგან მოყოლებული
საღამომდე წელებზედ ფეხს იდგამს, რომ აცხოვროს თავი და ცოლ-შვილი, გაუძღვეს
ამასთანავე ათასნაირს ხარჯს და სხვ. ეტყვის მკითხავი, სადმე ხატისას – კურატით
უნდა მიხვიდე და ილოცოო, იმდენს იწოწიალებს, იმდენს თავში ქვას იხლის, ტანზე
პერანგს აღარ შეირჩენს, საითაც იქნება, თუ თითონ არა ჰყავ, იყიდის, და ხატ-
ღმერთთან კი პირშავად არ გამოვა, და არც თავის სინიდისთან არის პირშავი, რის
გაკეთებაც შეუძლიან, აკეთებს; როგორც ეხერხება თავის ხშირად ყალბი გრძნობის
დაკმაყოფილება, ისე აკმაყოფილებს; რაც აზრი და რწმენა აქვს, იმისდაგვარად
შესაფერად იქცევა, და ეს მას სრულ ადამიანად ჰქმნის. რა ვუყოთ, მართალია,
მისსავე სუფრაზე რომ ჩვენის ქვეყნის – საქართველოს სადღეგრძელო დაჰლიო,
ვითარცა ინტელიგენტმა და თამადამ, იგი ასე განიმეორებს „გაუმარჯოს რჯულ-
საქრისტიანოსაო!― ჩვენებურ ტვინფრატუნა კოსმოპოლიტებს (ნუ გიკვირთ) არ

296
I<3N

გეგონოთ კი, რომ ეს კოსმოპოლიტობით მოსდიოდეთ, ვინადგან რჯულ-

საქრისტიანო ქვეყნის ერობაზედ დიდია და თითქმის მთელ განათლებულ ქვეყნებს
შეიცავს, არამედ იმის გამო ემართება, რომ არა აქვს არავითარი ცოდნა თავისის
ქვეყნისა და საქართველოს გარეშე ვერ წარმოუდგენია „რჯულ-საქრისტიანო―, სულ
სათათრეთი ჰგონია…
ჩვენი ინტელიგენტიღა?! ჰმ! რა ვქნათ და რა ვთქვათ?! რამდენსა სტყუის იგი
თავის საკუთარ ღმერთთან, თავისის აზრისა და გრძნობის წინაშე, ამა თუ იმ
მიზეზისა გამო, ჩემთვის სულ ერთია, და რომ სტყუის, ეს უეჭველად ასეა, თითონაც
კარგად უწყის და არც იუარებს, ხშირად თავსაც დროსა და გარემოების მიზეზით
ჰმართლულობს… ამას აზრი და გრძნობაც ვრცელი აქვს, იდეალებიც დიდი, მაგრამ
იმის მეათასედსაც ვერ აკეთებს, რასაც ჰგრძნობს და ჰსაზრობს. ეს მოვლენა
შეგნებულ ადამიანისათვის ყოვლად აუტანელია, მტანჯველი და იგი ჰქმნის
ჩვენებურს ინტელიგენტს ნახევარ ადამიანად, უბედურს, ცხოვრებისაგან
უკმაყოფილოს, პესიმისტს. მე ამას ვიკმარებ და დანარჩენის განსხვავების აღმოჩენა
ინტელიგენტის და მდაბიო კაცის შესახებ, მკითხველო, თქვენთვის მომინდვია.
იმასაც ნუ დაივიწყებთ, რომ ეს უკანასკნელი ერის ნივთიერ სიმდიდრის
შემოქმედია და ფეხიც არ მოუსხლეტია, მაგრად უდგა სამშობლო მიწა-წყალსა და
მამა-პაპის კერაზედ. იმას თუ ჩირაღდანი კარებზედ არ მიუტანე, იმისთვის
სოფლიდგან ქალაქში არ გამოიქცევა, იმდენად თავს არ შეიწუხებს და მამა-პაპური
სანთლით, კერაზე დანთებულის ცეცხლით იოლად გამოვა. სკოლაში რომ შვილი
მიაბაროს, სრულიადაც არა ჰფიქრობს იმას, რა მეთოდით, წესით ასწავლიან იმის
შვილს და რამდენის თვის უკან დააწყებინებენ უცხო ენაზე სწავლას… ენა,
სამშობლო, მან ანდით იცის და არა გონებით, ამიტომ მას არ ძალუძს რიგიანად ან
ერთს გაუწიოს პატრონობა, ან მეორეს… როგორმე რომ მოხდეს და ერთს პატიოსან
დღეს მისი შვილი სკოლიდგან ისეთი განსწავლული დაბრუნდეს, ინჩიც აღარ
ესმოდეს ქართულისა და უცხო ენაზედ კი გამაშირებით საუბრობდეს, შვილის ასეთი

297
I<3N

გარდაქმნა იმითი თუ დააღონებს, რომ ვეღარაფერს გააგონებს და ვეღარც რას

შვილის ნათქვამიდგან გაიგებს, სხვაფრივ კიდეც გაუხარდება, დიახ, გაუხარდება,
რადგან არ იცის, რა შედეგი მოსდევს ამისთანა შვილის ყოლას, იგი ძალიანაც
კმაყოფილი დარჩება, რადგან მეზობლები იტყვიან: „ეჰე, ჩვენ დემეტრეს როგორი
ნასწავლი შვილი გამოსვლია, ქართულ სულ ვეღარ ლაპარაკობსო―. ასე გახლავთ,
თუმც შეიძლება ზოგიერთმა არც კი დაიჯეროს, ნება აქვს, მე კი მაინც იმას ვიტყვი,
რაც ვიცი და რაც ჩემის ყურით გამიგონია. დიაღ, დემეტრე ისე ჰფიქრობს, რომ
ქართულის სწავლება ქართველი ბავშვისათვის სრულიადაც საჭირო არ არისო,
რადგან იცის, ვითომ და ნაცოდნზე დროს დაკარგვა მეტ, უქმ შრომად მიაჩნია,
თორემ განა სძულს, ან ეჯავრება თავისი ღვიძლი ენა.
ყველა ეს უვიცობის, უმეცრების ბრალია, რაშიაც თვით ინტელიგენციასაც
წილი უძევს. რა მიგიციათ, რასა სთხოვთ, ამაზე მეტი ხათაბალა იქნება?! რაც ცოდნა
და გამოცდილება მამა-პაპამ უანდერძა გლეხკაცობას, ამან კარგად შეინახა: საცა
ვენახი ხარობს, მშვენივრად შემუშავებული ვენახი აქვს; საცა საქონლის მოშენებას
უწყობს ადგილი ხელს – საქონელი ჰყავს მოშენებული და, ხვნა-თესვას თუ ვიტყვით,
რიყესა და კლდეზედაც სულადი, პური მოჰყავს. არც ერთს ახალს საშუალებას, თუ
მანქანას არ უფრთხის იგი, როცა დაინახავს მის სარგებლობას – ვენახების შეწამლვა,
ახალის ჯურის გუთნების შეძენა, ყველგან გახშირებულია, როგორც კახეთში, ისე
ქართლში და სხვ. საწყალმა არ იცის ბევრი რამ და ყველაზედ მეტად ის, რითაც ჩვენ
უფრო თავს შეგვაყვარებდა ეს – ინტელიგენციის სულიერი მისწრაფება, მისი
იდეალები…
მარტო თავადაზნაურობა არ არის ერის ძალა და ისინი თუნდა დიდიდგან
დაწყებული პატარამდე საუკეთესო აზრებით, გრძნობით გაიმსჭვალნენ,
საუკეთესოდ იმოქმედონ, მაინც ვერაფერს გავხდებით, უკეთუ მდაბიო ხალხიც ბანს
არ მისცემს… რას აკეთებენ მღვდლები? სოფელი არ არის, მღვდელი არ იყოს და რა
დასაჯერებელია, ნამდვილმა მოძღვარმა 5–6 მოწაფე ვერ შეიძინოს, ისე ვერ

298
I<3N

გამოაღვიძოს ისინი, რომ ჰქონდეთ წადილი წიგნის, გაზეთების კითხვისა,

ქვეყნიერობისა რამ გაეგებოდეთ?! ჩვენ ამას ვერა ვხედავთ. ან კი საით დავინახავთ
იმას, რაც არა სჩანს სადმე.
1901 წ.

299
I<3N

ფიქრები (1902)
ფიქრი უსამზღვროა, ვითა სამყარო, და უკეთუ ადამიანი მიჰყვა ფიქრს, ვინ
იცის სადამდე მიიყვანს; შეიძლება კლდეზედაც გადასჩეხოს. ხოლო ისიც
შესაძლებელია, – სამოთხეში ამოაყოფინოს თავი; შეიძლება ისე გავიფაქიზოთ
ფიქრი, პურსაც ვეღარა ვჭამდეთ და წყალსაც ვეღარა ვსვამდეთ – ცოდვააო,
ვამბობდეთ; ვეღარ ვაბიჯებდეთ დედამიწაზე ფეხს – შეურაცხყოფას ვაყენებთო;
ვეღარაცა ვხნავდეთ დედამიწას, რადგან ხვნა კვლასა ჰგავს – სახნის-საკვეთის მიწაში
გატარება ხმლისა და ხანჯლის ცხოველის სხეულში გატარების მსგავსია. თუ რა
უკიდურესობამდის შეიძლება მიიყვანოს ფიქრმა ადამიანი, ამაზე ერთი რუსული
აქია არსებობს:
ვისმე კუპრიანს შვილი ტიტა მოუკვდა; ერთხელ საყდრის კარებთან გაიარა
გულჯავრიანმა მშობელმა: დადგა საყდრის კარებთან, დაიწყო პირჯვრის წერა,
ავედრებდა უფალს თავის შვილის სულსა: „მოიხსენე, უფალო, შვილი ჩემი ტიტა:―…
ტიტა… ტიტა… ტიტა… იმდენი იძახა საბრალომ „ტიტა―, რომ ბოლოს „ტარარაც― თან
დააყოლა და „ტრეპაკაც― თან დაუარაო―. აი უკიდურესობამდე მისულმა ფიქრმა რა
იცის!..
✱
✱ ✱
ღმერთმა დაიფაროს კაცობრიობა, – ზემოხსენებულმა ფიქრებმა შეიპყრას; რაც
ბოლო ექმნებოდა ამ მახინჯს ფიქრებს, ყველაც კარგად წარმოიდგენს. მაგრამ არის
ისეთი ფიქრები, რომლითაც, თუ კარგად გავიმსჭვალენით, ღრმად ჩავიჭდიეთ
გონებაში, ყველა ხეირსა ვნახავთ: უფროს-უნცროსნი, ერი და მღვდელი.
მაგალითად, ვისთვის რა საზარალო იქმნებოდა, ვიფიქროთ და ამ ფიქრების
განხორციელებასაც ხელი შევუწყოთ, რომ ყველა სოფელში თითო სასწავლებელი
იყოს, ერთ და ორ კლასიან კი არა, არამედ ექვს კლასიანი, ეროვნულს ნიადაგზე

300
I<3N

დამყარებული; ყველა დაბებში საშუალო სასწავლებლები სხვადასხვა სპეციალურის

საგნების შესასწავლ განყოფილებით და კავკასიაში ერთი სამიოდე უნივერსიტეტი?!
– ჩვენი ერი იყოს მდიდარი, ჩვენ ჟურნალ-გაზეთებს ათობით კი არა,
ათასობით ჰყავდეს ხელის მომწერლები და ჩვენი თეატრი მუდამ წარმოდგენის
დროს მაყურებლებით იყოს სავსე. რას დაგვიშავებდა, რომ ჩვენშიაც ერობა იყოს
შემოღებული?
თქვენ, ჩემო მკითხველო, ვიცი ეხლავე იმას ამბობთ: შენ აგაშენა ღმერთმა!
ძალიან კარგია, მაგრამ სად არის?! ეშმაკები ტიკებსა ჰბერავდენ, ღვინო კი არსად
იყოვო!..
არა სტყუით, მაგრამ ისიც გახსოვდეთ, რომ ჯაგლაგა ფიქრებს მუდამ
მადლიანი, ბარაქიანი ფიქრები სჯობია. ზოგ ფიქრს, ამა თუ იმ მიზეზის გამო ვერ
განვახორციელებთ, სხვა რამდენია ისეთი ფიქრი, რომ მის ასრულებას არავინ
დაგვიშლის? ძალიან ბევრი, მაგრამ ჩვენ ჩვენის უხეირობით საქმედ ვერ გვიქცევია.
ამერიკაში ბაყაყების მომშენებელი საზოგადოებაც კი არსებობს და ჩვენში
ერთადერთი ჩვენი იმედი, ჩვენი მაცხონებელი, წერა-კითხვის საზოგადოებაც კი რის
ვაი-ვაგლახით სულს იბრუნებს.
ძალიანაც რომ არ ეწადოს, ადამიანის ტვინს დაჩემებული აქვს ფიქრი, ეს მისი
თვისებაა. ფიქრია ტვინის სიცოცხლე. იგი ძილის დროსაც არ ასვენებს ადამიანს და
სხვადასხვა სურათებს უხატავს, ხოლო, როცა ადამიანი კვდება, მისი წილი ფიქრიცა
კვდება, რამდენი კარგი თუ ავი ფიქრი განისვენებს დედამიწის გულ-მკერდში
უხმოდ, უსიტყვოდ!..
ადამიანის ფიქრისა ერთი საქებური თვისება – მოვლენათა მიზეზის ძიებაა.
როცა ადამიანის ფიქრი კითხულობს: „რადა? რისთვის? საიდან და როგორ?!― ეს
ნიშანია ადამიანის კეთილგონიერებისა. სწორედ ამისთანა ფიქრების ბრალია
კაცობრიობის წინსვლა: რკინისგზა, ტელეგრაფი, ტელეფონი, ფონოგრაფი და სხვა
ათასი მანქანა, ადამიანის ფიქრისა და ცოდნის ნაყოფი. ახლა ამას ისიც დავუმატოთ,

301
I<3N

რამდენს რასმე კიდევ მომავალში გააკეთებს ადამიანის ფიქრი და მაშინ ცხადად

დავინახავთ ფიქრისა და ცოდნის ძალას.
ეს კი არასოდეს არ უნდა დავივიწყოთ, რომ, თუ ადამიანი თავის ცხოვრების
ავკარგის მიზეზს არ ეძებს, საკეთილოს არ ახეირებს და მავნებელს არ სპობს, ცალკე
ადამიანი, ერთი ღერი კაციც კი ვერ წარმართავს კეთილად თავის ცხოვრებას,
განაღამც ერმა შესძლოს უამისოდ. სწორედ ამ „რადა-რისთვინაობის― ბრალია დღეს,
რომ ვწყევთ და ვკრულავთ ძლიერს, როცა სუსტს ჩაგრავს, – როცა მდიდარი ღარიბს
ატყავებს, – როცა ერთი მეორეს ჩაგრავს, ტვინსა სწოვს, და ერთი ერი მეორეს და
სხვადასხვა…
✱
✱ ✱
თუ დღესაც ბევრი რამ ასახსნელი და გამოსაკვლევი აქვს ადამიანის ფიქრს,
ბევრი რამ ხომ მაინც გაიგო, ბევრის მიზეზი შეიგნო, ავს და კარგს თავ-თავიანთი
საკუთნო ბინა მიუჩინა. განათლებამ დიდი, ძალიან დიდი ძალა გამოიჩინა, ამას
ქვანიც კი ჰღაღადებენ; დიდ ძალთან დიდი მადლი, მაგრამ დიდს მადლთან – დიდი
ცოდვაც.
მართალია, განათლებამ, ცივილიზაციას რომ ვეძახით, სწორედ საკვირველი
მოქმედება გამოიჩინა სხვადასხვა ასპარეზზე, ხოლო ზნეობის სამფლობელოისა კი რა
მოგახსენოთ. არაო, მეტყვიან, – ზნეობრივადაც ბევრად წინ წავიდა კაცობრიობაო.
შეიძლება, არც ამაზე აგიხირდებით, ხოლო მე კი იმას ვიტყვი, რომ ამ მხრივ იგი ისევ
პირუტყვად დარჩა, დარჩა კი არა, პირუტყვთა საერთო, საყოველთაო თვისება,
რომელსაც გრძნობა თავის დაცვისა ჰქვიან, უფრო ძლიერადა სჩქეფს დღეს მის
გულში. ეს იქნება არც დასაძრახისი იყოს და განათლებას უნებლიედ თან სდევს.
მაინც საქმიდამაც ეგრე სჩანს. იქნებ დამისახელოთ განათლებულ ქვეყნებში მრავალი
საქველმოქმედო საზოგადოებანი, სნეულთა ბრმათა, კეთროვანთა თავშესაფარნი,
სამოწყალეო სახლები? გეთანხმებით, მაგრამ განა ცხოველების ცხოვრება ცოტა

302
I<3N

მაგალითს იძლევა ამის მსგავსსა?.. ქორმა რომ ქათამი წაიღოს, თუმცა მერცხლების
მოდგმისა და ჯიშისა არაა ქათამი, მაგრამ უნდა ჰნახოთ, რა ჟივილ-ხივილით
გამოეკიდებიან ქორს ჯგუფად და ცდილობენ, როგორმე გაანთავისუფლონ მის
ბრჭყალებიდგან.
კიდევაც მოგახსენებთ მაგალითს, თუმცა კი შედარებისათვის ბოდიშს ვითხოვ:
ღორზე მეტად წუმპის მოყვარული ერთი ცხოველიც არ არის და იმათ ფარას, როცა
მგელი მიუახლოვდება, წვრილებს, გოჭებს, ბურვაკებს შუაში მოიმწყვდევენ,
კერატები, ტახები უშვერენ მტერს მკერდს სუსტთა დასაცავად და, რასაკვირველია,
განათლებულმა კაცმა ერთი გროში მიაწოდოს თავის მზგავსს, თანამოძმეს,
თანამემამულეს?! მოიგონეთ, ამ განათლებულმა ქვეყნებმა რა ოინები გასწიეს ამ
ორი-სამი წლის განმავლობაში, როცა სხვის ხელში გამოსახრავი ძვალი დაინახეს.
ვიცი, ამაზედაც იმას მიპასუხებენ: ერი რა შუაშია, ეგ მთავრობათა ბრალიაო?! მეც
ჩემის აზრის გასამართლებლად იმას მოგახსენებთ ზოგ ქვეყნებში თუ ასეთი წესია,
სხვაგან ხომ სხვა წესია. და მართვა-გამგეობა ქვეყნის საქმეთა საუკეთესო კაცებს
აბარია, იმ კაცებს, რომელთაც რუსები ნაღებს ეძახიან საზოგადოებისას და
მაცხოვარმა კი მარილი ქვეყნისა დაარქვა, მაშ ისინი რადღა ეტანებიან სხვის ამაგს,
სხვის ლუკმას? აქ მარტო გრძნობა თავის დაცვისა კი არ გამოსჭვირს, სხვაგვარი
გრძნობაც აჩენს ყურებს, ცივილიზაციის სავალალოდ…
დღევანდელს განათლებულს ქვეყნებს თავის სამტვრევადა აქვთ მუშათა საქმე
და, თუ რომელიმე ფიქრობს და ცდილობს მუშათა ყოფა-მდგომარეობის
გაუმჯობესობას, ეს იმიტომ როდი, ვითომ უყვართ ისინი, ან ებრალებათ, არა, სხვა
ფიქრი ამოქმედებთ: სამეფოში სამეფო აიცდინონ თავიდან. ასეთი სიყვარული ხომ
არსენასაც გამოუცხადა ერთ დროს სომეხმა, როცა მან ფული მოსთხოვა
ხმალამოღებულმა: „არსენჯან, ოჰ, შენ მხარ-ბეჭს კი ვენაცვალეო!―
როგორც უნდა იფიქრეთ: ერთი კაცი იმას არ იკადრებს, რასაც მთელი ერი
კადრულობს.

303
I<3N

✱
✱ ✱
ასე, ჩემო ძვირფასო მკითხველო, იქნება მე ჩემის ფიქრებით კიდეც ვაშავებდე
და შენ უნდა მომიტევო, უკეთესად შენ იფიქრო. ფიქრი კაი საქმეა, უფიქრელი
მხოლოდ ქვაა… ვაშავებდეო?
სწორედ არც უმისობაა: შენ ძალაუნებურად გათქმევინებენ, მე ვიცი: ბიჭოს,
მაშ, ჩვენ ბედს ძაღლიც არ დაჰყეფს, ჩვენთან რომ პროგრესის ნატამალიც არ იბადება
და ამ ყოფაშივე რომ დავრჩეთ, ათას წილად ის აჯობებსო… არა, ღმერთმა
დამიფაროს, მე პროგრესის უარმყოფელი ვიყო: ნეტავი როტშილდის მილიონები
ჩვენ მოგვცა, მე და შენ, და იმისი ცოდვაც ჩვენს კისერზედ იყოს, როგორც იქნებოდა
მოვინანიებდით.
დასწყევლა ღმერთმა, ეს რა ცუდმა საათმა ჩამოიარა! ამ ბოლო დროს რაღაც
უხამს ქართულებს დავუწყე ხარჯვა, – ახლა როტშილდის მილიონებს შევეპოტინე!..
ღმერთმა დაიფაროს: ერთმანეთს დავხოცდით, ძმურად ვერ გავიყოფდით. თუ არ
დავხოცდით, დავაზე ხომ, უეჭველია შემოგვეხარჯებოდა ორივეს საერთო თანხა
„სუდებში― და აქეთ-იქით დავიდარაბაში… რადა? მადა რომ… რომ… რომ „ქანი―
გვიზის თავში… „სანები― რომ გვეჯდეს მაშინ? „შენც – სუ, მეც – სუ!―
ვენაცვალე უფალს! ჰა, ნახე?.. მოვედით ჭკუაზედ?.. მადლობა უფალს! დიაღ,
ღმერთსაც დიდს მადლობას შევსწირავდით და თელეთსაც მრავალ კელაპტრებს
ავუნთებდით და საერო საქმეებსაც ბევრში დავეხმარებოდით.
ჩვენ, ერთს დროს სულისა და ღვთისმოყვარეობით განთქმული ერი, ღმერთსაც
კი აღარ ვლოცულობთ სწორედ. თუ ქონებით ვართ ღარიბნი, განა ეს იმის
მომასწავებელია, სულითა და გონებითაც გავკოტრდეთ? ან ქონებით რადა ვართ
ღარიბნი? აბა, მიბძანდით, მიიარ-მოიარეთ შირაქის მინდვრები, თრიალეთის მთები,
თუ ღარიბნი ვართ, ვისი ცხვრისა და საქონლის ფარები და ცხენის ჯოგები სძოვს იქ
ბალახს?

304
I<3N

ვინ არ დამეთანხმება, რომ ევროპაში % ღარიბთა, ბოგანო ხალხისა ბევრით

მეტია, ვიდრე ჩვენში. ჩვენს გლეხკაცობას მკვიდრად უდგა ფეხი მშობელს
დედამიწაზე, იმას ეალერსება და იმას ეხუტება და იხუტებს გულ-მკერდში.
დღეს ჩვენის ერის სისუსტესა და ძლიერებას აქა აქვს თავი და ბოლო. თუ რამდენიმე
დიდი მემამულე წინდაუხედაობით ჰყიდის მამაპაპეულს მიწა-წყალს, მაინც კიდევ
საკმაო ჰრჩებათ იმათაც და ეს დიდი დასაკლისიც არ არის, ოღონდ უმრავლესობა არ
დაადგეს ამ უკუღმართს გზას. მართალია, დღეს ესოდენი სიყვარული თავის მიწა-
წყლისა და უფრო გუთნისა, ბევრში ზარალს აძლევს ჩვენს ხალხს, არ აძლევს ნებას
გარეთ გასვლისას, – მოეკიდოს სხვადასხვა ხელობას, მაგრამ საბოლოვოდ კი დიდად
და ბევრად სახეიროა ჩვენთვის, ვინაიდგან ტერიტორია გვენახება და ხომ
მოგეხსენებათ, უმიწაწყლო ერი იგივეა, რაც უფრთოთ ფრინველი, უწყლოდ თევზი
და უჰაეროდ სიცოცხლე.
–––––
ვაჭრობა, ყველამ კარგად ვიცით, სარფიანი ხელობაა და ქართველი ხალხი კი
ნაკლებად მისდევს. რადა? ზოგს ზერე-ზერე მოაზრეს ჰგონია, ვითომ ჩვენ უნიჭონი
ვიყვნეთ და ჩვენი მეზობლები, ჩვენი მტერ-მოყვარენი კი, ნიჭიერნი და „ლავ-
ჯეჰილები―. დიაღ, ჰგონია მეთქი, ვამბობ და ასეც არის, რადგან ამ უგუნურებამ
ანდაზაც კი შეთხზა: „შემირცხვეს სომხის გუთანი და ქართვლის დუქანიო―.
რამდენია ქართველი ვაჭარი სომეხსა სჯობდეს, ან სომეხი გუთნისდედობით –
ქართველს? ძალიანაც ბევრი.
რად მოჰხდა, მაგალითად, ისე, სომხობამ რომ ვერ მოიკიდა ფეხი იმერეთში და
თვით იქაურნი მკვიდრნი ქართველნი მისდევენ ამ ხელობას? თქვენ რამდენიც
გნებავდეთ იმერლის მოხერხებულებას, სიმკვირცხლეს დააბრალეთ ეს გარემოება,
თავი და თავი მიზეზი კი მაინც სხვაგან იფარება.

305
I<3N

ინგლისელი თუ მოუხეშავი და ზლაზნია არის, მე ვიცი, არ დაიწუნოთ როგორც

ვაჭარი, ან სავაჭრო ნიჭის მქონე! „ბევრჯელ სიმძიმე გმობილი სჯობს სიფიცხესა
ქებულსა―.
მაშ რისაგან მოხდა, იმერეთმა შეიგნო ის, რასაც ამერეთის გონება ვერ შესწვდა,
– ერთი და იმავე ვაშლის ანაპობი ნახევარი მწარე გამოდგა, ხოლო მეორე – ტკბილი;
რა თქმა უნდა საჭიროებისაგან. „გაჭირება მიჩვენე, გაქცევას გიჩვენებო―. ეს
საჭიროება დაჰბადა სახნავ-სათესის სიმცირემ: იმერეთში მცხოვრებთა რიცხვი
მოერია დედამიწას, ეს უკანასკნელი ვეღარ ასაზრდოვებდა, ძუძუს ვეღარ აწოვებდა
თავის შვილებს და ძალაუნებურად უნდა გამოსთხოვებოდნენ. „ზოგი ჭირი
მარგებელია―, ნათქვამია, და სწორედ ეს ჭირი იმერეთს ეწამლა. ამერეთსაც ვიდრე ეს
ჭირი არ შაეყრება, ვიდრე დედამიწას არ დაითხოვს მომეტებულს, უსაზრდოვოდ
დარჩენილ თავის ძეთა და არ ეტყვის, წადით, თქვენი კვება აღარ შემიძლიანო,
მანამდე ვერც ამერეთი ეღირსება მადლიანს რიცხვს ქართველი მოვაჭრეებისას, –
მანამდე, ვიტყვი, სულ ამაოა ღაღადისი და ქადაგება მოვაჭრეთა შექმნისა…
✱
✱ ✱
მეცნიერება, სხვათა შორის, სამს საშუალებას აღიარებს ერის საბედნიეროდ:
ქონების სწორედ, სამართლიანად განაწილება, გავრცელება ცოდნისა და გამრავლება
ერისა; ეს უკანასკნელი მოვლენა ორ გზას აძლევს ერს თავის ცოდვა-შენახვისას:
მომეტებული რიცხვი ან უნდა მოშორდეს დედამიწას, მის შემუშავებაზე ხელი
აიღოს, სხვა ხელობა რომ დაიჭიროს; თუ იმავე მიწას შეჰრჩა, მაშინ უნდა რამ ღონე
გამოსძებნოს, გონების ჩარხი დაატრიალოს, რათა მცირე ნაწილმა მიწისამ საკმაო
საზრდო მისცეს. ორსავე შემთხვევაში ადამიანი მოგებული რჩება, ვინაიდგან
გონების ვარჯიშობას, ფიქრს ჰკიდებს ხელს; აქედან იწყება სხვადასხვა სატეხნიკო
იარაღების მოგონება და სხვა. სომხების ვაჭრებად გარდაქმნა იმათ ნიჭიერებისა
საზრიანობის ბრალი კი არ არის, როგორც ზოგიერთსა ჰგონია, არამედ ისტორიულ

306
I<3N

გარემოებათა ნაყოფია, დევნილნი მტრისაგან ისინი შემოგვეხიზნენ ჩვენ, აქ ამათ

ძალაუნებურად ვაჭრობას მიჰყვეს ხელი საზრდოს მოსაპოვებლად, ეს ჭირი იმათ
ეწამლა, დღეს ისინი ჩვენზე ნიჭიანებიც არიან და პირიანებიც. ამ საგანზე კიდევ
გვექნება ცოტა ხანს უკან მკითხველთან საუბარი, ეხლა კი ისევ იმ საკითხავს უნდა
დავუბრუნდეთ და გამოვჩხრიკოთ, მართლა სომხები ნიჭიერნი არიან ქართველებზე
თუ არა? ნასკვის გამოხსნა ფაქტებსვე მივანდოთ.
დღეს ჩვენ ნიჭს ვაბრალებთ იმას, რაიც სრულიად მარტივის მიზეზის ბრალია
და არა ნიჭისა. ეს მიზეზი გახლავთ ხელობა. ზოგი ისეთი ხელობისაა, როგორც
მაგალითად, ვაჭრობა, რომელიც გონებას ავარჯიშებს, ავითარებს და სხვის ხელობა
კი გონებას ადუნებს, აჩლუნგებს. ამიტომ ორი ერთის ნიჭის პატრონი და ერთის
ტვინისა რომ ავიღოთ მაგალითად, ორივე უსწავლელი, ხოლო ერთი მიწის მუშა და
მეორე ვაჭარი, სომეხი იყოს იგი, თუნდა ქართველი, დიდს გარჩევას დავინახავთ:
სად შაედრება პირველი მეორეს გამოცდილებაში, ენის მოქნილობაში?! პირველის
ხელობა მარტივია და მარტივ ფიქრს, მარტივად ტვინის მოძრაობას თხოულობს,
ხოლო მეორის ხელობა რთულია, რთულს ფიქრებზე დამოკიდებული. ჰხედავს იგი
ათასნაირის ჯურის ხალხს და მაშასადამე, მისი დაკვირვების მოედანიც ფართო და
მდიდარია; ბევრი რამ ესმის მის ყურებს, ბევრს რასმე ავსა და კარგსა ჰხედავს მისი
თვალები, ყველა ეს ერთად მომასწავებელია ცოდნისა, გამოცდილებისა. მათ შორის
გარჩევას, ჩემო ძვირფასო მკითხველო, ჩემზე კარგად ბოკლი განგიმარტავს.
✱
✱ ✱
ვაჭრის ასეთ გამოცდილება-გამობრძმედებას ცხოვრებაში უმეცარნი ნიჭს
ეძახიან. თითქოს არც სტყუიან: ამგვარი ხალხი თავის ქვეყნისათვის, რადგან
ქონებითაც ზურგი მაგარი აქვთ, ბევრით სასარგებლონი არიან; იღებენ
მონაწილეობას სხვადასხვა საქველმოქმედო საქმეებში, ზრდიან სასწავლებელში
შვილებს, აწვდიან გონებას საზრდოს, კითხულობენ გაზეთებს და სხვა, რაღა ბევრი

307
I<3N

და გრძელი საუბარია, ქალაქის კაცი, თუნდა სკოლა თვალითაც არ ენახოს, ბევრად

ბევრის მცოდნეა სოფლელზე.
მუშაღა? იმის გონებას სძინავს, მაგრამ მძინარა ხომ მკვდარი არ არის?!
ხანდახან თუ მის გონებასაც ქიმუნჯი წაჰკრა იმავე ვაჭარმა და გამოაღვიძა, მაშინ
ვაჭრის ენაგაქნილობა ბათილდება.
ერთს მაგალითს მოგახსენებთ, ფშაველმა თაფლი გაიტანა ბაზარში გასაყიდად,
შეხვდა ვაჭარი. თაფლს თითით ამოჰკრა, შელოკა, უსუნა: „ჰო, ეს იელზე ნატარია,
ბიძიავ, არა?― არა, კაცო, იელზე ფუტკარს რა უნდოდა? „მაშ დაიფიცე!― შენმა
სიცოცხლემა, რომ დღისით კი სუ თან დავდევდი და არც უშვებდი იელზე, ვიცოდი
რო თაფლი დამიფოლდებოდა და ღამით თუ გამეპარნენ ეგ კი არ ვიციო, – მიუგო
გლეხმა.
✱
✱ ✱
თუმცა ქართველები, ქონებას არ ვიტყვი, ფულით ჩვენს მეზობლებთან ვერ
მოვალთ, მაგრამ არც ისე ღარიბნი ვართ, როგორც ვტირით და ვჩივით. რაც გვაბადია,
სახეიროდ ვერც იმასა ვხმარობთ, როგორც წესია და როგორც უფრო სახეიროა ჩვენის
ქვეყნისა და მომავლისათვის. მაშასადამე, ჩვენ გვაკლია ის გრძნობა თავის დაცვისა,
რომელიც თავს იჩენს განათლებულ ერთა ცხოვრებაში კი არა მარტო, არამედ
პირუტყვთა ცხოვრებაშიც. ჩვენ ავღნიშნეთ ის ფაქტი, თუ განათლებულნი ერნი
როგორც იცავენ თავგამოდებით თავიანთ საკუთრებას, თავიანთ სარგოს (ინტერესს)
და ამასაც არა სჯერდებიან, სხვის კუთვნილებასაც ხელს ატანენ. ჩვენ თუ ამას
ვიტყვით და ვამბობთ პოეტთან ერთად: „თავზე დამატყდეს ცა რისხვით, სხივი ნუ
ვნახო მზისა მე, მაღალი ღმერთი გამიწყრეს, თუ რამ ვინდომო სხვისა მეო― და
მტაცებლობას არ ვიკადრებთ, ის ხომ აღარ არის სირცხვილი, თავისი სარგო
დავიცვათ, თავისი საკუთრება, თავისი ყოფამდგომარეობა ისე მოვაწყოთ, როგორც
ჩვენთვის იქნება გამოსადეგი და იმავე დროს არც რამ სხვას ვავნოთ?.. როგორც

308
I<3N

ადამიანნი, როგორც ერი, მოვალეცა ვართ აგრე მოვიქცეთ, თუ სიცოცხლე და

არსებობა გვწადიან ამ წუთისოფელში, თუ გვინდა, რომ ამაზე უარესად არ
გავსაწყლდეთ, არ დავბეჩავდეთ. ალტრუიზმი, ჩემო მკითხველო, ფილოსოფოსთაგან
მხოლოდ ტვინის მოსაფხანად ყოფილა გამოგონილი: იმას თითო-ოროლა, ათასში
ერთი თავგამოდებული ადამიანი თუ შეიძლებს ემსახუროს მთელს ერს, მთელს
ქვეყანას ალტრუისტული სწავლა-მოძღვრება ხელს არ მისცემს. ან რა ჭკუაა, ხალხი
თავს იხოცავდეს ნებაყოფლობით მხოლოდ იმიტომ, რომ მის თავზე მომბრუნავი
ყვავ-ყორნები თავის ლეშით გააძღოს – ჰშიანთ საწყლებს, გაძღნენო?!. ჩვენ თითქოს
ასე ვიქცევით და ასეთი ქცევა რა ხელსაყრელია ჩვენთვის? ყველა ეს შეუგნებლობისა,
უსწავლელობისა, ჩვენის სოფლურის ცხოვრებისა და, ღმერთო ნუ გვიწყენ, გუთნისა
და მწყემსურის ცხოვრების ბრალია. სწავლა-ცოდნა რომ ჰქონდეს ჩვენს ხალხსდა ისე
სცხოვრობდეს სოფლად, ისე მისდევდეს მეურნეობას, რა გვეთქმოდა, მაგრამ საქმეც
ის გახლავთ, რომ სწავლა არ გვახლავს და ეს ჩვენი ხელობა კი ისეთია, რომ ნაკლებს
ცოდნას და გამოცდილებას გვაძლევს. გამოღვიძების მაგივრად გვაძინებს.
✱
✱ ✱
ამიტომ, რაკი განგებამ, ჩვენმა ბედისწერამ, სოფლური ცხოვრება დაგვიწერა,
სოფლად უნდა სწავლა-ცოდნა მოვიშველიოთ. საცა სწავლაა, ქალაქიც იქ არის, თვით
უდაბნოც სწავლის ძალით უნივერსიტეტად გარდაიქმნება. თორემ სულ ამ
ვითარებაში რომ დავრჩეთ, ათასი წელიც რომ გავიდეს, ისევ ესენი ვიქნებით, რაცა
ვართ.
ნასწავლი ხალხი სოფელსაც ქალაქად გარდაჰქმნის. რა ნაკლსაც ჩვენს თავს
ვამჩნევთ, მტერი და მოკეთე გვაყვედრის, ყველა ის, ვიმეორებ, ჩვენის
უცოდინრობით და შეუგნებლობით გვემართება. ჩვენს ერს რომ შეგნება ჰქონდეს,
განა ესე თავ პირის მტვრევით ვივლიდით ცხოვრების გზაზე? განა ჩვენი საზოგადო

309
I<3N

საქმეები ასე დაცარული და განაცარტუტებული იქნებოდა? შეგნებული მცოდნე

საქმისა, თუ მთელი ერი არა, უმრავლესობა მაინც უნდა იყოს!
სად არის ჩვენთან გრძნობა თავის დაცვისა? ან ფიქრი იმ მიზეზზე, რა
მიზეზითაც დავძაბუნდით? რომ არც ერთია და არც მეორე, კიდეც იმიტომ არც
ხეირია ჩვენკენ. შეგნება ხმალია ამ წუთისოფლის ბრძოლაში, ხოლო გრძნობა თავის
დაცვისა – ფარი. ჩვენ ხელში ჯოხიც არ გვიპყრია, ან რად გვინდა, როცა ბრძოლაში
მონაწილეობას არ ვიღებთ?!.
დიაღ, ეს არის ჩემი საფიქრებელი: ან გავნათლდეთ და ან გავმრავლდეთ, და
ორივე თუ ერთად მოხერხდება, ის უკეთესია…
1902 წ.

310
I<3N

ფიქრები „ვეფხისტყაოსნის“ შესახებ

I
საკვირველი მკვლევარნი აღმოუჩნდნენ ამ ბოლო დროს „ვეფხისტყაოსანს― და
საქმე იქამდის მიჰყავთ, ლამის ბედაურზე მჯდომი მისი ავტორი ლამანჩელი
აზნაურის ჯაგლაგა როსინანტზე შესვას. საღერღელი „განქექილებისა― ჩვენს
ორიენტალისტებს აუშალა ბ. ნ. მარრმა, რომელმაც ამ ოცის წლის წინად საჯაროდ
აღიარა, თუმცა დღემდე არავითარი დამამტკიცებელი საბუთი მას არ წარმოუდგენია,
რომ „ვეფხისტყაოსნის― მსგავსი თხზულება მას ენახოს ბრიტანიის მუზეუმში. ჩვენი
მოლოდინი ბ. მარრმა ვერ გაამართლა, არაფერი მსგავსი „ვეფხისტყაოსნისა― მან
ვერსად ვერაფერი ჰპოვა, მაინც არ იშლის დღესაც და მაინც სჯერა, რომ
„ვეფხისტყაოსნის― დედანი ადრე თუ გვიან უსათუოდ აღმოჩნდება სპარსეთშიო. მე
ორგულობას, ჩვენდამი მტრობას, განზრახ სიმართლის დამახინჯებას ვერავის
შევწამებ ამგვარი თქმისათვის, მაგრამ ვინც ზნეობრივად იმართლებს თავს, იგი
გონებრივის მხრით მაინც დამნაშავედ ჩაითვლება. პირდაპირ ვიტყვი, რომ ამისთანა
ადამიანს არა აქვს უნარი გაიგოს და დააფასოს ხელოვნური ნაწარმოები, არ იცის
როგორ იწერება ხელოვნური ნაწარმოებები საზოგადოდ, ერთი სიტყვით, ვერ
შეუგნია შემოქმედების პროცესის თვისება, ხასიათი… განა აღუშფოთველად
შეიძლება მოვისმინოთ „ვეფხისტყაოსნის― შესახებ ის, რაც ამ მკვლევართაგან
გვესმის, თუნდა არაკი პოემისა თავიდან ბოლომდე სპარსულიც იყოს? განა ამის
მთქმელი, თუ კი ის გულით ამბობს ამას, როგორც საკუთარს რწმენას, და არა
განზრახ, – შეიძლება ვიწამოთ ხელოვნურ ნაწარმოების დამფასებლად? არა და
ათასჯერ არა. თუ კი ბ. მარრს ახლავს ეს უნარი პოეტურ ნაწარმოების დაფასებისა,
აქვს ალღო, რუსები რომ „ნიუხს― ეძახიან, უნდა ეგრძნო, „ვეფხისტყაოსნის― კითხვის
დროს დიადი ნიჭის ძლიერება და ძლიერება შემოქმედებისა, რომლითაც ეს
თხზულება თავიდან ბოლომდეა გაჟღენთილ-გაცისკროვნებული… ერი რომ აგრე
ადვილად აღმერთებდეს უბრალო მთარგმნელებს, როგორც შოთა ჰყავს
311
I<3N

გაღმერთებული ქართველ ერს, სათვალავი არ ექნებოდა, იმდენი გენიოსები და

რუსთაველები ეყოლებოდა კაცობრიობას, მაგრამ ეგრე ადვილი არ გახლავთ ერის
სიყვარულის მოხვეჭა, მერე როგორი სიყვარულისა? – დიდად დიდის
სიყვარულისა…
ამ დიდის სიყვარულის მოხვეჭა კი მხოლოდ დიადს ადამიანს, გენიოსს
შეუძლიან, რომელიც ღვიძლი შვილია თავის ერისა, მისი სულის, სისხლის და
ხასიათის წარმომადგენელია, რომელშიაც მთელ ერს, მის კულტურულ
ავლადიდებას, როგორც ფოკუსში, მოუყრია თავი; იგი იმავე დროს სარკეა თავის
ერისა, არა ჩვეულებრივი, არამედ ცოცხალი, მის ნაწარმოებიც მუდამ ცოცხალია,
სადაც იგი თავის-თავსა ჰხედავს, თავის „მე―-ს, თავის ვინაობას შესტრფის და
შესტრფის იმასაც, ვინც ეს სარკე ისე მოაწყო, რომ ერმა ამ სარკეში ჩახედვით იცნო
თავისი თავი. დიაღ, შოთა რუსთველი იგივე საქართველოა და საქართველო იგივე
„ვეფხისტყაოსანი―, ასე რომ არ იყოს, ხომ ქართველებს ასეთი სიყვარულიც არ
ექნებოდა შოთასი.
ბ. მარრს მიმბაძველნი აღმოუჩნდენ – მკვლევარნი, შეჰხედეს
„ვეფხისტყაოსანს― კრიტიკულის თვალითა: დაიწყო განქექილება.
ერთმა ყალბი ადგილები აღმოაჩინა, რაც მართალია, მაგრამ თავი ვერ შეიკავა
და ყალბს ადგილებს ნამდვილი რუსთაველის დაწერილი ტაეპებიც ზედ მიაყოლა,
მესამემ სრულიად უარჰყო „ვეფხისტყაოსნის― წინა და უკანასიტყვაობა. მეოთხემ
კვერი დაუკრა მარრს და „ვეფხისტყაოსანი― სპარსულიდან ნათარგმნად აღიარა და
სხვ. და სხვ. ვის შეუძლიან კვლევა-ძიების წინააღმდეგ სიტყვა სთქვას? ვინ იქნება
ისეთი უბირი, თავხედი, გადმოდგეს და დაიძახოს: იწამეთ ყოველივე, რაც ძველად
დაწერილა, უკრიტიკოდ, აუწონ-დაუწონლადაო. პირიქით, კრიტიკა საჭიროც არის,
რომ ჩვენი რწმენა, შეგნებული და მკვიდრი, ამოუფხვრელი იყოს და მასთანავე
ნაყოფიერი. მხოლოდ საჭირო ისაა, რა საგანსაც კრიტიკულად იხილავ, ის საგანი
კარგად, დაწვრილებით იცოდე და ამასთან უნარი კრიტიკისა და სწორი მეთოდი

312
I<3N

კვლევისა გახლდეს თანა. უამისოდ კვლევა-ძიებას არავითარი ფასი არ ექნება,

ნაყოფს არ გამოიღებს და ჩირთიფურთებად გადაიქცევა. მაშ ჩვენ მკვლევარ-
კრიტიკოსებზე რაღა უნდა ვთქვათ? – არაფერი ამის მეტი: საქმემან შენმან
გამოგაჩინოს შენო. მივყვეთ კვალდაკვალ და გავიგოთ, თუ რა ღირებულობისაა მათი
კრიტიკა, რა გემო აქვს და ან რა სუნი უდის. დიაღ, გემო და სუნი უნდა გავიგოთ.
კოკასა შიგან რაცა სდგას, იგივე წარმოსდინდებისო. მართალია ეს? დიაღ, მართალია.
მაშინ, როცა კოკა თიხისაა, და თუ მან ადამიანის სახე მიიღო, მაშინ ჩამოშორდი. იგი
არა დროს არ წარმოსდინდება, რაც შიგა დგას, არამედ სულ სხვა, რასაც დრო და
გარემოება მოითხოვს.
საწყინო ჩვენი ახალმოდის მკვლევარებისაგან ის არი, რომ ბ. მარრი
მიუჩნევიათ ისეთ ავტორიტეტად, რომლის ყოველივე აზრი უნდა უკრიტიკოდ
მიიღოს ყველამაო, იგი კაცი არ მოტყუვდებაო. ამათ არ უწყიან, რომ თავის თავს
აბეზღებენ, თავის გონებრივს უძლურებას აღიარებენ. როგორ? მაშ საკუთარი აზრი,
საკუთარი მსჯელობა აღარ ვიქონიოთ? ეს განა ეკადრება რომელსამე მეცნიერს?
მეცნიერსო, ვამბობ, თუმცა ჩვენი მეცნიერების კვლევა-ძიებაში მეცნიერული
არაფერია იმის მეტი, რომ თავს მეცნიერებად გვაჩვენებენ და ამას იმითი ამტკიცებენ,
– ჩვენ შოვინისტები არა ვართ, გადაჭარბებული პატრიოტიზმის ტყვეები, ჩვენი
მსჯელობა მიუდგომელია (ობიექტური). ეს ობიექტურობა კი იმითი დაამტკიცეს,
რომ რუსთაველს ებღაუჭებიან – ჩამოდი ბედაურიდან – მოპარულს ცხენზე
ჰზიხარო. გაიგეთ, ჯარო და ჯამაათო, მიუდგომელი მეცნიერი ხალხი ვართო, და ამ
დროს კი ვხედავთ, რომ თეთრს შავს არქმევენ, ტკბილს – მწარესა, დამფთხალ-
შეშინებულნი იმის გამო, თუ სხვა რამ მიზეზია, ალაჰმა უწყის, – შოვინისტი არავინ
დაგვიძახოსო, და ვინც ღირსეულად აფასებს რუსთველს და მის ნაწარმოებს, იმას
დასცინიან. იმას როდი ფიქრობენ, ჩვენთა მკვლევართა ობიექტურობა უფრო
სამარცხვინოა და დამამცირებელი, ვიდრე რუსთველის პატივისმცემელთა
პატრიოტიზმი.

313
I<3N

ამისთანა მკვლევართ რომ ავყვეთ, შეიძლება მთელს ჩვენს ისტორიულ

წარსულზე ხელი აგვაღებინონ, რადგან ცდილობენ მთელი ჩვენი ისტორია,
კულტურა ქარსა და წყალს წააღებინონ. ამის ნიშნები ნელ-ნელა ჩნდება: ჯერ ხანად
ჩვენმა ისტორიკოსებმა ჩვენი არქიტექტურა დაუკავშირეს სომხურს და ორივე
ერთსულ და ერთხორც ჰყვეს, ტყუპებად აღიარეს, რომელი სამეცნიერო მეთოდის
ძალით – არ ვიცი! ვგონებ ამ შიშის გამო: რომ ვსთქვათ სომხებმა ქართველებს
მოგვბაძეს, მაშინ მჟავე პატრიოტს დაგვიძახებენ, თუმც ეს ჭეშმარიტებაა, და, ისევ
ერთმანერთს დავუკავშიროთ ისე, როგორც ჰაოს და ქართლოს არიან
დაკავშირებულნი ძველს თქმულებაშიო. საკვირველ არიან, უფალო, საქმენი შენნი!..
ბოლოს არაფერი გასაკვირი არ არის, ჩვენი არქიტექტურა სომხურს
დაუქვემდებარონ, როგორც ჩვენი ლექსიკონი დაუქვემდებარეს, დაუმორჩილეს
სომხურს; საქმე იქამდის მიდის, პურის და წყლის სახელიც სომხური ენიდან
ნასესხებად აღიარონ. საკვირველია, ღმერთმანი, უცხოელმა ორიენტალისტებმა
აწამებინეს ჩვენებურ ორიენტალისტებს, რომ ქართველები მემკვიდრენი ვართ ძველი
ურარტელებისა, რომელნიც კულტურით მაღლა იდგნენ ასურეთ-ბაბილონელებზე.
თუ უცხოელები არა, ჩვენები ვერ გაჰბედავდნენ ამის თქმას, რადგან პრინციპი
„ობიექტურობისა― არ მისცემდა ნებას თავის ერის ქებისას. დიაღ, სცხვენიათ კარგის
თქმა საქართველოზე, მჟავე პატრიოტი არავინ დაგვიძახოსო, ეს ვაჟკაცობად
მიაჩნიათ, იმას როდიღა ფიქრობენ, რომ სირცხვილი ის კი არ არი, თავისი დიდება
ადიდო, თაყვანი სცე, – არამედ ისაა სირცხვილი, ეს დიდება მაღლიდან დაბლა
ჩამოაგდო ლაფში და ფეხით გასთელო, – ვერ გაჰბედო სთქვა სიმართლე, თუნდაც ამ
თქმამ კაცი იქამდის მიიყვანოს, რომ პირში ბალახი ამოსდიოდეს… ურარტელების
ჩამომავალთ საყველ-პურო ტერმინები და სიტყვები, ნამდვილი ქართული, სომხურ
სიტყვებად მონათლეს და გვაჩეჩებენ: იწამეთ, რომ ეს სიტყვები სომხურიაო.
აი ამისთანა მკვლევართ ჩაიგდეს „ვეფხისტყაოსანი― ხელში და სწეწენ აღმა-დაღმა,
გარდიგარდმო და სცდილობენ საითაც, როგორც იქნება, დაგვიმტკიცონ მისი

314
I<3N

სპარსულობა, „ობიექტურობაც― განამტკიცონ. „სიუჟეტი მაინც შოთას სპარსულიდან

აქვს ნასესხებიო―. მაშ რად ამბობს: „ესე ამბავი სპარსული ქართულად
ნათარგმანებიო― და სხვ., თუ მართლა სპარსულიდან არ აიღო შოთამ პოემის არაკიო!
ალბად ასე იყო, თორემ რა ძალა ედგა, რომ სპარსული დაერქმეინა პოემის
არაკისთვისო?! მკვლევარი და ამხსნელი სწორედ ამისთანა ორმაგად და ორჭოფად
ნათქვამს უნდა და არა იმას, რომ ვარდი უეკლოდ არ მოიკრიბებისო. ჩვენი
მკვლევარნი აღარ გასცდენ დედნის ასოებს, – დაუწყეს ღეჭა იმასაც, რაც
ამოიკითხეს… აქ გაიყინა იმათი კვლევაძიება. „ვეფხისტყაოსნის― კრიტიკოსებმა
თავდაპირველად რატომ ეს არ იფიქრეს, რომ თუ „ვეფხისტყაოსნის― არაკი მართლა
სპარსულია, ამისთანა შინაარსიანს არაკს გამლექსავი, დამწერი, თვით სპარსეთშიაც
ბევრი აღმოუჩნდებოდა, რადგან მგოსნები, პოეტები, როგორც მე-11 საუკუნეში, ისე
12-ში, სპარსეთს აუარებელი ჰყავდა. როგორ მოხდა, რომ ქართველმა
საქართველოდან იპოვნა ეს ამბავი სპარსეთში, ხოლო სპარსელებმა კი ვეღარ თავის
მშობელ ქვეყანა – სპარსეთში? ნუთუ დიდებული ფირდოუსი (11 საუკ.), „შაჰნამეს―
ავტორი, ამგვარ არაკს გაუშვებდა ხელიდან? ან თუ სპარსელ ხალხში იყო ეს
თქმულება, როგორ შეიძლება ასეთი შესანიშნავი ზღაპარი ისე ჩაკვდა, ისე დაიკარგა,
რომ მისი ნატამალი აღარსად დარჩა? შეუძლებელია ყოვლად და, მაშასადამე, იმის
პოვნა, რაც არ არსებობს, წარმოუდგენელია. არ ვიცი ბ. მარრი და კომპ. საიდან
იპოვნიან ამ არაარსებულს?..

II
ის გარემოება, ე. ი. აღმოჩენა „ვეფხისტყაოსნის― სიუჟეტისა სპარსულ
ლიტერატურაში თუ სპარსულ ხალხურ ზეპირგადმოცემაში, სრულებითაც არ
დაამტკიცებს იმას, რომ „ვეფხისტყაოსანი― არ არის ორიგინალური, ღრმა ეროვნული
ნაწარმოები, რადგან ვინც კი იცის და ესმის, რაში მდგომარეობს, რა თვისებისაა
პოეტური შემოქმედობა, იგი უცილობელად დაეთანხმება, რომ რაც უნდა

315
I<3N

დიდებული იყოს ზღაპარი, თუ მან არ გაიაგრა პოეტის ფანტაზიის და გონების

მანგანაში, თუ მას პოეტმა არ ჩაჰბერა უკვდავი სული, როგორც ღმერთმა თიხიდან
შეზელილს ადამს, და იგი ზღაპარი თუ ლეგენდა არ შეუსისხლხორცა საკუთარს
სულსა და გულსა, არაფერი გამოვა, – თავის დღეში „ვეფხისტყაოსნისთანა―
თხზულება არ დაიწერება. თუ უნდა პოეტს, რომ ლეგენდიდან ხელოვნური
ნაწარმოები შექმნას, ლეგენდა უსათუოდ თავისებურად უნდა შეიმუშაოს, თავის
გრძნობა-გონების საკუთრებად გახადოს, გადააქციოს, როგორც უკვე ზევითაცა
ვსთქვით. ავიღოთ მაგალითი. განა ლეგენდას ფაუსტზე ცოტა ავტორები ჰყვანდენ?
ცოტა კი არა, ძალიან ბევრი: ასობით იყვნენ მწერალნი ფაუსტის ლეგენდისა, მაგრამ
იმათ ნაწერებზე მხოლოდ ის ვიცით, რომ დაიწერნენ და კითხვით კი აღარავინა
კითხულობს, განაცარმტვერდენ, ჩაკვდენ, რადგან იმათ ავტორებმა ვერ შესძლეს,
გრძნობა-გონების, ნიჭის უძლურებისა გამო, მისი შესისხლხორცება, შეგნება,
შემუშავება. ლეგენდა, ზღაპარი თესლია მხოლოდ და, მაშ მარტო თესლშია ძალა და
ის აღარ უნდა ვიკითხოთ, როგორს ნიადაგზე ითესება ეს თესლი? ნიადაგი პოეტია,
რომელმაც ერთი მარცვალი უნდა ათასად აქციოს. ყველას არ შეუძლიან ესა და
ამიტომ უნიჭოების ნაწერები ქარწყლდება, ინთქმევა დავიწყების ზღვაში.
იმ ლეგენდისა, რომელიც ფაუსტზე იყო გავრცელებული გერმანელებში, ნამდვილი
ბატონ-პატრონი შეიქმნა გიოტე. რის გამო? რადა? მადა, რომ ეს ლეგენდა ჩაუვარდა
დიდის ნიჭის, დიდის გრძნობა-გონების პატრონს, მან შეასხა ამ ლეგენდას ახალი
ხორცი და შთაჰბერა სული ცხოველი. როგორ გგონიათ, ამ ლეგენდამ შექმნა გიოტე, –
გამოააშკარავა მისი ნიჭი, მისი გენიოსობა, თუ გიოტეს დაწერილმა „ფაუსტმა―
განადიდა, ახლად შექმნა და უკვდავჰყო ეს ლეგენდა? ლეგენდაც, რა თქმა უნდა,
როგორც მასალა, საჭირო იყო პოეტისათვის, მაგრამ რა უფლება გაქვთ არ
დამეთანხმოთ, რომ თუ გიოტე არ ყოფილიყო, არც დღევანდელი „ფაუსტი―
ექნებოდა კაცობრიობას?! მაშასადამე, თავი და თავი ავტორი ყოფილა და არა
ლეგენდა. ეს ლეგენდაც რომ არ ყოფილიყო, ის აზრი და გრძნობა, რაც „ფაუსტშია―

316
I<3N

გამოთქმულ-გამოსახული, მაინც გამოითქმებოდა გიოტეს კალმის წყალობით,

თუმცა შეიძლება სხვა რამ სახელი ჰრქმევოდა, ან სხვა ფორმით დაწერილიყო.

III
ამისთანა თხზულებას, როგორც „ვეფხისტყაოსანია―, ვერ დასწერდა
გადაგვარებული, ეროვნულ, პატრიოტულ გრძნობას მოკლებული პოეტი, რადგან
დიდებული ნაწარმოების ავტორნი, მსოფლიო გენიოსები, დიდი პატრიოტები
იყვნენ. განა შეიძლება შოთა რუსთაველი წარმოვიდგინოთ ისე, რომ იმას არ
უყვარდა საქართველო, ქართველები, სამშობლო ქვეყნის მთები, მდინარეები,
გმირები, ან თავის ქვეყნის ისტორიული იდეალები?![1] რა ბრძანებაა! ამოდენა
თხზულებაში ჭაჭანებაც კი არსად არის ჩვენის ქვეყნის, რუსთაველის სამშობლოს
რაიმე ადგილის სახელწოდებისა… რა ამბავია ეს? შესაძლებელია განა ესა, თუ მთელი
„ვეფხისტყაოსანი― ალეგორია არ არის? სწორედ რომ ალეგორიაა, სხვაფრივ არ
შეგვიძლია ავხსნათ; ჩვენი მოსაზრება ამას იქით არ მიდის, ხოლო ჩვენი მკვლევარნი
რას იტყვიან ამაზე, ღმერთმა უწყის…
რაში დასჭირდა რუსთაველს უეჭველად ეთქვა „ესე ამბავი სპარსული,
ქართულად ნათარგმანებიო― და სხვ.? განა არავინ გაიგებდა „ესე ამბავი― სპარსული
იყო თუ ქართული? განა დღეს რომ გაგვიძნელდა ამისი გაგება, მაშინაც ძნელი იყო?
დღეს მეათედიც არა გვყავს იმისა, პოეტები თუ მწიგნობარნი, რაც შოთას დროს
იყვნენ და უმრავლესობამ თუ შოთაზე კარგად არა, იმის თანაბრად მაინც იცოდა
ყოველი სპარსული ამბავი, შოთა კი თითქოს იმათაც ატყუებს, აბრიყვებს, რათა ის
ნამდვილად მომხდარი ამბავი დაგვიხატოს, რომლის მოწამეც თავად არის, რაც მეფე
თამარს და მის მეუღლეს შეეხება. ამიტომ ნებასაც ითხოვს თამარისაგან, რომ ეს
ამბავი ლექსად ააწყოს, თორემ რაღა ნებართვა უნდოდა, როცა კიდეც „უბრძანეს
მათთა საქებრად თქმა ლექსებისა ტკბილისა?..― ალბათ სხვანაირად, სხვა ყაიდაზე

317
I<3N

უნდა დაეწერა ეს ლექსები თამარის ბრძანებით და არა ისე, როგორცა სწერს და

ნებართვასაც თხოულობს ამ „ამბის― გალექსვისას?!
ამ „ამბის― სპარსულად გასაღება სხვაფრივად საჭირო არ იყო: რუსთაველის
დროის არისტოკრატია დიდ გავლენას განიცდის სპარსულ ლიტერატურისას,
გემოვნება საზოგადოებისა სპარსულ მწერლობაზე იყო აღზრდილი: თუ არა
სპარსულ ყაიდაზე დაწერილს ან სპარსული ჩამომავლობის ამბავს არა, არც კი
წაიკითხავდნენ. წვრილფეხა პოეტები, რომლებზედაც შოთა ამბობს: „დიდსა ვერ
მოჰკვლენ, ხელთა აქვთ ხოცა ნადირთა მცირეთაო―, ამ სპარსული ჰანგის
შეთვისებით იმ ხანად იოლად გამოდიოდენ, ხოლო ჩვენამდი ვეღარ მოაღწია მათმა
სახელმა, რადგან ისინი შეიქმნენ წუთისოფლის ღერძის საპოხ საპნად. ხოლო
რუსთაველებს, სარგის თმოგველებს – არ შაეძლოთ სრულიად დაჰმონებიყვნენ,
დაჰმორჩილებიყვნენ სპარსულ გავლენას, არ იკადრებდა მათი დიდებული ნიჭი
ამას, თუმცა მაინც რუსთაველის „ზღაპრის― გარეგან ფორმის დაცვაში ეს გავლენა
სჩანს, და არც შეიძლებოდა უამისოდ… შოთას თითქოს ეშინიან, ვაი თუ ჩემი
ნაწარმოები ბოლომდე არ წაიკითხონო, და იძულებული ხდება რეკლამა გაუკეთოს
პოემას: „აქამდის ამბად ნათქვამი, აწ მარგალიტი წყობილი―.

IV
არავითარი ეჭვი არ უნდა გვქონდეს იმაში, რომ „ვეფხისტყაოსნის― არაკი
ნამდვილი ამბავია, მომხდარი საქართველოში, ტარიელი, ავთანდილი, ფრიდონი,
ნესტანდარეჯანი, თინათინი და სხვა და სხვა ისტორიული პირები არიან
გადასხვაფერებულის სახელებით. სჩანს ამ ამბის გამომჟღავნება არ ესიამოვნებოდა
თამარს და მის მეუღლეს, რომელთაც უძღვნის „ვეფხისტყაოსანს―, ხოლო ნაძღვნევი
ნაწარმოები როგორ შეიძლება დაიწეროს ისე, რომ ვისაც უძღვნი, იმათი დახასიათება
არ გაერთოს, სიავე თუ სიკეთე: რუსთაველი ამას არ ჰმალავს, ამბობს რა: „ესე ამბავი
გავლექსე მე მათად „საკამათებლად―, თავის ნაწარმოებს უძღვნის თამარს

318
I<3N

მეუღლითურთ და თანაც „ეკამათება―… რა ჰქონდა იმათთან საკამათო? სწორედ ის

საიდუმლოებით მოცული შემთხვევა, რის გამოც რუსთაველი „ვეფხისტყაოსნის―
არაკს სპარსულიდან ნათარგმნს ეძახის!.. ამის თქმას წინასიტყვაობაში არა სჯერდება
და უკანასიტყვაობაშიაც იმასვე იმეორებს, რათა ეჭვები აიცილოს თავიდან.
„დავითის ქნარი ვითა ვთქვნე,
სიჩალხე, სიხაფეთანი!
ესე ამბავი უცხონი
უცხოთა ხელმწიფეთანი,
პირველ ზნენი და საქმენი,
ქებანი მათ მეფეთანი,
ვპოვე და ლექსად გარდავთქვენ,
ამითა ვილაყფეთანი―.
როცა ავტორმა „ვეფხისტყაოსნის― არაკი სპარსულად მონათლა, უსათუოდ
ზღაპარი, მოქმედთა პირთა სახელები უნდა გაესპარსულებინა, მიემსგავსებინა
სპარსულ ზღაპრისათვის, მოქმედება უცხოეთში ყოფილიყო, მხოლოდ ტარიელისა
და ნესტანდარეჯანის ამბავი არ დაკარგულიყო. რა თქმა უნდა, მარტო „ამბავი― არა
კმარა, რაც უნდა დიდებული იყოს ეს ამბავი, რომ „ვეფხისტყაოსნისთანა― თხზულება
დაიწეროს, უფრო მეტად საჭიროა ამ ამბავს დასჭიდოს ხელი დიდებულის ნიჭის,
შოთასთანა ადამიანმა, რომელმაც ამ უბრალო მარტივი ამბიდან დიდებული რაღაც
შექმნა, შექმნა მთელი ქვეყანა… ზღაპარი რუსთაველისა არ არის რთული, არამედ
მარტივი და კარგად გაშალაშინებულია. ჩვენს მკვლევრებს უკვირთ, თუ კი მართლა
სპარსული ორიგინალი არა ჰქონდა შოთას, მაშ საიდან იცოდა ადგილების სახელები,
ადამიანებისა, მათი ზნე-ჩვეულება და სხვ. ამას ამბობენ და ის კი ავიწყდებათ, რომ
შოთა თავის დროის შესაფერად ფრიად განათლებული კაცი იყო, ფრიად
დახელოვნებული ყველა დარგის მეცნიერებაში. ამის დამამტკიცებელი საბუთი
თვით „ვეფხისტყაოსანია―. იცის აგრეთვე მშვენივრად ხელოვნების თეორია; ამ

319
I<3N

თეორიის ლექციას თანამედროვე პოეტებსაც უკითხავს, რომელთაგანაც ის ფრიად

გულნატკენია. რუსთაველი „ვეფხისტყაოსნის― წინასიტყვაობაში, – რაც ზოგ ჩვენ
მკვლევარს ყალბად, რუსთაველის კუთვნილებად არ მიაჩნიათ, თვის აზრს ამბობს
მოლექსეობის შესახებ. ამ წინასიტყვაობაში ყალბი ადგილებიც კი არის, როგორც,
მაგალითად, ის ადგილი, სადაც ვითომ შოთა პირდაპირ მოურიდებლად სიყვარულს
უცხადებს თამარს და კადნიერად ამბობს: „ანუ მომცეს განკურნება, ანუ მიწა მე
სამარიო―. ეს სტრიქონები თუნდა რუსთაველისა იყოს, თამარის სიცოცხლეში ამას
ვერ გამოაქვეყნებდა ვერა დროს და სიკვდილის შემდეგ შესაძლებელი იყო ამ
სიტყვების შეტანა „ვეფხისტყაოსანში―… დანარჩენი ტაეპები ჩვენ რუსთაველის
კუთვნილებად მიგვაჩნია, რადგან ასე მკვეთრად, ლამაზად და მოხდენით მარტო
რუსთაველი იტყოდა და სხვა ვერავინ. შეუსაბამობას წინასიტყვაობაში ჩვენ
ვერაფერს ვხედავთ, როგორც ზოგიერთები ჰხედავენ. მთლიანად კლასიკური ფორმაა
დაცული წინასიტყვაობაში. მიმართვა ღვთისადმი, აგრეთვე დამწერისა თუ
მთარგმნელის ვინაობის გამომჟღავნება – „მე ცოდვილი ესე მონა ღვთისა დავშვრიო―
და სხვ… როგორც სჩვევიათ ძველ მწერლებს, და რად უნდა იყოს შეუსაბამობა,
რუსთაველმაცა სთქვას: ვწერ ვინმე მესხი მელექსე მე რუსთველისა დაბისო? და განა
მარტო მწერლებსა და გადამწერლებსა ჰქონდათ ჩვეულებად თავის ვინაობა
გამოემჟღავნებინათ? არა, მდაბიო ხალხიდან გამოსული მოლექსეებიც ასე იქცეოდენ.
ხალხურ ლექსებში ხშირად შეგხვდებათ ასეთი უკანასიტყვაობა, რომელიც
თანაბარია წინასიტყვაობისა: ემა ლექსისა მოთქომი ესა და ესა ვარო, აქა და აქ
ვიმყოფები. ხშირად მოლექსე იმისგან, ვის ქებასაც ამბობს, საჩუქრად „ენუკავს
ხანჯარსა შავხალისასა―. „ემა ლექსისა მოთქომი ჩამოვალ ახუნისასა, თოფი მაქვ
ჩაშლილ-მოშლილი, ჭახრაკს ვუკეთებ ხისასა― და სხვ. და სხვ. შოთაც ხალხის
შვილია, ხალხიდან გამოსული, ხალხურად მთქმელი და რომ იმანაც თავის თავი არ
დამალოს, გამოააშკარავოს და როგორც შემსხმელმა, შემამკობელმა და თამარის
ტრფიალმა შეამკოს, შეაქოს თამარის თვალ-წარბი, კბილები, თმახშირი და

320
I<3N

მტერზედა გამარჯვება – ყველა ეს შეუსაბამობა რად უნდა იყოს?

რად იქნება შეუსაბამობა სდიოდეს ტარიელისათვის ცრემლი და ჩვენც მიგვიწვიოს
სატირლად, იმ ტარიელისათვის, რომელიც სიყვარულისაგან შმაგი და ხელია,
ამდენს იტანჯა და იტანჯება? შოთას, ჩვენ როგორც გვესმის მის მიერ ნათქვამი –
„ამირან დარეჯანისძე მოსეს უქია ხონელსა, აბდულმესია შავთელსა, ლექსი მას უქეს
რომელსა, დილარგეთ – სარგის თმოგველსა, მას ენადაუშრომელსა და ტარიელ –
მისსა რუსთველსა, მისთვის ცრემლშეუშრობელსა―, – ტარიელად თავისი თავი ჰყავს
წარმოდგენილი და ან კიდევ თავის მდგომარეობას ამსგავსებს, უერთებს
ტარიელისას. რად უნდა გაგვიკვირდეს ეს, როცა ავტორი თვით ხელია
ტარიელისათვის, იმასაც ცრემლი სდის დღე და ღამ, ლამის თავი მოიკლას,
გაგიჟებულია, ტრფობამ იქამდის გააგიჟა, რომ ზრდილობის სამზღვარსაც კი
გადააბიჯა.
ნუთუ შეუსაბამოდ უნდა ჩავთვალოთ ის გარემოება, რომ რუსთაველი
აცხადებს საჯაროდ და თანამედროვე მგოსნებს უთითებს იმ მიჯნურობაზე,
რომელიც თავადა სწამს და ნამდვილ მიჯნურობად მიაჩნია. შოთა მე-12 საუკუნის
პოეზიის რეფორმატორად მიმაჩნია, სარგის თმოგველთან ერთად, რომლის
ნაწარმოები, ჩვენდა სავალალოდ, დაიკარგა და დღეს მის აჩრდილის აჩრდილს
გვაწოდებენ ხელში „დილარიანად― წოდებულს, და უსათუოდ უნდა ეთქვა თავისი
pro domo sua, თავისი შეხედულება მოლექსეობაზე, მიჯნურობაზე, მეგობრობაზე,
დაესახელებინა სულისდგმა თავის გენიისა. სჩანს, რომ შოთას თანამედროვე
პოეტები ჰქიშპობენ, არ მოსწონთ მისი დემოკრატიზმი, მისი რეფორმატორობა. ენა
რუსთაველისა წმინდა ხალხურია და ლექსთა წყობაც დღესნამდე მთაში დაცული
უნაკლულოდ. ცხადია, რიტორებს და არაპოეტებს, წმინდა, ანკარა წყარო,
ხალხოსნობის სხივით გაშუქებული, თავისებური, არ მოეწონებოდათ მაშინდელ
მგოსნებს და სჩანს, რომ ისინი კიდევაც ეურჩებოდენ, ეკამათებოდენ. დასახელებას ამ
მგოსნებისას იგი ღირსად არა სცნობს, რადგან მათი შაირები მხოლოდ „ამხანაგთა

321
I<3N

სათრეველად―, დროს გასატარებლად თუ გამოდგებაო, – „დიდსა ვერ მოჰკვლენ,

ხელთა აქვთ ხოცა ნადირთა მცირეთა― – აზრიანს, „გულის გასაგმიროს― საბრალონი
ვერაფერს იტყვიანო. თუმცა მათი ნაწარმოები არაფრად არ ვარგა, მაგრამ მაინც
დაუჟინიათ, ჩემისთანა მგოსანი არავინ არისო:
მაგრა იტყვის: „ჩემი სჯობსო―,
უცილობლობს ვითა ჯორი…
ვითა ცხენსა შარა გრძელი
და გამოსცდის დიდი რბევა,
მობურთალსა მოედანი,
მართლად ცემა, მარჯვედ ქნევა,
მართ აგრევე მელექსეთა
ლექსთა გრძელთა თქმა და ხევა,
რა მისჭირდეს საუბარი
და დაუწყოს ლექსმან ლევა.
მაშინღა ჰნახეთ მელექსე
და მისი მოშაირობა,
რა ვეღარ მიჰხვდეს ქართულსა,
დაუწყოს ლექსმან ძვირობა,
არ შეამოკლოს ქართული,
არა ჰქმნას სიტყვამცირობა,
ხელმარჯვედ სცემდეს ჩოგანსა,
იხმაროს დიდი გმირობა.
მოშაირე არა ჰქვიან,
თუ სადმე თქვას ერთი, ორი,
თავი ყოლა ნუ ჰგონია
მელექსეთა კარგთა სწორი… და სხვ.

322
I<3N

გაბრაზებული რუსთაველი, იმათ უნიჭობით, ჩაგონებას აძლევს თანამედროვე

მგოსნებს, ზოგიერთებს, რასაკვირველია, რომელთაც ალბათ ეგონათ თავისი თავი
კარგი მოლექსეების სწორი. ასე რომ არ ყოფილიყო, ეს რომ არ ეგრძნო და თავის
თვალით არ ენახა და ყურით არ გაეგონა, შოთა არც დასწერდა მოლექსეობაზე
არაფერს. ამას რა დიდი ლარი და ხაზი უნდა? ამისთანა თავხედები და ჯიუტი
„ჯორები― რომ იქნებოდენ, რა გასაკვირია?.. დღეს თუ არ არიან ამისთანები, არც
რუსთაველის დროს იქნებოდენ…
უკაცრავად ნუ ვიქნებით და გამორკვევა იმისა, რუსთაველისაა თუ არა ტაეპები
„ვეფხისტყაოსანში―, ჩვენმა მკვლევარებმა რომ პოეტებს მიანდონ, უფრო ბევრს
მოიგებენ, რადგან თავად არავითარ უნარს არ იჩენენ ამ შემთხვევაში: ერთმა
მათგანმა „ვეფხისტყაოსნის― წინასიტყვაობის 32 ტაეპიდან რუსთაველს მხოლოდ
სამი ტაეპი მიაკუთვნა, დანარჩენი ოცდაცხრა ყალბად აღიარა. ამ ვაჟბატონს რომ
უნარი ჰქონიყო ნამდვილი პოეტური გამოთქმისა და რუსთაველის პათოსის
შეგნებისა, თუ იმას ვერ მიჰხვდა, რა აზრით დაწერა შოთამ ეს ტაეპები, მათ სიყალბეს
მაინც ვერ იტყოდა.
განა ჭკვათამყოფელი ადამიანი ამ ტაეპს ან შეუსაბამოდ იცნობს (29 ტაეპი) და ან არ
იფიქრებდა, რუსთაველს გარდა ასე ლამაზად, ასე მკვეთრად სხვა ვერავინ იტყოდა…
მიჯნური შმაგსა გვიქვიან
არაბულითა ენითა,
მით რომე შმაგობს მისისა
ვერ მიხდომისა წყენითა;
ზოგთა აქვს საღმრთო სიახლე,
დაშვრების აღმაფრენითა,
კვლავ ზოგთა ქვე-უძს ბუნება
კეკლუცთა ზედან ფრენითა.

323
I<3N

რა ვქნა, მე ამ ტაეპის სიყალბეს ვერ ვიტყვი, რადგან სხვას რომ თავი დავანებოთ,
სიტყვები „კეკლუცთა ზედან ფრენითა― მხოლოდ შოთას შაეძლო ეთქვა:
მიკვირს, კაცი რად იფერებს
საყვარლისა სიყვარულსა!
ვინცა უყვარს რად აყივნებს
მისთვის მკვდარსა, მისთვის წყლულსა,
თუ არ უყვარს, რად არა სძულს?
რად აყივნებს რაცა სძულსა?!
ავსა კაცსა ავი სიტყვა
ურჩევნია სულსა, გულსა.
განა ასე მშვენივრად, ასე პოეტურად ვინც გინდა ვისმე შაეძლო ეთქვა ისა, რაც
ამ ტაეპშია ნათქვამი? განა ეს არის ჩვენთა მკვლევართა კრიტიკოსობის უნარი? განა
ხელოვნური ნაწარმოები, პოეტური გამოთქმა, ხელოვნება ასე ესმით? ამის მეტი შნო
არა აქვთ „ვეფხისტყაოსნის― გაგებისა? მაშ რადღა ეჩრებიან იქ, სადაც ვერ გაივლიან
და უნდა ბარდებში გაებნენ და დარჩნენ ადგილობრივ…
რაკი რუსთაველმა ქართული ამბავი სპარსულად გადააქცია განგებ და
ქართველები – უცხოელებად, უეჭველად უნდა ცდილიყო, რათა ჰარმონია არ
დარღვეულიყო, ყველას შესაფერად აღესრულებინა თავისი როლი და ყველა გმირი
თავ-თავის ალაგასა ყოფილიყო. ამ განზრახვას შოთა ოსტატურად ასრულებს,
ყველაფერი გეგმის თანახმად აქვს მოწყობილი, მაგრამ სინამდვილე – მოქმედ პირთა
ქართველობა, მოპარულს მამალივით მაინც ბოლოს აჩენს. ნუ ვიტყვით იმას, რომ
ტარიელ და ავთანდილ ქრისტიანულად (ქართულად) იქცევიან, როცა „ერთი უჩანთ
სათაყვანოდ, ერთსა ვისმე აშიყობენ―, – ამგვარი რწმენა კი, ჰარამხანის უარმყოფელი,
შეუძლებელი იყო აღმოცენებულიყო მაჰმადიანთა გულგონების ნიადაგზე, –
სხვაფრივ, რო წაიკითხოს ქართველმა კაცმა „ვეფხისტყაოსანი―, შიგ ისეთი სუნი
ტრიალებს, ერთ მოქმედ პირზედაც ვერ იტყვი, ქართველი არ არისო. ეს, ვგონებ,

324
I<3N

მკითხველს უნდა თვის თავზე ჰქონდეს გამოცდილი და, მაშასადამე, არგუმენტები

საჭირო არ არის. განა ვისმე თავში გაუელვებს, გარდა ჩვენ მოდის მკვლევართა, რომ
ნესტანდარეჯანი ქართველი ქალი არ იყოს? არ ვიცი, თუ როცა იგი უსაყვედურებს
ტარიელს – „შენ სავაზიროდ მჯდარხარ და ჩემი ხვარაზმშაჰსთვის მითხოვება
სხვებთან ერთად დაგიდასტურებია―, თუ გარდა მშვენიერებისა, სიტურფისა,
როგორც ის საყვედურია ნათქვამი – მკითხველი ნესტანდარეჯანის ქართველ
ქალობას ვერ იგრძნობს, ის რა ქართველი უნდა იყოს. ისე ღრმად ქართული, ისეთი
ორიგინალური და ტურფაა ეს ადგილი, რომ არ შემიძლიან შიგდაშიგ ადგილები არ
ამოვწერო, რადგან მთლიანად ამოწერა ჩვენს შენიშვნაში ყოვლად შეუძლებელია.
ქვე წვა, ვით კლდისა ნაპირსა,
ვეფხვი პირგამეხებული.
არცა მზე ჰგვანდა, არც მთვარე,
ხე ალვა, ედემს ხებული;
ასმათმან დამსვა შორს გვარად
გულსა მე ლახვარხებული,
მერმე წამოსჯდა წარბშერჭმით,
გამწყრალი, გარისხებული.
მიბრძანა: „მიკვირს, რად მოხველ
მშლელი პირისა მტკიცისა,
გამწირავი და მუხთალი,
შენ, გამტეხელი ფიცისა,
მაგრა ნაცვალსა პასუხსა
მოგცემსო ზენა მის ცისა!― და სხვ.
„შენ არ იცი ხვარაზმშასი
საქმროდ ჩემად მოყვანება?!

325
I<3N

შენ ჯდომილხარ სავაზიროდ,

შენი რთულა ამას ნება,
შენ გასტეხე ფიცი ჩემი,
სიმტკიცე და იგი მცნება,
ღმერთმან ჰქმნას და დაგაჩნიო
ცუდად შენი ხელოვნება!
გახსოვს, ოდეს ჰაი-ჰაი ჰზმიდი,
ცრემლნი შენნი ველთა ჰბანდეს,
მკურნალნი და დასტაქარნი
წამალსა ყე მოგიტანდეს?
მამაცისა სიცრუვესა
ნეტარ სხვანი რამცა ჰგვანდეს,
რადგან დამთმე, მეცა დაგთმობ,
ვინძი უფრო დაზიანდეს!
ამას ვბრძანებ: ვინცა გინდა
ეპატრონოს ინდოეთსა,
ეგრეც მე მაქვს პატრონობა
უგზოდ ვლიდენ, თუნდა გზეთსა!
ეგე აგრე არ იქმნების,
წა, მომცდარხარ, მოსაცეთსა,
აზრნი შენნი შენვე გგვანან
მტყუანსა და შენ ა გ ე თ ს ა!
…სხვა ჩემებრივ ვერა ჰპოვო,
ცათამდისცა ხელი აჰყო და სხვ.
თუ მაღირსებ გაკითხვასა,
ავი არა არ მიქნია,

326
I<3N

მან მიბრძანა: „რაცა იცი,

სთქვიო―, თავი დამიქნია.
კვლავცა ვკადრე: „მე თუ, მზეო,
შენთვის ფიცი გამეტეხოს,
ღმერთმან აწვე რისხვა მისი
ზეცით ჩემთვის გაამეხოს!
ვისი გინდა უშენოსა
პირი მემზოს, ტანი მეხოს!
მაშა მაშინ როგორ დავრჩე,
და ლახვარი გულსა მეხოს!..―
„მემცა დაშლა ვითა ვკადრე,
რადგან იგი ვერ მიმხვდარა,
არ თუ იცის, ინდოეთი
უპატრონოდ არ გამხდარა!
სხვასა ჰმართებს არად არა,
ვის მოიყვანს, არა ვიცი,
ანუ იგი ვინ მომცდარა.
ბოლოს, ნესტანდარეჯანი ურჩევს, მარტო მოჰკალი ხვარაზმშა, ხოლო ჯვარს ხელს
ნუ ახლებ, ნუ დახოცავ, ტყუილად სისხლს ნუ დააქცევო…
იგი რა მოჰკლა, ეუბენ
პატრონსა, ჩემსა მამასა,
ჰკადრე თუ: სპარსთა ვერა ვიქმ
ინდოეთისა ჭამასა.
ჩემია მკვიდრი მამული,
არ მივცემ არცა დრამასა,

327
I<3N

არ დამეხსნები, გაგიხდი
ქალაქსა ვითა ტრამასა―.
„ვეფხისტყაოსანში― ათასია ამისთანა ადგილი პოეზიით თუ აზრით მდიდარი
და რომელი ერთი უნდა ამოვწეროთ?..
ნესტანდარეჯანისა და ტარიელის კამათის შემდეგ ჩვენ ეს დაგვრჩენია
სათქმელად, რომ სწორედ ეს ხვარაზმშას მოკვლა ტარიელისაგან და დავარისა თავის
მოკვლა, მიჯნურობა ტარიელისა და ნესტანდარეჯანისა, სხვათ შორის, უნდა იყოს
მიზეზი, რომ რუსთაველი თავის პოემის სიუჟეტს სპარსულს უწოდებს…
რომ ჩვენს მკვლევრებს შაეძლოთ პოეტური ნაწარმოების ღირსეულად დაფასება, განა
ასე გაკადნიერდებოდნენ და რუსთაველს ინტერპოლიატორობასა ჰკადრებდნენ!
ვისაც ხელოვნებისა რამ გაეგება, იმას ეყოფოდა რუსთაველის გასაღმერთებლად
მხოლოდ 888, 889, 890, 891, 892 ტაეპები, სადაც სიყვარული უმწვერვალეს
წერტილამდეა ასული, ისე მაღლა, რომ არც ერთს მსოფლიო პოეტს ასე ძლიერად, ასე
მშვენივრად არ დაუხატავს უუდიდესის სიყვარულის თვისება და ხასიათი, ამისთანა
დიდებულს სურათს ვერც ერთი გენიოსის ნაწარმოებში ვერ იპოვით. ვისაც
„ვეფხისტყაოსანი― წაუკითხავს, უეჭველია, ეს ტაეპები ჩაჰრჩებოდა გულში, – ამ
სტრიქონებს უნდა იქ განსაკუთრებული კუნჭული ჰქონდესთ დაჭერილი. არ
შემიძლიან ეს ადგილი არ ამოვწერო, მით უმეტეს, რომ ამ ტაეპების მოსმენით
მკითხველი, თუ მადრიელი არა, მომდურავი არასოდეს არ დაგვრჩება.
ქედსა გარდავდეგ, – ლომ-ვეფხი
მოვიდეს ერთგან რებულნი,
სახედ ვამზგავსენ მიჯნურთა,
ცეცხლნი დამევსნეს დებულნი.
შეიყარნეს და შეიბნეს,
იბრძოდეს გამწარებულნი,

328
I<3N

ლომი სდევს, ვეფხი მიურბის,

იყვნეს არ ჩემგან ქებულნი.
პირველ ამოდ ილაღობეს,
მერმე მედგრად წაიკიდნეს;
თვითო ტოტი ერთმანერთსა
ჰკრეს, სიკვდილსა არ დაჰრიდნეს;
გამოჰრიდნა ვეფხმან გული,
დედათამცა გამოჰრიდნეს;
ლომი მედგრად გაეკიდა,
იგი ვერვინ დაამშვიდნეს.
ლომსა დავუგმე საქმარი,
ვარქვი: „არა ხარ ცნობასა!
შენ საყვარელსა რად აწყენ,
ფუ მაგა მამაცობასა!―
ხმალამოწვდილი გავუხე,
მივეც ლახვართა სობასა,
თავსა გარდავკარ, მოცავკალ,
დავხსენ სოფლისა თმობასა.
ხრმალი გავტყორცნე, გარდვიჭერ,
ვეფხი შევიპყარ ხელითა;
მის გამო კოცნა მომინდა,
ვინ მწვავს ცეცხლითა ცხელითა;
მიღრინავდა და მაწყენდა
ბრჭალითა სისხლის მღვრელითა,
ვეღარ გავუძელ, იგიცა
მოვკალ გულითა ხელითა.

329
I<3N

რაზომსაცა ვამშვიდებდი,
ვეფხი ვერა დავამშვიდე,
გავგულისდი, მოვიქნივე,
ვკარ მიწასა, დავამწყვიდე,
მომეგონა, ოდეს ჩემსა
საყვარელსა წავეკიდე და სხვ…
აი, ამისთანა პოეტს ჩვენები ეჭვის თვალით უცქერიან… ნუთუ არ არის საწყენი
და სავალალო?!
აბა, გვიჩვენონ სხვა მწერლისა მაგალითი, რომ მას თავისი საყვარელი ვეფხვად
წარმოედგინოს და სიყვარული ვეფხობად? ოღონდაც რომ ასეა: ვეფხი – სიმბოლოა
ძლიერებისა, შეუდრეკლობისა, რომელიც ყველას იმორჩილებს. ეს არაფერი. სხვა
ბევრი რამ გვრჩება სათქმელი, რომელსაც კალამი ისე ცხოვლად ვერ გამოიტყვის,
მხოლოდ უნდა სუნით მიხვდე, გაიგო და შეიგნო ასეთი სულიერი აქტი, სადაც, რაც
გიყვარს, ეთაყვანები, სიცოცხლეს ანაცვალებ, იმავე დროს დაბლა აწყვეტ და ჰკლავ…
ეს ისეთი ღრმა ფსიხოლოგიური მოვლენაა, რომ ამის ახსნას, გაშუქებას, გარკვევას
კაი ტომები დასჭირდება და კარგი ფილოსოფოსის თავი. ჩვენ კი ამისთანა
მარგალიტებს არაფრად ვაგდებთ, ნაგავს ვაყოლებთ და სანაგვეზე გაგვაქვს, როგორც
„ინტერპოლიატორული― რამ უვარგისობა.
ჩემი აზრი „ვეფხისტყაოსანზე― მოკლედ ეს არის და ვგონებ, რომ ამაზე მეტის
წერა და თქმა არც მოეთხოვებოდეს საგაზეთო წერვას.
1911 წ.

330
I<3N

ფიქრები „ვეფხისტყაოსნის“ შესახებ (1911)

საკვირველი მკვლევარნი აღმოუჩნდნენ „ვეფხისტყაოსანს―, ამ უკვდავ
ნაწარმოებს უკვდავის ადამიანისას, და ლამის ბედაურზე მჯდომი ავტორი
დიდებული პოემის ჯაგლაგა დონ-კიხოტის როსინატზე შესვან. ვინ ბრძანდებიან ეს
ვაჟბატონები? გგონიათ უცხოელნი იყვნენ? არა. ნამდვილი ქართველები, ქართულის
სისხლისანი: ისტორიკოსები, მეცნიერები, და თუ ნამდვილი მცოდნენი არ არიან
ქართული ენისა, პრეტენზიას მაინც დიდს იჩენენ. ჯერ იყო და ბ. მარრმა ამ 20 წლის
წინათ ამცნო ქვეყანას, რომ მას ვითომ ბრიტანიის მუზეუმში ენახოს სწორედ
ვეფხისტყაოსნის მსგავსი ნაწარმოები. ველით დღესხვალობით ბ. მარრისაგან
დაპირებულს ძღვენს, მაგრამ არ იქნა, ვერ ვეღირსენით, ან რას უნდა ვეღირსოთ,
როცა არსად არაფერი მოიპოვება?! იმას მოჰყვნენ სხვა გამქიქებელნი, რომელნიც
სასწორს მარრისაკენ ჰხრიან, ყალბი ადგილების აღმომჩენნი, რომელთაც მართლაც
და ყალბ ადგილებს წიხლითა და ქისტის ცემით ნამდვილი პოეტის გონების და
გრძნობის ნაჟურიც ზედ მიაყოლეს…
ამ გარემოებამ მე, ცოტა არ იყოს, დამაფიქრა და გინდ უზრდელობაში
ჩამომართვით, გინდ განდიდების სურვილი მომახვიოთ თავსა და დამძრახოთ, მე
მაინც ჩემი უნდა ვსთქვა. რა გაიგება, თუ ათას წელს არ გასძლებს ჩემი ნაწარმოებები,
ასს ხომ გაძლებს, და რად ვისმე უნდა გაუხადო ისინი თავსამტვრევად, საქექ-
საჩხრეკად, როცა შეიძლება საიდუმლო ჩემის შემოქმედობისა ახლავე ვაღვიარო; თუ
რაშიმე ვიცრუვე, თანამედროვენი ცოცხლები არიან და შეუძლიანთ პირში ბურთი
ჩამჩარონ, გამამტყუვნონ და სიმართლე გამოირკვეს. მე, რასაკვირველია, რუსთაველი
არ გახლავართ: სად იალბუზი და სად კვერნაკი?! მაგრამ კვერნაკი ცოტად თუ
ბევრად უფრო ჰგავს იალბუზს, ვიდრე ტირიფონის მინდორი. მზე მზეა, მაგრამ მას
სულ უკანასკნელი ჭიტა ვარსკვლავი უფრო მიემსგავსება, ვიდრე სხვა რამ საგანი ცის
სივრცეზე, ვინაიდგან ვარსკვლავი და მზე ერთს ბუნების კანონს ემორჩილებიან და
მათი ბუნება, ცოტად თუ ბევრად, ერთი მეორისას ეთანხმება… ამიტომ თამამად
331
I<3N

ვიტყვი, არ შეიძლება დიადს შოთას შემოქმედებას ჩემი შემოქმედება, როგორც

ჯაგლაგი პოეტისა, ცოტად თუ ბევრად არა ჰგავდეს და, მაშასადამე, რად იქნება
ცოდვა, დანაშაული, დასაძრახისი, ჩემის შემოქმედებისა მკითხველს რამ გაუზიარო?
რა არის აქ დასამალი და დასაფარავი? რაშია გამოსადეგი ჩვენი შემოქმედება, რომ
პოეტებმა საიდუმლოების ნისლით და ჯანღით შევბუროთ? უამისოდ მათ ვითომ
ძალა და მნიშვნელობა დაეკარგებათ? სრულიადაც არა. როგორც „ვეფხისტყაოსანი―
არაფერს დაჰკარგავს ერის გულში, მას არ მოაკლდება სიყვარული ერისა, თუნდა
ათასმაც დაამტკიცოს მისი სპარსულიდან „ნათარგმანეობა―, ისე ჩვენი ნაწარმოები,
თუ ნამდვილად პოეტურია, არაფერს წააგებს, პირიქით, იქნება კიდეც მოიგოს,
შემოქმედების საიდუმლოება რომ გამოვამჟღავნოთ. ეს გამომჟღავნება შეიძლება
გამოიყენონ „ვეფხისტყაოსნის― მკვლევართ, თუ მოიწადინეს, რასაკვირველია, ამით
სარგებლობა და არა უკუაგდეს იგი, როგორც „არამეცნიერული― საბუთი, და
საკუთარ სახელების თვისებაზე აშენებული დასკვნა არ ამჯობინეს შემოქმედების
პროცესის შესწავლას.
„ბ ა ხ ტ რ ი ო ნ ი―, მაგალითად, რამ დამაწერინა? რა მასალა მქონდა ხელთა?
საიდან წარმოიშვნენ პოემის გმირები? აი, რაზე უნდა გესაუბროთ სიმართლით,
უნაკლულოდ, გადაუჭარბებლად. ხალხური თქმულება დაწვრილებით მასალას
არაფერს იძლევა ბახტრიონის აღებისას, იმ დროს მებრძოლთა სახელებიც კი
დაკარგულია, გარდა ზეზვასი (თუშია.) ზეპირგადმოცემა ჰღაღადებს, რომ
ფშაველებისათვის ამ ღვაწლისათვის ნაჩუქარი აქვთ პანკისი, ალვანი და სხვ. ეს
ერთი. მეორე – სახალხო ლექსები:
ბიჭი ვარ გოგოლაური
(ზოგ ვარიანტშია:
თუში ვარ მე მეტაური)
რად მწუნობ ტალავარზედა,
წინ-წინ მე გადავფრინდები

332
I<3N

ბახტრიონს გალავანზედა.
მე მოვკლავ თარაქამასა
ზედ მივალ ფალავანზედა.
კიდევ:
პანკისს იყრება ლაშქარი
ბელადსა ღონდებიანო,
ზეზვავ, შე გაფრინდაულო,
ლურჯას შენ გიქებდიანო…
წინ თუშნი, უკვენ ხევსურნი,
ფშაველნ ნელ-ნელა დიანო,
ჯავრობენ თუში-შვილები:
„ხევსურნი არ გვინდიანო!―
– მაგას რად იტყვით, თუშებო,
ომი ჩვენც ქვე გვწადიანო –
ფშაველნი, უკვენ ხევსურნი
ბახტრიონს გადადიანო.
დალივეს თათრის ლაშქარი
თავებს უკვენა ჰყრიანო.
მეორე დილა გათენდა
თუშებიც ჩამოდიანო,
„სად ეყარენით, თუშებო,
სადიაცენო, თმიანნო?―
ზეზვა რა სანახავია (თათრებო)
მოკლული თქვენის ხელითა,
მაშინ კარგ იყო ზეზვაი
როცა მოგდევდათ ცხენითა,

333
I<3N

მოგდევდათ, მოგაწუხებდათ
მოგჩხვლეკდათ შუბის წვერითა!
ყველაზე მეტი გამბედაობა „ბახტრიონის― დაწერისა მომცა იმ შემთხვევამ,
თუმც მაშინვე ეს ზემორე მოყვანილი ლექსებიც ვიცოდი და ხალხური მშრალი
თქმულებაც ბახტრიონის აღებისა, რომ ხელში ჩამივარდა „კალმასობა― (იხ. გვ. 406,
407, 408). წავიკითხე ის ადგილი, სადაც ბერი იოანე ხელაშვილი შეჰხვდება
ლალისყურისაკე მიმავალ ორ ფშაველს და გაუბამს მათ საუბარს. ამან მუჯლუგუნი
წაჰკრა ჩემ ფანტაზიას, გაათამამა, როგორც უტყუარმა დოკუმენტმა მთიელთა
გმირობისამ და გაბედულად ამაღებინა ხელში კალამი. ურიგო არ იქნება ეს ადგილი
ამოვწეროთ: „მიმავლობასა შინა იხილა ორნი ფშაველნი მიმავალნი ბახტრიონისაკენ.
და მათ იცნეს იოანე, რომელიც ენახათ ალავერდს და მოვიდნენ იოანესთან და
შენდობა მოითხოვეს. მაშინ ერთმა მათგანმან უთხრა იოანეს: უცხოდ აამე გულსა
ჩემსა და ჩვენი დედოფალი კარგად აქეო, მე ასე არ ვიცოდი, თუ ამდენის
სატანჯველით იმ წყეულმან შაჰ-აბასმან ჰსტანჯა ჩვენი დედოფალიო. ის დედოფალი
ლაშარის ჯვრის მოსავიც იყო, თუ არაო, გვითხარიო. იოანე: ლაშარის ჯვრის მოსავი
იქნებოდა, რასაკვირველია, რომ ლაშა გიორგის ქალობა ეთქმოდაო, და იმან
მოგაქცივათ თქვენ, რომელიც იქ ფშავში მარხია და თავის უნჯ ყმად გამოგელოდათ.
ეს დედოფალიც ქეთევან თქვენის გულისათვის ეწამა და სისხლი დააქცია. წყეულმან
შაჰ-აბასმან რომ კახეთი მოაოხრა, მერეთ თქვენზედ გამოგზავნა ჯარი. პირველად
ბაჩალზედ წამოვიდნენ და თქვენ იმ ფშავის გადასვლაში დაჰხვდით და
გამოაბრუნეთო; და მერე გაჯავრებულმან კიდე ფშავის არაგვის წყალზედ ასი ათასი
კაცი გამოგზავნა თქვენ წასახდენად, და ის ჯავრი მოვიდა – შუაფხოს ქვევით რომ
წყალის პირზედ დიდი კლდის ქვაბია, იქამდის მოაწივა იმათმა მხედრობამ, და
თქვენ წმინდის ლაშარის ჯვრის და წმინდის ქეთევან დედოფლის მადლით ჰსძლიეთ
და გააქციეთ იქიდამ ის მტერი, და ესეოდენი მტერი გასწყვიტეთ, რომელ მთლად ის
წყალი სულ სისხლმან ასე შაღება, რომ აღარ დაილეოდა, და სულ ხოცით მოჰყევით

334
I<3N

ჟინვალის ხიდამდისინა და მას აქეთ თქვენთვის ვეღარავის შემოუბედნიაო. ეს სულ

იმათის მადლით არის და უნდა ძლიერ გიყვარდეთ ბაგრატიონები, რომ თქვენთვის
ასე თავდადებით ყოფილანო და თქვენ ჰყვარებიხართო― და სხვ.
ასეთსავე ქება-დიდებას ასხამს ბერი ხელაშვილი თუშებს („კალმასობა―, გვ. 410). აი
ყველა ის მასალა, რომლითაც მე ვხელმძღვანელობდი „ბახტრიონის― წერის დროს,
ხოლო გმირები პოემისა – ლუხუმი, ხოშარეული, სუმელჯი, კვირია, სანათა, გარდა
ზეზვასი, ხალხურ ლექსებში ერთიც არ არის ნახსენები, რომ იმათ მიეღოს რაიმე
მონაწილეობა ბახტრიონის ბრძოლაში და არც კი არიან თანამედროვენი ამ
ბრძოლისა. თუმცა კი გმირებად იხსენიებიან ხალხურ ლექსებში სრულიად სხვა
ბრძოლაში, სხვა დროს. – ასეთები არიან ლუხუმი, ხოშარეული. ხოლო ს უ მ ე ლ ჯ
ი დ ა ს ა თ ა ნ ა ეკუთვნიან იმ შავსა და ბნელს დროს, როცა ფშაველები და თუშები
ერთით მეორესა ჰლაშქრავდნენ, არ იყო მათ შორის ძმობა და თანხმობა. თოფი მაშინ
ხმარებაში არა ყოფილა, არამედ მშვილდ-ისარი და ბოძალდი. თქმულება ხალხური
და ლექსი ასე განმარტავენ, რომ თილისძის ბელადობით მოსული თუშის ლაშქარი
მთლად გასწყვიტეს ფშაველებმა, მხოლოდ სარდალიღა გადურჩათ ცოცხალი და შინ
როცა მივიდა, დედას უამბობს თუშების დამარცხების ამბავს ფშავლების მიერ:
„დაგვალევინა ხოშარის[1] გორმა,
იქ წყლის არ გამოდენამა,
ვიწრო-ვიწრომა ხევ-ხუვმა,
მოკლედ ფშავლების დენამა,
წოწკურაულის[2] ისარმა,
სანათაია ეხამა.
ნელად მოვიდა სუმელჯი,
სუმელჯი სუროღვიანი[3],
გაიხვნა ისრის ქოჯონნი[4]
ლაღის არწივის ფრთიანნი –

335
I<3N

ესროლის, გამოაგორის
თუში ფეხ-ჩითაიანი[5].
ეს ორივე გმირი – სუმელჯი და სანათა – მე შევურიე „ბახტრიონის― გმირებში;
სანათა როგორც ენით, სიტყვით გამამხნევებელი დიაცი და სუმელჯი კი როგორც
თავის ქვეყნისთვის მებრძოლი ვაჟკაცი. კვირია და ლელა არიან საკუთარი
ფანტაზიის ნაყოფნი. იმათი ხსენება არც ხალხურ ლექსში და არც ზეპირგადმოცემაში
არსად არ მოიპოვება: დედაკაცს რომ რაიმე როლი ეთამაშნოს ბახტრიონის აღებაში,
ამაზე არც ლექსები, არც ზეპირგადმოცემა არავითარ ცნობას არ იძლევა.
„გ ო გ ო თ უ რ ი დ ა ა ფ შ ი ნ ა―. ეს პოემა საკუთარმა ინციდენტმა
დამაწერინა, გოგოთურად ვგუობდი თავის თავს, ჰხედავთ საქმე სადამდის მიდის.
მხოლოდ სახეში მყვანდა ის გოგოთური, რომელიც მართლა სცხოვრობდა ამ
მეცხრამეტე საუკუნეში, იყო მცხოვრებელი სოფელ ყოფჩისა. როგორც პოემაშია
მოხსენებული, იყო ძალიან ღონიერი, მძლავრი და მშრომელი ადამიანი. იმისი
მოტანილი ბტყელი სიპი ქვა დღესაც გდია კოპალის სამლოცველოსთან და ორ კაცს
გაუჭირდება ასაწევად. იყო წყნარი და სათნოიანი ადამიანი, როგორც გამიგონია.
იმის ვაჟკაცობისა მხოლოდ ის მსმენოდა, რომ ერთხელ ქურდბაცაცობისთვის
შაეპყრო ორი ხევსური, მოეყვანა სახლში შაკონილები, ცოლისთვის ეთქვა: სალაფავი
გააკეთე, ამ ძაღლებს უნდა ვაჭამოვო. სალაფავი ცარიელ წყალში ნადუღარი ქატოა.
მართლაც ძაღლის საჭმელს გეჯაში ჩაესხა ქურდ ხევსურებისათვის და დაედგა წინ:
ეს ჭამეთ, ქურდი და სხვის სარჩოს მტაცებელი ამის ღირსიაო!― ხევსურები თურმე
შაეხვეწნენ: ოღონდაც, გოგოთურის ჭირიმე, ძაღლის სალაფავს ნუ გვაჭმევ და ჩვენს
სიცოცხლეში აღარ ვიქურდებთო. გოგოთურმა შეიწყნარა იმათი თხოვნა, ჩამოართვა
ფიცი და გაანთავისუფლა. ეს ხევსურები ორი ერთკაცად – აფშინად გარდავქმენ და
ამგვარად პოემა დაიწერა…
„ს ტ უ მ ა რ – მ ა ს პ ი ნ ძ ე ლ ი―. ზეპირგადმოცემამ მომცა მხოლოდ ერთი
ადამიანის, ზვიადაურის სახელი და ერთი ეპიზოდი, სახელდობრ ის, როცა მას

336
I<3N

ქისტები თავიანთ მკვდრის, დარლას საფლავზე ჰკლავენ, ხანჯარს ურჭობენ ნელ-

ნელა ყელში და ცდილობენ როგორმე შეაშინონ, მოდრიკონ, რომ მსხვერპლი
მსხვერპლად გამოდგეს, მაგრამ ზვიადაური ქვავდება და გაიძახის: „ძაღლ იყოს
თქვენის მკვდრისადა!― დანარჩენი პოემაში საკუთარი ფანტაზიის ნაჩმახი გახლავთ…
„გ ვ ე ლ ი ს მ ჭ ა მ ე ლ ი―. ამ პოემისთვის ხალხის თქმულებამ მომცა მხოლოდ
შემდეგი მასალა: მინდია ქაჯეთს იყო ტყვედ; დამტყვევებელთ მოუხარშეს გველი და
აჭამეს, რომ მოეწამლათ. მაგრამ საწამლავმა, ქაჯების მიერ შემზადებულმა, ზიანის
მაგივრად, არგო მინდიას: ხევსური შეიქმნა ბრძენი, იმას ესმოდა ყველა მცენარეთა –
ყვავილების ენა. ამის წყალობით იმან შეისწავლა ექიმობა და პირველი ჯანაოზი
დადგა; ყველა მცენარე შესძახოდა, მე ამა და ამ სნეულების წამალი ვარ, ამგვარად
სახმარიო, და ისიც ამ ყვავილებს აგროვებდა და ყოველგვარ სნეულს არჩენდა. ამის
მეტს ხალხური თქმულება მინდიაზე არაფერს არ გვეუბნება.
საზოგადოდ, უნდა ვსთქვა, რომელ ლეგენდას, თუ ზღაპარს გაუვლია ჩემის
ფანტაზიის მანგანაში, რომელიც თავისებურად შემიმუშავებია, კვალი დაუჩნევია
მკითხველების გულ-გონებაში. და რომელიც პირდაპირ გამილექსია – არც ერთს
შეგნებულს მკითხველს, როგორც მაგ. „ნ ა ხ ე ვ ა რ – წ ი წ ი ლ ა―, ჩემთვის სახელად
არ მოულოცია. აქედამ ცხადია, რომ პ ო ე ტ მ ა თ უ ყ ო ვ ე ლ ი ვ ე ა მ ბ ა ვ ი თ ა ვ
ი ს ე ბ უ რ ა დ ა რ შ ე ი მ უ შ ა ვ ა, თ ა ვ ი ს გ რ ძ ნ ო ბ ა – გ ო ნ ე ბ ი ს ს ა კ უ თ რ
ე ბ ა დ ა რ გ ა დ ა ა ქ ც ი ა, ა მ ა ო დ დ ა შ ვ რ ე ბ ა, მ ი ს ნ ა წ ა რ მ ო ე ბ ს ა რ ა ვ
ი ნ ჭ კ ვ ა თ ა მ ყ ო ფ ე ლ ი ხ ე ლ ო ვ ნ უ რ ს ა რ უ წ ო დ ე ბ ს, ეს ჭეშმარიტება
დღესავით, მზესავით აშკარაა.
ჩემთვის ძალიან ადვილად გასაგებია ის მოვლენა, რომ ლეგენდას ფაუსტზე
ათასი ჰყავდა ავტორი, მაგრამ იმათი ნაწარმოებნი შთაინთქნენ უფსკრულში, ხოლო
ფაუსტის ნამდვილი ბატონ-პატრონი შეიქმნა გიოტე… რადა? რისთვის? მადა, რომ ეს
ლეგენდა ჩაუვარდა ხელში დიადის ტვინისა და გრძნობის პატრონს, იმან შეასხა მას
ახალი ხორცი და შთაჰბერა სული ცხოველი. რას იტყვით? როგორ გგონიათ?

337
I<3N

ფაუსტზე არსებულმა ლეგენდამ განადიდა, შექმნა გიოტე, გამოააშკარავა მისი

გენიოსობა, თუ ფაუსტმა განადიდა, ახლად შექმნა და უკვდავ ჰყო ეს ლეგენდა? რა
უფლება გაქვთ არ დამეთანხმოთ, რომ უგიოტეოდ „ფაუსტი― არ ექნებოდა
კაცობრიობას? მასშასადამე, თავი და თავი ავტორი ყოფილა და არა ლეგენდა. ეს
ლეგენდაც რომ არ ყოფილიყო, ის აზრი, რაც „ფაუსტშია― გამოთქმული, მაინც
გამოითქმოდა გიოტეს პირით და თუმც შეიძლება სხვა რამ სახელი ჰრქმევოდა.

II
ჩვენი მკვლევარნი მეტად უზრდელად ეკიდებიან „ვეფხისტყაოსანს― და მის
ავტორს, ძალად ცდილობენ დაამცირონ, ფრთები შეაკვეცონ ამ უკვდავს ქმნილებას.
ვინც ღირსეულად აფასებს ამ ნაწარმოებს, იმას – შოვინისტის, გადამეტებული
პატრიოტული გრძნობის მტვირთველად ჰსახავენ, ხოლო თავისი თავი მიუდგომელ,
ობიექტურ მწერლებად მიაჩნიათ და ამითი კიდეც კვეხულობენ. იმათ თავს
ამეტებენ, ვინც ღირსეულად აფასებს ამ უძვირფასესს განძს ჩვენის ლიტერატურისას
და იმას როდიღა ფიქრობენ, რომ ამისთანა ობიექტივობა უფრო სამარცხვინოა, უფრო
დამამცირებელი ადამიანისა, ვიდრე პირველთა პატრიოტიზმი, რადგან ეს
უკანასკნელი, ობიექტური კვლევა თეთრს შავად გვაჩვენებს, სწორეს მრუდედ,
მხოლოდ იმ შიშის გამო (თუ სხვა რამ მიზეზიც არის, ალაჰმა უწყის) მჟავე პატრიოტი
არავინ დაგვიძახოსო. ამისთანა მკვლევართა და მაძიებელთ რომ ავყვეთ, შეიძლება
მთელ ჩვენს ისტორიულ წარსულზე ხელი აგვაღებინონ და მთელი ჩვენი წარსული
ისტორია და კულტურა ქარსა და წყალს წააღებინონ… რასაკვირველია, ჩვენს
ურარტელობას თვითვე ამტკიცებენ; ურარტელთა კი, როგორც მოგეხსენებათ, რა
ძლიერის, როგორი კულტურის მქონებელ ერად გვისახავენ უცხოელი სიძველეთა
მკვლევარნი მეცნიერნი. თვით იგინივე გვსახავენ ქართველებს ურარტელთა
შთამომავლად, ჩვენი მეცნიერნიც ალბათ იმათ ფეხის ხმას აჰყოლიან, თორემ
პრინციპი „ობიექტურობისა― არ მისცემდა მათ ნებას დასთანხმებიყვნენ უცხოელებს.

338
I<3N

დიაღ, სცხვენიათ მჟავე, ბრმა პატრიოტი არავინ დაგვიძახოსო და იმას როდიღა

ფიქრობენ ეს საქართველოს უნჯნი ყმანი, რომ ის კი არ არი სირცხვილი თავისი
დიდება ადიდო თუნდა გადაჭარბებულად, არამედ ისა, სიმართლეს, ჭეშმარიტებას
ვერ გაუსწოროს ადამიანმა თვალი სხვადასხვა მოსაზრების გამო, რასაც მე ლაჩრობას
ვუწოდებ. ისტორიული კვლევა-ძიება იქამდის მიდის, მთელი მცირე აზიის
ცივილიზაციის მესვეურად ურარტელებს სთვლის და საიდან მოხდა, რომ ჩვენს ენას
დასჭირდა სესხად აეღო სომხურიდან საყველპურო სიტყვები? ან ეს როგორ მოხდა,
რომ არხიტექტურა ორივე ერმა, ქართველებმა და სომხებმა, ერთის ტიპისა
შეიმუშავა, ერთი არ იყო შემქმნელი. ხოლო მეორე მიმბაძავი. ეს ამბავი
მეცნიერებისათვის სრულიად გამოუსადეგარი, შეიძლება პოლიტიკური რაიმე
სურვილებისათვის გამოდგეს სარჩულად, შეიძლება, დიდებული აზრი ედვას – ორი
ერის შაერთება – მაინცდამაინც ამგვარ შრომას მეცნიერული არ დაერქმის, ხოლო თუ
პოეტურ ნაწარმოებს დავარქმევთ, არავინ დაგვგმობს, რადგან ეს უფრო
სიმართლესთან ახლო იქნება.
აი ამისთანა მკვლევართ ჩაიგდეს ხელში „ვეფხისტყაოსანი― და სწეწენ აღმა-
დაღმა, გარდიგარდმო და ჰსურთ, საითაც როგორც იქნება, დაგვიმტკიცონ მისი
სპარსულობა. რომ ამ მხრივ ვერას გახდენ, ადგნენ გაჯავრებულებმა და დაასკვნეს:
„სიუჟეტი მაინც სპარსულიდან აქვს შოთას ნასესხებიო―. აქაო და შოთა ამბობს: „ესე
ამბავი სპარსული ქართულად ნათარგმანები― და სხვ. ალბათ ასე იყო, თორემ რა ძალა
ედგა ეთქვა „ამბავი სპარსულიო―, ფიქრობენ ისინი. აბა კიდეც ამას უნდა მკვლევარი
თუ ნამდვილი მკვლევარია; პირდაპირ წიგნიდან ამოკითხულს ყველაც მიჰხვდება?!
ჩვენი მკვლევარნი აღარ გასცდენ დედნის ასოებს და დაუწყეს ღეჭა. ამონალბობ
ღეჭას მოჰყვა ყლაპვა, ყლაპვას ცოხნა და წარმოიდგინეთ, ნაცოხნს წილად ჰხვდა
მოუნელებლობა და პირიდან „გადმოყრა უცოხნელისა―, როგორც შოთა ამბობს. ჩვენს
მკვლევართა თავდაპირველად უნდა ეფიქრათ ჯერ ისა, რომ თუ „ვეფხისტყაოსნის―
არაკი მართლა სპარსულია, ამისთანა მდიდარი შინაარსის არაკს ავტორები ბევრი

339
I<3N

გამოუჩნდებოდა თვით სპარსეთში, რადგან მგოსნები, როგორც XI საუკუნეში, ისე

XII-ში, სპარსეთს აუარებელი ჰყავდა. როგორ მოხდა, რომ ქართველმა
საქართველოში იპოვნა ეს სპარსული ამბავი და სპარსელებმა კი ვეღარ, თავის
მშობელ ქვეყანა, სპარსეთში?.. ნუთუ დიდებული ფირდოუსი (XI ს.) ამგვარ არაკს
გაუშვებდა ხელიდან? ან თუ ერში იყო ამგვარი თქმულება, როგორ შეიძლება მისი
ნატამალი აღარსად დარჩა?!. ეს შეუძლებელია და სწორედ ასეც უნდა ვიწამოთ და
ჩავიჭდიოთ ღრმად გულგონებაში…
რატომ ჩვენი მკვლევარნი, როცა იმას კითხულობენ „ესე ამბავი სპარსული
ქართულად ნათარგმანებიო―, ამასაც ზედ არ ატანენ: „ჩემმა ხ ე ლ ქ მ ნ ე ლ მ ა დ ა მ მ
ა რ თ ო ს ლაღმა და ლამაზმა ნ ე ბ ი ო?― აუარებელი ლექსები იწერებოდა თამარის
დროს. აუარებელი მწიგნობრები იყო, აუარებელ ამბებს სთხზავდენ თუ ჰლექსავდენ,
მაგრამ ნებართვას არავინა თხოულობდა, პირიქით თამარი ხელსაც უწყობდა,
აქეზებდა, ამხნევებდა მგოსნებს და რაღა რუსთველს დასჭირდა ნებართვის აღება,
მით უმეტეს, რომ „ვეფხისტყაოსანი― პოლიტიკურისა თუ სარწმუნოებრივის მხრით
საშიშს არაფერს წარმოადგენდა კიარა, მეფეთა სახელის განდიდებისათვის ხელის
შემწყობიც იყო და არის. რად შიშობს პოეტი, ვაი თუ თამარს რამ ეწყინოს და არ
მოეწონოსო, თუ ეს „სპარსული ამბავი― საქართველოში და მეფის კარზე მომხდარს
რაიმე ამბავს არ მოაგონებდა მკითხველს? რაღაც საიდუმლოების გამომჟღავნელი არ
იყო „ვეფხისტყაოსნის― არაკი?..
ამის თქმას არა სჯერდება პოეტი და კიდევ თვალის ასახვევად სხვა ალაგას
ამბობს: „ეს, საქმენი უცხონი, უცხოთა ხელმწიფეთანი პირველ ზნენი და საქმენი,
ქებანი მათ მეფეთანი ვპოვე და ლექსად გარდავსთქვენ, ამითა ვილაყბეთანი―. ვითომ
ნუ იფიქრებთ, რომ მე იმ ამბავს გიამბობდეთ, რაც თქვენც, მკითხველებო, იცითო და
თუ ჰგავს ეგ რა ჩემი ბრალია, ეგ თვით იმ ამბის ბრალია, რომელიც მე სპარსეთში
ვპოვე და ლექსად გარდავსთქვიო. მხოლოდ იმ რეალური მოვლენით, თვით ფაქტით,
რომლისაც თვით პოეტი მოწამეა და მონაწილეც არის. იქამდის გაჟღენთილია მისი

340
I<3N

გული, რომ აღარ ირცხვნის და თავის თავს ქებას ასხამს, თავის ნაწარმოებს რეკლამას
სთავაზობს, რომ ყველამ წაიკითხოს; ყველას გულში ნიაზი ამ ამბის გაგებისა
აღუძრას: „აქამდის ამბად ნათქვამი აწ მ ა რ გ ა ლ ი ტ ი წ ყ ო ბ ი ლ ი ო―-ო. ჩვენი
მკვლევარნი ამაზე ხმაკრინტს არა სძრავენ და ძალიან მოტყუებულნიც ბრძანდებიან,
რადგან კარგად უნდა ესმოდეთ, რომ მეცნიერულ კვლევისათვის მეთოდი დიდად
და დიდად საჭირო იარაღია, აი სწორედ, რომ ამ მეთოდით იხელმძღვანელონ აქეთ-
იქით ხელების პოტინს ის სჯობია: კარგად შეისწავლონ „ვეფხისტყაოსანი―, მისი
გმირები, ყოველივე ტიპები, ყოველი სიტყვებისა და წინადადების მნიშვნელობა,
აგრეთვე თამარის მეფობის ეპოქა, უფრო კარგად შეიგნებენ „ვეფხისტყაოსნის―
ვინაობას. ხშირად წინადადებაში ერთის სიტყვის გონივრული ახსნა მთელს ამერიკას
აღმოაჩენს, დიდ საიდუმლოებას გამოააშკარავებს, ფარდას აჰხდის. მაგალითს
ეხლავე მოგახსენებთ იმავე „ვეფხისტყაოსნიდან―: „ამირან დარეჯანის ძე მოსეს უქია
ხონელსა, აბდულმესია – შავთელსა, ლექსი მას უქეს რომელსა. დილარგეთ სარგის
თმოგველსა, მას ენა დაუშრომელსა და ტარიელ მ ი ს ს ა რ უ ს თ ვ ე ლ ს ა, ამისთვის
ცრემლშეუშრობელსა―. რას გვამცნებს? რას გვასწავებს ეს ტაეპი? – ეს ტაეპი გარდა
იმისა, რომ ნაწარმოებთა ავტორებს გაგვაცნობს, თან იმასაც გვეუბნება, თუ შოთა რა
ავტორზე რა აზრისა იყო: შოთას არც ერთი მათგანი, გარდა სარგის თმოგველისა, არ
მოსწონს, ხოლო იგი უყვარს, უწოდებს რა „მას ენა დაუშრომელსა― და ვაგლახ ჩვენ
რომ ნამდვილი დილარიანის ნაცვლად რაღაც აბდაუბდა – გადასკუპდა შეგვრჩა
ხელში, ხოლო ორიგინალი დაიკარგა უკვალოდ – უგეშოდ. ვფიქრობთ, რომ ეს
ნაწარმოები შესანიშნავი რამ უნდა ყოფილიყო, ვინაიდან შოთას უხეირო ნაწარმოები
არ მოეწონებოდა და არც მის ავტორს მოიხსენიებდა ასე ქება-დიდებით. შავთელს,
სჩანს, ჰყოლია თანამედროვე თაყვანისმცემლები, მაგრამ შოთას არ მოსწონ მისი
მელექსეობა. გგონიათ მარტო ამით გათავდა ამ ტაეპის მნიშვნელობა? არა! ამავე
ტაეპშია მოხსენებული „და ტარიელ მ ი ს ს ა რუსთველსაო― და აი სწორედ ეს ერთი
სიტყვა „მისსა― მთელ საიდუმლოებას ცხად ჰყოფს. რას მაგალითად? რად ამბობს

341
I<3N

რუსთაველი ტარიელ მისსა რუსთველსაო―, უფრო ადვილი არ იყო ეთქვა – ტარიელ

შოთა რუსთველსაო, და სხვა და სხვა?.. სიტყვა მისსა აქ უაზროდ, წინასწარ
განუჭვრეტელად, მოუფიქრებლად და ლექსის გულისთვის, არ გახლავთ ნახმარი. ამ
სიტყვაში ღრმა აზრია დამარხული, სახელდობრ ისა, რომ რუსთაველის ან თავის-
თავი ჰყავს გამოყვანილი ტარიელად, რადგან ტარიელი, მისია (რუსთაველისა) და
იგი (რუსთველი) ტარიელისა და, თუნდაც ტარიელი ზღაპრული გმირი იყოს თავის
ტემპერამენტით, თავის პსიხიით, თავის ღვაწლმოსილობით სიყვარულის ოკეანეში,
თავის მსგავსად ჰყავს ავტორს. ასეა თუ ისე, იგივეობის აზრი შეურყეველი რჩება და
ზღაპრული ვითომ ამბავი ნამდვილ ამბად ხდება, რადგან თვით შოთა რუსთველის
ვინაობა ზღაპარი არ გახლავთ და არც ის ამბავია ზღაპარი, რისთვისაც, ე. ი. რის
გამოქვეყნების აღწერის „ნების― დართვას თხოულობს იგი თამარისაგან.
ცხადია, შოთას თანამედროვე ამბავი აქვს აღწერილი და მრავალი თანამედროვე
პირები ჰყავს დახასიათებული და ამიტომ ამ ამბავს ზღაპარს ამსგავსებს, ზღაპრის
ყაიდაზე ჰკაზმავს, როგორიც მაშინდელ საზოგადოებას მოსწონდა, თანამედროვე
გემოვნებას გუნდრუკს უკმევს, თუმცა კი, როგორც გენიოსი, იგი ამ გემოვნების მონა
ვერ გახდებოდა. იმის დროს კი უფრო სპარსული გემოვნება იყო გამეფებული და ამ
გემოვნების მსახურნი მრავალნი იყვნენ, უფრო კი არისტოკრატია. უეჭველია, რომ
ორიგინალური რამ დაეწერა, უნდა ეს ბრმამიმბაძაობა შაელახა და რომ შაელახა ეს
თვით მის ნაწარმოების სიდიადიდანა სჩანს. ეჭვს გარეშეა ისიც, რომ შოთას ახალი
ენა შეაქვს მწერლობაში და ეს ენა წმინდა ხალხური ენაა. გასაოცარი მსგავსებაა
როგორც თვით ენაში, ისე ლექსთწყობაში ფშაურ ენასთან და მის კილოსთან. თუ
მართლა რუსთაველი და ჩახრუხაძე ერთი და იგივე პირია, მაშინ რუსთაველის
ფშავლობაც დამტკიცდება, რადგან ჩახრუხაძე ჟინვლელი იყო. ბ. მარრის
გამოკვლევამ შეიძლება ამ მხრივ გაიმარჯოს. შოთა თანამედროვე პოეტებისაგან
გულნატკენია, არავის, გარდა სარგის თმოგველისა, როგორც ზევითაცა ვსთქვი, არ
მოსწონს, სჩანს ისიც, რომ ბევრნიც ეურჩებოდნენ და „ჩემი სჯობსო― გაიძახოდენ; ამ

342
I<3N

წვრილფეხა მგოსნებს მოლექსეობის ლექციას უკითხავს: „ვითა ცხენსა შარა გრძელი

და გამოსცდის დიდი რბევა, მობურთალსა მოედანი მარჯვედ ქნევა, მარჯვედ ხევა―
და სხვ. „ვამსგავსე მშვილდი ბედითი ყმაწვილთა მონადირეთა, დიდთა ვერ
მოჰკვლენ, ხელად აქვთ ხოცა ნადირთა მცირეთა― და სხვ. „მოშაირე არა ჰქვიან, თუ
სთქვას ერთი-ორი, თავი ყოლა ნუ ჰგონია მოლექსეთა კარგთა სწორი, განაღამც
სთქვას ერთი, ორი, უმსგავსო და შორიშორი, მაინც იტყვის: „ჩემი სჯობსო―,
უცილობლობს, ვითა ჯორი―… ჯორის მსგავსი პოეტები ეხლაცა გვყავს ბევრი და
მაშინაც რო იქნებოდა რასაკვირველია და სწორედ იმათა ჰშოლტავს შოთა
ღირსეულად. განა ჭკვაში მოსასვლელია ამისთანა კადნიერებით გამოდგეს
სპარსული ამბების მთარგმნელი, უბრალო გამლექსავი? ისიც შოთა რუსთაველი, თუ
მართლაც თავისი იმედი არა ჰქონდა, თავის ორიგინალობა ფარად ხელთ არ ეპყრა?
ნუთუ შოთას კი არა ჰკადრებდენ: შენ ვინღა ბრძანდებიო? მთარგმნელს სხვის
ნახელავისას ვინ მოგცა მაგოდენა უფლება ჩვენის შეურაცხოფისაო? შოთას წყრომა
გენიოსი რეფორმატორის წყრომაა, რომელიც ცდილობს მაშინდელ ავტორებს,
პოეტებს სწორე გზა უჩვენოს. მაინც შოთამ გაამართლა თავისი ქადილი, მხოლოდ
მან დაადგა უკვდავი ძეგლი ერის გულში და თუ „ვეფხისტყაოსანი― ღრმა ეროვნული
ნაწარმოები არ იყოს, ამას ვერც მიაღწევდა…
რად ჰგონიათ ზოგიერთა ჩვენ მკვლევართა, რომ სიუჟეტი უეჭველად
სპარსულიდან არის აღებული „ვეფხისტყაოსნისა― და მისი ორიგინალი აღმოჩნდება
ოდესმე? იქნებ, სხვა რომ არაფერი ცილი დავწამოთ, იმაზე ამყარებენ თავიანთ
მოსაზრებას: საიდან ეცოდინებოდა უცხოელების ზნე-ჩვეულება შოთას, თუ ხელთ
რაიმე ორიგინალი არა ჰქონდაო? თუ ამას ფიქრობენ, დალოცვილებმა ისიც
მოისაზრონ, რომ შოთა ღრმად განათლებული პირია, ღრმად მცოდნე თანამედროვე
მეცნიერებისა. იმან, რაც კი მეცნიერების იმ დროის სალაროში მოიპოვება,
ყველაფერი იცის და, რასაკვირველია, მაჰმადიანები მაჰმადიანებად დაეხატა. სრა-
სახლების ყოფაქცევა, ეტიკეტი აღმოსავლეთის მეფეებისა ერთი მეორისას ჰგავდა და

343
I<3N

რა დიდი მეცადინეობა დასჭირდებოდა მის შესასწავლად, მით უმეტეს, რომ

თავადაც დაახლოვებული იყო მეფის კართან… რაკი ქართველები უცხოელებად
გადააქცია, უეჭველად ეცდებოდა თავ-თავისი როლი ყველასთვის შესაფერად
აღესრულებინა და ყველა გმირი თავ-თავის ალაგასა ყოფილიყო. თუმცა ყველაფერი
ოსტატურად აქვს მოწყობილი და გავარაუდებული შოთას, რათა პოემის არაკის
უცხოელობა დაიცვას, მაინც კიდევ სინამდვილე, დამამტკიცებელი ჩვენის აზრისა,
ალაგ-ალაგ ყურებს აჩენს, იმ მოპარული მამლის ბოლოსავით, რომლის ქურდიც,
როცა პატრონმა მოატანა და დაიჭირა, ფიცულობდა დიდის ფიცით: ღმერთი-
რჯული, მე არ მომიპარავსო, ხოლო მამალს კი ჩოხის კალთიდან ბოლო უჩანდა;
„ფიცი მწამს, მაგრამ ბოლო მაკვირვებსო―. სთქვა მამლის პატრონმა. ჩვენცა გვწამს
შოთას ფიცი, რომ „ვეფხისტყაოსანი― სპარსულ ამბავზეა აშენებული, ხოლო ეს
გვაკვირვებს, რატომ პოემის გმირები ერთცოლობაზე ფიქრობენ, ერთსა სჯერდებიან,
„ერთი უჩანთ სათაყვანოდ და ერთსა ვისმე აშიკობენ?― განა ერთცოლობის ლეგენდა
არამხანის უარმყოფელი, შეჰშვენის მათ მაჰმადიანობას? განა ამისთანა ლეგენდა
შეიძლებოდა აღმოცენებულიყო მაჰმადიანთა გულ-გონების ნიადაგზე?.. ქურდს რომ
ყური უგდო, დღეში ცხრაჯერ გამოტყდებაო. შოთასაც სწორედ ასე ემართება და განა
შეიძლება ეგრეთი დიდებული პოეტი, დიდის ჭკუის პატრონი, დიდი პატრიოტი,
დიდებული ეპოქის შვილი ერთხელაც არ ახსენებს საქართველოს, არც თანამედროვე
გმირებს, არც ჩვენ დაბა-ქალაქებს, არც მდინარეებს, – დიაღ არ იხსენიებს ისე,
როგორც ჩვენ გვინდა, ე. ი. მათი საკუთარი სახელებით? დიაღაც რომ იხსენიებს,
მაგრამ გამოცვლილი სახელებით, უმეცართ ისინი მართლაც უცხოელები ჰგონია.
თამარის მეფობა აღსავსე იყო რომანტიული შემთხვევებით და მისი მხედარნი ხომ
საარაკო გმირობას იჩენდენ; ნუთუ ყველა ეს ამბები იმისთანა მგრძნობიერ
ადამიანის, როგორიც შოთა იყო, გულგონებაში არ აღიბეჭდებოდენ? ეს ხომ იმას
ემსგავსება, კაცს ხელი ცეცხლში ედვას და არკი ეწვებოდეს. საზდრო შოთას სულისა
თვით ეს ეპოქა იყო, საყვარელი და სათაყვანებელი მისი – საქართველო თავის

344
I<3N

მცხოვრებლებით, თავის დაბა-ქალაქებით და ნუთუ ყველა ამაზე შაეძლო ხელის

აღება, კიდეც რომ მოენდომებინა? დიაღაც რომ არ შაეძლო და იმიტომ უნდა
გადაჭრითა ვსთქვათ, რომ ასპარეზი შოთას გმირების მოქმედებისა და მათი
სამშობლო საქართველოა. ასმათი ხომ პირდაპირ მთიელ ქალს მოგაგონებსთ
(ფშავლისა, ხევსურისა) თავის ჯუბით, „ქალი გადმოდგა ჯუბითაო―, ამბობს
რუსთაველი. ჯუბა ჩვენ გვგონია ნამდვილი ქართული სიტყვა, ქართველ ქალების
ტანთსაცმელი, რომელიც დღეს ფშავ-ხევსურეთშიღა ჰპოვებს თავშესაფარს და
შეიძლება მალე იქაც აიღონ ხელი იმაზე. ჯუბა სიტყვა „უბიდან― არის ნაწარმოები,
რადგან ჯუბა შინ მოქსოვილი შალის პერანგია (ფშავში სადა, ხოლო ხევსურეთში
რუშებით ნაკერი, გრძელი) დიაცს კოჭებს უფარავს, უბე გადმოგდებული. მაგრამ
ვშიშობ, ვაი თუ ჩვენმა ფილოლოგებმა ეს სიტყვა უცხოელებს მიათვისონ, სპარსებს
ან უფრო სომხებს. როგორც იმათ სულიერ განწყობილებას ვაკვირდები, უნდა
ძალაუნებურად ასე გაიფიქრო. ოსტატს რა გაუჭირდება, საითაც უნდა იქით
გამოაბამს ჭურჭელს ყურსა, ოღონდ მოიწადინოს. რა გაუკვირდებათ, როცა ამ
მეცნიერების მამათმთავარი ბ. ნ. მარრი რუსთაველს ინტერპოლიატორს უწოდებს,
თან ენასაც უსწორებს. მოდი და ამის გამგონე, რაც უნდა უკაცრაობა იყოს, ნუ
მოიგონებს კაცი ძველს, რუსთაველის დროინდელ ქართულ ანდაზას და ნუ იტყვის:
„დათვი საძაღლოდ გახდაო, იმისი საქმე წახდაო―…
1911 წ.

345
I<3N

ფიქრები, მოგონება და ოცნება

კაციც ბევრშია გასამტყუნარი. იქამდის მამაცია, დაფიქრდება და იტყვის:
ერთხელაც იქნება მოვკვდებიო, მაგრამ იმდენად მხნე და გონიერია, არა გიჟდება. ამ
ფიქრს ინელებს ადვილად, აღარა ფიქრობს ბევრს და იმავ წამს თავს არ იკლავს.
მეტიჩარა არ არის, მონელება უნდა. აკვანი და კუბო ტყუპნი არიან; ვიბადებით,
აკვანში გვაწვენენ და გვარწებენ. ვიხოცებით – კუბოში გვასვენებენ და სამარისაკენ
ქანაობით მიგვათრევენ.
–––––
ერთმა ქვამ, დიდმა ლოდმა, გამიჭირა საქმე: ჭალაში გდია სწორედ გზის თავში.
რაც გავჩნდი მას აქეთ სულ ერთს ადგილას არის წამოყუნთებული კალმიკების
ღმერთივით, ზედ ხავსი მწვანედ გადაჰკრია და მხოლოდ ერთი წვეტი ცხვირიღა
გამოჰშვირს ხავსით დაუფარავი. ვეღარაფერმა დაძრა ის მუდრეგი იმ ადგილიდამ,
აღარც ღვარი ჰხვდება, აღარც ზვავი, სწორედ გულის გამასიებელია და მე კი გული
გამისივა; ვეღარ მოვითმინე და მივედი ამ ქვასთან ახლო, – ვუცქერი, თითქოს
საგანია, სიგრძეცა აქვს, სისქეც, სიმძიმე ათასის კაცის ტოლა. – მივედი ახლო მაინც,
წარბს არ იხრის და ბრაზმოსულმა ჯოხი დავუშინე: ადეგ შე მუდრეგო, თუ გძინავს,
გაიღვიძე, თუ გღვიძავს, დაიძინე, ერთი რამა ქმენი, აბა რას უგდიხარ ეგრე ოხრად და
ტიალად? რასა ჰგავს შენი ყოფნა? ვაცქერდები, თითქოს დამცინის და მეუბნება: „შენ
მოჰკვდები, მე კი ისევ ესრე ვიქნები აქ დარბაისლურად წამომჯდარი და გამვლელ-
გამომვლელი მნახავს, მზე გამათბობს, ცის ნამი დამნამავსო!― ჰაი, ბეჩავო, ბეჩავო,
არც ერთი არ არის შენთვის! ეს მხოლოდ ჩემი ოცნებაა, მაინც მკვდარი ხარ, მაინც შენ
ვერაფერსა ჰგრძნობ და კიდეც ეგ მიკლავს გულსა, მხოლოდ კი ხარ, არსებობ და განა
მე კი არ ვიქნები მკვდარი? მაგრამ დღეს რომ ცოცხალი ვარ, – ეს მეტი მადლია
ჩემთვის ღვთისაგან მონიჭებული და ვცდილობ სიცოცხლე რაშიმე გამოვიყენო.
ვფიქრობ, ვგრძნობ, მიყვარს, მძულს და კაცი მქვიან, დიაღ, კაცი საუკეთესო ბუნების

346
I<3N

წევრი ვარ, – ალბათ სიცოცხლესთან სიკვდილიც ერთი მადლია, ერთი

მშვენიერებათაგანი, დამამძიმებელი, ამამაღლებელი ჩემის კაცობისა.
–––––
კაცმა იცოცხლოს მანამ, სანამ ავს რასმე იქმოდეს, თუ არა და წინად სიკვდილი
ურჩევნავ, კეთილი ხსოვნა და მოგონება მაინც დაგვრჩება იმისა და საუკეთესო
ნაწილი კაცობრიობისა ხომ იმისათვის იკლავს თავს და იღწვის, რომ სიკვდილის
შემდეგ კეთილი სახელი დასტოვოს ქვეყანაზე.
პოეტს ნიჭი მანამ შესწევს, უფლება აქვს იპოეტოს, განამტკიცოს კაცთა შორის
მაღალი აზრი, მაღალი გრძნობა, წყლულიანი გული გაგვიმთელოს და, როცა
საჭიროა, მთელი გული გაგვიწყლულიანოს და უკეთუ თავის თავს ატყობს, რომ
ძალ-ღონე ელევა, სჯობს, დასტოვოს საზოგადოება და გაიხიზნოს სადმე უდაბნოში,
რადგან იგი მკვდარია მაშინ ცოცხლებში გამორეული, – ისეთი მკვდარი, რომელსაც
თუმცა სული კიდევ უდგა, მაგრამ ეს სული ჰკლავს კიდეც იმას და სიცოცხლეს
უმწარებს. გულსაკლავია, ძნელი ასატანი და მოსათმენია მტრის ჯარიდამ გამოსული
მხედარი მოპირდაპირეს ითხოვდეს და შენის ქვეყნის ლაშქარში კი დალეულიყოს
მამაცი და შენნი თანამოძმენი შერცხვენილნი თავდაკიდებით უცდიდენ ციდამ
მოვლენილს ვაჟკაცს, იმათში კი გაწყვეტილიყოს…

347
I<3N

ფიქრიანი
კაცს რომ ფიქრი არა ჰქონდეს, შენი მტერი, რომ კაცის ყოფნა იქნებოდა
წუთისოფელში: მაშინ ხომ ვეღარც ენა იენავებდა და დამუნჯდებოდა მთელი
კაცობრიობა. სამართლით რომ ვსთქვათ, ენა უფრო ცოდვიანია ფიქრზე; ფიქრს რა
ცოდვა აქვს, მანამ საქმედ არ გადიქცევა? არაფერი. შემწყვდეული ერთს ძვლის
კოლოფში, ფიქრი ფიქრობს თავისთვის, ჩუმად. კაცის ფიქრი, რასაკვირველია,
კოწიწობს, რაღაც კოშკებს აშენებს, მემრე ისევ არღვევს, მაგრამ არც ასაშენებელი
მასალის ჩქამი-ჩქუმი ისმის შენების დროს და არც დარღვევის ჩხრიალ-გრიალი.
რადგან ენა მყვირალაა, კიდეც იმიტომ არის იმის ყვირილის სამზღვრად გალავნები
გაკეთებული: ამას იქით ნუ გადააბოტებ, ენავ, თორემ „დაშავდებისო―. ფიქრისთვის
კი ჯერ მიჯნები არავის დაუნიშნავს: ის თავის საქმეს ჩუმ-ჩუმად აკეთებს… მე კი
ღმერთმა დამიხსნას, და ზოგის თავში ეს ფიქრი ხანდახან კვამლად გადიქცევა; ამ
კვამლს ოცნებას ვეძახით. თქვენს მტერს, რაც ეს კვამლი იმას, ვის თავშიაც ასტყდება,
ავარდება, საქმეს დაჰმართებს: თვალებს უბრმავებს, ყურებში ბამბას უცობს. მე
თითონაც მინახავს უსაქმო, ოცნებიანი ადამიანი უზრუნველად ტახტზედ
გადაშხლართული, ორივე ხელები კისერზე მოუხვევია და შესჩერებია ჭერსა, იქ
აცეცებს ამღვრეულს თვალებს. ნეტავი, ლუარსაბივით ბუზებს მაინცა სთვლიდეს, ეს,
რაც უნდა იყოს, საქმეა. არა, ის თუმცა ჭერს უცქერის, მაგრამ თავისივე ფიქრით,
თავისს ფიქრს დასჩერებია და ამბობს: იჰ, იჰ, რა ლამაზი ფიქრები მიტრიალებს
თავშიო!.. ოცნებიანი თავდაპირველად, უნდა ვსთქვათ, ძლიერ ზარმაცია, ამასთანავე
მსუნაგი და უეჭველად ღარიბი. დიაღ, ღარიბია და თავდაპირველად
გამდიდრებაზედ ოცნებობს, ანუ, უკეთ რომ ვსთქვათ, იმაზე, თუ რა კარგია
სიმდიდრე. ამიტომ თავი და ბოლო ოცნებიანის ფიქრისა – „ახ, ნეტავი― არის. ეს „ახ,
ნეტავი― ასულდგმულებს იმას, მანამ ცოცხალია და როცა კვდება, პირველად მაშინ
შეიცვლება მისი ფიქრი „ახ, ნეტავისა― ამგვარად: „ახ, რომ ვერაო―. საქმიანს კაცს
ოცნებისათვის სადა სცალიან, ან ოცნებას რა ხელი აქვს იმასთან?!.
348
I<3N

ფიქრიანი და მოსაზრებიანი კაციც ძლიერ უფრთხის ოცნებას, – უფრთხის

იმიტომ, რომ ოცნება – ჯერ ერთი, ტვინს ულაყებს კაცსა და მეორე – საქმეს აცდენს.
ფიქრიანი კაცი მხოლოდ ფიქრობს და მაგრადაცა ფიქრობს. რას ფიქრობს? – ჰმ!.. განა
ცოტა რამ არის საფიქრებელი ქვეყანაზე! ნაბიჯს ვერ გადასდგამ, რომ ფიქრი არ იყოს
საჭირო. ფიქრიანი კაცი სწორედ ასე იქცევა. რა ქნას: ჰხედავს, რომ მწერიც კი,
რომელსაც ბუნებამ დაატყო ტანზე თავი და თავზე თვალები, თავის შესახება
ფიქრობს. მოდი და შენ, ადამიანი, გაჩენილი, დაბადებული მეფედ – ნუ იფიქრებ.
სირცხვილიც იქნება! დიაღ, ფიქრიანი, მოსაზრებიანი ადამიანი ყველაფერზე
ფიქრობს, რაც კი რამ ცხოვრებაში ხდება: არაფრისათვის არც თვალებს, არც გონებას
არ ზოგავს, ოღონდ კი სიმართლე, სინამდვილე შეიტყოს, თავისა და ქვეყნის
სასარგებლო რამ გაიგოს; ეძიებს მიზეზს, უკვირდება რა შედეგს. გაღარიბდა
ფიქრიანი კაცი. გაიგებს, რადაც გაღარიბდა. გამდიდრდა, – ამის მიზეზიც ესმის.
სოფელს უყვარს ფიქრიანი კაცი, – ესმის რადაც უყვარს იგი სოფელს და ამიტომ
უფრთხილდება თავის ფიქრს – არ დავკარგო, არ გავასუსტო ჩემის გონების ძაფები,
თორემ პატივისცემას დავკარგავ, ეხტიბარი გამიტყდებაო…
შემოვარდა სოფელში ერთი უცხო კაცი მშიერ-ტიტველი, გამართა ვაჭრობა და
ორს წელიწადზე გამდიდრდა. ჭკვიანი კაცი უცქერის ამ ამბავს და ფიქრობს,
ფიქრობს და ესმის, რაც ამბავია აქა, სწუხს; უფიქრელნი კი ამ ამბავს ისე უცქერიან,
როგორც მზის ჩასვლა-ამოსვლას, გათენ-დაღამებას, როგორც მდინარის ქვებზე
ჩხრიალს…
დაეცა სოფელს მტერი, დაფთხნენ სოფლელნი, დაანებეს თავი თავიანთ სარჩო-
საბადებელს და მირბიან ტყეში დასამალავად. თითო-ოროლა კაციღა თუ დარჩა
თავიანთ სახლში და ისინიც ცალკ-ცალკე ებრძვიან მტერსა, ვერ მოუხერხებიათ
ერთმანეთს მხარი მისცენ. იტანჯება ფიქრიანი კაცი და იძახის „ვინც გაიქცა, რად
გაიქცა, უბედურს თავის ამაგში სიკვდილი არ ერჩივნა?! ან თქვენ, ვინც სოფელში
დარჩით, რა ღმერთი გიწყრებათ და ერთმანეთს არ მიეშველებით, ერთად არ

349
I<3N

იბრძოლებთ! რა დაჰრჩებათ გახიზნულთ ბოლოს სინანულისა და ცრემლის მეტი,

ხომ სიმშილი დაჰლევს ბეჩავებს! ერთიც ვნახოთ, მტერმა მოიწონა ჩვენის სოფელის
მდებარეობა და მოიწადინა აქ დაბინავება―.
მოვიდა სოფელში დაბეჭდილი ფურცელი. ფიქრიანმა კაცმა ამ ფურცელს ხელი
მიატანა: თუ არას მარგებს ამის წაკითხვა, ხომ ვიცი, არაფერს მაწყენსო; მოდი
წავიკითხო, რა სწერია შიგ. დაიწყებს გულმოდგინედ, მოსაზრებით კითხვას,
თვითვეულს სიტყვას უფიქრდება. კითხულობს ამ დაბეჭდილს ფურცელში იმას,
რომ ცხრას ზღვასა და ცხრას მთას იქით თურმე ზღვის ძირში რკინისგზის გაყვანას
აპირობენ… იქვე, შორს ქვეყანაში, გამოჩენილა ერთი ნასწავლი კაცი, რომელიც
უბრალო მასალებიდამ შეაზავებს, გააკეთებს რძეს, წყალს, ერბოს, კვერცხს, პურს,
ხორცს. „აბა, ჩვენი სიცოცხლეც სიცოცხლეა რაღა?! – დასძახის ფიქრიანი კაცი ხალხს:
– აი, რა ამბები ყოფილა იქ, საცა ნასწავლი ხალხია!..― ფიქრიანი კაცი
ლაპარაკობს, ხალხი ყურს უგდებს და თვითონაც, თუ დიდხანს არა, ცოტა ხანს მაინც
ფიქრზე მოდის და მადლი ემართება იმის გონებას.
– აი დიდება შენს სახელს, უფალო დამბადებელო, სამას სამოცდა ცხრაო
წმინდა გიორგი! რა ამბები ყოფილა? ჩვენზე უგერგილო და უხეირო ვინ იქნება:
ორღობიდამ ტლაპო ვერ მოგვიშორებია, რომ ურემმა მშვიდობიანად გამოიაროს
შინამდე. ჩაეფლობა შიგ ურემი და ასი კაცი მოუნდება იმის ამოწვდას. ამ ასმა კაცმა
რომ მოიწადინოს კი, ერთს დღეს შეუძლიან გააკეთოს ეს გზა ისე, რომ ფეხიც არას
წამოჰკრას კაცმა, განაღამც ლაფში ჩაფლულის ურმისა და საქონლის ზიდვაში
მოიწყვიტოს წელი.
ფიქრიანი კაცი არადროს უსაქმოდ არ დადგება: პურის ჭამის დროსაც კი საქმეს
აკეთებს: ისეთს რასმე იფიქრებს, რომ უეჭველად, თუ საქმედ აქცია, გამოდგება და ან
კი რას არ აქცევს იგი გამოსადეგს ფიქრს საქმედ. მალე, ძალიან მალე სჭამს პურს
მადიანად და ჰკიდებს საქმეს ხელს მადლიანად. ცოცხალი, მეტად ცოცხალი კაცი
სასიამოვნო სანახავია, ფიქრიანის კაცის საქმის კეთება, იმის საუბარი, იმისი

350
I<3N

სიარული, ყველაფერი და თუ მათქმევინებთ – ძილიც. ფიქრიანს რომ სძინავს და

ჰნახოთ, მაშინვე ეტყობა, რომ დაღლილს დასძინებია, თვალს ატყუებს და თუ ადგა
მადლიანად ადგება, მადლიანად მოიქცევს მარჯვენას; იგი არა ჰგავს იმ უფიქრელს
ადამიანს, სიფხიზლის დროსაც რომ სძინავს, თვითონ ძილია, ბევრი რომ არ
ვილაპარაკოთ და როცა დაეძინება, ძილს კიდევ მეორე ძილი დაერთვის,
დაეთხლაპება თავყურში. გდია ბზის ტომარასავით, გდია დამპალ ყუნჭივით, გდია
როგორც ღორი წუმპეში, გდია როგორც ლოქო ლამში, როგორც დათვი სოროში;
ერთის სიტყვით, გდია და გდია, გდია და ხვრინავს; ააქვს მაღლა ჭერი, ჩააქვს დაბლა
დედამიწა იმის ხრანტალ-პრანტალს, იმის ხვრინვა-გვრინვას; ზარბაზანი რომ
ყურებთან დაუცალო, ვერ გაიგონებს უზრუნველი, მაგრამ თავის ხვრინვა ყურებში
ესმის და გულზედაც მალამო ესმის, როგორც ნანა დედისა, ცაში ანგელოზის
გალობა… იმაზე მეტი სასჯელი არა მიერგება რა ფიქრიანს, როგორც ერთს ჭერს-ქვეშ
ყოფნა უფიქრელ-უზრუნველთან. მისი სიფხიზლეც აწუხებს, და ძილი ხომ
შეაძრწუნებს! დიდხანს ყელში ბრაზმორეული ყურს უგდებს იგი უფიქრელის
ხვრინვას; რამდენჯერმე კიდეც ჩასძახებს: „რა არი, რა ამბავია, კაცო! ძილი შეიძლება
და მაგეთი?― თუ გაიგონა – ხომ რა კარგი, თუ არა და წიხლსაც ლამაზად ჩააზელს,
რათა აღეხილნეს მისნი მკვდარნი და ზარმაცნი თვალნი და სდუმდეს ხმა მისი
უგემური. უფიქრელს, ცოტა არ იყოს, კიდეც ეჯავრება ფიქრიანი, ეჯავრება,
რადგანაც იმათი ბუნება ერთმანეთს არ ეგებება, არ ეთანხმება. ხშირად ფიქრიანს
უფიქრელი სულელსაც ეძახის; მაგან რა შავი ქვა იცის, ხურმა რა ხილიაო, ამბობს
იგი. უფიქრელი – უნდა არ დავივიწყოთ – ხანდახან აღიღინდება და მისი ღიღინი
ფიქრიანის ვინაობასა სწვდება, იმის კაცობას ეკამათება.
აი რასა ღიღინებს უფიქრელი ცოლის გასაგონად:
რასა ჰბოდავს, რასა ჰროტავს
ფიქრიანი მათიაო,
ფიქრი, ზრუნვა რას მიქვია,

351
I<3N

თუ მაქვს ლუკმა მჭადიაო!

შენ რას მეტყვი, დედაკაცო,
კიდევ ძილი მწადიაო;
ამ ვერანას ვერ ვიშორებ,
სულ წამწმებზე მადგიაო.
მე დავწვები და შენ კიდე
საჭამანდი ჩადგიაო.
რას დაღონდი, დედაკაცო,
რასა ჰფიქრობ ამაზედა;
რად ივიწყებ ხომ ერთი დღის
ფეტვიც გვიდგა ჭალაზედა!
ძალიან კარგი მოსულა,
იმ დღეს ვნახე ჩავლაზედა.
მოდი, კიდევ დავიძინებ,
მეძინება ძალაზედა.
ახლა – ცერცვი და ლობიო,
ჩათესილი ყანაშია;
ერთი ჩაფი ღვინო გვეყო
ამდნის სარჩოს ჭამაშია.
ფიქრიანი რას დადგება ისე, რომ უფიქრელს თვალ-ყური არ ადევნოს: ყურს უგდებს
თავისებურად, ჭკვიანურად და უპასუხებს დინჯად, უფიქრელის მოულოდნელად:
რასა ჰბოდავ, შე შავბნელო,
შე ტვინთხელო და შე ბეცა:
მანამ მაგას იფიქრებდი,
თავში რად არ ლოდი გეცა!
მითქვამს, გეტყვი კიდევაცა:

352
I<3N

ბევრი მოხან, ბევრი თესე,

თავის დროზე ყანა მომკე,
თავის დროზე ცელი ლესე;
ფხიზლად იყავ, გაიღვიძე,
ტვინზე ფიქრი დააკვესე,
შენთვის გამოსადეგს გირჩევ,
ჩემო ძმაო, ჩემო სესე!
ეს მოულოდნელი პასუხი მოულოდნელად, უცაბედად გამოტყვრენილი,
შეარცხვენს, გააწითლებს უფიქრელს; იგი თვალებს დაბლა, დედამიწისაკე, გააპარებს
და დავარდნილ ვირივით ყურებს ძირს დაუშვებს, დაუშვებს ისე, რომ ყურების
ბღარტუნის თავი აღარა აქვს, მაგრამ დაფიქრდება კი ლობიოს საჭამანდივით.

1891 წ.

353
I<3N

ფშაველი დედაკაცის მდგომარეობა და იდეალი ფშაურის

პოეზიის გამოხატულებით
თუმცა ძველისძველს დროს უანდერძებია ფშავლისათვის დედაკაცი ეშმაკის
გაჩენილიაო, და თითონაც ამ აზრისაა ფშაველი დღესაც, მაგრამ საქმით კი სრულ
წინააღმდეგსა ვხედავთ. სიტყვას ქალი და ალი ერთმანეთში ახლო ნათესაობა აქვსთ,
ერთის თვისება მეორეზეა გადატანილი, უფრო კი პირველისა მეორეზე. ყველა
ქართველ თემს, საცა დედაკაცს იმავე დროს ქალს ეძახიან, ფშაველისებური
შეხედულება უნდა ჰქონდეთ ოდესმე დედაკაცის ჩამომავლობაზე, თუ დღეს აღარ
აქვსთ ამგვარი რწმენა. რამ დაბადა ეს ცილისწამება? უეჭველია თვით დედაკაცის
ხასიათი და მოქმედება, გამოწვეული დედაკაცის ყოფა-მდგომარეობისაგან, უნდა
იყოს მიზეზი დიაცის დამცირებისა; დედაკაცის ბრალიც, სიმართლით რომ ვსთქვათ,
ბევრია. შევიწროებულის ცხოვრებისა და ყოფნისა, თუ მოცლის, ან მეტისმეტის
მგრძნობიერობისა და ფანტაზიის აყოლისა გამო, დედაკაცს ძველადგანვე დაუწყია
ჩხირკედელაობა: ქადაგ-მკითხაობა, შელოცვა, ანუ ექიმბაშობა ლოცვით და სხვა
მრავალი ხრიკები, რითაც გაუეჭვიანებია მამაკაცი. ამიტომ მამაკაცმა არც აცივა, არც
აცხელა და ხელობა „კუდიანობისა― თითქმის მხოლოდ დედაკაცს დაულოცა.
ფშავში დღესაც კიდევ გაიგონებთ, რომ ამადაამ დედაკაცს „დევი დაუვაო―, ე. ი. დევი
ჰყვარობსო. ამისთვის საჭიროა მხოლოდ, რომ დედაკაცი იბნიდებოდეს, ან შეშმიშად
იყოს. ფშავლის ფიქრით დედაკაცი მამაკაცზე ჭკუაგონებით ნაკლებია, ცეტი,
სულელი, ორპირი, ცბიერი, გაუტანელი:
როსტომ სთქვა: ჭკვა დიაცისა
არც მამწონ, არც მეკეთება.
(არ მეკეთება, ე. ი. კეთილად არ მიმაჩნია. დედაკაცის ჭკუიდამ კეთილი არა
გამოვა რაო). თუმცა დამჯდარის ჭკუით ფშაველი ამას ამბობს, მაგრამ როცა
აპილპილებულია მისი გრძნობა-გონება, მაშინ სრულიად იცვლება ფშავლის აზრი

354
I<3N

დედაკაცზედ: ლექსებში ფშაველს დედაკაცი გაღმერთებული ჰყავს, ხატივით

ლოცულობს ამ თმიანს, კბილმძივიანს, ვითომ ეშმაკის შექმნილს არსებას – დიაცს.
არც ოჯახობაშია დაჩაგრული დიაცი. მართალია, მამაკაცივით შრომობს მთაში და
ბარში, ყველა საქმეში თითქმის მხარში უდგას დიაცი მამაკაცს, მაგრამ არა
ძალდატანებით. მთის მრისხანე ბუნება, გაჭირებული ცხოვრება ძალას ატანს ყველას,
დიდსა და პატარას, რომ იშრომონ, რათა დაიცვან, დაირჩინონ თავი. დიაცი
თავისუფლად, მარტოდ მარტო მიდმოდის უდაბურს ადგილებში ათისა და ოცის
ვერსის სიშორეზე სოფლიდამ. იმას მამაკაცი ყარაულს არ უყენებს და არც ცოდვად
უთვლის ესე წასვლა-მოსვლას საქმის, ცხოვრების გულისათვის. ოჯახში დედაკაცს
მიჩემებული აქვს საკუთარი „სადედაკაცო კერა―, იქ ხელსაქმობს. იგი იჩენს
„სათავნოს― – საკუთრებას, რომელსაც მამაკაცი ვერა გზით ხელს ვერ ახლებს, ვერ
მოიხმარებს დიაცის ნებადაურთავად. სათავნო დედაკაცისა თავის ხელით, საოჯახო
საქმის გარეშე მონაგარი სარჩოა, სრული, უცილობელი მისი საკუთრება. წაწლობა კი
ყველა მხარეს დედაკაცის მდგომარეობისას გვავიწყებს, რადგან ეს ჩვეულება თავის
სიუცხოვით ძალაუნებურად ეჩეჩება კაცს თვალში, როგორც ხრიოკს, გადამწვარს
მინდორზე ცაში აწვდილი ტანმრხეველი ალვის ხე.
გასათხოვარი ქალი წვება უცოლო ვაჟთან, უცხო უცხოსთან, ხშირად ნათესავი
ნათესავთან. ცოლიანი მამაკაცი და ქმრიანი დედაკაციც ბევრი წაწლობს, ყველამ იცის
თემში ეს ამბავი, ამის დაფარვა საჭირო არაა, ორივე მხრის მშობლებმა და
ნათესავებმაც იციან ქალ-ვაჟის ერთსულობა და ერთგულობა, მაგრამ ყურ-წაგდებით
არიან. ამ ბოლო დროს კი ცოტა არ არის ხალხი გაუეჭვიანდა წაწლობას; იგი
უცოდველ, უმზაკვრო წმინდანად აღარ მიაჩნია, როგორც აქამდის, 15–20 წლის
წინად მიაჩნდა.
წაწლობას წოლის დროს თავისი წესი და რიგი აქვს. ქალი და ვაჟი უნდა
სცდილობდეს ფეხები და გულ-მკერდი ერთმანეთზე შორს ეჭიროთ, მხოლოდ პირი
პირთან უძევთ და ქალი ვაჟის გაშლილ მკლავზე წევს. წაწლობა უფრო ახალის

355
I<3N

დროის ასულია და მრავალის საუკუნით არის დაშორებული, თუ კარგად

დაუკვირდებით, უმადურს ჰეტერიზმზე: წაწლობას არცა აქვს მიზნად გარყვნილობა,
წაწალი თავის დღეში ვერ შეუუღლდება წაწალს, არც მომხდარა მაგალითი არა
დროს, რომ წაწლებს ცოლ-ქმრობა ჩამოეგდოთ ოდესმე. ფშაველს ხორციელი თუ
სულიერი ნათესაობა ფრიად სწამს, აგრეთვე მეზობელი და მეზობლობა, რომელიც
ერთგვარ ნათესაობად მისაჩნევია ფშავში. არამც თუ ნათესავს ნათესავი ვერ
შეირთავს, თუნდა ძლიერ დაშორებულიც, და მეზობელი მეზობელს, ერთის
სოფლისანიც კი ვერ შეუუღლდებიან ერთმანეთს. წაწლობა მაღალისა და
იდეალურის გრძნობით არის მონათლული, თითქოს პლატონიურს სიყვარულზედ
იყოს აღმოცენებულიო, და ამ ბოლო დროს კი ლამის სიყვარულად, არშიყობად
გადიქცეს.
ვაჟკაცობა და ქალობა ის იყოვო, მიამბობდა ერთი მოხუცებული ფშაველი, რომ
მამაკაცს წაწალს, როცა ქალთან წაწალთან იწვა, იქამდის სიმაგრე გამოეჩინა გულისა,
რომ არაფერი ცუდი ფიქრი არ გაევლო გუნებაში; აგრეთვე თუ ქალსაო.
წაწლობას დიდი ზეგავლენა ჰქონდა მამაკაცთა ვაჟკაცურს, გმირულს მოქმედებაზე,
იგი მდიდარს მასალას აძლევს ფშაურს რომანიულს პოეზიას და თვით ფშაველსაც –
პოეტურს ხასიათს. აი, ქალი რას ამბობს თავის წაწალზე:
მამერევინ ტირილნი,
შამამეყრება გულსაო,
ვაჰმე, რა ძნელად მიყვარხარ,
შენ კი არ მიგდებ ყურსაო!
სიზმარში მამეჩვენება,
ჩემს წინ სადამა ჰყუდაო,
ნახანის მამაგონდები,
სამ დღეს არა ვსჭამ პურსაო…

356
I<3N

წაწალს ვეშაგურს ენაცვლოს

ქალი თინაი გულსაო.
–– : ––
სიყვარულმა და ნდობამა
სიკვდილ არ იცის ქალისა,
ნეტავი ნისლად მაქცივა,
გადმოვივლიდი ქარითა,
იქ დავიწყებდი წვიმასა,
საცა შენა ჰხნავ ხარითა.
–– : ––
მე შენ მინდი, შენმა მზემა,
მე შენ მემშვენიერები,
დღისით მეფერები მზესა,
ღამით მემთვარიანები.
ანთებულს სანთელს გამსგავსე,
ვარსკვლავსა მთოვიარესა,
ნეტავი შენთან მყოფელსა,
შენს მკლავზე მწოლიარესა!
–– : ––
ღმერთო, არ გამიცხადება
წუხელ ნანახსა სიზმარსა:
მითომ წაწალთას ვიყოდი,
ვაკეთებდოდი ხინკალსა;
მარიამ გუნდასა სჭრიდის,
ჰგვანდის თენების ცისკარსა.
წაწალი ქალი ეუბნება მეცხვარე წაწალს:

357
I<3N

ნუ წახვალ შენი ჭირიმე,

არ გათენდება ჯერაო;
არ უყივლავის მამალსა,
ჩემის და-ძმების მზემაო,
რა მწყემს-მუშები არა გყავ,
რა გეჩქარება ჩემნაო?!
–– : ––
გადმოხე კულუხის წინა,
საპირისწამლე-ჭრელაო,
შენთან წოლითამც გამაძღო,
შენთანამც მამცა წერაო!
თემის არსებობა დამოკიდებული იყო ძველად ვაჟკაცებზე, მამაკაცებზე. მათი
გამამხნევებელი ბრძოლაში დედაკაცი იყო. დიაცთა ქება მამაკაცთათვის დიდი,
ფასდაუდებელი საჩუქარია. ვაჟკაცი მუდამ სცდილობდა ქალების საქებური
ყოფილიყო, იმათის დიფირამბების ღირსი. ქალები ხშირად ვაჟკაცებს
ვაჟკაცობისთვის ალექსებდნენ კიდეც, ქება-დიდებას უძღვნიდნენ ლექსებში და
წაწლადაც გამოჩენილს, გულადს, მუხლადს, მტრისთვის რისხვის მიმცემს ვაჟკაცს
იკიდებდნენ, მხდალს აძაგებდნენ ფერხულში ჩაბმულნი სათემო დღეობის დროს.
ქალმა სთქვა: ქმარსა გავყვები,
ბასრის ხმლის ამამღებელსა,
შორად წამღებსა საგძლისა,
შინ სახელისა მამღებსა.
ჩამარბის კოკლაის გორსა,
თვალ-შურთხო, შენი ქმარიო;
მისცენით ტარ-სახეხავნი,
გააწკრიალოს ტარიო;

358
I<3N

საბუჩეს ჩარდახ აუგეთ,

გააზდეინეთ ქალიო,
ომი არ უნახავისა,
ან ამოღებულ ხმალიო?!
დიაღ, ქალი თავის პიროვნებით წარმოადგენდა და წარმოადგენს დღესაც ზნეობრივს
სანქციას. ლაშქრიდამ გამოქცეული ღირსიაო, რომ ქუდი მოიხადოს და მანდილი,
ანუ ჩიქილა დაიხუროს, საბუჩეში იჯდეს, როგორც მელოგინე დედაკაცი, ქალებს
ზრდიდეს მარტო, როგორც ცოდვილი, ლაჩარი „უწილბედოდ― დაილიოსო. აი
სადამდის ამცირებს ქალი მხდალს, რომელიც მტერს სასტიკად არ უხვდება,
რომელიც გამორბის უსირცხვილოდ, უნამუსოდ ბრძოლის ველიდამ. აი კიდევ
ლექსი, ქალის გაგზავნილი ვაჟკაცთან, თვით ქალის გამოთქმული შაირი. ძველად
ჩვეულებად იყო, შაირის მთქმელი ლექსის ბოლოში მოიხსენიებდა თავის ვინაობას,
სახელსა და გვარს: მაგალითებრ, „ემაგ ლექსაის მოთქომი― – ესა და ესა ვარ ამ
ლექსის მთქმელი, „მოთქომიო―. უმეტეს ნაწილს ლექსებისას დაკარგული აქვს
სახელი, ვინაობა ავტორისა. ამ ლექსში კი, რომელიც ამის ქვევით მოგვყავს, „ლელია―
(ლელა) ქალია, სახელად ჰქვიან თამარი, და მეტი სახელი – „ეგრე თიკუნად ლელია―.
რა ბევრი მიტირებია,
რა ბევრი ცრემლი მდენია:
არც გული გამამიცვლია,
არც ამიღია ხელია;
როდისაც მამაგონდები,
მედება ცეცხლის გენია.
სახსოვრად დამრჩა თვალ-წარბი,
ოქროს ულვაში შენია…
შენის ულვაშის ჩრდილები
შენს სახეზედა ჰფენია!

359
I<3N

ირმებისა ხარ სტუმარი

მესამ-მეოთხე წელია,
აღარ ერგება ტყვიაი,
ძმაო, ნასროლი შენია.
თოფი ლიშანზედ მიგიდის,
წელთა ხმალი გრტყავ მჭრელაი, –
ნეტავი ჩაგადებინა
შენის გუნების ცხენია!
თუ სამართალი ვერ გიყონ,
ამოსწყდეს ფშავის ხევია,
ძირითამც ამოვარდება
მგონია თორმეტ თემია.
მოგიკლავ ცოლის წამყვანი,
შენ სხვა რა წაგიხდენია?
დამიწერია ბარათი,
ზედ მომიწერავ ხელია.
გამამიგზავნე მალვითა,
ძმაო, ბარათი ჭრელია;
არავინ დაგაღალატოს,
არვინ მოგკიდოს ხელია…
სახელად თამარი მქვიან,
ეგრე თიკუნად – ლელია;
ოთხ წელსა გგონობ შორითა,
სიყვარულ მეტად ძნელია!
ტყეში ვერ ვიცნი შენ სახნი,
არცა მაქვს მოსასვლელია.

360
I<3N

გამამიგზავნე პერანგი
შენს ტანზედ ჩასაცმელია…
შენთანამც მამცა სიცოცხლე,
შენთანამც მამჭრა ყელია!
ქალს, ცოტა არ არის, უწუნებს კიდეც მამაკაცი მოლექსეობას საზოგადოდ: შენი საქმე
არ არისო, ეუბნება მამაკაცი. შენ უნდა „ფარტენას― (დაჩეჩილი მატყლი) ართავდეო.
ჰკიცხავს ნამეტნავად მაშინ, თუ ქალი თავის ნათესავებსაც აშაირებს, ალექსებს:
სიმღერე მაუგონარსა,
ნეტარ რა უყვა თავსაო?
მამის ძმათ მალექსებელსა
ნამუს ვინ მისცა ქალსაო?!
მამის ძმათ შაირ არ უნდა,
ფარტენათ უნდა ჩასთვაო!
როცა დედაკაცს მამაკაცი რაიმე სიკეთეს ჩაადენს, დედაკაცი ჰლოცავს მას, ამ
დალოცვაში გამოიხატება ის, თუ ქალს როგორ ესმის ვაჟკაცობის, მამაკაცობის
შინაარსი, დანიშნულება, რა არის ვაჟკაცისათვის სანატრელი. ეს ძველებური
დალოცვაა ქალისა, ვაჟკაცისათვის დიდად მისაჩნევი. ლექსი ძველია, ქალს
ეკუთვნის:
დამასტესა ვმკი ყანასა,
ძნა მოდის ჯარი-ჯარასა;
წყალს არვინ გამამახდინა,
ცრემლი ჩამოდის ღვარასა.
გიორგი ბახტარიშვილო,
შენამც შაჰრჩები დედასა:
წყალსაც შენ გამამახდინე,
შამისვი ცხენის გავასა,

361
I<3N

დამინდე, არ მიღალატე,
ქალმ თავი მოგე ნებასა.
აიქამც გაგემარჯვება,
საცა ხმალნ იქმენ გელასა,
მოციქულობდნენ ისარნი,
შუბნი იქნევდნენ ენასა!
ქალი მარტოკა მკიდა ყანას, იორი ადიდდა. ქალს წყალს გასვლა სჭირია, ვერ გასულა,
დაღონებულია, ამ დროს წააწყდება მხედარი, გიორგი ბახტარიშვილი, რომელიც
შემოისომს ქალს „ცხენის გავასა― და გაიყვანს წყალში. ვაჟკაცი ქალის სიმარტოვით
არა სარგებლობს. „დაინდობს― ქალს. ამიტომაც ქალი მადლობას ეუბნება და
ჰლოცავს: იქ გაგემარჯოს, სადაც „ხმალნ იქმენ გელასა, ისარნი მოციქულობენ და
შუბნი იქნევენ ენასაო―. სადაც ეს ამბავია, ხომ სისხლის ღვრაა. იმას ბრძოლა, ომი
ჰქვიან. მაშინდელს ომებზე და მტრის გერებაზე დაფუძნებულს ცხოვრებაში, ამაზე
მეტი დალოცვა, როგორც ქალი ჰლოცავს ბახტარიშვილს, შეუძლებელიღა იყო…
მაშინ ომი და ვაჟკაცობა იყო პირველი საქმე. ვინც მტერს ებრძოდა, ვაჟკაცი ის იყო,
ქუდიც იმას ეხურა, გულდიდობა და ამაყობა იმას უხდებოდა, ვინც არა და, იმას
ქალი უკიჟინებდა ამ ლექსით:
ვაჟავ, რას მეგულდიდები
რა სახელ მოგიტანია?
შენი ცხენი და აბჯარი
ომში როს შაგიტანია;
ლეკი როს მოჰკალ ჭარელი,
ხელი როს მოგიტანია?!
თუმცა ფშაველი – დედაკაცს ეშმაკეულობას, ეშმაკისაგან ჩამომავლობას მიაწერს,
მაგრამ მაინც დედაკაცის ზემოქმედების ქვეშ არის მომწყვდეული. მონაა იმისი,

362
I<3N

ლოცულობს იმას ხატივით, იმის პირ-კბილს, თვალ-წარბს, გულ-მკერდს, ალვის

ტანს, ხახვის ფურცელს ბაგეს, მწყაზარს საფეთქელს, ხშირ თმასა და სხვა:
წიპრია ჩიტის გაზდამა,
ტოროლას გალობამაო,
შენს თავს არავინ მირჩევნავ,
ბატონის (ხატის) წყალობამაო!
–– : ––
ცეცხლო, შენ დამწვავ, წესია,
შენ რადღა, დუშმნის დედაო?
ქალო, შენ დამწვავ, წესია,
შენ რადღა, ქალის დედაო?
ფშაველი ადარებს ქალს ანგელოზების სახესთან:
პირდაპირ ჩამოხვიდოდი
ანგელოზების სახეო,
ხელში ჩხირ-წინდა გეჭირა,
ზედ ოქროს შიბი აძეო;
მკვდარი ვიყავ და გავცოცხლდი,
თვალით რო დაგინახეო.
აცქერდება ქალის „პირ-კბილს―, თვალ-წარბს, შუბლ-საფეთქელს, ყელს, ყველაფრის
სურათს გულში იბეჭდავს და ადარებს დილის მზესთან:
ვინა თქვა: ეთერ მოვიდა
დილის მზე – გორსა მავალი.
–– : ––
– შერელომო, შენსა მზესა,
შენი ცოლი როგორია?
– რას იკითხავ, ცათა სწორო,

363
I<3N

ცოლის ქება აუგია.

ხო გინახავ ბროლის ციხე,
როგორ ცამდე მაღალია?
შიგა ზის ქალი ეთერი
ყელი მოუღერებია:
წარბი წვრილი, შუბლი პტყელი,
საფეთქელი მწყაზარია,
პირი – სტვირი, კბილი – მძივი,
ბაგე – ხახვის ფურცელია.
მკითხველი თითონ დაინახავს ლექსიდამ, თუ რაში ჰხედავს ფშაველი ქალის
სილამაზის იდეალს.
ქალ, წყალზე წამაჰსულიყავ,
ველისას, განა ტყისასა,
თავი არ შამაიბრუნე,
რო დამეკვლია ყინჩადა (კარგად):
შენს სახეს დავისწავლიდი,
მაგ შენის პირ-კბილისასა.
ქალი ტანითაც უნდა შვენდებოდეს:
სიყვარულისა მიმყოლი
ქალი ტანითა შვენდება[1].
ეს ტანით შვენება რაში-ღა მდგომარეობს?
ქალი ვიყავ, ქალა-უში,
ალვის ტანი ამაუშვი.
ამ ალვის ტანის ქალს უფრო დაამშვენებს სამკაულები. ყელზე ღილები და შიბები:
ფანდურო, ცოლი მითხოვე
ყელღილიანი ქალიო;

364
I<3N

ჩამოჯდეს კერაის პირსა,

ჩამაიჭაპნოს თმანიო…
თმა უპირველესი სამკაულია ქალისა. თმას ფშაველი ქალი იჭრის საყვარელ ვაჟკაცის
სიკვდილზე, ეს დიდი ძღვენია მიცვალებულისათვის.
ფანდურ, მიყვარს შენი ჩქამი,
სტვირო, შენი ხმიანობა,
ვაჟიკაცო, ფარი, ხმალი,
ქალო, შენი თმიანობა!
არც ქაღალდივით თეთრი ძუძუებია, ქალის მკერდზე დასვენებული, ურიგო:
თეთრო ქალო, თეთრი კაბა
ტანზე შაგიშვენებია,
ქაღალდივით ძუძუები
გულზე დაგისვენებია.
მარწყვივით სიწითლე და სილამაზე ამშვენებს ქალს. ამასთან „თვალდახატულობაც―:
პირდაპირ მიზის მარწყვაი (ქალი).
თვალს მიცემს, ხელსაც მიქნევსა.
–– : ––
მოიდა, გვერდზე დამიდგა
თვალდახატული თინაო.
ფშავლისაგან ქალის გაღმერთება იქამდის მიდის, იმდენად საყვარელი უნდა
გახდეს ქალისათვის, რომ, როცა მამაკაცი კვდება, ქალმაც კი უნდა მოიკლას თავი და
იმასთან ერთად დაიმარხოს.
ყამარო, დამსხენ ძუძუნი,
ჩემთან შენც დასთმე თავია;
ცოცხალსა სიარსამულსა (სახელია კაცისა)
ამირანი სჯობ მკვდარია!

365
I<3N

დიაცის დაწუნებულს ვაჟკაცს ტირილისა და თითქმის თავის მოკვლის მეტი

აღარაფერი რჩება.
ადე, ამირან, აშავდი,
ცხენს დაუყარე ღანძილი;
დიაცის დაწუნებულსა
ტირილი გმართებს, გან ძილი?!
ქალისაგან ფშაველი, გარდა ამ „თვალდახატულობისა―,
„ჩამომწყაზრულობისა―, „თმიანობისა―, „თეთრძუძუობისა―, „პირ-კბილ
მძივიანობისა― და სხვ., თხოულობს სხვაგვარ ღირსებათაც, ურომლისოდაც ყველა
ფუჭია:
ყანა მშრალი სჯობ სამკალად
ნამიან-ჭანჭახიანსა,
ქალი გონჯი სჯობ ლამაზსა,
ჭორიანს, საძრახიანსა.
უნამუსობაში დაძრახულს და ლამაზს ქალს ისევ გონჯასა და ნამუსიანს
დედაკაცს ამჯობინებს ფშაველი. ამ საძრახს თუ უნდა მოერიდოს ქალი და არავის
გაეჭორვინოს, მძიმედ უნდა ეჭიროს თავი, წარამარად არ გარბ-გამორბოდეს აქეთ-
იქით, არამედ თავის კერაზე იჯდეს:
ყმა გასულ-გამოსული სჯობ,
ქალი კერაჩი ნაჯდომი.
ქალი, როცა იგი ქმართან არის, გათხოვილია, უნდა მორჩილი იყოს ქმრისა,
მისი ერთგული და მოყვარული, დედ-მამასაც კი უნდა ერჩივნოს ქმარი. მოვიყვანოთ
ლექსი, სადაც საყურადღებო შემთხვევაა მოყვანილი. სიმამრი ჰკლავს სიძეს. ქალი, ე.
ი. ცოლი მოკლულისა და ქალიშვილი მკვლელისა, სწყევლის თავის მამას, როცა ეს
უკანასკნელი ეუბნება, რომ ქმარი მოგიკალი და თავს ნუ მოიკლავო. ამგვარი

366
I<3N

გაკადნიერება ქალისა და შეურაცხება მამისა – გმირობაა, იმ ძველის დროის

მიხედვით თუ ვიფიქრებთ, რადგან მამა დიდი ბატონია თავის შვილებისა:
მამა:
ქალ დარეჯანო, მე რა გახარო:
ქმარი მოგიკალ, თავს ნუ მაიკლავ.
დარეჯანი (შვილი):
შე მამასჩემო დარბაისელო,
ისემც მაჰკვდები, არ მაისვენო.
მამცენ ცულ-ქარჩნი, გზა გავიკაფო,
მამცენ სანთელნი, გზა გავანათო;
უნდა მივიდე ღვეჭა-გლეჯითა,
უნდა დავრეცხო ტანისამოსი
ირმისა რძითა, და სხვ.
–– : ––
ყანავ, ქერი ხარ ჩარათი,
მზე შუა თავსა დაგიხრის;
ქალავ, თავმამწონარაო,
ქმარ-ყოფნა თავსა დაგიცდის.
როცა ქმარი მოუკვდება, სიკვდილის შემდეგაც კი უნდა ერთგული იყოს პირველის
ქმრისა და მეორეს აღარ ეძებდეს, რადგან დედაკაცს, რომელიც თავის ობლებს
სწირავს და თხოვდება, საიქიოს, ჯოჯოხეთში დიდი სასჯელი მიელის… ამგვარი
დედაკაცი კაცის მკვლელზედაც ცოდვილია და იქამდის შერცხვენილი საიქიოს, რომ
კაცის მკვლელს „ეფარება―:
დედა, ობლების დამყრელი,
კაცის მკვლელს ეფარებოდა;
უბეში ესხდა გველები,ძუძუებს ეტანებოდა.

367
I<3N

დიაღ, ქალს უნდა ძვირად უღირდეს ქმრის ნამუსი, უნდა სცდილობდეს ქმარი
„დაანამუსოს―. ვსთქვათ, მის ქმარს მოუვიდნენ სტუმრად სწორები, უნდა კარგად
დაუხვდეს, კარგად გაუმასპინძლდეს, გულუხვობა გამოიჩინოს:
ნეტამც ცოლკარგის დედასა,
ქმრის სწორთ ლამაზად დახვდება;
ნეტამც ცხენკარგის დედასა,
ჯარში წინდაწინ წადგება.
ამ ლექსს კიდევ სხვა აზრი და ღირსებაცა აქვს იმასთან შედარებით, რომელსაც შიგ
ვხედავთ. ცხოვრება ომთან, ბრძოლასთან არის შედარებული სწორედ შეუმცდარად.
ამ ბრძოლაში – ცხოვრებაში კარგი ცოლი ისეთივე სანატრელია, როგორც ლაშქრობის
დროს კაი ცხენიო… სტუმრებისათვის კარგი უნდა იყოს დიაცი, თუ უნდა აიცილოს
წყევლა და ძაგება:
სტუმართან ცუდი დიაცი,
ხახაბოს (მთაა) მწვერზემც დარჩება;
ხელთ ბალღი, ზურგთა აკვანი,
ზედ ნიაღვარიმც ასტყდება;
მიშველეობით იძახდეს,
მეშველიც არვინ დაჰხვდება;
აირთვენ მთისა ნიავნი,
სულიმც ეშმაკებს დაჰრჩება;
ხახაბოს წვერზე მგელ-ტურა
იმის ლეშითამც გაძღება.
აქ უნდა მკითხველი შევაჩეროთ და მისი ყურადღება სხვა საგანს, სხვა მოვლენას
მივაქციოთ. მეტი ჩარა არ არის, უნდა მივაქციოთ ყურადღება, თუ ამ ახალმა დრომ
რაღა იდეალი შეჰქმნა ქალისა, ანუ, უკეთ ვსთქვათ, რა მიუმატა, რა დააჭდია ქედზე
და დაავალა ფშავლის ქალის იდეალს. ეს ამბავი, მკითხველო, ნუ გაგაკვირვებს.

368
I<3N

ყველა დროს თავთავისი იდეალი აქვს. კაცობრიობაც დროების მოთხოვნილების

მიხედვით სცვლის ხოლმე იდეალებს. ფშაველს დრო გმირობისა, ვაჟკაცობისა
წაერთო, ხმალი ძირს დასდო, ქალიც გაჩუმდა. მაგარი მკლავი და მაგარი გული
თითქმის აღარ არის საჭირო ახალის ცხოვრებისათვის. ცხოვრება გაჭირდა. კუჭმა
წამოაყენა ახალი საგნები და იმის იდეალს პრაქტიკული დაღი დაასო. აი როგორ:
ქალს ნუ ჰკვლევ, ჯორობაშია (ჯვარობა, ხატობა),
ტანთ ნათხოვარი აცვია;
ქალი თუ გინდა ლამაზი,
დაჰკვლიე ქერის მკაშია!
ახლა ლამის ქერის მკაში გამოიხატოს ქალის იდეალი! მეორე სტირის, რომ ცოლმა
ფარდაგი ვერ მოუქსოვა, ვერაფერი შეჰმატა იმის ოჯახს:
რა ვიმღერო, რა ვიმღერო,
ღარიბი ვარ, ღატაკია;
არც ხარი მყავ, არც ფური მყავ,
არც ცოლი მყავ, ფარსაგია;
ვერც ჩაასთნო ფარტენანი[2],
ვერც მოქსოვა ფარდაგია.
მესამეც იმასა სტირის სიცილით, რომ იმის ცოლს ჭამაში დაეძინება, – „ვახშამს
გადიტანს პირითა―, შუადღემდის სძინავ, ვერც ჩოხა მოუქსოვა და ვერ გამოადგა
„კარგის ხელის ცოლი―, ე. ი. ხელსაქმის მცოდნე.
ცოლი მყავს კარგის ხელისა,
რა ჩოხა დამიძველდება,
ვახშამს გადიტანს პირითა,
იმას არ იტყვის – თენდება;
ახლა მკითხავთან მიმგზავნის,
მიზეზით ვიყო ეგება.

369
I<3N

–– : ––
დედავ, ნუ მიმცემ ბასალასა,
ცელის ტარზედა ელყეოდა,
თუ მიმცემ, მიმეც ბაჩანასა[3]
მთიბელთ თავზედა ევლებოდა.
სწორედ ეს მოემატა ძველს ქალის იდეალს: იმის ყელღილიანობას, მზეობა-
მთვარეობას, ახალის დროს წყალობით, ფიზიკური შრომა, გარჯაც, როგორც
სილამაზე, ისე დაერთო. არ უნდა დავივიწყოთ ზღაპრებიც, თუმცა კი აქ ზღაპრების
მოყვანა მაგალითად, წერილის სიმცირისა გამო, შეუძლებელია და მოუხერხებელი.
ზღაპრებში სილამაზე ქალისა განსაკუთრებულს არაფერს წარმოადგენს. იგი
„მზეთუნახავად― იხსენიება, ამაში მდგომარეობს იმის სილამაზე, ეს
„მზეთუნახაობაც― ჩამომავლობითს ავტორიტეტზეა დაფუძნებული, „მზეთუნახავი―
უეჭველად ხელმწიფის ქალია.
არ უნდა დავივიწყოთ, ყველა იმის შემდეგ, რაცა ვსთქვი, ის გარემოებაც, რომ
ფშაველი თვით სიყვარულსაც ნივთიერს სახეს აძლევს, ქალის ფერს. თითქოს ამით
აღნიშნავს, არც ტყუილად, იმ სამთელქვეყნიო მოვლენას, რომ გრძნობა სიყვარულისა
არას დროს არ იჩენს ისეთს ძალას, ძლიერებას, როგორც მაშინ როდესაც მის საგნად
ქალია:
სურვილი სადამ გავგზავნე,
შავკმაზე ქალებურადა:
ვის რა რა კარზე მიდგება,
შაჰყვირებს ხარებულადა,
ვის რა რა გადაეხვევა,
ატირებს ქალებურადა!
სურვილი, ანუ სიყვარული, ქალურად მორთული დადის, ფშავლის წარმოდგენით,
და ხარულად ყვირის. როგორც ხარია ძლიერი ცხოველი, როგორც ხარს გააქვს

370
I<3N

უღელში შებმულს გუთანი და აბრუნებს კვალს კვალზე, ისე სიყვარულია

შემძლებელი და შემსრულებელი იმისა, რაზედაც მიპყრობილია. მაგრამ ამასთან
ისეთივე უგრძნობია, შეუგნებელი, როგორც ხარი, ამიტომ თითონაც არ იცის კაცმა
და იმის სიყვარულმა, ვინ შეიპყრობს, ვის თვალ-გულს მიიპყრობს და დააჩოქებს
თავის კარებს წინ. ხშირად იგი ყვავსაც ქორად მოაჩვენებს და ტურას ლომად:
თეთრის ქორისა მეგონე,
შავის შავარდნის ბუდეო!
ცუდი რამ, ცარიელი ხარ
ქალის ლამაზის უბეო!
და ბოლოს მოვიყვანოთ ერთი ლექსი, რომელიც ასურათებს მამაკაცს და დედაკაცს,
იმათ ვინაობას და მნიშვნელობას, ლექსი, რომელიც ქალს ეძახის ქერის მარცვალს. ეს
ქერის მარცვალი მთაშიაც მოვა და ბარშიაც, იმის გული თავის სოფლის, თემის
დედმამის გარე რბის, იმას სხვაგან მოელის ბედი, იგი გათხოვდება, უცხო კაცი
წაიყვანს. ხოლო ვაჟკაცი ამავე ლექსში შედარებულია წმინდის მარცვალთან. იგი
უნდა დასთესო ერთს ამორჩეულს მამულზე, მიწაზე, ბარს ადგილას, თორემ არ მოვა,
თოვლი და ყინვა წაახდენს, გააფუჭებს:
ქალავ, ქერი ხარ ჩარათი,
სად რა რა დაეთესები?
ვაჟაო, წმინდის მარცვალი,
მამულსა დაემწყემსები!
დიაღაც, ვაჟკაცი სადაც გაიზრდება, იქვე მოკვდება, იმ მამულის გულისათვის, სადაც
გაჩნდა და გაიზარდა, სადაც დაინახა პირველად მზე და ქვეყანა.
1889 წ.

371
I<3N

ფშავლები
(მათი სხვადასხვა ჩვეულება, ცრუმორწმუნეობა და ხატები)
თამარის დროშა გაშალეს,
შეკრბა დიდუბეს ლაშქარი:
კახი ფარ-შუბით, თუში ხმლით,
ფშავ-ხევსურს შვენის აბჯარი.
გრ. ორბელიანი.
I

საზოგადო შენიშვნები
ძველს ნაქალაქარს ჟინვანს ორი არაგვი ერთმანეთს ერთვის, ერთი „მთიულეთისა―
და მეორე „ფშავისა―; ფშავის არაგვი შესდგება ორის შტოისაგან: ერთი თვით ფშავის
არაგვი და მეორე ხევსურეთისა, რომელნიც ერთმანეთს ერთვიან ორწყალში,
ჟინვანიდამ ორმოცის ვერსის სიშორეზედ. ხევსურეთის არაგვი ერთვის ფშავის
არაგვსა მარჯვნიდამ, აქედამ იწყობა ხევსურეთი. ფშავის არაგვის მარჯვენა და
მარცხენა მხარე შეკრულია მაღალის და ტყიანის მთებით, რომლების შუაზე
შევიწროებული მოოხრავს და ეშურება მტკვრისაკენ; მის ორივე ნაპირებზედ,
ჟინვანიდამ მოყოლებული, მთის კალთებიდამ და წვერებიდამ მოიყურებიან მიწური
სახლები და საბძლები – ეს ფშავლების სადგურები არის. ფშავლები სცხოვრობენ
ეგრეთვე ივრის ნაპირებზედ, მოყოლებული ბოჭორმიდამ ივრის სათავემდე
(კუდამდე) და შეადგენენ თიანეთის მაზრასა. ძველ დროში ფშავლებს ფხოველებს
ეძახდნენ; თვით ჩვენი მემატიანენი ამ სახელით იხსენიებენ, ხოლო ძლიერ
იშვიათად შეხვდებით მათზე ლაპარაკს „ქართლის ცხოვრებაში―. ფშავლების
ჩვეულებასა და სარწმუნოებაზედ ჩვენ ვერაფერს ვპოობთ მემატიანეთა მოთხრობაში;
სხვა ქართველების ჩვეულებაზედაც ძლიერ ცოტას გვეუბნება „ქართლის ცხოვრება―.
საზოგადოდ, ყველა ხალხების მემატიანენი გზას უქცევენ მდაბიო ხალხის

372
I<3N

მდგომარეობას, მათ ჩვეულებას და სხვადასხვაგვარ ცხოვრების ავკარგიანობას.

სისწორით რომ ვსთქვათ, არც კი არიან გასაკიცხავნი, რადგან არ იყვნენ ისინი
იმდენად გონებაცხოველნი, რომ ჰსცოდნოდათ, რა უფრო გამოსადეგი იქნებოდა
მათის შვილებისათვის, – ჩვენთვის. ჩვენი მემატიანესაგან, სხვა მოკლე ცნობათა
შორის, ვიცით ფშავლებზე შემდეგი: მირიან მეფემ და წმ. ნინომ მოუწოდეს
„ფხოველნი― და მათთან ერთად სხვა მთიულები „მსგავსნი ნადირისანი―, რათა
მიეღოთ ქრისტიანობა, მაგრამ „უკუიქცნენ―-ო. როდესაც პომპეიმ გამოიარა
ურიცხვის ჯარით, მაშინ „ფხოველნი― რიცხვით სამასი კაცი დაუხვდნენ წინ
ანანურში და გზა შეუკრეს. პომპეის გაუკვირდა ამ ერთი მუჭა ხალხის გამბედაობა,
მიიწვია თავისთან, გამოჰკითხა ვინაობა: ვინა ხართ? გყავთ მეფე თუ არაო?
ფხოველთ უპასუხეს, რომ თვით მეფისაგან არიან ისინი დაყენებულნი მეფის კარის
მცველად. როგორ იომებდითო, ჰკითხავდა პომპეი, რომ ვინიცობაა მომესია
თქვენთვის ჩემი ჯარიო? მაშინ ფხოველთ გაიძვრეს ხმლები, იფარეს ფარები და
დაერივნენ ერთმანეთს. პომპეი გაკვირვებული დარჩა მათის ხელმარჯვეობით,
იარაღის ხმარებით, დაასაჩუქრა, აღუთქვა თავისუფლება და გაისტუმრა
მშვიდობით.
ფშაველი არის გაშლილის, მუდამ სიამაყის და მხიარულების გამომხატველის
სახისა, ახოვანი, გულკეთილი, მომთმენი და, როგორც ყველა მთის კაცი, სტუმრის
მოყვარე. ვისაც უცხოვრია ფშავლებში, ის მაშინვე იცნობს ფშაველს სიარულზე,
თუნდ ერთის ვერსტის სიშორიდამ. როდესაც ფშაველი დადის, გეგონება კვერსა
სცემსო. როდესაც ფშაველი გელაპარაკება, სიტყვის თავზე ატანს: „გენაცვალე―, „შენი
ჭირიმე―, „დამიტირე―, „მოგიკვდე―; თუ სასმელს დაალევინებ, დაგიბრუნებს თასს და
დააყოლებს: „შენსამც ჭირს დავლევ!― ფშაველი უფრო სასიამოვნო სანახავია
დღეობაში (ხატობაში). მაშინ ტყავს იხდის და ირთვება. ფშავლის მამაკაცის
ტანსაცმელს შეადგენს: მოკლე, შავი შალის ჩოხა, შალისავე განიერი შალვარი,
წითელი დარაიის ახალუხი; ამასთან მკერდზე ასხმული აშურმა (ვერცხლის

373
I<3N

ბალთები ერთმანეთზედ აკინწლული), მხარიღლივ გადაგდებული შიბიანი და

სალტებშემოკრული ტარიელის მათრახი, რომელიც ჩხუბისათვის აქვს
დამზადებული. ფშაველი ქალი არა ნაკლებ სიამოვნებას აღძრავს კაცის გულში თავის
კლასიკურის მორთულობით. ქალს საშინაოდ აცვია ჯუბა (შალის კაბა), ფაფანაგი
(მოკლე ჩოხა) და ტყავი; თავზედ ახურავს ჩითის ჩიქილა ანუ ლეჩაქი, გარს
შემოკრულის შავის ხელსახოცით. ხატობის დროს ის ისე გამოიცვლება, როგორც
გაზაფხულზე ბუნება აყვავდება წითლად და ყვითლად. ხატობა (დღეობაში) ან
ქორწილში როდესაც არის ქალი, იმას აცვია წითელი კაბა და ყელზედ ჰკიდია
ვერცხლის შიბები. ესე მოკაზმული ეჩვენება და გაუთემაშდება თავის წაწალს.
ფშაველს უყვარს ფართოდ ცხოვრება, არის დაუღალავი მუშა, მაგრამ უზომოდ
ჰსცხოვრობს: თავის შემოსავალ-გასავლის ანგარიში არ იცის. მანამ აქვს, უხვად
ხარჯავს და, როდესაც გაუთავდება ვალით გაიმართავს ხელს. სახელისთვის შრომა,
მუშაობა მარტო კაცს არ ეკუთვნის, მამაკაცს გვერდს უდგა დედაკაცი თითქმის ყველა
საქმეში და ვაჟკაცურად, კაცთან ერთად, ეწევა ცხოვრების უღელს: მკაში, ლეწვაში,
ხვნაში, შეშის მოტანაში. ის არის ნამდვილი მეუღლე კაცისა. დედაკაცი იკიდებს
შეშის ტვირთს და წინდის ქსოვით ორი ვერსის სიშორიდამ მოაქვს სახლში.
დედაკაცს, გარდა კაცურის შრომისა, აქვს თავისი სადედაკაცო საქმეცა, – ის ქმარს და
შვილებს „თავის ხელით აცმევს―, როგორც თვითონვე ამბობს: მხოლოდ საპერანგის
და საახალუხის ყიდვა სჭირდება. დედაკაცი ჰქსოვს ფარდაკებს, წინდებს,
ხურჯინებს, ფლასებს, შალებს, სთელავს ნაბდებს. ყველა ეს ხელობა ძველს დროში
ჩვენს ქალებს სცოდნიათ, რადგან რუსთაველს მოჰყავს ამის დამამტკიცებელი,
ცხოვრებიდამ ამოგლეჯილი სურათი, როდესაც ის ადარებს მხდალს, ლაჩარს კაცს
ქსლის მბეჭველს დედაკაცსა:
„კაცი ჯაბანი რითა სჯობს დიაცსა ქსლისა მბეჭველსა!―
პურის გამოცხობა, საჭმლის გაკეთება და შინაურობის მოვლა ხომ ყველგან
დედაკაცის ვალია. ფშაველი ირთავს ცოლს მოტაცებით, – ეს სახელად მიაჩნია.

374
I<3N

მოტაცებით ცოლის შერთვა ძველად ევროპის ხალხებმაც იცოდნენ და, როგორც

მოგვითხრობენ მეცნიერნი, სპენსერი, ლებოკი და ტაილორი, დღეს ეს ჩვეულება
ველურ ხალხს აქვს ისევ მტკიცედ. ტაილორს მოჰყავს ვილიამსის სიტყვები ქალის
მოტაცებაზე: „ფიჯის კუნძულების მცხოვრებნი იტაცებენ საცოლოებს, ანუ ისე
თითქო ძალას ხმარობენო, ანუ მართლა ძალით―[1]. ფშავლებში მოტაცება ქალისა ისე
ხშირად აღარა ჰხდება დღეს, როგორც წინედ, რადგან „კანონისა― ეშინიათ. რაკი
ცოლს მოიყვანს ფშაველი, გააჩაღებს ქორწილს, რომელიც სამი დღე მაინც გასწევს
ხოლმე დიდის ამბით და, რასაკვირველია, დიდის ხარჯითაც. ნახევარ წლის
განმავლობამდი ის არ ელაპარაკება ცოლს, ოჯახში „ახალყოილნი― – ასე ეძახიან
ახლად დაქორწილებულებს, – უმძრახად სხედან და თუ არავინ ჰხედავს, რა თქმა
უნდა, ერთმანეთს დაუტკბებიან. ეგრეთვე რძალი მოკრძალულია მამამთილთან.
ამის მსგავსი ჩვეულება მოჰყავს ტაილორს სხვადასხვა ხალხების ცხოვრებიდამ და
აქვს მოქცეული X თავში. აი მისი სიტყვები: „ინდოელი სიდედრი და სიმამრი ვერ
შეხედავს პირდაპირ თავის სიძეს; ესევე ჩვეულება აქვს კრისებს და ფიჯიის
კუნძულების მცხოვრებთა. მონგოლებს და კალმიკებს აქვს ჩვეულებად – პატარძალს
არ შეუძლიან დაელაპარაკოს თავის მამამთილს, ვერც დაჯდება იქ, საცა
მამამთილია―[2]. ტაილორი განაგრძობს ამ ზევით მოყვანილ ხალხების ჩვეულების
გამო, რომ „სიძეს არ შეუძლიან ახსენოს სიმამრის და სიდედრის სახელი―. მეცნიერი
შეწუხებულა და ამბობს: „მიზეზი ამ ჩვეულებისა სიბნელით არის გარემოცულიო―[3].
ფშაველი ქმარი და მისი ცოლი ისე დაჰბერდებიან, რომ ერთმანეთს სახელს არ
დაუძახებენ, – ეს უნამუსოობად, სირცხვილად მიაჩნიათ. ათასში ერთი გამვლელ-
გამომვლელი ფშაველი თუ არ ემორჩილება ამ ჩვეულებას, თორემ დანარჩენს –
უმეტესობას კი ისევ მაგრა უჭიდია ხელი ამ ჩვეულებაზედ. როდესაც „არ მაგდისა!―,
იძახის ფშაველი, ეს იმის ნიშანია, რომ ცოლს ეძახის. ფშაველი, თანახმად ძველის
ჩვეულებისა და მოსეს რჯულისა, გააგდებს ცოლს, თუ არ გამოადგა და
„განსატევებელს― აძლევს ხუთს ძროხას. მეთვეურობის ანუ წიდოვანების დროს

375
I<3N

დედაკაცი გაჰყავთ სახლს გარეთ, ცალკე აგებულს სახლში (ქოხში), ან გომურში.

დედაკაცი იქ უნდა იყოს, მანამ არ მორჩება. მერე იბანებს და ისე შედის საჯალაფო
სახლში. მშობიარე დედაკაცს ფშაველი გაუკეთებს ქოხს, სადგომს, სახლზე კარგა
მოშორებით, და გაიყვანს დედაკაცს იქ, რადგან საჯალაბო სახლში შვილის შობა
სახლის გაუწმინდურებად, „შელახვად― მიაჩნია.
დედაკაცი უბებიოდ ჰშობავს. ვაკე საქართველოში – ქართლში და კახეთში –
ორსულს, ფეხმძიმე დედაკაცს ისე უფრთხილდებიან, რომ ცივს ნიავს არ მიადენენ,
არაფერს გააკეთებინებენ, რა არის მუცელი არ წაუხდეს. ფშაველი ორსულს დედაკაცს
არამც თუ არ აკეთებინებს საქმეს, საჭიროდაც მიაჩნია ფეხმძიმე დედაკაცის მუშაობა,
რომ ყრმა დიდი არ გაიზარდოს და შობა გაუადვილდეს. ამიტომ ხშირად მოხდება,
რომ, როდესაც დედაკაცი არის საქონელში, იქ ჰშობავს და ერთის მაგივრად ორი
მოუვა სახლში „ჯალაფთ―. თუ ბალღმა ყვირილი არ დიწყო, ვერც კი შეატყობთ, თუ
დედაკაცს შვილი ჰყოლია. სიკვდილი დედაკაცისა მშობიარობის დროს იშვიათი
შემთხვევაა. მშობიარეს ისე ერიდება ხალხი, როგორც უწმინდურს, თვითონ
დედაკაცები საჭმელს ქოხის სარკმლიდამ ჩააწოდებენ… დედაკაცი უწმინდურად
ითვლება შვიდს კვირას. ეს ჩვეულება შაეთანხმება მოსეს კანონს: „და ეტყოდა
უფალი მოსეს და რქვა: ეტყოდე შენ ძეთა ისრაილისათა, და რქვა მათ დედაკაცმან,
რომელმან მუცლად იღოს თესლი და შვას წული, არა წმინდა იყოს იგი შვიდ დღე―[4].
უნდა აქ შევნიშნო, რომ ებრაული რჯულის წესები, როგორც თვითონ მკითხველი
დაინახავს ქვეით, თვალსაჩინოდ სჩანან ხატების თაყვანისცემასა და ხევისბერობაში.
ფშავლის დედაკაცი არის მაგარი და გაუტეხელი; კლდეებთან და ბუნებასთან
ბრძოლის გამო მისი ხასიათი არის ნაწრთობი. ამიტომ სახლში მამაკაცის უყოლობა
ისე არ დააწიოკებს ოჯახს, როგორც ბარად მოხდება; დედაკაცი თუ დაქვრივდა,
თვითონ დადგება გუთნისდედად და თავის მარჯვენით დაარჩენს ობლებს.
სახლი ფშავლისა არის ფართო, კედლები აქვს ყორისა უკირო (ციკლოპური) და
ყორეზედ არის დაწყობილი დაუთლელი მსხვილი შოლტები (ხეები); შუაზე ანთია

376
I<3N

ზამთარ-ზაფხულ გაუქრობელი ცეცხლი, – კერა ორპირად არის გაყოფილი: ერთი

საკაცო, მეორე სადედაკაცო. დედაკაცები სხედან ერთს მხარესა, კაცები მეორეზე:
საკაცოში დედაკაცს არ შეუძლიან დაჯდომა. ფშაველს უყვარს თავის კერაზე ყოფნა
და მუსაიფი სტუმართან. იგი ცხოვრობს საქონლით – ცხვრით და ძროხით, ხნავს
იმდენს, რამდენიც მის სახლობას ეყოფა. ორი ძმა რომ იყოს ოჯახში, ერთი მიდის
ცხვარში, თრიალეთს და შირაქსა, მეორე უვლის შინაურობას, – თავისსა და ძმის
ცოლშვილსა. ფშაველს თუმც უყვარს შინ ყოფნა და ზამთრობით ცეცხლის პირას
დიდხანს სიფხიზლე და ფანდურით შექცევა, მაგრამ სარგებლობის გულისთვის
მიდის აქეთ-იქით. ამ მოკლე ხანებში ფშავლებმა იწყეს სიარული სამუშაოდ კავკავს;
აგრეთვე ჩადიან კახეთს. იქ ჰხვეწენ ხის ჯამებს, ხონჩებს, ტაბკებს, ვარცლებს,
რომლებსაც ჰყიდიან და თვითონაც ჰხმარობენ.
როგორც ყველა გაუნათლებელი კაცი, ფშაველი არის ცრუმორწმუნე: ეშმაკებით
და დევებით სავსე ჰგონია ქვეყანა. თვითეულს ადგილს, მთას, გორას, ხევს, მისის
წარმოდგენით, ჰყავს დედა, რომელსაც „ადგილის დედას― ეძახის. მონადირეს რომ
დაუღამდეს სადმე მთაში, ან ხევში, მიებარება ადგილის დედას: „ემ ადგილის
დედავ, შენ გებარებოდე, შამინახე შენის მადლით და დავლათითო!― დავლათი
საშინლად სწამს ფშაველს. მდიდარს, წინწასულს კაცს ის ეძახის დავლათიანს
(იღბლიანს). ფშაველს ზოგი კაცი ზოგს ხატზე იღბლიანი ჰგონია; უყვარს ნადირობა
და ჰგონია, ნადირსაც თავისი საკუთარი პატრონი ჰყავს. ის ევედრება ნადირთ
პატრონს, წარმოიდგენს იმას პატარა ქალად, რომ ხელი მოუმართოს; სწამს სიზმარი.
მონადირე სიზმრით იგებს, რომ ნადირს მოჰკლავს: „წუხელის, ძმისავ, კარგი
სიზმარი რამა ვნახე, ტყავს რასამ გავზიდავდი, ლეშს რასამ ვკიდებდი კირჩხაზე―.
ფშაველს სწამს ძლიერ კვირა-უქმე და შაბათი. კვირა-დღე იარაღის ხმარება და საქმის
გაკეთება დიდ ცოდვად მიაჩნია, რომელსაც მოსდევს კაცით ან საქონლით
დაზარალება. შაბათი, ფშავლის წარმოდგენით, „ინათლება―. შაბათის ნათვლა იმაში

377
I<3N

მდგომარეობს, რომ ფშაველს შეუძლიან ამ დღეს იმუშაოს, მხოლოდ იმ ღამეს უნდა

თხა დაჰკლას და სანთლები მოანთოს.
სადაც ფშაველი დაინახავს ნანგრევებს, ქვას ან კლდეს, რომელსაც ადევს რამე
განსაკუთრებითი ნიშანი და გამოიწვევს ფანტაზიის აპილპილებას, იქ დასახავს ან
ანგელოზებს ან ეშმაკებს; იმას სწამს ორნაირი მკითხავი: ერთი სულისა და მეორე
ხატისა. ის დარწმუნებულია, როგორც ჯერედ ბევრი ველური ხალხები, რომლებთაც
ჰსწამთ, რომ მიცვალებულთ სულები უხილავად იღებენ მონაწილეობას კაცის
ცხოვრებაში, ნდომობენ სასმელ-საჭმელს როგორც ცოცხლები და ხანდახან კიდეც
ემიზეზებიან თავის ნათესავებს, თუ ამათ რამე სამსახური დააკლეს. სულის
მკითხავს ეცხადება სულები და, მის შემწეობით, თვითვეული სული აგებინებს
ნათესავს თავის საჭიროებას. მეორენაირი მკითხავი არის ხატისა. რაც კი უბედურება
შაემთხვევა, ფეხიც რომ გადაუბრუნდეს, ფშაველი აწერს ხატის „მიზეზს―: მიდის
მკითხავთან საკითხვინებლად. მკითხავი უპოვის, რომელიც თვითონ მკითხავს
უნდა, იმ ხატის მიზეზს, შეაწერს ცხვარს, ან კურატს, და გაისტუმრებს
გულდამშვიდებულს შინ გონებაგაყინულს სტუმარს. ფშაველი ხშირად კიდეც
დაემდურება ხატს, თუ იმან არ შეიწირა მისი შესაწირავი და არ აუსრულა თხოვნა:
„რა ვიცი, ღმერთმა იცის, სიალნის (სიმართლის) მეტი ქვეყანასთან არა მიმიძღვის,
მაგრამ ბედენა ვერაი ვქენ, ხატისად არა დამიკლავ, ცოცხლისად, მკვდრისადა, ვინც
გულმრუდია, ის უფრო ჩემზე კარგა ჰცხოვრობს!!―
როდესაც კვდება ვინმე, ფშაველს ჰგონია, რომ „მგებრნი― (სულები) მოვლენ და
ისინი წაიღებენ ახლად მიცვალებულის სულს. მგებრად საიქიოდან მოდიან
„უკლონი― ანუ ვინც უძეონი დაიხოცნენ. ფშაველი ფატალისტია: კაცს, რაც შუბლზედ
აწერია, ის არ ასცდება; კაცი უმწერლოდ, ესე იგი თუ არ წერით, არ მოკვდება.
ფშაველს რომ ურჩიო, შვილები მიეცი სკოლაშიო, – ის მაშინვე იმას გიპასუხებს:
„ჩვენთვის ესე დაუწერია ღმერთს, ესე უნდა ვიყვნეთო―.

378
I<3N

ქრისტიანული წესებიდამ ყველაზედ მომეტებულად სწამს ზიარება, მონათვლა

და მარხვა, განსაკუთრებით, დიდმარხვა. ზიარებას ისე უცქერის ფშაველი, როგორც
სამკურნალო წამალს; ამიტომ ეზიარება მხოლოდ ავადმყოფობის დროს. ახალის
მიცვალებულის პატრონი ვერ მოჰკლავს უწმინდურს ცხოველს, რადგან იმას სწამს,
რომ იმ უწმინდურის ცხოველის სული გააუწმინდურებს კაცის სულს; თუ
სანადიროდ წასული ფშაველი ნადირს ესვრის და ააცდენს, მაშინვე იფიქრებს, რომ
თოფი შეკრულია გაუწმინდურებით ან თვალის ვნებით. ამიტომ იგი არ ესვრის
თოფს ყორანს, ძაღლს და კატას, ამათ შეუძლიანთ თოფის შეკვრაო. ვინც კატას
მოჰკლავს, იმან საიქიოს უნდა ცხრა საყდარი ააშენოს; ვინც გაბედავს კატის მოკვლას
და მის ფეხებს ატარებს თან, იმას ხატი ვერაფერს დააკლებს, ან, როგორც თვითონ
ამბობენ, „ხატი არ მიუდგებაო―. კატა, ვიცით, რომ ძველად ეგვიპტელებს მიაჩნდათ
ღმერთად და ინდოეთში კატებისათვის არის აშენებული ტაძარი, იქ ქალები არიან
მონოზნად, უვლიან და ჰბანენ კატებსა.
ფშაველი ფჩხილის ნაკვეთს, თმის ნაკრეჭს და პირის ნაპარსს არ გადააგდებს,
ეშმაკი დაეპატრონებაო. ამიტომ ან დასწვავს, ან კიდევ დამალავს სადმე
მოფარებულს ადგილას. როდესაც საქონელი დაჰრჩება ღამე გარეთ, ფშაველი
ულოცავს, რომ მგელს კბილი ანუ პირი შეუკრას. თევდორობა-ღამეს მარილის სანაყს
ქვას (გურჩს) მიაბმენ ფშავლები ბოძზე წნელით, ჩაუდებენ ნაღვერდალს, სრულად
დარწმუნებულნი, რომ მგელს ამითი პირი დაეწვებაო; ამ ღამეს დედაკაცი
გამოაცხობს კვერებს მგლის სახისას, რომლებსაც „მგელთ კვერებს― ეძახიან. მეორე
დღეს ბალღები მგელთ კვერებს ისრებით „ჰკოდენ―.
ახალწლის ღამეს დედაკაცი აცხობს „ბედის კვერებს― ყველა სახლში მყოფის
კაც-დედაკაცისათვის და ერთს საზოგადო კვერს. მეორე დღეს კვერებს ნახვენ, ვისიც
კვერი გასივდება, ის იმატებს იმ წელს. საზოგადო, საოჯახო კვერში არის ჩანიშნული
ცხვარი, ძროხა, ფუტკარი და სხვა, რომელიც ამათგანი გასივდება, ის მოიმატებს…
ახალწელიწადს, როდესაც მეკვლე მოდის, ამ კვერს შეაგორებს სამჯერ სახლში. თუ

379
I<3N

წაღმა მიდის კვერი, ოჯახის საქმე წაღმა ივლის, თუ უკუღმა – ოჯახის საქმეც უკუღმა
წავა. მეკვლეს დააბერებენ თაფლ-ერბოთი; ყველიერის შაბათს უდუღებენ ჩიტებს და
თაგვებს ფაფას, გაუტანენ ბანზე ნაფოტებზე გაკრულს. ბალღი ჩასძახის დედას
სარკმლიდან:
– დედავ, რასა იქ?
– ჩიტთა ფაფასა, – უპასუხებს დედა.
– ჩიტნი რას ჰსჭამენ?
– სხვათა ყანასა.
ეს ჩვეულება მიაჩნიათ თაგვების და ჩიტების მოსამადრიელებელ საშუალებად.
პარასკევ დღეს დედაკაცი მატყლეულს არაფერს გააკეთებს. ცხვარი დარეტიანდებაო.

II
მკვდარზედ
ფშაველი არის ნათესაობის მოყვარული, თავისიანს ჭირსა და ლხინში გვერდს
უდგა და არა ჰშორდება. თუ მიცვალებულია სოფელში, თუნდ მისი ნათესავი არ
იყოს, დაიუქმებს. მანამ მიცვალებულს მიწას არ მიაბარებენ, მთელი სოფელი
უქმობს. მკვდრის პატრონი ყველას ებრალება და მისთვის ყველას გული შეჰსტკივა:
ხალხი ეწევა, რითაც ვის შეუძლიან. დედაკაცები გროვ-გროვად მივლენ მკვდრის
პატრონთან და მიიტანენ თითო ხმიადს და ჩარექით არაყს. ზოგს მიჰყავს საკლავი.
ტირილი მიცვალებულზე ზარით იციან. მოზარენი უსასყიდლოდ ტირიან. მკვდარს,
კუბოში ჩასვენებამდე, ასვენებენ ნაბადზე გარედ დერეფანში. კარებში გასდებენ
უღელს, რადგანაც ის იმის მსახური იყო, და ევედრებიან, – ამ უღლის მადლო, შენ
მიეცი საიქიოს მაგის სულს შეღავათიო. მიცვალებულის გარეშემო შავად ჩაცმული
დედაკაცები სხედან და იღვრებიან ცრემლად, იქვე ჰსდგანან ჯოხებზე დაბჯენილი
კაცები და ქვითინებენ დედაკაცებთან ერთად. თუ მიცვალებული მამაკაცია,
გვერდზე დაუყენებენ მის ცხენს, ლაგამადებულს და ხურჯინაკიდებულს; ცხენი

380
I<3N

სამგზავროდ არის მომზადებული. მიცვალებულს გულზე აწყვია ხმალი და

ხანჯალი. როდესაც მოსთქვამს კაცი ან ქალი, ხმალს ან ხანჯალს ებჯინება ტარზე და
თავის გადაწყვეტ-გადმოწყვეტებით ჰსტირის: „ადე, გეყოფა, ბიჭო, ძილი! ადე,
სწორები მოგვივიდნენ. ყურს აღარ გვიგდებს, გამწყრალია; ცოლი წაგივა
მამისახლში, ობლები აგიტირდებიან, მამულები აგიყამირდება―. მოზარე დაუტირებს
აგრეთვე თავის მკვდრებს და მიცვალებულს აბარებს საიქიოს: „თუ სადა ნახო
(სახელი), უამბე ჩვენი გაჭირვება, შიმშილ-წყურვილი, ბეჩაობა და სხვ. და სხვ.―
მიცვალებულის დამარხვის დღეს ხალხი ჰმარხულობს: ამ დღეს სჭამენ ცერცვის,
ლობიოს ან ოსპის საჭამადს. მიცვალებული დიდხანს არ ავიწყდება მეპატრონეს.
ერთის წლის განმავლობამდე ის მუდამ შაბათს ჰმართავს ტირილს, გამოიტანს
სატირელს. სატირელს შეადგენს: ტანისამოსი მიცვალებულისა და მისი იარაღი.
მკვდრის ახლო ნათესავი დასდგამს „ღაბახს― 1 მან. – 5 მანათამდე, ან ჭედილას. ვინც
ღაბახს ანუ ნიშანს მოარტყამს თოფს, ის იმას ჰრჩება. ღაბახისთვის თოფის სროლა
მიცვალებულის სულისთვის სასარგებლოა. მუდამდღე დიასახლისი სადილობის
დროს, მანამ საჭმელს დაარიგებს, „შასდებს სახელს― ანუ მოიგონებს მკვდარს.
სახელის შადება აი რაში მდგომარეობს: „ღმერთო, დიდება შენდა, ღმერთო, მადლი
შენდა, ღმერთო, შენის მიცემითა, ალალის მუშის მადლითა, იერუსალიმის ძალითა,
მთავარანგელოზის წინამძღვრობითა, ღმერთმა შაუნდნეს ჩვენთ მკვდართა, ძველთა
და ახალთა. თქვენამც მოგივათ, ჩვენო მკვდარნო, დადგმული ტაბლა, ანთებული
სანთელი: თქვენსამც სულს უნათობს, თქვენსამც სულს აიღებს; თქვენს ხელსა და
ნებასამც იქნება, როგორც ჩვენს ხელსა და ნებასა არი; იმასამც დაიწვევთ, ვინც ჩვენს
მოგონებას ელოდეს და ჩვენ ვერ მოვიგონებდეთ, ჩვენს სახლს ბარაქას აძლევდეს.
მამგონე არა ჰყვანდეს. თქვენს უნებურადამც კი ნურავინ შაგეცილებათ, ნურც ვინ
დაგაღონებსთ―. როდესაც „სახელს სდებს― დედაკაცი, იმას უჭერია ხელში რკინის
საფხეკელი, რომელზედაც ნაღვერდალი დევს, ამ საფხეკელას სუფრას თავზე
ავლებს…

381
I<3N

ტაბლის მიტანა მკვდრის საფლავზე უხვად იცის ფშაველმა. ეს ჩვეულება ყველა

ხალხმა იცის თითქმის და ფშაველისთანა ხალხს უფრო მტკიცედ უჭირავს. სპენსერს
მოჰყავს, სხვადასხვა მაგალითებს შორის, შემდეგი მაგალითი მანდანების
ჩვეულებისა: „ცოლმა მუდამ იცის თავის ქმრის ან შვილის კენჩხო (თავის ქალა);
ძვირად გაივლის დღე, რომ არ მივიდეს და არ მიუტანოს საუკეთესო საჭმელი.
მოწმენდილს დღეში ყოველ საათს ამ კენჩხოების გვერდით სხედან ან წვანან
დედაკაცები, ყველა მათგანი თავის შვილის ან ქმრის კენჩხოსთანაა, ელაპარაკებიან
მათ ტკბილის ხმით და ჰგონიათ კიდეც, რომ პასუხს აძლევენ მიცვალებულები―[1].

III
საიქიოს წარმოდგენა
ყოველ ხალხს, რომელსაც სულის მყოფობა სწამს, საიქიოც სჯერა. რადგან
სხვადასხვა ხალხები სდგანან სხვადასხვა გონების სიმაღლეზე და აქვთ
განსაკუთრებული ეროვნული სურვილები, ამიტომ საიქიოს წარმოდგენაც ბევრად
განირჩევა ერთმანეთისაგან. ველური ხალხი უფრო ხორცეულად წარმოიდგენს
საიქიოს, ის განყენებით ვერა სჯის და თვით მისი ნატვრა სულისა ხორცეულად
კმაყოფილების გარედ არ გადის. ქრისტიანების წარმოდგენა საიქიოზე ყველა
ხალხების წარმოდგენას ამ საგანზე აღემატება, ქრისტიანთა წარმოდგენა ყოველს
ხორცეულს თვისებას აშორებს საიქიოს. ეს ადვილი წარმოსადგენია იმიტომ, რომ
ქრისტიანებს თითქმის ყველგან უკეთესი ადგილები უჭირავთ და ამის გამო
ხორციელი კმაყოფილება ისე არ ენატრებათ. ვნებიანი და სიცხისაგან დამწვარი
მაჰმადიანი მოელის საიქიოს ჩრდილოებში განცხრომას და ვნებათა კმაყოფილებას.
სამოედს – ამ ყინულის შვილს – არ შეუძლიან ერთი კვირა იცოცხლოს, თუ ქონი არა
ჰსჭამა. ამიტომ ჰგონია, რომ საიქიოსაც ზღვის ძაღლის ქონი თავზე საყრელი ექნება.
ფიჯიელს ჰგონია, ამბობს სპენსერი, რომ საიქიოს მოჰყავთ სხვადასხვა მცენარეები,
ოჯახები აქვთ, ომობენ, იბრძვიან, ერთის სიტყვით, საიქიოს იმასვე მოჰქმედობენ,

382
I<3N

რასაც სააქაოს. საჭმელი, რომელსაც იქ მოელის კაცი, გაირჩევა სააქაოს საჭმელიდამ

მით, რომ ბლომად და უკეთესი იქნება[2]. ინუიტებს, განაგრძობს სოციოლოგი,
ჰგონიათ, რომ უხვად ექნებათ ირმის ხორცი, პატაგონიელებს ჰგონიათ, იმოდენა
საჭმელი ექნებათ, რომ ყოველდღე ილოთებენ საიქიოს.
ფშავლის წარმოდგენით საიქიო ქვეყნის შუაგულში არის; საიქიოს ის ეძახის
„შავეთს―. შავეთში მართალნი არიან მკრთალს ნათელში. ეს ნათელი ისე აქვს
წარმოდგენილი ფშაველს, როგორც ჩასულის მზის ახლად გამქრალი სხივები მთის
წვერებზედ; ყველამ იცის, რომ მთის წვერები ცოტადღა არიან ამ დროს წითლები,
ამას ფშაველი ეძახის „მკვდართა მზეს―. შავეთს ჩამოუდის შუაზე დიდი ხევი,
რომელზედაც მოდის კუპრის მდინარე, ცეცხლმოდებული; მაზედ არის გადებული
ბეწვის ხიდი, მართალი გაივლის იმ ხიდზე, ცოდვილი კი ჩავარდება და იწვის
კუპრში. საიქიოს მკვდრები ლაპარაკობენ მისუსტებულის ხმით. აი ლექსი საიქიოზე,
რომელიც გვაჩვენებს ძველისძველს შეხედულებას ხალხისას და, ამასთან, ფშავლის
წინ წაწევას საიქიოს წარმოდგენაში:
„ნეტარ რად უნდა: კარგს ყმასა[4] სამკლავე, საფუხარია?[5]
მეც მიმყვა სამარის კარსა, – ერთიც ვერ მოვიხმარია.
შავეთის მებატონესა სამჯერ დავუკარ თავია,
უკლუებ გამაარჩია შიგ ნარჩევები ყმანია;
ვერ დავხვდი ჩემებურადა, მტკივა მარჯვენა მხარია,
ხელი გამკიდეს ხელზედა, ჩამამავლიეს ჯარია.
რა საკვირველნი ყოფილან: ერთსაც არ ესხდნენ თვალნია,
ჩამოჰქცევიყო სახკარი, ზედ დასდიოდა წყალია.
სხვას ყველას გაეძლებოდა, სურიელს[6] ექნა ძალია;
ვაჟსა წასძოვა ულვაში, ქალსა გიშრისა თმანია.

383
I<3N

IV
წაწლობა
დედაკაცს აქვს მიცემული ფშავლისაგან სრული ნება ყველასთან ლაპარაკისა,
მარტოდ წასვლა-მოსვლისა, მხოლოდ იმას უნდა ახსოვდეს თავისი ნამუსი.
სასიამოვნოა ფშავლის ქალის ლაპარაკის ყურება. ის არის გამბედავი და თამამი,
როგორც ნაცნობებთან და ნათესავებთან, ისე უცხოსთან; ის ყოველ სიტყვის თავზე
„ჩემს ძმას― ატანს: „ვაჰმე, ჩემო ძმაო, რა სუ გარმიანელსა ჰგევიხარ, გარმიანელსავით
წლიკვან (კანჭები) დაგქონ―. რაკი ასაკში მოვა ფშაველი ქალი, ის მაშინვე წაწალს
გაიჩენს, მშობლების წინაშე დაუმალავად, აშკარად, წაწალთან წოლასაც არ
მოერიდება. ქალი ეძახის ვაჟს წაწალს და ნაძმობს, ვაჟიც ქალს – წაწალს და ნადობს.
რომ ჰკითხოთ ქალს: რად სწვები ამადაამ ბიჭთანო, ის გიპასუხებთ: „მიყვარს და
იმითა ვწვები, ავი კი მაშოროს ღმერთმაო―. მაგრამ ეს დასაჯერებელი არ არის: ახალი
ცხოვრების სიომ წაწლობაც გაჰრყვნა. დღეს ამ თვალთმაქცურ დაძმობას ბევრი ცუდი
ემჩნევა. ძველს დროში, როგორც მოხუცებულები ამბობენ, რუსთაველური
მიჯნურობა ყოფილა, დღეს კი საყვარლობად გადაიქცა. რომელმა ქართველმა არ
იცის ჩვენის პოეზიის და ეროვნების დედაბოძის შოთა რუსთაველის სიტყვები:
მიჯნურობა არის ტურფა
საცოდნელად ძნელი გვარი,
მიჯნურობა სხვა რამეა,
არ სიძვისა დასადარი.
სიძვა, სხვაა, იგი სხვაა,
შუა უძევს დიდი მზღვარი, და სხვა.
ძველს დროში თუ ნაბუშარს გააჩენდნენ, ორივეს – ქალსა და კაცს სახალხო
ხიდისყურზე ჩაქოლავდნენ, რომ გამვლელ-გამომვლელს ყველას ენახა; წინედ ქალს
„მოწაწლეობა― ანუ წაწლის ყოლა გათხოვებას არ უშლიდა, დღეს კი უშლის, რადგან
თვითონ ხალხიც გაეჭვიანდა. ძველის დროის ფშაველს უყვარდა ქალი, როგორც

384
I<3N

მშვენიერების, სიმშვიდის და სიწმინდის წარმომადგენელი, ქალს უყვარდა ვაჟი

გულადობისთვის, ვაჟკაცობისთვის, და დიდი ზემოქმედებაც ჰქონდათ ქალებს
კაცებზე. წაწლობა წმინდა მოვალეობად მიაჩნია ფშაველს, ის ამბობს: „წაწლობა
ლაშარის ჯვრის ყმას მოუდისო―. ფშავლებში არსებობს ზეპირგადმოცემა, რომ,
ვითომც, ეს ჩვეულება ლაშა გიორგის შემოეღოს; მაინც ხომ ვიცით, რომ ის თვითონ
მექალთანე ბრძანდებოდა და თუ იმან არ შემოიღო წაწლობა, უეჭველია,
გაუმაგრებდა მაინც ფესვებს ამ ჩვეულებას მრავალის მაგალითებით. ამიტომ
ლაშარის ჯვრის დღეობაში რომ გარყვნილობა ჩაიდინოს ფშაველმა, ცოდვად არ
მიაჩნია, „თვითონ ლაშარის ჯვარს ქალები ჰყვარებიაო―. წაწლების მოვალეობა
ერთის მეორისადმი არის შემდეგი: ვაჟი უკეთებს წაწალს იმ იარაღს, რაც მის
ხელობისთვის არის საჭირო: ტარებს, ყდებს (რაზედაც ქსოვენ შალებს, ფარდაკებს და
სხვ.), ცხემლას, კალათას, საგრეხელს და სხვ. ქალი უქსოვს ვაჟს წინდებს, ჩოხას, რაც
მისთვის საჭიროა ტანზე ჩასაცმელად ან ცხენის მოსართველად.

V
ფიცი
ფშავლები არიან თორმეტი თემი, რომლის სახელებს ქვევით ჩამოვთვლი,
როდესაც ხატობებს ავსწერ. თვითეულს თემს ჰყავს საკუთარი ხატი, გარდა
საზოგადო ხატისა. ფშაველი თავის თემის ხატისას დაიფიცავს და ეს თითქმის ყველა
ფიცზე უფრო ძლიერად მიაჩნია. საგანი მათის საფიცარისა ქრისტიანულია და
ბევრიც წარმართობის დროინდელი არის დარჩომილი. ფშაველი ფიცულობს: „ემ
ცეცხლის სინათლის მადმა―; „ე დედამიწის მადმა―; „მოღალულის მზის მადმა―;
ჰფიცავს აგრეთვე: „ხარის ქედს―, „პურის ნაწილს―, შესანიშნავის მეფეების სახელს,
უფრო „თამარ მეფეს―, „ლაშარის ჯვარს―. მწყემსი მეცხვარე ჰფიცავს: „სავსე (ცხვრით)
მინდორს―, „ცხვრის სამღთოს―. ქალი (გასათხოვარი) ჰფიცულობს, თუ ძმები ჰყავს,
უფროს ძმასა და, თუ უძმოა, იტყვის: „აგრემც მიშველის ღმერთი―; „აგრემც მიშველის

385
I<3N

კვირა მადლიანი―. დედაკაცი (ქმრიანი) ჰფიცულობს შვილებს, თუ უშვილოა, –

ძმებს. ქმარს არ დაიფიცავს, რადგან სირცხვილია და გამოიწვევს დაცინვას ხალხის
მხრით.

VI
პოეზია
ფშავლები პოეტური ხალხია და მათი პოეზია წარმოადგენს უძირო ზღვას.
რასაც ფშავლის თვალი და გონება მისწვდომია, იმას ყველაფერზედ უთქვამს ლექსი,
– მოყოლებული სიცოცხლიდამ სიკვდილამდე და საიქიომდე. ფშავლების პოეზია
გაიყოფა ორ ნაწილად – ძველისა და ახალის დროისა. ძველს ლექსებში არის
გამოხატული ვაჟკაცობა, გმირობა და ზნეობრივი სიმაღლე. ძველს ლექსებში უფრო
იდეალურობა გამოსჭვირს. ახალი ლექსები რეალურ გზას ადგანან და მათში
ჰკვნესის სატირული ნაღველი; რეალური მიმართულება ახალის დროის ლექსებისა
უწმაწურობამდე, ცინიკობამდე მიდის. მაინც ხალხში სატირა იბადება, როდესაც
ხალხის ცხოვრება იცვლება და ერთის წყობიდამ მეორეში გადადის. მოხუცებულები
ემდურებიან ლექსების შინაარსის გამოცვლას: ჩვენს დროსო, ამბობენ ისინი,
წაწლობისას და უწმაწურობისას არ იმღეროდენო. ეს მართალია. მაგრამ რა ქნას
ახალის დროის ფშაველმა, საგმირო საქმე აღარა აქვს და გულს იფხანს სხვადასხვა
საგნებზე შაირობით. ფშაურ ლექსებს აქვს მშვენიერი და მაღალი კილო. აქ ნიმუშად
მოვიყვან რამდენიმე ლექსს.
ძველი ლექსები

386
I<3N

✻✻✻
ვაი ჩემს ამ დროით მოყრასა,
ჩემს ამის მოხილებასა.
ენას ჩამედვა ბორკილი,
თვალთ მიშლის ახილებასა,
ვეღარც ვის სიტყვას შაუქცევ,
ვეღარც ვის შაგინებასა.
სიკვდილის სიმღერა
სიკვდილმ სთქვა: ზღვიდამ წამოველ,
ზღვა ჩქეფით შემოვიარე,
შევკმაზე თავის ლურჯაი,
ხმელეთ სუ შამოვიარე;
გადმაუხედენ ფშაველთა,
ყოოდენ, როგორც იანი,
ჩავეღირე და ვერ ჩაველ,
ხატი ჰყოლიყო ძრიალი:
შორს გზაზე ამომეგება,
შავარდენ იყო მხრიანი.
გადმაუხედენ ხევსურთა,
შავნ იყვნენ, როგორც ჭიანი,
ჩაველ და ისე ჩავთიბე,
როგორც ნალევმა[1] თივანი.
ბევრისა კარი დავსჯარე,
ბევრისაც ისევ მღე არი,
ბევრისა დედა ვატირე,
ბევრისა ცოლი თმიანი;

387
I<3N

ბევრისა თოფი შავკიდე,

სიათა, პირკომლიანი,
ბევრისა ხმალი დავაგდე,
ფრანგული ფხასისხლიანი,
ბევრის ქალისა გავწირე
კალათა ჩხირწინდიანი.
ხმალზე
ხმალს ნუ ჩახედავ, მოყმეო,
ხმალი მშიერა მგელია,
გაგიჭრის, გაგიხალიზებს,
ბოლოს საფლავის მთხრელია!
–:–
როსტომ სთქვა: ერთი არა სჯობს
ამ ჩემსა მოგონებასა:
ერთხელ სჯობია სიკვდილი
სუ მუდამ დაღონებასა.
–:–
როსტომ სთქვა: ჭკვა დიაცისა
არც მომწონ, არც მეკეთება,
ვაჟკაცს დიაცის მიმყოლსა
სამარემც დაეკვეთება.
–:–
რაად კარგია კაი ყმა,
რაის კარგისა მქნელია,
წავალის, მოჰკლავს ნადირსა,
ჭალაში მწვადის მწველია;

388
I<3N

დააძღებს ამხანაგებსა,
თავად მშიერა მგელია.
ქალის დალოცვა
დამასტესა[2] ვმკი ყანასა,
ძნა მოდის ჯარი-ჯარასა.
წყალს არვინ გამომახდინა,
ცრემლი ჩამომდის ღვარასა.
გიორგი ბახტარისშვილო,
შენამც შარჩები დედასა,
წყალსაც შენ გამამახდინე,
შამისვი ცხენის გავასა,
აიქამც გაგემარჯვება,
სადაც ხმალ იქმენ ელვასა,
მოციქულობდნენ ისარნი,
შუბნი იქნევდნენ ენასა.
–:–
მე სოფლის თავსა ვესახლე
და არ სოფელი ჩემს თავსა,
სოფელი კარგა მთავსობდა,
თუ მე სოფელი მეთავსა;
რაც მე სოფლისად მინდოდა,
წინ-წინ მოვიდა ჩემს თავსა.
–:–
თუ მკითხავ, კიდეც გიამბობ
ჩემსა და ლომისისასა.
აიქ სამ შავიყარენით –

389
I<3N

საბრუნსა სამუხისასა;
პური მთხოვა და ვაჭმიე,
ვურჩევდი თათუხისასა;
ხორცი მთხოვა და ვაჭმიე,
ვურჩევდი ხოხობისასა;
ღვინო მთხოვა და ვასმიე,
ვურჩევდი კახეთისასა;
ცოლი მთხოვა და ვერ მივე,
მიმყვანდა სიდედრისასა;
ადგა და ხელი გააბა
ნაჭაპნსა გიშრის თმისასა.
ამოტირდა და ამოთქვა:
„ვაი ცოლს ცუდის ყმისასა!―
შამრცხვა და ხელი გავიკარ
ნაჩუქარს ცოლის ძმისასა;
უწინ იმანავ დამასწვრა,
ელვასა ჰგვანდა ცისასა:
ახლა მე გადავუქნიე,
რისხვასა ჰგვანდა ღვთისასა;
სუკსა ვეც, გულსა ეწია,
წვერი უწვნიდა ქვიშასა.
ცოლსა ნუ ხელავ, ვაჟაო,
თავს უკეთესის ყმისასა,
გაიგებს, გაგიჯავრდება
ვადას მაჰზიდნებს ხმლისასა.
–:–

390
I<3N

ეღუმ, შე თუღუმიშვილო,
ვეფხვი ხარ, ველის კანჯარი;
შენ მაჰკალ ერისთვიშვილი[3],
გულზედ შენ დაეც ხანჯალი. და სხვ.
–:–
დამასტეს ხენი აყოვდეს,
გან ძირად ერთის ხისანი,
კინაღ არ გამირისხდესა
თვალნი ზეითის ღვთისანი.
შასახვევნელად მამინდეს,
მკლავნი თუ იყვნენ დისანი.
არ დამფარვიდენ მიწანი
ბარისანი და მთისანი,
ცრემლნი არ მეღირსებოდეს
ქალისანი და რძლისანი.
–:–
ქალს ნუ ჰკვლევ ჯვარობაშია,
ტანზედ ნათხოვი აცვია,
ქალი თუ გინდა ლამაზი,
დაჰკვლიე ქერის მკაშია.
–:–
ჩამორბის კოკლაის გორსა,
თვალშურთხო, შენი ქმარიო,
მისცენით ბეჭსახეხავნი,
გააწკრიალოს ტარიო.

391
I<3N

საბუჩეს ჩარდახ აუგეთ,

გააზდეინეთ ქალიო.
ხოხობზედ
შატილს[4] მოიდა ხოხობი,
გულდიდად დაჯდა ჯარზედა,
შვიდნი მოზარდნა წიწილნი
არწივის ნაბუდარზედა;
შვიდთავ ფრანგულებ უყიდა,
შვიდთავ შააბა ტანზედა,
შვიდთავ ხირიმებ უყიდა,
დაჰკიდა შვიდსავ მხარზედა.
საფშაოდ გამაისტუმრა, –
შვილნო, მშვიდობით გზაზედა.
ახადს, გოდერძის ციხეო,
მოგიხდენ თენებაზედა,
ცოტა ხან როგორ არ გასძელ,
ქვამც ნუ გდებია ქვაზედა;
იქით ქალ გამაიყვანეს,
მაჰყავთ, მოსტირის გზაზედა.
შამახვდა თხის ტყავიანი,
ამბავი ჰკითხა ჭკვაზედა:
„– ე ქალ საითღა მოგყავისთ,
ცრემლ რო ჩამოსდის თვალზედა―.
„– ე ქალ ახადით მოგვყავის,
შატილს ჩამოვსვამთ ჯარზედა;
მაგის საქმარეც აქა გვყავ,

392
I<3N

გაზდილი ალვის ტანზედა.

„– ვაჰმე, რა ონა გიქნავისთ
ლაშარის ჯვარის ყმაზედა!
თუ თქვენ ეგ წაგაყვანინოთ
წვერიმც ნუ მსხმია ყბაზედა,
შინამც თუ მივალ ცოცხალი,
სწორნიმც ნუ დამსმენ ჯარზედა―.
შვიდ ქისტმა, ერთმა ფშაველმა
გაიკრეს ხელი ხმალზედა.
შამეეტია ფშაველი,
შვიდთავ თავ მასჭრა წამზედა,
შვიდსავ მარჯვენა ააჭრა
ერთის ამლათის ხანზედა,
შვიდსავ იარაღ აჰყარა
სუ ქალს აასხა ტანზედა;
ქალი შინ გამააბრუნა,
მამას მაჰგვარა კარზედა.
– წაიღე მარჯვენეები,
ციხეს მიაკარ თავზედა,
ჩემს ნაქნარ სახელს ნუ იტყვი,
ვიყნოდეთ და-ძმობაზედა,
შინამდე გამოგყვებოდი,
მოსისხლენი მყვან გზაზედა. –
შვილნი შინ ვეღარ მოგივლენ,
დარჩნენ მათურის მთაზედა,
დახოცნა თადიაურმა,

393
I<3N

ერთის ამლათის ხანზედა.

ლუდი ადუღე, ხოხობო,
შვილთ რიგი უყავ თავზედა,
ბოროტის გამწარებულმა
გული დასცოდი ქვაზედა.
ახალი ლექსები
ფშავში მოლექსეები ბევრნი არიან, მაგრამ მათში პირველი ადგილი უჭირავს
მერცხალას და ჯაბანს. მერცხალას სახელად გამიხარდი ჰქვიან, მაგრამ ამ სახელს არა
სჯერდება და მერცხალას ეძახის თავის თავს, – ეს იმის ფსევდონიმი გახლავთ. აი რას
იმღერის მერცხალა თავის თავზე:
მკითხავებს დაუბარებავ:
„ციება გიდგა ტანშია!―
ვაჰმე, თუ დაწვეს მერცხალა, –
კაცი ცხელ თიბა-მკაშია,
იმდენი მყავის დუშმანი,
რო თმა არ მიდგა თავშია;
ნეტავი საით შამყარა,
ერთ უკვდავება მასმია,
გამთეთრებიყო თმა-წვერი
ამ წუთის ქვეყანაშია―.
მამასახლისზე
ელიზბარ შამამეყარა –
მამასახლისი დიდკაცი,
დედ-მამა შემამაგინა,
სანამ ამბავსა ვკითხავდი;

394
I<3N

ჩამასცვივნიყო კბილები,
ცისაკ წასვლიყო ნიკაპი. და სხვ.
ისევ მამასახლისზე
მოხველ – ა, მამასახლისო,
კი მამერგოა ბეგარა?
თუ ჩემ დარბევა გინდოდა,
გზირ მაინც წამოგეყვანა;
ნეტა ვინ მომცა პრიჩკაი[5],
შენთვი ცეცხლ შამამეყარა,
შენთვი დამეწვა წვერ-პირი,
ჯავრი მით ამომეყარა.
ძნელ ხარ, სიღარიბეო,
გამაბეჩავე, ტიალო,
მეორ-მესამე წელ მიდის,
ერთ ახალოხნი მცვიანო,
შიგ მამიკრუხდა ტილები,
წიწილეებსა ზრდიანო,
გამოვლენ სასეირნოდა,
ადიან-ჩამოდიანო.

395
I<3N

VII
საჭმელ-სასმელი
ფშაველს უყვარს კარგი სმა-ჭამა. საუკეთესო მისი საჭმელი არის ხინკალი.
კვირაში ერთხელ მაინცა სჭამს ერბოიანს საჭმელს, ხაჭო-ერბოს, ხავიწას და ხორცის
ქადას. ერბოს ქადას საფლავზედ მისატანად გამოაცხობს დედაკაცი. შემოდგომაზედ
ფშაველი, თუ მეტიმეტად ღატაკი არ არის, ჰშოულობს ხორცს ძროხისას ან ცხვრისას
და ინახავს საზამთროდ ქილაში ან ტაგანში; ხორცი მჟავდება, მაგრამ ამით ფშაველი
არ იწუნებს. ფშაველი ათასში ერთის გარდა ერიდება ღორის ხორცს, – ხატი არ
მიხდენსო. სამარხო საჭმელს შეადგენს ნივრის ან ნიგვზის ხინკალი, ანტრია
(გათხელებული ცომი წყალში მოხარშული), ღოლო, შვინდის და ცერცვის საჭამადი,
კომბოსტოს წნილი.
ამ ბოლო დროს ხშირად დაუწყეს თესა კომბოსტოს და კარტოფილს. სამუდამო
სასმელი ფშავლისა არის არაყი, სახარჯო – ლუდი, სარიგო და საქორწილო – კახური
ღვინო.

✻✻✻
კაცის სახელები
მაჩურა, ბუთხია, ხუჩია, ხუტია, დათვია, ნადირა, მირზა, კარახელი, კურდღელა,
პაპუა, მოკლია, ბუთლია, წიწილა, გოგოთური, ბაია, შალვა, უგონური, ქავთარი,
ნინია, ივანე, ვასილი, გიორგი, ყვირილა, ბარდანა, თეფშა, ბოიგარი, ხეხერა, გიგილა,
ყაყიჩი, გოდერძი, იანვარა და სხვ.
ქალის სახელები
ქალთამზე, მზექალა, მზევინარი, თეთრუა, ჯავარა, თამარი, დედუნა, მეწყინა, ჩიტო,
თინათინი, დარეჯანი, გულქანი, ქალიკმა, ლელა, მელანია, ანუკა, ფარანგოზი,
ბატარქალი, ქალთათავი, თიკანი, სალია და სხვ.
სოფლების სახელები

396
I<3N

ჩარგალი, ბოწახი, კაწალხევი, შუაფხო, გუდარახი, მაღარო, გომეწარი, თვალივი,

მუქუ, ხომი, კუჭეჭა და სხვ.
იარაღის სახელები
თ ო ფ ი: ხირიმი (საუკეთესო თოფი), შაშხანა, სიათა, ქოფაჩი, ერეჯიბი, ბაზალა,
ხარა, ფრანგული, ჩარმა, მაჟარი, ხარა ხირიმი, ხოროსნის სიათა აჭარა და სხვ.
ფშაველი ძველ თოფს აღარაფერს ყურს უგდებს, იმათში უფრო გავრცელებულია
ახალის აგებულობის თოფები – ბერდანგები და პიბოდები (აინლები).
ხ მ ა ლ ი: ფრანგული, გორდა, აჭარა, ხარის ფერცხალი და სხვ.

VIII
ხატები
ფშავლები, როგორც ნამდვილნი ქართველნი, რა თქმა უნდა, მართლმადიდებელნი
არიან, ხოლო ფშავლების მართლმადიდებლობა არ წარმოადგენს გაწმენდილს,
შემუშავებულ რჯულს; იგი შემდგარია სხვადასხვა წარმართულის და
ქრისტიანულის წეს-რწმუნებისაგან, და ზოგიერთში ებრაულს რჯულს მოგვაგონებს,
ეს შერევნა სხვადასხვა რჯულისა ერთმანეთში ადვილად წარმოსადგენია, რადგან
ხალხი, როდესაც ახალს რჯულს ეკიდება, ისე მალე ვერ ანებებს თავს ძველს
რჯულსა. მართლმადიდებელი მოძღვრებაც არ არის აქ განვითარებული იმიტომ,
რომ ქრისტიანობის მქადაგებლების, მღვდლების ხსენება მალე გამქრალა აქ. ამის
მზეზად ჩაითვლება ათასნაირი ლეწა-მტვრევა, რომელმაც საქართველოს თავზე
გადაიარა. ხალხს მხოლოდ ყური მოუკრავს ქრისტიანობისთვის: რაკი შემოჰლევიან
და არ შეჰრჩებიან მღვდლები, რომლებიც ხშირ-ხშირად მოაგონებდნენ ხალხს
ქრისტეს მოძღვრებას, ხალხს ისევ ძველი რჯული აგონდებოდა. ფშავში რომ
ქრისტიანობა უვრცელებიათ, ამის დამტკიცება ადვილია: სადაც გინდათ, მთაზე,
უღრანს, გაუვალს ტყეში შეხვდებით ნასაყდრებს. ფშავში არსებობს ლეგენდა,
რომელიც აღნიშნავს კერპობის, წარმართობის ბრძოლას ქრისტიანობასთან. ძველს

397
I<3N

დროში, ამბობს ლეგენდა, ფშავის ხევი სჭერია დევებს; იმათ ხალხი „უხელთავ―
(უგიჟებია). დევები ამოუწყვეტია გმირს კოპალას. კოპალის სადგომს ხალხი დღესაც
უჩვენებს ერთს ნასაყდრალს, რომელიც არის ტყიან გორაზე არაგვის ნაპირად; მის
ძირში გდია უცნაური, ოთხკუთხიანი ქვა, რომელსაც გვერდებზე ჩაღრმავებულები
ეტყობა, წყლის მოქმედების გამო. ეს ქვა ყოფილა ვითომც სკამი კოპალასი. ის დევს
მოუტაცნია, საბლით შეუკრავს და საბლის მჭიდროდ ჩასაბმელად მიუჭირებია
მუხლები. რომლის გამოც ქვა გვერდებზე ჩაღრმავებულა. ნადირობიდამ
დაბრუნებულს კოპალას შეუტყვია ქვის დაკარგვა, გამოსდგომია მტერს უკან, ოცი
ვერსის სიშორიდამ უსროლია დევისთვის ისარი და დაუგდევინებია ნაპარევი. ამ
ქვას ხალხი დღესაც თაყვანს სცემს და ეძახის „კოპალის ქვას―. კოპალის ქვა არის
ტრაპეზი. ძველად მაინც ქვის ტრაპეზები ყოფილა ხმარებაში.
შენობა, სადაც ხატი ჰყავს დასახული ფშაველს, არაფერში არა ჰგავს საყდარს. შენობა
ხატისა არის ყორით აგებული რიყის ქვისაგან და ზედაც სიპი ქვა ჰხურავს. შიგ არის
მხოლოდ ერთი სახე იმ ხატისა, რომელსაც ხალხი ჰლოცულობს… შენობები ხატისა
არის შემდეგი: დარბაზი, სალუდე და სასანთლეები. დარბაზი გარს შემორტყმულია
დაბალის გალავნით, რომელზედაც კაცი ადვილად გადააბიჯებს; დარბაზზედ აწყვია
ირმის რქები, მონადირეებისაგან შეწირული. დარბაზი წარმოადგენს იერუსალიმის
წმიდა-წმიდათას, სადაც თავი ხევისბერი წელიწადში მხოლოდ ერთხელ შედის,
როგორც მღვდელთმთავარი წმიდაწმიდათაში. გალავნის გარედ, კარგა მოშორებით,
არის აშენებული „სალუდე― ანუ „საჯარე―, სადაც ჰკიდია უზარმაზარი ლუდის
სადუღი ქვაბი; იქვე არის ჩამწკრივებული კოდები ლუდის ჩასაფუებლად. დარბაზის
და სალუდის არემარე დაჩრდილულია იფნის ხეებით. ხატის სიმარტივე და
უხელოვნეობა მოსწონს ფშაველს. ხატობის დროს არც წირვის მოსმენა უნდება, არც
პირჯვრის წერა და მუხლისყრა. ფშაველი მხოლოდ წინაპირველად რომ მოვა, მაშინ
მოიყრის მუხლს პირდარბაზისკენ; შემდეგ მიდის სალუდის კარზე და უცდის, რომ
მალე დაჯარდეს ხალხი (დასხდნენ მწკრივად). თუ საკლავი ან ქადა-პური აქვს,

398
I<3N

ხევისბერს დაადიდებინებს, მერე თავისუფლად მიდგება-მოდგება „ხატის კარზე―.

ხატს ფშაველი ეძახის ბატონს ანუ „ღვთიშვილს― და თავის თავს ყმას. იგი ამის მეტს
ბატონს იმჟამით ამჟამამდე მაინც არ იცნობს.
ჩვენის ბატონის კარზედა
ხე ალვად ამოსულაო,
წვერში დაუსხამ ყურძენი,
საჭმელად შამოსულაო.
დედაკაცს არ შეუძლიან ხატის კარზე მისვლა იქ, სადაც კაცი მიდის, რადგან ის
შელახავს ანუ გააუწმინდურებს ხატსა.
ფშავლები შეადგენენ თორმეტს თემს: გოგოჭური, გაბიდოური, უძილაური,
გოგოლაური, ჭიჩუელი, ახადელი, უკვენა ფშაველი, წითელაური, ქისტაური,
წოწკურაული, ტურანი და მისრიანი. თვითეულს თემს ჰყავს საკუთარი ხატი, გარდა
საზოგადო ხატისა. საზოგადო ხატი, რომლის სამსახურიც ყველა ფშაველს ადევს
კისრად, არის თამარ დედოფალი და ლაშარის ჯვარი. ეს ჯვარი არის შეწირული
ლაშა გიორგისაგან ალბად ეკლესიისთვის, როგორც ნიშანი ერთმანეთის
ერთგულობისა: მეფისა ფშავლების მიმართ და ფშავლებისა მეფის მიმართ. ესე
მოგვითხრობს ზეპირგადმოცემა. თამარ დედოფლის ხატი და ლაშარის ჯვარი
ერთმანეთს უპირდაპირებენ, ერთი ერთს მთაზე არის აშენებული, მეორე – მეორეზე.
ამ ორს ხატს ფშაველები ეძახიან „მოდე-მოძმეთ― (და-ძმანი). ფშაველს სწამს
ქრისტიანული წმინდანებიც: მთავარანგელოზი, ღვთიშობელი, წმიდა გიორგი და
სხვ. გარდა ამისა ხატებად ჰყავს გამხდარი ზოგ-ზოგი გმირებიც, მაგალითებრ:
სულა-კურდღელა, პირცეცხლი, პირქუში.
ფშაველს, გარდა თავის თემის ხატში სიარულისა, უხდება სიარული
ცოლეურების და დედეულების ხატშიაც. სხვა ხატების ვალი იმას არ აწევს ვალად,
თუ მკითხავმა არ გახადა მოვალედ. ფშაველი მოვალეა გამოისყიდოს შვილები თამარ
დედოფლის ხატისაგან, ანუ, როგორც თვითონ იტყვიან „გაიყვანოს―. ვაჟი

399
I<3N

გამოისყიდება კურატით, ქალი – ცხვრით, საკლავით. ეს ჩვეულებაც ებრაულია:

ყველამ იცის, რომ თვითონ იესო ქრისტეს გამოსასყიდლად მიიყვანა
ღვთისმშობელმა მარიამმა ორი გვრიტი. ხევისბერი გამოსთხოვს მოწყალებას ხატს
ბავშვისთვის, დალოცავს და დაჰკლავს საკლავს. ხევისბერი არის ერთსდაიმავე დროს
მემკვიდრე მოგვისა და მღვდლისა.
ხევისბერი წინანდელს დროში არა ყოფილა მარტო სამღვთო წესების
ამასრულებელი, არამედ სჭერია ხელში პოლიტიკური და იურიდიული უფლებაცა.
იგი ყოფილა მშვიდობიანობის დროს მსაჯული და ომიანობაში – ჯარის წინამძღვარი
ხელში დროშით. ფშავლის ხევისბერად მოწოდება მოხდება სხვადასხვა მიზეზისა
გამო: ჯერ ერთი ქადაგისაგან და მეორე მკითხავისაგან. მაგრამ მკითხავიც ყველას
წარამარად არ ირჩევს, იმასაც აქვს, თუ შეიძლება ასე ვსთქვათ, საკუთარი მეთოდი
ხევისბერის ამორჩევისათვის… თუ რომელმამე ფშაველმა დაიწყო ავადობა დიდხანს
და ვერა რჩება, მკითხავი ურჩევს, რომ წმინდობა დაიწყოს, გახდეს ხევისბერად, ხატს
მსახურად. ხევისბერად კურთხევისთვის, ანუ ხელ-მხარის სანათლავად, უნდება
ახლად მოწოდებულს რვა საკლავი და ერთი კურატი. ამათის სისხლით განათლვენ
თავის მოძმეს ხევისბერები: სისხლს წაუსმენ შუბლსა, მკლავსა და გულზედ.
ხევისბერის თანაშემწე არის დასტური, რომელიც მოვალეა სასმელ-საჭმელი
დაურიგოს ხალხსა. დასტურების რიცხვი თითო ხატში სამიდან ექვსამდე ადის.
ხევისბერები და დასტურები წმინდობენ. წმინდობა მდგომარეობს იმაში, რომ ღორის
და ქათმის ხორცს არა სჭამენ, ნალახს ძლიერ ერიდებიან, ერთი თვის წინედ
ხატობამდისინ მეუღლეებთან არ დაწვებიან. ლუდის დუღება რიგრიგობით
მოსდევს.
ადგილობრივი მღვდლები და ხევისბერები მტრობენ ერთმანეთს, ერთიმეორის
დამცირებას ცდილობენ ხალხის თვალში. ხევისბერს უფრო ღრმად აქვს გადგმული
ფესვები ხალხის გულში… იმის დიდება ანუ დალოცვა, კურთხევა, არის მდაბიო და
გასაგონარი, ვიდრე მღვდლისა. ასაღებსაც ბევრით ნაკლებს იღებს მღვდელზედ.

400
I<3N

ძველად ხევისბერები კიდეც აზიარებდნენ და დამარხავდნენ ხოლმე მკვდრებს. დღეს

ეს უფლება ჩამორთმეული აქვთ. ახალწელიწადს დღეს ყველა ოჯახიდამ მოვიდოდა
თითო კაცი სალუდეში. ხევისბერები ჩაჰყრიდნენ გაფუებულ პურს ლუდში,
ჩაუსხამდნენ ზოგს ჯამში, ზოგს მათარაში, ისენი დაბრუნდებოდენ სახლში და იქ
მყოფებს უნაწილებდენ, აზიარებდენ.

IX
ფშავლის ხევისბრის დიდება
„ღმერთო! დიდების მეტი და მადლობის მეტი შენ არა მოგეხსენების. ღმერთო!
შენია გაჩენილი ხვნა, ხვეწნა და ღაღადება, თორემ ხმელზეით ხორციელნი ხმას ვერ
შემოგდებდნენ.
დიდება შენთვის, ღმერთო, დიდება შენთვის, კვირას კარავიანს, დიდება
შენთვის, გიორგი მუხის ანგელოზს[1], დიდება შენთვის, თამარს დედოფალს,
ხმელეთის დამრიგებელს! თქვენ გადიდოსთ ღმერთმა, გაგიმარჯოსთ, თქვენი
ხმალი, თქვენი სამართალი, თქვენ თქვენი გამჩენი ღმერთი არ მოგიწყენსთ, არ
მოგიძულებსთ; თქვენ თქვენს საყმოს ნუ მაიწყენთ, ნუ მაიძულებთ. საყმოშიით ვინმე
გეხვეწებოდესთ (სახელი სამსახურის პატრონისა), რასაც გულზე და მხარზე
გადიდებდენ, გეხვეწებოდენთ, იმ გულზედ, იმ მხარზედ, შეიხვეწეთ, შეინახეთ;
რასაც წყალობას გეთხოვებოდენთ, ის წყალობა ღმერთსაც გამოუთხოვეთ, კვირასაც,
და თვითონაც თქვენი წყალობა უყავით. პირველად წულს მოუმატეთ ამ სახლშია,
ღონე-ქონესა, კაცსა, კაცრიელობასა, მტრის ხელი ახადეთ, სიკვდილის ხმა
მოაშორეთ, დაცევ-დაფარეთ ლაღის მტრისაგან, მწარე სიკვდილისაგან. ნურას
მიჰკერძებთ ღვთისაგან გამოშვებულს სევდა-სნეულობასა. სადაც თქვენი უღური
დაიძახონ, თქვენი მოწაღმართე ანგელოზი მოახმარეთ, თქვენი კაბის კალთა
დააფარეთ; მოლაშქრეს გაუმარჯვეთ, ამათ სახშიით გასულს მონადირეს ხელი

401
I<3N

მოუმართეთ, მგზავრი მშვიდობით მაჰგვარეთ. წული ვინმე გთხოვოსთ, წული

ღმერთსაც გამოუთხოვეთ, კვირასაცა, და თითონაც თქვენი წყალობა უყავით;
გასაზდო ვინმე შამოგახვეწოსთ, გაუზარდეთ, უქენით ეტლიან-დავლათიანი;
სნეული ვინმე შამოგახვეწოსთ, სნეულს ულხინეთ, მაურჩინეთ. ზამთარი
მშვიდობისა გადააყრეინეთ და ზაფხულიც ღალიან-ბარაქიანი ჩამოუყენეთ, ღმერთი
თქვენს ბატონობას გაუმარჯვებს; თუ მე რასმე მოხსენებას ვაკლებდე, თქვენ თქვენს
წყალობას ნუ დააკლებთ, თქვენის გამჩენის ღვთისასა. ღირსად აიტანეთ, ბატონო
ბედნიერო, ღირსეულადა, ხსნილად, კურთხეულადა დაკლული ზვარაკი,
დადგმული ტაბლა, დაწვრეთილი სეფე, დასხმული ბარძიმი, მეშველი,
მწყალობელიც იქნებით მხოიშნებელი. დიდება თქვენს ძალასა, თქვენს სამართალსა,
თქვენის გამჩენის სამართალსა, თქვენის გამჩენის ღვთისაგან―. (ღმერთმა გაუმარჯოს
დასძახებს ხალხი). ხევისბერი მობრუნდება ხალხისკენ და იტყვის: მოგცესთ
წყალობა, რაც იდიდა, იხსენა, იმათმა დავლათმა, თემო, სოფელო, ქუდოსანო,
მანდილოსანო.
1886 წ.

402
I<3N

ფშავლები
(ეთნოგრაფიული მასალა)
დალოცვა დედაკაცისა
შენამც შაგეწევა ჩემის მამის სალოცავი, შენამც გიშველს ღმერთი. აგებ ღმერთმა
გიცოცხლოს ცოლ-შვილი. ისრე გიცოცხლოს, როგორც შენს გულს უნდოდეს. საცა
გაიარო ყველგან გამარჯვება მოგცეს. შენი ამჯობინოს შენის მტრისასა, ნურავისი
თვალი და გული მოგრიოს. ჩვენის შველისადა ღმერთმა გიშველოს, ხელ-მხარი
მშვიდობაში მოგახმაროს. ჩვენის დახედვისადა, მოხედვისადა, ღმერთმა კეთილადა
გნახოს, შენი პატივისცემა მეც კეთილად გადამახდეინოს. ღმერთიმც შაეწევა შენს
ჯანსა. ღმერთიმც გიშველს – აიქამც გაგემარჯვება, საცა ხმალნ იქმენ გელასა,
მოციქულობდენ ისარნი, შუბნი იქნევდენ ენასა (ძველებური დალოცვა), შენამც
შაჰრჩები და გაეზდები დედაშენსა. გენაცვალე, გენაცვალე, ჭირი მოგპარე, თავს
შემოგევლე. ბარაქა, გახანება (მკის დროს). ხარ-გუთანს გაუმარჯოს (ხვნის დროს).
ფიცი ქალისა
ჩემ ძმათ მზემა. ჩემის ძმის მზემა. მოღალულის მზის მადმა. აგრემც შამეწევა
ჩემის მამის სალოცავი, მიშველოს ღმერთმა არა ვტყუი… ე ცეცხლის სინათლის
მადმა. აგრემც მიცხონდებიან მკვდარნი (მოხუცებულისა).
მუდარა
აგრემც შაგეწევა ღმერთი, აგრემც გიშველის ფშაველთ სალოცავები, შენი
ჭირიმე, შენი კვნესამე. აგრემც გიცხონდება ი ლამაზი დედ-მამის სული… თუ გწამ
დაძმობისა და მეზობლობის გამჩენი… იმ შენის ლამაზის ხუტაის დღეგრძელობასა…
თუ გწამ ცნობა-ნდობის გამჩენი… აგრემც თავს შამოგევლები, აგრემც წერას მოგხდი,
ჭირი მოგპარე. აგრემც დამმარხავ. აგრემც დამიტირებ. აგრემც შაჰრჩები დედა შენსა,
აგრემც გიშველს ღმერთი. აგრემც შაეწევა ღმერთი შენს ჯანსა შენი ჭირი, შენი
სატკივარი.
403
I<3N

მოკითხვა დედაკაცისა
„მოხვედ მშვიდობითა!― – დამხვდი მშვიდობითა! „მერმე გენაცვლე რას
კილოსა ხართ, ხო არავის რა გიჭირთ დიდსა ან ბატარასა? ან საქონი როგორა
გყავისთ? ბალღებს ხო არა გიტკივათ? საჭმელი (საქონლისა) ძალიან
მიგიძვირდათა?― – არა გვიჭირს, ღმერთიმც გიცოცხლებს ქმარ-შვილსა, დღესნამდე
ვყრივართ ცოცხლები, ძროხანიც არიან დღესნამდე, ღონღილობენ, სულებს კი
გააწევენ, სხვა კი არა ხეირი აყრავ.
„ან ქალ-სიძეთი ვეღარა იცითა?―
– როგორ არა, ძოღანისაც მანდ ეგდო ი ქალბნელი, მატყლის კეჭანი ჰქონდენ,
ცხრა-ათან ცხვარნი ჰყვან მანდა, აი ბიჭს (თავის შვილზე უჩვენებს) ურევავ ცხვარჩია,
იმას დაუდის, აი იმეების ნაპარსი წაიღო, კარგადა ვართ, არა გვიჭირსო. ღმერთმა
კარგად გიკითხოს და გიცოცხლოს მზის საფიცარი (ე. ი. შვილი – ვაჟი).
„ეგ მიამბე და ან ქურსიკა როგორ არი? ჩამაუდნი ი ბეჩავსა, ძალიან დაბერდაა,
თვალთ ძალიან აკლია?!― – ჰხედავს კიდევა, კაცის ცნობა აქვის, ჯოხაით დავალის
შინა – კართა.
„მერმე, გენაცვალე, ან მარცვალაანი როგორ არიან, გამიხარდი შინ არია, თუ
ცხვარში წავიდა?
– კარგად არიან, არა უჭირს არც-რა იმათა. გამიხარდი მეორე კვირა იქნება რაც
ცხვარში წავიდა. სნეული კი არა ბედენას სჩადის, არი ერთს წრეზედა; გუშინ
მკითხავთან ემზადებოდეს. არხლის კარს ახალი მკითხავი გამოჩენილაო, ქალთამზე,
ვეჭოთ, კიდეც წავიდა, კარგსაც აქებენ. შააჯერეს საცა რამ მკითხავები იყვნენ და
ბეჩავს ბუთლას კი ვერა უშველეს, სუყველა კი იმას ეუბნება, მიზეზით (შარი ხატისა)
არის ავადაო. დაილოცოს ხატიცა და ღმერთიცა – „ვაჰმე, ვაჰმე, ახა ვაგლახი მე,
ჩამაუდნი ი ბეჩავსა. ღმერთო, ნურას გაწყენენ, დაილამა, ემაგვდენს ტანჯვით ყოფნას
ისრივ სიკვდილი სჯობია―.
მუქარა

404
I<3N

დაიცადე, დაიცადე, კიმც მოგიკვდები, თუ შენი ჯავრი შავჭამო. ისე გაუხდი

საქმესა, თავის ხორცს კბილით იგლეჯდეს. სად წამივა, სადა, ცაში ახდება, თან
ავყვები, მიწაში ჩაძვრება, მეც თან ჩავყვები და მაგის ჯავრს კი არა ვჭამ, კარჩი
გამოსავალს დაულევ, ისე შავარცხვენ და მოვთხრი ქვეყანაშია. შენს კაი ბიჭობას
ჩალად არ ვიყიდი, აი, ჩალადა, მაგ ჩალა ცხენზეითაც მალე ჩამოგახდენ.
ღმერთმა ნუ მამყოფოს, რო შენი ჯავრი ვჭამო. ღმერთმა ნუ მაცოცხლოს რო როცა
ვთქვა, კიდეც ვერ ავასრულო, შენ რა ხარ, რა? დაგგლეჯ თავ-თავად წიწილასავით,
და ისე გადაგყრი. შენ რა ხარ, შე ბეჩავო, თუნდა გიყიდი, თუნდა გაგყიდი. ბალღები
გააბთხილე, ი ყანებს ნუ მილეინებენ, საქონს კარგა მოუარონ, თორო რასაც
მოვასწრობ, შიგ დავკლავ. მწყემსებს დავხდი ტანისამოსსა და თითივით
ტიტველეებს გაუშვებ.
თოფით რას მემუქრები?! მინამ შენ თოფს ხელში აიღებ, მე კიდეც დაგკრავ
თოფსა; სროლა შენზე კარგი ვიცი; ხმლითა მცემ, ჩემი ხმალი უფრო მჭრელიც არი,
თუ ხელით ცემა იქნება და, შე საწყალო, ბურნითივით გაგფშვნეტ, თუ მოვინდომე.
ისე მოგაკვლევ სურვილსა, ნემსს ყუნწზე აეგებოდე (ქალის მუქარა).
დაცინვა
უყუროს, უყუროს, რასა ჰგავს, რასა! ნეტავი კაცს მაინცა ჰგვანდეს! მეე! რა
საელდო რამ არი მაგის თავ-ცხვირი, მაგის კბილნი, მაგის წლიკვნი (კანჭები). ბეჩავო,
ბეჩავო, რა მწერლ ჩვილი ხარ და არ იცი! ბაყაყივით გადმოცვივნაზე ჰქონ თვალნი.
ბევრის სტუმარო, ცოტას მასპინძელო, მატყლი მინდა, მატყლიო, შენმა მზემა, შიგ
გაჰვარდები! ეს ჩამდინარი წყალი კი დადგება და შენი ენა კი არა, ჰროშავ რაც ენის
წვერზე მოგადგება. ძალიან პირმსუბუქი ხარ (ცოტას მჭამელი) ათს ხინკალს რო
შაშჭამ, მეთერთმეტეს ხელით გადაიყოლებ (ლოგინში). ერთურთს ვერას
დავაყვედრებთ: მე კოჭლი, შენ ბრუტიანი (ბრუციანი). მინდა გცა და არ ვიცი
როგორა გცა (მაღალ კაცს) კიბეს თუ სამ ვიშოვნი, ან გავაკეთებ, რო კიბით მაინც
შემოგწვდე თავპირში. დადეგ, დადეგ, შე მწერელ ჩვილო, შენა (დამბლავ), შე

405
I<3N

ყვიციანო, ცარიელო კვეხნავ და არაის გამკეთევ! წვერთა ჰფშლეკდის, თავმომწონარა,

ჩაბარკონაი (დაბალი ტანისა).
წყევლა დიაცისა
მიწამც ჩამოგშლის აგრიაა! შე შავის მიწის ჩამოსაშლელო! დაგლახტოს ცხრამ
წმინდამ გიორგიმა, შე სიკვდილის დაბუნდუებულო! ძაღს მივაკლავ იმის
დედმამათა. დაიმეხენით აგრიაა!.. კოპალაის (ხატის) ლახტნაკრავო. დაჰკვლიე,
დაჰკვლიე შე თვალდასათხრელო, ღმერთმა რო დაგთხარნეს ე თვალნი, აიქამც
წახვალ, საცა მიდიან და აღარ მოდიან. ჭირი შენს თავსა და ტანსა, ღმერთმა ისე
გალხინოს, როგორც ალალს ლუკმას შენ მაგასა სჭამ, შე დამეხილო, შე ცით
მეხდაცემულო, შე მიწა-წყალო, შე არ გასაზრდელო, ნუ გაგზარდოს ღმერთმა. შე
დაწყევლილო, ნურა კარგი გაჩვენოს ჩემა წილმა მოწყალემა… ნურა კარგი გახილოს
ჩემის მამის სალოცავმა. შე სწორჩიით გამოსარჩევო, შენა. შე ცით მეხდაცემულო, შე
ქალობა შავო, შენა.
საქონლის წყევლა
შე მშიერაის მგლის შასაჭმელო. შე სამგლევ, შე უპატრონოვ, შენა! გაიარ, შე
საყორნეო, შენა. ო, დედო, შე ბაითალმანო!
ჭირის წყენა
ღმერთმა ხო იცის, მეწყინა შენი ზარალი. მაგრამ ჩვენ არას ვარჯულებთ! ყველა
სიკვდილის შვილი ვართ, აქ არავინ დავრჩებით, ყველას იქ გვინდა წასვლა, საცა
ჩვენი მამაპაპანი წარსულან. ღმერთმა ზარალი ზარალად გაკმავოს, დაცემისად
აგაყენოს, ნუღარა ავი და ურიგო მოგარგინოს; ვინც დაგრჩა, ისინი გიცოცხლოს და
გიმრავლოს. შენი თვალი და გული ნუღარაით აატიროს.
პასუხი: ღმერთმა წყენა აჰხადოს თქვენს თავსა – ვიცი თქვენის გულის ამბავი. ჩემის
შებრალებისად დიდი მადლობელი ვარ, თქვენი ავი ნურა გვახილებინოს, ნურც
გაგვაგონოს.
საყვედური

406
I<3N

არა გცხვენიანა, კაც არა ხარა? არ გარცხვნის ე წვერ-ულვაში, მითამ ქუდი კი

გხურავ. რა გიქნავ, რა ჩაგიდენავ? შენი მუცელი შენს ქვეით მითამ არი, გასძღები და
აღარ იცი რასა სჩადი? ჩაასხამ, რამდენსაც თასს მოგაწვდიან, იმას კი აღარა ჰფიქრობ
– დაიცა, ცოტა დავლიო, დავითვრები, ყროლად გავხდებიო. ვინ იცის ვინ
გილანძღავ, ვისთვის გიცავს, რა ჩაგიდენ-მოგიდენავ! კაცს კაცობა უნდა შაჰგვანდეს,
დედაკაცს – დედაკაცობა, ის რატო არ იცი?! კაცმა იქამდი როგორ უნდა გაიმეტოს
თავისი თავი, რო მუცელი თავზე ჩამაიცვას და ისითა დავიდოდეს. კაცს სხვისა კი
არა, თავის თავისა უნდა ეშინოდეს!..
არა გწამთა ღმერთი? არ იცითა რასა ჰქვიან ცოდვა-მადლი? არა ხართ პურის
მჭამელნი? კაცმა ნახოს ჩვენფერაის ცოდვა-ჭირით ხვნა-თესვა და ასე ნახნავსა და
ნათესს უოხრებდენ და უტიალებდენ, გაგონილაა, თქმულაა, თქვენი ჭირიმეთ?!
მთელის წლის მოსავალზეით ამაღებინეთ ხელი, მეყოფა ამდენი მოთმენა; არა
გწყევთ, არა გლანძღავთ, გეხვეწებით, გემუდარებით – გაბთხილდით, გააბთხილეთ
ბალღები, გაუჯავრდით, ეშმაკ-ქაჯს კი ნუ შაჰხედვენ, აი საქონს უგდონ ყური!
გაგიწყრეს, თეთრუავ, წყალ-წისქვილის გამჩენი, რა მწარე ხარ, დახვალ, დასწუი –
წისქვილს არავინ, არავინ მაძლევს, არავინ მაფქვეინებსო. რად ვინ დაგაფქვეინებს?!
ვისა აქვ ი მოძულებული წისქვილი, რო საშენოდ გახადოს? უნდა ან ნედლი საფქვავი
დააყარო, ან დაუკეთებელი, ან უნდა აყივლო. დააყრი საფქვავსა, წახვალ თავად,
წამასწვები, ტკბილს ძილს გამააცხობ და ფეხებზე გკიდია თუ საფქვავი ჩამუა და
წისქვილი იყივლებს. აბა რა უოხრო და უტიალო გულ გაცვივნილს წისქვილს
ეხლა?!. კიდევ მოდი წისქვილისადა და მაშინ მე ვიცი. როგორს წისქვილსაც მოგცემ.
წისქვილისად აღარ მასდგა ჩვენს ჭლიკი, თორო, ჩემ მკვდართ ცხონებამა, ერთს
საკანთიელო (საკვირველი) საქმეს ვიზამ…
რად გინდა, რო შავჩვენდეთ ერთურთს არას უბრალოზე, ხო გაგიგონია:
როსტომ თქვა: გმირი მეც ვიყავ, ჯირითი შამოვისრიე, მეზობლის შაჩვენებასა
(შეძულებასა) ისივ დათმობა ვირჩიეო. განა ჩხუბი მე არ ვიცი? ჩხუბზე ადვილი რა

407
I<3N

არი, მაგრამ არა მწადიან შაგჩვენდე, შამოგიმდურო. შენ კი მაგას არა ჰფიქრობ, სრულ
იმაზე ხარ დამდგარი, რითაც გამარისხებ და შამიჩვენებ. განა ეგ იმედი მქონდა შენი:
რა გიუბნავ, რა მიგიჩმახ-მოგიჩმახავ, სირცხვილი არ არი? კაცს წვერ-ულვაში
სირცხვილისად მოუვა, განა შნოსადა.
მოკეთე იმით მინდა, ჩემი სიკვდილ-სიცოცხლე გაიგოს, და არა იმითა, მარტო
შამსვას და შამჭამოს, თვალი მარტო გატანაზე ეჭიროს და მოტანაზე კი აღარა
ჰფიქრობდეს. მაგას არ მოგელოდი, რამოდენა ჭირი და ბოროტი გადმოვყარეთ,
ერთხელ აღარ მოგვხედეთ, აღარ გაიარეთ, განა შენი მოტანილი რამ მინდა. ის
მინდოდა, ჭირის დღეს მაჰსულიყავ, გულს დამედებოდა, ქვეყანა გნახავდა – მაგასაც
მოკეთე ჰყოლიაო – იტყოდენ. ჩემთვი ეს ძვირადა ღირდა. წაღება რო იცი, კაცო,
მოტანაც იცოდე, გაგაქვ, რაც საციქველი[1] მქონდა, სუ შენ გაიტანე, წაიღებ, შე
დალოცვილო, და მოტანა კი აღარ იცი. დასდებ შინა და გიძე – არაფერი, აღარა
ჰფიქრობ – იქნება პატრონსა სჭირდება, წავიღო, ჩავაბარო თავის ტიალი და ოხერიო.
იქნება იმასაც ჰფიქრობ, თირილას დაავიწყდება და შამრჩებაო. ეგ ხო ქურდობასა
ჰგავ. მე შენ ძმად მიმაჩნდი, ძმასავით გიყურებდი და შენ კი, მტერიც არ უზამს, რაც
მე საქმე მიყავ. შენ კაცი არა ჰყოფილხარ, სრულაც არაი გცოდნია, კაცის სიკეთე
პურის ნაფხვერივით კალთაზე გქონდა დაბნეული – გადაიბერტყე და არაფერი,
მორჩა და გათავდა. ეჰ, დედას მტრისასა, შენც გაჰხდი ქვეყნის გულისადა და მეც
გამხადე.
რომელ მთასაც არ მოველოდი, ფეხები სწორედ იმან დამაზროვო – შენ ისე
მიყავ.
შ ე ბ რ ა ლ ე ბ ა (მ ი მ ტ კ ი ვ ნ ე ბ ა)
ჩამოგიდნი აგრია, შე ბეჩავო, რა ცუდი საქმე მოგივიდა, არ მექშერები
(მემეტები), ღმერთმა ხო იცის, დასაღონებლადა, საზარალოდა: კაც იყოს ცოცხალი,
თორო სუყველა იქნება – ქონებაც, ცხოვრებაცა, უკაცოდ კი არა იქნება. მადლობა
ღმერთსა, ტირილითა და ჩივილით აღარა გვექნება, წამხდარს საქმეს აღარა ეშველება

408
I<3N

ტირილითა და ჩივილითა, ტირილით და გლოვითა მტერნი არ შაგვიბრალებენ,

მრავალსაც გაიცინებენ, მუქარას დაგვიბარებენ.
დ ა თ ი რ ე ბ ა (დ ა ყ ვ ა ვ ე ბ ა)
სუ, თუ ღმერთი გწამ, განა სუ მუდამ გულს უნდა აჰყვეს კაცი, ხან და ხან უნდა
დასთმო… უნდა გაუჯავრდე თავის თავსა, თავის გულსა. კაცს იმდენად სხვა ვერ
დააზიანებს, რამდენსაც თავის თავი. კაცი თუ აჰყვა თავის გულსა, ვინ იცის რას
ჩაიდენს. დაამდი, დაწყნარდი, სისხლი სისხლით არ დაიბანება. ავს ავი მოსდევს,
კარგს – კარგი. ღმერთმა დასწყევლოს ეშმაკი, შააფურთხე ეშმაკს, პირჯვარი
დაიწერე, ღმერთი ახსენე, სთქოდი: ღმერთო, ის მაქნიე, ის მაფიქრე, ის მათქმიე, რაც
ჩემთვისა სჯობდეს და გამოდგებოდეს სააქაოს და საიქიოსაო.
სურდოს შელოცვა
სურდო შევკარ, შევკარ შევბაჭიჭე, შავსა ძაღლსა გადავკიდე; შავი ძაღლი წყალს
გავარდა, სურდო წყალში ჩამივარდა.
სადღეგრძელო
ღმერთმა გაცოცხლოს და გადღეგრძელოს, ვისაც შენი სიცოცხლე არ უნდოდეს,
ღმერთმა ის ნუ აცოცხლოს, შენი ამჯობინოს შენი მტრისას. შეგეწიოს ფშავ-
ხევსურეთის სალოცავები, კეთილ საქმეზე ხელი მოგიმართოს, გაგახაროს, (ქალს)
ძმები გიცოცხლოს, შენს ბედნიერობას შაგვასწროს, შენს მაყრად მოვდიოდე,
ქორწილში ღვინოსა ვსომდე.
ბებერო, გაცოცხლოს, მანამ გინდა რო იცოცხლო, ღმერთმა მოგცეს მუხში ჯანი და
თვალის სინათლე, შენი შვილების ხელით გეღირსოს გულზე მიწა, გიცოცხლოს
ისინიც, ვინც გყვანან და გეიმედებიან. სააქაოს ცხოვრება მოგცეს, საიქიოს ცხონება.
ბატარძალო, გაგახაროს, კეთილი იყოს შენი ფეხი ამ ოჯახში, ისითა ჭკვა-ნამუსისა
გამყოფოს, რო თხასა და მგელს ერთად აძუებდე, ისითა საყვარელი გამყოფოს, რო
დედამთილი მამამთილს ეჩხუბებოდეს, როგორ თუ ბატარძალი გამიჯავრე და
მამამთილი დედამთილსა.

409
I<3N

მე მაამოს, თქვენ გაგიმარჯოსთ, – ესე მტერი დაგესცალოსთ.

მამაო მღვდელო, შე გაცოცხლოს, შენი წირვა-ლოცვის მადლი შენც შაგეწიოს და
ჩვენც, ცოლ-შვილი გიცოცხლოს.
ბალღო, შენც გაცოცხლოს, დედ-მამა გიცოცხლოს, კაი კაცი გამოგიყვანოს, –
პურადი, გულადი, – მტერს მტრულადა ჰხვდებოდე, მოკეთეს მოკეთურადა, არ იყო
წარამარაი. მე აქ ვილოცები, გამგონე ღმერთია.
შესანდობარი
შაიწყალოს (შაუნდნეს) თქვენი გადაცვალებულები, შენი დედ-მამანი.
შავერდის მასპინძლობით ბეწინიკა შაიწყალოს. აცხონოს ბაინდური. შაიწყალოს,
ვინც ჩვენის ხელით მოგონებას მოელოდეს, ჩვენს სახლს ბარაქას აძლევდეს და ჩვენ
კი ვიგონებდეთ, იმის ნებასაც იქნება. შაიწყალოს უპატრონო მკვდარი, – ვისაც
მამგონე არა ჰყავს, ჩვენს სუფრას მოჰბიროის.
შაიწყალოს ისინიც, ვისაც ჩვენთან ერთად პური უჭამია, ჩვენთან ცნობა-ძმობა
ჰქონიათ, ყოფილან და დღეს აღარ არიან.
შაიწყალოს ლაშარიჯვრის პიროფლიანნი (ლაშქარში დახოცილები).
შაიწყალოს შენი და-ძმები, ბიძაშვილები, თირილაიც შაიწყალოს, რო სოფლისად
გამოსადეგი იყო.
მილოცვა
გავიგე, ვაჟი გყოლებია, ღვთის წინაშე, გამიხარდა, ღმერთმა გაგიზარდოსთ,
როგორც გაჩენით გაგალაღათ, ისე გაზდით გაგალაღოსთ. მგონია შველი მოგიკლავ,
ხვალ მტრის თავი მოგცას, ხარი ირემი მოგაკლეინოს რქიანი.
გ ა ო ც ე ბ ა (გ ა კ ვ ი რ ვ ე ბ ა)
აბა-ბა-ბა-ბაა, რა ჭირნახულებია, იტყვის კაცი, საცაა გაქანდებაო; ავის თვალით
არ ინახვის. ქუდი რო გადააგდო ზედ, – გაგორდება, საყვარლებია, საყვარლები,
ყურებით ვერ გაძღება კაცი, თვალი არ მოჰშორდება.

410
I<3N

ვაი-ვაი-ვაი, რა ყოფილა არ გიკვირსთა, თქვენი ჭირიმეთ? მაგას ხო ძილი არა

სცოდნია, თუ ჩამდინარს წყალს დაეძინება, მაგასაც მოუვა ძილი. სამ დღე და ღამეს
გადააბამს, ჰსომს და ამბობს, ამბობს და ჰსომს, ვინ იცის რას ამბობს: სუ წაუვალ-
მაუვალთა.
ვაი-ვაი-ვაი, რა ყინჩი (ლამაზი, კარგი) რაიმ იყო, ლამაზად გაზდილი,
დამწყაზრულ თვალწარბნი ფერად იღვრებოდა, ვინ ძმამკვდარი ტყუოდეს. იმის
კბილნი შუქს შააყენებდნენ კაცსა. შვენიერი იყო, შვენიერი.
აბა-ბა-ბა, რა მთიბელი ყოფილა და მე არ ვიცოდი, სამთ ოდენასა სთიბს, არ იცის
დაღალვა რა არი, არც გამოუვა ოფლი! მთელი დღე თუნდა მუხლთ არ ჩამაიხრის,
მაგისად არაფერია.
1914 წ.

411
I<3N

ფშავლები(1914)
(ეთნოგრაფიული მასალა)
დედაკაცი
I
გზად მომავალი ფშავლის დედაკაცი რო დაინახოთ, თავის დღეში ვერ იტყვით,
თუ ის მართლა დედაკაცია, მინამ არ მოგიახლოვდება და იმის „ჩიქილ-ხელსახოცს―
(თავ-ჩიჩმაგსაც ეძახიან დამცირებისათვის) არ დაინახავ, იმის კაბას და „სარტყელ-
გულისპირსა―.
დიაცი ვაჟკაცივით აბაჯებს: მაგრა, მკვიდრად, გაბედულად. გასათხოვარი
ცოტად მორცხობს, კრძალვით იქცევა. გათხოვილი, ქმრიანი ქალი უფრო
გაბედულია, თამამი, მოურიდებელი. უცხო კაცს არ უბრთხის, არ ემალება; ბაგეს
„ბარისასავით― (ბარის დედაკაცი) ჩიქილის ტოტში არ გაიხვევს და თავჩაღუნული არ
გაგცდება, ხოლო თუ უცხო ხარ, სალამს არ მოგცემს, რაც ბარად, ნამეტნავად, არაგვის
ხეობაზე, იშვიათად მოხდება; არ შეიძლება ბარელი დედაკაცი უსალმოდ გასცდეს
უცხო ადამიანს, მგზავრს ნამეტნავად, თუ დარბაისლობა, კაიკაცობა,
კეთილშობილება შეატყო, „საღამო მშვიდობისა―, „დილა მშვიდობისა―, „შუადღე
მშვიდობისაო―-თი არ მიესალმოს, თავის კანტურით, დაკვრით. ფშაველი დედაკაცი
ამას არ დაგიდევს: რაც უნდა დიდიკაცი ბრძანდებოდე, თუ ნაცნობი არა ხარ, თავს
არ დაგიკრავს, ხოლო თუ გამოელაპარაკე, გინდა უკანასკნელი ბრძანდებოდე,
სიტყვას არ დაგიძვირებს, გზას იკითხავ, კაცს, სახლს თუ სხვა რასმე, ცოდნაზეა
დამოკიდებული, გასწავლის, არა და „და-ძმობამა ან ძმაილამა (რაც იმავე და-ძმობას
ჰნიშნავს) არ ვიციო―, თავიდან მოგიშორებს.
თუმცა ამ შემთხვევაში ფშაველი დედაკაცი თითქოს უზრდელობას,
უკულტურობას იჩენს „ბარისასთან― შედარებით, მაგრამ სხვა შემთხვევებში უფრო
ზრდილია და ფაქიზის ზნეობისა. მაგ. ფშავლის დედაკაცი სასმელს, როცა თასს

412
I<3N

მიაწვდის მამაკაცი, დაიჩოქებს, დაილოცება და ისე დაჰლევს, ფეხდგომელამ რომ

დალიოს, ეს მისთვის თავზე ლაფდასხმაა – დიდი სირცხვილი.
წინაშე ოჯახისა და ნათესავისა დედაკაცი დიდს ვალს იდებს კისრად, ოჯახისა ის
დიდი მონაა; იმას ჩანერგილი აქვს ღრმად გულში და თავში, რომ ოჯახი წმინდათა-
წმინდაა, კერა წმინდა ტრაპეზია, სადაც შეიწირების მსხვერპლი ცოცხალთა
სადღეგრძელოდ და მკვდართა მოსახსენებლად. ამიტომ იგი მეთვეურობისა
(ბოსლობა) და მშობიარობის დროს ორმოც დღეს სტოვებს ოჯახს, რათა გაწმენდილი
და განბანილი შევიდეს ოჯახში და არ შებღალოს მისი სიწმინდე. ერთის შეხედვით
ეს უკულტურობად მოეჩვენება ყველას პირველ შეხედვით, მაგრამ თუ ღრმად
ჩაუკვირდება საქმეს და თვით ფშავლების ცხოვრებას, ეს არ გაუკვირდება.
მკითხველმა უნდა გაითვალისწინოს ის გარემოება, რომ თვითეულ ოჯახში 40–60
სული სცხოვრობდა ძველ დროში, ათასი მიმსვლელი და მომსვლელი უსათუოდ
ეყოლებოდა ოჯახსა და მაშასადამე მელოგინე დედაკაცის ყოლა ოჯახში, ბავშვის
ტირილი და სხვა, არ იქნებოდა სასიამოვნო არავისთვის. ოჯახში შეიძლება ორი და
სამი მელოგინეცა ყოფილიყო, მაშინ ხომ არა მარტო სტუმარი შეწუხდებოდა, თვით
შინაურებსაც დაამწარებდა ამოდენა ბალღების ღრიანცელი.
ძველად რომ ოჯახები დიდი იყო და მთელს გვარს შეიცავდა, ამას დღეს დოლმენები
(აკლდამები) ამტკიცებენ, – საგვარეულო სამარე, სადაც მთელი ოჯახის წევრები
იმარხებოდნენ. ამ ჩვეულების ახსნას თავი დავანებოთ და აღვნიშნოთ ის გარემოება,
რომ ორსული დედაკაცი, თუ მას მშობიარობამ მინდორში, ან ტყეში არ მოასწრო
მუშაობისა ან მწყემსობის დროს, – ოჯახს გარედ, ცალკე მისთვის აშენებულ
ფანჩატურში, ქოხში გაჰყავთ, საცა მან ორმოცი დღე და ღამე უნდა დაჰყოს. ამ ვადის
შესრულების შემდეგ ეძლევა მას ნება დაუბრუნდეს საერთო საცხოვრებელ სახლს,
ოჯახს, ახლად შემომატებულითურთ. მშობიარე დედაკაცს, ვიდრე დანიშნული დრო
არ გავა და არ „დაირეცხება―, მ ე ქ ო ხ ე ჰქვიან.

413
I<3N

მეთვეურობის, რიგის დროსაც, დედაკაცი სტოვებს ოჯახს და გადის გომურში

(ბოსელი), ან საბოსლედ აგებულს ოთახში. ამ დროს დედაკაცს მ ე ბ ო ს ლ ე ს ეძახის
ხალხი და ვერც შევა ოჯახში იმ დრომდე, ვიდრე არ „დაირეცხება―.
– წამოდი, ქალო, შინა!
– ვერ წამუალ.
– რად არა, ქალო?!
– ბოსელშია ვარ და იმითა; როცა დავირეცხები, შინ მაშინ დამპატიჯოდი.
ამ დ ა რ ე ც ხ ვ ა ს ისე ამბობს დედაკაცი, თითქოს პირის ბანაზე იყოს ლაპარაკი,
როცა დედაკაცი ამას იტყვის, მაშინ მოპატიჟეს ესპობა ყოველივე ღონისძიება
განაგრძოს თხოვნა, ყოველი ფშაველი თავის სახლს „აწმინდებს―, წმინდად ინახავს,
იცავს შებღალვისაგან, ვინაიდგან, როგორც მექოხე, ისე მებოსლე დედაკაცი
უწმინდურად ითვლება. ეს ჩვეულება ებრაულია, ეთანხმება მოსეს რჯულსა და
უძევს სარჩულად სარწმუნოებრივი მოსაზრება, ხოლო საფუძვლად – ჩვეულება,
დამოკიდებული პირად გრძნობებზე და გემოვნებაზე. პროფ. მაქს. კოვალევსკი
ყოველივე მკვდარ გამონაყოფს ცოცხალი სხეულისას სთვლის უწმინდურად.
მაგრამ ამგვარ მოვლენათა ახსნა ხომ ჩემი საქმე არ არის, როგორც საეთნოგრაფიო
ცნობათა მწერალისა…

II
ოჯახი ფშავლის წარმოდგენით სადგურია არა მარტო იმათი, ვინც ოჯახში
სცხოვრობს, არამედ მას სხვა პატრონიცა ჰყავს, იმ სხვა პატრონს ს ა ხ ლ ი ს ა ნ გ ე ლ
ო ზ ი ეწოდება. მაშ რადა ჰსვამს ფშაველი მუდამ ამ სახლის ანგელოზის
სადღენრძელოს, თუ იგი არა სწამს ოჯახის პატრონს და მას არ ეთაყვანება:
„გაუმარჯოს ემ სახლის კეთილ ანგელოზს, კეთილის თვალით იყოს ყველა იმაზე,
ვინც ემ სახლისანი არიან და ვინც კეთილის გულით შამოვა ემ ოჯახშიო―. უმთავრესი
ნაწილი ოჯახისა კერაა და კიდევაც სწორედ ამ კერას უფლობს და განაგებს

414
I<3N

დედაკაცი, როგორც დიასახლისი: კერა წმინდაა, მადლიანია, რადგან, პირველ

ყოვლისა, მაზე ცეცხლი ანთია, გამათბობელი და გამაშრობელი როგორც შინაურის,
ისე გარეულისა, ვინც ოჯახს ესტუმრება; კერაზე კეცებში ცხვება პური არსებისა,
რამდენს ეს პური გააძღობს „სტუმარსა შორის გზისასა―. კერაზე ცხვება ქადა-პურები
ხატში მისატანი მსხვერპლად, „თავის სალოცავის― პატივსაცემლად და იმავე დროს
მის მოსამადლიერებლად, იქვე მზადდება ყოველივე სანოვაგე დედაკაცისავე ხელით
და მათ შორის ხინკალი, მკვდართა მოსაგონებლად, მოსახსენებლად, რასაც ეწოდება
მ კ ვ დ ა რ თ ა დ ს ა ხ ე ლ ი ს შ ა დ ე ბ ა. ესეც დედაკაცის ვალია. სანოვაგით
გამართულს, შემკულს ხონჩებს, თავით უდგა ჭურჭლით ან სპილენძის თუნგით
(რაიც უფრო ხშირია) წყალი, გვერდზე ან მეორე თავით მათრობელა ღვინო ან არაყი,
ხოლო სუფრას თავზე დასტრიალებს დედაკაცი ქაფქირით ხელში, რაზედაც ნაცარი
და ზედ ნაკვერჩხალი ყრია საკმლით შეზავებული. ამ ქაფქირს ავლებს თავზე
სუფრას წაღმე და თან დასჩურჩულებს: „ხარის ქედის მადლითა, ალალის მუშის
მადლითა, იერუსალიმის მადლითა, თქვენამც მოგივათ, ჩვენო მკვდრებო, დიდნო
და პატარანო, ეს სასმელი, ეს საჭმელი, თქვენთვი გაგვიქშერებავ, თქვესამც ნებას
იქნება, ნურავინ შაგეცილებათ, ნურავინ დაგაღონებთ, ვინც თქვენ გენიაზებათ, ის
მაიწვიოდით, ბალღი ვინ მოგბიროოდესთ ობოლი, უპატრონო― და სხვა.
კერაზედვე მზადდება და კეთდება როგორც მოსაკითხი ცოცხლებისა, ისე
ნათესავებისა წირვების დროსა.
კერაზედვე, ცეცხლზე თბება (ლხვება) დანისწვერზე დაგებული კრშტი
სანთელი, იქვე კეთდება (ჩამოიქნება) ხატისა და ღვთის წინაშე ასანთებად ხელით
დასორსლებული სანთელი და სხვა. მაშასადამე კერას ტყუილად არ დავარქვით
ტრაპეზი, რაზედაც დედაკაცი მართლა რომ მსხვერპლსა სწირავს ღმერთსა.
ფშაველი დედაკაცი ბევრს სხვა საქმეს ასრულებს დიდის ამბით და გულუხობით
თავის ნათესავების მიმართ. ყველაზე მეტს ხარჯს თავის სათავნოდან დედაკაცი
ეწევა ნათლიაზე, ძღვნის სახით. მან ყველაფერი თავის ხელით უნდა შეამზადოს,

415
I<3N

უნდა საჩოხე მოუქსოვოს, ახალოხი, ყველა მის ოჯახის წევრებისა-ართოს, ზოგს

ჭრელი წინდები, ზოგს საკაბე, სხვას თავმოსახვევი და სხვა. ნათესავთა და
მეზობელთა ქორწილისათვის მას სჭირდება ბევრი რამ ძღვნად, საჩუქრად. ამას თან
მოსდევს „მოსაკითხები―, ზოგი სნეულებისა, სხვა – ახლადდაბადებულთათვის.
საზოგადოებრივი აზრი და ჩვეულება ამრიგად დედაკაცს ბევრს მოვალეობას ადებს
კისრად და ყოველივე კი ეს მოითხოვს მისგან მხნეობას, შრომას და მომჭირნეობას,
რაშიც ფშაველ დედაკაცს იშვიათად თუ ვინმე შეედრება. იგი მარტო ოჯახს როდი
უვლის და მის საქმეებს განაგებს, აწესრიგებს, ამავე დროს ოჯახის გარეთაც შრომას
ეწევა, შვილის აღზრდასაც არა ჰღალატობს; სიცხე-პაპანაქებაში ხშირად ჰნახავთ
ფშავლის დედაკაცს სადმე გვერდობში ყანას ჰმკიდეს გაცხარებული, ხოლო იქვე
პალოებზე აკვანი იყოს მიბმული, რაშიც ძუძუთა ბავშვი წევს ხის ტოტებით
დაჩრდილული, მოსაგრილებელი.
მამაკაცისთვის დედაკაცი სწორედ მარჯვენა ხელია და კიდევაც მეტი.
ბევრჯელ უხდება მას მარტოკას გარეთ დარჩენა ცის ქვეშ მუშაობის, მწყემსობის
დროსა. იმას ბევრჯელ უხდება საქონლის მოსატაცებლად ბინაზე მოსული მგელი და
დათვი მოიგერიოს. ხშირად იარაღის ხმარებაც სჭირდება. სასტიკი მთის ბუნება
არსებობისთვის ბრძოლაში დედაკაცს ბევრს დაბრკოლებას უყენებს წინ, ბევრნაირად
ხელს უშლის საოჯახო საქმე შეღავათიანად წაიყვანოს. ამიტომ იგი ხშირად
ამოიკვნესებს და ამ კვნესას თან შემდეგ სიტყვებს ამოაყოლებს: „სისხლის პურის ჭამა
გვაქვს, სისხლისა!―…
დედაკაცი მამაკაცზე მძლავრად, სასტიკად ებრძვის მძაფრს, სასტიკს ბუნებას,
ეჯავახება, არ უტყდება და თვით ეს ბრძოლა დიაცს მამაკაცად ჰქმნის, მას ამსგავსებს,
განა მარტო სიარულში? არა, ხმაც კი მამაკაცისა აქვს: ბოხი, ძლიერი და ვერავითარ
მსგავსებას ვერ იპოვნით ბარელი, ქალაქელის ნაზ, წიკვინა, მიკნავებულ ხმასთან რომ
შეადაროთ მისი ხმა, საუბარი, ახალგაზრდობაში ფშაველი ქალი მეტად ლამაზია,
ტურფაა როგორც ია, მაგრამ როგორც თვით ია, ისე სილამაზეც მალე ჰქრება,

416
I<3N

სწრაფად იკარგება. ოცდაათი წლის ქალი უკვე ხნიერია, მოხუცებული და ყველა ეს

ჯაფის, გადამეტებული შრომის ბრალია. გარჯა, შრომისმოყვარეობა, როგორც
მამაკაცისა, ისე დედაკაცისა იდეალად არის აქ დასახული და მცონარა ადამიანი
სიძულვილისა და დაცინვის საგნადა ხდება ყველასათვის…
ქალს ნუ ჰკვლევ ჯვარობაშია (დღეობაშია),
ტანთ ნათხოვარი აცვია,
ქალი თუ გინდა ლამაზი,
დაჰკვლიე ქერის მკაშია.
ამას გვიამბობს ხალხური სიმღერა და ვინ შექმნა ეს სიმღერა? თქმა არ უნდა –
მამაკაცმა, ხოლო მამაკაცს უკარნახა ეს სიტყვები თვით ამ მთის სასტიკმა ბუნებამ,
საცა „სისხლის პურისჭამაა―, ეს შეუსაბამო და ვერაგული ფიქრი აფიქრებინა, –
დედაკაცი ოღომც ოჯახისთვის იყოს გამოსადეგი, მისი სილამაზე ბევრად საჭირო
არც კი არისო, და ამით მამაკაცს, ლუკმაპურისთვის გაფაციცებულს, ჰსურს
დედაკაცისთვის საჭიროდ არა სცნოს ის, რაც მასში ციური, ღვთაებრივია,
მიმზიდველი, რითაც ლაზათიანდება ჩვენი დუხჭირი ცხოვრება.
კიდევ კარგი, რომ ბუნება მამაკაცს არ ეკითხება და სილამაზით, როგორც
მეოჯახეობის ნიჭით, ფშაველ ქალს უხვად აჯილდოვებს, ხოლო ვაი იმ პირობებს,
ფშაველ ქალს რომ უდროოდ, ადრე და მალე ამ სილამაზეს სტაცებს, და
ძალაუნებურად, შოთას სიტყვებს გვათქმევინებს:
„ანუ ეგრე რამ გაგლია,
ანუ პირველ რამ გაგავსო!―

417
I<3N

III
და, აი, ეს თავისი დანაშაული რომ გამოესყიდა, თავისი ცოდვები მოენანია,
ბუნებამ რა ღონე იღონა, რა ოსტატობა იხმარა, სთქვა: მოდი ფშაველ ქალს, ამ ტურფა
იას, რადგან სილამაზისა მოკლე ვადა აქვს, – ცოტა ხანი, ეს ცოტა დრო სიამოვნებით
გავატარებინო, ჩაუდვა მოსიყვარულე, პლატონური სიყვარულით გამსჭვალული
გული ვაჟკაცისადმი. ვინც იმას მოეწონება, ვიზედაც თვალი მიუვა, ხოლო მის
მშობლებს, ნათესავებს მივცე ისეთი ხასიათი, მოუთმინონ ქალ-ვაჟს ერთად ყოფნა,
ერთად წოლა, ხვევნა, კოცნა, მტლაშა-მტლუშიო. ან რატომ არ უნდა მოითმინონ,
როცა ამათზე ადრე თვით მშობლებმა გაიარეს წაწლობის კურსი? ვაჟს წაწალს
ხშირად მოუნდება ქალთან წაწალთან ღამე, ბნელაში წანწალი, მაგრამ ინუგეშებს
იმით, ქალი მას სიყვარულით მიიღებს, მკლავზე დაიწვენს, ბევრს, ძალიან ბევრს
ალერსიან სიტყვას ეტყვის: „გენაცვლე, ვენაცვლე შენს თვალთა, ვენაცვლე შენს
მკლავთა. მოიტა შენი ენა პირში ჩამიდე, მოიტა შენი ნერწყვი ჩავყლაპო―. საქმეს
ხორციელ ჩხირკედელაობამდე არ მიიყვანს, ამ მხრივ ძალიან ბრთხილია და
გამოცდილი, ნამეტნავად სიყვარულის პირველ ხანებში. ბევრი არც როდისაც არა,
რადგან ესმის, არ მოჰყვება კარგი შედეგი სიყვარულის განხორციელებას; ამის
შემდეგ ტრფობა, სიყვარული ავადა ხდება, მას ჭლექი ეყრება, სნეულდება და ბოლოს
კვდება კიდეც. სიყვარულის განხორციელების შემდეგ ქალი ვაჟის თვალში
პირვანდელს მიმზიდველობას ჰკარგავს, მისი დანახვა, ქალთან დაწოლა ვაჟს
ცეცხლს აღარ უკიდებს, აღარა სწვავს, ქალი კი მუდამ ამის მონატურია (მონიაზე),
ვაჟი ქალის სიყვარულით იწვებოდეს. თუ ასე არ არის, მაშ რად ეუბნება ქალი ვაჟს
შემდეგ ლექსს მუქარით:
„ისე მოგაკვლევ (მოგაკვლეინებ) სურვილსა,
ნემსს ყუნწზე აეგებოდეო!..―
ეს კი მხოლოდ მაშინ მოხდება, როცა სიყვარული წმინდაა, უბიწო, შეუბღალავი,
შეუგინებელი, ე. ი. განუხორციელებელი (იდეალური), ქალი ძალიან ცდილობს

418
I<3N

დროშა სიყვარულისა მაღლა ეჭიროს, სიყვარული იდეალური იყოს ასეთ სიყვარულს

იგი „ლამაზს― ეძახის. სიყვარული მხოლოდ მაშინ არის ლამაზი, თუ ის იდეალურია;
ჰკარგავს იდეალურობას, – ჰკარგავს სილამაზეს და იღუპება კიდევაც.
მამაკაცი სრულიად სხვას ფიქრობს, უკანასკნელი ცდილობს, სიყვარული რეალობად
აქციოს, განახორციელოს, ბევრი აღრწევს ამ მიზანს და რა გამოვიდა: სიყვარულის
მტრად ჰხდება, ჰკლავს ამ ღვთიურ გრძნობას, სცარცვის, სტაცებს, ათლის
ყველაფერს, რაც კი რამ სიყვარულს კარგი და ზეაღმტაცი ახლავს. ასე
დაქვეითებული სიყვარული ამგვარ პოეზიას ვეღარ წარმოშობს:
შენ ჩემო დიდო იმედო,
მზევ, მოფენილო დილითა,
უკვდავებისა წყაროო,
მოსდიხარ ოქროს მილითა,
შენთანამც ყოფნით გამაძღო,
შენთანამც წოლა-ძილითა.
შენისამც ნამგლის ყანა მქნა,
რო ფხაზე შაგეჭრებოდი –
ან შენი ნანდაური (წაწალი) მქნა,
გულს დარდად ჩაგეჭრებოდი,
ანამც, თასი მქნა ოქროსი,
რო ღვინით აგევსებოდი,
დაფერილი მქნა წითლადა,
შამსვამდი – შაგერგებოდი,
ანა მქნა მოვის პერანგი,
რო გულზე დაგადნებოდი და სხვ.
ან შემდეგი ლექსი:

419
I<3N

ვინა ხარ, ვინ იარები,

ლაღო, მა ლაღის ცხენითა?
თავს რად არ შამაიბრუნებ,
ყანას რად მამკევ ცრემლითა?!
ქალმა მკის დროს ცხენოსანი ვაჟკაცი დაინახა, თავისი სატრფო,
სათაყვანებელი, ქალი მას შესტრფის, ხოლო ვაჟი ვერ ამჩნევს, რომ შეხედვაზე
შეხედვით უპასუხოს, რის გამოც ქალი მდუღარებას აფრქვევს. თავის „არ შაბრუნება―
ქალისაკენ ასე ღრმა კვალს, დაღს, მხოლოდ იდეალურად შეყვარებულს დააჩნევს
გულზე, მხოლოდ მას დააფრქვევინებს ცრემლს ასე პატარა მიზეზი… ყოველ ეჭვს
გარეშეა, რომ სიყვარულს ფიზიოლოგიური, სქესობრივი ვნებათა ღელვა უდევს
საფუძვლად. ფესვები ტრფობისა იქ იმალება, ხოლო თუ ეს ვნებათა ღელვა შეაჩერა მ
ო თ მ ი ნ ე ბ ა მ, მაშინ ეს გრძნობა სიყვარულისა, უფრო ძლიერია, იგი იღებს
იდეალურ ფორმას, მისი ტანი იმოსება ია-ვარდითა. წაწლობაც აქეთ ესწრაფვის და
ქალის მეოხებით რამდენადმე ანხორციელებს ამ მისწრაფებას… წაწალს არ შეუძლიან
თავისი წაწალი ცოლად შეირთოს. ეს დიდი დასაძრახისი საქმე იქნება.
საზოგადოებრივი აზრი შეაჩვენებს, წყევლა-კრულვით მოიხსენებს ამნაირად
შეუღლებას. ბოლო ჟამს მოელის ქალსა და ვაჟს გაყრა: ვაჟს სხვა მოჰყავ ცოლად,
სხვის წაწალი; ქალი სხვა ვაჟს მიჰყვება სხვა ქალის წაწალს და ამგვარად იბადება
„შორით დაგვა, შორით ალვა― – ჩნდება დარდი, ვარამი, – პირობები პოეზიისათვის:
სურვილი სადამ გავგზავნე,
შევკმაზე ქალებურადა.
ვის რა-რა კარზე მიდგება,
შეჰყვირნებს ხარებულადა.
ვის რა-რა გადაეხვევა
ატირებს ქალებურადა!

420
I<3N

წაწლობის წყალობით ქალ-ვაჟი ბევრს სულიერ ტანჯვას და სიამოვნებას განიცდიან.

დიდს ვარჯიშობაშია იმათი გრძნობა-გონება და ამიტომაც თამამად შეიძლება
ითქვას, თუ ფშავლები პოეტური ხალხია, რაშიც ყველა, ვინც ფშავლებს იცნობს,
დამეთანხმება, – ფშავლის მოლექსეობის ბრალი, სხვათა შორის, წაწლობაც არი.
ქვევით ხელს რას მიცაცუნებ,
ე ძუძუნ აქ არა მქონდა?
კოპალაის (სალოცავი) ლახტ-ნაკრავსა
ცდენა რამღა მოგაგონა?
ვაჟკაცს არა გცხვენიანა
ეგრე როგორ დაგაღონა?! და სხვ.
(ქალის სიტყვები)
ან თუ ეს:
ქალმა მითხრა „გადმამხურე
შენ ნაბადი ქისტურია (ჩემთან დაწექიო),
ბოსლის (საცა ქალი ეგულებოდა) კარზე გავიარე,
სულის-ქცევა (სუნთქვა) ვიყურია.
ბებერმ ჯოხი მითავაზა,
ამოვყარე ტლინკურია (გავიქე),
აცა, დამაცა, ბებერო,
თუ ვერ გიგდო ცლინგურია (ეშმაკობა),
შენ ქალ ზურგზე ვერ შევაგდო,
ვერ გადავდვა ხრინკულია (სარმა)
ამ წერილის ფარგალი ნებას არ გვაძლევს ყველა ის აუარებელი ლექსები
მოვიყვანოთ, რაც წაწლობის ნიადაგზეა აღმოცენებული. წაწლობის მნიშვნელობა
ფშაურ პოეზიის შემოქმედებაში მარტო იმითი როდი განისაზღვრება, რომ წაწლებზე
და წაწლობაზე ათქმევინებს ლექსებს ხალხსა, არამედ იმას აქვს ძალა ყოველგვარ

421
I<3N

ხალხის შემოქმედებაზე, – წაწლობა ერთი ამ შემოქმედების ამამოძრავებელი

ჩარხთაგანია. სავალალოა და სატირელი დღეს, რადგანაც ყველგან და არა მარტო
ფშავში, დედაკაცი უფლობს ოჯახში და მისი ძალა, მნიშვნელობა დიდია
საზოგადოდ ცხოვრებაში, – ეს მხნე-ნიჭიერი ადამიანი, მოკლებულია მაღალს
ცხოვრების იდეალებს. ან ვინ მისცემს იმას ამ იდეალებს, როცა არაფერი უნახავს,
არაფერი უსწავლია, გარდა ფიზიკური მუშაობისა და ხელ-საქმისა: შალების და
ფარდაგების ქსოვის. დედაკადის უმთავრესი დანიშნულება შვილის აღზრდაა და
ფშაველი დედაკაციც ზრდის შვილსა ისე, როგორც ესმის აღზრდის მნიშვნელობა და
თვით ცხოვრება; იგი შვილის გონებრივ განვითარებაზე, სწავლაზე სრულიადაც არა
ფიქრობს. დედა შვილს მხოლოდ მწყემსად და მხვნელ-მთესველადა ზრდის. ეს
მიაჩნია მას პირველ საშუალებად ბედნიერი ცხოვრებისა: ოღონც მის შვილმა ბევრი
ცხვარი იყოლიოს, ბევრი საქონელი, იყოს კარგი გუთნისდედა და, მოკლედ რომ
ვსთქვათ, იყოს ეკონომიურად ძლიერი, დედამ, მაშასადამე, მიახწია თავის იდეალს,
ნასწავლი შვილი იმას არ ენიაზება, არ ენატრება.
დედაკაცი არის მკითხავი, ქადაგი, იგივე მიდის მოლოზნად (ხატის ქალი),
არის ექიმი, მლოცავი, მაჭანკალი (მარჯეკალი), იგია მოზარე, მოტირალი, კარგს
მოტირალს დიდი სახელი აქვს ფშავში: „ფარანგოზმა ყინჩი (ლამაზი, კარგი)
ტირილი იცის, დაო!―
„ვაი-ვაი-ვაი, დუთამ რა ლამაზად იტირა: სუ პირქვ დასცა ხალხი!― ე. ი. მთელი
ხალხი ისე ძლიერ ატირა, იმდენი ცრემლი დააღვრეინა, ყველას გული
უწუხდებოდაო.
ფშავლის დედაკაცზე არ შეიძლება ითქვას, ვითომც ის მონობაში იყოს
მამაკაცის მიერ, თავისუფლებას მოკლებული. პირიქით, დედაკაცს ეს თავისუფლება
მეტიც მოსდის, თუ შეიძლება ასე ითქვას, მამაკაცზე რამდენადაც დამოკიდებულია
მისი თავისუფლება, თავზე საყრელიცა აქვს. ცხოვრების პირობები ჰქმნის
დედაკაცისთვის ამ თავისუფლებას მამაკაცის დაუკითხავად, ცხოვრება ფშავლისა

422
I<3N

ისეა მოწყობილი, რომ დედაკაცი უეჭველად თავისუფლად უნდა იყოს, მუდამ თავის
სიტყვისა და თვალ ქვეშ დიაცის ყოფნა ყოვლად შეუძლებელია. ერთ მხარეს რომ
ქმარი წავიდეს საქმეზე, მეორე მხარეს დედაკაცი მირბის, არ შეიძლება უამისოდ.
წლობით, ორ წლობით უხდება ხშირად ქმარს, როგორც მწყემსს, ოჯახს გარეთ ყოფნა.
ამ დროს დედაკაცი მარტოკა რჩება ოჯახში და როგორც მისი ჭკვა და გუნება
გასჭრის, ოჯახის საქმეს ისე აწარმოებს. საჭიროა, ერთის და ორი დღის სავალზე
დაახტება ცხენს და მიდის მგზავრად მარტოკა, იმას არც სცხვენიან, არც ეშინიან.
1914 წ.

423
I<3N

ფშავლების აზრით რა როგორ გაჩნდა?

ვ ი ნ ც წ მ ი ნ დ ა კაცი იყო უცოდვილი, ღმერთმა იგი ანგელოზად გარდაქმნა,
ანუ ხატადა; მისთვის მიუცია საყმო, ყმები მლოცავად; ჯვარი საქართველოს ნიშანია,
ღვთის ნიშანიო.
მ კ ი თ ხ ა ვ ი. ხატს ტუსაღადა ჰყავს დაჭერილი, ვისგანაც სამსახურს მოელის;
მკითხავის პირით უნდა ჩააგონოს. სულის მკითხავი სულს ეკითხება.
უ ქ მ ი ს ჭ ე რ ა. უქმეს იმიტომ ვიჭერთო, რომ ღვთის ვალს ვიხდითო. იცნეს თავის
მექარობა, მეღვარობა (ელიაობა), ღვთიშობლობა. ღვთისმშობლობა ინათლება
საკლავით, ფუტკარიც უნდა გატყდეს. ივანეს თავისკვეთას იმიტომ ვიჭერო, ამბობს
ფშაველი, რომ ივანეს ქრისტიანობისთვის თავი შეუწირავ, ძმას რძალი ცოლად არ
უნდა ჰყვანდესო.
ც ო დ ვ ა – მ ა დ ლ ი ს გ ა რ ჩ ე ვ ა. მადლიანს კაცს ავი სული ემტერება, უნდა
შეაცდინოს, ღმერთს გადუყენოს, ღმერთი გაუნაწყრომოს, ალალმართალი კაცი ამ
წუთისოფელში ბევრი იღუპება, საიქიოს კაცის მადლი არ იკარგება, სულ წონით
არის.
წ ე რ ა – მ წ ე რ ა ლ ი. კაცს დაბადებიდგანვე ღმერთი იღბალს და ბოლოს
დაუწერს, რა საათზედაც კაცი დაიბადება; კარგს საათზე დაიბადება, კარგად წავა
კაცის საქმე, ავზე – ავად. რა არის კარგი საათი? ანგელოზები და ღმერთი რორცა კაის
გუნებაზეა, ბედნიერი იქნება დაბადებული, იღბლიანი; დედ-მამის საქმეებსაც
ზედმოქმედება აქვს დაბადებულის ბედზე.
შ ე ლ ო ც ვ ა. ლოცვით შეიძლება ავადმყოფი მორჩეს. მაგრამ ყველა სნეულება
არ გაიკურნება. შელოცვა ღვთისგან გამოგზავნილი წამალია. შელოცვის ძალა
შემლოცველის ვინაობაზე არ არის დამოკიდებული. ძალა მხოლოდ შელოცვასა აქვს,
ვინც უნდა წარმოსთქვას იგი. შელოცვით აი რა სნეულება იკურნება: შეშინებული,
წითელი ქარი, შაკეკის ქარი, თვალით ნავნები ანუ „თვალნაკრავი―. ზოგ კაცს,
ფშაველის აზრით, მავნე თვალი აქვს. თუ იმან შეჰხედა შურის თვალით რომელსამე
424
I<3N

საგანს, იგი საგანი მოიხიბლება, სიკეთეს დაჰკარგავს. თვალნავნები ძროხა

გარინდებული სდგას და თვალიდამ ცრემლი ჩამოსდის. როდესაც სნეული სულსა
ჰლევს, გარეთ გამოიტანენ, რა არის სული მიცვალებულისა სახლში ა რ დ ა ბ უ დ დ
ე ს დ ა ც ა შ ი ა დ ვ ი ლ ა დ გ ა ფ რ ი ნ დ ე ს, ღ ვ თ ი ს ა კ ე გ ზ ა გ ა ი კ ვ ლ ი ო
ს.
ი ღ ბ ლ ი ა ნ ი კ ა ც ი. ყველა ცდილობს, ახალწელიწადს მეკვლედ მიიყვანოს,
იღბლიანის კაცის მადლი შემწეობას გაუწევს თითქო ოჯახს.
ღმერთი და ეშმაკი წინა-პირველად და-ძმანი ყოფილან. ღმერთი გაუჯავრებია ეშმაკს,
რისთვისაც ღმერთს დაუწყევლია და გაუშორებია. მას შემდეგ ეშმაკი „მოქიშპედ―,
ანუ „მონაძლევედ―, „მოქილიკე― გამხდარა ღვთისა. მას შემდეგ ეშმაკი ცდილობდა
ღვთისთვის ხელი შაეშალა. ღმერთმა გაიჩინა ცა ბ ა დ ი ს ა, ეშმაკს გაჯავრებულს
გაუჩენია თაგვები და დაუჭრეინებია ეს ბადე, მაგრამ ღმერთს თაგვების გასაჟლეტად
გაუჩენია კატა. ღმერთს გაუშენებია ვენახი. ეშმაკს ვენახის ასათხრელად გაუჩენია
თხები. ღმერთს თხების გასაჟლეტად გაუჩენია მგლები და სხვადასხვა. დედაკაცის
გაჩენასაც ფშაველი ეშმაკს მიაწერს. დედაკაცი მცდარიაო…
ფშაველ ცოლ-ქმარს ერთად არ აქვსთ ლოგინი. ცალკ-ცალკე იძინებენ, ერთად წოლა
სირცხვილად მიაჩნიათ, ერთ ლოგინში ძილს საძრახისი მოსდევს
საზოგადოებისაგან.
უ ქ მ ი ს ჭ ე რ ა. უქმის ჭერას ფშავლისას საკუთარი ფერი აქვს… ზოგ-ზოგი
უქმე დღეს შეიძლება, სხვა ადგილს შეიძლება საქმობა. ამას „საუქმოს სიარული―
ჰქვიან. საუქმოს სიარული შეიძლება მაშინ, როცა „ნაკვეთი― აქვს ერთს თემს.
„ნაკვეთი― არის უფლისათვის შეთქმული ერთი დღე მოსავლისათვის. ამ დღეს
მუშაობა არ შეიძლება იმ თემის არემარეში, ხოლო სხვა თემის, ანუ სხვა სოფლის
მიდამოში მუშაობის ნება ეძლევა ყველას. სოფელს ჩარგალს და ს. საშუბს შუა ერთი
სერი სამზღვრავს… შაბათს დღეს, რომელიც აქვს ნაკვეთად…

425
I<3N

ფშავლების ამაოდ-მორწმუნეობანი
ღმერთი და ეშმაკი, ფშაველის აზრით, წინაპირველად და-ძმანი ყოფილან.
ღმერთი დას გაუჯავრებია, რისთვისაც ძმას იგი დაუწყევლია და განუშორებია
შეჩვენებული. დაი ეშმაკად გადაქცეულა, იგი „მოქიშპე―, „მონაძლევე― და
„მოქილიკე― გამხდარა ღვთისა, ე. ი. სცდილობდა ღვთისთვის ხელი შეეშალა და
კიდეც შეუშალა. ღმერთმა გააჩინა ცა ბადისა. ეშმაკმა, ღვთის გასაჯავრებლად გააჩინა
თაგვები და დააჭრევინა ეს ბადე. ღმერთი თაგვების გასაჟლეტად აჩენს კატას.
ღმერთს გაუშენებია ვენახი. ეშმაკს არ მოეწონა ეს მადლიანი გამოგონება ღვთისა,
ამიტომ გააჩინა თხები და მიუსია ვენახს. ჯაბრს ჯაბრი მოჰყვა. ღმერთმა თხების
გასაჟლეტად გააჩინა მგლები და სხვადასხვანი. დედაკაციც ეშმაკის გაჩენილია.
დედაკაცი მცდარია, მამაკაცსაც აცდენს. ამითი ასაბუთებს ფშაველი დედაკაცის
ეშმაკისაგან გაჩენას. ამიტომ დედაკაცის პატივისცემა ფშავლისაგან დასაძრახისია.
არიან რა ამ საზოგადოებისაგან მიღებულს რწმენის ზედმოქმედების ქვეშ
მომწყვდეულნი, ფშაველს ცოლ-ქმარს ცალკ-ცალკე აქვსთ ლოგინი და ქურდულად
უზიარებენ ერთმანეთს ალერსს.
ხატი ღვთის გაჩენილია, „ღვთის შვილი―. ხატს ფშაველი მიაწერს ისეთსავე
ნიშნებს, როგორც ქვეყნიურს ბატონს. მისი ვინაობა ითხოვს სამსახურს, ძღვენს.
ხატსა აქვს ღვთისაგან ნაბოძები „საყმო―, მოსამსახურედ, მლოცავად. ხატები
პირველად კაცები იყვნენ, მადლიანნი, უცოდველნი; დაიხოცნენ და ამიტომ ღმერთმა
ისინი ანგელოზებად, ხატებად გარდაჰქმნა. ხატსა ჰყავს მოსამსახურენი ჩაფრებივით,
რომლებსაც ხატის დობილები ანუ მხავანნი ჰქვიან. ხატს ვისიც ჯავრის ამოყრა უნდა,
ამ „მხავანთ― მიუსევს. ხატის დობილების მოსამადლიერებლად ფშაველი დედაკაცი
აცხობს „სადობილოებს―, ხმიადებს. ფშაველი უფრო პატივს სცემს ხევსურების
სალოცავის, ხახმატის ჯვრის (წმინდა გიორგის) დებს, დობილებს. ეს დები ხახმატის
ჯვრისა უნდა იყვნენ მოლოზნები. მათი სახელებია: სამძიმარი, თამარქალი, ხოშაქა,

426
I<3N

მზექალა და აშექა. თითოს სახვეწრად თითო ხმიადი „სადობილო― უნდა გამოუცხოს

დედაკაცმა.
ხატთანა აქვს მტკიცე კავშირი მკითხავს. ხევისბერი შეიძლება ერთსა და იმავე
დროს ხევისბერიც იყოს და მკითხავიც. მკითხავი ხატს ტუსაღადა ჰყავს დაჭერილი.
ხატმა, ვისგანაც სამსახურს მოელის, თემი იქნება თუ კერძო კაცი, მკითხავის პირით
უნდა გამოუცხადოს ყველას თავისი სურვილი. სულის მკითხავი კი მკვდართა
სულებსა ჰყავსთ ტუსაღად დაჭერილი. ამან უნდა გამოიტანოს სულების სურვილი
ანუ „პირის ქარი―. ხატის მკითხავის შუამავლობით. თემი დაეკითხებოდა ხატს
გალაშქრების წინად და „ხატს გაიკითხავდა―. უიმისოდ თემი ეკითხება ხატს
მხოლოდ იმაზე, რომ თემმა არაფერი აწყენინა ხატსა. პასუხის, „პირის ქარის―
გამოსატანად მკითხავია დანიშნული. ხალხი შეეხვეწება ხატს, თუ რამე სამსახური
დააკლო თემმა, მკითხავის პირით გამოუცხადოს; მკითხავი ამ დროს ქადაგად
დაეცემა. ყველანი ქუდს მოიხდიან და ევედრებიან: „დიდო ხემწიფევ, ლაშარის
ჯვარო, საქართველოს დამრიგებელო! შენა სდგეხარ ღვთის კარზედ, სიტყვა
გაგიდის. ჩვენ ხორციელთა, ჩვენის უტობითა, ჩვენის უმეცრებითა, თუ ან რამ
ღმერთს შავაწყინეთ, ან კვირეეს შავაწყინეთ, გვიყმენ, გვიმსახურენ ჩვენის ალალის
ოფლითა, ნუ შეგვისაწყინდები, ნუ გვიზამ ჩვენის უტობისა, უმეცრებისასა, ღმერთი
შენს ხმალსა და ბატონობას გაუმარჯვებს―. მკითხავი, მანამ ხალხი ამ ლოცვას
გაათავებს, ჰზის თავისთვის და ბუტბუტებს: „თუ ღირსვარო― (ხატთან
გამოლაპარაკებისა). როდესაც ხალხი გაათავებს ლოცვას, მკითხავი ცოტახანს კიდევ
მოითმენს, შემდეგ დაიწყებს ხელების ფშვნეტას, ზმორას, გადაიტრიალებს თვალებს,
აკანკალდება მთელი ტანით, თითქოს მართლა ხატი მოევლინაო, ხმამაღლა დაიწყებს
ყვირილს „ჰაააიო, ჰაააიო, ხორციელნოო, მკლავი მკლავს გამისწორეთო, კისერი
კისერსაო, მიუდეგითო ქოჩორ ბევრთა, ფერცხებულთაო, აღარ უგდებთ ყურსა ჩემს
ბუჟიერთა (ცხვარი), ფეხმურგვალთა (ჯოგი ცხენისა), ბუღაურთა (ნახირი
კურატებისა), ჩემს ხოდაბუჭურთა (ხატის მამულები), არ გამიზიდებინეთ

427
I<3N

ხარმანეჟთა ჩემს ხოდაბუჭურჩიას, არ შაკიდენით ჩემნი ღილბერნი (სალუდე

ქვაბები, – ლუდი არ მიდუღეთო), აღარას ყურს მიგდებთ, დაიცადეთო, დაიცადეთო,
შაგანანებთო თქვენს უტობა-უმეცრებასაო― და სხვ. ხალხი ზარდაცემული
მოწიწებით უსმენს ქადაგს „ზეშთაგონებულს― და იწერს პირჯვარს.
ს ა უ ქ მ ო დ ს ი ა რ უ ლ ი. უქმე დღის შენახვა ფშაველს ღვთის ვალის
გადახდად მიაჩნია. იგი კვირა-უქმეს მტკიცედ ინახავს, მაგრამ მაგარი ის არის, რომ
ფშაველი ზოგ-ზოგს უქმეს ცუღლუტად ეპყრობა და თითონაც ვერ ამჩნევს ამას. ამ
მასხარად დაჭერილს, სასაცილოდ აგდებულს უქმეს „ნაკვეთი― ჰქვიან. ნაკვეთი
ღვთისთვის შეწირული დღეა მოსავლისათვის. სხვადასხვა თემს სხვადასხვა დღე
აქვს შეწირული ღვთისათვის, სხვადასხვა ნაკვეთი, რომ იმ დღეს იმ სოფელმა ან
თემმა სოფლის მიჯნებს შიგნით არ უნდა იმუშაოს, ხოლო მიჯნას გარედ ყველას ნება
აქვს მუშაობისა. ამ ჩვეულებას „საუქმოდ სიარული― ჰქვიან. ნაკვეთს ვიწრო,
ადგილობრივი მნიშვნელობა აქვს და „ადგილის დედასთან― მტკიცე კავშირი.
საუფლო უქმეში „საუქმოდ სიარული― არ შეიძლება, საუფლო დღეს ყველგან უქმეა,
სადაც უნდა იყოს კაცი. საუფლო უქმეს კაცი ვერსად დაემალება.
წ ე რ ა – მ წ ე რ ე ლ ი. დაბადებიდგანვე ღმერთი კაცს ბედს, ან უბედურებას
დაუწერსო. „უმწერლოდ კაცი არ მოკვდებაო―, ამბობს ფშაველი. დაბადების დღესვე
დაუწერს ღმერთი, თუ კაცი რით, ან როგორ უნდა მოკვდეს, როგორ უნდა ატაროს
ცხოვრება. ბედი და უბედობა კაცისა „საათზეა― დამოკიდებული. კარგ საათზე
დაიბადება კაცი, კარგად წავა იმისი საქმე, იღბლიანი იქნება, ავზე დაიბადება – ავად.
რა არის კარგი საათი? კაი საათია ისა, რომ როდესაც ღმერთი და ანგელოზები კარგ
გუნებაზე არიან, მაშინ ცუდად არ დასწერენ „კაცის ბოლოს―. ავი საათია ის, რომ
როდესაც ღმერთი და ანგელოზები გაჯავრებულები არიან, მაშინ დაბადებულის
სახელსა და „ბედბოლოს― კაცთა სახელების წიგნში ავად ჩასწერენ: კაცი რო
დაიბადება, ღმერთი მაშინვე დაუწერს თავის თავგადასავალს. კაცის ბედზე დედ-
მამის ვინაობასაც ძალა აქვს.

428
I<3N

მადლიანს, დოვლათიანს კაცს ავი სული, ეშმაკი ემტერება, სცდილობს

შეაცდინოს, ღმერთს გადუყენოს. ბევრი ცოდვიანი კაცი სააქაოს ბედნიერად
სცხოვრობს, არამსა სჭამს, ეშმაკიც ხელს უმართავს, ალაღებს, აქეზებს, მაგრამ
საიქიოს ღმერთი ამოაშხამებს. ბევრი მადლიანი კაცი სააქაოსაც იღუპება.
უკუღმართად მიდის იმისი საქმე. ეს მოხდება იმისგან, რომ ცოტადაც არის წასცდება
რაშიმე და ღმერთი ამ ცოტას ცოდვას, მადლიანის კაცისაგან დიდად იწყენს. მაგრამ
საიქიოს კაცის მადლი არ იკარგება, იქ ყველაფერი ზომითა და წონით არის. მადლს
ცოდვა აეწონება და ამ ორში რომელიც დასძლევს, კაცსაც ისე მიეცემა ადგილი.
სიზმარი ვნახე დაცდილი,
წიკო გამოდის ჩვენითა,
შავეთში სადამ ჩავვარდი
ჩემის მიმინოს ცხენითა;
ათამაშებდა ყურებსა,
გაკვებულიყო ქერითა.
შამამყვენ მოქიშპეები,
მოღალატენი ენითა.
ს ა ს წ ო რ ზ ე შავიყარენით,
მ ე მ ა რ თ ა ლ მ ო ვ ე დ ბ ე ვ რ ი თ ა.
მ ო ს ა ხ ე ლ ე. გარდაცვალებულის ვინაობა გვაროვნების წრეში არ იკარგება:
იმის სახელს ახლად დაბადებულს ბალღს არქმევენ. სახელის დარქმევით თითქოს
ბავშვზე გადადის თვისებანი მიცვალებულისა და მიცვალებულიც ცოცხლდება.
მიცვალებული, ვსთქვათ, გამიხარდი, თავის „მოსახელეს― – გამიხარდის სწყალობს
საიქიოდამ, ჰპატრონობს. მისი სული ეხმარება „მოსახელეს―. მოსახელე იმას, ვისაც
სახელი დაერქვა, ვისი ადგილიც დაიჭირა ამ წუთისოფელში, „სახელს შასდებს―,
მოიხსენიებს, „გამგონეა― იმ მიცვალებულისა. მიცვალებულის ადგილას ჩაყენებული,
ანუ, როგორც ფშაველი ამბობს, „ფეხზე დაყენებული―, არის „მოსახელე―.

429
I<3N

მ ე თ ვ ე უ რ ე ბ ი არიან დედაკაცები, რომელნიც ერთ თვეს დალოგინდნენ.

რადგანაც დაბადებულები სხვადასხვა იღბლისანი არიან, ამიტომ ერთის იღბალი
მეორის იღბალს მოერევა, დასჩაგრავს, გააბეჩავებს, დააავადებსო. რომ ეს
უსამართლობა აიცილოს თავიდან, ახლად დაბადებულების დედები, „მეთვეურები―
ძუძუს გამოუცვლიან ბავშვებს, „ერთმანეთს მოუწუებენ― და ამით თითქოს
იღბლითაც და ფიზიკურადაც ათანასწორებენ ახლად დაბადებულებს. როდესაც
ერთერთს მშობიარეთაგანს დაეჩაგრება ბავშვი, იგი მაშინვე მეთვეურს დააბრალებს:
„მეთვეურმა გამილახაო―.
შ ე ლ ო ც ვ ა ღვთისაგან გამოგზავნილი წამალია, ფშაველის ფიქრით.
შელოცვის ძალა შემლოცველის ვინაობაზე არ არის დამოკიდებული. ძალა მხოლოდ
შელოცვასა აქვს, სულ ერთია ვინც უნდა წარმოთქვას ლოცვა. შელოცვით ყველა
სნეულება არ იკურნება. შელოცვა ჰშველის შემდეგს სნეულებათა: წითელს ქარს,
შაკეკის ქარს, შეშინებულს, „თვალ-ნაკრავს― და სხვ. ზოგს კაცს. ფშაველის აზრით,
ავი, მავნე თვალი აქვს, თუ იმან შეჰხედა შურიანის თვალით რომელსამე საგანს, იგი
საგანი სიკეთეს დაჰკარგავს, მოინავსება, „მოიხიბლება―, თვალნავნები ძროხა
გარინდებული სდგას, საჭმელს აღარა სჭამს და თვალებიდამ ცრემლი ჩამოსდის.
ყველა სნეულებას თავისი საკუთარი ლოცვა აქვს.
თ ვ ა ლ ნ ა ვ ნ ე ბ ი ს ლ ო ც ვ ა: „ახა სახელო ღვთისაო, მამისაო და ძისაო!
შეგილოცავ თვალისას, თვალშურისას, დამნატრელისას, მამნატრელისას, კაცისას,
დედაკაცისას, მიმავლისას, მამავლისას, მეზობლისას, შორისგზისას, შურის
მეავთვალისას. თვალში ნაცარი, გულში ლახვარი კრულს მეავთვალეს; საკმისას მეხი,
კარისას ცეცხლი, გულში დანა აფთარი, შენ ქრისტემ დაგწეროს ჯვარი. იჯდა დედა
მარიამი კარსა სამოთხისასა, ტიროდა. ჩამაიარა ქრისტე ღმერთმა.
– რა არი, რადა სტირი, დედავ მარიამო.
– რასა ვსტირი, შვილო, ჩამაიარა ქავთარიშვილმა, თავ-გახეხილმა,

430
I<3N

თავგაწეწილმა, დალახვროს წმინდამ გიორგიმა. კოკა წაიქცა, ვერცხლის წყალი

დაიღვარა, ვარდის თმა ჩამოიდა ბროწეული ტოლი, წამექცა ძოწეული.
– ნუ სტირი, დედავ მარიამო, შემოიტანე წყალი, უბანე ორშაბათსა,
ოთხშაბათსა და შაბათსა. ჩაშრიტე მშრეტელი, ესემც ჩაიშრიტება შენი ავის თვალით
მშინჯავი (ამ დროს უმძრახად, უსმელს დილით მოტანილს ჯამს ჩასხმულს წყალში
ნაკვერჩხლებს ჩაჰყრის), შენი ავის გულით მშინჯავი, გაქრეს ჩალის ცეცხლივით,
გადნეს თოვლის წყალივით, გაიაროს ქარივით, შენ ქრისტემ დაგწეროს ჯვარი. იყო
ქვა სიპი, იჯდა გველი ასპიტი: ცალი თვალი წყლისა ჰქონდა, ცალი თვალი
ცეცხლისა. გასქდა წყლის თვალი, გადაესხა ცეცხლსა. გაქრეს შენი ავის თვალით
მშინჯავი ჩალის ცეცხლივით, თოვლის წყალივით, გაიაროს ქარივით, შენ ქრისტემ
დაგწეროს ჯვარი, ქრისტეს დედამა მარიამმა. შაიკრას შენი შამკრავი, გადიკვინტლოს
თქვენი გადამკვინტლავი, თქვენი გადამხიბლავი. თქვენს დამნატვრელს,
მამნატვრელს ცით მეხი, კარით ცეცხლი. თქვენ ქრისტემ დაგწეროსთ ჯვარი―.
ბ ე დ ნ ი ვ რ ი ს (საქონლის ყვავილი) ლოცვა: „სახელო სახელთა, მამითა და
ძითა და სულითა წმინდითა! შენ ხარო ბედო-ბედნიერო, ტანად ტურფაო,
მშვენიერო, ქარისა ქარო მავალო, სირმასაგულიანო, სად დაიბადე, სად დაიარსე? –
თეთრის მთის ძირსა, შავის ზღვის პირსა, გამოვყევ ქარსა მხვივანსა, მოვყევ წყალსა
მხვივანსა, დავიმალე ცხენის ნატერფალზედა, ხარის ნაჩლიქარზედა. ავდეგ, ავიღე
თავი, დავიდგი თეთრი კარავი, დავუყურე სოფელთა, სოფელ კარნი აყოვდენ,
როგორც იანი-ვარდნი. ჩავედ, ჩავუყურე. ვეცი ცხენის ფაფარსა, მაუღე მუხლი
მავალი; ვეცი ხარს კისერსა, მოვგლიჯე ქედი, გავუტეხე ძვალი, ამოვარიდე ტვინი;
ვეცი ვაჟკაცს ულვაშ კოკორს, ჩამოვთიბე თმა-ულვაში, მაუღე მუხლი მავალი; ვეცი
ქალსა, ჩამოვთიბე თმა და ღილი. ავატირე ქრისტეს დედა მარიამი. შაუტია ქრისტემა
უფალმა:
– რადა სტირი, დედავ მარიამო.

431
I<3N

– რადა ვსტირი, ქრისტევ უფალო, ღვთის ნათლულო, ღვთის ნაკურთხო, რა

იქნება სიმსივნის, სიმტკივნის წამალი?
– ავიღებ ოქროს ყავარჯენს, შამოუვლი ხმელეთს, ვიკითხამ წამალსა.
შაუტია ბედმა-ბედნიერმა, ტანად ტურფამ მშვენიერმა:
– რას ჰკითხულობ, ქრისტეო უფალო, ჩემს წამალსა, სთხოვე ჩემს მაარსებელს,
ჩემს გამამშვებელს უფალს. ახლა კი ვბძანებ ჩემს წამალს ჩემის პირით, ქრისტეო
უფალო: ააყოვნენ ჩემნი გზანი ია-ვარდითა, თეთრის ხარით, თეთრის ცხვრითა.
ახლა კი ვიყრი ყოილს. ვიწერ ჯვარს, დავტკბები და დავშაქრდები: იყო პირველად
ჩემი წამალი გოგრის პირის მზე შაქრით შადედებული. იყო ჩემი წამალი ბადალი
ბალახი, ბალბა ბალახი. იყო ჩემი წამალი ირმის ხუთო, ირმის წუნკლიო, პირის
სალბობიო, ფსიტის კუდიო. იყო ჩემი წამალი იფქლის ფქვილიო, შავის ქათმის
შვილიო, შაქრით შადედებული მალამო და გაკეთებულიო, წითლის ფურის ნაწველი,
ბალბა ბალახი, კურდღლის ტყავი შაქრით, თაფლით მანან-დადებული, დამილბეს
ფეხის ნალნიო, ვერცხლეული არა რა ყოფილა ჩემი საკადრისიო სურიელზედა,
ხორციელზედა. დავმგზავრდი შავის ზღვისაკა, თავის მეუფისაკა; შამამეყარნეს ტყის
მხეცნი, ბაყოტნი, შემამაშალნეს სიკვდილის წარბნი, შამამზავთეს და გადუქნიე,
გამოვაბრუნენ წყეულნიო. ვიყრი ყოვილს, ვიწერ ჯვარს, დავტკბები, დავშაქრდებიო.
არგე და აწამლე, ღმერთო და ჩემო გამშვებელო―.
ს უ რ დ ო ს (ხამაზდის) ლ ო ც ვ ა: „ცრინტა შავკარ, შავბაჭიჭე, შავსა ძაღლსა
გადავკიდე, შავი ძაღლი ხიდს გავარდა, ცრინტა (სურდო) წყალში ჩამივარდა―.
შ ა კ ე კ ი ს ქ ა რ ი ს ლ ო ც ვ ა: „კეკელა შამოჩვეულა ჩვენის ბაკის ბოლოსაო, ისრე
ჰხრავდა ძვალსა, როგორც ხარი თივასაო, წმინდამ გიორგიმ დაწყიოს, გაიპარა
დილასაო―.
1888 წ.

432
I<3N

ფშავლების ცხოვრებიდამ
მოლექსე მერცხალას „ივერია―-ს მკითხველები უნდა იცნობდნენ წერილიდამ
„ფშავლები―… მერცხალამ მამასახლისს ელიზბარს ლექსი გამოუთქვა. ამ ლექსშიაც,
სხვათა შორის, მამასახლისზე მერცხალა ამბობს:
„კბილები ჩამასცვივნიყო,
ცისაკ წასვლიყო ნიკაპი―-ო.
რამდენიმე ხანმა გაიარა ამ ლექსის გამოთქმის შემდეგ… ერთხელ მამასახლისი
დუქანში მივიდა, მერცხალაც იქვე დუქნის ოთახში იჯდა ამფსონებთან და ღვინოს
შაექცეოდა. მამასახლისმა იკითხა: „ვინ არი ი მერცხალა, მე რო ვულექსებივარ,
ნეტავი თვალით მაინც მაჩვენაო―. მარცხალამ გაიგონა მამასახლისის ჩივილი და
ლექსით უპასუხა, „წაიკაფიავა―, როგორც ფშავლები იტყვიან ხოლმე:
რად გინდა ჩემი გაგება,
ან ჩემის ამბის კითხვაო?
– ფოთოლათ მერცხალაი ვარ
ურძნის ჯოხივით ლიტაო;
კარზედ დიდი მაქვ მამული, –
სახნავი ერთის თვისაო.
ას კოდიანში ქერ მიძე,
ორასიანში წმინდაო;
კარზედ მიბრუნავს წისქვილი,
დავფქვავ რომელიც მინდაო.
კარიკურ ხილით სავსე მაქვ,
ვაშლითა, ხელის სხლითაო…
ბიჭი ვარ კაის-ყელშია1
რაც მინდა, პირსა ვკითხაო…

433
I<3N

კარჩი მგელ ვერას შამიჭამს, –

შინ შამოტანილს – ციცაო.
მერცხალას შარშან ჭირისაგან საქონელი დაეხოცა (დაელია). მაინც დიდი
დასაკლისი არის მერცხალასათვის ორი ხარი, ერთი ფური და ერთი თხა. სულ ბოლო
დროს ხარი კვირისა მოუკვდა მერცხალას. როდესაც პოეტმა მოსჭრა ხარს თავი და
გაატყავა, დაბრუნდა სახლში (საქონელი უღრანს ტყეში ჰყვანდა გახიზნული).
მერცხალას, რა თქმა უნდა, ეწყინა ეს არასასიამოვნო ამბავი, მოაგონდა
თავპირჩამომტირალი სიღარიბე, ქვეყნის და ხემწიფის ყალანი და ხარჯი; სხვა რომ
ყოფილიყო, ტირილს დაიწყებდა, მაგრამ მერცხალა თავის გულში ჰპოულობს
სიმდიდრესა; ხუთმეტი ათასი ჭირიც რომ მოვიდეს, იმას არამც თუ ვერ
მოაშლეინებს ღიღინს, უფროც გააშმაგებს სამღერლად:
ხარი მამიკვდა კვირისა, –
ცეცხლი წავყარე პირისა,
ისიცა ვლანძღე, ვაგინე
გამამშვებელი ჭირისა.
მუელ, დავლანძღვენ ჯალაფნი:
ეხლა დაძეღით ძილითა:
სანამდე იყო ცოცხალი,
არ გაუშოდით დილითა!
***
საქმე აღარაფერი ჰქონდა მერცხალას, ის დერეფანში იჯდა დაფიქრებული. ცოტად
წამოჟინჟლა… აიღო მერცხალამ საჭე და ჩამოვიდა არაგვზე სათევზაოდ; „ინემს-კავა―,
დაიჭირა ცხრა-ათი კალმახი და მოუტანა დედას.
– შე დედამკვდარო, – უთხრა დედამ მერცხალას, – თევზი რა პურობას გვიზამს?!.
სამის დღის საკმაო დაფქულიმცა გვქონდეს, მეტი აღარა გვაქვს…
ადგა მერცხალა, მეტი ღონე არ იყო, ორი ხარის ტყავი ჩამოიტანა დუქანში და სამ

434
I<3N

მანათად გაყიდა. მეორე დღეს შეკაზმა თავის „ჭაკურა― (ცხენი), იმის მეტი მაინც
აღარაფერი დარჩა, და წავიდა ძაუგს (კავკავს) სიმინდის სასყიდლად… იყიდა
სიმინდი და დაბრუნდა შინ… უხარიან მერცხალას, რომ ქვეყნიერობა ნახა, მოიარა…
თუმც ერთის ცხენის საპალნე სიმინდი მოიტანა სახლში, მაგრამ „ცარიელი გოდრები
აავსო―, დედაც სიმშილის სიკვდილისაგან დაიხსნა, დაჯდა საკაცო კერაზე, ჩამოიღო
ფანდური, ჩამოჰკრა ნელ-ნელა და დააღიღინა:
ფოთოლათ2 მერცხალაი ვარ,
ბიჭი ვარ ტარიელაო.
დედას არ მაჰკლავ სიმშილით,
ფოთოლათ განიერაო3.
სუ ცხენის ნალით გავცვითე
ძაუგი, დარიელაო.
ყვითლის სიმინდით ავავსე
გოდრები ცარიელაო.
***
შემოდგომაზედ ორი ფშაველი ჩამოვიდა თბილისში სავაჭროდ. თითომ
ჩამოიტანა ორ-ორი ლიტრა ერბო, იმ ზაფხულს მოგროვილი და შენახული. ერთი
იყო მოლექსე ჯაბანი, მეორე – კაცობა. ჯაბანს მარილის და ბალღებისთვის
საპერანგეების ყიდვა უნდოდა, კაცობასაც ეგრეთვე. ფშავლები ცაკანას ბაკებში
ჩამოხდნენ, რიყეზე. ერბოები გაყიდეს, ლიტრა ცამეტ აბაზად, ივაჭრეს, რაც სავაჭრო
ჰქონდათ და მიიტანეს ბინაზე… საქმე აღარაფერი ჰქონდათ. დაიწყეს აქა-იქ სიარული
თვალის გასახილებლად: სინჯეს თოფები, იკითხეს ტყვია-წამალი, ბოლოს
გამოვიდნენ და დადგნენ ავლაბრის ხიდზე. დიდხანს ჩასცქეროდნენ მორევს…
ჯაბანს ხახვი ეყიდა და იმას შაექცეოდა. კაცობამ ვერაფერი იყიდა პირის
მისატყუებელი… ამ დროს

435
I<3N

კაცობამ უთხრა ჯაბანსა:

– მოდი, ვიყიდოთ ბაკლაო!
– ჰო, შენმა გამარჯვებამა, –
მაგის მეტ რაღა გაკლაო?!
ასეთს რად იტყვი, კაცობავ,
რაითაც ჩემს გულს დაჰკლაო?!
ფეხზეით ქალმებ დაგცვივდა,
თავზედ ქუდ აღარ გაკრაო―…
ასე უპასუხა ჯაბანმა.
1886 წ.

436
I<3N

ფშავლების ძველი სამართალი და საოჯახო წესები

ფშავლების ჩვეულებითი სამართალი არ არის მრავალმუხლოვანი და რთული.
თვით ცხოვრება ფშავლისა არ იყო რთული, იგი იყო მდაბიო, მარტივი, რის გამოც
მარტივი სამართალი უნდა დაბადებულიყო. ფშავლების სამართალს ის ხასიათი
აქვს, რომ ყოველგვარი საქმე ადგილობრივ გაირჩეოდა, სოფელს, თემს გარედ არ
გასცილდებოდა. განსამართლებაში ყოველის ასაკის მექონე საზოგადოების წევრი
იღებდა მონაწილეობას. სასჯელს დამნაშავისათვის მთელი თემი, სოფელი
დაადგენდა. სასჯელი ორნაირი იყო: 1) ფიზიკური (ჩაქოლვა); 2) ზნეობრივი
(„მოკვეთა―, საზოგადოებიდამ გაძევება). ჩაქოლვას გამოიწვევდა ხატისა და თემის
მოღალატეობა, ქალისა და კაცის სიყვარული, როდესაც ამ სიყვარულის ნაყოფი
გამოჩნდებოდა. ამგვარ დამნაშავეთ ჩაჰქოლავდნენ ხიდის ყურზე, ან „გზის
შესაყარში―, გზაჯვარედინში, რომ ყველა გამვლელ-გამომვლელს ენახა დამნაშავენი.
საზოგადოება „მოიკვეთდა― თავის წევრს ქურდობისათვის, ხატის წესის
დაკლებისათვის, თემის პირის გატეხისათვის, ანუ უპირობისათვის,
მაყვედრობისათვის. მოკვეთილს სახლში აღარავინ შეუშვებდა, აღარცავინ იმასთან
გაივლიდა; მოუკვდებოდა ვინმე, ძველის ჩვეულებისამებრ აღარავინ მიჰხედავდა,
თემი აღარაფრით აღარ შეეწეოდა, წისქვილისა და სამჭედლოს კარებიც დახშული
იყო მოკვეთილისათვის; ხატში, ყრილობაში აღარ გაატარებდა ხალხი მოკვეთილს.
სოფლისაგან მოკვეთილი ხატისაგანაც მოკვეთილი იყო: ხევისბერი საკლავს არ
დაუკლავდა, სახვეწარს არ „დაუდიდებდა―, იმისთვის წყალობას აღარ გამოსთხოვდა
ხატს. მოკვეთილს კიდეც ეძლეოდა საშუალება თემთან შერიგებისა. შესარიგებლად
იმას უნდა მიეყვანა ხარი და ცხვარი ხატში, სოფლისათვის შეეწირა ისინი და
შეჰხვეწნოდა სოფელსა, დაედვა პირობა, ფიცი – შემდეგისათვის
გაფრთხილებულიყო და აღარ ჩაედინა სამარცხვინო საქმე. თითონ დამნაშავე,
მოკვეთილი „ჭდეს ამოაგდებდა― ხალხისა და ხევისბერის თანდასწრებით და
იტყოდა: „ესე ამუარდეს (წუთისოფლიდამ) ჩემობა, ჩემი თესლჯილაგი, თუ ამას
437
I<3N

იქით კიდევ რამ დავაშავო!― „ამინ, ამინო!― დააყოლებდა ხალხი. „ჭდის ამოგდება―
მდგომარეობს იმაში, რომ მოკვეთილი ამოსთლიდა ხეზე ნაფოტს, ანუ „ჭდეს
ამოაგდებდა―. „ჭდე― ამონათალს ჰნიშნავს. განსამართლება ასე მოხდებოდა:
მოჩივარს და მოპასუხეს დაიბარებდა ყრილობა, რომელიც მოხდებოდა ან ხატის
ეზოში, „კარმიდამოში―, ან სხვაგან ამორჩეულს ადგილას, გარეთ. ყრილობის
თავმჯდომარე იყო ხევისბერი. მოჩივარს უნდა წარედგინა მოწმეები და მოპასუხესაც
აგრეთვე, თუ მოპასუხეს არა ჰყვანდა მოწმეები, მაშინ მოპასუხეს ყრილობისაგან
ეძლეოდა ნება „ხელზე მოსჭიდებოდა― იმ თავკაცებს, რომელსაც სოფელი
დაუნიშნავდა. იმ კაცებს უნდა დაეფიცნათ მოპასუხის მაგივრად, რომ იგი მართალია
და არ ჩაიდენდა იმ საქმეს, რომელიც იმასა ჰბრალდებოდა. უკეთუ ხელზე არავინ
„მოიჭიდებდა― და ბრალდებული არ გამოტყდებოდა, მაშინ მიჰმართავდნენ
სამართლის, სინამდვილის გასაგებად „ღვთიურს, მსჯავრს―, მდუღარეს ან შანთს.
გამოცდა მოხდებოდა იმ წესით, – რა წესითაც აქვს ვახტანგს მოხსენებული თავის
კანონებში.
სისხლის აღება ჩვეულებად ჰქონდათ ფშავლებს, როგორც სხვა მთიულებს,
მაგრამ შერიგებაც შესაძლო იყო, თუ მკვლელი სახვეწრით მივიდოდა მოკლულის
ნათესავებთან და კაცის „თავსისხს― ზღავდა. „სისხლი―, ე. ი. თუ კაცი მოკვდებოდა
ჭრილობით, იყო დაფასებული 80 ძროხა (ძროხა 5 მ.) ანუ 360 ცხვარი. ყველა ასო
კაცის სხეულისა, გარდა პირისახისა, იყო დაფასებული გადაჭრილი ფასით.
ღირსებას, გვაროვნობას, ჩამომავლობას, ფშავლების ჩვეულებითი, სამართალი არ
მიჰხედავდა. მთელი ხელი იყო დაფასებული თხუთმეტ ძროხად. ნეკი ღირდა ერთი
ძროხა, იმისი მოყოლება იყო ორი ძროხა, საშუალო თითი სამი ძროხა, მაჩვენებელი –
ოთხი, ცერი – ხუთი ძროხა, ნეკიდამ დაწყებული რიგზე თითოეულს თითს თითო
ძროხა ემატება. დაჭრილობა პირსახეზე მარცვლით იზომებოდა: ერთი მარცვალი
დაედებოდა სიგრძივ, სხვა გარდიგარდმო. დანარჩენი მარცვლებიც ამრიგად.
მარცვლების რიცხვი და ძროხებისა, რამდენიც დამჭრელს უნდა მიეცა

438
I<3N

დაჭრილისათვის, სწორე უნდა ყოფილიყო. მოკლულის ნათესავნი მკვლელს იმ

შემთხვევაში, როდესაც შერიგება მოხდებოდა, თავსისხლის საფასურის გარდა,
გამოართმევდნენ იმ ნივთს, რომელიც კი მოეწონებოდათ მოკლულის ნათესავებს;
დამნაშავეს უარის თქმა არ შეეძლო.
ამ ჩვეულებას „ალმანია―, „ყისტი― ჰქვიან, „ალმანის― გაღება. ალმანიად ერთი
თემი მეორეს მამულსაც წაართმევდა. ეს მაშინ მოხდებოდა, როდესაც ერთს თემს
მეორისა სისხლი დაედებოდა და ემართებოდა. ალმანიდგან იყო
განთავისუფლებული ზოგი სახელოვანი იარაღი, ისეთი იარაღი, რომელიც ომის
ლაშქრობის დროს პატრონს ასახელებდა. ხევისბერი დაჰლოცავდა ხმალს ან თოფს
სახელოვანს და შეაჩვენებდა, „დაარისხებდა― იმას, ვინც ალმანიაში წაართმევდა, ანუ
„ყისტად მოუდებდა― მის მექონეს ამ დალოცვილს იარაღს. ამგვარი იარაღი ბევრი
იყო ფშავში და ერთი დღესაც არის, რომელსაც ბათურის (კაცის სახელია) ხმალი
ჰქვიან.
უადგილო არ იქნება ცოტა რამ ამ ხმალზე და იმის პატრონზე ვსთქვათ, –
ვსთქვათ ის, რასაც ზეპირგადმოცემა მოგვითხრობს. ფშავს შემოსევია ლეკის ჯარი
ერთ დროს. ფშავლების ლაშქარიც მტრის მოსაგერებლად შეყრილა და დაჰსხმია თავს
ლეკებს სოფ. ბაჩალში (ივრის ხეობაზე). ივრის ჭალა ლეკებსა და ფშავლებს ომით
გაუვლიათ ბაჩლიდამ დაწყებული ვიდრე სოფელ არხლამდე. ლეკები
დამარცხებულან და გაბნეულან. ომის გათავების შემდეგ ფშავლების მხედართ
ერთმანეთში დაუწყიათ საუბარი იმაზედ, თუ ვინ რამდენი ლეკი მოჰკლა. ბათურის
მოკლული ზოგს მეტი უთქვამს, სხვას ნაკლები. მაშინ გმირს ბათურს უთქვამს: მე
მოვკალი სწორედ ცხრამეტი ლეკიო; ჩემი დახოცილი ლეკები იმით იცნობა, რომ
„თითო―, ერთის შემოკრულის მეტი არა სჭირს და ყველას გულზედ ჯვარედინათ
თოფი აძევსო. მართლაც, როდესაც დაუწყიათ ფშაველებს დახოცილის ლეკების
თვლა და ძარცვა, ბათურის მოკლული ცხრამეტი აღმოჩენილა. ამიტომ იგი ხმალი
განთავისუფლებულია ალმანიიდგან, დალოცვილია; ბათურის საგვარეულოდამ

439
I<3N

არავის შეუძლიან იმისი წართმევა არა რომელისამე მიზეზით. ხევისბერისაგან

„თასია დაღვრილი― ნიშნად იმის შეჩვენებისა და წყევლისა, ვინც ამ ხმალს ან ვალში,
ან ალმანიაში წაართმევს ბათურის გვარეულობას.
სისხლის აღებას გვარეულობის წრეში ალაგი არა ჰქონდა: კაცი, მკვლელი
თავისის ნათესავისა, განთავისუფლებული იყო სისხლის ზღვევიდამა და
ალმანიიდამაც. საგვარეულოში სისხლის აღება წესად არ იყო. მამას შეეძლო შვილი
მოეკლა დაუსჯელად, ძმას – ძმა, „თავსისხლს― იმათ არავინ მოსთხოვდა, თემი იმათ
პასუხისგებაში ვერ მისცემდა, მაგრამ ღირსება მათი კი დამცირებული იყო ხალხის
თვალში, ყველანი ზიზღით უცქეროდნენ ამგვარს მკვლელსა და „ცოდვიანას―
ეძახდნენ. მამა იყო ოჯახის თავი, იმისი ნება ყველა ოჯახის წევრისათვის კანონი იყო.
იმისის ბატონობის უღელი ყველას ერთნაირად ედვა კისერზე: ვაჟს თავისის ნებით
შეჰრთავდა ცოლსა, ქალს ვისაც უნდოდა და ვინც თვითონ მოსწონდა, იმას
მიათხოვებდა. მამა თავისის პიროვნებით შეიცავდა შვილების ნებას და მათს
სურვილს. წინააღმდეგობას ვერც ქალი და ვერც ვაჟი ვერ გასწევდნენ, უნდა
ძალაუნებურად დამორჩილებოდნენ თავის მწარე ბედს, შედეგად ამ ძალდატანებას
ხშირად ის მოსდევდა, რომ ან ქმარი ცოლს, ან ცოლი ქმარს დაიწუნებდა. დიაცი თუ
აშკარად დაიწუნებდა ქმარსა და ამ დაწუნებას უნამუსობით, მოღალატობით
დაამარილებდა, მაშინ ქმარი ამისთანა ცოლს დაასახიჩრებდა, ანუ, როგორც ფშაველი
იტყვის, „გაახაიბრებდა― – მოსჭრიდა ცხვირს ან ხელს, მოაკლებდა დედაკაცს კაცის
თვალ-გულის მისასვლელს თვისებას – სილამაზეს; ამითი, თითქო, უსპობდა
საშუალებას უნამუსობისას, გარყვნილობისასა და განიშორებდა. უკეთუ დიაცი
სწუნობდა ქმარს, ჰსურდა განშორებოდა მას და არ კი უნამუსობდა, მაშინ იგი ამ
ღონეს იღონებდა: დაიწყებდა განგებ სნეულებას, ავადობას, ამბობდა ხატი
„მაწმინდებსო―, ვითომც ხატი მეცხადება და მიშლის ფიზიოლოგიურს
ჩხირკედელაობას, კაცთან წოლასაო; ქმარი ამნაირს ცოლს ნებას მისცემდა, საცა
ჰსურდა, იქ ეცხოვრა, მხოლოდ არ შეეძლო სხვა ქმარი მოეძებნა, სხვას

440
I<3N

გადაჰყოლოდა. ამ ჩვეულებას ჰქვია „კვეთილში ჩასმა―. „კვეთილიანობა― ფშაურს

ლექსებშიაც არის მოხსენებული. აი თუნდ ეს ლექსი, სადაც ქალი ეუბნება გმირს
თორღვას:
მოგივიდოდი ცოლადა,
არ ვიყო კვეთილიანი.
თავს კი ნურას მაიწონებ,
მამა მეცა მყავ ხმლიანი:
ერთის ნასროლით სამს მაჰკლავს,
შინ მოვა სახელიანი. და სხვ.
ჯავრის ამოყრა, ასე თუ ისე, ფშაველს ვალად ედვა კისერზე[1]. ქალი ბევრსა
ჰკარგავდა, როდესაც უსიამოვნო ქმრისაგან განშორებას მოინდომებდა, ქმარი იმდენს
არა. ქმარი თუ დაიწუნებდა ცოლს, არა უნამუსობით, არამედ რომელისამე სხვა
მიზეზის გამო, უნდა მიეცა ცოლისათვის ხუთი ძროხა „სამწუნობრო―. უკეთუ ქალი
უძეოდ დაქვრივდებოდა, მაშინ მისი გათხოვება, მეორის ქმრის შერთვა
შესაწყნარებელი იყო. ხოლო შვილიანის მეორედ ქმრის შერთვას საძრახისი
მოსდევდა. პირველს შემთხვევაში ქალი მაინც და მაინც სამი წელი „ქმრეულთას―,
ქმრის ოჯახში უნდა დარჩეს, რომ ქმარს წირვა გადაუხადოს, „რიგი დაუყენოს― და
შავები გაიხადოს. შემდეგ იგი ბრუნდება მშობლებთან, ანუ როგორც ფშაველი
იტყვის, „მამისახში―, თუ მშობლები არა ჰყავს, ახლო ნათესავებთან. ქვრივის მეორედ
გათხოვება დედ-მამის ვალი აღარ არის. ქვრივს ქალს პირველის ქმრის ნათესავები
ძმები, ან ბიძაშვილები ჰპატრონობენ და მის მეორე ქმარს მტრად აეკიდებოდნენ.
შესარიგებლად ამას თავის ცოლის მაზლებისთვის ან დედამთილ-მამამთილისათვის
უნდა მიეცა ხუთი ძროხა, რომელსაც „საქვრივო― ჰქვიან. პირველად გათხოვება
ქალისა, როგორც ყველგან არის ჩვეულებად, ოჯახის ვალია. ქალს ეძლევა მცირე
მზითევი: ერთი ტყავი, ნაბადი, ფარდაგი, ერთი ხელი ტანისამოსი და ყველა ის, რაც
ქალს საკუთარის შრომით მოუპოვებია, საოჯახო საქმის გარეითად, ანუ „სათავნო―.

441
I<3N

სათავნოს შეიძენდა ქალი ხელსაქმობით; სათავნოდ, სრულ საკუთრებად შეიძლება

იმას ჰყვანდეს ცხვარიცა და ძროხაც, მამისაგან ან დედისაგან ნაჩუქარი. ნაშენი
ცხვრისა და ძროხისაც ქალსავე ეკუთვნოდა…
როდესაც ოჯახის წევრნი დააპირებენ გაყრას, მაშინ ერთი მეორეს ეტყვის: „კაცები
დავსხათო―. ეს კაცები ოჯახის წევრთა სურვილით ამორჩეული კაცებია. შუაკაცები
ოჯახის ქონებას ამრიგად ანაწილებენ: მშობლებს მიეცემა, სრულის წილის გარდა, 10
ძროხა „სამარხად―, უფროს ძმას მიეცემა „საუფროსო― ერთი თუმანი. თუ რომელიმე
ძმა დასაქორწინებელია, იმას ეძლევა, სრულის წილის გარდა, ხუთი ძროხა
„საქორწილო― დასაქორწილებლად. ქალი თუ არ გათხოვდებოდა და მამის სახლში
მოინდომებდა დარჩომას, ეძლეოდა საკუთრებად დედის სათავნო. ფშავში ძველად
დიდი ოჯახები იყო. დღეს იმ ოჯახების მსგავსები აღარ მოიპოვება. დიდს ოჯახში
დედაკაციც ბევრი იყო. ამ დედაკაცების სიმრავლემ დაბადა „დიასახლისობა―.
დიასახლისის (დედა სახლისა) მოვალეობა იყო: სახლის დაგვა, დაწმენდა, პურის
დაფქვა, სასმელ-საჭმლის მომზადება და სხვ. დიასახლისი ერთის წლის ვადითა
დგება. კაცი, როდესაც უმემკვიდრეოდ კვდება, იმისი ქონება მამაკაცებს, მის თუნდ
შორეულს ნათესავებს ეკუთვნის; მემკვიდრეობა მამაკაცზე მოსდევს.
თუმცა დედაკაცი დაჩაგრული იყო, მაგრამ ზოგზოგის საგვარეულოს ქალებს
საპატიო ადგილი სჭერიათ. ზეპირგადმოცემა მოგვითხრობს, რომ ლაშარს „საბჭეო―
სკამზე ორი თაობა მჯდარა გოდერძაულების გვარის ქალი: „საბჭეო― სკამი
თავხევისბერს ეკუთვნოდა. თავი ხევისბრობა გოდერძაულების სამვარეულოდამ
გამოდიოდა… ბჭობა, რომელიც ხდებოდა ლაშარს, ეხებოდა თორმეტსავე თემს
ფშავისას. ამიტომ ეს ბჭობა მოხდებოდა მაშინ, როდესაც გასაბჭობი, გასარჩევი საქმე
თორმეტსავე თემს, მთელს ფშავის ხევს შეეხებოდა. სათემო საქმეები თემის ხატში
გაირჩეოდა, კრება-ყრილობაც იქ მოხდებოდა; ფიცი, რომელიც იქნებოდა
გამოწვეული თემის წრეში ჩანადენის საქმის გამო, მოხდებოდა ხატშივე. ხევისბერი
თემისა აფიცებდა მოწმეებს, რომ იმათ მართალი ეჩვენებინათ. ფიცი ხატში ამრიგად

442
I<3N

მოხდებოდა: ხევისბერი აავსებდა თასს ლუდით, არაყით და ან ღვინით; ცალს ხელში

ეჭირა სასმლით სავსე თასი, მეორე ხელით – ანთებული სანთელი და იტყოდა:
„ვინაც მართალი დამალოს და არა თქვას, გაუწყრეს ეგ ჩვენის ბატონის მადლი და
დავლათი და ეგ თასივით დაიღვაროს იმისი ოჯახი (დააქცევდა თასს); ეგ
სანთელივით გაქრეს იმისი სახსენებელი დედამიწის ზურგზეითა― (გააქრობდა
სანთელს). თუ ერთი რომელიმე წევრი ენატანიობით, ანუ როგორც ფშაველი ამბობს,
„ენაკაჭალაობით―, „მოყურიადობით― ერთი მეორეს გადაემტერებოდა და სისხლი
დაიქცეოდა, მაშინ ამ ლაქლაქას უნდა გადაეხადა დაზარალებულის ნათესავების
სასარგებლოდ ხუთი ძროხა „საენაო―.
ვინც ველურს ფუტკარს იპოვნის ტყეში, ხეს, რომელშიაც ფუტკარი არის, ნიშანს
დაადებს, მერე თუნდა სხვამ იპოვნოს იგივე ფუტკარი, ნაწილს ვერ მოითხოვს იგი
და ვერც დაისაკუთრებს. ფუტკარი „მომხელავს― ეკუთვნის. ნადირს ვინც მოჰკლავს,
ამხანაგების მეტი ნაწილს ვერავინ მოითხოვს. როგორც მომკლავი, ისე იმისი
ამხანაგები ლეშსა და ტყავს სწორსწორად გაინაწილებენ, მხოლოდ მომკლავი იღებს
ტყავიდამ ცოტა რამე მეტს, რომელსაც „საისრე― ჰქვიან. ნანადირევში სრულიად
უცხო კაცსაც შეუძლიან „წილი ჩაიდვას―, მოითხოვოს ნაწილი. ეს მაშინ შეუძლიან,
თუ მანამ მონადირე ფეხებს ჩამოატყავებს ნადირისას, მანამდე მივიდა, მიასწრო.
1888 წ.

443
I<3N

ფშავ-ხევსურეთის ავ-კარგი
ჩვენს გაზეთებში ფშავ-ხევსურეთიდან ძალიან ცოტა ცნობები იბეჭდება.
საიდან მოვა ცნობები, როცა აქაური ცხოვრება მყუდროდ და მშვიდობიანად
მიმდინარეობს. ერთხანად ჩვენი ცხოვრებაც შეთოთქორდა, სიცოცხლე დაეტყო.
განცხოველდა განახლების მოლოდინით. მაგრამ მალე ისევ თვალები მილულა: წინ
გადადგმული ნაბიჯი უკანვე გადმოდგა და გაჩერდა ერთ წერტილზე.
შარშან, 1905 წ., მარტში, აქაც გაფიცვები დაიწყო. ხალხმა თავისი მოთხოვნილებანი
წარმოსთქვა და ქაღალდზედაც აღნიშნა: 1. ტყით თავისუფლად სარგებლობა; 2.
სალდათობის მაგივრად მილიციის შემოღება; 3. მიუცემლობა ხარჯისა (სახელმწიფო
გადასახადი) იმ დრომდე, ვიდრე არ გამოირკვეოდა კომლეურად წლიური
შემოსავალი; 4. სოფლის სკოლებში სწავლება დედა-ენაზე მთელის კურსის
განმავლობაში; 5. სოლიდარობის დამყარება ყველა კავკასიის ერებთან; 6. სპობდნენ
კავშირს მთავრობის დაწესებულებებთან, გადააყენეს მოხელენი და სხვ. სხვათა
შორის ამ „დეკლარაციაში― ისიც კი იყო მოხსენებული, რომ სალიანში მოისპოს
თევზის საჭერი მანქანები, რადგან ამ მანქანებმა დააცოტავეს წყალში თევზი, უფრო
კი ორაგული, რომელმაც სახელწოდება მიიღო არაგვიდან, – დღეს კი არაგვში
წამლადაც აღარ მოიპოვება, რის გამოც არაგველებს მოგვესპო ცხოვრების საღსარიო
და სხვ.
იყო აგრეთვე ამავე „დეკლარაციაში― აღნიშნული საჭიროება იარაღის შეძენისა.
ყველას, ვისაც კი იარაღის ტარება შეეძლო, უნდა შეიარაღებულიყო. ეს
მოთხოვნილება დასაბუთებული იყო იმ გარემოებით, რომ გარშემო გვახვევია ისეთი
ხალხი, რომელთაც შეიძლება ძმობა არ გაგვიწიონო, ისარგებლონ არეულობით და
დაიწყონ ჩვენზე თარეშობაო და ამისთანები.
აქეთ ეცა ხალხი, იქით ეცა, მაგრამ არ იქნა, იარაღი მაინც ხელთ ვერ იგდო.
დარჩა ხალხი იმედგაცრუებული და, აბა, კიდეც ეს გახდა მიზეზი, რომ ხალხმა უკან-
უკან დაიხია, – იმის წინ აღიმართა სცილლა და ხარიბდა, რომელთაც იმსხვერპლეს
444
I<3N

აფრაგაშლილი გემი სახალხო გაფიცვისა და მოძრაობისა, ხალხმა გაფიცვას

უერთგულა მხოლოდ სამი თვე და ეს გაფიცვა მის ზნეობას, რომ იტყვიან, წყლულს
მალამოდ დაედვაო, სწორედ ისე მოუხდა: მთელი სამი თვის განმავლობაში ფშავ-
ხევსურეთში არ გაიგონებოდა არავითარი ცუდი ამბავი ქურდობისა, კაცის კვლისა
და სხვ.
ბოლოს… დიაღ ბოლოს, მაგრამ საზიზღრობაა ამ „ბოლოს― მოგონება: ნელ-
ნელა ჩვენს ხეობაში შემოჰყვეს ცხვირი ბოქაულ-სტრაჟნიკებმა. ბოქაული, თითქოს,
ძმადაც კი გაეფიცა ხალხს. მოუწონა გაფიცვის მუხლები და მოთხოვნილებანი,
ექცეოდა ხალხს თავდაბლად, როგორც ტოლი-ტოლს, რაიც მის ზნეობრივს
კარაბადინში არცა სწერია და არცა წერებულა. ასე და ამგვარად შემოიარა მთელი
ფშავ-ხევსურეთი და შემდეგ დაბრუნდა თავის რეზიდენციას, დაბა თიანეთში. ის
დღე იყო და დაიწყო კიდევაც ავმა ქარმა ქროლვა; შიგ და შიგ კაცებმაც იწყეს
სიარული თიანეთში ბოქაულთან, მაზრის უფროსთან და სხვა მოხელეებთან. აირია
მონასტერი; პატრონი ძაღლს ვეღარა სცნობდა, ძაღლი პატრონს. ხდებოდა ისეთი
ამბები, რომლის მსგავსი მთელის საუკუნის განმავლობაში არავის გაუგონია: და ნუ
დაივიწყებთ, რომ ყველა ქვემორე ამისა აღნიშნული ამბები ხდებოდა ს. ჩარგლის
მიდამოებში, რომელიც მოძრაობის და გაფიცვების მიზეზად იქნა ცნობილი.
პირველად, თავის დუქანში ჯერ მოჰკლეს და მერე დასწვეს მოვაჭრე ვართან
აღაბეგოვი. აღაბეგოვის მკვლელი ფშაველი გამოდგა, ოცი წლის ჭაბუკი, რომელმაც
აღიარა თავისი დანაშაული პოლიციის წინაშე, მაგრამ დღესაც თავისუფლად
დაბრძანდება. სამი კვირის შემდეგ პირველ მკვლელობისა, ხევსურებმა მოჰკლეს ს.
ჩარგლის მცხოვრები, გლეხი გიორგი გორზამაული, რომელიც ღამე ცხენებს
ჰყარაულობდა: წაასხეს ცხენები და წავიდენ. არ გაუვლია დიდხანს, რომ იქვე
ჩარგლის ჭალაში იპოვნეს ხევსურის გვამი, ღარიბის, საწყალის კაცისა. მოკვლა ამ
ხევსურისა ჰბრალდება აღაბეგოვის მკვლელს ღონიერ წოწკურაულს, რომელსაც
არავითარი ნათესაობა არა აქვს გიორგი გორზამაულთან, რომ მკვლელობა

445
I<3N

შურისძიებას დაჰბრალდეს, ან სხვა რამ ინტერესს. მკვლელი ხევსური არ არის

გიორგი გორზამაულის მკვლელების თემისა. არც სოფლისა. წელს. იანვრის 8-ში,
როშკის მამასახლისმა (ხევსურმა) თათარა არაბულმა მოჰკლა ხევსურა ქისტაური
(ფშაველი), ჩამოხსნა ბერდანი და წაიღო. იქნება გაკვირვებით იკითხოთ: რა არის
მერე, რომ ფშაველი ხევსურმა მოჰკლას, ან თუ ფშაველმა ხევსურიო? საკვირველი ის
არის, რომ წინად ეს ამბები არ მომხდარა არასდროს. ეს ერთი. მეორე, თემთა შორის
ითესება სისხლის ძიების ღვარძლი. ჯერ მთის ხალხში ჩვეულება სისხლის აღებისა,
სისხლით სისხლის დაზღვევისა როდი აღმოფხვრილა. ამიტომ ერთმა ფშაველმა რომ
ხევსური მოჰკლას, ან ხევსურმა ფშაველი საკმაო საბუთია მთელი ფშავი ხევსურეთს
დაემტეროს. ჩვენთვის ეს არის კიდეც სატირალი და სავალალო, ხოლო
ჯადოქრებისთვის სასიხარულო. საგულისხმო ისაა, რომ ეს მკვლელობები
გარკვეულის გეგმით ხდება, – თვითეულ ფშავლის საზოგადოების
დაპირდაპირებით ხევსურეთის საზოგადოებებთან, რათა ერთს მეორესთან ჰქონდეს
საბუთი დაჯახებისა. ბოქაულ-სტრაჟნიკების მოსვლის შემდეგ ხევსურებმა დაიწყეს
ფშავში თარეშობა, იმათ ფეხის ხმას აჰყვნენ ქისტები, ან რად უნდათ ხევსურების
მაგალითი, როცა ისინი მუდამ მზად არიან სათარეშოდ და ყოველ წელს მაგალითს
ვხედავთ ქისტების ქურდბაცაცობისას.
ხალხმა საბუთად მაინც ეს იხმარა და მიესია იმას, ვისაც გაფიცვის მიზეზად
სთვლიდა: „მოიტა იარაღი! სად არის იარაღი― აგვიკლეს ქისტებმა, ლამის
ცოლშვილით ქისტეთში გადაგვრეკონო. შემოგვამდურე მთავრობას და ისიც ყურს
აღარ გვიგდებს. „ერთობა― დაგეხმარებათო, გვიპასუხეს. ქისტი კი არა, შენა ხარ ჩვენი
მტერიო― და ათასი სხვა ამისთანები. ამ ბრალდებაზე „გაფიცვის― ფურცლის
დამწერისაგან სათანადო პასუხი ესმოდათ. ამას ამბობდნენ და იმას როდი ღა
ფიქრობდნენ, რომ მთავრობა ქისტებთან და ყაჩაღებთან საბრძოლველად თოფები კი
არ მისცა, კიდევაც ართმევდა ვისაც იარაღი ჰქონდა. ერთის სიტყვით, ყველა ის
ჩირთიფურთები იმით დასრულდა, რომ მოწვეულ იქნა ჯარი ქისტების

446
I<3N

ასალაგმავად, რაიც არც მთავრობამ იუარა და კიდევაც ესიამოვნა. გაფიცვას რაღა

დაემართა? ეჭვი არ არის ხალხს ყველა მუხლები ისევ ისე სწამს, ხოლო მათ
ასრულებას ვერ ჰბედავს და არც ამ რწმენას ამჟღავნებს სხვადასხვა მოსაზრების
გამო…
ჩვენში აგიტატორებს ვერაფერი კაი თვალით უცქერიან, არც მადლიერნი
კახელები არიან, ყველგან ერთი და იგივე სამდურავი ისმის აგიტატორებზე: სხვა და
სხვას გვიქადაგებენ, ერთს წრეზე არ დაგვაყენეს, ერთნი ერთს ამბობენ, მეორენი
მეორეს, აგვრივ-დაგვრიესო; შეგვიყვანეს აზღვავებულ მდინარეში და გაგვანებეს
თავი, არც გაღმა გავყევართ, არც გამოღმაო. აი ეს გახლავთ ერის აზრი ახალს
მოძრაობაზე, ახალს სოციალურ სწავლის და იმის მოძღვრების შესახებ.
მართლაც და, რა გზას უნდა დაადგეს ის გლეხი, რომელსაც პირველად ესმის სიტყვა
„ფედერაცია―, და ამასთან ერთად „გაპროლეტარების თეორია―, ვითარცა სამოთხის
კარები, ე. ი. შესავალი სოციალიზმის სამეუფოში, – ჩამონაჭრების მოძღვრება და
საერთო მიწის მფლობელობა. ერი ამას დაასკვნის: „ჯერ თქვენ, ნასწავლები, ვერ
შეერთებულხართ, ერთმანეთში ვერ მორიგებულხართ, ჩვენ, უსწავლელებმა, როგორ
ვიწამოთ თქვენი აზრები, თქვენი დარიგებაო? ერი თხოულობს ერთს გარკვეულს
მოძღვრებას საეროს, საქვეყნოს, საზოგადოს, ისე გამორკვეულს, რომ არა გზით
კრიტიკის ბრჭყალები არ ეკიდებოდეს, – ისეთ აზრს, რომელიც ერის
უმრავლესობისათვის უნდა იყოს ხელსაყრელი.
სტყუის ერი? პასუხს თქვენგან ველი.
1906 წ.

447
I<3N

ფშავ-ხევსურთა დეკლარაცია
1. ტყე და დედამიწა წინად ჩვენ მამა-პაპათ სჭერიათ საკუთრად, ისე ჩვენ უნდა
გვეჭიროს. ხაზინამ თუმცა ტყეებიც სხვადასხვა ხრიკებით ჩამოგვართვა და ჩვენს
საკუთრებაზედ ხელი აგვაღებინა, მაგრამ დღეის შემდეგ ხაზინის მფლობელობა
ტყეებზე, აგენტების – დედამიწაზედ, მოსპობილია. ლეშნიჩ-ყარაულ-აბეშიკებს
ჩვენთან საქმე არა აქვს. არც ტყისა, არც საბალახოს და არც ბოლის ფულისა არაფერი
არ უნდა მივსცეთ.
2. უნდა მოვსთხოვოთ, ვინც ჩვენი მეზობელი აბეშიკად ან ყარაულად, ან
სტრაჟნიკად არის, დაეთხოვნენ სამსახურს, აიყარონ ნიშნებიც. უკეთუ გამოჩნდება
ამის წინამდეგი, უნდა გავაძეოთ ჩვენის საზოგადოებიდან, მოუსპოთ ყოველივე
სახსარი ცხოვრებისა და თვით სახლ-კარიც ჩამოვყაროთ მთელი საზოგადოების
სასარგებლოდ.
3. არ გვინდა რუსის მთავრობისაგან მოცემული სამართალი, რადგან იქ
უსამართლობის მეტი ვერა ვნახეთ, არც მისგან დაყენებული მოსამართლეები. ჩვენ
უნდა გვქონდეს მედიატორული სამართალი. ყველა სოფელში მოჩივარი და
მოპასუხე უნდა გაასამართლოს თავიანთივე მეზობელმა, მხოლოდ საქმე ყრილობამ
ხმის უმრავლესობით უნდა გადასწყვიტოს და დამნაშავეს სასჯელი მიუსაჯოს.
ამიტომ არავინ ჩვენგანმა არ უნდა იჩივლოს არც სუდში, არც ნაჩალნიკთან, არც
ასისთავთან, არც მიროვოი-პასრედნიკთან და არც სხვა რუსის მოსამართლესთან.
4. არ მივსცეთ სალდათი – არც ძველი, არც ახალი. ჩვენ ყველამ იარაღის
ხმარება ვიცით და, როცა საჭირო იქნება, შეადგინონ მელიცია და გაგვგზავნონ
მტერთან საომრად.
5. ორმოცი წელი იქნება, რაც ჩვენი ხატობების შემოსავალი მიაქვს სინოდალურ
კანტორას და ზოგს მღვდლები უქადებენ. ამიერიდან არ მივსცეთ არავის ერთი
ბისტი ამ შემოსავლისა, არამედ მოვახმაროთ იმ საქმეს, რომელსაც თვით ერი იტყვის
და მოინდომებს, და, რაც უკანონოდ წაღებულია, ისიც უკანვე მოვითხოვოთ.
448
I<3N

6. არა ვხდით სავალდებულოდ მღვდელს და დიაკონს მივსცეთ საკომლო და

სანათლობო და სამკვდრო. ვისაც სურს, მისცეს. მხოლოდ ჯვარის საწერს ვამწესებთ
შემძლებელზედ ორ მანათსა, ღარიბზედ – მანათსა. უნდა ისინი დასჯერდნენ
თავიანთ ჯამაგირს.
7. წინააღმდეგობა უნდა გაუწიოთ ყველას, ვინც ჩვენ სოფელს თუ ქალაქებში
იარაღის ტარებას დაგვიშლის, რადგან ჩვენ ამის გამო ზნეობრივად
შეურაცხყოფილნი, დასჯილნი ვართ. იარაღის ჩამოყრა კაცისთვის დედაკაცობის,
დედლობის ნიშანია, რასაც ჩვენი გუნება ვერ ითვისებს. იარაღის ტარება ჩვენთვის
ისეთივე მოთხოვნილება არის, როგორც სასმელი და საჭმელი.
8. არავითარი სახელმწიფო გადასახადი არ გადავიხადოთ იმ დრომდე, ვიდრე
არ გამოირკვევა ყველა ჩვენგანის წლიური შემოსავალი და გონივრული წესები არ
დამყარდება მთელს საქართველოში.
9. ჩვენ უცხადებთ ძმობა-ერთობას მთელს საქართველოს ერს, ქართლ-კახეთ-
იმერეთ-გურიას, სამეგრელოს და სხვათა ერთა კავკასიისათა, ვისაც ერთმანეთის
ძმობა-ერთობა სწყურიანთ.
10. უნდა უსათუოდ შევიძინოთ იარაღი, რადგან შეიძლება ლეკმა და ქისტმა არ
გვიძმოს, არ დაგვინდოს. რუსის მთავრობა ჩვენ ვერ გვიპატრონებს, რადგან თავი
გაუხდა ჭირად. თუ ჩვენს თავს თვითონ არ უპატრონეთ, იარაღის შეძენა ჩვენთვის
მაინც საჭიროა სხვა ერებთან, თუნდა ქისტ-ლეკებთან, პირის გასამტკიცებლად,
რადგან ხათრი და მორიდება ექნება ყველას ჩვენი, როცა შეიარაღებულებს გვნახავენ.
იარაღი ჩვენ გვინდა არა ხალხის დასაღუპავად, სათარეშოდ, არამედ თავიანთი
საკუთრების, ცოლ-შვილის და ჩვენის საერთო პირის დადგენილების დასაცავად.
სადაც სიტყვა და თხოვნა არ გაგვივა, თუ მეტი ღონე არ არის, იარაღი უნდა
ვიხმაროთ, მხოლოდ ჩვენს მიზანს, საწადელს მივაღწიოთ.
11. უკეთუ ჩვენგან ვისმეს ამ ჩვენის კანონიერის მოთხოვნილების გამო
მოუნდომა პოლიციამ დატუსაღება ან დაატუსაღოს, უნდა ვისურვოთ, თავი

449
I<3N

გამოვიდვათ, არ დავაჭერინოთ, თუნდა ამისათვის იარაღის ხმარება და სისხლის

ღვრაც დაგვჭირდეს. ერთის კაცის დატუსაღება მთელის ერის დატუსაღებად
მივიჩნიოთ. ეს არის, ჩვენის პირის ჩამშლელ პოლიციელთ უნდა ვსდევნიდეთ.
12. ყოველი მოღალატე-გამცემი, საერო საქმის ჩამშლელი უნდა დავსაჯოთ
სიკვდილით, ვინც უნდა იყოს იგი, თუნდა გარეშე პირი და თუნდა ჩვენგანი.
13. ყველას ოჯახი, საკუთრება და სვინდისი ხელშეუხებელი უნდა იყოს.
14. არავის ჩვენს ხეობაზედ ჩვენს ნებადაურთველად ვაჭრობის ნება არა
ჰქონდეს.
15. ოც წელს ზევით ყველას ნება აქვს ყრილობაში.
16. მოსალოდნელია, რომ ჩვენის გაფიცვის გამო ჩაგვიყენონ ზეკუცია. მანამ
ჩვენსას არ მივიღებთ, არც უნდა შევდრკეთ, არც უნდა გავტყდეთ.
17. ბეგარა, კეთება გზების, ხიდებისა ყველასათვის სავალდებულო უნდა იყოს
– დიდისა და პატარისთვის, რადგან გზა ყველასათვის საჭიროა – მღვდლისათვის,
მოვაჭრისათვის. თუ ეს უკანასკნელნი კაცნი არ იმუშავებენ, მაშინ ყველაში ხუთი
მანეთი უნდა გადაიხადონ საზოგადოების სასარგებლოდ.
18. ყველას უნდა მიეცეს მიწა დასასახლებლად, ვისაც აკლია, შირაქში ან
საქართველოში.
19. რაც რუსეთში ეხლა კომისიები მუშაობენ ჩვენის საქართველოს და მთელი
კავკასიის შესახებ კანონების შედგენაში, უნდა ჩვენი ამორჩეული კაცები იქმნას
მოწვეული.
20. ქართულ სკოლებში უნდა ქართულად იყოს სწავლება და სოფლის
სკოლებთან იყოს სამეურნეო და საკომერციო განყოფილება.
1905 წ.

450
I<3N

ქალთა შესახებ
(პასუხი „სახალხო გაზეთის“ ანკეტისა)
დედაკაცს დიდი მნიშვნელობა აქვს კაცობრიობის ცხოვრებაში. კაცობრიობა
შესდგება სხვა და სხვა ერებისაგან, ერები ცალკე ოჯახებისაგან, ხოლო საძირკველი
პირველისა, მეორისა და მესამისა არის პიროვნება ცალი ადამიანი; რამდენადაც მათი
შემადგენელი ადამიანები არიან სრულნი, ამაღლებულნი, განვითარებულნი და
ბედნიერნნი, იმდენადვე ამაღლებულია ოჯახი, ოჯახს გარეშე – ერი, ერის გარეშე –
კაცობრიობა. თავი და თავი, მაშასადამე, ოჯახის გონივრულად მოწყობა უნდა
ვაღიაროთ, ხოლო ოჯახში უფლობს დედაკაცი. დედაკაცს დიდი ძალა აქვს ოჯახში
დიდზე და პატარაზე; შვილების პირველდაწყებითი აღზრდა, რასაც უდიდესი
მნიშვნელობა აქვს, დედის ხელშია; დედაა გადამწყვეტი შვილების ბედიღბლისა,
შვილის მომავალი უსათუოდ იმაზეა დამოკიდებული, თუ დედამ რა
შთაბეჭდილებებით ასაზრდოვა შვილის ნორჩი, მაგრამ ღრმად აღმბეჭდი გული და
გონება… ამიტომ საჭიროა ყოველი დედა იყოს განათლებული, განვითარებული,
რათა შინ ოჯახში და გარეთ საზოგადოებაში სთესდეს თესლს კეთილისა, დიაღ,
ესმოდეს დედაკაცს, შვილი როგორ აღზარდოს შინ, ოჯახში, და გარეთ
საზოგადოებაში რა აზრები გაავრცელოს, რას ემსახუროს, ვინაიდან მას შეუძლიან
დაამხოს ერი და კიდეც აღადგინოს.
როგორც დღეს, ისე მომავალში დედაკაცი უმთავრესად უნდა ემსახურებოდეს
ოჯახს და შვილების აღზრდას. თუ ამას ღირსეულად შეასრულებს დიდს, ძალიან
დიდ საქმეს გააკეთებს, დიდს ამაგს დასდებს თავის ქვეყანას. ვინც ამ მოვალეობიდან
განთავისუფლებული იქნება, იმას არას გზით არ აეკრძალების არავითარი
კულტურული საქმე.
1914 წ.

451
I<3N

ქვეყანაზედ რა მოვლენა რას მომაგონებს

რას მომაგონებს მოღრუბლული, გაშავებული ცა, რომელიდამაც ელვა
გამოვარდება, მოდის წვიმა, ხან სეტყვა, ხშირად მეხიც ჩამოვარდება და კაცს ზიანს
აძლევს; ცხოველები თრთიან, მცენარეთაც კანკალი აიტანს, ბუნება გამტკნარებული,
სულგანაბულია?
ეს მოვლენა მომაგონებს გამბედავს, სიმართლის მოყვარულს კაცს, რომელიც
მართალს მეხსავით თავს დასცემს ხოლმე; ის ბევრს აწყენინებს, მაგრამ მისი სიტყვა
კაცობრიობის წყლულს მალამოდ დაედება, მისი სიტყვა გააღვიძებს კაცობრიობის
გულს, როგორც წვიმა გამხმარ დედა-მიწას.
რას მომაგონებს ლეში, რომელიც ასუნებული ძევს, ძაღლები, მგლები, მელები,
ათასნაირი ფრინველი და ცხოველი სჭამენ ტკბილად? ლეშს არ შეუძლიან
დაიყვიროს; თავი დამანებეთ, ნუ შემჭამეთო, წინააღმდეგობას ვერავის გაუწევს?
ლეში მომაგონებს იმ დროს, როდესაც ის იყო ცოცხალი, სასიამოვნო სანახავი, ამაყი,
თავმოყვარე, მაშინ წუწკი ცხოველი შეჭმას ვერ გაუბედავდა. მომაგონდება რა ეს,
ტირილი მომინდება, თვალებში ცრემლი მოიწევს.
რას მომაგონებს არწივი, როდესაც იგი ცაში ტრიალებს, დაინახავს თუ არა
კაკაბს, დაიხულუზნებს, დაეცემა საბრალოს, წაიღებს, დაჯდება კლდის თავზედ და
შესჭამს?
ეს მოვლენა მომაგონებს იმ შეურყეველ ბუნების კანონს, რომლის გამო, მანამ
არწივი და კაკაბი არიან, კაკაბი მუდამ სანადირო იქნება არწივისა.
რას მომაგონებს ვილლიამ პიტტის სიტყვა, რომელიც იყო მიმართული ინგლისის
პარლამენტის წევრებისადმი: „თქვენი წინაპარნი რკინის ბარონები იყვნენ, თქვენ კი
აბრაშუმისები გამხდარხართო?―
ეს სიტყვა მომაგონებს ჩვენს თავადაზნაურობას.
რას მომაგონებს უნამუსო დედაკაცი, რომელიც ერთს სიყვარულის საგანს „ვერ
დააჯერებს გულს― და მრავალს ეძებს?
452
I<3N

იგი მე ცხოველებში არაფერს მომაგონებს. იგი უფრო მომაგონებს უსულო

საგანს, – ჭილობის ნაგლეჯს, რომელიც შესავალ კარებში გდია და შემავალ-
გამომავალი, ვინც უნდა, ფეხს იწმენდს.
რას მომაგონებს ერთი ვიზანტიის მწერალთაგანი მიხელ პსალლი, რომელსაც
გრძელი მოთხრობა დაუწერია ერთს ეშმაკზე: იგი ამბობს, რომ ამ ეშმაკმა სომხური
ენაც კი იცოდაო, იქამდის განვითარებული და განსწავლული იყოვო?
მიხელ პსალლის ეშმაკი მომაგონებს XIX საუკუნის ეშმაკებს, რომელთაც ქართულიც
საეშმაკოდ შეისწავლეს, მეცნიერება – პსალლის სისულელეზე. ეშმაკი რის ეშმაკია,
თუ კი ყველა ენები არ ეცოდინება?.. სომხური ენა განა ისეთი ძნელი შესასწავლია,
რომ ეშმაკს გაუჭირდეს? ეშმაკი ყველა ენაზე ლაპარაკობს, არა მარტო ევროპიულ
ენაზე, არამედ ჩინეთურზედაც, იმიტომ კი არა რომ სარგებლობა მოუტანოს ვისმე;
იმას ყველგან თავის ეშმაკობის გაყვანა უნდა; ეშმაკობის გასაყვანად რომელიმე
ქვეყანაში იქნება თუ ცალკე პირთან, იმ ქვეყნის, ან კაცის ენის ცოდნა არის საჭირო…
თუკი ვერ გაიგებს კაცი ეშმაკის მეცნიერებას, ეშმაკობას საით ისწავლის?!
რას მომაგონებს ცხოვრება? საზოგადოდ ყველანი ცხოვრებას ზღვას ამსგავსებენ. ვის
არ გაუგონია რომ ერთი მეორეს ჰკითხავდეს: „ცხოვრების ტალღებმა ხომ არ
გაგიტაცეს, შეგმუსრესო?―
მე ცხოვრება ზღვას არ მომაგონებს, არამედ კუზიანს ბრმას, ჯოხზე დაბჯენილს
მთხოვარა ბებერს, რომლისთვისაც ხელი-ხელში ჩაუჭიდნია ბალღს და ატარებს
კარი-კარს: „გაიკითხეთ ღვთის გულისთვის ბრმა უსინათლო―.
1886 წ.

453
I<3N

ყვავ-ყორნები ილიას აჩრდილის გარშემო

მე როდი მიკვირს ილიას აჩრდილის გარშემო ყვავ-ყორნები რომ ჩხავიან, არა
ჩუმდებიან. ასე უნდა იყოს სწორედ: მსგავსი მოვლენა ხვედრია დიდებულ
ადამიანთა, ხოლო ბრალდება ილიასი, რომელიც მხოლოდ ერთის მხრიდან გაისმის,
ნიშანია იმისა რომ ბრალმდებელთ მის მკვლელობაში ალბათ ფეხი უდგათ და
ამიტომ ყოველ ღონისძიებას, ათასგვარ საშუალებას ხმარობენ ილია დამნაშავედ
გამოიყვანონ, მაშასადამე, მოკვლის ღირსად, რათა თავი იმართლონ საზოგადოების
წინაშე.
მოპირდაპირეებს მარტო ის არ უკლავს გულსა, ილია გლეხებს ვითომ
სასტიკად ეპყრობოდა, არამედ ვერ მოუნელებიათ ის გარემოება, რომ ილიამ
ეროვნული საკითხი მკვიდრ ნიადაგზე დააყენა, იგია წარმოდგენილი მთელი
საქართველოს ერისა, მისი იდეოლოგი. მოწინააღმდეგენი უხერხულ მდგომარეობაში
არიან ჩაცვივნილები, ამიტომ აბარტყუნებენ ხელებს და ფეხებს, უნდათ ბარდიდან
გამოძვრენ. როღაც დაჰრჩომიათ გამოსარკვევი, ჰსურთ გამოარკვიონ: ყვავ-ყორნებს
ისეთი მოწყობილობა აქვთ ტვინისა და თავის ქალისა, რომ ჭავჭავაძე ჯერ დიდხანს
იქნება იმათთვის ამოცანად.
ამბობენ ილია ჭავჭავაძემ თავის პირვანდელ მიმართულებას უღალატაო. მე ეს
არა მჯერა, პირიქით უნდა დარწმუნებულნი ვიყვნეთ, ილია სამარემდის მთლიან
ადამიანად დარჩა, როგორც ზოდი ოქროსი. ილიას უყვარდა საქართველო იმ თავით
ამ თავამდე და მის საკეთილდღეოდ იღწვოდა. ბატონყმობა სწამდა მავნებელ
მოვლენად და კიდევაც აღუდგა მას წინ; ბატონყმობა საქართველოს დაჰღუპავსო
ქადაგებდა, („რამდენიმე სურათი ყაჩაღის ცხოვრებიდან―, „გლახის ნაამბობი―,
„კაცია-ადამიანი―) გადავარდა ბატონყმობა. ილია ჩვენის ცხოვრების მაჯისცემას
ფხიზლად თვალყურს ადევნებდა, კარგად იცნობდა, როგორც გლეხკაცობას ისე
თავადაზნაურობას. ბატონყმობის გადავარდნამ იმედი არ გაუმართლა, სოფლის
გლეხკაცობა კულტურულ ცხოვრების გარეშე დარჩა, დღესაც იგი ჩვენი
454
I<3N

კულტურისათვის უსარგებლოა, არავითარი წვლილი არ შეაქვს. გამონაკლისს

შეადგენს ქალაქში მცხოვრებელი მუშები, რომელნიც სწავლასაც ეტანებიან,
შვილებსა ზრდიან, თეატრში დაიარებიან, ჟურნალ-გაზეთებს იწერენ, წიგნებს
ყიდულობენ და კითხულობენ. ჩვენთვის, დიაღ, ეს კულტურული განვითარება იყო
და არის დღესაც საჭირო. თავადაზნაურობა კი თუმც მართალია მამულ-დედულს
ჰფლანგავდა, მაგრამ ცოტად თუ ბევრად, ამ ჩვენს კულტურულ დაწესებულებებს
ეხმარებოდა, როგორიც არის სათავადაზნაურო სკოლა, თეატრი და სხვ.
თავადაზნაურობა ჩვენს ბურჟუაზიას შეადგენს და თუ ილია, როგორც კულტურული
ადამიანი, თავადაზნაურობისაკენ გადაიხარა, ეს სწორედ ზემოთ აღნიშნული
მიზეზების ბრალია. ჰხედავდა აგრეთვე ილია, რომ, როგორც კულტურული
ცხოვრების წარმომადგენელი დღეს საქართველოში თავადაზნაურობა,
ღარიბდებოდა და ეს მოვლენა სწყინდა. ყველასაც ვისაც ჭკვა აქვს, თუნდა გლეხი
იყოს, ქართველ ადამიანს უნდა სწყინდეს შეძლებული ხალხის შემცირება ჩვენში და
ყველას უნდა გვიხაროდეს, მდიდარი ხალხის გამრავლება, რადგან მრავალი
მდიდარი, როგორც უნდა იყოს, ჩვენს ცხოვრებას სიმდიდრეს შეჰმატებენ,
სანუგეშონი არიან. თუ ეხლა ერთი-ორი კაცი გვყავს მდიდარი და იმათ იმედი
გვაქვს, რატომ ასი და ათასი მდიდრის ყოლა არა სჯობია ორი და სამი კაცის ყოლას?
სოფლის გლეხკაცობა ძალიან ჩამორჩენილია ჩვენს კულტურულ ცხოვრებას. დიდი
დროა საჭირო, ვიდრე ისინი ჩაებმიან იმ საერთო ფერხულში, რომელშიაც არიან
ჩაბმულნი: წვრილი ქალაქის ბურჟუაზია, სამღვდელოება და თავადაზნაურობა.
გაღარიბება გლეხკაცობის გულისათვის ამ ჩვენი ერის კულტურული ნაწილისა
მავნებლად უნდა მივიჩნიოთ დღეს დღეობით. რასაკვირველია ან რაღა გაღარიბებაღა
უნდა ისედაც გაღარიბებულსა და გაძვალტყავებულ თავადაზნაურობას?..
ვისთვისღაა საშიში ეს წოდება?
აგრარული საკითხის შეტანა ჩვენი პარტიების პროგრამებში დამარღვეველი
იყო ჩვენის მთლიანობისა ე. ი. ქართველების ძლიერებისა, ძმას-ძმაზე ასისინებს და

455
I<3N

იმ დროს, როცა ერთობა და სოლიდარობა ქართველების სხვადასხვა წოდებათა

შორის იყო დიდად და დიდად საჭირო, მით უმეტეს რადგან საქართველოს
ტერიტორიას უქადიდა კუთვნილებისამებრ განაწილებას კი არა, უცხო ხალხის
ხელში გადასვლას, ხელიდან ჩავარდნილი ლუკმა ჩვენს ჯამში კი არა ვარდებოდა,
სხვის ჯამს ემატებოდა. რომელ ჭკვათამყოფელ ადამიანს არ ეწყინება ამგვარი
მოვლენა?
ქართველი ხალხი მოძრაობას რომ მომზადებული შეჰხვედროდა, მიწის
მობილიზაციის საქმეს სამერმისოდ გადასდებდა და სრულიად სხვა ტაკტიკას
დაადგებოდა მოქმედებისას.
ჩვენ ერთმანეთს დავეტაკეთ და ურემი კი შინ მისატანი დაგვრჩა შუა გზაში
გახიდული. ასე მოხდა და კიდევაც ასე მოხდება თუ ადამიანს წინადვე არა აქვს
პლანი შედგენილი მოქმედებისა, თუ ადრევე არა აქვს გათვალისწინებული ყველა
დამაბრკოლებელი მიზეზები.
ჭავჭავაძეს ამოქმედებდა არა პირადი ინტერესი, პირადი სარგებლობა, არამედ
საქვეყნო საქმე, ქვეყნის სიყვარული და მოკვდა მუხთალის ხელით არა როგორც
თავადი, არამედ როგორც რწმენისა და აზრის კაცი… მის მოწინააღმდეგეთ, ვგონებ,
თანდათან თვალებიდან ლიბრი ეცლებათ, ჰგრძნობენ დიდს შეცდომა-შეცოდებასა
და იმიტომ მოუსვენრად არიან…
დღეს, ვინც ავს ამბობს ჭავჭავაძეზე, მე იმას ილიას მკვლელს ვეძახი. არ არის
ასე? ინტელიგენტს, ავის მთქმელს ამ დიდებულ ადამიანზე, არაფრით ვარჩევ იმ
რეგვენისაგან, რომელმაც ილიას ხელი შეახო და მის ფიზიკურად მოსაკლავად
მახვილი მოიმარჯვა. გაირჩევა კი რითმე? არაფრით. ვის ვებრძვით? რას ვებრძვით?
რატომ არ დავფიქრდებით?!
საქართველოს მაშ დღეს თავადაზნაურობა ჰღუპავს, არა? თავადაზნაურული
დაწესებულებანი – ბანკი, სათავადაზნაურო სკოლა? საწყალი თავადაზნაურობა!
მგელს მგლობა დაერქვა, ტურამა ქვეყანა ამოაგდოვო! საკვირველ არიან, უფალო

456
I<3N

საქმენი შენი! კაცს ეგონება XIX საუკუნის დასაწყისში ვცხოვრობდეთ და იმ

დროინდელ თავადაზნაურებთანა გვქონდეს საქმე.
შეფასება რომ მოხდეს ილიას რწმენისა, მის გრძნობა-აზროვნებისა, აქაც
არაფერსა ვპოებთ მის დამამცირებელს ისეთს, რომ ილია მართლა დასაგმობი იყოს.
ნუთუ ავია, მოსაკლავია ის მშობელი, ის მამა, რომელიც არ აბედენებს და ერთიანად
უცქერის, ერთნაირად ეპყრობა ჯანსაღს და მახინჯს თავის შვილებს?!
ვინ დაჰგმო განა მამა უძღები შვილისა შებრალება-შეწყნარებისათვის?
დავგმოთ ჩვენც ჭავჭავაძე იმისათვის თუ მას ებრალებოდა თავადაზნაურობა, არა
როგორც წოდება, არამედ როგორც ადამიანები? განა შეიძლება? დიაღ, მას
ებრალებოდა თავადაზნაურობა, როგორც დასუსტებული ნაწილი, სისუსტის,
მცირერიცხოვან თავის ერისა. რა არის აქ დასაძრახისი, რა არის აქ არა ადამიანური?!
ნუთუ არა გჯერათ, რომ მოვა დრო, როცა თავადაზნაურთა წრიდან გამოსულნი
სახელოვანი მოქალაქენი, მოღვაწენი და მოაზრენი იქნებიან და ამ მხრივ თუ წინ არ
გაუსწრებენ, უკან არ ჩამორჩებიან გლეხის შვილებს?!.
მაშ გავსწყვიტოთ ისინი?
ილიაც სწორედ მაგას ამბობდა, ნუ ჰხოცთ თავადებს და აზნაურებს, რადგან
ძმები ხართ და თუ დღეს არა შემდეგში მაინც დაუფასებელ ძმობას გაგიწევთო. სხვას
რომ ყველაფერს თავი დავანებოთ, გულადობა-ვაჟკაცობაში თავადაზნაურობას
ვერავინ შაეჭიდება, ეს ხომ ყველამ ვიცით. ნუთუ იმ ღირსებასაც ზიზღით
შევხედოთ?
ილია რომ ბატონყმობის მომხრე ყოფილიყო, „ოთარაანთ ქვრივს― როდი
დასწერდა. დიდებული, ბრწყინვალე თავადიშვილის ქალს, ნაზსა და ნარნარს კესოს
ვიღაც ოთარაანთ ქვრივის სასძლოდ არ დაჰსახავდა და არ გვეტყოდა:
დაუახლოვდით ერთმანეთს თავადნო და გლეხნო რითაც, როგორც კი
შაიძლებოდესო. ხოლო უებარ წამლად და საშუალებად ამ ერთობისა მოყვრობა
დასახა. ილიამ გლეხისა და თავადის სისხლი ერთნაირი თვისებებისადა სცნო და

457
I<3N

მათ ერთმანეთში შერევას თავის მადლიანის მარჯვენით ხელიც მოუმართა, რათა

გაემთელებინა „ჩატეხილი ხიდი―. ამ ჩატეხილი ხიდის გამრთელება მისი ოცნება
იყო. რად გახდა ეს ჩატეხილი ხიდი ილიას ოცნებად? რის გამო? ნუთუ იმიტომ, რომ
ის მტერი იყო თავის ერისა, ილია მოღალატე იყო ხალხისა? ავი უნდოდა
გლეხობისათვის?!.
აღარ ვიცი რა თქვას და რა ქმნას კაცმა, რა თქვას ისეთი, რომ დაბრმავებულთ
აახილონ თვალები და დაინახონ მისი ნათელი, შარავანდედით შემოსილი სახე, –
გამოიღონ ყურებიდან ბამბა და გაიგონონ, შეისმინონ მისი ხმა ძმობის, ერთობის და
სიყვარულისა. შეიგნონ წესი ქვეყნის სამსახურისა. ილაპარაკეთ, ბევრი ილაპარაკეთ,
ბევრი წერეთ, ბატონებო, ილიაზე, რაც შეიძლება ბევრი! მე ვერ გეტყვით
გაჩუმდითო, ვერ გეტყვით: დროა ბოლო, ბოლო მოეღოს მითქმა-მოთქმასაო, რადგან
მნემოსინა ჩვენის ქვეყნისა არ დაგადუმებსთ, ბევრს დაგაგდებსთ ქადაგად.
დაბოლოს ამას ვიტყვი: ზოგსა კაცსა კაცი ჰქვიან, ზოგსა კაცსა – კაცუნაო; ზოგს
დედაკაცს – დედაკაცი, ზოგსა – დედაკაცუნაო.
1908–1909 წ.

458
I<3N

ყოველდღიური ფიქრები
როგორიც ალხანა, ისეთი ჩალხანაო, ნათქვამია. ოღონდაც როგორიც კაცია,
ფიქრებიც ისეთი აქვს: ავაზაკს ავაზაკური ფიქრები მოსდის თავში, ვაჭარს ვაჭრული,
მუშას მუშური, ქალს ქალური, კაცს კაცური და სხვ. და სხვ. დიაღ, არც ერთს ქალს
არა აქვს იდეალად დასახული გამოჩენილი მხედარი იყოს, ღონიერი, კარგი
მსროლელი, ანუ, მოკლედ რომ ვსთქვათ, სჭირდეს უხვად რუსთაველისებური
„სამამაცონი ზნენი―. აგრეთვე ვერც ერთს ნამდვილს მამაკაცს ვერ დამისახელებთ,
თავი მოსწონდეს მითი და ყოყოჩობდეს, სახელოვანი „ქსლისა მბეჭველი― ვარო.
საერთო თვისება კი, როგორც მამაკაცთა, ისე დედაკაცთ, აქვთ ღვთისაგან
მონიჭებული: არც ერთი მამაკაცი არ დაიწუნებს მამაცობას, ე. ი. მამაცი იყოს,
როგორც არც ერთი ქალი არ შეგიძლიანთ იპოვოთ დედამიწის ზურგზედ, რომ
სატრფიალოდ არ მიაჩნდეს და არ ნატრობდეს ტურფა, შვენიერი ვიყოვო. მაშასადამე,
სიკარგე, სიკეთე ყველას თავისებურად ესმის სქესისა, წოდებისა, ხელობისა და სხვ.
მიხედვით. ხალხიც ხომ ამბობს აღტაცებით, მოტრფიალე სიკარგისა, სიკეთისა:
რა კარგია კაი კაცი,
კარგს ანდეზედ აგებული:
სოფელი ჰყავს მადლიერი,
სწორის გული მოგებული.
როგორც მამაკაცს, ისე დედაკაცს უნდა რომ კარგს ეძახდნენ. ხოლო რა არის
კარგი და ან ვის ეკუთვნის ღირსეულად ეს სახელწოდება, განსამარტავი, გასაჩხრეკი
და გამოსაკვლევია. ფილოსოფოსებს რომ დავუგდოთ ყური, როგორც, მაგალითად,
სპენსერს, ამბობენ: კარგი ის არის, რაც მიზნის მიღრწევას გვიადვილებსო; კარგი
ცული – მჭრელი და მახვილიანია; კაი თოფი – მართლმსროლელი და ძლიერი; კაი
ცხენი – მალხაზი, მარდი, ღონიერი, გამძლე და სხვ. და სხვ. მაგალითები აუარებელი
შეიძლება დავასახელოთ. ძალიან კარგი. ახლა ის ვიკითხოთ, კაი კაცი ვინღაა? ვის
უნდა ვეძახდეთ კარგს საერთოდ! ვგონებ, რომ ამაზედ პასუხის მიცემა არ უნდა იყოს
459
I<3N

ადვილი, როგორც ზოგსა ჰგონია. კარგი ვაჭარი ვინ არისო, ვიკითხოთ, ამის პასუხი
ადვილია, – ვინც მანეთს სამ ოთხს, ან კიდევ მეტსაც მოაგებინებს. კარგი მეომარი?
ვინც მტერს ბევრსა ჰკლავს. კაი მონადირე? – ვინც თოფს კარგად ესვრის და
ნადირსაც ბევრსა ჰხოცავს. „კაი ქართველიაო―, – ვამბობთ ხშირად. მაშ ვინაა კაი
ქართველი? – ვისაც უყვარს საქართველო და იმის წყლულებს მალამოდ ედება, –
ვინც მის სარგოს ჰფიქრობს და აკეთებს. ასევე ითქმის რუსსა, ფრანგსა, ინგლისელსა,
თათარსა და სხვებზედ, სხვა ან რა მნიშვნელობა უნდა ჰქონდეს ქართველობას,
რუსობას, ფრანგობას, თუ კი ამ ღირსებას მოკლებული იქნება?! მაინც და მაინც
ამითი კაი კაცის ვინაობა არ განიმარტების. ჯერ ისევ აუხსნელი, გაუგებარი რჩება
ასახსნელი საგანი. თუ სიკეთე ადამიანის პირადის სარგებლობის მიღწევით
განისაზღვრება, კაი კაცი ის უნდა იყოს, ვინც თავისს პირადს ყოფა-ცხოვრებას
გაიუმჯობესებს, გასჭრის და გაჰკვეთს თავისდა სასარგებლოდ. ნუთუ ასე უნდა
გვესმოდეს სიკეთე? – არა, მე სხვაგვარად ვსჯი და ვფიქრობ. კაი ცული ბევრს საქმეს
გააკეთებს, თუმც ხშირად მოხდება, რომ პირი მოსტყდეს და დაეჟღლას, მაგრამ სხვას
– ადამიანს ბევრსა ჰრგებს; კაი ცხენი ბევრჯელ დაიღლება, ბევრჯელ გაიბანება
ოფლში, ბევრს ტანჯვასა ჰნახავს, მაგრამ მხედარს კი ბევრს ასიამოვნებს. სანთელიც
იმითია კარგი, რომ თვით იწვება და სხვას კი გზას უნათებს, წყვდიადს აქარწყლებს,
ნათელს გვფენს, უხილავს მიდამოს ხილულადა ჰქმნის და სხვანი. ერთის სიტყვით,
კარგს რასაც ვხედავთ, ბუნებაში ყოფილა თავისთვის უსარგებლო, ხოლო სხვისთვის
სასარგებლო, სახეირო. მაშასადამე, თვით ბუნება გვაძლევს საზომს სიკარგისა და
უვარგისობისას და ჩვენც კაცთ ეს არ გვესმის, თუნდაც რომ გვესმოდეს, მაინც
ყურადღებით არ ვეპყრობით ამ ბუნების კანონს, მისს განაჩენს. განათლებამ ბევრი
რამ ბუნებრივი უარჰყო და თავისს გემოვნებაზე გადააკეთა, თავისის აზრის,
მისწრაფების სასარგებლოდ გამოიყენა, ხოლო უარყოფა აზრისა და გრძნობისა,
რომელზედაც დაფუძნებულია ადამიანის სიავკარგე, დღესაქამომდე ვერ გაუბედნია.
ისტორიაც კარგ კაცებად იმათ ასახელებს, ვინც ამ მხრივ ყოფილა გამოჩენილი, ვისაც

460
I<3N

სხვისთვის რამ ურგია და არა მარტო თავისი თავი ჰხსოვნებია, თავისი ჯიბე და
კუჭი.
სხვის რგება, სხვისთვის შემწეობის მიცემა ან კი რითია დასაწუნი? ამას
დაიწუნებს მხოლოდ რეგვენი კაცი და ბრიყვი საზოგადოება. თუ კი ყველა სხვის
შემწეობით, სხვისი შველით ვიქნებით გამსჭვალული, სხვა ჩვენთვის იქნება, სხვას
ჩვენთვის ენდომება კეთილი, – ეს იგივე თავისის თავის შველა გამოდის, თუმც სხვა
ფერით, სხვა წესით, რომელიც უფრო ღვთიურია, უფრო კაცობრივი, რადგან ამგვარი
დამოკიდებულება ერთისა მეორესთან სპობს შურს, მტრობას კაცთა შორის.
სავალალოა მხოლოდ ის მოვლენა, საბრალოა მხოლოდ მრავალთათვის
თავდადებული ადამიანი, სხვებისთვის კეთილის მომქმედი, მშველელი და თითონ
კი მოკლებული შველას მოყვასთაგან. არ ახალია და ძველი ეს მოვლენა მხოლოდ იქ,
სადაც ბნელა, – რეგვენს, ბრიყვს საზოგადოებაში. ესე იგივე მონობაა, იგივე ბატონ-
ყმობაა, თუმცა უფრო ნაყოფიერი, ვიდრე პირველი, მაგრამ უსამართლობით და
უმადურობით მონათლული. სხვის რგებაზე დამდგარი ადამიანი, ბრიყვს
საზოგადოებაში, მუდამ ზარალშია, იგი ზვარაკია ტარიგად შეწირული. ან მონა და
ყმა რა მოგებაში იყო ბატონის ხელში – მისი შრომა, ჯანი, ოფლი სხვას ასარგებლებდა
და მას მხოლოდ ტანჯვა-ვაება ჰრჩებოდა! არც მონობას ჩაუვლია ისე, სარგებლობა არ
მოეტანოს, ვინაიდგან მეცნიერება და ხელოვნება მან დაჰბადა, და არც დღევანდელი
„კაი-კაცის― ღვაწლი ჩაივლის ისე, რომ ქვეყანას, მისს ყოფაცხოვრებას არაფერი
არგოს. ქვეყანასაც უყვარს კაი კაცი და ყველასაც ჰსურს მისი თვალით ნახვა, რომელ
ერსაც უნდა ეკუთვნოდეს იგი, ჩვენთან, მაგალითად, არავითარი კავშირი და
არაფერი ნათესაობა არა აქვს დევეტს, ბურების სარდალს, მაგრამ ყველასაც გვიყვარს
იგი, რადგან თავგანწირულად იბრძვის თავისის ქვეყნის გულისათვის. ამიტომ არც
გამიკვირდა, როცა ერთმა ჩემმა მეგობარმა სადილის დროს, თუმცა თავისი მეუღლე
და ხუთი ვაჟიშვილი თვალებში შესჩერებოდა, იმათ თვალი და გული მოარიდა,
ჟურნალი „ნივა― მოითხოვა და პირველად დევეტის სადღეგრძელო დალია, მისი

461
I<3N

სურათი მაჩვენა და ზედაც ეს სიტყვები დააყოლა: „ნახე, რა ბიჭია, ვენაცვალე

ღმერთშიო!― რა თქმა უნდა, ინგლისელებიც მოვიგონეთ… მოვიგონეთ ძალმომრეობა,
უწამებელი ყოვლისა, თვინიერ თავისა თვისისა…
ძალამცა სთქვა: „კარგი ვარ,
ჩემია მთა და ბარიო,
გავარღვევ ზღვასა და კლდესა,
ვით ფხვიერს მიწას ბარიო;
შიშის ზარს დასცემს ყველასა
ჩემი შუბი და ხმალიო,
არაფერს ჰკითხავს ხატ-ღმერთსა,
მათ კანონს, ჩემი გვარიო,
წავლეკავ ქვეყნიერებას
როგორაც დელგმის ღვარიო,
სისხლის ზღვა ჩემი ხმალია
და ნაცარ-ტუტა – ფარიო―.
წყეულიმცა ხარ, წყეული,
მიწაში შესაფარიო!
განა მარტო კაი კაცია ჩვენთვის სასიამოვნო? კაი საქმეც კარგი რამ გახლავთ,
ვინაიდგან იგია ნამშო იმავე კარგის ადამიანისა, თორემ ცუდისა და უკეთურებისაგან
უკეთურების მეტს რას უნდა მოველოდეთ?
კოკასა შიგან რაცა სდგას,
იგივე წარმოსდინდების.
დიაღ, ესაა, მკითხველო, ჩემი ყოველდღიური ფიქრი. სხვა ფიქრებიც, განა არა, ბევრი
გამირბენს თავში, ზოგი მაღალი, ზოგი დაბალი, მაგრამ ეს ფიქრი კი ყველა იმათ
დასტრიალებს თავსა, ვითა არწივი მდელოსა ყვავილოვანსა. ყვავილოვნობა თავის
ქებაში არ ჩამომართოთ, რადგან შხამიანი ყვავილი და ბალახიც ბევრი დგას სხვა

462
I<3N

ყვავილთა შორის… ნურც ეს გაგიკვირდებათ, რომ „კაი კაცი― და „კაი საქმე―

გამხდომოდეს ყოველდღიურ ფიქრად, რადგან ჩვენი ერის და ქვეყნის ფიქრი დღეს
ესევეა და მეც, როგორც ერთს, მრავალთა შორის, ესევე მეფიქრება და მენატრება…
მშიერი პურს კითხულობს: „ნეტარ იყვნენ მშიერნი და მწყურვალნი
სიმართლისათვის (სიკეთისათვის), რამეთუ იგინი განძღნენ―…
ვისც ჰშიან, სწყურან კეთილი,
იგი მეგულვის კაცადა,
ყველა თხაც არა ვარგია
ბელადადა და ვაცადა.
ვინ მოგვცემს კაი კაცებსა
ან კაი საქმეს სიდამა?
– მიწა არ აღმოაცენებს,
არც ჩამოხდება ციდამა,
თუ თითონ არ გავკეთდებით
თავის გრძნობით და ჭკვიდამა,
ნუღარ უმტყუვნებს, გამაგრდეს,
ვინაც კეთილი იწამა…
თუ შვილნი არ ვევარგებით,
რა ქნას სამშობლო მიწამა –
უთავო, უენპირომა
ქვიშამ, ლამმა და თიხამა?!
სწორედ კაი დროს ჩამოვაგდე სიტყვა კაი კაცსა და კაი საქმეზე, დიდმარხვას ეს
შეჰფერის და უხდება. დიაღაც, მაგრამ, მაგარი ის არის, რომ სადღაა დიდი მარხვა?
ნუ ვიტყვით ქალაქებს, სოფლებშიაც კი ძალასა და მნიშვნელობას მოკლებულია იგი.
„ვრეკავ ზარს და რისთვის? ერთი მლოცავი არ შემოჰყოფს საყდარში თავსაო―,
შემომჩიოდა ერთი სოფლელი სულიერი მამა: „აბა მიბრძანდი სომხების ეკლესიაში,

463
I<3N

ტევა აღარ არის, ნემსი არ ჩავარდება დაბლაო, აღარა გვაქვს ხალხის თვალში
მნიშვნელობა აღარც ჩვენ და აღარც ჩვენს წირვა-ლოცვასაო―. – რატომ მეთქი? აქ
მოძღვარმა მრავალი საბუთი წამოაყენა და, სხვათა შორის, ის, რომ სასულიერო
მთავრობა არ გვინიშნავს კაი ჯამაგირებს, რათა ხალხთან სათხოვარი არაფერი
გვქონდესო, სიძულილი მღვდელს და მრევლს შორის, მაშასადამე, ანგარიშებისა
გამო ყოფილა. საწყალი მთავრობა, ყველაფერი იმას უნდა დავაბრალოთ მაშინაც კი,
როცა ჩვენი ბრალია, დამნაშავენი თითონ ჩვენა ვართ. მაშ მღვდელი და დიაკვანი
რომ გალოთდნენ, ესეც მთავრობის ბრალი იქნება? აგრეთვე სხვა უწესო ყოფაქცევა,
რომელიც არ შეჰშვენის და არ შეჰფერის სასულიერო კაცს, როგორც წარმომადგენელს
სჯულ-სარწმუნოებისას, უნდა მოვახვიოთ იმავე მთავრობას?..
ამ საგანზედ ამჟამად ამის მეტს ვერაფერს ვიტყვი, ხოლო სავალალოა და
ფრიად საწყენი ეს მოვლენა, ესეთი სარწმუნოებრივი გულგრილობა ერისა.
1901 წ.

464
I<3N

შავბნელი ამბები
ქართლში ძალიან გახშირებულია „პოლიტიკურ― დამნაშავეთა შეპყრობა…
ვიზედაც ცოტა რამ ეჭვია, ყველას მიერეკებიან. არც ძევა, არც კვლევა. უნდა ნახოთ
თავის თვალით ეს „დამნაშავენი―, რომ კარგათ შეიგნოთ დღევანდელი დღის
ვითარება: მენახშირე, მეურმე, ჩამოწეწილ-ჩამოგლეჯილი ხალხი, რომელთაც
ოდესმე სადმე უთქვამთ გვშიანო, და ამ თქმისათვის დღეს პასუხისგებაში არიან
მიცემულნი, როგორც „ბუნტოვჩიკები―, როგორც საზოგადოების მავნებელნი პირნი.
არავითარი ცოდნა იმათ არა აქვთ, გარდა იმისა, რასაცა გრძნობენ, და განა არ
მოგეხსენებათ, სიმშილ-წყურვილ-სიტიტვლე და სიცივე ყოველ სულიერ არსებას
უსიამოვნებას აგრძნობინებს…
რასაკვირველია, ზემორე აღნიშნულ ჯურის „დამნაშავეთა― შორის მოჰყვნენ
ისეთნიც, რომელთაც გონება საკმაოდ აქვთ განვითარებული და ამ მშიერ-ტიტველს
ხალხს თანაუგრძნობენ, – ებრძვიან, ჰკიცხავენ გამეფებულ შავ ძალებს. ზოგი
მათგანი მხოლოდ მწერლობით, გაზეთის საშუალებით ებრძვის იმათ, ჰგმობს
ზოგიერთ ადამიანთ დროების შეუფერებელ ქცევისათვის… შეურაცხყოფილნი შურს
იძიებენ, დროებაც ხელს უწყობს, მირბიან და საცა ჯერ არს აცხადებენ: „ესა და ეს
პირნი არიან ქვეყნის ამრევნი, კომიტეტის წევრნი, ყუმბარების მკეთებელნი, ყალბის
ფულის მომჭრელნი; ვინცა კვდება, სულ იმათი ბრალია, ისინი აგულიანებენ
მკვლელებს და, თუ ისინი არ გააძევეთ, ქვეყანა არ დაწყნარდებაო, და სხვადასხვა.
მაბეზღრობენ და იმდენად უგუნურნი გახლავან, რომ ჰგონიათ, – ამისთანა
„გაძევებით― მოისპობა უკმაყოფილება ხალხში, მშიერი გაძღება და ტიტველი
შეიმოსება და იმათ აღარავინ დაჰსახავს თავის გაბეჩავების მიზეზად. აი, სადამდე
მიდის დღეს ბობოლების უგუნურება!.. მე თითონ ვიცი ერთი ამისთანა მაგალითი:
ერთი სოფლის მასწავლებელი გახდა მსხვერპლი სწორედ ამისთანა
სულმდაბლობისა და უმსგავსობისა. ამ მასწავლებელმა გაკიცხა გაზეთში
მემამულენი, იმათი ყოფაქცევა. უკანასკნელთ შეურაცხყოფილად იგრძნეს თავიანთ
465
I<3N

თავი და საცა ჯერ იყო, გაჭიმეს კარგი გრძელი და მსუქანი „დანოსი―, რომელსაც
მათთვის სასიამოვნო შედეგი მოჰყვა…
ვინც მიჰყავთ, ხომ მიჰყავთ, და ვინც აქ რჩება, იმათი ყოფა-მდგომარეობა სულ
მთლად აუტანელია. იმათ „ეგზეკუცია― უყენიათ. გლეხებს დაწიოკების გარდა, ასე
აშინებენ და ამშვიდებენ, თუ არ წახვედით ამ საათში და მემამულეს მოსახნავი არ
მოუხანით, დასაფარცხი არ დაუფარცხეთ, თქვენს ცოლებს კაზაკებს დაურიგებენო!..
აი, როგორ, რა საშუალებით სურთ მოარიგონ გლეხები და მემამულენი, – რა წამალს
იძლევიან დღევანდელ გამწვავებულ მდგომარეობის სალბუნებლად… გლეხები ქედს
იხრიან, ან რა ეთქმით, რას გახდებიან წინაშე ხმლისა და ხიშტისა, მაგრამ ახლა შიგ,
ღრმად ჩაიხედეთ ხალხის გულში, – იქ რა ამბები ხდება, რა თესლი ითესება!.. ამის
შემდეგ ან მემამულემ რა პირით უნდა იცხოვროს სოფლად და ან გლეხებს რა გული
უნდა ჰქონდეთ იმაზე? ეს თქვენ განსაჯეთ და ის სახელი დაარქვით, როგორიც
მოუხდება და შეეფერება ხალხის ამისთანა დამშვიდებას. დღეს ქართლის ცხოვრება
მეტისმეტად ამღვრეულია მებადურთა სალხენად, სასიხარულოდ, ხოლო თევზების
საუბედუროდ. როდის უნდა დაიწმინდოს ეს მღვრიე წყალი, ნუთუ ძალმომრეობის
მეტი სხვა საშუალება არ მოიპოვება? ნუთუ მხოლოდ მათრახია ერთადერთი წამალი,
ამღვრეულის დამწმენდელი!..
საკვირველი ის არის, რომ „ცირკულიარები― კარგი გამოდის. კითხულობ და
ცოტაოდნად წყლულზე მალამო გედება, ვინაიდან ურჩევს იგი და აფრთხილებს
მოხელეებს: ფრთხილად მოიქეცით, საქმის გაურჩევლად, გამოუძიებლად ნუ იჭერთ,
ხალხს ნუ ატუსაღებთ, ნუ სჯითო; იარაღს, თუ საჭირო არაა, ნუ იხმარებთო და სხვა.
კარგი და პატიოსანი, მაგრამ ეს ვეღარ კარგი, რომ ცირკულიარის ხმა მხოლოდ
ქაღალდზე გაისმის და ცხოვრებაში იმის ნატამალიც არ მოიძევება, იგი თითქოს არც
კი სადმე არსებობდეს; რჩევა ცირკულიარისა რჩება ხმად მღაღადებელისა უდაბნოსა
შინა და ყველა ადმინისტრატორი ისე იქცევა, ვითარცა ხანი თვის სამფლობელოში…
დიახ, სიტყვა სხვაა, საქმე – სხვა და მათ შუა უზარმაზარი ჯურღმულია… არა,

466
I<3N

ტყუილად ვინმე მოელის ნდობის მოპოვებას იმ დრომდე, ვიდრე სიტყვასა და საქმის

შორის არ დამყარდება სრული თანხმობა, – ვიდრე ადმინისტრაციის მოქმედება არ
იქნება მიმართული ქვეყნის, ხალხის საკეთილდღეოდ. ხალხი, მართლა ბრმა და ყრუ
ხომ არ არის, ვერ იცნოს თავის კეთილისმყოფელი, თავის მოყვარე და მტერი
ერთმანერთში აურიოს…
არა, ნუ ჰგონიათ, უნდა ამოიძრონ თავიდან ეგ ფიქრი, რომ ხალხის
მოტყუილება ადვილი მოსახერხებელი იყოს. შეიძლება ხალხი დროებით
დაიმორჩილონ, მაგრამ ეს არ იქნება სამუდამოდ…
1905 წ.

467
I<3N

შენიშვნები კოვალევსკის წიგნზე

ოსეთში და საქართველოში იციანო, სწერს კოვალევსკი („Закон и обычай на
Кавказе―, გვ. 33, ტ. I), გააკეთებენ ჩალის „ჩუჩელას― და რიგის წირვის დროს
დაისვამენ თავისთან გვერდით სუფრაზე ზემო თავში. ერთი რომელიმე
ნათესავთაგანი სჭამს სხვებზე ორჯელ მეტსა და ის მეტი ნაჭამი ვითომ მკვდრის
სულს შაეწირებაო (სიცრუვეა).
ამბობს რა კოვალევსკი იმას, რომ ზოგი ცხოველები არიან შექმნილნი არიმანისა
და სხვანი ორმუზდისა, ფშავლებსაც შიგ ატანს იმ ხალხში, ინგუშებში, ჩაჩნელებსა
და ოსებში, რომელნიც მოვალესთან მიიყოლებენ ძაღლს და ეტყვიან: თუ არ
გამოსწორდი, ამ ძაღლს შენს მკვდარს დავაკლავო (გვ. 102–103). ეს ჩვეულება იქნება
იყო ფშავში, მაგრამ დღეს ვეღარ ვხედავთ ფშავლებს შორის, თუმცა დედაკაცები კი,
როდესაც ერთი მეორეს ჰლანძღავს, ეტყვის: „ძაღლს ჩავაკლავ შენს მკვდარსაო―.

468
I<3N

შიო მღვიმელი
(მცირე შენიშვნა)
„სახალხო ფურცლის― № 257 [1915 წ.] მოთავსებულია წერილი ჩვენი ფრიად
პატივცემული მწერლის და საზოგადო მოღვაწის ქ–ნ ეკ. გაბაშვილისა შიო
მღვიმელზე. წერილის ავტორი სამართლიანად აღნიშნავს შიო მღვიმელის
მოღვაწეობას ამ 30 წლის განმავლობაში. „ოცდა ათი წელიწადია, რაც შიო
შეუყენებლივ აბნევს საუცხოვო მარგალიტებს პოეზიისას ქართულ საყმაწვილო
ჟურნალებში და ყოველი პატარა მკითხველი თავის საყვარელ ჟურნალის
მიღებისთანავე პირველად ბიძია შიოს ლექსს ეწაფება, ჰყლაპავს და გულს
სამოთხისებურის იაზმით ისხურებს და პეპელასავით ცქრიალის დროს ზეპირად
ღიღინებს… წელს ძვირფას შიო მღვიმელს, ამ ყმაწვილთა გულთა მხილავს და
საყვარელ პოეტს, ოცდაათი წელიწადი უსრულდება, რაც პირველად ხელში კალამი
აიღო და პირველი საგალობელი უგალობა ქართველ მომავალ იმედებს. იმის ლექსთა
ზეგავლენით აღზრდილნი, ჯერეთ კიდევ ბალღობის ასაკში მყოფნი, აპირობენ იმის
პატივისცემას, სიცოცხლითვე ვარდ-ყვავილით შემკობას და იმის ხელმოკლეობით
შევიწროვებულ ცხოვრების გასაუმჯობესებლად სალიტერატურო დილის მოწყობას;
წავიდეთ, ყმაწვილებო, ამ დილაზედ― და სხვადასხვა…
დიდი მადლობის ღირსია ქ–ნი ეკატერინე ამ წერილისათვის, ასეთი
ყურადღებისათვის იმ დაჩაგრული ადამიანისადმი, რომელსაც ამ 30 წლის
განმავლობაში ერთი თბილი, გამამხნევებელი სიტყვაც კი არ გაუგონია
თანამოძმეთაგან. არ გამოჩნდა არავინ მამაკაცთაგანი, აღენიშნა შიოს მოღვაწეობა,
მისი ღვაწლი სამწერლო ასპარეზზე, ღირსეულად დაეფასებინა იგი, ჰქონოდა იმდენი
გაბედულება, რომ ეთქვა: შიო მღვიმელი ნიჭიერი მწერალიაო. შიოს ყველანი პატარა
კაცად სთვლიან; ჩვენი შიო, ჩვენი შიო და არავინ ფიქრობს იმას, რომ ეს პატარა კაცი
იმავე დროს ძალიან დიდი კაცია; მისი ღვაწლი დიდმნიშვნელოვანია. ვინც ბალღებს
კეთილგონიერად ზრდის, იგია აღმზრდელი და გამაბედნიერებელი ერისა,
469
I<3N

ვინაიდგან სიყრმის დროს დათესილი კეთილი თესლი დიდობაში უხვად გამოიღებს

ნაყოფს. ამიტომ აძლევს ჭეშმარიტი პედაგოგიკა უდიდეს მნიშვნელობას დაწყებით
სწავლას, სიყრმის დროს მიღებულ შთაბეჭდილებათა; ამ შთაბეჭდილებათა ანკარა
წყარო კი ეს „ჩვენი შიო― გახლავს. „მიეცით კეისრისა კეისარსა და ღვთისა
ღმერთსაო―, ბრძანა მაცხოვარმა. ჩვენც სწორედ ასე უნდა ვიქცეოდეთ და არავის
ამაგი არ დაუკარგოთ. ნურავის ჰგონია ადვილი იყოს საბავშვო ლექსის და
მოთხრობის დაწერა, ყველაზე ძნელი სწორედ ესაა, და თუ არ ღვთიური ნიჭით
მირონცხებულს და სულით მდიდარს, რაიც ერთგვარად 5–6 წლის ბავშვს
უახლოვებს 40 წლის ადამიანს, არ შეუძლიან გახდეს საბავშვო მწერალი. დიაღ,
ნაცვლად იმისა, რომ ჩვენ მამაკაცებს ამოგვეღო ხმა შიო მღვიმელზე და იმის
სასარგებლოდ დილის გამართვაზე, ისევ პატივცემულმა მანდილოსანმა დაგვასწრო;
მან წარმოსთქვა შიოს სასარგებლოდ სიტყვა და ჩვენ მამაკაცებს რაღა დაგვრჩენია
იმის მეტი, რომ არ მივცეთ ბანი ქ–ნ გაბაშვილის მოწოდებას და სიამოვნებით არ
გავეშუროთ შიო მღვიმელის დილაზე.
1915 წ.

470
I<3N

ჩემი ნაწერები და კორექტურა

(წერილი რედაქციასთან)
რამდენჯერმე დავაპირე აღმენიშნა ჩემს ნაწერებში შეპარული კორექტურული
შეცდომანი და ფეხი უკან დავდგი, ჯერ ერთი იმ მოსაზრების გამო, რომ მეტისმეტი
ბევრი შეცდომაა; ამ მხრივ უფრო თვალსაჩინოა ჩემი „თხზულებანი―, ერთი გაზეთი
მთელი წლის განმავლობაში ამ შეცდომების ბეჭდვას ვერ აუვიდოდა და, მეორეც,
იმედი მქონდა და მაქვს მეორე ახალი გამოცემისა. მეორე გამოცემის კორექტურა
უსათუოდ მე უნდა ვიკისრო, რათა ავიცდინო თავიდან და ჩემს ნაწერებსაც
ავაცდინო ის გულის ასამღვრევი შეცდომანი, რის მსგავსიც „სახალხო ფურცლის― №
285 ბ. ილ. ფერაძის მიერ მოყვანილ ციტატშია („ალუდა ქეთელაური―). ეს
კორექტურული შეცდომები, გარდა იმისა, თვით სურათს აფუჭებენ, აზრსაც კი
ამახინჯებენ, მაგალითად, მე-5 სვეტზე[✱]:
დაბეჭდილია:
მოკვდი, სიკვდილი გირჩევნავ,
რა ხარ სიცრუის მთქმელადა;
აიხსენ გველისპირული,
დიაცთ გადუგდე ცრემლადა (?)
ფარი – ქსლის ჩასაბეჭავად,
ხირიმ – გაუდვან გორადა (?)
უნდა იყოს:
. . . . . . . . . . . .
აიხსენ გველისპირული,
დიაცთ გადუგდე ც ხ ე მ ლ ა დ ა;
ფარი – ქსლის ჩასაბეჭავად,
ხირიმ – გაუდვან გ ა რ ა დ ა.

471
I<3N

აქ საქმის გამაფუჭებელი ორი სიტყვაა: ცრემლადა და გორადა. რა აზრია ამ

სიტყვებში, რომ არ მესმის?! არავითარი აზრი და არც პოეტური გამოხატულობა ამ
სიტყვებში არ მოიპოვება. სულ სხვაა ცხემლა (ცხემლადა) და გარა (გარადა). ეს ორი
ნივთი ქსლის იარაღია, მაშასადამე დიაცთა მიერ სახმარი, ხის იარაღი შალებისა და
ფარდაგების ქსოვის დროს. ჩვენდა საუბედუროდ, როცა „ქსლის ბეჭვა― (შოთას
ნათქვამს – „დიაცსა ქსლისა მბეჭველსა― – ნუ დაივიწყებთ!) მოვსპეთ, დავივიწყეთ,
ნამეტნავად ბარად, თვით ქსლის საქსოვის იარაღების სახელებიც დაგვავიწყდა.
კორექტორი ჩემის თხზულებისა უსათუოდ ბარელი იქნებოდა, თორემ ასეთი
შეცდომა არ მოუვიდოდა, რადგან ცხემლისა და გარის სახელი მთაში 5 წლის
ბალღმაც კი იცის; ცხემლა ხმალს ძალიანა ჰგავს, ბტყელია, სამი თითის სიბრტყე,
არშინზე ცოტა გძელი, თავი და ბოლო ამოჭრილი აქვს ისე, რომ ენა აქვს ხისავე თანა,
რათა ზედ ძაფი დაეხვიოს და ამ ცხემლის წყალობით ქსელში ძაფი გავიდეს
ჩასაბეჭავად. გარაც რგვალი ხეა, სისქით ვერშოკი, ვერშოკნახევარი და სიგძით ორი
არშინი, რაზედაც ქსლისავე ძაფი ეხვევა რგვალად ქსლის მთელ სიგანეზე. მინდია ამ
სადიაცო ქსლის იარაღებს რომ აგონებს ალუდას, ამით დიდად შეურაცხყოფს: შენ
დიაცი უნდა იყოვო, და არა ვაჟკაცი, ღირსი ხმლისა და თოფის ტარებისაო.
1915 წ.

472
I<3N

ჩემი წუთისოფელი
ვუძღვნი ჩემის მშობლების, დედა –
გულქანის და მღვდ. პავლე
რაზიკაშვილების ხსოვნას.
I
ვასრულებ ჩემი მეგობრების თხოვნას, ვიწყებ ავტობიოგრაფიას, თუმცა კი
ამთავითვე საჭიროდ ვრაცხ გამოუტყდე მკითხველებს, რომ ყველაფერს, რაც მახსოვს
ჩემის ცხოვრებიდან, ვერ გაუზიარებ, ბევრი რამ უნდა დავმალო, ბევრი რამ
უხერხულია სათქმელად თუ საწერად და ბევრიც უმნიშვნელო, ხოლო რასაც ვწერ,
რაც კი შემიძლიან, ვეცდები სიმართლე დავიცვა, ვსთქვა ისე, როგორც იყო,
უფერადოდ, გადაუჭარბებლად. ვგონებ, ასეთს ავტობიოგრაფიას უფრო დიდი
მნიშვნელობა უნდა ჰქონდეს კრიტიკისთვისა და მკითხველისთვისაც, ვიდრე
მოგონილს და ნაკეთებს.
ასე, ბატონებო, თუ ვისმე გეპრიანებათ ჩემი ვინაობის გაგება და გაცნობა, არ
დავიზარებ, მოგახსენებთ: მე ვარ წმინდა ფშაველი ჩამომავლობით, როგორც დედით,
ისე მამით. დედა-ჩემი იყო ივრელი ქალი, სოფელ სხლოვნიდან, ფხიკლიანთ
გვარისა, სადაც მოსახლობენ დღესაც მისი ნათესავნი, სათემო გვარი
ფხიკლეშვილებისა არის გაბიდოური. ღვიძლი ბიძა დედა-ჩემისა პარასკევა პირველი
მოლექსე იყო ფშავში. იმან შექმნა სატირული ლექსები და დღესაც ყველა ფშაველი
იმის ჰანგზე „ლექსობს―; საუბედუროდ წერა-კითხვა სრულიად არ სცოდნია, რომ
ქაღალდის წყალობით შენახულიყო მისი ნაწარმოებები, თუმცა მისი ლექსები
დღესაც ცოცხლობს, იმათ დღესაცა მღერის ხალხი. ეს ლექსები ღრმა იუმორით არიან
სავსენი. წერა-კითხვა არც დედა-ჩემმა იცოდა, თუმცა ბუნებით ფრიად ნიჭიერი იყო,
შესანიშნავი მეოჯახე და მოწყალე, გლახის გამკითხველი, მეზობლის დამხმარე;
დედი-ჩემის ქველობა დღესაც სამაგალითოდ არის დარჩენილი. ისე ჩავიდა
საფლავში, რომ ერთს არავის ახსოვს იმას გაეჯავრებინოს, არა. გაჯავრებულს,
473
I<3N

მლანძღველს, რაც აქაურს დედაკაცებში ხშირი მოვლენაა, სიცილით მიეგებებოდა და

სამაგიეროს გადაუხდელობით შეარცხვენდა, მოარბილებდა.
ერთმა შემთხვევამ სიბრალულისა და ქველობის გამო ერთხანად დაცინვის
საგნადაც გახადა მეზობლების თვალში და მამა-ჩემისაგანაც დიდი სამდურავი
მიიღო. რაც ჩვეულებრივი არ არის ფშავში, საიდანღაც მოსულიყვნენ ბოშები;
დაენახა რა დედა-ჩემს შიშველ-ტიტველი ხალხი, ნახევრად ტიტლიკანა ბოშის
ბალღები, დაეწყო ტირილი. ამის მეტად არ ენახა და არც გაეგონა. „ღმერთო, ეს რა
საცოდაობა მოვიხილეო―, თურმე გაიძახოდა. გამოიტანა თურმე თავის ახალი კაბები
და რადგანაც ყველას მთელი არ შეჰხვდებოდა, თურმე ჰხევდა და ამ ნახევებს
ურიგებდა: „აი ეს დაიკერე, ჩაიცვი, შე ბეჩავო!..― ამ ამბავში რომ იყო დედა-ჩემი და
ქველობას ეწეოდა, რამდენიმე ბოშა შეიპარა სახლში, გააღეს სკივრი და ოთხასი
მანათი ფული მოეპარათ… ეს მხოლოდ მაშინ გაეგოთ, როცა ბოშები სამშვიდობოს
გავიდნენ… შინ დაბრუნებულს მამა-ჩემს გაეგო მათი ვინაობა და, როგორც
ცხოვრებაში გასულს კაცს, ეცოდინებოდა მათი ზნე-ხასიათი, გაესინჯა სკივრი და, რა
დაგიკარგავ, რას ეძებ! ეს ამბავი მამა-ჩემმა მოიტანა თელავში, სადაც მე და ჩემი
უფროსი ძმა ვსწავლობდით სასულიერო სასწავლებელში.
ჩვენი სახლი ზედ გზის პირას იდგა და განუწყვეტლივ მიდ-მოდიოდა
მგზავრი, თუ ფშაველი, თუ ხევსური. დედა-ჩემი არ უყურებდა იმას, ვინ
შეძლებული იყო, ვინ მაძღარი, ყველა მშიერი ეგონა და ყველას უმასპინძლდებოდა:
„დაისვენეთ, პური გემშევათ, შვილო―! – ეს იყო პირველი მისი სიტყვები შეხვედრის
დროს. ამის გამო ჩვენ სახლში გამოულეველი იყო სტუმარი და უნდა ვსთქვა, რომ
ჩვენი ოჯახიც შეძლებული იყო, რადგან მამა-ჩემი, გარდა პირადის სამსახურისა,
ვაჭრობასაც მისდევდა. რამდენიმე ადგილას დუქნები ჰქონდა და თელაველები
ეყენა. მამა-ჩემიც თუმც არ იყო ხელგაშლილი და კიდევაც უშლიდა დედა-ჩემს: „ნუ
წააღებინე სახლი, შე უბედურო, ქარსა და წყალსაო―, – სტუმარი მაინც უყვარდა… ეს
პატარა ტანის კაცი განხორციელებული მხნეობა, ენერგია იყო, ამასთანავე იშვიათი

474
I<3N

ნიჭის პატრონი, ორატორი, ცნობისმოყვარე და მწიგნობარი. გარდა სასულიეროსი,

ქართულ ენაზე წიგნი არ მოიპოვებოდა, იმას არ შაეძინა, არ წაეკითხა. დღე და ღამეს,
რომ იტყვიან, ასწორებდა, არ იცოდა ძილი რა იყო, და საშინლად ეჯავრებოდა, ჩვენ,
სკოლიდან კანიკულებში შინ დაბრუნებულნი, დილის ძილს რომ გავიპტყელებდით.
„ადეგით, ბიჭო, პური მაინც არ მოგშივდათ?― – დაგვძახებდა საქმიდან
დაბრუნებული, პიროფლიანი.
– დაანებე თავი, შენთ მკვდართ ცხონებასა, კაცო, ეძინოს მა ბალღებსა! –
შეჰნიშნავდა დედა-ჩემი და მოუვიდოდათ ამაზე ჩხუბი. ეჩხუბებოდა მამა-ჩემი,
თორემ დედის ჩხუბი რა სათქმელია, იტყოდა რა ამას, სულს გაჰნაბავდა და
მოწიწებით ყურს უგდებდა ქმრის ათასნაირს შენიშვნას და საყვედურს.
„ეძინოსთ?! მე ვიცი კაცობას და ცხოვრებას ძილით იპოვნიან, თქვენ ნუ
დამეხოცებით. სად გაგონილა ამდენ ხანს ძილი, აგერ შაჰხედეთ მზესა, შუადღე
მოვიდა―… – ბობოქრობდა იგი.
უწადინოთ ჩვენ, ძმები, ქვეშაგებიდან ზოგი საიდან წამოვყაყვავდით თავებს
და ზოგი საიდან, რადგან განცხრომით ძილის გაგრძობა შეუძლებელი იყო და
მორივით გდებაც ქვეშაგებში არაფერსა ჰგვანდა.
დანაშაულობისათვის სიტყვით სასტიკად შვილების დამსჯელი, უმისოდ ჩვენი
ტოლი და ამხანაგი იყო, გვებაასებოდა ათას საგანზე, საბაასო საგანს თავადვე
გამოსძებნიდა. უყვარდა დიდებულ, გამოჩენილ ისტორიულ პირებზე ლაპარაკი.
დავით აღმაშენებელი უყვარდა ყველაზე მეტად ჩვენს მეფეებში, აღტაცებით იტყოდა
ხოლმე: „იცით, დავით აღმაშენებელს წიგნების კითხვა როგორ უყვარდა: ნადირობის
დროსაც კი, არ ვიტყვი ლაშქრობაში, როცა სადმე მოსარეკში გეზზე იდგა და ნადირს
უცდიდა, ცალ ხელში წიგნი ეჭირა და მეორეში მშვილდ-ისარიო…―
უცხოელებთაგანი – ნაპოლეონი და გამბეტტა, მწერალთაგანი – ვიქტორ
ჰიუგო. „ნაპოლეონიო, სადღაც ჟურნალში წამიკითხავს, როცა ფიქრობდა, თითქოს
გახურებული ღუმელი ყოფილიყოს, ისე ალმური ასდიოდა სახეზეო. აი სად იხატება

475
I<3N

ძალა ნიჭისა და ადამიანისა… ერთხელ პარლამენტში ვიქტორ ჰიუგო სიტყვას

ამბობდა და მთელმა პარლამენტმა დაუყვირა: „გაჩუმდიო―! – თქვენ გაჩუმდით, –
მიუგო ჰიუგომ და განაგრძო თავის სიტყვა, არა გაქვთ ნება, ბოლომდის არ
მოისმინოთ ჩემი სიტყვაო. მართალიც არის, არ შეიძლება მთელი პარლამენტის ჭკვას
ერთი კაცის ჭკვა სჯობდეს? სოფელი ვინ? – ერთი კაციო, ნათქვამია. ჰა ბეჩავ კაცო! აი
იმისთანა ბოღრა უნდა გაზარდოს დედამა―! ეპიტეტი „ბოღრა― დიდებულ
ადამიანების სამკაულად ჰქონდა მამა-ჩემს შენახული და ამითი ჰსახავდა მათ
დიდბუნებოვანობას, შეუდრეკელობას, მძლავრობას, ენერგიის სიდიადეს.
მამა-ჩემს სკოლა თვალით არ ენახა, „ან-ბანი― მწყემსობაში შაესწავლა ჩუმად,
ქურდულად, რადგან დედ-მამა უშლიდა თურმე სწავლას. მამა თოფით დასდევდა
მოსაკლავად, სწავლა ეშმაკეული საქმეაო. მაგრამ მამა-ჩემი თურმე თავისას არ
იშლიდა, განაგრძობდა სწავლას, სწერდა სიპ ქვებზე, რაიც ფშავის ხევში მრავალია.
ქაღალდს ვინ აღირსებდა ან კი? ფშავის ხევს იმ დროს ხევისბერები და მკითხავ-
ქადაგები განაგებდენ, თემთა ბატონ-პატრონნი ისინი იყვნენ, მთელი ხალხი მუჭაში
ეჭირათ და საითაც უნდოდათ, იქითკენ უზამდენ თავს, რამდენიც ჰსურდათ, იმდენს
ხარჯს შეაწერდენ ხატის სასარგებლოდ, რომელიც ბოლოს იმათ ჯიბეს და კალთას არ
ასცდებოდა. მამა-ჩემის სწავლა იმათ არ ეპიტნავებოდა, რადგან მათთვის
სასარგებლოს ეს სწავლა არას მოასწავებდა და საზიანოს კი ბევრს.

II
მე როცა მამა-ჩემი ვიცანი მამად, მაშინ იგი მთავარ-დიაკვნად იყო სოფ.
მაღაროსკარში, ს. ჩარგალზე რვა ვერსზე დაშორებით. როცა კი შინ იმყოფებოდა,
მუდამ მიამბობდა მოთხრობებს ძველი სამღთო ისტორიიდან, წერა-კითხვას
მასწავლიდა ძველებურს წესზე. ჩაუჯდებოდა ხორცს ხინკლისთვის საკეფლად
ფიცარზე, იქვე ტახტზე მეც დაუჯდებოდი პირდაპირ და ვუგდებდი გაფაციცებით
ყურს იმის ტკბილს საუბარს, რადგან „ძველი აღთქმისა― ზოგ-ზოგი მოთხრობა

476
I<3N

მეტისმეტად მომწონდა; ჩემს ყურადღებას იზიდავდა: დავითისაგან გოლიათის

დამარცხება, სამსონ ძლიერის მოქმედებანი, ძმათა მაკაბელთა თავდადება და სხვ…
და უნდა მოგახსენოთ ისიც, რომ ჩემი თავი სამსონ ძლიერად მყვანდა
წარმოდგენილი, რადგან დედა-ჩემი ამბობდა ჩემზე, დიდი თმა ჰქონდა, როცა
დამებადაო, თითქმის თვალებს უფარავდაო, და ვეშარებოდი: თმა რად მომკრიჭეთ-
მეთქი. მაინც ამ „თმიანობამ― თავის თავზე წარმოდგენა განმიდიდა, რაღაც
არაჩვეულებრივ ადამიანად მომაჩვენა ჩემი თავი და დამისახა არაჩვეულებრივი
მომავალი.
რვა წლამდე ვიზრდებოდი ძველ წიგნებზე. ვეფხის-ტყაოსანი, მზე-ჭაბუკისა
და ჯიმშედის ამბავი (ჩუბინაშვილის ქრისტომატია), გრიბული ჟორჟ-ზანდისა
შეიქმნა ჩემ საყვარელ საკითხავ წიგნებად; ერთხელ წაკითხვას როდი ვჯერდებოდი,
რამდენჯერმე უნდა ერთი და იგივე გადამეკითხა. საგმირო ამბებს დიდ აღტაცებაში
მოვყვანდი და სწორედ ის ხანა დაედვა საძირკვლად, ლიბოდ, ჩემს შემოქმედობას.
ერთხანად ბერად შედგომაზედაც კი ვოცნებობდი, მაგრამ შინაურებმა მასხარად
ამიგდეს და ამ ოცნებაზე ხელი ამაღებინეს ჩემდა უნებურადა. დედა-ჩემის მიერ
ნაამბობიდან ღრმად ჩამეჭდია გულში მის მიერ ნანახი იაკობისებური ცხად-
მოჩვენება, რომელსაც შემდეგ, როცა მოვიზარდენით და მეცნიერებას ცოტაოდნად
ვუსუნეთ, აღარც კი ვუჯერებდით, თუმცა დედა მაინც ჩვენს თავს ფიცულობდა
დასარწმუნებლად: „ჯერ ისევ ქალი ვიყავ გასათხოვარი―, – ამბობდა დედა-ჩემი,
(ვეცდები იმის სიტყვებით გადმოგცეთ ნახული მოჩვენება) – „მე და ჩემს ბიძაშვილს
ქალს სხლოვანს (სოფელია) გარეთ დერიფანში გვეძინა. შუაღამე იქნებოდა,
დგანდგარი, ბირდგნიალი დადგა ისეთი, მეგონა მთა-ბარი თუ იქცევაო. შაშინებული
წამოვჯე ლოგინში, გავხედე და მთელი ცა განათებული იყო. ორი ოქროსფერი ჯაჭვი
იყო წამოსული, ერთი ჭიაურის გორიდან, მეორე სხლოვნის გორითა, გადამბულები,
ზედ ცეცხლის ბალღები ადიოდენ და ჩამოდიოდენ და ისეთ მწკეპრ (წმინდა) ხმაზე
გალობდენ, ისე ტკბილად, ღმერთო, იმაზე კარგს რას გაიგონებს კაცის ყურიო.―

477
I<3N

ამ მოჩვენებასაც, რა თქმა უნდა, თავისი ძალა ჰქონდა და მაფიქრებინებდა, რომ ჩვენი

დედ-მამის და მის შვილების სვე-ბედში განგება მონაწილეობას იღებდა…
რვა წლისა თელავში სასულიერო სასწავლებელში მიმაბარეს. სასწავლებელში ყოფნამ
ჩემს გულსა და გონებას ვერაფერი შეჰმატა, ჩემს ფანტაზიას, გონების
მოთხოვნილებას ვერ აკმაყოფილებდა ლათინური და ბერძნული ფრაზების
ზეპირობა. უვარგისი სისტემა სწავლისა ვერ აკმაყოფილებდა ჩემს
ცნობისმოყვარეობას, ვერ აწვდიდა ნოყიერს საზრდოს. იძულებული ვიყავ
მიმემართნა სხვადასხვა წიგნებისათვის, რაც ძნელი საშოვარი აღმოჩნდა.
ვკითხულობდი, რაც შემხვდებოდა, განურჩევლად, რადგან ხელმძღვანელი არა
მყვანდა და ამის გამო ასტრონომიულს, რისაც არაფერი გამეგებოდა, უფრო ბევრსა
ვკითხულობდი, ვიდრე სხვა საბუნებისმეტყველო ან საისტორიო წიგნებს, ცაზე
დავფრინავდი, როცა დედამიწისა არაფერი გამეგებოდა. ექვსი წლის ჩემი თელავში
ყოფნის დროს სწავლის ნაყოფად ჩაითვლება რამდენიმე რუსულ-ბერძნულ-
ლათინური ფრაზა, – ქართულს ვინ გვაღირსებდა, – რუსული „ბილინების― ცოდნა,
რასაც გულმოდგინედ ვსწავლობდი და რუსულის მასწავლებელიც, თუ არა ვსცდები,
სვიმ. რცხილაძე, კარგად გვასწავლიდა. სამაგიეროდ კრივი კარგი ვიცოდი, ვინაიდან
მუდამ შაბათ-კვირაობით, უქმეებში კრივი იმართებოდა და ყველასთვის ფართო
ასპარეზი იყო გადაშლილი და თუ ინსპექტორი ტარიელოვი არ წამოგვაწყდებოდა მე
და ჩემ ამხანაგებს, ნეტავი ჩვენ, და თუ ის აგვიჩნდებოდა ქარიშხალად, ცუდად იყო
ჩვენი საქმე, დაგვანიავებდა. კრივში ჩემს საუკეთესო ამხანაგად ითვლებოდა
ჩვენებური მღვდლის შვილი, შაქრო მაღალაშვილი… სახლის პატრონთანაც ერთად
ვიდეგით და კრივშიაც ერთად ვმოღვაწეობდით. ჩვენი სახლის პატრონი, კირილე
კოლოტაძე, მედავითნე, ძველებური კაცი, რომელმაც ჩემს გვარს არ დამაჯერა, რ ა ზ ა
გადააკეთა, ხოლო მაღალაშვილის გვარიდან კ ო ჭ ა კ ი გამოიყვანა, როცა კრივიდან
დაბეგვილ-დაქანცულს მომიხდებოდა შინ დაბრუნება, მომმართავდა თავის
დანჯღრეულ რუსულით: „ტი, რაზიკოვ ზდეს, ა კოჭაკოვ (მაღალოვი) ღდე?― უნდა

478
I<3N

მოგახსენოთ, რომ მაშინ რაზიკოვად ვიწერებოდი და არა რაზიკაშვილად. იქნებ

შეურაცხყოფადაც კი მიმეღო, თუ ვინმე რაზიკაშვილს დამიძახებდა, ასე ძვირფასად
მიმაჩნდა ჩემი გვარის დაბოლოვება „ოვი―-თ.
მასწავლებლები, სკოლის უფროსები კრივს გვიშლიდნენ და იმას როდი
ფიქრობდნენ, თუ ჩვენ ვიყავით დასასჯელნი მიტომ, რომ ვკრივობდით კვირაში
ერთხელ, ისინი უფრო მეტის სასჯელის ღირსნი იყვნენ, რადგან მუდამ დღე
კრიობდნენ, ჩვენ გვეკრიებოდენ ხან მუშტით, ხან როზგით. მე პირადად ამ მხრივ
ბედნიერი ვიყავ, რადგან როზგსა და მუშტებს ვრჩებოდი. მე რომ მიმიყვანეს
სკოლაში, როზგი ხმარებაში მხოლოდ ორ წელსღა იყო. შემდეგ აკრძალეს.
რა გასაკვირველი იყო, მასწავლებლების ჯავრი სხვაზე ამოგვეყარა? ან იმათ
ნაჩვენები მაგალითი ჩვენც გაგვემეორებინა? ისინი კლასში იქნევდენ მუშტებს თვის
მოწაფეთა შორის, რომლებიც განსაკაცებლად მიაბარეს და არა გასამხეცებლად, რომ
ჩვენც იმათ მაგალითისთვის მიგვებაძა და უცხოებისთვის თავ-პირი გვემტვრია!..
ჩვენთვის სკოლა საპყრობილე იყო და ღმერთს იმას ვეხვეწებოდით მთელი ჩვენის
არსებით, გათავებულიყო ჩქარა სწავლა და დავღრწევიყავით ტანჯვა-წვალებას
ბრჯღალებიდან. დიდად უბედურია ის მასწავლებელი, რომელიც სკოლას
საპყრობილედ გადააქცევს, და მით უმეტეს უბედურები არიან ისინი, ვინც ამ
საპყრობილეში დაუმწყვდევიათ აღზდა-განათლების სახელით. ალბათ ჰგრძნობდნენ
თვით აღმზრდელნიც ძველებურ აღზრდის სიმკაცრეს, რომ ქართველებს ასე
უთქვამთ: „სწავლისა ძირი მწარეა, ხოლო წვეროში გატკბილდებაო.― ვინ იცის,
ქართველებისაგან არის ეს ნათქვამი, თუ რუსებისაგან შეისწავლეს: „უჩენიე –
მუჩენიე, ა პლოდი ეგო სლადკიე―… (სწავლა ტანჯვაა, ხოლო ნაყოფი მისი ტკბილი
არისო). ნუთუ მუდამ სწავლა ტანჯვად უნდა წარმოვიდგინოთ და არ შემუშავდება
ისეთი წესები, რომ სიამოვნებად გადაიქცეს იგი?..―
სიყრმის დროს ერთი ზნე მჭირდა, – თუ ვისმე რაიმე უნარს ქვეყანა ღირსებად
უთვლიდა, უეჭველად ამ ღირსების წარმომადგენელი მე უნდა ვყოფილიყავი:

479
I<3N

აქებდნენ კარგ მოკრივეებს – მეც ვკრიობდი, რომ კარგი მოკრივის სახელი მომეხვეჭა.
აქებდნენ კარგ მოჭიდავეს – მეც ვჭიდაობდი, რათა ფალავნის სახელი გამეთქვა. ამ
ორ საქმეში არ იყო რომ მიზანს არ მივაღრწიე. მაგრამ სახელის მოხვეჭაზე სიარულმა
საცინელ მდგომარეობაში, სწორედ ნერონის მდგომარეობაში ამომაყოფინა თავი. იყო
ვინმე მთავარი თელავში, რომელიც სობოროში ემსახურებოდა. სასულიერო
სასწავლებლის მოწაფენი მუდამ აქ დავდიოდით წირვა-ლოცვაზე. ეს მთავარი დიდი
ხმის პატრონი იყო, ყველა ხმას უქებდა: „რა ხმა აქვს ვანო მთავარს, რა ხმა, ძალიან
ბასი აქვსო!― ოჰ, ეს ჩამწვდა გულში: როგორ თუ ვანო მთავარს ბასი აქვს და მეც კი არ
უნდა მქონდეს-მეთქი. ვიჭიფხებოდი, ვყვიროდი თავისთვის, ვიბერებოდი, ვატანდი
ხმას ძალას, რომ გამებოხებინა და იქამდე დავტანჯე თავისი თავი, გულმა ტკივილი
დამიწყო… გალობის მასწავლებელი როცა ხმებს არჩევდა შეგირდებიდან
მგალობელთა გუნდის შესადგენად, საშინლად შეურაცხყოფილი დავრჩი, რომ მან
ჩემში არამც თუ ბასი, ტენორი, არამედ არავითარი ხმოვანება არა ჰპოვა. დავრჩი
გულნაკლულად, მაგრამ რა გაეწყობოდა: თავს მხოლოდ იმითი ვანუგეშებდი, რომ
მასწავლებელს ალბათ ვეჯავრები-მეთქი, ხოლო რომ ბასი ვიყავ, ეს უეჭველადა
მწამდა და მოველოდი სხვა დროს, სხვა მასწავლებელს, რომელიც ჩემს „ბასს―
ჭეშმარიტ ბასად სცნობდა.
ათი წლისა უკვე შეყვარებული გახლდით, მაგრამ რამდენადაც ძლიერი იყო ეს
ჩემი სიყვარული, იმდენად გაუბედავი, დამალული, უსიტყვო, ისეთი, რომ ვგონებ,
ვინც მიყვარდა, იმანაც არ იცოდა; მე კი თუ მუდამ დღე არ მენახა თვალით,
მოვკვდებოდი, რის გამოც, როცა დროს ვიხელთებდი, უნდა გავქცეულიყავ იქ, საცა
ჩემი „სატრფო― მეგულებოდა, რომ თვალით დამენახა, დავმტკბარიყავი იმის
ცქერით. ჩემი სიყვარულისა მევე მრცხვენოდა, ეს სიყვარული დანაშაულად მიმაჩნდა
და როგორ განუცხადებდი სატრფოს! მალე იძულებული შევიქენ განვშორებოდი
თელავს და ჩემს სატრფოს. როგორ გგონიათ, რომ კიდევ გაგრძელებულიყო ჩემი იქ
ყოფნა, გამოვიდოდა რამ ჩემი სიყვარულიდან? არაფერი. რადგან ქ. თბილისში რომ

480
I<3N

გადავედი, თელაველი სატრფოს სიყვარული სხვაზე მიმივარდა, მაგრამ ეს

სიყვარულიც პირველსა ჰგავდა, „შორით კდომა, შორით დაგვა― იყო ჩემი ნუგეში და
ვიდრე არ დავვაჟკაცდი და იმისა, ვინც მიყვარდა, ცოლად შერთვა არ განვიზრახე,
ვერც სიყვარულის გამოცხადება გავბედე…

481
I<3N

ჩვენი დალაჩრება
(მოგონება)
პატარაობისას თელავის სასულიერო სასწავლებელში ვსწავლობდი: მთელი
კახეთი, ვიდრე შამილს დაიჭერდნენ გუნიბში, ლეკების სანავარდო მოედანი იყო. რა
წამსაც კი კავკასიონის ქედზე თოვლი შეთხელდებოდა, გზა გაიხსნებოდა, იმ წამსვე
კახეთის ტყე და ველები ამწვანდებოდა, ლეკების ბრბოები დაიწყებდნენ თარეშობას.
კახეთი მოსვენებას ცოტაოდნად მხოლოდ ზამთრობით ჰგრძნობდა. ჩემს თელავში
ყოფნის დროს ლეკების ოინები, თუმც დაღესტანი დაშოშმანებული იყო, ყველას
პირზე ეკერა. დიდი თუ პატარა სულ იმას ლაპარაკობდა, სად რა ბრძოლა ჰქონდათ
ქართველებს ლეკებთან, ვის რა ვაჟკაცობა გამოეჩინა, ან სად ვინ მომკვდარიყო.

482
I<3N

ჩვენი უმადურობა
(წერილი რედაქციისადმი)
წლევანდელი, 1904 წლის კალენდარი გადავათვალიერე: კალენდარია და
კალენდარი, მე იმას არა ვწუნობ; რაც ჩვენს ვინაობას შაეხება, მართლა კარგია. ხოლო
არ შემიძლიან, გული არ ითმენს, დავმალო და მკითხველს არ გავუზიარო ის ნაკლი,
რაც მე კალენდარს შევნიშნე. ყველაფერი კალენდარში თავის რიგზეა – თუ
სხვადასხვა ცნობაა საჭირო და გამოსადეგი ჩვენს ცხოვრებაში და სხვა მრავალი.
გადავათვალიერე აგრეთვე სურათები ჩვენთა მოღვაწეთა და, როგორა ვსთქვა,
რომ ვისიც სურათები შიგ არიან მოთავსებულნი, მართლა არ იყვნენ ღირსნი ამგვარი
ყურადღებისა; არა! საწყენი ისაა, თუ ერთის სურათს ათავსებ, მეორეს რად ივიწყებ?
ვინაა ეს მეორე, – იქნება იკითხოთ? – მოგახსენებთ. ბევრს არ ვიტყვი, – ვინ დაწერა
ეს ლექსები? „ვინა სთქვა საქართველოზე ეგ არის ლომი კვდებაო―, „მუხა―, „ფშაველი
ქალის ტირილი?― – რად ვივიწყებთ ამ მარგალიტებს? რად ვივიწყებთ მის ავტორს?
რა არის ამის მიზეზი? თქვენ განსაჯეთ ამის მიზეზი. მე მხოლოდ აღვნიშნე
ფაქტი, და ვისაც როგორ ჰსურდეს, ისე გაიგოს, ხოლო გაჩუმება, ყურის მოყრუება არ
შამეძლო, არა იმიტომ, რომ ჩემი ძმაა მათი ავტორი. არა. არც დიდად საჭიროა
ამისთანა ზიზილ-პიპილები იმისათვის, ვინც ერთგულია თავის ერისა, ვინც ჩუმად
მოღვაწეობს, ვინც ცდილობს თავის მცირე ძალღონით ქვეყანას რამ არგოს. არ არის,
მეთქი, საჭირო ვიმეორებ და ჭეშმარიტებაც არის, პირადად იმისთვის სულ ერთია,
თუ ნამდვილი მამულის შვილია, საქმის მოტრფიალე და არა მარტო სახელისა.
ხოლო ერისათვის, მკითხველი საზოგადოებისათვის არ არის ერთი – თეთრი
და შავი, არ არის სასიამოვნო; ერთს მოღვაწეს დაფნის გვირგვინს ადგამდე, ხოლო
მეორეს თუ არა იმაზე მეტს, არა ნაკლებ არაფრით, შავს ზეწარს აფარებდე,
უჩინმაჩინის ქუდსა ჰხურავდე. ან რა დიდი ჯილდოა მაინც და მაინც,
ჭკვათმყოფელის ქართველისათვის მისი სურათის კალენდარში მოთავსება?
არაფერი. და საქმეც იმაშია, რომ ამ მცირეფასიანს, იაფს სასყიდელსაც ვიშურვებთ
483
I<3N

ჩვენი მოღვაწეებისათვის, ესეც ფული გახდა? აი სად იჩენს ყურებს ჩვენი

უმადურობა, უკეთურობა და უტაქტობა!
1904 წ.

484
I<3N

ჩიტირეკია
გვითხარი, ქვები გენაცვალნენ, რომ გიშველოთ რამა, – ეგები არ მოგიკვდე, არ
დაგვღუპო და არ დაგვანელო! უშენოდ ერთს დღესაც ნუ დაუჩხავლია ყვავსა,
უშენოდ მიწამც შეწუხებულა, ცივი სამარე, – ატირებულა შავი ლოდი, რომ დაგაწვეს
და ვეღარ ასდგე, ვეღარა ჰნახო ქვეყნიერობა და ქვეყანამ შენა…
ოჰ, რა გულით უნდა ჩიტირეკიას, რომ გამოჰკითხოთ მისი ვითომდა დარდიანობის
მიზეზი, რათა იმანაც გააღოს ხახა და სთქვას: შეყვარებული ვარ, მეგობრებო,
შეყვარებული, მიშველეთ რამე; სისხლისა და სიკვდილის სუნი მომდის, – მე თავს
ვეღარ ვიცოცხლებო.
გიცნობ, იუდავ, ქაჯების კერძო, ადვილად თავს როდი მოიკლავ; ვინც თავს
იკვლენ სიყვარულისათვის, … სხვასაცა ჰკლავენ, ისინი სხვანი არიან, შენ სხვა ხარ.
ვისაც თავის მოკვლა უნდა, ის საჯაროდ არა ყვირის, თავს მოვიკლაო. თუ იტყვის და
მასხარად აიგდებენ, ან გაიცინებენ; ხუმრობსო. შენ კი საკვირველი არ არის, რომ
დაგიჯერონ სიცრუე.
ყინულის ცეცხლი ვინა სთქვა
და ჯოჯოხეთის სიკეთე?!
ნეტავი ხვალვე გადირჩო,
გვეყო, რაც საქმე გვიკეთე!
რას შვრება ჩიტირეკია მაშინ, როცა მისივე მსგავსი ჩიტირეკია შეჰხვდება?
მაშინ მხრებს ჩამოჰყრის, მოუსვენრობასა ჰგრძნობს სწუხდება. რა აწუხებს? ის
აწუხებს, რომ ჩიტირეკია ჩიტირეკიას ადვილად ვერ მოატყუილებს, ერთმანერთის
გულის პასუხები კარგად ესმისთ, ერთმანერთისა ეშინიათ, ამიტომ ერთმანერთს
უმეგობრდებიან ხოლმე, მაგრამ ვაი ამისთანა მეგობრობას და ერთმანერთის ქება-
დიდებას! დიდხანს ვერ გასტანს იმათი მეგობრობა, მალე კინკლაობა მოუვათ! აბა ეს
არის კიდეც სეირი, როცა ჩიტირეკია ჩიტირეკიას ურაკუნებს თავში და
გამოუქვეყნებს: შენ ეს არა ხარ, მე რას მატყუებ, შვილოსან, რაც მე ვარ, ის შენა,
485
I<3N

სხვები მოატყუე, მე ნუ! ერთი ჩიტირეკია მეორეს თავისას ეუბნება და ამითი გულსა
სტკენს. ჩემი არ გითხრა, გულით რით დაგწვაო, ნათქვამია.
თუ ერთმანერთს აუხირდენ ჩიტირეკიები, მეტისმეტად ატკენენ ერთმანერთს
გულსა, ისე ძლიერ აწყენინებენ, რომ იოტის ოდნად პატიოსნის მქონე კაცი თავს
მოიკლავს, მაგრამ იმათ ერთსაც ეშინიან და მეორესაც, ამიტომ თავის კაცურის
ღირსების შემოფარგლვას, დაფარვას შეურაცხყოფისაგან მარტო სიტყვების კაკუნით
ცდილობენ!
თქვენს მტერს, თუ ჩიტირეკიამ მწერლობა დაიწყო. ვისგანაც არაფერს
გამოელის, იმათ მუდამ ლანძღავს, უსამართლოებს ეძახის, რა არის, დაანახოს
ქვეყანას, რომ სიმართლის მოყვარული ვარო. იმას კი, ვისგანაც რასმე გამოელის,
აქებს და ადიდებს, მაგრამ, თუ რასაც მოელოდა, ის სასყიდელი არ მიიღო, ჩქარა
იმასაც ლანძღვას დაუწყებს; გუშინ ვისაც აქებდა, დღეს…

486
I<3N

ცოტა რამ გლეხთა ყოფა-ცხოვრებაზე ფშავში

ყველა მხრიდან იბეჭდება წერილები გლეხთა ცხოვრებაზე ჩვენს ჟურნალ-
გაზეთებში, ხოლო ფშაველებზე ყველა სდუმს. დრომ მოიტანა, ამინდი დადგა ისეთი,
რომ უსათუოდ, ვისაც სოფლისათვის და სოფლელებისათვის გული შესტკივა, უნდა
სთქვას თავისი სათქმელი, გამოაქვეყნოს თავის დაკვირვება, ცოდნა, თავისი აზრი,
ვინაიდან თვით მთავრობა თხოულობს ამას; ჩვენც ქვეყნად დაიმედებულნი ვართ:
იქნება ღმერთმა ბრძანოს და კარგი რამ შედეგი მოჰყვეს ამ კვლევა-ძიებასო. სწორედ
ეს ფიქრი მაიძულებს მეც, ამ ჩემი მცირე შენიშვნით მცირე რამ ვამცნო საზოგადოებას
ჩემის თანამოძმეთა ცხოვრებისა ისე, როგორც არის, უფერადოდ, გადაუჭარბებლად.
ან რა საჭიროა გადაჭარბება, სიცრუე? ვინ უნდა მოვატყუოთ? ჩვენი თავი? –
სასაცილოა სხვაც რომ არაფერი იყოს, ნათქვამია: „კაცმა ჭირი მალა, ჭირმა თავი არ
დამალაო―. ამიტომ ჩვენც ვეცადნეთ რამდენადაც შნო და უნარი შეგვწევს სიმართლე
ვსთქვათ, სწორედ ისე, როგორც ჩვენთვის დაკვირვებას მოუცია და, თუ ვინმე
მოინდომებს, სწორე გაამრუდოს, თავის ნებაა, ამრუდოს რამდენიც სწადიან.
ძალიანაც რომ მოვინდომოთ, ჩვენ იმას ხელს ვერ შევუშლით…
ფშაველ გლეხთა ცხოვრება შედარებით ბარელებისასთან სრულიად სხვა
ნიადაგზეა აღმოცენებული: მკითხველმა, ვგონებ, უნდა იცოდეს, რომ ფშაველის
ქედი ბატონყმობის უღელს არ გაუხრეშია; ფშაველმა არ იცოდა, როგორც დღესაც არ
იცის, ბატონყმობა რა იყო, – რა ავლადიდების პატრონი, ან რა ცოდვა-მადლის
ჩამდენი. ბატონად ფშაველებს დღესაც და ძველადაც თავისი „ხატები, სალოცავები―
ჰყავდათ და თავიანთ თავს ხატების ყმებად ჰსახავდენ. მეფეებისაგან სოფელ-
სოფლად საკუთრებად ჰქონდათ ნაბოძები ტყე და სახნავ-სათიბი. ასე, მთელი
სოფელი რაღაც თავისებურს, თავადების კრებულს წააგავდა, მხოლოდ იმ
განსხვავებით, რომ თავისივე ყმა თითონ სოფელშივე იყო, სხვა ყმები არავინ ჰყავდა
იმას მიჩემებული… ამის ნაცვლად ესენი ეწეოდენ მეფის სამსახურს, როგორც
ყოველივე თავადაზნაური ლაშქრობა-ომიანობის დროს… ფეოდალური
487
I<3N

წესწყობილების დანერგვა მთაში ჯერ ზურაბ ერისთავმა მოიწადინა მეჩვიდმეტე

საუკუნეში, მაგრამ ამ ცდამ იმას ფუჭად ჩაუარა: მთის ხალხმა დიდი წინააღმდეგობა
გაუწია, რამდენჯერმე იგი თავის „აზნაურებით― დამარცხდა და, რაკიღა ვერაფერს
გახდა, თავის წადილზე ხელი აიღო. დღესაც მრავალი ლექსია ხალხში დარჩენილი,
სადაც ეს ომებია აწერილი და მოთხრობილი. ამ შაირების სიდიდე ნებას არ გვაძლევს
სრულიად მოვიყვანო ამ წერილში, ამიტომ ვარჩიე ნაწყვეტების მოყვანა. აი ერთი
ლექსით, სხვათა შორის, ამას უკიჟინებს ზურაბს ერი:
ზურაბო, ერისთვიშვილო,
რა თავი გედიდებაო?!
მაგ შენსა აზნაურებსა
ყორნები ეზიდებაო.
კიდევ:
როშკას ატირდნენ დედანი,
ბლოს – სახნი ქვითკირისანი,
ზურაბ, ნუ დაგვლევ ღვთის მადლსა,
ნარჩომნ ვართ შენის ხმლისანი.
მოიდენ პირიქითელნი –
არწივნი მაღლის მთისანი,
ჩამოგეწივნენ ბეკენ გორს,
გაწითებინეს ქვიშანი…
ორწყალში ფშავლები დაგხვდენ:
წკეპან ამოდის ხმლისანი.
–:–
ფშავში ამოხვედ, ზურაბო,
ღალას და კულუხს ელიო,
ფშავლებმა გამოგაქციეს,

488
I<3N

დღე დაგაყენეს ცხელიო.

კართანას გადასავალში
მსახურთ გიკიდეს ხელიო,
თვალივს რო ამოემართე,
იქ მოგაგონდა ცხენიო.
ზურაბის შემდეგ ერთმა ფუძნარელმა ვიღაც ჭავჭავაძემ მოინდომა ფშაველების
ყმად დაჭერა, მაგრამ დაჭერის ნაცვლად თვით დაიჭრა ფშაველებთან ბრძოლაში.
ბრალია შენი სიკვდილი
ფუძნარში ჭავჭავაძეო,
თავში გჭირს სამი ნახმლევი,
ზედ ერბო-კვერცხი გაძეო.
ასე იყო თუ ისე, საქმე იმითი დამთავრდა, რომ ფშავ-ხევსურეთში და თუშეთში
ფეოდალურმა წესწყობილებამ ფეხი ვერ მოიკიდა, შესაფერი ნიადაგი ვერა ჰპოვა.
ამიტომ, როცა ფშავლების ყოფა-ცხოვრებაზე ვწერთ და ვლაპარაკობთ, საბატონო
გლეხთა ცხოვრების ვითარებანი თითქმის სრულიად უნდა დავივიწყოთ, – საგანს
სხვა თვალით, სხვა მხრიდან უნდა შევხედოთ. ფშავლები თუმცა თავისუფალნი
იყვნენ, მაგრამ ამ თავისუფალს ცხოვრებას თავისი წესწყობილება ჰქონდა და აქვს
დღესაც; სამწუხაროდ, მთავრობის განკარგულებანი ახალის ჯურისა ცდილობს
დაარღვიოს საზოგადომფლობელობის წესი და დააყენოს ინდივიდუალურ
ნიადაგზე.
ყველა სოფელს, როგორც მოვიხსენიეთ უკვე, ჰქონდა თავისი საკუთარი სახნავ-
სათიბი, ტყე და საძოვარი. ძველი დიდრონი ოჯახები ამ მამულებს და სახნავ-სათიბს
ურთიერთ შორის ინაწილებდნენ იმის და კვალად, რამდენიც ოჯახში სული იყო,
საძოვარი საერთო ჰქონდათ… ყველა ოჯახს ჰქონდა ნება გაეკეთა, გამოეღო ახალი
მამული, გაეკაფა ტყე. ამისთანა მამულებს ჰქვიან „ახოები―, რაიც, ჩემის აზრით,
„ახლისაგან― წარმოსდგება. „ახოს― გამკეთებელს და გამომღებელს ნება ჰქონდა

489
I<3N

უცილობელად ესარგებლნა თავის ნაღვაწევით ათი წელი, ხოლო შემდეგ ათი წლისა
„ახო― ხდებოდა საერთო სათემო საკუთრებად და ათი წლის შემდეგ იგი გადადიოდა
გამრავლებულ ოჯახის ხელში. მცირერიცხოვანს ოჯახს უნდა ეჭიროს მცირე
მამული, ხოლო „გამხვივნებელს―, როგორც ფშავლები იტყვიან, დიდი ნაწილი.
ხელშეუხებელი, წილს გარეშე, იყო და არის „კარის-პირი― – სახნავი მიწა, სახლის
ახლო მდებარე, იგი მიწა სრული საკუთრებაა იმ ოჯახისა, რომლის „კარისპირადაც―
ითვლება და გადადის შვილიდან შვილზე იმ დრომდე, ვიდრე მოსახლეობა ოჯახის
პატრონს ამ ადგილზე აქვს. ფშაური ოჯახები განცალკევებულად სცხოვრობენ და
ყველას თავის კარებზედა აქვს „კარის-პირი―. კარის-პირი, მამულების გაყოფის
დროს, წილუყრელად (უწილოდ) მესაკუთრეს ჰრჩება. არის მამულები
ეგრეთწოდებული „საონავრო― (ონა) მიუვალ ადგილში სათიბი თუ სახნავი. ვინც
დაასწრობს, მოჰხნავს ან გასთიბავს, მოდავე არავინა ჰყავს არც სოფელი, არც კერძო
კაცი; ხოლო ამისთანა მიწები ფრიად ცოტაა. ქალი უძრავ ქონების მემკვიდრედ არ
არის აღიარებული მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ გათხოვილია; უკეთუ რჩება
გასათხოვარი მამის სახლში, მაშინ ეძლევა მას მამისეულის მამულიდან ნახევარი
ნაწილი. ფშავში თუმცა მიწა ცოტაა და კომლზე 3–4 დესიატინაზე მეტი არ მოდის,
თუნდ ავიღოთ მაგალითისათვის სოფელი ჩარგალი, სადაც ამ სტრიქონების დამწერი
ცხოვრობს, მაგრამ მიწა ისეა გათანასწორებული, რომ არავინ არ არის უნუგეშოდ
დატოვებული: არც ქვრივი, არც ობოლი, არც მდიდარი და არც ღარიბი. ამიტომაც
არის, რომ „მუშაობის―, თიბამკის დროს აქ მუშა ძალიან ძნელი საშოვარია, ვინაიდან
ყველასა აქვს თავისი საკუთარი საქმე. ამითვე აიხსნება ის მოვლენა, რომ ფშავში
ბოგანო ადამიანს, ისეთს, რომ მათხოვრობით სცხოვრობდეს, ნიმუშად
ერთადერთსაც ვერ იპოვით და ის ამბები გლეხთა ცხოვრებისა, რომელთაც მე
ბევრჯელ გაზეთებში ვკითხულობ და მჯერა კიდეც, აქაურს ზღაპარი ეგონება.
ეკონომიური ძალ-ღონე ფშავლებისა მხოლოდ მიწის მფლობელობის წესზე არ არის
დაფუძნებული, არამედ სხვა გარემოებანიც უწყობენ ამას ხელს. იმავე სოფელ

490
I<3N

ჩარგალში, სადაც ასი კომლია, თქვენ ერთს კომლსაც ვერ იპოვით, რომ 10 სულს
ძროხაზე (ხარი და საწველავი) ნაკლები ჰყავდეს. მომეტებული, ერთი ორად და
სამად, ხომ ძალიან ბევრსა ჰყავს, ამასთანავე ცხვრის ფარები, ორ წილს თუ არა,
მესამედს მაინც. ფშავლებს არ უყვართ კარჩაკეტილად ცხოვრება და შინაურს საქმეს
რაკიღა მოაკეთებენ, მიეშურებიან აქეთ-იქით სამუშაოდ. უფრო სარფიან და
სახრავიან სამუშაოდ ამათა აქვთ მიჩნეული „ბოჭკის ფიცარი― და მართლაც კარგად
არიან დახელოვნებული ბოჭკის ფიცრის თლა-კეთებაში.
საქონელს თუ ცხვარს იმდენს ინახავენ მთაში, რამდენის გამოკვებაც
შეუძლიანთ, დანარჩენ ნაწილს მიერეკებიან ბარ ადგილებში, უმეტეს შემთხვევაში
კახეთისკენ, სადაც იღებენ იჯარით სათავადო თუ სახაზინო ტყეებს… ფშაველი, როცა
ადგილს იღებს, უსათუოდ ამასაც იკითხავს: ნადირი რამ იცის თუ არა საიჯარო
ტყემაო, რადგან ოჯახს მოცილებული იგი ნანადირევით პურსაც ყიდულობს და სხვა
ხარჯსაც ისტუმრებს, მთელი ზამთარი იკვებება, ოჰახს ხარჯსა ჰხდის. მაგრამ ყველას
ხომ არ ემარჯვება ნადირობა? ესეც მართალია. სხვანი ხელოსნობენ: სწნავენ ცხავ-
ცხრილებს, სთლიან ნიჩბებს, ჰხვეწენ ხის ავეჯეულს, რომელსაც პირდაპირ
სულადზე სცვლიან. ამრიგად, თვითეულ ბინაში ოთხი და ხუთი სული იკვებება
მთელი ზამთარი, ამ გზით თავის გამოკვებას არა თაკილობს არც კაი ოჯახიშვილი,
კინაღამც ითაკილოს საშუალო და მცირე შეძლების პატრონმა. ვიმეორებ იმასვე, რომ
ფშავში იმდენი სულადი არ მოდის, რომ ადგილობრივი მცხოვრებნი გამოიკვებოს,
კინაღამც სადმე გარეშე ბაზარი ეძიოს თავისთვის გასასაღებლად; ამ ნაკლს აქაური
გლეხი სხვა წყაროებიდან ინაზღაურებს: აქ ერბო-ყველი და მატყლი ბევრია თუმც
ისიც ვერ აძლევს იმდენს ხეირს პატრონს, რამდენიც შესაძლებელი იყო, რომ საქმე
სხვანაირად იყოს დაყენებული, მყიდველისა და მწარმოებლის შუაზე არ იყოს
ჩაჩხირებული ჩარჩ-ბაცაცები. უხერხულობა მარტო ვაჭრობის, გაყიდვის წესს და
ორგანიზაციას კი არ ეხება, არამედ თვით ნაწარმოების შემუშავებას: ერბო და ყველი
ძველებურ, მამაპაპურ წესზე მიდის როგორც ხვნა-თესვა და სხვადასხვა… ან

491
I<3N

საცოდავმა ხალხმა საიდან უნდა შეიძინოს ეს ცოდნა? არსაიდან. არავინ, სრულიად

არავინაც არ ზრუნავს ამისთვის.
ფშავში ერთადერთი სკოლაა, ეს მესამე წელია, ქრისტიანობის აღმადგენელ
საზოგადოებისა, იმავე ჯურისა და მიმართულებისა, როგორც მრავალნი სხვანი
არიან. არ იქნა და არა, ვერ ვეღირსეთ დაარსებულიყო, თუნდ დაბა თიანეთში, ისეთი
მასწავლებელი, სადაც საზოგადო თეორიულ ცოდნასთან ადგილობრივ მკვიდრთ
მიეღო სპეციალური განათლება, აქაურს ცხოვრებასთან შეთანხმებულ-
შეფარდებული!.. გააჭირა საქმე ერთმა მარტო „ჟილ ბილ უ ბაბუშკი სერენკი
კოზლიკ―-ის ძახილმა! თითქოს მარტო ეს სიკეთე – სკოლებისა არ გვეყოფოდა და არ
იყოს საკმაო ხალხის ბედნიერებისათვის, თანდათან, ღვთით, სხვა სიკეთეც
გვემატება. მაშ სიკეთე თუ არ გგონიათ თქვენ ლევიცკის მუნჯური მეთოდი?! დიაღ,
ბატონებო, ამ მეთოდმა ჩვენამდისაც მოაღწია და, რაღა თქმა უნდა, აშენებულებს
უფრო აგვაშენებს.
～～～～～
დღეს ფშავლების ცხოვრება რყევაშია: ახალი დროება უქადის დარღვევას ძველ
წესწყობილებას. ყველა, ვისაც ერთი-ორი შაური აქადია, ცდილობს მესაკუთრე
გახდეს და მართლაც ფშავლებმა საუკეთესო ადგილები შეიძინეს ერწო-თიანეთის და
კახეთ-კუხეთის მიდამოებში და კვლავაც ცდილობენ შეძენას.
საერთო მამულების სვე-ბედიც ფშავში იცვლება. მომავალ წლიდან, როგორც
ხმები ისმის, ყველა კომლს სათითაოდ უნდა მიეზომოს საკუთრებად მამული
გადაჭრილი საფასებით. დღესაც იხდის ხომ ერი ამ საფასურს თანახმად
თავიანთგანვე ნაჩვენებ მამულის რაოდენობისა, ხოლო ამიერიდან თვით მთავრობა
შეამოწმებს მამულის რაოდენობას. განკარგულებას, უეჭველია მომეტებული
განცალკევება მოჰყვება და საერთო მამულის მფლობელობასაც ძირი გამოეთხრება,
ლიბო დაუძაბუნდება, ხალხის ცხოვრებისათვის რა შედეგი ექნება ამ
განკარგულებას, ეგ თითონ თქვენ განსაჯეთ…

492
I<3N

ასეა, დღეს ფშავში გლეხობა ნივთიერად უფრო დაკმაყოფილებულია, ვიდრე

სხვა მისი თანამოძმენი ამერ-იმერეთს, ხოლო სამწუხარო ისაა, რომ ფშავლებს ძალიან
ცოტა მოთხოვნილება აქვთ სწავლის შეძენისა და, როგორც იტყვიან „განათლებული―
ცხოვრებისა. ფშაველი მხოლოდ წერა-კითხვის ცოდნით კმაყოფილდება და ამგვარ
„განათლებულთა― რიცხვით ფშავეთს შეიძლება გურია შეედაროს, სხვა ვერავინ.
ერთი მეტად მოსაწონი ღირსება ამათი ისაა, რომ განათლებულთაგან გაყიდულს
მამულ-დედულს თვით იძენენ და არ უკარგავენ შთამოებას. ცოტას მაინც ჰგლეჯენ
და ართმევენ გაფაციცებულ უცხოელთ ხელიდან და ჰმატებენ საერო, საქვეყნო
ტერიტორიას. ფშაველი, როცა ფულს იძენს, მისი ერთადერთი იდეალი მაშინ
„ადგილის― ყიდვაა, – საითაც იქნება და არ იქნება, ცდილობს მამული იყიდოს და
დამოუკიდებლად იცხოვროს.
1902 წ.

493
I<3N

ცოტა რამ ჩვენის ცხოვრების ავ-კარგისა

ყველა მხრიდან იბეჭდება წერილები გლეხთა ცხოვრებაზე ჩვენს ჟურნალ-
გაზეთებში, ხოლო ფშაველებზე ყველა სდუმს. დრომ მოიტანა, ამინდი დადგა ისეთი,
რომ უსათუოდ, ვისაც სოფლისათვის და სოფლელებისათვის გული შესტკივა, უნდა
სთქვას თავისი სათქმელი, გამოაქვეყნოს თავის დაკვირვება, ცოდნა, თავისი აზრი,
ვინაიდან თვით მთავრობა თხოულობს ამას; ჩვენც ქვეყნად დაიმედებულნი ვართ:
იქნება ღმერთმა ბრძანოს და კარგი რამ შედეგი მოჰყვეს ამ კვლევა-ძიებასო. სწორედ
ეს ფიქრი მაიძულებს მეც, ამ ჩემი მცირე შენიშვნით მცირე რამ ვამცნო საზოგადოებას
ჩემის თანამოძმეთა ცხოვრებისა ისე, როგორც არის, უფერადოდ, გადაუჭარბებლად.
ან რა საჭიროა გადაჭარბება, სიცრუე? ვინ უნდა მოვატყუოთ? ჩვენი თავი? –
სასაცილოა სხვაც რომ არაფერი იყოს, ნათქვამია: „კაცმა ჭირი მალა, ჭირმა თავი არ
დამალაო―. ამიტომ ჩვენც ვეცადნეთ რამდენადაც შნო და უნარი შეგვწევს სიმართლე
ვსთქვათ, სწორედ ისე, როგორც ჩვენთვის დაკვირვებას მოუცია და, თუ ვინმე
მოინდომებს, სწორე გაამრუდოს, თავის ნებაა, ამრუდოს რამდენიც სწადიან.
ძალიანაც რომ მოვინდომოთ, ჩვენ იმას ხელს ვერ შევუშლით…
ფშაველ გლეხთა ცხოვრება შედარებით ბარელებისასთან სრულიად სხვა
ნიადაგზეა აღმოცენებული: მკითხველმა, ვგონებ, უნდა იცოდეს, რომ ფშაველის
ქედი ბატონყმობის უღელს არ გაუხრეშია; ფშაველმა არ იცოდა, როგორც დღესაც არ
იცის, ბატონყმობა რა იყო, – რა ავლადიდების პატრონი, ან რა ცოდვა-მადლის
ჩამდენი. ბატონად ფშაველებს დღესაც და ძველადაც თავისი „ხატები, სალოცავები―
ჰყავდათ და თავიანთ თავს ხატების ყმებად ჰსახავდენ. მეფეებისაგან სოფელ-
სოფლად საკუთრებად ჰქონდათ ნაბოძები ტყე და სახნავ-სათიბი. ასე, მთელი
სოფელი რაღაც თავისებურს, თავადების კრებულს წააგავდა, მხოლოდ იმ
განსხვავებით, რომ თავისივე ყმა თითონ სოფელშივე იყო, სხვა ყმები არავინ ჰყავდა
იმას მიჩემებული… ამის ნაცვლად ესენი ეწეოდენ მეფის სამსახურს, როგორც
ყოველივე თავადაზნაური ლაშქრობა-ომიანობის დროს… ფეოდალური
494
I<3N

წესწყობილების დანერგვა მთაში ჯერ ზურაბ ერისთავმა მოიწადინა მეჩვიდმეტე

საუკუნეში, მაგრამ ამ ცდამ იმას ფუჭად ჩაუარა: მთის ხალხმა დიდი წინააღმდეგობა
გაუწია, რამდენჯერმე იგი თავის „აზნაურებით― დამარცხდა და, რაკიღა ვერაფერს
გახდა, თავის წადილზე ხელი აიღო. დღესაც მრავალი ლექსია ხალხში დარჩენილი,
სადაც ეს ომებია აწერილი და მოთხრობილი. ამ შაირების სიდიდე ნებას არ გვაძლევს
სრულიად მოვიყვანო ამ წერილში, ამიტომ ვარჩიე ნაწყვეტების მოყვანა. აი ერთი
ლექსით, სხვათა შორის, ამას უკიჟინებს ზურაბს ერი:
ზურაბო, ერისთვიშვილო,
რა თავი გედიდებაო?!
მაგ შენსა აზნაურებსა
ყორნები ეზიდებაო.
კიდევ:
როშკას ატირდნენ დედანი,
ბლოს – სახნი ქვითკირისანი,
ზურაბ, ნუ დაგვლევ ღვთის მადლსა,
ნარჩომნ ვართ შენის ხმლისანი.
მოიდენ პირიქითელნი –
არწივნი მაღლის მთისანი,
ჩამოგეწივნენ ბეკენ გორს,
გაწითებინეს ქვიშანი…
ორწყალში ფშავლები დაგხვდენ:
წკეპან ამოდის ხმლისანი.
–:–
ფშავში ამოხვედ, ზურაბო,
ღალას და კულუხს ელიო,
ფშავლებმა გამოგაქციეს,

495
I<3N

დღე დაგაყენეს ცხელიო.

კართანას გადასავალში
მსახურთ გიკიდეს ხელიო,
თვალივს რო ამოემართე,
იქ მოგაგონდა ცხენიო.
ზურაბის შემდეგ ერთმა ფუძნარელმა ვიღაც ჭავჭავაძემ მოინდომა ფშაველების
ყმად დაჭერა, მაგრამ დაჭერის ნაცვლად თვით დაიჭრა ფშაველებთან ბრძოლაში.
ბრალია შენი სიკვდილი
ფუძნარში ჭავჭავაძეო,
თავში გჭირს სამი ნახმლევი,
ზედ ერბო-კვერცხი გაძეო.
ასე იყო თუ ისე, საქმე იმითი დამთავრდა, რომ ფშავ-ხევსურეთში და თუშეთში
ფეოდალურმა წესწყობილებამ ფეხი ვერ მოიკიდა, შესაფერი ნიადაგი ვერა ჰპოვა.
ამიტომ, როცა ფშავლების ყოფა-ცხოვრებაზე ვწერთ და ვლაპარაკობთ, საბატონო
გლეხთა ცხოვრების ვითარებანი თითქმის სრულიად უნდა დავივიწყოთ, – საგანს
სხვა თვალით, სხვა მხრიდან უნდა შევხედოთ. ფშავლები თუმცა თავისუფალნი
იყვნენ, მაგრამ ამ თავისუფალს ცხოვრებას თავისი წესწყობილება ჰქონდა და აქვს
დღესაც; სამწუხაროდ, მთავრობის განკარგულებანი ახალის ჯურისა ცდილობს
დაარღვიოს საზოგადომფლობელობის წესი და დააყენოს ინდივიდუალურ
ნიადაგზე.
ყველა სოფელს, როგორც მოვიხსენიეთ უკვე, ჰქონდა თავისი საკუთარი სახნავ-
სათიბი, ტყე და საძოვარი. ძველი დიდრონი ოჯახები ამ მამულებს და სახნავ-სათიბს
ურთიერთ შორის ინაწილებდნენ იმის და კვალად, რამდენიც ოჯახში სული იყო,
საძოვარი საერთო ჰქონდათ… ყველა ოჯახს ჰქონდა ნება გაეკეთა, გამოეღო ახალი
მამული, გაეკაფა ტყე. ამისთანა მამულებს ჰქვიან „ახოები―, რაიც, ჩემის აზრით,
„ახლისაგან― წარმოსდგება. „ახოს― გამკეთებელს და გამომღებელს ნება ჰქონდა

496
I<3N

უცილობელად ესარგებლნა თავის ნაღვაწევით ათი წელი, ხოლო შემდეგ ათი წლისა
„ახო― ხდებოდა საერთო სათემო საკუთრებად და ათი წლის შემდეგ იგი გადადიოდა
გამრავლებულ ოჯახის ხელში. მცირერიცხოვანს ოჯახს უნდა ეჭიროს მცირე
მამული, ხოლო „გამხვივნებელს―, როგორც ფშავლები იტყვიან, დიდი ნაწილი.
ხელშეუხებელი, წილს გარეშე, იყო და არის „კარის-პირი― – სახნავი მიწა, სახლის
ახლო მდებარე, იგი მიწა სრული საკუთრებაა იმ ოჯახისა, რომლის „კარისპირადაც―
ითვლება და გადადის შვილიდან შვილზე იმ დრომდე, ვიდრე მოსახლეობა ოჯახის
პატრონს ამ ადგილზე აქვს. ფშაური ოჯახები განცალკევებულად სცხოვრობენ და
ყველას თავის კარებზედა აქვს „კარის-პირი―. კარის-პირი, მამულების გაყოფის
დროს, წილუყრელად (უწილოდ) მესაკუთრეს ჰრჩება. არის მამულები
ეგრეთწოდებული „საონავრო― (ონა) მიუვალ ადგილში სათიბი თუ სახნავი. ვინც
დაასწრობს, მოჰხნავს ან გასთიბავს, მოდავე არავინა ჰყავს არც სოფელი, არც კერძო
კაცი; ხოლო ამისთანა მიწები ფრიად ცოტაა. ქალი უძრავ ქონების მემკვიდრედ არ
არის აღიარებული მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ გათხოვილია; უკეთუ რჩება
გასათხოვარი მამის სახლში, მაშინ ეძლევა მას მამისეულის მამულიდან ნახევარი
ნაწილი. ფშავში თუმცა მიწა ცოტაა და კომლზე 3–4 დესიატინაზე მეტი არ მოდის,
თუნდ ავიღოთ მაგალითისათვის სოფელი ჩარგალი, სადაც ამ სტრიქონების დამწერი
ცხოვრობს, მაგრამ მიწა ისეა გათანასწორებული, რომ არავინ არ არის უნუგეშოდ
დატოვებული: არც ქვრივი, არც ობოლი, არც მდიდარი და არც ღარიბი. ამიტომაც
არის, რომ „მუშაობის―, თიბამკის დროს აქ მუშა ძალიან ძნელი საშოვარია, ვინაიდან
ყველასა აქვს თავისი საკუთარი საქმე. ამითვე აიხსნება ის მოვლენა, რომ ფშავში
ბოგანო ადამიანს, ისეთს, რომ მათხოვრობით სცხოვრობდეს, ნიმუშად
ერთადერთსაც ვერ იპოვით და ის ამბები გლეხთა ცხოვრებისა, რომელთაც მე
ბევრჯელ გაზეთებში ვკითხულობ და მჯერა კიდეც, აქაურს ზღაპარი ეგონება.
ეკონომიური ძალ-ღონე ფშავლებისა მხოლოდ მიწის მფლობელობის წესზე არ არის
დაფუძნებული, არამედ სხვა გარემოებანიც უწყობენ ამას ხელს. იმავე სოფელ

497
I<3N

ჩარგალში, სადაც ასი კომლია, თქვენ ერთს კომლსაც ვერ იპოვით, რომ 10 სულს
ძროხაზე (ხარი და საწველავი) ნაკლები ჰყავდეს. მომეტებული, ერთი ორად და
სამად, ხომ ძალიან ბევრსა ჰყავს, ამასთანავე ცხვრის ფარები, ორ წილს თუ არა,
მესამედს მაინც. ფშავლებს არ უყვართ კარჩაკეტილად ცხოვრება და შინაურს საქმეს
რაკიღა მოაკეთებენ, მიეშურებიან აქეთ-იქით სამუშაოდ. უფრო სარფიან და
სახრავიან სამუშაოდ ამათა აქვთ მიჩნეული „ბოჭკის ფიცარი― და მართლაც კარგად
არიან დახელოვნებული ბოჭკის ფიცრის თლა-კეთებაში.
საქონელს თუ ცხვარს იმდენს ინახავენ მთაში, რამდენის გამოკვებაც
შეუძლიანთ, დანარჩენ ნაწილს მიერეკებიან ბარ ადგილებში, უმეტეს შემთხვევაში
კახეთისკენ, სადაც იღებენ იჯარით სათავადო თუ სახაზინო ტყეებს… ფშაველი, როცა
ადგილს იღებს, უსათუოდ ამასაც იკითხავს: ნადირი რამ იცის თუ არა საიჯარო
ტყემაო, რადგან ოჯახს მოცილებული იგი ნანადირევით პურსაც ყიდულობს და სხვა
ხარჯსაც ისტუმრებს, მთელი ზამთარი იკვებება, ოჰახს ხარჯსა ჰხდის. მაგრამ ყველას
ხომ არ ემარჯვება ნადირობა? ესეც მართალია. სხვანი ხელოსნობენ: სწნავენ ცხავ-
ცხრილებს, სთლიან ნიჩბებს, ჰხვეწენ ხის ავეჯეულს, რომელსაც პირდაპირ
სულადზე სცვლიან. ამრიგად, თვითეულ ბინაში ოთხი და ხუთი სული იკვებება
მთელი ზამთარი, ამ გზით თავის გამოკვებას არა თაკილობს არც კაი ოჯახიშვილი,
კინაღამც ითაკილოს საშუალო და მცირე შეძლების პატრონმა. ვიმეორებ იმასვე, რომ
ფშავში იმდენი სულადი არ მოდის, რომ ადგილობრივი მცხოვრებნი გამოიკვებოს,
კინაღამც სადმე გარეშე ბაზარი ეძიოს თავისთვის გასასაღებლად; ამ ნაკლს აქაური
გლეხი სხვა წყაროებიდან ინაზღაურებს: აქ ერბო-ყველი და მატყლი ბევრია თუმც
ისიც ვერ აძლევს იმდენს ხეირს პატრონს, რამდენიც შესაძლებელი იყო, რომ საქმე
სხვანაირად იყოს დაყენებული, მყიდველისა და მწარმოებლის შუაზე არ იყოს
ჩაჩხირებული ჩარჩ-ბაცაცები. უხერხულობა მარტო ვაჭრობის, გაყიდვის წესს და
ორგანიზაციას კი არ ეხება, არამედ თვით ნაწარმოების შემუშავებას: ერბო და ყველი
ძველებურ, მამაპაპურ წესზე მიდის როგორც ხვნა-თესვა და სხვადასხვა… ან

498
I<3N

საცოდავმა ხალხმა საიდან უნდა შეიძინოს ეს ცოდნა? არსაიდან. არავინ, სრულიად

არავინაც არ ზრუნავს ამისთვის.
ფშავში ერთადერთი სკოლაა, ეს მესამე წელია, ქრისტიანობის აღმადგენელ
საზოგადოებისა, იმავე ჯურისა და მიმართულებისა, როგორც მრავალნი სხვანი
არიან. არ იქნა და არა, ვერ ვეღირსეთ დაარსებულიყო, თუნდ დაბა თიანეთში, ისეთი
მასწავლებელი, სადაც საზოგადო თეორიულ ცოდნასთან ადგილობრივ მკვიდრთ
მიეღო სპეციალური განათლება, აქაურს ცხოვრებასთან შეთანხმებულ-
შეფარდებული!.. გააჭირა საქმე ერთმა მარტო „ჟილ ბილ უ ბაბუშკი სერენკი
კოზლიკ―-ის ძახილმა! თითქოს მარტო ეს სიკეთე – სკოლებისა არ გვეყოფოდა და არ
იყოს საკმაო ხალხის ბედნიერებისათვის, თანდათან, ღვთით, სხვა სიკეთეც
გვემატება. მაშ სიკეთე თუ არ გგონიათ თქვენ ლევიცკის მუნჯური მეთოდი?! დიაღ,
ბატონებო, ამ მეთოდმა ჩვენამდისაც მოაღწია და, რაღა თქმა უნდა, აშენებულებს
უფრო აგვაშენებს.

～～～～～
დღეს ფშავლების ცხოვრება რყევაშია: ახალი დროება უქადის დარღვევას ძველ
წესწყობილებას. ყველა, ვისაც ერთი-ორი შაური აქადია, ცდილობს მესაკუთრე
გახდეს და მართლაც ფშავლებმა საუკეთესო ადგილები შეიძინეს ერწო-თიანეთის და
კახეთ-კუხეთის მიდამოებში და კვლავაც ცდილობენ შეძენას.
საერთო მამულების სვე-ბედიც ფშავში იცვლება. მომავალ წლიდან, როგორც ხმები
ისმის, ყველა კომლს სათითაოდ უნდა მიეზომოს საკუთრებად მამული გადაჭრილი
საფასებით. დღესაც იხდის ხომ ერი ამ საფასურს თანახმად თავიანთგანვე ნაჩვენებ
მამულის რაოდენობისა, ხოლო ამიერიდან თვით მთავრობა შეამოწმებს მამულის
რაოდენობას. განკარგულებას, უეჭველია მომეტებული განცალკევება მოჰყვება და
საერთო მამულის მფლობელობასაც ძირი გამოეთხრება, ლიბო დაუძაბუნდება,

499
I<3N

ხალხის ცხოვრებისათვის რა შედეგი ექნება ამ განკარგულებას, ეგ თითონ თქვენ

განსაჯეთ…
ასეა, დღეს ფშავში გლეხობა ნივთიერად უფრო დაკმაყოფილებულია, ვიდრე
სხვა მისი თანამოძმენი ამერ-იმერეთს, ხოლო სამწუხარო ისაა, რომ ფშავლებს ძალიან
ცოტა მოთხოვნილება აქვთ სწავლის შეძენისა და, როგორც იტყვიან „განათლებული―
ცხოვრებისა. ფშაველი მხოლოდ წერა-კითხვის ცოდნით კმაყოფილდება და ამგვარ
„განათლებულთა― რიცხვით ფშავეთს შეიძლება გურია შეედაროს, სხვა ვერავინ.
ერთი მეტად მოსაწონი ღირსება ამათი ისაა, რომ განათლებულთაგან გაყიდულს
მამულ-დედულს თვით იძენენ და არ უკარგავენ შთამოებას. ცოტას მაინც ჰგლეჯენ
და ართმევენ გაფაციცებულ უცხოელთ ხელიდან და ჰმატებენ საერო, საქვეყნო
ტერიტორიას. ფშაველი, როცა ფულს იძენს, მისი ერთადერთი იდეალი მაშინ
„ადგილის― ყიდვაა, – საითაც იქნება და არ იქნება, ცდილობს მამული იყიდოს და
დამოუკიდებლად იცხოვროს.
1902 წ.

500
I<3N

ცოტა რამ ჩვენის ცხოვრების ავ-კარგისა

(ზოგადი შენიშვნები)
აზრის წარმოთქმა რომელიმე საგანზე თვით საგნის შეუსწავლელად და
შეუგნებლად მხოლოდ რეგვენს ადამიანს შეუძლიან. რეგვენი, უმეცარი ადამიანი
მსჯელობაში მუდამ თამამია, გაბედული. იმას, თუ ცოტა ოდნად აქვს ძალ-ღონე
მსჯელობისა, ოდნავ მაინც ამოძრავებს გონებას და რაიმე აზრმა გაურბინა თავში,
მაშინვე თავის თავი წარმოუდგება თვალწინ და თამამად იტყვის: ჰა, ვიპოვე,
ნამდვილია! სწორედ ასეა. მაშ რად მომივიდა თავში ეს ფიქრი, თუ კი ნამდვილი
არაა?! „მომივიდა ფიქრად― იმისთვის სრულიად საკმაოა სიმართლის, სინათლის
სათქმელად და დასამკვიდრებლად.
დიაღ, „მომივიდა ფიქრად―-ო, ამან ძალიან განზე გაშალა ჩვენში ფეხები:
მოუვიდა ერთს ფიქრად პოეტი უნდა ვიყოვო და გახდა კიდეც; მოუვიდა მეორეს
ფიქრად გაისტორიკება, გაისტორიკდა. მოუვიდა მესამეს ფიქრად უნდა
საქართველოს საქმეთა მოთავედ გავხდეო, გახდა. მაშასადამე „ფიქრად მოსვლას―
ძალ-ღონე ჰქონია? აქვს და მაგრე! ფიქრად მოსვლა შეიცავს წადილს, ნდომას; თუ
კაცმა არ მოინდომა, ვერაფერს გააკეთებს; ეს ცხადია: კოლუმბს, რომ ფიქრად არ
მოსვლოდა კიდევ სხვა ქვეყანა უნდა არსებობდესო გარდა იმ ქვეყნებისა, რაც იმ
დროის კაცობრიობამ იცოდა, ხომ არ ამოაჩენდა ამერიკას? ჰო, ეს მართალია, მაგრამ
ის კოლუმბი იყო და ჩვენებური კოლუმბები სხვა ჯურის კოლუმბებია, ფიქრად არა
კმარა მარტო, ფიქრს უნარიც უნდა შესწევდეს. ამას ესენი არ დაგიდევენ, რადგან
მარტო „ფიქრად მოსვლაა― საჭირო და სხვა არა-რა. რადა? მადა, რომ უკაცრავად თუ
არ ვიქნები ამ სიტყვაზედ, ჩვენი საზოგადოება ჯერ კარგა მანძილზე უკანა დგას
დაწინაურებულ ერთა საზოგადოებაზე და იმიტომ შეუძლიან იქ ყოველგვარმა
რეგვენმა აზრმა, რეგვენმა კაცმა ინავარდოს. როცა საზოგადოებას მართალი სასწორ-
საზომი არ უჭირავს ხელში და, ნუ, უკეთ რომ ვსთქვათ, სრულიადაც არ მოეპოვება
ისინი, რა თქმა უნდა იმისთანა საზოგადოებისაგან ფულისა და გულის მოგება
501
I<3N

ადვილია: გირვანქა შეგიძლიან ათ გირვანქად ამუშავო, გოჯი – ადლად…

ეს „ფიქრად მოსვლა― კიდევ რაც არის – არის, ჯანდაბას იმისი თავი და ტანი,
უბედურება ისაა, ხანდახან მის ადგილს იჭერს ფ ი ქ რ ი ს ჩ ა ძ ა ხ ე ბ ა. ჩასძახებ და
ამოგძახებს ქვევრივით. ნუთუ ეს კი ცუდი თვისებაა კაცის გონებისა, რომ სხვის
ფიქრი მიიღოს, გაიზიაროს?! ესეც ისევ კაცზეა დამოკიდებული: იმ ჯურის
ადამიანთათვის, რომელიც ზევით მოვიხსენიეთ, მეტად საშიშად მიგვაჩნია: ამ გვარს
ხელს შეიძლება მადლიანმა კაცმა მრავალი მადლი ჩაადენინოს, მაგრამ უმადურმა და
უმადლომ კი მრავალი ცოდვა, ბევრი სამავნეო; ამგვარი კაცნი სხვის ხელში იარაღად
ხდებიან, მუშაობს იმათის საშუალებით სხვა, ერთი, ან ორი ადამიანი სჩარხავს თავის
საქმეს, ბევრს შემთხვევაში, უკუღმართს, ქვეყნისთვის საზარალო, საზიანოს. ისინი
მაინც საიმედონი არ არიან, არ არიან იმიტომ, რომ დღეს აგებულს ციხეს ხვალ
წიხლსა ჰკრენ და დაშლიან. გუშინ, ვისაც, „ვაშა―-ს მიუძღვნიდენ, დღეს იმაზე „ჯვარს
აცვითო―, იძახიან. რატომ? მიტომ, რომ დღეს სხვამ სხვა ფიქრი ჩასძახა…

–––––
ნუ გგონიათ ეს „ფიქრმოსული― და ეს „ფიქრჩაძახებული―, თუ შეიძლება ასე
ვსთქვათ, ბრბო იყოს უსწავლელი, უმეცარი. არა, ისინი თავიანთ თავს
„ინტელიგენციას― ეძახიან. ეხლა თქვენ იფიქრეთ, თქვენ თითონ ივარაუდეთ რა აზრს
შეიმუშავებს ამგვარი ინტელიგენცია თავის ქვეყნის შესახებ, ან რა გზას აირჩევს
სავალად? იმათ ვერ მოვთხოვთ ვერაფერს პროგრამას მოქმედებისას, გარკვეულს
შეთანხმებულს ჩვენის ცხოვრების საჭიროებასთან. ვერ მოვთხოვთ იმათ აგრეთვე
აზრს, იდეას მართლა ჩვენის ქვეყნის სასარგებლოს და გამოსადეგს, რადგანაც თუ
რამ უსწავლიათ, უფრო სხვა ერთა ცხოვრებისა, ისტორიისა, ვიდრე თავისა. რა აზრი
მოეთხოვება ამგვარს ინტელიგენციას, როდესაც მან არ იცის წარსული თავის ერისა,
არ იცის თვისება, ლტოლვილება იმის სულისა და გულისა, – არ იცნობს მის
გონებრივს აგებულობას, არ იცის საზოგადოდ რომ ვსთქვათ, მისი სოციალური

502
I<3N

ყოფა-მდგომარეობა?! ამიტომ უცხო ერთა ცხოვრებაზე დაწერილის აზრს,

მაშასადამე, ჩ ა ძ ა ხ ე ბ უ ლ ს ფ ი ქ რ ს იმეორებს… აზრებშიც გარჩევა როდი იციან:
საპირადო, საოჯახო, კერძო აზრი საერო, საქვეყნო აზრად მიაჩნიათ. ქაიხოსროს
მეცხვარე სჭირდებაო და უსათუოდ, მთელო საქართველოვ, უნდა თავსამტვრევად
გაიხადო ეს საგანი – სესია ურჩევნია ქაიხოსროს მწყემსად თუ ბესია?! სხვა აზრი,
სხვა ფიქრი რაღა საჭიროა ქვეყნისათვის. ამ საგანს უნდა მიაპყროს მთელი ძალა
სულისა და გულისა. თუ ქვეყნისთვის ჰზრუნავ, თუ გინდა საქვეყნო საქმე აკეთო, შე
კაი კაცო, უნდა თვით საგანი იყოს საქვეყნო; ქაიხოსრო ქვეყანა არ არის და არც სესია,
ბესია წარმოადგენს საზოგადოებას; არც მწყემსობაა ისეთი შესანიშნავი და საძნელო
რამ, მთელმა ქვეყანამ იმაზე იფიქროს. სულ სხვა საქმეა, პრეზიდენტად რომელი
აჯობებს, სესია თუ ბესია. პრეზიდენტობა საქვეყნო საქმეა და საქვეყნო საქმის
მმართველად ვინა გინდა არ გამოდგება, იმას ქვეყანა სთხოვს თანხას გონებრივს და
ზნეობრივს; თუ ერთი ამათგანი აკლია, მაშინ უნდა თავისთვის იჯდეს კერაზე და არ
ეჩხირებოდეს საქვეყნო საქმეში. ან კი ვინ ჩასჩხირავს? ვინ დააყენებს იმას ქვეყნის
საქმეთა მმართველად და მესვეურად? თუ დააყენებენ, ისევ ფიქრმოსულნი,
ფიქრჩაძახებულნი და არა საკუთარს ჭკუით მომქმედი ხალხის კრებული. ამავე
ფიქრმოსულმა „ინტელიგენციამ― მოიგონა ვითომდა ახალი აზრი: მეზობელ ერთან
კეთილი გ ა ნ წ ყ ო ბ ი ლ ე ბ ა ვ ი ქ ო ნ ი ო თ ო. ერთი ჰკითხეთ, როდის არა ჰქონია
საქართველოს კეთილი განწყობილება ამ მეზობელ ერთან? ან როდის და ვის
უფიქრია იმათი გაძევება საქართველოდამ ან გაჟლეტა?! ჯერ ურიები, დევნილნი
მთელს ევროპაში, თავშესაფარს მხოლოდ საქართველოში პოულობდენ და ეს
მეზობელი ერი ხომ დიდი ხანია, რაც ჩვენი მეზობელია და ჩვენ იმისი. ხოლო
მეზობლობის წესს რომელიც დაარღვევს, იმას კი განსამართლება, განსჯა უნდა და
არა ყვირილი: „მეზობლები ვართ, მეზობლებიო!― ვერაფერი ერის აღმზრდელი აზრი
გახლავთ. ეს იცით რასა ჰგავს? კაცსა სცემდე და იმას უყვიროდე ხელი არ გაიქნიო,
ხელი არ გასძრა, ხუმრობა საქმე არ არის, მაღლიდამ ღმერთი ჰხედავს მტყუანსა და

503
I<3N

მართალსა!.. ამგვარი აზრების ქადაგებას არა უშავდა რა კიდევ, რომ ისეთის სხივით
არა ჰმოსავდენ, თითქოს ქვეყნის წყლულთა წამალი მხოლოდ ეს არის და სხვა არარა,
რომ მთელი ქვეყნის ფიქრს არ აშორებდენ უმთავრესი აზრიდამ, საგნიდამ და არ
აცდენდენ ამ ასკუპდი-გადასკუპდის ცქერაში. ამ ვაჟბატონებმა ჯერ ის უნდა
იცოდენ, რომ ერი შაერთებულად გენიოსია, იმას შაიძლება გარკვევით არ ესმოდეს
თავისი მდგომარეობა, მაგრამ უეჭველია, რომ გრძნობს კი. ან ეს რა ლოღიკაა:
შეაძულო ან შეაყვარო რომელიმე ერი ან ცალკე პირი წერით ან ქადაგებით? ეს
მხოლოდ მაშინ შაიძლება, როცა თვით ერს არა აქვს იმ ერთან ან იმ ცალკე პირთან
დამოკიდებულება; შესთხზა ფაქტები დიდებისა და ძაგებისა და ამით ჩაჰრგო ერის
გულში ის გრძნობა, რომელსაც შენ ელტვი, მაგრამ იქ კი, სადაც ერი თავის თვალითა
ჰხედავს და მთელის თავის სხეულითა ჰგრძნობს, განძრახ „აზრების― თესა ამაოდ
დროს დაკარგვაა. ნუთუ იმათ არა ჰსმენიათ ჯერ ხალხური ლექსი, თვით ერის
სიმღერა – „სიყვარული არ იქნება ძალითა―, რომელიც შაიძლება ასე შევცვალოთ
„სიმძულვარეც არ იქნება ძალითა!―. ერთის სიტყვით რომ ვსთქვათ, ამ „ფიქრ
მოსულთა― ყოფა-ქცევა სწორედ ცხოველთა დამცველ საზოგადოების მისწრაფებას
მაგონებს. იქნება მკითხველს არც კი უფიქრია როდისმე, რა დაფარული აზრი აქვს ამ
საზოგადოებას, ცხოველთა შემბრალეს, მცველს და მფარველს? აი რა: კაცთა
საზოგადოება ყოველი მხრიდამ დაფარული და დაზღვეულია, იქ ბედნიერება
სდუღს და გადმოდის, მხოლოდ შთენილან უმწეოდ, უპატრონოდ, პირ-უტყვნი,
რომელთაც უნდა ვექმნედ მცველად და პატრონადო.
მეტიღა იქნება ქვეყნისთვის თვალების ახვევა?

504
I<3N

–––––
ზოგი ჭირი მარგებელიაო, ნათქვამია. ეს ანდაზა სწორედ ჩვენს
დამოკიდებულებას შაეფერება ამ მეზობელ ერთან. ქართველი ერი იმ თავიდამ
მხვნელ-მთესველი ერია, მისი ძალ-ღონე დამოკიდებული იყო პურ-ღვინოზე და მათ
მასაზრდოებელს დედამიწაზე. მართლაც, დედა-მიწა დიდი საუნჯეა ერისათვის,
უტერიტორიოდ ერი ვერაფერი ერია, მის სიცოცხლეს მუდამ საფრთხე მოელის,
საეჭვოა მისი მომავალი. როგორც უწყლოდ თევზი ვერ გასძლებს, ისე
უტერიტორიოდ ერი. ჩვენი ძლიერება სწორედ ამაშია, დღეს კიდევ ამით უნდა
მოგვწონდეს თავი, რომ მიწა-წყალი შევინარჩუნეთ. ერთის მხრივ თუ მამული
გვეტყვის მადლობას ამისთვის, არ მომიძულეო, და არ დაიქსაქსენითო: მეორეს
მხრით იმასვე უნდა ერთი ათად დაუბრუნოთ ეს მადლობა: ჩვენც დიდად
გმადლობთ, რომ თავი შეგვაყვარე, ვერ გაგიმეტეთ დაგვეტოვებინე,
დავქსაქსულიყვენით აქეთ-იქით…
მაგრამ, მაგარი ის არის, ამ ბოლო დროს ფულმა ყელი მოიღერა, გათამამდა,
ფულის პატრონი თითონ დაგვიდგინეს ნიხრი მიწის ნაწარმოებისა. ამ ამბავს ჩვენმა
ხალხმა კარგა ხანს ყური უგდო, ყური უგდო და ბოლოს გულიც მოუვიდა. ფული
ძალა ყოფილაო იფიქრა, მერე ისეთი ძალა, რომელიც თავის ქეიფზე ათამაშებს მიწის
მუშას და იმის ნაწარმოებს. მაშასადამე, ჩვენც უნდა ვეცადნეთ ეს ძალა შევიძინოთ,
რომ სხვას არ გავეთელინოთ, არ გავესრესინოთო. ესენი „ფიქრ მოსულნი― კი არა,
უკვე ფიქრიანი ხალხია. დაარსდა ამ აზრით ღვინის მოვაჭრეთა საზოგადოება და
არსდება კიდევ სხვა საკომერციო საზოგადოებანიც. ხომ აშკარაა ყვლასთვის, რომ ეს
კეთილი საქმეა, სახელიანიც და სახრავიანიც. თითქმის დღეს ყველა შაგნებული
ქართველი ამას იძახის: უნდა გავმდიდრდეთ, უნდა სიმდიდრე შევიძინოთ,
უამისოდ ფონს ვერ გავალთ, ხსნა არ არის! ეს ნამდვილია, მოსაწონი, მაგრამ არ
იქნება თუ არ ვსთქვი: ვეცადნეთ ფულის შეძენას მხოლოდ ისე კი, რომ ჩვენი
ეროვნული იდეალი არ წავწყმიდოთ, სახსარი, ანუ საშუალება მიზნად არ

505
I<3N

გავიხადოთ და ის აზრი, რომელიც ჩვენმა ერმა უნდა განახორციელოს, მისი წადილი

„ჩოთქზე― არ ჩამოვარჩოთ…
ჩვეში ამასაც ხომ ამბობენ, მაგრამ ზოგები იმასაც გაიძახიან გაზეთის პირით,
რომ: „სიმდიდრეს უფრო ბევრი ადამიანი დაუღუპია, ვიდრე სიღარიბესო―. ეს რომ
ნამდვილი არ იყოს და მართლა სიღარიბე სჯობდეს სიმდიდრეს, ხომ კაცობრიობა
სიმდიდრისთვის თავს აღარ აიტკივებდა. პროგრესი სიმდიდრემ დაბადა და
პროგრესმა ხომ წინ წამოაყენა იდეა სათნოებისა, ძმობისა, ერთობისა, ერთხმობისა და
სიყვარულისა, რაიც არ ძალუძს სიღარიბეს. სიღარიბე განხორციელებული
უძლურებაა, გოდებაა, მომასწავებელი ყოველ გვარის უბედურებისა: მონებისა,
გინა ავაზაკობისა და სხვა გვარის ბეჩაობისა. ღარიბი ქონებით ერი, უნდა ვიცოდეთ
დაჭეშმარიტებით, რომ ყველაფრით ღარიბია და ამიტომ არც არის რაშიმე საიმედო
და ხელსაყრელი.

–––––
საუბარმა მიგვიყვანა იქამდის, რომ არ შაიძლება ცოტა რამ განათლებაზედაც
არა ვსთქვათ, ჩვენის ახალთაობის აღზრდაზედ. მომავალი ქვეყნისა იმათზეა
დამოკიდებული. როგორიც შვილები ექმნებიან ჩვენს ქვეყანას, ისე წავა იმის საქმეც:
უხეირონი იქნებიან – ქვეყნის ბედიც უხეიროდ ივლის და ხეირიანები იქნებიან, რა
თქმა უნდა, ხეირიანად წაჰმართავენ ქვეყნის საქმეს.
დღეს აქამომდე ასე იყო და კიდევაც არის, თუმცა კი ამ აზრს შეგნებულის
საზოგადოების გონებაში საძირკველი შაერყა, რომ შვილს იმიტომ ასწავლიან
მშობლები, „მოხელე― გამოვიდეს. რაც უფრო დიდ ჯამაგირიან ადგილს იშოვის
იმათი შვილი, მით მშობლებიც და შვილიც მომეტებულად ბედნიერია. რაკი სწავლას
ასეთი კომერციულის თვალით უცქერიან, რა თქმა უნდა, იმას ამისთანა ხალხის
თვალში საკუთარი ძალა და ღირსება დაკარგული აქვს: ოღონდ ჯამაგირი აიღე
„ჩინონიკი― გერქვას და თუნდ ინჩიც არ იცოდე არაფერი უშავსო. აქ ისიც

506
I<3N

იგულისხმება: მხოლოდ თავის თავს კი არგე, ჯანდაბას ქვეყანაც და მისი

სატკივარიო. იგულისხმება იმიტომ, რომ რის მაქნისია უსწავლელი, უბირი
ადამიანი? რას არგებს ის ქვეყანას? როგორ შაიტყობს იგი ქვეყნის წყლულს, ქვეყნის
საჭიროებას, თუ კი თვალები ახვეული ექნება?
ამ გვარად შვილების გაბედნიერებას, ვიმეორებ, ამ ოცი და ოცდაათის წლის
წინად უფრო დიდი ბაზარი, ფართო მოედანი ჰქონდა სანავარდოდ. დროებაც
იმისთანა იყო, მშობლებსაც მეტი არ მოეთხოვებოდათ. დღეს კი ბევრი იმათგანი
დარწმუნდა, რომ „ჩინონიკობა― ვერც მაგრე რიგად ამდიდრებს კაცსა და არც ისეთი
საპატიო ხელობა ყოფილა, როგორც იმათ ეგონათ და ამიტომ დღეს ესენივე
რომელიმე მოშაირის გახეხილს „სერთუკს― უფრო თვალებს აშტერებენ, ვიდრე
გენარლის „მუნდირს―. იქნება თქვენ ამაზედ მიპასუხოთ, რომ ისინი საზოგადოების
აზრის ფეხის ხმასა ჰყვებიან და არა საკუთარის გულისა და გონების მსჯავრსა და
სამართალსო. შეიძლება ასეც იყოს. მაინც და მაინც ესეც კარგია, ხომ ჰბაძვენ სხვებს,
რომელთაც ესმით და გულით მტკიცით დაჯერებულებია, რომ ის „გახეხილი
სერთუკი― პატიოსანია, მადლიანია გენერლის ბრწყინვალე მუნდირზე―?! რადა
ჰბაძვენ სხვებს, თუ კი სხვის აზრს არ ამჯობინებენ საკუთარს შეხედულობას და არ
ეჭვობენ, იქნება მოტყუებულნი ვიყოთო? დიაღ, დღეს აღარა მგონია იპოვებოდეს
იმისთანა ადამიანი ჭკვათამყოფელი, რასაკვირველია, საქართველოს ყურე-მარეებში,
რომ სწავლის ფასი არ ესმოდეს, იმას პატივს არა სცემდეს. ამისთანა სწავლის
უარმყოფელს და მაგინებელს, თუ ხინჩლასა ჰნახავთ ხუთმეტი კლდის შუა
მჯდომარეს, ფეხმოუცვლელად მთელი ასი წლის განმავლობაში, სხვას არავის.
„ფიქრნ-მოსულნი― კი ჩვენში პოულობენ თითქოს ამ სწავლის უარმყოფლებს,
უთითებენ იმისთანა კაცზე ხშირად, რომელნიც დღე და ღამ იმის ლოცვა-ვედრებაში
არიან: ღმერთო, ქვეყანა გაანათლე, გაუფხიზლე გონება, რომ ეგები ქვეყნის ბედი
უკუღმა მბრუნავი, წაღმა დატრიალდესო. სწავლა გამოსადეგია და გვესაჭიროებაო,
ყველანი ვეთანხმებით ერთმანეთს; ხოლო უთანხმოება და კინკლაობა იმაზე

507
I<3N

მოგვდის, ეს სწავლა როგორ მოვიხმაროთ, როგორ გამოვიყენოთ. ეს სწავლა სულ

კანცელარიებში უნდა გვყავდეს დამწყვდეული თუ უნდა გამოვამზეოთ; იმას
აუჩინოთ ისეთი საქმე, პურსაც იძლეოდეს, ფულსაც, მეტს სახელს და
ქვეყნისათვისაც უფრო სასარგებლო იყოსო. ერთნი ფიქრობენ, მეურნე ხალხი ვართ
და უნდა მეურნეობა შევისწავლოთ, თავისი მიწა-წყალი შევიმუშაოთ, კარგი ჯიშის
საქონელი მოვაშენოთ და სხვ. სხვანი კიდევ სხვას ფიქრობენ. ეს აზრი ერთის მხრით
კარგია, კარგია იმიტომ, რომ თუ დაისხნის კანცელარიის ბორკილიდამ ჩვენს
შვილებს ისევ ესა, თორემ სხვა არარა. მაგრამ ფეხმოკლე და ფრთებშეკვეცილი
მოსაზრებაა… ვერაფერი მოქალაქეა იგი, ვინც კომბოსტოს მოყვანა იცის, ან თუ
ფუტკრის მოშენება და არ არის საზოგადოდ, თეორეთიულად განვითარებული, არ
იცის მსოფლიო ისტორია, არ იცის სოციოლოგია, ინჩი არ გაეგება პოლიტიკური
ეკონომიისა, ფილოსოფიისა და სხვ. სხვ. ტეხნიკა საქონლის მოშენებისა, მიწის
შემუშავებისა უბირს, ანა-ბანის უცოდინარს გლეხსაც შაიძლება შეასწავლოთ და
დასტოვოთ ისე, მაგრამ ამ გვარი მოქალაქე რა მოქალაქეა, რა მამულის შვილია? ეს
აზრი გამოითქვა შარშან ერთს კრებაზე სათავადაზნაურო სკოლის დაარსებაზე,
რომელიც იყო დანიშნული. მაგრამ აქ საკვირველი არაფერია. ყოველი
უკიდურესობაო, ამბობს ერთი მეცნიერი, უკიდურესობას გამოიწვევსო.
უკიდურესობამდი მივედით „ჩინონიკობის― ძებნა-ძიებაში და სხვა რა უნდა
დაუყენოთ იმის შესარცხვენლად და გასაწბილებლად, თუ არ თოხი, ბარი და
ნიჩაფი?!..
ქვეყანას ათასი სპეციალური მოთხოვნილება აქვს და ყველა იმათ ცალ-ცალკე
და საერთოდ დაკმაყოფილება უნდა, ცალკე მიჩნეული სპეციალისტი ხეირიანად
მცოდნე თავის საქმისა.

508
I<3N

–––––
ამ ბოლო დროს ჩვენში მაინც პარტიობამ აიდგა ფეხი, ვიდრე ამ ახალს
პარტიობაზე რასმე ვიტყოდეთ, უნდა ცოტა რამ წარსულის პარტიობისა გავიხსენოთ.
ამ 12–13 წლის წინათ იჩინა თავი ერთმა პარტიამ, იგი წინათაც არსებობდა; თავის
წადილის გამოსათქმელად დაარსა ჟურნალი „იმედი―. ამ პარტიის წადილი ის იყო,
რომ გლეხკაცობის კეთილდღეობისათვის ეზრუნა, მისი ეკონომიური ყოფა-
მდგომარეობა გაეუმჯობესებინა. თითქმის მარტო გლეხკაცობისაგან შემდგარი
საქართველო უნდა დაეარსებინა. დანარჩენი ეროვნული საჭიროებანი დავიწყებული
ჰქონდათ, დავიწყებული იყო აგრეთვე თავადაზნაურობა, რომელსაც თითქოს
არაფერი უჭირდა და იმათი დასუსტება არაფერი დასაკლისი იყო ვითომ ეროვნულ
საქმეთათვის. მოკლედ რომ ვსთქვათ, ეროვნული აზრი უარყოფილი იყო იმათგან. ეს
პარტია, როგორც თვითონაც იგრძნო ბოლო დროს, ნაძალადევი, ხუხულასავით
ნაგები, სხვის მიბაძვით, „სხვის ჩაძახებით― ნაკოწიწები გამოდგა; გაიგო ისიც, რომ
დღეს ჩვენს მდგომარეობას არ შაეფერებოდა ამგვარი მოძღვრება და უკან დაიხია,
თავისი თავი თითონვე უარჰყო. მაგრამ ისიც უნდა ვსთქვათ, რომ ეს პარტია
პრინციპის, აზრის პარტია იყო. სხვაც რომ არაფერი იყოს, ქ ვ ე ყ ნ ი ს
საკეთილდღეოდ ზრუნავდა. მეორე მიმართულების გამომხატველი „ივერია― იყო და
არის. ისიც ხომ ვიცით, რა მოძღვრებას მისდევდა და მისდევს. დღევანდელი
პარტიობისა კი რა მოგახსენოთ. დღევანდელი პარტიობა სულ სხვა ჯურისაა,
სრულიად სხვა იერისა და ფერისა. თამამად შემიძლიან ვსთქვა, რომ სრულიად
უპრინციპოა, უაზრო, წვრილმანი. ღმერთმა დამიფაროს, ამით ის არ მინდა ვსთქვა,
ვითომც ამ პარტიის მოთაურნიც უპრინციპონი იყვნენ. ერთს ხომ ჩვენც და ჩვენი
ქვეყანაც კარგად იცნობს, როგორც მოღვაწეს, აზრის კაცს და მაშასადამე, ამგვარი
ეჭვი ჩვენზე არავის შეუძლიან შემოიტანოს. მაშ ეს კაცი რად გამოდის უპრინციპო,
აზრის უქონელი. შეგვიძლიან ამაზედაც ისევე ზემოდ მოყვანილი მეცნიერის სიტყვა

509
I<3N

გავიმეოროთ, რომ: „უკიდურესობა გამოიწვევს უკიდურესობას―… ვინ შექმნა ეს

უკიდურესობა? უსათუოდ მოწინააღმდეგე პარტიამ.
ამ პარტიებს ვეძახი უპრინციპო, უაზროებს იმიტომ, იმათში ს ა ქ ვ ე ყ ნ ო აზრს
ვერა ვხედავ და ს ა ბ ა ნ კ ო კი ბევრია… ნუთუ ბანკი კი საქვეყნო საქმე არ არისო?
იქნება თქვენ მიპასუხებთ. მეც მოგახსენებთ: მართალია, საქვეყნო დაწესებულებაა,
დიდი ღვაწლიც მიუძღვის საქვეყნო საქმეში, მაგრამ ისეთი კი არა, რომ მთელი
ქვეყნის სვე-ბედი იმათზე იყოს დამოკიდებული. პარტია კი, პარტიის მიმართულება
ვგონებ უნდა მოასწავებდეს სწორედ ამ ქვეყნის ს ვ ე – ბ ე დ ს. ბევრს ცალკე პირს
მიუძღვის ჩვენის ქვეყნის საქმეში ღვაწლი, მაგრამ ღმერთმა დაიფაროს თვითეული
მათგანი თავის „მეობით― საქართველოს წარმოადგენდეს. დიაღ, ბატონებო, ბანკი
სხვაა, საქართველო სრულიად სხვა, არავითარი მზგავსება არ არსებობს იმათ შორის.
ნუ თუ ამას კიდევ განმარტება ეჭირება? ნუ თუ ან იმას ეჭირება განმარტება, რომ
საქვეყნო პარტიობა სხვაა და საბანკო სხვა? რომ პირველი ღირსია თავის
სახელწოდებისა, ხოლო მეორე უღირსი?
ის საქართველოს შვილი, რომელიც ამ ახალს პარტიობაში მონაწილეობას არ
იღებს და, აკაკისა არ იყოს, ამბობს: „ძველი და ახალი, ორივე ქვას ვახალი―-ო.
შაიძლება ერთში სტყუოდეს და მეორეში კი მართალი იყოს. სტყუოდეს აი რაში:
ერთ-ერთი ამ საბანკო პარტიათაგანი არ შაიძლება არ იყოს მართლა პატივსაცემი,
მართლა არ წარმოადგენდეს ამასთანავე პარტიას ქვეყნის „სვე-ბედისას―, არ
სტკიოდეს ქვეყნისათვის გული. მაშ რატომ ყოველი პატიოსანი ადამიანი არ უნდა
მიემხროს, მიეკედლოს ამ პარტიას? რა ნება გვაქვს მეორე პარტიას მოღალატეობა
შევწამოთ, ან გულგრილობა? არა გვაქვს არაფერი უფლება. იმასაც უსათუოდ
ატკივებს გულს ქვეყნის სვე-ბედი. მაშ რაშია მართალი ის პარტიის გარეშე მდგომი, ე.
ი. „ნეიტრალი― ადამიანი?… რა საბუთი აქვს იმას თავის გამართლებისა,
ნეიტრალობისა? აქვს და, როგორც დაინახავთ სწორედ, შესაწყნარებელი საბუთიც. აი
რა: მართალია, ორივე პარტიას ატკივებს ქვეყნის სვე-ბედი გულს, მაგრამ, რადგან

510
I<3N

იმათ ქვეყნის სვე-ბედად ბანკი და საბანკო საქმეები მიიჩნიეს და არა მარტო სვე-
ბედად, თითქმის მთელ ქვეყნად გარდააქციეს, ნამდვილი ქვეყანა და მისი
ტკივილები კი ცალკე რჩება; გონების მხედველობა ამაზე აქვს მიპყრობილი და
სხვებსაც ურჩევენ თქვენი თვალი და გულიც ამას მიაჩერეთო; სადაც ბევრი
აურზაური, ჯახა-ჯუხი ისმის, მტრობა და ქიშპობა ვარდება უბრალო საქმისათვის,
ამიტომ მე ნება მაქვს გარეშე დავდგე ამ ბაბილონის ენათა აღრევაზე. „ნეიტრალი― თუ
იტყვის თავის გასამართლებლად, ამას იტყვის, სხვას ვერაფერს… მაშ დავიჯეროთ ამ
„ნეიტრალს― კი არა აქვს მიმართულება? ვერ უსაყვედურებთ მიმართულების
უქონლობას, მაგრამ მისი მიმართულება ბევრით არ განირჩევა ერთ-ერთ იმ ორ
პარტიათა მიმართულებისაგან… იგი ნეიტრალობს მხოლოდ ბანკის საქმეში,
დანარჩენში მხურვალე მონაწილეობას იღებს. აი თავი და ბოლო მისი
ნეიტრალობისა. იმას საკუთარი პარტია არა ჰყავს, არის ობლად შთენილი, როგორც
გამარტოებულად მთაზე მდგომარე მუხა და შესაბრალისი კიდეც იმიტომ არის
„ნეიტრალი―, რომ მუნჯობს დღევანდლამდე, დროს ელის თავის მოქმედებისთვის.
იგი უფრო მაღალ ფარდებში მიიწევს და ამ მაღალი საქმისათვის დიდი ღონე, დიდი
მომზადებაა საჭირო. მისი აზრი თავის განწირვას მოითხოვს და, აბა, თქვენვე
მიბრძანეთ, ამ აზრს, ამ მიმართულებაზე „კენჭოსნობაზე― როგორ გასცვლის,
მდაბალ-ხარისხოვან, საკომერციო, „საარშინო―, „საჩოთკო― საქმეზე?!

–––––
თუ ვინმეა პარტიობას მორიდებული, ეს უნდა იყოს ჩვენი „წერა-კითხვის
გამავრცელებელი საზოგადოება―. კარგა ხანია, რაც ეს საზოგადოება მოქმედებს და
მისდევს ერთხელ დანიშნულს გზას, მაგრამ დღეს აქამომდე ამ საზოგადოებაში
პარტიობის ნატამალიც კი არსაიდამა სჩანს. ერთის მხრით სასახელოც კია ეს ამბავი,
მაგრამ მეორეს მხრით, არა. რადა თუ იტყვით? მადა, რომ ალბად საზოგადოების
წევრთ ერთხელ და ერთხელ არჩეული პროგრამა, წესი წერა-კითხვის გავრცელებისა,

511
I<3N

უნაკლულოდ, დამთავრებულად და ყოველის მხრით შემუშავებულად მიაჩნიათ. ან

გონება ვერ უჭრისთ უკეთესი გზა აირჩიონ, ან თუ გონებით ჰხედვენ, გული აქვს
გაგრილებული. უსათუოდ ეს უკანასკნელი მიზეზია ჩვენთვის ხელჩასაჭიდი.
როგორ დავიჯეროთ, რომ ამ საზოგადოების ზოგმა წევრმა მაინც ვერ შეიგნო, რომ ის
ოთხი-ხუთი სკოლა ვერ ეწამლება ჩვენს ქვეყანას, ვერ აასრულებს თავის
დანიშნულებას, ვერ ასწავლის ყველას წერა-კითხვას, მაგრამ ამაზე ისინი
მიპასუხებენ: ცოტა და კარგიო. ეს ხომ მართალია, ცოტა სჯობია კარგი ბევრს
უხეიროს და უვარგისს, მაგრამ ეს ცოტაც რომ ვერა კარგობს, როგორც მოსალოდნელი
იყო. ნუთუ ამას არ უნდა დაუფიქრდეთ? ეხლანდელს სოფლის სკოლაში
დაშთენილი ბავშვი ოთხ წელიწადს ისეთივე მწიგნობარი გახლავთ, როგორც იმ
თავითვე ხბორებში გაზრდილი და თავისთავად სწავლამიღებული ყრმა… ხარჯს,
ფულს, რაც ამ სკოლებზე მიდის, ხომ თვლა და თქმა არ ეჭირება. პარტიობა თუ
გაჩნდებოდა, სწორედ ამ ნიადაგზე უნდა დაბადებულიყო, მაგრამ არ დაიბადა… არ
დაიბადა იმიტომ, რომ პარტიის შედგენას, დაბადებას, შნო, უნარი, ფიქრი,
მოსაზრება ეჭირება. „პარტიობა― მაინც და მაინც არ არის დასაძრახისი მოვლენა
საზოგადოებრივს ცხოვრებაში… როდესაც გატკივებს გულს რაიმე საგანი, როცა
გიყვარს იგი, მხოლოდ მაშინ ეძებ გზებს მის საბედნიეროდ; ერთი ერის გზას
უჩვენებს, სხვა სხვას და აი, სწორედ ამ დროს იბადება პარტიობა, ხდება ცილობა –
არა ესე უნდა იყოს, ასე უნდა გაკეთდეს ეს და ეს საქმე, არა ისეო. როცა გული
დადინჯებული გაქვს, საქმე არ გიყვარს და დაკმაყოფილებული ხარ იმაზე, რაც
გაკეთებულა, მაშინ აღარც ჰზრუნავ ახალი რამ შეჰმატო საქმეს, ახალი რამ იძიო და
იკვლიო.
სჩანს, ჩვენ რაც უფრო გვეჭირება, რაც უფრო გვეწამლება, იმაზე ყურს
ვიყრუებთ და აქეთ-იქით კი ღობე-ყორეს მოვედებით. განა დიდი რამ მოსაზრება
უნდა იმას, რომ ჩვენმა წერა-კითხვის გამავრცელებელმა საზოგადოებამ დააარსოს
მოძრავი სკოლები, მით უმეტეს, რომ თვით გეოგრაფიული მდებარეობა, სხვაც რომ

512
I<3N

არა იყოს, ჩვენის ქვეყნისა, ამას მოითხოვს. საზოგადოებას მაშინ იმავე ხარჯით, რაც
დღეს მიუდის დღევანდელს სკოლებზე ასჯერ მეტი ანა-ბანის მცოდნე ეყოლებოდა
წელიწადში, ვიდრე ეხლა. მაგრამ, განა ტყუილად ვსთქვი, როცა კმაყოფილია კაცი
იმით, რაცა აქვს და რაცა ჰყავს, მაშინ მეტს აღარ დაეძებს და სწორედ იგია
შესაბრალისი, საზოგადოება იქნება თუ მარტო ადამიანი…
საზოგადოებამ დღესნამდის როგორ ვერ შასძლო მოეხმარებინა მისთვის „წერა-
კითხვის გავრცელების― უფლება, მთავრობისაგან მინიჭებული ისე, რომ უფრო სარფა
და სარგებლობა ენახა? არა, ეს საზოგადოება დადგა ოფიციალურს ნიადაგზე და
დაგვიარსა ისეთივე სკოლები, როგორიცა აქვს დირექციებს და ინსპექციებს და,
თითქოს მეტი საჭირო აღარაფერი იყოსო, შეავსო იმათი ნაკლი თავის 4–5 სკოლის
დაარსებით. ვერაფერი უნარი გახლავსთ!

513
I<3N

ძველებური ომი და საომარი იარაღი სახალხო პოეზიაში

დღევანდელს ზარბაზნებს, თოფ-იარაღს, სხვადასხვა ჯურის ყუმბარას რომ
შევადაროთ ძველებური იარაღი და თვით წესი ომისა, რა თქმა უნდა, სულ სხვა
სურათი დაგვიდგება თვალწინ. დღევანდელისთანა ადამიანთა მმუსვრელი და
გამანადგურებელი არადროს არ ყოფილა ომი და ეს გამოწვეულია თანამედროვე
ტეხნიკით. დღეს იმდენად საჭირო აღარც კი არის გულოვანობა. დღეს ქოროღლის
თქმისა არ იყოს: „ავი და კარგი გასწორდა, გასწორდა მთა და ბარი―. დღეს თავი და
თავი საშუალება გამარჯვებისა მოხერხებაა. სახალხო პოეზია არ დაგიდევს
მოხერხებას, ხრიკებს და ყოველ იმედს ამყარებს გულადობაზე, გულადობა და
ფიზიკურ ღონეზე.
ვაჟკაცსა გული რკინისა,
აბჯარნი უნდან ხისანი,
თვალნი ქორებულ მხედავნი,
ზედ მუხნი შავარდნისანი.
დიაღ, თუ ვაჟკაცი გულოვანია, ხის ხმალსაც კი გააჭრეინებსო. რა თქმა უნდა
მხედველობა და მუხლადობაც ავსებს ფიზიკურ ძალას.
ვაჟკაცს არ გამოადგება
სოფლად შვენება თავისა,
ხმალს უნდა აჭრეინებდეს,
იმედი ჰქონდეს მკლავისა.
უმთავრეს როლს თამაშობს ფარი და ხმალი, „ხმლის ქნევა, ფარის ფარება―,
ხმლით ცემა.
ომს უჩვეველსა ვაჟკაცსა
ომი ქორწილი ეგონა:
ხმლის ქნევა, ფარის ფარება,
ფარიკაობა ეგონა.
514
I<3N

ხმლის ცემა-ქნევაშიაც დიდი გარჩევაა. ნამდვილი მცემელი ხმლისა ის არის,

ვინც ცხენ-მხედარს აწყვეტინებს და ხმლის წვერი მიწაში გარბის.
ცხენ-მხედარნ დავაწყვეტინე,
წვერი უწვდინე ქვიშასა.
ხმალმა არა მარტო გაჰკვეთა მხედარი და ცხენი, რაზედაც იგი იჯდა, ხმლის
წვერი ქვიშასაც კი შაეხო.
სახალხო პოეზიაში ჩვენ ქვის სროლას ვერსად ვერა ვხვდებით, თუმცა
რუსთაველსაც კი აქვს თავის უკვდავ პოემაში ამის შესახებ ცნობა. ვგონებ, ტარიელის
პირით ამბობს: „ქვითაც დავლეწეთ წვივებიო― და სხვა. სახალხო პოეზია ალბად
ერიდება დიადობა ომისა არ შეურაცხყოს ქვისა და კენჭების ხმარებით და მართლაც,
საცა ხმალი, ფარი და შუბია, იქ ვაჟკაცისთვის დიდი სირცხვილი იქნებოდა ქვებსა
ჰკრეფდეს და მოწინააღმდეგეს იმას ესროდეს. რუსთაველი, უნდა ვიგულისხმოთ,
ქვის სროლას და მის საშუალებით მტრისთვის წვივების დალეწას, ქვის მტყორცნელ
მანქანითა ჰგულისხმობს და არა ხელით.
ხმალსა სიმოკლე რას უშლის,
ფეხი წინ წადგი, დასწვდებაო.
ამას მარტო სპარტანელი დედა კი არ ეუბნებოდა შვილსა, მასთან ერთად ქართველის
დედაც და ამათთან ერთად, ვფიქრობ, მთელი კაცობრიობა.
ხმლისა და ფარის გარდა, ვაჟკაცებს თავზე ჩაჩქანიც ახურია.
დაისაბღუჯეს ფარები,
თავზე ჩაჩქნები ჰხდებაო. (უხდებაო)
სადაც ჩაჩქანი, ე. ი. ჩაფხუტი და მუზარადია, იქვე ვაჟკაცს ჯაჭვის პერანგიც აცვია.
აი ქალი რას ეუბნება სახალხო გმირს თორღვას:
მოგივიდოდი ცოლადა,
არ ვიყო კვეთილიანი1,
თავს კი ნურას მაიწონებ,

515
I<3N

მამა მეცა მყავ ხმლიანი, –

შვიდთ შაჰკრავს შენისთანათა
ჯაჭვიანთ, პერანგიანი.
შენისთანა ბიჭები, ვისაც ჯაჭვის პერანგები აცვიათ, მამაჩემს შვიდიც არ ეყოფა,
თუნდა ტანზე მარტო ჩითის პერანგის მეტიც არაფერი ეცვასო.
ომის საჭიროება და აუცილებლობა იქამდის ჩამჯდარი ჰქონდა ძველადგანვე
ადამიანს, რომ საიქიოსაც კი მოელოდა მტერთან შებმა-შეტაკებას, რის გამოც
საჭიროდ სთვლიდა საფლავში ჩაეყოლებინა საომარი იარაღები, მაგრამ თურმე
უხმარი ყოფილა ყველა ეს, როგორც ბოლო დროს დარწმუნებულა ადამიანი.
ნეტავ რად უნდა კარგს ყმასა
სამკლავე, საფუხარია:
მეც მიმყვა საფლავის კარსა,
მაგრამ ვერ მოვიხმარია…
ყველა ზემოხსენებულ იარაღებს მოსდევს თან მშვილდ-ისარი. როგორც
დღევანდელს მხედარს მხარიღლივ აქვს გადაკიდებული პატრონებით სავსე
სასწრაფო, ისე ძველს მეომარს ჰქონდა ისრებით სავსე ბუდე-ქარქაში, ქოჯონი.
მაიხვნა ისრის ქოჯონნი
ლაღის არწივის ფრთიანნი…
ისრის დაგეცათ წვიმაი,
ვერ დაიჭირა ფარმაო…
როგორც დღეს შრაპნელები, რაკეტა და კარტეჩი ტყვიებთან ერთად
„მოციქულობენ― ორ მოპირდაპირე ბანაკს შორის, ისე ძველი ომის დროს
მოციქულობდენ ისარნი – მიჰქონდათ და მოჰქონდათ ამბავი. აი ქალი როგორ
ჰლოცავს მამაკაცს, როცა ამ უკანასკნელმა ადიდებულ წყალში გაიყვანა იგი, „შეისო
ცხენის გავასა―.

516
I<3N

გიორგი ლუხუმიშვილო,
შენამც შაჰრჩები დედასა.
წყალსაც შენ გამამახდინე,
შამისვი ცხენის გავასა.
აიქამც გაგემარჯვება,
საცა ხმალნ იქმენ გელასა,
მოციქულობდენ ისარნი,
შუბნი იქნევდენ ენასა.
შუბების ენის ქნევა იმავე ომისა და სისხლის ღვრის მომასწავებელია და,
როგორც ისრების მიდენ-მოდენას, ე. ი. მოციქულობას, ისე შუბის ენის ქნევას
მოსდევდა ის, რომ
სისხლი სწვიმს, მაღლა დარია.
და მხედარი ომში წყალ-მოწყურებული
სისხლს ჰსვამდა ჩაჩქნის პირითა.
მშვილდ-ისართან დიდი ნათესაობა აქვს ბოძალდს. ეს იარაღი თოფივით
დასამიზნებია, შემოსაყენები ფეხზე და დასასხლეტი, თოფის მსგავსს ხეზე,
მშვილდია გაკრული ისრის გასასროლად.
გამაუქადლა ჩონთამა ბოძალდი მჭვარტლიანია:
თორღვავ, ნუ დამემდურები,
ბოძალდს ვერ მივეც ძალია, –
შვიდის წლის ნაავადარმა,
სამის ვარ ნაცივარია…
საბუთად და საფუძვლად ომისა ძველად, როგორც დღეს დედამიწა, მამული
ითვლებოდა,
ვაჟკაცი ცოლზე მოკვდება,
მამულსა საკუთარზედაო…

517
I<3N

თავსაც იქ დავდებ ჭაღარსა,

მამულს არ მივცემ ჩვენსაო,
მღერის ხალხი. რომელ მამულს? რა თქმა უნდა, საკუთარს. ეს სიტყვები მშვენივრად
ასურათებს ქართველების ბრძოლას ათასი ჯურის მტერთან, მხოლოდ იმიტომ, რომ
საკუთარი მამულ-დედული, საკუთარი ტერიტორია შაენარჩუნებინა ქართველ ერსა;
იგი სხვას არ ეტანებოდა წაეგლიჯა რამ, შაევიწროებინა სხვა ერი. დღევანდელ ომსაც
საბუთად იგივე დედა-მიწა, მამული აქვს, მხოლოდ იმ განსხვავებით, რომ
ეხლანდელი მეფენი, ქვეყნის მმართველნი, მარტო იმას კი არ სჯერდებიან, საკუთარი
ტერიტორია დაიცვან, სხვის საკუთარს ებღაუჭებიან და სცდილობენ, რაც შეიძლება
მეტი ერთმა მეორეს წაჰგლიჯოს, მიითვისოს.
ძველ დროში ვაჟკაცი სცდილობდა სახელის მოხვეჭას ომის, ბრძოლის
ნიადაგზე და ჩალის ფასადაც არავინ იყიდდა შოთას მიერ წამოყენებულს გმირობას
მოლექსეობაში: „ხელმარჯვედ სცემდეს ჩოგანსა, იხმაროს დიდი გმირობაო―…
დღევანდელმა გართულებულმა ცხოვრებამ ბევრნაირი ასპარეზი გამოაჩინა სახელის
მოსახვეჭად, თუმც კი დღევანდელს ადამიანში იგივე ძველის-ძველი მხეცი ბუდობს
და ყველა სხვა უნარზე წინ გულოვანობა-ვაჟკაცობას აყენებს. ძველებური
ფსიხოლოგიის დასკვნით, თუმც პურადობაც ვაჟკაცობაა, მაგრამ გულადობა სამჯერ
მეტი.
ვაჟკაცს პურადზე – გულადი
სამის გაფრენით მეტია.
ვაჟკაცის მოქმედებას მოსდევს სახელი და ამ სახელს იგი შესტრფის. ერიც ამას
ჰღაღადებს თავის ღვთიურის პირით.
ზეზვასამც ვენაცვალები
გაფრინდაულის შვილსაო,
სახელის მონიაზეა (მონატური, მსურველი),
არ ერიდება ჭირსაო.

518
I<3N

ვიდრე დანარჩენი ლაშქარი მოასწრობდა, სახელის გულისათვის,

მარტოდმარტო სახალხო გმირი წინ მიეგებება მტერს და იქნევს ხმალს, რის გამოც
„სძრავს ჯაჭვის სახელს―.
ვინ შასდეგ საძელის გორსა,
ვინ შასძარ ჯაჭვის სახელი?
იქნების ბაბურაული2
ხინჩლას უყვარდის სახელი.
გვინდოდა, ვრცლად დაგვეწერა ამ საგანზე, მაგრამ ჯერჯერობით ეს ვიკმავოთ.
1914 წ.

519
I<3N

ძველი და ახალი ფშავლების პოეზია

პოეზიას, საზოგადოდ, და უფრო კი, ხალხურს ერთი განსაკუთრებული
თვისება აქვს: გამოხატვა, დასურათება თანამედროვე ცხოვრებისა, – აწმყოს ჭირ-
ვარმისა და ლხინ-გახარებისა. ინტელიგენტურს, მწერლობითს პოეზიას ხშირად ეს
თვისება აკლია: ბევრჯელ იგი თავის საკუთარს თვალთა ხედვას და ყურთა სმენას
იხშობს და იმეორებს სხვისგან გაგონილს, სხვის ჩანაგონარს ჰანგსა. ცალკე მგოსანი
და ბევრჯელ მთელი ლიტერატურა რომელიმე ერისა სხვა, უცხო ქვეყნის
მწერლობასა ჰბაძავს, იდეალად იგი აქვს დასახული.ეს ხანა გამოიარა რუსეთმა (ცრუ
კლასიციზმი, ბაირონიზმი), გამოვიარეთ ჩვენც, არ ვიტყვი თამარის ოქროს საუკუნის
აქეთა საუკუნეებს, უფრო ამ მეცხრამეტე საუკუნის პირველ ნახევარში, სპარსული
„ვარდ-ბულბულიანების― ბაიათმუხამბაზების წყალობით, და ვერც დამისახელებთ
ერთი რომელიმე ერის მწერლობას, რომ თავისთავად ამოეფეთქოს უცებ,
აყვავებულიყოს და არ გამოევლოს ეს დრო სხვის ზედმოქმედებისა, გავლენისა.
მდაბიო ხალხის, ერის შემოქმედება სულ სხვა გზით მიმდინარეობს: ერის
შემოქმედობას ძირითად ვერ შესცვლის და ვერც გადააგვარებს ვერა რა წიგნი.
მდაბიო მგოსანი რამ უნდა აამღეროს, აალაპარაკოს, თუ არ გარე შემორტყმულმა
ცხოვრებამ, მისმა სიტკბომ თუ სიმწარემ, სხვა და სხვა ბუნების მოვლენამ, მით
უმეტეს, რომ ხშირად წიგნს მისკენ ბილიკი დახშული აქვს…
მე დღეს ის გარემოება მაკვირვებს, რომელსაც ბარის ქართველებსა და
ფშავლებს შორის ვხედავ: ბარში შემოქმედობას ერისას, თითქოს მომკვდარაო,
თვალები მიულულია, ხოლო ფშავში სჩქეფს, სდუღს და გადმოდის. ეს გარემოება
იმას არ უნდა დავაბრალოთ, ვითომ ფშაველი სხვაა, ბარელი სხვა. არა. ესენი
ორივენი ერთი სისხლი და ხორცნი არიან, განუყრელი და განუყოფელი ძმები. მაშ
მიზეზი? უსათუოდ ისტორიული ცხოვრება და მისი სხვადასხვანაირი
მოწყობილობა[1]. ბარელს ერს – თამამად შეიძლება ამისი თქმა – ვერ გამოუღია
ნაყოფი შემოქმედობის მხრივ, როგორიც ფშავლის გონებას, მის ფანტაზიას. თუ ამ
520
I<3N

ისტორიულს ცხოვრებას, წარსულს და თუნდ აწმყოს, გავუწევთ ანგარიშს,

ვივარაუდებთ სულშეხუთული და თავისუფალი კაცის ყოფამდგომარეობას, მაშინ
ერთის გაფართოვება აპოლონის ტაძარში, ხოლო მეორის გაძევება, აღარ
გაგვიკვირდება. სხვაც რომ არა ვსთქვათ რა, გავიხსენოთ ის ფაქტი, რომ ფშავლის
ბედი ბატონ-ყმობის უღელს არ გაუხეხია, იმას სხვა ბატონი არცა ჰყოლია, გარდა
ღვთისა და ხატისა. მხოლოდ ხატი იყო მისი მბრძანებელი, წელიწადში ერთხელ, ან
ორჯელ მოიკითხავდა თავისთან სამსახურად მკითხავის პირით, ან ერთხელვე
განმტკიცებულის ჩვეულებით ორიოდე საკლავით. ეს იყო და ესა. მოიშორებდა ამ
ხატის ბეგარას და მერე მისი გული და გონება თავისუფალი იყო, ყოველმხრივ ფრთა
გაეშალა; დრო ჰქონდა დაკვირვებისა, ფიქრისა, ოცნებისა. მარტო ხატის სამსახური
აწუხებდა ფშაველსაო, ვამბობ, მაგრამ იმასაც რომ ხუმრობას უტეხს და იმის
სამსახურიც, ცოტა არ იყოს, ემძიმება. ეს ნათლად, ცხადად იხატება ფშავლის
სიმღერაში:
ფშაველთა ლაშარის ჯვარი ნეტარ არ დაუბერდაო?
ამბობენ დაბერებულა, ნეტარ არ მოუკვდებაო?
რადა? რად უნდა მოუკვდეს ლაშარის ჯვარი, ფშაველთა დიდება და სახელი? ალბად
აწუხებს, სამსახურსა სთხოვს და იმიტომ… ბარელი გალიაში იყო შემწყვდეული, იგი
მოკლებული იყო თავისუფალს მოქმედებას, საკუთარს აზროვნებას, ფიქრს. პირადი
მისი მოქმედება და პირადი მისი აზრი და გრძნობა შეზღუდული იყო და საქმე და
სამსახური ხომ ფშაველზე მეტი აწვა კისერზე. დიაღ, ფშაველი დღესაცა ლექსობს[2].
საცა ორი ფშაველია და ორი სტაქანი არაყი, იქ ლექსიც აუცილებელია. უნდა
გაუმკლავდეს ერთი მეორეს არა წინად გაგონილის და ნასწავლის შაირით, არა.
მოპირდაპირენი კაფიად (ექსპრომტად) „ეპასუხებიან― ერთმანერთს. მოლექსეობის
დროს ერთი მეორეს აუგს უძებნის: ქურდობას, მრუშობას, მშობელთა
უყურადღებოდ დატოვებას და სხვ. მოლექსენი საკვირველს ენა და გონება
მახვილობას იჩენენ ამ შეკამათების დროს, უცხო კაცს ეგონება წინადვე

521
I<3N

მომზადებულან ამ სიტყვიერი ბრძოლისათვინაო, იმდენად დახელოვნებულნი

არიან. ხშირად ლექსში ზრდილობის სამზღვარსაც გადააბიჯებენ, მაგრამ ეს საწყინო
არავისთვის არ არის: ამ დროს აზრი და სიტყვა თავისუფალი არიან. ნიმუშად
ფშავლების მოლექსეობისა არ შემიძლიან აქვე არ მოვიყვანო ერთი ლექსი, საიდანაც
ცხადადა სჩანს ფშავლების მოლექსეობის უნარი: მოყვარე და ახალი სიძე შეჰხვდნენ
ერთმანეთს დუქანში. რა თქმა უნდა, გადაჰკრეს. მოყვარე, ანუ როგორც ფშავლები
იტყვიან „მძახალი―, უმღერის სიძეს:
მ ო ყ ვ. დუქნისას ჩამოვიარე, ცნობა მეწადა სიძისა, რა კარგი ქალი მოგეცით,
ვაჰმე მოგვიკლავთ სიმშილსა?!
ს ი ძ ე. ქერის პურს არც მე დავაკლებ, არც თქვენ გაჰზარდეთ ბრინჯითა, ისეთებ
მიდგა გოდრები, შიგ ვერ ჩაჰხდები კიბითა.
მ ო ყ ვ. ცხენებს დაჰწყვიტეთ წელები კახეთს ნახვეწის ზიდვითა.
ს ი ძ ე. თასურეების პარვასა – ხვეწა სჯობ ჩემის ფიქრითა.
ამ ლექსს განმარტება სჭირია, რადგან ბევრი ვერც აზრს მიჰხვდება და ვერც
სიმშვენიერეს. ლამაზია იმიტომ, რომ ჯერ ერთი კაფიაა (ექსპრომტი), ხელოვნურად
ნათქვამი და ამასთანავე ყოველ სიტყვაში აზრია. ეს ლექსით გაჯიბრება ჯობნაზეა
დაფუძნებული, რომ ერთმა მეორე ჩააჩუმოს, „სიტყვა მოუჭრას―. ეს სახელია,
ვაჟკაცობაა. მოყვარე პირველს სიტყვაშივე სააუგოს ეუბნება სიძეს: ისეთი სიძე
ვიშოვნე, რომ მუდამ დუქანში იმყოფება, ვისაც უნდა მისი გაცნობა, დუქანში თუ
შეჰხვდება, თორემ სხვაგან ვერსადაო. მაშასადამე, ჩემო სიძევ, ლოთი ხარ და
შევცდით, რომ ქალი მოგეცით ცოლად, რადგან სიმშილით მოჰკლავო… სიძეც
უპასუხებს, რომ – რითაც თქვენ გაჰზარდეთ, რასაც ასმევდით, აჭმევდით ე. ი. ქერის
პურს, მეც ვაჭმევო და სხვა, რადგან ქერი, ღვთით, მეც მეშოვებაო. მოყვარემ კბილი
ვერ მოსჭრა სიძეს და განაგრძობს, თუ პური ბევრი გაქვს, ცხენებს რადღა ჰხოცავ
კახეთში ნახვეწის (ხონჩა, თეფშები, ტაბკები და სხვა ხის ავეჯი) ზიდვითაო,
მაშასადამე, იმ ქერიანს გოდრებს რომ იკვეხი, ტყუილია… სიძე სხვა ღონეს ეძებს, რომ

522
I<3N

მახეში არ გაებას, – ჰპოვებს გასასვლელს ფონს და მითაც უჭრის სიტყვას თავის

ცოლეურს მოკეთეს: იმისი ცოლეურების საგვარეულოს ერთი აუგი აძევსთ კისრად –
ხატის გატეხა და იქიდან თასების გამოტანა, მოპარვა. აი ამ ფაქტს ებღაუჭება სიძე:
„თასურეების პარვასა ხვეწა სჯობს ჩემის ფიქრითაო―. აქედან ზნეობრივი დარიგება –
მუშაობა, „ალალის ოფლის ჭამა― სჯობია ქურდობას, სხვისა სარჩოს ტაცებას.
საყვედურად, ერთი მეორის დასამარცხებლად, მოშაირენი, მოპირდაპირენი
მიჰმართავენ ჯერ პირადს ნაკლულევანებას, საერთოდ ყველასაგან ცნობილს,
გამოაშკარავებულს, რომელსაც აქსიომასავით დამტკიცება აღარ ეჭირვება. ხოლო თუ
პირადი აუგი არაა, მაშინ მოპირდაპირე ეძებს მიზეზს საგვარეულოში; თუ
საგვარეულოშიაც არაფერი იპოვება, მაშინ თემში; უკეთუ თემშიც არაფერია,
სოფელში ეძებს საბუთს, რათა მოპირდაპირისათვის გამოდგეს სიტყვა „ტყემალივით
კბილის მჭრელია―… ასე, პირადი ნაკლულევანება ხომ ნაკლულევანებაა, მაგრამ
პირად ნაკლულევანებად ჩასათვლელია ნაკლულევანება გვარისა, თემისა და
სოფლისა. მოპირდაპირეც ამ საერთო ნაკლს იღებს პირად ნაკლად – ადვილად,
ძალადაუტანებლად. მკითხველი ამ გარემოებას ადვილად მიჰხვდება, თუ
გაიხსენებს კომუნალურს ცხოვრებას ფშავლებისას.
მოვიგონოთ მაშასადამე სხვადასხვა ჩვეულებანი ფშავლების ცხოვრებიდან, საიდანაც
აშკარად უდავოდ მისაღები, სარწმუნოა ზემოდ ნათქვამი. მოვიგონოთ, მაგალითად,
ზარი – საერთო გლოვა მიცვალებულისა, ამასთან დაკავშირებული – დახმარება
სანოვაგით, სასმლით, და უქმობა მიცვალებულის პატივის საცემლად, ვიდრე მიწად
არ მიიღება და სხვ.

523
I<3N

II
ვიდრე ახალი პოეზიის განხილვას შევუდგებოდეთ, საჭიროა გავიხსენოთ
ძველი ფშავლების პოეზია, როგორც დამახასიათებელ-დამასურათებელი ძველის
დროებისა, ძველის ცხოვრებისა. რაზეა მიპყრობილი თვალი და გული ერისა? ან
სასახელო რა იყო იმ დროს, ან საუგო. საგმობი? რითა ფასდებოდა, კაცდებოდა კაცი,
ან რითა მცრევდებოდა? არის ისეთი ზნეობრივი პრინციპი, რომელსაც მუდამ ფასი
და ადგილი აქვს, როგორც ძველსა, ისე ახალ დროში:
ვაჟკაცი ცოლზე მოკვდება,
მამულსა საკუთარზედა.
არშის თავს ვეფხვი დავკოდე,
სამჯერ საომრად მეტია.
ვაჟკაცს პურადზედ გულადი
სამის გაფრენით მეტია…

–––
დიაღ, როცა ცოლ-ქმრობა დაარსდა, როგორც შეურყვნელი კანონი, როცა
მამაკაცმა დაისაკუთრა დედაკაცი, როგორც დავლა, თუ როგორც ნასყიდი ნივთი,
თუნდა ასე ვთქვათ, მაშინვე იბადება პრინციპიც, რომელიც ვალად სდებს ადამიანს
მოუაროს, დაიცვას თავის საკუთრება, თუ არ უნდა გახდეს საძრახად, საკილავად.
ეგეთივე საკუთრებაა კაცისათვის მამული. მამული კაცს ინახავს, იქ იბადება, ის
ასაზრდოებს, ის ინახავს და სიკვდილის დროსაც თავშესაფარსაც იგივე აძლევს.
ყველა ამის დასაცველად კი საჭიროა გულადობა; პურადობა ხომ ქველობაა, კარგი
რამ არის, მაგრამ გულადობა სჯობია, რადგან, თუ კაცს გულიც არ შესწევს, ვერც
დაიცავს ვერც ერთს, ვერც მეორეს: ცოლსაც სხვა გასტაცებს, მამულსაც სხვა
დაისაკუთრებს. აი ეს ორი უმთავრესი საგანი, წამოყენებული ფშავლების ძველი
პოეზიისაგან: ეს ორი ძალა (ფაქტორი) ამოქმედებს ვაჟკაცს, ის აბრძოლებს მტერთან,

524
I<3N

ამ ორი საგნისთვის კვდება, თავსა სდებს ვაჟკაცი; იმას წარმოდგენილი აქვს, როცა
ლაშქარს მიდის, თუ არ იგულოვნა, თუ მტერი არა სძლია და თვით იძლია – მაშინ
მისი წმიდათაწმიდა შეგინებული იქნება – ორივე ხელიდან წაუვა – ცოლიც და
მამულიც, ვინღა დაუშლის მტერს მისი ცოლი წაიყვანოს, ვინღა დაუდგება წინ, რომ
მამულიც მოიხმაროს ისე, როგორც თვითონა ჰსურს. ამიტომ ამბობს საერო გმირი
ზეზვა:
თავსაც იქ დავსდებ ჭაღარსა,
მამულს არ მივსცემ ჩვენსაო.
საზოგადოდ, ძველს ლექსებში ერთადერთი წადილი, ღაღადისი ისმის: ვაჟკაცობა,
მამაცობა, გულადობა; როგორც ახალს პოეზიაში სიღარიბეს და
სიმდიდრეს[1] უჭირავს ადგილი, – თითქო არც კი არსებულანო. ეკონომიური
წუხილი, თუ შეიძლება ასე ვსთქვათ, არ ისმის. ერის მართლ-ხედვა და მართლ-
გრძნობა არც არის მოტყუებული: ძველი დრო იყო დრო ვაჟკაცობისა, ძალისა,
მტრობისა, მუშტისა და ხმლისა. მაშინ იყო საჭირო ძალგულოვნება და ამიტომ არის
ნათქვამი:
ვაჟკაცსა გული რკინისა,
აბჯარნი უნდან ხისანი,
თვალნი ქორებულ მხედავნი,
ზედ მუხლნი შავარდნისანი.
ჰო, თუ ვაჟკაცს გული შეჰრჩა, ხის ხმალსაც გააჭრევინებს, თუ არა და ბასრი ხმალიც
ჩლუნგია. კაი ყმა ხესაც ხმლად აქცევს, მტერს თავს შეაკლავს და უკან არ დაიხევს,
ომში მტერს არ გაექცევა:
კაი ყმის ცოლი ტიროდა:
„ოხრადა მრჩება ბინაო―.
იცინის ცუდაის ცოლი:
„გამაიქცევა (ჩემი ქმარი) წინაო―.

525
I<3N

გამოქცეულის მოსვლასა
აღარ მოსვლა სჯობ შინაო.
ჩამორბის კოკლაის გორსა
თვალ-შურთხო შენი ქმარიო.
მისცენით ტარ-სახეხავნი,
გააბზრიალოს ტარიო
საბუჩეს ჩარდახ აუგეთ,
გააზდევინეთ ქალიო.
კაცი ვარ ბუჯახირაი
შეშა-თივათა მზიდავი,
ერთი ვერა მჯობ ლაშქარსა
ბასრის ხმლის ამამზიდავი.
არც ცხენია დავიწყებული ძველს საერო პოეზიაში:
ცხენ-კარგის იღბალს მივნატრი.
ლაშქარ წინდაწინ წადგება,
მემრე ცოლ-კარგის იღბალსა,
ქმრის სწორთ ლამაზად დაჰხვდება.
ძველი ფშაური გმირის იდეალი სასტიკია, უკიდურესობამდის მიდის.
გამობრუნება ომიდან, უკან დახევა შეუძლებელია. რაც უნდა ძალიან გაჭირდეს
საქმე, სიკვდილმაც რომ ბრჭყალი მიაწოდოს, უნდა მიაწოდოს ხელში თავისი
სიცოცხლე და არა გზით არ უნდა გაიქცეს, რადგან იმას ვაჟკაცის სახელი აეყრება და
დიაცის სახელი უმკვიდრდება, რომელიც უნდა ბოსელში (საბუჩე) იჯდეს და
თითისტარით მატყლს ართავდეს. ერთადერთ გრძნობას, რომელიც ყველა დროს
ერის ცხოვრებისას თან ახლავს, რასაკვირველია, ძველს ფშაურს პოეზიაშიც საპატიო
ადგილი უჭირავს და ისე იდეალურად, ხელოვნურადაა დახატული, რომ არა მგონია
ვისმე ძველს ან ახალ ინტელიგენტ პოეტთაგანს ან თვით შოთასა ჰქონდეს

526
I<3N

დახატული ეს გრძნობა და სატრფიალო საგანი, როგორც ერსა აქვს. ვის არ ექნება

დიდის სიამოვნებით წაკითხული შემდეგი ლექსი:
შენ ჩემო დიდო იმედო,
მზევ, მოფენილო დილითა.
უკვდავებისა წყაროვო,
მოსდიხარ ოქროს მილითა და სხვ[2].
არ ავიწყდება ერს ძველის დროის გმირები, შესანიშნავი ისტორიული პირები
და მოვლენანი: თამარი, ერეკლე, ვახტანგი.
თამარს უამბო დედამა,
შენზედ სიზმარი ვნახეო.
ერთსა სარკეში ჩავხედე,
ხმელეთ სულ დავინახეო.
შენ იყო, შვილო, ქვეყანა,
შაგნებით შაინახეო.
ამ მოკლე ლექსში მკაფიოდ და მოკლედ არის ნათქვამი თვით სივრცე თამარის
დროის ივერიის სამეფოსი და აგრედვე ისიც, რომ ამ სამეფოს ჰყავდა ბრძენი,
შეგნებული მეფე, მმართველი – თამარი.
მეფის ერეკლის დროშია
შორს გავრეკნოდი ძროხანი.
წავწოდი, წავიძინოდი,
წავიხურნოდი ჩოხანი.
მაშასადამე, ერეკლესაც გარეშე მტრები ფიქრს და შიშს ქვეშა ჰყოლია, რომ
მეძროხე თავისუფლად აძოვებს საქონელს და უშიშრად იძინებს კიდევაც.
ერეკლემდე ადვილი არა ყოფილა, ძვირად უჯდებოდა მწყემსს ძილი და ჩოხის
წახურვა.

527
I<3N

ხმალი სჭრის ბაგრატოვნისა

მეფისა ერეკლისაო.
ნეტავი გაგვაცნობინა,
ლევანს უქებენ შვილსაო.
სალეკო შამაამტვრია,
საქმე სჭირს დაღისტნისაო და სხვ.
ეს არის მოკლედ დახასიათება ძველის პოეზიისა და ესეც საჭიროდ მივიჩნიე
მეთქვა, რადგან ახალს პოეზიაში სულ სხვა საგნებს ვხედავთ ლექსისა და
სიმღერისას. ამ ლექსების ცოდნაც საჭიროა, რადგან ეს სარკეა ერისა და ცხოვრებისა.
ამ ლექსებში ჩვენ ვხედავთ ცხადად, ნათლად, ერის გულსა და სულსა. ვხედავთ, რომ
უმთავრესი ძალა ერის გონებისა მიმართულია ცხოვრების ეკონომიურს მხარეზე:
ძნელი ხარ სიღარიბეო,
დამახელმოკლე, ტიალო.
მეორ-მესამე წელია,
ერთ ახალუხი მცვიანო და სხვ.
სიავ-სიკეთე კაცისა მის ეკონომიურის მდგომარეობით იზომება. ახლა „კაი
ბიჭობა― სარჩოთი, ქონებით იზომება.
უტურმა სახლი ააგო
ცილა-მპალაის მუხისა,
კარებზე მიდგებ-მოდგება
ყელ-მაღალაის წუღითა,
წელთა ჰრტყავ ოქროს ქამარი
უხდება, კიდეც უღირსა.
მამუკა ცხვარში გაგზავნა,
ოსმალში გადაუდისა.
ჭედილაც აიქ გაყიდა,

528
I<3N

მატყლსაც აიქავ უთვლისა.

ფული ვერაში ჩაყარა,
დაღონება აქვს ჭურჭლისა.
ეს, რასაკვირველია, დაცინვით არის ნათქვამი. ორი ერთმანეთს ეჯიბრება.
პეტრე და უტური. პეტრე უტურს დასცინის ლექსში სიღარიბის გამო; აქ აღარც
ომიდან გამოქცევაა და არც სხვა რამ მოხსენებული, როგორც ნაკულევანება
ვაჟკაცისა, არამედ სიღარიბე. უტურიც პეტრეს ამასვე უთვლის ნაკლულევანებად, ესე
იგი მის ეკონომიურად დაბეჩავებას:
მა ნაგზირულის პეტრემა
სამ პირად დადვა ბინაო;
ჩარგალს ააგო სასახლე,
გადუსვა კალა-რკინაო.
ხუთი ათასი ცხვარი ჰყავ,
შვიდი მწყემსი ჰყავ შინაო.
ათ თუმნად ქობებ იყიდა (საარაყე ქვაბები),
შინ დადვა კაი ბინაო.
რაც ფშავში ქევხეებია (მდიდრები),
ერთი ვერ უვლის წინაო.
შუშანათ პაპა ჩიოდა,
სუ მაგან შაგვარცხვინაო.
ქალაქის მემატყლეები
სუ მაგან დაიპირაო,
ოც თუმნად თოფი იყიდა,
ვერცხლში არა ჩან რკინაო.
არ არის უყურადღებოდ დატოვებული საოჯახო და სათემო ზნეობა, რომელიც
თანა სდევს მშვიდობიანს ცხოვრებას, მეოჯახეობას. ახალი ფშავლების პოეზია

529
I<3N

თვალ-ყურს ადევნებს ახალგაზდობას, იმათ ყოფა-ქცევას, როგორ ეპყრობიან დედ-

მამას, ნათესავებს, – აგრედვე მოხელეებს – გზირ-ნაცვალ-მამასახლისებს. ვისაც
მოასწრობს და დაიჭერს რაშიმე, არ ჰზოგავს და უშხლარტუნებს სატირულ
შოლტებს. აი მაგ., ლექსი, რომელშიაც სამდურავი ისმის ახალგაზდა კაცზედ. საერო
ლექსი უძრახავს ახალგაზდა კაცს კოხტა-პრანჭიაობას და „საათიანობას―.
ე მა თემურაზს უთხარით:
საათს რად არა ჰნახაო?
შვილიშვილს შამოგებარა
არჯალა, თავის პაპაო.
ისიც ღორღებში დაარჩვე,
შე სასაცილო სხვათაო.
თუ ქვით ეწერა სიკვდილი,
შინ მაუტანდი ქვათაო,
გიყიდავ ვერცხლის სარტყელი,
თუ სანათხოვე გარტყაო?
რა გაგითავებს სარჩოსა,
დედა მუშაჩი (მამითადში) დაგყაო.
ერთ კვიცი გყვანდა, დაგერჩვა,
ვიწრო სდგომიყო ბაგაო.
„მაუვლელობით არ მოკვდა,
ჩემდ ხათაბალა მაჰხდაო―.
ამავე ლექსისა სხვა ვარიანტიც არის და არ იქნება მეტი ისიც აქ მოვიყვანო.
გარდა ეთნოგრაფიულის მნიშვნელობისა, ამგვარს ლექსებს დიდი მნიშვნელობა აქვს
ქართული ენის მხრივ.
სხვაფრივ კი არა მიჭირს რა,
ბიძა შემბრალდა მგელაო,

530
I<3N

მაგის შვილ ჩინონიკია,

სხვა გლეხები ვართ ყველაო.
ეგ დილით დასდგამს ჩაისა,
„შენ ცხვარში წადი, მგელაო―.
ერთი ხბო ჰყვანდა, დაერჩვა,
ჯერაც არ მოუხელაო (უპოვნია).
დაუკიდებავ საათი,
საყელო დაიშვენაო,
ვერ ააშენებს საქონსა
მაგის საათში ცქერაო;
მაგის საათი შამირცხვა,
მაგის ქაღალდის წერაო:
შარშანის პაპა მაუკვდა
არ დაუმარხავ ჯერაო;
შინ მისულს პურსაც ვერ გაჭმევს,
არა აქვს იმოდენაო;
შვილმა მა საათიანმა
მამა ვერ დაასვენაო.
დიაღაც, რაკი ეკონომიურის თვალით შევხედავთ საქმეს, გლეხკაცს არაფერს
არგებს „საათში ცქერა― და „ქაღალდის წერა―. მკის დროს საათი უბეში არ დაადგება,
გადმოვარდება, გატყდება. ქაღალდს, წიგნს თუ შეუდგა საწერლად და საკითხავად,
საქმე, რომლითაც გლეხკაცი სულს იცავს, ცოცხლობს და ცხოვრობს, გასაკეთები
დარჩება და ამას ოჯახის ზარალი მოჰყვება. დაცინვის კილოთი არის მოხსენებული
აგრედვე „ჩაის სმა―. საზიზღარი და უვარგისია ის შვილი, თითონ ჩაისა ჰსვამდეს და
მამას ეუბნებოდეს: შენ, მგელავ, წადი ცხვარს აძოვეო. ხალხის გონება და გრძნობა
ისევ ძველი დროისკენ იხედება, თუმცა ახალს ცხოვრებას დაუჩნევია დაღი და

531
I<3N

ფუფუნება, განცხრომას ცდილობს მიაჩვიოს. იდეალად ძველთა ცხოვრება აქვს

დაყენებული, მაშინ ჩაის არა ჰსვამდენ, საათებს არ ატარებდენ, მაგრამ კაცნი კი
კაცურად ცხოვრობდენ და ახლებს კიდეც გჯობდენო, სადად ცხოვრება უფრო
სასახელო და სასარგებლო საცადნელიაო. ახალმა დროებამ ბევრი რამ ახალი
მოიტანა და სხვათა შორის მოხელეობა: „სუდიები―, გზირ-ნაცვალ-მამასახლისები.
ძველი დროება ერთსაც არ სცნობდა ამას. ცხოვრება სადა, მარტივი იყო და ყოველ
საქმეს ამჩნევია სიმარტივე. იგივე საქმე, რასაც დღევანდელი მოხელეები
მრავლისგან-უმრავლესნი აკეთებენ დიდის ვაი-ვაგლახით, აურზაურით,
დავიდარაბით, მაშინ უბრალოდ კეთდებოდა: გქონდა საჩივარი ვიზედმე, იქვე
მეზობლებიც იყვნენ; დაუძახებდი ორ-სამ კაცს, „დაჰსხამდით― კაცებს და საქმეს
ხელად გაარჩევდენ; სახელმწიფო გადასახადი ერთხელვე განიხრული იყო, ყველამ
იცოდა და წინადვე შენახული ჰქონდა, დაივლიდა ამორჩეული კაცი, მოჰკრეფავდა
და წარადგენდა ადგილობრივ. ეხლანდელი მოხელე ჩირჩილივითა ჰხრავს და
ჰღრღნის სოფელს, თუ კი საითმე რამ გამოეხვრის, ზოგს „საჭირნახულოს― ეძახის
რასაც ართმევს, სხვას „ფეხის ქალამანს―; რამდენიც ხაზინაში უნდა წარადგინოს,
იმდენსავე თავის საკუთარს ჯიბეში წარადგენს. მობძანდა მოხელე სოფელში და რომ
არ დაავალოს, თითონ გარბის საკრეფზე: ვის ქათამს ართმევს, ვის ხმიანდს, ვის
ცხვარს, ვის კვერცხს და სხვა და სხვა. „კამისია მობძანდაო―, ან ნაჩალნიკი და
„გამომძიელი―. თითონ უფროც უხარიან, რადგან თუ ნახევარი არა, მესამედი მაინც
ამ სურსათისა იმას ერგება; და ერთხელ ხომ არ მოხდება ეს „დიდკაცების― წაბძან-
მობძანება და მაშასადამე მოკრეფაც სურსათისა და დაწიოკება სოფლისა ხშირია. ეს
გარემოებაც აღნიშნულია საერო პოეზიაში.
კარგი გყავ მოხელეები,
შიგ ამორჩეულ კაცები:
წლოვანი მამასახლისი,
მოდროვნებულებ ნაცვლები;

532
I<3N

მემრე მაგათი ცოლები,

უფრო ჭლიკაზე (მოკოხტავებული) შამდგრები
ბეჩავებს ისა ჰგონია,
ტანზედა გვცვავის დრაფები.
ეს ჩვენი მოხელეები,
გაბრიყვებული დათვები,
შაყრილან, გაურიგებავ:
„მოდი წავართვათ შტრაფები,
რაკი არ დაგვიჯერებენ,
ყოჩაღები გვყავ ჩაფრები!―
იმას როდი ღა ფიქრობენ,
ჩამოგვეყრება ჯაჭვები,
სამის წლის ყავლი გაგვივა,
ჩამოგვიდგება ბადლები!
კიდეც ეს არის სავალალო, რომ მართლაც არა ფიქრობენ; ხალხის თვალთ
ხედვის ისარი სწორი და მარტივია: დღეს რომ მოხელე შენა ხარ, ხვალ მე ვიქნები;
დღეს თუ შენ დამჩაგრავ, ხვალ მე უარეს გიზამ და, მაშასადამე, მოხელეს სამსახურის
ყავლის სიმოკლე უნდა აშინებდეს, რომ შემდეგაც პირნათლად იყოს სოფელში;
ყველა მადლობელი ჰყვანდეს და როცა ჯაჭვს ჩამოჰყრიან და მის მაგივრად,
„ბადლად― სხვას ამოირჩევენ და დაჰკიდებენ, იმას ოლოლოს არავინ დაჰკიჟინებდეს.
მაგრამ ალბად სოფლის მოხელეც იმას ფიქრობს, ეს ერთი დღე მხვდა მოხელეობა და,
ვინ იცის, ჩემს სიცოცხლეში ვეღირსებიღა სოფლის სათავეში დგომას, ვეცადო და
მოვათალო დუმას, თუ კი რამ მოეთლებაო. ფშაურ პოეზიას არ ავიწყდება აგრედვე
ახალი სამართალი: „გამამძიელი―, „ადვაკატი―, „ტორგი― და სხვა… ადვაკატს, რა თქმა
უნდა, საპატიო ადგილი უჭირავს, როგორც „ძლიერის სიტყვის მხარჯავს―, და თვით
ამ ძლიერის სიტყვის დახარჯვაში ჰხედავს ერი საჩივარში და სამართალში

533
I<3N

გამარჯვებას; ვინც „ძლიერს სიტყვას― არ იტყვის, ის, მართალიც რომ იყოს, შეიძლება
გამტყუნდეს.
მიჩივის ბიძაშვილები,
მიბარებს გამამძიელი.
სიტყვა ვერ მომიგონია,
მაგათად შასაქციელი.
მაგათ ადვაკატს უთხარით,
სიტყვა დახარჯოს ძრიელი,
თორო იცოდეს გონს ავხდი
რო თიკან-ბატკანს იელი[1],
ცოლსა და დედას უტირებ:
ყმაწვილკაცი ვარ ჯიელი.
იცის მოლექსემ, რომ ისეთს ძლიერს სიტყვას ვერ დაჰხარჯავს, როგორც ვინმე
გაქნილი „ადვაკატი―, თუმც ამბობს მოპირდაპირეს „გონს ავხდიო―, როგორც ჩვენ
ვიტყვით – დავთრებს დავუბნევო, მაგრამ ეს მხოლოდ დაცინვაა თავის თავზე,
იუმორია. ბევრს სხვა ლექსებს შევხვდებით იუმორულად ნათქვამს და ამ იუმორს
გაგება, შეგნება უნდა. ბევრს, სამწუხაროდ, შინაარსიც არ ესმისთ ფშაურის ლექსებისა
და იუმორის ღირსების თუ ნაკლულევანების გაგებას როგორ მოვთხოვთ?! დიაღ, არა
აქვს იმედი სიტყვისა, ენისა, მჭევრმეტყველობისა, რომელზედაც არის
დამოკიდებული კაცის სასამართლოში ვითომ გამტყუნება და გამართლება და
ამიტომ თავის ჯიელობაზეღა ემყარება, ჯიელობა, ყმაწვილკაცობა მიშველისო. ანუ
უკეთ რომ ვსთქვათ, ჯანი და ღონეო. მაგრამ ესეც ვერაფერი იარაღია დავის დროს
სხვის გასატანად და ამიტომ ფრთებდაშვებული, გულგატეხილი რჩება მოლექსე…
ახალს ლექსებ შორის ბევრია ქურდობაზე და ქურდებზე. ქურდობა საზიზღარ
ხელობად არის აღიარებული ყველა ლექსებში, თუმცა ამ ლექსებში, არ ისმის

534
I<3N

ქურდობის და ქურდების წყევლა-კრულვა. მოლექსე ქურდობის ამბავს

მოგიყვება და უფრო გაცინებს, ვიდრე გაბრაზებს ან გატირებს.
უუბნავ გაღმითურებსა
სახევში აღარ გავხდები,
თაქლელებივით (თათარი) დამხდარან
მანდაურ დედაკაცები.
ზოგებს წისქვილებ უხვეტავ (გაუქურდია),
ზოგებს უტეხავ სახლები.
ვის რა-რა დაეკისრების
ბრუტიანაის მატყლები?
რა კვალის კვლევა გინდარისთ,
ან პრიგავარის კაცები?
ქალს გააყოლეს მზითვადა,
გამართეს ლეიბ-საბნები,
არ გაუღავის მატყლშია
დენეშკის დანაფასები.
ეემ სიტყვების მოთქომი
საცოდავ დავიფარხები (ჩამოგლეჯილ-ჩამოწეწილი დავდივარ),
დამარქვეს ტილა-ხუხაი,
რად არსად დავიკარგები?!
ან ჩავვარდები წყალშია,
ან კლდეზე გადავვარდები?!
თუნდა შამჭამონ ტილებმა,
საქურდლად არას შავდგები;
მეც რომ ქურდობა დავიწყო,
დუმისურაი გავხდები.

535
I<3N

ერთ-ერთს მაგალითს იმისას, თუ რამდენად რა სააუგოდ მიჩნეულია ფშავში

ქურდობა, აქვე მოგიყვანთ.
ერთი უკიჟინებს მეორეს ცოლის უვარგისობას ლექსით:
იღბალი აქვ ქვეყანასა,
ცოლ მოჰგვარეს კოსტანასა.
უცოლოობავ ერჩივნა,
შავის დათვის მოყვანასა.
მეორე პასუხად უთვლის შემდეგს ლექსს:
თუ ჩემი ცოლი დათვსა ჰგავ,
შენ ცოლ ძაღსა ჰგავ კუდასა.
წავალის საქურდნელადა,
წამაიკიდებს გუდასა,
გულიათ წისქვილთ დაჰხრუწავს (გაჰქურდავს),
ჩვენს დაიპარავს ფუტკარსა.
პეტუას ლაინს მაჰპარავს,
გადააფარებს ჯუბასა.
მეორე სტირის დაკარგულს გუდას, სადაც მარილის კვრიწი ჰქონდა, და „თიკნიანსა
თხასა―.
ლეგასა და ქიტიასა
არ ამბობენ ქრისტიანსა.
საშვლიაში შაუვლივის,
გაეფარნეს წიფლიანსა,
გუდასაც იქ წაიღებდენ
იმ მარილის კვრინწიანსა.
ისინივ მაიპარავდენ
იმ ჩემს თხასა თიკნიანსა.

536
I<3N

მამაკაცებს დედაკაცებიც არ ჩამორჩებიან, ისინიც ლექსობენ თავის ჭირვარამზე.

იმათაც აქვსთ საკუთარი ჭირი და ლხინი, საკუთარი დობილები და ძმობილები
წაწლები, იხსენიებენ „წოლა-დგომას― – წაწლობას თავიანთ სიმღერებში.
მიწის ფერი გძე, თინაო,
თან-თან მიწისაკ მისძვრები,
როდის დავპარე მართასა
ნემსის-კუდები (ძაფი), თიკვები? (ნაკუწები)
დასწვები (წაწლობა) ბუთულასთანა,
მოხვალ და ჩემთან იკვეხი.
ჩემ მოღალატე ჰყოფილხარ,
პირად კი კარგა მადგები.
გაგიგე, გითხარ, გამიწყერ
უკვენ არ გამოგიდგები,
შენ ისით კუდიანი ხარ,
მალედავ შამირიგდები.
შეურაცხყოფილი ქალი, რომელსაც თინამ დააბრალა ქურდობა მართას „ნემსის
კუდებისა― – ძაფისა, თვით დამკარგავს უბრუნდება და ეუბნება, რომ პირი მიგიციათ
ერთმანერთისათვის, ვითომ უნდა მცემოთ და ჯავრი იმითი ამოიყაროთ და რატომ
არა გრცხვენიანთ რომ ორნი ერთს ქალს სცემდეთო. ეს ბავშვური გულუბრყვილო
ტიტინია, სწორედ ქალის გუნების შესაფერი.
თინაის ამხანაგი ხარ,
მართავ, შე გველა-ქსინაო.
გინდ უკვენ მამეწიენით,
გინდ ჩამისხედით წინაო.
თითოს კი ისე დაგხვდებით,
ტირილით წახვალთ შინაო.

537
I<3N

რა უშავ, ოროლნ მერევით,

გულ მიძე, როგორც რკინაო.
ოროლნ ქალნ ერთის მამრევნი
უფალმა შეგარცხვინაო.
ახალს პოეზიაში დიდი ადგილი აქვს დათმობილი ქალების ტრფიალს, წაწლობას.
ბევრს შევხვდებით იქ ცინიკურ ლექსებს; ამ ლექსების მოყვანა უხერხულად
მიგვაჩნია და არც მწადიან „დავალდნენ მსმენელთა ყურნი―. უნდა შევნიშნო, რომ
ფშაურს პოეზიაში შეერთებულია უკიდურესი იდეალიზმი უკიდურეს რეალიზმთან.
მოლექსე, სადაც სატრფოს ადარებს „უკვდავების წყაროს―, ვარსკვლავს, მზეს და
მთვარეს: – „პირს რო დაიბანს ლამაზი, შუქნი მთას გადივლიანო― და სხვ. იქვე,
იმასთან არ დაისვენებს, ვერ მოითმენს, რომ არ შეურაცხყოს ადამიანს ესთეტიკური
გრძნობა.
აფშოს მოვიდა მერცხალი (ცნობილი მელექსე)
ქალმა ქალს უთხრა: „ეგ არი,
სარტყელს ზემოით ლექსია,
სარტყელს ქვემოით ნესტარი!―
არ გიყვარვარა, ქალაო,
არ მოგიდისა სულ-გული?
მოდი დამაწყე გულზედა
ტიკჭორასავით ძუძუნი.
–:–
ქალებმ დაუკრეს „ბუზიკა―, თამაშობს ჩემი დობილი,
ერთ გული მეტყვის: შენაცა გადადი დედი-შობილი.
იქნიე… მათრახი ათასგან…
–:–

538
I<3N

ქალმა მითხრა: „გადმამხურე შენ ნაბადი ქისტურია―,

ბოსლის კარზე გავიარე, სულის-ქცევა ვიყურია,
ბებერმ ჯოხი მამიქნია, ამოვყარე ტლინკურია,
აცა, დამაცა, ბებერო, თუ ვერ გიგდო ცლინგურია,
შენ ქალ ზურგზე ვერ შავაგდო, ვერ გადავდვა ხრინკულია.
–:–
მე კი კარგად ვერ დავცადე საფუტკრეში ქალთან წოლა,
ფუტკარმ საითამ მიკოდა, გამაცია, გამათრთოლა,
ქალა რასამ მეუბნება, იმან უფროც დამაღონა,
თავად გაიხსნა საკინძი, ძუძუ პირზე დამატოლა.
თეთრ იყო ქაღალდივითა, ისი ვსთქვი: ნუმც მამაშორა,
ცოცხალ ამასთან მამყოფა, მოვკვდე, – თან ჩამამაყოლა.
მრუშება ძველად მომაკვდინებელ ცოდვად ითვლებოდა. მრუშთ ჩაჰქოლავდნენ,
ვირზე შეჰსვამდნენ და დაჰყავდათ სოფლად სანახავად, ესროდენ ლაფს,
აფურთხებდნენ, ბოლოს კიდეც აქვავებდენ. სიმპატია ერისა ისევ ძველის დროისაკენ
არის გადახრილ-გადაწეული, მაგრამ თვით ერს შეუნიშნია, რომ პრაქტიკული
მოსაზრება სჯობნის ამ ზნეობრივს ადათს და გრძნობას.
მე რომ დედა გამემაკოს (დაორსულდეს უკანონოდ)
რა უნდარის ქვეყანასა?
ვაჟს გააჩენს, ძმა მექნება,
მამაშორებს ბეგარასა;
მთა-ბარშიაც წილ ჩაგიდებთ,
სოფელ გვიზამთ ვეღარასა.
თუ ქალ იქნა, და მექნება,
მოვაქვივნებ მზე-ქალასა;

539
I<3N

რო მოვკვდები, დამიტირებს,
გააკვირვებს ქვეყანასა.
ეს ზემოთ ნათქვამი ლექსი სატირაა, სიცილს და სიხარულს ქვეშ დაფარული გოდება
იმაზე, რომ ახალმა დრომ, ანგარიშმა, პრაქტიკულმა მოსაზრებამ, როგორც დასცა და
დააბნელა ზნეობრივი წმინდა პრინციპი: რა უშავს, თუ ნაბუშარი ეყოლება
დედაჩემს, ბეგარაში გავგზავნი. მამულს – სახნავ-სათიბს მოსთხოვს სოფელს და
სარჩოს, ქონებას შეჰმატებს ოჯახს. ქალი თუ გაჩნდება, ისიც კარგია იმავე
„სარგებლობის― პრინციპის მიხედულობით: მკვდარს ცრემლი ესაჭიროება, საიქიოს
დიდი ძღვენია მკვდართათვის ცრემლი მოზარეთა და მოზარეობა ხომ დიაცთა
ხელობაა. მაშასადამე, ქალიც რომ გაჩნდეს, თუ სასიხარულო არა, სამწუხარო არ
იქნება. საერო ლექსებში ზოგს სკეპტიკურს ლექსებსაცა ვხვდებით. საერო მოლექსე,
რაც მოსალოდნელი არ იყო ვითომ, დაცინვით იხსენიებს იმ გარემოებას, რომ ბევრს
მგზავრს ღამით „ყუნჭი― (ხის მინატეხი ან მოჭრილის ძირი) დევად ეჩვენება;
ჰკიცხავს ცრუმორწმუნოებას ერისას, დევ-ეშმაკების რწმენას. არ არის ეს საკვირველი,
რადგან მეცხრამეტე საუკუნის ტეხნიკურმა საკვირველ-მოქმედებამ დასცა,
დაამცრევა ზესთა-ბუნების ძალთა საკვირველება. ამიტომ ერისკაცი დღეს ამბობს.
„ეშმაკი სადღაა, თითონ კაცი გახდა ეშმაკი―-ო.
ჯალაფთ გამგზავნეს კახეთსა
თოვნა-ბუქვ იყო, ზამთარი,
გზაში ერთ ყუნჭი შამამხვდა
სამ-უღლის ხარის სათარი.
თუ მე არ მეპარებოდა,
ჩემკე წამოხრილ რად არი?!
ღვინიან ტიკებ იქ დამრჩა,
ერთ ახალ-პირულ ხანჯარი.

540
I<3N

მოვბრუნდი, ისე გავიქე,

როგორც თაქლელი თათარი.
საერო ფშაველი მოლექსე სხვას გარდა წისქვილებსაც (ბუჭულებს) არა სტოვებს
უყურადღებოდ.
ბღავანთ (გვარია) გამართეს წისქვილი
კადაჩალს გადის გრიალი.
ორად სტეხს, სამად აღარა
ეგ მამაძაღლის ტიალი.
ცოცხალნივ გადმეეყარნეს
ყელში ჩაცვივნილ ჭიანი:
მანდ ჭავჭავაძენ არ დაჰფქვენ,
ბღავანთ საფერი კი არი.
არც საიქიო და სიკვდილი ავიწყდება საერო პოეზიას, თავის უწყალო შედეგით თვით
მკვდრისათვის და ნათესავთათვისაც, – საერო ლექსის შეხედულებით საშინელი
მოვლენაა კაცის თავზე.
მარჯვენა მხარი ამტკივდა შუა მარხვასა დღესაო,
თან-თან დამიწყო ტკივილი, გულმა დაიწყო კვნესაო,
გვერდით დედ-მამან მისხედან, მაყრიან ხოროშნებსაო (ცრემლსა);
სოფელში კაცი გაგზავნეს, წამალს იკითხვენ ბევრსაო.
თვალჩი ჩინ გამამეცალა, ბუნდადა ვხედავ დღესაო;
მე წამლებ ვეღარას მარგებს საბრალო მიწის ტყვესაო.
მოვკვდები, დამიტირებენ, სუდარს ჩამაცმენ ჭრელსაო;
ნახანის სუდარს მაცომდენ, დებს დაუჭერენ ხელსაო.
მამა იძახის მუხლებსა, დედა იძახის წელსაო.
საკაცეს გამიკეთებენ თეთრის ტირიფის ხესაო,
წინ კაცებს გამიმძღვარებენ, – დიაკვანსა და ღვდელსაო;

541
I<3N

სამარის პირზე დამდებენ, წიგნს წამიკითხვენ ჭრელსაო.

მოდგება გუნდი ქალ-რძლისა, ცრემლს ჩამოჰღვრიან ბევრსაო;
ჩამდებენ სამარეშია, მიწას მაყრიან ბევრსაო.
მუალის გველი წითელი და მოიღერებს ყელსაო,
ჯერ ხო გადამძოვს ულვაშსა, მემრ ქოჩორს მიჰყოფს ხელსაო,
მემრ დამერჭობა გულშია, გულ დაიკვნესებს ძნელსაო.
1896 წ.

542
I<3N

წერილი რედაქციასთან
ჩვენში მეტად მსუბუქად უცქერიან მწერლის სახელს. მსუბუქადაო, იმიტომ არ
ვამბობ, რომ ჩინ-მენდლებს არ უძღვნის საზოგადოება მწერალს, ან არ აძლევს ღონეს
ქონების მოპოებისას. თუმც ეს უკანასკნელი მსუბუქად ცქერის შედეგია. სიმსუბუქე
მწერლის დაფასებისა სრულიად სხვაში მდგომარეობს: ჩვენში მწერალს, ნიჭს
(ტალანტს) ვერ იცნობენ, იმათ აფასებენ მხოლოდ რჩეულნი, საზოგადოების მცირე
ნაწილი. უმრავლესობას განა უნდა არ იცნოს მწერალი ან არ დააფასოს? მაგრამ არ
ძალუძს და ამის გამო ბრალიც ეხდება თავიდამ.
მიზეზი მწერლის გაუგებრობისა სხვა არაფერი გახლავსთ, გარდა უმეცრებისა,
უცოდინარობისა. აბა კარგად გამოიკვლიეთ, ვინ არიან გაზეთის მკითხველთა
უმრავლესი ნაწილი, და დარწმუნდებით, რომ ორი წილი შინაურულად ანა-ბანაზე
აღზდილან. იმათ გარდა ქართულისა არაფერი წაუკითხავთ, უცხო მწერლობისა
არაფერი ესმისთ, ხელოვნებისაც აგრეთვე, მწერლის დანიშნულებისა მით უმეტეს…
თუმც კი ეს უკანასკნელნი მწერალს ენასაც უსწორებენ: მწერალს ეს სიტყვა უნდა
ეხმარა ამ სიტყვის მაგივრად, ეს სიტყვა პოეზიაში სახმარებელი სიტყვა არააო,
უდგენენ მოლექსეს საპოეზიო ლექსიკონს და რითმებს. ამას იქით არ გადააბიჯო,
თორემ ვაი შენს ტყავსაო. ნუ დაივიწყებთ, რომ იმათ ქართული ენა მწერალზე უკედ
არ იციან და ლინგვისტიკა-ფილოლოგიის სახელიც არ გაუგონიათ, განაღამც იმათი
სახრავი ენახოთ.
მათი ქცევა, ვინც მწერალს ამგვარს დარიგებას აძლევს და წერის გეგმას აჩეჩებს
ხელში, მომაგონებს ძველს კლასიკურს გემოვნებას – ერთს ალაგას გაჩერებულს,
დამპალ-დაობებულს.
საშუალ საუკუნეებში ჩვენშიაც, აგრეთვე მოქანდაკეთ და მხატვართ
საზოგადოების გემოვნებისაგან, ერთიდაიგივე ნირი ჰქონდათ მიცემული:
მოქანდაკეთ და მხატვართ ადრევე იცოდენ ნაქანდაკების ან ნახატისათვის ტანი
როგორ დაეყენათ, ან ხელებისთვის რა მიმართულება მიეცათ. ნიჭი ამის გამო
543
I<3N

არტახებით და ბორკილებით შებოჭილი იყო. არა ჰქონდა სახსარი თავისუფლად

მოძრაობისა, მაგრამ ბოლოს მაინც ისევე ნ ი ჭ მ ა შემუსრა ეს საზოგადოების
გემოვნება, თვით ნიჭმა აღზარდა იგი სხვა წესზე, გაამტვრია ზღუდე სიჯიუტისა და
თავისუფლად დაიწყო მოქმედება. აწ ჩვენც ვგემოვნებთ ნაყოფსა მისსა.წერილი
რედაქციის მიმართ

ჩვენის პატივცემულის ისტორიკოსის დიმიტრი ბაქრაძის სიკვდილმა ყველას

თავზარი დასცა ჩვენს თიანეთშიც. ეს პატარა დაბა სხვა თავის თანამოძმეებთან
ერთად ჰგლოვობს დაკარგვას საუკეთესო ძმისა და მასწავლებლისას, ჰგლოვობს
ყველა, ვისაც ესმის, რა არის ერი, ერის ისტორია, ეროვნული თვითცნობა… 15 ამ
თვისას, რა დღესაც ეს სამწუხარო ამბავი მოვიდა, შეიკრიბა საყდარში ადგილობრივი
საზოგადოება პანაშვიდზე დასასწრებლად, პანაშვიდი გადაიხადა ადგილობრივმა
ბლ. მღ. ი. კოშორიძემ, რომელმაც წარმოსთქვა გრძნობიერი სიტყვა განსვენებულის
მოღვაწეობის მნიშვნელობაზედ, თუ რა ღვაწლი დასდო მან ჩვენს ისტორიას,
რამდენად შეგვაგნებინა ჩვენი წარსული და მოგვანიჭა იმედი მომავლისა.
პატივცემულმა მოძღვარმა სწორედ მოსწრებულად შეადარა განსვენებული დიმიტრი
ბაქრაძე დიმიტრი თავდადებულს. „ნამეტანი არ იქნება, – სთქვა მღვდელმა, –
ითქვას, რომ განსვენებული მეორე დიმიტრი თავდადებულია მამულისათვის. თუ
პირველმა მსხვერპლად შესწირა თავი სამშობლოს, თავი დასდო საქართველოსათვის
და ამით მოგვცა მაგალითი პატიოსნურის სიკვდილისა, თავგანწირულებისა
მამულისა და სჯულისათვის, არც მეორემ დააკლო: ეს გვაძლევს მაგალითს
დაუღალავის, განუწყვეტელ, მედგარის შრომისას მამულისა და მეცნიერების
გულისათვის, რომელსაც შესწირა თავისი სიცოცხლე, აღსავსე დაუცხრომელის
ზრუნვით, როგორც პირველმა, ისე მეორემ. დიმიტრი ბაქრაძის ღვაწლს შემდეგ
ადვილად ვეღარავინ გაჰბედავს შეურაცხყოს ჩვენი თავმოყვარეობა და დაუძახოს
ჩვენს ისტორიას ზღაპრული―, და სხვ. ბოლოს სიტყვა დაასრულა ამ ლექსით:
„…ვინც რომ წარსულს ივიწყებს, არ ეძიებს,

544
I<3N

ძლიერ კარგიც რომ იყოს, ნაყოფს ვერ გამოიღებს―.

მიბოძეთ მეც ნება უკანასკნელი სალამი მივცე პატიოსანს მოხუცს, გულწრფელს
ქართველს, დაუღალავს მუშაკს, რომელმაც მკერდხავსიანს საქართველოს წარსულს
მოჰფინა ნათელი, რომელმან აღზარდა ჩვენში ეროვნული თავის ცნობა, თავის
ვინაობის შეგნება, გაგვიღვიძა იმედი მომავლისა და ჩვენს ფრთებშეკვეცილს
ეროვნულს გრძნობას ფრთები შეასხა, განამტკიცა ჩვენს გულში იმედი.
საუკუნოდ იყოს ხსენება შენი, პატიოსანო, დაუღალავის, მადლიანის მარჯვენის
პატრონო ქართველო, დიმიტრი!
1890 წ.

545
I<3N

ხალარჯობა და რიგები
ფილოსოფიურად ხალარჯობა გამოსაკვლევი და გამოსაცნობია, ხოლო
ეტნოგრაფიული მნიშვნელობა ხალარჯობისა ადვილად გასაგებია, რადგან კაცის
თვალყურს არა აქვს დაფარული იმისი იერი და ფერი. ხალარჯობას ფშაველები
სულთამოხსენების დღეს ეძახიან, წინა დღეა სამებობისა. თემი სასაფლაოზე მიდის.
კაცი თუ დედაკაცი, დიდი თუ პატარა, ყველანი მკვდართა ბინას ესტუმრებიან და
თან მიიტანენ ქადებს, ხმიადებს, რომელსაც ფშაველი ქადა-პურს ეძახის. ქადა-
პურებთან ერთად სასმელიც არის, რა საკვირველია. თითოეული ოჯახი თავიანთ
მიცვალებულის სასაფლაოზე მოიკალათებს. ხალხი მკვდრებს შენდობას ეუბნება,
ერთი-მეორეს იპატიჟებს და შენდობას ათქმევინებს თავისი მკვდრებისათვის.
მოზარენი, კაცი და ქალი, მომეტებულად მთელის სოფლის ქალები ერთად, გროვად
დადიან და მორიგეობით ტირიან გარდაცვალებულთ. გლოვა ამგვარად სათემო,
საზოგადო ხდება; ერთი მრავალის მიცვალებულსა ჰგლოვობს და მრავალნი
ერთისას. ვაჟკაცთა საფლავებზე შეკაზმული ცხენები დგანან და თითო კაცს უჭირავს
ხელში სადავით. ცხენი სატირელს დასჩერებია თავზე. სატირელს ვაჟკაცისას
შეადგენენ ლოგინი, იმისი ტანისამოსი და იარაღი. ერთს, ძმას, ანუ ბიძაშვილს
მიცვალებულისას, უჭირავს ცხენი და თითონაც თავდაკიდებული დაჰნაბრებია
ფაფარზე. თუ რამდენად მტკიცედ უჭირავს ფშაველს ეს ძველი ჩვეულება მამაპაპისა,
მტკიცდება იმით, რომ ამ მოუსვენრობის დროს და სწორედ დაწიოკების წელიწადს,
როგორიც წარსული იყო და წრევანდელიც ზედ ეკეცება, ფშაველს არც
ცოცხლისათვის და არც მკვდრისათვის თავისი წესი არ დაუკლია.
ახალ, ე. ი. ამ წლის მიცვალებულის პატრონს მონათესავე მისდის „წესრიგით―, მიაქვს
„ქადა-პური―, ბატკანი (საკლავი) და რამდენიმე სანთელი. ვისაც ბატკნის მიყვანა არ
შეუძლიან, იმას კელაპტარი მიაქვს ბატკნის მაგიერად. აქა-იქ საფლავებზე ჯგუფად
სხედს და შუადღიდამ მოყოლებული ხშირბინდამდე ქეიფობს და იხსენიებს
მიცვალებულებს. – ღმერთი შაგეწიოს, მჭედელავ, – ეუბნება მკვდრის პატრონს
546
I<3N

ჭირისუფალი ხელყანწიანი: შენა, შენს ყოფა-ცხოვრებას, შენს მამიშვილობას ნუღარა

ავი მოგარგინოს ღმერთმა და ამ ჩვენის ბატონის დავლათმა (უჩვენებს სალოცავზე),
ნურც სასიკვდილოდ გაგათავოს, ძმაო, ნურც სასიცოცხლოდ. ზიანი ზიანად
გაკმაროს, დამრჩონი გიცოცხლოს ღმერთმა. თქვენც გაგიმარჯოსთ და გაცოცხლოსთ,
– ეუბნება იქ შემოკრებილთ: ღმერთმა შაიწყალოს მახარესა, – უქცევს თავს
სასმელს.
– ღმერთმა მაიხსენოს, – ამბობენ ყველანი ერთხმად: გაცოცხლოს, კეთილი
მოგცას ღმერთმა.
ჩვეულება საფლავებზე ტაბლის მიტანისა და სასმლით მოხსენებისა
ძველისძველი, პირვანდელი ჩვეულებაა და დღესაც იმეორება ფშავლისაგან, როგორც
ჩვეულება, როგორც წესი, თუმცა მას პაპის-პაპათაებრ არა სჯერა, რომ მკვდარს,
მკვდრის სულს „რამ მიუვიდეს―. ჩვენი ჩვეულებაა, ამბობს იგი: უნდა მოვიგონოთ
მკვდარი, თორო სულს რად უნდა მწარე არაყი და ქადა-პურებიო. ეს ესეც უნდა იყოს,
რადგან ჩვეულება ესეთის ხასიათისა და ბუნებისაა…
იმას პირველად აზრი აქვს. იგი რწმენაა და, თუ შეიძლება ესე ვსთქვათ,
სარწმუნოება. იგი შემდეგაც იმეორება, როგორც ნაყოფი ძველის დროისა,
მამაპაპეული ანდერძი. წინანდელს ველურ მდგომარეობის ადამიანს ეგონა, რომ
სული, მეორე „მე― კაცისა არა კვდებოდა, რომ საიქიოსაც იგივე მოთხოვნილება სმა-
ჭამისა ჰქონდა, როგორც სააქაოს… ამიტომ მიცვალებულის პატრონი, როდესაც
ნადიმად ჯდებოდა, მიცვალებულისათვის ცალკე კერძსა სდგამდა კერის პირას –
სული უხილავად მოვა და შეექცევაო. როგორც ეს ჩვეულება, ისე მრავალი სხვა,
ერთნაირს განათლების სიმაღლეზე მდგომარე უწინდელსა და ეხლანდელს ხალხსაც
ერთმანეთს ამსგავსებს, მიუხედავად ერთტომობისა, მიბაძვისა, ერთისა და
მეორისაგან გადმოღებისა. გადმოღება ჩვეულებისა აქ არაფერს შუაშია. ეს უფრო იმის
ბრალია, რომ კაცთა ნათესაობის გონება ერთნაირად მუშაობდა, ერთნაირად
ჰგრძნობდა. თავთავისთვის შემწყვდეულნი, როგორც ამერიკის ველური კაცი, ისე

547
I<3N

აფრიკისა, ცალკ-ცალკე დაშორებულად მცხოვრებნი ცალკ-ცალკე ჰფიქრობდნენ,

მაგრამ ერთნაირად კი, აგრეთვე იქცეოდა ჩვენი ფშაველიც. „სახელის შადება―, ანუ
მოგონება მიცვალებულთა საჭმლით წინამორბედია მკვდრის სულის
მოსამადრიელებელ საშუალებათა.
ხალარჯობის მეორე დღეს ახალის მკვდრის პატრონები აკეთებენ „რიგებს―
სახლში, იპატიჟებენ მოკეთეებს. თითოეული სტუმარი, ანუ წვეული, როდესაც
სახლში შედის, მიესალმება ჭირისუფალს: – აგაშენოს ღმერთმა, – ამბობს იგი, –
კვლავ სალხინოდ მოგვიყვანოს შენს ოჯახში. – თქვენთვისაც გამარჯვება, კვლოვამც
სალხინოდ მოხვალთ, – ეტყვის დანარჩენს ხალხს, რომელიც შესაფერს პასუხს
ეუბნება. მკვდრის პატრონი „რიგის―, ანუ წირვის დროს უმასპინძლდება გულუხვად.
დახოცილი საკლავები ანუ ცხვრები მზადდება დიდს ქვაბში. იმასთან ერთად არის
რძე, ერბო და ფაფა, ან ფლავი, რომელიც ცარიელს წყალში მოიხარშება და, როცა
ჯამებზე დარიგდება, ერბოს მერე ზედ ასხამენ. ჭირისუფალი მუდამ იმასა
სცდილობს, რომ მეტი ხარჯი გასწიოს, რითაც უფრო ვითომ დაანამუსებს
მიცვალებულსა და თავის თავს ხალხის თვალში. თუ ჭირისუფალი ვერ მოიქცა
პურადად, თემისაგან დაიძრახება და თუ სრულიად ვერ შესძლო ფშაველმა
მკვდრისათვის „რიგის დაყენება―, მაშინ იგი მოკვეთილსავით არის სოფელში. ყველა
იმას აყვედრის: „შე მკვდარდაუმარხავო, დედმამა დასამარხავ გყავ, ჯერ იმასაც არა
გაგიგავ რა, შენ რა კაცი ხარო―.
წვეულებები ჯგუფ-ჯგუფად, უწესოდ სხედან და თავთავისთვის სმა-ჭამაში
არიან საუზმის დროს, მანამ საერთო საზოგადო ნადიმი არ გაიმართება. ამ საზოგადო
პურის ჭამამდე მკვდრის პატრონი სატირელს გამოიტანს და მიცვალებულის ცხენს
დააყენებს სატირლის პირზედ. ყველანი ჩვეულებრივად იტირებენ, ყველამ
სირცხვილის ასაცილებლად უნდა მონაწილეობა მიიღოს ამ ტირილში. „მართალიაო,
– ამბობს ფშაველი, – მკვდარს ტირილით ვერავინ გააცოცხლებს, მაგრამ კაცი გულს

548
I<3N

მაიოხებსო. მასპინძელსაც დარდი უსუმბუქდება, რაკი ჰხედავს სხვასაც

ვებრალებიო―.
როდესაც ტირილი გათავდება, ხალხი „დაჯდება―, დასხდება რიგზედ:
ერთერთი მასპინძლისაგან ამორჩეული დადის, მოხარშული ხორცი უჭირავს ხელში
ხონჩით და არიგებს ხორცის ნაჭრებს (წილობა). მეორე არიგებს პურს, მესამე
მოაყოლებს წვენს ხის ჯამებით და ოროლ-სამ-სამ კაცს თითო ჯამს უდგამს.
დედაკაცებს მარტო იმას არ აჯერებენ, რასაც იქ აჭმევენ და ასმევენ, ამ უკანასკნელთ,
როდესაც წირვაში მიდიან, თან მიაქვსთ ქვაბები და ჩარექებიც… მასპინძელი შინ
წასაღებად სხვას ურიგებს და აქ საჭმელ-სასმელად სხვას: ამიტომ დიაცნიც წინდაწინ
თავდარიგს იჭერენ.
მკვდრის პატრონები, მამაკაცნი ამ წირვის შემდეგ თავებს მოიპარსავენ…
„თავმოსაპარსიო― ისეთივე ასასრულებელი წესია მკვდარზედ, როგორც სხვა წესები.
„თავმოსაპარსიოსი― სხვა საკლავი უნდა დაჰკლას მკვდრის პატრონმა და იმ ღამესაც
ვახშმად დაიწვიოს, ვინც თითონ უნდა. თავმოსაპარსიოს ვალს მარტო
მიცვალებულის შინაური ნათესავი არ იხდის, არამედ გარეშე ნათესავიც. ერთს
მიცვალებულზედ შეიძლება ოცი და ოცდაათიც იყოს თავგამოშვებული. ყველამ
უნდა მოიხადოს ეს ვალი თავისმოპარსვისა საკლავით, სასმელითა და სტუმრების
მოპატიჟებით. მოიპარსავს თავს მაშინ, როდესაც უნდა გადიგლოვოს საკმაო ხნის
განმავლობის შემდეგ. მგლოვიარე, „თავგამოშვებული―, რამდენიც მეტად ეფასება
მიცვალებული, იმდენი დიდხანს ჰგლოვობს. თუ გლოვა გააჭიანურა, ხალხი სთხოვს
პირი მოიპარსოს: – ღმერთმა გიშველოს, ძმაო, სულის მადლიც შაგეწიოს და ზეითის
ღვთისაცა, მაიპარსე თავი, მკვდარს რაც უფრო არ დააღონებ, რას აამებ. განა იმას კი
უხარიან შენი ეგრე ყოფნა?! – თავგამოშვებულს სასახელოდაც მიაჩნია დიდხანს
გლოვა და თავს გამოიდებს ხოლმე ამისთანა თხოვნის დროს… მგლოვიარეს, როცა
თავს მოიპარსავს, ყველანი მადლობას გადაუხდიან: – კლოვ სალხინოდ
მოგაპარსვინოს პირიო.

549
I<3N

ცხადად წარმოდგენისათვის იმისა, თუ ფშაველს რა ეხარჯება მკვდარზედ, აქ

დავასახელოთ ყველა ის წესრიგი, რომელსაც ფშაველი ასრულებს მკვდრის სულის
მოსახსენებლად. პირველი რიგი მკვდრის დასაფლავების დღესა ხდება და, თუ
ხსნილია, დაიკვლის საკლავი „სულის სახსრად―. ფშაველს დატყვევებული ჰგონია
მიცვალებულის სული საიქიოს მგზავრობაში. სულის სახსრად დაკლული საკლავი
იმას გზას უხსნის მისასვლელ ადგილისაკენ… სასმელად ღვინო და არაყი აქვს.
უსასმელოდ არა გზით „წესრიგის― შესრულება არ იქნება. ამას ჰქვიან თავზე სამარხი.
რამდენისამე ხნის შემდეგ უნდა გადუხადოს მიცვალებულს შვიდი. შვიდში
დაიკვლის ორი მამალი ცხვარი და ერთი თხა; თხა ბოროტის სულის, ეშმაკის
მოსამადლიერებლად არის, რადგან იგი ეტანება მიცვალებულის სულს. როგორც
უკვე ვიცით, ფშაველს ჰგონია, თხა ეშმაკის გაჩენილია და თავისსავე გაჩენილს
მიიღებს სულის „სახსრად―, ანუ დასახსნელადაო. გავა ხანი და უნდა ასრულდეს
ორმოცი, ორმოცში დაიკვლის ორი ცხვარი. შემძლე კაცი დაჰკლავს ძროხას და უნდა
აადუღოს კორკოტი. ამას მოჰყვება ხორცის შაბათი. მაშინაც უნდა დაიკლას ერთი
საკლავი. დიდმარხვაში, თევდორობის სწორზე, შაბათს, მკვდრის პატრონი ადუღებს
„დოხანს― (ბაკლა), გამოაცხობს პურს, როგორც ყოველ „რიგის― წირვის დროს, და
მიიპატიჟებს ხალხს მკვდრისათვის შენდობის სათქმელად. შემდეგ მოჰყვება
თავმოსაპარსიო და ხალარჯობა იმ სახით, როგორც ზევითა გვაქვს ნათქვამი.
წელთაობა მაშინ აუსრულდება მიცვალებულს, როდესაც ერთი წელი შესრულდება
გადაცვალების შემდეგ, მაშინაც დაიკვლის საკლავი და ჭირისუფალი მოიპატიჟებს
ხალხს. ამას გარდა ყოველ დიდ დღესასწაულის დროს, აღდგომასა და ამაღლებას,
მკვდრის პატრონი მოიკითხავს მიცვალებულს ტაბლით, ქადა-პურითა და სანთლით
და აძლევს მღვდელს საწირავს ერთ ან ორ აბაზს მკვდრის მოსახსენებლად.
1889 წ.

550
I<3N

ხევისბერობა მთაში და მისი დღევანდელი სვე-ბედი

ჯერჯერობით გამორკვეული არ არის დღევანდელი ხევიბერი ვის მემკვიდრედ
უნდა ჩაითვალოს: წარმართობის დროინდელი მოგვისა თუ მღვდლისა, როგორც
ქრისტიანობის წარმომადგენლისა. არ იქნება სიმართლეს მოკლებული ვსთქვათ ისა,
რომ მღვდელობა, ვიდრე მიიღებდა იმ ფორმას, რაც მას დღესა აქვს შენარჩუნებული,
უნდა ყოფილიყო სადა და მარტივი, ანუ, უკედ რომ ვსთქვათ, იგივე მოგვობა.
ადამიანმა შეიძლება ისიც იფიქროს, ვითომც ხევისბერებს დაეჭიროსთ მღვდლების
ადგილი, როცა ერი მოკლებული იყო ნამდვილს მღვდელს, მოძღვარს, მწიგნობარს
და მათი მაგიერობის გაწევა დაეწყოთ თავისებურის ლოცვა-დიდებით და
„დამწყალობნებით―. ეს კი მხოლოდ მაშინ მოხდებოდა, როცა ხალხში შეუძლებელი
გახდებოდა პოვნა ნამდვილი მომზადებული სამღვდელო, საეკლესიო წესების
მცოდნე პირისა. ეს კი როგორღაც დაუჯერებელი ამბავია. საქართველოში იმდენი
მონასტრები იყო, საცა ამზადებდენ სამღვდელო პირებს, რომ ნაკლებულობის თქმა
ამ შემთხვევაში დანაშაული იქნება ჩვენის მხრით.
ხევისბერობა სულ სხვა ნიადაგზეა აღმოცენებული; იგი განკერძოებული
მოვლენაა, და, თუ შეიძლება ასე ვსთქვათ, მოძღვრება, – გამომხატველი მაცხოვრის
მცნებისა – საცა სახელითა ჩემითა შეკრბენ ორნი და სამნი, მე მათ შორისა ვარო.
ხევისბერის წირვა-ლოცვას არ ეჭირება ეკლესია, იგი საწარმოებს პირდაპირ ცის ქვეშ,
რამდენიმე იფნის ხით დაჩრდილულს მდელოზე. იმ ადგილას, სადაც ხატობა
იმართება ხევისბერის მეთაურობით, ეკლესია არც კი უნდა იყოს.
სასულიერო მთავრობამ ბევრ ადგილას, საცა ხატობა, დღეობა იმართება, საყდრები
ააშენა ფშავში და ხევსურეთში, მაგრამ ხალხი მაინც გაურბის საყდარს და სანთლის
დანთება ურჩევნია სადმე იქვე, იმ წმიდა ადგილის მიდამოში, დახავსებულ ლოდზე,
ვიდრე გაბრწყინებულ ეკლესიაში. რომ ჰკითხოთ ხალხს: ეკლესიას რად
გაურბიხართო, პასუხი ერთი იქნება: „ჩვენ ღირსნი არა ვართ გავაუწმინდუროთ
ჩვენის შესვლით საყდრის სიწმინდეო―. ამ აზრს ადგია უფრო მდედრობითი სქესი.
551
I<3N

ხევისბერი ჩაცმა-დახურვით, განათლებით არაფრით არ განირჩევა სხვა ხალხიდან,

იმ ხატს, რომელსაც ხევისბერი ემსახურება, მაგ., წმიდა-გიორგის, არა აქვს სახიერება,
ვისაც როგორც უნდა ისე გამოიხატოს გონებაში, თავის ფანტაზიაში. ამ ათის წლის
წინად ვერც ერთს ხატში ვერ იპოვიდით ხატს (სურათს) ღვთიშობლისაში –
ღვთიშობლის ხატს, მთავარანგელოზში – მთავარანგელოზს და სხვ. მხოლოდ ბოლო
ხანებში ამ წმიდა ადგილების შეურაცხყოფამ, რომელიც მომდინარეობს სასულიერო
მთავრობიდან და გამოიხატება სამდურავში – „აბა რასა ჰლოცულობთ ცარიელს
ლოდებსო, კერპთაყვანისმცემლები ხართო―, აიძულა ხევისბერები დაესვენებინათ
თავ-თავიანთ სალოცავებში იმ წმინდანების სურათები, სადაც რომელი წმინდანის
ნიშიც არის.
ეჭვი არ არის, რომ ეს მდაბიოდ, მდაბიო ადგილას ვედრება ღვთისა, შეიცავს
პროტესტს ეკლესიურ ღვთის სამსახურების და მღვდლების წინააღმდეგ.

552
I<3N

ხევსურები
(საზოგადო შენიშვნები)
მე მირჩევნია შავი კლდე
თოვლიან ყინულიანი,
ორბი რომ ბუდობს, ჩანჩქარიც
გადმოჰქუხს ბროლი წყლიანი:
ჯიხვი და არჩვი მეყოფა,
ხორცი აქვს მარილიანი.
არ გავსცვლი სალსა კლდეებსა
უკვდავებისა ხეზედა,
არ გავსცვლი ჩემსა სამშობლოს
სხვა ქვეყნის სამოთხეზედა!
რ ა ფ. ე რ ი ს თ ა ვ ი
ხევსურს წითელი ჯვრიანი ჩოხა, გვერდზე ჩამოკიდებული ფარ-ხმალი, ადვილად
საცნობს ჰხდის; სადაც უნდა იყოს ხევსური, ქართლში, კახეთში, თუნდ ტფილისში,
იმას თან განუშორებლად აქვს იარაღი. იმის მიზეზი, რომ ხევსური მშვიდობიანობის
დროსაც კი არ იშორებს ტანიდამ იარაღს, არის არა გარეშე მტერი, არამედ ისევ
ხევსური, პირიქითელი, ან პირაქათელი, ხშირად უფრო ქისტი. როდესაც მტერს
შეხვდება ხევსური, გაიძრობს დაშნას (ხმალი); თუ სისხლის აღება უნდა, მოჰკლავს,
და თუ შეურაცხყოფილია მცირედ მისგან, „დაჰკეჭნის―, დასჭრის. დაჭრილი და
დამჭრელი ადგილობრივ მედიატორეთა ბჭობით მორიგდებიან, გაისამართლებიან.
თუ რომელიმე მხარე, მოჩივარი ან მოპასუხე, არ დასთანხმდა მედიატორეთ
გადაწყვეტილებას და თიანეთში გაემგზავრა საჩივლელად, მთელი თემი და სოფელი
დაუხვდება წინ და დააბრუნებენ უკან! – სირცხვილ არა იც, რად გვყრი სხვის
ხელადაო?

553
I<3N

წყლული, ჭრილობა მარცვლით გაიზომება; ერთი მარცვალი სწორედ ედება,

მეორე გარდიგარდმო, რამდენი მარცვალიც დაედება წყლულს, დამჭრელმა იმდენი
ძროხა ან ხუთი მანეთი უნდა გადაიხადოს დაჭრილის სასარგებლოდ. მართლაც რომ
ეს კარგი მოგონებაა ხევსურების მხრით: ისეთი ხევსური არა მგონია მოიპოვებოდეს
ხევსურეთში, რომ ან თვითონ არ იყოს სხვისგან დაჭრილი, ან თვითონ სხვა არ
დაეჭრას. ხევსურების ყველა საქმეები რომ ახალ კანონს ჩაეგდო ხელში, აქამდის
ხევსურეთი კამჩატკაში დაარსდებოდა. ყველა ხევსურმა ეს კარგად იცის და კიდეც
იმიტომ ფრთხილობს, რომ დაჭრილობის ამბავი „კანონის― ყურად არ მივიდეს.
ხევსური ფრიად ღარიბია; იმას თამამად შეუძლიან სთქვას თავის თავზე: „კარჩი
თაგვ არას შამიჭამს, შინ შამოტანილს ციცაო―. ხევსურეთი ხმელი, ხრიოკი ადგილია
და მოსავალს ხელს ვერ უწყობს: დათესილი ქერი ჯერ ჯეჯილობაშივე ჩაირეცხება
ღვარებისაგან და, თუნდაც მოვიდეს, სეტყვას მაინც ვეღარ გაეხვეწება, ვერ
გადურჩება. ხევსურეთში მდიდარი ოჯახები, როგორსაც ფშავში შეხვდებით,
იშვიათია ძლიერ. თუ ორი-სამი ძროხა და ოცი თხა-ცხვარი მოეპოვება ხევსურს,
მდიდარია. ფარის პატრონებს ხევსურეთში ვერ იპოვით. კიდეც ამ სიღარიბეს და
გაჭირვებულს ცხოვრებას უსწავლებია ხევსურისათვის სარჩოს გამოზოგვა…
ხევსურმა ზომიერად იცის ქონების ხარჯვა; იგი უზომო ხარჯს მუდამ ერიდება.
სვავმა იცისო, ამბობენ ქართველები, ძვალს ჯერ გაჰზომს და მერე ისე ჩაჰყლაპავსო.
ხევსურიც სწორედ ესე იქცევა, იმას წინათვე ე. ი. შემოდგომაზედვე აქვს
გამოანგარიშებული, რამდენი თივა და ჩალა უნდება თითო ძროხას, ან პური,
საზრდო რამდენი დასჭირდება მის სახლობას. ხევსური პურის ყიდვას ვერ ასდის;
ხშირად იმას ერწო-თიანეთიდამ და კავკავიდამ ზურგით მოაქვს „ჯერი―, – საზრდო
ჯალაბობისთვის. ხევსური არ არის ხელგაუძრავი, როგორც ზოგსა ჰგონია; თუ კი
გარემოება ხელს უმართავს, რაიმე საშუალება აქვს, ხევსური ჯანს და ღონეს არ
დაჰზოგავს საზრდოსა და ქონების მოსაპოვებლად. ხევსურის მაცხოვრებელი იარაღი
ცელია. გრო-გროვად, მხარზე ცელგადებულები, ხევსურები მიდიან კახეთს

554
I<3N

სათიბრად; ცოცხებითაც კი ვაჭრობს ხევსური. კალოობას მიაქვთ არყის ცოცხები

ბარში პურზე გასაცვლელად. ცოცხებით მოვაჭრეთ 40–60 კაცსა ჰნახავთ ერთად.
ხევსურის დანახვა ამ დროს საცინელია: ჯორს იმდენი ცოცხები ჰკიდია, რომ ყურის
წვერების მეტი აღარაფერი უჩანს; ზედ თვითონ ეს ფარხმლიანი რაინდი
შესკუპებულა და ტანის ზანზარით მიაძუნძულებს ბარისკენ თავის „ჯორაკსა―.
ხევსურები ამასთან განთქმულნი არიან ქართლ-კახეთში, როგორც ჯამბარის
მწვნელები…
უცხოს ადგილას ხევსური ფრთხილი და მშიშარაა. ხევსურეთში კი მეტად ამაყი
და თავმოყვარეა: ცოტა რამეზე შარს მოგდებს, მცირე რამ ეწყინება. მგზავრს
სიმღერით ხევსურის სოფელზე გავლა არ შეუძლიან; ზოგს სოფლებში ახირებული
ჩვეულება აქვთ: მგზავრი ცხენიდამ უნდა ჩამოხტეს და სოფელზე ქვეითად გაიაროს.
ეს სოფლის პატივისცემასა ჰნიშნავს. ხევსური მაშინ არის სანახავი, როდესაც
ბარიდან მთაში მიდის: იგი გაცოცხლდება, დაიწყებს ყვირილს, სიმღერას; მთელს
არაგვის ჭალას ააქოთებს და ააზრიალებს; ხევსურის სიმღერა ხმამაღლა ტირილის
ზარს მოგაგონებს: იგი როდესაც იმღერის – გმინავს და მთებსაც აგმინებს.
ვერ გაიგეთა, ხევსურნო,
ხევის მთა გადმოსულაო,
ერეკლე ბატონიშვილი
ტახტზეით ჩამოსულაო.
ორქაფა შაუკაზმებავ,
საომრად გამზადულაო.
ჩამამივიდენ ხევსურნი,
თავი დამჭირდა ყმისაო;
წილი იყარონ ახლებმა,
ბერებ კი ვერა დისაო.
ხევსურებ მაახსენებენ,

555
I<3N

არ წასვლ არ იქნებისაო.
ჩამაამტვრივეს არაგვი,
ქავ რას დაუდგებისაო.
მუხრანს მიუვლენ ბატონსა,
სუ წყრომით არ იქნებაო;
გადაიარეს სურამი,
აწყვერსა მიუდგებაო.
აწყურულ სიმაგრეშია
ლეკები ჩაუდგებაო.
დაბრუნდა იარალაი,
ამას რა შაუხდებაო?
წუხდების ბატონიშვილი,
ჯარ რაით გამიწყდებაო.
ხევსურებ მაახსენებენ:
დღეს ჩვენი გადაგვხდებაო;
დაისაბღუჯეს ფარები,
თავზედ ჩაჩქნები ჰხვდებაო.
არიქათ, ხევსურთ ვაჟებო,
ხმალი სისხლშია წვლდებაო.
წყალში ჩაყარეს ლაშქარი,
ხიდი არ დაჰნებდებაო.
იმედაის შვილ სუმბატა
თავკაცთ წინ გაუძღვებაო.
ვაჟასა ხევსურის შვილსა
თავ რად არ დაჰნანდებაო?
დედის ძმათ გაუჯავრებავ,

556
I<3N

ძმათ აღარ ეკითხებაო.

აბაი ბიტურაისი
დედასამც დაურჩებაო:
მაიღო ლეკის მაჟარი,
ცარიელ არ დარჩებაო.
მაუკლავ კოხტა ბელადი,
გლეხი არ ეკადრებაო.
შვილი ტყვედ წამაუყვანავ –
მოახლედ დამჭირდებაო.
ხევსურს უყვარს პოლიტიკაზე საუბარი, ცნობისმოყვარეობით გაგაკვირვებსთ.
ხევსურს, იმის გარდა, რომ უყვარს სტუმარი, თავისდა შესაფერად დახვედრაც იცის:
იმას უდგია სახლში რამდენიმე ლაჭანი (წნული ჯინა) ჩალით ან თივით დაგებული
და ზედსახურად თითოში არის დურა-ტყავი; სტუმარს ფაფით ან ხავიწით (ერბოში
მოდუღებული ფქვილი) გაუმასპინძლდება. როდესაც სასმელს ასმევს ხევსური
სტუმარს, ცალ მუხლზე დაჩოქილი, თავშიშველი სდგას სტუმრის წინ, შეაქცევს
საუბრით და ცერემონიასაც ეწევა. ყველაზედ საყვარელი, მუდმივ სახმარი ხევსურის
სასმელი ლუდი და არაყია. სტუმარი ხევსურის სახლში ხელშეუხებელია. სტუმრის
მოსისხლე მტერს, მასპინძლის მეზობელიც, თუნდა ძმაც რომ იყოს, არ შეუძლიან
სტუმარს ხმა გასცეს; თუ ვინმე გაკადნიერდა, მაშინ თვითონ მასპინძელი გასცემს
პასუხს სტუმრის მოდავეს, სისხლის დაქცევასაც არ დაერიდება, ოღონდ სტუმარი
შეურაცყოფისაგან დაიცვას.
სხვადასხვა ოჯახობრივი წყობილება ხევსურისა საყურადღებო არის ბევრად;
მხოლოდ ის არის სამწუხარო, რომ წაწლობას ხევსურეთში ნიადაგი არა აქვს; მაშინ,
როდესაც მათი თანამოძმენი და მეზობლები ფშავლები წაწლობის
თაყვანისმცემელნი ყოფილან წინად და დღესაც არიან, ხევსური წაწლობას ისე

557
I<3N

უცქერის, როგორც საყვარლობას. წაწლობაში იდეალურს არაფერსა ჰხედავს. ეს აზრი

ლექსში აქვს გამოთქმული ხევსურს:
წაწალ წაწალთან დაწვება,
მემრ საუკმიახოდ შადგება;
თუ ბატარა ხანს დასცალდა,
თაფლ-ერბოსავით დატკბება.
ხევსურების ჩვეულება ცოლის შერთვის შესახებ უფრო საკვირველია, ვიდრე
ფშაველების წაწლობა. ვსთქვათ მოეწონა ხევსურს ქალი და უნდა მისი ცოლად
შერთვა: ის გამოუცხადებს ქალს თავის სურვილს და თუ ქალიც დასთანხმდა,
წამოიყვანს თავის სახლში. ჯვარისწერა ხევსურისათვის საჭირო არ არის. ქალი რჩება
საქმროს ოჯახში ერთი წელი. კაცი ქალს არ შაეხება, იგი მხოლოდ ადევნებს თვალს,
ქალი როგორ იქცევა სახლში, არის ნამუსიანი თუ არა. როდესაც დარწმუნდება, რომ
დედაკაცი იმას მეუღლედ გამოადგება, მაშინ გამოუცხადებს ქმრობის სურვილს და
როგორც ქმარი ისე ცხოვრობს დედაკაცთან. თუ ერთი ჭკუაში არ მოუვიდა, გააგდებს
და ახლა სხვას მოსძებნის მის მაგიერად. ხევსური თავის შვილს სიყრმიდამვე
სითამამეს, სიამაყეს აჩვევს; მამა თავის დღეში პატარა შვილს ხელს არ დააკარებს, არა
სცემს; გაუბამს საუბარს, როგორც დიდს კაცს, მოისმენს იმისგანაც პასუხს და
მსჯელობას, როგორც დარბაისელ, გამოცდილ კაცისაგან. როდესაც ბალღი სახლში
შადის და იქ თუნდ ორმოცი დროული მოხუცებული კაციც იყოს, ყველანი მაშინვე
ფეხზე აუდგებიან და მიესალმებიან: – მოხვედი მშვიდობითაო! (სახელი) –
დასხედით, დასხედით, თქვენც დამხვდით მშვიდობითაო.
ბალღები თავიდამვე, წინასწრობით თამამდებიან; იმათ ბალღობაშივე
ებადებათ თავში აზრი, რომ ვითომც დიდები არიან, ჰბაძავენ დიდებს უფრო
ყალივნის წევაში, ვიდრე სხვაში რაშიმე. 10–12 წლის ხევსურს შეჰხვდებით,
რომელსაც ღილ-მძივებით მორთული სათამბაქო ჰკიდია და თითბრის ან რკინის
„ყალიონს―, ჩიბუხს ჰსუტავს.

558
I<3N

სარწმუნოებით ხევსური ნახევარ-ქრისტიანია და ფშაველზე ნაკლებად ესმის

ქრისტიანული სწავლა-მოძღვრება; ხევისბერი და თავისი ხატები კი ძლიერა სწამს
და არა დროს ხატებში დღეობას არ დააკლდება… ბარად რომ იყოს ხევსური საქმით
გართული, დღეობის მოახლოებისთანავე ანებებს საქმეს თავს და გაემგზავრება
ხოლმე ხევსურეთისაკენ. ხატში თუ ორს არა, ერთს საკლავს მაინც მიიყვანს
„სამხვეწროდ―. ბევრი მლოცავი უფრო ხახმატობას (ათენგენა) სოფ. ხახმატში მიდის.
ამ ხატს ფშავლები და თუშებიც ლოცულობენ. თუმც ფშავლები პატივს სცემენ
ხევსურების ხატს, მაგრამ ხევსურები ლუდით თავდამძიმებულები ვერ
გაუმასპინძლდებიან ხოლმე ფშავლებს ღირსეულად: სულ მცირე რამეზე შარს
ჩამოუგდებენ, ჩხუბს აუტეხენ და თავდაკენჭილებს გამოისტუმრებენ შინა. ხშირად
ამ დღეობაში ათი და ოცი ფშაველი დაიჭრება ხოლმე. მძიმედ დაჭრა კაცისა ამგვარს
ჩხუბში სირცხვილია ხევსურისათვის, ქვეყანა გაჰკიცხავს: „ტრელ (შიშარა) ყოფილა,
იმით უქნევავის ძალზედ ხმალიო!― გულადი, ხევსურის წარმოდგენით, „იმდენს
გააჭრეინებს ხმალს―, რამდენიც თვითონ ჰსურს. თუ ჩხუბი გაძლიერდა და ცუდის
შედეგის მომასწავებელი შეიქმნა, მოჩხუბრებს ქალები გადაუდგებიან შუაზე,
მანდილებს მოიხდიან და იმათ წინ გადისვრიან: „ემას დასდევით პატივი, გეყოთ,
დაშველდით―… ხშირად, ხალხის გასაშველებლად, ხევისბერები დროშებს
გამოიტანენ ხოლმე.
თუშებს უფრო ზრდილობიანად ეკიდებიან ხევსურები, რადგან იმათაგან
სიკეთე მოაგონდებათ: ერთის თვის წინათ, მანამ ხახმატობა მოვა, თავი ხევისბერი
დასტურებით წაიღებს ხახმატის ჯვრის დროშას და მთელს თუშეთს შემოატარებს,
ჰკრებს შესაწირავს ფულით თუ საქონლით.
ფშავში ამის ნებას არავინ აძლევს. ზოგი თავისი ხატი ხევსურს ცარცვის
იარაღადაც გაუხდია. სოფ. ბაცალიგოში ძლიერ ხატად ითვლება პირქუში; თუ
რომელიმე სოფელმა მოიწადინა ამ ხატის ნიშის შეძენა ანუ პატარა პირქუშის
დასახლება თავის სოფელში, უნდა სოფლისგან იყიდოს ეს ნიში.

559
I<3N

ერთი შესანიშნავი მოვლენა კიდევ ხევსურის ცხოვრებაში არის კატაზე ფიცი.

კატა უწმინდურ ცხოველად ითვლება. თუ ერთი მეორეს აბრალებს ქურდობას, ან
სხვა რამე უნამუსობას და თუ მეორე დამნაშავე არ არის და ვერც მოწმებით
დაუმტკიცებია თავისი სიმართლე, ის მიჰმართავს კატას, რომელსაც თოკით
ჩამოჰკიდებს ხეზე და დაიწყებს საქვეყნოდ, სასოფლოდ ფიცს: „თუ მე ჩაჩაურის (ანუ
სხვა ვინმე იქნება) ცხენ მამეპაროს, ეს კატაიმც იქნების ჩემის მკვდრისადა,
ცოცხლისადა, ჯვარისადა, ტაბლაისადა, სანთლისადა, წყლისადა, წისქვილისადა,
მთისადა, ბარისადა, თუ არა და, ვინც მე უღბით დამწვა-დამდაგა, იმასამც
მკვდრისად იქნების, ცოცხლისად, ჯვარისად, ტაბლაისადა, მთისადა, ბარისადა,
ყველაიმც ღრიბლიან (წაბილწული, შებღალული) ექნებისა…―
ხევსური მიცვალებულს დიდის ამბით ჰმარხავს. როდესაც სნეული დაუწყებს
„სულს ბრძოლას―, ესე იგი სიკვდილისკენ პირ მიიღებს, ხევსური სნეულს გარეთ
გამოიტანს, რომ სული გარეთ „დალიოს―. ამას იმიტომ სჩადის, რომ მომაკვდავის
სული მიებაროს წერამწერელს და სახლში არ დარჩეს. მიცვალებულის დასატირლად
კაცები და დედაკაცები მოვლენ. თუ მიცვალებული მამაკაცია, შემაზულს ცხენს
დაუყენებენ გვერდზე და გულზედ იარაღს დაუწყობენ. დედაკაცები ზარით ტირიან
და კაცებიც ბანს აძლევენ. კაცები ცრემლს არა ჰღვრიან, მხოლოდ ქვითინებენ და
თვალებზედ ქუდებს იფარებენ. მოზარენი დედაკაცები სასყიდელს იღებენ თითო
ჯამს (ხის თეფშს) ერბოს. მკვდრის პატრონს, „ჭირის უფალს― ამგვარად „უწყენენ
ჭირს―, ანუ მიუსამძიმრებენ: – „რად არ ჩემ სიკვდილ გაიგონეთ, სანამდის ეგეთას
გნახევდით, დიდ ბრალი არას, დიდ ღმერთის წყენაი, თქვენ თვალ ატირდებოდასა,
თქვენ გულ დაწუხდებოდესავ, – ჩემ ფერ კაცნი სიტყვას გეტყოდენა, ხევსურეთს
დააკლდებით: ჯარსა, მოჯარესა, ბჭეთა, ხევისბერთა, – თქვენ თესლ-ჯილაგით კაცნი
სანეფონი ხართევ, დიაცნ – სადედუფლონი―. – „დიდ ბრალი ასევ დიდ ღმერთის
წყენაი, – მიუგებს ჭირისუფალი, – თქვენ სიტყვას მეტყოდეთავ; თავის სიკეთით
იტყვითავ, ჩვენზე ბეჩავ ქვეოდ ვინ მოკვდებისა? მადლიც ას ჩვენი სიკვდილი:

560
I<3N

მოვრჩებით ჭირით ყოფნასა, სიტიტვლესა, შიმშილ-წყურვილსა, მიყუდ-მოყუდებასა

(კარი-კარ სიარულს სამთხოვარად); მტრისა გამლაღენი ვართ, მოკეთის გამჯავრენი,
ღმერთმ თქვენ გულ განკურნოს―.
ვაჟკაცი, ხევსურის წარმოდგენით, უნდა იყოს გულადი და პურადი. მტერთან
მტერი, მოკეთესთან მოკეთე, იარაღის მხმარებელი. ხევსური ცდილობს, რომ ყოველი
თავისი მოქმედება მეტისმეტად შეაქოს, გააზვიადოს, გაადიდოს თქვენს თვალში.
ვსთქვათ, ჯიხვი მოკლა მონადირემ; მონადირე ნანადირევს პირდაპირ სოფელში არ
შამოიტანს, სოფლის გარეთ, დანიშნულს ადგილას დასტოვებს. ხალხი მიესალმება
მონადირეს.
– ნადირ კლოვ გიზღას, აბიკავ, მაჰკალ, ხელ მაგიმართას.
– არაა სათქმელი, – მიუგებს მონადირე წარბის შეჭმუხვნით და ცდილობს
თავის მოწონება არავის შეამჩნევინოს. ხალხი ამ სიტყვით გაიგებს, რომ აბიკა
გამარჯვებული დაბრუნებულა „საჯიხვეშიით―, წავლენ და ნანადირევს სხვანი
მოიტანენ.
ხევსური „გამარჯვების― მაგივრად ხმარობს „ხელ მაგიმართას―, დედაკაცებიც
ესე მიესალმებიან ხოლმე კაცებს. ხევსურის დედაკაცი გარჯით, სიმაგრით,
მეოჯახეობით არ ჩამოუვარდება ფშავლის დედაკაცს, კილო ხევსურულის ლექსებისა
ფშავლისასა ჰგავს. საზოგადოდ ფშავლების პოეზიას გავლენა აქვს როგორც
ხევსურების, ისე სხვა მთიელ ქართველების პოეზიაზე. ამის დამტკიცება ძნელი არ
არის: ერთი და იგივე ლექსი ფშავში და სხვაგან გაგონილი ბევრით განსხვავდება
გარეგნობით, შინაარსით, სიტყვების მიხვრა-მოხვრით; ფშავში ის ლექსი მშვენიერია
და სხვაგან კი გაუგემურებული, მართალს მოკლებული. ხევსურებს საკუთარი
ლექსებიცა აქვსთ. ამ ლექსებში ესენი ან თავის საკუთარს, ხალხურს გმირებს
ადიდებენ, ან მტერთან ბრძოლას, ომებს მოგვითხრობენ. აი, ერთი საკუთრად
ხევსურული ლექსი:

561
I<3N

არხოტით მზირი წავიდა,

წყრომით გაჰყვება ჯვარიო,
არხოტის ჭალას გაუდგენ,
გააწყვეს თოფის ჯარიო.
წინ უდგას ხოგაის მინდი,
ჩააწკეპინა ნამიო,
საძელის ღელეს გადვიდენ,
თოფებს უპირეს ტალიო.
ჩავიდეთ ქამალაღოსა,
მებეგრენია ჩვენნიო.
არგონით მიზუს ჩაცვივდენ,
შიგა ალაჯას ქალიო…
დანდობით ციხეს შარეკნა,
დღეს ხო ძმანი ხართ ჩემნიო.
აჰყარა იარაღები,
გამაუკეტა კარიო,
შანაქოს კაცი გაგზავნა,
თქვენაც გვიჭირეთ მხარიო,
მინდი ჩავიგდე ხელშია,
მგელი მჭამელი თქვენიო.
საგათენებოდ აივსო
მიზუს ქავ-ციხის კარიო.
რა აჩქარებით მოცვივდენ
სულხან, ბათაკა ძმანიო!
– მინდი გვაჩვენეთ თვალითა,
ძველ ბევრ გვიკიდავ ვალიო.

562
I<3N

– მინდი რა სანახავია,
წელთ აღარ არტყავ ხმალიო,
აბჯარნ მისცენით მინდისა,
დააცდეინეთ თავიო!
თუ მარტო ლაშქარს გაგიძღვათ,
შინავ გაუშვით მთელიო.
ბეწინამ ნანაისძემა
ჩარდახში ბანდნეს ჯღანნიო,
ციხიდამ გადმოგიფრინდათ,
არწივმ გაშალნა მხარნიო.
წადი, წაიღე ამბავი,
მინდის რა ადგა ძალიო,
თორმეტი მოჰკლა მინდიმა…
დადგა, ჩააგო ხმალიო.
1886 წ.

563
I<3N

ხევსურეთი
ნეტა არის სადმე სხვა ისეთი ღვთისა და კაცის მიერ დავიწყებული მხარე,
როგორც ხევსურეთი? არ გეგონოსთ მითომ ეს მართლა ტრამა და უკაცური ქვეყანა
იყოს. უკაცური მხოლოდ იმით ეწოდება, რომ იქ ვერ იპოვნით თუნდ ერთს
ადამიანის შვილს, იმდენად განვითარებულს, რომ იმასთან შესაძლებელი იყოს
ცოტაოდენი ლაპარაკი. ხევსურის ჩაცმულობა, სმა-ჭამა, ცხოვრების ადათები და
ჩვეულებანი, შეხედულებანი შესახებ ქვეყნისა და ცისა, ერთი სიტყვით, ყოველივე
ის, რაც შეადგენს „ხევსურს― და იმის ცხოვრებას, გეუბნებათ მხოლოდ იმას, რომ
ხევსური ჯერ ისევ, თუ შეიძლება ასე ვსთქვათ, ნახევრად ველურია. დიაღ, ასეთია
ხევსურეთი, ასეთის ხალხით არის დასახლებული ის ღადე-ღუდე, ხრიოკ-ხრიოკი,
კლდე-ჭიუხიანი ქვეყანა ხევსურეთი, საცა ბევრგან, მოლექსისა არ იყოს: „სუსტ
მწერთა მხარნი არც კი აფანცქალებულან―, მაგრამ კაცებს კი თავის ლაბირინტიანი
სახლ-კარები წამოუწკეპიათ! აქა ბუდობდნენ ეს „ბწკლიანნი ვეფხვნი―,
კმაყოფილებით და უშფოთველად ამ საუკუნის პირველ ნახევრის დამლევამდის. მას
აქეთ კი, ცოტა არ იყოს, შეაფუცხუნა ეს „ყმანი― ახალ-ახალმა გარემოებამ. ჯერ
ქორწინებამ გამოჰყო ხევსურების ნიადაგზედ თავი; მას აქეთ აქციზმა, ქვაბების
საქმემ: რაც ამათ დააკლეს, ის „სალდათობამ― მიუსართა და თავზარი დასცა კლდე-
კინჭუხის მოსახლე ჭანგოსან მოყმეებს… სხვა სუნმა დაიარა… აჩქამდა ახლა
ინჟენერის ცულ-ქარჩი. რკინიგზის ადგილს პლანვა და ზომა დაუწყეს. ხევსურს,
„მობუბუნე ხარს― ისევ ყურზედა სძინავს თავის საბინაოზედ. არ იჩუჩება. ერთი ამას
კი კითხულობს ფლეგმატიურის გულგრილობით: „მაშ ამაზედაც თუ შამაჩინდების
ხევსურეთის გამამცხვირავ „ბარახოტაი― ბაბანითად იდაგრობითა?―
ბოლოს, წარსულ 1890 წლის ენკენობის თვიდამ საზოგადოებამ კავკასიაში
ქრისტიანობის აღდგინებისამ განიზრახა სკოლა გაემართა ხევსურებისათვის, რის
გამოც ერთის ხევსურისაგან სოფელ ბარისახოში სახლი იქირავა. მასწავლებელიც
დანიშნა… ვგონებ, ერთი წელიწადი საცდელად დააარსა ეს სასწავლებელი: „დაიცა
564
I<3N

ხევსურები სწავლას მოისურვებენ, თვითონ მოსძებნიან სკოლას, თუ არაო…―.

სასწავლებლის დაფუძნება კარგი აზრია ხევსურების გამოსაღვიძებლად, მაგრამ ვაი
შენს მტერს, რომ ხევსურთ ნდომაზედ დამრჩალი და დამყარებული სკოლა, თუნდ ამ
ასს წელიწადშიაც საძირკველს ვერ ასცილდება… რა ვიცი, როგორ მოიქცევა ამ
შემთხვევაში წარმომადგენელი ამ საზოგადოებისა, სამრევლო სკოლების
ინსპექტორი მამა ლეონიდი: ჩაჰშლის სასწავლებელს, თუ იღონისძიებს რასმე იმის
სამუდამო სიცოცხლის და აღტყინებისთვის?..
ჯერჯერობით კი ადგილობრივი მასწავლებელი ბევრს ეჩიჩინება ხალხს და
აგონებს სწავლის საჭიროებას, სთხოვს სასწავლებელში შვილების მორეკვას, მაგრამ
დღემდის 7–8 მეტი არც კი ჰყავს ჩაწერილი. „ვინ რას იტყოდაო, – შამომჩივლა: თუ
ესენი მაინც ყოველდღე დადიოდენ, თორემ ჩაწერიდამ რა გამოვიდა. სამი იმათგანი
მესამე დღესვე გაიყვანეს, ხატი გაჯავრდა, არ მოგვიხდინაო. დანარჩენები, ერთი-ორი
დღე ერთმანეთზედ რომ ატარონ, მერე აღარ გამოჰგზავნიან. მივვარდები, ვიკითხავ:
„კაცო, რა ღმერთი გიწყრებათ, რატომ აღარ უშვებთ? ან შემოყვანა რა იყო, ან გაყვანა?
თუ გინდა რო ისწავლოს რამე, მუდამ ავლიე, თუ არა და მაგრე სად გაგონილა?― – ნუ
გეწყინება, ჩემო მასწავლებელო, ვეღარ ვადენ…
– რად არ, ბიჭო? – ხმას არ იღებს: ალბად, ან გაუგონია რამ ჭორი, საზნევი
სკოლაში მოსწავლეთა მომავლისა, ან მკითხავს დაუშლია, და იმიტომ აღარა
წადინობს მამა. ვარწმუნებ, რომ ეგ სულ ტყუილია, სიცრუვეა, ვეხვეწები კვლავ
გამოგზავნას, ბოლოს ვიყაბულებ… მაგრამ რა გამოვიდა? ხვალ ან ის, ან სხვები ისევ
იმას მიზმენ. ასეა ჩემი საქმე: ყოველ დღე მარტო 3–4 დაიარებიან; ისინიც ხან
მოვლენ, ხან არა. ამას იქით რა იქნება, ღმერთმა უწყის. თუმცაო, – დასძინა
მასწავლებელმა, – ბევრნი არიან ძალად სწავლების წინააღმდეგნი, მაგრამ მე კი აქ
უსარგებლოდ არ მიმაჩნია ძალადობა, მით უფრო, რომ ბევრის ხევსურისაგან
მსმენია: „ნეტავ ვინ ძალით კი წაგვართომდენ სასკოლავედ შვილებსა: მაშინ ხატის
და ქვეყნის მუნათშიით და პირშიით გამოსულები ვიქნებოდითო―. ამიტომ მე

565
I<3N

ვთხოვე ერთ წარმომადგენელს თიანეთის სამაზრო მართველობისას და ჩაფრებით

დახმარებას დავენუკვე. იმედიცა მაქვს ამისრულებსო―. ღმერთმა ჰქმნას!
– შენ რაღა გაძლებინებს ამ ჯოჯოხეთში-მეთქი? ვკითხე.
პასუხის მაგივრად ხელი წამომავლო, 11 გრადუსიან სიცივეში კარში
გამომიყვანა და გამახედა: იქ მხოლოდ თოვლის არზანით ჩამოლესილი და
ჯანღჩამოხვეული მთები მოჩანდნენ ცაზედ მიკრულები, თითქოს გოლიათები
თავისავით საკვირველ დედას მკერდზედ საწოვნელად მიჰსევიანო. მე მარტო ესღა
ვუთხარ: „ღმერთმა შენც მშვიდობა მოგცას, ძმაო, და მაგათაცა-მეთქი―. სხვად
ხევსურეთი ისევ ისეა, როგორც უწინ გინახავთ: უფრო ჩამობღარულ-ჩამოკაწრული
და ჩამოსაცოდავებულია ამ ყინვა-თოვლისაგან. ხევსური გამოხვეულა ათასგან
გამთელებულ ტყაპუჭში და „ფეხთითიანი― გამოიბღვირება გარეშამოზედ. ან კიდევ
კერის პირას დამჯდარი მძიმე-მძიმედ ჩიბუხს აბოლებს, წრინტავს და ცოლსა
სტუქსავს: „აითარ მანდით! მალე მიქენ სისხლ-დუმაის კეცეულნ და მამართვ, თორე
განეე, აგადენ „ტყრაშთ― – ხო იცი…― თუ მალე აითრება „თარუა―, ხო პატიოსანი, თუ
არა და გასდგებიან კიდეც „ტყრაშნი― არცისკანათი, რკინის ცეცხლის საჩხრეკლით,
რომელიც იმის ბატონს ქმარს აქვე გვერდით უძევს და წამდაუწუმ გამოაქვს
ნაკვერჩხლები ღველფიდამ ყალივნისათვის: აფსუს რომ თარუას ადგილას თქვენ არა
ბრძანდებით, ჩვენო „ბარის― კაბოსანნო, რადგანაც მაშინ უფრო კარგა დააფასებდით
თქვენს მიერ გაკაწოწებულს –
თქვენსა ბუდნას ქმრებსა,
თქვენს ყურ-მოჭრილ ყმებსა!
[1 თებერვალს 1891 წ.]

566
I<3N

ხევსურის თავი
ყველა ადამიანის თავს, როგორც მთელს მის სხეულს, ერთ დროს, ადრე თუ
გვიან, სამარე მოელის; მაგრამ არა მგონია, დედამიწამ მთელ თავის მცხოვრებთა
შორის, ვინც კი იმას ზურგზე ჰკიდია, რა ტომისაც უნდა იყოს ის ადამიანი, თუნდაც
ველური, – ნახოს ისეთი თავის პატრონი, როგორც ხევსური
მიცვალებული. საფლავში არც ერთი ტომის მამაკაცი არ ჩაიყოლებს ისეთს,
როგორსაც ხევსური, გადაკორტნილს თავს. ვინ დაჭრა, ვინ დაკეფა მისი თავი? რამ
გაკორტნა? ისევ მის თანამოძმის, ხევსურის ხმალმა და ხანჯალმა.
ზოგიერთა ხევსურის თავზე მე დამითვლია 50 ნაჭრევი, ზოგი მსუბუქი, მაგრამ
ზოგიც ისეთი, შიგ ცერი ჩაჯდებოდა. დამჭრელი უნდა მოელოდეს დაჭრას,
„დაკეჭნას―, თუ ექიმი არ დააყენა დაჭრილს, შეურაცხყოფა არ უზღო და ექიმიც
თავის ხარჯით არ გაისტუმრა. სისხლის დასაურვებელს ადგილობრივი
მოსამართლეები (მერჯულეები) გადასწყვეტენ. მერჯულეებმა უნდა წყლული
დაზომონ ქერის მარცვლებით. მარცვლები დაეწყობა ამრიგად: ერთი რომ სიგრძივ
დაიდოს, მეორე უნდა დაიდოს გარდიგარდმო; რამდენ მარცვალსაც დაიტევს
ჭრილობა, დამჭრელმა იმდენი ძროხა, ან 5 მ. უნდა მისცეს დაჭრილს. ძროხა
ძველებური ნორმაა და უთანასწორდება ხუთ მანათს. ეს იმას არ მოასწავებს, ხუთ
მანათად დღეს ძროხა იყიდოთ ხევსურეთში. შეიძლება ძველად, ასე იყო, ეს
უეჭველია, მაგრამ „ძროხა―, იგივე ხუთი მანათია. ფული არ არის მაინც და მაინც
საჭირო დაჭრილის დასაკმაყოფილებლად და არც იშოვება ფული ხევსურეთში;
ფულად იანგარიშება ყველაფერი: ხალიჩა, ფარდაგი, სპილენძის ქვაბები, იარაღი,
თვით ოთხფეხი საქონელი და სხვ.
ზოგიერთი დაჭრილი ხდება ჭრილობის მსხვერპლი არა იმიტომ, რომ მძიმედ
იყო დაჭრილი, არამედ ბევრს შემთხვევაში დაკეჭნილი ცდილობს წყლული
„გაიავოს― (გაიძნელოს), ექიმს განაძრახებს მხოლოდ იმიტომ, რომ დაჭრის „დრამა―,
საზღაური ბევრი გამოართვას დამჭრელსა. შუღლი, კეჭნა, აურზაური ხევსურთა
567
I<3N

შორის ხდება ან ამურის ნიადაგზე, ან მამულებისა, საძოვრებისა და ბევრ

შემთხვევაში სრულიად უბრალო მიზეზისა გამო.
ეს მიზეზი ხშირად ლოთობაა, რასაც ფართო ასპარეზი აქვს მოპოვებული
ხევსურეთში, უზომოდ ლუდის და არყის სმას; პირველი ისე არ ათრობს, როგორც
არაყი, მაგრამ არევით სმა მსმელებს ნამდვილ ცოფიანებადა ჰხდის. საკვირველი
კიდევ ის არის, რომ სწორედ ამ დროს ხდება ჩხუბი და მკვლელობა კი ძლიერ
იშვიათი მოვლენაა. ჩხუბის დროს ხევსური უეჭველად იარაღს ხმარობს, ვიდრე
მფლობელია მისი, და უიარაღოდ ხევსური წარმოუდგენელია, როგორც უწყლოდ
თევზი, და მუდამ იმას ცდილობს – მოპირდაპირე მსუბუქად დაჭრას, ხმალს
მაჯიდან იქნევს. მძიმედ დაჭრა დიდი სირცხვილია, დამჭრელის სილაჩრეს
ცხადჰყოფს. „ტრელ (მშიშარა) ყოფილას―, იტყვის ხევსური: „შაშინებულს ვეღარ
გაუგავ, ხმალ როგორ მოუქნევავისო―.
ერთმანერთის დაჭრა ყოველთვის ერთნაირად არა ხდება. წლის სხვადასხვა
დროს სხვადასხვა ზნეობრივს მოვლენებს ვხედავთ ხევსურის ცხოვრებაში.
კეჭნაობის სეზონად ჩაითვლება გაზაფხული, ზაფხულის ზოგიერთა დღეები, როცა
ხატობებია, და ზამთარი. ამ დროს ხევსური მოცლით არის, ქეიფისა და
ლოთობისათვის აქვს თავისუფალი დრო: როცა „მუშაობა ამოდგება―, ე. ი. დადგება
თიბისა და მკის დრო – მკათათვე, აგვისტო, სექტემბერი, ოქტომბერი, კეჭნაობა
თავისთავად ისპობა, შურსა და მტრობას სძინავს ხევსურის გულში, თავს
დასტრიალებს ერთადერთი ფიქრი, ჯერ მოიპოვე პური არსობისა, მოესწრობი, კიდევ
დადგება დრო ხმლის პრიალისა და ფარის ფარებისაო!.. ასე: თავისუფალ დროს
ხევსური ლოთობას ანდომებს და მის წყალობით ერთმანერთის დასახიჩრებას.
საბრალო ხევსური, ცარიელ ალაგს თავის ცხოვრებისას რომ ნაყოფიერი შრომით ვერ
ავსებს, თანამოძმის სისხლითა ჰრწყავს. ვინ არის დამნაშავე? ხევსური? არა, რა
მიგვიცია, რა უნდა მოვსთხოვოთ? რაც უანდერძებია მამა-პაპას, მარტოოდენ ისაა
იმისი სწავლა-განათლება და იმას ებღაუჭება ორივე ხელით. სწავლა-განათლებით

568
I<3N

იმას სხვა მოთხოვნილება არა აქვს შეძენილი. ახალის დროისა იმას არაფერი ესმის.
რადგან არავის რა უსწავლებია მისთვის. ამიტომ იგი ძველებურად ფიქრობს,
ჰგრძნობს, ძველებურად სჭრის და ჰკერავს. მთელს ხევსურეთს არ მოეპოვება არც
ერთი განათლებული კაცი, ინტელიგენტი, მთელ ხევსურეთში არ არის არსად
სკოლა. მღვდლები ხომ ანგარიშში მოსატანი არ არიან, რადგან ისინი ჯამაგირისთვის
მსახურობენ მხოლოდ, ხევსურეთში არა ცხოვრობენ, წელში ერთხელ ან ორჯელ
მოევლინებიან თავის მრევლს, ვითა მძლევარნი მოფრინდებიან და მალეც
გაფრინდებიან. მოფრინდებიან სწორედ ხატობების დროს, როცა საკენკი ჩნდება –
მხარი და ტყავი საკლავებისა…
ერთი ხევსურის ბალღი, სწავლის სურვილით გატაცებული, – მე, ამ
სტრიქონების დამწერმა, გაზაფხულზე მივიყვანე ქართულ გიმნაზიაში და
ვიშუამდგომლე მიეღოთ, გამოეზარდათ უპატრონო კუთხის შვილი, ერთადერთი
მთის კაცი, მაგრამ სკოლის უფროსისაგან ცივი უარი მივიღე: „სკოლას
საქველმოქმედო დაწესებულებად ვერ გადავაქცევო―. ნუთუ წინააღმდეგია
სვინიდისისა, კეთილგონიერებისა, ადამიანობისა, რომ ქველმოქმედებაც გამოეჩინა
ამის მთქმელს? ან რა იყო აქ საქველმოქმედო? საკუთარი საქმის გაკეთება
ქველმოქმედებაა განა? მე მგონია, თუ თავისათვის, თავის ქვეყნისათვის კარგი
გვინდა, ყველა უნდა იმ ფიქრით ვიყოთ გამსჭვალული, სასარგებლო საქმე ვაკეთოთ
და, ვინ იტყვის, სასარგებლო არ იქნებოდა ერთი ხევსური გამოგვეზარდა, რომ
თვალხილული ადამიანი დაჰბრუნებიყო თავის ბეჩავ ქვეყანას და
თანამოძმეთათვისაც თვალები აეხილებინა? ქველმოქმედება აქ არაფერს შუაშია,
უარის მიზეზი გასაგები და ცხადია ყველასათვის. ამაზე, აი, რა ითქმის: ქართველ
მეფეებს ამალა ჰყავდათ ხევსურებისაგან შემდგარი; მოიგონეთ ასპინძის ბრძოლა
ირაკლისა კოხტა ბელადთან და „შვიდნი ხევსურნი―. თუ „ხევსურობით― მეფენი არ
იწუნებდნენ ხევსურებს, ჩვენ რატომ არ უნდა შევიგუოთ ისინი? არ დავეხმაროთ, არ
გავუხსნათ გზა სინათლისაკენ, რადგან დღევანდელს ძალას სინათლე წარმოადგენს.

569
I<3N

როგორ არ უნდა გვესმოდეს, რომ ამით ჩვენს თავს ვარგებთ. ჩვენს ქვეყანას ძალას
შევმატებთ და თუ წინააღმდეგად, მოვიქცევით კი, ზარალის მეტს ვერაფერსა
ვნახავთ, უფრო დავბეჩავდებით, როგორც დაბეჩავებულნი და გასაწყლებულნი
ვართ.
ამჟამად ეს პატარა ხევსური თელავის სასულიერო სასწავლებელში სწავლობს.
ერთხანად წერა-კითხვის საზოგადოების გამგეობამ აღმოუჩინა შემწეობა, მაგრამ
დღეს კი როგორც მესმის, ხევსური წიქა სიმშილითა კვდება და იძულებულია
სწავლას თავი დაანებოს, დაუბრუნდეს ხევსურეთის სალს კლდეებს, აიღოს ხელში
ფარი და ხმალი, ყლურჭოს არაყი და კეჭნოს თავის თანამოძმენი, თავადაც,
რასაკვირველია, დაიკეჭნოს იმათგან ნაცვლად იმისა, რომ წიქას თავი, ტვინი
დაკეჭნილიყო, მოკირწყლულიყო სწავლა-ცოდნით, უნდა გახდეს საგნად,
სანავარდოდ მხეცური ვნებათ ღელვისა…
იმ მოვლენამ, რომ ხშირად დაჭრილი დამჭრელისაგან 100 მ. და მეტს იღებს,
შექმნა ხევსურეთში ერთგვარი ხელობა, – კეჭნაობის სპეკულაცია. ბევრს ხევსურს
გაუხდია ხელობად ვისმე დაეკეჭნინოს ძალად, რისთვისაც განგებ შარს აუტეხს,
მოთმინებიდან გამოიყვანს, დაეჭრეინება. ჭრილობა კი ისეთი „აღსრულებითი
ფურცელია―, რომ არ სჭირდება მის აღსრულებაში მოყვანას არც ბოქაული, არც
ჩაფარი და მამასახლისი. ორი, თუ სამი, უბრალო ხევსურია საკმაო, რომ მარცვლებით
წყლული დაზომონ, ხოლო მარცვლების რიცხვი თავად იტყვის რამდენი ხუთი
მანათიც (ძროხა) უნდა ჩააბაროს დამჭრელმა დაჭრილს. უარი ყოვლად
შეუძლებელია. ამისთანა კეჭნაობის შემთხვევებს ხევსურები ოფიციალურ
სამსჯავროს ყურად როდი აგდებენ, თავიანთი ძველებური „რჯულით―, ჩვეულებით
ხელმძღვანელობენ, მითი კმაყოფილდებიან.
ერთი კეჭნაობის სპეკულიანტი, ხევსური ბათირა, იცით რას მიამბობდა, თანაც
თავისი თავი მაჩვენა, რომელზედაც ორმოცდაექვსი ჭრილობა დავთვალე;
„ჯეილობაში ცუდკაც ვიყავ, სიღარიბეც ოხერი ძალას მატანდა, ვუყურებდი ქვეყანას,

570
I<3N

თუ ვის ვინ დასჭრიდა, ცოლ-შვილით დაჭრილის ყმად ხდებოდა, თავის სარჩო-

საბადებელს იმას აძლევდა, მოდი, ჩემო თავო, შენც სცადე, წყლულ რაიას? არაფერ,
დამჭრიან, ჩემ თავრიელა ბევრა ჭრილობას აიღებს, მორჩების, წყლულ ისივაც
გამთელდების, აისივ ბათირა ვიქნები, დრამას კარგას ავიტან, ვეშარებოდი, ვინც
უფრო თავმომწონე იყვა, ვიცოდი არ დასთმობდა, შამდგიან ჩახანი ხმლისანი
თავრიელაჩი, ახლა კიდევ, ახლა კიდევ, წყლულები რჩებოდა და დრამაც მადიოდა –
სამ-სამ წელში სახ სარჩოთ ავავსვ: ქობ გინდაა, ფარდაგ-ხალიჩაი, იარაღი, ფერად
საქონელი. ბოლოს შემიტყვეს ძაღლობაი, გამიხერხდ ხალხი, აღარა მჭირდეს, ზოგმ
ხმალიც კი გადმამიგდის, ან ძალად ჩააგდის ამოღებულ ხმალი, „გეყოფის, მკვდარ-
ვირიანოო―. დამიძახიან და იმას ცდილობდის ყველაი, ახლა მე ვინ დამეჭრა და
საზღაურ გამეღა. ბოლოს მე თავადაც შამრცხვა და ეხლა თავ დავანებე, თუ ძალიან
არ გამიჭირდების აღარც ვის ვჭრი, აღარც ვეჭრეინებიო―. ხევსურებს ჰყავს იდეალად
დასახული ძველის დროის გმირები, განთქმულნი ვაჟკაცობით ქისტებთან
ბრძოლაში, ბლოელი ხირჩლა ბაბურაული და ჭორმეშელი ბერდია. ბევრია
დარჩენილი თქმულება იმათ ვაჟკაცობაზე და ბევრიც ხალხური ლექსი:
ვინ შასდეგ საძელის გორსა, (მტრის დასახვედრად)
ვინ შასძრა ჯაჭვის სახელი. (ხმალ აიმაღლე)
– იქნების ბაბურაული,
ხირჩლას უყვარდის სახელი!..
–:–
ხირჩლავ, გიძრახვენ ხევსურნი:
„ლურჯამ აქნივა (აქმნეინა) სახელი―.
– ახლა თქვენ იყოს ლურჯაი,
თუ ადვილია საქნელი.

571
I<3N

საუბედუროდ, ეს ორი გმირი ერთად ვერ თავსდება, იმათაც უთანხმოება მოსდის

ერთმანერთში. შუღლი თემსა სწყინს და ცდილობს გმირები შეაზავოს, შეარიგოს.
ხალხური ლექსი ასე განმარტავს ამ ამბავს:
ბლოს ხირჩლა, ჭორმეშს – ბერდია
სანეს (ხატობაში) შაყრილან სმაზედა,
ჩამაჰვარდნიყო ამბავი
იმ ძველსა მტერობაზედა,
ბერდიამ უთხრა ხირჩლასა:
„მოდი ვიუბნოთ ჭკვაზედა,
ეგ მაშინ გავარიგოდეთ,
რო შავიყრებით გზაზედა.
ჩემი მოკლია ფრანგული,
მოგპკრიალებდეს თავზედა―.
– „სხვას კი ვერ უპრიალებავ,
მოკლეს (დაბალი ტანისა) ხირჩლაის ტანზედა―.
დააზავენით, ხევსურნო,
ნუ გაჰყრით მტერობაზედა.
ჩემ მიერ აქ მოყვანილი ცნობები ცოტად თუ ბევრად ნათელს ჰფენს ხევსურეთის
ზნეობრივს და გონებრივს ავლადიდებას. ახლა თქვენ იფიქრეთ და განსაჯეთ
როგორც გენებოსთ, მე დასასრულ ამას ვიტყვი მხოლოდ: სამკალი ფრიად არს, ხოლო
მომკალნი მცირედ.
1910 წ.

572
I<3N

ხევსურული ქორწილი
ქალის გათხოვება მშობლების ნებითა ხდება: ვისაც მამა მიათხოვებს ქალს,
ესეც უნდა იმას გაჰყვეს. ხშირად აკვანშივე დანიშნავენ ბავშვებს – მომავალს ცოლ-
ქმარს. ჯიშიანი ოჯახი ჯიშიანს ეძებს; უჯიშო გვარიდამ რომ გამოჩენილი ვაჟკაცი
გამოვიდეს, ჯიშიანი ხევსური ქალს არ მიათხოვებს და „უჯიშოობით― დაიწუნებს.
„უთესლ-უჯილაგოიას!― იტყვის ხევსური. თუ უჯიშო გვარის ხევსურს გაჰყვა
ცოლად ჯიშიან გვარის ქალი, მაშინ ქალის ნათესავები მოიკვეთენ „თესლჯილაგის―
შემბღალავს ქალს, „კატას დაუკიდებენ― – დაურჩობენ იმას, ვინც სახლში გაატარებს
ნათესავთაგანი ქალს ან იმის ქმარს: „ეს კატა იყოსა იმის მკვდრისადა, ვინც შენ
სახლჩი შამოგიტიას, ან შენ ქმარი იმაკეთეოს, მამითხარე თესლ-ჯილაგი, გამახვედ
უსირცხვილო ბაზერგანივ!― ჯიში ხევსურეთში ერთგვარს უფლებას შეადგენს. თავის
თემიდამ არ შეუძლიან არც ქალს ამორჩევა ქმრისა და არც მამაკაცს ცოლისა,
უსათუოდ ცოლ-ქმარნი სხვადასხვა სოფლისანი და თემისანი უნდა იყვნენ.
ხევსური ქალს პირდაპირ ვერ ითხოვს, უეჭველად „წინამძღვრის― შემწეობით უნდა
დაიწყოს საქმე. „წინამძღვარი― იგივე მაჭანკალია. იგი მოელაპარაკება დავალებულს
საქმეზე ქალის მშობლებს და, თუ თანხმობა მიიღო, შეატყობინებს სანეფოს
მშობლებს. მაშინ ძმა ან მამა სანეფოსი (არასოდეს ნეფე თვითონ არ წავა) წავლენ
საპატარძლოს ოჯახში, სადაც ორივე მხარე მოილაპარაკებს ერთმანეთში.
წინაპირველადვე, მანამ ერთმანეთში საუბარს გააბამენ, ვაჟის მხარე, ვინც იქნება,
ეტყვის ქალის მამას: „თუ თქვენ ღირსნ ვიყვნეთავ, გვიკადრებთავ, აქამდიაც რომ
დავსხედით სკამზე, დიდ მადლობელნ ვართავ. არა ვართავ თქვენის თესლ-
ჯილაგისანი―. ქალის მამა მიუგებს პასუხად: „ჰღირხართა თქვენის თესლ-
ჯილაგისანი სკამზე დასასხდომადაცა, სოფელში გასასვლელადაცა, სამტროდაც,
სამაკეთეოდაცა, ქალის მასაცემადაცა, ქალსაც მასწონდით, ქალის პატრონთაცა,
მაწონებით მოგეცით― (ქალიო). რაკი საქმე თანხმობით გათავდება, სანეფოს მხარე
საპატარძლოს ნიშნად მისცემს ერთს აბაზს.
573
I<3N

დანიშნულს ხევსური ერთს წელზე ადრე ვერ წაიყვანს. „ქალის თხოვის― დროს
სანეფოს მხარემ უნდა მიიტანოს არა ნაკლებ ოთხ თუნგ არაყისა საპატარძლოს
ოჯახში. საპატარძლოს მამა დაიპატიჟებს იმათ, ვინც თითონა ჰსურს, და
გაუმასპინძლდება ამ არყით. სანეფოს მამა და ძმა მიართმევენ სადედუფლოს სამ-
ოთხს არშინს „აალიანს― ანუ წითელს შილას.
ჩვენ ზევითა ვსთქვით, რომ თავის დანიშნულს ხევსური ერთს წელზე ადრე
ვერ წაიყვანსო. ხშირად თხუთმეტი წელიც შეიძლება იყვნენ ერთმანეთზე
დანიშნულები ქალი და ვაჟი. მუდამ ახალ წელიწადს სანეფოს მამა ან ძმა მოვალეა
„მოიკითხოს― სასძლო, ე. ი. უნდა მიართვას ძღვენი – ერთი ტიკჭორა არაყი და ერთი
„ბედისკვერა―. ბედისკვერებს ახალ წლის წინაღამეს აცხობს დიასახლისი ყველა
ოჯახში მყოფთათვის და საპატარძლოსათვისაც, როგორც მომავალის ოჯახის
წევრისათვის. ბედისკვერა სულ თითონ საპატარძლომ უნდა შეჭამოს, რადგან
ბედისკვერა მის ბედს შეიცავს თავის ვინაობაში, ნამცეციც არ უნდა გადააგდოს და
არც ვისმე გაუზიაროს. როდესაც სასძლოს მოყვანის დრო მოვა, სანეფოს ოჯახობა
ამოირჩევს სოფლიდამ ორს „ენაპირიანს― კაცს. ეს ორი უცხო კაცი წავა საპატარძლოს
ოჯახში, თან წაიღებენ სასმელს და სამ ცხვარს წაიყვანენ. ხარჯი სანეფოს ოჯახისაა.
სამივე ცხვარი უნდა დაიკლას: ერთი „ღთისთვის―, მეორე იმ სოფლის, თემის
ხატისათვის, საიდამაც სასძლოა, მესამე ცხვრით პატარძლის მამას „ხელმხარი
გაენათლების―. ხელმხარის ნათვლა იმაში მდგომარეობს, რომ სანეფო-სადედუფლოს,
„ახალყოილთ― „დაამწყალობებენ―, ე. ი. შეავედრებენ ღმერთსა და ხატებს და საკლავს
დაჰკვლენ. სანეფოს მამა სისხლს მუჭაში ჩაიყენებს და ხელებზე ზედ გადიფშვნეტს…
ხატში „ხელ-მხარის ნათვლის― დროს საჭიროა ხევისბერი, რომელიც მსგავსად
ჯვარისა გულზე, შუბლზე და მხრებზე წაუსომს სისხლსა „ხელმხარით გასანათლავს―
კაცს. სასძლოს მშობლები შეატყობინებენ სოფელს და ქალი და კაცი კომლზე უნდა
გაჰყვეს მაყრად დედუფალს.

574
I<3N

მაყრებს თავისი საგზალი აქვსთ, მხოლოდ სასძლოს ოჯახი გამოუცხობს და

გაატანს ორს ქადას: ერთს – ქალებს და მეორეს – ვაჟებს. ეს ქადები, სადაც
დაისვენებენ, იქ უნდა სჭამონ გზაში. სანეფოს ოჯახი წინათვე გაჰგზავნის ორს კაცს,
რომელნიც დედუფალსა და დედუფლის მაყრებს დაუხვდებიან გზაში და
დაალევინებენ სასმელს და მერე ერთად მივლენ ნეფის ოჯახში. დედამთილი
პატარძალს მარჯვენა ხელით მარჯვენას დაუჭერს და სამჯერ წაღმა შემოატარებს
კერის გარეშემო, შემდეგ წაიყვანს და ქალებს ჩააბარებს. ნეფე დამალულია
მეზობლისას. მარჯეკლები, ე. ი. ის კაცები, რომელთაც დედუფალი მოიყვანეს,
მოსძებნიან ნეფეს, მოიყვანენ და სათავეში დასმენ. ნეფე გაბუტულია, არავის არ
მიესალმება.
– გამარჯვება ნეფიონო, – ეტყვის თავის სოფლის ხალხი.
– გაგიმარჯოსთავ! – იტყვის ინდაურივით გაბერილი ნეფე და დაჯდება
ცალკე, გვერდს „მარჯეკლები― – ორი კაცი მიუჯდებიან. ქალის მაყრები ნეფეს
მტრულის თვალით უცქერიან.
საქორწილოდ სამი ქვაბი ლუდია ნადუღარი. პირველს საღამოს პირველი
ლუდიანი კოდი გაიხსნება ღვთის სადიდებლად. სადღეგრძელოები პირველად
დაილევა ღვთისა, მეორედ – შესანდობარი მკვდრებისა, მესამე სადღეგრძელო –
ნეფე-დედუფლისა: „ნეფე ადღენგძელას, დედუფალ გაახარას!― დედუფალი
დამალულია.
მარტო სანეფოს ოჯახს არ უყრის ქორწილი ხარჯს, იგი სასოფლო, სათემო
ხდება. რომ ხარჯი შეუმსუბუქონ მექორწილეს, სოფლელები სტუმრებს
გაინაწილებენ და გაიპატიჟებენ მეორე დღეს. ყველა ოჯახი ამ დღისათვის
მომზადებულია… ქალის მაყრები მეორე დღეს და ღამეს სოფელში ატარებენ
დროებას და მესამეს დღეს კი მოვლენ „მექორწილეთას―.
მეორე დღეს მეორე ლუდიანი კოდი გაიხსნება ადგილობრივის ხატისათვის.
მესამე დღეს გაიხსნება მესამე კოდი მიცვალებულთათვის. ყველანი, ადგილობრივნი

575
I<3N

ქალის მაყრები, მოიყრიან თავს ერთად. მექორწილეს აქვს 40–60 კეცეული

დამზადებული და თითო კეცეულზე თითო ერბოიანი ჯამი სდგას. თითო კეცეულს
ერბოიანის ჯამითურთ დაუდგამენ ოროლს ან სამ-სამს კაცს და მოაყოლებენ ლუდს.
ნადიმობა რომ გათავდება, ქალის მაყრები შინ წავლენ. ნეფის ნათესავები გააცილებენ
მაყრებს და „მოკეთებს― ფანდურის კვრითა და სიმღერით. ნეფე-დედუფალი ერთად
ვერ დაწვებიან. მეოთხე დღეს ნეფის ნათესავები გაიპატიჟებენ დედუფალს და
შესაწევრად აჩუქებენ: ზოგი თხას, სხვა ბატკანს „სათავნოდ―. ერთის თვის შემდეგ
პატარძალი ქალწულად ბრუნდება დედ-მამასთან – „მამისახში―, ერთს წელს რჩება
მშობლებთან, მერე ძმა მისი მოუყვანს ქმარს და ხევისბერი (ხუცესი, დეკანოზი)
ჯვარს დასწერს.
ჯვარის წერის დიდება ანუ ლოცვა არის „ჟამის წირვა―. ეს ჟამის წირვა
ღირსსაცოდნელია, თუმცა არევ-დარეულია, ძნელად გასაგები და თვით
ხევისბრისათვის გაუგებარი, – ღირსსაცოდნელია იმ მხრით, რომ იგი აშკარად
გვიჩვენებს, თუ რა მკვიდრად ჰქონია ხევსურეთში ქრისტიანობას ფესვები
გადგმული. ჟამის წირვა შესდგება ჟამნიდამ, სახარებიდამ, ქრისტიანულის
ლოცვებიდამ ამონაგლეჯ ალაგებისაგან, რომელნიც თავისებურის ჩამატებულის
სიტყვებით არის გაბლანდული… თვითონ ღულელი1 ხევისბერი, ღერენა ქისტაური,
გამომიტყდა და სთქვა, რომ მართალია, ჩვენი ჟამის წირვა არეულიაო. მიზეზად
არევისა შემდეგი ლეგენდა მიამბო: ხევსურეთში ბოლოს დროს ერთი მღვდელი
დარჩენილა. მაშინ საქართველო თათრებს სჭერიათ. ორმოცი წელიწადი ამ მღვდელს
განუშორებლად ხევსურეთში უცხოვრია და ისე დაბერებულა, რომ წვერი დაბლა
მიწაზე უთრევია. ორმოცის წლის განმავლობაში ცოლშვილი არ უნახავს. ბოლოს
ამბავი მოუტანიათ იმისთვის: საქართველოში დიდი არევდარევაა, თათრები
უწყალოდ ჰხოცვენ ქართველებს, თითონ ქართველებიც მოღალატეობენ, ძმა ძმას
აღარ ინდობს, შვილი მამასაო. ამ ამბის გამგონე, ჯერ სიბერისაგან დასუსტებული,

576
I<3N

ჭკუიდამ შეცვლილა, წირვა-ლოცვაც არევით უსრულებია და ხევისბერებისათვისაც

არევით გადმოუცია ჟამის წირვაო.
აი თვით ჟამის წირვაც:
„ღირსა ხსნილობა, ჯვარისა კურთხეულობა, კურთხეულიამც უფალი, აწ და
მარადი უკუნითი უკუნისამდე. შაგვიწყალენ ჩვენ ყოველნი სანება წმინდამა,
გვაცხოვნა და გვაკურთხინა. გაგება და უძლობა, გევედრება სული ჩვენი. მამაო
ჩვენო, მოწყალეო, რომელი ხარ ცათაშია, ეგრე ქვეყანათაშია, მოგვიში და მოგვიტიე
პური ჩვენი არსობილთა, ნუ შაგვასხამ განსა ჩვენსა. ხატო, ხატო, მეუფეო, დღესა ამას
სჯულისასა! შავსწიროთა სხვერპლითა, ქებითა, მიხუცულობითა შენითა, თვალნი
მაღლა არიანა, თვალნი მაღლისა ღთისა, ხოლო კაცთა სიმაღლე დაბლიდგან
ამაღლდებიან. კაცთა რა ჟამ მასწევია ცხრომალე, მდინარე ამპარტიონთა, მაშინ
გაეხვნენ ძალნი ცათანი. ხოყანა შახარწმუნდებოდა, ცხოველი თესლი შენია,
ცხოველი მაცხოვრებაო, შენია დღე და შენია ღამე, შენ დაამკვისე ბნელი და ნათელი,
შენ ეგ კია არა, ყოველმა უფალმა მოგცა დარიგება. ხუთითა პურითა ხუთათასნი
დააძღნა, ანისტითა ერთითა ას თორმეტნი აავსნო. უფალო, აკურთხე მარილი ესე
სკანი – სკანარე წყალს იორდანე წყალი ღვინოდ გადასცვალე უფალო, აკურთხე
თესლი ესე, რომ სამნი მანანნი, ყრმანნი ისხდეს, პურსა სჭამდეს მათ არა არ
შაერგინებოდეს (?!), ტაბლასა მაგათასა, განარა წმინდასა. ბაღდა დაღკარ, დაუარე,
არა სჭამე ხორცი მისი, დასთხიე სისხლი მისი. ქრისტიანობის მყოფელო, პირველნი
ჩექარნი, ალამ ცეცხლია. სერებილნია, ქერებილნია, მეურქველისა მოქმედი უფალო
ღმერთო, მოგვანიჭენ დღესა ამას სჯულისასა. კურთხევა ცოცხლისა კრავისა, ღირსია
მარადისა, ეკურთხა და გამოჩინდა სახიერისი სახიერისით, საკითხავ იყვა
წმინდათაგან, საკითხავი პოვლეია, გაბრიელია, მრავლითა სიტყვანი გამრავლებითა
მაღალთაშიას ჯვარითა, მაშინ მოვიდა უფალი ბევრითა, ბევრეულითა, ათასითა
გუნდითა, ათას ანგელოზებითა წარიახნა სულნი მიცვალებულთანი, წაუტივნა
სტილონი, მახილა უსტმუნოებითა, შატყულისითა გველისითა, ან დედაკაცისითა, ან

577
I<3N

მამაკაცისითა ან თვითანა ფიცითა თარგანისითა. ღმერთო, არსებაო, ღთებაო,

მთავარო მთავარ-ანგელოზო, საფლავ დაუმარწვილდებოდა, ეგია ჯოჯოხეთია,
ურღუელთია. მაშინ გაეხვნეს ძალნი ცათანი, ხოყანა შახარწმუნდებოდა. შენ თუ
ხარა, შენ უფალი ღმერთი ჩვენი, ხოლო წმინდა სული შენი აიღეს, მიიღეს
ღმერთთანა პატივის ცემითა თაყვანისა ეგია. წმინდა არსებულ-არსებულო,
არსებულ-ამაღლებულო, მანამდინ ვიყვენითავ, წმინდან ვიყვენითავ, სახელს
ვიყვენითავ უფლისასავ. მე არ ვიყავ, უფალო, მიარობილისა უხითა, გიორგისითა,
მეორე, ნეფე გიორგიო, ბევნი ჩემნია უსჯულოებანი. აუტივნეს და ადიანა ღმერთს
ეხვეწებიანა. ავიდეს მაღლა, გააცხადეს მაღრანსა ტაძარსა აბრამისასა. გიკურთხა
მამამა, ძემა, ჯვარმა და ღმერთმა ყოველმა. ივანე მართოლაგია, მა თესლის
მაკურთხეველი, გიკურთხა მამა, ძემა, ჯვარმა წმიდამა. ეს სამნი სანთელნი
მასკარისანი, ტაზარო, ეკლესიაო, შე სანატრელო, ღვთისაო, თუ რაი შენს ქვედ
მოიდა, ქადაგობა ქნაო, დასტურობა ქნაო, სულნი ღმერთს შემოგაბარნაო. ეგ სამნი
სანთელნი ნათობენ, უფალო, საკურთხევლის შენს წინა. პირველი სანთელი გაბრიელ
მახარობელი, ეგ მეორე სანთელი – ივანე ნათლისმცემელი, ეგ მესამე სანთელი –
მხმობელი და მგალობელი. გიკურთხა მამა, ძემა ჯვარმა და ღმერთმა ყოველმა.
ეშმაკი იკვლოდა, ხიაგი ცხოვრება ზეით გადავარდაო, ასრულდა წირვა ჟამისა,
წმიდისა იაკობილისა. დღეს გაღმარჯვებისა შენისა―.
ამ ლოცვას ხევისბერი ან გარეთ და ან სახლში იტყვის და არა ეკლესიაში,
რომელიც ჭირივით ეჯავრება, თუმცა „ჟამის წირვაში― ეკლესიასაც იხსენიებს.
ბოლოს ამით გაათავებს ჯვარის წერას „ბედიანნიმც იქმნებით, დავლათიანნიმც
იქმნებით!―
მხოლოდ ეხლა ეძლევათ ნება ცოლ-ქმარს ერთად დაწოლისა. ხევსური ერთს
წელიწადს ინახავს ცოლს, ადევნებს თვალს, წვება კიდეც მასთან, მაგრამ „საშვილოდ―
არა. თუ მოსწონს და გამოდგება, ხომ შეინახავს და შვილსაც იყოლიებს, თუ არა
განუტევებს. 1889 წ.

578