86 4 (87) 208 ~ Ly wan chung MAY DAC DIEM CUA KHONG GIAN TAM LINH THANG LONG - HA NOI céru “khéng gian tam linh” (di lién theo né la khai niém khde kh6ng thé tach roi “khong gian tin nguéng - tn giéo") 1 mot phuong phap tiép cn can thiét nia dé hiéu hon nhiing gia tri vn héa vat thé va van héa phi vat thé cla Thang Long - Ha Ndi. Tat nhién, dé lam duoc didu dé, bai viet nay thir dua ra mét cach ly gidi, bat dau te viéc lam ré nhing dac diém cau tric cia “khong gian thiéng’ Thang Long - Ha NGi, sau 46 Ia vige rit ra nhing hé luan vé nhiing ac diém lich sir ca n6, vai tro vj tri cla nd trong viée bao tin va phat trién van hoa Thang Long - Ha Noi néi chung. 4- Sy hinh thanh “khéng gian thing” cia Thang Long - Ha Néi Byong nhién la cdu chuyén "khong gian thiéng’ cla Thang Long - Ha Noi phai bat dau ti Chiéu doi dé. Viéc Ly Céng Uan doi 46 tir Hoa Lu ra Bai La, Bai Viét si ky todn thur c& chép: “Mua thu, thang bay, vua doi dé ti thanh Hoa Lu ra thanh Bai La cia Kinh phil, Lic tam dé du6i thanh, réng vang hién ra & thuyén ngy. Nhan dé ben adi tén thanh [a thanh Thang Long” Nhu vay, ngay trong Chiéu déi dé, Ly Thai 4 nhu da linh cdm viée dai 46 vai mot * Dai hoc Qué gia H NOI ‘C88. DO QUANG HUNG? qué trong Kinh Dich: “Hién long tai dién, Ioi kién dai nhan”. Nghia la “Réng hign ra trén mat dat, (d6 1a) diéu thuan loi dé xuat hign vinhan” Sau d6 Ly Thai Té con phan tich 6 dibu loi cia vide déi dé cing theo dudng hvéng 46: thir nhat 1a, vi tri “8 vdo noi trung tam coa trei dat’. Thir hai la, phyong huéng “ding ngdi Nam = Bac - Bong - Tay". Ther ba la, dia thé “thuan tién vé hinh séng, thé nui” (tien, giang son huéng boi chi nghi). Thir tu la, 66 Igi vé kinh t8 “dt rong ma bang, cao ma thoang. Dan cu khdi chju canh khén khd gap lut, muén vat cing rat myc phong phi, tot toi", Thi nam la, v8 chinh tri (dvong nhién cing do 4 diéu Igi trén dem tal) “tinh ké mudn doi cho con chau". ‘Sau dé, Ly Thai Té cdn dat tan cho hang loat céng trinh kién trac & Thang Long theo kiéu Kinh dich nhu “dung dién Can Nguyén lam chd coi chau’, ctra Phi Long’, “dién Long An, Long Thy sn Nhat Quang, Nguyét Minh”... S6 lugng "dign” xay dung & Thang Long 1a 8 (Can Nguyén, Tap Hién, Giang VG, Cao Minh, Long An, Long Thuy, Nhat Quang, Nguyét Minh). Chia dat nuéc lam 24 1 (8 qué don, mdi qué cd 3 hao, 8x3=24). Phai chang nhing diéu 46 lién quan dén Bat Quai? Binh luan vé didu nay, co tac gid da viét:BB Quang Hung: Mdy dc didn cba khong gia. ‘Chita Kim Lién (Ha N@i) - Anh: Nguy8n Thue. “Ly Céng Uan xem kinh 46 khi cdn & Hoa Lu twong ting v6i h3o So ciru & qué Can “Tism long vat dung", nghia la “Rong con 4n minh dui nec chua thi thé tai nding dugc’, Tir ch6 cdn “An minh”, “chua thi tho" 6 Hoa Lu dén ché “hién ra" & Dai La (Thang Long) la giai dogn tiép theo logic cua qua trinh phat tin lugng chat Nhu vay, viée doi do ra Bai La khéi dau cla nha Ly khong chi la ¥ nguyén cua “lon dan’ tram ho, ma obn lay WO" ma Chidu dé 6 da toat lén, Chinh digu nay - *y troi’,.su thang hoa cia tam thire t6n gido din toc - da tao nén vj thé dac biét cla tam linh t6n gido lia Thang Long - Ha NGi. 2- Nhiing c6i nguén tu tuong, tn giao tin nguéng va xa hoi La mét trong nhieng trung tam ton. gido ca ca nude, mac nhién Thang Long - Ha Oi c6 m6t khGng gian tém linh tin nguéng - ton gido kha Gam dac va bidu trung cho sinh hoat t6n gido cia od nus6c. Néi cach khac, 46 1a noi biéu trung cla “hé thng t6n gido - tin nguong” cla c& nude, dong thoi 1a noi cdi nguén cho tinh than, tam linh cla hau hét cc t6n gido tiéu biéu. Sy hinh thanh hé théng tam giéo & Ha Noi thyc sy [a mét biéu hign tap trung tieu biéu nhat cia c& nude. Sudt thoi Ly - Tran, Thang Long [a trung tam, cia céc hoat dong Phat gido, Phat hoc... Mac dit coi Phat giéo 1a tru cét trong hé tu tuéng chinh théng, hai trigu dai Ly - Tran van chi trong dung hop “tam giéo". Nho giao dan thinh hanh. va chiém uu thé dan trong tieng hé thong tw tuéng chinh théng, gép phan to lon vao viée {ri nuée, an dan va gido duc. Bao gido vao nude ta cfing dan bién thanh “Dao gido than tin” va “phap thuat phi thiy", Trong budi dau dung nude, ngay tal Thang Long, céc phép su’ d@ hai hda cing cac thién su cham lo vige cau cing, bat quyét trir ta, Nnidu thay phi thay xuat hign & kinh thanh hanh nghé chuyén nghiép. Va, vigc hanh dao cla ho nhiéu khi din ra ngay trong nhiing ng6i chia cola kinh thanh, C6 thé néi, chinh Ly Thai Té 44 thy hién thanh cong chinh sch "Tam gido ha nhi bat86 4 (37) - 20M" - Ly lua chung dong” & Thang Long. Suét ba triéu dai dau cia nha Ly (tr Ly Thai T6, Thai Tong dén ‘Thanh Téng), cd Nho, Phat va Dao déu ton tai nhw nhiing gid tri khong ép buds. Ly ‘Thanh Tong (1070), dung Van Miéu & Thang Long nhung dén déi Tran, nha nuéc phong kién lai t8 chic thi *tam giao” & Ha Néi. Dibu nay khién khéng gian tam link cia Thang Long cang cd y nghia biéu treng cho sy hai hoa tn giao - tin nguéng cla Bai Viet. Huynh Thic Khang da tig danh gi, d6 la nét hét strc dc sac olia Thang Long: “nude ta sau luc d6c lap, trong khoang trén duéi 300 nam (tir Dinh dén Tran), vé hoc hanh thi clr, ty trén dén dudi, déi v6i hai nha gido td (Khéng, Phat), van sing bai nhy nhau, Khéng phai thién vé mot dao Nho, two 1a cai 6 v6 tin gido ty do vay. Tin gido duge ty do, nén tu tuéng cO chiéu phat trién; trong lich sir nude Nam ta, vé doi Tran, Khdng nhGing VO cOng trac tuyét (danh dudi quan HO Nguyén), ma ndi dén hoc gidi, 06 vé cao hon Téng Nho nhiéu...”. Tat c& n6i [én cae t6n gido ngoai nhap 4 sém hoa nhap voi céc hinh thir ton gido - tin nguéng ban dia va diéu quan trong nd dién ra trong sinh hoat tin gido - tin nguéng. binh thudng cia dan ching. Sau nay & thé ky XVII, khi Thaing Long bat dau lam quen v6i Kité gido (phuong Tay) & dau thé ky XVII, Thang Long cing nhanh chéng tr thanh mat trong nhing noi "ding chan” s6m nhat ota tén gido phuong Tay xa la nay. Tur cudi thé ky XIX, dao Tin Lanh da xudt hién & Ha Noi (mét trong nhing dia diém sém nhat @ nuéc ta lam quen voi hé phai ther hai rat 6c dao ctia Kité gido thé gidi ndi chung). Thanh Thang Long va ving phy can tat nhién cing 1a nei dén ty nhing hinh. there, sinh hoat ton gido - tin ngwong ban dia tiéu bidu. Tu t8 tu’ tai gia (thor cing #6 tien, cdc hinh thére thé ty khac, nhw Ong dia...). Té tw tai lang x6m, nhy thé Thanh hoang, dao Mau, cdc hinh thirc dao giéo dan gian khéc. T& ty quéc gia, dan Xa tac, t6 Nam giao. Cé thé néi, dc diém nay cla khéng gian t6n gido Ha Néi duge thé hién ngay tir budi dau xay dung kinh d6 va ludn dugc béi bd, yun dap cho tdi tan ngay hom nay. hing triéu dai dau tién cla Thang Long cting v nhing bién thién va thang tram cia lich sv 4a Khién cho khéng gian xa hdi, van héa tinh than cla Thang Long nhu khéng thé tach roi khdi khéng gian tam link tin nguéng - tn gido ay, trong cung dinh cing nhw ngoai bach tink. Can phai néi thém rang, trong khéng gian van héa, tin nguéng ton gido ay nhiéu khi khé tach biét, ca mot h@ thong cac ngdi dinh, dén, miu, quan, nha tha, thanh duéng... cla Thang Long - Ha NOi khéng chi tao nén bite tranh phong phi sinh déng vé sinh hoat ton gido - tin ngu@ng ma con gdp phan to Idn cho viée tao ra van héa Thang Long, phong cach nép sOng cia ngudi “Ké Cho". 3- Phac hoa cdu tric khong gian thiéng Thang Long - Ha Noi 3.1- Khong gian thiéng cia Thang Long - Ha NOi cdn duge “vat thé héa” trong xay dung kién trac d6 thi va ton giao, d6 la viée fhinh thanh "Thang Long te trén’, tao nén mot v8 doc dao duy nhat etia Thang Long vé mat khdng gian tm linh két hop chat ché voi viec xy dung kinh thanh qua cdc triéu dai. Ching ta cling lwu y rang, vé dao aiém enh quan thién nhién, néu nhu Sai Gon la thanh phé ola s6ng rach, thi Ha N@i a thanh phé ciia séng hd va ban than né ciing f& mat sn phém "tw nhién® otia Thang Long. Trén co sé thé dat, canh quan cla song Héng, s6ng T6 Lich, thanh Bai La, nui Nung..., theo rnhw phan tich cila Eliade trén day thi khng gian thiéng oda Ha Noi vay Ia dA 6 él nhiéng biéu trung tigu biéu, nhat la than séng {Giang than Té Lich) va than ndi (than Long 6) tao nén mot qué hvong Thang Long, da tré thanh nhong Thanh hoang lang bao ve cho sinh ménh cia ngudi dan K8 Chg. thia ban dau Trén co sé 66, Thang Long tir tran bat dau duge xay dung. “Thang Long tir tran” dung 1a mét hién twong van hoa tam linh d9c déo cia kinh thanh Thang Long xua, phan anh sw théng nat gitra ¥ thc quéc gia déc lap chi quyén. cla nude Bai Viet voi quan niém xay dung mét khéng gian thiéng cla thé gidi tam linh nguai Ha thanh xua.Tén goi ‘Thang Long tt tran” chua biét ré xuat hign vao Iie nao, nhung chac rang phai ¢6 kha s6m trong budi dau xy dung kinh Nhigu tac gla ghi chép vé lich sir Ha N@i da mé ta vé su hinh thanh “Thang Long ti trén’, Theo quan,niém cla ngudi Dai Viét lic 46, trdi dat e6 bén phuong Béng, Tay, Nam, Bac thi thanh Thang Long ciing phai cé “tir tran’, Suge xay dung v6i bén ngoi dén, trong 46 abu 06 mét vj than day quyén uy canh gilt cho kinh thanh ti” Thang Long xwa dén Déng BO va Ha NOH hién tho “Ter tn? dé a: ~ Hung Béng, één Bach Ma. én Bach Ma toa lac tai phudng Ha Khdu, ting Dong Tho, phi Hoai Bite, Thang Long, nay a phuéng Hang Buém, quan Hoan Kiém. Dén Bach Ma thé than Long 86, dé la than thanh, hoang dau tién cia Thang Long, nam ven s6ng T6 Lich, it nhat cling da xuat hién tir thé. ky IX, khi Cao Bién dap thanh Dai La, Tho nha Ly, dén Bach Ma tré thanh mét trung tam gan véi 16 hoi Thang Long va sinh hoat cung dinh. Bén Bach Ma cdn gan véi nhiing tai nan khing khiép vé hod hoan khi Thang Long “dé thj hoa’, Doi nha Tran da ba lan chay lon @ khu vue nay. Thai sw Tran Quang Khai con dé Iai nhong cau tho: “Lira ty ba khu khong chay miéu Gis lay mét tran chang nghiéng minh" + Huéng Tay, dén Voi Phuc, thé than Linh Lang. Sach viét vé than Linh Lang rdt nhiéu, khé tra cru, nhung dai thé tt thei Ly - Tran én Lé So, than Linh Lang & dén Voi Phuc luén duge triéu dinh trong vong. Lang Cho Trai thueng duge trigu dinh mién thué va phu phen tap dich d& chuyén lo viée phung tha té ty Linh Lang, nén sau 46 lang c6 tén 4a This L@ (gid 18 tho cing than). Théi Phdp danh Ha Noi (1873 - 1883), quan dan Ha Noi 44 diét hai twéng Phap (F.Garnier va H.Riviére) cling & khu ve nay. Tén dén Voi Phuc cé ti théi ay vi céng dén dap ndi hinh hai con voi phuc, quy xuéng dé than Linh Lang bude lén minh voi nhu chién tuéng ra tran. = Hudng Nam, dén Kim Lién the than Cao Son. Cao Son dai vwong cé ho voi than nui Tan Vien, Sy tich ké rang, di Duong 8 Guang Hing: My Ac dm cla trdg ean Bite, dich Ié xay ra @ Doan Hing (Phu Tho), than Cao Son a hién ra clu dan thoat nan. Ban dau, dén Kim Lién duge goi la dinh, sau goi la bn Kim Lién 68 the thin Cao Son, mun nhat vao théi Héng Thuan thy ba (1510) va tr thanh mét géc cia “Thang Long ti tran’, xa thude phuving Bong Tac, huyén Tho Xuong, phii Hoai Bie. Nay thudc phwéng Kim Lién, quan Déng Ba. Lang i Lién rat ndi tiéng vi c6 nhibu di tich 06 thai Tran, tong 46.05 ku wwe dan Xa Tie, dat Thién Van va chua Kim Lién (Kim Hoa ty), voi nhiing pho tyong Phat tur thoi Lé - Nguyén. Dén Kim Lién trdn gid trén tuyén thanh dat bao quat va bao vé vong ngoai phia Nam kinh thanh Thang Long, trong ra hd Ba Mau, cé kién tric kha doc dao nhung & mt di tich van hoa lich sir khong con tron ven. B&n cling con la mét di tich cach mang cila Bang bo Ha Noi - Hung Bac, quan Trén Vo, ther than Tran V6 Bé. Quan Tran Vi hay Quan Thénh, vi thanh c6 trong trach trn git phuong Bac, xya la noi tu luyén cia céc dgo si theo Bao gido. Pho tong thanh dé s6 uy nghi khién mot 6 hoc gid Phap dau thé kj XX lam tuéng 14 turgng Phat nén goi day la “aén Phat lon’. Quan Tran VO rat xing dang la than tran phuong Bac vi vj thé dac dia va kién tric 4 86, d6c dao, Tir khi Ly Thai TE dbi dé cho dén thei nha Nguyén, dén duoc tring tu nhiéu lan, nhung van git’ phong each duong bé, tham u, rat hap dan du khach: *Gi6 dua canh tric la da Tiéng chung Trdn VG, canh ga Tho Xvong Mit md Khéi a Qua thurc, khi Ly Thai 76 doi 46 ra Thang Long (1010) 68 nhan duge sy phi tri cla Huyén Thién Tran VG, nén cho lap dén nay canh gitr hyéng Bac cla Thang Long la chi ly vay. Vay la "Thang Long tir tran’, bén ngdi dén uy nghi bén géc thanh, di la dé the cdc anh hung dan t6c hay anh hing van hod (huyén thoai), hét thay qua thang tram lia lich sir, 6 song mai véi Thang Long - Ha Noi, nh mot biéu trung cia khi thiéng song nui, cua96 4 (37) - 20M - Ly ludn chung chinh lich si dat nay. 3.2: Khéng gian thiéng ca Thang Long - Ha NOi cdn duge igo nén bdi mot dia diém. (66 kha nding lién két mét khong gian xa héi gay cng réng In bén cha trén co S0 soi day néi két gitva cdc dong ho, dong tc, cdc tdc ngudi, ndi tom lai la “dan tc Vigt Nam". Thang Long da déng vai tro soi day ndi két ving chdc 46, nhu ngudi con truéng trong gia dinh truyén théng lu6n gi vinh hanh ta ngudi lo vige té ty thor cling t8 tién cho tram. ho va tv d6 mot khong gian thiéng v8 mat x2 hdl 44 duoc hinh thanh tao nén mot gia tai dac biét quy bau, ‘Dac biét & thoi cn hién dai, sau khi cach mang Thang Tam (ndm 1945) thanh céng, 44 mé ra mét thdi:dai méi - thai dai déc lap dan tc va chi nghia xa hoi, théi dai HO Chi Minh, thi khong gian thiéng vé mat x hdi nay’ ‘cla Thang Long - Ha NOi lai cang 16 nét va 6 thém nhiing vé dep tinh than méi. ‘Qua Khoi lira cla cc cude chién tranh va cach mang, thudng thi & nhiing thoi diém ‘cam go nhat ola lich ste, dac bit ld su thir thach séng cdn cla nén doc lp va thdng nhat cla dan t6c, tur mién Nam - noi cyc Nam cia Té quéc, nhiing nguéi con cia Nam bé khang chién van lun hudéng vé Ha N6i trong bai tho da tré thanh “kinh dién” cla tinh ty dan toc: "Ai v8 xiv Bac ta di vot Tham fai non séng ging Lac Hing Tir thug mang guom di mé ci Troi Nam thuong nhé dat Thang Long’ (a6 Bac - Huynh Vn Nghé, 1946) 4- M6 hinh khéng gian thiéng Thang Long - Ha NGi va céng nang cia no Nhw 8 phan tich 6 trén, vige md hinh héa khéng gian thiéng Thang Long - Ha Ndi, khéng chi cho thay nhing dac diém vé cau tric cla né ma diéu quan trong hon [a trong tac olla n6 véi tién trinh lich str va van héa cla Thi a6, néi mét cach oy thé hon, cai khéng gian thiéng ay c6 “cng nang” nhu thé nao trong cau tréc ndi tai va tac déng cla chting dén cdc thanh t6 van héa vat thé va phi vat thé. Dudi day, chting tdi sé phan tich vai tr iia "ba vong” otia khong gian tam linh ay. 4.4- Vong ngoai: Khu vy lang qué ving phy can tat nhién cing la noi dén ty nhing hinh thie sinh hoat tn gido - tin ngwéng ban dia tiéu biéu. Tir té ty tai gia (tho cung t6 tién, cdc hinh thie the tu khac, nh Ong dia...), T ty tai lang xém, nhu the Thanh hoang, dao Mau, céc hinh thire Bao gido dan gian khdc. Té tw quéc gia, dan Xa tac, té Nam giao. Co thé thay, dac diém nay cla khéng gian ton gido Ha NGi duge thé hién ngay tl budi dau xy dung kinh dé va lun dugc bdi bé vun dap cho ti tan ngay hém nay. Nhing triéu dai dau tién cla Thang Long cling voi nhieng bién thién va thang tram cla lich str 48 khién cho khéng gian xa hoi, vin hhéa tinh than ciia Thing Long nhu khong thé tach r@i khdi khéng gian tam tinh tin nguéng - tén gido dy, trong cung dinh cing hy ngoai bach tinh. Can phai néi thém rng, trong khéng gian van héa, tin ngudng = ton gido dy nhidu khi kho tach biét, cd mot hé théng cdc ngéi dinh, dén, miéu, quan, nha tho, thanh duéng... cla Thang Long - Ha N@i khéng chi tao nn bare tranh phong phd sinh dgng vé sinh hoat tén gido tin nguéng ma con gép phan to lén cho viée tao ra van héa Thang Long, phong cach nép song cla ngudi “Ke Cho". ‘Vung “ngoai thanh” nay cla Thing Long 48 ké thiva “hé théng than linh Hing Vuong" tao ngay ra hé théng than linh cua Dai Viet. Gc lap. Theo Helmut Wissowa, nude Vn Lang xwa 4 6 mét trung tam chink tr - t6n gido (centre polticoreligieux) ma quyén uy toa rong khap ving qua viée Iwu hanh cdc trong déng...£. Bay fing 1a mét. dc. diém quan trong cila khérig gian tam fink Thang Long - Ha Néi, né khdng chi tao sy lién tuc, chuy€n dich tir Phong Chau xuéng Bai La ma cbn nhanh chéng ¢6 nhiing gia tri cong sinh otia vj thé kinh d6 mai, 4.2 Vong gitra: Thang Long ti trin, khu wwe duge chuan héa 13 rét cia khdng gian thiéng Thang Long - Ha Néi. Néi cdch khéc nd da dug “vat thé héa" trong xay dung kién tre d6 thi va tn gido ma ngay nay taquen goi la van héa vat thd, dé la vie hinh thanh "Thang Long tt tran’, tao nén mot vB déc déo duy nhat olia Thang Long khéng gian tam linh két hgp chat ché voi vide xy dyng kinh thanh qua cdc triéu dai. Lé di nhign, khéng gian tam linh ca Thang Long - Ha NOi, theo chung toi dugc két cau phic tap nhung hai héa, hoan chinh gdm ba vong, ma ching tdi sé [an lugt trinh bay, nhung “Thang Long tér tran” ludn duge coi la “vong gita" va cé vj tri quan trong bac nbét. Thang Long te tran cling voi khéng gian thiéng & khu vy khu phd cd Ha Ni sé la noi thé hign 16 nat tinh cach khac ola doi s6ng t6n gido tin nguéng cia Thang Long - Ha Noi BG la, mBt “khéng gian thiéng” hai hda véi mal "khng gian quyén lye” x@ hoi cila kinh thanh, diéu ma khong mot khu vyc nao trén dat nue ching ta c6 duge. Di cé mot thoi gian Thang Long “bi that sling”, giang xuéng chirc danh “Bac Ha”, nhung ndi chung dac diém nay chi ph6i rat Ion dén ddi séng tam linh tin ngwéng ca ngudi Ha Noi: mot truyén théng tm linh lau doi gan lidn voi “aat Té", vei quyén lye quéc gia “hao khi Thang Long’, vi thé tinh cach *khéng gian thiéng” khong bao gid chi c6 ¥ nghia tén gido - tin ngwéng thuan tty. 4.3- Vong trong, vong xody khong gian thiéng ca Thang Long - Ha N6i, d6 chinh ta “khéng gian thiéng” khu phé cé Ha N6i. Vong trung tam duong nhién c6 khong gian hep hon, nhung lai 1 nol tap trung cao 66 nnat hing dim nhén ota khong gian thidng Thang Long - Ha N@i ndi chung, bao gém nhimng co sd tén giao tin ngudng dién hinh, bac nhat cing nh nhGng sinh hoat tam linh tiéu biéu cla ngudi Trang An. Loi két: Vide lam 15 edu tre ba vong cla khong gian thing Thang Long - Ha Noi khong he 6 myc dich co hoe, tach biét tinh téng thé va nhat quan cia khéng gian thiéng Ay. Thy ra lam sao cé thé tach biét nhing di tich nhu Séc Son, Loa Thanh..., nhieng dén, chia ndi tiéng cla Thang Long tir trén véi nhéing di tich lich si va van héa cla Hoang 5 Quang Huma: MAY dc aif cla Khong gla. thanh Thang Long, thép Rila - Hd Guom? Nhung mat khac, khi chiing ta “m6 hinh héa” 16 lai 06 thé thuan Ig! hon khi phan tich su nhiing gid tri van hda, tn gido - tin nguong cla Thang Long - Ha NOi va “tuong téc gitra chung’. D6 1a khéng ké, gitip chung ta cat nghia sau sdc hon ly do ma tir bao di Ha NOi da tré thanh ci nguén su sdc nhdt, bén bi nhat cda tam thle dan téo, ¥ thee quéc gia./. pau (Gch thich: 1-Xem Kinh dich, Nxb. Tp. HB Chi Minh, 1991, tr 69, Ng6 Tat Té dich la “Rng hign & rung, Igi ve sy thay ngué lon’ 2. Xem Ha Thic Minh, Vin féa dao dite, Nxb. Tong hop Tp. Hb Chi Minh, 2006, tr. 120. 3- Huynh Thdc Khang, “L6i hoc khoa cd va I6i hee cia Téng Nho 6 phai 1a dao Khong Manh khong?” - Xem cudn Thor van Huynh Thic Khang, Nx, Thugn Hoa. 4- Dan igi cla Binh Gia Khanh, Van hoa dn gian Vit Nam... Sd, th, 114. ‘Tal teu tham khao: 4- Bao Duy Anh, Vit Nam van héa sir cvong, Hué, 1938. 2 Cao Xuan Huy, Tw turing phuong 80ng gol hing diém nahin tham chiéu, Neb. Vin hoo, 1996. 3 F.Braudel, Nhiing céu tnic sink hoat thuting ngay, Nxb. Thé gigi, 1998. 4 G Codominas, Khéng gian xa h6i ving Déng Nam A, Nxb, Thé gi6i, 1997. 5 Kim Dinh, Cén ban triét ij trong van héa Viet ‘Nam, Sai Gn, 1967. 6- Nguyén Van Huyén, Gép phan nghién ctu van +héa Vigt Nam, Nxb. KHXH, t€p 1 va 2, 1996. 7- PB. Truong Vinh Ky, Chuyén di Bac Ki nam At Hoi (1876), Ban in Nh& hang C. Guilland et Martinon, Sai Gon, 1881 8 Huard et M. Durand, Connaissance du Viet- Nam, Eoole. Francaise D'Extréme - Orient, Hanoi, 1954. 9 Nguyén Vinh Phuc - Nguyn Duy Hinh, Tin ingudng thi dén Ha Noi, Nxb. Ha Noi, 2006. 10- BS Quang Hung, Bai séng f6n gido tin ngurong Théng Long - Ha NGI, Nxb. Ha NGi, 2010,