Professional Documents
Culture Documents
Guru Nanak Dev University Book/Manuscript Archive FULL
Guru Nanak Dev University Book/Manuscript Archive FULL
h`Q ilKq nM : MS 1 A
isrlyK : vwrW igAwn rqnwvlI
lyKk : BweI gurdws B`lw
p`qry : 158-365 A
Awkwr : 19X 26 s.m. ilKq: 13X18 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]
vwrW igAwn rqnwvlI] BweI gurdws Bly kw bolxw] nmskwr gurdyv kEu siqnwm
ijs mMqR suxwieAw] Bvjl ivcoN kiF kY mukiq pdwriQ mwih smwieAw]…
AMq : … vYd n pUjn vYdgI siqgur haumY rogu imtweI]
dyvI dyv n syv quil siqgur syv sdw suKdweI]
swier rqn n pUjnI swD sMgq gur sbd suBweI]
1
AkQ kQw vfI vifAweI]21]39] auxqwlI]
h`Q ilKq nM : MS 1 e
isrlyK : bwxI BweI gurdws B`ly kI
lyKk : BweI gurdws B`lw
p`qry : 365 A - 480 A
Awkwr : 19X26 s.m. ilKq: 13X18 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] bwxI BweI gurdws Bly jI kI]sorT] Awid purK Awdysu
Enm sRI siq gur crn] Gt Gt kw prvys eyk Anyk ibbyk sis]1]…
AMq : …jYsy rxvws ibKY sBy iptwvq hY bcn ibEgso B`t BtweI hY] qYsy gur igAwn
gost mY isAwnp Akwj jaul auhI, eyhI duibDw FITweI hY]2]] ] ]]
h`Q ilKq nM : MS 1 s
isrlyK : vwrW
lyKk : BweI gurdws B`lw
p`qry : 481-483
Awkwr : 19X26 s.m. ilKq: 13X18 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < vwhgurU jI kI PqY] vwr sRI BgauqI jI shwie]pauVI] scY qKq rcwieE
siqsMgiq mylw] nwnk inrBau inrMkwr ivic isDw Kylw] gurdwis mnweI kwlkw
KMfy kI vylw] pIau pwhuil KMfy Dwr hoie jnmu suhylw] sMgiq kInI Kwlsw mnmuKI
duhylw[1]…
AMq : syvk so prvwnu hY goibMdu iDAwey ] klI kwl mrdwn mrd nwnk gun gwey ]dwsw
icMid Aws dws dw gur sMgiq mylw]15]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]
sMmqu ibkRmwidq rwjy ]1868] XwvdM pusqkM qwvdM ilKqMmXw ] Xdw suD
ivsuDovwmm doKon dIXqwnw ] jyT mws sudI cqrQI rvvwry poQI swihb sMpUrxM msqu
suB msqu]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]
h`Q ilKq nM : MS 2
isrlyK : jnm swKI BweI mnI isMG
lyKk : BweI mnI isMG
ilpI kwl : 1916 sMmq
p`qry : 300
Awkwr : 24X34 s.m. ilKq: 17X24 s.m.
2
vyrvw : ijld g`qw, kpVw; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; hwSIAW dovyN pwsy KVy ruK, do
do lwl lkIrW; sqrW pRqI pMnw-15.
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq Ksqw, ikrm Kurdw[ AKIrlw p`qrw pwtw hoieAw Aqy kwgz lgw ky
joiVAw hoieAw[ gRMQ dw pihlw ie`k p`qrw KwlI[ ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY[ AMqly pMny qy PtI QW qy kwgz dI cypI lweI hY ijs krky AMqlw AKr
piVAw nhIN jWdw[ AMqly pMny dI KwlI QW ƒ rMgdwr Pu`l bUtIAW nwl sjwieAw
hoieAw hY[
AwrMB : < [ siqgur pRswid] ] siq nwmu krqw purKu inrBau inrvYr Akwl mUriq
AjUnI sYBM gur pRswid] nwmu dyvw dw dyv hY] koeI dyvI ƒ mnwvdw hY] koeI isv nU
koeI gxys ƒ koeI hoir dyviqAW ƒ ] gurU ky is`K siqnwm ƒ ArwDqy hY] ijs kir
siB ivGn nws hody hYin] qwqy siq nwmu kw mMglwcwr Awid riKAw hy] iek smyN
BweI mMnI isMG jI QI is`KW pRsn kIqw jo gost jnm swKI pihlI pwiqswhI dI jo
hY]
AMq : … qy gurW dw sbdu irdw hY ] jo is`KW dw irdw sbd nwl imilAw hoieAw hY] qy
sWq ƒ pRwpq huMdy hYN] bolhu BweI jI vwhgurU poQI sMpUrn hoeI] ] Bul cu`k bKS
lYxI sD kw swD sMgq dw sdkw siqgurw dw krky]1] dohrw] sXwlkoit ky pRgxy
bwby byriqh nwmw] qhw bYiT pusqk ilKXo ihq icq lwie iDAwn ]2] dohrw]
sMmq aunI sY solvy sudI vyswK pihcwn] ikRsnw pK iQ`q lOmIey mMglvwr
pRmwn]1]] sMmq 1916.
h`Q ilKq nM : MS 3
isrlyK : jnmswKI BweI bwlw
ilKwrI : pYVw moKw
p`qry : 1 - 523 A
Awkwr : 29X24 s.m. ilKq: 29X18 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, iblkul tu`tI hooeI[ hwSIAw dupwsIN KVyH ruK iek iek kwlI lkIr[
sqrW pRqI pMnw-21
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq bhuq mwVI, kwgz BurBurw[ surU ivc 4 p`qry qqkry dy hn , ijs
Anuswr gRMQ ADUrw hY[ 523 A qy pihly Bwg dy AMq qy nMbr 102 ilKx dI QW
1002 iliKAw hY[ ikqy ikqy hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY Aqy ikqy ikqy hwSIey
ivc suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : <siqgur pRswid] jnm pqRI bwby nwnk [ smq 1521] poQI ilKI pYVy moKy
sulqwn pur ky Kqryty ]gurUu AMgq ilKvweI] pYVy moKy ilKI] bwlw sNDU ilKwvx
l`gw]…
AMq : …jb qy cwr bwrI jn fITI] qb AnBY bwrI lgY jb mITI] chubwrI dw mhrm
jb hoieAw] qb jn ko eyk idRstwieAw] qb jwie hr jnu mhl smwnw] qb pRym
Bgq kw imilAw Kjwnw] mukq bYkuT imlYY isr pwau] nwnk cwhu bwrI kw iehu gun
gwEu[ 1002
3
h`Q ilKq nM : MS 3 A
isrlyK : goSt Aijqy rMDwvy nwl
p`qry : 523 A -574 A
Awkwr : 29X24 s.m. ilKq: 29X18 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : AMq qy kuJ iSMgwr rs dy dohry id`qy hn[ ku`J hor Putkl vI hY ijs ivc mIrw
Aqy Swh husYn dw hvwlw vI imldw hY[
AwrMB : BweI Aijqy pws Aw jw clx icq hoieAw guru nwnku audws sI] qw Aijqw rMDwvw
kdwaU Awix phuicAw ] auq smyN guru nwnk Drmswl ivc bYTw sI] Aqy bhuqu
audwsu hY bYrwgu bhuqu krdw hY]…
AMq : …ijqu sux qry qwry gur is`K] mny pwvY muK duAwr] mNny pRvwry isDwr ] mNny qry
qwry gur isK] mNny nwnk BvY n ByK] AYsw nwmu inrNjnu hoie] jy ko mNn jwxY mNn
koie] vwhgurU vwhgurU ieh swK BweI Aijqy puCI] hr ikqy vyly swK kNm Avx
hCI] ijnw guru pRmysR iek jwqw hY] ieh bwkI nU nhIN suxwvxI ieh swKI AKI
vwilAw suxwvxI]
4
h`Q ilKq nM : MS 4 A
isrlyK : goSt gurU bwby nwnk jI kI Aijqy rMDwvy nwl
ilpI kwl : 1582 sMmq (rcnw kwl)
p`qry : 196 A - 228 a
Awkwr : 25X31 s.m. ilKq: 19X23 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] ]gost gurU bwby nwnk jI kI Aijqy rMDwvy nwil] ngr
krqwrpur ivc hoeI] eyk smy bwbw nwnwk jI ngr krqwrpur ivc Drmswlw
iekMq bYTw Qw] bhuuq bYrwg dy Gr ivc ] iqq smY ieku sbdu sRI rwg ivc bolxw
hoieAw] koit kotI myrI Awrjw…
AMq : …dohrw ] iqn bydIAn kI kul ibKY pRgtY nwnk rwie] sB isKn ko suKu dIXo
jhw qhw Bey shwie] dohrw] nmskwr sRI KVg kau krau su ihq icq lwie] pUrn
krEu gRMQ eyh qum mm hoih shwie]=]=]=]=]=]
5
ivic Aswƒ riKAw ] mYN inhwl hoieAw hW gurU jI] qW gurU nwnk jI ivdw hoieAw
BweI lwlo jI pwsoN[ BweI jI vwihgurU DMn gurU jI] siqgurU jI poQI ] 1896 imqI
hwVo idnI bweIey poQI sMpUrn hoeI ] poQI ilKI DMnw isMG ikAWpurIey AroVy isMG ]
Bu`l cu`k mwP AKr vwDw Gwtw soD pVHnw ]vwihgurU jI]guru jpxw] psOr ilKI ]
sRbq Kwlsy ƒ vwihgurU jI kI Pqy hY]
h`Q ilKq nM : MS 5 A
isrlyK : prICw (sRI gurU Arjn dyv jI)
ilKwrI : DMnw isMG ikAWpurIAw (AroVw isMG)
ilpI kwl : 1896 sMmq
smW : sMmq 1896
sQwn : pSOr
p`qry : 1-10
Awkwr : 14X21 s.m. ilKq: 10X15 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qirAW dy AMk pihly ih`sy nwloN v`Kry hn[ prICw Aqr isMG ƒ ilK ky id`qw]
AwrMB : < siqgur pRswid] vwihgurU jI] prICw ilKXqy, gur pRswid] mhlw 5]pauVI]
jo jn mn mih icqveI rKwvY] so mn kw sMgw kir pRgtwvY, gurpRswid sihsw Bau
imtwvY hoie AicMq icqw sBu CutY] mMn kI duibDw sB kir sunwvY] pRB BwvY qW sBY
suK pwvY] dUK drd kCu nyV n AwvY] gur kw mMqR sdw mMin iDAwvY] ismir nwm
nhIN duK koie nwnk iqsY n icqvnI hoie]slok]Awid sc jugwid scu hY BI scu
nwnk hois BI scu ]1] eyhu mMqR vwrI pMj pVnw]5] pwsw Fwlxw vwrI doie pwsy
aupir Akr ilKxy CyA sRI Bgvwn jo jn mn mih sihsw icquvxI rKwvY so sRI
Bgvwn sB imtwvY]…
AMq : … Ar dIn dunIAw mih surKrU hovihgw qyry aupr prmysr jI kI sRI Bgvwn jI
kI ikRpw BeI hY qUM Awpxy mn mih kweI icMqw icqvnI nw kr jpu sRI Bgvwn jI kw
kir ju suPlw PlYgw] sRI Bgvwn jI sRI guru jI ny ikRpw DwrI hY]36] sRI guru bwbw
nwnk jI shwiek hoie hY]bolohu BweI jI vwihgurU jI prICw sMpUrn hoie Aw Bul cuk
bKsxI AKr soD pVHnw] rwm rwm jI] guru nwnk jI] prICw iliKAw DMnw isMG
ikAWpurIey ] Aqr isMG ƒ ilK ky idqw ] vwihgurU jI kI Pqy vwcxI] pSOr
iliKAw] smqu 1896 imqI hwV]rwm rwm jI siq rwm lCmx ] hir hir hir
hir hir ]
h`Q ilKq nM : MS 6
isrlyK : jnm pqRI bwby jI kI (BweI bwly vwlI )
lyKk : pYVw moKw
ilpI kwl : 1582 sMmq
smW : sMmq 1918
6
p`qry : 205
Awkwr : 18X28 s.m. ilKq: 15X23 s.m.
vyrvw : ijld g`qw,bwAd ivc bMnHI hoeI [ pr Pyr auKVI horI[ kwgz kSmIrI[
vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[ cOpwsI hwSIAw kwlIAW, lwl,
hrIAW lkIrW vKryvyN leI pIly rMg dI motI p`tI pr p`qrw nM: 51 qoN pIly dI QW
lwl p`tI hY[ SurU Aqy AMq qy ikqy ikqy ikrm Kurdw[ sqrW pRqI pMnw 13 qoN 15 ]
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI geI hY[ ilKweI suMdr hY[ p`qry nM: 1, 2, 197 Pty hoey
hn[ p`qrw nM: 59 a qy hwSIey ivc ilKq hY]
AwrMB : < siqgur pRswid] jnm pqRI bwby nwnk jI kI ilKI] sMmuq 1582 pMDrw sY
ibAwsI ] imqI vYswK sudI 5 pMcmI ] poQI ilKI ] pYVy moKy ] sulqwnpur kw
vsnIk Kqrytw ] gurU AMgd jI ilKvweI ] pYVy ilKI muKwsq bwly sMDU jtyty dI ]
rwie Boey kI qlvMfIAhu AwieAw Awhw ] gurU AMgd nMU FUF lDw Awhw ] sqwrw idn
duie mhIny poQI ilKidAw lgy Awhy ] ijQy ijQy gurU bwbw nwnk jI nwil iPry Awhy
] iqQo iqQo dI hkIkq BweI bwly shj nwl ilKvweI]…
AMq : …qw gurU AMgd jI AwiKAw BweI isKo ] BweI bwly Aqy gurU nwnk jI ivic iBMin
Bydu kuC nwhI sI ] eyho gurU Aqy isK dw Byd sI ] bolo BweI jI vwihgurU jI ] poQI
pUrI hoeI jnm swKI dI ] sMmq (1918)
7
suKmMnI shMsRnwmy kau ilKygw pVYgw suxYgw gwvYgw isKYgw isKwvYgw Aru icqu lwie
kir pVYgw iqs kI prmgiq hovYgI]…
AMq : …bolhu BweI vwhugurU imhrvwnu] DNnugurU imhrvwnu] siqgurU imhrvwnu] sRI rwm
ikRsnw] sRI rwm ikRsnw] sRI rwm ikRsnw ] rwm siq ] guru siq siqnwmu
krqwpurK]siqgur pRswid]1] guru goibMd kau nmskwru] sgl swD kau nmskwru]
suKmnI shMsRnwmw AriQ nwl sMpUrn iliKAw sRI siqgurU jI kY pRswid] jy koeI iesu
suKmnI shMsRnwmy kau pVY ilKY isKY gwvY suxY icqu lwiekY iqsu ky sgly kwrj eIhW
aUhw ky isiD hovihgy] inrsMdyh eyh vcn hY sRI siqgurU imhrvwn jI kw] ilKq
pRIqm shgl kw srb sMgqI pYrI pYvxw vwcxw rKhu rK BuilAw cuikAW AKru ko
soiD lYxw] vwh gurU bwbw nwnk jI ] DMnu gurU bwbw nwnk jI] sRI siqgurU bwbw
nwnk jI]
h`Q ilKq nM : MS 7 A
isrlyK : svXy-sMudr dws dwdU pMQI ky ADUry
lyKk : sMudr dws dwdU pMQI
p`qry : 406 a - 406 A
Awkwr : 24X32 s.m. ilKq: 18X21 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : kul s`vXy 6 pr CyvW s`vXw ADUrw hY [ poQI dw AMq nhIN hY [ ieh poQI ADUrI hY[
AwrMB : < <siqgur pRswid] rwm jI siq ] sRI gurdyv dwdU pRswid bwbw sMudr dws
jI ky ] svXy ] ilKqM pRQmih gurdyv kO AMg ] iedv CMd ] mOj krI gurdyv
dieAw kir sbd sunwie khXo hir nyrO]…
AMq : …jogI khY gurU jYn khY gur boDk hY gurU jMgmw mwnY ] Bgq khY gur sMinAwsI
khY bnbwsI khY …..
8
AMq : …sorTw ] sqRw sY CvIs sMBq mwDv mws suBmo mq ijq khu qIs qy qk vrn
pRgt krI ] ieiq sRI ivcwrmwlw vrnn nwm AstmoivsRWm sNpUrn smwpqN [
h`Q ilKq nM : MS 8 A
isrlyK : Awqmnwm
lyKk : ikRpwrwm
smW : sMmq 1726
p`qry : 33-52 a
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9.5X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ kul 103 doihry hn p`qirAW dI
hwlq Ksqw ikrm Kurdw hY]
AwrMB : AQ gRMQ Awqmnwm sRI gurU rwm dXwl isK ikRpw rwm ikRq ilKqy [ dohrw ]
ivGn ivnwsn nwm gur nmo nmo iqh jwnw [ ivGn nws ko gRMQ jo Awqmw inrn
vKwnw ]
AMQ : ieiq sRI Awqmwnwm gRMQ spUrxMsmwpq ] dohrw icq mY rUp jo Awiq pUr rihE sB
mY pRgt AdvY prmgq pwie lwl gurU ky crn lwg ] 8 ]
h`Q ilKq nM : MS 8 e
isrlyK : kQw pRihlwd kI
p`qry : 52 A-177
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9.5X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : 165 A p`qrw A`Dw KwlI hY[ iPr 166 a qoN dUjy pqry qoN SurU kIqw hoieAw hY[
ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ikqy ikqy kwnI vI bdlI hoeI
hY[ieQy A`KrW auqy it`pI ( M ) dI QW qy ibMdI ( . ) pweI hoeI hY[
AwrMB : < sR sRI siqgur pRswid ] AQ kQw pRihlwd kI ilKqy ] sRI visso†vwc ]
hy rwm jI Ab qNU ivgÎwn pRwpq kw kwrn Avr krm sun ] jYsy dYq Asur pRihlwd
kau Awqmw kI isDqw BeI hY [ qYsy qNU BI hoh ]…
AMq : ieq sRI aup smprkrny eyK pRhlwdopKwny pRhlwd ivsRWq vrnnN pRhlwdpwKwny
smwpqN nwmu srgh]
h`Q ilKq nM : MS 8 s
isrlyK : jpu prmwrQ
p`qry : 177 A-278 a
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9.5X10 s.m.
vyrvw : p`qry Kuly hn[ ikRm Kurdw hn[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW[ kwlI isAwhI
vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnW 10 [
9
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] gurU nwnk rUp ivK ky hrI lykrI ly sB mMgl ky nwm ky
rsIly rMgIly hir nwm ky]…
AMq : …ieq sRI jppRmwrQ sNpUrx] sRI rwm jI=sRI ikRsn jI sorTw] icq bRhm lY lIn
mn vwxI qhw rwmnih[ inj pd rhq sucIn lwl guru ky crn lwgw]
h`Q ilKq nM : MS 8 h
isrlyK : vcn goibMd lokW ky
smW : sMmq 1887
p`qry : 279 A-294 A
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9.5X10 s.m.
vyrvw : p`qry Kuly hn[ ikRm Kurdw hn[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW[ kwlI isAwhI
vKryryN leI lwl[ sqrW pRqI pMnW 11 [
Awm vyrvw : ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ikqy ikqy kwnI vI bdlI hoeI
hY[ieQy A`KrW auqy it`pI ( M ) dI QW qy ibMdI ( . ) pweI hoeI hY[ x dI bxqr Awm
nwloN vKrI hY[ihMdI dy A`Kr vI ikqy ikqy vrqy hoey hn[ (d) dI QW qy (fI) dI
vrqoN hY ijvyN smyN ivc (sudI) dI QW qy (sufI)]
AwrMB : < sRI siq gur pRswid AQ vcn goibMd lokW ky] iek idn Kjwny dby hoey auqy
sq sqrW aupdys dIAW ilKIAW hoeIAW ifTIAW mY]…
AMq : vcn goibMd lokw dy sNpUrn hoey] swvx sufI 9]1887] sRI Bgvwn jI cNdn Gr
cmwr ky inq aT Toky cWmw] cNdn ivcwrw ikAw kry jo piVa nIc sOkwmw]1]
h`Q ilKq nM : MS 8 k
isrlyK : lyKw
p`qry : 295 a-329 A
Awkwr : 12 X 16 s.m. ilKq : 9 1/2 X 10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid AiQ AwTvy srgh ivKy Apny mn kw ihswb Aru iDAwnu
vrxn hovYgw] qW qy jwnu qNU jo mhwrwj BI AYsy khw hY ] jo jb my pRlok ivKy
jQwrQ kw qrwjU rwKhugw Ar iksI pr AinAwEu n krogw ]…
AMq : jo jb XhI mn sWq kI suBwv ivKy iesiQq hoqw hY qb Awpko qwVnW kir kY
smJwvqw hY jo qYny AmkW kmu ika kIAw Aru AmkW Ahwr ikau KwieAw] qWqy
pRisD huAw jo krqq dy pICy jwigAwsI jn ko Awpny krmhu kw lyKw krnw Avs
myv pRvwnu hY ]3] ieiq lyKw smwpqN]
10
h`Q ilKq nM : MS 8 K
isrlyK : vyd ausqq
lyKk : sRI Dr svwmI jI
p`qry : 330 a-337 A
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9.5X10 s.m.
vyrvw : p`qry Kuly hn[ ikRm Kurdw hn[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW[ kwlI isAwhI
vKryryN leI lwl[ sqrW pRqI pMnW 11
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < sRI siqgur pRswid AQ vynqI sRI Dr svwmI jI kI sRI Bgvwn ipRiq[
sÍwmI jU ] hy Aijq qNU Apnw jY kr ]…
AMq : …ieiq sRI vyd ausqq sRI Bgvwn mwDo Dr svwmI jI kI[ pRwrQnw smwpqN] sRI
rwm jI kI]
h`Q ilKq nM : MS 9
isrlyK : jnmswKI Bgq kbIr (Awid kQw kbIr guMsweIN kI)
ilpI kwl : 1919 ibkRmI / 1862 eI: (rcnw kwl)
p`qry : 582
Awkwr : 25X16 s.m. ilKq: 11X16 s.m.
vyrvw : ijld kpVw, g`qw; isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy KVHy ruK, do do lwl lkIrW
ivc iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnW 11
Awm vyrvw : gRMQ ikRm Kurdw[ grMQ dy pihly 9 qy bwAd ivc 8 p`qry hwSIey vwly qy 7 p`qry
hor ibnw hwSIey qoN KwlI ]
AwrMB : < siqgur pRswid] Awid kQw kbIr gusweI kI pUrbly jnm kI] Awid pUrblI
ipCly jnm kI kQw ] pUrib jnim hm bRhmn hoqy hwiQ kmMflu lInw ] rwGo rwie
kI Bgiq n kInI qb pkir julwhw kInw]1] iqskw prmwrQu ] kbIr jI ies
jnim julwhw hI BieAw is ikau BieAw]….
AMq : qb aunhu goibMd lok auiT kir gusWeI kbIr jI kI crnI lwgy] kbIr jI ky isK
Bey] khny lwgy ij DMn kbIr siq kbIr ikRsn kbIr lwgy ismrny sgly bolhu sRI
rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm
gurU gurU
siq siqnwm krqw purKu siqgur pRswid]
kQw pUrn hoeIAw]135]
BweI rwm jnw jI rwm nwm ismrnw ] 19 swl aUnI sY aunIAw 1919 bswK bdI
qIj CinCr vwr nMU poQI sMpUrn smwpqI ]
h`Q ilKq nM : MS 10
isrlyK : pRwn sMglI
lyKk/ilKwrI : sRI gurU nwnk dyv jI
11
p`qry : 1 A - 248 A ic`qr: pihly pMny qy rMgdwr ifzweIn[
Awkwr : 21X13 s.m. ilKq: 15X10 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr ] do pwsIN KVHy ruK do do lwl lkIrW dw hwSIAw[ sqrW pRqI
pMnW 13 [
Awm vyrvw : A`gy ipCy iek iek p`qrw KwlI hY ijs qy pYnisl nwl kuJ nMbr ijhy ilKy hn[
ivSyS : ies swrI poQI ivc kMny ( w ) dI QW qy ibMdI ( 0 ) dI vrqoN kIqI hoeI hY ijvyN
bwbw n0nk dI QW ‘b0b0 n0nk’, ijs muqwibk ilKq dw smW AWkx ivc
shwieqw iml skdI hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] slok] A0id scu jug0id scu] hY BI scu n0nk hosI BI
scu ] KNq pR0n sNglI suNn mhl kI kQ0 ] inrNk0r k0 iDA0nu guhj b0xI
b0by k0 bolx0] smuNd ky p0r hoeI] qd b0b0 paux Ah0rI sI] r0jy
isvn0B ky dys hoeI]…
AMq : …n0 qid isv skqI koeI Q0n ] eyk iekyl0 inrNjn Bgv0n ] q0k0
kh0 koeI kry ibc0r] ah0 AlK inrNjn eykNk0r ] qid eyk inrNjn n dUj0
koeI] qb auqpiq prlo mUl n hoeI] qb A0ip hI A0ip AlK inrb0n0]
q0k0kh0 kIjY ibKA0nu ] n0 koeI khY n sunnYh0r ] nwnk s0ihb Apr
Ap0r ] s0ihb Apr Ap0r]22]
h`Q ilKq nM : MS 11
isrlyK : Awid gRMQ-bwxI sMgRih
p`qry : 40+30+10
Awkwr : 16X10 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK do do lwl lkIrW [
sqrW pRqI pMnW 15 [
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI, ikqy ikqy poQI dI ilKq ivc hwSIAw bixAw hoieAw hY[ ikqy
ikqy isAwhI bdlI hoeI hY[
AwrMB : < siqnwmkrqwpurKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur pRswid]
jpu…
AMq : piqq punIq goibMdh srb doK invwrxh srix sur Bgvwnh jpMq nwnk hir
hir hry]]1]
rwmklI m: 5 jip goibMd gopwl lwl rwm nwm ismir qUM jIvwih iPir n KweI
mhw kwl 1 rhwau koit jnm BRim BRim BuimAw[ iea bfY Bwg swD sMg pwiea[2[
ibn gur pUry nhIN auDwir bwbw nwnk AwKY eyh bIcwr 2 aAM nm:]
h`Q ilKq nM : MS 12
isrlyK : jnm swKI imhrbwn vwlI
lyKk/ilKwrI : imhrbwn
p`qry : 428
12
Awkwr : 24X34 s.m. ilKq: 16X21.5 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr[pihly p`qry qy iqMn lkIrW dw cupwsIN hwSIAw hY Aqy bwkI swrI
poQI ivc dupwsIN KVy ruK lwl lkIr, AMdr kwlI lkIr qy ivckwr motI sNqrI
lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnW 17 [
Awm vyrvw : poQI auKVI hoeI hY[ ikqy ikqy hwSIey qoN bwhr iliKAw igAw hY[hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : < siqnwm-----------jnm swKI mhlw 1] Amr kQw kI poQI jo koeI ihiq
icqu lwie kir pVY suxYgw ilKYgw iqs kI mukiq hovygI] sRI inrMkwr jI kw bcn
hoieAw hY jo hY nwnk jI ko koeI qyry nwmu kI Amr kQw suxygw pVYgw iqs kw duK
dildR dUr hoie jwvYgw] jo hY nwnk jI jo koeI bwCnw kir mMgygw so guru nwnk jI
pUrI krygw]1] bolo BweI jI vwihgurU jI] ] jb mhw prlY kwl kw smw AwvYgw qb
idb sau brK brKw nwhI hodI] Aru sUrju bwrW klw sMpUrnu cVdY hYn[ qb qyj
bhuq hodw hY]
AMq : …ikAw hau pwpI ADRm kIt qyry gux khw suxwie] khqw bkqw Awp hY Awpy hI
js gwie] gwvy suxy ilKy icq lwie kY iqs hir ley imlwie ] hau FwFI dr
mMgqw dIjY dwn rjwie] nwmu dwnu dy Awpxw jn rjw iqRpiq AGwie ] FwFI jpu
suK pwieAw crn kml ilvlwie] nwnk dws kI bynqI moih rwiK lyhu
srnwie]51]2]
h`Q ilKq nM : MS 13
isrlyK : srDw pUrn poQI
lyKk : BweI nMd lwl
p`qry : 1-32
Awkwr : 13X16 s.m. ilKq: 10X11 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr[isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy Kvy ruK, do lwl, do kwlIAW
lkIrW ivc pIlI motI lkIr; sqrW pRqI pMnW 12 [ iek do QW hwSIey ivc ilKq[
ikDry-2 hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hY[
Awm vyrvw : p`qrw nM: 1 a qy AMq ivc 32 A KwlI hn[
AwrMB : < siqnwm krqwpurK gur pRswid] AQ qqkrw poQI SrDw pUrn ilKXqy] eyk
smyN BweI nMd lwl jI guru grIb invwz dsvyN pwqswh Agy bynqI krI QI] jo jI
scyu pwqswhu Agy jo rKI gur mnIsr hoey hYn hor isv qy Awid lY kir ijnw ny jMqR
mMqR id bil kir ky sBnW dIAW kwmnw pUrIAW huMdIAW hYn]…
AMq : …cwlI vwr jpY sukRv0r hmysw AsiQq hovY ]1]slok]mhlw 1] nwm rihE
swDU rihE rihE gur goibMd] cwlI vwr hmysw jpY] rivvwr sjxI imlY] muMdwvxI
mhlw 5] Qwl ivc iqin vsqU peIa sq sMqoK vIcwro] 40 cwlI vwr hmys jpY
rvvwr s`jx imlY] srDw pUrbk gRMQ sMpUrnM]
13
h`Q ilKq nM : MS 14
isrlyK : ik`sw gopI cMd
lyKk : BweI nMd lwl
p`qry : 2-47
Awkwr : 7X13 s.m. ilKq: 13X7 s.m.
vyrvw : ijld nhIN hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY [ p`qrw nM: 2 qoN
22 q`k Aqy 29 qoN 30 q`k dupwsIN KVyH ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw
hwSIAw hY[ bwkI pqirAw qy hwSIAw nhIN hY [ sqrW pRqI pMnW 12 [
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI hY[ poQI ADUrI hY[ AwKrI p`qry qy ilKq pwtI hoeI hY[
ilKweI suMdr hY]
AwrMB : …ikqk idvs suK so krq bhu ibD Bog iblws] rwjw gMgw rwm ko BXo pRlok
invws]8] qw pwCY pwXo iqlk rwjw gopI cMd] dyqAw sKw sur skl nr iknr CP
inMd]1]
AMq : …ijau ijau qIX sB duK iblp khq krwih krwih] iqEu iqEu liK sb dyvqw
krYN qrwih qrwih ]252] ijEu inRp ibkRm kMdlw n`l ko deI imlwie]…
h`Q ilKq nM : MS 15
isrlyK : mhW Bwrq
lyKk : swDUjn
smW : sMmq 1897
p`qry : 289
Awkwr : 14X24 s.m. ilKq: 11X15 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, auKVI hoeI[vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ dupwsIN
KVyH ruK do lwl lkIrW ivc motI pIlI lkIr dw hwSIAw hY[sqrW pRqI pMnW 10 [
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw hY[ ikqy ikqy ikrm Kurdw hY[poQI dy SurU Aqy AMq ivc 4-4
p`qry KwlI hn[ AMqly pMny qy ilKq dy AMq qy lwl Aqy kwlIAW lMmy ruK qy KVHy ruK
vwro vwrI lkIrW Aqy iek kwlI qy iek lwl ibMdI vwh ky sjwieAw hoieAw hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] siqnwm krqwpurK---gur pRswid] AQ mhw BwrQ
ilKqy]doihrw] hr pRB ko inq ismrIAY kIjy inmskwr] kvl nYn kI bwrqw suxIAY
srDw Dwr]cOpeI] ikRsn dyv jI Bey Aivqwr] krn dUr BU ko Bwr] dust sMGwry
bhuqy swm] sMq jnw ky pUry kWm] gj shWie iek iCn mY krI] pRgto jl qy sRI
nrhrI] hrnwkS mwirEu pRBU gupwl] pRYlwid Eubwirau hrI gupwl]…
AMq : …eyq sRI mhw BwrQ pUrnM]pVY] sunY mukiq hoie] sRI ikRsn Dwm mY jwvY
soie]doihrw] lgmwqR ko soD kY pVnw kro bIcwr] hm sB Bul cuk ilKq hY qum
iKmw kro gopwlM] poQI sMpUrn hoeI] KibAw dy ikly ivc ] imqI ] imqI ivswKo
idnyu qRyeIey]23] sMmq ]18] dy] poQI pUrI hoeI[
14
h`Q ilKq nM : MS 16
isrlyK : mhWBwrq BwKw
lyKk : ikRsn lwl
p`qry : 1-785
Awkwr : 17X43 s.m. ilKq: 24X26 s.m.
vyrvw : lYmInySn krvw ky iqMn ijldW ivc dubwrw bMnI hY[vKryvyN leI lwl isAwhI dI
vrqoN kIqI geI hY[dupwsIN KVyH ruK do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW ivc
vKryvyN leI sMqrI rMg dI motI lkIr dw hwSIAw hY[sqrW pRqI pMnW 20 [
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq Ksqw [ hwSIey ivc ikqy ikqy ilKq hY[ AMq smyN bwry hor
kwnI nwl iliKAw hY[
ijld nM : 1 1-179
ijld nM : 2 180-476
ijld nM : 3 477-785
AwrMB : <svsiq sRI gxyswX nmh] Enmh srsÍqI] EAM ibAwsw nmh: Em sRI
gur c`rx kmly BXo nmh] AQ mhWBwrQ BwKw ilKXqy]dohrw]vMdo crx rwj
bdnvr jw kI pUj Apwr] suir nir muin jin krih ihq dyvn dyv ivcwr]1]
AMq : dohrw]ikRsn lwl BwKw krI jYsI buD jy igAwn ] gun jn soo ibnqI kro kro nw
hws sujwn]87]dohrw] Apny mn qy Awg ry kor skY bKwn] ieh ivcwr kIjY
iCmw hy buD gyh mhwn]99]=]=]=] --ieq sRI mhwBwrqypurwxy svrgw rohx
prbxy ikRsn lwl ikRq BwKwXw Astwds prbw smwpqM] suBMBvq] srb jgqM] ]
sMmq ATwrw sY sqwsIey imqI mwGu phly gRMQ sMpUrn hoAw]
15
h`Q ilKq nM : MS 17 A
isrlyK : AMimRqsr mhwqm
p`qry : 11 A -14 A
Awkwr : 17X17 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < sRI gxyswie nm: dohrw] sRI siqgur nwnk sdw pUjau duie kir jor] jwqy
sMsy sB imtY auqm miq ijm Bor] [ ]dohrw]gur gxys Aru swrdw bMdo ihq icq
lwie] jwkI ikRpw iblwsqy auqm mq ko pwie]2]…
AMq : …do :] ikRq jug pRBwv sr qum kihXo mmnwQ] qRyqw ko pRBwv Puin kho skl
ibD gwQ]6] ieiq sRI BivKXq purwxy aumw mhysur sMbwdy AimRqsr mhwqmy nwm
duqIE iDAwie]2] sRI mhwdyvau vwc dohrw
h`Q ilKq nM : MS 18
isrlyK : guru nwnkwid iest vMswvlI (gurpRxwlI)
p`qry : 11
Awkwr : 14X23 s.m. ilKq: 9X18 s.m.
vyrvw : ijld KulHy pqry do g`iqAw ivc bMnHy hoey[isAwhI kwlI ; sqrW pRqI pMnW 10 [
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq TIk hY[ gRMQ dy SurU ivc iek Aqy AKIr ivc do p`qry KwlI hn [
AwrMB : AQ sRI gur nwnkw dI iest vMswvlI ilKXqy] dohrw] gxpiq rGupiq vwkpiq
guridq hir gur myrw[ nwnkwid dsu iest nm vMswvl iqn qyrw]1] pwvn sUrj
vMsH Aiq iqn my rGulO rwie] iqn mQyvy dI kuly cqr swl suKdwie]2]…
AMq : …kwrqk suid iQq pMcmI sMmqR sqRW sY pYNT ] fyhrw qnlp QWn rc ngr
Abclw AYT ] dsm gurU kw crq Xh qwrw hir kv vwd ] gxpiq rGupiq
vwkpq nwnk lO nmu pwdu ]22]
16
AMq : ---Pyir mwqw suMdrI jI mwqw swhb dyvW jI Ar guru jI dw mwmw hor srbq isK
sMgqI Kwlsy jI jog qKq gurAweI dw Ar pwqswhI dw sRI AMimRqsr scu KMf jI
itikAw ]1] ieq gurpRnwlI gur pRnwlI guru jI kI smwpqM]
h`Q ilKq nM : MS 19 A
isrlyK : ivDI AMimRq Ckx Ckwaux dI
p`qry : 26 E-101 A
Awkwr : 8X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] pRsMg dyvI kO pRgt krky AMimRq Ckx Ckwx kw] iqn
brsu sRI siqgurU jI ny hom kIAw[ pRQm brs mo sMgqw kau hukmu ilKy jo isr pr
kys Dwr kr drsn kau Awvxw] dUsry brsu mo hukim ilKy jo ssqR pihr kr
drsn kO Awvxw] iehu duie brsu hom nYxW dyvI ky prbq pr kIAw]…
AMq : …] Ar jo lok khqy hY vhu pTwx pYdy Kw kw poqRw bwAr swhb ny aus ky hwQu mo
ktwr dIAw Ar aus sO cOpiV Kylqy Qy so bwqw kpol klpq hY] aus ky dwdy ko guru
jI ky ipqwmw ny mwrXw Qw so qIsrI pIVI mY ey qwikAw vYr Qw ] Ar cOpiV kw
Kylxw siqguro kO kb soBqw hY ijno ny isKhu pRiq aupdys kIAw hY ] juAY jwie n
KylY pwsy] pXojn eyh ijs mo siqguro kI mihmw hovy so vwkX pRmwx hY]1]2]
h`Q ilKq nM : MS 19 e
isrlyK : bhwdr Swh ky mulwkwq kw pRsMg
p`qry : 101 A-114 a
Awkwr : 8X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, auKVI hoeI[ dupwsIN Kvy ruK do lwl do kwlIAW ivc vKryvyN
leI motI pIlI lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnW 6
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 114 do p`qirAW qy iliKAw hoieAw hY ]
AwrMB : < siqgur pRswid] Ab bhwdr swih ky mulwkwq kw pRsMg ilKXqy hY] eyk smy
AorMgjyb ny Apny puqR bhwdr swh kEu kYd kIAw Qw] jb kyqw icru BieAw] Aru
vuhu Apxy pIro PkIro kIAw mnauqw kr rhw Aru auskI KlwsI n BeI] qb koeI
iek isK guru ky bwhdr swh kI iKjmq mo rhqy Qy]---
AMq : …qw smy guru swihb jI ny BI ilKw jo hmrI BI dKx jwxy kI ieCw hY] eykTy hI
clihgy] ieh Bwq iml kir fyrw cilAw] Aru bhwdr swh ky fyry so cwr kosu kI
ivQ pr swihbu fyrw rwKqy Qy] AOru pRsMg joqI joiq smwauxy ko cirqR mo ilKw hY]
swKI sMpUrn hoeI] bolhu BweI jI sRI vwihgurU jI]0]0]=0]=
17
h`Q ilKq nM : MS 20
isrlyK : nwnk pRkws bhu AMg gRMQ
smW : sMmq 1902
p`qry : 1-58
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ dupwsIN KVy ruK do
lwl lkIrW dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnW 9 [
Awm vyrvw : poQI ikqy ikqy ikrm Kurdw hY[ AMq ivc do p`qry KwlI hwSIey vwly hn[ ies poQI
dI mwiekRoiPlm bxI hoeI hY ]
AwrMB : < siqgur pRswid] rwg rwmklI mhlw 1 nwnk pRgws bhu AMg grMQ brnqy]
dohrw] kr jory pRnwm kir Dro crn pr sIs] nwnk qum gurdyv jI pUrn ibsvy
bIs ] 1 ]…
AMq : …]dohw] jgdIs guru mo ko imly pUrn dInw Byv ] nwnk kI fMfauq hY bwr bwr
gurdyv]402] do: ] SB swDn prnwm kir kho jor isrnwie] iehI dwn moih
dIjIey Bgiq krUM icq lwie]403] nwnk pRkws kI poQI spUrn hoeI]sMmq ]
1902] imqI swvn bdI]9] idn ribvwr]
h`Q ilKq nM : MS 21
isrlyK : pRym sumwrgu igrMQ
lyKk : gurU goibMd isMG
smW : 1955 ibkRmI (ilpI kwl)(bwAd ivc pYn nwl iliKAw jwpdw hY)
p`qry : 249
Awkwr : 13X16 s.m. ilKq: 7X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK, do kwlIAW lkIrW; sqrW
pRqI pMnW 8 [
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI[iqMn p`qry pihlW Aqy pMj p`qry bwAd ivc KwlI [ smyN dy
bwry ivc pY~n nwl iliKAw hoieAw hY[ qy nwl nwl nmUny dIAW lkIrW vI hn ikDry
ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ 2 A pMnw A`Dw KwlI CifAw hoieAw hY]
AwrMB : ]iDAwau rhq kw cilAw ] pRym smwrg igrMQ ilKAqy] pwqswhI 10] AwigAw
sRI Akwl pUrK kI isa iDAwa pihlw aupdys bMdgI ismrn kI rhq ] Akwl
purK vwc]
AMq : …ieh bcn ies mwrgu ky jo ies igRMQ my hY so hr iksI ky Awgy bKwn n krY,
pVY]1] khW aucwr krY jhW jwnY ik pRIiq idR sunqw hY Ar sun kr mn ibKY pRIq
aupjwvqw hY]2]qwqpRj ies kw Xih hY] jo sun kir bIcwr mY prY] kXo kr boln
hoieAw hY]3] qb vih AMq bymuK sRI Akwl purK sXo hoie] ies qy hr mnuK ky
Awgy ivD ies gRMQ kw bolxw suxwvnw nwhI]4] AMq cln kljug kw clYgy] jXo
aupRkhmw hY]5] qb ies gRMQ ky bolxy kI mihmw hoiegI]6] mrd kw cylw cln
18
ies gRMQ ky mwrg kw clweygw]7]jo koeI ies mwrg AwvYgw so suKI rhYgw]8] AMq
ko pwrigrwmI hovYgw]9]1]6]
AiDAwie shj jog nwmM sRI prm mwrg igrMQ smwpqM] smsq sMpUrx sRI
kwl jI kI riCAw sRb loh kI riCAw muJko] APjU AiDAwau kw bcno kw
AiDAwie]10] bcn ]112] sRI prm mwrg igRMQ smwpqM smsqM] ] ]1955]
mhInw cyqR ] qrIk 22] ] ] ] ]
h`Q ilKq nM : MS 22 A
isrlyK : ibSnpdy sUr swgr
lyKk : sUrdws
p`qry : 3A -7A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : <siqgur pRswid] ibsnpdy sUrswgr dy ] pwCy iPrq n myry locn Awgy Drq n
pwie] mn hr lIAw mwDurI mUriq ikAw kro Gr jwie]1]…
AMq : …slok ] ] AkurUr Bgq jI ky] ] kMs kutl AkurUr pTwieAw mD pur
kIE pYAwnw ] vwjI iCMj AKwVw juiVAw myrw igrDr bwl ieAwnw ] mQrw dMq vsn
19
iek joDy myrw ieqnwk bwl ie\wxw] mhwdws mY clx n dysw mq koeI krI
iD|wxw]1] vwrI vwrIAw vwrIAw ]
h`Q ilKq nM : MS 22 e
isrlyK : mwJw msqrwm
lyKk : msqrwm
p`qry : 7 A - 12 a
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : mwJw msqrwm kIAw] clo sKIey mslq kIjIey nI ijq mo mQrw nwie jwvY] Asw
suMdr rUp inhwrdIAw nU koeI duK ivCoVy dw nw pwvY] idn bIqdw pMD qkydIAw nU suK
hovy qw DYn crwie ilAwvY] msqrwm ahu suKn sOdIAw nI ijnw pRym klyjVy Gw
lwvY] 1]…
AMq : …ikQy gvweIAw rwq rwq mohn myrw vy] mY igAw sw kubjw pws qY ikAw JyVw vy]
cl clIey kMsy pws kry nbyVw vy] qyrw kMs kox blwie pry pry prwie] jn ky vl
bl bl jwie syvk qy rwey]12]
h`Q ilKq nM : MS 22 s
isrlyK : Cdm duDwDwrI ko
lyKk : hirvMs pRswd
p`qry : 12 a - 19 a
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] ] AQ Cdm duDwDwrI ko] ] Aiq pMfiq duDwDwrI] iek
AwieE hY bRhmcwrI] imRg Cwlw EFY suB lCn suMdrqw pY vwrI]1] poQI piVE
bqwvq sB ko kr llwt kI ryKw] llqw kihq lwflI clho qO kOqk hm
dyKw]2]…
AMq : …rIJq AiKl klw kI swnI dyiq hwr auprYnI] DMn DMn khY guAwl sKI sb dyiK
hsI imRgnYnI]43] murlI deI bulwie swm ko vrKXo rMg mhweI] sRI hir vMs pRswd
rMgIlI lIlw vrn sunweI]44]
h`Q ilKq nM : MS 22 h
isrlyK : rws birMdwbn
lyKk : jYml
p`qry : 19 a - 21 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
20
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : pqrw nM: 21 qy QoVw iBjw hox kwrx isAwhI PYlI hoeI hY]
AwrMB : < siqgur pRswid] ]kibq] pRQm rws krI sRI ikRsn bIc ibMdRwbn pyKvw
ibnod mohq hoq ibRj BwimnI] bhuq kwl pICy eyk mohn lwl aupjXo qhw gunhUM kI
Kwn Bjn kr Ast jwmnI] dyKq nr nwrI bilhwrI bilhwrI jwey hrY kot dUKn
ly Twkr ko nwm jI] qwko swigrd BXo pUrb Avqwr Dr Bgqn mY Bgq bfo
pRgitE Em Xw rwm jI]1]…
AMq : …]5]khw lO bfweI gur Apny kI brno mY hovY kot rsnw gun AMq nhI gweIey
jI] swrI jo bnwspqI qwkI ly klm kro pUrn Drw smwn kwgd mMgweIey jI] bwnI
hoie bkqwgx eIs jo ilKwrI hoie AYsy gurU jI kw qo BI mrm nhI pweIey jI] hwQ
joru ibnqI Xh gurU mXw rwm jI pY jYml inj dws jwn crnn mY lweIey jI]
h`Q ilKq nM : MS 22 k
isrlyK : kwPIAW bulHy Swh
lyKk : bulHy Swh
p`qry : 22 a - 27 a
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] inq mqI dyvy mwau DIAw] qU iPrnI ey vwaudu] mwE
DIAw] nw srm hjw ey guAw DIAw qU kdy qy smj inDwn kuVy] kr kqn vil
iDAwn kuVy]1]…
AMq : …iek AYsw vylw AwvIgw] sB swk sYn Bj jwvIgw] buly swh nU kr lY Xwd
kuVy] kr kqx vl iDAwn kuVy ]22]
h`Q ilKq nM : MS 22 K
isrlyK : AwrsI
p`qry : 27 a - 30 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ AwrsI ilKXqy] ] kwnw ry cqr gUjrI ibRj kI
nwir] irm icm syqI kIE isgwr] gl sohy kMcn kw hwr] moihn mtkI sIs su
DwrI lIE AwrsI bdn inAwrI doaU AKIAn surmw swrsI] Tumk Tumk prw nyvr
bwjy cLI gujrIA Gr sy swjy qyrI bMg bwey n CmkwrsI] sIs PUl muK cMd ibrwjy
nYno ky bwn ibrho ky mwrsI] nMd ky nMdw dIjo jVwaU morI AwrsI ][1]
AMq : …kwnw ry hm gujr hY dws qumry [ qumwry ] ] hm pur myr kro igrDwrI] Awpnw
rUp cqrBuj Dwry] kbI hfw jvwn kbw hr bwlw] pIq pIqwbr Avr duswlw] gl
21
sovY moqIAn kI mwlw ] qyry qn mn jobn vwrs ] khq rwm rwJux piq[ mwro lIlw
qo gweI ikRSn murwr sI] hwrI gujrI jIqy kwnw JgVy mY lY leI JMgr AwrsI]
h`Q ilKq nM : MS 22 g
isrlyK : muMdrI rwm dws kI
lyKk : rwmdws
p`qry : 31 a - 37 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X 11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ muMdRI rwm dws kI ilKXqy] ] rwm dws mQurw qy
gujrI cLI sb swj bnweI hY] moqI mwg sIs lk bysr krn Pul Cb CweI hY]
mtkI sIs bwjUbMd pOcI dulrI ADk suhweI hY] rqn jVq kr muMdRI sohY duD bycn
ko AweI hY]1]…
AMq : …dInI muMdRI mtkI pRBlInI pUrn krky pUr deI] swbq kInI surK cunrIAw
dyKq guAwrn hrK BeI] qb nMd ko nMdn ibRj ko Awey mQrw ngrI guAwr geI]
rwm dws sur kr muin durlB kir cirqR AMqRmeI]19] jo ieh muMdRI suny sunwvy jnm
mrn nhIN pwvq hY] bRhm Awdk sur sy swr dw ins idn nwm iDAwvq hY] rwDw
ikRsn nwm ky AsqoqR pVq prm pd pwvq hY] KotI KrI soD lyhu sMq juuno rwm dws
js gwvq hY] muMdRI sMpUrn]
h`Q ilKq nM : MS 22 G
isrlyK : dy rwDw ipAwrI
lyKk : ibRKBwn
p`qry : 37 A - 40 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 38 KwDw hoieAw hox krky AKr pUry nhIN pVHy jWdy[
AwrMB : < siqgur pRswid] dy rwDw ipAwrI ] bMsI ibn ho igAw mY lcwr sI]1] ibMdRw
bn my rws rcweI ] sKIAw Awvn bMq lgweI ] muK Dr bYsI Awn bjweI] gvwl
bwl hmry sMg swjy] Durbq qwl imRdMg bwjy] ivc bMsI srdwr sI] sur nr muin
jn cwihq swry] ieMdR Awdk Ab sur swry] surq iqsI vl DwrsI ] kro myhr
ibRKBwn nMdnI] mY qum pY jwvw bilhwrsI]1]
AMq : …bMsI dyho sqwb hmwrI ] moih leI ibRKBwn dulwrI ] pRIq rIq kI bwq
icqwrI ] joV hwQ hoeI vs kwnw] rv ss joq ADr muskwnw] Pulo kI guljwr sI]
ibis kwf PUkq tyk Adr sr kInI] moihq sb snswr sI] khY dws Ab dwn
idjXo jwnXo qY ikRsn murwrsI]
22
h`Q ilKq nM : MS 22 |
isrlyK : ibsn pdy
lyKk : lwl dws ?
p`qry : 40 A - 43 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ ibsn pdy ilKXqy] ] pRqmh bqlwky mXk hmwrI ly
igAw] ly igAw cl myrI sjnI rI byrw hI kY igAw ry] dys qU Ap dys peI
pgnvwkI ly igAw]…
AMq : …kwey ko fwro hrI] bws brylI l0l dws ijn cliqAw cliqAw cliqAw Bjn
bxwey hY] cliqAw cliqAw Bjn bnw ky bYT sPw mY gwey hY] go rs lY lY aUdo sBI
rs lY lY Br Br fony ry aUdo pI igAw mqvwlw jogI] kwey ko fwro hrI]
h`Q ilKq nM : MS 22 c
isrlyK : Putkl kivqw
p`qry : 43 A - 73 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] ibRKBwn lqMqI rwDw] iek pRgtI bud Agwdw] iek bol
sKI sMg lInI] vY bcn rcn pRbInI] sun sKI bCIcn myrI] pRIqI qn hI hY qyrI]
sun sjnI sumq auijAwrI ] jhw clIey kuMj ibhwrI]—
AMq : …clny n dyq mwrg muK so eyhI sunweI]4] jobn ko dwn mwrY[ ieh nMd ko
GnweI] dyKI sKI AkylIXw kuMj Gwt mwhI] hs ky jo lilq iksorI auh kMT so
lgweI]5]
23
kwnI nwl iliKAw hY Aqy hwSIey qoN ibnW hY[ ilKq dy AMq qy do svYXy ilKy hn[
p`qrw nMbr 34 qy smyN bwry iliKAw hY]
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ CMd rqnwvlI ilKXqy ]dohrw] gur ginpiq goivMd ko
nwX sIs hir rwm] ipMgl mq BwKw ibKY rcq rucir prkwm]1]---
AMq : …gRMQ CMd rqnwvlI swrQ Xw ko nwm] BUKn BrqI qYN BXo khY dws hir rwm]
110] AQ sMmq dohw] sMmq sr nv muin ssI nB nvmI gur mwn] iffvwnw idRF
kUp ijh gRMQ jnm sQl jwn] ieiq sRI hir rwm ikRq dws inrMjnI ikRq CMd
rqnwvlI sMpUrxM ]
h`Q ilKq nM : MS 23 A
isrlyK : ipMgl ibRiqcMdRodX
lyKk : AmIr dws
ilKwrI : nrYx isMG
(rcnw kwl) sMmq 1887 ib:
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 1-15
Awkwr : 16X27 s.m. ilKq: 12X22 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] E sRI gxyswX nm:] sRI gurvy [gurdyv] nm:] AQ ipMgl
ibRiqcMdoRdX AmIr dws ikRq ilKXqy ]dohrw] kivn puMj ris kwn mn ijh lK hoq
AnMd] iqRibiD qwp aupsm krn jX jX sRI ibRj cMd]1] ibRiq cMdRodX gRMQ Xh
ihqu kr rcq AmIr] pFq sunq jW kY lhY CMd gXwn gMBIr]2]…
AMq : …dohrw] ibRiqcMdoRdX gRMQ Xih jo pF hY kr pRIq] isK hY sRI ibRj cMd iqh CMd
rcn kI rIq]88] ieiq sRI AMmIr dws ivrcqy ibiq cMdoRdY mwqRw brn CMd Byd
brnnM duqIE pRkws]2] AQ ilKwrI ko kibq ] = ] dws jo AMmIr rcXo gRMQ
pRkws mhW ibRiqcMdoRdX nwm Xwko jg gweIXy ] siq eyk CMd BnXo aukiq jugiq jor
pVy sunY Xwih nr CMd rcnweIXY] rcY hY nvIn ibRqbIn kY gRMQ ko kivqw ky guMQn ko
mhW suK dweIXy[ suDw sr bYT fyry Twkr AMqrjwmI ky ibRiqcMdoRdY ilKXo nrYx isMG
jweIXY] dohrw] sMmq muin Aih bsu mhI cYq svYq p`K eyk ] rcXo isMD swgr qt
gRMQ CMd suivbyk]
h`Q ilKq nM : MS 24
isrlyK : AwrqI kbIr Bgq jI kI, Bwg pihlw
lyKk : grIb dws
Awkwr : 16X27 s.m. ilKq: 12X22 s.m.
vyrvw : KulHy p`qry do giqAW ivc bMny hoey hn[ poQI Awfy ruK KuldI hY[ poQI bgYr hwSIey
qoN hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ sqrW pRqI pMnW 14 ]
24
Awm vyrvw : ieh poQI do BwgW ivc hY, 1 qoN 6 p`qry Aqy 1-7 p`qry [ pihly Bwg dy p`qrw
nMbr 6 dI qIjI sqr q`k Aqy dUjy Bwg dy p`qrw nMbr 6 dI cOQI sDr qk mjmUn
sWJw hY[ ies qoN Agy pihly Bwg ivc cwr sqrW hor hn Aqy dUjy Bwg ivc igAwn
smuMdr, suMdr dws dw pRsMg hor id`qw hoieAw hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] AwrqI kbIr Bgiq jI kI] pYlI AwrqI hir drbwry] qyj
puMj jwih pRwx auDwry] pwqI pMc puhp kr pUjw] dyv inrMjn AOr nw dUjw ] Anhd
nwd ipMf bRhmMfw ] bwjq Aihins sdw AKMfw] ggn Qwl jh aufgx moqI] cMd
sUrjhw inrml joqI] qn mn Dn smrpn kInw] prm purK ijn Awqm cInw]
pRym pRkws BÎw auijAwrw] kih kbIr mY dws qumwrw ]49]…
AMq : …grIb ibnw jIbw bwnI pVHy ibn hI AMg AnUp ] ibn mMdr jhw pOV nw
Abgq sq srUp ]45 ] < Â] cwr pdwrQ eyk kr suriq inriq mn pOx]
AslP kIrI jog eyhu ggn mMfl ko gOx]46] suriq lgy Aru mn lgy inrq
inrbwx] cwr jugn kI bMdgI eyk plk prvwx]47]KycrI BUcrI cwcrI aunmnI
Akl AgocrI nwd hyrw] 48
h`Q ilKq nM : MS 24
isrlyK : AwrqI kbIr Bgq jI kI, Bwg dUjw
lyKk : grIb dws
p`qry : 1-7
Awkwr : 16X27 s.m. ilKq: 12X22 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : EhI
AMq : …grIb ibnw jIbw bwnI pVHy ibn hI AMg AnUp] ibn mMdr jhw pOV nw Absq
sq srUp]45 ] < Â]gXwn smuMdr suMdr dws dw pRsMg] AQ DXWn
brnn dohw CMd] ] ipRQm DXwn pd sb hY duqIey ipMf ADIq ] iqRqIey DXWn rUp
sb pun cqurQy rUpwqIq]1] ------mMqR shq so nwm sgRB] mMqR ibnw so khy
AgRB] qWqy jos gRB sy nwm] so auqm hY pRwxwXWm ]82] pUry rwKY ryck krY]
EAMkwr mMqR EuDrY] GMtw nwd qul aur iDXwvY ] qw sO iml kir pRwx clwvY]83]
ieau iqRkwl AiBXwsY koeI] pRwx mws hI mY iQr hoeI] bhuirE ihRdY kml ko DXwvY]
Ast pMKrI so ibgswvYY]84]
25
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc lwl isAwhI nwl iliKAw hoieAw hY[ pr pVHnXog nhIN hY bhuq
DuMdlw ijhw idKweI dyNdw hY ies leI lwl isAwhI vwlw ih`sw C`f ky iliKAw hY[
p`qrw nM: 157 a qy ilK ky bwAd ivc kwlI isAwhI nwl KVHy ruK lkIrW vwh ky
ilKq k`tI hoeI hY[
AwrMB : bYrwg rmY ibBo Ast kul pwrs pirAih [ klp ibRC bnrwie PUl Pl Amrs
BrIAih [ spq smMudRh suDw soeI glq suq lwvih]…
AMq : …krku mwrk sKwie puhm pwqR huie AweI] lyKn sIs ktwie kWn kir Taur
spweI] jMqR cVy suqwrin ks jMqR mY swry] ijiBR Awbwj tl sMgq mylI] ksqUrI
kisa kryhI guly prmshylI] bInw rs kw isa krY pws jyb rGu boly is rwj kW
isa khY sMg bwiesw folY ] kW isau khY aur swDrqMnu jVy[ bydI auib pRkWE krY
drvysW pwny pVy] pUrn hoAw]
h`Q ilKq nM : MS 25 A
isrlyK : vnvwlI (vnvwrI)
p`qry : 157 A - 163 A
Awkwr : 25X16 s.m. ilKq: 20X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 158 qy ilKq dUsrI kwnI nwl jwpdI hY [ p`qrw nMbr 164 qy sMsikRq
qy gurmuKI AKrW ivc slok ilKy hoey hn[ p`qrw nMbr 164 dw kwgj qy isAwhI
vKrI hY[ ilKq suMdr hY[ poQI dy SurU ivc lwl isAwhI dI vrqoN hY[
AwrMB : < siqgur pRswid jb sMskwru hoie suD ibml kir buiD pRkwsI ] jb sMskwr
suDu shij Bvgq audwsI] jb sMskwr hoie suDu pRym riq hir aupjwvqw[ jb
sMskwr hoie suDu sdw hir crcw Bwvqw[ hir crcw BwvY sdw Anq nmnu kq
lwghI] vnvwrI hoie suD irdw sMskwr jb jwghI]…
AMq : …ijh iCn ikRpw ktwC sok sMsw imit jweI] ijh iCin ikRpw ktwC irdy hir
mUriq gweI] suKd pdwrQ hOih sB duKu icMqw sglI hrY] vnvwrI igrDrn kI
ikRpw ktwC jb hI PurY]
26
AwrMB : < sRsiq sRI gxyswXnm:] AQ mwn mMjrI nwm mwlw ilKXqy ikRq kiv nMd
dws] dohrw ] qMnmwm pd prm gur ikRsn kml dl nYn] jg kwrn krunwrnv
gokl jwko AYn]1] aucir skiq nih sMsikRq jwnXo cwhq nwmw ] iqn lig nMd
sumiq jQw rcq nwm kI dwm]2] guMQq nwnw nwm ko Amr kos ky Bwie] mwnvqI
ky mwn pr imly ArQ sB Awie]3]dohrw]—
AMq : …AQ jugl ky nwm]do] jumlN jgmN jmN duM ddÍYN auqYN imQNnu ibbN bIAW] juglN
iksor sdw bso nMd dws ky hIAw]275] AQ mwlw ky nwmW]do] mwlW isRk jo
gunvNqI Xh ju nwm kI dwm] ju nru kMT kirhY iesY hvY hY Cb ko Dwm]276] ieq
sRI nwm mwlw sMpUrxM msqu suB msqu] jY rwDy ikRsn jI]
h`Q ilKq nM : MS 26 A
isrlyK : Anyk ArQ
lyKk : nMd dws (jugl iksor dw iSS)
p`qry : 1 –30 a
Awkwr : 10X13.5 s.m. ilKq: 7X 9 s.m.
Awm vyrvw : ijld cmVw, auKVI hoeI hY[ sqrW pRqI pMnw- 8 [ dupwSIN KVy ruK do do lwl
lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw hY[ ilKq suMdr hY[ keI QweIN kwnI bdlI
hoeI hY[ ieh poQI ikrm Kurdw hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[
vyrvw : EhI
AwrMB : < sRI gxyswey nm:] AQ Anyk ArQ nMd dws ikRq ilKXqy ]dohrw] jo pRBu
joiqm jgq mY kwrn krn AByv] ibGn hrn sb suB krn nmo nmo iqh dyv]2]
AMq : ivtp nwmw ]ivtp isRMg p`lvN ivtp ivtp khq ibsQwr ] ivtp ibrC kI fwr
gih nwFy nMd kumwr]145] joeI Anyk ArQI pVY AQvw sunY ju koeI ] qw kau Ank
ArQ ieh puMn prwpiq hoie]146]=]=]=]=]
h`Q ilKq nM : MS 26 e
isrlyK : rUp dIp ipMgl BwKw
lyKk : jY iksn
(rcnw kwl): 1776 sMmq
p`qry : 1 –22
Awkwr : 10X13.5 s.m. ilKq: 7X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw 1 a KwlI hY, 1 A qy isrP do sqrW hI ilKIAW hn[ AglI ikRiq SurU krn
qoN pihlW 2 hwSIey vwly p`qry KwlI hn [
AwrMB : < sRI gxyswXnm:] sRI sÍrs`qeI nm:] AQ rUp dIp ipMgl BwKw ilKXqy ]do]
swrd mwqw qum brI subuD dyhu dr hwl ] ipMgl kI CwXw ley brno bwvn cwl ]1]
27
AMq : bwvn brnI cwl sB jYsI mo mY buD ] BUl Byd jw ko khw kro kbIsur su`D ] 3 ]
sMmqu sqRw sY brs AOr iC`hqr pwie ] Bwdo suid duqIAw gurU BXo igRMQ suKdwie ]4]
ieiq sRI ipMgl rUp dIp BwKw jY ikRs˜ Bojg ikRq spUrxM msqu suB msq ] 5 ]
h`Q ilKq nM : MS 26 s
isrlyK : CMd rqnwvlI
lyKk : hirdws inrMjnI
(rcnw kwl): 1795 sMmq
p`qry : 1 –57
Awkwr : 10X13.5 s.m. ilKq: 7X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : suDweI leI hVqwl dI vrqoN kIqI hoeI hY[ hwSIey ivc Aqy lweInW ivc vI
suDweI kIqI hoeI hY[ ikqy ikqy hwSIey ivc jW A`KrW dy Q`ly ArQ vI ilKy hoey
hn[ CMd rqnwvlI BwKw ivc 90 CMd hn, 28 E p`qry qoN Suru krky 57 A p`qry qk
109 brx CMd id`qy hn [ 4 CMd qoN bwAd 5 nMbr nhIN pwieAw Agly CMd nMU
lgwieAw hY [ ies leI 109 vyN CMd nMU 110 nMbr lgwieAw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ CMd rqnwvlI ilKXqy ] dohrw] gur gnpiq goibMd
ko nwK sIs hr rwm] ipMgl mq BwKw ibKY rcq rucr prkwm]1]…
AMq : …igRMQ CMd rqnwvlI swrQ Xw ko nwm] BUKn BrqI qYN BXo khY dws hir
rwm]109] sMbq sr nv muin ssI nB nv nvmI guru mwin] iffvwn idRF kUp
qih gRMQ jnm bl jwin]110] ieiq sRI hir rwm dws inrMjnI ikRqw CMd rqnwvlI
spUrxM]
h`Q ilKq nM : MS 26 h
isrlyK : ipMgl swr
lyKk : sisij imRigMd, [buD isMG]
p`qry : 58 a – 60 A
Awkwr : 10X13.5 s.m. ilKq: 7X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : AglI ikRq SurU krn qoN pihlW do p`qry KwlI C`fy hn[ dUjy p`qry qy fw. ipAwr
isMG ny iliKAw hY “Agy mwn mMjrI nwm mwlw dy r`d kIqy hoey p`qry hn[ Agly do
p`qirAAW qy ADUrI ijhI ilKq hY[ AMq ivc 7 hwSIey vwly KwlI p`qry hn]
AwrMB : < sRI BgvqI jU shwie] AQ ipMgl swr ilKqy] sisij imRigMd ikRq]dohrw]
mwq ipCOrI AMkurw kyvl vrnu ju jwn] eyqI no lGu kihq kiv Avr skl gur
mwn]1]…
AMq : jgn kI brCI Ajb nokdwr bnI sgn ko srso inks jwq pwr hY] qgn kI
qVqwq mo gunsI qmk qyg ggn ruJwaU lu`Q ju`Q ktwr hY] Agn dd`Cr clweI
28
Aiq jwko AYsy jwq jm lok so smyq prvwr hY] khY kib dIn mwno mIn ko snIcr
eysys ky Eudys bys AYsy hiQAwr hY]8]=]=]
h`Q ilKq nM : MS 27 A
isrlyK : bwrwmWh
lyKk : kysodws
p`qry : 63 a – 82 a
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < bwrwmWhW kysodws jI kw liKÎqy] dohrw] cyqR ciVE swm jI rwDy BeI
ibhwl] hwQ jor bynqI krY ikau jWdy nMd lwl] CMd] iksn jI cVdy cyqR cVy] ik
rwDy vwg ikRsn dI PVy] ik ibdRw bin qurdy CVy] ik ikqny gvwl gopIAW lVy] ik
isrpr ibrhu ingwry kVy] ik qYnU kyhVI gopI lVy ] ds KW lwl jI]1]
AMq : Pul hir sun hr ikau vy dyso] Aj idn AwieAw mYƒ BwgI BirAw] swnu cMd suK
dw ciVHAw] mihlI Awie ikRsn jI viVAw ] rwDy pkiV klwvy kirAw] cwry nYn
gfwvf AiVAw] rwDy ikRsn ivcoN hirAw] 4] 12] dohrw] suK suqI rwDy rukmnI]
Gir AwieAw iksn gupwil ] bwrwmWh sMpUrxM imit gXo srb jMjwl] 1] ieq
bwrwmwhw kysodws jI kw sMpUrxM]
29
h`Q ilKq nM : MS 27 e
isrlyK : bwrWmwh
lyKk : KyrySwh
p`qry : 83 a – 108 a
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ieQy Aw ky lKweI poQI ‘a’ vwlI poQI nwloN bdl geI hY, iksy hor h`Q dI ho geI
hY [ isAwhI vI m`Dm hY[ hwSIAw vI do qoN iqMn lweInW dw ho igAw hY[ do lwl
lweInW ivclI iek kwlI lweIn hY] p`qry dy Q`ly Bwv 6 s.m. C`f ky do lweInW
ikqy lwl qy ikqy kwlIAW lgweIAW geIAW hn ijnHW auqy ilKq kr id`qI geI
hY]ieMj pRqIq huMdw hY ik iksy v`fI poQI leI iqAwr kIqw kwgz ie`Qy vrq ilAw
igAw hY[ ies ilKq dy AwKrI p`iqRAW qy klm motI ho geI hY hry k p`qry qy 7
pMgqIAW hn]
AwrMB : < bwrwmwh Kyry swh kw ilKXqy] dohrw] AswF smyN ibnqI krY Kyrw swih
ADIn] qum ibn bXwkwl nYin hY jYsy jlu ibn mIn]1]ryKqw CMd ] AswF my sovY
prI sB Kwb dyKY kWmnI AMbr lvY ibjlI iKvY duK dyih dunw dwmnI]…
AMq : …dohrw] khY Kyrw ieh bynqI suin nyhu bwrih mws] Aws dRsn lwg rhY jb lg
Gt mih sws] KYr kw bwrwmwhW spUrxM]1]
h`Q ilKq nM : MS 27 s
isrlyK : bwrWmwh hIr kw
lyKk : su`Kw isMG
p`qry : 108 a – 130 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < bwrwmwhW hIr kw ilKXqy kib suKw isMG]dohrw] cyq mws AwieE cUck dIE
ibvwih] hIr pIr qn ibRhu kI KyVy mnih aucwir]1]CMd] jI jb cyq mhInw
AwieAw ] bwbl cUck kwj rcwieAw] KyVw jM\ bxwie ilAwieAw ] swkM folI cwie
supwieAw ieSky sInw Awx qpwieAw] ibrho kiF CurI hux DwieAw myry mwrxy]…
AMq : dohrw ] lInw plG ivCwie KusIAW mwxn Awp so hIr pIV qn jwie suK AwieAw
jIA rwm sO] Ab bwrwmwhW hIr kw spUrxM ikRq suKw isMG]1]
h`Q ilKq nM : MS 27 h
isrlyK : bwrW mwh (BweI bu`D isMG)
lyKk : BweI bu`D isMG
p`qry : 131 – 150
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
30
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : poQI SurU krn qoN pihlW 3 sqrW ilK ky ktIAW hoeIAW hn]
AwrMB : < bwrwmwhW BweI bu`D isMG jI kw ilKXqy ] rbw ciVAw cyq mhInw iesky jor
qpwieAw sInw mYfw idl mwhI ny lInw KyVw huMdw kOx kmInw mOlw mylI Xwr ngInw
mYN qw hoeIAw bhuq ADInw bwJo Xwr dy]…
AMq : …bu`D isMG hIr su hIrw pwieAw ibrho dwrd duK vM\wieAw mOly mulK su suiK
vswieAw sIny scu slytI AwieAw hMBy hwr sIgwr suhwieAw dUjw Bwau kudwau
imtwieAw sulKxI iehu GVI]121]1]
h`Q ilKq nM : MS 27 k
isrlyK : Abgq hulws ky CpX dohry
lyKk : idAwl
p`qry : 151 – 163 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : hwSIAW dovyN pwsy do do lwl lkIrW, sqrW pRqI pMnW 8 ]
Awm vyrvw : AMk nMbr qy vI hVqwl PyrI hoeI hY[ 11 nMbr CMd q`k kib`q Aqy 12 qoN bwAd
svXw CMd dw pRXog kIqw hY[ 21 qoN bwAd Pyr kib`q dw pRXog kIqw hY [ p`qrw nMbr
163 dI kwnI Aqy isAwhI dovyN bdly hoey hn[
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ Abgq hulws ky CpX dohry ilKXqy] dohrw] nIl
brn qn duql sqmu`K kbwh n jws] kMr kuTwr suB kwr inqu jY jY ibGnu ibnws
]1]CpYX] isv suq crn vsyK kml mwlw ikRq bwDq ] bMdnw sur nr isD swD
js mwQ AgwDq ] kdlI mUl AnkUl jMG rwj qrY ijh] lMbo dr inD vws jwn
Awjwny bwhu iqhu]…
AMq : ...]23] cMfkw su dyvI aucy igr pr sujwno qum qly jl Dwrw doie byVI bUf geI
hY] pWc sY mnuK bfw gXo byVI doie bIc] Xw mYN JUT nwih bwq swc sBY khI hY]
ivswKI kuMB myly ijs roj hirdvwr BXo cwr GVI rwq rhy mOq bfI BeI hY] swFY
AwT sY mnuK mirE hirdvwr bIc GVI eyk doie Dwr kwl hUM kI vhI hY]24]
h`Q ilKq nM : MS 27 K
isrlyK : bYq (Putkl)
p`qry : 163 A – 166 a
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : iqMn p`qirAW qy Cy bMd id`qy hn]
AwrMB : bYNq jUey dw] joie juAwrIey jUey nU Kyfdy nI rupey kOfIAW tky ilAwvdy nI] jdo
nkI pUriqR cok dwau lwvn mwl ijqky qwau lgwdy nI] jdo hwr AwvY cp Kwie ky
isr dI pgVI dwau lgwvdy nI] krj cVy isr qy gusw Kwie ky jI bfy Guln qy fMf
mcwaudy nI]1]…
31
AMq : …bYNq mwJo kw] cwl mwJy dy sihrW dI Ajb ifTI] aucky TgW vWgU Tg jWvdy
nI]rwqI cor bxky Jugy BMndy nI] idny DwVvI lut mcwvdy nI] koeI Awvy muswPr
cl ky jI] DqUrw dy ieky mwl aufwvdy nI] idn idhwr nU jy mylw bfw hovy] gihxy
buFIAw qoV ky Kwvdy nI]6]
h`Q ilKq nM : MS 27 g
isrlyK : dohry-hwSm dy (sohxI ivcoN)
lyKk : hwSm
p`qry : 166 A – 170 a
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq : 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : dohry hwSm dy] kcI pYr sMBwl n DirAw sIr pIqw sI kcw] kcy vihx peI jwie
kcI qy qulhw ivhwiJAw kcw] fubdI qy jwie ijDr hQ GVdI so hQ pwvY kcw
hwSm jwn gvwaUg sohxI pr pRym n krsI kcw]1]…
AMq : …ForW vWg Gro cwie qwieAw jwih mIAw ho qurdw ] imilAw dys inkwlw Awjj
quirAw hoie Ajurdw] lhU mws lieAw cr ibrhoN hwl bury ijau murdw ] hwSm kOx
imtwvY ausƒ iliKAw lyK ju Durdw]11]
h`Q ilKq nM : MS 27 G
isrlyK : s`sI ( dohry )
lyKk : hwSm
p`qry : 170 A – 172 a
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ies ivc isrP 6 dohry hn[ 173 pMny qy lkIrW mwrIAW hoeIAW hn[ ies qoN
pihly p`qry qy donW pwsy lwl lkIrW hn Aqy 173 p`qry qoN A`gy dohI pwsI do do lwl
lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr hY[ 173 a qy iShrPI dIdwr b^S dw isr& iek
pMnw hY[ 170 p`qry dI isAwhI Aqy kwnI bdlI hoeI hY[
AwrMB : < dohry hwSm dy ssI] idl ivc sok iPrwk ssI dw puƒ Alwbw bwly] Awqm
Awp Awpy BiTAwrw Awp jilAw nU jwly] ibrhu bydrd Awrwm n dyNdw vWg iqKw
qn jwly]hwSm Pyr kyhw sauxw jw pIqy pRym ipAwly]…
AMq : …bhuq lwcwr hoAw sihjwdw iKcI pkV ktwrI ] ijs qn cmik lgI qoiV jwvY
so jmrUp dulwrI] Coif muhwr su idqI iBrwvW tutidAW jwn ipAwrI] hwSm kOx
PVy ijd bwjw ijnw jwn iesk ivc hwrI ]6]
32
h`Q ilKq nM : MS 27 |
isrlyK : bMsrI-iksn kI
lyKk : sUrdws
p`qry : 173 A – 182 a
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : sqrW pRqI pMnW ikDry ikDry 6 Awm 7 ] hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW ivc
iek kwlI lkIr, ikDry do do lkIrW qy ikDry 4-4 ]
Awm vyrvw : 177 A p`qrw KwlI hY]
AwrMB : < AQ bMsrI sUrdws ikRq kiv ] ibsn pd] eyk idn bMsI hr kI qt pY
ibsrwnI] vwtXo lMGI Awie sUqW ibRK BWn sujwnI] bMsI lInI rwDkw hoeI ADk
pRsMn] ies pwCY imly sXwm jI cVXo AMDyry cMd]1]…
AMq : …lInI kMT lgwie hir ky bwr sbwgI] mn mYN hoeI pRsMn sKI qUM hY vfBwgI]
bwrs bwgI lIqIAW hir hir ibRj kI nwir ] sUrdws ibnqI krY ikrpw krI mUrwir
]24] sUrdws kiv bMsrI ikRsn dI sMpUrxM]
h`Q ilKq nM : MS 27 c
isrlyK : bwrwmWh sRI rwm jI kw
lyKk : gurdws isMG
p`qry : 182 A – 209 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : hwSIAw, ilKweI, sqrW vKrI vKrI isAwhI nwl ijs qoN mwlUm huMdw hY ilKwrI ,
kwnI Aqy sroq pusqk vI v`Kry v`Kry hox[ p`qrw nMbr 203-206 qk hyTly pwsy do
kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY]
AwrMB : < bwrwmWhw sRI rwm jI dw ilKXqy]dohrw] cyqR imt geI icqvnI Pul rhI
bnrwie] dsrQ kw mn mOilAw rwm isMGwsn pwie] 1]…
AMq : …dohrw] jwck Bey Bumyr sm rMc krih En koie] gurdws isMG kI bynqI drs
iqhwro hoie] rwm jI kw bwrwmwhw sMpUrxM]
h`Q ilKq nM : MS 27 C
isrlyK : sRI ibSn AsqoqR
p`qry : 209 A – 212 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : sRI ibSn AsqoqR ]< gIAw CMd] kvl nyqR ktpIqMbr ADr murlI igrDrM]
mukt kuMfl kr lkutIAw swvry rwDy brM] kUl jp nwDyn A0gy sgl gupIAn mn
hrM ] pIq bsqR grx bwhn crn inq suK swgrM]
33
AMq : …sRI ikRsn klml hrn jnky ju Bjy hir hr crn ko ] Bgq AwpnI dyh mwDo
Bv swgr ky qrn ko ]
h`Q ilKq nM : MS 27 j
isrlyK : gMgw Asqoqr
p`qry : 212 A – 214 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : hwSIAw dovyN pwsIN do do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr, p`qrw nMbr 213 a auqy
Awfy ruK ivckwr do kwlIAw lkIrW iKcIAW hoeIAW hn[
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : E gMgw, Asqoqr ilKXqy] BujMg CMd] suvBUM suqY isD srbM pRkwsI ] mhW skq
ApnI su Awpy inkwsI] mhW joq jl ko DrXo dyh AMgy] prm joq kI skq sRI mwq
gMgy]1]…
AMq : …sunY idAwl Astk mhW pwp jwvY] pVy icq mo inq gMgw hI nwvY] jpY jwp jw
ko AnMqy AnMgy] prm joiq kI siq sRI mwq gMgy] ieiq sRI gMgw jI kw Asqoqr
smwpqM]1]
h`Q ilKq nM : MS 27 J
isrlyK : cMfI kw bwrwmWh
p`qry : 214 A – 220 a
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw :pMnw nMbr 219 A qy kwnI bdli hoei hY[ 215 qoN 220 q`k swry p`qirAW qy Awfy
ruK do kwlIAW lkIrW lgweIAW hoeIAW hn[ ieMj pRqIq huMdw hY ik ieh iksy v`fI
poQI dw hwSIAw hovygw, Coty p`qirAW krky hwSIAW hyT auqy Aw igAw hY]
AwrMB : 1E cMfI kw bwrwmWhw ilKXqy] BvwnI CMd] jY jY mXw AYQy hYsIAw ijs dI BlI
kmweI] krx Pul suieny ky lwtU jY jY kry lukweI] cyqr boly bwk bwnIAW sB Gt
boly meIAw] kibq CMd qoN mwJ quKwr auQwl bjyqw QeIAW] isMG cVI isr CqR
ibrwjY kr iqRsUl rsIeIAw ] mnsw pr dyvI idAwl sdw jY Aws pUrxI
meIAw] 11]
AMq : Pwgx Puly Pl vwVIAW jW meIAw bwg lvwXw cMbw mrUAw qy gul nrgs idn idn
PUl sv`Xw] aupr Kyfn kwn gopIAW Aqr gulwb auf~Xw] mnsw pr dyvI idAwl
sdw jY Aws pUrxI m`Xw] 1] cMfI dw bwrmWhw sNMpUrxM]1]
h`Q ilKq nM : MS 27 \
isrlyK : bwrwmWh guru goibMd isMG jI
p`qry : 220 a – 238 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
34
vyrvw : isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, sqrW pRqI pMnw 8, ikDry ikDry hwSIAw iqMn
pwsIN s`jy qy K`by do do lwl lkIrW Aqy do do kwlIAW lkIrW, ikDry ikDry iqMn
iqMn lkIrW vI hn[
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < bwrwmwhw sRI guru goibMd isMG jI kw ilKXqy] dohrw] qyrw nwm Akwlu jI jp
su ihq icq lwie] gxpiq gOrI swrdw Xw qy hoiq shweI ]1] dohrw] cyqr sRI
Akwl jI cly sumyr isDwie] qp krdw gurU goibMd isMG ByijAw Awp
cVwie]2]AdBuq CMd ] jb hI cVy cyq inrbwix goibMd isMG PVI dsq ikRpwx nO
rMgw GiqAw drd rMJwix idn idn BeI qurk nU hwix gurU nU bKs BgOqI qwx [
qurk dy KwlI kIey plwxu su rois icqwr kY]…
AMq : …PulhrI ] AdBuq CMd ] ciVAw Pgx Bwg pivqR mOly Awb fwl Pl pqR khy
kbIsr bwl bicqR BieAw spUrn juD cirqR hIrXw qKq jVwien CqR jiVAw Kcq
kir ] isMGwsn sqgur Bly ibrwjy vwjn BWq BWq dy vwjy guibMd isMG qIn lok piq
rwjy svwry sB isKw dy kwjy bKisAw audy Asq lO rwjy guibMd isMG Awp hr]
…Pul hrI ik hr jI hW ik drsn AMimRqsr jI jw myrw mn locdw]1] bwrwmwhW
guibMd isMG jI kw sMpurnM]
h`Q ilKq nM : MS 27 t
isrlyK : bwrwmWh BrQ jI kw
p`qry : 238 A – 255 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : isAwhI kwlI, ikDry ikDry vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ do do
lwl lkIrW sqrW pRqI pMnw 7 ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hY]
Awm vyrvw :pMny ikrm Kurdw, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI dy AKIr ivc do p`qry
hwSIey vwly KwlI hn[
AwrMB : < bwrwmWhw BrQ jI kw ] ] sMkr CMdu ] ciV cyqR PUly sgl bn sBu jgq
pwieE cYn ] ibnu rwm lCmn BrQ ky Bir nIr Awey nYin ] kwko khoN ies ibrih
kI ivCVy jo pRIqm pRwn] duK dUir myrw ko krY Gr nhIN rGu kul Bwn] Ab pOn ijau
sIql clY ikaU rhy bnu rGubIr ] sMig nhIN vws ivCwny iks ibiD DrY mnu
DIr]…
AMq : Pwgn pRB kw drs kr suKI BieE sB lok ] icMqw geI sMpq BeI imt gieE
duK Aru sok ] Folw ] Pwgin Pwg PulI PulvwrI ] imln ipAwry duK imt gey
BwrI ] mY Ely Goly qn vM\w twrI ] krnw kIjY mY srin quhwrI ] 12 ] 1 ]
35
sQwn : AMimRqsr ( srdwr Swh dI hvylI)
p`qry : 1 – 14 a
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAw do do kwlIAW lkIrW, sqrW
pRqI pMnw 10
Awm vyrvw : p`qirAW dy isry juVy hoey hox krky ilKq pVI nhIN jWdI[
AwrMB : < siqgur pRswid] pRICw ilKI mhlw ]5] pauVI] jo jn mn mih icqvnI
rKwvY] so mn k shsw kr pRgtwvY] gur pRswid shsw Bau imtY hoie AwicMq icMqw
sB CutY] mn kI dubdw sB kih sunwvY] pRB BwvY suK pwvY ] duK dRd kuC nyV nw
AwvY] gurU kw mMqR sdw mn iDAwvY] ismYR nwm nhIN duK koie] nwnk iqsY n icqvnI
hoie]…
AMq : …eyk kwrj ikAw qyry sBI kwrj sMpUrn Bey hY qU mn icMdy mn Bwvdy Pl
pwvwihgw Ar dIn dunIAW mih suKRrUu hovihgw] qyry aupr pRmySR jI sRI Bgvwn jI
kI ikRpw BeI hY] qUM Apxy mn mih kweI ] icMqw icqvnI nw kr ] jp sRI Bgvwn
kwrj suPlw PlYgw] pRICw gurU AMgd jI kI sMpurn hoeI] sMmq 1932 ] BweI
jIvw isMG ny pRICw ilKI srdwr swih jI dI hvylI sRI AMbRqsr jI bYswK pRivs†y]=]
h`Q ilKq nM : MS 28 A
isrlyK : gurpRxwlI
lyKk : igAwn isMG
smW : sMmq 1923
p`qry : 14 A – 21a
Awkwr : 12X14 s.m. ilKq: 10X14 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] dohrw ] ds gur pd bMdo ipRQm pWc dyv pun bMd]brno
gur pRnwlkw sn isK lhY AnMd ] kibq ] BrI BwrI Bwr BUmI pwsr psU sy pwpI
mwry Dyn Drm] AiDkwiDk swey hY qurk qrMg cFy bMDy hom byd pdY duKI dIn dyvqw
pukwry fr pwey hY sun ky dwqwr inrMkwr Avqwr DwirE gRwm iqlvMfI Dwm kwlU
iqRprwvY hY myK vdI qIj swl pMdRW sY CbIsy mih Biea jY jY kwr guru nwnk jI AweY
hY]…
AMq : …dso gurn ky purb mY kr kr ho ihq sMg ] gur ihq bwtY isKn ko lhY mn
ieCq rMg] gurpRnwlI sMpUrn suBM msq siqXMn mwih]kibq]
h`Q ilKq nM : MS 28 e
isrlyK : bwbw At`l jI ko jnm mhoqsÍ
smW : sMmq 1923
p`qry : 21 a – 22 a
36
Awkwr : 13X14 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ies poQI dw p`qrw nM: 22 a kwgj Ksqw hox krky iek pwisa BuirAw hoieAw qy
kuJ A~Kr swP pVyH nhIN jWdy [
AwrMB : kibq mIrI Aor pIrI hU ky sÍwmI sRI hrguibMd qwky qIjy… su nwnkI gnwey hY ]
qwky js hoq Avqwr bw… lIno Awn kwsI AMnpUrnw so sdw bRqlwey hY]…
ky…rbwr dyKy nsY BK dwr dIky ] TwxydwrI pweI gur pur kI shwey hY ] solw sY
sqRqRy swl kqy sudI pUnXw buD bwjq bDweI bwbw Atl jI Awey hY ]
AMq : …imRMgMd boD dUr qy pRkwsY sRI Atl jI ko dyK ] 4 ] ieiq sRI bwby Atl jI ko
jnm mhoqsÍ joqI joq ]
h`Q ilKq nM : MS 29 A
isrlyK : cMdRbdn (ik`sw) qy imAwr
lyKk : AlI Swh
smW : sMmq 1888 ibkrmI
p`qry : 55 a – 76 A
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
37
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] cMdR bdn ] Xk rwjy kI bytI QI cMdr bdn] Akl kI QI
vh KwnsIrI suKn]1] sBI ky idl bIc QI vhu BwvqI] v idn rwiq hsqI rhy
gwvqI]…
AMq : …ieDr rwjw hovy auDr hovy swh] hovy AMdr mhlw dy hY hwie hwie]236] hUeI
cMdR bdn mXwr mShUr] vlwieq ihMd kI mY Ar njIk dUr]237] dohrw] rMg
pq cMdR bdn musbr qy mXwr] Swh kvIsr hY AlI Awid gulwm aucwr]238] cMdR
bdn sMpUrnM]
h`Q ilKq nM : MS 29 e
isrlyK : suKn PkIrw sweI lokw pkMbrW dy
smW : sMmq 1888 ibkrmI (qIjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 77 a – 106 A
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] suKn PkIrW sweI lokw pkMbrW dy bcn hY hjrq AlI dw ]
jo DRm vwilAW dw sRdwr Qw] ikAw jo iek idn aupr Kjwny dby hoey dy s`q
nsIhqW ilKIAW hoeIAW ifTIAW] ikAw jo pihlw hmsosu ieh AwauNdw hY mYƒ aus
AwdmI qy jo jwxdw hY jo mauq scu hY] Ar Pyr hsxy Kylxy] …
AMq : ieh Kslq mhwpurKw dI hY[] jo idl ivc kInw nhIN rKdy Awdr Anwdr iek
smwn hY ijs ky]8] nwvw eyhu ] jo vyly Kwxy dy hwjr huMdw hY Aru cup krky bYT
rhdw hY] eyh inswnI gRIbW dInw dI hY]9] dsmI eyh] jo koeI aus dI vl njr
krdw hY] qW auh aupr ijmIn dy njr rKdw hY] eyh Kslq mjUbW dI hY]
h`Q ilKq nM : MS 29 s
isrlyK : swKI BweI lwlU (lwlo) jI kI qIsrI pwqSwhI 3
smW : sMmq 1888 ibkrmI (qIjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 107 a – 110 a
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] swKI BweI lwlU jI kI qIsrI pwiqSwhI 3] gurU Amrdws
jI goivMdvwl sy] gurU jI cuabwry AMdir bYTy sy] Awpxy rMg ivic bYTy sy] iekis
mweI ny cIk mwrI]…
AMq : …BweI lwlU ƒ vyKwil ky Kpru Bir ky lohU dw pIqw ] Pyir DobI ACw hoie
gieAw] qyeIAw BweI nwil quirAw ]…BweI lwlU kihAw qYƒ Cifdy hW swƒ
mMnygw]Es kihAw iehu myrw bcnu hoieAw ] ijQy koeI eyis swKI ƒ pVygw Aru
38
ijsƒ mY ciVAw hovWgw ais ƒ eyhu swKI suxwvY iqsnU mY Cif jwAwgw] ijs qrWH
qusw mYƒ CifAw hY] qYsy mY BI Cif jwvWgw ] swKI sMpUrx hoeI] guru kw rotu jQw
skiq dyxw]1]
h`Q ilKq nM : MS 29 h
isrlyK : riKAw vwrI dy qwp dI
smW : sMmq 1888 ibkrmI (qIjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 110 a – 110 A
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : vwrI dy qwp dI riKAw bwry mMqR iliKAw hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] riKAw vwrI dy qwp dI] lohy kw kotu bjr ky ikvwV jwhw
bYTy pRwx ipMfu jo AwvY mwr mwir krqw so AwvY pwie prqw mwrnhwry ky hwQ klMk
kihqy kI jIB klMk sunqy ky kwnu klMk dyKqy kI AwK klMk]...
AMq : …pihlw dUjw qIjw cauQw BI Cif jwie] Plwny ky swsw dI sRI nwnk jI shwie
hovy]
h`Q ilKq nM : MS 29 k
isrlyK : bwrwmWh
lyKk : hkUmq
smW : sMmq 1888 ibkrmI (qIjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 1– 19 E
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl hwSIAW do kwlIAW lkIrW KVy ruK ivc iek lwl
lkIr [ sqrW pRqI pMnW 8 Aqy p`qrw nNM: 18 a qyy 18 A, 9 qy 10 sqrW hn]
Awm vyrvw : ies ilKq qoN h`Q ilKq 29 dI dUjI poQI SurU huMdI hY[ieh ilKq iksy hor h`Q dI
lgdI hY ilKq suMdr hY[ isAwhI bdlI hoeI hY[ p`qrw nMbr 8 qy ilKq iblkul
bdlI hoeI hY[
AwrMB : AQ bwrwmwhw ilKXqy]dohrw] cyq cVy mwey PuilAw vx iqRx sBY bhwr ] kwbl
pur DweI krI mY vwFI dy Xwr] rbw jb ru`q cyq dI cVI ik idlbr auT cilAw kr
AVI ik nw auhu kUieAw nw mY lVI] ik dyKx auT mhl pur cVI ik jWdw ifTw hY
mY sVI ik rodI jwr jwr mYM KVI ] iqRmkdy nYx lwie rhy JVI ik rodI Awie mhl
ivc vVI ik su`ny mhil hvylI pVI jy kr rho AjokI GVI] guMdwvw sIs bMDwvw DVI
mY qW ikrq Awpxy PVI iksy ƒ kI khW]…
AMq : …qW kro hkUmq eyhu vifAweI hmry hoiegy [ rwm shweI Awvn AMg swk
suKdweI hk hmswey dyn vDweI AMg lgwvY sB lukweI pkV isrwxw lyP qulweI[
jwie kr seIAw syj bCweI jln crwg rMg rusnweI [ kwmn cUVy BrI klweI isir
PUlw dI DVI guMdweI maulI mihdI kjlw pweI kr kr ikrpw kMq bulweI ] Awpxy
39
AMg sMg lY lweI mn ivic icMqw rhI n kweI ] eyk GVI mih nau inD pweI] jy
aus Bwvdw]12]
h`Q ilKq nM : MS 29 K
isrlyK : bwrWmwh sI ikRsn jI kw
lyKk : KYrw Swh
smW : sMmq 1888 ibkrmI (qIjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 19 a– 34
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ bwrwmwhW sRI ikRSn jI kw] ikRq kvI KYrw Swh]dohrw]
AwKwV smyN ibnqI kro KYrw swh ADIn] qum ibnu ibXwkul nYn hY jYsy jl ibnu
mIn]1] CMd ] AswF mY sovy prI sb Kvwb dyKy kwmnI ] AMbr lvY ibjulI iKvy
duK dyih dUnw dwmnI] hir vKq mq auiT bol kokl pI ibnw nYnw JrY kwrI Gtw
chU Er CweI pvn pirvw Aiq clY]…
AMq : …qum qo gRIb invwj swrn kwj myry ADm ky]47]12] dohrw khY KYrw myrI
bynqI sun lY bwrih mws] Aws dRs lwgy rho jb lg Gt mY sws]48] ieq sRI
bwrwmwh rwDw sRI ikRSn jI kw spUrn hoieAw] ikRq KYrw swh ikRSn jI qyrI srnw]
h`Q ilKq nM : MS 29 g
isrlyK : bwrWmwh rwDy ikRsn jI kw
lyKk : idAwl isMG
smW : sMmq 1888 ibkrmI (qIjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 35– 44 A
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ bwrwmwh rwDy ikRSn jI kw kvI srI idAwl isMG jI
kI] dohrw ] cyqR mY rQ bYT ky mQrw cila kWn] sjx jWd dyK kY lgy kwljy
bwn]1]]CMd] suno sKI sb cyqR ciVAw jWdy sjx dw lV PiVAw] kwl nwg klyjy
liVAw ] mYƒ Coif n jweI AiVAw ivhu geI Dwie kY]…
AMq : sux vy idAwL isMGw qu BweI] mY hux pRB jI AMg lgweI ] myrI ieC puMnI
virAweI] qn ivc pIV n rhIAw kweI ] sBy gvweIAW dohrw ] ijau suK rwDy jI
lXo iqXo suK dIjy suÎWm] icMq sgl imtweIAY pwvo suK ibsRwm]13] idAwl isMG
ikRiq ieq rwDy ikRs˜ jI kw bwrwmwhw sMpUrxM]
40
h`Q ilKq nM : MS 29 G
isrlyK : bwr (vwr)
lyKk : gurbKS isMG
smW : sMmq 1888 ibkrmI (dUjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 44 A – 48 A
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : h&qy dy idnW (vwr) bwry d`isAw hoieAw hY]
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ bwr ilKqy] Awieqvwr ieSk eyh AwKy sux lY bwq
hmwrI pRwx ipAwrI] cwro qrP ivlwieiq sUby myry hY isrdwrI qy guljwrI] swbq
isdk ijnw dw hoey bxy mrwqb BwrI isPq suAwrI] kih gurbKS isMG dyh kudrq
dyKo nYn pswrI Kyl ilKwrI] idl dirAw smuMdR fUMGw kOx idlW dIAW jwny hwl
pCwxy]…
AMq : …fwFy nwl Xrwnw kyhw krdy byprvwhI sOk slwhI] Aslo pRIiq ibAdlI bygm
bfI ib munsb AwhI bygm rwhI] imly q jly pqMg nsIhq ibCrq ijau jl mwhI
drdw PwhI] pRym kuAwir jy sdw kuAwrI ikny n mMgI ivAwhI Pqy ielwhI]4]1]4]
h`Q ilKq nM : MS 29 |
isrlyK : vwrW BweI gurdws : Bgqw bwry
lyKk : BweI gurdws
smW : sMmq 1888 (ilpIkwl) (dUjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 1 – 13
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : isAwhI kwlI pr kuJ mDm hY] hwSIAW do kwlIAW lkIrW KVyH ruK [ ieQy hwSIAW
bwkI poQI nwloN vKrw hY[ ivcoN lwl lkIr k`t idqI hY[ sqrw pRqI pMnW 8]
Awm vyrvw : swrI poQI ivc kyvl iehI ie`k ikRqI hY ijs dy AMq ivc imqI id`qI geI hY]
AwrMB : < siqgur pRswid] DRM hsdw Gir AwieAw kir ipAwr ipqw kuCiV lIqw]
bwhhu pkiV auTwilAw min ivic rosu mqRyeI kIqw]…
AMq : …gil ivic lIqw ikRsn jI Avgux kIqw hir n icqwry] kir ikrpw sMqoiKAw
piqq auDwrxu ibrdu bIcwry] Bly Bly kir mMnIAin buirAw dy hir kwj svwry]
pwp krMdy piqq auDwry] sMmqu 1888 BwdoN [3[
h`Q ilKq nM : MS 29 c
isrlyK : gur pRnwlI
lyKk : iSv dXwl copdwr
ilKwrI : hrdws
p`qry : 14 – 24
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
41
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ gur pRnwlI ilKXqy] ipRQmy sMBU mun rGu Aju dsrQ
rwm cMdR jI] lv kusU kI AMs mY bydI cqRswlw ]loprwie] rwmw puMju swihxw ] kwlU
ky Gr bydI bMs[ pivqR mD mwqw iqRpqw jI ky audR qy jgq auDwr hyq sRI guru nwnk
jI jnmu lIAw]…
AMq : …mwqw swhb dyvI kI godI Kwlsy jI koau fwl kY ] pMj pYsy nlyr igRMQ jI Agy
mQw tyk kr Sbd suxqy hoey kmr ksy sMjugiq icKw pr jwie brwj joqI joq
smwey ] swrI AwXUr 42 bRK 9 mws 29 idn BogI joqI joq swmaux kw sQwn sRI
Abcl ngru hY] ieiq sRI gur pRnwlI sMpUrnM] 10] sRI guru nwnk jI shwie] sRI
gurU nwnk Awd qy dsm gurU qk jwn] gur pRnwlI soD ky ilKI hrdws jmwn]
qQw sMq shwie] (gur pRnwlI isv dXwl copdwr) hVqwl Pyr ky kitAw hY]]
h`Q ilKq nM : MS 29 C
isrlyK : BgqwvlI
lyKk : mlUk dws
p`qry : 10 – 14 a
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : sqrW pRqI pMnW 9
Awm vyrvw : ieh h`Q ilKq 29 dI cOQI poQI dy pqRw 10 qoN SurU huMdI hY[ ies ivc pihly 9
p`qry nhIN hn]
AwrMB : BgqwvlI mlUk dws jI kI ]cOpeI] Bgiq vCil sMqn suKdweI ] jn ky dUK
invwro BweI] jn ky duKI Awp duKu pwvy] bWDw hovy Awie CfwvY ] cOpeI ] bMdI Cofu
iksn kw bwxw] so qo qIn lok sB jwxw] jYsy bwlk pwly mihqwrI] qYsI riCAw
kro murwrI]2]…
AMq : …dyau ipqir koau kwj n AwvY] pwhn pUjw Awp fhkwvY] jb ky srn rwm kI
Awey] dws mlUk prm suK pwey]34] BgqwvlI spurn hoeI]
h`Q ilKq nM : MS 29 j
isrlyK : svXY pwqSwhI 10
ilKwrI : dXo imsr
p`qry : 14 a 18
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ies rcnw qoN bwAd iek p`qrw hwsIey vwlw KwlI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] mwrU bjY mhw mwir
mcy pIey mXky mhIm mhw mqvwry ]
42
ikXo hMU nBwjq gwjq hY rx Fol imMRdMg bjwie ngwry]
mwr hI mwr pukwir sBY Bt Awin pr hiQAwr auGwry[
Bwry pry Aih mwry mhIpr hwQ lgy hn vMq iqhwry]…
AMq : …juiD ijqy ien hI ky pRswid[ ien hI ky pRswid su dwn kry]
AG AauG try ienhI ky pRswid ien hI kI ikRpw Pun Dwm BrY]
.. dohrw] ct ptWie icq mY jirXo iqRx ijau suDq hoie ] Koj roj ky hyq lg
dXo imsR ju roie ]8]
h`Q ilKq nM : MS 29 J
isrlyK : pRsnoqRI DMnw qy iqRlocx
p`qry : 1-4 a
Awkwr : EhI ilKq: EhI
vyrvw : sqrW pRqI pMnw 9 hn [
Awm vyrvw : h. il. 29 dI ieh pMjvI poQI hY[ AwrMB dI pihlI sqr ivc hVqwl PyrI hoeI
hY[ kwnI bdlI hoeI hY[ pqrw nM 1 qoN pihlW 11/2 pqry hwSIey vwly KwlI Cfy hoey
hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] rwg DnwsrI]
DMnw cwry gweI bwhmx inkimAW Awie]
nwie Doie pUjw ibsQwrI bYTw iDAwnu lgwie]
DMnw AwKy myrw dwdw AwpxI crxI lwie]1]…
AMq : …bRhmx no hir drsnu hoAw DMny gurU qrwieAw]
gorKnwiQ miCMdR auDwirAw kiF isMGlwdIpoh ilAwieAw]
Bgqn kw ihqkwrI Twkur DMny DMn krwieAw]15]
kbIru swD sqI prmwrQI Gn ijau brsyih Awie]
Agly kIqy Kwin vwr qy Apnw pwrs lwie]16]
h`Q ilKq nM : MS 29 \
isrlyK : gur pRnwlI
p`qry : 4 a-4 A
Awkwr : 11X6 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] ipRQm bwbw nwnk jI gurU iqn ky
puqR doie] sRI cMd jI lKmIdws jI…
AMq : …gurAweI gurU hir rwie jog imlI] gurU hir rwie jI] iqnky byty doie] gurU
hir ikRSn jI] rwm rwie jI ] Pyir guirAweI gurU hir ikRSn…..
43
h`Q ilKq nM : MS 29 t
isrlyK : qnKwhnwmw
lyKk : BweI nMd lwl
p`qry : 1-7 a
Awkwr : EhI ilKq: EhI
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] qnKwh nwmw] pRSn krnw BweI nMd lwl jI[ vwk gurU goibMd
isMG jI ky]1] dohrw] pRsin kIAw nMd lwl jI gurU bqweIAY moih] kvn krm ien
jog hY kvn krm nhIN soih]2]…
AMq : …dohrw] rwj krYgw Kwlsw AwkI rhY n koie] KuAwir hoie siB imlYgI bcY srn
jo hoie] ieiq sRI nsIhiq nwmw spUrnM] pMVMqy suxMqy moiK mukiq pwvy]2]
h`Q ilKq nM : MS 29 T
isrlyK : rihqnwmw
lyKk : BweI pihlwd isMG
p`qry : 7 A-13 a
Awkwr : 11X16 s. m. ilKq: 8X12 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E vwhgurU jI kI Pqy] bcn sRI muKvwk pwqSwhI 10] dir AweI audwsI ky
prDwie hoAw] dohrw] Abcl ngr bYTy gurU mn mwih kIAw ibcwr] boilAw pUrw
siqgurU mUirq sRI krqwr]2] hukm hoAw phlwid isMG ibK jwiq hsrwie] inkt
bulwieAw gurU jI lIqo kMT lgwie]3]…
AMq : …rihq rhY soeI isKu myrw] Eih swihbu mY aus kw cyrw] krY Akwl purK kw
Aws] jnm jnm kit fwry Pws[34]dohrw] siq Akwl sRI vwhgurU prm bIjwieq
mMq] sB isKn ko bcn hY ieh kihE Awid Ar AMq]35]rihqnwmw pUrn
hoieAw]
h`Q ilKq nM : MS 29 f
isrlyK : nsIhqnwmw
p`qry : 13 a - 16 A
Awkwr : 11X16 s. m. ilKq: 8X12 s. m.
vyrvw : nsIhqW id`qIAW hoeIAW[
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] rwgu iqlMg mhlw]1] kIcy nyk nwmI ju dyvy Kudwie] jo dIsy
ijmI pr su hosI Pnwih] dwiem n daulq ksy bysumwr] n rhygy kroVI n rhygy
hjwr]…
44
AMq : …qobw n kIiqAW kridAW gunwhu] krY Arj bMdgI bwbw nwnk AYsy Awlm qy
qyrI pnwhu] sMpUrnM]
h`Q ilKq nM : MS 29 F
isrlyK : mMqR qy Pl
p`qry : 16 A -24 A
Awkwr : 11X16 s. m. ilKq: 8X12 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] siq sRI gurU nwnk cMd jI ko nmskwr]1] siqnwmu krqw
purK] aAM Awid nmY AMq]1000]bwrI jpnw rvvwr qy lY kr sUrj ky snmuK
corwsI qy CutY]1]
AMq : …ey sBo mMqR kusw kI mwlw nwl AQvw mwlw moqI mwlw suvrn mwlw rom mwlw nwl
jpy] pUrb idsw muK rwKY kwly Awsn ibnW sBo Awsn hCy] ieiq sRI jgq gur
nwnk swKwXwXM jpu prBwKwXM mMqR PldyvM sMpUrxM] lom isDw jpxw] blom puTw
jpxw] Anlom is`Dw puTw jpxw]1]
h`Q ilKq nM : MS 29 x
isrlyK : rwjnIq
lyKk : dyvIdws
p`qry : 24 A - 56
Awkwr : 11X16 s. m. ilKq: 8X12 s. m.
vyrvw : rcnw dy AKIr ivc 4 p`qry hwSIey vwly KwlI[
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E gxyswey nm:]kibq ilKXqy] nIq hI qY Drm Drm hI qy sB isD nIq hI qy
Awdr sBn bIc pweIXY] nIq sY AnIq CutY nIq hI qY suK lu`ty nIq lIey bolY Blo
bkqw khwieXy]…
AMq : …kibqu] jb jb gwF prI dwsn kO dyvI dws qb qb shwie hr jU nY Awp kIno
hY] jYsy kCU nr hir dyv jU dXw inDwn ] AYsy kon Avqwr dXw rs BIno hY]
mwqwnky pyt qY srUp DrXo TOr TOr soqO hY aucq AYso AOr koeI prbIno hY] pRhlwd
hyq jWT nwbr ky bwDy Awp pwQr ky pyt mY qy Awp Avqwr lIno hY]118] ieq sRI
dyvI dws kuibqu ikRq rwjnIq sMpUrxM ]
h`Q ilKq nM : MS 30
isrlyK : pMcdsI
lyKk : dyvIdws
p`qry : 229 (ADUrI)
Awkwr : 35X32 s. m. ilKq: 15X123 s. m.
45
vyrvw : ijld g`qw, kpVw tu`tI hoeI, qy auKVI hoeI; isAwhI kwlI; sqrW pRqI pMnw 18
bgYr hwSIey qoN [
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc 5 p`qry Aqy bwAd ivc 8 p`qry KwlI hn[ poQI ikrm Kurdw hY[
ADUrI hY[ poQI dy SurU ivc sRI mhWBwrq sBw dI sMudr Poto lgI hoeI ikqy- ikqy
kwnI bdlI hoeI hY[ ilKq sMudr, bhuq motw-2 iliKAw hY[ ikqy-2 hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : 1E sRI siqgur pRswid] sRI miq gMgw rwm gurcrn kml kI syv] sMsy iqmr
imtwiekY drisa Awqmdyv[ AQ pMcdsI BwSW vwrqk ilKXqy[ phly vvyk kw nwm
pRq ies qy pMck qqÍ vvyk hY] iqs ky AWd ivKy tIkwkwr kw mMglwcr dsIN pMsn
hY ] sRI BwrqI qIrQ munIsr Ar ivdXwrn munIgrie ky pMdrW nW dohW ko nmskwr
krky pRqk qqÍ vvyk nwmW gMRQkwAr gRMQ hY[…
AMq : …qy gIqw ivKy kQn kIqw hY] kyvl kRmWk ky rwjw jnk syN Awd lykR ky bhuqy
sMis`D ko pRwpq Bey hY] sMis`D nwm mOK kw hY] gÎwn shq kRm aupws˜w mOK dw kwrx
hY] ies ivKy BI eIsWvw apinKd kI sRuRiq pRmwx hY] iqs ivKy ieh kQn kIqw hY]
ivdXw nMU qy AivdXw nMU ivdXw dw ARQu bRhm ivdXw hY] qy AivdXW dw ARQ kRm
aupws˜w hY eynW duhW nU jo Ak`iTAW jwxqw hY ARQ ieh gXwn kI pRwpqoieAW BI jo
pur`K aupwsnw ko kRqw hY] so purKu kRm aupws˜W kRky pwpW nNU qy ivKyp nNU qr jwqw hY[
qy bRhm idÎw kRky ivdy…..
h`Q ilKq nM : MS 40
isrlyK : nwnk sUrjody jnm swKI
lyKk : bydI gunySw isMG
smW : sMbq 1906 (aunI shs pr Kt ibMsq jwno (rcnw kwl)
p`qry : 1-405
Awkwr : 25X34 s. m. ilKq: 17X25 s. m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy KVy ru`K do
do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw 15.
Awm vyrvw : gMRQ dI hwlq kuJ cMgI ikqy ikqy ikrm Kurdw[ gRMQ dy SurU ivc 6 p`qry KwlI,
iPr do p`qirAW dy gMRQ dw qqkrw id`qw hoieAw hY[ aus qoN bwAd iPr 5 p`qry KwlI
hn, gMRQ dy AKIr ivc iqMn hwSIey vwly p`qry KwlI hn[ ijnHW qy pMnw nM. 406, 407,
408 AMikq hY aus qoN bwAd 6 p`qry KwlI hn[ AMq ivc 58 dI QW qy 581 iliKAw
hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid] AQ nwnk sUrjody jnm swKI ilKXqy] dohrw[ gur gnpiq
igrjw iggMibD hir hr AiBbMd] sRI nwnk pwvn kQw rcuq gnys imRigMd]
AMq : …sMbq aunI shs pr Kt ibMsq jwno ] A`sn suid dsmI ibjY iBRgvwr pCwno]
BXo smwpiq gRMQ Xh mg mukiq sKwrw ] vwhgurU muK qy Bno pwvh suK swrw]
dohrw] pTY sunY jq pRym ky sRI gurcur qju koie] mn bWCq Pl pwvhI AMq prmgq
46
hoie] 43 ] ieq sRI mq nwnk sUrjody gRMQy auqwrDy byDI gxys isMG ibRcqwXM sRI gurU
nwnk jI ko scKMfn DÎwn brnnM nwm Ast pMcwsmo mXUKh [ 581 [
h`Q ilKq nM : MS 41
isrlyK : AsÍmyD BwKw
lyKk : tihkx kvI
p`qry : 1 - 480 A
Awkwr : 24X31 s. m. ilKq: 17X21 s. m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY [ hwSIAW dovyN
pwsy KVy ruK do do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr; sqrW pRqI pMnw-15
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq Awm krky cMgI, ikqy ikqy ikrm Kurdw[ gRMQ dy SurU ivc iek p`qrw
hwSIey vwlw Aqy 15 p`qry ibnW hwSIAw KwlI hn Aqy AMq ivc 3 p`qry hwSIey qoN
bgYr Aqy 2 p`qry hwSIey vwly KwlI hn[ AMq qy 16 p`qry ibnw hwsIey dy Aqy SurU dy
15 KwlI p`qry bwkI p`qirAW qoN Al`g hn[AwKrI pMny qy 61 nMbr do CMdW ƒ idqw
hY pr 60 nMbr nhIN hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ AsvmyD BwKw ilKqy] EAM gxyswX nmh] sRI
kwlkwXY nmh] EAM sRI nMd lwlo jXiq] ikRiq thkn kI ]cOpeI] ipRQmy pRxvO
igrjw nMdn[ sMkr qn gn ibGn inkMdn] lMbodr duK hr suK dwiek] buiD sdn
AG AoG ibnwsn[ mMgl rUp AmMgl nwsn] Asr nsr nsr n sgl jg bMdn ]
syvq sur nr sO sur cMdn] sRI BwrQ ky prb Ast dis] iqn mY AsÍmyD AdBuq
ris] kIjY ikRpw dws thkn pir] sMpUrn BwKw br no bir]1]…
AMq : …. Cpw ] jQw buiD AnusrI kIE brnnu hIA hrKiq ] AsvmyD gMBIr gRMQk
bhuqI Alp miq] kCu kau kiq blu buiD kCu k pr ikRq hir lInI] bIin bIin
ACr pRbIn poQI suB kInI] sRI nMd lwl kI ikRpw sOhX kRq kI BwKw krI] kv
thkn iCim Ahu buiD jnohu jhW cUik brniq prI]61] dohrw] ieiq sRI BwrQ
prbxy AsumyD biKAwin] kv thkn iDAwau iqhqrohX kRq pUrn jWin]61]
ieiq sRI BwrQ purwxy Drm jg biKAwny ikRsn cirqR jg sMpUrnu isD kwrj Drm
sPl nwmy iqRhqro iDAwie ] 13 ] = ]
47
vyrvw : ijld cmVw g`qw, hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK do do kwlIAW lkIrW, sqrW pRqI
pMnw-11 [ ieh 3 ikRqIAW dw sMgRih hY [
Awm vyrvw : ikDry ikDry ikrm Kurdw hY, keI QWeI kwnI bdlI hoeI hY[ p`qrw nMbr 1 A,
2 a-3 a Aqy hor keI p`qirAW ivc brIk kwnI nwl CMdW dI suDweI kIqI hoeI
hY[ do iqMn QW qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ p`qrw nMbr 8 a Aqy 8 A qy
cupwsI do kwlIAW lkIrW dy do hwSIey hn[
ArMB : < siqgur pRswid] ]AQ CMd rqnwvlI ilKXqy]dohrw] guru gnpiq goivMd kO
nwX sIs hir rwm] ipMgl mq BwKw ibKY rcq ruicr pirkwm]1] mqw vrn ibByd
kr dvY ibiD loikk CMd [ ipMgl Awid Acwr jn khy bWiD pr bMd]2]…
AMq : …gRMQ CMd rqnwvlI swriQ Xwko nwm] BUKn BrqI qY BXo khY dws hir
rwm]108] sMmq sr nvN muinN ssI nB nvsI guru mwin] iffvwn idRF kUp jih
gRMQ jnmsQl jwin]109] ieq sRI hir rwm dws inrMjnI ikRq CMd rqnwvlI
sMpUrn]2] suBM Bvyq] mwG Aisqsrey khXn ieMd kr gRh mhI] icMqwmxI ibbyk
iBRgU vwr pusqk ilKXo ] sMmq ] 1943 [ mgro idn 15 ilKXw soFI vjIr isMG
pSwvr mo ] = ]
h`Q ilKq nM : MS 42 A
isrlyK : BwKw BUKx
lyKk : rwjw jsvMq isMG
(rcnw kwl) sMmq 1943
smW : sMmq 1943
sQwn : pSwvr CwvxI
p`qry : 1-26 A
Awkwr : 18X17 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ilKq suMdr hY[
ArMB : < siqgur pRswid] sRI gxyswie nm:] AQ BwKw BUKx ilKXqy ] ikRq kiv
rwjw jsvMq isMG]dohrw] ibGn hrn qum ho sdw gxpiq sd suK hoie] ibnqI kr
jory kro dIjY gRMQ bnwie]1] ijh kIny prpMc sb ApnI ieCw pwie qwko ho bMdn
kro hwQ jor isr nwie]2]…
AMq : …BwKw BUKn gRMQ ko jo dyKY icq lwie] ibibD ArQ swihq rsh smJY sbY
bnwie]214] ieiq sRI mhwrwj jsvMq isMG ibrcqy BwKw BUKn smwpqM
]=]=]=]=]=]=psOry my ilKw CwvnI sMmq 1943 pohu (5).
h`Q ilKq nM : MS 42 e
isrlyK : icqR iblws
lyKk : AMimRq rwey
ilKwrI : cqr dws C`qRI
48
rcnw kwl: sMmq 1736
p`qry : 27 a -57 A
Awkwr : 18 X 17 s. m. ilKq: 12X13 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] sRI gxyswX nm:] AQ icqR iblws ilKXqy]CpY] suMfwdMf
BsuMf mMf isdUr BUir bir] kys guMfAl JUMfl sY sis KMf Bwl pr]mukt dMf su
pRcMf rIf md Jrn clq hYÍ ] kuMfl krn AKMf cFy jnu mwrqMf dYÍ ] Buj dMf
cqur blvMf Aiq nau KMf bMdq crn] kMtk ibhMf siq KMf kir lMbodr Asrn
srn]1]…
AMq : … AQ bÎ sqoqr gqw gq l`NCxN ] dohrw] jug jug brn bKwn kir iek iek
ACr qÎwrw] auqR bÎ sq gqw gq inpu ins msq iek lwgw]120]dohrw…..
49
h`Q ilKq nM : MS 43 A
isrlyK : mMqr
smW : sMmq 1953
p`qry : 4 (pr AMkq nhIN)
Awkwr : 14.5X17.5 s. m. ilKq: 10.5X12.5 s.m.
vyrvw : ijld gqw, isAwhI kwlI, p`qry bgYr hwSIey qoN, sqrW pRqI pMnw-10
Awm vyrvw : p`qirAw dI hwlq Ksqw, p`qry bwAd ivc lgwey hoey hn[ kwnI vI bdlI hoeI
hY[ ilKq bhuqI cMgI nhIN[
ArMB : < siqgur pRswid] dm Kuid[ ey dm pIr mursudw] pIr ausqwd] bw PXl
dRsqvw] Avl nwm Kudw dw]…
AMq : …molw km krysI Awp ielwhI] ienI idq tUNgrI sihjy idqI bwg] sy ho js dy
jlVy bs dy kwly nwg] Awpnw spVw khI bpVw] spVw khI nw mIqw] ijs
mwirAw DMnMqr pws jYsI cIXw Gq boly sYr lVy[ hwk mwr Aivs cVy] ibsvw
qyRlUxw cimAwrI] son kw kot rupy kI mwVI] jYsI blw qYsI JVY] Xwro smudro pry[
DrohI KuAwjw imsl vwld nwl JVy] Curw] J…..
h`Q ilKq nM : MS 44
isrlyK : jp jI tIkw
lyKk : AwnMdGx
p`qry : 385-445
Awkwr : 25.5X 20.5 s. m. ilKq: 18.5X 12.5 s. m.
vyrvw : ijld g`qw k`pVw, p`kI bxI hoeI , hwSIAw cwry pwsy do do lwl , do do kwlIAW
lkIrW, vKryvyN leI sMqrI motI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-13
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI, ilKq suMdr[ ikDry-ikDry ikrm Kurdw, ikDry-ikDry hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI dy AMq ivc iqMn p`qry KwlI hn[
ArMB : < siqgurU pRswid] gurU nwnk rUpW[ kivqw ivGn ky hrIly krIly suB mMgl ky
nwm ky rsIly rMgIly hir nwm ky[…
AMq : …ieiq sRI gurU bwbw nwnk vMs pRSUq dsm purK sI gurU rwm sMpUrx]
h`Q ilKq nM : MS 45
isrlyK : BwKw BUKn stIk
lyKk : hircrn dws
rcnw kwl: sMmq 1834
smW : sMmq 1931
p`qry : 111
Awkwr : 23.5X15.5 s. m. ilKq: 16.5X11 s. m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, ikDry ikDry lwl, dohIN pwsIN hwSIAw lwl isAwhI
nwl ivc kwlI lkIr, sqrW pRqI pMnw-15
50
Awm vyrvw : ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
ArMB : < siqgur pRswid ] sRI guru crnkmly BXo nm:] AQ BwKw BUKn kI tIkw
cmqkwr cMdRkw ikRq kiv hircrndws ilKXqy] dohrw ] qulsI soiBq crn mY gl
qulsI dl mwl] ibhrq rwDw sMg mY jmunw qt nMd lwl ]1]…
AMq : …qulsI hir pwie pXo jmY sohiq jXo kmlw kmlwsn mY ] dohw ] 86 ] sMbq
ATwrh sO ibqy qw pir cOiqs jwq] tIkw kInI poK idin guru dsmI
Avdwq]81]4]88] ieq sRI hircrndws ikRq BwKw BUKn tIkw cmqkwr cMidRkw
sMpUrxM] suB sMmq 1931 Pwgun suklI 7 ] pVdy gunI mhwn ] hovy cqur sujwn ]
bydo kI sIKXw ] gunIXo ko dIKXw]
h`Q ilKq nM : MS 46
isrlyK : auqpq ibkrmwjIq Ar mYxwvMqI kI
p`qry : 10
Awkwr : 14X17 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : ijld gqw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK , do do kwlIAW lkIrW,
sqrW pRqI pMnw-10
Awm vyrvw : gRMQ dy p`qry Ksqw hox kwrn pwty hoey [
ArMB : < siqgur pRswid] auqpq ibkrmwjIq Ar mYxwvMqI kIAw] Ar BrQrI kI
kQw gMDRb sYx kI] gMDRb sYx iedR dw puqR sI] surgw ibc rhdw sI[ iek idn AYsw
kMm kIqw ieMdR jI kRoD hoie kr sRwp idqw ] qU jo mwqw lok ibKY jwihgw] idn kO
gDw hoihgw ] rwq ko myry pws Awa] qb aus hQ joVy hy ipqw jI qum jo sRwp
dIAw] Ar sRwp kb dUr hovygw]…
AMq : …eyhu qmwsw dyiK kr rwjw jogI hoieAw iea BrQrI gopI cMd kw mwmw Qw] rwjw
mOj gibMd gopI cMd kw ipqw cl igAw] qw rwxI mYxwvMqI dyK kr gopI cMd ko
aupdys krq BeI [ gopI cMd Dwrn igrI kw rwj krdw Qw] auqpq sMpUrxM]
51
ArMB : < sI gxyswie nm:] AQ kwbÎ cMdRkw qy kTn smisAw pUrxo pwie ilKey hY]
AQ gur bsq kO lGu kr brny ] dohrw ]isRsit kwlI klmWq mY khoie dUr
Avlok]4] quC kQn mY ] bsqu gur lGu kr brn Arok] AQ isRsit kwl]dohrw]
hir pRswid lih ie—s† ko rcn ligE krqwr[ ibRC quC Aiq hI BXo byr qul
cup hwr]2]smisAw]…
AMq : ..AQ ivqRyk]dohrw] ijh ABwv ivqRyk qih hYÍ ABwv qih joie] Awig khY Aiq
bwil nih nih pun soqw hoie]21]lokokq] dohrw] sRI rwmih pr bwm bs nih
BwKq hY koie] nih iqQ bwris ky pry kb hI pUno hoie]22]smisÎw] swc mwc
qyris ko lwgq gRhn hY] ieiq smisÎw pUrxo pwie]
h`Q ilKq nM : MS 47 A
isrlyK : Bwv pMcwskw
lyKk : kvI ibRMd
ilKwrI : swDU isMG
rcnw kwl sMmq 1743
smW : sMmq 1877
p`qry : 9 a - 40 A
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7.5X10.5 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < sI gxyswie nm:] AQ Bwv pMcwsNkw ikRq ibRMd ilKXqy]dohrw] AdBuq
Aimq AnMq Agm Apwr AnUp] ibÎwpk idRsÎw idRsÎ mie jX jX joiq
srUp]1]dohrw]kiv lokn ky Bwv suin kCuk BXo icq cwv] krI Bwv pMcwskw ibRMd
su kiv Dir Bwv]2] dohrw] Bwv sihq soBw lhY pUjw jp qp imqR] Xwqy ibRMd
ibcwr kY kIny Bwv kibq]3] dohrw] sqrY qyqwlIs suid Pwlgun mMglvwr] cOQ
Bwv pMcwskw pRgtI Avn audwr]4]—
AMq : ..dohrw] rcI Bwv pMcwskw ibRMd Bwv su ibcwr] BUl cUk kib kul sbY lIjo smJ
suDwr]111] ieq sRI Bwv pMcwskw smwpqM] ] sMmq 1877 ] ilKI swDU isMG ] ]
] ] ] ] ] ] ]
h`Q ilKq nM : MS 47 e
isrlyK : doK nwm AO doK lCn
p`qry : 41 a - 81 a
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7.5X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
52
ArMB : AMD bDr Awid doK] AQ doK nwm AO doK lCx]dohrw] AMDbDr AopMgu qj ngn
imRq ky miq su~D ] 1 ] dohrw] CMd ibroDI pMgugin ngn ju BUKn hIn] imRqk
khwvY ArQ ibn kysv sunhu pRbIn]2]…
AMq : … jkwr Jkwr]kibq] jgpiq jw do rwie ijn jIqÎo sur rwie jugl ksor jU ko
iDAwn hIey Dru ry[ jyqy jYqvwr jor jOn qOk fry qoh jMpq ipnw kI gOrj: q hr
ry] JKrUp JwrXo sMK iJl imlÎo mor pMQ JIn pIq pt kt Juk pg pru ry] JUT
gih Jyr fwr JYgr ngwry mwr Jor Jor JMK ijn J: nwie hru ry]1] AYsy hI sB
jwnIey]PwrsI ky ArbI ky qorkI ky ibRj BwKw ky sMsikRq ky ] Anyk icqR hY] AorhUM
kml bD DnuK bMD ieiqAwid hY] eIhW Qory sy ilKy hY srb nhIN ilKy]
h`Q ilKq nM : MS 48
sRoq : moK pMQ pRkwS
lyKk : mwn isMG (crx isMG, gulwb isMG ngOrI rwie Awqmj vircqy moK pMQ pRkwS)
smW : sMmq 1835
p`qry : 1 - 289
Awkwr : 14 X 19 s. m. ilKq : 9 X 12 s. m.
vyrvw : ijld cmVw, auKVI hoeI, ADUrI, ikrm Kurdw; hwSIAw KVy ruK dovyN pwsy do
kwlIAW lkIrW ivc lwl lkIr,qy iPr motI pIlI lkIr qoN bwAd iek kwlI qy
iek lwl lkIr; sqrW pRqI pMnw-10 ]
Awm vyrvw : gRMQ ikrm Kurdw pihly p`qry qy cwry pwsy dohrw ifzweIndwr hwSIAw, hwSIey ivc
bhuq QweIN ilKq [ gRMQ dy SurU ivc 4 p`qry KwlI ijnHw au`qy vI kwlI isAwhI nwl
iliKAw hoieAw hY[ AMq ivc iqMn p`qry KwlI ijnHW au`qy kwlI isAwhI nwl iliKAw
hoieAw hY[
ArMB : < siqgur pRswid] sRI gxyswie nm:] sRI rwmwnujwX nm:] Ab moK pMQ pRkws
surwj gRMQ ilKqy] svYXw] Xw jug mY ijn ky pd pMkj syvq nIq sury sÍr BwrI] Aor
surWgn syvq hYN Aru jwih BjY Bv mY muKcwrI] qwq Bjy jg mwq Bjy puin jwih
mnWie ijqy iqRpurwrI] so gxXk hoie pRsMn ghy pd bMidn Byit hmwrI]1] dohrw]
aur qm ko hrxI sdw krxI buiD Apwr] suK dwqw bwgysÍrI bMdo pwd audwr]…
AMq : …sÍYXw] sq As† dsM suB sMbq mY puin iqRMsq pWc Bey AiDkweI] suB mwG sudI
suB som smyN suB vwsr som mhW suKdweI] iQiq pMcm nwm bsMq khy sB lokn ko su
jny hrKweI] idn qwih sMpUrx gRMQ BXo hir ky pd pMkj Byt cVweI]1] …ieiq
sRI mq mwn isMG crx isKXq gulwb isMGyn gOrI rwieAw Awqmjyn ivrcqy moK
pRkwsy ivdyh mukiq inrxXo nwm pMcmo invws]5]]0]=0]0]=0]
53
rcnw kwl 1951 sMmq (1894 eI)
sQwn : c`k BweI qihsIl hwPjbwd ijlw gujrWvwlw (pwiksqwn)
p`qry : 7 – 32+1-32
Awkwr : 21X17 s.m. ilKq: 16X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, hwSIAw cwry pwsy do do lwl lkIrW, sqrW pRqI pMnw-14
Awm vyrvw : kul iliKq pqry 58, p`qirAW dI pihlI igxqI 7 qoN SurU ho ky 32 qk cldI hY
Aqy 32 qoN ipCoN iPr nvyN isirEN SurU ho jWdI hY[ poQI dI hwlq Ksqw[ ikqy ikqy
kwnI bdlI hoeI hY[ poQI dy Suru ivc lwl isAwhI dy nwl iliKAw hY[AwrMBly 6
p`qry guMm hn ijs krky poQI ADUrI hY ]
ArMB : …..dsnw nhIN drkwr pXwry] Byd ds ky Awpnw jwihlw nUN, hosy jg dy ivc
Kuvwr pXwry] dm mwrny dI eyQy jw nwhI, kr swr nwhI dm mwr pXwry] kr hos qy
jos nUN rK muKPI, ho Kmos Prwmol pXwry] suMdr bolny ivc qkrwr lKw, iek cup qy
suK hjwr pXwry]
AMq : …imsl bulbulw dy qlbgwr jyVy aunw vwsqy bwg Arm kIqw sMudr nwr nUrI
jlvw mnsUrI krm rb dy nwl Kqm kIqw ] jlvw mnsUrI spurn 1956 hwV 26
Awqvwr ilKAw dsœKq mQrw dws Aqwr ]
h`Q ilKq nM : MS 49 A
isrlyK : rwjw mor Du`j
p`qry : 1 - 38
Awkwr : 21X17 s.m. ilKq: 14X19 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : cqrweI [1[ lMgVw rwie XuiDstr iek smyN jg kry AsmyD, GoVw jg kw CofyAw
iksn kh sb Byd, kih ky sRI ikRsn swrw Byd jI rwjw, Arjn khw rwv kro qum
Xyh kwjw, Arjn Ar ikRsn dono swD isDwry, Awgy jwie GoVw ipCy dono jI
ipAwry[2[
AMq : sunIXo iDAwn lgwie ky ivsnwQ rGnwQ, Xwdv kul pRgt hoey sKw qumwry swQ[
qumwry swQ jo Arjn pWfv jI Awey , kInw hm drs nYn suPl jI pwey, dInw qum
drs bVy Bwg ihmwry dyKy mY …..
54
vyrvw : ijld c`mVw, auKVI hoeI hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[
dupwsIN KVy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw [ ieh 8 ikRqIAW dw
sMgRih hY[ sqrW pRqI pMnw-8
Awm vyrvw : poQI ikqy ikqy ikrm Kurdw hY[pqrw nMbr 80 A qy pRSn hl krn dw mMqR id`qw
hoieAw hY[ 80 A qy pRSn buJx bwry id`qw hoieAw hY[ poQI dy SurU iv`c 4 Aqy AMq
qy 7 hwSIey vwly p`qry KwlI hn[ p`qrw nMbr 80 A qy kwnI bdlI hoeI hY[
ArMB : < sRI AisDÍj jI shwie] ] AQ ibRMd sqsÎw ilKÎqy] dohrw] sRI gur nwQ
pRBwv qy hoq mnorQ is`D] Gr qy jÎo qru byl dl PUUl Pln kI ibRD]1] ikXy ibRMd
pRsqwv ky dohw sugm bnwie] aukiq ArQ idRs†Wq kr idRF kY idXy bqwie]2]---
AMq : …ijh dyKo sT mn jbhu qhw mon muK Twn ] bwXs gn mY jÎO lsY rwj hMs duK
dwn ]701] pTY sunY mn mY DrY srY qws ky kwj] jYsy hir ky nwm qy hoq sBY suK
swj ]702] ieiq sRI ibRMd sqsieXw ikRq ibRMd smwpqM]do] sMbq ins piq nYn
iniD mhI jyT suB mwsw] Awidq qnÎ piq hr ilKÎo qOR ds suklw pwKw]1]
h`Q ilKq nM : MS 50 A
isrlyK : iql sqk
sQwn : AigAwq
p`qry : 81 a - 92 A
Awkwr : 11X8 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ iql sqk ilKXqy] AQ iql vrnnM] dohrw] gory muK
pr iql lsY qwih kro prnwm] mwno sis lY AMk mY rwKÎo swlgRwm]1]…
AMq : …icbk isMGwsn pr lsY iql DO swiligrwm] bWnI puKpWjul kIey kro qwih
pRxwm]100] gory muK pr iql lsY dIey jwq hY syl] vw GwXl koM cwhIey vwhI iql
ko qyl]101]
h`Q ilKq nM : MS 50 e
isrlyK : AnMg syKr CMd
lyKk : gulwb isMG kvI
p`qry : 93 a - 103 A
Awkwr : 11 X 18 s. m. ilKq : 8 X 12 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AnMg syKr CMd ] iqny nmo sdw mudw ibswl bwhu rwm jo su
BIlnI auDwr kY kpI sky sKw bxy] ijny ku dMf Dwr kY su syq bWD swgrM islI muKI
ibdwr dYq sMK pUirErxy]…
55
AMq : …do: ] supn AmMgl rUp bn dwvwnil ijh nwm] sIqw vr aur mY Bjo Gn
AnMd sRI rwm]73] ieiq sRI mq mwn isMG crx isKq gulwb isMGyn goMrI rwey
Awqmjyn ivrcqy BivKq ArQ pRkwsy kwl pRIKw nwm ipRQmo iDXwX]
56
h`Q ilKq nM : MS 50 s
isrlyK : supn ibcwr
ilKwrI : mwn isMG
smW : sMmq 1931
p`qry : 104 a - 110 A
Awkwr : 11X18 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : 1 ] sorTw] ] bMdo sRI Bgvwn pwd kml suK kr sdw] BwvI Pl ko igAwn jW
ikrpw qy hoie jgw]1]do] surpq ky gur jo khÎo supnn ko bIcwr] so bIcwrnI ky
kho suno BRWiq inrDwr]2]…
AMq : …qih aupjy bwnwrsI pVyH su ivdXw jwie] BivKq ArQ pRkwsÎo krÎo gRMQ suK
dwie]59] ieiq sRI mq mwn isMG crx isKq gulwb isMGyn gOrI rwey Awqmjyn
ivrcqy BivKq ArQ pRkwsy kyvl supn inrxXo nwm duqIXo iDÎwX smwpqM suBM
BUAwq] sMmq 1931 kqk pR 8 po. 1 ]
h`Q ilKq nM : MS 50 h
isrlyK : AMimRqsr mhwqm
lyKk : sMq dws ( tIkwkwr)
p`qry : 111 a - 141 a
Awkwr : 11X18 s.m. ilKq: 8X12 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ieh ikRq BivKq pUrwn aumw mhySvr sMbwd dw tIkw hY[
ArMB : < siqgur pRswid] dohrw] gur gxys Ar swrdw bMdEu ihq icq lwie] jwkI
ikRpw iblws qy auqm miq ko pwie]1]do] jy gxys ikrpw kry mUk hoie vwcwl]
ipMg cry prbq Aimq pwvy buiD iblws]2]…
AMq : …dohrw] ] shs ikRq phly snÎo BwKw krI bnwie] BUl cUk kb kI iCmhu
sMq sunhu mn lwie]29] isv gOrI sMbwd ieh igr kYlws pr hoie] sMq dws sMqn
sunÎo BwKw krI su soie]30] ieiq sRI BivKÎq purwxy Eumw mhysu sMbwdy AMimRqsR
[AMimRqsr] mhwqmy As†m DÎwX sMpUrn msqu suB msqu]8]
h`Q ilKq nM : MS 50 k
isrlyK : vwk sMgRih
p`qry : 141 A - 162 a
Awkwr : 11X18 s.m. ilKq: 8X12 s. m.
vyrvw : EhI
57
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 141 A qoN Agly 10 p`qirAW qy 142 qoN 149 dI QW 152 qoN 159
p`qrw nMbr pwieAw hoieAw hy AgoN Pyr 150 p`qrw nMbr qoN igxqI SurU ho geI hY[
p`qrw nMbr 162 A KwlI hY Aqy aus qoN Agly do hwSIey vwly p`qry KwlI hn[
ArMB : < siqgur pRswid] AQ vwk sMgRih ilKÎqy]] jIv kI pihcwn Bgvq ky
phcwn kI kUMjI hY]0] Aoru mhwrwj ny BI khw hY] ky mYny Awpny ] l`NCx jIv ky
mn mY pRgt kIey hY]0] AO jo kCu rcnw hY so aus hI kw AnuBv hY]0]…
AMq : …AOr BI khw hY] ky smrQqw Aoru bfweI muJ hI ko soBqI hY] kwhy qy jo mY
iksI ky pRwDIn nhI ] pr jo purK pRwDIn ho kr myrw srIk hUAw cwhy qby mY sIGr
hI aus ko ns† krqw hUM]0] ieiq sRI vwcÎ sMgRh smwpqM] ] sRI gurcrx kmly BÎo
nm: 1]
h`Q ilKq nM : MS 50 K
isrlyK : pwsw grig irKI
p`qry : 1 a-33 A
Awkwr : 11X18 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] pRICw ilKI gur pRswid] EAM nmo Bgvq kUK mwfnI dyv
srv kwrÎ pRswdnI sv nimq pRkwsnIey Xyhy]2] quAr vrdy 2 ihlw 2] mwqMgnI
sqÎM bUhI ] 2 ] pwsw Fwlxw vwr qRY mMqR pVnw] srb kwrX isD Bvq sRI
goivMdwie nm:]…
AMq : …hy BweI pRsn hCw AwieAw hY] Ajwr sB dUr hovygw] qyry mn ky mnorQ pUrn
hovngy] eyk pqw sux ] rwq nU supny mY gurdyv kwXw Bgvwn kw drsn hovygw]
ieiq sRI pwsw grig irKI kw BwKw bMD smwpqM] sRI gurdyvey nm: ]
h`Q ilKq nM : MS 50 g
isrlyK : pRICw sIR gurU Amrdws jI kw
p`qry : 34 a - 36 A
Awkwr : 11X18 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 34 A qy kuJ Kwny aulIky hoey hn ijnHW ivc iqMn AKry kuJ nMbr ilKy
hoey hn[
ArMB : < siqgur pRswid] pRICw sRuI gurU Amrdws jI kw mhlw 3 ] pRICw hY gur Amr
kw sB kwrj hoie rwsw] AMkw aupr AMgl rKo jo mn mYN ABÎws]111] do: ] idl
so icqvau icqvnI mn ko rKo krwr] hur mqbl hwsl hovY suno hmwry
Xwr] 112…
58
AMq : …jo qum mn mY icqvqy qwkI krqy Aws] sw ieq AweIny khY mqlb hosI
rws ] 333 ] jo qum mn mY cwhqy bIqy idn Ar rwq] mqlb hwsl hoveI sw
ieq hY prBwq]27] ieq pRICw sgl mn kI smwpqM]
59
AMq : …Awsk qy mwsUk aunW nU nzr auQwvy Awey] kwml isdk ipCy rb swihb XwrW
Xwr imlwey] iksy Cif dlIlI hwsm nw kr AYf pswry] iksw sIri Pirhwd dw
sMpUrnM] ] ] ] ] ] ] ]
h`Q ilKq nM : MS 51 e
isrlyK : ik`sw sohxI mhINvwl
lyKk : hwSm
p`qry : 157 - 217
Awkwr : 11X15 s. m. ilKq:7X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ sohxI myhIvwil ilKXqy] pRQmy ausqiq swihb dI ] ]
Av`l nwm iDAwvW aus dw ijin ieh jgq aupwieAw]…
AMq : …imilAw jwie rUhW rl mylw ivc drgwh rbwxI] nY ivic Pyr imly qn dovyN
iek Kwk smwxI ] piVAw iKdr hXwq jnwjw dPn kIqy ivc pwxI] hwsm iesk
sohxI dw jg ivic jug jug rhugu khwxI] sohxI myhIvwl sMpUrnM]
h`Q ilKq nM : MS 51 s
isrlyK : ishr&I lylw mjnU
lyKk : hwSm
p`qry : 218 - 233
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ishrPI lylw mjnU kI ilKXqy] AlP pYly isPq Kudwie dI
jI gunihgwr qw bKsnhwr eyho] lK lK drUd rsUl eyho nwil Awb sumwr Anwr
eyho ] pIr gOis mdwnI dw ivrd krIey ruVdIAw byVIAw nU kry pwr eyho] kwsr lylI
qy mjnU dw AwK ikSw hoey Awskw dy srdwr eyho ]…
AMq : …Xy Xwd ies Xwr nU Xwr dI hY aus Xwr dw iPkr Bulwie idqw] mjƒ
suixidAw Awih dI nwrI mwrI jIE AWhI dy nwil gvwie idqw] rwih gujr muswPrw
hwjIAW ny asy jMgly ivc dbwie idq0] kwsr lylI qy mjnU dw AwKw iksw qIhW
bYqW dy ivc suxwie idqw]
60
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ bwrhmwh ihdwXq kw ilKXqy] cVdy cyq nhIN Gr
jwnI ro ro FWhI mwrw mYN] PuilAw bwg pky sB myvy iks dI njr gujwrw mYN] Juk rhy
fwl nhI ivc mwlI bulbul vWgu pukwrW mY] jykr Xwr hdwieq Awvy AMb Anwr
auqwrw mYN ]1]…
AMq : …ciVAw Pgx kMDy lgx aumr rhI idn QoVy nI] nwl pIAw dy Kyfw holI eyq
myrw idl loVy nI] AYsw kOx kFw mYN drdI jwie aus ƒ hQ joVy nI] qW suhwgx bxw
ihdwieq jy shu vWg moVy jI] 12 ] bwrhmwh sMpUrnM]
h`Q ilKq nM : MS 51 k
isrlyK : bwrW mwhw
lyKk : idAwl isMG
p`qry : 239-54
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] bwrwmwhw idAwl isMG dw ilKXqy] dohrw] cyqR mY rQ bYT
kY cila kWn ] jwdw sjx dyK kY lhI klyjy bWn]1]…
AMq : …ijau suK rwDw jI lXo iqau suK dIjY isAwm ] icMqw sgl imtweIAY pUrn kIjY
kwm ] 1 ] sMpUrnM]
61
AMq : …poQI ilKI Aiq pRIq so hir gupwl ijhnwm ilKvweI ihq TWn ky suMdr isMG
Cib DWm ]1] sMmq aunI sY AwTweI kwqk idvs aunI sMqweI sukRvwr sMpUrn BeI]
pVY iesy jo Ask bFeI]1]
h`Q ilKq nM : MS 51 g
isrlyK : ihkmq-pu`qr kMinAw pRwpqI
p`qry : 261-262 a
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : ihkmq ] ] ijs idn iesqRI nU irq Awvy aus idn qy pICy cauQy idn snwn
krky Awpxy Gr vwly nwl Bog kry…
AMq : ijsq dy idnu sq hYn irq qoN ipCy cOQy idn qoN lYkr solvy idin prXMq jyVy mY
ipCy khy hYNn ] puqR hoqw hY] ] ] ]
h`Q ilKq nM : MS 51 G
isrlyK : mhWdyvo vwcw
p`qry : 262 A
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ] sRI mhwdyvo vwc ] pwrbqI pRiq] rwm rwm rmy rwmy
rmo rwmy mno rmy shsRnwm qq qulXM sRI rwm nwm vrwnny]1]…
AMq : …icMqw iB Awp krwiesI AicMq iB Awpy dyie ] nwnk so swlwhIAY ij sBnw
swr kryie]2] ] ]
h`Q ilKq nM : MS 51 |
isrlyK : gIqw mhwqm
p`qry : 1- 47 a
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] sRI gIqw jI kw ATwrvW iDAwau cilAw hY] Arjno vwc]
Arjn sRI ikRsn Bgvwn jI pih pRSn kry hY[…
AMq : …eyh gIqw smsq jIvo kI kilXAwx krny vwlI hY[ eyh gIqw kw mhwqm khw]
jo jIv gIqw kw pwT kr AQvw sRvx krY qO mukiq hovYgw] inscy kir khw hY]
ieiq sRI Bgvq gIqw sUpinKqsu bRhm ibidAw jog swsqRy gIqw mhwqm sMpUrnM]1]
62
h`Q ilKq nM : MS 51 c
isrlyK : sincr Asqoqr
p`qry : 47 a-50 A
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ] sRI gxyswXnm:] Ais AY sRI sincr Asqoqr mMqRsX]
dsrQ irKI sinXro dyvqw iqRst pMCIdws sinr pRIiqR ArQM jpy ibn jogw]
dsrQavwcw]…
AMq : …eyqwnI dsnwmwnI pRwq rubwieXwh pTyqw] sneIsc ikRqw pIVwn kdwicq
BivKqI ] 11 ] ieiq isRI dsrQ pRokqM snIcr AsqRoqM sMpUrxM]1] iSrI
sneIcrwrpxM AsqU ]1]
h`Q ilKq nM : MS 52 A
isrlyK : svXy sRI muK mh`lw (5)
ilKwrI : SMBUnwQ bRwhmx
smW : sMmq 1783 ibkRmI
p`qry : 404 A - 406 A
Awkwr : 15X17 s.m. ilKq: 10X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : gRMQ dy AKIr qy iek pqrw hwSIey vwlw 407 nMbr pwky CifAw hoieAw hY[
ArMB : svXy sRI muK mhlw 5 kwcI dyh moh Puin bwDI sT kTor kucIl kuigAwnI] Dwvq
BRmq rhnu nhIN pwvq pwrbRhm kI giq nhIN jwnI] jobn rUp mwieAw md mwqw
63
ibcrq ibkl bfo AiBmwnI] pr Dn pr Apvwd nwr inMdw Xh mITI jIA mwih
ihqwnI ] blbMc Cip krq aupwxw pyKq sunq pRB AMqrjwmI sIl Drm dieAw suc
nwsq Awiea srin jIA ky dwnI] kwrx krx smrQ isrIDr rwiK lyhu nwnk ky
suAwmI]
AMq : dIn dieAwl purK pRB pUrn iCnu iCnu ismrhu Agm Apwr ], sRI pRiqnwQ srix
nwnk jn hy BgvMq ikRpw kir qwrxw] poQI ilKq gurpRswid sMBU nwQ bRwhmx gurU
sMgiq jI kw sMq 1783 mwG sudI 13.
h`Q ilKq nM : MS 53
isrlyK : smy swr nwtk
lyKk : kvl nYn
p`qry : 1-67
Awkwr : 14X25 s.m. ilKq: 10X19 s.m.
vyrvw : ibnW ijld dy hY [KulHy p`qry do giqAW ivc r`Ky hoey hn[ vKryvyN leI lwl
isAwhI dI vrqon kIqI geI hY[ dopwsIN KVy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI
lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnW-11, poQI KVyH ruK ilKI hoeI hY[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw hY[ ikqy ikqy ikrm Kurdw hY hwSIey ivc iliKAw hoieAw hY[
(ivSys:- ies poQI dw mwlk ikRSn dws swDU audwsI sI ) ies poQI ivc jYn mq dy
nwXwb nusKy hn[ pihly p`qry dI pihlI lweIn ivc do A`Kr imty hox kwrx pVHn
Xog nhIN hn[ ies poQI dI mweIkRoiPlm bxI hoeI hY[
ArMB : < siqgur pRswid] AQ smyN swr nwtk ilKqy] kwkr kI BwKw] pwrs ….. kI
ausqqM] krm Burm jr iqmr hrn Kg ET glKn pg isv mgdrsI] inrKq
nYn kivk jl brKq hrKq Aimq Bivk jn srsI] mdn kdn ijq prm Drm
ihq sumirq Bgiq lgq sb frsI] sjl jld qn mukut spq Pn kmn dln
...… ijn nmq bnwrsI]1]…
AMq : …ieiq sRI nwtk smy swr sMpUrxM smwpqM] Ab pMdm gunQwn kI rcnw brnO
Alp] jw mY eykwds dsw pRiqmw nwm ibklp]
h`Q ilKq nM : MS 54
isrlyK : ik`sw hIr rWJw
lyKk : mukbl
p`qry : 120
Awkwr : 13 X 18 s. m. ilKq : 8 X 13 s. m.
vyrvw : ijld g`qw; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ dopwsIN KVy ruK do
lwl, do do kwlIAW lkIrW Aqy ivc vKryvyN leI motI sMqrI lkIr dw hwSIAW;
pihly pMny qy iesy qrW dIAW lkIrW dw ifzweIn bixAw hoieAw hY[sqrW pRqI
pMnW-9 ]
Awm vyrvw : poQI dy AMq qy iek hwSIey vwlw KwlI p`qrw pwtw hoieAw hY[
64
ArMB : < siqgur pRswid] AQ hIr rWJw ikRq mukbl ilKXqy] AlP AwKIey isPq
swihb dI jI sweI by prvwhu ibAMq mIqw] cOdW qbkw dw bwqswhu hoieAw hdrq
rb dy nwEu dw ivrd kIqw] ArjweIl ny hukm n mMinAw sI rb aus ƒ cwie sYqwn
kIqw] krw AwjjI jw mnjUr hovy roj hsr dy mukbly mMn lIqw]1]
AMq : …ieQy rwJy ƒ BweIAw dPn kIqw auQy hIr isAwl BI hoeI pUrI ] dovy rwh mky dy
ivc rmy swb shkdy ivc pweI su pUrI] ifTy hwjIAw mky dy rwhu jwdy iqMny hIr
rwJw qy mMJ bUrI ] mukbl kQw suxweIey Awskw ƒ kQw hIr qy rwJy dI hoeI
pUrI]361]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]
h`Q ilKq nM : MS 55
isrlyK : kQw rwjy ifMg dI
ilKwrI : ikRSn dws swDU audwsI
smW : sMmq 1974 ibkRmI
p`qry : 78
Awkwr : 17X11 s.m. ilKq: 15X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw; isAwhI kwlI; hwSIAW cwry pwsy pYnisl nwl iek lkIr vwlw[sqrW
pRqI pMnW-19 ]
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw; poQI dI mweIkRoiPlm bxI hoeI hY[ p`qrw nMbr bwAd ivc
lwl isAwhI nwl ilKy hoey hn[ SurU ivc iek p`qrw KwlI hY[ 78 pMny (AwKrI) qy
smyN bwry hor kwnI nwl aurdU ivc iliKAw hY[
ArMB : < siqgur pRswid] kQw rwjy ifMg dI sRI sqgur shwie]1]dohrw] sRI sqgur
ikRpw kro buD QoVI miq hIn ] Drm BwrQ BwiKAw kro pRm purK pRbIn]2] dohrw]
qum pRm purK pRbIn kI mY giq lKI nw jwie] jyn kYn ibD rwK ly dss sqgur
kro shwie]1]slok] qIn lok nv KMf mih jil Qil rihE smwie] grj pRhwrI
sRvro gweIAY ihq icq lwie]
AMq : pauVI ] shMsikRq dI BwiKAw kQw ault n kweI] vwiDE GwitE riK lY duAwrkw
dy sweI] mMin ieiCAw Pil dIijAY bwCq Pl pweI icMqw qyry drs dI rihMdI icq
mweI] Awpy jwnx hwr hY ikAw AwK suxweI] mwaq lok ivc rK lY koeI ibGn n
lweI] kvl nYn jm gwieE siqgur vr pweI] jnm mrn qy rwiK lY quD ibn koeI
nweI]ieq sRI ifMg rwjy dI kQw BIm dI kQw sRI ikRSn mhWBwrQ smwpqM kQw
sMpUrn hoeI] ies poQI dw mwlk ikRSn dws swDU EudwsI]
65
vyrvw : dupwsIN do do lwl lkIrW KVyH ruK, ivckwr iek kwlI lkIr dw hwSIAw [ sqrW
pRqI pMnW-11
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI hox kwrn lYmInySn krvweI geI Aqy ijld bwAd ivc
bMnI hoeI hY; pihly do p`qry nhIN hn; poQI BurI hox kwrx p`qrw nMbr ikqy-ikqy
hI pVHn Xog hY[ 3 p`qry qoN bwAd 8 p`qry q`k dohirAW ƒ lwl isAwhI nwl nMbr
pwieAw hoieAw hY [ AgoN dohrw nMbr vI nhIN pwey hoey Aqy kwnI vI bdlI hoeI
lgdI hY Aqy do p`qry Gt hn[ 22 Aqy 23 p`qry iBjy hox kwrx isAwhI PYlI hox
kwrx pVHn Xog nhIN hn[
ArMB : …..somvwr sukR Bly buD ibRhspiq ko dyK] cMdR jog mY suPl hY vhu nwnk
bwsyK]20] iQq Aru vwr ibcwr kY dhny Qwmy AMg] nwnk mIq sur jo imlY suB
kwrj pRsMg]21]—
AMq : …ieq sRI igAwn srodY mwlw mMqRY nwnk dws ikRq gRMQ sMpUrxM smwpqM]pVMqy sunMqy
ibcwrqy moK mukq lhMqy[ sRI gurU jI ky crn pwdukw ko nmsqy nmsqy suB msq]
h`Q ilKq nM : MS 56 A
isrlyK : sIhrPI buly swh kI
lyKk : buly Swh
p`qry : 24-33 a
Awkwr : 18X17 s. m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : auhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ishrPI buly swh kI] ] AlP Awpxy Awp nU smJ
pihly kI vsqU hY qyrVw rUp ipAwry] bwJ Awpxy Awp dy shI kIqy rhXo ivc ivsUr
dy duK Bwry] hor lK Eupwvn suK hovI puC dyK isAwnVy jg swry]…
AMq : … Xy Xwr pwieAw seIXo myrIXo nI mY qW Awpxw Awp gvwieky nI] rhI su`ND nw
buD jhWn kyrI] QkI ibq AnMd mYN jwieky nI] ATo jWm ibsRwm nhI kWm koeI
duqIAw igXWn kI Bwih jlweyky nI] bulw swh mumwrKW l`NK dyvo BeI jwn jwnI gl
lwieky nI]30] ieq ishrPI buly swh kI sMprx hoeI]
h`Q ilKq nM : MS 56 e
isrlyK : iQq Byd
p`qry : 33 A-35 A
Awkwr : 18X17 s. m. ilKq : 9 X 12 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] jog BydnI]dohrw] Byd jognI smJIey ijEu mY kihE bKwn]
cwr kOn cwro idsw iQh Byd pihcwn] AQ iQq Byd]cO] nOmI eykm pUrb jwno]
pMcmI qoN dsI dKx pr mwno]…
66
AMq : … cwl GVIAw kwrj n suD…..rx rudR BwKMq] isv puqRI GVIAw kwrj
ibbrjwqy] ] ] ] ]
h`Q ilKq nM : MS 56 s
isrlyK : AMbwrq (iemwrq) auswrI
p`qry : 35 A-37 A
Awkwr : 18X17 s. m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : 37 a dy AMq qy Aqy 37 A qy hor kwnI nwl do nusKy ilKy hoey hn[
ArMB : < AQ AMbwrq EuswrI kw bIcwr krxw ] ijn Gr pwvxw hovY kot Euswrxw hovY
Kuh bwvlI qlwEu bwg lwvxw hovY so bIcwr kr lwvY sq kr mnxw] jy bYswK
auswrI krY qw lCmI bhuq AwvY]1]…
AMq : …ippl dy pqEu dy Euq ilKky dyxw qylI lIr ibic bnky dyxw fOly s`jy ] 3 ]
h`Q ilKq nM : MS 57 A
isrlyK : ivcwrmwlw
lyKk : AnwQ purI
smW : sMmq 1726 ibkRmI
67
p`qry : 110 -131
Awkwr : 12X18 s. m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : pihly pMny qy iqrCw nmUnw bixAw hoieAw hY[
ArMB : < siqgur pRswid E sRi gxyswienmih:] AQ ivcwr mwl AnwQ purI ilKXqy]
nmo nmo sRI rwmjU siq icq AwnMd rUp] ijh jwnY jg sÍpnvq nwmY BRmq kUp]1]
rwm mmXAw siqgur dieAw swD sMg jb hoie] qb pRwnI jwnY kCu riha ivKy rs
Boie]2]…
AMq : …sqrW sY CbIs smq mwGv mws suB] mo miq ijq khu qIs qyqk brx pRgit
krI] gIqw BwrQ ko mq eykwds kI Xukiq] Astwvkr vissit sr mn kCu k
AwpnI aukiq]43] ieq sRI ivcwrmwl Awqmvwn kI iQiq As†mo ibsrwm] ieq sRI
ivcwirmwl sMpUrxM]
h`Q ilKq nM : MS 57 e
isrlyK : Bwv rswimRq
lyKk : gulwb isMG
p`qry : 132-160
Awkwr : 12X18 s. m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ieh Bwg SurU hox qoN pihlW iek pMnw KwlI CifAw hoieAw hY[ ies Bwg dy pihly
pMny qy nmUnw bxw ky iliKAw hoieAw hY[ Epr qy Q`ly qy do-do vwr hwSIAw idqw
hoieAw hY[
ArMB : < siqgur pRswid AQ sWBr Bwv gRMQ ilKXqy]1]svYXw] syq kry ijn swgr
sB dyvn ky duK dUr imtwey] rwvx ky ds sIs kty su ivBIKx ky isr CqR iPrwey]
goqm nwir auDwr krI imQlw piq ky ijn Bon suhwxI] sIX smyq n moqn ko iek
Awsin bYT mhW hir pwey]1]
AMq : ieq sRI miq mwisM crx ilKq gulwb isGyn gOrI rwey Awqmjyn ivrcqM Bwv
rswimRq smwpqM suBmsq suBMBUXwq sRI rwmwXn: moh md dgw kwm Cl r`sM loB kbI
ar mwih n Dwro] rwm hir AjM boiD sm iKmw dyv sdw aur qy nh twro ]sWq gurU
Bjo vyd sun sdw pMQ jl ieny nIq sMBwro]1] Bwv rswimRqw igRMQ spUrxM]
h`Q ilKq nM : MS 57 s
isrlyK : ADAwqm pRkwS
lyKk : suKdyv
smW : sMmq 1755 ibkRmI
p`qry : 161-194
Awkwr : 12X18 s. m. ilKq: 8X11 s. m.
vyrvw : EhI
68
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] sRI nm: pRm qq ey ] AQ ADAwqm pRkws ilKXqy]1] sQw
vr jMgm jIv ijqy skU BWqn BWq suByK Dry hY] qW mih sqÎ icdwnMd eyksu Awqm
inq pRkws kry hY[
AMq : …byd bcn isMimRq bcn kih suKdyv iblws] ADXwqm pRkws qy ADXwqm
pRkws]229] smq sqRh sY brK pMcvn Aisvn mwnw] eykwds buD igRMQ ko sukl
pKX suB jwnw]230] ieq sRI suKdyv ikRq ADAwqm pRkws smwpqM]suBN msq]
h`Q ilKq nM : MS 57 h
isrlyK : pYNqIs AKrI pwqSwhI 10
lyKk : goibMd isMG, sRI gurU
smW : sMmq 1755 ibkRmI
p`qry : 194 A - 196
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ pYNqIs AKrI ilKXqy] pwqSwhI 10] aAMkwr srb
pRkwsI] Awqm suD A`kRY AbnwsI] eIs jIv mY Byd n mwno swD cor sB bRhm
pCwno] hsqI cItI iqRx lau AwdM] eyk AKMfq bsY AnwdM] a AweI swhw] kwrx
krq Akrqw khIAY]…
AMq : …ijau jl jl ih Byd khu kYsy] vwsdyv ibnu Avru n koaU] nwnk aAM sohM
Awqm soaU] 1] Xw rw lw vw Vw ] mihl dsvy durgw mMqR swQ rlwie iliKAw]
aAM hRIAM sRIAM eIAM lIAM suMdRI bwlw nmhw] ieqI pYqIs AKrI spUrxM]
h`Q ilKq nM : MS 57 k
isrlyK : pYNqIs AKrI mh`lw dsvyN kI
p`qry : 196 a - 197 A
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 8X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : gurmuKI AKrW bwry vyrvw hY[
ArMB : mhl dUsry gurmKI AKr bxwie kr mihl pihly ky[ ibdmwn Awn Dry] sRI gurU
bwbw gurmuKI AKr dyK kr gurU AMgd swihb qy bhuq rwjI hoey] bcnu hoieAw BweI
lhixAw qY sMgq dw auDwr kIqw ]…
AMq : …EqR muK Dr kr pVy qb jo bcn khy so isiD hoxy[ dKx muK Dr kr pVy qb
jn jIqy[ inrDn Bujw bWDy Dn pRwpiq hovY] sUrmw sIs iviK rKy rx swl jIq
AwvY] pVy kw iehu Pl myry ibid mn Awie phucy] suvrn ivc mVwie rKxw] pUrx
mwsI dw vrq rKxw] pihly isK no Ckwie lYxw] Ardws pMc pYsy pMj Cuhwry
dyvxy] eyk AhwrI pRswid krxw] mhl dsvyN kI AwigAw hy sRb qw isKw jog KIr
69
KMf iGrq gugl jEu iql mukqy myl kr sMkRWq dy sMkRWq homu krxw] ieik sO ATwrW
hUqIAW pwvxIAW] pYNqIs AKrI spUrxM]
h`Q ilKq nM : MS 57 K
isrlyK : vYrwg Sqk
lyKk : BrQrI hrI
p`qry : 1-107 A
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 8X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pd sRI gxyswXnm:] AQ sRI hir Brq vYrwg sRq BwKw
ilKXqy]1[dohrw] drd bdn durjn dln mdn kdn isv nMd] eyk rdn suK
sdn ky pwd pdm pRiqbMd]1]…
AMq : …Brq sqk vYrwg pRwrMBXo cUhxI pUry] smM pivqRXwg suDw sry ieiq sRI Bxo]
]dohrw] sis vs vs rs sisvqI dr swsU ky mWih] sMpUrx sMpUrx Bxo igRMQ suB
Awih]
h`Q ilKq nM : MS 57 g
isrlyK : kuMflIey
lyKk : igrDr, kiv
p`qry : 108-112 a
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] kuMflIey jo sr AwsRm vrn ky nw jwiqn ky koil] jy jwhyN qy
bYT miq bYTy qy miq bol] bYTy qy miq bol bol qy Cwf bKyro] vih puCY kCU bwq Qory
mih kro inboro] khy igrDr kiv rwie khy miq iqn ky lgXo] nw jw iqn ky kol
vrnw sRm ky mgjo]1]…
AMq : …nW hau isMGn soFI bydI suQry nhIN idvwny ry] kwPr syK muslI nwhI dwny nw
msqwny ry[ momn nhIN mlMg n swhI srby Brm Bulwny ry] pWj kos mY Atky srby]
aubry koeI isAwny ry]
h`Q ilKq nM : MS 57 G
isrlyK : hkwieq (&wrsI)
p`qry : 112 A-113 a
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : gurmuKI AKrW ivc &wrsI BwSw ]
70
ArMB : hkwieq] eI icnI bWsu dvPwey dosqW] mw icnI drh bsqo dr bosqW]…
AMq : …kwbw bu ingwhy KlI ly Awjr siq] idl gujrgw hy jlIly Akbrsq ]3]
h`Q ilKq nM : MS 57 |
isrlyK : culw prswid dw Ardws
p`qry : 113 a- 114 a
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : culw prswid dw Ardws ]1] AstpdI] ijh pRswid CqIh AMimRq Kwih] iqs
Twkur kau rwKu min mWih] ijh pRswid sugMD qin lwvih] iqs kau ismriq prm
giq pwvih]…
AMq : …nwnk hukm n cleI nwl Ksm clY Ardwis] sqI dyie soMqoKI Kwie] qau
nwnk dru dIdwir smwie] ijs Bmfwrira inkilAw BMfwr BrpUir] kwl kMtk dUr
] dygf qyg Pqy]
h`Q ilKq nM : MS 57 c
isrlyK : ausqq sRI drbwr swihb jI kI
lyKk : sONDw kiv
p`qry : 114 a- 121 a
sQwn : AMimRqsr (kwly ipMf)
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 9X12 s. m.
vyrvw : EhI
ivSys : sONDw kiv qy Ph.D. ho cu`kI hY qy QIisz Cp cuikAw hY[ lyKk fw: Drm isMG hY]
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ausqiq sRI drbwr swihb jI kI] svYXw KwrI mY bYT qIAw
inj sIs pY ipMgl eyik qhW clw AwieAw] nwvq kwg BieAw iqh sÍyq su dyKu kY
ipMgl qW ko luBwieAw] mY iesnwn krO ies nIr mY so Awpny mn mY
TihrwieAw] …
AMq : …ausqiq jo gurduAwr kI soNDy khI bnwie] sun kir ikrpw kIjIau siq gur
hoie shwie] AMimRqsr qy qIn kos kwly pscm aur] sMDU bhu qw mY bsY auqm hY vhu
Tor] vwsI iqs hI ngR kw soDW k`v kw nwmu] sMqn kI srnw gqI gKY iqn ko rwm]
h`Q ilKq nM : MS 57 C
isrlyK : bwrWmwhw gurU goibMd isMG jI kw
lyKk : bIr isMG kvI
p`qry : 121 a- 132 a
Awkwr : 12X18 s. m. ilKq: 9X12 s. m.
71
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : AQ sRI bwrwmWhw gurU goibMd isMG jI kw] < siqgur pRswid] ikRq bIr isMG
kI ]dohrw] qyrw nwm Akwl jI jpw su ihq icq lwie] gxpq gOrW swrdw jwqy
hoie shwie]1] …
AMq : …gur qyg bhwdr AgMm hY AQw hY AQwhu n jweI qoilAw ] ijs dw nMd hY gurU
goibMd isMG scw sdw inbwihAw Apxw boilAw ] isK sMgq sB kIqy inhwl sRI gurU
goibMd isMG jI Bgq Kjwnw KoilAw] juD sMpUrn]
h`Q ilKq nM : MS 57 j
isrlyK : ishrPI
lyKk : gupwl isMG
p`qry : 132 a-140 a
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ishrPI gupwl isMG jI kI] AlP Awix ky eys jhwn bMdy
gMdy kMm nUM hQ kI pwieAw eI] scy rb dy nwl krwru qyrw muFo icq qoN cwie
BulieAw eI ] sMg Cf kusMg dy nwl rqo JUTw~ Awp ƒ kuJ khwieAw eI] kMnI bn ky
k~c gupwl isMGw hIrw Kwk dy nwl rlwieAw eI]…
AMq : …Xy Xwr AswfVw iek qUM hY qyry bwJ nw Awsrw hour hY jI] rbw suxI qUM icrI
ivCMinAw dI geI rYin hoieAw huix Bor hY jI] jPI Gq leI hwl Xwr dy jI suxo
eys dw eyh ncoV hY jI] AKI KolIAw gurW gupwl isMGw Awp cMd qy Awp ckor hY
jI] ishrPI gupwl isMG jI kI spUrnM]
h`Q ilKq nM : MS 57 J
isrlyK : rqnmwlw mhlw 1
lyKk : nwnk, gurU
p`qry : 141-151 A
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : pMnw nM:146 A qoN ilKq bdlI hoeI hY[
ArMB : < siqgur pRswid] rwg rwmklI rqnmwlw mhlw 1] Awsn swD inrwlm rhY]
pMc qq kw ingrh ghY] QoVI inMdwrw Alp AhwrI] swD kw ipMf sdw bIcwrI] jp
qp sMjm surq ibcKx] nwnk khY jog ky lKx]1]…
AMq : …pr inMdw nih sRoiq sRvx Awip] iqRg sgl ryx khw] Kt lKx pUrnM purK ih
nwnk nwm swD sÍjnh] gRMQ spUrnM pusqk Awid igRMQ jp jI swihb] sbd sq
hjwr ky rhrws, suKmnI swihb ivcwrmwlw] Bwv rswimRq] AiDAwqm ausqiq sRI
72
drbwr swihb jI kI pYNqIs AKrI gurU goibMd isMG dw bwrwmwhW gupwl isMG Brq
vYrwg skq] rqnmwlw rwjy isv nwB kI kQw rwg mwlw]
h`Q ilKq nM : MS 58
isrlyK : kok swr BwKw
lyKk : Drm isMG
p`qry : 1 - 130
Awkwr : 22X17 s.m. ilKq : 12X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, poQI lYmInySn kIqI hoeI hY, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl ,
pihly do pMinAw qy iqMn rMg dI lwl, pIlI, qy kwlI isAwhI vrqI geI hY[ poQI
bgYr hwSIey qoN hY[ sqrW pRqI pMnW-12
Awm vyrvw : gRMQ dy AwKIr ivc 13 p`qry KwlI hn[ ijnW qy nIlI hrI pYnisl qy isAwhI nwl
lMifAW ivc iliKAw hoieAw hY[ poQI ikrm Kurdw hY [
ArMB : < AM sRI gxyswie nm: <siqgur pRswid] AQ kok swr BwKw iLKXqy]svYXw]
hoie ikRpw qumrI hmY q scY gun mgun ho prho]...
AMq : kwlI bkrI dy mUqR nwl golI bnwvxy ky kho] Krl krnw idn 1 golI Gs pwvnI
AKI kwlI bkrI dy mUqR nwl srb rog jwvngy] ieiq sRI kok swr ibciq ikRq kv
Drm isMG vrn qy BwKw ko swr sMpUrxM smwqM]Aimq rUpY kok swrM] ] ]
] ] ] ] ] ] ] ]
73
pIqw hY iqnw TU bfw suK dyNdw hY] hmysw rMg cMgw rKdw hy buD bfI aujl krdw hY
eyh bYq AT`sY sT hY ] ieq sRI jPrnwmh smwpq BieAw hY[
h`Q ilKq nM : MS 59 A
isrlyK : jPrnwmy bwry
lyKk : gurU goibMd isMG
p`qry : 222 a-225 A
Awkwr : 12X 16 s. m. ilKq: 9X12 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : jo koeI guru dw isK pVygw iqs ƒ isKI gurU bKsygw] mukq pRwpq hoqI hY[ jnm
mrn qoN rhq hoqw hY[ dieAw isMG soPqI lhOr dI vwsI] muhkm isMG CIbw
duAwrkw dI bwsI ] qIjw swihb nweI swihb isMG nweI ibdr dwI vwsI] Drm isMG
hTIlw jt isMG hsqnwpur dI vwsI] pMjvw ihMmq isMG JIvr isMG jgnwQ dI vwsI
eyh pMj isMG Kq lY ky AorMgjyb pws gey[…
AMq : …jPrnwmw pVy suxy qy jMg ivc jwvo iqs kI Pqy hovygI[ ijvy ArMgo nu mwr Pqy
pweI iqvyN suxn pVn vwlw Pqy pwvygw[ bolo jI vwhgurU jI kI Pqy ]
h`Q ilKq nM : MS 59 e
isrlyK : AMimRqsr mhwqm
p`qry : 225 A -259 A
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : <siqgur pRswid] ]dohrw] gur gnys Ar swrdw bMdo ihq icq lwie] jwkI
ikRpw iblwsqy aUqm miq ko pwie]1]…
AMq : …drb dyh dwn dyh mwn dyih qws Awdr kIjIAY] sr so js sunwie dyh goibdg
pRIq lwie dyh mukq pMQ idKwie qw sun nmskwr kIjIAY] hir crn pRIq lwie dyh
gur ko js sunwie dyih kwl pMQ Cfwie qws crn pUjIAY] sMq sMg kIjIAY dwn mwn
dIjIAY] jnm lwB jIjIAY so AYsI miq dIjIAY] ieq sRI BivKq purwny amw mhys
sMbwdy AMimRqsr mhwqmy nwm As†moiDAw sm,wpiq msq suB Asq] APjU]=]
h`Q ilKq nM : MS 59 s
isrlyK : cwxwk swsqr BwKw
lyKk : sYnwpiq, (kvI)
p`qry : 1-26
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9X12 s. m.
vyrvw : EhI
74
Awm vyrvw : EhI
ArMB : <siqgur pRswid] AQ cwxwk swsqr BwKw ilKXqy] pRxvq ho sRI ibsn ko jo
iqRlok ko rwie] cwxwky BwKw kho jo qum hoie shwie]…
AMq : …gur goivMd kI sBw mY ly K kr prm sujwn ] cwxwkY BwKw kIey kib snwpiq
nwm]20] ieiq sRI cwxwky BwKw sMpUrxM]suMBM] ]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=
h`Q ilKq nM : MS 59 h
isrlyK : bic`qr nwtk ikRsn Avqwr
lyKk : gurU goibMd isMG
p`qry : 1-191
Awkwr : 12X16 s. m. ilKq: 9X12 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : <siqgur pRswid] AQ dyvI jU kI ausqq brxnM] BU sMpRXwq CMd] quhI AsqRxI
ssqRxI Awp rUpw] quhI AMbkw jMB hMqI AnUpw] quhI AMbkw sIql qoqlw hY] ipRQI
BUM Akws qYhI Aw hY]…
AMq : …Pwgn Pwg biFXo Anurwg suhrwkn Bwg suhwg suhweI] kysr cIr bnwie srIr
gulwb AbIr gulwl aufweI] so Cib mY n lKI jn dvw ds mws kI sovq Awg
jgweI] Aws ko iqAwg inrws tsikXon hI Xo ksikXo n ksweI ] ieiq sRI bic`qr
nwtky iksnw Avqwry ibrh nwtk bwrwmwhw sMpUrnM msqu]
h`Q ilKq nM : MS 59 k
isrlyK : AsPoitk kibq
lyKk : gurU goibMd isMG
p`qry : 1-20
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < sRI BgauqI jI shwie] AQ AsPotk kibq ilKXqy]]svYXy] Cib auqm
AwikRq Cwjq hY liK lwjq kMj pRBw muK kI] imRg bwl qy nYn ibswl sy hY sB
jwinau qrws mno suK kI] ijh hyir sBY jl jMmn mY iqh ] kbhUM nhI kwnh sy
sKI kho AMqr ky duK kI]…
AMq : …kwgd dIp sBY kir hO Ar swq mhrwxq kI msu kY ho [ kot bnwspqI isgrI
ilKby hMU ky lyKn kwj bnY ho ] swrsÍqI bkqw kirkY jug cwir gnys ky hwQ ilKY
ho] kot kib`qn jau kir ho qum ko n qaU pRc nYk irJY ho ]
75
h`Q ilKq nM : MS 60 sMgRih
isrlyK : Bgvq gIqw
lyKk : ABY rwie
p`qry : 1 a – 67 A
Awkwr : 16X19 s. m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, auKVI hoeI hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY,
cupwsIN dohrw hwSIAW hY[ pihlW do kwlIAW lkIrW ivc motI lwl lkIr iPr lwl qy
kwlIAW lkIrW ivc motI pIlI lkIr[sqrW pRqI pMnW-10, ies poQI ivc 9 ikRqIAW
hn[
Awm vyrvw : poQI auKVI hoeI hY[ ikqy ikqy ikrm Kurdw hY[ AwrMB ivc Aqy AMNq qy do-do
hwSIey vwly p`qry KwlI hn[ hwSIey ivc soD kIqI hoeI hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ Bgvq gIqw ilKÎqy ] dohrw] ikRSn ikRSn sRI ikRsn
jI pRQm kro su aucwru] sPl krn ko kwmnw kwm Dyn inrDwr]1]…
AMq : …ieiq sRI Bgvq gIqw sUpin Kq su bRhm ibidAWXM jog swsqRy sRI ikRsn Arjn
sMbWdy inrnY moK sMinAwsXo-gonwm As†dmo iDAwie sMpUrx BieAw smwpqM suBM
msqu] 18 ]=]=]=]
h`Q ilKq nM : MS 60 A
isrlyK : spq slokI Bwgvq gIqw
p`qry : 67 A – 68 A
Awkwr : 16X19 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ] EimqykwiKrM bRhm ivAwhr nmw mn ismrn] Xw pRXw
qiqX jn dy hMis mwq prmW giqM]1]…
AMq : …XoveI gIqw smUhyn iesqoq imCiqN pWfv] sohMvdI spqeI slokeI] iesquqey
vn sMisXw]1] iea sRI spq slokI gIqw smwpqM]=]
h`Q ilKq nM : MS 60 e
isrlyK : cqr slokI Bwgvq
p`qry : 68 A – 69 A
Awkwr : 16X19 s. m. ilKq: 11X13 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ] gXwnM prmM ghXM myXdiv gXwn smnuqM] srhisAMq qdM
gMc gRyhwx gqM mXw]1]…
AMq : …eyq nm nm mwiqs† pRmyx smwDnw] Bvwn klp ivklpyKU nw ivmuhXq krih
icq ]7] ieq sRI cqur slokI Bgvq smwpqM]
76
h`Q ilKq nM : MS 60 s
isrlyK : mhwBwrq sq shMsr sMihqw
p`qry : 69 A – 87 A
Awkwr : 16X19 s. m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : qyW sRI gxyswey nm: ] XsÎ smrx mwqRyx jnm sMswr bMpnwq] ivmucÎqy
nmsqgmeI] ivsnvy pRB ivsnvy]1]…
AMq : …nro mukqI mvwpnoqI ckRpwxy rv coXQw] bRhm hqÎw dIk pwpM srv pwpM
insXqI]162] ieq sRI mhwBwrqy sq shsR sihqwXW vYXw iskXW sWiq: pRvxI dwn
Drmo qryauq mwn swsny sRI ivsnUr nwm shsRM sMpUrxM smwpqM]1]
h`Q ilKq nM : MS 60 h
isrlyK : Bgvq mhw purwx Kstm skMd
p`qry : 87 A–93 A
Awkwr : 16X19 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ] rwjw prIKqo vwc] hy Bgvn ijs ividAw kir rKq
hUAw ieMdR vhnO sihq] sqR sYnw kO lIlw kir ijqqu BXw] Aru iqRlokI kI sMpdw kO
Bogqu BXw] so nwrwiex kvcu hm ipRiq kho ] sRI sukdyvo vwc] hy rwjn jb ieMdR
ivsÍ rUp kO pRohq kir kY ividAw pUCq BXw] qb ieMdR kO ivsÍ rUp nwrwiex kvc
khq BXw] so qUM svDwn mn sO suxu]…
AMq : …qb rwjw ieMdR ivsÍ rUp qy Xih ividAw pwiekY rx ivKy dYqO kO jIqqu BXw]
Ar iqRlokI kI sMpdw kO Bogq BXw]1] ieq sRI Bwgvqy mhW purWxy Ks†m skMdy sRI
suk pRICq sMbWdy As†mo iDAwie] smwpqM]8]1]
h`Q ilKq nM : MS 60 k
isrlyK : ivcwr mwl
lyKk : AnwQ purI
smW : (rcnw kwl) sMmq 1726
p`qry : 93 A – 115 a
Awkwr : 16X19 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ]sRI gxyswey nm:] ] AQ sRI ivcwr mwl AnwQ purI
ikRq ilKqy] ]dohrw] nmo nmo sRI rwm jU siq iciq AwnMd rUpu] ijh jwny jgu
supn vq nwsY bRm qm kUp]1]…
77
AMq : …sorTw] sqRh sY CbIs sMbq mwGv mws suB] momiq ijq khu qIs qy qk brx
pRgit krIAw] gIqw BwrQ ko mqo eykwds kI jugiq] As†wvk bwiss† muin kCk
ApnI Eukiq ]43] ieiq sRI ibcwr [ ivcwr ] mwl Awqmvwn kI iQq As†mo
ibsrWm]8] ieq sRI ivcwr mwl sMpUrx smwpqM]=]=]=]=
h`Q ilKq nM : MS 60 K
isrlyK : swr gIqw
p`qry : 115 A – 123 A
Awkwr : 16X19 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ] AQ gIqw swr ilKXqy] ]Arjno vwc] Arjn sRI
ikRsn BgvWn jI pih pRsn kry hY] ikhy pRB jI aAMkwr kw mhwqm Ar rUp Aru
AsQwn iqs ky sunxy kI myrI bwCw hy] qum ikRpw kir kY inrUpx krhu]…
AMq : …gMgw gIqw gwieqRI gur goibMd eyhu pWco rwg krY] so punrip jnmu n pwvY] jo
koeI ies swr gIqw kw jQw skiq AiBAws kirn jwnY so pwT mwqR kry] so BI
ibsn ky ibdmwn jwie pRwpiq hoie ] ies qy bhuq mihmw ikAw kho]1] ieq sRI
gIqw swr smwpqM]=]=]=]=]=]
h`Q ilKq nM : MS 60 g
isrlyK : iKl pRkrx
p`qry : 123 A – 263 a
Awkwr : 16X19 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ] EAM nmo prmwqmny] sRI purwx purkoqmwX] iKl pRkrx
ilKXqy] ] bwlmIko vwc] hy BwrduAwj mhW rmwiex lK slok hY] iqs
ivKY ieh bwl kWf moK aupwie bqIs shsR slok vIss† jI aupdys kIAw hY] so quJ
kau srv kRm kir kY khw hY] so quJ kau sRvx krwieAw hY]…
AMq : …ieiq sRI iKl pRkrxy nWnW pRsno moK aupwey srvQw vrnnM nwm srgh]15]
sMpUrx moK aupwie ky srg ivKy kQw ky swr khy hYN] qWqy ies kw nwmu sWK hY]
dohrw] swhI kwnI bRhm hY kwgd lyKnhwr]vkqw sRoqw Awid dY srv bRhm
inrDwr]1]sMpUrxM]=]=]=]=]=]=]=]
h`Q ilKq nM : MS 60 G
isrlyK : gurbwxI gurU qyg bhwdr
p`qry : 263 a – 280 A
Awkwr : 16X19 s. m. ilKq: 11X13 s. m.
78
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ieh ikRqI ADUrI hY [
ArMB : < siqgur pRswid] ] rwg gauVI mhlw 9 ] swDo mn kw mwnu iqAwgEu] kwm
kRoDu sMgq durjn kI qW qy Aih inis BwgEu]1] suKu duKu dono sm kir jwnY Aaur
mwnu Apmwnw] hrK sog qy rhY AqIqw iqin jg qqu pCwnw]1]…
AMq : …< siqgur pRswid] ]rwgu bsMqu ihMfol mhlw 9 ] swDo ieh qnu imiQAw
jwnau] Xw BIqr jo rwmu bsqu swco qwih pCwno]1]rhwau] iehu jgu hY sMpiq supny
kI dyiK khw AY fwno] sMig iqhwrY kCU n cwlY qwih khW lptwno]1] ausqiq inMdw
doaU prhir hir kIriq aur Awno] jn nwnk sB hI mY pUrn eyk purK
Bgvwno]2]1] bsMq ihMfo [ihMfol] mhlw 1]…..
h`Q ilKq nM : MS 61 A
isrlyK : nsIhq nwvw
p`qry : 77 a – 79 A
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
79
Awm vyrvw : EhI
ArMB : nsIhqnwvw ]<] kIjY nyk nwmI jo dyvY Kudwie] jo dIsY ijmI pr so hosI
Pnwh] dwiem n dauliq ksy bysumwru] nw rhY gy kroVI n rhYgy hjwr] dmVw iqsI
kw jo KrcY Ar Kwie] dyvY dlwvY rjwvY Kudwie] hoqw n rwKY Akylw n Kwie] qh
qIk idldWnI vhu iBsiq kau jwie]1]…
AMq : …cwlI gMj joVy n riKAw eImwnu] dyKo ry kwrU jo hoqy ipryswn]dunIAW dIvWnI
PwnI mukwmu] Kud csm bInI AwKr clxw jhwn] hir vKiq bMdy qUM iKjmiq
[iKdmq] n ivswir] msqI gPlq isNau bwjI n hwir] qobw n kIqIAw kridAW
gunwh] bugo Arj nwnk ies Awlm isNau qyrI pnwh]1]
h`Q ilKq nM : MS 61 e
isrlyK : pwrsI mq
p`qry : 79 A – 84 a
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : 84 A p`qrw KwlI hY[
ArMB : < siqgur pRsWid] AQ pwrsI mq q muhrmu ky gurry kw ivcwr] ijs vwr hovY
iqsI vwr kw Plu aus vrs roj ivic vIr qy so aus kw Pl] dohrw] mohrm nwm jo
mws hY kihE pwrsI mwih] qw mY dhy su hoq hoih dUkY kCu nwih]5]…
AMq : … cOpeI]6] qUtY mwrg jMg krwie ] jMg bIc bhu mwrY jwie] rÎq hovY sB
vYrwn] pwqswh mwns ko jo mwn] swl iesI kw sNin piqswih] ies mY JUT kihE
kCu nwih] snvwrw gur rwjy hoie] iqsu ky Pl jwno ieh hoie]
h`Q ilKq nM : MS 61 s
isrlyK : AMimRqDwrw
lyKk : Bgvwn dws inrMjnI
(rcnw kwl) 1795 sMmq
p`qry : 1–107
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 107 A~D ivckwr qoN PitAw hoieAw hY[
ArMB : < siqgur pRsWid]] sRI gur sMqey nm:] AQ igRQ AMimRqDwrw ilKÎqy]dohrw]
mMgl rUp AnUp mY injwnMdu pid jwsu] lhÎo mMgl crn Xh sohM hMsu pRkwsu]…
AMq : … Amuk smUcy mucY jwinXh sB igRMQn kO nwmu] bweIs AMk qy AMku hY pwro sq
prmwn]54] ieiq sRI AMimRqDwrw igRMQ skl ibbyk pRkwsu ibbyk dIpu igAwnI kO
srUp brnnO nwm Bgvwn dws inrMjnI kQqy] cqR dso pRBwv]14]sMbq ]1795]
80
h`Q ilKq nM : MS 61 h
isrlyK : gRih idSw
rcnw kwl: 1795 sMmq
p`qry : 107 A –111 a
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : Kwny bxw ky hr Kwny ivc iek sbd iliKAw hoieAw hY[ p`qrw nMbr 111 A hY [
ArMB :
qqu 5 AnMd Akws pvn
AMq :
nyqR dys kMT dys ihrdw dys
h`Q ilKq nM : MS 61 k
isrlyK : sRI rwm ivlws
lyKk : rwm ikRSn dws
p`qry : 112 a–116 a
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : kous kOn N Nsux lYdy kWn] XQUl dyh BvN BIqr joie] AnmY kos pCwn soie] pMc
pRwx krmy dRY joeI] kos pRwx mY jwno soeI] iedR krm imly mn jbY] kos mno mY jwno
qbY] …
AMq : …dohrw] icd ind AdYÍ Aml srb ibAwpk rwm] AMqr bwihr eyk rs rWm
ikRsn inj Dwm ]10] ieiq sRI rwm iblws sMpUrxM suB msq]
h`Q ilKq nM : MS 61 K
isrlyK : ADXwqm rmwXxy
lyKk : gulwb isMG
p`qry : 117 a–153 a
Awkwr : 13 X 17 s. m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 153 dw auprlw K`bw konw KwDw hoieAw hY ies krky pUrI qrHW pVHn
Xog nhIN[
ArMB : iqRBMgI CMd] Bj ry mn mUVM grV ArUVM suiq inj gUVM nwmvrM] ijn byd aucwry
rqn inkwry m`NC k`NC AOqwr DrM] bpu sUqr Dwry mhI inkwry ihRn sMGwry kwj krM]
nr isMG auqwry ieq suq mwry Bgiq aubwry dyv nrM]1]…
AMq : …gÎWn AiKl suiq swr BRwq mY qoh sugwey] bydWq vydÎ suB crx su myry byd
bqwey] jo srDw kir pFy kry Aru Bgiq inrMqr] so mm rUp smwie rhy nih rMc
81
su AMqir ] suin jo mm vcnn mwih pun Bgiq hoie jg qwihaur] gulwb isMG inj
BRwq ko rwm bKwnÎo AODpuir]133] ieq sRI md ADXwqm rmwiexy aumw mhysÍr
sMbwdy auqr kWfy rwm gIqw nwm pMcmo DXwie]smwpqM]1]2[ sRI vwihgurU jI shwey
rwm jI]
h`Q ilKq nM : MS 61 g
isrlyK : bwxI gurU qyg bhwdr-gurU nwnk jI kI
p`qry : 153 A – 204 a
Awkwr : 13X17 s. m. ilKq: 11X13 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] rwg gauVI mhlw 9 ] swDo mn kw mwn iqAwgau[ kwmu kRoD
sMgiq durjn kI qWqy Aih ins Bwgau]1] rhwau] suK duK dono sm kir jwnY Aaur
mWn Apmwnw] hrK sog qy rhy AqIqw iqn jgu qqu pCWnw ]…
AMq : …rhwau ] skiq snyhu kir suMniq krIAY mY n bdaugw BweI] jau ry Kudwie moih
qurku krygw Awpn hI kit jweI]2] suMniq kIey qurku jy hiegw Aaurq kw ikAw
krIAY ] ArD srIrI nwir n CofY qW qy ihMdU hI rhIAY]3] Cwif kqyb rwm Bju
baury julm krq hY BwrI] kbIry pkrI tyk rwm kI qurik rhy pichwrI]4] sRI
vwihguru jI shwie]
h`Q ilKq nM : MS 61 G
isrlyK : Awrblw (jugW bwry)
p`qry : 204 A – 205 A
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qry keI jgwH qoN KwDy hoey hn[ ies leI pUrI ilKq pVHn Xog nhIN hY[
ArMB : < siqgur pRswid] 1] Awrblw siqjug kI ] solw lK iek soau ATweI hjwr
brs]1]…
AMq : …rudR iekwds jwih skq isMgwr kry hY] klp eyk hY bIqAw XU sB hI hoey KY
hY] byd khq iehu rIq bRhmw minCq eyk hY] qw ibMns kul sNswr Anyk vvyk hY]
hry rwm]
82
vyrvw : ijld g`qw kpVw; dupwsIN KVy ruK do do kwlIAW lkIrW, ivc do do kwlIAW
lkIrW dw hwSIAw hwSIey ivc ikqy-ikqyy ilKq; sqrW pRqI pMnW-9
Awm vyrvw : smyN bwry bwAd ivc hor kwnI nwl iliKAw jwpdw hY[ SurU ivc ibnW hwSIey dy
cwr p`qry Aqy AMq ivc hwSIey vwly cwr p`qry KwlI hn[
ArMB : < [ sRI gxyswie nmh] siq icq AwnMd prmwqmwie nmh] AQ ibsn purwn
BwKw ilKqy] prwsro vwc] prwsr mYqY [ mYqRy ] kEu khy hY]ik qy mYqRy Xih jo quJy
aupdys kro hY[ so AMimRq smwn hY so mn ky pwqR sO pIEu] Ar jo nwrwiex qy iBMn hY
iqs kw iqAwg kr]…
AMq : … qUM BI inscY kr ky jwny ju mY Awqmw hoN] Ar bRhmw qy lykir cItI pRjMq sRb
ivKy pUrn Ar pRkws khoN ] Awqm drsI jb Xih srb bcn buD ky sRvx kr suxy
Ar Awp ko dyKw Ar pCwxw Awqm ivKy lIn BXw] Ar srUp soN imlw Ar bMD
mukiq ky BY qy inrBY BXw] ieiq sRI poQI ibsn bydWq sMpUrnM smwpqM]1]
h`Q ilKq nM : MS 62 A
isrlyK : mhwBwrq ( 19 vW AiDAwie)
ilKwrI : lwlw dws ?
smW : sMmq 1887
p`qry : 461 a – 465 A
Awkwr : 13X18 s. m. ilKq: 9X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw; dupwsIN KVy ruK do kwlIAW lkIrW; ivc do kwlIAW lkIrW
hwSIey ivc ikqy-ikqy ilKq; sqrW pRqI pMnW-9; p`qrw nMbr 466 vI bwAd ivc
iliKAw jwpdw hY Aqy hor kwnI nwl ies p`qry qy smyN bwry iliKAw hY[ “sMmq
]1887] AsU sudI duAwdsI] poQI sMpUrxM[
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] XuiDs†rEu bwc] jogysÍr jWnY sb Byv] munin mDÎ sRys†
sukdyv] bRhm Bwv mwXw ko qÎwg] rÎuM suK kY EupjXO byrwg]1]…
AMq : …bYsMpwXno bwc] ] suk sMbwd brnIXo jhW] nods kQw jwinXo qhW] sunÎo
purWn ijsI mn rhI ]lwlw dws kQw so khI]27] ieiq sRuI mhwBwrQy ieqhws swr
smucey EunIsmo DXwie]
h`Q ilKq nM : MS 63
isrlyK : qqÍwnUsMDwn
lyKk : mhwdyvw nMd
ilKwrI : su`Kw isMG
p`qry : 1-88 a + 1-92 + 1-4 +1-52 = 188
Awkwr : 17X25 s.m. ilKq: 11X17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, poQI auKVI hoeI hY[ sqrW pRqI pMnW-11 ibnw hwSIey dy [ ilKq
suMdr hY[
83
Awm vyrvw : Kuly p`qry hn[ poQI KVy ruK KuldI hY[ Alg AiDAwieAW ƒ Alg p`qrw nMbr
idqw hY[ SurU ivc Aqy AMq ivc iek-iek p`qrw KwlI hY[ Aqy aunWH qy hor kwnI
nwl kuJ kuJ iliKAw hoieAw hY[AKIrly KwlI p`qry qy ilKwrI bwry iliKAw hY[
“ilKqum BweI su`Kw isMG, sRI srb aupmw jogu, BweI swihb qwrw iwMG jI horW jogu
mQw tyikAw vwcxw , hor mhwrwj jI molW qwvw aupr muSq kmwieAw pqRy bwrw qw dy
Aqy swFy iqn rupÎy ilKweI hr AiDAwey iek pMnw KwlI Cf ky SurU kIqw igAw hy[
hr AiDAwey dy AwKrI p`qry ƒ nMbr nhIN lgwieAw igAw[
ArMB : < siq gur pRswid] sRI gxyswX nm: ] AQ Bwsw krqw Awpny ies† dyvqw Aru
gurO ko nmskwr krq hY] sMsikRq solokoN kr] slok] nwnw BUqM ivsÍMhÎy qq Xsmwq
irMcd iBMnM nwsiq] qM sRI ikRsnM vMdy inqÎM hwdwvM qy mdysqÎM]1]…
AMq : …ieiq sRI mq prmhMs prbRwjkwcwrX sRI miq sMÍpRkws ind srsÍqI pUjÎ pwid
isKÎ Bgvn mhwdyv ind srsÍqI munvr ivrcqy qqÍwnu sMDwny cqurQ pRCydh
ikMicq tIkw imisRqh smwpqh]5]
h`Q ilKq nM : MS 64
isrlyK : gurmiq rmwiex
p`qry : 1-113
Awkwr : 23X33 s.m. ilKq: 16X25 s.m.
vyrvw : ijld cmVw auKVI hoeI hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[
sqrW pRqI pMnW-16
Awm vyrvw : ikqy-ikqy ikrm Kurdw hY; poQI ADUrI hY[
ArMB : < siq gur pRswid] AQ sRI gurmiq rwmwiex rGbIr pRkws ilKÎqy]dohrw] sRI
gur nwnk dsm ko pRQm syv mn lwie] gxpiq mwq srsÍqI bwr bwr pun
iDXwey]…
AMq :…rWm ibnW kC moih nW Bwno] jo hY cIj ibnW hr nWmo] voh hmry nhI hY iksy
kwm] sB hn sun iPr aucI tyrw] sun hnvMq sRI rjo qyrw] rkq pwk Ar AsqI
cwm] ies my kwhW Ahy hr nWm ] sunvMq bIr bl Dwr] deI AwpnI Kl auqwr]
ikAw dyKq bYTy sB lwhmw] iek iek rom rom khy rWmw] ies ihq sRI gur Arjn
joie] EAMkwr my ilKy …..
h`Q ilKq nM : MS 65
isrlyK : nvIn q`q Kwlsw gurmq ksOtI
lyKk : cMdw isMG
smW : sMmq 1964
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 1-144
Awkwr : 34X21 s.m. ilKq: 27X16 s.m.
84
vyrvw : ijld g`qw; auKVI hoeI hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[
sqrW pRqI pMnW-25, ibnw hwsIey dy hY[
Awm vyrvw : 8 nMbr p`qry qy isrlyK bwry iliKAw hY; Aqy lyKk Aqy smyN bwry p`qrw nMbr 9 dy
AMq qy iliKAw hY[ ies poQI dI mweIkRoiPlm bxI hoeI hY[
ArMB : < siqgur pRswid] BUmkw ] Ajy kl hI ies smy nyN rMgn hI bdlw eyh hwlu
muFoN hI huMdw AwieAw hY isrP Prk ieqnW irhw ky koeI nykI kI qrP mwiel rhw
AOru koeI bdI kI qrP ] iksI nyN sKqI syN ] kWm lIAW AOr iksI ny nrmI syN AOru
iksI nyN burw kih kY AOr iksI ny Blw kih kY] sMswr mY AYsw hI hoqw clw AwieAw
hY]…
AMq :…AMn KwxW qy KulwauxW qy Pyr AsI Prk kI smJIey] b`s isMG ihMdU hYn]25]
ijsqRW dy ihMdU buq pRsq hYn EusI qRW dy is`K q`q Kwlsw BI buq pRsq hY ] b`s isMG
ihMdU hYn] Aysy hI Anyk qrw dy hwl hYn ieqny hI kwPI hY AklmMd ko Aswrw hI
kwPI huMdw hY ]
h`Q ilKq nM : MS 66 A
isrlyK : bcn gurU Amrdws jI kw
lyKk : nwnk dws
p`qry : 120 a -121 A
Awkwr : 8 X 12 s. m. ilKq : 4X 8 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
85
ArMB : bcn hY gurU Amr dws jI kw ] AYqvwr pwn Kwie jwvxw] somvwr dRpn dyK ky
jwxw]…
AMq :…sukRvwr rweI Kwie jwvxI] CinCRvwr syDw lUx Kwie jwvxw] ijq vil jwie
iqq vil isiD hoie]=]=]=]=]
h`Q ilKq nM : MS 66 e
isrlyK : cO GVIAW
lyKk : nwnk dws
p`qry : 122 a -127 A
Awkwr : 8X12 s. m. ilKq: 4X8 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : AMq ivc do hor p`qirAW qy ilKq hY pr p`qrw nMbr nhIN pwieAw hoieAw[ p`qrw
nMbr 127, qy Aqy aus qoN Agy iek pMny qy jwmnI isAwhI nwl Aqy aus qoN Agly do
pMinAW qy kwlI isAwhI nwl iliKAw hoieAw hY[ ienHW pMinAW qy kwnI vI bdlI hoeI
hY[ AwKrI p`qry qy hwSIAW nhIN hY[
ArMB :<siqgur pRswid ] ] cO GVIAw ilKqy ] AYqvwr kw vIcwr ] 4 ] audyr ] 4 ]
cwl ] 4 ] lwB ] 4 ]…
AMq : …AMmRq GVI AMmRq pIvy] suB GVI kwrj isD] lwB GVI lBMqy rwju ] rog GVI
ibnwsy kwl] audyg GVI mhw BEu aupjY] kwl GVI qy cwl GVI dono hY Asub]
86
h`Q ilKq nM : MS 67 A
isrlyK : AQrbx kI hMsnwd aupinKd
BwKw tIkwkwr : musqwk rwie
smW : sMmq 1929
p`qry : 1 A -27 a
Awkwr : 16X27 s. m. ilKq: 13X22 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ikqy-ikqy ilKq qoN bwhr KwlI QW qy vI iliKAw hoieAw hY[ poQI dI hwlq mwVI
Aqy ikqy-ikqy ikrm Kurdw hY[ poQI do sYNcIAW ivc vMfI hoeI hY, ikqy-ikqy p`qry
iBjy hox krky isAwhI PYlI hoeI hY, p`qrw nMbr 25 a qoN kwnI bdlI hoeI hY[ 25
A altw iliKAw hY[ ies sYNcI ivc hor keI Putkl ikRqIAW hn[ AMq ADUrw
jwpdw hY[
ArMB : < siqgur pRswid] sRI gxyswX nm:] AQ AQrbx dI hMsnwd aupinKd
ilKÎqy] dohrw] bMdn sRI sukdyv ƒ aun kUM hIey mY lwie] CipE Byd pRgt kIE
pRmwrQ ky dwie]1] sMsikRq BwKw krI qW ko Xh idRs†Wq ] Kol Kol sB hI khI
smJy Cuty BRWq]2]…
AMq : … holI] rwg tofI] holI KylyNgy Apny mn soN bwjY svd Anwhd GxwGxw
xxw]rhwau] pUrygy kuMB pRxv ky rMg soN nwskw kI ipckwrI ] kib`q ] qIrQ n kIE
suD pwT hUN n PyrI buD jwp qo Anyk kIey khW lO sunweIAY] brq BI Anyk kIey
inrwhwr BuKu mUey jMqR qMqR kIey jyqy kyqk ignweIAY] mVI qy mNsWnI iPry khUN qy n
nYk try ikMcq n pwieE suK jhW mn lweIAY] kihq msqwk rwie sB duK ko
bnwie ibnw srb iqAwg ky suK nhI pweIAY]11]
h`Q ilKq nM : MS 68
isrlyK : ibRqI pRBwkr
lyKk : inScl dws
p`qry : 1 A -47 A
Awkwr : 17X30 s. m. ilKq: 13X24 s.m.
vyrvw : KulHy p`qry, do g`iqAW ivc bJy hoey, sqrW pRqI pMnW-15 [ poQI KVy ruK KuldI hY[
ilKq suMdr hY, bgYr hwSIey dy hY[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI hY, ikqy-ikqy ikrm Kurdw hY[ pihlw p`qrw hyToN K`bw konw
BuirAw hieAw hY, iek AKr pVHn Xog nhIN[ p`qrw nMbr 1 a KwlI hY[ poQI ivc
dyvnwgrI A (A) dI vrqoN kIqI hoeI hY[
ArMB : ]<] siqgur pRswid] spqm pRkws mYN ibRiq kw sÍrUp khÎw] ibRiq kw pRXojn
khnY kUM As†m pRkws kw AwrMB hY] AgÎwn kI inibRiq muKÎ pRXojn ibRiq kw hY]
Gtwidk Anw Awkwr ibRiq sYNGtwidk AvibMn cyqn sb ArwXwn kI inibRiq
hovY hY] …
87
AMq : …]prMqu] AinrvcnIX kw bwD rUp ABwv qo AiDs˜wn rUp AnuBv is`D hY] Xw
qYN AgÎwn sihq BwvwBwv rUp pRpMc] AO qW kI inibRiq skl AinrvcnIX hYN]
iqn srb kw AiDs˜wn rUp bwD hoX kY] inrdYÍq sÍrUp prmwnMd rUp prm puruswrb
moKÎ hY] ] ieiq sRI mM inscl dws sMgXk swDU ibricqy ibR~iq pRBwkry jIvysÍr
srUp inrUpx pUrbk ibRÂiq pRXojn inrUpxM nwm As†m : pRkws : 8 ] ]
] ] ] ] ] ]
h`Q ilKq nM : MS 69
isrlyK : Xog visst BwKw
p`qry : 1 -774
Awkwr : 38X 24 s.m. ilKq: 28X21 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, tu`tI hoeI; dupwsIN KVy ruK do-do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr;
sqrW pRqI pMnW-27
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw hY; SurU ivc 14 Aqy AMq qy 11 p`qry hwSIey vwly KwlI hn[
p`qrw nMbr 593 qoN Agy kwnI bdlI hoeI hY[ ilKq bhuq suMdr hY[
ArMB : < siqgur pRswid] E N sRI gxyswX nm:] AQ vYrwg pRkrx isMmRiq BwKw
ilKÎqy ] siq icq AwnMd rUp jo Awqmw hY] iqs kEu nmskwr hY] kYsw hY siq
icq AwnMd rUp jo Awqmw khqy hY ijs qy ieh srb Bwsqy hY] Aru ijs ivKy srb
lIxu hoqy hY]…
AMq : … cqusty pRkrx ivKy pMcws pwiKAwn Bey hY]50] ieiq sRI mwrKO prhqy sRI
mhwrmwiexy dyv dUq Eukq sq shNsR mWq sMGqwXW bwl kWfy moK Eupwey inrbwx
prkrxy smwpqh]288] ]dohrw] swhI kwnI bRhm hY kwgq lyKxhwr]
bkqw sRoqw Awid lY srb bRhm inrDwr]1] sRI rwm jI] sRI rwm jI ]]sRI rwm jI]
sRI rwm jI ]Buly cky bKis lYxw sRI sMgiq qyrI srix ho] ] sRI rwm jI] sRI rwm
jI ] ] ] ] ] ] ] ] ] ]]
] ] ]
h`Q ilKq nM : MS 70
isrlyK : dsm skMd
p`qry : 1- 402
Awkwr : 22X14 s.m. ilKq: 16X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, auKVI hoeI; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ dupwsIN
KVy ruK do-do lwl lkIrW dw hwSIAw hY; sqrW pRqI pMnW-20
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI hY Aqy ikrm Kurdw hY[ poQI ivc dyvnwgrI A`KrW dI vrqoN
kIqI hoeI hY[ ijvyN l (l), A (A), ie (e)[ ikrm Kurdw hox kwrx kuJ A`Kr
pVHn Xog nhIN hn[
88
ArMB : E sRI gxyswie nm:] AQ dsm skND Bwgvq BwKw ilKqy]swKI] doie miq Git
mY prNspir bolI eyk smwn] iek gwvY guNix isAwm ky iek vrjY sur
igAWn]1]…
AMq : … ieiq sRI Bwgvqy mhw purwxy dsm skNDy sun N___iq sNbwdy rWm ikRsn
chyiqRihnvih iDAwie sNpUrnN smwpqN suBN msqo] sRI EuN nmoN Bgvqy sRI vwsudyvwDw]
poQI sNpUrn] sRI BgvWin nWrwein jI qumwrI jY jY jY] siqgur idAwil jI] swKI
] lwl mnsw vwcw krm mnW j syvY hir rwie] qW k icNqw kauin hYN jW ky ikRsn
shwie]1]
h`Q ilKq nM : MS 71 A
isrlyK : jnm swKI BweI bwlw
lyKk : pYVw moKw
ilKx sQwn : mulqwn rcnw kwl: sMmq 1582
smW : sMmq 1860
p`qry : 9 a–286 A
Awkwr : 19X27 s.m. ilKq: 14X18 s.m.
vyrvw : EhI
89
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 13 qy gurU nwnk dyv jI dy jnm dw smW “sMmq 1520 imqI kqm sudI
pUrnmw” idqw hoieAw hY[
ArMB : < ] siq nwmu krqw purKu inrBEu inrvYr] Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid] smqu 1582] imqI vYswK suDI pcmI poQI ilKI pYVY moKy sulqwn pur ky
Kqryty] gurU AMgd ilKvweI] pYVy ilKI]…
AMq : … iehu sbdu qlvMfI hoieAw sI] jw rwie bulwir pwso lwlU AwKvwieAw]
1800]60] sMbq] ATwrwh sY]60] imqI Pgx sgrwdo]18] suB idn mMglvwr
mulqwn ivc ilKI] Bul cuk bKsxI] bolo BweI jI vwhgurU] ieh swKI kw mUl hY]
hir iksy vylY isKw sMqw ky kMim AwvsI] iqnw AgY eyhu swKI pVxI ijnw gurU
prmysr iek kr jwqw hY] sbdu kw KojI hovY] bwkI AwgY nwhI pVnI] jo gurU sbdu
kI swr n jwxY] jo koeI AwpnI rIJ kir kY swKI suxY iqs dy Agy gurU ky bcn
pVny nwqr guhju rKxI [ bhuqu jwhru nwhI krnI] mn ivic rKY kmwvY] iqsdy
kMim Awid AMiq Awvihgy] swKI pUrI hoeI ] sRI gurU bwbw nwnk jI pridAw
suixidAw srbqR isK syvk ƒ Bgiq Ar isKI dwn krygw siq kir mMnxw] bolhu
jI vwhgurU siqgurU jI] sRi rwm jI] sRI gurU jI] sRI ikRsn jI sRI vwh gurU jI]
h`Q ilKq nM : MS 72
isrlyK : pwrs Bwg
lyKk : AlgzwlI
Anuvwd : A`fx Swh
p`qry : 1–445
Awkwr : 33X23.5 s.m. ilKq: 23.5X15.5 s.m.
vyrvw : sqrW pRqI pMnW-23, ijld nhIN hY[ pMny auKVy hoey Aqy ikqy-ikqy ikrm Kurdw[
dupwsIN pMj lkIrW (do lwl kwlIAW Aqy pIlI motI lkIr vKryvyN leI) dw hwSIAw hY
pihly p`qry qy aus qoN bwhr iek hor iek lwl Aqy iek iek kwlI brIk lkIr dw
cwry pwsy hwSIAw hY[
Awm vyrvw : vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hY [ poQI dI mweIkRoiPlm bxweI hoeI hY[
ilKweI suMdr hY[ AMq ivc iek p`qrw KwlI hY [ ieh rcnw nON srgw ivc hY ]
ArMB : < siqgur pRswid ] E sRI gxyswXnm:] AQ pwrs Bwg kImIAw s Awdq
il`KXqy] ausqq aru aupkwr jo hY mhwrwj kw so AMbr ky qwry Ar myG kIAw bUMdw
Aru p`qR bnwspqI ky Aru ryq ky ikxky Aru Akws ky Axhu qy AiDk hY]…
AMq : … Aru eyk swD kO bMdI Kwny ivKy jb im`qR imlxy Awey Qy qb aunhu ny prIiKAw
ky nim`q aun kO pwQr mwry qb vhu Bwg gey bhuiV aus swD ny khw jo qum JUTy
im`qR ho kwhy qy jo im`qR ky duK ivKy imqR ko duK nhIN Bwsqw]23] ieiq pRIiq pRym
rjwie smwpqM]1] suBM Bvyqu ]
h`Q ilKq nM : MS 73
isrlyK : cwr drvyS
90
smW : sMmq 1916
p`qry : 1–170
Awkwr : 24X16 s.m. ilKq: 19X9.5 s. m.
vyrvw : p`qry Kuly, pr g`qy ivc bJy hoey hn[ dovyN pwsy do do lwl lkIrW vKryvyN leI
ivckwr pIlI lkIr dw hwSIAw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI
pMnW-21
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, auKVI hoeI hY, ikDry ikDry iB`jI hoeI hY SurU ivc 5 p`qry KwlI
hn Aqy AMq ivc 3 p`qry KwlI hn[ 4 a pMny qy Pu`l bUty qy nwl iek ichrw
pYnisl nwl bnwieAw hoieAw hY[ ikqy-ikqy hwSIey qoN bwhr mwqrwvW TIk kIqIAW
hn[ cwr drvyS bwry 2 a qy iliKAw hoieAw hY[ ‘iksw cwr drvyS kw’; pqrw nM 5
A SurU ivc A`lw dI isPq bwry iliKAw hY[
ArMB : < siqgur pRswid ] subhwn A`lw ikAwsw inAw hY ik ijs ny eyk mu`TI Kwk sy
ikAw ikAw sUrqY Aor m`tI kI mUrqYN pYdw kIeI bwvjUd do rMg ky eyk gorw eyk kwlw
Aor iXhI nwk kwn hwQ pWau sb kO dIey hY]…
AMq : … qyrI Xwd mY mY rhUM dm b dm] kty ieqrh myrw lYlo nhwr] n purss kI
sKqI ho muJ pr kbUM] n sb gor kI Aru n rojy smwrw] qu ko nYnn mY luqP pr
luqP rKw] KudwXw b`ky rsUly ik`brw] ik`sh bwgo bhwr qmwm sud ] sMmq 1916
BwdRo pRivst 16 sudI 2 mMglvwr[
h`Q ilKq nM : MS 74
isrlyK : kQw siq jug kI
p`qry : 1 – 89
Awkwr : 8X14 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr; KVy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw hY 58
p`qry qk, 59 qoN 68 p`qry ibnW hwSIAw dy, 69 qoN 80 p`qry q`k dupwsIN KVy ruK do
kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY [ bwkI ibnW hwSIey dy hY[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc do Aqy AMq qy iek p`qrw KwlI hY[ KwlI p`qirAW qy hor kwnI
Aqy hor isAwhI nwl kuJ iliKAw hoieAw hY[ poQI iB`jI hox kwrx keI p`qirAW qy
dwg hn[ ikqy ikqy hwSIey qoN bwhr iliKAw hoieAw hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
geI hY[ A`Dy ‘s’ dI vrqoN kIqI hoeI hY[
ArMB : < siqgur pRswid ] kQw siq jug kI purwqin ] jib rwjy jnmyjy kEu ATwrw
kusit hoie Qy ] ATwrW bRhmix mwirAw qy] kusit Euqwrxy ky nmyq ibAwsy gusweI
lwgw kQw suxwvx lgw Qw qRyvI siqjug kI…
AMq : … Aru ju iv`dyAw kY nwmyiq suxygw] iqs kO ividAw pRwpiq huvYgI] Aru Bmw
iksI hI nwimiq suix su sBu pRwpiq hoqI hY] Aru ibAws jI rwjy jnmyjy kau iehI
kQw suxweI QI] kust auqwrxy snwimiq] so kust auiqr gey Qy] kQw qyrvI
sMpUrnMm suB msqu[
91
h`Q ilKq nM : MS 75 sMgRih
isrlyK : srDw pUrn
p`qry : 1 A –48 A, 1 A –508 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw, cmVw, auKVI hoeI[ dupwsIN KVy ruK do lwl lkIrW ivc iek
kwlI lkIr dw hwSIAW[ sqrW pRqI pMnw- 9
Awm vyrvw : poQI dI hwlq ikrm Kurdw[ poQI dy SurU ivc 9 Aqy AMq qy 7 p`qry hwSIey vwly
KwlI hn[ p`qrw nMMbr 1 A qoN 48 A poQI srDw pUrn dw q`qkrw hY[ poQI dw pwT
AgoN Pyr 1 A p`qry qoN SurU huMdw hY[ p`qrw nMbr 509 Aqy 510 KwlI hn[ ikqy ikqy
hVqwl PyrI hoeI hY[
ArMB : < siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid]jpu] Awid scu jugwid scu] hY BI scu nwnk hosI BI scu]1]…
AMq : … bYrwDr gjDr kydwrw] jblIDr ntau jlDwrw] puin gwvih sMkr Aau
isAwmw] myG rwg puqRn ky nwmw ]1] Kst rwg Euin gwey sMig rwgnI qIs ] sBY
puqR rwgwn ky AwTwrih ds bIs]1]676] ] ] ] ]
] ] ] ] ] ] ] ] ]
h`Q ilKq nM : MS 75 A
isrlyK : mwqRw bwby nwnk jI kw
p`qry : 511 a –515 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, p`qrw nMbr 511 a qoN 513 a qk mwqRw bwby nwnk jI kI hY p`qrw nMbr
513 a qoN 515 A q`k dÍwds mwqRw sRI bwby nwnk jI kI hY[
ArMB : < siqgur pRswid ] AQ mwqRw bwby nwnk jI kI lwl sbwj gwVy nwl hoeI] ]
idl swP swPI isr topI Drygy] ibKqry shr mY ibKqry rhygy] KauP ko gvwie
kir KPnI leI hY] mursdh mn ko imhr kr deI hY]…
AMq : … bwbw nwnk boilAw gorK qUM bfw hY igAwnI] qyrI bwq myry mn mwnI] qU hY
pUrw qyrw gurU hY sUrw] ieiq dÍwds mwqRw kw JwVw sMpUrn hoieAw ] pVMqy sunMqy moK
mukiq lhMqy ] sRI gur nwnk jI ky crn pwdkW ko nmsqy nmsqy nmsqy]2]
h`Q ilKq nM : MS 75 e
isrlyK : mwqRw bwby sRI cMd jqI jI kI
p`qry : 516 a – 525 A
Awkwr : 14 X 18 s.m. ilKq: 9X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, pMj mwqRw hn[
92
ArMB : < siqgur pRswid ] AQ mwqRw bwby sRI cMd jqI jI kI lKXqy] gur AibnwsI
Kyl rcwieAw] Agm ingm kw pMQ bqwieAw ] igAwn kI godVI iKmw kI topI]
jq kw AwVbMd sIl lMgotI] Akwl iKMQw inrws JolI jugiq kw top gurmuKI
bolI]…
AMq : …pvn pwnI Agin ipRQvI Akws] caudy Bvn kI pRgws] nv KMf ly bMd bMd
boly] nwnk pUqw sRI cMd boly] jugiq pCwxY qqu ivrolY]1]7] ]
h`Q ilKq nM : MS 75 s
isrlyK : pRwx mwqRw bwby nwnk jI kI
p`qry : 525 a – 529 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid ] pRwx mwqRw bwby nwnk jI kI] suno isDo hir Bjn kw Byd
krbo] kWm kRoD kw Cyd krbo] eyk aUpir rwKbo pMc swQI] mn mih mMq mwrbo
hwQI] mY qUM idl mn moh jIqbo jogI] jrw mrn mytbo pvn rs BogI]…
AMq : …kwlw pIlw jrd supyd] lwl sbj ihrmcI rMgh vyj] bhu rMg pyvMd godVy ko
lwgy] surNiq inriq ky sIey qwgy] soeI godVI siqgur pihrweI] nwnk siqgur sMgu
shweI]1]8]
h`Q ilKq nM : MS 75 h
isrlyK : mwqRw bwby nwnk jI kI
p`qry : 529 a – 530 a
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid ] mwqRw bwby nwnk jI kI] EAM ckr phr imRqk hoie rhY]
buD phr bwEu ky hrY] myKlw phr sbd so lVY] so jogysÍr isr topI DrY]…
AMq : …iDAwn kw Awsn igAwn kI bYrwgin kMnI mudRw kurbwnI] isv kI CurI Drm kw
dsqwr iqs nwl kwty pMc dustwnI] gur pRswid lvY bsqR nwnk dws sdw sdw
kurbwnI]1]9]
h`Q ilKq nM : MS 75 k
isrlyK : mwqRw bwby Almsq jI kI
p`qry : 530 a –532 a
Awkwr : 14X18 s. m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, iqMn mwqRw hn[
93
ArMB : < siqgur pRswid ] mwqRw bwby Almsq jI kI] EAM ] KpnI kr kr qn
KpnwvY] AhM buiD qn mwih imtwvY] cwr idsw kI Kbr sunwvY] qO c`kR
cOplw ly glY mo pwvY] sylI isM|I Aru imRgwn] ngrI bYTo gur kI Awn]…
AMq : …PUl mwlw mwP] colw cwk] nwm qyrw pwk] sUeIdwnw suriq hY[ myKlI pRikRq hY]
qUMbw iqrwj hY] sylI sPwk hY] jgotw jmwq hY] btUAw swQ hY] iksqI hwQ hY ]
nwnk hlImI krwmwq hY]12]
h`Q ilKq nM : MS 75 K
isrlyK : mwqRw bwvy Bgq Bgvwn jI kI
p`qry : 533 a –533 a
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid ] AQ mwqRw bwvy Bgq Bgvwn jI kI]qylIAw AvDUq jogI]
Awvq jwq inrq kr KylI] mor kw dsqwr msqk ibrwjY] isr jtw jUt jogIAw ly
swjY]…
AMq : …iks qI CurI PhoVI icqMbr bGMbr] gl boD godVw gl ivc PUlmwlw] gTMq
mwqRw Bgq Bgvwn mwlw]13]
h`Q ilKq nM : MS 75 g
isrlyK : mwqRw crpt nwQ jI kI
p`qry : 533 a –534 a
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ mwqRw crpt nwQ jI kI] sylI n bwDo n aufwau
imRgwnI] iKMQw n phro jo hoie jwie purwnI] ibBUq n lgwaU jo auqr auqr jwie]
Kr vwg lyty myrI blwie] duAwrw dyK DUxI nw pwau] sMiDAw dyK isMgI n bjwaU]
igRh igRh kUkr kI inAweI mWgxy n jwaU] ByK kw jogI kdy n khwaU] Awqm kw
jogI crpt myrw nwaU]…
AMq : …KwieAw pIAw kIAw Bog] boly crpt ibgwVw jog] auT clY kCu bwq n pUCY kho
khw qum jwnw] jhW jwnw qhW jwie phucY cwie nhI kCu Kwnw] jhW pVw mUslw qhI
Kym kUslw] ikAw bsqI ikAw auidAwnw] qb boly crpt smJy gorK ikny ivrl
jog kmwnw]14]
h`Q ilKq nM : MS 75 G
isrlyK : mwqRw bwvy blKMfI jI kI
p`qry : 534 a –536 A
94
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : mwqRw bwvy blKMfI jI kI] < siqgur pRswid] jtw jUt mjbUq igAwn kI
ibBUq ly rmy jogI AvDUq jMg srbMg kUjw ngwrw] qoVw joVw qoV pwvy mY fwrw ]
EAM bn KMfI jogI AwvDUq Awd ibMd qy clwieAw] GUMGrU forIAw] swknI mwknI
mwnvI jMjIr]…
AMq : …bwbw Awdm AMmw hvw] mky mdIny ciVAw qvw] phlI rotI Pkr ko rvw] nhI
dy rotI PUty kToqI qvw] Pkr Kyly ApnI rvw kujwlI nwm n bs kInw] eyqI Abdwl
mwqRw kw JwVw] Kt drsn mY bwd ibbwd kry iqs gIdI kw mUMh kwlw]15]
h`Q ilKq nM : MS 75 |
isrlyK : mwqRw bwvy sRI cMd jI kI
p`qry : 536 A –540 a
Awkwr : 14X18 s. m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, do mwqRw hn[
ArMB : < siqgur pRswid] mwqRw bwvy sRI cMd cMd jI kI]pMc kos ikAw hY] AMnmX
pRwxmX mnomX ivigAwnmX AnMdmX ieh pWc kos hY] AMnmX kos kw ikAw nwm
hY] AMnrs krky hUAw hY] AMnrs kr ky bfw hUAw hY] AMnrs meI ipRQvI hY] iqs
ky ivKy lIx hoie gwieAw hY] iqs kw AsQUl srIr hUAw] pRwxmX kos mnomX kos
ivgXwnmX kos ieh jo iqMn kos hY sUKm srIr hY] …
AMq : …jb Akws isD dyh clweI] sRI cMd Xih mwqRw gweI] mwqRw khy so jugq kmwvY]
inrBau fMk ngwrw vwvY] mwqRw ibD ijn inscy kInI] iqn audws muK pdvI
lInI]17]
h`Q ilKq nM : MS 75 c
isrlyK : mwqRw shjw nMd audwsI jI kI
p`qry : 540 a –543 a
Awkwr : 14X18 s. m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] mwqRw shjw nMd audwsI jI kI] igAwn guPw mY krY smwD]
DIrj Aws n bYTy swD] pMc qq kI DUxI pwvY] bRhm igAwn kI Agin jlwvY] Ayso
jogI swDY jog] nw iqsu kwVw nw iqsu rogu] qIn guPw qj pIvY pwxI] cauQY suriq
DrY inrbwxI] …
AMq : …iehu mwqRw phry jy koie] Awvw gvn imtwvY soie] mwqRw pVY pVwvY mn
smJwvY] gur pRmysr qy bn AwvY] kwl jwl jm lgY n qRws shjwnMd vsY hir
95
pws] ibbyk mwqRw pUrn hoeI] khY shjwnMd audwsI soeI] mwqRw sMpUrn hoeI] sRI cMd
shjw nMd hoeI ] mwqRw swihb shjwnMd audwsI jI kI sMpUrxM smwpqM suMB]1]18]
h`Q ilKq nM : MS 75 C
isrlyK : mwqRw swihb rwm idAwl jI kI
p`qry : 543 A –545 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ies mwqRw qoN bwAd 6 dohry id`qy hn[
ArMB : < siqgur pRswid] AQ mwqRw swihb rwm idAwl audwsI jI kI ilKXqy]rhq ko
topu Dr gÎwn Dr myKlI jugiq ko sbNd inq bol jogI] pMc dl mwr mn mUMf cylw
krhu iqAwg md mwn mq mwn BogI] sIl sMqoK ko AwV bMd bwD lY jwq Aru sq
Dwro lMgotI] …
AMq : …bdUAw bYT iesiQr ho nwd iqRkutI bjY Ank hI swjY mucMgw] Drm kI swl mY
surq prdys mY smq mw.vw huvw hY aupMgw] gurU goibMd gur nwnk gur pUq qy mwqrw
AMq swrI pRgwsI] doaU kr jor isD ryn sMqn khI sMq hI rYn jwnY audwsI] ieiq
sMpUrnM]19]
h`Q ilKq nM : MS 75 j
isrlyK : KVkw bwvy sRI cMd jI kI
p`qry : 546 a – 547 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ KVkw bwvy sRI cMd jI kw] swDo kWieAw gV inpt
Aiq ibkt BwrI Kt burj bwky bny miD GV Git nau koit ds duAwrI] jhW kRoD
sy joD Aru kWm bilbIr sy mhW pRcMf hY DnuK DwrI] jhW loB sy Bup Aru moih sy
dUq hY grb sy blI blvMq kwrI] …
AMq : …qb jIq gV ibKm kau bYT kr qKq pr gwF nIswn Aru nMd pUrw] qIn aru
qIs ausqiq krih nwnkw Bly jI Bly blvMq sUrw]20]
h`Q ilKq nM : MS 75 J
isrlyK : Bsm gwieqRI
p`qry : 547 A – 550 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
96
ArMB : < siqgur pRswid] EAM Awid kw jogI Anwid kI ibBUq] sq kw nwqw Drm kw
pUq] kwl kO mwr Bey AvDUq] EAM AauDU AMbr Jry DrqI pry] iqs kI swKw
gwieqRI crY] so gwieqRI gobNrI krY] so gobrI sUrj muK suky Agin muK jrY] so
BsmMqRI sRI cMd jqI AvDUq ky msqk cVY]…
AMq : …jwix bwiq Bey pRgws] sRI cMd CfI sMswr kI Aws ] Awsw mwih inrwlm gey]
jib sRI cMd Bsm gwieqRI gey] ieiq sRI gwieqRI sMpUrnM] BVMqy sunMqy moK mukiq
lhMqy] gurU sRI cMd jI ky crn pwdkw ko nmsqy nmsqy nmsqy]21]
h`Q ilKq nM : MS 75 \
isrlyK : mwqRw bwvy bwlU hsny jI kI
p`qry : 550 A –556 a
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : sRI gurdyv nwnk ko nmo nm:] < siqgur pRswid] AQ mwqRw bwvy bwlU hsny jI
kI ilKÎqy] EAM isKw ktMq] AklMk mlMd hMq so sMq] EAM Ersnwr rMq] nwnk
imlMq qwih BgvMq]1] …
AMq : …EAM aultMq ibBUq pltMq kwieAw] isD kw mqw swdk ny pwieAw[ aulty
plty KMfy rog] s`q hY sbd q`q hY jog] jb aulty qb rUp idKwvY] jb plty qb
shj Gir AwvY] aulit plit mn Bie ACweI] pRxvq nwnk prm giq pweI]1]
16]22]
h`Q ilKq nM : MS 75 t
isrlyK : mwqRw gurU nwnk jI kI
p`qry : 556 A –558 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ mwqRw nwnk jI kI ilKÎqy] kvn ausqrw kvn pwnI]
mUMf muMfwieAw qUM iks kI bwnI] sq kw ausqRw bRhm pwnI] mUMf muMfwieAw siqgur
kI bwnI] iks ny mUMifAw iksny mUMfwieAw]…
AMq : …knk pqR sdw Arogu] siqgur bqwieAw pUrw jogu] AweI Bgiq pqR mih Kwie]
nwnk inrbwx ky sbd isau pivqR hoie jwie] isau DirAw skiq auTwieAw] krm
dU kw sMqoK isau pwieAw ] nau nwQ caurwsI is`D isau imil gurU nwnk p`qR isau
p`qR imlwieAw] Awdys ho isDo Awdys]1] mwqRw sRI gurU nwnk jI kI sMpUrnM]24]
h`Q ilKq nM : MS 75 T
isrlyK : mwqRw bwby sRI cMd jI kI
97
p`qry : 558 A –563 a
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, do mwqRw hn[ pihlI ƒ 25 AMk pwieAw hY pr AMqm mwqRw ƒ koeI AMk nhIN
pwieAw Aqy ies dI kwnI Aqy isAwhI vI Alg hY[ p`qrw nMbr vI nhIN pwieAw
hoieAw, bwAd ivcv nIlI isAwhI nwl iliKAw hoieAw hY
ArMB : < siqgur pRswid] AQ mwqRw bwby sRI cMd jI kI ilKÎqy] EAM dyvl DrqI
dyvl Akws] dyvl dyv BieAw pRkws] AauDU suriq inrq kr bolau] igAwn rqn
kI koTVI iksY pwrKU AwgY Kolau] pRQmY gur ky pUjhu pwie] ijin gur Awqm dIAw
bqwie]…
AMq : …audws rUp pwxI Ar pvx] jwky bDy qRY lok BOx ] audws rUp sbd pRkws] gur
kw sbd Bey pRkws] gur kw sbd Amr hor sB nws] gur kI ausqiq jo jn kry]
khu nwnk jUnI kbhu nw pry ] boD mwqRw audws mwqRw bwby sRI cMd swihb jI kw
sMpUrx hUAw] nmsqM nmsqy] sMq bwvw syvw dws jI ny]
h`Q ilKq nM : MS 77 A
isrlyK : dsW mhlW kI Eusqq
lyKk : surq rwm
p`qry : 413 a-414 A
Awkwr : 30X23 s.m. ilKq: 24X16 s.m.
vyrvw : EhI
98
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] dsW mhlW kI Eusqq] BweI surq rwm ny kIqI] jpY nEu
KMf ipRQmI spq swgrw jpY Awkws pwqwl sWnkw] jpY swmIr Aru mIr bYsMqRo jpY
kYlws sumyr Qwnkw] jpY bRhmwd ibsnwd rudwRd Pun jpY nkwd iedwd Bwnkw ] isRs†
jp jp qrY skl jY jY kr pRgit pwrbRhm gurdyv nwnkw]1]…
AMq : …ds Avqwr lIey kl BIqr gur nwnk AMgd nwm DrwieAw] Amr dws rwm
dws gurU Arjun rUp Awp DrwieAw] hir goibMd hir rwie guru hir ikRSn BI nwm
Awp khwvwieAw] gurU qyg bhwdr gurU goibMd isMG Apnw Kyl Awp pRgtwieAw]
ds AEuqwr kIey gur nwnk jI iBMn iBMn Qpkr idKrwieAw]13] bolhu BweI jI
vwihgurU] dsWd mhlw kI Eusqq sMpUrn hoeI] ]
h`Q ilKq nM : MS 77 e
isrlyK : svXy ausq gurU bwby jI kI
lyKk : bdl isMG AwzmgVH vwsI
p`qry : 414 A-415
Awkwr : 30X23 s.m. ilKq: 24X16 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qry Pty hox kwrx ilKq pUrI qrHW pVHn jog nhIN]
ArMB : < sRI vwhgurU jI] svXy Eusq [ Eusqq ] gurU bwby jI kI bdl isMG isK
AjmgV bwsI ny kIey] ikRpw ky inDwn pun pUrn pRDwn pBU [ pRBU ] piqqn ky pwp
pl my ibdwry hY]…
AMq : …kro rCw nby nrk qy inkwr qwry lijq Bey jmrwj Eut dyKy srn kI] cwr muK
pwc muK hwry kYh cwr muK Eurmw rhI n jwih nwnk crn kI]3]
h`Q ilKq nM : MS 78
isrlyK : gurbwxI-Sbd sMgRih
p`qry : 1 a-272
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY; dupwsIN KVyH
ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw hY, Aqy 2 E p`qry qy pihly
hwSIey ivc cupwsIN iek hor ausy qrWH dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnw- 10
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc hwSIey vwlw iek p`qrw, 1 A KwlI hY[AMq qy pwT ADUrw hY[ iek
hor p`qrw , jo ies poQI qoN Af hY, gurbwxI ilKI hoeI hY[ ies poQI dI mweIkRoiPlm
bxI hoeI hY]
ArMB : < siqnwmu krqw purKu inrBEu inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM
gurpRswid]jpu] Awid scu jugwid scu] hYBI scu nwnk hosI BI scu]1]…
99
AMq : …mhlw 5 ]PrIdw kMqu rMgwvlw vfw vy muhqwju] Alhu syqI riqAw eyhu scwvw
swju] 109 m: 5 ] PrIdw duKu suKu ieku kir idl dy lwih ivkwru] Alhu BwvY so
Blw…..
h`Q ilKq nM : MS 79
isrlyK : gurbwxI-Sbd sMgRih
p`qry : 1-10 a
Awkwr : 12 X 15.5 s. m. ilKq: 8 X 12 s. m.
vyrvw : ibnW ijld, ibnW hwSIAw ; sqrW pRqI pMnw- 8
Awm vyrvw : p`qrw 10 P`itAw hoieAw hY[ pwT ADUrw hY[
ArMB : 1 EAM] soriT mhlw ]5] myrw siq gur rKvwlw hoAw] Dwr ikRpw pRB hwQ dy
rwiKAw hwir [ hir ] goivdu nvw inroAw]1]…
AMq : …sYÍXw] mws AsU hm kwnr ky sMg Kylq icq hulws bFweI] kwn qhw pun gwvq
Qo Aq suMdr rwgn qwn bsweI] gwvq QI humhU sMg qwhIkY qw Cb ko brinXo nhI
jweI] qw sMg mY suK dwiek QI icq isXwm ibnw Ab BI duKdweI]8] sYÍXw] kwqk
kI sKI rws ibKYrq Kylq qI hir so icq lweI] sy qh Dwr gÍrnk…..
h`Q ilKq nM : MS 80
isrlyK : igAwn sRody
p`qry : 1 A -33 A
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : ibnW ijld, dupwsIN KVy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY[ vKryvyN leI lwl
isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ sqrW pRqI pMnw- 9
Awm vyrvw : 1 a p`qry qy iPkI ijhI ilKq ƒ lkIrW mwr ky kitAw hoieAw hY[ poQI ADUrI
hY[
ArMB : < siqgur pRswid] rwgu rwm klI igAwn surody] mhlw 1 ] pRsoqum pRmwqmw
pUrn ibsÍy bIs Awid purK Aibclu quhI qoih invwau sIs]1]…
AMq : …Agn qq jb clq hI khI gRB rih jwie] gRB igrY mwqw duKI hoqw hI mr
jwie]222] bwie qq sur dhno krY purK jo Bogu] gRB rhY jo qw smY dyhI AwvY
rogu]223]…..
h`Q ilKq nM : MS 81
isrlyK : cObIs iekwdSI kw mhwqm (pdm purwn ivcoN)
rcnw kwl: sMmq 1826
smW : sMmq 1856
p`qry : 1 a-125 a
Awkwr : 10X14 s.m. ilKq: 7X10 s.m.
100
vyrvw : ijld kpVw g`qw, auKVI hoeI[ dupwsIN KVyH ruK do kwlIAW lkIrW dw
hwSIAw ] sqrW pRqI pMnw- 6-7
Awm vyrvw : hwSIey vwly do p`qry SurU ivc Aqy cwr p`qry AMq qy KwlI hn[ AwKrI pMny qy gurU
qyg bhwdr jI dw slok hY[
ArMB : < siqgur pRswid] AQ cOaubIs iekwdsI kw mhwqm ilKqy]dohrw] sRI gur
crx gxys pwd mwqw srsÍqI iDAwie] iekwdsI mhwqm igRMQ kI BwKw rco
bnwie]1]…
AMq : …shMsRikRq dyiKE nwih pwrsI qy BwKw krI] aUc nIc AKr pRB iKmo ikRpw Dwir
kY]188] =] ieiq sRI pdm purwxy sRI ikRsnwrjun sMbwdy kwqk [kqk] sudI
iekwdsI mhwqm sMpUrnM]24]sMbq ATwrw sY iekbMjw [iekbMjw qy hVqwl PyrI hoeI
hY] ]1856] mwG sudI] iqRqIAw mMglvwr] poQI sMpUrn hoeI] gur
pRswid]=]=]=]
h`Q ilKq nM : MS 82
isrlyK : jnmswKI mhlw 1 (Amr kQw kI poQI)
smW : sMmq 1928
p`qry : 1-14 +1 A -667 a
Awkwr : 24X33 s.m. ilKq: 16X22 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw; auKVI hoeI[ dupwsIN KVy ruK do lwl lkIrW ivc do nIlIAW
lkIrW ivc vKryvyN leI pIlI motI lkIr dy hwSIey dy bwhrly pwsy iek nIlI lkIr
hY[ sqrW pRqI pMnw-16
Awm vyrvw : 1 a qoN 14 a qk poQI dy pwT dw qqkrw hY[ iPr iek p`qrw hwSIey vwlw KwlI
hY[ Aglw 1 a hwSIey vwlw KwlI hY[1 A p`qrw ijQoN pwT SurU huMdw hY hwSIAW nwl
sjwieAw hoieAw hY[ 2 A qy vI cupwsIN dohrw hwSIAw hY[ pwT dy AMq qy tofI mhlw
5 dy do dupdy id`qy hn[
ArMB : < siqnwm krqw purKu … gur pRswid]jnm swKI mhlw 1 ] Amru kQw kI
poQI jo koeI ihiq iciq lwie ky pVYgw suxygw ilKygw ilKwvygw iqs kI mukiq
hovygI] qw sRI inrMkwr jI kw bcn hoieAw ] jo hy nwnk Bgq jI jo koeI qyry nwm
kI Amr kQw pVygw suxygw ilKygw ilKwvygw so iqsu kw duK dildR dUir hoie
jwvYgw]…
AMq : …jnmpqRI sRI gurU bwby nwnk jI smwpqMu msqu suB msqu ]1]1 AKru vwDw Gwtw
soiD kir pVnw] BuilAw cuikAw sRI gurU bwbw nwnk jI bKsMd hY]1] ]sMmqu 1928
imqI hwV idny 15] imqI hwV sudI dsmI ky idnu 1 smwpiq kIqI ]1] poQI
ilKvweI]
h`Q ilKq nM : MS 83
isrlyK : jnmswKI sRI gurU nwnk dyv jI (poQI sc KMf)
lyKk : soFI imhrbwn
101
p`qry : 1 a-10a + 1 a-404 a
Awkwr : 24.5X34.5 s. m. ilKq: 18.5X24.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw; auKVI hoeI[ dupwsIN KVy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw[ 1 a
qoN 10 a qk pihly hwSIey dy ivc ivc dupwsIN KVyH ruK do lwl lkIrW dw hwSIAw
hY[ sqrW pRqI pMnw- 15
Awm vyrvw : 1 a qoN 10 a qk qqkrw scKMf poQI dw iliKAw hY[ SurU ivc iek hwSIey vwlw
Aqy iek ibnw hwSIey dy KwlI hn Aqy qy AMq qy hwSIey vwly 5 p`qry KwlI hn[
ArMB : < [ sRI siqgurU ky prswid] Awid scu jugwid scu] hY BI scu nwnk hosI BI
scu] scu nwmu krqw purKu] inrBEu inrvYr Akwl mUriq AjUnI sMBo siqgurU ky
pRswid] piqq pwvn ] Bgq visclu] AnwQhu ky nwQ … scKMfu poQI ilKxy kw
ArMBu BYAw] sRI siqgurU bwby nwnk jI kw syvku sRI siqgurU imhrvwnu jI poQI ilKI
ilKweI] …
AMq :…pwkI nweI pwku qU Awip rwmu rihmwnu] sB ikCu qyrY vis hY dws nwnk ky
imhrvwn]153] bolhu BweI vwhu gurU DMnu gurU siqgurU] rwmu siqgurU siq siqnwmu
krqw purKu siqgurU prswid]153] eyhI poQI sc KMf ieku sEu iqvMjh 153 [
gostI] hYin ieku sEu sqwhit gostI cOdh gostI Gwty hYin] ies qy Awgy hr jI
poQI hY]61] iekwhiT gostI hYin] iqsu qy Awgy cqRBoj poQI hY]74] cEuhqir
gostI] iqsuqy kyso rwie poQI hY] iqsu qy Awgy ABy pd poQI hY] iqsu qy Awgy pRym
pd poQI hY] eyih iC poQIAw hYin iqnw dw joVu] pMj sY pchqir]575]gostI bwby
nwnk dI jnm swKI dIAw hYin] iCAW hI poQIAW Eqy vwhugurU jI]1]]]
h`Q ilKq nM : MS 84
isrlyK : nIiq mwrqMf gRMQ
lyKk : gokl pRswid kwXsQ
smW : sMmq 1926
p`qry : 1 a–135 a
Awkwr : 17X11 s.m. ilKq: 12X7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[ cupwsIN dohrw
hwSIAw hY[ pihlW nIlI qy lwl lkIr; Aqy AMdrvwr iek nIlI , do lwl Aqy do
kwlIAW lkIrW ivc iek motI pIlI lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnw- 13
Awm vyrvw : pihly pMny qy hrw hwSIAw hY[ SurU ivc iek hwSIey vwlw p`qrw KwlI hY[ poQI dI
Awm hwlwq TIk hY pr AMqm p`qrw PitAw hoieAw hY[ A`Dy ‘Î’ dI vrqoN kIqI geI
hY[
ArMB : < siqgur pRswid AQ rwjnIq ikRq gokul pRswid kvI kI]dohrw] gxnwXk
dwXk skl lMbodr XkdMq] Bry gÎwn gux jyih Bjq Bjq Bwv BXvMq]1] …
AMq :…sgl Pswid n pr fr phucY XhI hyq Anumwin] qj Pswid mrjwd qÎwgkY
sID clY mnmwin]153] ieiq sRI nIiq mwrqMf gRMQ nvsyrvw nrys nIiq vrnnM
102
gokl kwXsÎ livricqy pRsonqR mihpwl mMqRI kI sMpUrxM iqRqIX pRkws: ]3] swvx
ikRsn] sMmq 1926 sn 1276 swl my]
h`Q ilKq nM : MS 85 A
isrlyK : sRI gurU gRMQ lihrI
lyKk : nrwiex isMG inrmly
ilkwrI : hjUrw isMG
smW : sMmq 1948
p`qry : 1–10
Awkwr : 18X27 s.m. ilKq: 14X21 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ sRI gurU gRMQ lhrI ilKXqy] dohrw] sRI gurU nwnk Awid
nmu nmu sRI goivMd isMG] Bgq pRhlwd auDwr ihqu pRgit gRMQ nrisMG]1] kibq]
103
vMdy gurU nwnk jI AMgd Amrdws rwmdws Arjn hI puMj pwp p`itky] hir goivMd
hir rwX vMidXy pdwrivMd] sRI hir ikRsn jo ivAwpI siB G`it ky]…
AMq :…hir mlUk kI cUk ko iCim hY sMq slUk] su`iD Asu`iD pRbu`iD nih lyiKk miq
hY mUk]50]ieiq sRI mq pMifq hjUrw hrI isKÎyx nwrwXx isMGyn kiv inrmlyn
qrnqwrx invwisnw ivcicqM sRI gurU gRMQ lihrI sqoqR suBM]
h`Q ilKq nM : MS 85 e
isrlyK : ivnY pqR pcIsw
ilKwrI : hjUrw isMG
smW : sMmq 1976
p`qry : 1–4
Awkwr : 18 X 27 s. m. ilKq : 14 X 21 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ies dy AMq ivc iqMn KwlI hn[
ArMB : awy nm: < siqgur prswid]a sRI dsmysÍr gurU BXo nm sRumy AQ sRI gurU goivMd
isMGw gRyguhwr ivnY pqR pcIsw ilKXqy]dohrw] sRI guru kil ml dl drn srn
prn duK dUr] cUr krx durjn duKd sur jn suKd jrUr]
AMq :…rs muin gRh, sis sMbqM sukl sumgR mws] gurUvwsr iqKI dÍwdsI Bul Cmo inj
dws] ieiq mq mhwrwj pMifq hjUrw hrI issXyx nwrwXx isMGyn kiv inrmlyn
qrn qwrx invwis nwiv ricqM sRI dsmysÍr gurU pRiq ivnX pqR pcIsw suBM] ]
h`Q ilKq nM : MS 86
isrlyK : jnmpqRI sRI gurU nwnk dyv jI kI
ilKwrI : dUlw isMG imrw
smW : sMmq 1867 ib /1810 eI.
p`qry : 1 a – 610
Awkwr : 17X14 s.m. ilKq: 13.5X10.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw PtI hoeI[ dupwsIN do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY[ SurU ivc do
qy AMq qy iek ibnw hwSIAw p`qry KwlI hn[ sqrW pRqI pMnw- 10
Awm vyrvw : swKIAW dy AMk nhIN id`qy hoey[
ArMB : vwhgurU jI swKI byd lY Awvxy kI] < siqgur pRswid]bwby nwnk kau hukmu
hoieAw] krinhwr kw] siqjuig mih qdhu bwbw swihb imhrvwnu Qw] ieik idin
AwigAw hoeI inrMkwr kI] jy nwnk cwr jug kIqy hYin[ cwir byd BI kIqy
loVIAn]…
AMq :…Pyir cwauQy dI smgRI lY gey jw jwieky isvw duDu nwl qRauk kY j vyKin qw icKw
ivic Pl hs ikhu nwhI] lkVIAw bYsMiqR sB dyiK rhy] koiely myil kY ndI ivic
pwey] sB pCoqwvx lgy ikny nw jwqo Cl gieAw] smq]1595] vrKy mWhy AsU
104
sudI [11] sMmq ]1867] hwV sudI ] pRivs]21] dUlw isMG imrw lhorI dRAwjy
bYT ky lyKI dUsrI poQI ] gurU nwnk jI kI jnmpqRI]
h`Q ilKq nM : MS 87
isrlyK : AsÍmyD BwKw
lyKk : tihkx kvI (vwsI jlwl pur)
smW : sMmq 1879
p`qry : 1 – 542
Awkwr : 22X28 s.m. ilKq: 15.5X17 s. m.
vyrvw : ijld g`qw; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[ dupwsIN KVyH ruK do
lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnw- 15
Awm vyrvw : ikqy ikqy ikrm Kurdw hY[ poQI dy SurU ivc 5 p`qry KwlI hn [Pyr iek p`qry qy
qqkrw hY,Agy do p`qry hwSIey vwly KwlI hn[ AMq qy 7 p`qry KwlI hn[ p`qrw nMbr
541 A Aqy 542 A qy iek sqr lwl, iek kwlI isAwhI nwl ilKI hY[ hVqwl
Pyrky suDweI kIqI hoeI hy[ ikqy ikqy hwSIey ivc vI suDweI kIqI hoeI hY[ ies kvI
ny nMd lwl (BweI) dw nmskwr kIqw hY ijhVI ik imswl Awm nhIN imldI]
ArMB : < siqgur prswid]AQ AsÍmyD BwKw ilKqy ]EAM gxyswie nmh] sRI
kwilkwie nmh] EAM sRI nMd lwlo jXq] ikRq tihkn kI] caupeI[ ipRQmy pRxvo
igrjw nMdn ] sMkr qin gin ibGin inkMdin] lMbodk suK hir suKdwiek] eyk
rdn gj bdn ibnwiek] buD sdn AG AauD ibnwsn] mMgl rUpu AmMgl nwsn ]
Asrn srn skl jg bMDn] syviq sur nr sRI Dr cMdn[…
AMq :…dohrw] ieiq sRI BwrQ prbny AsÍmyD bKwn] kib thkn DMwie iqRhqro hY ikRq
pUrn jwn ]61] dohrw ] ieq sRI mhwBwQ purwxy Drm jg bMKwxy ikRsn kauqk jg
spUrx isD kwrj Drm sPl nwmy iqRhqro iDAwie]62]13] sMmq ibkRm sYn ko
iliKE mhwqm jwn]shMs ATwrh 1879] EunwsI] poQI pUrn jwin]1] sRI vwhugurU
jI kw Kwlsw sRI vwhugurU jI kI Pqy] AKr vD Gt BuilAw cuikAw bKsxw vwsqy
Awpxy nwm dy ibrd dI pYj rKxI ] imqI hwrvfI 8 idn sMgRwd dI 1] vwr suB
vwr buDvwr ilKI Bog pwqw]vw]hu]gu]rU] vw]hu]gu]rU]jI]……rw] m]rw]
m]rw]m]
h`Q ilKq nM : MS 88
isrlyK : rwmwiex BwKw
lyKk : Twkur dws
ilKwrI : rx isMG
smW : sMmq 1829
p`qry : 1 – 395
Awkwr : 18X31 s.m. ilKq: 12X22 s.m.
105
vyrvw : ijld g`qw cmVw[; dupwsIN KVyH ruK do lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr dw
hwSIAw [ sqrW pRqI pMnw- 12
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw [ 330 p`qry qoN Agly pMny DUAWKy, KwDy Aqy Ksqw hwlq ivc
hn[ pihly p`qry dy auqly K`by kony ivc bwkI pwT qoN Alg dohw iliKAw hY[ “dohw
rmwiex pusqk ilKq ho sRI gur ky anuswr[ DMnÎ DMnÎ gur dy [ dyv ] jU kInI ikRpw
Apwr]”
ArMB : EAM siqgur pRswd]sRI gxyswie nmih] rwm crqrwie nmih] EAM sRI gur
iBEienmh] EAM nmo nmo sRI rwm jU siq icq AnMd rUp] mMgl inD pRmodGn
dsrQ suq jg rUp] …
AMq :…ieiq sRI rmwiex sMKyp ibD sMpUrnM] suB dohrw] gRMQ rmwiex ko iliKE sRI rwm
ikRpw Anuswr] sRI rwm srn jo jn pry Bv inD auqry pwr] Twkur dwsu hY swD iqs
ky dsKiq jwn] P`gx mws iqQ pMcmI gRMQ sMpUrn mwn] cOpeI] vwr CinC`r pUrn
hoAw] sRDw pRIq ADk Aiq BoAw] rwm crn mY rhY iDAwn] srn rwm kI jo jn
pry] dUK BUK rwm iqs kI hry] rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm
rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rx isMG qrI [qyrI] srx] 000]=]=]=]=]=
h`Q ilKq nM : MS 89 A
isrlyK : swKI bwby ky clwxy kI
p`qry : 13a– 23 A
Awkwr : 13X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw ; ibnW hwSIAw [ sqrW pRqI pMnw-7
106
Awm vyrvw : EhI, ilKweI suMdr hY]
ArMB : < siqgur pRswid] swKI bwby ky clxy kI] svw phur rwiq rhdI ƒ bwbw
clwxw krdw hY] drgwh nU] qb blvMf FwfI nU bcn hoieAw blvMfw mY drgwh nU
ividAw hodw hw ] qb blvMf FwfI Ardwis kIqI] jI scy pwiqswhu sMgiq dw hIlw
kI ] qW Agy qy bcn hoieAw sMgiq nU igrMQu jI bKisAw]…
AMq :…qW BweI mrdwny pwis iek rbwbu sI jw bwbw icqMn krdw qw BweI mrdwnw fyry
hodw] qw bwby dy icq krny rbwbu dIAW qwrw bol EuTdIAw] qw mrdwnw AwKdw
BweI rbWbu mY qy qUM icq hoie hY clu] qw Agy qy rbwbu boldw ju myrI duAwlI gl
ivc Gqu] ijQy bwbw hY EuQY Eufwie kY qYnu lY clw ] qw cwir pihr rwiq smUh
iekTy hody] kIrqnu kr kY KusI lYky muV fyry Awvdy]
h`Q ilKq nM : MS 90
isrlyK : sIhrPI
lyKk : gupwl isMG
p`qry : 1– 19
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnI hoeI hY] ibnW hwSIAw [ sqrW pRqI pMnw- 8
Awm vyrvw : 16 qoN 19 p`qirAW q`k sjy pwsy aupr dy kony Bury hox kwrx p`qrw nMbr bwAd
ivc nIlI isAwhI nwl pwieAw hoieAw hY[ hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY[
ArMB : 1]E] siqgur pRswid] AlP Aj n mMgdI sMgdI mY r`bw dyhu dIdwr dulwirAW
dw] kdy mn sI nI suxo rb sÎo kihAw AwjdW AsW ivcwirAW dw] ies jIvxy QIN
dyeI mOq rbw irhw idsno muK ipAwirAW dw] kI AwvsI hQ gupwl isMGw AsW
iesk dy muieAW ƒ mwirAW dw]1]…
AMq :…AlP Aj AwieAw seIE myrIE nI cyqw gl icrokxI vIsrI dw] lgw sMg dw
rMg insMg mYƒ ifT sMg sdw rMgIsrI dw] hux hor nw BWvdw kuJ swƒ gurW disAw
rwh munIsrI dw] geI Bul sqwr gupwl isMGw ipAw Bog BI nwl kvIsrI dw]30]
107
Awm vyrvw : poQI Ksqw hwlq ivc hY[ pihly Aqy AwKrI kuJ p`qry Ptdy jWdy hn[ hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ hwSIey ivc vI suDweI kIqI hoeI hY[ poQI ikrm Kurdw
hY[ ikqy ikqy hwSIey ivc ilKq hY[
ArMB : < siqnwmu krqw purK gur pRswid…] nwm sB dyvw dw dyv hY] koeI dyvI ƒ
mnwvdw hY] koeI isvƒ koeI gxys ƒ koeI hor dyviqAw nU] gurU ky isK sqnwmu nUo
ArwDqy hYn] < siqgur prswid] swKI BweI gurdws jI kI vwr XwrvI isKw dI
Bgq mwlw] eyk smyN BweI mnI isMG jI QI isKw Ardws kIqI ] jo BweI gurdws jI
ny jo isKw dy prQwie vwr kIqI hY] so sB dys dys dy isKw dy nwm ilKy hYin] Eunw
dIAw rihqw qy krqUqw Aswno mwlUm krwvo jo AsI BI jwxIey]…
AMq :…qy vwsqv bIVw ju huMdw hY] so pwn kQw supwrI cUnw Awpxy rMg nU Cfdw hY[ qw
lwl rMg Eus dw huMdw hY] qYsy jo isK Awpxw ABmwn ikirAw dw Cfdy hYin soeI
gurmuK huMdy hYin] 163 ] bolhu BweI jI vwhgurU swKIAw pUrIAw hoeIAw smwpq
msq suB msq iek sEu qy qRyhT swKIAw pUrIAw hoeIAw]
h`Q ilKq nM : MS 91 A
isrlyK : swKI mhly dUjy kI (suMn smwDIAw dI)
ilKwrI : Awqmw rwm
p`qry : 145 a– 149 a
Awkwr : 17.5X25 s.m. ilKq: 13X19 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : … < siqgur pRswid] swKI mhly dUjy kI ]=] gurU nwnk jI imhr kIqI bcw
AMgdw qUM kCu mMg kCu quih mMigE nhIN] tihl syvw quih bhuq kIqI hY] qw gurU
AMgd jI kihAw jyhVI kweI loVId AwhI so qusw imtwie CfI hY] qw BweI lihxy
kihAw qusw imhir kIqI hY] qw suMn smwDIey jo suxIdy hYin iqnw dw dIdwr hovY]…
AMq :…qw BweI lihxy nyqR mIty] dyKy qw gurU nwnk jI dy pws hW] Awie cRxI lgw] qw
gurU nwnk jI puiCAw BweI lihixAw suMn smwDIAw dw dIdwr kr AwieAw hY] qw
BweI lhxy kihAw jI quswfw sdkw dIdwr kr AwieAw hW]
h`Q ilKq nM : MS 91 e
isrlyK : pMjw ipAwirAW dy pUrbly jnm
ilKwrI : Awqmw rwm
p`qry : 149 a– 150 a
Awkwr : 17.5X25 s.m. ilKq: 13X19 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : <siqgur pRswid] sRI goibMd isMG jI soFI] jnm ptxy dw vwsI AnMdpur jI
dI] dieAw isMG soPqI lhOr dI vwsI ipCly jnm lEU dy Avqwr Qw]2]…
108
AMq : …vwhgurU kw mMqR jp Awn mMqR dy iqAwg] mukq jugq bwCq Plq siqgur crnI
lw [lwg] ]5] bolhu BweI jI vwhgurU …sRI vwhgurU jI]
h`Q ilKq nM : MS 91 s
isrlyK : swKI BweI gurdws Bly jI kI
ilKwrI : Awqmw rwm
p`qry : 150 a– 163 a
Awkwr : 17.5X25 s.m. ilKq: 13X19 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid]swKI BweI gurdws Bly jI kI ] sor
Tw ] isK hY prm sujwn gurdws nwm gur crn rq] pwieAw Awqm igAwn siqgur
ikRpw ktwC qy] kibqu ] BilE kI kul ivKy kIE hY pRkws ijsy gurdws inj nwm
Dwr gur kI srn ghI hY] siqgur pUrn bRhm gurU sRRI rwm dws jI Awqm igAwn
boD BlI ibD khI hY]…
AMq :…kibqu ] mhKI bhuq lY kY sOdwgr cVwie nwau bIc gMj BI Awkws mwq byVI mD
AwieXo hY] khw pun DnI jo n sIs ko KnU hY qwqy ndI pwr eyk Jot dwn quJih
idvwieXo hY] pRQmo mwn kr bhur Kurkn lwgo Jot eyk Gsy kw mol kih sunwXo hY]
qwqy muih BwKw kI ju pRIq Aiq ADk BeI qw qy gur pRmwn nIc buD my su gwieXo
hY]132]
h`Q ilKq nM : MS 91 h
isrlyK : swKI BweI nMd lwl jI kI
ilKwrI : Awqmw rwm
rcnw kwl: sMmq 1752
p`qry : 163 a–178 a
Awkwr : 17.5X25 s.m. ilKq: 13X19 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ies ivc do swKIAW hn[
pihlI swKI p`qrw nMbr 163 a - 172 A
dUjI swKI p`qrw nMbr 173 a - 178 a
ArMB :<siqgur pRswid ]swKI BweI nMd lwl jI kI]dohrw]siqgur kY srnn rhY prm
hMs isK jwn] nMd lwl jI nwm iqs gur crnn rq mwn ]1] ibnu gur Awn pRpMc
jg imiQAw jwn iqAwg] sq icq AnMd crn gur mwn kIAw Anurwg]2]…
AMq :…sMmq sqRh shs su bwvn ] mMGr sudI nOmI suK dwvn] sur gurvwr sqdRv
qIr] bcn khy nMd lwl suDIr]76] dohrw] vwihgurU gur jwpIey vwihgurU kir
iDAwn] mukq lwB su hoie hY gur isK ird mY mwn]77]
109
h`Q ilKq nM : MS 91 k
isrlyK : gostW bwby nwnk jI dIAW
ilKwrI : Awqmw rwm
p`qry : 178 a– 199 a
Awkwr : 17.5X25 s.m. ilKq: 13X19 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : bwby dIAW gostw :-
is`DW nwl p`qrw nMbr 178 A
syK bRhm nwl p`qrw nMbr 181 a - 192 A
mrdwny nwl p`qrw nMbr 192 A - 195 a
AwpxI Awqmw nwl p`qrw nMbr 195 a - 199 a
ArMB : <siqgur pRswid]Pyr dsw mhlw kIAw swKIAw ilKIAW] ipRQmy swKI pihly
mihl kI qurI] jb gurU nwnk jI pihly mihl rmqy sumyr prbiq aUpr jwie KVy
hoey] qb auhw nau nwQ caurwsI isD Qy]Air iCAw jqI Qy] sBnw mih muKI gurU
gorK nwQ Qw] Eunh kY swiQ mylw gurU bwby jI jwie kIAw] Aru srb isD mMflI
kEu Adys Adys Adys kih bulwieAw]…
AMq :…slok ]gurU gurU jpu ry min ijs imil pweIA soie]kl klys pwp ihry Aiq
shweI hoie] jn nwnk dws ibcwirAw gur ibn mukiq n pwvY koie]97] bolh
BweI jI vwihgurU vwhgurU… siq jI DM [DMn] gurU jI poQI Awqmw rwm ilKI ]
ilKweI BweI sUrw isMG ] Bul cuk bQ\I [bKS\I]]
110
isrlyK : bsMq bhwr rwjnIq
p`qry :1
Awkwr : 22X15 s.m. ilKq: 19X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnHI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN
pwsy KVHy ruK, sqrW pRqI pMnw- 17
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq mwVI, burI qrHW ikrm Kurdw ikqy-ikqy hwSIey qoN bwhr iliKAw hY[
ArMB : <siqgur pRswid] AQ bsMq bhwr rwjnIq ilKXqy]kibqu] mMgl krn duK
dwird hrn jw ky crn srn AiBlK Ailkys ky] KMfn Kln ky pRbl Buj dMf cMf
kuMfl krn jn mMfl idnys ky]…
AMq :…sRI gurU goibMd isMG ky pMQ Kwlsy mWih] pRbl nrydR imRgys jU pRgty sRI nr
nwih] idn kb pwxI aus ky sIDw krny ky qrd myN lg jwqI hY] jYsy Awgy ilKyNgy]
ik ishq kw kXw lKnN hY[ syhq suK ko khqy hY as kw lCn eyh hY]
h`Q ilKq nM : MS 92 A
isrlyK : poQI vydWq Aqy joiqs
p`qry : 3-10
Awkwr : 22X15 s.m. ilKq: 19X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : jb gYrq beI ikRXw hueI ausI ko suK khqy hY[ vh qbIXq sy bruD hY bruD jWn
ky aus ko qoVny myN lgqI hY[ Xh nhIN jwnqI jo mY ies mRj ky qoVny kw ierwdw krU
n aus kw sBw vsuqY hI hY[…
AMq :… sUCm ky ArQ ehy hY jo sBwvk aupR kI ieCw rKY] ies sy bru`D ko AsQUl
khqy hY] AOr hr eyk qq do kYPIXq rKqw hY[ so kYPIXqcwr hY
(4) gRm (1) srd (2) qr (3) Kusk (4) jYsy AgnI grm v Kusk hY] svwDw 1
h`Q ilKq nM : MS 93
isrlyK : moK pMQ pRkwS gRMQ
ilKwrI : gulwb isMG
smW : sMmq 1835
p`qry : 1-125
Awkwr : 17X28 s.m. ilKq: 12X18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do-do kwlIAw lkIrW, sqrW pRqI
pMnw- 12
Awm vyrvw : ies poQI ivc pMnw nM: 1 qoN 59 Aqy 64 qo 65 p`qry qy dovyN pwsy hwSIAw KVHy ruK
do-do kwlIAW lkIrW Aqy bwkI p`qirAW qy hwSIAw nhIN hY[ p`qirAW dI igxqI 1
qoN 59 q`k hY iPr dubwrw 50 qoN SurU huMdI hY iPr 125 qk hY[ ikqy-ikqy ilKq ivc
vI Prk hY[ poQI dy SurU ivc 3 p`qry KwlI hn[
111
ArMB : < siqgur pRswid] sRI gxyswX nmh: sRI rwmXnm: AQ moK pMQ pRkwS gRMQ
ilKXqy] sÍYXw] Xw jg mY ijn ky pd pMkj syvq nIq sÍrysr BwrI] AOr surwgn
syvq hY Ar jWih BjY Bv mY muKcwrI] qwq Bjy jg mwq Bjy puin jWih mnwie
ijqy iqRpurwrI] so gx nwiek hoie pRsMn ghy pd bMdn Byd hmwrI] …
AMq :… kr jor BlI ibD dMf smMpd pMkj mY vhu bMd hmwry] ieq sRI mq mwn isMG
crx isMGXq gulwb isMGyn gOrI rwey Awqm jyn ivrcqy moK pMQ pRkws ivdyh mukq
inRnXo nwm pMcmo invws] SuB msqu AnMd msqu] sMmq 1916 mhInw mwg dw]
sMpUrx rwsI krAw] idn bIrvwr pRwqkwl]=]=]=]=]=]=]=]
h`Q ilKq nM : MS 94
isrlyK : pol mq rwDw suAwmI Bwg 2
lyKk : hukm isMG
sQwn : lyKk c`k nMbr 290 lwielpur (pwiksqwn) dw rihxvwlw hY[
p`qry : 128
Awkwr : 26X21 s.m. ilKq: 21X17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw isAwhI kwlI qy nIlI; bgYr hwSIey qoN
Awm vyrvw : lyKk Anuswr iesdw pihlw Bwg C`p cu`kw hY[ pMnw 118 qoN bwAd iksy vloN Coty
Awkwr ivc lwienW vwly kwgj qy nIlI isAwhI nwl BweI hukm isMG ƒ pol mq
rwDw suAwmI Bwg dUjw dIAW jrUrI soDW leI bynqI kIqI geI hY[ ieh poQI 75 pMny
q`k kwlI isAwhI nwl lweInW vwly mSInI kwgj qy pMny 75 qoN pMnw 128 q`k nIlI
isAwhI nwl iliKAw hoieAw hY[ p`qrw nM:121 qoN 126 q`k nhIN hn iPr 127 qy
pqrw nM:128 ligAw hoieAw hY[
ArMB : < sRI vwihgurU jI kI Pqih[ auGiV igAw jYsy Kotw FBUAw jw ndr srwPw
AwieAw]pol mq rwDw suAwmI Bwg dujw ikRq BweI hukm isMG c`k nMbr 290
lielpur[…
AMq :…ikaN BweI hux dyK leI jy swr bcn dI QWh eyh sMqw dI bwxI nwhIN eyh hY nSy
khwxI eyh KMgwr khwxI BweI qn dI syvw kihNdy] ivcy ilKAw t`tI iPrnw swr
bcn ny kihNdy[ jw hY isPq suAwmI jI dI joie Aigryvwlw] AKr AKr AMdr
iPrdI suAwmI jI dI mwlw] jW rwDW dw inrMjn iet KiVkw ilKAw] eynw nwl hY
poQw BirAw hor bcn n ipKAw] isPq r`b dI ikdy n ifTI n mn dw smJwxw]
dunIAW dy PmWvx vwlw swrw qixAW qWxw]
h`Q ilKq nM : MS 95
isrlyK : sRI rwm cirqR mwns BwKw
lyKk : nQl bRwhmx
p`qry : 498
Awkwr : 20X25 s.m. ilKq: 13X17 s.m.
112
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW
pRqI pMnw - 13
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq Ksqw p`qry Pty hoey[ poQI dy SurU ivc ibnW hwSIey qoN pMj pqry;
sMsikRq ilKI hoeI hY[ p`qrw nM: 2 a qy nusKy ilKy hoey hn[ AMq ivc do p`qry KwlI
hn, AwKrI pMny auqy gurmuKI qy dyvnwgrI ilKI hoeI hY[AKIr qy rwxw-BweI rwm
isMG dw izkr hY Aqy aus aupr hVqwl PyrI hoeI hY[ hor kwnI nwl iliKAw hoieAw
hY “bwnvyN smyN dI ilKI nQl bRwhmx]”
ArMB : < sRI gxyswie nm:[ nm: kml dl ivpUl nXnwiB rwmwie] sRI rwmo jpq]sRI
rwmcMdRwienmw] sRI gurvy nm] a vrxwnw mQ sMGwnW rswnW Cdswmip] mMglwnW c
kuqwrO bMdy bwxI ivnwXkM]…
AMq : …ieiq sRI rwm cirqR mwnsy skl klm ivDUsny ivml ivgRwn sMpwidnI nwm
spq mwsopwnw aqRkWf smwpq]suB msq sRb jgqW]SuB msqu sRb jgqW] EM rwm
rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm EM
]]]SuDwu]] bwnvy smyN dI ilKI] nQl bRhmx] rumI]]]]]
h`Q ilKq nM : MS 96
isrlyK : goSit gurU bwby nwnk jI kI
lyKk : soFI imhrbwn
p`qry : 142 a-160 A
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 13X7.5 s.m.
vyrvw : ijld bwAd ivc bMnHI hoeI hY Aqy auKVI hoeI hY[dupwsIN KVy ruK do kwlIAW
lkIrW dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnw- 14
Awm vyrvw : ilKq Awm pr pVHnXog[ p`qrw nMbr 147-149 nhIN hn[ 151 AMk do p`qirAW qy
iliKAw hoieAw[ poQI dI hwlq Ksqw, kuJ p`qry ikrm Kurdw hn[
ArMB : < siqgur pRswid gosit gurU bwby nwnk jI kI ieku idnu gurU bwbw nwnku jI
pMjwb kI DrqI ngir krqwrpuir bYTw Qw] Aru iek goivMd loku gurU bwby nwnk jI
pwih Awey]…[
AMq : …AlP AlwhI qy n ilhY jipE ikEu nw Awjwin] gur syvw qUM kir mnw Cutih
AMiq indwin] 29] Xy XwrI kir rb isEu ijs kw inhcl rwj] ieku ieklw nwnkw
nwih iksY muhqwju]30]
h`Q ilKq nM : MS 97
isrlyK : ivcwr swgr
lyKk : inscl dws
smW : sMmq 1915
sQwn : ikhVolI nzdIk id`lI
p`qry : iBMn iBMn
Awkwr : 17.5X33 s.m. ilKq: 14X26.5 s.m.
113
vyrvw : lYmInySn krvwky bwAd ivc p`kI ijld bMnI hoeI hY[ dupwsIN KVyH ruK iek lwl
lkIr dw hwSIAw hY, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ sqrW pRqI pMnw - 12,
vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[
Awm vyrvw : ikqy ikqy hwSIey ivc ilKq hY[ poQI KVHy ruK KuldI hY[ ies poQI dy 7 AiDAwie
hn ijnHW ƒ qRMg iliKAw hY[ hr qRMg ƒ Alg p`qrw AMk idqw hY[
ArMB : ]=]< sqgur pRswd] sRI gxyswX nm:] AQ ivcwr swgr gRMQ ilKXqy] AQ
vsqU inrdys rUp mMgl]dohrw] jo suK inqÎ pRkws ivBU nwm rUp ADwr] mq n lKy
jhN mq lKy so mY su`Dw Apwr]1]…
AMq : …krn ju AOrin bMD hY ijn mY miq ky Byd] srm qY Avgwh n ikÎy inhcl dws
subyd]107]iqn Xh BwKw gRMQ ikÎoh rMc n aupjI lwj] qw mY Xh iek hyqu hY dÎw
Drm isrqwj]108] ibn ivAwkrn n piV skY gRMQ sMswikq mMd] pVY Xwih
AnÎws hI lhY su prmwnMd]109] id`lI qY pscm idsw kos ATwrh gRwm] qw mY
Xh pUro BÎo ikhVolI iq`h nwm]110] gÎwnI mukq ibdy mY jwsY hoÎ AByd] dwdU
AwdU rUp so jwih bKwnq byd]111] nwnw rUp vÎwiBcwr mY Anugq eyk AnUp] dwdU
pd ko lCÎ hY Asq Bwq ipRXrUp]112] ieq sRI ivcwr swgry jIvn mukq ibdyh
mukiq brxnM nwm spqm qrMg]sMmqw] 1915 ] imqI Pgx bdI 25 ] iliKÎw
sMpUrnM]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]
h`Q ilKq nM : MS 98
isrlyK : imTVy
lyKk : kvI sODW
p`qry : 1 A 14 A
Awkwr : 9 X 15 s. m. ilKq : 6 X 9 s. m.
vyrvw : ijld g`qw [ ibnw hwSIey dy hY[ sqrW pRqI pMnw-7
Awm vyrvw : poQI ADUrI hY[ ilKq vwlw AwKrI p`qrw nukr qoN pwtw hoieAw hY[ aus qoN Agy
iek p`qrw KwlI hY[ p`qrw AMk nIlI isAwhI nwl iliKAw hY[ ilKweI suMdr hY[
ArMB : < siqgur pRswid] AQ imTVy ilKqy] doihrw] pRym Bgq sRI rwm kI sB qy
auqm jwn] kir ikRpw qum dyhu..r jn Apny kau dwn]1]dohrw] pRym bwn jwkau
lgY so jIvq mr jwie] jW ky Git mih sMcrY suD buD dyq Bulwie]2]…
AMq :… kubrI dw kub BMn sohxI bxwie rMn AMn DNn lCmI dI qoit nhI AwaudI]muTI
hwvy muTI lwl sInw myrw swV bwl swvry gupwl nwl XwrIAw kmwaudI ] jwiq kI
ArwiexI kswiexI dI cwl dyKo hIrw pNnw moqI lwl cUNnIAw hMfwaudI] swvry dI pRIq
sMdI iek ---mMdI pwpIAw AprwdIAw ƒ pwr hY lMGwvdI ]14] BilxI qrweI nIc
jwq bMny lweI byr cK ky lY AweI pRym nwl sI KvwaudI]mIrw bweI qwrI Aor DropqI
auDwrI …..
h`Q ilKq nM : MS 99
isrlyK : dsm skMD
114
lyKk : ikRSn dws
smW : sMmq 1818
p`qry : 1-449
Awkwr : 31X20 s.m. ilKq: 20X9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, cmVw [isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, dovyN pwsy do-2 kwlIAW lkIrW
hwSIey leI ikDry ikDry ivc lwl lkIr hY[ sqrW pRqI pMnw-20
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw hox kwrn lYmInysn kIqI hoeI hY[ pMnw nM: 44 ilK ky KwlI
CifAw hoieAw hY[ p`qrw nM: 439 qoN bwAd iek p`qrw lYmInysn vwlw KwlI ligAw
hoieAw hY[ hwSIey ivc ikDry-ikDry lkIrW lwl rMg nwl vI lgweIAW hoeIAW
hn [
ArMB : < siqgur pRswid] siq sRI gxysey nmih] AiQ sRI dsm skMD ilKqy BwKw
ikRSn dws]…
AMq :… SuB] jY sRI ikRSn suK DWm ] srib ibAwpI pUrin kWm] jY sRI ikRsn] srb
ibAwpI pUrin ibsn] smiq ATwhrw sY ATwihrw] jyiT phlI iqQ pMcmI]
pusqik spUrin hoA] swv mwiqR knw soiD pVnw kir bIcwir] ipsgw sMiq AMis
rwmw huMAwil poQI ilKI juDwir pVqy suxqy Pil pvNqy]poQI piV kY hiQ
joVny Blw hovY drgwih ivcu ] Bul cuk bKxw muie ko dos nhI dyvnw]
115
AMq : …sMbq pY dohw] irqU vyd inDI cMdRmw sMmq mws AKwif] riv idn iqiQ
iekwdsI gRIKmu kI irqu fwif] qwrn qRn su sYhr mY pRwcI ids DRNmswl] ilKÎo
swihq`Î suDw iniD isMG nrwien Bwl]3]=]
116
ArMB : < siq guru pRswid] sRI guru BXo nm:] AQ irqu rmnIX rsk rMjn kiv kul
ikRq nRwXn isMG kiv kRm kQnM] XQw bsMq pY rqn hrI ko kibq] vcn sumn PUly
syvk Bvr BUly kIriq sgMiD pOn jg bn CwXo hY] koikl Sbd sy sbd gwey TOr
TOr suinq snyhI jn mn hulswXo hY] jVq juVweI son sweI lok lok hUM qy ivml
ivvyk su srUp pRgtwXo hY] swD kiv rmwkMq sMq suK dYn dyKo BgvMq nwnk bsMq
bn AwXo hY]1]…
AMq :… iekusy iPrq chu GweI qy iGrq Gn Awvq Jrq JIny Jrsy Jpk Jpk]sor mn
cwvYN ncYN morn kI pWiq chMU Ern qy cOND jwq cplw cmk ckm]ibnw pRwn pÎwry
pRwn nÎwry hoq dyv khYN nYnn qy Awsu vwin jwiq hYN tpk tpk] riqAw AMDyrI DIr
n iqXwD riq muK biqAw kr auTY CiqAw qpk qpk]16] ieiq sRI irqu rmnIX
rsk rMjn kiv kul ikRq kiv nwrwXn isMG kRm kQNnM nwm iqRqI irqu
sMpUrnM]=]=]=][=]=]=]
117
h`Q ilKq nM : MS 102
isrlyK : Awqm AnuBv S`qk
smW : sMmq 1931 (rcnw kwl)
p`qry : 1 E – 70 A
Awkwr : 14 X 10 s.m. ilKq: 12 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ ibnW hwSIey dy[ sqrW pRqI pMnw 13.
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI hY[ ikrm Kurdw hox kwrx pUrw pwT pVHn Xog nhIN[
ivc-ivc kwnI bdlI hoeI hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] qq sq bRhm] AQ Awqm AnBv sqk[ AlOkk pd soeI
joeI lok mY pRisD nwih AvyduX inr ivBwg so bRmMf ipMf so prY…
AMq : …ieiq sRI Awqm AnBv sqk smwpqM] aAM qq sq bRm] isvohM isvohM]…
isvohM isvohM] do ] smq aunI sY iekqIey BXo pusqk iqXwr] kqk sudI su solvI
krky ilKX ivcwr]
118
p`qry : 56 E – 81
Awkwr : 10X13 s.m ilKq: 7X10 s.m
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ik`sw AMq ivc ADUrw hY[
AwrMB : 1E sq gr pRswd] sRI gxysw nm:] AQ ssI punU ilKXqy] ihkmq aus KudwvMd
vwlI mwlk mulK mlk dw] lwK kroV kry cqrweI koeI pCwx nw skdw] kudrq
nwl rhy isrgrdw dwiemu crku iPrk dw] hwsmu KUb hoeI gulkwrI PrCu Pnwih
iKlk dw]1]…
AMq : …idl ivc qpq QlW dI grmI AWx bxI krwxI [ khwxI ] ] ikcrk nYx krn
idlbrIAw cox lbw ivc pwxI] iPr iPr fwFy kry hTu fwfw drd iPrwk rjwxI]
hwsm jwt BBor ipau so tuit igAw mwxu inmwxI] 101 ] jy jwxw Cf jwn su……
119
Awm vyrvw : poQI ikrm-Kurdw[ SurU ivc ibnW hwSIAw dy 10 p`qry Aqy AMq ivc iek hwSIey
vwlw Aqy 8 ibnW hwSIey dy KwlI hn[ p`qrw AMk 20 E qy hVqwl PyrI hoeI hY[
vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] muMdRI ilKI] eyko gNmu shI kr jwxo cwry byd bKwxY] qYQU
bRhmx rhY n mukr mn nU rK itkwxy] sy swbq mn rhin hmysw gmI n ieq
Kjwny] vwry jwvw Pkr sWeI dy kvqw kIqI dwny]1]…
AMq : …Agly bKs gunwih kwn jI Avl miq n kweI] Awsk qy mwsd kweI rb Awp
Adwlq dweI] suK vsy qyrw dys kwn jI gopIAw AsIsw kIqI] qyrI qwrI qrI DRopdI
DMnw Bgq supRIqI ] 74 ] vwhgurU jI] iciq AwvY]
120
kys Dr kr drs kau Awvxw] dUsry brs mo hukm ilKy jo ssqR pihr kir drsn
ko Awvxw] ieih dUie brs hom nYxw dyvI ky prbiq pir kIAw] qIsry brs hukm
ilKw jo Ab srbiq sMgiq drsn kau Awvxw] qIsry brs mo hom AnMd pur jI mY
huAw]…
AMq : …jo sRbiq isKhu ky crnhu pR pRnwm krih] qb kVwhu prswid vrqwvxw] Aru
kVwhu ayun pwhul lYn vwilahu isKhu Awps mo kVwhu pRswid muK mo dyxw aus ky muK
mo aus ny dyxw aus ky muK mo aus ny dyxw] Ar jo sRI AMimRqsr jI hovY qw AMimRq mo
tuby lwvxy] Ar AOr jo khMU hoih qO kysI iesnwnu krih] swKI sMpUrn hoeI] bolhu
BweI vwhgurU jI kI Pqy]
121
h`Q ilKq nM : MS 109 sMgRih
isrlyK : kivqw
lyKk : sWeI dws
p`qry : 278 E –290 A, 1-7
Awkwr : 7X13 s.m ilKq: 6X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ ibnW hwSIey dy[ sqrW pRqI pMnw-6
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikrm-Kurdw hY[ keI QWeI kwnI bdlI hoeI hY[ 278 p`qry
qoN SurU hMudI hY qy 290 p`qry qk p`qrw AMk AMikq hY[ Agly p`qirAW nMU nMbr nhIN
lgy hoey[ bwAd ivc nIlI isAwhI nwl p`qrw AMk lgy hn[ keI QweIN hVqwl Pyr
ky suDweI kIqI hoeI hY[ 289 E qoN Agy Putkl pwT hY[ p`qrw 2 A qy vwrI vwrI
iek lweIn lwl qy iek kwlI hY Aqy 6 p`qry qy vwrI vwrI lwl qy kwlI isAwhI dI
vrqoN kIqI hoeI hY[
AwrMB : 1E siqguir pRswd ] slok ] dInw nwiQ dAwil pRBu dUir krn ivisvwsu ] Auag
myt gux kry gur pUrn sNeI dws]1] gur pUrw pUrI kry dwqwrI dwqwr] sNeI dws
ANqr hI qy pweIey swihb AlK Apwr]2]…
AMq : …isMD bUd mmqw mnu mwinE Acq jwlvhy] inkit idvwn gurU nhIN bUJy iknI n
pukwr khy] krm kr qU jg kI pujI jnim jnm pirqwpY] bRm sjwn sihij Gir
sMcY bIj kIt kw mwpY] nwm pukwr qyry_ _ _ _jil qy inkswey]2] swgr qy nwmu
seI [ sWeI ] dws pMujI scu mukqwey ] 8 ]
122
h`Q ilKq nM : MS 110 sMgRih
isrlyK : auqpq ibkRmjIq Aru BrQrI kI Aru mYxwvMqI kI
p`qry : 281 A –288
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 8X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw k`pVw, isAwhI kwlI, ikDry-ikDry vKryvyN leI lwl, hwSIAw KVHy ruK
do-do lwl, do-do kwlIAW ivckwr iek motI sMqrI lkIr[ sqrW pRqI pMnw 10.
Awm vyrvw : gRMQ iBijAw Aqy ikDry-ikDry PitAw hoieAw, gMRQ pMnw nM: 281 qoN SurU hMudw hY
pihlw p`qrw kwgz nwl icpkwieAw hoieAw hY[
AwrMB : 1E sÍsq sRI gxyswey nm:] auqpq ibkRmjIq Aru BrQrI kI Aru mYxwvMqI kI
Awgy kQw clI] gRMQ bsYx jog Qw so iedR kw puqR Qw]…
AMq : … BrQrI rwjy ny eyh gl dyK ky ibsmwd hoq BieAw] eyh qmwsw dyK kr rwjw
rwj kw iqAwg kIAw] qb rwjw BrQrI jogI hoieAw[ iesI krky BrQrI gopI cMd
kw mwmw BieAw Pyr rwj BrQrI kw ibkRmjIq kIqw] kQw pRQmI pUrI hoeI]
123
Awm vyrvw : ikqy ikqy hwSIey ivc ilKq hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ p`qrw 221
bhuq Ksqw hY Aqy auproN PitAw hoieAw hY[
AwrMB : 1E [ sRI gxyswie nmh]do] srbwqm sb jwn kY bMdo Awpn Awp] mkrI q`q
iblws ijNau jpO Awpno jwp]1]do] gur gxys bNdo crx hrn mhWqm jwn] pNc
dsI BwKw rcO sugm khO vKXwn]…
AMq : … jpY AByd jwp kO imtwvY qIn qwp kO lKY AnNq Awp kO sNmwD su`D kO gwhY]
AKNf ipf ANf mYN pRcMf mwrqNf mYN nKNf KNf KNf mYN suByd Bwv kONd hY] idAwl
kwl kyl qY pRpNc pNc KylqYN sudyh mwn myl qY Akws bws kO chY]
124
smoeI[ Aiq inrml mn jo phWcwnO] pRwnI srb eyk sm jwnO ] 35 ] ieiq sRI mq
prm hNs pr bRwjkwcwrjo pwsk sRI mq idAwl Anymw nNd srsuqI ibricNd bRhmw
nNdy ibiK nwm pNcmo DXwid [ 5 [
125
AwrMB : .….Ps CurI muh Dr ky] hr iek suKn ilAwvn bwhir, KUn AlUdw kirky ] iPr
auh dsqu srwPw pYdy, hIry suKn proqy] auh srwP ijnw hQ Apny, jwn jhwno
Doqy]…
AMq : … Agy dPn idvwnw Awhw, swbqu kbru bxweI] mgroN jwie hjUmI myly, auvyN Pyru
KulweI] kIqw kbru cuPyry pVdw, Klkiq dUir htweI] Kwsy lok gey AMdrWhw, njru
hkIkq AweI ] 259 ] Awvy musk bihsqI bwhir jl……
126
AwrMB : ...1E sRI prmwqmny nmh ] AQ igRMQ sq pRs˜auqrI iliKqy] sorTw] vwc lK
kir jWn inrgux srgux XO kihXo] kir nmskwr vKWn vwcX qÎwrw kir lK
kO]1]…
AMq : … sorT] homY ho qMU nwih hOmY ho qMU hY khI] sb hY hO qMU hO qMU eyk hI]13] ieiq
sRI sq pRSo˜qrI BwKw] mnohr dws inrMjnI kibqy nvmo KMfh ] 9 ]
127
1880 imqI jyT vdI [ 6 [ Kt pRs˜I sMpUrxM smwpqM XwdRsM pusœkM idRs†wqw dRsM ilKqM
mXwX idsœD msœNx vwmm]
128
AMq : …ey mwn qxo pRmwx swrMg Dr hMU swrIE ] kihE juey Anumwn rwm ibnod ibnod
sU ] 58 ] ieiq sRI rwm ibnod sMpUrnM smwpqM] suB smq
129
lho AnMdw ] ieq sRI smuMdRk nK isK iqlwdk vrxno nwm duqIX smdys smwpqM
rwm rwm….rwm jI sRn[
130
h`Q ilKq nM : MS 118
isrlyK : vwr hkIkq rwey
lyKk : Agrw kvI
p`qry : 1–55
Awkwr : 13X16.5 s.m. ilKq: 7.5X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy kwlI isAwhI nwl do do
lkIrW, sqrW pRqI pMnw 8.
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, poQI iBjI hox krky au~lI l`gI hoeI hY, ikrm Kurdw, ieMj
lgdw hY p`qry izAwdw Krwb hox krky koeI hor kwgz lY ky aus qy icpkwey hoey
hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] vwr hkIkiq rwie DrmI kI ilKXqy]dohrw] pRQmy gnpiq
pRjIey pwCy krIey kwj] sBw dy AMdru bYiTAw rwK lwj mhwrwj]…
AMq : …vwr hkIkiq rwie kI ilKI bhuq Apwru] rwm cMdu jI bKs lY hm pwpI vf
gungwru] hkIkq rwie dI vwr sMpUrnM Bul cuk bKsxI]
131
h`Q ilKq nM : MS 120
isrlyK : viSSt purwx
ilpI kwl : sMmq 1866
p`qry : 1–555
Awkwr : 23X33 s.m. ilKq: 16X24 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ dupwsIN KVHy ruK do do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI
pMnw-16
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ SurU ivc iqMn Aqy AMq qy Cy ibnW hwSIey dy
KwlI p`qry hn[ poQI Ksqw hY Aqy ikrm-Kurdw hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI pRmwqmwey nmh] AQ inrbwx pRkrx ilKqy] aAM
bwlmIko vwc] hy BwrduAwj aupsm pRkrx ky AnMqr qMU inrbwx pRkrx sux] ijs
ky jwxy qy inrbwx pd kau pRwpq hovih] bfy auqm bcn jo mun nwiek rwm jI pRiq
khY hY]…
AMq : …mhw rmwiex ibRD viss† sMpUrn hUAw] imqI pohu dI 22 sMmq 1866 ] iQq
iekwdsI sur gurvwr] sRI rwm sRI rwm] poQI spUrn hoeI] dohrw] sRI siqgur
goibMd isMG jg BwKq qum dws] nwm lwj siqgur rKo dIjy inj ibsÍws
] 1 ] sorTw ] dIjy inj ibsÍ Awn cukweIey Aws sB] purvo mn kI Aws ienidRg
drs idKweIey]2]=]=]=]=]
132
AMq : …AQ sRI sUr swgr gMRQ sMpUrxM ilKqM sMqdws auqm isMG rwmgVIXw iqQ sudI
KstI BwdoN Awieqvwr sMmq sRI ibkRmrwj 1895[ AsQwn suc qIrQ sRI AMimRqsr
jI [ gurU nwnk jI gurU goibMd isMG jI gurU rwm dws jI ky pRswid krw[1[… pUrx
pRMm Bgiq jn mMgq bRhm igAwn puin dY insqwr ] 1 ] srb sMq crn ko
nmskwr jory ] vwcxI jI ]
133
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI, ilKq sMudr hY[ poQI dy AMq ivc 4 p`qry KwlI Cfy hoey hn[
ivckwr qIjy pqry qy iPr kuJ ieMJ iliKAw hY[
“ 1E siqgurU pRswd”
“ dohrw” jo inj pRB mo so khXo so khXo jg mWh] Ab mYN kQw sMsyp qoN sB hMU
khq sunwey[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI gxyswX nm:] AQ ibRMd siqsYXw ikRq kiv ibRd ilKXqy]
dohrw] sRI gurU nwQ pRBwv qy hoiq mnorQ isD ] Gn qY ijXu qir byl dl Pul Pln
kI ibRD [ 1 [ kIey ibRMd pRsqwv kY dohw CMd bnwX] audq ArQ idRstwiq kir idRV
kir dIXo bqwie]
AMq : pVy suxY mn mY DrY srY sws kY kwmu] jYsy hir ky nwm qY hoiq sBI AB rwm] ieq
sRI kv ibRMd ikRiq ibMd ibnod sqseIAw sMpUrx BXw] msq suB msq]
134
p`qry : 1 a-55
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnHI hoeI[ dupwsIN KVHy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw[
sqrW pRqI pMnw-11
Awm vyrvw : ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKweI Awm hY pr pVHn Xog hY[
poQI dI hwlq Ksqw hY[ ivc ivc kwnI bdlI hoeI hY[ SurU ivc iek p`qrw hwSIey
vwlw Aqy iek ibnW hwSIey dy KwlI hY[ pwT SurU hox qoN pihlW iqMn p`qirAW qy
qqkrw idqw hoieAw hY[ smyN bwry qqkry dy SurU ivc idqw hY [ “sMmqu ATwrw sY
qRIih imqI AhwVH idin coaudw] 1830 ] imqI ] 14 ]” p`qrw 274 E qy ilKwrI
bwry iliKAw hY[
AwrMB : 1E sÍsiq sRI gxyswXy nm:] Aib isMG gaU kI kQw] ieq hMs purwx ko mqu] rwjw
XuiDs†r pRs˜ krqy hY BIKm ipqwmw pih] ho purKo purKo ibKy auqm purK BwKIE]
sRiq purwx ky mqu idRV ibsÍws qumwry BwKy qy skl BRWq imtY] kCu ABlwKw hY mukq
kw mwrgu dyhu bqwie]…
AMq : …kQw bhulw kI spUrn BeI] gur pRswid durmiq auT geI ] 28 ] dohrw ] dXw
bcn jwky rhy so bYkMuTy jwie] swD sMg mnu iqRpqIAY Awd AMq suK pwie ] 29 ]
ieq isRI hMs purwxy isMG gaU sMbwdy spqmo iDAwie smwpqy ]7] ] ] ]
135
p`qry : 86 A-93 a
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] Awgy prcI kbIr kI DMny iqRlocin kI ] cOapYeI ] ibp
iqRlocin pRIiq lgweI ] syvw pUjw iqsu min BweI] jwie sorvir kry iesnwn ] syvw
Twkuru kry pRDwn ] DUp dIp nYeI vyd cVwvY] murlI GMtw nwdu bjwvY]…
AMq : …ly bCury DMnw Gir AwieAw] muKu dyiK mwqw suKu pwieAw] puin pirBwiq bCury lY
AwieAw] hir AwgY qWkY hoie isDwieAw] AMik mwil dy imly su jwnw] DMnw Bgqu
AOau sRI BigvwnW ] 19 ] dohrw ] pUrin igAwin kO pwie kY byd bqwviq qwih]
qoaU pRymu nhI jwq hY AiDk hoiq Aivgwih ] 1 ]
136
AMq : …bYTiq gur ky pws iqlku lylwt jo kIjY] rwj idvMqI bwr iqlku ibnH rwj in
dIjY] sUqdIE jib joib pr qib iqlku bnWieau] isK krMqI bwr iqlku dy mMqR
sunwiea] iqlku dIjY suBw AMwnMiq iqlkuin inNdq hIn jnw] qqw byqw iqh lok mY
nwnik mufu BMufu iqlky ibnw]5]1]3]]]
137
h`Q ilKq nM : MS 125 g
isrlyK : pwiknwmw
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 98 E-98 E
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] iqlMig ] AsitpdI mhlw 1] pwiknwmw] eImwnu kurwnu kir
jqin kI ijld kir rhim kI irhil isau ieau pVIjY] swcu igrdwnu idlY jurdWin
mih qoau eImwnu kbhU n CIjY]1]…
AMq : …bid KuAwrI bidAimlI idlY isau dUir idlu Awpnw BI DMn Coif KUlw] Aihlu
idlu hoie rhu burw nN iksy khu hoie inhkrmu pVih kbUlw]8] scu hY klmw pwku hY
mOau lwey kO nWmu jug jug mukwmW] guPiq nwnk sunhu ry kwjI qjhu JUT scu hY
nWmW]8]1]5] ] ] ]
138
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] coaupYeI] DMin DMin login ky rwjw] duistin dwih grIib
invwjw] AKil Bivin ky isirjin hWry] dwis jWin moih lyhu aubWry]1] kibXo
bwic byinqI] cOaupYeI]…
AMq : …sMmqu siqrh shMis BinjY] AriD shMis puin qIin kihjY] BWdiv sudI
AsitmI iriv vWro] qIriQ siqluid igRQ suDwro]30] ieiq sRI cirqy piKXWny
iqRXW ciriqR smwipqM] vwihgurU jI kI PqY] ] ] ]
139
hoeI] ijau Dwin kI mMjir hoie] sTI kI dsIAY] joau ikCu soDIAY qoau mhW AMimRq
vsqu inklY]1]…
AMq : … jw auhI bsqu ibhwJih qW PkIru BI pIr BI murIdu BI isKu BI gurU BI bMdy dY
hiQ ikCu nWhI gurU ijs kY vil hoie so sdw ArwDo] vwh nwnk bMdy Kudwie dy ijin
AswnU rwhu Kudwie dy dI soJI idqI]20]
140
h`Q ilKq nM : MS 125 \
isrlyK : mwqRw bwby nwnk jI kI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 113 A-115 E
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] so pRwin mwqRw bwby nwnk jI kI] slok ] AliK inrMjn Git
mY bsY AMDw bin igRh jwie] nwnk ijin pwieAw pRBu AwpxW so AMiq in ikqhNU
DWie]…
AMq : … eyqI mwqRw bwbw nwnk dwsu khY] jogI hoie so iehu ibiD rhY] AYsI mwqRw phrY
koeI] Agim ingim kI ijsu suD hoeI] AYsw jogI ij AlKu pCwqw] hir Git
BIqir inrMjn jwqw] su pRwin mwqRw bwby nwnk dws suxweI] ieih ibD rwKY iqsu
ipMfu in pweI ] 1 ] ] ] ] ]
141
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] hmin Awsik idvwny hY] hmin kOau dOaulqW ikAwry] jo koau
sbid isAWny hY] auin kOau Klik mWny hY] hmin Awsik idvWny hY]…
AMq : … nwnk bugoey byinqI suinqy suno siB Dir kWin] dunIXW koau cwihqy hY so
swihib sO nhIN rwqy] hmin hY ieisik ky mwqy hmin kOau dOilqW ikAwry]1]…
142
h`Q ilKq nM : MS 125 x
isrlyK : AwrqI sRI cMd jI kI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 118 A-119 E
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI cMd jI kI AwrqI] pRBw qyrI AwrqI quJY BwvY] byAMiq kw
AMqu koeI khw pwvY] srib smWin jhW ly bisqRw] Drmu KMfu ly kro auQwlI] qIn
guxW lY poaux JulwvOau koit sis BWin lY dIp jwrOau] surgu bYkMuTu cwir juig KojY]
kOauxu bMcMqR pRBw lY suxWau]…
AMq : … rUpu nhI ryiKAw jwie nhI pyiKAw Aidsit kI pUjw qY idRsitAWnI] Awip
Twkur krY AwrqI gur pRswid nwnk pUqw sRI cMdu bKWnY]1] bolhu vwhugurU vwhgurU
jI] ] ] ] ] BweI kaur isMGu jI dI vwsI hsr (adweI)?
143
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] EAM buJMqI pwirbqI kho dyvw pirmWgqI] him gYey sRI
koaUlwis aUhW sy ilAwey eyik luidrwiC] mWgI Anyik fwil PlI Anyk Pil] hsqo
Anyik cwir] hsiq jpIAY jY jY kwir]…
AMq : … sIis rwKY isau purI kw rwju pwvY] kMiT rKY kinkwpurI kw rwju pwvY] AYsy AYsy
mMqir rwKY luidrwiC shMsir goau kw dwnu krY pirBwiq] AYsy AYsy mMqir Ajwxu hoie
rwKY luidrwiC shMsir gOau kw Gwqu krY pirBwiq] EAM hrIAM igrIAM isauieM
inmih]1] ] ] ] ] ] ] ]
144
AMq : …gusWeI jI ngrI bWDI igAwn kI poit ] pWco auDry siqgur kI Eit ] nWvY
AWvY dsvY jwie ] AYsw BWfw ko nhI bwbw nwnk jI jo aulit plit rhY smwie ]
26 ] gosit pUrnu hoie ]
145
h`Q ilKq nM : MS 125 P
isrlyK : dohry
lyKk : vIrBwn
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 257 A
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] doihrw ] vIirBWin ky iDAwin kau pRwin rhy liptwie]
AwiT phir causit GVI pIAw pIAw kiriq ibhWie]1]…
AMq : …icqu dyie icMqW lIjIAY jy hovY suGVu sujWnu] qnu mnu bnu [Dnu] sBu ibnis jwie
pru pRIiq in dIjY jWix]5]
146
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, p`qrw 266 A KwlI hY[ Agly p`qirAW qy pihly lwl pYn nwl p`qrw AMk
274 qoN 280 nwl bwAd ivc iliKAw hY ijs nMU k`t kY 267 qoN 273 q`k pYNisl
nwl p`qrw AMk ilKy hn Aqy aus qoN Agy 274 qoN 280 qk nIlI isAwhI nwl ilKy
hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] hIr mIrn dI ] shrPI ] AliP Awie kY iesik lKwau
kIqw mY qw mMjVy cwie ibmwr sutI] duKW drd nY mwr hYrwn kIqI cMdin jyhI mY rodI
dI dyh GtI] mWpy liK qbIbW dy Foie rhy dweI dyie rhI swnU jnm GutI] mIrin
Awie kY mY duKAwrVI dI ikny lKI n bydin hwie muTI]1]…
AMq : …Xy Xwru AwieAw mNnu KusI hoieAw coly ivc n mUl smwvnI hW] sweIAw dydIAw
lK mumwrKW nI syhry bMn kY sohly gwvnI hW] cUVw pYhn ky lwlu suhwgu vwlw his
mWg sNDUr BrwvnI hW] mIrn shd lK sdkVy nI Awpxy Xwr nMU imTVI BwvnI
hW]30] ] ] ] ]] ] ]
147
p`qry : 1–33
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 8.5X12.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, hwSIey qoN ibnW; sqrW pRqI pMnw 10.
Awm vyrvw : AwrMB ivc do p`qry KwlI hn [ rcnw ADUrI jwpdI hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ AdBuq iblws ilKXqy ] dohrw ] jYsy jYsy puhp sMg
DrY iqlw ko qyl ] qYsw qYsw gux khIAih nwm Pulyl ] cOpeI ] koau bRhmcrj
idKlwvY ] koaU nwtk cytk lwey koaU ieMdR jwl lY AwieAw ] koaU kwieAw klp
idKwieAw ] koaU AMjn mohn krY ] koaU icqR kI sUrq hrY ] … myrw Kyl AOr isD
jwnY ] qwhr ey sB Byd bKwnY ] 4 ] dohrw ] sMbq solh gnY Ar pcwnvy rwK ]
AMq kwl gn lOjIAO byd Byd sB swK ] 5 ]
AMq : …kwFY bIj sukwie Dup mo ruq qb AwvY bovY ] lwgY PUl PlY jb bwrI pyTw so Pl
hovY ] Acrj nwih sBY koaU jwnY jg aupKwnw khIey ] bfy hoq kC bwr n lwgY sMg
jo rhIAY ] 96 ] AMnX Byd ] jhw mmolw bIT AfwrY bIn qhw so lIjY ] kY dwmn
kY lhgw qr hr Awn su DMUnI dIjY ] bIT mmolw DMUnI lwgq qb Xh Kyl idKwvY ]
BUm lok jo gwhk nwhI surg lok so AwvY ] jo mwgY so dyiedw mgn bwdI ly
krjweI ] qb Xh kwm svwrn is Drhu jgiq bnw…..
148
h`Q ilKq nM : MS 128 sMgRih
isrlyK : rs pRboD
lyKk : gulwb nbI
smW : sMmq 1798
p`qry : 1 E – 86 E
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 6X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw [ dupwsIN KVHy ruK do lwl lkIrW ivc iek nIlI lkIr dw hwSIAw hY ]
sqrW pRqI pMnw -9.
Awm vyrvw : pihlw p`qrw do-do lwl lkIrW dy ifzwien nwl sjwieAw hoieAw hY [ hwSIey ivc
ikqy ikqy ilKq hY [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ p`qrw 4 A qy lyKk bwry
iliKAw hY:- “BÎo gulwm nbI pRgt iqn ko suq jg Awie ] nwm krÎo rs lIn
ijh kvqweI mY jwie ] 22 ] dohw mYXw igRMQ ko kIno iqh rs lIn ] Apuny mn kI
aukq so rc rc jugq nvIn ]” 86 A KwlI hY 86 p`qry qk AMk kwlI isAwhI
nwl idqy hn AgoN p`qrw AMk nIlI isAwhI nwl ilKy hn [
AwrMB : <siqgur pRswid ] sRI durgwdyvXY nm: ] sRI gxyswie nm ] AQ rs pRboD
ilKÎqy ] dohrw ] Alh nwm Cb dyq Xh igRMQn ky isr Awie ] ijXo rwjn kI
mukt qy Aq soBw srswie ] 2 ]…
AMq : …iqÎh sb iqAw kriq mY AsU vwFwhq jwie ] imln ibrh suK duK khq BeI
PUlJrI Bwie 458 suKeI ibCrn issr kI hYÍ lh lhI qurMq ] byl rUp pRPlq BeI
lh bsMq kO kMq 459
149
gxys ko mnwie ky jrId ko lgwie pwr gXo hY smMudrI [ kihq rwm jMkw kip jwie
XisXo lMkw fufq iPiriq dyKI rwvn kI sMudrI ] 1 ]…
AMq : …swc khu pOn qwq qum pyKw rwm gwq AO suimqRw ko qwq Bwq crn pKwry hY ]
isXwm qn kMc nYn vwro qw pY kot mY n kbI sIAw bYn pRB muK qY aucwry hY ] eyn
AYn jWn ky mm Byjy hr TWn ky imtweI ryK pg soie AOgn ibcwry hY ] ijXo Cwfy
kMuj swpnI iqÎo iqÎwgI sIAw pwpnI hY ilKy CTI rwq ko ibDwqw pY n twry hY ]16]
150
AMq : …ATI pihrI pRswid pwvY] ijqnw icr jwp kry muho iksy boly nhI ipCo jQw
skq kVwh pRswid isKw nU CkwvY] gMRQ swhb nMU pswkI cVwvy gurU bwbw jI sb kwr
rws kryie] ieiq sRI jgq gurU nwnk smAws jpu pRBwKwXM mMqR Plw dysM pUrnM] sBu
msq pwT Byd] lom isD iblom ApuTw] Anlom isDw ApuTw] jpu jI kI pQq
sMpUrxM] sBu msq]
151
hY[ 1 a p`qry qy dyvnwgrI ivc iliKAw hoieAw hY[ 1 A Aqy 2 E qy jMqr ilKy
hn[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ikqy ikqy hwSIey ivc vI ilKq hY[ 32 A
qy dohy dy AMk 409 qoN bwAd 410 Aqy 411 dI QW 420 Aqy 421 pwey hoey hn[
56 p`qry qoN Agy kwnI Aqy isAwhI dovyN bdlIAW hoeIAW hn[ sMkyq SbdW qy lwl
rMg PyirAw hoieAw hY[
AwrMB :<siqgur pRswid]AQ joqk swsqR BwKw brnnM]dohrw] pRQm ismr sRI rwm ko
bhur swrdw mwie] gnpiq dyv ArwDIAY hovY sdw shwie]1] iBRg lqw ijau crn
gur rwKhu ihrdy mwih]praupkwrI jgq mih gur ibn dUsr nwih]2]…
AMq : …dohrw ] cwr byd ds Ast Kt nOivAw krn pukwr] BwvI qy lK jqn kir
rhy AMiq bhu hwir ] 409 ] mn prcwvn kwrny pVIey byd purWn ] jo kCu cwhy so
kry krnhwr Bgvwn ] 420 ]sB BwvI ky vs hih jo aupÎo sMswr ] rwjy rMk n
CUtqy nih CUty Avqwr ] 421 ] AOr srb vis kwl ky kwl rihq Akwl ]
AOqwrn qy iBMn vhu prY n jm kY jwl ] ieq sRI joqk swsqR icMqwmx gRMQ BwKw
smwpiq msq suB msq [ 1 spUrnM ] sRI rWmX nmhW[
152
ibMdu pVY sUrj pwKlI pirvy hoie] bIj Gwqkwd DUmkyq idsY rjo ibRstI hoie] qQw
srb Dwn sMgRh krvo cOQy mws]…
AMq :…jo sukRvwr lwgY qo ims†Ikw khIjY]qy ipRQvI ƒ suK krY DWn Bwiv ssqo sony rUpo
bsqU ArG Xwmy]gwie BYs hwQI GoVw mol mhgw rs lUx iGRq ssqo] jy sinvwr
sMkRwiq lwgY] qo rwiC isMCY krY]dur iBC DWn mhgw kry]krswixAw Plu] ipRQvI
srog kwlI bsqu mhgI] ey bwr Pl khXo[ 00]
153
p`qry : 42 A-50 A
Awkwr : 27X16 s.m. ilKq: 22X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI p`qrw 50 a A`Dw KwlI hY pr pwT 50 A qy TIk cldw hY]
AwrMB : <siqgur pRswid] qotk CMd] AQ nwnk rUp Drwim mny] jih bRhm snwqn
vyd Bny] iek bwr aucwrx nwm ijsy] nrky Bv PMDn jwih iKsy ] 1 ] dsmw gurU
rwGv rUp DrY ] Bv swgr KMQih syq kry] Xvnw sur sMG ivnws key ] inj dwsn
ko inj rwj dey ] 2 ] dohrw ] sRI guru rUpw isMG ky crxn kw kr iDXwn ] BwKw
mY aupkwr ihq horw ckR bKwn ] 3 ]…
AMq :…AQ dust qwrw dwn ] dohrw ] swg dwn hY jnm kw guV ivpdw kw jwn ] sYNDv
pRqÎir kw AhY bD kwhy miq lwn ] 31 ] ieiq sRI inrmlwnuXwiX rUpw isMG crn
isMiKXq mMgl isMGyn ivricqy horw ckRy gocr Plw DXwX isœiqXw]3]
154
jgdIsÍrh ]srb rKw gur dieXwlh BY dUK iblwsnh]Bgiq vCl AnwQ nwQy
srix nwnk purK Acuqhw]chuqIAw qy pMdRw nwil lK dyxw[
155
AwrMB :<[ siqgurpRswid ] srb rog kw AauKD nwmu ] sbd ky ivswhy auqy ivswhu
rKxw ] jy iksy nwl lyKw krxw hovY qw pauVI pMjvI jp dI ] QwipAw n jwie ]
ilK kr isr ivc rKxI]…
AMq :…pYlI duAweI lwey qw Gyau pw ky girim pwxI nwil mly]jy buihiV kIAw jtw homy
qw TMfy jl nwil mly[
156
AwrMB : “<” siqgurpRswid ]bcn sRI muiK bwk pwqswhI dis 10] dwrU Poly dw ] qb
iDDukw qQw AKI pwxI clix kw qQw AKI Kurk kw qQw ipplI KubIAw kw ]
qQw bgl gMD kw] qQw Koryvwau k ] ijsq nauswdru ] mwKI kauVI ] swVxI nwhI
] cwro Qok brwbr krxY]…
AMq : “qMqR Pgvwvy dw dUD mhIn kpVy aqy coey Ar duD coie kr kpVw iBgoie vxw
Cwvy sukwvxw kpVw duD gwvY bkry BYNs dy Pyry ivc kpVw duhI
Bvqw]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=
157
h`Q ilKq nM : MS 133 h
isrlyK : bolxw gurU Amrdws jI kw
p`qry : 101 A-103 a
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]bolxw gurU Amrdws jI kw]ij iksY Awieqvwr ikqY jwxw
hovY qW pwx Kwie jwxw]1]somvwr ikqy jwxw hovY qw dirpix kir
turxw]2]mMglvwr ikqY jwxw hovy qw lOg Kwie jwxw]3]buDvwr ikqy jwxw hovY qw
mD Kwie]jwxw]4]vIrvwr ikqY jwxw hovY qw dhI Kwie jwxw]5]Sukrvwr ikqY
jwxw hovY qw rotI KweI jwxw]6]CinCr vwr ikqY jwxw hovY qw syDw lUx Kwie jwxw]
ijq vil jwie iqq vil gurU bwbw bKsy imhr kry]9]isD hoie bcn hY gurU
Amirdws jI kw]…
AMq : …jy iksy dIvwn pws jwey qw eyh pauVI ilK kr rKxI “hir ky jn siqgur
siq purKw” ] eyh isr rKy jy iesqRI AVI peI hovY qw eyhu ilKy] “kwhy ry mn
icqvih admu jw Awhir hir jIau pirAw” ]ieh pauVI colI nwl bMDxI siq kir
mMnxw]bcnu gurU Amrdws jI kw]
158
AwrMB : “< ” siqgur pRswid”mMqR bwby nwnk jI kw ilAw] Awp qyju bwie ipRQmI
Akws hY”auqpiq prlo hY]ies kwbl ieh hY iek lKu AsIh hjwr BUq mn AMdr
rhdw hY]iqs kI auqpiq paux hY]bwDo surq mn icqu lwie]qReI loAw bwDo mn
icq lwie”rwjw prjw bwDo mn icqu lwie]nwnk piVAw nwmwcwr]nwnk bwDy dyvqy
mswx]…
AMq : …pRwqih kwl ky smy iesnnu krky” jy iesnwnu n houie AwvY pMj iesnwnw krky
pVnw inq] Aqy jy ilKxw hovY qw Awieqvwr nacMdy ilKxw]ijs dy nwie ilKIey
iqs kauN gurU bwby kI riKAw hovYgI]
159
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : “ < ” siqgur pRswid]poQI sloqr ky pCwnxw GoiVAw kW BWiq phlI pYdw hoxy
GoVy kI sUAxy kI]BWiq qIsrI pCwnxw ies BWiq kir koeI smJY so gux Aaugux
kw]BWiq cauQI pCwnxy nhskW]BWiq pMjvI pCwnxw brs kw]…
AMq : …bolhujI vwhgurU poQI spurn hoeI]mhIny AsU iqrIik qIhmI idn
AYqvwir]smqu 1890]iQiq misAw Buil cuik viKisxI jI]
160
klkIhwx ] bFY pust Ar hoie blvwn]krY krY bibD pl do qRY KweI]eykih gorK
gey gusweI ] sMpUrnM ]
161
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN
pwsy do-do lwl lkIrW ivc kwr iek kwlI lkIr,sqrW pRqI pMnW-11
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuqI cMgI nhIN ikqy-ikqy ikrm Kurdw hY]
AwrMB : < siqgur pRswid]gosit bwby nwnk jI kI ilKqy]iek idnU pMjwb dI DrqI
ngr krqwrpur cup kY Gir Awie gieAw[ Drmuswlw bIc pir rihAw] lgw Awqmy
kau smJwvxy] qb isrI rwgu mih sbdu kIAw] qUM suix mn myry imqR ipAwirAw
imlunu vylw hY eyhu]jb lg jobn swsu hY]qb lgu eyhu qn dyhu]ivxu nwvY kwim n
AwvxI Fih FyrI hosI Kyh]…
AMq : Arjnu pIfO sRI Twkur kw inkitvrqI Bgqu Qw]jb Arjnu bRhmw gurU kIAw qb
Twkuru supRsMn BieAw] ry mn myry pwrbRhm kI AwigAw hY gurU ibnw Bgiq nwhI
Qwie pVqI] ry myry mnu qU BI gurU kir]slok]gurU jip ry mnw ijs iml pweIAY
soie]kl klys pwp ihrY AMq shweI hoie]nwnk dws bIcwirAw gurU ibnu mukiq n
pwvY koie]swKI sMpUrin hoie]1]
162
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]AiQ bbyk swr ilKqy]dohrw]nmo nmo sRI siqgurU dInwnwQ
dieAwl]Awpy srnI pwv ho Awp krhu pRiqpwl]1]…
AMq : …gur igAwnu qIrQu Qwnu scw dspur bsdw hrw]hau nwmu hir kw sdw jwcau dyhu
pRBu DrxI Drw]sMswru rogI nwmu dwrU mYlu lwgY scu ibnw]gur vwk inrmlu sdw cwnxu
inq swc qIrQu mjnW swD puiCAw jI Pyir qIrQW dI mihmw ikau AweI]auqr]swD
sMq auQy vsdy bYTdy hYin]jo inrBY puMn iesQRwn hody hYin]iqnw dw drsnu Bytw kir
jwqRw sPlu hodI hY]AiQ bbykswr sMpUrnM]msqu suB msqu]
163
isrlyK : AMimRq Ckx Ckwvx bwry
p`qry : 138 a-148 A
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 6.5X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB :< siqgur pRswid]pRsMg dyvI kO pRgt kir ky AMimRq Ckx Ckwxw]iqn brs sRI
gurU jI ny hom kIAw]ipRQm brs mo sMgqw kaU hukm ilKy]jo isr pir kys Dwir
kir drsn kau Awvxw]…
AMq : …iqs inimq khw jo prm isdkvwn isK hovYgw iqnw ko ies mwrg kw muKIAw
kraugw]AQvw ijn kau sRI siqgurU jI ny Awpxy hsqkmlhu so AimRq Ckwvxw
hY]iqnhu kau mukq krxw hY[so mukq qbI hoqw hY jb dyh Abmwn CutY]ies pRIiKAw
nimq an sy sIs mwgy]bolhu BweI jI vwhgurU swKI sMpUrx hoeI]
164
vrqoN kIqI geI hY [ SurU ivc ibnW hwSIey dy 6 Aqy AMq qy iek hwSIey vwlw Aqy
A~T ibnw hwSIey dy p`qry KwlI hn[ sRI ANimRsr ivc iliKAw BweI auqm BweI
rwmu dwsu kw cyly vwsI bbuir loie kw BweI vDxu BweI rqn lwl ky cyly swD
jigAwsI suB sNBq ATwr sau iChwAwsI 1886 mqI AsU DI AstmI vwru
mMglvwr[
AwrMB : < sRI siqgur pRswid]pRmw nmo[nmo sRsqI nmoN sRI gxyswie nmo]sq icq AwnMd
rUp koie nmo]kQw qK kNnIAw kw sNbwd vIsn purx BwKw ilKqy]puqRI ny pRsNn
kIAw]hy ipqw qum Ar hm Ar ey BweI]Ar Brqw myrw ktNb Ar snbNDI]ijn
isEu gujrWn hY]ien sO sNjog Ar ivjog sq hY ik Asq hY]…
AMq : …dohrw]sRb vrn qy bwhry Awqm jwko nwm]rUpy rNgy rm rihAw sdw Alpq
suBwie]1]dohrw]vrn Awsrm sgl iqAwgo]bRhm igAwn my ins idn lwgo]sB
kC jwno eyk Akwl]jo dyKhu so goibMd lwl]2]sq dIpw nau KNf my siqgur bfo
dieAwl]eyk plk kI mwaj my jugu jugu krq inhwl]3]=]
165
AwrMB : :< siqgur pRswid] sRI BgOqIey nmh]AQ piKXwn cirqR ilKqy]
pwiqswhI ] 10 ] BujMg CMd]quhI KVg Drw quhI bwFvwrI]quhI qIr qrvwr kwqI
ktwrI] hlbIj nbI mgrbI quhI hY]inhwro jhw Awp TwFI vhI hY]1]…
AMq : … quhI pwiq sMiDAw Arun bsqR Dwry]qmI iDAwn mY suklMb rsu Dwry]qhI pRIq
bwnw sXM kwl DwirXo]sBY swDUAn ko mhw moh twirXo]13]
166
AMq : …gurmuK isMG gurU jb pwieAw]36]ieq sRI bwxI bwvn AKrI smwpqM msq suB
msq]]]1]] < sRI sq gur pRswid]]=]
167
AMq : …Agm AgwD Afol Acl hY qy kihx suxx qy inAwrw]sB Git rmy srb qy
bwhr mieAw qy hY pwrw]mn buD bwxI lKy n qwko sAM rUp adwrw]gurmuK isMG ijn
bRhm lKwieAw iqs sqgur ky bilhwrw]ieq sRI mwJw sMpUrnM]
168
p`qry : 78 a – 94 A
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ fyauFy ilKqy ] Awip Awqmw rwm pCwno nw Bulo Brm
Bulwey iehu jnm gvwey]ijau jil mY jlH Awie kTwnw iqau sqsMg imlwey iPr
bhuiV n Dwey]ibdru sudwmw DMnw nwm sDnw sYn qrwey jy sqgur Bwey]gurmuK isMG
siqgur kI mhmw jsu vyd purwxI gwey iek Arj suxwey]1]…
AMq : …gurU nwnk AMgdu gur khIey Amrdwsu gurBwrw koeI AMqu n pwrw]rwmdwsu soFI
gur khIAY Arjunu suq inrMkwrw ijn gRMQu aucwrw] hir goibMd hir rwie gurU hir
ikRsny jgqu auDwrw bhu pwpI qwrw ] DMn DMn gur qyg bhwdru pwqswhu hY Bwrw dsmw
Avqwrw]40]ieq sRI fyauFy spUMrxM msq suB msqU]sRI rwm jI shwie]
169
qo AnwQ nwQ pUrn gurdyv myrw mihmw siqgurU kI n khI jwie muK qy]kwm qy kroD
loB mmqw ko jwlH dwsu jwn ky CufwieAw mhwBwrI GoryN duK qy]…
AMq : …ies mY khw Dry jo cIq ] qwkI bFy gurU isXo pRIq]jo Pl gMgw nwqy hoeI]pVy
pRym kr pwvY soeI ] qIrQ brq krY jgdwn ] so Pl qwky nhI smwn ] jwih pVY jo
pRym lgwie]mukq pdwrQu iCn mY pwie]gurmuK isMG iehu bwq bqweI]jo smJy iqn
pdmI pweI] 119 ] ieq sRI Bgq boDnI pRym rUpxI bwxI smwpqM msq suB msqU]]
170
h`Q ilKq nM : MS 137 j
isrlyK : gurprnwlI
p`qry : 247 A – 252 A
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < sRI siqgur pRswid ] sqr vry qy pMj mhIny qy siq idhwVy pwqswhI sRI gurU
bwby nwnk jI kIqI]mhlw pihlw ] 1 ]bwrw vry qy Cy mhIny qy nau idhwVy pwqswhI
sRI gurU AMgd jI kIqI]…
AMq : …mwqw suMdRI jI iqn ky Gr AjIq isMG jI] dUsry mwqw jIqo jI iqn ky juJwr
isMGu jI jorwvr isMGu jI Pqy isMGu jI]qIsrI mwqw swihb dyvI iqn ky sNqwn ikCu
nwhI hoeI Pyr dsmy pwqswh jI bKs Kwlsy pr kIqI]ieq sRI gurprnwlI sMpUrnM
msq suB msqU]
171
p`qry : 1 – 144
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ikDry-ikDry ikrm Kurdw hY[dupwsI KVHy ruK kwlI isAwhI nwl do-do
lkIrW dw hwSIAw hY[ ikqy-ikqy hVqwl Pyrky suDweI kIqI geI hY Aqy ikqy-ikqy
rih gey AKr hwSIey ivc ilKy hoey hn[ nIlI isAwhI nwl lkIr vI PyrI hoeI hY[
ikqy-ikqy hwSIey ivc PwrsI ilpI ivc iliKAw hoieAw hY[sqrW pRqI pMnw 9.
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw hY[
AwrMB : <siqgur pRswid [ < sRI siqgurU idAwl AQ icd ivlws ilKXqy [ slok [
srvwqIq ihXq srvM inrdudM ] ivdu dMq spd icd ivlwsrqM ] inqMXw] qsmMeI
siq Awqmny kmwh [ 1 […
AMq : …ieiq sRI mq icq ivlws gRMQ sMpUrxM]=]poQI sMpUrxM]jYsI hmrI buD hY qYsI
ilKI bnwie]BUl cUk joXw hmy sMqo lyhu bnwie]=]sMmq 1897]=]mhInw
poau]=]rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm]
172
Awm vyrvw : p`qrw AMk pihlW 1 qoN SurU huMdw sI pr bwAd ivc pihly p`qry ƒ 286 nM
iliKAw hY[pihly p`qry dw kwgz vI bwkI poQI qoN v`Krw hY [ pihly p`qry qy hwSIAw
vI dupwsIN do kwlIAW lkIrW dw hY[AwKrI 25 p`qirAW dI isAwhI Aqy kwnI bdlI
hoeI hY[poQI ikrm Kurdw hY[
AwrMB : <siqgur pRswid]jwpu]sRI muK vwk pwiqswhI]10]CpYCMd]qÍpRswid]ckR ichin
Aru brn jwq Ar pwq nihn ijh]rUp rMg Aru ryK ByK koaU kih n skiq
ikh]Acl mUriq AnBau pRkws Aimqoij kihjY]koit ieMdR ieMdRwix swh swhix
gixjY…
AMq : …c`qR c`kR vrqI c`qR c`kR Bugqy]suXMBv suBM srbdw srb jugqy]dukwlM pRxwsI
dieAwlM srUpy] sdw AMg sMgy ABMgM ibBUqy]198]
173
AMq : …dohrw ] jy jy qumry iDAwn kO iniq auiT iDAY hY sMq ] AMq lhYgy mukq Plu
pwvihgy BgvMq ] 6 ] 262 ] ]ieiq sRI bicqR nwtky cMfI cirqR ausqq brnnM
nwm Astmo iDXwie sMpUrx msqu suB msqu ] 8 ] ] APjU ]
174
AMq :…isAwm rMg isAwm jI ko pwie dRsn rwm jI ko bcn iblws bRhmw byd hUM
aucwrdw ] khY kv suMdRdws lgI hY guljwr AYsI Awie kr nr sB pwp hU auqwrdw
] 3 ] dohrw]sn aunI sY cwlI ƒ kIqw gRMQ iqAwru ] BMmIpury gRwm mY bhu sMqn
kIAw aupkwru]
175
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ikDry-2 kwnI bdlI hoeI hY[ ies poQI ivc igxqI 100 qk lgwqwr cldI hY
iPr 1 nMbr qoN muV ky SurU ho jWdI hY[
AwrMB : AQ SRI aupsm pRkxy mhw rmwiexy jnkau pwKwn ilKqy[…
AMq : …ieiq sRI apusm pRkxy jnkopwKwny pRigAw mhmw vrnnM nwmu sRgh sRI rwmcMd
viss† sMbwdy smwpqm]
176
Awm vyrvw : pihlI pMgqI lwl isAwhI nwl ilKI hY[ poQI ikrm Kurdw hY Aqy Ksqw hwlq
ivc hY[ AMq qy do hwSIey vwly Aqy iek ibnW hwSIey dy p`qry KwlI hn[
AwrMB : 1E siqnwmu krqw purK…gurpRswid] poQI pRym AMboD kI prcIAw pRymu BgqW kw]
dohrw] EAM nmo prmwqmw pUru rihE sBu AMgum Awid miD puin AMiq ieku qWky
jgqu qrMgu]1]…
AMq : …cOpeI] sMmqu sqwrw sY pcws] suklu iekwdsI mMGr mws] poQI pUrnu siqguru
krI] dws duAwrY pUrI prI] ArD shMsr cOpeI XwmY] KoVis ADk dohrw qw mY]
sorTw JUlxw bwhir nwih] ijiv pwq PUlu Plu qrvr mWih] pRymu AMboDu poQI ko nwmu]
pVq suxq lhY suKu ibsrWmu]61] dohrw] pRymu mhodDu pYT kY jy ko goqw lyie] hir
rqnu Amolku hwiQ iqsu shjy siqguru dyie]1]61]17]
177
Awm vyrvw : ieiqhwisk pKoN mh`qvpUrn hY[
AwrMB : 1E gur pRnwlkw ilKXqy 1 ipRQmy gurU nwnk swihb sqgur dyv jI jnmy rwie
Boie BtI dI iqlvMfI]
AMq : … Pyr mwqw sMudRI jI mwqw swihb dyvw jI Ar gurU jI dw mwmw hor srbq isK
sMgqI Kwlsy jI ivc jog qKq gurAweI dw Ar pwqswhI dw sRI AMmRqsr scKMf jI
itikAw[ gurpRnwlI smwpq
178
AwrMB : 1E sRI gxysweynm: AQ Anyk ArQ nMd dws ikRq ilKXqy] dohrw] jo pRBU joiq mY
jgq mY kwrn krn AByv] ibGn hrn sb suB krn nmo nmo iqh dyv]1]…
AMq : …sbd smMud mY sbd gun ko kwFn smrQ] mrjI Aws skiq js qYsy Awvih
hQ] 89] ieq Anyk ArQI smpUrxM]200]13]89]300]60]
179
isrlyK : AstwvkR BwKw
lyKk : idAwl AnymI
ilpI kwl : sMmq 1726
p`qry : 1 a -108 a
Awkwr : 14X17.5 s.m. ilKq : 9X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] ] aAM svusiq sRI gxyswie nm: “ AQ kiv ikRq dieAwl
AnymI nMd sursvqI AstwvkR BwKw vrnqy]…
AMq : …ieiq sRI prm hMs prbRwj kw cwrj aupwsk sRI mq idAwl Anymw nMd sursqI
Bgvwn hsqwml pRSnauqR BwKw sMsikRq ibcrqM] ibigns sMihgnqw smwpqM]
sMpUrxM] suBM pw mw q:]=]=]=]
180
h`Q ilKq nM : MS 148 h
isrlyK : igAwn suDwrs
lyKk : rwm idAwl (isK sdw nMd)
ilpI kwl : sMmq 1900 ib.
p`qry : 193 –272
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] “ dohrw “ Acl Ajr mn ivml Gn prmwqm inj rUp]
suD AKMf Akh Amr pRxvhu bRhm AnUp]…
AMq : ieq sRI igAwn suDwrs igRMQy vydwq pRkrxy sRI miq prmhMs pRbRwjkwjwrj rwm
dieAwl isK sdw nMd ivcrqy Awqm igAwn ivD muK vrnnM nwmu spqmo hulwsw]
sMswDqoXM igAwn suDwrs gMRQw pUrx suB msqu] sMmiq 1900 pohu poQI sMpUrn hoeI
“BUl cUk bKsxI
181
AMq : “ Ab CpY spUrn r`jb jI ky msqu suB msqu “ APjU ‘CpY’ kw isau kry kpUr
lsx ly sMgiq mylI “ ksqMUrI kw isau kry kpUr lsx ly sMigq mylI] ksqMUrI kw
isau kry pwis jyb rGU bolY] rwj hMs kw isau krY hI guly prm..…
182
vyrvw : ijld g`qw kpVw, dupwsIN KVHy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw-
7, pihlw p`qrw ibnW hwSIey dy hY[
Awm vyrvw : ikqy-ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ SurU ivc iqMn Aqy AMq qy cwr
hwSIey vwly p`qry KwlI hn[ ilKweI Awm hY pr pVHn Xog hY[ ikqy ikqy isAwhI
iPkI ho jwx kwrx kuJ A`Kr pUrI qrW pVHn Xog nhIN[
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI pRmwqmw jYXiq] AQ jog suDwinD igRMQ ilKXqy] ikRq
lCI rwm] d:[ suinXo jogu bissit hr gur bissit pihrwm] qwko q`q khq pRgt
jogu suDw inD nwm]1]. . .
AMq : … ieq sRI ikRsn jIvn kilXwn suq lCI rwm ibrMcq] jog suDwinD gRMQ pMcmo
aupdys smwpqM] msq suB msqu] sMmq ] 1793 ] qiq qMqI ibq crm kw Gn
kwsI ko swkwir nwd sbd Gt kw khq sukr suAwn pihcwn] kMuflIAw ] ipQm
Baur gMjwr sMK Dun duqI khIjY] iqRqIAY ibjih imRdMg cqrQ qwl suixjY] pMcvY
GMtw nwd Kstm bInw Dun hoeI] spqvY bjYih Byr AstvY dMuDBdoeI] Ab nwvY
grjs mMdkI dsvY myG GoKh gnh] nwnk Anwhd nwd kau ds pRkwr jogI
sunh]=]=] BUlcuk bKsxI] tihlIAw jwix ky]
183
dws ] 18 ] smqu 1882 ] imqI ] mwG sudI dUj ] poQI sMpUrn hoeI buDvwr ]
kWsI ivc mIr Gwt sMgq mY ]
184
hn[ p`qrw 21 A qy vI pihly p`qry dI qrHW cupwsIN P`ul bUitAW dw hwSIAw hY, Aqy
vwrI vwrI iek pMkqI kwlI Aqy iek lwl nwl ilKq hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] gIXw mwlqI CMd ] klml klys klMk dr nMdwsqRw
sinvwrnM] pd kMj mMj iblok Ktpd dws ko suK kwrnM ] Ajr Amr AilKq Al
Bv ByK jMqv AwmXM] pd Aml niln nmw mAn lv dyv nwnk nwmXM]1]…
AMq : …ijnky Bl nwm ArwDnqy] lK Awqm iBMn aupwDnqy] ijh nwm ley Bv
su`DmqM] gur nwnk pwd pd` mnqM]12] ieiq sRI nwnk inRbwx AsqoqRM dyvw hrI
ivrcqM srby suBM BvqI]3]
185
lyKk : dyvw hrI
p`qry : 12 a–18 a
Awkwr : 11X17 s.m. ilKq : 7X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E sRI pRmwqmwX nm:] AQ qtsQ srUp lKx rwmosiqq] dohrw] mn mrkt
Aq cpl hY aufx kpUr smwn] gurU DXwn my ck imrc vs kr lyq indwn]1]…
AMq : …nmo nmo pRB sRI rGnMd] pUrn kwm s`cdw nMd] dsrQ nMd sRb ko cMd] hir
dyvw qwko sd bMd]50] ieiq sRI qtsQ srUp lKx rwmosiqq smwpqM]6]
186
h`Q ilKq nM : MS 154
isrlyK : ivcwr mwlw stIk
lyKk : sMudr dws
ilpI kwl : sMmq 1893 rcnw kwl: sMmq 1726
p`qry : 3 a–104 A
Awkwr : 13.5X18 s.m. ilKq : 9.5X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnI hoeI, dupwsIN KVHy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI
lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-10
Awm vyrvw : poQI Ksqw hwlq ivc, ikrm Kurdw, poQI 3 p`qry qoN SurU hMudI hY, pihly do p`qry
nhIN hn[ p`qrw nM 103 A qy smyN bwry iliKAw hY:- “sqRih sY CbIs sMbq mwG
mws suB]”
AwrMB : tIkw] sRI khIey suBwie mwn dyv khIey pRkws sÍrUp jo Bgvwn hY mur dYq ky
mwrnhwry] iqs kau mY AwnMd ky sMjugiq hokr crn bMdnW krqw ho] igRQ kI
inrivGn smwpqI ky vwsqy] mUl] ivcwr mwl vrnn kro monI jU aurDwr]…
AMq : …ieiq sRI ivcwr mwlw Awqmvwn kI iesiQiq] Astmo ibsRWm]8] ArQ
suDwrn jo tIkw ivcwrmwl kw ] guru ikRpw qy jQw smwpqM] ]1] suB msq]1] ]
sMmq sb bis nwQ gx Bwd`Í v`d duq iQq] ] gRMQ su suMdr mwl ko ilKXo AiDk kr
su`Dw]1] ] ] ]
187
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, do cOpeIAW nMU 10 nM lgwieAw hY, 11 Aqy 12 AMk nhIN lgwey, AglIAW do
cOpeIAW nMU 13 AMk lgwieAw hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI pRmwqmny nmwM] AQ igMQ [ igMRQ ] siq pRSnoqrI iliKqy
] so ] vwcX lK kir jwn inrgux srgux jo kHXo] kir inmskwr vKwn vwcXq
Xg kir lKko]1]…
AMq : …lKX ArQ kihÎo ieh soeI] jw mY dYÍq Bwn nih hoeI] dYÍq BWn bwD krXo
jwmY] Pl Pl nwm doie nih qwmY] 10 ] Pl soicdw Bws pirmwqw] AhM bRhm Pl
khXo ibKXwnw] srUp mwJ ey Pl dYÍ nwhI] ivklp ivklp rihq rhY so
qwhI]13] so ] hO mY hO qMU nwih hO mY hO nMU hY khI] sbhY hO qMU mwih hO nMU hO qMU eyk
hI] 13 ] ieiq sRI sq pRsnoqRI BwKw igMQ mnoihr dws inrMjnI kQqy nvmo
KMf]9]]=]=]=]=
188
isD krby kO irdy mwJ qw ko sÍrUp icqÍn kr kY nmskwr krqu hY] do ] ids†w eyk
sÍrUp hY jIvy sÍrUp nhI Byd] soÍ sÍrUp aurbMd kY ibGn sbY qij Kyd ]1]…
AMq : …jYsy PurY Akws mY bwX clnqw soie] qYsy sohM dyv mY sohM EAM hoie]291] bXw
lIn Akws mY AOr lIn khMU nwih] sohM dyv mY lIn qÎo AOr lIn kw mwih]292]
dyv sMÍ pRkws sÍrUp hY swKI dyv hY soie] AOr dyv Adyv sb swKI iqnw n
koie]293] ieiq sRI swKI sÍrUp] ieiq sRI Kt pRs˜ igRMQ smwpqM]]=]=]=]
189
AMq : …dohrw] dwdU qum jIau ky Aaugn qjy kwrn kvn AgwD] myrI jrnw dyK kY mq
ko sIKY swD]91] dohrw] qr kutMb nr dl imly duKI hoq lg bjwr] kWt rwg kr
BogeI tUtqXWg suK swr]1] pOn byg nrpq doaU jOk dWc khu jwie] Kydn qw ko
hoq kCu iniriCq iehY suBwie]2]=]=]=]=]=]=
190
h`Q ilKq nM : MS 155 K
isrlyK : ivcwr mwlw
lyKk : AnwQpurI
rcnw kwl: sMmq 1726
p`qry : 298 a-315 A
Awkwr : 11X18.5 s.m. ilKq : 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E sRI gxyswey nm:] AQ sRI ivcwr mwlw AnwQpurI ikRq ilKÎqy] dohrw ] nmo
nmo sRI rwm jU sq icq AwnMd rUp ] ijh jwnY jg sÍpn vq nwsY BRm qm kUp
]1]…
AMq : …sorTw] sqRh sY CbIs sMbq mwGv mws suB ] momq ijq khu qIs qy qk brx
pRgt kIrI]42] gIqw BwrQ ko mqo eykwds kI Xugq] AstwvkR bisst muin kCuk
AwpnI aukq]3] ieiq sRI ivcwr mwlw AwqmvWn iQq Astmo ibsRwm]8] ieq sRI
ivcwr mwl sMpUrxM] BUlcuk AKir dI b isxI]=]=]=]=
191
Awkwr : 27X14 s.m ilKq : 23X11 s.m.
vyrvw : ibnHW ijld, Ku`ly p`qry, ibnW hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-12
Awm vyrvw : poQI KVHy ruK KuldI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] ] siqnwmu krqw purK…gur pRswid] Awid scu… hosI BI
scu]1] siqnwmu krqw purK inrBau] aAM Awid nmM AMq 100000] lwK pwT krY
ibD sMjugiq ky nwil jo cwhY kwrj icqvY so gurU nwnk jI pUrw krY]…
AMq : … Drm KMf kw aAM 2000 jpnw rivvwr qy pRwqkwl kus† Awdk BgMDr jlODr
imtY iesI ko sukRvwh jpY qy bYrI ko ieq ieq sRI jgq gur nwnk smwKAwXM mMqR Pl
dyvM sMpUrnM] lom is jpnw iblom isDw puTw jpnw sRI vwihgurU kwrj isD
krY]=]=]=]
192
AMq : …qyrw kwrij Awp pRiB jI pUrw kIqw hY] eyk kwrij ikAw qyry sB hI kwrij
sMpUrin Bey hY AnMd mn icMdy mn Bwvdy Pl pwvihgw Aru dIn dunIAw mY surKrU
hovYgw] qyry aupr prmysr jI sRI Bgvwn jI kI ikRpw BeI hY] qMU Awpxy mn mih
kweI icMqw icqvnI nw kir] jp sRI Bgvwn jI kwrij suPlw PlYgw]37] ] ] ] ]
ieq sRI pRICw gurU Arjn jI kw sMpUrn]
193
pwiqswhI ipRQm cqrXo iDAwau sMpUrnM] ] suBM BUXwq ] sRI gxyswX nm: ] ] ] ]
sRI gxyswX nm: ] sRI Akwl jI shwie ] ] ] ] sRI Akwl jI shwie] ]
194
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy
ru`K do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-11
Awm vyrvw : ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, A`Dy ‘s’ dI vrqoN kIqI hoeI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ kok swr ilKXqy] ikRq kv Drm isMG nwm brnnM]
svwXw] hoie ikRp qumrI hMm pY qb s`bY gnysu gunho DrhO] jIA Dwr ibcwr qbY br
buD mhw mgnYk kOhO hrhO] ibn cMf ikRpw qumrI kbhU muK qy jyhI ACr hO krhO]
qumr kir nwm ik Doqu lhw ijm vwk smuMdR ibKY qrho]…
AMq : …ieq sRI kok swr smwpqM ikRq kv Drm isMG nwm cqRdso iDAwie smwpqM 14
ieq kok poQI ilK] sMmq ] 1940 mhInw mwg idn igAw] 26 dsKq gurbKs
isMG dwsn kw dws Blck mP krnw jI] nwrI kubj krUp ko cqR ibvwhiq nwih]
hoie srUp klhIx mY ibAwhq nih sRmwih]
195
Awx vwsqy totkw idqw hY[ ies dw p`qrw AMk bwAd ivc nIlI isAwhI nwl
iliKAw hY[
AwrMB : 1E 1E sRI gxyswie nmih] EAM sRI ikRSnwie nmih] gIqw swr ilKqy] Arjno
vwc] sRI ikRsn Bgvwn pRiq pRsMin kry hY] hy pRmysur jI EAMkwr kw mhwqm Aru
rUp]…
AMq : …so punrip jnm nu Awvogy] jy koeI ies kw AiBAws krY] jo pwT hI kir
jwxY] pwT hI mwqR kry…… gIqw swr pUrn hoeI…… bolo sRI gMgw jI kI jY]
196
Awkwr : 10X16 s.m. ilKq: 5X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] gIqw goibMd isMG ikRq] pwiqswhI ] 10 ] EAM sohM goibMdu
ABYR inr Akwr Anwm inRbD] srb invwsI siB mih rivAw jl Ql mhIAlu KMf
bRhmMf]…
AMq : …eyk goibMd sB rihAw smwie] eyk khw BI Avru n BwKo] Awp kO Awpny mihlY
rwKo] Pyir inrvwcu idsw ko gho] Apny suK mY Awp hI rhO]88] ieq sRI Bgviq
gIqw sUp inKqsu bRhm ividAw Xog swsqRy sRI ikRsn Arjn sMbwdy] iDAwEu gIqw
kw ATwrvw spUrn smwpqM] 18 ] siq gurU jI ky pRswid ] AKr vwDw Gwtw soD
pVnw ]1] ] ] ]
197
pQ pig] nwnk rog doK AG moih iCdy hir nwm Kig]10]19] audm kir lwgy
bhu BWqI ibcrih Ank swsqR bhu K…..
198
AwrMB : …..mYN mwieAw kw Ar qumwrw aupjwvnhwrw ho] qW dyvqy ausqq sRI inrMkwr jI
kI lgy krx] qw ienw dyviqAw ny kihAw ijv AwigAw hoie jI iqEu iqEu sNswr
krIey jI] qw AwigAw hoeI qusI iqny myrw rUp ho]…
AMq : …kiljug ivc Awgy jug ivc iek Avqwr sRI inrNkwr jI na klkI lhYgy] jb
iek lK AsI 1208:] brsw kiljug kIAw bIqY gIAw] mwG mwsy suklw pKy qRYdsI
guruvwry[13] eyhu Kyl sRI inrNkwr jI hr cauknI ivKY krdy Awey hYn pswry kw]
Pyr aus kw ANq nhIN pwieAw jwdw] sNswr kI rcnw kw pswrw ikq bRs ikq mhIny
ikq idn ikq vyly pYdw kIqw hY[ Eus kI gq imq Euh jwxY] Awgy sRI gurU bwby
nwnk jI kI lIlw clI] swKI pUrI hoeI] ]*]=*]
199
vyrvw : ijld g`qw, dupwsIN KVHy ru`K do kwlIAW lkIrW ivc iek lwl lkIrW dw hwSIAw,
sqrW pRqI pMnw-12
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikrm Kurdw, AwrMB ivc 9 Aqy AMq qy hwSIey vwly 8 p`qry
KwlI[ ies poQI ivc hY:-
sUrj pRkws ipRQm rws 1-265
sUrj pRkws duqIAw rws 1-228
AwrMB : 1E siqguru pRswid] AQ sRI guru sUrj pRkws igMQ [ igMRQ ] ipRQm rws ilKXqy]
] dohrw] ] qIno kwl su Acl rihA lb skl jg jwl] jwl kwl lK mucq ijs
krqw purK Akwl]1]…
AMq : …ieiq sRI gur iblws sUrj gRMQy duqIX rwsy sRI nwnk jI pRsMg brnnM nwm kiv
sMqoK isMG ibcrqwX nwm spq pMcwso AMsU] 51 ] ] duqI rws sMpUrn BeI siq gurU
jI kI ikRpw sy] dsKq BweI swDU isMG gRMQI rjmt 25 gulwm swD sMgq kw gurU
Kwlsw jI bKsy bKsx jog hY] sMmq 1934 qRIk swvx dI 19 buDvwr CwvxI
AMbwly mY] sRI Akwl purK jI qyrI srx hY jI]
200
vyrvw : ijld g`qw cmVw dubwrw b`JI hoeI hY[ hwSIAw dohyN pwsy do-do kwlIAW lkIrW[ pMnw
nM: 21 qoN hwSIAw nhIN lgwieAw Pyr pMnw nM 51 qoN lwl rMg nwl 2-2 lkIrW dohIN
pwsIN[ Pyr 70 pMnw nM: qoN bwAd bgYr hwSIey qoN hY[ sqrW pRqI pMnw 8
Awm vyrvw : ies poQI ivc AMq ivc pMnw nM 110 qoN 111 l`igAw hoieAw hY jd ik qrqIbvwr
vI ieh p`qry juVy hoey hn, ieh p`qry v`Kry hn[ poQI dI lYmInySn kIqI hoeI hY[
ies dI hwlq izAwdw Krwb sI[ p`qry ikrm Kurdw sn[ poQI Kqm hox qoN bwAd
iek pqrw 143 A KwlI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid[ AQ prcI goibMd isMG jI kI pwqSwhI 10[…
AMq : …skl duAwr khMu Cwif kY gihXo quhwro duAwr[ bWih gh kI lwj As goibMd
dws quhwr[
201
AwrMB : sRI gxyswienmih] 1E siqgur pRswid grB gIqw] Arjn sRI iksn jI pwshu
prsMn puCq hY] sRI iksn jI kI AwigAw hY ij koeI iesu grB gIqw kau pVY
suxY…
AMq : …“hy Arjn” mwnuK ky srIr mih swFIAw qRY kroVI rUmwvrI hY qau lig nrk
jwiegw] hm kau doKu nwhI dyvxw ] ieq sRI grB gIqw vYsnvw lKx pMun pwp
vIcwry] sRI iksn Aru Arjn sbwd kIAw] grB gIqw pUrn smwpq]
202
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw pihly
pMny qy dovyN pwsy KVHy ruK do-do kwlIAW lkIrW, bwkI poQI ivc do do lwl lkIrW
ivckwr kwlI lkIr, sqrW pRqI pMnw 14
Awm vyrvw : gMRQ dI hwlq Ksqw, ilKq sMudr, ies gRMQ ivc kMnw (w) mwqrw dI QW qy (.) ibMdI
dI vrqoN kIqI hY[ kuJ A`Kr soD krky hwSIey qoN bwhr ilKy hoey hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] vcn givMd lokW dy] sMq kw bcnu hY] jo pWc pRkwr kw
swlxw hY jigAwsI kau sB hI iqAwgxw prvwnH hY] eyku swlnw jIvh kw bdrI QI
Awid ly kir]1] dUjw swlnw kwmu Bogu]2] qIjw swlnw sMudr rUpmwnH Kuh ky
dyKxy]3] cOQ swlnw pr inMidAw kw]4] pWcvw swlxw durbcnhu kw]5]…
AMq : …iksI swD pRdys kI vny gieAW] i&ir gurhU aus kau kihAw Bwau krxy vwlw
Aru ABwrmq krxy kw nwhI qW Gir hI bYiT kir gujrwn kry] Bul cuik bKsnI]
203
Awm vyrvw : rcnw dohry Aqy cOpeIAW ivc hY[ ijnW dI igxqI 560 hY[ dohry cOpeIAW dI
igxqI iek sO qoN bwAd Pyr iek qoN SuruU kIqI hY pr ijQy pUry sO ho jWdy hn EQy
pUrw nMbr id`qw hY ijvyN do sO dohry hox qy nMbr 200 pwieAw hY iPr iek qoN SurU
krky 99 qoN bwAd 300 nMbr pwieAw hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI
geI hY[ poQI ikrm Kurdw hY[ hVqwl Pyrky suDweI kIqI geI hY[ pihly do p`qirAW
qy pYNisl nwl ihMdI vrx mwlw ilKI hY[ AMq qy do p`qry KwlI hn[
AwrMB : 1E sRI gxyswienm:[ siqgur pRswid] AQ isMG gaU kI kQw ilKÎqy] dohrw ]
bCry rso n goiqrIAw rmY n isAwm ] syvk swihb nw invY jpu murwr ikh kwm
[1[ cOpeI] nmo nmo sRI pRB AbnwsI] Akwl mUriq hY Git Git vwsI] AlK AByv
AgMm Apwrw] CwieAw miD Awip inrDwrw[2[ ismir ismir pRBswr] eyk Bgq ky
nwau aupkwr] ikAw mwnuC ikAw psU bycwrw] bwcw Acl BeI moK duAwrw[3[…
AMq : …jn dyvI dws jwiq bilhwrI] Awp qrY Avrw kO qwrI] bhulw isMG kI kQw
spUrnM]=]=]=]=]
204
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E E siqgur pRswid] sRI gxyswX nm:[ AQ sRI ivcwr mwl AnwQpurI ikRqu
ilKXqy] dohrw ] nmo nmo sRI rwm jU siq icq AwnMd rUp] jih jwnY jg sÍpn vq
nwsY BRm qm kUp[1[…
AMq : … sorTw] sqR sY CbIs sMbq mwGv mws suB] my miq ijqk huBIs qyqk brx
pRgt krI] 42 dohrw ] gIqw BwrQ ko mqo eykwds kI jugq As†wvkR biss† muin
kuC AwpnI aukiq] 43 ] ieiq sRI ibcwr mwl Astmo ibsRwm sMpUrxM]
205
AMq : … AMk smucY jwn Xih sB gRMQin kO nwm] bweIs AMk qy AMk hY pwco sq
pRmwn]53] ieq sRI AMimRq Dwrw gRMQ skl bbyk dIp gÎwnI kO srUp brnno nwm
Bgvwn dws inrMjnI kQqy] cqr dsO pRBwv 14 sMpUrxM] smwpqM] sRI rwmw
206
h`Q ilKq nM : MS 171
isrlyK : sMgRh swr
p`qry : 1 - 30
Awkwr : 21X14 s.m. ilKq: 16X18.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, hwSIey qoN ibnHW, p`qirAW dw rMg AsmwnI, sqrW
pRqI pMnw 20
Awm vyrvw : ikqy ikqy hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] AQ gRMQ sMgRh swr ilKÎqy] dohir ] siq icq AwnMd rUp
inq AlK AKMf Apwru] buiD swKI ivAwpk Aml skl vsqu ko swr]1]…
AMq : … dohrw] swhI kwnI bRhmu hY kwgd lyKn hwr] vkqw soRqw Awid jy srb bRhm
inrDwr]1] ieiq sRI sMgRh swr sMpUrnM] EN [ suB msqNu]
207
AwrMB : “ 1E sRI pRmwqmny nm:” sRI ikRsnwX nm: “ sRI rwmcMdRXwnm: “dohrw” mMglXn
krxw Xqn srb klXwn gux Dwm ] mn mwnsr hMs viq rmx krhu sIA rwm]…
AMq : … Xmnw qt kyl kry ivhry sMg bwl govwl bny bl BeIXw] gwvq hY kbI bMsI
bjwvq pwvq hY kbhU sMg geIXw] kokl mor kI nweI vy bolq kUdq hY kip imRg
kI neIXw] mwxk ky mn swihb so AYso nMd ko nMd XsoDw ko CXw] ieiq sRI Awqm
ivc [ivcwr] gRMQ mhw moK hyqU sMprxM smwpqM] jIvn mukiq inrUpxM cqRbDXwie]
sRI pRmwqmny nmh]
208
AMq : …mYqRy kau pRwsR khy hY hy mYqRy qMU BI myfk hoN] AQvw mClI hoie BwvY jok hoie]
qb mYqRy khw mY ikAw hovy myry ibKy iqRputI nhI] ieq sRI ibsn purwx smpqM sq
suB msq] sRI rwm sq] ] ]
209
msq ] sRI hnumqXY nm: gMgw gxpqM gurMU ] 1879 ] kqk vdI iekwdsI ] 11 ]
CnCr vwr ] poQI sMpUrxM hoeI ] sRI rwm jI shwie ] ] ] ] = ] =
210
h`Q ilKq nM : MS 177 e
isrlyK : izMdgI nwmw BweI nMd lwl jI kw
lyKk : nMd lwl goXw, BweI
ilKwrI : guridq rwm rbwbI
p`qry : 1 a - 82 a
Awkwr : 10X16 s.m. ilKq: 7X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, 82 A KwlI hY [ 496 AMk dy bYNq qoN bwAd 497 AMk nhIN iliKAw, Agly do
bYNqw nMU 499 AMk iliKAw hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] izMdgI nwvw BweI nMd lwl jI kw ] AW KudwvMdy jmIno
AwsmW ] izMdgI bKsy vjUdy iensjW ]1]…
AMq : …qW ngIrd gYr nWmy ijkr hk ] qW ngOiem hrP gYr Aj iPkr hk
]499] dId Aj dIdwr hk pur nUr kMun ] gYr hk Aj Kwqry idl dUr kun
]499] ] ] ] ] bYNq sMpUrn BweI nMd lwl jI ky Bey ] dohrw ] Aj AbnwsI
A`kYR icMd Gnw Amr AKMf ] ivGn hrn mMggl krn jY hjUr sc KMf ]1] dsKq
guridq rWm rbwbI ko ] ]
211
Awm vyrvw : h`Q ilKq nhIN hY, p`Qr Cwpw hY [ pihlw p`qrw BuirAW hoieAw hY, pUrI qrHW pVHn
Xog nhIN [
AwrMB : gauVI mhlw 9 ] swDo mn kw mwn iqAwgau…
AMq : …rwm nwm auir mY gihE jwkY sm nhI koie ] ijh ismrq sMkt imtY drsu
quhwro hoie ] 57 ] 1 ] kwpI nÍIs ibSn isMG …..
212
h`Q ilKq nM : MS 177 g
isrlyK : cwxwkw swhMsR BwKw (ADUrI)
p`qry : 37
Awkwr : 10.5X15 s.m. ilKq: 6.5X10.5 s.m.
vyrvw : cupwsIN KVHy ru`K do lwl lkIrW ivc iqMn kwlIAW lkIrW ivc iek motI sMqrI
lkIr dw hwSIAw [ sqrW pRqI pMnw - 7
Awm vyrvw : p`qirAW nMU AMk nhIN lgwey hoey, igxqI ivc 37 p`qry hn [ AMq qy poQI ADUrI
jwpdI hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ cwxwkw swhMsR BwKw ilKqy ] dohrw ] pRxvqho sRI ibsn
ko jo iqRlok ko rwau ] cwxwky BwKw krO jO qum hoh shwie ] bhu swsqR Avlok ky
sMudr bcn inkwr ] rwjnIq sbUh ko brn kro ivcwr ]2]…
AMq : …sRI rwm ikRsn guibMd mwDo bwsdyv sRI bwvnM ] mC kC vrwh nr isMG qwir
rGpiq pwvnM ] mQrw mY kyso rwie ibrwjih gokl bwl mukMd jU ] sRI ibMRdw bn
mih mdn mohn gOpI nwQ guibMd jU ] DMn DMn mQrw DMn gokl jhW sRI pq Avqry]
DMn jmnw nIr inr…..
213
h`Q ilKq nM : MS 179
isrlyK : mwJW
lyKk : sMq dws
ilKwrI : juvwhr iffI purIAw
ilpI kwl : 1894 sMmq
sQwn : vtwlw, purIAw muh`lw
p`qry : 31-60
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 6X7 s.m.
vyrvw : isAwhI kwlI, hwSIey qoN ibnHW, sqrW pRqI pMnw 6.
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, p`qry ikrm Kurdw, p`qirAW dI igxqI 31 qoN SurU ho ky 58
qk cldI hY bwAd ivc do pqry 59 qy 60 nM: pw ky KwlI Cfy hoey hn [ p`qrw
nM 47 a, 50 A, 52 A aupr C`ifAw pwT pwisAW qy ilK ky mukMml kIqw igAw
hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid [ AQ mwJw sMq dws kIAw ] Ajb qu Ajwieb qU “Ajb qyry
qmwsY” iek bYTAw nU dUD iplwvy iek ndIey iPrin ipAwsy [ ieknw auqy lqw nhI
iek Aihrn ml ml Kwsy [ sMq dws pRB qo bilhwrI sB ikC pRB ky pwsy[…
AMq : muK qy AwKx iesk suKwlw, sy jwxin ijnI kmwieAw [ AT pihr icxgwrI DuKy
ijau sIK kbwb cVwieAw [ bwil Fwiq buJY iqn AMdr AwhI ijau jlwieAw [ sMq
dws iesky BlyrI vydn ijau Puty lUx lgwieAw ]45] sMpUrn [ sMmq 1894 [ mih
kqk pRix 28 AYqvwr ivc vtwly purIAw mhwlY ] juvwhr iffIpurIAw dw ]
puroihq sRI gurU nwnk jI shw ] = ] = ] = ]
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI, ilKq sMudr, p`qirAW dw rMg AsmwnI hY [ ikqy-ikqy hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ pqrw nM 6 A qy 7 a qy hwSIAw do-do lkIrW, KVHy ru`K,
kwlI isAwhI nwl [
214
AwrMB : 1E siqguru pRswid ] aAM sRI prmwqmny nm: “sRI gxyswXy nm:” cOpeI ]
nmskwr gxpiq ko kro ] ivGn nws qWqy pr hro ] eyk AdYÍq AKMf Apwr ]
qw ko nwhI pwrw vwr ] jW mY Bydn koaU peIAY ] jIv eIsÍr qW ko khIAY ] inr
ivklp AdÍYq AQwih ]…
AMq : …AiqAMq jorQUl buDI hY so puqR hI ko Awqmw mwnqy hY ] Apxy ivKy puqR kw
AiDAws Awropx kr ky iqs ivKy khqy hY Awqmw hI inscY kir puqR rUp ko kir
jnmqW hY ] iqs ivKy Xukiq BI khqy hY ] AwpxI inAweI puqR ivKy pRym dyKx qy
jYsy Apxy ivKy pRym hoqw hY Apxy vwsqy jYsy suKo ko Xqn krIqw hY ] qYsy hI puqRo ky
suKvws qy jqn krIqw hY ] qW qy puqR hI Awqmw hY ] Aru ies ivKy AnuBv BI
pRmwx hY ]
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] Pkr nwmw sRI gurU nwnk jI kw iPkr hY kul kw vwlI ]
Pkr kI bwq hY inrwlI ] Pkr idn rYn hY jwgw ] Pkr qy iPkr hY Bwgw ]…
AMq : ... lgI hY pRym kI KumwrI ] Pkr kI rihq hY inAwrI ] Pkr drgwh kw BydI ]
nwnk swh khY bydI ] Prknwmw sMpUrnM ]
215
AMq : … eIswn kQw ieh jo Bogo qy auprwm hovxy nimq eIsÍr Avqwro kIAW kQw sRbx
krnIAw ]7] inroD pRlY cwr pRkwr kI ] eyk sguxI dUjI kYvlÎ ] dsvo AwsRÎ
iqRptI qy rhq srb kw swKI…..
AMq : … ieq sRI ipMgl rUp dIp pRdIp BwKw jY ikRsn BujMg ikRq spUrxM ]1] do ]
swsqR Awqmw Buq sis sMmq kÎo bKwn ] nwnk dyv su jnm hY ivswK iqRqs smwn
] ] ] ] sRI rwm sRI rwm sRI rwm ]
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, ikDry-ikDry hwSIey ivc iliKAw hoieAw, poQI hor gRMQ ivcoN
v`K kIqI hoeI hY ikaNik ies poQI dw SurU dw pqrw nM 68 hY [
AwrMB : ] 1E siqgur pRswid ] ] AQ rwjnIq ikRq kiv dyvI dws ilKXqy” ] kib`qu ]
inq hI qy Drm Drm hI qy sRb is`D nIq hI qy Awdr sBwn bIc pwieXY ] nIq sY
AnIq CutY nIq hI qY suK lUty, nIq lIXY bolY Blo bkqw khweIXY ] nIq hI qY rwj
216
rwjY nIq hI qY pwiqswhI nIq hI ko nv KMf mwih jsu gweIXY ] Cotn ko bfy krY bfy
mhw bfy krY qy sB hI ko rwjnIq hI sunweIXY ]1]…
AMq : … ieiq sRI dyvI dws kib`q ikRq rwjnIq sMpUrxM ] AnXokqu ] kib`q ] ciFhMU n
clby ky dlhU n hlby ky pYfhU n mlby ky nr kI n lwj ky ] drd n drby ky grj
n krby ky sorij nu DRby ky Gn kI n gwj ky ] dWn ky n mwn ky n swhs n mwnu ky
n mDm Ajwnu dyKby ky swj ky ] sUikRq n krby ky muK kUr krby ky Awpu hMU fubNquby
ky borq smwj ky ] sMpUrnM ] rwm jI shwie ] suDu ]
Awm vyrvw : poQI Ksqw Aqy ikrm-Kurdw, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
ies poQI ivc mhWBwrq dy s`q prb hn :-
AwKrI cwr prbW dy p`qrw AMk nhIN idqy, hr prb qoN bwAd iek jW do p`qry KwlI
Cfy hoey hn [
AwrMB : Å sRI gxyswX nmw: ] 1E sqgur pRswd ] Å sRI rWm cMdRwX nm: [Å sRI
gxyswX nmw: AQ rwj Drm prb ilKÎqy ] dohrw ] gx nwiek dwiek sumq skl
gunn ky Dwm ] qWky jug pd kml ko kro spRym pRxwm ]1]…
AMq : … dohrw ] ikRsn lwl BwKw krI sunIE sMq sujWn ] pVqy sunqy hoie jsu pwvY
pdu inrbwn ] 101 ] ikRsn lwl BwKw krI jYsI buD jy igAwn ] gun jn so
217
ibnqI kro krhu n hws mhwn ] 102 ] pY iek inscw moih mn pRym pUr jn joie
] qw ko suKdwiek kQw hrsn imlI ju hoie ] 103 ] mhwBwrQ pUrx BXo BwKw
krI bnwie ] ikRsn lwl kI bynqI hrjn dws jnwie ] 104 ] ieiq sRIh BwrQ
purwxy sÍrgw rohx prbxy ikRs˜ lwl ikRq BwKwXw nWm As†ds prb sMpUrxM] ] 18]
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ilKweI sMudr, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI,
poQI iB`jI hox kwrx isAwhI PYlI hoeI, SurU ivc Aqy AMq qy do do p`qry Bury hoey
hn[
AwrMB : ] 1E sRI gxyswX nm: ] AQ isMgwr rs mwDurI ikRq kiv lwl il`KÎqy ] C`pY ]
ibGn hrn suK krn nwm aucrn suB ibqrn ] kMj brn jug crn srn nr sMkt
auqrn ] md mqMg Amod mDur modk kr mMifq ] mn modk bhu suMf quMf qMfv
ibiD pMifq ] hy rMb iek AivlMb jg duK kdMb qMibX krn ] jG ie`k dMq miq
vMf br cMd Bl BXau Drn ]1]…
AMq : … ieiq sRI mq mhwrwjw iDrwj sRI rwv rwijMdR sRI buD isMG jI dyvw gupq kiv
goibd cUVwmix skl klw inDI sRI ikRs˜ B`t dyv iriKM ibricqwX: isMgwr rs
mwDurI XMwKoVs A`sÍwd: ] ] ] dohw ] sMbq sr isr srp sis suDw srovr qIr ]
lyKk sisj imRgys hY ilpiq krI sTDIr ]1]…
218
sQwn : puskr (Ajmyr)
p`qry : 1- 289
Awkwr : 25X16 s.m. ilKq: 18.5X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, dupwsIN KVHy ru`K iek nIlI lkIr Agy do lwl lkIrW ivc do
kwlIAW lkIrW ivc iek motI pIlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-15
Awm vyrvw : pihly p`qry nMU cupwsIN hwSIAw dy ky sjwieAw hoieAw hY, ikqy ikqy ikrm Kurdw
AwrMB : ] 1E siq nwm krqw purK gur pRswid ] AQ sRI gurU cirqR cMidRkw gRMQ ikRqX
sMq kiv hirBjn isMG jI ] dohrw ] guru gj muK vr swrdw bMdo pd ArivMd ]
gumY ivGn kr ivml mq mwnnIX suribMRd ]1] mq gieMd CMd ] AMD kuvwck Awih
gkwr rkwr ivroDk qWh pCwno ] donn ko pd eyk BXo su ilKo gurvyd ivKy mn
mWno ] mMiflkwr AKMf crwcr vXwpk qqÍ ijny drsWno ] gur nwnk gXwn pRkwSk
ky pd mWih nmo mm jwno ]2]…
AMq : ... Awsw isMG mjITy vwsI ] Bwgw sIl gur Bikq pRkwsI ] kIn dRvX syvw
mnsweI ] sMqn sMg pRIq pRgtweI ] 833 ] dohw ] sMq su pMifq prm isMG nroqm
jWnw ] vih bYTk vih dRbX so bnvweI ihq TWnw ] 834 ] cO: ] qW mo gRMQ
smwpq kIno ] ivkRm BUpiq sMbq cIno ] aunI sq pcpn aurDwr ] ikRsn pK
Pwgun buDvwr ] 835 ] iqiQ iekwdS jwno swr ] AlM gRMQ ko smw ivcwr ]
pRwqih kwl hIey mo Dwr ] pVo gunIjn BUl suDwr ] 836 ] ieiq sRI mOl imRg rwj
swis hir pd pdm Anucr sMq hirBjn isMG ivrcqy sRI gurU cirqR cMdRkw nwm
gRMQy dsm gurU cirqR vrnMn nwm dsmo ivsRwm: ] 10 ]
vyrvw : ijld g`qw rYkisn bwAd ivc bMnHI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN,
dupwsIN KVHy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-7
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI, ikrm Kurdw, lYmInySn kIqI hoeI, ikqy ikqy hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI [
219
AwrMB : ] 1E siqgur pRswid ] ] isDwq ktwK gRMQ ilKqy ] ky ivdyh mukiq sB koeI hY
Ar jIvn mukq koeI koeI hY ] qwqprju iehu ] ky jIvn mukq bRmwkwr ibRq kw
nwm hY ] so iksI jwgw audy hoqI hY ] eIsÍr kI ikRpw Ar bfo puMno ky eykTy hUey qy ]
Ar ivdyh mukq nwmu Awqm kw hY ] so AYsw pdwrQu koeI nhI jo Awqm sqw qy iBMn
hovY ] iesI qy khw hY ivdyh mukq sBI hY ]1]…
AMq : ... Avr khqy hY ] ] ik sMpUrn pdwrw qRo kw rUp eyk hY ] Ar klpnw iBMn iBMn
hY ] jYsy jl ky qrMgo kw insc iBMn iBMn hovy Ar srUp kw Byd nhI hoqw jo jl rUp
hY ] 143 ] ] poQI pUrI hoeI isDwiq ktwC kI ]
220
sMsw nwih ] 32 ] ieiq sRI mUrK sqk kI BwKw ilKI ivcwr ] pRym hrI inj sumiq
kr kiv jn lyhu suDwr ] 33 ] sMpUrnM [
221
so bIAw nwrd ko dIAw ] nwrd nY boieAw pwrbqI nY sIcw ] PUl pwn Bogil
BYieAw]…
AMq : … nwrd ny ismrin rj GMugrU bnwieAw ] lY ies inkwdkw ko pihnwieAw ]
EAM rwjw pRjw gMDRp kw isM| rMUeI kpws kw JwVw gorK nY pUiCAw ] bwvy nY kihAw
ibn siqgur Byd ikny nw lihAw ]5]
222
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] iqlMg mhlw ] 1 ] AstpdI ] pwknwmw ] eImwnu kurwnu
kr jqn kI ijld kr rhim kI irhl isau ieau pVIjY ] swc igrdwnu idlY jur
dwin mih qo eImwn kbhU n CIjY ] bgory kwjI pwk hY nwmw ] kuPr kw kuVqw idlY
qy dUr kr sc kw AMg pihr jwmw ] 1 ]…
AMq : … bid KuAwrI bid AimlI idlY isau dUir idl Awpnw bMiD n Coif Kulw ]
Aihl idlu hoie rhu burw nw iksy khu hoie inhkrm pVih kbUlw ] 8 ] sc hY
klmw pwk hY mOlw eyko nwm jug jug mukwmw ] guPq nwnk sunhu ry kwjI qjuhu JUT
sc hY nwmw ] 8 ] 1 ] 5 ]
223
p`qry : 28 A - 30 a
Awkwr : 8.5X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] EAM auinmo inrMjn inrMkwrM ] inrMkwr qy aupjI pRym joiq
] pRym joiq qy aupMnI mwqRw gwieqRI ] kaux gwieqRI bIs BUqw bIs jnnI crn pwdkw
cqr byd muK nwskw gMgw jmnw sursqI cMd sUrj nyqR illwt mhw guix Coif
isvnwd isM|I myr myK lw pyit DrqI…
AMq : … Amr nwQ qyqIs koRV dyvqy vrin Avrin AwTwrw Bwr rUmwvlI nwnk gwieqRI
spurnM ] sRI sUrj dyvqw qum kO myrI inmskwrM vwhgurU jI [
224
AMq : … gusWeI jI ngrI bwDI igAwn kI poit ] pwco auDry siqgur kI Eit ] nWvY
AWvY dsvY jwie ] AYsw Bwf ko nhI bwbw nwnk jI jo ault plit rhY
smwie ] 26 ] = ] gosit sMpUrx hoeI ]
225
vyrvw : ijld g`qw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, 2 p`qry qoN 95 p`qry qk dupwsIN
KVHy ruK do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW ivc iek motI pIlI lkIr dw
hwSIAw, 96 p`qry qoN Agy dupwsIN KVy ru`K do lwl lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI
pMnw 10
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, pihlw p`qrw
nhIN hY; AwrMB vI nhIN hY AMq qy vI ADUrI jwpdI hY [ AMqlw p`qrw 414 iksy hor
poQI dw jwpdw hY [
AwrMB : ….. qw bwly gurU AMgd nU AwiKAw ] gurU jI mY gurU nwnk jI pwsO ieau suixAw ]
qw gurU AMgd kihAw BweI bwlw eyvY hY ijvY gurU nwnk bcn kIqw hY ] siq pRqIq
kir mMnxw ] ieh hwl gurU nwnk nMU krqwr idKwieAw hY ] nhI BweI bwlw Bly Bly
mhwpurK sMgq kIAw kwrw Aqy Bytw dyK kY Bul jwdy hYn ]…
AMq : … qw gurU nwnk AwiKAw BweI bwlw isK iek koeI inrml hOdw hY ] Aqy mlIn
bhuq hOdy hYn ] isK inrml soeI hOdw hY ] jo gurdyv bcn ibnw hor kuC nhI
jwndw ] Aqy gurU hoie kY jo mlIn Ahwr krY isK dw lY kir so gurU mlIn hoieAw
BweI bwlw ] ….. 2 ] pRym pRIq qur qb rwq ilKweI Bgiq AlUPw nwm Kjwnw Kws
PkIrI pweI ] 3 ] hwsl bhuq Krc kCu nwhI krY qgIr n koeI ] nwnk AYsI
aumdI iKjmiq ibn Bwgw ikau hoeI ] 4 ] eyh sbd iqlvMfI hoieAw Awhw jw
rwiebulwr pwsO lwlU AKvwieAw sI ] jnm swKI bwby nwnk jI kI sMpUrn hoeI gur
pRswid ]
226
p`qry : 276 A - 287
Awkwr : 11X13 s.m. ilKq: 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] suKn PkIrW ky ] ] Awid PkIrI kI ikAw hY ] Aru AMq
PkIrI kI ikAw hY ] Awid PkIrI kw nws hoxw ] Aru AMq PkIrI kw sq hoxw ]
vifAweI PkIrI kI ikAw hY ] …
AMq : … Blw jI iDAwnu ikAw hY Aru smwD ikAw hY ] ik iDAwnu pkVnw Aru smwD
Cofxw ] mn rUp bn kw imRg hY jb ies ko bn qy pkiVAw ] qb ADIrjqweI
bhuV krqw hY ] jb dyKqw hY jo Cofqy nhI ] qb sny sny Tihr jwqw hY ] qYsy mn
inroD ivKy sMklp ivklp krkY ADIrjqweI krqw hY ] pruikRm kr kY sny sny
Tihr jwqw hY ] qW qy pkVnw iDAwn hY Aru CoVnw smwD hY ] = sMpUrxM
227
AMq : … bYrwgI so jo bY mih AwvY ] isv kY AwgY skiq invwvY ] isv skqI kY krm
krY ] Ajr vsqu Agocr jrY ] qwms iqs nwm mY iqAwgI ] nwnk khY soeI
bYrwgI ] 25 ] 1 ]
228
h`Q ilKq nM : MS 193 h
isrlyK : Awid gRMQ Sbd sMgRih
p`qry : 304 A – 326 A
Awkwr : 11X13 s.m. ilKq: 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqnwmu krqw purKu … gur pRswid ] ] rwgu ibhwgVw mhlw 5 ] caupdw ]
Gru ] 1 ] dUqn sMgrIAw ] BuieAMg n bsrIAw ] Aink auprIAw ] 1 ] qau mY
hir hir krIAw ] qau suK sh jrIAw ] 1 ]…
AMq : … Dwir AngRho Apnw kir lInw rwm ] Bujw gih kwiF lIE swDU sMgu dInw
rwm] swD sMg imhir ArwDy sgl klml duK jly ] mhw Drm sudwn ikirAw sMg
qyry sy cly ] rsnw ArwDy eyk suAwmI hir nwim mnu qnu BInw ] nwnk ijsno hir
imlwey so srb gux prbInw ] 4 ] 9 ] 6 ] 1 ] 16 ]
229
kiv sODyN ky sB duK hro ] sB Awsw pUrn moih kro ] qMU gurUAn kw gur nwnk jI
]11]1]
230
lyKk : sUrdws
ilKwrI : nYxw isMG
rcnw kwl: sMmq 1893
p`qry : 1 – 560
Awkwr : 22X27 s.m. ilKq: 17X22 s.m.
vyrvw : ijld cmVw g`qw, cupwsIN do lkIrW ivc motI pIlI lkIr dy nwl nwl do do
kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, p`qrw 471 qoN 560 q`k dupwsIN do lwl lkIrW ivc iek
kwlI lkIr dw hwSIAw [ sqrW pRqI pMnw - 14
Awm vyrvw : poQI dy AwrMB qoN pihlW iqMn Aqy bwAd ivc pMj p`qry KwlI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] 1E sRI gxyswX nm: ] AQ sRI Bwgvq dÍwds skMD sUrdws
ikRq sUr swgr ilKÎqy ] rwgu klÎwn ] bMdo crn kvl icq lwie ] jw kI ikRpw
ktwC ArwDy ko sB kCu drswie ] bihrY sbd mUk Duin bolY rMk clY isr C`qR
Prwie ] sUrdws sÍwmI kruxw mY vwr vwr bMdo iqh pwie ] 1 ]…
AMq : … ieiq sRI Bwgvqy mhwpurwxy sUrdws ikRqO dÍwdsmo skMD smwpqM suBM
BUXwqu]12]n] sRI ikRsnwXwnmo nm: ] igRMQ ilKw prIiq swb bnwie ] bwbw nwnk
goibMd isMG jI dws Awpny kI kro shwie ] swlu [1893] AhwiV sudI duAwdusI
rivvwir pihcwn ] nYxw isMG kI byinqI suxho BweI sMq sujwin ]
231
h`Q ilKq nM : MS 199 sMgRih
isrlyK : prcIAW gurU goibMd isMG jI kIAW
lyKk : syvw dws audwsI
p`qry : 1 – 55 a
Awkwr : 24X35 s.m. ilKq: 15X21 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw au~KVI hoeI, dupwsIN KVHy ruK do lwl lkIrW ivc do kwlIAW
lkIrW ivc iek motI sMqrI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 16
Awm vyrvw : pihly p`qry qy ifzwien vwlw hwSIAw Aqy swhmxy p`qry qy qqkrw id`qw hY, gRMQ
iB~jw hoieAw Aqy ikqy ikqy ikrm Kurdw, SurU ivc hwSIey vwly iqMn p`qry KwlI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ prcI sRI gurU goibMd isMG jI kI ] pwqswhI dsvI
mhlw 10 ] ipRQmy dsw mhlw ky nwm ilKy ] Pyr dsw mhlw kI ausqiq ky slok
ilKy ] Pyr dsW mhlw kIAw swKIAw ilKIAw ] gurU nwnk jI ] 1 ]…
AMq : …iehu pMjwhu swKIAw dsw pwiqswhIAw kIAw pUrIAw hoeIAw ] Punhy ] syvw dws
audwsI kInI prcI gurU ausqqu kI ] poQI pRym kysr crcrI ] gur ausqiq byAMqu
Agm Apwr jI ] kuC Bly kO kInw CudR aucwr jI ] 1 ] ieq prcI gurU goibMd isMG
jI kI sMpUrxM smwpqM suB msqu ] 1 ].
232
h`Q ilKq nM : MS 199 e
isrlyK : goSit jpujI dy pRmwrQ
p`qry : 176 a – 204 A
Awkwr : 24X35 s.m. ilKq: 15X21 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] Awgy gosit jpjI dy pRmwrQ kI clI ] qW eyk byir gurU
nwnk jI Aqy BweI bwlw Ar mrdwnw eyhu qIno jxy swrI DrqI kw sYl krqy krqy
sumyr prbq aUpr jwie KVy hoey ] cOrwsIAw isDW ky pws ] Aru jwie gurU bwby jI
ny isDW ko Awdys Awdys kIAw ]…
AMq : … qW sBnw isDw ny gurU nwnk jI nU nmskwr kIqw ] qW gurU nwnk jI khdy hYn
jo koeI eyhu jpjI dI gost pVygw ] Aqy suxygw so aus dw auDwr hoie jwvYgw ] Aru
jnm mrn aus dw kitAw jwvYgw ] qW gurU nwnk jI ny eyhu jpjI dI gosit krky
swrI isD mMflI nU jIiqAw ] Aqy Awpxw pMQ gurU bwby jI ny inrwlw kIqw ] so eyhu
jpjI dI gosit pUrI hoeI ]1] bolo BweI jI vwihgurU ] swKI pUrI hoeI ] = ] = ]
233
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ puqlIAw rwjy ivkRmjIq praupkwrIAW ilKqy ] jb
rwjw Boj suB mhUrq puC kr rwjw ivkRmjIq ky isMGwsn pr bYsny kI mnsw DwrI ]
qb puqlI pihlI bolI jo hy rwjw Boj jo koaU rwjw ivkRmjIq kI inAweI pRwkrm bl
Drqw hovY so purK Xw isMGwsn aUpr pWau DrY ]…
AMq : … qMU icMqw miq kir ] mY sdIv qumwry hI pws rhogw ] qMU sqvwdI siqAwvwnu
hY ] qb sq ky Awvny qy lCmI BI iPir AweI ] qb puqlI bqIsvI kihAw ] hy
rwjw Boj jo koaU AYsw audwr DIrjvwn purKu hovY so Xw isMGwsn pr Awsn kry
]32] puqlI bqIsvI nrwiex jI kI ikRpw qy pUrn BeI ]
234
nwhI ] jPrnwmw pVy suxy qy jMg ivc jwvy iqs kI Pqy hovYgI ijvy ArMgy nU mwr
Pqy pweI ] iqvy suxn pVnvwlw Pqy pwvygw ] bolo jI vwhgurU vwhgurU vwhgurU jI
]1]
235
AMq : …hwsl bhuq Krc kuC nwhI kry qgIr n koeI ] nwnk AYsI aumdI iKjmq ibn
Bwgw ikau hoeI ] 4 ] 1 ] eyh sbd qlvMfI hoieAw Awhw ] bolhu BweI jI
vwhgurU ] swKI hor clI ] sMpUrn hoeI ] AKr vwDw Gwtw soD pVxw ] mnuK Bulw
hoieAw hY ] gurU bwbw nwnk bKisMd hY ]
236
gRMQ dw AwKIrlw pMnw PitAw hoieAw hY qy pVnXog nhIN hY [ pqrw nMbr 295-296
Coty Awkwr ivc iblkul KwlI, 301 qoN 319 qk iB`jx kwrn juVy hoey, pqrw
nM 310 a kuJ KwlI, p`qrw nM: 320 dw auqlw ih`sw P`itAw hoieAw hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid “sRI BgauqI jI shwie ] sRI Akwl jI shwie ] AQ gur
iblws igRMQ ilKXqy ] dohrw “nmskwr sRI gurU ko bMdo bwrMbwr”…
AMq : …ieiq sRI gur iblws sRI gurU hir goivMd jI joqI joq smwey brnnM nwm iekIsmo
iDXwie smwpqM ] msqu suBmsq ] 21 ] sMmq 1775 hoeI BUl cUk bKsxI poQI
rwg iblws dI ilKI BweI gulwb isMG ] bswlI vwly puqrY bwny dye auBrwey buD
sMmq 1926 anI sY CbIvy imqI swvx idny ] AKr vwDw Gwtw soD pVnw ]
237
p`qry : 186-200
Awkwr : 15X20 s.m. ilKq: 12X15 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr, KulHy p`qry, dupwsIN KVHy ru`K do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw
hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 12
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikrm Kurdw, iksy hor poQI dw ih`sw jwpdw hY ikauNik p`qrw
AMk 186 qoN SurU hMudw hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] qnKwh nwmw sRI muK bwk pwqswhI ] 10 ] pRsn krnw
BweI nMd lwl jI kw ] dohrw ] pRsn kIAw nMd lwl jI ] gurU bqweIAY moih ]
kvn krm ien jogu hYN kvn krm nhI soie ] 1 ]…
AMq : …poQI swihb jI BweI dyvw isMG ilKvweI ] dwsn dws goDy ilKI ] imqI imGr
dI 8 sMmq 1884 buDvwr ] suB mhUrq ] koit sUjw Kwn dy ivc ] inrgunIAwirAw
dI bynqI qum sunau grIb invwj ] jy hm pUq kpUq hY qau ipqw kau lwj ] 1 ]
slok ] kul kutMb QUhr ibrK nK isK kwto pUir ] buD bsqr PwtY sdw nr jb
rhI AdUir ] sRI rwm jI sRI ikRsn jI ]
238
Awkwr : 12.5X7.5 s.m. ilKq: 9X6.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ mwJw swvx kIAw ] idn pihly mYnMU soc sjn dI ivCVy
nI Aj vylI ] hoie hrWn KVI ivic drdy suM\I dyK hMbylI ] drd iPrwk mwhI dw
FUMFw jg ivic iPrw AkylI ] swvx Xwr lcwr KloqI kMqw bwJ iekylI ] 1 ]…
AMq : …idn qIhvy myrw bylI AwXw Pulw Cyj ivCweI ] rl iml soihly gWvix seIAW
GVI mumwrK pweI ] nyvr dy Jlkwr suhwvix Tumu Tumu krdI AweI ] swvx Xwr
bhwrw hir dm sukr mwhI gl lweI ] 30 ] swvx kIAw mwJw sMpUrxM ] 1 ]
239
Awm vyrvw : ilKq sMudr, SurU ivc Aqy AMq qy hwSIey vwly iqMn iqMn p`qry KwlI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ doRpqI cirqR ilKÎqy ] ieMdRpRsq ky mwih pMfvw jg
rcwXo ] kIE rwj sUjg BUp sB dys bulwXo ] sB rwjw Awey qhW pUjw krq bnwie]
caur Fulwvq BUp kau sRI piq jwdO rwie ] 1 ]…
AMq : …krI hY pukwr nwrI suD lIjo isÎwm mwrI ] mY qo dIn dwsI QwrI roie khY rwxI
hY ] rwm dws Awey nwQ c`kR DrYN isXwm hwQ ] dyiK kY BeI snwQ roie kY irswxI
hY ] 7 ] 2 ] ieq sRI doRpqI cirqR sMpUrnM ] smwpq ]
240
h`Q ilKq nM : MS 210 sMgRih
isrlyK : jpujI dw prmwrQ ( jp prmwrQ )
ilKwrI : krmw, BweI
p`qry : 1 – 51 a
Awkwr : 14X19 s.m. ilKq: 9.5X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw ciVAw hoieAw, dupwsIN KVHy ru`K do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw,
sqrW pRqI pMnw - 10
Awm vyrvw : poQI iB`jI hoeI, Ksqw, ikqy ikqy ikrm Kurdw; ilKq sMudr
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] jpujI dw pRmwrQu jd gurU nwnk smyr prbq pr igAw qW
isDW swQ goSit hoeI ] isDw nY bwby nU kihAw ] qw Enw isDw puiCAw qusI qw bwly
ho iksdy bl krkY Awey ho ] qw bwby kihAw eykMkwr ieku jo vwhgurU pRmwqmw hY ]
jo ausny cwhAw ju mY eyk dw Anyk hovW qwa AOm dI Dun kIqI ] qw ArD cMdR kw
mwieAw hoeI ]…
AMq : … idn rwq jIAW dy iKlWvx vwly dweI dwieAw hY ] jgqu eIsr dw puqR hY ] so
Kyldw hY ] Awpo Awpxy bury Bly krim Drmrwie dy hjUr vwcngy ] krmw dy
ienswr iksy nU nyVy Cutkwrw hovy iksy nMU dUr ] ijnw pRmysr dw nwmu jipAw hY so
krmw dI mskq Gwl gey hYn ] gurU nwnk jI kihMdy hY aunHW muKw aujilAw ipCly
keIAW dw Cutkwrw hMudw hY ]39]
241
ikRpw qy swD sMgq kw sdkw BUlw cukw bKs lYxw ] sRI ikRs˜ siq rwm sq rwm siq
hir hir jI Bgvwn sq ] vwhgurU vwhgurU jI siq ]
242
h`Q ilKq nM : MS 213
isrlyK : Bwgvq dsm skMd
lyKk : ikRSn dws
smW : sMmq 1887
p`qry : 1 – 409
Awkwr : 25X17.5 s.m. ilKq: 19.5X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy do-do lwl
lkIrW do-do kwlIAW ivckwr iek motI sMqrI lkIr [ sqrW pRqI pMnw 19
Awm vyrvw : poQI dy pihly pMny qy ifzwiendwr hwSIAw pr ifzweIn dy rMg m`Dm pey hoey hn [
lyKk bwry pMnw nM 3 A qy ies qrW iliKAw hY :-
“Bly ikRpw inDwn inD igAwn jog inD isAwm ] ikSn dws ky ikRpw kr pUrn kIny
kwm” ] poQI dy SurU ivc 5 p`qry Aqy AMq ivc 6 p`qry KwlI hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] “sRI goibMdie nmih” “swr sUqIey nmih” “sRI gxyswey
nmih” ieq sRI Bgvqy dsm iskMd ilKqy ] “dohrw” do miq Git mih prspr
bolq eyk smwn ] iek gwvY gux isAwm ky iek brjy sur igAwn ]…
AMq : …qumrI srnI jo pey qy auqry Bv pwr ] ieh jwn kr mwq jI mY pirAw qumry
duAwr “ qMU Avqwr sRI lCmI swihb sRI nwrwn ] ApnI srnI rwKIa ibnY hmwrI
mwn ] poQI sMpUrn ] sMmq 1887 “vwr som”
243
h`Q ilKq nM : MS 214 A
isrlyK : BivK bcn
p`qry : 1 – 17
Awkwr : 22.5X14.5 s.m. ilKq: 18.5X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, poQI dI ilKq v`KrI hY kwgj vI v`Krw hY pr ieh poQI dw ih`sw pihlI
poQI dy nwl hI bMinHAW hoieAw hY [poQI dw AwrMB vwlw p`qrw SurU ivc PitAw hox
kwrn pVHn Xog nhIN hY [
AwrMB : …..brn Awsrm ko Cof ijq pwKMfI Gir soie ] 4 ] kl drsn ky kwrny auTy
pRwq iek vrK ] ngr dUr huie dyKIey qb drswvY mrK ] 5 ]…
AMq : …Gr Gr ieh qmwSw hoiegw brs cwlI AMdr vrqy sa vry pICy dIAw mwqw qy
klpnw pICy gRwie Drw ] qW isKW mwqw bKswieAw ] bcn kIqw KusI hoky ] lMgr
clwaugy qW sRwp n Awvgw ] lMgr Atkw ] srwp stkw ] aus hI byrw ] isK sO
muh Pyrw ] jlo isKo mwlvy ] gurU kI kWsI dmdmy kw drsn hYgw ] myrw isK
dmdmy dI thl krygw ] so kWsI vwsI giq ] gurU kw Gr shIdW dI mukiq ] swKI
pUrI hoeI ]
244
sQwn : iffvwnw
p`qry : 1 – 63
Awkwr : 9X14.5 s.m. ilKq: 6.5X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw c`mVw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do-do kwlIAW lkIrW ivc
ikqy-ikqy lwl, sqrW pRqI pMnw 6
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, ilKq sMudr, poQI dy AwrMB ivc 7 p`qry AMq ivc 4 p`qry KwlI
hn [
AwrMB : “1E siqgur pRswid” “AQ CMd rqnwvlI ilKqy” dohrw “gur gnpiq goibMd ko
nwie sIs hir rwm” ipMgl mq BwKw ibKy rciq ruicr prkwm ]…
AMq : …sMbq sr nv muin ssI, nB vwsI gur mwin ] iffvwnw idRF kUp jih, gMRQ
jnm sQl jwin ] ] ] ieq sRI hir rwm dws inrMjnI ikRq CMd rqnwvlI sMpUrxM
] ªRI gxySwX nm: ] = ] = ] =
245
Awm vyrvw : SurU ivc do Aqy AMq qy iqMn hwSIey vwly p`qry KwlI, poQI dw AwrMB lwl isAwhI
nwl kIqw hoieAw hY, 13 A p`qrw KwlI hY ]
AwrMB : 1E sRI gxyswX nm: ] dohrw ] sRI gjyNdR muK crx mY rhy sdw icq mor ] ismrn
jwky hoq hY dUr ibGn AqI Gor ] 1 ] mn hrn CMd ] isv suq ky crn ABIbMdn
krq jb pwp duK imtY sB bwsnw PuryN ] kwm koh loB moh Dr qn DIr qb ird
gyh mWJbr gÎwn dIp pRjryN ] AxI mwdI As† isiD sMKAw dIs nv inDI FUfq
iPrq qh Gr bn suQryN ] kmlwDr khq ngr Gr logn pukwr XhI ibRq suB ikRs˜
Awp aucryN ] 2 ]…
AMq : …lKÎmI bMqn jn hY pr bydn bhuqwie ] Drw Bwr Xuq sys pY soby sRI piq
rwie ] 70 ] kwXQku kut kwk kul Awp jwq ky pwl ] kUkr hsqI isMG idj Awp
jwq ky kwl ] 71 ]
246
AMq : …gwieqRI CMd ] sumwqw bRMm XunI nmsqqy ] ho dyvI mho dyvI dyvI CMd sursqI ]
gwieqRI visst srwp moc krMqy ] kys vysw klys nwsw duK nwsw mwdvw ] hrI hrw
pwp nwsw mukq dwqw jnMwrdnw ] EAM BUr Bvw suvwh ] ieqI riKAwq ] qq sv
qur vrnM ] Br go dy vsDy mY DyXU nw prco idieAwq ]
247
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] EN sRI gxySwX nm: ] AQ pRwcIn kiv sMbUh bwnI rs swnI
mX nvIn ikRq suDwsr nwm gRMQ ilKÎqy ] dohw nvIn ko ] crn jugl bMdn krON
sb dyvn smudwie ] jXoN hwQI ky Koj mY sb ko Koj smwie ] 1 ]…
AMq : …mohn mukt mod mMgl sdw hI rhY mWg lwflI kI sdw mMglmeI rhY ] 29 ]
dohrw ] pRB isD kv rs qqÍ ign sMmq sr AvryK ] Arjun suklw pMcmI sOm
suDw sr lyK ] 30 ] ieiq sRI nvIn ibrcqwXW suDwsr nwm gRMQy kiv nwm bMD dwn
lIlw gRMQ sMpUrxqw pRsMgih ] sRI nwrwXwxw nm: ] ieiq sRImn mhwrwjwiDrwj Aq
jwn bl vwiCq kMq brwr bMs isrmOr sRI jsmMq isMG jI mwlvyNdR bhwdr icq
iblws ihq AwgÎw ipRq nvIn kiv smUh bwnI rs swnI suDwsr nwm gRMQ Kt qrMg
vrnnM sMpUrxM smwpqM ] sRI
248
p`qry : 1 A – 204 a
Awkwr : 22.5X16.5 s.m. ilKq: 17.5X12.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw a~uKVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy ru`K do
lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 23
Awm vyrvw : ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, SurU ivc iqMn p`qirAW qy myG ibnod
dw qqkrw idqw hY , 1 A p`qrw cwry pwsy dUhry hwSIey ivc Pu`l bUitAW nwl
sjwieAw hoieAw hY, 205 p`qrw KwlI hY [
AwrMB : 1E sRI pwrs nwQ jI nm: ] AQ myG ibnod ilKÎqy ] dohrw ] skl jgq
AwDwr pRBu skl jgq isrqwj ] pwp ibdwrn suK krn jX jX sRI ijn
rwj ] 1 ] qWhI ko mY ismr kY krO gRMQ suKkwr ] myG ibnodY nwm ies skl jIv
aupgwr ] 2 ]…
AMq : …sMvq 1879 Pwgx vdI 13 qRXodsI ] iliKqM AimRqsr mDXy lwl cMd iliKqM
myG ivnod sMpUrxM smwpqM ] XwdRsM iliKqM idRstw ] qwdRsM iliKqM mXw ] Xid sudm
suDMvw ] mmdo Kon dIXqy ] kstyn iliKqM swsqRM ] Xqnyn pirpwlXyq ] XWgiqM
ilKko XMiq qWgiqMq vsqRvq ] suBM ]
249
p`qry : 1 – 35 A
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ rwjnIq ikRq kiv dyvI dws ilKÎqy ] kib`qu ] nIiq
hI qy Drm Drm hI qY sRb isD nIq hI qY Awdr sBwin bIc pweIXy ] nIq sY
AnIq CUtY nIq hI qY suK lUtY nIq lIXY bolY Blo bkqw khweIXY ] nIq hI qY rwj
rwjY nIq hI qY pwqswhI nIq hI ko nvKMf mwih jsu gweIXy ] Cotn ko bfY krY bfy
mhw bfy krY qw qy sb hI ko rwjnIq hI sunweIXy ]…
AMq : … ieiq sRI dyvI dws kib`q ikRq rwjnIq sMpUrxM ] AnoÎkq ] kib`q ] cFhU n
clby ky dlhMU n hlby ky pYf hMU n mlby ky nr kI n lwj ky ] drd n drby ky
grj n krby ky AOrij n Drby ky Gn kI n gwj ky ] dwn ky n mwn ky n swh
snmwn ky n ADm Ajwn su n dyKby ky swj ky ]
250
AMq : … bRhmw Awie n AwKsI byd pVY muK cwr ] iksnu ik sMdw bpuV ij huk imley
Aauqwr ] isau swlwihin dir KVy dyvI dyv AsMK ] ApuTw hoie qw JUir mrY scu
sdw bKsMd ]
251
h`Q ilKq nM : MS 223 K
isrlyK : icqR iblws
lyKk : AMimRq rwie
p`qry : 1 – 30 a
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : ahI
Awm vyrvw : SbdW dy ArQ lwl isAwhI nwl vKrI kwnI nwl ilKy hn [ 30 A KwlI hY [
AwrMB : 1E sRI gnpqXy nm: ] AQ icqRiblws ikRq kiv AMimRq rwie ilKÎqy ] CpY ]
suMfw dMf BsuMf mMf isMdUr BUr br ] kys gMf Al JMuf lsY sis KMf Bwl pr ] mukt
cMf su pRcMf gMf md Jrin clq cYÍ ] kMufl krn AKMf cFy jnu mwrqMfu dyÍ ] Buj
dMf cqur blbMf Aiq nvo KMf bMdq crn ] kMtk ibhMf sq KMif kih lMbodr
Asrin srin ] 1 ]…
AMq : … dohrw ] ic`qR vrn ABrn kCu brnI AMimRq rwie ] Bry ic`qR kI ibRMq Ab
kih cqrMg bnwie ] 4 ] ieiq sRI ic`qR iblws kiv AMimRq rwie ikRq smwpqM ]
hrM ]
252
sQwn : iffvwnw
p`qry : 33 A – 65 a
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI gxyswX nm: ] AQ mwn mMjrI nwm mwlw ikRq kiv nMd
dws ilKÎqy ] dohrw ] qMn mwim pr prm gur ikRsn kml dl nYn ] jg kwrn
krunwr nv gokl ijn ko AYn ] 1 ] dohrw ] aucr skq nih sMsikRq jwno cwhq
nwm ] iqn lig nMd sumiq jQw rcq nwm kI dwm ] 2 ]…
AMq : … dohrw ] jml jugm jm dÍMd dYÍ auBY imQun ibb bIA ] jugl iksor sdw bsO
nMd dws ky hIA ] 214 ] AQ mwlw ky nwm ] dohrw ] mwlwisk jo gunvqI Xh ju
nwm kI dwm ] jo nr kMiT kir hY so nr hYÍ hY Cb ko Dwm ] 215 ] ieiq nwm mwlw
spUrxM ] = ]
253
mn buDM icq suBwv qn Drm jIv AhMkwr ] ey sB khIAih Awqmw prmwqmw
AwDwr ] 2 ]…
AMq : … dohrw ] jo Anyk ArQI pVY AQvw sunY ju koie ] qwkau AnMk suArQ ieh
pMun prwpiq hoie ] 57 ] surBI spUrn hoeI ] 1 ]
254
Awkwr : 16X12.5 s.m. ilKq: 12.5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, AMq qy iek nusKw idqw hY [
AwrMB : ibRrjrwj ky ] bMsrI ADr iqlk sohq hY Bwl pRBMjn kI mwl aur bnI mhwrwj
ky ] tyfI kr tWg idl moihE hY mohn qY rwDkY sujwn sMg KVI isrqwj kY ]…
AMq : … Bgq dyK bUVw qY qwirE hY plk bIc dIno hY bYkMuT bws jwnq lukweI hY ]
qwko suq suK rwj pun hY Dnw jib rjn jwn ApnY mh dIjIey bfweI hY ] crxo mY
mn rhY qn rhY Arog inq B`dR jn khY ikRsn Bgq dys vweIAY ] 3 ]
255
Awkwr : 16X12.5 s.m. ilKq: 12.5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ADUrI jwpdI hY, 23 qoN bwAd iqMn p`qry hwSIey vwly KwlI hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sj kir isMgwru rwDw clI isAwm jU pY cMdRmw cMmk dyiK
lrj rihXo min mY ] sIs pY dukUl syÍq kucn pY ANgI ikRq kt bIc swrI suqy suqy
qn mo ]…
AMq : … modq ho gwjyÎo gj krI qY shwey hrI lIjY jI ] kwl Byt dOrXo dyK lwl jI ]
pryE srn crn lwgyXy Awn ihq hI so dIno hY sujwn pwn lIno hY gupwl jI ] hoie
kY idÎwl lY pDwry ho bkMT hU mY kIno isrqwj ]…..
256
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] EAM sRI gxyswX nm: ] AQ gun swgr bicqR ilKÎqy ]
dohrw ] AlK mUriq prm gur Awid AMq ibsQwr ] jI jMq jl Ql skl kry
jgq insqwr ] 1 ]…
AMq : … sorTw ] swq qIn pun byNd CMd Xwih mD brn kr ] AD kaUn jn hoie
CmIXy su kb pRwDmm 734 ] ieq sRI gunswgr igRMQ smwpqM ] suBM ] Bvyq ]
hry ] poQI nrYx isMG GuimAwr dI kwlytW sMmudrI cMfI gogw mflI sMmq 1918 mqI
mwg dI 17 ]
257
AMq : …Awgy iql kI ibD “ 2 mwsy imTw iqlIAw, 2 mwsy jrd sMKIAw, 2 mwsy supyd
sMKIAw, 2 mwsy rqkw ictIAw, 2 mwsy hPIm, 2 mwsy kysr, 2 mwsy hrqwl, 2 mwsy
cIc vrtIAw, 2 mwsy mnCV, 2 mwsy hrml, 2 mwsy mwlkMkxI ] 4 mwsy ismrK ]
2 mwsy jwPl, 2 mwsy log, 2 pYsw Br crbI swnyAw dI ] 6 tky qyl, 2 pYsw Br
swny kI crbI ]
258
ilpI kwl : sMmq 1923
p`qry : 1-16 a
Awkwr : 11X14.5 s.m. ilKq: 9X11.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, bwAd ivc bMnHI hoeI, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw
dovyN pwsy do-do lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw 13
Awm vyrvw : poQI dI ijld p`kI, hwlq cMgI, ilKq sMudr, poQI dw AwrMB Aqy AMq lwl
isAwhI nwl idqw hoieAw hY [ ikqy-ikqy pMnw nM: vI lwl isAwhI nwl idqy hoey
hn [ vvyk boD qoN bwAd ‘dohry’ sorTy Aqy svYXw idqy hoey hn [
AwrMB : 1E sRI gxySwX nm: 1E siqgur pRswid ] AQ sRI vvyk boD igRMQ kiv ikRq bwvw
idAwl dws nwrwiex pRmhMs swD ilKXqy ] Awid mMglw crn ]…
AMq : …Xwih igRMQ ko jo pry pwvY boD srUp ] hovq qwko sWiq suK inscl igAwn
AnUp ] 85 ] aswr purw pur sMudr Aiqr h`q sMq qihAwn ] qws ngr mY idAwl
kiv riha swd suKmwn ] 86 ] dohrw ] sq sMmiq nau ds pRgtqw aUpr qReI
dyv ] mwrw mws ss vwr hY inscY smJo Byv ] ieiq sRI kiv ikRq bwvw idAwl dws
nwrwiex Bgq pRmhMs ivricqM isK ipRq Bgq pRym veIrwg igAwn vrnnM sRI vvyk
boD igRMQ AnuBY swr miq isDWiq n rUpnM smwpqM suB msq ]
259
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] gosit kbIr kI nwly rivdws kI ] qQw BvwnI qQw mhwdyv
nwil hoeI ] inrgux srgux ] Awpo jI nwih nwih ko ihq myro] kYsy kY drsn pwvau
qyro ] rivdws vwc ] suin kbIr jI rivdwsu khqu hO qum khIAq bRhm igAwnI ]
bRhm bRhm kir Brim Bulwny qq bsqu nhI jwnI qq hmwro nMd ko nMdnu pRgt
BieAw jg mwhI ] qumrw bRhm iknhU hY dyiKAw lwj mrq ikau nwhI ] 1 ]…
AMq : …kbIr bwc ] pUrb qy jo pCm AwvY cMcl miq gih rwKY ] aupjq vyKY ggn
smwvY jw kau pyf n swKw ] kwl ghY klpq ibn hovY qw qU dyih sgl klysw ]
khq kbIr sunhu rivdwsw eyhI Bgiq aupdysw ] 62 ]
260
AMq : … cqr ds KMf ju Aiq srs rcy ju bhu ibiD CMd ] pVq bFy riq rMg Aiq
ibib icq ihq AnMd ] 176 ] ieiq kok swry AnMd ikRqy Awsn brnnM nwm cqr
ds KMf : ] 14 ] kok swr smwpqM ]
261
Awm vyrvw : EhI, 66 p`qry qy SbdW dy ArQ dy ky auqy hVqwl PyrI hoeI hY [ 119 p`qrw KwlI
hY, 123 p`qry qoN 129 q`k BweI nMd lwl jI dIAW rubweIAW hn [ 130 p`qrw KwlI
hY [ AMq qy 7 p`qry ibnHW nMbr hn ijnW qy svYXy idqy hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] qsnIP BweI nMd lwl jI ] dIvwn goXw ] hvwie bMdgI
Awvrd dr vjUd ky mrw ] vgrnh jOik cunI Awmdn nbud mrw ] 1 ]…
AMq : … bjyir swXh BU murwdhw XwbI ] bjyir swXry mrdwin goXw Kudw XwbI
] 404 ] 5 ] qmwm sud dIvwn goXw
262
AMq : …hY sB logn ko krqw ibRj BI hY krqw ieh lIlw ] sMiDXwn ko brqwh rhY
ieh swDn ko krqw n hINlw ] rK leI ien hI sIA kI piq rwiK lXo qRI pwrb
sIlw ] gopk hY pq so sunIAY ieh hY ikRsnM br bIru hTIlw ] 396 ] idn bIq
gey ck…..
263
AwrMB : 1E siqgurU pRswid ] jwpu ] sRI muKvwk pwiqswhI ] 10 ] CpY CMd ] qÍ pRswid
ckR ichn Aru brn jwiq Aru pwiq nihn ijh ] rUp rMg Aru ryK ByK koaU kih n
skiq qh ]…
AMq : …cqR ckRvrqI cqR ckR Bugqy ] suXMv suBM srbdw srb jugqy ] dukwlM pRxwsI
dieAwlM srUpy ] sdw AMg sMgy ABMg ibBUqy ]
264
Awm vyrvw : 1. sRI rwg 2. mwrU rwg 3. mlhwr 4. Awsw 5. rwg gaVI ivcoN coxvyN Sbd, rwg
dyv gMDwrI, rwg ibhgVw, rwg soriT, DnwsrI Aqy jYNqsrI ivcoN coxvyN Sbd[
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] rwgu isrI rwgu mhlw “1” caupdy “ Gr 1 ” moqI q mMdr
ausryih rqnI q hojwih jVwau ksqUro kMgU Agr cMdin lIip AwvY cwau ]…
AMq : …pvn nwm jgq mY hir ko kbhU nwir sMBwg [ nwnk srin pra jg bMdn
rwKhu ibrdu quhwrw ] 33 ]
265
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] mMqR bwby nwnk jI kw iliKAw vwrI iqRhu piVnw…
AMq : …Av GtYsI gur inrMkwr jI nwnk jI riCAw krY Akwl purK jI qyrI
swirix ] = ] = ] = ] = ] = ] = ] = ] = ]
266
]=]=]=]=]=]=]
267
dsKq kMudn jwn lv purXo khXo ] bKso gunI sujwn AMk mwqRw jo khMU ] poQI
spUrx hoeI ] sMmq 1874 kqk idn 7 BuilAw cuikAw bKsxw ] vwh gurU bKisMd
hY ] vwhgurU ] vwhgurU ] vwhgurU ] vwhgurU ]
268
AMq : …eyhI vpwr byeI kwrn hI kIau prmysr isau Kwqw hY ] kyqy Awqy ly ly Awqy kyqy
lY lY jwqw hY ] ijvy smudR idsy sriB Awiq EhI ndrI Awqw hY [ sux isMGw Bry
BMfwr gRNg iPr kd hI n inKtwqw hY ] 32 ] vwr sMpUrn hoeI pEuVIAW 32 sMpUrnM
] vwhgurU, vwhgurU, vwhgurU, vwhgurU, vwhgurU, ] icq Awvy BuilAw cuikAw gurU
bKsy ]
269
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AiQ igAwn crKw ilKXqy ] iniq mqI dydI mwau DIey ]
ikau iPrnI hY vwho dwhu DIey ] mY hwrI is`K isKwie DIey ]…
AMq : …jd Dwm ibgwny jwvYgI ] muV vq nw eyQy AwvygI ] aQY jw kY pCoqwvYgI kuC
AglI kr simAwn kuVy ] kr kqn vl iDAwn kuVy ] = ] = ] sMmqu 1933 jyT
pR 14 sMpUrnnM idn vIrvwr ] smwpqM msq suB msq ] =
270
AMq : … vYd n pujnI vYdgI siqgur haumY rogu imtweI ] dyvI dyv n syv quil siqgur
syv sdw suKdweI ] swier rqn n pujnI swD sMgiq gur sbdu suBweI ] AkQ kQw
vfI vifAweI ] 21 ] 39 ] auxqwlI ]
271
Awkwr : 7X9 s.m. ilKq: 3.5X6 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, 118 A qoN 120 A qk gurU jI dy cwr svYXy id`qy hn [
AwrMB : 1E AQ cMfI cirqR ilKXqy ] inrwj CMd ] mih`K deIq sUrXM ] biFXo su loh
pUrXM ] su dyv rwj jIqXM ] iqRlok rwj kRIqXM ] 1 ]…
AMq : … dohrw ] jy jy qumry iDAwn koN inq auiT iDAY hYN sMq ] AMq lhYNgy mukq Plu
pwvihgy BgvMq ] 6 ] 262 ] ieiq sRI bicqR nwtky cMfI cirqRy cMfI cirqR ausqq
brnnM nm Astmo iDAwXw sMpUrx msqu suB msqu ] 8 ] APjU ]
272
h`Q ilKq nM : MS 239 e
isrlyK : vwrW igAwn rqnwvlI
lyKk : gurdws, BweI
p`qry : 1– 96 A
Awkwr : 12.5X15 s.m. ilKq: 7.5X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] vwrW igAwn rqnwvlI ] BweI gurdws Bly kw bolxw ]
nmskwr gurdyv kNau siqnwm ijsu mNqR suxwieAw ] Bvjl ivco kiF kY mukiq
pQwrQ mwih smwieAw ] jnm mrx Bau kitAw sNsw roig ivMjog imtwieAw ]…
AMq : … Bgq vfw rwjw jnku gurmuK mwieAw ivic audwsI ] dyv lok nU cilAw gx
gMDrb sBw suKvwsI ] jmpuir gieAw pukwr suix ivllwvin jIA nrk invwsI ]
Drm rwie no AwiKaun sBnW dw kir bMd KlwsI ] kry bynqI Drm rwie hNau syvk
Twkur AibnwsI ] ghxy DirAnu iek nwau pwpw nwil krY inrjwsI ] pwsMig pwpu n
pujnI gurmuiK nwau Aqul n qulwsI ] nrkhu Cuty jIA jMq ktI glhu islk jm
PwsI ] mukiq jugiq nwvY dI dwsI [
273
smW : sMmq 1878
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 1– 155
Awkwr : 14X23 s.m. ilKq: 9.5X18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy ru`K do lwl lkIrW
ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 13
Awm vyrvw : poQI ivcoN qyl nwl iB`jI hoeI, hwSIey qoN bwhr ilKq, poQI KVHy ruK KulHdI hY
ivSys: ies nMU mhwrwjw rxjIq isMG dy rwj ivc ilKI geI poQI ikhw igAw hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI jgdMbwX nm: ] sRI jnydRwX nm: ] AQ BwKw indwn
ilKÎqy ] dohrw ] pRxvq sRI pRB jYNn piq irKq nwQ ArhMq ] kyvl gÎWn pRkws
inq mMgl krn mhMq ] 1 ] pdmwviq bMdq crn pUrn suK ky kMd ] pRB pwrs
pwrs kro sjl nIl CibkMd ] 2 ]…
AMq : … Acl AlK gq prm pd sq icq bRhm srUp ] kihby ko kiv gMg muin
inscy pd inj rUp ] 94 ] ieq sRI gCw isromin gCin gOrI mY sRI muin rwj sMgq
irK qq is`K sRI pMifq pUj sUrq rwm qq is`K kiv gMgw rwm jqI ibrcqy jqI
indWny sMKÎwid kQnM pMc ibMsqmo pRkws : ] 25 ] ieiq rog ibinscX jdI indWn
sMmq 1878 ] bYswK mwsy sukl pKy duqIAw idny sur gurbwry suDwsr ispury rnjIq
isMG rwjÎwq ] suBM Bvyiq ] sMmq sis nv bRhm jo byd jwn suB Byd ] mwG mws
qm p`K mYN Ks†I iqQ ibByd ] 1 ] sur gur idn indWn jo pUrn kIno mIq ] prjw
piq Drmswl pY mukMd bwl kr pRIq ] 2 ] sRI rwmX nm: sRI drugwXY nm: ]
274
bKsIey bYdk buiD gux Dwm ] 184 ] ieiq sRI srb sMgRih bwl mukMd ibrcqy
Ark srbq mjUn gRMQ smwpqM nwm pMcmo kos : 5 ] suBM BUXwq
275
AMq : … swlUr CMd ] AiDk lWbyEn jWky gihr pIry nYn ] kr crn Cuvq kTor roey
hsY soey cYNn ] Bojn krY Aiq hI isQl kucpwq TofI bwr ] kwn sUp smwn kurn
dn bdn dIrG Bwr ] 279 ] 5 ] ieiq kok sMpUrnM msq suB msq ]
276
AMq : … qh Eupjy bnwrsI pVy ibidXw jwie ] BivKq ArQ pRkws Xh kirXo igRMQ
suKdwie ] 59 ] ieiq sRI mwn isMG crx isKq gulwb isMGyn gOrI rwie Awqm jy
inivrcqy BivKq ArQ pRkwsy kyvl supn inrinÎo nwm duqIXo iDAwie ] 2 ]
60 ] ieiq supnw ivcwr smwpqM msq suB msq ]
277
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] EAM sRI gxyswX nmh ] sRI kwlkwie nmh ] EAM sRI nMd
lwlo jXq ] AQ sRI AsmyD BwKw ilKqy ] ikRq kv thkn kI ] caupeI ] ipRQmy
pRxvo igRjw nMdn ] sMkRq ngn ibGn inkMdn ] lMbodr duK hr suK dwiek ]
sMkRqn gj bdn ibnwiek ] suD sdn AG AauD ibnwsn ] mMgl rUp AmMgl
nwsn ] srn Asrn skl jg bMdn ] syvq sur nr sy DUr Ar cMdn ] sRI BwrQ
ky pRb Ast ds ] iqn mY AsÍmyD AdBuq rs ] kIjY ikRpw dws thkn pr sMpUrn
BwKw brno suB br ] 1 ]…
AMq : … dohrw ] sRI nMd lwl kI ikRpw qy hY ikRq kI BwiKAw krI ] kv thkn ko iCmo
qum jhW cUk brnq prI ] 69 ] ieq sRI BwrQ prbxy AsmyD biKAwn ] kv
thkx pUrn Bey iqRhqRmo iDAwie pRmwn ] ieq sRI BwrQ prbxy mhw purwxy jYmn
jnmyjy sMbwdy iqRhqrmo iDAwie sRI rwm ikRsnw ArpxM msq suB msq ] sMpUrn
smwpqM ] hY ikRq pUrn jwn ]
278
p`qry : 1 – 684
Awkwr : 24X33 s.m. ilKq: 18X23 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw,aupr kpVw ciVHAw hoieAw, pr au~KVI hoeI, vKryvyN leI sMqrI
rMg dI isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVy ruK 6-6 lkIrW (do lwl, iqMn nIlIAW ivckwr
motI pIlI lkIr) dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 19
Awm vyrvw : ilKq sMudr, pihlw p`qrw sjwvt vwlw, QW QW qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI, ikqy ikqy hwSIey qoN bwhr iliKAw hoieAw
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ sUrj pRkws ilKqy ] AQ sRI gurpRqwp sUrj igRMQ
ilKXqy ] : ] AQ pRQm rws ilKÎqy ] kiv BweI sMqoK isMG kI ] : dohrw ] qIno
kwl su Acl rih AlMb skl jg jwl ] jwl kwl liKmu icq ijis krqw purK
Akwl ] 1 ] dohrw ] ConI sUrj Agin jm bwXu qRws ijis pwX ] inj suBwv mih
iQiq rhiq As bRhm ird ibdqwX ] 2 ]…
AMq : … Aib rws cqurQI pUrn kIin ] gur ikRpw Dwir au~dm sudIn ] suMdR iblws kIny
pRkws ] ijis pwie prq sB pwp nwis ] 47 ] 1 ] ieq sRI gur pRqwp sUrj gMRQy
cqurQ rwsy sRI hr goibMd durg inksn ko pRsMg brnnM nwmu Kstm sTI AMsU
smwpqM msqu suB msq ] 66 ] 1 ] ] ieq sRI cqurQu rws smwpqM ] 4 ] 1 ]
bolhu vwhgurU jI kI Pqy ]
279
iek pMcwsq AMsU ] 51 ] cqrQ ruq smwpqM ] suB msq ] dohrw ] sMmq ss gRh
idsw hY nwQih AOr imlwie ] cyqr idn ibMsq gey Kstm iQq ignwie ] 1 ]
CinCrvwr pUrn BeI cqrQ ruiq pCwn ] bKsIey siqgur ikRpw ] kir jhw cUk
mm jwn ] 2 ] dsKq BweI jvwhr isMG AlG ] BUl cUk swD sMgiq bKisMd hY ]
sUrj pRkws igRMQ ilKvwieAw mUly ku Bwr vwsI pMjo swihb jI kI iliKAw jvwhir
isMG vwsI nIly sihr kI ] DRwBI ivc Drmswl ko sMpUrn hoieAw ] swD sMgq kI
ikRpw qy ]
280
vyrvw : ijld g`qw kpVw, p`kI bMnI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsI KVy
ruK 6 lkIrW (do lwl, do kwlIAW, iek nIlI, ivc motI pIlI) dw hwSIAw, sqrW
pRqI pMnw 18
Awm vyrvw : ilKq suMdr pihlw Aqy 379 p`qrw sjwvt vwlw, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI, ikqy ikqy hwSIey qo bwhr ilKq[
AwrMB : < siqgur pRswid]sRI vwihgurU jI kI Pqy hY]1]sRI BgvqI jI shwie]AQ pRQm
ruiq brnnM ilKqy]AQ klgIDr Avqwr kQnM]dohrw[qIno kwl Ailpq rih Kojih
jwih pRbIn]ibnqI sicdwnMd qRY jwnih mru mru qIn]1]qwrq mihrm ieks mih
pwrbRhm ibsqwru] qwrq gurU jnwie ijs mo ibsX ibsqwr]2]…
AMq : …ds piq swhin ky suB crn]Dr kr DÎWn ibGn ikX hrn]AiBlwKw inj
pUrn krI]dustin kI miq ikCu n hIArI]49]1]ieq sRI gur pRqwp sUrj gRMQy
cqurQu ruqy siqgur ko kQw ibcrqwXw BwKwXM]kiv sMqoiK isMG jQwmq brnnM nwmu
iekvMjvo AMsu iDAwie smwpqM msqu suB msqu ]51]1] ieqI cqurQu rusu
smwpqM]4]1]suBM]hry]
281
smwpqM msqu suB msqu ]51]1]ieq sRI nwnk pRkwS smwpqM ]1]1]sMmqu 1931
imqI ivswKu idny cOdvI 14 hrI hir]siqgurU bwbw nwnk jI shwie hovY jI]
282
h`Q ilKq nM : MS 253
isrlyK : pMcdsI BwSw vwriqk
lyKk : Awqm sÍrUp audwsI
ilKwrI : sMDU isMG
smW : sMmq 1920
p`qry : 315
Awkwr : 14.5X35 s.m. ilKq: 10X29 s.m.
vyrvw : poQI KulyH p`qirAW ivc hox kwrx-g`iqAW ivc bMnI hoeI, vKryvyN leI lwl
isAwhI dI vrqoN, hwSIey qoN ibnw, sqrW pRqI pMnW -11
Awm vyrvw : 6 p`qry qy lyKk Aqy smyN bwry iliKAw hY, poQI KVyH ruK KulHdI hY, Alg Alg
Bwg ƒ Alg Alg p`qrw AMk id`qw hY[ pMj dIp –57 icqR, dIp-47 (ADUrw),
nwtk dIp-7, iqRpqI dIp-61, kUtsQ dIp-33, DXwn dIp-33 (ADUrw), bRhmw
nMd-40, Awqm nMd-20, AdÍYq nMd-21, ividÎw nMd-8 (6-8 p`qry A`Dy qoN v`D Bury
hoey), iviKAw nMd-6, ies ivc isrP 11 AiDAwie hn, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY]
AwrMB : < siqgur pRswid]dohrw] sRI gurU nwnk crn rj Bj mn bwrMbwr] jws Bjn
kr jwinXo AdÍY bRhm Apwr]dohrw]sRI miq gMgw rwm gur crn kml kI syv]sMsY
iqmr imtwie kY drisau Awqm dyv] AQ pMc dsI Bwsw vwrqk ilKÎqy] ies pMc
dsI ky pMdrw igRMQ hYin]..
AMq : …< siqgur pRswid]Amr hrI guru AwigXw krI ilKo pMc dis gRMQ] qW
AwigXw pRmwnqy ilKÎo moC ko pMQ]1]pMc dsI jo gRMQ hY Bwsw mwJ inhwir]sMDu isMG
ilK kr pFÎo Amr hrI guru Dwir]2]bwl buD kCu smJ nih ilKn pVn ruc
nwih]jb siqgur ikRpw krI pRgt BeI Gt mwih]3]AinjWnpny mh gur kIey
keIk sMq[ Byd nw iknhU BwKÎo AOr idVwvY mMq]4]shj mWih siqgur imly shj
idVweI bwiq]sunqy hI BRm sB imty AwigÎw n sihq qRXqwip]5]rwm rwm]kqk
vdI cqrQI iQq vwrsu sukr jwn[ sMmq aunI sY bIs my gRMQ spurn mwn]6]
sMmq 1920 kqk vdI 4 dsKq sMDu isMG[
283
Awm vyrvw : ilKq suMdr, poQI ikrm-Kurdw,ikqy ikqy kwnI bdlI hoeI, AwrMB ivc A`T Aqy
AMq qy do hwSIey vwly p`qry KwlI, 707 p`qry qoN bwAd iek p`qrw KwlI Cf ky do
pMinAW qy Bwgvqy mhwpurwxy dw AMq id`qw hY[
AwrMB : < ]AQ inrbwx pRkrx ilKÎqy]bwlmIko vwc] hy BwrduAwj aupsm pRkrix ky
inrMqir qUM inrbwx pRkrix suix]ijs ky jwxy qy inRbwx pd kau pRwpiq hovih] bfy
auqm bcn jy mun nwiek rwm jI pRiq khy hY]so rwm jI kYsy ho]…
AMq : …Aru jo aus sBw ivKy jgAwsI Qy]so BI ikRq ikRq jIvn mukiq hUey ivcrxy
lwgy] iqs inscY ko Dwr kir qUM BI jIvn mukiq hUAw ivcru]Aru Apxw jo kCu
pRikRq Acwr hY] iqs kO kru] mY jwxqw hO jo qU prm boD kO pRwpq BXw hY]15]
ieq sRI nwnk pRsny moK aupwey sMK†w vrnnM nwm srgh] sMpUrn moK aupwie ky ies
srg ivKy kQw ky swr khy hY]qW qy ies kw nwm sMK†w hY] inrbwx igRMQ sMpUrxy]
sMmq 1888] poh sudI iQq dUij vwr sukR 7] pRvisRt ] 28 ]
284
AwrMB :Enm: ] sursÍqeI ]nmo kwisnI bwisnI gMg qIry sdw AricqM cMd nMrk
qpusmy]sdw pUijqM bMidqM sRb dyvM nmo sMktwkCt hrxI BvwnI]1] nmo moihnI
moihqM BUq sYnM sdw cMd bdnI hsy ibkrwlM]sdw imRg nXnI guxw rUp brxI nmo
sMktwkCt hrxI BvwnI]2]…
AMq : …iedM pMc rqnM pTy pRwq kwlM hrq pwp qn ky bfy DRm igXwnM] sdw duK mYN
kCt mYN rCpwlM nmo sMktwkCt hrxI BvwnI]7]ieiq sRI kwsI KMfy sMkCt AsqoqR
sMpUrxM] 00000
285
h`Q ilKq nM : MS 257
isrlyK : pRwn sMglI bYdMg (ADUrI)
p`qry : 1-332
Awkwr : 12.5X20 s.m. ilKq: 7X14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIn, bwAd ivc bMnHI hoeI, vKryvyN leI sMqrI rMg dI isAwhI,
cupwsIN 6 lkIrW (do lwl, iqMn kwlIAW, ivckwr iek motI sMqrI dw hwSIAW; sqrW
pRqI pMnw-9
Awm vyrvw : 110 A qk hwSIAw cwroN pwsy hY AgoN dupwsI KVyH ruK hY AwrMB ivc do Aqy AMq qy
iqMn p`qry hwSIey vwly KwlI hn[ AMq ADUrw hY[
AwrMB : < siqgur pRswid]]iDÎwau pRwn sMglI bYdMg kw]bwby kw bolxw]gost kyso
sryvVy nwl hoeI]rwg rwmklI ivic]1]slok]nwVI pRIiCAw]kR AMgus† Aiq mUl hI
dyKhu insw Akwru]jwnhu duKu suKu jIA kw pMfq krhu bIcwr]1]…
AMq : … KIr pBY gwVI hovY qw auqwrxy] ieh AauKd pwvxy]lOg tMk]10 icrolI
tMk]10]soiT tMk 10]ipplI tMk 10] ARcw tMk 10]AsgMD tMk 10]KRhtI ky
bIj tMk]10]eyqnIAw bsqU kpVCwx kRxI]KIr ivc rlwvxI]golI tMk]8]kI
bMDxI golI KwxI]1]Blky iek KwxI]iek sMJY KwxI]p…..
286
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 11.5X7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, dupwsIN KVyH ruK do lwl lkIrW dw hwSIAW; sqrW
pRqI pMnw-13
Awm vyrvw : poQI iB`jI hoeI, AwrMB ivc iqMn Aqy AMq qy pMj hwSIey vwly p`qry KwlI, poQI dI
hwlq Ksqw, ikqy ikqy ikrm-Kurdw.
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ bdry munIr ilKÎqy]bYq]krUM pihly qOhI dX Xj dw
rkm] Jukw ijs ky isjdy my lOho kl`mN ]1] sry lOh pr rK bXw jy jbI] khw
dUsrw koeI quJsw nhI]2]…
AMq : …sMmq 1923 imqI mwG dI 2] poQI bdry munIr dI porI hoeI]dsKq ibsn
isMG] rubweI]idl igAw idlbr igAw dwrw Alm mY sr igAw] Ab kOn idldwrI
kry idldwr hI jb iPr igAw]1]vhsI hUAw AwhU Kuq n jwqw irhw vuh
gulbdn]bulbul n gU kr isr deI hb swK syN gul igr igAw]2]
287
vyrvw : ijld g`qw, dupwsIN KVyH ruK pMj lkIrW dw hwSIAW (do lwl, do kwlIAW,vKryvyN
leI motI sMqrI rMg dI lkIr) SurU ivc 8 p`qry KwlI hn[vKryvyN leI lwl isAwhI
dI vrqoN kIqI hoeI hY[ ikqy ikqy hwSIey ivc vI suDweI kIqI hoeI hY[ nIlI klm
nwl iksy ivdvwn ny smyN bwry iliKAw hY 694 pqry qy[ sqrW pRqI pMnw-21
Awm vyrvw : pihly Cy p`qirAW qy qqkrw hY[iPr iqMn p`qry KwlI hn[ pihly p`qry ƒ rMgIn
Pul bUitAW nwl sjwieAw hoieAw hY[
AwrMB : < siqgur pRswid]jwpu]sRI muK vwk pwqswhI[10]CpY CMd]qÍ pRswd]ckR ichn
Aru brn jwq Aru pwq nihn ijh]rUp rMg Aru ryK ByK koaU kih n skq ikh]
Acl mUrq AnBEu pRkws Aimqoj kihjY]kot ieMdR ieMddRwix swh shwix
gixjY]qRIBvx mhIp sur nr Asur nyq nyq bx iqRx kihq]qÍ srb nwm kQy kvn
krm nwm brnq sumiq]
AMq : …kibXobwc]sÍYXw]kwgd dIp sBY kirho Aru sWiq mhWrxv kI msu kY ho]kot
bnwspqI isgrI ilKby hU ko lyKn kwj bnY hO]swrsuvqI bkqw kir kY jg cwk
gnys ky hwQ ilKY hO] kot kibqn jO kir hO qum kO n qaU pRB nYk irJY ho]50]jo
ikCu lyiK iliKXo ibDnw soaU pweIXq imsr jU sok invwro] moko kCU AprwD nhI
gXo Xwdqy BUil n kop icqwro] bwgo inhwlI pTY dYho Awju Bly qum ko inhcY jIA
Dwro] CoqRI sBY ikRq ibpn ko ienhUM pY ktwC ikRpw kY inhwro]51]juD ijqy ien hI
ky pRswid ien hI ky pRswid so dwn kry]AG EG trY ienhI ky pRswd ikRpw ien kI
Puin Dwm Bry] ien hI ky pRswd suibidÎw leI ien hI kI ikRpw sBu sqR mry]ien
hI kI ikRpw ky sjy hm hY nhI mo so grIb kroor pry]52]syv krI ienhI kI Bwvq
AEur kI syv suhwq n jI ko]dwn dXo ien hI ko Blo
Aru Awn ko dwn n lwgq nIko]AwgY PlY ienhI ko dXo jg mY js AEur dXo sB
PIko]mo igRh mY mn qy qn qy isr lau Dnu hY sB hI ienhI ko]53]dohrw]ct
ptwie icq mY jirXo iqRx ijXo kUiDq hoie ] Koj roj ky hyq lig dXo imsr jU
roie [ 54 ] 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
288
AwrMB : sRI gxyswX nm:]AQ bYrwg sq BwKw ilKÎqy]CpY]pRxmhu igrjw qnX ibnX juq
AMjuil jorI]dyih suB gvrdn jwin AMqru ruic morI]bMdhu sB jg mwq dwq syvk
Xih dIjih]bwxI sMq smwj swj js sPl krIjih]bYrwg sqk BwKw kro sB sjn
Awdr krhu]ilK pTq sunq suK hoie ijm prm sikœXwmih Drhu]1] …
AMq : …dohrw]ieiq sRI suk sB jgq ihq ikRq pRs˜oqr nwmw]gÎwn dws BwKw krI inj
miq liK AiBrwm]31]ieiq sRI suk ijqNdRX ibrcqw pRs˜oqrI BwKw gÎwn dws ikRq
smwpM] ilKqM jIvx isMG sMgiq isMG vwrwm isMG AnMdpur ilKI] smq
1854]mhInw Bwdv pRivsy† iqRqIXy] suB idn jnmAs†mI] poQI pUrI hoeI vYrwg
sqvw pRs˜oqRI]=]
289
p`qry : 1 A - 198 a
Awkwr : 18X33.5 s.m. ilKq: 13X24 s.m.
vyrvw : Ku`lHy p`qry, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVy ruK do lwl lkIrW dw
hwSIAW, sqrW pRqI pMnw-13
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, poQI dw pihlw pMnW sjwvt vwlw, AwKrI p`qry qy hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI, brIk kwnI nwl hwSIey ivc SbdW dy ArQ id`qy hoey,
p`qrw 197 a qy smy Aqy lyKk bwry iliKAw hY:- “sRImq sUrq isMG jI gÎwnI
sMgXw jWih] sMq isMG iqn kO suvn sRI AMimRsr mWih”, “dÍIp dÍIp gj sis vrK
imQn sukl ivQ dUj”]
AwrMB :<siqgur pRswid ]sRI rwmwX nm: sRI hnumqy nm:]AQ rwmwsÍmyD BwKw ilKÎqy ]
pRQm ivnwXk ivGn hrvr dwqw pdvMd]pun suB dwin srsÍiqh pRnmo AwnMd
kMd ] 1 ] prm hMs sÍwidq crn sr ruh icn pkrMd]vso mor ihX rwm isX
jXiq s`icdwnMd]2]…
AMq : …isX rGuvr lCmn Brq irpu sUdn hnumwn]sB hI hoie ikRpwl muih dyih
Bikœ vrdwn]44]do:]pRIiq hoie sqsMg mh AMq imlY hir Dwm]mn bc kRmk rihq
shq sd suimrON sRI rwm]45]ieiq sRI pdm purwxy pwqwl KMfy sy svwqswXn sMbwdy
rwm AsÍmyD BwKw ivricqwXM rwm cMdR AsÍmyD smwpqM suBM nwm Ast Ksitmo
DÎwie] 68]
290
AMq : …mukqwdk ie`Cw sBy rhy n jo ies Koj]msq hoie hr hwl mo hosI sdw
inroj]36]ieq sRI aupdys iblws ko As†mo ivsRwm smpUrnM]smwpqM]=]=]=
291
bYrwt jo Xh pusqk hY qwh]2]” qqkry qoN bwAd iqMn p`qry hwSIey vwly KwlI hn,
Agly p`qry qy gurU nwnk dyv jI Aqy mrdwny dw bhuq hI suMdr ic`qr bixAw hY,
iPr iek p`qrw KwlI hY[ poQI dw pihlw p`qrw bhuq hI sjwvt vwlw hY[ poQI dy
AMq ivc id`qI bwxI ADUrI hY[ ivc ivc kwnI bdlI hoeI hY]
AwrMB : <siqnwm krqW purK inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid]jpu]Awid scu]jugwid sc]hY BI scu]nwnk hosI BI scu]socY soic n hoveI
jy socI lKvwr]cupY cup n hoveI jy lwie rhw ilvqwr]
AMq : …Awp hwQ dy muJY aubrIAY] mrx kwl kw qRwis invrIAY]hUjo sdw hmwry pCw]sRI
AsDuj jU krIAhu rCw]5]rwiK lyhu muih rwKnhwry]swihb sMq shwie ipAwry]dIn
bMD dustn ky…..
292
AMq : … vsMBv iqso bIr ipRX pwx drb kir jwn]srbsu kwrj isiD hÍY sMsX nwih
suAwin ] 42 ] ieq sRI isv kwfy gOrI hr sMbwdy smwpq msq suB mq]43]
293
khY]jo rwjw Awvqw hY ] iqRqIey koeI JgVw gil pvy] cOQw koeI jIau Awpxy kolo
duKqw hovY] ieq sRI kwg Bry sMpurwxy smwpqM]1]
294
h`Q ilKq nM : MS 269 K
isrlyK : A`ig bMDnI
lyKk : AnMd CMd
p`qry : 138 a-162 a
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 8X 12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : 159 p`qry qoN Agy p`qirAW qy koeI hwSIAW nhIN[ Alg Alg ibmwrIAW dy nusKy
id`qy hoey hn[ AMq nhIN id`qw hoieAw, dvweIAW nwl hI AMq kIqw hoieAw hY[
162 A qoN 164 A q`k p`qry KwlI hn[ ivc ivc kwnI bdlI hoeI hY[
AwrMB : AQ A~igbMDnI] kwminrkq puhp jo hoie]g`dy mUq ju Awno koie]mYfk kI crib
lY Awvy koie]qW so hwQ mlY jo doie]koeI qyl GIEu AOtwvY jlY nhI swcw huie AwvY]
AMq : … hour kury dI dvwie]dwl icknw mwsy 6, dwlcInI mwsy 6,jwmnU inky itry hoey
pwau kcy[ vrc mwsy 6, klmI sorw mwsy 6, KMfu fUF pwau]PkI do qoly duD nwl]duD
cwvl Kwxy]cMgw hovy]
295
v`K v`K jMqR bxwey hoey hn[ 43 A p`qrw KwlI hY[ ies mMqR dw iviD-ivDwn d`s ky
keI hor mMqR id`qy hn[
AwrMB : < siqgur pRswid] ] siqnwim krqw purKu inrBO inrvYr Akwl mUrq AjUnI
sYBM gurpRswid] ]mMqR gurU bwby nwnkw kw mhlw 1 Awp qyj bwie ipRQmI Akwsu
eyhY] auqpq pvn eyhY]ies kw blu iek lK AsI hjwr BUq pRyq mn AMdr rhYdw
eyhY]ies ipMf mwih swis surq dono ey hY]ies kw blu eyhY]bwDo surq mn icqu
lwie]qReI loA bwDo mn icq lwie]rwjw pRjw bwDo mnu icqu lwie]nwnk piV bwDy
dyvqy mswx]…
AMq : … E mhlw 3]Cinvwr jy koeI kysI nwvY iqs kI aumr bhuqI huie
jwvY]Awieqvwr jy koeI nwvY iqs kI aumr Gt huie jwvY]somvwr jy koeI nwvY iqs
ƒ jhmq quirq huie jwvY]mMgl vwr jy koeI nwvY iqs dI jhmq kdy n
jwvY]buDvwr jy koeI nwvY iqs dy Gr dOlq huie jwvY] vIrvwr jy koeI nwvY iqs dw
nukswn qurq huie jwvY ] Sukrvwr jy koeI nwvY suK sy gujry aus ky nyVy koeI n
AwvY]7]
296
AMq : … sU Aswr kw sylI bwl kIry QMm ky nwg qujy nwQ jI isb jI so bWDo vx GfI mo
grV jqI pukwry lly krys ausg Aws ausgsIis svnwQ bs qum grubu nw kro
inrbs Bey duhweI na nwQ Bwr jw kI duhweI KuAwj iKdRI dI duhweI hwjI rqn
dI]dohrw]bcn siq kr mMnIAY mIq]eyhu sMsw n kIey Aicq lwey pRIq]
297
h`Q ilKq nM : MS 270 e
isrlyK : dvwdwrU
lyKk : Drm isMG
p`qry : 59 A - 64 A
Awkwr : 12.5X16 s.m. ilKq: 7.5X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : dwrU sujuK kI pckWrI]mYhdI gyrU DxIAw kQu]gulwbI hrVw qoly 2]rsOq mwsy 6
nIlw QoQw mwsw 1 rwq n Byau rKy idny Cwn ky iqs kI ipckwrI kry]…
AMq : … suPYd ABRk mhIn krky kMh dI ktorI mY fwly]hwQI suMfI bUtI kw rs ]swq roj
DUp mY rKy suD hoiegw Kurwk doie rqI Kwey sy br jYhr clI jwqI hY] Ar qwp ko
dUr krqw hY ] hor ABrk kI ibD…..
298
AMq : … mMqR dwVkw 7 vwrI pVky QMB qy ikl Toko]mMqR]jY hnvMq bRI cOVy pIV Bwgy pIV
jhw jwie pIV qhw mwrI myK] myrI Bgiq gur kI skq Purho mMqR eIsRo vwcw]mMqR
kwlw kIVw kjl vMnI bqIÎW dMdw ky ivc cry]dohweI gorK nwQ kI kIVw ivc
mry]1]
299
Awkwr : 13X24 s.m. ilKq: 9X17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, p`kI bMnHI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN,dupwsIN KVHy ruK do
lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw -9
Awm vyrvw : ilKq suMdr,poQI dI hwlq cMgI, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI poQI
KVHy ruK KuldI hY[
AwrMB :<siqgurpRswid ] sRI prmwqmny nm:]AQ igAwn mMjrI ilKÎqy]dohrw]Awqm
ky AgÎwn qY sbY aUpjY jwn]gÎwn Bey qy lIn sb nmskwr iqh mwn]1]…
AMq : … iqÍ pd dyv iqRXMc iriK nr ikMnr sb jwn]qqÍ pd eIsÍr dyK sb qMÍq qq
qqÍM Bwn]400]mnohr dws inrMjnI so sÍwmI so dws] sÍwmI dws BXo eyk so mhw kws
Gtw kws]401]ieq sRI gÎwn mMjrI nwm BwKw igRMQ kibqy mnohr dws inrMjnI
spUrn smwpqM]1]=]
300
AwrMB :<sRI gxyswX nm:[AQ sq pRs˜auqrI iliKqy ] sorTw ] vwcX lK kir jwn
inrgux srgux Xo khÎo]kir nmskwr bKWn vwcX qXwg kir lK
ko]1]cOpeI]AgÎWn skiq Awqm kI kihXy]auBY Anwid imly hI lihXy]AgÎWn
Aiml rhXo suND bKWnw]qW ko bRhm kir kY so jWnw]2]…
AMq : …Pl soic dw Bws prmwqw]AhM bRhm Pl khXo ibKÎwqw]sÍrUp mwJ dYÍ Pl ey
nwhI]ivklp rihq rhY so qwhI]12]sorTw]ieiq sRI sq pRs˜oqrI BwKw mnohr dws
inrMjnI kiQqy nvm KMfh]9]hO mY hO qUM nwih]hO qUM qO mY hY khI] sb hY hO qUM
mwih]hO qUM qUM qO eyk hY ] 13 sMbq 1769]brK swvx vid]12]sRI rivdws ry
nivnpury iliKqim iqh]suBM Bvqu]ieiq pRs˜oqrI BwKw]0]=]=]
301
AwrMB :< sRI vwihgurU jI kI Pqy hY ] Akwl shwie ] qÍpRswid]AQ swKI sRI Kwlsy kI
auqpqI kI auQwnkw ko pRsMg qurÎo]dohrw]sRI gur nwnk crn bMd AOr guirMn isr
inAwie]ilKo auqp`qI KwlsY siB muih krO shwie]…
AMq : …dis ipMifau nY inj bytI dey]ikCu mIrw koit sMig ikCu pwr siq dey ] huiq
sRI AMimRqsR buMgY aus qInY]inj mD rK duie GoiV ciVAin dInY]5]do]bWey ibhwry
isMG ku sMDU iCdnI vwil]6]do]igirXo purwxo huie bug
M o jo isAwm isMG huiq isRdwr
iqh gur pMiQ pRkwis igRMQ ilK doaU kIey suDwr]
302
Awm vyrvw :ADUrw hY iek ijld ivc v`K v`K hQ ilKqW bJIAW jwpdIAW hn[ ikDry-ikDry
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ p`qry nM: ault pult lgy hn [ ies leI pYNisl
nwl nMbr lgwey hn [ AMqly 45 qoN 58 p`qirAW qy Putkl kwiv hY[
AwrMB : < siqgur pRswid ] cilqu joqI joiq smwvx kw]sMmq]1596 AsU vdI]10]sRI
bwbw nwnk dyau smwxy]1]sMmq[1609]cyqu sudI]4]sRI siqgurU smwxy ANgd jI
smwxy]2]…
AMq : …dohrw]] siB Git bRhmu ibrwjeI jiq dyKo qiq pIAw[ ibnu smJY nhI jwnIAY
duKqu hoq iehu jIEu]svXw]khuM BCn BC A BC…..
303
h`Q ilKq nM : MS 278 s
isrlyK : sRI Twkir inD pRyim pRgws poQI
p`qry : 10 A - 28 A
Awkwr : 31.5X22 s.m. ilKq: 22X16.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, sqrW pRqI pMnw-22 [cupwsIN iqMn lkIrW (do lwl Aqy vKryvyN leI
kwlI lkIr) dw hwSIAw hY[vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[
Awm vyrvw :147 ryKqy hn[
AwrMB :]<] siqguirpRswid] ] sRI Twkir inD pRyim pRgws poQI] smiq iCAwihTw]sRI
vwihguru jI kI Pqy]]slok]inmiskwr guir dyiv kau siq suriq Dir iDAwn]qW qy
ABY pdu pweIAY sRI pUrx piq Bgvwn]…
AMq : …]ryKqw]siqguir kw bnwau ausqiq vwihgurU jI kI kil guir kI rihiq su
Kwlsw ByK cwrI hY]igrMQ poQI bYiT pVih Aru smJh nhIN ihrdY iehY bwiq mwnI
ju sBY ky isDwrI hY]so frqy hY jhwin isau iPrun Bey gurU pwis Kycry pukwrI DUm
fwrI bjwrI hY] min mih pwKNf JUTy Aru bwhr kIXU isXwim swc kEu n smJih
AncwrI ibkwrI hY[
304
Awkwr : 31.5X 22 s.m. ilKq: 23X16.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB :< siqgur pRswid]gauVI iQqI mhlw]5]sloku]jil Qil mhIAl pUirAw suAwmI
isirijxhwr]Ank Bwiq hoie pisirE nwnk eykMkwir]1]…
AMq : …ikil ibK kwtY hoie inrmlw jnm jnm ml jwie]hlq plq muiK aUjlw nw
po hYiq sumwie]so surqw so bYsno so igAwnI DnvMqu]soQurw kulvMqu so ijin BijAw
BgvMq]KqRI bRhmx sUdR bYsu auDry ismir cMfwil] ijin jwinau pRB Awpnw nwnk
iqs hr vwil]17]
305
AMq : …dohrw]gRh bsu bsu sis dUj dI vdI BwdRv idiv sin sys]BweI swihb cMdR kw
vrnI myG imRgys 128 ] ieiq sRI BweI swihb cMdRkwXM myG isMG icq ckor
AwnMddM]msqu suB msqu ]sRI rwmwXnm:]
306
AwrMB :< vwihgurU jI kI Pqy hY]sRI BgOqIey nmh]AQ pKXwn cirqR ilKXqy]
pwqswhI 10]BujMg CMd]qÍ pRswid]dsvyN gurU jI dI aucwrI hoeI kivqw ] qyrI ikRpw
hovY]quhI KVg Dwrw quhI bwFvwrI ] quhI qIr qrvwr kwqI ktwrI]hl`bI jun`bI
mgrbI quhI hYN]ijhwrO jhW Awp TwFI vhI hY]1]hy SkqI! quMhI is`DI qlvwr hY,
qUMhI dwqRI vrgI tyFI qlvwr hY[…
AMq : …sMmq ibkRmI sqwrW sO ikhw jWdw hY]A~Dw sO qy Pyr iqMn ho kih idE]BwdRoN dy
mhIny dI sudI (cwnxy p`K dI) As†mI iq`Q qy idn AYqvwr hY]sqluj dirAw dy kMFy
auqy ieh gRMQ suDwirAw hY ]405] (ArQwq sqluj dirAw dy kMFy auqy pwauNty ngr
ivc sMmq 1853 ibkRmI, BwdRoN sudI As†mI qy AYqvwr dy idn ieh gRMQ smwpq
hoieAw hY ) ieiq sRI cirqRo pKXwny iqRXw cirqRy mMqRI BUp sMbwdy cwir sO pwcvoN
cirqR smwpq suB msqu]805]1270]APjUM] 3 jnvrI 1963 bRhspiq idn poh
sudI As†mI[
307
nrwiexih]gur dieAwl smrQ gur gur nwnk pqq auDwrxih]vwhu gurU jI
shwie]Akwl purK] :< siqgur pRswid]
308
ArMB :…..qb sRI kbIr jI bWnI bolI jI] kw ko mwiq ipqw suqu kw ko kvnu purKu kvn
joeI]jb Gtu ibnsY qb koie n rwKY kwFhu kFhu hoeI]2]…
AMq : …qb Eih goibMd lok auiT kbIr jI gusweI jI kI crnI lwgy]kbIr jI ky isK
Bey]khny lwgy ij DMnu kbIr siq kbIru rwm kbIru]ikRsn kbIru lwgy
ismrny]sgly bolhu rwm rwm rwm---rwm siqgurU gurU---gurU jI siqgur
pRswid]135]kQw clIAw]ieku sO pYNqRI]auqwrw kIqw]auqwrw kIqw]imqI Pgix dI
24]cvIhvI[sMmqu sYie ATwrh]vrH duie 18002]siq bwbw nwnk jI[
309
Awm vyrvw : poQI ikqy ikqy ikrm-Kurdw, ijld ADUrI, pihly cwr p`qry Aqy 306 A qoN
310 a q`k mMglwcrn dy hn, AwrMB ivc 7 p`qry ibnHW hwSIAw vwly KwlI, ivc
ivc kwnI bdlI hoeI, 310 a qy bwbw sumyr isMG dy dsKq hn [ 309 A p`qry qy
smyN bwry iliKAw hY:-“hwXn bYkRm ds Bn AviD dÍwr ivDumwn[ aUrj mws isq
dÍwdsI bwr AWgirs Twn]4]qw idn pUrn Xh BXo jPr nwm muKvwk”[
ArMB :< hukm siq sRI vwih gurU jI kI Pqh]jPr 1 nwmh 2 pwqSwhI 10]3]Pqykw
1 Kq 2 dsvI pwqswhI jI kw 3] kmwey 1 krwmwq 2 kwXm 3 krIm 4]rjw
5 bKs 6 rwjk 7 rhwko 8 rhIm 9] qmwm 1 bjurgI 2 KVw hony vwlw 3 sKI Xw
bzurg 4]…
AMq : …(hy swkI myry pÎwly ko) kMFÎw qk 1 krdy 2 (Xwny pRym rUpI pÎwlw AQvw Xyh
isKÎo pRqI AwgÎw hY ik hy isKo myry pÎwry isMGo pRym rUpI pÎwlw kMFÎw qk Brky)
hrdm Xw hrswXq 3 pIxw Xw pwn 4 kro 5]( ies pRym rUpI pÎwly ko pwn krky
jnm mrn rUpI) BX 6 doƒ 7 loko ky ko 8 (Xwny lok pRlok ky ko) Bulwvxw 9 kro
10]21]K0 spsM† ieiq ] 21 ]ieiq sRI jPr nwmh tIkwXW dÍwds hkwXq ibvrxM
smwpqM suB msqu]12]AQ gRMQWq mMglw crn ilKÎqy]…ieiq sRI jPr nwmh
tIkwXW gRMQwq mMglw crn smwpq msqu ]suBM lyKk pwTk Xo dÍXo] sM.418 m mwG
bdI 11 bwbw sumyr isMG[
310
h`Q ilKq nM : MS 294 sMgRih
isrlyK : kvIblB (kvI vlB)
lyKk : hircrn dws
p`qry : 1-164
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw :ijld g`qw cmVw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy ruK do lwl
lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-13.
Awm vyrvw :poQI dy pihly p`qry iB`jy hoey, p`qirAW dw rMg pIlw ipAw hoieAw,ikqy-ikqy
ikrm-Kurdw, lwl rMg dI isAwhI nwl soD kIqI hoeI,p`qrw 147-151 q`k jMqr
mMqr Aqy bMd id`qy hoey; p`qrw 165 Aqy 166 qy kils† dy pMj dohry id`qy hn[
ArMB :< sRI gxyswX nm:] E sRI rwDw ibjYqy nmwim]AQ kiv b`lB ikRq kiv
hircrn dws ilKÎqy]dohrw]mohn crn pXo j mY qulsI ko hY bws]qWih sumir hir
Bgq sb krq ibGn ko nws]1]…
AMq : …dohw]sRI rwDw pd kMj kIrj inj nYnin lwie]ckRwhq ikX imRqÎu qb ikRsnih
kMT lgwie]90]ieiq sRI hircrn dws ikRqy ibRhq kiv blB gRMQ sMpUrn spqmo
DÎwie]7]
311
pwie vhu rwj sBw mwn dwn Aimq bfweI hY]3]dohrw]pMfiq gunI pRbIn pY ibnqI
krq Apwr]A`Cr mwqRw jo rhI piFXo sbY suDwr]4]
312
isrlyK : prcI goibMd isMG jI kI
p`qry : 1 a-139 a
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw :ijld g`qw cmVw aupr kpVw ciVAw hoieAw, dupwsIN KVHy ruK do kwlIAW lkIrW dw
hwSIAw, sqrW pRqI pMnW-9
Awm vyrvw :1-60 p`qry qk ilKweI suMdr, AgoN hor kwnI nwl iliKAw hoieAw, ilKweI Awm
pr pVHnXog, AwrMB ivc Cy Aqy AMq ivc s`q p`qry ibnHW hwSIAw dy KwlI[
ArMB :< siqgur pRswid]AQ prcI goibMd isMG jI kI]pwqswhI 10]pRQmy dsw mhlw
ky nwm ilKy]Pyir dsw mhlw kI ausqiq ky slok ilKy]Pyr dsw mhlw kIAw swKIAw
ilKIAw]1]…
AMq : …aus AsQwn ko dyK kr sRI gurU jI icq Awvdw hY]Aru jo jI aUhw jwqw hY]so
srb pRkwr kr pRsMn qw ko pwvqw hY]ieq sRI gurU goibMd isMG dI pRcI smyq swKIAW
pMjwih sMpUrx hoeIAW]50]
313
ArMB :<AwrqI sRI jgMnwQ mMglw krI]prsq crxwribMd Awpdw hrI]1]rhwau]
Gnn-Gnn GMtw bwjY byn bwsurI]bwcq imRdMg qwl nwd KMjrI[]2]…
AMq : …rwjw juDstr krq ausqq sRI bdRI nwQ ibsMBrMsI sRI bdRI nwQ jI ky pMc rqn
pVq pwp ibnwsqM]kot qIrQ Bey puMin pRwpqy Pl dwiekM]
314
ArMB : <[ siqgur pRswid]ausqq bwby nwnk jI kI]qotk CMd]qUM mC kC bYrwh
quhI]vhu nr isMG kw vpu Awih quhI]qb bwvn jg ky mwih quhI]Ab gurUAn mih
gurU nwnk jI ]1]…
AMq : …ieh kIrq ApnI kwn Dro]kv nIc kIt ky dUK hro]duh jg mih Awpn
shwie kro]hy gurUAn ky gur nwnk jI]19]
315
vyrvw :ijld qoN ibnHW, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, hwSIey qoN ibnHW,sqrW pRqI
pMnw-15
Awm vyrvw :poQI bhuq hI Ksqw Aqy ikrm-Kurdw, AwrMB ivc Aqy AMq ivc iek iek p`qrw
KwlI, ilKweI suMdr[
ArMB :< siqgur pRswid]jwpu] sRI muKvwk pwqswhI 10]CpY CMd]qÍpRswid]ckR ichn
Aru brn jwq Aru pwq nihn ijh]rUp rMg Aru ryK ByK koaU kih n skiq
ikh]…
AMq : …Baun BMfwr Drw gV jyqk Cwfq pRwn ibgwn khY hY ] cyq ry cyq Acyq mhw
psu AMq kI bwr Akylo eI jYhY ]32]0]0]
316
h`Q ilKq nM : MS 1 sMgRih
isrlyK : is`KW dI Bgq mwlw Aqy goStW
ilKwrI : BweI mnI isMG
ilpI kwl : sMmq 1808 (hor kwnI ivc)
p`qry : 1 - 157 A
Awkwr : 19 X 26 s.m. ilKq : 13 X 18 s.m.
vyrvw : (h`Q ilKq 1 a qoN 1 s q`k) ijld cmVw, tu`tI hoeI qy KwDI hoeI; isAwhI kwlI,
vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK, do do kwlIAW lkIrW; sqrW pRqI pMnw
13.
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq ikrm Kurdw, pihly kuJ pMny KwDy hoey[ gRMQ pwxI iv`c iB`jw hoieAw[
ies dy SurU ivc Cy p`qry KwlI, qy Ksqw hwlq ivc hn[ ikqy ikqy hwSIey ivc
soD kIqI hoeI hY [ 162 swKI qoN bwAd AglI swKI ƒ Pyr 160 nM id`qw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid] swKI BweI gurdws jI kI vwr XwrvIN is`KW dI Bgq mwlw]
eyk smyN BweI mnI isMG jI QI is`KW Ardws kIqI ju BweI gurdws jI ny ju is`KW
dy prQwie vwr kIqI hY ] qy sB dysW dy is`KW dy nwm ilKy hYn] EnW dIAW rihqW
qy krqUqW AsW nU mlUm krwvhu ju AsIN BI jwxIey ju is`KW dIAW AYsIAW vrqxw
huMdIAW hYn]…
AMq : so pWn kQu supwrI cUnw Awpxy rMg ƒ Cfdw hY qW lwlu rMgu Esdw huMdw hY] qYsy jo
is`K Awpxw ABmwn ikirAw dw Cfdy hYNin] soeI gurmuK huMdy hYNin ] 160 ] bolhu
BweI vwihgurU swKIAW pUrIAW hoeIAW smwpq msqu suB msqu ] ] swKIAW dw
qqkrw] pwiqswhI ] 1 ] pwiqswhI ] 2 ] pwiqswhI ] 3 ] pwiqswhI ] 4 ] pwiq
swhI ] 5 ] ] pwiqswhI ] 6 ] pwiqswhI ] 7 ] pwiqswhI ] 8 ] pwiqswhI ] 9 ]
pwiqswhI ] 10 ] so iek sO qRysiT swKIAW pUrIAW hoeIAW] bolhu BweI vwihgurU jI
kI Pqy hY] ] ] ]
h`Q ilKq nM : MS 1 A
isrlyK : vwrW igAwn rqnwvlI
lyKk : BweI gurdws B`lw
p`qry : 158-365 A
Awkwr : 19X 26 s.m. ilKq: 13X18 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]
vwrW igAwn rqnwvlI] BweI gurdws Bly kw bolxw] nmskwr gurdyv kEu siqnwm
ijs mMqR suxwieAw] Bvjl ivcoN kiF kY mukiq pdwriQ mwih smwieAw]…
AMq : … vYd n pUjn vYdgI siqgur haumY rogu imtweI]
dyvI dyv n syv quil siqgur syv sdw suKdweI]
swier rqn n pUjnI swD sMgq gur sbd suBweI]
1
AkQ kQw vfI vifAweI]21]39] auxqwlI]
h`Q ilKq nM : MS 1 e
isrlyK : bwxI BweI gurdws B`ly kI
lyKk : BweI gurdws B`lw
p`qry : 365 A - 480 A
Awkwr : 19X26 s.m. ilKq: 13X18 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] bwxI BweI gurdws Bly jI kI]sorT] Awid purK Awdysu
Enm sRI siq gur crn] Gt Gt kw prvys eyk Anyk ibbyk sis]1]…
AMq : …jYsy rxvws ibKY sBy iptwvq hY bcn ibEgso B`t BtweI hY] qYsy gur igAwn
gost mY isAwnp Akwj jaul auhI, eyhI duibDw FITweI hY]2]] ] ]]
h`Q ilKq nM : MS 1 s
isrlyK : vwrW
lyKk : BweI gurdws B`lw
p`qry : 481-483
Awkwr : 19X26 s.m. ilKq: 13X18 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < vwhgurU jI kI PqY] vwr sRI BgauqI jI shwie]pauVI] scY qKq rcwieE
siqsMgiq mylw] nwnk inrBau inrMkwr ivic isDw Kylw] gurdwis mnweI kwlkw
KMfy kI vylw] pIau pwhuil KMfy Dwr hoie jnmu suhylw] sMgiq kInI Kwlsw mnmuKI
duhylw[1]…
AMq : syvk so prvwnu hY goibMdu iDAwey ] klI kwl mrdwn mrd nwnk gun gwey ]dwsw
icMid Aws dws dw gur sMgiq mylw]15]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]
sMmqu ibkRmwidq rwjy ]1868] XwvdM pusqkM qwvdM ilKqMmXw ] Xdw suD
ivsuDovwmm doKon dIXqwnw ] jyT mws sudI cqrQI rvvwry poQI swihb sMpUrxM msqu
suB msqu]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]
h`Q ilKq nM : MS 2
isrlyK : jnm swKI BweI mnI isMG
lyKk : BweI mnI isMG
ilpI kwl : 1916 sMmq
p`qry : 300
Awkwr : 24X34 s.m. ilKq: 17X24 s.m.
2
vyrvw : ijld g`qw, kpVw; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; hwSIAW dovyN pwsy KVy ruK, do
do lwl lkIrW; sqrW pRqI pMnw-15.
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq Ksqw, ikrm Kurdw[ AKIrlw p`qrw pwtw hoieAw Aqy kwgz lgw ky
joiVAw hoieAw[ gRMQ dw pihlw ie`k p`qrw KwlI[ ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY[ AMqly pMny qy PtI QW qy kwgz dI cypI lweI hY ijs krky AMqlw AKr
piVAw nhIN jWdw[ AMqly pMny dI KwlI QW ƒ rMgdwr Pu`l bUtIAW nwl sjwieAw
hoieAw hY[
AwrMB : < [ siqgur pRswid] ] siq nwmu krqw purKu inrBau inrvYr Akwl mUriq
AjUnI sYBM gur pRswid] nwmu dyvw dw dyv hY] koeI dyvI ƒ mnwvdw hY] koeI isv nU
koeI gxys ƒ koeI hoir dyviqAW ƒ ] gurU ky is`K siqnwm ƒ ArwDqy hY] ijs kir
siB ivGn nws hody hYin] qwqy siq nwmu kw mMglwcwr Awid riKAw hy] iek smyN
BweI mMnI isMG jI QI is`KW pRsn kIqw jo gost jnm swKI pihlI pwiqswhI dI jo
hY]
AMq : … qy gurW dw sbdu irdw hY ] jo is`KW dw irdw sbd nwl imilAw hoieAw hY] qy
sWq ƒ pRwpq huMdy hYN] bolhu BweI jI vwhgurU poQI sMpUrn hoeI] ] Bul cu`k bKS
lYxI sD kw swD sMgq dw sdkw siqgurw dw krky]1] dohrw] sXwlkoit ky pRgxy
bwby byriqh nwmw] qhw bYiT pusqk ilKXo ihq icq lwie iDAwn ]2] dohrw]
sMmq aunI sY solvy sudI vyswK pihcwn] ikRsnw pK iQ`q lOmIey mMglvwr
pRmwn]1]] sMmq 1916.
h`Q ilKq nM : MS 3
isrlyK : jnmswKI BweI bwlw
ilKwrI : pYVw moKw
p`qry : 1 - 523 A
Awkwr : 29X24 s.m. ilKq: 29X18 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, iblkul tu`tI hooeI[ hwSIAw dupwsIN KVyH ruK iek iek kwlI lkIr[
sqrW pRqI pMnw-21
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq bhuq mwVI, kwgz BurBurw[ surU ivc 4 p`qry qqkry dy hn , ijs
Anuswr gRMQ ADUrw hY[ 523 A qy pihly Bwg dy AMq qy nMbr 102 ilKx dI QW
1002 iliKAw hY[ ikqy ikqy hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY Aqy ikqy ikqy hwSIey
ivc suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : <siqgur pRswid] jnm pqRI bwby nwnk [ smq 1521] poQI ilKI pYVy moKy
sulqwn pur ky Kqryty ]gurUu AMgq ilKvweI] pYVy moKy ilKI] bwlw sNDU ilKwvx
l`gw]…
AMq : …jb qy cwr bwrI jn fITI] qb AnBY bwrI lgY jb mITI] chubwrI dw mhrm
jb hoieAw] qb jn ko eyk idRstwieAw] qb jwie hr jnu mhl smwnw] qb pRym
Bgq kw imilAw Kjwnw] mukq bYkuT imlYY isr pwau] nwnk cwhu bwrI kw iehu gun
gwEu[ 1002
3
h`Q ilKq nM : MS 3 A
isrlyK : goSt Aijqy rMDwvy nwl
p`qry : 523 A -574 A
Awkwr : 29X24 s.m. ilKq: 29X18 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : AMq qy kuJ iSMgwr rs dy dohry id`qy hn[ ku`J hor Putkl vI hY ijs ivc mIrw
Aqy Swh husYn dw hvwlw vI imldw hY[
AwrMB : BweI Aijqy pws Aw jw clx icq hoieAw guru nwnku audws sI] qw Aijqw rMDwvw
kdwaU Awix phuicAw ] auq smyN guru nwnk Drmswl ivc bYTw sI] Aqy bhuqu
audwsu hY bYrwgu bhuqu krdw hY]…
AMq : …ijqu sux qry qwry gur is`K] mny pwvY muK duAwr] mNny pRvwry isDwr ] mNny qry
qwry gur isK] mNny nwnk BvY n ByK] AYsw nwmu inrNjnu hoie] jy ko mNn jwxY mNn
koie] vwhgurU vwhgurU ieh swK BweI Aijqy puCI] hr ikqy vyly swK kNm Avx
hCI] ijnw guru pRmysR iek jwqw hY] ieh bwkI nU nhIN suxwvxI ieh swKI AKI
vwilAw suxwvxI]
4
h`Q ilKq nM : MS 4 A
isrlyK : goSt gurU bwby nwnk jI kI Aijqy rMDwvy nwl
ilpI kwl : 1582 sMmq (rcnw kwl)
p`qry : 196 A - 228 a
Awkwr : 25X31 s.m. ilKq: 19X23 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] ]gost gurU bwby nwnk jI kI Aijqy rMDwvy nwil] ngr
krqwrpur ivc hoeI] eyk smy bwbw nwnwk jI ngr krqwrpur ivc Drmswlw
iekMq bYTw Qw] bhuuq bYrwg dy Gr ivc ] iqq smY ieku sbdu sRI rwg ivc bolxw
hoieAw] koit kotI myrI Awrjw…
AMq : …dohrw ] iqn bydIAn kI kul ibKY pRgtY nwnk rwie] sB isKn ko suKu dIXo
jhw qhw Bey shwie] dohrw] nmskwr sRI KVg kau krau su ihq icq lwie] pUrn
krEu gRMQ eyh qum mm hoih shwie]=]=]=]=]=]
5
ivic Aswƒ riKAw ] mYN inhwl hoieAw hW gurU jI] qW gurU nwnk jI ivdw hoieAw
BweI lwlo jI pwsoN[ BweI jI vwihgurU DMn gurU jI] siqgurU jI poQI ] 1896 imqI
hwVo idnI bweIey poQI sMpUrn hoeI ] poQI ilKI DMnw isMG ikAWpurIey AroVy isMG ]
Bu`l cu`k mwP AKr vwDw Gwtw soD pVHnw ]vwihgurU jI]guru jpxw] psOr ilKI ]
sRbq Kwlsy ƒ vwihgurU jI kI Pqy hY]
h`Q ilKq nM : MS 5 A
isrlyK : prICw (sRI gurU Arjn dyv jI)
ilKwrI : DMnw isMG ikAWpurIAw (AroVw isMG)
ilpI kwl : 1896 sMmq
smW : sMmq 1896
sQwn : pSOr
p`qry : 1-10
Awkwr : 14X21 s.m. ilKq: 10X15 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qirAW dy AMk pihly ih`sy nwloN v`Kry hn[ prICw Aqr isMG ƒ ilK ky id`qw]
AwrMB : < siqgur pRswid] vwihgurU jI] prICw ilKXqy, gur pRswid] mhlw 5]pauVI]
jo jn mn mih icqveI rKwvY] so mn kw sMgw kir pRgtwvY, gurpRswid sihsw Bau
imtwvY hoie AicMq icqw sBu CutY] mMn kI duibDw sB kir sunwvY] pRB BwvY qW sBY
suK pwvY] dUK drd kCu nyV n AwvY] gur kw mMqR sdw mMin iDAwvY] ismir nwm
nhIN duK koie nwnk iqsY n icqvnI hoie]slok]Awid sc jugwid scu hY BI scu
nwnk hois BI scu ]1] eyhu mMqR vwrI pMj pVnw]5] pwsw Fwlxw vwrI doie pwsy
aupir Akr ilKxy CyA sRI Bgvwn jo jn mn mih sihsw icquvxI rKwvY so sRI
Bgvwn sB imtwvY]…
AMq : … Ar dIn dunIAw mih surKrU hovihgw qyry aupr prmysr jI kI sRI Bgvwn jI
kI ikRpw BeI hY qUM Awpxy mn mih kweI icMqw icqvnI nw kr jpu sRI Bgvwn jI kw
kir ju suPlw PlYgw] sRI Bgvwn jI sRI guru jI ny ikRpw DwrI hY]36] sRI guru bwbw
nwnk jI shwiek hoie hY]bolohu BweI jI vwihgurU jI prICw sMpUrn hoie Aw Bul cuk
bKsxI AKr soD pVHnw] rwm rwm jI] guru nwnk jI] prICw iliKAw DMnw isMG
ikAWpurIey ] Aqr isMG ƒ ilK ky idqw ] vwihgurU jI kI Pqy vwcxI] pSOr
iliKAw] smqu 1896 imqI hwV]rwm rwm jI siq rwm lCmx ] hir hir hir
hir hir ]
h`Q ilKq nM : MS 6
isrlyK : jnm pqRI bwby jI kI (BweI bwly vwlI )
lyKk : pYVw moKw
ilpI kwl : 1582 sMmq
smW : sMmq 1918
6
p`qry : 205
Awkwr : 18X28 s.m. ilKq: 15X23 s.m.
vyrvw : ijld g`qw,bwAd ivc bMnHI hoeI [ pr Pyr auKVI horI[ kwgz kSmIrI[
vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[ cOpwsI hwSIAw kwlIAW, lwl,
hrIAW lkIrW vKryvyN leI pIly rMg dI motI p`tI pr p`qrw nM: 51 qoN pIly dI QW
lwl p`tI hY[ SurU Aqy AMq qy ikqy ikqy ikrm Kurdw[ sqrW pRqI pMnw 13 qoN 15 ]
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI geI hY[ ilKweI suMdr hY[ p`qry nM: 1, 2, 197 Pty hoey
hn[ p`qrw nM: 59 a qy hwSIey ivc ilKq hY]
AwrMB : < siqgur pRswid] jnm pqRI bwby nwnk jI kI ilKI] sMmuq 1582 pMDrw sY
ibAwsI ] imqI vYswK sudI 5 pMcmI ] poQI ilKI ] pYVy moKy ] sulqwnpur kw
vsnIk Kqrytw ] gurU AMgd jI ilKvweI ] pYVy ilKI muKwsq bwly sMDU jtyty dI ]
rwie Boey kI qlvMfIAhu AwieAw Awhw ] gurU AMgd nMU FUF lDw Awhw ] sqwrw idn
duie mhIny poQI ilKidAw lgy Awhy ] ijQy ijQy gurU bwbw nwnk jI nwil iPry Awhy
] iqQo iqQo dI hkIkq BweI bwly shj nwl ilKvweI]…
AMq : …qw gurU AMgd jI AwiKAw BweI isKo ] BweI bwly Aqy gurU nwnk jI ivic iBMin
Bydu kuC nwhI sI ] eyho gurU Aqy isK dw Byd sI ] bolo BweI jI vwihgurU jI ] poQI
pUrI hoeI jnm swKI dI ] sMmq (1918)
7
suKmMnI shMsRnwmy kau ilKygw pVYgw suxYgw gwvYgw isKYgw isKwvYgw Aru icqu lwie
kir pVYgw iqs kI prmgiq hovYgI]…
AMq : …bolhu BweI vwhugurU imhrvwnu] DNnugurU imhrvwnu] siqgurU imhrvwnu] sRI rwm
ikRsnw] sRI rwm ikRsnw] sRI rwm ikRsnw ] rwm siq ] guru siq siqnwmu
krqwpurK]siqgur pRswid]1] guru goibMd kau nmskwru] sgl swD kau nmskwru]
suKmnI shMsRnwmw AriQ nwl sMpUrn iliKAw sRI siqgurU jI kY pRswid] jy koeI iesu
suKmnI shMsRnwmy kau pVY ilKY isKY gwvY suxY icqu lwiekY iqsu ky sgly kwrj eIhW
aUhw ky isiD hovihgy] inrsMdyh eyh vcn hY sRI siqgurU imhrvwn jI kw] ilKq
pRIqm shgl kw srb sMgqI pYrI pYvxw vwcxw rKhu rK BuilAw cuikAW AKru ko
soiD lYxw] vwh gurU bwbw nwnk jI ] DMnu gurU bwbw nwnk jI] sRI siqgurU bwbw
nwnk jI]
h`Q ilKq nM : MS 7 A
isrlyK : svXy-sMudr dws dwdU pMQI ky ADUry
lyKk : sMudr dws dwdU pMQI
p`qry : 406 a - 406 A
Awkwr : 24X32 s.m. ilKq: 18X21 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : kul s`vXy 6 pr CyvW s`vXw ADUrw hY [ poQI dw AMq nhIN hY [ ieh poQI ADUrI hY[
AwrMB : < <siqgur pRswid] rwm jI siq ] sRI gurdyv dwdU pRswid bwbw sMudr dws
jI ky ] svXy ] ilKqM pRQmih gurdyv kO AMg ] iedv CMd ] mOj krI gurdyv
dieAw kir sbd sunwie khXo hir nyrO]…
AMq : …jogI khY gurU jYn khY gur boDk hY gurU jMgmw mwnY ] Bgq khY gur sMinAwsI
khY bnbwsI khY …..
8
AMq : …sorTw ] sqRw sY CvIs sMBq mwDv mws suBmo mq ijq khu qIs qy qk vrn
pRgt krI ] ieiq sRI ivcwrmwlw vrnn nwm AstmoivsRWm sNpUrn smwpqN [
h`Q ilKq nM : MS 8 A
isrlyK : Awqmnwm
lyKk : ikRpwrwm
smW : sMmq 1726
p`qry : 33-52 a
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9.5X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ kul 103 doihry hn p`qirAW dI
hwlq Ksqw ikrm Kurdw hY]
AwrMB : AQ gRMQ Awqmnwm sRI gurU rwm dXwl isK ikRpw rwm ikRq ilKqy [ dohrw ]
ivGn ivnwsn nwm gur nmo nmo iqh jwnw [ ivGn nws ko gRMQ jo Awqmw inrn
vKwnw ]
AMQ : ieiq sRI Awqmwnwm gRMQ spUrxMsmwpq ] dohrw icq mY rUp jo Awiq pUr rihE sB
mY pRgt AdvY prmgq pwie lwl gurU ky crn lwg ] 8 ]
h`Q ilKq nM : MS 8 e
isrlyK : kQw pRihlwd kI
p`qry : 52 A-177
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9.5X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : 165 A p`qrw A`Dw KwlI hY[ iPr 166 a qoN dUjy pqry qoN SurU kIqw hoieAw hY[
ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ikqy ikqy kwnI vI bdlI hoeI
hY[ieQy A`KrW auqy it`pI ( M ) dI QW qy ibMdI ( . ) pweI hoeI hY[
AwrMB : < sR sRI siqgur pRswid ] AQ kQw pRihlwd kI ilKqy ] sRI visso†vwc ]
hy rwm jI Ab qNU ivgÎwn pRwpq kw kwrn Avr krm sun ] jYsy dYq Asur pRihlwd
kau Awqmw kI isDqw BeI hY [ qYsy qNU BI hoh ]…
AMq : ieq sRI aup smprkrny eyK pRhlwdopKwny pRhlwd ivsRWq vrnnN pRhlwdpwKwny
smwpqN nwmu srgh]
h`Q ilKq nM : MS 8 s
isrlyK : jpu prmwrQ
p`qry : 177 A-278 a
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9.5X10 s.m.
vyrvw : p`qry Kuly hn[ ikRm Kurdw hn[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW[ kwlI isAwhI
vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnW 10 [
9
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] gurU nwnk rUp ivK ky hrI lykrI ly sB mMgl ky nwm ky
rsIly rMgIly hir nwm ky]…
AMq : …ieq sRI jppRmwrQ sNpUrx] sRI rwm jI=sRI ikRsn jI sorTw] icq bRhm lY lIn
mn vwxI qhw rwmnih[ inj pd rhq sucIn lwl guru ky crn lwgw]
h`Q ilKq nM : MS 8 h
isrlyK : vcn goibMd lokW ky
smW : sMmq 1887
p`qry : 279 A-294 A
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9.5X10 s.m.
vyrvw : p`qry Kuly hn[ ikRm Kurdw hn[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW[ kwlI isAwhI
vKryryN leI lwl[ sqrW pRqI pMnW 11 [
Awm vyrvw : ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ikqy ikqy kwnI vI bdlI hoeI
hY[ieQy A`KrW auqy it`pI ( M ) dI QW qy ibMdI ( . ) pweI hoeI hY[ x dI bxqr Awm
nwloN vKrI hY[ihMdI dy A`Kr vI ikqy ikqy vrqy hoey hn[ (d) dI QW qy (fI) dI
vrqoN hY ijvyN smyN ivc (sudI) dI QW qy (sufI)]
AwrMB : < sRI siq gur pRswid AQ vcn goibMd lokW ky] iek idn Kjwny dby hoey auqy
sq sqrW aupdys dIAW ilKIAW hoeIAW ifTIAW mY]…
AMq : vcn goibMd lokw dy sNpUrn hoey] swvx sufI 9]1887] sRI Bgvwn jI cNdn Gr
cmwr ky inq aT Toky cWmw] cNdn ivcwrw ikAw kry jo piVa nIc sOkwmw]1]
h`Q ilKq nM : MS 8 k
isrlyK : lyKw
p`qry : 295 a-329 A
Awkwr : 12 X 16 s.m. ilKq : 9 1/2 X 10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid AiQ AwTvy srgh ivKy Apny mn kw ihswb Aru iDAwnu
vrxn hovYgw] qW qy jwnu qNU jo mhwrwj BI AYsy khw hY ] jo jb my pRlok ivKy
jQwrQ kw qrwjU rwKhugw Ar iksI pr AinAwEu n krogw ]…
AMq : jo jb XhI mn sWq kI suBwv ivKy iesiQq hoqw hY qb Awpko qwVnW kir kY
smJwvqw hY jo qYny AmkW kmu ika kIAw Aru AmkW Ahwr ikau KwieAw] qWqy
pRisD huAw jo krqq dy pICy jwigAwsI jn ko Awpny krmhu kw lyKw krnw Avs
myv pRvwnu hY ]3] ieiq lyKw smwpqN]
10
h`Q ilKq nM : MS 8 K
isrlyK : vyd ausqq
lyKk : sRI Dr svwmI jI
p`qry : 330 a-337 A
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9.5X10 s.m.
vyrvw : p`qry Kuly hn[ ikRm Kurdw hn[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW[ kwlI isAwhI
vKryryN leI lwl[ sqrW pRqI pMnW 11
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < sRI siqgur pRswid AQ vynqI sRI Dr svwmI jI kI sRI Bgvwn ipRiq[
sÍwmI jU ] hy Aijq qNU Apnw jY kr ]…
AMq : …ieiq sRI vyd ausqq sRI Bgvwn mwDo Dr svwmI jI kI[ pRwrQnw smwpqN] sRI
rwm jI kI]
h`Q ilKq nM : MS 9
isrlyK : jnmswKI Bgq kbIr (Awid kQw kbIr guMsweIN kI)
ilpI kwl : 1919 ibkRmI / 1862 eI: (rcnw kwl)
p`qry : 582
Awkwr : 25X16 s.m. ilKq: 11X16 s.m.
vyrvw : ijld kpVw, g`qw; isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy KVHy ruK, do do lwl lkIrW
ivc iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnW 11
Awm vyrvw : gRMQ ikRm Kurdw[ grMQ dy pihly 9 qy bwAd ivc 8 p`qry hwSIey vwly qy 7 p`qry
hor ibnw hwSIey qoN KwlI ]
AwrMB : < siqgur pRswid] Awid kQw kbIr gusweI kI pUrbly jnm kI] Awid pUrblI
ipCly jnm kI kQw ] pUrib jnim hm bRhmn hoqy hwiQ kmMflu lInw ] rwGo rwie
kI Bgiq n kInI qb pkir julwhw kInw]1] iqskw prmwrQu ] kbIr jI ies
jnim julwhw hI BieAw is ikau BieAw]….
AMq : qb aunhu goibMd lok auiT kir gusWeI kbIr jI kI crnI lwgy] kbIr jI ky isK
Bey] khny lwgy ij DMn kbIr siq kbIr ikRsn kbIr lwgy ismrny sgly bolhu sRI
rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm
gurU gurU
siq siqnwm krqw purKu siqgur pRswid]
kQw pUrn hoeIAw]135]
BweI rwm jnw jI rwm nwm ismrnw ] 19 swl aUnI sY aunIAw 1919 bswK bdI
qIj CinCr vwr nMU poQI sMpUrn smwpqI ]
h`Q ilKq nM : MS 10
isrlyK : pRwn sMglI
lyKk/ilKwrI : sRI gurU nwnk dyv jI
11
p`qry : 1 A - 248 A ic`qr: pihly pMny qy rMgdwr ifzweIn[
Awkwr : 21X13 s.m. ilKq: 15X10 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr ] do pwsIN KVHy ruK do do lwl lkIrW dw hwSIAw[ sqrW pRqI
pMnW 13 [
Awm vyrvw : A`gy ipCy iek iek p`qrw KwlI hY ijs qy pYnisl nwl kuJ nMbr ijhy ilKy hn[
ivSyS : ies swrI poQI ivc kMny ( w ) dI QW qy ibMdI ( 0 ) dI vrqoN kIqI hoeI hY ijvyN
bwbw n0nk dI QW ‘b0b0 n0nk’, ijs muqwibk ilKq dw smW AWkx ivc
shwieqw iml skdI hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] slok] A0id scu jug0id scu] hY BI scu n0nk hosI BI
scu ] KNq pR0n sNglI suNn mhl kI kQ0 ] inrNk0r k0 iDA0nu guhj b0xI
b0by k0 bolx0] smuNd ky p0r hoeI] qd b0b0 paux Ah0rI sI] r0jy
isvn0B ky dys hoeI]…
AMq : …n0 qid isv skqI koeI Q0n ] eyk iekyl0 inrNjn Bgv0n ] q0k0
kh0 koeI kry ibc0r] ah0 AlK inrNjn eykNk0r ] qid eyk inrNjn n dUj0
koeI] qb auqpiq prlo mUl n hoeI] qb A0ip hI A0ip AlK inrb0n0]
q0k0kh0 kIjY ibKA0nu ] n0 koeI khY n sunnYh0r ] nwnk s0ihb Apr
Ap0r ] s0ihb Apr Ap0r]22]
h`Q ilKq nM : MS 11
isrlyK : Awid gRMQ-bwxI sMgRih
p`qry : 40+30+10
Awkwr : 16X10 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK do do lwl lkIrW [
sqrW pRqI pMnW 15 [
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI, ikqy ikqy poQI dI ilKq ivc hwSIAw bixAw hoieAw hY[ ikqy
ikqy isAwhI bdlI hoeI hY[
AwrMB : < siqnwmkrqwpurKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur pRswid]
jpu…
AMq : piqq punIq goibMdh srb doK invwrxh srix sur Bgvwnh jpMq nwnk hir
hir hry]]1]
rwmklI m: 5 jip goibMd gopwl lwl rwm nwm ismir qUM jIvwih iPir n KweI
mhw kwl 1 rhwau koit jnm BRim BRim BuimAw[ iea bfY Bwg swD sMg pwiea[2[
ibn gur pUry nhIN auDwir bwbw nwnk AwKY eyh bIcwr 2 aAM nm:]
h`Q ilKq nM : MS 12
isrlyK : jnm swKI imhrbwn vwlI
lyKk/ilKwrI : imhrbwn
p`qry : 428
12
Awkwr : 24X34 s.m. ilKq: 16X21.5 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr[pihly p`qry qy iqMn lkIrW dw cupwsIN hwSIAw hY Aqy bwkI swrI
poQI ivc dupwsIN KVy ruK lwl lkIr, AMdr kwlI lkIr qy ivckwr motI sNqrI
lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnW 17 [
Awm vyrvw : poQI auKVI hoeI hY[ ikqy ikqy hwSIey qoN bwhr iliKAw igAw hY[hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : < siqnwm-----------jnm swKI mhlw 1] Amr kQw kI poQI jo koeI ihiq
icqu lwie kir pVY suxYgw ilKYgw iqs kI mukiq hovygI] sRI inrMkwr jI kw bcn
hoieAw hY jo hY nwnk jI ko koeI qyry nwmu kI Amr kQw suxygw pVYgw iqs kw duK
dildR dUr hoie jwvYgw] jo hY nwnk jI jo koeI bwCnw kir mMgygw so guru nwnk jI
pUrI krygw]1] bolo BweI jI vwihgurU jI] ] jb mhw prlY kwl kw smw AwvYgw qb
idb sau brK brKw nwhI hodI] Aru sUrju bwrW klw sMpUrnu cVdY hYn[ qb qyj
bhuq hodw hY]
AMq : …ikAw hau pwpI ADRm kIt qyry gux khw suxwie] khqw bkqw Awp hY Awpy hI
js gwie] gwvy suxy ilKy icq lwie kY iqs hir ley imlwie ] hau FwFI dr
mMgqw dIjY dwn rjwie] nwmu dwnu dy Awpxw jn rjw iqRpiq AGwie ] FwFI jpu
suK pwieAw crn kml ilvlwie] nwnk dws kI bynqI moih rwiK lyhu
srnwie]51]2]
h`Q ilKq nM : MS 13
isrlyK : srDw pUrn poQI
lyKk : BweI nMd lwl
p`qry : 1-32
Awkwr : 13X16 s.m. ilKq: 10X11 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr[isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy Kvy ruK, do lwl, do kwlIAW
lkIrW ivc pIlI motI lkIr; sqrW pRqI pMnW 12 [ iek do QW hwSIey ivc ilKq[
ikDry-2 hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hY[
Awm vyrvw : p`qrw nM: 1 a qy AMq ivc 32 A KwlI hn[
AwrMB : < siqnwm krqwpurK gur pRswid] AQ qqkrw poQI SrDw pUrn ilKXqy] eyk
smyN BweI nMd lwl jI guru grIb invwz dsvyN pwqswh Agy bynqI krI QI] jo jI
scyu pwqswhu Agy jo rKI gur mnIsr hoey hYn hor isv qy Awid lY kir ijnw ny jMqR
mMqR id bil kir ky sBnW dIAW kwmnw pUrIAW huMdIAW hYn]…
AMq : …cwlI vwr jpY sukRv0r hmysw AsiQq hovY ]1]slok]mhlw 1] nwm rihE
swDU rihE rihE gur goibMd] cwlI vwr hmysw jpY] rivvwr sjxI imlY] muMdwvxI
mhlw 5] Qwl ivc iqin vsqU peIa sq sMqoK vIcwro] 40 cwlI vwr hmys jpY
rvvwr s`jx imlY] srDw pUrbk gRMQ sMpUrnM]
13
h`Q ilKq nM : MS 14
isrlyK : ik`sw gopI cMd
lyKk : BweI nMd lwl
p`qry : 2-47
Awkwr : 7X13 s.m. ilKq: 13X7 s.m.
vyrvw : ijld nhIN hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY [ p`qrw nM: 2 qoN
22 q`k Aqy 29 qoN 30 q`k dupwsIN KVyH ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw
hwSIAw hY[ bwkI pqirAw qy hwSIAw nhIN hY [ sqrW pRqI pMnW 12 [
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI hY[ poQI ADUrI hY[ AwKrI p`qry qy ilKq pwtI hoeI hY[
ilKweI suMdr hY]
AwrMB : …ikqk idvs suK so krq bhu ibD Bog iblws] rwjw gMgw rwm ko BXo pRlok
invws]8] qw pwCY pwXo iqlk rwjw gopI cMd] dyqAw sKw sur skl nr iknr CP
inMd]1]
AMq : …ijau ijau qIX sB duK iblp khq krwih krwih] iqEu iqEu liK sb dyvqw
krYN qrwih qrwih ]252] ijEu inRp ibkRm kMdlw n`l ko deI imlwie]…
h`Q ilKq nM : MS 15
isrlyK : mhW Bwrq
lyKk : swDUjn
smW : sMmq 1897
p`qry : 289
Awkwr : 14X24 s.m. ilKq: 11X15 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, auKVI hoeI[vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ dupwsIN
KVyH ruK do lwl lkIrW ivc motI pIlI lkIr dw hwSIAw hY[sqrW pRqI pMnW 10 [
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw hY[ ikqy ikqy ikrm Kurdw hY[poQI dy SurU Aqy AMq ivc 4-4
p`qry KwlI hn[ AMqly pMny qy ilKq dy AMq qy lwl Aqy kwlIAW lMmy ruK qy KVHy ruK
vwro vwrI lkIrW Aqy iek kwlI qy iek lwl ibMdI vwh ky sjwieAw hoieAw hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] siqnwm krqwpurK---gur pRswid] AQ mhw BwrQ
ilKqy]doihrw] hr pRB ko inq ismrIAY kIjy inmskwr] kvl nYn kI bwrqw suxIAY
srDw Dwr]cOpeI] ikRsn dyv jI Bey Aivqwr] krn dUr BU ko Bwr] dust sMGwry
bhuqy swm] sMq jnw ky pUry kWm] gj shWie iek iCn mY krI] pRgto jl qy sRI
nrhrI] hrnwkS mwirEu pRBU gupwl] pRYlwid Eubwirau hrI gupwl]…
AMq : …eyq sRI mhw BwrQ pUrnM]pVY] sunY mukiq hoie] sRI ikRsn Dwm mY jwvY
soie]doihrw] lgmwqR ko soD kY pVnw kro bIcwr] hm sB Bul cuk ilKq hY qum
iKmw kro gopwlM] poQI sMpUrn hoeI] KibAw dy ikly ivc ] imqI ] imqI ivswKo
idnyu qRyeIey]23] sMmq ]18] dy] poQI pUrI hoeI[
14
h`Q ilKq nM : MS 16
isrlyK : mhWBwrq BwKw
lyKk : ikRsn lwl
p`qry : 1-785
Awkwr : 17X43 s.m. ilKq: 24X26 s.m.
vyrvw : lYmInySn krvw ky iqMn ijldW ivc dubwrw bMnI hY[vKryvyN leI lwl isAwhI dI
vrqoN kIqI geI hY[dupwsIN KVyH ruK do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW ivc
vKryvyN leI sMqrI rMg dI motI lkIr dw hwSIAw hY[sqrW pRqI pMnW 20 [
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq Ksqw [ hwSIey ivc ikqy ikqy ilKq hY[ AMq smyN bwry hor
kwnI nwl iliKAw hY[
ijld nM : 1 1-179
ijld nM : 2 180-476
ijld nM : 3 477-785
AwrMB : <svsiq sRI gxyswX nmh] Enmh srsÍqI] EAM ibAwsw nmh: Em sRI
gur c`rx kmly BXo nmh] AQ mhWBwrQ BwKw ilKXqy]dohrw]vMdo crx rwj
bdnvr jw kI pUj Apwr] suir nir muin jin krih ihq dyvn dyv ivcwr]1]
AMq : dohrw]ikRsn lwl BwKw krI jYsI buD jy igAwn ] gun jn soo ibnqI kro kro nw
hws sujwn]87]dohrw] Apny mn qy Awg ry kor skY bKwn] ieh ivcwr kIjY
iCmw hy buD gyh mhwn]99]=]=]=] --ieq sRI mhwBwrqypurwxy svrgw rohx
prbxy ikRsn lwl ikRq BwKwXw Astwds prbw smwpqM] suBMBvq] srb jgqM] ]
sMmq ATwrw sY sqwsIey imqI mwGu phly gRMQ sMpUrn hoAw]
15
h`Q ilKq nM : MS 17 A
isrlyK : AMimRqsr mhwqm
p`qry : 11 A -14 A
Awkwr : 17X17 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < sRI gxyswie nm: dohrw] sRI siqgur nwnk sdw pUjau duie kir jor] jwqy
sMsy sB imtY auqm miq ijm Bor] [ ]dohrw]gur gxys Aru swrdw bMdo ihq icq
lwie] jwkI ikRpw iblwsqy auqm mq ko pwie]2]…
AMq : …do :] ikRq jug pRBwv sr qum kihXo mmnwQ] qRyqw ko pRBwv Puin kho skl
ibD gwQ]6] ieiq sRI BivKXq purwxy aumw mhysur sMbwdy AimRqsr mhwqmy nwm
duqIE iDAwie]2] sRI mhwdyvau vwc dohrw
h`Q ilKq nM : MS 18
isrlyK : guru nwnkwid iest vMswvlI (gurpRxwlI)
p`qry : 11
Awkwr : 14X23 s.m. ilKq: 9X18 s.m.
vyrvw : ijld KulHy pqry do g`iqAw ivc bMnHy hoey[isAwhI kwlI ; sqrW pRqI pMnW 10 [
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq TIk hY[ gRMQ dy SurU ivc iek Aqy AKIr ivc do p`qry KwlI hn [
AwrMB : AQ sRI gur nwnkw dI iest vMswvlI ilKXqy] dohrw] gxpiq rGupiq vwkpiq
guridq hir gur myrw[ nwnkwid dsu iest nm vMswvl iqn qyrw]1] pwvn sUrj
vMsH Aiq iqn my rGulO rwie] iqn mQyvy dI kuly cqr swl suKdwie]2]…
AMq : …kwrqk suid iQq pMcmI sMmqR sqRW sY pYNT ] fyhrw qnlp QWn rc ngr
Abclw AYT ] dsm gurU kw crq Xh qwrw hir kv vwd ] gxpiq rGupiq
vwkpq nwnk lO nmu pwdu ]22]
16
AMq : ---Pyir mwqw suMdrI jI mwqw swhb dyvW jI Ar guru jI dw mwmw hor srbq isK
sMgqI Kwlsy jI jog qKq gurAweI dw Ar pwqswhI dw sRI AMimRqsr scu KMf jI
itikAw ]1] ieq gurpRnwlI gur pRnwlI guru jI kI smwpqM]
h`Q ilKq nM : MS 19 A
isrlyK : ivDI AMimRq Ckx Ckwaux dI
p`qry : 26 E-101 A
Awkwr : 8X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] pRsMg dyvI kO pRgt krky AMimRq Ckx Ckwx kw] iqn
brsu sRI siqgurU jI ny hom kIAw[ pRQm brs mo sMgqw kau hukmu ilKy jo isr pr
kys Dwr kr drsn kau Awvxw] dUsry brsu mo hukim ilKy jo ssqR pihr kr
drsn kO Awvxw] iehu duie brsu hom nYxW dyvI ky prbq pr kIAw]…
AMq : …] Ar jo lok khqy hY vhu pTwx pYdy Kw kw poqRw bwAr swhb ny aus ky hwQu mo
ktwr dIAw Ar aus sO cOpiV Kylqy Qy so bwqw kpol klpq hY] aus ky dwdy ko guru
jI ky ipqwmw ny mwrXw Qw so qIsrI pIVI mY ey qwikAw vYr Qw ] Ar cOpiV kw
Kylxw siqguro kO kb soBqw hY ijno ny isKhu pRiq aupdys kIAw hY ] juAY jwie n
KylY pwsy] pXojn eyh ijs mo siqguro kI mihmw hovy so vwkX pRmwx hY]1]2]
h`Q ilKq nM : MS 19 e
isrlyK : bhwdr Swh ky mulwkwq kw pRsMg
p`qry : 101 A-114 a
Awkwr : 8X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, auKVI hoeI[ dupwsIN Kvy ruK do lwl do kwlIAW ivc vKryvyN
leI motI pIlI lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnW 6
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 114 do p`qirAW qy iliKAw hoieAw hY ]
AwrMB : < siqgur pRswid] Ab bhwdr swih ky mulwkwq kw pRsMg ilKXqy hY] eyk smy
AorMgjyb ny Apny puqR bhwdr swh kEu kYd kIAw Qw] jb kyqw icru BieAw] Aru
vuhu Apxy pIro PkIro kIAw mnauqw kr rhw Aru auskI KlwsI n BeI] qb koeI
iek isK guru ky bwhdr swh kI iKjmq mo rhqy Qy]---
AMq : …qw smy guru swihb jI ny BI ilKw jo hmrI BI dKx jwxy kI ieCw hY] eykTy hI
clihgy] ieh Bwq iml kir fyrw cilAw] Aru bhwdr swh ky fyry so cwr kosu kI
ivQ pr swihbu fyrw rwKqy Qy] AOru pRsMg joqI joiq smwauxy ko cirqR mo ilKw hY]
swKI sMpUrn hoeI] bolhu BweI jI sRI vwihgurU jI]0]0]=0]=
17
h`Q ilKq nM : MS 20
isrlyK : nwnk pRkws bhu AMg gRMQ
smW : sMmq 1902
p`qry : 1-58
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ dupwsIN KVy ruK do
lwl lkIrW dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnW 9 [
Awm vyrvw : poQI ikqy ikqy ikrm Kurdw hY[ AMq ivc do p`qry KwlI hwSIey vwly hn[ ies poQI
dI mwiekRoiPlm bxI hoeI hY ]
AwrMB : < siqgur pRswid] rwg rwmklI mhlw 1 nwnk pRgws bhu AMg grMQ brnqy]
dohrw] kr jory pRnwm kir Dro crn pr sIs] nwnk qum gurdyv jI pUrn ibsvy
bIs ] 1 ]…
AMq : …]dohw] jgdIs guru mo ko imly pUrn dInw Byv ] nwnk kI fMfauq hY bwr bwr
gurdyv]402] do: ] SB swDn prnwm kir kho jor isrnwie] iehI dwn moih
dIjIey Bgiq krUM icq lwie]403] nwnk pRkws kI poQI spUrn hoeI]sMmq ]
1902] imqI swvn bdI]9] idn ribvwr]
h`Q ilKq nM : MS 21
isrlyK : pRym sumwrgu igrMQ
lyKk : gurU goibMd isMG
smW : 1955 ibkRmI (ilpI kwl)(bwAd ivc pYn nwl iliKAw jwpdw hY)
p`qry : 249
Awkwr : 13X16 s.m. ilKq: 7X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK, do kwlIAW lkIrW; sqrW
pRqI pMnW 8 [
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI[iqMn p`qry pihlW Aqy pMj p`qry bwAd ivc KwlI [ smyN dy
bwry ivc pY~n nwl iliKAw hoieAw hY[ qy nwl nwl nmUny dIAW lkIrW vI hn ikDry
ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ 2 A pMnw A`Dw KwlI CifAw hoieAw hY]
AwrMB : ]iDAwau rhq kw cilAw ] pRym smwrg igrMQ ilKAqy] pwqswhI 10] AwigAw
sRI Akwl pUrK kI isa iDAwa pihlw aupdys bMdgI ismrn kI rhq ] Akwl
purK vwc]
AMq : …ieh bcn ies mwrgu ky jo ies igRMQ my hY so hr iksI ky Awgy bKwn n krY,
pVY]1] khW aucwr krY jhW jwnY ik pRIiq idR sunqw hY Ar sun kr mn ibKY pRIq
aupjwvqw hY]2]qwqpRj ies kw Xih hY] jo sun kir bIcwr mY prY] kXo kr boln
hoieAw hY]3] qb vih AMq bymuK sRI Akwl purK sXo hoie] ies qy hr mnuK ky
Awgy ivD ies gRMQ kw bolxw suxwvnw nwhI]4] AMq cln kljug kw clYgy] jXo
aupRkhmw hY]5] qb ies gRMQ ky bolxy kI mihmw hoiegI]6] mrd kw cylw cln
18
ies gRMQ ky mwrg kw clweygw]7]jo koeI ies mwrg AwvYgw so suKI rhYgw]8] AMq
ko pwrigrwmI hovYgw]9]1]6]
AiDAwie shj jog nwmM sRI prm mwrg igrMQ smwpqM] smsq sMpUrx sRI
kwl jI kI riCAw sRb loh kI riCAw muJko] APjU AiDAwau kw bcno kw
AiDAwie]10] bcn ]112] sRI prm mwrg igRMQ smwpqM smsqM] ] ]1955]
mhInw cyqR ] qrIk 22] ] ] ] ]
h`Q ilKq nM : MS 22 A
isrlyK : ibSnpdy sUr swgr
lyKk : sUrdws
p`qry : 3A -7A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : <siqgur pRswid] ibsnpdy sUrswgr dy ] pwCy iPrq n myry locn Awgy Drq n
pwie] mn hr lIAw mwDurI mUriq ikAw kro Gr jwie]1]…
AMq : …slok ] ] AkurUr Bgq jI ky] ] kMs kutl AkurUr pTwieAw mD pur
kIE pYAwnw ] vwjI iCMj AKwVw juiVAw myrw igrDr bwl ieAwnw ] mQrw dMq vsn
19
iek joDy myrw ieqnwk bwl ie\wxw] mhwdws mY clx n dysw mq koeI krI
iD|wxw]1] vwrI vwrIAw vwrIAw ]
h`Q ilKq nM : MS 22 e
isrlyK : mwJw msqrwm
lyKk : msqrwm
p`qry : 7 A - 12 a
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : mwJw msqrwm kIAw] clo sKIey mslq kIjIey nI ijq mo mQrw nwie jwvY] Asw
suMdr rUp inhwrdIAw nU koeI duK ivCoVy dw nw pwvY] idn bIqdw pMD qkydIAw nU suK
hovy qw DYn crwie ilAwvY] msqrwm ahu suKn sOdIAw nI ijnw pRym klyjVy Gw
lwvY] 1]…
AMq : …ikQy gvweIAw rwq rwq mohn myrw vy] mY igAw sw kubjw pws qY ikAw JyVw vy]
cl clIey kMsy pws kry nbyVw vy] qyrw kMs kox blwie pry pry prwie] jn ky vl
bl bl jwie syvk qy rwey]12]
h`Q ilKq nM : MS 22 s
isrlyK : Cdm duDwDwrI ko
lyKk : hirvMs pRswd
p`qry : 12 a - 19 a
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] ] AQ Cdm duDwDwrI ko] ] Aiq pMfiq duDwDwrI] iek
AwieE hY bRhmcwrI] imRg Cwlw EFY suB lCn suMdrqw pY vwrI]1] poQI piVE
bqwvq sB ko kr llwt kI ryKw] llqw kihq lwflI clho qO kOqk hm
dyKw]2]…
AMq : …rIJq AiKl klw kI swnI dyiq hwr auprYnI] DMn DMn khY guAwl sKI sb dyiK
hsI imRgnYnI]43] murlI deI bulwie swm ko vrKXo rMg mhweI] sRI hir vMs pRswd
rMgIlI lIlw vrn sunweI]44]
h`Q ilKq nM : MS 22 h
isrlyK : rws birMdwbn
lyKk : jYml
p`qry : 19 a - 21 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
20
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : pqrw nM: 21 qy QoVw iBjw hox kwrx isAwhI PYlI hoeI hY]
AwrMB : < siqgur pRswid] ]kibq] pRQm rws krI sRI ikRsn bIc ibMdRwbn pyKvw
ibnod mohq hoq ibRj BwimnI] bhuq kwl pICy eyk mohn lwl aupjXo qhw gunhUM kI
Kwn Bjn kr Ast jwmnI] dyKq nr nwrI bilhwrI bilhwrI jwey hrY kot dUKn
ly Twkr ko nwm jI] qwko swigrd BXo pUrb Avqwr Dr Bgqn mY Bgq bfo
pRgitE Em Xw rwm jI]1]…
AMq : …]5]khw lO bfweI gur Apny kI brno mY hovY kot rsnw gun AMq nhI gweIey
jI] swrI jo bnwspqI qwkI ly klm kro pUrn Drw smwn kwgd mMgweIey jI] bwnI
hoie bkqwgx eIs jo ilKwrI hoie AYsy gurU jI kw qo BI mrm nhI pweIey jI] hwQ
joru ibnqI Xh gurU mXw rwm jI pY jYml inj dws jwn crnn mY lweIey jI]
h`Q ilKq nM : MS 22 k
isrlyK : kwPIAW bulHy Swh
lyKk : bulHy Swh
p`qry : 22 a - 27 a
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] inq mqI dyvy mwau DIAw] qU iPrnI ey vwaudu] mwE
DIAw] nw srm hjw ey guAw DIAw qU kdy qy smj inDwn kuVy] kr kqn vil
iDAwn kuVy]1]…
AMq : …iek AYsw vylw AwvIgw] sB swk sYn Bj jwvIgw] buly swh nU kr lY Xwd
kuVy] kr kqx vl iDAwn kuVy ]22]
h`Q ilKq nM : MS 22 K
isrlyK : AwrsI
p`qry : 27 a - 30 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ AwrsI ilKXqy] ] kwnw ry cqr gUjrI ibRj kI
nwir] irm icm syqI kIE isgwr] gl sohy kMcn kw hwr] moihn mtkI sIs su
DwrI lIE AwrsI bdn inAwrI doaU AKIAn surmw swrsI] Tumk Tumk prw nyvr
bwjy cLI gujrIA Gr sy swjy qyrI bMg bwey n CmkwrsI] sIs PUl muK cMd ibrwjy
nYno ky bwn ibrho ky mwrsI] nMd ky nMdw dIjo jVwaU morI AwrsI ][1]
AMq : …kwnw ry hm gujr hY dws qumry [ qumwry ] ] hm pur myr kro igrDwrI] Awpnw
rUp cqrBuj Dwry] kbI hfw jvwn kbw hr bwlw] pIq pIqwbr Avr duswlw] gl
21
sovY moqIAn kI mwlw ] qyry qn mn jobn vwrs ] khq rwm rwJux piq[ mwro lIlw
qo gweI ikRSn murwr sI] hwrI gujrI jIqy kwnw JgVy mY lY leI JMgr AwrsI]
h`Q ilKq nM : MS 22 g
isrlyK : muMdrI rwm dws kI
lyKk : rwmdws
p`qry : 31 a - 37 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X 11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ muMdRI rwm dws kI ilKXqy] ] rwm dws mQurw qy
gujrI cLI sb swj bnweI hY] moqI mwg sIs lk bysr krn Pul Cb CweI hY]
mtkI sIs bwjUbMd pOcI dulrI ADk suhweI hY] rqn jVq kr muMdRI sohY duD bycn
ko AweI hY]1]…
AMq : …dInI muMdRI mtkI pRBlInI pUrn krky pUr deI] swbq kInI surK cunrIAw
dyKq guAwrn hrK BeI] qb nMd ko nMdn ibRj ko Awey mQrw ngrI guAwr geI]
rwm dws sur kr muin durlB kir cirqR AMqRmeI]19] jo ieh muMdRI suny sunwvy jnm
mrn nhIN pwvq hY] bRhm Awdk sur sy swr dw ins idn nwm iDAwvq hY] rwDw
ikRsn nwm ky AsqoqR pVq prm pd pwvq hY] KotI KrI soD lyhu sMq juuno rwm dws
js gwvq hY] muMdRI sMpUrn]
h`Q ilKq nM : MS 22 G
isrlyK : dy rwDw ipAwrI
lyKk : ibRKBwn
p`qry : 37 A - 40 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 38 KwDw hoieAw hox krky AKr pUry nhIN pVHy jWdy[
AwrMB : < siqgur pRswid] dy rwDw ipAwrI ] bMsI ibn ho igAw mY lcwr sI]1] ibMdRw
bn my rws rcweI ] sKIAw Awvn bMq lgweI ] muK Dr bYsI Awn bjweI] gvwl
bwl hmry sMg swjy] Durbq qwl imRdMg bwjy] ivc bMsI srdwr sI] sur nr muin
jn cwihq swry] ieMdR Awdk Ab sur swry] surq iqsI vl DwrsI ] kro myhr
ibRKBwn nMdnI] mY qum pY jwvw bilhwrsI]1]
AMq : …bMsI dyho sqwb hmwrI ] moih leI ibRKBwn dulwrI ] pRIq rIq kI bwq
icqwrI ] joV hwQ hoeI vs kwnw] rv ss joq ADr muskwnw] Pulo kI guljwr sI]
ibis kwf PUkq tyk Adr sr kInI] moihq sb snswr sI] khY dws Ab dwn
idjXo jwnXo qY ikRsn murwrsI]
22
h`Q ilKq nM : MS 22 |
isrlyK : ibsn pdy
lyKk : lwl dws ?
p`qry : 40 A - 43 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ ibsn pdy ilKXqy] ] pRqmh bqlwky mXk hmwrI ly
igAw] ly igAw cl myrI sjnI rI byrw hI kY igAw ry] dys qU Ap dys peI
pgnvwkI ly igAw]…
AMq : …kwey ko fwro hrI] bws brylI l0l dws ijn cliqAw cliqAw cliqAw Bjn
bxwey hY] cliqAw cliqAw Bjn bnw ky bYT sPw mY gwey hY] go rs lY lY aUdo sBI
rs lY lY Br Br fony ry aUdo pI igAw mqvwlw jogI] kwey ko fwro hrI]
h`Q ilKq nM : MS 22 c
isrlyK : Putkl kivqw
p`qry : 43 A - 73 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] ibRKBwn lqMqI rwDw] iek pRgtI bud Agwdw] iek bol
sKI sMg lInI] vY bcn rcn pRbInI] sun sKI bCIcn myrI] pRIqI qn hI hY qyrI]
sun sjnI sumq auijAwrI ] jhw clIey kuMj ibhwrI]—
AMq : …clny n dyq mwrg muK so eyhI sunweI]4] jobn ko dwn mwrY[ ieh nMd ko
GnweI] dyKI sKI AkylIXw kuMj Gwt mwhI] hs ky jo lilq iksorI auh kMT so
lgweI]5]
23
kwnI nwl iliKAw hY Aqy hwSIey qoN ibnW hY[ ilKq dy AMq qy do svYXy ilKy hn[
p`qrw nMbr 34 qy smyN bwry iliKAw hY]
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ CMd rqnwvlI ilKXqy ]dohrw] gur ginpiq goivMd ko
nwX sIs hir rwm] ipMgl mq BwKw ibKY rcq rucir prkwm]1]---
AMq : …gRMQ CMd rqnwvlI swrQ Xw ko nwm] BUKn BrqI qYN BXo khY dws hir rwm]
110] AQ sMmq dohw] sMmq sr nv muin ssI nB nvmI gur mwn] iffvwnw idRF
kUp ijh gRMQ jnm sQl jwn] ieiq sRI hir rwm ikRq dws inrMjnI ikRq CMd
rqnwvlI sMpUrxM ]
h`Q ilKq nM : MS 23 A
isrlyK : ipMgl ibRiqcMdRodX
lyKk : AmIr dws
ilKwrI : nrYx isMG
(rcnw kwl) sMmq 1887 ib:
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 1-15
Awkwr : 16X27 s.m. ilKq: 12X22 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] E sRI gxyswX nm:] sRI gurvy [gurdyv] nm:] AQ ipMgl
ibRiqcMdoRdX AmIr dws ikRq ilKXqy ]dohrw] kivn puMj ris kwn mn ijh lK hoq
AnMd] iqRibiD qwp aupsm krn jX jX sRI ibRj cMd]1] ibRiq cMdRodX gRMQ Xh
ihqu kr rcq AmIr] pFq sunq jW kY lhY CMd gXwn gMBIr]2]…
AMq : …dohrw] ibRiqcMdoRdX gRMQ Xih jo pF hY kr pRIq] isK hY sRI ibRj cMd iqh CMd
rcn kI rIq]88] ieiq sRI AMmIr dws ivrcqy ibiq cMdoRdY mwqRw brn CMd Byd
brnnM duqIE pRkws]2] AQ ilKwrI ko kibq ] = ] dws jo AMmIr rcXo gRMQ
pRkws mhW ibRiqcMdoRdX nwm Xwko jg gweIXy ] siq eyk CMd BnXo aukiq jugiq jor
pVy sunY Xwih nr CMd rcnweIXY] rcY hY nvIn ibRqbIn kY gRMQ ko kivqw ky guMQn ko
mhW suK dweIXy[ suDw sr bYT fyry Twkr AMqrjwmI ky ibRiqcMdoRdY ilKXo nrYx isMG
jweIXY] dohrw] sMmq muin Aih bsu mhI cYq svYq p`K eyk ] rcXo isMD swgr qt
gRMQ CMd suivbyk]
h`Q ilKq nM : MS 24
isrlyK : AwrqI kbIr Bgq jI kI, Bwg pihlw
lyKk : grIb dws
Awkwr : 16X27 s.m. ilKq: 12X22 s.m.
vyrvw : KulHy p`qry do giqAW ivc bMny hoey hn[ poQI Awfy ruK KuldI hY[ poQI bgYr hwSIey
qoN hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ sqrW pRqI pMnW 14 ]
24
Awm vyrvw : ieh poQI do BwgW ivc hY, 1 qoN 6 p`qry Aqy 1-7 p`qry [ pihly Bwg dy p`qrw
nMbr 6 dI qIjI sqr q`k Aqy dUjy Bwg dy p`qrw nMbr 6 dI cOQI sDr qk mjmUn
sWJw hY[ ies qoN Agy pihly Bwg ivc cwr sqrW hor hn Aqy dUjy Bwg ivc igAwn
smuMdr, suMdr dws dw pRsMg hor id`qw hoieAw hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] AwrqI kbIr Bgiq jI kI] pYlI AwrqI hir drbwry] qyj
puMj jwih pRwx auDwry] pwqI pMc puhp kr pUjw] dyv inrMjn AOr nw dUjw ] Anhd
nwd ipMf bRhmMfw ] bwjq Aihins sdw AKMfw] ggn Qwl jh aufgx moqI] cMd
sUrjhw inrml joqI] qn mn Dn smrpn kInw] prm purK ijn Awqm cInw]
pRym pRkws BÎw auijAwrw] kih kbIr mY dws qumwrw ]49]…
AMq : …grIb ibnw jIbw bwnI pVHy ibn hI AMg AnUp ] ibn mMdr jhw pOV nw
Abgq sq srUp ]45 ] < Â] cwr pdwrQ eyk kr suriq inriq mn pOx]
AslP kIrI jog eyhu ggn mMfl ko gOx]46] suriq lgy Aru mn lgy inrq
inrbwx] cwr jugn kI bMdgI eyk plk prvwx]47]KycrI BUcrI cwcrI aunmnI
Akl AgocrI nwd hyrw] 48
h`Q ilKq nM : MS 24
isrlyK : AwrqI kbIr Bgq jI kI, Bwg dUjw
lyKk : grIb dws
p`qry : 1-7
Awkwr : 16X27 s.m. ilKq: 12X22 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : EhI
AMq : …grIb ibnw jIbw bwnI pVHy ibn hI AMg AnUp] ibn mMdr jhw pOV nw Absq
sq srUp]45 ] < Â]gXwn smuMdr suMdr dws dw pRsMg] AQ DXWn
brnn dohw CMd] ] ipRQm DXwn pd sb hY duqIey ipMf ADIq ] iqRqIey DXWn rUp
sb pun cqurQy rUpwqIq]1] ------mMqR shq so nwm sgRB] mMqR ibnw so khy
AgRB] qWqy jos gRB sy nwm] so auqm hY pRwxwXWm ]82] pUry rwKY ryck krY]
EAMkwr mMqR EuDrY] GMtw nwd qul aur iDXwvY ] qw sO iml kir pRwx clwvY]83]
ieau iqRkwl AiBXwsY koeI] pRwx mws hI mY iQr hoeI] bhuirE ihRdY kml ko DXwvY]
Ast pMKrI so ibgswvYY]84]
25
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc lwl isAwhI nwl iliKAw hoieAw hY[ pr pVHnXog nhIN hY bhuq
DuMdlw ijhw idKweI dyNdw hY ies leI lwl isAwhI vwlw ih`sw C`f ky iliKAw hY[
p`qrw nM: 157 a qy ilK ky bwAd ivc kwlI isAwhI nwl KVHy ruK lkIrW vwh ky
ilKq k`tI hoeI hY[
AwrMB : bYrwg rmY ibBo Ast kul pwrs pirAih [ klp ibRC bnrwie PUl Pl Amrs
BrIAih [ spq smMudRh suDw soeI glq suq lwvih]…
AMq : …krku mwrk sKwie puhm pwqR huie AweI] lyKn sIs ktwie kWn kir Taur
spweI] jMqR cVy suqwrin ks jMqR mY swry] ijiBR Awbwj tl sMgq mylI] ksqUrI
kisa kryhI guly prmshylI] bInw rs kw isa krY pws jyb rGu boly is rwj kW
isa khY sMg bwiesw folY ] kW isau khY aur swDrqMnu jVy[ bydI auib pRkWE krY
drvysW pwny pVy] pUrn hoAw]
h`Q ilKq nM : MS 25 A
isrlyK : vnvwlI (vnvwrI)
p`qry : 157 A - 163 A
Awkwr : 25X16 s.m. ilKq: 20X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 158 qy ilKq dUsrI kwnI nwl jwpdI hY [ p`qrw nMbr 164 qy sMsikRq
qy gurmuKI AKrW ivc slok ilKy hoey hn[ p`qrw nMbr 164 dw kwgj qy isAwhI
vKrI hY[ ilKq suMdr hY[ poQI dy SurU ivc lwl isAwhI dI vrqoN hY[
AwrMB : < siqgur pRswid jb sMskwru hoie suD ibml kir buiD pRkwsI ] jb sMskwr
suDu shij Bvgq audwsI] jb sMskwr hoie suDu pRym riq hir aupjwvqw[ jb
sMskwr hoie suDu sdw hir crcw Bwvqw[ hir crcw BwvY sdw Anq nmnu kq
lwghI] vnvwrI hoie suD irdw sMskwr jb jwghI]…
AMq : …ijh iCn ikRpw ktwC sok sMsw imit jweI] ijh iCin ikRpw ktwC irdy hir
mUriq gweI] suKd pdwrQ hOih sB duKu icMqw sglI hrY] vnvwrI igrDrn kI
ikRpw ktwC jb hI PurY]
26
AwrMB : < sRsiq sRI gxyswXnm:] AQ mwn mMjrI nwm mwlw ilKXqy ikRq kiv nMd
dws] dohrw ] qMnmwm pd prm gur ikRsn kml dl nYn] jg kwrn krunwrnv
gokl jwko AYn]1] aucir skiq nih sMsikRq jwnXo cwhq nwmw ] iqn lig nMd
sumiq jQw rcq nwm kI dwm]2] guMQq nwnw nwm ko Amr kos ky Bwie] mwnvqI
ky mwn pr imly ArQ sB Awie]3]dohrw]—
AMq : …AQ jugl ky nwm]do] jumlN jgmN jmN duM ddÍYN auqYN imQNnu ibbN bIAW] juglN
iksor sdw bso nMd dws ky hIAw]275] AQ mwlw ky nwmW]do] mwlW isRk jo
gunvNqI Xh ju nwm kI dwm] ju nru kMT kirhY iesY hvY hY Cb ko Dwm]276] ieq
sRI nwm mwlw sMpUrxM msqu suB msqu] jY rwDy ikRsn jI]
h`Q ilKq nM : MS 26 A
isrlyK : Anyk ArQ
lyKk : nMd dws (jugl iksor dw iSS)
p`qry : 1 –30 a
Awkwr : 10X13.5 s.m. ilKq: 7X 9 s.m.
Awm vyrvw : ijld cmVw, auKVI hoeI hY[ sqrW pRqI pMnw- 8 [ dupwSIN KVy ruK do do lwl
lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw hY[ ilKq suMdr hY[ keI QweIN kwnI bdlI
hoeI hY[ ieh poQI ikrm Kurdw hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[
vyrvw : EhI
AwrMB : < sRI gxyswey nm:] AQ Anyk ArQ nMd dws ikRq ilKXqy ]dohrw] jo pRBu
joiqm jgq mY kwrn krn AByv] ibGn hrn sb suB krn nmo nmo iqh dyv]2]
AMq : ivtp nwmw ]ivtp isRMg p`lvN ivtp ivtp khq ibsQwr ] ivtp ibrC kI fwr
gih nwFy nMd kumwr]145] joeI Anyk ArQI pVY AQvw sunY ju koeI ] qw kau Ank
ArQ ieh puMn prwpiq hoie]146]=]=]=]=]
h`Q ilKq nM : MS 26 e
isrlyK : rUp dIp ipMgl BwKw
lyKk : jY iksn
(rcnw kwl): 1776 sMmq
p`qry : 1 –22
Awkwr : 10X13.5 s.m. ilKq: 7X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw 1 a KwlI hY, 1 A qy isrP do sqrW hI ilKIAW hn[ AglI ikRiq SurU krn
qoN pihlW 2 hwSIey vwly p`qry KwlI hn [
AwrMB : < sRI gxyswXnm:] sRI sÍrs`qeI nm:] AQ rUp dIp ipMgl BwKw ilKXqy ]do]
swrd mwqw qum brI subuD dyhu dr hwl ] ipMgl kI CwXw ley brno bwvn cwl ]1]
27
AMq : bwvn brnI cwl sB jYsI mo mY buD ] BUl Byd jw ko khw kro kbIsur su`D ] 3 ]
sMmqu sqRw sY brs AOr iC`hqr pwie ] Bwdo suid duqIAw gurU BXo igRMQ suKdwie ]4]
ieiq sRI ipMgl rUp dIp BwKw jY ikRs˜ Bojg ikRq spUrxM msqu suB msq ] 5 ]
h`Q ilKq nM : MS 26 s
isrlyK : CMd rqnwvlI
lyKk : hirdws inrMjnI
(rcnw kwl): 1795 sMmq
p`qry : 1 –57
Awkwr : 10X13.5 s.m. ilKq: 7X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : suDweI leI hVqwl dI vrqoN kIqI hoeI hY[ hwSIey ivc Aqy lweInW ivc vI
suDweI kIqI hoeI hY[ ikqy ikqy hwSIey ivc jW A`KrW dy Q`ly ArQ vI ilKy hoey
hn[ CMd rqnwvlI BwKw ivc 90 CMd hn, 28 E p`qry qoN Suru krky 57 A p`qry qk
109 brx CMd id`qy hn [ 4 CMd qoN bwAd 5 nMbr nhIN pwieAw Agly CMd nMU
lgwieAw hY [ ies leI 109 vyN CMd nMU 110 nMbr lgwieAw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ CMd rqnwvlI ilKXqy ] dohrw] gur gnpiq goibMd
ko nwK sIs hr rwm] ipMgl mq BwKw ibKY rcq rucr prkwm]1]…
AMq : …igRMQ CMd rqnwvlI swrQ Xw ko nwm] BUKn BrqI qYN BXo khY dws hir
rwm]109] sMbq sr nv muin ssI nB nv nvmI guru mwin] iffvwn idRF kUp
qih gRMQ jnm bl jwin]110] ieiq sRI hir rwm dws inrMjnI ikRqw CMd rqnwvlI
spUrxM]
h`Q ilKq nM : MS 26 h
isrlyK : ipMgl swr
lyKk : sisij imRigMd, [buD isMG]
p`qry : 58 a – 60 A
Awkwr : 10X13.5 s.m. ilKq: 7X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : AglI ikRq SurU krn qoN pihlW do p`qry KwlI C`fy hn[ dUjy p`qry qy fw. ipAwr
isMG ny iliKAw hY “Agy mwn mMjrI nwm mwlw dy r`d kIqy hoey p`qry hn[ Agly do
p`qirAAW qy ADUrI ijhI ilKq hY[ AMq ivc 7 hwSIey vwly KwlI p`qry hn]
AwrMB : < sRI BgvqI jU shwie] AQ ipMgl swr ilKqy] sisij imRigMd ikRq]dohrw]
mwq ipCOrI AMkurw kyvl vrnu ju jwn] eyqI no lGu kihq kiv Avr skl gur
mwn]1]…
AMq : jgn kI brCI Ajb nokdwr bnI sgn ko srso inks jwq pwr hY] qgn kI
qVqwq mo gunsI qmk qyg ggn ruJwaU lu`Q ju`Q ktwr hY] Agn dd`Cr clweI
28
Aiq jwko AYsy jwq jm lok so smyq prvwr hY] khY kib dIn mwno mIn ko snIcr
eysys ky Eudys bys AYsy hiQAwr hY]8]=]=]
h`Q ilKq nM : MS 27 A
isrlyK : bwrwmWh
lyKk : kysodws
p`qry : 63 a – 82 a
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < bwrwmWhW kysodws jI kw liKÎqy] dohrw] cyqR ciVE swm jI rwDy BeI
ibhwl] hwQ jor bynqI krY ikau jWdy nMd lwl] CMd] iksn jI cVdy cyqR cVy] ik
rwDy vwg ikRsn dI PVy] ik ibdRw bin qurdy CVy] ik ikqny gvwl gopIAW lVy] ik
isrpr ibrhu ingwry kVy] ik qYnU kyhVI gopI lVy ] ds KW lwl jI]1]
AMq : Pul hir sun hr ikau vy dyso] Aj idn AwieAw mYƒ BwgI BirAw] swnu cMd suK
dw ciVHAw] mihlI Awie ikRsn jI viVAw ] rwDy pkiV klwvy kirAw] cwry nYn
gfwvf AiVAw] rwDy ikRsn ivcoN hirAw] 4] 12] dohrw] suK suqI rwDy rukmnI]
Gir AwieAw iksn gupwil ] bwrwmWh sMpUrxM imit gXo srb jMjwl] 1] ieq
bwrwmwhw kysodws jI kw sMpUrxM]
29
h`Q ilKq nM : MS 27 e
isrlyK : bwrWmwh
lyKk : KyrySwh
p`qry : 83 a – 108 a
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ieQy Aw ky lKweI poQI ‘a’ vwlI poQI nwloN bdl geI hY, iksy hor h`Q dI ho geI
hY [ isAwhI vI m`Dm hY[ hwSIAw vI do qoN iqMn lweInW dw ho igAw hY[ do lwl
lweInW ivclI iek kwlI lweIn hY] p`qry dy Q`ly Bwv 6 s.m. C`f ky do lweInW
ikqy lwl qy ikqy kwlIAW lgweIAW geIAW hn ijnHW auqy ilKq kr id`qI geI
hY]ieMj pRqIq huMdw hY ik iksy v`fI poQI leI iqAwr kIqw kwgz ie`Qy vrq ilAw
igAw hY[ ies ilKq dy AwKrI p`iqRAW qy klm motI ho geI hY hry k p`qry qy 7
pMgqIAW hn]
AwrMB : < bwrwmwh Kyry swh kw ilKXqy] dohrw] AswF smyN ibnqI krY Kyrw swih
ADIn] qum ibn bXwkwl nYin hY jYsy jlu ibn mIn]1]ryKqw CMd ] AswF my sovY
prI sB Kwb dyKY kWmnI AMbr lvY ibjlI iKvY duK dyih dunw dwmnI]…
AMq : …dohrw] khY Kyrw ieh bynqI suin nyhu bwrih mws] Aws dRsn lwg rhY jb lg
Gt mih sws] KYr kw bwrwmwhW spUrxM]1]
h`Q ilKq nM : MS 27 s
isrlyK : bwrWmwh hIr kw
lyKk : su`Kw isMG
p`qry : 108 a – 130 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < bwrwmwhW hIr kw ilKXqy kib suKw isMG]dohrw] cyq mws AwieE cUck dIE
ibvwih] hIr pIr qn ibRhu kI KyVy mnih aucwir]1]CMd] jI jb cyq mhInw
AwieAw ] bwbl cUck kwj rcwieAw] KyVw jM\ bxwie ilAwieAw ] swkM folI cwie
supwieAw ieSky sInw Awx qpwieAw] ibrho kiF CurI hux DwieAw myry mwrxy]…
AMq : dohrw ] lInw plG ivCwie KusIAW mwxn Awp so hIr pIV qn jwie suK AwieAw
jIA rwm sO] Ab bwrwmwhW hIr kw spUrxM ikRq suKw isMG]1]
h`Q ilKq nM : MS 27 h
isrlyK : bwrW mwh (BweI bu`D isMG)
lyKk : BweI bu`D isMG
p`qry : 131 – 150
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
30
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : poQI SurU krn qoN pihlW 3 sqrW ilK ky ktIAW hoeIAW hn]
AwrMB : < bwrwmwhW BweI bu`D isMG jI kw ilKXqy ] rbw ciVAw cyq mhInw iesky jor
qpwieAw sInw mYfw idl mwhI ny lInw KyVw huMdw kOx kmInw mOlw mylI Xwr ngInw
mYN qw hoeIAw bhuq ADInw bwJo Xwr dy]…
AMq : …bu`D isMG hIr su hIrw pwieAw ibrho dwrd duK vM\wieAw mOly mulK su suiK
vswieAw sIny scu slytI AwieAw hMBy hwr sIgwr suhwieAw dUjw Bwau kudwau
imtwieAw sulKxI iehu GVI]121]1]
h`Q ilKq nM : MS 27 k
isrlyK : Abgq hulws ky CpX dohry
lyKk : idAwl
p`qry : 151 – 163 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : hwSIAW dovyN pwsy do do lwl lkIrW, sqrW pRqI pMnW 8 ]
Awm vyrvw : AMk nMbr qy vI hVqwl PyrI hoeI hY[ 11 nMbr CMd q`k kib`q Aqy 12 qoN bwAd
svXw CMd dw pRXog kIqw hY[ 21 qoN bwAd Pyr kib`q dw pRXog kIqw hY [ p`qrw nMbr
163 dI kwnI Aqy isAwhI dovyN bdly hoey hn[
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ Abgq hulws ky CpX dohry ilKXqy] dohrw] nIl
brn qn duql sqmu`K kbwh n jws] kMr kuTwr suB kwr inqu jY jY ibGnu ibnws
]1]CpYX] isv suq crn vsyK kml mwlw ikRq bwDq ] bMdnw sur nr isD swD
js mwQ AgwDq ] kdlI mUl AnkUl jMG rwj qrY ijh] lMbo dr inD vws jwn
Awjwny bwhu iqhu]…
AMq : ...]23] cMfkw su dyvI aucy igr pr sujwno qum qly jl Dwrw doie byVI bUf geI
hY] pWc sY mnuK bfw gXo byVI doie bIc] Xw mYN JUT nwih bwq swc sBY khI hY]
ivswKI kuMB myly ijs roj hirdvwr BXo cwr GVI rwq rhy mOq bfI BeI hY] swFY
AwT sY mnuK mirE hirdvwr bIc GVI eyk doie Dwr kwl hUM kI vhI hY]24]
h`Q ilKq nM : MS 27 K
isrlyK : bYq (Putkl)
p`qry : 163 A – 166 a
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : iqMn p`qirAW qy Cy bMd id`qy hn]
AwrMB : bYNq jUey dw] joie juAwrIey jUey nU Kyfdy nI rupey kOfIAW tky ilAwvdy nI] jdo
nkI pUriqR cok dwau lwvn mwl ijqky qwau lgwdy nI] jdo hwr AwvY cp Kwie ky
isr dI pgVI dwau lgwvdy nI] krj cVy isr qy gusw Kwie ky jI bfy Guln qy fMf
mcwaudy nI]1]…
31
AMq : …bYNq mwJo kw] cwl mwJy dy sihrW dI Ajb ifTI] aucky TgW vWgU Tg jWvdy
nI]rwqI cor bxky Jugy BMndy nI] idny DwVvI lut mcwvdy nI] koeI Awvy muswPr
cl ky jI] DqUrw dy ieky mwl aufwvdy nI] idn idhwr nU jy mylw bfw hovy] gihxy
buFIAw qoV ky Kwvdy nI]6]
h`Q ilKq nM : MS 27 g
isrlyK : dohry-hwSm dy (sohxI ivcoN)
lyKk : hwSm
p`qry : 166 A – 170 a
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq : 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : dohry hwSm dy] kcI pYr sMBwl n DirAw sIr pIqw sI kcw] kcy vihx peI jwie
kcI qy qulhw ivhwiJAw kcw] fubdI qy jwie ijDr hQ GVdI so hQ pwvY kcw
hwSm jwn gvwaUg sohxI pr pRym n krsI kcw]1]…
AMq : …ForW vWg Gro cwie qwieAw jwih mIAw ho qurdw ] imilAw dys inkwlw Awjj
quirAw hoie Ajurdw] lhU mws lieAw cr ibrhoN hwl bury ijau murdw ] hwSm kOx
imtwvY ausƒ iliKAw lyK ju Durdw]11]
h`Q ilKq nM : MS 27 G
isrlyK : s`sI ( dohry )
lyKk : hwSm
p`qry : 170 A – 172 a
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ies ivc isrP 6 dohry hn[ 173 pMny qy lkIrW mwrIAW hoeIAW hn[ ies qoN
pihly p`qry qy donW pwsy lwl lkIrW hn Aqy 173 p`qry qoN A`gy dohI pwsI do do lwl
lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr hY[ 173 a qy iShrPI dIdwr b^S dw isr& iek
pMnw hY[ 170 p`qry dI isAwhI Aqy kwnI bdlI hoeI hY[
AwrMB : < dohry hwSm dy ssI] idl ivc sok iPrwk ssI dw puƒ Alwbw bwly] Awqm
Awp Awpy BiTAwrw Awp jilAw nU jwly] ibrhu bydrd Awrwm n dyNdw vWg iqKw
qn jwly]hwSm Pyr kyhw sauxw jw pIqy pRym ipAwly]…
AMq : …bhuq lwcwr hoAw sihjwdw iKcI pkV ktwrI ] ijs qn cmik lgI qoiV jwvY
so jmrUp dulwrI] Coif muhwr su idqI iBrwvW tutidAW jwn ipAwrI] hwSm kOx
PVy ijd bwjw ijnw jwn iesk ivc hwrI ]6]
32
h`Q ilKq nM : MS 27 |
isrlyK : bMsrI-iksn kI
lyKk : sUrdws
p`qry : 173 A – 182 a
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : sqrW pRqI pMnW ikDry ikDry 6 Awm 7 ] hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW ivc
iek kwlI lkIr, ikDry do do lkIrW qy ikDry 4-4 ]
Awm vyrvw : 177 A p`qrw KwlI hY]
AwrMB : < AQ bMsrI sUrdws ikRq kiv ] ibsn pd] eyk idn bMsI hr kI qt pY
ibsrwnI] vwtXo lMGI Awie sUqW ibRK BWn sujwnI] bMsI lInI rwDkw hoeI ADk
pRsMn] ies pwCY imly sXwm jI cVXo AMDyry cMd]1]…
AMq : …lInI kMT lgwie hir ky bwr sbwgI] mn mYN hoeI pRsMn sKI qUM hY vfBwgI]
bwrs bwgI lIqIAW hir hir ibRj kI nwir ] sUrdws ibnqI krY ikrpw krI mUrwir
]24] sUrdws kiv bMsrI ikRsn dI sMpUrxM]
h`Q ilKq nM : MS 27 c
isrlyK : bwrwmWh sRI rwm jI kw
lyKk : gurdws isMG
p`qry : 182 A – 209 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : hwSIAw, ilKweI, sqrW vKrI vKrI isAwhI nwl ijs qoN mwlUm huMdw hY ilKwrI ,
kwnI Aqy sroq pusqk vI v`Kry v`Kry hox[ p`qrw nMbr 203-206 qk hyTly pwsy do
kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY]
AwrMB : < bwrwmWhw sRI rwm jI dw ilKXqy]dohrw] cyqR imt geI icqvnI Pul rhI
bnrwie] dsrQ kw mn mOilAw rwm isMGwsn pwie] 1]…
AMq : …dohrw] jwck Bey Bumyr sm rMc krih En koie] gurdws isMG kI bynqI drs
iqhwro hoie] rwm jI kw bwrwmwhw sMpUrxM]
h`Q ilKq nM : MS 27 C
isrlyK : sRI ibSn AsqoqR
p`qry : 209 A – 212 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : sRI ibSn AsqoqR ]< gIAw CMd] kvl nyqR ktpIqMbr ADr murlI igrDrM]
mukt kuMfl kr lkutIAw swvry rwDy brM] kUl jp nwDyn A0gy sgl gupIAn mn
hrM ] pIq bsqR grx bwhn crn inq suK swgrM]
33
AMq : …sRI ikRsn klml hrn jnky ju Bjy hir hr crn ko ] Bgq AwpnI dyh mwDo
Bv swgr ky qrn ko ]
h`Q ilKq nM : MS 27 j
isrlyK : gMgw Asqoqr
p`qry : 212 A – 214 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : hwSIAw dovyN pwsIN do do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr, p`qrw nMbr 213 a auqy
Awfy ruK ivckwr do kwlIAw lkIrW iKcIAW hoeIAW hn[
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : E gMgw, Asqoqr ilKXqy] BujMg CMd] suvBUM suqY isD srbM pRkwsI ] mhW skq
ApnI su Awpy inkwsI] mhW joq jl ko DrXo dyh AMgy] prm joq kI skq sRI mwq
gMgy]1]…
AMq : …sunY idAwl Astk mhW pwp jwvY] pVy icq mo inq gMgw hI nwvY] jpY jwp jw
ko AnMqy AnMgy] prm joiq kI siq sRI mwq gMgy] ieiq sRI gMgw jI kw Asqoqr
smwpqM]1]
h`Q ilKq nM : MS 27 J
isrlyK : cMfI kw bwrwmWh
p`qry : 214 A – 220 a
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw :pMnw nMbr 219 A qy kwnI bdli hoei hY[ 215 qoN 220 q`k swry p`qirAW qy Awfy
ruK do kwlIAW lkIrW lgweIAW hoeIAW hn[ ieMj pRqIq huMdw hY ik ieh iksy v`fI
poQI dw hwSIAw hovygw, Coty p`qirAW krky hwSIAW hyT auqy Aw igAw hY]
AwrMB : 1E cMfI kw bwrwmWhw ilKXqy] BvwnI CMd] jY jY mXw AYQy hYsIAw ijs dI BlI
kmweI] krx Pul suieny ky lwtU jY jY kry lukweI] cyqr boly bwk bwnIAW sB Gt
boly meIAw] kibq CMd qoN mwJ quKwr auQwl bjyqw QeIAW] isMG cVI isr CqR
ibrwjY kr iqRsUl rsIeIAw ] mnsw pr dyvI idAwl sdw jY Aws pUrxI
meIAw] 11]
AMq : Pwgx Puly Pl vwVIAW jW meIAw bwg lvwXw cMbw mrUAw qy gul nrgs idn idn
PUl sv`Xw] aupr Kyfn kwn gopIAW Aqr gulwb auf~Xw] mnsw pr dyvI idAwl
sdw jY Aws pUrxI m`Xw] 1] cMfI dw bwrmWhw sNMpUrxM]1]
h`Q ilKq nM : MS 27 \
isrlyK : bwrwmWh guru goibMd isMG jI
p`qry : 220 a – 238 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
34
vyrvw : isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, sqrW pRqI pMnw 8, ikDry ikDry hwSIAw iqMn
pwsIN s`jy qy K`by do do lwl lkIrW Aqy do do kwlIAW lkIrW, ikDry ikDry iqMn
iqMn lkIrW vI hn[
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < bwrwmwhw sRI guru goibMd isMG jI kw ilKXqy] dohrw] qyrw nwm Akwlu jI jp
su ihq icq lwie] gxpiq gOrI swrdw Xw qy hoiq shweI ]1] dohrw] cyqr sRI
Akwl jI cly sumyr isDwie] qp krdw gurU goibMd isMG ByijAw Awp
cVwie]2]AdBuq CMd ] jb hI cVy cyq inrbwix goibMd isMG PVI dsq ikRpwx nO
rMgw GiqAw drd rMJwix idn idn BeI qurk nU hwix gurU nU bKs BgOqI qwx [
qurk dy KwlI kIey plwxu su rois icqwr kY]…
AMq : …PulhrI ] AdBuq CMd ] ciVAw Pgx Bwg pivqR mOly Awb fwl Pl pqR khy
kbIsr bwl bicqR BieAw spUrn juD cirqR hIrXw qKq jVwien CqR jiVAw Kcq
kir ] isMGwsn sqgur Bly ibrwjy vwjn BWq BWq dy vwjy guibMd isMG qIn lok piq
rwjy svwry sB isKw dy kwjy bKisAw audy Asq lO rwjy guibMd isMG Awp hr]
…Pul hrI ik hr jI hW ik drsn AMimRqsr jI jw myrw mn locdw]1] bwrwmwhW
guibMd isMG jI kw sMpurnM]
h`Q ilKq nM : MS 27 t
isrlyK : bwrwmWh BrQ jI kw
p`qry : 238 A – 255 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : isAwhI kwlI, ikDry ikDry vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ do do
lwl lkIrW sqrW pRqI pMnw 7 ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hY]
Awm vyrvw :pMny ikrm Kurdw, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI dy AKIr ivc do p`qry
hwSIey vwly KwlI hn[
AwrMB : < bwrwmWhw BrQ jI kw ] ] sMkr CMdu ] ciV cyqR PUly sgl bn sBu jgq
pwieE cYn ] ibnu rwm lCmn BrQ ky Bir nIr Awey nYin ] kwko khoN ies ibrih
kI ivCVy jo pRIqm pRwn] duK dUir myrw ko krY Gr nhIN rGu kul Bwn] Ab pOn ijau
sIql clY ikaU rhy bnu rGubIr ] sMig nhIN vws ivCwny iks ibiD DrY mnu
DIr]…
AMq : Pwgn pRB kw drs kr suKI BieE sB lok ] icMqw geI sMpq BeI imt gieE
duK Aru sok ] Folw ] Pwgin Pwg PulI PulvwrI ] imln ipAwry duK imt gey
BwrI ] mY Ely Goly qn vM\w twrI ] krnw kIjY mY srin quhwrI ] 12 ] 1 ]
35
sQwn : AMimRqsr ( srdwr Swh dI hvylI)
p`qry : 1 – 14 a
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAw do do kwlIAW lkIrW, sqrW
pRqI pMnw 10
Awm vyrvw : p`qirAW dy isry juVy hoey hox krky ilKq pVI nhIN jWdI[
AwrMB : < siqgur pRswid] pRICw ilKI mhlw ]5] pauVI] jo jn mn mih icqvnI
rKwvY] so mn k shsw kr pRgtwvY] gur pRswid shsw Bau imtY hoie AwicMq icMqw
sB CutY] mn kI dubdw sB kih sunwvY] pRB BwvY suK pwvY ] duK dRd kuC nyV nw
AwvY] gurU kw mMqR sdw mn iDAwvY] ismYR nwm nhIN duK koie] nwnk iqsY n icqvnI
hoie]…
AMq : …eyk kwrj ikAw qyry sBI kwrj sMpUrn Bey hY qU mn icMdy mn Bwvdy Pl
pwvwihgw Ar dIn dunIAW mih suKRrUu hovihgw] qyry aupr pRmySR jI sRI Bgvwn jI
kI ikRpw BeI hY] qUM Apxy mn mih kweI ] icMqw icqvnI nw kr ] jp sRI Bgvwn
kwrj suPlw PlYgw] pRICw gurU AMgd jI kI sMpurn hoeI] sMmq 1932 ] BweI
jIvw isMG ny pRICw ilKI srdwr swih jI dI hvylI sRI AMbRqsr jI bYswK pRivs†y]=]
h`Q ilKq nM : MS 28 A
isrlyK : gurpRxwlI
lyKk : igAwn isMG
smW : sMmq 1923
p`qry : 14 A – 21a
Awkwr : 12X14 s.m. ilKq: 10X14 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] dohrw ] ds gur pd bMdo ipRQm pWc dyv pun bMd]brno
gur pRnwlkw sn isK lhY AnMd ] kibq ] BrI BwrI Bwr BUmI pwsr psU sy pwpI
mwry Dyn Drm] AiDkwiDk swey hY qurk qrMg cFy bMDy hom byd pdY duKI dIn dyvqw
pukwry fr pwey hY sun ky dwqwr inrMkwr Avqwr DwirE gRwm iqlvMfI Dwm kwlU
iqRprwvY hY myK vdI qIj swl pMdRW sY CbIsy mih Biea jY jY kwr guru nwnk jI AweY
hY]…
AMq : …dso gurn ky purb mY kr kr ho ihq sMg ] gur ihq bwtY isKn ko lhY mn
ieCq rMg] gurpRnwlI sMpUrn suBM msq siqXMn mwih]kibq]
h`Q ilKq nM : MS 28 e
isrlyK : bwbw At`l jI ko jnm mhoqsÍ
smW : sMmq 1923
p`qry : 21 a – 22 a
36
Awkwr : 13X14 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ies poQI dw p`qrw nM: 22 a kwgj Ksqw hox krky iek pwisa BuirAw hoieAw qy
kuJ A~Kr swP pVyH nhIN jWdy [
AwrMB : kibq mIrI Aor pIrI hU ky sÍwmI sRI hrguibMd qwky qIjy… su nwnkI gnwey hY ]
qwky js hoq Avqwr bw… lIno Awn kwsI AMnpUrnw so sdw bRqlwey hY]…
ky…rbwr dyKy nsY BK dwr dIky ] TwxydwrI pweI gur pur kI shwey hY ] solw sY
sqRqRy swl kqy sudI pUnXw buD bwjq bDweI bwbw Atl jI Awey hY ]
AMq : …imRMgMd boD dUr qy pRkwsY sRI Atl jI ko dyK ] 4 ] ieiq sRI bwby Atl jI ko
jnm mhoqsÍ joqI joq ]
h`Q ilKq nM : MS 29 A
isrlyK : cMdRbdn (ik`sw) qy imAwr
lyKk : AlI Swh
smW : sMmq 1888 ibkrmI
p`qry : 55 a – 76 A
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
37
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] cMdR bdn ] Xk rwjy kI bytI QI cMdr bdn] Akl kI QI
vh KwnsIrI suKn]1] sBI ky idl bIc QI vhu BwvqI] v idn rwiq hsqI rhy
gwvqI]…
AMq : …ieDr rwjw hovy auDr hovy swh] hovy AMdr mhlw dy hY hwie hwie]236] hUeI
cMdR bdn mXwr mShUr] vlwieq ihMd kI mY Ar njIk dUr]237] dohrw] rMg
pq cMdR bdn musbr qy mXwr] Swh kvIsr hY AlI Awid gulwm aucwr]238] cMdR
bdn sMpUrnM]
h`Q ilKq nM : MS 29 e
isrlyK : suKn PkIrw sweI lokw pkMbrW dy
smW : sMmq 1888 ibkrmI (qIjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 77 a – 106 A
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] suKn PkIrW sweI lokw pkMbrW dy bcn hY hjrq AlI dw ]
jo DRm vwilAW dw sRdwr Qw] ikAw jo iek idn aupr Kjwny dby hoey dy s`q
nsIhqW ilKIAW hoeIAW ifTIAW] ikAw jo pihlw hmsosu ieh AwauNdw hY mYƒ aus
AwdmI qy jo jwxdw hY jo mauq scu hY] Ar Pyr hsxy Kylxy] …
AMq : ieh Kslq mhwpurKw dI hY[] jo idl ivc kInw nhIN rKdy Awdr Anwdr iek
smwn hY ijs ky]8] nwvw eyhu ] jo vyly Kwxy dy hwjr huMdw hY Aru cup krky bYT
rhdw hY] eyh inswnI gRIbW dInw dI hY]9] dsmI eyh] jo koeI aus dI vl njr
krdw hY] qW auh aupr ijmIn dy njr rKdw hY] eyh Kslq mjUbW dI hY]
h`Q ilKq nM : MS 29 s
isrlyK : swKI BweI lwlU (lwlo) jI kI qIsrI pwqSwhI 3
smW : sMmq 1888 ibkrmI (qIjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 107 a – 110 a
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] swKI BweI lwlU jI kI qIsrI pwiqSwhI 3] gurU Amrdws
jI goivMdvwl sy] gurU jI cuabwry AMdir bYTy sy] Awpxy rMg ivic bYTy sy] iekis
mweI ny cIk mwrI]…
AMq : …BweI lwlU ƒ vyKwil ky Kpru Bir ky lohU dw pIqw ] Pyir DobI ACw hoie
gieAw] qyeIAw BweI nwil quirAw ]…BweI lwlU kihAw qYƒ Cifdy hW swƒ
mMnygw]Es kihAw iehu myrw bcnu hoieAw ] ijQy koeI eyis swKI ƒ pVygw Aru
38
ijsƒ mY ciVAw hovWgw ais ƒ eyhu swKI suxwvY iqsnU mY Cif jwAwgw] ijs qrWH
qusw mYƒ CifAw hY] qYsy mY BI Cif jwvWgw ] swKI sMpUrx hoeI] guru kw rotu jQw
skiq dyxw]1]
h`Q ilKq nM : MS 29 h
isrlyK : riKAw vwrI dy qwp dI
smW : sMmq 1888 ibkrmI (qIjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 110 a – 110 A
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : vwrI dy qwp dI riKAw bwry mMqR iliKAw hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] riKAw vwrI dy qwp dI] lohy kw kotu bjr ky ikvwV jwhw
bYTy pRwx ipMfu jo AwvY mwr mwir krqw so AwvY pwie prqw mwrnhwry ky hwQ klMk
kihqy kI jIB klMk sunqy ky kwnu klMk dyKqy kI AwK klMk]...
AMq : …pihlw dUjw qIjw cauQw BI Cif jwie] Plwny ky swsw dI sRI nwnk jI shwie
hovy]
h`Q ilKq nM : MS 29 k
isrlyK : bwrwmWh
lyKk : hkUmq
smW : sMmq 1888 ibkrmI (qIjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 1– 19 E
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl hwSIAW do kwlIAW lkIrW KVy ruK ivc iek lwl
lkIr [ sqrW pRqI pMnW 8 Aqy p`qrw nNM: 18 a qyy 18 A, 9 qy 10 sqrW hn]
Awm vyrvw : ies ilKq qoN h`Q ilKq 29 dI dUjI poQI SurU huMdI hY[ieh ilKq iksy hor h`Q dI
lgdI hY ilKq suMdr hY[ isAwhI bdlI hoeI hY[ p`qrw nMbr 8 qy ilKq iblkul
bdlI hoeI hY[
AwrMB : AQ bwrwmwhw ilKXqy]dohrw] cyq cVy mwey PuilAw vx iqRx sBY bhwr ] kwbl
pur DweI krI mY vwFI dy Xwr] rbw jb ru`q cyq dI cVI ik idlbr auT cilAw kr
AVI ik nw auhu kUieAw nw mY lVI] ik dyKx auT mhl pur cVI ik jWdw ifTw hY
mY sVI ik rodI jwr jwr mYM KVI ] iqRmkdy nYx lwie rhy JVI ik rodI Awie mhl
ivc vVI ik su`ny mhil hvylI pVI jy kr rho AjokI GVI] guMdwvw sIs bMDwvw DVI
mY qW ikrq Awpxy PVI iksy ƒ kI khW]…
AMq : …qW kro hkUmq eyhu vifAweI hmry hoiegy [ rwm shweI Awvn AMg swk
suKdweI hk hmswey dyn vDweI AMg lgwvY sB lukweI pkV isrwxw lyP qulweI[
jwie kr seIAw syj bCweI jln crwg rMg rusnweI [ kwmn cUVy BrI klweI isir
PUlw dI DVI guMdweI maulI mihdI kjlw pweI kr kr ikrpw kMq bulweI ] Awpxy
39
AMg sMg lY lweI mn ivic icMqw rhI n kweI ] eyk GVI mih nau inD pweI] jy
aus Bwvdw]12]
h`Q ilKq nM : MS 29 K
isrlyK : bwrWmwh sI ikRsn jI kw
lyKk : KYrw Swh
smW : sMmq 1888 ibkrmI (qIjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 19 a– 34
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ bwrwmwhW sRI ikRSn jI kw] ikRq kvI KYrw Swh]dohrw]
AwKwV smyN ibnqI kro KYrw swh ADIn] qum ibnu ibXwkul nYn hY jYsy jl ibnu
mIn]1] CMd ] AswF mY sovy prI sb Kvwb dyKy kwmnI ] AMbr lvY ibjulI iKvy
duK dyih dUnw dwmnI] hir vKq mq auiT bol kokl pI ibnw nYnw JrY kwrI Gtw
chU Er CweI pvn pirvw Aiq clY]…
AMq : …qum qo gRIb invwj swrn kwj myry ADm ky]47]12] dohrw khY KYrw myrI
bynqI sun lY bwrih mws] Aws dRs lwgy rho jb lg Gt mY sws]48] ieq sRI
bwrwmwh rwDw sRI ikRSn jI kw spUrn hoieAw] ikRq KYrw swh ikRSn jI qyrI srnw]
h`Q ilKq nM : MS 29 g
isrlyK : bwrWmwh rwDy ikRsn jI kw
lyKk : idAwl isMG
smW : sMmq 1888 ibkrmI (qIjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 35– 44 A
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ bwrwmwh rwDy ikRSn jI kw kvI srI idAwl isMG jI
kI] dohrw ] cyqR mY rQ bYT ky mQrw cila kWn] sjx jWd dyK kY lgy kwljy
bwn]1]]CMd] suno sKI sb cyqR ciVAw jWdy sjx dw lV PiVAw] kwl nwg klyjy
liVAw ] mYƒ Coif n jweI AiVAw ivhu geI Dwie kY]…
AMq : sux vy idAwL isMGw qu BweI] mY hux pRB jI AMg lgweI ] myrI ieC puMnI
virAweI] qn ivc pIV n rhIAw kweI ] sBy gvweIAW dohrw ] ijau suK rwDy jI
lXo iqXo suK dIjy suÎWm] icMq sgl imtweIAY pwvo suK ibsRwm]13] idAwl isMG
ikRiq ieq rwDy ikRs˜ jI kw bwrwmwhw sMpUrxM]
40
h`Q ilKq nM : MS 29 G
isrlyK : bwr (vwr)
lyKk : gurbKS isMG
smW : sMmq 1888 ibkrmI (dUjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 44 A – 48 A
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : h&qy dy idnW (vwr) bwry d`isAw hoieAw hY]
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ bwr ilKqy] Awieqvwr ieSk eyh AwKy sux lY bwq
hmwrI pRwx ipAwrI] cwro qrP ivlwieiq sUby myry hY isrdwrI qy guljwrI] swbq
isdk ijnw dw hoey bxy mrwqb BwrI isPq suAwrI] kih gurbKS isMG dyh kudrq
dyKo nYn pswrI Kyl ilKwrI] idl dirAw smuMdR fUMGw kOx idlW dIAW jwny hwl
pCwxy]…
AMq : …fwFy nwl Xrwnw kyhw krdy byprvwhI sOk slwhI] Aslo pRIiq ibAdlI bygm
bfI ib munsb AwhI bygm rwhI] imly q jly pqMg nsIhq ibCrq ijau jl mwhI
drdw PwhI] pRym kuAwir jy sdw kuAwrI ikny n mMgI ivAwhI Pqy ielwhI]4]1]4]
h`Q ilKq nM : MS 29 |
isrlyK : vwrW BweI gurdws : Bgqw bwry
lyKk : BweI gurdws
smW : sMmq 1888 (ilpIkwl) (dUjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 1 – 13
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : isAwhI kwlI pr kuJ mDm hY] hwSIAW do kwlIAW lkIrW KVyH ruK [ ieQy hwSIAW
bwkI poQI nwloN vKrw hY[ ivcoN lwl lkIr k`t idqI hY[ sqrw pRqI pMnW 8]
Awm vyrvw : swrI poQI ivc kyvl iehI ie`k ikRqI hY ijs dy AMq ivc imqI id`qI geI hY]
AwrMB : < siqgur pRswid] DRM hsdw Gir AwieAw kir ipAwr ipqw kuCiV lIqw]
bwhhu pkiV auTwilAw min ivic rosu mqRyeI kIqw]…
AMq : …gil ivic lIqw ikRsn jI Avgux kIqw hir n icqwry] kir ikrpw sMqoiKAw
piqq auDwrxu ibrdu bIcwry] Bly Bly kir mMnIAin buirAw dy hir kwj svwry]
pwp krMdy piqq auDwry] sMmqu 1888 BwdoN [3[
h`Q ilKq nM : MS 29 c
isrlyK : gur pRnwlI
lyKk : iSv dXwl copdwr
ilKwrI : hrdws
p`qry : 14 – 24
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
41
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ gur pRnwlI ilKXqy] ipRQmy sMBU mun rGu Aju dsrQ
rwm cMdR jI] lv kusU kI AMs mY bydI cqRswlw ]loprwie] rwmw puMju swihxw ] kwlU
ky Gr bydI bMs[ pivqR mD mwqw iqRpqw jI ky audR qy jgq auDwr hyq sRI guru nwnk
jI jnmu lIAw]…
AMq : …mwqw swhb dyvI kI godI Kwlsy jI koau fwl kY ] pMj pYsy nlyr igRMQ jI Agy
mQw tyk kr Sbd suxqy hoey kmr ksy sMjugiq icKw pr jwie brwj joqI joq
smwey ] swrI AwXUr 42 bRK 9 mws 29 idn BogI joqI joq swmaux kw sQwn sRI
Abcl ngru hY] ieiq sRI gur pRnwlI sMpUrnM] 10] sRI guru nwnk jI shwie] sRI
gurU nwnk Awd qy dsm gurU qk jwn] gur pRnwlI soD ky ilKI hrdws jmwn]
qQw sMq shwie] (gur pRnwlI isv dXwl copdwr) hVqwl Pyr ky kitAw hY]]
h`Q ilKq nM : MS 29 C
isrlyK : BgqwvlI
lyKk : mlUk dws
p`qry : 10 – 14 a
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : sqrW pRqI pMnW 9
Awm vyrvw : ieh h`Q ilKq 29 dI cOQI poQI dy pqRw 10 qoN SurU huMdI hY[ ies ivc pihly 9
p`qry nhIN hn]
AwrMB : BgqwvlI mlUk dws jI kI ]cOpeI] Bgiq vCil sMqn suKdweI ] jn ky dUK
invwro BweI] jn ky duKI Awp duKu pwvy] bWDw hovy Awie CfwvY ] cOpeI ] bMdI Cofu
iksn kw bwxw] so qo qIn lok sB jwxw] jYsy bwlk pwly mihqwrI] qYsI riCAw
kro murwrI]2]…
AMq : …dyau ipqir koau kwj n AwvY] pwhn pUjw Awp fhkwvY] jb ky srn rwm kI
Awey] dws mlUk prm suK pwey]34] BgqwvlI spurn hoeI]
h`Q ilKq nM : MS 29 j
isrlyK : svXY pwqSwhI 10
ilKwrI : dXo imsr
p`qry : 14 a 18
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ies rcnw qoN bwAd iek p`qrw hwsIey vwlw KwlI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] mwrU bjY mhw mwir
mcy pIey mXky mhIm mhw mqvwry ]
42
ikXo hMU nBwjq gwjq hY rx Fol imMRdMg bjwie ngwry]
mwr hI mwr pukwir sBY Bt Awin pr hiQAwr auGwry[
Bwry pry Aih mwry mhIpr hwQ lgy hn vMq iqhwry]…
AMq : …juiD ijqy ien hI ky pRswid[ ien hI ky pRswid su dwn kry]
AG AauG try ienhI ky pRswid ien hI kI ikRpw Pun Dwm BrY]
.. dohrw] ct ptWie icq mY jirXo iqRx ijau suDq hoie ] Koj roj ky hyq lg
dXo imsR ju roie ]8]
h`Q ilKq nM : MS 29 J
isrlyK : pRsnoqRI DMnw qy iqRlocx
p`qry : 1-4 a
Awkwr : EhI ilKq: EhI
vyrvw : sqrW pRqI pMnw 9 hn [
Awm vyrvw : h. il. 29 dI ieh pMjvI poQI hY[ AwrMB dI pihlI sqr ivc hVqwl PyrI hoeI
hY[ kwnI bdlI hoeI hY[ pqrw nM 1 qoN pihlW 11/2 pqry hwSIey vwly KwlI Cfy hoey
hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] rwg DnwsrI]
DMnw cwry gweI bwhmx inkimAW Awie]
nwie Doie pUjw ibsQwrI bYTw iDAwnu lgwie]
DMnw AwKy myrw dwdw AwpxI crxI lwie]1]…
AMq : …bRhmx no hir drsnu hoAw DMny gurU qrwieAw]
gorKnwiQ miCMdR auDwirAw kiF isMGlwdIpoh ilAwieAw]
Bgqn kw ihqkwrI Twkur DMny DMn krwieAw]15]
kbIru swD sqI prmwrQI Gn ijau brsyih Awie]
Agly kIqy Kwin vwr qy Apnw pwrs lwie]16]
h`Q ilKq nM : MS 29 \
isrlyK : gur pRnwlI
p`qry : 4 a-4 A
Awkwr : 11X6 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] ipRQm bwbw nwnk jI gurU iqn ky
puqR doie] sRI cMd jI lKmIdws jI…
AMq : …gurAweI gurU hir rwie jog imlI] gurU hir rwie jI] iqnky byty doie] gurU
hir ikRSn jI] rwm rwie jI ] Pyir guirAweI gurU hir ikRSn…..
43
h`Q ilKq nM : MS 29 t
isrlyK : qnKwhnwmw
lyKk : BweI nMd lwl
p`qry : 1-7 a
Awkwr : EhI ilKq: EhI
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] qnKwh nwmw] pRSn krnw BweI nMd lwl jI[ vwk gurU goibMd
isMG jI ky]1] dohrw] pRsin kIAw nMd lwl jI gurU bqweIAY moih] kvn krm ien
jog hY kvn krm nhIN soih]2]…
AMq : …dohrw] rwj krYgw Kwlsw AwkI rhY n koie] KuAwir hoie siB imlYgI bcY srn
jo hoie] ieiq sRI nsIhiq nwmw spUrnM] pMVMqy suxMqy moiK mukiq pwvy]2]
h`Q ilKq nM : MS 29 T
isrlyK : rihqnwmw
lyKk : BweI pihlwd isMG
p`qry : 7 A-13 a
Awkwr : 11X16 s. m. ilKq: 8X12 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E vwhgurU jI kI Pqy] bcn sRI muKvwk pwqSwhI 10] dir AweI audwsI ky
prDwie hoAw] dohrw] Abcl ngr bYTy gurU mn mwih kIAw ibcwr] boilAw pUrw
siqgurU mUirq sRI krqwr]2] hukm hoAw phlwid isMG ibK jwiq hsrwie] inkt
bulwieAw gurU jI lIqo kMT lgwie]3]…
AMq : …rihq rhY soeI isKu myrw] Eih swihbu mY aus kw cyrw] krY Akwl purK kw
Aws] jnm jnm kit fwry Pws[34]dohrw] siq Akwl sRI vwhgurU prm bIjwieq
mMq] sB isKn ko bcn hY ieh kihE Awid Ar AMq]35]rihqnwmw pUrn
hoieAw]
h`Q ilKq nM : MS 29 f
isrlyK : nsIhqnwmw
p`qry : 13 a - 16 A
Awkwr : 11X16 s. m. ilKq: 8X12 s. m.
vyrvw : nsIhqW id`qIAW hoeIAW[
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] rwgu iqlMg mhlw]1] kIcy nyk nwmI ju dyvy Kudwie] jo dIsy
ijmI pr su hosI Pnwih] dwiem n daulq ksy bysumwr] n rhygy kroVI n rhygy
hjwr]…
44
AMq : …qobw n kIiqAW kridAW gunwhu] krY Arj bMdgI bwbw nwnk AYsy Awlm qy
qyrI pnwhu] sMpUrnM]
h`Q ilKq nM : MS 29 F
isrlyK : mMqR qy Pl
p`qry : 16 A -24 A
Awkwr : 11X16 s. m. ilKq: 8X12 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] siq sRI gurU nwnk cMd jI ko nmskwr]1] siqnwmu krqw
purK] aAM Awid nmY AMq]1000]bwrI jpnw rvvwr qy lY kr sUrj ky snmuK
corwsI qy CutY]1]
AMq : …ey sBo mMqR kusw kI mwlw nwl AQvw mwlw moqI mwlw suvrn mwlw rom mwlw nwl
jpy] pUrb idsw muK rwKY kwly Awsn ibnW sBo Awsn hCy] ieiq sRI jgq gur
nwnk swKwXwXM jpu prBwKwXM mMqR PldyvM sMpUrxM] lom isDw jpxw] blom puTw
jpxw] Anlom is`Dw puTw jpxw]1]
h`Q ilKq nM : MS 29 x
isrlyK : rwjnIq
lyKk : dyvIdws
p`qry : 24 A - 56
Awkwr : 11X16 s. m. ilKq: 8X12 s. m.
vyrvw : rcnw dy AKIr ivc 4 p`qry hwSIey vwly KwlI[
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E gxyswey nm:]kibq ilKXqy] nIq hI qY Drm Drm hI qy sB isD nIq hI qy
Awdr sBn bIc pweIXY] nIq sY AnIq CutY nIq hI qY suK lu`ty nIq lIey bolY Blo
bkqw khwieXy]…
AMq : …kibqu] jb jb gwF prI dwsn kO dyvI dws qb qb shwie hr jU nY Awp kIno
hY] jYsy kCU nr hir dyv jU dXw inDwn ] AYsy kon Avqwr dXw rs BIno hY]
mwqwnky pyt qY srUp DrXo TOr TOr soqO hY aucq AYso AOr koeI prbIno hY] pRhlwd
hyq jWT nwbr ky bwDy Awp pwQr ky pyt mY qy Awp Avqwr lIno hY]118] ieq sRI
dyvI dws kuibqu ikRq rwjnIq sMpUrxM ]
h`Q ilKq nM : MS 30
isrlyK : pMcdsI
lyKk : dyvIdws
p`qry : 229 (ADUrI)
Awkwr : 35X32 s. m. ilKq: 15X123 s. m.
45
vyrvw : ijld g`qw, kpVw tu`tI hoeI, qy auKVI hoeI; isAwhI kwlI; sqrW pRqI pMnw 18
bgYr hwSIey qoN [
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc 5 p`qry Aqy bwAd ivc 8 p`qry KwlI hn[ poQI ikrm Kurdw hY[
ADUrI hY[ poQI dy SurU ivc sRI mhWBwrq sBw dI sMudr Poto lgI hoeI ikqy- ikqy
kwnI bdlI hoeI hY[ ilKq sMudr, bhuq motw-2 iliKAw hY[ ikqy-2 hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : 1E sRI siqgur pRswid] sRI miq gMgw rwm gurcrn kml kI syv] sMsy iqmr
imtwiekY drisa Awqmdyv[ AQ pMcdsI BwSW vwrqk ilKXqy[ phly vvyk kw nwm
pRq ies qy pMck qqÍ vvyk hY] iqs ky AWd ivKy tIkwkwr kw mMglwcr dsIN pMsn
hY ] sRI BwrqI qIrQ munIsr Ar ivdXwrn munIgrie ky pMdrW nW dohW ko nmskwr
krky pRqk qqÍ vvyk nwmW gMRQkwAr gRMQ hY[…
AMq : …qy gIqw ivKy kQn kIqw hY] kyvl kRmWk ky rwjw jnk syN Awd lykR ky bhuqy
sMis`D ko pRwpq Bey hY] sMis`D nwm mOK kw hY] gÎwn shq kRm aupws˜w mOK dw kwrx
hY] ies ivKy BI eIsWvw apinKd kI sRuRiq pRmwx hY] iqs ivKy ieh kQn kIqw hY]
ivdXw nMU qy AivdXw nMU ivdXw dw ARQu bRhm ivdXw hY] qy AivdXW dw ARQ kRm
aupws˜w hY eynW duhW nU jo Ak`iTAW jwxqw hY ARQ ieh gXwn kI pRwpqoieAW BI jo
pur`K aupwsnw ko kRqw hY] so purKu kRm aupws˜W kRky pwpW nNU qy ivKyp nNU qr jwqw hY[
qy bRhm idÎw kRky ivdy…..
h`Q ilKq nM : MS 40
isrlyK : nwnk sUrjody jnm swKI
lyKk : bydI gunySw isMG
smW : sMbq 1906 (aunI shs pr Kt ibMsq jwno (rcnw kwl)
p`qry : 1-405
Awkwr : 25X34 s. m. ilKq: 17X25 s. m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy KVy ru`K do
do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw 15.
Awm vyrvw : gMRQ dI hwlq kuJ cMgI ikqy ikqy ikrm Kurdw[ gRMQ dy SurU ivc 6 p`qry KwlI,
iPr do p`qirAW dy gMRQ dw qqkrw id`qw hoieAw hY[ aus qoN bwAd iPr 5 p`qry KwlI
hn, gMRQ dy AKIr ivc iqMn hwSIey vwly p`qry KwlI hn[ ijnHW qy pMnw nM. 406, 407,
408 AMikq hY aus qoN bwAd 6 p`qry KwlI hn[ AMq ivc 58 dI QW qy 581 iliKAw
hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid] AQ nwnk sUrjody jnm swKI ilKXqy] dohrw[ gur gnpiq
igrjw iggMibD hir hr AiBbMd] sRI nwnk pwvn kQw rcuq gnys imRigMd]
AMq : …sMbq aunI shs pr Kt ibMsq jwno ] A`sn suid dsmI ibjY iBRgvwr pCwno]
BXo smwpiq gRMQ Xh mg mukiq sKwrw ] vwhgurU muK qy Bno pwvh suK swrw]
dohrw] pTY sunY jq pRym ky sRI gurcur qju koie] mn bWCq Pl pwvhI AMq prmgq
46
hoie] 43 ] ieq sRI mq nwnk sUrjody gRMQy auqwrDy byDI gxys isMG ibRcqwXM sRI gurU
nwnk jI ko scKMfn DÎwn brnnM nwm Ast pMcwsmo mXUKh [ 581 [
h`Q ilKq nM : MS 41
isrlyK : AsÍmyD BwKw
lyKk : tihkx kvI
p`qry : 1 - 480 A
Awkwr : 24X31 s. m. ilKq: 17X21 s. m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY [ hwSIAW dovyN
pwsy KVy ruK do do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr; sqrW pRqI pMnw-15
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq Awm krky cMgI, ikqy ikqy ikrm Kurdw[ gRMQ dy SurU ivc iek p`qrw
hwSIey vwlw Aqy 15 p`qry ibnW hwSIAw KwlI hn Aqy AMq ivc 3 p`qry hwSIey qoN
bgYr Aqy 2 p`qry hwSIey vwly KwlI hn[ AMq qy 16 p`qry ibnw hwsIey dy Aqy SurU dy
15 KwlI p`qry bwkI p`qirAW qoN Al`g hn[AwKrI pMny qy 61 nMbr do CMdW ƒ idqw
hY pr 60 nMbr nhIN hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ AsvmyD BwKw ilKqy] EAM gxyswX nmh] sRI
kwlkwXY nmh] EAM sRI nMd lwlo jXiq] ikRiq thkn kI ]cOpeI] ipRQmy pRxvO
igrjw nMdn[ sMkr qn gn ibGn inkMdn] lMbodr duK hr suK dwiek] buiD sdn
AG AoG ibnwsn[ mMgl rUp AmMgl nwsn] Asr nsr nsr n sgl jg bMdn ]
syvq sur nr sO sur cMdn] sRI BwrQ ky prb Ast dis] iqn mY AsÍmyD AdBuq
ris] kIjY ikRpw dws thkn pir] sMpUrn BwKw br no bir]1]…
AMq : …. Cpw ] jQw buiD AnusrI kIE brnnu hIA hrKiq ] AsvmyD gMBIr gRMQk
bhuqI Alp miq] kCu kau kiq blu buiD kCu k pr ikRq hir lInI] bIin bIin
ACr pRbIn poQI suB kInI] sRI nMd lwl kI ikRpw sOhX kRq kI BwKw krI] kv
thkn iCim Ahu buiD jnohu jhW cUik brniq prI]61] dohrw] ieiq sRI BwrQ
prbxy AsumyD biKAwin] kv thkn iDAwau iqhqrohX kRq pUrn jWin]61]
ieiq sRI BwrQ purwxy Drm jg biKAwny ikRsn cirqR jg sMpUrnu isD kwrj Drm
sPl nwmy iqRhqro iDAwie ] 13 ] = ]
47
vyrvw : ijld cmVw g`qw, hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK do do kwlIAW lkIrW, sqrW pRqI
pMnw-11 [ ieh 3 ikRqIAW dw sMgRih hY [
Awm vyrvw : ikDry ikDry ikrm Kurdw hY, keI QWeI kwnI bdlI hoeI hY[ p`qrw nMbr 1 A,
2 a-3 a Aqy hor keI p`qirAW ivc brIk kwnI nwl CMdW dI suDweI kIqI hoeI
hY[ do iqMn QW qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ p`qrw nMbr 8 a Aqy 8 A qy
cupwsI do kwlIAW lkIrW dy do hwSIey hn[
ArMB : < siqgur pRswid] ]AQ CMd rqnwvlI ilKXqy]dohrw] guru gnpiq goivMd kO
nwX sIs hir rwm] ipMgl mq BwKw ibKY rcq ruicr pirkwm]1] mqw vrn ibByd
kr dvY ibiD loikk CMd [ ipMgl Awid Acwr jn khy bWiD pr bMd]2]…
AMq : …gRMQ CMd rqnwvlI swriQ Xwko nwm] BUKn BrqI qY BXo khY dws hir
rwm]108] sMmq sr nvN muinN ssI nB nvsI guru mwin] iffvwn idRF kUp jih
gRMQ jnmsQl jwin]109] ieq sRI hir rwm dws inrMjnI ikRq CMd rqnwvlI
sMpUrn]2] suBM Bvyq] mwG Aisqsrey khXn ieMd kr gRh mhI] icMqwmxI ibbyk
iBRgU vwr pusqk ilKXo ] sMmq ] 1943 [ mgro idn 15 ilKXw soFI vjIr isMG
pSwvr mo ] = ]
h`Q ilKq nM : MS 42 A
isrlyK : BwKw BUKx
lyKk : rwjw jsvMq isMG
(rcnw kwl) sMmq 1943
smW : sMmq 1943
sQwn : pSwvr CwvxI
p`qry : 1-26 A
Awkwr : 18X17 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ilKq suMdr hY[
ArMB : < siqgur pRswid] sRI gxyswie nm:] AQ BwKw BUKx ilKXqy ] ikRq kiv
rwjw jsvMq isMG]dohrw] ibGn hrn qum ho sdw gxpiq sd suK hoie] ibnqI kr
jory kro dIjY gRMQ bnwie]1] ijh kIny prpMc sb ApnI ieCw pwie qwko ho bMdn
kro hwQ jor isr nwie]2]…
AMq : …BwKw BUKn gRMQ ko jo dyKY icq lwie] ibibD ArQ swihq rsh smJY sbY
bnwie]214] ieiq sRI mhwrwj jsvMq isMG ibrcqy BwKw BUKn smwpqM
]=]=]=]=]=]=psOry my ilKw CwvnI sMmq 1943 pohu (5).
h`Q ilKq nM : MS 42 e
isrlyK : icqR iblws
lyKk : AMimRq rwey
ilKwrI : cqr dws C`qRI
48
rcnw kwl: sMmq 1736
p`qry : 27 a -57 A
Awkwr : 18 X 17 s. m. ilKq: 12X13 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] sRI gxyswX nm:] AQ icqR iblws ilKXqy]CpY] suMfwdMf
BsuMf mMf isdUr BUir bir] kys guMfAl JUMfl sY sis KMf Bwl pr]mukt dMf su
pRcMf rIf md Jrn clq hYÍ ] kuMfl krn AKMf cFy jnu mwrqMf dYÍ ] Buj dMf
cqur blvMf Aiq nau KMf bMdq crn] kMtk ibhMf siq KMf kir lMbodr Asrn
srn]1]…
AMq : … AQ bÎ sqoqr gqw gq l`NCxN ] dohrw] jug jug brn bKwn kir iek iek
ACr qÎwrw] auqR bÎ sq gqw gq inpu ins msq iek lwgw]120]dohrw…..
49
h`Q ilKq nM : MS 43 A
isrlyK : mMqr
smW : sMmq 1953
p`qry : 4 (pr AMkq nhIN)
Awkwr : 14.5X17.5 s. m. ilKq: 10.5X12.5 s.m.
vyrvw : ijld gqw, isAwhI kwlI, p`qry bgYr hwSIey qoN, sqrW pRqI pMnw-10
Awm vyrvw : p`qirAw dI hwlq Ksqw, p`qry bwAd ivc lgwey hoey hn[ kwnI vI bdlI hoeI
hY[ ilKq bhuqI cMgI nhIN[
ArMB : < siqgur pRswid] dm Kuid[ ey dm pIr mursudw] pIr ausqwd] bw PXl
dRsqvw] Avl nwm Kudw dw]…
AMq : …molw km krysI Awp ielwhI] ienI idq tUNgrI sihjy idqI bwg] sy ho js dy
jlVy bs dy kwly nwg] Awpnw spVw khI bpVw] spVw khI nw mIqw] ijs
mwirAw DMnMqr pws jYsI cIXw Gq boly sYr lVy[ hwk mwr Aivs cVy] ibsvw
qyRlUxw cimAwrI] son kw kot rupy kI mwVI] jYsI blw qYsI JVY] Xwro smudro pry[
DrohI KuAwjw imsl vwld nwl JVy] Curw] J…..
h`Q ilKq nM : MS 44
isrlyK : jp jI tIkw
lyKk : AwnMdGx
p`qry : 385-445
Awkwr : 25.5X 20.5 s. m. ilKq: 18.5X 12.5 s. m.
vyrvw : ijld g`qw k`pVw, p`kI bxI hoeI , hwSIAw cwry pwsy do do lwl , do do kwlIAW
lkIrW, vKryvyN leI sMqrI motI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-13
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI, ilKq suMdr[ ikDry-ikDry ikrm Kurdw, ikDry-ikDry hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI dy AMq ivc iqMn p`qry KwlI hn[
ArMB : < siqgurU pRswid] gurU nwnk rUpW[ kivqw ivGn ky hrIly krIly suB mMgl ky
nwm ky rsIly rMgIly hir nwm ky[…
AMq : …ieiq sRI gurU bwbw nwnk vMs pRSUq dsm purK sI gurU rwm sMpUrx]
h`Q ilKq nM : MS 45
isrlyK : BwKw BUKn stIk
lyKk : hircrn dws
rcnw kwl: sMmq 1834
smW : sMmq 1931
p`qry : 111
Awkwr : 23.5X15.5 s. m. ilKq: 16.5X11 s. m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, ikDry ikDry lwl, dohIN pwsIN hwSIAw lwl isAwhI
nwl ivc kwlI lkIr, sqrW pRqI pMnw-15
50
Awm vyrvw : ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
ArMB : < siqgur pRswid ] sRI guru crnkmly BXo nm:] AQ BwKw BUKn kI tIkw
cmqkwr cMdRkw ikRq kiv hircrndws ilKXqy] dohrw ] qulsI soiBq crn mY gl
qulsI dl mwl] ibhrq rwDw sMg mY jmunw qt nMd lwl ]1]…
AMq : …qulsI hir pwie pXo jmY sohiq jXo kmlw kmlwsn mY ] dohw ] 86 ] sMbq
ATwrh sO ibqy qw pir cOiqs jwq] tIkw kInI poK idin guru dsmI
Avdwq]81]4]88] ieq sRI hircrndws ikRq BwKw BUKn tIkw cmqkwr cMidRkw
sMpUrxM] suB sMmq 1931 Pwgun suklI 7 ] pVdy gunI mhwn ] hovy cqur sujwn ]
bydo kI sIKXw ] gunIXo ko dIKXw]
h`Q ilKq nM : MS 46
isrlyK : auqpq ibkrmwjIq Ar mYxwvMqI kI
p`qry : 10
Awkwr : 14X17 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : ijld gqw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK , do do kwlIAW lkIrW,
sqrW pRqI pMnw-10
Awm vyrvw : gRMQ dy p`qry Ksqw hox kwrn pwty hoey [
ArMB : < siqgur pRswid] auqpq ibkrmwjIq Ar mYxwvMqI kIAw] Ar BrQrI kI
kQw gMDRb sYx kI] gMDRb sYx iedR dw puqR sI] surgw ibc rhdw sI[ iek idn AYsw
kMm kIqw ieMdR jI kRoD hoie kr sRwp idqw ] qU jo mwqw lok ibKY jwihgw] idn kO
gDw hoihgw ] rwq ko myry pws Awa] qb aus hQ joVy hy ipqw jI qum jo sRwp
dIAw] Ar sRwp kb dUr hovygw]…
AMq : …eyhu qmwsw dyiK kr rwjw jogI hoieAw iea BrQrI gopI cMd kw mwmw Qw] rwjw
mOj gibMd gopI cMd kw ipqw cl igAw] qw rwxI mYxwvMqI dyK kr gopI cMd ko
aupdys krq BeI [ gopI cMd Dwrn igrI kw rwj krdw Qw] auqpq sMpUrxM]
51
ArMB : < sI gxyswie nm:] AQ kwbÎ cMdRkw qy kTn smisAw pUrxo pwie ilKey hY]
AQ gur bsq kO lGu kr brny ] dohrw ]isRsit kwlI klmWq mY khoie dUr
Avlok]4] quC kQn mY ] bsqu gur lGu kr brn Arok] AQ isRsit kwl]dohrw]
hir pRswid lih ie—s† ko rcn ligE krqwr[ ibRC quC Aiq hI BXo byr qul
cup hwr]2]smisAw]…
AMq : ..AQ ivqRyk]dohrw] ijh ABwv ivqRyk qih hYÍ ABwv qih joie] Awig khY Aiq
bwil nih nih pun soqw hoie]21]lokokq] dohrw] sRI rwmih pr bwm bs nih
BwKq hY koie] nih iqQ bwris ky pry kb hI pUno hoie]22]smisÎw] swc mwc
qyris ko lwgq gRhn hY] ieiq smisÎw pUrxo pwie]
h`Q ilKq nM : MS 47 A
isrlyK : Bwv pMcwskw
lyKk : kvI ibRMd
ilKwrI : swDU isMG
rcnw kwl sMmq 1743
smW : sMmq 1877
p`qry : 9 a - 40 A
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7.5X10.5 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < sI gxyswie nm:] AQ Bwv pMcwsNkw ikRq ibRMd ilKXqy]dohrw] AdBuq
Aimq AnMq Agm Apwr AnUp] ibÎwpk idRsÎw idRsÎ mie jX jX joiq
srUp]1]dohrw]kiv lokn ky Bwv suin kCuk BXo icq cwv] krI Bwv pMcwskw ibRMd
su kiv Dir Bwv]2] dohrw] Bwv sihq soBw lhY pUjw jp qp imqR] Xwqy ibRMd
ibcwr kY kIny Bwv kibq]3] dohrw] sqrY qyqwlIs suid Pwlgun mMglvwr] cOQ
Bwv pMcwskw pRgtI Avn audwr]4]—
AMq : ..dohrw] rcI Bwv pMcwskw ibRMd Bwv su ibcwr] BUl cUk kib kul sbY lIjo smJ
suDwr]111] ieq sRI Bwv pMcwskw smwpqM] ] sMmq 1877 ] ilKI swDU isMG ] ]
] ] ] ] ] ] ]
h`Q ilKq nM : MS 47 e
isrlyK : doK nwm AO doK lCn
p`qry : 41 a - 81 a
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7.5X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
52
ArMB : AMD bDr Awid doK] AQ doK nwm AO doK lCx]dohrw] AMDbDr AopMgu qj ngn
imRq ky miq su~D ] 1 ] dohrw] CMd ibroDI pMgugin ngn ju BUKn hIn] imRqk
khwvY ArQ ibn kysv sunhu pRbIn]2]…
AMq : … jkwr Jkwr]kibq] jgpiq jw do rwie ijn jIqÎo sur rwie jugl ksor jU ko
iDAwn hIey Dru ry[ jyqy jYqvwr jor jOn qOk fry qoh jMpq ipnw kI gOrj: q hr
ry] JKrUp JwrXo sMK iJl imlÎo mor pMQ JIn pIq pt kt Juk pg pru ry] JUT
gih Jyr fwr JYgr ngwry mwr Jor Jor JMK ijn J: nwie hru ry]1] AYsy hI sB
jwnIey]PwrsI ky ArbI ky qorkI ky ibRj BwKw ky sMsikRq ky ] Anyk icqR hY] AorhUM
kml bD DnuK bMD ieiqAwid hY] eIhW Qory sy ilKy hY srb nhIN ilKy]
h`Q ilKq nM : MS 48
sRoq : moK pMQ pRkwS
lyKk : mwn isMG (crx isMG, gulwb isMG ngOrI rwie Awqmj vircqy moK pMQ pRkwS)
smW : sMmq 1835
p`qry : 1 - 289
Awkwr : 14 X 19 s. m. ilKq : 9 X 12 s. m.
vyrvw : ijld cmVw, auKVI hoeI, ADUrI, ikrm Kurdw; hwSIAw KVy ruK dovyN pwsy do
kwlIAW lkIrW ivc lwl lkIr,qy iPr motI pIlI lkIr qoN bwAd iek kwlI qy
iek lwl lkIr; sqrW pRqI pMnw-10 ]
Awm vyrvw : gRMQ ikrm Kurdw pihly p`qry qy cwry pwsy dohrw ifzweIndwr hwSIAw, hwSIey ivc
bhuq QweIN ilKq [ gRMQ dy SurU ivc 4 p`qry KwlI ijnHw au`qy vI kwlI isAwhI nwl
iliKAw hoieAw hY[ AMq ivc iqMn p`qry KwlI ijnHW au`qy kwlI isAwhI nwl iliKAw
hoieAw hY[
ArMB : < siqgur pRswid] sRI gxyswie nm:] sRI rwmwnujwX nm:] Ab moK pMQ pRkws
surwj gRMQ ilKqy] svYXw] Xw jug mY ijn ky pd pMkj syvq nIq sury sÍr BwrI] Aor
surWgn syvq hYN Aru jwih BjY Bv mY muKcwrI] qwq Bjy jg mwq Bjy puin jwih
mnWie ijqy iqRpurwrI] so gxXk hoie pRsMn ghy pd bMidn Byit hmwrI]1] dohrw]
aur qm ko hrxI sdw krxI buiD Apwr] suK dwqw bwgysÍrI bMdo pwd audwr]…
AMq : …sÍYXw] sq As† dsM suB sMbq mY puin iqRMsq pWc Bey AiDkweI] suB mwG sudI
suB som smyN suB vwsr som mhW suKdweI] iQiq pMcm nwm bsMq khy sB lokn ko su
jny hrKweI] idn qwih sMpUrx gRMQ BXo hir ky pd pMkj Byt cVweI]1] …ieiq
sRI mq mwn isMG crx isKXq gulwb isMGyn gOrI rwieAw Awqmjyn ivrcqy moK
pRkwsy ivdyh mukiq inrxXo nwm pMcmo invws]5]]0]=0]0]=0]
53
rcnw kwl 1951 sMmq (1894 eI)
sQwn : c`k BweI qihsIl hwPjbwd ijlw gujrWvwlw (pwiksqwn)
p`qry : 7 – 32+1-32
Awkwr : 21X17 s.m. ilKq: 16X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, hwSIAw cwry pwsy do do lwl lkIrW, sqrW pRqI pMnw-14
Awm vyrvw : kul iliKq pqry 58, p`qirAW dI pihlI igxqI 7 qoN SurU ho ky 32 qk cldI hY
Aqy 32 qoN ipCoN iPr nvyN isirEN SurU ho jWdI hY[ poQI dI hwlq Ksqw[ ikqy ikqy
kwnI bdlI hoeI hY[ poQI dy Suru ivc lwl isAwhI dy nwl iliKAw hY[AwrMBly 6
p`qry guMm hn ijs krky poQI ADUrI hY ]
ArMB : …..dsnw nhIN drkwr pXwry] Byd ds ky Awpnw jwihlw nUN, hosy jg dy ivc
Kuvwr pXwry] dm mwrny dI eyQy jw nwhI, kr swr nwhI dm mwr pXwry] kr hos qy
jos nUN rK muKPI, ho Kmos Prwmol pXwry] suMdr bolny ivc qkrwr lKw, iek cup qy
suK hjwr pXwry]
AMq : …imsl bulbulw dy qlbgwr jyVy aunw vwsqy bwg Arm kIqw sMudr nwr nUrI
jlvw mnsUrI krm rb dy nwl Kqm kIqw ] jlvw mnsUrI spurn 1956 hwV 26
Awqvwr ilKAw dsœKq mQrw dws Aqwr ]
h`Q ilKq nM : MS 49 A
isrlyK : rwjw mor Du`j
p`qry : 1 - 38
Awkwr : 21X17 s.m. ilKq: 14X19 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : cqrweI [1[ lMgVw rwie XuiDstr iek smyN jg kry AsmyD, GoVw jg kw CofyAw
iksn kh sb Byd, kih ky sRI ikRsn swrw Byd jI rwjw, Arjn khw rwv kro qum
Xyh kwjw, Arjn Ar ikRsn dono swD isDwry, Awgy jwie GoVw ipCy dono jI
ipAwry[2[
AMq : sunIXo iDAwn lgwie ky ivsnwQ rGnwQ, Xwdv kul pRgt hoey sKw qumwry swQ[
qumwry swQ jo Arjn pWfv jI Awey , kInw hm drs nYn suPl jI pwey, dInw qum
drs bVy Bwg ihmwry dyKy mY …..
54
vyrvw : ijld c`mVw, auKVI hoeI hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[
dupwsIN KVy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw [ ieh 8 ikRqIAW dw
sMgRih hY[ sqrW pRqI pMnw-8
Awm vyrvw : poQI ikqy ikqy ikrm Kurdw hY[pqrw nMbr 80 A qy pRSn hl krn dw mMqR id`qw
hoieAw hY[ 80 A qy pRSn buJx bwry id`qw hoieAw hY[ poQI dy SurU iv`c 4 Aqy AMq
qy 7 hwSIey vwly p`qry KwlI hn[ p`qrw nMbr 80 A qy kwnI bdlI hoeI hY[
ArMB : < sRI AisDÍj jI shwie] ] AQ ibRMd sqsÎw ilKÎqy] dohrw] sRI gur nwQ
pRBwv qy hoq mnorQ is`D] Gr qy jÎo qru byl dl PUUl Pln kI ibRD]1] ikXy ibRMd
pRsqwv ky dohw sugm bnwie] aukiq ArQ idRs†Wq kr idRF kY idXy bqwie]2]---
AMq : …ijh dyKo sT mn jbhu qhw mon muK Twn ] bwXs gn mY jÎO lsY rwj hMs duK
dwn ]701] pTY sunY mn mY DrY srY qws ky kwj] jYsy hir ky nwm qy hoq sBY suK
swj ]702] ieiq sRI ibRMd sqsieXw ikRq ibRMd smwpqM]do] sMbq ins piq nYn
iniD mhI jyT suB mwsw] Awidq qnÎ piq hr ilKÎo qOR ds suklw pwKw]1]
h`Q ilKq nM : MS 50 A
isrlyK : iql sqk
sQwn : AigAwq
p`qry : 81 a - 92 A
Awkwr : 11X8 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ iql sqk ilKXqy] AQ iql vrnnM] dohrw] gory muK
pr iql lsY qwih kro prnwm] mwno sis lY AMk mY rwKÎo swlgRwm]1]…
AMq : …icbk isMGwsn pr lsY iql DO swiligrwm] bWnI puKpWjul kIey kro qwih
pRxwm]100] gory muK pr iql lsY dIey jwq hY syl] vw GwXl koM cwhIey vwhI iql
ko qyl]101]
h`Q ilKq nM : MS 50 e
isrlyK : AnMg syKr CMd
lyKk : gulwb isMG kvI
p`qry : 93 a - 103 A
Awkwr : 11 X 18 s. m. ilKq : 8 X 12 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AnMg syKr CMd ] iqny nmo sdw mudw ibswl bwhu rwm jo su
BIlnI auDwr kY kpI sky sKw bxy] ijny ku dMf Dwr kY su syq bWD swgrM islI muKI
ibdwr dYq sMK pUirErxy]…
55
AMq : …do: ] supn AmMgl rUp bn dwvwnil ijh nwm] sIqw vr aur mY Bjo Gn
AnMd sRI rwm]73] ieiq sRI mq mwn isMG crx isKq gulwb isMGyn goMrI rwey
Awqmjyn ivrcqy BivKq ArQ pRkwsy kwl pRIKw nwm ipRQmo iDXwX]
56
h`Q ilKq nM : MS 50 s
isrlyK : supn ibcwr
ilKwrI : mwn isMG
smW : sMmq 1931
p`qry : 104 a - 110 A
Awkwr : 11X18 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : 1 ] sorTw] ] bMdo sRI Bgvwn pwd kml suK kr sdw] BwvI Pl ko igAwn jW
ikrpw qy hoie jgw]1]do] surpq ky gur jo khÎo supnn ko bIcwr] so bIcwrnI ky
kho suno BRWiq inrDwr]2]…
AMq : …qih aupjy bwnwrsI pVyH su ivdXw jwie] BivKq ArQ pRkwsÎo krÎo gRMQ suK
dwie]59] ieiq sRI mq mwn isMG crx isKq gulwb isMGyn gOrI rwey Awqmjyn
ivrcqy BivKq ArQ pRkwsy kyvl supn inrxXo nwm duqIXo iDÎwX smwpqM suBM
BUAwq] sMmq 1931 kqk pR 8 po. 1 ]
h`Q ilKq nM : MS 50 h
isrlyK : AMimRqsr mhwqm
lyKk : sMq dws ( tIkwkwr)
p`qry : 111 a - 141 a
Awkwr : 11X18 s.m. ilKq: 8X12 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ieh ikRq BivKq pUrwn aumw mhySvr sMbwd dw tIkw hY[
ArMB : < siqgur pRswid] dohrw] gur gxys Ar swrdw bMdEu ihq icq lwie] jwkI
ikRpw iblws qy auqm miq ko pwie]1]do] jy gxys ikrpw kry mUk hoie vwcwl]
ipMg cry prbq Aimq pwvy buiD iblws]2]…
AMq : …dohrw] ] shs ikRq phly snÎo BwKw krI bnwie] BUl cUk kb kI iCmhu
sMq sunhu mn lwie]29] isv gOrI sMbwd ieh igr kYlws pr hoie] sMq dws sMqn
sunÎo BwKw krI su soie]30] ieiq sRI BivKÎq purwxy Eumw mhysu sMbwdy AMimRqsR
[AMimRqsr] mhwqmy As†m DÎwX sMpUrn msqu suB msqu]8]
h`Q ilKq nM : MS 50 k
isrlyK : vwk sMgRih
p`qry : 141 A - 162 a
Awkwr : 11X18 s.m. ilKq: 8X12 s. m.
vyrvw : EhI
57
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 141 A qoN Agly 10 p`qirAW qy 142 qoN 149 dI QW 152 qoN 159
p`qrw nMbr pwieAw hoieAw hy AgoN Pyr 150 p`qrw nMbr qoN igxqI SurU ho geI hY[
p`qrw nMbr 162 A KwlI hY Aqy aus qoN Agly do hwSIey vwly p`qry KwlI hn[
ArMB : < siqgur pRswid] AQ vwk sMgRih ilKÎqy]] jIv kI pihcwn Bgvq ky
phcwn kI kUMjI hY]0] Aoru mhwrwj ny BI khw hY] ky mYny Awpny ] l`NCx jIv ky
mn mY pRgt kIey hY]0] AO jo kCu rcnw hY so aus hI kw AnuBv hY]0]…
AMq : …AOr BI khw hY] ky smrQqw Aoru bfweI muJ hI ko soBqI hY] kwhy qy jo mY
iksI ky pRwDIn nhI ] pr jo purK pRwDIn ho kr myrw srIk hUAw cwhy qby mY sIGr
hI aus ko ns† krqw hUM]0] ieiq sRI vwcÎ sMgRh smwpqM] ] sRI gurcrx kmly BÎo
nm: 1]
h`Q ilKq nM : MS 50 K
isrlyK : pwsw grig irKI
p`qry : 1 a-33 A
Awkwr : 11X18 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] pRICw ilKI gur pRswid] EAM nmo Bgvq kUK mwfnI dyv
srv kwrÎ pRswdnI sv nimq pRkwsnIey Xyhy]2] quAr vrdy 2 ihlw 2] mwqMgnI
sqÎM bUhI ] 2 ] pwsw Fwlxw vwr qRY mMqR pVnw] srb kwrX isD Bvq sRI
goivMdwie nm:]…
AMq : …hy BweI pRsn hCw AwieAw hY] Ajwr sB dUr hovygw] qyry mn ky mnorQ pUrn
hovngy] eyk pqw sux ] rwq nU supny mY gurdyv kwXw Bgvwn kw drsn hovygw]
ieiq sRI pwsw grig irKI kw BwKw bMD smwpqM] sRI gurdyvey nm: ]
h`Q ilKq nM : MS 50 g
isrlyK : pRICw sIR gurU Amrdws jI kw
p`qry : 34 a - 36 A
Awkwr : 11X18 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 34 A qy kuJ Kwny aulIky hoey hn ijnHW ivc iqMn AKry kuJ nMbr ilKy
hoey hn[
ArMB : < siqgur pRswid] pRICw sRuI gurU Amrdws jI kw mhlw 3 ] pRICw hY gur Amr
kw sB kwrj hoie rwsw] AMkw aupr AMgl rKo jo mn mYN ABÎws]111] do: ] idl
so icqvau icqvnI mn ko rKo krwr] hur mqbl hwsl hovY suno hmwry
Xwr] 112…
58
AMq : …jo qum mn mY icqvqy qwkI krqy Aws] sw ieq AweIny khY mqlb hosI
rws ] 333 ] jo qum mn mY cwhqy bIqy idn Ar rwq] mqlb hwsl hoveI sw
ieq hY prBwq]27] ieq pRICw sgl mn kI smwpqM]
59
AMq : …Awsk qy mwsUk aunW nU nzr auQwvy Awey] kwml isdk ipCy rb swihb XwrW
Xwr imlwey] iksy Cif dlIlI hwsm nw kr AYf pswry] iksw sIri Pirhwd dw
sMpUrnM] ] ] ] ] ] ] ]
h`Q ilKq nM : MS 51 e
isrlyK : ik`sw sohxI mhINvwl
lyKk : hwSm
p`qry : 157 - 217
Awkwr : 11X15 s. m. ilKq:7X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ sohxI myhIvwil ilKXqy] pRQmy ausqiq swihb dI ] ]
Av`l nwm iDAwvW aus dw ijin ieh jgq aupwieAw]…
AMq : …imilAw jwie rUhW rl mylw ivc drgwh rbwxI] nY ivic Pyr imly qn dovyN
iek Kwk smwxI ] piVAw iKdr hXwq jnwjw dPn kIqy ivc pwxI] hwsm iesk
sohxI dw jg ivic jug jug rhugu khwxI] sohxI myhIvwl sMpUrnM]
h`Q ilKq nM : MS 51 s
isrlyK : ishr&I lylw mjnU
lyKk : hwSm
p`qry : 218 - 233
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ishrPI lylw mjnU kI ilKXqy] AlP pYly isPq Kudwie dI
jI gunihgwr qw bKsnhwr eyho] lK lK drUd rsUl eyho nwil Awb sumwr Anwr
eyho ] pIr gOis mdwnI dw ivrd krIey ruVdIAw byVIAw nU kry pwr eyho] kwsr lylI
qy mjnU dw AwK ikSw hoey Awskw dy srdwr eyho ]…
AMq : …Xy Xwd ies Xwr nU Xwr dI hY aus Xwr dw iPkr Bulwie idqw] mjƒ
suixidAw Awih dI nwrI mwrI jIE AWhI dy nwil gvwie idqw] rwih gujr muswPrw
hwjIAW ny asy jMgly ivc dbwie idq0] kwsr lylI qy mjnU dw AwKw iksw qIhW
bYqW dy ivc suxwie idqw]
60
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ bwrhmwh ihdwXq kw ilKXqy] cVdy cyq nhIN Gr
jwnI ro ro FWhI mwrw mYN] PuilAw bwg pky sB myvy iks dI njr gujwrw mYN] Juk rhy
fwl nhI ivc mwlI bulbul vWgu pukwrW mY] jykr Xwr hdwieq Awvy AMb Anwr
auqwrw mYN ]1]…
AMq : …ciVAw Pgx kMDy lgx aumr rhI idn QoVy nI] nwl pIAw dy Kyfw holI eyq
myrw idl loVy nI] AYsw kOx kFw mYN drdI jwie aus ƒ hQ joVy nI] qW suhwgx bxw
ihdwieq jy shu vWg moVy jI] 12 ] bwrhmwh sMpUrnM]
h`Q ilKq nM : MS 51 k
isrlyK : bwrW mwhw
lyKk : idAwl isMG
p`qry : 239-54
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] bwrwmwhw idAwl isMG dw ilKXqy] dohrw] cyqR mY rQ bYT
kY cila kWn ] jwdw sjx dyK kY lhI klyjy bWn]1]…
AMq : …ijau suK rwDw jI lXo iqau suK dIjY isAwm ] icMqw sgl imtweIAY pUrn kIjY
kwm ] 1 ] sMpUrnM]
61
AMq : …poQI ilKI Aiq pRIq so hir gupwl ijhnwm ilKvweI ihq TWn ky suMdr isMG
Cib DWm ]1] sMmq aunI sY AwTweI kwqk idvs aunI sMqweI sukRvwr sMpUrn BeI]
pVY iesy jo Ask bFeI]1]
h`Q ilKq nM : MS 51 g
isrlyK : ihkmq-pu`qr kMinAw pRwpqI
p`qry : 261-262 a
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : ihkmq ] ] ijs idn iesqRI nU irq Awvy aus idn qy pICy cauQy idn snwn
krky Awpxy Gr vwly nwl Bog kry…
AMq : ijsq dy idnu sq hYn irq qoN ipCy cOQy idn qoN lYkr solvy idin prXMq jyVy mY
ipCy khy hYNn ] puqR hoqw hY] ] ] ]
h`Q ilKq nM : MS 51 G
isrlyK : mhWdyvo vwcw
p`qry : 262 A
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ] sRI mhwdyvo vwc ] pwrbqI pRiq] rwm rwm rmy rwmy
rmo rwmy mno rmy shsRnwm qq qulXM sRI rwm nwm vrwnny]1]…
AMq : …icMqw iB Awp krwiesI AicMq iB Awpy dyie ] nwnk so swlwhIAY ij sBnw
swr kryie]2] ] ]
h`Q ilKq nM : MS 51 |
isrlyK : gIqw mhwqm
p`qry : 1- 47 a
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] sRI gIqw jI kw ATwrvW iDAwau cilAw hY] Arjno vwc]
Arjn sRI ikRsn Bgvwn jI pih pRSn kry hY[…
AMq : …eyh gIqw smsq jIvo kI kilXAwx krny vwlI hY[ eyh gIqw kw mhwqm khw]
jo jIv gIqw kw pwT kr AQvw sRvx krY qO mukiq hovYgw] inscy kir khw hY]
ieiq sRI Bgvq gIqw sUpinKqsu bRhm ibidAw jog swsqRy gIqw mhwqm sMpUrnM]1]
62
h`Q ilKq nM : MS 51 c
isrlyK : sincr Asqoqr
p`qry : 47 a-50 A
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ] sRI gxyswXnm:] Ais AY sRI sincr Asqoqr mMqRsX]
dsrQ irKI sinXro dyvqw iqRst pMCIdws sinr pRIiqR ArQM jpy ibn jogw]
dsrQavwcw]…
AMq : …eyqwnI dsnwmwnI pRwq rubwieXwh pTyqw] sneIsc ikRqw pIVwn kdwicq
BivKqI ] 11 ] ieiq isRI dsrQ pRokqM snIcr AsqRoqM sMpUrxM]1] iSrI
sneIcrwrpxM AsqU ]1]
h`Q ilKq nM : MS 52 A
isrlyK : svXy sRI muK mh`lw (5)
ilKwrI : SMBUnwQ bRwhmx
smW : sMmq 1783 ibkRmI
p`qry : 404 A - 406 A
Awkwr : 15X17 s.m. ilKq: 10X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : gRMQ dy AKIr qy iek pqrw hwSIey vwlw 407 nMbr pwky CifAw hoieAw hY[
ArMB : svXy sRI muK mhlw 5 kwcI dyh moh Puin bwDI sT kTor kucIl kuigAwnI] Dwvq
BRmq rhnu nhIN pwvq pwrbRhm kI giq nhIN jwnI] jobn rUp mwieAw md mwqw
63
ibcrq ibkl bfo AiBmwnI] pr Dn pr Apvwd nwr inMdw Xh mITI jIA mwih
ihqwnI ] blbMc Cip krq aupwxw pyKq sunq pRB AMqrjwmI sIl Drm dieAw suc
nwsq Awiea srin jIA ky dwnI] kwrx krx smrQ isrIDr rwiK lyhu nwnk ky
suAwmI]
AMq : dIn dieAwl purK pRB pUrn iCnu iCnu ismrhu Agm Apwr ], sRI pRiqnwQ srix
nwnk jn hy BgvMq ikRpw kir qwrxw] poQI ilKq gurpRswid sMBU nwQ bRwhmx gurU
sMgiq jI kw sMq 1783 mwG sudI 13.
h`Q ilKq nM : MS 53
isrlyK : smy swr nwtk
lyKk : kvl nYn
p`qry : 1-67
Awkwr : 14X25 s.m. ilKq: 10X19 s.m.
vyrvw : ibnW ijld dy hY [KulHy p`qry do giqAW ivc r`Ky hoey hn[ vKryvyN leI lwl
isAwhI dI vrqon kIqI geI hY[ dopwsIN KVy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI
lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnW-11, poQI KVyH ruK ilKI hoeI hY[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw hY[ ikqy ikqy ikrm Kurdw hY hwSIey ivc iliKAw hoieAw hY[
(ivSys:- ies poQI dw mwlk ikRSn dws swDU audwsI sI ) ies poQI ivc jYn mq dy
nwXwb nusKy hn[ pihly p`qry dI pihlI lweIn ivc do A`Kr imty hox kwrx pVHn
Xog nhIN hn[ ies poQI dI mweIkRoiPlm bxI hoeI hY[
ArMB : < siqgur pRswid] AQ smyN swr nwtk ilKqy] kwkr kI BwKw] pwrs ….. kI
ausqqM] krm Burm jr iqmr hrn Kg ET glKn pg isv mgdrsI] inrKq
nYn kivk jl brKq hrKq Aimq Bivk jn srsI] mdn kdn ijq prm Drm
ihq sumirq Bgiq lgq sb frsI] sjl jld qn mukut spq Pn kmn dln
...… ijn nmq bnwrsI]1]…
AMq : …ieiq sRI nwtk smy swr sMpUrxM smwpqM] Ab pMdm gunQwn kI rcnw brnO
Alp] jw mY eykwds dsw pRiqmw nwm ibklp]
h`Q ilKq nM : MS 54
isrlyK : ik`sw hIr rWJw
lyKk : mukbl
p`qry : 120
Awkwr : 13 X 18 s. m. ilKq : 8 X 13 s. m.
vyrvw : ijld g`qw; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ dopwsIN KVy ruK do
lwl, do do kwlIAW lkIrW Aqy ivc vKryvyN leI motI sMqrI lkIr dw hwSIAW;
pihly pMny qy iesy qrW dIAW lkIrW dw ifzweIn bixAw hoieAw hY[sqrW pRqI
pMnW-9 ]
Awm vyrvw : poQI dy AMq qy iek hwSIey vwlw KwlI p`qrw pwtw hoieAw hY[
64
ArMB : < siqgur pRswid] AQ hIr rWJw ikRq mukbl ilKXqy] AlP AwKIey isPq
swihb dI jI sweI by prvwhu ibAMq mIqw] cOdW qbkw dw bwqswhu hoieAw hdrq
rb dy nwEu dw ivrd kIqw] ArjweIl ny hukm n mMinAw sI rb aus ƒ cwie sYqwn
kIqw] krw AwjjI jw mnjUr hovy roj hsr dy mukbly mMn lIqw]1]
AMq : …ieQy rwJy ƒ BweIAw dPn kIqw auQy hIr isAwl BI hoeI pUrI ] dovy rwh mky dy
ivc rmy swb shkdy ivc pweI su pUrI] ifTy hwjIAw mky dy rwhu jwdy iqMny hIr
rwJw qy mMJ bUrI ] mukbl kQw suxweIey Awskw ƒ kQw hIr qy rwJy dI hoeI
pUrI]361]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]
h`Q ilKq nM : MS 55
isrlyK : kQw rwjy ifMg dI
ilKwrI : ikRSn dws swDU audwsI
smW : sMmq 1974 ibkRmI
p`qry : 78
Awkwr : 17X11 s.m. ilKq: 15X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw; isAwhI kwlI; hwSIAW cwry pwsy pYnisl nwl iek lkIr vwlw[sqrW
pRqI pMnW-19 ]
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw; poQI dI mweIkRoiPlm bxI hoeI hY[ p`qrw nMbr bwAd ivc
lwl isAwhI nwl ilKy hoey hn[ SurU ivc iek p`qrw KwlI hY[ 78 pMny (AwKrI) qy
smyN bwry hor kwnI nwl aurdU ivc iliKAw hY[
ArMB : < siqgur pRswid] kQw rwjy ifMg dI sRI sqgur shwie]1]dohrw] sRI sqgur
ikRpw kro buD QoVI miq hIn ] Drm BwrQ BwiKAw kro pRm purK pRbIn]2] dohrw]
qum pRm purK pRbIn kI mY giq lKI nw jwie] jyn kYn ibD rwK ly dss sqgur
kro shwie]1]slok] qIn lok nv KMf mih jil Qil rihE smwie] grj pRhwrI
sRvro gweIAY ihq icq lwie]
AMq : pauVI ] shMsikRq dI BwiKAw kQw ault n kweI] vwiDE GwitE riK lY duAwrkw
dy sweI] mMin ieiCAw Pil dIijAY bwCq Pl pweI icMqw qyry drs dI rihMdI icq
mweI] Awpy jwnx hwr hY ikAw AwK suxweI] mwaq lok ivc rK lY koeI ibGn n
lweI] kvl nYn jm gwieE siqgur vr pweI] jnm mrn qy rwiK lY quD ibn koeI
nweI]ieq sRI ifMg rwjy dI kQw BIm dI kQw sRI ikRSn mhWBwrQ smwpqM kQw
sMpUrn hoeI] ies poQI dw mwlk ikRSn dws swDU EudwsI]
65
vyrvw : dupwsIN do do lwl lkIrW KVyH ruK, ivckwr iek kwlI lkIr dw hwSIAw [ sqrW
pRqI pMnW-11
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI hox kwrn lYmInySn krvweI geI Aqy ijld bwAd ivc
bMnI hoeI hY; pihly do p`qry nhIN hn; poQI BurI hox kwrx p`qrw nMbr ikqy-ikqy
hI pVHn Xog hY[ 3 p`qry qoN bwAd 8 p`qry q`k dohirAW ƒ lwl isAwhI nwl nMbr
pwieAw hoieAw hY [ AgoN dohrw nMbr vI nhIN pwey hoey Aqy kwnI vI bdlI hoeI
lgdI hY Aqy do p`qry Gt hn[ 22 Aqy 23 p`qry iBjy hox kwrx isAwhI PYlI hox
kwrx pVHn Xog nhIN hn[
ArMB : …..somvwr sukR Bly buD ibRhspiq ko dyK] cMdR jog mY suPl hY vhu nwnk
bwsyK]20] iQq Aru vwr ibcwr kY dhny Qwmy AMg] nwnk mIq sur jo imlY suB
kwrj pRsMg]21]—
AMq : …ieq sRI igAwn srodY mwlw mMqRY nwnk dws ikRq gRMQ sMpUrxM smwpqM]pVMqy sunMqy
ibcwrqy moK mukq lhMqy[ sRI gurU jI ky crn pwdukw ko nmsqy nmsqy suB msq]
h`Q ilKq nM : MS 56 A
isrlyK : sIhrPI buly swh kI
lyKk : buly Swh
p`qry : 24-33 a
Awkwr : 18X17 s. m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : auhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ishrPI buly swh kI] ] AlP Awpxy Awp nU smJ
pihly kI vsqU hY qyrVw rUp ipAwry] bwJ Awpxy Awp dy shI kIqy rhXo ivc ivsUr
dy duK Bwry] hor lK Eupwvn suK hovI puC dyK isAwnVy jg swry]…
AMq : … Xy Xwr pwieAw seIXo myrIXo nI mY qW Awpxw Awp gvwieky nI] rhI su`ND nw
buD jhWn kyrI] QkI ibq AnMd mYN jwieky nI] ATo jWm ibsRwm nhI kWm koeI
duqIAw igXWn kI Bwih jlweyky nI] bulw swh mumwrKW l`NK dyvo BeI jwn jwnI gl
lwieky nI]30] ieq ishrPI buly swh kI sMprx hoeI]
h`Q ilKq nM : MS 56 e
isrlyK : iQq Byd
p`qry : 33 A-35 A
Awkwr : 18X17 s. m. ilKq : 9 X 12 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] jog BydnI]dohrw] Byd jognI smJIey ijEu mY kihE bKwn]
cwr kOn cwro idsw iQh Byd pihcwn] AQ iQq Byd]cO] nOmI eykm pUrb jwno]
pMcmI qoN dsI dKx pr mwno]…
66
AMq : … cwl GVIAw kwrj n suD…..rx rudR BwKMq] isv puqRI GVIAw kwrj
ibbrjwqy] ] ] ] ]
h`Q ilKq nM : MS 56 s
isrlyK : AMbwrq (iemwrq) auswrI
p`qry : 35 A-37 A
Awkwr : 18X17 s. m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : 37 a dy AMq qy Aqy 37 A qy hor kwnI nwl do nusKy ilKy hoey hn[
ArMB : < AQ AMbwrq EuswrI kw bIcwr krxw ] ijn Gr pwvxw hovY kot Euswrxw hovY
Kuh bwvlI qlwEu bwg lwvxw hovY so bIcwr kr lwvY sq kr mnxw] jy bYswK
auswrI krY qw lCmI bhuq AwvY]1]…
AMq : …ippl dy pqEu dy Euq ilKky dyxw qylI lIr ibic bnky dyxw fOly s`jy ] 3 ]
h`Q ilKq nM : MS 57 A
isrlyK : ivcwrmwlw
lyKk : AnwQ purI
smW : sMmq 1726 ibkRmI
67
p`qry : 110 -131
Awkwr : 12X18 s. m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : pihly pMny qy iqrCw nmUnw bixAw hoieAw hY[
ArMB : < siqgur pRswid E sRi gxyswienmih:] AQ ivcwr mwl AnwQ purI ilKXqy]
nmo nmo sRI rwmjU siq icq AwnMd rUp] ijh jwnY jg sÍpnvq nwmY BRmq kUp]1]
rwm mmXAw siqgur dieAw swD sMg jb hoie] qb pRwnI jwnY kCu riha ivKy rs
Boie]2]…
AMq : …sqrW sY CbIs smq mwGv mws suB] mo miq ijq khu qIs qyqk brx pRgit
krI] gIqw BwrQ ko mq eykwds kI Xukiq] Astwvkr vissit sr mn kCu k
AwpnI aukiq]43] ieq sRI ivcwrmwl Awqmvwn kI iQiq As†mo ibsrwm] ieq sRI
ivcwirmwl sMpUrxM]
h`Q ilKq nM : MS 57 e
isrlyK : Bwv rswimRq
lyKk : gulwb isMG
p`qry : 132-160
Awkwr : 12X18 s. m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ieh Bwg SurU hox qoN pihlW iek pMnw KwlI CifAw hoieAw hY[ ies Bwg dy pihly
pMny qy nmUnw bxw ky iliKAw hoieAw hY[ Epr qy Q`ly qy do-do vwr hwSIAw idqw
hoieAw hY[
ArMB : < siqgur pRswid AQ sWBr Bwv gRMQ ilKXqy]1]svYXw] syq kry ijn swgr
sB dyvn ky duK dUr imtwey] rwvx ky ds sIs kty su ivBIKx ky isr CqR iPrwey]
goqm nwir auDwr krI imQlw piq ky ijn Bon suhwxI] sIX smyq n moqn ko iek
Awsin bYT mhW hir pwey]1]
AMq : ieq sRI miq mwisM crx ilKq gulwb isGyn gOrI rwey Awqmjyn ivrcqM Bwv
rswimRq smwpqM suBmsq suBMBUXwq sRI rwmwXn: moh md dgw kwm Cl r`sM loB kbI
ar mwih n Dwro] rwm hir AjM boiD sm iKmw dyv sdw aur qy nh twro ]sWq gurU
Bjo vyd sun sdw pMQ jl ieny nIq sMBwro]1] Bwv rswimRqw igRMQ spUrxM]
h`Q ilKq nM : MS 57 s
isrlyK : ADAwqm pRkwS
lyKk : suKdyv
smW : sMmq 1755 ibkRmI
p`qry : 161-194
Awkwr : 12X18 s. m. ilKq: 8X11 s. m.
vyrvw : EhI
68
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] sRI nm: pRm qq ey ] AQ ADAwqm pRkws ilKXqy]1] sQw
vr jMgm jIv ijqy skU BWqn BWq suByK Dry hY] qW mih sqÎ icdwnMd eyksu Awqm
inq pRkws kry hY[
AMq : …byd bcn isMimRq bcn kih suKdyv iblws] ADXwqm pRkws qy ADXwqm
pRkws]229] smq sqRh sY brK pMcvn Aisvn mwnw] eykwds buD igRMQ ko sukl
pKX suB jwnw]230] ieq sRI suKdyv ikRq ADAwqm pRkws smwpqM]suBN msq]
h`Q ilKq nM : MS 57 h
isrlyK : pYNqIs AKrI pwqSwhI 10
lyKk : goibMd isMG, sRI gurU
smW : sMmq 1755 ibkRmI
p`qry : 194 A - 196
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ pYNqIs AKrI ilKXqy] pwqSwhI 10] aAMkwr srb
pRkwsI] Awqm suD A`kRY AbnwsI] eIs jIv mY Byd n mwno swD cor sB bRhm
pCwno] hsqI cItI iqRx lau AwdM] eyk AKMfq bsY AnwdM] a AweI swhw] kwrx
krq Akrqw khIAY]…
AMq : …ijau jl jl ih Byd khu kYsy] vwsdyv ibnu Avru n koaU] nwnk aAM sohM
Awqm soaU] 1] Xw rw lw vw Vw ] mihl dsvy durgw mMqR swQ rlwie iliKAw]
aAM hRIAM sRIAM eIAM lIAM suMdRI bwlw nmhw] ieqI pYqIs AKrI spUrxM]
h`Q ilKq nM : MS 57 k
isrlyK : pYNqIs AKrI mh`lw dsvyN kI
p`qry : 196 a - 197 A
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 8X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : gurmuKI AKrW bwry vyrvw hY[
ArMB : mhl dUsry gurmKI AKr bxwie kr mihl pihly ky[ ibdmwn Awn Dry] sRI gurU
bwbw gurmuKI AKr dyK kr gurU AMgd swihb qy bhuq rwjI hoey] bcnu hoieAw BweI
lhixAw qY sMgq dw auDwr kIqw ]…
AMq : …EqR muK Dr kr pVy qb jo bcn khy so isiD hoxy[ dKx muK Dr kr pVy qb
jn jIqy[ inrDn Bujw bWDy Dn pRwpiq hovY] sUrmw sIs iviK rKy rx swl jIq
AwvY] pVy kw iehu Pl myry ibid mn Awie phucy] suvrn ivc mVwie rKxw] pUrx
mwsI dw vrq rKxw] pihly isK no Ckwie lYxw] Ardws pMc pYsy pMj Cuhwry
dyvxy] eyk AhwrI pRswid krxw] mhl dsvyN kI AwigAw hy sRb qw isKw jog KIr
69
KMf iGrq gugl jEu iql mukqy myl kr sMkRWq dy sMkRWq homu krxw] ieik sO ATwrW
hUqIAW pwvxIAW] pYNqIs AKrI spUrxM]
h`Q ilKq nM : MS 57 K
isrlyK : vYrwg Sqk
lyKk : BrQrI hrI
p`qry : 1-107 A
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 8X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pd sRI gxyswXnm:] AQ sRI hir Brq vYrwg sRq BwKw
ilKXqy]1[dohrw] drd bdn durjn dln mdn kdn isv nMd] eyk rdn suK
sdn ky pwd pdm pRiqbMd]1]…
AMq : …Brq sqk vYrwg pRwrMBXo cUhxI pUry] smM pivqRXwg suDw sry ieiq sRI Bxo]
]dohrw] sis vs vs rs sisvqI dr swsU ky mWih] sMpUrx sMpUrx Bxo igRMQ suB
Awih]
h`Q ilKq nM : MS 57 g
isrlyK : kuMflIey
lyKk : igrDr, kiv
p`qry : 108-112 a
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] kuMflIey jo sr AwsRm vrn ky nw jwiqn ky koil] jy jwhyN qy
bYT miq bYTy qy miq bol] bYTy qy miq bol bol qy Cwf bKyro] vih puCY kCU bwq Qory
mih kro inboro] khy igrDr kiv rwie khy miq iqn ky lgXo] nw jw iqn ky kol
vrnw sRm ky mgjo]1]…
AMq : …nW hau isMGn soFI bydI suQry nhIN idvwny ry] kwPr syK muslI nwhI dwny nw
msqwny ry[ momn nhIN mlMg n swhI srby Brm Bulwny ry] pWj kos mY Atky srby]
aubry koeI isAwny ry]
h`Q ilKq nM : MS 57 G
isrlyK : hkwieq (&wrsI)
p`qry : 112 A-113 a
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : gurmuKI AKrW ivc &wrsI BwSw ]
70
ArMB : hkwieq] eI icnI bWsu dvPwey dosqW] mw icnI drh bsqo dr bosqW]…
AMq : …kwbw bu ingwhy KlI ly Awjr siq] idl gujrgw hy jlIly Akbrsq ]3]
h`Q ilKq nM : MS 57 |
isrlyK : culw prswid dw Ardws
p`qry : 113 a- 114 a
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : culw prswid dw Ardws ]1] AstpdI] ijh pRswid CqIh AMimRq Kwih] iqs
Twkur kau rwKu min mWih] ijh pRswid sugMD qin lwvih] iqs kau ismriq prm
giq pwvih]…
AMq : …nwnk hukm n cleI nwl Ksm clY Ardwis] sqI dyie soMqoKI Kwie] qau
nwnk dru dIdwir smwie] ijs Bmfwrira inkilAw BMfwr BrpUir] kwl kMtk dUr
] dygf qyg Pqy]
h`Q ilKq nM : MS 57 c
isrlyK : ausqq sRI drbwr swihb jI kI
lyKk : sONDw kiv
p`qry : 114 a- 121 a
sQwn : AMimRqsr (kwly ipMf)
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 9X12 s. m.
vyrvw : EhI
ivSys : sONDw kiv qy Ph.D. ho cu`kI hY qy QIisz Cp cuikAw hY[ lyKk fw: Drm isMG hY]
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ausqiq sRI drbwr swihb jI kI] svYXw KwrI mY bYT qIAw
inj sIs pY ipMgl eyik qhW clw AwieAw] nwvq kwg BieAw iqh sÍyq su dyKu kY
ipMgl qW ko luBwieAw] mY iesnwn krO ies nIr mY so Awpny mn mY
TihrwieAw] …
AMq : …ausqiq jo gurduAwr kI soNDy khI bnwie] sun kir ikrpw kIjIau siq gur
hoie shwie] AMimRqsr qy qIn kos kwly pscm aur] sMDU bhu qw mY bsY auqm hY vhu
Tor] vwsI iqs hI ngR kw soDW k`v kw nwmu] sMqn kI srnw gqI gKY iqn ko rwm]
h`Q ilKq nM : MS 57 C
isrlyK : bwrWmwhw gurU goibMd isMG jI kw
lyKk : bIr isMG kvI
p`qry : 121 a- 132 a
Awkwr : 12X18 s. m. ilKq: 9X12 s. m.
71
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : AQ sRI bwrwmWhw gurU goibMd isMG jI kw] < siqgur pRswid] ikRq bIr isMG
kI ]dohrw] qyrw nwm Akwl jI jpw su ihq icq lwie] gxpq gOrW swrdw jwqy
hoie shwie]1] …
AMq : …gur qyg bhwdr AgMm hY AQw hY AQwhu n jweI qoilAw ] ijs dw nMd hY gurU
goibMd isMG scw sdw inbwihAw Apxw boilAw ] isK sMgq sB kIqy inhwl sRI gurU
goibMd isMG jI Bgq Kjwnw KoilAw] juD sMpUrn]
h`Q ilKq nM : MS 57 j
isrlyK : ishrPI
lyKk : gupwl isMG
p`qry : 132 a-140 a
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ishrPI gupwl isMG jI kI] AlP Awix ky eys jhwn bMdy
gMdy kMm nUM hQ kI pwieAw eI] scy rb dy nwl krwru qyrw muFo icq qoN cwie
BulieAw eI ] sMg Cf kusMg dy nwl rqo JUTw~ Awp ƒ kuJ khwieAw eI] kMnI bn ky
k~c gupwl isMGw hIrw Kwk dy nwl rlwieAw eI]…
AMq : …Xy Xwr AswfVw iek qUM hY qyry bwJ nw Awsrw hour hY jI] rbw suxI qUM icrI
ivCMinAw dI geI rYin hoieAw huix Bor hY jI] jPI Gq leI hwl Xwr dy jI suxo
eys dw eyh ncoV hY jI] AKI KolIAw gurW gupwl isMGw Awp cMd qy Awp ckor hY
jI] ishrPI gupwl isMG jI kI spUrnM]
h`Q ilKq nM : MS 57 J
isrlyK : rqnmwlw mhlw 1
lyKk : nwnk, gurU
p`qry : 141-151 A
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : pMnw nM:146 A qoN ilKq bdlI hoeI hY[
ArMB : < siqgur pRswid] rwg rwmklI rqnmwlw mhlw 1] Awsn swD inrwlm rhY]
pMc qq kw ingrh ghY] QoVI inMdwrw Alp AhwrI] swD kw ipMf sdw bIcwrI] jp
qp sMjm surq ibcKx] nwnk khY jog ky lKx]1]…
AMq : …pr inMdw nih sRoiq sRvx Awip] iqRg sgl ryx khw] Kt lKx pUrnM purK ih
nwnk nwm swD sÍjnh] gRMQ spUrnM pusqk Awid igRMQ jp jI swihb] sbd sq
hjwr ky rhrws, suKmnI swihb ivcwrmwlw] Bwv rswimRq] AiDAwqm ausqiq sRI
72
drbwr swihb jI kI pYNqIs AKrI gurU goibMd isMG dw bwrwmwhW gupwl isMG Brq
vYrwg skq] rqnmwlw rwjy isv nwB kI kQw rwg mwlw]
h`Q ilKq nM : MS 58
isrlyK : kok swr BwKw
lyKk : Drm isMG
p`qry : 1 - 130
Awkwr : 22X17 s.m. ilKq : 12X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, poQI lYmInySn kIqI hoeI hY, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl ,
pihly do pMinAw qy iqMn rMg dI lwl, pIlI, qy kwlI isAwhI vrqI geI hY[ poQI
bgYr hwSIey qoN hY[ sqrW pRqI pMnW-12
Awm vyrvw : gRMQ dy AwKIr ivc 13 p`qry KwlI hn[ ijnW qy nIlI hrI pYnisl qy isAwhI nwl
lMifAW ivc iliKAw hoieAw hY[ poQI ikrm Kurdw hY [
ArMB : < AM sRI gxyswie nm: <siqgur pRswid] AQ kok swr BwKw iLKXqy]svYXw]
hoie ikRpw qumrI hmY q scY gun mgun ho prho]...
AMq : kwlI bkrI dy mUqR nwl golI bnwvxy ky kho] Krl krnw idn 1 golI Gs pwvnI
AKI kwlI bkrI dy mUqR nwl srb rog jwvngy] ieiq sRI kok swr ibciq ikRq kv
Drm isMG vrn qy BwKw ko swr sMpUrxM smwqM]Aimq rUpY kok swrM] ] ]
] ] ] ] ] ] ] ]
73
pIqw hY iqnw TU bfw suK dyNdw hY] hmysw rMg cMgw rKdw hy buD bfI aujl krdw hY
eyh bYq AT`sY sT hY ] ieq sRI jPrnwmh smwpq BieAw hY[
h`Q ilKq nM : MS 59 A
isrlyK : jPrnwmy bwry
lyKk : gurU goibMd isMG
p`qry : 222 a-225 A
Awkwr : 12X 16 s. m. ilKq: 9X12 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : jo koeI guru dw isK pVygw iqs ƒ isKI gurU bKsygw] mukq pRwpq hoqI hY[ jnm
mrn qoN rhq hoqw hY[ dieAw isMG soPqI lhOr dI vwsI] muhkm isMG CIbw
duAwrkw dI bwsI ] qIjw swihb nweI swihb isMG nweI ibdr dwI vwsI] Drm isMG
hTIlw jt isMG hsqnwpur dI vwsI] pMjvw ihMmq isMG JIvr isMG jgnwQ dI vwsI
eyh pMj isMG Kq lY ky AorMgjyb pws gey[…
AMq : …jPrnwmw pVy suxy qy jMg ivc jwvo iqs kI Pqy hovygI[ ijvy ArMgo nu mwr Pqy
pweI iqvyN suxn pVn vwlw Pqy pwvygw[ bolo jI vwhgurU jI kI Pqy ]
h`Q ilKq nM : MS 59 e
isrlyK : AMimRqsr mhwqm
p`qry : 225 A -259 A
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : <siqgur pRswid] ]dohrw] gur gnys Ar swrdw bMdo ihq icq lwie] jwkI
ikRpw iblwsqy aUqm miq ko pwie]1]…
AMq : …drb dyh dwn dyh mwn dyih qws Awdr kIjIAY] sr so js sunwie dyh goibdg
pRIq lwie dyh mukq pMQ idKwie qw sun nmskwr kIjIAY] hir crn pRIq lwie dyh
gur ko js sunwie dyih kwl pMQ Cfwie qws crn pUjIAY] sMq sMg kIjIAY dwn mwn
dIjIAY] jnm lwB jIjIAY so AYsI miq dIjIAY] ieq sRI BivKq purwny amw mhys
sMbwdy AMimRqsr mhwqmy nwm As†moiDAw sm,wpiq msq suB Asq] APjU]=]
h`Q ilKq nM : MS 59 s
isrlyK : cwxwk swsqr BwKw
lyKk : sYnwpiq, (kvI)
p`qry : 1-26
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9X12 s. m.
vyrvw : EhI
74
Awm vyrvw : EhI
ArMB : <siqgur pRswid] AQ cwxwk swsqr BwKw ilKXqy] pRxvq ho sRI ibsn ko jo
iqRlok ko rwie] cwxwky BwKw kho jo qum hoie shwie]…
AMq : …gur goivMd kI sBw mY ly K kr prm sujwn ] cwxwkY BwKw kIey kib snwpiq
nwm]20] ieiq sRI cwxwky BwKw sMpUrxM]suMBM] ]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=
h`Q ilKq nM : MS 59 h
isrlyK : bic`qr nwtk ikRsn Avqwr
lyKk : gurU goibMd isMG
p`qry : 1-191
Awkwr : 12X16 s. m. ilKq: 9X12 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : <siqgur pRswid] AQ dyvI jU kI ausqq brxnM] BU sMpRXwq CMd] quhI AsqRxI
ssqRxI Awp rUpw] quhI AMbkw jMB hMqI AnUpw] quhI AMbkw sIql qoqlw hY] ipRQI
BUM Akws qYhI Aw hY]…
AMq : …Pwgn Pwg biFXo Anurwg suhrwkn Bwg suhwg suhweI] kysr cIr bnwie srIr
gulwb AbIr gulwl aufweI] so Cib mY n lKI jn dvw ds mws kI sovq Awg
jgweI] Aws ko iqAwg inrws tsikXon hI Xo ksikXo n ksweI ] ieiq sRI bic`qr
nwtky iksnw Avqwry ibrh nwtk bwrwmwhw sMpUrnM msqu]
h`Q ilKq nM : MS 59 k
isrlyK : AsPoitk kibq
lyKk : gurU goibMd isMG
p`qry : 1-20
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < sRI BgauqI jI shwie] AQ AsPotk kibq ilKXqy]]svYXy] Cib auqm
AwikRq Cwjq hY liK lwjq kMj pRBw muK kI] imRg bwl qy nYn ibswl sy hY sB
jwinau qrws mno suK kI] ijh hyir sBY jl jMmn mY iqh ] kbhUM nhI kwnh sy
sKI kho AMqr ky duK kI]…
AMq : …kwgd dIp sBY kir hO Ar swq mhrwxq kI msu kY ho [ kot bnwspqI isgrI
ilKby hMU ky lyKn kwj bnY ho ] swrsÍqI bkqw kirkY jug cwir gnys ky hwQ ilKY
ho] kot kib`qn jau kir ho qum ko n qaU pRc nYk irJY ho ]
75
h`Q ilKq nM : MS 60 sMgRih
isrlyK : Bgvq gIqw
lyKk : ABY rwie
p`qry : 1 a – 67 A
Awkwr : 16X19 s. m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, auKVI hoeI hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY,
cupwsIN dohrw hwSIAW hY[ pihlW do kwlIAW lkIrW ivc motI lwl lkIr iPr lwl qy
kwlIAW lkIrW ivc motI pIlI lkIr[sqrW pRqI pMnW-10, ies poQI ivc 9 ikRqIAW
hn[
Awm vyrvw : poQI auKVI hoeI hY[ ikqy ikqy ikrm Kurdw hY[ AwrMB ivc Aqy AMNq qy do-do
hwSIey vwly p`qry KwlI hn[ hwSIey ivc soD kIqI hoeI hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ Bgvq gIqw ilKÎqy ] dohrw] ikRSn ikRSn sRI ikRsn
jI pRQm kro su aucwru] sPl krn ko kwmnw kwm Dyn inrDwr]1]…
AMq : …ieiq sRI Bgvq gIqw sUpin Kq su bRhm ibidAWXM jog swsqRy sRI ikRsn Arjn
sMbWdy inrnY moK sMinAwsXo-gonwm As†dmo iDAwie sMpUrx BieAw smwpqM suBM
msqu] 18 ]=]=]=]
h`Q ilKq nM : MS 60 A
isrlyK : spq slokI Bwgvq gIqw
p`qry : 67 A – 68 A
Awkwr : 16X19 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ] EimqykwiKrM bRhm ivAwhr nmw mn ismrn] Xw pRXw
qiqX jn dy hMis mwq prmW giqM]1]…
AMq : …XoveI gIqw smUhyn iesqoq imCiqN pWfv] sohMvdI spqeI slokeI] iesquqey
vn sMisXw]1] iea sRI spq slokI gIqw smwpqM]=]
h`Q ilKq nM : MS 60 e
isrlyK : cqr slokI Bwgvq
p`qry : 68 A – 69 A
Awkwr : 16X19 s. m. ilKq: 11X13 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ] gXwnM prmM ghXM myXdiv gXwn smnuqM] srhisAMq qdM
gMc gRyhwx gqM mXw]1]…
AMq : …eyq nm nm mwiqs† pRmyx smwDnw] Bvwn klp ivklpyKU nw ivmuhXq krih
icq ]7] ieq sRI cqur slokI Bgvq smwpqM]
76
h`Q ilKq nM : MS 60 s
isrlyK : mhwBwrq sq shMsr sMihqw
p`qry : 69 A – 87 A
Awkwr : 16X19 s. m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : qyW sRI gxyswey nm: ] XsÎ smrx mwqRyx jnm sMswr bMpnwq] ivmucÎqy
nmsqgmeI] ivsnvy pRB ivsnvy]1]…
AMq : …nro mukqI mvwpnoqI ckRpwxy rv coXQw] bRhm hqÎw dIk pwpM srv pwpM
insXqI]162] ieq sRI mhwBwrqy sq shsR sihqwXW vYXw iskXW sWiq: pRvxI dwn
Drmo qryauq mwn swsny sRI ivsnUr nwm shsRM sMpUrxM smwpqM]1]
h`Q ilKq nM : MS 60 h
isrlyK : Bgvq mhw purwx Kstm skMd
p`qry : 87 A–93 A
Awkwr : 16X19 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ] rwjw prIKqo vwc] hy Bgvn ijs ividAw kir rKq
hUAw ieMdR vhnO sihq] sqR sYnw kO lIlw kir ijqqu BXw] Aru iqRlokI kI sMpdw kO
Bogqu BXw] so nwrwiex kvcu hm ipRiq kho ] sRI sukdyvo vwc] hy rwjn jb ieMdR
ivsÍ rUp kO pRohq kir kY ividAw pUCq BXw] qb ieMdR kO ivsÍ rUp nwrwiex kvc
khq BXw] so qUM svDwn mn sO suxu]…
AMq : …qb rwjw ieMdR ivsÍ rUp qy Xih ividAw pwiekY rx ivKy dYqO kO jIqqu BXw]
Ar iqRlokI kI sMpdw kO Bogq BXw]1] ieq sRI Bwgvqy mhW purWxy Ks†m skMdy sRI
suk pRICq sMbWdy As†mo iDAwie] smwpqM]8]1]
h`Q ilKq nM : MS 60 k
isrlyK : ivcwr mwl
lyKk : AnwQ purI
smW : (rcnw kwl) sMmq 1726
p`qry : 93 A – 115 a
Awkwr : 16X19 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ]sRI gxyswey nm:] ] AQ sRI ivcwr mwl AnwQ purI
ikRq ilKqy] ]dohrw] nmo nmo sRI rwm jU siq iciq AwnMd rUpu] ijh jwny jgu
supn vq nwsY bRm qm kUp]1]…
77
AMq : …sorTw] sqRh sY CbIs sMbq mwGv mws suB] momiq ijq khu qIs qy qk brx
pRgit krIAw] gIqw BwrQ ko mqo eykwds kI jugiq] As†wvk bwiss† muin kCk
ApnI Eukiq ]43] ieiq sRI ibcwr [ ivcwr ] mwl Awqmvwn kI iQq As†mo
ibsrWm]8] ieq sRI ivcwr mwl sMpUrx smwpqM]=]=]=]=
h`Q ilKq nM : MS 60 K
isrlyK : swr gIqw
p`qry : 115 A – 123 A
Awkwr : 16X19 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ] AQ gIqw swr ilKXqy] ]Arjno vwc] Arjn sRI
ikRsn BgvWn jI pih pRsn kry hY] ikhy pRB jI aAMkwr kw mhwqm Ar rUp Aru
AsQwn iqs ky sunxy kI myrI bwCw hy] qum ikRpw kir kY inrUpx krhu]…
AMq : …gMgw gIqw gwieqRI gur goibMd eyhu pWco rwg krY] so punrip jnmu n pwvY] jo
koeI ies swr gIqw kw jQw skiq AiBAws kirn jwnY so pwT mwqR kry] so BI
ibsn ky ibdmwn jwie pRwpiq hoie ] ies qy bhuq mihmw ikAw kho]1] ieq sRI
gIqw swr smwpqM]=]=]=]=]=]
h`Q ilKq nM : MS 60 g
isrlyK : iKl pRkrx
p`qry : 123 A – 263 a
Awkwr : 16X19 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ] EAM nmo prmwqmny] sRI purwx purkoqmwX] iKl pRkrx
ilKXqy] ] bwlmIko vwc] hy BwrduAwj mhW rmwiex lK slok hY] iqs
ivKY ieh bwl kWf moK aupwie bqIs shsR slok vIss† jI aupdys kIAw hY] so quJ
kau srv kRm kir kY khw hY] so quJ kau sRvx krwieAw hY]…
AMq : …ieiq sRI iKl pRkrxy nWnW pRsno moK aupwey srvQw vrnnM nwm srgh]15]
sMpUrx moK aupwie ky srg ivKy kQw ky swr khy hYN] qWqy ies kw nwmu sWK hY]
dohrw] swhI kwnI bRhm hY kwgd lyKnhwr]vkqw sRoqw Awid dY srv bRhm
inrDwr]1]sMpUrxM]=]=]=]=]=]=]=]
h`Q ilKq nM : MS 60 G
isrlyK : gurbwxI gurU qyg bhwdr
p`qry : 263 a – 280 A
Awkwr : 16X19 s. m. ilKq: 11X13 s. m.
78
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ieh ikRqI ADUrI hY [
ArMB : < siqgur pRswid] ] rwg gauVI mhlw 9 ] swDo mn kw mwnu iqAwgEu] kwm
kRoDu sMgq durjn kI qW qy Aih inis BwgEu]1] suKu duKu dono sm kir jwnY Aaur
mwnu Apmwnw] hrK sog qy rhY AqIqw iqin jg qqu pCwnw]1]…
AMq : …< siqgur pRswid] ]rwgu bsMqu ihMfol mhlw 9 ] swDo ieh qnu imiQAw
jwnau] Xw BIqr jo rwmu bsqu swco qwih pCwno]1]rhwau] iehu jgu hY sMpiq supny
kI dyiK khw AY fwno] sMig iqhwrY kCU n cwlY qwih khW lptwno]1] ausqiq inMdw
doaU prhir hir kIriq aur Awno] jn nwnk sB hI mY pUrn eyk purK
Bgvwno]2]1] bsMq ihMfo [ihMfol] mhlw 1]…..
h`Q ilKq nM : MS 61 A
isrlyK : nsIhq nwvw
p`qry : 77 a – 79 A
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
79
Awm vyrvw : EhI
ArMB : nsIhqnwvw ]<] kIjY nyk nwmI jo dyvY Kudwie] jo dIsY ijmI pr so hosI
Pnwh] dwiem n dauliq ksy bysumwru] nw rhY gy kroVI n rhYgy hjwr] dmVw iqsI
kw jo KrcY Ar Kwie] dyvY dlwvY rjwvY Kudwie] hoqw n rwKY Akylw n Kwie] qh
qIk idldWnI vhu iBsiq kau jwie]1]…
AMq : …cwlI gMj joVy n riKAw eImwnu] dyKo ry kwrU jo hoqy ipryswn]dunIAW dIvWnI
PwnI mukwmu] Kud csm bInI AwKr clxw jhwn] hir vKiq bMdy qUM iKjmiq
[iKdmq] n ivswir] msqI gPlq isNau bwjI n hwir] qobw n kIqIAw kridAW
gunwh] bugo Arj nwnk ies Awlm isNau qyrI pnwh]1]
h`Q ilKq nM : MS 61 e
isrlyK : pwrsI mq
p`qry : 79 A – 84 a
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : 84 A p`qrw KwlI hY[
ArMB : < siqgur pRsWid] AQ pwrsI mq q muhrmu ky gurry kw ivcwr] ijs vwr hovY
iqsI vwr kw Plu aus vrs roj ivic vIr qy so aus kw Pl] dohrw] mohrm nwm jo
mws hY kihE pwrsI mwih] qw mY dhy su hoq hoih dUkY kCu nwih]5]…
AMq : … cOpeI]6] qUtY mwrg jMg krwie ] jMg bIc bhu mwrY jwie] rÎq hovY sB
vYrwn] pwqswh mwns ko jo mwn] swl iesI kw sNin piqswih] ies mY JUT kihE
kCu nwih] snvwrw gur rwjy hoie] iqsu ky Pl jwno ieh hoie]
h`Q ilKq nM : MS 61 s
isrlyK : AMimRqDwrw
lyKk : Bgvwn dws inrMjnI
(rcnw kwl) 1795 sMmq
p`qry : 1–107
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 107 A~D ivckwr qoN PitAw hoieAw hY[
ArMB : < siqgur pRsWid]] sRI gur sMqey nm:] AQ igRQ AMimRqDwrw ilKÎqy]dohrw]
mMgl rUp AnUp mY injwnMdu pid jwsu] lhÎo mMgl crn Xh sohM hMsu pRkwsu]…
AMq : … Amuk smUcy mucY jwinXh sB igRMQn kO nwmu] bweIs AMk qy AMku hY pwro sq
prmwn]54] ieiq sRI AMimRqDwrw igRMQ skl ibbyk pRkwsu ibbyk dIpu igAwnI kO
srUp brnnO nwm Bgvwn dws inrMjnI kQqy] cqR dso pRBwv]14]sMbq ]1795]
80
h`Q ilKq nM : MS 61 h
isrlyK : gRih idSw
rcnw kwl: 1795 sMmq
p`qry : 107 A –111 a
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : Kwny bxw ky hr Kwny ivc iek sbd iliKAw hoieAw hY[ p`qrw nMbr 111 A hY [
ArMB :
qqu 5 AnMd Akws pvn
AMq :
nyqR dys kMT dys ihrdw dys
h`Q ilKq nM : MS 61 k
isrlyK : sRI rwm ivlws
lyKk : rwm ikRSn dws
p`qry : 112 a–116 a
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : kous kOn N Nsux lYdy kWn] XQUl dyh BvN BIqr joie] AnmY kos pCwn soie] pMc
pRwx krmy dRY joeI] kos pRwx mY jwno soeI] iedR krm imly mn jbY] kos mno mY jwno
qbY] …
AMq : …dohrw] icd ind AdYÍ Aml srb ibAwpk rwm] AMqr bwihr eyk rs rWm
ikRsn inj Dwm ]10] ieiq sRI rwm iblws sMpUrxM suB msq]
h`Q ilKq nM : MS 61 K
isrlyK : ADXwqm rmwXxy
lyKk : gulwb isMG
p`qry : 117 a–153 a
Awkwr : 13 X 17 s. m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 153 dw auprlw K`bw konw KwDw hoieAw hY ies krky pUrI qrHW pVHn
Xog nhIN[
ArMB : iqRBMgI CMd] Bj ry mn mUVM grV ArUVM suiq inj gUVM nwmvrM] ijn byd aucwry
rqn inkwry m`NC k`NC AOqwr DrM] bpu sUqr Dwry mhI inkwry ihRn sMGwry kwj krM]
nr isMG auqwry ieq suq mwry Bgiq aubwry dyv nrM]1]…
AMq : …gÎWn AiKl suiq swr BRwq mY qoh sugwey] bydWq vydÎ suB crx su myry byd
bqwey] jo srDw kir pFy kry Aru Bgiq inrMqr] so mm rUp smwie rhy nih rMc
81
su AMqir ] suin jo mm vcnn mwih pun Bgiq hoie jg qwihaur] gulwb isMG inj
BRwq ko rwm bKwnÎo AODpuir]133] ieq sRI md ADXwqm rmwiexy aumw mhysÍr
sMbwdy auqr kWfy rwm gIqw nwm pMcmo DXwie]smwpqM]1]2[ sRI vwihgurU jI shwey
rwm jI]
h`Q ilKq nM : MS 61 g
isrlyK : bwxI gurU qyg bhwdr-gurU nwnk jI kI
p`qry : 153 A – 204 a
Awkwr : 13X17 s. m. ilKq: 11X13 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] rwg gauVI mhlw 9 ] swDo mn kw mwn iqAwgau[ kwmu kRoD
sMgiq durjn kI qWqy Aih ins Bwgau]1] rhwau] suK duK dono sm kir jwnY Aaur
mWn Apmwnw] hrK sog qy rhy AqIqw iqn jgu qqu pCWnw ]…
AMq : …rhwau ] skiq snyhu kir suMniq krIAY mY n bdaugw BweI] jau ry Kudwie moih
qurku krygw Awpn hI kit jweI]2] suMniq kIey qurku jy hiegw Aaurq kw ikAw
krIAY ] ArD srIrI nwir n CofY qW qy ihMdU hI rhIAY]3] Cwif kqyb rwm Bju
baury julm krq hY BwrI] kbIry pkrI tyk rwm kI qurik rhy pichwrI]4] sRI
vwihguru jI shwie]
h`Q ilKq nM : MS 61 G
isrlyK : Awrblw (jugW bwry)
p`qry : 204 A – 205 A
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qry keI jgwH qoN KwDy hoey hn[ ies leI pUrI ilKq pVHn Xog nhIN hY[
ArMB : < siqgur pRswid] 1] Awrblw siqjug kI ] solw lK iek soau ATweI hjwr
brs]1]…
AMq : …rudR iekwds jwih skq isMgwr kry hY] klp eyk hY bIqAw XU sB hI hoey KY
hY] byd khq iehu rIq bRhmw minCq eyk hY] qw ibMns kul sNswr Anyk vvyk hY]
hry rwm]
82
vyrvw : ijld g`qw kpVw; dupwsIN KVy ruK do do kwlIAW lkIrW, ivc do do kwlIAW
lkIrW dw hwSIAw hwSIey ivc ikqy-ikqyy ilKq; sqrW pRqI pMnW-9
Awm vyrvw : smyN bwry bwAd ivc hor kwnI nwl iliKAw jwpdw hY[ SurU ivc ibnW hwSIey dy
cwr p`qry Aqy AMq ivc hwSIey vwly cwr p`qry KwlI hn[
ArMB : < [ sRI gxyswie nmh] siq icq AwnMd prmwqmwie nmh] AQ ibsn purwn
BwKw ilKqy] prwsro vwc] prwsr mYqY [ mYqRy ] kEu khy hY]ik qy mYqRy Xih jo quJy
aupdys kro hY[ so AMimRq smwn hY so mn ky pwqR sO pIEu] Ar jo nwrwiex qy iBMn hY
iqs kw iqAwg kr]…
AMq : … qUM BI inscY kr ky jwny ju mY Awqmw hoN] Ar bRhmw qy lykir cItI pRjMq sRb
ivKy pUrn Ar pRkws khoN ] Awqm drsI jb Xih srb bcn buD ky sRvx kr suxy
Ar Awp ko dyKw Ar pCwxw Awqm ivKy lIn BXw] Ar srUp soN imlw Ar bMD
mukiq ky BY qy inrBY BXw] ieiq sRI poQI ibsn bydWq sMpUrnM smwpqM]1]
h`Q ilKq nM : MS 62 A
isrlyK : mhwBwrq ( 19 vW AiDAwie)
ilKwrI : lwlw dws ?
smW : sMmq 1887
p`qry : 461 a – 465 A
Awkwr : 13X18 s. m. ilKq: 9X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw; dupwsIN KVy ruK do kwlIAW lkIrW; ivc do kwlIAW lkIrW
hwSIey ivc ikqy-ikqy ilKq; sqrW pRqI pMnW-9; p`qrw nMbr 466 vI bwAd ivc
iliKAw jwpdw hY Aqy hor kwnI nwl ies p`qry qy smyN bwry iliKAw hY[ “sMmq
]1887] AsU sudI duAwdsI] poQI sMpUrxM[
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] XuiDs†rEu bwc] jogysÍr jWnY sb Byv] munin mDÎ sRys†
sukdyv] bRhm Bwv mwXw ko qÎwg] rÎuM suK kY EupjXO byrwg]1]…
AMq : …bYsMpwXno bwc] ] suk sMbwd brnIXo jhW] nods kQw jwinXo qhW] sunÎo
purWn ijsI mn rhI ]lwlw dws kQw so khI]27] ieiq sRuI mhwBwrQy ieqhws swr
smucey EunIsmo DXwie]
h`Q ilKq nM : MS 63
isrlyK : qqÍwnUsMDwn
lyKk : mhwdyvw nMd
ilKwrI : su`Kw isMG
p`qry : 1-88 a + 1-92 + 1-4 +1-52 = 188
Awkwr : 17X25 s.m. ilKq: 11X17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, poQI auKVI hoeI hY[ sqrW pRqI pMnW-11 ibnw hwSIey dy [ ilKq
suMdr hY[
83
Awm vyrvw : Kuly p`qry hn[ poQI KVy ruK KuldI hY[ Alg AiDAwieAW ƒ Alg p`qrw nMbr
idqw hY[ SurU ivc Aqy AMq ivc iek-iek p`qrw KwlI hY[ Aqy aunWH qy hor kwnI
nwl kuJ kuJ iliKAw hoieAw hY[AKIrly KwlI p`qry qy ilKwrI bwry iliKAw hY[
“ilKqum BweI su`Kw isMG, sRI srb aupmw jogu, BweI swihb qwrw iwMG jI horW jogu
mQw tyikAw vwcxw , hor mhwrwj jI molW qwvw aupr muSq kmwieAw pqRy bwrw qw dy
Aqy swFy iqn rupÎy ilKweI hr AiDAwey iek pMnw KwlI Cf ky SurU kIqw igAw hy[
hr AiDAwey dy AwKrI p`qry ƒ nMbr nhIN lgwieAw igAw[
ArMB : < siq gur pRswid] sRI gxyswX nm: ] AQ Bwsw krqw Awpny ies† dyvqw Aru
gurO ko nmskwr krq hY] sMsikRq solokoN kr] slok] nwnw BUqM ivsÍMhÎy qq Xsmwq
irMcd iBMnM nwsiq] qM sRI ikRsnM vMdy inqÎM hwdwvM qy mdysqÎM]1]…
AMq : …ieiq sRI mq prmhMs prbRwjkwcwrX sRI miq sMÍpRkws ind srsÍqI pUjÎ pwid
isKÎ Bgvn mhwdyv ind srsÍqI munvr ivrcqy qqÍwnu sMDwny cqurQ pRCydh
ikMicq tIkw imisRqh smwpqh]5]
h`Q ilKq nM : MS 64
isrlyK : gurmiq rmwiex
p`qry : 1-113
Awkwr : 23X33 s.m. ilKq: 16X25 s.m.
vyrvw : ijld cmVw auKVI hoeI hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[
sqrW pRqI pMnW-16
Awm vyrvw : ikqy-ikqy ikrm Kurdw hY; poQI ADUrI hY[
ArMB : < siq gur pRswid] AQ sRI gurmiq rwmwiex rGbIr pRkws ilKÎqy]dohrw] sRI
gur nwnk dsm ko pRQm syv mn lwie] gxpiq mwq srsÍqI bwr bwr pun
iDXwey]…
AMq :…rWm ibnW kC moih nW Bwno] jo hY cIj ibnW hr nWmo] voh hmry nhI hY iksy
kwm] sB hn sun iPr aucI tyrw] sun hnvMq sRI rjo qyrw] rkq pwk Ar AsqI
cwm] ies my kwhW Ahy hr nWm ] sunvMq bIr bl Dwr] deI AwpnI Kl auqwr]
ikAw dyKq bYTy sB lwhmw] iek iek rom rom khy rWmw] ies ihq sRI gur Arjn
joie] EAMkwr my ilKy …..
h`Q ilKq nM : MS 65
isrlyK : nvIn q`q Kwlsw gurmq ksOtI
lyKk : cMdw isMG
smW : sMmq 1964
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 1-144
Awkwr : 34X21 s.m. ilKq: 27X16 s.m.
84
vyrvw : ijld g`qw; auKVI hoeI hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[
sqrW pRqI pMnW-25, ibnw hwsIey dy hY[
Awm vyrvw : 8 nMbr p`qry qy isrlyK bwry iliKAw hY; Aqy lyKk Aqy smyN bwry p`qrw nMbr 9 dy
AMq qy iliKAw hY[ ies poQI dI mweIkRoiPlm bxI hoeI hY[
ArMB : < siqgur pRswid] BUmkw ] Ajy kl hI ies smy nyN rMgn hI bdlw eyh hwlu
muFoN hI huMdw AwieAw hY isrP Prk ieqnW irhw ky koeI nykI kI qrP mwiel rhw
AOru koeI bdI kI qrP ] iksI nyN sKqI syN ] kWm lIAW AOr iksI ny nrmI syN AOru
iksI nyN burw kih kY AOr iksI ny Blw kih kY] sMswr mY AYsw hI hoqw clw AwieAw
hY]…
AMq :…AMn KwxW qy KulwauxW qy Pyr AsI Prk kI smJIey] b`s isMG ihMdU hYn]25]
ijsqRW dy ihMdU buq pRsq hYn EusI qRW dy is`K q`q Kwlsw BI buq pRsq hY ] b`s isMG
ihMdU hYn] Aysy hI Anyk qrw dy hwl hYn ieqny hI kwPI hY AklmMd ko Aswrw hI
kwPI huMdw hY ]
h`Q ilKq nM : MS 66 A
isrlyK : bcn gurU Amrdws jI kw
lyKk : nwnk dws
p`qry : 120 a -121 A
Awkwr : 8 X 12 s. m. ilKq : 4X 8 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
85
ArMB : bcn hY gurU Amr dws jI kw ] AYqvwr pwn Kwie jwvxw] somvwr dRpn dyK ky
jwxw]…
AMq :…sukRvwr rweI Kwie jwvxI] CinCRvwr syDw lUx Kwie jwvxw] ijq vil jwie
iqq vil isiD hoie]=]=]=]=]
h`Q ilKq nM : MS 66 e
isrlyK : cO GVIAW
lyKk : nwnk dws
p`qry : 122 a -127 A
Awkwr : 8X12 s. m. ilKq: 4X8 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : AMq ivc do hor p`qirAW qy ilKq hY pr p`qrw nMbr nhIN pwieAw hoieAw[ p`qrw
nMbr 127, qy Aqy aus qoN Agy iek pMny qy jwmnI isAwhI nwl Aqy aus qoN Agly do
pMinAW qy kwlI isAwhI nwl iliKAw hoieAw hY[ ienHW pMinAW qy kwnI vI bdlI hoeI
hY[ AwKrI p`qry qy hwSIAW nhIN hY[
ArMB :<siqgur pRswid ] ] cO GVIAw ilKqy ] AYqvwr kw vIcwr ] 4 ] audyr ] 4 ]
cwl ] 4 ] lwB ] 4 ]…
AMq : …AMmRq GVI AMmRq pIvy] suB GVI kwrj isD] lwB GVI lBMqy rwju ] rog GVI
ibnwsy kwl] audyg GVI mhw BEu aupjY] kwl GVI qy cwl GVI dono hY Asub]
86
h`Q ilKq nM : MS 67 A
isrlyK : AQrbx kI hMsnwd aupinKd
BwKw tIkwkwr : musqwk rwie
smW : sMmq 1929
p`qry : 1 A -27 a
Awkwr : 16X27 s. m. ilKq: 13X22 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ikqy-ikqy ilKq qoN bwhr KwlI QW qy vI iliKAw hoieAw hY[ poQI dI hwlq mwVI
Aqy ikqy-ikqy ikrm Kurdw hY[ poQI do sYNcIAW ivc vMfI hoeI hY, ikqy-ikqy p`qry
iBjy hox krky isAwhI PYlI hoeI hY, p`qrw nMbr 25 a qoN kwnI bdlI hoeI hY[ 25
A altw iliKAw hY[ ies sYNcI ivc hor keI Putkl ikRqIAW hn[ AMq ADUrw
jwpdw hY[
ArMB : < siqgur pRswid] sRI gxyswX nm:] AQ AQrbx dI hMsnwd aupinKd
ilKÎqy] dohrw] bMdn sRI sukdyv ƒ aun kUM hIey mY lwie] CipE Byd pRgt kIE
pRmwrQ ky dwie]1] sMsikRq BwKw krI qW ko Xh idRs†Wq ] Kol Kol sB hI khI
smJy Cuty BRWq]2]…
AMq : … holI] rwg tofI] holI KylyNgy Apny mn soN bwjY svd Anwhd GxwGxw
xxw]rhwau] pUrygy kuMB pRxv ky rMg soN nwskw kI ipckwrI ] kib`q ] qIrQ n kIE
suD pwT hUN n PyrI buD jwp qo Anyk kIey khW lO sunweIAY] brq BI Anyk kIey
inrwhwr BuKu mUey jMqR qMqR kIey jyqy kyqk ignweIAY] mVI qy mNsWnI iPry khUN qy n
nYk try ikMcq n pwieE suK jhW mn lweIAY] kihq msqwk rwie sB duK ko
bnwie ibnw srb iqAwg ky suK nhI pweIAY]11]
h`Q ilKq nM : MS 68
isrlyK : ibRqI pRBwkr
lyKk : inScl dws
p`qry : 1 A -47 A
Awkwr : 17X30 s. m. ilKq: 13X24 s.m.
vyrvw : KulHy p`qry, do g`iqAW ivc bJy hoey, sqrW pRqI pMnW-15 [ poQI KVy ruK KuldI hY[
ilKq suMdr hY, bgYr hwSIey dy hY[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI hY, ikqy-ikqy ikrm Kurdw hY[ pihlw p`qrw hyToN K`bw konw
BuirAw hieAw hY, iek AKr pVHn Xog nhIN[ p`qrw nMbr 1 a KwlI hY[ poQI ivc
dyvnwgrI A (A) dI vrqoN kIqI hoeI hY[
ArMB : ]<] siqgur pRswid] spqm pRkws mYN ibRiq kw sÍrUp khÎw] ibRiq kw pRXojn
khnY kUM As†m pRkws kw AwrMB hY] AgÎwn kI inibRiq muKÎ pRXojn ibRiq kw hY]
Gtwidk Anw Awkwr ibRiq sYNGtwidk AvibMn cyqn sb ArwXwn kI inibRiq
hovY hY] …
87
AMq : …]prMqu] AinrvcnIX kw bwD rUp ABwv qo AiDs˜wn rUp AnuBv is`D hY] Xw
qYN AgÎwn sihq BwvwBwv rUp pRpMc] AO qW kI inibRiq skl AinrvcnIX hYN]
iqn srb kw AiDs˜wn rUp bwD hoX kY] inrdYÍq sÍrUp prmwnMd rUp prm puruswrb
moKÎ hY] ] ieiq sRI mM inscl dws sMgXk swDU ibricqy ibR~iq pRBwkry jIvysÍr
srUp inrUpx pUrbk ibRÂiq pRXojn inrUpxM nwm As†m : pRkws : 8 ] ]
] ] ] ] ] ]
h`Q ilKq nM : MS 69
isrlyK : Xog visst BwKw
p`qry : 1 -774
Awkwr : 38X 24 s.m. ilKq: 28X21 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, tu`tI hoeI; dupwsIN KVy ruK do-do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr;
sqrW pRqI pMnW-27
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw hY; SurU ivc 14 Aqy AMq qy 11 p`qry hwSIey vwly KwlI hn[
p`qrw nMbr 593 qoN Agy kwnI bdlI hoeI hY[ ilKq bhuq suMdr hY[
ArMB : < siqgur pRswid] E N sRI gxyswX nm:] AQ vYrwg pRkrx isMmRiq BwKw
ilKÎqy ] siq icq AwnMd rUp jo Awqmw hY] iqs kEu nmskwr hY] kYsw hY siq
icq AwnMd rUp jo Awqmw khqy hY ijs qy ieh srb Bwsqy hY] Aru ijs ivKy srb
lIxu hoqy hY]…
AMq : … cqusty pRkrx ivKy pMcws pwiKAwn Bey hY]50] ieiq sRI mwrKO prhqy sRI
mhwrmwiexy dyv dUq Eukq sq shNsR mWq sMGqwXW bwl kWfy moK Eupwey inrbwx
prkrxy smwpqh]288] ]dohrw] swhI kwnI bRhm hY kwgq lyKxhwr]
bkqw sRoqw Awid lY srb bRhm inrDwr]1] sRI rwm jI] sRI rwm jI ]]sRI rwm jI]
sRI rwm jI ]Buly cky bKis lYxw sRI sMgiq qyrI srix ho] ] sRI rwm jI] sRI rwm
jI ] ] ] ] ] ] ] ] ] ]]
] ] ]
h`Q ilKq nM : MS 70
isrlyK : dsm skMd
p`qry : 1- 402
Awkwr : 22X14 s.m. ilKq: 16X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, auKVI hoeI; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ dupwsIN
KVy ruK do-do lwl lkIrW dw hwSIAw hY; sqrW pRqI pMnW-20
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI hY Aqy ikrm Kurdw hY[ poQI ivc dyvnwgrI A`KrW dI vrqoN
kIqI hoeI hY[ ijvyN l (l), A (A), ie (e)[ ikrm Kurdw hox kwrx kuJ A`Kr
pVHn Xog nhIN hn[
88
ArMB : E sRI gxyswie nm:] AQ dsm skND Bwgvq BwKw ilKqy]swKI] doie miq Git
mY prNspir bolI eyk smwn] iek gwvY guNix isAwm ky iek vrjY sur
igAWn]1]…
AMq : … ieiq sRI Bwgvqy mhw purwxy dsm skNDy sun N___iq sNbwdy rWm ikRsn
chyiqRihnvih iDAwie sNpUrnN smwpqN suBN msqo] sRI EuN nmoN Bgvqy sRI vwsudyvwDw]
poQI sNpUrn] sRI BgvWin nWrwein jI qumwrI jY jY jY] siqgur idAwil jI] swKI
] lwl mnsw vwcw krm mnW j syvY hir rwie] qW k icNqw kauin hYN jW ky ikRsn
shwie]1]
h`Q ilKq nM : MS 71 A
isrlyK : jnm swKI BweI bwlw
lyKk : pYVw moKw
ilKx sQwn : mulqwn rcnw kwl: sMmq 1582
smW : sMmq 1860
p`qry : 9 a–286 A
Awkwr : 19X27 s.m. ilKq: 14X18 s.m.
vyrvw : EhI
89
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 13 qy gurU nwnk dyv jI dy jnm dw smW “sMmq 1520 imqI kqm sudI
pUrnmw” idqw hoieAw hY[
ArMB : < ] siq nwmu krqw purKu inrBEu inrvYr] Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid] smqu 1582] imqI vYswK suDI pcmI poQI ilKI pYVY moKy sulqwn pur ky
Kqryty] gurU AMgd ilKvweI] pYVy ilKI]…
AMq : … iehu sbdu qlvMfI hoieAw sI] jw rwie bulwir pwso lwlU AwKvwieAw]
1800]60] sMbq] ATwrwh sY]60] imqI Pgx sgrwdo]18] suB idn mMglvwr
mulqwn ivc ilKI] Bul cuk bKsxI] bolo BweI jI vwhgurU] ieh swKI kw mUl hY]
hir iksy vylY isKw sMqw ky kMim AwvsI] iqnw AgY eyhu swKI pVxI ijnw gurU
prmysr iek kr jwqw hY] sbdu kw KojI hovY] bwkI AwgY nwhI pVnI] jo gurU sbdu
kI swr n jwxY] jo koeI AwpnI rIJ kir kY swKI suxY iqs dy Agy gurU ky bcn
pVny nwqr guhju rKxI [ bhuqu jwhru nwhI krnI] mn ivic rKY kmwvY] iqsdy
kMim Awid AMiq Awvihgy] swKI pUrI hoeI ] sRI gurU bwbw nwnk jI pridAw
suixidAw srbqR isK syvk ƒ Bgiq Ar isKI dwn krygw siq kir mMnxw] bolhu
jI vwhgurU siqgurU jI] sRi rwm jI] sRI gurU jI] sRI ikRsn jI sRI vwh gurU jI]
h`Q ilKq nM : MS 72
isrlyK : pwrs Bwg
lyKk : AlgzwlI
Anuvwd : A`fx Swh
p`qry : 1–445
Awkwr : 33X23.5 s.m. ilKq: 23.5X15.5 s.m.
vyrvw : sqrW pRqI pMnW-23, ijld nhIN hY[ pMny auKVy hoey Aqy ikqy-ikqy ikrm Kurdw[
dupwsIN pMj lkIrW (do lwl kwlIAW Aqy pIlI motI lkIr vKryvyN leI) dw hwSIAw hY
pihly p`qry qy aus qoN bwhr iek hor iek lwl Aqy iek iek kwlI brIk lkIr dw
cwry pwsy hwSIAw hY[
Awm vyrvw : vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hY [ poQI dI mweIkRoiPlm bxweI hoeI hY[
ilKweI suMdr hY[ AMq ivc iek p`qrw KwlI hY [ ieh rcnw nON srgw ivc hY ]
ArMB : < siqgur pRswid ] E sRI gxyswXnm:] AQ pwrs Bwg kImIAw s Awdq
il`KXqy] ausqq aru aupkwr jo hY mhwrwj kw so AMbr ky qwry Ar myG kIAw bUMdw
Aru p`qR bnwspqI ky Aru ryq ky ikxky Aru Akws ky Axhu qy AiDk hY]…
AMq : … Aru eyk swD kO bMdI Kwny ivKy jb im`qR imlxy Awey Qy qb aunhu ny prIiKAw
ky nim`q aun kO pwQr mwry qb vhu Bwg gey bhuiV aus swD ny khw jo qum JUTy
im`qR ho kwhy qy jo im`qR ky duK ivKy imqR ko duK nhIN Bwsqw]23] ieiq pRIiq pRym
rjwie smwpqM]1] suBM Bvyqu ]
h`Q ilKq nM : MS 73
isrlyK : cwr drvyS
90
smW : sMmq 1916
p`qry : 1–170
Awkwr : 24X16 s.m. ilKq: 19X9.5 s. m.
vyrvw : p`qry Kuly, pr g`qy ivc bJy hoey hn[ dovyN pwsy do do lwl lkIrW vKryvyN leI
ivckwr pIlI lkIr dw hwSIAw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI
pMnW-21
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, auKVI hoeI hY, ikDry ikDry iB`jI hoeI hY SurU ivc 5 p`qry KwlI
hn Aqy AMq ivc 3 p`qry KwlI hn[ 4 a pMny qy Pu`l bUty qy nwl iek ichrw
pYnisl nwl bnwieAw hoieAw hY[ ikqy-ikqy hwSIey qoN bwhr mwqrwvW TIk kIqIAW
hn[ cwr drvyS bwry 2 a qy iliKAw hoieAw hY[ ‘iksw cwr drvyS kw’; pqrw nM 5
A SurU ivc A`lw dI isPq bwry iliKAw hY[
ArMB : < siqgur pRswid ] subhwn A`lw ikAwsw inAw hY ik ijs ny eyk mu`TI Kwk sy
ikAw ikAw sUrqY Aor m`tI kI mUrqYN pYdw kIeI bwvjUd do rMg ky eyk gorw eyk kwlw
Aor iXhI nwk kwn hwQ pWau sb kO dIey hY]…
AMq : … qyrI Xwd mY mY rhUM dm b dm] kty ieqrh myrw lYlo nhwr] n purss kI
sKqI ho muJ pr kbUM] n sb gor kI Aru n rojy smwrw] qu ko nYnn mY luqP pr
luqP rKw] KudwXw b`ky rsUly ik`brw] ik`sh bwgo bhwr qmwm sud ] sMmq 1916
BwdRo pRivst 16 sudI 2 mMglvwr[
h`Q ilKq nM : MS 74
isrlyK : kQw siq jug kI
p`qry : 1 – 89
Awkwr : 8X14 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr; KVy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw hY 58
p`qry qk, 59 qoN 68 p`qry ibnW hwSIAw dy, 69 qoN 80 p`qry q`k dupwsIN KVy ruK do
kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY [ bwkI ibnW hwSIey dy hY[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc do Aqy AMq qy iek p`qrw KwlI hY[ KwlI p`qirAW qy hor kwnI
Aqy hor isAwhI nwl kuJ iliKAw hoieAw hY[ poQI iB`jI hox kwrx keI p`qirAW qy
dwg hn[ ikqy ikqy hwSIey qoN bwhr iliKAw hoieAw hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
geI hY[ A`Dy ‘s’ dI vrqoN kIqI hoeI hY[
ArMB : < siqgur pRswid ] kQw siq jug kI purwqin ] jib rwjy jnmyjy kEu ATwrw
kusit hoie Qy ] ATwrW bRhmix mwirAw qy] kusit Euqwrxy ky nmyq ibAwsy gusweI
lwgw kQw suxwvx lgw Qw qRyvI siqjug kI…
AMq : … Aru ju iv`dyAw kY nwmyiq suxygw] iqs kO ividAw pRwpiq huvYgI] Aru Bmw
iksI hI nwimiq suix su sBu pRwpiq hoqI hY] Aru ibAws jI rwjy jnmyjy kau iehI
kQw suxweI QI] kust auqwrxy snwimiq] so kust auiqr gey Qy] kQw qyrvI
sMpUrnMm suB msqu[
91
h`Q ilKq nM : MS 75 sMgRih
isrlyK : srDw pUrn
p`qry : 1 A –48 A, 1 A –508 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw, cmVw, auKVI hoeI[ dupwsIN KVy ruK do lwl lkIrW ivc iek
kwlI lkIr dw hwSIAW[ sqrW pRqI pMnw- 9
Awm vyrvw : poQI dI hwlq ikrm Kurdw[ poQI dy SurU ivc 9 Aqy AMq qy 7 p`qry hwSIey vwly
KwlI hn[ p`qrw nMMbr 1 A qoN 48 A poQI srDw pUrn dw q`qkrw hY[ poQI dw pwT
AgoN Pyr 1 A p`qry qoN SurU huMdw hY[ p`qrw nMbr 509 Aqy 510 KwlI hn[ ikqy ikqy
hVqwl PyrI hoeI hY[
ArMB : < siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid]jpu] Awid scu jugwid scu] hY BI scu nwnk hosI BI scu]1]…
AMq : … bYrwDr gjDr kydwrw] jblIDr ntau jlDwrw] puin gwvih sMkr Aau
isAwmw] myG rwg puqRn ky nwmw ]1] Kst rwg Euin gwey sMig rwgnI qIs ] sBY
puqR rwgwn ky AwTwrih ds bIs]1]676] ] ] ] ]
] ] ] ] ] ] ] ] ]
h`Q ilKq nM : MS 75 A
isrlyK : mwqRw bwby nwnk jI kw
p`qry : 511 a –515 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, p`qrw nMbr 511 a qoN 513 a qk mwqRw bwby nwnk jI kI hY p`qrw nMbr
513 a qoN 515 A q`k dÍwds mwqRw sRI bwby nwnk jI kI hY[
ArMB : < siqgur pRswid ] AQ mwqRw bwby nwnk jI kI lwl sbwj gwVy nwl hoeI] ]
idl swP swPI isr topI Drygy] ibKqry shr mY ibKqry rhygy] KauP ko gvwie
kir KPnI leI hY] mursdh mn ko imhr kr deI hY]…
AMq : … bwbw nwnk boilAw gorK qUM bfw hY igAwnI] qyrI bwq myry mn mwnI] qU hY
pUrw qyrw gurU hY sUrw] ieiq dÍwds mwqRw kw JwVw sMpUrn hoieAw ] pVMqy sunMqy moK
mukiq lhMqy ] sRI gur nwnk jI ky crn pwdkW ko nmsqy nmsqy nmsqy]2]
h`Q ilKq nM : MS 75 e
isrlyK : mwqRw bwby sRI cMd jqI jI kI
p`qry : 516 a – 525 A
Awkwr : 14 X 18 s.m. ilKq: 9X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, pMj mwqRw hn[
92
ArMB : < siqgur pRswid ] AQ mwqRw bwby sRI cMd jqI jI kI lKXqy] gur AibnwsI
Kyl rcwieAw] Agm ingm kw pMQ bqwieAw ] igAwn kI godVI iKmw kI topI]
jq kw AwVbMd sIl lMgotI] Akwl iKMQw inrws JolI jugiq kw top gurmuKI
bolI]…
AMq : …pvn pwnI Agin ipRQvI Akws] caudy Bvn kI pRgws] nv KMf ly bMd bMd
boly] nwnk pUqw sRI cMd boly] jugiq pCwxY qqu ivrolY]1]7] ]
h`Q ilKq nM : MS 75 s
isrlyK : pRwx mwqRw bwby nwnk jI kI
p`qry : 525 a – 529 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid ] pRwx mwqRw bwby nwnk jI kI] suno isDo hir Bjn kw Byd
krbo] kWm kRoD kw Cyd krbo] eyk aUpir rwKbo pMc swQI] mn mih mMq mwrbo
hwQI] mY qUM idl mn moh jIqbo jogI] jrw mrn mytbo pvn rs BogI]…
AMq : …kwlw pIlw jrd supyd] lwl sbj ihrmcI rMgh vyj] bhu rMg pyvMd godVy ko
lwgy] surNiq inriq ky sIey qwgy] soeI godVI siqgur pihrweI] nwnk siqgur sMgu
shweI]1]8]
h`Q ilKq nM : MS 75 h
isrlyK : mwqRw bwby nwnk jI kI
p`qry : 529 a – 530 a
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid ] mwqRw bwby nwnk jI kI] EAM ckr phr imRqk hoie rhY]
buD phr bwEu ky hrY] myKlw phr sbd so lVY] so jogysÍr isr topI DrY]…
AMq : …iDAwn kw Awsn igAwn kI bYrwgin kMnI mudRw kurbwnI] isv kI CurI Drm kw
dsqwr iqs nwl kwty pMc dustwnI] gur pRswid lvY bsqR nwnk dws sdw sdw
kurbwnI]1]9]
h`Q ilKq nM : MS 75 k
isrlyK : mwqRw bwby Almsq jI kI
p`qry : 530 a –532 a
Awkwr : 14X18 s. m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, iqMn mwqRw hn[
93
ArMB : < siqgur pRswid ] mwqRw bwby Almsq jI kI] EAM ] KpnI kr kr qn
KpnwvY] AhM buiD qn mwih imtwvY] cwr idsw kI Kbr sunwvY] qO c`kR
cOplw ly glY mo pwvY] sylI isM|I Aru imRgwn] ngrI bYTo gur kI Awn]…
AMq : …PUl mwlw mwP] colw cwk] nwm qyrw pwk] sUeIdwnw suriq hY[ myKlI pRikRq hY]
qUMbw iqrwj hY] sylI sPwk hY] jgotw jmwq hY] btUAw swQ hY] iksqI hwQ hY ]
nwnk hlImI krwmwq hY]12]
h`Q ilKq nM : MS 75 K
isrlyK : mwqRw bwvy Bgq Bgvwn jI kI
p`qry : 533 a –533 a
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid ] AQ mwqRw bwvy Bgq Bgvwn jI kI]qylIAw AvDUq jogI]
Awvq jwq inrq kr KylI] mor kw dsqwr msqk ibrwjY] isr jtw jUt jogIAw ly
swjY]…
AMq : …iks qI CurI PhoVI icqMbr bGMbr] gl boD godVw gl ivc PUlmwlw] gTMq
mwqRw Bgq Bgvwn mwlw]13]
h`Q ilKq nM : MS 75 g
isrlyK : mwqRw crpt nwQ jI kI
p`qry : 533 a –534 a
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ mwqRw crpt nwQ jI kI] sylI n bwDo n aufwau
imRgwnI] iKMQw n phro jo hoie jwie purwnI] ibBUq n lgwaU jo auqr auqr jwie]
Kr vwg lyty myrI blwie] duAwrw dyK DUxI nw pwau] sMiDAw dyK isMgI n bjwaU]
igRh igRh kUkr kI inAweI mWgxy n jwaU] ByK kw jogI kdy n khwaU] Awqm kw
jogI crpt myrw nwaU]…
AMq : …KwieAw pIAw kIAw Bog] boly crpt ibgwVw jog] auT clY kCu bwq n pUCY kho
khw qum jwnw] jhW jwnw qhW jwie phucY cwie nhI kCu Kwnw] jhW pVw mUslw qhI
Kym kUslw] ikAw bsqI ikAw auidAwnw] qb boly crpt smJy gorK ikny ivrl
jog kmwnw]14]
h`Q ilKq nM : MS 75 G
isrlyK : mwqRw bwvy blKMfI jI kI
p`qry : 534 a –536 A
94
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : mwqRw bwvy blKMfI jI kI] < siqgur pRswid] jtw jUt mjbUq igAwn kI
ibBUq ly rmy jogI AvDUq jMg srbMg kUjw ngwrw] qoVw joVw qoV pwvy mY fwrw ]
EAM bn KMfI jogI AwvDUq Awd ibMd qy clwieAw] GUMGrU forIAw] swknI mwknI
mwnvI jMjIr]…
AMq : …bwbw Awdm AMmw hvw] mky mdIny ciVAw qvw] phlI rotI Pkr ko rvw] nhI
dy rotI PUty kToqI qvw] Pkr Kyly ApnI rvw kujwlI nwm n bs kInw] eyqI Abdwl
mwqRw kw JwVw] Kt drsn mY bwd ibbwd kry iqs gIdI kw mUMh kwlw]15]
h`Q ilKq nM : MS 75 |
isrlyK : mwqRw bwvy sRI cMd jI kI
p`qry : 536 A –540 a
Awkwr : 14X18 s. m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, do mwqRw hn[
ArMB : < siqgur pRswid] mwqRw bwvy sRI cMd cMd jI kI]pMc kos ikAw hY] AMnmX
pRwxmX mnomX ivigAwnmX AnMdmX ieh pWc kos hY] AMnmX kos kw ikAw nwm
hY] AMnrs krky hUAw hY] AMnrs kr ky bfw hUAw hY] AMnrs meI ipRQvI hY] iqs
ky ivKy lIx hoie gwieAw hY] iqs kw AsQUl srIr hUAw] pRwxmX kos mnomX kos
ivgXwnmX kos ieh jo iqMn kos hY sUKm srIr hY] …
AMq : …jb Akws isD dyh clweI] sRI cMd Xih mwqRw gweI] mwqRw khy so jugq kmwvY]
inrBau fMk ngwrw vwvY] mwqRw ibD ijn inscy kInI] iqn audws muK pdvI
lInI]17]
h`Q ilKq nM : MS 75 c
isrlyK : mwqRw shjw nMd audwsI jI kI
p`qry : 540 a –543 a
Awkwr : 14X18 s. m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] mwqRw shjw nMd audwsI jI kI] igAwn guPw mY krY smwD]
DIrj Aws n bYTy swD] pMc qq kI DUxI pwvY] bRhm igAwn kI Agin jlwvY] Ayso
jogI swDY jog] nw iqsu kwVw nw iqsu rogu] qIn guPw qj pIvY pwxI] cauQY suriq
DrY inrbwxI] …
AMq : …iehu mwqRw phry jy koie] Awvw gvn imtwvY soie] mwqRw pVY pVwvY mn
smJwvY] gur pRmysr qy bn AwvY] kwl jwl jm lgY n qRws shjwnMd vsY hir
95
pws] ibbyk mwqRw pUrn hoeI] khY shjwnMd audwsI soeI] mwqRw sMpUrn hoeI] sRI cMd
shjw nMd hoeI ] mwqRw swihb shjwnMd audwsI jI kI sMpUrxM smwpqM suMB]1]18]
h`Q ilKq nM : MS 75 C
isrlyK : mwqRw swihb rwm idAwl jI kI
p`qry : 543 A –545 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ies mwqRw qoN bwAd 6 dohry id`qy hn[
ArMB : < siqgur pRswid] AQ mwqRw swihb rwm idAwl audwsI jI kI ilKXqy]rhq ko
topu Dr gÎwn Dr myKlI jugiq ko sbNd inq bol jogI] pMc dl mwr mn mUMf cylw
krhu iqAwg md mwn mq mwn BogI] sIl sMqoK ko AwV bMd bwD lY jwq Aru sq
Dwro lMgotI] …
AMq : …bdUAw bYT iesiQr ho nwd iqRkutI bjY Ank hI swjY mucMgw] Drm kI swl mY
surq prdys mY smq mw.vw huvw hY aupMgw] gurU goibMd gur nwnk gur pUq qy mwqrw
AMq swrI pRgwsI] doaU kr jor isD ryn sMqn khI sMq hI rYn jwnY audwsI] ieiq
sMpUrnM]19]
h`Q ilKq nM : MS 75 j
isrlyK : KVkw bwvy sRI cMd jI kI
p`qry : 546 a – 547 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ KVkw bwvy sRI cMd jI kw] swDo kWieAw gV inpt
Aiq ibkt BwrI Kt burj bwky bny miD GV Git nau koit ds duAwrI] jhW kRoD
sy joD Aru kWm bilbIr sy mhW pRcMf hY DnuK DwrI] jhW loB sy Bup Aru moih sy
dUq hY grb sy blI blvMq kwrI] …
AMq : …qb jIq gV ibKm kau bYT kr qKq pr gwF nIswn Aru nMd pUrw] qIn aru
qIs ausqiq krih nwnkw Bly jI Bly blvMq sUrw]20]
h`Q ilKq nM : MS 75 J
isrlyK : Bsm gwieqRI
p`qry : 547 A – 550 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
96
ArMB : < siqgur pRswid] EAM Awid kw jogI Anwid kI ibBUq] sq kw nwqw Drm kw
pUq] kwl kO mwr Bey AvDUq] EAM AauDU AMbr Jry DrqI pry] iqs kI swKw
gwieqRI crY] so gwieqRI gobNrI krY] so gobrI sUrj muK suky Agin muK jrY] so
BsmMqRI sRI cMd jqI AvDUq ky msqk cVY]…
AMq : …jwix bwiq Bey pRgws] sRI cMd CfI sMswr kI Aws ] Awsw mwih inrwlm gey]
jib sRI cMd Bsm gwieqRI gey] ieiq sRI gwieqRI sMpUrnM] BVMqy sunMqy moK mukiq
lhMqy] gurU sRI cMd jI ky crn pwdkw ko nmsqy nmsqy nmsqy]21]
h`Q ilKq nM : MS 75 \
isrlyK : mwqRw bwvy bwlU hsny jI kI
p`qry : 550 A –556 a
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : sRI gurdyv nwnk ko nmo nm:] < siqgur pRswid] AQ mwqRw bwvy bwlU hsny jI
kI ilKÎqy] EAM isKw ktMq] AklMk mlMd hMq so sMq] EAM Ersnwr rMq] nwnk
imlMq qwih BgvMq]1] …
AMq : …EAM aultMq ibBUq pltMq kwieAw] isD kw mqw swdk ny pwieAw[ aulty
plty KMfy rog] s`q hY sbd q`q hY jog] jb aulty qb rUp idKwvY] jb plty qb
shj Gir AwvY] aulit plit mn Bie ACweI] pRxvq nwnk prm giq pweI]1]
16]22]
h`Q ilKq nM : MS 75 t
isrlyK : mwqRw gurU nwnk jI kI
p`qry : 556 A –558 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ mwqRw nwnk jI kI ilKÎqy] kvn ausqrw kvn pwnI]
mUMf muMfwieAw qUM iks kI bwnI] sq kw ausqRw bRhm pwnI] mUMf muMfwieAw siqgur
kI bwnI] iks ny mUMifAw iksny mUMfwieAw]…
AMq : …knk pqR sdw Arogu] siqgur bqwieAw pUrw jogu] AweI Bgiq pqR mih Kwie]
nwnk inrbwx ky sbd isau pivqR hoie jwie] isau DirAw skiq auTwieAw] krm
dU kw sMqoK isau pwieAw ] nau nwQ caurwsI is`D isau imil gurU nwnk p`qR isau
p`qR imlwieAw] Awdys ho isDo Awdys]1] mwqRw sRI gurU nwnk jI kI sMpUrnM]24]
h`Q ilKq nM : MS 75 T
isrlyK : mwqRw bwby sRI cMd jI kI
97
p`qry : 558 A –563 a
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, do mwqRw hn[ pihlI ƒ 25 AMk pwieAw hY pr AMqm mwqRw ƒ koeI AMk nhIN
pwieAw Aqy ies dI kwnI Aqy isAwhI vI Alg hY[ p`qrw nMbr vI nhIN pwieAw
hoieAw, bwAd ivcv nIlI isAwhI nwl iliKAw hoieAw hY
ArMB : < siqgur pRswid] AQ mwqRw bwby sRI cMd jI kI ilKÎqy] EAM dyvl DrqI
dyvl Akws] dyvl dyv BieAw pRkws] AauDU suriq inrq kr bolau] igAwn rqn
kI koTVI iksY pwrKU AwgY Kolau] pRQmY gur ky pUjhu pwie] ijin gur Awqm dIAw
bqwie]…
AMq : …audws rUp pwxI Ar pvx] jwky bDy qRY lok BOx ] audws rUp sbd pRkws] gur
kw sbd Bey pRkws] gur kw sbd Amr hor sB nws] gur kI ausqiq jo jn kry]
khu nwnk jUnI kbhu nw pry ] boD mwqRw audws mwqRw bwby sRI cMd swihb jI kw
sMpUrx hUAw] nmsqM nmsqy] sMq bwvw syvw dws jI ny]
h`Q ilKq nM : MS 77 A
isrlyK : dsW mhlW kI Eusqq
lyKk : surq rwm
p`qry : 413 a-414 A
Awkwr : 30X23 s.m. ilKq: 24X16 s.m.
vyrvw : EhI
98
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] dsW mhlW kI Eusqq] BweI surq rwm ny kIqI] jpY nEu
KMf ipRQmI spq swgrw jpY Awkws pwqwl sWnkw] jpY swmIr Aru mIr bYsMqRo jpY
kYlws sumyr Qwnkw] jpY bRhmwd ibsnwd rudwRd Pun jpY nkwd iedwd Bwnkw ] isRs†
jp jp qrY skl jY jY kr pRgit pwrbRhm gurdyv nwnkw]1]…
AMq : …ds Avqwr lIey kl BIqr gur nwnk AMgd nwm DrwieAw] Amr dws rwm
dws gurU Arjun rUp Awp DrwieAw] hir goibMd hir rwie guru hir ikRSn BI nwm
Awp khwvwieAw] gurU qyg bhwdr gurU goibMd isMG Apnw Kyl Awp pRgtwieAw]
ds AEuqwr kIey gur nwnk jI iBMn iBMn Qpkr idKrwieAw]13] bolhu BweI jI
vwihgurU] dsWd mhlw kI Eusqq sMpUrn hoeI] ]
h`Q ilKq nM : MS 77 e
isrlyK : svXy ausq gurU bwby jI kI
lyKk : bdl isMG AwzmgVH vwsI
p`qry : 414 A-415
Awkwr : 30X23 s.m. ilKq: 24X16 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qry Pty hox kwrx ilKq pUrI qrHW pVHn jog nhIN]
ArMB : < sRI vwhgurU jI] svXy Eusq [ Eusqq ] gurU bwby jI kI bdl isMG isK
AjmgV bwsI ny kIey] ikRpw ky inDwn pun pUrn pRDwn pBU [ pRBU ] piqqn ky pwp
pl my ibdwry hY]…
AMq : …kro rCw nby nrk qy inkwr qwry lijq Bey jmrwj Eut dyKy srn kI] cwr muK
pwc muK hwry kYh cwr muK Eurmw rhI n jwih nwnk crn kI]3]
h`Q ilKq nM : MS 78
isrlyK : gurbwxI-Sbd sMgRih
p`qry : 1 a-272
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY; dupwsIN KVyH
ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw hY, Aqy 2 E p`qry qy pihly
hwSIey ivc cupwsIN iek hor ausy qrWH dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnw- 10
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc hwSIey vwlw iek p`qrw, 1 A KwlI hY[AMq qy pwT ADUrw hY[ iek
hor p`qrw , jo ies poQI qoN Af hY, gurbwxI ilKI hoeI hY[ ies poQI dI mweIkRoiPlm
bxI hoeI hY]
ArMB : < siqnwmu krqw purKu inrBEu inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM
gurpRswid]jpu] Awid scu jugwid scu] hYBI scu nwnk hosI BI scu]1]…
99
AMq : …mhlw 5 ]PrIdw kMqu rMgwvlw vfw vy muhqwju] Alhu syqI riqAw eyhu scwvw
swju] 109 m: 5 ] PrIdw duKu suKu ieku kir idl dy lwih ivkwru] Alhu BwvY so
Blw…..
h`Q ilKq nM : MS 79
isrlyK : gurbwxI-Sbd sMgRih
p`qry : 1-10 a
Awkwr : 12 X 15.5 s. m. ilKq: 8 X 12 s. m.
vyrvw : ibnW ijld, ibnW hwSIAw ; sqrW pRqI pMnw- 8
Awm vyrvw : p`qrw 10 P`itAw hoieAw hY[ pwT ADUrw hY[
ArMB : 1 EAM] soriT mhlw ]5] myrw siq gur rKvwlw hoAw] Dwr ikRpw pRB hwQ dy
rwiKAw hwir [ hir ] goivdu nvw inroAw]1]…
AMq : …sYÍXw] mws AsU hm kwnr ky sMg Kylq icq hulws bFweI] kwn qhw pun gwvq
Qo Aq suMdr rwgn qwn bsweI] gwvq QI humhU sMg qwhIkY qw Cb ko brinXo nhI
jweI] qw sMg mY suK dwiek QI icq isXwm ibnw Ab BI duKdweI]8] sYÍXw] kwqk
kI sKI rws ibKYrq Kylq qI hir so icq lweI] sy qh Dwr gÍrnk…..
h`Q ilKq nM : MS 80
isrlyK : igAwn sRody
p`qry : 1 A -33 A
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : ibnW ijld, dupwsIN KVy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY[ vKryvyN leI lwl
isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ sqrW pRqI pMnw- 9
Awm vyrvw : 1 a p`qry qy iPkI ijhI ilKq ƒ lkIrW mwr ky kitAw hoieAw hY[ poQI ADUrI
hY[
ArMB : < siqgur pRswid] rwgu rwm klI igAwn surody] mhlw 1 ] pRsoqum pRmwqmw
pUrn ibsÍy bIs Awid purK Aibclu quhI qoih invwau sIs]1]…
AMq : …Agn qq jb clq hI khI gRB rih jwie] gRB igrY mwqw duKI hoqw hI mr
jwie]222] bwie qq sur dhno krY purK jo Bogu] gRB rhY jo qw smY dyhI AwvY
rogu]223]…..
h`Q ilKq nM : MS 81
isrlyK : cObIs iekwdSI kw mhwqm (pdm purwn ivcoN)
rcnw kwl: sMmq 1826
smW : sMmq 1856
p`qry : 1 a-125 a
Awkwr : 10X14 s.m. ilKq: 7X10 s.m.
100
vyrvw : ijld kpVw g`qw, auKVI hoeI[ dupwsIN KVyH ruK do kwlIAW lkIrW dw
hwSIAw ] sqrW pRqI pMnw- 6-7
Awm vyrvw : hwSIey vwly do p`qry SurU ivc Aqy cwr p`qry AMq qy KwlI hn[ AwKrI pMny qy gurU
qyg bhwdr jI dw slok hY[
ArMB : < siqgur pRswid] AQ cOaubIs iekwdsI kw mhwqm ilKqy]dohrw] sRI gur
crx gxys pwd mwqw srsÍqI iDAwie] iekwdsI mhwqm igRMQ kI BwKw rco
bnwie]1]…
AMq : …shMsRikRq dyiKE nwih pwrsI qy BwKw krI] aUc nIc AKr pRB iKmo ikRpw Dwir
kY]188] =] ieiq sRI pdm purwxy sRI ikRsnwrjun sMbwdy kwqk [kqk] sudI
iekwdsI mhwqm sMpUrnM]24]sMbq ATwrw sY iekbMjw [iekbMjw qy hVqwl PyrI hoeI
hY] ]1856] mwG sudI] iqRqIAw mMglvwr] poQI sMpUrn hoeI] gur
pRswid]=]=]=]
h`Q ilKq nM : MS 82
isrlyK : jnmswKI mhlw 1 (Amr kQw kI poQI)
smW : sMmq 1928
p`qry : 1-14 +1 A -667 a
Awkwr : 24X33 s.m. ilKq: 16X22 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw; auKVI hoeI[ dupwsIN KVy ruK do lwl lkIrW ivc do nIlIAW
lkIrW ivc vKryvyN leI pIlI motI lkIr dy hwSIey dy bwhrly pwsy iek nIlI lkIr
hY[ sqrW pRqI pMnw-16
Awm vyrvw : 1 a qoN 14 a qk poQI dy pwT dw qqkrw hY[ iPr iek p`qrw hwSIey vwlw KwlI
hY[ Aglw 1 a hwSIey vwlw KwlI hY[1 A p`qrw ijQoN pwT SurU huMdw hY hwSIAW nwl
sjwieAw hoieAw hY[ 2 A qy vI cupwsIN dohrw hwSIAw hY[ pwT dy AMq qy tofI mhlw
5 dy do dupdy id`qy hn[
ArMB : < siqnwm krqw purKu … gur pRswid]jnm swKI mhlw 1 ] Amru kQw kI
poQI jo koeI ihiq iciq lwie ky pVYgw suxygw ilKygw ilKwvygw iqs kI mukiq
hovygI] qw sRI inrMkwr jI kw bcn hoieAw ] jo hy nwnk Bgq jI jo koeI qyry nwm
kI Amr kQw pVygw suxygw ilKygw ilKwvygw so iqsu kw duK dildR dUir hoie
jwvYgw]…
AMq : …jnmpqRI sRI gurU bwby nwnk jI smwpqMu msqu suB msqu ]1]1 AKru vwDw Gwtw
soiD kir pVnw] BuilAw cuikAw sRI gurU bwbw nwnk jI bKsMd hY]1] ]sMmqu 1928
imqI hwV idny 15] imqI hwV sudI dsmI ky idnu 1 smwpiq kIqI ]1] poQI
ilKvweI]
h`Q ilKq nM : MS 83
isrlyK : jnmswKI sRI gurU nwnk dyv jI (poQI sc KMf)
lyKk : soFI imhrbwn
101
p`qry : 1 a-10a + 1 a-404 a
Awkwr : 24.5X34.5 s. m. ilKq: 18.5X24.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw; auKVI hoeI[ dupwsIN KVy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw[ 1 a
qoN 10 a qk pihly hwSIey dy ivc ivc dupwsIN KVyH ruK do lwl lkIrW dw hwSIAw
hY[ sqrW pRqI pMnw- 15
Awm vyrvw : 1 a qoN 10 a qk qqkrw scKMf poQI dw iliKAw hY[ SurU ivc iek hwSIey vwlw
Aqy iek ibnw hwSIey dy KwlI hn Aqy qy AMq qy hwSIey vwly 5 p`qry KwlI hn[
ArMB : < [ sRI siqgurU ky prswid] Awid scu jugwid scu] hY BI scu nwnk hosI BI
scu] scu nwmu krqw purKu] inrBEu inrvYr Akwl mUriq AjUnI sMBo siqgurU ky
pRswid] piqq pwvn ] Bgq visclu] AnwQhu ky nwQ … scKMfu poQI ilKxy kw
ArMBu BYAw] sRI siqgurU bwby nwnk jI kw syvku sRI siqgurU imhrvwnu jI poQI ilKI
ilKweI] …
AMq :…pwkI nweI pwku qU Awip rwmu rihmwnu] sB ikCu qyrY vis hY dws nwnk ky
imhrvwn]153] bolhu BweI vwhu gurU DMnu gurU siqgurU] rwmu siqgurU siq siqnwmu
krqw purKu siqgurU prswid]153] eyhI poQI sc KMf ieku sEu iqvMjh 153 [
gostI] hYin ieku sEu sqwhit gostI cOdh gostI Gwty hYin] ies qy Awgy hr jI
poQI hY]61] iekwhiT gostI hYin] iqsu qy Awgy cqRBoj poQI hY]74] cEuhqir
gostI] iqsuqy kyso rwie poQI hY] iqsu qy Awgy ABy pd poQI hY] iqsu qy Awgy pRym
pd poQI hY] eyih iC poQIAw hYin iqnw dw joVu] pMj sY pchqir]575]gostI bwby
nwnk dI jnm swKI dIAw hYin] iCAW hI poQIAW Eqy vwhugurU jI]1]]]
h`Q ilKq nM : MS 84
isrlyK : nIiq mwrqMf gRMQ
lyKk : gokl pRswid kwXsQ
smW : sMmq 1926
p`qry : 1 a–135 a
Awkwr : 17X11 s.m. ilKq: 12X7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[ cupwsIN dohrw
hwSIAw hY[ pihlW nIlI qy lwl lkIr; Aqy AMdrvwr iek nIlI , do lwl Aqy do
kwlIAW lkIrW ivc iek motI pIlI lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnw- 13
Awm vyrvw : pihly pMny qy hrw hwSIAw hY[ SurU ivc iek hwSIey vwlw p`qrw KwlI hY[ poQI dI
Awm hwlwq TIk hY pr AMqm p`qrw PitAw hoieAw hY[ A`Dy ‘Î’ dI vrqoN kIqI geI
hY[
ArMB : < siqgur pRswid AQ rwjnIq ikRq gokul pRswid kvI kI]dohrw] gxnwXk
dwXk skl lMbodr XkdMq] Bry gÎwn gux jyih Bjq Bjq Bwv BXvMq]1] …
AMq :…sgl Pswid n pr fr phucY XhI hyq Anumwin] qj Pswid mrjwd qÎwgkY
sID clY mnmwin]153] ieiq sRI nIiq mwrqMf gRMQ nvsyrvw nrys nIiq vrnnM
102
gokl kwXsÎ livricqy pRsonqR mihpwl mMqRI kI sMpUrxM iqRqIX pRkws: ]3] swvx
ikRsn] sMmq 1926 sn 1276 swl my]
h`Q ilKq nM : MS 85 A
isrlyK : sRI gurU gRMQ lihrI
lyKk : nrwiex isMG inrmly
ilkwrI : hjUrw isMG
smW : sMmq 1948
p`qry : 1–10
Awkwr : 18X27 s.m. ilKq: 14X21 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ sRI gurU gRMQ lhrI ilKXqy] dohrw] sRI gurU nwnk Awid
nmu nmu sRI goivMd isMG] Bgq pRhlwd auDwr ihqu pRgit gRMQ nrisMG]1] kibq]
103
vMdy gurU nwnk jI AMgd Amrdws rwmdws Arjn hI puMj pwp p`itky] hir goivMd
hir rwX vMidXy pdwrivMd] sRI hir ikRsn jo ivAwpI siB G`it ky]…
AMq :…hir mlUk kI cUk ko iCim hY sMq slUk] su`iD Asu`iD pRbu`iD nih lyiKk miq
hY mUk]50]ieiq sRI mq pMifq hjUrw hrI isKÎyx nwrwXx isMGyn kiv inrmlyn
qrnqwrx invwisnw ivcicqM sRI gurU gRMQ lihrI sqoqR suBM]
h`Q ilKq nM : MS 85 e
isrlyK : ivnY pqR pcIsw
ilKwrI : hjUrw isMG
smW : sMmq 1976
p`qry : 1–4
Awkwr : 18 X 27 s. m. ilKq : 14 X 21 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ies dy AMq ivc iqMn KwlI hn[
ArMB : awy nm: < siqgur prswid]a sRI dsmysÍr gurU BXo nm sRumy AQ sRI gurU goivMd
isMGw gRyguhwr ivnY pqR pcIsw ilKXqy]dohrw] sRI guru kil ml dl drn srn
prn duK dUr] cUr krx durjn duKd sur jn suKd jrUr]
AMq :…rs muin gRh, sis sMbqM sukl sumgR mws] gurUvwsr iqKI dÍwdsI Bul Cmo inj
dws] ieiq mq mhwrwj pMifq hjUrw hrI issXyx nwrwXx isMGyn kiv inrmlyn
qrn qwrx invwis nwiv ricqM sRI dsmysÍr gurU pRiq ivnX pqR pcIsw suBM] ]
h`Q ilKq nM : MS 86
isrlyK : jnmpqRI sRI gurU nwnk dyv jI kI
ilKwrI : dUlw isMG imrw
smW : sMmq 1867 ib /1810 eI.
p`qry : 1 a – 610
Awkwr : 17X14 s.m. ilKq: 13.5X10.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw PtI hoeI[ dupwsIN do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY[ SurU ivc do
qy AMq qy iek ibnw hwSIAw p`qry KwlI hn[ sqrW pRqI pMnw- 10
Awm vyrvw : swKIAW dy AMk nhIN id`qy hoey[
ArMB : vwhgurU jI swKI byd lY Awvxy kI] < siqgur pRswid]bwby nwnk kau hukmu
hoieAw] krinhwr kw] siqjuig mih qdhu bwbw swihb imhrvwnu Qw] ieik idin
AwigAw hoeI inrMkwr kI] jy nwnk cwr jug kIqy hYin[ cwir byd BI kIqy
loVIAn]…
AMq :…Pyir cwauQy dI smgRI lY gey jw jwieky isvw duDu nwl qRauk kY j vyKin qw icKw
ivic Pl hs ikhu nwhI] lkVIAw bYsMiqR sB dyiK rhy] koiely myil kY ndI ivic
pwey] sB pCoqwvx lgy ikny nw jwqo Cl gieAw] smq]1595] vrKy mWhy AsU
104
sudI [11] sMmq ]1867] hwV sudI ] pRivs]21] dUlw isMG imrw lhorI dRAwjy
bYT ky lyKI dUsrI poQI ] gurU nwnk jI kI jnmpqRI]
h`Q ilKq nM : MS 87
isrlyK : AsÍmyD BwKw
lyKk : tihkx kvI (vwsI jlwl pur)
smW : sMmq 1879
p`qry : 1 – 542
Awkwr : 22X28 s.m. ilKq: 15.5X17 s. m.
vyrvw : ijld g`qw; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[ dupwsIN KVyH ruK do
lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnw- 15
Awm vyrvw : ikqy ikqy ikrm Kurdw hY[ poQI dy SurU ivc 5 p`qry KwlI hn [Pyr iek p`qry qy
qqkrw hY,Agy do p`qry hwSIey vwly KwlI hn[ AMq qy 7 p`qry KwlI hn[ p`qrw nMbr
541 A Aqy 542 A qy iek sqr lwl, iek kwlI isAwhI nwl ilKI hY[ hVqwl
Pyrky suDweI kIqI hoeI hy[ ikqy ikqy hwSIey ivc vI suDweI kIqI hoeI hY[ ies kvI
ny nMd lwl (BweI) dw nmskwr kIqw hY ijhVI ik imswl Awm nhIN imldI]
ArMB : < siqgur prswid]AQ AsÍmyD BwKw ilKqy ]EAM gxyswie nmh] sRI
kwilkwie nmh] EAM sRI nMd lwlo jXq] ikRq tihkn kI] caupeI[ ipRQmy pRxvo
igrjw nMdn ] sMkr qin gin ibGin inkMdin] lMbodk suK hir suKdwiek] eyk
rdn gj bdn ibnwiek] buD sdn AG AauD ibnwsn] mMgl rUpu AmMgl nwsn ]
Asrn srn skl jg bMDn] syviq sur nr sRI Dr cMdn[…
AMq :…dohrw] ieiq sRI BwrQ prbny AsÍmyD bKwn] kib thkn DMwie iqRhqro hY ikRq
pUrn jwn ]61] dohrw ] ieq sRI mhwBwQ purwxy Drm jg bMKwxy ikRsn kauqk jg
spUrx isD kwrj Drm sPl nwmy iqRhqro iDAwie]62]13] sMmq ibkRm sYn ko
iliKE mhwqm jwn]shMs ATwrh 1879] EunwsI] poQI pUrn jwin]1] sRI vwhugurU
jI kw Kwlsw sRI vwhugurU jI kI Pqy] AKr vD Gt BuilAw cuikAw bKsxw vwsqy
Awpxy nwm dy ibrd dI pYj rKxI ] imqI hwrvfI 8 idn sMgRwd dI 1] vwr suB
vwr buDvwr ilKI Bog pwqw]vw]hu]gu]rU] vw]hu]gu]rU]jI]……rw] m]rw]
m]rw]m]
h`Q ilKq nM : MS 88
isrlyK : rwmwiex BwKw
lyKk : Twkur dws
ilKwrI : rx isMG
smW : sMmq 1829
p`qry : 1 – 395
Awkwr : 18X31 s.m. ilKq: 12X22 s.m.
105
vyrvw : ijld g`qw cmVw[; dupwsIN KVyH ruK do lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr dw
hwSIAw [ sqrW pRqI pMnw- 12
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw [ 330 p`qry qoN Agly pMny DUAWKy, KwDy Aqy Ksqw hwlq ivc
hn[ pihly p`qry dy auqly K`by kony ivc bwkI pwT qoN Alg dohw iliKAw hY[ “dohw
rmwiex pusqk ilKq ho sRI gur ky anuswr[ DMnÎ DMnÎ gur dy [ dyv ] jU kInI ikRpw
Apwr]”
ArMB : EAM siqgur pRswd]sRI gxyswie nmih] rwm crqrwie nmih] EAM sRI gur
iBEienmh] EAM nmo nmo sRI rwm jU siq icq AnMd rUp] mMgl inD pRmodGn
dsrQ suq jg rUp] …
AMq :…ieiq sRI rmwiex sMKyp ibD sMpUrnM] suB dohrw] gRMQ rmwiex ko iliKE sRI rwm
ikRpw Anuswr] sRI rwm srn jo jn pry Bv inD auqry pwr] Twkur dwsu hY swD iqs
ky dsKiq jwn] P`gx mws iqQ pMcmI gRMQ sMpUrn mwn] cOpeI] vwr CinC`r pUrn
hoAw] sRDw pRIq ADk Aiq BoAw] rwm crn mY rhY iDAwn] srn rwm kI jo jn
pry] dUK BUK rwm iqs kI hry] rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm
rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rx isMG qrI [qyrI] srx] 000]=]=]=]=]=
h`Q ilKq nM : MS 89 A
isrlyK : swKI bwby ky clwxy kI
p`qry : 13a– 23 A
Awkwr : 13X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw ; ibnW hwSIAw [ sqrW pRqI pMnw-7
106
Awm vyrvw : EhI, ilKweI suMdr hY]
ArMB : < siqgur pRswid] swKI bwby ky clxy kI] svw phur rwiq rhdI ƒ bwbw
clwxw krdw hY] drgwh nU] qb blvMf FwfI nU bcn hoieAw blvMfw mY drgwh nU
ividAw hodw hw ] qb blvMf FwfI Ardwis kIqI] jI scy pwiqswhu sMgiq dw hIlw
kI ] qW Agy qy bcn hoieAw sMgiq nU igrMQu jI bKisAw]…
AMq :…qW BweI mrdwny pwis iek rbwbu sI jw bwbw icqMn krdw qw BweI mrdwnw fyry
hodw] qw bwby dy icq krny rbwbu dIAW qwrw bol EuTdIAw] qw mrdwnw AwKdw
BweI rbWbu mY qy qUM icq hoie hY clu] qw Agy qy rbwbu boldw ju myrI duAwlI gl
ivc Gqu] ijQy bwbw hY EuQY Eufwie kY qYnu lY clw ] qw cwir pihr rwiq smUh
iekTy hody] kIrqnu kr kY KusI lYky muV fyry Awvdy]
h`Q ilKq nM : MS 90
isrlyK : sIhrPI
lyKk : gupwl isMG
p`qry : 1– 19
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnI hoeI hY] ibnW hwSIAw [ sqrW pRqI pMnw- 8
Awm vyrvw : 16 qoN 19 p`qirAW q`k sjy pwsy aupr dy kony Bury hox kwrx p`qrw nMbr bwAd
ivc nIlI isAwhI nwl pwieAw hoieAw hY[ hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY[
ArMB : 1]E] siqgur pRswid] AlP Aj n mMgdI sMgdI mY r`bw dyhu dIdwr dulwirAW
dw] kdy mn sI nI suxo rb sÎo kihAw AwjdW AsW ivcwirAW dw] ies jIvxy QIN
dyeI mOq rbw irhw idsno muK ipAwirAW dw] kI AwvsI hQ gupwl isMGw AsW
iesk dy muieAW ƒ mwirAW dw]1]…
AMq :…AlP Aj AwieAw seIE myrIE nI cyqw gl icrokxI vIsrI dw] lgw sMg dw
rMg insMg mYƒ ifT sMg sdw rMgIsrI dw] hux hor nw BWvdw kuJ swƒ gurW disAw
rwh munIsrI dw] geI Bul sqwr gupwl isMGw ipAw Bog BI nwl kvIsrI dw]30]
107
Awm vyrvw : poQI Ksqw hwlq ivc hY[ pihly Aqy AwKrI kuJ p`qry Ptdy jWdy hn[ hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ hwSIey ivc vI suDweI kIqI hoeI hY[ poQI ikrm Kurdw
hY[ ikqy ikqy hwSIey ivc ilKq hY[
ArMB : < siqnwmu krqw purK gur pRswid…] nwm sB dyvw dw dyv hY] koeI dyvI ƒ
mnwvdw hY] koeI isvƒ koeI gxys ƒ koeI hor dyviqAw nU] gurU ky isK sqnwmu nUo
ArwDqy hYn] < siqgur prswid] swKI BweI gurdws jI kI vwr XwrvI isKw dI
Bgq mwlw] eyk smyN BweI mnI isMG jI QI isKw Ardws kIqI ] jo BweI gurdws jI
ny jo isKw dy prQwie vwr kIqI hY] so sB dys dys dy isKw dy nwm ilKy hYin] Eunw
dIAw rihqw qy krqUqw Aswno mwlUm krwvo jo AsI BI jwxIey]…
AMq :…qy vwsqv bIVw ju huMdw hY] so pwn kQw supwrI cUnw Awpxy rMg nU Cfdw hY[ qw
lwl rMg Eus dw huMdw hY] qYsy jo isK Awpxw ABmwn ikirAw dw Cfdy hYin soeI
gurmuK huMdy hYin] 163 ] bolhu BweI jI vwhgurU swKIAw pUrIAw hoeIAw smwpq
msq suB msq iek sEu qy qRyhT swKIAw pUrIAw hoeIAw]
h`Q ilKq nM : MS 91 A
isrlyK : swKI mhly dUjy kI (suMn smwDIAw dI)
ilKwrI : Awqmw rwm
p`qry : 145 a– 149 a
Awkwr : 17.5X25 s.m. ilKq: 13X19 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : … < siqgur pRswid] swKI mhly dUjy kI ]=] gurU nwnk jI imhr kIqI bcw
AMgdw qUM kCu mMg kCu quih mMigE nhIN] tihl syvw quih bhuq kIqI hY] qw gurU
AMgd jI kihAw jyhVI kweI loVId AwhI so qusw imtwie CfI hY] qw BweI lihxy
kihAw qusw imhir kIqI hY] qw suMn smwDIey jo suxIdy hYin iqnw dw dIdwr hovY]…
AMq :…qw BweI lihxy nyqR mIty] dyKy qw gurU nwnk jI dy pws hW] Awie cRxI lgw] qw
gurU nwnk jI puiCAw BweI lihixAw suMn smwDIAw dw dIdwr kr AwieAw hY] qw
BweI lhxy kihAw jI quswfw sdkw dIdwr kr AwieAw hW]
h`Q ilKq nM : MS 91 e
isrlyK : pMjw ipAwirAW dy pUrbly jnm
ilKwrI : Awqmw rwm
p`qry : 149 a– 150 a
Awkwr : 17.5X25 s.m. ilKq: 13X19 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : <siqgur pRswid] sRI goibMd isMG jI soFI] jnm ptxy dw vwsI AnMdpur jI
dI] dieAw isMG soPqI lhOr dI vwsI ipCly jnm lEU dy Avqwr Qw]2]…
108
AMq : …vwhgurU kw mMqR jp Awn mMqR dy iqAwg] mukq jugq bwCq Plq siqgur crnI
lw [lwg] ]5] bolhu BweI jI vwhgurU …sRI vwhgurU jI]
h`Q ilKq nM : MS 91 s
isrlyK : swKI BweI gurdws Bly jI kI
ilKwrI : Awqmw rwm
p`qry : 150 a– 163 a
Awkwr : 17.5X25 s.m. ilKq: 13X19 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid]swKI BweI gurdws Bly jI kI ] sor
Tw ] isK hY prm sujwn gurdws nwm gur crn rq] pwieAw Awqm igAwn siqgur
ikRpw ktwC qy] kibqu ] BilE kI kul ivKy kIE hY pRkws ijsy gurdws inj nwm
Dwr gur kI srn ghI hY] siqgur pUrn bRhm gurU sRRI rwm dws jI Awqm igAwn
boD BlI ibD khI hY]…
AMq :…kibqu ] mhKI bhuq lY kY sOdwgr cVwie nwau bIc gMj BI Awkws mwq byVI mD
AwieXo hY] khw pun DnI jo n sIs ko KnU hY qwqy ndI pwr eyk Jot dwn quJih
idvwieXo hY] pRQmo mwn kr bhur Kurkn lwgo Jot eyk Gsy kw mol kih sunwXo hY]
qwqy muih BwKw kI ju pRIq Aiq ADk BeI qw qy gur pRmwn nIc buD my su gwieXo
hY]132]
h`Q ilKq nM : MS 91 h
isrlyK : swKI BweI nMd lwl jI kI
ilKwrI : Awqmw rwm
rcnw kwl: sMmq 1752
p`qry : 163 a–178 a
Awkwr : 17.5X25 s.m. ilKq: 13X19 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ies ivc do swKIAW hn[
pihlI swKI p`qrw nMbr 163 a - 172 A
dUjI swKI p`qrw nMbr 173 a - 178 a
ArMB :<siqgur pRswid ]swKI BweI nMd lwl jI kI]dohrw]siqgur kY srnn rhY prm
hMs isK jwn] nMd lwl jI nwm iqs gur crnn rq mwn ]1] ibnu gur Awn pRpMc
jg imiQAw jwn iqAwg] sq icq AnMd crn gur mwn kIAw Anurwg]2]…
AMq :…sMmq sqRh shs su bwvn ] mMGr sudI nOmI suK dwvn] sur gurvwr sqdRv
qIr] bcn khy nMd lwl suDIr]76] dohrw] vwihgurU gur jwpIey vwihgurU kir
iDAwn] mukq lwB su hoie hY gur isK ird mY mwn]77]
109
h`Q ilKq nM : MS 91 k
isrlyK : gostW bwby nwnk jI dIAW
ilKwrI : Awqmw rwm
p`qry : 178 a– 199 a
Awkwr : 17.5X25 s.m. ilKq: 13X19 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : bwby dIAW gostw :-
is`DW nwl p`qrw nMbr 178 A
syK bRhm nwl p`qrw nMbr 181 a - 192 A
mrdwny nwl p`qrw nMbr 192 A - 195 a
AwpxI Awqmw nwl p`qrw nMbr 195 a - 199 a
ArMB : <siqgur pRswid]Pyr dsw mhlw kIAw swKIAw ilKIAW] ipRQmy swKI pihly
mihl kI qurI] jb gurU nwnk jI pihly mihl rmqy sumyr prbiq aUpr jwie KVy
hoey] qb auhw nau nwQ caurwsI isD Qy]Air iCAw jqI Qy] sBnw mih muKI gurU
gorK nwQ Qw] Eunh kY swiQ mylw gurU bwby jI jwie kIAw] Aru srb isD mMflI
kEu Adys Adys Adys kih bulwieAw]…
AMq :…slok ]gurU gurU jpu ry min ijs imil pweIA soie]kl klys pwp ihry Aiq
shweI hoie] jn nwnk dws ibcwirAw gur ibn mukiq n pwvY koie]97] bolh
BweI jI vwihgurU vwhgurU… siq jI DM [DMn] gurU jI poQI Awqmw rwm ilKI ]
ilKweI BweI sUrw isMG ] Bul cuk bQ\I [bKS\I]]
110
isrlyK : bsMq bhwr rwjnIq
p`qry :1
Awkwr : 22X15 s.m. ilKq: 19X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnHI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN
pwsy KVHy ruK, sqrW pRqI pMnw- 17
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq mwVI, burI qrHW ikrm Kurdw ikqy-ikqy hwSIey qoN bwhr iliKAw hY[
ArMB : <siqgur pRswid] AQ bsMq bhwr rwjnIq ilKXqy]kibqu] mMgl krn duK
dwird hrn jw ky crn srn AiBlK Ailkys ky] KMfn Kln ky pRbl Buj dMf cMf
kuMfl krn jn mMfl idnys ky]…
AMq :…sRI gurU goibMd isMG ky pMQ Kwlsy mWih] pRbl nrydR imRgys jU pRgty sRI nr
nwih] idn kb pwxI aus ky sIDw krny ky qrd myN lg jwqI hY] jYsy Awgy ilKyNgy]
ik ishq kw kXw lKnN hY[ syhq suK ko khqy hY as kw lCn eyh hY]
h`Q ilKq nM : MS 92 A
isrlyK : poQI vydWq Aqy joiqs
p`qry : 3-10
Awkwr : 22X15 s.m. ilKq: 19X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : jb gYrq beI ikRXw hueI ausI ko suK khqy hY[ vh qbIXq sy bruD hY bruD jWn
ky aus ko qoVny myN lgqI hY[ Xh nhIN jwnqI jo mY ies mRj ky qoVny kw ierwdw krU
n aus kw sBw vsuqY hI hY[…
AMq :… sUCm ky ArQ ehy hY jo sBwvk aupR kI ieCw rKY] ies sy bru`D ko AsQUl
khqy hY] AOr hr eyk qq do kYPIXq rKqw hY[ so kYPIXqcwr hY
(4) gRm (1) srd (2) qr (3) Kusk (4) jYsy AgnI grm v Kusk hY] svwDw 1
h`Q ilKq nM : MS 93
isrlyK : moK pMQ pRkwS gRMQ
ilKwrI : gulwb isMG
smW : sMmq 1835
p`qry : 1-125
Awkwr : 17X28 s.m. ilKq: 12X18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do-do kwlIAw lkIrW, sqrW pRqI
pMnw- 12
Awm vyrvw : ies poQI ivc pMnw nM: 1 qoN 59 Aqy 64 qo 65 p`qry qy dovyN pwsy hwSIAw KVHy ruK
do-do kwlIAW lkIrW Aqy bwkI p`qirAW qy hwSIAw nhIN hY[ p`qirAW dI igxqI 1
qoN 59 q`k hY iPr dubwrw 50 qoN SurU huMdI hY iPr 125 qk hY[ ikqy-ikqy ilKq ivc
vI Prk hY[ poQI dy SurU ivc 3 p`qry KwlI hn[
111
ArMB : < siqgur pRswid] sRI gxyswX nmh: sRI rwmXnm: AQ moK pMQ pRkwS gRMQ
ilKXqy] sÍYXw] Xw jg mY ijn ky pd pMkj syvq nIq sÍrysr BwrI] AOr surwgn
syvq hY Ar jWih BjY Bv mY muKcwrI] qwq Bjy jg mwq Bjy puin jWih mnwie
ijqy iqRpurwrI] so gx nwiek hoie pRsMn ghy pd bMdn Byd hmwrI] …
AMq :… kr jor BlI ibD dMf smMpd pMkj mY vhu bMd hmwry] ieq sRI mq mwn isMG
crx isMGXq gulwb isMGyn gOrI rwey Awqm jyn ivrcqy moK pMQ pRkws ivdyh mukq
inRnXo nwm pMcmo invws] SuB msqu AnMd msqu] sMmq 1916 mhInw mwg dw]
sMpUrx rwsI krAw] idn bIrvwr pRwqkwl]=]=]=]=]=]=]=]
h`Q ilKq nM : MS 94
isrlyK : pol mq rwDw suAwmI Bwg 2
lyKk : hukm isMG
sQwn : lyKk c`k nMbr 290 lwielpur (pwiksqwn) dw rihxvwlw hY[
p`qry : 128
Awkwr : 26X21 s.m. ilKq: 21X17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw isAwhI kwlI qy nIlI; bgYr hwSIey qoN
Awm vyrvw : lyKk Anuswr iesdw pihlw Bwg C`p cu`kw hY[ pMnw 118 qoN bwAd iksy vloN Coty
Awkwr ivc lwienW vwly kwgj qy nIlI isAwhI nwl BweI hukm isMG ƒ pol mq
rwDw suAwmI Bwg dUjw dIAW jrUrI soDW leI bynqI kIqI geI hY[ ieh poQI 75 pMny
q`k kwlI isAwhI nwl lweInW vwly mSInI kwgj qy pMny 75 qoN pMnw 128 q`k nIlI
isAwhI nwl iliKAw hoieAw hY[ p`qrw nM:121 qoN 126 q`k nhIN hn iPr 127 qy
pqrw nM:128 ligAw hoieAw hY[
ArMB : < sRI vwihgurU jI kI Pqih[ auGiV igAw jYsy Kotw FBUAw jw ndr srwPw
AwieAw]pol mq rwDw suAwmI Bwg dujw ikRq BweI hukm isMG c`k nMbr 290
lielpur[…
AMq :…ikaN BweI hux dyK leI jy swr bcn dI QWh eyh sMqw dI bwxI nwhIN eyh hY nSy
khwxI eyh KMgwr khwxI BweI qn dI syvw kihNdy] ivcy ilKAw t`tI iPrnw swr
bcn ny kihNdy[ jw hY isPq suAwmI jI dI joie Aigryvwlw] AKr AKr AMdr
iPrdI suAwmI jI dI mwlw] jW rwDW dw inrMjn iet KiVkw ilKAw] eynw nwl hY
poQw BirAw hor bcn n ipKAw] isPq r`b dI ikdy n ifTI n mn dw smJwxw]
dunIAW dy PmWvx vwlw swrw qixAW qWxw]
h`Q ilKq nM : MS 95
isrlyK : sRI rwm cirqR mwns BwKw
lyKk : nQl bRwhmx
p`qry : 498
Awkwr : 20X25 s.m. ilKq: 13X17 s.m.
112
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW
pRqI pMnw - 13
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq Ksqw p`qry Pty hoey[ poQI dy SurU ivc ibnW hwSIey qoN pMj pqry;
sMsikRq ilKI hoeI hY[ p`qrw nM: 2 a qy nusKy ilKy hoey hn[ AMq ivc do p`qry KwlI
hn, AwKrI pMny auqy gurmuKI qy dyvnwgrI ilKI hoeI hY[AKIr qy rwxw-BweI rwm
isMG dw izkr hY Aqy aus aupr hVqwl PyrI hoeI hY[ hor kwnI nwl iliKAw hoieAw
hY “bwnvyN smyN dI ilKI nQl bRwhmx]”
ArMB : < sRI gxyswie nm:[ nm: kml dl ivpUl nXnwiB rwmwie] sRI rwmo jpq]sRI
rwmcMdRwienmw] sRI gurvy nm] a vrxwnw mQ sMGwnW rswnW Cdswmip] mMglwnW c
kuqwrO bMdy bwxI ivnwXkM]…
AMq : …ieiq sRI rwm cirqR mwnsy skl klm ivDUsny ivml ivgRwn sMpwidnI nwm
spq mwsopwnw aqRkWf smwpq]suB msq sRb jgqW]SuB msqu sRb jgqW] EM rwm
rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm EM
]]]SuDwu]] bwnvy smyN dI ilKI] nQl bRhmx] rumI]]]]]
h`Q ilKq nM : MS 96
isrlyK : goSit gurU bwby nwnk jI kI
lyKk : soFI imhrbwn
p`qry : 142 a-160 A
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 13X7.5 s.m.
vyrvw : ijld bwAd ivc bMnHI hoeI hY Aqy auKVI hoeI hY[dupwsIN KVy ruK do kwlIAW
lkIrW dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnw- 14
Awm vyrvw : ilKq Awm pr pVHnXog[ p`qrw nMbr 147-149 nhIN hn[ 151 AMk do p`qirAW qy
iliKAw hoieAw[ poQI dI hwlq Ksqw, kuJ p`qry ikrm Kurdw hn[
ArMB : < siqgur pRswid gosit gurU bwby nwnk jI kI ieku idnu gurU bwbw nwnku jI
pMjwb kI DrqI ngir krqwrpuir bYTw Qw] Aru iek goivMd loku gurU bwby nwnk jI
pwih Awey]…[
AMq : …AlP AlwhI qy n ilhY jipE ikEu nw Awjwin] gur syvw qUM kir mnw Cutih
AMiq indwin] 29] Xy XwrI kir rb isEu ijs kw inhcl rwj] ieku ieklw nwnkw
nwih iksY muhqwju]30]
h`Q ilKq nM : MS 97
isrlyK : ivcwr swgr
lyKk : inscl dws
smW : sMmq 1915
sQwn : ikhVolI nzdIk id`lI
p`qry : iBMn iBMn
Awkwr : 17.5X33 s.m. ilKq: 14X26.5 s.m.
113
vyrvw : lYmInySn krvwky bwAd ivc p`kI ijld bMnI hoeI hY[ dupwsIN KVyH ruK iek lwl
lkIr dw hwSIAw hY, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ sqrW pRqI pMnw - 12,
vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[
Awm vyrvw : ikqy ikqy hwSIey ivc ilKq hY[ poQI KVHy ruK KuldI hY[ ies poQI dy 7 AiDAwie
hn ijnHW ƒ qRMg iliKAw hY[ hr qRMg ƒ Alg p`qrw AMk idqw hY[
ArMB : ]=]< sqgur pRswd] sRI gxyswX nm:] AQ ivcwr swgr gRMQ ilKXqy] AQ
vsqU inrdys rUp mMgl]dohrw] jo suK inqÎ pRkws ivBU nwm rUp ADwr] mq n lKy
jhN mq lKy so mY su`Dw Apwr]1]…
AMq : …krn ju AOrin bMD hY ijn mY miq ky Byd] srm qY Avgwh n ikÎy inhcl dws
subyd]107]iqn Xh BwKw gRMQ ikÎoh rMc n aupjI lwj] qw mY Xh iek hyqu hY dÎw
Drm isrqwj]108] ibn ivAwkrn n piV skY gRMQ sMswikq mMd] pVY Xwih
AnÎws hI lhY su prmwnMd]109] id`lI qY pscm idsw kos ATwrh gRwm] qw mY
Xh pUro BÎo ikhVolI iq`h nwm]110] gÎwnI mukq ibdy mY jwsY hoÎ AByd] dwdU
AwdU rUp so jwih bKwnq byd]111] nwnw rUp vÎwiBcwr mY Anugq eyk AnUp] dwdU
pd ko lCÎ hY Asq Bwq ipRXrUp]112] ieq sRI ivcwr swgry jIvn mukq ibdyh
mukiq brxnM nwm spqm qrMg]sMmqw] 1915 ] imqI Pgx bdI 25 ] iliKÎw
sMpUrnM]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]
h`Q ilKq nM : MS 98
isrlyK : imTVy
lyKk : kvI sODW
p`qry : 1 A 14 A
Awkwr : 9 X 15 s. m. ilKq : 6 X 9 s. m.
vyrvw : ijld g`qw [ ibnw hwSIey dy hY[ sqrW pRqI pMnw-7
Awm vyrvw : poQI ADUrI hY[ ilKq vwlw AwKrI p`qrw nukr qoN pwtw hoieAw hY[ aus qoN Agy
iek p`qrw KwlI hY[ p`qrw AMk nIlI isAwhI nwl iliKAw hY[ ilKweI suMdr hY[
ArMB : < siqgur pRswid] AQ imTVy ilKqy] doihrw] pRym Bgq sRI rwm kI sB qy
auqm jwn] kir ikRpw qum dyhu..r jn Apny kau dwn]1]dohrw] pRym bwn jwkau
lgY so jIvq mr jwie] jW ky Git mih sMcrY suD buD dyq Bulwie]2]…
AMq :… kubrI dw kub BMn sohxI bxwie rMn AMn DNn lCmI dI qoit nhI AwaudI]muTI
hwvy muTI lwl sInw myrw swV bwl swvry gupwl nwl XwrIAw kmwaudI ] jwiq kI
ArwiexI kswiexI dI cwl dyKo hIrw pNnw moqI lwl cUNnIAw hMfwaudI] swvry dI pRIq
sMdI iek ---mMdI pwpIAw AprwdIAw ƒ pwr hY lMGwvdI ]14] BilxI qrweI nIc
jwq bMny lweI byr cK ky lY AweI pRym nwl sI KvwaudI]mIrw bweI qwrI Aor DropqI
auDwrI …..
h`Q ilKq nM : MS 99
isrlyK : dsm skMD
114
lyKk : ikRSn dws
smW : sMmq 1818
p`qry : 1-449
Awkwr : 31X20 s.m. ilKq: 20X9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, cmVw [isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, dovyN pwsy do-2 kwlIAW lkIrW
hwSIey leI ikDry ikDry ivc lwl lkIr hY[ sqrW pRqI pMnw-20
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw hox kwrn lYmInysn kIqI hoeI hY[ pMnw nM: 44 ilK ky KwlI
CifAw hoieAw hY[ p`qrw nM: 439 qoN bwAd iek p`qrw lYmInysn vwlw KwlI ligAw
hoieAw hY[ hwSIey ivc ikDry-ikDry lkIrW lwl rMg nwl vI lgweIAW hoeIAW
hn [
ArMB : < siqgur pRswid] siq sRI gxysey nmih] AiQ sRI dsm skMD ilKqy BwKw
ikRSn dws]…
AMq :… SuB] jY sRI ikRSn suK DWm ] srib ibAwpI pUrin kWm] jY sRI ikRsn] srb
ibAwpI pUrin ibsn] smiq ATwhrw sY ATwihrw] jyiT phlI iqQ pMcmI]
pusqik spUrin hoA] swv mwiqR knw soiD pVnw kir bIcwir] ipsgw sMiq AMis
rwmw huMAwil poQI ilKI juDwir pVqy suxqy Pil pvNqy]poQI piV kY hiQ
joVny Blw hovY drgwih ivcu ] Bul cuk bKxw muie ko dos nhI dyvnw]
115
AMq : …sMbq pY dohw] irqU vyd inDI cMdRmw sMmq mws AKwif] riv idn iqiQ
iekwdsI gRIKmu kI irqu fwif] qwrn qRn su sYhr mY pRwcI ids DRNmswl] ilKÎo
swihq`Î suDw iniD isMG nrwien Bwl]3]=]
116
ArMB : < siq guru pRswid] sRI guru BXo nm:] AQ irqu rmnIX rsk rMjn kiv kul
ikRq nRwXn isMG kiv kRm kQnM] XQw bsMq pY rqn hrI ko kibq] vcn sumn PUly
syvk Bvr BUly kIriq sgMiD pOn jg bn CwXo hY] koikl Sbd sy sbd gwey TOr
TOr suinq snyhI jn mn hulswXo hY] jVq juVweI son sweI lok lok hUM qy ivml
ivvyk su srUp pRgtwXo hY] swD kiv rmwkMq sMq suK dYn dyKo BgvMq nwnk bsMq
bn AwXo hY]1]…
AMq :… iekusy iPrq chu GweI qy iGrq Gn Awvq Jrq JIny Jrsy Jpk Jpk]sor mn
cwvYN ncYN morn kI pWiq chMU Ern qy cOND jwq cplw cmk ckm]ibnw pRwn pÎwry
pRwn nÎwry hoq dyv khYN nYnn qy Awsu vwin jwiq hYN tpk tpk] riqAw AMDyrI DIr
n iqXwD riq muK biqAw kr auTY CiqAw qpk qpk]16] ieiq sRI irqu rmnIX
rsk rMjn kiv kul ikRq kiv nwrwXn isMG kRm kQNnM nwm iqRqI irqu
sMpUrnM]=]=]=][=]=]=]
117
h`Q ilKq nM : MS 102
isrlyK : Awqm AnuBv S`qk
smW : sMmq 1931 (rcnw kwl)
p`qry : 1 E – 70 A
Awkwr : 14 X 10 s.m. ilKq: 12 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ ibnW hwSIey dy[ sqrW pRqI pMnw 13.
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI hY[ ikrm Kurdw hox kwrx pUrw pwT pVHn Xog nhIN[
ivc-ivc kwnI bdlI hoeI hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] qq sq bRhm] AQ Awqm AnBv sqk[ AlOkk pd soeI
joeI lok mY pRisD nwih AvyduX inr ivBwg so bRmMf ipMf so prY…
AMq : …ieiq sRI Awqm AnBv sqk smwpqM] aAM qq sq bRm] isvohM isvohM]…
isvohM isvohM] do ] smq aunI sY iekqIey BXo pusqk iqXwr] kqk sudI su solvI
krky ilKX ivcwr]
118
p`qry : 56 E – 81
Awkwr : 10X13 s.m ilKq: 7X10 s.m
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ik`sw AMq ivc ADUrw hY[
AwrMB : 1E sq gr pRswd] sRI gxysw nm:] AQ ssI punU ilKXqy] ihkmq aus KudwvMd
vwlI mwlk mulK mlk dw] lwK kroV kry cqrweI koeI pCwx nw skdw] kudrq
nwl rhy isrgrdw dwiemu crku iPrk dw] hwsmu KUb hoeI gulkwrI PrCu Pnwih
iKlk dw]1]…
AMq : …idl ivc qpq QlW dI grmI AWx bxI krwxI [ khwxI ] ] ikcrk nYx krn
idlbrIAw cox lbw ivc pwxI] iPr iPr fwFy kry hTu fwfw drd iPrwk rjwxI]
hwsm jwt BBor ipau so tuit igAw mwxu inmwxI] 101 ] jy jwxw Cf jwn su……
119
Awm vyrvw : poQI ikrm-Kurdw[ SurU ivc ibnW hwSIAw dy 10 p`qry Aqy AMq ivc iek hwSIey
vwlw Aqy 8 ibnW hwSIey dy KwlI hn[ p`qrw AMk 20 E qy hVqwl PyrI hoeI hY[
vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] muMdRI ilKI] eyko gNmu shI kr jwxo cwry byd bKwxY] qYQU
bRhmx rhY n mukr mn nU rK itkwxy] sy swbq mn rhin hmysw gmI n ieq
Kjwny] vwry jwvw Pkr sWeI dy kvqw kIqI dwny]1]…
AMq : …Agly bKs gunwih kwn jI Avl miq n kweI] Awsk qy mwsd kweI rb Awp
Adwlq dweI] suK vsy qyrw dys kwn jI gopIAw AsIsw kIqI] qyrI qwrI qrI DRopdI
DMnw Bgq supRIqI ] 74 ] vwhgurU jI] iciq AwvY]
120
kys Dr kr drs kau Awvxw] dUsry brs mo hukm ilKy jo ssqR pihr kir drsn
ko Awvxw] ieih dUie brs hom nYxw dyvI ky prbiq pir kIAw] qIsry brs hukm
ilKw jo Ab srbiq sMgiq drsn kau Awvxw] qIsry brs mo hom AnMd pur jI mY
huAw]…
AMq : …jo sRbiq isKhu ky crnhu pR pRnwm krih] qb kVwhu prswid vrqwvxw] Aru
kVwhu ayun pwhul lYn vwilahu isKhu Awps mo kVwhu pRswid muK mo dyxw aus ky muK
mo aus ny dyxw aus ky muK mo aus ny dyxw] Ar jo sRI AMimRqsr jI hovY qw AMimRq mo
tuby lwvxy] Ar AOr jo khMU hoih qO kysI iesnwnu krih] swKI sMpUrn hoeI] bolhu
BweI vwhgurU jI kI Pqy]
121
h`Q ilKq nM : MS 109 sMgRih
isrlyK : kivqw
lyKk : sWeI dws
p`qry : 278 E –290 A, 1-7
Awkwr : 7X13 s.m ilKq: 6X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ ibnW hwSIey dy[ sqrW pRqI pMnw-6
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikrm-Kurdw hY[ keI QWeI kwnI bdlI hoeI hY[ 278 p`qry
qoN SurU hMudI hY qy 290 p`qry qk p`qrw AMk AMikq hY[ Agly p`qirAW nMU nMbr nhIN
lgy hoey[ bwAd ivc nIlI isAwhI nwl p`qrw AMk lgy hn[ keI QweIN hVqwl Pyr
ky suDweI kIqI hoeI hY[ 289 E qoN Agy Putkl pwT hY[ p`qrw 2 A qy vwrI vwrI
iek lweIn lwl qy iek kwlI hY Aqy 6 p`qry qy vwrI vwrI lwl qy kwlI isAwhI dI
vrqoN kIqI hoeI hY[
AwrMB : 1E siqguir pRswd ] slok ] dInw nwiQ dAwil pRBu dUir krn ivisvwsu ] Auag
myt gux kry gur pUrn sNeI dws]1] gur pUrw pUrI kry dwqwrI dwqwr] sNeI dws
ANqr hI qy pweIey swihb AlK Apwr]2]…
AMq : …isMD bUd mmqw mnu mwinE Acq jwlvhy] inkit idvwn gurU nhIN bUJy iknI n
pukwr khy] krm kr qU jg kI pujI jnim jnm pirqwpY] bRm sjwn sihij Gir
sMcY bIj kIt kw mwpY] nwm pukwr qyry_ _ _ _jil qy inkswey]2] swgr qy nwmu
seI [ sWeI ] dws pMujI scu mukqwey ] 8 ]
122
h`Q ilKq nM : MS 110 sMgRih
isrlyK : auqpq ibkRmjIq Aru BrQrI kI Aru mYxwvMqI kI
p`qry : 281 A –288
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 8X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw k`pVw, isAwhI kwlI, ikDry-ikDry vKryvyN leI lwl, hwSIAw KVHy ruK
do-do lwl, do-do kwlIAW ivckwr iek motI sMqrI lkIr[ sqrW pRqI pMnw 10.
Awm vyrvw : gRMQ iBijAw Aqy ikDry-ikDry PitAw hoieAw, gMRQ pMnw nM: 281 qoN SurU hMudw hY
pihlw p`qrw kwgz nwl icpkwieAw hoieAw hY[
AwrMB : 1E sÍsq sRI gxyswey nm:] auqpq ibkRmjIq Aru BrQrI kI Aru mYxwvMqI kI
Awgy kQw clI] gRMQ bsYx jog Qw so iedR kw puqR Qw]…
AMq : … BrQrI rwjy ny eyh gl dyK ky ibsmwd hoq BieAw] eyh qmwsw dyK kr rwjw
rwj kw iqAwg kIAw] qb rwjw BrQrI jogI hoieAw[ iesI krky BrQrI gopI cMd
kw mwmw BieAw Pyr rwj BrQrI kw ibkRmjIq kIqw] kQw pRQmI pUrI hoeI]
123
Awm vyrvw : ikqy ikqy hwSIey ivc ilKq hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ p`qrw 221
bhuq Ksqw hY Aqy auproN PitAw hoieAw hY[
AwrMB : 1E [ sRI gxyswie nmh]do] srbwqm sb jwn kY bMdo Awpn Awp] mkrI q`q
iblws ijNau jpO Awpno jwp]1]do] gur gxys bNdo crx hrn mhWqm jwn] pNc
dsI BwKw rcO sugm khO vKXwn]…
AMq : … jpY AByd jwp kO imtwvY qIn qwp kO lKY AnNq Awp kO sNmwD su`D kO gwhY]
AKNf ipf ANf mYN pRcMf mwrqNf mYN nKNf KNf KNf mYN suByd Bwv kONd hY] idAwl
kwl kyl qY pRpNc pNc KylqYN sudyh mwn myl qY Akws bws kO chY]
124
smoeI[ Aiq inrml mn jo phWcwnO] pRwnI srb eyk sm jwnO ] 35 ] ieiq sRI mq
prm hNs pr bRwjkwcwrjo pwsk sRI mq idAwl Anymw nNd srsuqI ibricNd bRhmw
nNdy ibiK nwm pNcmo DXwid [ 5 [
125
AwrMB : .….Ps CurI muh Dr ky] hr iek suKn ilAwvn bwhir, KUn AlUdw kirky ] iPr
auh dsqu srwPw pYdy, hIry suKn proqy] auh srwP ijnw hQ Apny, jwn jhwno
Doqy]…
AMq : … Agy dPn idvwnw Awhw, swbqu kbru bxweI] mgroN jwie hjUmI myly, auvyN Pyru
KulweI] kIqw kbru cuPyry pVdw, Klkiq dUir htweI] Kwsy lok gey AMdrWhw, njru
hkIkq AweI ] 259 ] Awvy musk bihsqI bwhir jl……
126
AwrMB : ...1E sRI prmwqmny nmh ] AQ igRMQ sq pRs˜auqrI iliKqy] sorTw] vwc lK
kir jWn inrgux srgux XO kihXo] kir nmskwr vKWn vwcX qÎwrw kir lK
kO]1]…
AMq : … sorT] homY ho qMU nwih hOmY ho qMU hY khI] sb hY hO qMU hO qMU eyk hI]13] ieiq
sRI sq pRSo˜qrI BwKw] mnohr dws inrMjnI kibqy nvmo KMfh ] 9 ]
127
1880 imqI jyT vdI [ 6 [ Kt pRs˜I sMpUrxM smwpqM XwdRsM pusœkM idRs†wqw dRsM ilKqM
mXwX idsœD msœNx vwmm]
128
AMq : …ey mwn qxo pRmwx swrMg Dr hMU swrIE ] kihE juey Anumwn rwm ibnod ibnod
sU ] 58 ] ieiq sRI rwm ibnod sMpUrnM smwpqM] suB smq
129
lho AnMdw ] ieq sRI smuMdRk nK isK iqlwdk vrxno nwm duqIX smdys smwpqM
rwm rwm….rwm jI sRn[
130
h`Q ilKq nM : MS 118
isrlyK : vwr hkIkq rwey
lyKk : Agrw kvI
p`qry : 1–55
Awkwr : 13X16.5 s.m. ilKq: 7.5X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy kwlI isAwhI nwl do do
lkIrW, sqrW pRqI pMnw 8.
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, poQI iBjI hox krky au~lI l`gI hoeI hY, ikrm Kurdw, ieMj
lgdw hY p`qry izAwdw Krwb hox krky koeI hor kwgz lY ky aus qy icpkwey hoey
hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] vwr hkIkiq rwie DrmI kI ilKXqy]dohrw] pRQmy gnpiq
pRjIey pwCy krIey kwj] sBw dy AMdru bYiTAw rwK lwj mhwrwj]…
AMq : …vwr hkIkiq rwie kI ilKI bhuq Apwru] rwm cMdu jI bKs lY hm pwpI vf
gungwru] hkIkq rwie dI vwr sMpUrnM Bul cuk bKsxI]
131
h`Q ilKq nM : MS 120
isrlyK : viSSt purwx
ilpI kwl : sMmq 1866
p`qry : 1–555
Awkwr : 23X33 s.m. ilKq: 16X24 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ dupwsIN KVHy ruK do do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI
pMnw-16
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ SurU ivc iqMn Aqy AMq qy Cy ibnW hwSIey dy
KwlI p`qry hn[ poQI Ksqw hY Aqy ikrm-Kurdw hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI pRmwqmwey nmh] AQ inrbwx pRkrx ilKqy] aAM
bwlmIko vwc] hy BwrduAwj aupsm pRkrx ky AnMqr qMU inrbwx pRkrx sux] ijs
ky jwxy qy inrbwx pd kau pRwpq hovih] bfy auqm bcn jo mun nwiek rwm jI pRiq
khY hY]…
AMq : …mhw rmwiex ibRD viss† sMpUrn hUAw] imqI pohu dI 22 sMmq 1866 ] iQq
iekwdsI sur gurvwr] sRI rwm sRI rwm] poQI spUrn hoeI] dohrw] sRI siqgur
goibMd isMG jg BwKq qum dws] nwm lwj siqgur rKo dIjy inj ibsÍws
] 1 ] sorTw ] dIjy inj ibsÍ Awn cukweIey Aws sB] purvo mn kI Aws ienidRg
drs idKweIey]2]=]=]=]=]
132
AMq : …AQ sRI sUr swgr gMRQ sMpUrxM ilKqM sMqdws auqm isMG rwmgVIXw iqQ sudI
KstI BwdoN Awieqvwr sMmq sRI ibkRmrwj 1895[ AsQwn suc qIrQ sRI AMimRqsr
jI [ gurU nwnk jI gurU goibMd isMG jI gurU rwm dws jI ky pRswid krw[1[… pUrx
pRMm Bgiq jn mMgq bRhm igAwn puin dY insqwr ] 1 ] srb sMq crn ko
nmskwr jory ] vwcxI jI ]
133
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI, ilKq sMudr hY[ poQI dy AMq ivc 4 p`qry KwlI Cfy hoey hn[
ivckwr qIjy pqry qy iPr kuJ ieMJ iliKAw hY[
“ 1E siqgurU pRswd”
“ dohrw” jo inj pRB mo so khXo so khXo jg mWh] Ab mYN kQw sMsyp qoN sB hMU
khq sunwey[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI gxyswX nm:] AQ ibRMd siqsYXw ikRq kiv ibRd ilKXqy]
dohrw] sRI gurU nwQ pRBwv qy hoiq mnorQ isD ] Gn qY ijXu qir byl dl Pul Pln
kI ibRD [ 1 [ kIey ibRMd pRsqwv kY dohw CMd bnwX] audq ArQ idRstwiq kir idRV
kir dIXo bqwie]
AMq : pVy suxY mn mY DrY srY sws kY kwmu] jYsy hir ky nwm qY hoiq sBI AB rwm] ieq
sRI kv ibRMd ikRiq ibMd ibnod sqseIAw sMpUrx BXw] msq suB msq]
134
p`qry : 1 a-55
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnHI hoeI[ dupwsIN KVHy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw[
sqrW pRqI pMnw-11
Awm vyrvw : ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKweI Awm hY pr pVHn Xog hY[
poQI dI hwlq Ksqw hY[ ivc ivc kwnI bdlI hoeI hY[ SurU ivc iek p`qrw hwSIey
vwlw Aqy iek ibnW hwSIey dy KwlI hY[ pwT SurU hox qoN pihlW iqMn p`qirAW qy
qqkrw idqw hoieAw hY[ smyN bwry qqkry dy SurU ivc idqw hY [ “sMmqu ATwrw sY
qRIih imqI AhwVH idin coaudw] 1830 ] imqI ] 14 ]” p`qrw 274 E qy ilKwrI
bwry iliKAw hY[
AwrMB : 1E sÍsiq sRI gxyswXy nm:] Aib isMG gaU kI kQw] ieq hMs purwx ko mqu] rwjw
XuiDs†r pRs˜ krqy hY BIKm ipqwmw pih] ho purKo purKo ibKy auqm purK BwKIE]
sRiq purwx ky mqu idRV ibsÍws qumwry BwKy qy skl BRWq imtY] kCu ABlwKw hY mukq
kw mwrgu dyhu bqwie]…
AMq : …kQw bhulw kI spUrn BeI] gur pRswid durmiq auT geI ] 28 ] dohrw ] dXw
bcn jwky rhy so bYkMuTy jwie] swD sMg mnu iqRpqIAY Awd AMq suK pwie ] 29 ]
ieq isRI hMs purwxy isMG gaU sMbwdy spqmo iDAwie smwpqy ]7] ] ] ]
135
p`qry : 86 A-93 a
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] Awgy prcI kbIr kI DMny iqRlocin kI ] cOapYeI ] ibp
iqRlocin pRIiq lgweI ] syvw pUjw iqsu min BweI] jwie sorvir kry iesnwn ] syvw
Twkuru kry pRDwn ] DUp dIp nYeI vyd cVwvY] murlI GMtw nwdu bjwvY]…
AMq : …ly bCury DMnw Gir AwieAw] muKu dyiK mwqw suKu pwieAw] puin pirBwiq bCury lY
AwieAw] hir AwgY qWkY hoie isDwieAw] AMik mwil dy imly su jwnw] DMnw Bgqu
AOau sRI BigvwnW ] 19 ] dohrw ] pUrin igAwin kO pwie kY byd bqwviq qwih]
qoaU pRymu nhI jwq hY AiDk hoiq Aivgwih ] 1 ]
136
AMq : …bYTiq gur ky pws iqlku lylwt jo kIjY] rwj idvMqI bwr iqlku ibnH rwj in
dIjY] sUqdIE jib joib pr qib iqlku bnWieau] isK krMqI bwr iqlku dy mMqR
sunwiea] iqlku dIjY suBw AMwnMiq iqlkuin inNdq hIn jnw] qqw byqw iqh lok mY
nwnik mufu BMufu iqlky ibnw]5]1]3]]]
137
h`Q ilKq nM : MS 125 g
isrlyK : pwiknwmw
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 98 E-98 E
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] iqlMig ] AsitpdI mhlw 1] pwiknwmw] eImwnu kurwnu kir
jqin kI ijld kir rhim kI irhil isau ieau pVIjY] swcu igrdwnu idlY jurdWin
mih qoau eImwnu kbhU n CIjY]1]…
AMq : …bid KuAwrI bidAimlI idlY isau dUir idlu Awpnw BI DMn Coif KUlw] Aihlu
idlu hoie rhu burw nN iksy khu hoie inhkrmu pVih kbUlw]8] scu hY klmw pwku hY
mOau lwey kO nWmu jug jug mukwmW] guPiq nwnk sunhu ry kwjI qjhu JUT scu hY
nWmW]8]1]5] ] ] ]
138
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] coaupYeI] DMin DMin login ky rwjw] duistin dwih grIib
invwjw] AKil Bivin ky isirjin hWry] dwis jWin moih lyhu aubWry]1] kibXo
bwic byinqI] cOaupYeI]…
AMq : …sMmqu siqrh shMis BinjY] AriD shMis puin qIin kihjY] BWdiv sudI
AsitmI iriv vWro] qIriQ siqluid igRQ suDwro]30] ieiq sRI cirqy piKXWny
iqRXW ciriqR smwipqM] vwihgurU jI kI PqY] ] ] ]
139
hoeI] ijau Dwin kI mMjir hoie] sTI kI dsIAY] joau ikCu soDIAY qoau mhW AMimRq
vsqu inklY]1]…
AMq : … jw auhI bsqu ibhwJih qW PkIru BI pIr BI murIdu BI isKu BI gurU BI bMdy dY
hiQ ikCu nWhI gurU ijs kY vil hoie so sdw ArwDo] vwh nwnk bMdy Kudwie dy ijin
AswnU rwhu Kudwie dy dI soJI idqI]20]
140
h`Q ilKq nM : MS 125 \
isrlyK : mwqRw bwby nwnk jI kI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 113 A-115 E
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] so pRwin mwqRw bwby nwnk jI kI] slok ] AliK inrMjn Git
mY bsY AMDw bin igRh jwie] nwnk ijin pwieAw pRBu AwpxW so AMiq in ikqhNU
DWie]…
AMq : … eyqI mwqRw bwbw nwnk dwsu khY] jogI hoie so iehu ibiD rhY] AYsI mwqRw phrY
koeI] Agim ingim kI ijsu suD hoeI] AYsw jogI ij AlKu pCwqw] hir Git
BIqir inrMjn jwqw] su pRwin mwqRw bwby nwnk dws suxweI] ieih ibD rwKY iqsu
ipMfu in pweI ] 1 ] ] ] ] ]
141
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] hmin Awsik idvwny hY] hmin kOau dOaulqW ikAwry] jo koau
sbid isAWny hY] auin kOau Klik mWny hY] hmin Awsik idvWny hY]…
AMq : … nwnk bugoey byinqI suinqy suno siB Dir kWin] dunIXW koau cwihqy hY so
swihib sO nhIN rwqy] hmin hY ieisik ky mwqy hmin kOau dOilqW ikAwry]1]…
142
h`Q ilKq nM : MS 125 x
isrlyK : AwrqI sRI cMd jI kI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 118 A-119 E
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI cMd jI kI AwrqI] pRBw qyrI AwrqI quJY BwvY] byAMiq kw
AMqu koeI khw pwvY] srib smWin jhW ly bisqRw] Drmu KMfu ly kro auQwlI] qIn
guxW lY poaux JulwvOau koit sis BWin lY dIp jwrOau] surgu bYkMuTu cwir juig KojY]
kOauxu bMcMqR pRBw lY suxWau]…
AMq : … rUpu nhI ryiKAw jwie nhI pyiKAw Aidsit kI pUjw qY idRsitAWnI] Awip
Twkur krY AwrqI gur pRswid nwnk pUqw sRI cMdu bKWnY]1] bolhu vwhugurU vwhgurU
jI] ] ] ] ] BweI kaur isMGu jI dI vwsI hsr (adweI)?
143
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] EAM buJMqI pwirbqI kho dyvw pirmWgqI] him gYey sRI
koaUlwis aUhW sy ilAwey eyik luidrwiC] mWgI Anyik fwil PlI Anyk Pil] hsqo
Anyik cwir] hsiq jpIAY jY jY kwir]…
AMq : … sIis rwKY isau purI kw rwju pwvY] kMiT rKY kinkwpurI kw rwju pwvY] AYsy AYsy
mMqir rwKY luidrwiC shMsir goau kw dwnu krY pirBwiq] AYsy AYsy mMqir Ajwxu hoie
rwKY luidrwiC shMsir gOau kw Gwqu krY pirBwiq] EAM hrIAM igrIAM isauieM
inmih]1] ] ] ] ] ] ] ]
144
AMq : …gusWeI jI ngrI bWDI igAwn kI poit ] pWco auDry siqgur kI Eit ] nWvY
AWvY dsvY jwie ] AYsw BWfw ko nhI bwbw nwnk jI jo aulit plit rhY smwie ]
26 ] gosit pUrnu hoie ]
145
h`Q ilKq nM : MS 125 P
isrlyK : dohry
lyKk : vIrBwn
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 257 A
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] doihrw ] vIirBWin ky iDAwin kau pRwin rhy liptwie]
AwiT phir causit GVI pIAw pIAw kiriq ibhWie]1]…
AMq : …icqu dyie icMqW lIjIAY jy hovY suGVu sujWnu] qnu mnu bnu [Dnu] sBu ibnis jwie
pru pRIiq in dIjY jWix]5]
146
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, p`qrw 266 A KwlI hY[ Agly p`qirAW qy pihly lwl pYn nwl p`qrw AMk
274 qoN 280 nwl bwAd ivc iliKAw hY ijs nMU k`t kY 267 qoN 273 q`k pYNisl
nwl p`qrw AMk ilKy hn Aqy aus qoN Agy 274 qoN 280 qk nIlI isAwhI nwl ilKy
hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] hIr mIrn dI ] shrPI ] AliP Awie kY iesik lKwau
kIqw mY qw mMjVy cwie ibmwr sutI] duKW drd nY mwr hYrwn kIqI cMdin jyhI mY rodI
dI dyh GtI] mWpy liK qbIbW dy Foie rhy dweI dyie rhI swnU jnm GutI] mIrin
Awie kY mY duKAwrVI dI ikny lKI n bydin hwie muTI]1]…
AMq : …Xy Xwru AwieAw mNnu KusI hoieAw coly ivc n mUl smwvnI hW] sweIAw dydIAw
lK mumwrKW nI syhry bMn kY sohly gwvnI hW] cUVw pYhn ky lwlu suhwgu vwlw his
mWg sNDUr BrwvnI hW] mIrn shd lK sdkVy nI Awpxy Xwr nMU imTVI BwvnI
hW]30] ] ] ] ]] ] ]
147
p`qry : 1–33
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 8.5X12.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, hwSIey qoN ibnW; sqrW pRqI pMnw 10.
Awm vyrvw : AwrMB ivc do p`qry KwlI hn [ rcnw ADUrI jwpdI hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ AdBuq iblws ilKXqy ] dohrw ] jYsy jYsy puhp sMg
DrY iqlw ko qyl ] qYsw qYsw gux khIAih nwm Pulyl ] cOpeI ] koau bRhmcrj
idKlwvY ] koaU nwtk cytk lwey koaU ieMdR jwl lY AwieAw ] koaU kwieAw klp
idKwieAw ] koaU AMjn mohn krY ] koaU icqR kI sUrq hrY ] … myrw Kyl AOr isD
jwnY ] qwhr ey sB Byd bKwnY ] 4 ] dohrw ] sMbq solh gnY Ar pcwnvy rwK ]
AMq kwl gn lOjIAO byd Byd sB swK ] 5 ]
AMq : …kwFY bIj sukwie Dup mo ruq qb AwvY bovY ] lwgY PUl PlY jb bwrI pyTw so Pl
hovY ] Acrj nwih sBY koaU jwnY jg aupKwnw khIey ] bfy hoq kC bwr n lwgY sMg
jo rhIAY ] 96 ] AMnX Byd ] jhw mmolw bIT AfwrY bIn qhw so lIjY ] kY dwmn
kY lhgw qr hr Awn su DMUnI dIjY ] bIT mmolw DMUnI lwgq qb Xh Kyl idKwvY ]
BUm lok jo gwhk nwhI surg lok so AwvY ] jo mwgY so dyiedw mgn bwdI ly
krjweI ] qb Xh kwm svwrn is Drhu jgiq bnw…..
148
h`Q ilKq nM : MS 128 sMgRih
isrlyK : rs pRboD
lyKk : gulwb nbI
smW : sMmq 1798
p`qry : 1 E – 86 E
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 6X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw [ dupwsIN KVHy ruK do lwl lkIrW ivc iek nIlI lkIr dw hwSIAw hY ]
sqrW pRqI pMnw -9.
Awm vyrvw : pihlw p`qrw do-do lwl lkIrW dy ifzwien nwl sjwieAw hoieAw hY [ hwSIey ivc
ikqy ikqy ilKq hY [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ p`qrw 4 A qy lyKk bwry
iliKAw hY:- “BÎo gulwm nbI pRgt iqn ko suq jg Awie ] nwm krÎo rs lIn
ijh kvqweI mY jwie ] 22 ] dohw mYXw igRMQ ko kIno iqh rs lIn ] Apuny mn kI
aukq so rc rc jugq nvIn ]” 86 A KwlI hY 86 p`qry qk AMk kwlI isAwhI
nwl idqy hn AgoN p`qrw AMk nIlI isAwhI nwl ilKy hn [
AwrMB : <siqgur pRswid ] sRI durgwdyvXY nm: ] sRI gxyswie nm ] AQ rs pRboD
ilKÎqy ] dohrw ] Alh nwm Cb dyq Xh igRMQn ky isr Awie ] ijXo rwjn kI
mukt qy Aq soBw srswie ] 2 ]…
AMq : …iqÎh sb iqAw kriq mY AsU vwFwhq jwie ] imln ibrh suK duK khq BeI
PUlJrI Bwie 458 suKeI ibCrn issr kI hYÍ lh lhI qurMq ] byl rUp pRPlq BeI
lh bsMq kO kMq 459
149
gxys ko mnwie ky jrId ko lgwie pwr gXo hY smMudrI [ kihq rwm jMkw kip jwie
XisXo lMkw fufq iPiriq dyKI rwvn kI sMudrI ] 1 ]…
AMq : …swc khu pOn qwq qum pyKw rwm gwq AO suimqRw ko qwq Bwq crn pKwry hY ]
isXwm qn kMc nYn vwro qw pY kot mY n kbI sIAw bYn pRB muK qY aucwry hY ] eyn
AYn jWn ky mm Byjy hr TWn ky imtweI ryK pg soie AOgn ibcwry hY ] ijXo Cwfy
kMuj swpnI iqÎo iqÎwgI sIAw pwpnI hY ilKy CTI rwq ko ibDwqw pY n twry hY ]16]
150
AMq : …ATI pihrI pRswid pwvY] ijqnw icr jwp kry muho iksy boly nhI ipCo jQw
skq kVwh pRswid isKw nU CkwvY] gMRQ swhb nMU pswkI cVwvy gurU bwbw jI sb kwr
rws kryie] ieiq sRI jgq gurU nwnk smAws jpu pRBwKwXM mMqR Plw dysM pUrnM] sBu
msq pwT Byd] lom isD iblom ApuTw] Anlom isDw ApuTw] jpu jI kI pQq
sMpUrxM] sBu msq]
151
hY[ 1 a p`qry qy dyvnwgrI ivc iliKAw hoieAw hY[ 1 A Aqy 2 E qy jMqr ilKy
hn[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ikqy ikqy hwSIey ivc vI ilKq hY[ 32 A
qy dohy dy AMk 409 qoN bwAd 410 Aqy 411 dI QW 420 Aqy 421 pwey hoey hn[
56 p`qry qoN Agy kwnI Aqy isAwhI dovyN bdlIAW hoeIAW hn[ sMkyq SbdW qy lwl
rMg PyirAw hoieAw hY[
AwrMB :<siqgur pRswid]AQ joqk swsqR BwKw brnnM]dohrw] pRQm ismr sRI rwm ko
bhur swrdw mwie] gnpiq dyv ArwDIAY hovY sdw shwie]1] iBRg lqw ijau crn
gur rwKhu ihrdy mwih]praupkwrI jgq mih gur ibn dUsr nwih]2]…
AMq : …dohrw ] cwr byd ds Ast Kt nOivAw krn pukwr] BwvI qy lK jqn kir
rhy AMiq bhu hwir ] 409 ] mn prcwvn kwrny pVIey byd purWn ] jo kCu cwhy so
kry krnhwr Bgvwn ] 420 ]sB BwvI ky vs hih jo aupÎo sMswr ] rwjy rMk n
CUtqy nih CUty Avqwr ] 421 ] AOr srb vis kwl ky kwl rihq Akwl ]
AOqwrn qy iBMn vhu prY n jm kY jwl ] ieq sRI joqk swsqR icMqwmx gRMQ BwKw
smwpiq msq suB msq [ 1 spUrnM ] sRI rWmX nmhW[
152
ibMdu pVY sUrj pwKlI pirvy hoie] bIj Gwqkwd DUmkyq idsY rjo ibRstI hoie] qQw
srb Dwn sMgRh krvo cOQy mws]…
AMq :…jo sukRvwr lwgY qo ims†Ikw khIjY]qy ipRQvI ƒ suK krY DWn Bwiv ssqo sony rUpo
bsqU ArG Xwmy]gwie BYs hwQI GoVw mol mhgw rs lUx iGRq ssqo] jy sinvwr
sMkRwiq lwgY] qo rwiC isMCY krY]dur iBC DWn mhgw kry]krswixAw Plu] ipRQvI
srog kwlI bsqu mhgI] ey bwr Pl khXo[ 00]
153
p`qry : 42 A-50 A
Awkwr : 27X16 s.m. ilKq: 22X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI p`qrw 50 a A`Dw KwlI hY pr pwT 50 A qy TIk cldw hY]
AwrMB : <siqgur pRswid] qotk CMd] AQ nwnk rUp Drwim mny] jih bRhm snwqn
vyd Bny] iek bwr aucwrx nwm ijsy] nrky Bv PMDn jwih iKsy ] 1 ] dsmw gurU
rwGv rUp DrY ] Bv swgr KMQih syq kry] Xvnw sur sMG ivnws key ] inj dwsn
ko inj rwj dey ] 2 ] dohrw ] sRI guru rUpw isMG ky crxn kw kr iDXwn ] BwKw
mY aupkwr ihq horw ckR bKwn ] 3 ]…
AMq :…AQ dust qwrw dwn ] dohrw ] swg dwn hY jnm kw guV ivpdw kw jwn ] sYNDv
pRqÎir kw AhY bD kwhy miq lwn ] 31 ] ieiq sRI inrmlwnuXwiX rUpw isMG crn
isMiKXq mMgl isMGyn ivricqy horw ckRy gocr Plw DXwX isœiqXw]3]
154
jgdIsÍrh ]srb rKw gur dieXwlh BY dUK iblwsnh]Bgiq vCl AnwQ nwQy
srix nwnk purK Acuqhw]chuqIAw qy pMdRw nwil lK dyxw[
155
AwrMB :<[ siqgurpRswid ] srb rog kw AauKD nwmu ] sbd ky ivswhy auqy ivswhu
rKxw ] jy iksy nwl lyKw krxw hovY qw pauVI pMjvI jp dI ] QwipAw n jwie ]
ilK kr isr ivc rKxI]…
AMq :…pYlI duAweI lwey qw Gyau pw ky girim pwxI nwil mly]jy buihiV kIAw jtw homy
qw TMfy jl nwil mly[
156
AwrMB : “<” siqgurpRswid ]bcn sRI muiK bwk pwqswhI dis 10] dwrU Poly dw ] qb
iDDukw qQw AKI pwxI clix kw qQw AKI Kurk kw qQw ipplI KubIAw kw ]
qQw bgl gMD kw] qQw Koryvwau k ] ijsq nauswdru ] mwKI kauVI ] swVxI nwhI
] cwro Qok brwbr krxY]…
AMq : “qMqR Pgvwvy dw dUD mhIn kpVy aqy coey Ar duD coie kr kpVw iBgoie vxw
Cwvy sukwvxw kpVw duD gwvY bkry BYNs dy Pyry ivc kpVw duhI
Bvqw]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=
157
h`Q ilKq nM : MS 133 h
isrlyK : bolxw gurU Amrdws jI kw
p`qry : 101 A-103 a
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]bolxw gurU Amrdws jI kw]ij iksY Awieqvwr ikqY jwxw
hovY qW pwx Kwie jwxw]1]somvwr ikqy jwxw hovY qw dirpix kir
turxw]2]mMglvwr ikqY jwxw hovy qw lOg Kwie jwxw]3]buDvwr ikqy jwxw hovY qw
mD Kwie]jwxw]4]vIrvwr ikqY jwxw hovY qw dhI Kwie jwxw]5]Sukrvwr ikqY
jwxw hovY qw rotI KweI jwxw]6]CinCr vwr ikqY jwxw hovY qw syDw lUx Kwie jwxw]
ijq vil jwie iqq vil gurU bwbw bKsy imhr kry]9]isD hoie bcn hY gurU
Amirdws jI kw]…
AMq : …jy iksy dIvwn pws jwey qw eyh pauVI ilK kr rKxI “hir ky jn siqgur
siq purKw” ] eyh isr rKy jy iesqRI AVI peI hovY qw eyhu ilKy] “kwhy ry mn
icqvih admu jw Awhir hir jIau pirAw” ]ieh pauVI colI nwl bMDxI siq kir
mMnxw]bcnu gurU Amrdws jI kw]
158
AwrMB : “< ” siqgur pRswid”mMqR bwby nwnk jI kw ilAw] Awp qyju bwie ipRQmI
Akws hY”auqpiq prlo hY]ies kwbl ieh hY iek lKu AsIh hjwr BUq mn AMdr
rhdw hY]iqs kI auqpiq paux hY]bwDo surq mn icqu lwie]qReI loAw bwDo mn
icq lwie”rwjw prjw bwDo mn icqu lwie]nwnk piVAw nwmwcwr]nwnk bwDy dyvqy
mswx]…
AMq : …pRwqih kwl ky smy iesnnu krky” jy iesnwnu n houie AwvY pMj iesnwnw krky
pVnw inq] Aqy jy ilKxw hovY qw Awieqvwr nacMdy ilKxw]ijs dy nwie ilKIey
iqs kauN gurU bwby kI riKAw hovYgI]
159
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : “ < ” siqgur pRswid]poQI sloqr ky pCwnxw GoiVAw kW BWiq phlI pYdw hoxy
GoVy kI sUAxy kI]BWiq qIsrI pCwnxw ies BWiq kir koeI smJY so gux Aaugux
kw]BWiq cauQI pCwnxy nhskW]BWiq pMjvI pCwnxw brs kw]…
AMq : …bolhujI vwhgurU poQI spurn hoeI]mhIny AsU iqrIik qIhmI idn
AYqvwir]smqu 1890]iQiq misAw Buil cuik viKisxI jI]
160
klkIhwx ] bFY pust Ar hoie blvwn]krY krY bibD pl do qRY KweI]eykih gorK
gey gusweI ] sMpUrnM ]
161
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN
pwsy do-do lwl lkIrW ivc kwr iek kwlI lkIr,sqrW pRqI pMnW-11
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuqI cMgI nhIN ikqy-ikqy ikrm Kurdw hY]
AwrMB : < siqgur pRswid]gosit bwby nwnk jI kI ilKqy]iek idnU pMjwb dI DrqI
ngr krqwrpur cup kY Gir Awie gieAw[ Drmuswlw bIc pir rihAw] lgw Awqmy
kau smJwvxy] qb isrI rwgu mih sbdu kIAw] qUM suix mn myry imqR ipAwirAw
imlunu vylw hY eyhu]jb lg jobn swsu hY]qb lgu eyhu qn dyhu]ivxu nwvY kwim n
AwvxI Fih FyrI hosI Kyh]…
AMq : Arjnu pIfO sRI Twkur kw inkitvrqI Bgqu Qw]jb Arjnu bRhmw gurU kIAw qb
Twkuru supRsMn BieAw] ry mn myry pwrbRhm kI AwigAw hY gurU ibnw Bgiq nwhI
Qwie pVqI] ry myry mnu qU BI gurU kir]slok]gurU jip ry mnw ijs iml pweIAY
soie]kl klys pwp ihrY AMq shweI hoie]nwnk dws bIcwirAw gurU ibnu mukiq n
pwvY koie]swKI sMpUrin hoie]1]
162
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]AiQ bbyk swr ilKqy]dohrw]nmo nmo sRI siqgurU dInwnwQ
dieAwl]Awpy srnI pwv ho Awp krhu pRiqpwl]1]…
AMq : …gur igAwnu qIrQu Qwnu scw dspur bsdw hrw]hau nwmu hir kw sdw jwcau dyhu
pRBu DrxI Drw]sMswru rogI nwmu dwrU mYlu lwgY scu ibnw]gur vwk inrmlu sdw cwnxu
inq swc qIrQu mjnW swD puiCAw jI Pyir qIrQW dI mihmw ikau AweI]auqr]swD
sMq auQy vsdy bYTdy hYin]jo inrBY puMn iesQRwn hody hYin]iqnw dw drsnu Bytw kir
jwqRw sPlu hodI hY]AiQ bbykswr sMpUrnM]msqu suB msqu]
163
isrlyK : AMimRq Ckx Ckwvx bwry
p`qry : 138 a-148 A
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 6.5X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB :< siqgur pRswid]pRsMg dyvI kO pRgt kir ky AMimRq Ckx Ckwxw]iqn brs sRI
gurU jI ny hom kIAw]ipRQm brs mo sMgqw kaU hukm ilKy]jo isr pir kys Dwir
kir drsn kau Awvxw]…
AMq : …iqs inimq khw jo prm isdkvwn isK hovYgw iqnw ko ies mwrg kw muKIAw
kraugw]AQvw ijn kau sRI siqgurU jI ny Awpxy hsqkmlhu so AimRq Ckwvxw
hY]iqnhu kau mukq krxw hY[so mukq qbI hoqw hY jb dyh Abmwn CutY]ies pRIiKAw
nimq an sy sIs mwgy]bolhu BweI jI vwhgurU swKI sMpUrx hoeI]
164
vrqoN kIqI geI hY [ SurU ivc ibnW hwSIey dy 6 Aqy AMq qy iek hwSIey vwlw Aqy
A~T ibnw hwSIey dy p`qry KwlI hn[ sRI ANimRsr ivc iliKAw BweI auqm BweI
rwmu dwsu kw cyly vwsI bbuir loie kw BweI vDxu BweI rqn lwl ky cyly swD
jigAwsI suB sNBq ATwr sau iChwAwsI 1886 mqI AsU DI AstmI vwru
mMglvwr[
AwrMB : < sRI siqgur pRswid]pRmw nmo[nmo sRsqI nmoN sRI gxyswie nmo]sq icq AwnMd
rUp koie nmo]kQw qK kNnIAw kw sNbwd vIsn purx BwKw ilKqy]puqRI ny pRsNn
kIAw]hy ipqw qum Ar hm Ar ey BweI]Ar Brqw myrw ktNb Ar snbNDI]ijn
isEu gujrWn hY]ien sO sNjog Ar ivjog sq hY ik Asq hY]…
AMq : …dohrw]sRb vrn qy bwhry Awqm jwko nwm]rUpy rNgy rm rihAw sdw Alpq
suBwie]1]dohrw]vrn Awsrm sgl iqAwgo]bRhm igAwn my ins idn lwgo]sB
kC jwno eyk Akwl]jo dyKhu so goibMd lwl]2]sq dIpw nau KNf my siqgur bfo
dieAwl]eyk plk kI mwaj my jugu jugu krq inhwl]3]=]
165
AwrMB : :< siqgur pRswid] sRI BgOqIey nmh]AQ piKXwn cirqR ilKqy]
pwiqswhI ] 10 ] BujMg CMd]quhI KVg Drw quhI bwFvwrI]quhI qIr qrvwr kwqI
ktwrI] hlbIj nbI mgrbI quhI hY]inhwro jhw Awp TwFI vhI hY]1]…
AMq : … quhI pwiq sMiDAw Arun bsqR Dwry]qmI iDAwn mY suklMb rsu Dwry]qhI pRIq
bwnw sXM kwl DwirXo]sBY swDUAn ko mhw moh twirXo]13]
166
AMq : …gurmuK isMG gurU jb pwieAw]36]ieq sRI bwxI bwvn AKrI smwpqM msq suB
msq]]]1]] < sRI sq gur pRswid]]=]
167
AMq : …Agm AgwD Afol Acl hY qy kihx suxx qy inAwrw]sB Git rmy srb qy
bwhr mieAw qy hY pwrw]mn buD bwxI lKy n qwko sAM rUp adwrw]gurmuK isMG ijn
bRhm lKwieAw iqs sqgur ky bilhwrw]ieq sRI mwJw sMpUrnM]
168
p`qry : 78 a – 94 A
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ fyauFy ilKqy ] Awip Awqmw rwm pCwno nw Bulo Brm
Bulwey iehu jnm gvwey]ijau jil mY jlH Awie kTwnw iqau sqsMg imlwey iPr
bhuiV n Dwey]ibdru sudwmw DMnw nwm sDnw sYn qrwey jy sqgur Bwey]gurmuK isMG
siqgur kI mhmw jsu vyd purwxI gwey iek Arj suxwey]1]…
AMq : …gurU nwnk AMgdu gur khIey Amrdwsu gurBwrw koeI AMqu n pwrw]rwmdwsu soFI
gur khIAY Arjunu suq inrMkwrw ijn gRMQu aucwrw] hir goibMd hir rwie gurU hir
ikRsny jgqu auDwrw bhu pwpI qwrw ] DMn DMn gur qyg bhwdru pwqswhu hY Bwrw dsmw
Avqwrw]40]ieq sRI fyauFy spUMrxM msq suB msqU]sRI rwm jI shwie]
169
qo AnwQ nwQ pUrn gurdyv myrw mihmw siqgurU kI n khI jwie muK qy]kwm qy kroD
loB mmqw ko jwlH dwsu jwn ky CufwieAw mhwBwrI GoryN duK qy]…
AMq : …ies mY khw Dry jo cIq ] qwkI bFy gurU isXo pRIq]jo Pl gMgw nwqy hoeI]pVy
pRym kr pwvY soeI ] qIrQ brq krY jgdwn ] so Pl qwky nhI smwn ] jwih pVY jo
pRym lgwie]mukq pdwrQu iCn mY pwie]gurmuK isMG iehu bwq bqweI]jo smJy iqn
pdmI pweI] 119 ] ieq sRI Bgq boDnI pRym rUpxI bwxI smwpqM msq suB msqU]]
170
h`Q ilKq nM : MS 137 j
isrlyK : gurprnwlI
p`qry : 247 A – 252 A
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < sRI siqgur pRswid ] sqr vry qy pMj mhIny qy siq idhwVy pwqswhI sRI gurU
bwby nwnk jI kIqI]mhlw pihlw ] 1 ]bwrw vry qy Cy mhIny qy nau idhwVy pwqswhI
sRI gurU AMgd jI kIqI]…
AMq : …mwqw suMdRI jI iqn ky Gr AjIq isMG jI] dUsry mwqw jIqo jI iqn ky juJwr
isMGu jI jorwvr isMGu jI Pqy isMGu jI]qIsrI mwqw swihb dyvI iqn ky sNqwn ikCu
nwhI hoeI Pyr dsmy pwqswh jI bKs Kwlsy pr kIqI]ieq sRI gurprnwlI sMpUrnM
msq suB msqU]
171
p`qry : 1 – 144
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ikDry-ikDry ikrm Kurdw hY[dupwsI KVHy ruK kwlI isAwhI nwl do-do
lkIrW dw hwSIAw hY[ ikqy-ikqy hVqwl Pyrky suDweI kIqI geI hY Aqy ikqy-ikqy
rih gey AKr hwSIey ivc ilKy hoey hn[ nIlI isAwhI nwl lkIr vI PyrI hoeI hY[
ikqy-ikqy hwSIey ivc PwrsI ilpI ivc iliKAw hoieAw hY[sqrW pRqI pMnw 9.
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw hY[
AwrMB : <siqgur pRswid [ < sRI siqgurU idAwl AQ icd ivlws ilKXqy [ slok [
srvwqIq ihXq srvM inrdudM ] ivdu dMq spd icd ivlwsrqM ] inqMXw] qsmMeI
siq Awqmny kmwh [ 1 […
AMq : …ieiq sRI mq icq ivlws gRMQ sMpUrxM]=]poQI sMpUrxM]jYsI hmrI buD hY qYsI
ilKI bnwie]BUl cUk joXw hmy sMqo lyhu bnwie]=]sMmq 1897]=]mhInw
poau]=]rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm]
172
Awm vyrvw : p`qrw AMk pihlW 1 qoN SurU huMdw sI pr bwAd ivc pihly p`qry ƒ 286 nM
iliKAw hY[pihly p`qry dw kwgz vI bwkI poQI qoN v`Krw hY [ pihly p`qry qy hwSIAw
vI dupwsIN do kwlIAW lkIrW dw hY[AwKrI 25 p`qirAW dI isAwhI Aqy kwnI bdlI
hoeI hY[poQI ikrm Kurdw hY[
AwrMB : <siqgur pRswid]jwpu]sRI muK vwk pwiqswhI]10]CpYCMd]qÍpRswid]ckR ichin
Aru brn jwq Ar pwq nihn ijh]rUp rMg Aru ryK ByK koaU kih n skiq
ikh]Acl mUriq AnBau pRkws Aimqoij kihjY]koit ieMdR ieMdRwix swh swhix
gixjY…
AMq : …c`qR c`kR vrqI c`qR c`kR Bugqy]suXMBv suBM srbdw srb jugqy]dukwlM pRxwsI
dieAwlM srUpy] sdw AMg sMgy ABMgM ibBUqy]198]
173
AMq : …dohrw ] jy jy qumry iDAwn kO iniq auiT iDAY hY sMq ] AMq lhYgy mukq Plu
pwvihgy BgvMq ] 6 ] 262 ] ]ieiq sRI bicqR nwtky cMfI cirqR ausqq brnnM
nwm Astmo iDXwie sMpUrx msqu suB msqu ] 8 ] ] APjU ]
174
AMq :…isAwm rMg isAwm jI ko pwie dRsn rwm jI ko bcn iblws bRhmw byd hUM
aucwrdw ] khY kv suMdRdws lgI hY guljwr AYsI Awie kr nr sB pwp hU auqwrdw
] 3 ] dohrw]sn aunI sY cwlI ƒ kIqw gRMQ iqAwru ] BMmIpury gRwm mY bhu sMqn
kIAw aupkwru]
175
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ikDry-2 kwnI bdlI hoeI hY[ ies poQI ivc igxqI 100 qk lgwqwr cldI hY
iPr 1 nMbr qoN muV ky SurU ho jWdI hY[
AwrMB : AQ SRI aupsm pRkxy mhw rmwiexy jnkau pwKwn ilKqy[…
AMq : …ieiq sRI apusm pRkxy jnkopwKwny pRigAw mhmw vrnnM nwmu sRgh sRI rwmcMd
viss† sMbwdy smwpqm]
176
Awm vyrvw : pihlI pMgqI lwl isAwhI nwl ilKI hY[ poQI ikrm Kurdw hY Aqy Ksqw hwlq
ivc hY[ AMq qy do hwSIey vwly Aqy iek ibnW hwSIey dy p`qry KwlI hn[
AwrMB : 1E siqnwmu krqw purK…gurpRswid] poQI pRym AMboD kI prcIAw pRymu BgqW kw]
dohrw] EAM nmo prmwqmw pUru rihE sBu AMgum Awid miD puin AMiq ieku qWky
jgqu qrMgu]1]…
AMq : …cOpeI] sMmqu sqwrw sY pcws] suklu iekwdsI mMGr mws] poQI pUrnu siqguru
krI] dws duAwrY pUrI prI] ArD shMsr cOpeI XwmY] KoVis ADk dohrw qw mY]
sorTw JUlxw bwhir nwih] ijiv pwq PUlu Plu qrvr mWih] pRymu AMboDu poQI ko nwmu]
pVq suxq lhY suKu ibsrWmu]61] dohrw] pRymu mhodDu pYT kY jy ko goqw lyie] hir
rqnu Amolku hwiQ iqsu shjy siqguru dyie]1]61]17]
177
Awm vyrvw : ieiqhwisk pKoN mh`qvpUrn hY[
AwrMB : 1E gur pRnwlkw ilKXqy 1 ipRQmy gurU nwnk swihb sqgur dyv jI jnmy rwie
Boie BtI dI iqlvMfI]
AMq : … Pyr mwqw sMudRI jI mwqw swihb dyvw jI Ar gurU jI dw mwmw hor srbq isK
sMgqI Kwlsy jI ivc jog qKq gurAweI dw Ar pwqswhI dw sRI AMmRqsr scKMf jI
itikAw[ gurpRnwlI smwpq
178
AwrMB : 1E sRI gxysweynm: AQ Anyk ArQ nMd dws ikRq ilKXqy] dohrw] jo pRBU joiq mY
jgq mY kwrn krn AByv] ibGn hrn sb suB krn nmo nmo iqh dyv]1]…
AMq : …sbd smMud mY sbd gun ko kwFn smrQ] mrjI Aws skiq js qYsy Awvih
hQ] 89] ieq Anyk ArQI smpUrxM]200]13]89]300]60]
179
isrlyK : AstwvkR BwKw
lyKk : idAwl AnymI
ilpI kwl : sMmq 1726
p`qry : 1 a -108 a
Awkwr : 14X17.5 s.m. ilKq : 9X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] ] aAM svusiq sRI gxyswie nm: “ AQ kiv ikRq dieAwl
AnymI nMd sursvqI AstwvkR BwKw vrnqy]…
AMq : …ieiq sRI prm hMs prbRwj kw cwrj aupwsk sRI mq idAwl Anymw nMd sursqI
Bgvwn hsqwml pRSnauqR BwKw sMsikRq ibcrqM] ibigns sMihgnqw smwpqM]
sMpUrxM] suBM pw mw q:]=]=]=]
180
h`Q ilKq nM : MS 148 h
isrlyK : igAwn suDwrs
lyKk : rwm idAwl (isK sdw nMd)
ilpI kwl : sMmq 1900 ib.
p`qry : 193 –272
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] “ dohrw “ Acl Ajr mn ivml Gn prmwqm inj rUp]
suD AKMf Akh Amr pRxvhu bRhm AnUp]…
AMq : ieq sRI igAwn suDwrs igRMQy vydwq pRkrxy sRI miq prmhMs pRbRwjkwjwrj rwm
dieAwl isK sdw nMd ivcrqy Awqm igAwn ivD muK vrnnM nwmu spqmo hulwsw]
sMswDqoXM igAwn suDwrs gMRQw pUrx suB msqu] sMmiq 1900 pohu poQI sMpUrn hoeI
“BUl cUk bKsxI
181
AMq : “ Ab CpY spUrn r`jb jI ky msqu suB msqu “ APjU ‘CpY’ kw isau kry kpUr
lsx ly sMgiq mylI “ ksqMUrI kw isau kry kpUr lsx ly sMigq mylI] ksqMUrI kw
isau kry pwis jyb rGU bolY] rwj hMs kw isau krY hI guly prm..…
182
vyrvw : ijld g`qw kpVw, dupwsIN KVHy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw-
7, pihlw p`qrw ibnW hwSIey dy hY[
Awm vyrvw : ikqy-ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ SurU ivc iqMn Aqy AMq qy cwr
hwSIey vwly p`qry KwlI hn[ ilKweI Awm hY pr pVHn Xog hY[ ikqy ikqy isAwhI
iPkI ho jwx kwrx kuJ A`Kr pUrI qrW pVHn Xog nhIN[
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI pRmwqmw jYXiq] AQ jog suDwinD igRMQ ilKXqy] ikRq
lCI rwm] d:[ suinXo jogu bissit hr gur bissit pihrwm] qwko q`q khq pRgt
jogu suDw inD nwm]1]. . .
AMq : … ieq sRI ikRsn jIvn kilXwn suq lCI rwm ibrMcq] jog suDwinD gRMQ pMcmo
aupdys smwpqM] msq suB msqu] sMmq ] 1793 ] qiq qMqI ibq crm kw Gn
kwsI ko swkwir nwd sbd Gt kw khq sukr suAwn pihcwn] kMuflIAw ] ipQm
Baur gMjwr sMK Dun duqI khIjY] iqRqIAY ibjih imRdMg cqrQ qwl suixjY] pMcvY
GMtw nwd Kstm bInw Dun hoeI] spqvY bjYih Byr AstvY dMuDBdoeI] Ab nwvY
grjs mMdkI dsvY myG GoKh gnh] nwnk Anwhd nwd kau ds pRkwr jogI
sunh]=]=] BUlcuk bKsxI] tihlIAw jwix ky]
183
dws ] 18 ] smqu 1882 ] imqI ] mwG sudI dUj ] poQI sMpUrn hoeI buDvwr ]
kWsI ivc mIr Gwt sMgq mY ]
184
hn[ p`qrw 21 A qy vI pihly p`qry dI qrHW cupwsIN P`ul bUitAW dw hwSIAw hY, Aqy
vwrI vwrI iek pMkqI kwlI Aqy iek lwl nwl ilKq hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] gIXw mwlqI CMd ] klml klys klMk dr nMdwsqRw
sinvwrnM] pd kMj mMj iblok Ktpd dws ko suK kwrnM ] Ajr Amr AilKq Al
Bv ByK jMqv AwmXM] pd Aml niln nmw mAn lv dyv nwnk nwmXM]1]…
AMq : …ijnky Bl nwm ArwDnqy] lK Awqm iBMn aupwDnqy] ijh nwm ley Bv
su`DmqM] gur nwnk pwd pd` mnqM]12] ieiq sRI nwnk inRbwx AsqoqRM dyvw hrI
ivrcqM srby suBM BvqI]3]
185
lyKk : dyvw hrI
p`qry : 12 a–18 a
Awkwr : 11X17 s.m. ilKq : 7X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E sRI pRmwqmwX nm:] AQ qtsQ srUp lKx rwmosiqq] dohrw] mn mrkt
Aq cpl hY aufx kpUr smwn] gurU DXwn my ck imrc vs kr lyq indwn]1]…
AMq : …nmo nmo pRB sRI rGnMd] pUrn kwm s`cdw nMd] dsrQ nMd sRb ko cMd] hir
dyvw qwko sd bMd]50] ieiq sRI qtsQ srUp lKx rwmosiqq smwpqM]6]
186
h`Q ilKq nM : MS 154
isrlyK : ivcwr mwlw stIk
lyKk : sMudr dws
ilpI kwl : sMmq 1893 rcnw kwl: sMmq 1726
p`qry : 3 a–104 A
Awkwr : 13.5X18 s.m. ilKq : 9.5X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnI hoeI, dupwsIN KVHy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI
lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-10
Awm vyrvw : poQI Ksqw hwlq ivc, ikrm Kurdw, poQI 3 p`qry qoN SurU hMudI hY, pihly do p`qry
nhIN hn[ p`qrw nM 103 A qy smyN bwry iliKAw hY:- “sqRih sY CbIs sMbq mwG
mws suB]”
AwrMB : tIkw] sRI khIey suBwie mwn dyv khIey pRkws sÍrUp jo Bgvwn hY mur dYq ky
mwrnhwry] iqs kau mY AwnMd ky sMjugiq hokr crn bMdnW krqw ho] igRQ kI
inrivGn smwpqI ky vwsqy] mUl] ivcwr mwl vrnn kro monI jU aurDwr]…
AMq : …ieiq sRI ivcwr mwlw Awqmvwn kI iesiQiq] Astmo ibsRWm]8] ArQ
suDwrn jo tIkw ivcwrmwl kw ] guru ikRpw qy jQw smwpqM] ]1] suB msq]1] ]
sMmq sb bis nwQ gx Bwd`Í v`d duq iQq] ] gRMQ su suMdr mwl ko ilKXo AiDk kr
su`Dw]1] ] ] ]
187
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, do cOpeIAW nMU 10 nM lgwieAw hY, 11 Aqy 12 AMk nhIN lgwey, AglIAW do
cOpeIAW nMU 13 AMk lgwieAw hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI pRmwqmny nmwM] AQ igMQ [ igMRQ ] siq pRSnoqrI iliKqy
] so ] vwcX lK kir jwn inrgux srgux jo kHXo] kir inmskwr vKwn vwcXq
Xg kir lKko]1]…
AMq : …lKX ArQ kihÎo ieh soeI] jw mY dYÍq Bwn nih hoeI] dYÍq BWn bwD krXo
jwmY] Pl Pl nwm doie nih qwmY] 10 ] Pl soicdw Bws pirmwqw] AhM bRhm Pl
khXo ibKXwnw] srUp mwJ ey Pl dYÍ nwhI] ivklp ivklp rihq rhY so
qwhI]13] so ] hO mY hO qMU nwih hO mY hO nMU hY khI] sbhY hO qMU mwih hO nMU hO qMU eyk
hI] 13 ] ieiq sRI sq pRsnoqRI BwKw igMQ mnoihr dws inrMjnI kQqy nvmo
KMf]9]]=]=]=]=
188
isD krby kO irdy mwJ qw ko sÍrUp icqÍn kr kY nmskwr krqu hY] do ] ids†w eyk
sÍrUp hY jIvy sÍrUp nhI Byd] soÍ sÍrUp aurbMd kY ibGn sbY qij Kyd ]1]…
AMq : …jYsy PurY Akws mY bwX clnqw soie] qYsy sohM dyv mY sohM EAM hoie]291] bXw
lIn Akws mY AOr lIn khMU nwih] sohM dyv mY lIn qÎo AOr lIn kw mwih]292]
dyv sMÍ pRkws sÍrUp hY swKI dyv hY soie] AOr dyv Adyv sb swKI iqnw n
koie]293] ieiq sRI swKI sÍrUp] ieiq sRI Kt pRs˜ igRMQ smwpqM]]=]=]=]
189
AMq : …dohrw] dwdU qum jIau ky Aaugn qjy kwrn kvn AgwD] myrI jrnw dyK kY mq
ko sIKY swD]91] dohrw] qr kutMb nr dl imly duKI hoq lg bjwr] kWt rwg kr
BogeI tUtqXWg suK swr]1] pOn byg nrpq doaU jOk dWc khu jwie] Kydn qw ko
hoq kCu iniriCq iehY suBwie]2]=]=]=]=]=]=
190
h`Q ilKq nM : MS 155 K
isrlyK : ivcwr mwlw
lyKk : AnwQpurI
rcnw kwl: sMmq 1726
p`qry : 298 a-315 A
Awkwr : 11X18.5 s.m. ilKq : 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E sRI gxyswey nm:] AQ sRI ivcwr mwlw AnwQpurI ikRq ilKÎqy] dohrw ] nmo
nmo sRI rwm jU sq icq AwnMd rUp ] ijh jwnY jg sÍpn vq nwsY BRm qm kUp
]1]…
AMq : …sorTw] sqRh sY CbIs sMbq mwGv mws suB ] momq ijq khu qIs qy qk brx
pRgt kIrI]42] gIqw BwrQ ko mqo eykwds kI Xugq] AstwvkR bisst muin kCuk
AwpnI aukq]3] ieiq sRI ivcwr mwlw AwqmvWn iQq Astmo ibsRwm]8] ieq sRI
ivcwr mwl sMpUrxM] BUlcuk AKir dI b isxI]=]=]=]=
191
Awkwr : 27X14 s.m ilKq : 23X11 s.m.
vyrvw : ibnHW ijld, Ku`ly p`qry, ibnW hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-12
Awm vyrvw : poQI KVHy ruK KuldI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] ] siqnwmu krqw purK…gur pRswid] Awid scu… hosI BI
scu]1] siqnwmu krqw purK inrBau] aAM Awid nmM AMq 100000] lwK pwT krY
ibD sMjugiq ky nwil jo cwhY kwrj icqvY so gurU nwnk jI pUrw krY]…
AMq : … Drm KMf kw aAM 2000 jpnw rivvwr qy pRwqkwl kus† Awdk BgMDr jlODr
imtY iesI ko sukRvwh jpY qy bYrI ko ieq ieq sRI jgq gur nwnk smwKAwXM mMqR Pl
dyvM sMpUrnM] lom is jpnw iblom isDw puTw jpnw sRI vwihgurU kwrj isD
krY]=]=]=]
192
AMq : …qyrw kwrij Awp pRiB jI pUrw kIqw hY] eyk kwrij ikAw qyry sB hI kwrij
sMpUrin Bey hY AnMd mn icMdy mn Bwvdy Pl pwvihgw Aru dIn dunIAw mY surKrU
hovYgw] qyry aupr prmysr jI sRI Bgvwn jI kI ikRpw BeI hY] qMU Awpxy mn mih
kweI icMqw icqvnI nw kir] jp sRI Bgvwn jI kwrij suPlw PlYgw]37] ] ] ] ]
ieq sRI pRICw gurU Arjn jI kw sMpUrn]
193
pwiqswhI ipRQm cqrXo iDAwau sMpUrnM] ] suBM BUXwq ] sRI gxyswX nm: ] ] ] ]
sRI gxyswX nm: ] sRI Akwl jI shwie ] ] ] ] sRI Akwl jI shwie] ]
194
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy
ru`K do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-11
Awm vyrvw : ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, A`Dy ‘s’ dI vrqoN kIqI hoeI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ kok swr ilKXqy] ikRq kv Drm isMG nwm brnnM]
svwXw] hoie ikRp qumrI hMm pY qb s`bY gnysu gunho DrhO] jIA Dwr ibcwr qbY br
buD mhw mgnYk kOhO hrhO] ibn cMf ikRpw qumrI kbhU muK qy jyhI ACr hO krhO]
qumr kir nwm ik Doqu lhw ijm vwk smuMdR ibKY qrho]…
AMq : …ieq sRI kok swr smwpqM ikRq kv Drm isMG nwm cqRdso iDAwie smwpqM 14
ieq kok poQI ilK] sMmq ] 1940 mhInw mwg idn igAw] 26 dsKq gurbKs
isMG dwsn kw dws Blck mP krnw jI] nwrI kubj krUp ko cqR ibvwhiq nwih]
hoie srUp klhIx mY ibAwhq nih sRmwih]
195
Awx vwsqy totkw idqw hY[ ies dw p`qrw AMk bwAd ivc nIlI isAwhI nwl
iliKAw hY[
AwrMB : 1E 1E sRI gxyswie nmih] EAM sRI ikRSnwie nmih] gIqw swr ilKqy] Arjno
vwc] sRI ikRsn Bgvwn pRiq pRsMin kry hY] hy pRmysur jI EAMkwr kw mhwqm Aru
rUp]…
AMq : …so punrip jnm nu Awvogy] jy koeI ies kw AiBAws krY] jo pwT hI kir
jwxY] pwT hI mwqR kry…… gIqw swr pUrn hoeI…… bolo sRI gMgw jI kI jY]
196
Awkwr : 10X16 s.m. ilKq: 5X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] gIqw goibMd isMG ikRq] pwiqswhI ] 10 ] EAM sohM goibMdu
ABYR inr Akwr Anwm inRbD] srb invwsI siB mih rivAw jl Ql mhIAlu KMf
bRhmMf]…
AMq : …eyk goibMd sB rihAw smwie] eyk khw BI Avru n BwKo] Awp kO Awpny mihlY
rwKo] Pyir inrvwcu idsw ko gho] Apny suK mY Awp hI rhO]88] ieq sRI Bgviq
gIqw sUp inKqsu bRhm ividAw Xog swsqRy sRI ikRsn Arjn sMbwdy] iDAwEu gIqw
kw ATwrvw spUrn smwpqM] 18 ] siq gurU jI ky pRswid ] AKr vwDw Gwtw soD
pVnw ]1] ] ] ]
197
pQ pig] nwnk rog doK AG moih iCdy hir nwm Kig]10]19] audm kir lwgy
bhu BWqI ibcrih Ank swsqR bhu K…..
198
AwrMB : …..mYN mwieAw kw Ar qumwrw aupjwvnhwrw ho] qW dyvqy ausqq sRI inrMkwr jI
kI lgy krx] qw ienw dyviqAw ny kihAw ijv AwigAw hoie jI iqEu iqEu sNswr
krIey jI] qw AwigAw hoeI qusI iqny myrw rUp ho]…
AMq : …kiljug ivc Awgy jug ivc iek Avqwr sRI inrNkwr jI na klkI lhYgy] jb
iek lK AsI 1208:] brsw kiljug kIAw bIqY gIAw] mwG mwsy suklw pKy qRYdsI
guruvwry[13] eyhu Kyl sRI inrNkwr jI hr cauknI ivKY krdy Awey hYn pswry kw]
Pyr aus kw ANq nhIN pwieAw jwdw] sNswr kI rcnw kw pswrw ikq bRs ikq mhIny
ikq idn ikq vyly pYdw kIqw hY[ Eus kI gq imq Euh jwxY] Awgy sRI gurU bwby
nwnk jI kI lIlw clI] swKI pUrI hoeI] ]*]=*]
199
vyrvw : ijld g`qw, dupwsIN KVHy ru`K do kwlIAW lkIrW ivc iek lwl lkIrW dw hwSIAw,
sqrW pRqI pMnw-12
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikrm Kurdw, AwrMB ivc 9 Aqy AMq qy hwSIey vwly 8 p`qry
KwlI[ ies poQI ivc hY:-
sUrj pRkws ipRQm rws 1-265
sUrj pRkws duqIAw rws 1-228
AwrMB : 1E siqguru pRswid] AQ sRI guru sUrj pRkws igMQ [ igMRQ ] ipRQm rws ilKXqy]
] dohrw] ] qIno kwl su Acl rihA lb skl jg jwl] jwl kwl lK mucq ijs
krqw purK Akwl]1]…
AMq : …ieiq sRI gur iblws sUrj gRMQy duqIX rwsy sRI nwnk jI pRsMg brnnM nwm kiv
sMqoK isMG ibcrqwX nwm spq pMcwso AMsU] 51 ] ] duqI rws sMpUrn BeI siq gurU
jI kI ikRpw sy] dsKq BweI swDU isMG gRMQI rjmt 25 gulwm swD sMgq kw gurU
Kwlsw jI bKsy bKsx jog hY] sMmq 1934 qRIk swvx dI 19 buDvwr CwvxI
AMbwly mY] sRI Akwl purK jI qyrI srx hY jI]
200
vyrvw : ijld g`qw cmVw dubwrw b`JI hoeI hY[ hwSIAw dohyN pwsy do-do kwlIAW lkIrW[ pMnw
nM: 21 qoN hwSIAw nhIN lgwieAw Pyr pMnw nM 51 qoN lwl rMg nwl 2-2 lkIrW dohIN
pwsIN[ Pyr 70 pMnw nM: qoN bwAd bgYr hwSIey qoN hY[ sqrW pRqI pMnw 8
Awm vyrvw : ies poQI ivc AMq ivc pMnw nM 110 qoN 111 l`igAw hoieAw hY jd ik qrqIbvwr
vI ieh p`qry juVy hoey hn, ieh p`qry v`Kry hn[ poQI dI lYmInySn kIqI hoeI hY[
ies dI hwlq izAwdw Krwb sI[ p`qry ikrm Kurdw sn[ poQI Kqm hox qoN bwAd
iek pqrw 143 A KwlI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid[ AQ prcI goibMd isMG jI kI pwqSwhI 10[…
AMq : …skl duAwr khMu Cwif kY gihXo quhwro duAwr[ bWih gh kI lwj As goibMd
dws quhwr[
201
AwrMB : sRI gxyswienmih] 1E siqgur pRswid grB gIqw] Arjn sRI iksn jI pwshu
prsMn puCq hY] sRI iksn jI kI AwigAw hY ij koeI iesu grB gIqw kau pVY
suxY…
AMq : …“hy Arjn” mwnuK ky srIr mih swFIAw qRY kroVI rUmwvrI hY qau lig nrk
jwiegw] hm kau doKu nwhI dyvxw ] ieq sRI grB gIqw vYsnvw lKx pMun pwp
vIcwry] sRI iksn Aru Arjn sbwd kIAw] grB gIqw pUrn smwpq]
202
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw pihly
pMny qy dovyN pwsy KVHy ruK do-do kwlIAW lkIrW, bwkI poQI ivc do do lwl lkIrW
ivckwr kwlI lkIr, sqrW pRqI pMnw 14
Awm vyrvw : gMRQ dI hwlq Ksqw, ilKq sMudr, ies gRMQ ivc kMnw (w) mwqrw dI QW qy (.) ibMdI
dI vrqoN kIqI hY[ kuJ A`Kr soD krky hwSIey qoN bwhr ilKy hoey hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] vcn givMd lokW dy] sMq kw bcnu hY] jo pWc pRkwr kw
swlxw hY jigAwsI kau sB hI iqAwgxw prvwnH hY] eyku swlnw jIvh kw bdrI QI
Awid ly kir]1] dUjw swlnw kwmu Bogu]2] qIjw swlnw sMudr rUpmwnH Kuh ky
dyKxy]3] cOQ swlnw pr inMidAw kw]4] pWcvw swlxw durbcnhu kw]5]…
AMq : …iksI swD pRdys kI vny gieAW] i&ir gurhU aus kau kihAw Bwau krxy vwlw
Aru ABwrmq krxy kw nwhI qW Gir hI bYiT kir gujrwn kry] Bul cuik bKsnI]
203
Awm vyrvw : rcnw dohry Aqy cOpeIAW ivc hY[ ijnW dI igxqI 560 hY[ dohry cOpeIAW dI
igxqI iek sO qoN bwAd Pyr iek qoN SuruU kIqI hY pr ijQy pUry sO ho jWdy hn EQy
pUrw nMbr id`qw hY ijvyN do sO dohry hox qy nMbr 200 pwieAw hY iPr iek qoN SurU
krky 99 qoN bwAd 300 nMbr pwieAw hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI
geI hY[ poQI ikrm Kurdw hY[ hVqwl Pyrky suDweI kIqI geI hY[ pihly do p`qirAW
qy pYNisl nwl ihMdI vrx mwlw ilKI hY[ AMq qy do p`qry KwlI hn[
AwrMB : 1E sRI gxyswienm:[ siqgur pRswid] AQ isMG gaU kI kQw ilKÎqy] dohrw ]
bCry rso n goiqrIAw rmY n isAwm ] syvk swihb nw invY jpu murwr ikh kwm
[1[ cOpeI] nmo nmo sRI pRB AbnwsI] Akwl mUriq hY Git Git vwsI] AlK AByv
AgMm Apwrw] CwieAw miD Awip inrDwrw[2[ ismir ismir pRBswr] eyk Bgq ky
nwau aupkwr] ikAw mwnuC ikAw psU bycwrw] bwcw Acl BeI moK duAwrw[3[…
AMq : …jn dyvI dws jwiq bilhwrI] Awp qrY Avrw kO qwrI] bhulw isMG kI kQw
spUrnM]=]=]=]=]
204
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E E siqgur pRswid] sRI gxyswX nm:[ AQ sRI ivcwr mwl AnwQpurI ikRqu
ilKXqy] dohrw ] nmo nmo sRI rwm jU siq icq AwnMd rUp] jih jwnY jg sÍpn vq
nwsY BRm qm kUp[1[…
AMq : … sorTw] sqR sY CbIs sMbq mwGv mws suB] my miq ijqk huBIs qyqk brx
pRgt krI] 42 dohrw ] gIqw BwrQ ko mqo eykwds kI jugq As†wvkR biss† muin
kuC AwpnI aukiq] 43 ] ieiq sRI ibcwr mwl Astmo ibsRwm sMpUrxM]
205
AMq : … AMk smucY jwn Xih sB gRMQin kO nwm] bweIs AMk qy AMk hY pwco sq
pRmwn]53] ieq sRI AMimRq Dwrw gRMQ skl bbyk dIp gÎwnI kO srUp brnno nwm
Bgvwn dws inrMjnI kQqy] cqr dsO pRBwv 14 sMpUrxM] smwpqM] sRI rwmw
206
h`Q ilKq nM : MS 171
isrlyK : sMgRh swr
p`qry : 1 - 30
Awkwr : 21X14 s.m. ilKq: 16X18.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, hwSIey qoN ibnHW, p`qirAW dw rMg AsmwnI, sqrW
pRqI pMnw 20
Awm vyrvw : ikqy ikqy hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] AQ gRMQ sMgRh swr ilKÎqy] dohir ] siq icq AwnMd rUp
inq AlK AKMf Apwru] buiD swKI ivAwpk Aml skl vsqu ko swr]1]…
AMq : … dohrw] swhI kwnI bRhmu hY kwgd lyKn hwr] vkqw soRqw Awid jy srb bRhm
inrDwr]1] ieiq sRI sMgRh swr sMpUrnM] EN [ suB msqNu]
207
AwrMB : “ 1E sRI pRmwqmny nm:” sRI ikRsnwX nm: “ sRI rwmcMdRXwnm: “dohrw” mMglXn
krxw Xqn srb klXwn gux Dwm ] mn mwnsr hMs viq rmx krhu sIA rwm]…
AMq : … Xmnw qt kyl kry ivhry sMg bwl govwl bny bl BeIXw] gwvq hY kbI bMsI
bjwvq pwvq hY kbhU sMg geIXw] kokl mor kI nweI vy bolq kUdq hY kip imRg
kI neIXw] mwxk ky mn swihb so AYso nMd ko nMd XsoDw ko CXw] ieiq sRI Awqm
ivc [ivcwr] gRMQ mhw moK hyqU sMprxM smwpqM] jIvn mukiq inrUpxM cqRbDXwie]
sRI pRmwqmny nmh]
208
AMq : …mYqRy kau pRwsR khy hY hy mYqRy qMU BI myfk hoN] AQvw mClI hoie BwvY jok hoie]
qb mYqRy khw mY ikAw hovy myry ibKy iqRputI nhI] ieq sRI ibsn purwx smpqM sq
suB msq] sRI rwm sq] ] ]
209
msq ] sRI hnumqXY nm: gMgw gxpqM gurMU ] 1879 ] kqk vdI iekwdsI ] 11 ]
CnCr vwr ] poQI sMpUrxM hoeI ] sRI rwm jI shwie ] ] ] ] = ] =
210
h`Q ilKq nM : MS 177 e
isrlyK : izMdgI nwmw BweI nMd lwl jI kw
lyKk : nMd lwl goXw, BweI
ilKwrI : guridq rwm rbwbI
p`qry : 1 a - 82 a
Awkwr : 10X16 s.m. ilKq: 7X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, 82 A KwlI hY [ 496 AMk dy bYNq qoN bwAd 497 AMk nhIN iliKAw, Agly do
bYNqw nMU 499 AMk iliKAw hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] izMdgI nwvw BweI nMd lwl jI kw ] AW KudwvMdy jmIno
AwsmW ] izMdgI bKsy vjUdy iensjW ]1]…
AMq : …qW ngIrd gYr nWmy ijkr hk ] qW ngOiem hrP gYr Aj iPkr hk
]499] dId Aj dIdwr hk pur nUr kMun ] gYr hk Aj Kwqry idl dUr kun
]499] ] ] ] ] bYNq sMpUrn BweI nMd lwl jI ky Bey ] dohrw ] Aj AbnwsI
A`kYR icMd Gnw Amr AKMf ] ivGn hrn mMggl krn jY hjUr sc KMf ]1] dsKq
guridq rWm rbwbI ko ] ]
211
Awm vyrvw : h`Q ilKq nhIN hY, p`Qr Cwpw hY [ pihlw p`qrw BuirAW hoieAw hY, pUrI qrHW pVHn
Xog nhIN [
AwrMB : gauVI mhlw 9 ] swDo mn kw mwn iqAwgau…
AMq : …rwm nwm auir mY gihE jwkY sm nhI koie ] ijh ismrq sMkt imtY drsu
quhwro hoie ] 57 ] 1 ] kwpI nÍIs ibSn isMG …..
212
h`Q ilKq nM : MS 177 g
isrlyK : cwxwkw swhMsR BwKw (ADUrI)
p`qry : 37
Awkwr : 10.5X15 s.m. ilKq: 6.5X10.5 s.m.
vyrvw : cupwsIN KVHy ru`K do lwl lkIrW ivc iqMn kwlIAW lkIrW ivc iek motI sMqrI
lkIr dw hwSIAw [ sqrW pRqI pMnw - 7
Awm vyrvw : p`qirAW nMU AMk nhIN lgwey hoey, igxqI ivc 37 p`qry hn [ AMq qy poQI ADUrI
jwpdI hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ cwxwkw swhMsR BwKw ilKqy ] dohrw ] pRxvqho sRI ibsn
ko jo iqRlok ko rwau ] cwxwky BwKw krO jO qum hoh shwie ] bhu swsqR Avlok ky
sMudr bcn inkwr ] rwjnIq sbUh ko brn kro ivcwr ]2]…
AMq : …sRI rwm ikRsn guibMd mwDo bwsdyv sRI bwvnM ] mC kC vrwh nr isMG qwir
rGpiq pwvnM ] mQrw mY kyso rwie ibrwjih gokl bwl mukMd jU ] sRI ibMRdw bn
mih mdn mohn gOpI nwQ guibMd jU ] DMn DMn mQrw DMn gokl jhW sRI pq Avqry]
DMn jmnw nIr inr…..
213
h`Q ilKq nM : MS 179
isrlyK : mwJW
lyKk : sMq dws
ilKwrI : juvwhr iffI purIAw
ilpI kwl : 1894 sMmq
sQwn : vtwlw, purIAw muh`lw
p`qry : 31-60
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 6X7 s.m.
vyrvw : isAwhI kwlI, hwSIey qoN ibnHW, sqrW pRqI pMnw 6.
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, p`qry ikrm Kurdw, p`qirAW dI igxqI 31 qoN SurU ho ky 58
qk cldI hY bwAd ivc do pqry 59 qy 60 nM: pw ky KwlI Cfy hoey hn [ p`qrw
nM 47 a, 50 A, 52 A aupr C`ifAw pwT pwisAW qy ilK ky mukMml kIqw igAw
hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid [ AQ mwJw sMq dws kIAw ] Ajb qu Ajwieb qU “Ajb qyry
qmwsY” iek bYTAw nU dUD iplwvy iek ndIey iPrin ipAwsy [ ieknw auqy lqw nhI
iek Aihrn ml ml Kwsy [ sMq dws pRB qo bilhwrI sB ikC pRB ky pwsy[…
AMq : muK qy AwKx iesk suKwlw, sy jwxin ijnI kmwieAw [ AT pihr icxgwrI DuKy
ijau sIK kbwb cVwieAw [ bwil Fwiq buJY iqn AMdr AwhI ijau jlwieAw [ sMq
dws iesky BlyrI vydn ijau Puty lUx lgwieAw ]45] sMpUrn [ sMmq 1894 [ mih
kqk pRix 28 AYqvwr ivc vtwly purIAw mhwlY ] juvwhr iffIpurIAw dw ]
puroihq sRI gurU nwnk jI shw ] = ] = ] = ]
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI, ilKq sMudr, p`qirAW dw rMg AsmwnI hY [ ikqy-ikqy hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ pqrw nM 6 A qy 7 a qy hwSIAw do-do lkIrW, KVHy ru`K,
kwlI isAwhI nwl [
214
AwrMB : 1E siqguru pRswid ] aAM sRI prmwqmny nm: “sRI gxyswXy nm:” cOpeI ]
nmskwr gxpiq ko kro ] ivGn nws qWqy pr hro ] eyk AdYÍq AKMf Apwr ]
qw ko nwhI pwrw vwr ] jW mY Bydn koaU peIAY ] jIv eIsÍr qW ko khIAY ] inr
ivklp AdÍYq AQwih ]…
AMq : …AiqAMq jorQUl buDI hY so puqR hI ko Awqmw mwnqy hY ] Apxy ivKy puqR kw
AiDAws Awropx kr ky iqs ivKy khqy hY Awqmw hI inscY kir puqR rUp ko kir
jnmqW hY ] iqs ivKy Xukiq BI khqy hY ] AwpxI inAweI puqR ivKy pRym dyKx qy
jYsy Apxy ivKy pRym hoqw hY Apxy vwsqy jYsy suKo ko Xqn krIqw hY ] qYsy hI puqRo ky
suKvws qy jqn krIqw hY ] qW qy puqR hI Awqmw hY ] Aru ies ivKy AnuBv BI
pRmwx hY ]
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] Pkr nwmw sRI gurU nwnk jI kw iPkr hY kul kw vwlI ]
Pkr kI bwq hY inrwlI ] Pkr idn rYn hY jwgw ] Pkr qy iPkr hY Bwgw ]…
AMq : ... lgI hY pRym kI KumwrI ] Pkr kI rihq hY inAwrI ] Pkr drgwh kw BydI ]
nwnk swh khY bydI ] Prknwmw sMpUrnM ]
215
AMq : … eIswn kQw ieh jo Bogo qy auprwm hovxy nimq eIsÍr Avqwro kIAW kQw sRbx
krnIAw ]7] inroD pRlY cwr pRkwr kI ] eyk sguxI dUjI kYvlÎ ] dsvo AwsRÎ
iqRptI qy rhq srb kw swKI…..
AMq : … ieq sRI ipMgl rUp dIp pRdIp BwKw jY ikRsn BujMg ikRq spUrxM ]1] do ]
swsqR Awqmw Buq sis sMmq kÎo bKwn ] nwnk dyv su jnm hY ivswK iqRqs smwn
] ] ] ] sRI rwm sRI rwm sRI rwm ]
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, ikDry-ikDry hwSIey ivc iliKAw hoieAw, poQI hor gRMQ ivcoN
v`K kIqI hoeI hY ikaNik ies poQI dw SurU dw pqrw nM 68 hY [
AwrMB : ] 1E siqgur pRswid ] ] AQ rwjnIq ikRq kiv dyvI dws ilKXqy” ] kib`qu ]
inq hI qy Drm Drm hI qy sRb is`D nIq hI qy Awdr sBwn bIc pwieXY ] nIq sY
AnIq CutY nIq hI qY suK lUty, nIq lIXY bolY Blo bkqw khweIXY ] nIq hI qY rwj
216
rwjY nIq hI qY pwiqswhI nIq hI ko nv KMf mwih jsu gweIXY ] Cotn ko bfy krY bfy
mhw bfy krY qy sB hI ko rwjnIq hI sunweIXY ]1]…
AMq : … ieiq sRI dyvI dws kib`q ikRq rwjnIq sMpUrxM ] AnXokqu ] kib`q ] ciFhMU n
clby ky dlhU n hlby ky pYfhU n mlby ky nr kI n lwj ky ] drd n drby ky grj
n krby ky sorij nu DRby ky Gn kI n gwj ky ] dWn ky n mwn ky n swhs n mwnu ky
n mDm Ajwnu dyKby ky swj ky ] sUikRq n krby ky muK kUr krby ky Awpu hMU fubNquby
ky borq smwj ky ] sMpUrnM ] rwm jI shwie ] suDu ]
Awm vyrvw : poQI Ksqw Aqy ikrm-Kurdw, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
ies poQI ivc mhWBwrq dy s`q prb hn :-
AwKrI cwr prbW dy p`qrw AMk nhIN idqy, hr prb qoN bwAd iek jW do p`qry KwlI
Cfy hoey hn [
AwrMB : Å sRI gxyswX nmw: ] 1E sqgur pRswd ] Å sRI rWm cMdRwX nm: [Å sRI
gxyswX nmw: AQ rwj Drm prb ilKÎqy ] dohrw ] gx nwiek dwiek sumq skl
gunn ky Dwm ] qWky jug pd kml ko kro spRym pRxwm ]1]…
AMq : … dohrw ] ikRsn lwl BwKw krI sunIE sMq sujWn ] pVqy sunqy hoie jsu pwvY
pdu inrbwn ] 101 ] ikRsn lwl BwKw krI jYsI buD jy igAwn ] gun jn so
217
ibnqI kro krhu n hws mhwn ] 102 ] pY iek inscw moih mn pRym pUr jn joie
] qw ko suKdwiek kQw hrsn imlI ju hoie ] 103 ] mhwBwrQ pUrx BXo BwKw
krI bnwie ] ikRsn lwl kI bynqI hrjn dws jnwie ] 104 ] ieiq sRIh BwrQ
purwxy sÍrgw rohx prbxy ikRs˜ lwl ikRq BwKwXw nWm As†ds prb sMpUrxM] ] 18]
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ilKweI sMudr, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI,
poQI iB`jI hox kwrx isAwhI PYlI hoeI, SurU ivc Aqy AMq qy do do p`qry Bury hoey
hn[
AwrMB : ] 1E sRI gxyswX nm: ] AQ isMgwr rs mwDurI ikRq kiv lwl il`KÎqy ] C`pY ]
ibGn hrn suK krn nwm aucrn suB ibqrn ] kMj brn jug crn srn nr sMkt
auqrn ] md mqMg Amod mDur modk kr mMifq ] mn modk bhu suMf quMf qMfv
ibiD pMifq ] hy rMb iek AivlMb jg duK kdMb qMibX krn ] jG ie`k dMq miq
vMf br cMd Bl BXau Drn ]1]…
AMq : … ieiq sRI mq mhwrwjw iDrwj sRI rwv rwijMdR sRI buD isMG jI dyvw gupq kiv
goibd cUVwmix skl klw inDI sRI ikRs˜ B`t dyv iriKM ibricqwX: isMgwr rs
mwDurI XMwKoVs A`sÍwd: ] ] ] dohw ] sMbq sr isr srp sis suDw srovr qIr ]
lyKk sisj imRgys hY ilpiq krI sTDIr ]1]…
218
sQwn : puskr (Ajmyr)
p`qry : 1- 289
Awkwr : 25X16 s.m. ilKq: 18.5X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, dupwsIN KVHy ru`K iek nIlI lkIr Agy do lwl lkIrW ivc do
kwlIAW lkIrW ivc iek motI pIlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-15
Awm vyrvw : pihly p`qry nMU cupwsIN hwSIAw dy ky sjwieAw hoieAw hY, ikqy ikqy ikrm Kurdw
AwrMB : ] 1E siq nwm krqw purK gur pRswid ] AQ sRI gurU cirqR cMidRkw gRMQ ikRqX
sMq kiv hirBjn isMG jI ] dohrw ] guru gj muK vr swrdw bMdo pd ArivMd ]
gumY ivGn kr ivml mq mwnnIX suribMRd ]1] mq gieMd CMd ] AMD kuvwck Awih
gkwr rkwr ivroDk qWh pCwno ] donn ko pd eyk BXo su ilKo gurvyd ivKy mn
mWno ] mMiflkwr AKMf crwcr vXwpk qqÍ ijny drsWno ] gur nwnk gXwn pRkwSk
ky pd mWih nmo mm jwno ]2]…
AMq : ... Awsw isMG mjITy vwsI ] Bwgw sIl gur Bikq pRkwsI ] kIn dRvX syvw
mnsweI ] sMqn sMg pRIq pRgtweI ] 833 ] dohw ] sMq su pMifq prm isMG nroqm
jWnw ] vih bYTk vih dRbX so bnvweI ihq TWnw ] 834 ] cO: ] qW mo gRMQ
smwpq kIno ] ivkRm BUpiq sMbq cIno ] aunI sq pcpn aurDwr ] ikRsn pK
Pwgun buDvwr ] 835 ] iqiQ iekwdS jwno swr ] AlM gRMQ ko smw ivcwr ]
pRwqih kwl hIey mo Dwr ] pVo gunIjn BUl suDwr ] 836 ] ieiq sRI mOl imRg rwj
swis hir pd pdm Anucr sMq hirBjn isMG ivrcqy sRI gurU cirqR cMdRkw nwm
gRMQy dsm gurU cirqR vrnMn nwm dsmo ivsRwm: ] 10 ]
vyrvw : ijld g`qw rYkisn bwAd ivc bMnHI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN,
dupwsIN KVHy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-7
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI, ikrm Kurdw, lYmInySn kIqI hoeI, ikqy ikqy hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI [
219
AwrMB : ] 1E siqgur pRswid ] ] isDwq ktwK gRMQ ilKqy ] ky ivdyh mukiq sB koeI hY
Ar jIvn mukq koeI koeI hY ] qwqprju iehu ] ky jIvn mukq bRmwkwr ibRq kw
nwm hY ] so iksI jwgw audy hoqI hY ] eIsÍr kI ikRpw Ar bfo puMno ky eykTy hUey qy ]
Ar ivdyh mukq nwmu Awqm kw hY ] so AYsw pdwrQu koeI nhI jo Awqm sqw qy iBMn
hovY ] iesI qy khw hY ivdyh mukq sBI hY ]1]…
AMq : ... Avr khqy hY ] ] ik sMpUrn pdwrw qRo kw rUp eyk hY ] Ar klpnw iBMn iBMn
hY ] jYsy jl ky qrMgo kw insc iBMn iBMn hovy Ar srUp kw Byd nhI hoqw jo jl rUp
hY ] 143 ] ] poQI pUrI hoeI isDwiq ktwC kI ]
220
sMsw nwih ] 32 ] ieiq sRI mUrK sqk kI BwKw ilKI ivcwr ] pRym hrI inj sumiq
kr kiv jn lyhu suDwr ] 33 ] sMpUrnM [
221
so bIAw nwrd ko dIAw ] nwrd nY boieAw pwrbqI nY sIcw ] PUl pwn Bogil
BYieAw]…
AMq : … nwrd ny ismrin rj GMugrU bnwieAw ] lY ies inkwdkw ko pihnwieAw ]
EAM rwjw pRjw gMDRp kw isM| rMUeI kpws kw JwVw gorK nY pUiCAw ] bwvy nY kihAw
ibn siqgur Byd ikny nw lihAw ]5]
222
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] iqlMg mhlw ] 1 ] AstpdI ] pwknwmw ] eImwnu kurwnu
kr jqn kI ijld kr rhim kI irhl isau ieau pVIjY ] swc igrdwnu idlY jur
dwin mih qo eImwn kbhU n CIjY ] bgory kwjI pwk hY nwmw ] kuPr kw kuVqw idlY
qy dUr kr sc kw AMg pihr jwmw ] 1 ]…
AMq : … bid KuAwrI bid AimlI idlY isau dUir idl Awpnw bMiD n Coif Kulw ]
Aihl idlu hoie rhu burw nw iksy khu hoie inhkrm pVih kbUlw ] 8 ] sc hY
klmw pwk hY mOlw eyko nwm jug jug mukwmw ] guPq nwnk sunhu ry kwjI qjuhu JUT
sc hY nwmw ] 8 ] 1 ] 5 ]
223
p`qry : 28 A - 30 a
Awkwr : 8.5X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] EAM auinmo inrMjn inrMkwrM ] inrMkwr qy aupjI pRym joiq
] pRym joiq qy aupMnI mwqRw gwieqRI ] kaux gwieqRI bIs BUqw bIs jnnI crn pwdkw
cqr byd muK nwskw gMgw jmnw sursqI cMd sUrj nyqR illwt mhw guix Coif
isvnwd isM|I myr myK lw pyit DrqI…
AMq : … Amr nwQ qyqIs koRV dyvqy vrin Avrin AwTwrw Bwr rUmwvlI nwnk gwieqRI
spurnM ] sRI sUrj dyvqw qum kO myrI inmskwrM vwhgurU jI [
224
AMq : … gusWeI jI ngrI bwDI igAwn kI poit ] pwco auDry siqgur kI Eit ] nWvY
AWvY dsvY jwie ] AYsw Bwf ko nhI bwbw nwnk jI jo ault plit rhY
smwie ] 26 ] = ] gosit sMpUrx hoeI ]
225
vyrvw : ijld g`qw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, 2 p`qry qoN 95 p`qry qk dupwsIN
KVHy ruK do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW ivc iek motI pIlI lkIr dw
hwSIAw, 96 p`qry qoN Agy dupwsIN KVy ru`K do lwl lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI
pMnw 10
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, pihlw p`qrw
nhIN hY; AwrMB vI nhIN hY AMq qy vI ADUrI jwpdI hY [ AMqlw p`qrw 414 iksy hor
poQI dw jwpdw hY [
AwrMB : ….. qw bwly gurU AMgd nU AwiKAw ] gurU jI mY gurU nwnk jI pwsO ieau suixAw ]
qw gurU AMgd kihAw BweI bwlw eyvY hY ijvY gurU nwnk bcn kIqw hY ] siq pRqIq
kir mMnxw ] ieh hwl gurU nwnk nMU krqwr idKwieAw hY ] nhI BweI bwlw Bly Bly
mhwpurK sMgq kIAw kwrw Aqy Bytw dyK kY Bul jwdy hYn ]…
AMq : … qw gurU nwnk AwiKAw BweI bwlw isK iek koeI inrml hOdw hY ] Aqy mlIn
bhuq hOdy hYn ] isK inrml soeI hOdw hY ] jo gurdyv bcn ibnw hor kuC nhI
jwndw ] Aqy gurU hoie kY jo mlIn Ahwr krY isK dw lY kir so gurU mlIn hoieAw
BweI bwlw ] ….. 2 ] pRym pRIq qur qb rwq ilKweI Bgiq AlUPw nwm Kjwnw Kws
PkIrI pweI ] 3 ] hwsl bhuq Krc kCu nwhI krY qgIr n koeI ] nwnk AYsI
aumdI iKjmiq ibn Bwgw ikau hoeI ] 4 ] eyh sbd iqlvMfI hoieAw Awhw jw
rwiebulwr pwsO lwlU AKvwieAw sI ] jnm swKI bwby nwnk jI kI sMpUrn hoeI gur
pRswid ]
226
p`qry : 276 A - 287
Awkwr : 11X13 s.m. ilKq: 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] suKn PkIrW ky ] ] Awid PkIrI kI ikAw hY ] Aru AMq
PkIrI kI ikAw hY ] Awid PkIrI kw nws hoxw ] Aru AMq PkIrI kw sq hoxw ]
vifAweI PkIrI kI ikAw hY ] …
AMq : … Blw jI iDAwnu ikAw hY Aru smwD ikAw hY ] ik iDAwnu pkVnw Aru smwD
Cofxw ] mn rUp bn kw imRg hY jb ies ko bn qy pkiVAw ] qb ADIrjqweI
bhuV krqw hY ] jb dyKqw hY jo Cofqy nhI ] qb sny sny Tihr jwqw hY ] qYsy mn
inroD ivKy sMklp ivklp krkY ADIrjqweI krqw hY ] pruikRm kr kY sny sny
Tihr jwqw hY ] qW qy pkVnw iDAwn hY Aru CoVnw smwD hY ] = sMpUrxM
227
AMq : … bYrwgI so jo bY mih AwvY ] isv kY AwgY skiq invwvY ] isv skqI kY krm
krY ] Ajr vsqu Agocr jrY ] qwms iqs nwm mY iqAwgI ] nwnk khY soeI
bYrwgI ] 25 ] 1 ]
228
h`Q ilKq nM : MS 193 h
isrlyK : Awid gRMQ Sbd sMgRih
p`qry : 304 A – 326 A
Awkwr : 11X13 s.m. ilKq: 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqnwmu krqw purKu … gur pRswid ] ] rwgu ibhwgVw mhlw 5 ] caupdw ]
Gru ] 1 ] dUqn sMgrIAw ] BuieAMg n bsrIAw ] Aink auprIAw ] 1 ] qau mY
hir hir krIAw ] qau suK sh jrIAw ] 1 ]…
AMq : … Dwir AngRho Apnw kir lInw rwm ] Bujw gih kwiF lIE swDU sMgu dInw
rwm] swD sMg imhir ArwDy sgl klml duK jly ] mhw Drm sudwn ikirAw sMg
qyry sy cly ] rsnw ArwDy eyk suAwmI hir nwim mnu qnu BInw ] nwnk ijsno hir
imlwey so srb gux prbInw ] 4 ] 9 ] 6 ] 1 ] 16 ]
229
kiv sODyN ky sB duK hro ] sB Awsw pUrn moih kro ] qMU gurUAn kw gur nwnk jI
]11]1]
230
lyKk : sUrdws
ilKwrI : nYxw isMG
rcnw kwl: sMmq 1893
p`qry : 1 – 560
Awkwr : 22X27 s.m. ilKq: 17X22 s.m.
vyrvw : ijld cmVw g`qw, cupwsIN do lkIrW ivc motI pIlI lkIr dy nwl nwl do do
kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, p`qrw 471 qoN 560 q`k dupwsIN do lwl lkIrW ivc iek
kwlI lkIr dw hwSIAw [ sqrW pRqI pMnw - 14
Awm vyrvw : poQI dy AwrMB qoN pihlW iqMn Aqy bwAd ivc pMj p`qry KwlI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] 1E sRI gxyswX nm: ] AQ sRI Bwgvq dÍwds skMD sUrdws
ikRq sUr swgr ilKÎqy ] rwgu klÎwn ] bMdo crn kvl icq lwie ] jw kI ikRpw
ktwC ArwDy ko sB kCu drswie ] bihrY sbd mUk Duin bolY rMk clY isr C`qR
Prwie ] sUrdws sÍwmI kruxw mY vwr vwr bMdo iqh pwie ] 1 ]…
AMq : … ieiq sRI Bwgvqy mhwpurwxy sUrdws ikRqO dÍwdsmo skMD smwpqM suBM
BUXwqu]12]n] sRI ikRsnwXwnmo nm: ] igRMQ ilKw prIiq swb bnwie ] bwbw nwnk
goibMd isMG jI dws Awpny kI kro shwie ] swlu [1893] AhwiV sudI duAwdusI
rivvwir pihcwn ] nYxw isMG kI byinqI suxho BweI sMq sujwin ]
231
h`Q ilKq nM : MS 199 sMgRih
isrlyK : prcIAW gurU goibMd isMG jI kIAW
lyKk : syvw dws audwsI
p`qry : 1 – 55 a
Awkwr : 24X35 s.m. ilKq: 15X21 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw au~KVI hoeI, dupwsIN KVHy ruK do lwl lkIrW ivc do kwlIAW
lkIrW ivc iek motI sMqrI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 16
Awm vyrvw : pihly p`qry qy ifzwien vwlw hwSIAw Aqy swhmxy p`qry qy qqkrw id`qw hY, gRMQ
iB~jw hoieAw Aqy ikqy ikqy ikrm Kurdw, SurU ivc hwSIey vwly iqMn p`qry KwlI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ prcI sRI gurU goibMd isMG jI kI ] pwqswhI dsvI
mhlw 10 ] ipRQmy dsw mhlw ky nwm ilKy ] Pyr dsw mhlw kI ausqiq ky slok
ilKy ] Pyr dsW mhlw kIAw swKIAw ilKIAw ] gurU nwnk jI ] 1 ]…
AMq : …iehu pMjwhu swKIAw dsw pwiqswhIAw kIAw pUrIAw hoeIAw ] Punhy ] syvw dws
audwsI kInI prcI gurU ausqqu kI ] poQI pRym kysr crcrI ] gur ausqiq byAMqu
Agm Apwr jI ] kuC Bly kO kInw CudR aucwr jI ] 1 ] ieq prcI gurU goibMd isMG
jI kI sMpUrxM smwpqM suB msqu ] 1 ].
232
h`Q ilKq nM : MS 199 e
isrlyK : goSit jpujI dy pRmwrQ
p`qry : 176 a – 204 A
Awkwr : 24X35 s.m. ilKq: 15X21 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] Awgy gosit jpjI dy pRmwrQ kI clI ] qW eyk byir gurU
nwnk jI Aqy BweI bwlw Ar mrdwnw eyhu qIno jxy swrI DrqI kw sYl krqy krqy
sumyr prbq aUpr jwie KVy hoey ] cOrwsIAw isDW ky pws ] Aru jwie gurU bwby jI
ny isDW ko Awdys Awdys kIAw ]…
AMq : … qW sBnw isDw ny gurU nwnk jI nU nmskwr kIqw ] qW gurU nwnk jI khdy hYn
jo koeI eyhu jpjI dI gost pVygw ] Aqy suxygw so aus dw auDwr hoie jwvYgw ] Aru
jnm mrn aus dw kitAw jwvYgw ] qW gurU nwnk jI ny eyhu jpjI dI gosit krky
swrI isD mMflI nU jIiqAw ] Aqy Awpxw pMQ gurU bwby jI ny inrwlw kIqw ] so eyhu
jpjI dI gosit pUrI hoeI ]1] bolo BweI jI vwihgurU ] swKI pUrI hoeI ] = ] = ]
233
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ puqlIAw rwjy ivkRmjIq praupkwrIAW ilKqy ] jb
rwjw Boj suB mhUrq puC kr rwjw ivkRmjIq ky isMGwsn pr bYsny kI mnsw DwrI ]
qb puqlI pihlI bolI jo hy rwjw Boj jo koaU rwjw ivkRmjIq kI inAweI pRwkrm bl
Drqw hovY so purK Xw isMGwsn aUpr pWau DrY ]…
AMq : … qMU icMqw miq kir ] mY sdIv qumwry hI pws rhogw ] qMU sqvwdI siqAwvwnu
hY ] qb sq ky Awvny qy lCmI BI iPir AweI ] qb puqlI bqIsvI kihAw ] hy
rwjw Boj jo koaU AYsw audwr DIrjvwn purKu hovY so Xw isMGwsn pr Awsn kry
]32] puqlI bqIsvI nrwiex jI kI ikRpw qy pUrn BeI ]
234
nwhI ] jPrnwmw pVy suxy qy jMg ivc jwvy iqs kI Pqy hovYgI ijvy ArMgy nU mwr
Pqy pweI ] iqvy suxn pVnvwlw Pqy pwvygw ] bolo jI vwhgurU vwhgurU vwhgurU jI
]1]
235
AMq : …hwsl bhuq Krc kuC nwhI kry qgIr n koeI ] nwnk AYsI aumdI iKjmq ibn
Bwgw ikau hoeI ] 4 ] 1 ] eyh sbd qlvMfI hoieAw Awhw ] bolhu BweI jI
vwhgurU ] swKI hor clI ] sMpUrn hoeI ] AKr vwDw Gwtw soD pVxw ] mnuK Bulw
hoieAw hY ] gurU bwbw nwnk bKisMd hY ]
236
gRMQ dw AwKIrlw pMnw PitAw hoieAw hY qy pVnXog nhIN hY [ pqrw nMbr 295-296
Coty Awkwr ivc iblkul KwlI, 301 qoN 319 qk iB`jx kwrn juVy hoey, pqrw
nM 310 a kuJ KwlI, p`qrw nM: 320 dw auqlw ih`sw P`itAw hoieAw hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid “sRI BgauqI jI shwie ] sRI Akwl jI shwie ] AQ gur
iblws igRMQ ilKXqy ] dohrw “nmskwr sRI gurU ko bMdo bwrMbwr”…
AMq : …ieiq sRI gur iblws sRI gurU hir goivMd jI joqI joq smwey brnnM nwm iekIsmo
iDXwie smwpqM ] msqu suBmsq ] 21 ] sMmq 1775 hoeI BUl cUk bKsxI poQI
rwg iblws dI ilKI BweI gulwb isMG ] bswlI vwly puqrY bwny dye auBrwey buD
sMmq 1926 anI sY CbIvy imqI swvx idny ] AKr vwDw Gwtw soD pVnw ]
237
p`qry : 186-200
Awkwr : 15X20 s.m. ilKq: 12X15 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr, KulHy p`qry, dupwsIN KVHy ru`K do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw
hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 12
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikrm Kurdw, iksy hor poQI dw ih`sw jwpdw hY ikauNik p`qrw
AMk 186 qoN SurU hMudw hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] qnKwh nwmw sRI muK bwk pwqswhI ] 10 ] pRsn krnw
BweI nMd lwl jI kw ] dohrw ] pRsn kIAw nMd lwl jI ] gurU bqweIAY moih ]
kvn krm ien jogu hYN kvn krm nhI soie ] 1 ]…
AMq : …poQI swihb jI BweI dyvw isMG ilKvweI ] dwsn dws goDy ilKI ] imqI imGr
dI 8 sMmq 1884 buDvwr ] suB mhUrq ] koit sUjw Kwn dy ivc ] inrgunIAwirAw
dI bynqI qum sunau grIb invwj ] jy hm pUq kpUq hY qau ipqw kau lwj ] 1 ]
slok ] kul kutMb QUhr ibrK nK isK kwto pUir ] buD bsqr PwtY sdw nr jb
rhI AdUir ] sRI rwm jI sRI ikRsn jI ]
238
Awkwr : 12.5X7.5 s.m. ilKq: 9X6.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ mwJw swvx kIAw ] idn pihly mYnMU soc sjn dI ivCVy
nI Aj vylI ] hoie hrWn KVI ivic drdy suM\I dyK hMbylI ] drd iPrwk mwhI dw
FUMFw jg ivic iPrw AkylI ] swvx Xwr lcwr KloqI kMqw bwJ iekylI ] 1 ]…
AMq : …idn qIhvy myrw bylI AwXw Pulw Cyj ivCweI ] rl iml soihly gWvix seIAW
GVI mumwrK pweI ] nyvr dy Jlkwr suhwvix Tumu Tumu krdI AweI ] swvx Xwr
bhwrw hir dm sukr mwhI gl lweI ] 30 ] swvx kIAw mwJw sMpUrxM ] 1 ]
239
Awm vyrvw : ilKq sMudr, SurU ivc Aqy AMq qy hwSIey vwly iqMn iqMn p`qry KwlI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ doRpqI cirqR ilKÎqy ] ieMdRpRsq ky mwih pMfvw jg
rcwXo ] kIE rwj sUjg BUp sB dys bulwXo ] sB rwjw Awey qhW pUjw krq bnwie]
caur Fulwvq BUp kau sRI piq jwdO rwie ] 1 ]…
AMq : …krI hY pukwr nwrI suD lIjo isÎwm mwrI ] mY qo dIn dwsI QwrI roie khY rwxI
hY ] rwm dws Awey nwQ c`kR DrYN isXwm hwQ ] dyiK kY BeI snwQ roie kY irswxI
hY ] 7 ] 2 ] ieq sRI doRpqI cirqR sMpUrnM ] smwpq ]
240
h`Q ilKq nM : MS 210 sMgRih
isrlyK : jpujI dw prmwrQ ( jp prmwrQ )
ilKwrI : krmw, BweI
p`qry : 1 – 51 a
Awkwr : 14X19 s.m. ilKq: 9.5X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw ciVAw hoieAw, dupwsIN KVHy ru`K do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw,
sqrW pRqI pMnw - 10
Awm vyrvw : poQI iB`jI hoeI, Ksqw, ikqy ikqy ikrm Kurdw; ilKq sMudr
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] jpujI dw pRmwrQu jd gurU nwnk smyr prbq pr igAw qW
isDW swQ goSit hoeI ] isDw nY bwby nU kihAw ] qw Enw isDw puiCAw qusI qw bwly
ho iksdy bl krkY Awey ho ] qw bwby kihAw eykMkwr ieku jo vwhgurU pRmwqmw hY ]
jo ausny cwhAw ju mY eyk dw Anyk hovW qwa AOm dI Dun kIqI ] qw ArD cMdR kw
mwieAw hoeI ]…
AMq : … idn rwq jIAW dy iKlWvx vwly dweI dwieAw hY ] jgqu eIsr dw puqR hY ] so
Kyldw hY ] Awpo Awpxy bury Bly krim Drmrwie dy hjUr vwcngy ] krmw dy
ienswr iksy nU nyVy Cutkwrw hovy iksy nMU dUr ] ijnw pRmysr dw nwmu jipAw hY so
krmw dI mskq Gwl gey hYn ] gurU nwnk jI kihMdy hY aunHW muKw aujilAw ipCly
keIAW dw Cutkwrw hMudw hY ]39]
241
ikRpw qy swD sMgq kw sdkw BUlw cukw bKs lYxw ] sRI ikRs˜ siq rwm sq rwm siq
hir hir jI Bgvwn sq ] vwhgurU vwhgurU jI siq ]
242
h`Q ilKq nM : MS 213
isrlyK : Bwgvq dsm skMd
lyKk : ikRSn dws
smW : sMmq 1887
p`qry : 1 – 409
Awkwr : 25X17.5 s.m. ilKq: 19.5X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy do-do lwl
lkIrW do-do kwlIAW ivckwr iek motI sMqrI lkIr [ sqrW pRqI pMnw 19
Awm vyrvw : poQI dy pihly pMny qy ifzwiendwr hwSIAw pr ifzweIn dy rMg m`Dm pey hoey hn [
lyKk bwry pMnw nM 3 A qy ies qrW iliKAw hY :-
“Bly ikRpw inDwn inD igAwn jog inD isAwm ] ikSn dws ky ikRpw kr pUrn kIny
kwm” ] poQI dy SurU ivc 5 p`qry Aqy AMq ivc 6 p`qry KwlI hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] “sRI goibMdie nmih” “swr sUqIey nmih” “sRI gxyswey
nmih” ieq sRI Bgvqy dsm iskMd ilKqy ] “dohrw” do miq Git mih prspr
bolq eyk smwn ] iek gwvY gux isAwm ky iek brjy sur igAwn ]…
AMq : …qumrI srnI jo pey qy auqry Bv pwr ] ieh jwn kr mwq jI mY pirAw qumry
duAwr “ qMU Avqwr sRI lCmI swihb sRI nwrwn ] ApnI srnI rwKIa ibnY hmwrI
mwn ] poQI sMpUrn ] sMmq 1887 “vwr som”
243
h`Q ilKq nM : MS 214 A
isrlyK : BivK bcn
p`qry : 1 – 17
Awkwr : 22.5X14.5 s.m. ilKq: 18.5X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, poQI dI ilKq v`KrI hY kwgj vI v`Krw hY pr ieh poQI dw ih`sw pihlI
poQI dy nwl hI bMinHAW hoieAw hY [poQI dw AwrMB vwlw p`qrw SurU ivc PitAw hox
kwrn pVHn Xog nhIN hY [
AwrMB : …..brn Awsrm ko Cof ijq pwKMfI Gir soie ] 4 ] kl drsn ky kwrny auTy
pRwq iek vrK ] ngr dUr huie dyKIey qb drswvY mrK ] 5 ]…
AMq : …Gr Gr ieh qmwSw hoiegw brs cwlI AMdr vrqy sa vry pICy dIAw mwqw qy
klpnw pICy gRwie Drw ] qW isKW mwqw bKswieAw ] bcn kIqw KusI hoky ] lMgr
clwaugy qW sRwp n Awvgw ] lMgr Atkw ] srwp stkw ] aus hI byrw ] isK sO
muh Pyrw ] jlo isKo mwlvy ] gurU kI kWsI dmdmy kw drsn hYgw ] myrw isK
dmdmy dI thl krygw ] so kWsI vwsI giq ] gurU kw Gr shIdW dI mukiq ] swKI
pUrI hoeI ]
244
sQwn : iffvwnw
p`qry : 1 – 63
Awkwr : 9X14.5 s.m. ilKq: 6.5X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw c`mVw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do-do kwlIAW lkIrW ivc
ikqy-ikqy lwl, sqrW pRqI pMnw 6
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, ilKq sMudr, poQI dy AwrMB ivc 7 p`qry AMq ivc 4 p`qry KwlI
hn [
AwrMB : “1E siqgur pRswid” “AQ CMd rqnwvlI ilKqy” dohrw “gur gnpiq goibMd ko
nwie sIs hir rwm” ipMgl mq BwKw ibKy rciq ruicr prkwm ]…
AMq : …sMbq sr nv muin ssI, nB vwsI gur mwin ] iffvwnw idRF kUp jih, gMRQ
jnm sQl jwin ] ] ] ieq sRI hir rwm dws inrMjnI ikRq CMd rqnwvlI sMpUrxM
] ªRI gxySwX nm: ] = ] = ] =
245
Awm vyrvw : SurU ivc do Aqy AMq qy iqMn hwSIey vwly p`qry KwlI, poQI dw AwrMB lwl isAwhI
nwl kIqw hoieAw hY, 13 A p`qrw KwlI hY ]
AwrMB : 1E sRI gxyswX nm: ] dohrw ] sRI gjyNdR muK crx mY rhy sdw icq mor ] ismrn
jwky hoq hY dUr ibGn AqI Gor ] 1 ] mn hrn CMd ] isv suq ky crn ABIbMdn
krq jb pwp duK imtY sB bwsnw PuryN ] kwm koh loB moh Dr qn DIr qb ird
gyh mWJbr gÎwn dIp pRjryN ] AxI mwdI As† isiD sMKAw dIs nv inDI FUfq
iPrq qh Gr bn suQryN ] kmlwDr khq ngr Gr logn pukwr XhI ibRq suB ikRs˜
Awp aucryN ] 2 ]…
AMq : …lKÎmI bMqn jn hY pr bydn bhuqwie ] Drw Bwr Xuq sys pY soby sRI piq
rwie ] 70 ] kwXQku kut kwk kul Awp jwq ky pwl ] kUkr hsqI isMG idj Awp
jwq ky kwl ] 71 ]
246
AMq : …gwieqRI CMd ] sumwqw bRMm XunI nmsqqy ] ho dyvI mho dyvI dyvI CMd sursqI ]
gwieqRI visst srwp moc krMqy ] kys vysw klys nwsw duK nwsw mwdvw ] hrI hrw
pwp nwsw mukq dwqw jnMwrdnw ] EAM BUr Bvw suvwh ] ieqI riKAwq ] qq sv
qur vrnM ] Br go dy vsDy mY DyXU nw prco idieAwq ]
247
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] EN sRI gxySwX nm: ] AQ pRwcIn kiv sMbUh bwnI rs swnI
mX nvIn ikRq suDwsr nwm gRMQ ilKÎqy ] dohw nvIn ko ] crn jugl bMdn krON
sb dyvn smudwie ] jXoN hwQI ky Koj mY sb ko Koj smwie ] 1 ]…
AMq : …mohn mukt mod mMgl sdw hI rhY mWg lwflI kI sdw mMglmeI rhY ] 29 ]
dohrw ] pRB isD kv rs qqÍ ign sMmq sr AvryK ] Arjun suklw pMcmI sOm
suDw sr lyK ] 30 ] ieiq sRI nvIn ibrcqwXW suDwsr nwm gRMQy kiv nwm bMD dwn
lIlw gRMQ sMpUrxqw pRsMgih ] sRI nwrwXwxw nm: ] ieiq sRImn mhwrwjwiDrwj Aq
jwn bl vwiCq kMq brwr bMs isrmOr sRI jsmMq isMG jI mwlvyNdR bhwdr icq
iblws ihq AwgÎw ipRq nvIn kiv smUh bwnI rs swnI suDwsr nwm gRMQ Kt qrMg
vrnnM sMpUrxM smwpqM ] sRI
248
p`qry : 1 A – 204 a
Awkwr : 22.5X16.5 s.m. ilKq: 17.5X12.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw a~uKVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy ru`K do
lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 23
Awm vyrvw : ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, SurU ivc iqMn p`qirAW qy myG ibnod
dw qqkrw idqw hY , 1 A p`qrw cwry pwsy dUhry hwSIey ivc Pu`l bUitAW nwl
sjwieAw hoieAw hY, 205 p`qrw KwlI hY [
AwrMB : 1E sRI pwrs nwQ jI nm: ] AQ myG ibnod ilKÎqy ] dohrw ] skl jgq
AwDwr pRBu skl jgq isrqwj ] pwp ibdwrn suK krn jX jX sRI ijn
rwj ] 1 ] qWhI ko mY ismr kY krO gRMQ suKkwr ] myG ibnodY nwm ies skl jIv
aupgwr ] 2 ]…
AMq : …sMvq 1879 Pwgx vdI 13 qRXodsI ] iliKqM AimRqsr mDXy lwl cMd iliKqM
myG ivnod sMpUrxM smwpqM ] XwdRsM iliKqM idRstw ] qwdRsM iliKqM mXw ] Xid sudm
suDMvw ] mmdo Kon dIXqy ] kstyn iliKqM swsqRM ] Xqnyn pirpwlXyq ] XWgiqM
ilKko XMiq qWgiqMq vsqRvq ] suBM ]
249
p`qry : 1 – 35 A
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ rwjnIq ikRq kiv dyvI dws ilKÎqy ] kib`qu ] nIiq
hI qy Drm Drm hI qY sRb isD nIq hI qY Awdr sBwin bIc pweIXy ] nIq sY
AnIq CUtY nIq hI qY suK lUtY nIq lIXY bolY Blo bkqw khweIXY ] nIq hI qY rwj
rwjY nIq hI qY pwqswhI nIq hI ko nvKMf mwih jsu gweIXy ] Cotn ko bfY krY bfy
mhw bfy krY qw qy sb hI ko rwjnIq hI sunweIXy ]…
AMq : … ieiq sRI dyvI dws kib`q ikRq rwjnIq sMpUrxM ] AnoÎkq ] kib`q ] cFhU n
clby ky dlhMU n hlby ky pYf hMU n mlby ky nr kI n lwj ky ] drd n drby ky
grj n krby ky AOrij n Drby ky Gn kI n gwj ky ] dwn ky n mwn ky n swh
snmwn ky n ADm Ajwn su n dyKby ky swj ky ]
250
AMq : … bRhmw Awie n AwKsI byd pVY muK cwr ] iksnu ik sMdw bpuV ij huk imley
Aauqwr ] isau swlwihin dir KVy dyvI dyv AsMK ] ApuTw hoie qw JUir mrY scu
sdw bKsMd ]
251
h`Q ilKq nM : MS 223 K
isrlyK : icqR iblws
lyKk : AMimRq rwie
p`qry : 1 – 30 a
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : ahI
Awm vyrvw : SbdW dy ArQ lwl isAwhI nwl vKrI kwnI nwl ilKy hn [ 30 A KwlI hY [
AwrMB : 1E sRI gnpqXy nm: ] AQ icqRiblws ikRq kiv AMimRq rwie ilKÎqy ] CpY ]
suMfw dMf BsuMf mMf isMdUr BUr br ] kys gMf Al JMuf lsY sis KMf Bwl pr ] mukt
cMf su pRcMf gMf md Jrin clq cYÍ ] kMufl krn AKMf cFy jnu mwrqMfu dyÍ ] Buj
dMf cqur blbMf Aiq nvo KMf bMdq crn ] kMtk ibhMf sq KMif kih lMbodr
Asrin srin ] 1 ]…
AMq : … dohrw ] ic`qR vrn ABrn kCu brnI AMimRq rwie ] Bry ic`qR kI ibRMq Ab
kih cqrMg bnwie ] 4 ] ieiq sRI ic`qR iblws kiv AMimRq rwie ikRq smwpqM ]
hrM ]
252
sQwn : iffvwnw
p`qry : 33 A – 65 a
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI gxyswX nm: ] AQ mwn mMjrI nwm mwlw ikRq kiv nMd
dws ilKÎqy ] dohrw ] qMn mwim pr prm gur ikRsn kml dl nYn ] jg kwrn
krunwr nv gokl ijn ko AYn ] 1 ] dohrw ] aucr skq nih sMsikRq jwno cwhq
nwm ] iqn lig nMd sumiq jQw rcq nwm kI dwm ] 2 ]…
AMq : … dohrw ] jml jugm jm dÍMd dYÍ auBY imQun ibb bIA ] jugl iksor sdw bsO
nMd dws ky hIA ] 214 ] AQ mwlw ky nwm ] dohrw ] mwlwisk jo gunvqI Xh ju
nwm kI dwm ] jo nr kMiT kir hY so nr hYÍ hY Cb ko Dwm ] 215 ] ieiq nwm mwlw
spUrxM ] = ]
253
mn buDM icq suBwv qn Drm jIv AhMkwr ] ey sB khIAih Awqmw prmwqmw
AwDwr ] 2 ]…
AMq : … dohrw ] jo Anyk ArQI pVY AQvw sunY ju koie ] qwkau AnMk suArQ ieh
pMun prwpiq hoie ] 57 ] surBI spUrn hoeI ] 1 ]
254
Awkwr : 16X12.5 s.m. ilKq: 12.5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, AMq qy iek nusKw idqw hY [
AwrMB : ibRrjrwj ky ] bMsrI ADr iqlk sohq hY Bwl pRBMjn kI mwl aur bnI mhwrwj
ky ] tyfI kr tWg idl moihE hY mohn qY rwDkY sujwn sMg KVI isrqwj kY ]…
AMq : … Bgq dyK bUVw qY qwirE hY plk bIc dIno hY bYkMuT bws jwnq lukweI hY ]
qwko suq suK rwj pun hY Dnw jib rjn jwn ApnY mh dIjIey bfweI hY ] crxo mY
mn rhY qn rhY Arog inq B`dR jn khY ikRsn Bgq dys vweIAY ] 3 ]
255
Awkwr : 16X12.5 s.m. ilKq: 12.5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ADUrI jwpdI hY, 23 qoN bwAd iqMn p`qry hwSIey vwly KwlI hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sj kir isMgwru rwDw clI isAwm jU pY cMdRmw cMmk dyiK
lrj rihXo min mY ] sIs pY dukUl syÍq kucn pY ANgI ikRq kt bIc swrI suqy suqy
qn mo ]…
AMq : … modq ho gwjyÎo gj krI qY shwey hrI lIjY jI ] kwl Byt dOrXo dyK lwl jI ]
pryE srn crn lwgyXy Awn ihq hI so dIno hY sujwn pwn lIno hY gupwl jI ] hoie
kY idÎwl lY pDwry ho bkMT hU mY kIno isrqwj ]…..
256
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] EAM sRI gxyswX nm: ] AQ gun swgr bicqR ilKÎqy ]
dohrw ] AlK mUriq prm gur Awid AMq ibsQwr ] jI jMq jl Ql skl kry
jgq insqwr ] 1 ]…
AMq : … sorTw ] swq qIn pun byNd CMd Xwih mD brn kr ] AD kaUn jn hoie
CmIXy su kb pRwDmm 734 ] ieq sRI gunswgr igRMQ smwpqM ] suBM ] Bvyq ]
hry ] poQI nrYx isMG GuimAwr dI kwlytW sMmudrI cMfI gogw mflI sMmq 1918 mqI
mwg dI 17 ]
257
AMq : …Awgy iql kI ibD “ 2 mwsy imTw iqlIAw, 2 mwsy jrd sMKIAw, 2 mwsy supyd
sMKIAw, 2 mwsy rqkw ictIAw, 2 mwsy hPIm, 2 mwsy kysr, 2 mwsy hrqwl, 2 mwsy
cIc vrtIAw, 2 mwsy mnCV, 2 mwsy hrml, 2 mwsy mwlkMkxI ] 4 mwsy ismrK ]
2 mwsy jwPl, 2 mwsy log, 2 pYsw Br crbI swnyAw dI ] 6 tky qyl, 2 pYsw Br
swny kI crbI ]
258
ilpI kwl : sMmq 1923
p`qry : 1-16 a
Awkwr : 11X14.5 s.m. ilKq: 9X11.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, bwAd ivc bMnHI hoeI, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw
dovyN pwsy do-do lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw 13
Awm vyrvw : poQI dI ijld p`kI, hwlq cMgI, ilKq sMudr, poQI dw AwrMB Aqy AMq lwl
isAwhI nwl idqw hoieAw hY [ ikqy-ikqy pMnw nM: vI lwl isAwhI nwl idqy hoey
hn [ vvyk boD qoN bwAd ‘dohry’ sorTy Aqy svYXw idqy hoey hn [
AwrMB : 1E sRI gxySwX nm: 1E siqgur pRswid ] AQ sRI vvyk boD igRMQ kiv ikRq bwvw
idAwl dws nwrwiex pRmhMs swD ilKXqy ] Awid mMglw crn ]…
AMq : …Xwih igRMQ ko jo pry pwvY boD srUp ] hovq qwko sWiq suK inscl igAwn
AnUp ] 85 ] aswr purw pur sMudr Aiqr h`q sMq qihAwn ] qws ngr mY idAwl
kiv riha swd suKmwn ] 86 ] dohrw ] sq sMmiq nau ds pRgtqw aUpr qReI
dyv ] mwrw mws ss vwr hY inscY smJo Byv ] ieiq sRI kiv ikRq bwvw idAwl dws
nwrwiex Bgq pRmhMs ivricqM isK ipRq Bgq pRym veIrwg igAwn vrnnM sRI vvyk
boD igRMQ AnuBY swr miq isDWiq n rUpnM smwpqM suB msq ]
259
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] gosit kbIr kI nwly rivdws kI ] qQw BvwnI qQw mhwdyv
nwil hoeI ] inrgux srgux ] Awpo jI nwih nwih ko ihq myro] kYsy kY drsn pwvau
qyro ] rivdws vwc ] suin kbIr jI rivdwsu khqu hO qum khIAq bRhm igAwnI ]
bRhm bRhm kir Brim Bulwny qq bsqu nhI jwnI qq hmwro nMd ko nMdnu pRgt
BieAw jg mwhI ] qumrw bRhm iknhU hY dyiKAw lwj mrq ikau nwhI ] 1 ]…
AMq : …kbIr bwc ] pUrb qy jo pCm AwvY cMcl miq gih rwKY ] aupjq vyKY ggn
smwvY jw kau pyf n swKw ] kwl ghY klpq ibn hovY qw qU dyih sgl klysw ]
khq kbIr sunhu rivdwsw eyhI Bgiq aupdysw ] 62 ]
260
AMq : … cqr ds KMf ju Aiq srs rcy ju bhu ibiD CMd ] pVq bFy riq rMg Aiq
ibib icq ihq AnMd ] 176 ] ieiq kok swry AnMd ikRqy Awsn brnnM nwm cqr
ds KMf : ] 14 ] kok swr smwpqM ]
261
Awm vyrvw : EhI, 66 p`qry qy SbdW dy ArQ dy ky auqy hVqwl PyrI hoeI hY [ 119 p`qrw KwlI
hY, 123 p`qry qoN 129 q`k BweI nMd lwl jI dIAW rubweIAW hn [ 130 p`qrw KwlI
hY [ AMq qy 7 p`qry ibnHW nMbr hn ijnW qy svYXy idqy hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] qsnIP BweI nMd lwl jI ] dIvwn goXw ] hvwie bMdgI
Awvrd dr vjUd ky mrw ] vgrnh jOik cunI Awmdn nbud mrw ] 1 ]…
AMq : … bjyir swXh BU murwdhw XwbI ] bjyir swXry mrdwin goXw Kudw XwbI
] 404 ] 5 ] qmwm sud dIvwn goXw
262
AMq : …hY sB logn ko krqw ibRj BI hY krqw ieh lIlw ] sMiDXwn ko brqwh rhY
ieh swDn ko krqw n hINlw ] rK leI ien hI sIA kI piq rwiK lXo qRI pwrb
sIlw ] gopk hY pq so sunIAY ieh hY ikRsnM br bIru hTIlw ] 396 ] idn bIq
gey ck…..
263
AwrMB : 1E siqgurU pRswid ] jwpu ] sRI muKvwk pwiqswhI ] 10 ] CpY CMd ] qÍ pRswid
ckR ichn Aru brn jwiq Aru pwiq nihn ijh ] rUp rMg Aru ryK ByK koaU kih n
skiq qh ]…
AMq : …cqR ckRvrqI cqR ckR Bugqy ] suXMv suBM srbdw srb jugqy ] dukwlM pRxwsI
dieAwlM srUpy ] sdw AMg sMgy ABMg ibBUqy ]
264
Awm vyrvw : 1. sRI rwg 2. mwrU rwg 3. mlhwr 4. Awsw 5. rwg gaVI ivcoN coxvyN Sbd, rwg
dyv gMDwrI, rwg ibhgVw, rwg soriT, DnwsrI Aqy jYNqsrI ivcoN coxvyN Sbd[
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] rwgu isrI rwgu mhlw “1” caupdy “ Gr 1 ” moqI q mMdr
ausryih rqnI q hojwih jVwau ksqUro kMgU Agr cMdin lIip AwvY cwau ]…
AMq : …pvn nwm jgq mY hir ko kbhU nwir sMBwg [ nwnk srin pra jg bMdn
rwKhu ibrdu quhwrw ] 33 ]
265
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] mMqR bwby nwnk jI kw iliKAw vwrI iqRhu piVnw…
AMq : …Av GtYsI gur inrMkwr jI nwnk jI riCAw krY Akwl purK jI qyrI
swirix ] = ] = ] = ] = ] = ] = ] = ] = ]
266
]=]=]=]=]=]=]
267
dsKq kMudn jwn lv purXo khXo ] bKso gunI sujwn AMk mwqRw jo khMU ] poQI
spUrx hoeI ] sMmq 1874 kqk idn 7 BuilAw cuikAw bKsxw ] vwh gurU bKisMd
hY ] vwhgurU ] vwhgurU ] vwhgurU ] vwhgurU ]
268
AMq : …eyhI vpwr byeI kwrn hI kIau prmysr isau Kwqw hY ] kyqy Awqy ly ly Awqy kyqy
lY lY jwqw hY ] ijvy smudR idsy sriB Awiq EhI ndrI Awqw hY [ sux isMGw Bry
BMfwr gRNg iPr kd hI n inKtwqw hY ] 32 ] vwr sMpUrn hoeI pEuVIAW 32 sMpUrnM
] vwhgurU, vwhgurU, vwhgurU, vwhgurU, vwhgurU, ] icq Awvy BuilAw cuikAw gurU
bKsy ]
269
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AiQ igAwn crKw ilKXqy ] iniq mqI dydI mwau DIey ]
ikau iPrnI hY vwho dwhu DIey ] mY hwrI is`K isKwie DIey ]…
AMq : …jd Dwm ibgwny jwvYgI ] muV vq nw eyQy AwvygI ] aQY jw kY pCoqwvYgI kuC
AglI kr simAwn kuVy ] kr kqn vl iDAwn kuVy ] = ] = ] sMmqu 1933 jyT
pR 14 sMpUrnnM idn vIrvwr ] smwpqM msq suB msq ] =
270
AMq : … vYd n pujnI vYdgI siqgur haumY rogu imtweI ] dyvI dyv n syv quil siqgur
syv sdw suKdweI ] swier rqn n pujnI swD sMgiq gur sbdu suBweI ] AkQ kQw
vfI vifAweI ] 21 ] 39 ] auxqwlI ]
271
Awkwr : 7X9 s.m. ilKq: 3.5X6 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, 118 A qoN 120 A qk gurU jI dy cwr svYXy id`qy hn [
AwrMB : 1E AQ cMfI cirqR ilKXqy ] inrwj CMd ] mih`K deIq sUrXM ] biFXo su loh
pUrXM ] su dyv rwj jIqXM ] iqRlok rwj kRIqXM ] 1 ]…
AMq : … dohrw ] jy jy qumry iDAwn koN inq auiT iDAY hYN sMq ] AMq lhYNgy mukq Plu
pwvihgy BgvMq ] 6 ] 262 ] ieiq sRI bicqR nwtky cMfI cirqRy cMfI cirqR ausqq
brnnM nm Astmo iDAwXw sMpUrx msqu suB msqu ] 8 ] APjU ]
272
h`Q ilKq nM : MS 239 e
isrlyK : vwrW igAwn rqnwvlI
lyKk : gurdws, BweI
p`qry : 1– 96 A
Awkwr : 12.5X15 s.m. ilKq: 7.5X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] vwrW igAwn rqnwvlI ] BweI gurdws Bly kw bolxw ]
nmskwr gurdyv kNau siqnwm ijsu mNqR suxwieAw ] Bvjl ivco kiF kY mukiq
pQwrQ mwih smwieAw ] jnm mrx Bau kitAw sNsw roig ivMjog imtwieAw ]…
AMq : … Bgq vfw rwjw jnku gurmuK mwieAw ivic audwsI ] dyv lok nU cilAw gx
gMDrb sBw suKvwsI ] jmpuir gieAw pukwr suix ivllwvin jIA nrk invwsI ]
Drm rwie no AwiKaun sBnW dw kir bMd KlwsI ] kry bynqI Drm rwie hNau syvk
Twkur AibnwsI ] ghxy DirAnu iek nwau pwpw nwil krY inrjwsI ] pwsMig pwpu n
pujnI gurmuiK nwau Aqul n qulwsI ] nrkhu Cuty jIA jMq ktI glhu islk jm
PwsI ] mukiq jugiq nwvY dI dwsI [
273
smW : sMmq 1878
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 1– 155
Awkwr : 14X23 s.m. ilKq: 9.5X18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy ru`K do lwl lkIrW
ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 13
Awm vyrvw : poQI ivcoN qyl nwl iB`jI hoeI, hwSIey qoN bwhr ilKq, poQI KVHy ruK KulHdI hY
ivSys: ies nMU mhwrwjw rxjIq isMG dy rwj ivc ilKI geI poQI ikhw igAw hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI jgdMbwX nm: ] sRI jnydRwX nm: ] AQ BwKw indwn
ilKÎqy ] dohrw ] pRxvq sRI pRB jYNn piq irKq nwQ ArhMq ] kyvl gÎWn pRkws
inq mMgl krn mhMq ] 1 ] pdmwviq bMdq crn pUrn suK ky kMd ] pRB pwrs
pwrs kro sjl nIl CibkMd ] 2 ]…
AMq : … Acl AlK gq prm pd sq icq bRhm srUp ] kihby ko kiv gMg muin
inscy pd inj rUp ] 94 ] ieq sRI gCw isromin gCin gOrI mY sRI muin rwj sMgq
irK qq is`K sRI pMifq pUj sUrq rwm qq is`K kiv gMgw rwm jqI ibrcqy jqI
indWny sMKÎwid kQnM pMc ibMsqmo pRkws : ] 25 ] ieiq rog ibinscX jdI indWn
sMmq 1878 ] bYswK mwsy sukl pKy duqIAw idny sur gurbwry suDwsr ispury rnjIq
isMG rwjÎwq ] suBM Bvyiq ] sMmq sis nv bRhm jo byd jwn suB Byd ] mwG mws
qm p`K mYN Ks†I iqQ ibByd ] 1 ] sur gur idn indWn jo pUrn kIno mIq ] prjw
piq Drmswl pY mukMd bwl kr pRIq ] 2 ] sRI rwmX nm: sRI drugwXY nm: ]
274
bKsIey bYdk buiD gux Dwm ] 184 ] ieiq sRI srb sMgRih bwl mukMd ibrcqy
Ark srbq mjUn gRMQ smwpqM nwm pMcmo kos : 5 ] suBM BUXwq
275
AMq : … swlUr CMd ] AiDk lWbyEn jWky gihr pIry nYn ] kr crn Cuvq kTor roey
hsY soey cYNn ] Bojn krY Aiq hI isQl kucpwq TofI bwr ] kwn sUp smwn kurn
dn bdn dIrG Bwr ] 279 ] 5 ] ieiq kok sMpUrnM msq suB msq ]
276
AMq : … qh Eupjy bnwrsI pVy ibidXw jwie ] BivKq ArQ pRkws Xh kirXo igRMQ
suKdwie ] 59 ] ieiq sRI mwn isMG crx isKq gulwb isMGyn gOrI rwie Awqm jy
inivrcqy BivKq ArQ pRkwsy kyvl supn inrinÎo nwm duqIXo iDAwie ] 2 ]
60 ] ieiq supnw ivcwr smwpqM msq suB msq ]
277
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] EAM sRI gxyswX nmh ] sRI kwlkwie nmh ] EAM sRI nMd
lwlo jXq ] AQ sRI AsmyD BwKw ilKqy ] ikRq kv thkn kI ] caupeI ] ipRQmy
pRxvo igRjw nMdn ] sMkRq ngn ibGn inkMdn ] lMbodr duK hr suK dwiek ]
sMkRqn gj bdn ibnwiek ] suD sdn AG AauD ibnwsn ] mMgl rUp AmMgl
nwsn ] srn Asrn skl jg bMdn ] syvq sur nr sy DUr Ar cMdn ] sRI BwrQ
ky pRb Ast ds ] iqn mY AsÍmyD AdBuq rs ] kIjY ikRpw dws thkn pr sMpUrn
BwKw brno suB br ] 1 ]…
AMq : … dohrw ] sRI nMd lwl kI ikRpw qy hY ikRq kI BwiKAw krI ] kv thkn ko iCmo
qum jhW cUk brnq prI ] 69 ] ieq sRI BwrQ prbxy AsmyD biKAwn ] kv
thkx pUrn Bey iqRhqRmo iDAwie pRmwn ] ieq sRI BwrQ prbxy mhw purwxy jYmn
jnmyjy sMbwdy iqRhqrmo iDAwie sRI rwm ikRsnw ArpxM msq suB msq ] sMpUrn
smwpqM ] hY ikRq pUrn jwn ]
278
p`qry : 1 – 684
Awkwr : 24X33 s.m. ilKq: 18X23 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw,aupr kpVw ciVHAw hoieAw, pr au~KVI hoeI, vKryvyN leI sMqrI
rMg dI isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVy ruK 6-6 lkIrW (do lwl, iqMn nIlIAW ivckwr
motI pIlI lkIr) dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 19
Awm vyrvw : ilKq sMudr, pihlw p`qrw sjwvt vwlw, QW QW qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI, ikqy ikqy hwSIey qoN bwhr iliKAw hoieAw
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ sUrj pRkws ilKqy ] AQ sRI gurpRqwp sUrj igRMQ
ilKXqy ] : ] AQ pRQm rws ilKÎqy ] kiv BweI sMqoK isMG kI ] : dohrw ] qIno
kwl su Acl rih AlMb skl jg jwl ] jwl kwl liKmu icq ijis krqw purK
Akwl ] 1 ] dohrw ] ConI sUrj Agin jm bwXu qRws ijis pwX ] inj suBwv mih
iQiq rhiq As bRhm ird ibdqwX ] 2 ]…
AMq : … Aib rws cqurQI pUrn kIin ] gur ikRpw Dwir au~dm sudIn ] suMdR iblws kIny
pRkws ] ijis pwie prq sB pwp nwis ] 47 ] 1 ] ieq sRI gur pRqwp sUrj gMRQy
cqurQ rwsy sRI hr goibMd durg inksn ko pRsMg brnnM nwmu Kstm sTI AMsU
smwpqM msqu suB msq ] 66 ] 1 ] ] ieq sRI cqurQu rws smwpqM ] 4 ] 1 ]
bolhu vwhgurU jI kI Pqy ]
279
iek pMcwsq AMsU ] 51 ] cqrQ ruq smwpqM ] suB msq ] dohrw ] sMmq ss gRh
idsw hY nwQih AOr imlwie ] cyqr idn ibMsq gey Kstm iQq ignwie ] 1 ]
CinCrvwr pUrn BeI cqrQ ruiq pCwn ] bKsIey siqgur ikRpw ] kir jhw cUk
mm jwn ] 2 ] dsKq BweI jvwhr isMG AlG ] BUl cUk swD sMgiq bKisMd hY ]
sUrj pRkws igRMQ ilKvwieAw mUly ku Bwr vwsI pMjo swihb jI kI iliKAw jvwhir
isMG vwsI nIly sihr kI ] DRwBI ivc Drmswl ko sMpUrn hoieAw ] swD sMgq kI
ikRpw qy ]
280
vyrvw : ijld g`qw kpVw, p`kI bMnI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsI KVy
ruK 6 lkIrW (do lwl, do kwlIAW, iek nIlI, ivc motI pIlI) dw hwSIAw, sqrW
pRqI pMnw 18
Awm vyrvw : ilKq suMdr pihlw Aqy 379 p`qrw sjwvt vwlw, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI, ikqy ikqy hwSIey qo bwhr ilKq[
AwrMB : < siqgur pRswid]sRI vwihgurU jI kI Pqy hY]1]sRI BgvqI jI shwie]AQ pRQm
ruiq brnnM ilKqy]AQ klgIDr Avqwr kQnM]dohrw[qIno kwl Ailpq rih Kojih
jwih pRbIn]ibnqI sicdwnMd qRY jwnih mru mru qIn]1]qwrq mihrm ieks mih
pwrbRhm ibsqwru] qwrq gurU jnwie ijs mo ibsX ibsqwr]2]…
AMq : …ds piq swhin ky suB crn]Dr kr DÎWn ibGn ikX hrn]AiBlwKw inj
pUrn krI]dustin kI miq ikCu n hIArI]49]1]ieq sRI gur pRqwp sUrj gRMQy
cqurQu ruqy siqgur ko kQw ibcrqwXw BwKwXM]kiv sMqoiK isMG jQwmq brnnM nwmu
iekvMjvo AMsu iDAwie smwpqM msqu suB msqu ]51]1] ieqI cqurQu rusu
smwpqM]4]1]suBM]hry]
281
smwpqM msqu suB msqu ]51]1]ieq sRI nwnk pRkwS smwpqM ]1]1]sMmqu 1931
imqI ivswKu idny cOdvI 14 hrI hir]siqgurU bwbw nwnk jI shwie hovY jI]
282
h`Q ilKq nM : MS 253
isrlyK : pMcdsI BwSw vwriqk
lyKk : Awqm sÍrUp audwsI
ilKwrI : sMDU isMG
smW : sMmq 1920
p`qry : 315
Awkwr : 14.5X35 s.m. ilKq: 10X29 s.m.
vyrvw : poQI KulyH p`qirAW ivc hox kwrx-g`iqAW ivc bMnI hoeI, vKryvyN leI lwl
isAwhI dI vrqoN, hwSIey qoN ibnw, sqrW pRqI pMnW -11
Awm vyrvw : 6 p`qry qy lyKk Aqy smyN bwry iliKAw hY, poQI KVyH ruK KulHdI hY, Alg Alg
Bwg ƒ Alg Alg p`qrw AMk id`qw hY[ pMj dIp –57 icqR, dIp-47 (ADUrw),
nwtk dIp-7, iqRpqI dIp-61, kUtsQ dIp-33, DXwn dIp-33 (ADUrw), bRhmw
nMd-40, Awqm nMd-20, AdÍYq nMd-21, ividÎw nMd-8 (6-8 p`qry A`Dy qoN v`D Bury
hoey), iviKAw nMd-6, ies ivc isrP 11 AiDAwie hn, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY]
AwrMB : < siqgur pRswid]dohrw] sRI gurU nwnk crn rj Bj mn bwrMbwr] jws Bjn
kr jwinXo AdÍY bRhm Apwr]dohrw]sRI miq gMgw rwm gur crn kml kI syv]sMsY
iqmr imtwie kY drisau Awqm dyv] AQ pMc dsI Bwsw vwrqk ilKÎqy] ies pMc
dsI ky pMdrw igRMQ hYin]..
AMq : …< siqgur pRswid]Amr hrI guru AwigXw krI ilKo pMc dis gRMQ] qW
AwigXw pRmwnqy ilKÎo moC ko pMQ]1]pMc dsI jo gRMQ hY Bwsw mwJ inhwir]sMDu isMG
ilK kr pFÎo Amr hrI guru Dwir]2]bwl buD kCu smJ nih ilKn pVn ruc
nwih]jb siqgur ikRpw krI pRgt BeI Gt mwih]3]AinjWnpny mh gur kIey
keIk sMq[ Byd nw iknhU BwKÎo AOr idVwvY mMq]4]shj mWih siqgur imly shj
idVweI bwiq]sunqy hI BRm sB imty AwigÎw n sihq qRXqwip]5]rwm rwm]kqk
vdI cqrQI iQq vwrsu sukr jwn[ sMmq aunI sY bIs my gRMQ spurn mwn]6]
sMmq 1920 kqk vdI 4 dsKq sMDu isMG[
283
Awm vyrvw : ilKq suMdr, poQI ikrm-Kurdw,ikqy ikqy kwnI bdlI hoeI, AwrMB ivc A`T Aqy
AMq qy do hwSIey vwly p`qry KwlI, 707 p`qry qoN bwAd iek p`qrw KwlI Cf ky do
pMinAW qy Bwgvqy mhwpurwxy dw AMq id`qw hY[
AwrMB : < ]AQ inrbwx pRkrx ilKÎqy]bwlmIko vwc] hy BwrduAwj aupsm pRkrix ky
inrMqir qUM inrbwx pRkrix suix]ijs ky jwxy qy inRbwx pd kau pRwpiq hovih] bfy
auqm bcn jy mun nwiek rwm jI pRiq khy hY]so rwm jI kYsy ho]…
AMq : …Aru jo aus sBw ivKy jgAwsI Qy]so BI ikRq ikRq jIvn mukiq hUey ivcrxy
lwgy] iqs inscY ko Dwr kir qUM BI jIvn mukiq hUAw ivcru]Aru Apxw jo kCu
pRikRq Acwr hY] iqs kO kru] mY jwxqw hO jo qU prm boD kO pRwpq BXw hY]15]
ieq sRI nwnk pRsny moK aupwey sMK†w vrnnM nwm srgh] sMpUrn moK aupwie ky ies
srg ivKy kQw ky swr khy hY]qW qy ies kw nwm sMK†w hY] inrbwx igRMQ sMpUrxy]
sMmq 1888] poh sudI iQq dUij vwr sukR 7] pRvisRt ] 28 ]
284
AwrMB :Enm: ] sursÍqeI ]nmo kwisnI bwisnI gMg qIry sdw AricqM cMd nMrk
qpusmy]sdw pUijqM bMidqM sRb dyvM nmo sMktwkCt hrxI BvwnI]1] nmo moihnI
moihqM BUq sYnM sdw cMd bdnI hsy ibkrwlM]sdw imRg nXnI guxw rUp brxI nmo
sMktwkCt hrxI BvwnI]2]…
AMq : …iedM pMc rqnM pTy pRwq kwlM hrq pwp qn ky bfy DRm igXwnM] sdw duK mYN
kCt mYN rCpwlM nmo sMktwkCt hrxI BvwnI]7]ieiq sRI kwsI KMfy sMkCt AsqoqR
sMpUrxM] 00000
285
h`Q ilKq nM : MS 257
isrlyK : pRwn sMglI bYdMg (ADUrI)
p`qry : 1-332
Awkwr : 12.5X20 s.m. ilKq: 7X14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIn, bwAd ivc bMnHI hoeI, vKryvyN leI sMqrI rMg dI isAwhI,
cupwsIN 6 lkIrW (do lwl, iqMn kwlIAW, ivckwr iek motI sMqrI dw hwSIAW; sqrW
pRqI pMnw-9
Awm vyrvw : 110 A qk hwSIAw cwroN pwsy hY AgoN dupwsI KVyH ruK hY AwrMB ivc do Aqy AMq qy
iqMn p`qry hwSIey vwly KwlI hn[ AMq ADUrw hY[
AwrMB : < siqgur pRswid]]iDÎwau pRwn sMglI bYdMg kw]bwby kw bolxw]gost kyso
sryvVy nwl hoeI]rwg rwmklI ivic]1]slok]nwVI pRIiCAw]kR AMgus† Aiq mUl hI
dyKhu insw Akwru]jwnhu duKu suKu jIA kw pMfq krhu bIcwr]1]…
AMq : … KIr pBY gwVI hovY qw auqwrxy] ieh AauKd pwvxy]lOg tMk]10 icrolI
tMk]10]soiT tMk 10]ipplI tMk 10] ARcw tMk 10]AsgMD tMk 10]KRhtI ky
bIj tMk]10]eyqnIAw bsqU kpVCwx kRxI]KIr ivc rlwvxI]golI tMk]8]kI
bMDxI golI KwxI]1]Blky iek KwxI]iek sMJY KwxI]p…..
286
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 11.5X7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, dupwsIN KVyH ruK do lwl lkIrW dw hwSIAW; sqrW
pRqI pMnw-13
Awm vyrvw : poQI iB`jI hoeI, AwrMB ivc iqMn Aqy AMq qy pMj hwSIey vwly p`qry KwlI, poQI dI
hwlq Ksqw, ikqy ikqy ikrm-Kurdw.
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ bdry munIr ilKÎqy]bYq]krUM pihly qOhI dX Xj dw
rkm] Jukw ijs ky isjdy my lOho kl`mN ]1] sry lOh pr rK bXw jy jbI] khw
dUsrw koeI quJsw nhI]2]…
AMq : …sMmq 1923 imqI mwG dI 2] poQI bdry munIr dI porI hoeI]dsKq ibsn
isMG] rubweI]idl igAw idlbr igAw dwrw Alm mY sr igAw] Ab kOn idldwrI
kry idldwr hI jb iPr igAw]1]vhsI hUAw AwhU Kuq n jwqw irhw vuh
gulbdn]bulbul n gU kr isr deI hb swK syN gul igr igAw]2]
287
vyrvw : ijld g`qw, dupwsIN KVyH ruK pMj lkIrW dw hwSIAW (do lwl, do kwlIAW,vKryvyN
leI motI sMqrI rMg dI lkIr) SurU ivc 8 p`qry KwlI hn[vKryvyN leI lwl isAwhI
dI vrqoN kIqI hoeI hY[ ikqy ikqy hwSIey ivc vI suDweI kIqI hoeI hY[ nIlI klm
nwl iksy ivdvwn ny smyN bwry iliKAw hY 694 pqry qy[ sqrW pRqI pMnw-21
Awm vyrvw : pihly Cy p`qirAW qy qqkrw hY[iPr iqMn p`qry KwlI hn[ pihly p`qry ƒ rMgIn
Pul bUitAW nwl sjwieAw hoieAw hY[
AwrMB : < siqgur pRswid]jwpu]sRI muK vwk pwqswhI[10]CpY CMd]qÍ pRswd]ckR ichn
Aru brn jwq Aru pwq nihn ijh]rUp rMg Aru ryK ByK koaU kih n skq ikh]
Acl mUrq AnBEu pRkws Aimqoj kihjY]kot ieMdR ieMddRwix swh shwix
gixjY]qRIBvx mhIp sur nr Asur nyq nyq bx iqRx kihq]qÍ srb nwm kQy kvn
krm nwm brnq sumiq]
AMq : …kibXobwc]sÍYXw]kwgd dIp sBY kirho Aru sWiq mhWrxv kI msu kY ho]kot
bnwspqI isgrI ilKby hU ko lyKn kwj bnY hO]swrsuvqI bkqw kir kY jg cwk
gnys ky hwQ ilKY hO] kot kibqn jO kir hO qum kO n qaU pRB nYk irJY ho]50]jo
ikCu lyiK iliKXo ibDnw soaU pweIXq imsr jU sok invwro] moko kCU AprwD nhI
gXo Xwdqy BUil n kop icqwro] bwgo inhwlI pTY dYho Awju Bly qum ko inhcY jIA
Dwro] CoqRI sBY ikRq ibpn ko ienhUM pY ktwC ikRpw kY inhwro]51]juD ijqy ien hI
ky pRswid ien hI ky pRswid so dwn kry]AG EG trY ienhI ky pRswd ikRpw ien kI
Puin Dwm Bry] ien hI ky pRswd suibidÎw leI ien hI kI ikRpw sBu sqR mry]ien
hI kI ikRpw ky sjy hm hY nhI mo so grIb kroor pry]52]syv krI ienhI kI Bwvq
AEur kI syv suhwq n jI ko]dwn dXo ien hI ko Blo
Aru Awn ko dwn n lwgq nIko]AwgY PlY ienhI ko dXo jg mY js AEur dXo sB
PIko]mo igRh mY mn qy qn qy isr lau Dnu hY sB hI ienhI ko]53]dohrw]ct
ptwie icq mY jirXo iqRx ijXo kUiDq hoie ] Koj roj ky hyq lig dXo imsr jU
roie [ 54 ] 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
288
AwrMB : sRI gxyswX nm:]AQ bYrwg sq BwKw ilKÎqy]CpY]pRxmhu igrjw qnX ibnX juq
AMjuil jorI]dyih suB gvrdn jwin AMqru ruic morI]bMdhu sB jg mwq dwq syvk
Xih dIjih]bwxI sMq smwj swj js sPl krIjih]bYrwg sqk BwKw kro sB sjn
Awdr krhu]ilK pTq sunq suK hoie ijm prm sikœXwmih Drhu]1] …
AMq : …dohrw]ieiq sRI suk sB jgq ihq ikRq pRs˜oqr nwmw]gÎwn dws BwKw krI inj
miq liK AiBrwm]31]ieiq sRI suk ijqNdRX ibrcqw pRs˜oqrI BwKw gÎwn dws ikRq
smwpM] ilKqM jIvx isMG sMgiq isMG vwrwm isMG AnMdpur ilKI] smq
1854]mhInw Bwdv pRivsy† iqRqIXy] suB idn jnmAs†mI] poQI pUrI hoeI vYrwg
sqvw pRs˜oqRI]=]
289
p`qry : 1 A - 198 a
Awkwr : 18X33.5 s.m. ilKq: 13X24 s.m.
vyrvw : Ku`lHy p`qry, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVy ruK do lwl lkIrW dw
hwSIAW, sqrW pRqI pMnw-13
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, poQI dw pihlw pMnW sjwvt vwlw, AwKrI p`qry qy hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI, brIk kwnI nwl hwSIey ivc SbdW dy ArQ id`qy hoey,
p`qrw 197 a qy smy Aqy lyKk bwry iliKAw hY:- “sRImq sUrq isMG jI gÎwnI
sMgXw jWih] sMq isMG iqn kO suvn sRI AMimRsr mWih”, “dÍIp dÍIp gj sis vrK
imQn sukl ivQ dUj”]
AwrMB :<siqgur pRswid ]sRI rwmwX nm: sRI hnumqy nm:]AQ rwmwsÍmyD BwKw ilKÎqy ]
pRQm ivnwXk ivGn hrvr dwqw pdvMd]pun suB dwin srsÍiqh pRnmo AwnMd
kMd ] 1 ] prm hMs sÍwidq crn sr ruh icn pkrMd]vso mor ihX rwm isX
jXiq s`icdwnMd]2]…
AMq : …isX rGuvr lCmn Brq irpu sUdn hnumwn]sB hI hoie ikRpwl muih dyih
Bikœ vrdwn]44]do:]pRIiq hoie sqsMg mh AMq imlY hir Dwm]mn bc kRmk rihq
shq sd suimrON sRI rwm]45]ieiq sRI pdm purwxy pwqwl KMfy sy svwqswXn sMbwdy
rwm AsÍmyD BwKw ivricqwXM rwm cMdR AsÍmyD smwpqM suBM nwm Ast Ksitmo
DÎwie] 68]
290
AMq : …mukqwdk ie`Cw sBy rhy n jo ies Koj]msq hoie hr hwl mo hosI sdw
inroj]36]ieq sRI aupdys iblws ko As†mo ivsRwm smpUrnM]smwpqM]=]=]=
291
bYrwt jo Xh pusqk hY qwh]2]” qqkry qoN bwAd iqMn p`qry hwSIey vwly KwlI hn,
Agly p`qry qy gurU nwnk dyv jI Aqy mrdwny dw bhuq hI suMdr ic`qr bixAw hY,
iPr iek p`qrw KwlI hY[ poQI dw pihlw p`qrw bhuq hI sjwvt vwlw hY[ poQI dy
AMq ivc id`qI bwxI ADUrI hY[ ivc ivc kwnI bdlI hoeI hY]
AwrMB : <siqnwm krqW purK inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid]jpu]Awid scu]jugwid sc]hY BI scu]nwnk hosI BI scu]socY soic n hoveI
jy socI lKvwr]cupY cup n hoveI jy lwie rhw ilvqwr]
AMq : …Awp hwQ dy muJY aubrIAY] mrx kwl kw qRwis invrIAY]hUjo sdw hmwry pCw]sRI
AsDuj jU krIAhu rCw]5]rwiK lyhu muih rwKnhwry]swihb sMq shwie ipAwry]dIn
bMD dustn ky…..
292
AMq : … vsMBv iqso bIr ipRX pwx drb kir jwn]srbsu kwrj isiD hÍY sMsX nwih
suAwin ] 42 ] ieq sRI isv kwfy gOrI hr sMbwdy smwpq msq suB mq]43]
293
khY]jo rwjw Awvqw hY ] iqRqIey koeI JgVw gil pvy] cOQw koeI jIau Awpxy kolo
duKqw hovY] ieq sRI kwg Bry sMpurwxy smwpqM]1]
294
h`Q ilKq nM : MS 269 K
isrlyK : A`ig bMDnI
lyKk : AnMd CMd
p`qry : 138 a-162 a
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 8X 12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : 159 p`qry qoN Agy p`qirAW qy koeI hwSIAW nhIN[ Alg Alg ibmwrIAW dy nusKy
id`qy hoey hn[ AMq nhIN id`qw hoieAw, dvweIAW nwl hI AMq kIqw hoieAw hY[
162 A qoN 164 A q`k p`qry KwlI hn[ ivc ivc kwnI bdlI hoeI hY[
AwrMB : AQ A~igbMDnI] kwminrkq puhp jo hoie]g`dy mUq ju Awno koie]mYfk kI crib
lY Awvy koie]qW so hwQ mlY jo doie]koeI qyl GIEu AOtwvY jlY nhI swcw huie AwvY]
AMq : … hour kury dI dvwie]dwl icknw mwsy 6, dwlcInI mwsy 6,jwmnU inky itry hoey
pwau kcy[ vrc mwsy 6, klmI sorw mwsy 6, KMfu fUF pwau]PkI do qoly duD nwl]duD
cwvl Kwxy]cMgw hovy]
295
v`K v`K jMqR bxwey hoey hn[ 43 A p`qrw KwlI hY[ ies mMqR dw iviD-ivDwn d`s ky
keI hor mMqR id`qy hn[
AwrMB : < siqgur pRswid] ] siqnwim krqw purKu inrBO inrvYr Akwl mUrq AjUnI
sYBM gurpRswid] ]mMqR gurU bwby nwnkw kw mhlw 1 Awp qyj bwie ipRQmI Akwsu
eyhY] auqpq pvn eyhY]ies kw blu iek lK AsI hjwr BUq pRyq mn AMdr rhYdw
eyhY]ies ipMf mwih swis surq dono ey hY]ies kw blu eyhY]bwDo surq mn icqu
lwie]qReI loA bwDo mn icq lwie]rwjw pRjw bwDo mnu icqu lwie]nwnk piV bwDy
dyvqy mswx]…
AMq : … E mhlw 3]Cinvwr jy koeI kysI nwvY iqs kI aumr bhuqI huie
jwvY]Awieqvwr jy koeI nwvY iqs kI aumr Gt huie jwvY]somvwr jy koeI nwvY iqs
ƒ jhmq quirq huie jwvY]mMgl vwr jy koeI nwvY iqs dI jhmq kdy n
jwvY]buDvwr jy koeI nwvY iqs dy Gr dOlq huie jwvY] vIrvwr jy koeI nwvY iqs dw
nukswn qurq huie jwvY ] Sukrvwr jy koeI nwvY suK sy gujry aus ky nyVy koeI n
AwvY]7]
296
AMq : … sU Aswr kw sylI bwl kIry QMm ky nwg qujy nwQ jI isb jI so bWDo vx GfI mo
grV jqI pukwry lly krys ausg Aws ausgsIis svnwQ bs qum grubu nw kro
inrbs Bey duhweI na nwQ Bwr jw kI duhweI KuAwj iKdRI dI duhweI hwjI rqn
dI]dohrw]bcn siq kr mMnIAY mIq]eyhu sMsw n kIey Aicq lwey pRIq]
297
h`Q ilKq nM : MS 270 e
isrlyK : dvwdwrU
lyKk : Drm isMG
p`qry : 59 A - 64 A
Awkwr : 12.5X16 s.m. ilKq: 7.5X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : dwrU sujuK kI pckWrI]mYhdI gyrU DxIAw kQu]gulwbI hrVw qoly 2]rsOq mwsy 6
nIlw QoQw mwsw 1 rwq n Byau rKy idny Cwn ky iqs kI ipckwrI kry]…
AMq : … suPYd ABRk mhIn krky kMh dI ktorI mY fwly]hwQI suMfI bUtI kw rs ]swq roj
DUp mY rKy suD hoiegw Kurwk doie rqI Kwey sy br jYhr clI jwqI hY] Ar qwp ko
dUr krqw hY ] hor ABrk kI ibD…..
298
AMq : … mMqR dwVkw 7 vwrI pVky QMB qy ikl Toko]mMqR]jY hnvMq bRI cOVy pIV Bwgy pIV
jhw jwie pIV qhw mwrI myK] myrI Bgiq gur kI skq Purho mMqR eIsRo vwcw]mMqR
kwlw kIVw kjl vMnI bqIÎW dMdw ky ivc cry]dohweI gorK nwQ kI kIVw ivc
mry]1]
299
Awkwr : 13X24 s.m. ilKq: 9X17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, p`kI bMnHI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN,dupwsIN KVHy ruK do
lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw -9
Awm vyrvw : ilKq suMdr,poQI dI hwlq cMgI, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI poQI
KVHy ruK KuldI hY[
AwrMB :<siqgurpRswid ] sRI prmwqmny nm:]AQ igAwn mMjrI ilKÎqy]dohrw]Awqm
ky AgÎwn qY sbY aUpjY jwn]gÎwn Bey qy lIn sb nmskwr iqh mwn]1]…
AMq : … iqÍ pd dyv iqRXMc iriK nr ikMnr sb jwn]qqÍ pd eIsÍr dyK sb qMÍq qq
qqÍM Bwn]400]mnohr dws inrMjnI so sÍwmI so dws] sÍwmI dws BXo eyk so mhw kws
Gtw kws]401]ieq sRI gÎwn mMjrI nwm BwKw igRMQ kibqy mnohr dws inrMjnI
spUrn smwpqM]1]=]
300
AwrMB :<sRI gxyswX nm:[AQ sq pRs˜auqrI iliKqy ] sorTw ] vwcX lK kir jwn
inrgux srgux Xo khÎo]kir nmskwr bKWn vwcX qXwg kir lK
ko]1]cOpeI]AgÎWn skiq Awqm kI kihXy]auBY Anwid imly hI lihXy]AgÎWn
Aiml rhXo suND bKWnw]qW ko bRhm kir kY so jWnw]2]…
AMq : …Pl soic dw Bws prmwqw]AhM bRhm Pl khXo ibKÎwqw]sÍrUp mwJ dYÍ Pl ey
nwhI]ivklp rihq rhY so qwhI]12]sorTw]ieiq sRI sq pRs˜oqrI BwKw mnohr dws
inrMjnI kiQqy nvm KMfh]9]hO mY hO qUM nwih]hO qUM qO mY hY khI] sb hY hO qUM
mwih]hO qUM qUM qO eyk hY ] 13 sMbq 1769]brK swvx vid]12]sRI rivdws ry
nivnpury iliKqim iqh]suBM Bvqu]ieiq pRs˜oqrI BwKw]0]=]=]
301
AwrMB :< sRI vwihgurU jI kI Pqy hY ] Akwl shwie ] qÍpRswid]AQ swKI sRI Kwlsy kI
auqpqI kI auQwnkw ko pRsMg qurÎo]dohrw]sRI gur nwnk crn bMd AOr guirMn isr
inAwie]ilKo auqp`qI KwlsY siB muih krO shwie]…
AMq : …dis ipMifau nY inj bytI dey]ikCu mIrw koit sMig ikCu pwr siq dey ] huiq
sRI AMimRqsR buMgY aus qInY]inj mD rK duie GoiV ciVAin dInY]5]do]bWey ibhwry
isMG ku sMDU iCdnI vwil]6]do]igirXo purwxo huie bug
M o jo isAwm isMG huiq isRdwr
iqh gur pMiQ pRkwis igRMQ ilK doaU kIey suDwr]
302
Awm vyrvw :ADUrw hY iek ijld ivc v`K v`K hQ ilKqW bJIAW jwpdIAW hn[ ikDry-ikDry
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ p`qry nM: ault pult lgy hn [ ies leI pYNisl
nwl nMbr lgwey hn [ AMqly 45 qoN 58 p`qirAW qy Putkl kwiv hY[
AwrMB : < siqgur pRswid ] cilqu joqI joiq smwvx kw]sMmq]1596 AsU vdI]10]sRI
bwbw nwnk dyau smwxy]1]sMmq[1609]cyqu sudI]4]sRI siqgurU smwxy ANgd jI
smwxy]2]…
AMq : …dohrw]] siB Git bRhmu ibrwjeI jiq dyKo qiq pIAw[ ibnu smJY nhI jwnIAY
duKqu hoq iehu jIEu]svXw]khuM BCn BC A BC…..
303
h`Q ilKq nM : MS 278 s
isrlyK : sRI Twkir inD pRyim pRgws poQI
p`qry : 10 A - 28 A
Awkwr : 31.5X22 s.m. ilKq: 22X16.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, sqrW pRqI pMnw-22 [cupwsIN iqMn lkIrW (do lwl Aqy vKryvyN leI
kwlI lkIr) dw hwSIAw hY[vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[
Awm vyrvw :147 ryKqy hn[
AwrMB :]<] siqguirpRswid] ] sRI Twkir inD pRyim pRgws poQI] smiq iCAwihTw]sRI
vwihguru jI kI Pqy]]slok]inmiskwr guir dyiv kau siq suriq Dir iDAwn]qW qy
ABY pdu pweIAY sRI pUrx piq Bgvwn]…
AMq : …]ryKqw]siqguir kw bnwau ausqiq vwihgurU jI kI kil guir kI rihiq su
Kwlsw ByK cwrI hY]igrMQ poQI bYiT pVih Aru smJh nhIN ihrdY iehY bwiq mwnI
ju sBY ky isDwrI hY]so frqy hY jhwin isau iPrun Bey gurU pwis Kycry pukwrI DUm
fwrI bjwrI hY] min mih pwKNf JUTy Aru bwhr kIXU isXwim swc kEu n smJih
AncwrI ibkwrI hY[
304
Awkwr : 31.5X 22 s.m. ilKq: 23X16.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB :< siqgur pRswid]gauVI iQqI mhlw]5]sloku]jil Qil mhIAl pUirAw suAwmI
isirijxhwr]Ank Bwiq hoie pisirE nwnk eykMkwir]1]…
AMq : …ikil ibK kwtY hoie inrmlw jnm jnm ml jwie]hlq plq muiK aUjlw nw
po hYiq sumwie]so surqw so bYsno so igAwnI DnvMqu]soQurw kulvMqu so ijin BijAw
BgvMq]KqRI bRhmx sUdR bYsu auDry ismir cMfwil] ijin jwinau pRB Awpnw nwnk
iqs hr vwil]17]
305
AMq : …dohrw]gRh bsu bsu sis dUj dI vdI BwdRv idiv sin sys]BweI swihb cMdR kw
vrnI myG imRgys 128 ] ieiq sRI BweI swihb cMdRkwXM myG isMG icq ckor
AwnMddM]msqu suB msqu ]sRI rwmwXnm:]
306
AwrMB :< vwihgurU jI kI Pqy hY]sRI BgOqIey nmh]AQ pKXwn cirqR ilKXqy]
pwqswhI 10]BujMg CMd]qÍ pRswid]dsvyN gurU jI dI aucwrI hoeI kivqw ] qyrI ikRpw
hovY]quhI KVg Dwrw quhI bwFvwrI ] quhI qIr qrvwr kwqI ktwrI]hl`bI jun`bI
mgrbI quhI hYN]ijhwrO jhW Awp TwFI vhI hY]1]hy SkqI! quMhI is`DI qlvwr hY,
qUMhI dwqRI vrgI tyFI qlvwr hY[…
AMq : …sMmq ibkRmI sqwrW sO ikhw jWdw hY]A~Dw sO qy Pyr iqMn ho kih idE]BwdRoN dy
mhIny dI sudI (cwnxy p`K dI) As†mI iq`Q qy idn AYqvwr hY]sqluj dirAw dy kMFy
auqy ieh gRMQ suDwirAw hY ]405] (ArQwq sqluj dirAw dy kMFy auqy pwauNty ngr
ivc sMmq 1853 ibkRmI, BwdRoN sudI As†mI qy AYqvwr dy idn ieh gRMQ smwpq
hoieAw hY ) ieiq sRI cirqRo pKXwny iqRXw cirqRy mMqRI BUp sMbwdy cwir sO pwcvoN
cirqR smwpq suB msqu]805]1270]APjUM] 3 jnvrI 1963 bRhspiq idn poh
sudI As†mI[
307
nrwiexih]gur dieAwl smrQ gur gur nwnk pqq auDwrxih]vwhu gurU jI
shwie]Akwl purK] :< siqgur pRswid]
308
ArMB :…..qb sRI kbIr jI bWnI bolI jI] kw ko mwiq ipqw suqu kw ko kvnu purKu kvn
joeI]jb Gtu ibnsY qb koie n rwKY kwFhu kFhu hoeI]2]…
AMq : …qb Eih goibMd lok auiT kbIr jI gusweI jI kI crnI lwgy]kbIr jI ky isK
Bey]khny lwgy ij DMnu kbIr siq kbIru rwm kbIru]ikRsn kbIru lwgy
ismrny]sgly bolhu rwm rwm rwm---rwm siqgurU gurU---gurU jI siqgur
pRswid]135]kQw clIAw]ieku sO pYNqRI]auqwrw kIqw]auqwrw kIqw]imqI Pgix dI
24]cvIhvI[sMmqu sYie ATwrh]vrH duie 18002]siq bwbw nwnk jI[
309
Awm vyrvw : poQI ikqy ikqy ikrm-Kurdw, ijld ADUrI, pihly cwr p`qry Aqy 306 A qoN
310 a q`k mMglwcrn dy hn, AwrMB ivc 7 p`qry ibnHW hwSIAw vwly KwlI, ivc
ivc kwnI bdlI hoeI, 310 a qy bwbw sumyr isMG dy dsKq hn [ 309 A p`qry qy
smyN bwry iliKAw hY:-“hwXn bYkRm ds Bn AviD dÍwr ivDumwn[ aUrj mws isq
dÍwdsI bwr AWgirs Twn]4]qw idn pUrn Xh BXo jPr nwm muKvwk”[
ArMB :< hukm siq sRI vwih gurU jI kI Pqh]jPr 1 nwmh 2 pwqSwhI 10]3]Pqykw
1 Kq 2 dsvI pwqswhI jI kw 3] kmwey 1 krwmwq 2 kwXm 3 krIm 4]rjw
5 bKs 6 rwjk 7 rhwko 8 rhIm 9] qmwm 1 bjurgI 2 KVw hony vwlw 3 sKI Xw
bzurg 4]…
AMq : …(hy swkI myry pÎwly ko) kMFÎw qk 1 krdy 2 (Xwny pRym rUpI pÎwlw AQvw Xyh
isKÎo pRqI AwgÎw hY ik hy isKo myry pÎwry isMGo pRym rUpI pÎwlw kMFÎw qk Brky)
hrdm Xw hrswXq 3 pIxw Xw pwn 4 kro 5]( ies pRym rUpI pÎwly ko pwn krky
jnm mrn rUpI) BX 6 doƒ 7 loko ky ko 8 (Xwny lok pRlok ky ko) Bulwvxw 9 kro
10]21]K0 spsM† ieiq ] 21 ]ieiq sRI jPr nwmh tIkwXW dÍwds hkwXq ibvrxM
smwpqM suB msqu]12]AQ gRMQWq mMglw crn ilKÎqy]…ieiq sRI jPr nwmh
tIkwXW gRMQwq mMglw crn smwpq msqu ]suBM lyKk pwTk Xo dÍXo] sM.418 m mwG
bdI 11 bwbw sumyr isMG[
310
h`Q ilKq nM : MS 294 sMgRih
isrlyK : kvIblB (kvI vlB)
lyKk : hircrn dws
p`qry : 1-164
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw :ijld g`qw cmVw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy ruK do lwl
lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-13.
Awm vyrvw :poQI dy pihly p`qry iB`jy hoey, p`qirAW dw rMg pIlw ipAw hoieAw,ikqy-ikqy
ikrm-Kurdw, lwl rMg dI isAwhI nwl soD kIqI hoeI,p`qrw 147-151 q`k jMqr
mMqr Aqy bMd id`qy hoey; p`qrw 165 Aqy 166 qy kils† dy pMj dohry id`qy hn[
ArMB :< sRI gxyswX nm:] E sRI rwDw ibjYqy nmwim]AQ kiv b`lB ikRq kiv
hircrn dws ilKÎqy]dohrw]mohn crn pXo j mY qulsI ko hY bws]qWih sumir hir
Bgq sb krq ibGn ko nws]1]…
AMq : …dohw]sRI rwDw pd kMj kIrj inj nYnin lwie]ckRwhq ikX imRqÎu qb ikRsnih
kMT lgwie]90]ieiq sRI hircrn dws ikRqy ibRhq kiv blB gRMQ sMpUrn spqmo
DÎwie]7]
311
pwie vhu rwj sBw mwn dwn Aimq bfweI hY]3]dohrw]pMfiq gunI pRbIn pY ibnqI
krq Apwr]A`Cr mwqRw jo rhI piFXo sbY suDwr]4]
312
isrlyK : prcI goibMd isMG jI kI
p`qry : 1 a-139 a
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw :ijld g`qw cmVw aupr kpVw ciVAw hoieAw, dupwsIN KVHy ruK do kwlIAW lkIrW dw
hwSIAw, sqrW pRqI pMnW-9
Awm vyrvw :1-60 p`qry qk ilKweI suMdr, AgoN hor kwnI nwl iliKAw hoieAw, ilKweI Awm
pr pVHnXog, AwrMB ivc Cy Aqy AMq ivc s`q p`qry ibnHW hwSIAw dy KwlI[
ArMB :< siqgur pRswid]AQ prcI goibMd isMG jI kI]pwqswhI 10]pRQmy dsw mhlw
ky nwm ilKy]Pyir dsw mhlw kI ausqiq ky slok ilKy]Pyr dsw mhlw kIAw swKIAw
ilKIAw]1]…
AMq : …aus AsQwn ko dyK kr sRI gurU jI icq Awvdw hY]Aru jo jI aUhw jwqw hY]so
srb pRkwr kr pRsMn qw ko pwvqw hY]ieq sRI gurU goibMd isMG dI pRcI smyq swKIAW
pMjwih sMpUrx hoeIAW]50]
313
ArMB :<AwrqI sRI jgMnwQ mMglw krI]prsq crxwribMd Awpdw hrI]1]rhwau]
Gnn-Gnn GMtw bwjY byn bwsurI]bwcq imRdMg qwl nwd KMjrI[]2]…
AMq : …rwjw juDstr krq ausqq sRI bdRI nwQ ibsMBrMsI sRI bdRI nwQ jI ky pMc rqn
pVq pwp ibnwsqM]kot qIrQ Bey puMin pRwpqy Pl dwiekM]
314
ArMB : <[ siqgur pRswid]ausqq bwby nwnk jI kI]qotk CMd]qUM mC kC bYrwh
quhI]vhu nr isMG kw vpu Awih quhI]qb bwvn jg ky mwih quhI]Ab gurUAn mih
gurU nwnk jI ]1]…
AMq : …ieh kIrq ApnI kwn Dro]kv nIc kIt ky dUK hro]duh jg mih Awpn
shwie kro]hy gurUAn ky gur nwnk jI]19]
315
vyrvw :ijld qoN ibnHW, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, hwSIey qoN ibnHW,sqrW pRqI
pMnw-15
Awm vyrvw :poQI bhuq hI Ksqw Aqy ikrm-Kurdw, AwrMB ivc Aqy AMq ivc iek iek p`qrw
KwlI, ilKweI suMdr[
ArMB :< siqgur pRswid]jwpu] sRI muKvwk pwqswhI 10]CpY CMd]qÍpRswid]ckR ichn
Aru brn jwq Aru pwq nihn ijh]rUp rMg Aru ryK ByK koaU kih n skiq
ikh]…
AMq : …Baun BMfwr Drw gV jyqk Cwfq pRwn ibgwn khY hY ] cyq ry cyq Acyq mhw
psu AMq kI bwr Akylo eI jYhY ]32]0]0]
316
h`Q ilKq nM : MS 1 sMgRih
isrlyK : is`KW dI Bgq mwlw Aqy goStW
ilKwrI : BweI mnI isMG
ilpI kwl : sMmq 1808 (hor kwnI ivc)
p`qry : 1 - 157 A
Awkwr : 19 X 26 s.m. ilKq : 13 X 18 s.m.
vyrvw : (h`Q ilKq 1 a qoN 1 s q`k) ijld cmVw, tu`tI hoeI qy KwDI hoeI; isAwhI kwlI,
vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK, do do kwlIAW lkIrW; sqrW pRqI pMnw
13.
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq ikrm Kurdw, pihly kuJ pMny KwDy hoey[ gRMQ pwxI iv`c iB`jw hoieAw[
ies dy SurU ivc Cy p`qry KwlI, qy Ksqw hwlq ivc hn[ ikqy ikqy hwSIey ivc
soD kIqI hoeI hY [ 162 swKI qoN bwAd AglI swKI ƒ Pyr 160 nM id`qw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid] swKI BweI gurdws jI kI vwr XwrvIN is`KW dI Bgq mwlw]
eyk smyN BweI mnI isMG jI QI is`KW Ardws kIqI ju BweI gurdws jI ny ju is`KW
dy prQwie vwr kIqI hY ] qy sB dysW dy is`KW dy nwm ilKy hYn] EnW dIAW rihqW
qy krqUqW AsW nU mlUm krwvhu ju AsIN BI jwxIey ju is`KW dIAW AYsIAW vrqxw
huMdIAW hYn]…
AMq : so pWn kQu supwrI cUnw Awpxy rMg ƒ Cfdw hY qW lwlu rMgu Esdw huMdw hY] qYsy jo
is`K Awpxw ABmwn ikirAw dw Cfdy hYNin] soeI gurmuK huMdy hYNin ] 160 ] bolhu
BweI vwihgurU swKIAW pUrIAW hoeIAW smwpq msqu suB msqu ] ] swKIAW dw
qqkrw] pwiqswhI ] 1 ] pwiqswhI ] 2 ] pwiqswhI ] 3 ] pwiqswhI ] 4 ] pwiq
swhI ] 5 ] ] pwiqswhI ] 6 ] pwiqswhI ] 7 ] pwiqswhI ] 8 ] pwiqswhI ] 9 ]
pwiqswhI ] 10 ] so iek sO qRysiT swKIAW pUrIAW hoeIAW] bolhu BweI vwihgurU jI
kI Pqy hY] ] ] ]
h`Q ilKq nM : MS 1 A
isrlyK : vwrW igAwn rqnwvlI
lyKk : BweI gurdws B`lw
p`qry : 158-365 A
Awkwr : 19X 26 s.m. ilKq: 13X18 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]
vwrW igAwn rqnwvlI] BweI gurdws Bly kw bolxw] nmskwr gurdyv kEu siqnwm
ijs mMqR suxwieAw] Bvjl ivcoN kiF kY mukiq pdwriQ mwih smwieAw]…
AMq : … vYd n pUjn vYdgI siqgur haumY rogu imtweI]
dyvI dyv n syv quil siqgur syv sdw suKdweI]
swier rqn n pUjnI swD sMgq gur sbd suBweI]
1
AkQ kQw vfI vifAweI]21]39] auxqwlI]
h`Q ilKq nM : MS 1 e
isrlyK : bwxI BweI gurdws B`ly kI
lyKk : BweI gurdws B`lw
p`qry : 365 A - 480 A
Awkwr : 19X26 s.m. ilKq: 13X18 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] bwxI BweI gurdws Bly jI kI]sorT] Awid purK Awdysu
Enm sRI siq gur crn] Gt Gt kw prvys eyk Anyk ibbyk sis]1]…
AMq : …jYsy rxvws ibKY sBy iptwvq hY bcn ibEgso B`t BtweI hY] qYsy gur igAwn
gost mY isAwnp Akwj jaul auhI, eyhI duibDw FITweI hY]2]] ] ]]
h`Q ilKq nM : MS 1 s
isrlyK : vwrW
lyKk : BweI gurdws B`lw
p`qry : 481-483
Awkwr : 19X26 s.m. ilKq: 13X18 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < vwhgurU jI kI PqY] vwr sRI BgauqI jI shwie]pauVI] scY qKq rcwieE
siqsMgiq mylw] nwnk inrBau inrMkwr ivic isDw Kylw] gurdwis mnweI kwlkw
KMfy kI vylw] pIau pwhuil KMfy Dwr hoie jnmu suhylw] sMgiq kInI Kwlsw mnmuKI
duhylw[1]…
AMq : syvk so prvwnu hY goibMdu iDAwey ] klI kwl mrdwn mrd nwnk gun gwey ]dwsw
icMid Aws dws dw gur sMgiq mylw]15]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]
sMmqu ibkRmwidq rwjy ]1868] XwvdM pusqkM qwvdM ilKqMmXw ] Xdw suD
ivsuDovwmm doKon dIXqwnw ] jyT mws sudI cqrQI rvvwry poQI swihb sMpUrxM msqu
suB msqu]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]
h`Q ilKq nM : MS 2
isrlyK : jnm swKI BweI mnI isMG
lyKk : BweI mnI isMG
ilpI kwl : 1916 sMmq
p`qry : 300
Awkwr : 24X34 s.m. ilKq: 17X24 s.m.
2
vyrvw : ijld g`qw, kpVw; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; hwSIAW dovyN pwsy KVy ruK, do
do lwl lkIrW; sqrW pRqI pMnw-15.
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq Ksqw, ikrm Kurdw[ AKIrlw p`qrw pwtw hoieAw Aqy kwgz lgw ky
joiVAw hoieAw[ gRMQ dw pihlw ie`k p`qrw KwlI[ ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY[ AMqly pMny qy PtI QW qy kwgz dI cypI lweI hY ijs krky AMqlw AKr
piVAw nhIN jWdw[ AMqly pMny dI KwlI QW ƒ rMgdwr Pu`l bUtIAW nwl sjwieAw
hoieAw hY[
AwrMB : < [ siqgur pRswid] ] siq nwmu krqw purKu inrBau inrvYr Akwl mUriq
AjUnI sYBM gur pRswid] nwmu dyvw dw dyv hY] koeI dyvI ƒ mnwvdw hY] koeI isv nU
koeI gxys ƒ koeI hoir dyviqAW ƒ ] gurU ky is`K siqnwm ƒ ArwDqy hY] ijs kir
siB ivGn nws hody hYin] qwqy siq nwmu kw mMglwcwr Awid riKAw hy] iek smyN
BweI mMnI isMG jI QI is`KW pRsn kIqw jo gost jnm swKI pihlI pwiqswhI dI jo
hY]
AMq : … qy gurW dw sbdu irdw hY ] jo is`KW dw irdw sbd nwl imilAw hoieAw hY] qy
sWq ƒ pRwpq huMdy hYN] bolhu BweI jI vwhgurU poQI sMpUrn hoeI] ] Bul cu`k bKS
lYxI sD kw swD sMgq dw sdkw siqgurw dw krky]1] dohrw] sXwlkoit ky pRgxy
bwby byriqh nwmw] qhw bYiT pusqk ilKXo ihq icq lwie iDAwn ]2] dohrw]
sMmq aunI sY solvy sudI vyswK pihcwn] ikRsnw pK iQ`q lOmIey mMglvwr
pRmwn]1]] sMmq 1916.
h`Q ilKq nM : MS 3
isrlyK : jnmswKI BweI bwlw
ilKwrI : pYVw moKw
p`qry : 1 - 523 A
Awkwr : 29X24 s.m. ilKq: 29X18 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, iblkul tu`tI hooeI[ hwSIAw dupwsIN KVyH ruK iek iek kwlI lkIr[
sqrW pRqI pMnw-21
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq bhuq mwVI, kwgz BurBurw[ surU ivc 4 p`qry qqkry dy hn , ijs
Anuswr gRMQ ADUrw hY[ 523 A qy pihly Bwg dy AMq qy nMbr 102 ilKx dI QW
1002 iliKAw hY[ ikqy ikqy hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY Aqy ikqy ikqy hwSIey
ivc suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : <siqgur pRswid] jnm pqRI bwby nwnk [ smq 1521] poQI ilKI pYVy moKy
sulqwn pur ky Kqryty ]gurUu AMgq ilKvweI] pYVy moKy ilKI] bwlw sNDU ilKwvx
l`gw]…
AMq : …jb qy cwr bwrI jn fITI] qb AnBY bwrI lgY jb mITI] chubwrI dw mhrm
jb hoieAw] qb jn ko eyk idRstwieAw] qb jwie hr jnu mhl smwnw] qb pRym
Bgq kw imilAw Kjwnw] mukq bYkuT imlYY isr pwau] nwnk cwhu bwrI kw iehu gun
gwEu[ 1002
3
h`Q ilKq nM : MS 3 A
isrlyK : goSt Aijqy rMDwvy nwl
p`qry : 523 A -574 A
Awkwr : 29X24 s.m. ilKq: 29X18 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : AMq qy kuJ iSMgwr rs dy dohry id`qy hn[ ku`J hor Putkl vI hY ijs ivc mIrw
Aqy Swh husYn dw hvwlw vI imldw hY[
AwrMB : BweI Aijqy pws Aw jw clx icq hoieAw guru nwnku audws sI] qw Aijqw rMDwvw
kdwaU Awix phuicAw ] auq smyN guru nwnk Drmswl ivc bYTw sI] Aqy bhuqu
audwsu hY bYrwgu bhuqu krdw hY]…
AMq : …ijqu sux qry qwry gur is`K] mny pwvY muK duAwr] mNny pRvwry isDwr ] mNny qry
qwry gur isK] mNny nwnk BvY n ByK] AYsw nwmu inrNjnu hoie] jy ko mNn jwxY mNn
koie] vwhgurU vwhgurU ieh swK BweI Aijqy puCI] hr ikqy vyly swK kNm Avx
hCI] ijnw guru pRmysR iek jwqw hY] ieh bwkI nU nhIN suxwvxI ieh swKI AKI
vwilAw suxwvxI]
4
h`Q ilKq nM : MS 4 A
isrlyK : goSt gurU bwby nwnk jI kI Aijqy rMDwvy nwl
ilpI kwl : 1582 sMmq (rcnw kwl)
p`qry : 196 A - 228 a
Awkwr : 25X31 s.m. ilKq: 19X23 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] ]gost gurU bwby nwnk jI kI Aijqy rMDwvy nwil] ngr
krqwrpur ivc hoeI] eyk smy bwbw nwnwk jI ngr krqwrpur ivc Drmswlw
iekMq bYTw Qw] bhuuq bYrwg dy Gr ivc ] iqq smY ieku sbdu sRI rwg ivc bolxw
hoieAw] koit kotI myrI Awrjw…
AMq : …dohrw ] iqn bydIAn kI kul ibKY pRgtY nwnk rwie] sB isKn ko suKu dIXo
jhw qhw Bey shwie] dohrw] nmskwr sRI KVg kau krau su ihq icq lwie] pUrn
krEu gRMQ eyh qum mm hoih shwie]=]=]=]=]=]
5
ivic Aswƒ riKAw ] mYN inhwl hoieAw hW gurU jI] qW gurU nwnk jI ivdw hoieAw
BweI lwlo jI pwsoN[ BweI jI vwihgurU DMn gurU jI] siqgurU jI poQI ] 1896 imqI
hwVo idnI bweIey poQI sMpUrn hoeI ] poQI ilKI DMnw isMG ikAWpurIey AroVy isMG ]
Bu`l cu`k mwP AKr vwDw Gwtw soD pVHnw ]vwihgurU jI]guru jpxw] psOr ilKI ]
sRbq Kwlsy ƒ vwihgurU jI kI Pqy hY]
h`Q ilKq nM : MS 5 A
isrlyK : prICw (sRI gurU Arjn dyv jI)
ilKwrI : DMnw isMG ikAWpurIAw (AroVw isMG)
ilpI kwl : 1896 sMmq
smW : sMmq 1896
sQwn : pSOr
p`qry : 1-10
Awkwr : 14X21 s.m. ilKq: 10X15 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qirAW dy AMk pihly ih`sy nwloN v`Kry hn[ prICw Aqr isMG ƒ ilK ky id`qw]
AwrMB : < siqgur pRswid] vwihgurU jI] prICw ilKXqy, gur pRswid] mhlw 5]pauVI]
jo jn mn mih icqveI rKwvY] so mn kw sMgw kir pRgtwvY, gurpRswid sihsw Bau
imtwvY hoie AicMq icqw sBu CutY] mMn kI duibDw sB kir sunwvY] pRB BwvY qW sBY
suK pwvY] dUK drd kCu nyV n AwvY] gur kw mMqR sdw mMin iDAwvY] ismir nwm
nhIN duK koie nwnk iqsY n icqvnI hoie]slok]Awid sc jugwid scu hY BI scu
nwnk hois BI scu ]1] eyhu mMqR vwrI pMj pVnw]5] pwsw Fwlxw vwrI doie pwsy
aupir Akr ilKxy CyA sRI Bgvwn jo jn mn mih sihsw icquvxI rKwvY so sRI
Bgvwn sB imtwvY]…
AMq : … Ar dIn dunIAw mih surKrU hovihgw qyry aupr prmysr jI kI sRI Bgvwn jI
kI ikRpw BeI hY qUM Awpxy mn mih kweI icMqw icqvnI nw kr jpu sRI Bgvwn jI kw
kir ju suPlw PlYgw] sRI Bgvwn jI sRI guru jI ny ikRpw DwrI hY]36] sRI guru bwbw
nwnk jI shwiek hoie hY]bolohu BweI jI vwihgurU jI prICw sMpUrn hoie Aw Bul cuk
bKsxI AKr soD pVHnw] rwm rwm jI] guru nwnk jI] prICw iliKAw DMnw isMG
ikAWpurIey ] Aqr isMG ƒ ilK ky idqw ] vwihgurU jI kI Pqy vwcxI] pSOr
iliKAw] smqu 1896 imqI hwV]rwm rwm jI siq rwm lCmx ] hir hir hir
hir hir ]
h`Q ilKq nM : MS 6
isrlyK : jnm pqRI bwby jI kI (BweI bwly vwlI )
lyKk : pYVw moKw
ilpI kwl : 1582 sMmq
smW : sMmq 1918
6
p`qry : 205
Awkwr : 18X28 s.m. ilKq: 15X23 s.m.
vyrvw : ijld g`qw,bwAd ivc bMnHI hoeI [ pr Pyr auKVI horI[ kwgz kSmIrI[
vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[ cOpwsI hwSIAw kwlIAW, lwl,
hrIAW lkIrW vKryvyN leI pIly rMg dI motI p`tI pr p`qrw nM: 51 qoN pIly dI QW
lwl p`tI hY[ SurU Aqy AMq qy ikqy ikqy ikrm Kurdw[ sqrW pRqI pMnw 13 qoN 15 ]
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI geI hY[ ilKweI suMdr hY[ p`qry nM: 1, 2, 197 Pty hoey
hn[ p`qrw nM: 59 a qy hwSIey ivc ilKq hY]
AwrMB : < siqgur pRswid] jnm pqRI bwby nwnk jI kI ilKI] sMmuq 1582 pMDrw sY
ibAwsI ] imqI vYswK sudI 5 pMcmI ] poQI ilKI ] pYVy moKy ] sulqwnpur kw
vsnIk Kqrytw ] gurU AMgd jI ilKvweI ] pYVy ilKI muKwsq bwly sMDU jtyty dI ]
rwie Boey kI qlvMfIAhu AwieAw Awhw ] gurU AMgd nMU FUF lDw Awhw ] sqwrw idn
duie mhIny poQI ilKidAw lgy Awhy ] ijQy ijQy gurU bwbw nwnk jI nwil iPry Awhy
] iqQo iqQo dI hkIkq BweI bwly shj nwl ilKvweI]…
AMq : …qw gurU AMgd jI AwiKAw BweI isKo ] BweI bwly Aqy gurU nwnk jI ivic iBMin
Bydu kuC nwhI sI ] eyho gurU Aqy isK dw Byd sI ] bolo BweI jI vwihgurU jI ] poQI
pUrI hoeI jnm swKI dI ] sMmq (1918)
7
suKmMnI shMsRnwmy kau ilKygw pVYgw suxYgw gwvYgw isKYgw isKwvYgw Aru icqu lwie
kir pVYgw iqs kI prmgiq hovYgI]…
AMq : …bolhu BweI vwhugurU imhrvwnu] DNnugurU imhrvwnu] siqgurU imhrvwnu] sRI rwm
ikRsnw] sRI rwm ikRsnw] sRI rwm ikRsnw ] rwm siq ] guru siq siqnwmu
krqwpurK]siqgur pRswid]1] guru goibMd kau nmskwru] sgl swD kau nmskwru]
suKmnI shMsRnwmw AriQ nwl sMpUrn iliKAw sRI siqgurU jI kY pRswid] jy koeI iesu
suKmnI shMsRnwmy kau pVY ilKY isKY gwvY suxY icqu lwiekY iqsu ky sgly kwrj eIhW
aUhw ky isiD hovihgy] inrsMdyh eyh vcn hY sRI siqgurU imhrvwn jI kw] ilKq
pRIqm shgl kw srb sMgqI pYrI pYvxw vwcxw rKhu rK BuilAw cuikAW AKru ko
soiD lYxw] vwh gurU bwbw nwnk jI ] DMnu gurU bwbw nwnk jI] sRI siqgurU bwbw
nwnk jI]
h`Q ilKq nM : MS 7 A
isrlyK : svXy-sMudr dws dwdU pMQI ky ADUry
lyKk : sMudr dws dwdU pMQI
p`qry : 406 a - 406 A
Awkwr : 24X32 s.m. ilKq: 18X21 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : kul s`vXy 6 pr CyvW s`vXw ADUrw hY [ poQI dw AMq nhIN hY [ ieh poQI ADUrI hY[
AwrMB : < <siqgur pRswid] rwm jI siq ] sRI gurdyv dwdU pRswid bwbw sMudr dws
jI ky ] svXy ] ilKqM pRQmih gurdyv kO AMg ] iedv CMd ] mOj krI gurdyv
dieAw kir sbd sunwie khXo hir nyrO]…
AMq : …jogI khY gurU jYn khY gur boDk hY gurU jMgmw mwnY ] Bgq khY gur sMinAwsI
khY bnbwsI khY …..
8
AMq : …sorTw ] sqRw sY CvIs sMBq mwDv mws suBmo mq ijq khu qIs qy qk vrn
pRgt krI ] ieiq sRI ivcwrmwlw vrnn nwm AstmoivsRWm sNpUrn smwpqN [
h`Q ilKq nM : MS 8 A
isrlyK : Awqmnwm
lyKk : ikRpwrwm
smW : sMmq 1726
p`qry : 33-52 a
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9.5X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ kul 103 doihry hn p`qirAW dI
hwlq Ksqw ikrm Kurdw hY]
AwrMB : AQ gRMQ Awqmnwm sRI gurU rwm dXwl isK ikRpw rwm ikRq ilKqy [ dohrw ]
ivGn ivnwsn nwm gur nmo nmo iqh jwnw [ ivGn nws ko gRMQ jo Awqmw inrn
vKwnw ]
AMQ : ieiq sRI Awqmwnwm gRMQ spUrxMsmwpq ] dohrw icq mY rUp jo Awiq pUr rihE sB
mY pRgt AdvY prmgq pwie lwl gurU ky crn lwg ] 8 ]
h`Q ilKq nM : MS 8 e
isrlyK : kQw pRihlwd kI
p`qry : 52 A-177
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9.5X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : 165 A p`qrw A`Dw KwlI hY[ iPr 166 a qoN dUjy pqry qoN SurU kIqw hoieAw hY[
ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ikqy ikqy kwnI vI bdlI hoeI
hY[ieQy A`KrW auqy it`pI ( M ) dI QW qy ibMdI ( . ) pweI hoeI hY[
AwrMB : < sR sRI siqgur pRswid ] AQ kQw pRihlwd kI ilKqy ] sRI visso†vwc ]
hy rwm jI Ab qNU ivgÎwn pRwpq kw kwrn Avr krm sun ] jYsy dYq Asur pRihlwd
kau Awqmw kI isDqw BeI hY [ qYsy qNU BI hoh ]…
AMq : ieq sRI aup smprkrny eyK pRhlwdopKwny pRhlwd ivsRWq vrnnN pRhlwdpwKwny
smwpqN nwmu srgh]
h`Q ilKq nM : MS 8 s
isrlyK : jpu prmwrQ
p`qry : 177 A-278 a
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9.5X10 s.m.
vyrvw : p`qry Kuly hn[ ikRm Kurdw hn[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW[ kwlI isAwhI
vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnW 10 [
9
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] gurU nwnk rUp ivK ky hrI lykrI ly sB mMgl ky nwm ky
rsIly rMgIly hir nwm ky]…
AMq : …ieq sRI jppRmwrQ sNpUrx] sRI rwm jI=sRI ikRsn jI sorTw] icq bRhm lY lIn
mn vwxI qhw rwmnih[ inj pd rhq sucIn lwl guru ky crn lwgw]
h`Q ilKq nM : MS 8 h
isrlyK : vcn goibMd lokW ky
smW : sMmq 1887
p`qry : 279 A-294 A
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9.5X10 s.m.
vyrvw : p`qry Kuly hn[ ikRm Kurdw hn[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW[ kwlI isAwhI
vKryryN leI lwl[ sqrW pRqI pMnW 11 [
Awm vyrvw : ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ikqy ikqy kwnI vI bdlI hoeI
hY[ieQy A`KrW auqy it`pI ( M ) dI QW qy ibMdI ( . ) pweI hoeI hY[ x dI bxqr Awm
nwloN vKrI hY[ihMdI dy A`Kr vI ikqy ikqy vrqy hoey hn[ (d) dI QW qy (fI) dI
vrqoN hY ijvyN smyN ivc (sudI) dI QW qy (sufI)]
AwrMB : < sRI siq gur pRswid AQ vcn goibMd lokW ky] iek idn Kjwny dby hoey auqy
sq sqrW aupdys dIAW ilKIAW hoeIAW ifTIAW mY]…
AMq : vcn goibMd lokw dy sNpUrn hoey] swvx sufI 9]1887] sRI Bgvwn jI cNdn Gr
cmwr ky inq aT Toky cWmw] cNdn ivcwrw ikAw kry jo piVa nIc sOkwmw]1]
h`Q ilKq nM : MS 8 k
isrlyK : lyKw
p`qry : 295 a-329 A
Awkwr : 12 X 16 s.m. ilKq : 9 1/2 X 10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid AiQ AwTvy srgh ivKy Apny mn kw ihswb Aru iDAwnu
vrxn hovYgw] qW qy jwnu qNU jo mhwrwj BI AYsy khw hY ] jo jb my pRlok ivKy
jQwrQ kw qrwjU rwKhugw Ar iksI pr AinAwEu n krogw ]…
AMq : jo jb XhI mn sWq kI suBwv ivKy iesiQq hoqw hY qb Awpko qwVnW kir kY
smJwvqw hY jo qYny AmkW kmu ika kIAw Aru AmkW Ahwr ikau KwieAw] qWqy
pRisD huAw jo krqq dy pICy jwigAwsI jn ko Awpny krmhu kw lyKw krnw Avs
myv pRvwnu hY ]3] ieiq lyKw smwpqN]
10
h`Q ilKq nM : MS 8 K
isrlyK : vyd ausqq
lyKk : sRI Dr svwmI jI
p`qry : 330 a-337 A
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9.5X10 s.m.
vyrvw : p`qry Kuly hn[ ikRm Kurdw hn[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW[ kwlI isAwhI
vKryryN leI lwl[ sqrW pRqI pMnW 11
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < sRI siqgur pRswid AQ vynqI sRI Dr svwmI jI kI sRI Bgvwn ipRiq[
sÍwmI jU ] hy Aijq qNU Apnw jY kr ]…
AMq : …ieiq sRI vyd ausqq sRI Bgvwn mwDo Dr svwmI jI kI[ pRwrQnw smwpqN] sRI
rwm jI kI]
h`Q ilKq nM : MS 9
isrlyK : jnmswKI Bgq kbIr (Awid kQw kbIr guMsweIN kI)
ilpI kwl : 1919 ibkRmI / 1862 eI: (rcnw kwl)
p`qry : 582
Awkwr : 25X16 s.m. ilKq: 11X16 s.m.
vyrvw : ijld kpVw, g`qw; isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy KVHy ruK, do do lwl lkIrW
ivc iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnW 11
Awm vyrvw : gRMQ ikRm Kurdw[ grMQ dy pihly 9 qy bwAd ivc 8 p`qry hwSIey vwly qy 7 p`qry
hor ibnw hwSIey qoN KwlI ]
AwrMB : < siqgur pRswid] Awid kQw kbIr gusweI kI pUrbly jnm kI] Awid pUrblI
ipCly jnm kI kQw ] pUrib jnim hm bRhmn hoqy hwiQ kmMflu lInw ] rwGo rwie
kI Bgiq n kInI qb pkir julwhw kInw]1] iqskw prmwrQu ] kbIr jI ies
jnim julwhw hI BieAw is ikau BieAw]….
AMq : qb aunhu goibMd lok auiT kir gusWeI kbIr jI kI crnI lwgy] kbIr jI ky isK
Bey] khny lwgy ij DMn kbIr siq kbIr ikRsn kbIr lwgy ismrny sgly bolhu sRI
rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm
gurU gurU
siq siqnwm krqw purKu siqgur pRswid]
kQw pUrn hoeIAw]135]
BweI rwm jnw jI rwm nwm ismrnw ] 19 swl aUnI sY aunIAw 1919 bswK bdI
qIj CinCr vwr nMU poQI sMpUrn smwpqI ]
h`Q ilKq nM : MS 10
isrlyK : pRwn sMglI
lyKk/ilKwrI : sRI gurU nwnk dyv jI
11
p`qry : 1 A - 248 A ic`qr: pihly pMny qy rMgdwr ifzweIn[
Awkwr : 21X13 s.m. ilKq: 15X10 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr ] do pwsIN KVHy ruK do do lwl lkIrW dw hwSIAw[ sqrW pRqI
pMnW 13 [
Awm vyrvw : A`gy ipCy iek iek p`qrw KwlI hY ijs qy pYnisl nwl kuJ nMbr ijhy ilKy hn[
ivSyS : ies swrI poQI ivc kMny ( w ) dI QW qy ibMdI ( 0 ) dI vrqoN kIqI hoeI hY ijvyN
bwbw n0nk dI QW ‘b0b0 n0nk’, ijs muqwibk ilKq dw smW AWkx ivc
shwieqw iml skdI hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] slok] A0id scu jug0id scu] hY BI scu n0nk hosI BI
scu ] KNq pR0n sNglI suNn mhl kI kQ0 ] inrNk0r k0 iDA0nu guhj b0xI
b0by k0 bolx0] smuNd ky p0r hoeI] qd b0b0 paux Ah0rI sI] r0jy
isvn0B ky dys hoeI]…
AMq : …n0 qid isv skqI koeI Q0n ] eyk iekyl0 inrNjn Bgv0n ] q0k0
kh0 koeI kry ibc0r] ah0 AlK inrNjn eykNk0r ] qid eyk inrNjn n dUj0
koeI] qb auqpiq prlo mUl n hoeI] qb A0ip hI A0ip AlK inrb0n0]
q0k0kh0 kIjY ibKA0nu ] n0 koeI khY n sunnYh0r ] nwnk s0ihb Apr
Ap0r ] s0ihb Apr Ap0r]22]
h`Q ilKq nM : MS 11
isrlyK : Awid gRMQ-bwxI sMgRih
p`qry : 40+30+10
Awkwr : 16X10 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK do do lwl lkIrW [
sqrW pRqI pMnW 15 [
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI, ikqy ikqy poQI dI ilKq ivc hwSIAw bixAw hoieAw hY[ ikqy
ikqy isAwhI bdlI hoeI hY[
AwrMB : < siqnwmkrqwpurKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur pRswid]
jpu…
AMq : piqq punIq goibMdh srb doK invwrxh srix sur Bgvwnh jpMq nwnk hir
hir hry]]1]
rwmklI m: 5 jip goibMd gopwl lwl rwm nwm ismir qUM jIvwih iPir n KweI
mhw kwl 1 rhwau koit jnm BRim BRim BuimAw[ iea bfY Bwg swD sMg pwiea[2[
ibn gur pUry nhIN auDwir bwbw nwnk AwKY eyh bIcwr 2 aAM nm:]
h`Q ilKq nM : MS 12
isrlyK : jnm swKI imhrbwn vwlI
lyKk/ilKwrI : imhrbwn
p`qry : 428
12
Awkwr : 24X34 s.m. ilKq: 16X21.5 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr[pihly p`qry qy iqMn lkIrW dw cupwsIN hwSIAw hY Aqy bwkI swrI
poQI ivc dupwsIN KVy ruK lwl lkIr, AMdr kwlI lkIr qy ivckwr motI sNqrI
lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnW 17 [
Awm vyrvw : poQI auKVI hoeI hY[ ikqy ikqy hwSIey qoN bwhr iliKAw igAw hY[hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : < siqnwm-----------jnm swKI mhlw 1] Amr kQw kI poQI jo koeI ihiq
icqu lwie kir pVY suxYgw ilKYgw iqs kI mukiq hovygI] sRI inrMkwr jI kw bcn
hoieAw hY jo hY nwnk jI ko koeI qyry nwmu kI Amr kQw suxygw pVYgw iqs kw duK
dildR dUr hoie jwvYgw] jo hY nwnk jI jo koeI bwCnw kir mMgygw so guru nwnk jI
pUrI krygw]1] bolo BweI jI vwihgurU jI] ] jb mhw prlY kwl kw smw AwvYgw qb
idb sau brK brKw nwhI hodI] Aru sUrju bwrW klw sMpUrnu cVdY hYn[ qb qyj
bhuq hodw hY]
AMq : …ikAw hau pwpI ADRm kIt qyry gux khw suxwie] khqw bkqw Awp hY Awpy hI
js gwie] gwvy suxy ilKy icq lwie kY iqs hir ley imlwie ] hau FwFI dr
mMgqw dIjY dwn rjwie] nwmu dwnu dy Awpxw jn rjw iqRpiq AGwie ] FwFI jpu
suK pwieAw crn kml ilvlwie] nwnk dws kI bynqI moih rwiK lyhu
srnwie]51]2]
h`Q ilKq nM : MS 13
isrlyK : srDw pUrn poQI
lyKk : BweI nMd lwl
p`qry : 1-32
Awkwr : 13X16 s.m. ilKq: 10X11 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr[isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy Kvy ruK, do lwl, do kwlIAW
lkIrW ivc pIlI motI lkIr; sqrW pRqI pMnW 12 [ iek do QW hwSIey ivc ilKq[
ikDry-2 hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hY[
Awm vyrvw : p`qrw nM: 1 a qy AMq ivc 32 A KwlI hn[
AwrMB : < siqnwm krqwpurK gur pRswid] AQ qqkrw poQI SrDw pUrn ilKXqy] eyk
smyN BweI nMd lwl jI guru grIb invwz dsvyN pwqswh Agy bynqI krI QI] jo jI
scyu pwqswhu Agy jo rKI gur mnIsr hoey hYn hor isv qy Awid lY kir ijnw ny jMqR
mMqR id bil kir ky sBnW dIAW kwmnw pUrIAW huMdIAW hYn]…
AMq : …cwlI vwr jpY sukRv0r hmysw AsiQq hovY ]1]slok]mhlw 1] nwm rihE
swDU rihE rihE gur goibMd] cwlI vwr hmysw jpY] rivvwr sjxI imlY] muMdwvxI
mhlw 5] Qwl ivc iqin vsqU peIa sq sMqoK vIcwro] 40 cwlI vwr hmys jpY
rvvwr s`jx imlY] srDw pUrbk gRMQ sMpUrnM]
13
h`Q ilKq nM : MS 14
isrlyK : ik`sw gopI cMd
lyKk : BweI nMd lwl
p`qry : 2-47
Awkwr : 7X13 s.m. ilKq: 13X7 s.m.
vyrvw : ijld nhIN hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY [ p`qrw nM: 2 qoN
22 q`k Aqy 29 qoN 30 q`k dupwsIN KVyH ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw
hwSIAw hY[ bwkI pqirAw qy hwSIAw nhIN hY [ sqrW pRqI pMnW 12 [
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI hY[ poQI ADUrI hY[ AwKrI p`qry qy ilKq pwtI hoeI hY[
ilKweI suMdr hY]
AwrMB : …ikqk idvs suK so krq bhu ibD Bog iblws] rwjw gMgw rwm ko BXo pRlok
invws]8] qw pwCY pwXo iqlk rwjw gopI cMd] dyqAw sKw sur skl nr iknr CP
inMd]1]
AMq : …ijau ijau qIX sB duK iblp khq krwih krwih] iqEu iqEu liK sb dyvqw
krYN qrwih qrwih ]252] ijEu inRp ibkRm kMdlw n`l ko deI imlwie]…
h`Q ilKq nM : MS 15
isrlyK : mhW Bwrq
lyKk : swDUjn
smW : sMmq 1897
p`qry : 289
Awkwr : 14X24 s.m. ilKq: 11X15 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, auKVI hoeI[vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ dupwsIN
KVyH ruK do lwl lkIrW ivc motI pIlI lkIr dw hwSIAw hY[sqrW pRqI pMnW 10 [
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw hY[ ikqy ikqy ikrm Kurdw hY[poQI dy SurU Aqy AMq ivc 4-4
p`qry KwlI hn[ AMqly pMny qy ilKq dy AMq qy lwl Aqy kwlIAW lMmy ruK qy KVHy ruK
vwro vwrI lkIrW Aqy iek kwlI qy iek lwl ibMdI vwh ky sjwieAw hoieAw hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] siqnwm krqwpurK---gur pRswid] AQ mhw BwrQ
ilKqy]doihrw] hr pRB ko inq ismrIAY kIjy inmskwr] kvl nYn kI bwrqw suxIAY
srDw Dwr]cOpeI] ikRsn dyv jI Bey Aivqwr] krn dUr BU ko Bwr] dust sMGwry
bhuqy swm] sMq jnw ky pUry kWm] gj shWie iek iCn mY krI] pRgto jl qy sRI
nrhrI] hrnwkS mwirEu pRBU gupwl] pRYlwid Eubwirau hrI gupwl]…
AMq : …eyq sRI mhw BwrQ pUrnM]pVY] sunY mukiq hoie] sRI ikRsn Dwm mY jwvY
soie]doihrw] lgmwqR ko soD kY pVnw kro bIcwr] hm sB Bul cuk ilKq hY qum
iKmw kro gopwlM] poQI sMpUrn hoeI] KibAw dy ikly ivc ] imqI ] imqI ivswKo
idnyu qRyeIey]23] sMmq ]18] dy] poQI pUrI hoeI[
14
h`Q ilKq nM : MS 16
isrlyK : mhWBwrq BwKw
lyKk : ikRsn lwl
p`qry : 1-785
Awkwr : 17X43 s.m. ilKq: 24X26 s.m.
vyrvw : lYmInySn krvw ky iqMn ijldW ivc dubwrw bMnI hY[vKryvyN leI lwl isAwhI dI
vrqoN kIqI geI hY[dupwsIN KVyH ruK do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW ivc
vKryvyN leI sMqrI rMg dI motI lkIr dw hwSIAw hY[sqrW pRqI pMnW 20 [
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq Ksqw [ hwSIey ivc ikqy ikqy ilKq hY[ AMq smyN bwry hor
kwnI nwl iliKAw hY[
ijld nM : 1 1-179
ijld nM : 2 180-476
ijld nM : 3 477-785
AwrMB : <svsiq sRI gxyswX nmh] Enmh srsÍqI] EAM ibAwsw nmh: Em sRI
gur c`rx kmly BXo nmh] AQ mhWBwrQ BwKw ilKXqy]dohrw]vMdo crx rwj
bdnvr jw kI pUj Apwr] suir nir muin jin krih ihq dyvn dyv ivcwr]1]
AMq : dohrw]ikRsn lwl BwKw krI jYsI buD jy igAwn ] gun jn soo ibnqI kro kro nw
hws sujwn]87]dohrw] Apny mn qy Awg ry kor skY bKwn] ieh ivcwr kIjY
iCmw hy buD gyh mhwn]99]=]=]=] --ieq sRI mhwBwrqypurwxy svrgw rohx
prbxy ikRsn lwl ikRq BwKwXw Astwds prbw smwpqM] suBMBvq] srb jgqM] ]
sMmq ATwrw sY sqwsIey imqI mwGu phly gRMQ sMpUrn hoAw]
15
h`Q ilKq nM : MS 17 A
isrlyK : AMimRqsr mhwqm
p`qry : 11 A -14 A
Awkwr : 17X17 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < sRI gxyswie nm: dohrw] sRI siqgur nwnk sdw pUjau duie kir jor] jwqy
sMsy sB imtY auqm miq ijm Bor] [ ]dohrw]gur gxys Aru swrdw bMdo ihq icq
lwie] jwkI ikRpw iblwsqy auqm mq ko pwie]2]…
AMq : …do :] ikRq jug pRBwv sr qum kihXo mmnwQ] qRyqw ko pRBwv Puin kho skl
ibD gwQ]6] ieiq sRI BivKXq purwxy aumw mhysur sMbwdy AimRqsr mhwqmy nwm
duqIE iDAwie]2] sRI mhwdyvau vwc dohrw
h`Q ilKq nM : MS 18
isrlyK : guru nwnkwid iest vMswvlI (gurpRxwlI)
p`qry : 11
Awkwr : 14X23 s.m. ilKq: 9X18 s.m.
vyrvw : ijld KulHy pqry do g`iqAw ivc bMnHy hoey[isAwhI kwlI ; sqrW pRqI pMnW 10 [
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq TIk hY[ gRMQ dy SurU ivc iek Aqy AKIr ivc do p`qry KwlI hn [
AwrMB : AQ sRI gur nwnkw dI iest vMswvlI ilKXqy] dohrw] gxpiq rGupiq vwkpiq
guridq hir gur myrw[ nwnkwid dsu iest nm vMswvl iqn qyrw]1] pwvn sUrj
vMsH Aiq iqn my rGulO rwie] iqn mQyvy dI kuly cqr swl suKdwie]2]…
AMq : …kwrqk suid iQq pMcmI sMmqR sqRW sY pYNT ] fyhrw qnlp QWn rc ngr
Abclw AYT ] dsm gurU kw crq Xh qwrw hir kv vwd ] gxpiq rGupiq
vwkpq nwnk lO nmu pwdu ]22]
16
AMq : ---Pyir mwqw suMdrI jI mwqw swhb dyvW jI Ar guru jI dw mwmw hor srbq isK
sMgqI Kwlsy jI jog qKq gurAweI dw Ar pwqswhI dw sRI AMimRqsr scu KMf jI
itikAw ]1] ieq gurpRnwlI gur pRnwlI guru jI kI smwpqM]
h`Q ilKq nM : MS 19 A
isrlyK : ivDI AMimRq Ckx Ckwaux dI
p`qry : 26 E-101 A
Awkwr : 8X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] pRsMg dyvI kO pRgt krky AMimRq Ckx Ckwx kw] iqn
brsu sRI siqgurU jI ny hom kIAw[ pRQm brs mo sMgqw kau hukmu ilKy jo isr pr
kys Dwr kr drsn kau Awvxw] dUsry brsu mo hukim ilKy jo ssqR pihr kr
drsn kO Awvxw] iehu duie brsu hom nYxW dyvI ky prbq pr kIAw]…
AMq : …] Ar jo lok khqy hY vhu pTwx pYdy Kw kw poqRw bwAr swhb ny aus ky hwQu mo
ktwr dIAw Ar aus sO cOpiV Kylqy Qy so bwqw kpol klpq hY] aus ky dwdy ko guru
jI ky ipqwmw ny mwrXw Qw so qIsrI pIVI mY ey qwikAw vYr Qw ] Ar cOpiV kw
Kylxw siqguro kO kb soBqw hY ijno ny isKhu pRiq aupdys kIAw hY ] juAY jwie n
KylY pwsy] pXojn eyh ijs mo siqguro kI mihmw hovy so vwkX pRmwx hY]1]2]
h`Q ilKq nM : MS 19 e
isrlyK : bhwdr Swh ky mulwkwq kw pRsMg
p`qry : 101 A-114 a
Awkwr : 8X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, auKVI hoeI[ dupwsIN Kvy ruK do lwl do kwlIAW ivc vKryvyN
leI motI pIlI lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnW 6
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 114 do p`qirAW qy iliKAw hoieAw hY ]
AwrMB : < siqgur pRswid] Ab bhwdr swih ky mulwkwq kw pRsMg ilKXqy hY] eyk smy
AorMgjyb ny Apny puqR bhwdr swh kEu kYd kIAw Qw] jb kyqw icru BieAw] Aru
vuhu Apxy pIro PkIro kIAw mnauqw kr rhw Aru auskI KlwsI n BeI] qb koeI
iek isK guru ky bwhdr swh kI iKjmq mo rhqy Qy]---
AMq : …qw smy guru swihb jI ny BI ilKw jo hmrI BI dKx jwxy kI ieCw hY] eykTy hI
clihgy] ieh Bwq iml kir fyrw cilAw] Aru bhwdr swh ky fyry so cwr kosu kI
ivQ pr swihbu fyrw rwKqy Qy] AOru pRsMg joqI joiq smwauxy ko cirqR mo ilKw hY]
swKI sMpUrn hoeI] bolhu BweI jI sRI vwihgurU jI]0]0]=0]=
17
h`Q ilKq nM : MS 20
isrlyK : nwnk pRkws bhu AMg gRMQ
smW : sMmq 1902
p`qry : 1-58
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ dupwsIN KVy ruK do
lwl lkIrW dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnW 9 [
Awm vyrvw : poQI ikqy ikqy ikrm Kurdw hY[ AMq ivc do p`qry KwlI hwSIey vwly hn[ ies poQI
dI mwiekRoiPlm bxI hoeI hY ]
AwrMB : < siqgur pRswid] rwg rwmklI mhlw 1 nwnk pRgws bhu AMg grMQ brnqy]
dohrw] kr jory pRnwm kir Dro crn pr sIs] nwnk qum gurdyv jI pUrn ibsvy
bIs ] 1 ]…
AMq : …]dohw] jgdIs guru mo ko imly pUrn dInw Byv ] nwnk kI fMfauq hY bwr bwr
gurdyv]402] do: ] SB swDn prnwm kir kho jor isrnwie] iehI dwn moih
dIjIey Bgiq krUM icq lwie]403] nwnk pRkws kI poQI spUrn hoeI]sMmq ]
1902] imqI swvn bdI]9] idn ribvwr]
h`Q ilKq nM : MS 21
isrlyK : pRym sumwrgu igrMQ
lyKk : gurU goibMd isMG
smW : 1955 ibkRmI (ilpI kwl)(bwAd ivc pYn nwl iliKAw jwpdw hY)
p`qry : 249
Awkwr : 13X16 s.m. ilKq: 7X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK, do kwlIAW lkIrW; sqrW
pRqI pMnW 8 [
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI[iqMn p`qry pihlW Aqy pMj p`qry bwAd ivc KwlI [ smyN dy
bwry ivc pY~n nwl iliKAw hoieAw hY[ qy nwl nwl nmUny dIAW lkIrW vI hn ikDry
ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ 2 A pMnw A`Dw KwlI CifAw hoieAw hY]
AwrMB : ]iDAwau rhq kw cilAw ] pRym smwrg igrMQ ilKAqy] pwqswhI 10] AwigAw
sRI Akwl pUrK kI isa iDAwa pihlw aupdys bMdgI ismrn kI rhq ] Akwl
purK vwc]
AMq : …ieh bcn ies mwrgu ky jo ies igRMQ my hY so hr iksI ky Awgy bKwn n krY,
pVY]1] khW aucwr krY jhW jwnY ik pRIiq idR sunqw hY Ar sun kr mn ibKY pRIq
aupjwvqw hY]2]qwqpRj ies kw Xih hY] jo sun kir bIcwr mY prY] kXo kr boln
hoieAw hY]3] qb vih AMq bymuK sRI Akwl purK sXo hoie] ies qy hr mnuK ky
Awgy ivD ies gRMQ kw bolxw suxwvnw nwhI]4] AMq cln kljug kw clYgy] jXo
aupRkhmw hY]5] qb ies gRMQ ky bolxy kI mihmw hoiegI]6] mrd kw cylw cln
18
ies gRMQ ky mwrg kw clweygw]7]jo koeI ies mwrg AwvYgw so suKI rhYgw]8] AMq
ko pwrigrwmI hovYgw]9]1]6]
AiDAwie shj jog nwmM sRI prm mwrg igrMQ smwpqM] smsq sMpUrx sRI
kwl jI kI riCAw sRb loh kI riCAw muJko] APjU AiDAwau kw bcno kw
AiDAwie]10] bcn ]112] sRI prm mwrg igRMQ smwpqM smsqM] ] ]1955]
mhInw cyqR ] qrIk 22] ] ] ] ]
h`Q ilKq nM : MS 22 A
isrlyK : ibSnpdy sUr swgr
lyKk : sUrdws
p`qry : 3A -7A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : <siqgur pRswid] ibsnpdy sUrswgr dy ] pwCy iPrq n myry locn Awgy Drq n
pwie] mn hr lIAw mwDurI mUriq ikAw kro Gr jwie]1]…
AMq : …slok ] ] AkurUr Bgq jI ky] ] kMs kutl AkurUr pTwieAw mD pur
kIE pYAwnw ] vwjI iCMj AKwVw juiVAw myrw igrDr bwl ieAwnw ] mQrw dMq vsn
19
iek joDy myrw ieqnwk bwl ie\wxw] mhwdws mY clx n dysw mq koeI krI
iD|wxw]1] vwrI vwrIAw vwrIAw ]
h`Q ilKq nM : MS 22 e
isrlyK : mwJw msqrwm
lyKk : msqrwm
p`qry : 7 A - 12 a
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : mwJw msqrwm kIAw] clo sKIey mslq kIjIey nI ijq mo mQrw nwie jwvY] Asw
suMdr rUp inhwrdIAw nU koeI duK ivCoVy dw nw pwvY] idn bIqdw pMD qkydIAw nU suK
hovy qw DYn crwie ilAwvY] msqrwm ahu suKn sOdIAw nI ijnw pRym klyjVy Gw
lwvY] 1]…
AMq : …ikQy gvweIAw rwq rwq mohn myrw vy] mY igAw sw kubjw pws qY ikAw JyVw vy]
cl clIey kMsy pws kry nbyVw vy] qyrw kMs kox blwie pry pry prwie] jn ky vl
bl bl jwie syvk qy rwey]12]
h`Q ilKq nM : MS 22 s
isrlyK : Cdm duDwDwrI ko
lyKk : hirvMs pRswd
p`qry : 12 a - 19 a
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] ] AQ Cdm duDwDwrI ko] ] Aiq pMfiq duDwDwrI] iek
AwieE hY bRhmcwrI] imRg Cwlw EFY suB lCn suMdrqw pY vwrI]1] poQI piVE
bqwvq sB ko kr llwt kI ryKw] llqw kihq lwflI clho qO kOqk hm
dyKw]2]…
AMq : …rIJq AiKl klw kI swnI dyiq hwr auprYnI] DMn DMn khY guAwl sKI sb dyiK
hsI imRgnYnI]43] murlI deI bulwie swm ko vrKXo rMg mhweI] sRI hir vMs pRswd
rMgIlI lIlw vrn sunweI]44]
h`Q ilKq nM : MS 22 h
isrlyK : rws birMdwbn
lyKk : jYml
p`qry : 19 a - 21 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
20
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : pqrw nM: 21 qy QoVw iBjw hox kwrx isAwhI PYlI hoeI hY]
AwrMB : < siqgur pRswid] ]kibq] pRQm rws krI sRI ikRsn bIc ibMdRwbn pyKvw
ibnod mohq hoq ibRj BwimnI] bhuq kwl pICy eyk mohn lwl aupjXo qhw gunhUM kI
Kwn Bjn kr Ast jwmnI] dyKq nr nwrI bilhwrI bilhwrI jwey hrY kot dUKn
ly Twkr ko nwm jI] qwko swigrd BXo pUrb Avqwr Dr Bgqn mY Bgq bfo
pRgitE Em Xw rwm jI]1]…
AMq : …]5]khw lO bfweI gur Apny kI brno mY hovY kot rsnw gun AMq nhI gweIey
jI] swrI jo bnwspqI qwkI ly klm kro pUrn Drw smwn kwgd mMgweIey jI] bwnI
hoie bkqwgx eIs jo ilKwrI hoie AYsy gurU jI kw qo BI mrm nhI pweIey jI] hwQ
joru ibnqI Xh gurU mXw rwm jI pY jYml inj dws jwn crnn mY lweIey jI]
h`Q ilKq nM : MS 22 k
isrlyK : kwPIAW bulHy Swh
lyKk : bulHy Swh
p`qry : 22 a - 27 a
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] inq mqI dyvy mwau DIAw] qU iPrnI ey vwaudu] mwE
DIAw] nw srm hjw ey guAw DIAw qU kdy qy smj inDwn kuVy] kr kqn vil
iDAwn kuVy]1]…
AMq : …iek AYsw vylw AwvIgw] sB swk sYn Bj jwvIgw] buly swh nU kr lY Xwd
kuVy] kr kqx vl iDAwn kuVy ]22]
h`Q ilKq nM : MS 22 K
isrlyK : AwrsI
p`qry : 27 a - 30 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ AwrsI ilKXqy] ] kwnw ry cqr gUjrI ibRj kI
nwir] irm icm syqI kIE isgwr] gl sohy kMcn kw hwr] moihn mtkI sIs su
DwrI lIE AwrsI bdn inAwrI doaU AKIAn surmw swrsI] Tumk Tumk prw nyvr
bwjy cLI gujrIA Gr sy swjy qyrI bMg bwey n CmkwrsI] sIs PUl muK cMd ibrwjy
nYno ky bwn ibrho ky mwrsI] nMd ky nMdw dIjo jVwaU morI AwrsI ][1]
AMq : …kwnw ry hm gujr hY dws qumry [ qumwry ] ] hm pur myr kro igrDwrI] Awpnw
rUp cqrBuj Dwry] kbI hfw jvwn kbw hr bwlw] pIq pIqwbr Avr duswlw] gl
21
sovY moqIAn kI mwlw ] qyry qn mn jobn vwrs ] khq rwm rwJux piq[ mwro lIlw
qo gweI ikRSn murwr sI] hwrI gujrI jIqy kwnw JgVy mY lY leI JMgr AwrsI]
h`Q ilKq nM : MS 22 g
isrlyK : muMdrI rwm dws kI
lyKk : rwmdws
p`qry : 31 a - 37 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X 11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ muMdRI rwm dws kI ilKXqy] ] rwm dws mQurw qy
gujrI cLI sb swj bnweI hY] moqI mwg sIs lk bysr krn Pul Cb CweI hY]
mtkI sIs bwjUbMd pOcI dulrI ADk suhweI hY] rqn jVq kr muMdRI sohY duD bycn
ko AweI hY]1]…
AMq : …dInI muMdRI mtkI pRBlInI pUrn krky pUr deI] swbq kInI surK cunrIAw
dyKq guAwrn hrK BeI] qb nMd ko nMdn ibRj ko Awey mQrw ngrI guAwr geI]
rwm dws sur kr muin durlB kir cirqR AMqRmeI]19] jo ieh muMdRI suny sunwvy jnm
mrn nhIN pwvq hY] bRhm Awdk sur sy swr dw ins idn nwm iDAwvq hY] rwDw
ikRsn nwm ky AsqoqR pVq prm pd pwvq hY] KotI KrI soD lyhu sMq juuno rwm dws
js gwvq hY] muMdRI sMpUrn]
h`Q ilKq nM : MS 22 G
isrlyK : dy rwDw ipAwrI
lyKk : ibRKBwn
p`qry : 37 A - 40 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 38 KwDw hoieAw hox krky AKr pUry nhIN pVHy jWdy[
AwrMB : < siqgur pRswid] dy rwDw ipAwrI ] bMsI ibn ho igAw mY lcwr sI]1] ibMdRw
bn my rws rcweI ] sKIAw Awvn bMq lgweI ] muK Dr bYsI Awn bjweI] gvwl
bwl hmry sMg swjy] Durbq qwl imRdMg bwjy] ivc bMsI srdwr sI] sur nr muin
jn cwihq swry] ieMdR Awdk Ab sur swry] surq iqsI vl DwrsI ] kro myhr
ibRKBwn nMdnI] mY qum pY jwvw bilhwrsI]1]
AMq : …bMsI dyho sqwb hmwrI ] moih leI ibRKBwn dulwrI ] pRIq rIq kI bwq
icqwrI ] joV hwQ hoeI vs kwnw] rv ss joq ADr muskwnw] Pulo kI guljwr sI]
ibis kwf PUkq tyk Adr sr kInI] moihq sb snswr sI] khY dws Ab dwn
idjXo jwnXo qY ikRsn murwrsI]
22
h`Q ilKq nM : MS 22 |
isrlyK : ibsn pdy
lyKk : lwl dws ?
p`qry : 40 A - 43 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ ibsn pdy ilKXqy] ] pRqmh bqlwky mXk hmwrI ly
igAw] ly igAw cl myrI sjnI rI byrw hI kY igAw ry] dys qU Ap dys peI
pgnvwkI ly igAw]…
AMq : …kwey ko fwro hrI] bws brylI l0l dws ijn cliqAw cliqAw cliqAw Bjn
bxwey hY] cliqAw cliqAw Bjn bnw ky bYT sPw mY gwey hY] go rs lY lY aUdo sBI
rs lY lY Br Br fony ry aUdo pI igAw mqvwlw jogI] kwey ko fwro hrI]
h`Q ilKq nM : MS 22 c
isrlyK : Putkl kivqw
p`qry : 43 A - 73 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] ibRKBwn lqMqI rwDw] iek pRgtI bud Agwdw] iek bol
sKI sMg lInI] vY bcn rcn pRbInI] sun sKI bCIcn myrI] pRIqI qn hI hY qyrI]
sun sjnI sumq auijAwrI ] jhw clIey kuMj ibhwrI]—
AMq : …clny n dyq mwrg muK so eyhI sunweI]4] jobn ko dwn mwrY[ ieh nMd ko
GnweI] dyKI sKI AkylIXw kuMj Gwt mwhI] hs ky jo lilq iksorI auh kMT so
lgweI]5]
23
kwnI nwl iliKAw hY Aqy hwSIey qoN ibnW hY[ ilKq dy AMq qy do svYXy ilKy hn[
p`qrw nMbr 34 qy smyN bwry iliKAw hY]
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ CMd rqnwvlI ilKXqy ]dohrw] gur ginpiq goivMd ko
nwX sIs hir rwm] ipMgl mq BwKw ibKY rcq rucir prkwm]1]---
AMq : …gRMQ CMd rqnwvlI swrQ Xw ko nwm] BUKn BrqI qYN BXo khY dws hir rwm]
110] AQ sMmq dohw] sMmq sr nv muin ssI nB nvmI gur mwn] iffvwnw idRF
kUp ijh gRMQ jnm sQl jwn] ieiq sRI hir rwm ikRq dws inrMjnI ikRq CMd
rqnwvlI sMpUrxM ]
h`Q ilKq nM : MS 23 A
isrlyK : ipMgl ibRiqcMdRodX
lyKk : AmIr dws
ilKwrI : nrYx isMG
(rcnw kwl) sMmq 1887 ib:
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 1-15
Awkwr : 16X27 s.m. ilKq: 12X22 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] E sRI gxyswX nm:] sRI gurvy [gurdyv] nm:] AQ ipMgl
ibRiqcMdoRdX AmIr dws ikRq ilKXqy ]dohrw] kivn puMj ris kwn mn ijh lK hoq
AnMd] iqRibiD qwp aupsm krn jX jX sRI ibRj cMd]1] ibRiq cMdRodX gRMQ Xh
ihqu kr rcq AmIr] pFq sunq jW kY lhY CMd gXwn gMBIr]2]…
AMq : …dohrw] ibRiqcMdoRdX gRMQ Xih jo pF hY kr pRIq] isK hY sRI ibRj cMd iqh CMd
rcn kI rIq]88] ieiq sRI AMmIr dws ivrcqy ibiq cMdoRdY mwqRw brn CMd Byd
brnnM duqIE pRkws]2] AQ ilKwrI ko kibq ] = ] dws jo AMmIr rcXo gRMQ
pRkws mhW ibRiqcMdoRdX nwm Xwko jg gweIXy ] siq eyk CMd BnXo aukiq jugiq jor
pVy sunY Xwih nr CMd rcnweIXY] rcY hY nvIn ibRqbIn kY gRMQ ko kivqw ky guMQn ko
mhW suK dweIXy[ suDw sr bYT fyry Twkr AMqrjwmI ky ibRiqcMdoRdY ilKXo nrYx isMG
jweIXY] dohrw] sMmq muin Aih bsu mhI cYq svYq p`K eyk ] rcXo isMD swgr qt
gRMQ CMd suivbyk]
h`Q ilKq nM : MS 24
isrlyK : AwrqI kbIr Bgq jI kI, Bwg pihlw
lyKk : grIb dws
Awkwr : 16X27 s.m. ilKq: 12X22 s.m.
vyrvw : KulHy p`qry do giqAW ivc bMny hoey hn[ poQI Awfy ruK KuldI hY[ poQI bgYr hwSIey
qoN hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ sqrW pRqI pMnW 14 ]
24
Awm vyrvw : ieh poQI do BwgW ivc hY, 1 qoN 6 p`qry Aqy 1-7 p`qry [ pihly Bwg dy p`qrw
nMbr 6 dI qIjI sqr q`k Aqy dUjy Bwg dy p`qrw nMbr 6 dI cOQI sDr qk mjmUn
sWJw hY[ ies qoN Agy pihly Bwg ivc cwr sqrW hor hn Aqy dUjy Bwg ivc igAwn
smuMdr, suMdr dws dw pRsMg hor id`qw hoieAw hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] AwrqI kbIr Bgiq jI kI] pYlI AwrqI hir drbwry] qyj
puMj jwih pRwx auDwry] pwqI pMc puhp kr pUjw] dyv inrMjn AOr nw dUjw ] Anhd
nwd ipMf bRhmMfw ] bwjq Aihins sdw AKMfw] ggn Qwl jh aufgx moqI] cMd
sUrjhw inrml joqI] qn mn Dn smrpn kInw] prm purK ijn Awqm cInw]
pRym pRkws BÎw auijAwrw] kih kbIr mY dws qumwrw ]49]…
AMq : …grIb ibnw jIbw bwnI pVHy ibn hI AMg AnUp ] ibn mMdr jhw pOV nw
Abgq sq srUp ]45 ] < Â] cwr pdwrQ eyk kr suriq inriq mn pOx]
AslP kIrI jog eyhu ggn mMfl ko gOx]46] suriq lgy Aru mn lgy inrq
inrbwx] cwr jugn kI bMdgI eyk plk prvwx]47]KycrI BUcrI cwcrI aunmnI
Akl AgocrI nwd hyrw] 48
h`Q ilKq nM : MS 24
isrlyK : AwrqI kbIr Bgq jI kI, Bwg dUjw
lyKk : grIb dws
p`qry : 1-7
Awkwr : 16X27 s.m. ilKq: 12X22 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : EhI
AMq : …grIb ibnw jIbw bwnI pVHy ibn hI AMg AnUp] ibn mMdr jhw pOV nw Absq
sq srUp]45 ] < Â]gXwn smuMdr suMdr dws dw pRsMg] AQ DXWn
brnn dohw CMd] ] ipRQm DXwn pd sb hY duqIey ipMf ADIq ] iqRqIey DXWn rUp
sb pun cqurQy rUpwqIq]1] ------mMqR shq so nwm sgRB] mMqR ibnw so khy
AgRB] qWqy jos gRB sy nwm] so auqm hY pRwxwXWm ]82] pUry rwKY ryck krY]
EAMkwr mMqR EuDrY] GMtw nwd qul aur iDXwvY ] qw sO iml kir pRwx clwvY]83]
ieau iqRkwl AiBXwsY koeI] pRwx mws hI mY iQr hoeI] bhuirE ihRdY kml ko DXwvY]
Ast pMKrI so ibgswvYY]84]
25
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc lwl isAwhI nwl iliKAw hoieAw hY[ pr pVHnXog nhIN hY bhuq
DuMdlw ijhw idKweI dyNdw hY ies leI lwl isAwhI vwlw ih`sw C`f ky iliKAw hY[
p`qrw nM: 157 a qy ilK ky bwAd ivc kwlI isAwhI nwl KVHy ruK lkIrW vwh ky
ilKq k`tI hoeI hY[
AwrMB : bYrwg rmY ibBo Ast kul pwrs pirAih [ klp ibRC bnrwie PUl Pl Amrs
BrIAih [ spq smMudRh suDw soeI glq suq lwvih]…
AMq : …krku mwrk sKwie puhm pwqR huie AweI] lyKn sIs ktwie kWn kir Taur
spweI] jMqR cVy suqwrin ks jMqR mY swry] ijiBR Awbwj tl sMgq mylI] ksqUrI
kisa kryhI guly prmshylI] bInw rs kw isa krY pws jyb rGu boly is rwj kW
isa khY sMg bwiesw folY ] kW isau khY aur swDrqMnu jVy[ bydI auib pRkWE krY
drvysW pwny pVy] pUrn hoAw]
h`Q ilKq nM : MS 25 A
isrlyK : vnvwlI (vnvwrI)
p`qry : 157 A - 163 A
Awkwr : 25X16 s.m. ilKq: 20X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 158 qy ilKq dUsrI kwnI nwl jwpdI hY [ p`qrw nMbr 164 qy sMsikRq
qy gurmuKI AKrW ivc slok ilKy hoey hn[ p`qrw nMbr 164 dw kwgj qy isAwhI
vKrI hY[ ilKq suMdr hY[ poQI dy SurU ivc lwl isAwhI dI vrqoN hY[
AwrMB : < siqgur pRswid jb sMskwru hoie suD ibml kir buiD pRkwsI ] jb sMskwr
suDu shij Bvgq audwsI] jb sMskwr hoie suDu pRym riq hir aupjwvqw[ jb
sMskwr hoie suDu sdw hir crcw Bwvqw[ hir crcw BwvY sdw Anq nmnu kq
lwghI] vnvwrI hoie suD irdw sMskwr jb jwghI]…
AMq : …ijh iCn ikRpw ktwC sok sMsw imit jweI] ijh iCin ikRpw ktwC irdy hir
mUriq gweI] suKd pdwrQ hOih sB duKu icMqw sglI hrY] vnvwrI igrDrn kI
ikRpw ktwC jb hI PurY]
26
AwrMB : < sRsiq sRI gxyswXnm:] AQ mwn mMjrI nwm mwlw ilKXqy ikRq kiv nMd
dws] dohrw ] qMnmwm pd prm gur ikRsn kml dl nYn] jg kwrn krunwrnv
gokl jwko AYn]1] aucir skiq nih sMsikRq jwnXo cwhq nwmw ] iqn lig nMd
sumiq jQw rcq nwm kI dwm]2] guMQq nwnw nwm ko Amr kos ky Bwie] mwnvqI
ky mwn pr imly ArQ sB Awie]3]dohrw]—
AMq : …AQ jugl ky nwm]do] jumlN jgmN jmN duM ddÍYN auqYN imQNnu ibbN bIAW] juglN
iksor sdw bso nMd dws ky hIAw]275] AQ mwlw ky nwmW]do] mwlW isRk jo
gunvNqI Xh ju nwm kI dwm] ju nru kMT kirhY iesY hvY hY Cb ko Dwm]276] ieq
sRI nwm mwlw sMpUrxM msqu suB msqu] jY rwDy ikRsn jI]
h`Q ilKq nM : MS 26 A
isrlyK : Anyk ArQ
lyKk : nMd dws (jugl iksor dw iSS)
p`qry : 1 –30 a
Awkwr : 10X13.5 s.m. ilKq: 7X 9 s.m.
Awm vyrvw : ijld cmVw, auKVI hoeI hY[ sqrW pRqI pMnw- 8 [ dupwSIN KVy ruK do do lwl
lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw hY[ ilKq suMdr hY[ keI QweIN kwnI bdlI
hoeI hY[ ieh poQI ikrm Kurdw hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[
vyrvw : EhI
AwrMB : < sRI gxyswey nm:] AQ Anyk ArQ nMd dws ikRq ilKXqy ]dohrw] jo pRBu
joiqm jgq mY kwrn krn AByv] ibGn hrn sb suB krn nmo nmo iqh dyv]2]
AMq : ivtp nwmw ]ivtp isRMg p`lvN ivtp ivtp khq ibsQwr ] ivtp ibrC kI fwr
gih nwFy nMd kumwr]145] joeI Anyk ArQI pVY AQvw sunY ju koeI ] qw kau Ank
ArQ ieh puMn prwpiq hoie]146]=]=]=]=]
h`Q ilKq nM : MS 26 e
isrlyK : rUp dIp ipMgl BwKw
lyKk : jY iksn
(rcnw kwl): 1776 sMmq
p`qry : 1 –22
Awkwr : 10X13.5 s.m. ilKq: 7X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw 1 a KwlI hY, 1 A qy isrP do sqrW hI ilKIAW hn[ AglI ikRiq SurU krn
qoN pihlW 2 hwSIey vwly p`qry KwlI hn [
AwrMB : < sRI gxyswXnm:] sRI sÍrs`qeI nm:] AQ rUp dIp ipMgl BwKw ilKXqy ]do]
swrd mwqw qum brI subuD dyhu dr hwl ] ipMgl kI CwXw ley brno bwvn cwl ]1]
27
AMq : bwvn brnI cwl sB jYsI mo mY buD ] BUl Byd jw ko khw kro kbIsur su`D ] 3 ]
sMmqu sqRw sY brs AOr iC`hqr pwie ] Bwdo suid duqIAw gurU BXo igRMQ suKdwie ]4]
ieiq sRI ipMgl rUp dIp BwKw jY ikRs˜ Bojg ikRq spUrxM msqu suB msq ] 5 ]
h`Q ilKq nM : MS 26 s
isrlyK : CMd rqnwvlI
lyKk : hirdws inrMjnI
(rcnw kwl): 1795 sMmq
p`qry : 1 –57
Awkwr : 10X13.5 s.m. ilKq: 7X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : suDweI leI hVqwl dI vrqoN kIqI hoeI hY[ hwSIey ivc Aqy lweInW ivc vI
suDweI kIqI hoeI hY[ ikqy ikqy hwSIey ivc jW A`KrW dy Q`ly ArQ vI ilKy hoey
hn[ CMd rqnwvlI BwKw ivc 90 CMd hn, 28 E p`qry qoN Suru krky 57 A p`qry qk
109 brx CMd id`qy hn [ 4 CMd qoN bwAd 5 nMbr nhIN pwieAw Agly CMd nMU
lgwieAw hY [ ies leI 109 vyN CMd nMU 110 nMbr lgwieAw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ CMd rqnwvlI ilKXqy ] dohrw] gur gnpiq goibMd
ko nwK sIs hr rwm] ipMgl mq BwKw ibKY rcq rucr prkwm]1]…
AMq : …igRMQ CMd rqnwvlI swrQ Xw ko nwm] BUKn BrqI qYN BXo khY dws hir
rwm]109] sMbq sr nv muin ssI nB nv nvmI guru mwin] iffvwn idRF kUp
qih gRMQ jnm bl jwin]110] ieiq sRI hir rwm dws inrMjnI ikRqw CMd rqnwvlI
spUrxM]
h`Q ilKq nM : MS 26 h
isrlyK : ipMgl swr
lyKk : sisij imRigMd, [buD isMG]
p`qry : 58 a – 60 A
Awkwr : 10X13.5 s.m. ilKq: 7X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : AglI ikRq SurU krn qoN pihlW do p`qry KwlI C`fy hn[ dUjy p`qry qy fw. ipAwr
isMG ny iliKAw hY “Agy mwn mMjrI nwm mwlw dy r`d kIqy hoey p`qry hn[ Agly do
p`qirAAW qy ADUrI ijhI ilKq hY[ AMq ivc 7 hwSIey vwly KwlI p`qry hn]
AwrMB : < sRI BgvqI jU shwie] AQ ipMgl swr ilKqy] sisij imRigMd ikRq]dohrw]
mwq ipCOrI AMkurw kyvl vrnu ju jwn] eyqI no lGu kihq kiv Avr skl gur
mwn]1]…
AMq : jgn kI brCI Ajb nokdwr bnI sgn ko srso inks jwq pwr hY] qgn kI
qVqwq mo gunsI qmk qyg ggn ruJwaU lu`Q ju`Q ktwr hY] Agn dd`Cr clweI
28
Aiq jwko AYsy jwq jm lok so smyq prvwr hY] khY kib dIn mwno mIn ko snIcr
eysys ky Eudys bys AYsy hiQAwr hY]8]=]=]
h`Q ilKq nM : MS 27 A
isrlyK : bwrwmWh
lyKk : kysodws
p`qry : 63 a – 82 a
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < bwrwmWhW kysodws jI kw liKÎqy] dohrw] cyqR ciVE swm jI rwDy BeI
ibhwl] hwQ jor bynqI krY ikau jWdy nMd lwl] CMd] iksn jI cVdy cyqR cVy] ik
rwDy vwg ikRsn dI PVy] ik ibdRw bin qurdy CVy] ik ikqny gvwl gopIAW lVy] ik
isrpr ibrhu ingwry kVy] ik qYnU kyhVI gopI lVy ] ds KW lwl jI]1]
AMq : Pul hir sun hr ikau vy dyso] Aj idn AwieAw mYƒ BwgI BirAw] swnu cMd suK
dw ciVHAw] mihlI Awie ikRsn jI viVAw ] rwDy pkiV klwvy kirAw] cwry nYn
gfwvf AiVAw] rwDy ikRsn ivcoN hirAw] 4] 12] dohrw] suK suqI rwDy rukmnI]
Gir AwieAw iksn gupwil ] bwrwmWh sMpUrxM imit gXo srb jMjwl] 1] ieq
bwrwmwhw kysodws jI kw sMpUrxM]
29
h`Q ilKq nM : MS 27 e
isrlyK : bwrWmwh
lyKk : KyrySwh
p`qry : 83 a – 108 a
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ieQy Aw ky lKweI poQI ‘a’ vwlI poQI nwloN bdl geI hY, iksy hor h`Q dI ho geI
hY [ isAwhI vI m`Dm hY[ hwSIAw vI do qoN iqMn lweInW dw ho igAw hY[ do lwl
lweInW ivclI iek kwlI lweIn hY] p`qry dy Q`ly Bwv 6 s.m. C`f ky do lweInW
ikqy lwl qy ikqy kwlIAW lgweIAW geIAW hn ijnHW auqy ilKq kr id`qI geI
hY]ieMj pRqIq huMdw hY ik iksy v`fI poQI leI iqAwr kIqw kwgz ie`Qy vrq ilAw
igAw hY[ ies ilKq dy AwKrI p`iqRAW qy klm motI ho geI hY hry k p`qry qy 7
pMgqIAW hn]
AwrMB : < bwrwmwh Kyry swh kw ilKXqy] dohrw] AswF smyN ibnqI krY Kyrw swih
ADIn] qum ibn bXwkwl nYin hY jYsy jlu ibn mIn]1]ryKqw CMd ] AswF my sovY
prI sB Kwb dyKY kWmnI AMbr lvY ibjlI iKvY duK dyih dunw dwmnI]…
AMq : …dohrw] khY Kyrw ieh bynqI suin nyhu bwrih mws] Aws dRsn lwg rhY jb lg
Gt mih sws] KYr kw bwrwmwhW spUrxM]1]
h`Q ilKq nM : MS 27 s
isrlyK : bwrWmwh hIr kw
lyKk : su`Kw isMG
p`qry : 108 a – 130 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < bwrwmwhW hIr kw ilKXqy kib suKw isMG]dohrw] cyq mws AwieE cUck dIE
ibvwih] hIr pIr qn ibRhu kI KyVy mnih aucwir]1]CMd] jI jb cyq mhInw
AwieAw ] bwbl cUck kwj rcwieAw] KyVw jM\ bxwie ilAwieAw ] swkM folI cwie
supwieAw ieSky sInw Awx qpwieAw] ibrho kiF CurI hux DwieAw myry mwrxy]…
AMq : dohrw ] lInw plG ivCwie KusIAW mwxn Awp so hIr pIV qn jwie suK AwieAw
jIA rwm sO] Ab bwrwmwhW hIr kw spUrxM ikRq suKw isMG]1]
h`Q ilKq nM : MS 27 h
isrlyK : bwrW mwh (BweI bu`D isMG)
lyKk : BweI bu`D isMG
p`qry : 131 – 150
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
30
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : poQI SurU krn qoN pihlW 3 sqrW ilK ky ktIAW hoeIAW hn]
AwrMB : < bwrwmwhW BweI bu`D isMG jI kw ilKXqy ] rbw ciVAw cyq mhInw iesky jor
qpwieAw sInw mYfw idl mwhI ny lInw KyVw huMdw kOx kmInw mOlw mylI Xwr ngInw
mYN qw hoeIAw bhuq ADInw bwJo Xwr dy]…
AMq : …bu`D isMG hIr su hIrw pwieAw ibrho dwrd duK vM\wieAw mOly mulK su suiK
vswieAw sIny scu slytI AwieAw hMBy hwr sIgwr suhwieAw dUjw Bwau kudwau
imtwieAw sulKxI iehu GVI]121]1]
h`Q ilKq nM : MS 27 k
isrlyK : Abgq hulws ky CpX dohry
lyKk : idAwl
p`qry : 151 – 163 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : hwSIAW dovyN pwsy do do lwl lkIrW, sqrW pRqI pMnW 8 ]
Awm vyrvw : AMk nMbr qy vI hVqwl PyrI hoeI hY[ 11 nMbr CMd q`k kib`q Aqy 12 qoN bwAd
svXw CMd dw pRXog kIqw hY[ 21 qoN bwAd Pyr kib`q dw pRXog kIqw hY [ p`qrw nMbr
163 dI kwnI Aqy isAwhI dovyN bdly hoey hn[
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ Abgq hulws ky CpX dohry ilKXqy] dohrw] nIl
brn qn duql sqmu`K kbwh n jws] kMr kuTwr suB kwr inqu jY jY ibGnu ibnws
]1]CpYX] isv suq crn vsyK kml mwlw ikRq bwDq ] bMdnw sur nr isD swD
js mwQ AgwDq ] kdlI mUl AnkUl jMG rwj qrY ijh] lMbo dr inD vws jwn
Awjwny bwhu iqhu]…
AMq : ...]23] cMfkw su dyvI aucy igr pr sujwno qum qly jl Dwrw doie byVI bUf geI
hY] pWc sY mnuK bfw gXo byVI doie bIc] Xw mYN JUT nwih bwq swc sBY khI hY]
ivswKI kuMB myly ijs roj hirdvwr BXo cwr GVI rwq rhy mOq bfI BeI hY] swFY
AwT sY mnuK mirE hirdvwr bIc GVI eyk doie Dwr kwl hUM kI vhI hY]24]
h`Q ilKq nM : MS 27 K
isrlyK : bYq (Putkl)
p`qry : 163 A – 166 a
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : iqMn p`qirAW qy Cy bMd id`qy hn]
AwrMB : bYNq jUey dw] joie juAwrIey jUey nU Kyfdy nI rupey kOfIAW tky ilAwvdy nI] jdo
nkI pUriqR cok dwau lwvn mwl ijqky qwau lgwdy nI] jdo hwr AwvY cp Kwie ky
isr dI pgVI dwau lgwvdy nI] krj cVy isr qy gusw Kwie ky jI bfy Guln qy fMf
mcwaudy nI]1]…
31
AMq : …bYNq mwJo kw] cwl mwJy dy sihrW dI Ajb ifTI] aucky TgW vWgU Tg jWvdy
nI]rwqI cor bxky Jugy BMndy nI] idny DwVvI lut mcwvdy nI] koeI Awvy muswPr
cl ky jI] DqUrw dy ieky mwl aufwvdy nI] idn idhwr nU jy mylw bfw hovy] gihxy
buFIAw qoV ky Kwvdy nI]6]
h`Q ilKq nM : MS 27 g
isrlyK : dohry-hwSm dy (sohxI ivcoN)
lyKk : hwSm
p`qry : 166 A – 170 a
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq : 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : dohry hwSm dy] kcI pYr sMBwl n DirAw sIr pIqw sI kcw] kcy vihx peI jwie
kcI qy qulhw ivhwiJAw kcw] fubdI qy jwie ijDr hQ GVdI so hQ pwvY kcw
hwSm jwn gvwaUg sohxI pr pRym n krsI kcw]1]…
AMq : …ForW vWg Gro cwie qwieAw jwih mIAw ho qurdw ] imilAw dys inkwlw Awjj
quirAw hoie Ajurdw] lhU mws lieAw cr ibrhoN hwl bury ijau murdw ] hwSm kOx
imtwvY ausƒ iliKAw lyK ju Durdw]11]
h`Q ilKq nM : MS 27 G
isrlyK : s`sI ( dohry )
lyKk : hwSm
p`qry : 170 A – 172 a
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ies ivc isrP 6 dohry hn[ 173 pMny qy lkIrW mwrIAW hoeIAW hn[ ies qoN
pihly p`qry qy donW pwsy lwl lkIrW hn Aqy 173 p`qry qoN A`gy dohI pwsI do do lwl
lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr hY[ 173 a qy iShrPI dIdwr b^S dw isr& iek
pMnw hY[ 170 p`qry dI isAwhI Aqy kwnI bdlI hoeI hY[
AwrMB : < dohry hwSm dy ssI] idl ivc sok iPrwk ssI dw puƒ Alwbw bwly] Awqm
Awp Awpy BiTAwrw Awp jilAw nU jwly] ibrhu bydrd Awrwm n dyNdw vWg iqKw
qn jwly]hwSm Pyr kyhw sauxw jw pIqy pRym ipAwly]…
AMq : …bhuq lwcwr hoAw sihjwdw iKcI pkV ktwrI ] ijs qn cmik lgI qoiV jwvY
so jmrUp dulwrI] Coif muhwr su idqI iBrwvW tutidAW jwn ipAwrI] hwSm kOx
PVy ijd bwjw ijnw jwn iesk ivc hwrI ]6]
32
h`Q ilKq nM : MS 27 |
isrlyK : bMsrI-iksn kI
lyKk : sUrdws
p`qry : 173 A – 182 a
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : sqrW pRqI pMnW ikDry ikDry 6 Awm 7 ] hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW ivc
iek kwlI lkIr, ikDry do do lkIrW qy ikDry 4-4 ]
Awm vyrvw : 177 A p`qrw KwlI hY]
AwrMB : < AQ bMsrI sUrdws ikRq kiv ] ibsn pd] eyk idn bMsI hr kI qt pY
ibsrwnI] vwtXo lMGI Awie sUqW ibRK BWn sujwnI] bMsI lInI rwDkw hoeI ADk
pRsMn] ies pwCY imly sXwm jI cVXo AMDyry cMd]1]…
AMq : …lInI kMT lgwie hir ky bwr sbwgI] mn mYN hoeI pRsMn sKI qUM hY vfBwgI]
bwrs bwgI lIqIAW hir hir ibRj kI nwir ] sUrdws ibnqI krY ikrpw krI mUrwir
]24] sUrdws kiv bMsrI ikRsn dI sMpUrxM]
h`Q ilKq nM : MS 27 c
isrlyK : bwrwmWh sRI rwm jI kw
lyKk : gurdws isMG
p`qry : 182 A – 209 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : hwSIAw, ilKweI, sqrW vKrI vKrI isAwhI nwl ijs qoN mwlUm huMdw hY ilKwrI ,
kwnI Aqy sroq pusqk vI v`Kry v`Kry hox[ p`qrw nMbr 203-206 qk hyTly pwsy do
kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY]
AwrMB : < bwrwmWhw sRI rwm jI dw ilKXqy]dohrw] cyqR imt geI icqvnI Pul rhI
bnrwie] dsrQ kw mn mOilAw rwm isMGwsn pwie] 1]…
AMq : …dohrw] jwck Bey Bumyr sm rMc krih En koie] gurdws isMG kI bynqI drs
iqhwro hoie] rwm jI kw bwrwmwhw sMpUrxM]
h`Q ilKq nM : MS 27 C
isrlyK : sRI ibSn AsqoqR
p`qry : 209 A – 212 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : sRI ibSn AsqoqR ]< gIAw CMd] kvl nyqR ktpIqMbr ADr murlI igrDrM]
mukt kuMfl kr lkutIAw swvry rwDy brM] kUl jp nwDyn A0gy sgl gupIAn mn
hrM ] pIq bsqR grx bwhn crn inq suK swgrM]
33
AMq : …sRI ikRsn klml hrn jnky ju Bjy hir hr crn ko ] Bgq AwpnI dyh mwDo
Bv swgr ky qrn ko ]
h`Q ilKq nM : MS 27 j
isrlyK : gMgw Asqoqr
p`qry : 212 A – 214 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : hwSIAw dovyN pwsIN do do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr, p`qrw nMbr 213 a auqy
Awfy ruK ivckwr do kwlIAw lkIrW iKcIAW hoeIAW hn[
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : E gMgw, Asqoqr ilKXqy] BujMg CMd] suvBUM suqY isD srbM pRkwsI ] mhW skq
ApnI su Awpy inkwsI] mhW joq jl ko DrXo dyh AMgy] prm joq kI skq sRI mwq
gMgy]1]…
AMq : …sunY idAwl Astk mhW pwp jwvY] pVy icq mo inq gMgw hI nwvY] jpY jwp jw
ko AnMqy AnMgy] prm joiq kI siq sRI mwq gMgy] ieiq sRI gMgw jI kw Asqoqr
smwpqM]1]
h`Q ilKq nM : MS 27 J
isrlyK : cMfI kw bwrwmWh
p`qry : 214 A – 220 a
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw :pMnw nMbr 219 A qy kwnI bdli hoei hY[ 215 qoN 220 q`k swry p`qirAW qy Awfy
ruK do kwlIAW lkIrW lgweIAW hoeIAW hn[ ieMj pRqIq huMdw hY ik ieh iksy v`fI
poQI dw hwSIAw hovygw, Coty p`qirAW krky hwSIAW hyT auqy Aw igAw hY]
AwrMB : 1E cMfI kw bwrwmWhw ilKXqy] BvwnI CMd] jY jY mXw AYQy hYsIAw ijs dI BlI
kmweI] krx Pul suieny ky lwtU jY jY kry lukweI] cyqr boly bwk bwnIAW sB Gt
boly meIAw] kibq CMd qoN mwJ quKwr auQwl bjyqw QeIAW] isMG cVI isr CqR
ibrwjY kr iqRsUl rsIeIAw ] mnsw pr dyvI idAwl sdw jY Aws pUrxI
meIAw] 11]
AMq : Pwgx Puly Pl vwVIAW jW meIAw bwg lvwXw cMbw mrUAw qy gul nrgs idn idn
PUl sv`Xw] aupr Kyfn kwn gopIAW Aqr gulwb auf~Xw] mnsw pr dyvI idAwl
sdw jY Aws pUrxI m`Xw] 1] cMfI dw bwrmWhw sNMpUrxM]1]
h`Q ilKq nM : MS 27 \
isrlyK : bwrwmWh guru goibMd isMG jI
p`qry : 220 a – 238 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
34
vyrvw : isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, sqrW pRqI pMnw 8, ikDry ikDry hwSIAw iqMn
pwsIN s`jy qy K`by do do lwl lkIrW Aqy do do kwlIAW lkIrW, ikDry ikDry iqMn
iqMn lkIrW vI hn[
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < bwrwmwhw sRI guru goibMd isMG jI kw ilKXqy] dohrw] qyrw nwm Akwlu jI jp
su ihq icq lwie] gxpiq gOrI swrdw Xw qy hoiq shweI ]1] dohrw] cyqr sRI
Akwl jI cly sumyr isDwie] qp krdw gurU goibMd isMG ByijAw Awp
cVwie]2]AdBuq CMd ] jb hI cVy cyq inrbwix goibMd isMG PVI dsq ikRpwx nO
rMgw GiqAw drd rMJwix idn idn BeI qurk nU hwix gurU nU bKs BgOqI qwx [
qurk dy KwlI kIey plwxu su rois icqwr kY]…
AMq : …PulhrI ] AdBuq CMd ] ciVAw Pgx Bwg pivqR mOly Awb fwl Pl pqR khy
kbIsr bwl bicqR BieAw spUrn juD cirqR hIrXw qKq jVwien CqR jiVAw Kcq
kir ] isMGwsn sqgur Bly ibrwjy vwjn BWq BWq dy vwjy guibMd isMG qIn lok piq
rwjy svwry sB isKw dy kwjy bKisAw audy Asq lO rwjy guibMd isMG Awp hr]
…Pul hrI ik hr jI hW ik drsn AMimRqsr jI jw myrw mn locdw]1] bwrwmwhW
guibMd isMG jI kw sMpurnM]
h`Q ilKq nM : MS 27 t
isrlyK : bwrwmWh BrQ jI kw
p`qry : 238 A – 255 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : isAwhI kwlI, ikDry ikDry vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ do do
lwl lkIrW sqrW pRqI pMnw 7 ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hY]
Awm vyrvw :pMny ikrm Kurdw, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI dy AKIr ivc do p`qry
hwSIey vwly KwlI hn[
AwrMB : < bwrwmWhw BrQ jI kw ] ] sMkr CMdu ] ciV cyqR PUly sgl bn sBu jgq
pwieE cYn ] ibnu rwm lCmn BrQ ky Bir nIr Awey nYin ] kwko khoN ies ibrih
kI ivCVy jo pRIqm pRwn] duK dUir myrw ko krY Gr nhIN rGu kul Bwn] Ab pOn ijau
sIql clY ikaU rhy bnu rGubIr ] sMig nhIN vws ivCwny iks ibiD DrY mnu
DIr]…
AMq : Pwgn pRB kw drs kr suKI BieE sB lok ] icMqw geI sMpq BeI imt gieE
duK Aru sok ] Folw ] Pwgin Pwg PulI PulvwrI ] imln ipAwry duK imt gey
BwrI ] mY Ely Goly qn vM\w twrI ] krnw kIjY mY srin quhwrI ] 12 ] 1 ]
35
sQwn : AMimRqsr ( srdwr Swh dI hvylI)
p`qry : 1 – 14 a
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAw do do kwlIAW lkIrW, sqrW
pRqI pMnw 10
Awm vyrvw : p`qirAW dy isry juVy hoey hox krky ilKq pVI nhIN jWdI[
AwrMB : < siqgur pRswid] pRICw ilKI mhlw ]5] pauVI] jo jn mn mih icqvnI
rKwvY] so mn k shsw kr pRgtwvY] gur pRswid shsw Bau imtY hoie AwicMq icMqw
sB CutY] mn kI dubdw sB kih sunwvY] pRB BwvY suK pwvY ] duK dRd kuC nyV nw
AwvY] gurU kw mMqR sdw mn iDAwvY] ismYR nwm nhIN duK koie] nwnk iqsY n icqvnI
hoie]…
AMq : …eyk kwrj ikAw qyry sBI kwrj sMpUrn Bey hY qU mn icMdy mn Bwvdy Pl
pwvwihgw Ar dIn dunIAW mih suKRrUu hovihgw] qyry aupr pRmySR jI sRI Bgvwn jI
kI ikRpw BeI hY] qUM Apxy mn mih kweI ] icMqw icqvnI nw kr ] jp sRI Bgvwn
kwrj suPlw PlYgw] pRICw gurU AMgd jI kI sMpurn hoeI] sMmq 1932 ] BweI
jIvw isMG ny pRICw ilKI srdwr swih jI dI hvylI sRI AMbRqsr jI bYswK pRivs†y]=]
h`Q ilKq nM : MS 28 A
isrlyK : gurpRxwlI
lyKk : igAwn isMG
smW : sMmq 1923
p`qry : 14 A – 21a
Awkwr : 12X14 s.m. ilKq: 10X14 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] dohrw ] ds gur pd bMdo ipRQm pWc dyv pun bMd]brno
gur pRnwlkw sn isK lhY AnMd ] kibq ] BrI BwrI Bwr BUmI pwsr psU sy pwpI
mwry Dyn Drm] AiDkwiDk swey hY qurk qrMg cFy bMDy hom byd pdY duKI dIn dyvqw
pukwry fr pwey hY sun ky dwqwr inrMkwr Avqwr DwirE gRwm iqlvMfI Dwm kwlU
iqRprwvY hY myK vdI qIj swl pMdRW sY CbIsy mih Biea jY jY kwr guru nwnk jI AweY
hY]…
AMq : …dso gurn ky purb mY kr kr ho ihq sMg ] gur ihq bwtY isKn ko lhY mn
ieCq rMg] gurpRnwlI sMpUrn suBM msq siqXMn mwih]kibq]
h`Q ilKq nM : MS 28 e
isrlyK : bwbw At`l jI ko jnm mhoqsÍ
smW : sMmq 1923
p`qry : 21 a – 22 a
36
Awkwr : 13X14 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ies poQI dw p`qrw nM: 22 a kwgj Ksqw hox krky iek pwisa BuirAw hoieAw qy
kuJ A~Kr swP pVyH nhIN jWdy [
AwrMB : kibq mIrI Aor pIrI hU ky sÍwmI sRI hrguibMd qwky qIjy… su nwnkI gnwey hY ]
qwky js hoq Avqwr bw… lIno Awn kwsI AMnpUrnw so sdw bRqlwey hY]…
ky…rbwr dyKy nsY BK dwr dIky ] TwxydwrI pweI gur pur kI shwey hY ] solw sY
sqRqRy swl kqy sudI pUnXw buD bwjq bDweI bwbw Atl jI Awey hY ]
AMq : …imRMgMd boD dUr qy pRkwsY sRI Atl jI ko dyK ] 4 ] ieiq sRI bwby Atl jI ko
jnm mhoqsÍ joqI joq ]
h`Q ilKq nM : MS 29 A
isrlyK : cMdRbdn (ik`sw) qy imAwr
lyKk : AlI Swh
smW : sMmq 1888 ibkrmI
p`qry : 55 a – 76 A
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
37
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] cMdR bdn ] Xk rwjy kI bytI QI cMdr bdn] Akl kI QI
vh KwnsIrI suKn]1] sBI ky idl bIc QI vhu BwvqI] v idn rwiq hsqI rhy
gwvqI]…
AMq : …ieDr rwjw hovy auDr hovy swh] hovy AMdr mhlw dy hY hwie hwie]236] hUeI
cMdR bdn mXwr mShUr] vlwieq ihMd kI mY Ar njIk dUr]237] dohrw] rMg
pq cMdR bdn musbr qy mXwr] Swh kvIsr hY AlI Awid gulwm aucwr]238] cMdR
bdn sMpUrnM]
h`Q ilKq nM : MS 29 e
isrlyK : suKn PkIrw sweI lokw pkMbrW dy
smW : sMmq 1888 ibkrmI (qIjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 77 a – 106 A
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] suKn PkIrW sweI lokw pkMbrW dy bcn hY hjrq AlI dw ]
jo DRm vwilAW dw sRdwr Qw] ikAw jo iek idn aupr Kjwny dby hoey dy s`q
nsIhqW ilKIAW hoeIAW ifTIAW] ikAw jo pihlw hmsosu ieh AwauNdw hY mYƒ aus
AwdmI qy jo jwxdw hY jo mauq scu hY] Ar Pyr hsxy Kylxy] …
AMq : ieh Kslq mhwpurKw dI hY[] jo idl ivc kInw nhIN rKdy Awdr Anwdr iek
smwn hY ijs ky]8] nwvw eyhu ] jo vyly Kwxy dy hwjr huMdw hY Aru cup krky bYT
rhdw hY] eyh inswnI gRIbW dInw dI hY]9] dsmI eyh] jo koeI aus dI vl njr
krdw hY] qW auh aupr ijmIn dy njr rKdw hY] eyh Kslq mjUbW dI hY]
h`Q ilKq nM : MS 29 s
isrlyK : swKI BweI lwlU (lwlo) jI kI qIsrI pwqSwhI 3
smW : sMmq 1888 ibkrmI (qIjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 107 a – 110 a
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] swKI BweI lwlU jI kI qIsrI pwiqSwhI 3] gurU Amrdws
jI goivMdvwl sy] gurU jI cuabwry AMdir bYTy sy] Awpxy rMg ivic bYTy sy] iekis
mweI ny cIk mwrI]…
AMq : …BweI lwlU ƒ vyKwil ky Kpru Bir ky lohU dw pIqw ] Pyir DobI ACw hoie
gieAw] qyeIAw BweI nwil quirAw ]…BweI lwlU kihAw qYƒ Cifdy hW swƒ
mMnygw]Es kihAw iehu myrw bcnu hoieAw ] ijQy koeI eyis swKI ƒ pVygw Aru
38
ijsƒ mY ciVAw hovWgw ais ƒ eyhu swKI suxwvY iqsnU mY Cif jwAwgw] ijs qrWH
qusw mYƒ CifAw hY] qYsy mY BI Cif jwvWgw ] swKI sMpUrx hoeI] guru kw rotu jQw
skiq dyxw]1]
h`Q ilKq nM : MS 29 h
isrlyK : riKAw vwrI dy qwp dI
smW : sMmq 1888 ibkrmI (qIjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 110 a – 110 A
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : vwrI dy qwp dI riKAw bwry mMqR iliKAw hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] riKAw vwrI dy qwp dI] lohy kw kotu bjr ky ikvwV jwhw
bYTy pRwx ipMfu jo AwvY mwr mwir krqw so AwvY pwie prqw mwrnhwry ky hwQ klMk
kihqy kI jIB klMk sunqy ky kwnu klMk dyKqy kI AwK klMk]...
AMq : …pihlw dUjw qIjw cauQw BI Cif jwie] Plwny ky swsw dI sRI nwnk jI shwie
hovy]
h`Q ilKq nM : MS 29 k
isrlyK : bwrwmWh
lyKk : hkUmq
smW : sMmq 1888 ibkrmI (qIjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 1– 19 E
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl hwSIAW do kwlIAW lkIrW KVy ruK ivc iek lwl
lkIr [ sqrW pRqI pMnW 8 Aqy p`qrw nNM: 18 a qyy 18 A, 9 qy 10 sqrW hn]
Awm vyrvw : ies ilKq qoN h`Q ilKq 29 dI dUjI poQI SurU huMdI hY[ieh ilKq iksy hor h`Q dI
lgdI hY ilKq suMdr hY[ isAwhI bdlI hoeI hY[ p`qrw nMbr 8 qy ilKq iblkul
bdlI hoeI hY[
AwrMB : AQ bwrwmwhw ilKXqy]dohrw] cyq cVy mwey PuilAw vx iqRx sBY bhwr ] kwbl
pur DweI krI mY vwFI dy Xwr] rbw jb ru`q cyq dI cVI ik idlbr auT cilAw kr
AVI ik nw auhu kUieAw nw mY lVI] ik dyKx auT mhl pur cVI ik jWdw ifTw hY
mY sVI ik rodI jwr jwr mYM KVI ] iqRmkdy nYx lwie rhy JVI ik rodI Awie mhl
ivc vVI ik su`ny mhil hvylI pVI jy kr rho AjokI GVI] guMdwvw sIs bMDwvw DVI
mY qW ikrq Awpxy PVI iksy ƒ kI khW]…
AMq : …qW kro hkUmq eyhu vifAweI hmry hoiegy [ rwm shweI Awvn AMg swk
suKdweI hk hmswey dyn vDweI AMg lgwvY sB lukweI pkV isrwxw lyP qulweI[
jwie kr seIAw syj bCweI jln crwg rMg rusnweI [ kwmn cUVy BrI klweI isir
PUlw dI DVI guMdweI maulI mihdI kjlw pweI kr kr ikrpw kMq bulweI ] Awpxy
39
AMg sMg lY lweI mn ivic icMqw rhI n kweI ] eyk GVI mih nau inD pweI] jy
aus Bwvdw]12]
h`Q ilKq nM : MS 29 K
isrlyK : bwrWmwh sI ikRsn jI kw
lyKk : KYrw Swh
smW : sMmq 1888 ibkrmI (qIjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 19 a– 34
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ bwrwmwhW sRI ikRSn jI kw] ikRq kvI KYrw Swh]dohrw]
AwKwV smyN ibnqI kro KYrw swh ADIn] qum ibnu ibXwkul nYn hY jYsy jl ibnu
mIn]1] CMd ] AswF mY sovy prI sb Kvwb dyKy kwmnI ] AMbr lvY ibjulI iKvy
duK dyih dUnw dwmnI] hir vKq mq auiT bol kokl pI ibnw nYnw JrY kwrI Gtw
chU Er CweI pvn pirvw Aiq clY]…
AMq : …qum qo gRIb invwj swrn kwj myry ADm ky]47]12] dohrw khY KYrw myrI
bynqI sun lY bwrih mws] Aws dRs lwgy rho jb lg Gt mY sws]48] ieq sRI
bwrwmwh rwDw sRI ikRSn jI kw spUrn hoieAw] ikRq KYrw swh ikRSn jI qyrI srnw]
h`Q ilKq nM : MS 29 g
isrlyK : bwrWmwh rwDy ikRsn jI kw
lyKk : idAwl isMG
smW : sMmq 1888 ibkrmI (qIjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 35– 44 A
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ bwrwmwh rwDy ikRSn jI kw kvI srI idAwl isMG jI
kI] dohrw ] cyqR mY rQ bYT ky mQrw cila kWn] sjx jWd dyK kY lgy kwljy
bwn]1]]CMd] suno sKI sb cyqR ciVAw jWdy sjx dw lV PiVAw] kwl nwg klyjy
liVAw ] mYƒ Coif n jweI AiVAw ivhu geI Dwie kY]…
AMq : sux vy idAwL isMGw qu BweI] mY hux pRB jI AMg lgweI ] myrI ieC puMnI
virAweI] qn ivc pIV n rhIAw kweI ] sBy gvweIAW dohrw ] ijau suK rwDy jI
lXo iqXo suK dIjy suÎWm] icMq sgl imtweIAY pwvo suK ibsRwm]13] idAwl isMG
ikRiq ieq rwDy ikRs˜ jI kw bwrwmwhw sMpUrxM]
40
h`Q ilKq nM : MS 29 G
isrlyK : bwr (vwr)
lyKk : gurbKS isMG
smW : sMmq 1888 ibkrmI (dUjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 44 A – 48 A
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : h&qy dy idnW (vwr) bwry d`isAw hoieAw hY]
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ bwr ilKqy] Awieqvwr ieSk eyh AwKy sux lY bwq
hmwrI pRwx ipAwrI] cwro qrP ivlwieiq sUby myry hY isrdwrI qy guljwrI] swbq
isdk ijnw dw hoey bxy mrwqb BwrI isPq suAwrI] kih gurbKS isMG dyh kudrq
dyKo nYn pswrI Kyl ilKwrI] idl dirAw smuMdR fUMGw kOx idlW dIAW jwny hwl
pCwxy]…
AMq : …fwFy nwl Xrwnw kyhw krdy byprvwhI sOk slwhI] Aslo pRIiq ibAdlI bygm
bfI ib munsb AwhI bygm rwhI] imly q jly pqMg nsIhq ibCrq ijau jl mwhI
drdw PwhI] pRym kuAwir jy sdw kuAwrI ikny n mMgI ivAwhI Pqy ielwhI]4]1]4]
h`Q ilKq nM : MS 29 |
isrlyK : vwrW BweI gurdws : Bgqw bwry
lyKk : BweI gurdws
smW : sMmq 1888 (ilpIkwl) (dUjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 1 – 13
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : isAwhI kwlI pr kuJ mDm hY] hwSIAW do kwlIAW lkIrW KVyH ruK [ ieQy hwSIAW
bwkI poQI nwloN vKrw hY[ ivcoN lwl lkIr k`t idqI hY[ sqrw pRqI pMnW 8]
Awm vyrvw : swrI poQI ivc kyvl iehI ie`k ikRqI hY ijs dy AMq ivc imqI id`qI geI hY]
AwrMB : < siqgur pRswid] DRM hsdw Gir AwieAw kir ipAwr ipqw kuCiV lIqw]
bwhhu pkiV auTwilAw min ivic rosu mqRyeI kIqw]…
AMq : …gil ivic lIqw ikRsn jI Avgux kIqw hir n icqwry] kir ikrpw sMqoiKAw
piqq auDwrxu ibrdu bIcwry] Bly Bly kir mMnIAin buirAw dy hir kwj svwry]
pwp krMdy piqq auDwry] sMmqu 1888 BwdoN [3[
h`Q ilKq nM : MS 29 c
isrlyK : gur pRnwlI
lyKk : iSv dXwl copdwr
ilKwrI : hrdws
p`qry : 14 – 24
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
41
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ gur pRnwlI ilKXqy] ipRQmy sMBU mun rGu Aju dsrQ
rwm cMdR jI] lv kusU kI AMs mY bydI cqRswlw ]loprwie] rwmw puMju swihxw ] kwlU
ky Gr bydI bMs[ pivqR mD mwqw iqRpqw jI ky audR qy jgq auDwr hyq sRI guru nwnk
jI jnmu lIAw]…
AMq : …mwqw swhb dyvI kI godI Kwlsy jI koau fwl kY ] pMj pYsy nlyr igRMQ jI Agy
mQw tyk kr Sbd suxqy hoey kmr ksy sMjugiq icKw pr jwie brwj joqI joq
smwey ] swrI AwXUr 42 bRK 9 mws 29 idn BogI joqI joq swmaux kw sQwn sRI
Abcl ngru hY] ieiq sRI gur pRnwlI sMpUrnM] 10] sRI guru nwnk jI shwie] sRI
gurU nwnk Awd qy dsm gurU qk jwn] gur pRnwlI soD ky ilKI hrdws jmwn]
qQw sMq shwie] (gur pRnwlI isv dXwl copdwr) hVqwl Pyr ky kitAw hY]]
h`Q ilKq nM : MS 29 C
isrlyK : BgqwvlI
lyKk : mlUk dws
p`qry : 10 – 14 a
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : sqrW pRqI pMnW 9
Awm vyrvw : ieh h`Q ilKq 29 dI cOQI poQI dy pqRw 10 qoN SurU huMdI hY[ ies ivc pihly 9
p`qry nhIN hn]
AwrMB : BgqwvlI mlUk dws jI kI ]cOpeI] Bgiq vCil sMqn suKdweI ] jn ky dUK
invwro BweI] jn ky duKI Awp duKu pwvy] bWDw hovy Awie CfwvY ] cOpeI ] bMdI Cofu
iksn kw bwxw] so qo qIn lok sB jwxw] jYsy bwlk pwly mihqwrI] qYsI riCAw
kro murwrI]2]…
AMq : …dyau ipqir koau kwj n AwvY] pwhn pUjw Awp fhkwvY] jb ky srn rwm kI
Awey] dws mlUk prm suK pwey]34] BgqwvlI spurn hoeI]
h`Q ilKq nM : MS 29 j
isrlyK : svXY pwqSwhI 10
ilKwrI : dXo imsr
p`qry : 14 a 18
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ies rcnw qoN bwAd iek p`qrw hwsIey vwlw KwlI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] mwrU bjY mhw mwir
mcy pIey mXky mhIm mhw mqvwry ]
42
ikXo hMU nBwjq gwjq hY rx Fol imMRdMg bjwie ngwry]
mwr hI mwr pukwir sBY Bt Awin pr hiQAwr auGwry[
Bwry pry Aih mwry mhIpr hwQ lgy hn vMq iqhwry]…
AMq : …juiD ijqy ien hI ky pRswid[ ien hI ky pRswid su dwn kry]
AG AauG try ienhI ky pRswid ien hI kI ikRpw Pun Dwm BrY]
.. dohrw] ct ptWie icq mY jirXo iqRx ijau suDq hoie ] Koj roj ky hyq lg
dXo imsR ju roie ]8]
h`Q ilKq nM : MS 29 J
isrlyK : pRsnoqRI DMnw qy iqRlocx
p`qry : 1-4 a
Awkwr : EhI ilKq: EhI
vyrvw : sqrW pRqI pMnw 9 hn [
Awm vyrvw : h. il. 29 dI ieh pMjvI poQI hY[ AwrMB dI pihlI sqr ivc hVqwl PyrI hoeI
hY[ kwnI bdlI hoeI hY[ pqrw nM 1 qoN pihlW 11/2 pqry hwSIey vwly KwlI Cfy hoey
hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] rwg DnwsrI]
DMnw cwry gweI bwhmx inkimAW Awie]
nwie Doie pUjw ibsQwrI bYTw iDAwnu lgwie]
DMnw AwKy myrw dwdw AwpxI crxI lwie]1]…
AMq : …bRhmx no hir drsnu hoAw DMny gurU qrwieAw]
gorKnwiQ miCMdR auDwirAw kiF isMGlwdIpoh ilAwieAw]
Bgqn kw ihqkwrI Twkur DMny DMn krwieAw]15]
kbIru swD sqI prmwrQI Gn ijau brsyih Awie]
Agly kIqy Kwin vwr qy Apnw pwrs lwie]16]
h`Q ilKq nM : MS 29 \
isrlyK : gur pRnwlI
p`qry : 4 a-4 A
Awkwr : 11X6 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] ipRQm bwbw nwnk jI gurU iqn ky
puqR doie] sRI cMd jI lKmIdws jI…
AMq : …gurAweI gurU hir rwie jog imlI] gurU hir rwie jI] iqnky byty doie] gurU
hir ikRSn jI] rwm rwie jI ] Pyir guirAweI gurU hir ikRSn…..
43
h`Q ilKq nM : MS 29 t
isrlyK : qnKwhnwmw
lyKk : BweI nMd lwl
p`qry : 1-7 a
Awkwr : EhI ilKq: EhI
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] qnKwh nwmw] pRSn krnw BweI nMd lwl jI[ vwk gurU goibMd
isMG jI ky]1] dohrw] pRsin kIAw nMd lwl jI gurU bqweIAY moih] kvn krm ien
jog hY kvn krm nhIN soih]2]…
AMq : …dohrw] rwj krYgw Kwlsw AwkI rhY n koie] KuAwir hoie siB imlYgI bcY srn
jo hoie] ieiq sRI nsIhiq nwmw spUrnM] pMVMqy suxMqy moiK mukiq pwvy]2]
h`Q ilKq nM : MS 29 T
isrlyK : rihqnwmw
lyKk : BweI pihlwd isMG
p`qry : 7 A-13 a
Awkwr : 11X16 s. m. ilKq: 8X12 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E vwhgurU jI kI Pqy] bcn sRI muKvwk pwqSwhI 10] dir AweI audwsI ky
prDwie hoAw] dohrw] Abcl ngr bYTy gurU mn mwih kIAw ibcwr] boilAw pUrw
siqgurU mUirq sRI krqwr]2] hukm hoAw phlwid isMG ibK jwiq hsrwie] inkt
bulwieAw gurU jI lIqo kMT lgwie]3]…
AMq : …rihq rhY soeI isKu myrw] Eih swihbu mY aus kw cyrw] krY Akwl purK kw
Aws] jnm jnm kit fwry Pws[34]dohrw] siq Akwl sRI vwhgurU prm bIjwieq
mMq] sB isKn ko bcn hY ieh kihE Awid Ar AMq]35]rihqnwmw pUrn
hoieAw]
h`Q ilKq nM : MS 29 f
isrlyK : nsIhqnwmw
p`qry : 13 a - 16 A
Awkwr : 11X16 s. m. ilKq: 8X12 s. m.
vyrvw : nsIhqW id`qIAW hoeIAW[
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] rwgu iqlMg mhlw]1] kIcy nyk nwmI ju dyvy Kudwie] jo dIsy
ijmI pr su hosI Pnwih] dwiem n daulq ksy bysumwr] n rhygy kroVI n rhygy
hjwr]…
44
AMq : …qobw n kIiqAW kridAW gunwhu] krY Arj bMdgI bwbw nwnk AYsy Awlm qy
qyrI pnwhu] sMpUrnM]
h`Q ilKq nM : MS 29 F
isrlyK : mMqR qy Pl
p`qry : 16 A -24 A
Awkwr : 11X16 s. m. ilKq: 8X12 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] siq sRI gurU nwnk cMd jI ko nmskwr]1] siqnwmu krqw
purK] aAM Awid nmY AMq]1000]bwrI jpnw rvvwr qy lY kr sUrj ky snmuK
corwsI qy CutY]1]
AMq : …ey sBo mMqR kusw kI mwlw nwl AQvw mwlw moqI mwlw suvrn mwlw rom mwlw nwl
jpy] pUrb idsw muK rwKY kwly Awsn ibnW sBo Awsn hCy] ieiq sRI jgq gur
nwnk swKwXwXM jpu prBwKwXM mMqR PldyvM sMpUrxM] lom isDw jpxw] blom puTw
jpxw] Anlom is`Dw puTw jpxw]1]
h`Q ilKq nM : MS 29 x
isrlyK : rwjnIq
lyKk : dyvIdws
p`qry : 24 A - 56
Awkwr : 11X16 s. m. ilKq: 8X12 s. m.
vyrvw : rcnw dy AKIr ivc 4 p`qry hwSIey vwly KwlI[
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E gxyswey nm:]kibq ilKXqy] nIq hI qY Drm Drm hI qy sB isD nIq hI qy
Awdr sBn bIc pweIXY] nIq sY AnIq CutY nIq hI qY suK lu`ty nIq lIey bolY Blo
bkqw khwieXy]…
AMq : …kibqu] jb jb gwF prI dwsn kO dyvI dws qb qb shwie hr jU nY Awp kIno
hY] jYsy kCU nr hir dyv jU dXw inDwn ] AYsy kon Avqwr dXw rs BIno hY]
mwqwnky pyt qY srUp DrXo TOr TOr soqO hY aucq AYso AOr koeI prbIno hY] pRhlwd
hyq jWT nwbr ky bwDy Awp pwQr ky pyt mY qy Awp Avqwr lIno hY]118] ieq sRI
dyvI dws kuibqu ikRq rwjnIq sMpUrxM ]
h`Q ilKq nM : MS 30
isrlyK : pMcdsI
lyKk : dyvIdws
p`qry : 229 (ADUrI)
Awkwr : 35X32 s. m. ilKq: 15X123 s. m.
45
vyrvw : ijld g`qw, kpVw tu`tI hoeI, qy auKVI hoeI; isAwhI kwlI; sqrW pRqI pMnw 18
bgYr hwSIey qoN [
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc 5 p`qry Aqy bwAd ivc 8 p`qry KwlI hn[ poQI ikrm Kurdw hY[
ADUrI hY[ poQI dy SurU ivc sRI mhWBwrq sBw dI sMudr Poto lgI hoeI ikqy- ikqy
kwnI bdlI hoeI hY[ ilKq sMudr, bhuq motw-2 iliKAw hY[ ikqy-2 hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : 1E sRI siqgur pRswid] sRI miq gMgw rwm gurcrn kml kI syv] sMsy iqmr
imtwiekY drisa Awqmdyv[ AQ pMcdsI BwSW vwrqk ilKXqy[ phly vvyk kw nwm
pRq ies qy pMck qqÍ vvyk hY] iqs ky AWd ivKy tIkwkwr kw mMglwcr dsIN pMsn
hY ] sRI BwrqI qIrQ munIsr Ar ivdXwrn munIgrie ky pMdrW nW dohW ko nmskwr
krky pRqk qqÍ vvyk nwmW gMRQkwAr gRMQ hY[…
AMq : …qy gIqw ivKy kQn kIqw hY] kyvl kRmWk ky rwjw jnk syN Awd lykR ky bhuqy
sMis`D ko pRwpq Bey hY] sMis`D nwm mOK kw hY] gÎwn shq kRm aupws˜w mOK dw kwrx
hY] ies ivKy BI eIsWvw apinKd kI sRuRiq pRmwx hY] iqs ivKy ieh kQn kIqw hY]
ivdXw nMU qy AivdXw nMU ivdXw dw ARQu bRhm ivdXw hY] qy AivdXW dw ARQ kRm
aupws˜w hY eynW duhW nU jo Ak`iTAW jwxqw hY ARQ ieh gXwn kI pRwpqoieAW BI jo
pur`K aupwsnw ko kRqw hY] so purKu kRm aupws˜W kRky pwpW nNU qy ivKyp nNU qr jwqw hY[
qy bRhm idÎw kRky ivdy…..
h`Q ilKq nM : MS 40
isrlyK : nwnk sUrjody jnm swKI
lyKk : bydI gunySw isMG
smW : sMbq 1906 (aunI shs pr Kt ibMsq jwno (rcnw kwl)
p`qry : 1-405
Awkwr : 25X34 s. m. ilKq: 17X25 s. m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy KVy ru`K do
do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw 15.
Awm vyrvw : gMRQ dI hwlq kuJ cMgI ikqy ikqy ikrm Kurdw[ gRMQ dy SurU ivc 6 p`qry KwlI,
iPr do p`qirAW dy gMRQ dw qqkrw id`qw hoieAw hY[ aus qoN bwAd iPr 5 p`qry KwlI
hn, gMRQ dy AKIr ivc iqMn hwSIey vwly p`qry KwlI hn[ ijnHW qy pMnw nM. 406, 407,
408 AMikq hY aus qoN bwAd 6 p`qry KwlI hn[ AMq ivc 58 dI QW qy 581 iliKAw
hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid] AQ nwnk sUrjody jnm swKI ilKXqy] dohrw[ gur gnpiq
igrjw iggMibD hir hr AiBbMd] sRI nwnk pwvn kQw rcuq gnys imRigMd]
AMq : …sMbq aunI shs pr Kt ibMsq jwno ] A`sn suid dsmI ibjY iBRgvwr pCwno]
BXo smwpiq gRMQ Xh mg mukiq sKwrw ] vwhgurU muK qy Bno pwvh suK swrw]
dohrw] pTY sunY jq pRym ky sRI gurcur qju koie] mn bWCq Pl pwvhI AMq prmgq
46
hoie] 43 ] ieq sRI mq nwnk sUrjody gRMQy auqwrDy byDI gxys isMG ibRcqwXM sRI gurU
nwnk jI ko scKMfn DÎwn brnnM nwm Ast pMcwsmo mXUKh [ 581 [
h`Q ilKq nM : MS 41
isrlyK : AsÍmyD BwKw
lyKk : tihkx kvI
p`qry : 1 - 480 A
Awkwr : 24X31 s. m. ilKq: 17X21 s. m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY [ hwSIAW dovyN
pwsy KVy ruK do do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr; sqrW pRqI pMnw-15
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq Awm krky cMgI, ikqy ikqy ikrm Kurdw[ gRMQ dy SurU ivc iek p`qrw
hwSIey vwlw Aqy 15 p`qry ibnW hwSIAw KwlI hn Aqy AMq ivc 3 p`qry hwSIey qoN
bgYr Aqy 2 p`qry hwSIey vwly KwlI hn[ AMq qy 16 p`qry ibnw hwsIey dy Aqy SurU dy
15 KwlI p`qry bwkI p`qirAW qoN Al`g hn[AwKrI pMny qy 61 nMbr do CMdW ƒ idqw
hY pr 60 nMbr nhIN hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ AsvmyD BwKw ilKqy] EAM gxyswX nmh] sRI
kwlkwXY nmh] EAM sRI nMd lwlo jXiq] ikRiq thkn kI ]cOpeI] ipRQmy pRxvO
igrjw nMdn[ sMkr qn gn ibGn inkMdn] lMbodr duK hr suK dwiek] buiD sdn
AG AoG ibnwsn[ mMgl rUp AmMgl nwsn] Asr nsr nsr n sgl jg bMdn ]
syvq sur nr sO sur cMdn] sRI BwrQ ky prb Ast dis] iqn mY AsÍmyD AdBuq
ris] kIjY ikRpw dws thkn pir] sMpUrn BwKw br no bir]1]…
AMq : …. Cpw ] jQw buiD AnusrI kIE brnnu hIA hrKiq ] AsvmyD gMBIr gRMQk
bhuqI Alp miq] kCu kau kiq blu buiD kCu k pr ikRq hir lInI] bIin bIin
ACr pRbIn poQI suB kInI] sRI nMd lwl kI ikRpw sOhX kRq kI BwKw krI] kv
thkn iCim Ahu buiD jnohu jhW cUik brniq prI]61] dohrw] ieiq sRI BwrQ
prbxy AsumyD biKAwin] kv thkn iDAwau iqhqrohX kRq pUrn jWin]61]
ieiq sRI BwrQ purwxy Drm jg biKAwny ikRsn cirqR jg sMpUrnu isD kwrj Drm
sPl nwmy iqRhqro iDAwie ] 13 ] = ]
47
vyrvw : ijld cmVw g`qw, hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK do do kwlIAW lkIrW, sqrW pRqI
pMnw-11 [ ieh 3 ikRqIAW dw sMgRih hY [
Awm vyrvw : ikDry ikDry ikrm Kurdw hY, keI QWeI kwnI bdlI hoeI hY[ p`qrw nMbr 1 A,
2 a-3 a Aqy hor keI p`qirAW ivc brIk kwnI nwl CMdW dI suDweI kIqI hoeI
hY[ do iqMn QW qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ p`qrw nMbr 8 a Aqy 8 A qy
cupwsI do kwlIAW lkIrW dy do hwSIey hn[
ArMB : < siqgur pRswid] ]AQ CMd rqnwvlI ilKXqy]dohrw] guru gnpiq goivMd kO
nwX sIs hir rwm] ipMgl mq BwKw ibKY rcq ruicr pirkwm]1] mqw vrn ibByd
kr dvY ibiD loikk CMd [ ipMgl Awid Acwr jn khy bWiD pr bMd]2]…
AMq : …gRMQ CMd rqnwvlI swriQ Xwko nwm] BUKn BrqI qY BXo khY dws hir
rwm]108] sMmq sr nvN muinN ssI nB nvsI guru mwin] iffvwn idRF kUp jih
gRMQ jnmsQl jwin]109] ieq sRI hir rwm dws inrMjnI ikRq CMd rqnwvlI
sMpUrn]2] suBM Bvyq] mwG Aisqsrey khXn ieMd kr gRh mhI] icMqwmxI ibbyk
iBRgU vwr pusqk ilKXo ] sMmq ] 1943 [ mgro idn 15 ilKXw soFI vjIr isMG
pSwvr mo ] = ]
h`Q ilKq nM : MS 42 A
isrlyK : BwKw BUKx
lyKk : rwjw jsvMq isMG
(rcnw kwl) sMmq 1943
smW : sMmq 1943
sQwn : pSwvr CwvxI
p`qry : 1-26 A
Awkwr : 18X17 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ilKq suMdr hY[
ArMB : < siqgur pRswid] sRI gxyswie nm:] AQ BwKw BUKx ilKXqy ] ikRq kiv
rwjw jsvMq isMG]dohrw] ibGn hrn qum ho sdw gxpiq sd suK hoie] ibnqI kr
jory kro dIjY gRMQ bnwie]1] ijh kIny prpMc sb ApnI ieCw pwie qwko ho bMdn
kro hwQ jor isr nwie]2]…
AMq : …BwKw BUKn gRMQ ko jo dyKY icq lwie] ibibD ArQ swihq rsh smJY sbY
bnwie]214] ieiq sRI mhwrwj jsvMq isMG ibrcqy BwKw BUKn smwpqM
]=]=]=]=]=]=psOry my ilKw CwvnI sMmq 1943 pohu (5).
h`Q ilKq nM : MS 42 e
isrlyK : icqR iblws
lyKk : AMimRq rwey
ilKwrI : cqr dws C`qRI
48
rcnw kwl: sMmq 1736
p`qry : 27 a -57 A
Awkwr : 18 X 17 s. m. ilKq: 12X13 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] sRI gxyswX nm:] AQ icqR iblws ilKXqy]CpY] suMfwdMf
BsuMf mMf isdUr BUir bir] kys guMfAl JUMfl sY sis KMf Bwl pr]mukt dMf su
pRcMf rIf md Jrn clq hYÍ ] kuMfl krn AKMf cFy jnu mwrqMf dYÍ ] Buj dMf
cqur blvMf Aiq nau KMf bMdq crn] kMtk ibhMf siq KMf kir lMbodr Asrn
srn]1]…
AMq : … AQ bÎ sqoqr gqw gq l`NCxN ] dohrw] jug jug brn bKwn kir iek iek
ACr qÎwrw] auqR bÎ sq gqw gq inpu ins msq iek lwgw]120]dohrw…..
49
h`Q ilKq nM : MS 43 A
isrlyK : mMqr
smW : sMmq 1953
p`qry : 4 (pr AMkq nhIN)
Awkwr : 14.5X17.5 s. m. ilKq: 10.5X12.5 s.m.
vyrvw : ijld gqw, isAwhI kwlI, p`qry bgYr hwSIey qoN, sqrW pRqI pMnw-10
Awm vyrvw : p`qirAw dI hwlq Ksqw, p`qry bwAd ivc lgwey hoey hn[ kwnI vI bdlI hoeI
hY[ ilKq bhuqI cMgI nhIN[
ArMB : < siqgur pRswid] dm Kuid[ ey dm pIr mursudw] pIr ausqwd] bw PXl
dRsqvw] Avl nwm Kudw dw]…
AMq : …molw km krysI Awp ielwhI] ienI idq tUNgrI sihjy idqI bwg] sy ho js dy
jlVy bs dy kwly nwg] Awpnw spVw khI bpVw] spVw khI nw mIqw] ijs
mwirAw DMnMqr pws jYsI cIXw Gq boly sYr lVy[ hwk mwr Aivs cVy] ibsvw
qyRlUxw cimAwrI] son kw kot rupy kI mwVI] jYsI blw qYsI JVY] Xwro smudro pry[
DrohI KuAwjw imsl vwld nwl JVy] Curw] J…..
h`Q ilKq nM : MS 44
isrlyK : jp jI tIkw
lyKk : AwnMdGx
p`qry : 385-445
Awkwr : 25.5X 20.5 s. m. ilKq: 18.5X 12.5 s. m.
vyrvw : ijld g`qw k`pVw, p`kI bxI hoeI , hwSIAw cwry pwsy do do lwl , do do kwlIAW
lkIrW, vKryvyN leI sMqrI motI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-13
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI, ilKq suMdr[ ikDry-ikDry ikrm Kurdw, ikDry-ikDry hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI dy AMq ivc iqMn p`qry KwlI hn[
ArMB : < siqgurU pRswid] gurU nwnk rUpW[ kivqw ivGn ky hrIly krIly suB mMgl ky
nwm ky rsIly rMgIly hir nwm ky[…
AMq : …ieiq sRI gurU bwbw nwnk vMs pRSUq dsm purK sI gurU rwm sMpUrx]
h`Q ilKq nM : MS 45
isrlyK : BwKw BUKn stIk
lyKk : hircrn dws
rcnw kwl: sMmq 1834
smW : sMmq 1931
p`qry : 111
Awkwr : 23.5X15.5 s. m. ilKq: 16.5X11 s. m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, ikDry ikDry lwl, dohIN pwsIN hwSIAw lwl isAwhI
nwl ivc kwlI lkIr, sqrW pRqI pMnw-15
50
Awm vyrvw : ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
ArMB : < siqgur pRswid ] sRI guru crnkmly BXo nm:] AQ BwKw BUKn kI tIkw
cmqkwr cMdRkw ikRq kiv hircrndws ilKXqy] dohrw ] qulsI soiBq crn mY gl
qulsI dl mwl] ibhrq rwDw sMg mY jmunw qt nMd lwl ]1]…
AMq : …qulsI hir pwie pXo jmY sohiq jXo kmlw kmlwsn mY ] dohw ] 86 ] sMbq
ATwrh sO ibqy qw pir cOiqs jwq] tIkw kInI poK idin guru dsmI
Avdwq]81]4]88] ieq sRI hircrndws ikRq BwKw BUKn tIkw cmqkwr cMidRkw
sMpUrxM] suB sMmq 1931 Pwgun suklI 7 ] pVdy gunI mhwn ] hovy cqur sujwn ]
bydo kI sIKXw ] gunIXo ko dIKXw]
h`Q ilKq nM : MS 46
isrlyK : auqpq ibkrmwjIq Ar mYxwvMqI kI
p`qry : 10
Awkwr : 14X17 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : ijld gqw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK , do do kwlIAW lkIrW,
sqrW pRqI pMnw-10
Awm vyrvw : gRMQ dy p`qry Ksqw hox kwrn pwty hoey [
ArMB : < siqgur pRswid] auqpq ibkrmwjIq Ar mYxwvMqI kIAw] Ar BrQrI kI
kQw gMDRb sYx kI] gMDRb sYx iedR dw puqR sI] surgw ibc rhdw sI[ iek idn AYsw
kMm kIqw ieMdR jI kRoD hoie kr sRwp idqw ] qU jo mwqw lok ibKY jwihgw] idn kO
gDw hoihgw ] rwq ko myry pws Awa] qb aus hQ joVy hy ipqw jI qum jo sRwp
dIAw] Ar sRwp kb dUr hovygw]…
AMq : …eyhu qmwsw dyiK kr rwjw jogI hoieAw iea BrQrI gopI cMd kw mwmw Qw] rwjw
mOj gibMd gopI cMd kw ipqw cl igAw] qw rwxI mYxwvMqI dyK kr gopI cMd ko
aupdys krq BeI [ gopI cMd Dwrn igrI kw rwj krdw Qw] auqpq sMpUrxM]
51
ArMB : < sI gxyswie nm:] AQ kwbÎ cMdRkw qy kTn smisAw pUrxo pwie ilKey hY]
AQ gur bsq kO lGu kr brny ] dohrw ]isRsit kwlI klmWq mY khoie dUr
Avlok]4] quC kQn mY ] bsqu gur lGu kr brn Arok] AQ isRsit kwl]dohrw]
hir pRswid lih ie—s† ko rcn ligE krqwr[ ibRC quC Aiq hI BXo byr qul
cup hwr]2]smisAw]…
AMq : ..AQ ivqRyk]dohrw] ijh ABwv ivqRyk qih hYÍ ABwv qih joie] Awig khY Aiq
bwil nih nih pun soqw hoie]21]lokokq] dohrw] sRI rwmih pr bwm bs nih
BwKq hY koie] nih iqQ bwris ky pry kb hI pUno hoie]22]smisÎw] swc mwc
qyris ko lwgq gRhn hY] ieiq smisÎw pUrxo pwie]
h`Q ilKq nM : MS 47 A
isrlyK : Bwv pMcwskw
lyKk : kvI ibRMd
ilKwrI : swDU isMG
rcnw kwl sMmq 1743
smW : sMmq 1877
p`qry : 9 a - 40 A
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7.5X10.5 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < sI gxyswie nm:] AQ Bwv pMcwsNkw ikRq ibRMd ilKXqy]dohrw] AdBuq
Aimq AnMq Agm Apwr AnUp] ibÎwpk idRsÎw idRsÎ mie jX jX joiq
srUp]1]dohrw]kiv lokn ky Bwv suin kCuk BXo icq cwv] krI Bwv pMcwskw ibRMd
su kiv Dir Bwv]2] dohrw] Bwv sihq soBw lhY pUjw jp qp imqR] Xwqy ibRMd
ibcwr kY kIny Bwv kibq]3] dohrw] sqrY qyqwlIs suid Pwlgun mMglvwr] cOQ
Bwv pMcwskw pRgtI Avn audwr]4]—
AMq : ..dohrw] rcI Bwv pMcwskw ibRMd Bwv su ibcwr] BUl cUk kib kul sbY lIjo smJ
suDwr]111] ieq sRI Bwv pMcwskw smwpqM] ] sMmq 1877 ] ilKI swDU isMG ] ]
] ] ] ] ] ] ]
h`Q ilKq nM : MS 47 e
isrlyK : doK nwm AO doK lCn
p`qry : 41 a - 81 a
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7.5X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
52
ArMB : AMD bDr Awid doK] AQ doK nwm AO doK lCx]dohrw] AMDbDr AopMgu qj ngn
imRq ky miq su~D ] 1 ] dohrw] CMd ibroDI pMgugin ngn ju BUKn hIn] imRqk
khwvY ArQ ibn kysv sunhu pRbIn]2]…
AMq : … jkwr Jkwr]kibq] jgpiq jw do rwie ijn jIqÎo sur rwie jugl ksor jU ko
iDAwn hIey Dru ry[ jyqy jYqvwr jor jOn qOk fry qoh jMpq ipnw kI gOrj: q hr
ry] JKrUp JwrXo sMK iJl imlÎo mor pMQ JIn pIq pt kt Juk pg pru ry] JUT
gih Jyr fwr JYgr ngwry mwr Jor Jor JMK ijn J: nwie hru ry]1] AYsy hI sB
jwnIey]PwrsI ky ArbI ky qorkI ky ibRj BwKw ky sMsikRq ky ] Anyk icqR hY] AorhUM
kml bD DnuK bMD ieiqAwid hY] eIhW Qory sy ilKy hY srb nhIN ilKy]
h`Q ilKq nM : MS 48
sRoq : moK pMQ pRkwS
lyKk : mwn isMG (crx isMG, gulwb isMG ngOrI rwie Awqmj vircqy moK pMQ pRkwS)
smW : sMmq 1835
p`qry : 1 - 289
Awkwr : 14 X 19 s. m. ilKq : 9 X 12 s. m.
vyrvw : ijld cmVw, auKVI hoeI, ADUrI, ikrm Kurdw; hwSIAw KVy ruK dovyN pwsy do
kwlIAW lkIrW ivc lwl lkIr,qy iPr motI pIlI lkIr qoN bwAd iek kwlI qy
iek lwl lkIr; sqrW pRqI pMnw-10 ]
Awm vyrvw : gRMQ ikrm Kurdw pihly p`qry qy cwry pwsy dohrw ifzweIndwr hwSIAw, hwSIey ivc
bhuq QweIN ilKq [ gRMQ dy SurU ivc 4 p`qry KwlI ijnHw au`qy vI kwlI isAwhI nwl
iliKAw hoieAw hY[ AMq ivc iqMn p`qry KwlI ijnHW au`qy kwlI isAwhI nwl iliKAw
hoieAw hY[
ArMB : < siqgur pRswid] sRI gxyswie nm:] sRI rwmwnujwX nm:] Ab moK pMQ pRkws
surwj gRMQ ilKqy] svYXw] Xw jug mY ijn ky pd pMkj syvq nIq sury sÍr BwrI] Aor
surWgn syvq hYN Aru jwih BjY Bv mY muKcwrI] qwq Bjy jg mwq Bjy puin jwih
mnWie ijqy iqRpurwrI] so gxXk hoie pRsMn ghy pd bMidn Byit hmwrI]1] dohrw]
aur qm ko hrxI sdw krxI buiD Apwr] suK dwqw bwgysÍrI bMdo pwd audwr]…
AMq : …sÍYXw] sq As† dsM suB sMbq mY puin iqRMsq pWc Bey AiDkweI] suB mwG sudI
suB som smyN suB vwsr som mhW suKdweI] iQiq pMcm nwm bsMq khy sB lokn ko su
jny hrKweI] idn qwih sMpUrx gRMQ BXo hir ky pd pMkj Byt cVweI]1] …ieiq
sRI mq mwn isMG crx isKXq gulwb isMGyn gOrI rwieAw Awqmjyn ivrcqy moK
pRkwsy ivdyh mukiq inrxXo nwm pMcmo invws]5]]0]=0]0]=0]
53
rcnw kwl 1951 sMmq (1894 eI)
sQwn : c`k BweI qihsIl hwPjbwd ijlw gujrWvwlw (pwiksqwn)
p`qry : 7 – 32+1-32
Awkwr : 21X17 s.m. ilKq: 16X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, hwSIAw cwry pwsy do do lwl lkIrW, sqrW pRqI pMnw-14
Awm vyrvw : kul iliKq pqry 58, p`qirAW dI pihlI igxqI 7 qoN SurU ho ky 32 qk cldI hY
Aqy 32 qoN ipCoN iPr nvyN isirEN SurU ho jWdI hY[ poQI dI hwlq Ksqw[ ikqy ikqy
kwnI bdlI hoeI hY[ poQI dy Suru ivc lwl isAwhI dy nwl iliKAw hY[AwrMBly 6
p`qry guMm hn ijs krky poQI ADUrI hY ]
ArMB : …..dsnw nhIN drkwr pXwry] Byd ds ky Awpnw jwihlw nUN, hosy jg dy ivc
Kuvwr pXwry] dm mwrny dI eyQy jw nwhI, kr swr nwhI dm mwr pXwry] kr hos qy
jos nUN rK muKPI, ho Kmos Prwmol pXwry] suMdr bolny ivc qkrwr lKw, iek cup qy
suK hjwr pXwry]
AMq : …imsl bulbulw dy qlbgwr jyVy aunw vwsqy bwg Arm kIqw sMudr nwr nUrI
jlvw mnsUrI krm rb dy nwl Kqm kIqw ] jlvw mnsUrI spurn 1956 hwV 26
Awqvwr ilKAw dsœKq mQrw dws Aqwr ]
h`Q ilKq nM : MS 49 A
isrlyK : rwjw mor Du`j
p`qry : 1 - 38
Awkwr : 21X17 s.m. ilKq: 14X19 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : cqrweI [1[ lMgVw rwie XuiDstr iek smyN jg kry AsmyD, GoVw jg kw CofyAw
iksn kh sb Byd, kih ky sRI ikRsn swrw Byd jI rwjw, Arjn khw rwv kro qum
Xyh kwjw, Arjn Ar ikRsn dono swD isDwry, Awgy jwie GoVw ipCy dono jI
ipAwry[2[
AMq : sunIXo iDAwn lgwie ky ivsnwQ rGnwQ, Xwdv kul pRgt hoey sKw qumwry swQ[
qumwry swQ jo Arjn pWfv jI Awey , kInw hm drs nYn suPl jI pwey, dInw qum
drs bVy Bwg ihmwry dyKy mY …..
54
vyrvw : ijld c`mVw, auKVI hoeI hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[
dupwsIN KVy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw [ ieh 8 ikRqIAW dw
sMgRih hY[ sqrW pRqI pMnw-8
Awm vyrvw : poQI ikqy ikqy ikrm Kurdw hY[pqrw nMbr 80 A qy pRSn hl krn dw mMqR id`qw
hoieAw hY[ 80 A qy pRSn buJx bwry id`qw hoieAw hY[ poQI dy SurU iv`c 4 Aqy AMq
qy 7 hwSIey vwly p`qry KwlI hn[ p`qrw nMbr 80 A qy kwnI bdlI hoeI hY[
ArMB : < sRI AisDÍj jI shwie] ] AQ ibRMd sqsÎw ilKÎqy] dohrw] sRI gur nwQ
pRBwv qy hoq mnorQ is`D] Gr qy jÎo qru byl dl PUUl Pln kI ibRD]1] ikXy ibRMd
pRsqwv ky dohw sugm bnwie] aukiq ArQ idRs†Wq kr idRF kY idXy bqwie]2]---
AMq : …ijh dyKo sT mn jbhu qhw mon muK Twn ] bwXs gn mY jÎO lsY rwj hMs duK
dwn ]701] pTY sunY mn mY DrY srY qws ky kwj] jYsy hir ky nwm qy hoq sBY suK
swj ]702] ieiq sRI ibRMd sqsieXw ikRq ibRMd smwpqM]do] sMbq ins piq nYn
iniD mhI jyT suB mwsw] Awidq qnÎ piq hr ilKÎo qOR ds suklw pwKw]1]
h`Q ilKq nM : MS 50 A
isrlyK : iql sqk
sQwn : AigAwq
p`qry : 81 a - 92 A
Awkwr : 11X8 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ iql sqk ilKXqy] AQ iql vrnnM] dohrw] gory muK
pr iql lsY qwih kro prnwm] mwno sis lY AMk mY rwKÎo swlgRwm]1]…
AMq : …icbk isMGwsn pr lsY iql DO swiligrwm] bWnI puKpWjul kIey kro qwih
pRxwm]100] gory muK pr iql lsY dIey jwq hY syl] vw GwXl koM cwhIey vwhI iql
ko qyl]101]
h`Q ilKq nM : MS 50 e
isrlyK : AnMg syKr CMd
lyKk : gulwb isMG kvI
p`qry : 93 a - 103 A
Awkwr : 11 X 18 s. m. ilKq : 8 X 12 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AnMg syKr CMd ] iqny nmo sdw mudw ibswl bwhu rwm jo su
BIlnI auDwr kY kpI sky sKw bxy] ijny ku dMf Dwr kY su syq bWD swgrM islI muKI
ibdwr dYq sMK pUirErxy]…
55
AMq : …do: ] supn AmMgl rUp bn dwvwnil ijh nwm] sIqw vr aur mY Bjo Gn
AnMd sRI rwm]73] ieiq sRI mq mwn isMG crx isKq gulwb isMGyn goMrI rwey
Awqmjyn ivrcqy BivKq ArQ pRkwsy kwl pRIKw nwm ipRQmo iDXwX]
56
h`Q ilKq nM : MS 50 s
isrlyK : supn ibcwr
ilKwrI : mwn isMG
smW : sMmq 1931
p`qry : 104 a - 110 A
Awkwr : 11X18 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : 1 ] sorTw] ] bMdo sRI Bgvwn pwd kml suK kr sdw] BwvI Pl ko igAwn jW
ikrpw qy hoie jgw]1]do] surpq ky gur jo khÎo supnn ko bIcwr] so bIcwrnI ky
kho suno BRWiq inrDwr]2]…
AMq : …qih aupjy bwnwrsI pVyH su ivdXw jwie] BivKq ArQ pRkwsÎo krÎo gRMQ suK
dwie]59] ieiq sRI mq mwn isMG crx isKq gulwb isMGyn gOrI rwey Awqmjyn
ivrcqy BivKq ArQ pRkwsy kyvl supn inrxXo nwm duqIXo iDÎwX smwpqM suBM
BUAwq] sMmq 1931 kqk pR 8 po. 1 ]
h`Q ilKq nM : MS 50 h
isrlyK : AMimRqsr mhwqm
lyKk : sMq dws ( tIkwkwr)
p`qry : 111 a - 141 a
Awkwr : 11X18 s.m. ilKq: 8X12 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ieh ikRq BivKq pUrwn aumw mhySvr sMbwd dw tIkw hY[
ArMB : < siqgur pRswid] dohrw] gur gxys Ar swrdw bMdEu ihq icq lwie] jwkI
ikRpw iblws qy auqm miq ko pwie]1]do] jy gxys ikrpw kry mUk hoie vwcwl]
ipMg cry prbq Aimq pwvy buiD iblws]2]…
AMq : …dohrw] ] shs ikRq phly snÎo BwKw krI bnwie] BUl cUk kb kI iCmhu
sMq sunhu mn lwie]29] isv gOrI sMbwd ieh igr kYlws pr hoie] sMq dws sMqn
sunÎo BwKw krI su soie]30] ieiq sRI BivKÎq purwxy Eumw mhysu sMbwdy AMimRqsR
[AMimRqsr] mhwqmy As†m DÎwX sMpUrn msqu suB msqu]8]
h`Q ilKq nM : MS 50 k
isrlyK : vwk sMgRih
p`qry : 141 A - 162 a
Awkwr : 11X18 s.m. ilKq: 8X12 s. m.
vyrvw : EhI
57
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 141 A qoN Agly 10 p`qirAW qy 142 qoN 149 dI QW 152 qoN 159
p`qrw nMbr pwieAw hoieAw hy AgoN Pyr 150 p`qrw nMbr qoN igxqI SurU ho geI hY[
p`qrw nMbr 162 A KwlI hY Aqy aus qoN Agly do hwSIey vwly p`qry KwlI hn[
ArMB : < siqgur pRswid] AQ vwk sMgRih ilKÎqy]] jIv kI pihcwn Bgvq ky
phcwn kI kUMjI hY]0] Aoru mhwrwj ny BI khw hY] ky mYny Awpny ] l`NCx jIv ky
mn mY pRgt kIey hY]0] AO jo kCu rcnw hY so aus hI kw AnuBv hY]0]…
AMq : …AOr BI khw hY] ky smrQqw Aoru bfweI muJ hI ko soBqI hY] kwhy qy jo mY
iksI ky pRwDIn nhI ] pr jo purK pRwDIn ho kr myrw srIk hUAw cwhy qby mY sIGr
hI aus ko ns† krqw hUM]0] ieiq sRI vwcÎ sMgRh smwpqM] ] sRI gurcrx kmly BÎo
nm: 1]
h`Q ilKq nM : MS 50 K
isrlyK : pwsw grig irKI
p`qry : 1 a-33 A
Awkwr : 11X18 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] pRICw ilKI gur pRswid] EAM nmo Bgvq kUK mwfnI dyv
srv kwrÎ pRswdnI sv nimq pRkwsnIey Xyhy]2] quAr vrdy 2 ihlw 2] mwqMgnI
sqÎM bUhI ] 2 ] pwsw Fwlxw vwr qRY mMqR pVnw] srb kwrX isD Bvq sRI
goivMdwie nm:]…
AMq : …hy BweI pRsn hCw AwieAw hY] Ajwr sB dUr hovygw] qyry mn ky mnorQ pUrn
hovngy] eyk pqw sux ] rwq nU supny mY gurdyv kwXw Bgvwn kw drsn hovygw]
ieiq sRI pwsw grig irKI kw BwKw bMD smwpqM] sRI gurdyvey nm: ]
h`Q ilKq nM : MS 50 g
isrlyK : pRICw sIR gurU Amrdws jI kw
p`qry : 34 a - 36 A
Awkwr : 11X18 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 34 A qy kuJ Kwny aulIky hoey hn ijnHW ivc iqMn AKry kuJ nMbr ilKy
hoey hn[
ArMB : < siqgur pRswid] pRICw sRuI gurU Amrdws jI kw mhlw 3 ] pRICw hY gur Amr
kw sB kwrj hoie rwsw] AMkw aupr AMgl rKo jo mn mYN ABÎws]111] do: ] idl
so icqvau icqvnI mn ko rKo krwr] hur mqbl hwsl hovY suno hmwry
Xwr] 112…
58
AMq : …jo qum mn mY icqvqy qwkI krqy Aws] sw ieq AweIny khY mqlb hosI
rws ] 333 ] jo qum mn mY cwhqy bIqy idn Ar rwq] mqlb hwsl hoveI sw
ieq hY prBwq]27] ieq pRICw sgl mn kI smwpqM]
59
AMq : …Awsk qy mwsUk aunW nU nzr auQwvy Awey] kwml isdk ipCy rb swihb XwrW
Xwr imlwey] iksy Cif dlIlI hwsm nw kr AYf pswry] iksw sIri Pirhwd dw
sMpUrnM] ] ] ] ] ] ] ]
h`Q ilKq nM : MS 51 e
isrlyK : ik`sw sohxI mhINvwl
lyKk : hwSm
p`qry : 157 - 217
Awkwr : 11X15 s. m. ilKq:7X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ sohxI myhIvwil ilKXqy] pRQmy ausqiq swihb dI ] ]
Av`l nwm iDAwvW aus dw ijin ieh jgq aupwieAw]…
AMq : …imilAw jwie rUhW rl mylw ivc drgwh rbwxI] nY ivic Pyr imly qn dovyN
iek Kwk smwxI ] piVAw iKdr hXwq jnwjw dPn kIqy ivc pwxI] hwsm iesk
sohxI dw jg ivic jug jug rhugu khwxI] sohxI myhIvwl sMpUrnM]
h`Q ilKq nM : MS 51 s
isrlyK : ishr&I lylw mjnU
lyKk : hwSm
p`qry : 218 - 233
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ishrPI lylw mjnU kI ilKXqy] AlP pYly isPq Kudwie dI
jI gunihgwr qw bKsnhwr eyho] lK lK drUd rsUl eyho nwil Awb sumwr Anwr
eyho ] pIr gOis mdwnI dw ivrd krIey ruVdIAw byVIAw nU kry pwr eyho] kwsr lylI
qy mjnU dw AwK ikSw hoey Awskw dy srdwr eyho ]…
AMq : …Xy Xwd ies Xwr nU Xwr dI hY aus Xwr dw iPkr Bulwie idqw] mjƒ
suixidAw Awih dI nwrI mwrI jIE AWhI dy nwil gvwie idqw] rwih gujr muswPrw
hwjIAW ny asy jMgly ivc dbwie idq0] kwsr lylI qy mjnU dw AwKw iksw qIhW
bYqW dy ivc suxwie idqw]
60
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ bwrhmwh ihdwXq kw ilKXqy] cVdy cyq nhIN Gr
jwnI ro ro FWhI mwrw mYN] PuilAw bwg pky sB myvy iks dI njr gujwrw mYN] Juk rhy
fwl nhI ivc mwlI bulbul vWgu pukwrW mY] jykr Xwr hdwieq Awvy AMb Anwr
auqwrw mYN ]1]…
AMq : …ciVAw Pgx kMDy lgx aumr rhI idn QoVy nI] nwl pIAw dy Kyfw holI eyq
myrw idl loVy nI] AYsw kOx kFw mYN drdI jwie aus ƒ hQ joVy nI] qW suhwgx bxw
ihdwieq jy shu vWg moVy jI] 12 ] bwrhmwh sMpUrnM]
h`Q ilKq nM : MS 51 k
isrlyK : bwrW mwhw
lyKk : idAwl isMG
p`qry : 239-54
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] bwrwmwhw idAwl isMG dw ilKXqy] dohrw] cyqR mY rQ bYT
kY cila kWn ] jwdw sjx dyK kY lhI klyjy bWn]1]…
AMq : …ijau suK rwDw jI lXo iqau suK dIjY isAwm ] icMqw sgl imtweIAY pUrn kIjY
kwm ] 1 ] sMpUrnM]
61
AMq : …poQI ilKI Aiq pRIq so hir gupwl ijhnwm ilKvweI ihq TWn ky suMdr isMG
Cib DWm ]1] sMmq aunI sY AwTweI kwqk idvs aunI sMqweI sukRvwr sMpUrn BeI]
pVY iesy jo Ask bFeI]1]
h`Q ilKq nM : MS 51 g
isrlyK : ihkmq-pu`qr kMinAw pRwpqI
p`qry : 261-262 a
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : ihkmq ] ] ijs idn iesqRI nU irq Awvy aus idn qy pICy cauQy idn snwn
krky Awpxy Gr vwly nwl Bog kry…
AMq : ijsq dy idnu sq hYn irq qoN ipCy cOQy idn qoN lYkr solvy idin prXMq jyVy mY
ipCy khy hYNn ] puqR hoqw hY] ] ] ]
h`Q ilKq nM : MS 51 G
isrlyK : mhWdyvo vwcw
p`qry : 262 A
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ] sRI mhwdyvo vwc ] pwrbqI pRiq] rwm rwm rmy rwmy
rmo rwmy mno rmy shsRnwm qq qulXM sRI rwm nwm vrwnny]1]…
AMq : …icMqw iB Awp krwiesI AicMq iB Awpy dyie ] nwnk so swlwhIAY ij sBnw
swr kryie]2] ] ]
h`Q ilKq nM : MS 51 |
isrlyK : gIqw mhwqm
p`qry : 1- 47 a
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] sRI gIqw jI kw ATwrvW iDAwau cilAw hY] Arjno vwc]
Arjn sRI ikRsn Bgvwn jI pih pRSn kry hY[…
AMq : …eyh gIqw smsq jIvo kI kilXAwx krny vwlI hY[ eyh gIqw kw mhwqm khw]
jo jIv gIqw kw pwT kr AQvw sRvx krY qO mukiq hovYgw] inscy kir khw hY]
ieiq sRI Bgvq gIqw sUpinKqsu bRhm ibidAw jog swsqRy gIqw mhwqm sMpUrnM]1]
62
h`Q ilKq nM : MS 51 c
isrlyK : sincr Asqoqr
p`qry : 47 a-50 A
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ] sRI gxyswXnm:] Ais AY sRI sincr Asqoqr mMqRsX]
dsrQ irKI sinXro dyvqw iqRst pMCIdws sinr pRIiqR ArQM jpy ibn jogw]
dsrQavwcw]…
AMq : …eyqwnI dsnwmwnI pRwq rubwieXwh pTyqw] sneIsc ikRqw pIVwn kdwicq
BivKqI ] 11 ] ieiq isRI dsrQ pRokqM snIcr AsqRoqM sMpUrxM]1] iSrI
sneIcrwrpxM AsqU ]1]
h`Q ilKq nM : MS 52 A
isrlyK : svXy sRI muK mh`lw (5)
ilKwrI : SMBUnwQ bRwhmx
smW : sMmq 1783 ibkRmI
p`qry : 404 A - 406 A
Awkwr : 15X17 s.m. ilKq: 10X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : gRMQ dy AKIr qy iek pqrw hwSIey vwlw 407 nMbr pwky CifAw hoieAw hY[
ArMB : svXy sRI muK mhlw 5 kwcI dyh moh Puin bwDI sT kTor kucIl kuigAwnI] Dwvq
BRmq rhnu nhIN pwvq pwrbRhm kI giq nhIN jwnI] jobn rUp mwieAw md mwqw
63
ibcrq ibkl bfo AiBmwnI] pr Dn pr Apvwd nwr inMdw Xh mITI jIA mwih
ihqwnI ] blbMc Cip krq aupwxw pyKq sunq pRB AMqrjwmI sIl Drm dieAw suc
nwsq Awiea srin jIA ky dwnI] kwrx krx smrQ isrIDr rwiK lyhu nwnk ky
suAwmI]
AMq : dIn dieAwl purK pRB pUrn iCnu iCnu ismrhu Agm Apwr ], sRI pRiqnwQ srix
nwnk jn hy BgvMq ikRpw kir qwrxw] poQI ilKq gurpRswid sMBU nwQ bRwhmx gurU
sMgiq jI kw sMq 1783 mwG sudI 13.
h`Q ilKq nM : MS 53
isrlyK : smy swr nwtk
lyKk : kvl nYn
p`qry : 1-67
Awkwr : 14X25 s.m. ilKq: 10X19 s.m.
vyrvw : ibnW ijld dy hY [KulHy p`qry do giqAW ivc r`Ky hoey hn[ vKryvyN leI lwl
isAwhI dI vrqon kIqI geI hY[ dopwsIN KVy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI
lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnW-11, poQI KVyH ruK ilKI hoeI hY[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw hY[ ikqy ikqy ikrm Kurdw hY hwSIey ivc iliKAw hoieAw hY[
(ivSys:- ies poQI dw mwlk ikRSn dws swDU audwsI sI ) ies poQI ivc jYn mq dy
nwXwb nusKy hn[ pihly p`qry dI pihlI lweIn ivc do A`Kr imty hox kwrx pVHn
Xog nhIN hn[ ies poQI dI mweIkRoiPlm bxI hoeI hY[
ArMB : < siqgur pRswid] AQ smyN swr nwtk ilKqy] kwkr kI BwKw] pwrs ….. kI
ausqqM] krm Burm jr iqmr hrn Kg ET glKn pg isv mgdrsI] inrKq
nYn kivk jl brKq hrKq Aimq Bivk jn srsI] mdn kdn ijq prm Drm
ihq sumirq Bgiq lgq sb frsI] sjl jld qn mukut spq Pn kmn dln
...… ijn nmq bnwrsI]1]…
AMq : …ieiq sRI nwtk smy swr sMpUrxM smwpqM] Ab pMdm gunQwn kI rcnw brnO
Alp] jw mY eykwds dsw pRiqmw nwm ibklp]
h`Q ilKq nM : MS 54
isrlyK : ik`sw hIr rWJw
lyKk : mukbl
p`qry : 120
Awkwr : 13 X 18 s. m. ilKq : 8 X 13 s. m.
vyrvw : ijld g`qw; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ dopwsIN KVy ruK do
lwl, do do kwlIAW lkIrW Aqy ivc vKryvyN leI motI sMqrI lkIr dw hwSIAW;
pihly pMny qy iesy qrW dIAW lkIrW dw ifzweIn bixAw hoieAw hY[sqrW pRqI
pMnW-9 ]
Awm vyrvw : poQI dy AMq qy iek hwSIey vwlw KwlI p`qrw pwtw hoieAw hY[
64
ArMB : < siqgur pRswid] AQ hIr rWJw ikRq mukbl ilKXqy] AlP AwKIey isPq
swihb dI jI sweI by prvwhu ibAMq mIqw] cOdW qbkw dw bwqswhu hoieAw hdrq
rb dy nwEu dw ivrd kIqw] ArjweIl ny hukm n mMinAw sI rb aus ƒ cwie sYqwn
kIqw] krw AwjjI jw mnjUr hovy roj hsr dy mukbly mMn lIqw]1]
AMq : …ieQy rwJy ƒ BweIAw dPn kIqw auQy hIr isAwl BI hoeI pUrI ] dovy rwh mky dy
ivc rmy swb shkdy ivc pweI su pUrI] ifTy hwjIAw mky dy rwhu jwdy iqMny hIr
rwJw qy mMJ bUrI ] mukbl kQw suxweIey Awskw ƒ kQw hIr qy rwJy dI hoeI
pUrI]361]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]
h`Q ilKq nM : MS 55
isrlyK : kQw rwjy ifMg dI
ilKwrI : ikRSn dws swDU audwsI
smW : sMmq 1974 ibkRmI
p`qry : 78
Awkwr : 17X11 s.m. ilKq: 15X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw; isAwhI kwlI; hwSIAW cwry pwsy pYnisl nwl iek lkIr vwlw[sqrW
pRqI pMnW-19 ]
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw; poQI dI mweIkRoiPlm bxI hoeI hY[ p`qrw nMbr bwAd ivc
lwl isAwhI nwl ilKy hoey hn[ SurU ivc iek p`qrw KwlI hY[ 78 pMny (AwKrI) qy
smyN bwry hor kwnI nwl aurdU ivc iliKAw hY[
ArMB : < siqgur pRswid] kQw rwjy ifMg dI sRI sqgur shwie]1]dohrw] sRI sqgur
ikRpw kro buD QoVI miq hIn ] Drm BwrQ BwiKAw kro pRm purK pRbIn]2] dohrw]
qum pRm purK pRbIn kI mY giq lKI nw jwie] jyn kYn ibD rwK ly dss sqgur
kro shwie]1]slok] qIn lok nv KMf mih jil Qil rihE smwie] grj pRhwrI
sRvro gweIAY ihq icq lwie]
AMq : pauVI ] shMsikRq dI BwiKAw kQw ault n kweI] vwiDE GwitE riK lY duAwrkw
dy sweI] mMin ieiCAw Pil dIijAY bwCq Pl pweI icMqw qyry drs dI rihMdI icq
mweI] Awpy jwnx hwr hY ikAw AwK suxweI] mwaq lok ivc rK lY koeI ibGn n
lweI] kvl nYn jm gwieE siqgur vr pweI] jnm mrn qy rwiK lY quD ibn koeI
nweI]ieq sRI ifMg rwjy dI kQw BIm dI kQw sRI ikRSn mhWBwrQ smwpqM kQw
sMpUrn hoeI] ies poQI dw mwlk ikRSn dws swDU EudwsI]
65
vyrvw : dupwsIN do do lwl lkIrW KVyH ruK, ivckwr iek kwlI lkIr dw hwSIAw [ sqrW
pRqI pMnW-11
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI hox kwrn lYmInySn krvweI geI Aqy ijld bwAd ivc
bMnI hoeI hY; pihly do p`qry nhIN hn; poQI BurI hox kwrx p`qrw nMbr ikqy-ikqy
hI pVHn Xog hY[ 3 p`qry qoN bwAd 8 p`qry q`k dohirAW ƒ lwl isAwhI nwl nMbr
pwieAw hoieAw hY [ AgoN dohrw nMbr vI nhIN pwey hoey Aqy kwnI vI bdlI hoeI
lgdI hY Aqy do p`qry Gt hn[ 22 Aqy 23 p`qry iBjy hox kwrx isAwhI PYlI hox
kwrx pVHn Xog nhIN hn[
ArMB : …..somvwr sukR Bly buD ibRhspiq ko dyK] cMdR jog mY suPl hY vhu nwnk
bwsyK]20] iQq Aru vwr ibcwr kY dhny Qwmy AMg] nwnk mIq sur jo imlY suB
kwrj pRsMg]21]—
AMq : …ieq sRI igAwn srodY mwlw mMqRY nwnk dws ikRq gRMQ sMpUrxM smwpqM]pVMqy sunMqy
ibcwrqy moK mukq lhMqy[ sRI gurU jI ky crn pwdukw ko nmsqy nmsqy suB msq]
h`Q ilKq nM : MS 56 A
isrlyK : sIhrPI buly swh kI
lyKk : buly Swh
p`qry : 24-33 a
Awkwr : 18X17 s. m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : auhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ishrPI buly swh kI] ] AlP Awpxy Awp nU smJ
pihly kI vsqU hY qyrVw rUp ipAwry] bwJ Awpxy Awp dy shI kIqy rhXo ivc ivsUr
dy duK Bwry] hor lK Eupwvn suK hovI puC dyK isAwnVy jg swry]…
AMq : … Xy Xwr pwieAw seIXo myrIXo nI mY qW Awpxw Awp gvwieky nI] rhI su`ND nw
buD jhWn kyrI] QkI ibq AnMd mYN jwieky nI] ATo jWm ibsRwm nhI kWm koeI
duqIAw igXWn kI Bwih jlweyky nI] bulw swh mumwrKW l`NK dyvo BeI jwn jwnI gl
lwieky nI]30] ieq ishrPI buly swh kI sMprx hoeI]
h`Q ilKq nM : MS 56 e
isrlyK : iQq Byd
p`qry : 33 A-35 A
Awkwr : 18X17 s. m. ilKq : 9 X 12 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] jog BydnI]dohrw] Byd jognI smJIey ijEu mY kihE bKwn]
cwr kOn cwro idsw iQh Byd pihcwn] AQ iQq Byd]cO] nOmI eykm pUrb jwno]
pMcmI qoN dsI dKx pr mwno]…
66
AMq : … cwl GVIAw kwrj n suD…..rx rudR BwKMq] isv puqRI GVIAw kwrj
ibbrjwqy] ] ] ] ]
h`Q ilKq nM : MS 56 s
isrlyK : AMbwrq (iemwrq) auswrI
p`qry : 35 A-37 A
Awkwr : 18X17 s. m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : 37 a dy AMq qy Aqy 37 A qy hor kwnI nwl do nusKy ilKy hoey hn[
ArMB : < AQ AMbwrq EuswrI kw bIcwr krxw ] ijn Gr pwvxw hovY kot Euswrxw hovY
Kuh bwvlI qlwEu bwg lwvxw hovY so bIcwr kr lwvY sq kr mnxw] jy bYswK
auswrI krY qw lCmI bhuq AwvY]1]…
AMq : …ippl dy pqEu dy Euq ilKky dyxw qylI lIr ibic bnky dyxw fOly s`jy ] 3 ]
h`Q ilKq nM : MS 57 A
isrlyK : ivcwrmwlw
lyKk : AnwQ purI
smW : sMmq 1726 ibkRmI
67
p`qry : 110 -131
Awkwr : 12X18 s. m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : pihly pMny qy iqrCw nmUnw bixAw hoieAw hY[
ArMB : < siqgur pRswid E sRi gxyswienmih:] AQ ivcwr mwl AnwQ purI ilKXqy]
nmo nmo sRI rwmjU siq icq AwnMd rUp] ijh jwnY jg sÍpnvq nwmY BRmq kUp]1]
rwm mmXAw siqgur dieAw swD sMg jb hoie] qb pRwnI jwnY kCu riha ivKy rs
Boie]2]…
AMq : …sqrW sY CbIs smq mwGv mws suB] mo miq ijq khu qIs qyqk brx pRgit
krI] gIqw BwrQ ko mq eykwds kI Xukiq] Astwvkr vissit sr mn kCu k
AwpnI aukiq]43] ieq sRI ivcwrmwl Awqmvwn kI iQiq As†mo ibsrwm] ieq sRI
ivcwirmwl sMpUrxM]
h`Q ilKq nM : MS 57 e
isrlyK : Bwv rswimRq
lyKk : gulwb isMG
p`qry : 132-160
Awkwr : 12X18 s. m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ieh Bwg SurU hox qoN pihlW iek pMnw KwlI CifAw hoieAw hY[ ies Bwg dy pihly
pMny qy nmUnw bxw ky iliKAw hoieAw hY[ Epr qy Q`ly qy do-do vwr hwSIAw idqw
hoieAw hY[
ArMB : < siqgur pRswid AQ sWBr Bwv gRMQ ilKXqy]1]svYXw] syq kry ijn swgr
sB dyvn ky duK dUr imtwey] rwvx ky ds sIs kty su ivBIKx ky isr CqR iPrwey]
goqm nwir auDwr krI imQlw piq ky ijn Bon suhwxI] sIX smyq n moqn ko iek
Awsin bYT mhW hir pwey]1]
AMq : ieq sRI miq mwisM crx ilKq gulwb isGyn gOrI rwey Awqmjyn ivrcqM Bwv
rswimRq smwpqM suBmsq suBMBUXwq sRI rwmwXn: moh md dgw kwm Cl r`sM loB kbI
ar mwih n Dwro] rwm hir AjM boiD sm iKmw dyv sdw aur qy nh twro ]sWq gurU
Bjo vyd sun sdw pMQ jl ieny nIq sMBwro]1] Bwv rswimRqw igRMQ spUrxM]
h`Q ilKq nM : MS 57 s
isrlyK : ADAwqm pRkwS
lyKk : suKdyv
smW : sMmq 1755 ibkRmI
p`qry : 161-194
Awkwr : 12X18 s. m. ilKq: 8X11 s. m.
vyrvw : EhI
68
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] sRI nm: pRm qq ey ] AQ ADAwqm pRkws ilKXqy]1] sQw
vr jMgm jIv ijqy skU BWqn BWq suByK Dry hY] qW mih sqÎ icdwnMd eyksu Awqm
inq pRkws kry hY[
AMq : …byd bcn isMimRq bcn kih suKdyv iblws] ADXwqm pRkws qy ADXwqm
pRkws]229] smq sqRh sY brK pMcvn Aisvn mwnw] eykwds buD igRMQ ko sukl
pKX suB jwnw]230] ieq sRI suKdyv ikRq ADAwqm pRkws smwpqM]suBN msq]
h`Q ilKq nM : MS 57 h
isrlyK : pYNqIs AKrI pwqSwhI 10
lyKk : goibMd isMG, sRI gurU
smW : sMmq 1755 ibkRmI
p`qry : 194 A - 196
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ pYNqIs AKrI ilKXqy] pwqSwhI 10] aAMkwr srb
pRkwsI] Awqm suD A`kRY AbnwsI] eIs jIv mY Byd n mwno swD cor sB bRhm
pCwno] hsqI cItI iqRx lau AwdM] eyk AKMfq bsY AnwdM] a AweI swhw] kwrx
krq Akrqw khIAY]…
AMq : …ijau jl jl ih Byd khu kYsy] vwsdyv ibnu Avru n koaU] nwnk aAM sohM
Awqm soaU] 1] Xw rw lw vw Vw ] mihl dsvy durgw mMqR swQ rlwie iliKAw]
aAM hRIAM sRIAM eIAM lIAM suMdRI bwlw nmhw] ieqI pYqIs AKrI spUrxM]
h`Q ilKq nM : MS 57 k
isrlyK : pYNqIs AKrI mh`lw dsvyN kI
p`qry : 196 a - 197 A
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 8X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : gurmuKI AKrW bwry vyrvw hY[
ArMB : mhl dUsry gurmKI AKr bxwie kr mihl pihly ky[ ibdmwn Awn Dry] sRI gurU
bwbw gurmuKI AKr dyK kr gurU AMgd swihb qy bhuq rwjI hoey] bcnu hoieAw BweI
lhixAw qY sMgq dw auDwr kIqw ]…
AMq : …EqR muK Dr kr pVy qb jo bcn khy so isiD hoxy[ dKx muK Dr kr pVy qb
jn jIqy[ inrDn Bujw bWDy Dn pRwpiq hovY] sUrmw sIs iviK rKy rx swl jIq
AwvY] pVy kw iehu Pl myry ibid mn Awie phucy] suvrn ivc mVwie rKxw] pUrx
mwsI dw vrq rKxw] pihly isK no Ckwie lYxw] Ardws pMc pYsy pMj Cuhwry
dyvxy] eyk AhwrI pRswid krxw] mhl dsvyN kI AwigAw hy sRb qw isKw jog KIr
69
KMf iGrq gugl jEu iql mukqy myl kr sMkRWq dy sMkRWq homu krxw] ieik sO ATwrW
hUqIAW pwvxIAW] pYNqIs AKrI spUrxM]
h`Q ilKq nM : MS 57 K
isrlyK : vYrwg Sqk
lyKk : BrQrI hrI
p`qry : 1-107 A
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 8X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pd sRI gxyswXnm:] AQ sRI hir Brq vYrwg sRq BwKw
ilKXqy]1[dohrw] drd bdn durjn dln mdn kdn isv nMd] eyk rdn suK
sdn ky pwd pdm pRiqbMd]1]…
AMq : …Brq sqk vYrwg pRwrMBXo cUhxI pUry] smM pivqRXwg suDw sry ieiq sRI Bxo]
]dohrw] sis vs vs rs sisvqI dr swsU ky mWih] sMpUrx sMpUrx Bxo igRMQ suB
Awih]
h`Q ilKq nM : MS 57 g
isrlyK : kuMflIey
lyKk : igrDr, kiv
p`qry : 108-112 a
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] kuMflIey jo sr AwsRm vrn ky nw jwiqn ky koil] jy jwhyN qy
bYT miq bYTy qy miq bol] bYTy qy miq bol bol qy Cwf bKyro] vih puCY kCU bwq Qory
mih kro inboro] khy igrDr kiv rwie khy miq iqn ky lgXo] nw jw iqn ky kol
vrnw sRm ky mgjo]1]…
AMq : …nW hau isMGn soFI bydI suQry nhIN idvwny ry] kwPr syK muslI nwhI dwny nw
msqwny ry[ momn nhIN mlMg n swhI srby Brm Bulwny ry] pWj kos mY Atky srby]
aubry koeI isAwny ry]
h`Q ilKq nM : MS 57 G
isrlyK : hkwieq (&wrsI)
p`qry : 112 A-113 a
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : gurmuKI AKrW ivc &wrsI BwSw ]
70
ArMB : hkwieq] eI icnI bWsu dvPwey dosqW] mw icnI drh bsqo dr bosqW]…
AMq : …kwbw bu ingwhy KlI ly Awjr siq] idl gujrgw hy jlIly Akbrsq ]3]
h`Q ilKq nM : MS 57 |
isrlyK : culw prswid dw Ardws
p`qry : 113 a- 114 a
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : culw prswid dw Ardws ]1] AstpdI] ijh pRswid CqIh AMimRq Kwih] iqs
Twkur kau rwKu min mWih] ijh pRswid sugMD qin lwvih] iqs kau ismriq prm
giq pwvih]…
AMq : …nwnk hukm n cleI nwl Ksm clY Ardwis] sqI dyie soMqoKI Kwie] qau
nwnk dru dIdwir smwie] ijs Bmfwrira inkilAw BMfwr BrpUir] kwl kMtk dUr
] dygf qyg Pqy]
h`Q ilKq nM : MS 57 c
isrlyK : ausqq sRI drbwr swihb jI kI
lyKk : sONDw kiv
p`qry : 114 a- 121 a
sQwn : AMimRqsr (kwly ipMf)
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 9X12 s. m.
vyrvw : EhI
ivSys : sONDw kiv qy Ph.D. ho cu`kI hY qy QIisz Cp cuikAw hY[ lyKk fw: Drm isMG hY]
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ausqiq sRI drbwr swihb jI kI] svYXw KwrI mY bYT qIAw
inj sIs pY ipMgl eyik qhW clw AwieAw] nwvq kwg BieAw iqh sÍyq su dyKu kY
ipMgl qW ko luBwieAw] mY iesnwn krO ies nIr mY so Awpny mn mY
TihrwieAw] …
AMq : …ausqiq jo gurduAwr kI soNDy khI bnwie] sun kir ikrpw kIjIau siq gur
hoie shwie] AMimRqsr qy qIn kos kwly pscm aur] sMDU bhu qw mY bsY auqm hY vhu
Tor] vwsI iqs hI ngR kw soDW k`v kw nwmu] sMqn kI srnw gqI gKY iqn ko rwm]
h`Q ilKq nM : MS 57 C
isrlyK : bwrWmwhw gurU goibMd isMG jI kw
lyKk : bIr isMG kvI
p`qry : 121 a- 132 a
Awkwr : 12X18 s. m. ilKq: 9X12 s. m.
71
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : AQ sRI bwrwmWhw gurU goibMd isMG jI kw] < siqgur pRswid] ikRq bIr isMG
kI ]dohrw] qyrw nwm Akwl jI jpw su ihq icq lwie] gxpq gOrW swrdw jwqy
hoie shwie]1] …
AMq : …gur qyg bhwdr AgMm hY AQw hY AQwhu n jweI qoilAw ] ijs dw nMd hY gurU
goibMd isMG scw sdw inbwihAw Apxw boilAw ] isK sMgq sB kIqy inhwl sRI gurU
goibMd isMG jI Bgq Kjwnw KoilAw] juD sMpUrn]
h`Q ilKq nM : MS 57 j
isrlyK : ishrPI
lyKk : gupwl isMG
p`qry : 132 a-140 a
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ishrPI gupwl isMG jI kI] AlP Awix ky eys jhwn bMdy
gMdy kMm nUM hQ kI pwieAw eI] scy rb dy nwl krwru qyrw muFo icq qoN cwie
BulieAw eI ] sMg Cf kusMg dy nwl rqo JUTw~ Awp ƒ kuJ khwieAw eI] kMnI bn ky
k~c gupwl isMGw hIrw Kwk dy nwl rlwieAw eI]…
AMq : …Xy Xwr AswfVw iek qUM hY qyry bwJ nw Awsrw hour hY jI] rbw suxI qUM icrI
ivCMinAw dI geI rYin hoieAw huix Bor hY jI] jPI Gq leI hwl Xwr dy jI suxo
eys dw eyh ncoV hY jI] AKI KolIAw gurW gupwl isMGw Awp cMd qy Awp ckor hY
jI] ishrPI gupwl isMG jI kI spUrnM]
h`Q ilKq nM : MS 57 J
isrlyK : rqnmwlw mhlw 1
lyKk : nwnk, gurU
p`qry : 141-151 A
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : pMnw nM:146 A qoN ilKq bdlI hoeI hY[
ArMB : < siqgur pRswid] rwg rwmklI rqnmwlw mhlw 1] Awsn swD inrwlm rhY]
pMc qq kw ingrh ghY] QoVI inMdwrw Alp AhwrI] swD kw ipMf sdw bIcwrI] jp
qp sMjm surq ibcKx] nwnk khY jog ky lKx]1]…
AMq : …pr inMdw nih sRoiq sRvx Awip] iqRg sgl ryx khw] Kt lKx pUrnM purK ih
nwnk nwm swD sÍjnh] gRMQ spUrnM pusqk Awid igRMQ jp jI swihb] sbd sq
hjwr ky rhrws, suKmnI swihb ivcwrmwlw] Bwv rswimRq] AiDAwqm ausqiq sRI
72
drbwr swihb jI kI pYNqIs AKrI gurU goibMd isMG dw bwrwmwhW gupwl isMG Brq
vYrwg skq] rqnmwlw rwjy isv nwB kI kQw rwg mwlw]
h`Q ilKq nM : MS 58
isrlyK : kok swr BwKw
lyKk : Drm isMG
p`qry : 1 - 130
Awkwr : 22X17 s.m. ilKq : 12X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, poQI lYmInySn kIqI hoeI hY, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl ,
pihly do pMinAw qy iqMn rMg dI lwl, pIlI, qy kwlI isAwhI vrqI geI hY[ poQI
bgYr hwSIey qoN hY[ sqrW pRqI pMnW-12
Awm vyrvw : gRMQ dy AwKIr ivc 13 p`qry KwlI hn[ ijnW qy nIlI hrI pYnisl qy isAwhI nwl
lMifAW ivc iliKAw hoieAw hY[ poQI ikrm Kurdw hY [
ArMB : < AM sRI gxyswie nm: <siqgur pRswid] AQ kok swr BwKw iLKXqy]svYXw]
hoie ikRpw qumrI hmY q scY gun mgun ho prho]...
AMq : kwlI bkrI dy mUqR nwl golI bnwvxy ky kho] Krl krnw idn 1 golI Gs pwvnI
AKI kwlI bkrI dy mUqR nwl srb rog jwvngy] ieiq sRI kok swr ibciq ikRq kv
Drm isMG vrn qy BwKw ko swr sMpUrxM smwqM]Aimq rUpY kok swrM] ] ]
] ] ] ] ] ] ] ]
73
pIqw hY iqnw TU bfw suK dyNdw hY] hmysw rMg cMgw rKdw hy buD bfI aujl krdw hY
eyh bYq AT`sY sT hY ] ieq sRI jPrnwmh smwpq BieAw hY[
h`Q ilKq nM : MS 59 A
isrlyK : jPrnwmy bwry
lyKk : gurU goibMd isMG
p`qry : 222 a-225 A
Awkwr : 12X 16 s. m. ilKq: 9X12 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : jo koeI guru dw isK pVygw iqs ƒ isKI gurU bKsygw] mukq pRwpq hoqI hY[ jnm
mrn qoN rhq hoqw hY[ dieAw isMG soPqI lhOr dI vwsI] muhkm isMG CIbw
duAwrkw dI bwsI ] qIjw swihb nweI swihb isMG nweI ibdr dwI vwsI] Drm isMG
hTIlw jt isMG hsqnwpur dI vwsI] pMjvw ihMmq isMG JIvr isMG jgnwQ dI vwsI
eyh pMj isMG Kq lY ky AorMgjyb pws gey[…
AMq : …jPrnwmw pVy suxy qy jMg ivc jwvo iqs kI Pqy hovygI[ ijvy ArMgo nu mwr Pqy
pweI iqvyN suxn pVn vwlw Pqy pwvygw[ bolo jI vwhgurU jI kI Pqy ]
h`Q ilKq nM : MS 59 e
isrlyK : AMimRqsr mhwqm
p`qry : 225 A -259 A
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : <siqgur pRswid] ]dohrw] gur gnys Ar swrdw bMdo ihq icq lwie] jwkI
ikRpw iblwsqy aUqm miq ko pwie]1]…
AMq : …drb dyh dwn dyh mwn dyih qws Awdr kIjIAY] sr so js sunwie dyh goibdg
pRIq lwie dyh mukq pMQ idKwie qw sun nmskwr kIjIAY] hir crn pRIq lwie dyh
gur ko js sunwie dyih kwl pMQ Cfwie qws crn pUjIAY] sMq sMg kIjIAY dwn mwn
dIjIAY] jnm lwB jIjIAY so AYsI miq dIjIAY] ieq sRI BivKq purwny amw mhys
sMbwdy AMimRqsr mhwqmy nwm As†moiDAw sm,wpiq msq suB Asq] APjU]=]
h`Q ilKq nM : MS 59 s
isrlyK : cwxwk swsqr BwKw
lyKk : sYnwpiq, (kvI)
p`qry : 1-26
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9X12 s. m.
vyrvw : EhI
74
Awm vyrvw : EhI
ArMB : <siqgur pRswid] AQ cwxwk swsqr BwKw ilKXqy] pRxvq ho sRI ibsn ko jo
iqRlok ko rwie] cwxwky BwKw kho jo qum hoie shwie]…
AMq : …gur goivMd kI sBw mY ly K kr prm sujwn ] cwxwkY BwKw kIey kib snwpiq
nwm]20] ieiq sRI cwxwky BwKw sMpUrxM]suMBM] ]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=
h`Q ilKq nM : MS 59 h
isrlyK : bic`qr nwtk ikRsn Avqwr
lyKk : gurU goibMd isMG
p`qry : 1-191
Awkwr : 12X16 s. m. ilKq: 9X12 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : <siqgur pRswid] AQ dyvI jU kI ausqq brxnM] BU sMpRXwq CMd] quhI AsqRxI
ssqRxI Awp rUpw] quhI AMbkw jMB hMqI AnUpw] quhI AMbkw sIql qoqlw hY] ipRQI
BUM Akws qYhI Aw hY]…
AMq : …Pwgn Pwg biFXo Anurwg suhrwkn Bwg suhwg suhweI] kysr cIr bnwie srIr
gulwb AbIr gulwl aufweI] so Cib mY n lKI jn dvw ds mws kI sovq Awg
jgweI] Aws ko iqAwg inrws tsikXon hI Xo ksikXo n ksweI ] ieiq sRI bic`qr
nwtky iksnw Avqwry ibrh nwtk bwrwmwhw sMpUrnM msqu]
h`Q ilKq nM : MS 59 k
isrlyK : AsPoitk kibq
lyKk : gurU goibMd isMG
p`qry : 1-20
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < sRI BgauqI jI shwie] AQ AsPotk kibq ilKXqy]]svYXy] Cib auqm
AwikRq Cwjq hY liK lwjq kMj pRBw muK kI] imRg bwl qy nYn ibswl sy hY sB
jwinau qrws mno suK kI] ijh hyir sBY jl jMmn mY iqh ] kbhUM nhI kwnh sy
sKI kho AMqr ky duK kI]…
AMq : …kwgd dIp sBY kir hO Ar swq mhrwxq kI msu kY ho [ kot bnwspqI isgrI
ilKby hMU ky lyKn kwj bnY ho ] swrsÍqI bkqw kirkY jug cwir gnys ky hwQ ilKY
ho] kot kib`qn jau kir ho qum ko n qaU pRc nYk irJY ho ]
75
h`Q ilKq nM : MS 60 sMgRih
isrlyK : Bgvq gIqw
lyKk : ABY rwie
p`qry : 1 a – 67 A
Awkwr : 16X19 s. m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, auKVI hoeI hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY,
cupwsIN dohrw hwSIAW hY[ pihlW do kwlIAW lkIrW ivc motI lwl lkIr iPr lwl qy
kwlIAW lkIrW ivc motI pIlI lkIr[sqrW pRqI pMnW-10, ies poQI ivc 9 ikRqIAW
hn[
Awm vyrvw : poQI auKVI hoeI hY[ ikqy ikqy ikrm Kurdw hY[ AwrMB ivc Aqy AMNq qy do-do
hwSIey vwly p`qry KwlI hn[ hwSIey ivc soD kIqI hoeI hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ Bgvq gIqw ilKÎqy ] dohrw] ikRSn ikRSn sRI ikRsn
jI pRQm kro su aucwru] sPl krn ko kwmnw kwm Dyn inrDwr]1]…
AMq : …ieiq sRI Bgvq gIqw sUpin Kq su bRhm ibidAWXM jog swsqRy sRI ikRsn Arjn
sMbWdy inrnY moK sMinAwsXo-gonwm As†dmo iDAwie sMpUrx BieAw smwpqM suBM
msqu] 18 ]=]=]=]
h`Q ilKq nM : MS 60 A
isrlyK : spq slokI Bwgvq gIqw
p`qry : 67 A – 68 A
Awkwr : 16X19 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ] EimqykwiKrM bRhm ivAwhr nmw mn ismrn] Xw pRXw
qiqX jn dy hMis mwq prmW giqM]1]…
AMq : …XoveI gIqw smUhyn iesqoq imCiqN pWfv] sohMvdI spqeI slokeI] iesquqey
vn sMisXw]1] iea sRI spq slokI gIqw smwpqM]=]
h`Q ilKq nM : MS 60 e
isrlyK : cqr slokI Bwgvq
p`qry : 68 A – 69 A
Awkwr : 16X19 s. m. ilKq: 11X13 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ] gXwnM prmM ghXM myXdiv gXwn smnuqM] srhisAMq qdM
gMc gRyhwx gqM mXw]1]…
AMq : …eyq nm nm mwiqs† pRmyx smwDnw] Bvwn klp ivklpyKU nw ivmuhXq krih
icq ]7] ieq sRI cqur slokI Bgvq smwpqM]
76
h`Q ilKq nM : MS 60 s
isrlyK : mhwBwrq sq shMsr sMihqw
p`qry : 69 A – 87 A
Awkwr : 16X19 s. m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : qyW sRI gxyswey nm: ] XsÎ smrx mwqRyx jnm sMswr bMpnwq] ivmucÎqy
nmsqgmeI] ivsnvy pRB ivsnvy]1]…
AMq : …nro mukqI mvwpnoqI ckRpwxy rv coXQw] bRhm hqÎw dIk pwpM srv pwpM
insXqI]162] ieq sRI mhwBwrqy sq shsR sihqwXW vYXw iskXW sWiq: pRvxI dwn
Drmo qryauq mwn swsny sRI ivsnUr nwm shsRM sMpUrxM smwpqM]1]
h`Q ilKq nM : MS 60 h
isrlyK : Bgvq mhw purwx Kstm skMd
p`qry : 87 A–93 A
Awkwr : 16X19 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ] rwjw prIKqo vwc] hy Bgvn ijs ividAw kir rKq
hUAw ieMdR vhnO sihq] sqR sYnw kO lIlw kir ijqqu BXw] Aru iqRlokI kI sMpdw kO
Bogqu BXw] so nwrwiex kvcu hm ipRiq kho ] sRI sukdyvo vwc] hy rwjn jb ieMdR
ivsÍ rUp kO pRohq kir kY ividAw pUCq BXw] qb ieMdR kO ivsÍ rUp nwrwiex kvc
khq BXw] so qUM svDwn mn sO suxu]…
AMq : …qb rwjw ieMdR ivsÍ rUp qy Xih ividAw pwiekY rx ivKy dYqO kO jIqqu BXw]
Ar iqRlokI kI sMpdw kO Bogq BXw]1] ieq sRI Bwgvqy mhW purWxy Ks†m skMdy sRI
suk pRICq sMbWdy As†mo iDAwie] smwpqM]8]1]
h`Q ilKq nM : MS 60 k
isrlyK : ivcwr mwl
lyKk : AnwQ purI
smW : (rcnw kwl) sMmq 1726
p`qry : 93 A – 115 a
Awkwr : 16X19 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ]sRI gxyswey nm:] ] AQ sRI ivcwr mwl AnwQ purI
ikRq ilKqy] ]dohrw] nmo nmo sRI rwm jU siq iciq AwnMd rUpu] ijh jwny jgu
supn vq nwsY bRm qm kUp]1]…
77
AMq : …sorTw] sqRh sY CbIs sMbq mwGv mws suB] momiq ijq khu qIs qy qk brx
pRgit krIAw] gIqw BwrQ ko mqo eykwds kI jugiq] As†wvk bwiss† muin kCk
ApnI Eukiq ]43] ieiq sRI ibcwr [ ivcwr ] mwl Awqmvwn kI iQq As†mo
ibsrWm]8] ieq sRI ivcwr mwl sMpUrx smwpqM]=]=]=]=
h`Q ilKq nM : MS 60 K
isrlyK : swr gIqw
p`qry : 115 A – 123 A
Awkwr : 16X19 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ] AQ gIqw swr ilKXqy] ]Arjno vwc] Arjn sRI
ikRsn BgvWn jI pih pRsn kry hY] ikhy pRB jI aAMkwr kw mhwqm Ar rUp Aru
AsQwn iqs ky sunxy kI myrI bwCw hy] qum ikRpw kir kY inrUpx krhu]…
AMq : …gMgw gIqw gwieqRI gur goibMd eyhu pWco rwg krY] so punrip jnmu n pwvY] jo
koeI ies swr gIqw kw jQw skiq AiBAws kirn jwnY so pwT mwqR kry] so BI
ibsn ky ibdmwn jwie pRwpiq hoie ] ies qy bhuq mihmw ikAw kho]1] ieq sRI
gIqw swr smwpqM]=]=]=]=]=]
h`Q ilKq nM : MS 60 g
isrlyK : iKl pRkrx
p`qry : 123 A – 263 a
Awkwr : 16X19 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ] EAM nmo prmwqmny] sRI purwx purkoqmwX] iKl pRkrx
ilKXqy] ] bwlmIko vwc] hy BwrduAwj mhW rmwiex lK slok hY] iqs
ivKY ieh bwl kWf moK aupwie bqIs shsR slok vIss† jI aupdys kIAw hY] so quJ
kau srv kRm kir kY khw hY] so quJ kau sRvx krwieAw hY]…
AMq : …ieiq sRI iKl pRkrxy nWnW pRsno moK aupwey srvQw vrnnM nwm srgh]15]
sMpUrx moK aupwie ky srg ivKy kQw ky swr khy hYN] qWqy ies kw nwmu sWK hY]
dohrw] swhI kwnI bRhm hY kwgd lyKnhwr]vkqw sRoqw Awid dY srv bRhm
inrDwr]1]sMpUrxM]=]=]=]=]=]=]=]
h`Q ilKq nM : MS 60 G
isrlyK : gurbwxI gurU qyg bhwdr
p`qry : 263 a – 280 A
Awkwr : 16X19 s. m. ilKq: 11X13 s. m.
78
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ieh ikRqI ADUrI hY [
ArMB : < siqgur pRswid] ] rwg gauVI mhlw 9 ] swDo mn kw mwnu iqAwgEu] kwm
kRoDu sMgq durjn kI qW qy Aih inis BwgEu]1] suKu duKu dono sm kir jwnY Aaur
mwnu Apmwnw] hrK sog qy rhY AqIqw iqin jg qqu pCwnw]1]…
AMq : …< siqgur pRswid] ]rwgu bsMqu ihMfol mhlw 9 ] swDo ieh qnu imiQAw
jwnau] Xw BIqr jo rwmu bsqu swco qwih pCwno]1]rhwau] iehu jgu hY sMpiq supny
kI dyiK khw AY fwno] sMig iqhwrY kCU n cwlY qwih khW lptwno]1] ausqiq inMdw
doaU prhir hir kIriq aur Awno] jn nwnk sB hI mY pUrn eyk purK
Bgvwno]2]1] bsMq ihMfo [ihMfol] mhlw 1]…..
h`Q ilKq nM : MS 61 A
isrlyK : nsIhq nwvw
p`qry : 77 a – 79 A
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
79
Awm vyrvw : EhI
ArMB : nsIhqnwvw ]<] kIjY nyk nwmI jo dyvY Kudwie] jo dIsY ijmI pr so hosI
Pnwh] dwiem n dauliq ksy bysumwru] nw rhY gy kroVI n rhYgy hjwr] dmVw iqsI
kw jo KrcY Ar Kwie] dyvY dlwvY rjwvY Kudwie] hoqw n rwKY Akylw n Kwie] qh
qIk idldWnI vhu iBsiq kau jwie]1]…
AMq : …cwlI gMj joVy n riKAw eImwnu] dyKo ry kwrU jo hoqy ipryswn]dunIAW dIvWnI
PwnI mukwmu] Kud csm bInI AwKr clxw jhwn] hir vKiq bMdy qUM iKjmiq
[iKdmq] n ivswir] msqI gPlq isNau bwjI n hwir] qobw n kIqIAw kridAW
gunwh] bugo Arj nwnk ies Awlm isNau qyrI pnwh]1]
h`Q ilKq nM : MS 61 e
isrlyK : pwrsI mq
p`qry : 79 A – 84 a
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : 84 A p`qrw KwlI hY[
ArMB : < siqgur pRsWid] AQ pwrsI mq q muhrmu ky gurry kw ivcwr] ijs vwr hovY
iqsI vwr kw Plu aus vrs roj ivic vIr qy so aus kw Pl] dohrw] mohrm nwm jo
mws hY kihE pwrsI mwih] qw mY dhy su hoq hoih dUkY kCu nwih]5]…
AMq : … cOpeI]6] qUtY mwrg jMg krwie ] jMg bIc bhu mwrY jwie] rÎq hovY sB
vYrwn] pwqswh mwns ko jo mwn] swl iesI kw sNin piqswih] ies mY JUT kihE
kCu nwih] snvwrw gur rwjy hoie] iqsu ky Pl jwno ieh hoie]
h`Q ilKq nM : MS 61 s
isrlyK : AMimRqDwrw
lyKk : Bgvwn dws inrMjnI
(rcnw kwl) 1795 sMmq
p`qry : 1–107
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 107 A~D ivckwr qoN PitAw hoieAw hY[
ArMB : < siqgur pRsWid]] sRI gur sMqey nm:] AQ igRQ AMimRqDwrw ilKÎqy]dohrw]
mMgl rUp AnUp mY injwnMdu pid jwsu] lhÎo mMgl crn Xh sohM hMsu pRkwsu]…
AMq : … Amuk smUcy mucY jwinXh sB igRMQn kO nwmu] bweIs AMk qy AMku hY pwro sq
prmwn]54] ieiq sRI AMimRqDwrw igRMQ skl ibbyk pRkwsu ibbyk dIpu igAwnI kO
srUp brnnO nwm Bgvwn dws inrMjnI kQqy] cqR dso pRBwv]14]sMbq ]1795]
80
h`Q ilKq nM : MS 61 h
isrlyK : gRih idSw
rcnw kwl: 1795 sMmq
p`qry : 107 A –111 a
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : Kwny bxw ky hr Kwny ivc iek sbd iliKAw hoieAw hY[ p`qrw nMbr 111 A hY [
ArMB :
qqu 5 AnMd Akws pvn
AMq :
nyqR dys kMT dys ihrdw dys
h`Q ilKq nM : MS 61 k
isrlyK : sRI rwm ivlws
lyKk : rwm ikRSn dws
p`qry : 112 a–116 a
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : kous kOn N Nsux lYdy kWn] XQUl dyh BvN BIqr joie] AnmY kos pCwn soie] pMc
pRwx krmy dRY joeI] kos pRwx mY jwno soeI] iedR krm imly mn jbY] kos mno mY jwno
qbY] …
AMq : …dohrw] icd ind AdYÍ Aml srb ibAwpk rwm] AMqr bwihr eyk rs rWm
ikRsn inj Dwm ]10] ieiq sRI rwm iblws sMpUrxM suB msq]
h`Q ilKq nM : MS 61 K
isrlyK : ADXwqm rmwXxy
lyKk : gulwb isMG
p`qry : 117 a–153 a
Awkwr : 13 X 17 s. m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 153 dw auprlw K`bw konw KwDw hoieAw hY ies krky pUrI qrHW pVHn
Xog nhIN[
ArMB : iqRBMgI CMd] Bj ry mn mUVM grV ArUVM suiq inj gUVM nwmvrM] ijn byd aucwry
rqn inkwry m`NC k`NC AOqwr DrM] bpu sUqr Dwry mhI inkwry ihRn sMGwry kwj krM]
nr isMG auqwry ieq suq mwry Bgiq aubwry dyv nrM]1]…
AMq : …gÎWn AiKl suiq swr BRwq mY qoh sugwey] bydWq vydÎ suB crx su myry byd
bqwey] jo srDw kir pFy kry Aru Bgiq inrMqr] so mm rUp smwie rhy nih rMc
81
su AMqir ] suin jo mm vcnn mwih pun Bgiq hoie jg qwihaur] gulwb isMG inj
BRwq ko rwm bKwnÎo AODpuir]133] ieq sRI md ADXwqm rmwiexy aumw mhysÍr
sMbwdy auqr kWfy rwm gIqw nwm pMcmo DXwie]smwpqM]1]2[ sRI vwihgurU jI shwey
rwm jI]
h`Q ilKq nM : MS 61 g
isrlyK : bwxI gurU qyg bhwdr-gurU nwnk jI kI
p`qry : 153 A – 204 a
Awkwr : 13X17 s. m. ilKq: 11X13 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] rwg gauVI mhlw 9 ] swDo mn kw mwn iqAwgau[ kwmu kRoD
sMgiq durjn kI qWqy Aih ins Bwgau]1] rhwau] suK duK dono sm kir jwnY Aaur
mWn Apmwnw] hrK sog qy rhy AqIqw iqn jgu qqu pCWnw ]…
AMq : …rhwau ] skiq snyhu kir suMniq krIAY mY n bdaugw BweI] jau ry Kudwie moih
qurku krygw Awpn hI kit jweI]2] suMniq kIey qurku jy hiegw Aaurq kw ikAw
krIAY ] ArD srIrI nwir n CofY qW qy ihMdU hI rhIAY]3] Cwif kqyb rwm Bju
baury julm krq hY BwrI] kbIry pkrI tyk rwm kI qurik rhy pichwrI]4] sRI
vwihguru jI shwie]
h`Q ilKq nM : MS 61 G
isrlyK : Awrblw (jugW bwry)
p`qry : 204 A – 205 A
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qry keI jgwH qoN KwDy hoey hn[ ies leI pUrI ilKq pVHn Xog nhIN hY[
ArMB : < siqgur pRswid] 1] Awrblw siqjug kI ] solw lK iek soau ATweI hjwr
brs]1]…
AMq : …rudR iekwds jwih skq isMgwr kry hY] klp eyk hY bIqAw XU sB hI hoey KY
hY] byd khq iehu rIq bRhmw minCq eyk hY] qw ibMns kul sNswr Anyk vvyk hY]
hry rwm]
82
vyrvw : ijld g`qw kpVw; dupwsIN KVy ruK do do kwlIAW lkIrW, ivc do do kwlIAW
lkIrW dw hwSIAw hwSIey ivc ikqy-ikqyy ilKq; sqrW pRqI pMnW-9
Awm vyrvw : smyN bwry bwAd ivc hor kwnI nwl iliKAw jwpdw hY[ SurU ivc ibnW hwSIey dy
cwr p`qry Aqy AMq ivc hwSIey vwly cwr p`qry KwlI hn[
ArMB : < [ sRI gxyswie nmh] siq icq AwnMd prmwqmwie nmh] AQ ibsn purwn
BwKw ilKqy] prwsro vwc] prwsr mYqY [ mYqRy ] kEu khy hY]ik qy mYqRy Xih jo quJy
aupdys kro hY[ so AMimRq smwn hY so mn ky pwqR sO pIEu] Ar jo nwrwiex qy iBMn hY
iqs kw iqAwg kr]…
AMq : … qUM BI inscY kr ky jwny ju mY Awqmw hoN] Ar bRhmw qy lykir cItI pRjMq sRb
ivKy pUrn Ar pRkws khoN ] Awqm drsI jb Xih srb bcn buD ky sRvx kr suxy
Ar Awp ko dyKw Ar pCwxw Awqm ivKy lIn BXw] Ar srUp soN imlw Ar bMD
mukiq ky BY qy inrBY BXw] ieiq sRI poQI ibsn bydWq sMpUrnM smwpqM]1]
h`Q ilKq nM : MS 62 A
isrlyK : mhwBwrq ( 19 vW AiDAwie)
ilKwrI : lwlw dws ?
smW : sMmq 1887
p`qry : 461 a – 465 A
Awkwr : 13X18 s. m. ilKq: 9X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw; dupwsIN KVy ruK do kwlIAW lkIrW; ivc do kwlIAW lkIrW
hwSIey ivc ikqy-ikqy ilKq; sqrW pRqI pMnW-9; p`qrw nMbr 466 vI bwAd ivc
iliKAw jwpdw hY Aqy hor kwnI nwl ies p`qry qy smyN bwry iliKAw hY[ “sMmq
]1887] AsU sudI duAwdsI] poQI sMpUrxM[
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] XuiDs†rEu bwc] jogysÍr jWnY sb Byv] munin mDÎ sRys†
sukdyv] bRhm Bwv mwXw ko qÎwg] rÎuM suK kY EupjXO byrwg]1]…
AMq : …bYsMpwXno bwc] ] suk sMbwd brnIXo jhW] nods kQw jwinXo qhW] sunÎo
purWn ijsI mn rhI ]lwlw dws kQw so khI]27] ieiq sRuI mhwBwrQy ieqhws swr
smucey EunIsmo DXwie]
h`Q ilKq nM : MS 63
isrlyK : qqÍwnUsMDwn
lyKk : mhwdyvw nMd
ilKwrI : su`Kw isMG
p`qry : 1-88 a + 1-92 + 1-4 +1-52 = 188
Awkwr : 17X25 s.m. ilKq: 11X17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, poQI auKVI hoeI hY[ sqrW pRqI pMnW-11 ibnw hwSIey dy [ ilKq
suMdr hY[
83
Awm vyrvw : Kuly p`qry hn[ poQI KVy ruK KuldI hY[ Alg AiDAwieAW ƒ Alg p`qrw nMbr
idqw hY[ SurU ivc Aqy AMq ivc iek-iek p`qrw KwlI hY[ Aqy aunWH qy hor kwnI
nwl kuJ kuJ iliKAw hoieAw hY[AKIrly KwlI p`qry qy ilKwrI bwry iliKAw hY[
“ilKqum BweI su`Kw isMG, sRI srb aupmw jogu, BweI swihb qwrw iwMG jI horW jogu
mQw tyikAw vwcxw , hor mhwrwj jI molW qwvw aupr muSq kmwieAw pqRy bwrw qw dy
Aqy swFy iqn rupÎy ilKweI hr AiDAwey iek pMnw KwlI Cf ky SurU kIqw igAw hy[
hr AiDAwey dy AwKrI p`qry ƒ nMbr nhIN lgwieAw igAw[
ArMB : < siq gur pRswid] sRI gxyswX nm: ] AQ Bwsw krqw Awpny ies† dyvqw Aru
gurO ko nmskwr krq hY] sMsikRq solokoN kr] slok] nwnw BUqM ivsÍMhÎy qq Xsmwq
irMcd iBMnM nwsiq] qM sRI ikRsnM vMdy inqÎM hwdwvM qy mdysqÎM]1]…
AMq : …ieiq sRI mq prmhMs prbRwjkwcwrX sRI miq sMÍpRkws ind srsÍqI pUjÎ pwid
isKÎ Bgvn mhwdyv ind srsÍqI munvr ivrcqy qqÍwnu sMDwny cqurQ pRCydh
ikMicq tIkw imisRqh smwpqh]5]
h`Q ilKq nM : MS 64
isrlyK : gurmiq rmwiex
p`qry : 1-113
Awkwr : 23X33 s.m. ilKq: 16X25 s.m.
vyrvw : ijld cmVw auKVI hoeI hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[
sqrW pRqI pMnW-16
Awm vyrvw : ikqy-ikqy ikrm Kurdw hY; poQI ADUrI hY[
ArMB : < siq gur pRswid] AQ sRI gurmiq rwmwiex rGbIr pRkws ilKÎqy]dohrw] sRI
gur nwnk dsm ko pRQm syv mn lwie] gxpiq mwq srsÍqI bwr bwr pun
iDXwey]…
AMq :…rWm ibnW kC moih nW Bwno] jo hY cIj ibnW hr nWmo] voh hmry nhI hY iksy
kwm] sB hn sun iPr aucI tyrw] sun hnvMq sRI rjo qyrw] rkq pwk Ar AsqI
cwm] ies my kwhW Ahy hr nWm ] sunvMq bIr bl Dwr] deI AwpnI Kl auqwr]
ikAw dyKq bYTy sB lwhmw] iek iek rom rom khy rWmw] ies ihq sRI gur Arjn
joie] EAMkwr my ilKy …..
h`Q ilKq nM : MS 65
isrlyK : nvIn q`q Kwlsw gurmq ksOtI
lyKk : cMdw isMG
smW : sMmq 1964
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 1-144
Awkwr : 34X21 s.m. ilKq: 27X16 s.m.
84
vyrvw : ijld g`qw; auKVI hoeI hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[
sqrW pRqI pMnW-25, ibnw hwsIey dy hY[
Awm vyrvw : 8 nMbr p`qry qy isrlyK bwry iliKAw hY; Aqy lyKk Aqy smyN bwry p`qrw nMbr 9 dy
AMq qy iliKAw hY[ ies poQI dI mweIkRoiPlm bxI hoeI hY[
ArMB : < siqgur pRswid] BUmkw ] Ajy kl hI ies smy nyN rMgn hI bdlw eyh hwlu
muFoN hI huMdw AwieAw hY isrP Prk ieqnW irhw ky koeI nykI kI qrP mwiel rhw
AOru koeI bdI kI qrP ] iksI nyN sKqI syN ] kWm lIAW AOr iksI ny nrmI syN AOru
iksI nyN burw kih kY AOr iksI ny Blw kih kY] sMswr mY AYsw hI hoqw clw AwieAw
hY]…
AMq :…AMn KwxW qy KulwauxW qy Pyr AsI Prk kI smJIey] b`s isMG ihMdU hYn]25]
ijsqRW dy ihMdU buq pRsq hYn EusI qRW dy is`K q`q Kwlsw BI buq pRsq hY ] b`s isMG
ihMdU hYn] Aysy hI Anyk qrw dy hwl hYn ieqny hI kwPI hY AklmMd ko Aswrw hI
kwPI huMdw hY ]
h`Q ilKq nM : MS 66 A
isrlyK : bcn gurU Amrdws jI kw
lyKk : nwnk dws
p`qry : 120 a -121 A
Awkwr : 8 X 12 s. m. ilKq : 4X 8 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
85
ArMB : bcn hY gurU Amr dws jI kw ] AYqvwr pwn Kwie jwvxw] somvwr dRpn dyK ky
jwxw]…
AMq :…sukRvwr rweI Kwie jwvxI] CinCRvwr syDw lUx Kwie jwvxw] ijq vil jwie
iqq vil isiD hoie]=]=]=]=]
h`Q ilKq nM : MS 66 e
isrlyK : cO GVIAW
lyKk : nwnk dws
p`qry : 122 a -127 A
Awkwr : 8X12 s. m. ilKq: 4X8 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : AMq ivc do hor p`qirAW qy ilKq hY pr p`qrw nMbr nhIN pwieAw hoieAw[ p`qrw
nMbr 127, qy Aqy aus qoN Agy iek pMny qy jwmnI isAwhI nwl Aqy aus qoN Agly do
pMinAW qy kwlI isAwhI nwl iliKAw hoieAw hY[ ienHW pMinAW qy kwnI vI bdlI hoeI
hY[ AwKrI p`qry qy hwSIAW nhIN hY[
ArMB :<siqgur pRswid ] ] cO GVIAw ilKqy ] AYqvwr kw vIcwr ] 4 ] audyr ] 4 ]
cwl ] 4 ] lwB ] 4 ]…
AMq : …AMmRq GVI AMmRq pIvy] suB GVI kwrj isD] lwB GVI lBMqy rwju ] rog GVI
ibnwsy kwl] audyg GVI mhw BEu aupjY] kwl GVI qy cwl GVI dono hY Asub]
86
h`Q ilKq nM : MS 67 A
isrlyK : AQrbx kI hMsnwd aupinKd
BwKw tIkwkwr : musqwk rwie
smW : sMmq 1929
p`qry : 1 A -27 a
Awkwr : 16X27 s. m. ilKq: 13X22 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ikqy-ikqy ilKq qoN bwhr KwlI QW qy vI iliKAw hoieAw hY[ poQI dI hwlq mwVI
Aqy ikqy-ikqy ikrm Kurdw hY[ poQI do sYNcIAW ivc vMfI hoeI hY, ikqy-ikqy p`qry
iBjy hox krky isAwhI PYlI hoeI hY, p`qrw nMbr 25 a qoN kwnI bdlI hoeI hY[ 25
A altw iliKAw hY[ ies sYNcI ivc hor keI Putkl ikRqIAW hn[ AMq ADUrw
jwpdw hY[
ArMB : < siqgur pRswid] sRI gxyswX nm:] AQ AQrbx dI hMsnwd aupinKd
ilKÎqy] dohrw] bMdn sRI sukdyv ƒ aun kUM hIey mY lwie] CipE Byd pRgt kIE
pRmwrQ ky dwie]1] sMsikRq BwKw krI qW ko Xh idRs†Wq ] Kol Kol sB hI khI
smJy Cuty BRWq]2]…
AMq : … holI] rwg tofI] holI KylyNgy Apny mn soN bwjY svd Anwhd GxwGxw
xxw]rhwau] pUrygy kuMB pRxv ky rMg soN nwskw kI ipckwrI ] kib`q ] qIrQ n kIE
suD pwT hUN n PyrI buD jwp qo Anyk kIey khW lO sunweIAY] brq BI Anyk kIey
inrwhwr BuKu mUey jMqR qMqR kIey jyqy kyqk ignweIAY] mVI qy mNsWnI iPry khUN qy n
nYk try ikMcq n pwieE suK jhW mn lweIAY] kihq msqwk rwie sB duK ko
bnwie ibnw srb iqAwg ky suK nhI pweIAY]11]
h`Q ilKq nM : MS 68
isrlyK : ibRqI pRBwkr
lyKk : inScl dws
p`qry : 1 A -47 A
Awkwr : 17X30 s. m. ilKq: 13X24 s.m.
vyrvw : KulHy p`qry, do g`iqAW ivc bJy hoey, sqrW pRqI pMnW-15 [ poQI KVy ruK KuldI hY[
ilKq suMdr hY, bgYr hwSIey dy hY[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI hY, ikqy-ikqy ikrm Kurdw hY[ pihlw p`qrw hyToN K`bw konw
BuirAw hieAw hY, iek AKr pVHn Xog nhIN[ p`qrw nMbr 1 a KwlI hY[ poQI ivc
dyvnwgrI A (A) dI vrqoN kIqI hoeI hY[
ArMB : ]<] siqgur pRswid] spqm pRkws mYN ibRiq kw sÍrUp khÎw] ibRiq kw pRXojn
khnY kUM As†m pRkws kw AwrMB hY] AgÎwn kI inibRiq muKÎ pRXojn ibRiq kw hY]
Gtwidk Anw Awkwr ibRiq sYNGtwidk AvibMn cyqn sb ArwXwn kI inibRiq
hovY hY] …
87
AMq : …]prMqu] AinrvcnIX kw bwD rUp ABwv qo AiDs˜wn rUp AnuBv is`D hY] Xw
qYN AgÎwn sihq BwvwBwv rUp pRpMc] AO qW kI inibRiq skl AinrvcnIX hYN]
iqn srb kw AiDs˜wn rUp bwD hoX kY] inrdYÍq sÍrUp prmwnMd rUp prm puruswrb
moKÎ hY] ] ieiq sRI mM inscl dws sMgXk swDU ibricqy ibR~iq pRBwkry jIvysÍr
srUp inrUpx pUrbk ibRÂiq pRXojn inrUpxM nwm As†m : pRkws : 8 ] ]
] ] ] ] ] ]
h`Q ilKq nM : MS 69
isrlyK : Xog visst BwKw
p`qry : 1 -774
Awkwr : 38X 24 s.m. ilKq: 28X21 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, tu`tI hoeI; dupwsIN KVy ruK do-do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr;
sqrW pRqI pMnW-27
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw hY; SurU ivc 14 Aqy AMq qy 11 p`qry hwSIey vwly KwlI hn[
p`qrw nMbr 593 qoN Agy kwnI bdlI hoeI hY[ ilKq bhuq suMdr hY[
ArMB : < siqgur pRswid] E N sRI gxyswX nm:] AQ vYrwg pRkrx isMmRiq BwKw
ilKÎqy ] siq icq AwnMd rUp jo Awqmw hY] iqs kEu nmskwr hY] kYsw hY siq
icq AwnMd rUp jo Awqmw khqy hY ijs qy ieh srb Bwsqy hY] Aru ijs ivKy srb
lIxu hoqy hY]…
AMq : … cqusty pRkrx ivKy pMcws pwiKAwn Bey hY]50] ieiq sRI mwrKO prhqy sRI
mhwrmwiexy dyv dUq Eukq sq shNsR mWq sMGqwXW bwl kWfy moK Eupwey inrbwx
prkrxy smwpqh]288] ]dohrw] swhI kwnI bRhm hY kwgq lyKxhwr]
bkqw sRoqw Awid lY srb bRhm inrDwr]1] sRI rwm jI] sRI rwm jI ]]sRI rwm jI]
sRI rwm jI ]Buly cky bKis lYxw sRI sMgiq qyrI srix ho] ] sRI rwm jI] sRI rwm
jI ] ] ] ] ] ] ] ] ] ]]
] ] ]
h`Q ilKq nM : MS 70
isrlyK : dsm skMd
p`qry : 1- 402
Awkwr : 22X14 s.m. ilKq: 16X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, auKVI hoeI; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ dupwsIN
KVy ruK do-do lwl lkIrW dw hwSIAw hY; sqrW pRqI pMnW-20
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI hY Aqy ikrm Kurdw hY[ poQI ivc dyvnwgrI A`KrW dI vrqoN
kIqI hoeI hY[ ijvyN l (l), A (A), ie (e)[ ikrm Kurdw hox kwrx kuJ A`Kr
pVHn Xog nhIN hn[
88
ArMB : E sRI gxyswie nm:] AQ dsm skND Bwgvq BwKw ilKqy]swKI] doie miq Git
mY prNspir bolI eyk smwn] iek gwvY guNix isAwm ky iek vrjY sur
igAWn]1]…
AMq : … ieiq sRI Bwgvqy mhw purwxy dsm skNDy sun N___iq sNbwdy rWm ikRsn
chyiqRihnvih iDAwie sNpUrnN smwpqN suBN msqo] sRI EuN nmoN Bgvqy sRI vwsudyvwDw]
poQI sNpUrn] sRI BgvWin nWrwein jI qumwrI jY jY jY] siqgur idAwil jI] swKI
] lwl mnsw vwcw krm mnW j syvY hir rwie] qW k icNqw kauin hYN jW ky ikRsn
shwie]1]
h`Q ilKq nM : MS 71 A
isrlyK : jnm swKI BweI bwlw
lyKk : pYVw moKw
ilKx sQwn : mulqwn rcnw kwl: sMmq 1582
smW : sMmq 1860
p`qry : 9 a–286 A
Awkwr : 19X27 s.m. ilKq: 14X18 s.m.
vyrvw : EhI
89
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 13 qy gurU nwnk dyv jI dy jnm dw smW “sMmq 1520 imqI kqm sudI
pUrnmw” idqw hoieAw hY[
ArMB : < ] siq nwmu krqw purKu inrBEu inrvYr] Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid] smqu 1582] imqI vYswK suDI pcmI poQI ilKI pYVY moKy sulqwn pur ky
Kqryty] gurU AMgd ilKvweI] pYVy ilKI]…
AMq : … iehu sbdu qlvMfI hoieAw sI] jw rwie bulwir pwso lwlU AwKvwieAw]
1800]60] sMbq] ATwrwh sY]60] imqI Pgx sgrwdo]18] suB idn mMglvwr
mulqwn ivc ilKI] Bul cuk bKsxI] bolo BweI jI vwhgurU] ieh swKI kw mUl hY]
hir iksy vylY isKw sMqw ky kMim AwvsI] iqnw AgY eyhu swKI pVxI ijnw gurU
prmysr iek kr jwqw hY] sbdu kw KojI hovY] bwkI AwgY nwhI pVnI] jo gurU sbdu
kI swr n jwxY] jo koeI AwpnI rIJ kir kY swKI suxY iqs dy Agy gurU ky bcn
pVny nwqr guhju rKxI [ bhuqu jwhru nwhI krnI] mn ivic rKY kmwvY] iqsdy
kMim Awid AMiq Awvihgy] swKI pUrI hoeI ] sRI gurU bwbw nwnk jI pridAw
suixidAw srbqR isK syvk ƒ Bgiq Ar isKI dwn krygw siq kir mMnxw] bolhu
jI vwhgurU siqgurU jI] sRi rwm jI] sRI gurU jI] sRI ikRsn jI sRI vwh gurU jI]
h`Q ilKq nM : MS 72
isrlyK : pwrs Bwg
lyKk : AlgzwlI
Anuvwd : A`fx Swh
p`qry : 1–445
Awkwr : 33X23.5 s.m. ilKq: 23.5X15.5 s.m.
vyrvw : sqrW pRqI pMnW-23, ijld nhIN hY[ pMny auKVy hoey Aqy ikqy-ikqy ikrm Kurdw[
dupwsIN pMj lkIrW (do lwl kwlIAW Aqy pIlI motI lkIr vKryvyN leI) dw hwSIAw hY
pihly p`qry qy aus qoN bwhr iek hor iek lwl Aqy iek iek kwlI brIk lkIr dw
cwry pwsy hwSIAw hY[
Awm vyrvw : vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hY [ poQI dI mweIkRoiPlm bxweI hoeI hY[
ilKweI suMdr hY[ AMq ivc iek p`qrw KwlI hY [ ieh rcnw nON srgw ivc hY ]
ArMB : < siqgur pRswid ] E sRI gxyswXnm:] AQ pwrs Bwg kImIAw s Awdq
il`KXqy] ausqq aru aupkwr jo hY mhwrwj kw so AMbr ky qwry Ar myG kIAw bUMdw
Aru p`qR bnwspqI ky Aru ryq ky ikxky Aru Akws ky Axhu qy AiDk hY]…
AMq : … Aru eyk swD kO bMdI Kwny ivKy jb im`qR imlxy Awey Qy qb aunhu ny prIiKAw
ky nim`q aun kO pwQr mwry qb vhu Bwg gey bhuiV aus swD ny khw jo qum JUTy
im`qR ho kwhy qy jo im`qR ky duK ivKy imqR ko duK nhIN Bwsqw]23] ieiq pRIiq pRym
rjwie smwpqM]1] suBM Bvyqu ]
h`Q ilKq nM : MS 73
isrlyK : cwr drvyS
90
smW : sMmq 1916
p`qry : 1–170
Awkwr : 24X16 s.m. ilKq: 19X9.5 s. m.
vyrvw : p`qry Kuly, pr g`qy ivc bJy hoey hn[ dovyN pwsy do do lwl lkIrW vKryvyN leI
ivckwr pIlI lkIr dw hwSIAw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI
pMnW-21
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, auKVI hoeI hY, ikDry ikDry iB`jI hoeI hY SurU ivc 5 p`qry KwlI
hn Aqy AMq ivc 3 p`qry KwlI hn[ 4 a pMny qy Pu`l bUty qy nwl iek ichrw
pYnisl nwl bnwieAw hoieAw hY[ ikqy-ikqy hwSIey qoN bwhr mwqrwvW TIk kIqIAW
hn[ cwr drvyS bwry 2 a qy iliKAw hoieAw hY[ ‘iksw cwr drvyS kw’; pqrw nM 5
A SurU ivc A`lw dI isPq bwry iliKAw hY[
ArMB : < siqgur pRswid ] subhwn A`lw ikAwsw inAw hY ik ijs ny eyk mu`TI Kwk sy
ikAw ikAw sUrqY Aor m`tI kI mUrqYN pYdw kIeI bwvjUd do rMg ky eyk gorw eyk kwlw
Aor iXhI nwk kwn hwQ pWau sb kO dIey hY]…
AMq : … qyrI Xwd mY mY rhUM dm b dm] kty ieqrh myrw lYlo nhwr] n purss kI
sKqI ho muJ pr kbUM] n sb gor kI Aru n rojy smwrw] qu ko nYnn mY luqP pr
luqP rKw] KudwXw b`ky rsUly ik`brw] ik`sh bwgo bhwr qmwm sud ] sMmq 1916
BwdRo pRivst 16 sudI 2 mMglvwr[
h`Q ilKq nM : MS 74
isrlyK : kQw siq jug kI
p`qry : 1 – 89
Awkwr : 8X14 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr; KVy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw hY 58
p`qry qk, 59 qoN 68 p`qry ibnW hwSIAw dy, 69 qoN 80 p`qry q`k dupwsIN KVy ruK do
kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY [ bwkI ibnW hwSIey dy hY[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc do Aqy AMq qy iek p`qrw KwlI hY[ KwlI p`qirAW qy hor kwnI
Aqy hor isAwhI nwl kuJ iliKAw hoieAw hY[ poQI iB`jI hox kwrx keI p`qirAW qy
dwg hn[ ikqy ikqy hwSIey qoN bwhr iliKAw hoieAw hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
geI hY[ A`Dy ‘s’ dI vrqoN kIqI hoeI hY[
ArMB : < siqgur pRswid ] kQw siq jug kI purwqin ] jib rwjy jnmyjy kEu ATwrw
kusit hoie Qy ] ATwrW bRhmix mwirAw qy] kusit Euqwrxy ky nmyq ibAwsy gusweI
lwgw kQw suxwvx lgw Qw qRyvI siqjug kI…
AMq : … Aru ju iv`dyAw kY nwmyiq suxygw] iqs kO ividAw pRwpiq huvYgI] Aru Bmw
iksI hI nwimiq suix su sBu pRwpiq hoqI hY] Aru ibAws jI rwjy jnmyjy kau iehI
kQw suxweI QI] kust auqwrxy snwimiq] so kust auiqr gey Qy] kQw qyrvI
sMpUrnMm suB msqu[
91
h`Q ilKq nM : MS 75 sMgRih
isrlyK : srDw pUrn
p`qry : 1 A –48 A, 1 A –508 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw, cmVw, auKVI hoeI[ dupwsIN KVy ruK do lwl lkIrW ivc iek
kwlI lkIr dw hwSIAW[ sqrW pRqI pMnw- 9
Awm vyrvw : poQI dI hwlq ikrm Kurdw[ poQI dy SurU ivc 9 Aqy AMq qy 7 p`qry hwSIey vwly
KwlI hn[ p`qrw nMMbr 1 A qoN 48 A poQI srDw pUrn dw q`qkrw hY[ poQI dw pwT
AgoN Pyr 1 A p`qry qoN SurU huMdw hY[ p`qrw nMbr 509 Aqy 510 KwlI hn[ ikqy ikqy
hVqwl PyrI hoeI hY[
ArMB : < siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid]jpu] Awid scu jugwid scu] hY BI scu nwnk hosI BI scu]1]…
AMq : … bYrwDr gjDr kydwrw] jblIDr ntau jlDwrw] puin gwvih sMkr Aau
isAwmw] myG rwg puqRn ky nwmw ]1] Kst rwg Euin gwey sMig rwgnI qIs ] sBY
puqR rwgwn ky AwTwrih ds bIs]1]676] ] ] ] ]
] ] ] ] ] ] ] ] ]
h`Q ilKq nM : MS 75 A
isrlyK : mwqRw bwby nwnk jI kw
p`qry : 511 a –515 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, p`qrw nMbr 511 a qoN 513 a qk mwqRw bwby nwnk jI kI hY p`qrw nMbr
513 a qoN 515 A q`k dÍwds mwqRw sRI bwby nwnk jI kI hY[
ArMB : < siqgur pRswid ] AQ mwqRw bwby nwnk jI kI lwl sbwj gwVy nwl hoeI] ]
idl swP swPI isr topI Drygy] ibKqry shr mY ibKqry rhygy] KauP ko gvwie
kir KPnI leI hY] mursdh mn ko imhr kr deI hY]…
AMq : … bwbw nwnk boilAw gorK qUM bfw hY igAwnI] qyrI bwq myry mn mwnI] qU hY
pUrw qyrw gurU hY sUrw] ieiq dÍwds mwqRw kw JwVw sMpUrn hoieAw ] pVMqy sunMqy moK
mukiq lhMqy ] sRI gur nwnk jI ky crn pwdkW ko nmsqy nmsqy nmsqy]2]
h`Q ilKq nM : MS 75 e
isrlyK : mwqRw bwby sRI cMd jqI jI kI
p`qry : 516 a – 525 A
Awkwr : 14 X 18 s.m. ilKq: 9X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, pMj mwqRw hn[
92
ArMB : < siqgur pRswid ] AQ mwqRw bwby sRI cMd jqI jI kI lKXqy] gur AibnwsI
Kyl rcwieAw] Agm ingm kw pMQ bqwieAw ] igAwn kI godVI iKmw kI topI]
jq kw AwVbMd sIl lMgotI] Akwl iKMQw inrws JolI jugiq kw top gurmuKI
bolI]…
AMq : …pvn pwnI Agin ipRQvI Akws] caudy Bvn kI pRgws] nv KMf ly bMd bMd
boly] nwnk pUqw sRI cMd boly] jugiq pCwxY qqu ivrolY]1]7] ]
h`Q ilKq nM : MS 75 s
isrlyK : pRwx mwqRw bwby nwnk jI kI
p`qry : 525 a – 529 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid ] pRwx mwqRw bwby nwnk jI kI] suno isDo hir Bjn kw Byd
krbo] kWm kRoD kw Cyd krbo] eyk aUpir rwKbo pMc swQI] mn mih mMq mwrbo
hwQI] mY qUM idl mn moh jIqbo jogI] jrw mrn mytbo pvn rs BogI]…
AMq : …kwlw pIlw jrd supyd] lwl sbj ihrmcI rMgh vyj] bhu rMg pyvMd godVy ko
lwgy] surNiq inriq ky sIey qwgy] soeI godVI siqgur pihrweI] nwnk siqgur sMgu
shweI]1]8]
h`Q ilKq nM : MS 75 h
isrlyK : mwqRw bwby nwnk jI kI
p`qry : 529 a – 530 a
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid ] mwqRw bwby nwnk jI kI] EAM ckr phr imRqk hoie rhY]
buD phr bwEu ky hrY] myKlw phr sbd so lVY] so jogysÍr isr topI DrY]…
AMq : …iDAwn kw Awsn igAwn kI bYrwgin kMnI mudRw kurbwnI] isv kI CurI Drm kw
dsqwr iqs nwl kwty pMc dustwnI] gur pRswid lvY bsqR nwnk dws sdw sdw
kurbwnI]1]9]
h`Q ilKq nM : MS 75 k
isrlyK : mwqRw bwby Almsq jI kI
p`qry : 530 a –532 a
Awkwr : 14X18 s. m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, iqMn mwqRw hn[
93
ArMB : < siqgur pRswid ] mwqRw bwby Almsq jI kI] EAM ] KpnI kr kr qn
KpnwvY] AhM buiD qn mwih imtwvY] cwr idsw kI Kbr sunwvY] qO c`kR
cOplw ly glY mo pwvY] sylI isM|I Aru imRgwn] ngrI bYTo gur kI Awn]…
AMq : …PUl mwlw mwP] colw cwk] nwm qyrw pwk] sUeIdwnw suriq hY[ myKlI pRikRq hY]
qUMbw iqrwj hY] sylI sPwk hY] jgotw jmwq hY] btUAw swQ hY] iksqI hwQ hY ]
nwnk hlImI krwmwq hY]12]
h`Q ilKq nM : MS 75 K
isrlyK : mwqRw bwvy Bgq Bgvwn jI kI
p`qry : 533 a –533 a
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid ] AQ mwqRw bwvy Bgq Bgvwn jI kI]qylIAw AvDUq jogI]
Awvq jwq inrq kr KylI] mor kw dsqwr msqk ibrwjY] isr jtw jUt jogIAw ly
swjY]…
AMq : …iks qI CurI PhoVI icqMbr bGMbr] gl boD godVw gl ivc PUlmwlw] gTMq
mwqRw Bgq Bgvwn mwlw]13]
h`Q ilKq nM : MS 75 g
isrlyK : mwqRw crpt nwQ jI kI
p`qry : 533 a –534 a
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ mwqRw crpt nwQ jI kI] sylI n bwDo n aufwau
imRgwnI] iKMQw n phro jo hoie jwie purwnI] ibBUq n lgwaU jo auqr auqr jwie]
Kr vwg lyty myrI blwie] duAwrw dyK DUxI nw pwau] sMiDAw dyK isMgI n bjwaU]
igRh igRh kUkr kI inAweI mWgxy n jwaU] ByK kw jogI kdy n khwaU] Awqm kw
jogI crpt myrw nwaU]…
AMq : …KwieAw pIAw kIAw Bog] boly crpt ibgwVw jog] auT clY kCu bwq n pUCY kho
khw qum jwnw] jhW jwnw qhW jwie phucY cwie nhI kCu Kwnw] jhW pVw mUslw qhI
Kym kUslw] ikAw bsqI ikAw auidAwnw] qb boly crpt smJy gorK ikny ivrl
jog kmwnw]14]
h`Q ilKq nM : MS 75 G
isrlyK : mwqRw bwvy blKMfI jI kI
p`qry : 534 a –536 A
94
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : mwqRw bwvy blKMfI jI kI] < siqgur pRswid] jtw jUt mjbUq igAwn kI
ibBUq ly rmy jogI AvDUq jMg srbMg kUjw ngwrw] qoVw joVw qoV pwvy mY fwrw ]
EAM bn KMfI jogI AwvDUq Awd ibMd qy clwieAw] GUMGrU forIAw] swknI mwknI
mwnvI jMjIr]…
AMq : …bwbw Awdm AMmw hvw] mky mdIny ciVAw qvw] phlI rotI Pkr ko rvw] nhI
dy rotI PUty kToqI qvw] Pkr Kyly ApnI rvw kujwlI nwm n bs kInw] eyqI Abdwl
mwqRw kw JwVw] Kt drsn mY bwd ibbwd kry iqs gIdI kw mUMh kwlw]15]
h`Q ilKq nM : MS 75 |
isrlyK : mwqRw bwvy sRI cMd jI kI
p`qry : 536 A –540 a
Awkwr : 14X18 s. m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, do mwqRw hn[
ArMB : < siqgur pRswid] mwqRw bwvy sRI cMd cMd jI kI]pMc kos ikAw hY] AMnmX
pRwxmX mnomX ivigAwnmX AnMdmX ieh pWc kos hY] AMnmX kos kw ikAw nwm
hY] AMnrs krky hUAw hY] AMnrs kr ky bfw hUAw hY] AMnrs meI ipRQvI hY] iqs
ky ivKy lIx hoie gwieAw hY] iqs kw AsQUl srIr hUAw] pRwxmX kos mnomX kos
ivgXwnmX kos ieh jo iqMn kos hY sUKm srIr hY] …
AMq : …jb Akws isD dyh clweI] sRI cMd Xih mwqRw gweI] mwqRw khy so jugq kmwvY]
inrBau fMk ngwrw vwvY] mwqRw ibD ijn inscy kInI] iqn audws muK pdvI
lInI]17]
h`Q ilKq nM : MS 75 c
isrlyK : mwqRw shjw nMd audwsI jI kI
p`qry : 540 a –543 a
Awkwr : 14X18 s. m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] mwqRw shjw nMd audwsI jI kI] igAwn guPw mY krY smwD]
DIrj Aws n bYTy swD] pMc qq kI DUxI pwvY] bRhm igAwn kI Agin jlwvY] Ayso
jogI swDY jog] nw iqsu kwVw nw iqsu rogu] qIn guPw qj pIvY pwxI] cauQY suriq
DrY inrbwxI] …
AMq : …iehu mwqRw phry jy koie] Awvw gvn imtwvY soie] mwqRw pVY pVwvY mn
smJwvY] gur pRmysr qy bn AwvY] kwl jwl jm lgY n qRws shjwnMd vsY hir
95
pws] ibbyk mwqRw pUrn hoeI] khY shjwnMd audwsI soeI] mwqRw sMpUrn hoeI] sRI cMd
shjw nMd hoeI ] mwqRw swihb shjwnMd audwsI jI kI sMpUrxM smwpqM suMB]1]18]
h`Q ilKq nM : MS 75 C
isrlyK : mwqRw swihb rwm idAwl jI kI
p`qry : 543 A –545 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ies mwqRw qoN bwAd 6 dohry id`qy hn[
ArMB : < siqgur pRswid] AQ mwqRw swihb rwm idAwl audwsI jI kI ilKXqy]rhq ko
topu Dr gÎwn Dr myKlI jugiq ko sbNd inq bol jogI] pMc dl mwr mn mUMf cylw
krhu iqAwg md mwn mq mwn BogI] sIl sMqoK ko AwV bMd bwD lY jwq Aru sq
Dwro lMgotI] …
AMq : …bdUAw bYT iesiQr ho nwd iqRkutI bjY Ank hI swjY mucMgw] Drm kI swl mY
surq prdys mY smq mw.vw huvw hY aupMgw] gurU goibMd gur nwnk gur pUq qy mwqrw
AMq swrI pRgwsI] doaU kr jor isD ryn sMqn khI sMq hI rYn jwnY audwsI] ieiq
sMpUrnM]19]
h`Q ilKq nM : MS 75 j
isrlyK : KVkw bwvy sRI cMd jI kI
p`qry : 546 a – 547 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ KVkw bwvy sRI cMd jI kw] swDo kWieAw gV inpt
Aiq ibkt BwrI Kt burj bwky bny miD GV Git nau koit ds duAwrI] jhW kRoD
sy joD Aru kWm bilbIr sy mhW pRcMf hY DnuK DwrI] jhW loB sy Bup Aru moih sy
dUq hY grb sy blI blvMq kwrI] …
AMq : …qb jIq gV ibKm kau bYT kr qKq pr gwF nIswn Aru nMd pUrw] qIn aru
qIs ausqiq krih nwnkw Bly jI Bly blvMq sUrw]20]
h`Q ilKq nM : MS 75 J
isrlyK : Bsm gwieqRI
p`qry : 547 A – 550 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
96
ArMB : < siqgur pRswid] EAM Awid kw jogI Anwid kI ibBUq] sq kw nwqw Drm kw
pUq] kwl kO mwr Bey AvDUq] EAM AauDU AMbr Jry DrqI pry] iqs kI swKw
gwieqRI crY] so gwieqRI gobNrI krY] so gobrI sUrj muK suky Agin muK jrY] so
BsmMqRI sRI cMd jqI AvDUq ky msqk cVY]…
AMq : …jwix bwiq Bey pRgws] sRI cMd CfI sMswr kI Aws ] Awsw mwih inrwlm gey]
jib sRI cMd Bsm gwieqRI gey] ieiq sRI gwieqRI sMpUrnM] BVMqy sunMqy moK mukiq
lhMqy] gurU sRI cMd jI ky crn pwdkw ko nmsqy nmsqy nmsqy]21]
h`Q ilKq nM : MS 75 \
isrlyK : mwqRw bwvy bwlU hsny jI kI
p`qry : 550 A –556 a
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : sRI gurdyv nwnk ko nmo nm:] < siqgur pRswid] AQ mwqRw bwvy bwlU hsny jI
kI ilKÎqy] EAM isKw ktMq] AklMk mlMd hMq so sMq] EAM Ersnwr rMq] nwnk
imlMq qwih BgvMq]1] …
AMq : …EAM aultMq ibBUq pltMq kwieAw] isD kw mqw swdk ny pwieAw[ aulty
plty KMfy rog] s`q hY sbd q`q hY jog] jb aulty qb rUp idKwvY] jb plty qb
shj Gir AwvY] aulit plit mn Bie ACweI] pRxvq nwnk prm giq pweI]1]
16]22]
h`Q ilKq nM : MS 75 t
isrlyK : mwqRw gurU nwnk jI kI
p`qry : 556 A –558 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ mwqRw nwnk jI kI ilKÎqy] kvn ausqrw kvn pwnI]
mUMf muMfwieAw qUM iks kI bwnI] sq kw ausqRw bRhm pwnI] mUMf muMfwieAw siqgur
kI bwnI] iks ny mUMifAw iksny mUMfwieAw]…
AMq : …knk pqR sdw Arogu] siqgur bqwieAw pUrw jogu] AweI Bgiq pqR mih Kwie]
nwnk inrbwx ky sbd isau pivqR hoie jwie] isau DirAw skiq auTwieAw] krm
dU kw sMqoK isau pwieAw ] nau nwQ caurwsI is`D isau imil gurU nwnk p`qR isau
p`qR imlwieAw] Awdys ho isDo Awdys]1] mwqRw sRI gurU nwnk jI kI sMpUrnM]24]
h`Q ilKq nM : MS 75 T
isrlyK : mwqRw bwby sRI cMd jI kI
97
p`qry : 558 A –563 a
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, do mwqRw hn[ pihlI ƒ 25 AMk pwieAw hY pr AMqm mwqRw ƒ koeI AMk nhIN
pwieAw Aqy ies dI kwnI Aqy isAwhI vI Alg hY[ p`qrw nMbr vI nhIN pwieAw
hoieAw, bwAd ivcv nIlI isAwhI nwl iliKAw hoieAw hY
ArMB : < siqgur pRswid] AQ mwqRw bwby sRI cMd jI kI ilKÎqy] EAM dyvl DrqI
dyvl Akws] dyvl dyv BieAw pRkws] AauDU suriq inrq kr bolau] igAwn rqn
kI koTVI iksY pwrKU AwgY Kolau] pRQmY gur ky pUjhu pwie] ijin gur Awqm dIAw
bqwie]…
AMq : …audws rUp pwxI Ar pvx] jwky bDy qRY lok BOx ] audws rUp sbd pRkws] gur
kw sbd Bey pRkws] gur kw sbd Amr hor sB nws] gur kI ausqiq jo jn kry]
khu nwnk jUnI kbhu nw pry ] boD mwqRw audws mwqRw bwby sRI cMd swihb jI kw
sMpUrx hUAw] nmsqM nmsqy] sMq bwvw syvw dws jI ny]
h`Q ilKq nM : MS 77 A
isrlyK : dsW mhlW kI Eusqq
lyKk : surq rwm
p`qry : 413 a-414 A
Awkwr : 30X23 s.m. ilKq: 24X16 s.m.
vyrvw : EhI
98
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] dsW mhlW kI Eusqq] BweI surq rwm ny kIqI] jpY nEu
KMf ipRQmI spq swgrw jpY Awkws pwqwl sWnkw] jpY swmIr Aru mIr bYsMqRo jpY
kYlws sumyr Qwnkw] jpY bRhmwd ibsnwd rudwRd Pun jpY nkwd iedwd Bwnkw ] isRs†
jp jp qrY skl jY jY kr pRgit pwrbRhm gurdyv nwnkw]1]…
AMq : …ds Avqwr lIey kl BIqr gur nwnk AMgd nwm DrwieAw] Amr dws rwm
dws gurU Arjun rUp Awp DrwieAw] hir goibMd hir rwie guru hir ikRSn BI nwm
Awp khwvwieAw] gurU qyg bhwdr gurU goibMd isMG Apnw Kyl Awp pRgtwieAw]
ds AEuqwr kIey gur nwnk jI iBMn iBMn Qpkr idKrwieAw]13] bolhu BweI jI
vwihgurU] dsWd mhlw kI Eusqq sMpUrn hoeI] ]
h`Q ilKq nM : MS 77 e
isrlyK : svXy ausq gurU bwby jI kI
lyKk : bdl isMG AwzmgVH vwsI
p`qry : 414 A-415
Awkwr : 30X23 s.m. ilKq: 24X16 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qry Pty hox kwrx ilKq pUrI qrHW pVHn jog nhIN]
ArMB : < sRI vwhgurU jI] svXy Eusq [ Eusqq ] gurU bwby jI kI bdl isMG isK
AjmgV bwsI ny kIey] ikRpw ky inDwn pun pUrn pRDwn pBU [ pRBU ] piqqn ky pwp
pl my ibdwry hY]…
AMq : …kro rCw nby nrk qy inkwr qwry lijq Bey jmrwj Eut dyKy srn kI] cwr muK
pwc muK hwry kYh cwr muK Eurmw rhI n jwih nwnk crn kI]3]
h`Q ilKq nM : MS 78
isrlyK : gurbwxI-Sbd sMgRih
p`qry : 1 a-272
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY; dupwsIN KVyH
ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw hY, Aqy 2 E p`qry qy pihly
hwSIey ivc cupwsIN iek hor ausy qrWH dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnw- 10
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc hwSIey vwlw iek p`qrw, 1 A KwlI hY[AMq qy pwT ADUrw hY[ iek
hor p`qrw , jo ies poQI qoN Af hY, gurbwxI ilKI hoeI hY[ ies poQI dI mweIkRoiPlm
bxI hoeI hY]
ArMB : < siqnwmu krqw purKu inrBEu inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM
gurpRswid]jpu] Awid scu jugwid scu] hYBI scu nwnk hosI BI scu]1]…
99
AMq : …mhlw 5 ]PrIdw kMqu rMgwvlw vfw vy muhqwju] Alhu syqI riqAw eyhu scwvw
swju] 109 m: 5 ] PrIdw duKu suKu ieku kir idl dy lwih ivkwru] Alhu BwvY so
Blw…..
h`Q ilKq nM : MS 79
isrlyK : gurbwxI-Sbd sMgRih
p`qry : 1-10 a
Awkwr : 12 X 15.5 s. m. ilKq: 8 X 12 s. m.
vyrvw : ibnW ijld, ibnW hwSIAw ; sqrW pRqI pMnw- 8
Awm vyrvw : p`qrw 10 P`itAw hoieAw hY[ pwT ADUrw hY[
ArMB : 1 EAM] soriT mhlw ]5] myrw siq gur rKvwlw hoAw] Dwr ikRpw pRB hwQ dy
rwiKAw hwir [ hir ] goivdu nvw inroAw]1]…
AMq : …sYÍXw] mws AsU hm kwnr ky sMg Kylq icq hulws bFweI] kwn qhw pun gwvq
Qo Aq suMdr rwgn qwn bsweI] gwvq QI humhU sMg qwhIkY qw Cb ko brinXo nhI
jweI] qw sMg mY suK dwiek QI icq isXwm ibnw Ab BI duKdweI]8] sYÍXw] kwqk
kI sKI rws ibKYrq Kylq qI hir so icq lweI] sy qh Dwr gÍrnk…..
h`Q ilKq nM : MS 80
isrlyK : igAwn sRody
p`qry : 1 A -33 A
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : ibnW ijld, dupwsIN KVy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY[ vKryvyN leI lwl
isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ sqrW pRqI pMnw- 9
Awm vyrvw : 1 a p`qry qy iPkI ijhI ilKq ƒ lkIrW mwr ky kitAw hoieAw hY[ poQI ADUrI
hY[
ArMB : < siqgur pRswid] rwgu rwm klI igAwn surody] mhlw 1 ] pRsoqum pRmwqmw
pUrn ibsÍy bIs Awid purK Aibclu quhI qoih invwau sIs]1]…
AMq : …Agn qq jb clq hI khI gRB rih jwie] gRB igrY mwqw duKI hoqw hI mr
jwie]222] bwie qq sur dhno krY purK jo Bogu] gRB rhY jo qw smY dyhI AwvY
rogu]223]…..
h`Q ilKq nM : MS 81
isrlyK : cObIs iekwdSI kw mhwqm (pdm purwn ivcoN)
rcnw kwl: sMmq 1826
smW : sMmq 1856
p`qry : 1 a-125 a
Awkwr : 10X14 s.m. ilKq: 7X10 s.m.
100
vyrvw : ijld kpVw g`qw, auKVI hoeI[ dupwsIN KVyH ruK do kwlIAW lkIrW dw
hwSIAw ] sqrW pRqI pMnw- 6-7
Awm vyrvw : hwSIey vwly do p`qry SurU ivc Aqy cwr p`qry AMq qy KwlI hn[ AwKrI pMny qy gurU
qyg bhwdr jI dw slok hY[
ArMB : < siqgur pRswid] AQ cOaubIs iekwdsI kw mhwqm ilKqy]dohrw] sRI gur
crx gxys pwd mwqw srsÍqI iDAwie] iekwdsI mhwqm igRMQ kI BwKw rco
bnwie]1]…
AMq : …shMsRikRq dyiKE nwih pwrsI qy BwKw krI] aUc nIc AKr pRB iKmo ikRpw Dwir
kY]188] =] ieiq sRI pdm purwxy sRI ikRsnwrjun sMbwdy kwqk [kqk] sudI
iekwdsI mhwqm sMpUrnM]24]sMbq ATwrw sY iekbMjw [iekbMjw qy hVqwl PyrI hoeI
hY] ]1856] mwG sudI] iqRqIAw mMglvwr] poQI sMpUrn hoeI] gur
pRswid]=]=]=]
h`Q ilKq nM : MS 82
isrlyK : jnmswKI mhlw 1 (Amr kQw kI poQI)
smW : sMmq 1928
p`qry : 1-14 +1 A -667 a
Awkwr : 24X33 s.m. ilKq: 16X22 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw; auKVI hoeI[ dupwsIN KVy ruK do lwl lkIrW ivc do nIlIAW
lkIrW ivc vKryvyN leI pIlI motI lkIr dy hwSIey dy bwhrly pwsy iek nIlI lkIr
hY[ sqrW pRqI pMnw-16
Awm vyrvw : 1 a qoN 14 a qk poQI dy pwT dw qqkrw hY[ iPr iek p`qrw hwSIey vwlw KwlI
hY[ Aglw 1 a hwSIey vwlw KwlI hY[1 A p`qrw ijQoN pwT SurU huMdw hY hwSIAW nwl
sjwieAw hoieAw hY[ 2 A qy vI cupwsIN dohrw hwSIAw hY[ pwT dy AMq qy tofI mhlw
5 dy do dupdy id`qy hn[
ArMB : < siqnwm krqw purKu … gur pRswid]jnm swKI mhlw 1 ] Amru kQw kI
poQI jo koeI ihiq iciq lwie ky pVYgw suxygw ilKygw ilKwvygw iqs kI mukiq
hovygI] qw sRI inrMkwr jI kw bcn hoieAw ] jo hy nwnk Bgq jI jo koeI qyry nwm
kI Amr kQw pVygw suxygw ilKygw ilKwvygw so iqsu kw duK dildR dUir hoie
jwvYgw]…
AMq : …jnmpqRI sRI gurU bwby nwnk jI smwpqMu msqu suB msqu ]1]1 AKru vwDw Gwtw
soiD kir pVnw] BuilAw cuikAw sRI gurU bwbw nwnk jI bKsMd hY]1] ]sMmqu 1928
imqI hwV idny 15] imqI hwV sudI dsmI ky idnu 1 smwpiq kIqI ]1] poQI
ilKvweI]
h`Q ilKq nM : MS 83
isrlyK : jnmswKI sRI gurU nwnk dyv jI (poQI sc KMf)
lyKk : soFI imhrbwn
101
p`qry : 1 a-10a + 1 a-404 a
Awkwr : 24.5X34.5 s. m. ilKq: 18.5X24.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw; auKVI hoeI[ dupwsIN KVy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw[ 1 a
qoN 10 a qk pihly hwSIey dy ivc ivc dupwsIN KVyH ruK do lwl lkIrW dw hwSIAw
hY[ sqrW pRqI pMnw- 15
Awm vyrvw : 1 a qoN 10 a qk qqkrw scKMf poQI dw iliKAw hY[ SurU ivc iek hwSIey vwlw
Aqy iek ibnw hwSIey dy KwlI hn Aqy qy AMq qy hwSIey vwly 5 p`qry KwlI hn[
ArMB : < [ sRI siqgurU ky prswid] Awid scu jugwid scu] hY BI scu nwnk hosI BI
scu] scu nwmu krqw purKu] inrBEu inrvYr Akwl mUriq AjUnI sMBo siqgurU ky
pRswid] piqq pwvn ] Bgq visclu] AnwQhu ky nwQ … scKMfu poQI ilKxy kw
ArMBu BYAw] sRI siqgurU bwby nwnk jI kw syvku sRI siqgurU imhrvwnu jI poQI ilKI
ilKweI] …
AMq :…pwkI nweI pwku qU Awip rwmu rihmwnu] sB ikCu qyrY vis hY dws nwnk ky
imhrvwn]153] bolhu BweI vwhu gurU DMnu gurU siqgurU] rwmu siqgurU siq siqnwmu
krqw purKu siqgurU prswid]153] eyhI poQI sc KMf ieku sEu iqvMjh 153 [
gostI] hYin ieku sEu sqwhit gostI cOdh gostI Gwty hYin] ies qy Awgy hr jI
poQI hY]61] iekwhiT gostI hYin] iqsu qy Awgy cqRBoj poQI hY]74] cEuhqir
gostI] iqsuqy kyso rwie poQI hY] iqsu qy Awgy ABy pd poQI hY] iqsu qy Awgy pRym
pd poQI hY] eyih iC poQIAw hYin iqnw dw joVu] pMj sY pchqir]575]gostI bwby
nwnk dI jnm swKI dIAw hYin] iCAW hI poQIAW Eqy vwhugurU jI]1]]]
h`Q ilKq nM : MS 84
isrlyK : nIiq mwrqMf gRMQ
lyKk : gokl pRswid kwXsQ
smW : sMmq 1926
p`qry : 1 a–135 a
Awkwr : 17X11 s.m. ilKq: 12X7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[ cupwsIN dohrw
hwSIAw hY[ pihlW nIlI qy lwl lkIr; Aqy AMdrvwr iek nIlI , do lwl Aqy do
kwlIAW lkIrW ivc iek motI pIlI lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnw- 13
Awm vyrvw : pihly pMny qy hrw hwSIAw hY[ SurU ivc iek hwSIey vwlw p`qrw KwlI hY[ poQI dI
Awm hwlwq TIk hY pr AMqm p`qrw PitAw hoieAw hY[ A`Dy ‘Î’ dI vrqoN kIqI geI
hY[
ArMB : < siqgur pRswid AQ rwjnIq ikRq gokul pRswid kvI kI]dohrw] gxnwXk
dwXk skl lMbodr XkdMq] Bry gÎwn gux jyih Bjq Bjq Bwv BXvMq]1] …
AMq :…sgl Pswid n pr fr phucY XhI hyq Anumwin] qj Pswid mrjwd qÎwgkY
sID clY mnmwin]153] ieiq sRI nIiq mwrqMf gRMQ nvsyrvw nrys nIiq vrnnM
102
gokl kwXsÎ livricqy pRsonqR mihpwl mMqRI kI sMpUrxM iqRqIX pRkws: ]3] swvx
ikRsn] sMmq 1926 sn 1276 swl my]
h`Q ilKq nM : MS 85 A
isrlyK : sRI gurU gRMQ lihrI
lyKk : nrwiex isMG inrmly
ilkwrI : hjUrw isMG
smW : sMmq 1948
p`qry : 1–10
Awkwr : 18X27 s.m. ilKq: 14X21 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ sRI gurU gRMQ lhrI ilKXqy] dohrw] sRI gurU nwnk Awid
nmu nmu sRI goivMd isMG] Bgq pRhlwd auDwr ihqu pRgit gRMQ nrisMG]1] kibq]
103
vMdy gurU nwnk jI AMgd Amrdws rwmdws Arjn hI puMj pwp p`itky] hir goivMd
hir rwX vMidXy pdwrivMd] sRI hir ikRsn jo ivAwpI siB G`it ky]…
AMq :…hir mlUk kI cUk ko iCim hY sMq slUk] su`iD Asu`iD pRbu`iD nih lyiKk miq
hY mUk]50]ieiq sRI mq pMifq hjUrw hrI isKÎyx nwrwXx isMGyn kiv inrmlyn
qrnqwrx invwisnw ivcicqM sRI gurU gRMQ lihrI sqoqR suBM]
h`Q ilKq nM : MS 85 e
isrlyK : ivnY pqR pcIsw
ilKwrI : hjUrw isMG
smW : sMmq 1976
p`qry : 1–4
Awkwr : 18 X 27 s. m. ilKq : 14 X 21 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ies dy AMq ivc iqMn KwlI hn[
ArMB : awy nm: < siqgur prswid]a sRI dsmysÍr gurU BXo nm sRumy AQ sRI gurU goivMd
isMGw gRyguhwr ivnY pqR pcIsw ilKXqy]dohrw] sRI guru kil ml dl drn srn
prn duK dUr] cUr krx durjn duKd sur jn suKd jrUr]
AMq :…rs muin gRh, sis sMbqM sukl sumgR mws] gurUvwsr iqKI dÍwdsI Bul Cmo inj
dws] ieiq mq mhwrwj pMifq hjUrw hrI issXyx nwrwXx isMGyn kiv inrmlyn
qrn qwrx invwis nwiv ricqM sRI dsmysÍr gurU pRiq ivnX pqR pcIsw suBM] ]
h`Q ilKq nM : MS 86
isrlyK : jnmpqRI sRI gurU nwnk dyv jI kI
ilKwrI : dUlw isMG imrw
smW : sMmq 1867 ib /1810 eI.
p`qry : 1 a – 610
Awkwr : 17X14 s.m. ilKq: 13.5X10.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw PtI hoeI[ dupwsIN do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY[ SurU ivc do
qy AMq qy iek ibnw hwSIAw p`qry KwlI hn[ sqrW pRqI pMnw- 10
Awm vyrvw : swKIAW dy AMk nhIN id`qy hoey[
ArMB : vwhgurU jI swKI byd lY Awvxy kI] < siqgur pRswid]bwby nwnk kau hukmu
hoieAw] krinhwr kw] siqjuig mih qdhu bwbw swihb imhrvwnu Qw] ieik idin
AwigAw hoeI inrMkwr kI] jy nwnk cwr jug kIqy hYin[ cwir byd BI kIqy
loVIAn]…
AMq :…Pyir cwauQy dI smgRI lY gey jw jwieky isvw duDu nwl qRauk kY j vyKin qw icKw
ivic Pl hs ikhu nwhI] lkVIAw bYsMiqR sB dyiK rhy] koiely myil kY ndI ivic
pwey] sB pCoqwvx lgy ikny nw jwqo Cl gieAw] smq]1595] vrKy mWhy AsU
104
sudI [11] sMmq ]1867] hwV sudI ] pRivs]21] dUlw isMG imrw lhorI dRAwjy
bYT ky lyKI dUsrI poQI ] gurU nwnk jI kI jnmpqRI]
h`Q ilKq nM : MS 87
isrlyK : AsÍmyD BwKw
lyKk : tihkx kvI (vwsI jlwl pur)
smW : sMmq 1879
p`qry : 1 – 542
Awkwr : 22X28 s.m. ilKq: 15.5X17 s. m.
vyrvw : ijld g`qw; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[ dupwsIN KVyH ruK do
lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnw- 15
Awm vyrvw : ikqy ikqy ikrm Kurdw hY[ poQI dy SurU ivc 5 p`qry KwlI hn [Pyr iek p`qry qy
qqkrw hY,Agy do p`qry hwSIey vwly KwlI hn[ AMq qy 7 p`qry KwlI hn[ p`qrw nMbr
541 A Aqy 542 A qy iek sqr lwl, iek kwlI isAwhI nwl ilKI hY[ hVqwl
Pyrky suDweI kIqI hoeI hy[ ikqy ikqy hwSIey ivc vI suDweI kIqI hoeI hY[ ies kvI
ny nMd lwl (BweI) dw nmskwr kIqw hY ijhVI ik imswl Awm nhIN imldI]
ArMB : < siqgur prswid]AQ AsÍmyD BwKw ilKqy ]EAM gxyswie nmh] sRI
kwilkwie nmh] EAM sRI nMd lwlo jXq] ikRq tihkn kI] caupeI[ ipRQmy pRxvo
igrjw nMdn ] sMkr qin gin ibGin inkMdin] lMbodk suK hir suKdwiek] eyk
rdn gj bdn ibnwiek] buD sdn AG AauD ibnwsn] mMgl rUpu AmMgl nwsn ]
Asrn srn skl jg bMDn] syviq sur nr sRI Dr cMdn[…
AMq :…dohrw] ieiq sRI BwrQ prbny AsÍmyD bKwn] kib thkn DMwie iqRhqro hY ikRq
pUrn jwn ]61] dohrw ] ieq sRI mhwBwQ purwxy Drm jg bMKwxy ikRsn kauqk jg
spUrx isD kwrj Drm sPl nwmy iqRhqro iDAwie]62]13] sMmq ibkRm sYn ko
iliKE mhwqm jwn]shMs ATwrh 1879] EunwsI] poQI pUrn jwin]1] sRI vwhugurU
jI kw Kwlsw sRI vwhugurU jI kI Pqy] AKr vD Gt BuilAw cuikAw bKsxw vwsqy
Awpxy nwm dy ibrd dI pYj rKxI ] imqI hwrvfI 8 idn sMgRwd dI 1] vwr suB
vwr buDvwr ilKI Bog pwqw]vw]hu]gu]rU] vw]hu]gu]rU]jI]……rw] m]rw]
m]rw]m]
h`Q ilKq nM : MS 88
isrlyK : rwmwiex BwKw
lyKk : Twkur dws
ilKwrI : rx isMG
smW : sMmq 1829
p`qry : 1 – 395
Awkwr : 18X31 s.m. ilKq: 12X22 s.m.
105
vyrvw : ijld g`qw cmVw[; dupwsIN KVyH ruK do lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr dw
hwSIAw [ sqrW pRqI pMnw- 12
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw [ 330 p`qry qoN Agly pMny DUAWKy, KwDy Aqy Ksqw hwlq ivc
hn[ pihly p`qry dy auqly K`by kony ivc bwkI pwT qoN Alg dohw iliKAw hY[ “dohw
rmwiex pusqk ilKq ho sRI gur ky anuswr[ DMnÎ DMnÎ gur dy [ dyv ] jU kInI ikRpw
Apwr]”
ArMB : EAM siqgur pRswd]sRI gxyswie nmih] rwm crqrwie nmih] EAM sRI gur
iBEienmh] EAM nmo nmo sRI rwm jU siq icq AnMd rUp] mMgl inD pRmodGn
dsrQ suq jg rUp] …
AMq :…ieiq sRI rmwiex sMKyp ibD sMpUrnM] suB dohrw] gRMQ rmwiex ko iliKE sRI rwm
ikRpw Anuswr] sRI rwm srn jo jn pry Bv inD auqry pwr] Twkur dwsu hY swD iqs
ky dsKiq jwn] P`gx mws iqQ pMcmI gRMQ sMpUrn mwn] cOpeI] vwr CinC`r pUrn
hoAw] sRDw pRIq ADk Aiq BoAw] rwm crn mY rhY iDAwn] srn rwm kI jo jn
pry] dUK BUK rwm iqs kI hry] rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm
rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rx isMG qrI [qyrI] srx] 000]=]=]=]=]=
h`Q ilKq nM : MS 89 A
isrlyK : swKI bwby ky clwxy kI
p`qry : 13a– 23 A
Awkwr : 13X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw ; ibnW hwSIAw [ sqrW pRqI pMnw-7
106
Awm vyrvw : EhI, ilKweI suMdr hY]
ArMB : < siqgur pRswid] swKI bwby ky clxy kI] svw phur rwiq rhdI ƒ bwbw
clwxw krdw hY] drgwh nU] qb blvMf FwfI nU bcn hoieAw blvMfw mY drgwh nU
ividAw hodw hw ] qb blvMf FwfI Ardwis kIqI] jI scy pwiqswhu sMgiq dw hIlw
kI ] qW Agy qy bcn hoieAw sMgiq nU igrMQu jI bKisAw]…
AMq :…qW BweI mrdwny pwis iek rbwbu sI jw bwbw icqMn krdw qw BweI mrdwnw fyry
hodw] qw bwby dy icq krny rbwbu dIAW qwrw bol EuTdIAw] qw mrdwnw AwKdw
BweI rbWbu mY qy qUM icq hoie hY clu] qw Agy qy rbwbu boldw ju myrI duAwlI gl
ivc Gqu] ijQy bwbw hY EuQY Eufwie kY qYnu lY clw ] qw cwir pihr rwiq smUh
iekTy hody] kIrqnu kr kY KusI lYky muV fyry Awvdy]
h`Q ilKq nM : MS 90
isrlyK : sIhrPI
lyKk : gupwl isMG
p`qry : 1– 19
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnI hoeI hY] ibnW hwSIAw [ sqrW pRqI pMnw- 8
Awm vyrvw : 16 qoN 19 p`qirAW q`k sjy pwsy aupr dy kony Bury hox kwrx p`qrw nMbr bwAd
ivc nIlI isAwhI nwl pwieAw hoieAw hY[ hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY[
ArMB : 1]E] siqgur pRswid] AlP Aj n mMgdI sMgdI mY r`bw dyhu dIdwr dulwirAW
dw] kdy mn sI nI suxo rb sÎo kihAw AwjdW AsW ivcwirAW dw] ies jIvxy QIN
dyeI mOq rbw irhw idsno muK ipAwirAW dw] kI AwvsI hQ gupwl isMGw AsW
iesk dy muieAW ƒ mwirAW dw]1]…
AMq :…AlP Aj AwieAw seIE myrIE nI cyqw gl icrokxI vIsrI dw] lgw sMg dw
rMg insMg mYƒ ifT sMg sdw rMgIsrI dw] hux hor nw BWvdw kuJ swƒ gurW disAw
rwh munIsrI dw] geI Bul sqwr gupwl isMGw ipAw Bog BI nwl kvIsrI dw]30]
107
Awm vyrvw : poQI Ksqw hwlq ivc hY[ pihly Aqy AwKrI kuJ p`qry Ptdy jWdy hn[ hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ hwSIey ivc vI suDweI kIqI hoeI hY[ poQI ikrm Kurdw
hY[ ikqy ikqy hwSIey ivc ilKq hY[
ArMB : < siqnwmu krqw purK gur pRswid…] nwm sB dyvw dw dyv hY] koeI dyvI ƒ
mnwvdw hY] koeI isvƒ koeI gxys ƒ koeI hor dyviqAw nU] gurU ky isK sqnwmu nUo
ArwDqy hYn] < siqgur prswid] swKI BweI gurdws jI kI vwr XwrvI isKw dI
Bgq mwlw] eyk smyN BweI mnI isMG jI QI isKw Ardws kIqI ] jo BweI gurdws jI
ny jo isKw dy prQwie vwr kIqI hY] so sB dys dys dy isKw dy nwm ilKy hYin] Eunw
dIAw rihqw qy krqUqw Aswno mwlUm krwvo jo AsI BI jwxIey]…
AMq :…qy vwsqv bIVw ju huMdw hY] so pwn kQw supwrI cUnw Awpxy rMg nU Cfdw hY[ qw
lwl rMg Eus dw huMdw hY] qYsy jo isK Awpxw ABmwn ikirAw dw Cfdy hYin soeI
gurmuK huMdy hYin] 163 ] bolhu BweI jI vwhgurU swKIAw pUrIAw hoeIAw smwpq
msq suB msq iek sEu qy qRyhT swKIAw pUrIAw hoeIAw]
h`Q ilKq nM : MS 91 A
isrlyK : swKI mhly dUjy kI (suMn smwDIAw dI)
ilKwrI : Awqmw rwm
p`qry : 145 a– 149 a
Awkwr : 17.5X25 s.m. ilKq: 13X19 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : … < siqgur pRswid] swKI mhly dUjy kI ]=] gurU nwnk jI imhr kIqI bcw
AMgdw qUM kCu mMg kCu quih mMigE nhIN] tihl syvw quih bhuq kIqI hY] qw gurU
AMgd jI kihAw jyhVI kweI loVId AwhI so qusw imtwie CfI hY] qw BweI lihxy
kihAw qusw imhir kIqI hY] qw suMn smwDIey jo suxIdy hYin iqnw dw dIdwr hovY]…
AMq :…qw BweI lihxy nyqR mIty] dyKy qw gurU nwnk jI dy pws hW] Awie cRxI lgw] qw
gurU nwnk jI puiCAw BweI lihixAw suMn smwDIAw dw dIdwr kr AwieAw hY] qw
BweI lhxy kihAw jI quswfw sdkw dIdwr kr AwieAw hW]
h`Q ilKq nM : MS 91 e
isrlyK : pMjw ipAwirAW dy pUrbly jnm
ilKwrI : Awqmw rwm
p`qry : 149 a– 150 a
Awkwr : 17.5X25 s.m. ilKq: 13X19 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : <siqgur pRswid] sRI goibMd isMG jI soFI] jnm ptxy dw vwsI AnMdpur jI
dI] dieAw isMG soPqI lhOr dI vwsI ipCly jnm lEU dy Avqwr Qw]2]…
108
AMq : …vwhgurU kw mMqR jp Awn mMqR dy iqAwg] mukq jugq bwCq Plq siqgur crnI
lw [lwg] ]5] bolhu BweI jI vwhgurU …sRI vwhgurU jI]
h`Q ilKq nM : MS 91 s
isrlyK : swKI BweI gurdws Bly jI kI
ilKwrI : Awqmw rwm
p`qry : 150 a– 163 a
Awkwr : 17.5X25 s.m. ilKq: 13X19 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid]swKI BweI gurdws Bly jI kI ] sor
Tw ] isK hY prm sujwn gurdws nwm gur crn rq] pwieAw Awqm igAwn siqgur
ikRpw ktwC qy] kibqu ] BilE kI kul ivKy kIE hY pRkws ijsy gurdws inj nwm
Dwr gur kI srn ghI hY] siqgur pUrn bRhm gurU sRRI rwm dws jI Awqm igAwn
boD BlI ibD khI hY]…
AMq :…kibqu ] mhKI bhuq lY kY sOdwgr cVwie nwau bIc gMj BI Awkws mwq byVI mD
AwieXo hY] khw pun DnI jo n sIs ko KnU hY qwqy ndI pwr eyk Jot dwn quJih
idvwieXo hY] pRQmo mwn kr bhur Kurkn lwgo Jot eyk Gsy kw mol kih sunwXo hY]
qwqy muih BwKw kI ju pRIq Aiq ADk BeI qw qy gur pRmwn nIc buD my su gwieXo
hY]132]
h`Q ilKq nM : MS 91 h
isrlyK : swKI BweI nMd lwl jI kI
ilKwrI : Awqmw rwm
rcnw kwl: sMmq 1752
p`qry : 163 a–178 a
Awkwr : 17.5X25 s.m. ilKq: 13X19 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ies ivc do swKIAW hn[
pihlI swKI p`qrw nMbr 163 a - 172 A
dUjI swKI p`qrw nMbr 173 a - 178 a
ArMB :<siqgur pRswid ]swKI BweI nMd lwl jI kI]dohrw]siqgur kY srnn rhY prm
hMs isK jwn] nMd lwl jI nwm iqs gur crnn rq mwn ]1] ibnu gur Awn pRpMc
jg imiQAw jwn iqAwg] sq icq AnMd crn gur mwn kIAw Anurwg]2]…
AMq :…sMmq sqRh shs su bwvn ] mMGr sudI nOmI suK dwvn] sur gurvwr sqdRv
qIr] bcn khy nMd lwl suDIr]76] dohrw] vwihgurU gur jwpIey vwihgurU kir
iDAwn] mukq lwB su hoie hY gur isK ird mY mwn]77]
109
h`Q ilKq nM : MS 91 k
isrlyK : gostW bwby nwnk jI dIAW
ilKwrI : Awqmw rwm
p`qry : 178 a– 199 a
Awkwr : 17.5X25 s.m. ilKq: 13X19 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : bwby dIAW gostw :-
is`DW nwl p`qrw nMbr 178 A
syK bRhm nwl p`qrw nMbr 181 a - 192 A
mrdwny nwl p`qrw nMbr 192 A - 195 a
AwpxI Awqmw nwl p`qrw nMbr 195 a - 199 a
ArMB : <siqgur pRswid]Pyr dsw mhlw kIAw swKIAw ilKIAW] ipRQmy swKI pihly
mihl kI qurI] jb gurU nwnk jI pihly mihl rmqy sumyr prbiq aUpr jwie KVy
hoey] qb auhw nau nwQ caurwsI isD Qy]Air iCAw jqI Qy] sBnw mih muKI gurU
gorK nwQ Qw] Eunh kY swiQ mylw gurU bwby jI jwie kIAw] Aru srb isD mMflI
kEu Adys Adys Adys kih bulwieAw]…
AMq :…slok ]gurU gurU jpu ry min ijs imil pweIA soie]kl klys pwp ihry Aiq
shweI hoie] jn nwnk dws ibcwirAw gur ibn mukiq n pwvY koie]97] bolh
BweI jI vwihgurU vwhgurU… siq jI DM [DMn] gurU jI poQI Awqmw rwm ilKI ]
ilKweI BweI sUrw isMG ] Bul cuk bQ\I [bKS\I]]
110
isrlyK : bsMq bhwr rwjnIq
p`qry :1
Awkwr : 22X15 s.m. ilKq: 19X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnHI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN
pwsy KVHy ruK, sqrW pRqI pMnw- 17
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq mwVI, burI qrHW ikrm Kurdw ikqy-ikqy hwSIey qoN bwhr iliKAw hY[
ArMB : <siqgur pRswid] AQ bsMq bhwr rwjnIq ilKXqy]kibqu] mMgl krn duK
dwird hrn jw ky crn srn AiBlK Ailkys ky] KMfn Kln ky pRbl Buj dMf cMf
kuMfl krn jn mMfl idnys ky]…
AMq :…sRI gurU goibMd isMG ky pMQ Kwlsy mWih] pRbl nrydR imRgys jU pRgty sRI nr
nwih] idn kb pwxI aus ky sIDw krny ky qrd myN lg jwqI hY] jYsy Awgy ilKyNgy]
ik ishq kw kXw lKnN hY[ syhq suK ko khqy hY as kw lCn eyh hY]
h`Q ilKq nM : MS 92 A
isrlyK : poQI vydWq Aqy joiqs
p`qry : 3-10
Awkwr : 22X15 s.m. ilKq: 19X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : jb gYrq beI ikRXw hueI ausI ko suK khqy hY[ vh qbIXq sy bruD hY bruD jWn
ky aus ko qoVny myN lgqI hY[ Xh nhIN jwnqI jo mY ies mRj ky qoVny kw ierwdw krU
n aus kw sBw vsuqY hI hY[…
AMq :… sUCm ky ArQ ehy hY jo sBwvk aupR kI ieCw rKY] ies sy bru`D ko AsQUl
khqy hY] AOr hr eyk qq do kYPIXq rKqw hY[ so kYPIXqcwr hY
(4) gRm (1) srd (2) qr (3) Kusk (4) jYsy AgnI grm v Kusk hY] svwDw 1
h`Q ilKq nM : MS 93
isrlyK : moK pMQ pRkwS gRMQ
ilKwrI : gulwb isMG
smW : sMmq 1835
p`qry : 1-125
Awkwr : 17X28 s.m. ilKq: 12X18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do-do kwlIAw lkIrW, sqrW pRqI
pMnw- 12
Awm vyrvw : ies poQI ivc pMnw nM: 1 qoN 59 Aqy 64 qo 65 p`qry qy dovyN pwsy hwSIAw KVHy ruK
do-do kwlIAW lkIrW Aqy bwkI p`qirAW qy hwSIAw nhIN hY[ p`qirAW dI igxqI 1
qoN 59 q`k hY iPr dubwrw 50 qoN SurU huMdI hY iPr 125 qk hY[ ikqy-ikqy ilKq ivc
vI Prk hY[ poQI dy SurU ivc 3 p`qry KwlI hn[
111
ArMB : < siqgur pRswid] sRI gxyswX nmh: sRI rwmXnm: AQ moK pMQ pRkwS gRMQ
ilKXqy] sÍYXw] Xw jg mY ijn ky pd pMkj syvq nIq sÍrysr BwrI] AOr surwgn
syvq hY Ar jWih BjY Bv mY muKcwrI] qwq Bjy jg mwq Bjy puin jWih mnwie
ijqy iqRpurwrI] so gx nwiek hoie pRsMn ghy pd bMdn Byd hmwrI] …
AMq :… kr jor BlI ibD dMf smMpd pMkj mY vhu bMd hmwry] ieq sRI mq mwn isMG
crx isMGXq gulwb isMGyn gOrI rwey Awqm jyn ivrcqy moK pMQ pRkws ivdyh mukq
inRnXo nwm pMcmo invws] SuB msqu AnMd msqu] sMmq 1916 mhInw mwg dw]
sMpUrx rwsI krAw] idn bIrvwr pRwqkwl]=]=]=]=]=]=]=]
h`Q ilKq nM : MS 94
isrlyK : pol mq rwDw suAwmI Bwg 2
lyKk : hukm isMG
sQwn : lyKk c`k nMbr 290 lwielpur (pwiksqwn) dw rihxvwlw hY[
p`qry : 128
Awkwr : 26X21 s.m. ilKq: 21X17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw isAwhI kwlI qy nIlI; bgYr hwSIey qoN
Awm vyrvw : lyKk Anuswr iesdw pihlw Bwg C`p cu`kw hY[ pMnw 118 qoN bwAd iksy vloN Coty
Awkwr ivc lwienW vwly kwgj qy nIlI isAwhI nwl BweI hukm isMG ƒ pol mq
rwDw suAwmI Bwg dUjw dIAW jrUrI soDW leI bynqI kIqI geI hY[ ieh poQI 75 pMny
q`k kwlI isAwhI nwl lweInW vwly mSInI kwgj qy pMny 75 qoN pMnw 128 q`k nIlI
isAwhI nwl iliKAw hoieAw hY[ p`qrw nM:121 qoN 126 q`k nhIN hn iPr 127 qy
pqrw nM:128 ligAw hoieAw hY[
ArMB : < sRI vwihgurU jI kI Pqih[ auGiV igAw jYsy Kotw FBUAw jw ndr srwPw
AwieAw]pol mq rwDw suAwmI Bwg dujw ikRq BweI hukm isMG c`k nMbr 290
lielpur[…
AMq :…ikaN BweI hux dyK leI jy swr bcn dI QWh eyh sMqw dI bwxI nwhIN eyh hY nSy
khwxI eyh KMgwr khwxI BweI qn dI syvw kihNdy] ivcy ilKAw t`tI iPrnw swr
bcn ny kihNdy[ jw hY isPq suAwmI jI dI joie Aigryvwlw] AKr AKr AMdr
iPrdI suAwmI jI dI mwlw] jW rwDW dw inrMjn iet KiVkw ilKAw] eynw nwl hY
poQw BirAw hor bcn n ipKAw] isPq r`b dI ikdy n ifTI n mn dw smJwxw]
dunIAW dy PmWvx vwlw swrw qixAW qWxw]
h`Q ilKq nM : MS 95
isrlyK : sRI rwm cirqR mwns BwKw
lyKk : nQl bRwhmx
p`qry : 498
Awkwr : 20X25 s.m. ilKq: 13X17 s.m.
112
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW
pRqI pMnw - 13
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq Ksqw p`qry Pty hoey[ poQI dy SurU ivc ibnW hwSIey qoN pMj pqry;
sMsikRq ilKI hoeI hY[ p`qrw nM: 2 a qy nusKy ilKy hoey hn[ AMq ivc do p`qry KwlI
hn, AwKrI pMny auqy gurmuKI qy dyvnwgrI ilKI hoeI hY[AKIr qy rwxw-BweI rwm
isMG dw izkr hY Aqy aus aupr hVqwl PyrI hoeI hY[ hor kwnI nwl iliKAw hoieAw
hY “bwnvyN smyN dI ilKI nQl bRwhmx]”
ArMB : < sRI gxyswie nm:[ nm: kml dl ivpUl nXnwiB rwmwie] sRI rwmo jpq]sRI
rwmcMdRwienmw] sRI gurvy nm] a vrxwnw mQ sMGwnW rswnW Cdswmip] mMglwnW c
kuqwrO bMdy bwxI ivnwXkM]…
AMq : …ieiq sRI rwm cirqR mwnsy skl klm ivDUsny ivml ivgRwn sMpwidnI nwm
spq mwsopwnw aqRkWf smwpq]suB msq sRb jgqW]SuB msqu sRb jgqW] EM rwm
rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm EM
]]]SuDwu]] bwnvy smyN dI ilKI] nQl bRhmx] rumI]]]]]
h`Q ilKq nM : MS 96
isrlyK : goSit gurU bwby nwnk jI kI
lyKk : soFI imhrbwn
p`qry : 142 a-160 A
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 13X7.5 s.m.
vyrvw : ijld bwAd ivc bMnHI hoeI hY Aqy auKVI hoeI hY[dupwsIN KVy ruK do kwlIAW
lkIrW dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnw- 14
Awm vyrvw : ilKq Awm pr pVHnXog[ p`qrw nMbr 147-149 nhIN hn[ 151 AMk do p`qirAW qy
iliKAw hoieAw[ poQI dI hwlq Ksqw, kuJ p`qry ikrm Kurdw hn[
ArMB : < siqgur pRswid gosit gurU bwby nwnk jI kI ieku idnu gurU bwbw nwnku jI
pMjwb kI DrqI ngir krqwrpuir bYTw Qw] Aru iek goivMd loku gurU bwby nwnk jI
pwih Awey]…[
AMq : …AlP AlwhI qy n ilhY jipE ikEu nw Awjwin] gur syvw qUM kir mnw Cutih
AMiq indwin] 29] Xy XwrI kir rb isEu ijs kw inhcl rwj] ieku ieklw nwnkw
nwih iksY muhqwju]30]
h`Q ilKq nM : MS 97
isrlyK : ivcwr swgr
lyKk : inscl dws
smW : sMmq 1915
sQwn : ikhVolI nzdIk id`lI
p`qry : iBMn iBMn
Awkwr : 17.5X33 s.m. ilKq: 14X26.5 s.m.
113
vyrvw : lYmInySn krvwky bwAd ivc p`kI ijld bMnI hoeI hY[ dupwsIN KVyH ruK iek lwl
lkIr dw hwSIAw hY, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ sqrW pRqI pMnw - 12,
vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[
Awm vyrvw : ikqy ikqy hwSIey ivc ilKq hY[ poQI KVHy ruK KuldI hY[ ies poQI dy 7 AiDAwie
hn ijnHW ƒ qRMg iliKAw hY[ hr qRMg ƒ Alg p`qrw AMk idqw hY[
ArMB : ]=]< sqgur pRswd] sRI gxyswX nm:] AQ ivcwr swgr gRMQ ilKXqy] AQ
vsqU inrdys rUp mMgl]dohrw] jo suK inqÎ pRkws ivBU nwm rUp ADwr] mq n lKy
jhN mq lKy so mY su`Dw Apwr]1]…
AMq : …krn ju AOrin bMD hY ijn mY miq ky Byd] srm qY Avgwh n ikÎy inhcl dws
subyd]107]iqn Xh BwKw gRMQ ikÎoh rMc n aupjI lwj] qw mY Xh iek hyqu hY dÎw
Drm isrqwj]108] ibn ivAwkrn n piV skY gRMQ sMswikq mMd] pVY Xwih
AnÎws hI lhY su prmwnMd]109] id`lI qY pscm idsw kos ATwrh gRwm] qw mY
Xh pUro BÎo ikhVolI iq`h nwm]110] gÎwnI mukq ibdy mY jwsY hoÎ AByd] dwdU
AwdU rUp so jwih bKwnq byd]111] nwnw rUp vÎwiBcwr mY Anugq eyk AnUp] dwdU
pd ko lCÎ hY Asq Bwq ipRXrUp]112] ieq sRI ivcwr swgry jIvn mukq ibdyh
mukiq brxnM nwm spqm qrMg]sMmqw] 1915 ] imqI Pgx bdI 25 ] iliKÎw
sMpUrnM]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]
h`Q ilKq nM : MS 98
isrlyK : imTVy
lyKk : kvI sODW
p`qry : 1 A 14 A
Awkwr : 9 X 15 s. m. ilKq : 6 X 9 s. m.
vyrvw : ijld g`qw [ ibnw hwSIey dy hY[ sqrW pRqI pMnw-7
Awm vyrvw : poQI ADUrI hY[ ilKq vwlw AwKrI p`qrw nukr qoN pwtw hoieAw hY[ aus qoN Agy
iek p`qrw KwlI hY[ p`qrw AMk nIlI isAwhI nwl iliKAw hY[ ilKweI suMdr hY[
ArMB : < siqgur pRswid] AQ imTVy ilKqy] doihrw] pRym Bgq sRI rwm kI sB qy
auqm jwn] kir ikRpw qum dyhu..r jn Apny kau dwn]1]dohrw] pRym bwn jwkau
lgY so jIvq mr jwie] jW ky Git mih sMcrY suD buD dyq Bulwie]2]…
AMq :… kubrI dw kub BMn sohxI bxwie rMn AMn DNn lCmI dI qoit nhI AwaudI]muTI
hwvy muTI lwl sInw myrw swV bwl swvry gupwl nwl XwrIAw kmwaudI ] jwiq kI
ArwiexI kswiexI dI cwl dyKo hIrw pNnw moqI lwl cUNnIAw hMfwaudI] swvry dI pRIq
sMdI iek ---mMdI pwpIAw AprwdIAw ƒ pwr hY lMGwvdI ]14] BilxI qrweI nIc
jwq bMny lweI byr cK ky lY AweI pRym nwl sI KvwaudI]mIrw bweI qwrI Aor DropqI
auDwrI …..
h`Q ilKq nM : MS 99
isrlyK : dsm skMD
114
lyKk : ikRSn dws
smW : sMmq 1818
p`qry : 1-449
Awkwr : 31X20 s.m. ilKq: 20X9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, cmVw [isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, dovyN pwsy do-2 kwlIAW lkIrW
hwSIey leI ikDry ikDry ivc lwl lkIr hY[ sqrW pRqI pMnw-20
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw hox kwrn lYmInysn kIqI hoeI hY[ pMnw nM: 44 ilK ky KwlI
CifAw hoieAw hY[ p`qrw nM: 439 qoN bwAd iek p`qrw lYmInysn vwlw KwlI ligAw
hoieAw hY[ hwSIey ivc ikDry-ikDry lkIrW lwl rMg nwl vI lgweIAW hoeIAW
hn [
ArMB : < siqgur pRswid] siq sRI gxysey nmih] AiQ sRI dsm skMD ilKqy BwKw
ikRSn dws]…
AMq :… SuB] jY sRI ikRSn suK DWm ] srib ibAwpI pUrin kWm] jY sRI ikRsn] srb
ibAwpI pUrin ibsn] smiq ATwhrw sY ATwihrw] jyiT phlI iqQ pMcmI]
pusqik spUrin hoA] swv mwiqR knw soiD pVnw kir bIcwir] ipsgw sMiq AMis
rwmw huMAwil poQI ilKI juDwir pVqy suxqy Pil pvNqy]poQI piV kY hiQ
joVny Blw hovY drgwih ivcu ] Bul cuk bKxw muie ko dos nhI dyvnw]
115
AMq : …sMbq pY dohw] irqU vyd inDI cMdRmw sMmq mws AKwif] riv idn iqiQ
iekwdsI gRIKmu kI irqu fwif] qwrn qRn su sYhr mY pRwcI ids DRNmswl] ilKÎo
swihq`Î suDw iniD isMG nrwien Bwl]3]=]
116
ArMB : < siq guru pRswid] sRI guru BXo nm:] AQ irqu rmnIX rsk rMjn kiv kul
ikRq nRwXn isMG kiv kRm kQnM] XQw bsMq pY rqn hrI ko kibq] vcn sumn PUly
syvk Bvr BUly kIriq sgMiD pOn jg bn CwXo hY] koikl Sbd sy sbd gwey TOr
TOr suinq snyhI jn mn hulswXo hY] jVq juVweI son sweI lok lok hUM qy ivml
ivvyk su srUp pRgtwXo hY] swD kiv rmwkMq sMq suK dYn dyKo BgvMq nwnk bsMq
bn AwXo hY]1]…
AMq :… iekusy iPrq chu GweI qy iGrq Gn Awvq Jrq JIny Jrsy Jpk Jpk]sor mn
cwvYN ncYN morn kI pWiq chMU Ern qy cOND jwq cplw cmk ckm]ibnw pRwn pÎwry
pRwn nÎwry hoq dyv khYN nYnn qy Awsu vwin jwiq hYN tpk tpk] riqAw AMDyrI DIr
n iqXwD riq muK biqAw kr auTY CiqAw qpk qpk]16] ieiq sRI irqu rmnIX
rsk rMjn kiv kul ikRq kiv nwrwXn isMG kRm kQNnM nwm iqRqI irqu
sMpUrnM]=]=]=][=]=]=]
117
h`Q ilKq nM : MS 102
isrlyK : Awqm AnuBv S`qk
smW : sMmq 1931 (rcnw kwl)
p`qry : 1 E – 70 A
Awkwr : 14 X 10 s.m. ilKq: 12 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ ibnW hwSIey dy[ sqrW pRqI pMnw 13.
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI hY[ ikrm Kurdw hox kwrx pUrw pwT pVHn Xog nhIN[
ivc-ivc kwnI bdlI hoeI hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] qq sq bRhm] AQ Awqm AnBv sqk[ AlOkk pd soeI
joeI lok mY pRisD nwih AvyduX inr ivBwg so bRmMf ipMf so prY…
AMq : …ieiq sRI Awqm AnBv sqk smwpqM] aAM qq sq bRm] isvohM isvohM]…
isvohM isvohM] do ] smq aunI sY iekqIey BXo pusqk iqXwr] kqk sudI su solvI
krky ilKX ivcwr]
118
p`qry : 56 E – 81
Awkwr : 10X13 s.m ilKq: 7X10 s.m
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ik`sw AMq ivc ADUrw hY[
AwrMB : 1E sq gr pRswd] sRI gxysw nm:] AQ ssI punU ilKXqy] ihkmq aus KudwvMd
vwlI mwlk mulK mlk dw] lwK kroV kry cqrweI koeI pCwx nw skdw] kudrq
nwl rhy isrgrdw dwiemu crku iPrk dw] hwsmu KUb hoeI gulkwrI PrCu Pnwih
iKlk dw]1]…
AMq : …idl ivc qpq QlW dI grmI AWx bxI krwxI [ khwxI ] ] ikcrk nYx krn
idlbrIAw cox lbw ivc pwxI] iPr iPr fwFy kry hTu fwfw drd iPrwk rjwxI]
hwsm jwt BBor ipau so tuit igAw mwxu inmwxI] 101 ] jy jwxw Cf jwn su……
119
Awm vyrvw : poQI ikrm-Kurdw[ SurU ivc ibnW hwSIAw dy 10 p`qry Aqy AMq ivc iek hwSIey
vwlw Aqy 8 ibnW hwSIey dy KwlI hn[ p`qrw AMk 20 E qy hVqwl PyrI hoeI hY[
vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] muMdRI ilKI] eyko gNmu shI kr jwxo cwry byd bKwxY] qYQU
bRhmx rhY n mukr mn nU rK itkwxy] sy swbq mn rhin hmysw gmI n ieq
Kjwny] vwry jwvw Pkr sWeI dy kvqw kIqI dwny]1]…
AMq : …Agly bKs gunwih kwn jI Avl miq n kweI] Awsk qy mwsd kweI rb Awp
Adwlq dweI] suK vsy qyrw dys kwn jI gopIAw AsIsw kIqI] qyrI qwrI qrI DRopdI
DMnw Bgq supRIqI ] 74 ] vwhgurU jI] iciq AwvY]
120
kys Dr kr drs kau Awvxw] dUsry brs mo hukm ilKy jo ssqR pihr kir drsn
ko Awvxw] ieih dUie brs hom nYxw dyvI ky prbiq pir kIAw] qIsry brs hukm
ilKw jo Ab srbiq sMgiq drsn kau Awvxw] qIsry brs mo hom AnMd pur jI mY
huAw]…
AMq : …jo sRbiq isKhu ky crnhu pR pRnwm krih] qb kVwhu prswid vrqwvxw] Aru
kVwhu ayun pwhul lYn vwilahu isKhu Awps mo kVwhu pRswid muK mo dyxw aus ky muK
mo aus ny dyxw aus ky muK mo aus ny dyxw] Ar jo sRI AMimRqsr jI hovY qw AMimRq mo
tuby lwvxy] Ar AOr jo khMU hoih qO kysI iesnwnu krih] swKI sMpUrn hoeI] bolhu
BweI vwhgurU jI kI Pqy]
121
h`Q ilKq nM : MS 109 sMgRih
isrlyK : kivqw
lyKk : sWeI dws
p`qry : 278 E –290 A, 1-7
Awkwr : 7X13 s.m ilKq: 6X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ ibnW hwSIey dy[ sqrW pRqI pMnw-6
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikrm-Kurdw hY[ keI QWeI kwnI bdlI hoeI hY[ 278 p`qry
qoN SurU hMudI hY qy 290 p`qry qk p`qrw AMk AMikq hY[ Agly p`qirAW nMU nMbr nhIN
lgy hoey[ bwAd ivc nIlI isAwhI nwl p`qrw AMk lgy hn[ keI QweIN hVqwl Pyr
ky suDweI kIqI hoeI hY[ 289 E qoN Agy Putkl pwT hY[ p`qrw 2 A qy vwrI vwrI
iek lweIn lwl qy iek kwlI hY Aqy 6 p`qry qy vwrI vwrI lwl qy kwlI isAwhI dI
vrqoN kIqI hoeI hY[
AwrMB : 1E siqguir pRswd ] slok ] dInw nwiQ dAwil pRBu dUir krn ivisvwsu ] Auag
myt gux kry gur pUrn sNeI dws]1] gur pUrw pUrI kry dwqwrI dwqwr] sNeI dws
ANqr hI qy pweIey swihb AlK Apwr]2]…
AMq : …isMD bUd mmqw mnu mwinE Acq jwlvhy] inkit idvwn gurU nhIN bUJy iknI n
pukwr khy] krm kr qU jg kI pujI jnim jnm pirqwpY] bRm sjwn sihij Gir
sMcY bIj kIt kw mwpY] nwm pukwr qyry_ _ _ _jil qy inkswey]2] swgr qy nwmu
seI [ sWeI ] dws pMujI scu mukqwey ] 8 ]
122
h`Q ilKq nM : MS 110 sMgRih
isrlyK : auqpq ibkRmjIq Aru BrQrI kI Aru mYxwvMqI kI
p`qry : 281 A –288
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 8X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw k`pVw, isAwhI kwlI, ikDry-ikDry vKryvyN leI lwl, hwSIAw KVHy ruK
do-do lwl, do-do kwlIAW ivckwr iek motI sMqrI lkIr[ sqrW pRqI pMnw 10.
Awm vyrvw : gRMQ iBijAw Aqy ikDry-ikDry PitAw hoieAw, gMRQ pMnw nM: 281 qoN SurU hMudw hY
pihlw p`qrw kwgz nwl icpkwieAw hoieAw hY[
AwrMB : 1E sÍsq sRI gxyswey nm:] auqpq ibkRmjIq Aru BrQrI kI Aru mYxwvMqI kI
Awgy kQw clI] gRMQ bsYx jog Qw so iedR kw puqR Qw]…
AMq : … BrQrI rwjy ny eyh gl dyK ky ibsmwd hoq BieAw] eyh qmwsw dyK kr rwjw
rwj kw iqAwg kIAw] qb rwjw BrQrI jogI hoieAw[ iesI krky BrQrI gopI cMd
kw mwmw BieAw Pyr rwj BrQrI kw ibkRmjIq kIqw] kQw pRQmI pUrI hoeI]
123
Awm vyrvw : ikqy ikqy hwSIey ivc ilKq hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ p`qrw 221
bhuq Ksqw hY Aqy auproN PitAw hoieAw hY[
AwrMB : 1E [ sRI gxyswie nmh]do] srbwqm sb jwn kY bMdo Awpn Awp] mkrI q`q
iblws ijNau jpO Awpno jwp]1]do] gur gxys bNdo crx hrn mhWqm jwn] pNc
dsI BwKw rcO sugm khO vKXwn]…
AMq : … jpY AByd jwp kO imtwvY qIn qwp kO lKY AnNq Awp kO sNmwD su`D kO gwhY]
AKNf ipf ANf mYN pRcMf mwrqNf mYN nKNf KNf KNf mYN suByd Bwv kONd hY] idAwl
kwl kyl qY pRpNc pNc KylqYN sudyh mwn myl qY Akws bws kO chY]
124
smoeI[ Aiq inrml mn jo phWcwnO] pRwnI srb eyk sm jwnO ] 35 ] ieiq sRI mq
prm hNs pr bRwjkwcwrjo pwsk sRI mq idAwl Anymw nNd srsuqI ibricNd bRhmw
nNdy ibiK nwm pNcmo DXwid [ 5 [
125
AwrMB : .….Ps CurI muh Dr ky] hr iek suKn ilAwvn bwhir, KUn AlUdw kirky ] iPr
auh dsqu srwPw pYdy, hIry suKn proqy] auh srwP ijnw hQ Apny, jwn jhwno
Doqy]…
AMq : … Agy dPn idvwnw Awhw, swbqu kbru bxweI] mgroN jwie hjUmI myly, auvyN Pyru
KulweI] kIqw kbru cuPyry pVdw, Klkiq dUir htweI] Kwsy lok gey AMdrWhw, njru
hkIkq AweI ] 259 ] Awvy musk bihsqI bwhir jl……
126
AwrMB : ...1E sRI prmwqmny nmh ] AQ igRMQ sq pRs˜auqrI iliKqy] sorTw] vwc lK
kir jWn inrgux srgux XO kihXo] kir nmskwr vKWn vwcX qÎwrw kir lK
kO]1]…
AMq : … sorT] homY ho qMU nwih hOmY ho qMU hY khI] sb hY hO qMU hO qMU eyk hI]13] ieiq
sRI sq pRSo˜qrI BwKw] mnohr dws inrMjnI kibqy nvmo KMfh ] 9 ]
127
1880 imqI jyT vdI [ 6 [ Kt pRs˜I sMpUrxM smwpqM XwdRsM pusœkM idRs†wqw dRsM ilKqM
mXwX idsœD msœNx vwmm]
128
AMq : …ey mwn qxo pRmwx swrMg Dr hMU swrIE ] kihE juey Anumwn rwm ibnod ibnod
sU ] 58 ] ieiq sRI rwm ibnod sMpUrnM smwpqM] suB smq
129
lho AnMdw ] ieq sRI smuMdRk nK isK iqlwdk vrxno nwm duqIX smdys smwpqM
rwm rwm….rwm jI sRn[
130
h`Q ilKq nM : MS 118
isrlyK : vwr hkIkq rwey
lyKk : Agrw kvI
p`qry : 1–55
Awkwr : 13X16.5 s.m. ilKq: 7.5X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy kwlI isAwhI nwl do do
lkIrW, sqrW pRqI pMnw 8.
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, poQI iBjI hox krky au~lI l`gI hoeI hY, ikrm Kurdw, ieMj
lgdw hY p`qry izAwdw Krwb hox krky koeI hor kwgz lY ky aus qy icpkwey hoey
hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] vwr hkIkiq rwie DrmI kI ilKXqy]dohrw] pRQmy gnpiq
pRjIey pwCy krIey kwj] sBw dy AMdru bYiTAw rwK lwj mhwrwj]…
AMq : …vwr hkIkiq rwie kI ilKI bhuq Apwru] rwm cMdu jI bKs lY hm pwpI vf
gungwru] hkIkq rwie dI vwr sMpUrnM Bul cuk bKsxI]
131
h`Q ilKq nM : MS 120
isrlyK : viSSt purwx
ilpI kwl : sMmq 1866
p`qry : 1–555
Awkwr : 23X33 s.m. ilKq: 16X24 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ dupwsIN KVHy ruK do do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI
pMnw-16
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ SurU ivc iqMn Aqy AMq qy Cy ibnW hwSIey dy
KwlI p`qry hn[ poQI Ksqw hY Aqy ikrm-Kurdw hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI pRmwqmwey nmh] AQ inrbwx pRkrx ilKqy] aAM
bwlmIko vwc] hy BwrduAwj aupsm pRkrx ky AnMqr qMU inrbwx pRkrx sux] ijs
ky jwxy qy inrbwx pd kau pRwpq hovih] bfy auqm bcn jo mun nwiek rwm jI pRiq
khY hY]…
AMq : …mhw rmwiex ibRD viss† sMpUrn hUAw] imqI pohu dI 22 sMmq 1866 ] iQq
iekwdsI sur gurvwr] sRI rwm sRI rwm] poQI spUrn hoeI] dohrw] sRI siqgur
goibMd isMG jg BwKq qum dws] nwm lwj siqgur rKo dIjy inj ibsÍws
] 1 ] sorTw ] dIjy inj ibsÍ Awn cukweIey Aws sB] purvo mn kI Aws ienidRg
drs idKweIey]2]=]=]=]=]
132
AMq : …AQ sRI sUr swgr gMRQ sMpUrxM ilKqM sMqdws auqm isMG rwmgVIXw iqQ sudI
KstI BwdoN Awieqvwr sMmq sRI ibkRmrwj 1895[ AsQwn suc qIrQ sRI AMimRqsr
jI [ gurU nwnk jI gurU goibMd isMG jI gurU rwm dws jI ky pRswid krw[1[… pUrx
pRMm Bgiq jn mMgq bRhm igAwn puin dY insqwr ] 1 ] srb sMq crn ko
nmskwr jory ] vwcxI jI ]
133
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI, ilKq sMudr hY[ poQI dy AMq ivc 4 p`qry KwlI Cfy hoey hn[
ivckwr qIjy pqry qy iPr kuJ ieMJ iliKAw hY[
“ 1E siqgurU pRswd”
“ dohrw” jo inj pRB mo so khXo so khXo jg mWh] Ab mYN kQw sMsyp qoN sB hMU
khq sunwey[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI gxyswX nm:] AQ ibRMd siqsYXw ikRq kiv ibRd ilKXqy]
dohrw] sRI gurU nwQ pRBwv qy hoiq mnorQ isD ] Gn qY ijXu qir byl dl Pul Pln
kI ibRD [ 1 [ kIey ibRMd pRsqwv kY dohw CMd bnwX] audq ArQ idRstwiq kir idRV
kir dIXo bqwie]
AMq : pVy suxY mn mY DrY srY sws kY kwmu] jYsy hir ky nwm qY hoiq sBI AB rwm] ieq
sRI kv ibRMd ikRiq ibMd ibnod sqseIAw sMpUrx BXw] msq suB msq]
134
p`qry : 1 a-55
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnHI hoeI[ dupwsIN KVHy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw[
sqrW pRqI pMnw-11
Awm vyrvw : ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKweI Awm hY pr pVHn Xog hY[
poQI dI hwlq Ksqw hY[ ivc ivc kwnI bdlI hoeI hY[ SurU ivc iek p`qrw hwSIey
vwlw Aqy iek ibnW hwSIey dy KwlI hY[ pwT SurU hox qoN pihlW iqMn p`qirAW qy
qqkrw idqw hoieAw hY[ smyN bwry qqkry dy SurU ivc idqw hY [ “sMmqu ATwrw sY
qRIih imqI AhwVH idin coaudw] 1830 ] imqI ] 14 ]” p`qrw 274 E qy ilKwrI
bwry iliKAw hY[
AwrMB : 1E sÍsiq sRI gxyswXy nm:] Aib isMG gaU kI kQw] ieq hMs purwx ko mqu] rwjw
XuiDs†r pRs˜ krqy hY BIKm ipqwmw pih] ho purKo purKo ibKy auqm purK BwKIE]
sRiq purwx ky mqu idRV ibsÍws qumwry BwKy qy skl BRWq imtY] kCu ABlwKw hY mukq
kw mwrgu dyhu bqwie]…
AMq : …kQw bhulw kI spUrn BeI] gur pRswid durmiq auT geI ] 28 ] dohrw ] dXw
bcn jwky rhy so bYkMuTy jwie] swD sMg mnu iqRpqIAY Awd AMq suK pwie ] 29 ]
ieq isRI hMs purwxy isMG gaU sMbwdy spqmo iDAwie smwpqy ]7] ] ] ]
135
p`qry : 86 A-93 a
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] Awgy prcI kbIr kI DMny iqRlocin kI ] cOapYeI ] ibp
iqRlocin pRIiq lgweI ] syvw pUjw iqsu min BweI] jwie sorvir kry iesnwn ] syvw
Twkuru kry pRDwn ] DUp dIp nYeI vyd cVwvY] murlI GMtw nwdu bjwvY]…
AMq : …ly bCury DMnw Gir AwieAw] muKu dyiK mwqw suKu pwieAw] puin pirBwiq bCury lY
AwieAw] hir AwgY qWkY hoie isDwieAw] AMik mwil dy imly su jwnw] DMnw Bgqu
AOau sRI BigvwnW ] 19 ] dohrw ] pUrin igAwin kO pwie kY byd bqwviq qwih]
qoaU pRymu nhI jwq hY AiDk hoiq Aivgwih ] 1 ]
136
AMq : …bYTiq gur ky pws iqlku lylwt jo kIjY] rwj idvMqI bwr iqlku ibnH rwj in
dIjY] sUqdIE jib joib pr qib iqlku bnWieau] isK krMqI bwr iqlku dy mMqR
sunwiea] iqlku dIjY suBw AMwnMiq iqlkuin inNdq hIn jnw] qqw byqw iqh lok mY
nwnik mufu BMufu iqlky ibnw]5]1]3]]]
137
h`Q ilKq nM : MS 125 g
isrlyK : pwiknwmw
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 98 E-98 E
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] iqlMig ] AsitpdI mhlw 1] pwiknwmw] eImwnu kurwnu kir
jqin kI ijld kir rhim kI irhil isau ieau pVIjY] swcu igrdwnu idlY jurdWin
mih qoau eImwnu kbhU n CIjY]1]…
AMq : …bid KuAwrI bidAimlI idlY isau dUir idlu Awpnw BI DMn Coif KUlw] Aihlu
idlu hoie rhu burw nN iksy khu hoie inhkrmu pVih kbUlw]8] scu hY klmw pwku hY
mOau lwey kO nWmu jug jug mukwmW] guPiq nwnk sunhu ry kwjI qjhu JUT scu hY
nWmW]8]1]5] ] ] ]
138
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] coaupYeI] DMin DMin login ky rwjw] duistin dwih grIib
invwjw] AKil Bivin ky isirjin hWry] dwis jWin moih lyhu aubWry]1] kibXo
bwic byinqI] cOaupYeI]…
AMq : …sMmqu siqrh shMis BinjY] AriD shMis puin qIin kihjY] BWdiv sudI
AsitmI iriv vWro] qIriQ siqluid igRQ suDwro]30] ieiq sRI cirqy piKXWny
iqRXW ciriqR smwipqM] vwihgurU jI kI PqY] ] ] ]
139
hoeI] ijau Dwin kI mMjir hoie] sTI kI dsIAY] joau ikCu soDIAY qoau mhW AMimRq
vsqu inklY]1]…
AMq : … jw auhI bsqu ibhwJih qW PkIru BI pIr BI murIdu BI isKu BI gurU BI bMdy dY
hiQ ikCu nWhI gurU ijs kY vil hoie so sdw ArwDo] vwh nwnk bMdy Kudwie dy ijin
AswnU rwhu Kudwie dy dI soJI idqI]20]
140
h`Q ilKq nM : MS 125 \
isrlyK : mwqRw bwby nwnk jI kI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 113 A-115 E
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] so pRwin mwqRw bwby nwnk jI kI] slok ] AliK inrMjn Git
mY bsY AMDw bin igRh jwie] nwnk ijin pwieAw pRBu AwpxW so AMiq in ikqhNU
DWie]…
AMq : … eyqI mwqRw bwbw nwnk dwsu khY] jogI hoie so iehu ibiD rhY] AYsI mwqRw phrY
koeI] Agim ingim kI ijsu suD hoeI] AYsw jogI ij AlKu pCwqw] hir Git
BIqir inrMjn jwqw] su pRwin mwqRw bwby nwnk dws suxweI] ieih ibD rwKY iqsu
ipMfu in pweI ] 1 ] ] ] ] ]
141
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] hmin Awsik idvwny hY] hmin kOau dOaulqW ikAwry] jo koau
sbid isAWny hY] auin kOau Klik mWny hY] hmin Awsik idvWny hY]…
AMq : … nwnk bugoey byinqI suinqy suno siB Dir kWin] dunIXW koau cwihqy hY so
swihib sO nhIN rwqy] hmin hY ieisik ky mwqy hmin kOau dOilqW ikAwry]1]…
142
h`Q ilKq nM : MS 125 x
isrlyK : AwrqI sRI cMd jI kI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 118 A-119 E
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI cMd jI kI AwrqI] pRBw qyrI AwrqI quJY BwvY] byAMiq kw
AMqu koeI khw pwvY] srib smWin jhW ly bisqRw] Drmu KMfu ly kro auQwlI] qIn
guxW lY poaux JulwvOau koit sis BWin lY dIp jwrOau] surgu bYkMuTu cwir juig KojY]
kOauxu bMcMqR pRBw lY suxWau]…
AMq : … rUpu nhI ryiKAw jwie nhI pyiKAw Aidsit kI pUjw qY idRsitAWnI] Awip
Twkur krY AwrqI gur pRswid nwnk pUqw sRI cMdu bKWnY]1] bolhu vwhugurU vwhgurU
jI] ] ] ] ] BweI kaur isMGu jI dI vwsI hsr (adweI)?
143
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] EAM buJMqI pwirbqI kho dyvw pirmWgqI] him gYey sRI
koaUlwis aUhW sy ilAwey eyik luidrwiC] mWgI Anyik fwil PlI Anyk Pil] hsqo
Anyik cwir] hsiq jpIAY jY jY kwir]…
AMq : … sIis rwKY isau purI kw rwju pwvY] kMiT rKY kinkwpurI kw rwju pwvY] AYsy AYsy
mMqir rwKY luidrwiC shMsir goau kw dwnu krY pirBwiq] AYsy AYsy mMqir Ajwxu hoie
rwKY luidrwiC shMsir gOau kw Gwqu krY pirBwiq] EAM hrIAM igrIAM isauieM
inmih]1] ] ] ] ] ] ] ]
144
AMq : …gusWeI jI ngrI bWDI igAwn kI poit ] pWco auDry siqgur kI Eit ] nWvY
AWvY dsvY jwie ] AYsw BWfw ko nhI bwbw nwnk jI jo aulit plit rhY smwie ]
26 ] gosit pUrnu hoie ]
145
h`Q ilKq nM : MS 125 P
isrlyK : dohry
lyKk : vIrBwn
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 257 A
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] doihrw ] vIirBWin ky iDAwin kau pRwin rhy liptwie]
AwiT phir causit GVI pIAw pIAw kiriq ibhWie]1]…
AMq : …icqu dyie icMqW lIjIAY jy hovY suGVu sujWnu] qnu mnu bnu [Dnu] sBu ibnis jwie
pru pRIiq in dIjY jWix]5]
146
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, p`qrw 266 A KwlI hY[ Agly p`qirAW qy pihly lwl pYn nwl p`qrw AMk
274 qoN 280 nwl bwAd ivc iliKAw hY ijs nMU k`t kY 267 qoN 273 q`k pYNisl
nwl p`qrw AMk ilKy hn Aqy aus qoN Agy 274 qoN 280 qk nIlI isAwhI nwl ilKy
hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] hIr mIrn dI ] shrPI ] AliP Awie kY iesik lKwau
kIqw mY qw mMjVy cwie ibmwr sutI] duKW drd nY mwr hYrwn kIqI cMdin jyhI mY rodI
dI dyh GtI] mWpy liK qbIbW dy Foie rhy dweI dyie rhI swnU jnm GutI] mIrin
Awie kY mY duKAwrVI dI ikny lKI n bydin hwie muTI]1]…
AMq : …Xy Xwru AwieAw mNnu KusI hoieAw coly ivc n mUl smwvnI hW] sweIAw dydIAw
lK mumwrKW nI syhry bMn kY sohly gwvnI hW] cUVw pYhn ky lwlu suhwgu vwlw his
mWg sNDUr BrwvnI hW] mIrn shd lK sdkVy nI Awpxy Xwr nMU imTVI BwvnI
hW]30] ] ] ] ]] ] ]
147
p`qry : 1–33
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 8.5X12.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, hwSIey qoN ibnW; sqrW pRqI pMnw 10.
Awm vyrvw : AwrMB ivc do p`qry KwlI hn [ rcnw ADUrI jwpdI hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ AdBuq iblws ilKXqy ] dohrw ] jYsy jYsy puhp sMg
DrY iqlw ko qyl ] qYsw qYsw gux khIAih nwm Pulyl ] cOpeI ] koau bRhmcrj
idKlwvY ] koaU nwtk cytk lwey koaU ieMdR jwl lY AwieAw ] koaU kwieAw klp
idKwieAw ] koaU AMjn mohn krY ] koaU icqR kI sUrq hrY ] … myrw Kyl AOr isD
jwnY ] qwhr ey sB Byd bKwnY ] 4 ] dohrw ] sMbq solh gnY Ar pcwnvy rwK ]
AMq kwl gn lOjIAO byd Byd sB swK ] 5 ]
AMq : …kwFY bIj sukwie Dup mo ruq qb AwvY bovY ] lwgY PUl PlY jb bwrI pyTw so Pl
hovY ] Acrj nwih sBY koaU jwnY jg aupKwnw khIey ] bfy hoq kC bwr n lwgY sMg
jo rhIAY ] 96 ] AMnX Byd ] jhw mmolw bIT AfwrY bIn qhw so lIjY ] kY dwmn
kY lhgw qr hr Awn su DMUnI dIjY ] bIT mmolw DMUnI lwgq qb Xh Kyl idKwvY ]
BUm lok jo gwhk nwhI surg lok so AwvY ] jo mwgY so dyiedw mgn bwdI ly
krjweI ] qb Xh kwm svwrn is Drhu jgiq bnw…..
148
h`Q ilKq nM : MS 128 sMgRih
isrlyK : rs pRboD
lyKk : gulwb nbI
smW : sMmq 1798
p`qry : 1 E – 86 E
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 6X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw [ dupwsIN KVHy ruK do lwl lkIrW ivc iek nIlI lkIr dw hwSIAw hY ]
sqrW pRqI pMnw -9.
Awm vyrvw : pihlw p`qrw do-do lwl lkIrW dy ifzwien nwl sjwieAw hoieAw hY [ hwSIey ivc
ikqy ikqy ilKq hY [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ p`qrw 4 A qy lyKk bwry
iliKAw hY:- “BÎo gulwm nbI pRgt iqn ko suq jg Awie ] nwm krÎo rs lIn
ijh kvqweI mY jwie ] 22 ] dohw mYXw igRMQ ko kIno iqh rs lIn ] Apuny mn kI
aukq so rc rc jugq nvIn ]” 86 A KwlI hY 86 p`qry qk AMk kwlI isAwhI
nwl idqy hn AgoN p`qrw AMk nIlI isAwhI nwl ilKy hn [
AwrMB : <siqgur pRswid ] sRI durgwdyvXY nm: ] sRI gxyswie nm ] AQ rs pRboD
ilKÎqy ] dohrw ] Alh nwm Cb dyq Xh igRMQn ky isr Awie ] ijXo rwjn kI
mukt qy Aq soBw srswie ] 2 ]…
AMq : …iqÎh sb iqAw kriq mY AsU vwFwhq jwie ] imln ibrh suK duK khq BeI
PUlJrI Bwie 458 suKeI ibCrn issr kI hYÍ lh lhI qurMq ] byl rUp pRPlq BeI
lh bsMq kO kMq 459
149
gxys ko mnwie ky jrId ko lgwie pwr gXo hY smMudrI [ kihq rwm jMkw kip jwie
XisXo lMkw fufq iPiriq dyKI rwvn kI sMudrI ] 1 ]…
AMq : …swc khu pOn qwq qum pyKw rwm gwq AO suimqRw ko qwq Bwq crn pKwry hY ]
isXwm qn kMc nYn vwro qw pY kot mY n kbI sIAw bYn pRB muK qY aucwry hY ] eyn
AYn jWn ky mm Byjy hr TWn ky imtweI ryK pg soie AOgn ibcwry hY ] ijXo Cwfy
kMuj swpnI iqÎo iqÎwgI sIAw pwpnI hY ilKy CTI rwq ko ibDwqw pY n twry hY ]16]
150
AMq : …ATI pihrI pRswid pwvY] ijqnw icr jwp kry muho iksy boly nhI ipCo jQw
skq kVwh pRswid isKw nU CkwvY] gMRQ swhb nMU pswkI cVwvy gurU bwbw jI sb kwr
rws kryie] ieiq sRI jgq gurU nwnk smAws jpu pRBwKwXM mMqR Plw dysM pUrnM] sBu
msq pwT Byd] lom isD iblom ApuTw] Anlom isDw ApuTw] jpu jI kI pQq
sMpUrxM] sBu msq]
151
hY[ 1 a p`qry qy dyvnwgrI ivc iliKAw hoieAw hY[ 1 A Aqy 2 E qy jMqr ilKy
hn[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ikqy ikqy hwSIey ivc vI ilKq hY[ 32 A
qy dohy dy AMk 409 qoN bwAd 410 Aqy 411 dI QW 420 Aqy 421 pwey hoey hn[
56 p`qry qoN Agy kwnI Aqy isAwhI dovyN bdlIAW hoeIAW hn[ sMkyq SbdW qy lwl
rMg PyirAw hoieAw hY[
AwrMB :<siqgur pRswid]AQ joqk swsqR BwKw brnnM]dohrw] pRQm ismr sRI rwm ko
bhur swrdw mwie] gnpiq dyv ArwDIAY hovY sdw shwie]1] iBRg lqw ijau crn
gur rwKhu ihrdy mwih]praupkwrI jgq mih gur ibn dUsr nwih]2]…
AMq : …dohrw ] cwr byd ds Ast Kt nOivAw krn pukwr] BwvI qy lK jqn kir
rhy AMiq bhu hwir ] 409 ] mn prcwvn kwrny pVIey byd purWn ] jo kCu cwhy so
kry krnhwr Bgvwn ] 420 ]sB BwvI ky vs hih jo aupÎo sMswr ] rwjy rMk n
CUtqy nih CUty Avqwr ] 421 ] AOr srb vis kwl ky kwl rihq Akwl ]
AOqwrn qy iBMn vhu prY n jm kY jwl ] ieq sRI joqk swsqR icMqwmx gRMQ BwKw
smwpiq msq suB msq [ 1 spUrnM ] sRI rWmX nmhW[
152
ibMdu pVY sUrj pwKlI pirvy hoie] bIj Gwqkwd DUmkyq idsY rjo ibRstI hoie] qQw
srb Dwn sMgRh krvo cOQy mws]…
AMq :…jo sukRvwr lwgY qo ims†Ikw khIjY]qy ipRQvI ƒ suK krY DWn Bwiv ssqo sony rUpo
bsqU ArG Xwmy]gwie BYs hwQI GoVw mol mhgw rs lUx iGRq ssqo] jy sinvwr
sMkRwiq lwgY] qo rwiC isMCY krY]dur iBC DWn mhgw kry]krswixAw Plu] ipRQvI
srog kwlI bsqu mhgI] ey bwr Pl khXo[ 00]
153
p`qry : 42 A-50 A
Awkwr : 27X16 s.m. ilKq: 22X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI p`qrw 50 a A`Dw KwlI hY pr pwT 50 A qy TIk cldw hY]
AwrMB : <siqgur pRswid] qotk CMd] AQ nwnk rUp Drwim mny] jih bRhm snwqn
vyd Bny] iek bwr aucwrx nwm ijsy] nrky Bv PMDn jwih iKsy ] 1 ] dsmw gurU
rwGv rUp DrY ] Bv swgr KMQih syq kry] Xvnw sur sMG ivnws key ] inj dwsn
ko inj rwj dey ] 2 ] dohrw ] sRI guru rUpw isMG ky crxn kw kr iDXwn ] BwKw
mY aupkwr ihq horw ckR bKwn ] 3 ]…
AMq :…AQ dust qwrw dwn ] dohrw ] swg dwn hY jnm kw guV ivpdw kw jwn ] sYNDv
pRqÎir kw AhY bD kwhy miq lwn ] 31 ] ieiq sRI inrmlwnuXwiX rUpw isMG crn
isMiKXq mMgl isMGyn ivricqy horw ckRy gocr Plw DXwX isœiqXw]3]
154
jgdIsÍrh ]srb rKw gur dieXwlh BY dUK iblwsnh]Bgiq vCl AnwQ nwQy
srix nwnk purK Acuqhw]chuqIAw qy pMdRw nwil lK dyxw[
155
AwrMB :<[ siqgurpRswid ] srb rog kw AauKD nwmu ] sbd ky ivswhy auqy ivswhu
rKxw ] jy iksy nwl lyKw krxw hovY qw pauVI pMjvI jp dI ] QwipAw n jwie ]
ilK kr isr ivc rKxI]…
AMq :…pYlI duAweI lwey qw Gyau pw ky girim pwxI nwil mly]jy buihiV kIAw jtw homy
qw TMfy jl nwil mly[
156
AwrMB : “<” siqgurpRswid ]bcn sRI muiK bwk pwqswhI dis 10] dwrU Poly dw ] qb
iDDukw qQw AKI pwxI clix kw qQw AKI Kurk kw qQw ipplI KubIAw kw ]
qQw bgl gMD kw] qQw Koryvwau k ] ijsq nauswdru ] mwKI kauVI ] swVxI nwhI
] cwro Qok brwbr krxY]…
AMq : “qMqR Pgvwvy dw dUD mhIn kpVy aqy coey Ar duD coie kr kpVw iBgoie vxw
Cwvy sukwvxw kpVw duD gwvY bkry BYNs dy Pyry ivc kpVw duhI
Bvqw]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=
157
h`Q ilKq nM : MS 133 h
isrlyK : bolxw gurU Amrdws jI kw
p`qry : 101 A-103 a
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]bolxw gurU Amrdws jI kw]ij iksY Awieqvwr ikqY jwxw
hovY qW pwx Kwie jwxw]1]somvwr ikqy jwxw hovY qw dirpix kir
turxw]2]mMglvwr ikqY jwxw hovy qw lOg Kwie jwxw]3]buDvwr ikqy jwxw hovY qw
mD Kwie]jwxw]4]vIrvwr ikqY jwxw hovY qw dhI Kwie jwxw]5]Sukrvwr ikqY
jwxw hovY qw rotI KweI jwxw]6]CinCr vwr ikqY jwxw hovY qw syDw lUx Kwie jwxw]
ijq vil jwie iqq vil gurU bwbw bKsy imhr kry]9]isD hoie bcn hY gurU
Amirdws jI kw]…
AMq : …jy iksy dIvwn pws jwey qw eyh pauVI ilK kr rKxI “hir ky jn siqgur
siq purKw” ] eyh isr rKy jy iesqRI AVI peI hovY qw eyhu ilKy] “kwhy ry mn
icqvih admu jw Awhir hir jIau pirAw” ]ieh pauVI colI nwl bMDxI siq kir
mMnxw]bcnu gurU Amrdws jI kw]
158
AwrMB : “< ” siqgur pRswid”mMqR bwby nwnk jI kw ilAw] Awp qyju bwie ipRQmI
Akws hY”auqpiq prlo hY]ies kwbl ieh hY iek lKu AsIh hjwr BUq mn AMdr
rhdw hY]iqs kI auqpiq paux hY]bwDo surq mn icqu lwie]qReI loAw bwDo mn
icq lwie”rwjw prjw bwDo mn icqu lwie]nwnk piVAw nwmwcwr]nwnk bwDy dyvqy
mswx]…
AMq : …pRwqih kwl ky smy iesnnu krky” jy iesnwnu n houie AwvY pMj iesnwnw krky
pVnw inq] Aqy jy ilKxw hovY qw Awieqvwr nacMdy ilKxw]ijs dy nwie ilKIey
iqs kauN gurU bwby kI riKAw hovYgI]
159
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : “ < ” siqgur pRswid]poQI sloqr ky pCwnxw GoiVAw kW BWiq phlI pYdw hoxy
GoVy kI sUAxy kI]BWiq qIsrI pCwnxw ies BWiq kir koeI smJY so gux Aaugux
kw]BWiq cauQI pCwnxy nhskW]BWiq pMjvI pCwnxw brs kw]…
AMq : …bolhujI vwhgurU poQI spurn hoeI]mhIny AsU iqrIik qIhmI idn
AYqvwir]smqu 1890]iQiq misAw Buil cuik viKisxI jI]
160
klkIhwx ] bFY pust Ar hoie blvwn]krY krY bibD pl do qRY KweI]eykih gorK
gey gusweI ] sMpUrnM ]
161
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN
pwsy do-do lwl lkIrW ivc kwr iek kwlI lkIr,sqrW pRqI pMnW-11
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuqI cMgI nhIN ikqy-ikqy ikrm Kurdw hY]
AwrMB : < siqgur pRswid]gosit bwby nwnk jI kI ilKqy]iek idnU pMjwb dI DrqI
ngr krqwrpur cup kY Gir Awie gieAw[ Drmuswlw bIc pir rihAw] lgw Awqmy
kau smJwvxy] qb isrI rwgu mih sbdu kIAw] qUM suix mn myry imqR ipAwirAw
imlunu vylw hY eyhu]jb lg jobn swsu hY]qb lgu eyhu qn dyhu]ivxu nwvY kwim n
AwvxI Fih FyrI hosI Kyh]…
AMq : Arjnu pIfO sRI Twkur kw inkitvrqI Bgqu Qw]jb Arjnu bRhmw gurU kIAw qb
Twkuru supRsMn BieAw] ry mn myry pwrbRhm kI AwigAw hY gurU ibnw Bgiq nwhI
Qwie pVqI] ry myry mnu qU BI gurU kir]slok]gurU jip ry mnw ijs iml pweIAY
soie]kl klys pwp ihrY AMq shweI hoie]nwnk dws bIcwirAw gurU ibnu mukiq n
pwvY koie]swKI sMpUrin hoie]1]
162
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]AiQ bbyk swr ilKqy]dohrw]nmo nmo sRI siqgurU dInwnwQ
dieAwl]Awpy srnI pwv ho Awp krhu pRiqpwl]1]…
AMq : …gur igAwnu qIrQu Qwnu scw dspur bsdw hrw]hau nwmu hir kw sdw jwcau dyhu
pRBu DrxI Drw]sMswru rogI nwmu dwrU mYlu lwgY scu ibnw]gur vwk inrmlu sdw cwnxu
inq swc qIrQu mjnW swD puiCAw jI Pyir qIrQW dI mihmw ikau AweI]auqr]swD
sMq auQy vsdy bYTdy hYin]jo inrBY puMn iesQRwn hody hYin]iqnw dw drsnu Bytw kir
jwqRw sPlu hodI hY]AiQ bbykswr sMpUrnM]msqu suB msqu]
163
isrlyK : AMimRq Ckx Ckwvx bwry
p`qry : 138 a-148 A
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 6.5X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB :< siqgur pRswid]pRsMg dyvI kO pRgt kir ky AMimRq Ckx Ckwxw]iqn brs sRI
gurU jI ny hom kIAw]ipRQm brs mo sMgqw kaU hukm ilKy]jo isr pir kys Dwir
kir drsn kau Awvxw]…
AMq : …iqs inimq khw jo prm isdkvwn isK hovYgw iqnw ko ies mwrg kw muKIAw
kraugw]AQvw ijn kau sRI siqgurU jI ny Awpxy hsqkmlhu so AimRq Ckwvxw
hY]iqnhu kau mukq krxw hY[so mukq qbI hoqw hY jb dyh Abmwn CutY]ies pRIiKAw
nimq an sy sIs mwgy]bolhu BweI jI vwhgurU swKI sMpUrx hoeI]
164
vrqoN kIqI geI hY [ SurU ivc ibnW hwSIey dy 6 Aqy AMq qy iek hwSIey vwlw Aqy
A~T ibnw hwSIey dy p`qry KwlI hn[ sRI ANimRsr ivc iliKAw BweI auqm BweI
rwmu dwsu kw cyly vwsI bbuir loie kw BweI vDxu BweI rqn lwl ky cyly swD
jigAwsI suB sNBq ATwr sau iChwAwsI 1886 mqI AsU DI AstmI vwru
mMglvwr[
AwrMB : < sRI siqgur pRswid]pRmw nmo[nmo sRsqI nmoN sRI gxyswie nmo]sq icq AwnMd
rUp koie nmo]kQw qK kNnIAw kw sNbwd vIsn purx BwKw ilKqy]puqRI ny pRsNn
kIAw]hy ipqw qum Ar hm Ar ey BweI]Ar Brqw myrw ktNb Ar snbNDI]ijn
isEu gujrWn hY]ien sO sNjog Ar ivjog sq hY ik Asq hY]…
AMq : …dohrw]sRb vrn qy bwhry Awqm jwko nwm]rUpy rNgy rm rihAw sdw Alpq
suBwie]1]dohrw]vrn Awsrm sgl iqAwgo]bRhm igAwn my ins idn lwgo]sB
kC jwno eyk Akwl]jo dyKhu so goibMd lwl]2]sq dIpw nau KNf my siqgur bfo
dieAwl]eyk plk kI mwaj my jugu jugu krq inhwl]3]=]
165
AwrMB : :< siqgur pRswid] sRI BgOqIey nmh]AQ piKXwn cirqR ilKqy]
pwiqswhI ] 10 ] BujMg CMd]quhI KVg Drw quhI bwFvwrI]quhI qIr qrvwr kwqI
ktwrI] hlbIj nbI mgrbI quhI hY]inhwro jhw Awp TwFI vhI hY]1]…
AMq : … quhI pwiq sMiDAw Arun bsqR Dwry]qmI iDAwn mY suklMb rsu Dwry]qhI pRIq
bwnw sXM kwl DwirXo]sBY swDUAn ko mhw moh twirXo]13]
166
AMq : …gurmuK isMG gurU jb pwieAw]36]ieq sRI bwxI bwvn AKrI smwpqM msq suB
msq]]]1]] < sRI sq gur pRswid]]=]
167
AMq : …Agm AgwD Afol Acl hY qy kihx suxx qy inAwrw]sB Git rmy srb qy
bwhr mieAw qy hY pwrw]mn buD bwxI lKy n qwko sAM rUp adwrw]gurmuK isMG ijn
bRhm lKwieAw iqs sqgur ky bilhwrw]ieq sRI mwJw sMpUrnM]
168
p`qry : 78 a – 94 A
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ fyauFy ilKqy ] Awip Awqmw rwm pCwno nw Bulo Brm
Bulwey iehu jnm gvwey]ijau jil mY jlH Awie kTwnw iqau sqsMg imlwey iPr
bhuiV n Dwey]ibdru sudwmw DMnw nwm sDnw sYn qrwey jy sqgur Bwey]gurmuK isMG
siqgur kI mhmw jsu vyd purwxI gwey iek Arj suxwey]1]…
AMq : …gurU nwnk AMgdu gur khIey Amrdwsu gurBwrw koeI AMqu n pwrw]rwmdwsu soFI
gur khIAY Arjunu suq inrMkwrw ijn gRMQu aucwrw] hir goibMd hir rwie gurU hir
ikRsny jgqu auDwrw bhu pwpI qwrw ] DMn DMn gur qyg bhwdru pwqswhu hY Bwrw dsmw
Avqwrw]40]ieq sRI fyauFy spUMrxM msq suB msqU]sRI rwm jI shwie]
169
qo AnwQ nwQ pUrn gurdyv myrw mihmw siqgurU kI n khI jwie muK qy]kwm qy kroD
loB mmqw ko jwlH dwsu jwn ky CufwieAw mhwBwrI GoryN duK qy]…
AMq : …ies mY khw Dry jo cIq ] qwkI bFy gurU isXo pRIq]jo Pl gMgw nwqy hoeI]pVy
pRym kr pwvY soeI ] qIrQ brq krY jgdwn ] so Pl qwky nhI smwn ] jwih pVY jo
pRym lgwie]mukq pdwrQu iCn mY pwie]gurmuK isMG iehu bwq bqweI]jo smJy iqn
pdmI pweI] 119 ] ieq sRI Bgq boDnI pRym rUpxI bwxI smwpqM msq suB msqU]]
170
h`Q ilKq nM : MS 137 j
isrlyK : gurprnwlI
p`qry : 247 A – 252 A
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < sRI siqgur pRswid ] sqr vry qy pMj mhIny qy siq idhwVy pwqswhI sRI gurU
bwby nwnk jI kIqI]mhlw pihlw ] 1 ]bwrw vry qy Cy mhIny qy nau idhwVy pwqswhI
sRI gurU AMgd jI kIqI]…
AMq : …mwqw suMdRI jI iqn ky Gr AjIq isMG jI] dUsry mwqw jIqo jI iqn ky juJwr
isMGu jI jorwvr isMGu jI Pqy isMGu jI]qIsrI mwqw swihb dyvI iqn ky sNqwn ikCu
nwhI hoeI Pyr dsmy pwqswh jI bKs Kwlsy pr kIqI]ieq sRI gurprnwlI sMpUrnM
msq suB msqU]
171
p`qry : 1 – 144
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ikDry-ikDry ikrm Kurdw hY[dupwsI KVHy ruK kwlI isAwhI nwl do-do
lkIrW dw hwSIAw hY[ ikqy-ikqy hVqwl Pyrky suDweI kIqI geI hY Aqy ikqy-ikqy
rih gey AKr hwSIey ivc ilKy hoey hn[ nIlI isAwhI nwl lkIr vI PyrI hoeI hY[
ikqy-ikqy hwSIey ivc PwrsI ilpI ivc iliKAw hoieAw hY[sqrW pRqI pMnw 9.
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw hY[
AwrMB : <siqgur pRswid [ < sRI siqgurU idAwl AQ icd ivlws ilKXqy [ slok [
srvwqIq ihXq srvM inrdudM ] ivdu dMq spd icd ivlwsrqM ] inqMXw] qsmMeI
siq Awqmny kmwh [ 1 […
AMq : …ieiq sRI mq icq ivlws gRMQ sMpUrxM]=]poQI sMpUrxM]jYsI hmrI buD hY qYsI
ilKI bnwie]BUl cUk joXw hmy sMqo lyhu bnwie]=]sMmq 1897]=]mhInw
poau]=]rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm]
172
Awm vyrvw : p`qrw AMk pihlW 1 qoN SurU huMdw sI pr bwAd ivc pihly p`qry ƒ 286 nM
iliKAw hY[pihly p`qry dw kwgz vI bwkI poQI qoN v`Krw hY [ pihly p`qry qy hwSIAw
vI dupwsIN do kwlIAW lkIrW dw hY[AwKrI 25 p`qirAW dI isAwhI Aqy kwnI bdlI
hoeI hY[poQI ikrm Kurdw hY[
AwrMB : <siqgur pRswid]jwpu]sRI muK vwk pwiqswhI]10]CpYCMd]qÍpRswid]ckR ichin
Aru brn jwq Ar pwq nihn ijh]rUp rMg Aru ryK ByK koaU kih n skiq
ikh]Acl mUriq AnBau pRkws Aimqoij kihjY]koit ieMdR ieMdRwix swh swhix
gixjY…
AMq : …c`qR c`kR vrqI c`qR c`kR Bugqy]suXMBv suBM srbdw srb jugqy]dukwlM pRxwsI
dieAwlM srUpy] sdw AMg sMgy ABMgM ibBUqy]198]
173
AMq : …dohrw ] jy jy qumry iDAwn kO iniq auiT iDAY hY sMq ] AMq lhYgy mukq Plu
pwvihgy BgvMq ] 6 ] 262 ] ]ieiq sRI bicqR nwtky cMfI cirqR ausqq brnnM
nwm Astmo iDXwie sMpUrx msqu suB msqu ] 8 ] ] APjU ]
174
AMq :…isAwm rMg isAwm jI ko pwie dRsn rwm jI ko bcn iblws bRhmw byd hUM
aucwrdw ] khY kv suMdRdws lgI hY guljwr AYsI Awie kr nr sB pwp hU auqwrdw
] 3 ] dohrw]sn aunI sY cwlI ƒ kIqw gRMQ iqAwru ] BMmIpury gRwm mY bhu sMqn
kIAw aupkwru]
175
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ikDry-2 kwnI bdlI hoeI hY[ ies poQI ivc igxqI 100 qk lgwqwr cldI hY
iPr 1 nMbr qoN muV ky SurU ho jWdI hY[
AwrMB : AQ SRI aupsm pRkxy mhw rmwiexy jnkau pwKwn ilKqy[…
AMq : …ieiq sRI apusm pRkxy jnkopwKwny pRigAw mhmw vrnnM nwmu sRgh sRI rwmcMd
viss† sMbwdy smwpqm]
176
Awm vyrvw : pihlI pMgqI lwl isAwhI nwl ilKI hY[ poQI ikrm Kurdw hY Aqy Ksqw hwlq
ivc hY[ AMq qy do hwSIey vwly Aqy iek ibnW hwSIey dy p`qry KwlI hn[
AwrMB : 1E siqnwmu krqw purK…gurpRswid] poQI pRym AMboD kI prcIAw pRymu BgqW kw]
dohrw] EAM nmo prmwqmw pUru rihE sBu AMgum Awid miD puin AMiq ieku qWky
jgqu qrMgu]1]…
AMq : …cOpeI] sMmqu sqwrw sY pcws] suklu iekwdsI mMGr mws] poQI pUrnu siqguru
krI] dws duAwrY pUrI prI] ArD shMsr cOpeI XwmY] KoVis ADk dohrw qw mY]
sorTw JUlxw bwhir nwih] ijiv pwq PUlu Plu qrvr mWih] pRymu AMboDu poQI ko nwmu]
pVq suxq lhY suKu ibsrWmu]61] dohrw] pRymu mhodDu pYT kY jy ko goqw lyie] hir
rqnu Amolku hwiQ iqsu shjy siqguru dyie]1]61]17]
177
Awm vyrvw : ieiqhwisk pKoN mh`qvpUrn hY[
AwrMB : 1E gur pRnwlkw ilKXqy 1 ipRQmy gurU nwnk swihb sqgur dyv jI jnmy rwie
Boie BtI dI iqlvMfI]
AMq : … Pyr mwqw sMudRI jI mwqw swihb dyvw jI Ar gurU jI dw mwmw hor srbq isK
sMgqI Kwlsy jI ivc jog qKq gurAweI dw Ar pwqswhI dw sRI AMmRqsr scKMf jI
itikAw[ gurpRnwlI smwpq
178
AwrMB : 1E sRI gxysweynm: AQ Anyk ArQ nMd dws ikRq ilKXqy] dohrw] jo pRBU joiq mY
jgq mY kwrn krn AByv] ibGn hrn sb suB krn nmo nmo iqh dyv]1]…
AMq : …sbd smMud mY sbd gun ko kwFn smrQ] mrjI Aws skiq js qYsy Awvih
hQ] 89] ieq Anyk ArQI smpUrxM]200]13]89]300]60]
179
isrlyK : AstwvkR BwKw
lyKk : idAwl AnymI
ilpI kwl : sMmq 1726
p`qry : 1 a -108 a
Awkwr : 14X17.5 s.m. ilKq : 9X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] ] aAM svusiq sRI gxyswie nm: “ AQ kiv ikRq dieAwl
AnymI nMd sursvqI AstwvkR BwKw vrnqy]…
AMq : …ieiq sRI prm hMs prbRwj kw cwrj aupwsk sRI mq idAwl Anymw nMd sursqI
Bgvwn hsqwml pRSnauqR BwKw sMsikRq ibcrqM] ibigns sMihgnqw smwpqM]
sMpUrxM] suBM pw mw q:]=]=]=]
180
h`Q ilKq nM : MS 148 h
isrlyK : igAwn suDwrs
lyKk : rwm idAwl (isK sdw nMd)
ilpI kwl : sMmq 1900 ib.
p`qry : 193 –272
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] “ dohrw “ Acl Ajr mn ivml Gn prmwqm inj rUp]
suD AKMf Akh Amr pRxvhu bRhm AnUp]…
AMq : ieq sRI igAwn suDwrs igRMQy vydwq pRkrxy sRI miq prmhMs pRbRwjkwjwrj rwm
dieAwl isK sdw nMd ivcrqy Awqm igAwn ivD muK vrnnM nwmu spqmo hulwsw]
sMswDqoXM igAwn suDwrs gMRQw pUrx suB msqu] sMmiq 1900 pohu poQI sMpUrn hoeI
“BUl cUk bKsxI
181
AMq : “ Ab CpY spUrn r`jb jI ky msqu suB msqu “ APjU ‘CpY’ kw isau kry kpUr
lsx ly sMgiq mylI “ ksqMUrI kw isau kry kpUr lsx ly sMigq mylI] ksqMUrI kw
isau kry pwis jyb rGU bolY] rwj hMs kw isau krY hI guly prm..…
182
vyrvw : ijld g`qw kpVw, dupwsIN KVHy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw-
7, pihlw p`qrw ibnW hwSIey dy hY[
Awm vyrvw : ikqy-ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ SurU ivc iqMn Aqy AMq qy cwr
hwSIey vwly p`qry KwlI hn[ ilKweI Awm hY pr pVHn Xog hY[ ikqy ikqy isAwhI
iPkI ho jwx kwrx kuJ A`Kr pUrI qrW pVHn Xog nhIN[
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI pRmwqmw jYXiq] AQ jog suDwinD igRMQ ilKXqy] ikRq
lCI rwm] d:[ suinXo jogu bissit hr gur bissit pihrwm] qwko q`q khq pRgt
jogu suDw inD nwm]1]. . .
AMq : … ieq sRI ikRsn jIvn kilXwn suq lCI rwm ibrMcq] jog suDwinD gRMQ pMcmo
aupdys smwpqM] msq suB msqu] sMmq ] 1793 ] qiq qMqI ibq crm kw Gn
kwsI ko swkwir nwd sbd Gt kw khq sukr suAwn pihcwn] kMuflIAw ] ipQm
Baur gMjwr sMK Dun duqI khIjY] iqRqIAY ibjih imRdMg cqrQ qwl suixjY] pMcvY
GMtw nwd Kstm bInw Dun hoeI] spqvY bjYih Byr AstvY dMuDBdoeI] Ab nwvY
grjs mMdkI dsvY myG GoKh gnh] nwnk Anwhd nwd kau ds pRkwr jogI
sunh]=]=] BUlcuk bKsxI] tihlIAw jwix ky]
183
dws ] 18 ] smqu 1882 ] imqI ] mwG sudI dUj ] poQI sMpUrn hoeI buDvwr ]
kWsI ivc mIr Gwt sMgq mY ]
184
hn[ p`qrw 21 A qy vI pihly p`qry dI qrHW cupwsIN P`ul bUitAW dw hwSIAw hY, Aqy
vwrI vwrI iek pMkqI kwlI Aqy iek lwl nwl ilKq hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] gIXw mwlqI CMd ] klml klys klMk dr nMdwsqRw
sinvwrnM] pd kMj mMj iblok Ktpd dws ko suK kwrnM ] Ajr Amr AilKq Al
Bv ByK jMqv AwmXM] pd Aml niln nmw mAn lv dyv nwnk nwmXM]1]…
AMq : …ijnky Bl nwm ArwDnqy] lK Awqm iBMn aupwDnqy] ijh nwm ley Bv
su`DmqM] gur nwnk pwd pd` mnqM]12] ieiq sRI nwnk inRbwx AsqoqRM dyvw hrI
ivrcqM srby suBM BvqI]3]
185
lyKk : dyvw hrI
p`qry : 12 a–18 a
Awkwr : 11X17 s.m. ilKq : 7X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E sRI pRmwqmwX nm:] AQ qtsQ srUp lKx rwmosiqq] dohrw] mn mrkt
Aq cpl hY aufx kpUr smwn] gurU DXwn my ck imrc vs kr lyq indwn]1]…
AMq : …nmo nmo pRB sRI rGnMd] pUrn kwm s`cdw nMd] dsrQ nMd sRb ko cMd] hir
dyvw qwko sd bMd]50] ieiq sRI qtsQ srUp lKx rwmosiqq smwpqM]6]
186
h`Q ilKq nM : MS 154
isrlyK : ivcwr mwlw stIk
lyKk : sMudr dws
ilpI kwl : sMmq 1893 rcnw kwl: sMmq 1726
p`qry : 3 a–104 A
Awkwr : 13.5X18 s.m. ilKq : 9.5X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnI hoeI, dupwsIN KVHy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI
lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-10
Awm vyrvw : poQI Ksqw hwlq ivc, ikrm Kurdw, poQI 3 p`qry qoN SurU hMudI hY, pihly do p`qry
nhIN hn[ p`qrw nM 103 A qy smyN bwry iliKAw hY:- “sqRih sY CbIs sMbq mwG
mws suB]”
AwrMB : tIkw] sRI khIey suBwie mwn dyv khIey pRkws sÍrUp jo Bgvwn hY mur dYq ky
mwrnhwry] iqs kau mY AwnMd ky sMjugiq hokr crn bMdnW krqw ho] igRQ kI
inrivGn smwpqI ky vwsqy] mUl] ivcwr mwl vrnn kro monI jU aurDwr]…
AMq : …ieiq sRI ivcwr mwlw Awqmvwn kI iesiQiq] Astmo ibsRWm]8] ArQ
suDwrn jo tIkw ivcwrmwl kw ] guru ikRpw qy jQw smwpqM] ]1] suB msq]1] ]
sMmq sb bis nwQ gx Bwd`Í v`d duq iQq] ] gRMQ su suMdr mwl ko ilKXo AiDk kr
su`Dw]1] ] ] ]
187
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, do cOpeIAW nMU 10 nM lgwieAw hY, 11 Aqy 12 AMk nhIN lgwey, AglIAW do
cOpeIAW nMU 13 AMk lgwieAw hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI pRmwqmny nmwM] AQ igMQ [ igMRQ ] siq pRSnoqrI iliKqy
] so ] vwcX lK kir jwn inrgux srgux jo kHXo] kir inmskwr vKwn vwcXq
Xg kir lKko]1]…
AMq : …lKX ArQ kihÎo ieh soeI] jw mY dYÍq Bwn nih hoeI] dYÍq BWn bwD krXo
jwmY] Pl Pl nwm doie nih qwmY] 10 ] Pl soicdw Bws pirmwqw] AhM bRhm Pl
khXo ibKXwnw] srUp mwJ ey Pl dYÍ nwhI] ivklp ivklp rihq rhY so
qwhI]13] so ] hO mY hO qMU nwih hO mY hO nMU hY khI] sbhY hO qMU mwih hO nMU hO qMU eyk
hI] 13 ] ieiq sRI sq pRsnoqRI BwKw igMQ mnoihr dws inrMjnI kQqy nvmo
KMf]9]]=]=]=]=
188
isD krby kO irdy mwJ qw ko sÍrUp icqÍn kr kY nmskwr krqu hY] do ] ids†w eyk
sÍrUp hY jIvy sÍrUp nhI Byd] soÍ sÍrUp aurbMd kY ibGn sbY qij Kyd ]1]…
AMq : …jYsy PurY Akws mY bwX clnqw soie] qYsy sohM dyv mY sohM EAM hoie]291] bXw
lIn Akws mY AOr lIn khMU nwih] sohM dyv mY lIn qÎo AOr lIn kw mwih]292]
dyv sMÍ pRkws sÍrUp hY swKI dyv hY soie] AOr dyv Adyv sb swKI iqnw n
koie]293] ieiq sRI swKI sÍrUp] ieiq sRI Kt pRs˜ igRMQ smwpqM]]=]=]=]
189
AMq : …dohrw] dwdU qum jIau ky Aaugn qjy kwrn kvn AgwD] myrI jrnw dyK kY mq
ko sIKY swD]91] dohrw] qr kutMb nr dl imly duKI hoq lg bjwr] kWt rwg kr
BogeI tUtqXWg suK swr]1] pOn byg nrpq doaU jOk dWc khu jwie] Kydn qw ko
hoq kCu iniriCq iehY suBwie]2]=]=]=]=]=]=
190
h`Q ilKq nM : MS 155 K
isrlyK : ivcwr mwlw
lyKk : AnwQpurI
rcnw kwl: sMmq 1726
p`qry : 298 a-315 A
Awkwr : 11X18.5 s.m. ilKq : 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E sRI gxyswey nm:] AQ sRI ivcwr mwlw AnwQpurI ikRq ilKÎqy] dohrw ] nmo
nmo sRI rwm jU sq icq AwnMd rUp ] ijh jwnY jg sÍpn vq nwsY BRm qm kUp
]1]…
AMq : …sorTw] sqRh sY CbIs sMbq mwGv mws suB ] momq ijq khu qIs qy qk brx
pRgt kIrI]42] gIqw BwrQ ko mqo eykwds kI Xugq] AstwvkR bisst muin kCuk
AwpnI aukq]3] ieiq sRI ivcwr mwlw AwqmvWn iQq Astmo ibsRwm]8] ieq sRI
ivcwr mwl sMpUrxM] BUlcuk AKir dI b isxI]=]=]=]=
191
Awkwr : 27X14 s.m ilKq : 23X11 s.m.
vyrvw : ibnHW ijld, Ku`ly p`qry, ibnW hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-12
Awm vyrvw : poQI KVHy ruK KuldI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] ] siqnwmu krqw purK…gur pRswid] Awid scu… hosI BI
scu]1] siqnwmu krqw purK inrBau] aAM Awid nmM AMq 100000] lwK pwT krY
ibD sMjugiq ky nwil jo cwhY kwrj icqvY so gurU nwnk jI pUrw krY]…
AMq : … Drm KMf kw aAM 2000 jpnw rivvwr qy pRwqkwl kus† Awdk BgMDr jlODr
imtY iesI ko sukRvwh jpY qy bYrI ko ieq ieq sRI jgq gur nwnk smwKAwXM mMqR Pl
dyvM sMpUrnM] lom is jpnw iblom isDw puTw jpnw sRI vwihgurU kwrj isD
krY]=]=]=]
192
AMq : …qyrw kwrij Awp pRiB jI pUrw kIqw hY] eyk kwrij ikAw qyry sB hI kwrij
sMpUrin Bey hY AnMd mn icMdy mn Bwvdy Pl pwvihgw Aru dIn dunIAw mY surKrU
hovYgw] qyry aupr prmysr jI sRI Bgvwn jI kI ikRpw BeI hY] qMU Awpxy mn mih
kweI icMqw icqvnI nw kir] jp sRI Bgvwn jI kwrij suPlw PlYgw]37] ] ] ] ]
ieq sRI pRICw gurU Arjn jI kw sMpUrn]
193
pwiqswhI ipRQm cqrXo iDAwau sMpUrnM] ] suBM BUXwq ] sRI gxyswX nm: ] ] ] ]
sRI gxyswX nm: ] sRI Akwl jI shwie ] ] ] ] sRI Akwl jI shwie] ]
194
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy
ru`K do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-11
Awm vyrvw : ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, A`Dy ‘s’ dI vrqoN kIqI hoeI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ kok swr ilKXqy] ikRq kv Drm isMG nwm brnnM]
svwXw] hoie ikRp qumrI hMm pY qb s`bY gnysu gunho DrhO] jIA Dwr ibcwr qbY br
buD mhw mgnYk kOhO hrhO] ibn cMf ikRpw qumrI kbhU muK qy jyhI ACr hO krhO]
qumr kir nwm ik Doqu lhw ijm vwk smuMdR ibKY qrho]…
AMq : …ieq sRI kok swr smwpqM ikRq kv Drm isMG nwm cqRdso iDAwie smwpqM 14
ieq kok poQI ilK] sMmq ] 1940 mhInw mwg idn igAw] 26 dsKq gurbKs
isMG dwsn kw dws Blck mP krnw jI] nwrI kubj krUp ko cqR ibvwhiq nwih]
hoie srUp klhIx mY ibAwhq nih sRmwih]
195
Awx vwsqy totkw idqw hY[ ies dw p`qrw AMk bwAd ivc nIlI isAwhI nwl
iliKAw hY[
AwrMB : 1E 1E sRI gxyswie nmih] EAM sRI ikRSnwie nmih] gIqw swr ilKqy] Arjno
vwc] sRI ikRsn Bgvwn pRiq pRsMin kry hY] hy pRmysur jI EAMkwr kw mhwqm Aru
rUp]…
AMq : …so punrip jnm nu Awvogy] jy koeI ies kw AiBAws krY] jo pwT hI kir
jwxY] pwT hI mwqR kry…… gIqw swr pUrn hoeI…… bolo sRI gMgw jI kI jY]
196
Awkwr : 10X16 s.m. ilKq: 5X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] gIqw goibMd isMG ikRq] pwiqswhI ] 10 ] EAM sohM goibMdu
ABYR inr Akwr Anwm inRbD] srb invwsI siB mih rivAw jl Ql mhIAlu KMf
bRhmMf]…
AMq : …eyk goibMd sB rihAw smwie] eyk khw BI Avru n BwKo] Awp kO Awpny mihlY
rwKo] Pyir inrvwcu idsw ko gho] Apny suK mY Awp hI rhO]88] ieq sRI Bgviq
gIqw sUp inKqsu bRhm ividAw Xog swsqRy sRI ikRsn Arjn sMbwdy] iDAwEu gIqw
kw ATwrvw spUrn smwpqM] 18 ] siq gurU jI ky pRswid ] AKr vwDw Gwtw soD
pVnw ]1] ] ] ]
197
pQ pig] nwnk rog doK AG moih iCdy hir nwm Kig]10]19] audm kir lwgy
bhu BWqI ibcrih Ank swsqR bhu K…..
198
AwrMB : …..mYN mwieAw kw Ar qumwrw aupjwvnhwrw ho] qW dyvqy ausqq sRI inrMkwr jI
kI lgy krx] qw ienw dyviqAw ny kihAw ijv AwigAw hoie jI iqEu iqEu sNswr
krIey jI] qw AwigAw hoeI qusI iqny myrw rUp ho]…
AMq : …kiljug ivc Awgy jug ivc iek Avqwr sRI inrNkwr jI na klkI lhYgy] jb
iek lK AsI 1208:] brsw kiljug kIAw bIqY gIAw] mwG mwsy suklw pKy qRYdsI
guruvwry[13] eyhu Kyl sRI inrNkwr jI hr cauknI ivKY krdy Awey hYn pswry kw]
Pyr aus kw ANq nhIN pwieAw jwdw] sNswr kI rcnw kw pswrw ikq bRs ikq mhIny
ikq idn ikq vyly pYdw kIqw hY[ Eus kI gq imq Euh jwxY] Awgy sRI gurU bwby
nwnk jI kI lIlw clI] swKI pUrI hoeI] ]*]=*]
199
vyrvw : ijld g`qw, dupwsIN KVHy ru`K do kwlIAW lkIrW ivc iek lwl lkIrW dw hwSIAw,
sqrW pRqI pMnw-12
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikrm Kurdw, AwrMB ivc 9 Aqy AMq qy hwSIey vwly 8 p`qry
KwlI[ ies poQI ivc hY:-
sUrj pRkws ipRQm rws 1-265
sUrj pRkws duqIAw rws 1-228
AwrMB : 1E siqguru pRswid] AQ sRI guru sUrj pRkws igMQ [ igMRQ ] ipRQm rws ilKXqy]
] dohrw] ] qIno kwl su Acl rihA lb skl jg jwl] jwl kwl lK mucq ijs
krqw purK Akwl]1]…
AMq : …ieiq sRI gur iblws sUrj gRMQy duqIX rwsy sRI nwnk jI pRsMg brnnM nwm kiv
sMqoK isMG ibcrqwX nwm spq pMcwso AMsU] 51 ] ] duqI rws sMpUrn BeI siq gurU
jI kI ikRpw sy] dsKq BweI swDU isMG gRMQI rjmt 25 gulwm swD sMgq kw gurU
Kwlsw jI bKsy bKsx jog hY] sMmq 1934 qRIk swvx dI 19 buDvwr CwvxI
AMbwly mY] sRI Akwl purK jI qyrI srx hY jI]
200
vyrvw : ijld g`qw cmVw dubwrw b`JI hoeI hY[ hwSIAw dohyN pwsy do-do kwlIAW lkIrW[ pMnw
nM: 21 qoN hwSIAw nhIN lgwieAw Pyr pMnw nM 51 qoN lwl rMg nwl 2-2 lkIrW dohIN
pwsIN[ Pyr 70 pMnw nM: qoN bwAd bgYr hwSIey qoN hY[ sqrW pRqI pMnw 8
Awm vyrvw : ies poQI ivc AMq ivc pMnw nM 110 qoN 111 l`igAw hoieAw hY jd ik qrqIbvwr
vI ieh p`qry juVy hoey hn, ieh p`qry v`Kry hn[ poQI dI lYmInySn kIqI hoeI hY[
ies dI hwlq izAwdw Krwb sI[ p`qry ikrm Kurdw sn[ poQI Kqm hox qoN bwAd
iek pqrw 143 A KwlI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid[ AQ prcI goibMd isMG jI kI pwqSwhI 10[…
AMq : …skl duAwr khMu Cwif kY gihXo quhwro duAwr[ bWih gh kI lwj As goibMd
dws quhwr[
201
AwrMB : sRI gxyswienmih] 1E siqgur pRswid grB gIqw] Arjn sRI iksn jI pwshu
prsMn puCq hY] sRI iksn jI kI AwigAw hY ij koeI iesu grB gIqw kau pVY
suxY…
AMq : …“hy Arjn” mwnuK ky srIr mih swFIAw qRY kroVI rUmwvrI hY qau lig nrk
jwiegw] hm kau doKu nwhI dyvxw ] ieq sRI grB gIqw vYsnvw lKx pMun pwp
vIcwry] sRI iksn Aru Arjn sbwd kIAw] grB gIqw pUrn smwpq]
202
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw pihly
pMny qy dovyN pwsy KVHy ruK do-do kwlIAW lkIrW, bwkI poQI ivc do do lwl lkIrW
ivckwr kwlI lkIr, sqrW pRqI pMnw 14
Awm vyrvw : gMRQ dI hwlq Ksqw, ilKq sMudr, ies gRMQ ivc kMnw (w) mwqrw dI QW qy (.) ibMdI
dI vrqoN kIqI hY[ kuJ A`Kr soD krky hwSIey qoN bwhr ilKy hoey hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] vcn givMd lokW dy] sMq kw bcnu hY] jo pWc pRkwr kw
swlxw hY jigAwsI kau sB hI iqAwgxw prvwnH hY] eyku swlnw jIvh kw bdrI QI
Awid ly kir]1] dUjw swlnw kwmu Bogu]2] qIjw swlnw sMudr rUpmwnH Kuh ky
dyKxy]3] cOQ swlnw pr inMidAw kw]4] pWcvw swlxw durbcnhu kw]5]…
AMq : …iksI swD pRdys kI vny gieAW] i&ir gurhU aus kau kihAw Bwau krxy vwlw
Aru ABwrmq krxy kw nwhI qW Gir hI bYiT kir gujrwn kry] Bul cuik bKsnI]
203
Awm vyrvw : rcnw dohry Aqy cOpeIAW ivc hY[ ijnW dI igxqI 560 hY[ dohry cOpeIAW dI
igxqI iek sO qoN bwAd Pyr iek qoN SuruU kIqI hY pr ijQy pUry sO ho jWdy hn EQy
pUrw nMbr id`qw hY ijvyN do sO dohry hox qy nMbr 200 pwieAw hY iPr iek qoN SurU
krky 99 qoN bwAd 300 nMbr pwieAw hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI
geI hY[ poQI ikrm Kurdw hY[ hVqwl Pyrky suDweI kIqI geI hY[ pihly do p`qirAW
qy pYNisl nwl ihMdI vrx mwlw ilKI hY[ AMq qy do p`qry KwlI hn[
AwrMB : 1E sRI gxyswienm:[ siqgur pRswid] AQ isMG gaU kI kQw ilKÎqy] dohrw ]
bCry rso n goiqrIAw rmY n isAwm ] syvk swihb nw invY jpu murwr ikh kwm
[1[ cOpeI] nmo nmo sRI pRB AbnwsI] Akwl mUriq hY Git Git vwsI] AlK AByv
AgMm Apwrw] CwieAw miD Awip inrDwrw[2[ ismir ismir pRBswr] eyk Bgq ky
nwau aupkwr] ikAw mwnuC ikAw psU bycwrw] bwcw Acl BeI moK duAwrw[3[…
AMq : …jn dyvI dws jwiq bilhwrI] Awp qrY Avrw kO qwrI] bhulw isMG kI kQw
spUrnM]=]=]=]=]
204
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E E siqgur pRswid] sRI gxyswX nm:[ AQ sRI ivcwr mwl AnwQpurI ikRqu
ilKXqy] dohrw ] nmo nmo sRI rwm jU siq icq AwnMd rUp] jih jwnY jg sÍpn vq
nwsY BRm qm kUp[1[…
AMq : … sorTw] sqR sY CbIs sMbq mwGv mws suB] my miq ijqk huBIs qyqk brx
pRgt krI] 42 dohrw ] gIqw BwrQ ko mqo eykwds kI jugq As†wvkR biss† muin
kuC AwpnI aukiq] 43 ] ieiq sRI ibcwr mwl Astmo ibsRwm sMpUrxM]
205
AMq : … AMk smucY jwn Xih sB gRMQin kO nwm] bweIs AMk qy AMk hY pwco sq
pRmwn]53] ieq sRI AMimRq Dwrw gRMQ skl bbyk dIp gÎwnI kO srUp brnno nwm
Bgvwn dws inrMjnI kQqy] cqr dsO pRBwv 14 sMpUrxM] smwpqM] sRI rwmw
206
h`Q ilKq nM : MS 171
isrlyK : sMgRh swr
p`qry : 1 - 30
Awkwr : 21X14 s.m. ilKq: 16X18.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, hwSIey qoN ibnHW, p`qirAW dw rMg AsmwnI, sqrW
pRqI pMnw 20
Awm vyrvw : ikqy ikqy hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] AQ gRMQ sMgRh swr ilKÎqy] dohir ] siq icq AwnMd rUp
inq AlK AKMf Apwru] buiD swKI ivAwpk Aml skl vsqu ko swr]1]…
AMq : … dohrw] swhI kwnI bRhmu hY kwgd lyKn hwr] vkqw soRqw Awid jy srb bRhm
inrDwr]1] ieiq sRI sMgRh swr sMpUrnM] EN [ suB msqNu]
207
AwrMB : “ 1E sRI pRmwqmny nm:” sRI ikRsnwX nm: “ sRI rwmcMdRXwnm: “dohrw” mMglXn
krxw Xqn srb klXwn gux Dwm ] mn mwnsr hMs viq rmx krhu sIA rwm]…
AMq : … Xmnw qt kyl kry ivhry sMg bwl govwl bny bl BeIXw] gwvq hY kbI bMsI
bjwvq pwvq hY kbhU sMg geIXw] kokl mor kI nweI vy bolq kUdq hY kip imRg
kI neIXw] mwxk ky mn swihb so AYso nMd ko nMd XsoDw ko CXw] ieiq sRI Awqm
ivc [ivcwr] gRMQ mhw moK hyqU sMprxM smwpqM] jIvn mukiq inrUpxM cqRbDXwie]
sRI pRmwqmny nmh]
208
AMq : …mYqRy kau pRwsR khy hY hy mYqRy qMU BI myfk hoN] AQvw mClI hoie BwvY jok hoie]
qb mYqRy khw mY ikAw hovy myry ibKy iqRputI nhI] ieq sRI ibsn purwx smpqM sq
suB msq] sRI rwm sq] ] ]
209
msq ] sRI hnumqXY nm: gMgw gxpqM gurMU ] 1879 ] kqk vdI iekwdsI ] 11 ]
CnCr vwr ] poQI sMpUrxM hoeI ] sRI rwm jI shwie ] ] ] ] = ] =
210
h`Q ilKq nM : MS 177 e
isrlyK : izMdgI nwmw BweI nMd lwl jI kw
lyKk : nMd lwl goXw, BweI
ilKwrI : guridq rwm rbwbI
p`qry : 1 a - 82 a
Awkwr : 10X16 s.m. ilKq: 7X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, 82 A KwlI hY [ 496 AMk dy bYNq qoN bwAd 497 AMk nhIN iliKAw, Agly do
bYNqw nMU 499 AMk iliKAw hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] izMdgI nwvw BweI nMd lwl jI kw ] AW KudwvMdy jmIno
AwsmW ] izMdgI bKsy vjUdy iensjW ]1]…
AMq : …qW ngIrd gYr nWmy ijkr hk ] qW ngOiem hrP gYr Aj iPkr hk
]499] dId Aj dIdwr hk pur nUr kMun ] gYr hk Aj Kwqry idl dUr kun
]499] ] ] ] ] bYNq sMpUrn BweI nMd lwl jI ky Bey ] dohrw ] Aj AbnwsI
A`kYR icMd Gnw Amr AKMf ] ivGn hrn mMggl krn jY hjUr sc KMf ]1] dsKq
guridq rWm rbwbI ko ] ]
211
Awm vyrvw : h`Q ilKq nhIN hY, p`Qr Cwpw hY [ pihlw p`qrw BuirAW hoieAw hY, pUrI qrHW pVHn
Xog nhIN [
AwrMB : gauVI mhlw 9 ] swDo mn kw mwn iqAwgau…
AMq : …rwm nwm auir mY gihE jwkY sm nhI koie ] ijh ismrq sMkt imtY drsu
quhwro hoie ] 57 ] 1 ] kwpI nÍIs ibSn isMG …..
212
h`Q ilKq nM : MS 177 g
isrlyK : cwxwkw swhMsR BwKw (ADUrI)
p`qry : 37
Awkwr : 10.5X15 s.m. ilKq: 6.5X10.5 s.m.
vyrvw : cupwsIN KVHy ru`K do lwl lkIrW ivc iqMn kwlIAW lkIrW ivc iek motI sMqrI
lkIr dw hwSIAw [ sqrW pRqI pMnw - 7
Awm vyrvw : p`qirAW nMU AMk nhIN lgwey hoey, igxqI ivc 37 p`qry hn [ AMq qy poQI ADUrI
jwpdI hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ cwxwkw swhMsR BwKw ilKqy ] dohrw ] pRxvqho sRI ibsn
ko jo iqRlok ko rwau ] cwxwky BwKw krO jO qum hoh shwie ] bhu swsqR Avlok ky
sMudr bcn inkwr ] rwjnIq sbUh ko brn kro ivcwr ]2]…
AMq : …sRI rwm ikRsn guibMd mwDo bwsdyv sRI bwvnM ] mC kC vrwh nr isMG qwir
rGpiq pwvnM ] mQrw mY kyso rwie ibrwjih gokl bwl mukMd jU ] sRI ibMRdw bn
mih mdn mohn gOpI nwQ guibMd jU ] DMn DMn mQrw DMn gokl jhW sRI pq Avqry]
DMn jmnw nIr inr…..
213
h`Q ilKq nM : MS 179
isrlyK : mwJW
lyKk : sMq dws
ilKwrI : juvwhr iffI purIAw
ilpI kwl : 1894 sMmq
sQwn : vtwlw, purIAw muh`lw
p`qry : 31-60
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 6X7 s.m.
vyrvw : isAwhI kwlI, hwSIey qoN ibnHW, sqrW pRqI pMnw 6.
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, p`qry ikrm Kurdw, p`qirAW dI igxqI 31 qoN SurU ho ky 58
qk cldI hY bwAd ivc do pqry 59 qy 60 nM: pw ky KwlI Cfy hoey hn [ p`qrw
nM 47 a, 50 A, 52 A aupr C`ifAw pwT pwisAW qy ilK ky mukMml kIqw igAw
hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid [ AQ mwJw sMq dws kIAw ] Ajb qu Ajwieb qU “Ajb qyry
qmwsY” iek bYTAw nU dUD iplwvy iek ndIey iPrin ipAwsy [ ieknw auqy lqw nhI
iek Aihrn ml ml Kwsy [ sMq dws pRB qo bilhwrI sB ikC pRB ky pwsy[…
AMq : muK qy AwKx iesk suKwlw, sy jwxin ijnI kmwieAw [ AT pihr icxgwrI DuKy
ijau sIK kbwb cVwieAw [ bwil Fwiq buJY iqn AMdr AwhI ijau jlwieAw [ sMq
dws iesky BlyrI vydn ijau Puty lUx lgwieAw ]45] sMpUrn [ sMmq 1894 [ mih
kqk pRix 28 AYqvwr ivc vtwly purIAw mhwlY ] juvwhr iffIpurIAw dw ]
puroihq sRI gurU nwnk jI shw ] = ] = ] = ]
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI, ilKq sMudr, p`qirAW dw rMg AsmwnI hY [ ikqy-ikqy hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ pqrw nM 6 A qy 7 a qy hwSIAw do-do lkIrW, KVHy ru`K,
kwlI isAwhI nwl [
214
AwrMB : 1E siqguru pRswid ] aAM sRI prmwqmny nm: “sRI gxyswXy nm:” cOpeI ]
nmskwr gxpiq ko kro ] ivGn nws qWqy pr hro ] eyk AdYÍq AKMf Apwr ]
qw ko nwhI pwrw vwr ] jW mY Bydn koaU peIAY ] jIv eIsÍr qW ko khIAY ] inr
ivklp AdÍYq AQwih ]…
AMq : …AiqAMq jorQUl buDI hY so puqR hI ko Awqmw mwnqy hY ] Apxy ivKy puqR kw
AiDAws Awropx kr ky iqs ivKy khqy hY Awqmw hI inscY kir puqR rUp ko kir
jnmqW hY ] iqs ivKy Xukiq BI khqy hY ] AwpxI inAweI puqR ivKy pRym dyKx qy
jYsy Apxy ivKy pRym hoqw hY Apxy vwsqy jYsy suKo ko Xqn krIqw hY ] qYsy hI puqRo ky
suKvws qy jqn krIqw hY ] qW qy puqR hI Awqmw hY ] Aru ies ivKy AnuBv BI
pRmwx hY ]
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] Pkr nwmw sRI gurU nwnk jI kw iPkr hY kul kw vwlI ]
Pkr kI bwq hY inrwlI ] Pkr idn rYn hY jwgw ] Pkr qy iPkr hY Bwgw ]…
AMq : ... lgI hY pRym kI KumwrI ] Pkr kI rihq hY inAwrI ] Pkr drgwh kw BydI ]
nwnk swh khY bydI ] Prknwmw sMpUrnM ]
215
AMq : … eIswn kQw ieh jo Bogo qy auprwm hovxy nimq eIsÍr Avqwro kIAW kQw sRbx
krnIAw ]7] inroD pRlY cwr pRkwr kI ] eyk sguxI dUjI kYvlÎ ] dsvo AwsRÎ
iqRptI qy rhq srb kw swKI…..
AMq : … ieq sRI ipMgl rUp dIp pRdIp BwKw jY ikRsn BujMg ikRq spUrxM ]1] do ]
swsqR Awqmw Buq sis sMmq kÎo bKwn ] nwnk dyv su jnm hY ivswK iqRqs smwn
] ] ] ] sRI rwm sRI rwm sRI rwm ]
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, ikDry-ikDry hwSIey ivc iliKAw hoieAw, poQI hor gRMQ ivcoN
v`K kIqI hoeI hY ikaNik ies poQI dw SurU dw pqrw nM 68 hY [
AwrMB : ] 1E siqgur pRswid ] ] AQ rwjnIq ikRq kiv dyvI dws ilKXqy” ] kib`qu ]
inq hI qy Drm Drm hI qy sRb is`D nIq hI qy Awdr sBwn bIc pwieXY ] nIq sY
AnIq CutY nIq hI qY suK lUty, nIq lIXY bolY Blo bkqw khweIXY ] nIq hI qY rwj
216
rwjY nIq hI qY pwiqswhI nIq hI ko nv KMf mwih jsu gweIXY ] Cotn ko bfy krY bfy
mhw bfy krY qy sB hI ko rwjnIq hI sunweIXY ]1]…
AMq : … ieiq sRI dyvI dws kib`q ikRq rwjnIq sMpUrxM ] AnXokqu ] kib`q ] ciFhMU n
clby ky dlhU n hlby ky pYfhU n mlby ky nr kI n lwj ky ] drd n drby ky grj
n krby ky sorij nu DRby ky Gn kI n gwj ky ] dWn ky n mwn ky n swhs n mwnu ky
n mDm Ajwnu dyKby ky swj ky ] sUikRq n krby ky muK kUr krby ky Awpu hMU fubNquby
ky borq smwj ky ] sMpUrnM ] rwm jI shwie ] suDu ]
Awm vyrvw : poQI Ksqw Aqy ikrm-Kurdw, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
ies poQI ivc mhWBwrq dy s`q prb hn :-
AwKrI cwr prbW dy p`qrw AMk nhIN idqy, hr prb qoN bwAd iek jW do p`qry KwlI
Cfy hoey hn [
AwrMB : Å sRI gxyswX nmw: ] 1E sqgur pRswd ] Å sRI rWm cMdRwX nm: [Å sRI
gxyswX nmw: AQ rwj Drm prb ilKÎqy ] dohrw ] gx nwiek dwiek sumq skl
gunn ky Dwm ] qWky jug pd kml ko kro spRym pRxwm ]1]…
AMq : … dohrw ] ikRsn lwl BwKw krI sunIE sMq sujWn ] pVqy sunqy hoie jsu pwvY
pdu inrbwn ] 101 ] ikRsn lwl BwKw krI jYsI buD jy igAwn ] gun jn so
217
ibnqI kro krhu n hws mhwn ] 102 ] pY iek inscw moih mn pRym pUr jn joie
] qw ko suKdwiek kQw hrsn imlI ju hoie ] 103 ] mhwBwrQ pUrx BXo BwKw
krI bnwie ] ikRsn lwl kI bynqI hrjn dws jnwie ] 104 ] ieiq sRIh BwrQ
purwxy sÍrgw rohx prbxy ikRs˜ lwl ikRq BwKwXw nWm As†ds prb sMpUrxM] ] 18]
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ilKweI sMudr, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI,
poQI iB`jI hox kwrx isAwhI PYlI hoeI, SurU ivc Aqy AMq qy do do p`qry Bury hoey
hn[
AwrMB : ] 1E sRI gxyswX nm: ] AQ isMgwr rs mwDurI ikRq kiv lwl il`KÎqy ] C`pY ]
ibGn hrn suK krn nwm aucrn suB ibqrn ] kMj brn jug crn srn nr sMkt
auqrn ] md mqMg Amod mDur modk kr mMifq ] mn modk bhu suMf quMf qMfv
ibiD pMifq ] hy rMb iek AivlMb jg duK kdMb qMibX krn ] jG ie`k dMq miq
vMf br cMd Bl BXau Drn ]1]…
AMq : … ieiq sRI mq mhwrwjw iDrwj sRI rwv rwijMdR sRI buD isMG jI dyvw gupq kiv
goibd cUVwmix skl klw inDI sRI ikRs˜ B`t dyv iriKM ibricqwX: isMgwr rs
mwDurI XMwKoVs A`sÍwd: ] ] ] dohw ] sMbq sr isr srp sis suDw srovr qIr ]
lyKk sisj imRgys hY ilpiq krI sTDIr ]1]…
218
sQwn : puskr (Ajmyr)
p`qry : 1- 289
Awkwr : 25X16 s.m. ilKq: 18.5X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, dupwsIN KVHy ru`K iek nIlI lkIr Agy do lwl lkIrW ivc do
kwlIAW lkIrW ivc iek motI pIlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-15
Awm vyrvw : pihly p`qry nMU cupwsIN hwSIAw dy ky sjwieAw hoieAw hY, ikqy ikqy ikrm Kurdw
AwrMB : ] 1E siq nwm krqw purK gur pRswid ] AQ sRI gurU cirqR cMidRkw gRMQ ikRqX
sMq kiv hirBjn isMG jI ] dohrw ] guru gj muK vr swrdw bMdo pd ArivMd ]
gumY ivGn kr ivml mq mwnnIX suribMRd ]1] mq gieMd CMd ] AMD kuvwck Awih
gkwr rkwr ivroDk qWh pCwno ] donn ko pd eyk BXo su ilKo gurvyd ivKy mn
mWno ] mMiflkwr AKMf crwcr vXwpk qqÍ ijny drsWno ] gur nwnk gXwn pRkwSk
ky pd mWih nmo mm jwno ]2]…
AMq : ... Awsw isMG mjITy vwsI ] Bwgw sIl gur Bikq pRkwsI ] kIn dRvX syvw
mnsweI ] sMqn sMg pRIq pRgtweI ] 833 ] dohw ] sMq su pMifq prm isMG nroqm
jWnw ] vih bYTk vih dRbX so bnvweI ihq TWnw ] 834 ] cO: ] qW mo gRMQ
smwpq kIno ] ivkRm BUpiq sMbq cIno ] aunI sq pcpn aurDwr ] ikRsn pK
Pwgun buDvwr ] 835 ] iqiQ iekwdS jwno swr ] AlM gRMQ ko smw ivcwr ]
pRwqih kwl hIey mo Dwr ] pVo gunIjn BUl suDwr ] 836 ] ieiq sRI mOl imRg rwj
swis hir pd pdm Anucr sMq hirBjn isMG ivrcqy sRI gurU cirqR cMdRkw nwm
gRMQy dsm gurU cirqR vrnMn nwm dsmo ivsRwm: ] 10 ]
vyrvw : ijld g`qw rYkisn bwAd ivc bMnHI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN,
dupwsIN KVHy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-7
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI, ikrm Kurdw, lYmInySn kIqI hoeI, ikqy ikqy hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI [
219
AwrMB : ] 1E siqgur pRswid ] ] isDwq ktwK gRMQ ilKqy ] ky ivdyh mukiq sB koeI hY
Ar jIvn mukq koeI koeI hY ] qwqprju iehu ] ky jIvn mukq bRmwkwr ibRq kw
nwm hY ] so iksI jwgw audy hoqI hY ] eIsÍr kI ikRpw Ar bfo puMno ky eykTy hUey qy ]
Ar ivdyh mukq nwmu Awqm kw hY ] so AYsw pdwrQu koeI nhI jo Awqm sqw qy iBMn
hovY ] iesI qy khw hY ivdyh mukq sBI hY ]1]…
AMq : ... Avr khqy hY ] ] ik sMpUrn pdwrw qRo kw rUp eyk hY ] Ar klpnw iBMn iBMn
hY ] jYsy jl ky qrMgo kw insc iBMn iBMn hovy Ar srUp kw Byd nhI hoqw jo jl rUp
hY ] 143 ] ] poQI pUrI hoeI isDwiq ktwC kI ]
220
sMsw nwih ] 32 ] ieiq sRI mUrK sqk kI BwKw ilKI ivcwr ] pRym hrI inj sumiq
kr kiv jn lyhu suDwr ] 33 ] sMpUrnM [
221
so bIAw nwrd ko dIAw ] nwrd nY boieAw pwrbqI nY sIcw ] PUl pwn Bogil
BYieAw]…
AMq : … nwrd ny ismrin rj GMugrU bnwieAw ] lY ies inkwdkw ko pihnwieAw ]
EAM rwjw pRjw gMDRp kw isM| rMUeI kpws kw JwVw gorK nY pUiCAw ] bwvy nY kihAw
ibn siqgur Byd ikny nw lihAw ]5]
222
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] iqlMg mhlw ] 1 ] AstpdI ] pwknwmw ] eImwnu kurwnu
kr jqn kI ijld kr rhim kI irhl isau ieau pVIjY ] swc igrdwnu idlY jur
dwin mih qo eImwn kbhU n CIjY ] bgory kwjI pwk hY nwmw ] kuPr kw kuVqw idlY
qy dUr kr sc kw AMg pihr jwmw ] 1 ]…
AMq : … bid KuAwrI bid AimlI idlY isau dUir idl Awpnw bMiD n Coif Kulw ]
Aihl idlu hoie rhu burw nw iksy khu hoie inhkrm pVih kbUlw ] 8 ] sc hY
klmw pwk hY mOlw eyko nwm jug jug mukwmw ] guPq nwnk sunhu ry kwjI qjuhu JUT
sc hY nwmw ] 8 ] 1 ] 5 ]
223
p`qry : 28 A - 30 a
Awkwr : 8.5X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] EAM auinmo inrMjn inrMkwrM ] inrMkwr qy aupjI pRym joiq
] pRym joiq qy aupMnI mwqRw gwieqRI ] kaux gwieqRI bIs BUqw bIs jnnI crn pwdkw
cqr byd muK nwskw gMgw jmnw sursqI cMd sUrj nyqR illwt mhw guix Coif
isvnwd isM|I myr myK lw pyit DrqI…
AMq : … Amr nwQ qyqIs koRV dyvqy vrin Avrin AwTwrw Bwr rUmwvlI nwnk gwieqRI
spurnM ] sRI sUrj dyvqw qum kO myrI inmskwrM vwhgurU jI [
224
AMq : … gusWeI jI ngrI bwDI igAwn kI poit ] pwco auDry siqgur kI Eit ] nWvY
AWvY dsvY jwie ] AYsw Bwf ko nhI bwbw nwnk jI jo ault plit rhY
smwie ] 26 ] = ] gosit sMpUrx hoeI ]
225
vyrvw : ijld g`qw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, 2 p`qry qoN 95 p`qry qk dupwsIN
KVHy ruK do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW ivc iek motI pIlI lkIr dw
hwSIAw, 96 p`qry qoN Agy dupwsIN KVy ru`K do lwl lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI
pMnw 10
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, pihlw p`qrw
nhIN hY; AwrMB vI nhIN hY AMq qy vI ADUrI jwpdI hY [ AMqlw p`qrw 414 iksy hor
poQI dw jwpdw hY [
AwrMB : ….. qw bwly gurU AMgd nU AwiKAw ] gurU jI mY gurU nwnk jI pwsO ieau suixAw ]
qw gurU AMgd kihAw BweI bwlw eyvY hY ijvY gurU nwnk bcn kIqw hY ] siq pRqIq
kir mMnxw ] ieh hwl gurU nwnk nMU krqwr idKwieAw hY ] nhI BweI bwlw Bly Bly
mhwpurK sMgq kIAw kwrw Aqy Bytw dyK kY Bul jwdy hYn ]…
AMq : … qw gurU nwnk AwiKAw BweI bwlw isK iek koeI inrml hOdw hY ] Aqy mlIn
bhuq hOdy hYn ] isK inrml soeI hOdw hY ] jo gurdyv bcn ibnw hor kuC nhI
jwndw ] Aqy gurU hoie kY jo mlIn Ahwr krY isK dw lY kir so gurU mlIn hoieAw
BweI bwlw ] ….. 2 ] pRym pRIq qur qb rwq ilKweI Bgiq AlUPw nwm Kjwnw Kws
PkIrI pweI ] 3 ] hwsl bhuq Krc kCu nwhI krY qgIr n koeI ] nwnk AYsI
aumdI iKjmiq ibn Bwgw ikau hoeI ] 4 ] eyh sbd iqlvMfI hoieAw Awhw jw
rwiebulwr pwsO lwlU AKvwieAw sI ] jnm swKI bwby nwnk jI kI sMpUrn hoeI gur
pRswid ]
226
p`qry : 276 A - 287
Awkwr : 11X13 s.m. ilKq: 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] suKn PkIrW ky ] ] Awid PkIrI kI ikAw hY ] Aru AMq
PkIrI kI ikAw hY ] Awid PkIrI kw nws hoxw ] Aru AMq PkIrI kw sq hoxw ]
vifAweI PkIrI kI ikAw hY ] …
AMq : … Blw jI iDAwnu ikAw hY Aru smwD ikAw hY ] ik iDAwnu pkVnw Aru smwD
Cofxw ] mn rUp bn kw imRg hY jb ies ko bn qy pkiVAw ] qb ADIrjqweI
bhuV krqw hY ] jb dyKqw hY jo Cofqy nhI ] qb sny sny Tihr jwqw hY ] qYsy mn
inroD ivKy sMklp ivklp krkY ADIrjqweI krqw hY ] pruikRm kr kY sny sny
Tihr jwqw hY ] qW qy pkVnw iDAwn hY Aru CoVnw smwD hY ] = sMpUrxM
227
AMq : … bYrwgI so jo bY mih AwvY ] isv kY AwgY skiq invwvY ] isv skqI kY krm
krY ] Ajr vsqu Agocr jrY ] qwms iqs nwm mY iqAwgI ] nwnk khY soeI
bYrwgI ] 25 ] 1 ]
228
h`Q ilKq nM : MS 193 h
isrlyK : Awid gRMQ Sbd sMgRih
p`qry : 304 A – 326 A
Awkwr : 11X13 s.m. ilKq: 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqnwmu krqw purKu … gur pRswid ] ] rwgu ibhwgVw mhlw 5 ] caupdw ]
Gru ] 1 ] dUqn sMgrIAw ] BuieAMg n bsrIAw ] Aink auprIAw ] 1 ] qau mY
hir hir krIAw ] qau suK sh jrIAw ] 1 ]…
AMq : … Dwir AngRho Apnw kir lInw rwm ] Bujw gih kwiF lIE swDU sMgu dInw
rwm] swD sMg imhir ArwDy sgl klml duK jly ] mhw Drm sudwn ikirAw sMg
qyry sy cly ] rsnw ArwDy eyk suAwmI hir nwim mnu qnu BInw ] nwnk ijsno hir
imlwey so srb gux prbInw ] 4 ] 9 ] 6 ] 1 ] 16 ]
229
kiv sODyN ky sB duK hro ] sB Awsw pUrn moih kro ] qMU gurUAn kw gur nwnk jI
]11]1]
230
lyKk : sUrdws
ilKwrI : nYxw isMG
rcnw kwl: sMmq 1893
p`qry : 1 – 560
Awkwr : 22X27 s.m. ilKq: 17X22 s.m.
vyrvw : ijld cmVw g`qw, cupwsIN do lkIrW ivc motI pIlI lkIr dy nwl nwl do do
kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, p`qrw 471 qoN 560 q`k dupwsIN do lwl lkIrW ivc iek
kwlI lkIr dw hwSIAw [ sqrW pRqI pMnw - 14
Awm vyrvw : poQI dy AwrMB qoN pihlW iqMn Aqy bwAd ivc pMj p`qry KwlI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] 1E sRI gxyswX nm: ] AQ sRI Bwgvq dÍwds skMD sUrdws
ikRq sUr swgr ilKÎqy ] rwgu klÎwn ] bMdo crn kvl icq lwie ] jw kI ikRpw
ktwC ArwDy ko sB kCu drswie ] bihrY sbd mUk Duin bolY rMk clY isr C`qR
Prwie ] sUrdws sÍwmI kruxw mY vwr vwr bMdo iqh pwie ] 1 ]…
AMq : … ieiq sRI Bwgvqy mhwpurwxy sUrdws ikRqO dÍwdsmo skMD smwpqM suBM
BUXwqu]12]n] sRI ikRsnwXwnmo nm: ] igRMQ ilKw prIiq swb bnwie ] bwbw nwnk
goibMd isMG jI dws Awpny kI kro shwie ] swlu [1893] AhwiV sudI duAwdusI
rivvwir pihcwn ] nYxw isMG kI byinqI suxho BweI sMq sujwin ]
231
h`Q ilKq nM : MS 199 sMgRih
isrlyK : prcIAW gurU goibMd isMG jI kIAW
lyKk : syvw dws audwsI
p`qry : 1 – 55 a
Awkwr : 24X35 s.m. ilKq: 15X21 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw au~KVI hoeI, dupwsIN KVHy ruK do lwl lkIrW ivc do kwlIAW
lkIrW ivc iek motI sMqrI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 16
Awm vyrvw : pihly p`qry qy ifzwien vwlw hwSIAw Aqy swhmxy p`qry qy qqkrw id`qw hY, gRMQ
iB~jw hoieAw Aqy ikqy ikqy ikrm Kurdw, SurU ivc hwSIey vwly iqMn p`qry KwlI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ prcI sRI gurU goibMd isMG jI kI ] pwqswhI dsvI
mhlw 10 ] ipRQmy dsw mhlw ky nwm ilKy ] Pyr dsw mhlw kI ausqiq ky slok
ilKy ] Pyr dsW mhlw kIAw swKIAw ilKIAw ] gurU nwnk jI ] 1 ]…
AMq : …iehu pMjwhu swKIAw dsw pwiqswhIAw kIAw pUrIAw hoeIAw ] Punhy ] syvw dws
audwsI kInI prcI gurU ausqqu kI ] poQI pRym kysr crcrI ] gur ausqiq byAMqu
Agm Apwr jI ] kuC Bly kO kInw CudR aucwr jI ] 1 ] ieq prcI gurU goibMd isMG
jI kI sMpUrxM smwpqM suB msqu ] 1 ].
232
h`Q ilKq nM : MS 199 e
isrlyK : goSit jpujI dy pRmwrQ
p`qry : 176 a – 204 A
Awkwr : 24X35 s.m. ilKq: 15X21 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] Awgy gosit jpjI dy pRmwrQ kI clI ] qW eyk byir gurU
nwnk jI Aqy BweI bwlw Ar mrdwnw eyhu qIno jxy swrI DrqI kw sYl krqy krqy
sumyr prbq aUpr jwie KVy hoey ] cOrwsIAw isDW ky pws ] Aru jwie gurU bwby jI
ny isDW ko Awdys Awdys kIAw ]…
AMq : … qW sBnw isDw ny gurU nwnk jI nU nmskwr kIqw ] qW gurU nwnk jI khdy hYn
jo koeI eyhu jpjI dI gost pVygw ] Aqy suxygw so aus dw auDwr hoie jwvYgw ] Aru
jnm mrn aus dw kitAw jwvYgw ] qW gurU nwnk jI ny eyhu jpjI dI gosit krky
swrI isD mMflI nU jIiqAw ] Aqy Awpxw pMQ gurU bwby jI ny inrwlw kIqw ] so eyhu
jpjI dI gosit pUrI hoeI ]1] bolo BweI jI vwihgurU ] swKI pUrI hoeI ] = ] = ]
233
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ puqlIAw rwjy ivkRmjIq praupkwrIAW ilKqy ] jb
rwjw Boj suB mhUrq puC kr rwjw ivkRmjIq ky isMGwsn pr bYsny kI mnsw DwrI ]
qb puqlI pihlI bolI jo hy rwjw Boj jo koaU rwjw ivkRmjIq kI inAweI pRwkrm bl
Drqw hovY so purK Xw isMGwsn aUpr pWau DrY ]…
AMq : … qMU icMqw miq kir ] mY sdIv qumwry hI pws rhogw ] qMU sqvwdI siqAwvwnu
hY ] qb sq ky Awvny qy lCmI BI iPir AweI ] qb puqlI bqIsvI kihAw ] hy
rwjw Boj jo koaU AYsw audwr DIrjvwn purKu hovY so Xw isMGwsn pr Awsn kry
]32] puqlI bqIsvI nrwiex jI kI ikRpw qy pUrn BeI ]
234
nwhI ] jPrnwmw pVy suxy qy jMg ivc jwvy iqs kI Pqy hovYgI ijvy ArMgy nU mwr
Pqy pweI ] iqvy suxn pVnvwlw Pqy pwvygw ] bolo jI vwhgurU vwhgurU vwhgurU jI
]1]
235
AMq : …hwsl bhuq Krc kuC nwhI kry qgIr n koeI ] nwnk AYsI aumdI iKjmq ibn
Bwgw ikau hoeI ] 4 ] 1 ] eyh sbd qlvMfI hoieAw Awhw ] bolhu BweI jI
vwhgurU ] swKI hor clI ] sMpUrn hoeI ] AKr vwDw Gwtw soD pVxw ] mnuK Bulw
hoieAw hY ] gurU bwbw nwnk bKisMd hY ]
236
gRMQ dw AwKIrlw pMnw PitAw hoieAw hY qy pVnXog nhIN hY [ pqrw nMbr 295-296
Coty Awkwr ivc iblkul KwlI, 301 qoN 319 qk iB`jx kwrn juVy hoey, pqrw
nM 310 a kuJ KwlI, p`qrw nM: 320 dw auqlw ih`sw P`itAw hoieAw hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid “sRI BgauqI jI shwie ] sRI Akwl jI shwie ] AQ gur
iblws igRMQ ilKXqy ] dohrw “nmskwr sRI gurU ko bMdo bwrMbwr”…
AMq : …ieiq sRI gur iblws sRI gurU hir goivMd jI joqI joq smwey brnnM nwm iekIsmo
iDXwie smwpqM ] msqu suBmsq ] 21 ] sMmq 1775 hoeI BUl cUk bKsxI poQI
rwg iblws dI ilKI BweI gulwb isMG ] bswlI vwly puqrY bwny dye auBrwey buD
sMmq 1926 anI sY CbIvy imqI swvx idny ] AKr vwDw Gwtw soD pVnw ]
237
p`qry : 186-200
Awkwr : 15X20 s.m. ilKq: 12X15 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr, KulHy p`qry, dupwsIN KVHy ru`K do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw
hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 12
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikrm Kurdw, iksy hor poQI dw ih`sw jwpdw hY ikauNik p`qrw
AMk 186 qoN SurU hMudw hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] qnKwh nwmw sRI muK bwk pwqswhI ] 10 ] pRsn krnw
BweI nMd lwl jI kw ] dohrw ] pRsn kIAw nMd lwl jI ] gurU bqweIAY moih ]
kvn krm ien jogu hYN kvn krm nhI soie ] 1 ]…
AMq : …poQI swihb jI BweI dyvw isMG ilKvweI ] dwsn dws goDy ilKI ] imqI imGr
dI 8 sMmq 1884 buDvwr ] suB mhUrq ] koit sUjw Kwn dy ivc ] inrgunIAwirAw
dI bynqI qum sunau grIb invwj ] jy hm pUq kpUq hY qau ipqw kau lwj ] 1 ]
slok ] kul kutMb QUhr ibrK nK isK kwto pUir ] buD bsqr PwtY sdw nr jb
rhI AdUir ] sRI rwm jI sRI ikRsn jI ]
238
Awkwr : 12.5X7.5 s.m. ilKq: 9X6.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ mwJw swvx kIAw ] idn pihly mYnMU soc sjn dI ivCVy
nI Aj vylI ] hoie hrWn KVI ivic drdy suM\I dyK hMbylI ] drd iPrwk mwhI dw
FUMFw jg ivic iPrw AkylI ] swvx Xwr lcwr KloqI kMqw bwJ iekylI ] 1 ]…
AMq : …idn qIhvy myrw bylI AwXw Pulw Cyj ivCweI ] rl iml soihly gWvix seIAW
GVI mumwrK pweI ] nyvr dy Jlkwr suhwvix Tumu Tumu krdI AweI ] swvx Xwr
bhwrw hir dm sukr mwhI gl lweI ] 30 ] swvx kIAw mwJw sMpUrxM ] 1 ]
239
Awm vyrvw : ilKq sMudr, SurU ivc Aqy AMq qy hwSIey vwly iqMn iqMn p`qry KwlI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ doRpqI cirqR ilKÎqy ] ieMdRpRsq ky mwih pMfvw jg
rcwXo ] kIE rwj sUjg BUp sB dys bulwXo ] sB rwjw Awey qhW pUjw krq bnwie]
caur Fulwvq BUp kau sRI piq jwdO rwie ] 1 ]…
AMq : …krI hY pukwr nwrI suD lIjo isÎwm mwrI ] mY qo dIn dwsI QwrI roie khY rwxI
hY ] rwm dws Awey nwQ c`kR DrYN isXwm hwQ ] dyiK kY BeI snwQ roie kY irswxI
hY ] 7 ] 2 ] ieq sRI doRpqI cirqR sMpUrnM ] smwpq ]
240
h`Q ilKq nM : MS 210 sMgRih
isrlyK : jpujI dw prmwrQ ( jp prmwrQ )
ilKwrI : krmw, BweI
p`qry : 1 – 51 a
Awkwr : 14X19 s.m. ilKq: 9.5X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw ciVAw hoieAw, dupwsIN KVHy ru`K do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw,
sqrW pRqI pMnw - 10
Awm vyrvw : poQI iB`jI hoeI, Ksqw, ikqy ikqy ikrm Kurdw; ilKq sMudr
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] jpujI dw pRmwrQu jd gurU nwnk smyr prbq pr igAw qW
isDW swQ goSit hoeI ] isDw nY bwby nU kihAw ] qw Enw isDw puiCAw qusI qw bwly
ho iksdy bl krkY Awey ho ] qw bwby kihAw eykMkwr ieku jo vwhgurU pRmwqmw hY ]
jo ausny cwhAw ju mY eyk dw Anyk hovW qwa AOm dI Dun kIqI ] qw ArD cMdR kw
mwieAw hoeI ]…
AMq : … idn rwq jIAW dy iKlWvx vwly dweI dwieAw hY ] jgqu eIsr dw puqR hY ] so
Kyldw hY ] Awpo Awpxy bury Bly krim Drmrwie dy hjUr vwcngy ] krmw dy
ienswr iksy nU nyVy Cutkwrw hovy iksy nMU dUr ] ijnw pRmysr dw nwmu jipAw hY so
krmw dI mskq Gwl gey hYn ] gurU nwnk jI kihMdy hY aunHW muKw aujilAw ipCly
keIAW dw Cutkwrw hMudw hY ]39]
241
ikRpw qy swD sMgq kw sdkw BUlw cukw bKs lYxw ] sRI ikRs˜ siq rwm sq rwm siq
hir hir jI Bgvwn sq ] vwhgurU vwhgurU jI siq ]
242
h`Q ilKq nM : MS 213
isrlyK : Bwgvq dsm skMd
lyKk : ikRSn dws
smW : sMmq 1887
p`qry : 1 – 409
Awkwr : 25X17.5 s.m. ilKq: 19.5X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy do-do lwl
lkIrW do-do kwlIAW ivckwr iek motI sMqrI lkIr [ sqrW pRqI pMnw 19
Awm vyrvw : poQI dy pihly pMny qy ifzwiendwr hwSIAw pr ifzweIn dy rMg m`Dm pey hoey hn [
lyKk bwry pMnw nM 3 A qy ies qrW iliKAw hY :-
“Bly ikRpw inDwn inD igAwn jog inD isAwm ] ikSn dws ky ikRpw kr pUrn kIny
kwm” ] poQI dy SurU ivc 5 p`qry Aqy AMq ivc 6 p`qry KwlI hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] “sRI goibMdie nmih” “swr sUqIey nmih” “sRI gxyswey
nmih” ieq sRI Bgvqy dsm iskMd ilKqy ] “dohrw” do miq Git mih prspr
bolq eyk smwn ] iek gwvY gux isAwm ky iek brjy sur igAwn ]…
AMq : …qumrI srnI jo pey qy auqry Bv pwr ] ieh jwn kr mwq jI mY pirAw qumry
duAwr “ qMU Avqwr sRI lCmI swihb sRI nwrwn ] ApnI srnI rwKIa ibnY hmwrI
mwn ] poQI sMpUrn ] sMmq 1887 “vwr som”
243
h`Q ilKq nM : MS 214 A
isrlyK : BivK bcn
p`qry : 1 – 17
Awkwr : 22.5X14.5 s.m. ilKq: 18.5X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, poQI dI ilKq v`KrI hY kwgj vI v`Krw hY pr ieh poQI dw ih`sw pihlI
poQI dy nwl hI bMinHAW hoieAw hY [poQI dw AwrMB vwlw p`qrw SurU ivc PitAw hox
kwrn pVHn Xog nhIN hY [
AwrMB : …..brn Awsrm ko Cof ijq pwKMfI Gir soie ] 4 ] kl drsn ky kwrny auTy
pRwq iek vrK ] ngr dUr huie dyKIey qb drswvY mrK ] 5 ]…
AMq : …Gr Gr ieh qmwSw hoiegw brs cwlI AMdr vrqy sa vry pICy dIAw mwqw qy
klpnw pICy gRwie Drw ] qW isKW mwqw bKswieAw ] bcn kIqw KusI hoky ] lMgr
clwaugy qW sRwp n Awvgw ] lMgr Atkw ] srwp stkw ] aus hI byrw ] isK sO
muh Pyrw ] jlo isKo mwlvy ] gurU kI kWsI dmdmy kw drsn hYgw ] myrw isK
dmdmy dI thl krygw ] so kWsI vwsI giq ] gurU kw Gr shIdW dI mukiq ] swKI
pUrI hoeI ]
244
sQwn : iffvwnw
p`qry : 1 – 63
Awkwr : 9X14.5 s.m. ilKq: 6.5X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw c`mVw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do-do kwlIAW lkIrW ivc
ikqy-ikqy lwl, sqrW pRqI pMnw 6
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, ilKq sMudr, poQI dy AwrMB ivc 7 p`qry AMq ivc 4 p`qry KwlI
hn [
AwrMB : “1E siqgur pRswid” “AQ CMd rqnwvlI ilKqy” dohrw “gur gnpiq goibMd ko
nwie sIs hir rwm” ipMgl mq BwKw ibKy rciq ruicr prkwm ]…
AMq : …sMbq sr nv muin ssI, nB vwsI gur mwin ] iffvwnw idRF kUp jih, gMRQ
jnm sQl jwin ] ] ] ieq sRI hir rwm dws inrMjnI ikRq CMd rqnwvlI sMpUrxM
] ªRI gxySwX nm: ] = ] = ] =
245
Awm vyrvw : SurU ivc do Aqy AMq qy iqMn hwSIey vwly p`qry KwlI, poQI dw AwrMB lwl isAwhI
nwl kIqw hoieAw hY, 13 A p`qrw KwlI hY ]
AwrMB : 1E sRI gxyswX nm: ] dohrw ] sRI gjyNdR muK crx mY rhy sdw icq mor ] ismrn
jwky hoq hY dUr ibGn AqI Gor ] 1 ] mn hrn CMd ] isv suq ky crn ABIbMdn
krq jb pwp duK imtY sB bwsnw PuryN ] kwm koh loB moh Dr qn DIr qb ird
gyh mWJbr gÎwn dIp pRjryN ] AxI mwdI As† isiD sMKAw dIs nv inDI FUfq
iPrq qh Gr bn suQryN ] kmlwDr khq ngr Gr logn pukwr XhI ibRq suB ikRs˜
Awp aucryN ] 2 ]…
AMq : …lKÎmI bMqn jn hY pr bydn bhuqwie ] Drw Bwr Xuq sys pY soby sRI piq
rwie ] 70 ] kwXQku kut kwk kul Awp jwq ky pwl ] kUkr hsqI isMG idj Awp
jwq ky kwl ] 71 ]
246
AMq : …gwieqRI CMd ] sumwqw bRMm XunI nmsqqy ] ho dyvI mho dyvI dyvI CMd sursqI ]
gwieqRI visst srwp moc krMqy ] kys vysw klys nwsw duK nwsw mwdvw ] hrI hrw
pwp nwsw mukq dwqw jnMwrdnw ] EAM BUr Bvw suvwh ] ieqI riKAwq ] qq sv
qur vrnM ] Br go dy vsDy mY DyXU nw prco idieAwq ]
247
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] EN sRI gxySwX nm: ] AQ pRwcIn kiv sMbUh bwnI rs swnI
mX nvIn ikRq suDwsr nwm gRMQ ilKÎqy ] dohw nvIn ko ] crn jugl bMdn krON
sb dyvn smudwie ] jXoN hwQI ky Koj mY sb ko Koj smwie ] 1 ]…
AMq : …mohn mukt mod mMgl sdw hI rhY mWg lwflI kI sdw mMglmeI rhY ] 29 ]
dohrw ] pRB isD kv rs qqÍ ign sMmq sr AvryK ] Arjun suklw pMcmI sOm
suDw sr lyK ] 30 ] ieiq sRI nvIn ibrcqwXW suDwsr nwm gRMQy kiv nwm bMD dwn
lIlw gRMQ sMpUrxqw pRsMgih ] sRI nwrwXwxw nm: ] ieiq sRImn mhwrwjwiDrwj Aq
jwn bl vwiCq kMq brwr bMs isrmOr sRI jsmMq isMG jI mwlvyNdR bhwdr icq
iblws ihq AwgÎw ipRq nvIn kiv smUh bwnI rs swnI suDwsr nwm gRMQ Kt qrMg
vrnnM sMpUrxM smwpqM ] sRI
248
p`qry : 1 A – 204 a
Awkwr : 22.5X16.5 s.m. ilKq: 17.5X12.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw a~uKVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy ru`K do
lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 23
Awm vyrvw : ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, SurU ivc iqMn p`qirAW qy myG ibnod
dw qqkrw idqw hY , 1 A p`qrw cwry pwsy dUhry hwSIey ivc Pu`l bUitAW nwl
sjwieAw hoieAw hY, 205 p`qrw KwlI hY [
AwrMB : 1E sRI pwrs nwQ jI nm: ] AQ myG ibnod ilKÎqy ] dohrw ] skl jgq
AwDwr pRBu skl jgq isrqwj ] pwp ibdwrn suK krn jX jX sRI ijn
rwj ] 1 ] qWhI ko mY ismr kY krO gRMQ suKkwr ] myG ibnodY nwm ies skl jIv
aupgwr ] 2 ]…
AMq : …sMvq 1879 Pwgx vdI 13 qRXodsI ] iliKqM AimRqsr mDXy lwl cMd iliKqM
myG ivnod sMpUrxM smwpqM ] XwdRsM iliKqM idRstw ] qwdRsM iliKqM mXw ] Xid sudm
suDMvw ] mmdo Kon dIXqy ] kstyn iliKqM swsqRM ] Xqnyn pirpwlXyq ] XWgiqM
ilKko XMiq qWgiqMq vsqRvq ] suBM ]
249
p`qry : 1 – 35 A
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ rwjnIq ikRq kiv dyvI dws ilKÎqy ] kib`qu ] nIiq
hI qy Drm Drm hI qY sRb isD nIq hI qY Awdr sBwin bIc pweIXy ] nIq sY
AnIq CUtY nIq hI qY suK lUtY nIq lIXY bolY Blo bkqw khweIXY ] nIq hI qY rwj
rwjY nIq hI qY pwqswhI nIq hI ko nvKMf mwih jsu gweIXy ] Cotn ko bfY krY bfy
mhw bfy krY qw qy sb hI ko rwjnIq hI sunweIXy ]…
AMq : … ieiq sRI dyvI dws kib`q ikRq rwjnIq sMpUrxM ] AnoÎkq ] kib`q ] cFhU n
clby ky dlhMU n hlby ky pYf hMU n mlby ky nr kI n lwj ky ] drd n drby ky
grj n krby ky AOrij n Drby ky Gn kI n gwj ky ] dwn ky n mwn ky n swh
snmwn ky n ADm Ajwn su n dyKby ky swj ky ]
250
AMq : … bRhmw Awie n AwKsI byd pVY muK cwr ] iksnu ik sMdw bpuV ij huk imley
Aauqwr ] isau swlwihin dir KVy dyvI dyv AsMK ] ApuTw hoie qw JUir mrY scu
sdw bKsMd ]
251
h`Q ilKq nM : MS 223 K
isrlyK : icqR iblws
lyKk : AMimRq rwie
p`qry : 1 – 30 a
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : ahI
Awm vyrvw : SbdW dy ArQ lwl isAwhI nwl vKrI kwnI nwl ilKy hn [ 30 A KwlI hY [
AwrMB : 1E sRI gnpqXy nm: ] AQ icqRiblws ikRq kiv AMimRq rwie ilKÎqy ] CpY ]
suMfw dMf BsuMf mMf isMdUr BUr br ] kys gMf Al JMuf lsY sis KMf Bwl pr ] mukt
cMf su pRcMf gMf md Jrin clq cYÍ ] kMufl krn AKMf cFy jnu mwrqMfu dyÍ ] Buj
dMf cqur blbMf Aiq nvo KMf bMdq crn ] kMtk ibhMf sq KMif kih lMbodr
Asrin srin ] 1 ]…
AMq : … dohrw ] ic`qR vrn ABrn kCu brnI AMimRq rwie ] Bry ic`qR kI ibRMq Ab
kih cqrMg bnwie ] 4 ] ieiq sRI ic`qR iblws kiv AMimRq rwie ikRq smwpqM ]
hrM ]
252
sQwn : iffvwnw
p`qry : 33 A – 65 a
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI gxyswX nm: ] AQ mwn mMjrI nwm mwlw ikRq kiv nMd
dws ilKÎqy ] dohrw ] qMn mwim pr prm gur ikRsn kml dl nYn ] jg kwrn
krunwr nv gokl ijn ko AYn ] 1 ] dohrw ] aucr skq nih sMsikRq jwno cwhq
nwm ] iqn lig nMd sumiq jQw rcq nwm kI dwm ] 2 ]…
AMq : … dohrw ] jml jugm jm dÍMd dYÍ auBY imQun ibb bIA ] jugl iksor sdw bsO
nMd dws ky hIA ] 214 ] AQ mwlw ky nwm ] dohrw ] mwlwisk jo gunvqI Xh ju
nwm kI dwm ] jo nr kMiT kir hY so nr hYÍ hY Cb ko Dwm ] 215 ] ieiq nwm mwlw
spUrxM ] = ]
253
mn buDM icq suBwv qn Drm jIv AhMkwr ] ey sB khIAih Awqmw prmwqmw
AwDwr ] 2 ]…
AMq : … dohrw ] jo Anyk ArQI pVY AQvw sunY ju koie ] qwkau AnMk suArQ ieh
pMun prwpiq hoie ] 57 ] surBI spUrn hoeI ] 1 ]
254
Awkwr : 16X12.5 s.m. ilKq: 12.5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, AMq qy iek nusKw idqw hY [
AwrMB : ibRrjrwj ky ] bMsrI ADr iqlk sohq hY Bwl pRBMjn kI mwl aur bnI mhwrwj
ky ] tyfI kr tWg idl moihE hY mohn qY rwDkY sujwn sMg KVI isrqwj kY ]…
AMq : … Bgq dyK bUVw qY qwirE hY plk bIc dIno hY bYkMuT bws jwnq lukweI hY ]
qwko suq suK rwj pun hY Dnw jib rjn jwn ApnY mh dIjIey bfweI hY ] crxo mY
mn rhY qn rhY Arog inq B`dR jn khY ikRsn Bgq dys vweIAY ] 3 ]
255
Awkwr : 16X12.5 s.m. ilKq: 12.5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ADUrI jwpdI hY, 23 qoN bwAd iqMn p`qry hwSIey vwly KwlI hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sj kir isMgwru rwDw clI isAwm jU pY cMdRmw cMmk dyiK
lrj rihXo min mY ] sIs pY dukUl syÍq kucn pY ANgI ikRq kt bIc swrI suqy suqy
qn mo ]…
AMq : … modq ho gwjyÎo gj krI qY shwey hrI lIjY jI ] kwl Byt dOrXo dyK lwl jI ]
pryE srn crn lwgyXy Awn ihq hI so dIno hY sujwn pwn lIno hY gupwl jI ] hoie
kY idÎwl lY pDwry ho bkMT hU mY kIno isrqwj ]…..
256
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] EAM sRI gxyswX nm: ] AQ gun swgr bicqR ilKÎqy ]
dohrw ] AlK mUriq prm gur Awid AMq ibsQwr ] jI jMq jl Ql skl kry
jgq insqwr ] 1 ]…
AMq : … sorTw ] swq qIn pun byNd CMd Xwih mD brn kr ] AD kaUn jn hoie
CmIXy su kb pRwDmm 734 ] ieq sRI gunswgr igRMQ smwpqM ] suBM ] Bvyq ]
hry ] poQI nrYx isMG GuimAwr dI kwlytW sMmudrI cMfI gogw mflI sMmq 1918 mqI
mwg dI 17 ]
257
AMq : …Awgy iql kI ibD “ 2 mwsy imTw iqlIAw, 2 mwsy jrd sMKIAw, 2 mwsy supyd
sMKIAw, 2 mwsy rqkw ictIAw, 2 mwsy hPIm, 2 mwsy kysr, 2 mwsy hrqwl, 2 mwsy
cIc vrtIAw, 2 mwsy mnCV, 2 mwsy hrml, 2 mwsy mwlkMkxI ] 4 mwsy ismrK ]
2 mwsy jwPl, 2 mwsy log, 2 pYsw Br crbI swnyAw dI ] 6 tky qyl, 2 pYsw Br
swny kI crbI ]
258
ilpI kwl : sMmq 1923
p`qry : 1-16 a
Awkwr : 11X14.5 s.m. ilKq: 9X11.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, bwAd ivc bMnHI hoeI, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw
dovyN pwsy do-do lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw 13
Awm vyrvw : poQI dI ijld p`kI, hwlq cMgI, ilKq sMudr, poQI dw AwrMB Aqy AMq lwl
isAwhI nwl idqw hoieAw hY [ ikqy-ikqy pMnw nM: vI lwl isAwhI nwl idqy hoey
hn [ vvyk boD qoN bwAd ‘dohry’ sorTy Aqy svYXw idqy hoey hn [
AwrMB : 1E sRI gxySwX nm: 1E siqgur pRswid ] AQ sRI vvyk boD igRMQ kiv ikRq bwvw
idAwl dws nwrwiex pRmhMs swD ilKXqy ] Awid mMglw crn ]…
AMq : …Xwih igRMQ ko jo pry pwvY boD srUp ] hovq qwko sWiq suK inscl igAwn
AnUp ] 85 ] aswr purw pur sMudr Aiqr h`q sMq qihAwn ] qws ngr mY idAwl
kiv riha swd suKmwn ] 86 ] dohrw ] sq sMmiq nau ds pRgtqw aUpr qReI
dyv ] mwrw mws ss vwr hY inscY smJo Byv ] ieiq sRI kiv ikRq bwvw idAwl dws
nwrwiex Bgq pRmhMs ivricqM isK ipRq Bgq pRym veIrwg igAwn vrnnM sRI vvyk
boD igRMQ AnuBY swr miq isDWiq n rUpnM smwpqM suB msq ]
259
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] gosit kbIr kI nwly rivdws kI ] qQw BvwnI qQw mhwdyv
nwil hoeI ] inrgux srgux ] Awpo jI nwih nwih ko ihq myro] kYsy kY drsn pwvau
qyro ] rivdws vwc ] suin kbIr jI rivdwsu khqu hO qum khIAq bRhm igAwnI ]
bRhm bRhm kir Brim Bulwny qq bsqu nhI jwnI qq hmwro nMd ko nMdnu pRgt
BieAw jg mwhI ] qumrw bRhm iknhU hY dyiKAw lwj mrq ikau nwhI ] 1 ]…
AMq : …kbIr bwc ] pUrb qy jo pCm AwvY cMcl miq gih rwKY ] aupjq vyKY ggn
smwvY jw kau pyf n swKw ] kwl ghY klpq ibn hovY qw qU dyih sgl klysw ]
khq kbIr sunhu rivdwsw eyhI Bgiq aupdysw ] 62 ]
260
AMq : … cqr ds KMf ju Aiq srs rcy ju bhu ibiD CMd ] pVq bFy riq rMg Aiq
ibib icq ihq AnMd ] 176 ] ieiq kok swry AnMd ikRqy Awsn brnnM nwm cqr
ds KMf : ] 14 ] kok swr smwpqM ]
261
Awm vyrvw : EhI, 66 p`qry qy SbdW dy ArQ dy ky auqy hVqwl PyrI hoeI hY [ 119 p`qrw KwlI
hY, 123 p`qry qoN 129 q`k BweI nMd lwl jI dIAW rubweIAW hn [ 130 p`qrw KwlI
hY [ AMq qy 7 p`qry ibnHW nMbr hn ijnW qy svYXy idqy hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] qsnIP BweI nMd lwl jI ] dIvwn goXw ] hvwie bMdgI
Awvrd dr vjUd ky mrw ] vgrnh jOik cunI Awmdn nbud mrw ] 1 ]…
AMq : … bjyir swXh BU murwdhw XwbI ] bjyir swXry mrdwin goXw Kudw XwbI
] 404 ] 5 ] qmwm sud dIvwn goXw
262
AMq : …hY sB logn ko krqw ibRj BI hY krqw ieh lIlw ] sMiDXwn ko brqwh rhY
ieh swDn ko krqw n hINlw ] rK leI ien hI sIA kI piq rwiK lXo qRI pwrb
sIlw ] gopk hY pq so sunIAY ieh hY ikRsnM br bIru hTIlw ] 396 ] idn bIq
gey ck…..
263
AwrMB : 1E siqgurU pRswid ] jwpu ] sRI muKvwk pwiqswhI ] 10 ] CpY CMd ] qÍ pRswid
ckR ichn Aru brn jwiq Aru pwiq nihn ijh ] rUp rMg Aru ryK ByK koaU kih n
skiq qh ]…
AMq : …cqR ckRvrqI cqR ckR Bugqy ] suXMv suBM srbdw srb jugqy ] dukwlM pRxwsI
dieAwlM srUpy ] sdw AMg sMgy ABMg ibBUqy ]
264
Awm vyrvw : 1. sRI rwg 2. mwrU rwg 3. mlhwr 4. Awsw 5. rwg gaVI ivcoN coxvyN Sbd, rwg
dyv gMDwrI, rwg ibhgVw, rwg soriT, DnwsrI Aqy jYNqsrI ivcoN coxvyN Sbd[
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] rwgu isrI rwgu mhlw “1” caupdy “ Gr 1 ” moqI q mMdr
ausryih rqnI q hojwih jVwau ksqUro kMgU Agr cMdin lIip AwvY cwau ]…
AMq : …pvn nwm jgq mY hir ko kbhU nwir sMBwg [ nwnk srin pra jg bMdn
rwKhu ibrdu quhwrw ] 33 ]
265
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] mMqR bwby nwnk jI kw iliKAw vwrI iqRhu piVnw…
AMq : …Av GtYsI gur inrMkwr jI nwnk jI riCAw krY Akwl purK jI qyrI
swirix ] = ] = ] = ] = ] = ] = ] = ] = ]
266
]=]=]=]=]=]=]
267
dsKq kMudn jwn lv purXo khXo ] bKso gunI sujwn AMk mwqRw jo khMU ] poQI
spUrx hoeI ] sMmq 1874 kqk idn 7 BuilAw cuikAw bKsxw ] vwh gurU bKisMd
hY ] vwhgurU ] vwhgurU ] vwhgurU ] vwhgurU ]
268
AMq : …eyhI vpwr byeI kwrn hI kIau prmysr isau Kwqw hY ] kyqy Awqy ly ly Awqy kyqy
lY lY jwqw hY ] ijvy smudR idsy sriB Awiq EhI ndrI Awqw hY [ sux isMGw Bry
BMfwr gRNg iPr kd hI n inKtwqw hY ] 32 ] vwr sMpUrn hoeI pEuVIAW 32 sMpUrnM
] vwhgurU, vwhgurU, vwhgurU, vwhgurU, vwhgurU, ] icq Awvy BuilAw cuikAw gurU
bKsy ]
269
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AiQ igAwn crKw ilKXqy ] iniq mqI dydI mwau DIey ]
ikau iPrnI hY vwho dwhu DIey ] mY hwrI is`K isKwie DIey ]…
AMq : …jd Dwm ibgwny jwvYgI ] muV vq nw eyQy AwvygI ] aQY jw kY pCoqwvYgI kuC
AglI kr simAwn kuVy ] kr kqn vl iDAwn kuVy ] = ] = ] sMmqu 1933 jyT
pR 14 sMpUrnnM idn vIrvwr ] smwpqM msq suB msq ] =
270
AMq : … vYd n pujnI vYdgI siqgur haumY rogu imtweI ] dyvI dyv n syv quil siqgur
syv sdw suKdweI ] swier rqn n pujnI swD sMgiq gur sbdu suBweI ] AkQ kQw
vfI vifAweI ] 21 ] 39 ] auxqwlI ]
271
Awkwr : 7X9 s.m. ilKq: 3.5X6 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, 118 A qoN 120 A qk gurU jI dy cwr svYXy id`qy hn [
AwrMB : 1E AQ cMfI cirqR ilKXqy ] inrwj CMd ] mih`K deIq sUrXM ] biFXo su loh
pUrXM ] su dyv rwj jIqXM ] iqRlok rwj kRIqXM ] 1 ]…
AMq : … dohrw ] jy jy qumry iDAwn koN inq auiT iDAY hYN sMq ] AMq lhYNgy mukq Plu
pwvihgy BgvMq ] 6 ] 262 ] ieiq sRI bicqR nwtky cMfI cirqRy cMfI cirqR ausqq
brnnM nm Astmo iDAwXw sMpUrx msqu suB msqu ] 8 ] APjU ]
272
h`Q ilKq nM : MS 239 e
isrlyK : vwrW igAwn rqnwvlI
lyKk : gurdws, BweI
p`qry : 1– 96 A
Awkwr : 12.5X15 s.m. ilKq: 7.5X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] vwrW igAwn rqnwvlI ] BweI gurdws Bly kw bolxw ]
nmskwr gurdyv kNau siqnwm ijsu mNqR suxwieAw ] Bvjl ivco kiF kY mukiq
pQwrQ mwih smwieAw ] jnm mrx Bau kitAw sNsw roig ivMjog imtwieAw ]…
AMq : … Bgq vfw rwjw jnku gurmuK mwieAw ivic audwsI ] dyv lok nU cilAw gx
gMDrb sBw suKvwsI ] jmpuir gieAw pukwr suix ivllwvin jIA nrk invwsI ]
Drm rwie no AwiKaun sBnW dw kir bMd KlwsI ] kry bynqI Drm rwie hNau syvk
Twkur AibnwsI ] ghxy DirAnu iek nwau pwpw nwil krY inrjwsI ] pwsMig pwpu n
pujnI gurmuiK nwau Aqul n qulwsI ] nrkhu Cuty jIA jMq ktI glhu islk jm
PwsI ] mukiq jugiq nwvY dI dwsI [
273
smW : sMmq 1878
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 1– 155
Awkwr : 14X23 s.m. ilKq: 9.5X18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy ru`K do lwl lkIrW
ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 13
Awm vyrvw : poQI ivcoN qyl nwl iB`jI hoeI, hwSIey qoN bwhr ilKq, poQI KVHy ruK KulHdI hY
ivSys: ies nMU mhwrwjw rxjIq isMG dy rwj ivc ilKI geI poQI ikhw igAw hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI jgdMbwX nm: ] sRI jnydRwX nm: ] AQ BwKw indwn
ilKÎqy ] dohrw ] pRxvq sRI pRB jYNn piq irKq nwQ ArhMq ] kyvl gÎWn pRkws
inq mMgl krn mhMq ] 1 ] pdmwviq bMdq crn pUrn suK ky kMd ] pRB pwrs
pwrs kro sjl nIl CibkMd ] 2 ]…
AMq : … Acl AlK gq prm pd sq icq bRhm srUp ] kihby ko kiv gMg muin
inscy pd inj rUp ] 94 ] ieq sRI gCw isromin gCin gOrI mY sRI muin rwj sMgq
irK qq is`K sRI pMifq pUj sUrq rwm qq is`K kiv gMgw rwm jqI ibrcqy jqI
indWny sMKÎwid kQnM pMc ibMsqmo pRkws : ] 25 ] ieiq rog ibinscX jdI indWn
sMmq 1878 ] bYswK mwsy sukl pKy duqIAw idny sur gurbwry suDwsr ispury rnjIq
isMG rwjÎwq ] suBM Bvyiq ] sMmq sis nv bRhm jo byd jwn suB Byd ] mwG mws
qm p`K mYN Ks†I iqQ ibByd ] 1 ] sur gur idn indWn jo pUrn kIno mIq ] prjw
piq Drmswl pY mukMd bwl kr pRIq ] 2 ] sRI rwmX nm: sRI drugwXY nm: ]
274
bKsIey bYdk buiD gux Dwm ] 184 ] ieiq sRI srb sMgRih bwl mukMd ibrcqy
Ark srbq mjUn gRMQ smwpqM nwm pMcmo kos : 5 ] suBM BUXwq
275
AMq : … swlUr CMd ] AiDk lWbyEn jWky gihr pIry nYn ] kr crn Cuvq kTor roey
hsY soey cYNn ] Bojn krY Aiq hI isQl kucpwq TofI bwr ] kwn sUp smwn kurn
dn bdn dIrG Bwr ] 279 ] 5 ] ieiq kok sMpUrnM msq suB msq ]
276
AMq : … qh Eupjy bnwrsI pVy ibidXw jwie ] BivKq ArQ pRkws Xh kirXo igRMQ
suKdwie ] 59 ] ieiq sRI mwn isMG crx isKq gulwb isMGyn gOrI rwie Awqm jy
inivrcqy BivKq ArQ pRkwsy kyvl supn inrinÎo nwm duqIXo iDAwie ] 2 ]
60 ] ieiq supnw ivcwr smwpqM msq suB msq ]
277
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] EAM sRI gxyswX nmh ] sRI kwlkwie nmh ] EAM sRI nMd
lwlo jXq ] AQ sRI AsmyD BwKw ilKqy ] ikRq kv thkn kI ] caupeI ] ipRQmy
pRxvo igRjw nMdn ] sMkRq ngn ibGn inkMdn ] lMbodr duK hr suK dwiek ]
sMkRqn gj bdn ibnwiek ] suD sdn AG AauD ibnwsn ] mMgl rUp AmMgl
nwsn ] srn Asrn skl jg bMdn ] syvq sur nr sy DUr Ar cMdn ] sRI BwrQ
ky pRb Ast ds ] iqn mY AsÍmyD AdBuq rs ] kIjY ikRpw dws thkn pr sMpUrn
BwKw brno suB br ] 1 ]…
AMq : … dohrw ] sRI nMd lwl kI ikRpw qy hY ikRq kI BwiKAw krI ] kv thkn ko iCmo
qum jhW cUk brnq prI ] 69 ] ieq sRI BwrQ prbxy AsmyD biKAwn ] kv
thkx pUrn Bey iqRhqRmo iDAwie pRmwn ] ieq sRI BwrQ prbxy mhw purwxy jYmn
jnmyjy sMbwdy iqRhqrmo iDAwie sRI rwm ikRsnw ArpxM msq suB msq ] sMpUrn
smwpqM ] hY ikRq pUrn jwn ]
278
p`qry : 1 – 684
Awkwr : 24X33 s.m. ilKq: 18X23 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw,aupr kpVw ciVHAw hoieAw, pr au~KVI hoeI, vKryvyN leI sMqrI
rMg dI isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVy ruK 6-6 lkIrW (do lwl, iqMn nIlIAW ivckwr
motI pIlI lkIr) dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 19
Awm vyrvw : ilKq sMudr, pihlw p`qrw sjwvt vwlw, QW QW qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI, ikqy ikqy hwSIey qoN bwhr iliKAw hoieAw
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ sUrj pRkws ilKqy ] AQ sRI gurpRqwp sUrj igRMQ
ilKXqy ] : ] AQ pRQm rws ilKÎqy ] kiv BweI sMqoK isMG kI ] : dohrw ] qIno
kwl su Acl rih AlMb skl jg jwl ] jwl kwl liKmu icq ijis krqw purK
Akwl ] 1 ] dohrw ] ConI sUrj Agin jm bwXu qRws ijis pwX ] inj suBwv mih
iQiq rhiq As bRhm ird ibdqwX ] 2 ]…
AMq : … Aib rws cqurQI pUrn kIin ] gur ikRpw Dwir au~dm sudIn ] suMdR iblws kIny
pRkws ] ijis pwie prq sB pwp nwis ] 47 ] 1 ] ieq sRI gur pRqwp sUrj gMRQy
cqurQ rwsy sRI hr goibMd durg inksn ko pRsMg brnnM nwmu Kstm sTI AMsU
smwpqM msqu suB msq ] 66 ] 1 ] ] ieq sRI cqurQu rws smwpqM ] 4 ] 1 ]
bolhu vwhgurU jI kI Pqy ]
279
iek pMcwsq AMsU ] 51 ] cqrQ ruq smwpqM ] suB msq ] dohrw ] sMmq ss gRh
idsw hY nwQih AOr imlwie ] cyqr idn ibMsq gey Kstm iQq ignwie ] 1 ]
CinCrvwr pUrn BeI cqrQ ruiq pCwn ] bKsIey siqgur ikRpw ] kir jhw cUk
mm jwn ] 2 ] dsKq BweI jvwhr isMG AlG ] BUl cUk swD sMgiq bKisMd hY ]
sUrj pRkws igRMQ ilKvwieAw mUly ku Bwr vwsI pMjo swihb jI kI iliKAw jvwhir
isMG vwsI nIly sihr kI ] DRwBI ivc Drmswl ko sMpUrn hoieAw ] swD sMgq kI
ikRpw qy ]
280
vyrvw : ijld g`qw kpVw, p`kI bMnI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsI KVy
ruK 6 lkIrW (do lwl, do kwlIAW, iek nIlI, ivc motI pIlI) dw hwSIAw, sqrW
pRqI pMnw 18
Awm vyrvw : ilKq suMdr pihlw Aqy 379 p`qrw sjwvt vwlw, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI, ikqy ikqy hwSIey qo bwhr ilKq[
AwrMB : < siqgur pRswid]sRI vwihgurU jI kI Pqy hY]1]sRI BgvqI jI shwie]AQ pRQm
ruiq brnnM ilKqy]AQ klgIDr Avqwr kQnM]dohrw[qIno kwl Ailpq rih Kojih
jwih pRbIn]ibnqI sicdwnMd qRY jwnih mru mru qIn]1]qwrq mihrm ieks mih
pwrbRhm ibsqwru] qwrq gurU jnwie ijs mo ibsX ibsqwr]2]…
AMq : …ds piq swhin ky suB crn]Dr kr DÎWn ibGn ikX hrn]AiBlwKw inj
pUrn krI]dustin kI miq ikCu n hIArI]49]1]ieq sRI gur pRqwp sUrj gRMQy
cqurQu ruqy siqgur ko kQw ibcrqwXw BwKwXM]kiv sMqoiK isMG jQwmq brnnM nwmu
iekvMjvo AMsu iDAwie smwpqM msqu suB msqu ]51]1] ieqI cqurQu rusu
smwpqM]4]1]suBM]hry]
281
smwpqM msqu suB msqu ]51]1]ieq sRI nwnk pRkwS smwpqM ]1]1]sMmqu 1931
imqI ivswKu idny cOdvI 14 hrI hir]siqgurU bwbw nwnk jI shwie hovY jI]
282
h`Q ilKq nM : MS 253
isrlyK : pMcdsI BwSw vwriqk
lyKk : Awqm sÍrUp audwsI
ilKwrI : sMDU isMG
smW : sMmq 1920
p`qry : 315
Awkwr : 14.5X35 s.m. ilKq: 10X29 s.m.
vyrvw : poQI KulyH p`qirAW ivc hox kwrx-g`iqAW ivc bMnI hoeI, vKryvyN leI lwl
isAwhI dI vrqoN, hwSIey qoN ibnw, sqrW pRqI pMnW -11
Awm vyrvw : 6 p`qry qy lyKk Aqy smyN bwry iliKAw hY, poQI KVyH ruK KulHdI hY, Alg Alg
Bwg ƒ Alg Alg p`qrw AMk id`qw hY[ pMj dIp –57 icqR, dIp-47 (ADUrw),
nwtk dIp-7, iqRpqI dIp-61, kUtsQ dIp-33, DXwn dIp-33 (ADUrw), bRhmw
nMd-40, Awqm nMd-20, AdÍYq nMd-21, ividÎw nMd-8 (6-8 p`qry A`Dy qoN v`D Bury
hoey), iviKAw nMd-6, ies ivc isrP 11 AiDAwie hn, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY]
AwrMB : < siqgur pRswid]dohrw] sRI gurU nwnk crn rj Bj mn bwrMbwr] jws Bjn
kr jwinXo AdÍY bRhm Apwr]dohrw]sRI miq gMgw rwm gur crn kml kI syv]sMsY
iqmr imtwie kY drisau Awqm dyv] AQ pMc dsI Bwsw vwrqk ilKÎqy] ies pMc
dsI ky pMdrw igRMQ hYin]..
AMq : …< siqgur pRswid]Amr hrI guru AwigXw krI ilKo pMc dis gRMQ] qW
AwigXw pRmwnqy ilKÎo moC ko pMQ]1]pMc dsI jo gRMQ hY Bwsw mwJ inhwir]sMDu isMG
ilK kr pFÎo Amr hrI guru Dwir]2]bwl buD kCu smJ nih ilKn pVn ruc
nwih]jb siqgur ikRpw krI pRgt BeI Gt mwih]3]AinjWnpny mh gur kIey
keIk sMq[ Byd nw iknhU BwKÎo AOr idVwvY mMq]4]shj mWih siqgur imly shj
idVweI bwiq]sunqy hI BRm sB imty AwigÎw n sihq qRXqwip]5]rwm rwm]kqk
vdI cqrQI iQq vwrsu sukr jwn[ sMmq aunI sY bIs my gRMQ spurn mwn]6]
sMmq 1920 kqk vdI 4 dsKq sMDu isMG[
283
Awm vyrvw : ilKq suMdr, poQI ikrm-Kurdw,ikqy ikqy kwnI bdlI hoeI, AwrMB ivc A`T Aqy
AMq qy do hwSIey vwly p`qry KwlI, 707 p`qry qoN bwAd iek p`qrw KwlI Cf ky do
pMinAW qy Bwgvqy mhwpurwxy dw AMq id`qw hY[
AwrMB : < ]AQ inrbwx pRkrx ilKÎqy]bwlmIko vwc] hy BwrduAwj aupsm pRkrix ky
inrMqir qUM inrbwx pRkrix suix]ijs ky jwxy qy inRbwx pd kau pRwpiq hovih] bfy
auqm bcn jy mun nwiek rwm jI pRiq khy hY]so rwm jI kYsy ho]…
AMq : …Aru jo aus sBw ivKy jgAwsI Qy]so BI ikRq ikRq jIvn mukiq hUey ivcrxy
lwgy] iqs inscY ko Dwr kir qUM BI jIvn mukiq hUAw ivcru]Aru Apxw jo kCu
pRikRq Acwr hY] iqs kO kru] mY jwxqw hO jo qU prm boD kO pRwpq BXw hY]15]
ieq sRI nwnk pRsny moK aupwey sMK†w vrnnM nwm srgh] sMpUrn moK aupwie ky ies
srg ivKy kQw ky swr khy hY]qW qy ies kw nwm sMK†w hY] inrbwx igRMQ sMpUrxy]
sMmq 1888] poh sudI iQq dUij vwr sukR 7] pRvisRt ] 28 ]
284
AwrMB :Enm: ] sursÍqeI ]nmo kwisnI bwisnI gMg qIry sdw AricqM cMd nMrk
qpusmy]sdw pUijqM bMidqM sRb dyvM nmo sMktwkCt hrxI BvwnI]1] nmo moihnI
moihqM BUq sYnM sdw cMd bdnI hsy ibkrwlM]sdw imRg nXnI guxw rUp brxI nmo
sMktwkCt hrxI BvwnI]2]…
AMq : …iedM pMc rqnM pTy pRwq kwlM hrq pwp qn ky bfy DRm igXwnM] sdw duK mYN
kCt mYN rCpwlM nmo sMktwkCt hrxI BvwnI]7]ieiq sRI kwsI KMfy sMkCt AsqoqR
sMpUrxM] 00000
285
h`Q ilKq nM : MS 257
isrlyK : pRwn sMglI bYdMg (ADUrI)
p`qry : 1-332
Awkwr : 12.5X20 s.m. ilKq: 7X14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIn, bwAd ivc bMnHI hoeI, vKryvyN leI sMqrI rMg dI isAwhI,
cupwsIN 6 lkIrW (do lwl, iqMn kwlIAW, ivckwr iek motI sMqrI dw hwSIAW; sqrW
pRqI pMnw-9
Awm vyrvw : 110 A qk hwSIAw cwroN pwsy hY AgoN dupwsI KVyH ruK hY AwrMB ivc do Aqy AMq qy
iqMn p`qry hwSIey vwly KwlI hn[ AMq ADUrw hY[
AwrMB : < siqgur pRswid]]iDÎwau pRwn sMglI bYdMg kw]bwby kw bolxw]gost kyso
sryvVy nwl hoeI]rwg rwmklI ivic]1]slok]nwVI pRIiCAw]kR AMgus† Aiq mUl hI
dyKhu insw Akwru]jwnhu duKu suKu jIA kw pMfq krhu bIcwr]1]…
AMq : … KIr pBY gwVI hovY qw auqwrxy] ieh AauKd pwvxy]lOg tMk]10 icrolI
tMk]10]soiT tMk 10]ipplI tMk 10] ARcw tMk 10]AsgMD tMk 10]KRhtI ky
bIj tMk]10]eyqnIAw bsqU kpVCwx kRxI]KIr ivc rlwvxI]golI tMk]8]kI
bMDxI golI KwxI]1]Blky iek KwxI]iek sMJY KwxI]p…..
286
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 11.5X7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, dupwsIN KVyH ruK do lwl lkIrW dw hwSIAW; sqrW
pRqI pMnw-13
Awm vyrvw : poQI iB`jI hoeI, AwrMB ivc iqMn Aqy AMq qy pMj hwSIey vwly p`qry KwlI, poQI dI
hwlq Ksqw, ikqy ikqy ikrm-Kurdw.
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ bdry munIr ilKÎqy]bYq]krUM pihly qOhI dX Xj dw
rkm] Jukw ijs ky isjdy my lOho kl`mN ]1] sry lOh pr rK bXw jy jbI] khw
dUsrw koeI quJsw nhI]2]…
AMq : …sMmq 1923 imqI mwG dI 2] poQI bdry munIr dI porI hoeI]dsKq ibsn
isMG] rubweI]idl igAw idlbr igAw dwrw Alm mY sr igAw] Ab kOn idldwrI
kry idldwr hI jb iPr igAw]1]vhsI hUAw AwhU Kuq n jwqw irhw vuh
gulbdn]bulbul n gU kr isr deI hb swK syN gul igr igAw]2]
287
vyrvw : ijld g`qw, dupwsIN KVyH ruK pMj lkIrW dw hwSIAW (do lwl, do kwlIAW,vKryvyN
leI motI sMqrI rMg dI lkIr) SurU ivc 8 p`qry KwlI hn[vKryvyN leI lwl isAwhI
dI vrqoN kIqI hoeI hY[ ikqy ikqy hwSIey ivc vI suDweI kIqI hoeI hY[ nIlI klm
nwl iksy ivdvwn ny smyN bwry iliKAw hY 694 pqry qy[ sqrW pRqI pMnw-21
Awm vyrvw : pihly Cy p`qirAW qy qqkrw hY[iPr iqMn p`qry KwlI hn[ pihly p`qry ƒ rMgIn
Pul bUitAW nwl sjwieAw hoieAw hY[
AwrMB : < siqgur pRswid]jwpu]sRI muK vwk pwqswhI[10]CpY CMd]qÍ pRswd]ckR ichn
Aru brn jwq Aru pwq nihn ijh]rUp rMg Aru ryK ByK koaU kih n skq ikh]
Acl mUrq AnBEu pRkws Aimqoj kihjY]kot ieMdR ieMddRwix swh shwix
gixjY]qRIBvx mhIp sur nr Asur nyq nyq bx iqRx kihq]qÍ srb nwm kQy kvn
krm nwm brnq sumiq]
AMq : …kibXobwc]sÍYXw]kwgd dIp sBY kirho Aru sWiq mhWrxv kI msu kY ho]kot
bnwspqI isgrI ilKby hU ko lyKn kwj bnY hO]swrsuvqI bkqw kir kY jg cwk
gnys ky hwQ ilKY hO] kot kibqn jO kir hO qum kO n qaU pRB nYk irJY ho]50]jo
ikCu lyiK iliKXo ibDnw soaU pweIXq imsr jU sok invwro] moko kCU AprwD nhI
gXo Xwdqy BUil n kop icqwro] bwgo inhwlI pTY dYho Awju Bly qum ko inhcY jIA
Dwro] CoqRI sBY ikRq ibpn ko ienhUM pY ktwC ikRpw kY inhwro]51]juD ijqy ien hI
ky pRswid ien hI ky pRswid so dwn kry]AG EG trY ienhI ky pRswd ikRpw ien kI
Puin Dwm Bry] ien hI ky pRswd suibidÎw leI ien hI kI ikRpw sBu sqR mry]ien
hI kI ikRpw ky sjy hm hY nhI mo so grIb kroor pry]52]syv krI ienhI kI Bwvq
AEur kI syv suhwq n jI ko]dwn dXo ien hI ko Blo
Aru Awn ko dwn n lwgq nIko]AwgY PlY ienhI ko dXo jg mY js AEur dXo sB
PIko]mo igRh mY mn qy qn qy isr lau Dnu hY sB hI ienhI ko]53]dohrw]ct
ptwie icq mY jirXo iqRx ijXo kUiDq hoie ] Koj roj ky hyq lig dXo imsr jU
roie [ 54 ] 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
288
AwrMB : sRI gxyswX nm:]AQ bYrwg sq BwKw ilKÎqy]CpY]pRxmhu igrjw qnX ibnX juq
AMjuil jorI]dyih suB gvrdn jwin AMqru ruic morI]bMdhu sB jg mwq dwq syvk
Xih dIjih]bwxI sMq smwj swj js sPl krIjih]bYrwg sqk BwKw kro sB sjn
Awdr krhu]ilK pTq sunq suK hoie ijm prm sikœXwmih Drhu]1] …
AMq : …dohrw]ieiq sRI suk sB jgq ihq ikRq pRs˜oqr nwmw]gÎwn dws BwKw krI inj
miq liK AiBrwm]31]ieiq sRI suk ijqNdRX ibrcqw pRs˜oqrI BwKw gÎwn dws ikRq
smwpM] ilKqM jIvx isMG sMgiq isMG vwrwm isMG AnMdpur ilKI] smq
1854]mhInw Bwdv pRivsy† iqRqIXy] suB idn jnmAs†mI] poQI pUrI hoeI vYrwg
sqvw pRs˜oqRI]=]
289
p`qry : 1 A - 198 a
Awkwr : 18X33.5 s.m. ilKq: 13X24 s.m.
vyrvw : Ku`lHy p`qry, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVy ruK do lwl lkIrW dw
hwSIAW, sqrW pRqI pMnw-13
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, poQI dw pihlw pMnW sjwvt vwlw, AwKrI p`qry qy hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI, brIk kwnI nwl hwSIey ivc SbdW dy ArQ id`qy hoey,
p`qrw 197 a qy smy Aqy lyKk bwry iliKAw hY:- “sRImq sUrq isMG jI gÎwnI
sMgXw jWih] sMq isMG iqn kO suvn sRI AMimRsr mWih”, “dÍIp dÍIp gj sis vrK
imQn sukl ivQ dUj”]
AwrMB :<siqgur pRswid ]sRI rwmwX nm: sRI hnumqy nm:]AQ rwmwsÍmyD BwKw ilKÎqy ]
pRQm ivnwXk ivGn hrvr dwqw pdvMd]pun suB dwin srsÍiqh pRnmo AwnMd
kMd ] 1 ] prm hMs sÍwidq crn sr ruh icn pkrMd]vso mor ihX rwm isX
jXiq s`icdwnMd]2]…
AMq : …isX rGuvr lCmn Brq irpu sUdn hnumwn]sB hI hoie ikRpwl muih dyih
Bikœ vrdwn]44]do:]pRIiq hoie sqsMg mh AMq imlY hir Dwm]mn bc kRmk rihq
shq sd suimrON sRI rwm]45]ieiq sRI pdm purwxy pwqwl KMfy sy svwqswXn sMbwdy
rwm AsÍmyD BwKw ivricqwXM rwm cMdR AsÍmyD smwpqM suBM nwm Ast Ksitmo
DÎwie] 68]
290
AMq : …mukqwdk ie`Cw sBy rhy n jo ies Koj]msq hoie hr hwl mo hosI sdw
inroj]36]ieq sRI aupdys iblws ko As†mo ivsRwm smpUrnM]smwpqM]=]=]=
291
bYrwt jo Xh pusqk hY qwh]2]” qqkry qoN bwAd iqMn p`qry hwSIey vwly KwlI hn,
Agly p`qry qy gurU nwnk dyv jI Aqy mrdwny dw bhuq hI suMdr ic`qr bixAw hY,
iPr iek p`qrw KwlI hY[ poQI dw pihlw p`qrw bhuq hI sjwvt vwlw hY[ poQI dy
AMq ivc id`qI bwxI ADUrI hY[ ivc ivc kwnI bdlI hoeI hY]
AwrMB : <siqnwm krqW purK inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid]jpu]Awid scu]jugwid sc]hY BI scu]nwnk hosI BI scu]socY soic n hoveI
jy socI lKvwr]cupY cup n hoveI jy lwie rhw ilvqwr]
AMq : …Awp hwQ dy muJY aubrIAY] mrx kwl kw qRwis invrIAY]hUjo sdw hmwry pCw]sRI
AsDuj jU krIAhu rCw]5]rwiK lyhu muih rwKnhwry]swihb sMq shwie ipAwry]dIn
bMD dustn ky…..
292
AMq : … vsMBv iqso bIr ipRX pwx drb kir jwn]srbsu kwrj isiD hÍY sMsX nwih
suAwin ] 42 ] ieq sRI isv kwfy gOrI hr sMbwdy smwpq msq suB mq]43]
293
khY]jo rwjw Awvqw hY ] iqRqIey koeI JgVw gil pvy] cOQw koeI jIau Awpxy kolo
duKqw hovY] ieq sRI kwg Bry sMpurwxy smwpqM]1]
294
h`Q ilKq nM : MS 269 K
isrlyK : A`ig bMDnI
lyKk : AnMd CMd
p`qry : 138 a-162 a
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 8X 12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : 159 p`qry qoN Agy p`qirAW qy koeI hwSIAW nhIN[ Alg Alg ibmwrIAW dy nusKy
id`qy hoey hn[ AMq nhIN id`qw hoieAw, dvweIAW nwl hI AMq kIqw hoieAw hY[
162 A qoN 164 A q`k p`qry KwlI hn[ ivc ivc kwnI bdlI hoeI hY[
AwrMB : AQ A~igbMDnI] kwminrkq puhp jo hoie]g`dy mUq ju Awno koie]mYfk kI crib
lY Awvy koie]qW so hwQ mlY jo doie]koeI qyl GIEu AOtwvY jlY nhI swcw huie AwvY]
AMq : … hour kury dI dvwie]dwl icknw mwsy 6, dwlcInI mwsy 6,jwmnU inky itry hoey
pwau kcy[ vrc mwsy 6, klmI sorw mwsy 6, KMfu fUF pwau]PkI do qoly duD nwl]duD
cwvl Kwxy]cMgw hovy]
295
v`K v`K jMqR bxwey hoey hn[ 43 A p`qrw KwlI hY[ ies mMqR dw iviD-ivDwn d`s ky
keI hor mMqR id`qy hn[
AwrMB : < siqgur pRswid] ] siqnwim krqw purKu inrBO inrvYr Akwl mUrq AjUnI
sYBM gurpRswid] ]mMqR gurU bwby nwnkw kw mhlw 1 Awp qyj bwie ipRQmI Akwsu
eyhY] auqpq pvn eyhY]ies kw blu iek lK AsI hjwr BUq pRyq mn AMdr rhYdw
eyhY]ies ipMf mwih swis surq dono ey hY]ies kw blu eyhY]bwDo surq mn icqu
lwie]qReI loA bwDo mn icq lwie]rwjw pRjw bwDo mnu icqu lwie]nwnk piV bwDy
dyvqy mswx]…
AMq : … E mhlw 3]Cinvwr jy koeI kysI nwvY iqs kI aumr bhuqI huie
jwvY]Awieqvwr jy koeI nwvY iqs kI aumr Gt huie jwvY]somvwr jy koeI nwvY iqs
ƒ jhmq quirq huie jwvY]mMgl vwr jy koeI nwvY iqs dI jhmq kdy n
jwvY]buDvwr jy koeI nwvY iqs dy Gr dOlq huie jwvY] vIrvwr jy koeI nwvY iqs dw
nukswn qurq huie jwvY ] Sukrvwr jy koeI nwvY suK sy gujry aus ky nyVy koeI n
AwvY]7]
296
AMq : … sU Aswr kw sylI bwl kIry QMm ky nwg qujy nwQ jI isb jI so bWDo vx GfI mo
grV jqI pukwry lly krys ausg Aws ausgsIis svnwQ bs qum grubu nw kro
inrbs Bey duhweI na nwQ Bwr jw kI duhweI KuAwj iKdRI dI duhweI hwjI rqn
dI]dohrw]bcn siq kr mMnIAY mIq]eyhu sMsw n kIey Aicq lwey pRIq]
297
h`Q ilKq nM : MS 270 e
isrlyK : dvwdwrU
lyKk : Drm isMG
p`qry : 59 A - 64 A
Awkwr : 12.5X16 s.m. ilKq: 7.5X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : dwrU sujuK kI pckWrI]mYhdI gyrU DxIAw kQu]gulwbI hrVw qoly 2]rsOq mwsy 6
nIlw QoQw mwsw 1 rwq n Byau rKy idny Cwn ky iqs kI ipckwrI kry]…
AMq : … suPYd ABRk mhIn krky kMh dI ktorI mY fwly]hwQI suMfI bUtI kw rs ]swq roj
DUp mY rKy suD hoiegw Kurwk doie rqI Kwey sy br jYhr clI jwqI hY] Ar qwp ko
dUr krqw hY ] hor ABrk kI ibD…..
298
AMq : … mMqR dwVkw 7 vwrI pVky QMB qy ikl Toko]mMqR]jY hnvMq bRI cOVy pIV Bwgy pIV
jhw jwie pIV qhw mwrI myK] myrI Bgiq gur kI skq Purho mMqR eIsRo vwcw]mMqR
kwlw kIVw kjl vMnI bqIÎW dMdw ky ivc cry]dohweI gorK nwQ kI kIVw ivc
mry]1]
299
Awkwr : 13X24 s.m. ilKq: 9X17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, p`kI bMnHI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN,dupwsIN KVHy ruK do
lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw -9
Awm vyrvw : ilKq suMdr,poQI dI hwlq cMgI, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI poQI
KVHy ruK KuldI hY[
AwrMB :<siqgurpRswid ] sRI prmwqmny nm:]AQ igAwn mMjrI ilKÎqy]dohrw]Awqm
ky AgÎwn qY sbY aUpjY jwn]gÎwn Bey qy lIn sb nmskwr iqh mwn]1]…
AMq : … iqÍ pd dyv iqRXMc iriK nr ikMnr sb jwn]qqÍ pd eIsÍr dyK sb qMÍq qq
qqÍM Bwn]400]mnohr dws inrMjnI so sÍwmI so dws] sÍwmI dws BXo eyk so mhw kws
Gtw kws]401]ieq sRI gÎwn mMjrI nwm BwKw igRMQ kibqy mnohr dws inrMjnI
spUrn smwpqM]1]=]
300
AwrMB :<sRI gxyswX nm:[AQ sq pRs˜auqrI iliKqy ] sorTw ] vwcX lK kir jwn
inrgux srgux Xo khÎo]kir nmskwr bKWn vwcX qXwg kir lK
ko]1]cOpeI]AgÎWn skiq Awqm kI kihXy]auBY Anwid imly hI lihXy]AgÎWn
Aiml rhXo suND bKWnw]qW ko bRhm kir kY so jWnw]2]…
AMq : …Pl soic dw Bws prmwqw]AhM bRhm Pl khXo ibKÎwqw]sÍrUp mwJ dYÍ Pl ey
nwhI]ivklp rihq rhY so qwhI]12]sorTw]ieiq sRI sq pRs˜oqrI BwKw mnohr dws
inrMjnI kiQqy nvm KMfh]9]hO mY hO qUM nwih]hO qUM qO mY hY khI] sb hY hO qUM
mwih]hO qUM qUM qO eyk hY ] 13 sMbq 1769]brK swvx vid]12]sRI rivdws ry
nivnpury iliKqim iqh]suBM Bvqu]ieiq pRs˜oqrI BwKw]0]=]=]
301
AwrMB :< sRI vwihgurU jI kI Pqy hY ] Akwl shwie ] qÍpRswid]AQ swKI sRI Kwlsy kI
auqpqI kI auQwnkw ko pRsMg qurÎo]dohrw]sRI gur nwnk crn bMd AOr guirMn isr
inAwie]ilKo auqp`qI KwlsY siB muih krO shwie]…
AMq : …dis ipMifau nY inj bytI dey]ikCu mIrw koit sMig ikCu pwr siq dey ] huiq
sRI AMimRqsR buMgY aus qInY]inj mD rK duie GoiV ciVAin dInY]5]do]bWey ibhwry
isMG ku sMDU iCdnI vwil]6]do]igirXo purwxo huie bug
M o jo isAwm isMG huiq isRdwr
iqh gur pMiQ pRkwis igRMQ ilK doaU kIey suDwr]
302
Awm vyrvw :ADUrw hY iek ijld ivc v`K v`K hQ ilKqW bJIAW jwpdIAW hn[ ikDry-ikDry
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ p`qry nM: ault pult lgy hn [ ies leI pYNisl
nwl nMbr lgwey hn [ AMqly 45 qoN 58 p`qirAW qy Putkl kwiv hY[
AwrMB : < siqgur pRswid ] cilqu joqI joiq smwvx kw]sMmq]1596 AsU vdI]10]sRI
bwbw nwnk dyau smwxy]1]sMmq[1609]cyqu sudI]4]sRI siqgurU smwxy ANgd jI
smwxy]2]…
AMq : …dohrw]] siB Git bRhmu ibrwjeI jiq dyKo qiq pIAw[ ibnu smJY nhI jwnIAY
duKqu hoq iehu jIEu]svXw]khuM BCn BC A BC…..
303
h`Q ilKq nM : MS 278 s
isrlyK : sRI Twkir inD pRyim pRgws poQI
p`qry : 10 A - 28 A
Awkwr : 31.5X22 s.m. ilKq: 22X16.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, sqrW pRqI pMnw-22 [cupwsIN iqMn lkIrW (do lwl Aqy vKryvyN leI
kwlI lkIr) dw hwSIAw hY[vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[
Awm vyrvw :147 ryKqy hn[
AwrMB :]<] siqguirpRswid] ] sRI Twkir inD pRyim pRgws poQI] smiq iCAwihTw]sRI
vwihguru jI kI Pqy]]slok]inmiskwr guir dyiv kau siq suriq Dir iDAwn]qW qy
ABY pdu pweIAY sRI pUrx piq Bgvwn]…
AMq : …]ryKqw]siqguir kw bnwau ausqiq vwihgurU jI kI kil guir kI rihiq su
Kwlsw ByK cwrI hY]igrMQ poQI bYiT pVih Aru smJh nhIN ihrdY iehY bwiq mwnI
ju sBY ky isDwrI hY]so frqy hY jhwin isau iPrun Bey gurU pwis Kycry pukwrI DUm
fwrI bjwrI hY] min mih pwKNf JUTy Aru bwhr kIXU isXwim swc kEu n smJih
AncwrI ibkwrI hY[
304
Awkwr : 31.5X 22 s.m. ilKq: 23X16.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB :< siqgur pRswid]gauVI iQqI mhlw]5]sloku]jil Qil mhIAl pUirAw suAwmI
isirijxhwr]Ank Bwiq hoie pisirE nwnk eykMkwir]1]…
AMq : …ikil ibK kwtY hoie inrmlw jnm jnm ml jwie]hlq plq muiK aUjlw nw
po hYiq sumwie]so surqw so bYsno so igAwnI DnvMqu]soQurw kulvMqu so ijin BijAw
BgvMq]KqRI bRhmx sUdR bYsu auDry ismir cMfwil] ijin jwinau pRB Awpnw nwnk
iqs hr vwil]17]
305
AMq : …dohrw]gRh bsu bsu sis dUj dI vdI BwdRv idiv sin sys]BweI swihb cMdR kw
vrnI myG imRgys 128 ] ieiq sRI BweI swihb cMdRkwXM myG isMG icq ckor
AwnMddM]msqu suB msqu ]sRI rwmwXnm:]
306
AwrMB :< vwihgurU jI kI Pqy hY]sRI BgOqIey nmh]AQ pKXwn cirqR ilKXqy]
pwqswhI 10]BujMg CMd]qÍ pRswid]dsvyN gurU jI dI aucwrI hoeI kivqw ] qyrI ikRpw
hovY]quhI KVg Dwrw quhI bwFvwrI ] quhI qIr qrvwr kwqI ktwrI]hl`bI jun`bI
mgrbI quhI hYN]ijhwrO jhW Awp TwFI vhI hY]1]hy SkqI! quMhI is`DI qlvwr hY,
qUMhI dwqRI vrgI tyFI qlvwr hY[…
AMq : …sMmq ibkRmI sqwrW sO ikhw jWdw hY]A~Dw sO qy Pyr iqMn ho kih idE]BwdRoN dy
mhIny dI sudI (cwnxy p`K dI) As†mI iq`Q qy idn AYqvwr hY]sqluj dirAw dy kMFy
auqy ieh gRMQ suDwirAw hY ]405] (ArQwq sqluj dirAw dy kMFy auqy pwauNty ngr
ivc sMmq 1853 ibkRmI, BwdRoN sudI As†mI qy AYqvwr dy idn ieh gRMQ smwpq
hoieAw hY ) ieiq sRI cirqRo pKXwny iqRXw cirqRy mMqRI BUp sMbwdy cwir sO pwcvoN
cirqR smwpq suB msqu]805]1270]APjUM] 3 jnvrI 1963 bRhspiq idn poh
sudI As†mI[
307
nrwiexih]gur dieAwl smrQ gur gur nwnk pqq auDwrxih]vwhu gurU jI
shwie]Akwl purK] :< siqgur pRswid]
308
ArMB :…..qb sRI kbIr jI bWnI bolI jI] kw ko mwiq ipqw suqu kw ko kvnu purKu kvn
joeI]jb Gtu ibnsY qb koie n rwKY kwFhu kFhu hoeI]2]…
AMq : …qb Eih goibMd lok auiT kbIr jI gusweI jI kI crnI lwgy]kbIr jI ky isK
Bey]khny lwgy ij DMnu kbIr siq kbIru rwm kbIru]ikRsn kbIru lwgy
ismrny]sgly bolhu rwm rwm rwm---rwm siqgurU gurU---gurU jI siqgur
pRswid]135]kQw clIAw]ieku sO pYNqRI]auqwrw kIqw]auqwrw kIqw]imqI Pgix dI
24]cvIhvI[sMmqu sYie ATwrh]vrH duie 18002]siq bwbw nwnk jI[
309
Awm vyrvw : poQI ikqy ikqy ikrm-Kurdw, ijld ADUrI, pihly cwr p`qry Aqy 306 A qoN
310 a q`k mMglwcrn dy hn, AwrMB ivc 7 p`qry ibnHW hwSIAw vwly KwlI, ivc
ivc kwnI bdlI hoeI, 310 a qy bwbw sumyr isMG dy dsKq hn [ 309 A p`qry qy
smyN bwry iliKAw hY:-“hwXn bYkRm ds Bn AviD dÍwr ivDumwn[ aUrj mws isq
dÍwdsI bwr AWgirs Twn]4]qw idn pUrn Xh BXo jPr nwm muKvwk”[
ArMB :< hukm siq sRI vwih gurU jI kI Pqh]jPr 1 nwmh 2 pwqSwhI 10]3]Pqykw
1 Kq 2 dsvI pwqswhI jI kw 3] kmwey 1 krwmwq 2 kwXm 3 krIm 4]rjw
5 bKs 6 rwjk 7 rhwko 8 rhIm 9] qmwm 1 bjurgI 2 KVw hony vwlw 3 sKI Xw
bzurg 4]…
AMq : …(hy swkI myry pÎwly ko) kMFÎw qk 1 krdy 2 (Xwny pRym rUpI pÎwlw AQvw Xyh
isKÎo pRqI AwgÎw hY ik hy isKo myry pÎwry isMGo pRym rUpI pÎwlw kMFÎw qk Brky)
hrdm Xw hrswXq 3 pIxw Xw pwn 4 kro 5]( ies pRym rUpI pÎwly ko pwn krky
jnm mrn rUpI) BX 6 doƒ 7 loko ky ko 8 (Xwny lok pRlok ky ko) Bulwvxw 9 kro
10]21]K0 spsM† ieiq ] 21 ]ieiq sRI jPr nwmh tIkwXW dÍwds hkwXq ibvrxM
smwpqM suB msqu]12]AQ gRMQWq mMglw crn ilKÎqy]…ieiq sRI jPr nwmh
tIkwXW gRMQwq mMglw crn smwpq msqu ]suBM lyKk pwTk Xo dÍXo] sM.418 m mwG
bdI 11 bwbw sumyr isMG[
310
h`Q ilKq nM : MS 294 sMgRih
isrlyK : kvIblB (kvI vlB)
lyKk : hircrn dws
p`qry : 1-164
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw :ijld g`qw cmVw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy ruK do lwl
lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-13.
Awm vyrvw :poQI dy pihly p`qry iB`jy hoey, p`qirAW dw rMg pIlw ipAw hoieAw,ikqy-ikqy
ikrm-Kurdw, lwl rMg dI isAwhI nwl soD kIqI hoeI,p`qrw 147-151 q`k jMqr
mMqr Aqy bMd id`qy hoey; p`qrw 165 Aqy 166 qy kils† dy pMj dohry id`qy hn[
ArMB :< sRI gxyswX nm:] E sRI rwDw ibjYqy nmwim]AQ kiv b`lB ikRq kiv
hircrn dws ilKÎqy]dohrw]mohn crn pXo j mY qulsI ko hY bws]qWih sumir hir
Bgq sb krq ibGn ko nws]1]…
AMq : …dohw]sRI rwDw pd kMj kIrj inj nYnin lwie]ckRwhq ikX imRqÎu qb ikRsnih
kMT lgwie]90]ieiq sRI hircrn dws ikRqy ibRhq kiv blB gRMQ sMpUrn spqmo
DÎwie]7]
311
pwie vhu rwj sBw mwn dwn Aimq bfweI hY]3]dohrw]pMfiq gunI pRbIn pY ibnqI
krq Apwr]A`Cr mwqRw jo rhI piFXo sbY suDwr]4]
312
isrlyK : prcI goibMd isMG jI kI
p`qry : 1 a-139 a
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw :ijld g`qw cmVw aupr kpVw ciVAw hoieAw, dupwsIN KVHy ruK do kwlIAW lkIrW dw
hwSIAw, sqrW pRqI pMnW-9
Awm vyrvw :1-60 p`qry qk ilKweI suMdr, AgoN hor kwnI nwl iliKAw hoieAw, ilKweI Awm
pr pVHnXog, AwrMB ivc Cy Aqy AMq ivc s`q p`qry ibnHW hwSIAw dy KwlI[
ArMB :< siqgur pRswid]AQ prcI goibMd isMG jI kI]pwqswhI 10]pRQmy dsw mhlw
ky nwm ilKy]Pyir dsw mhlw kI ausqiq ky slok ilKy]Pyr dsw mhlw kIAw swKIAw
ilKIAw]1]…
AMq : …aus AsQwn ko dyK kr sRI gurU jI icq Awvdw hY]Aru jo jI aUhw jwqw hY]so
srb pRkwr kr pRsMn qw ko pwvqw hY]ieq sRI gurU goibMd isMG dI pRcI smyq swKIAW
pMjwih sMpUrx hoeIAW]50]
313
ArMB :<AwrqI sRI jgMnwQ mMglw krI]prsq crxwribMd Awpdw hrI]1]rhwau]
Gnn-Gnn GMtw bwjY byn bwsurI]bwcq imRdMg qwl nwd KMjrI[]2]…
AMq : …rwjw juDstr krq ausqq sRI bdRI nwQ ibsMBrMsI sRI bdRI nwQ jI ky pMc rqn
pVq pwp ibnwsqM]kot qIrQ Bey puMin pRwpqy Pl dwiekM]
314
ArMB : <[ siqgur pRswid]ausqq bwby nwnk jI kI]qotk CMd]qUM mC kC bYrwh
quhI]vhu nr isMG kw vpu Awih quhI]qb bwvn jg ky mwih quhI]Ab gurUAn mih
gurU nwnk jI ]1]…
AMq : …ieh kIrq ApnI kwn Dro]kv nIc kIt ky dUK hro]duh jg mih Awpn
shwie kro]hy gurUAn ky gur nwnk jI]19]
315
vyrvw :ijld qoN ibnHW, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, hwSIey qoN ibnHW,sqrW pRqI
pMnw-15
Awm vyrvw :poQI bhuq hI Ksqw Aqy ikrm-Kurdw, AwrMB ivc Aqy AMq ivc iek iek p`qrw
KwlI, ilKweI suMdr[
ArMB :< siqgur pRswid]jwpu] sRI muKvwk pwqswhI 10]CpY CMd]qÍpRswid]ckR ichn
Aru brn jwq Aru pwq nihn ijh]rUp rMg Aru ryK ByK koaU kih n skiq
ikh]…
AMq : …Baun BMfwr Drw gV jyqk Cwfq pRwn ibgwn khY hY ] cyq ry cyq Acyq mhw
psu AMq kI bwr Akylo eI jYhY ]32]0]0]
316
h`Q ilKq nM : MS 601
isrlyK : gÍwl kivqwvlI
lyKk : gÍwl kiv
smW : sMmq 1874
p`qry : 1 - 71 A
Akwr : 17 X 25 s.m. ilKq : 12 X 20 s.m.
vyrvw : ijld lYmInySn krky bwAd ivc bMnHI hoeI hY[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[
sqrW pRqI pMnw-25 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI sI bwAd ivc mweIkroiPlm krky, lYmInySn krvweI geI hY[
poQI dy hyT ilKy Anuswr p`qry G`t hn[ 1-12, 37-48, 61-79, 84-89, 92, 95-97,
113, 116 rcnw ADUrI hY[ poQI p`qrw nM: 13 qoN SurU huMdI hY[ p`qrw nM: 24/ 36 A
aUpr ieM\ iliKAw hoieAw hY[ “byd isMD nwg ss sMbq kr-k Ark ikRs˜ dÍwrsI AO
sukq roh nIr ly gey[ AYsy idvX idn ko pihr idn pwC - ly qy Drm dl swjy
dXw iJlmiJ ly gey]
AwrMB : “pwn ibMb ibdum smwn mwn Awn aupmwn ric rocn rswl iPr]”
AMq : “km kry joeI soeI kwm km nIie kry dWm dm kI hY jmw bUd sbnm kI ]1]”
pd nM: 210 qoN bwAd kwnI bdlI hoeI hY[
1
vyrvw : ijld g`qw, kpVw, bwAd ivc bMnIH hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[
ikDry ikDry lwl, kwly Aqy pIly rMg nwl KVyH ruK hwSIAw bxwieAw hoieAw [ sqrW
pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI [ gRMQ dy pihly p`qirAW qy lwl qy kwlI isAwhI nwl ilKq
ivc fIzweIn bxwey hoey hn [ gRMQ dy dUsry KMf ivc 10 p`qry q`k igxqI AMikq
nhIN [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] s`q sRI Akwl purK jI sdw shwXw ] AQ sRI jgq gurU
pMQ pRboD nwitk ilKXqy ] dohrw ]”
AMq : “j`Nih pRgt ir`NiD BMfwr Bl imliq sbih p`kÍWn rs ] ieh inrml pQ guru
dsm ipRX Bvih suibRiD sd ivsd Xs ] ieiq sRI su`NDX s`Nicdw nMd prMbRN`m
prmwqm prm ivsN`Rwm Awspd prmDwm sÍXmyv sRI Akwl purK ricq piQk jn
BNu`ikœ muikœ pRdwXk sRI jgq gurU pMQ pRboD nwieky auqRwDN` sRI mYinml pN`DqI pRkwis
kwXW isK sMqoK sRI gurU gRMQwid sq smwgm sRI muK mhWvwk aupdys pun: pRBu ivXog
isMG ibRlwp qQw lN`Cx vrnnM nwm cqrQo ivsRwm smwpqM suB msqu]”
pYnisl nwl kuJ A`KrW dIAW isDIAW kIqIAW hoeIAW hn [
2
Awm vyrvw : AwrMB nhIN hY[ p`qrw nMbr 95 guMm hY[ ies krky p`qrw 96 nMU pYNsl nwl 95
nMbr lwieAw hY[ p`qrw nbMr 95 qoN 108 qk K`by pwsy auypr p`qrw nM: 271 qoN 290
qk iliKAw hoieAw hY Aqy s`jy pwsy aupr 96 qoN 109 iliKAw hoieAw hY[
AwrMB : … sMgiq kInI Kwlsw mnmuKI duhylw vwhu vwhu goibMd isMG Awpy gur cylw]1] scw
Amr guibMd kw sunh gurU ipAwry] siq sMgqI imlwp kr pMc dUq isMGwry] ivc
sMgiq FoeI n lhn jo Ksm ivswry] gur iMs`KW ky muK aujly scy drbwry[ hir gur
goibMd inq iDAweIAY sc AMimRq vylw] vwih vwih goibMd isMG Awpy gur cylw]2]
AMq : … Xh vwr BgOqI mhw punIqw] jo ies aucrY iqs aupjY pRIqw] jo iesvr isEu
pRym lgwvY] so mn bwCq ieCy Pl pwvY] imty skl duK drd klysw] Pun pRgty bhu
suK prvysw] jo insbwsur rdy Xh vwry] so phucY Dur hir drbwry] Xh vwr BgOqI
smwpq kInI] qb Git ividAw kI sB ibD cInI] ieEu siqgur swhb Bey
idAwlw] qb Cut gey sB hI jMjwlw] kir ikRpw pRB hir grDwry] qb pkr bwh
BOjl so qwry] ieau krhY gurdws pukwry] hy siqgur moh lyhu Eubwry]28] ieq sRI
vwr BgOqI sMpUrxM]
3
AMq : … pauVI] sRb kI ryn eyhu mnu kr jWnhu] AMimRq nWmu mn mWih pCwnoh ] haumY
dUr krhu icq lwvhu] jo jo hukmu soeI kmwvhu] bcnu sMpUrnM min mih Drhu] krm
ibkrm pyK Ajru jrhU] hoie inrw inrwilmu sbdu kmwvhu] jn nwnk qu ibhMgim
pwvhu] ibhMgm bwxI sMpUrnu hoeI] vwihgurU jI] DMn gurU jI pwiqsh [pwiqswh] ]
4
h`Q ilKq nM : MS 605 g
isrlyK : nwsIcq nwmw (ADUrI) [nsIhqnwmw]
p`qry : 206 a – 207 A
Awkwr : EhI ilKq : EhIM
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ieh ikRqI ADUrI hY[ AMq dw iek p`qrw Gt hY[ p`qrw nMbr 206 qy 207 dy
aupr s`jy h`Q 268-269 Aqy K`by h`Q 88-89 ilKy hoey hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] rwg iqlMg mhlw ] 1 ] nwsIcqnwmw] kIcY nyk nwmI jo dyvY
Kudwie] jo dIsY jMmI pir su hosI Pnwih] dwiemu n dauliq k so ibsmwr] nr hYgy
kroVI nr hYgy hjwr]…
AMq : …hrwmI grIbw kau mwry ivgoie] vsqI aujwVY iPir n vswvY] kUkY pukwrY dwd n
pwvY] kroVI lKoVI krY bysumwr] keI ikRswx bpVy mrIvih hjwr]5] hwkmu khwvY
hkUmiq n hoie] dunIAw kw idvwnw iPrY msq loie] lUtY mulKu Awp phrY Aru Kw…
6
dieAw] imhr aunw dI dwrU qyrw] sMqu syiv iPir pvI n Pyrw] icq n AwieE dwqw
deI] ieq ibiD aumr Akw Q geI]…
AMq : …jlxw sBu jgiq clxw qMU idlu sweI nwil bMnu] iqqu vyly kuJ n suJsIAw jw
kwl pkVysIAw kMnu] Ago hI dI cyq lY qw hovI DMnu] byd kqyb pukwrdy swD ruVidAw
bMnu] sB AsnweI [ AwsnweI ] Awdr kI ] ivrlI AwsnweI kwdr kI] kdy n kIqo
gwPlw idl sWeI dy vwil [vil] iququ vyly pCoqwvsI jw kwlu lhysIAw Kil ]1]
8
h`Q ilKq nM : MS 606 A
isrlyK : pwrs Bwg (kImIAw sAwdq)
p`qry : 7 A - 441 A + 88 a
Akwr : 23 X 16 s.m. ilKq : 16 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : poQI dI ieh rcnw, PwrsI dI rcnw kImIAw suAwdq kI BwKw dw pMjwbI ivc
aulQw hY, jo v`K v`K iDAwEu ivc hY [ ijld au~KVI hoeI hox kwrn, swrI poQI dy
p`qry au~KVy hoey hn [ pMny vI do vwrI vMf ky AMikq kIqy hn [
AwrMB : “AQ kImIAw sAwdq kI BwKw iliKqy ] 1 ] ausqqu ] sukr jo hY mhwrwj kw ]
so AMbr ky qwry Ar myG kIAw bUMdW [ Ar pqR bnwspqI ky ]”
AMq : “srv dyvqw ijs kI srn kau pRwpiq hoqy hy ] iqs Awqm qqu kI aupwsnw krqy
hY ] ]
ieq pRnwXwm vrnnM nwmh - ” ies qoN bwAd ilKq aupr D`by pey hoey hn [ ies
poQI dI mweIkroiPlm vI bxI hoeI hY [
9
krn dI koiSS kIqI hoeI[ ilKweI Awm pr pVHnXog[ ivc ivc p`qirAW dw rMg
AsmwnI[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] swKI BweI gurdws jI kI] vwr XwrvI isKw dI Bgq mwl]
eyk smy BweI mnI isMG jI QI isKw pRsn kIqw] ju BweI gurdws jI ny ju isKw dy
prQwie vwr kIqI hY]…
AMq : …hfI cwV jlwiesI Awpu sunwrw rbu] Koty bIs n KwkVI kwiem kry kuqb] jr
bwlig sin KirAw pru Koty ikqy inkm] swihbu eIvY prKsI ijvY srwPw dMmu] Kry
Kjwny pausnI KotY idcn fwlu]………
11
p`qry : 290 a- 306 A
Akwr : 16 X 10 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ kuJ p`qry au~KVy hoey hn [
AwrMB : “gopnbwc Awps mYN` ] sÍYXw ] jwhI kY sMg suno imil kY hm kuMj glIn mY Kyl
mcwXo ] gwvq iBXo so aUT aur q hwN` hmw hU imil kY qh mNg lgwXo ] so ibRj
iqXwig gXo mQrwien gÍwrin qy mnUAw auctwXo” ]
AMq : “Xo kih guÍwrinXW hm so sB hI ibRjbwsn ko suK deIXy ] so sUD Buil geI qum
ko hmry ijh Aausr pwie n peIXy ] 36 ]”
12
suhylw ] 1 ] AauD GtY idnsu ry---” ies qoN A`gy p`qry nhIN hn Aqy hor rcnw
AwrMB kr idqI geI hY [
13
p`qry : pMnw nMbr AMikq nhIN Pty hoey hn [
Akwr : 11 X 15 s.m. ilKq : 7 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : p`qirAW dI hwlq bhuq Ksqw hY[ kwnI vI bdlI hoeI hY [ p`qirAW qy pMnw nMbr
AMkiq nhIN kIqw hoieAw [
AwrMB : “< siqnwm kryqw purK ] ilKMq pRwn sMglI ] iDAwau AstMg rqn jog kw ]
rwgu rwmklI mhlw ] pRQmy bMduyaU Awid gurUdyvw ] ijn pRswid pweIAY injy Bywvw]”
AMq : “swDn bwDn kCU n rhY sgl iqAwig nwd kE ghY ] nwnk ibiD so nwd ----
---]” ies qoN bwAd p`qry nhIN hn[ rcnw ADUrI hY [
14
h`Q ilKq nM : MS 613
isrlyK : ivs˜ purwx BwKw [ibsn purwx BwKw]
lyKk : lwl mRigMd
smW : sMmq 1900
p`qry : 91
Akwr : 21 X 33 s.m. ilKq : 12 X 25 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr Ku`ly p`qry do g`iqAW ivc bMny hoey[ isAwhI kwlI ivc ivc
vKryvyN leI kwSnI isAwhI nwl iliKAw hoieAw[ sqrW pRqI pMnw-16 hn[
Awm vyrvw : hwSIey ivc do iqMn QW ilKq; gRMQ dy pihly p`qry qy vyl bUty vwh ky mUl mMqr
iliKAw hoieAw [ gRMQ ikDry ikDry ikrm Kurdw hY [
AwrMB : “< siqnwm gur pRswid ] AQ ivs˜ purwx BwKw ilKXqy ] pRwsrovwc ] hy mYqRY
Xih jo quJY aupdys kroh auso AMmRiq smwn hy ] mn rUpI pwqR sY pwn kro”]
AMq : “ieq sRI ivsn purwx ivdWq sMpUrxM ] dohrw ] sMmq aunI sY ivKy aupR inKqR jwn
]” 1] ivswK mws kI KoV sw idn ds Xh ilK kIn ] lwl mRigMd pUrn kIEu pVY
rUp inj lIn ]2] smwpqM] suB msq ] Bul cuk mwP [
16
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ keI p`qirAW aupr, hwSIey qoN bwhr vI iliKAw hoieAw hY [
AKIrly p`qry aupr kwpI rweIt dw not iliKAw hoieAw hY Aqy kImq vI inscq
kIqI hoeI hY [
AwrMB : “srb Kwlsy jI ky vwsqy < siqgur pRswid ] E o AsM†gxyswXn ] AQ sd
isDWq ] grV purwx swr ilKXqy ] dohrw ] ikRq BweI iDAwn isMG igAwnI kI ]”
AMq : “sq sRI Akwl grV purwn swr ikRq BweI iDAwn isMG igAwnI kI myry hukm
ibnw koeI nw CwpY [ ies mYN gurU kw hukm hY ikrXw krm rIqI srb ko krn Xog
hY]
Bytw fyF Awnw hY gaU Gwt ky pony pws BweI hwkm isMG qy imlYgI ] sMmq 1944 jyT
mws mYN ]”
17
Awm vyrvw : AMk nM: 190 qoN pqirAW dw kwgz bdilAw hoieAw hY Aqy p`qrw nM:-7 qoN p`qirAW
dy nMbr vI qrqIb vwr nhIN hn pihlw p`qrw nhIN hY Asl rcnw p`qrw-a qoN SurU
huMdI hY ivc ivc kwnI bdlI hoeI hY [ ilKweI suMdr hY poQI dI hwlq vI cMgI hY [
AwrMB : “ijh vwr ihq iDAwvY sRI Bgvwn ] kml nwB kI ikRpw qy aucry byd purwn]”
pMnw - 2 A “ikRs˜ dws ko ikRpw kr pUrn kIno kWmu ] Awsw pUrn pRwn piq
prmysr pihcwn ]” ilKq dy kuJ AKr, A, Aqy lgW, mwqRW pwaux dw stweIl
purwxw hY [ “lIlw dsm iskMD kI kho pRIq icq lwie ] kmlwblB ikRs˜ hir kysv
kry shwie ] jo jo lIlw hir krI jd kul Dr Avqwru ] dust sMGwry sMq ihq BUm
auqwry Bwru ]”
AMq : “kuMqI suB hir ismrn kirau ] ikRs˜ rUp Git BIqr Dirau ] ieh lIlw koeI suny
sunwie ] pRym Bgq mwDv kI pwie ] kysv ikRs˜ mukMd murwr ] jnu inhwl ko drs
idKwir ] 190 ]”
18
Awm vyrvw : gRMQ dy p`qry Ku`ly, iek kwgz ivc bMny hoey hn[ ikDry ikDry gRMQ dI hwlq mwVI,
p`qry Ksqw hwlq ivc hn keI p`qirAW aupr ilKq hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI hY,
Aqy gRMQ pMnw nMbr 4 qoN SurU huMdw hY [
AwrMB : “hyq kho mY gwnI boD ibihq qoh sunwau ] jw isun Alp QImu mukqwaU 1 jwh
Anwqmmo ABmwnw ieMdRIAw Aru ky vs mwnw so hY duKI suKI Ar jIqy mnieMdrXw vs
kr nIqy [ 2”
AMq : “islwjwn QwvI suqM ieMdR qyeI cvI kuMd dudMq ko qwh gwXo ] mhw pRsn pMcIsmo
auqRwhI gurU isK CwbIsmo hyq BwXo Pl gMQM ko auqsvM hY sqweI pdwsMpKwnM khy cwr
mwhI ]”
20
AwrMB : “sRI gxyswX nm : ] ng srUpxI ] purw ircwpN BMjnM ] idRjwq grkrI jn ]
pRIqX Bup kwlkM ]”
AMq : “ieq sRI sMkrw cwrj vricMqM rwmws†kM suBM ]”
23
h`Q ilKq nM : MS 625
isrlyK : gurbwxI Aqy hor poQIAW
p`qry :1
Akwr : 10 X 8 s.m. ilKq : 8 X 6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy pwsy do do lwl lkIrW,
ivckwr iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [ poQI dy SurU ivc bwxI kbIr Bgq jI, slok
shs ikRqI mhlw ‘1’ slok syK PrId jI ky ] svXy sRI muKvwk mhlw 5] sveIey
mhly pihly ky 1” sveIey mhly dujy ky 2 , sveIey mh`ky qIjy ky 3 [ sveIey
mhly cauQy ky 4 ] sveIey mhly pMjvy ky 5 , slok vrW qy vDIk mhlw 1 ies
qrW, v`K v`K mh`ilAW dI (pwqswhIAW) dI bwxI hY [ ies qoN A`gy “ijq dir lK
lK mhMmdw” (pM. 202 – 203 A) bwie Awiqs … “ pM. 203 A - 208 A, “rwgu
rwmklI rqnmwlw hkIkq Twh mkwm”, pM. 217-217 A, qy “rqnmwlw suD auqwr
kIqw AKrI qorkIsI BI AKrI gurmuKI ilKI” id`qw hoieAw hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ] gOVI kbIr jI kI nwl rlwie iliKAw mhlw 5” Ayso
Acrj dyiKE kbIr ] diD kY Boly ibrolY nIr ] 1 ] rhwau ]”
AMq : asu Kwau kw nwau kjlI bnu iqRAw rwju hY] qhw BI sMgiq hY] 1 ]
25
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW [ sqrW
pRqI pMnw-5 hn[
Awm vyrvw : p`qrw nM:208 qoN bwAd pMnw nM: AMikq nhIN hn [ poQI dI hwlq Awm krky TIk [
AwrMB : “kiv qum lYhu ibcwr jhw jwnhu quk KMifq ] moih dos sumiq dyhu prm igAwnI
gun pMifq ]743 ]”
AMq : “ieiq sRI bicqR guin swgr ikRq qwhr smwpqM ] suB msqu ] sMmqu ] 1846 ]
BwdoR mhInw pRivsty 16 poQI smwpq hoeI ] ] ]”
26
h`Q ilKq nM : MS 632
isrlyK : cMfI cirqR aukiq iblws pwqswhI 10
p`qry : 1 - 123 a
Akwr : 16 X 11 s.m. ilKq : 12 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, au~KVI hoeI[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW
ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, p`qry bhuq Ksqw hwlq ivc hn [ poQI dy SurU ivc Aqy AKIr
ivc kuJ p`qry hwSIey vwly Aqy hwSIey qoN bgYr KwlI hn [
AwrMB : “< vwhgurU jI kI Pqy [ AQ cMfI cirqR aukiq iblws ] ] sÍYXw ] Awid Apwr
AlyK AnMq Akwl AByK AlK Anwsw ] kY isv skq dey suiq cwr rjo qm siq
iqhU purbwsw ]”
AMq : “Ar dIn dunIAw mih surKurU hovihgw ] qUie auhI jwx jo krj myrw isrjn hwr
sRI Bgvwn jI sMpUrn kIqw hY [ pRICw sMpUrn hoieAw sRI Bgvwn jI ]”
27
AMq : “ieiq sRI Bwgvqy mhwpurwxy iekwds iskMDy srI suk pRICq sMbwdy BwKXW sRI
ikRsn bYkuT ipAwxo nwm iekqIsmo iDAwie smwpqM ] 31 ] iekds iskMDy smwpqM
] jyT sukl KstI kujidvw ] sMbd solw sY bwnvw ] sMq dws gur AwigAw dInI ]
cqurdws Xh BwKw kInI ]”
29
h`Q ilKq nM : MS 637
isrlyK : Xog viSSt (pMj pRkrn)
p`qry : 545 ic`qr: sicqr pihly do p`qirAW qy ilKq duAwly fIzweIn bixAw hY[
Akwr : 24 X 33 s.m. ilKq : 17 X 22 s.m.
vyrvw : ijld au~KVI hoeI, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw nIlI lkIr ivc v`fw
Aqy nIlw lwl[ kwlI lwl Aqy iek hor kwlI lkIr ivckwr v`fI lwl lkIr [
sqrW pRqI pMnw-18 hn[
Awm vyrvw : pihly do p`qirAW qy ilKq duAwly fIzwien ,AKIr qy do KwlI p`qry Pty hoey[
ilKweI suMdr, gRMQ dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid EAM sRI prmwqmwey nmh: AQ sRI mhw rmwiex jog
viSst vYrwg pRkrx sRvx isimRq BwKw ilKqy ] sq icq AwnMd rUp jo Aqmw hY
iqs kau nmskwr hY ]”
AMq : “ivcwr kr ky ijn Awqm qq pwieAw hY jYsy iesiQq hovY qYsy hovY ] qum BI
iesI idst kau pwie kr Awqm qq kau dyKhu qb ivgq jÍr hovhugy ] Awqm qq
kau pwie kir bhuV jnm ky bMDn mon Awvhugy ] ieiq sRI AwrKy dyv dUq aukqy
mhw rmwiexy sq shMs†w shqwXM bwl kwfy moKo pwey KU aupsm pRkRxy smwpqM nwmu
srgh ] 93 ]”
31
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnI hoeI[ isAwhI kwlI[ hwSIAw bwhr nIlI lwl lkIr
Aqy nIlI lwl kwlI sunihrI kwlI lwl AMdrvwr cwry pwsy[ sqrW pRqI pMnw-21
hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI, pihly pMny qy ifzweIndwr hwSIAw [ vK vK gRMQ dy p`qry AMkw
nwl iek ijl ivc bMny hoey ]
AwrMB : “<siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru [ Akwl mUriq AjUnI sYBM gur pRswid
] jpu ] Awid scu jugwid scu ] hY BI sc nwnk hosI BI scu ] 1 ]”
AMq : “34 vIN pOVI ] Drm KMf kw eyho Drm ] qoN SurU krky kyqIAw KwxI kyqIAw bwxI
kyqy pwq nirMd ] kyqIAw sur --- A`gy ADUrw CifAw hoieAw hY [
32
Akwr : 30 X 35 s.m. ilKq : 23 X 27 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-24 hn[
Awm vyrvw : AKIr ivc hwSIey vwly 7 p`qry KwlI hn [
AwrMB : “qUM Awid jugwid krih pRiqpwl ] Git Git rUp AnUpu dieAwl ] ijau quDu
BwvY iqvY clwvih sBU qyro kIAw kmwqw hY ]”
AMq : “mwrU suhly mhlw 5 < siqgur pRswid ] gur gopwlu guru goivMdw ] gur
dieAwlu sdw bKisMdw ] gur swsq isimRq Ktu krmw gur pivqR AsQwnw hY ]1]
guru ismrq sB idsivK nwsh [ gur ismrq jm sMihn Pwsih ] guru ismrq mnu
inrmlu hovY guru kwty Apmwnw hy ] 2 ]
33
AMq : “ibidh swkI mhw swgry sbj gUM ] ik Aw rwbkwrsq jMg AMd rUM ] 20 ] 862
] lbw lb ib kuno dm bd mnos kun ] gry hr du Awlm Prwmos kun ] 21]863 ]
]12 ]
ies qoN A`gy do p`qry hwSIey vwly KwlI hn Aqy iek pwsy qoN ikrm Kurdw hY[
34
h`Q ilKq nM : MS 644
isrlyK : jnm swKI sRI gurU nwnk dyv jI
lyKk : BweI bwlw
p`qry : 11 a , A KwlI ; 258 PitAw hoieAw hY [
Akwr : 30 X 17 s.m. ilKq : 21 X 14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw au~KVI hoeI hY[ isAwhI kwlI[ hwSIAw iek pwsy do do kwlIAW lkIrW
Aqy bwhrvwr do do lwl ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-14 hn[
Awm vyrvw : rcnw ADUrI hY, poQI p`qrw nMbr 11 qoN SurU huMdI hY ijld auKVI hoeI hox kwrn
p`qry Pty hoey hn poQI dI hwlq bhuqI cMgI nhIN hY [
AwrMB : pMnw nMbr 11 qoN :- “vq Aqy gIqw hY insBy Acwxk nwnk jI dy muKwgru Aj
gYbI inklin gIAw ] suix kwlU qU ies dw DoKw koeI nw kru ]”
rwg Awsw mhlw ] 1 ] [ vwr slokw nwil ] pauVIAw nau ]9] [ qW syK ibrhm
kihAw qUM myrw pIr hY ] Aqy mY qyrw murId hW syK bhuqu qvjw kIqI su ] nwgurU
nwnk pwsoN ivdw hoieAw ] gosit pUrI hoeI [
AMq : “Aqy AkyqW AwKo qusI isK nhI ] qW pyir gurU Amgd AwiKAw suix BweIbwlw
iek idn mwqw coxI duhW puqRw nUi lY kir gurU nwnk pws byTI AwKx lgI ji qUM jo
AwpxI ------ies qoN bwAd p`qrw PitAw hoieAw hy Aqy ilKqI vI PtI hoeI hY
jo lVIvwr pVI nhIN jWdI[
35
smW : sMmq 1897 ibkRmI
p`qry : 1 - 255 A
Akwr : 16 X 24 s.m. ilKq : 11 X 19 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw pMnw 87 qoN lYky p`qrw
nMbr 156 A qk lwl isAwhI nwl dovyN pwsy KVHy ruK[ sqrW pRqI pMnw-28 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk, kuJ p`qry iek nu`kr qoN ikrm
Kurdw [ hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “<sRI gxyswX nm: ] kml dl ibpulnX nwiB rWmwX ] SRI rwmo jXq ] sRI
rwm dRwx nm: ] sRI gurvy nm: ] dohrw ] sRI rGuvr pd kml jug bMid gurih isr
nwie ] rwm cirq ky sMsikRiq slok kho vXwKXwie]”
AMq : “ieiq sRI rwm cirq mwnsy skl kl kluK ibDMÍsny auqr kWf Bkiq pRkws
smwpqM ] suBMBUXwq ] ieiq auqr kwf ]
sMmqu sis bsu nwg kuil spq munI qU dyK ] rmwiex pUrn kIXo smw punIq su vyK ]
mgsr mwsDu jWn ] dnuj gurU idn jwn ] kY ] loh gV bYTk Twn ilKXo su
bwlmukMd nY ] Å qqu squ ] sRI rWm cMdR jI ]
36
vyrvw : Kuly p`qry (do Akwr ivc) iek KwkI kwgz ivc lpyty hoey hn[ isAwhI kwlI,
vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW, ivckwr iek lwl lkIr[ sqrW
pRqI pMnw 9-10 hn[
Awm vyrvw : poQI do Akwr ivc hY Ku`ly p`qry kwgz ivc bMny hoey hn ilKq keI QwvW aupr
DibAW vwlI hY [ poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : “ aoN isRI igxyCwie nm: aoN AQ jnmswKI isRI sÍwmI nwmdyv jI ilKXqy pRwrBM
BwdRo 19 sorTw ] bMDo gorInMd ibGn hrn ibGXwn pRd]”
AMq : “ieiq sRI sÍwmI nwm dyv jI kI ibRD AvsQw Xwny iqRqIX pRkrx smwpqM ÇumsR
jnmswKI sMpurx hoeI ] ÇumsR ] dohrw ] jg pwvn ivgXwn Gn buDIvwn kulIn ]
ivdXw jwnxhwr siB lyKk Aiq pRbIn ] dohrw ] vwsI ngr Gumwx so soBiq nwm
idAwl ] ilKI Bwv ArpRIq sy ho kr Aiq ] ] ikrpwl ] ÇRI rwm cMdRw nm: Ï%m
Ï%m
37
Awm vyrvw : ikDry ikDry hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY [ pMnw nMbr 89 aupr qy
sMmq bwry ieM\ iliKAw “rtwrh sY covn skl ihjrI sMbq pwie ] sb rtwr sY
covno dohw rwKY lwie ]
phrwn sis rsnw - sqRy sY ATwnvyN mDu suid Cit buDvwr ]
AwrMB : <sRI dugW dyvXY nm: < sRI gxyswX nm : ] AQ rspRboD lKXqy ] ] dohrw
] Alh rwm Cib dy qXh gRMQn ky isr Awie ] jXo rwjn kI mukt qy Aiq soBw
srsie ] 1]
AMq : bury Bly sB qyr eI suin lIjY Xh nwQ ] rcy Awp ny hwQ sO lwj iqhwry hwQ
]1142] gRMQ kI pirpurnqw ] pUrn kIno gRMQ mY lY muK pRB ko nwm ] jw pRswd qy
hoq hY skl jgq ky kwm ]1143] suDrXo brn ibgwrhY kumiq ku dUK n lwie ]
TOir TOir liK rIiJ hY sumiq srs rs pwie ] ilKo gRMQ Xh Awg [ hUMv logn
kir ihq ju`D ] pY Ab Xwso soiD kY qwih kIijXo suD ]1185] 83]
rtwrw sY covn skl ihjrI sMbq pwie ] sb rtwr sY covno dohw rwKy lwie [
ieq sRI husYnI bwsqI ibl gRwmI sYXd bwkr suq sYd gulwm nbI bricqwXW rs
pRboD gRMQ smwpqM ]1 ]
ilKXo gRMQ AiB rwm ? suklw dsmI vwr gur sis suDw sr qIr jh
dIp Agn phcwn ] sis bs nwQh Awn ky , ShId buMg AsQwn
hir isMG jU Dir Dir rs pRboD inj ilKXo ]
38
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ] swKI gur hirgoibMd jI kI ] ] dohrw ] ] bhu
swKI Avr eyk qoNso kho sunwie ] sunqy bkqy sBn qy hovy gurU shwie ] kwbl kI
sMgq sBw AweI siqgur pws ]”
AMq : “rWm cMd jYsI ikRpw hnUMmwn mwn pY kIn ] soeI pdvI ibDI cMd vwhgurU qy lIn ]
p 8 ] ibDI cMd jo kihAw sI dIAw kVwh krwie ] bkqy sunqy aucrqy hovY rwm
shwie ] 59 ] swKI smwpqM ]”
39
Awm vyrvw : rcnw pMnw 125 qoN SurU kIqI geI hY jo ik ADUrI hY [ ieM\ mwlUm huMdw hY ik
rcnw dw ieh Bwg iksy hor poQI dw ih`sw hY jo ieQy lgwieAw igAw hY [
AwrMB : “……Dw ko Brm aupjwvY ko AwvY ko jweI ] dws AnMq khY kr joro gur jI kho
buJweI ] 9 AoDU suB AsuB kr doaU ikRXw krqw Awpih mwny ]” p`qrw nM: 128 qy
koeI hor ADUrI rcnw hY[
AMq : “ieq sRI AnMq prcy AnBO bwnI jYsy BXw prkws ] dws AnMq khy kr jory sunhu
rwm ky dws ] ] ieq sRI sI AoDUq sMbwd pMcmo aupdys smwpqM ] 5 ] spUrxM ]”
ies qoN bwAd iek pMny aupr kib`q iliKAw hoieAw hY ]
40
AwrMB : “<siqgur pRswid ] ] kib`Nq] jYsy inj muK qy inkwr kr qMqn ko pwsI ko
bnwie bIc Awp Psy fwvrI ]
AMq : “dws gulwb inhMg Bey qb byd mY Byd sunwie dieÎo ] 66 ] kibq`u sÍYXy, gulwb
dws jI ky smwpqM ] 1 ]
41
AMq : “kUr kTor mhwsT lMpt Aogn Aor bfo ibBcwrI ] AMimRq bYT sKI gn mY khu
ikXo krqwr deI br nwrI ] 39 ] spUrnM suBMBvyq` ]
42
hy] AsiQr iksy rihxw ] eyh bwq mn ivKy inscy kir ky iksy ivKy ihq nhIN
lgwvxw iblw prmysr ]”
43
h`Q ilKq nM : MS 652 sMgRih
isrlyK : mYnw squ
p`qry : 1 – 23 a
Akwr : 10 X 14 s.m. ilKq : 8 X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI[ hwSIAw kwlI isAwhI nwl, iek
iek kwlI lkIr KVHy ruK kuJ p`qry hwSIey qoN bgYr [ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI hY Aqy poQI kwPI Ksqw hwlq Aqy ikRm Kurdw hY keI pMinAW
aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ poQI dI hwlq mwVI hY [
AwrMB : “< siqgurU pRswid ] mYnw sq ilKqy ] cOpeI ] sq siq sq isrjn hwrw]
Aor JUTu sB jgiq pRswrw ] pun qy sq sq ijin jwinAw ] imiQA Cwif sq mnu
mwinAw ]”
AMq : “dohrw ] gin Avgn n ibcwrIAY ibnqI sunhu dYAwl ] kIjY byg Klws sB hUjY
qurqu ikrpwl ] ]96 ] mYnw ssqu spUrn ]
45
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ poQI dI hwlq cMgI poQI dy SurU ivc kuJ p`qry KwlI [ hwSIey dw
fIzweIn bxwieAw hoieAw hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] kQw pUrxmwsI kI ] doihrw ] sRI nwnk jI ko nmo kro su
ihq icq lwie [ pUrn kro gRMQ Xih qum mm hoie shwie ] brq kw mhwqm ] 1]”
AMq : “ieq sRI pUrnmwsI kI kQw smwpqM ] doihrw ] dsKq kysR isMG ky dwsn dws
khwie ] Bul cUk muih bKsIE pwT kro mn lwie ] sMmq 1948 [ mhInw sOx vwr
Ayq [ 9 [[[[]”
not : ies rcnw ivc hI pYqIs AKrI - pMnw 22 qoN izkr AwauNdw hY [ jo pMnw - 27
qk cldw hY [ Aqy ies ivc hI AwrqI dw izkr AwauNdw hY [ - Asl rcnw kQw
pUrxmwsI dI pMnw nMbr 40 a qy smwpq huMdI hY [
46
Akwr : 14 X 20 s.m. ilKq : 9 X 15 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-18 hn[
Awm vyrvw : poQIAW dy SurU ivc hor poQIAW bwry izkr kIqw hoieAw hY [ aus qoN Agly pMny
aupr vI v`K v`K poQIAW bwry disAw hoieAw hY [ rcnw dI ilKweI suMdr, poQI dI
hwlq Awm krky TIk; pMnw nMbr 122 a qoN bwAd do - iqMn pMny KwlI Cf ky ies
rcnw dI Asl rUp ivc bMgwlI dI rcnw kIqI hoeI hY [ ijsdw aulQw bMgwlI qoN
ihMdI Aqy bwAd ivc pMjwbI ivc kIqw igAw hY [
AwrMB : “<sRI goibMdwX nm: joiqK AOr golwDÎX ] ArQwq ] joiqK pdwrQ ky AOr
ipRQvI ky srUp AOr nwnW dys AOr ndI AOr prbq AOr gsXw iDkwr AOr eIsr
rwDnw AOr bwix`jÎ AOr lok sMKXwieqÎwid kw ibvrx lokoN ky ivsyK gÎwpnwrQ ]
bMgwlI BwKw sy ihMdI myN qwmsn swihb ny qrjumw ikAw ] sRI rwm pur sn 1822 ]
inrKrwt ] pqRsMKXw ]”
AMq : pMnw nM: 122 ] “dohrw ] kyhr isMG nrys ihq pusqk ilKI bnwie ] sMmq
suiq bsu bsu ssI mkr mws suKdwie ] 1 siqgurU shwie ]”
iqMn cwr p`qry hwSIey vwly KwlI ies qoN A`gy dyvnwgrI ivc rcnw 1 - 10 pMny
qk kIqI hoeI hY [
47
sQwn : kwly
p`qry : 32 a - 37 A
Akwr : 15 X 12 s.m. ilKq : 11 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI Awm krky TIk TIk [ poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ]sRI vwhgurU jI kI Pqy ] ausqq sRI AMmRqsr jI kI ]
CMd]”
AMq : AMimRqsr qy qIn kos kwly pscm Er ] sMDU bhu qw mY bsY auqmu hY vhu Taur]
vwsI iqs hI ngr kw soNDw kv (kiv) kw nwau ] sMqn kI srnwgqI rwKY iqn kau
rwm ] ausqiq sMpUrnM ] sRI AMmRqsr jI kI ] pVy suxy moK muKiq pwvY Bul cuk soD
pVnw [
49
AMq : “ieiq sRI BivKÎq purwxy aumw mhysur sMbwdy AMimRqsr mhwqmy nwmu Asstmo
iDAwie smwpqM ] 8 ] 1 ]
ieiq sRI AmimRqsru suDw srovr mhwqmy gurU ausqiq smwpquM msuqu suB msqu ] 1 ]
1] ] suMB ] 1 ] ]”
51
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, poQI ikrm Kurdw Aqy Ksqw hwlq ivc hY [
AwrMB : “AQ swr gIqw ] < siqgur pRswdu ] ilKXqy ] Arjn vwc ] Arjn sRI iks˜
Bgvwn pih pRsn krY hY ]”
AMq : “ieiq sRI BwrQ purwxy AsÍmyd biKAwn pUrib Awau cwlIsmo kb tihkin jIAw
jwnw ] 40 jY scdw nMd sRI rwm cMd ] rwm jI rwm jI rwm jI ] sRI rwm jI sIqw
mwqw jI ] dohrw ] BrQ sqRGin sRI rwm jI Pun lCmx cwry Brwiq ] juD kirq
lv kus ijqy Bly bxy smwj ]
52
AwrMB : “<siqgur pRswid ] gosit bwby nwnk jI kI mky Aqy mdIny ivic hoeI ]”
AMq : “sloku ] kwlu BieAw bhu rUpIAw Git Git rihAw smwie ] jh jh dyKau
iDAwn Dir sB mih rihAw smwie ] 1 ] 40 ] 1 ]
53
p`qry : 261
Akwr : 12 X 21 s.m. ilKq : 7 X 14 s.m.
vyrvw : ijld gqw cmVw auKVI hoeI[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy KVHy ruK, do do
kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 240 A q`k gRMQ dI hwlq mwVI, p`qry auKVy hoey[ hwSIey ivc ilKq;
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ p`qirAW dw rMg AsmwnI [
AwrMB : “] 2 ] siq gurU jI shwie ] <siqgur pRswid mMgl bwbw nwnk gurU AMgd
gurU Amrdws ] rwmdws gurU Arjn hir goibMd gur rws ]2 ]”
AMq : “piVq suxiq inhwl huie siqgur dy pwQw ] sMmq 1923 ‘mwg sudI 5 [ poQI
swKIAw kI ilKI AlIgV ky mwih ] pVY sunY suK pwveI duK dirdu imt jwih [ 1 ]
] ]”
55
sunq lhY suK ibsrwm ] 61 ] dohrw pRym mhodD pYiT kY ko goqw lyie ] hir rqn
Amolk hwiQ iqs shjy siq gur dyie ] 1 ] 16 Buly cuky bKsxw ]”
56
AMq : “kl jug nwnk guru goibMd ggw goibMd ggw goibMd nwm jpwvY ] cwry jwgy chu
jugI pMcwiex ivic jwie smwvY ] cwro Acr iek kir vwhgurU jip mMqR khwvY ]
jhw qy aupijAw iPir qhw smwvY ] 49 ]”
57
AMq : “isNk my kwrin ilKih ilKwrI kIrqnIey gux gwvih ] isNk my kwrin QIey
pwiqswhw dill sNkir ly Dwvih ] isNk my krin hoie mvwsw ikly koit bxwvih ]
liK kro ------- gost mky mdIny kI pUrI hoeI ]”
58
AMq : “myK ibRK krk mkr suuÍrgy ] imQun kMinAw ] qul Dn nWgy isMG Ail kuMB mIny
imRqU ] ibcrq BdRw qRYBvn mDy ] 1 ] 11 ] 1 ] ] ]”
not : ies ivc ‘sgnOqI’ ‘supny ky l`NCx’ Aqy ‘joqk dI poQI’ Awid vI hY [
59
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ rwjnIq ikRq kivdyvI dws ilKXqy ] kib`q ] nIq
hI qY Drm Drm hI qY sRb isD nIq hI qy Awdr sBwn bIc pweIAY ]”
AMq : “dwn ky n mwn ky n swhsn jnmn ky n mDm Ajwn ky indyKby ky swj ky ]
sukRq n krby ky muK kRUr rrby ky AwphUM fubq bykO borq smwj ky ] 1119 ] dyvI
shwie jI ]”
61
p`qry : 399
Akwr : 24 X 32 s.m. ilKq : 10 X 22 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw auKVI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw-
21 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI [ gRMQ dy SurU ivc iek Aqy bwAd ivc pMj p`qry KwlI [
hVqwl Pyrky suDweI kIqi hoeI; ikqy ikqy hwSIey vwlI QW ilKq [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ gur iblws sRI gurU bwby swihb isMG jI kw ilKXqy ]
ikRq kiv BweI soBw rwm A`fx swhI jI kI ] dohrw ] sRI gurbwnI gnpqih nwX
sIs kr jor ]”
AMq : “ieq sRI gurU iblws gRMQy sRI siq gur swihb isMG jI ko sc KMf pRsQwn brnnM
nwm spqmo iDAwie smwpqM sq suB msq ] 1 ] 1 ]
ieq sRI siq gur swihb isMG scKMf vwsI smwpqM ] 1 ]
AQ gur iblws ikRq kiv BweI soBw rwm A`fx swhI kI BweI guid`q cMduko jigAwsU
ko ] AQ suB sMmqurwjw ibkRmw jIqu ko ] sMmq 1922 imqI Pguxu idny ATwrvI 18
- Pgx sudI qRXodsI sMpUrn kIqw sI Amrqsr jI suDw srovr ko kMfy prK
bYiTky rcnw rcweI BweI soBw rwm ny [
Buil cuik sRI gurU mhWrwj guru swihb isMG ji swihbjwdy ibsn isMG qygu isMG
ibkRm isMG Aqr isMG sUrq isMG sujwn isMG swihbjwdw bwvw Kym isMG hor sRbq
swD sMgiq sMjugiq iqsko myrI bMdnw bwrMbwr Awip shwie hovY ] 1 ] hrI hir
hrI hir ] rwm nwm ] rwm ikRs˜nmonm : -
62
vyrvw : Kuly p`qry lkV dI P`tI ivc bMny hoey hn[ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-10
hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI, ikDry ikDry hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ CpY ilKXqy ikRq rjb jI ] ] gur pUjw kw AMg]
bYrwg rmY ibqo Ast kul pwrs DrIXih ] klp ibRC bnrwie Pul Pl Amrs suB
rIAih ]”
AMq : “dohrw ] dwdU qum jIau ky Aaugnq jy sukwrn kaun AgwD ] myrI jrnw dyK kY
mq ko sIKY swD ] 90 ] AQ CpY sMpUrn rjb jI ky ] ] msq suB msq ] ]ApjU
] ]CpY ] ] 8] ]”
63
Akwr : 14 X 26 s.m. ilKq : 10 X 21 s.m.
vyrvw : Kuly p`qry, PtI ivc bMny hoey hn[ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI [ ilKweI suMdr hY [
AwrMB : “< [ siqgur pRswid ] sRI prmwqmnynm : AQ ADXwqm prgRs ilKÎqy ]
sÍYXw ] = ] sqRwvr jMg mjIv ijqy jig BWq inBWqM Bin vyK Dry hYN ] qW mih
sq`NX icdw nMd eyk suAwq min BÎM prkwS kry hYN ]”
AMq : “byd bcn isNimRq bcn ]228] kih suKdyv iblws ] ADXwqm prkws qy
ADXwqm prkws ]229] sMpq sqRh sY brK pcvn Awis†n mws ] eykwdis
buiD gRMQ ko sukl pK suB jwin ] 230 ] ieq sRI suKdyv ikRq ADXwqm pRkws
smwqM suB msqu ] 231 ] = ] 0[ ]= [0]”
64
p`qry : 19
Akwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 13 X 8 s.m.
vyrvw : Kuly p`qry sIqy hoey hn [ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, pr ikDry ikDry DibAW vwlI hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] sÍXw ] syq kry ijn swgr pY sB dyvn ky duK dUr
imtwey] rwvx ky ds sIs kty suB BIKx ky isr CqR iPrwey ]”
AMq : ieiq sRI mq mwn isMG crx isKq gulwb isMGy ngOrI rwey Awqm jyn ivrcqM Bwv
rsWimRqI smwpqM suBM BUXwq ]”
SRI rwm sRI rwm siq jI ]”
65
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : <siqgur pRswid ] sRI gxyswXnm : ]dohrw ] “dyvI mwqw swrdw ieMdu
smhws] bMdo pd pMkj sdw kro sUmiq prkws ] 1 ] sMkr CMd ] gxnwQ dws
invwie msqk bMdnw pgDwr ]”
“ieq sRI mq AiDAwqm rmwiex aumw mhysur sMbwdy auqR kWf ibkuMT inrXwxo nwm
nvmoiDAwie ] 9 ] sMpUrxM suMB Bvq ] fIzweIn bixAw hoieAw ]”
AMq : “gurU goibMd isMG ky pdwr ibMd mMjulM ] invwie sIs bMdnw su jor pRym AMjlI] sm
sq s`qR mwr qyj puMj jwib QirXo ] Anyk dUKdwr isK puMj jwau bwir ] 51 ]
dohrw ] jw pd pMkj nIr lih bMDn dey inKr ] mwn isMG gur ko nmo qpo igXwn
Avqwr ] 52 ] gRih AgnI vs cMd puin sMbq AwnMd Dwr ] dsmI kwqk sudI
suBw surw Dis gurvwr ] 53 ]”
66
h`Q ilKq nM : MS 686
isrlyK : jnm swKI [ bwly vwlI ]
ilKwrI : pYVw moKw
p`qry : 1-7, 1-744 a
Awkwr : 23X12 s.m. ilKq : 19.5X9 s.m.
vyrvw : ibnHW ijld, dupwsIN KVHy ru`K do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw-17
hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, keI QWeI kwnI bdlI hoeI, pihly s`q pq`irAW qy poQI dw
qqkrw id`qw hY, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, ivc-ivc do kwlIAW
lkIrW ivc iek lwl lkIr dw hwSIAw[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] jnm pqRI bwby nwnk dI sMmq 1582 pMdRh sY bYAwsIAw
imqI vYswKu sudI 5 pMcmI] poQI ilKI pYVy moKy sulqwnpur ky Kqryty gurU Agd
ilKvweI pYVy ilKI] muKwsq bwly sMDU jtyty kI rwie Boey dI qlvMfI AhuieAw
Awhw]…
AMq : … jqu DIrju squ vyd kir Bau BMwfy kir swr] iqs ivc AMimRqDwr hY scw nwmu
Awpwir] ijs njir krm iqs kau hoie isPiq sbdu vIcwir] dwis nwnk gurmuiK
pweIAY scI Bgiq BMfwir]1] bolhu siq gurU bwbw vwhugurU DMnu gurU siqgurU siqgurU
isD gosit pUrn hoeI] gur pRswid]1] ] BUlY cUky bKis lYxw] sdkw gurU Kwlsy kw
sdkw] ]
67
AwrMB : “<siqgur pRswid ] sRI BgauqI jI shwie ] sMq pRqwp ] dohrw ] “kwrinu
kwrnY guibMid isMG kauqk Apr Apwr ] sUKm hI sux BwKw krI kiQEin jwie
bIcwru ]”
AMq : qum kwhy Brmoiq ho ] miq kwcI ] hm jwvhgy qum mwnhu swcI ] qum mn mq
khw krhury BweI ] hm isau Kwlsy kI bin AweI ]
68
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ ivcwr mwlw gRMQ ilKXqy : suAisœ sRI gxyswie nm :
pRmwqmny nm : AQ ivcwrmwlw AnwQ purI ikRq ilKXqy ]”
AMq : “gIqw BrQr komqo eykwds kI Xugq ] AsRtwv kR visst pun kuCuk ApnI
aukq ] 43 ] ieq sRI ivcwr mwl AwqmvwnkI ibRq Astmoibsrwm ]8]210]
ivcwr mwlw ilKI suMdr isMG Twkr ml vwsqy BwdRo dI ] 9 ]”
69
AwrMB : “sdw isD dw buDdw ] ibRD krqw ] Ado aurD ArDM ]AGMaG horqw ] 58 ]
prMm pRm prmysÍrM ] pRoC pwlM ]”
AMq : “sdw AMg sMgo ABMgM ibBUqy ] 198 ] jwp sMpUrin hoieAw ] KusI krnI nmu,
icqu AwvY ] 1 ]”
70
AwrMB : “AQ bwjnwv ilKÎqy ] 1 ] E o sq gur pRswid ] pCwx rog Ar -------A`gy
ilKq ikRm Kurdw imtI hoeI ] dohrw ] bMdo sRI gur pd jlj jo plv sMswr]”
AMq : “sB logn kI smJ ihq moqI rwm pRbIn ] 83 ] gurmK isMG srdwr ihq kot
kmwlIey mwih ] moqI BwiKAw krI dws gRMQ khwih ] 84 ] sorTw ] sMmq ibkRm
rwie As†w ds s†q jwnIey ] qRY sT aupr pwieAw siv swK SB gB lo ] 85 ]
dohrw ] ikRs˜ pK iekwdsI bwsr ss suK dwie ] bwj nwm pUrn kIAw pfq gunq
ihq pwie ] ieq sRI bwj nwmw gRMQ iDAwie aunqIsmo smwpqMq ho ]
ies qoN bwAd iek p`qrw nusKw iliKAw hoieAw hY [
71
h`Q ilKq nM : MS 693 e
isrlyK : sIhrPI gurU gulwb dws jI kI
ilKwrI : kilAwx dws gulwb dwsIAw
smW : 1979 ibkRmI
p`qry : 2a - 8 a
Akwr : 13 X 25 s.m. ilKq : 10 X 21 s.m.
vyrvw : EhI [ p`qrw nMbr 3 qoN 8 a q`k hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK do do lkIrW pYnisl
nwl vwhIAW hoeIAW hn[ sqrW pRqI pMnw- 9 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ sIhrPI gurU glwb dws jI kI ] jy ilKÎa]”
AMq : “XyhI hovxw lok prlok qYnU iesy aupro hoie dsWvxweI ] pwvtubIAW XyhI gulwb
dwsw jUNn jUNnw ivKy BtkWvxweI ] 30 ] ieq ishrPI spUrnM smwpqM]”
72
h`Q ilKq nM : MS 693 k
isrlyK : aupdyS nwmw
lyKk : jvwhr isMG
ilKwrI : kilAwx dws gulwbdwsIAw
smW : 1979 ib:
p`qry : 21 a - 24 A
Akwr : 13 X 25 s.m. ilKq : 10 X 21 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk, ilKweI suMdr [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] aupdys nwmW jvwhr isMG kw ] dohrw ] mwns dyh Amol
hY auqm kul mo bws ] suMdr rUp AnUp hY vsQ, juvw pRkws ] 1 ]”
AMq : “kOn qumwrI Tor hy kYsy drsn hoie ] kYsy jpIey mMq ko srv isD ijau hoie]
hmsy qum ko bhuq hY qum swhmy n koie ] dyhdwn sMqoKIAw gmu dlgIrI Koie]”
73
AMq : “nw aucy nw nIc khwXw nw dlgIrn rwjI ] rWm JroKy Awsx kI Aws B jgu ifrw
bwjI ] isMG jvwhr sq gur swcy Kyl Ajwie bujwjI ] 30 ] mwJW jvwhr isMG
kIAW sMprnM ]”
74
hY [ EAMnmo Bgvqy vwsu dyvwie ] ieq sRI gxyswien: sRI rwm jI ] sMpUrxM ] sMmq
1883 ]
76
AwrMB : “jnm swKI sRI gurU nwnk dyv jI mhwrwj, pYn nwl bwAd ivc iliKAw hoieAw
hY[ ilKI pYVy moKy sulqwn pur ky vsnIk Kqryty ] gurU AMgd jI ilKweI ] muKw siq
bwly sMDU jtyty dI ] rwie Boey dI iqlvMfI AwieAw Awhw ] gurU AMgd jI ƒ FuifE
su ]”
AMq : “qw gurU nwnk jI kihAw BweI mwn cMd quJ ko Awpy hI Kbir hovYgI ] qw mwn
cMdu kihAw jI qumwrw nwau ikAw ] Aruie ---
ies qoN A`gy p`qry nhIN hn, rcnw ADUrI ]
77
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “mohxI CMd ] jY jY dyvI BvwxI ] BauKMfI durgwsr bwxI ] kysrIAw bwhI kau
mwxI ] BYKMfI BYrivau DwxI ]1]”
AMq : “jY mweI gweI bydwxI ] AniCd AiBd A iKdwxI ] BY hrxI srbM sMqwxI ] jY
dwqw mwqw ikRpwxI ]8]”
81
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ p`qrw nMbr 511 qoN 517 q`k Ksqw hwlq ivc
hn[ p`qrw nM: 517 cwry pwisauN qoN kwgz lgw ky joiVAw hoieAw [ ilKq dy
AKIrilAW do p`qirAW dI isAwhI Aqy kwnI bdlI hoeI, bwAd ivc s`q p`qry
hwSIey vwly KwlI [ p`qrw nMbr 310 qoN 517 q`k TIk krky dubwrw AMikq kIqy hoey
hn [ p`qrw nM:510 –519 AMikq nhIN [
AwrMB : “< AM sRI swrssUqI shwie ] kv ikRq idAwl AnymI ] AstwvkR BwKw bunqy]”
AMq : “ieq sRI miq idAwl nymI ibcrqM AstwvkR BwKw sq pRkrnM ] 20 ]
sMpUrnM] suBM msq ] suBM msq ] suMBXw ]”
82
h`Q ilKq nM : MS 707
isrlyK : isDWqy rhs
lyKk : sdw nMd
smW : sMmq 1896
p`qry : 1-160
Akwr : 14X13 s.m. ilKq: 10X6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw iqMn pwsy, pihlW iek
kwlI lkIr Aqy iPr do kwlIAW lkIrW cwry pwsy[ sqrW pRqI pMnw -15 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI[ p`qrw nMbr 52 A Aqy 55 a KwlI pr ilKq pUrI [ hwSIey
ivc ilKq, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI gxysw nm: AQ isDWq rhs ilKXqy ] dohrw:
icdw nMd mY bRhm jo prm pRkwsk rUp ]”
AMq : “sRI rwm sq jgq Asq ] jo ivcwro su pwX suB mq ] vwihgurU hry rwm ikRs˜w ]
gurU nwnk goibMd isMG jI ] Bul cuk bKskxI ] vwDw Gwtw soD pVnw poQI pUrI hoeI
] smq ] 1896 ] mhInw vswK idn 10 ] ] ]”
84
h`Q ilKq : MS 711 e
isrlyK : cMfI cirqR aukiq iblws
p`qry : 152 a – 250 a - 266 A
Akwr : 20 X 11 s.m. ilKq : 14 X 7 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI , ilKweI suMdr [
AwrMB : “<vwihgurU jI kI Pqy [ AQ cMfI cirqR aukiq iblws ] sÍYXw ] Awid Apwr
AlyK AnMq Akwl AbyK AlK Anwsw ]”
AMq : “cOdh lokw CwieAw js jgmwq dw ] durgw pwT bxwieAw sBy pauVIAw ] Pyir n
jUnI AwieAw ijn eyh gwieAw ] bolu vwihgurU jI kI Pqy ] [ vwr cMfI kI vwr
sMpUrn hoeI ] siqnwm jI ] ] ] ]”
85
h`Q ilKq : MS 711 k
isrlyK : pscm kwrj isDI
p`qry : 1 –3
Akwr : 20 X 11 s.m. ilKq : 14 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw–7 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI , ilKweI suMdr [
AwrMB : “Awqvwr (AYqvwr) ] pUrb lwB dyKy ] Agny aukwr jnu hoie ] kC n BI kwrju
n hoie ] neI ruqu mrx dyKo ] pCm ArD nws hovY ]”
AMq : “pscm kwrz isiD ] bwieb mrxu dyKY ] auqR kwrju n hoie eIswn lwB
dyKY]7]”
86
AwrMB : “< siqgur pRswid ] 0000 ] swKI pwiqswhI dsvI jI kY kwrn kw ] sMmq
1651 imqI kqk kiqk vdI pMcmI idn Awieqvwr kI vwhgurU jI dKn ko crn
Dwry ] bhwdr swh bwdswh ky swQ Agy ]”
AMq : “hukmu hoAw cok gohy kw Gr Ar hit nhI pwvxw ] gohy nwil rotI pkwvxI nwhI]
vwhgurU jI ky Kwlsy kI Pqy ] 0 - 00 0 0 0”
87
h`Q ilKq : MS 711 j
isrlyK : gurbwxI
p`qry : 1 a - 136 A
Akwr : 20 X 11 s.m. ilKq : 14 X 7 s.m.
vyrvw : EhI[ hwSIAw cwry pwsy do-do kwlIAW Aqy iek lwl lkIr[ sqrW pRqI pMnw-7
hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI ,poQI dI hwlq cMgI , ilKweI suMdr [ies rcnw ivc gurbwxI qoN
ielwvw, bwbw PrId, kbIr bwxI vI leI hoeI hY [
AwrMB : “< siqnwm krqw purK inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gurpRswid ]
rwg iblwvlu mhlw 1 caupdy ] Gru ] 1] qUM sulqwnu khw kau mIAW qyrI kvn
vfweI ] jo qUM dyih so khw suAwmI mY mUrK khx n jweI ]”
AMq : “sMuB nsuMB sy kot inswcr jwh iCny kib KYhir fwry ] DUmR locn cMf AaumuMf sy
mwhKsy pl bIc invwry ]”
88
vyrvw : ijld moty KwkI kwgz dI[ isAwhI kwlI; vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy KVHy
ruK do do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw –11 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, iek pwisauN kwgz Bury hoey [ hwSIey ivc ilKq [ gRMQ dy
AKIr qy joiqS nwl sbMDq iek Kwkw vwihAw hoieAw [
AwrMB : “ 1 ] siqgur pRswd ]sRI gxyswie nmw ] AQ swir gIqw ilKqy ] Arjno vwc ]
Arjn sRI ikRsn Bgvwn pih pirsin kry hY ] hy pRmysur jIau AMkwir kw mhwqum
Ar rUp Air AsQwn iqsky suixny kI myrI bwCw hY ] qum ikRpw kir ky kir ky
inrUpix kro ]”
AMq : “ieq sRI Bgvq gIqw sUp inKqR su bRhm ividAw Awjog swsqRy sRI ikRsn Arjny
sMbwdy gIqw swr sMpUrnM ] suBM Bvq kwilAix ] sRI rwm ikRsn ArpxM ] sMmq ]
1923 ] thl kIqI BweI Pqy isMG smwl KylW ivc ] mhInw mGr dw qrIk 11 ]
idn Cinvwr spUrn hoeI ] pRICw srb kwrij kI ] AMgwqy hQ lwvY ] iPr suKu duKu
LwB Krcu ivcwrY ] ienw ipVIAw qy hiQ rKY ]” AKIr qy joiqS sbMDq iek Kwkw
bixAw hY [
89
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ AnBv proK BwKw ilKXqy ] sloku ] hir prm
ind mup dy sÍwrmI s†rM ] ivAwpk srb lokw inkwrxM qnmwimh ] AporK AnBv
Xw inscY kir khI siq hY ]”
AMq : “ieq AnBv ] ieq AproK AnuBv BwKw smwpiq ] ikRq kv sMkrw cwrX
ivcrqy AnBv proK sMpUrn BXw ] do ] sdw BvwnI dwhnI gvrI pUq gxys ] ey
pWco riCXw kry bRhmw ibsn mhys ]sMmqu ]1 ] 90 ] 7 ] imqI cyqR dI 10 poQI
sMpUrn hoeI ]”
90
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI gxyswey nmh ] AQ sRI hr Brq vYrwg sqk BwKw
ilKXqy ] dohrw ]”
AMq : “dohrw ] riv pRBwv iqRXo dsy ko hr ih iq sr aur BRWiq ] siq hyq sÍ jwnin ko
BXo Ap Ab sWiq ] 74] sorTw ] Brq sqk vYrwg pRwrBMXo cuhxI pury ] smMp
ivqR pRXg suDwsry ieq sRI BXo ] 76 ] dohrw sis vs vs rs sisvqI drsw suky
mwih ] sMpUrx sMpUrxM BXo gRMQ suBAwihM ] sRI sMkrwX nmo nm : sRI rwmwXn snom :
] =”
91
ATwrw sY AwTsI ] sMpUrx hoieAw gopI cMd boloy BeI jI vwihguru jI ] quhI qUM ]
imqI Pgxu dI ivsw vI ] iddwr isMG sux BeI siqgurU hoeyAw Awp shweI ]”
93
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn, Ksqw hwlq ivc[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw
cwry pwsy dohrw, do do jwmnI, lwl lkIrW ivckwr iek motI lkIr [ sqrW pRqI
pMnw–20 hn[
Awm vyrvw : poQI iek nu`kr qoN bhuq Ksqw hwlq ivc hY [ ieMJ mwlUm huMdw hY ik poQI iB`jI
hoeI hY [ ilKq suMdr hY [
AwrMB : “< sRI huvl Akwl AQ bdry munIr ilKXqy bYNq ] krUM pihly qohId Xjdw
rkm ] Jukw ijs ko isjdy mo lOho klm ]”
AMq : “poQI pUrI hoeI bdry munIr kI AsU dI 9 buDvwr iekwdsI vwly idn sRI AMimRqsr
swihb jI ] sMmq 1920 ] hry hry dsKq sMqw isMG ilKwrI ] ilKvweI gurmuK
isMG bwtVw isK bytw iksny kw ] vwsI pitAwly kI ] lgy nOqw bdry munIr gujrI
AYrwn shr mY] by njIr gujir AwlKn ]” - ies qoN bwAd rcnw Kqm
kr idqI ] aumy ] kQnI mIr hsn kI ] bdry munIr poQI sMpUrn ]
94
AwrMB : “AQ hIr vwrySwh ] ikRq ilKXqy ] dr jvwb swier ] Avl hmdu Kudwie dw
ibrd kIjY ies`k kIqw hY j`g dw mUl mIAW ] phly Awp hI rb ny iesk kIqw qy
msUk hY nbI rsUl mIAW ]”
AMq : “691 ] jvwb AOr Arj AwsI Aqy gunwhgwr kw ]
Arj pvy kbUl inmwixAW dI h`Q joVky ieho svwl myrw ]
poQI hIr dI ilK qXwr kIqI sOdw vyKxy vwilAW nwl myrw ]
sMmq aUnI sY ivc sqwrvyN dy imqI mwG idn iCvI dy -----]”
ies qoN A`gy ilKq ƒ iek hor kwgj lw ky CpkwieAw hoieAw Aqy pVIH nhIN jWdI[
rcnw ADUrI hY ]
95
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ] sRI vwihgurU jI kI Pqy ] ] ]AQ iqRqI rws
kQnM ] ] dohrw ] swrsuqI srqw bho bwkq rMg ibcwr ] cwru su mm
mwnus ibKY jwnO swr Aswr ]”
AMq : “ieq sRI gur pRqwp sUrj gRMQy cqrQ rwsy kiv sMqoK isMG ]1] ibrcqwXM BwKwXM
sRI hir goivMd durg inksn pRsMg brnnM nwm Cys sTI AMsU]66] sRI gurU swihb jI
kI ikRpw sy cOQI rws sMpUrn BeI ] ] dsKq BweI swDU isMG gulwm swD sMkq kw
rjm 224 mukwm CwvxI AMbwlw sMmq 1934 qRIk mGr kI 15 buDvwr smwpqM ]
] siqnwm jI qyrI srx hY ] ]”
96
h`Q ilKq : MS 725 e
isrlyK : bnwqI DOl pjwrI CMd sÍYXw
lyKk : gupwl isMG
smW : sMmq 1890
p`qry : 19 a-20,1– 3 A
Akwr : 17 X 11 s.m. ilKq : 14 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI ikDry ikDry DibAW vwlI hY [ poQI dI hwlq cMgI [ pMnw nMbr 20 qoN
bwAd , muV 01 qoN pMnw nMbr SurU kIqw hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ] < sRI rwmwX nm : ] ] AQ bnwqI Dol pjwrI CMd
ilKXqy ] ] sÍYXw ]”
AMq : “Qil sUik BeI srqw buD isMG suiDXw n rihXo n PnI pq ko ] gur goibMd isMG
cFy qy frI muK Fwpiq gor gnpiq ko ] 8 ] = ] = ] = ]”
97
smW : sMmq 1890
p`qry : 21 a – 25 a
Akwr : 17 X 11 s.m. ilKq : 14 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk [
AwrMB : “AQ sRI AMimRqsr jU kI ausqiq ilKXqy ] ]kibqu]”
AMq : “Xh kibq ko dskV jo khXo suDwsr Bwie ] pFY sunY Plu pwveI jo AMimRqsr
nwie ]”
99
p`qry : 1 – 61 A
Akwr : 32 X 22 s.m. ilKq : 24 X 14 s.m.
vyrvw : ijld :- kwgj ivc p`qry sIqy hoey[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN
pwsy do do kwlIAW lkIrW [ sqrW pRqI pMnw –15 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [ rcnw dy SurU ivc do pMny ihkmq dy idqy hoey
hn [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] slok ] siqgur dwqY hY duK BMjnw ] Koly nYn gXwn dy
AMjlw ] praupkwrI bwvn cMdnw ] pwp ibdwrn sB AG KMfnw ]”
AMq : “Aru sdw hir kQw hir kIrqn krnw ] hy BwgvqI Drm hY ] iqsky srvn
mnin iniD Awsn kir suKy nrwXwn pRwpiq hovYgw ] qb qum srb duKw qy mukq
hovogy ] Aru ieh jo sMsikRq bwxI hY ] so srb vydo kw swr hY ] Aru gurU kI srb
bwxI dw BI swr hY ] jo auqm pRIqvwn gurmuiK isK hovygw ] so pRIq swQ
ivcwrygw] Ar pwT ---------]” rcnw ADUrI ies qoN bwAd pqry nhIN hn ]
101
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI gxyswie nm :AQ rmwiex kiv kpUr cMd ikRq
ilKXqy ] dohrw ] gur gxys Aru swrdw ismrY hoiq AnMdu ] kCuku hkIkiq rwm
kI Arj krq hY cMdu] 1 ]”
AMq : “sMmqu sqrw sY inrp ibkrMm ko ignIey ] eyk hjwr pcws sMn qor ky BxIey ]
Prvr dI vYswK cyqR jn jwno igAwqw ] swihjhW pqswh Akl Awkl ibKXwqw ]
eyk sO cwlI sugwvqY iPrq sunq rK q ihXo ] js brnin rGubIr ko kpUr cMd
iq`Ky kihE ] 66 ] cMdr rmwiex sMpUrn BieAw ] ] = ] = ]”
102
lyKk : gulwb isMG ngOrIAw
smW : sMmq 1878
p`qry : 1 a – 176 a
Akwr : 18 X 14 s.m. ilKq : 12 X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, PitAw hoieAw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN
pwsy do do lwl ivckwr iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw –10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, ikDry ikDry hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY [ poQI dI hwlq
Awm krky TIk TIk hY [ smyN dy bwry ies qrW iliKAW hY:- sq As† dsM su suB
sbMq mY pun iqRsq pWc gey ADkweI ] suB mwG sudI sB som smy suB vws rsom
mhW suKdweI ] iQq pMcm nw vsMq khy sB lokn mo su jlyn hir KweI ] idn qih
sMpUrxM gRMQ BXo hir ky pd pMkj Byt cVweI ]
AwrMB : < siqgur pRswid ] sRI rwmwX nm : ] AQ moK pMQ pRkws surwj gRMQ ilKXqy
] svYXw Xwjrw mY ijnky pd pMkj syvq nIq sury sur BwrI ] Aaur surwgn syvq hY
Aru jwih BjY Bv mY muK cwrI ]
AMq : “ieq sRI mq mwn isMGh crx isKXq gulwb isMGy ngOrIAw rwie Awqm jyn
ivcrqy moK pMQ pRkwsy ivdyh mukq inrxXo nwm pMcmo invws ] 5 ] ] suBM msq ]
]]
104
ilKIAW hoeIAW, A`goN vwrI vwrI iek A`Kr lwl iek kwlw iliKAw hY[ AMq qoN
qIjI qy dUjI pMkqI lwl Aqy AMqlI pMkqI kwlI hY[ 677 A qy vI vwrI vwrI do
kwlIAW do lwl pMkqIAW hn[
AwrMB : < siqnwmu krqw purK… gurpRswid] gurprswid] sRI gxyswie nmih] ipRQmy
pRxvo igrjw nMdn] sMkr qn gx ibGn n kMdn] lbodr duK hr suKdwiek] eyk
rdn gj bdn ibnwiek]…
AMq : …dohrw] ieq sRI BwrQ prbxy AsÍmyD biKAWn ] thkn iDAwie iqRhqro hY
ikRq pUrn jWn]61] ieq sRI mhW BwrQ purWxy Drm jg biKAwny ikRsRn cirqR]
jg sMpUrn isD kwrj Drm sPl nwmy iqRhqro iDAWie]73]smwpqM] jyT qIjI vdI
iQq naumI]smq]19:] sqwrW ]17] vwru somu] poQI sMpUrn hoeI] siqgur pRswid]
ilKI bwvw bIrm dws] auDvwlI vwly] BUl cUk bKs lYxI] AKr vwDw Gwtw soD
pVHnw] siqnwm siqnwm siqnwm] sRI vwihgurU jI] sRI siqgurU jI] sRI DMn gurU jI]
qyrI srnw dieAwl jI] sRI Akwl purK jI] sRI krqwr purK jI] sRI pirmwqmW
jI] ilKI FuFieAwl bIc ] Drmswl nvI bIc ilKI]”
105
AwrMB : “< siqgur pRswid ] jwp ] sRI muKvwk pwiqswhI 10 ] CpY CMd ] qÍ pRswid ]
c`kR ichn Aru brn jwiq Ar pwiq nihn ijh ]
rUp rMg Aru ryK ByK koaU kih n skq ikh ]”
AwrMB : “<vwihgurU jI kI Pqh ] AQ cMfI cilqR aukiq iblws ] svYXw ]”
Awid Apwr Al`K AnMq
Akwl AByK Al`K Alwsw ]”
AMq : “ Awid Anwid AgwiD kQw
DrU sy pRhlwd Ajwml qwry ]
nwm aucwr qrI ginkw soeI
nwm ADwr bIcwr hmwry ]”
106
Awm vyrvw : pihly do p`qry Pty hoey , poQI p`qrw nMbr 3 qoN SurU huMdI hY jo PitAw hoieAw hY[
kwgz dI hwlq Ksqw, rcnw ADUrI [
AwrMB : “sod ho ] AOr smrQn ko jg Awih ] ivsu ihqwrQ pUCME o nwih ]”
AMq : “ieq sRI miq AiDAwqm rwmwiexy aumw mhysr sMbwd sRI idXMnwm dqIXo iDAwie
]2 ] rwmirdw sMpUrnM sRI rwmwXnm: ]”
107
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc q`qkrw, vKrI kwnI nwl idqw hoieAw hY [ Aqy pMnw nMbr bwxI
Anuswr idqy hoey hn [ SurU ivc iek vKry p`qry aupr ‘< sRI siqgur pRswid ]
sRI Akwl purK jI qÍpRswid ] jwpu pwqswhI 10 qÍpRswid CpY CMd ], ilK ky
lgwieAw hoieAw hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI Akwl purK jI qyrI srin ] jwpu pwqswhI ] 10 ]
qÍpRswid CpY CMd”
AMq : “jwie auTy blqo nhI qy rq mwn doaU mwnu mwnq jI kI ] 22 ] pUrn ho Aws ]
] cirqR iekwdsmo ] 11 ] ] ]”
108
AMq : AMq ADUrw hY, pqrw nM : 3 nhIN hY Aqy p`qrw nM: 4 qoN hor kwnI nwl rcnw SurU
kIqI hoeI hY ]
109
AwrMB : “< siqgur pRswid ] jnm pRqI bwby nwnk jI kI ] sMmq pMdRw sY ibAwsIA ]
1582 ] imqI vYswK sudI pMcmI ] poQI ilKI pYVy moKY, sulqwn pur ky Kqryty ] gurU
AMgd jI ilKvweI pYVy moKy ]”
AMq : “AMq bwir nwnk ibn hir jU koeIkm n AweI sMmq 1644 ] dsiqk kCwl isMG
DolWid ] myir dws dy cyly ] lKweI ] poQI ] swdu rm jI ny ]”
110
smW : sMmq 1936 ibkRmI
p`qry : 1 – 564 a
Akwr : 35 X 26 s.m. ilKq : 24 X 20 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl hwSIAw[ pihly do pMinAW
aupr cOhrw Aqy bwkI gRMQ aupr dohrw, KVy ruK , do do kwlIAW , do do kysrI Aqy
ivckwr motI kysrI lkIr [sqrW pRqI pMnw –15 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI [ ilKweI suMdr [ keI pMinAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI nwnk pRkwS gRMQ ilKXqy ] dohrw ] iekON kwrw siq
gurU iqh pRswid scu hoie ] vwhgurU jI kI Pqy ibGn ibnwsn soie ] 1 ] kib`qu]”
AMq : “ieq sRI nwnk pRkwsu igRMQy auqrwrDy sc KMf pRsQwn brnnM nwm spq pMcwsmo
DAwie smwpqM ] 57 ] msq suB msqu ]”
111
h`Q ilKq : MS 751 A
isrlyK : Awsw kI vwr kw pRmwrQ
p`qry : 114 a – 229 a
Akwr : 11 X 19 s.m. ilKq : 9 X 13 s.m.
vyrvw : EhI sqrW pRqI pMnw 7-8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, rcnw dy ies BwgdI hwlq cMgI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] Awsw kI vwr kw pRmwrQ ilKqy ] qw iek idn mrdwnw
imrwsI bwby nU Awn imilAw ] lok PrId dI jwrq nU jwdy hY ]”
AMq : “qwqy quswny BI inAwau krnw [ qy swD sMq Awey dI tihl krxI ] nwmu jpx
bolhu BweI jI vwhgurU Awsw kI vwr kw pRmwrQ pUrw hoieAw ] 24 ] 00000
] = ] = ] = ] = ] ]”
113
h`Q ilKq : MS 752 s
isrlyK : rwg iblwvl kI vwr pIrw nwil hoeI
p`qry : 302 A
Akwr : 20X 14 s.m. ilKq : 18 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw–18 hn[
Awm vyrvw : kwgz dI hwlq Ksqw
AwrMB : “< siqgur pRswid ] rwg iblwvul kI vwr pIrw nwl hoeI ] 1 mhlw 1 ]
vwir pIrw kI sulqwn poro swh syKy KoKr kI DunI gwvxI ] slok ]”
AMq : “nir hir dwis jwiq bilhwrI ijnu rwiK lIAw pRihlwd ] 25 ] 1 ]”
114
AMq : “AnUp rUp Bupq pRsIdmy nmisqy Bgiq dyih mo pNTiq jy --- Agy pMnw Ksqw
hwlq ivc aqy PitAw hoieAw hY ]”
115
h`Q ilKq : MS 753 s
isrlyK : mwieAw kw AMgu
p`qry : 192 A– 194 a
Akwr : 12 X 18 s.m. ilKq : 9X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] mwieAw kw AMg ] hir hir krqw jy mwrw dy hr swq
ljwau ] hir ibsrY bykuMT imlY iqqu bYkuMT n jwau ] 1 ]”
AMq : “gur crnI lgu ry mnw pUrn hovY Awsw ]1] Bul cuk bKs lYxI sdkw sMgiq
kw]”
116
AwrMB : “<siqgur pRswid ] Pkrnwmw ] m:1 Pkur hY kul kw vwlI ] Pkr kI bwq hY
inrwlI ]”
AMq : “Pkr kI rhq hY inAwrI ] lgI hY pRym KMmwrI ] Pkru dirgwh kw BydI ] ik
nwnk swhu hY bydI ]”
117
h`Q ilKq : MS 754
isrlyK : puqlIAW rwjw ibkRmwjIq kI (isMGwsn bqIsI)
lyKk : soFI imhrbwx
p`qry : 1 A - 301 A
Akwr : 18 X 13 s.m. ilKq : 13X 8 s.m.
vyrvw : ijld gqw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw, pihly do siPAW
aupr ifzweIndwr hwSIAw Aqy bwkI poQI aupr, dovyN pwsy KVHy ruK hwSIAw, do - do
lwl lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw –8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [ poQI ivc pihlW puqlIAW bwry CMdw bMdI ivc
rcnw hY Aqy bwAd ivc kQw swr idqw hoieAw hY Aqy AKIr ivc puqlIAW dy nwm
idqy hoey hn [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ puqlIAW rwjw ibkRmw jIq kI ilKXqy ] dohrw ]
AlK Apwr AnMq hY rto qW ihko nwmu ] sur nr muin phucY nhIN jWih qWih
ibsRWm]”
AKIr ivc v`K v`K puqlIAW dy nwm idqy hoey, ijnHW dI kuJ igxqI 32 dy krIb
ilKI hoeI hY [
AMq : “qwrw pRBw ATweIsvI ]28] sUr pRBw aunIqsvI ]29] dyvwnMdw qIsvI
]30]pdmwvqI iekqIsvI ]31] pdmnInWmu bqIsvI ]32] = ] = ] =”
119
h`Q ilKq : MS 755 k
isrlyK : swKI kbIr jI
lyKk : swDU jn
p`qry : 53 A – 54 A
Akwr : 15 X 20 s.m. ilKq : 11X 16 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –15 hn[
Awm vyrvw : poQI dw auprlw Bwg iBjw hoieAw hY ilKweI pVHn Xog Aqy spSt hY [ poQI dI
hwlq cMgI [
AwrMB : “<siqgur pRswid [ swKI kbIr jI kI ] pRQmy gusweI kbIr bRhmnu Qw aus
jnm ]”
AMq : “AQ qU ikRpw kir kY bswau qb kbIr khw jo dyKu eyh qU lok hEu quJ kau nhI
krqw AQ jy krqw hau qau q auh aubR hnu Aru qU kolI kI bn nhI AwvqI purw
qyrI bwcw ky lI” - A`gy rcnw hor SurU ho jWdI hY ]”
124
Awm vyrvw : gRMQ bVI Ksqw hwlq ivc hY p`qry P`ty hoey hn Aqy ijld auKVI hoeI hY [ SurU
ivc ilKq vI D`ibAW vwlI Aqy bhuqI swP nhIN [ bwAd ivc ilKweI TIk Twk
hY[
AwrMB : “<siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gurpRswid ]
‘jpu’ Awid scu jugwid sc ] hY BI scu nwnk hosI BI scu]”
AMq : “FwFI jp qpq suK pwieAw crn kml ilau lwie ] nwnk dws kI bynqI muh
rwK lyh srnwie ] bolhu BweI jI vwihgurU ] swKI pUrn hoeI ] gurU nwnk bKisMd
hY ]”
ies qoN A`gy kuJ p`qry pMnw nMbr qoN bgYr bwxI isrI rwg mhlw 1 Aqy AstpdIAW
dy hn [ p`qirAW dI hwlq mwVI, iek pwsy qoN KwDy hoey hn]
125
AMq : “Bojn kIno hrK so siqgur dIn idXwl ] plMG ibrwjy ikRpw isMD siqgur dws
ikRpwl ] ] eyk jwm ins bih duie GrI ] hrK auTy siqgur nr hrI ] inj dwsn
ko bcn aucwrXo ] gur Arjn inj hwQ svwrXo ]
126
vyrvw :ijld g`qw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do - do kwlIAW
lkIrW[ sqrW pRqI pMnw 14-15 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [ poQI p`qrw nMbr 1920-2512 (1920-2512)
SurU huMdI hY [
AwrMB : pihly kuJ p`qry muKvwk pwiqswhI 10 dI bwxI qoN SurU huMdy hn [ jo qkrIbn 12
p`qry hn [ Asl rcnw p`qrw nM: 1920 qoN SurU huMdI hY[ “ibsn pd puMnIAw ryKqw]
lVq Bt sMgRwm do dl kMpXo BUA, myru qr jl Ql mMfXo jMgwh Bt dwrun sunhu hy
sMq sur gXwnI ]”
AMq : “ieiq sRI mMglw crx purwxy swrsvqI BAM kilmul ibDMÍsno aukiq iblws
ibRjnwd inDny surpiq rwj pRwpiq sRI srbloh Bumn sWqk lok gvny ibml js
aUdY brnnM sRI mMglw crx sMpUrxM nwm pMcmo DXwn smwpiq suB msqu]”
-AKIr ivc tikwkwr ny pYn nwl ieMj iliKAw hoieAw hY “ lyKk igAwnI nOrMg
isMG 2 jUn sMn 1941 nwnk swhI 472 sMmq 1998”
127
Awm vyrvw : poQI dy pihly do p`qry nhIN hn [ sMmq bwry p`qrw nM: 3 (iqMn) aupr ieMj iliKAw
hoieAw hY, “sMmq pMdrw sy CbIs ] kwqk sud puinau iqQ eIs ] suB inCqR suB
lgn suhwieE ] nwnk jnm kwlU Gr pwieE ]”
poQI dI hwlq cMgI , ilKq suMdr [
AwrMB : “jnm kQw gur kho sunwie ] bwlw kih jo mY ny sunI ] so kih dy dy ausu no pRB
gunI ]”
AMq : “gur icMqw kwtIAY icq kI jwn inhwir ] dws jaU Aaugun kry qum ho piqq
auDwr ] 42 ] = ] = ]”
131
Awm vyrvw : pMinAw dy nMbr TIk nhIN pYnisl nwl soD kIqI hoeI hY [
AwrMB : “krnI nwmw kwjI rukn dIn nwl hoieAw m`ky ivc mhlw 1 ] < siqgur
pRswid ]”
AMq : “krnI nwmw jo pVY iqs vDY swihb isau pRIq ] 12 krnI nwmw sMpUrn hoieAw
bolhu vwhgurU DMn gurU nwnk jI ] pVHdy suxdy moK mukq lhMqy ]” 00
133
h`Q ilKq : MS 770 A
isrlyK : rihq nwmw BweI nMd lwl
p`qry : 415 a– 418 a
Akwr : 19 X 12 s.m. ilKq : 12X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –10 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [ ilKweI bhuqI cMgI nhIN hY [
AwrMB : “sdw igAwn ibnu kry jo bwq ] qw kY kCu n AwvY hwQ ] Bog sbid invwsY sIs]
iqRsy kau imlY prm jugdIs ]”
AMq : “ieq sRI nsIhq nwmw muKvwk pwiqswhI dsvI ] vwhguru jI kw Kwlsw vwhgurU
jI kI Pqyh ]”
134
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do - do lwl
lkIrW, ivckwr kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw –21 hn[
Awm vyrvw : pihly p`qry aupr fIzweIn bxw ky rcnw SurU kIqI hoeI hY ilKq purwxy gRMQw vrgI
hY [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKq suMdr hY [ sRI dsm gRMQ ivcoN ‘jwpu
pwqswhI 10 , bicqR nwtk, cMfI cirqR, Akwl ausqq, igAwn pRboD, vwr durgw,
cObIs Avqwr, rwmw Avqwr, ikRSn Avqwr Awid dI bwxI leI hoeI hY [
rcnw dy SurU ivc qqkrw idqw hoieAw hY[ hwSIey qoN bwhr vI ilKq , kwgz dI
hwlq bhuqI vDIAw nhIN hY [ keI pMinAW aupr - ilKq spSt nhIN hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI Akwl purK jI qÍ pRswid ] jwpu pwqswhI ] 10 ] qÍ
pRswid CpY CMd ]”
AMq : “caupeI ] Gor BXwn AXoDn pwirXo ] jurjoDn jIqwA qblw ] pwvq Bey rwj
Abclw ] 4806 ] kh lg krq kQw kw jwaU ] ] ]
A`gy do p`qry KwlI hn[
135
p`qry : 433 a– 499 A
Akwr : 22 X 28 s.m. ilKq : 15X 24 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw–20-21 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy pihly p`qirAW aupr kwnI bdlI hoeI hY Aqy keI QwvW qy ilK ky kitAw
hoieAw hY [ hVqwl vI Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ilKq pUrI swP nhIN hY [
AwrMB : “siqgur pRswid ] AQ pRym AboD poQI piqswhI 10 ] pircIAw pRym BgIqw
kIAw]”
AMq : “prcIAw solw sMpUrn hoeI Awgur pRswid ] Buil cuik bKsnI ] AKr vD Gt
soD pVnw BweI jI ] sMmq ] 1827 imqI sudI] 15 ] poQI ilKI ] gur pRswid ]”
ies qoN Agly pMinAW aupr bwxI idqI hoeI hY [ jo pMnw nM. 411 q`k cldI hY [
137
h`Q ilKq : MS 772 s
isrlyK : rwg rwm klI kI vwr BweI gurdws kw bolxw
p`qry : 53 A– 64
Akwr : 13X 17 s.m. ilKq : 9X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –9 hn[
Awm vyrvw : poQI dy iek pwsy Qly qoN iBjy hoey ilKq cMgI , poQI dI hwlq TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] ] ] ] ] ] ]
rwgu rwm klI kI vwr BweI gurdws kw bolxw mhlw ] 5 ] pauVI ] swcy qKq
rcwie ]”
AMq : “AQ vwr smwpqM ]” gurU goibMd isMG qqI quhI hY ] vwhguru jI kI Pqy hy ] Bul
cuk bKsxI ]”
138
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : “< ] siqgur pRswid ] ] ]
SRI gxysweynmh ] AwgY ATwrvW iDAwie cilAw ] Arjno vwc ] Arjn sRI ikRsn
Bgvwn jI pih pRsn krY hY ]”
AMq : “ieq sRI gIqw mhwqmny sMpUrn msq suB msq ] siq krqwr ]”
139
h`Q ilKq : MS 773 sMgRih
isrlyK : rsrwj
lyKk : mqI rwm
ilKwrI : Syr isMG
smW : 1881 ibkRmI
p`qry : 1 – 61
Akwr : 12 X 19 s.m. ilKq : 8 X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy KVy
ruK do do kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw –10 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI [ gRMQ dy SurU ivc do p`qry Aqy 6 hwSIeydwr p`qry KwlI hn [
hwSIey ivc ikDry ikDry ilKq [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ gRMQ dy SurU
ivc kib`qu ] ilKy hoey hn [ Aqy ies qoN A`gly pMny aupr ijsdw nMbr nhIN hY
iek ih`sy qy pYNqI AKrI hY Aqy sMbq 1695 cyq sudI 10 sRI bwbw guridqw jI
smwxy] kIrqpur Awieqvwr GVI rwq jwdInU ] ies qoN bwAd dy pMinAw aupr iPr
kib`q ilKy hoey hn [ Asl rcnw pMnw nM: 1 qoN SurU huMdI hY ilKweI suMdr ,Aqy
poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ]” AQ rsrwj ilKXqy , svYXw ] sRI gn nw Xk suMf ko
Agr DRohXo suris`D sujy jrh XoP ivp ]”
AMq : “smuil smuil sb rIJ hY s`jn su kiv smwj ] ris knk rs ko ikXo BXo gRMQ
rs - rwj ]ieiq sRI icMqw min crn cMcrIk su kiv sIrwm ikRq rsrwj smwpqM ]
1 ]”
sMbq sy is ibsu nws kwg puin ACsu idjY AxoK isMG ijh nwm Dwm iqRmD
suhwvnwQY] rsrwj kwj iqh ilKXo ipKXo prm pRbInvr ] bIr isMG Dir bIr idn
pUrn ikXo suDwr kir ]”
140
h`Q ilKq : MS 773 e
isrlyK : ibRMd ibnod BwKw
lyKk : ibRMd, kvI
smW : sMbq 1928
sQwn : Fwkw Sihr
p`qry : 1 – 51
Akwr : 12 X 19 s.m. ilKq : 8 X 12 s.m.
Awm vyrvw : EhI [ ilKq suMdr, poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ ibRMd ibnod ilKXqy ] dohrw ] sRI gurU nwQ pRBwvqy
hoq mnorQ isD ]”
AMq : “ieiq sRI spqmo sqkM ] 7 ] smY swr do hwn ko sunq hoq mn mod ] pRgt BXo
Xh sq sXw BwKw ibRd ibnod ] sMbq sis rs bwr bs ] kwiqk suid sisvwr ]
qWqY Fwkw Shr mY aupjXo phup pRcwr ] ] 2 ]7 ]
ieiq sI ibRMd ibnod BwKw sMpUrnM suBM BUXwqw ] 1 ]
142
h`Q ilKq : MS 774 s
isrlyK : Punhy bjIid jI ky
lyKk : bjIid, kvI
p`qry : 46 A– 66A
Akwr : 11 X 15 s.m. ilKq : 8 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ]Punhy bjIid jI ky] Aaur Jor sB Cif DnI ko iDAweIey ]
mukiq krY iKn mwiJil Baujil AweIey ]”
AMq : “sUr pRkws solok s Purq ij qo krnI n sJweI ] qYsy hI Awqm mukq srUp rho
bpujw ]0” Agly p`qry nhIN ]
144
h`Q ilKq : MS 775 K
isrlyK : rwm Asqoqr
lyKk : qulsI dws
p`qry : 135 a - 137 a
Akwr : 12 X 16 s.m. ilKq : 7 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –8 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI rwm cMdR ikRpwlw Bj mn hr nB vBX dwrunM ] nv
kMj locn kMj muK kr kMj pd kMjwrunM ]”
AMq : “ieq sRI AsqoqR rwm sMpUrn smwpqM ] isv ] isv ] isv ] isvw ] isv ]
isvw]”
145
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ krm ibpk gIqw ilKXqy ] Arjno vwc ] kOin pwpM
Bey AMDw ] kOn pwpM idildRqw ]”
AMq : “sRI BgvWn ArjnO sMbwdy ] krm ibpwk gIqw sMpUruxu smpqM [ [mwrU mhlw[ Gru
6 dupdy 1 ]”
146
hn[ pihly do p`qirAW qy rwgW bwry iliKAw hoieAw, hwSIey ivc ikDry ikDry
ilKq [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ gRMQ dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI ikRsnwXnm : svYXw AQ rwg rqn cMidRkw ilKXqy ]
Ail hMs suq AvqMs ij nyihiq kMsu su vMs kI riC krI ]”
AMq : “bu`D isMG mukMd AnMd qhYÍ puin poF rhY gwie jY jwvqI ]31 ]”
147
AwrMB : “<siqgur pRswid AQ buiD pRkwS drsn ilKXqy ]
do : eyk rdn gj bdn ky gvrpwq isv qwq ] lMbo drsn muK ikXy ibGn ib muK
hÍY jq ] 1 ]”
AMq : “ieiq SRI buiD pRkws drpn BwKw smwpq suBM msqu ] 1 ]
gRyh bydru iniD sis
bdI Pwgu iqMR ds kuj vwrw kukrwly mD pRym hir drpn ilKXo suDwr ] 1 ] ]”
] ]
148
vyrvw : ijlq g`qw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW [ sqrW pRqI
pMnw–8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ BivKq swKI kwrU pwiqswh ky swQ hoeI ] gurU nwnk
swihb jI ko nmskwr hY kwrU krI pRnwm ]”
AMq : “ieiq sRI duAwds gurMf AvwnI Aq pRkwr ibcrqM gurMf mihmw sMpUrxM DXwX
Kstm ] ] 36 ]”
149
mYnvwn Punswl ] Pwgn mws pMjwb hr gns su`K kI mwl ]” sÍYXw ] ies qoN bwAd
p`qrw nMbr 84 pUrw iliKAw hoieAw hY ]
150
AMq : “AKIrly p`qry pwxI nwl iB`jy hoey hn [ ilKweI vI bhuq swP nhIN pVHn ivc
muskl pys AwauNdI hY [ dohrw ] swihb isMG nryS kw jug jug hovY rw jw ieh
AsIs soDw kry pUrn hovih kwjw ] 1 ] Fs Avqwr jU rwm ky mC kC loAwid ]
qwkoho ih shwie inq Aihin bwAd jugwid ] 2 ] gur nwnk qy Awid lY goibMd
isMG lY AMq ] iehu BId dsr Cwik rih prmysr ky sMq ]3 ] = = =
151
AwrMB : ….. ko AwnMd BXo mn mwih ] cwh krI jb bsq kI qb sb lYhYÍ jwie ]13]
lihXo n suD srUp ijn khw lihXo iqn kUr ] swKw dl sIc qrihXo jOn sIcXo
mUr]14]…
AMq : “mukiq idk ieCw nhI ins pRyh pRrmpumwn ] Awqm suK inq iqRpq jy iqn smwn
nhI Awn ] 74 idRst pdwrQ ko BXo ijn ko shj suBwv ] khw gRhY iqAwgY khw
CuitE cwv…..”
152
h`Q ilKq : MS 788 A
isrlyK : AmIr pRkws
lyKk : AmIrdws
p`qry : 1– 36 A
Akwr : 18 X 32 s.m. ilKq : 13 X 27 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –29 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI ilKq pVHn Xog Aqy suMdr
AwrMB : “< sRI ibRj BUpnwX nm: AQ AmIr pRkws AmIr dws ikRq ilKXqy ] dohrw]”
AMq : “ieq sRI miq AmIr dws ibrcqy AmIr pRk syDWq inrnY gRMQ smwqpqI brnnM
nwm dsmo pRkws ] 10 ] = ] = ] = ] = ] = ]
ku`J p`qry KwlI iPr nusKw iliKAw hoieAw hY ]
153
AwrMB : “< siqgur pRswid ijMdgI nwmh : BweI nMd lwl jI ilKXqy ] AW Kudw vMdy
ijmIno AwsmW ] ijMdgI bK†syivjUdyie nisjW ] 1 ]”
AMq : “dIdih Aj dIdwr Kud pur nUr kun ] gRYh hk AjKwqry idl dUr kun 498]
sMpUrn bYqW BweI nMd lwl jI kI vwku rsnw ky ] ] ]”
155
lyKk : AnwQ purI
p`qry : 145 A– 159 A
Akwr : 14 X 15 s.m. ilKq : 10 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –16 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ]”EAM sRI gxyswie nmih ] AQ sRI sRI ivcwr mwl
AnwQpurI ikRq ilKXqy ] dohrw]”
AMq : “ieiq sRI ivcwr mwl Awqmvwn kI iesiQq Astmo ibRsRwm ] 8 ]”
157
p`qry : ie`k p`qrw
Akwr : 15 X 15 s.m. ilKq : 9 X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –13 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY ilKweI suMdr
AwrMB : “< ] AQ skI brnqy ] BujMg pRXwq CMd ] sÍMBU suqY isD srbM pRkwjI ]”
AMq : “jpY jwpu jwko AnMqy AnMgy ] prm joq kI skq sRI mwq gMgy ] ieq sRI gMgw
Astk sMpUrnM ] sRI rwm sRI rwm sRI rwm ]”
158
vyrvw : ijld g`qw , isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW
lkIrW [ sqrW pRqI pMnw –8 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI [ilKweI D`ibAW vwlI Aqy pVIH vI nhIN jWdI [ keI
QwvW qy hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY [ poQI pwxI nwl iB`jI hoeI lgdI hY [
p`qirAW dI hwlq Ksqw hY [
AwrMB : “< suAsiq sRI gxysXwienm: AQ vYrwg pRkrx ilKXqy ] dohrw ] ijsqy
BwsY skil jgq ibq pwvY ijh mwih ]”
AMq : “sb Apxy vwsqÍ prmwqm sÍrUp kw AiBAws krygw ] qb jgq BRm imt
jwvYgw] pUrb BI bRhmw jI ky vcn kry ] ] ]”
ies qoN Agly pMinAW aupr gurmuKI Aqy dyvnwgrI ilpI ivc kuJ mMqR Aqy nusKy
vgYrw ilKy hoey hn [
159
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ sRI guru pRqwp sUrj igRQy pRQm rws ilKXqy ]
dohrw] qIno kwl su Acl rihAw lMb skl jg jwl ]”
AMq : “ ieiq sRI gurpRqwp sUrj igRQy cqrQ rwsy sRI hr goivMd durg ilksn pRsMg
brnnM nwm Kst sscI AMsU ] ieq cqrQ rwis sMpUrxM ] msq suB msq ] poQI
sMpUrn hoeI hwV idn pMjvI sMmq aUnI sY qy sYqI ivc ]
Aqy ilKI BweI ArUV isMG kwlVy ] poQI ilKI mlikAw ivc ] ilKvweI AQV
Bgq] jwq KyVw ] luMfIAw vwly rihxvwlw ] sMqw dw syvk ] prmysr dw ipAwrw]
suKwlI swsI vwihgurU icq AwvY ] sMq dy crn nwil bix AwvY ]”
160
sMmiq 1883 sMmiq ibkRm rwie shs ds Ast BeI jY ] ArD sihs bwxIs brK
puin qih DirjY ] dKx dys punIq nwm pur hYdr hXY ] BUpq cMd lwl isK gur
nwnk khXY ] mwG mws dUj nU ilKXy su pwvn igRMQ br ] bydI bMs imlwp cMdu
qulsI dws ikRq suB mukm ]=]
rwm rwm rwm jI ] sRI ikRsn jI ]”
161
h`Q ilKq : MS 799
isrlyK : Xog visst vYrwg pRkrxy isMimRiq BwKw
smW : sMmq 1918
p`qry : 1 a – 501 a
Akwr : 33 X 29.5 s.m. ilKq : 24 X 33 s.m.
vyrvw :ijld g`qw, kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw cwry pwsy dohrw;
pihly do do kwlIAW Aqy iek kysrI lkIr; bwAd ivc iqMn - iqMn kwlIAW , do do
kysrI Aqy iPr iek motI kysrI lkIr [ sqrW pRqI pMnw –21 hn[
Awm vyrvw : gRMQ mukMml hwlq ivc hY Aqy ilKweI suMdr,keI p`qirAW aupr hVqwl Pyrky
suDweI kIqI hoeI hY [ gRMQ dy SurU ivc q`qkrw idqw hoieAw hY [ gRMQ dy AKIr ivc
p`qry juVy hoey hn Aqy Ksqw hwlq ivc hn [ ijld auKVI hoeI hY [
AwrMB : “E oAM sRI gxyswX nmh ] E oAM sRI prmwqmny nmh ] AQ vYrwg pRkrxy isMimRiq
BwKw ilKXqy ] sq icq AwnMd rUp jo Awqmw hY iqs kau nmskwr hY ] kYsw hY sB
icq AwnMd rUp jo Awqmw khqy hY ijs qy ieh srb Bwsqy hY ]”
AMq : “ieq sRI AwrKop ricqy sRI rmwiexy dyv dUq aukqy sq shsR sMG BwieAw bwl kMfy
moC aupwey inrb pRkrxM smwpqM ] dohrw ] swhI kwnI bRhm hY kwgq lyK ---
(A`gy pMnw PitAw hoieAw hY ilKweI vI spSt nhIN hY )
sMmq 1918------------------------------------------------ ”
gRMQ dy AMq ivc p`qry juVy hoey hn Aqy Pty hoey hn [
163
Akwr : 16 X 9 s.m. ilKq : 12 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “<siqgur pRswie ] kQw siq jug kI ] qb rwjy jnmyjy kau ATwrh kust hUey
Qy bRwhmx mwry By ]”
AMq : “rwjy jnmyjy jI ko gusWeI ibAwis kQw kir kY sunweI ] iqs qy kusit auqr
gey] eyh nws kyq kI kQw hY smwpiq hoie ] bolhu BweI sgly hI rwm rwm rwm
siq ]
164
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-23 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg dI ilKweI TIk TIk Aqy pVI jWdI hY [ poQI dI hwlq TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ AsitpdI iqReyI hvI clI ] kQw Awid rwmwiex kI
clI pihlI ] 1 ] slok ]”
AMq : “kQw rwmwiex jI kI pUrI hoeI ] sRI siqgurU jI kO pRswid ] 20 ] = ] =
165
h`Q ilKq nM : MS 804 k
isrlyK : jugwvlI qy bMswvlI
p`qry : 338 A – 341 a
Akwr : 25 X 30 s.m. ilKq : 18 X 26 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-23 hn[
Awm vyrvw : kwgz Ksqw hox kwrn keI QwvW qoN vwDU kwgz lgw ky joiVAw hoieAw hY [
ilKweI ikDry ikDry DibAW vwlI hY [ poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] inrivriq srDw AwigAw ] inrivrqu kw bytw ibbyku ]
ibbykI kI iesqRI sumiq ]”
AMq : eyhu Buim kI sMiKAw B`eI ] Ab dyshu kI sMiKAw krY hY ] dys sqwrih hY ] iqMn
ky nwmu khY hYn AwgY dys ky nwm hI hY] siq pRymsur jI kUrim sMpUrnu hoieAw ]”
166
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 33 AMikq krky jo 48 a q`k hY iliKAw hoieAw[ ieMj prqIq huMdw
hY ik rcnw iksy hor poQI dw ih`sw hY [ ilKweI pVHn Xog, poQI dI hwlq TIk TIk
[
AwrMB : “< siqgur pRswid ] gosit gurU bwby nwnk jI kI mIr bwbru nwl hoeI ]”
AMq : “bolhu BweI jI vwhu gurU jI bwbw nwnk jI DMn gurU jI bwbw nwnk jI siq gurU jI
bwbw nwnk jI ] 1 ] = ] = ] = ]”
167
Akwr : 25 X 30 s.m. ilKq : 18 X 26 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-26 hn[
Awm vyrvw : ilKweI spSt nhIN hY [ poQI dI hwlq vI ies Bwg dI mwVI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] swKI bydw kI ilKI mhlw ] 1 ]”
AMq : “mwqw mqMgI ] ipqw DMn puirK gurU shMsR rUp irK ] Fwgf bir nwau hwiQ kI
CurI ] klMkw dwno sMKwry lyauDrqMu ]70] sMpUrnM smpqM ]
168
p`qry : 27 A – 38 A
Akwr : 25X 30 s.m. ilKq : 18 X 30 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 23 hn[
Awm vyrvw : ies Bwg ivc kwgz ƒ cypIAW lgw ky joiVAw hoieAw hY [ poQI iBjI hoeI Aqy
hwlq mwVI hY ]
AwrMB : “AiQ igAwn u smuMdR sudir dwsu ddU pMQI ikRiq ilKqy ] ipRQmu mMgl crx ] CpY
CMd ]”
AMq : “iehu rUp AqIq jU sMUn iDAwn ] kvu rUp n ryK hYin dwn ]qhw AimR phr lo
icq lInw ]”
169
AMq : “jo cih KwxI byid khIAw hY ] cwir dwgu hoieAw hY [ qw bwby AwiKAw jo ieku
Kwit hor BI hY ] byd qy inrwlI hY ] 1 ]”
170
AwrMB : “< sRI gxyswienm : sRI rmwXnm : sRI hnmqyXnm: sRI gurcrn kmly
iBanm:[ rwjnwiek ikrpwl pwl jg ikl ivKAGwr ] mMMgl rUp suK krnhwn
duK srn sWq kr ] lMbodrvr dwie dwie suB BvqY qwrn ] pqqEu Dwrn vrn
nwl bfdYq sMGwrn ] Awjwn blhujI Ajwn jn jo jpih ihq jwpinq AnvwCwpUry
sdw ikRsn lwl Aiq hrK icq ] CpXw ] ikRsn lwl ies bwl Ailp sq icq
hulws Aiq ] mhwBwrq so gRMQ Aiq ijhnwh prq pwrw ikRq ]”
AMq : “ieq sRI mhWBwrqy purwxy sÍrgrohx prbxy ikRsn lwl ikRq BwKwX Astwds
prb smwpqM ] sqBMvMq ] Asmn sRI nrpiq ivmwdyq rwjY AwqsMvqw ] 1895
sk (suk) 1760 ] Asmn vrKy mhw mMgl pRdymwsoiqm mwsy ] Bwdro mws ]
ikRsnw AwKy ] swbqYQ ] iqREdsI ] Bgvwsry ] lKqMms nwrwiex dws ] swrs dy
mDy ] piTnwrQM rwm dyAwl AkVw ] 3 ]
kwlI isAwhI nwl pRvMfImDy ] rwm dws rwm dws jI iliKAw hoieAw hY [
kRsn kRsn kRsn sRI iliKAw hoieAw hY ]
171
AwrMB : “< siqgur pRswid rwg nt nrwien mhlw 5 jw kau BeI qumwrI Dir ] jm kI
qRws imtI suKu pwie AwinksI haumY pIr ] rhwau ] qpiq buJwnI AMimRq bwnI
iqRpqy ijEu bwirk Kir ] mwq ipqw s0jn s`q myry sNq shweI bIr ] 1 ]”
AMq : “myry mn hirBju sB ikl ibK kwt ] hir hir aurDwirEu guir pUrY myrw sIsu kI
jY gurvwt ]rhwau] myry hir pRB kI mY bwq sunwvY iqsu mnu dyvEu kit kwt Duir
swjn myilE o guir pUrY gur bcin ibkwno hir hwt ] 1 ] mkr pRwigdwnu bhu
kIAw srIru dIE AD kwit ] ibn hir nwm -----------”
A`gy p`qry P`ty hoey hn Aqy rcnw ADUrI hY [
172
Awm vyrvw : pMnw nMbr 119 q`k AMkiq hn ies qoN bwAd rcnw qW A`gy cldI hY, pr pMnw
nMbr AMikq nhIN [ ilKweI suMdr Aqy poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ rwjnIq ikRq kv dyvI dws ilKXqy ] kibqu]”
AMq : “ieiq sRI dyvI dws kibqu ikRq rwjnIq spUrxM ]”
173
Awm vyrvw : qqkrw idqw hoieAw hY [ ilKq suMdr pr ikDroN ikDroN p`qry iB`jy hoey hox kwrx
ilKweI AspSt hY [ prcIAW pRym BgqW dIAW dy nwl kuJ bwxI BweI gurdws
(kibq) vI idqy hoey hn [
AwrMB : “< siqgur pRswid, prcIAW pRym Bgqw kw poQI pRym AMboD kI ] prcIAW Awid
] dohrw ]” EAM nmo prmwqmw pir rihE sBu AMgu ] Awid miD Puin AMiq ieku qw
ko jgqu qrMg ]1]
AMq : “pRym mhodD bYT kY jy ko goqw lyie ] hir rqnu Amolku hwiQ iqsu shjy siqgur
dyie ] 1 ] 61 ]
174
h`Q ilKq nM : MS 812
isrlyK : sO swKI
lyKk : swihb isMG
sQwn : AMimRqsr rwmdws purw
p`qry : 1 a – 160
Akwr : 16 X 24 s.m. ilKq : 11 X 18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW[
sqrW pRqI pMnw-18 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, keI QwvW qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ikDry ikDry
hwSIey ivc ilKq [ poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [ pihly pMny aupr
fIzwien bxw ky iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : “gurU jI shwie” < siqgur pRswid ] mMgl bwby nwnk jI kw]”
AMq : “swihb isMG ilK ] rwm ikRsn goibMd mwDovws dyv sRI bwvnM ] rwm lCmix
Brq sqRGx ] ikRsn bldyv jI ]”
EnmM Bgvqy vwsdyvweynmih ] isvweynmih ] rWm rWm hry rwm rwm hry hry ikRsn
ikRsn hry hry ] sIqw jI ] rwDy jI ] = ] = ]
ies qoN A`gy kuJ pMny hwSIey vwly KwlI hn ]
175
h`Q ilKq nM : MS 813 e
isrlyK : ryKqw vlI rwm kw
p`qry : 117 A – 123 a
Akwr : 17 X 24 s.m. ilKq : 11 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 18 hn[
Awm vyrvw : ilKq suMdr, poQI dI hwlq TIk
AwrMB : “AQ ryKqw vlI rwm kw ] jb lgn jr prqW nhIN ] qb lg muMJY srqw nhIN ]
eyqI kuvq Drqw nhIN ]”
AMq : “pRbl krqw nhIN Kqrw [ iesk mY sB sPweI hY ] 10 ] 8 ] ieiq vlI rwmky
ryKqy sMpUrnM ] 1 ]”
176
vyrvw : KulHy p`qry ijld qoN bgYr, iek KwkI kwgz ivc lpyty hoey[ isAwhI kwlI vKryvyN
leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI
pMnw - 13 hn[
Awm vyrvw : poQI dy KulyH p`qry, iek kwgz ivc lpyty hoey hn ilKq vI DibAW vwlI hY [
hwSIey qoN bwhr ilKweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “AwrXw inrUpxw ] < sRI gxyswXnm: AQ Bgq mwl BwKw tIkw ilKXqy ]
tIkwkwr ko mMglw crn ] kibqu]”
AMq : “ieiq sRI Bgqu mwl sRI nwrwXx dws jU ikRq mUl sMpUrnM ] 1 ] AQ tIkw krqw
ko ies dyv gurdyv vrnnM ] kib`qu ]
]652] ieiq sRI Bkq mwl Bikq rs bonI tIkw smwpqM ] msq suB msq ] 1 ]”
177
h`Q ilKq nM : MS 816 A
isrlyK : bwrw mwhw ikRsn jI kw
p`qry : 5 a – 12 a
Akwr : 11 X 7 s.m. ilKq : 8 X 5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr; poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] bwrwmwhw ikRsn jI kw ] cyq mY icqmnI krq sB
guAwrnI sKI koeI isAwm kI Kbr ilAwvY ]”
AMq : “Bir pckwrIAw muK pr fwrIAw ibrhu ky dwg imit gey gopIAw gorI ] khY nQu
Al qyrI Bgq Bgvwn kI rwDkw iksn Atl joVI ] 12] ] ]
ies qoN A`gy vI bwrw mwhw sRI kRsn jI kw idqw hoieAw hY ]” p`qrw nMbr 24 A q`k
id`qw hoieAw hY pr rcnw ADUrI hY[
178
A`gy pMnw 34 qy kwPI swhausYn kI ] inmwixAw dI rQwvil hoeI ] BiT peI qyrI
ictI cwdr cMgI PkIr dI loeI ] 1 ] qy AMq ieMj iliKAw hoieAw hY :-
BiT peI dosqI klI kI geI duK dy AwhU ] nwnk dosqI sc kIjY hoie qo ikn
inbwhU]”
A`gy kwPI swh E omrPkI ] qyrI qyrI icqvn imqR ipAwry]
mn mtkw nw sorw ry ] ies icqvn pir qn mn vwro jo vwro so Qorw ry ] 5 ]
rhwau ]” -Agy hor rcnw SurU ho jWdI hY [
179
h`Q ilKq nM : MS 816 g
isrlyK : kibq, ibhwrI lwl
p`qry : 110 a – 141 A
Akwr : 11 X 7 s.m. ilKq : 8 X 5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk , ilKweI suMdr [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AlP Awie ky iesk lKwie kIqw qW mY mMJI dy cwie
BI mwir sutI ] duKW drdw ny mwir hY rWn kIqI cMdn jyhI mY rodI dI dyh GtI ]”
AMq : “XhI ibD jwin kY ibcwrI AY ibhwrI lwl domY eyk kI jIey n prwbIc Btko ]”
180
AMq : “nwnk kw pRq pUr rihau hY jq kq qq gusweI ] 32 ] supUrn suB msq ] suMB
suBM ]”
181
h`Q ilKq nM : MS 817 sMgRih
isrlyK : bwrw mwh ] goibMd isMG jI kw [
p`qry : 1 a – 21 a
Akwr : 12 X 8 s.m. ilKq : 8 X 6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw; auKVI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovy pwsy
do do kwlIAw lkIrW [ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : ilKweI TIk, poQI dI hwlq vI cMgI ; ikDry ikDry ilKq hwSIey qoN bwhr kIqI
hoeI [
AwrMB : “1” E o siqgur pRswid” bwrw mwhw] goibMd isMG jI kw ] do ] cyqr isrI
Akwl jI cly sumyr isDwie ]”
AMq : “holw Kyfx ky swDwrI ] BeI AMbIr Akws gubwrI ] dyK nsue gMDRb dInwrI ]
CutI keI lwK ipckwrI ] sRI AwnMdpur ] bIr isMG jp soeI siqgur sux myrI
ArjoeI ] jI dw rwj iqho iqRh loeI ] Avgux Gxy gux nhI koeI ] bKs ju
Avgux kIqy mohI ] dIjY Bgq gur ] ]PulhrI ik hir dI hW ik drsn AMimRqsr
jI jW myrw mn locdw ] 1] bwrw mwhw sMpUrnM ] sMpUrn ] sMpUrn ] sMpUrn ]”
182
p`qry : 33 A – 54 A
Akwr : 12 X 8 s.m. ilKq : 8 X 6 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : ilKq suMdr, poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] ] bwrw mwhw kyso dws kw ] dohrw ]”
AMq : “ sunr hir ikau vy kyso ] Aj idn BwgI BirAw ] swnU cMd sKI cw ciVAw ]
Awie ikRsn mihlw ivc viVHAw ] rwDy pkV klwvy PiVAw ] cwro nYn gfwvl
AiVAw ] suK so suqIXw ] 1 ] bwrw mwhw kyso ] guxI kw ] sMpUrn hoieAw hY jI]”
183
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI hox kwrx ,p`qry vI auKVy hoey hn [ p`qry Ksqw hwlq ivc
hn [ ilKweI suMdr hY , Aqy poQI dI hwlq vI Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] Julxw CMd ] cVy cyq mY kwn jI cly mQrw ] rwDy kUk
pukwr qW bhuq kIqI ] myrw ikRsn jI nwl hY icq loko ibD Awm hI aus dy nwl
sIqI ]”
AMq : dohrw ] cyq bswKI jyT hwVH swvx BwdRo mwn ] AsU kqk mMGr poh mwG su Pgx
jWn ] ]
184
AwrMB : “<siqgur pRswid ] bwrw mhw rwm jI dw ] Julnw CMd ] cyq cVy mhIny qy
rwm jI ny krky KuSI kkyeI ƒ Awp cly ] rwm lCmx sIXw jo nwl soBy Ar
srvxM dw surg jwieml ]”
AMq : “aufy Kub gulwl AMbIr Alqw BWq BWq dw rMg cuAwvdw hI ] rwm krn AwKy
AYsw auh vylw mwr bld piq dw cylw Dwvdw hI ] bwrwmhw sMpUrnM ausqq rwm cMd
dI kvqweI rwm krx dI suxqy pVqy ko mukq hoie ijau rwm cMd BrQ ko imly sy
iqau iksy kw iviCiVAw ivCV Aw imlygw ]” ] ]
185
pMnw 251 qoN SurU krky pMnw nMbr 305 qy Kqm kIqI hoeI hY [ ieMj jwpdw hY, rcnw
dw ieh Bwg iksy hor poQI dw hY [
AwrMB : “ sRI BgOqI jI shwie ] AQ bRhmw Avqwr kQnM ] AQ aucro mY kQw icrwnI ]
ijm aupijau bRhmw sur igAwnI ]”
AMq : “cOpeI ] jb iehu BWq jwr sun pwXo ] iehy ihRdy Biqr TihrwXo ] moih bUlwvq
hY bfBwgI ] XwkI lgn moih pru lwgI ] 6 qw ky pws qurq cl gXo bhu ibD Bog
kmwvq BX ] kyl kmwie plt igRh AwXo ] qw ko Byd n iknhU pwXo ] 7 ]
ieq sRicirqR piKAwny iqRXw cirqRy mMqRI Bup sMbwdy iek sO AsI cirqR smwpq msq
suB msqu ]”
ies qoN bwAd do sqrW sRI BgOqI jI shwie ] pwqswhI ] 10 ilK ky ktIAW
hoeIAW Aqy poQI sMpurn kIqI hoeI hY ]
186
rwj kOr:3 bwbw rwm rwie jI dI vfI pqnI , ieh AwpxI sONkx pMjwb kOr nwl
nrwz hoky dyhrwdUn qoN mnImwjry jw vsI Ar ausy QW dyhWq hoieAw [ Asl rcnw
gurduAwirAW bwry jwxkwrI A`gly pMny qoN SurU huMdI hY [ idlI, jmnw ndI dy iknwry
iek purwxI pRisD ngrI jo keI QweIN vs cu`kI hY pWfvW vyly ies dw nwm ieMdR
pRsq Aqy pWfv ngr sI [ Pyr ies dw nwm XooignI pur hoieAw [ quomr vMS dy
rwjw rwie syn ny sMn 919-20 ivc suMdr mkwn bxvwky rwjDwnI kwiem kIqI [
mXUr vMS dy rwjw idlU ny ies ƒ idlI nwauN idqw [ sMn 1959 ivc cOhwn rwjpUq
ivSwl dyv ny ies ƒ rwjDwnI bxwieAw [
AMq :’(cirqR 19) v`K v`K cirqR bwry vrxn kIqw hoieAw [
ies qoN is`tw ieh nhIN kFxw cwhIey ik AwpxI Drm pqnI Aqy XogX
iesqRIAW qy ivSvwS krnw Axog hY,Bwv ieh hY ik kwmwqur hoky pr iesqRIAW dy
pyc ivc Psky lok pRlok Ko lYxw kukrm hY ]”
ies qoN A`gy kuJ p`qry kKwlI C`f ky, AOKy Sbd bwry ivsQwr pUrvk
jwxkwrI dy ky aus dy ArQ idqy hoey hn ]”
187
h`Q ilKq nM : MS 820 A
isrlyK : grV purwx nwl ivcwr
lyKk : mylw isMG
p`qry : 28 A - 37 A
smW : sMmq nwnkswhI 436
sQwn : sMgrUr
Akwr : 10X 15 s.m. ilKq : 9 X 14 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 11 + 5 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdl bdl ky iliKAw hoieAw hY ilKeI cMgI, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] rwmklI , s`d suMdr jI kihqy hY hy gurU Arjn jI,
prlok jwny smX, sRI gurU Amrdws jI ny Xh aupdyS kQn kIAw ]”
AMq : “jo mnSw mn myN Dry so pUrn kry Bgvwnw ] Aihins jp jpqw rhy dws nwnk
kIjY dwn ] 1 ] jpu kw mhwq sMpUrnM ]”
188
h`Q ilKq nM : MS 820 h
isrlyK : bihrw qvIl bwbw nwnk jI ]
ilKwrI : mylw isMG
p`qry : 39 a – 67 A
Akwr : 10 X 15 s.m. ilKq : 9X 14 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, ivc ivc nwl ArQ idqy hoey ; poQI dI hwlq TIk TIk , kwnI
bdlI hoeI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ]AQ bihrw qvIl bwbw nwnk jI ]”
AMq : “ihlw nMd ] v gr jMjIr bwSd bU qoNXid sMg l BI ho qo aus ko kSl nMd
]2] 6] sMpUrnM]
BI qoV ck dy (bwl kI qoN kXw bwq Bwv iXh hY ik buDImwn iksI ky eyk rom ko
qoV kr BI duK nhI dyqy jy eyk Kycqw hY qW dUsrw Fil Cof dyqw hY [ jy dono qrP
mUrK hY qoN sMgl ko BI qoV skdy hn rom kI qo kXw bwq hY ]”
ies qoN A`gy iek pMny aupr rUbweI , ilKI hoeI hY [
189
AMq : “smr krI sqRn hrI Ckq kwl ikRpYn ]” AKIr ivc iek nusKw idqw hoieAw
hY]
190
AwrMB : “ishrPI AwKI sRI gurU nwnk swihb jI sUrw ]
AlP A`lwh khu Xwd krm Plq mnhu ibswr ]
sws plth nwm ivx iDRg jIvn sMswr ]”
AMq : “eyqy tol jo jwn jnwvY ] qau nwnk dwnSvMd khwvY ] 1 ]”
191
vyrvw : EhI ; sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg dI ilKweI suMdr [ poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “sRI rwm jI siq ] ikRq suMdr dws sveIXw ] gurdyv ko AMg ] ] ieMdv CMd ]
mOj krI gurdyv dieAw kir sbd sunwie kihE hir nyrO ]”
AMq : “dr PkIrI mY iPrq Pwirk jwn soeI mrd dr mjl soeI jwiegw idl ikXw
suMdr srd ] 32 ] ieiq ikv`q sveIXw sMpUrx ] srb sveIXw ] 47]”
192
AMq : “Bgiq Bgiq mwieAw jgiq igAwn sB ky sIsM ] pWc pRBwv bKwinAw suMdir
dohW qIis ] 3 ] sMpUrx ]”
193
h`Q ilKq nM : MS 822 G
isrlyK : gurbwxI : rwgu iblwvl mhlw ]1]
p`qry : pMnw nMbr AMkiq nhIN
Akwr : 14 X 10 s.m. ilKq : 11X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg dI ilKweI suMdr, lwl isAwhI vKryvyN leI vrqI hoeI hY [
poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “< siqnwm krqw purK inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid] rwg iblwvl mhlw ]1] caupdy ] Gr ] 1 ] qU sulqwnu khw hau mIAw
qyrI kvn vfweI ]”
AMq : “rwm nwmu aurmY gihE jwkY sm nhIN koie ]ijh ismrq sMkt imtY drsu quhwro
hoie ] 57]”
ies rcnw qoN bwAd prsrwm bwc ] ] sÍYXw ] SurU ho jWdy hn [ ijnw dw vyrvw 11
q`k jWdw hY, Aqy iPr ] ‘mdodrI bwc autM|x CMd’ ivc rcnw SurU ho jWdI hY jo 10
q`k jwdI hY Aqy bwAd ivc iPr iek ‘sÍYXw’ mhlw 1 idqw hoieAw Aqy AMq qy
ieMj iliKAw hY[ “qb bwbw boilAw sulqwn hmId kwrU ky pirQwie nsIhiqnwmw
kIqw ] nsIhiqnwmw mhlw 1 ]” hor rcnw dy AwrMB ivc mhlw 1 dw nsIhiqnwmw
dw izkr kIqw hoieAw hY [
“< ] kIjY nyk nwmI jy dyvY Kudwie ] jo dIjY ijmI pir so hosI Pnwih ]” qy
AMq ieau kIqw hoieAw hY :
“2 ] BiT peI dosqI klI kI dyiKAw AwhU ] nwnk dosqI sc kIjY hoie EiV
inbwhU ] 2 ]”
194
ckR ptw ssqRn sr loh Gtw bWky bl bIr suBt mUriq bs krnI ] 747 ] 121]
pVqwl]”
195
p`qry : 275 A – 282 A
Akwr : 19 X 13 s.m. ilKq : 13 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy surU ivc fIzweIn bxwieAw hoieAw , ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk
TIk [
AwrMB :“< suAsq sRI gxysXnm:] AlP Awpxy Awp ƒ smiJ pihly ikhI vsqU hY
qyrVw rUp ipAwry ]”
AMq : “bulwswh sMBwl qUM Awpu dyKW joeI AwdQI Amh iPir hoieAw mY ]30]” ieq sRI
srPI smwpqM ] suB msq ] ] ] ]
196
Akwr : 19 X 13 s.m. ilKq : 13 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : ikDry ikDry ilKq D`ibAW vwlI, poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] dohrw ] gurU nwnk AMgd Amrdws rwmdws , gurU
Arjno ] hir gobMd hir rwie iks˜ hir qyg bhwdr nmo ] duK ibnwsn Bv hrn
sd sgl gur nko jwp ] goibMd isMG gur ko nmo jwkau bf prwqwp ]”
AMq : “eyk ndyr ibKY ids dCin ey ds dyhry jwin sunIjY ]”
197
AwrMB : “< sRI siqgur pRswid ] kQw siqjug kI] qQw rwjy jnmyjy kNau ATwrh kust
hUey Qy”
AMq : “nwskyq kI kQw sMpUrnu hoeI ] pVMqy sunMqy moK mukiq Pl lBMqy suB msqu]1]
bolo BweI sRI rwm rwm rwm rwm sRI vwhgurU sq]”
198
AwrMB : “< siqgur pRswid ] kQw suKdyv jI kI] eyk smY pwrbqI mhwdyv kau khny
lwgI jo bilhwr jwaU qyry gil jo mwlw hY su kYsI hY]”
AMq : “kwlU vydI ky Gr Avqwr lIAw ] mwqw iqpir ky audir QI pRgt Bey ] suq
pRkws hI igAwn bYrwg pRgty] bolhu BweI vwhgurU jI kI Pqy kQw spUrx BeI] jo
koeI pVygw suxygw aus dw Blw hovYgw]]]]”
199
lyKk : thkn, kiv
p`qry : 1 a - 273 a
Akwr : 32 X 24 s.m. ilKq : 22 X 17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw,rYksIAn[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
lwl, do do kwlIAW ivckwr iek motI pIlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw - 17 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr,pr keI QwvW qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ gRMQ dI
hwlq Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sWg pWg prvwrM gux kRm isRXwXuqM ] prmysÍrM gurM bMdy
swDuiv gRih DirxM ]1] AQ AsÍmyD BwKw ilKqy ] kiv thkn ikRq ] cOpeI ]”
AMq : “dohrw ] ieiq sRI BrQ pRbny AsÍmyD bKwnw ] thkn iDAwau iqRhqR sO hY ikRq
pUrn jwnw ] 605]
ieiq sRI mhw BwrQ purwxy Drm jg ibRKXwny sRI ikRsn cirqRy hY ikRq sMpUrnM nwmu
iqRhqRmo iDAwie smwp msq suBM msqu ] 73 ] ] ] ]
Bul cuk bKS lYxI jI ]”
200
D`ibAW vwlI hY [ gRMQ dI hwlq Awm krky TIk TIk ijld auKVI hoeI hY [ SurU
ivc q`qkrw, iPr iek pMnw KwlI hY [ iPr rcnw dw AwrMB kIqw hoieAw hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] jnm swKI gurU nwnk jI kI ] ]” dw AwrMB kIqw hY
Agy
“< siqgur pRswid ] jnm pqRI bwby nwnk jI kI ] sMmq ] 1597 ] pMdrih sY
sYqwnmw imqI bYswK sudI ]5] pMcmI poQI ilKI pYVy moKy sulqwn pur kw vwsI
Kqrytw ] gurU AMgd jI ilKvweI , pYVy moKy ilKI ]”
AMq : “bolo BweI vwihgurU jI ] swKI pUrI hoeI ] sRI gurU pMjmy mhl dI ] cOpeI ] sMmq
1897 bYswK sudI mMgl hY vwr ] pMcmI iqiQ qbY qum jwno ] poQI ilKI sMpUrn
mwno ] ibsn dws swD hY nwmw ] ilK pUrn kIny iqn kwmw ] dohrw ] hQ jor
ibnqI krY sMiq suno suq Dwr ] ijh ijh ijhqy cUk hoie so qum lyhu suDwr ] 2 ]
poQI smwpq hoeI ] sMmq 1897 ] = ]
poQI ilKweI BweI sMqy ny imTypur ibc ] ilKI ibsndws ny gur BweI sMqy dy ny
]1]”
201
Awm vyrvw : gRMQ dy SurU ivc suMdr ilKweI ivc 6 p`qirAW qy ivsQwr sihq qqkrw idqw
hoieAw hY[ilKweI suMdr gRMQ dI hwlq TIk [ ikDry ikDry hwsIey qoN bwhr ilKq [
q`qkry qoN bwAd 4 p`qry hwSIey vwly KwlI [
AwrMB : “< siq sRI Akwl purK jI shwie ] ] ]
jnm swKI gurU nwnk jI kI dw AwrMB kIqw ilKx dw ]
“< siqgur pRswid ]
jnm swKI gurU nwnk jI kI ilKI sMmq 1582 (1582) do (2) vwDU cypI lgw ky
iliKAw hoieAw hYY [
pMdrh sY ibAwsI imqI bYswK sudI ] 5 ] pMcmI poQI ilKI pYVy moKy ] sulqwn pur
kw vsnIk Kqrytw ] gurU AMgd jI ilKvweI ] pYVy moKy qy ilKvweI ] muKwsq bwly
sMDU jtyty dI ] rwie Boie dI qlvMfIAhu AwieAw hw ] gurU AMgd ƒ FUF lDw
Awhw] sqwrh idn duie mhIny poQI ilKidAw lgy Awhy ]”
AMq : …sMmq 1867] cOpeI ] bYd kw ibidAw mY prbInw ] jW isNau sB jg rhY
ADInw ] iesm grMQI khqy qWko ] sUrjn isMG nwmu hY jwko ]3] dohrw ] hrI
isMG ijh nwmu hY dws qvn ko jwn ] poQI ilK pUrn krI ikrpw iqn kI mwn ]4]
dohrw ] hwQ jor ibnqI kro sMq suno mm kUk ] pV krkY mo pr qusY mwP jkro ijh
cUk ]5] bolo BweI vwihgurU jI jnm swKI pUrI hoeI ] Agy Awsw kI vwr kw
prmwrQ cilAw ] syK bRhm nwl gost hoeI ]
202
KIr smMudR jo qdu hY ] so bYkMuT kw hY so qhW auh rhqw Qw ] Aru aUhW duD kw pRvwhu
cldw hY ]…
AMq :…
203
AMq : “eyhu sbdu qlvMfI hoieAw Awhw ] jw rwiebulwr bol AKvwieAw ] ] sMmqu
ibkRm sYn BixjY ] shMs AwTwrw sY auxwiT vwkihjY ] sMmqu ] 18 ]59] bolo BweI
jI vwihgurU ]”
204
AMq : “jYsy siqgur Apwr hY ] qYsy gurU dIAW swKIAW Apwr hY ] jYsy Akws dw AMq
pMKI nhIN pwie skdw aufky Qk paudy hY ] qYsy siqgur dI mihmw kQI nhI jwdI
jo is`K pVngy pRIq kir ilKx invwngy sB isKI ƒ pRwpq hovngy [ vwihgurU jI
kw Kwlsw vwhgurU jI kI Pqy ]”
205
qYsy gurU kI jnm swKI Apwr hY ] jYsy Akws dw AMq pMKI nhI pw skdy ] qYsy
Apwr hY]”
206
AwrMB : “< siqgur pRswid ]rwgu iblwvl mhlw ]1] vwr pIrW kI ]”
AMq : “rwjy krygw Kwlsw XwkI rhY nw koie ] KuAwr hoie sB imlYgI bcY srn jo
hoie]”
sRI vwhgurU jI kI Pqy hY ] Awid jugwid ] krnI nwmw sMpUrnM ] suB ] msq
kilAwx ]”
207
h`Q ilKq nM : MS 834 g
isrlyK : < kwir kw pRmwrQ gost bwby nwnk jI kI
lyKk : BweI mnI isMG
ilKwrI : dIdwr isMG
smW : sMmqu 1918 ibkRmI
p`qry : 451 a – 478 a
Akwr : 34 X 31 s.m. ilKq : 24 X 23 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 21 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, gRMQ dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] gost bwby nwnk jI kI ] < kwir kw pRmwrQ ]”
AMq : “iehY gost gurU bwby nwnk jI kI ] gwvY pVY suxY isKY ] qW sB jnm mrn
ktIAY ] Ar Amr hoie ] jIv qwhI mukiq hovY ] prmysvr Aidst purK kau
imlY ] jy pV kir kir suxY ] isKY kmwvY iqs kI gurU prmgiq krY ] bolo BweI jI
vwhgurU] Bul cuk mwP bKisMd]
smiq aunI sY ATwrvyN ivc ] 1918] 64 E imqI jyTE o idny bwrvy gudry poQI
swihb sMpUrn hoeI ] Bul cuk soD pVnw ]
sMmq AYsI pRIiq kir jYsI ibrC kry ] Dup shy isr Awpxy AvrW CWv kryie ]”
ies qoN Agly do - iqMn pMinAW aupr kwnI bdl ky bwrw mwhw mwJ mhlw 5 Gr 4
] ikriq krm ky vICVy kr ikrpw mylhu rwm cwr kuMt dih ids Brmy Qk Awey pRB
kI swm ----]” iliKAW hoieAw hY ]”
nwnk mMgy drs dwn ikrpw krhu hry ] ]14]” bolo BweI vwihgurU ]
208
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ilKq suMdr pr DibAW
vwlI hY [ poQI dI hwlq TIk TIk ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] dyvI jU kI ausqq ]”
AMq : “ieiq sRI bicqR nwtky cMfI cirqRM cMfI cirqR ausqq brnnM nwm Astmo iDAwX
sMpUrx msqu suB smqu ] AwPjU ]
209
ies qoN bwAd iek rcnw hor sYn dws jI dy nwm idqI hoeI hY [
210
h`Q ilKq nM : MS 835 G
isrlyK : smudRIk BwKw iesqRI purK lCn
p`qry : 1 a – 18 a
Akwr : 15 X 13 s.m. ilKq : 11 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 12 hn[
Awm vyrvw : poQI ƒ vwDU kwgz lgw ky ivcoN ijld bMdI QW joiVAw hoieAw hY [ keI pMinAW
aupr k`t v`F kIqI hoeI hY [ ilKweI DibAw vwlI hY [ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< sÍsq sRI gxyswienm ] kb suKdyv jI kI ] AQ smudRIk BwKw ilKqy ]”
AMq : “ijh pg DrI qIso lgY AwT puqR iqh jwn ] Brqw kI syvw krY Pun qwky Dn
Dwm] 12 ieq sRI iesqRI purK lCx sMpUrnM smuMdRk smpqM ]” --------------
---
ies qoN bwAd iek nusKw iliKAw hoieAw hY [ ies rcnw qoN bwAd DMny Bgiq bwry
kuJ p`qry ilKy hoey hn [ kwnI bdlI hoeI hY [
211
h`Q ilKq nM : MS 836
isrlyK : ibrD prqwp gRMQ
lyKk : rwm dws, bwbw
p`qry : 1 a – 555 A
Akwr : 21 X 14 s.m. ilKq : 13 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW
pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dy SurU ivc Aqy AKIr qy p`qry Pty hoey hn [ hwlq Ksqw hY [ bwkI gRMQ dI
ilKweI suMdr Aqy hwlq Awm krky TIk TIk hY [ keI QwvW qy hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY [ swrI rcnw rwgW ivc kIqI hoeI hY [ rcnw rwgu swrMg qoN SurU krky,
rwgu Asw vrI , rwgu bsMq, rwgu iblwvl ] rwgu nt ] rwgu jYjwvMqI, rwg DnwsrI,
qoN ielwvw sÍYXw, CpY Awid drj hn [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] rwg swrMg ] mo kau ieh ibiD ko smJwvY ] Awid
inrMjn Aij AibnwsI Abgq AlK lKwvY ] 1 ] rhwau ]”
AMq : “ bwlI blvMq qwir rwjk ippiq ku dInw ] swier syq bMDwie kwj sB sur kw
kInw ] kuMBkrn rWvx blI pqy prm pd DWm ] Ab rGpq rmdws ky krO sMpUrn
kWm 85 ]”
ies qoN A`gy kuJ p`qry KwlI C`fy hoey hn [
212
h`Q ilKq nM : MS 838 sMgRih
isrlyK : aupinKd sMgRih
Anuvwdk : pRihlwd
tIkwkwr : dwrw skOh
smW : sMmq 1901
sQwn : idlI ngr
p`qry : 1a - 497 A
Akwr : 19X 17 s.m. ilKq : 11 X 11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [ poQI dI ijld ƒ kwgz lgw ky joiVAw
hoieAw hY [ Aqy SurU ivc qqkry vWg aupinSdW dw vyrvw idqw hoieAw hY [ iek
pMnw KwlI Cf ky lwl isAwhI nwl gulwb dy jnm bwry ieMj iliKAw hoieAw hY [
‘E o 1855 sMmq 1855 jnm gulwb isMG dw” ies qo bwAd Asl rcnw SurU kIqI
hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI pRmwqmweynm : AQ aupinKs CwdUk swm byd BwKw
ilKXqy ] E oAM ArQ Xih jo lIn krqw bYd bRhm ikAw kwhY]”
AMq : “Xih aupinKd nr isMG qwpnI jo isDWq kIAw vD hY ] Ar srb jugqw gXwn
Aru jigAwsIAwXW mo Kcq hY [ Ar sMpUrn aupinKdo kw rhsu hY XwmO ] Ar
AQrbx vyd hUM rhs hY qIn hUM vyd` kw ] Aru guhj Byd Awqmw kw hY ] sMmq sqRw
sO duXwds ] ipRQm dwrw skOh ny jo suq swhjhwn kw Qw ] idlI ngr moN sMskiRq
soN Xw aupinKdo kO XwmnI BwKw mO ilAwvq BXw ] Ab sMmq sqRw sO iChqR hY [ sRI
gur ny AwigAw krI jo pwr aupinKdo kw XwmnI BwKw moN iniKD hY ] vW kI AwigAw
so jn pRihlwid nyy jwmnI BwKw soN punh ihMdvI BwKw mo ilKw ] jo pwr krnhwry ko
pRwsicq nw ho [ Aru sRoqw Aru bkqw ko igAwn kI pRwpiq ho [ Aru srb ko AnMd
hY]
Aru srb vydh ky pwT kw jo Pl hY so Xw eyk aupinKd ky pwT kIey so hoq hY ]
ieq nvm KMf nr isMG qwpnI aupinKd AQr bxvyd smwpqM ]
qy irg vyd ] jujr vyd ] swm vyd ] Aqrbx vyd ] jumlw p0 ] qwy qwy ]
aupinKd smwpq hoeI sMmq 1901 imqI poho idn 1611 ikRlw p`K ]”
213
AMq : “sÍYXw ] sq Ast dsw suB sMbq Qo puin iqRM sq cwr gey AiDkweI ] Gn pur rhy
ids cwr Gny pUin mMd smIr su buMd suhweI ] sis pUrxmW riv vws rQo suB hwV
smwpiq kI iQq AweI ] idn qwih smwpq ] igRMQ BXo hir ky pd pMkj Byt cVweI
] 130]
ieiq sRI mq mwn isMG crx is`Kq gulwb isMG ngorI rwie Awqm jyn ivrcqy
BwvrsWimRq smwpqM ]1] 1] 2] ] ] ] ] ]”
214
AMq : qib E oAMkwr miQ ipRQmI ggn PutY ] Apny DIrj qy DrqI swjI ] pRwn qy pvnu
inkisAw ] mnsw qy dyvI inkwlI ] jugiq qy bRhmw ibsnu mhwdyayu kIey ] qIny
CqR mih pvn kw QMm dIAw hY pvn kw Cq dieAw kw gwrw kIAw ] sMqoK kI
eIt lgweI AwpxI joiq qy caurwsI lK jIAw kI jUin QwpI ] Awqmy pRwqmy kI
gosit pUrn hoeI ] 1 ]”
215
p`qry : 93 a – 102 A
Akwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 16 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ] rwgu gauVI ] DXwau suMin mMfl kw mhlw 1 ] suin
mMfl qy kIA pRgwsu ]”
AMq : “swD sMgiq kI jo imiq pwvY ] qaU nwnk so diru jwie smwvY ] 29 ] DXwau
sMpUrn hoieAw ] 1]”
216
h`Q ilKq nM : MS 839 g
isrlyK : DXwau prmq`q kw
lyKk : nwnk, gurU
smW : sMbq 1904 ib`kRmI
sQwn : suDw srovr qt
p`qry : 126 A– 135 A
Akwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 16X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “ AwgY DXwau prmq`q kw clXw ] < siqgur pRswid ] rwgu gauVI pUrbI ]
slok m:1 ]”
AMq : “Bau kau qXwig ABY pd rwqw Agm mhil pswrw ] Agm ingm mih sihj
smwnw imiq kI miq nhIN jwnI ] khu nwnk jXo dyh bIcwrX qau aupij rhI
hYrwnI ] DXwau pUrw hoXw prmqq kw ]”
217
AMq : eyh mnu sB Gir Brmq iPrY ] gur ikrpw qy AsiQr QrY ] pRwn ngr kI cIn
sunweI ] nwnk ijin cInXw iqsu soJI pweI ]69] hwt kw DXwau pUrw hUXw ]”
218
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ] rwg rwmklI mhlw 1 ] DXwau clXw ] pauVI ]
kyvl nwmu rqn min BwieAw ]”
AMq : “bhu ibXqM scu swic smwXw ] eyh AMq n jwxY koeI ] nwnk kI miq khxu n
hoeI ] p 0] rqnmwlw pUrI hoeI ]1]”
219
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] DXwau ibhgMm m: 1 ] Awid AMiq eykY inrMkwrw ] dUsr
Avr n krxY hwrw ]”
AMq : “hir krqw nwnk eyko BXw ] vwhgurU sbd jp lXw ] sdw ibhMgm rhY ilv
lwie ] nwnk AMimRq Plu qO Kwey ] 14 vwhgurU kw DXwau sMpUrn hoXw ]”
220
Akwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 16 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] rwgu sUhI DXwau krm jog bYrwg ] jugq jqun m: 1 ]”
AMq : “AKMf mMifl mnu sun smwnw ] mn pvnw sic KMif itkwnw ] iKmw DIrju sMqoK
vIcwrI ] nwnk mnu mwnXw qq ApwrI ]118] DXwau pUrw hoXw ]”
221
ilKwrI : jmeIXq isMG, vswKw isMG
smW : sMbq 1904 ib`kRmI
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 378 a- 385 A
Akwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 16 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ] rqn mwlw ] rwgu rwmklI mhluw :1 ] slok jog
mwrg ky ]”
AMq : “AYsw dwrU Kwie gvwrw ] ijiq KwDy qyry jwie ibkwrw] qwms iqsnw sm kir
iqAwgI ] nwnk khY soeI bYrwgI ] 24 ] rqn mwlw sMpUrn hoeI ]”
222
h`Q ilKq nM : MS 839 n
isrlyK : pRwx sMglI
lyKk : nwnk
smW : sMbq 1904 ib`kRmI
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 391A- 412 a
Akwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 16 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ]] rwgu rwm klI iDAwau pRwx sMglI kw ] E oAMkwr v`fw
mhlw 1 ] E oAMkwr inrml siq bwix ] qWqy hoeI sglI Kwix ]”
AMq : “jw kau crin kml ruc bwFI ] idsit mwih swrw jgu dyKY ] nwnk Awpu AlyKu
Aaur sB lyKY ]”
223
AwrMB : “< siqgur pRswid ]] swKI kl jug nwil bwby dw bolxw hoieAw
mhlw 1 ] sRI gurU bwbw nwnk jI smuMdR dI kwCV jwie inkly ]”
AMq : “qyry vcnw ipCY myrw cldw kCu nhI ] pr jo qyry koeI Aghu hosI so qyrw gurU
hovgu ] Aqy hor sdI hau iksy dI rihx nhI dydw ] Aqy qyry krxy dI qUhY jwxY ]
swKI sMpUrn hoeI ]” ] ] ]
224
lyKk : nwnk
smW : sMbq 1904 ib`kRmI
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 447 A- 468 A
Akwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 16 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] rwgu rwmklI mhlw 1 ] iDAau Awid AMq kw cilAw]”
AMq : dyvqy sgl kroVI qyqIs khwvin ] bvMjw bIr AKr hY bwvin ] causT jognI
GVIAw sB kIn ] nwnk Et dws iqn Drin imiQlIn ]”
225
h`Q ilKq nM : MS 839 l
isrlyK : jugw kw vIcwr
lyKk : nwnk
smW : sMbq 1904 ib`kRmI
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 498 A- 500 a
Akwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 16 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] Agy jugw kw vIcwr ] siqjug gurU kw nwau ] AhI
imrAwn byd swm pauVIAw ] 70 ] rwj kIqw ]”
AMq : “bydu AQrbxu ] eyQy jg mnuKu pvYgw ] eyq jug jo pYrI pvngy so sB auDrn gy
] 1 ] swKIAW id Akwr kI pUrI hoeI ]”
226
AwrMB : “< siqgur pRswid ] rwg rwm klI gXwn srodw ] mhlw 1 ] purKoqm
prmwqmw purn ibsvy bIs ] Awid purK Abcl quhI qoih invwvo sIs ] 1 ]”
AMq : “ieiq sRI gXwn srodY mwlw mMqY nwnk dws ikRq gRMQ sMpUrn smwpqM ] dohrw ] ]
sMbq ibkRm rwie ko aunI sY qy cwr ] BwdRo pMJvI jwnIXo buDvwr jI ADwr ] 1 ]
suDw srovr qt ilKXo gur pgDr kY DXwn ] jmeIXq isMG pTnMrQM ilKXo vswKw
isMG jwn ] Bulx AMdR sB ko Abul gurU krqwr ] isK gurU ky soD pVo ieh jIau hY
Bulxhwr ] 1 ] ]” ] ] ]
227
Awm vyrvw : swrI poQI ivc hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ilKweI suMdr, poQI dI hwlq
TIk TIk hY [keI pMinAW aupr hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY poQI dI
hwlq Awm krky TIk TIk [ pMnw nMbr dohrw idqw hoieAw hY [
AwrMB : “< ] sRI rwm cMdRXnm: ] bwl kWf sO mMgloqr cwroN sMbwdoN ky hyqu smwsvXws
krq coqr sRI rwm cMdR ] iekoN y pRgXx ky kwrx pun : Avqwr Dwrxw dus†oN koN mwrxw
DnuK BMg pRsMg kho ]”
AMq : ieiq sRI rwm cirqRy mwnsy skl kil kluwK ibDuMs ny Aivr lB ik sMpwdny]
pRQmo supwhw sRI rwm cMdR jI sMqw isMG ibnYq krqw hY srb sMqo ny mulAlp mqI
dIn XUMn qwKXmw krnI hy rwm cMdR pwt (A`gy isAwhI l`gw ky A`Dy qoN ijAwdw
mtwieAw hoieAw hY ilKq pVI nhIN jWdI ) AOr bI bl dyxw qum ko nmskwr hY
bwr bwr ] rwvx kI idg ibjY Awidk jo pRsMg logoN ny pICy fwr dI eyQy so XQw
lB p BI jI kI Awid suD ipRqW dyK kr sB inkws dInY hY Xdip gMgw jI kI jnm
kQw BI AwKXyp khI QI prMqu ieh pRsMg suMdr jwn kr cOpwXW kI kuCk isQlqw
imtwie kr rwKXw hY ] sUB msqw ] = ] = ]
sMbq 1894 ] AO 1926 ilKw ieh kWf bUtw isMG swDU ny AsU kI 5 ] bwl kWf :
ieiq BXo ] bwl kWf : ] = ] = ]
228
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ ilKweI suMdr kwnI bdl ky kIqI hoeI [ poQI
dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] dohrw ] siqgur pRkws swKI jnm jgu gwviq inq nIq]
mihmw pRkwS iqh nwm Dwr ilK poQI kIqI mIq ]”
AMq : “ eyh bMdy kI kQw sMCop khI jo sunI ] Agy swKIAw dsm mhlw kIAw Aru bMdy
kI sMpUrn hoeI ] sRI vwh gurU muK kro aucwr ] hoie idAwl kir ley audwr ]”
229
Agy AKIrly do pMinAW aupr ] jognI ] Aqy mMqR jhy ilKy hoey hn [ ijs dw ies
rcnw dw nwl koeI sbMD nhI hY ]”
230
AwrMB : “< sRI siq gur pRswid ] ] AQ sRI gurU bMs cMdoRdY ilKXqy ] kib`q ] sq icq
ko kwrj ivicqR qy icqR jwny jwny BgvMq AnMq sunwm DwirXy]”
AMq : ‘pMnw 99 Bwg isMG gur ko nmoXwqy vrMvwr ] lKw ky guro ky pQ my icdko dXo
ivcwr]657] AQ gRMQ smwpq ie`C ] mhwrwj ds gurn ko khXo subMs suDwr] suny
pVy jo Xwih ko lh so sd suKswr ] gur subMs cMdRodY jg huie rho jbY pRkws ] duK
AMDyr ko dUr kr isK ckor suKvws ]
pMnw 100-dohrw ] sMgiq ko suq hukim hir Dr Dr goq suAwh ] sMgq gRwmM vsq
so nmo mmqwh ] jnm mwqR Gr qih ky kRm hir ko huie jwn ] isK swDn mY vsXo
sdXw qy gRMQ bKwn ] sMDXw ieMdX ieMdRX Bn gRhsu Awqmw joie ] AMkn kI gqM
ault gun qau ieh sMmq (1923) hoie ]668] suDw susr mY vws kr mGrm smh
hoie ] ikRsn pK kI qoRdMsI gRMQ sMpUrn hoie ]669] bIr bIr mY bIr hir hm ko
ey mb qwie ] gursubMs cMdRodY kQ kr muJY sunwie ] 671 ] Xwqy pRQMm lKwXo bIr
isMG nY gRMQ ] jih pVY suK lhYgo jo gur ds ko pMQ ] 672]
ieiq sRI dsm grubMs cMdRodY SuBM Bvyiq ]” Agy do p`qry hwSIey vwly KwlI Cf
ky,pMnw nMbr 71 AMkiq kr ky iliKAw hoieAw hY [ jo nkl krky lgwieAw hoieAw
hY [
231
AwrMB : “ AQ sRI sÍwmI dwdU dXwl jI kw pd ilKqM ] ipRQm rwg gOVI ] rwm nwm nhI
Cwfo BweI ] pRwxq jON inkt jIv jweI ] tyk ] rq rqI kr frY moh]”
AMq : “AMq smyN kI swKI ] jy qy gux bXwmY qyqy qYNq jYry mn swihb Awpxy kwrxY ]
ieiq rwg DnwsrI sMpUrxM ] rwg ] 27 ] pd 440 ] AMg 37 swKM 2480 ]
ieiq sRI sÍwmI dwdU dXwl jI kI smsq bwxI sMpUrxM Bvyiq] ]
232
Akwr : 20 X 15 s.m. ilKq : 15 X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ poQI dI hwlq
TIk TIk hY [
AwrMB : “< siq gur pRswid ] AQ kbIr jI kI swKI mWfI ] AQ gurdyv jI ko AMg
ilKqy ] kbIr sqgur svWn ko srkw so DIsvIn dwq ] hrjI svWn ko ihqu hr
jn svIn dwq ]'
AMq : “ieiq ] kbIr jI kw pd spUrx Bvyq ] rwm nwm jI siq ] sRI sÍwmI dwdU
idAwl kbIr nwmdyv jI siq ] skl swD jI siq ] dohrw ] AgnIrs gRhy cMdRmw
sMbq ibkRm jwn ] kwrq kvid kI As†mI buDvwr suB mwn ]
233
Awm vyrvw : p`qirAW dI igxqI bwry ies pRkwr hY vK vK AiDAwey dy v`K v`K pMny AMkiq
hn[ pihly 1 a –10 +33 + 7 + 48 +43+ 83 Aqy + 40 pMny Aqy 264 kul
joV bwry AKIr ivc ieMj iliKAw hoieAw hY [
“swKX pqMjl n jwX vY lyKk mImwsw vYdwqo [ kpl piqjl goqm kxwd jYmin
ibAwsw ] AKIrlw AiDAwey ijs dy 40 pMny hn nhIN hY [ ieMj jwpdw hY ik sRoq ny
poQI dyx smyN Gt idqy hox [ ilKweI suMdr, poQI ƒ vK v`K AiDAwey ivc pMinAW
Anuswr kpVy dI stirp ivc bMinAW hoieAw hY [ ijMnw dI igxqI Cy bxdI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI gxyswXnm : ] AQ ivcwr swgr igRMQ ilKXqy ]
AQ vsqU inrdys rUp mMgl ] do ]”
AMq : “jXo imQXw gur gRMQ qYN imQXw bMn shwr ] qXo imQXw gur byd qYN imQX jg
pRhwr ]6] l`K ArQ lK vwkX ko hÍY jgXwsU inhwl ] inrwvrx so Awp hY dwdU
dIn dieAwl ]
ieqI sRI ivcwr swgry gurU vydw idsw swDn pRwiqBwsk vrxMn nwm Ks† sqrMg
:6]” isvwXnm : ] rwmwXnmonm : ]
234
h`Q ilKq nM : MS 852 sMgRih
isrlyK : bYNqw - gur prqwp gRMQ
lyKk : CWm dws
p`qry : pqrw/pMnw nMbr AMkiq nhI kIqy hoey
Awkwr : 14 X 24 s.m. ilKq : 11 X 18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw cwry pwsy do do lwl
do do kwlIAW ivckwr iek pIlI motI lkIr[ sqrW pRqI pMnw - 17 hn[
Awm vyrvw : poQI Ksqw hwlq ivc hY p`qry iek pwsy qoN k`ty hoey hn Aqy pMnw nMbr vI AMkiq
nhIN kIqy hoey [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ilKweI TIk TIk hY Aqy pVHn
Xog hY [ poQI dy SurU ivc kuJ p`qry nhIN hn [ Aqy ieMj jwpdw hY ik rcnw ADUrI
hY [
AwrMB : “gur pRqwp gRMQ ilKXqy ] dohrw ] sqgur mory jwgdy ros n bIc jhwn ] ihMdU
qurkW srb ky sWJy sq gur mwn]”
AMq : “dohrw ] qyg bhwdr lwfly bydW my prbIn ] qw ikrpw aun pwie ky pUrI kIn]
CWm dws kI bynqI suno grIb invwj ] Akr ArQ jo BuilAw pUrw kro smwj
]2]1]”
235
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ cOpt gRMQ kI ilKXqy ] dohrw ] crn pUj gurdyv
ky cly Avqwr ] SWm dws kI bynqI bMdn vwrMvwr ]1]”
AMq : imqI Pgx dI AwK dy idn pMjI Bwly ] vrg kwl iPr KMf jo ss CWm vKwly
]25] ieiq sRI cOpt gRMQ spUrnM smwpqM ]4 ]”
236
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg dI hwlq TIk TIk ilKweI suMdr ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] isrPI CWm dws kI ilKXqy ] kotVy iliKAw ] AlP
ielwhI eyko jwqw ijs kw srb pswrw hY ] jl Ql dy ivc jIv Anykw rojI
dyvx hwrw hY ]”
AMq : “CWm dws dw Kwb pCwno jyqw jgq pswrw hY ] 30 ] isrPI kotiVAW kI
sMpUrnM]”
237
Awkwr : 14 X 24 s.m. ilKq : 11 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : ikDry ikDry ilKq DibAW vwlI hY [ poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] pYNqI ilKXqy CWm ikRq ] dohrw ] sqgur mo pY dXw kr
dIjy boD Apwr ] CWm dws kI buD ky sgly sok invwr ]1]”
AMq : “CWm dws kIAw jqI kvI jnW ky pws ] pYNqI A`Kr soD ky kIny ieksy rws ]41]
Awgy PwrsI ky hrP ilKXqy ]”
238
AwrMB : “< siqgur pRswid ] cOpeI ] Awd invwaU gur ko mwQw] dws gulwb jgq ku
nwQw] dIjy myry isr pr hwQ ] CWm dws kI sux gur gwQw ]1] gur kI syvw jnm
n hoeI ] gur dr rihAW kwl n koeI ]”
AMq : “cMd smWny Cqr JulweI ] mihmw kbqy khI n jweI ] Cwm dws gurdyK kcihrI]
sqgur bcnw AMmRq lihrI ] 42 ] ]
239
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 17 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ Pkrnwmw ilKXqy ] dohrw ] sq gur mory jwgdy
sUqw Avr jhWn ] CWm dws kI bu`D ko kIjY hY AvdWn ]”
AMq : “soDy cwry brn jU ihMdU muslmwn ]115] sqgur nwm iDAwie ky kwrj krsI
koie] Cwm dws suK pwvsI jHNh qhN soB hoie ]116] imqI ivcwro mws kI PNgx
AT bIs ] sMmq aUnI sYkVy bydW hor clIs ]117 ]”
poQI ilKI mIhW isMG ny ilKweI dody dI Drmswlw bYT ky ilKI hY sweIN lok sWm dws
kI AwrP Bul cuk mwP krnI jI sweIN loko ] sMmq 1950 imqI Bdo idn 23 suB
msqM ]
240
h`Q ilKq nM : MS 854
isrlyK : sRI nwnk pRkws
lyKk : BweI kwn isMG
p`qry : 1 a – 484 a
Awkwr : 33 X 26 s.m. ilKq : 29 X 18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw pihly pMny aupr cwry
pwsy Aqy bwkI gRMQ dovyN pwsy do-do lwl lkIrW nwl[ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : ilKweI cMgI , pwisAW qoN p`qry ikrm Kurdw hn hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
Aqy hwsIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY [ SurU ivc kuJ p`qry hwSIey vwly
KwlI, Aqy aus qoN bwAd rcnw SurU kIqI geI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI nwnk pRkwS igRMQ ilKXqy ] dohrw ] eykMkwr siq gur
iqh pRswid sc hoie ] vwhgurU jI kI Pqy ibGn ibnwsn soie ]1]kib`q ]”
AMq : “ kwqk pUnm ibKY BXo igRMQ ibnaUnw 76 ] dyvw isMG ipq qy jnm kiv sMqoK
isMG nWmw brmWgih sq sMg ko kr siq gurU pRnwmw 77 ] ieiq sRI nwnk pRkwS
igRMQy auqrw rDy sc KMf pRsQwn brnnM nwm spq pcwsmo DXwie ] iKqm BweI
kwn isMG jI ] poQI shb jI ] ilKI hY ] igRMQ pUrw hoeyAw moK dy mhIny idn
buDvwr kwidsI cMdRmw isMG dw ] sMkRwq GVI 35 pl 58 mhUrqI 30 cMnnp`K
sudI] idn GVI 32 pl 39 ] vwhgurU jI ] ] ] ]
] ] ] ] ] ] ] ] ] ]
rwm rwsyN rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm
rwm
vwihgurU jI vwihgurU jI vwihgurU jI vwihgurU jI vwihgurU jI
gurU nwnk gurU nwnk gurU nwnk gurU nwnk gurU nwnk ]
] ] ] ] ] ] ] ] ] ]
241
AMq : “kiv sMqoK As pRBU bMdo dÍy kir jog bwr, bwr kir bMdnw idn kir ciF
ijmqor ] ieq sRI gur pRkws sUrj igRMQ cqurQ rwjY sRI hir guibMd ausqiq brnMn
nwm pMc cqÍwirMs AMsU ]45 ] dohrw ]”
sMmq 1923 mhInw Pgx ] SuukRvwr ]
242
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
lwl lkIrW[ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : iLKweI suMdr,rcnw ADUrI,poQI dI hwlq TIk TIk ]
AwrMB : “< sRI rwDw b`l BojXiq ] AQ ibhwrI sq seI kI tIkw hir pRkws ilKXqy]
svYXw ] qulsI dl mwlq mwl sON sXwm AnMg qy suMdr rUp suhW hI ]”
AMq : “pwnI gXo lil bwrj ko TihrY iPir bwr jpY nih pwnI - A`gy rcnw
ADUrI]”
243
AMq : sMmq ATwrw sY sTvwlI ] mwh vdI cauds BwlI ] sukqr smwdpru ] poQI ilKI
ivc kwnUvwx ngR ]
koCV dIvwn isMG Drmswl ArogI ] pUrn kInI hrI isMG bRhmnBogI ] ilKqy
pVqy hoey inhwl ] nwm jpq kC khY n kwl ] nyqR joq dy hmw goey ] rog n
kaU hovY dyh ] isK gurU nwnk jI kw moh ] Blw krn hr muJ ko hoie ] DMn
bwbw nwnk DMn bwbw nwnk qU sc ] ihrdy mY pwp rhy n kK ] vwhgurU vwhgurU jI
sq gurU sq gurU sq gurU jI hr Bul cuk soD pVnI ] poQI sMpUrnM smwpqM ]”
244
h`Q ilKq nM : MS 860 e
isrlyK : AwrqI - tIkw
tIkwkwr : AnMd Gn
smW : sMmq 1882
p`qry : 210 a – 265
Awkwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 13 X 6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk ]
AwrMB : “< siqgur pRswid dohrw ] ivGn hrn mMgl krn Xgmo hir ko nwm ]
AwnMdGn jo jn jpy sPl ho iqh kwm 1 ]”
AMq : “sMmqu purwx siq ArD sq Xugm AiDk hY jws ] mIn mws sMkr purI kIno
ilKn iblws ] ieq sRI gurU nwnk vMs pRsqq dsm purK sRI gurU rwm dieAwl
isK AnMdGn ivricqw AwrqI tIkw smwpqM ] lyKk pwTk Xo suBM BU Xwqw ] sRI
vwhgurU siq hY jI ] slu 1882 hwV mwsy sukl pKy iqQ Asut poQI ilKI ]”
245
kot swp lptwvo hwQI Awgy frvwvo eyqI BIq aupjwvhI isMG pY KvwvY Buim
gfvwvo eyqI KIAnI ivDvwvo moih duK nhI pwvhI ] bRj jn pRwn kwn vwq Xh
kwn kro Bkq so iv muKqw ko muK n idiXwvhI ]”
“ieiq sRI Bkiq mwl Bkq rsboDnI tIkw smwpqM sBM Bvyqw ] ]”
ies qoN A~gy ku~J p`qry Ksqw hwlq ivc hn]
246
h`Q ilKq nM : MS 864
isrlyK : bwrw mWh dsW gurU swihbw dy [
lyKk : sMq isMG
smW : sMmq 1935
p`qry : 1 a – 240 a
Awkwr : 8 X 6 s.m. ilKq : 5 X 4 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW, ivckwr kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-5 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [ pihly pMny aupr fIzweIn bxw ky rcnw
SurU kIqI hoeI hY ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] bwrwmwh gurU nwnk swihb kw ] k`qk pUrxmwsI sRI
gur nwnk jnm lIAw ] kul kwlU qt Dwm sBn iml mMgl cwr kIAw ]”
AMq : “ieiq sRI bwrwmwh gurU nwnk jI kw sMpUrnM msq suB msq ]” ] ]
] ] ] ] ] ] ] ] ] ]
247
h`Q ilKq nM : MS 864 s
isrlyK : bwrw mwhw sRI gurU rwm dws jI ]
lyKk : sMq isMG
smW : sMmq 1935
p`qry : 44 A – 56 A
Awkwr : 8 X6 s.m. ilKq : 5 X 4 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 5 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk , ilKweI suMdr pr ikDry hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ sRI gurU rwmdws swihb jI ko bwrw mwh ] sRI gurU
rwm dws kI kIrq jwnq jg swrw ] nwm bfweI gurqy pweI jg suK qj fwrw ]
rwm cMdR qRyqw mY Ab kl rwm dws iqn nwmw ]”
AMq : “sMq hrI ins idn ismrn kr pun pun khu sRI rwm ] rwmXh bwrw mwh pVo
]13 ] ieq sRI sRI gurU rwmdws jI ko bwrw mwh smwpqM ]”
248
h`Q ilKq nM : MS 864 K
isrlyK : bwrwmwh gur hir rwie jI ]
lyKk : sMq isMG
smW : sMmq 1935
p`qry : 120 a – 134 A
Awkwr : 8 X6 s.m. ilKq : 5 X 4 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 5 hn[
Awm vyrvw : p`qirAW dI hwlq Ksqw, ilKweI suMdr, poQI iB`jI hoeI hY ]
AwrMB : “AQ sRI gur hir rwie jI ky bwrwmwh vrnnM sRI hir rwie shwie pwie duK
dInn dUr dOrwieAw ]”
AMq : “ieq sRI bwrw mwh sRI hir rwie jI ko sMpUrnM ] < sun qb kwlU lwlU doaU ]
qnIqr”
249
h`Q ilKq nM : MS 864 |
isrlyK : bwrw mwh sRI gurU goibMd isMG jI kw
lyKk : sMq isMG
smW : sMmq 1935
p`qry : 184 a – 240 a
Awkwr : 8 X6 s.m. ilKq : 5 X 4 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 5 hn[
Awm vyrvw : AKIrly p`qirAW aupr poQI iBjI hoeI hox kwrn pqirAW dI hwlq Ksqw, ilKweI
pVn Xog, poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ] bwrwmwhw sRI gurU goibMd isMG jI kw ilKXqy ] do : ]
qyrw nwm Akwl jI jpo su ihq icq lwie ]”
AMq : “dIjy Bgiq gurU jI morI byVw pwr kr ]]4] Pul hrI ky hrdI hW ] ik drsn
AMimRqsr dIjw ] myrw mn locdw ] 12 ] bwrw mwhw gurU goibMd isMG jI kw sMpUrn
hoieAw ] swvx idn 2 somvwr ] sMmqu 1935 ] ] ]
] ] ] ] ] ] ] ] ]
250
vyrvw : ijld g`qw k`pVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW, do do lwl
lkIrW, ivckwr iek motI nOrMgI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-21 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dy SurU ivc kuJ p`qry Pty hoey hn Aqy Ksqw hwlq ivc hn [ gRMQ dy SurU
ivc q`qkrw idqw hoieAw hY [ gRMQ ivc hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI Aqy
hwSIey qoN bwhr vI ilKq [ilKweI cMgI, gRMQ dI hwlq TIk TIk hY ] pihly pMny
aupr fIzweIn bxwieAw hoieAw hY ]
AwrMB : “< siqnwm krqw purK inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur pRswid
]jpu]”
AMq : “soriT gof mlwrI DunI ] puin gwvih Awsw gun gunI ] aUcY suir sUhaupuin kInI]
myG rwg isau pwcau cInI ] 1] bYrwDr gj Dr kydwrw ] jblIDr nt Aaujl
Dwrw ] puin gwvih sMkr Aau isXwmw ] myG rwg puqRn ky nwmw ] Kst rwg auin
gwey sMig rwgnI qIs ] sBY puqR rwign ky AwTrh ds bIs ]1] ]6]”
ies qoN bwAd p`qrw KwlI CifAw hoieAw hY ] ] ] ] ]
251
AMq : “sdw hir jsu hir crcw hoqI hY ] aus AsQwn kau dyiK kir gurU iciq Awvdw
hY ] jo jIau aUhW jwqw hY so srb pRkwir pRsMnqw kau pwvqw hY ] swKIAW pMjwh
hoie hoie cukIAW] bolo BweI jI vwihgurU vwihgurU vwihgurU jYkwru hoeI gurU goibMd
isMG jI kI ] ] ]”
252
AwrMB : “1 ] E siqgur pRswid ] siqgur nwnk jI shwie pRmwqmY ] nmih sRI krqw
purK rwm rwie ] pRB jI Ab hm qumrI Et ] AnMd Bey skl duK Bwgy Kwau njm
kI cot ]”
AMq : “mwVU mY Ab bs rhW qurqu iqRkt ky Gwm ] AMnhid GUry duAwru iqs krY joq
pRxwm ] 206 ] mwVU mgn mMnu ho rhw [ ggn guPw my jwie ] hir hir ihrdy
Dwrky Awvwgaun imtwih ]207 20720 -------------------“
253
AMq : “gur msqk pMjw DrXo pwieE pd invwis ] dws mwV pUrn BE jog suDw
guxqws ] AQ As†Wg jog suDw bwxI inrbwn sMpUrn ]”
254
AwrMB : “< siqgur pRswid ] msly hjrQ rsUl ky ] Awid kQw clI ] qb sRI Twkr
jI kihAw mY sqjuig hrxwkus kIAw auin BI myrI bMdgI n krI ] qRyqy mih dhsr
kIAw auin BI myrI syv bMdgI n krI ] duAwpr mih kMs rwj kIAw auin BI myrI
Bgiq bMdgI n krI ] Ab kl jug mih iks kau krau jo myrI bMdgI mih rhY ]
myry Asr mih rhY myirAW grIbW kau duKwvY nwhI ] iqsu kau mY kil jugu dyau ]”
AMq : “ Awpnw hI bIijAw Kwxw ] AwpxY hI krm bylI [ eIhw BI scw qw aUhw BI mukqw]
eIhw BI JUTw mwrIAYgw AwgY BI JUTw mwrIAYgw ] eyko koeI AYsw pIru hovY jYsw mhMmdu
hoAw qw aus kau CufwvY nwhI qw krm bylI jYsw bIjY su luxY jo Kty su Kwie ] iesu
mnuKu kY krm bylI jyhw krYgw qyhw pwvYYgw BwvY muslmwn hovY BwvY ihMdU hovY AwpxY
Aml bylI ] 50] msly phuqy vwhgurU DMn gurU squ gurU ipRqupwl gurU qUM hI gurU qUM ]
slok AwTI KMfI AT KMf nwvw KMf srIru ] nwvY AMdr nv inD nwmu hY iek Bwluix
guxI ghIr ] krmu vMfI slwihAw kr nwnku gur pIru ] 2 ]50] ] ]”
swl 1932 bqIAw ] swaux bdI iQq pMjmI idn AYqvwr pUrI hoeI poQI ]
ies qoN bwAd iek mMqR itfI dw iliKAw hoieAw hY ]
255
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuqI vDIAw nhIN hY QW QW qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
hY[ ilKweI vI DibAW vwlI hY keI QwvW qy hwSIey qoN bwhr vI ilKq hY [ kwnI
bdl bdl ky iliKAw hoieAw hY ]
AwrMB : “<[ siqgur pRswid ] caupeI ] pRQm ArwDo eykMkwrw ] jgq swj ijh kIAw
pswrw ] qIn BwiqkR isRst aupweI ] sUCm AO AsQUl bnweI ] auqm mDMm ADMm
khweI ] sB Git mY pRB rihE smweI ]”
AMq : “dohrw ] gRh pYTy suK sgn isau AnMd kIE pRgws ] qnsuK pwieau kusl kus
iml aupjI mn kI Aws ] 290 ] cOpeI ] imly jwie sgly pRvwr ] BweI bMD suqw
suqwr ] gwieE sB ibD mMgl cwir ] Ank Bwq nwnw pRkwr ]291] kQw pUrI
hoeI ]1] sMmq ]” imitAw hoieAw - AglI sqr ieMj iliKAw hoieAw hY “AKrI
BI sqqrh ]
poQI ilKI BweI jY isMG ] mhIny Bwdo ] pRibty qIsry] ilKI nvy sYhr m Bul cuk
bKs lYxI ] swD sMgq jI bolhu vwhgurU jI ] hor sRbq nU vwihgurU jI kI Pqy
] cOpeI ] isRI rwm ] hry rwm jI ] hry ikRsn jI goibMd jI hry hr ] qUhI qUhI
qyrw nwau inrMkwr ]”
256
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI, pqry Pty hoyey Ksqw hwlq ivc hn [ keI QwvW qoN
cypIAW lgw ky joiVAw hoieAw hY [ QW QW hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
p`qry Pty hoyey hox kwrn ilKq vI keI pMinAW auproN PtI hoeI hY Aqy pVHn ivc
spSt nhIN , ikau jo rcnw iekswr iksy hor nhIN[ p`qry nMbr qrqIb vwr nhIN
sgoN 281 a qoN poQI SurU kIqI hY [ ieMj mwlUm huMdw hY , ieh iksy hor rcnw dw
Bwg jW poQI dw ih`sw hovygI [ bwAd ivc pMinAW aupr ilKq vI D`ibAW vwlI hY [
Aqy poQI iBjI hoeI hox kwrn ilKweI iblkul spSt nhIN hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI guxyswX nm: AQ nwskyqu ilKXiq ] cOpeI ]
prIKiq ABmuin ko qwq qw ko suqu jnmY jwigAwqw ] jguqu cMg kIa gMgw pir [
Bey smUhU rKIsr munIsc ] bRhmwd ksn kwd kw jyq ] nwm nw jwnh gunI - Aih
kyqy]”
AMq : “sMmqu dsmsto qro cqr dsI buDvwry BwdRo mwsy ikRsn pKy ] swgru kIE aucwr
]32] ieiq sRI nwskRyq purwxy ] Astdsmo iDAwie smwpq ] sumsq ] kQw
sMpUrnM] rwm rwj jI siq ]18]”
257
h`Q ilKq nM : MS 877 s
isrlyK : iDAwau jugwvlI kw mhlw ]1]
p`qry : 339 A-347 A
Awkwr : 17 X 15 s.m. ilKq : 13 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : ilKweI D`ibAW vwlI , kwgz dI hwlq Ksqw, poQI dI hwlq Awm krky TIk
TIk [
AwrMB : “iDAwau jugwvlI kw mhlw ]1]iqqu smY pUrb kI audwsI kIqI ] bYT smuMdR ky
iknwry paux kw Ahuwr kIqw ] mhlw 1 ]”
AMq : “jugwvlI ] iek sau cauqwlI jug vrqwey nwnk vwhgurU qwqy Awgy hI Awey ]
jugwvlI spUrn hoeI ] vwhgurU ] ] ]”
258
h`Q ilKq nM : MS 877 K
isrlyK : gosit gorK kI Aru mCMdR nwQ jI kI
p`qry : 361 a - 372 a
Awkwr : 17 X 15 s.m. ilKq : 13 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI rcnw dI ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] gosit gorK kI Aru mCMdR nwQ jI kI ] sMglw dIp mY
hoeI ] jhW sRI miCMdR nwQ pdmnI rwxI kr bYTw Qw]”
AMq : “kljug nwnk rwju clwieAw ] dur drgwho pRB qy ilAwieAw ] inrgunIAwr pRB
kI srxweI nwnk dws pRB Byd nw BweI ] 13 ] = = ] ]”
259
Awkwr : 17 X 15 s.m. ilKq : 13 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : pMnw nMbr dohr AMikq kIqw hoieAw hY, pihlw pMnw nMbr 440 qoN bwAd glq
ilKky 480 iliKAw igAw hY[ Aqy nwl hI lwl pYnisl nwl pMnw nMbr 322-23
ilKky mtwieAw hoieAw hY[ ikDry ikDry ilKweI D`ibAW vwlI hY poQI dI hwlq
TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] iDAwau rqn mwlw kw ] mhlw 1] jog bYrwg kI rhq]”
AMq : “swDk isD gurU bhu cyly ] APirE kwl sbid ibn pyly ] qwkw AMqu nw ikn hI
pwieAw ] bhu byAMqu sB mih smwieAw ] eyh AMq nw jwxY koeI ] nwnk kI miq
khnu nw hoeI ] 51] rqn mwlw kw iDAwau spUrn ] vwhgurU ] ]”
260
kI giq Eoho jwxy ] AwgY gurU kw bolnw pUrw hoieAw ] sRI vwihgurU jI siq ijs ky
pRswd mukqu hoieAw ] Awid kQw spUrn hoeI ] 4] ] ] ]”
261
AMq : “ijnI swihb buiJA hau iqMnw dw mMgnhwr ] 23] slok] ijnw gusw KuFI
imtImweIAw KYru invwj kmwih ] nwnk dws kbUl sy dr dIdwr smwh ]1]23]
vwhgurU] ] ]”
262
h`Q ilKq nM : MS 877 F
isrlyK : Pkr nwmw mhlw 1
p`qry : 701 A - 703 a
Awkwr : 17 X 15 s.m. ilKq : 13 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : p`qirAW dI hwlq Ksqw , iB`jy hoey hn, ilKweI D`ibAW vwlI hY[poQI dI hwlq
TIk TIk hY ]
AwrMB : “Pkr nwmw mhlw 1 ] Pkr ky qKq pr vKqu hY Pkru Akl mYdwnw [ Pkr kI
Arj mnjUr hY Kud pwk ny jwn ]”
AMq : “Pkr ijs shr hY rqw ] drIAwau khr kwqrqw ] Pkr ky sbru sbUrI ] Pkr
kI rhq hY inAwrI ] lwgI hY pRym KumwrI ]Pkru drgwh kw BydI ] nwnk swhu hY
bydI]”
263
Awm vyrvw : p`qirAW dI hwlq Ksqw , iBjy hoey hn ilKweI mwVI , D`by pey hoey, poQI dI TIk
hY ]
AwrMB : “< ] siqgur pRswid AQ Bgiq vCwvlI ] inmo inrMjn inrMkwr Avriq purKu
AlyK ] ijn sMqn ky ihqu DrY jug jug nwnw ByK ]”
AMq : “dyv ipqr koaU kwm nw AwvY ] lY mnUAw fhkwvY ] jb qy srn rwm kI Awey dws
mlUk bhuq suK pwey ] Bgiq vCwvlI spUrn ]1] ] ] ] ]
] ] ] ] ] ] ] ] ] ]”
ies qoN A`gy do pMny KwlI ,Aqy AKIr ivc pihlW lwl isAwhI nwl Aqy bwAd ivc
kwlI isAwhI nwl qqkrw idqw hoieAw hY [ swKI pUrIAW nhIN ]
264
Awm vyrvw : ilKweI D`ibAW vwlI pr swP pVHn Xog hY poQI dI hwlq TIk TIk hY ]
AwrMB : “srM prmwnMd jI kI ] qY nr ikAw purwn suin kInw ] An pvnI Bgiq nhIN
pUjI BUKY dwnu nw dInw ]”
AMq : “ijih prlok jwie Awp kIriq soeI AibidAw swDI ] ihNsw qau mn qy nhIN CUtI
jIAw idAw nhI pwlI ] prmwnMd swD sMgiq imil kQw punIq mucwlI ]3]
] ] ]”
265
lyKk : swihb isMG
smW : sMmq 1928
p`qry : 1 A-86 A
Awkwr : 30 X 23 s.m. ilKq : 23 X 18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : poQI dy pihly pMny aupr fIzweIn bxw ky mMglwcrn SurU kIqw hoieAw hY [ Aqy
Asl,rcnw pMnw nMbr 1A qoN SurU kIqI hY [ ilKweI suMdr, keI QwvW qy
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : pihly pMny qy mMgl crn Aqy Asl rcnw pMnw - 1 A qoN SurU kIqI hY [ “<
siqgur pRswid siqnwm krqw purKu inrBEu inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid] swKI clI ptxvwl ] sRI gurU jinmu qIrQ pwqswhI ] 11] buFy swihb
rwm ko hjUr vwk jQw miq gur vwk ilKXqy ] sRI gurU swihb jI ilKwie idqI ]
sMbq ibkrm BUpqI sqwrW swq nO eyk ] swihb swKI vrgu rml kI duqIAw ByK]
swihb dws sMgiq mih isKn kirE ibbyk ] ieh ilKwrI gurU ihq swKI ilKY
Anyk ]”
AMq : “hir hir muK qy bolIey bol vwihgurU mMq ] aucI nId kul jnm nw jwqy fulo n
sMq ] 20 ] rwm ] AnMd BieAw myrI mwey siqgurU mY pwieAw ]eyh quk deI
mVwie rKxI ] AsU sudI duAwdsI swihb isMG ilKq smwpiq gur rqnmwl suK
swQ ] pVHq suxq inhwl hoie siq gur dyvY pwQ ] swl 1928 ]-------”
266
h`Q ilKq nM : MS 880 e
isrlyK : pRsMg pMj ipAwry
p`qry : 108 A - 118 A
Awkwr : 30 X 23 s.m. ilKq : 23 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, ilKweI suMdr [ poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI vwihgurU jIkI Pqy ] Dn gurU goibMd isMG jI ]
jnm ptxy swihb jI kw vwsI ] AnMd pur swihb jI dI ] pihly dieAw isMG
soPqI ] jnm lhOr dw ] vwsI AnMdpur swihb jI dI ] ipCY laU dy auqwr Qw ]
AMq : “ien ko pwhul swihb pihly CkweI ] Pyr Awp pwihl leI ] rwm isMG ] Pqy
isMG ] dyvw isMG ] eIsr isMG ] tihl isMG ] eyh pMj mukqy Bey ] sRI vwihgurU jI
kw Kwlsw sRI vwihgurU jI kI Pqy ]”
267
Awkwr : 30 X 23 s.m. ilKq : 23 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : p`qirAW dI hwlq bhuq cMgI nhIN ; Ksqw hwlq ivc hn [ ilKweI cMgI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] svYXw ] pwpI bUbnw jin kau kilkI Avqwr
khwvihgY]”
AMq : “svYXw ] bwjq fMk AqMg smY rx rMgq rMg ncwvhgy ] kis bwn kswn gdw
brCI kir sUil iqRsUl Brmwvhgy ] gxdyv Adyv ipswc prI rx dyKs bYr
hswvhgy ] Bl Bwg BXwiehu sMBl ky hir jU hirmMdr Awvihgy ]16] ] ]”
268
ilKwrI : bissit
p`qry : 122 A - 125 a
Awkwr : 30 X 23 s.m. ilKq : 23 X 18 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI rcnw dI kwnI bdlI hoeI hY [ jo ilKweI kwnI bdl ky kIqI
hY auh bhuq spSt nhIN hY [ poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ kQw rwm kI ] AQ kQw rwm cMdR kI ilKXqy ]
bcn bissit jI ky ] sRI rwm cMd [cMdr] jI ko khY ] sRI rwm cMdR pRsn pUCY hY ]
sRI bisistO jI aupdys khY hY [“
AMq : “muin bissit kQw iehu krI ] rwmcMd aur AMqr DrI bhuqu mwnu birjy jg
mwh] syvk duK suK lwgy nwh ] dohrw ] AwCy bhu pusqk pVY kihn sunn kau
bwd ] sau swiln kiVCI BrI eyku n pwvY suAwd ] ieq sRI kQw rwm cMd jI kI
sMpUrx hoeI ] AhIrI kw idRstwqu sMpurxM hoieAw hir hry ]”
269
Aswfw pVdw Fkxw ] so ahu Ardws mY mwn lInI ” - A`gy p`qrw KwlI ies qoN
Agy vI p`qry KwlI hn Aqy swKI ivc ADUrI CfI jwpdI hY ]
270
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI Aqy poQI dy SurU ivc kuJ p`qry hwSIey qoN bgYr Pty hoey hn [
ilKweI swP pr ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ hwSIey qoN bwhr
vI ilKweI kIqI hoeI [poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqnwm krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gur pRswid
]1] nwm sB dyvw dw dyv hY [ koeI dyvI ƒ mnwvdw hY koeI isÍ ƒ mnWvdw hY ]
koeI gxys ƒ koeI hor dyviqAW ƒ ] gurU ky isK siqnwm ƒ ArwDqy hYn ]”
AMq : “swKI hor clI] ipCy muslmwn iek`Ty hoey jo eyh Kudwie dw vlI sI ] AsI ies
ƒ dbdy hW ihMdU khn swVdy hW ] bwbw jI bwhr kohW duie qy iek purK ƒ
imly] aus ƒ kihAw qUM muslmwn qy ihMdUAW ƒ myrw snyhw dyxw qusI jo myrw pMjw
Buqw dw srIr dyKdy sy quswfI BwvnI kir idst Awvdw sI mY srIr nhI myry
Awsx qy duie ptW dI cwdr hY ] iek pt ihMdU swVin iek pt muslmwn
dbx] eyh snyhw aus Awx idqw anw ausy qrW kIqw ] gurU AMgd jI KfUr
jwie rhy ] sMmq 1596 AsU vdI 10 gurU nwnk jI joq smwxy ] pauVI 46]
so it`kw so CqR isr soeI scw qKq itkweI ] gurU nwnk hMdI muhr hiQ gur
AMgd dI cohI iPrweI ] idqw Coif krqwrpur bYTw KfUry joq jgweI ] jMmy pUrb
bIijAw ivc hor kUVI cqurweI ]”
ies qoN A`gy CyvIN pwiqSwhI q`k joqI joq smwvx bwry iliKAw hY Aqy guirAweI
bwry d`isAw hY [
271
puqR kwmnw kry su joeI ] brK mwih suB pwvY soeI ] sRDw Xukq sunY mn lweI ] AMq
smY hir hoq shweI ]6] dohrw ] A jw shylI qw sirpqw jnnI BrBwr ] qky suq
ky imqR ko jpIAY bwrMbwr ]1] slok] hnumqwie qo rwmw sIqw hrK supgqw ]
rUdMXq rwK sws rby hwhw rwm hqo hqw ]1] kysvM pqqMidR sRvw dRoxw hrKmu pwgnw]
rudXMq kYrvw srby hwhw kysv kysvw ]]
272
Awkwr : 30X 20 s.m. ilKq : 23 X 15 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw; auKVI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN
pwsy do do kwlIAW lkIrW [ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw , pwisAW qoN burI qrW KwDI hoeI, pMnw nMbr Aqy ilKq iek
pwsy nukr qoN burI qrW KwDI hoeI hY p`qirAW dI hwlq Ksqw [ ilKweI DibAW
vwlI Aqy keI QwvW qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ hwSIey qoN bwhr vI
ilKweI kIqI hoeI [poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] Awid kQw kbIr gusweI kI pUrbly jnm kI ] Awid
pUrblI ipCly jnm kI kQw ] pUrb jnmu bRhmn hoqy hwiQ kmMfl lInw]”
AMq : “qb auih goibMd lok auT kbIr gusweI jI kI crnI lwgy ] kbIr jI ky isK
Bey] khny lwgy ij DMin kbIr gusweI siq kbIr rwmu kbIru ] ikRsn kbIru
lwgy ismrny [ sgly bolhu rwm rwm rwm gur gurU gur gurU jI siq siqnwm
krqw purKu siqgur pRswid ] = ] kQw cqRIAw ] iek sa pYNqI ] auqwr kIAw
] imqI kqk dI ]5] pMdrvI ] sMmqu nibvW ] vrih duie 18006 siq bwbw
nwnk jI ] gurU gurU jpxw nwm iDAwvxw ] guru iciq AwvY ] BuilAw cuikAw
bKsxw ] Buil cuik mwPu ] = ] = ] =
] =
273
h`Q ilKq nM : MS 885
isrlyK : gur iblws pwiqswhI 6
lyKk : sohx, kvI
ilKwrI : gMgw rwm bRwhmx
p`qry : 1 a - 273 a
Awkwr : 34 X 29 s.m. ilKq : 25 X 22 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW Aqy do do lwl lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-23 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr Aqy gRMQ dI hwlq TIk hY [ keI pMinAW aupr ilKq hwSIey qoN
bwhr Aqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ gRMQ dy SurU ivc kuJ p`qry hwSIey
vwly KwlI [ SurU ivc pihly pMny aupr CotIAW kwgz dIAW cypIAW lgweIAW hoeIAW
hn ]
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ iblws gRMQ ilKIXqy ]CpY] ipRQm bMDnw pwrbRhm
gurU nwnk suK swgr ] dsm gurU ky crn kml bMD gux Awgr ]”
AMq : “ieq sRI gur iblws sRI gurU hirgoibMd joqI joq smwie brnnM nwm iekIsmo
iDAwie smwpqM ] msq suB msq] doihrw ] nB gRih kwl ruq jwn ] swvx mws
idn CyvI ] vIrvwr pK ikRsnw iQq mwnIau naumI ] gMgw rwm hY nwm jwn vrx ko
ibp pun ] eIsr jwq pYcwn kptI nIc su dust mn ] srb sMqn pih bynqI
BUl cUk jo mY ilKI kro iKmw sujwn moih AnwQ mq mUV kI suno sMq mn lwie ilKw
gRMQ gur ibsko ] dIjY moko dwn sMq sMg inq pRIqmo ] 4 ] hy gur nwnk dyv jI kro
dieAw mm kIt pr ] kro snwQ dieAwl grIb invwjqv nwm hY ] sRI gurU ] sRI
vwihgurU swihb jI ]”
ies qoN bwAd dy p`qry KwlI ]
274
gihsq sMg ko kir siqgurU pRnwm ]77] ieq sRI nwnk pRkws igRMQy auqrw rDy
sc KMf pRsQwn brnnnM ] mspq pcwsmo iDXwie sm ] msq suB ]”
ies qoN bwAd iek p`qry aupr kibq dy ky sMmq bwry vI vrxn kIqw hoieAw hY
sMmq 1919 ] AKIrly pMny qy Awsw mhlw 1 dI bwxI ilKI hoeI hY ]
275
AwrMB : “lIXo Cf mWx cly syN ]9] srby khyN shylIAW vhu jorwvr hY] hm qo sUdr vysvw
bhu iqs qy fr hY ] pwp qumwry kWp hY qum rho ipAwrI ]”
AMq : “pIro Ku`d Kudwie kI hau qwlb hoeI ] nw if`Tw muslmWn ko nW ihMdU koeI ] pIr
PkIry AaulIey sB hoNdI PwsI ] dws gulwb ibh`d hYN mYN iqs kI dwsI ]30]
kwPIAW sMpUrnM smwpqM ]”
276
h`Q ilKq nM : MS 890 sMgRih
isrlyK : sRI mq Bwgvqy eykwds skMd
lyKk : myhrbwn, soFI
p`qry : 1a - 90 A
Awkwr : 33X 25s.m. ilKq : 24 X 17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK do
do lwl lkIrW[ ivckwr iek motI lwl lkIr [ sqrW pRqI pMnw-17 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI Aqy p`qry vI auKVy hoey hn [ ilKq hwSIey qoN bwhr Aqy
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ gRMQ dy SurU ivc do - iqMn p`qirAW aupr kuJ
iliKAw hoieAw hY [ kuJ Awpxw ihswb ikqwb Aqy iek p`qry aupr kbIr bwxI
Aqy iek p`qry aupr iek hor rcnw [ gRMQ dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [ iek
pMny aupr nusKw iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] < sRI pRmwqmX nm : ] sRI gxyswie nm :] E oAM nmo
Bgvqy vwsdyvwXw ] E onmo sRI nrwXxXw ] E onmo sRI gurdyvwXw ] AQ sRI Bwgvqy
eykwds skMD ilKXqy ] sRIDro vwc ] Ab eykwds skMd ky AwrMB ibKY sRI Dr
sÍwmI rwm jI kau nmskwr rUpI mMglwcrn krq hY ]”
AMq : “jo Xh dyvwn dyv kw jnm krm srDw sy sunY khY ] sumrn krY so srb pwphu qy
mukq hoie ] AYsw jo Bgvwn kw suMdR Avqwr iqs ky bwl cirqR pRkrm cirqR jo
ies lok Aru prlok ibKY mMgl rUp hY] iqnky sRvn qy prm hMshu kI gq ko pwvq
hY ] tIkw] suvwmI jU khq hY ] AYsw eykwds skMd BwvwrQhu kI dIpkw so muJ
sRI Dr ny pRkws krI hY ] jo mY Awpny AwigAwn rUpI AMDkwr sO firAw hO ] ieq sRI
Bwgvqy mhwpurwxY eykwds skMdy sRI suk prIKq sMbwdy dy nwm eyk ibMsqoN iDAwie
] 31 ] smwpqM ] ] ] ] ] ] ] ]”
277
buiD Qy qYsy rwm jI hY ] jYsy aus kau sWq ky nimq kuC”-----------A`gy p`qry
nhIN hn, ieMj jwpdw hY rcnw ADUrI hY ]
278
h`Q ilKq nM : MS 890 k
isrlyK : inrMkwr prmysr Ar sRI suKdyv kI kQw
p`qry : pMnw nMbr AMikq nhIN
Awkwr : 33 X 25 s.m. ilKq : 24 X 17 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw -17 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, ilKweI suMdr,poQI dIy hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] qb prmysr kI AwigAw BeI qpey suKdyv ] sRI Twkr jI
kI AwigAw mwin leI ] qb suKdyv dhI kw iqAwg kIAw ] sRI Twkr jI kI
AwigAw pwie kir gusWeI ibAws kI ies qRIky audir mih pRvys kIAw ]”
AMq : “jo pUq sukdyau qY gurU BI pwieAw Aru igAwnu BI pwieAw ] Ab pUrnu BI
pwieAw] Ab jo qyrI suriq ieCw hY so kwrju jh jwnih qhw qU jwih ] rwm rwm
rwm rwm rwm siqnwm rwm ]” = ]
279
h`Q ilKq nM : MS 891
isrlyK : gurbwxI sMgRih
p`qry : 1 a - 527 p`qry
smW : sMmq 1718
Awkwr : 23 X 31 s.m. ilKq : 17 X 23 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw do do lwl lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-13
hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI ijld auKVI hoeI, Aqy p`qry vI Pty hoey hn [gRMQ vI pwxI nwl iBijAw
hoieAw hY Aqy p`qry Ksqw ivc hn [ gRMQ dy SurU ivc q`qkrw idqw hoieAw [
Aqy sMmq bwry vI pYn nwl sMmq 1718 ibkRmI dI ilKq (1661 eIsvI) id`qI
imldI hY [ ieh gRMQ Koj dy pK qoN bhuq purwqx hY [ isD gosit dw pRmwrQ
471 pMny aupr drj hY ies gRMQ ivc mhlw 9 dI bwxI drj nhIN hY ieh iek
nvyklI poQI hY [ ies dI ilKweI vI purwqx poQIAW dI ilKweI vrgI hY [ AKIr
ivc pMnw nMbr 472 aupr rwg rwm klI isD gosit prmwrQ nwl idqw hoieAw
hY[ ilKweI suMdr hY [ poQI dI hwlq bhuqI vDIAw nhIN hY [
AwrMB : poQI dy SurU ivc q`qkrw idqw hoieAw hY [ pMinAW dI igxqI vI AKIr ivc jw ky
qrqIb vwr hI hY ]”
“<siqgur pRswid ] siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwlu mUriq AjUnI
sYBM gur pRswid ] jpu mhlw ] 1]”
AMq : AKIr ivc sqvyN mhly q`k joqI joq smwx bwry iliKAw hoieAw hY Aqy nwl hI
bwbw guridqw jI, gurU hrgoibMd jI Aqy gurU hir rwie jI dy joqI joq smwx bwry
iliKAw hY ] iek pMnw kwnI bdl ky ieMj iliKAw hoieAw hY [ “< hkIkq rwh
mukwm rwjy isvnwB kI ] AKIr EQy gurU isDw nwil gost krky pUjw iKMc lIqI hY
sU ] qb isD gurU kw jor Ajmwie kY pYrI Awie pey hYn ] aus QwauN dw nwa kjlI
bnu iqRAw rwj hY ] qhw BI sMgq hY ]”
AKIr ivc rwg gauVI mhl 5 AstpdI ] idqw hoieAw hY [ “ijnI quDno DMnu
kihAw iqnI jmu nyiV n AwieAw [ byAMq gux qyry kQy - siqgur purK murwry ]
ibnvMq nwnk tyk rwKI ijqu Kwig qirAw sMswry ] 4 ]1]” iek KwlI pMnw PitAw
hoieAw hY ]
280
aupr iliKAw hoieAw hY [ gRMQ dI hwlq Awm krky TIk [ AKIrly iqMn pMinAW
aupr swKI rukn dIn nwl hoeI drj hoeI hoeI hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] sRI BgOqI jI shwie ] AQ sRI gurU iblws igRMQ ilKXqy ]
pwiqswh dsmI ky cirqR ] dohrw ]”
AMq : “ieq sRI gur iblws swKI bwly rwie jnvwrysÍr kI brnnM nwm iekqIsmo iDAwie
smwpq msq suB msqu ]31] ]sorTw] pUrn BXo igRMQ ilKnhwr kI bynqI ] jh
gur ds AsQwn dws invwsh hoie qhw ]
281
h`Q ilKq nM : MS 893 A
isrlyK : swKI BgqoN kI
lyKk : lwl isMG,sMq
smW : sMmq ibkRmI 1940
p`qry : 1 a pMnw iek A`goN nMbr AMkiq nhIN [
Awkwr : 31 X 20 s.m. ilKq : 29 X 17 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-32 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY, poQI dI Awm krky TIk TIk[
AwrMB : “<siqgur pRswid ] swKI BgqoN kI bwxI ky cVwiekw Xh BI Bwv hY ] jo koeI
bwdI khY ] jo Awpxy vwko kw gRMQ bnwieAw hY ] ies qy Bgqo kI bwxI cVweI hY]”
AMq : “qb kWny ny kRoD krky sRwp dIAw ] jo myrw vcn nhI mwnqy ] qau qumwry srIro
kO qurk nws krYgy ] qb gurU jI kihAw jwhu ry kWnw AiBmwnI qyrw kpwl rsqy mY
hI Putygw ] qb rsqy mY hI kwhnw gfI ky ipMj qlY Awie kY mr gXw ] 1]
smwpqM ]”
282
h`Q ilKq nM : MS 895
isrlyK : jnm swKI bwby nwnk jI kI (bwly vwlI)
lyKk : pYVw moKw
ilKwrI : nrYx isMG
smW : sMmq 1927 rcnw kwl: sMmq 1582
p`qry : 1 a-497
Awkwr : 34 X 22 s.m. ilKq : 23 X 15 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW
ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY,kMny (w) dI QW
ibMdI dw pRXog kIqw hoieAw Aqy hwSIey qoN bwhr vI ilKq [ gRMQ dI hwlq TIk
TIk hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] jnm pRqI bwby nwnk jI kI ] sMmq 1582 (1582) pMdRh
sY ibAwsIA imqI vYswK sudI 5 pMcmI ƒ poQI ilKI pYVy moKy sulqwn pur ky
Kqryty ] gurU AMgd ilKvweI pYVy ilKI [ muKsq bwby sMDU jtyty kI rwie Boie kI
qlvMfIAhu AwieAw Awhw ] gurU AMgd ƒ FuiFEsulDw Awhw ] duie mhIny sqwrih
idh ilKidAw lgy Awhy ]”
AMq : “scu AwKu thlIey jhru quh rlweI sI ] qw Agy qy thlIey Ardws kIqI jI
pwiqswih ipRQIey ml jI bcnu kIqw hY ] qw mY rlweI hY ] 5 : pMj sY mohr mMnI
hY[ mY mwieAw dy loB vwsqy rlweI hY ] qw bcnu hoieAw jo koeI ipRQIey dy drsn
lgy gw so iBrstI hoiegw ] qw sux kY ipRQI mlu duswly dy rumwl mQy doie vlyt kY
muh pY rihAw ] 37 ] sI R gurU jI puiCAw jo ipRQIml ikau nw ] ]
] ]
bolo BweI vwihgurU jI ] jnm swKI sMpUrn hoeI ilKI nrYx isMG ilKwrI ny ] Bul
cuk bKsI jI ]
sMmq 1927 mhIny mwg pRivsdy 20 bIhvy ] iqAwr hoeI jI ] ] ] ]
] ]] ] ]] ] ]”
283
AwrMB : “<siqgur pRswid ] bolo BweI siq krqwr siq krqwr ] iek idn gurU AMgd
dyv jI ivic aupjI myrw gurU nwnk pUrn Awhw ] aus Aqy prmysr ivic Bydu ikCu
nw hw ]”
AMq : “gauVI mhlw ]1] gur kw sbdu qIr qrgs mih kr kmwn bIcwrM ] scu murq
smsyr hmwrI igAwn GoVw Asvwry [1[ Ab hm hirjI ky cwkr lwgy ]
min myih icMqw rhI n kweI dUK Brm Bau Bwgy ] 1] rhwa]
siq kI jIn sMBo Kul gwmI Bau kw cwbku lwieAw ] gurU vkIl vsIlw kInw ichrw
nwmu ilKwieAw ] pRym pRIq icq jwmn dIAw qurqu brwq ilKweI ] Bgq hlUPw nwmu
Kjwnw Kws jgIrI pweI ]3] hwlm bhuq Krcu kuC nwhI kry qgIr n koeI ] nwnk
AYsI aumdI iKjmq ibnu Bwgw ikauN hoeI ]4114]
ieh Sbd qlvMfI hoieAw ]<] siqgur pRswid] poQI ilKI sMpUrn hoeI
] gurU AMgd jI dw sdkw ] sMmq 1866 ]”
vwihgurU vwihgurU vwihgurU vwihgurU vwihgurU ]
siqkwr[ siqkwr[ siqkrqwr[ siqkrqwr[
284
Awm vyrvw : hwSIey qoN bwhr ilKq Aqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY, ilKweI suMdr Aqy
poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] siqgur pRkwS swKI jnm jgu gwviq inq nIq ] mihmw
pRkwS iqh nwm Dr ilK poQI kInI mIq ]”
AMq : “jb ieh bwq bwby jI khI ] iqs ny sB ausIq rih kIAW] qb aus ko Cof ky
bwbw jI rQ pr svwr hUey ] aus ky byty ko aus kI isRhd qk ly gey ] aUhw sy aus
ko Cof dIAw ] Ar auh rupey aus isK kau phucwie ky Awp sRI AMimRqsr ko cly
gwmo pwqswhI Kjwnw kCU jwqw imilAw ] aus ko lUtqy hUey ] jwie sRI AMimqsr
phuMcy ] swKI pUrI hoeI ] 234 ] ieh bMdy kI kQw sMCop khI jo sunI ] Awgy
swKIAW ds mhlw kIAW bMdy kI sMpUrn hoeI ] sRI vwihgurU muK kro aucwr hoie
idAwl kir ley auDwr ] sRI vwihgurU jI kIqy ] poQI sMpUrn hoeI [ sMmq 1904
mhInw Bwdo idn gey Cyie Sukirvwr poQI pUrI hoeI pihr idn cVy Bul cuk
bKsxI]”
285
AwrMB : “iPir BweI lwlo AwiKAw prdysI qW sBo sMswr hY [ pr qusI mulwhjw Coifdy ho [
qusI Bly lok njr Awvdy ho ]”
AMq : “AjI mY BUlw hw ] mYƒ bKsIey jI ] hau Krw piq fwhw mMin AMdir AwiKEsu ]
guru bwby AwiKAw bUiVAw qU gurU kw isKu hY ] bUVy mQw tyikAw ] ijs dI qMMU rKY
iqs dI rhY ] gurU mgr mih QwpI idqIAsu ]1] jnm swKI sMpUrn hoeI ] gurU
gurU jpxw jnm svwrxw ]”
AKIrlw pMnw 146 aupr dsW pwqswhIAW dy joqI joq smwxy bwry iliKAw igAw hY
ies qoN pihlW iksy vI jnm swKI ivc dsvyN pwqswhI jI dy joqI joq smwxy bwry
bhuq G`t izkr AwieAw hY [
sMmq 1965 kqm sudI 5 sRI siqgurU goibMd isMG jI smwxy phr fyF rwq geI
vIrvwr swihb dyv lok hoey dKx ivc ndyV pws bwl gMgw aupir ]”
286
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 21 hn[
Awm vyrvw : p`qirAW dI hwlq Ksqw jwpdI hY kuJ p`qry iB`jy hoey hn [ ilKweI pVHn Xog
Aqy poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI BgauqI jI shwie ] AQ inhklMk caubIsvo
Avqwr kQnM ] cOpeI ] Ab mY mhw suD mq kr kY ] kho kQw icq lwie
ibcrkY] caubIsvo klkI Avqwrw ]”
AMq : “Dis kIt kwnn bIc ] iqs jIiqXo ij mnI c ] bhu BWq dY duK qwih ] ieh
BWq mwirE vwie ]11] ieiq mhdI mIr bDh ] 5300 ]”
287
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-21 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, ilKweI swP, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] kQw siqjug kI ] jb rwjy jnmyjy kau ATwrh kustu
hUey bRhml mwry qy ] qb kust auqwrny ky qweI ibAws gusweI lwgw kQw
sunwvny]”
AMq : “rwjy jnmyjy kau gusweI ibAws suxweI iqskw kusit dUir hoie igAw ] eyh
nwsukRyq kI kQw spUrn hoeI ] bolo BweI sMqo rwm rwm rwm gurU gurU gurU siqgurU
siqnwmu krqw purKu siqguru pRswid ] = =
hir hir jpo nhIN sMqwp ] ] ]
288
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 21 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr Aqy gRMQ dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] swKI mh`ly phly kI ilKI ]1] bydw chu kI ] iek idn
AwigAw hoeI inrMkwr jI kI ] nwnk jI kau khY ] nwnk jI cwr ju`g pRgtwey
hYin] cwr byd BI kIqy loVIAin ]
AMq : “qw Awie kY cwry bydu sMswir ibKY pRgtwey] Amur kIey ] ipRQmI lgI mMn ly
pUjly ] bwby nwnk jI ky bcn pwie Amuru hoie ] swKI chu bydw kI pUrI hoeI ]”
] ] ] ] ] ] ] ]
ies qoN bwAd iesy pMny aupr swKI guru Amrdws jI dI idqI hoeI hY [ jo
iek qrWH gurU jI dw isKW pRqI nsIhq nwmw hY [ ijvYN ieMj iliKAw hY “jo isK guru
kw hY iqs kw aupdys mMnxw ] pRweI iesqRI nwl pRIq nhIN krxI ] jy pRmysr kI
Bgqix hovy qW BI qotw hY ] lwhw nhIN ] imlwp sbd kw krxw ] ijQy gurU kw
sbdu hovY iqQY imlxw ] ijQy gurU ivsry iqQY nhIN imlxw ] Drm dI ikRq krnI”
Awid ]
289
h`Q ilKq nM : MS 899 j
isrlyK : svXy
lyKk : BweI gurdws
p`qry : 562 a – 565 A
Awkwr : 30 X 28 s.m. ilKq : 24 X 20 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-21 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg dI kwnI bdlI hoeI [ ilKweI suMdr Aqy poQI dI hwlq TIk
TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] svXy BweI gurdws jI ky ] jYsy qo clnI mMiJ hoq hY
Anyk iCdR kirvw kI inMdw kry kYYsy bin Awvy jI ] jYsy qO bbUr BrpUr hoq hY
sUrn mY kvlY kfIlo khY kwhU n suKwvy jI ]”
AMq : “jog jugiq jogI jwnY Bog rs BogI jwnYY rog doK rogI jwnY pRgt bKwn hY ] Pul
rwK mwlI jwnY pInih qMbolI jwnY skl sugMD giq gWDI jwn aunmwn hY ] rqny
jauhrI jwnY ibhwrY ibauhwrI jwnY ] Awqm pRIiKAw koaU ibbykI pihcwn hY ] ies
qoN A`gy kibq ] idqy hoey hn jo pMnw 563 A 565 A q`k cldw hY [ AMq: “idn
icMq rYn icMq hoieAn hoie icMqw dws sB jg icMqw iqmy crwieE hY ] 20]”
290
AwrMB : “<siqgur pRswid ] jwpu ] sRI muKvwk pwiqswhI ]10] CpY CMd ] ]qÍ
pRswid] ckR ichn Aru brn jwq Aru pwq nih n ijh ] rUp rMg Aru ryK ByK
koaU kih n skiq ikh ] Acl mUriq AnBau pRkws Aimqoij kih jY ] koit ieMdR
ieMdRwix swh swhwix gixjY ]”
AMq : “svYXw” kwgd dIp subY kirhNo Aruswq mhwrx vkIm sukY ho ] kot bnspqI
isrwrI ilK byhU lyKn kw jbnY ho [ swrsÍqI bkqw kir kY jug cwr gnys ky hwQ
ilKY ho [ kot kib`q nj aukirho qum kon qaU pRB nY kir JyhoN ]49]
< mWJ sRI muK bwk pwiqswhI ] 10 ] lKI jMgl Kwlsw dIdwr Awie lgw qb
aucwr hoieAw ] sux kY sdu mwhI dw myhI pwxI Gwhu muqony ] iksy nwl nr lIAw
kweI koeI sauk pXony ] rieAw iPrwku imilAw imqu mwhI qwhI sukru kIqo ny ]”
ies qoN bwAd kuJ p`qry swdy hwSIey vwly KwlI C`fy hoey hn ]”
291
h`Q ilKq nM : MS 302
isrlyK : swKI m`ky dI
p`qry : 137
Akwr : 16 .5 X 12 .5 s.m. ilKq : 13 .5 X 10 .5 s.m.
vyrvw : lYmInySn krky ijld bwAd ivc bMnHI hoeI,pihly 21 p`qry ibnHW hwSIAw,
Agly p`qirAW qy dupwsIN KVHy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI
pMnw-14
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq Ksqw, ikrm Kurdw Aqy BurI hoeI hox kwrx bhuq QWeIN
pVHnXog nhIN[ p`qrw nM: bwAd ivc pYNsl nwl ilKy hn[ keI QweIN kwnI bdlI
hoeI hY [ pihly 21 p`qirAW dw rMg Agly p`qirAW qoN Alg hY[
ArMB :<siqgur pRswid] swKI mky dI nsIhqnwmw bwby nwnk jI kw swh srP qQw
rukn dIny nwl hoeI]bwby nwnk qmwm Awlm qwrey ky inmq-audwsI kw Dwr kir
sB DrqI kw sYr kIqw ] Aqy sBnw TauVw ivKy Awpxy Awsx mukwm Qwpy] iek
idn shir ibdr dKx idsw AMdir bwbw nwnk bYTw sI qW hwjI mky kI hj kau
clyA sn]…
AMq :…gosit mky kI bwby nwnk jI kIqI hwjIAw kwjIAw mulwixAw pIrw pYkMbrW
nwil hoeI]sB murId kIqy]jo icqu lwie pVygw suxygw so iPir jUnI nw peIAYgw[
AKr soiD kir pVnw]sRI vwhu gurU jI Akwl purK jI] ilKqy pVqy suxqy pivqR
hoBY] vwhugurU …vwhugurU
1
h`Q ilKq nM : MS 304
isrlyK : jIvn cirqR gulwbdws mwJI vwly
p`qry : 1-4
Akwr : 23 X 16 s.m. ilKq : 15 X 14 s.m.
vyrvw : isAwhI kwlI, hwSIAw qy Pu`t notW leI lwl, ie`k ie`k lkIr dono pwsy KVyH ruK,
Q`ly do do lkIrW lwl isAwhI nwl, bZYr ijld dy, sqrW pRqI pMnw – 13 hn [
Awm vyrvw : ieh gulwb dws mwJI vwly dw jIvn icqRn hY Aqy A^Ir qy vwk ivckwr C`f
id`qw hY[ mwJI dw ieh sQwn gOrIgVH dy nzdIk hY [ ieauN lgdw hY ik iksy poQI
qoN auqwrw kIqw igAw hY, lyKk dw nW nhIN id`qw igAw[ lyikn Pu`t nots ilKn
vwlw koeI dUsrw ivdvwn Put notW dy igAw hY ijs ivc jIvn cirqR lyKk
mwJI vwly pMifq ikRSn dws qy gurudyv sRI 108 mwn svwmI gulwb dws jI kw
iliKAw hoieAw hY [
ArMB : < sRI gurU nwnk dyv ky crx kml isr nwie ] inj guru jIvn cirq SuB
ilKo XQw SuRq gwie ] 1 ] pitAwly ky rwjÎ myN gOrI gV ky pws ] mwJI nwmk
gRwm iek hY pRis`D hir rws]2]…
AMq : ..sIDy mwJI ko cly Awey mWJI myN Kwry kUeNy pr jhW SRI mwn pUjÎpwd sÍwmI
inscl dws jI pcws brS rhy Qy vhW pr pRxwm kr aunkI smwiD bnvweI
iPr]
2
h`Q ilKq nM : MS 306 sMgRih
isrlyK : poQI sRb Dwqw ky AnUpwx kI (poQI srb DwqW ky AnUpwx kI )
lyKk : srUp isMG
p`qry : 1-12
Akwr : 24 X 15 s.m. ilKq : 18 X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, poQI dy pihly Bwg ivc hwSIAw
nhIN hY ( p`qrw nM :12 A qk) bwkI poQI ivc hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw – 20-21
hn [
Awm vyrvw : poQI dw pihlw Bwg, pwxI ivc iB`jw jwpdw hY [ hwSIey ivc ilKq, poQI dI
hwlq Ksqw-kwgz vI BurBrw hY[ hwSIey ivc ilKq hY Aqy kwnI vI QW QW qy
bdlI hoeI hY[ p`qry Coty v`fy, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, p`qirAW qy pMnw
nMbr qrqIb vwr nhIN hn[ ijld auKVI hoeI, poQI dy AKIr ivc hor poQIAW dy
p`qry lgwey hoey hn Aqy kwnI ivc vI Prk hY[ ieMJ jwpdw hY ik AKIr vwly
p`qry iksy hor poQI dw ih`sw hn[
ArMB :]1]E siqgur pRswid]1]puQI sRb Dwqw ky AnUpwx kI ilKIAwqy]AQ pwry ky
AwnUpwx ilKIAwqy] pwrw dUD sya Kwey]qw Dwq pYdw hovy qIn idn Kwey iek
cwvil roj qyAwig sRb cIj kw]Ktw myTw nw Kwvy]…
AMq : …ieq Ptkl igRMQ kiv srUp isMG kQnM nwm ipRQmo iDAwey iliKXqy]-
3
Awm vyrvw : iqMn p`qirAW qy gurbwxI , gRMQ ikrm Kurdw, hwSIAw do do lwl lkIrW, ies qoN
bwAd do p`qry KwlI hn [ ies qoN bwAd iPr iek Sbd [
ArMB :<siqgur pRswid]Awsw mhlw]4]gurmuiK FUiF FuFyidAW]ipAwirAw gurmuK
FUiF FuFyidAW] ihr [hir] swjxu lwDw vw vw hr swjxu lwDw vw]kMcn kWieAW
kot gV ipAwirAw]kMcn kwieAw kot gV]ivic hir hir isDw vw vw ivic hir
hir isDw vw]…
AMq : …pIau pwvl KMfyDwr hoie jnm suhylw vw vw hoey jnm suhylw vw gur sMgq
kInI Kwlsw ipAwryAw gur sMgq kInI Kwlsw mnmuKI duhylw vw vw mnmuKI duhylw
vw vw goibMd isMG ip…..
4
AMq : …dohrw ] mwlw isRk jo gunvMqI Xh ju nwm kI dMwm`] jo nr kMiT kirhY so hÍY
hY Cib ky DMwm]273] ieiq sRI nwm mwlw spUrnM]
5
h`Q ilKq nM : MS 308
isrlyK : joiqS swr rqnI gRMQ
p`qry : 1-60
Akwr : 24 X 21 s.m. ilKq : 20 X 16 s.m.
vyrvw : ijld g`qw p`kI bxI hoeI, isAwhI kwlI, hwSIAw do do lkIrW cwry ruK, sqrW
pRqI pMnw-16 hn [
Awm vyrvw : 1-60 qk igxqI hY A`gy igxqI nhIN[ A^Ir qy prhyz dw jMqr id`qw hoieAw
hY[ ilKq pVHI jwx vwlI hY [
AwrMB : < siqgur prswd] ausrI gxyyswXy nm:] syrI [myrI] sUrj nUM imrI
numCkwr]joqs swr rqnI grWQ ilKqy vfw mqlb prCn sv kwsy dy vI
ilKqy]jo kueI nwm rws dw hwl pUCy au vI ilqy]pyrQmy inCqr ilKqy sqweI
ijQo mof qoryAw hY jI so ilKx lgw hU]AwsnI iek 1, BrxI do 2 hYnw]…
AMq : …cOQy jI iCvy eynI GrI iCinCr hovy jI]qMw aus purK id Gr iesqrI
AwvygI]jykr sqomy Gr kw suAwmI bwrmy hoiv qMw sMjog aus purK dy Gr sq
jMwxIey jI]ij kr sqmY Gr sUrj hovy jI qMw pMj sMjog hoiv jI]ie lCx grWhY
dy jMwxIey jI suBmU]
6
vyrvw : ijld g`qw, p`kI bxI hoeI [ ilKq pVHnXog hY, ikDry ikDry hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY, sqrW pRqI pMnw -16 hn[
Awm vyrvw : ies poQI ivc nusKy hn[ SurU ivc qqkrw idqw hoieAw hY pr ADUrw hY [
kwgz nUM kIVw Kw igAw hY, ilKq isDI hI idqI hY ikDry vI hwSIAw nhIN
lgwieAw hoieAw hY [
AwrMB : < siqgur pRswd] AQ vYd mnorQ ilKqy]do]isv suq kO pRxvo sdw irD
isD inD dyie]kumq ibnwsbn sumq krn mMgl mudq kryie]1]…
AMq : …qy mMqR Awty auqy iekoqR sO vwrI pVnw muho iekqy vwrI bolxw]ipCo qy Pyr
Awtw hQw nwl Polxw]Awty ivco lU inklingy vIh lUM jy qy kuqw ksr vwlw
hovygw eysy qrw pMij idn krnw]mMjI auqy nhI suAwlxw]idn cwlI]AlUxw dyxw]
7
p`qry : 42-61
Akwr : 22 X 17 s.m. ilKq: 17 X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw [ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, sqrW pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : ilKq suMdr, 60 A auqy nB AMg nwgin sys sMvq inpRq ibRkm kyrw[ suid
mwg BUsq pMcmI vr BXo grMQw svyrw[
AwrMB : E SRI gxyswXnm:]dohrw”bMdo dvY kir joir kir kir vir muK isv nMd]
ibGn drn sMkt hrn mMgl krn AnMd ]1]…
AMq : …ieq SRI rwm kumwr qmj BwK ibricqwXw kiv js ibnod grMQ smwpqM]
8
AMq : …pwvn BieAw Awkws qy Agn pvn qy hoie]pwvk so pwnI BÎw DRqI pwnI
soie]216]DRqI mITw suvwd hY Kwry suvwd so nIr]An jrDrw suAwdy hY Kwty…..
9
AMq : …jIA jMq sB srix qumwrI srb icMq quD pwsy]jo quD BwvY soeI cMgw iek
nwnk kI Ardwsy]4]7] sMpUrnM sbd hjwry dy]msq suB msq]
10
AwrMB :< siqgur pRswid]AQ sRI gur pRnwlI ilKÎqy]ikRq kv suKbwsI rwie jI
kI]=]=gur gxys Ar swrdw sRI sUrj suKkMd]pdm nwB pdm jb hur eIs
jpq suKbMd]1]…
AMq : …do]lwjpiq Ar srm piq dono bIr mhwn]ikRpw isMD kI AMsbr AdBuq
prm sujwn]47]gur pRnwlI sMpUrnM]suB msq]
11
AwrMB :< siqgur pRswid]ibsnpqy sRI ikRsn dyv jI ky]rwg nt]qyry nYn ik DorI
bwn]ikqy mry ikqy murJ pry Dr kyqy gih gih rwKq pRwn]Kg pr kml pr
kdlI kdlI pr hir Qwn]hir pr srvr sr pr klsw klsy pr ss Bwn]…
AMq : …do]cm cmwq cMcl nYÎn ivc GuMGt pt JIn]mwno sur srqw ivml auClq
hY jug mIn]1]
12
vyrvw : EhI
AwrMB :< siqgur pRswid]AQ pYqIs AKr ilKÎqy]pwqswhI ]10]EAMkwr sRb
pRkwsI]Awqm suDA krY AbnwsI]eIs jIv mih Byd nw jwno]swD cor sb bRhm
bKwno]hsqI cItI ikx lO AwdM]eyk AKMf qb sih AnwdM]1]…
AMq : …sRI vwhgurU goibMd isMG jI kw hukm hY Byd nhI jwnxw]bolhu sRI vwhgurU jI
kw Kwlsw sRI vwhgurU jI kI Pqy]rwm nwm jpxw qy jnm svwrxw]AKr kw vwDw
Gwtw soD pVnw]Bul cuk bKs lYxI]=]=]
13
Akwr : 11 X 7 s.m. ilKq : 7 X 4 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] Asqoqr DRU Bgq kw] do] DRU Asqoqr kau krY AnBY BE
pRkws ijs piV sux pRwxI pwvhI prm AwnMd iblws]cO]1]Eu nmo Bgvqy bws
dyvwie]nmo nmo pRB iqRBx rwie]nmo nmo hy srb invwsI]nmo nmo hy sB Git
vwsI]nmo nmo dInw nwQ gusweI]qIn Bvn qumrI prCwhI]nmo nmo dyvn ky dyvw]
nmo nmo hir AlK AByvw ] nmo nmo hy cqru srUpI ] nmo nmo pRmwqm
rUpI]2]…
AMq : do ] jo inq Asqoqr kau pVY koeI kwmnw Dwr]eyk jnm lg sB lhY puin
pwvY qqu ibcwr]Asqoq DRU Bgq kw smwpqM]
14
h`Q ilKq nM : MS 312 F
isrlyK : Cpy
lyKk : rjb
p`qry : 303 - AMq qk
Akwr : 11 X 7 s.m. ilKq : 7 X 4 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ies Bwg ivc pqirAW dI ignqI nhIN idqI hY[
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ CpY ilKÎqy ikRq rNjbkI] gur pUjw kw AMgu] bYrwig
rmY ibBO As† kuil pwrs DrIAih ]klp ibRC bnrwie PUl Pl Amr su
BrIAih]spq smuMdRhu suDw soeI slqw suq lwvih] pIvn ko ju ipaUK khI mwrgu
gur Awvih ] ngr purI bYkuMT ibiD icMqw mix Gir dir icxY]rjb gur pUjw
sjIau nwau srBr nw igxY]1]…
AMq : …do]dwdU qum jIau ky Aaugn qjy su kwrn kaun AgwD]myrI jrnw dyK kY mq
ko sIKY swD]90]ieq CpY sMpUrn rjb jI ky]msq suB msqu]
15
lyKk : rofwrwm
ilKwrI : qulsIrwm
smW : sMmq 1913
sQwn : lwhOr
p`qry : 1-135
Akwr : 15 X 11 s.m. ilKq : 12 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, PtI hoeI, ilKq kwlI isAwhI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw
cwry pwsy do do kwlIAW lkIrW nwl[ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : ieh poQI p`Qr Cwp hY [ poQI dI hwlq cMgI hY[
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ sRbMg swr rofw rwm ikRq ilKÎqy]1]gur mihmw
vrnnM]CMd]kIjIey pRxwm sRI soAwmI gMgw rwm ko]pUjo DUmR kyqI ko mnwvo dyv bwm
ko]ikRpw kIjo myry pR dIjy nwmI nwm ko]nymI nmo rofw rwmo syvyN AwTo jwm
ko]1]dohrw]bYTy ivc lhOr dy icq mY BeI ivcwr]buD hIn bl hIn mm ivdAw
hIn kumwr]bwlk ky qum bcn sun mn mYN Dro n ros]…
AMq : …ieq sRI sRbMg swr isK pRIiKAw inrUpxM] dsmo kWf smwpqM] sorTw] qyrw
brK pRmwx aunI sY sMmq jby] BwKq rofw rwm AnBv krI ivcwr ky]1] dohrw]
jys† sudI eykwdsI suB idn CiniCr vwr]kIAw igRMQ smwpqM sRI sRbMg swr]2]
ieq sRI ] ilKI qulsI rwm nY[
16
ilKwrI : qulsI rwm
p`qry : 153-196
Akwr : 12 X 16 s.m. ilKq : 8 X 12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ieh poQI p`QrCwpw hY [
AwrMB : < ] siqgur pRswid] shrPI rofw rwm dI ilKÎqy] AlP Awp AnMd srUp
qyrw Awpo Bul ky jIv khwieE eI ] AMdr moqIAW dw mMdr KWimAweI nwl kOfIAW
nyhu ikau lwieE eI] ies mMdr dy AMdr kroV mwnk qYƒ sodn dw Byd n AwieE
eI ] rofw rwm khY ibnw siqgurw QI ikny Awpny Awp nw pwieE eI]1]…
AMq : …pwieAw khy su bwvrw jwn lIjy KuieAw khy su jwnIey kUr ipAwry]rofw rwm
kI pwvxw Kovnw hY suqy isD dmkdw sUr ipAwrY]31]ieq sRI ishrPI rofw rwm
kRq smwpq]suBm]iliKqm pMifq qulsI rwmynw]
17
AwrMB : gzl ] AQ ljo AwqmX kwX kQw] iqsI mY jo PUrxw hUAw kOn Bw] jYsy sKo
pq mY sovy nr iqsI ko ju suPxw hUAw ijs qrw] qysy hI cyqn ko icqvn BeI]
vhI rUp mwieXw kw pRgt shI ] mwieXw qy cyqn kw mylw hUAw ] mhI qq aupjw
ju ipRQm koAw ]qwhI qy iqRgux ju mwieXw hoeI ] qwms ju rwjs swqk soeI]…
AMq : …rjo AMs qy hoie pWco pRwx]sUKm dyhI kw kIqw hY vKwx]AsQUl dyhI kI krUM
mY ikrq]qmo AMs qy hoeI pcI pRikRq]joeI iesI ko pVy Ar bKwx ]bbyk ko pwvy
khy rofw rwm]ieq sRI smwpqm] suBm suB hoie]
18
mwieAw mhI qqÍ aupjwieAw jgq aupwieAw ] mhI qqÍ qy qYR gux aupjy rjo qmo
sq gwieAw Awqm CwieAw ] qWms gux qy pMj qNq aupjy Drn Akws itkwieAw
nIr ivhwieAw ] 1 ]…
AMq : …qRYBMgI CMd ] ] AYsy sMswry mwrg Bwry pwr auqwry swgr iCn ] pun sbd
sunwvY sMk imtwvY drb CpwvY jYsy irx ] Ajwb n jwvY kwj kumwvY sMgq pwvY ky
ihr iCn ] aur sbd prkwsy sMsy nwsy duvYq n Bwsy Awqm ibn ] fyhvfW sMpUrn
hoeIAW ] ] +
19
AMq : …rhwau ] rsu suienw rsu rupw kwmxu rsu prml kI vwsu] rsu GoVy rsu syjw
mMdr rsu mITw rsu mwsu] eyqy rs srIr kY kY Git nwmu invwsu ] 2 ] ijqu
boilAY piq pweIAY so boil …..
20
h`Q ilKq nM : MS 315 s
isrlyK : ihkmq
p`qry : 1 – 20
Akwr : 20 X 17 s.m. ilKq : 12 X 12 s.m.
vyrvw : 1 p`qry qo 6 p`qry qk kwlI kwnI nwl iqMn-iqMn lkIrW dw hwSIAw bxwieAw
hY[ 7 qo 10 A qk hwSIAw do kwlIAW lkIrW vwlw Aqy ivckwr kysrI motI
lkIr hY[ aus qo bwAd bgYr hwSIey qoN hY[ sqrW pRqI pMnw 10 hn[
Awm vyrvw : ies poQI ivc nusKy idqy hoey hn[ kwnI vI bdlI hoeI hY[ poQI ikrm Kurdw
auKVI hoeI hY[
AwrMB : < sRI siqgur pRswid ] qb bwby kihAw pMj isrswhI gMDk lyh ] isrswhI
pwrw smyhu ] qylu igrocn pwie ]…
AMq : … AQ kmr bMdu ] socl lUxu kw pwxI sbx kw pwxI ] dono Qok Drix ky muK
dIjY ] idn qRY qRY ] Pyr purK isa imly grB hoie ] quqkwlw ] 0 ]
21
Awm vyrvw : ies poQI ivc rmwiex dy iqMn KMf hn :
bwl kWfy cqurQo DÎwie 1-20
bwl kWfy As†mo DÎwie 1-40
AXoDÎw kWf 1-63
AwrMB : < sRI gxyswX nm: ] svYXw ] bn dMfk jW hir bws kry muin mMfl ky sB
duK imtwey ] kr qwin kmwn ivrwDh ny KrdUKx sy suG ny AirGwey ] ijh
bR`hm snwqn byd Bny isv AO cqurwnn kIriq gwey ] pd pwvn vY mnBwvn kI
hm bwlk hMU srxwgiq Awey ] 1 ]…
AMq : …ijn ky jug BRwq bsy nMd gwau su eyk Bey inq sMg shweI ] ijn rwj ibBUiq
qjI iCn mY qn BIqr vY muin rIq bnweI ] ijn kI Aiq gop kQw jg mY isv
AO irK mMfl lok jnweI ] kiv isMG gulwb suqW rGu nMdn AOD kQw jn BwK
sunweI ] 16 ] ieiq sRI miq ADÎwqm rwmwXxy aumw mhsur sMbwdy AXoDÎw kWfy
nvmo DÎwX : ] 9 ] ieiq duiqXw kWf smwpqM ] 2 ] sRI rwmo jXiq ] ]
22
smW : sMmq 1776
p`qry : 1-17
Akwr : 11X9 s.m. ilKq: 8X6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAw ies rcnw dy dovIN
pwsIN do do lwl lkIrW KVy ruK[ sqrW pRqI pMnw 11 hn[
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, ilKweI suMdr, ikrm Kurdw hox dy bwvjUd hwlq cMgI,
p`qrw 1 A aupr lyKk bwry vrxn Aqy p`qrw nMbr 17 aupr sMmq bwry sMkyq
idqw hoieAw hY, “sMmq sqRw sY brs AOr iChqR pwie, BwdoR sud duqIAw gurU BXo
gRMQ suKdwie[
smW Aqy rcnw kwl pMnw 17 aupr sMkyqk qrIky nwl idqy hoey hn[ poQI dy
Agly Bwg dI rcnw dI kwnI bdlI hoeI hY[
AwrMB : < sRI srsÍqIey nm: ] AQ rUp dIp ipMgl BwKw ilKÎqy ] do ] swrd mwqw
qMU brI bu`iD dyih dr hwl ] ipMgl kI CwXw lIey brno bwvn cwl ] 1 ]…
AMq : …do ] sMmq bwhin AMg rsu bs sis ibRK pl bIr ] sud cOdis iBRg bwsury
lv pur rwvI qIr ] 1 ] durg Kwbrw : m`iDÎ ieh rUp dIp ihq Dwr ] jsrQ
nMd imRgys lg ilKÎo su brn ivcwru ] 2 ] sRI rwm jI ] hry rwm ] ] ] ]
23
CinCr idn dsmI dy swvx pMj idn bIqy ] poQI ikRq ssI dI bYNq sBY ilK
lIqy ] jsrQ nMd nMd shr ivc ilKI pRym Dr pRIqy ] 1 ]
24
h`Q ilKq nM : MS 321 sMgRih
isrlyK : poQI joqS kI
p`qry : 49-52
Akwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 13 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, hwSIey ivc ilKq, poQI dI hwlq TIk TIk, ikqy ikqy p`qry
ikrm Kurdw[ sqrW pRqI pMnw- 8, ikqy ikqy 9 vI hn [
Awm vyrvw : ies poQI dy SurU hox qoN pihlW do v`K v`K ivDIAW sMKIAw mom Aqy pwrw isKr
krny kI ivDIAw dsIAW geIAW hn[ p`qrw nM 50 A, 51 Aqy 52 a qy kuMflIAW
bxIAW hoeIAW hn[ Pty p`qry joVy hoey hn[
AwrMB : < siqgur pRswid ] ] AQ krk kI sMkrwiq ijs vwr hoie so KyqIAw kw
rwjw ] 1 ] isMG kI sMkRwiq ijs vwr hoie so sYnwDpq rwjw ] 2 ] kMinAw kI
sMkRwiq ijs vwr hoie so myGwDpiq rwjw ] 3 ]…
AMq : …suvwqI ] vrKw sUrj audy hody vrKw hovy qw sukwl ] ADvyly hovY qw nw
sukwl nw dukwlw swvn dy mhny ] ]
25
AMq : …ieq sRI myG mwlw sMpUrnM ] sMmiq ] 1865 ] imq BwdRo vdI ] 2 ] vwr
mMgl poQI sMpUrn hoie ] ilKI ipfI ilKwrI ] Bulcuk bKs lYxI ] sMBwl
pVnw ] ilKvweI ] suBM siqgur dIn idAwl jI ] srx qumwhI jI srxw
1:5:8: ] rkqU ] 10 ] 11 ] 12 ] Vsin ] 2 ] 4 ] 7 ] supyd ] 356 ]
pIqau ] pqrI ] myK AsiQr ] lgno ] 1 ] vwso mmwkwjkm ] 3 ] vwru]]]
26
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ies rcnw ivc, kwnI bdlI hoeI hY [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AKIrly pMny auprly kMuflI jhI bxI hoeI hY [ pMinAw dy nMbr nhIN hn ipCly
cwr p`qry KwlI [ poQI ikrm Kurdw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] vrK PlM ] muhrm dy guru dI hkIkq ] vrK dI mlUm
hovy jyq qrIk phlI ] rv vwr hovy au vrK hCw hovY ] qy mulK ivcw sorsqwn
hovy nhI ] jwnvr icirMd iDirMd nMU Kqrw nw hovY ]…
AMq : …Agy sin PlM ] ] aus vrK ivc aulkw pwq hovY qy rwjy Aps ivc lrx
pRjw Kie hovY ] cirMd qy DirMd jwnvrw nMU Kqrw bhuq hovY ] mOq susqI bOq
hovY ] qMgI qvr Twrw nMU bhuq hovY ] Anwj ssqy ipCy hovY ] qy qMf bOq hovn ]
qy sIq bhuq hovY ] suBM BUXwq ] BUl cuk bsknI rwm jI ]
27
cupwsIN Cy lkIrW (bwhr vwr iek nIlI, iek lwl, iPr nIlI, motI pIlI, iPr
nIlI Aqy sB qoN AMdrvwr iek lwl ) dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-26 hn[
Awm vyrvw : ikqy-ikqy ikrm-Kurdw [ AwrMB ivc cwr Aqy AMq qy 32 hwSIey vwly p`qry
KwlI hn [ hwSIey ivc ikqy-ikqy ilKq, p`qrw nM: 66 qy 67 qy ihkmq dy nusKy
id`qy hn[ ijld qy sunihrI Dwq dw pYc vrk hY[
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ poQI rml kI ilKÎqy ] iXih ielm dwlIXwl
swihb ny cwr qqu kI imrjwdw aupr bnwieAw hY ] hY iXh AkwsbwxI pr jgq
bIc prgt jo hoieAw hY dwnIXwl swihb so hoieAw hY ] rml kIAw solw sklw
bxweIAw hY ] cwr AwqsI cwr bwdI ] cwr AwbI ] cwr KwkI ] Ar Enw solw
sklw ko imrjwdw aupr riKAw hY ]…. Ab mY solw sklw kI iek iek kI judw
judw hkIkq ilKqw hMU ] burj kOs sqw rwmu sqrI ]…
AMq : …Pyr dyiKAw mqlb musqkbl ko jo kbjul Kwrj hY so rml my khI nw
nWjwhrn bwqn qo swiel ko kihAw jo qU byty ko Byjygw Ar bYTwvygw pVny ky
vwsqy pr ausny kdI bI nhI pVnw aus ky nsIb my ielm nhIN [
28
lwhOr AwgÎw Anuswr lwlw lwhOrI ml jI kI sy dwsw-n-dws ibRj lwl mwnk
tihlw kwpI nvIs ny ilKÎw ] BUl cUk dyK ky iKmw krxw[
29
AMq : …nK isK lau lCn kho AMg AMg ibsqwr ] iqn ky gun AOgun skl dyKhu
cqur ibcwr ] 226 ] ieq iesqgo lCn smwpqN ] sMudrIkM sMpUrxM ] smiq
ATwrw sY iqvMjw 53 ] sMpUrxo hoeI ] Bu`lw cukw AKr svwr pVnw ]=]=]=]
30
hr prbq qy qs soB idvwlX pwvihgy ] Bl Bwg BÎw ieh sMBwl ky hirjU
hirmMidr Awvihgy ] 1 ]…
AMq : …Bl Bwg BÎw ie sMUBlky hirjU hirmMdR Awvihgy ] bwjq fMk AqMgs mY rx
rMg qurMg ncwvihgy ] kis Bwn gdw bRCI kRsUl iqRsUl BRmwvihgy ] gx dyv
Adyv ipswc pRI rx dyK sbY qRswvihgy ] Bl Bg BXw ieh sMBl ky hir jU
hirmMdr Awvihgy ] 16 ] ] ]
31
Awm vyrvw : poQI dy AKIrly pMny aupr, kwnI bdl ky poQI ilKx dy sMmq bwry, ilKwrI bwry
, sQwn bwry ieM\ iliKAw hoieAw hY [
“sMmq 1917 mgr dI poQI 15 pUrI hoeI ilKI kSmIr ivcoN ilKweI bKsIs isMG
ny [ ieh sB kwlI kwnI nwl, moty hwSIey ivc iliKAw hY [
AwrMB : bwrw mhw mwJ mhlw 5 < siqgur pRswid ] ikrq krm ky vICuVy kir
ikrpw mylhu rwm ] cwir kMuit dh idis BRmy Qik Awey pRB kI swm ] Dynu duDY qy
bwhrI ikq n AwvY kwm ] jl ibnu swK kumlwvqI aupjih nwhI dwm ] hir
nwh n imlIAY swjnY kq peIAY ibsRwm ] ijqu Gir hir kMqu n pRgteI BiT ngR
sy gRwm ]…
AMq : …kUV gey duibDw nsI pUrn scu Bry ] pwrbRhm pRB syvdy mn AMdir eyk Dry
] mwh idvs mUrq Bly ijs kau ndir kry ] nwnk mMgY drsu dwnu ikrpw krhu
hry ] 14 ] 1
32
AwrMB : < sRI gxyswie nm: auAM AQ sRI spq slokI gIqw ] mwlw mMqRsÎ sRI Bgvwn
vyd ivAws irKw: ] rnustp CMd ] sRI ikRsn : ] prmwqmw dyvqw: ] sRI ikRsn
pRIqrQy pwTy ivnXog: ]…
AMq : …XomW gIqw smUhyn sqoqR imCq pWfv ] qynhM spiqiB: ] slokY ausqqey vn
sMsXh: ] ieq sRI spq slokI gIqw smwpqM ] 1 ] 2 ]
33
Awm vyrvw : ies mMqr nUM iqMn vwr jpx bwry disAw hY, jo v`K v`K ivDI nwl sbMDq
hn [ ies rcnw dy p`qry iB`jy hoie mwlUm huMdy hn [
AwrMB : < siqgur pRswid ] rWm jI kw mMqR rWm riKAw ilKXqy ] ] Awid suKu AMiq
suKu ] hY BI suK ] hosI BI suKu ] Dn DorI gRh mMfl suK ] inis bwsur hir
sWiq suKu ] jwgqy sovqy Awvqy clqy pohy nhI kl ]…
AMq : …qIn vwr mMqR jwpy jo koie ] kWieAw ko ibGnu n lwgY koie ] gur kI skiq
hmwrI Bgiq Purho mMqR eIsr mhWdyv qyrI vwcw clY ] ] ijsu gux qy clwey iqs
qy cly ] 1 ] mMqR spUrnnM ]
34
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ Awsv bxwvxy kI ibiD ilKÎqy ] pihly AOKD nvy
purwxy dyK ley ] qy Enw dw rs dyiK ley ] Pyr ijnw ivc sq hoie so ley ] qy
BugIAw insqIAw n ley ] eyh gl mY Awsvw qy irstW dy Byd dy vwsqy
khI hY ]…
AMq : …ijs GoVy nMU hfy mUqRy hoin iqs kw ielwju ] Cwh syr 20 gokI inMm syr 5
jvwiex syr 4 guV syr 5 BwVMgI syr 2 eykqR kir kY kwVw krnw Xwny pwxw mws
syr 2 dyxw mwqRw brwbir krxI qwjw hoie ] ijs GoVy nU bwie hovY iqs kw
ielwju ] qmwl pqR ] puhkr mUl ] loDr ] ApuT kMfw pMcWg ] duD gokw ]
eykqR kir kY GoVy nU dyie bwie jwie ] 8 ] ] ]
35
swQ ] khu nwnk ieh ibpq mY tyk eyk rGunwQ ] 57 ] bwxI sMpUrn mhly nwvy
kI ]
36
iqs ndI ky prmwn ieku ngru Qw ] qhW eyku suDrmw nwmu bRhmxu rihdw Qw ]
drbu asky bhuq Qw ] pr aus kI sMqq kCu n QI hoqI ]…
AMq : …jgu kw Plu hY ] swsqR kw Plu hY ] ies iDAwie ky pVy qy hoqw hY ] jo koeI
pVy suxy AQvw koeI pwTu krY iqs kw auDwru hovY ] ATvw iDAwau sMpUrn
BieAw ] 8 ] ieiq sRI pdm purwxy sqI eIsr sMbwdy auqr KMfy sRI gIqw
mhwqmny ATvw iDAwau sMpUrnu BieAw ] 8 ]
37
lyKk : gurU goibMd isMG
p`qry : 239 A-269 a
Akwr : 8.5 X 13.5 s.m. ilKq : 5.5 X 9.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : AMq qy 6 p`qry ibnW AMk nM: dy hn ijnHW qy hor klm nwl jMqR mMqR id`qy hn [
AwrMB : < sRI vwh gurU jI kI Pqy ] sRI BgauqI jI shwie ] sRI muKvwk pwqswhI
10 ] sYÍXy ] jwgq joiq jpY ins bwsur eyk ibnw mn nYku n AwnY] pUrn pRym
pRqIiq sjY bRq gor mVI mn BUl n mwnY ] qIrQ dwn dXw qp sMjm eyk ibnw
nih nY ku pCwnY ]…
AMq : …dwdr mIn sdw qIrQ mo krXo krq iesnwnw ] iDÎwn ibVwl bkI bklwvq
iqn kIAw jog pCwnw ] 2 ] jYsy kst Tgn ko Twgq AYsy hir ihqu kIjY ] qb
hI mhwgwn ko jwnY prm ipXUKih pIjY ] 3 ] 11 ] APjU` ] vwhgurU jI kI
Pqy ] Bul cuk AKr soD pVnw]
38
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc iek p`qry qy lyKw joKw id`qw hoieAw hY Aqy sMmq ATvMjw
iliKAw hoieAw hY [ Agly pMinAW qy nusKy ilKy hoey hn Aqy p`qrw nMbr v`K
v`K idqy hoey hn[ kwnI vI bdlI hoeI hY, hwSIey ivc vI SuDqw kIqI hoeI
imldI hY [ ieM\ mwlUm huMdw hY ik keI p`qry hor poQIAW qoN ley hn Aqy ies
ivc joV idqy hn[ iek do p`qirAW dy sweIz ivc vI Prk hY [ ilKq pVn
Xog hY [ ijQy D`by pey hn ilKweI swP nhIN hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] isvo vwc ] isv jI pwrbqI nU aulU dI jugq krqy hY ]
hy pwrbqI ] aulU jo pMKI qY pMKIAw ivKy pRisD ] iqs dw krm sux ]…
AMq : …mlm dwixXw dI ilKI kQ 1 qolw nIlw QoQw 1 qolw qvwsIr 1 qolw inkIXw
lwcIXw 1 qolw gMDk Awvly swr 1 qolw sb cIjW kut kpV Cwx krnIXw jI ]
mKx 101 iek pwxI ivc Do ky sb kutIXW cIjW imlw ky ml kr lYxI dwixXw
auqy mlm lwvxI dwxy htx [
39
vyrvw : ijld g`qw kpVw, hwSIAw dovyN pwsIN do do lwl lkIrW ivckwr kwlI lkIr,
hwlq cMgI[ sqrW pRqI pMnw 12 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk , p`qrw nM: 91 aupr “ myG mwlw sMmwpqM ” dy nwl hI ievy
iliKAw hY “kwiqk suid kI pUMnmy kuj riv iBRgu gYrwhu imlq cMd iqs rws mY
clw clI jg mwih”
p`qrw nMbr 91 A aupr sMbq bwry vyrvw idqw hoieAw hY jo Asp`St hY [
“sMmq ib`kRm iq gun kr pWc aurD qy pwie ] swq swq kw Bwg dY Pl liKXy
AiD kwie” 91 A aupr hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY Aqy Agly p`qry qy,
nMbr qoN bgYr gRihW bwry iliKAw hoieAw hY [
ilKweI suMdr hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] EAM sRI gxyswX nm: ] AQ myG mwlw ilKÎqy ]dohrw]
prm purK Gt Gt rmÎo joq rUp Bgvwn ] skl isD suK dYn pRBu nmiq myG
Dir DÎwn ] 1 ]…
AMq : …krk gRhn brKw bfI grB nws Pl cUr ] isMG gRhn ibÎwkul Drq myG
kpws sudUr ] 5 ] kuAwr gRhn suK rwj jg srb bsqu qb lyie ] lwB bpwrI
kO bfw Bnq myG irK Xyih ] 6 ]
40
h`Q ilKq nM : MS 336 sMgRih
isrlyK : swrMgDr (ADUrI)
lyKk : sIqw rwm
p`qry : 5-303
smW : 1736
Akwr : 15 X 10 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, kpVw[ isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do do lwl ivckwr
iek kwlI lkIr [sqrW pRqI pMnw-7 [
Awm vyrvw : poQI 5 p`qry qoN AwrMB hMudI hY [ p`qrw 302 A Aqy 303 qy hor kwnI nwl
bMDyjd dy nusKy id`qy hn [
AwrMB : …..mwil ] 5 ] dohrw ] sqrw sY CqIs vYsMwky ibkRm rwie ] suK inDwn poQI
kQo sunIAY ihqu icqu lwie ] 6 ] dohrw ] BUpiq nrpiq ieMdupiq idlIpiq
sulqwn ] AwlmgIr sdw jIau jwqy suKI jhwn ] 7 ]…
AMq : …] horu ] AwXurbyd smudR hY gurU ArQu hYin so rqn hYin jy Bly pMifq Aru
bYd hYin iqnw bIcwir kY bhuq BWqI kI sMGqw kIqI hY ] aus qy kCu swru lY kY
sMGqw kIqI hY ] iqs kau Bly swD purK ikrpw krkY dyKn ] sRI gurU shwie ]
sRI gurU pRsMn hoau ] iesu swrMgDr kI poQI sMpUrxM suBM ] ] ] ] sRI sqgur
shwie ]
41
PwrsI kTn qY sugm bnwXo CMd ] 3 ] bRhmix qYKY bMs mY kysv suq kibrwm ]
ropV mY BwKw krI kibqrMg Dr nwm ] 4 ]…
AMq : …dohrw ] ArQ PwrsI kTn qY BwKw khI bKwin ] qMwqY CmIXY cqru sb cUk
pTY khMU Awin ] 68 ] ieiq sRI iqv PwrsI kI BwKw kibq rMg sIqw rwm kRq
sMpUrxM ] ] ] ]
42
AMq : …Awqm drsI jb Xih srb vcnu buD ky sRvx kr suxy Aru Awp kO dyKw Aru
pCwxw ] Awqmw ibKy lIn BXw ] Aru srUpu sO imlw Ar bMD mukq ky BY qy inrBY
BXw ] ] ieq sRI poQI ibs˜ bydWq sMpUrnM smwpqM ] ] 1 ]
43
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ AsÍmyD BwKw ilKÎqy ] sRI gxyswey nmh ] sRI
kwlkwAY nmh ] EAM sRI nMd lwlo jXih ] ikRq thkn ] cOpeI ] pRQmo pRxvo
igrjw nMdun ] sMkr qn gin ibGn inkMdn ] lMbodr duK hir suKdwiek ] eyk
rdn gj bdn bnwiek ] buiD sdn AG aG ibnwsn ] mMgl rUp AmMgl
nwsn ] Asrn srn sgl jg bMdn ] syviq sur nr sY Dur cMdn ] sRI BwrQ
ky prb Ast ds ] iqn mY AsÍmyD AdBuq rs ] kIjY ikRpw dws thkin pir ]
sMpUrn BwKw brno br ] 1 ]…
AMq : …dohrw ] ieiq sRI BwrQ prbxy AsÍmyD biKAwin ] kib thkn iDAwau
iqRhqrohX ikRq pUrn jwin ] 61 ] ieiq sRI mhWBwrQ purwxy Drm jig
biKAWny ikRsn cirqR jig sMpUrn isiD kwrj Drm sPl nwmy iqRhqro iDAwie
] 73 ] smwpqM ] dohrw ] Pwlgux vdI iqiQ AstmI poQI pUrn jWn ] pihly
phr cFqy rv Bul cuk bKs lynI su jWn ] sMmiq 1927 ] ilKweI swD gMgw
rwm dws ny iblwspuir ibc isv rwm dws ny ilKI bwsI iblwspur [ somvwr ky
idin pUrI poQI hoeI ] pRivstI cauQy [
44
vyrvw : ijld cmVw g`qw, isAwhI kwlI , hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW,
sqrW pRqI pMnw 10 hn[
Awm vyrvw : ies rcnw ivc poQI dy dUsry Bwg ivc kwnI bdlI hoeI Aqy inrol kwlI
isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[ ikDry ikDry hwSIey ivc ilKq poQI iBjI hoeI
hY pr pVHn Xog hY[ A`Dy A`Kr jW pYrW ivc pYx vwly AKrW dw FMg (stwiel)
sMsikRq vwlw hY [
p`qrw nM: 340 aupr Kwny bxw ky
rwmsIqw lCmx BBIKx
kuMB kun - AMgq sugRIv ieMdRjIq
sylocnw, BrQw jwAvM nwrd
kkeI DnvMq ibSn rwvxw - Awid iliKAw hoieAw hY Aqy AKIr ivc
iesy p`qry aupr ibSn suKdwiekw - rwvn kl ipXM [ ieq rwm skono smwpq
iliKAw hoieAw hY Aqy AKIrly p`qry aupr ijhVw nM: qoN bgYr hY iek nusKw
iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ pRikRq swrody ilKXqy ] dohrw ] suD swiq Aru
swiq jn gur Bgqw idV icq ] kIAw jwnY eyk mn qwih igAwn khu imq ] 1 ]
do ] durjn dust jo nIc jn ginMdk nih swiq ] durwcwr Aru hIn mq qwqy
igAwn durwiq ] 2 ]…
AMq : …prm qqÍ pRhlwd pRkwsY ] jnm jnm ky iqmr ibnwsY ] pTY sunY so mukq
khwvY ] gur ky crx kvl isr inAwvY ] AYsY mMqR qNqR jg nwhI ] jYsw igAwn
srody mwhI ] 98 ] smn pwT kY khY pweI jIvn mUl ] mx pweI mUlI bhur qqÍ
sdw AnkUl ] 99 ] ieq srody smwpqM ]
45
AwrMB : < siqnwm… gur pRswid ] sMmq ] 15 ] 82 ] pMdrw sYie ibAwsIAw
imqI vYswK sudI pMcmI poQI ilKI pyVY moKY sulqwnpuir ky Kqryty ] gurU AMgd
ilKvweI ] pyVY ilKI ] muKwgr BweI bwly jtyty ]…
AMq : …qw Pyir gurU AMgd jI bcn kIqw BweI bwlw eyh vrqwrw qusw suixAw hY siq
jwxnw Aqy jy koeI aus nU siq kir jwxYgw ] iqs dy Aaugux sBy pwp ijqny kIqy
hoey hosin ] iqqny aus dy bcnw no siq AwKix nwil sBy Doqy jwsin ] jo ihrdy
siq prqIiq nwil AwKsin ] Aqy BweI bwlw gurU nwnk siq hY ] Aqy aus dy
vcn BI siq hYin ] Aqy aus dw vrqwrw BI siq hY ] Aqy jo koeI aus dy bcin
kmwvYgw ] so ijQy gurU nwnk iqQy…..
46
sQwn : AnMdpur (kysgV)
p`qry : 1 A –369 A
Akwr : 19 X 27 s.m. ilKq: 14 X 18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, cmVw vyl bUitAW vwlI pr auKVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI
dI vrqoN, dupwsIN KVHy ruK sMqrI Aqy kwlIAW ikqy pMj ikqy Cy lkIrW dw hwSIAw[
sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : p`qrw 1 A 2 a ivSyS qOr qy vyl bUitAW nwl iSMgwry hoey, ikqy ikqy hwSIey
ivc ilKq, kyvl iek p`qry (117 a) qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI , 289
A qoN Agy keI QweIN kwnI bdlI hoeI; AwrMB ivc s`q Aqy AMq qy AT p`qry
hwSIey vwly KwlI[
AwrMB : < siqgur pRswid ] sRI vwihgurU jI kI Pqy ] AQ gur iblwsu igRMQ
ilKXqy ] pwiqswhI dsmI ky cirqR ] dohrw ] sgl ibGn AG hrn ko iqmr
qpq AigAwn ] gur nWnk goibMd ibnu Avr n jg mih AWn ] 1 ]…
AMq : …dohrw ] ieh ibD iqn smuJwie kir ibbD kQw krqwr ] Alop Bey iqh
TOr mY aunkI idRs† Agwr ] 46 ] gun gwvq gurdyv ky id`b rUp aurDwr ] Aw
pRwpq Bey ngr mih bwj bjwvq cwr ] 47 ] ieq sRI guriblws swKI bwly
rwie jn vwrysÍr kI brnnM nwm iekqsmo iDAwie smWpq msqu suB msq ] CMdw
kw joV 5210 ]
47
p`qry : 9 a –54 a
Akwr : 18X12.5 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] ishrPI pUrn Bgq dI ilKÎqy ] AlP Awid gxys dw
iDAwnu DrIey gOrI nMd AnMd khwvdw eI ] msqk cMd sohy kMufl krn sohy sur
nr mohy jsu gwvdw eI ] qyrw nWm lIqw duAwry jsu kIqw dwn mMg lIqw mn
Bwvdw eI ] iek dws dI bynqI mMn mwqw ATy phr qyrw jsu gwvdw eI ] 1 ]…
AMq : …Xy Xwd kIqw pUrn mWau qWeI bcw kIqw eI kOl krwru pUrw ] isD mMflI dy
ivc vfw jogI qYnMU imilAw eI nwQ jI gurU pUrw ] Brm Byd jwgy myry sjxw dy
hoie mukq bYkMuT jw pYno cUVw ] kwdRXwr iksw pUrn Bgq vwlw suxo Xwro loko eyQy
hoieAw pUrw ] 30 ] 5 ] ishrPI sMpUrnM ]
48
knwry ] hwr isMgwr auqwr colIAw cIr gopIAw Pwry ] bwJ sÎwm dy mUl isMG sB
suM\y mhl cubwry ] 1 ]…
AMq : …Pwgn cVy bsMq PUilAw sÎwm mcweI horI ] kysr iCxk gulwl muhr kI
fwrq jor ibjorI ] lwl gulwl BieE muK msqik iqMnI rwDkw gorI ] his his
Kylq mUl isMGw doaU bnI Anupmw jorI ] 12 ] sMpUrxM ]
49
h`Q ilKq nM : MS 345 K
isrlyK : bwrwmwhw nFVy dw
lyKk : pRym dws
p`qry : 79 A – 81 A
Akwr : 18X12.5 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] bwrwmwhw nFVy dw ] cyqR icq audws seIE nI mY ikq
vl jwvW ] nFVy indwn kMq nwl mY leIAw lWvW ] inj jxydIey nI myrIey BolIey
mwey ] AnI Ehu lwgI mr jWn ijnW mrY lgn igxwey ] 1 ]..
AMq : …Pgx dy mhIny PulW vWs Gnyrw ] AnI mwey BOry ny kIqw iek rYn bsyrw ]
PulW dI Cyj kMq ny Awie ivCweI ] AnI mwey khy pRym dws rb scy pUrI
pweI ] 12 ]
50
AwrMB : < siqgur pRswid ] ishrPI hwsm swh dI ilKÎqy ] AlP AlIAw vwlIey
Awskw nMU kyhIAw AlIAW CMmkw lwaunI hY ] qyirAw swidAw nYxW ny mwr suty ipCo
surmy dI sWg clwvnI hY ] qyrI cwl Qo jwn kurbwn kdI mnu Awjdw ikau
qrswvnI hY ] hWsm swh dI mOq njIk AwvY jdo AlIAW qMU CxkwaunI
hY ] 1 ]…
AMq : …Xy XwrIAw krn AYswn nwhI nwl jogu bYrwgu sMinAwsIAw dy ] kOx lwie
ibBUq mlMg hoie idlW Gwielw nwl audwsIAW dy ] ipCy lg ky bhuq Krwb hoey
ienW AKIAw drs ipAwsIAw dy ] hwsm swih mIAw huix bhuq hoeI Cif iKXwl
rsIlIAw hwsIAw dy ] 30 ]
51
AMq : …AlP Arj mYfI rb swihb idl ivcrY mil AwvI Aws pujwvI ] jwnI Xwr
dosqw kolo myrI iejq nwl inbwhwvI Prk nw pwvI ] bymuhqwj rKI ijMd mYfI
gmI mUl nw idKwvI AYs krwvI ] nr murK kI jwx ingoly nyhu AsIl kmwvn
aumrw qWeI Aws pujwvI ] 30 ]
52
h`Q ilKq nM : MS 345 J
isrlyK : kw&I bwby nwnk jI
lyKk : gurU nwnk dyv
p`qry : 125 A – 127 A
Akwr : 18X12.5 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] kw&I bwby nwnk jI ilKI mhlw [ 1 [ Awvo sKI
shylIE bih mslq goeIAY ] Awpo Awpny hwl nMU Bir hMJU roeIAY ] Kyfy lwlc
ligAw mY aumr gvweI ] kdy n bYTI pUxI hQ lY iek qMd n pweI ] crKw myrw
rMglw aus GWVU GiVAw ] ievY purwxw hoie gieAw ivc kuCy DirAw ]…
AMq : …n gl hwr hmyl hY n mMudI Cly ] Ahwru qqI dwn hoieAw koeI FMgu n
svlw ] bwjU bMdu n bMiDAw n kMgx pey ] vKqu ivgxw kI…rwxI myrI mwey ]
AwK &rIdw kI krw hux vKqu ivhwxI ] EVk vylw dyK ky hux bhu pCuqwxy ]
kwPI bwby nwnk jI kI sMpUrnM ] 3 ]
53
AwrMB : < siqgur pRswid ] ishr&I gopIcMd ilKXqy ] AlP Awie gopI cMd nwvdw
sI, mwqw dyK mhl dy ivc roeI ] Cf gey nI sIs mhl rwjy, jWdI vwr nw lY
gieAw nwl koeI ] jyhVy rwj iqAwg ky hon jogI, aunw imly drgwh dy ivc
FoeI ] gMgw rwm pukwrdI mYxwvMqI, mnu BwvdI hI krI gl soeI [ 1 […
AMq : …Xy Xwd krIey rb Awpxy nMU mYxwvMqI dI mauq ju AweI mwqw ] gopI cMd ny
mwqw nMU PUikAw eI, hQ sjy qy Ag lgweI mwqw ] mwqw geI bYkMuT ivc ausy vyly
isDw jY jY kwr bulweI mwqw ] gMgw rwm sumyr nU gieAw rwjw, jw ky gorK nMU
AlK jgweI mwqw ] 30 ] sMpUrnM ]
54
AwvsI gl nW kweIAw eI ] idXwl isMG ieh kihr kI ipAw qYnMU, bUhy vVidAW
vsq muhweIAw eI ] 30 ]
55
Akwr : 19 X 13 s.m. ilKq : 15 X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW
lkIrW KVHy ruK, iek p`qry qy, ivckwr lwl kwlI Aqy Aws pws lwl lkIrW
hn [ sqrW pRqI pMnw 11 hn [
Awm vyrvw : p`qry 1 qoN 6 qk bhuq ikrm Kurdw Pty hoey, ADUry hn [ ieM\ mwlUm huMdw hY
ik iksy hor poQI dw ih`sw hn [ kwnI vI bdlI hoeI hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] jwpu ] sRI muKvwk pwiqswhI ] 10 ] CpY ] CMd ]
qÍpRswid ] ckR ichn Aru brn jwq Aru pwq nihn ijh ] rUp rMg Aru ryK ByK
koaU kih n skiq ikh ] Acl mUriq AnBau pRkws Aimqoij kihjY ] kooit
ieMdR ieMdRwix swh swhwix gixjY ]…
AMq : …AdysM Adysy ] nmsqM ABysy ] nmsqM inRDwmy ] nmsqM inRbwmy ] 18 ] nmo
srb kwly ] nmo srb idAwly ] nmo srb rUpy ] nmo srb BUpy ] 19 ] nmo
srb Kwpy ] nmo…..
56
vyrvw : ijLd g`qw, isAwhI kwlI , ilKq suMdr, , bgYr hwSIey qoN iliKAw hY [
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI, ilKq suMdr hY [ ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY, sqrW pRqI pMnw 5 hn[
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ sRI gurU nwnk dyvws†kM prwrMm: ] qyN ] Awid dyv
AByv mUriq prm joiq pRkwisnM ] pRBU krn kwrn dUK twrn skl Bv BX
nwisnM ] nr nwg dyv jW syv crxM nwm dwn dXmwinkM ] dIn idAwl ikRpwl
sÍwmI vMdyqM guru nwnkM ] 1 ]…
AMq : …Bgq Bwvru pRym syqI piT dÎo guru As†kM ] nwrYn isMG do pwn jorI vMdyqM guru
nwnkM ] 9 ] ieiq sRImq pMifq hjUrw hrI isKÎyx nwrwiex isMGyn kiv
inrmlyn qrn qwrn invwisnw ivricqM guru nwnk dyvws†kM sMpUrxM ]
57
ivBU ] jn ky kwrn jug jug sÍwmI Awn ApnI pYj krI ] Amrdws suK rws guru
mm dws vyr kÎo dyr krI ] 1 ]…
AMq : …Drm ArQ Aru moK kwmnw dyiq gurU pl dyir nhI ] isMG nrwien siqguru
sovo Amr dws Xug pwd shI ] 9 ] ieiq sRImq pMifq hjUrw hrI isKÎxy
nwrwien isMGyn kiv inrmlyn qrn qwrn invwisnw ivricMq sRI guru Amr
dwsws†kM sMpUrxM ] = ] sRI rwmwX nm: ] = ] sRI ikRsnwX nm: ] = ]
58
sRImq pMifq hjUrw hrI isKÎyx nwrwiex isMGyn kiv inrmlyn qrn qwrn
invwisnw ivricqM guru Arjn dyvws†kM sMpUrxM ]
59
h`Q ilKq nM : MS 347 g
isrlyK : gurU hir ikRsn AstMk
lyKk : nwrwiex isMG inrmlw
p`qry : 19 a - 21 a
sQwn : qrnqwrn
Akwr : 15 X 9 s.m. ilKq: 13 X 6 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ies Bwg dy pqrw nM 21 nhIN iliKAw hoieAw[
AwrMB : qyW nm: < siqgur pRswid ] AQ sRI gurU hir ikRsnws†kM pRwrMB: ] inrwlM
BosM Boj gd jl by poq crxM ] sdw swrM swrM ird ivgilqM BIq sglM ] mudw
mwnM mwnM mnuK v puKM vyd vid jyqy ] hrI ikRs˜M ikRsM˜ hriq iqRsnMqM guru
Bjy ] 1 ]…
AMq : …gurU gIqM nIqM pwTMq ird pRIqM Pl pRdM ] srM qIry nIry nrn hirnM doKM srbM
] Dry tyk eykM vrn riv bykM vrl hY ] hrI ikRs˜M vMdy kiv hir nrYnM srn
hY ] 9 ] ieiq sRImq pMifq hjUrw hrI isKÎyx nwrwiex isMGyx kiv inrmlyn
qRn qwrn invwisnw ivricqM sRI gurU hirikRs˜ws†ky sMpUrxM ]
60
p`qry : 25 a - 26 A
sQwn : qrnqwrn
Akwr : 15 X 9 s.m. ilKq : 13 X 6 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ sRI gurU goivMd isMGws†kM prwrMB: ] ivswl bwl sIs
pY ivrwj pIT hym pY ] ij gwj rIiq soiB pwg nym dws Cym pY ] Drwau Dwr qyqu
nwQ rUp BY guivMd ky ] nmw mÎhM pdwr ibMd isMG so guivMd ky ] 1 ]…
AMq : …iqRkwl bYT qwl pY jpMiq jy inrMqrM ] nroD cIq icMq twir DÎwn kY injMqrM
] pujYiq pMuj kwm nwd qwr dyv icMd ky ] nmo nrYn isMG pwd isMG so guibMd
ky ] 9 ] ieiq mq pMifq hjUrw hrI isKÎyx nwrwXx isMGyn kiv inrmlyn qRn
qwrn invwisnw ivricqM sRI guru goivMd isMGws†kM sMpUrxM ] rwmwX nm: ] sRI
ikRs˜wX nm: ]
61
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ dohwvlI dsys† guru dsk prwrMB : dohw ] vMdyqM guru
nwnkM Xws nwm pRgws ] Pws kitq Xmrwj kI dyq dws suK rws ] 1 ]…
AMq : …nih kiv ko ivd cqur miq kyvl ihXy hulws ] sRI guru jYsy pryrÎo qYsy kIn
pRkws ]11] ieiq mq pMifq hjUrw hrI isKÎyx nwrwXx isMGyn kiv inrmlyn
qRn qwrn invwisnw ivricqM dsyNs† dohwvlI dsk† sMpUrxM]
62
h`Q ilKq nM : MS 347 \
isrlyK : qrn qwrn AStMk
lyKk : nwrwiex isMG inrmlw
p`qry : 35 a - 38 A
sQwn : qrnqwrn
Akwr : 15 X 9 s.m. ilKq : 13 X 6 s.m.
vyrvw : EhI
AwrMB : qyW nm: ] < siqguru pRswid ] AQ sRI qrn qwrnws†kM prwrMB: ] su srs
sMudr s`jn suKdMm jn qy duK nwisnM ] sr prm pwvn krq pwvn hrq so jm
swisnM ] nIq pRIiq joN cIq Bij co pwvqy inj Aws ko ] sRI qrn qwrn dUK
twrn syivXy suK rws ko ] 1 ]…
AMq : …pRwq kwly ju piTqXW ko Drq guru pd BwvnM ] nwn DÎwn kY bYT Awsn nIT
sr qt pwvnM ] Buikœ muikœ ko pwvhI nr sdÎ Pl inr sMsXM ] nwrYn isMG
sdIv hI mn crn guru prsMsXM ] 9 ] ieiq sRImq pMifq hjUrw hrI isKÎyx
nwrwXx isMGyx kiv inrmlyn qrn qwrn invwisnw ivricqM sRI qrn qwrnws†kM
sMpUrxM ]1] ]
63
sQwn : qrnqwrn
Akwr : 15 X 9 s.m. ilKq : 13 X 6 s.m.
vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] E sRI sMkrwX nm: ] AQ sRI sMkrws†kM prwrMB : ]
ssWk Bwl mY vrM ] purwqnM suKwkrM ] ivswl kMj locnM ] nmwim kwm mocnM ]1]
pRcMf qyj pUKnM ] krwl bXwl BUKnM ] klys lys BMjnM ] nmwim Bikœ rMjnM
] 2 ]…
AMq : …sdw isvws†kMr ry ] iqRkwl kMT mY Dry ] nrYn isMG sMBnY ] Anyk pwp ko
hnY ] ieiq sRImq pMifMq hjUrw hrI isKÎyx nwrwiex isMGyn kiv inrmlyn qrn
qwrn invwisnw ivricqM sRI sMkrws†kM sMpUrxM suB msqu ] = ] = ]
64
eyk lKwie dIXo inj nUrw ] nws AgÎwn pRkws kIXo aur boD bqwie khÎo jg
kUrw ] vMdu pRsoqm isMG nrwien sRI guru dyv ju isMG hjUrw ] 1 ]…
AMq : …sÍYXw ] sUK ky swgr qyj aujwgr nwgr nwiek joiq hjUrw ] sMq isromin
syv sdw mn AwD ibAwiD aupwiD ibdUrw ] dInn ky duK dIh invwrn kwrn BY
guru vY jg mUrw ] vMdu pRsoqm isMG nrwien sRI guru dyv ju isMG hjUrw ] 5 ]
ieiq sRImq pMifMq inj sMq hjUrw hrI guru dyvw pMck sMpUrxM ] suBM ]
65
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk TIk, ilKweI suMdr, ikDry ikDry D`ibAW vwly pMny [ ilKweI
dI bxqr dyv nwgrI AKrW vWg poQI dy SurU ivc Kws krky ‘2’ AKr dI
bnwvt [
iek p`qry aupr jo KwlI hY lMifAW ivc kuJ iliKAw hoieAw hY Aqy A`Dy pMny
aupr kuMflI bxw ky pMjwbI ivc kuJ iliKAw hoieAw hY [ poQI ikDry ikDry ikrm
Kurdw hY [
AwrMB : ] < ] siqguir pRswid ] AiQ isiG gEU kI kQw ilKqy ] iequhWis purWix
kw mNqqu ] Drmu ArQu ] AgY igAwn bbyk bwxI ArQu cilAw ] dohrw ] rwjw
juDustru pRs˜ kriq BIKm ipqWmw pwih ] iequhwis purwxy kw mqNqu kir ikrpw
dyhu bqwie ] 1 ]…
AMq : …dohrw ] jnmu qumwrw bIiqAw Gwq krMqy jIA ] dieAw kir bhulw
iqAwigAw bfu sukRiq qum kIEu ] cEupeI ] sukRiq eyk skl AG myty ] iequ
pRkwr hmu qum kEu Byty ] Abu isG klvyru iqAwig krIjY ] Abh dyh dyvqw
lIjY ] ciF ibbwnu sur loku pTwieE ] imriq lo…..
66
h`Q ilKq nM : MS 349 e
isrlyK : prcIAW pRym BgqW kIAw - pwqswhI 10 (pRym AboD poQI)
p`qry : 184 a - 221 A
Akwr : 31 X 21 s.m. ilKq : 23 X 17 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY [ ilKweI bhuq suMdr hY [ kuJ sqrW kYlIgrwiPk FMg nwl
suMdr krky ilKIAW hoeIAW hn [
AwrMB : ] EAM siqgur pRswid ] prcIAW pRyNmI BgqW kIAw ] pwiqswhI ] dsvI
]10] ] ] ] ] ] pRym AwboD poQI ilKqy ] dohrw ] EAMie nmo pRmwqm pUir
riha sB AMig ] Awid mD Puin AMiq iek qW ko jgiq qurMig ] 1 ] sorTw ]
pRIqmu pRym pRmwqmw pUrn iqRktI ijn rcI ] bhu ibD rcn pRkwr Kyly pRymI hoie
kY ] 1 ]…
AMq : …] dohrw ] koeI ivrlw gurmuK bUJeI sNq jn pRBwau ] hir AwpY rUp bnwie
kY swDU sMqu khwie ] 1 ] dohrw ] ] Abu bwlmIk kI kQw ko pUrn BieE pRsMgu]
pun Aaur kQw ky sunn kau hir pih srDw mMgu ] 1 ] 12 ] ] ] ] ] ] ] ]
] ] ] AgY prcI suKdyv jI kI ] ] cEupeI ] ]…..
67
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qry auKVy hoey hn Aqy p`qrw nM: 224 qoN bwAd p`qrw nM: 228 SurU kIqw
hoieAw hY[
AwrMB : E sRI siqgur pRswid ] AQ juiD inbuiD ilKqy gur pRswid ] pwqswhI ] 10 ]
dohrw ] sRI minmohnu jgiq gur nMid nMdin ibRj Kuil ] kopI jin blB sdw ik
pRyim Kwn BirpUir ] 1 ]…
AMq : …] svXw ] cyiq BieE qb hI gj isNG smwir pRcMfu kuvMf qnwXo ] kwn
pRmwn lo KYc kY Awn su qwn kYrn pRkop clwieE ] eykq vY Awnyk cly Euhu kI
aupmw kb BwiK sunwieE ] paun ko BC klC kC kY lY bil kI srnwgq
AwieE ] 100]
68
AwrMB : < siqgur pRswid ] = ] bol bcn gurU Amr dws jI ky ] 1 ] AYqvwr
idn iksy kNm jwxw hovy qw drpx dyKxw ] 1 ] somvwr iksy kNm jwxw hovy qw
pwn Kwxy ] 2 ]…
AMq : …jo iksy dIvwn pws jwxw hovy qw ieEu pEuVI ilK kr isr ivc rKxI] jo
hr jn ky siq gur siq purKw ] iehu pEuVI isr ivc rKxI ] 5 ] bcn gurU
Amrdws jI kw mnxw ] mhly ] 3 ] ] DNn gurU Amr dws jI qyrI Eupmw n
jie kQ ] 6 ] 16 ] 17 ] 20 ]
69
h`Q ilKq nM : MS 349 |
isrlyK : hkIikiq mky kI (gosit m`ky dI)
p`qry : 316 E- 336 a
Akwr : 31X21 s.m. ilKq: 23X17 s.m.
vyrvw : sqrW pRqI pMnw 18
Awm vyrvw poQI iB`jI hoeI hY ikDry ikDry ikrm Kurdw, ilKweI suMdr, pVHn Xog hY [
iesy swKI dy ivc hI pMnw nM: 335 aupr swKI BweI milAwr dI AwauNdI hY[
pMnw nM: 332 E aupr BweI milAwr vwlI swKI Kqm ho jWdI hY [
AwrMB : < siqgurpRswid [siqgur pRswid ] ] rwgu iqlMgu ] hkIikiq mky kI ]
goisit ijsu smy bwbw qY mirdWnw mky vil gY hYin iqiq smy kI hkIkiq ilKI ]
iek idin bwbw qY mirdWnw bYTy sy Aqy mirdMwny Airdwis kIqI ] jo jI scy
pwiqswih mkw Kudwie dI jwie suxIdI hY ]…
AMq : …purKu soie jo puruKu nwrwiex ] Aaur n smsru qW kI lwiex ] nr nwrI kw
BwiK kir qwih bswiea gWau ] nw nwrI nw purKu vhu Acrju qMw kw nwau ] 2 ]
qW ey slok AwiK kir mQw tyik kir mlwru smwxw bwbw qY mrdwnw auTwhu cly ]
70
Awm vyrvw : pMnw nM: 362 aupr rwg rwmklI iDAw dUjw SurU ho jWdw hY [ pMnw nM: 363 A
aupr pMjwbI - lMifAW ivc kuJ iliKAw hoieAw hY [ pMnw nM: 364,365 aupr
vI kuJ dwrU nusiKAW bwry iliKAw hY [ hwSIey ivc vI iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : < siqnwm ] rwg rwmklI ] nau nwVI dis duAwru ] cwir juguqI ] cwr
bwir AWkw iDAwau ] srIirk kw bMDyju ] iDAwau pMjvw ] nau nwrI kI jo imiq
jWnY ] ibicir ibicir ahu AwK bKwnY ] Taru Tauru kI nwiV bqWvY jw kau
Arwm idisit ho AwvY ]…
AMq : …byd kqybw pw Dro ] qRY gux kiQ ibsQwru ] ANq n pwvh pV Qky aUcw
Agm Awpwir ] chu jugI swlwhAw kImiq iknY n pwie ] so sqgurU ijn AlKu
lwKwieAw ] 5 ]
71
AMq : …iehu lIlw kueI sunY sunwie ] pRym Bgiq mwDv kI pwie ] ikAw gun brno
sRI BgvWn ] Aiq AnwiQ hir nwiQ nrWn ] jn inhwl mwgiqXw dwn ] Bgiq
dwn dyvh BgvWn ] 172 ] sRI sudwmw sNpUrx smwpqM ] vhgurU jI AKr soDu
pVnw BUlw bKsx sdkw sMq kw ]
72
h`Q ilKq nM : MS 351
isrlyK : swKI pwiqSwhI dsvIN jI kI (joqI joq smwvxy kI)
p`qry : 1-6 A
Akwr : 18 X 13 s.m. ilKq : 15 X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[
sqrW pRqI pMnw 9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky Ksqw [ poQI iBjI hox dy bwvjUd ilKweI pVHn Xog
Aqy sMudr hY [ ies poQI ivc dsvIN pwqswhI dy joqI joq smwvxy dI swKI hY,
ies ivc pTwx bicAW dy ktwr mwrn dw ijkr vI AwaNudw hY, bwdSwh bhwdr
Swh dw ijkr vI hY, Aqy ndyV Sihr (ngr) dw vI ipCokV ieiqhws nwl
joVidAW disAw hY [
AwrMB : < [ siqgur pRswid] swKI pwiqswhI dsvI jI kI kwrx kw] sMmqu[1765[
imqI kqk bdI pMcmI idn Awieqvwr sRI vwihgurU jI dKn ko crn Dwry ]
bhwdr swh bwdswh ky swQ Awey [ dKx ky bIc eyk gWau ndyV QI ] qhW fyrw
hoieAw swihb kw ]…
AMq : …cwr BWq kI mukq khwvY so BI qhW qy AwvY kr ] khu kpqw qMU bwr bwr mY
Cofo nwih AYsw dr ] jog Bogk sbd nw kIE vwih vwih sRI AMimRqsr ] CMd ]
piqq auDwrn krn jg mY gur Ar…..
73
h`Q ilKq nM : MS 352 A
isrlyK : pscwqwps†k
lyKk : nrwXx isMG, inrmly
sQwn : qrn qwrn
p`qry : pMny 5
Akwr : 10 X 15 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw 12 hn[
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : qyW nm: < siqgur pRswid ] AQ sRI piq hir ikRq psçwqwpws†k prwrMB ]
iFg bYiT gunI nih gÎwn ghÎo gurdyv kI syv n mUl krI ] sqsMgq rMgq nwih
lgI mn kwm klol kbUl krI ] qt qIrQ nwih snwn krÎo kib nwih BgIriQ
kUl crI ] auir nwm n gXn nwih jpXo Ab Et nrwXn BUl hrI ] 1 ]…
AMq : …ieiq sRImq mhwrwj hjUrw hrI issÎyx nrwXx isMGyx kiv inRmlyn qrx
qwrx invwisnw ivricqM pscwqwp As†k suBM ] slok ] CwqRw \wlmu qwrxwrQM
syqu rv DÍwj gd vDo ] guru gRMQwiB DoXyn vMdyqM guru ArjunM ] do: ] sRI guru
Arjun dyv jn dyq pdwrQ cwr ] cwr vrxw sRm cwr mY syvih jo dr
cwr ] 1 ] = ]
74
p`qry : 3 pMny
Akwr : 10 X 15 s.m. ilKq : 9 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : qyW nm: < siqgur pRswid ] E sRI bRjysÍRrI v`lBwX nm: ] AQ sRI ikRsÍws†k
prwrMB: ] DrI vyxu pwxOq nO pIqvwsM su krItM Bwly ikRqo hwis cMdRM ] bny bIiQkw
kIRiVqMvwl ibRMdy Bjy Bwnu jw bl`BM ikRsÍ cMdRM ] 1 ]…
AMq : … ] do: ] ikRsx ikRsx sRI ikRsx rtu, rwDw blnB sÎwm ] nMd XSoDw nMd ko
Bij mn AwTo jwm ] 10 ] ieiq sRImq mhwrwj pMifq hjUrw hrI issÎyx
nwrwXx isMGyn kiv inRmlyn qrn invwisnw ivricqM sRI ikRs˜ws†k ikRs˜wrpx musq
]
75
AwrMB : < siqguru pRswid ] qyW nm: ] E sRI ibRjysvrwX nm: sRI guru BÎo nm: ]
AQ Drmw Drmiv pwk pRsMsw pMck pRwrMB: ] slok ] XsX nwiB: kMjodRvo bRhmw
iKlo jg iDRq: ]…
AMq : … ieiq sRImq pMifq hjUrw hrI issXy nrwXx isMGyn kiv inRmlyn qrx
qwrx invwsInw ivricqM prmw Drmiv pwk pMck suBM Bvyq ] 1 ]
76
h`Q ilKq nM : MS 352 G
isrlyK : mnmwn moickw stk pdmys hir
lyKk : nwrwXx isMG, inrmly
sQwn : qrn qwrn
p`qry : 5 pMny
Akwr : 10 X 15 s.m. ilKq: 9 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] EAM sRI rmyswX nm: ] AQ mnmwn moickws†k pdmys
hir ikRq ilKÎqy ] pUq suBO niv BUiqn mY giq punÎ pRqwp pRqwp Drw ] BUKn
BUKn jwvq qy auir BUpir BUpir sMg krw ] pwt ptWbr qMu br cwih qu cwih n
kMbr kw kprw ] sUqu jgY qib qUqu nrwXx dUq jbY iCil hY cmrw ] 1 ]…
AMq : …kwmin kwmin kwn DrY kib jwmin jwmin rwm rhY jO ] BUpr BUpr swl
nrwXx copr copr pwd DrY jO ] 8 ] ieiq sRI mnroqm hjUrw hrI isKÎyx
nwrwXx isMGyx kiv inRmlyn qrx qwrx invwisn ivricqM mnmwn moickws†k
suBM ]
77
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy AKIr ivc kwnI bdl ky iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] EAM sRI hir guru BÎo nm: ] AQ sMkt ivnwX pMck
prwrMBqy ] do: ] sMkt mY ivnqI krI hir guru pY hir dws ] nwrwXx hir
iliKiq hY CMd svYXw Kws ] 1 ]…
AMq : … [ do: [ jg moh smudR lihr mY bUifq jIv AnMq ] ko ko ivrly qrq hYN
ijn pir mXw BgvMq ] 7 ] ieiq sRI pMifq hjUrw hrI issyXx nwrwXx isMGyn
kiv inRmlyn qRx qwrx invwisnw ivricqM sMkt ivnX pMck suBM ]
78
AwrMB :E riq riq bTnBwX nm: ] AQ sœn suDwkr sqk dohwvlI sRI sr guru pwrQ
ngr invwsI nwrwXx hir ikRq ilKÎqy ] slok ] vMdy nwrwXxM dyvM nwrwXxo hir
rhM ] BuikNœ muikœ pdo jnw nmo icnMXo mhw BXM ] 1 ]…
AMq : … BUl Cmo lyKk nhI suD miq lyhu suDwr ] hir mlUk kI bynqI hir jn pY
hir bwr ] 104 ] ieiq sRImn mhwrwj hjUrw hrI isMGyx nwrwXx isMGyn kiv
inRmlyx qrn qwrx invwisnw ivricqM sœn suDwkr suBM ]
79
AwrMB : < siqgur pRswid ] bcnu guivMd lokw ky ] AsMK jIv moh mwieAw kI inMdRw
mih suqy pVy hYih ] koeI ivrlw purKu iesu inMdRw qy jwigAw hY ] jo jwigAw hY
iqs ky ihrdy mih prmysr Bjn rUpI Kyqu jMmwieAw hY ] iesu Bjn rUpI Kyq kw
Pl prmysr kw drsnu hY ] pr Bjn rUpI Kyq aUpr rwKI BlI pRkwir
cwhIqI hY […
AMq : … bhuiV ijn purKuh kw mnu jwigAw hY qy purKu sUqy BI Bjnu krqy hih ]
supny mih prmysru aun kau keI rMg idKwvqw hY ] sMquhu swiQ aunkw mylw hoqw
hY aun kY swiQ bRhm crcw krqw hY BlI pRkwir aun kw drsnu krqw hY ]221]
80
AMq : … kbIr mwieAw cyrI rwm kI ApnI krhu n koie ] pr kI kau ApnI khY
qwih ADk duKu hoie ] Bgiq drsn kI swKI dw Bogu pieAw ] 29 ] AKr
vwDw Gwtw soD pVHnw ] gurU gurU jpxw ] poQI pUrI hoeI mMglvwr fyF pihr idnu
rihdy ilKI BweI DMnw isMG ] imqI caudvI aunI sY qy doie poQI spUrn hoeI ] sRI
rwm jI sRI rwm jI sRI rwm jI ]
81
AMq : … eyhu qyrw kwrj pRBjI Awip pUrw kIqw hY ] ieku kwrju ikAw qyry sBy hI
kwrj spUrn Bey hY ] qMU mnicMdy Plu pwvihgw ] Aru dIn dunIAw mih surKrU
hovihgw ] qyry aupir pRmysr jI sRI Bgvwn jI kI ikrpw BeI hY ] qMU Awpxy mn
mih kweI icMqw icqvnI nW kru ] jpu sRI Bgvwn jI kwrju suPlw Plygw ]36]
pRIiCAw gurU Arjn jI kI spUrn hoeI ]
82
purwxy sqI eIsR sMbwdy auqR KMfy gIqw mhwqmy As† dso iDÎweI ] 18 ] poQI
spUrn hoeI ]
83
AMq : … byd bcn isMG isMmRiq vcn kh suKdyv ibswl ] AiDAwqm pRkws qy
AiQqm pRbMs ] 227 ] sMbq sqRh sY bRK pMcwvn AsÍn mwn ] eykwds buD
igRMQ Bv sukl pC suB jwn ] 228 ] ieq sRI suKdyv ikRq AiDAwqm pRkws
msq suB msqu ]
84
mhInw kq [kqk] sudI sdI pMcmI gRMQ sMpRUn BÎw ] nQw isMG ilKweI Ar kysrw
isMG ilKI [
85
lyKk : gMfw isMG (BweI)
smW : bbyl
p`qry : 1 – 175
Akwr : 24 X 15 s.m. ilKq : 20 X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kwgj auKiVAw hoieAw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIey qoN
bgYr[ sqrW pRqI pMnw 12 hn[
Awm vyrvw : poQI QoVI iBjI hoeI hY poQI dy SurU ivc Aqy AKIr ivc iek-iek, do-do
p`qry Ksqw hwlq ivc hn [
AwrMB : < su AsR sRI gxysw nm: ] AQ ivsn purwx ilKÎqy ] prwsro vwc ]
prwsr mYqRo ko khy hY ik hy mYqRo iehu joqu sRy kho hO aupdys so AMimRq smwn hY ]
so mn ky pwqR so pIau Ar jo nwrwiex qy iBMn hY iqs kw iqAwg kr ]…
AMq : …hY mYqRy qMU BI rwjy sqbRq kI inAweI Ar Awqm drsI kI inAweI srUp ivKy
lIn ho ] mYqRy khw hy… mY ho qO lIn iks ivKy hovau ] mY Awp so Awp muq srUp
ho ] myry ivKy bMD mukq kI klpnw nhI Avwc dsw hO ] AYsy kr kr qMU nI BXw
] jo vcn kI smweI nhI srUp ivKy mYqRy srUp lIn BXw ] ie [ ieiq ] sRI
ivspurwxY vydWq pRkrxo prwsr sMbwd smwpqM ] ilKI BweI gMfw isMG bbyl
ivc ] soD pVnI [
86
smW : sMmq 1928 Awisn sudI 6 mMglvwr
p`qry : 1 A-30 a
Akwr : 18 X 14 s.m. ilKq : 13 X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw - auKVI hoeI Aqy Ksqw hwlq ivc, isAwhI kwlI vKryvyN leI
lwl[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKweI suMdr[ keI QweI hwSIey vwlI QW qy
fIzweIn bxwky suMdr FMg nwl iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] rwg rwmklI igAwn srod mhlw 1 ] purKoqm
prmwqmw pUrn ibsvw bIs ] Awid purK Aibcl quhI qoih nvwv sIs ] 1 ]
EAM ACr khq ho sohM ACr jwn ] inh ACr sNvwswr ihq qwhIN ko mn
Awn ]2]…
AMq : …jog jugiq hir Bgiq kir bRhm gÎwn idRV kir gho ] Awqm qq ibcwir
kY Aj pw mY mn sm rho ] 237 ] ieiq sRI igAwn srodY mwlw mMqRy sRI gurU
nwnk dws jI ibricqy gRMQ sMpUrxM ] pVMqy sunMqy gunMqy moK mukiq lhMqy sRI gurU
jI ky crx pwdukw nmsqy nmsqy ]
87
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ gÎwn srody ilKÎqy ] dohrw [ pRQm crn gur bMid
kY suimro pwv nwm ] AlK dws suK dyq jn mohn krq pRnwm ] 1 ] jg swgr
gMBIr Aiq mohn rMg auqMg ] kul mrjwdw kUl ibibs 23 lC nih
pMg ] 2 ]…
AMq : …cOpeI ] jo svr bhY jugl eyk rIq ] krI n kwj jwin prqIq ] ikMbw kUr
som ikn hoie ] inhPl jwie krY jo koie ] ieiq suBw suB bwmd iCn svr
ibcwr sMpUrnM ] smsœ suB msqU ]
88
AMq : …Awqm qq dyh mwih bqwXw ] iBMn iBMn kY pRgt sunwXw ] jo smJY iqs rhy
n sMkw ] BWvY sunY rwjw ik rMkw ] smuiJ ibcwir jo krnI kreI ] gur pRswid
kbhI nih mreI ] dohw ] Awid AMq mD jog kI brnq brin n jwie ] mnsw
bwcw kr mnw jog jugiq inj swie ] 20 ] ieiq rqn jog sMpUrnM ]
89
bYrwgI ] 25 ] rqn mwlw suD auqwr kIqw igrMQ kw ] sNbq 1928 Awisn
sudI 6 mMglvwr ko ilKwsM ]
90
Akwr : 10 X 15 s.m. ilKq: 6X11.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] rwg gauVI mhlw 5 ] sloku ] Awid gurey nmh ]
jugwid gurey nmh ] siq gurey nmh ] sRI gurdyvey nmh ] 1 ]…
AMq : … ijsu min bsY sunY lwie pRIiq ] iqs jn AwvY hir pRB cIiq ] jnm mrn
qwkw dUKu invwrY ] dulB dyh qqkwl auDwrY ] inrml soBw AMimRq qwkI bwnI ]
eyku nwmu mn mwih smwnI ] dUK rog ibnsy BY Brm ] swD nwm inrml qwky
krm ] sB qy aUc qwkI soBw bnI ] nwnk iehu guix nwm suKmnI ]8]24]=]
91
Awm vyrvw : poQI dy AKIrly pMny iBjy hoey hn [ AKIr ivc fIjweIn bxwieAw hoieAw hY [
ilKq suMdr hY [ AKIr ivc iek p`qrw KwlI CifAw hoieAw hY [
AwrMB : < sRI siqgurU pRswid ] AQ lGu Kt swsqR il. EAM Awqm ko kIjY pRxwm ]
jw kI mihmw icqGn rwm ] cwr byd Kq swsqR Bey ] ApnI mihmw mY inrmey
] mImMws ibsyKk jwnO ] Kt swsqR Kt drsn jwno ] AnMq skiq miq hY
AibnwsI ] sohM blI srb pRkwsI ]
AMq : … Kt swsqR kwrx krq bIcwr ] inq bIcwr eyhI mq swr ] jYsy eyko
gwvnhwr ] rwg rwgnI bhu ibsQwr ] gwvnhwry ky mn BwvY ] rIJ rIJ soeI
Pun gwvY ] ibD inKyD kvn pY khIey ] jb eykih gwvnhwrw lhIey ] vlI srb
mq pUrx eyk ] Apny BwvY Bey Anyk ] 1 ] ieiq sRI lGuKt swsqR sMpUrxmu ]
dohrw ] AKr mWqR jy BUl ky qum hI lyhu suDwr ] hm ko dos n dIijE hm iKx
iKx BUlnhwr ] 1 ]
92
vyrvw : ijld g`qw auKVI hoeI, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ ilKweI suMdr[sqrW
pRqI pMnw 15 hn[
Awm vyrvw : swrI poQI dI rcnw nUM v`K v`K kWfW ivc vMifAw hoieAw hY[ p`qrw nM: vI
v`K v`K idqy hoey hn Aqy hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKweI suMdr hY,
pr keI QweIN D`by pey hoey hn [ pihly kWfW qy sRI rwm cirqR mwns nwl SurU
Aqy AiDAwey Anuswr (kWf Anuswr Kqm kIqy hn) Aqy AKIr dy kWf ivc
bwlmIk rmwXx nwl SurU krky - AMq ivc ieM\ iliKAw hoieAw hY :
“ ieiq sRI rwm cirqR mwnsy skl kil kluiK ivDÍMsny auqr kWf Bikœ pRgws
smwpqM ”
AwrMB : < siqgurU pRswid ] sRI gxyswX nm: ] sRsÍqIXy nm: ] rwm cMdwX nm: ]
vrxw nwm rQ sMGwnW rswnW CMd swmip ] mglw nW ckr qwrO bMdy bwxI
ivnwXkO ] 1 ] BvwnI sMkrO bMdy sRDw ivsÍws rUpxO ] Xw BXW ibnw n psXNiq
isDW sÍWq sQmI sÍrM ] 2 ]…
AMq : … pnÎM pwp hrM sdw isv krM ibgÎwn Bkiq pRdM ] mwXw moh mlwp hMsu
ibNslM pRym bupUrM suBM ] sRI mdRwm cirqR mwns imdMBk qÎwvgwhMiqXy ] qy sMswr
pqMg Gor ikrxY rd huÎMiqno mwnvw : ] 2 ] ieiq sRI rwm cirqR mwnsy skl
kil kluiK ivDMÍsny au~qr kWf Bikœ pRmws smwpqM ] 1 ] spqm sopwn
smwpqM ] 1 ]
93
h`Q ilKq nM : MS 362 A
isrlyK : mwJy dIAW j`tIAW, kibq
p`qry : 21 A - 25 A
Akwr : 13 X 11 s.m. ilKq : 8 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, ilKweI suMdr[ sqrW pRqI pMnw 8
hn [
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk, ilKweI KuS^q hY[ keI QwvW qy fIzweIn
bxwey hoey hn Aqy keI QwvW qy ivc ivc iek-iek pMnw KwlI C`ifAw hoieAw
hY[ kivqw ivc ies sMgRih dI rcnw kIqI hoeI hY [
AwrMB : < siqgurU pRswid ] kibqu ] qIKy nYn su`D swP sWg AOsro hI jYsy Kwie
jwiq A`KIAw klyjy bIc A`tIAw ] gol gol gwln pY gfq jIau Juk rhY bl
Kwie rhY mWg pr ptIAw ] rUp rs rwj mY rsIlI BrI qwby muK qy in`ks k`s
lyq hI ey PtIAw ] jom BrI jos BrI jwhr jmwl BrI jybdwr jg mgY mwJy
dIAW jtIAW ] 1 ]…
AMq : … vuTey nI mwey mY qw gwlIvw nMU dy n skw colI h`Q Gq sWnU ku`c Qo auTwaudw
] gokl dy vwsI qusI jwie ky jrUr kho pqx qo CoifAw swQo vqn
Cfwaudw ] 8 ] = ]
94
ilKwrI : mlUk isMG
sQwn : qrn qwrn
smW : sMmq 1957
p`qry : 1- 6 a
Akwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 15 X 18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw auKVI, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, poQI dI hwlq Ksqw[sqrW
pRqI pMnw 14 hn[
Awm vyrvw : poQI dI ies rcnw ivc kwnI bdlI hoeI hY [ p`qry auKVy hoey hn Aqy
hwSIey vwlI jgw qy iliKAw hoieAw hY [ rcnw dy SurU ivc ieM\ iliKAw hoieAw
hY: “< siqgur pRswid AQ kyril pRSn joiqS mq BwKw ilKXqy”[ ies qoN
Agly pMny qy kuJ hor rcnw bwry iliKAw hY jo pUrI nhIN hY Aqy bwAd ivc A`Dy
qoN izAwdw pMnw KwlI hY, qy iPr iqMn pMny KwlI hn [ kwgz Ksqw hwlq ivc
hY [
AwrMB : AQ ivvwr pRsn ] do: ] ivKm gRhY gq sis kvI qnGr vie gRh pyKw ]
iqMnr kO iqRXw lwB hYÍ smGr qRIvr dyK ]…
AMq : …AQ dÍwds rwsI sy AMg pRCn ] ieiq sRImq pMifq hjUrw hrI isKyÎx
nwrwXx isMGyn kiv inRmyln qrn qwrn invwisnw ivricqM kyril joiqs mq
BwKw sMgRh suBM ] = [
95
h`Q ilKq nM : MS 363 e
isrlyK : iKAwl joq sjn mlg nk
lyKk : nwrwXx isMG, sMq
ilKwrI : mlUk isMG
sQwn : qrn qwrn
smW : sMmq 1957
p`qry : 1-3
Akwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 15 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw 11 hn[
Awm vyrvw : iehrcnw joiqs nwl sbMiDq hY [ ies qoN bwAd dI rcnw iesy pMny qy SurU
huMdI hY[
AwrMB : < siqguru pRswid ] AQ iKAwl joqs jnm lgn kQnM ] BUq Biv`K
vrqmwn jo qIn kwl vq lwqw hY ] joiq swsqR siB swsR isromx ibnw Bwg nhIN
Awqw hY […
AMq : … mIn lgn ky suq kw jInw imRq lok mY mhW kTn ] nhIN iksI kw dos krm
Pl Apny nr pwqw hY ] joiq swsR siq swsR isromix ibnw Bwg nhIN Awqw
hY ] 3 ]
96
lyKk : nwrwXx isMG, sMq
ilKwrI : mlUk isMG
sQwn : qrn qwrn
smW : sMmq 1957
p`qry : qkrIbn 12 p`qry
Akwr : 17 X 10 s.m. ilKq: 15 X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw 14 hn[
Awm vyrvw : ies rcnw ivc joiqS swr, pRsn ivcwr BwKw dw vrxn hY [ SurU ivc pMnw
nM: 1 id`qw hoieAw hY Aqy bwAd ivc pMnw nM: AMikq nhIN kIqw [ AQ grgwrX
joiqS swr [
AwrMB : < siqguru pRswid ] AQ gur gwrX joiqS swr suBwsB pRs˜ Pl ivcwr BwKw
ilKXqy ] dohw ] swrd gnpiq hir ibDI hr siB pwd mnwie ]…
AMq : … dyKu inswnI qRIkI bwq ] pr dyvI pUjn kr ivKXwq ] XWqy ivGn ivnwsn
hoie ] ArQI sMsw kro n koie ] 16 ]
97
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, poQI dI hwlq Awm krky mwVI [ sqrW pRqI pMnw 8
hn[
Awm vyrvw : poQI 127 pMny qoN SurU kIqI hoeI hY, ieM\ mwlUm huMdw hY ik iksy hor poQI nwloN
p`qry lwh ky ieQy lwey hn [ poQI dy Awid Aqy AMq dy p`qry nhIN hn [ poQI dy
SurU ivc pihly lwey p`qry nw hox kwrn ADUrI hY [ SurU ivc ieM\ iliKAw hY [
“hI ies† Ain sudI kwiv rhI Xw gurw sicAw”
AwrMB : “hI ies† Ain sudI kwiv rhI Xw gurw sicAw scu idKwieAw hI ] mohir isMG
qMU srb mY rim rihAw ivco dUsrw Bwau auTwieAw hI ]”
AMq : … gieAw Bupuqy rihAw hY pRym nMd AwKMf sc srUp n pwieAw hI ] rcnw
ADUrI hY [
98
h`Q ilKq nM : MS 366 e
isrlyK : dsyst guru disk - (kibq)
lyKk : nrwiex isMG (qrnqwrn invwsI)
p`qry : qkrIbn 7 pMny
Akwr : 12 X 18 s.m. ilKq : 10 X 16 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy SurU ivc sRI dsyst dsk ilKXqy bwAd ivc svYXw gurU iliKAw hY[
AwrMB : < siqguru pRswid ] AQ dsys† guru disk ilKXqy ] kib`q ] AwXo jib
pihrw ivkRwl kUlkwl jU ko sBI vrxw sRmlog lwgy kuikRq mY ]…
AMq : …ieiq sRI mq pMifq hjUrw hrI is`KXyx nwrwiex isMGyn kiv inrmlyn
qrnqwrn invwsI ikRq dsys† gurU disk kib`qwvlI suBM ] = ] = ] = ]
99
AwrMB : < sRI siq gurpRswid ] au AMsRI gxyswX nm ] EAM nmo Bgvqy vwsdyvX
nm ] AQ sRI Bwgvqy ds skMd Bw ilKqy ] dsmRw ] do miq Gt mih pRspir
bolqy eyk smwn[
AMq : … ieiq sRI Bwgvqy mhwpurwx dsm skMDy suk prICiq sMbwdy sRI rwm ikRSn
Arpn msq suB msq ] nvih iDAwie sMpUrnM smwpqM ] nvih iDAwih sMpUrn
Bey ] swKIAw qQw caupeIAw ] 191 ] jY sRI ikRs˜cMdu suKDwmu sRb ibAwpI pUrn
kwm jY jY jY sRI ikRs˜ DRb ibAwpI pUrn ibs˜ sMuB msqu lyiKk pwTkXo suBM dohrw
] sMbq ATwrw sY sqwsIey poQI lKI sujwin ] mws vYswK punIq mY ibqu Ks†mI
jwin ] 1 ] dohrw ] ACr isMG bydI ilKI qwrwgV suB Qwin ] BUl cUk jih
hm ilKI smJ pVo buD jwin ] 2 ] sMmqu 7 mhIny vYswK sukl pKu Qyq Cit
lMKqMm ACwru isMG bydI ] dsmu skMD sMpUrnM msqU suBM msqU ]
100
AMq : ieq sRI igXwn srodY mwlw mMqR nwnk dws ikRq gRMQ sMpUrnM smpqM] pVMqy sunMqy
moK mukql hMqy] sRI guru jI ky crn pwd kml nmsqqy] Xw drsnM pusqkM]
idRstvwqw dRsM ilKXqMmXw] XdI suDMm suDM vwsmo doso n dIXqy] ] ] ]
101
AMq : jo bl kr hI jwxIqw hY ] Ar bl kr hI jwxweIqw hY ] hy iss eyhu Astu
pRvwn hYn [ isK vwc ] hy guro Ab mY Ast pRvwn BI jwxy hY [ sMpUr˜ hoieAw
bbyk ] gur pRswid qy ] gur isK auqR ] pRsMn ] soD pVnw ]
102
Awm vyrvw : ilKweI suMdr hY [ rcnw dy keIAW pMinAw nUM KwlI CifAw hoieAw hY [ Aqy
iPr rcnw SurU kIqI hoeI hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ]AQ swm kwrqk ilKqy]AQ gxys ausqiq ilKqy]AQ
AMmRq Dun CMd]
AMq : ivDnw AMkn myty koeI]pIpl bRihm srUp khwvy]snu idn ibn ko inkt n
Awvy]11] ieq sRI ]pdm purwxy kwrqk mhwqmy sRI ilKq ADUrI hY[
103
AnMdu swihb 51 A-61 A
bwvn AKrI 61 A-81 A
suKmnI swihb 81 A-136 A
jwpu swihb 136 A-150 a
bicqR nwtk 150 a-243 a
cMfI cirqR aukq iblws 243 a-280 A
cMfI cirqR 280 A-319 A
igAwn pRboD 319 A-359 A
Awsw dI vwr 360 a-380 a
AwrMB : < siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur pRswid]
jpu] Awid scu jugwid scu hY BI scu nwnk hosI BI scu ]1]…
AMq : … pauVI ] vfy kIAw vifAweIAw ikCu khxw khx n jwie] so krqw kwdr
krImu dy jIAw irjku sMbwih] sweI kwr kmwvxI Duir CofI iqMnY pwie] nwnk
eykI bwrI hor dUjI nwhI jwie] so kry ij iqsY rjwie] 241] suDu]
104
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw iB`jI hoeI, AKIrly ku`J p`qry iB`jy hoey hox kwrn
Ksqw hwlq ivc hn [ AKIrly pMinAW ivc CpY CMd dy nwl nwl gurU nwnwk
dyv jI Aqy gurU goibMd isMG jI dy nwl dsW pwqSwhIAW dw ijkr AwauNdw hY
Aqy gulwb isMG bwry pMnw 191 apr ijkr AwauNdw hY ] sQwn bwry , 90-91
qy ieM\ iliKAw hY [
“pRwcI kls qIrQ nIr SursvsI Cwey [
qhW bYr BwKw leI iqnkQwr qy bw susiBm”
Aqy AKIr ivc poQI smwpq krn auprMq v`K v`K AiDAwvW bwry iliKAw
hoieAw hY [
AwrMB : <siqgur pRswid] sRI gxyswX nmh] dohrw] dyvI mwqw swrdw srd ieMdu
smhws] bMdo pd pMkj sdw kro sumiq pRkws]1]
AMq : gRh AgnI vsu cMd pun sMbq AwnMd Dwr] dsmI kwqk sudI suB surwDIs
gurvwr]53] ieq sRI mq AiDAwqm rmwiexy aumwmhysur sMbwdy aqR kWfy bYkuMT
inrAwxo nwm nvmo iDAwie]9] sMpUrxM suB Bvqu]1] sRI rwm sIK jYq]
bwl kWf dy iDAw 8] AXuidAw kWf iDAw 9] ArMn kWf iDAw 10] ikskWf dy
iDAw 9] suMdr kWf dy iDAw 5] XuDkWf dy iDAw 16] auqr kWf dy iDAw 9]
kul joV 66]
105
h`Q ilKq nM : MS 376
isrlyK : gutkw gurbwxI
smW : sMmq 1896
p`qry : 1-386
Akwr : 17X11 s.m. ilKq : 13 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, auKVI hoeI hY; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, ilKweI
suMdr, hwSIAw dovyN pwsy do do lwl do do kwlIAW lkIrW [ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : poQI dI swrI rcnw ivc v`K v`K BgqW dI bwxI hY[ ijMnw dw vyrvw ies pRkwr
hY[ Bgq kbIr jI, Bgq nwmdyv jI, Bgq DMnw jI, Bgq qrlocn jI, Bgq
rivdws jI, bwbw PrId jI, Aqy hor BgqW dI bwxI vI ies poQI ivc drj hY[
pihlW BgqW dI bwxI dy ky Aqy bwAd ivc mhlw 5 Aqy mhlw nOvW (9) dI
bwxI Aqy AKIr ivc rwg mwlw idqI hoeI hY[ pMnw nM: 342 qy ies qrW nMbr dy
ky “2”29”9”10”22”90” Aqy 122” sveIey mhly pMjvy ky (5) rcnw dw AMq
kIqw hY[ aus qoN A`gy hor bwxI SurU ho jWdI hY[ ies ivc sRI gurU gMRQ swihb vwly
rwgW Anuswr hI bwxI leI geI hY[ poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid” isrI rwgu[ kbIr jIau kw” eyku suAwin kY Gir gwvxw
jnnI jwnq suqu bfw hoqu hY ] ieqnw nw jwnY ij idn idn AvD Gtq hY ]
AMq : puin gwvih sMkr Aau isAwmw [ myG rwg puqRnu ky nwmw, Kst rwg auin gwey
sMig rwgnI qIs [ sBY puqR rwgn ky ATwrh ds bIs ] sMbqu “1896” ] cyq
pMcmI ikrsn pK poQI spRurx hoeI ]
106
h`Q ilKq nM : MS 378
isrlyK : gurbwxI poQI
smW : sMmq 1772
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw 17 hn[
Awm vyrvw : poQI dy AwrMB ivc q`qkrw idqw hoieAw hY[ p`qirAW dI hwlq Ksqw, keI
QwvW qy ikrm Kurdw hY[ swrI poQI ivc mh`lw pihlw, mh`lw dUjw, qIjw, cOQw,
Aqy mh`ly pMjvyN dI bwxI drj hY[ qqkry ivc hr iek bwxI A`gy mh`lw dy ky
p`qirAW dw pMnw nMbr vI idqw hoieAw hY [ poQI dy AwrMB ivc kuJ p`qry
ikrm Kurdw KwlI hn Aqy AMq ivc vI kuJ p`qry ikrm Kurdw KwlI hn [
qqkrw dyx qoN pihlW mUl mMqr dy ky, qqkrw, poQI kwsU jI, Aqy sMmq 1772
idqw hoieAw hY [
poQI dy AwrMB ivc jpujI swihb dw pwT idqw hoieAw hY Aqy AMq ivc fKxy
syK bjId jIky idqy hoey hn [ poQI ikrm Kurdw hox dy bwvjUd ilKweI pVHn
Xog hY [ hVqwl Pyrky suDweI kIqI hY [
AwrMB : < siqnwm krqw purKu inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gurpRswid
jpu] Awid scu jugwid scu hY BI sc] nwnk hosI BI scu]1]…
AMq : …swhw dy puq PkIr PkIrW dy dunIdwr] mugl ptwxwrXq KqRI Paujdwr]
kMcn kIcy vwis lohy sMig qoVIAY] bjIdw klm rbwxI vr… iknY n
muVIAY]38]1]
107
h`Q ilKq nM : MS 379 A
isrlyK : igAwn sÍrodY
lyKk : crndws jI
p`qry : 1 -26
Akwr : 13 X 17 s.m. ilKq : 9X13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw 10-11 hn[
Awm vyrvw : poQI dI ies rcnw ivc kwnI bdlI hoeI hY; poQI dy kuJ p`qry Pty hoey hn [
ilKweI suMdr hY [
AwrMB : < swiqgur pRswid] AQ igAwn sÍrodY sRI crndws jI ikRq ilKqy] nmo nmo
suK dyv jI prxm kro AnMq]
AMq : Awqm qq ibcwr kr Aj pwmY sun mn rihXo]228] ieiq igRwn sÍrodY sRI
crn dws jI ikRq sMpUrxM] smwpqM sub msiq AwPjU]
108
h`Q ilKq nM : MS 379 h
isrlyK : sRI bIcwrmwlw (ivcwr mwlw)
lyKk : AnwQ purI
p`qry : 82 E -104 A
Akwr : 13X17 s.m. ilKq: 9X13 s.m.
yrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw 11 hn[
Awm vyrvw : poQI iBjI hox krky vI pVHn Xog, ilKweI suMdr hY [
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ sRI bIcwr mwl iliKqy] dohrw] AnwQpurI ikRq] nmo
nmo sRI rwm jU siq icq AwnMid rUip] ijih jwny jgu supn vq nwsY BRm qm kUp
]1]
AMq : gIqw BrQr ko mqo eykwds kI jugiq] AstvwkR bisst muin kCuk ApnI
aukiq]43] ieiq sRI ibcwrmwl sMpUrxM]
109
AwrMB : < siq nwmu krqw purKu inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid ] jpu ]…
AMq : … puin gwvih sMkrAau isAwmw ] myG rwg puqRn ky nwmw ] 1 ] Ast rwg
auin gwey sMig rwgnI qIs ] sBY puqR rwgnM ky ATwrh ds bIs ] 1 ] 1 ]
110
h`Q ilKq nM : MS 383
isrlyK : dsm gRMQ
lyKk : gurU goibMd isMG
p`qry : 1–8
Akwr : 27.5X26 s.m. ilKq: 24.5X21 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw ciVAw hoieAw, dupwsIN KVHy ru`K Cy lkIrW (bwhr vwr iek
nIlI lkIr, do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW, ivckwr motI sMqrI lkIr)
dw hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw-25 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI, pihlw p`qrw ivckwroN BuirAw hoieAw, pihlw p`qrw bhuq
sjwieAw hoieAw; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, AwrMB ivc iqMn Aqy AMq
qy cwr p`qry KwlI, lYmInYSn hoeI hY, bwxI dI qrqIb dUjIAW bIVW qoN vKrI hY [
AwrMB : < vwhgurU jI kI Pqyh ] jwpu pwiqswhI ] 10 ] qÍpRswid ] CpY CMd ] ckR
ichn Aru brn jwiq Aru pwiq nihn ijh ] rUp rMg Aru ryK ByK koaU kih n
skq ikh ]…
AMq : …cu Kus gusq sOhir n dIds cU nr ] b kusqAW ksy rw ik dwds Kbr
]19] ibdih swkIAw swgry sbj rMgU ] ik mwrw bkwr squ jMg AMdrMU ] 20 ]
lbwlb kuno dm bdm nos kun ] gmy hr du Awlm Prw mos kun ]21]868]
111
ACr isMG bydI ilKI [ gurU nwnk jI dI swKI sMpUrx BeI nwnk jI shwie ikRq
suKbwsI rwm bydI [
112
h`Q ilKq nM : MS 387 sMgRih
isrlyK : sRI dsys† guru mMgl CpXw
lyKk : nwrwXn isMG
p`qry : 2 p`qry nM: qoN bgYr
Akwr : 21.5 X 13.5 s.m. ilKq : 18 X 11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI [ sqrW pRqI pMnw 14 hn[
Awm vyrvw : Asl rcnw SurU hox qoN pihlW, kuJ p`qirAW qy lyKk ny pihlW sv`Xw idqw
hoieAw, Aqy iPr ieh rcnw idqI hoeI hY jo do ku p`qirAW dI hY, kwnI vI
bdlI hoeI hY [ guru mMgl CpXw dyNdy hoey gurU swihbW dw ijkr kIqw igAw hY [
ies qoN bwAd cwr p`qry KwlI hn Aqy iPr hor rcnw SurU kIqI geI [ poQI
ivc QW QW hVqwl Pyr ky suDweI kIqI geI hY Aqy hwSIey vwlI QW qy ilKweI
suDweI qoN bwAd kIqI geI hY [
AwrMB : aoN nm: < siqgur pRswid] AQ sRI dsys† guru mMgl CpXww]sRI guru nwnk
dyv syv AMgd arDwrI]Amrdws suK rwis rwm dwsih blhwrI]…
AMq : …kOn Awih ADwr crwcr pMifq Xs kih kr lihq]Agin dyv pRgt so
kihqy nwrwXn isMG su kiv kihq]4]
113
p`qry : 1a -4A
Akwr : 21.5 X 13.5 s.m. ilKq : 19 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw -14 hn[
Awm vyrvw : ies rcnw ivc lyKk ny Sbd - ArQ nwl idqy hoey hn, keI QwvW qy
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY Aqy hwSIey ivc iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid [ AQ PkIro ky vcn ilKXqy Aj sry bwlIn mn brKY
jAY nwdW qbIb ] drd mMdy iesk r dwrU bjuj dIdwr nysq 1 ]…
AMq : cwro mjlw muslmwno kIAW kihAw hYn ] sRI rwmwX nm: sRI ikRsnwXw nm ] =
114
AMq : …sMmq pMdR sO AOr iCAwnvy sI AsU dsmI gurU s`cKMf Dwey]isK sMgqw qwr
nrYx isMGw pRm joiq mY gurU jI jw smwey]30]ieiq sRI nwnk pRkws ishrPI
nwrwXx isMG swDU ikRq sMpUrxM]
115
lyKk : nrwXx isMG
p`qry : 1-12
Akwr : 21.5 X 13.5 s.m. ilKq : 19 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-14-15 hn[
Awm vyrvw : AglI rcnw SurU krn qoN pihlW do p`qry KwlI hn [
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ holw ko smwj kQnM]dohrw]vMdyqM gurU nwnkM Xws nwm
pRgws]Pwis kitq Xmrwj kI dyq dws suK rws]…
AMq : …rMg aufMgg gh gh AMgg BIm BujMgg folq sMgg]kRqy qMgg dOrq dMgg
pwvq kMgg gwvq AMgg guru Arjnw]50]
116
Akwr : 21.5X13.5 s.m. ilKq: 19.5X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ nwrwXx swr sMgRyh cikqsw ilKÎqy]swrd gxpiq
ibD hrI sRI piq pdm ju hwr]nwnw kwid ds gurun pd bMDo birbwr]1]…
AMq : …iPr knk mo iekIs roj rKxw Pyr vwvn qoly mY rqI pwvY]hor icTI mmolI
ky do bUty lYxy auskw Ark kF ky kuTwlI mo pwie ky pYsw ivc rKkY pu`Tw dy bIAW
iKl ho jwvYgw]
117
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ sUrswgr kIAW idRs† kUMtw sUrdws ikRq]rwg nt
As†pdI ibsnpdw]imlvhu pwrQ imqrh Awn] jluj suq ky suq kI rcu kr
BeI ihqu kI hwn]…
AMq : …swrMg piq swrMg Dr jyhY swrMg jwie mnwvhu]swrMg crn suBg kr swrMg
swrMg nwm bulwvhu]ieqI ]ibhwrI ko dohw]iehI Aws AtkÎo rhY Ail gulwb
PUl]hÍY hY bhur bsMq irqu ien fwrn vY PUl]AMnXokI]
118
p`qry : 6 A - 8E
Akwr : 21.5 X 13.5 s.m. ilKq: 19.5X11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ p`qrw nM: 6 a - pUrI qrW ilKweI k`tI
hoeI hY [ rcnw p`qrw 6 A qoN Suru kIqI geI hY [
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ bwrwmwhw lylI mjƒ nwrwiex isMG swDU ikRq
ilKÎqy]cyq curwieAw qY icq myrw jrw Arwm n AwvY nI] drd qyry nY kIAw
idvwnw dr dr dUK sunwvY nI]qyry dr dw brdw hoieAw cMgw AOr n BwvY nI]bwJ
mwhI dy isMG nrwien mjƒ sor mcwvY nI]1]…
AMq : …Pwgun Pyr bhwrw iPrIAW hoieAw Pzl AlwhI dw] imilAW idlvr hoie
dlyrI kIqw drsn mwhI dw]imly muvwrk lylI vwlI tUtw PMd n PwhI dw]isMG
nrwien mjƒ qWeI myl rbI jo cwhIdw]12]ieiq sRI bwrwmwhw lylI mjƒ
nwrwien isMG swDU ikRq sMpUrxM]sRI rwmwX nm:]
119
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ AsPutk CMd lylI mjƒ ikRq nwrwien isMG swDU
ilKÎqy]dohrw]mjƒau vwc]jgmg rUp jhwn mY jwgy joiq jhUr]lylI lhr
skudR mY rqn rUip qv nUr]1]…
AMq : …ksor mor bYn hYN gijMd cwl AYn hY sroj kWiq nYn hY ivrwjy suK bMd
hY]AnUp rUp sohxI surys kI is mohxI mXMk AMk rohxI svwie lok bMd hY ]
CbIl CYl rMglI shylI eyk sMglI mlUk lyil AMglI [
120
h`Q ilKq nM : MS 389
isrlyK : vYidk nusKy
p`qry : 1 -360
Akwr : 15 X 10 s.m. ilKq : 11 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovy pwsy do-do kwlIAW
lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : swrI poQI iv`c v`K v`K bImwrIAW Aqy ihkmq bwry disAw hoieAw hY [ SurU
ivc kuJ nusKy dsy hn Aqy bwAd ivc poQI bwry q`qkrw idqw hoieAw hY jo
bhuqw spSt nhIN hY [ hwSIey ivc ilKq [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
pihly kuJ p`qry pMnw nMbr dyx qoN bgYr hn auhnW aupr vI nusKy ilKy hoey hn [
AwrMB : < siq gur pRswid ] vYdk lyiKqy ] AQ kstI iesqRI ko ] sqwvr ] lOg
pwie ] kstI bDœ ko dIjIAY ] bwlk sKw isMEu hoie qqkwl hI ] dohrw ] jiV
muqI kI Awin lik bwDy kstI bDœ ] bwlk suK so jwin pRsœq hoie qqkwl
hI ]…
AMq : …cOpeI ] idst bIc kCu Br mid Kwie ] qwko idst BlI Thrwie ] jwky
kvl vwEu pRgtwie ] so jih qy l…..
121
p`qry : 21-20 A
Akwr : 18 X 21 s.m. ilKq : 15 X 18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw 14 hn[
Awm vyrvw : pMinAW aupr lweInW mwr ky ilKweI kIqI hoeI hY Aqy hwSIey vwlI QW suDweI
krky iliKAw hoieAw hY[
AwrMB : “< siq sRI gur BXo nm: AD hkXihdwXq nwm ilKÎqy [ dohrw [ gxpiq
swrd pd pRxm bRhm ibsn mhys [ srb smX rKXw kro ivGyn n hro hmys”
AMq : 20 A qy sMmq bwry ieMJ iliKAw hY :
“ sis vsu guhm AsU Sukl srd buDvwr [ kuqb Kqm sMmq shI, sRI piq hir
aurDwr - ieiq sRI pMifq hjUrw hrI iSsyx nwrwiex isMGyn kiv inRmlyn
qrnqwrn ivricqy kRm hdwXq nwmw kuqb qmwm sudw”
poQI dI hwlq Awm krky TIk [
122
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY poQI dI hwlq vI Awm krky TIk TIk [
123
Awm vyrvw : rcnw ADUrI hY [ keI QwvW qy kwnI bdlI hoeI hY [
AwrMB : < siqgur pRswid, prvqIAw nwQwXnm: bqIswdMifk: iq jo mY glW dw gl
suxI vo mlUk isMGw kMnY ijnkI suxy mq suxI kMnY KolI krI”[…
AMq : “is`Dw mnY Suky qweIN BUxI Bwm qy vcweIN
sMQy sRIs sRIs lweIN bhI krI v`K qUM ]8]
124
cEudso AMk smwpqM ] suB msq ] 14 ] imqI Pgux sudI ] 17 ] sMmq, 1828
] poQI sMpUrn hoeI [
125
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, iB`jI hoeI hY, p`qry ikrm Kurdw [ keI QwvW qy hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : < AMsÍ siq sRI gxysXm: sRI gurdyvXnm : EAMsRI isvobwc ]
sRI jo hY lKmI do pRkwr kI eyk eISÍr srUp dUsrI sicdwnMd rUp [
AMq : ieiq sRI miq ADXwqm rmwiex Eumw mhysur sMbwdy rwm gIqw brnMnum pMc
dsoDAwX ] smwpqoXM ] rwmgIqw suB smq ] smwpXMq suiB msqMw [
126
p`qry : 1- 3 A
Akwr : 17 X 13 s.m. ilKq : 14 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : poQI iB`jI hoeI hY Aqy keI pMinAW aupr ilKweI pVIH nhIN jWdI, keI QwvW qy
kwnI bdlI hoeI hY [
AwrMB : < siqgur pRswid, ‘nsIhq nwmw’ [ iqlMg mhlw 1 [ kIjY nyk nwmI jo dyvY
Kudwie, jo dIsY ijmI pur su hosI Pnwie [
AMq : msqI vo gPlq sy bwjI nw hwr, qobw n kIqIAw kr idAw gunwhw] Arj bygI
khy bwbw nwnk jI AYsy Awlm qyrI pnwhw]spUrnM[
127
h`Q ilKq nM : MS 399
isrlyK : BwrQ purbxy
p`qry : 1 - 101
Akwr : 16 X 11 s.m. ilKq : 11 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW
lkIrW [sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : poQI dy pMny nukrW qoN kty hoey, ilKq suMdr Aqy hwlq Awm krky TIk pr poQI
iB`jI hoeI jwpdI hY Aqy keI pMinAw aupr ilKq vI spSt nhIN hY [ hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY Aqy hwSIey ivc iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid, sRI gxswienmih[ dohrw[ siq krn gMgw bcn hrin
ibjo Aiq mwn ] qW qy Xh kwrj kIau iCMXw sO Bgvwn ] cOaupeI ]…
AMq : “ieq sRI BwrQ prbxy AsmyD bKwn ] 40 ] pUrn iDAwau clIsmo kv thn
[thkn] jIX jwn ] 40 ]
128
p`qry : 63-74 a
Akwr : 16X10 s.m. ilKq: 13X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI [ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW [sqrW pRqI
pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk, poQI dI ilKweI dI bxqr qoN ieM\ jwpdw hY ik
ieh poQI purwxIAW poQIAW jW gRMQW dI ilKweI vWg jwpdI hY [ poQI dy pMinAw qy
jo nMbr AMkq hn, ieMj lgdw hY ik ieh poQI iksy hor poQI dw ih`sw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid, gosit bwby nwnk jI kI gurU AMgd nwl hoeI gosit iek
idn gurU bwbw nwnk jI pMjwb kI DrqI krqwrpur rwvI ndI aupir jwie bYTw[
AMq : bolxw hoAw vwhugurU vwhugurU vwhugurU vwhugurU vwhugurU jI scy pwiqswh vwihgurU
jI ] 1 ] ieh BweI gurdws dI iek vwr dIAW do sqrW hn “AikrqGx hEu
jrd rU mYkno KhMdw [ ismir murIdw FwfIAw siqgur bKsMdw” [
129
ilKweI suMdr hY kuJ pqry SurU ivc nukrW qoN P`ty hoey hn [ rcnw pMnw nM: 3 qoN
SurU huMdI hY Aqy ieM\ iliKAw hoieAw hY :
AwrMB : qb grIb lok iPrIAwdI Awey, auhnw Awie pukwr krI, qb aunw isEu rwjw
boilAw, aunw iek kw inAwE kIAw [
AMq : …sloku jugu jg mih gurU AwieAw iqin AicMqu nwm iDAwieAw, ijin syivAw
iqn Plu pwieAw, ds nwnk pMQ clwieAw, bolwhu vwihgurU”
130
AMq : Awid AMiq Duir swcI bwxI, schu aupjI swic smwnI, scu Acrju AkQu ikAw
kQIAY nwnk is&qI rwqw hy [
131
siq kMbIr jI, ikRsn kMbIr jI, srb klw smrQ jI, bolhu vwhgurU DMn gurU
sMpUrn hoeI [
132
h`Q ilKq nM : MS 402 c
isrlyK : swKI gurU bwby nwnk jIau kI
p`qry : 197 A-208 A ADUrI
Akwr : 14X8 s.m. ilKq: 9X6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –7 hn[
Awm vyrvw : AMq ivc p`qry P`ty hoey hn Aqy rcnw ADUrI hY[
AwrMB : < siqgur pRswid, kQw clI gur bwby nwnk jIE kI-rwjy Ar cor kI]
AMq : pICy kir kir Twkr pweI lwgw [ qib Twkr khy ry myry pwv Coif kir”…..
133
h`Q ilKq nM : MS 404 A
isrlyK : sIhrPI
lyKk : gurbKS isMG
p`qry : skrol
Akwr : 8 s.m. cOVweI ilKq: 7 s.m.
vyrvw : skrol, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, ilKweI suMdr [
Awm vyrvw : skrol, kwnI bdlI hoeI hY[
AwrMB : < siq gur pRswid EgV dI aujl qyj aucY AsQwn bsY AwgV dI AwnMdI
Awd Ast BujI AweI
AMq : khY gurbKsw isMG doau hwQ joir kir sIl suK sMpiq kIhUjY [ AwiDkweI mIqn
kI rCw kir sqRn kO qC kir kIjIey shwie shwie suJY lIjIXY bcweI”[
134
p`qry : skrol
Akwr : 8.5 s.m. cOVweI
vyrvw : skrol, isAwhI kwlI, ilKweI suMdr [
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : <siqgur pRswid-AQ Putkl dohry[ Awj gul jMnmY ikAw mjw hogw, myh
brsqw Aru gul iKlw hogw [
AMq : hmrI bydn jo lKY jo hm sw duKIAw hoie[
135
lyKk : kwdrXwr
p`qry : skrol
Akwr : 9.5 s.m. cOVweI
vyrvw : skrol, isAwhI kwlI, hwSIAw hovy pwsy do do lwl brIk lkIrW ivckwr iek
kwlI lkIr [
Awm vyrvw : rcnw iBjI hoeI hY D`ibAw krky spSt pVIH nhIN jWdI Aqy ADUrI hY[
AwrMB : <siqgur pRswid] Pyr ky vqn qo icq rwjw phlw BYx dy dys ƒ Awx
viVAw] kNf kF qUbw gurU Xwd krky gopI cMd sI mMgl BIK ciVAw
AMq : bwhoN pkV lYNdI kihMdI ds mYƒ iksy horI auqy BvsweIau nI kwdrXwr, mIAW ro
ro imln dovyN kr munsbI kol iDAwausnI
136
p`qry :4 A - 6 A
Akwr : 16X23 s.m. ilKq: 11X18 s.m.
vyrvw : EhI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW[
sqrW pRqI pMnw-20 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg dy p`qry ikrm Kurdw hn pr ilKweI pVHn Xog hY[
AwrMB : AQ bwrw mwhw ilKXqy dohrw, sRI gur pd bMDn kro lMbdr pRxwm] mmn mws
sRI rwm sUkr hY pUrn kwm[
AMq : kwrU kIqy gMj iqAwr iqs dy isir imilAw auh Bwru idqw iprQI hy TinAwr
KudI auhu qoVdw[
137
h`Q ilKq nM : MS 413
isrlyK : AsÍmyD BwKw ( sRI mhWBwrQ purwxy)
lyKk : thkx dws
smW : sMmq 1847
p`qry : 1– 294 E
Akwr : 32X23 s.m. ilKq: 23X19 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW ivckwr iek kwlI motI lkIr [sqrW pRqI pMnw-19 hn[
Awm vyrvw : p`qrw nM: 1 A qy sMmq bwry ieM\ iliKAw hoieAw hY, “sMbiq sr dwsM spiq
siq ADk brK Kt bIs, qIQI iqRXodsI AKhis vwid buiD bwsr SuB dIs”[
AwKrI p`qry aupr, “sMmqu ATwrw sY sYqwlIAw vwih virs in jwnI sMmq 1847
ikRsn piK sws pUisiQ” [ AKIrly p`qry aupr, sRI Bwgvq dsm skMD SurU krky
rcnw ADUrI C`fI hoeI hY [
AwrMB : <siqgur pRswid, AQ AsvmyD BwKw ilKXqy, ikRq thkx dws kI, ipRQmy
pRxvo igrjnMdnw, sMkr qn gn ibGn inkMdnw[
AMq : dohrw, ieq sRI BwrQ pRbxy AsvmyD bKXwin, kib thkix DMXwEu
iqhqRmohX ikRq pUrin jwnI [
138
AwrMB : < siqgur pRswid, ishrPI sWeI dws jI kI ilKXqy [ AlP Awie Evws qy
Ktxy dy eyQy Aieky mUl guvwieAw hI[ JUTy lwlcw dy ivc lg ky qUM cMgw Aml n
iek kmwieAw hI[
AMq : kFo kFo svylVy pRIq qweI ikq Taur lY qurq jlwvnI gy [ sWeI dws AwKy BwfW
BMn ky jI Gr Awpxy ƒ auiT AwvnI gy] ishrPI smwpqM[
139
h`Q ilKq nM : MS 417
isrlyK : CpY
lyKk : rjb jI (dwdU pMQI )
p`qry : 46-107
Akwr : 11X8 s.m. ilKq: 7X5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl [hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW do
do lwl Aqy ivckwr iek motI kysrI lkIr [sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk, ilKweI suMdr[
AwrMB : ] < ] siqgur pRswid ] AQ rjb jI ky CpY ilKXqy ] CpY ] bYrwg rmY
ibqo Ast kl pwrs DrIXh ] klp ibRC bnrwie PUl Pl Amrs BrIXh ]
AMq : Ab Xw pr aultI khY jn rijb qW isau fry ]99] CpY sMpUrn ] smwpqM[
140
AMq : pUjw ckR krq sompwkw Aink Bwiq Qwpih kir QtUAw[ 2 ] 20 ]
141
vyrvw : ijld g`qw, kpVw; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy, do do
kwlIAW, do do kysrI Aqy ivckwr iek motI kysrI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-12
hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk TIk, ilKweI suMdr hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
hY [
AwrMB : < sÍ [ sMœ sRI gxyswX nm:[ sRI rwm cMd prmwqmny nm:] sRI sIqw blBwie
nm:] sRI gvrI sMkrwX nm:[ sRI siq gurwien nm:] AQ bwl kWf ilKqy ]
gusweI qulsI dws ikRq ] sloku [ vrxw nwm rQ sMGw: nWcswnW CMd swmip ]
AMq : ieiq sRI rwm crqR mwnsy skl klK iv sMÍs ny auqR kWfy Bgq pRkws smwpqM
suB msq sMbq 1904 ivc poQI ilKI ilKweI ruldUrwm njV vwsI swrody ]
142
h`Q ilKq nM : MS 436
isrlyK : swKIAw (dsW pwiqswhIAW kIAW)
p`qry : 1-402
Akwr : 33X25 s.m. ilKq: 24X16 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw, auKVI hoeI ; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN
pwsy, do do kysrI lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw 15 hn[
Awm vyrvw : gMRQ dI ilKweI suMdr[ AKIr qoN kuJ p`qry Pty hoey hn[
AwrMB : <siqgur pRswid, rwg rwm klI mhulw 1 qid bwbw ibhMgm pMKI ky rUip Qw
eyk nwmu kw Adwr Qw Kwqw kuC n Qw” [ pMc qq inirbwx Qw” [ aunw kI dyhI
QI bwby kI [
AMq : swKIAW dw qqkrw, pwqswhI 1 pwiqswhI 2, pwiqswhI 3, pwiqswhI 4,
pwqswhI 5, pwiqswhI 6, pwiqswhI 7, pwiqswhI 8, pwiqswhI 9, pwiqswhI
10 [
iek sO qy siT swKIAW pUrIAW hoeIAW, bolh BweI vwihgurU jI kI Pqy hY[
143
AwrMB : bYNq BweI nMd lwl jI ky ilKqy ] ijMdgI nwmwh ] < siqgur pRswid, AW
KudwvMdy jmIno AwisAW[
AMq : sMpUrx bYq BweI nMd lwl jI ky vwk rsnw kyy [
144
Awm vyrvw : iek pMny aupr cwr sqrW ivc rcnw bwry iliKAw hoieAw hY [ kwnI bdlI
hoeI hY [
145
AMq : hwsm iesk sohxI dw j`g ivc jugu jugu rhus khwnI ] 150 ] sohxI myhIvwl
dw iksw pUrw hoieAw ]
146
smW : 1736 ibkrmI
p`qry : 1-58 E
Akwr : 15X10 s.m. ilKq: 9X6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 [
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI ilKweI suMdr hY [ AwrMB ivc Aqy AMq ivc ieM\ iliKAw
hoieAw hY :
AwrMB : < siqgur pRswid ] sRI gxyswX nm: AQ icqR iblws ikRq kiv AMmRq rwie
ilKXqy ] Cpy] keI pMinAW aupr isAwhI dy D`by pYx kwrn ilKweI spSt nhIN
hY [
AMq : ieiq sRI icqR iblws igRMQ ikRq kiv AMmRq rwie smwpqM] suB msqu ] sRI
ikRsnwX nm : sRI rwmwX nm: sRI pRmwqmny nm: EN qq sq ] sMmq idRg bsu
nwg AMr sMB suq dMq ] AsU ikRsn cq`NurQI rv suq bwsur AMq ]1] cwr pdm
qIn Arb do kroV brs kw ibRhm kwidn [ 4320000000 eyk mhW pdm pWc
inKrb pWc Krb pWc pdm do Arbu dkw brs 1555200000000 ] 16 klw]
igXwn 1 iDXwn 2 hT 3 sMjm 4 Drm 5 dXw 6 ADÎwqmivdXw 7 nym 8 jqw
9 < 10 sq 11 bRhmklw 12 srbgÎ 13 Akl 14 pRym 15 sMqoK 16
147
AwrMB : < siqgur pRswid [ < sRI gxyswey nm : AQ AnykwrQ nMd dws ikRq
ilKqy ]do] jo pBu joiq mY jgq mY kwrn krn AByv ]
AMq : ieiq Anyk ArQI sMpUrxM ]
148
Awm vyrvw : pihly pMny aupr pqlw kwgz icpkwieAw hoieAw hY Aqy ilKeI bhuqI spSt
pVHI nhIN jWdI[ poQI dy SurU ivc q`qkrw idqw hoieAw hY [ ijsdw vyrvw, ies
pRkwr hY[
AwrMB : 1. srb ividAw inDwn (ADUrw) 2. CoxvyN Sbd gurbwxI (ADUry) 3. kwnVw
sUrdws 217. 4. mlwHr sUrdws 218. 5. ryKqy nsIry dy 219. 6. ryKqy Swh murwd
ky 222. 7. toxw nsIry dw 223. 8. kivq suMdr jI ky 224/A 9. bwrwmwhw Swh
murwd jI kw 227/A 10. mWJW ssI dIAw - hsx ikRq 244/A 11. sorTy
(ADUry) bnvwrI guAwl 255. 12. mWJW gulkwrI kIAw 275. 13. bIcwr srovr
vlIrwm ikRq 287. 14. dohVy rjb ky 306. 15. sqvwr Swh murwd ky 333. 16.
ibr hin ko AMgu, suMdr jI 339. 17. slok dwdU jI ky 344. 18. slok Bgq
kbIr jIEu ky 366/A. 19. mwqRw sRI cMd jqI jI kI 380. 20. mWJW neIm dIAW
386. 21. mwJW Swh Pwjl kIAw 389. 22. slok mohn ky 394. 23. slok.
sMkr sMmn AihmdI 397. 24. kivq Qwry ky ADUry 403. 25. svXy sRI muKvwk
mhlw 5 406. 26. nsIhqnwmw (ADUrw) mhlw 1 423.
AMq : bugory kwjI pwknwmw ] kuPr kw kuV Bwg lyqy dUr kir swc kw Amsw mih
phir jwmw ] eImwn kurwn kir
149
Akwr : 10X14.5 s.m. ilKq: 9X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : siqgur pRswid < ilKMq pRwn sMglI suin mhil kI kQw inrMkwr kw iDAwnu
guhjI [ gur jI ] bwxI bwby kw bolxw pRwn ipMf kw mQMqu smMuidR kY pwir hoeI rwjy
isvnwiB swiQ kQI ]…
AMq : Apr Apwr AprMpr ipAwry ] Apuny Awpu Awp svwry ] Aipny Awip Awip
pqIAwru ] Awpy BMn svwrx hwru ] Apir Apwir smwiD sunweI ] nwnk pRwn
ngr kI qiQ imiq pweI ] 17 ] 3 ] iDAwau qIjw pUrw hoieAw ] 1 = ] = ]
150
h`Q ilKq nM : MS 445 h
isrlyK : caupeI
p`qry : 328 A - 333 A
Akwr : 10X14.5 s.m. ilKq: 9X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qry 334 Aqy 335 KwlI hn [
AwrMB : < vwhgurU jI kI Pqy pun rwCs kw kwtw sIsw ] sRI Askyq jgq ky eIsw ]
puhpn ibRsit ggn qy BeI ] sBihn Awn bDweI deI ] 1 ] DMinX DMinX
lokn ky rwjw ] dustn dwh grIb invwjw ] AlK Bvn ky isrjnhwry ] dws
jwn muih lyhu aubwry ] 2 ] kbXo bwc bynMqI ] caupeI hmrI kro hwQ dY rCw ]
pUrn hoie icq kI ieCw …
AMq : …dohrw sgl duAwry [duAwr ko] Cwf kY gieau iqhwrY duAwr ] bwh gey kI
lwj rwK goibMd dws iqhwr ] 9 ] 1 ] 4 ] 1 1 1 1 1
151
AMq : … cOpeI ] gwjw isMG ko gvnu suina jib ] BwrI soku Biea hmry qib ] jb
Apny mMin mwih ibcwrw ] skl soku BRmu imita hmwrw ] ijm iem pMCI rYin
bsyrw ] ndI nwau sMjogu hY qyrw ] jb idRVqw qumrI suin pweI ] qwqy qumrI
ausqq gweI ] 1 ] dohrw gwjw isMGu Amru Biea sIsu dIE pr kwj ] crn ds
isMG idRV Bgq hoie siqgur rwKY lwij ] 1 ]
152
bolqw Git Git dUjw nwih ] prmwqm Awqmw XhI ijau qin drpn mwih ] 1 ]
1]
153
vDweI ] kMuB imlY q JwqI pweI ] iPr cil gurU Qy AweI ] myrw qU brqu Kulwie
dy qyry sRI swhb hon shweI ]…
AMq : …pauVI ByVw pwieAw cmkauV ivc vjin Gn˜wtw ] krnweI ArVwtw ByrI
gjIAw ] auQy brCy Cofin lwtw sUrj swmxy ] auQy iek lK GoVw jtw doie lK
moglw] auQy qIrI AMbru pwtw lVdy sUrmy ] DaulY dyq fuAwtw hoie ieCdy ]
24 vwihgurU jI kI Pqy hY 1
154
lyKk : Swh husYn
ilKwrI : ims†rw isMG iCbr
sQwn : DMnkrIAwlw
p`qry : 507 a - 510 a
Akwr : 10X14.5 s.m. ilKq: 9X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ikrm-Kurdw hox kwrx pUrI pVHnXog nhIN [
AwrMB : kwPI < siqgur pRswd ijqu vil mYfw imqu ipAwrw iqq vil AwKI myrI
AwjdI ] rwJx jogI mY jugAwxI mY bYrwgix Awid dI ] pwie folI lY cly KyVy
bol n skw mwrI lwij dI ] swhu husYnu PkIru rbwxw hoxI mUl n Xwd sI ]1]…
AMq : …dyKn ko nr soBq hY jYsy Awh AnUpm kory ko KMBw ] BIqir qE kCU swr
nhI pun aUpir cIl pI AMbr dMBw ] bolq hY pru kCU suiD ijau suib Awqy bwjq
kMRBw ] kp kUsr hY dshU iCn mwih suXwh qy sMudr hY jgu DMDw ] 1 ] 4 ]
vwihgurU jI poQI ilKI ims†rw isMG iCbir vwsI DMnkrIAwlw AKru vwDw Gwtw
bKisxw ] = ] = ]
155
lyKk : kwdrXwr
smW : sMmq 1923
p`qry : 1-49
Akwr : 10X17 s.m. ilKq: 7X14 s.m.
vyrvw : Ku`ly p`qirAW dI ijld bMdI, kwZz nwl kIqI hoeI hY [ ijld auKVI hoeI hY [
isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW [
Awm vyrvw : poQI iB`jI hoeI hY keI p`qirAW aupr D`by pey hn Aqy ilKweI vI pVIH nhIN
jWdI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] “AQ icTw pUrn kw ilKÎqy ] AlP AwE sKI
isAwl kot AMdr pUrn puqR slvwn ny jwieAw eI ] jdo jMmAw rwjy ƒ Kbr hoeI
sd pMfqW byd pVwieAw eI” ]
AMq : “kwdrXwr iksw pUrn Bgq vwlw suxo qusI loko eyQy hoieAw pUrw ]
0-0-0 dohrw sMmqu cMdu su gRh suno nYn Agn pRmwn ] sudI ibswK su pMcmI
pMfq suno sujwnu ] 1923 sMmq” [
156
p`qry : 14 a - 24 a
Akwr : 28.5X19 s.m. ilKq: 24.5X15 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw 14 a Aqy 24 A KwlI hn [
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ mXUr icqR gRMQ ilKÎqy ] slok ] audXw sumnM ky
qor hwx qy n pRkwsÎqy ] eyho cÎqy PlMqsÎ Bydw sçmuinK iBqh ] 1 ] ArQ
kyqU kw audY Asurwxq ky pRkwisq hoqw hY ies gRMQ mY kyqU kw Pl khw jwqw hY
AOr kyqU ky jo Byd muinXo ny khy hY vy BI khy jwqy hY ]…
AMq : …ieiq sRI mXUr icqR kI BwKw tIkw 16 ADÎw Awgrw kwlj ibDÎw rqnwkwr
XMqRwlY my ] = ] mXUr icqR gRMQ ]
157
AwrMB : <siqgur pRswid ] DMn DMn inrMkwr sq inrMkwr jpw inrMkwr ] DMn DMn sRI
sqgurU idAwl hukmnwmw sRI Akwl purK jI kw sB isKw pRiq ] iek smY sRI
sqgurU dXwl inMRkwr dy dys nU gey Agy dIvwn lgw hoieAw sI ]…
AMq : …do: AKr vwDy Gwt jo pVu pVu kro ibcwr ] hm ko dos n dIjIey hm iKn
iKn BUlnhwr ] hy pyAwirE hy myqRo hy sjxo hy lok hukmnwmw pVny nwl hI mn
kw myty sB sok ] ieh icTy dw auqwr sMcI auqy kIqw BweI bUV isMG jI swihb
gurU ky isMG pXwry bbykI dI AwgÎw nwl Kwlsy jI thlIey ny 8 ivswK sM: nw:
414 ] Bgvwn isMG auqwrw svn dI sqwrvIN sM: 1944 ]
158
h`Q ilKq nM : MS 448 K
isrlyK : sRI gurU pcwsw
lyKk : gÍwl kiv
p`qry : 41 A - 46 a
Akwr : 28.5X19 s.m. ilKq: 24.5X15 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, 46 A KwlI hY
AwrMB : < sRI vwihgurU jI kI Pqh ] AQ sRI gurU pcwsw ilKÎqy ] kibq TwlI mq
bYTy bn jwlI buD bwlI eIhW ibKY bn mwlI qY n iml BwgvwlI jo ] twlI bhu
Psl ausws kI pY hwlI Ab qÎwg hrI fwlI mmqw kI Jk JwlI jo ] lwlI AOr
lw idn kI FwlI chY gÍwl kiv gh lYin glI khI swh gudAwlI jo ] KwlI bYg
biDAw auqwlI clI jwq jWqy kwlI nwm lwd lYnI nPw kI KuswlI ko ]1]…
AMq : …hosn rhq POj dyK nIl posn kI rosn ky Bry bIr bolq Akwl sy ] Dwvw
pCrwj kYsy kwbw dyK bwjn ko Bwjy POj pwjn kI mwno ibMd bÎwl sy ] ckR cmkw
ht sy pwht Agn sI ibrwjy jn Kn mY AsMK AMs mwl sy ] Arb ky ierwnI AO
durwnI qurkwnI sB kMdrw purwnI dyK KÍwbn mo Kwlsy ]
159
Awm vyrvw : poQI SurU ivc Aqy AMq ivc kuJ p`qry Pty hoey hn Aqy bwAd ivc kwnI bdl
ky ilKy hoey hn [ieh p`qry vI h`Q nwl ilKky, kwnI bdl ky bwAd ivc nwl
lgwey hn [ sMmq bwry pihly p`qry aupr ieM\ iliKAw hoieAw hY : sMmq
1582(?1682) BwvyN hovy [ pr ieh sMmq poQI dw rcnw kwl nhIN ho skdw [
AwrMB : < siqgur pRswid ] jnm pqRI pihly mh`ly kI ] jnm pqRI gur bwby nwnk
jI kI ilKI]
AMq : swKI hor clI ] qW iek idn iek bRwhmx AwieAw KuiDAwrQ ]
160
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ AsÍmyD ilKqy ] E sRI gxysw nm ] sRI kwl kwXY
nmhw ] ikRiq thkn”]
AMq : “ieiq sRI BwrQ prbxy AsÍmyD biKAWin ] thkn iDAwau iqRhqrohX ikRq
pUrn jWin ] ieiq sRI mhWBwrQ purwxy Drm jig biKAwny ikRsn cirqR jg
sMpUrnu isiD kwrj Drm sPl nwmy iqRhqro iDAwie ] 73 ] ] ] = ]
161
vyrvw : kwgz kSmIrI, ijld g`qy dI jo muV ky bMnHI geI hY [ juzbMd vwlI ijld nMU
muV ky sUAw mwr ky TIk kIqw igAw hY [ juz nMbrW dw koeI hvwlw nhIN [ hwSIAw
cOpwsIN do rMgW pMj lkIrW vwlw [ sMDUrI rMg dI lkIr vDyry motI hY [ hr p`qry
dIAW 10-10 sqrW hn [
smu`cw gRMQ kwlI isAwhI nwl iliKAw hoieAw hY pr CMd, AMk, swKI nMU isrlyK
Awid sB lwl rMg ivc hn [ ilKwvt bhuq sMudr hY pr bhuq swrw pwT AsuD
hY [
Awm vyrvw : hVqwl iksy p`qry aupr nhIN [ kyvl p`qrw nMbr 15/ dy hwSIey ivc hI iliKq
hY, jo bwAd ivc iksy ny soDweI krn smyN ilKI hY [ p`qirAW dy hyTly pwsy
hwSIey ivc kuJ QwvW qy Put not lgwey gey hn [ gRMQ ADUrw hY [ pihly 4 p`qry
Aqy AwKrI 3 p`qry bwAd ivc iksy hor gRMQ qoN nkl krky auqwry gey hn [
AwrMB : < siqgur pRswid ] jnm swKI sRI siqgurU nwnk Swh jI kI ilKXqy ]
dohrw ] pRB AnMd gux bwhry, iqs ikAw brno nwm ] siq iciq AwnMd jo pRB,
qw kau kro pRnwm ] 1 ]
AMq : ieiq sRI dyvhI jI dI ausqq ] sRI siqgurU jI kI jnm swKI sMpUrn ilKI ]
suBM ] ausruqo jn ikAw khY dws dws hY dws ] dws jwn kY dws ko kr dwsn ko
dws ] sRI siqgurU vwihgurU jI ] suBM smwpqM ]
162
sQwn : AMimRqsr
smW : sMmq 1852 ilpI kwl: sMmq 1919
p`qry : 1- 68 + 2 p`qry qqkrw
Akwr : 17 X 24 s.m. ilKq: 11X11 s.m.
vyrvw : EhI [, isAwhI kwlI[ vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy do do lwl ivckwr
iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw-24 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy SurU ivc fIzweIn bxwieAw hoieAw hY[ies qoN bwAd ivc 69 Aqy 70
p`qry aupr q`qkrw idqw hoieAw hY [ poQI ivc 62 qoN 66 pMny q`k nhIN hn [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ icikqsw swr ilKXqy ] ] kml nYn sis Bwl
nwg bd nwiek rdn Xuq” ]
AMq : ieiq icikqsw swr smwpqM ] 55 ] DIrj rwm ikRq gRMQ smwpqM sMpUrxM]
sMbq ATwrw sY bvMjw ] 1852 ] AsU sudI nOmI mMglvwr sukl pK ] msq
suBmsqu ] sRI vwhgurU jI ] rwm ikRsn goibMd ] mY so ] ]
aunI sY aunI ssw b`q mwg juo mws sB kIE gRMQ ilK pUr AMimRqsr ky qIr pg ]
do ] pr ihq inj ihq kwrxY ilKXo Awqmw isMG jnw ] isMG AmIr ko dws jo
sdw Dir BUiB qwih mn ] ] ] ] hry rwm ] ] ]
163
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] jYjy jil srdI kir Bwsy ] gVw rUpu kau Tauru]
AMq : inij rUpu pihcwinau Awp mgnw inau ] AidvYq AKMif Acil AKY ] jIvn
mukiq sdw hY ibrwjiq mwih BU mMfil ibcrY ]
164
h`Q ilKq nM : MS 456
isrlyK : rog indwn BwKw
p`qry : 1- 229
sMmq : 1851 sMmq
Akwr : 14X19 s.m. ilKq: 10X14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : swrI poQI ivc pMnw nM: bwAd ivc pYnisl nwl idqy hoey hn Aqy keI QwvW qy
aurdU ivc, hwSIey vwlI QW qy kuJ iliKAw hoieAw hY [ilKq ivc keI QwvW qy
D`by vI pey hoey hn [ poQI dy SurU ivc vI keI rogW bwry pYnisl nwl iliKAw
hoieAw hY SurU ivc qqkrw idqw hoieAw hY [ ilKweI bhuqI suMdr nhIN hY [Aqy
keI QwvW qy kwnI bdlI hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ rog indwn ilKqy BwKw suAwp kwrqko vwcy[
suAwp kwrqk sRI mwqw dyv piq inrupx krY nY ]”
AMq : “byd mnor ilKy mkqUl kI poQI kIqI hY ] isRv nwVI prICw kIqI hY sMpUrxW ]
smwpqM ] suB BUAw [ isNDqm smwn .1851 ]”
ies qoN A`gy kuJ p`qry KwlI hn [ AKIrly p`qry qy hor nusKw iliKAw hY Aqy
kuMflI bxweI hoeI hY [
165
Awm vyrvw : rcnw dw pihlw sPw PitAw hoieAw hY [ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk
TIk [
AwrMB : pihlw p`qrw PitAw hoieAw hY ] “gur qy Awvw gvn rhwey ] srb sUK gur
ikRpw pwey ]”
AMq : “jYsI ihRdy buiD hI qYsy khuO sunwie Acr kIjh` tUit huie pVIAhu gunI
bnwie ] 334 ] ieiq ihq aupdys sMpUrnM ]” do p`qry KwlI hn [
166
h`Q ilKq nM : MS 459 e
isrlyK : gIqw swru
smW : sMmq 1858 (p`qrw nM: 37 qy)
p`qry : 27 a - 37 a
Akwr : 15 X 21 s.m. ilKq: 12X18 s.m.
vyrvw : EhI [ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl [ sqrW pRqI pMnw - 19 hn[
Awm vyrvw : gIqw swru, sRI md Bgvq gIqw dI rcnw dw kuJ ihsw AMikiq kIqw igAw hY,
kwnI bdlI hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ cIr hrn kQnM ] svÎw ] nwvn lwg jbY gupIAw
qb lY ptkw nr crRaqMr aupY ] qO musikAw lgI mD Awpn koie pukwr kry
hirjU pY ]
AMq : “ieiq sRI Bgvq gIqw sUp inKqso bRhm ibidAw jog swsqRy sRI ikRs˜ Bgvwn
Arjn sMbwdy DRm siq gIqw swr swsqR smwpqN ] ilKI sRovq gwvqw DÎwvq
punIq sMpUrxN ] sMmq 1858] imqI AsU idn 26 ] iQq duqIAw naurwqw ]32]
slok bqRI ] ilKqumu jIvw isMG ]
167
AwrMB : “< siqgur pRswd ] sRI gxyswie nmh ] sRI nMd lwl jpMqw ] AQ AsÍmyD
ikRq kb thkn ilKqy ]”
AMq : “qum qo byd bcn pRqmwlk ] ihRdy icMqn kIjY bwlk ] auThu bhur hr ko pg
lwg” ies qoN A`gy p`qry nhIN hn rcnw ADUrI hY [ ivc iek do QwvW qy ijld
bMdI smyN p`qry pu`Ty lgwey gey hn [
168
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 1-339
Akwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlwq TIk [ iek pwsy qoN iB`jI hoeI hox kwrn, p`qry
juVy hoey hn [
AwrMB : AwrMB ivc pihly pMny qy ifzweIn bxwieAw hoieAw hY [ rcnw dy SurU ivc
ifzweIn bxwieAw hoieAw hY Aqy ieMj iliKAw hoieAw hY: < siq gur
pRswid ] auQwnkw gRMQ swihb jI kI gurU Arjn dyv mhwrwj jI bkqY, BweI
gurdws ilKI sRI AMimRqsr jI ]
AMq : ijs isK ny gurU jI ko poQI deI sI iqskw nwau Bgvwnw sI gurU jI ny Drm
isMG nwau riKAw BweI Kwlsw qYny vfw Drmu kIqw hY jo gurw dI poQI qyry pws
AweI qYnw gurw ƒ idKweI hY so qU swb ky ACI qrw pws rK BweI gurU kI hzUr
rhu ] jo isK Drm isMG gurU kI hzUr rhuAD jI ] jo isK Drm isMG gurU kI
hzUr hI rhuA 0 jI ]siq kir jwnxw jI ] vwihgurU vwihgurU ]
169
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq Awm krky cMgI, ilKweI suMdr [ keI QwvW qy hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY Aqy hwSIey vwlI QW qy iliKAw hoieAw hY [ rcnw dy AwrMB
Aqy AMq ivc ieMj iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : < vwhgurU jI kI Pqy ] pwqSwhI ] 10 ] cObIs Aauqwr] cOpeI] AQ cObIs
aucroN Avqwr]
AMq : sb AMqkwl ADIn ] ieh BWq pUrn suDwr] Bey cOibsy Avqwr]p88] ieq sRI
bicqR nwtky igRMQy cqr bIsvw Avqwr brnnM ] smwpq ] bhuBWq dy duK
qwih ] ieh BWq mwirE vwhw 11 ieq] mihMdI mIr bDw] 24
170
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw – 12 hn[
Awm vyrvw : ies rcnw ivc kwnI bdlI hoeI hY [ ilKweI suMdr hY pr ijld auKVI hoeI
hox krky p`qry vI auKVy hoey hn pr qrqIb ivc hn [ ieh vwr jo (XwrvIN
vwr) BweI gurdws jI dI hY BweI mnI isMG vwlI vI jwxI jWdI hY[ ieh rcnw
SurU hox qoN pihlW kuJ p`qry KwlI C`fy hoey hn [
AwrMB : < siq gur pRswid ] swKI BweI gurdws jI kI vwr XwrvIN ‘isKW dI
Bgqmwlw’] eyk smy BweI mnI isMG jI QI isKW Ardws kIqI ju BweI gurdws jI
ny ju isKW dy prQwie vwr kIqI hY ]
AMq : qYsy jo isK Awpxw ABmwnu ikirAw dw Cfdy hYin] soeI gurmuK huMdy hYin]
160 ] bolhu BweI vwihgurU swKIAW pUrIAW hoeI smWpqu msq suB msq] swKIAW
dw qqkrw ] pwqswhI 1 ] pwqswhI ] 2 ] pwqswhI ] 3 ] pwqswhI ] 4 ]
pwqswhI ] 5 ] pwqswhI ] 6 ] pwqswhI ] 7 ] pwqswhI ] 8 ] pwqswhI]9]
pwqswhI ] 10 ]
iek sau qy siT swKIAW pUrIAW hoeIAW bol BweI vwih gurU jI kI Pqy hY [
171
isrlyK : grB gIqw
p`qry : 1-13 a
Akwr : 24X17 s.m. ilKq: 16X12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw – 12 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI hox kwrn, p`qry vI auKVy hoey Aqy ikrm Kurdw vI hn[
rcnw dy ies Bwg nUM pMnw nM: 1 qoN SurU kIqw igAw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] sRI gxysweynmhw ] grB gIqw Arjn, sRI ikRsn jI
pwshu pRsnu pUCqw hY ] Aru sRI ikRsn jI auqru dyqw hY [
AMq : ieiq sRI grB gIqw vYSnvw lKx puMn pwpu vIcwrqy ] sRI ikRsn Arjn sMbwdy
grB gIqw spUrnu sMmwpq ] 52] puMn pwpu vIcwrqy ] sRI ikRsn Arjn sMbwdy
grB gIqw sMpUrnu sMmwpuq ] 52]
ies qoN A`gy kuJ pMny KwlI C`fy hoey hn [
172
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –22 hn[
Awm vyrvw : poQI iBjI hoeI hox kwrn, ilKq kuJ Krwb hoeI hY jo pVHn ivc muSkl hY[
AwrMB : < sRI BgvqI shwie, sRI muKvwk pwqSwhI 10 ] svYXw ] jwgiq joq jpY
ins bwsr eyk ibnw mn eyk nw mwnY ] pUrn pRym pRqIq sjY bRq gormVI mn Bul
n mwnY ]
AMq : puqR kilqR suimqR sKw ieh byim inkwrhu Awiesu dY hY ] Baun BMfwr Drw gV
jyqk Cwfq prwn ibswn khY hY ] cyqry cyq Acyq mhw psu AMq kI bwr Aklo
hI jY hY ]
173
lyKk : nMd lwl, BweI
p`qry : 1-26 A
Akwr : 18X13 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI [ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl [ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg ivc pMnw nM : dohry qIhry idqy hoey hn keI QwvW qy D`by pYx
kwrn, ilKq swP nhIN hY Aqy pVHn ivc vI muSkl AwaudI hY [
AwrMB : < siqgur prswid ] vwhgurU jI shwie ] ijMdgI nwmw ] qsnIP ] BweI
nMd lwl ]
AMq : qw n goied gYr hrPy iPkrE] dIdH Az dIdwr ^ud pur nUr kun] gYr hk Aj
^wqry idl dUr kun] sMpUrnM] suB msq]
174
bwry sMmq Aqy sQwn bwry iliKAw hoieAw pMnw nM: 532 qy ijkr AwieAw hY [
AwrMB ivc Aqy AMq ivc ieM\ iliKAw hoieAw hY
AwrMB : < siq gur pRswid ] sRI vwihgurU jI kI Pqy hY ] AQ sRI gurU iblws
ilKXqy ] pwqSwhI 10 ky cirqR ]
AMq : gur iblws swKI bwly rwie jnvwrysvr kI bRnnM] nwm iekqIsmo iDAwie] 31
APjU ]
175
h`Q ilKq nM : MS 482 sMgRih
isrlyK : jpu - prmwrQ
lyKk : idqw mlu
smW : sMmq 1941
p`qry : 1-62
Akwr : 25X16 s.m. ilKq: 19X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[hwSIAw dovy pwsy do - do
lwl lkIrW [ sqrW pRqI pMnw -10 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI hY ilKweI keI QwvW qy DibAW vwlI hY [ swrI poQI ivc pMnw
nMbr dohry idqy hoey hn [
AwrMB : < siq gur pRswid ] rwg gUjrI mhlw 1. jpu ArQ mwl iliKAw ] jo koeI
ies ƒ pVyHgw ilKygw ] iqskI pRmgiq hovygI ]
AMq : poQI ilKI idqw mlu bytw nODy kw bwnIAw gwm cMnx bwlu imqI BwdoN sudI 3 swl
1941 pUrI hoeI [
176
h`Q ilKq nM : MS 482 s
isrlyK : nsIhq nwmw
lyKk : suMdr isMG
p`qry : 71 A - 72 A
Akwr : 25 X 16 s.m. ilKq : 19 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw -13 hn[
Awm vyrvw : ies rcnw ivc kwnI bdlI hoeI hY Aqy ieh rcnw SurU hox qoN pihlW do p`qry
KwlI C`fy hoey hn[
AwrMB : < siqgur pRswid ] rwg iqlMg mhlw 1 ] nsIhqnwmw
AMq : < siqgur pRswid ] nsIhq nwmw sMpUrx kIqw suMdR isMG ny bwby nwnk jI
dI[ A`gy isAwhI dy D`by pYx kwrx ilKq AspSt hY jo pVIH nhIN jWdI [ bwAd
ivc iek p`qrw hwSIey vwlw KwlI hY [
177
AwrMB : < hukm siq sRI vwhgurU jI kI Pqh ] jPrnwmw sIR muK bwk pwqSwhI]10]
AMq : AryKo AbyKo AlyKo AnMg ] KudwvMd bKiSMd hyrMg rMg ] 115 ]
178
h`Q ilKq nM : MS 485 sMgRih
isrlyK : jpu prmwrQ
p`qry : 4-141
Akwr : 16X9 s.m. ilKq: 10X6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do - do lwl lkIrW, ivckwr iek
pIlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk, pihly iqMn p`qry nhIN hn Aqy rcnw dw
pihlw ih`sw SurU ivc ADUrw hY [ ilKweI ivc keIAW aupr D`by pey hoey hn Aqy
spSt nhIN hY [
AwrMB : …..purKw AMgdw ieknw isKw kau myrw drSn hoiegw ieknw nUM nw hoiegw]
pr purKw eyh jpu isPq prmysr jI kI jo hovY so pVY ]
AMq : ijnI nwmu iDAwieAw gey mskiq Gwl nwnk qy muK aujly kyqI CutI nwil ]1]
bolhu BweI jI vwihgurU vwhgurU DMnu gurU jI ] 1] ]
179
h`Q ilKq nM : MS 486
isrlyK : gosit inrMkwr qy bwby nwnk kI
p`qry : v`K v`K pMny
Akwr : 14X11 s.m. ilKq: 10X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw,isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy,do-do kwlIAW lkIrw [ sqrW pRqI
pMnw- 8 hn[
Awm vyrvw : poQI ADUrI,pMnw nMbr 3 qoN SurU huMdI hY, ilKweI vI bhuqI swP nhIN, keI QwvW
qoN D`by jhy hn, motI kwnI dI vrqoN kIqI hoeI hY [A`gy rcnw ADUrI, pMny P`ty hoey
hn [ swrI poQI ivc p`qrw nMbr qy Amk nMbr vwr vwr AwauNdy hn [ poQI vI
pUrI nhIN [
AwrMB : pMnw nM: 3 igAwnu dI pnGt jnxw siq sMqoK irienun hoeI ] iqRpq n AwvY
nwnkw jy ATy pihr bkoie ]
AMq : sMswr kI inMidAw sMswru hI ivic
180
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy do-do
kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw 11 hn[
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw hY, keI pMinAW aupr kwnI bdlI hoeI hY[ poQI iBjI hoeI hY[
p`qirAW dI hwlq Ksqw hY[
AwrMB : AwrMB qoN p`qrw ikrm Kurdw hox kwrn PitAw hoieAw Aqy ilKq spSt nhI
hY[
AMq : ieiq sRI mhW BwrQ pRbxy AsvmyD biKAWin ] kib thkn iDAwau iqRhqrohX
ikRq pUn jwin ] 61 ] ieiq sRI mhwBwrQ pRbxy Drm jig biKAwny ] ikRsn
cirqR jg sMpUrn isiD kwrj Drm sPl nwmy iqhqro iDAwie 73 sMmwpqM
]62]73] = 71
ies qoN bwAd iqMn p`qry KwlI hn Aqy A`gy rcnw SurU kIqI hY [
181
qyWmUly bRhmw mDXy ivsnur ilMgo ilMg mhysvr : ] srbdyv dyvW nru dRwKX :
nmusquqy ]
182
isrlyK : bwxI pwqSwhI 10 (rwmklI pwqwSwhI 10)
p`qry : 502 a –631 A
Akwr : 13X7 s.m. ilKq: 10X6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw – 7 hn[
Awm vyrvw : poQI dI rcnw dy ies Bwg dy p`qirAW ivc Prk hY, kuJ iB`jy lgdy hn [ kuJ
p`qirAW dI kwnI ivc vI Prk hY[ ieM\ jwpdw hY ik ieh p`qry bwAd ivc
lgwey gey hn [
AwrMB : < siqgur pRswid ] ]rwmklI pwqSwhI 10 ] ry mn AYso kir sMinAwsw]
AMq : ieiq sRI bicqR nwtk ikSnwvqwry juiD pRbMDy KVg isMG bDih iDAwie
smwpqM ]
183
AMq : sMbq Twrih sY ibqy pYqs AiDky lyKw ] swkw sqRih sO jbY ikXo gRMQ hr dyKw
(14) mwG mws iQq pMcmI suklw kiv ko cwr ] hir kibq so pRIq ho rwDw nMd
kumwr ]15) pUro ihq sRI nMd kY muin swiqRl mhwnw] hY iqn ky hm goq mY moh
nmo jjmwnw ] ] ieiq sRI hrcrn dws ikRqwXMkiv ipRXw BrxKXwiX kiv ipRXw
tIkw XwiXMicqRkw bX bXwKXwXM nwm KoVs pRBwv: ]16]
]do:]sMbq krjug rs rsw mwsv mws ibsyK ] kiv ipRXw pUrn krI nvmI sur
gur lyKw] 1 jsuDw suqwir lyKkM ilKI stIk bnwie ] gurduvwr sRI kysgF lyKk
Dwm suhwie ] ieiq ]
184
AQ mukq mwrg igRMQ ilKXqy: pwqSwhI 10
AMq : ieiq sRI mukq mwrg igRMQ jI kw pRkws sRb krm inrUpxM ] sRI gurU muKwq Drm
ArQ kwm moK loBq irdY Drwq jnm mrnM imtWq sRI gurU bcnwq sMpUrxM ] suBM]
185
Awm vyrvw : poQI dI hwlwq cMgI keI pMinAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hY [ hwSIey
ivc ilKq [ SurU ivc iek p`qry aupr rcnw jwxkwrI id`qI hoeI hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ rsk pRboD kwbXw ilKqy ] dohrw ]
AMq : gXwrh sY cObn skl hjrI sMmq pwie, ieq sRI dsYn vwsqI iblgrwmI sYXd
bwkr suq sYd gulwm nvI ivrcqwXw rs pRboD gRMQ smwpqM ] svYXw sMbq vwr
AB duAwr sI iqh qW qsudXos pCwnoN] Pwgn mws ikRsno qr pKs ibkRm iqQ
BlI kr jwno] B`drpurI jg au~qm gMDwrI inRp qwih Blo sur igAwno ] hr
kIrq rwm kvI iqh syvk qW inRp pwr suhqy ilKwno ]2] ilpI ikRq B`dR purs
BwsQwny]1]
186
h`Q ilKq nM : MS 500 sMgRih
isrlyK : myG mwlw
lyKk : myG rwj irK
p`qry : 1-80
Akwr : 16X10 s.m. ilKq: 11X7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy do - do
lwl lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw – 9 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy SurU ivc, kuJ p`qry KwlI C`fy hoey hn poQI dI hwlq cMgI ilKweI
suMdr hY [
AwrMB : < sRI gxyswxnm : AQ myG mwlw ilKXqy ] dohrw] prm purK Gt Gt
rimXo joq rUp Bgvwnw ]
AMq : ieiq sRI myG mwlw muin myG rwj irK ivrcqy sgun nwm cqurQ AiQkwr
smwpqM]4]
187
h`Q ilKq nM : MS 501 A
isrlyK : kibq
lyKk : kwilkw
p`qry :3
Akwr : 16 X 22 s.m. ilKq : 12 X 20 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI [ sqrW pRqI pMnw - 23 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg ivc kwnI bdl ky iliKAw hoieAw hY ilKweI bhuqI sw&
nhI hY ivc ivc DibAW vwlI hY [
AwrMB : AQ kwilkw kiv ikRq kibq ] Xh pRIq kI byl lgweI jU hY iqh sIc Bsy
srsweIey jU ]
AMq : sis PUl AMby ky ghy isv ky gMgwDwr AMbIh isMG DRY AMby ky bwhn isv kY bYl
ibMswl dwnh isRmonh ikRpw kuisMBu rnMj Bgqn pRqpwl sMBU hY sMBU hY ]
188
h`Q ilKq nM : MS 501 h
isrlyK : kibq
lyKk : pRhlwd kvI
p`qry : qkrIbn 2 p`qry
Akwr : 16 X 12 s.m. ilKq : 10 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 23 hn[
Awm vyrvw : ilKq bhuq sw& nhIN hY[ v`K v`K sqrW ivc v`K v`K kvIAW dy kibq idqy
hoey hn[ AKIrly pMny aupr iek mMqr iliKAw hoieAw hY [
189
p`qry : 1-319
Akwr : 23X31 s.m. ilKq: 19X27 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy [ sqrW
pRqI pMnw – 21 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq TIk TIk, ilKweI suMdr, ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY [mUl mMqr] lwl isAwhI nwl Aqy iPr kbIr jI dI pUrbly jnm dI kQw
SurU huMdI hY [
AwrMB : “Awid kQw kbIr gusweI kI ] pUrbly jnm kI ] Awid pUrblI ipCly jnm
kI kQw ]”
AMq : sMmq: - aunI sY sNqwqrI 1937 ivc myqI vyswK idny caudvIN 14 iQq eykm
vwr Awieqvwr idn poQI sMpUrn BeI ] jnm swKI rwm kbIr jI kI ] pVY suxy
so suK pwvY gur pRswid ] gulwm tYlIAw dwsn kw dws inhwl isMG swhxI Boxw
vwlw qwry isMG dw pu`qr iksRn s†whw dw pu`qr ilKI gur pRswid ] auqwrw
auFhvwl vwlI poQI bwbw igrnwrI sRwhw kI poQI aupro kIAw Fwbw ivc ilKI siq
siq siq nwm krqw purK ] sRI rwm sRI rwm rwm rwm jp jpxw Bgq Bwau kir
suxYgw iqs kau Bgiq pRwpq hoiegI ] siq kir minxh ]
ieh poQI ilKweI kwhn isMG ko hlI Fwbw vwly [
190
p`qry : 1- 288 a
Akwr : 31X29 s.m. ilKq: 24X23 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, auKVI hoeI, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN
pwsy kwlIAW lkIrW nwl [ sqrW pRqI pMnw - 22 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq mwVI ijld auKVI hoeI hY Aqy ivc ivc p`qry vI Kuly hoey hn,
rcnw dy SurU ivc vI p`qry Kuly hn[ pihly pMny qy sMmq bwry pYn nwl iliKAw
hoieAw hY [
AwrMB : “mUl mMqr ] jnm swKI mhlw pihlw ] (1) Amr kQw gurU bwby nwnk jI
kI [”
AMq : “sNmq:- sY ATwrw ibAwsIey ieiq poQI ilKI gurU bwby nwnk jI kI] sNmq
ibAwsIAw Awhw [”
191
p`qry : 1- 168
Akwr : 15X22 s.m. ilKq: 12X19 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr, kwgj lgwieAw hoieAw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[
sqrW pRqI pMnw – 15 hn[
Awm vyrvw : poQI ADUrI hY, pihlw pMnw Aqy AKIrlw pMnw bwAd ivc ilKky nwl joiVAw
hY [ Asl ivc poQI pMnw nM: 2 qoN SurU huMdI hY [ h`Q nwl pMny ilKy dw AwrMB ieMJ
hY:
AwrMB : “<sRI vwhgurU jI kI Pqih ] AQ nwm koS gRMQ ilKqy ] kib`q ] eykoNkwr
auqpiq siqgur moih gq jgq Bgq eyq krq aDwr hY[ ”
AMq : pMnw – 268 ieiq sRI nwm koS igRMQy iqRqIAw koS smwpqM ] msq suB msq [
sMmq 1925 mhInw hwV sudI 9 idn jumw sMgrUr mY ilKw hY [ Aqr isMG qnuj
BweI swihb gurdXwl isMG igXwnI AnMdpurIey ky [
Asl muqwbk nkl”
192
vyrvw : ijld qoN bgYr, isAwhI kwlI [ sqrW pRqI pMnw - 23 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI, pMinAw aupr isAwhI dy D`by hn Aqy ilKweI swP
nhIN hY [
AwrMB : …..crn brn lKÎn llq ric rIJÎy krqwr] ibn BUKn nih BUK hI kivqw
binqw cwr]2] dIrG mq sq kivq ky ArwQw sY lGu qrn] kiv dUlh
XWqy…kiv kul kMTw Brn]3]…
AMq : ieiq sRI mhw kiv kwldws ivisKXyx suKdyv imsr qv isKXyn kv dUlhu
ibricqy AlMkwr kMTW Brny sbdwrQ AlMkwry ipRQm BUKx smwpiq suB msqU ]
dohw ] sMmuq ATwrw sY Bey cOrwsI iPr jwn ] kwqk pUrn som idn kiv in Awau
brdwn] Btw cwrj mhwkv iqn qy poQI lyie] ilK inhwl inj pTn ko rwKI
suKd snyie ]
193
ilKwrI : inhwl
smW : sMmq 1906
p`qry : 18 A-37 A
Akwr : 17 X 24 s.m. ilKq : 13 X 20 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 25 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ilKweI sw& nhIN hY DibAW vwlI hY ieMj
pRqIq huMdw hY ik poQI iB`jI hoeI hY [
AwrMB : “<sRI gxyswienmh ] AQ rs dIpkw kivMdR ikRq ilKqy XQw k 01 gRMQ pr
pUrx ky qurx ibGnhwrI mUkqw cUrn jvwhir jubwn ky ieqI sRI Bupq guridq
isMG ibr icqy rsdI pKXo Eqmw AiDm ibDwno nwm cqurQo DXwie]
AMq : “rsdIpRkw smwpqM ] dohw ] sMmq auMnI sY Bey Kt aUpr jIX jwnI ] kwqk
suklw AstmI bwr snI prmwn [1[ ilKI Awpny pVn ko su kiv inhwl inhwr
] Bt jI kiv so pRq lY ibibiD iblws ibcwr ]2 ]”
194
AwrMB : “<siqgur pRswid ] siqnwm krqw purKu inrBau inrvYr Akwil mUriq
AjUnI sYBM gurpRswid ] ilKqM pRwx sMglI ] suMn mhl kI kQw ]”
AMq : “jq rUpI BvY bRhmw ] sq rUpI jn Arjnw ] sMqoK rUpI quhI dyvw mmo dyv
inrMjnw ] 5 ] swKI pUrx hoeI ] vwhgurU vwhgurU jI ] siq jug prvwxu ]
1728000 qRyqw prvwxu ] 1286000 duApr prvwx ] 864000 kljug prvwxu
] 432000 4360,000 jugW kw joVu Awie
195
lyKk : ihrdy rwm (B`lw)
rcnw kwl : sMmq 1680
ilKwrI : kirSn dws
p`qry : 1-606
Akwr : 16X20 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw pr auKVI hoeI; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN; cupwsIN
dohrw hwSIAw, bwhrI hwSIAw iek nIlI iek lwl lkIr dw[ AMdrUnI hwSIAw Cy
lkIrW dw (nIlI, lwl, nIlI motI pIlI, nIlI, lwl)[ sqrW pRqI pMnw-6 hn[
Awm vyrvw : AwrMB ivc ds Aqy AMq qy iqMn hwSIey vwly p`qry KwlI hn[
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ hnumwn nwtk ilKÎqy BwKw ikRiq ihrdy rwm Bly
kI ] kibq ] qIno lok piq pRwnpiq pRIiq hI sO riq Agqin giq ky crn isr
nwie hO ]…
AMq : …CpY ] sMmq ibkRm inRpiq shs Kt sq AsIh br ] cYqR cWdnI dUj C`qR
jhWgIr suBt pr ] suB l`Cn d`Cn sudys kiv rwm ibcCn ] ikRsn dws qn
kul pRkws js dIpk rCn ] rGupiq cirqR iqin jQw miq pRgt khÎo suB lgn
gix ] dY Bgiq dwn inrBY krhu jY rGupiq rGubMs mix ] 143 ] ieiq sRI rwm
gIqy hnumwn nwtk cOdsmo AMk sMpUrxM ] 14 ] 1292 ]
196
lyKk : rwie dOlq rwm, kvI
p`qry : 1
Akwr : 22X26 s.m. ilKq: 16X22 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI [ sqrW pRqI pMnw - 13 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, iek pwisE nu`kr qoN PtI hoeI hY [ rcnw ADUrI hY
AwrMB : “AsqoqR BgvqI jI kw durgw sqk ikRiq rwie dolq rwm kvI [ ”
AMq : ADUrw [
197
ies qoN A`gy kuJ p`qry dyvnwgrI ivc ilKy hoey hn Aqy iPr kuJ pUrIAW
ADUrIAW ilKqW vI hn[ iek QW pYn nwl Sied ASok swihb dI ilKweI ivc
kvI mulqwnI rwie dw nW iliKAw hoieAw hY[
198
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ jog j`s pRkwS igRQ ilKXqy ikRq kiv swhb
imRigMd ] dohrw ]”
AMq : “ieiq sRI mq jog js pRkwSy jog rIq inrUpq BweI jsw isMG noD ids†kiv
swhb imigMdR ibrcqy smwiD srUp Pl inrUpxM nwm spqmo AiDkwr ] smwpqoX
] suB msqu ] sRI rwm ikRs˜wrpxM lyKk pwiq kwnW brdo Bvyqw ]
199
AMq : mY hMU AnwQ krm nwQ nwQ nwQ hUM ky Ayho Buq nwQ hwQ gho rho dws ko ]257]
ieiq iSv pcIsw smwpq ]
200
AMq : “sMmq sq aunIs EnqIs suB --mhm krMqw ]”
201
AwrMB : “<siqgur pRswid ] Xubrwj aupdys ] sRI BgvqI jI shwie ] eyh qsvIrw
qb mOk qsrIP lwny jnwb hjUr vYsrwie swihb bhwdr nvwb lPtMt gvrnr
swihb bhwdr irAwsq nwBw mY AksI qXwr krweI geI]”
AMq : “Xy sB gRMQ Kud mYny prwcIn gRMQo ky Anuswr bnwey hYN Awp pr rOsn rhy ]
Awp ko ien sB gRMQo pr Aml krnw cwhIey ] Ab myrw AsIrbwd hY crMjIv
rho puqR pOqR vgYrw srb prvwr kw AwnMd dyKo ies pr Aml krnw cwhIey ]
suBM ]
LyKk BweI prym isMG”
202
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AnMg Kr CMd ] iqny nmo sdw mudw iblws bwhu rwm
josu BIlnI auDwr kY kpI ---]”
AMq : “Bv Pws ktI hmrI gur jwpu ingHwn dXw isD nIl audvy ] kiv isMG gulwb
khY kr jor su hY pdmY isr Byt qumwrI ] 577 ] ieiq sRI duqIXo iDAwie
sMpUrx]”
203
lyKk : gvwl kvI
smW : sMmq 1925
p`qry : 4 A -6 A
Akwr : 13 X 18 s.m. ilKq : 10 X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 21 hn[
AwrMB : “< sRI vwihgurU jI kI Pqy hY ] E AMs† siq sRI gxyswX nm Ú ] AQ nwm
koS gRMQ ilKqy ] kibq ] eyko auqpq siqgurU moihgq jgq Bgiq dydw krq
EDwr hY ] qqkrw swKIAw kw ]”
AMq : “rwjw ko igAwn kI pRwpqI BeI dqwX qy ijs nY pMfq bhuq kTy krXo ]”
204
h`Q ilKq nM : MS 535
isrlyK : jpujI stIk
lyKk : myhrbwn, soFI
p`qry : 19 – 90
Akwr : 13X8.5 s.m. ilKq: 9X5.5 s.m.
vyrvw : Kuly p`qry, Ksqw hwlq ivc, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[hwSIAw cwry pwsy
do do lwl, do do kwlIAW Aqy ivckwr iek motI lwl lkIr[ sqrW pRqI pMnw-7
hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, p`qry Ksqw hwlq ivc hn, Pty hoey hn Aqy rcnw ADUrI
hY [ SurU qoN 18 p`qry, 23 qoN 28 p`qry nhIN hn Aqy AMq ivc p`qry Pty hoey hn
[ ies poQI ivc iek p`qrw tweIp kIqw hoieAw, ijs aupr ieM\ iliKAw hoieAw
hY : pRwcIn tIkw sRI jpujI swihb smw lg pg 18 vIN sdI ibkRmI: ivSysqw:-
jpujI ikvyN bixAw ? ieh ieiqhws vI ies ivc drj hY [
AwrMB : ….. Ar gork mDwxI mQqI hY] eYsI sjwie qYnU drgwh ivc ilKI hY] Aqy
qYnU AYQY BI bhuqu kst hY Bwxw Ksm kw siq kir mMnxw]…
AMq : …iqsu kw pRmwrQu] eyhu jo gl hY sRI pRmysru dI so AlyKu hY lyKy ivc nwhI] jo
koeI khY mY lyKw kr kY sumwru krIgw] qW ly…..
205
vyrvw : Kuly p`qry sIqy hoey, isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do motIAW kwlIAW
lkIrW [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, p`qry Ksqw hwlq ivc hn ilKweI vI bhuq swP nhIN hY
keI QwvW qy pMny ikRm Kurdw Aqy ilKweI DibAW vwlI hY[ rcnw pMnw nM: 312 qoN
SurU hMudI hY jo ADUrI hY Aqy ieM\ pRqIq huMdw hY ik ieh poQI iksy hor poQI dw hI
ihsw sI [
AwrMB : “Gtw pRiqpwil sMbwhy hir pUrx dru BrMqw hy ] Agm AgiD Aqolu ibAMqw ]
aucy qy aUcw BgvMqw ]”
AMq : “Awid AMq suir scI bwxI ] schu aupjI sic smwxI schu ---” ies qoN Agy
rcnw ADUrI C`fI geI hY jW p`qry nhIN hn ]
206
h`Q ilKq nM : MS 538 A
isrlyK : grBu gIqw
p`qry : 71- 115 A
Akwr : 8 X 9 s.m. ilKq: 6X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk, swrI poQI ivc qkrIbn iek pwsy dohrw
hwSIAw [
AwrMB : “< ] siqgur pRswid ] sRI gxyswie ienmih ] grB gIqw ] Arjn sRI
ikRs˜ jI pwshu prsn pUCq hY ]”
AMq : “iequ sRI grB gIqw vYsnv lKx puMnU pwp vIcwry ] sRI ikRsn Arjn sMbwdy
grB gIqw sMpUrnM smwpq ]”
207
h`Q ilKq nM : MS 539 sMgRih
isrlyK : pRym pcIsI
lyKk : swhb dws
p`qry : 1- 13
Akwr : 17 X 13 s.m. ilKq : 13 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw; isAwhI kwlI [ sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI; hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ pRym pcIsI ilKXqy ] dohrw ] pRQm ismr rGubIr
pd punX dubI kmlwie ]”
AMq : rGubr Xdubr doEU pRBuX dXip eyk svrUp ] qdXip swhb dws ko AvD purI
ko BUp] ieiq pRym pcIsI sMpUrn ] jY sI rwm ]
208
p`qry : 10 A - 27 a
Akwr : 17 X 13 s.m. ilKq : 13 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
AwrMB : <siqgur pRswid ] AQ dRopqI cirqR ilKXqy CMd: ieMd pRsqU mwih pwfyvW
jog rcieE kIEu rwjsu jg BUp sB dys bulwieE]
AMq : ieiq sRI dRopqI cirqR sMpUrxM ] dsKq ilKwrI ky ] cOpeI ] aUnI sY auxqwlI
jwno ] BwdRo kI ds pMcmI mwno ] mMglvwr pRQm iqiQ sXwmw ] bMsI v mwDorwmw
] do ] jYsI dyKI puiqkw qYsI ilKq auqwr ] BUl cUkI iKm kI jIEu buiD jn lyh
suDwr ] 1 ]
209
lyKk : myG isMG
p`qry : 5 a - 10 A
Akwr : 17 X 13 s.m. ilKq : 13 X 9 s.m.
vyrvw : EhI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, rcnw dy ies Bwg dI bwkI poQI nwlo kwnI bdlI hoeI [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ risk kib`qu ilKXqy ] kwbX CMd ] gRIKm jyV
AKwV swvnru BwdRv pwvs ] kÍwrkwq kih srd pwp hn pUs ihmwvs]”
AMq : “pl`v rMDRn jOn prYqn Jwriq cIr Amgwrn DOKy ] 29 ] sRI lhxw isMG hyq
myG isMG ilKXqy ] iks˜: 1]”
210
Awm vyrvw : ilKweI suMdr hY pr ijld auKVI hoeI hox kwrn p`qry vI auKVy hoey hn[ keI
QwvW qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ gux swgr igRMQ smuMdrI BwKw ikRq kiv qhr
ilKXqy ]”
AMq : “ieiq krm KMf nvmo sMpUrxM smwpq ] 9 suBMBuXwqw ] sMmq 1903 ] BwdRNoN
sudI 2 ] rivvwr ] dohrw ] sMmq sMiDXw suMn iniD gnpiq rdn suDwrw ] dUj
sukl BwdRv suriv sRI sMgrUr mJwrw ] 1 ] kok klw kir hI nn rsu Gr bnY mn
bwc ] kOfI lhY nr iqs mY kiv imRigMd X ihswr ]”
211
] poQI jI ] swl, 1927, poQI ilKI ies qoN bwAd iPr fIzweIn bxwieAw
hoieAw hY Aqy kuJ p`qry hwSIey vwly KwlI hn [
212
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI [ sqrW pRqI pMnw - 23 hn[
Awm vyrvw : swrI poQI ivc hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hy [ ilKweI suMdr, Aqy poQI dI
hwlq Awm krky TIk TIk [ keI pMinAW aupr Sbd-ArQ vI id`qy hoey hn [
AwrMB : <siqgur pRswid ] sRI gxySwXnm: srrvqXYnm: sRI guru crn kmlyiBXonm:
sRI Xugl ikSorwXnm: sRI ibMRdw ibDnwXnm: sRI Bgvq BgqpuMXnm: AQ sRI ikRs˜
swihqX isMDU ilKXqy[ sRI ikRs˜ swihqX isMDU ilKXqy sorT ] Awnd krq svwr
rs brswie AnMq giq jY jY sdw iqhwr cplw Gn cwiqk suKdw ]
AMq : “sorTw ibnqI krq AmIr qum pY sRI nwgr nvl ] hwro kTnmw rok Pn Bv
pIr kwlI mrdn igrDrn ]232] nigr Drnw ] kIjY ikRpw inDwn pun pun
mwgo X hY suB ] sMq crn suK dwn iqn mY hoie invws sdu ]233] ieiq sRI
miq sRI ikRs˜ swihqÎ isMDu AmIrdws ibrcqy AlMkwr inrnÎ gRMQ smwpiq nwm
pMcmo qrMg [ : 5 suBM BUXwqw ]”
213
gupwl isMG ilKwrI ]”
214
Awm vyrvw : poQI dy keI pMny ikrm Kurdw, ijld auKVI hoeI hY [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY [
AwrMB : ‘<siqgur pRswid ] E sRI pRmwqmny nmw : ] sRI ikRsnwX nm : ] sRI rwm cMdwXRy
nym : dohrw ]”
AMq : “ieiq sRI Awqmw ivcwr gRMQ mhW moK hyqu sMpUrxM [ smwpqM [ jIvn mukq inrUpxM
cqrQo DXwX ] 4 ] sRI pRmwqmwny nm: ] = ] = ]”
215
Awm vyrvw : kwgz dw rMg bdilAw hoieAw hY Aqy kwnI vI bdlI hoeI hY [
AwrMB : “<siqguru pRswid ] sRI gxyswX nm : ] AQ sMq pRBwv ilKXqy ]”
AMq : “kumq kw kihAw krnw ] audr Br Kwxw ] sKopq inMdRw mY bhuq bsyrw krnw ]
kwmwidk huswb pRIiq rwKnI ] pr inMdw ivKy JgVAhu ivKy mn ko pRcweI rKXw
]31]
BweI ibs˜ isMG gXwnI sRI AwnMd pur jI vwly kI pusqkry mukwm sMgrUr rwjDwnI]
dsKq vwlI kwnI hor h`Q dI hY[
216
AwrMB : “<sRI srsÍqYiX nm : AQ AsqoqR gurU goibMd isMG jI kw ] CMd ] kml nYn
subYn suMdr qUn itkr DnusMr ]”
AMq : “ieiq sRI KoVsw AsqoqR smwpqM ] 1 ] qWqy Awpxy iest dyvqw kI ausqiq Aru
aunky muKwribMd kI bwxI gurU ky isKw ko pVnI Xog hY ] bolo BweI jI vwh gurU ]”
217
Awm vyrvw : rcnw, iksy hor poQI dw ih`sw jwpdI hY [ p`qirAW dw nM: AMdwzn hI idqw hoieAw
hY jo bwAd ivc iliKAw igAw hY [
AwrMB : “< nmo Bgvqy vwsudyvwX ] sRI ikRs˜wX srxmm ] dohrw ] ivGn hrx mMgl
krx Kym kusl prswd ] ausqq ausqq Xoig hir ihq kr aucro Awd ]
AMq : ieiq sRI pdm purwxmo BwKY CY ADXwX ] Bgvq mhWqm khXo sUq su sOn kpwh
]dohrw] rWm ikRsn kI pRIq ko qum Drhu ihRdy mwh] sMswr bwrD rq qhI bwrn
lwgy qwh ] ] ] 000
218
kiv inhwl ivrcqy BwKwXW kQw rwj PUl kI BRnno nWmu ipRQmoiDAwie smwpqM ]1]
dohw] A`Cr mwqr jo Buly qumrI lyhu svwr] hm ko dos n dIjIey iCNn iCNn Bulin
hwr ]1] imqI AsuÍn bdI ]9] bIrvwr] 1921]
219
Awm vyrvw : poQI ƒ lYmInySn kIqw hoieAw hY Aqy hux ies dI hwlq TIk hY [ ilKweI, keI
pMinAW aupr D`ibAW vwlI hY pr pVHn Xog hY [
AwrMB : “<sÍ sq sRI gxyswX nm : ] AQ mwn mMjrI nwm mwlw ilKXqy ] ikRq kiv
nMd dws ] dohrw ]”
AMq : “AQ mwlw ky nwmw ]”
ies qoN A`gy p`qirAW dw kuJ ih`sw ikrm Kurdw hY Aqy PitAw hoieAw hY [ ilKq
pVIH nhIN jWdI [ AKIr ivc ieM\ iliKAw bxwieAw hoieAw hY “
“ieiq sRI nwm mwlw sMpUrx ]”
220
smW : sMmq 1776
p`qry : 1 – 27
Akwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 9 X 6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : pMnw nM: 21 aupr sMmq bwry ieM\ iliKAw hoieAw hY, sMmq sqRw sY brK Aor iChqRw
pwie ] Bwdo suid duqXw gurU BXo gRMQ suK dwie ] 69 ]”
AwrMB : “<sRI gxyswie nm : ] AQ ipMgl BwKw ikRq rUp dIp ilKXqy ] do ] swrd
mwqw qum brI sbuiD dyih dr hwl ] ipMgl kI CwX iley brno bwvn cwl ] 1 ]”
AMq : “mgn qIn gur mwn ngn qIno lGU lhIXY ] Bgn Awid gur Awn Awid lGu Xmn
su khIXY ] jgn mD gur jwn rgn lGu mD Kwno ] sgn AMq gur swD qgn AMqh
lGu mwno ] kw kI kU ky kY ko kO kM kW ey nvO gur ] k ik kuk ey qIn lGu kih grIb
su ibcwr aur ] 1 ]”
ies qoN bwAd iek p`qrw kuMflIXw CMd SurU ho jWdw hY [
221
ies qoN iek pqrw KwlI Aqy iek p`qry aupr kwlI isAwhI nwl kuJ iliKAw
hoieAw hY jo ies rcnw nwl sbMDq nhIN hY [
222
vyrvw : ijld g`qw cmVw auKVI hoeI, pihly p`qry qy KVHy ruK do kwlIAW lkIrW dw
hwSIAw[ 2-82 p`qry q`k ibnHW hwSIAw, 83 qoN 626 q`k iqMn lkIrW (iek kwlI,
AMdrvwr do lwl), AgoN AMq q`k do kwlIAW lkIrW dw hwSIAW [ sqrW pRqI pMnw-17
hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikrm Kurdw, auKVI hoeI [ p`qirAW dw Akwr vDwx leI
keI QWeI Awsy pwsy cypIAW lgweIAW hoeIAW [ rcnw dy AMq qy isAwhI dI ibDI
id`qI hY [
AwrMB : < siqnwmu krqw purKu inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gur pRswid ]
jpu ]…
AMq : bYrWDr gjDr kydwrw ] jblIDr nt Aau jlDwrw ] puin gwvih sMkr Aau
isAwmw ] myG rwg puqRn ky nwmw ] 1 ] Kst rwg auin gwey sMig rwgnI qIs ]
sBY puqR rwgMn ky ATwrh ds bIs ] 1 ] 1 ]
223
Awm vyrvw : poQI dI hwlq lymInySn krn ipCoN hux TIk hY [ ilKweI swP Aqy pVI jWdI hY
ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ieM\ mwlUm huMdw hY, ik poQI, jo
14 ku pMinAW dI hy pMnw nM : 46 – 47 Awid AMkq hn iksy hor poQI dw ih`sw sI [
AwrMB : “<siqgur pRswid] “AQ igRwn srodY sRI crn dws jI kI ikRq ilKqy ] do ]
nmo nmo suKdyv jI prxwm krUM AnMq] qum pRswid sur Byd kUM crn dws brnMq]1]”
AMq : “rmq imlY suKdyv nwv crn dws DrwXo ] jog jugq hir Bgiq kir bRhm
igAwn idRV kr ghXo ] Awqm qq ibcwr kr Ajp mY sn mn rihXo ] ieiq
gXwn srodY sRI crndws jI ikRq sMpUrxM smwpqM ]”
224
mMgl iqQ CtI pK swmw ] chuxI pur mWih ArMB krXo ieiq sRI lv Dwmw sBw ijq
nwmw ] 22 ] dohrw ] naum svYXy soriT kqRX kibqu llqyk ] dohy pWcn rwj duie
iekI CMd ibbyk [ 1 [ dohrw ] ieiq sRI swrukqwlI [ swrukqwvlI ] pMdrs imisRq
pwT [ sBw ijq ky CMd sB dosY pWfv AwT ] 15 ] 258 ] smiq EnIsY igXrw ]
1911 ] poh sudI dsI suiklu pKy somvwry dsKiq kuburw sy puau QIil sMiq pRgwsy
]= ] = ]
225
h`Q ilKq nM : MS 565
isrlyK : ibRMd sqseI
lyKk : ibRMd
smW : sMbq 1853
p`qry : 1- 130 A
Akwr : 13 X 7 s.m. ilKq : 9 X 4 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr p`qry sIqy hoey hn; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN
pwsy iqMn iqMn kwlIAW Aqy lwl lkIrW, ivckwr iek lwl motI lkIr [ sqrW pRqI
pMnw-5 hn[
Awm vyrvw : keI p`qry Ksqw hwlq ivc hn, ilKweI suMdr, p`qry vI do iqMn rMgW dy hn [ keI
p`qirAW aupr hwSIAw cwry pwsy bxwieAw hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ ibRMd sqseI ikRq kiv ibMRd ilKXqy ]”
AMq : pMnw nM: 129 aupr sMmq bwry ieM\ iliKAw hoieAw hY : “sMbq sr sbwr ss
kwqk suid ss vwr qw ky Fky shr mY aupjXo puhp pRcwr ]
ieiq sRI kv ibMd ikRq ibMd bnod sqsY Xw sMpUrxM ]
226
AwrMB : < siqgur pRswid ] sMbwid aUDo qQ gopIAW kw ilKqy ] vwrI vwr vwrI
lKvWrIAw nI ] mohn qy sB vwrIAw nI ] 1 ] rhwau ] Awho sKIey mslq kIjIey
nI ijq mohn mQrw nw jwvY ] sMudr rUp inhwrdIAw nU koeI duK ivCoVy dw nw pwvY ]
idn bIqdw pMD qkydIAw nU suK hoie jw Dyn crwie AwvY ] msq rwm auh suK n
saudIAw nI ijnw pRym klyjy Gwau lwvY ] 1 ]…
AMq : …sMq idAwl ho ikRs˜ kw rUp ho jI moih mUV ko BI pRym dwn dIjY ] FwFI ho qhY
inpt kTor hIAw sYl qwr kY jgq mY soB lIjY ] gopI guAwru Aauqwr sB sMqho jI
ijh dXw qy byg rs AmI pIjY ] msq rwm bf pqq ko qwrIey jI ikvY eyh BI korVU
moT BIjY ] 51 ] 8
227
AMq : “AOir ijs mnsw kir kY koaU pVY sunygw ] so mnsw iqs kI sMpUrix hovYgI ] poQI
sMpUrx hoeI ] slok ] iliKAw AKr icr rhY jy ilK jwxY koeI ilKxhwrw bpVw
gil imil mwtI hoie ] = 0] =0] =0]”
pMnw nM: 472 aupr lyKk bwry ieM\ iliKAw hoieAw hY, “gIqw purn kI BwiKAw AnMdu
shr [AnMdpur] mY kIn ] Kwlsy ky aupdys kE khI ikRs˜ pRbIn ]”
228
p`qry :2
Akwr : 18 X 13.5 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr [ isAwhI iP`kI kwlI, vKryvyN leI lwl [ sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, isAwhI, keI pMinAW aupr bhuq iP`kI Aqy pVIH vI nhIN
jWdI[ rcnw p`qrw nM: 4 qoN SurU kIqI hY [ pihly 2 p`qirAW aupr jo rcnw hY,
ADUrI hY, pMny nukrW qoN KwDy hoey hn [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ nwm cirqR ilKXqy ] brvw CMd ] qp jp bRq qd
qIrQ dyvn syvw ] khXo nwm kl qwrny nwnk dyvw ]”
AMq : “ieiq sRI nwm cirqR ikRq jIvn isMG bydI sMpUrn ]
sMmq 1918 imqI swvx 25 pMjI ]”
229
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ ibRCwvil ilKXqy ] dohrw ] bRhm AsuB suB klpqr
ibidAw gur kiv jwn ] ibRCwvil vrnn krO pwd pdm jug mwn ]”
AMq : rcnw ADUrI hY ] “cMdn cMdn suK qhY qum ibn sB duK dyqw ] auq bl duKih
pRhwrnI kXo bYqI jIaU lyqw” ]
ies qoN A`gy cwr p`qry KwlI C`fy hoey hn ]
230
ShId ibdr dI vwsI dw ipCY sYx Bgq dy Avqwr Qw ]4] Drm isMG hTIlw jt
isK hsqnw pur dI vwsI dw ipCy DMny Bgq dw Avqwr Qw ]5] ihMmq isMG JIvr
isK jgn nwQ dI vwsI dw ipCy bMDk dy Avqwr Qw ]6] ien ko pwhul dI Aru Awp
BI leI ]
AMq : “rwm isMG, PqY isMG ] dyvw isMG, eIsr isMG, tihl isMG ey pwcoN mukqy Bey ]
bol vwhgurU jI kI Pqy ] ilKqy pVqy suxqy lwhyvMdy hovn ] 1 ]”
ies qoN A`gy iek nusKw iliKAw hoieAw ]
231
ifTosu jwie kY krix plwv kry pukwry ] gil ivc lIqw ikRsn jI Avgux kIqy
hirn icqwry ] kir ikRpw sMqoiKAw piqqu auDwrx ibrdu bIcwry ] Bly Bly kir
mMnIAin buirAW dy hir kwju svwry ] pwp krydy piqqu auDwry ]23] dis 10 ]1]
ieku vwr BgqwvlI kI ]
232
ArQ….. ] ieiq sRI mq inrml pMQ pRivs† qwrw hir ricqw vwhguru sbdwrQ
tIkw suBw smwpq ] 1 ]
233
lyKk : hwSm
smW : sMmq 1905
p`qry : 1 - 53 A
Akwr : 14.5X15.5 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl [hwSIAw dovyN pwsy do do lkIrW lwl
lkIrW [ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [ ilKweI suMdr hY keI pMinAW qoN ieM\ jwpdw
hY ik poQI iB`jI hoeI hY ikauN ik nukrW qoN Pty hoey pMny nUM vwDU kwgz lgw ky joiVAw
hoieAw hY [ kuJ pMny, AKIr ivc nukrW qoN Pty hoey hn Aqy Ksqw hwlq ivc hn [
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ SIrI Prhwd kI bwrqw ilKXqy ] ipRQmy ausiqq
swihb dI ]
AMq : iksy Cf dlIlI hwSm nw kr AYf pswry ] qUM kI isPq aunW dI krsy jo rb Awp
svwry ] ieq SIrI Prhwd kI bwrqw smwpqM ] sMmq 1905 imqI jyT dI 6 ] ] ] ]
]]
234
p`qry : Kulw p`qrw (skrol vWg)
vyrvw : iek p`qrw skrol vWg ; isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW [
Awm vyrvw : skrol, iek p`qrw bVI Ksqw hwlq ivc hY isAwhI vI bhuq iP`kI, swP pVIH
nhIN jWdI, AMq vI bhuq Ksqw hwlq ivc, PitAw hoieAw hY rcnw ADUrI jwpdI
hY [
235
AMq : “dohrw ] mwDv n`l kI kQw Xih ib`kRm kI rq cwr ] pF kI cYihq Drm so Xih
imqR br swr ] dohrw ] jp jg mo jwpIAY kIjY pRaupkwr ] Bv jgqn byrhÍY sMq
suno icq Dwr ] 5701 ] ieiq sRI qwsupwny mwDv nl kQw suB msq]”
AMqlw pMnw PitAw hox kwrn, ilKweI spSt nhIN hY [
236
AMq : …Xy XwrIAW hor KuAwrIAW nI eyh qw AMq smy qj jwvxgy ] jdo jwn vjUidE
inklUgI KPn sIv ky qurq pihnwvngy ] kFo kFo svyrVy murdy qweI Tor Tor ky qYnMU
jlwvngy ] sweI dws AwKy BWfw BMn ky jI Gr Awpxy nU auT Awvxgy ] 30 ]
237
h`Q ilKq nM : MS 586 h
isrlyK : bwrW mwh KYry swh kw
lyKk : KYry swh
p`qry : 42 a – 48 A
Akwr : 16X25 s.m. ilKq: 12X19.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : ] AQ bwrW mhw KYry swh kw ilKÎqy ] < siqgur pRswid ] dohrw ] AswV mY
ibnqI kry KYry swh ADInw ] qum ibn ibAwkul nYn hY jYsy jl ibn mInw ] gIAw
mwlqI CMdu ] AswV mY sovy prI sB KÍwb dyKy kwmnI ] AMbr invy ibjlI iKvy duK
dyh dUnw dwmnI ]…
AMq : …jubwbu ] Pwgun khY AweI QI horI idn hUAw Qw aumwrw kw ] aus…..
238
vyrvw : KulHy p`qry, iek sPYd kwgz ivc lpyty hoey [ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-11
hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk, ilKq suMdr[ swrI rcnw dy p`qry iek kwgz
ivc lpyty hoey hn [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ dS mudRw nwmnI ] gIXw mwlqI CMd ] sun mhw mudRw
mhw byDc KycrI jwlMDrY krI ]”
AMq : “guru kI krxI kwho Dwvhu ] guru pUjw my sB kI pUjw ] gur smwn koeI dyv n dUjw
] guru rwsI Bo krqw rwjI] kwj jwl kI clY n bwjI ] guru nhIN BUKw qyry Dn kw ]
aus pw Dn hY nwm rqn kw ]”
239
AMq : “qyry aupr sRI prmysr Bgvwn jI dI ikrpw BeI hY ] qUM Awpxy mn mih koeI
ic`qw icqvnI n kr jp sRI Bgvwn jI kwrj suPl Plihgw ] pRICw sRI gurU Arjn
swihb jI kI sMpUrn hoeI ]”
240
hY [ rcnw dy SurU ivc Aqy AKIr ivc kuJ nusKy ilKy hoey hn [iesy pMny aupr sMmq
bwry ieM\ iliKAw hoieAw hY ] sMmq ds Astw igno bhur AT`qrw bIqw ] ikXo igRMQ
pUrn Bly gunI pFih Dr cIqw ] kiv sMqoK isMG, ismr gur kry suibh nIl kMdw]”
AwrMB : < sRI vwihgurU jI Pqy hY [ EAis† siq sRI gxyswX nm: AQ nwm kos gRMQ ilKqy
] kibqu ] eykOkwr auqpq siqgurU moihmq jgq Bgiq dyq krq auDwr hY ] nwnk
jI dMB KMf ibGn ibnwsn jy dwsn giqkwr is`K ihqkwr hY]
AMq : ieiq sRI nwm kos igRMQy iqRqIAw kos smwpqM ] msqu suB msq ] sMmq 1925
mhInw sudI 6 idn jumw, sMgrUr mY ilKw hY [ AqR isMG qnuj BweI swihb gurdXwl
isMG igAwnI AnMdpurIey ky nY ] BUl cUk bKsxI jI ]
241
AMq : “poQI sYn suK smwpqm ] sMmq 1909 AMimRqsr mY srdwr dysw isMG kI smwDy
bwby Atl pws sukl pKY nOmI poQI ilKI ]”
242
ivc hox kwrn Pty hoey hn Aqy ilKweI aupr vI ies dw Asr hoieAw hY [ poQI dy
SurU ivc Aqy AMq ivc kuJ p`qry ies poQI nwl sbMDq lgwey hoey hn ijnw aupr
p`qrw nM : AMikq bwAd ivc kIqw igAw hY [
AwrMB : “< siqnwm krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sMBau sRI siq gurU
pRswid ] svYXy ] ausqiq sRI gurU swihb jI kI ]
qQw sRI gurU imhrvwn pUrn purK kI ] qQw sRI gurdyau hir jI siqgur jI kI]”
AMq : “ieh jnu qumro jwcko jn dws inmwxw ]
inq jwcau hir nwmu jsu jn dyhu sujwxw ] hir jn FwiF ss krY inq krI klwx
kIno ByK blwie kY muih JUTw bwxw ]
kusl dws jn rwKIAY kir Awpxw Bwxw ] ------
nwnk pMQI jwcko dws kusl inmwxw ] ikRpw idRsit jn Drhu jn qumro mwxw [
jwck dIjY nwmu dwnu js krI rbwxw ] vwrW sMpUrn ilKIAW
gur pRswid ] shI rwm siq ]”
243
vyrvw : ijld g`qw rYksIn auKVI hoeI[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN[ dupwsIN KVy
ru`K do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIrw dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw- 8 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, hwSIey ivc nIlI isAwhI dI ilKq, nIlI isAwhI PYlI hoeI,
282 A qoN 285 qk sMsikRq dy kuJ slok ilKy hn [ smyN bwry 251 A qy ieMj
iliKAw hY, “sq As† dsM suB sMbq mY pun iqRMsq pwc gey ADkweI ] hwSIey ivc
iksy skwlr ny imqI sMmq 1835 ilKI hY [
AwrMB : < sqigur pRswid ] sRI rwmwXw nm: ] AQ moK pMQ pRkws surj gRMQ ilKqy ]
svYXw ] Xw jg mY ijn ko pd pMkj syvq nIq sury sÍr BwrI ] Aaur su rwg n
syvq hY Aru jwih BjY Bv mY muKcwrI ] qwq Bjy jg mwq Bjy puin jwih mnwie
ijqy iqRprwrI ] sogx nw iek hoie pRsMn ghy pd bMdn Byt hmwrI ] 1 ]…
AMq : …iqn kOn aupwiX n pwie Dro kCu lwiek nwih ipKo jg swry ] kr joV BlI
ivD dMf smM pd pMkj mY bhu bMd hmwry ] 92 ] ieq sRI mq mwn isMG hrcx
isKÎq gulwb isMGyn gOrI rwie Awqmjyn ivrcqy moK pMQ pRkwsy ivdyh mukq
inrxXo nwm pMjmo invws ] suB msq ] 5 ]
244
lyKk AnukRmixkw
AnwQpurI 379h
AYdl 345c
245
swhb dws 539a
swDU jn 305
swvxXwr 345 T
suMdr 459 a
246
hjUrw hrI pMck 352C
247
gxySw isMG bydI 547A
crxdws 418
jsibnod 311A
248
jYml dws 462
jog˜mq 371
dl isMG 577
dwlIXwn 323
idqdws 312T-F
Dwr 597a
249
nQw isMG 354e
inhwl 555a
250
pRhswd, kvI 501h
ibRMd 565
mn rwKn, kb 525
251
mUl isMG 345s, 412a
myG 321A
rs puMj 317A
252
isrlyK AnukRmixkw
253
Awsv bxwauxy kI ibiD (swilhoqR) : kysv dws pu`qR nYn suK 329
Awqm ivcwr 551 a
Awid sRI gurU gRMQ swihb jI 380, 381
Awid kQw rmwiex : rwm cMd 434
Awid kQw rwjy BrQrI kI 538 e
Awrblw pRmwx brnnM (iesqrI lCx) 326
AMimRqsr ausqq 448 k
eyk slokI rwmwien ] : guridq isMG 539 e
s`sI punMU (bYNq) : kiv lKUhsw 318 A
shrPI : rofw rwm 314 e
shMsRnwmw (mwrU mhlw 1) 402 s
smbRiq 387 |
smudRk BwKw 563 A
sRDw pUrk: jogRmq 371
srb swir sMgRih : rwm idAwl 455 a
srb ividAw inDwn 444
sRbMgswr : rofw rwm 314 a
sRDw pUrk : jogRmq 371
sRI Awqmyhy pRmwrQ (siq icq AwnMdie nmih) 368 s
sRI AMimRqsr AStMk : nwrwiex isMG 347 J
254
sRI Ssrwnn ikRddM isv sdgux jwq : nrYx isMG, pMfq 352 a
sRI s`q nrwie Bwsw : jvwhr lwl, kpUrQlIXw 568
sRI siq ADXwqm rwmwXxy–(AiDAwqm rmwiex):gulwb isMG 317 a
(kiv)
sRI spq slokI gIqw 328 A
sRI srody slok 357 A
sRI sUrX purwx 554
SRI sMkr AStMk : nwrwiex isMG 347 T
sRI ikRsxw stk : nrYx isMG, pMifq 352 s
sRI ikRs˜ swihqX isMDU : AmIr dws 547 a
sRI gIqw grMQ (gIqw mhwqm ny) : siq srn 543
sRI gur iblws pwqSwhI 10 350
255
sRI Bwgvqy ds skMd (BwKw tIkw) : ACr isMG, bydI 367
sRI mhWBwrQ pRbxy (AsvmyD biKAwin) : kib (kvI) thkn 488 a
sRI mq AiDAwqm rmwiexy : gulwb isMG 374
sRImq nwnk dyv suq sRI cMdRw s†k : nrwXx isMG, pMifq 352 h
sRI mq Bwgvq mhwqm : nwnk, kiv 553
sRI md Bgvq gIqw 397, 572
sRI mnu mwns pRvwh (rwjnIq gRMQ BwKw) : swihb imRigMd, kiv 514
sRI rqn jog 357
sRI rwm cir`qR mwns (qulsI rmwiex) 361
sRI rwm cMdrw s†k : nrYx isMG , pMfq 352 (e)
srukqwvlI : hirdieAwl 563 a
slok kbIr jI 482 A
slok kMbIr jI kw (kbIr jI kw) 349 c
slok Bgq kbIr jI ky 445 |
sveIXy 482 e
svXy – pwqSwhI 10 349 s
256
swKI sukudYiv kI 349 j
swKI gurU bwby nwnk jIau kI 402 c
swKI DrU – prlwd kI 349 \
swKI inrMkwr 485 e
swKI pwiqSwhI dsvIN jI kI (joqI joq smwvxy kI) 351
swKI BweI Afx jI kI : DMnw isMG, BweI 353 A
swKI BweI gurdws jI kI, vwr XwrvIN; isKw dI Bgqmwlw BweI 463 s
mnI isMG vwlI, gurUAW kIAw swKIAW
swKI mhlw 1 ] (gosit gurU bwby nwnk Aijqy rDwvy nwil hoeI) 542
257
ishrPI mn msqwn 398 A
ishrPI rwmwXx : nwrwiex isMG 387 s
isrPI [sIhrPI] : Amr isMG 325
isrI rwg kI vwir (mhlw 4) 349 g
258
supn AiDAwie : gulwb isMG, kiv 526
sumn iblws : Pqy isMG – pitAwly vwly 534 A
surBI 433 h
suvsq sRI aupmw jog pUjwmI 445 K
sUr swgr kIAW idRs† kMUtw : sUrdws 387 j
sUrj ausqiq (sRI AsmyD ibiKAwnw) : tYhkn (kiv tihkn) 328 e
sYn suK : dysw isMG 596
soriT kI vwr – pauVI solvIN 464 A
sMshr suKmnw pwiqswhI 10 394
259
ihq aupdys : qnsuK 458, 544
hunr pMck nIqImX : nwrwXx isMG 352 |
holw (holy dw pRsMg) : nrwiex isMG 387 g
ks†wvlI BwKw : nwrwiex isMG 387 F
kQw suKdiv jI kI (kQw suKdyv jI kI) : kwhn isMG 504 A
kQw suKdyv – jnk jI 538 a
kQw kbIr gusweI kI : kwhn isMG 504 a
kQw rwjw PUl kI : inhwl 555 a
kQw rUp bsMq 521
kQw lv kus kI (sRI BwrQ prbxy AsmyD biKXnw) : thkin 395 A
kibq 501 A
kibq gurU aupmw ky : pRqwp isMG 448 h
kibq : pRhswd kvI 501 h
kibq rMg (iqvshwvI BwKw): sIqw rwm 336 A
kibqHw 379 s
kibqw hunr : nwrwXx isMG, sMq 363 s
kibqu 414
ikRSnw Avqwr iekIsmo Avqwr kQny ] 490
klkI Avqwr svXy 445 j
klpqMqr 313
kiv ipRXw stIk : hrcrn dws 493
kivqw – SbdwrQ 362 a
kwdysI (iekwdsI mhwqm): invwhU rwmu 364
kwPI : Swh husYn 445 \
kw&I bwby nwnk jI : gurU nwnk dyv 345 J
kwibq 362 e
iksw sohxI myhIvwl : hwsm 442 s
260
ik`sw jmwl kw, ihkmq 303
iksw rUp bsMq : jYml dws 462
kutMb srsÍqI BwKw 460 A
kyril pRSn joiqs : nwrwXx isMG, sMq 363 a
kok swr 457
korVy : mohr isMG inrmly AnMd purIey dy 398 e
Kt sMpq sunw Kt nwm 368 h
iKAwl joq sjn mlg nk : nwrwXx isMG, sMq 363 e
KymykMqUhl gRMQ 320
gaU isMG sMvwd : dyvI dws 582
gxyS As†k : dolq rwie 518 A
gXwn srodY 357 (e)
gXwn srodY : crn dws 561
grgwrX ‘joiqs swr’ (ivcwr BwKw) : nwrwXx isMG, sMq 363 h
grB gIqw 392, 463 k, 538 A
igAwn sRod : inrMjnI, sMq 312 a
igAWn srod mhlw pihlw 354 k, 357 a
igAwn srod mhlw 1 : nwnk dws 330 a
261
gIqw swir 328 a
gIqw swru 459 e
gIqw igRMQ ATwrW iDAwie, sRI muKvwk pwqswhI 10 569
262
gurU AMgd dws AstMk : nwrwiex isMG 347 A
gurU hrgoivMd dws AstMk : nwrwiex isMG 347 k
gurU hir ikRsn AstMk : nwrwiex isMG 347 g
gurU hir rwie AstMk : nwrwiex isMG 347 K
gurU goibMd isMG jI dy kvIAW dI kwiv rcnw 448 a
gurU goivMd isMG AstMk : nwrwiex isMG 347 |
gurU qwrw hir AStMk : nwrwiex isMG 347 t
gurU qyg bhwdr AstMk : nwrwiex isMG 347 G
gurU nwnk dyv AstMk : nwrwiex isMG 347 a
gurU rwm dws AstMk : nwrwiex isMG 347 s
gosit AMgd jI kI 402 g
gosit kMbIr (kbIr) gusweI jI kI 402 K
gosit jm kbIr kI 401 A
gosit inrMkwr qy bwby nwnk kI 486
gosit (bwbw nwnk jI kI) 379 e
gosit bwby nwnk kI 402 e, 402 k
gosit bwby nwnk jI (kMbIr nwl kIqI) 402 G
gosit bwby nwnk jI kI gurU ANgd nwl hoeI 401 a
goSit bwby nwnk jI kI jpu prmwrQ jpu ArQ lwil]1]AnUp 483
mMqR] : gxys imsR (ngr mlOd)
goSit m`ky dI 588
gop igrw gurU dsmys A`gy : nwrwiex isMG 393 A
caupeI 445 h
cqur dws ilMg mhwqm vrnn : myG imRigMd (myG isMG) 539 k
crn dws jI kIAW KuSIAW : crn dws, sMq 586 a
[ cilqR nwmw ] : gupwl (dwdU pMQI) 445 g
cwxkw swsqR BwKw 330 k
cwxwk sWsqR BwKw 491 A
263
cwxwkw swsqR (cwxwky BwKw) (cwxkIAw) 369 a
icikqsw swr : Awqmw isMG 454 A
icq iblws (bwvn AKrI) : gurmK isMG soFI 536
icqR iblws : AMmRq rwie, kiv 443 A, 556 e
cokuVI kibq : nwrwiex isMG, sMq 366 s
cObIs Aauqwr [Avqwr] ]pwqSwhI]10] 463 a
264
ijMdgI nwmw ]qsnIP] : BweI nMd lwl 464 k
jIvn cirqR gulwbdws mwJI vwly 304
judweI nwmw lylI v mjnMU [lylw mjnMU] : nwrwiex isMG, swDU 387 \
jYiqisrI kI vwr mhlw pMjvw : myhrbwx 349 g (e)
jog j`s pRkws : kiv swhb imRigMd 517 A
jog mIj mMqRa kw 357 s
joqs : sODw 500 A
joqk ibdXwXwny njUm ielm 570 A
joiqS swr rqnI gRMQ 308
jMgnwmw Swh mhuMmd dw : Swh mhMumd 345 x
jMgnwmw isMGW qy PrMgIAW : Swh muhMmd 403
jM\ idAwl isMG : idAwl isMG 345 F
fyvfw rofw rwm : rofw rwm 314 K
qsnIP BweI nMd lwl jI ] 464 h
qqÍ AnusMDwn 551 e
qrk sMgR BwKw 551 A
qrn qwrn AStMk : nwrwiex isMG 347 \
iqRBMgI CMd : rofw rwm 314 s
ds mudRw nwmnI 589
dsm gRMQ : gurU goibMd isMG 382, 383
dsyst guru disk–(kibq) : nwrwiex isMG 366 e
drbwr icqRwvlI, mhwrwjw hIrw isMG nwBw : prym isMG 524
doRpqI cirqR 539 s
idn swvx : swvX Xwr 345 T
duAwds skMD gurbnswvlI 330 K
durgw sqk (AsqoqR BgvqI jI kw) : rwie dOlq rwm, kvI 515 a
durgw pcIsI : dolq rwie 518 s
265
duvwds mws ko PilAw 321 s
dohry qy svYXy : hwkm isMG 312 \
dohwvlI cwlIs : mlUk isMG, qrnqwrinXy 393 e
dohwvlI ds gurU : nwrwiex isMG 347 C
dMpiq iblws (kbIr bwxI) : sisj ipRigMd 333
Drmw Drmiv pwk pRsMsw pMck : nwrwXx isMG, pMfq 352 k
nsIhq nwmw : mohr isMG inrmlw, AwnMdpurI 398 a
nsIhq nwmw : sMudr isMG 482 s
nrwXxw dnXon (vYdyv miq) isvM Xwjg cwiKlM mDym sRI swdnop 352 J
rwCMkw : nwrwXx, kiv
inRpiqnXpMck : nwrwXx isMG, pMfq 352 K
nwnk pRkwS 354 h
nwnk pRkwsu (rwg gauVI) 354 h
nwnk bMs pRkwS (kivqw) : suKbwsI rwm 384
nwm koS : gvwl kvI 533 A
nwm koS BwKw : sMqoK isMG, kiv 507, 594
nwm cirqR : jIvn isMG bydI 571 a
nwm mMjrI nwmmwlw : nMd dws 443 e
nwrwXx swr sMgRyh cwikqsw : nwrwiex isMG 387 c
indwn gRMQ : jsibnod 311 A
inpUlIn [npolIAn] bUnwpwirt : suq gOrI dws, kiv 531
nIqI pRboD (hkX hdwXq nwmw) : nwrwiex isMG 391
nusKy (dvw dwrU) 337
nMd pRkwS sq shwie : dl isMG 577
pscwqwps†k : nrYx isMG, pMfq 352 A
phylI sMgRh 597 a
pdm purwny kwrqk mhwqm (sRI ikRsn) 370
266
pRsqwr pRBwkr : rs pMuj 317 A
pRsn ivcwr 411
pRsnoqr BwKw (rqnmwlw) : rqn hrI 443 a
pRikRq swrody 341 A
pRcI pRym AMboD jI 440
prcIAw pRym BgqW kIAw-pwqswhI 10 (pRym AboD poQI) 349 e
pIiCAw 395 e
pRIiCAw guru Arjn jI kI : DMnw isMG, BweI 353 h
pRym AMboiD, pircIAW (prcIAW) pyRm BgqW kIAw 377
pyRm suDwkr gRMQ 448 g
pRym pcIsI : swhb dws 539 a
ipMgl swr : swisj imRigMd 556 h
ipMgl swr (BwK rUp dIp): rwm isMG, BweI 368 e
ipMgl ibRiq bwitkw : nwrwien isMG 387 G
ipMgl BwKw : rUp dIp 556 s
ipMgl rUp dIp BwKw : jY ikRsn BOjgI 443 k
ipMgul : mn rwKn, kb 525
puQI sRb Dwqw ky AnUpwx kI (poQI srb DwqW ky AnUpwx kI) : 306 a
srUp isMG
purwqx jnmswKI : bRhmdws, swD KtVy vwlw 506
267
pUrn klw ikRs˜ : jIvn isMG 571 A
pUrn Bgq : kwdrXwr 447
pYNqIs AKr 312 j
pYNqIs AKrI svrUp boDnI 393 a
pYqIs AKrI mhlw 1 502
268
bwxI pwqSwhI 10 (jwpu) 386
269
bwrw mwhw lylw mjnMU 387 t
bwlboD : swhb imRigMd 517 a
ibsn pqy sRI iksn dyv jI 312 |
ibs˜ purwn BwKw (ibSn purwn) 322, 379 a
ibhwrI sqseI : ibhwrI dws 558
ibhwrI siqsXw tIkw (spq sqkM) : ibhwrI dws 540
ibcrqM BgauqI CMd Kstky : gurU goibMd isMG 330 e
ibcwr swgry : inscl dws 480
ibprX AlMkwr : sMudr dws 570 a
bu`ly Swh kI shrPI : bu`ly Swh 345 \
bydI, sMBUj imRigMd (gxysw isMG) : iSMgwr Sqk 547 A
bol bcn gurU Amrdws jI ky 349 K
Bgq drsn kI swKI : DMnw isMG 353 e
Bgqmwlw 537 A
Bgvq gIqw 330 s
BBUq mqR bwby nwnk jI kw (mMqR qMUby kw) 312 g
BweI rwm idAwl dI bwxI : rwm idAwl 455 A
Bwgvq mhwpurwx pMcm skMD 488 A
Bwrq purbxy 399
Bwvr swimRq : DMnw isMG, BweI 353 k
mhwkv (mhwkwv) 510 a
mhwBwrq : bKsIs isMG 327 a
mhW Bwrq sBw prbxy BwKw : AMimRq rwie Bt 523
mhWBwrq BwKw : swDU jn 305
mhw rmwiex tIkw 375
mihmw rwm jI kI, mhwBwrQ purwx : syvY isMG 446
mhUrq icMqwmx : sODW kvI 499 A
270
mhUrq icMqwmix : Awqmw isMG 454 a
mdn cMdRodX (qMqR mMqR vYdk nwm-cqurQ pRkrx) 339
mnmwn moickw stk pdmys hir : nwrwXx isMG 352 (G)
mnohr sqk (kwPI) : kwSI rwm, pMfq rswldwr, Brqpur 501 a
mXUr icqR gRMQ BwKw 448 A
mwJW : s`iq dws qpsI [qpsvI] 463 h
mwJy dIAw j`tIAW, kibq 362 A
mwDv nl : ssj imRigMd 585
mwn mMjrI nwm mwlw : nMd dws 307 a, 556 a
mwn mMjrI Xg : buD isMG 571 e
mwrkMfy purwxy kw prmwrQ 485 A
mwrU mhlw 5 shMsRnwmw 402 h
271
mMgl crn (nwrwiex ko ismrxwqmk ikSn kwiv) 309
mMqR ssqR bMd kw : moqw isMG 552 a
mMqR bwby sRI cMd jI kw 312 G
mMqr rwm jI kw 328 h
Xog drSn – pRwxwXwm 587
Xog visst 487
rs dIpkw : Bup guridq isMG 510 s
rs ibnod cMdRkw : audYnwQ, kivMdr 510 A
rs mMjrI : sMBU nwQ 497
rs rMg : gÍwl bMdIjn, kvI 560
rsk pRkwS (dkyn imib buD BwKw) mdRm kumwr Awqm jyn 311 e
rsk pRboD : gulwm nbI rslIn 498
rsk ipRXw tIkw : sUrq, kiv (tIkwkwr) 494
rswnMd lYhrI iblws 510 e
risk kib`q : myG isMG 539 K
rqn mwlw 357 K
rml rhsX BwKw : kwn isMG 516
rwg mwlw (gur swKIAW) 312 f
rwg rwmklI igAwn sord (mh`lw 1) 357 a
272
rwmw AsÍmyG (pdm purwx) 592
rwmw AsvmyD BwKw (pdm purwxy pqwl KMfy) : ibAws, irKI 346 A
(ivAws)
rwimklI kI vwir (mhlw 3) 349 g (k)
vwrqw 306 s
vwrW igAwn rqnwvlI : BweI gurdws Bly 463 A
ivSiSt AStMk : nwrwiex isMG 347 f
273
ivsn purwx : gMfw isMG, BweI 355
ivcwr swgr tIkw 356
ivcwrmwlw 354 a, 496
vYd pRkwS : ibRj lwl 324
vYd mnorQ 310
vYidk nusKy 389
vYdMgI Aqy nwVI pRICw (vYdk – ihkmq) 331
vYiD pRkwsy : sRI rwm shwie spu`qr gxys dws 324
vYrwg pRkrx 358 a
274
h`Q ilKq nM : MS 901
isrlyK : dsm gRMQ swihb
p`qry : 1 a - 504 a
Awkwr : 36 X 32 s.m. ilKq : 22 X 25 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; hwSIAw pihly siPAW aupr
lwl, kwlIAW lkIrW KVy ruK; bwkI siPAW aupr do do lwl lkIrW ivckwr kwlI
lkIr; sqrW pRqI pMnw-19 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dy SurU ivc 4-5 p`qry hwSIey vwly KwlI, aus qoN bwAd p`qrw nMbr 1 qoN
qqkrw id`qw hoieAw hY, jo p`qrw nMbr 6 a q`k jWdw hY, ilKweI suMdr ku`J QwvW
qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ keI p`qry Pty hoey Aqy vwDU kwgz lgwky
joVy hoey hn [ gRMQ dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : <siqgur pRswid ] jwpu ] sRI muKvwk pwiqswhI ]10] CpY CMd ] ]qÍ
pRswid] ckR ichn Aru brn jwq Aru pwq nihn ijh ] rUp rMg Aru ryK ByK
koaU kih n skq ikh ] Acl mUriq AnBau pRkws Aimqoij kihjY ]
AMq : kys ibnw isr kutIAY icMgwVy kvx Cofwie hY ] hukm mny pRB bKs ly ingurw
no eyhY shwie hY ] Pqy jMg goibMd isMG dl kotk kotK pwie hY ]1] dohrw]
Awswn kru bRhmn nw prsy pg jwie ] mm iqXwig dUjy lgY kuMB nrk mih
pwie ]1]
1
AQ Bgq mwl BwKw stIk ilKXqy ] tIkwkwr ko mMglwcrn ] CpY ] gur
gnpiq goivMd igrw crnn isrnwaU ] Bgq sujs kI cwh ipRQm suB dyv
mnwaU]
AMq : iBRq bwr bwr kr jor kY mWgq Xih bru sMq js ] jY ikRpw DWm jY sXWm ird
Bgq kml Al rUpvs ] ieiq sRI Bgq mwl mUl ikRq sRI nwBw jI kI tIkw
kiv kIrq isMG jI kI sMpUrnM ] suB msq ] suB msq ] ] ] ]
] sMmq 1897 mhInw swvx sudI dsmI ] pusqk sMpUrn hoeI bolhu sMqhu jY sRI
rwm cMd jI kI ]
sMq gurbiKC isMG ilK ky aupr kwlI isAwhI PyrI hoeI hY [
ies qoN bwAd do iqMn pqry KwlI hn [
2
AwrMB : 1 ]21 ] E o o o siqgur pRswid ] sRI rwm jI ] sRI mhw Bwgvq eykwdis
AskMD ilKqy suBMm ] BvqU ] sMq dws siq gur ky crxw ]
AMq : ieiq sRI Bwgvq mhw purwny eykwds AskMDy sRI suKdyau pRICq sMbwdy ] sRI
ikRsn bYkuMT pXwno nwm iekqIsvw AiDAwau smwpqM ]31 ] suB msq ]dohrw ]
ibkRm sMmq ds Ast sd qIs AiDk AO cwir ] hy ml ms mCrpoih bdI iqQI
dsvIN buDvwr ]21] ibrD AvsQw mo iliKXo suD sMBwr nhIN AMg ] lg mwqRw
sMBwr kY pVIE o o o igAwn pRsMg ]
3
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI hY , ilKweI suMdr, Aqy poQI dI hwlq TIk TIk hY [keI
p`qirAW aupr hwSIey qoN bwhr vI iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ sRI Bwgvqko dsm skMD ikRq kiv kIrq isMG
ilKXqy ] CpY ] sRI gurcrn sroj BRmr inj mn kiv kIno ]
AMq : bwr bwr ibnqI iehY jwc qhO suKrwis ] pRym Bgiq inj dyhu pRB kIrq
isMG lKdws ]54] ieiq sRI Bwgvqy mhw purwxy dsm skMDy suk pRICq sMbwdy
pRICq sMbwdy ikRq kiv kIrq isMG nwmcqur ds srgh ] 14 ] ieiq pusqk
sMpUrnM ]
sMmq 1909 ] bYswK sudI dsmI poQI sMpUrn BeI ] sRI rwm ikRsn jI sRI rwDy
ikRsn sRI nMd nMdn jI sRI gopwl jI shwie hovY ] ] ] ]
ies qoN A`gy iek pMnw KwlI Cf ky Agly p`qry qy kuJ sqrW ilKIAW hoeIAW hn[
4
lyKk : rwm isMG
smW : sMmq 1913
p`qry : 1 a - 136 A
Awkwr : 25 X 14 s.m. ilKq : 21 X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy, do do
lwl, do do kwlIAW, ivckwr iek pIlI motI lkIr [ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, Aqy poQI dI hwlq TIk TIk hY [hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
hY[ keI p`qirAW aupr hwSIey qoN bwhr vI ilKq kIqI hoeI hY [
AwrMB : < o siqgur pRswid ] EAM suAsiq sRI gxyswieMnm: ] sRI Bgvq gIqw
ilKXqy sRI ikRsn Arj˜ sMbwdu ATwrw iDAwie cly ] 18 ] eyk smY ibKY
kYeIlws prbiq aupr mhWdyau Aru pwrbqI kI Awps mY gosit BeI ] qW
gaurW pwrbqI pUCY hY ]
AMq : “sB smgRI Bogo kI ilAwie dInI ] Aru cqRBuj kO khw hy dyv jI Xih Bogu
qum Bogo jI ] qb sRI nwrwiex jI kihAw hy lCmI eyh ATwrvyN iDAwie kw Pl
kihAw hY ] so qYny sRvn kirAw hY ] ieiq sRI pdmu purwxy sqI eIsr sMbwdy
auqr KMfy gIqw mhwqmny nwmu Ast dsmo iDAwie smwpiq msq suBM msq ]
18 ] jyiT v`dI 29 jI iQq sqmI [
dsKq BweI rwm isMG qpI ] sMmq 1913 ] sRI rwDw pqI nmo nm : ] hir
hir hry hir hry ] ] ]”
5
sMmq Twrw sY ivKY qw pr cOds jwn ] tIkw kInI poK idn gur dsmI
Avdwq ] sukl p`K”
poQI dy AKIr ivc ieMj iliKAw hoieAw hY jo auprokq rcnw nwl sbMDq
nhIN hY “BrqrI sMpRdwie ] ipqw kw nwm gMDR sYn mwqw cMdRwvqI ] mIrw
crvydwr] lwKw swmwinAw ipMglw iesqRI ] lGUBweI ]”
6
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, p`qry Ksqw hwlq ivc hn[pr ilKweI pVHn Xog Aqy
suMdr hY ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ ishrPI sweI dws kI ilKqy ] AlPu AwieE
vwsqy Gitxy nU ieQy Awie ky mUl gwvwieE eI ] JUTy lwlcw dy ivcu lgky qUM
Blw kMmu nw koeI kumwieE eI ]”
AMq : “bid PYlIAw nwl ipAwru qyrw iPry bMdgI Qo mgrUr BweI] sweIN dws nw
Awvdw KOP qYƒ ahu dyKdw iniq hwjUr BweI ]30 ] srPI (ishrPI) sweI dws
dI smwpqM]1]”
7
Awkwr : 20 X 14 s.m. ilKq : 16 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, bwAd ivc bMnI hoeI; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[
hwSIAw swrI poQI ivc cwry pwsy do do kwlIAW lkIrW do do kysrI lkIrW Aqy
ivckwr iek motI kysrI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : pihly p`qirAW dI bwAd ivc kpVw lgw ky ijld bMdI kIqI hoeI[ kuJ p`qry
KwlI hn [ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY ] hwSIey qoN bwhr vI
ilKweI kIqI hoeI hY[ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk hY [ keI p`qirAW
dy AOKy Sbd ArQ hwSIey qoN bwhr ilKy hoey hn ]
AwrMB : < siqgur pRswid ] sRI gxyswXnm :] dohrw ] dyvI mwqw swrdw srd ieMdu
sm hws ] bMdo pd pMkj sdw kro sumiq prkws ]1] sMkr CMd ] gx nwQ dws
invwie msqk bMdnw pg Dwr ] krXo chy aur rwm ko js dyhu buiD audwr]
sur gur kry sur rwj kwrj pwdkM jmnwie ] hy rGMnwQ AnwQ ky my DIr bIr
shwie ]2] svYXw ]
AMq : “jwpd pMkj nIr lih bMDn dIey invwir ] mwn isMG gur ko nmo BXo igAwn
Avqwr ]51 ] gRh Agin vsu cMd puin sMbq AinMd Dwr ] dsmI kqk sudI
suB surwDIs gurvwr ] 52 ] ieiq sRI mq ADÎwqm rwmwiexy aumw mhysur sMbwdy
auqR kWfy bYrwiT vrnxo nwm nvmo iDAwid ]9] suBm Bvq ] sRI rwm ] sRI rwm
sRI rwm ] sMmq 1907 imqI jyT dI pihlI 1 poQI spUrx hoeI ] ilKI ksmIr
ivco ] ilKweI hIrw isMG ny ] ] suBM Bvqu ]
8
AMq : ieiq sRI hircrn dws ikRq ibhwrI ibricqy spqsqI tIkw hir pRkws sMpUrnM
]1 suBM Bvyiq ] dohrw ] sMmqu nB pun pWfvM nwQ rsw ko jwn ] vwr som m`Gr
sudI iqQ Ks†m prmwn ] sÍYXw] Bul Cmo hmrI ikrpw kir hwQ ko joV mY bMdln
DwrUM ] kwbXw kw gRMQ ilKXo Apny kir nwm hY gMgw jI nwQ pukwrUM ] kwgj TIk
lgy ksmIr ky swhI AOil`Kn KUb suDwrUM ] ngr hWs ky bIc rhy hm ibdXwDyn
kry ihqDwrUM ]1] = ] = ]
9
Awkwr : 16.5X 20 s.m. ilKq : 13 X 18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw,AMbrI; isAwhI nIlI Aqy kwlI; hwSIAw cwry pwsy iek kwlI
lkIr[ sqrW pRqI pMnw-17 hn[
Awm vyrvw : poQI dI kwnI bdlky rcnw ilKI hoeI hY [ ilKweI D`ibAW vwlI hY , keI
pMinAW aupr nIlI isAwhI nwl vI rcnw kIqI hoeI hY poQI dI hwlq Awm krky
TIk TIk hY[
AwrMB : < Em sRI pRmwqm nmh ] AQ auqr pRSn ilKy qy [ isKW ny gurW pws jw ky
pRSn kIqw [ kI hy guro jy mYN jwnw isKW kol qW kihMdy hn [ gurUduAwry ivc
AwieAw kr qy drbwr swihb ƒ m`Qw tyikAw [ qy sqnwm sRI vwihgurU sqnwm sRI
vwihgurU kirAw kr qW qyrI BgqI pUrI hovygI [ hy guro jy mYN jwnw ihMdUAW kol qW
kihMdy hn mMdr ivc AwieAw kr [ qW qyrI BgqI pUrI hovygI [ qy iSvw ƒ m`Qw
tyikAw kr [ qW qyrI BgqI pUrI hovygI[ qy rwm rwm kirAw kr [ qW qyrI BgqI
pUrI hovygI [
iesy qrW hI A`gy muslmwnW Aqy eIsweI Drm bwry vI v`K v`K iliKAW
hY[ Aqy auqr - pRSn ilKy hoey hn [
AMq : “ gur aupmW mihmW qumrI brn nw swkUM [ hy gur dINn idAwl [ hUM bwlk
qum ipqw hmwry [ igAwn kIE q`qkwl [ AOr pdwrQ mOrw jwƒ [ Amrq pRym
qumwr ] isMG juhwr EV inBwE o dIn idAwl murwr ]24 ]”
A`gy fIzweIn bxwieAw hoieAw hY [ Aqy aus qoN Agly s`Py auqy ihMdI ivc ‘jY
mhwrwj kI’ ilKky sRI gulwb dws syvk sRI mwn sMq pRBU dws mhwrwj jI dw
syvwdwr rwm dw iliKAw hoieAw hY[ Aqy aus qoN bwAd iPr fIjweIn bxw ky E om
----E om Aqy ilKqMm rwm dws iliKAw hoieAw hY [ ] ] ]
10
gurU goibMd isMG jI ]10]” ies qoN bwAd dsW mhlW kI ausquiq ky slok ilKy
hoey hn ]
AMq : “ aus AsQwn ko dyiK kr gurU icq Awvqw hY ] jo jIv aUhw jwqw hY so srb
pRkwr pRsMnqw kau pwvqw hY ] Punhw ] syvwdws audwsI kInI prcI ] guru
ausquq poQI pRym ky sr crcrI ] guru ausqqu byAMq Agm Apwr jI ] kuC Apny
Bly kau kInw CudR aucwr jI ]1] 38] 55]
bolo BweI jI vwhgurU ] swKIAW dsW mhlW kIAW sMpUrx hoeIAW ] sRI siqgur
pRswid ]”
11
AMq : “jogI Qky kih jYn QkY khY irKqwps Qwk rhy Pl KwqY ] sMnXwsI QkY
bnbwsI QkY ju audwsI QkY bhu Fyr iPrwqY [syKR mswiek AOr aulwiek Qwik rhy
mn mY muskwqY ] suMdR mOn ghI isD swiDk kOn khY aus kI muKbwqY ] ieiq sRI
Ascrj ko AMg spUrxM ] smwpqM ] bwby suMdr ]
12
pVn soD nwQ ] ilKwrU ky kuC nwhI hwQ ]dohrw ] mn kI vwg n hwQ hY dOrq
dih ids Aor ] AKr vD Gt soD kir qum pRIqm lyvo joV ] vwhgurU jI ]
sRI sqgurU jI sRI imhrvwn gurU jI ] lwie kMnw AKr Gt vD soD pVnw ]
] ] ] ] ] ] ] ]
13
Awkwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 11 X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : poQI iBjI hoeI[ AKIrly p`qirAW dI hwlq Ksqw Aqy keI QwvW qy hVqwl Pyr
ky suDweI kIqI hoeI [ hwSIey qoN bwhr vI ilKq kIqI hoeI [ ies Bwg dI rcnw
dy p`qrw nMbr SurU qoN SurU kIqy hoey hn[
AwrMB : < siqgur pRswid ] gurdyv dwdU pRswid bwbw suMdr dws jI kw ilKqy ]
gurdyv ko AMgu ] ieMdv --- du soj krI gurdyv dieAw kir sbd sunwie kIa
hir nyro] ijau riv ky pRgty ins jwqsu dUr kIE BRm Bwn AMDyro]
AMq : sMnXwsI Qky bnbwsI Qky ju audwsI Qky bhu Pyr iPrwqY ] syK mswiek AOru
aulwiek Qwk rhy mn mY muskwqY ] suMdR mOn ghI isD swDk kOn khy aus kI muK
bwqY ]553] Acrj k| AMg sMpUrxM ]34] ieq sRI sudR gMRQ cOqIs AMgw] pMj sY
iqvMjw pwT ]553
14
p`qry : 1 a-120 A
Awkwr : 14X 11 s.m. ilKq : 9.5X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI; vKryvyN leI lwl ; hwSIAw dovyN pwsy do do
lwl lkIrW[ ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw- 8 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg dy pihly pMny aupr fIzweIn bxwieAw hoieAw hY [
ilKweI D`ibAW vwlI Aqy hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI hY [hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY [ ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] E oAM sRIgxyswX inm : ] AQ ibMRd sqsXw
{sqseI} kw ikRq kiv ibRMid ilKqy ] dohrw ] sRI gur nwQ pRBwvqy hoq mnorQ
isD ]
AMq : “pur AnMd siqgur purI, bsq nwQ idn rwq ] jo drsY pwqk trY bsy qwih
suK swq]” ies qoN AglIAW sqrW lwl isAwhI nwl ilKIAW hn ] 699 ]
pVYH suxY mn mY DrY srY qwsu ky kmw ] jYsy hir ky nwm qy hoq sBI AiBrwm
]700] ieq sRI kiv ibRMd ikRq ibMRd ibnod siqseIX sMpUrn ] ]
ilKiqm purKwriQ dws ] guir gurU pRswid Byit ] sMmq 1912 jyiT mwsy 12 buD
suklw pKu iQq ]”
15
h`Q ilKq nM : MS 920 sMgRih
isrlyK : bbyk mwlw
lyKk : hrI rwm
p`qry : 1 a- 81 A
Awkwr : 16.5 X 10.5 s.m. ilKq : 12 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI; vKryvyN leI lwl ; hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI hox kwrn, pihly p`qry vI auKVy hoey hn[ keI p`qirAW
aupr hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY [hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
hY [keI p`qirAW dw hwSIAww,kwlI Aqy lwl isAwhI nwl bxwieAw hoieAw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid AQ bbyk mwlw sMq hrI rWm ikRq ] pwr bRhmu ko
nmo] sMqn ko nmo ] gur kO nmskwr [ jigAwsI kI Bwvnw khI hY ] audws
rihxw BgwqW ibrkqW qW sMqW kI cwh krnI ]
AMq : “ieq srgux Bgq kr kwl kw gMmu dUr nhI hoq ] inrgux Bgq kIey qy kwl
kw gMm dUr hoqw ] qWqy inrgux Bgq BlI hY BlI hY jI ] ieq sRI bbyk mwlw
sMpUrnM ] suB msq nmsqy ] nmskwrwie nmo nmh ]” ] ] ]
16
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI rcnw dy SurU ivc fIjweIn bxwieAw hoieAw hY [ ilKweI
suMdr pVHn Xog [ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : < ] siqgur pRswid ] ] E oAM suÍsq sRI gxuswwXnmhw ] rWmovwc ] hy
Bgvwn jIvn mukq kw pRvwr kONn hY [ srUp ikAw hY Ar aun kw Acwr ikAw
hY [ sMKyp qy sB kho ] vissto vwc ] hy rWm jI iesnWn DXwn qp dwn ieh
cwro aus ky byty hY ]
AMq : ieq sRI ivdyh mukq vrnnM nWm srgh ] dohrw ] nmskwr siqgur qumy qum
hI purwqn dyv ] qumrI ikRpw iblws qy pwieE sglw Byvw ] ] ]
17
BuUq ies ky mn AMdr vsdw hY ] ies kI auqpiq pvn hY ] ies kw bl iehu
hY] bwDo surq mn icq lwie ] qRY loie bWDo mn icq lwie ] rwjw prjw bwDo mn
icq lwie] nwnku piVAw pd inrbwn ]”
AMq : mIr muh`eIdIn kI BWg bWDo ] Awau Awau sqwrI ] jwau jwau inhwrI kWm jo
swihb krY ] ieh r`KXw isRI gurU bwby nwnku jI kI sdw shwieqw kry ]1]2] mMqR
bwby nwnku jI kI sMpUrnM ]
ies mMqR qoN A`gy, iek hor jMqR dw iviD ivhwr iliKAw hoieAw hY Aqy
nwl hI Kwkw bxw ky aus ivc jMqR bwry ilKky bwAd ivc kitAw hoieAw hY [
AKIr ivc jMqR bwry ivDI purvk iliKAw hoieAw hY ] ] ] ]
18
Awkwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 12 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI Aqy p`qry Ksqw hwlq ivc hn poQI dI hwlq TIk TIk [
ilKweI DibAW vwlI pr pVIH jWdI hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] mMqR ATUhy dw ]
AMq : jO cwhY qO guibMd gun gwv ry] Bwig Awj aucw hY qO Bwg bury kwm isEu AwivAw
cwhY qO rwm srin Awau ry ]
19
p`qry : p`qrw nMbr AMkq nhIN
Awkwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 12 X 7 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk hY [rcnw dy ies Bwg dI kwnI bdlI
hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ]1] nwm mwlw ilKXqy ] dohrw qnmwm pR pRm gur
ikRsn kml dl nYn]”
AMq : “ dohrw [ slok smIpsw swrU pXwjU, mukq jy cwr pRkwr kI nih pwXu qin n
jog qy ibRKBwn kI pors sRk pwvih pRwm log ArQ jw ky nwm ]
ies qoN bwAd kwnI bdl ky kuJ mwqRw vI idqIAW hoeIAW, ijMnw ivcoN
mwqRW, crpt nwQ jI kw, mwqRW bwby isrI cMd jI kI idqI hoeI hY ] AMgd jI nY
ausqiq krI , gurU nwnk jI ky Asqoqr 6[
20
Awkwr : 16 X 9 s.m. ilKq : 9 X 11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy do do
lwl lkIrW [ sqrW pRqI pMnw-6 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuqI cMgI nhIN hY [ p`qry Ksqw hwlq ivc Aqy ikrm Kurdw
hn[ ilKweI vI D`ibAW vwlI hY pr pVHn Xog hY [ rcnw p`qrw nMbr 14 qoN SurU
hoeI lgdI hY ijs dI koeI qrqIb nhIN hY [ pihlW kuJ hor iliKAw hoieAw hY[
AwrMB : “slok Awid bIj mMqR jp dw hY [ Awid bIj mMqR jpu ] Awid scu jugwid
scu] hY BI scu nwnk hosI BI scu ]”
AMq : “eIhw suKI AwgY mukqw hoie ] bolhu BweI vwh gurU DMn gurU siq gurU vwhgurU
inrMkwr AvnwsI ijs kY pRswid nwmu iciq AwvY so DMn gurU bwbw nwnk jI ]”
21
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI; vKryvyN leI lwl[ hwSIAw pihly pMny aupr
dohrw fIzweIndwr Aqy bwkI swry gRMQ aupr KVy ruK hwSIAw do do kwlIAW lwl
lkIrW Aqy ivckwr iek motI pIlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw - 21 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY Aqy ilKweI
hwSIey qoN bwhr vI kIqI hoeI hY [ pihly p`qry aupr fIzweIn bxw ky gRMQ SurU
kIqw igAw, gRMQ dI hwlq TIk TIk ]
AwrMB : pMcmI < siqgur pRswid ] sRI vwihgurU jI kI Pqy ] sRI BgauqI jI shwie]
AQ klgIDr prbMD kQnM ] dohrw ]
AMq : ieiq sRI gurU pRqwp sUrj gRMQy auqr AMny gRMQ smwpiq brnnM kiv sMqoK isMG
ibcrqwXw BwKwXw nwm Kst iqRsqI AMsU ]39 ] smwpqM ] hWs gRwm mY rihq
hY nMd isMG iqsnwm ] sMqn kI syvw kry ins idn AwTo jWm ] ilKXo gRMQ suDwr
ky bhuq pRIq ky swQ ]1] sMq idAw mo pr krhu jwn Awp kw dws ] aunI sY
pMnqwlIAw sMmq jwno eyih ] hwV bdI eykwdsI iqQ sujw ko qyih ] iqs idn
ilK pUrw ilK pUrw kIAw Dwr irdY idRV pRIiq ] mY sMqn kw dws hY qnmn DR
kr pRIiq ] 54 ]
22
h`Q ilKq nM : MS 927
isrlyK : ibRqI pRBwkr swr
lyKk : AnMqwnMd igir
p`qry : 1 a - 57 a
Awkwr : 17X 24 s.m. ilKq : 8.5X 16 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; hwSIAw, pihly pMny aupr
cwry pwsy Pu`l pqIAW bJxwky fIzweIn Aqy bwkI swrI poQI qy do do lwl lkIrW
KVy ruK [ sqrW pRqI pMnw 19-20 hn[
Awm vyrvw : Asl rcnw qoN pihlW, poQI dy SurU ivc dyvnwgrI ilpI ivc iek hor rcnw,
jo do - iqMn pMinAW ivc hY ] AKIr ivc ausdw sMmq aunI sY ATqwlI sMmq
ibkRmI BUp ] mws vYswK SnIvwr ] ies qoN bwAd Asl rcnw ibRqI pRBwkr
Suru kIqI geI ilKweI suMdr pr keI p`qry Ksqw hwlq ivc hn [ poQI
TIk TIk ]
AwrMB : sRI gxyswX nm] sRI isvojXiq ] AQ sRI ibRqI pRBwkr swr sMgRih pRwrMBÚ]
sYÍXw ] jws AboD ihqy Bv Bwsq boD Bey iblXM Bv jwvy ]
AMq : “ieiq sRI mqY prm hMs piribrwjkwcwrX XqI vrX sRI swÍmI rwm igir
isKXyx kwsI vwsInw AnMqw nMd igirxw ibrcqy ibRqI pRBwkr swr sMgRhy
jIvysÍr sÍrUp inrUpx pUrbk ibRqI pRXojn inrUpx sihq kilpqin ibRqI sÍrUp
inrUpxM nwm As†mw pRkws: sMpUrxM suBM BÎwqw ] sRI kwsMivsÍnwrQwpx mqu ] sRI
sMkrw pRsMnosRU ] isvo jXiq ]”
23
Drmu hY] Drmu n dUjw hoie] siqjug AMdr jo mrY iPir qRyqy Dry Aivqwr] qRyqy
AMdr jo mry iPir auqry duAwpur vwru]-------------]”
24
h`Q ilKq nM : MS 929 e
isrlyK : sqsXw
lyKk : ibhwrI , kiv
p`qry : 31 a - 93 a
Awkwr : 16 X 12 s.m. ilKq : 13X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, poQI dI hwlq bhuq vDIAw nhIN ilKweI Awm krky TIk
TIk, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : sRI BgauqIXM nmh] sRI gxyswXM nm: AQ sqsXw iliKXqy ] ikRq kib ibhwrI
] dohrw sIs mukt kit kwCnI, kr murlI aurmwl ] ieh bWnk mo mn sdw bsO
ibhwrI lwl ]1] dohrw ] myrI Bv bwDw hro rwQw nwgir soie ] jw qin kI
JweI prY, sXwm hrq quiq hoie]
AMq : qyry bolY jI jIAY qU nwrI sI nwr ] nwrwien bis nwr ky mwnuK kyqk mWn ]
AMq kwl jO dyKIAY nwrI hUM mY pRWn ] ieiq sRI kRiq ibhwrI sqsXw spUrn
ilKXqy ] dohry siq sY nau sMpUrnM msq suB msqu ]1] ]5 ]
25
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ mhUrq icMqwmx ilKXqy ] cOpeI ] Ab mY kho
jognI bws ] ird mih smJ kro nhI hws ] snmuK rwK kwj kO jwvY] kwj n
svrY Apjs pwvY ]
AMq : do ] iQ`q Amwvs AstmI dono khI sunwie ] eIswn kuMt mih bsih so smJhu
mn icq lwie ]
26
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn; isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw - 15 hn[
Awm vyrvw : Asl rcnw (poQI) SurU hox qoN pihlW, iqMn cwr pqirAW ivc auprokq gosit
ilKI hoeI hY[ ilKweI TIk TIk Aqy poQI dI hwlq vI cMgI [
AwrMB : < siqgur jI] gosit sRI dyvdq kI qQw gorK kI] suAwmI qum monI ik
mhw monI] sb qMq ik smo punI] bol Abol purs sbdu aucrMq kaun bwnI [1]
AMq : qRY rqx rhqw ggin smwieAw] shnjy qqu inrUpn bwxI ] sMml gorK ieh
pdu inrbwxI ] 38]1] < siqgur jI ]
27
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 17 hn[
Awm vyrvw : ilKweI DibAW vwlI Aqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ ilKweI vI purwqn
gurmuKI AKrW vWg ilKI hoeI hY] ilKweI TIk TIk Aqy poQI dI hwlq vI cMgI
hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid [ siqnwmu krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq
AjUnI sYBMg] gurpRswid nwnk jI sB ilKMq pRwx sMglI suMin mhlw kI kQw]
inrMkwr jI kw iDAwnu] guru jI bwxI ] sRI bwby nwnk jI kw bolxw] pRwin ipf
kw mwQMqu] smudYR kY pwir hoeI] rwjy isv nwBu kI ngrI]”
AMq : “poQI ilKI iliKvweI BweI hrI dws PkIr] gurU bwbw jI eyhI jyhI pRIq
srbiq no dyvY] pRwx sMglI kI poQI BweI hrI dws PkIr no pRwpq hoeI sI] bwbw
swihb sRI crn dws jI ky pRswid ] poQI ilKI sRI bwbw swihb crn dws jI ky
dyhry bIc ilKI] sMbq sq`rw sY AiTqrw] 1778] bwrKy mwih imqI hwVu ivdI
duAwdsI] bwru snvwr phr idnu rihdY ilK phuMcI] BweI hwrI rwm jIau sI KusI
krnI] gurU jI icq AwvY] GVI GVI swm kw pYrI pau lwxw jI ] KusI krnI jI
GVI GVI sws sis isiq icq AwvY jI] sis igrws igrws gun kyhY jI] AMiq kY
smY iciq AwvY jI ] swsw igrwm kw shweI hovxw jI ] vwihgurU jI]”
28
h`Q ilKq nM : MS 935
isrlyK : suKmnI shMsRnwm
ilKwrI : mwieAw rwm bwvw
smW : sMmq 1703 ilpI kwl: 1931
p`qry : 1 a - 434
Awkwr : 33 X 24 s.m. ilKq : 26 X 17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw k`pVw; isAwhI kwlI; vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
do do kwlIAW lkIrW, ivckwr iek kysrI motI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI, ilKweI vI TIk TIk [ pr ikDry ikDry hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI [hwSIey qoN bwhr vI iliKAw hoieAw hY [ SurU ivc kuJ p`qry
hwSIey vwly KwlI hn Aqy pihly p`qry aupr fIzweIn bxw ky rcnw SurU kIqI hoeI
hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] rwg gauVI mhlw ]8] suKmnI shMsRnwm ] slok ]
suKmnI hovih srb sUK iek mIn jpIAY nwmu ] jn nwnk pwvhu scu KMf pUrn
hoiv kwmu ]1] sMmq 1703 mMGr sudI 1 eykmno suKmnI shMsR nwmw mhlw
]8] ATvyN kw pRmwrQ swiQ ilKxy kw ArMB BYAw sRI siq gurU imhrvwn jI kI
AwigAw swiQ hoieAw ]”
AMq : “rwKq hY Apno kr dY kr pwp sbUh n Bytn pwvY ] Aor kI bwiq khw [kih]
him qo so su pyt hI ky pt bIc bcwvY ] 0 ] 0 ] 0
] 0 ] 0 ]
aUnI sY kqIAw ] bswK sudI dsmI rv vwir nU gRMQ spUrnu BYAw ] sMmq 1931
poQI ilKI bwvy mwieAw rwm ny ] bwvy srin dws jI kw cylw bwvy hir syvk jI
kw poqw cylw ]”
29
AMq : sbd suriq kir sms†IAY clIAY sbid kI cwl ] ijau ijau gurbwxI khY sweI
pkVY Fwil ] dws nwnk iqn kY sMig imil pwpI BI hoie inhwl ] bolhu BweI
vwhgurU gurU gurU gurU gurU gurU gurU siq gurU siq siq siq nwm krqw purK siq
gur pRswid ]74 ] gurU ljw rKYgw ] gostW sMpUrn hoeIAW ]
30
bwry vI iliKAw hoieAw hY, jo ies pRkwr poQI sMpUrn hoeI Bul cuk bKsxI swaux
idnI 17 idn somvwr sMmq 1901 isMG[
AwrMB : “< siqnwm krqwpurKu inrBau inrvYru Akwl mUrq AjUnI sYBM gur pRswid
] jpu ]”
AMq : “pMnw nMbr 119:- qU scw swihb sc qU sB jIEu ipMf cMm qyrw hfy ] ijau
BwvY iqau rKu qU sicAw nwnk min Aws qyr vfvfy ] 33]" ies qoN bwAd swKI
m`ky mdIny kI nsIhqnwmw pMnw nMbr 119 qy SurU ho jWdw hY ]”
31
AMq : “ ieho gurU Aqy isK dw Byd Awhw ] hor ikC n Awhw ] qW gurU AMgid jI
isKw ƒ kihAw jo isK muF qy Awid lY kr suxygw so purKu gurU nwnk dy hjUr
rKIAYgw ] sc KMf kw AMimRq iqs kau phucYgw ] jo isK jnm swKI suxYgw Xw
pVYgw ] kIrqn poQI suxYgw gurU ky hjUr rhYgw ] bolo BweI vwihgurU jI jnm
swKI sRI gurU bwby nwnk jI kI sMpUrm hoeI ] pVMqy suxMqy moK mukiq lhMqy ] sRI
gurU kY crx pwd nmsqy nmsqy ]” = ] = ] = ]
= ]
32
AwrMB : “sRI” < siqgur pRswid ] sRI gxyswienm : AQ sRI bsst [bisst] swr
ilKqy ] dohrw ] gur gxpiq gOrI sky goibMd crnmw nwie ] lGU bssit swr
ky dohw kihq bnwie ]1] cOpeI ibhÎwiniD kiv ieMdR gosWeI ] ijn kI sB
jg khY BlweI ] prmhMis sMnAwsI jyhY ] iqn mY khiq bfy bifey hY ]”
AMq : “ sMbq sqrW sY binE codih aUpr brK ] Pgin vdI AkwdsI BieE ibsn
koh riK ] dohrw ] prmysr ky pwie ky pwie ikRpw ko lyis ] BXo gRiQ AnBv
ley Aru gurky aupdyis ]33] cOpeI ] kiv ieMdR srsvqI aupwsI ] pMfiq
gXwnI kwsI bwsI ] AriQ aupinKiD nIkY jwnY ] lIE o pRM bRhm pCwnY ]
cOpeI] auin Xih gRMQ Blo sub nwieE o ] Xwh bnwvq bhu suK pwieE ] gXwn
swr hY Xwko nwmw ] gÎwnI pwvY suin suK Dwmu ] cOpeI ]] jOlO rhY Bum Akws ]
qOlO gÎwn swr pRkws ] cwrO byd cwro jug jOlO ] gÎwn swr rhY hY qOlO ] ieq
sRI sRb ibdXw inDwn kiv ieMdRw cwrj ibcrqy BwKw jog ibsist swr gÎwn
swr inrbwnq qMÍ inrUpxM dsm pRkrx smwpqM ]10] suB msiq ]” =
] = ] = ] = ] = ]
33
p`qry : 617 A - 650 A
Awkwr : 32 X 23 s.m. ilKq : 24 X 17 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 14
Awm vyrvw : ilKweI suMdr ,poQI dI hwlq TIk TIk hY , ikDry ikDry hwSIey qoN bwhr vI
iliKAw hoieAw hY Aqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [
AwrMB : <siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gurpRswid]
AQ sRI jp dw pRmwrQu ] jo koeI isK eys jpu no pVYgw ilKygw iqs dI pRmgiq
hovYgI ] bcnu hY sRI gurU bwby nwnk jI kw ] bolo BweI vwhgurU ]
AMq : jb srIr kw iqAwg krqy hih ] qO muK aUjl vjdI vwjI pwrbRhm ky scKMf
kau jwqY hYin ] Twkur Awip aunjw ADIn ] Enw ipCy ky qIno Cof dyqw hY] bolhu
BweI vwihgurU jI ] jp kw pRmwrQu pUrw hoieAw ] vwihgurU vwihgurU vwihgurU
vwihgurU jI ]
34
AMq : sMq rYn sB jwnY hY koeI ivrlw idl so mwny hYN ] iehu sMqn inscy Dwrw ry ]
qum iks pir pwau pswrw ry ] vYeIrwg CMd sMpUrnM [ jy koeI ienw vwkw ko irdy
ibKy Dwrky jgiq pRIq kO iqAwg kir Awqm vIcwr AiBAws swvwDwn hoiegw so
jnmu mrn qy mukq hovYgw siqkir jwx nw] rwm ikRsn jI] rwm ikRsn jI
]1]= ] = ] = ] = ] = ]
35
AwrMB : <siqgur pRswid ]rwg Awsw mhlw 1 AnUpM mqR Apwru ] gosit gur bwby
nwnk jI kI ] eyk idn pMjwb kI DrqI ngir krqwrpuir bYTw Qw ] Aru dRgwh
prmysr kI bulwieAw Qw ] qb Pyir hukmu prmysr kw ly AwieAw eysu jhwn
ivic]
AMq : gurU AMgd jI kihAw pYVw eyhu AswnU gurmuKI AKrw ivic ilK dyih ] pYVy
kihAw Blw jI ] kwgid mgwvhu ACY mY iliK dynwh ] gurU jI kwgd isAwhI
ilKix mgwie idqI ] pYVy moKy ilKI ] gurU AMgd jI iliKvweI ]1]5]]
36
AwrMB : AgY Awsw kI vwr kw pRmwrQ cilAw ] SyK bRhm nwl gost hoeI ]
<siqgur pRswid ] rwg Awsw kI vwr mhlw 1 ] pRmwrQ Awsw kI vwr kw syK
bRhm nwl hoieAw ]
AMq : Anyk aupwv krI gur krn gur BwvY so QWie pweI ]29] rYx idn guru crx
ArwDI dieAw krhu myry sweI ]30] nwnk kw jIau ipMfu hY gur imqR pq AGweI
]31] nwnk kw pRB pUr rihE hY jq kq qq gusweI ]284] bolo BweI
vwihgurU jI ] swKI pUrI hoeI ]
37
(pMnw nMbr 30) qib gurU bwby sloku idqw ] sQru qyrw lyPu inhwlI Bwau qyrw
pkvwnu] cwry kuMtw slwmu krin nwau qyrw sulqwnu ] qib pwiqswhI imlI cixAw
dI muTI sdkw ] bolh BweI vwhgurU jI ]’’
38
AwrMB : sunhu kMbIrw rvdwsu khqu hY qumu khIAhu bRhm igAwnI ] bRhm kir Brmu
Bulwny qY qqu bsqu nhI jwnI ] qqu hmwro nMd ko nMdnu pRgit BieE jg mwhI]
qumro bRhmu iknhU n dyiKAw qum lij mrqu ikE nwhI ]
AMq : “jo guru imlY qau sMsw ibnsY Anhdu bwjY qUrw ] Anhdu bwjY qau mnUAw lwgY
sog ibaug ibnwsy ] khY kMbIru sunhu rvdwsw sB kwrij AwvY rwsY ]70]”
39
h`Q ilKq nM : MS 938 |
isrlyK : AMimRqsr mhwqm
p`qry : 481 A - 488 A
Awkwr : 41 X 34 s.m. ilKq : 31 X 28 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 22 hn[
Awm vyrvw : hwSIey qoN bwhr vI iliKAw hoieAw hY [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [
ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : <siqgur pRswid ] dohrw ] gur gxso Ar swrdw bMdau ihq icq lwie ]
jwkI ikrpw iblws qy auqm miq ko pwie ] 1] dohrw ] jy gxys ikRpw kry mUk
hoie vw cwl ] ipgM cry prbq Aimq pwvY buiD ibswl ] 2 dohrw ] sIqw
pq ky crn kO bMDau bwrMbwr ] jw kI ikRpw iblws qy auqro swgr pwr ]3]
dohrw ] sMq crx Pun bMd kY bMdau sMqn rYx ] jwkI ikRpw ktWK qy dIsq hY
hir nYx ]4] cOpeI ] prbq mY suMdr kYlwsw ] aumw sMB qhk rYin vwsw ]
pwd kv tp suMdr qih sohY ] jo iblok mun ky mn mohY ] qIn kwl suMdr qh
CwieAw ]
AMq : pMnw nMbr 487 - 88 “AstomoiDAwie ] hir crn pRIq lwie dyih gur ko
jsu sunwie dyih kwl pMQ Cfwie dyih qws crn pUjIey ] sMq sMg kIjIey dwn
mwn dIjIey jnm lwB lIjIey AYysI miq BIjIey ]37] ieiq sRI BivKq purwny
aumw mhysr sMbwd AMimRqsr mhwqmy nwm Astmo iDAwie ]8]1] Bul cuk
bKsxI ] ] ] ] ]
40
AwrMB : “eyh ismrnI dws hMdwl kI ismro isrjnhwr ] ismrnI ismr Anyk jn
BYyjl auqrih pwr ]1] ijnoY ijno iehu ismrnI iDAweI ] mukiq hoeI pRBu sO bn
AweI ]1] rhwa ] ismro isrjinhwry BweI ]”
AMq : “jy tuku AKI qy njr n Awvin qW idl dIAW AMJU rovin ] lgIAW mUl n muVn
krMmw jy tukVy hovin ]1] dohrw ] sRbq Kwlsy AgY bynqI sMq suno mnu lwie ]
ijh ijh qy hm cUikAw so qum lyhu suDwir ] = ] = ]
sMmqu ] 19]06] Aauguxu hwry kI bynqI sunu grIv nvwj ]dohrw ] jy hau
pUq kpUq hY biV ipqw ko lwij khx sunxn kI kC nhI srn pVy kI lij ]
slok ] ]sYkt] lijAw rKI dRovqI sYkt ijau plwd ] kxx suixn kI kC
nhI srn pVy kI lij ] poQI ilKI suMdr dws Buil cuik bKsxI jI ] mY swD
sMgq kw dws hw jI ] sMgq bolo vwihgurU vwihgurU jo AMq ho guswhweI ] = ]
= ] = ] = ] =
dsKq suMdr dws ] ] ] ] ] ] ]” iPr
iek hwSIey vwlw pMnw KwlI hY [
41
ies qoN bwAd p`qry nhIN hn, rcnw ieQy hI Kqm kIqI hoeI hY [
42
ilpI kwl : sMmq 1930 (rcnw kwl) AigAwq
sQwn : FuFieAwl
p`qry : 4 a-10 A - 1 a-295 A
Awkwr : 18 X 25.5 s. m. ilKq : 11.5 X 20 s. m.
Awm vyrvw : ijld g`qw k`pVw hY, dupwsIN KVyH ruK do do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW,
ivckwr iek motI pIlI lkIr dw hwSIAw, hwSIey dy bwhrvwr iek nIlI lkIr[
sqrW pRqI pMnw-13 hn[
vyrvw : SurU ivc iek Aqy AMq ivc Cy hwSIey vwly p`qry KwlI[ p`qrw 213 A vI KwlI,
pr pwT pUrw Agly p`qry qy cldw hY[ p`qry 3 qoN SurU huMdyu hn[ p`qrw nMbr 3
KwlI hY[ p`qrw nMbr 4 a qoN 10 A q`k poQI dw q`qkrw hY[
AwrMB : < siqgur gurpRswid] sÍsq sRI gxyswX nmh] AQ Bgqmwl BwKw stIk
ilKXqy ] tIkwkwr ko mMglw crx] CpY] gur gnpiq goibMd igrw crnn isr
nwaU] Bgiq su js kI cwih ipRQm suB dyv mnwaU] inrml mIq gur dyiq ibGn
hrqw gn eIsw] pwp dlq BgvMq bwkbr Pur bwgIsw] jg AOr crwcr rUp jy
pRB srUp ihX jwn kr] krho ihq dMf pRxwm sB krhu ikRpw iss dws
pr]1]…
AMq : …iBRq bwr bwr kr jorkY mWgq Xih br sMq js] jY ikRpw Dwm jY sXwm
ird Bgq kml Al rUp bs] 4] ieq sRI Bgq mwlw ikRq sRI nwBw jI mUl AO
Bgiq pRymwkr tIkw kiv kIrq isMG kI sMpUrnM ] = ] = ] = ] ] = ] = ] =
]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]
43
AMq : …sRI gurU nwnk swihb khY Aih ins auplKq inrMqR iqs pRIqm ko rwvqy hY
punw hrIvr kw iQru suhwgu BXw hY] qQw Akwl mUrq bru pwieAw AibnwsI nw
kdy mrY n jwieAw] qIn ivsysno sy iqRkwl Akwl hY] ieq sRI gurU gRMQ swihby
rwg quKwrI bwrh mwh stIkw smwpqM] vwh gurU vwh gurU shwie]
44
Ckwvy]juvwb] rIqI Ardws kI mey kVwh pRswd mwieAw kI AMimRq sjwvny Ar
Ckwvny vKq mey BgauqI Ar ibnw BgauqI] suvwlu[ AwrqI mY bwjy kOn kOn
pRmwn] juvwbu] isK GMtw GVIAwlu rxsMgw pRvwx] suvwlu ] vr vKq kVwh
prswd AnMd pVnw] iks ko aicq hY[ suAwlu[ rwgIAw ko vw igRMQIAw ko [juvwb[
jykr rwgI rubwbI hwjR hoin qw vhu pVy nhI qw igRMQI pVy[juAwbu suAwlu sMpUrnM]
45
p`qry : 1 a-393 a
Awkwr : 28 X 33 s. m. ilKq : 21 X 22 s. m.
Awm vyrvw : ijld g`qw k`pVw[ dupwsIN KVHy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw
hwSIAW [ sqrW pRqI pMnw-19 hn[
vyrvw : hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI, ikqy ikqy hwSIey ivc ilKq, poQI dy SurU ivc
Aqy AMq qy ibnW, hwSIey dy 25-25 p`qry hn[ poQI dI hwlq Ksqw, AMqly ds
p`qirAW dI hwlq bhuq ijAwdw Ksqw, Ksqw hox kwrx keI QweIN ilKq BurI
hoeI hY Aqy pUrI qrWH pVHn Xog nhIN hY[ p`qrw nMbr 861 Aqy 862 nhIN hn[
p`qrw nMbr 676 A qy iliKAw hY “168 goStw hn” pr pwT ivc isrP 153
gostW hn[ 152 qy goSt AMk nhIN pr 151 qoN bwAd do goStW ƒ 153 AMk id`qw
hoieAw hY[
AwrMB : ….. < sRI siqgurU ky pRswid] Awid scu jugwid scu ] hY BI scu nwnk hosI
BI scu …. sRI siq guru pRswid] scu KMfu poQI ilKxy kw ArMB BI BYAw] sRI
siqgurU bwby nwnk jI kw syvku sRI siqgurU imhrvwnu jI poQI ilKI ilKweI] eys
poQI ƒ suxy pVy gwvY iqs kI prm giq hovY] vcnu hY sRI siqgurU imhrvwn jI
kw jo koeI scKMf poQI pVy so mukqw hoie pRIq lwie kr pVY so bwby jI pwis jwie
inrsMdyh] bolhu BweI vwhgurU bwbw nwnku DMnu gurU bwbw nwnku siqgurU bwbw
nwnku]vwhgurU jI]…
AMq : … ]slok] kudriq kir idKlweIAw ihMdU muslmwn] pwkI nweI pwku qUM Awp
rwmu rihmwnu] sBu ikCu qyrY vis hY dws nwnk ky imhrvwn]153] bolhu BweI
vwhu gurU DMn gurU siqgurU] rwm siqgurU siq siqnwmu krqw purKu siqgurU
pRswid]153] scu KMf poQI ilKI] ]=] ]=]
46
AMq … ]slok] Cifhu lwlc dunI ky srin prhu gurdyv] nwnk dws kau dwnu dyih
krau qumwrI syv]1] bolhu vwhgurU gurU gurU gurU gurU gurU gurU gurU gurUsiq]
siqnwmu krqw purK siqgurU prswid]228]228]61] [[[=]
1 Awid poQI scKMf 168 iek sau sqwhit gostI kI ] iqs qy Awgy hir jI
poQI dUsrI]2]61] iekwhit gostI kI] duhW poQIAW kIAw gostI ]228] sMmq
1707 vrKy mwih imqI BwdRv vdI] Awieqvwr mhmdI puir hir jI poQI spUrnu
hoeI gostI 61] BweI kyso dws bRhmn dI AKrI ilKI gurU mnsw pUrI kIqI]1]
ieh iqs poQI auprhu auqwru kIqw] sMbq 1837 vrKy mwh imqI hwiV coDvIN
sudI] mMglvwr] hir jI poQI spUrnu hoeI ] bolhu vwhgurU ] DMn gurU ]
47
pIlIAW motIAW lkIrW Aqy AMdrvwr hrI isAwhI nwl vylW bxIAW hoeIAW Aqy
lwl pqIAW bxIAW hoeIAW hn [
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, hwSIAw fIjweIn vwlw, pihly p`qry aupr cwry pwsy Aqy bwkI
poQI aupr do do lwl, nIlIAW lkIrW, ivckwr iek motI pIlI lkIr [ keI
pMnAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ gRMQ dI hwlq bhuq cMgI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI nwnk pRkws igRMQ ilKXqy ] dohrw ] eykokwrw
siqgurU iqh pRswid suK hoie ] vwhgurU jI kI Pqy ibGn ibnwsn soie ]1]
kib`qu] qIno lok brdwnI qIno jwrM mhwgnI qIno qwp hwnI Awid qIno gux
mMifkw ] qIno kwl mwnI qIno skiq pRDwnI qvqIno ikRqvwnI qIno gwnIbr
vhMifkw ]”
AMq : “dohrw ] AWk eyk kr Astkr bhur Ast pr sUMn ] kwqk pUrn sw ibKY
BXo gRMQ ibnAUn ] 110] dyvw isMG ipq qy jnm kiv sMqoK isMG nwm ]
brmwgih siq sMg ko kir siqgur pRnwm ]111 kib`q ] sBY gun aUr BrBUr
hoXo Aogun inkwm kRoD kUrhUM kI ibR`Dqw Prd kI ] hoXo mn cUir cUir rhI miq
JUir Juir dyK rhXo dUir dUir dwrun drd kI ] imly gur pUrin sMqoK isMG qUgMn
soliK duK Bur giq eyk lIn rdkI ] nwm hY srn sUr pwvn piqq gurU rwiK
hY jrUr lwj Awpny ibrd kI ]1112] kib`qu ] bMdnw ko ly qhIA bMdqw ko
dyq iqh pRIq lyq dyiq hY pRqI iq suK syq hY Bwau aur lyNqhI pRBwau bfo dyq
Awip inrgun pddyq gundyK lyiq hY ] QorI jYsI Byt lyq jmkI Abyt lyiq siq
gurU nwnk jI krnw inkyq hY ] ihqw lyiq dwsn kI AhMbRhm dyiq iqh mn lyiq
crn mY mukiq ko dyiq hY ]113] 2
ieiq sRI nwnk pRkws igRMQy auqrwrDy scKMf pRsQwn brnnM nwm spq pcwsmo
DXwie ] 57 ] smwpqM ]msqu suB msq ]1 ] = ] = ]
hy sRI gurU nwnk swhb jI qyrAw dwsw kw punR dwsw kw dws ilKwrI iqs kI Bul
cuk bKsxI qy Awp dy crxw ivc pRIq bxI rhy qy Awp dy crx kvlW kI isKI
pRwpq hovy AMq smy qyrw nwm icq Awvy ] sMmq 1925 kqk 13 igRMQ ilK ky
pUrx kIqw sq gurw kI ikRpw krky ] sMpUrxM ] = ] = ]
= ] = ]
48
hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY [ ilKq D`ibAW vwlI pr pVIH jWdI hY [
ilKweI suMdr, gRMQ dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] jwpu ] sRI muK vwk pwiqSwhI 10 [ CpY CMd [ qÍ
prswid ] ckR ichn Ar brn jwiq Aru pwiq nihn ijh ] rUp rMg Aru ryk
[ryK] ByK koaU kih n skq ikh ] Acl mUrq AnBau pRkws Aimqoj kih`jY ]
kot ieMdR ieMdRwx swhu swhwix gix`jY] iqRBvx mhIp sur nr Asur nyiq nyiq bx
iqRx khq ] qÍ srb nwm kQy kvn krm - nwm brxq sumiq ]”
AMq : “cu KbrS rsId AW ik Awmd Sohr [ hmwgoSq E dyg Amdr inhwd [
mswilh ibAMdw Kq AwiqS ibdwd ]
Sohr rw KurwnId bwkI ibmWd [ hmw nokrW rw ijAwPq kunWd ]
cu KuS gSq Sohr ndIdS cu nr [ ibkudh Aw ksy rw ik dwdS Kbr ]
ibidh swkIAw swgry sbz gUM [ ik mw rw bkWr Asq jMg AMdrUM ]
lbw lb ibku dm bdm noSkun [ gim hr dU Awlm PrwmoS kun ]”
AKIrly pMny Ksqw hwl ivc Aqy Pty hoey hn [
49
Aml hYin ] qW syK mwlo kihAw jI qusI jo khdy ho so sB scu hY ] qusI AYin
Kudwie dI sUriq hY ] bo bolhu BweI vwhgurU jI ]”
ies qoN A`gy kwgj lgwieAw hoieAw Aqy p`qry nhIN hn [
50
vyrvw : ijld g`qw k`pVw , PitAw hoieAw; isAwhI kwlI , vKryvyN leI lwl ; hwSIAw
dovyN pwsy iqMn iqMn kwlIAw lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI hox krky , p`qry vI auKVy hoey hn Aqy pwisAw qo KwDy hoey,
Ksqw hwlq ivc hn [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKweI cMgI Aqy
poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] SRI gxysweynmw : AQ SRI ivcwr mwl AnwQ purI ikRq
ilKXqy ] dohrw ] nmo nmo SRI rwm jU siq icq AwnMd rUp ] ijh jwnY jg
supnvq nwsY BRm qmkUp ] 1] rwm mXw sd gur idXw swD sMg jb hoie ] qb
pRwxI jwnY kCU rihau ibKY rs Boie] pg bMdn AwnMd Xuq kir SRI dyv murwir ]
ivcwr mwl brnn krO mOnI ju aur Dwir]”
AMq sqRh sY CbIs sMmq mwGv mws suB ] momqijq khu qIs qy qk brx pRgt krI
]42] gIqw BwrQ mqo eykwds kI Xukq ] As†wvkR vis s†muin kCuk ApnI aukq
]31] ieiq SRI ivcwr mwl Awqmvwn kI iQq Awsmo ibsRwm ]8]
ieiq SRI ivcwr mwlw sMpUrnM ] smwpq ]
51
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : ilKweI fIjweIn bxw ky kIqI hoeI, keI QwvW qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY Aqy hwSIey qoN bwhr ilKweI kIqI hoeI hY [ ilKweI pVHn Xog Aqy poQI
dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : “< suAsq sRI gxyswienm : AQ kiv ikRq idAwl Anymw NMd AsRwvkR BwKw
brnByK CpY ] Aiq Aimq AnMd kMd prmwnMd prm AKY duq su sMbdy su pRkwS
suqMqR suqY suD Xuq [ inq nvIn inrIh inrMjn Acl Aml sm [ inrivkwr
inrdMdu snwqn sdw rhq qm ]”
AMq : “nhI sMsikRq igAwn ijh , jWnXo cWhY eIs [ BwKw AstwvkR kI , pVY KMf
iekIs ] 15 ] dohw eyk pRgt khXo , cOpeI cOds jwn [sMKXw pRkrn iekIs
kI, khI bKwn] 16 ] ieiq sRI mq pRmhMs pRbRwjkw cwrj aupwsk sI mq pUrn
boDw nMd srsuqI qs pwd pUj isK sRI miq idAwl Anymw nMd As†wvkR AnBv
ivricMq sMKXw kRmwid KtkM nwm eyk ibMsBkM pRkrnM ] smwpqM suBwmsq [ ]
= ] = ] = ]
52
AwrMB : “<] sRI rwmXnmh ] dohrw ] Awqm ko pRxwm kir Awqm koh pRkws ]Xwko
nwm pRisD hY Avgq ko hulws ]1 ] dohrw ]
AMq : ieiq sRI mq idAwl AnymI ibrcqXM Awqm prkws BwiKAw srbswr sMgRh kVY
inrUpx swqRq Bumkwn vrs pRkws pRXogo nwm brnnM dsm pRXog smwpMqoXy gRMQw]
53
h`Q ilKq nM : MS 950 g
isrlyK : vYrwg pRkrx, isimRq BwKw
p`qry : 1 a -3 A
Awkwr : 23 X 16 s.m. ilKq : 16 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY Aqy pMnw nMbr vI mu`F qoN 1,2 (iek do) qoN SurU kIqy hn [
rcnw dy kul iqn p`qry hn jo ik ADUrI hY [
AwrMB : “sRI ikRsun ]1] E o siq gur pRswid ] rwm ikRsun ] sRI gIqw jI ] E o AM sRI
prmwey nmih ] vYrwg pRkrx sRvx ] isimRiq BwKw ilKqy ] siq icq AnMd
rUp Awqmw hY [ iqs kau nmskwr hY [ kYsw hY sq icq AwnMd rUp so Awqmw
khqw hY]”
AMq : “iqs mOky sRI gMgw jI hY ] pwphu kw nws krqI hY [ AYsy isKr pr surcI
ApCrw bYTI QI ] iqs ny ieMdR kw dU” -- A`gy pMny nhIN hn jo ik rcnw ADUrI
hY[
54
AwrMB : “< ] siqgur pRswid ] ] sRI gxyswienmih ] igrMQ Bwgvq iekwds
kI BwKw ilKXqy ] cOpeI ] sMq dws siq gur ky crnw ] iqn kI gho su idV
kr srnw ]”
AMq : ? sMbq solw sY bwnvw ] jyT sukl KstIku jidvW ] sMq dws gur AwgXw
dInI] cqur dws Xh Bw kInI ] 60 ] dohrw ] prm gXwn pRgt krXo mm
Git hY injdyv ] qy my auir inq bsY sMq dws gurdyv ]61]
ieiq < ] siqgur pRswid ] ] sRI gxyswienmih ] igrMQ Bwgvq iekwds
kI BwKw ilKXqy ] cOpeI ] sMq dws siq gur ky crnw ] iqn kI gho su idV
kr srnw ]”
sRI Bwgvqy mhWpurwxy iekwds skMDy sRI suk pRICq sMbwdy BwKwXM sRI ikRsn bYkuMT
bXwno nwm iekqIs moiDAwie smwpqM ]31] sMbq 18018 ] vYswK vdI
]37= =
55
smW : sMmq 1918 ilpI kwl: sMmq 1922
sQwn : ipplI
p`qry : v`K v`K AiDAwey dy v`K v`K pMnw AMkiq kIqy hn [
Awkwr : 29X 17 s.m. ilKq : 21 X 12 s.m.
vyrvw : ijld, Kuly p`qry do giqAW ivc forI nwl bMny hoey hn[ isAwhI kwlI, vKryvyN
leI lwl[ hwSIAw pihly p`qry aupr dohrw hwSIAw, cwry pwsy, fIjweIn
bxwieAw hoieAw hY [ bwkI swrI poQI , dovyN pwsy KVyH ruK hwSIAw hY;do do lwl
lkIrw, bwhr iek pwsy motI nIlI lKIr, Aqy ivckwr iek motI pIlI lkIr[
sqrW pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : poQI dy pMnw nMbr iekswrqw nwl nhIN idqy hoey, sgo AiDAwey Anuswr idqy
hoey hn [ ilKweI suMdr, ikDry ikDry hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKq
hwSIey qoN bwhr vI kIqI hoei hY [ poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “sRI rwmwXnm: ] sRI gxyswXnm: sRI guruvynm: < siqgur pRswid ] ]
AQ AwqmwnMd nwm dUsry AwnMd kw ArMB krqy hY ] so Awd sy pMc dsI kw
bwrvW gRMQ hY] pRQm ADXwie ivKy ivvykoN Xog krky injnMd dy AnuBv kw pRkwr
vrnn kIAw] mUV jgXwsI koN Awqm ind hY nwm ijs kw Aysw joqUM pdwrQ kw
ivvykiq sdÍwrw bRhm inMd dy AnuBv dy pRkwr ky idKlwvxy vwsqy pRQm isK ky
pRsn koN idKlwvqy hYN ]”
AMq : “dohrw ] sRI mq gMgw rwm gurcrn kml kI syv] sMmYiq mrig Fwie kY
drisau Awqm dyv ] AQ pMcdsI BwKw vwrqk ilKXqy ] ies pMcdsI ky pMdrw
gRMQ hYin] pMj ivvyk pMj dIp pMj AwnMd ] iqMnw pMj ivvykW ivcoN ] pihly
ivvyk kw nwmw pRqkqBÍ ivvyk hY ] iqs ky Awid ivKy tIkwkwr kw mMglwcrn
hY sRI BwrqI qIrQmunI sÍr Ar ivdXwrn munI sÍr eynw dohW ko nmskwr krky
pRqk sRI miq gMgwrwm ky isKwqm sÍ-rUp ] qwnyN BwKw Xh krI pMcdsI AwnUp
]7] vwrqw pMcdsI BeI gur AwigAw Anuswr ] AproK boDqh vr imly pVY jo
vwrMvwr] ieiq sRI audwsI gMgw rwm jI ky isK audwsI Awqm sÍrUp vwrqw
pMcdsI ivrcqw smwpqwhw ]5]5] sMmqu aunI sY ATwrW hwV sudI pUrnmwsI
rivvwr ]1918]0 0] hrI E oAMqq sqw ] 6 sRI rwmwXnm: sRI guruvynm: ]15
[5] 0 0 ] = ] = ] sMmq 1922
ilKI ipplI mhIny AsU ] moK 10 ]11 ] = 12]
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
56
Awkwr : 18 X 19 s.m. ilKq : 13 X 13s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy, do do
kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw- 12 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc Aqy AKIr ivc kuJ p`qry hwsIey vwly KwlI[ ikDry ikDry
hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY Aqy hwSIey qoN bwhr vI iliKAw hoieAw hY [
ilKweI suMdr Aqy poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “< sRI mqy rwmw nU jwXnm: AQ bwl kWf ; slok ] vrxwnwmrQ sMGwnw
rswnw CMd swmpI ] mMglwn c krqwrauu vMdy bwxI ivnwXkau [1[ BvwnI sMkraU
vMdy sRDw ivsÍws rUpxaU ] Xw BXw ivnw n psXMiq isDw sÍwq sQmIsÍro [2[
vMdo voD mXM inqXM gurM sMkr rUpXM ] XmwsRqoih vkRoip cMdw sRvqR vMdXqy ]”
AMq : mo sm dIn n dIq ihqu qum smwn rGubIr ] As ivcwr rGubMs mx , hrhu
ibKm Bv BigrvqRw kwmih nwir ipAwr ijm, loBih ipRX ijm dm iqm
rGunwQ inrMqrM ipRX lwghu muih rwm ] 464] sRI mdRwm cirqR mwns ismRdM,
BkHXwv gwhMiqXy ] qy sMswr Gor ikrxY dhXMiq no mwnvh ]466]
ieiq sRI rwm cirqR mwnsy skl kl kluK ibDMÍsny auqr kWf smwpqy ] suB
msqu sRb jgqw suB msqu sRb jgqW E orMwmwXaunmW sMmqu 1886 ] mws auqmy
mwsy Pgx mwsy suklwpKy suB iqQ dsmI gurU Awsry ieMd pusqkM ulKqM mwVI mDy
BweI pRym isMG swlwivKy BweI Buip isMG suXN pTnwrbM ilKqM ] XwidRsMpusqkM
idRstvwq idRsM ilKqMAw ] Xid suD msu DMvwmm doKnwdI ] Aqy ] suB msqu
msqu ] rwmwXnm: sRI ikRsnwienmw ; rwm ] Bulw cukw bKsxw mY dwsn kw dws
hO ]
57
AMq : “ijnw dw dyh dy rsW vil iDAwn u hY so qW dyh Ainq hY ] qy vwsqv bIVw jo
huMdw hY ] so pWn kQu supwrI cUnw Awpxy rMg ƒ Cfdw hY qW lwl rMgu as dw
huMdw hY ] qYsy jo isK Awpxw ABmwnu ikirAw dw Cfdy hYin ] soeI gurmuK huMdy
hYin ]60] bolhu BweI vwhgurU swKIAW pUrIAW hoeIAW ] smwpq msqu suB msqu
] swKIAW dw qqkrw ] pwiqswhI 1 ] pwqswhI 2 ] pwiqswhI 3 ] pwqswhI 4
] pwiqswhI 5] pwqswhI 6 ] pwiqswhI 7 ] pwqswhI 8 ] pwiqswhI 9 ]
pwqswhI 10] iek so iqRsiT swKIAW pUrIAW hoeIAW ] bolhu BweI vwhgurU jI
kI Pqy hY ] 0 0 0 0 0 0 0 0
58
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw pihly s`Py qy
fIzwien vwlw, bwkI siPAW aupr K`Vy ruK hwSIAw, do do kwlIAW, do do lwl,
iek nIlI Aqy iek ivckwr motI pIlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dy p`qry ivc ivc ikrm Kurdw, pr ilKweI pVn Xog Aqy gRMQ dI hwlq
TIk TIk [ keI p`qirAW aupr hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY Aqy hwSIey qoN
bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY [ gRMQ iek pwsy qoN pwxI nwl iBijAw hoieAw hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ sRI gurpRqwp sUrj gRMQ ipRQm rwis ilKXqy ]
dohrw] qIno kwl su Acl rihu, AlMb skl jg jwl ] jwl kwl lK mucq ijs,
krqw purK Akwl ]1]”
AMq : “gXo dust pun gur inkswey ] purb Ql qh Awn bYTwey ] sB qn pr jrby
ibRx Bey ] kwnw sRwp swc hI kIey ] 51 ] ieq sRI gur pRqwp sUrj gRMQy cqrQ
rwsy irdU ---]”
ies qoN A`gy p`qry nhI, AKIrlw p`qrw joiVAw hoieAw [
59
lyKk : pYVw moKw
smW : sMmq 1582
p`qry : 1 a -338
Awkwr : 21 X 18.5s.m. ilKq : 18 X 13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy, do do
lwl lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc mwqRW bwbw sRI cMd Aqy swKI BweI lwlo dI iek iek pMny ivc
idqI hoeI hY [ jo bwkI poQI dI kwnI nwloN iBMn hY [ iesy qrHW AKIr ivc pMnw
nMbr 338 qoN bwAd kwnI bdl ky iliKAw hoieAw hY [ iehnW rcnwvW qoN bwAd
poQI dIAW rcnwvW (swKIAW Aqy gostW dw qqkrw ivsQwr pUrvk idqw hoieAw
hy [ ies qoN bwAd kuJ p`qry hwSIey vwly KwlI hn Aqy iPr Asl swKI SurU huMdI
hY [ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< ] gxyS jI ] siqgur pRswid ] AQ jnm pqRI bwby nwnk jI kI ilKI
] sMmq pMdrw sY ibAwsI ] 1582 ] poQI ilKI pYVy moKy sulqwnpur ky Kqryty ]
gurU AMgd ilKweI ] poQI ilKI pYVy moKy sulqwnpur ky Kqryty ] muKo bwly sMDU
jtyty kI] rwie Boey dI qlvMfIa AwieAw hw ] gurU AMgd nU FUMF lDwAwhw ]
duie mhIny sqwrw idn ilKidAw lgyAwhy ]”
AMq : “hMau FwFI dr mMgqw, dIjY dwnu rjwie [ nwm dwnu iesnwn dyh, rjw iqRpiq
AGwie ] FwFI jpu suKu pwieAw crn kml ilv lwie ] nwnk dws kI bynqI,
muih rwKu lyhu srnwie ]1] bolo BweI jI vwihgurU ] swKI sMpUrn hoeI ]”
ies qo A`gy kwnI bdl ky, kuJ p`qry ilKy hoey hn, jo ies jnm swKI nwl
sbMDq nhI hn [
60
iekwsI AY kIau kvI sr kQw ] cyqR sudI durgwstmI vrno kIau kvI sr kQw ]
cyqR sudI durgwstmI vrno vYrwT prb ] vMs vYrwjn buDvwr sIl smq gur
igAwn [ bMsI pMfq ArQ kh suMdr kI auvKwn ]”
AMq : “ieq sRI mhw BwrQ prb kIau bYrw db Kwn ] BXo ibvwhu AnMd so AB mn ko
jI Awjwn ]556 spqidn mY kQw vhu nwm jwih bYrwt ] pUrn kIau hrlwl nY
gur ikrpw qy Twt ]1] Twkr bRq Bwdry vdI rvvrY Astwm ] sMmq aunI sY
qRyeI mwhy aunIvI jwm ] BweI lwl isMG ilKI ]”
61
vyrvw : ijld g`qw cmVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAW dovyN pwsy do do lwl lkIrW, ivckwr
iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-16 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr,gRMQ dy SurU ivc ivsQwr sihq q`qkrw idqw hoieAw hY [ gRMQ dI
hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ sRI gur pRqwp sUrj gRMQ ipRQm rwis ilKXqy ]
dohrw ] qIno kwl su Acl rih AlyK skl jg jwl [ jwl kwl lK puciq
ijs, krqw purK Akwl ]”
AMq : “ieiq sRI gur pRqwp sUrj igRMQ cqurQ rwsy kiv sMqoK isMG ibRcqwiX BwKwiX
sRI hr guivMd durgin kSn pRsMg brnnM nwm KtsstIAMsU ]66] sRI vwihgurU
jI kI Pqy hY ] dohrw ] swl aunI sY cwlIAw bwsr mMglvwr ] iQq dsmI
pRivstw dsm ilKXo gRMQ suDwr ]1]”
62
h`Q ilKq nM : MS 963
isrlyK : AiDAwqm rmwiex
lyKwrI : gulwb isMG
smW : sMbq 1911
p`qry : 1 a – 216 a
Awkwr : 32 X 23 s.m. ilKq : 23 X 16 s.m.
vyrvw : ijld g`qw isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAW dovyN pwsy do do lwl lkIrW,
ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-16 hn[
Awm vyrvw : poQI dw pihlw p`qrw bVI burI qrWH Ksqw hwlq ivc, qkrIbn swrI poQI
ikRm Kurdw Aqy Ksqw hwlq ivc hY [ keI QwvW qy ilKweI pVHnI vI bhuq
muSkl hY [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI Aqy hwSIey qoN bwhr vI ilKweI
kIqI hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI gxyswXnm : ] dohrw ] dyvI mwqw swrdw, srd
ieMdR sm hws, bMdo pd pMkj sdw kro sumiq pRkws ]1]”
AMq : “gRh AgnI vsu cMd puin, sMbq AwnMd Dwr ] dsmI kwqk sudI suB, surwdIj
gurvwr ]54] ieiq sRI mq ADXwqm rmwiex amw mhysur sMbwdy auqr kWf
bYkuMT inrmwxO nwm nvmoiDAwid ]9] sMpUrxM suBM Bvq]”
63
h`Q ilKq nM : MS 965 sMgRih
isrlyK : sRI Bwgvqy dsmu iskMd
Anuvwdk : ikRsn dws
p`qry : 1 a – 398 A
Awkwr : 15X 21.5s.m. ilKq : 11 X 18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAW dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW
pRqI pMnw- 15 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc nusKy ilKy hoey hn [ ijs dI kwnI hor hY [ aus qoN bwAd
Asl rcnw SurU kIqI hoeI hY [ ijs ivc v`K v`K kwnI dw pRXog kIqw hoieAw hY[
ilKweI D`ibAW vwlI Aqy purwqx hY[ keI A`KrW dI bxqr vI purwqx AKrW
vWg hY [ poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] EAM sRI gxyswienm ] AQ sRI Bwgvqy dsmu iskMd
ilKqy ] dosiq Gt mih pRis pir bolqI eyk smwin ] iek gwvY gux isAwm ky
iek brjY suir igAwin ]”
AMq : “ieiq sRI Bgvqy mhwpurwxy dsm iskMd” nvih iDAwie sMpUrnu smwpqy suB
mqu] lyKk pwT krih Bgiq rsqu ] caupeIAw ] [91 ] swKIAW nwil ] [91]
sMpUrnu dsmu hoie ] rwm rwm rwm rwm siq rwm siq ]”
64
AwrMB : “< siqgur pRswid ] Bogl purwx ilKqy ] E oieM AgMm bRhmukQMqy ]
pMicq iqmQMqy ] bRhmMf auiqpin Akwsu ] Akwsu qy qyj auqpin ]”
AMq : “pRB AysI AKMf mUriq hY ] jo koeI pwie bwby nwnk dy sbd qy pwvY ] qw
inrBau hovY ] 44] sMpUrnu hoieAw Bogl purwn jI ] ] ]
65
Awkwr : 13 X 18 s.m. ilKq : 9 X 18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI[ hwSIAW dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW, ivckwr
iek lwl lkIr[ sqrW pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, p`qry Ksqw hwlq ivc hn [ ilKweI pVHn Xog hY [keI
p`qirAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ poQI dI rcnw ADUrI [ SurU
ivc iek pMnw nhIN hY Aqy AKIr ivc vI kuJ p`qry nhIN hn [ rcnw ADUrI [
AwrMB : “hwjI drvys kw rUp Dwir kY jwie mky kI hij kau hwjUr Bey ] mky kI msIiq
ivic jwey bYTy ]”
AMq : “Avl Bgqu kbIru hY ipCY rwmw nMd ] pieAw kbIr mrwqvw gur imilAw rwmw
nMdu ] kwiem jusw kbIir dw rihAw ivic khin ]” A`gy ilKweI spSt nhIN
hY]
66
AwrMB : “khw n sjn Qovq khW sUin gopI mohq ] khw dws ko nwm kibq mih khI
Xiq ko ihq ]”
AMq : “dohrw ] qw drsn ko icq chY nr hir bir bwr ] cMdn Bw ] eyXo Awid hI
kMT ju hIky rwg ] 614] AMq vyly rwm shweI ] sRI vwhgurU jI ] sRI rwm rwm
rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm” iek pMnw hor iliKAw hoieAw , jo ies rcnw
nwl sbMDq nhIN hY [ Avl Bgqu kbIru hY ipCY rwmw nMd ] pieAw kbIr
mrwqvw gur imilAw rwmw nMdu ] kwiem jusw kbIir dw rihAw ivic khin ]
A`gy ilKweI spSt nhIN hY ]”
67
Awkwr : 17X 11 s.m. ilKq : 13 X 8 s.m.
vyrvw : EhI ; sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, keI p`qirAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] suKn PkIrW dy ilKy ] ihk sweI lok khdw sI jo
jd jigAwsI suxdw hY vcn sMqw dy nU Pyir aunw nU krqqiv clY Awvdw
hY]”
AMq : “sweI jo kC cwhygw lok AQvw prlok ivc soeI qyry hwQ lgygw ] ijs nU dyKy
iqs nU Awp kolo cMgw jwxu ] 104 ] Bul cuk bKsxI vwihgurU jI ] qbMKsMd
hY]”
68
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY [ ilKweI suMdr Aqy pVHn Xog [ poQI dI hwlq TIk TIk
hY [
AwrMB : “AQ sRI suAwmI dwdU idAwl jI kI ] bwxI kI mihmw kI swKI ilKqy ] bwxI
dwdU dws kI ] sb ssqR ko swk ] pVy ivcwry prIq so ] so jn auqRY pwr[ Bey
spUrx pd Ar swKI ]”
AMq : “nmskwr gurdyv ko ] ijn bMd CufwieAw ] dwdU dIn idAwl kw ] suMdr js
gweyAw ] dohw CMd] siqgur kI mihmW khI ] mq AwpnI aunmwn sudr AMimRq
AnMq gux ] ko kir sky bKWn ] ieq siqgur mhmW nIswnI sMpUrn ]”
69
h`Q ilKq nM : MS 971 h
isrlyK : DirAwju jYml rwjw kI kQw
p`qry : 65 a – 96 A
Awkwr : 32 X 17 s.m. ilKq : 22 X 14 s.m.
vyrvw : EhI; sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY ilKweI suMdr, pr ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY [ poQI dI hwlq TIk TIk [ “ies poQI ivc hor vI bhuq swrIAW CotIAW
CotIAW swKIAW , rcnwvW hn [ ijvyN kQw gorK nwQ, AwrqI, rcnw mwnk dws,
kQw jYml rwjw kI, jnm swKI dwdU jI kI, kVKo, dwdU jI kw Ast p`d, swr
gIqw, prcI, igAwn dws, bwrwmWh, suMdr dws, kbIr dI rwm riKAw - (swKI)
gorK nwQ pMnw - 71 sursqI AsqoqR, gnyS AsqoqR gjb jI , mlUk dws, CIqm
jI kw p`d, SMkrw AcwrIAw kw bRhm, mskIn dws kw p`d, Aqy hor CotIAW
rcnwvW Swml hn [
“kr AwrqI Awqmw aujlI ] rwm jp Dwir ] mwrY pUrb n rlI ] tyk ] qyqIs
smwnw aUpr cwFI ] cvr FulwvY iek pg TwfI ] pMc Sbd GMtw inrbwxI ]
Jwlr bwjY rwm nwm bwxI ] pWc qq ko dIpk DwrXo ] joq srUpI aUpr vwrXo ]
dsvY duAwr dyv murwrI ] snmuK suMdr pUjxhwrI ] mn pVo iqh syvw mwhI ]
bKnw bwrY AwvY nwhIN ] ieiq srI bKnw jI kI ikRq smwpq ]
AwrMB : “AQ dirAwju jYml rwjw kI kQw ilKqy ] dohw ] inrwkwr ko bMd kr pun bMdo
gurdyv ] sb sMqn krUM bMdnw jo krY AlK kI syvw ]1]” cOpeI ]
AMq : “ieiq sRI DrAwju jYml pdm auBY isMG rwjw kI kQw Bgiq nwm cO brnn
Ast mol [s]8]” ies qoN A`gy iek dsodsw kw svXw idqw hoieAw hY ]
70
pRivswey]” ies dy nwl hI mskIn dws kw pd ] “rwg Awswvwr ] ey qum sRb
guxn ky dwqw ] pUrn prmwnMd BoOjl qwro pwr auqwro ey sb jwh duMd ]tyk]”
AMq : “jn mskIn prm suK pwvY jnm suPl huie qyro]”
71
AwrMB : “kVKo ilKMqy ] AVI KMmbW kwrj dwdU ] rwc irhw hir nwm lIXw pMQ pUrblw
AwdU ]”
AMq : “bwxI AMmRq bolVI bhuq kIAw ibsqwr ] kIrq dwdU dws kI cFI smudw pwr
] ieq sRI kVKo sMpUrnM smwpqY ]”
72
h`Q ilKq nM : MS 971 j
isrlyK : swr gIqw
p`qry : 9 a – 13 A
Awkwr : 32 X 17 s.m. ilKq : 22 X 14 s.m.
vyrvw : EhI ; sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI, ilKweI suMdr [poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “E o sRI gxyswX gnm: ] AQ swr gIqw ilKqy ] ArjnE o vwc ] Arjun sRI
ikRsn Bgvwn jI ph pRsn krY hY ] ky hy pRmysr jI Ekwr kw mhwqm Ar rUp
ArUp AsQwn iqsky suxby kI myrI bwCw hY ]”
AMq : “ies qy bhuV ikAw kho ] ieq sRI mq Bgvd gIqw suxwE o s uaupuinKd su
bRhm ivdAwXM jog swsqRy sRI ikRsn Arjn sMbwdy swr gIqw sMpUrnM ]” ies dy
nwl hI kRm ivpwk gIqw iek pMny ivc hY ]
73
h`Q ilKq nM : MS 971 t
isrlyK : gMgw sqoqR
p`qry : 20 a
Awkwr : 32 X 17 s.m. ilKq : 22 X 14 s.m.
vyrvw : EhI ; sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI D`ibAW vwlI hY [ pr pVIH jWdI hY ]
AwrMB : “AQ gMgw AsqoqR ilKqy ] sRI gMgw dyvY nmhw ] gMgw iqrohqM pwpm gMgwc
isv msqky ]”
AMq : “sRvqR durlBI gMgw iqRivDwnyv syKqw ]8] ieq sRI gMgw Astk sMpUrxM ]”
74
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 13 hn[
Awm vyrvw : keI pMinAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY Aqy ikDry ikDry k`t
v`F kIqI hoeI hY [
AwrMB : “AQ pRsnoqrI rqn mwlw ilKXqy ] jIv jI jIvnO khw su js jwgRq kOx
bbykI] sovY kOx ]”
AMq : swD imilAw khw hoie ] Apjs jwie ] buD inrml hoie ] bovY kOx mwn
bVweI] qwrY kOx pRmwqmw ] ieq pRsnoqrI rqnmwlw sMpUrnM ]”
75
AwrMB : “sq icdw nMd snsqk prB mMgl mUrq Akl hY ] AnMq rUp ADBuq
mhyqw]”
AMq : “swhb Bj swhb Bey Ab kuC rhI n qmwhw ] khY mlUk iqs Gr gey jhW
pvnw n jwhw ]3]”
76
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ auKVI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN
pwsy do do lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI Aqy p`qry vI auKVy hoey hn [ kwnI bdlI hoeI hY [ poQI
ikrm Kurdw [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ilKweI D`ibAW vwlI hY
ilKweI TIk qy pVHn Xog hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] E o AM siq icq AwnMd prmwqmwey nm : AQ ivsn
purWx ilKXqy ] pwrwsru mYqRy ko khy hY ] ik hy mYqRy Xih jo quJy aupdys kro hY ]
so AMimRq smWin hY ] so mn ky pwqR sO pIE ] Aru ju nwrwiex qy iBMn hY iqskw
iqAwgu kru ]”
AMq : “Awqm drsI jb ieh srb vcn buD ky sRvnhu so suny ] Awp ko dyKw Aru
pCwnw Awqmw ivKy lIn BieAw ] Aru srUp ko imlw Aru bMD mukq ky BY qy inrBY
BieAw ] ieq sRI ibsn purwn bydWq smwpqM sMbq ] 1800 ] 56] imqI pohu
sudI]13] QI auqwrw kIAw]ilKI hoeI mulqwn dI QI ] = ] =
] = ] ieh pusqk iliKAw sMmq ] 1634 =
sMpUrn hoieAw ] imqI BwDdoN dI ]20] ilKI lhOr ivc ] ] = ]
= ]
77
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY [ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [
rcnw dsmy gurU dI pMnw nM: 57 qoN SurU kIqI hoeI hY [ jo ies pRkwr hY :
AwrMB : “cOpeI - pwqswhI ]10] AQ caubIsu aucrO Avqwrw ] ijh ibD iqn
kw lKw AKwrw ]” iPr - “bicqR nwtk igrMQy mC Avqwr pRQm sMKw sur
bDh ] < siqgur pRswid ] AiQ bicqR nwtk igrMQ iliKXqy qv pRswid sRI
muKbwk pwqswhI 10 ]”
Aqy AKIr ivc jo rcnw idqI hY ausdw vyrvw ies pRkwr hY :
“< siqgur pRswid ] sRI Akwl purK qv pRswid ] AiQ ib igAwn pRboD
ilKqy igrMQ pwqswhI 10 ] BujMg ] qv pRswid ]”
AMq : “334 ] mws ky pl kwit kY piV byd mMqR Apwr ] Agin Biqir homIAY sin
rwj rwjw A ibcwr ] iCid icCr ibVwrw sur DUil krx Kpwie ] mwir dwnv
kau kirE mKdYq myD bnwie ]334] qYshI muK kIjIAY suin rwj rwj pRcMf ]
jIiq dwvn dys ky blvwn pOrK AKMf ]”
78
AMq : “eIhW Klkq iKjmq krY AwgY KusI Kudwie ]43] kul kutMb Qoh rbw nI kWty
nK ] sMKpUr ] buiD bs† PwtY shI rj`b rhIey dUr ]44]”
ies qoN A`gy do p`qry hwSIey vwly KwlI ]
79
ilKXqy ] “dohrw]” sRI gurnwQ pRBwv qY hoq mnorQ isD ] Gn qY jXo Br
byldl PUl kI ibRD ] 1 kIey ibRMd pRsBwv ky dohw sugm bnwa ] aukiq ArQ
idRstwq kir idRV kir dXo bqwie ]”
AMq : “pVY sunY mn mY DrY srY Bws ky kwm ] jYsy hir ky nwm qy hoq sBI Ab rwm
] 700 ieiq sRI kiv ibRMd ikRq bXM ibnod sq sYXw sMpUrxM, msqU suB msqu
]1]”
80
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr,poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : < sRI gxyswXnm: sRI srsÍqIeynm: AQ rUp dIp ipMgl BwKw iLKXqy
]dohrw]
AMq : bwvn vrnI cwl sB jYsI mo mY buiD ] Bul Byd jwko khXo kro kbI srsuiD
]3]sMmq sqRw sY brK AOr ichqR pwie ] Bwdo suid duqIAw gurU BXo igRMQ
suKdwie ] 4 ] ieiq sRI ipMg rUp dIp BwKw jY ikRsn ikRq sMpUrn ] 1 ]
ies qoN bwAd iek CMd iliKAw hoieAw hY [ ijs dw AwrMB ies qrWH hY [“<
siqgur pRswid ] “dohrw]” prm srUp su Awqmw APur su swgr swr ]
mwXw kir gux ko lIE bRhm ibsn isv br ]” ieh CMd sudRsn isMG bnweI ]
sMmq muin sis igRhiQ rwmIn byd sinvwr ] syvk gurU igRMQ jI hY bd bwd
mJwr] 6 pltn isKn kI so aUr jbd cOQw jwn ] bRhm vwlI BI khy spq
suCMd vXwn ]
81
vyrvw : ijld g`qw, kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW , ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk TIk hY ilKweI suMdr, pr ikDry ikDry hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “ieiq sRI cMdr Avqwr aunIsvo ]19] suB msqu ]” < AQ bIsvw rwm
Avqwr kQnM ] cOpeI ] Ab mY kho rwm Avqwrw ] jYs jgq mo krw pswrw]”
AMq : “rhy rIJ AYsy sbY dyv dwnM ] imRgI rwj jYsy suno nwd kwnM ] btyr qn
srbMgeI CutrWrM ] dirXo AYs sRI ibsn pMcm vqwrM ] ieq sRI bicqR nwtky
igRQy Avqwr pMcm spUrnM ]” =
82
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy iek iek lwl lkIr [ sqrW
pRqI pMnw - 13 hn[
Awm vyrvw : ijld tu`tI hoeI hox kwrx, p`qry auKVy hoey hn [ ilKweI D`ibAW vwlI hY pr
pVHn Xog hY [ poQI dI hwlq TIk TIk hY Aqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
hY [
AwrMB : “< AM sRI pRmwqmWienmw ] AQ aupdys iblws gurU gulwb dws jI kw
Ar hr guibMd suq kw pRsnoqR il`KXqy ] hrguibMdo vwc ]”
AMq : “mukqwdk ie`Cw sBy rhyn jo ies Koj ] msq hoie hr hwl mohosI sdw inroj
] 39 ] ieq sRI aupdys iblws ko A~s†mo ibsRwm sMpUrnM smwpqM ]” ] ]
ilKqm jvwhr isMG ]
83
AMq : “eyko Apny mwih inq rwKo ] iPr inrvwc idsw ko lho ] Apny suK mY Awp
hI rho ]20]18: ATwrh iDAwvw kw swr tIkw sMpUrn iliKAw ]”
84
AMq : “ingRih jqn pRwn mn qn pRwn pq pRswd gursbd su BwKhI ]10] bolh
BweI vwhgurU jI ky ipAwrM ]” ---
85
p`qry : 1 a - 34 A
Awkwr : 18 X 17 s.m. ilKq : 14 X 13 s.m.
vyrvw : EhI[ hwSIAw cwry pwsy do do lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW
pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI [ keI p`qirAW aupr cypIAW lgw ky joiVAw hoieAw[ ilKweI
cMgI [ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] EuAM suAsiq sRI gxyswie nmw ] AQ nws kyRiq ilKqy
] ieh kQw qyrvIN siqjug kI ilKqy hY ]”
AMq : “Aru ividAw ky lIey sunY ividAw hoie ] jo sunY pRIq lwieky jo cwhy so hoie ]
Bgq hoie ] mukq hoie ] jo sunY icq lwie ky kust ATrw dUr hoie ] nws kRyq
kI kQw sMpUrn hoeI ] suB sUhrsM msq hir hir hir ] sMmq 1842 ] mws
sudI iQq iqREdsI ] 13 vwr skr ilKI ] rwm ikRs˜ ] rwm rwm ilKqM vMm rwm
ikRs˜ gusweI pTnwrQy mieAw rwm ] hofI igrw ivc sRI rwm ] ] ]”
86
AwrMB : < siqgur pRswid ] suA sq sRI gxyswie nmw ] AQ Drm msD ilKqy ]
hsqnwpR iek inRp Drm ko puqR khwvY ] ieiCAw Bojn dyq knk ky pRq ijvwvY ]
AMq : sRI ikRsn dyv kI jY ] ieq sRI Drm smwD sMpUrnu ] suB msiq ] suB vwr
mhUrq ] ] ] sRI rwm ikRsn goibMd mwDo hir mod mKu sUdrn ]
87
h`Q ilKq nM : MS 983 A
isrlyK : cxwkw swsqR BwKw
p`qry : 284 a - 304 a
Awkwr : 18.5 X 14 s.m. ilKq : 13 X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : keI p`qirAW aupr D`by pey hoey hn ilKweI suMdr[ poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ cxwkw swsqR BwKw ilKq ]do] pRvxq ho sRI
ibsn ko jo iqRlok ko rwau ] cwxwky BwKw kro jo qum hohu shwie ]”
AMq : “ieq ibRD cwxwky BwKw KoVs iDAwie smwpqM ] 16]197]1]21]”
88
AwrMB : “< siqgur pRswid ] kQw siqjug kI jb rwjy jnmyjy kau ATwrwh kust
auqR ky inmiq ] ibRhmx mwry Qy ] qb kust auqwrny ky iniq gusMeI ibAws kQw
suxwvny lwgyey ] eyh kQw kust auqwrny kw ]”
AMq : “rwjy jnmyjY jI kau guusMeI ibAws kQw kir suxweI ] iqs qy kust auqrny
gey] eyh nwskyq kI kQw smwpiq hoeI ] bolohu sMqhu rwMm rwMm rwMm rwMm siq
rwm ]” (60-61 A) pMny ies qoN bwAd ‘mMqR gaU rog kw’ iek - do - pMny
dw idqw hoieAw hY [
89
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : ilKq D`ibAW vwlI, Aqy hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI [ poQI dI hwlq TIk
TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid] DRm smwiD kQMqy] eyks smY DRm puir nwrd jI Awey]
Drm rwie Awdr kIAw kir Bau bYTwey ]”
AMq : “rYn bsy bwsR auif cly Awpo ApnI E or ] aunmo Bgvqy vwsdyvM hirM ] ]”
90
AwrMB : “< siqgur pRswid ] rwg iqlMg mhlw 8 ] BUilE o mn mwieAw
aurJwieE] jo jo krm kIE lwlc lig iqh iqh Awp bMDwieAwE ] rhwa]”
iek p`qrw 126 aupr rwg iqlMg mhlw 9 ]kw] siqgur pRswid ] cyqnw hY
qau cyq lY inis idin mY pRwnI ] dw Sbd idqw hoieAw hY [ ies qoN bwAd iPr
kcI bwxI idqI hoeI hY [
AMq : “kRdw AwnMd ibnod kCU n jwnIAY ] sRb Dwr smrQ iqku kR bwxIAYN gwvIAY
rwiq idn iqsy kurbwxIAY - ]”
A`gy p`qry nhIN hn rcnw ieQy hI mu`k jWdI hY ]
91
h`Q ilKq nM : MS 985 e
isrlyK : shrPI gopI cMd dI
lyKk : cMd gMgw rMm [ rwm ]
p`qry : 29 a - 34 a
Awkwr : 14 X 23 s.m. ilKq : 12 X 20 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI Aqy ilKweI D`ibAW vwlI hY bwkI poQI qy keI pinAW aupr
nusKy Awid ilKy hoey hn [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] shrPI gopI cMd dI CYrI gMgw rMm dI [[[ AlP
Awey gopI cMd nwaux lwgw [ mwqw vyK mwhwlM (mh`l) dy ivic roeI ] Cwf gY nI
sIsy mwhwl rwjy jWdI vwr nw lYigAW nwl koeI ]”
AMq : “kwP kMm lwhI vyKou moqI swfy [ swnU KYr qw hor qU pOEu mweI ] eynw muqIA
nwlo jovwr (jvwr) cMgI [ jyid KwidAw nwQ dI BuK sweI ] ijsdy KwidAw rb
ƒ Xwd krIey [ ijs dy KwidAW AwvdI Akl sweI ] ] ] ]
34]”
92
h`Q ilKq nM : MS 987 sMgRih
isrlyK : kuMfIAw
lyKk : igrDr, kiv
p`qry : 1 a - 11 A
Awkwr : 23X 17 s.m. ilKq : 16 X 11 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-14 hn[
Awm vyrvw : poQI Ksqw hwlq ivc, pwisAW qoN cypIAW lgw ky joVI hoeI [ pihly pMny
aupr fIzweIn bxwieAw hoieAw hY hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] kuMflIAw CMd ] dmrI cmrI iss gRih hY snyh ien
bIc] aUpr icMn ivrkq kw sodur buDI nIc ]”
AMq : “kih igrDr kiv gwien CUtqI icd jV gRMQI ] jb lg gRIvw mwih kwT kI
ltky kMTI ]83]” =
93
AwrMB : “< sRI gxyswXn mh ] E onmo Bgvqy vwsdyvwXw] sorTw ] bMdo crx sroj
gopI blB sRI rmn ] mohn kot mnoj hrx AKl klm lghn ]”
AMq : “slok ]dsm smwpq hoXw ] gurdws kw] Bul cuk AKr vD Gt svwr
pVnw bKs lYxw ] AivgXw iKmw krxI ] jo Bul cuk hovy so iKmw krxI ]5]
ieiq sRI Bwgvqy mhWpurwxy dsm skMDy nvY DÎwX ]90] smwpqM msqu suB msqu
]0 0” ies qoN A`gy iekwds skMD pMnw nMbr 272 qoN SurU ho jWwdw hY
jo pMnw nMbr 373 a q`k cldw hY Aqy 373 a qoN duAwds skMD SurU ho jWdw
hY ]
AwrMB : “< nmoN Bgvqy vwsdyvwXw ] jY jY isMG idXwl gur surq ismRq bn pwl [
jw muK Dun isKn rCk mRg gjw dw mG kwl] dohrw] sRI gur prmwnMd nm sq
AwnMd srUp ]”
AMq : “sMmq ATwrih sY iekqwlI smw skq ko jwn [ eykwds snvwr ko pUrx BXo
purwn ] 1841] ieiq sRI Bwgvqy mhW purwxy dÍwds skMDy qyrvo DÎwXw ]13]
smwpq msqu suB msqu ] 0 sRI rwm ikRsnw qyrI srxw]” 0 [[[ 0 [[[
94
p`qry : 1 a - 351 A
Awkwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 13 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw tu`tI hoeI hY [ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-6 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq vDIAw nhIN, lKweI TIk TIk hY [ keI p`qirAW aupr
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ poQI dy AKIr ivc keI p`qry pwxI dy iB`jy
hoey hn Aqy ilKq spSt nhIN hY [ AKIr ivc gur pRxwlI idqI hoeI hY ]
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ prcI pwiqswhI dsvIN kI m:1 ] pRQmy dsW mhlw
ky nwm ilKY ]”
AMq : “mwqw suMdrI iqnky Gr AjIq isMG dUsry mwqw jIqojI iqn ky JUJwr isMG jI
jorwvr isMG jI Pqy isMG jI qIsrI mwqw swihb dyvI iqn ky kuC nhIN ] Pyr dsW
pwqswh jI bKs Kwlsy pr hUeI ]” = ] = ]
95
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do nIlIAW lkIrW[ sqrW
pRqI pMnw - 25 hn[
Awm vyrvw : gRMQ ikRm Kurdw, ilKweI cMgI [ gRMQ dI hwlq TIk TIk[ ku`J p`qry qy DibAW
vwlI ilKweI [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] sRI gurU gRMQ swihb jI ky ipRXwiehY swihb dsvIN
pwiqswhI qy BweI mnI isMG jI ny pVy iqnw qy BweI dvwn isMG jI iqnw qy
BweI guridAwl isMG jI iqnw qy BweI Kjwn isMG jI pVy ] siqnwm khIey
siq hY nwm qy rUp ijs kw Aor rUp JUTy hY ]”
AMq : “bYrwgI so hY ju bYrwg vhby mul mY AwvY ] isvkI pRwpqI ky skqI ky invrq
krxy ky krm krY ] mmY mnOq iqAwgI ] bIs mx lUx lgqw hY myly ko ] vw swrI
sMgq kw iekTw lMgr [ vwh swFy iqMn syr kw mx hY qhw ]1]19] swl swaux
sudI eykm idn CnI vwry ] = ] =”
96
AMq : “eyh gurU ky vcn hYn mn ivc rKYgw kmwvYgw iqs dy kMm Awid AMq
hovngy] swKI sMpUrn hoeI ] ngr krqwrpur ivc ] siqgur ky pRswid ]
AKr pVnw soD kY siqgur kI miq lyie ] jo Bul cuk hmqy ijNd gurdyv
]1] gurU jpxw jnm svwrxw ] dohrw ] gurU gurU gurU jo jpY DMn hY gurmuK
sMq ] BaU ky bcn jo jn pVY shwie kry BgvMq ] A`Kr pV ky soD kir
jo Gwtw bwDw hoie iqs ky kwrj hox sB pRIk kir kY pVY ]3] 2
sMpUrn]”
97
p`qry : 1 a - 320 A
Awkwr : 18 X 14 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr [ poQI dI hwlq TIk TIk hY [ keI p`qirAW aupr hVqwl Pyr
ky suDweI kIqI hoeI [ hwSIey qoN bwhr vI ilKq ]
AwrMB : “sRI siqnwmu krqw purKu inrBau inrvYr Akwl pUrq AjUnI sMBU ] sRI
siqgurU jI ky pRswid ] gos† pihlI clI, sRI gurU imhrvwn jI kI ] ij koeI
pRIiq swiQ iDAwnu swiQ Awqmw suD kir kir ilv nwil ilKy pVy suxy iqs
kw jmxw mrxu ktIAY ]”
AMq : “jnu nwnk qqu bIcwirAw jWkw Amqu n pwrwvwru ]147] sYqwlI gos† pUrIAw
hoeIAw gurU jI ky pRswid sMmqu 1875] imqI vYswK sudI 1 poQI sMpUrn hoeI]
AKru vD Gt smJ lYxw gurU kw bolnw gurU hI jwxY mhwrwj kI tukw pYrI
pvnwvnw KusI krnI gurU icq AwvY ]”
98
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ nWvy srg ivKY AiBmwn AhMkwr kw aupwau
vrnn hovYgw ]”
AMq : “Aru isblI kO bMdI Kwny ivKY jb imqR imlxy Awey Qy ] qb isblI ny
prIiKAw ky nimq aun ko pwQr mwry ] qb vhu Bwg gey ] bhuV isblI khw
jo qum JUTy imqR ho] kwhy qy jo imqR ky duK ivKY imqR kau duK nhI Bwsqw ]9]
ieiq sRI pRIq pRym Aru mhwrwj kI rjwie vrnnM nwm srgh ] ] sRI pwrs
Bwg sMpUrxM ] suBM] dohrw] ilKnhwr Buly jhW pFIXo su`D bnwie ] mwns BUly
iCnk mY hY ABu`l rGu rwie ] 1] =] =”
99
sMpUrn hoeI ] siqgurW dI ikRpw kir kY ] suDw srjI ivKY ] sMmq 1906 ]
imqI kqk idn ] ] vwr Sukrvwr ]Bul cuk bKsxI ] hy sÍwmI qyry
hW ] ] ] ]”
100
lyKk : BweI mnI isMG
smW : sMmq 1889
p`qry : 1 a - 464 A
Awkwr : 31 X 16 s.m. ilKq : 20 X 13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw,auKVI hoeI hY[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN
pwsy do do lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr [sqrW pRqI pMnw - 13 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI hox kwrn, p`qry vI auKVy hoey hn ilKq AKIrly pMinAW
aupr D`ibAW vwlI hY [ Aqy pVHn ivc SpSt nhIN hY [ poQI iBjI hoeI hY bwkI
poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqnwm krqw purK inrBau inrvYr ] Akwl mUurq AjUnI sYBM gur
pRswid ] dyv hY ] koeI dyv ƒ mnwvdw hY koeI isv nU koeI gxys nU koeI hor
dyv ] gurU ky isK siqnwm nU Arwpqy hYin ] ijs kir sB ivGn nws hody
hYin ] qwqy siqnwmu kw mMglw cwr Awid riKAw hY [ iek smY BweI mnI
isMG jI QI isKW pRsn kIqw ]”
AMq : “AigAwnu iqRsnw idqy kWm kRoDwidk mohu dus†wid n Awvq nyry ] AYso hI
nwm sRI vwihgurU ko jpu bwr hI bwr su bMdn myry ] 2] dohrw] rwm mwieAw
gur ikRpw qy sMq jnw Bey idAwl ] siqgur-]” “ricE ijEu siq gur lIlw
kIn ] ijnih crn gur prisE soaU Bey crn mY lIn [ pFy suny icq lwie jo
ArPu n kry ibcwr ] mukq hoie ibcry sdw Bv inD auqry pwr]”
101
h`Q ilKq nM : MS 1000 A
isrlyK : buD pRkws dRpn
ilKwrI : ml B`t
smW : sMbq 1738
p`qry : 1 a - 27 A
Awkwr : 15 X 23 s.m. ilKq : 11 X 19 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 19 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [kwnI bdlI hoeI [ poQI dI dI hwlq Awm
krky TIk TIk hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ bu`D pRkws dRpn ilKXqy ] dohrw]”
AMq : “rqn pdwrQ mnI gun gRMQI mwl bnwie ] buD pRkws ko mwl ijs kMT krhu
kiv rwie ]10] ieq sRI buD pRkws drpn BwKw smwpqM ] suB msq]”
102
AMq : “gur goibMd kI sBw mY lyKk prm sujwn ] cxwky BwKw kIey kiv sYnwpq nwm
]1]ieq ibRD cxwky BwKw KoVs iDAwie ] smwpqM ] 16] suB msq ] 0
0 0 0 0 0 0”
103
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 21 hn[
Awm vyrvw : poQI ivc icqR bnwey hoey hn, mMqr Aqy kuMflIAW vWg ivAwiKAw idqI hoeI hY[
ilKweI suMdr Aqy poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “AQ icqRwlMkwr vrnnM ]: ieMdRjIq sMgIq lY kIXY rWm rs lIn ] CudR gIq
sMg iKlY BXykwm vs dIn ]”
gomUqRk
ieM dR jI q sM gI q lY ik ey rW m r s lI n
Cu dR gI q sM G iK lY B Xy Kw m v s dI n
104
AMq : “Aib rwis cqurQI pUir kIin ] gur ikRpw Dwir au`dm su dIin ] suMdr
iblws kIny pRkws ] ijs piT iqsu iniq siB pwp nws ]47]
ieiq sRI gur pRqwp sUrj igRMQy cqurQ rwsy kiv sMqoK isMG ibrcqwXW BWKXN
sRI hir goibMd durg inksin pRsMg brnnM nwm Kst ssT ] dohrw ] sUin
vyd AO nwQ sis jysT sudI KtDwr ] ibRspiq idvs pRmwnIey ilK kr kIn
iqXwr]1]
105
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, keI p`qirAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY [ poQI isrI rwg mhlw 5 ] qoN SurU
huMdI hY [ keI p`qirAW aupr kwnI bdlI hoeI hY [ ies poQI ivc bwxI mhlw
5, mhlw 6, mhlw 7, mhlw 8, mhlw 9 Aqy 10 dI bwxI drj hY [ ies qoN
ielwvw hor BgqW dy Sbd vI hn, ijvyN Bgq rivdws, Bgq sUrdws, jYdyv,
mIrW dy Sbd ies qoN ielwvw swKIAW gurU swihbwn dIAW mh`lw 5, rwg soriT,
ibSn p`d, kwPIAW Awid idqIAW hoeIAw hn [ p`qrw nMbr 23/A qy sMbqu
bwry ieM\ iliKAw hoieAw hY [
“sMmqu sY solhw iCMnvw BYAw, riv pRkwsu auqrwiex gYAw ] bsMq pMcmI
KyilAw ] hir kusl puiC gil myilAw [ suAwiq inCqR pRB isau imly ] mwG
sudI suid AwT GrI gos† krI ] gur lIx Bey nwvI GrI ] kirau bynqI dyih
dwnu ] eyh pRym qumwrw mY inDwn ] Avru kCU mo jwnau nwih] dyh nwnik
drsnu plk mwih ]”
iesy qrW pMnw nMbr 310 aupr sMmqu bwry ieMJ iliKAw hY :
“sorTw “s`qRhu sY bweIs mwG vdI Ct iqQ mY ] AOrMgswh jgdIs qWih
rwj pUrn kirXo ] swmuidRk kiv jwin rwm cMd idj lY kirXo] shsikRq suin
kwn iliK pusqk BwKw DrI ]”
AwrMB : “< siqgur pRswid ] isrI rwgu mhlw 5 ] jwkau muskl Aiq bxY FoeI
koie nw dyie [ lwgU ] hoey dusmnW swk iB Bwij Kly]”
AMq : “jo mwgau soeI soeI pwvau ApnY Ksm Brosw ] khu nwnk gur pUrw ByitE
imitE sgl AMdysw ]”
ies qoN A`gy mhlw pihlw (1) dI bwxI jpujI swihb idqw hoieAw [
pMnw 19 sodru rwg Awsw mhlw (1) dI bwxI [ rwg Awsw mhlw 4 ] so purK
dI bwxI [
< siqgur pRswid ] so purKu inrMjnu hir purKu inrMjn -.
pMnw 28 - soihlw rwg gauVI dIpkI mhlw 1
< siqgur pRswid ] jY Gir kIriq AwKIAY krqy kw hoie bIcwro ]
pMnw 39 - BYrau mhlw 7 ] sloku mhlw 7 :
isPiq swihb kI jo krih iqnhI kau suKu hoie ] suK dwqw pRBu eyku hY dws
nwnk Avru n koie ] As†pdI ] s`cy KMf swihb kw fyrw ] pwr bRhmu
prmysru myrw] siqgur swihbu isrjun hwrw ] crn kml myry pRwn ADwrw ]
pMnw 40 - mwrU mhlw 8 ] slok m:5 ] Awid gurey nmh ]
jugwid gurey n`mh ] siqgurey nmh ] sRI gur dyvey nmh ]
gUjrI mhlw 6 ] slok m:9 ]
jnim Awvin qy bwhrw Akwl mUriq krqwr ] Bgiq hyiq ky kwrxy jn nwnk
kIey Avqwr ]AstpdI]
rwg gauVI mhlw 9 ]slok ] shMsR sIKwvdy ausqiq gwieAM ] shMsR AwK
isiD ilv lwie [ shMsR pwd kir swD iDAwieAM ]
106
iblwvlu mhlw 2
slok m: 7
DMin DMin gurdyv hir ijsu imil jipE hir nwau [ ijsu ismriq suK
pweIAih dws nwnk bil bil jwau ]sbdu]
pMnw 236 - sloku mhlw 8 ] nrwiex jI cly hoAw ] nrwiexu hir kw rUp
sI hir lInw Awip imlwie ] Bgqw sMig gurU AwieAw lIAw ibbwn cVwie
]”
AMq : “dsUxI klw vDweIAw idnu idnu cVY svwie ] cwry vrn syvw krih sB
crnI lgy Awie ] jn nwnk qyrI tyk hY mY horu n dUjI jwie ]”
107
p`qry : 237 – 265 a
Awkwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 11X 6 .5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-8-9 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, ilKweI DibAW vwlI pr pVn Xog [ keI p`qirAW aupr
hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY [ hwSIey qoN bwhr vI ilKq [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] swKIAW mhly pMjvy kIAW ] jw isKu gurU kY jwie qw
duAwry jwie kY gurU ky drsn bwJ icqu hor QY rKy nwhI ] loc Awcw AwpxI
drsn ivic rKY ] AMq aupdysu suxY AqY prswdu pwey ] AqY shjy dY Gir
ividAw hovY ] qw aus isK dy kMm sB sMpUrn hovin]”
AMq : “kiv jnw jug kot gwvq nwm AprM prvrM ] mn jnwsur nr irKIsr nwm
inq rs nw DrI ] shs muK Pn pq aucwrqw mnvqn AdBuqM ] kusl jn
rsnw ik BwKY qumrI pRB Aivgq gqM ]19]5]= = =
108
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI susÍqjynm : ] AQ smuMdRIk BwKw ilKXqy
]dohrw] sMmq ausursÍqI ic`q Dwir nmskwr kir qws ] bwkpqI muih rsn
pir kIjY Awie invws ] Agm ingm kI bwq jo swmuMdk ky mwih] nr nwrI
lCn skl brny AdBuq jWih ]”
AMq : “sorTw] s`qRh sY bweIs mwG vdI Ct iqQ mY ] AOrMgswh jgeIs qWih
rwj pUrn kirXo ]83] swmuMdRk kiv jwin rwm cMd idj nY kirX] shsikRq
suinkwn iliK pusqk BwKwDrI ]84]1=85]
ieq sRI smMudRk swsqRY purK iesqRI l`Kn n`K isKwk smwpqM ]”
109
AMq : “pRB jI qU myry suKdwqw ] bMDn kwit kry mnu inrmlu pUrn purKu ibDwqw
]1] rhwau] nwnk pRB AbnwsI ] qwkI syv n ibrQI jwsI ] And krih
qyry dwsw ] jip pUrn hoeI Awsw ]2]14] =
110
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [
hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid, rwg bsMqu mhlw 5-gur syvw kir nmskwr ] Awj
hmwrY mMglcwr ] Awju hmwrY mhwAwnMd ] icMq lQI Byty goibMd ]1] Awju
hmwrY igRh bsMq ] gungwey pRB qum byAMq ] 1] rhwau]”
AMq : “Eie prm purK dyvwDdyv ] Bgq hyq nru isMG Byv ] kih kbIr koaU lQy
n pwr] pRihlwid auDwry Aink bwr]5]1]2]”
111
p`qry : 68 a – 79 a
Awkwr : 11 X 5 s.m. ilKq : 6 X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : pqirAW dI hwlq Ksqw, ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [ hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI [
AwrMB : “< siqgur pRswid gosit jm kMbIr kI ] kMbIr vwc ] jm dieAwl
dieAw quDu nwhI smwx qn iqn krih bIcwru ]”
AMq : “kIAw sNgRwmu pRB aUpir mylI ies bwq kI krhu qum cInw ] jm kbIr do
aUJgNrq Awey dono k pRB sdw ADInw ]20]1]=]=]=]”
112
h`Q ilKq nM : MS 1005 G
isrlyK : slok gopI cMd ky
p`qry : 1 a – 95 A
Awkwr : 11 X 5 s.m. ilKq : 6 X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI[ ilKweI suMdr[ keI p`qirAW aupr ilKweI DibAW vwlI
pr pVHn Xog hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid slok gopI cNd ky ] eyk smyN gopI cNd dyiKAw mjnu
krqw mweI ] mweI kY min icNqw aupjI dyhI dyiK pCuqweI ]”
AMq : “ANfj jyrj syqj auqBuj sgl clYgI mweI ] Bxiq gorKu suix mYxwvNqI
gopI cNd kw ipNfu n pweI ]353]”
113
AMq : “sRI mdRwm cirqR mwnsimdM BkiqXw vgwhqy] qy sMswr pqMg Gor ikrx :
dihXMqno mwnvw ]
ieiq sRI rwm cirqR mwnsy skl kl kluK ibRDMsny auqr kWf
smwpqyN]7]
ieiq sRI qulsI rmwiex sMpUrx: sRI rwmwXnm: poQI pUrx hoeI hwV dI
duAwdsI CinCr vwr] swl 1917 0 0 0 0 0”
114
ieiq sRI gurU nwnk vMs pRsUq dsm purK sRI gur rwm idAwl isK AnMd Gnw
ivcqw sRI jpujI kw tIkw smwpqM ] suBM ] = ] = ]
=] = ]”
115
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ griB gIqw ilKXqy ] Arjnovwc ] Arjn
sRI ikRs˜ pwshu pUCqw hY pRsn ] sRI ikRs˜ suqr dyqw hY [ sRI ikRs˜ ikRsn jI kI
AwigAw hY jy koeI ies grB gIqw koaU pVY suxY pRIiq lwie kir iqs kY
inkit jMm kMkru Aru AwvYgw nhIN ] vcnu hY sRI ikRs˜ ikRsn jI kw]”
AMq : “ieiq sRIgrB gIqw ivsRvW swD Bgiq lCx puMn pwp kw bIcwru sRI ikRs˜
Arjn sMbwdy grB gIqw sMpUrxM ]”
116
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk TIk,ilKweI suMdr, ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI Aqy hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] rwm jI siq ] sRI gurdyv dwdU pRswid ] bwbw suMdr
dws jI ky ]svYXy] ilKqMm pRQmih gurdyv ko AMk ] ieMdv CMd ] mOj krI
gurdyv dieAw kir sbid sunwie khXo hir nyro] jXo riv ky pRgtY insjwq
su dUr kIXo BRm BWin AMDyro ] kw iek bw iek mwns hUM kir hY gurdyvih
bMdn myro ] suMdr dws khY kir jor ju dwdU dieAwl kO hO inq cyrO]”
AMq : “sMnXwsI Qky bnbwsI Qky ju audwsI Qky bhu Pyir iPrwqy ] syK mswiek
Aaur aulwiek Qwik rhY mn mY muskWqY ] suMdr mOn ghI isD swDk kOn khY
aus kI muK bwqY ] ieiq sRI Ascrjko AMg sMpUrxM] smwpiq]34]cOqIs
AMgw]d: Awqm pWfv KMf pun rsw lyhu mn Dwr ] pUs mws qm p`Kmy ilMKE
suMdr swr]1]”
117
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk, ilKweI suMdr Aqy pVHn Xog,keI
p`qirAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ keI p`qirAW aupr
hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “< sRI prmwqmny nm sI ikRsnwXnm: sRI rwm cMdRwX nm: ]dohrw]
mMglwXn krxwXqnu srb kilAwx guxDwmu ] mn mwnsr hMsv Brmx kru
sIAw rwm ]1] iDAwn pUrbk iest dyvqw kI pRwQnw kry hY ] svYXw] sXWm
srIr pIqwbr sohq dwmnI ijXo Gn mwih suhweI] sIs mukt Aq sohq hY
Gn aUpir ijaU riv dyq idKweI ] kMT ivKy mX mwl bnI mwno nIl igrI
mih gMg ju AweI] mwxk ky mn mih vso AYso nMd ko nMdn bwlk nweI ]2]
tIkw]”
AMq : “sÍYXw ] Xmnw qt kyl kry ivhry sMg bwl gvwl bny bl BeIXw ] gwvq
hY kbI bMsI bjwvq hYN kbhUN sMg geIAw ] kokl mor kI nweI vy bolq kUdq
hYN kip imRg kI neIAw ] mwxk ky mn mwih bso AYsy nMd ko nMd XsoDw ko
CeIXw ]4] ieiq sRI Awqm ivcwr gRMQ mhwmoK hyqu sMpUrxM smwpqM ] jIvn
mukiq inrUpxM cqRb DXWie]4] sRI pRmwqmny nm:1]”
118
nmskwr hY ] sMmq 1922 cyqRo idn 22 sukrvwr poQI pUrI hoeI ] sMmq
1923 imqI kqk idny 21 Awieqvwr poQI smwpqM kIqI joD isMG
ilKvweI] iQq duAwdsI pKu ikRsnw ivc ilKI smwpqM ] suB suB msqu ]
dohrw ] ilKxhwr Buly sd hI jhW pVIE suD bxwie] mwns Buly iCn iCnw hY
ABul rGrwie] 1]1]1]1]”
119
vyrvw : ijld g`qw cmVw, kpVw, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl;
hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK, do do lwl lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW
pRqI pMnw-19 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dy SurU ivc keI p`qry KwlI Aqy bwAd ivc ivsQwr sihq q`qkrw
idqw hoieAw hY [ilKweI hwSIey qoN bwhr vI kIqI hoeI hY Aqy keI p`qirAW
aupr hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY Aqy keI p`qirAW aupr kwgz dIAW
cypIAW lgw ky , bwAd ivc suDweI krky iliKAw hoieAw hY [ilKweI suMdr
Aqy gRMQ dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “< sRI siqgur pRswid ]’jwpu’ sRI muK vwk pwqSwhI 10]CpY CMd]
qÍpRswid] ckR ichn Aru brn jwq Aru pwq nihn ijh ] rUp rMg Aru ryK
ByK koaU kih n skq ikh ] Acl mUriq AnBau pRkws Aimqoj kihjY ]
koit ieMdR ieMdRwx swh swhwix gixjY ] iqRBvx mhIp sur nr Asur nyq nyq
bn iqRx khq ] qÍ srb nwm kQY kvn krm nwm brnq sumq ]1]”
AMq : “48] kibXobwc ] svYXw] kwgj dIp sbY kir hO Aru swq mhWrx vkIm
sukY ho] kot bnwspqI isgrI ilKby hU~N ko lyK n kwj bnY hO ] swrusÍqI
bkqw kir kY jug cwir gnys ky hwQ ilKY hO~N ] kot kibMq n jau kirhO
qumro n~Nq aU pRB nY kirJY hO~N ]49]”
ies qoN A`gy ‘mWJw’ sRI muKbwk pwiqswhI 10 idqIAW hoeIAW hn [ jo 2-3
sqrW ivc hI hn
120
Awkwr : 18 X 12 s.m. ilKq : 13 X 8 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI[ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< sRI siqgur pRswid ] AQ ‘kuMflIAw’] qyrI mnw kucwl ny quJy kIE
gRPqwr] AweI qyry pys pun bd qumrI rPqwr ] bd qumrI rPqwr kIAw qUM
iqsno kwiel ]”
AMq : “kh igrDr kiv rwie cVXo jws mYN nwih imqR Air ] sbko Apno Awp
Awqmw so qUM igrDr ]1024 ] ieiq igrDr kuMiflIey smwpqM ] 0
0”
121
h`Q ilKq nM : MS 1014 h
isrlyK : ikMcy
p`qry : 51 a - 60 A
Awkwr : 18 X 12 s.m. ilKq : 13 X 8 .5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “ AQ ikMcy ilKXqy ] AV`l] qr qIbr BieE vYrwmqu mwn Apmwn ikAw
] jwnXo Awpnw Awp qON byd purWn ikAw ] Kud msqI kr msq qu sbjI pWn
ikAw] ikMcw ijn ko dyh AiDAwsiqh Awqm gXwn ikAw ]1]”
ies qoN bwAd svYXy Awid idqy hoey hn [
AMq : “jW mY kul rIq nwih jW mY hwr jIq nwih jW mY pRBU dws nwih Akws nwih
DrnI] jW my rwg doK nwih jW mY bMD moC nwih jW mY gurisK nwih iks nwih
BrnI] AwsRm brn nwih kwhMU kI srnI nwih AYsI suD sqw kI smwiD BUMmI
brnI ]28] = ] = ]”
122
AwrMB : “ < siqgur pRswid ] rwg rwmklIau mYxwvMqI aupdys kIAw ] gopI cMd
rwjy kau ] eyk smY gopI cMd dyiKAw mjnu krqw rwnI] rwnI ky min icMqw
aupjI dyhI dyiK luBwnI ] rwnI min BieAw ivsUrw] dyhI dyK kr roeI ]
AYsI kWieAw ies ky ipqw kI hoqI jil bil mwtI hoeI]”
AMq : “ jIvq imrqku hoie rhY mnUAw jnk rib imlwie snwnM] bdq gorK suix
mYxwvMqI qyrw AsiQru BieAw rjwnM ] mYxwvMqI spUrn msq suB msq ] 0 ]
0 ] 0 0msq 1894]”
123
h`Q ilKq nM : MS 1016 e
isrlyK : vydWq pRBwKw
lyKk : mnohr dws inrMjnI
p`qry : 244a-482 a
Awkwr : 17 X 9 .5 s.m. ilKq : 11X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, hwSIey qoN bwhr vI ilKq, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
hY [ poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< sRI gur BXo nmhw] AQ vydWq pRBwKw ilKqy] krqw igRMQ kirby mYN
inr ibGn suK cwhY hYN] dohrw] mMgl dy moih dyv gxys] mMgl dy moih dyv
sRsÍqI] mMgl dy moih mhys] mMgl dy moih pwrbqI] gRMQ ko pRXojn Aru idKX
kihXy hY ]cOpeI]”
AMq : “ qpq nIr cUrx BKY audr rog sb jwX ] qso swDn sihq ivcwrqY sMsY
rog nswX ]2] sMsY rog sY krY ibcwr ] khY mnohr inrMjnI Xh inscY
inrDwr ]3] inrgiq AMMjn rUp jhw soeI inrMjn jwnu] soeI Awpno Awp hY
AhM rwg ibl mwn ]4] ieiq sRI gXWn cUrx vcin kw sMpUrn smpqw : hry
hry rwm rwm ] BUil cUk vKsxI ]”
124
Awm vyrvw : ilKweI cMgI, pqirAW dI hwlq Ksqw, keI p`qirAW aupr hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “ < siqgur pRswid ] sRI gxyswey nmh ] grB gIqw ] Arjn sRI
ikRsn jI pwshu prsnu pUCqw hY ]”
AMq : “ ieiq sRI grBgIqw vYsnvw lKx pun pwpu vIcwrqy sRI ikRsn Arjn
sMbwdy grB gIqw sMpUrnu smwpqM ]51]”
125
AwrMB : “ < siqgur pRswid ] rhqnwmw pwqswhI - 10 hukm hoAw lYxw qw
Kwlsy ivchu ] dyxw qw Kwlsy ivchu ] hukm hoAw vwhgurU goibMd isMG jI boly
pIr ikAw Aru mIr ikAw] sB Brvwr kyqly KVg Aswfy Pqy hY ]”
AMq : “ hukmu hoAw cOkw gohw kw Gr ht nwhI pwvxw ] cOkw imtI kw pwvxw ]
gohy nwl rotI pkwvxI nhIN ] vwhgurU jI ky Kwlsy kI Pqy hY ]1]” = = ]
126
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY [ ilKweI bVI bwrIk Aqy DibAW vwlI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] dUjw hwjrnwmw ] mhlw 1] hwjrw kau imhr hY
] ibhwjrw kau ib imhr hY ] eImwno dsq hY ] beImwn kwPr hY ] qkbr
kihr hY] nPs sYqwn hY ]”
AMq : “Adl bwidswih hY ] drdbMd drvys hY ] bydrd ksweI hY ] eyqiVAw
tolw jo jwn jnwvY ] qaU nwnk dws vI dws khwvY ]1]”
127
h`Q ilKq nM : MS 1018 K
isrlyK : rihq gur kI
p`qry : 1 a - 177 a
Awkwr : 10 X 8 .5 s.m. ilKq : 7 X 5 .5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7-8 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdl ky ilKweI kIqI hoeI hy [ p`qrw nMbr vI muF qoN iek - do qoN
SurU kIqI hY[ p`qry auKVy hoey hn Aqy poQI dy ies Bwg dI rcnw dI hwlq
mwVI[
AwrMB : “< siqgur pRswid] Agy rihq gur kI ] so rihq ikAw ] swKI gMRQ
swihbu jI ] rihq rihq rih jwih bIkwr ] ijs rihq kIiqAw bykwr n
hovn so rihq kihAY ] swK gRMQ swihb jI ] swcI rihq swcw min hoie ]
ijs rihq ivc gurU icq AwvY so AYsI rihq ] swKI gRMQ swihb jI ]”
pMnw nMbr 20 A qoN bwAd, iPr qoN pMnw nMbr iek, do rcnw A`gy qorI
hoeI hY Aqy swKI gRMQ jI hyT hor rihqW dsdy hoie , sRI gurU qyg bhwdr Aqy
gurU goibMd isMG jI dy jnm Aqy rihqW bwry pMnw 49 qoN SurU kr ky iliKAw
hoieAw hY Aqy jnm sMmq vI idqy hoey hn ]
pMnw 177 “swK pwiqswhI 10 ] AYsy rOly dyA isK hosin ] jo poQIAW Aqy
gRMQ swihb nU BI nw mMnngy ] dieAw Drm auhnw ivco dUr ho jweygw ] so
rauly dyA isK jwnxy ] swK pwiqswhI 10 ]
isK aubwr AisK sMGwro ] auhu AisK iksy nU nw mMnxgy ] iqnw dw ivswhu
nhI krnw ]647]
siqnwm siqnwm siqnwm siqnwm ]”
128
AMq : “jo isK hovYgw gur sbd QI hors dI pRqIq nhI krnI [ hor pRqIq nrk lY
jWdI hY ] bolhu BweI jI vwhgurU swKI sMpUrn hoeI [ Bul cuk bKsxI 1] sMmq
1913 poQI sMpUrn hoeI, dsKq hirnwm isMG KqRI dy = =”
129
AMq : “aulU auln so khY sunIXy DUD pRkws ] ikDo bwiq Xh swcu hY sUrj cFXo
Akws] sUrj cFXo Akws bwiq Xh swcu n jwno ] hmry bcn pRmwn jIA mY
swcI mwno ] kih igrDr kv rwie mnuK dyhI Dir BulU ] sUr”
ies qoN A`gy rcnw nhIN hY ieM| jwpdw hY ik rcnw ADUrI hY ]
130
Awkwr : 18 X 11 s.m. ilKq : 13 X 7 .5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
lwl ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : pihly p`qry aupr fIzweIndwr hwSIAw; pIlI, kwlI Aqy jwmxI isAwhI
nwl bxwieAw hoieAw hY [ ilKweI hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI Aqy hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ilKweI suMdr [ poQI dI hwlq TIk TIk [
kwnI bdlI hoeI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] < sRI Enmo BgvWn bwsdyvw ] nmo ikRs˜
bwsdyv ibsMÍqrw ] Awid purKw AKr purKw ] AlyK purK] jgq bMDU joqI
srUp jIA kI jwnxhwr ] hir jsu jwcx AwieAw dws pRBU kY dÍwr[ jo Arjn
ko dIAw sRI gIqw igAwn audwr ] BwiKAw mY iBKXw imlY BY BMjn Bgvwn [
iksordws jwcY pRBU Bgvq gIqw igAwn]”
AMq : “eyih gIqw skl jIAw ky auDwr krn ko pRgt krI hY ] iqskw mhwqmu bfI
mihmw isau kihAw hY ]Avs kr gIqw kw pwT krIAY ] Xw sRvn krIAY ]
iqnw jIAw kI kilAwx hovY hY ] ieiq sRI mhwqmny sMpUrnM] smwpqM] sRI
Bgvwn jI qyrI srix ] = ] = ] sMmqu [ 1946[ poQI ilKI
gMgw nwQ ny”
131
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 13 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] auqpiq rwjy ibkrmwjIq Ar mYnwvMqI kI Ar
BrQrI kI kQw clI ] gMDrb jo sMso rwjy ieMdR dw puqR sI ]”
AMq : “rwjy iblws CofAw kCu inbhq nwhI] bRdq sRI gopI cMd ho mwqw qUM pUCq
khI ]536] slok : - paux gurU pwxI ipqw mwqw Drq mhq ] idvs rwq
duie dweI dwieAw KylY sgl jgq] cMigAweIAw buirAweIAw vwcy Drm
hdUr] krmI Awpo AwpnI ky nyVy ky dUr]”
132
nwnk kwl kbUlu ] sUrw ] kwlu BieAw bhrUpIAw Git Git rihAw smwie ]
jhW jhw dyKhu iDAwn Dir sB kau kwlu Kpwie ]41]1]
] gosit sMpUrin hoeI ] AKir viD Git soD pVnw ] 0 ] 0
] 0 ] 0 ] 0”
133
rwm mieXw sqgur dieAw swD sMig jb hoie] qb pRwxI jwnY kCU rihau
ivKY rs Boie ]”
AMq : “(40) ilKY pVY Aq pRIq juq Aru pun krY ivcwr ] iCn iCn igAwn
pRkws ]41]soRTw] sqRw sY CbIs sMvq mws suB mwGv ] mo miq ijq khu qIs
qy qk brx pRgt khI ]dohrw ] gIqw BwrQ ko mqo eykwds kI jugq ]
AsÍqkR visst puMn mn kCk ApnI aukq ]43] ieq sRI ivcwr mwlw
Awqmvwn kI iesiQ As†mo ivsRwm ]8] sMpUrx]”
134
iesy qrHW swirAW mhIinAW bwry ijkr hY [ nCqrW bwry ijkr hY idnW
bwry ijkr hY Aqy p`qrw nMbr 308 qoN iPr grB gIqw SurU krky p`qrw nMbr
315 qy AMq kIqw hY [ jo ies qrW hY [
AwrMB : “sRI gxyswienmih ] < siqgur pRswid] sRI Bgvq gIqw ky mhwqm
ilKXqy] sRI siqgur pRswid ] eyk smY ibKY keIlws (kYlwS) pRbq aupir
mhwdyv Aru pwrbqI kI Awps mY gosit hoeI ]”
AMq : 23] slok] dieAw ijn ky mn nwhI bhuq khwvih go swD ] jb muK
aunkw dyKIey qb lwgo AprwD[24]slok] qn kir mn kir bcn kir dy qn
kwhU duK ] qulsI pwqk JiV pVih dyK qvW kw kuK ]25] gRB gIqw spUrn
hoeI]”
135
smW : sMmq 1894
sQwn : bwVIey ngr
p`qry : 1 a - 146 a
Awkwr : 12 .5 X 8 .5 s.m. ilKq: 8 X 6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ auKVI hoeI Aqy kpVw PitAw hoieAw hY [ isAwhI kwlI
vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW ivckwr kwlI lkIr[
sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw :poQI dI hwlq bhuq vDIAw nhIN hY [ rcnw dy SurU ivc kuJ p`qry hwSIey vwly
KwlI Aqy rcnw dy AKIr ivc vI kuJ p`qry KwlI hn[ ilKweI suMdr Aqy
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ilKweI ivc w (kMny) dw prXog ibMdI
(0) qoN ilAw hY [
AwrMB : “< ] sÍ siq sRI gxyswXnm: ] Awid gIqw ilKXqy ] Awid purK Bgvwn
hY hir AMqrjwmI jwn] pUrn purK pRmwqmw hir inrMkwr inrbwn]1] ipRQvI
Bwr auqwrnY klmY lY Avqwr ] kurKyqR juD mcwieAw dyKo AMqr nYn auGwr
(2) iDqRwstr0 rwjw bXws pY ibno krI kr jor] kurKyqR mY hoq hY juD mhw
Aq Gor]3]”
AMq : “82 ] ieiq sRI Bgvq gIqw sUpn Kqso bRhm ibdXwXw jog swsqRy sRI
ikRsn Arjn sMbwdy sMnXws jogo nwm As†dso Dxwie ]18] Awid gIqw
smwpqM ] sRI rwm ikRsn Arpx smwpqM suBM ] sMmq 1894 swvx mhInw
AmwvsXw iqQaU poQI sMpUrn BeI dyvIey bRwhmx ilKI bwVIey ngr ky bIc ]
kuswl isMG swihb jwdy ilKweI ]”
136
h`Q ilKq nM : MS 1027 sMgRih
isrlyK : bwrw mwh gurU goibMd isMG
lyKk : rwm hrI isMG
p`qry : skrol
Awkwr : skrol
vyrvw : skrol, iek lMbw p`qrw lpyitAw hoieAw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[
hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid] sRI vwhgurU jI kI Pqy ] AQ bwrw mwhw gurU guibMd
isMG jI kw ] ilKXqy ] dohrw ] qyrw nwm Akwl jI, jpw su ihq icq lwie
] gxpiq gOr swrdw, jw qy hoie shwie ]1] dohrw] cyqR sRI Akwl jI cVy
smyr sDwie ] 35 krdw gurU goibMd isMG ByijAw Awp lVwie ]2]"
AMq : “Aaugx Gxy hY gux nhI koeI ] bKsu ju Aaugix kIqy mohI ] dIjY Bgiq
hir ]4] PulhrI ik hir jI hw ik drsn AMimRsr jI jwau myrw mnu locdw]
12] dohrw bwrw mwhw sMpUrn BieAw siqgur kI ieh syv ] Bul cUk qum
bKsIE swD sMq gurdyv ] ] ] ] ] ] dohrw] rwm
hir isMG ic`Tw iliKE bwrW mwhw jwn ] sRI guru guibMd isMG kI ikRpw huie hY
sdw kilAwn ]1] ]
137
p`qry : skrol - iek lMbw pqrw
Awkwr : skrol
vyrvw : skrol; hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr;
isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl [
Awm vyrvw : iek lMbw p`qrw, skrol bxw ky bMinAw hoieAw hY [ ilKweI cMgI,Aqy swP
pVHn Xog; skrol dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< sRI vwihgurU jI kI Pqih ] ssqR AsqR kir kop pRhwry ] mhwbIr
birXwr ifrwry ] mhwkwl qb gurj sMBwrI ] bhuqn kI myDw kiF FwrI
]304]”
AMq : “404] sMbq sqrh shs BixjY ] ArD shs Puin qIn kihjY ] Bwdv
sudI AstmI rivvwr] qIr squ dRv gRMQ suDwrw ]805] ieiq sRI cirqR
piKXwny mMqRI BUp sMbwdy cwr sO pWc cirqR smwpq squ suB msqu
]405]7558]APujU]”
138
h`Q ilKq nM : MS 1030
isrlyK : dwsqwn bwgobhwr
lyKk : gurbKs isMG
p`qry : skrol
vyrvw : skrol[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy iek iek lwl lkIr[
Awm vyrvw : p`qry dI hwlq Ksqw, ilKweI suMdr; keI QwvW qy p`qrw ikRm Kurdw hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid ] aurg CMd] ismir sqgurU krn kwrn srUp] iX
kudriq ielwhI kry rMk BUp ] krI loh klmI ilKXo lyK mwQw[ sbY jyr kIny
blI kwl hwQ ] iesk Aru musk Xy Cpy n rhYN] ienY kI hkIkq kvI sur
khY]”
AMq : “ilKwrI iBKwrI bfy gunhgwr ] khI bwrqw Akl dwns iPrMg ] ibjY
durg mY dws gurbKs isMG ]69] ] ]”
139
h`Q ilKq nM : MS 1034
isrlyK : aUQwnkw sRI gRMQ swihb jI kI
sMpwdn : gurU Arjn dyv jI
ilKwrI : gurdws, BweI
smW : sMmq 1723
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 1 a - 209 A
Awkwr : 25 X 16 s.m. ilKq : 18 X 11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[
sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, Aqy hwSIey qoN bwhr vI keI pMinAW aupr kIqI hoeI hY[
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid] auQwnkw gRMQ swihb jI kI gurU Arjn mhwrwj jI
bkqy BweI gurdws ilKI; sRI AMimRqsr jI ] do ] qIno lok pq khq qIn lok
hI mwih ] AYsy gurU nwnk mY Aawid mnwaU fwih ]2]”
AMq : “ijs isK ny gurU jI ko poQI deI sI iqs kwau Bgvwnw sI gurU jI ny Drm
isMG nwau riKAw BweI Kwlsw qYny vfw Drm kIqw hY jo gurw dI poQI qyry pws
AweI hY qYny gurw nU idKweI hY ] so qU swhb ky ACI qrw pws rKu BweI gurU kI
hjUr rhu ] jo isK Drm isMG gurU kI hjUr hI rihA jI ] siq kr jwnxw
jI ] vwhguru DMn gurU vwihgurU DMn guru jI ] = ] = ]”
ies qoN A`gy AMq ivc kwnI bdl ky ieM\ iliKAw hoieAw hY [
“< siqgur pRswid poQI BweI Drm isMG dI hY jI ilKI sB sMmq
swvx dI dUj ƒ 1723 ivc sq kr mnnw vwhgurU DMn vwhgurU DMn gurU ]”
] = ] = ] = ]
140
bxwieAw hoieAw hY [ilKweI suMdr keI pMinAW aupr hVqwl Pyrky suDweI
kIqI hoeI Aqy ilKq hwSIey qoN bwhr vI kIqI hoeI hY ]
AwrMB : “< siq sRI gxyswienm: E o sÍrsÍqIAY nm: E oivAwswie nm: sRI
gurcrx kmlyiBau nm: AQ mhw BwrQ BwKw ilKqy ] dohrw] bMd crx gj
bdn vr jWkI pUj Apwr ] sur nr muin jn krih ihœ dovl dyv- ivcwr
]1] sRI gx nwiek ikRpw kir ibnqI muih sun lyh ] mhwBwrq BwKw krn
qwih sugm kr dyh ] swgr smhYN gRNQ Xh kQw su jl gMBIr] krxw rUpI
nwv pr moih cVwvo bIr ]”
AMq : “dohrw ] ikRsn lwl BwKw krI jYsI buD jy igAwn] gun jn sO ibnqI kro
kro nw hws sujwnu ]17] Apny mn qy Awg ky ko kr skY igAwn] ieih
ivcwr kIjY-iCmw hy buD gyh mhwn]8] mhw Bwrq pUry BXo, suno sMq mn
lwie, ieh loko jsy pRlok jY jY dMdBI bjwie ]91]
ieiq sRI mhwBwrqy purwxy sÍrgw rohx prbxy ikRsn lwl ikRq BwKwAW
Astw ds prbw-smwpqM]18]
suBM BvqUM srb jgqM ] = ] = ] = ]
dohrw ] sMmq ATwrW sY iC --- (A`gy p`qrw ikRm KwDw hoieAw) kr mhIN jwn
] pusqk ilK pUrn Bie nwa bwVIey ngr pRmwn]1] do] gur nwnk kI AMs
hY kwn isMG iqih nwm ] qwih ilKwieE hyq Dr ikRsn pRIq AB rwm ]2]do
bRhm vMs auqpq BeI dyvIAw qwko nwm ] iqih hwQY - (A`gy p`qr ikRm KwDw
hoieAw) BieE mhwBwrQ ijih nwm ]3]do] joXwko gwvY pVY ilK vwcY koix ]
sRI ikRsn qumrI ikRpw qumry (--A`gy ikrm KwDw pqrw) riq hoie] Enmo
Bgvqy dws dyvwie ] hry rwm jI ] hry ikRsn jI ] hry nrwiex jI ] hy nr
hry]” ]
141
h`Q ilKq nM : MS 1036 A
isrlyK : igAwn kWf
p`qry : 642 a - 660 A
Awkwr : 15 X 24 s.m. ilKq : 10 X 19 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-19 hn[
Awm vyrvw : hwSIey qoN bwhr ilKq [ ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “AQ igAwn kWf cilAw ] qb sMgq sB gurU imhrvwn pws bynqI hY ij
jI pwiqswh gurU bwbw nwnku jI Aru Avr Aaur Bgq sB jo prmysur ko
AwrwDqy hY Aru Aaur jgqu BI prmysur ko ismrqy hY ]”
AMq : “gaU Pyir ijvweI qpC qwvn lwgy ] gurU AwiKAw auh bylw vqIq hoeI
]3] kiljug gurU pRgitAw nwau DrwieAw nwnk ] Awrjw brs sau ]100]
jg pvYgw mwnuKu ] eyQY msqik lwgYgw ] so sB auDrihgy ] doie nau Drihgy
] eyk kuinst eyk iBRsit ] swKI Awd Awkwr kI sMpUrnu hoeI ] bolhu BweI
vwhgurU jI ]”
ies qoN A`gy dyhI kw bIcwr pMnw 660 A qoN SurU ho jWdw hY jo 670 A
q`k cldw hY [
142
Awm vyrvw : ilKweI suMdr [ poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid ] gur caubIs dsw nwm piq krmih ilE Avqwr ]
jn nwnk pRB bysumwru AMq n pwrwvwr ]1] slok ] lyKY kqhU n CUtIAY iKnu
iKnu Bulnhwr] bKsxhwrw bKs lYie nwnk pwr auqwr]3]”
AMq : “slok] bKsx hwrw bKs lYie nwnk pwr auqwr ]3] bolhu BweI vwihgurU
jI ] gost pUrI hoeI ]”
ies qoN bwAd pMnw nMbr 538 a qy hI sudwmw cilquru SurU ho jWdy hn, jo
pMnw nMbr 543 q`k jWdy hn [ AMq: “sudwmw cilquru [ AwigAw mwny byid kI
hir jsu suno sunwie] sudwmw Bgiq kI Bgiq pir swDU jn bil jwie]”
143
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 19
Awm vyrvw : ilKweI suMdr [hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI[ poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “ < siqgur pRswid ] gosit gurU nwnk jI kI ] iek idn gur bwbw
nwnk jI pMjwb kI DrqI ngr krqwrpur bYTw Qw]”
AMq : “qb Ehu gurU bwby nwnk jI ky isK Bey [ gurU guru lwgY jpxy khny lwgy ]
ij vwh vwihgurU bwbw jI DMn gurU nwnk jI ] siqgurU bwbw nwnk jI ] qb
auh nwnk pMQI Bey ] aunw kY min suKu hUAw hU ] guru gurU lwgy jpny ]”
144
mhIny sqwrh idn iliKidAw lgy ] jo hkIkqu AwhI ijQy ijQy iPry Awhy ]
iqQo iqQo hkIkqu shj nwil BweI bwly ilKvweI [ BweI bwly aupr gurU jI
bhuq KusI hoAw] BweI bwlw qy mrdwnw rbwbI nwly iPrdy Awhy ] modI Kwny dY
vKq bwbw nwly Awhw]”
AMq : “hwslu bhuqu Krc kuCu nwhI kry qgIrn koeI ] nwnk AYsI aumdI iKjmiq
ibnw Bwg ikau hoeI ]4] ieh sbd qlvMfI hoieAw Awhw ] gurU pRswid poQI
ilKI sMpUrn gurU swD sMgiq jI kw sdkw ]
sMmq 1850 imqI AswV sudI 5 ] pMcmI ] bolhu BweI vwhgurU swKI
sMpUrn ] =”
145
bhu Byd khy hm eyk n jwinE ] sRI Aspwn ikRpw qumrI kir mY n kihE sBu
qoih bKwinE]1]
iPir Kwlsy Ardwis krI jo scy pwqswh Kwlsy kau iksI kw AMclu pkVweIey
] hukm hoAw Kwlsy kau Akwl kI god mY bswieAw hy ] qb ssqRw bsqRw
sihiq icKw aupir jwie poFy] iPr joqI mih joiq smwxy ] qw isKw icKw kau
Agin dInI ] jb rwK PolI qb eyk krdy inksI horu ssqR koaU n
inkilAw]
ieiq prcI gurU goibMd isMG jI kI spUrx smwpqM ] swKIAw pMjwh hoie
cukIAW ]]1]4] ] ]”
146
AMq : “swfy nwl n kIqo dwn bulwie kY ] hux ikcu bdlwey Awp ieQy Awie kY]
aus vyly krqwr icqwry roie kY ] ikau suqw mY jwieik gwPl hoie kY ] hir
ibn Aaur n koeI bylI jIA kw ] soDy hir kI Aws Brosw pIA kw]”
147
jI dy puq poqy kul pRvwr no mMnygw] so isK gurU ƒ mnygw ] shI sqrW spUk ]
sMgq inhwl hoeI ] =]8]
< gurU sq jI ]”
148
h`Q ilKq nM : MS 1040 G
isrlyK : svYXw
lyKk : suMdr
p`qry : 182 a - 183 A
Awkwr : 14 X 10 .5 s.m. ilKq : 10 .5 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr Aqy poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] gur ky pRswid buiD auqm dsw kau ghY gur ky
pRswid Bv duK ibsrweIey ] gur kY pRswid pRym pRIq hU AiDk bwFY ] gur kY
pRswid rwm nwm guin gweIey ]”
AMq : “bcn sunwie Bie Brm sB dUr krY suMdr idKwie dyq AKdw ABy so] AOr
aus ny hI hm nIky kir dyKy soD jg mo n koaU ihqkwrI gurdyv so] ”
149
dy ky gRMQ smwpq kIqw hoieAw hY [ smyN,imqI Aqy ilKwrI bwry koeI vyrvw nhIN
idqw hoieAw [
AwrMB : “< siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid ]1] jpu ] Awid sc jugwid scu ] hY BI scu ] nwnk hosI BI
sc]1]socY soic nw hoveI jy socI lK vwr ] cupY cup n hoveI jy lwie rhw
ilv qwr ] BuiKAw BuiK n auqrI jy bMnw purIAw Bwr ] shs isAwxpw lK
hoih q iek n clY nwil ] ikv sicAwrw hoeIAY ikv-kUVY qutY pwil ]
hukim rjweI clxw nwnk iliKAw nwil ]1]”
AMq : “puin gwvih sMkr Aau sRwmw ] myG rwg puqR ky nwmW ]Kt rwg auin gwey
sMig rwgnI qIs ] sBY puqR rwgMn ky ATwrw ds bIs ]1]”
150
AMimRqsr
2 vyswK 1998 ib: auqwrw krn hwrw
sMmq nwnk SwhI 472 rxDIr isMG dulU
gu: ieMspYktr
Kwlsw 243 sRo.gur.pR. kmytI
sMn ihjrI 1360 aulwh rbI
14-4-1941 vYswK vdI qIj somvwr
151
ky mhwmMqR kau aucwrx kryN ] so kaux KVos AKr hY ieh hY ] hry rwm hry
rwm rwm rwm hry hry] hry ikRsn hry ikRsn, hry hry]9]11]
ieq sRI gur Bgq mwl gRMQy Awqm drsI injwqp] pRboD goibMd jI ky
Bgqo kIAw swKIAw vrnnM sMq lwl hrI prKoqm ikRq bsMq rwgnI kI
AstpdI stIk smwpqM ] ] ] ] ]
152
AMq:-“AMqir AwqmY sdw gurU jIEu dI mUriq vswey ] qw gurU jI kY pRswid auhu
isK snmuK hovy] Aqy aus no Brm mohu mwieAw iqRsnw kwm kRD loB Biv AwpY
nwhI inq pRiq ausdw audoqu hodwr hY ] sRI siqgurU jIEu aus isKu aupir
AicMq ikrpwlu hovY ] sRI sqgurU jIEu kY pRswid as no sdw suK hovY koeI dUq
dusmnu as dw burw icqvY ] qW Pyir as dw burw hovY ]9]1]20]”
153
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : p`qry Ksqw hwlq ivc hn [ poQI dI hwlq TIk TIk ]
AwrMB : “AQ suMdr dws jI kI icqvnI] < siqgur pRswid ] AwK inrMjn hY
AibnwsI ] jon ieh bhu ibiD isRsit pRgwsI ]”
AMq : “kMDy Dr jl AMgnu smdw ] ibEm bwnI qw rwg mun cMdw ] kMpY sur Asur
Aau Brnw ] smiJ dyKu inscY kY mrnw ]39]”
154
Awkwr : 20 X 13 s.m. ilKq : 12 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : p`qirAW dI hwlq Ksqw Aqy poQIy dI hwlq mwVI [
AwrMB :“gIqw swr ilKXqy] < siqgur pRswid ] Arjno vwcY] Arjun sRI
ikRsn kEu pRsn kRqY hY ] ]”
AMq : “jo ieis swr gIqw kEu jwxY so iniq AwMin pVY gMgw iesnwin ] gaU pUNMn
pRwipqM swr gIqw spUrn hoeI ]”2] ] ] ]”
155
eykwds sMkMDy sRI sk prIiKq sMbwdy BwKXM sRI ikRsn bYkuMT pXwxo nwmY
iekiqso DXwie]21] eykwds skMDy: spUrxM smqpq:[
dohrw]43]13]85]79] sMbq[ 1847 [ swvx sudI iQq qIs vwr sukr
sMpUrxM ] sRI rwm ikRsn, BMg qyrI srxw ] ]hÎRIgw[ 0 0”
0 0 0 0
156
h`Q ilKq nM : MS 1053 A
isrlyK : rwg Awsw ]1] ‘vwr mwlkos kI’
p`qry : 281 A -287 A
Awkwr : 15X 21 s.m. ilKq: 13 X 17 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-19 hn[
Awm vyrvw : p`qirAW dI hwlq Ksqw, ilKweI D`ibAW vwlI hY [ p`qry auKVy hoey hn[
AwrMB : “< ] siqgur pRswid ]rwg Awsw ]1] vwr mwlkos kI scw AlKu Apwr
isrNdw jwxIAY] bly sicAw ] duie pV˜ joiV ivboiV Dry AfwxIAY] sUrj cMdR
Epwie jig joiq smwxIAY ]”
AMq : “AkQY kw ikAw kQIAY sBu scu Alwvw] gur pRswdI nwnk scy gux gwvw]
quDu BwvY qUM slwhx suc pUrw pwvw ]35] vwr pUrI hoeI ] vwhgurU]
vwhgurU ]”
157
A`gy rcnw ADUrI pqrw KwlI hY ]
158
AwrMB : “<siqgurU jI ] cilqR joqI joiq smwvx-kw pwr bRhm kw Kyl jwmy pYnx
kw suBwEu] sMmq 1595 AsU vdI 10] sRI gurU bwbw nwnk jI smwxy pKo kI
(rDwvI) lhaur (lwhOr) pws rwvI kY knwrY sRI krqwr pur]”
AMq : “sMmq 1695 cyq sudI 10 buDvwr sRI gurU bwbw jI bwbw guridqw jI smwxy
kIrqpur auprly AsvwrI kIqI ]
sMmq 1701 cyq sudI 5 CinCrvwr cyq kI sgrWd no nau GVIAW rwq
bIqI sRI gurU hrgoibMd jI smwxy sRI kIrqpur nIql AsvwrI kIqI ]
sMmq 1718 kqk vdI 8 Awieqvwr GVIAW iCA idn rhdY sRI gurU
hrrwie jI smwxy kIrqpur sMmq 1744 Bwda sudI 8 Awieqvwr 5 GVIAW
idn cVy CyvI dy Aml ivic sRI gurU krqw purK jI sRI rwm rwie jI smwxy
gVvwl dys gwau KurbDy gNgw jmnw kY miD [
sMmq 1777 swvx vdI 8 mglvwr mwqw sulKxI jI smwxI]” sMmq
1790 vYswK sudI 5 sRI mwqw pNjwb kwier jI smwxy KurbDI ]”
159
lyKk : idAwl AnymI
ilKwrI : AnwQpurI
p`qry : p`qrw nMbr v`K v`K id`qy hoey hn [
Awkwr : 18 X 13 s.m. ilKq : 13 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, ijld auproN mInw kwrI kIqI hoeI hY[ isAwhI kwlI[
sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : ilKweI kwnI bdl ky kIqI hoeI hY [ hwSIey ivc ilKq [ poQI dI hwlq
TIk TIk [
AwrMB : “< sRI gxysweynm: AiQ sRI ivcwr mwlw AnwQ purI ikRq ilKXqy
]dohrw] nmo nmo sRI rwm ju siq iciq AwnMd rUp] ijh jwnY jg sÍpn vq
nwsY BRmm kUp]1]”
AMq : “iesy poQI ivc idAwl AnymI dIAW rcnwvW AigAWn boDnI BwKw, sRI
AnuBv aulws,As†wv`kR BwKw, Awid rcnwvw idqIAW hoeIAW hn [
A`gy jwky kwnI bdlI hoeI hY [
AMq :- ieq sRImq prmhMs pur bRwjkw cwrj aupwsk sRI mq idAwl AnymI nMd
sbsÍqI Bgvwnwsqw ml pRsnoqr sMsikRq igAwn ibigAwn srbswr sMgRh
ibigAwn gIqw smwpqM]sMpUrxM] suBM BUpwn smsq: ] : ] 0 ] ”
160
Awkwr : 16 .5 X 18 s.m. ilKq : 10 X 12 .5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw cwry pwsy do
do lwl lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [ hwSIey qoN bwhr ilKweI kIqI hoeI
hY[ p`qry pwxI nwl iBjy hoey Aqy Ksqw hwlq ivc hn ]
AwrMB : “lm Awlm AmIr ]12] ]dwsqwn] mrw AYqbwry brN eI ksm nysq]
ik eyjd gvwh Asq XzdW X kysq]3]”
AMq : “ib idh swkIXw swgry sbz gUM[ ik mw rw bkwr Asq jMg AMd rUM ] lbw
lbu b kun dm b dm nos kun] gmyh hr dU Awlm PrwmoS kun]21]864]
jPrnwmw sMpUrnM]”
161
AMq : “Awgy ivDI ilKI ] ilKxI pYNqIs AKrI pUrix mwsI ky idn ] suny bIc
lpyit ky kMiT pwey ] bRiq purxmwsI kw rKxw ] iesqRI kMT pwey puqR jnmy sRI
gurU bwby nwnk jI kI AwigAw hY [
ies qoN bwAd ‘Ckw pwiqswhI 10’ Suru kIqw hY jo pMnw nMbr 16 qy Kqm ho
jWdw hY [ jo ies qrHW hY : “iehu bD durgy ikRpw DwrI] iqh Awpns dws ko
lIE aubwrI ]
ieq sRI goibMd isMG ibricMqM BgaqI] CMd] KstkM smwpqM msqu suB msqu]”
162
AwrMB : AwgY iDAwau guhj ausqq dsm sbd kw cilAw ] jb sRI Bgvwn jI ikRpw
inDWn jI ATwrW iDAwau gIqw igAwn gyau sMpUrn kry qb Arjn dono hwQ
joV kr fMfauq krq BwieAw]
AMq : “Bjn kr goibMd kw siqgur bqweI bwq] nMd lwl jI ko ismr ry mn
auqr Bojl jwq]”
163
AMq : “dohrw] dieAw bcnu jwkw rhY so bYkuMT jwie ] swD sMig mnu iqRpqIAY
Awid AMq suK pwie] 52] ieiq sRI hwsm purwxy isMG gaU-sMbwdy ]7377]
spqmo iDAwau smwpqM]”
164
AwrMB : “<siqgur pRswid ] aUVy aupmw gur kI kIjY ] AwieVy Awd purK ismrI
jY] eIVI ieq auqrwm shweI ] ssy swD sMg suKdweI]”
AMq : “VwVy VwVn JgVw kIjY ] nwrwiex crnI icq dIjY ] jy koeI pYNqI eyh
pkwvY ] Bugq mukq js jg mY pwvY]
ieh pYNqI spUrnM suMB msqu]
165
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw- 9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ]swKI Afx kI clI ] iksI swD iehu pRsn kIAw ]
jo jI pRmysr srvr hY ] Ar iehu jgq ausI srvg pwrbRhm kI lIlw hY]
so jYsw pwrbRhm Awp hY qYsI aus kI lIlw swjI hYY ]”
AMq : “jo rjb clY n kRoD blu rhY iKmw jh swD ] ijau min drIAw aupr
krsI kEun aupwD] 229] poQI pwrs Bwg dI pUrn hoeI ] Bul cuk
bKsxI]”
166
h`Q ilKq nM : MS 1062 h
isrlyK : AnuBv aulws
lyKk : sicdw nMd
p`qry : 250 A -254 A
Awkwr : 18X 12 s.m. ilKq : 12 X 8 .5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ AnBv aulws ] nmo sicdw nMd Apno prm
AnUp] gur goibMd gxso swr dws kl srUp]”
AMq : “gur goibMd pRqwp qy kwit AhMm mpws] jn gopwl ibcwr ky kihE
AnBv aulws ] ieiq sRI AnBv smwpqM ]”
167
AMq : “sRI mdRwm cirqR mwns imdMBkqXwv gwhMqXy ] qy sMswr pRqMg Gor ikrxY
dih XMiqno mwnvw] ieiq sRI rwm cirqR mwnsy skl klklu ibsRysyauTty kWf
BgqI pRkws smwpqM] suBmsq ]”
168
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw poQI dy cwry pwsy do do
kwlIAW lkIrW ivckwr iek motI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI ikDry ikDry DibAW vwlI hY bwkI poQI dI hwlq TIk ilKweI suMdr
] keI pMinAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqi hoeI hY [ ilKq hwSIey qoN
bwhr keI pMinAW aupr kIqI hoeI hY
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ hnumwn nwtk ikRq kiv ihrdw rwm Bly kI
]ilKqy ] kibqu] qIno lok piq pRwn piq pRIq hI soriq Agiq ingq ky
crn isr nwieho ] sdw sIl piq siq piq eyk nwrI bRq isv snkwid piq
jsih sunwie hO ] surpiq hUM ky piq jwnkI ky piq rwm [ nYn kor Er kbhUM
qy pr jwie hO[ Puky bwq piq suno sMq swD miq qb Aysy rGUpiq ky kCUk
gun gwie hO ]”
AMq : “sMmqu ib`kRm inRpiq shs Kt sq AsIh br ] cyq cWdnI dUj, CqR
jhWgIr suBt pr suB l`Cx dCn su dys, kiv rwm ib`cCn] ikRSn dws qn
kul pRkws js dIp krC`n] rGpiq cirqR iqn jQwmiq, pRgt khXo suB
lgn gx] dy Bgiq dwin inrBY krhU, jY rGupiq rwGu bsMmx]
ieq sRI rwm gIqy rwvx bDh nwm cqurdso AMk sMpUrxM ]”
hor klm - A`gy do-iqMn sqrW ilKIAW hoeIAw hn [
169
h`Q ilKq nM : MS 1065 A
isrlyK : ApRoK AnBau
smW : sMbq 1726
p`qry : 89 a - 112 A
Awkwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 9 .5 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : p`qry ikRm Kurdw, Ksqw hwlq ivc[ ilKweI pVHI jWdI hY [ poQI dI hwlq
TIk TIk hY [
AwrMB : “<sRI gxyswieMnm: ApRoK AnBau] EAMqqsq]ilKqy ] hau jo hau
sMkrwcwrj mukq hoxy ky] ArQ pRqC igAwn khqw hoqw qy sMq jno bwrMbwr
ies kw bIcwr krnw]”
AMq : “Xwky suxqy prm suK duK nr hyil vlys] suMidR kihE ibcwr kir AiDBuq
gRMQ aupdys] 56 gRMQ sMpUrxM ]”
170
pihlI ieh jo Avsos Awvdw hY mYnU aus AwdmI qy ] jo jwxdw hY jo mrxw
scu hY ] Ar auh hsny Kyfxy ivic lgw hY ]”
AMq : “sIs 7] cwry eI byd Bey Kt cwr surwm smudR qyeI Bir lIny ] sIs qy
kwiF iCA ric cIin purwn bnwie ky isMimRiq kIny ] khU jwp khXo khU qwp
khXo khU jog khXo bhu dWn in dIny ] mIn ky rUp Bey sq sMgiq rwm smudR
imly rs BIny]8] sMpUrxM suMB] ] ]
171
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid] siqgur inRbwx Awid mMqR ilKXqy ] Awid bRhm
jugwid bRhm hYBI bRhm hosI BI bRhm ] siqgur inRbwx nwnk AauDq eyhI
An GiV dyv bRhm hI bRhm ]”
AMq : “jpu ] Awid scu jugwid scu hYBI scu nwnk hosI BI scu ] bolhu BweI
vwhgurU DMn gurU jI ] siqgur jI BuilAw cuikAw bKis lYxw ]”
172
p`qry : 276 a-281 A
Awkwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 9 .5 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid] AQ Julny vlI rwm jI ky ilKXqy ] Xih vrP kw
puqlw inq vlI kYsy jog kmwie kmwie rhw ] AgXwn sOjl ky dyKny kau qly
Aru aUpir jwie Aru Awie rhw ]”
AMq : “AigAwnI giq mY suK khW vlI igAwnI duK invwr hY jI ] haumY kau joeI
iqAwig rhw so igAwnI swr ibcwru hY jI ]15] sMpUrxM smwpq:] suB
msq]”
poQI ilKI sRI AMimRqsr ivc ] imqI hwV 3 idno sMbq 1896] sMpUrx BeI]
] ]
173
Awm vyrvw : kwnI bdl bdl ky ilKweI kIqI hoeI hY [hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
hY[ poQI dy SurU ivc Aqy AMq qy keI pqry KwlI hn [hwSIey qoN bwhr vI
iliKAw hoieAw hY[ pihly kuJ p`qirAW aupr Sbd ArQ ilKy hoey hn [ ijnHW
ƒ lwl isAwhI nwl auGwirAw hoieAw hY [ ilKweI cMgI Aqy poQI dI hwlq
TIk TIk hY ]
AwrMB : “<siqgur pRswid] <sRI gxysweynm: sRI gur crn kmly Bxonm: sRI
jugl ikSorwXnm: sRI ibRMdw ibpunwXnm: sRI Bgvq ku kq puMjwXnm: AQ sRI
ikRsn swihq isDU ilKXqy sorTw]AnUd krqy svwkuM rs brswie AnMq giq
] jY jY sdw iqhw irc plw Gn cwiqk suKd ] 1]kib`uq]”
AMq : “ieiq sRI miq ikRsn swihq isMDU AmIr dwr ibrcqy ] AlMkwr inrnX
gRMQ smwpiq nwm pMc sBo rMg] suBM BU Xwq] sRI ikRsn jI] sRI rwmjI
]dohrw]
sMmq sis bsu vsu bl poK mws sisvwr] mwvs lvpurKw bgih-poQI
BeI iqXwr]" ibkRmI 1890
174
kw sqy hY ] Ar ijs ivKY srb lIx hoqy hY ] Ar ijs ivKY srb
iesiQiq hy [ iqs siq Awqmw kau nmskwru hY ]”
AMq : “ieq AwrKy dyvdUq aukqy mhW rmwiex sq shMsR ihqXM]bwl kWfy moKo pwey
KU aupsm pRkrxy smwpqM nwm srgh siqicdw nMd]
ieiq sRI visst purwx pMc pRkrxy smwpqM ] pusqk ilKqm BweI
jugrwj isMG jI ] sMbq pMcwsIAw vswK mws somvwrI ikRsn pK] jyT pK
sudI] iqs idn pusqk sMpUrx BieAw] visst munI sÍr rwm jI pRIq sMboDinq
qMÍ sMÍQ kRxM] sq rwm 0” 0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0
Bul cukw ACr soD pVxw BWn suqw rwj puqR KVI aufIky kwn kO ] gokil
vwsI ikaN idqI audwsI -
175
h`Q ilKq nM : MS 1071 sMgRih
isrlyK : vcn goibMd lokW kY
p`qry : 1 a - 147 a
Awkwr : 18 X 13 s.m. ilKq : 13 X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw; tu`tI hoeI, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy
do do kwlIAW lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : poQI iBjI hoeI, p`qry Ksqw hwlqI hn [ ilKweI DibAW vwlI hY AspSt
hY,pVHn ivc muskl AwvygI [ keI p`qirAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY [ poQI dI hwlq bhuq hI mwVI hY [ kwnI bdlI hoeI hY [ AKIr qy
p`qrw nMbr 146 qy bwby PrId jI dy slok idqy hoey hn [
AwrMB : “< ]siqgur pRswid ] vcn goibMd lokW kY ] mn rUpI iek ibl hY]
jYsw iblw Bojn hiqAw kw krqw hY ] qYsyt mn BInw pRkwr kW pRpMc krkY
Bog Bogqw hY ] pwp krm krky pRsn hoqw hY ]”
AMq : “rwg iqlMgu mhlw [1[ gjl bwby dI ] hwjrw kau imhr hY ] ibhwjrw
kau by imhr hY ] eImwn dosq hY ] byeImwn kwPr hY ] qkbruk hur hY ]
gsw hrwm hY ] nPs sYqwn hY ] gumwn lwnqI hY ] byeImwnu npwk hY ]
momidl pwk hY ] ihrs bYrwh hY byyihrs AaulIAw hY ] dwn iqdwrU surKrU
hY ] byidAwniqdwir nsurKrU hY ] AwikrqGxu jrdrU hY ] sc iBsqu hY ]
drogu dojk hY ] iblm hlymI hY ] joru julm hY ] nIq swP hY ] AnIq
ienswP hY ] ihkmiq kqyb hY ] corI lwlcu hY ] jwrI pulIqI hY ] PkIrI
sbUrI hY ] nsburI mkru hY ] rwh pIrW hY ] byrwh bypIrw hY ] drdvMd
drvysu hY ] bydrd ksweI hY] qyg mwrdw hY ] Awidl pwiqswhw hY ]
eyqy PYl jo jwn jwnwvY ] qau nwnk dwnsvMdu khwvY ]1]”
ies qoN bwAd pMnw 146 qoN SurU hoky PrId jI dy slok idqy hoey hn [
“PrIdw ivCoVw buirAwir ijq ivCoVy qnu dublw [
sy mWxU hwieisAwr jo ivCuV ky moty QIey ] PrIdw sBy gwlI iPkIAw imTI
iprI dI gwil] lgy imTI iqnKy ijnw nyhu iprI dy nwil ]
PrIdw gurmuK isau kau iprhVI , mnmuK isa kir kMf] ijn pRym n ipMjry
idlu iqnw dy nwl n vMfu ] swjn suGir sujwn sB ibD jwxY jIA kI ] ikau
mn mugD Ajwn qw ijau Cip Aaurin kry ] qIKy pIAw ky nYn dyKiq hI
Gwielu kry ] AMimRq vw ky bYn ml ieh Gwv kI ] = ] =
]
176
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI[ p`qry Ksqw hwlq ivc hn [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] slok mhly nwvyN dy ] gun goibMd gwieE [nhIN ]
jnm AkwrQ kIn ] khu nwnk hir Bju mnw ijh ibD jl kI aumIn]1]”
177
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ iekwgid ieMd pRkws dRbX Byd pRkws drpn
inrGMt ilKXqy ] dohrw] sRI gur prm inDwn inD ibGn ibnwsn hyq ]
krq prm klXwn kO skl is`iD Pl cyq] 1] eykr dn gj bdn suK sdn
mdn mdmMd] ssI Bwl pRqpwl jn ibGn ibnws mukMd ] ibbs gRMQ kI ikRq
AXws imRXwid]3 bcnkw] ieh ibbD pd syqI inrGMt hrI qkIAwd:1]”
AMq :ieiq sRI sis rUKXwX swr dUl sukMX knk musRkw isMG ibrcqy ieMdR pRkwS
inrGMty nwm dRb dRpxyVkwrwid DXwX rwj smwpqM]32] = ilKqM kvI
sYÍ hsq sÍXMhyqU ngr vtwly sQny smwpqM ] ] ] ] ]
sMmq irKI sis gRih ssI idn gurpUrb pKXw ] ivqIpwq eykwdsI brq
inmwxI lKXw 4] prwrMB iJrI Awlmo jo hY ivc mhIx suDw sgy ieiq sRI BXo
sWeI lok pRbIn]5] E isvhry ]
178
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : poQI p`qrw nMbr 2 (do) qoN SurU huMdI hY Aqy bhuq Ksqw hwlq ivc hY [
ilKweI vI bhuqI swP nhIN hY DibAW vwlI hY isAwhI vI PYlI hoeI hY[
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY ]
AwrMB : “cwrI hm bsqy nwhI ] jo qyrI ieCw hY su qU mWg lyih ] qb auin khw jI
qU muJ kau bwcw dyh] qb cwhI AYsu mwgau ] pihly bwcw dyih] qb bRhmcwrI
bwcw dIeI ] khY rI qU mWgU jo qyrI ieCw hY qb auin khw jI jy myrw qU
mWigAw dyqw hY qau iehI dyih myrw Brqw hox] qb auis bRhmcwrI kw mnu Ds
krwieAw ] auqru ikC dy skY nwhI ]”
AMq : “ahu pMfqu kbIr kI crnI lwgw mukiq hUAw ] jgiq inswqwrn kau kbIr
jI AwieAw Qw] gurU gurU jpnw Bul cu`k bKs pVxI ] vwhgurU [ DMin gurU ]
siq gurU jI ] ] 1 ] 1 ]”
jnmswKI kbIr jI kI ilKI ] BweI pRIqm dws PkIr JwVU swhI ilKI sI ]
Bul cuk bKs pVnI ] gurU gurU jpxw jI ] 1]1]
179
AwrMB : “< sRI gxysweynmh ] ieqhws AvDUq kwg BusMf kw ilKqy ] eyk smy
AvDUq dqwqRyX ] kwg BusMf ky AwsRm Awvq BYAw ] Ar soie rhw] Aru BusMf
iskwr ko gYAw Qw ]”
AMq : “qb AvDUq kihAw hy kwg khu mY hI rwm ho ] nhI qau qeyAwn qyry rwm
ko BI Bsm krqw h ] iqsI smy rwm DnK bwx ko hwQ lIey Awie pRwpq Bey
] Aru hsk”
A`gy p`qry nhIN hn rcnw ADUrI hY [ = =
180
vyrvw : ijld g`qw cmVw auKVI hoeI; p`qry vI auKVy hoey hn[ isAwhI kwlI vKryvyN
leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy do do lwl iek kwlI lkIr, sqrW pRqI pMnw-41
hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI ilKweI purwqx poQIAW dI ilKweI vrgI hY ies dI lYmInySn
krvwaux vwsqy mweIkroiPlm vI krvweI geI hY [ ilKweI hwsIey qoN bwhr
vI kIqI hoeI hY Aqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ gRMQ dI hwlq
Awm krky TIk TIk hY [ies gRMQ dy AMq ivc slok PrId jI qy rwg mwlw
drj hY [ bwxI mhlw 9 Aqy slok mhlw 9 sB bwxI ieko jgwH drj hY [
gRMQ dy SurU ivc bhuq ivsQwr pUrvk q`qkrw idqw igAw hY [ pr rwgmwlw
Aqy slok mh`lw 9 q`qkry ivc nhIN idqy gey [ kuJ A`Kr E,A,h Awid
purwqn AKrW vWg jwpdy hn [ AKIrly pMny aupr pihlIAW pMj pwiqSwhIAW
dy joqI joq smwvxy bwry imqIAW sihq disAw igAw hY[ sMmq ibkRmI 1723
vI AKIrly pMny aupr iliKAw hoieAw hY [ AKIrly pMny aupr iksy hor kwnI
nwl ieM\ iliKAw hoieAw hY :
“< siqgur pRswid sMmq 1929 imqI mwG sudI 15 Pgxo idn 3 rwjw rwm
dy byty AnMq isMG bRYhmix isK sRI AMimRqsr ivc tihl kIqI [ Drm ArQ
Bog auqy tihl gurU lyKy]”
ieh ilKweI bwkI gRMQ nwl nhIN imldI ] gRMQ dy Suru ivc vjn isAwhI
svwrny kw iliKAw hoieAw hY [
q`qkrw ivsQwr sihq idqw hoieAw hY [ pMnw nMbr idqy hoey hn pMnw nMbr 1
(A) qoN Asl rcnw SurU huMdI hY [ “< siqnwm krqw purK inrBau inrvYru
Akwl mUriq AjUnI sYBM gurpRswid ] Awid sc jugwid scu hY BI scu nwnk
hosI BI scu ]1]”
AMq : AKIr auqy rwg mwlw dy ky Aqy cilqR pMjw pwiqSwhIAW jI dy smwvxy dy
idqy hoeY hn, jo ies pRkwr hn [
“< cilqR bwby nwnk jI smwvxy kw 1596 sMmq smqu 1596 AsUvdI 10
sRI bwbw nwnk dyEu jI smwey [ smqu 1609 cyqR sudI 4 sRI siq AMgd jI
smwey [ smqu 1631 Bwdau sudI 15 sRI siqgur Amrdws jI smwey [smqu
1638 Bwdau sudI 3 sRI gurU rwmdws jI smwey [ smqu 1663 jyT sudI 4
sukrvwir sRI gurU Arjn jI smwey [
smqu 1723 igrMQu iliKAw ]”
AKIrlw pMnw “gurU nwnk jI shwie ] gurU gRMQ swihb jI ]
< siqgur pRswid ] smqu 1929 11 mqI mwG sudI dI Pgxo idny 3
rwjw rwm dy byty AnMq isMG bRYmix isK sRI AMimRqsr ivc tihl kIqI[ Drm
ArQ Bog auqy tihl gurU lyKy ]”
181
p`qry : 4 a -45 a
Awkwr : 15 X 23 s.m. ilKq : 8 X 15 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw swrI poQI dy
cwry pwsy do do kwlIAW, do do lwl lkIrW, ivckwr iek motI kysrI lkIr[
sqrW pRqI pMnw-17 hn[
Awm vyrvw : poQI p`qrw nMbr 4 qoN SurU huMdI hY [ poQI Ksqw hwlq ivc hY Aqy p`qry
ikrm Kurdw Ksqw hwlq ivc Pty hoey hn [ ilKweI cMgI hY pr keI p`qry
ikrm Kurdw hox krky ilKweI vI spSt nhIN hY[ pVHn ivc muSikl AwauNdI
hY[ ilKweI hwSIey qoN bwhr Aqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “gnq Akwrn khy ko qw kI gqI ibAMq] hr ismrn qy iek bfy AwigAw
qy iek jMq] hir AwigXw qy sur Asur Ab vwnr v- A`gy pqrw ikrm Kurd,
ilKweI spSt nhIN[
A`gy - “Bwl iliKE duK suK imly jnm suqw dk mIc ] 17] mukq hoih iek
Bjn kr iek sd jUMnI pwih ] XW qy inAwro ko nhI sgro Awie smwih
]18]”
AMq : “346 ] ijh jg mY BgqI krI mwn kIE bihu nwih ] so muK aUjl gur
khYN ikqy AuDwry qWih ] 347]”
ies qoN bwAd AKIr ivc iek pnw s ÍYXw idqw hoieAw hY [
182
AMq : “jo syK PrIdu kau dyvin ] iqs kau AwKY mY KwDI hY Aqy plY BI bDI hY
] qb Awsw dyis ikAw lokW AwiKAw hY bMdy Kudwie ky qU koeI ausI imlK kw
kUiVAwru hY ] ijis mulK syK PrId rhdw hY ] jo rotI kwTu kI hYsu ] jy koeI
dydw hY su qw AwKdw hY mY KwDI hY” - - AgoN rcnw ADUrI hY ]
183
h`Q ilKq nM : MS 1087 e
isrlyK : slok kbIr jI ky
p`qry : 25 A - pMnw nMbr nhIN idqw]
Awkwr : 13X 16 s.m. ilKq: 10 X 13 s.m.
vyrvw : EhI[ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw -11 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY[ilKweI DibAW vwlI hY [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY [ poQI dI hwlq TIk TIk ]
AwrMB : “slok kbIr jI ky ] kbIr hau bwsI iqsu dys kw jhw pRwibRhm ko Kylu[
dIp kbIr Agm kw ibnu bwtI ibnu qyl ] kbIr hau bwis iqs dys kw jh
jwiq vrnu kul nwih ] myr qyr qhw kuC nhI iml ky ibCr nwih]”
AMq : “sIK jo dIjy qws kEu jw kau sIK su hoie ] mUK kau sIK dIjhI ija
lUbrI ko Gru jwie ] sB ko krq gumwn rwg nwd hm jwnqy so qo bfo Ajwn
jwny ibnu muK qy khY ]”
A`gy AwnMd swihb jI dI bwxI dIAW kuJ pauVIAW ]
184
ijau guMgys krmnu mwinAw ] AYsw igAwnu kQY bnvwrI] mnry pvn idRV suK
mnvwrI ]1]”
AMq : “kihq kbIr sun BweI swDo] AlKu inrjun iDAwvogw]6]
185
h`Q ilKq nM : MS 1087 g
isrlyK : pRym ACrI ]mhlw 1]
p`qry : 157 A -161 A, 193 A
Awkwr : 13X 16 s.m. ilKq : 10 X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI sMudr, poQI dI hwlq TIk TIk hY [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] rwg rwmklI ] pRym ACrI mhlw ]1] siqjuig
siq siq sBu ko bolY ] pvn Ahwr mnuAw nwh folY ] qRYqw pRym ibiD Bgiq
kmweI ] jqu squ sMjim qwVI lweI ] duAwpUir Bgqw pRym ipAwru ] nwnk
kiljuig kIrqnu nwm ADwru]”
AMq : “jib dwsu nwnku syvku hoqw qib hoq [ Awp inrMkwr] spUrn iDAwa]
161 A pMny aupr iek hor “DAwa cilAw, < siqgur pRswid ] rwg
rwmklI mhlw ]1] qqw kw DAwau] ieMkq pUCqw qyrw jnu suAwmI ] ibRhmw
igAwn ky lKx dyhw ]”
AMq : “KMf dIp Bvn ies mwhI ] spq smudR mYr spqweI ] AMq n pwieAY
Awqm dirAwau] nwnk codhw Bvn kw kIAw iDAwau]”
186
Awm vyrvw : kwnI bdlky ilKweI kIqI hoeI hY[ ilKq DibAW vwlI [hVqwl Pyrky suDweI
kIqI hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] iDAwau kiFxo rwg gauVI ] iDAwau dsW AvqwrW
kw] eyk inrMjn Awid dUjw nwih koie]”
AMq :“lwgw pRym svwdu nwm kI rcnw ] AMqir lYieAw cskw sckw ] kwm ikroD
loB mohu nwhI rMckw ] nwnk dws iciq AwvY qnk mMqR kw ]” ] ] ]
187
p`qry : 209 a -227 A
Awkwr : 13X 16 s.m. ilKq : 10 X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, kwnI bdlI hoeI, poQI dI hwlq TIk TIk ] poQI dy ies Bwg
dI rcnw iksy hor poQI dw ih`sw jwpdI hY ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] EAMkwr vfw mhlw 1] iDAau EAMkwr inrml
siq bwix ] qwqy hoeI sglI KwxI ]”
AMq : “hoie ADIn syvk Dir TMFI ] jwky crn kml rucbwFI ] idst nwih swrw
jgu dyKy hY ] nwnk Awpw AlyKu Avr sB lyKY ]22 sMpUrn]”
188
pMnw nMbr 266 “AgY jrnw ko AMgu cilAw ] kbIr BwrI kho q Aiq
fro ] hwl kho qo JuiT ] mY qo jwxo rwm ko nyxy AMqir fIiT]”
pMnw nMbr 268 “kbIr eyk kink AR kwmnI doaU lbI qlvwir cwly
Qy hir imln ko bIc hI dIAw mwir ]”
189
AwrMB : “< siqgur pRswid ]E sÍsiq sRI gxysweynm: siq icq AwnMd
pRmwqmwXnm: Ab ibsn purwn BwKw ilKqy ] prwsrovwc ] prwsr mYqRy kau
khy hY ] ik hY mYqRy Xh jo quJy aupdys kryho ] so AMimRq smwn hY ] so mn ky
pwqR so pIEu ] Ar jo nwrwien qy iBMn hY iqs kw iqAwg kr]”
AMq : “Ar ibsn jI inj Dwm ko gey ] bws krn khw hy puqR jo mukq cwhY hY
qau jo aupdys ibsn jI rwjy sqbRq ko kIAw Ar vhu Apny srUp ibKy lIn
BXw ] qU BI inscY krky jwny ju mY Awqmw ho ] Ar bRhmw qy lykr cItI pRjMq
srb ibKY pUrn Ar pRkws kho ] Awqm drsI jb Xh srb vcn buD ky
sRvx so suxy ] Ar Awp ko dyKw Ar pCwxw Awqm ibKY lIn BXw ] Ar
srUp so imilAw ] Ar bMD mukq ky BY qy inrBY BXw ]
ieq sRI ibsn bydWq poQI spUrnM smwpqM ] ] poQI sMpUrn hoeI ] kqy 18
sMmq 1909 ] bolo BweI jI vwhgurU ]”
190
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
lwl lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc q`qkrw idqw hoieAw hY[ ilKweI suMdr ,poQI dI hwlq TIk
TIk hY ] keI p`qirAW aupr hwSIey qoN bwhr vI iliKAw hoieAw hY [
AwrMB :“<siqgur pRswid ] AQ isMG gaU kI kQw ieq hMs purwx ko mqu ] rwjw
juiDstir pRsn krqw hY [ BIKim ipqWmw pih ] hy purKo ivKy auqmu purKu
BwiKE kuC ABlwKw hY ] mukiq kw mwrig dyho bqwie ] dyh miD ibRhm pCwnY
] kvin cwhnw ijq mnu mwnY ]”
AMq : “ieq sRI hMs purwxy isMG gaU sMbw dy spqmo iDAwau ] Bul cuk bKsxI ]
gurU sMgiq jI kw sdkw ] vwhgurU DMn gurU jI ] disKq rqin isMG kI hY ]
ilKI swl ]1943 [ mhInw migru”] ]
191
smW : sMmq ibkRmI 1917
p`qry : 1 a - 329 A
Awkwr : 17 X 14 .5 s.m. ilKq : 10 .5 X 18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, cmVw[ auKVI hoeI isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI
pMnw-18 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, keI pMinAW aupr hwSIey qoN bwhr vI kIqI hoeI[ kMny dI QW
qy ibMdI dI vrqoN kIqI hoeI hY [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [poQI dI
hwlq TIk TIk hY [
AwrMB :“<siq gur pRswid ] AiQ bsMq bhwr rwjnIq ilKXqy ] kib`q ] mMgl
krn duK dwird hrn jwky crn srn AiBlwK Alkys ky ] KMfn Kln ky
pRbl Buj dMf cMf kuMfl krn jn mMfl idnys ky ] kiv irqrwj pRqpwrY
inj dwsn ko ibGn ibdwrY Aiq dwrn lukys ky ] syso AOMsurys isr nwvq
hmys Awie Awp sRI mhys gun gwvq gnys ky ]”
AMq : “356] so sb pqR iekqR kr hÍY mn mudq Apwr ] rcXo bsMq imRgys nY gRMQ
bsMq bhwr ] 357] sMmq ibkRmjIq ko sq aunIs ds BUr ] kwqk pUrn
ky idvs BXo gRQ prpUr ]358] ] ]8] ieiq sRI mn mhwrwj
rwjwiDrwj rwjy sÍr sRI nyrMdR isMG mhyMdR bhwdr ihq kiv bsMqI imRgys
ibrcqy bsMq bhwr gRMQy ibibiD isKrwvn brnno nwm As†mo pRBwv smwpq
msq ] suBMBUXwqw]1]”
192
h`Q ilKq nM : MS 1094 sMgRih
isrlyK : jwp swihb pwiqswhI 10
p`qry : 1 a - 90 A
Awkwr : 15 X 12 .5 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw-
10 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI, ijld auKVI hoeI [ p`qry bhuq Ksqw hwlq ivc
hn [D`ibAW kwrn ilKweI spSt nhIN hY [keI p`qirAW aupr hVqwl Pyr
ky suDweI kIqI hoeI hY[ p`qrw nMbr vI iekswr nhIN hY [
AwrMB :“<siqgur pRswid ] jwpu sRI muK vwk pwqswhI 10] CpY CMd qÍ pRswid ]
ckR ichn Aru brn jwq Ar pwiq inihn ijih ] rUp rMg Aru ryK ByK koaU
kih n skiq ikih] Acl mUriq AnBau pRkws Aimqoij kihjY ] koit
[ieMdR] ieMdRwix swh shix [ swhwix] gixjY ] iqRBvx mhIp sur nr Asur
nyq nyq bn iqRx khq] qv srb nwm kQY kvn krm nwm brniq
sumq]1]”
AMq : “271] swqo Akws swqo pqwr] ibQirE AwidRst ijh krm jwih ] ausqiq
spUrnM]”
193
AwrMB :“<siqgur pRswid ] AQ rihqnwvW ilKXqy ] pwiqswhI ]10] lwl
dirAweI audwsI ky pRswie hoieAw ] dohrw ] Abcl ngr bYTy gurU mn mih
kIAw bIcwr] boilAw pUrw siqgurU mUriq sRI krqwr ] hukm hoieAw pRihlwd
isMG ibp jwiq hY rwie ] inkit bulwieAw gurU jI lIqw kMT lgwie ]”
AMq : “sB isKn ko bcn eyh kihE Awd Ar AMq ] ieq sRI rihqnwmW sMpUrnM]
pVMqy suxMqy mukiq moK lMhqy ] vwihgurU jI ] siq gurU jI]”
194
Awkwr : 15 X 12 .5 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ilKweI suMdr, poQI dy ies Bwg dI rcnw
dI hwlq TIk TIk[
AwrMB :“<siq gur pRswid ] kbIr ] myrI ismrnI rsnw aUpir rwm ] Awid
jugwdI sgl Bgiq qwko suKu ibsRwmu ]1] kMbIr myrI jwq kau sB ko hsnY
hwru] bilhwrI iqs jwiq kau ijh jipE isrjxhwr ]2]”
AMq : “bRwmnu gurU hY jgq kw Bgiqn kw gur nwih ] ArJ aurJ kY pic muAw
cwrau bydau mwih ] 237]”
ies qoN bwAd pMnw 366 a qy ijQy kbIr jI dy slok Kqm ho jWdy hn, aus qoN
A`gy, nwl hI slok, bwbw PrId jI dy Suru ho jWdy hn [
AwrMB:- “PrIdw dr drvys gwKVI clw dunIAW Biq] bMn auTweI potlI ikQY
vM\w Giq] ]2] ikJU nw buJY ikJ n suJY dunIAw guJI Bwie ] sweIN myry cMgw
kIqw ] nhI q hMBI dJw Awih ]”
AMq:-“sBnw min mwxk qwhie mUil mcwgvw ] jyqau prIAw dI isik, qw
ihAwau n TwhI khIdw ]”
195
Awkwr : 15 X 12 .5 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ilKweI suMdr, poQI dy ies Bwg dI rcnw
dI hwlq TIk TIk[
AwrMB :“<siqgur pRswid ] rwg gauVI mhlw 9] swDo mn kw mwnu iqAwgau]
kwm kRoD sMgiq dUrjn kI qw qy Aihinis Bwgau ]1]”
AMq : “rwm Bgiq hIAY Awin Cwif dy BY mnu ko mwnu ] nwnk jn ieh bKwn jg
mY ibrwju ry ]254]” ] = ] = ]”
196
AwrMB :“<siqgur pRswid ] sRI vwhgurU jI kI Pqy] sRI muK bwk svYXY ]
pwiqswhI ]10] siq sdYv srUp sB bRq Awid Anwid AgD AjY hY ] dwn
dXwlm sMjm nym, j`q bRq sIl su b`Rq AbY hY ] Awid AnIl Anwid Anwhd
Awip AdÍYK AbyK ABY hY ] rUp ArUp AryK jrwrdn dIn dXwil ikRpwl Bey
hY ]1]”
AMq : “qo qn iqXwgq hI sun ry jV pRyq bKwn iqRAw Bij jY hY ] puqR klqR
suimqR sKwieh byg in krhu Awie sudY hY ] Baun BMfwr Drw gV jyqk Cwfq
pRwn ibgwn khY hY ] cyq ry cyq Acyq mhw psu AMq kI bwr AkylY eI jY hY
]32]” ] = ] = ] =
197
iks ky pICy PiqAw pweI hY qO hm khqy hY] nwnk gurU ] gurU nwnk jI ky
pICY PiqAw pweI hY ] iksny pweI hY qO suxo gurU goibMd isMG jI ny ] so hy
BweI jnhu jo isK mweI BweI ies muKvwk dohry kw inXm kr pwT krYgw
srDw DwrkY ] iqskI BI dono lok mY PiqAw hovYgI ] kYsy jYsy hmwrI hUeI hY
qYsy ] sRI vwihgurU jI kw Kwlsw, sRI vwihgurU jI kI Pqh ] smwpqM msq suB
msq] qÍ pRswid krky ]1] hrI auAM qq siq bRhm]”
198
AwrMB :“< siqgur pRswid ] AwrqI gur nwnk kI ikRpwl Bj mn srb dUK
ibnwsnM ] gurcrn kMj bilhwr nwnk srb sUK invwsnM ]”
AMq : “Bj mn dIn bMD gurdyv nwnk ivsÍnwQ ivsÍysgM ]9] ieq sRI AwrqI BweI
gurdws Bly ivrcqM [1]”
199
AMq : “dohrw ] qMÍpd dyv iqRXMc irK nr ikMnnr sB jwn ] qq pd eIsÍr dyK
sB qMÍ qq qq qMÍ BWn]403] mnohr dws inrvMnI so sÍwmI so dws ] sÍwmI
dws BXo mhWkws Gtwkws]404 - ieq sRI gXwny mMjrI nWm BwKw igRMQ
kQqy mnohr dws inrMjnI sMpUrn smwih ]” ] ]
200
lyKk : mnohr dws inrMjnI
p`qry : 55 a -105 A
Awkwr : 18 .5 X 13 .5 s.m. ilKq : 12 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-14 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB :“< ] siqgur pRswid ] sRI pRmwqmny nm: ] AQ gRMQ Kt pRsn ArMBqy ]
ipRQm gRMQ ko krqw ] gRMQ kI Awid ies† dyvqw ko srUp idKwvq hY [ Ar qw
igRMQ kI inrivGnqw isD krby kO irdy mWJ qwko sÍrUp icqvn kr ky
inimiskwr krqw hY ]dohrw]”
AMq : “ieq sRI Kt pRsnI inrnY nwm BwKw igRMQ mnohr dws inrM\nI kQqy ]
sMpUrx Bvyq ] slok ] Bgn ipRs† kit gRIvw ADo idRs†rDo muKM] kistyin
ilKqy swsqRy qyn pRwplXyq ]8]”
201
AMq : “jog jugiq hir Bgiq kir ibRhm igAwin idRV kr gho ] Awmqq ibcwr
kY Ajpw mY mn ismrho ] ieiq sRI igAwin srodY mwl mMqR nwnk dws ikRq
gRMQ sMpUrxM]] sRI rwmw nm [[[
EAM qq sq bRhmw]]”
202
XhW srgm pQau ien hI swq bwrx so CMd ricXo qwko sÍr vXMjn icqR
khq hY jo rs gRMQ my lIn hY]”
AMq : “ieq sRI mdCI lKXmInwXx crx kml pRswdwq sRI kvI kwsI rwj ivrcq icqR
cMdRkw gRMQ : sMpUrx qwisXwqw]doh0 ] ieMdvwm gRh sisvrK sUrj riv icqR
cMdRkw pUrx Bo pMcm iqQ sRivcwr - smwpq:]
CpY ] sukl Kr ivvwr imQ krx mMgl klkwswhu ] rsy isiD nwQ ssWk
ibkRmI sMmq gwXo] mDXw idvs ky mDX audY AwnMd suhwXo] kiv nMd pRmwqm
kr ilKXo Aksr nwm rÍQwn ko ] mhw icqR cMdRkw gRMQ jo”
A`gy p`qrw PitAw hoieAw hY [
203
ies dy nwl hI hor bwxIAW, ijvyN,
Awsw mhlw 1 ]
rwg gUjrI mhlw 1 ] rwg Awsw ] so purK caupeI ]pwiq:10]
rwmklI ] isD gosit ] mhlw 1 ] rwmklI AwnMd mhlw 3
rwg gauVI - bwvn AKrI - mhlw 5
gauVI suKmnI mhlw 5
vwr mlwr kI - mhlw 1, vwr kwnVy kI slok
vwr mwJ kI - mhlw 1, vwr rwmklI mhlw 3
sUhI vwr slokW nwl mhlw 3 Awid hor vwrW , slokW nwl idqIAW hoeIAW
hn Aqy vwr bsMq kI ]mhlw 5] A`gy
mwrU sohly mhlw 1 Aqy mh`lw 3 ]
isrI rwg mhlw 1 Aqy mh`lw 5 ]
rwg mwJw ]mhlw 5] bwrW mwh Gr 4] mhlw 5
rwg gauVI ]mhlw 1]
rwg Awsw - (AStpdIAW) mhlw 1]
rwg dyv gMDwrI Aqy soriT ]mhlw 5] Awid hor bwxIAW idqIAW hoeIAW hn [
Aqy Awsw kbIr jI dIAW idqIAW hoeIAW gauVI kbIr jI mhlw 1 ] hn[
AMq : “rhwau ] jnnI kyry audr audkmwih ipMfu kIAw ds duAwrw ] dyie Ahwru
Agin mih rwKY AYsw Ksmu hmwrw ]1] kuMmI jl mih qn iqsu bwhir pMK
KIru iqn nwhI ] pUrn prmwnMd mnohir smiqR dyKu mn mwhI ]2] pwKix kItu
pqu hoie rhqw qw co mwrgu nwhI ] khY DMnw pUrn qwhU ko mq ry jIA frWhI
]3]
vwhu gurU jI ] Bul cuk bKsxI jI ] siq sMgiq kI srx jI ]”
204
AMq : “jMqR Boj pqR pRKwlxw ]8] sq idnw vY hOl dUr hovY ] ilK AMn hyT rK
kr rIv squ nhI KwxI ]139]
ieq sRI vrqwvy Akut BMfwrw hovY] jMqR BwKw sMpUrx nwm duqIX ]138] Bwg
2 pMnw nMbr 142 A qy hor jMqR mMqR ilKy hoey hn ijvyN ATwrW iekI pDq
ilKXqy ] swrd ko krk bMDnw pg pY sIs invwie ] rmwnwQ iqsu gur kho
hmrI kro shwie ]”
AMq :- pMnw 197 mwQy rwKU ; kwl BYroN kwlI kw puqR dyKo Qwrw jwdU mMqR ] fMknI
sMknI BUq pRyq Aw|UMK mUjIAw KVw]mhwdyv CqR qwlw KolY hnuvMq bIr ky vwrw
ptkMq pRoiCgjMq joDw sRI hnUvMq dyv mhw blvMqu ] ieiq sRI mMqR pRkrx
smwpqM] dsKq iblw isMG] sMmq 1953 shI ] mhlw :mwG 25 pRivs†]”
A`gy kuJ pMny hwSIey vwly KwlI hn [
205
Awkwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 12 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ poQI dy p`qry auKVy hoey Aqy hwlwq TIk TIk [
AwrMB : “< siqnwm krqwpurK inrBau inrvYr Akwl mUuriq AjUnI sYBM
gurpRswid]”
AMq : “ijnI nwm iDAwieAw gey mskiq Gwil ] nwnk qy muK aujly kyqI CutI
nwil]” = ] = ] = ]
206
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] DrqI sUqI jwgdI kw bIcwir ] mhIny ivc Cy idn
AwvdyN hYin ] ienw ivc kwrj koeI nwhI krnw] sMgrwdoN nwvy ]9,10,15,24,
Aqy sMrwdoN siq bI mY =27”
AMq : “ienw iCAw idnw ivc DrqI ] nU hl nwhI lwvxw ] siq kir mMnxw ]” ]
207
vyrvw : EhI; sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ poQI dI hwlq TIk TIk, ijld auKVI hoeI hox kwrn, p`qry
vI auKVy hoey hn [
AwrMB : “<siqgur pRswid] sRI gxyswXnm:] Enmo Bgvqy vwsudyvwX ] AQ swr
gIqw ilKXqy ] Arjno vwc] Arjn sRI ikRsn Bgvwn jI pih pRsnu kry hY ]”
AMq : “duAwrkw kO nwQ sRI piq kysvM pRnmwimhM] ibsn AstpdI kI krq Dinu suMn
ivsn lok sugCqy] gurU rwmwnMd nImwnMd suAwmI kv dq dws smwpqM]”
208
AwrMB : “< siqgur pRswid] kQw clI iek sO iekqRIhvI] iek idn kbIr gusweIN
pUrb kI DrqI ngru bnwrsI bYTw Qw] AOr eyk goibMd lok Awie gey ]”
AMq : “qb auhu goibMd lok auT sRI kbIr jI kI crnI lwgy ] sRI kbIr jI ky is`K
Bey] lwgy rwm kbIr ismrny ] sgly bolhu sRI rwm sRI rwm rwm rwm rwm jI ]
gurU gurU gurU gurU gurU jI siq ]131]”
209
Awkwr : 15 X 10 s.m. ilKq : 9.5 X 5.5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ilKweI DibAW vwlI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ausqiq sRI AMimRqsru jI kI ] qIn lok mY qwlu n AYsw
jYsw dyiKAw sRI AMimRqsir ] qwl mD hirmMdir nIkw mwno sRI rwm jI kw Gr ]
moqI cunI hIrw pMnw qw mih lwgI hY bhu jir ]”
AMq : “sMqn kI srxwgqI rwKY iqn kO rwm 3 ] ausqiq sRI AMimRqsru kI smwpiq
Bul cUk bKs lYxw]” ] ] ] ]
210
p`qry : 106 A – 111 A
Awkwr : 15 X 10 s.m. ilKq : 9.5 X 5.5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI cMgI poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “AQ kOislXw jI kw bwrwhmws]0= cYq AjuDXw jnmy rWm ] cMdn sYil pvwey
DWm ] gj muiqXn ky cOk purwie] rx kls dIey BrvwX]”
AMq : “sMbqu 1918 brK mwG mwsy suB iqQaU cOQmXW ikRs˜ pCy sNkt ibRq sRI gxys
jI kw rivvwsry rwqRI kw GMtw igXwrmw bjw qRsym isMGo dXy suBMd dwqu[Pgw
isMg pTnwrQM]”
211
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : poQI dy p`qry iB`jy hoey hn [ ilKweI D`ibAW vwlI [ hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ sroDy kw ivcwr ] ipRQmy Bvr guMjwr ] sMK DMn
duqIey]”
AMq : “jwG dRb hwn] gofw Pury bYl bkrI isMG hoie ] ipmqr Pury jwqRw lwB ] joTw
Pury qo shI lwB ] jMqR ilKy vIr vwr ko drbwr bs hoeI ]
212
h`Q ilKq nM : MS 1103 A
isrlyK : supn`k
lyKk : gulwb isMG ngOrI rwie
smW : sMmq 1885 (rcnw kwl) sMmq 1834
p`qry : 194 a – 207 A
Awkwr : 21 X 14 s.m. ilKq : 15 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 10
Awm vyrvw : ilKweI hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI hY [ kwnI bdlI hoeI hY [ poQI dI hwlq
TIk TIk [
AwrMB : “AQ supn`k ilKXqy ] < siqgur pRswid ] AnMgsyKr CMd ] iqny nmo sdw
mudw ibswl bwhu rwm josu BIlnI auDwr kY kpIs ky sKy bxy]”
AMq : “ieq sRI mwn isMG crx isKq gulwb isMG ngOrI rwie Awqm jyn ivrcqy
BivKq ArQ pRkwsy kyvl supn inrxXo nwm duqIXoiDAwie] smwpqM suBM BUXwq
sMvq 1834 [ sRI rwm jXiq ] rwm rwm rwm supny, ko sMpUrxm”
213
Awm vyrvw : poQI dy iek pwsy qoN iB`jI hoeI hY, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKweI
hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI [ ilKweI suMdr,poQI dI hwlq TIk TIk ]
AwrMB : “<siqgur pRswid ] sRI gxyswXnm: ] ]dohrw]dyvI mwqw swrdw srd ieMd
smhws ] bMdopd pMkj sdw kro sumiq pRkws]1]sMkr CMd] gx nwQ dws
invwie msqk bMdnw pg Dwr] krXo chy aur rwm ko jsu dyhu buiD audwr]sur
guru kry sur rwj kwrX pwd kMj mnwie] hy rMG nwQ AnwQ my DIr bIr shwie
] svYXw] Aj sUrjbMs ibKy inpjy irK X`g ibnwisk pRwn inkwry ] irK nwir
auDwr kI iCn mY ijh bIc smuMdRh BU Dr qwry]”
AMq : “52]dohrw] gRh AgnI vsu cMd puin sMbiq AwnMd Dwr]dsmI kwqk sudI suB
surw DIm gurvwr]53] ieiq sRI ADXwqm rwmwiexy amWmhy surbMs dy auqR kWfy
bYkuMiT inrXwxo nwm nvmo DXwie ]9] smwpqo] sMpUrxM suB msqu sRb
jgqwmRw]dohrw]gul su qn qRY guru lhu dvwsI kusm suKwn] Awib iqRDws icq suKM
isMG lKn mq sujwn]1]”
214
AwrMB : “< sqgur pRswid munwjwq bhr qvIl mhlw 1 slok ] Kwlk scw pwk hY
swP klU bsmwl ] nwnk scw cyiq kY kIqo sujgq inhwl ]1] eIn sœ bs sœ
Aws cwrw ] rhwau]”
AMq : “dUxI cauxI krwmwiq scy kw scw FoAw] cwry jwgy chu jugI pMcwiex Awpy hoAw
]8]3]”
215
Awm vyrvw : ilKweI suc`jy FMg nwl fIzwien bxw ky kIqI hoeI, ilKq suMdr, poQI dI
hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqnwmu krqw purKu inrBau inrvYr Akwlu mUriq AjUnI sYBM
gurpRswid] iek smyN sRI gurU nwnk swihb jI sumyr prbq pr gey] qhW sMpUrn
isD mMfl bYTw Qw] qW Enw isDW pUiCAw qusI qW bwly ho] ieQy iks dy bl kr
Awey ho] qW bwbw kihAw eykMkwr iek jo vwihgurU prmwqmw hY] aus ny cwihAw
jo mY eykdw Anyk hovW]”
AMq : “bolhu jI vwihgurU jpjI gost pUrI hoeI ] BuilAw cuikAw A`Kr soD pVnw ]
bKs lYxw ] sRI vwihgurU jI kI Pqy ]1] sMpUrnM]1] sMmq 1924 imqI Pgn
idn 24 ko pusqk sMpUrn hoieAw ]1] eyhu sRI gurvy nm: sRI gurvy nm: hry:
216
h`Q ilKq nM : MS 1108
isrlyK : ib`sÍ ibnod
lyKk : bwl mukMd ilKwrI : kwlw isMG
smW : sMmq 1919
sQwn : b`brI gRwm
p`qry : 1 a – 300 a
Awkwr : 23 X 35 s.m. ilKq : 15 X 28.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw-33 hn[
Awm vyrvw : gRMQ ikrm Kurdw, Ksqw hwl ivc, isAwhI dy D`by keI pMinAW aupr; ilKweI
hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI hY[ gRMQ dy SurU ivc ivsQwr pUrvk q`qkrw idqw
hoieAw hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid] AQ ib`s ibnod ilKXqy ]pRQm mMglw crn] dohrw sRI
bwlw iqRnYnw nmo pusqk ABY vr hwQ] sMqn ky ihq Avqry dso rUp gun gwQ
]1] mMgl hyqu gnys ko bwnI bwxI hyqu] kwmrwj kwmnw ilXy gur isDWq Pl
dyq] gur ausqiq]dohw] sRI gurU nwnk ko nmo nwrwiex bpujwn] ijn kI ikRpw
ktwK qy pWmr Bey mhWn]3] kibq] klU ko pRqwp jo pRkwsXo pRbl BwrI fwrI
pRIiq lok inku krmY inkrmYN] pwpn ArMB bIic nIc jn lwgy rhY kbU nwih lwvY
mn Bjn ky iPkrmYN ] Bnq mkMd bwl dyK kY mhW Akwl kwFI eyk joiq Awp
Awpny ijkr mYN] nwnk DrwXo nwm qWhU nY jgq bIc rwm nwm suDw sIc qwrY hYN
ickr mYN]”
AMq : “68 dohw] AYsy suMdr ngr mYN lohgV guru AsQwn ] qW iFg nwnk duAwr koN
rcXo sMq suKdwn ]69]cO] gurU nwnk kI AwigAw pwie] mukMd bwl icq
aupjXo cwie] nwnk duAwr sQwn bnwXo] nwnk suq smyq pDrwXo]70] dohw]
iqs mkwn mih bYT kr ib`sÍ ibnod bKWnN] mukMd bwl brnn kIE bKso ikRpw
inDwn ]72] sMmq gRih sis nwQ sis swvx mws punIq ] sukRvwr iQq Ks†mI
sikl sukl pKX suin mIq] 72] gRMQ spUrx suiB GrI kIno bhuq AnMd]
gurmuiK jo XWko pVY so pwvY suKrMd]73] sorTw] sRI gur dIn idAwl Xwih mwgq
hO jor kr ] hrhu kiTn Bvswl qv crnn mO rhy icq]74] ieiq sRI ib`sÍ
ibnOdY bwl mukMd ibricqy srIrk pRkrxy pwqMjl mq srIrk brnnM] is†K KMfy
spqm hulws:7]8] gRMQ sMpUrM suBM Bvyiq ] sRI jgdMbwXY nm: ] ]
] So] ib`sÍ ibnod AgwDmo mqin pt ppIlkw] iKmw krhu jnu swD Bul
cUk suiD kY pTuh] anI sqk qyeIs mDUmws AiqpwvnM] suB idn mwq jgIs jgI
joq gRh gRh ibKY ]2]dohw] iqNh AÍsr Drmswl mY gV AMdr ifrIAwl ] mhIx
dys mq hr deI buiD jn pFhu smwl]3] DirjDwrI inpx Aiq bu`DI KrI
gMBIr ] qpq imtq ijh nwm kh mIhW isMG AMbIr]4] Xih gRMQ ilK kr dXo
kwlw isMG ABYK] pVq pVwvq kusl huie mIhW isMG nrys ]5] ijlw AhY
gurdws pur Twxw kWnUvwx ] bsYN b`brI gRwm mih jwt bMs ikRswx ]6]” ]
217
] ] ] = = = = ] ]
]
218
vwlw AMimRq Cky rihq sux ky kmwey Bgq mukq dono pwey ] ies lok pRlok ivc
gurU jI shweI hovYNgy ]”
AMq : “Akwl purK qy ibnw hor dyvI dyvqw nw pUjy gurU ky Gr irDW isDW Bgq mukq
sB kuC hY srDw inscy vwilAW ƒ sB kuC imldw hY qWqy kwmnw vwsqy gurU kw
Gr Cof ky ihMdU qurk pIr PkIr mVI gor iksy ƒ nhIN mMnxw ] gurU prmysr
nimq sB nU vrswvxw iksy nwl vwd eIrKw nhI krnI] inhcw gurW qy rKxw]
gurU AMg sMg hY ] ieiq AMimRq ivDI sMpUrnM]”
219
vyrvw : ijld g`qw kpVw, PitAw hoieAw; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; hwsIAw
cwry pwsy, do do lwl, kwlIAW lkIrW ivckwr iek pIlI motI lkIr; sqrW pRqI
pMnw - 8
Awm vyrvw : poQI ikRm Kurdw,ilKweI suMdr Aqy hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI hY[ hVqwl Pyrky
suDweI kIqI hoeI[ kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ poQI dI hwlq
TIk TIk[y ieMj jwpdw hY ijvyN p`qry iB`jy hoey hn[
AwrMB : “<siqgur pRswid] jwpu] sRI muK vwk pwiqswhI]10] CpY CMd] qÍ pRswid ]
ckR ichn Ar brn jwq Aru pwq nih n ijh ] rUp rMg Aru ryK ByK koau kih
n skiq ikh] Acl mUriq AnBau pRkws Aimqoij kihjY] koit ieMdR ieMdRwx
swhu swhwix gixjY] iqRBvx mhIp sur nr Asur nyq nyq bn iqRx khq] qÍ
srb nwm kQY kvn krm nwm brnq sumq]1]”
AMq : “335] qYshI mK kIjIAY suin rwj rwj pRcMf] jIiq dwnv dy sky blvwn
purK AKMf ] qYshI mK mwr kY isir ieMdR CqR iPrwie ] jYs sur suK pwieE
iqv sMq ho shwie ]3]336] ] ] ]
220
Awkwr : 16 X 10 s.m. ilKq : 11 X 6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI[ vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI
pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : pihly p`qry bwAd ivc kwlI, hrI isAwhI nwl ilK ky lgwieAw igAw hY[
poQI ikRm Kurdw, Aqy p`qry Ksqw hwlq ivc hn[ ilKweI AKIrly pqirAW qoN
PtI hoeI hY[ keI p`qry A`Dy qoN ijAwdw KwDy hoey hn[
AwrMB : “<siqgur pRswid, sÍsiq sRI gnyswXnm AQ mwDv nl kwm kMdlw] cOpeI
pRQmY pwr bRhm kau prno, pun kCu jgq rIiq rsu brno, pwrbRhm pir pUrn
suAwmI, Git Git rhY su AMqrjwmI, Git Git rhY lKY nih koeI jl Ql rhY
srb mY soeI, jwkI Awid AMiq nih jwnI pMifq kQw igAwn, so mwnI, igAwnI
hoie su gurmuiK iDAwvY KojI su Koijq pwvY]”
AMq : “565]dohrw] mwDv nl kI kQw Xh ibkRm kI riq cwr] pF kIcY ihq Drm
so DhI mMqR br swr] 566] dohrw] hir jpu jg mo jwipXY kIjY praupkwr]
Bvjl qrq nbyr hYÍ sMq suno icqDwr]567] ieiq sRI pRymsupwny mwDv nl kwm
kMdlw sMpUrnM] suB msq]1]”
221
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “sRI prmwqXnynm: AQ igRMQ sq pRs˜ auqrI iliKqy ]sorTw] vwcÎ lK†kir
jwn inrgux srguxXo khXo] kir nmskwr vKwn vwcX qÎwg kir lKu
kO]copeI] AgXwn skiq Awqmw kI kihXy] auBY Anwid imly hI lihXy]
AgXwn Aiml rhXo suD bKwnW] qwko bRhm kir kYso jWnw] AGXWn imloXo so
swKI kihXoN]”
AMq : “AhMbRhm Pl khXo ibKXwqw ] sÍrUp mwJ dÍY Pl ey nwhI ] ivklw pr ihq
rhY soqw hI] hOmY hoqU nwih] hOmY hOqU hYN khI ] sb hY hY qUM mwih] hO qUM hO qU eyk
hI ]12] ieiq sRI sq pRsn auqrI BwKw igRMQ mnohr dws inrMjnI kiQqy nvW
KMfh]”
222
kibqy] sMpUrx Bvyq] dohrw] pRxv pRkwsI dyv hY sohM pRwxv pRkws] sohM qY EAM
pRgt Git Git BIqir bws]87] sb Git sohM eyk hY ENkrY aucwr] dyv pRkws
pRkws qY sohM krY sMcwr]91] ieiq swKI sÍrUp ]slok”
ies qoN A`gy iqMn cwr sqrW dI hor swKI hY ]”
223
smW : sMmq 1816
p`qry : 334 a – 414 a
Awkwr : 15 X 11 s.m. ilKq : 10.5 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI[ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid] sRI pRmwqmXwnynm: ipRQm mMglw crx ] CpY CMd]
ipRQm bMid prbRhm prm AnMd sÍrUpM] duqIX bMid gurdyv dIXo ijh gRwn AnUpM]
iqRiqX bMid sb sMq joir kir iqn kY AwgY ] mn bckwie pRxwm krq BY BRm
sB BwgY] ieih Bwiq mMglw crx kir suMdr igRMQ bKWixXy]”
AMq : “]9] qW idn sMpUrn BXo gXwn sumudRs† gRMQ] suMdr AogWhn krY lhY mukiq ko
pMQ]10] ieiq sRI gXwn smudRy suMdr dwsyn ibrMcqh gur isK sMbwdy smwpqM
pMcmohulws] sMbqu Twrw sY solwh]18]16]”
ies qoN A`gy pMnw nM:394 qy hor rcnw --- “< siqgur pRswid]
ApRoK AnuBv]” jo pMnw nMbr 410 a qy sMpUrn ho jWdI hY Aqy ies qoN bwAd,
hor rcnw-ijvyN isDWq ibMd sMkrwcwrXokq’ sRI sMkrwcwrX ivrcqM rwmw sRtM,
iek iek pMny dIAW AweIAW hn Aqy pMnw nMbr 414 qy Aw ky smwpq ho jWdIAW
hn [ ijvyN ]9] mhMq ieiq sRI sMkrwcwrX ivrcqM rwmw sRtM smwpqM suBM
BUXwqw]”
224
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI hY[ kMny dI QW ibMdI dw prXog kIqw hoieAw
hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk Aqy ilKweI
suMdr[
AwrMB : “< hukm siq sRI vwihgurU jI kI Pqih] jPrnwmih sRI muK bwk pwiqswhI
10] Pqy kw Kq ilKXqy hY dsvy pwiqswh sRI muKvwk mubwrk] kmwly krwmwq
kwXm krIm] rjw bKs rwjk rhw ko rhIm]1]”
AMq : “jb ieh gl nrMg swih khI qb muK pIArw hieAw qy mir gieAw ] so Kq
mih bfw ibsQwru iliKAw Qw eIhW kCu CudR jYsw kihAw hY ]1] bYqw dw tIkw
spUrnM] ] ]
225
AwrMB : “< AQ mOjl isMD igRMQ ilKXqy ] Avl nwm iDAwau iqsdw ijn ieh jgq
aupwieAw] QMmw myK jMjIrw bwJoN Drq Akws tkwieAw] ibn qqbIr mswly
imhnq ibn hiQAwr bnwieAw] hwSm vyK Ajyhw Kwlk qY kI hos BulwieAw]
iek Qo-cwr hoey chu kolo jo hY Klkq swrI ] ibrMgI lK rMg svwrI kr
guljwr pswrI] iek nw dUjy jyhw hirgj sUrq Akl inAwrI] hwSm jlvw
jwq ausI dw KwrI nUrI nwrI]”
AMq : “ CMd nM: 150] kutIAw Coif ndI vil quirAw kr ividAw ijMdgwnI ] kr
kurbwx sohxI dy isr qoN lwjq AYs juAwnI] frdw doViq jrbo quirAw vgdy
vihx quPwnI ] hwSm ieSk muieAw KV myly Pyr imly idljwnI] imilAw jwie
rUhwl su mylw ivc drgwh rUbwnI] iek qy jwie smwxy nY ivc Fyr imly jw
jwnI ] KVky iKdr hXwq jnwjw dPn kIqy ivic pwnI ] hwSm ieSk sohxI
dw jg ivc duh jug rhugu khwnI ]152]sMpUrxM]”
CMd nMbr *146 Aqy 147 buD isMG dy hn ]
226
ilKwrI : joD isMG BweI, swKIAW vwlw
smW : sMmq 1898 ibkRmI
p`qry : 1 – 480 A
Awkwr : 28 X 16 s.m. ilKq : 22 X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw pihly pMny aupr
qIhrw, cwry pwsy do do lwl, kwlIAW lkIrW ivckwr motI kysrI lkIr[ sqrW
pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI Aqy AKIrly pMny vI auKVy hoey hn[ pihly pMny aupr
fIzwiendwr hwSIAw, ilKweI suMdr[hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI iek
pwsy qoN iBjI hoeI hY[ kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ poQI dI
hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< vwihgurU jI kI Pqy[ sRI BgOqI jI shwie ]AQ sRI gur iblws ilKXqy]
pwiqswhI dsvI ky kOqk ] dohrw]”
AMq : “sMmq (1898) 1898 poQI ilKI gur iblws kI ilKvweI BweI hjwrw
isMG ijh nwm] ilKqm dsKq BweI joD isMG swKIAW vwlw ijh nm ] gurU rwm
dws kI hslI aupir AMimRqsr ijh nwm] lwgqw ilKI suDwr kir ijh nwm
]3] iC Awny qRY rupey kwgdw aupir lgy iqnw dsiqAW pr AD pwau rupXw
dsqy pr lgw] fyiF rupXw sqrw pr lgw ] DylI dw ismrK] iqnw pwE dI
ilAwdI swhI lgI]1] rupXw ijlq qy lgw] pMdrw rupey AkrI ilKq qy l`gy]
vYswK ƒ torI ivswK jyT hwV swaux dI pMdRvI sMpUrn hoeI buDvwr iQq dsmI
ƒ guriblws sMpUrn hoieAw] siqgur ky pRqwp qy] pVqy suxqy punIq moK pdvI
ƒ pRwpiq hovin sRI gurU swihb isKI pRwpq kry gur kw jsu suix ky mukq ƒ
pRwpiq hovogy]
A`gy do p`qry hwSIey vwly KwlI hn ] ] ] ] ]
227
AwrMB : “< siqgur pRswid] caupeI] igRNQ Bwgvq] iekwds kI BwKw ilKqy
sNqdws siqgur ky crxw] iqn kI gho su idiV kir srxw] Xwqy aupjY igAwn
ibcwrw] CutY krm Brm ibEhwrw]1] bhuro jgiq jnm nih AwaU]”
AMq : “sNmq solw sY bwnvY ] jyT sudI KstmI mNglvwreY] sNq dwis gur AwigAw
dInI] cqur dwis ieh BwKw kInI prm igAwnu pRgtu kihE mm Gt hoie ijn
dyv] qy myrY aur inq bsY sNq dws gurdyv]
ieq sRI Bwgvqy mhwpurwxy iekwds iskNDy] sRI suk prICq sNbwdy]
BwKw AnisR ikRsin bYkuNT pY Awxo nwmy iekqIsom iDAwie] 31] iekwds iskND
smwpqM]spq gux swsq iliKE Akws pRjNq ] Xw poQI kI caupeI dohw byd jugu
ANq]1] BuilAw cuikAw bKsxw] vwhgurU jI ]
228
AMq : “aunI sY pMc sMmq jwin kwqk kI sMgRWid bKWin ikRs˜w qIij bUj isv
inmskwira]61] ieq sRI BivKq purwxy jMmw mhysur sMbwdy sRI AMimRqsr mhwqmy
nwm As†mo iDAwie] isvohM nmsqy] sRI gurpmyysr Arpxwie nm: 8 sRI
prmwqmwienm:] dohrw: sRI AMimRqsr ky drs ibnu jig jnm gvwey bwid]
pRIqm dws sc khq hY ie isv gOrI sMbwid]1]”
229
piVAw hoieAw qorkI PwrsI] AwklW] jwdUgrwauN pir eys ishr dy Ajmwies
kir ifTwny]”
AMq : “caupwieAw ƒ Kqrw bhuq hovY] qUrw ƒ AwPiq auTy] qurk pYdw hovin qMgI
bhuq hovY] qPwviq nwhI] Kuswies nhI shI jwnxw ] ” “ “
poQI sMpUrin hoeI] sMbq 1908] imqI poho idn 13 ] sukrvwr sklw
p`Kw] iQq ] ] ]” AKIr kuj pMny hwSIey vwly KwlI]
230
h`Q ilKq nM : MS 1142 e
isrlyK : sMgRh swr gRMQ
p`qry : 1 a – 48
Awkwr : 18 X 14 s.m. ilKq : 13 X 10 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : ilKweI hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ikDry
ikDry ilKweI DibAW vwlI pr pVHn Xog, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ gRMQ sMgRhswr ilKqy] sq icq AwnMd rUp inq
AlK AKMf Apwr] buD swKI ivAwpk Aml skl vsq ko swr]”
AMq : “dohrw] sRwhI kwnI bRhm hY kwgd lyK nhwr] vkqw sroqw Awd dy srb bRhm
inrDwr]1] ieq sRI sMgRih swr sMpUrx] E E E suB msqu] BuilAw cuikAw
bKsxw]”
231
AMq : “eyqy mih pRB kIEu invwsw [ kIno kot Bwn pRkws] bKs lyhu Awpny kau jwno
] jYsy kYsy mwno mwny]36]”
pMnw nMbr 86 qoN iDAwE htwkw SurU kIqw hY[ “pihly ht kw nwau AnMq] ijqu
bsY hIAw jpY gurU mMqw] pRB kY sMq rhY inrbwx] jhw nhI pIvn nhIN ikCu
Kwn]” AMq:-“pRwn ipMf kI cIns kweI] nwnk ijn cMinAw iqs soJI pweI ]
sMpUrnM]68]”
232
190 A qoN hI ‘bRhm ividAw aupnisd AQrvx]E] prjwpq syv ko pRqvwc]
bRhm ividAw qum ko qum ko aupdysq hosY]
p`qrw nMbr 196 qy jw ky Kqm ho jWdw hY nimskwr igAwnXo ko Ar sRoqw Ar
vkqw ko pRx vso eykqw ho ] srv ko AwnMd ho]
ieq aupnisd bRhm ividAw AQrv smwpqM]”
233
AwrKy dyv dUqo Ekqy mhW rmwiexy sq shMsR sihqXM bwl kWfy moKo pwey KUEpsm
pRkrxy smwpqM nwm srgh]
BulAw cukAw bKsxw] dohrw ] poQI sRI visst kI aupsm pRkrxy ibAMq ] dwn
qwq hr lyKkI suDw srovr mMq]1] Ancr sRI drbwr kw mD sRI gur igRMQ ]
poQI ilKI supRym so pRym shq sun sMq]2] ] sMbq irK hY AMq mY pwCY sUn pCwn
] pun bXwkrn pwCY BXo Awid ssI ko jWn] ]
234
p`qry : 3 a-32 A
Awkwr : 13 X 9 s.m. ilKq : 9 X 6 s.m.
vyrvw : ijld gqw kpVw; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW; sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, p`qry Ksqw hwlq ivc Aqy KwDy hoey hn[ keI p`qirAW
aupr ilKq vI spSt nhIN ikrm KwDI hY[ poQI p`qrw nMbr 3 qoN SurU kIqI hoeI
hY[ jo ik ADUrI hY [
AwrMB : “nih Awdr ijh dys mY ikE vsIey iqih mwih ] eyk pwie Dr idRV krY
qbY auTwvY AOr ] jb lg Awgw idRV nhI qb lg qjY nw TOr]”
AMq : “9] gur guibMd kI sBw mih lyKk prm sujwn] cwxwky BwKw krI kiv
sYnwpiq mwn] ieiq sRI rwjnIq ibRD cwxkw BwKw sMpUrxM KoVso DXwau]16]1]”
235
ibiss† puin kCu n AwpnI aukwiq]43] ieq sRI ibcwr mwl gurpICw Astmo
AMk]8]1]]”
236
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw–11 hn[
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, hwlq bhuq Ksqw [ilKweI vI ikRm KwDI, PtI hoeI Aqy
ADUrI[
AwrMB : “<siqgur pRswid] sbd pqMg swD ky] ipRQmy nwm leIey hir jI kw jIvx
jwxY suPnw kir] dh isr jyhy blkwrI hoey sy BI gey ijmI QI mir] iek lK
pUq svw lk nwqI mUl n dIvw bilE su Gir] khy pqMg suno BweI swDo mUl n
pIVI peI ausu dir]”
AMq : “idn dIvw kir bhy AMDyrw iqsdw ikAw Brvwsw] dyiK rjw ly ies dunIAw
ivc vrqy Ajb qmwsw]7]”
pMnw nMbr 252 a qoN ikRs˜ gÍwrn sMbwd] dUqI ]]
ly gwgr gRih so inksI jmnw jul AweI Brny ]
vws dyvw Ar dyvkI nMdn muh muhjwKw lgo krny]
AMq :-“pMnw 255 a’ swq dIp nv KMf mhbUbw jY jY jY jY hoqI ] mhbUb dUqI
spUrnM]”
237
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI[ ikrm Kurdw, poQI ikrm Kurdw hox kwrn, ilKq
KwDI hoeI[ kwnI bdlI hoeI hY[ hwSIey qoN bwhr ilKweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ mwDv nl BwKw ikRq Awlm]cOpeI] ipRQmih
pwrbRhm kau prnau ] puin kCu jgq rIiq rs brnau] pwrbRhmh pUrn
suAwmI] Gt Gt rhY su AMqrjwmI]”
AMq : “342] do .pMfq buDvMqw gunI kib jn ACr tyk] nwm inimq gun aucwrih
kih kih kQw Anyk ]343] kiv Awlm kRq smwpqm] kQw pUrI hoeI]”
238
mor mukt murlI ADr mDr bYn suK kMd] nmo rwiDkw pRwn piq sXwm rUp nMd
nMd] qv pRswd brnn kro mwdv kwmW pRiq]”
AMq : “gIDin hulws KulqRws qy Avws dury sisj imRigMd kiv khq pRbIno hy] pUCiq
isvwsu nwQ BwXo pRBu moih gwQ sRI gurU goibMd isMG kop kWpY kIno hY]”
239
AMq : “ieiq sRI kwiv lwl ibhwrI lwl cMidRkw ibhwrI sqseI tIkw pRsœwivk
AnXoikœ nv rs inRRp sUiq brxn nwm cqurQ pRkrx sRI rwDw ikRsn pRswdwq
sMpUrx gRMQ inrivGn smwpqM suB msqu]4]dohw] A`gy ivsQwr idqw hoieAw hY [
A`gy iksy hor isAwhI nwl sMbq sMn 1929 iliKAw hoieAw hY]
240
Drm ArQ kwm moK sMpUrx AO mukq ko pMQ jnm imrqk pRXMq srbwsM ikRsn
pUrnM smw hry pqM] hrI rwmwX nm: ikRsnwX nm:”
241
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< sRI gxyswienmw] ] AQ sRI bdrI nwQ jI kI ausqqI kQnM] sRI pvnmMd
sugMD sIql hom mMdr sYBqM] inkt gMgw bihq inrml sRI bdrI nwQ ibsMBrM]”
pMnw nMbr 39 qy ijQy sRI bdRI nwQ AsqoqR sMpUrxM huMdw hY nwl hI
AsqoqR sRI iksn jI kw Suru ho jWdw hY[ “AsqoqR sRI ikRsn jI kw] sRI kvl nyqR
kt pIqMbr ADr murlI igrDrM]” pMnw nMbr 43 qy sRI bwl lIlw sMpUrnM ho jWdI
hY Aqy nwl hI nwg lIlw vrxn hY jo pMnw 48 q`k c`ldw hY[
AMq : “16] pqwl mY kwlI nwg nwiQE mQrw my kMs pCwirE] sUrdws pRB qumry
imln ko lMkw mY rwvn mwirXo] 17] ieiq sRI nwg lIlw smwpqM]1] ]”
ieiq sRI mhwBwrq purwxy sq shsRsMhqwXM[ vYXw isk Xij sIiq prvix
auqmwnu swsny dwnD dmoqry ivsnor nwm shsR mwpqM]]1] sRI ikRsnwXnm:]
242
AwrMB : “Bgiq eyk BguvMq kI Bog suBw mnu Bogu] vih sMkt mY suK kirn Xih duK
cirn ibjOgu]do] mnuK rUp AvirXo qIn bwiq ko jog] dRb aupwivn hir Bjn AR
Bwmn ko Bogu]”
AMq : “ieq sRI kokswir aukiq AOKq cqur dsmo KMif] 14] spUrnM] ilKq AMjwn
isMG vwDw Gwtw smJ lYxw] sMq ATwrw sY sMqwlI, (1847) BwDro idny 23, bI
soqRY] CinCr vwr ilK sMpUrn kIqI ] ] ] ] ] ]”
243
h`Q ilKq nM : MS 1152 s
isrlyK : qnKwihnwmw
p`qry : 184 a- 197 a
Awkwr : 13 X 8 s.m. ilKq : 9 X 5 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 5 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid] qnKwih nwmw pRsn krnw vwk gurU gobMd isMG jI ky]
dirAweI audwsI kY pRQwie bolnw hoAw] ]dohrw]Abcl ngr bYTo gurU mn mih
kIAw bIcwr] boilAw pUrw siqgurU mUriq sRI krqwr]”
AMq : “dohrw] siq Akwl sRI vwihgurU pRmu bIj iehu mMqR] sB isKno bcn ieau
kihE Awid Ar AMq ]32] ieq sRI qnKwihnwmw nsIhqnwmw sRI muKvwk
sMpUrn[ pVMqy suxMqy moK mukiq lhMqy]1] ] = ] =]”
pMnw nMbr 297 A :-“<siqgur pRswid] qnKwh nwmw pRsn krnw BweI nMd
lwl kw] vwk gurU goibMd isMG jI ky]dohrw] pRsMn kIAw nMd lwl jI gurU
bqweIAY moih]”
pMnw nMbr 211 A:- ieq sRI qMnKwih nwmw sMpUrn] pVY suxy moK mukq pwvY]
vwihguru jI kI Pqy DMn gurU jI]”
244
ivc iek lwl lkIr[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[ sqrW
pRqI pMnw 11 qoN 13 hn[
Awm vyrvw : iek bwxI qoN dUjI bwxI dI Afrqw leI Alg-Alg ifjweIn bxwey hn[
bhuqI vwr ‘r’ dI pYr ivc vrqoN kIqI hY ijhVI bwxI ivc nhI[ keI QWeI
ilKwrI kolo auqwry vyly piVAw nhIN igAw ijs krky KwlI QW CifAw hoieAw hY[
SurU ivc iqMn Aqy AMq qy do p`qry KwlI hn[ keI QWeI kwnI bdlI hoeI hY[
AwrMB : < sRI sqgur pRswid] rwg gauVI suKmNnI]5]slok]Awd guruey nmhW]jugwd
guirie nmhw]sqguirey nmw]sRI guirdyvie nmhw]1]…
AMq : …pRBu jI BwxI BeI inkwxI mukq jugiq dir Kolw]khunwnk hau innBEu
[inrBEu] hoeI so pRBu myrw aulw [ElHw]]sqnwim krqw purK]1]DMn gurU]siqgurU]
siqgurU siq sRI rwm ikRs˜w]sRI rwm ikRS˜]gutkw poQI qy ilK EuqwirAw vwDw Gwtw
soD vwicnw srwDw ivc pUrI hoeI cqrqI idn ilK phuqy vwr buD ilKI rwm
idAwil Pqy cNdh dw puqR jwiq nwgpwil rgIn pur ivc ilKI]hQ joVny jo nwm
icq Awvy gurU gurU sic] …
245
Awm vyrvw : poQI bhuq Ksqw hwlq iv`c hY[ p`qry ikrm Kurdw, Aqy KwDy hoey hn[ ilKweI
pVHn Xog]
AwrMB : “sMswr pwpI insqwrxy ky qweI] qW iPir gurU bwby nwnk jI AwigAw prmysr
kI nwil boilAw] slok]slok] Awid scu jugwie scu] hYBI sc nwnk hosI BI
sc]”
AMq : “ijEu ikau ieh jpu kO pVY Aausr jIq indwn] jo m˜sw mnmo Dro pUrn kry
Bgvwnu] Aihins jpu jpqw rhY dws nwnk dIjY dwn]”
246
p`qry : qkrIbn 3-4 p`qry pihlI rcnw dy pMnw nMbr nhIN hn bwkI poQI 1 a-224
Awkwr : 16 X 11 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : ijld iek pqly kwgj nwl bMnI hoeI[ isAwhI kwlI[ pihlI rcnw hwSIAw do
do kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI D`ibAW vwlI hY bhuqI spSt nhIN hY isrP pihlI rcnw qy hwSIey vwly
p`qry bwAd ivc kwnI vI bdlI hoeI Aqy ilKq suMdr, hwSIey qoN bgYr p`qrw
nMbr id`qy hoey hn[ poQI ikrm Kurdw hY[
AwrMB : “<siqgur pRswid] pYqIs AKrI mhlw 2 EAMkwrM srb pRkwsI Awqm suD
AMk AibnwsI] eIs jIX mih Byd nw jwno] swD cor sB bRhm bKwno hsqI
cItI iqRx lOAwdM] eyk AKMif qb sy AnwdM] < AweI sh] krqw krx
Akrqw khIey] Bwn pRkws jgq ijEu lhIey]”
AMq : “vwsdyv ibn Avr n koaU] nwnk EAM sohY Awqm soaU]1 Xw rw Vw l v
[351] mhl dsvy durg mMqR rlwie iliKAw]
E oAM rIAM sRIAM eIAM lIAM sM dI bwlw nmh]” ] ]
247
Awm vyrvw : poQI dy pihly ihsy dI rcnw vwly Bwg ivc p`qrw nMbr nhI idqy hoey[ kwnI
bdl bdl ky ilKq kIqI hoeI hY[ kMny dI QW ibMdI dw pRXog kIqw hoieAw hY[
poQI keI p`qirAW qoN ikrm Kurdw hY p`qry p`qry Ksqw hwlq ivc hn[
jpujI swihb, sodru rwg Awsw mhlw 1] sohlw rwgu gauVI dIpkI mhlw
1] rwmklI mhlw 1] dKxI EAMkwr] E oAMkwir bRhmw auqpiq] qÍ pRswid Aqy
hor bwxI idqI hoeI hY[ dsvYN pwiqswh jI dI]
AwrMB : “< siqnwmu krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid] jpu]”
AMq : “254] bMg ky bMgwlI iPrhMg ky iPrMgvwlI idlI ky idlvwlI qyrI AwigAw mY
clq hY] roh ky ruhyly mwG dyky mGyly bIr bMgsI buMdyly pwp puMj ko mlq hY]goKw
gu”---- A`gy pMny nhIN hn rcnw ADUrI hY]
pMnw 15 a-A Aqy 16 a aupr gurU qyg bhwddur swihb jI dI shIdI bwry Aqy
AMqm sMskwr bwry vrnnM hY[ “is`K Drmswlw ivic bYTy sin iek suBw ieik
hQ kfy krky isDy kIqI qw gurU jI kw sIs isKW idAw hQw auqy Awie ipieAw]
qw isK kihAw eyih ikAw hoieAw BweI isKo[ iqcrw ƒ sr bjwr DuMim pY geI
gurU kw sIsu auif gYAw] qw isK Drmswlw ivic isMkwr kIAw] sIs dw jw bGyl
isMG idlI ivic gieAw] qw KqrIAw isKw kihAw isMG jI] AYQy gurU qyg
bhwdr jI dy sIs dw isiskwru kIqw hY jI] qw bGyl isMG jI ny dyhurw bxwieAw
hY] bolo BweI jI vwhgurU jI ] qw dsvy pwiqswih AwiKAw isKo gurU jI dw DV
ilAwvo] qw sBnw kih rhy koeI nw AwKy lgw] qw Pyr guru jI ny rGVyitAw ƒ
AwiKAw qusI jwhu] qw rGVyitAw AwiKAw Blw jI] pMnw nMbr 16 ] AwnMdpur
jI Awie phucy] eyQy DV dw sskwr kIqw ] AnMdpur jI ] gurU guibMd isMG jI dI
KuSI hoeI] rGVyty gurU jI ky byty] bolo BweI jI vwihgurU jI]”
248
kw] rwm cMid bytw dsriQ kw] disriQ bytw Aij dw] Aij bytw riG dw riG
bytw min dw] min bytw dlIp dw] dlIp bytw sUrj dw] sUrj bytw mrIc dw]
mrIc bytw bRhmy dw]”
<vwihgurU jI kI Pqy] goibMd isMG soFI kI imrjw dw phul lYxy Aru
dyxy kI ilKI ] phly pMjw isKw ko pwhul idqI ipCy lIqI] ienw pMjw dy pwso]”
pMjw ipAwirAW dw pUrblw jnm disAw hoieAw hY[ ies qoN bwAd cilqR joqI
joq smwxy kw idqw hoieAw hY[
sMmqu : pMdrW sY CAwnvw ] 1596] AsUvdI ]10 bwbw nwnk jI
AMq : “isK miq sB buiD qumwrI mMdir Cwvw qyry] quJ ibnu Avru n jwxw myry swihbw
gux gwvw inq qyry] jIA jMiq sB srix qumwrI srb icMq quDu pwsy] jo quDu BwvY
soeI cMgw iek nwnk kI Ardwsy]”=]=]=]=]
249
p`qry : 1 a - 88 A
Awkwr : 20 X 24 s.m. ilKq : 17 X 21.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovy pwsy iek iek kwlI
lkIr,pYnisl nwl [ sqrW pRqI pMnw-24 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, pr ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ hwSIey qoN
bwhr vI ilKq[ poQI dI hwlwq TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid] swKIAW bwby jI kIAW[ jnm pqRI ] iek idn bwby nwnk
kau bwxI AweI ] nwnk qUM myry pwis Awau] qW bwby nwnk bynqI kIqI] scy
swihb mY ij qyry pws AwvW so ieqnI phuc myry qweIN nwhI] qyrI drgih Awvw
soie ikauN kir Awvw] qUM AKIN mIt mY qyry qweI Awp pwis leIN] qw bwby nwnik
AKIN mItIAW bwbw inrMkwr ky mhl jwie KVw kIqw]”
AMq : “jo eyh swKI koeI pVY suxY iqskI prmgiq hovygI] jo ieh swKI pVY suxY
gwvYgw[ iqskI BwvnI Qwie pVYgI] Aru gurU bwby jI swQ jwie imlYgw] jo bwby
jI kw jsu pRIiq nwil gwvY suxygw] iqsky eIhW ky kwrj sgly rwis hoihgy] Aru
Awgy muiq pwvYgw] ijsno bKsy isPiq swlwh ] nwnk pwiqswhI pwiqswh] ijs
ky krm hoihgy, so eyh bwby jI kI isPiq pVY suxYgw]
prmysur kI kudriq kw Evk koeI nwhI ] gosit pUrn hoeI Bul cuk
bKsxI ] (3 mGr 2025 sMmq kau ilKI )---- iqMn cwr p`qry hwSIey vwly
KwlI
250
mnu rihE 240 ieiq sRI sÍwmI crx dws jI ikRq 2025 kau iliKAw] igAwn
srodw sMpUrx]” 6 mGr sMmq
251
vyrvw : ijld g`qw kpVw auKVI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN
pwsy do do lwl lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-24 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI kwrn p`qry vI auKVy hoey hn[ gRMQ ivcoN ivcoN ikrm Kurdw
Aqy Ksqw hwlwq ivc hn[ hwSIey qoN bwhr ilKq, hVqwl Pyrky suDweI kIqI
hoeI hY[ ilKweI cMgI Aqy gRMQ dI hwlq Awm krky TIk nhIN [
AwrMB : “<] sRI gxyswXnmh ] Enmo Bgvqy bws dyvX] AQ sRIDr vcn
slok]dohrw] vwgI swjW ky bdn sRIjw vKQl mWh] jwky ird ivigXwn qw so
nRisMG hm iDXWXw] srgu psrgwdk ju nv lCn jWh lKwXw] so dsmo AsRq
skl qWky crx BjwX[2[ nmo rmw piq aumw piq do srUp icq eyk] ijn mY Byd
lKY kumiq ns† pRigA ivvyk[3] Awd hI sRI Bwgvq ky lokn ko ihq Xwc]
ausqq Bgvq vrn qv Xwsau vwc[4[ CpwCMd] jn mwdk jg jwqY sMjog qY
ieq rqY hohY]”
AMq : “ieiq sRI Bwgvqy mhWpurwxy nOm skMDy cqur ivso AiDAwie]slok] 52dohrw]
nOmj khXo suk pRICqY sUq sOn kn pws ] XQw buD BwKw rcI gur jn nwnk dws
]19]10]33]31]26]19]15]28]24]jumlw]201]dr kul] ] ]ieskMD
nau smwpq hoeY] sMmqu 1844] imqI swvnx vdI Ctvwr skr sRI Bwgvq skMD
nau sMpUrx hoey] sMmq 1919] imqI jyTvwr CMinCr poQI pUrI hoeI] ilKI
suKrwm dws]”
252
pru jyhVy BweI gurdws jI isK igxY hYin ] iqnw dw tIkw jo Aswfy buD dy
ienswr hoie skAw hY so hoieAw hY ]1]42] ] ] ] ]
]
253
Awkwr : 16 X 13 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY[poQI ikRm Kurdw Aqy Ksqw hwlwq ivc hY[ ilKweI suMdr[
ies ivc hor rcnw vI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid ] mMqR bwby nwnk jI kw riKXw kw] vwrI iqRh pVnw]
Ap qyju bwie ipRQmI Akws hY] auqpq prlo hY]”
AMq : sUrj AMqr iDAwn qib BXo gXo inj Dwm] rQ ciV lv kus ssqR gih clY
krn sMgRwm]17]dohrw ieiq sRI BwrQ prbxy AsÍmyD biKAwin] pUrn iDAwau
CqIsmo kiv tihkn jI Ajwin]”
iesy ivc pMnw nMbr 16 Aqy 17,18 aupr dsW pwiqswhIAW bwry vyrvw idqw
hoieAw hY[ Aqy joqI joq smwvxy ky cilqR idqy hoey hn [ pMnw 18,19 aupr
dsW pwiqswhIAW jI dI sMqwn bwry vyrvy sihq idqw hoieAw hY kRmvwr guirAweI
ijvyN ijvyN idqI geI aus dw vyrvw vI idqw hoieAw hY ] ies dy nwl hI pMjW
ipAwirAW dy purbly jnm Aqy ijQoN dy rihx vwly sn vrnMn kIqw hoieAw hY[
ijvyN:-
1. dieAw isMG sopqI lhor kI vwsI ipCly jnm lOaU dy auqwrsI
2. muhkm isMG CIpw duAwrkw kI vwsI ipCly jnm nwmdyau dy auqwrsI
3. swihb isMG nweI isK shIdu ibdr dI vwsI ipCly jnm sYix dyau dy
auqwrsI
4. Drm isMG hTIlw jtu isKu hsqnwpur kI vwsI ipCly jnm DMny dy auqwrsI
5. ihMmq isMG inhMgu JIvr isK jgn nwQ kI vwsI ipCly jnm PMDik dy
auqwrsI====”
254
h`Q ilKq nM : MS 1204
isrlyK : ksm mwlw
ilKwrI : pRbIn, kiv
p`qry : 62
Awkwr : 16 X 13 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyyrvw : ijld g`qw kpVw, ikRm Kurdw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW ivckwr kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI, p`qry swry ikRm KwDy hoe,y ilKq vI KwDI hoeI Aqy
pVHnI bhuq kTn, ADUrI hY [ SurU ivc q`qkrw idqw hoieAw hY jo ikRm KwDw
hoieAw, p`qry Pty Aqy Ksqw hwlq ivc hn[
AwrMB : AwrMB Aqy AMq ivc vI ilKweI spst nhIN hY[ pVHn ivc muSkl hY]
AMq : “dwnI khY sun sUmhu qUM DMn dyie n Kwie khI mqu pwXo] sUm khY DMn dya n
Kwau su dwird ky fir ko fih kwXo] ] ]” p`qry bhuq burI qrW KwDy
hoey hn; ilKweI pVHn ivc bhuq kiTnweI AwauNdI hY[ ilKweI vI KwDI hoeI hY ]
255
Awkwr : 15 X 9.5 s.m. ilKq : 9 X 5.5 s.m.
vyyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[poQI ikRm Kurdw AKIr
ivc p`qry iB`jy hoey Aqy Ksqw hwlwq ivc hY[ ilKq TIk TIk ]
AwrMB : “< siqgur pRswid] poQI kwm dyau kI jugiq hY[ kYsy hY kwm dyau riq kw
sugMD iqs ky smuMd hY bhuir kYsy hY iesqRI kRIVw ky miD] bhuir kYsy hY kwm
dyau sMswr kw AnMd] bhuir kYsw hY kwm dyau]”
AMq : “mUslI surmw] BlY idn mUslI mMgvY ] Awtw kr rKy qolw mUslI qolw shqu do
qoly gokw iGau rlwieky Kwie buFw n hoie] kys kwly rihn ey dWiq hois] ds
iesqRIAw BogY] mUslI pwnI sO gOlI bMDy muK riK kY iesqRI kO QMBY] mUslI kw bI
ly ky qyl so golI kFy qW Cuty] mUslI shq so ijmI mY rKY idn 15 Pyir kiFH kY
pIs AMjnu kry jo kuCu DrqI ibic hoie so idstI AwvY]5] mUslI h`QI pYrI swry
srIr no mlY pwxI pohY nwhI lMG jwvy]6] mUslIq q`qy pwxI soKwvy qw rogu koeI
rhY nw]” ] ] ]
256
D`ibAW vwlI hY[ kwnI bdl bdl ky iliKAw hoieAw hY[ pihly 6 pMny iksy hor
kwnI nwl ilKky, bwAd ivc joVy hoey hn [
AwrMB : “< siqgur pRswid] sRI rwmwien mih] sRI Bgvq gIqw ky mhwqm ilKqy]
eyk smY ibKY kYielws pRbq aupir mhwdyau Ar pwrbqI kI Awps mY gosit hoeI]
qw gaurw pwrbqI pUCY hY] hy sRI mhwdyv jI qum AMqih kRmn mih ikis igXWn ku
pivq hojI ]ijis igAwn kir sMswr Qy mnuK qumu kau siv kir pUjqy hY jI]
Ar bwhir ey qumwry kau dyKweI dyNdy hY jI]”
AMq : “ey lCmI gIqw pRgit krI hY ] kwhy qy jy bRhmx pVY qw bhuq auqmu hY] vhu
qw myrI dyh hY ] jy CqRI bYs surd bYsno AqIq pwT krY qw Avs kir bYkuMT gwmI
hovYgy] eyhu gIqw skl jIAw ky auDwr krny kO pRgit krI hY] iqs kw mhwqmu
bfI mihmw isau kihAw hY] Avis kir gIqw kw pwT krIAY] Xw sRvn krIAY]
iqnw jIAw kI kilAwx hovY hY ]18]182] ieq sRI mhwqmny sMpUrxM smwpqM]
sRI Bgvwn jI qyrI srix ]smwpqM]” ] ]
257
pUrn hoeI] ilKqum swihb dws PkIr ny bKis lYxw sMgiq kw sdkw jI,
Bwgviq Aru vYrwg vissto dovY hY]
258
hY]ies kw mhwqumu mY kihAw hY]hy lCmI dyhu AMimRq kw pRvwhu gIqw hY]ieiq sRI
purwxy sqI eIsr sMbwdy auqr KMfy sRI gIqmhwqwmny sMpUrx]msq suB
msqu]19]sRI rwm ikRsnwrpx sMmqu]
259
Awkwr : 33 X 25 s.m. ilKq : 24X 16 s.m.
vyyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 15 hn[
Awm vyrvw : gRMQ ikRm Kurdw, p`qry Ksqw hwlwq ivc hn ilKweI suMdr[
AwrMB : “< siqgur pRswid ] iDAwa AstWg jog kw hY[ slok mhlw 1] rwg
rwmklI rqn jogw iDAwE] slok] Awqm qqY KojkY nwm ghY inj swr] nwnk
AwKY ry mnw kr krnI q`q ivcwr]”
AMq : “23] slok] Awd AMq ibD jog kI brnI q`q ivcwr] mnsw bwcw krmnw
rqn jog inj swr] 1] iDAwau sMpUrn hoieAw]”
260
hylI XwrI jI kI: “kh XwrI Gr mY imlYrI FUMFn jwqy dUr]
AwT phr inrKq rhUM hir snmuK sdw hjUr]” srb swDO kI bwxI smwpqM]
261
sbd swKI hor JgVy mwih smwnw]sMpUrnM] ] ] ] ]
]]
]dohrw] sMmq aUnI sY Bey sqwhT aUpr jwn]1967] Asn mws iQq iqRqI hY
buDvwr pihcwn] dsKq BweI Amr isMG igRMQI] ilKw igRMQ pmwl ky Drmswlw
mY bYT kr ] ] ] ]
262
iqAwg srix pRB suK jp qwpnw] spiq Aru eIsÍr jpu rwj Bog jdp
qjh]92] ] ] ] ] ] ]
263
Akwl clwxy bwry sMmq qy sQwn ds ky, ivsQwr sihq iliKAw hoieAw hY[ sMmq
bwry pMnw nMbr 677 aupr ieMj iliKAw hoieAw hY [
“sMbqu 1728 igrMQ gurU sMgiq kw sMpUrn hoAw] isKu ilKx vwlw Bulw cukw vwDw
Gwtw bKsxw pUry guru dy Amir sMgiq dy Amir bKis lYxw ] ibrddws 2 khw
[ p`qrw PitAw hoieAw]
smwnw krxw AgY ies jIA kI riKAw krxI[ bwby nwnk dy nwie drgwh
Ksmwnw krxw[ srix gurU sMgiq dI rKxw eyhu jIau swis swis Bulx ivic hY
pr Awpxy ibrd dws dkw riKAw krxI quswfw ibrdu hY quswfw ibrdu hY jI[
AwrMB : “< siqgur pRswid] siqnwmu krqw purKu] inrBau inrvYru] Akwl mUriq]
AjUnI sYBM gurpRswid]1] Awid scu jugwid scu] hYBI scu nwnk hosI BI scu]1]
jpu] socY soic n hoveI jy socI lK vwr] cupY cup n hoveI jy lwie rhw
ilvqwr] BuiKAw BuK n auqrI jy bMnw purIAw Bwr] shs isAwxpw lK hoih qw
iek n clY nwil] ikv sicAwrw hoeIAY ikv kUVY qutY pwil] hukim rjweI clxw
nwnk iliKAw nwil]1]”
AMq : “rwgu vfhMsu mhlw 5 CMq sqwrvW 17]3] dir vwjih Anhd vwjy rwm] Git
Git hir goibMdu gwjy rwm] goibMd gwjy sd ibrwjy Agmu Agocr aUcw] gux
ibAMq ikCu khxu n jweI koie n sky phUcw] Awip aupwey Awip pRBpwly jIA
jMiq sB swjy] ibnvMq nwnku suiK nwim BgqI dir vjih Anhd vwjy]4]1]”
264
]1] E o siqnwmu krqw purKu] AnMd BieAw myrI mwey siqgurU mY pwieAw] iehu
quk deI] mVwie rKI] ] sRI AMimRqsr] rwmdwssr ]sRI gurdyv jI]sRI siq gurU
jI] swihb isMG ilKq] smwpqMg] rhqnwmw lijh nwm] pVq sunqinh]
luhoie bsY siqsr kY Dwm] sMbq 1902] aUnIsY do : mwg dI sudI ]10] dsvI
poQI ilKI mUl isMG vwsI kwly dI hY jI ]dohrw] ACr mwqRw jo Buly qum hI lyhu
suDwgH] hmko dos n dIjIey hm iKnm iKn Bulnhwr] smwpqM]suB msq]”
]]
265
qw crnn aur TWn AnMd Gn vrnn kIE: dohrw: sMmq purwx sq ArD sq
Xugm AiDk hY jws: mIn mws sMkrpurI kIno ilKn iblws: ieq sRI gur
nwnkvMs pRsUq dsm purK sRI gur rWm dieAwl isK AwnMd Gn ivricqW jp
tIkw smwpqM:1: lyKk pwT kXo suBM B†Îwq: : : : ]
] ] ]
266
pRkws]1]sorTw]sRI guru rwm idAwl ikRpw isMD AdÍYq Gn ]qW crnn aurDwr
AwnMd Gn tIkw kry]2]dohrw] pRxv kIE nwnk gurU injmq ko inrDwr]
AwnMdGn tIkw kry qwko ArQ ivcwr] pRxv ArQ] kivqw]”
AMq : sorTw :- guru nwnk aurDwr AwnMd Gn tIkw krI] pwvY AlK Apwr jo ies
pV idRV kry 2 dohrw: ikRpw isMD AdÍYq Gn sRI guru rWm idAwl] AwnMd Gn
vrnn kIXo qW crnn Dr Bwl]3]sorTw] audiDAwiD khY jwsu sMmq purWx sRq
ArD sq] kIno ilKn iblws ikRs˜ mws sMkr purI ]4]
ieq sRI gur nwnk vMs pRs˜ sUq dsm purKu sRI gur rwm dieAwl isK AwnMd Gn
ivricqW E oAMkwr tIkw smwpqM]3] lyKk pwTkXo suBM B†Îwq:4:] sMmqu 1696
ivc bnwrs khw: ]”
267
p`qry : 268 a - 299 A
Awkwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 15X 11 s.m.
vyyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 12 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< sRI gurdyv kul dyvwX nm:1: sRI gxyswXnmw mMglw crx: sorTw: dXw
Xukq jo rwm Ank sWq bMdo crx: ivMGn sWq ko kWm tIkw rcO AnMd kI
:1:AnMd ArQ kivqw : Ank hUM ky kt byqy nwnk nWm dyvI DirXo AMg hUMky dyxy
qy AMgd nWm pwieE hY ] nwnk gur AMgd kI syv krI Aink BWiq dws Bwv
Amr Amrdws hI khwieE hY ] siqgur kI ikRpw bIj jwimE hY AwnMd dRm AYsy
dRm bwiFE so qo mwih n swihE hY XwhI qy AwnMd nWm DirE gurU Amrdws kihq
sunq pwvn qbI srb jnBw ieE hY] 2: AnMd BieAw myrI mwey : jo jnm ky
dyxy vwlI hY iqs kw nWm mwqw hY]”
AMq : sorTw ] sRI gur rwm dieAwl Ank sWq pd prn qy : tIkw rcI rswl ivGn
rihq AwnMdGn:1:sorTw] inDI ADk hY jws sMmq purWx sq ArD sq] kIno
ilKn iblws ipqR p`K sMkrpurI]2] ieq sRI gur nwnk vMs pRsUq dsm purKu sRI
gur rwm dieAwl isK AwnMd Gn ivricqW AwnMd tIkw smwpqM]kyKk pwT kXo
suBM M B†Îwq]” ] ] ]
268
aur gRwm]2: sorTw: swsqR ADk hY jws sMmqu purwx sq ArD sq ] kIno ilKn
iblws kl sImwst sMkrpurI]1:
ieq sRI gur nwnk vMs pRsUq dsm purKu sRI gur rwm dieAwl isK AwnMdGn
ivricqW Awsw vwr tIkw smwpqM] lyyKk pwTk kXo suBMBUM Xwq 1: sRI rwm jI
1:]sMmq 1896] sMpUrx hoeI ] mMinhwly sMDUAW dy ilKI] ilKI BweI hIrw isMG
Aqy ilKvweI mMgl isMG noinAwvwly dw] ipMf dw nwau nony] poQI hwPjw bwd c
sMq syvw dws dI hY jI gurU Gr dw dws vwr 1 sRI rwm jI:
[=[=]=]=]=]=]vwihgurU vwhugurU vwhugurU vwhugurU] sMmq solw sY CyAwnvy
iekdsI sMpUrx]] ]
269
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlwq TIk TIk keI pMinAW aupr hVqwl Pyrky
suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “< AN sÍsq sRI gxyswienmih:] sRI gurdyvwienm:]rwm gIqw] E o sRI
isvovwc] sRI jo hY lCmI do pRkwr kI eyk eIsÍrjrUp] dUsrI sicdw nMd rUp]
ijs ko inq khqy hY] ijsko icdGn khqy hYN] ijsko AnMd khqy hYN] ijsko
gux aru rUp qy rhq khqy hY] ijsko gux Aru rUp qy rhq khqy hY] ijsko AnMd
rUp khqy hY] ijsko sB qy pry sB qy auqm khqy hYN] ijsko rwg doK qy rihq
suD khqy hYN] AYsI jo bRwhmI lKmI khqy hY ] ies bRwhmI lKmI kr Aru
Aixmwid keI sÍjrUp lKmI kirjo Xu ikRx rUp]”
AMq : “AMqw krx Aru AMqw krx kIAw ibRqwkw jo swKI hY [ so AMqrXwmI hY eyh cwr
pRkwr kw jo Bgvwn kw Avqwr] so mwXw swQ imlXw hoXw hY ] Aru pMcvw jo rUp
hY so mwXw qoN pry pwrbRhm rUp hY] eyh pMc hI rUp eyk pwrbRhm ky hYN] jo ien
aupws khYN ] so mukiq koN pRwpq hoqy hYN] ies ivKy sMdyh kuC nhI] qwqy ijs
iks pRkwr eIsÍr ky Bjn ivKy qqpr hovy ] [ A`gy pMnw PitAw hoieAw hY] ko
ies pRkwr rwm jI rwm gIqw lCmx ko aupdys krI] jIvo ky klXwx
inimq] jo ies koN pVygw suxygw Bkiq krky sou mukiq pd koN pRwpiq hovygw] ies
ivKy sMdyh nhI] ]
ieq sRI mq ADÎwqm rwmwiexy aumwmhysur sMbwdy rwqw brnnM nwm pMc dsoDX:
]1500]smwpqoXM rwmgI] suB msqu] rwm jI ] rwm jI] rwm jI] rwm jI]
ikRsn jI] ikRsn jI] ikRsn jI] qwqpr eys igrMQ kw sMq sunhu mnu lwie]
Aaur sBo ikCu iqfg kY rwm nwm gux gwie]” ] ]
270
qij pur sB iek bwr]34]isMG iPrMgI gih leY kYd kry vQ CIn] sMqn ky
iesQwn BI lUit kUit BX dIin]35]As Apdw ky idnn mih siqgur Bey
shwie] BXo n bMko bwr dY dY hwiQ bcwie]36]chu ids Apn ibrwn nr, dusmn
By iqs kwl[ mm rCw siqgur krI-sB mih ibdiq hvwl]37]sRwvx mih ieis
igRMQ kI BeI smwpiq Awie] ibGn ibRMd qy bc rhy sRI krqwr shwie]38]dws
jwn kir Awp no jug lokn suK dYn [ rwKy dy kir hwQ guru BweI kusl sB
cYn]39]
“ies sRI gurpRqwp sUrj igRMQY auqr AYn igRMQ smwpiq brnnM kiv sMqoK isMG
ibcrqWXw BwKwXW nwm Kst iqRsMqI AMsU]36] smwpqM] msq ssuB msq]”
271
Awkwr : 17 X 11 s.m. ilKq : 13 X 7 s.m.
vyrvw : ijld gqw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : poQI ikRm Kurdw, ilKweI suMdr hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY[ hwSIey qoN
bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[ ijld tu`tI hoeI Aqy p`qry vI ivc ivc Ksqw
hwlq ivc hn]
AwrMB : “<siqgur pRswid] AQ swrukqwvlI BwKw ilKXqy]dohrw] sRI piq ipRQm
nmwis sm XogI irdX invws] BogI irdY audws jo vY mm sumiq pRkws]1]
dvYXw CMd] gixpiq inRpvq Bgq pRjw ko nmo kxMkr AMgIkwr]kwm cor ibGnI
buD ss ky pRiq idn krhY qws pRhwr]”
AMq : “ieq sRI swrukqwvlI pMdRs imsRq pwT] sBw ij`q ky CMd sbdo sY pWfv
AwT]15] E oAMnmo qq sq prmwqmwXw] sRI rwmwX nmo nmh] sRI ikRs˜X nmo
nmh] sRI vwsdyvwX nmo nmh] sRI sMkrwX nmo nmh] sRI rwm sI rwm hrI hir
hrI hir hrI hir hrI hir hrI hir hrI hir] ] ] ]
] ] ] ] ] ]
272
h`Q ilKq nM : MS 1235 e
isrlyK : gosit bwby nwnk kI lwl sbwj swQ hoeI
smW : sMmq 1904 (1904) ibkRmI
p`qry : 188 A – 258 a
Awkwr : 17 X 11 s.m. ilKq : 13 X 7 s.m.
vyrvw : EhI[ hwSIAw do do lwl Aqy iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ gosit bwby nwnk kI lwl sbwj swQ hoeI]
pihlI mjls] lwl sbwjo vwc]pRsn[ Awid Aru AMq PkIrI kw ikAw hY
]gurovwc]auqRw] ik Awid PkIrI kw iesQUl Ar sUKm AhMkwr qy rhq hovxw]
AMq PkIrI kw prmysr swQ iml kir sq hovxw]”
AMq : “kRm mY ieiCAw cwrI eIsr hY AQvw krm mwnuK kw] ayqR ] ik eIsr BI hY
Aru mwnuK BI hY] pRsn ] dono kYsy hYN]auqR ] ik jb iehu jIv mwqw ky grB my
hoqw hY aUhw krm jIv kw nhI clqw jo AwpxI pRqpwl kry aUhw pRqpwl kry aUhw
pRqpwl eIsr kr hoqI hY] jb lyqw hY AwDw eIsr hUAw jo ikrpw ky mwqw ky
ies Qxo mY duD fwrqw hY Aru bwlk hUAw jb rudn krqw hY mwqw jwnqI hY jo
BuKw hovygw duD dyqI hY ] Ar jb bfw hoqw hY pwp puMn kw jwqvw Aru ApxI
ieiCAw Anuswr qb krqq kw krn eyhu hY eIsr BlI burI qy rhq hY jYsy
krygw qYsw Bogygw]1] ] ] ] gosit sMpUrn hoeI bwby nwnk kI
Aqy lwl sbwj kI ] ] ] ] ] ]”
pMnw nMbr 258 A aupr iek hor rcnw hY ]
AwrMB : “sRI gxyswX nm: sRI kml nyqR kt pIqWbr ADr murlI igrDwrI[ mukt
kuMfl krl kutIAw swvry rwDyvrM] kUl jmnw Dyn Awgy sgl gopIAw ky mnhrI
] pRIq vsqR grV vwhn crn suK inq swgrM ]”
AMq :- “sRI ikRsn kl hrn sBky jo jpo Bjy hir crn ko ][ Bgq AwpunI dyh mwDv
Bv swgr ky qrn ko ]14] ] ]”
273
AMq : “]81] Awid AMiq Duir swcI bwxI] schu aupjI swic smwxI] sc Acrj
AkQu ikAw kQIAY nwnk isPqI rwqw hy]82] shMsirnwmw smwpqM suB msqM
nmsqM E onmhw] E o sRI rwm ikRsn Arupn sMmwpqM ]sRI rwm rwm]”
274
sWq isiQq hoqY hY] ibcwr kRkY ijn Awqmw qq pwieAw hY] jYsy iesiQq hovY
qYsy hovY] iqsu BI iesI idRs† kau pwie kr Awqm qq kau dyKo qb ivgq jÍr
hovygy] Awqm pd kau Kwie kir bhuV jnm ky bMDn mO n Awvogy] ieq AwrKy
dyv dUq aukqy mhW rwmwiexy sq shMsR sihqwXM bwl kWfY moKo pweyKU aup sm
pRkrxy smwpqM nwm sr gr]86] siq icd nMd] ]”
275
AMq : vwr 2, pOVI 20 “PulW AMdir vwsu hY hoie Bvru luBwxw AMbW AMdir rs Dry,
koiel rs mwxw] mor bbIhw soie kY, Gn vrs isrwxw] KIr nIr sMjog hoie klI
kMd vKwxw]”
smwpqM] BuilAw cukXw bKs lYxw] gurU kw bolxw gurU jwxY]” pMnw nM: 310 A qoN
ryKqw] SurU kIqw hoieAw hY, jo pMnw nMbr 313 A qy Kqm ho jWdw hY]”
276
p`qry : 343 A – 377 A
Awkwr : 15 X 11 s.m. ilKq : 10 X 8 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI , ilKweI suMdr, poQI dy ies Bwg dI rcnw dI hwlq TIk TIk
hY] hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] rwg rwmklI sMq rYx ikRq ilKXqy] Ab moh suMn
mMfl Gr pwieAw] inJr Dwr cuAY Aiq inrml siqgur AmI iplwieAw] nwB
kml mih iDAwn lgwieAw surq so kIau EuijAwrw] iqRkutI byD kMT qwlU ByidE
pwieE dsvw duAwrw] qh jg mg joq mhw aujIAwrw suMdr Dun qh ipAwrI]”
AMq : “duK so gRhx iqAwg kC nwhI siqgur jugq bqweI] AYsy jn jg mY bhu
durlB jwkY duAYq n pweIAY] sMq rYx iqn kw sMg cwhq mn bWCq Pl
pweIAY]29]sMpUrnM]
277
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ gjlw sms jI kIAw] AWksy ky inhW bud ps Aj
prdie AwsIAw] sud dr ruK hr jrwgduK rsYd] sms qbryj jI khqy hY ik
jo prmwqmw nwm rUp ky pVdy mo Cupw hUAw Qw] jb siqgur duAwrw igAwn
Awqmw kw pRwpq hUAw] qb sB nwm rUp sy Awqmw kw pRkwS idRs† Awvxy lwgw]
sUrj ikrxo kI inAweI]1]”
AMq : “qwqprj iks dw Awqm AiBAws vIcwr ivc rhxw hI swhb lokw nU pisMd
hY jo scI pRIq qy XQwrQ smJ vwly hYn]”
278
pMkj Byt cVweI ]1]1] ieq sRI mq mwn isMG crx isKq gulwb isMG ngOrI
rwey Awqm jyn iv”----A`gy pqrw KwlI hY]
ies qoN Agy iek p`qry qy nMbr nhIN hY kibq idqw hoieAw hY] ]
279
Awkwr : 37 X 25 s.m. ilKq : 34X 24 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw PitAw hoieAw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw
pihly pMny aupr fIjwien vwlw dohrw qyhrw hwSIAw, bwkI gRMQ aupr dohrw
hwSIAw, lwl kwlI Aqy hrI isAwhI nwl[ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI ikRm Kurdw, p`qirAW dI hwlq Ksqw, ijld auKVI hoeI hox
krky p`qry vI AKIr ivc auKVy hoey[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY]
AwrMB : “< AMsÍ siq sRI gxyswXnm: E oAM sr suqeI nm: E oAM bXwswX nm: E oAM
sRI gurcrn kmly BXonm: AQ mhw BwrQ BwKw ilKXqy] dohrw] vMdopd gj
bdn vr jwkI pUj Apwr] sur nr muin min krih ihq dyvn dyv ivcwr]1] sRI
gx nwXk ikRpw kir ibnX moih suin lyhu] mhW BwrQ BwKw kTn qWih sugm
kr dyhu]2] swgr sm hY gRMQ Xw kQw su jl gMBIr] kruxw rUpI nwv pir moih
cFwvo bIr]3]”
AMq : “dohrw] ikRsn lwl BwKw krI jYsI buD jy igAwn] gun jn sO ibnqI kro kro
n hws sujwn ]87]Apny mn ky igAwn qy kok rs ky igAwn] ieh ivcwr kIjY
iCmY hy buD gyh mhwn] mhw Bwriq pUrn BXo suno sMq mnu lwie] ieh lokY js
prlok jY jY duMd bjwie]
ieq sRI mhw Bwrqy purwxy sÍrg rohx prbxy ikRsn lwl ikRq BwKwXM Astw ds
prb smwpqM] suBM BvMq] jY jY ikRswXnm:
sMmq aunI siq gey AOr pYNqI sw jwn] BwdR pid bid cqrun] Bul cuk lgw mwqRw
smiJ pVo buDvwn] sRI rwm kw Bjn kr jnmu sPl qb hoie] AsmyD jg n
ih qwr sm puMn AiDku hY joie] sRI ikRsn muK nwm kih so nr mukqw jwn] AiT
siT qIrQ jy krY puMn n qwih smwin]4] lyKk bwlk rwm ieh ck gRwm ky
mwih] eyk bRhm ko jwn hY Aor kCU mn nwih ]5] sRI rwm ikRsnwXnm:” ] ]
AKIr ivc iek dohw ihMdI ivc iliKAw hoieAw hY]
280
ikRpw jih jV rqnwgr[ iqRqIAw bMdy, sB s`cy inq AOqwr Dwr] hr skl jgq
kI jnin igrw pTw prau jor kr] ibD hir hir gxpq ibbuD BU Ajr ky
bMd crn] ibml buD bru ikRpw kr prXo dws swihb srn]CpY]”
AMq : “66] lvkus kQw pRsMg BXo Drn js ibiD vq] jQw buD AnusrI kIEu brnnM
mnw ryKq] ijs thkn -- DrI (pqrw PitAw hoieAw hY) kCu khI DrI sRvnn
suB bwnI kCu vwko aulQwie krI kCu aukq khwnI sunI[ cOpeI dohrw buhrY
CMdn mih khI Bmw kIjIXo buD jno jhW cUk mo qy prI] ieiq sRI kQw lv kuS
Kst mo AMk smwpqM suB msq sRI rwm jI”
iek pMnw nMbr 336 AKIr ivc tweIp lgw ky joiVAw hY ]
281
Awm vyrvw : poQI bhuq Ksqw hwlq ivc hY p`qry vI Ksqw hwlq ivc Aqy Pty hoey hn[
ilKweI iblkul spSt pVIH nhIN jWdI[ keI pMny iblkul KwDy hoey hn[ poQI
dy pihly pMny aupr vI kuJ iliKAw hoieAw hY[ jo poQI dI hwlq mwVI hox kwrn
piVAw nhIN jWdw[
AwrMB : “< siqgur pRswid] sRI ikRsnjU] EAM sRI ikRsnwie bwsdyvw] iedyvkI
nMdnwie nMd gopu kumwrwie goibMidn ---[pqrw KwDw hoieAw hY] EAMnmo Bgvqy
bwis dyvwie sRI gxyswienmih] sRI gurdyvwienmo nmih] CMcw]”
AMq : “smiqA 1847] dohrw] guridAwl dws AnQ pr kysy krY shwie ]
spUrn smwpq ]
poQI ilKI idvwn Kwny BvwnI dws auhrI dy ivc ilKI] rwm rwm rwm rwm rwm
rwm C ] C ] C ] C ] C ] nrwien] poQI leI sMmiq 1753 mhIny cyiq dy
leI Boly bhl vycI mWnk suinXwry ] ivc vtwly dy hQIN guridAwl mrvwhy
dI] sRI rwm sB dy kwrj pUrn kry ] jo suny jo gwvY]”
kYtwlwg mweIkro iPlm qoN iqAwr kIqw hY [
282
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : poQI Ksqw hwlq ivc Aqy ilKweI suMdr hY[ keI p`qirAW aupr hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ isMG gau kI kQw ilKqy] ieqhws purwx kw
mqu]1] rwjw juiDstr pRsn krqw hY] BIKm ipqwmw pih] ik hy purKo ibKy
auqm purK BwKIey a sq purwx kw mqu idRV ivsÍws qumry BwKy qy sgl BWiq
imtI kCuk AiBlwKw hY mukiq kw mwrgu dyhu bqwie]”
AMq : “dieAw bcn jwkw rhY so bYkTy ny jwie] swD sMig gur iqRpiqAw Awid AMq
suK pwie]1] ieq sRI rws purwxy isMG gaU sMbwdy spqmo iDAwau sMcurxM Asqu]
suBM] ] ] ] ] ]”
pMnw nMbr 160 KwlI hY [
283
AMq : “ieq sRI ikRsn Arjn sMbwdy spUrn grB gIqw hueI] Bul cuk bKsnw]
sdkw gurU sMgiq kw] vwhgurU vwhgurU kw Ajb qmwsw] Awpy swrI Awpy pwsw]
] ] ]suBM]Asqu] srv jgMqw]1] ]”
284
Agly p`qry aupr ijs dw pMnw bMbr nhIN hY gujrI mh`lw 5 dupdy ] ivc hor
rcnw hY [
AwrMB : - n “gujrI mhlw 5 dupdy ] piqq pivqR lIey kir Apno sgl krq
nmskwro] brn jwq koaU pUCY nwhI bwCih crn rvwro]1] Twkr AYso nwmu
qumwro] sgl isRst ko DxI khI jY jn ko AMg ingwro]1]”
AMq :-“srin smrQ AkQ agocrw piqq auDwrx nwmu qyrw] AMqrjwmI nwnk ky
suAwmI srbq pUrn Twkr myrw ]2]1]”
ies qoN A`gy hwSIey vwlw iek pMnw KwlI ]
285
Awkwr : 18 X 11 s.m. ilKq : 13 X 7 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : poQI Ksqw hwlq ivc, p`qry ikRm Kurdw hn[ pMnw nMbr 1 qoN SurU kIqw hoieAw
hY [
AwrMB : “< sRI sIqw rwmwXnm: ibsn pd rwm cMdR jI kw] dyKo sKI Aiq AnMd
rws rcoXo rwm cMd rjnI Cib iCt krhI srd cMdnI] bhUN sKI mMflIk inRqXw
gwn sur sMBwr inRqXq rGnMdn imiQlys nMdnI kMcnmeI lsq BUim inRqXq pd
cpl Guim nUpr Jnnnnnnn, Cmk CMdnI”
AMq : “pd rwg soriT ibsn pd]2] srd cMd cWdnI bIc cOpn rGucMd ibrwjy] sy
qih swj smwj sjy sb sy qibCo nW Cwjy] nwc Bgwvq gun gn kw gn nrd Byd
Bl Brwjy] Cum Cum Cnn Cum Cnn Cum nv nUpu crv rwjy] q ik`t Dum ikt qk
qk iDiD ikt Duin imRMd ggn gwjY] suin swnu jisX kMT rqn hir sbky sb
suK swjy]”
ies qoN A`gy do p`qry hwSIey vwly KwlI hn[ Aqy iek hor rcnw SurU kIqI hoeI
hY[
286
h`Q ilKq nM : MS 1245
isrlyK : bwxI guru swihbwn
p`qry : 1 a-1266, 67 p`qrw KwlI
Awkwr : 7 X 12 s.m. ilKq 00 X 00 s.m.
vyrvw : ijld Ku`ly p`qry g`qy nwl kpVy ivc bMny hoey[ isAwhI kwlI[
Awm vyrvw : pihly SurU ivc 4 p`qry sunihrI hn[ dUjy p`qry aupr AstwkwrI c`kr hY[ qIjy
p`qry aupr iek Sbd hY ijs bwbq ikhw jWdw hY ik ieh bwbw bu`Fw jI dy kr
kmlW nwl iliKAw hoieAw hY[ cOQy p`qry qy sRI guru hrgoibMd jI dy dsqy-mubwrk
nwl nISwx mMglw crn hY[ ilKweI Awid qoN AMq q`k bhuq purwxI hY[ sB QwvW
qy kMny dI QW ibMdI (0) dw pRXog kIqw hoieAw hY[ bIV ivc nOvyN pwiqswh dI
Aqy kbIr/PrId bwxI nhIN hY[ AMq ivc rwgmwlw vI nhIN hY[ iek p`qry aupr
smwvxy dw cirqR vI nhI hY[ jo pMjvIN pwiqswhI sRI gurU Arjn dyv jI q`k hn[
pRBwqI mh`ly qoN bwAd slok vwrW qoN bwAd iliKAw hY[ ies qoN A`gly pqirAW
qy vwrW qoN bwAd mh`lw 3 iliKAw hoieAw hY[ qy iek iek quk Pwslw dyky ilKI
hoeI hY[ ies qoN auprMq sMsikRqI slok qy Pyr gwQw qy rqnmwlw hY[ ies ivc
svXY mhly pMjvyN dy hn qy ieQy hI Bog pw idqw igAw hY[ bwxI ivc bhuq Byd
hn[ mMglw crn ivc keI jgHW gur pRswid dI jgw siqgur pRswid iliKAw
hoieAw hY[ svYXw ivc bhuq Byd hn bIV bhuq vicqR qy BydW BrI hY[ AwrMB ivc
mUl mMqr qoN bwAd Awid sc jugwid s`c dI quk nhIN hY[ p`qry bhuq Ksqw
hwlq ivc hn lYmInySn krn dI loV hY[ mweIkro iPlmI vI kIqI geI hY[ gRMQ
ikqwb dI Skl ivc hY[ ilKweI suMdr hY[
AwrMB : “<gur suq sq nwm krqw purKw inrBE inrvYr Akwl murq AjUnI sYBN gur
prswd]” A`gy iek Sbd Aqy iPr sodru bwry Sbd
“< siqgur pRswid rwg Awsw mhlw 1 sodru qyrw kyhw so Gru kyhw ijqu bih
srb smwly] vwjy qyry nwd Anyk AsMKw kyqy qyry vwvx hwry]”
AMq : “sveIey gurU Arjn ky] Bgiq Bw iek jOqvwr hir jn ku EpwieE] gur
sbd dI prgwisE nwm rsn vswieE gur nwnk AMgd Amr lig aqmu pdu
pwieE] Arjn Gir gur rwmdws hir Bgiq jnu EqirAwieE]1]” AKIr guir
nwnik ANgd virE guir ANgd Amr inDwn] gur rwmdwis guru Arjnu virE
prsu prsu pRvwx]”4]41] =]=]=]
287
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn; isAwhI kwlI; vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW, do do lwl lkIrW, ivckwr iek motI kysrI lkIr[ sqrW pRqI
pMnw-10
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc purwxI ilKweI (ijhVI sRI guru qyg bhwdr swihb dI ilKq
Aqy dsvyN pwiqswhI jI dI ilKq vWg hI l`gdI hY) hr rcnw dy SurU ivc ieho
ijhI ilKweI kIqI geI hY[ ies ivc sMbq bwry, guru swihbW dy nWvW bwry,
Ardwis bwry Aqy bwxI dy slok, kibq ilKy hoey hn[ ilKweI suMdr hVqwl Pyr
ky keI pMinAW aupr suDweI kIqI hoeI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : “< sRI gxyswXnm: AQ rwjnIq poQI ilKqy] cOpeI] pRQmy kQO eykMkwr]
jgqu swij ijh kIXw pswrw] qIn Bwiq kI sMRsit aupweI] sUCm Aru AsQUl
bnWeI] 1]cO] auqm miDm Adm khweI] sB Git mih pRB rihE smweI]
auqm so ijh eyk icnwrI] mDm soeI jgq ibauhwrI]2]”
AMq : “122]cO] imly jwie sgly prvwrw] BweI bMD suqw sOnwrw] gwey suB ibiD
mMglcwrw]Aink Bwiq nwnw prkwrw]123]12]614] 655]2700] kQw
pJMqr] rwjnIq sMpUrx hoeI] pVY suxY suK pwvY soeI] suB mglwie qno BvqI]
sRI rwm jI] ] ] ]”
288
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk[ poQI dy ies Bwg dI rcnw dy AKIr
ivc purwqx ilKweI vWg ilKwrI vloN kuJ iliKAw hoieAw hY[ jo hor iksy kwnI
nwl iliKAw hoieAw hY[
AwrMB : “< sRI gxyswXnm: AQ ibRMd sqsX kib ibRMd ilKXqy]do] sRI gur nwQ
pRBwvqy hoq mnorQ is`D] Gnqy ijau qr byl dl Pul Pln kI ibNRD]1] kIey
ibRMD pRsqwv ky dohw sugm bnwv] aukiq ArQ idRs†Wq kir idRV kir dXo
bhwie]2]”
AMq : “679 (679) sMbql isr isr bwr bsu kwqk suid swisvwr] swqY twkw shr
mY aupjXo phub pRcwr] 680] ieiq sRI kiv ibRMd ikRq ibRMd ibnod sq sX
spUrnM smwpqM]hy ibRjnwQ jI sB fgaUAn ky rKvwry] ] ]sRI soFI bMs
mY lIXo Avqwry jI] ]sRI rwm jI]” ies qoN A`gy dUsrI kwnI nwl lyKk
ilKwrI bwry purwqn ilpI ivc iliKAw hY] ]
289
p`qry : 257 a-271 a
Awkwr : 28 X 20 s.m. ilKq 18 X 11 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ rwjnIq kiv igrDr kI ilKXqy] kuMflIAw CMd]
sweIN igrDr igrDirXo igRDr igr igrDir hoie] hƒmWn dUno DirXo igrDr
khY n koie] igrDir khY n koie hƒ duno igR ilAwXo] qwko iqn ko tuk pirXo
soeI ikRsn auTwieXo] kih igrDr kv rwie bfin kI bfI bfweI] Qory eI jsu
hoie jsI purKn kau sweI]1 kuMflI]”
AMq : “kwj prY Apnwie Awp kwrj sOkwjw] dXw rwm kl mih mwih mIq kO nyky
rwjw]brKwirqu nYnn krI ibnu pwvs idn rYnu] jnm jwiq ijau bIjurI cmk nYk
nih cYn] cmknYk nih cYn hoqu Awviq AMiDXwrI]” ] ies qoN A`gy iqMn
p`qry hwSIey vwly KwlI Aqy iPr kwnI bdl ky iliKAw hoieAw hY[
290
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ mweIkro iPlm krn smyN KolHI hoeI hY[ isAwhI kwlI;
hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI, p`qry Ksqw hwlq ivc hn[ poQI ikrm Kurdw Aqy
ilKweI vI KwDI hoeI hY Aqy pVHI nhIN jWdI[
AwrMB : “< siq `nwmu krqw purKu inrBau inrvYr Akwil mUriq AjUnI sYBM
gurpRswid] rwg gauVI pUrbI bwvn AKrI, piq 1 swKI joig dMswn kWf kI piq
6] swKI jog kWf kI piq 39] pRYm ACrI piq 91] kQw siqjuig kI piq
94] kQw pihlI qoN piq 146] kQw pihlI qoN lYky kQw bIsvIN q`k dw vrnx-
pMnw430]
AMq : “ qib AwieAw pwie kir jmdUq rwjy pwis Awey] qb eyk jmdUq suMdr srUp
GoVw BYAw Aru doie jmdUq mwnu”-A`gy p`qry Pty hoey hn Aqy rcnw ADUrI hY[
291
AwrMB : “< siqgur pRswid] bcnu hY PkIr kw] jo audwrqw rUpI ibRC mUl suÍrg ivKY
hY] Aru swKW ies lok ivKy hY] qWqy audwr purK aus hI swKW kau pkir krY
Avus myv sÍrg pRwpq hoqw hY]”
AMq : “jug jug qwrxhwr] jug jug drsn dyKIey] jug jug mMglcwr] jug jug dwdU
gweIXy]4]5]ieqI AwrqI sMpUrx smwpq] ieiq sRI sÍwmI dwdU dweIAwl jw kO
ikrq sMpUrx smwpq]”
292
krn mMgl krn AYso nwm invws]1]sorTw] injmq kO inrDwr vwr krI nwnk
gurU] qW ko ArQ ivcwr AwnMdGn tIkw kry]”
AMq : “ieiq sRI guru nwnk vMs pRsUq dsm purK sRI gur rwm dieAwl isK AwnMd Gn
vricqw Awsw vwir tIkw smwpqM]1] ] ] ]
293
AwrMB : “< sRI ibRj BUKnwXnm: AQ AmIr pRkws AMmIr dws ikRq ilKXqy]
dohrw]jnmu jnmu jw qn kbY BvBwrI rju BYd qwih dUir kir boilXY sRI ibRj
nwXk bYd] jy jy AwXUrbyd ky Awid Acwrj jwn] nmskwr iqn sbn ko kro jor
jugpwin] gRMQ AmIr pRkws ieh ikXo chY icq mor] ikRpw kro inj dws pY qum
sRI nMd iksor] qum pY sRI ibRj cMd ieh ibnqI krq AmIr] jo mOK dXw gRMQ
kIhrY skl ruj pIr] sMbq muin bsuAih ssI sRwvn mws punIq] gRMQ ArMBXo
lyvpury jn AMmRI kir pRIiq]”
AMq : “sorTw] ibno krO qumu pws BvrujU BMjn hir iBKk] hÍYn jgq aupwhs dIjY
inj jn jwin Xih]35]ieiq sRI AmIr dws ibrcqy AmIr pRkwsy Dwqu inrnY
gRMQ smwpqI brnn nwm dsmo pRkws] 10] sRI ibRj BUKnwXnm:] suBM BUXwq]
rwm rwm rwm 7] hry hry hry hry hry hry] 1]=1]=1]=1]=1]” = ies qoN
A`gy q`qkrw id`qw hoieAw hY[ jo pMnw 67 a q`k cldw hY[
294
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk TIk, ilKweI kwnI bdl bdlky kIqI hoeI hY pMnw nMbr vI
qrqIb vwr nhIN hn[ hr kWf dw v`Krw v`Krw pMnw nMbr idqy hoey hn[ p`qry
Ksqw hwlq ivc hn[ keI pMinAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “sÍ isÍ is sRI srb gXwnm: E o kwr ibMd sMXukMœ inqXMXM iq jogn: kwmdM moKdM
E o kwrwnmo nm: 1] AQ rwm cirqR sÍwmI qulsI dws ikRq ilKXqy] slok]brxM
nwmrQ sMGwnw rswnW CMd swmoiD mMglwnW ckrqwro bMdy bwxI ibnwXkO]1] BvwnI
sMkro bMdy sRDw ivsÍws rupxO] Xw BXW ibnw n psXNiq isDW sÍWqsQmI sÍrM]”
AMq : “ieiq sRI rwm cirq mwnsy skl kilklK ibDMsny ibml igAwn sMpwdnI nwm
Kstmo gopwn smwpqM] 16 sRI lMkw kWf rmwiex msqusuBM]”
295
Awm vyrvw : mweIkro iPlm krn smyN ijld auKwVI geI hY[p`qry v`K v`K hoey hoey hn Aqy
iek r`sI ivc bMny hoey hn[ hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[ p`qry
Ksqw hwlq ivc hn[
AwrMB : “< sRI ikRsnwXnm: ] AQ mdn cMdRodX ilKXqy]kib`q] lilq sumn Dnu
Ailn pinc Bin ibh riq aupbn suKmw s mwj jU] rqn nst iqs Gtiq
mukit sIs kit pY inKMg pMc bwnn ibrwjjU] sgl isMgwr suKswr mDu ihqkwir
pRml suDwr qrnweIq ry bwjjU] kmlw AnMd suK kMd nMd nMd nMdrwjjU]”
AMq : “hry rwm hir ikRsn nMd nMdn ibRj cMd] sRIDr sRIkr sI pqI krnw kr
goibMd 446] ieq sRI mdn cMdRo dX qMqR bYdk swry cqrQ pRkrx smwpqM
suBM]4] ] ] ]” rwm hrI-fIzweIn ivc iliKAw hoieAw hY]
296
Awm vyrvw : mweIkro iPlm krn smYN ijld auKVI hoeI hY[ poQI Ksqw hwlq ivc Aqy
p`qry ikRm Kurdw[ ilKweI D`ibAW vwlI hY Aqy ilKweI vI spSt nhIN hY]
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ rwjnIq ilKXqy ikRq kiv qnsuK jI] cOpeI]
ipRQm ArwDo eykMkwrw] jgq swij ijh kIAw pswrw] qIn Bwiq kir isRsit
aupweI] sUCm Aau AsQUl bnweI] auqm mDm ADmu khweI] sB Git mo pRB
rihE smweI] auqm so ijh eyk icnwrI] mDm soeI jg ibEhwrI] doaU mY eyko
nih jwnY jg mY qW ko ADm bKWnY]dohrw] sB kI lwj guibMd ko jh lg hY
sMswr] qnsuK mnsuK nYnsuK hir jip bwrMbwr]2]cOpeI]”
AMq : “ieq rwjnIq smwpqM msqu suB msqu] sMmq ATwrw sY sqwhT 1867 kqk
mws sukl piK iQq dUjvwr mMgl poQI sMpUrn hoeI lgmwqR soD pVHnI Bul cUk
iKmw krnI]315] dohrw] iklwdwr ky kotly smqu iliKE bnwie] bhwdr isMG
ky hyq kir pTIE ihq icqu lwie]316] dohrw][ sMq swD jo AwveI syvqu ihqu
icqu lwie] inimR iqsu BwE sB ko Blw rwjnIq ky Bwie]1] rwm hry hry rwm
siqgurU DMn guru vwhgurU siq jI] sMmq 1911 imqI kqk idny 8 vwr Awieq
ilKI kqk mws eykm sudI sukl pKu]1]1]1]”
297
lyKk : BUpiq
smW : sMmq 1826 ibkRmI
sQwn : PgvwVy
p`qry : 1a -331 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq 11X16 s.m.
vyrvw : ijld auKVI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw -16 hn[
Awm vyrvw : poQI ikRm Kurdw, p`qry Ksqw hwlq ivc, ilKweI vI AspSt, ikRm Kurdw hox
kwrn; p`qry vI KwDy hoey[ hwSIey qoN bwhr ilKq, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI[
AwrMB : “sRI nwm jI iks˜ jI” sRI rwjw rwm jIE o]siqgur pRswid] sRI
gxyswXnmWh]poQI dsm iskMd kI sRI Bwgvq ilKXqy] ikRq BUpiq kI] ismro
mid Awid inrMjn dyvw] ijhko dyv n jwnq Byvw] joq rUp Bgvwn ibDWq] purK
purwn pRwn ko dwqw] kml nwB nwrwiex suAwmI] sb jIvn ko AMqrjwmI]”
AMq : pMnw 331 a “19]dohrw] ieiq sRI Bwgvqy mhWpurwxy prmhMs sihqwXW] dsm
iskNDy suk pRICq sMvwdy nbY mY 90 Dxwie sMpUrxM sRI rwm ikRs˜wrpx msqu suB]
] ]90]sRI rwm jI shwie] sRI ikRs˜ jI shwie] sRI ibs˜ jI
shwie] sRI hir jI shwie] sRI bRhmw jI shwie] sRI ieMdr jI shwie ] sRI
mhwdyv jI shwie] vwhgurU jI ky ipAwry jI] A`gy hVqwl PyrI hoeI hY ]
poQI ilKI BweI jI Buil cuik mwiP krnI jI] KusI krnI jI] smqu 1826] imqI
mwGu bdI dsmI idn sukrvwr poQI pUrn hoeI] ilKI PgvwVy ibic poQI dism
iskMiD kI jI]” ] ]vwh guru nwnk jI] qyrw dwnu idqw hoieAw jI ] ]
298
dÍwrkw isDwry hYN] qMdl lY cly jYsy hir jI so imly puinAwey iPr kYsy injdwr
dib fwry hY]1]kibqu]”
AMq : bYkuMT inj swsI Awie Bxo ibRj bwsI isXwm rwDkw rvn rwm ibsirE jugwie
bo] sudwmw cirqE icMqw mn sm sw auDwn kMT ky KlIqw rwiK swDn sunwie bo ]
54] sRI ikRs˜ jI shwie ] ieq sRI sudwmw cirqR ikRq kb ihrdyrwm smwpqM]”
] ]suB msqu] rwjw rwm jI] ] ]
299
AjUnI sYBM gur pRswid]jpu] Awid scu jugwid scu hYBI scu] nwnk hosI BI
scu]”
AMq : pMnw 436 =
< siqgur pRswid]AstpdI]iblwvl] pRB jnm mrn invwir] hir hir
pirEu duAwir]gih crn swDu sNiB] muin isst hir hir rMg] kir dieAw lyhu
liV lwie] nwnk nwmu iDAwie]1]
pMnw nMbr 437
iblwvl mhlw 5: AstpdI]
aupmw jw qn khI qijAw nu srix ghI]rhwE]
pRB crn kvl Apwr] hau sd bilhwr] min pRIiq lwgI qwih] qw jo Awn
kqih n jwih]1]”
AMq : “jil Qil mhIAil soie] kir bMdnw lKbwr]
Qik pirEu pRB drbwr] pRB krhu swDU Duir]nwnk mnsw pUir]8]”
A`gy iek p`qrw bhuq Ksqw hwlq ivc hY [
300
pK somvwr idhwVy pUrn BeyAw ilKIAw pRIq krky BweI nrYx isMG spUrx hoieAw
AMimRqsr jI] Bul cuk bKs lYxw--A`gy smwpq kIqw hoieAw hY[ ] ]
]
301
AMq : “19]audm kir lwgy bhu BwqI ibc rih Aink swsqR bhu KTUAW] Bsm
lgwie qIrQ bhu Brmqy sUKm dyh bMDih bhu jtUAw] ibn hir Bjn sgl duK
pwvq ijau pRym bFwie sUq ky htUAw] pUjw ckR krq so mpwkw Aink Bwiq
Qwtih kir QtuAW]2]11]20]”
302
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI[ ilKweI spSt Aqy pVHI jWdI hY[ poQI ikRm Kurdw hY[ hwSIey
qoN bwhr ilKweI kIqI hoeI hY[ ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid] AsW vrIAW rlIAW hoeIAW] sWeI isk ijnw ƒ bKsI
isk kƒ shunyVy] lK jMjwl imt n isk AWieAW cuik pvn sB JyVy] ksbI
bhuq glW dy isAwxy isk vwly jg Qovy] kyso ieh isk dwiq Ksm dI isk Awvy
q ivic n CoVy]”
AMq : “66] mhy iqAwrI dUqW mwrI roie roie hwl suXWeI mihrmu sWeI] lK dusmx
ihk ijMd ivcwrI ikau kir cot bcWeI sdkw jWeI] jwxW nWhI so FMgu ikvy
hwijq krim qirlweI jIEu GumweI] bwkI vyK n bwkI dI qUM AwkI bKs imlWeIN
scw sweIN]66]”
303
AwrMB : “< ]siqgur pRswid] kivq Qhry dws ky] Awj kwl pvn pMCI aufqw hY
ipMjry isau Bju ly goibMd Awsw Cwfhu sB skw kI] hir jI ky ismrn ibnu hoie
n shwie koaU eIhW nhI Taur kwhU qwq mwqk kwkI] bwjq GrIAwl qoNih khq
tyr GrI GrI hoie hYA vyrI vyrI Awvq jm Dkw kI] khq kb QhirAw dws
ismrn ko iehI sws eyk eyk GVI jwq lwK lwK tkw kI]”
AMq : “ijEu nW inrMjn duK BMjn kul Awlm ko ly qhY Kbr roj pWhn mih kIrw kI]
khq kb QhirAW dws ismrn kw iehI swsu eyk eyk GVI jwq swK lwK hIrw
kI]5]
304
AMq : “moh mnorQ iqAwg kro qau Awp srUp AnUpih pwvo] moh mnorQ iqAwg kro
qb AwqmjIv sMdyh imtwvo] moh mnorQ iqAwg kro qb Awid Anwid ko BRm
ibsrwvo]inrIkwr jbY mn moh imtY qau mOn rho Aqvw gun gwvo]5]”
305
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw -10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr hwSIey qoN bwhr p`qry ikRm Kurdw; ilKweI spSt Aqy pVI jWdI
hY[ poQI dI hwlq TIk TIk]
AwrMB : “< siqgur pRswid]bwxI nnUey jI kI] kwnVw] loiex inpt lwlcI myry]
BUKy Dwvih iqRpiq n pWvih sdw rhih hir mUriq Gyry] rhwE]”
AMq : “byd kqyb purwx pVwey puC pMfq mlvwxy] msw vDy Gty nhI rweI puiC puiC
rhI isAwxy] 2] sgl dIp hau iPir QwkI AsiQr dIpu n koeI] kih kbIr jo
hir gun gwvy myrw Aau Kdu soeI]3]22]”
306
AMq : “Awgy bhupiq qau Dwry] Ab hmrI AweI vwry] by gqw rau iblm cukweI]
18] goibMd isMGu swihb morw] jig nwmu qumwrw cyrw] muJ kau BI drs
idKwie]19] Brm AwieAw qau srnweI] myrI quJ ibn Et n kweI] inj dwsu
jwn AMg lweI]20]”
307
bqIq krdy sn[Aqy SihrW ivc DobI-iJaUr lok (KIauVy) nwm nwl grmI dy
idnw ivc Aws pws dy mkwnW aupr lwglIAW C`qW qy cV ky ieh purwqn lok
gIq jo sIny-b-sIny jbwnI Xwd rKdy sn gwieAw krdy sn[
AwrMB : gIq BrQI [BrQrI] hrI jI dw [iSvjI Brygw BMfwr boly pMfqw kI khy[sux
rwjw myrI bwq AlK jpo Boly jI nwQ dw[sux pMfq myrI bwq puqr DuroN iek jI
Aw imly[ sux rwjw myrI bwq iliKAw nhI nsIby pUq hY[ sux rwjw myrI bwq
ilKIAW klwmW ikvy moV dy[…
AMq : …cly jogI jugwie cly ruAwky E gxIAw,jogI vwVw cswie jnm ivCoVw mYƒ pw
cly,jogI lV vy Cufwie jogI cly ivc E jMglI,AweI syjw dy pws Pul sI pey rwjy
dI pg dy,so BI gey kmlwie Kwky ktwrI rwxI ifg E peI, ifgI igV vo igVwie
lokI khn mr geI ipMglw]smwpqM gIq BrQrI jI dw[
308
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc hwSIey vwly kuJ p`qry KwlI Ksqw hwlq ivc Aqy Pty hoey
hn, AKIr ivc vI kuJ p`qry hwSIey vwly KwlI hn[ p`qrw nMbr 439 A qy
sMmq bwry vrxn hY[ ilKweI suMdr[ keI pMinAW aupr hVqwl Pyrky suDweI
kIqI hoeI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk hY]
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ sRI nwnk pRkws ilKXqy ] dohrw] eykMkwrw
siqgurU iqh pRswid su hoie] kib`qu]1] qIno lok br dwnI qIno jwcY mhWrwnI
qIno qwp hwnI Awid qIno gun mMifkw] qIno kwlmwnI qIno skiq prDwnI qv
qIno ikRqvwnI qIno gwnI br bMifkw] dInI rwjDwnI b~NjpwnI ko ikRpwn pwnI
jwnIAY BvwnI suKmwnI Kl KMifkw] nmo nmo bwk bwnI joq iQdqwnI dws rsnw
bswnI jYiq jYiq mwq cMifkw]2] srb ibAwpI inq nXo sq icq AwnMd rUp]
mo aur mY pRgto sdw jo cr Acr AnUp]3]svXw]”
pMnw nMbr 440 a :- “75]do] Awk eyk Ar Ast kir bhuir Ast prsUMn]
kwqk pUrnmw ibKY Bxo gRMQ ibn aUn]do]76] dyvw isMG ipq qy jnmu kiv
sMqoK isMG nwm]br mwgih sq sMg ko kr siq gurU prnwm] ieiq sRI nwnk
pRkws igRMQy auqRwr py scKMf pRsQwn brnMn nwm spq pMcwsmo DXwie]47 sRI
rwm]2] sRI rwm]=] sRI rwm= sRI nwnk inrMkwrI ] sRI nwnk jI] sRI gurU
AMgd sRI Amrdws jI] sRI gurU rwmdws jI]” dsW pwiqswhIAW dy nwm ilKy
ilKy hoey hn]
309
smo isir QovY] qwhU kI riKAw kwtx kau hovY] XwhU jwin jphu nr nwmw ] qb
nwnk hoie spurn kwm]17]31]”
310
AMq : “]74]sorTw] Brq sqk vYrwg pRwrMBXo cuhxI pury] smM pivqR pRXwg suDw sry
ieiq sRI BXo]75]dohrw] sis vsu vysu 8 ris 9 sisvqI drsw sU ky mwih]
sMpUrx Bxo gRMQ suB mwih 76]
311
pUrn ibsvy bIs]1] qrn qwrn gurdyvn gurdyv] AnBY bwxI dIjIAY nwxnk
Agm AByv]2]cOpeI]”
AMq : “]pMnw 76] 388] dohrw] jgdIs gurU mo kau imlY pUrn dInw Byau] nwnk kI
fMfauq hY bwrMbwr gurdyv]389] dohrw ]sB swDn kau pRnwm kirhu kirhu joru
isir nwie kY] eyhI dsmoih dIjIAY Bgiq kro icq lwie kY] 390] bolo BweI
jI sRI vwihgurU jI] nwnk pRgws sMpUrxM]smwpqM]” = ] = ]
312
AMq : “gurmu`K isMG gaUAW GVI puMn kIqI dyv lok dy ivc jYkwr hoieAw 29] Xy Xug
Xugo vfy BUp hoey hrI isMG jyhw nhI koie BXw] bfy puMn qy dwn AM Drm pUry jg
ivc AYsw nhI hoie BXw] qurq lIXy ibbwn shId Awey cly isMG Awvw gvn
Koie BXw] gurmuK isMG hwhwkwr jg mWhI dyv log mY jXo jX hoie BXw]30]
ishrPI smwpqM] sMmq 1868] jyT idn 2 vIrvwr” =]=]=]=]=]
313
AwrMB : “< siqnwm krqw purK inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUny [AjUnI] sYBM
gurpRswid]jpu] Awid scu] jugwid scu] hYBI scu] nwnk hosI BI scu]”
AMq : “jW kau Awey soeI ibhwJo hir gur qy mnih bsyrw] inj Gru mhlu pwvhu suK
sihjy bhuir n hoie go Pyrw]3] AMqrjWmI purKu ibDwqy srDw mnu kI pUry] nwnk
dwsu iehY suK mWgY mokaU kir sMqn kI Dury]”=]=]=]
314
ihl] mwBMgn] siqm brUhy brUhy suAwh] eyhu mMqR pVxw vwrI iqRhu pwsw Pukxw
Pyru pwsw Fwlxw] siq grg nWm kih ky] jo bWCw hovy so Bgvwn pUrI kry]”
AMq : p`qrw 15 a, “443] cwru cwru qRY qyrw pwsw pVw hY]iehu kwrju bfy jqn kru
kY BI nw hovYgw[ ivArQ pRwxo ko duKu dyqw hY] koeI AOr kwrju kr] jo kwrj qyrw
isD hovY]444] cwru cwru cwru qyrw pwsw pVwvY] qyry duKu dUir Bey hYin] qUM
inicMq rhu] kwrju sBu sBu hovihgy] pRICw sRI grg irKI jI kw
sMpUrnM]”=]=]=]=]
315
pwvY] duK drd kCu nyiV n AwvY] gur kw mMqR sdw mnu iDAwvY] ismrY nwmu nhI
duK hoie] nwnku iqsY n icqvnI koie]1]slok]”
AMq : “qyry aupir prmysr jI kI ikRpw BeI hY] qUM Awpxy mnu mih kweI icMqw
icqwvnI nW kru] jpu sRI Bgvwnu jI kwrju sPlw PlYgw] siq kir mMnxw]36]
pRIiCAw gurU Arjn dyv jI kI sMpUrnM]1]”]=]=]=]=]=] ies qoN A``gy iek
mMqR idqw hoieAw hY[
316
h`Q ilKq nM : MS 5017 sMgRih
isrlyK : jnm swKI, sRI gurU nwnk dyv jI
lyKk : mnI isMG, BweI
ilKwrI : deyAw isMG, BweI
smW : sMmq 1863 ibkRmI
sQwn : bcI ivMf dI Drmswlw
p`qry : 1 a - 31 a
Awkwr : 34 X 24 s.m. ilKq 23 X 19 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN
pwsy do do kwlIAW lkIrW, ivckwr iek motI kysrI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-17
hn[
Awm vyrvw : gRMQ ijld auKVI hoeI hox kwrn mwVI hwlq ivc hY[ hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY[ ijld auKVI hoeI hox kwrn p`qry vI auKVy hoey hn[ ivc ivc
ilKweI D`ibAW vwlI hY[ pr pVHI jWdI hY[ kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw
hoieAw hY[ keI p`qirAW aupr lwl isAwhI mDm hoeI hox kwrn ilKweI pUrI
swP nhIN hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid ] siqnwmu krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq
AwjUnI sYBM gurpRswid] nwm sB dyvw d dyv hY[ koeI dyvI ƒ mnwvdw hY, koeI
iSv ƒ koeI gxys ƒ koeI hor dyviqAwn ] mwnU ArwD qy hYn] ijs kr sB
ivGn nws hody hYn[ qw qy siqnwm kw mMglw cwr Awid riKAw hY] iek smYN
BweI mnI isMG jI bI isKW pRsn kIqw ] jo gost jnm swKI pihlI pwiqswhI dI
jo hY[ iqs dy ivc Coty myl vwilAW keI jugqw Ax bxdIAw pwie idqIAw hYn[
ijs nU sux ky isKW dw isdk gurU vlo Gt jWdw hY[ qw BweI mnI isMG jI bcn
kIqw] ijs smyN pMjvIN pwiqswhI sRI gurU gRMQ jI dI imRjwd kIqI hY, iqs smyN
isKW Ardws kIqI] jo gostw dI imRjwdw qw koeI hoeI nhI] qw BweI gurdws jI
ƒ bcn hoAw] qusw jnmswKI dI iek vwr krnI] jo gurU ky isK aus vwr dy
Answr swKI hovygI aud ƒ sunix pVingy] qw BweI gurdws jI dI jo vwr igAwn
rqnwvlI hY soeI jnm swKI hY]”
AMq : “]pMnw 30 A] qYsy jo mhwrwj kI vwr gwvq hY so mhwrwj BI pRsMn hoqw hY
sMq BI pRsMn hoqy hY] Ar jaun sy jigAwsI hY iqno kw BI mn Ar ieMdRIAhu
jIqxy kw audm hoie Awvqw hY[ qW qy qusI myry qweI kweI prmysr jI kI vwr
sunwvhu] qW bwby kihAw mrdwinAw kbIr jI ny gauVI rwg AMgIkwr kIAw hY
Ar isDhu ny rwmklI kw rwg AMgIkwr kIAW hY] Aru hmwrY sBI rwg hY] Ar ey
pIru jsvMiq AwieAw hY so Awsw ky rwg ivc suxwvhu]”
317
ilKwrI : deyAw isMG, BweI
smW : sMmq 1863 ibkRmI
sQwn : bcI ivMf dI Drmswlw
p`qry : 31 a - 254
Awkwr : 34 X 24 s.m. ilKq 23 X 19 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-17 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ poQI dy ies Bwg dI rcnw dI hwlq TIk TIk[ keI p`qirAW
aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ gRMQ dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid ]Awsw dI vwr slokW nwil mhlw 1] tuMfy Aisrwjy kI
DuMnI] slok:- bilhwrI gur Awpxy idauhwVI sdvwr] ijn mxs qy dyvqy kIey
krq n lwgI vwr] mhlw: 1] jy sau cMdw augvY sUrj cVih hjwir] eyqy cwnx
hoidAw gur ibnu Gor AMDwr] 2]m:1] nwnk gurU n cyqnI min AwpxY so cyq]
Cuty iql bUAwV ijau suM\Y AMdir Kyq] KyqM [KyqY] AMdr CuitAw khu nwnk shu
nwh] PlIAih PulIAih bpuVy Biqn [BIqnu] ivic sAwhu]3]”
AMq : “]pMnw 254 a] gurU nwnk jI dI gosit hY so Apwr hY] jYsy cItI so smuMdR
qirAw nhI jwqw] jYsy ipMgl so prbq pr pirAw nhI jwqw] qYsy mUJy so gurU
nwnk jI dI aupmw khI nhI jwdI] ipRQmy BweI gurdws jI kQw dI sUcnw krkY
vwr khI hY] mY ny Aq sy kr aun ko BI sUcnw kIqI hY[ qw qy myrI Bul cuk
siqgur iKmw krygy] eyh vwr dI tIkw ilK ky mMnI isMg jI dsvy pwiqswh dy
hzUr lY gey] bcn hoieAw eyh gost isKW dy pVHn dI hoeI hY] mMnI isMG Ardws
kIqI jI grIb invwj ies dy aupr dsKq pvx shI hovY] swihb krn kwrn
shI pw idqI] jo suxy pVyHgw so isKI ƒ pRwpq hovYgw]
bolohu BweI jI vwhugurU vwhugurU bwby dI jnm swKI dI gosit pUrI hoeI] Bul
cuikAw bKs lYxw] gurU bKisMd hY[ vwhugurU jI kw Kwlsw vwhugurU jI kI Pqy hY”
ies qoN bwAd CyvyN pwiqswhI dw joqI joq smvwxy dI imqI id`qI hoeI hY[
318
AwrMB : “< siqgur pRswid] dohrw ] Abcl ngr bYTy gurU mn mih kIAw ibcwr]
boilAw scw pwiqswhu mUriq sRI krqwr] hukm hoAw pRihlwd isMG ibpR jwie
srwie] inkit bulwieAw siqgurU lInw kMT lgwie]1] pMQ clwieE jgq mih
gur nwnk pRswid] rhq bqweI Kwlsy suix BweI pRihlwid]2]cOpeI]”
AMq : “]30]cOpeI ] bcn pRIq rKy isK koeI] qYsy hI Plu pRwpq hoeI] gur ky bcn
gurU kI mUriq ] mukiq Bugiq vrswry pUrq] rihxI rhy soeI isK myrw] Ehu
swihb hau aus kw cyrw]31]3] BuilAw cuikAw bKsxw gurU jI]”=]=]
319
hoqw hY[ dieAw isMG soPqI lhOr dI vwsI] muhkm isMG CIbw isK] qIjw sihb
isMG shId ibdR dw vwsI] Drm isMG hTIlw jt isMG hsqnw pur vwsI] pMjvw
ihMmq isMG JIvr jgnnwQ dw vwsI ey[ pMj isK Kq lYky ArMgy pws gey]”
AMq : “bolhu BweI vwhugurU jI kI Pqy] jo koeI gurU kw isK pVYgw, suxYgw ivcwrygw qW
ausdI srb Bwvnw pUrI hovygI-mukiq hovYgI[ jnm mrn QI Cutygw] bfw Plu hY[
ies jyhw Plu hor koeI nhI ] jwPrnwmw pVy suxy jMg ivc jwvY iqs kI Pqy
hovYgI] ijvyN ArMgy nU mwr Pqy pweI hY] qvY suxn pVn vwlw Pqy pwvYgw] bolhu
vwhgurU jI kw jPrnwmw smwpq BYieAw] Bul cuk bKsxI]] = ]
=”
320
AwrMB : “< siqgur pRswid] gost DMny Bgq jI kI kIqI] iqRlocn nwl hoeI[ DMnw
klr gaU crwvY bIn bjwvY bwmx inkw isAw Awie] nwie Doie iqs syvw ArMBI
bYTw qWVI lwie] DMnw AwKy suxho dwdw swƒ crxI lwie] bwmx AwKy suxho DMinAw
Ab kI GVI invwr] qYnU Twkur AYsw dysw sBnw dw isrdwr]”
AMq :“dohrw:-jo Twkr kI syvw kry mn icq lwie ipAwr] inscy mukiq iqs hoiegI
Bv inD auqry pwr] dohrw] DMny dy pRsMg qy iqRlocn iBAw inhwlw] drsn dIAw
qurq iqs hoie pRBU ikRpwlw] DMny Bgq dI swKI sMpUrn hoeI]”
321
AMq : “qy BweI jI dI bwxI mwno sbd dw tIkw hY] qy isKI pRwpq huMdI hY] jo eIsr
dw irdw vyd hYn] qy gurU dw irdw Sbd hY] ko isK dw irdw Sbd nwl imilAw
hovY so ibsR kEhu bcn pVnw]19] vwhgurU jI bKisMd gurU jI DMn gurU jI
siqgurU jI idAwl gurU jI ipRqpwl gurU jI BuilAw cuikAw bKsxw gurU jI] swD
sMgq qyrI Bul bKs myrI]=sMmq 1904=poQI ilKI mwG dI iekIey ]21]”
322
mhl 1] koit koit myrI Awrjw pvx pwxIAw ipAwau[ cMd sUrj duie guPY n dyKw
supxY saux n Qwau] BI qyrI kImiq n pvY hau kyvfu AwKw nwau]1]”
AMq : pMnw 340 A “jo gurU Sbd kI swr n jwxY] jo koeI AwpxI BwvnI rIJ kY suxY
iqs dy AgY guru ky vcn pVny] lw qir guhj rKxI] bhuq jwhr nhI krxI]
eyh gurU ky vcn hYin] jo mn ivc rK kY kmwvY gw qw AMq kwl iqs dY kMm
Awvngy] swKI pUrI hoeI hY[ pVdy suxdy moK mUkq ko pvngy] gur pRswid Bul cUk
bKs pVnw] sMgq kw sdkw] bolhu BweI jI vwhgurU] qyrI srixhw jI] qUM
bKsMd hY jI] AvguxAwry kI bynqI suxhu grIb nvwj] jy hau pUq kpUq hE
bhuV ipqw ku lwij] pusqk sMpUrn hoieAw jI[
mwG dI sqvIN]7 sMmq 1904 BweI mnI isMG aucrI] gurU nwnk jI jnm swKI
kIqI jI] pRmwrQ jpujI dw ArQ shiq] Awsw kI vwr jI ky pRmwrQ] isD
gust (gosit) jI ky pRmwrQ] hor Sbd slok gurU igrMQ jI dy iqnw dw pRmwrQ]
dsw AEqWrw dIAW swKIAW dw pRmwrQ] Aijqy rMDwvy nwl gurU nwnk jI] bcn
kIqy iqnw dw pRmwrQ] bolh BweI jI vwihgurU] BweI kUMmw isMG jI hurw dI KusI
nwl BweI deyAw isMG jI ny lyKweI bcIivMf dI Drmswlw ivc ilKI hY
jI”]=]=]=]=]
323
ieq sRI nv pMfq isMG qwko nIaupinK byd AQR bnBwKw sMpUrnM suBM msq] ]
] ] ]”
324
Awkwr : 17 X 20 s.m. ilKq 14 X 16 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw-19
hn[
Awm vyrvw : Asl hQ ilKq qoN auqwrw kIqw igAw hY ibkRmI sMmq 2017 idn mMglvwr
26 mwG sMn 1960 ivc[ ilKweI cMgI, keI QwvW qy D`by pey hoey hn[ poQI dI
hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ AKr koS BwKw ilKXqy] kiv thkn ikRq] gxys
aupmw kivq CpY dÍrd bdn suK sdn rdn br eyk gvir qn, ibGn hrn suB
krn diln duK dwird AG hrn, jg bMdn kMdn klys AwnMg dhn suq Kl
KMfn fyfn mMfn su Drm bl bMfn AdBuiq kr ikRpw dyhu bru buiD bl nMd lwl
kIrq brn kiv thkn gn nwiek srn jY jY sdw ABX krn(1) ‘nMd lwl
kI aupmw’”
AMq : pMnw 419] “Andohw thkn cUk prI jhW hUM jhu su kib ikRpwl rqn dWm pUrI
BeI ikRpw krI nMd lwl 1420 Andohw brno nMd lwl ky AMg ABUKn Bwie cqr
CMd suB kl sÍ juiq nK isK kho bnwie]1421]
AQ sRI nMd lwl jI ko nK isK AMgu isMgwrw brnnM CMd”-A`gy p`qry KwlI hn[
rcnw dw ieQy hI AMq kIqw igAw hY[
325
gRMQ smwpqI BeI AnMd skuMd]462] ieiq sRI nwm kos gRMQy bwl buDIn pRkwskM
kiv sMqoK isMG ibricqwXM iqRqIX kWfy smwpqM]734] dohrw] sMmq aunI sYhsR
sudI dsmI kwiqk mws] Amr koS BwKw ilKXo sudw srovr pws]” =]=]=
326
AwrMB : “< sRI nm: “rhu`vl Akwl] krImw ilKXqy krImw buQKwXbrhwlmw] ikh
sqm AjIry kmMdy hvwX]1] ingh dwr mwrw Ajrwhy Kqw] Kqw dr gujwro
svwbm numw] jubW qwbvd dr dhW jwXgIr] snwey mhMmd bvd idl
pjIr]3]”
AMq : 59] “b sWmw hrUXwnno Kwsqh] b swnO ArUsw n Awrs qh]60] ikN gr dMd
pY rwh ny aumr cwk] ksI dMd srd rN igrybWny Kwk]61] cunW iKrmnyN aumrsW
sudy bbwd] ik hrigj ksy jWin swnIndwdw]62]
LyKk buD isMG ShId buMgy 1874]”
327
inq pRkws kry hYN] qw ibn jwnq isMDu lO lwgq jwnq go pd quil qry hYN]
bMdiq qwih sdw suK dyvq bRhm sdw sbhI qy pry hYN]1]”
AMq : “sMbq sqRh sY brK pcvn AwisÍnmwn] eykwds buiD gRMQ ko SuklpKX
suBjwn]229] ieiq sRI suKdyv ikRq ADXwmk pRkws smwpqM suB msq] dohrw]
sMmq ibDu muK lok isD ssI suDw rsqIr] sis suqw isMG pusqk ilKXo Dwir
irdY rGubIr]1]”
328
AMq : 93] ieiq sRI pMifq pdm rMg is`K rwm cMdRyx ibricqy auqRwrDy nwrI lCx
smwpqI] ibjYkot mY ilKXo Xy smuMidR kir qulwie] sMbq bsu bsu isD sis isMG
vdI kiv rwie]”
329
hldI GIau mY fwl ky lwl kry krylw E pXwj aus mYN fwl ky qly aUpr kry
bwd aus mY pwnI pkny mwPk fwly jb pwnI suk jwey isrP GIau rhy qO dygcy ko
auqwr kr Kwey-vrqy]” ] ] ] A`gy p`qry nhIN hn
330
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, ilKweI suMdr, pVHI jWdI hY[ keI pMinAW aupr hVqwl
Pyrky suDweI kIqI hoeI hY[ Aqy AKIr ivc kwnI bdlky ilKweI kIqI hoeI hY[
hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY ]
AwrMB : “<sRI gxyswXnm: AQ swiqX suDw iniD ilKqy] brvY CMd] isv suq eyk
rdn jX Cib aud`Xoq] inksXo mno myru qY sur soq ]1] sIs mukt suiq kuMfl ky
sr Bwl]”
AMq : 29]“khy pMc sY s`qir brvY bIn ] dsq rMg kir jwno gRMQ nvIn]3]
ieiq sRI mn mhW rwj kumwribsÍyn bMswvqMs idg ivjX isMGwqmj jgq isMG
kiv ikRqo sRI swih`qX suD[ iniD skl doK inrUpnM nwm dsm surMg]
sMb 1892 hwV sudI 7 buiDvwr]” A`gy hor do sqrW ilKIAW hoeIAw hn]
331
AwrMB : “< sRI ikRsnwXnm:] < sRI jgdMbw jI] AQ nyh inbwh gRMQ ilKXqy]
dohrw] sRI gurpd pMkj ivml Bl suK suK mwdwX] iqn kO vMdq gÍwl kiv pwn
jor isr nwX]1 sRI mn mhrwnI ividiq ibRMdRw bn Gn eIs] sRI rwDw swDw skl
iqƒ gvwl niv sIs]2]”
AMq : “31] nyh inbhby kI rIiq ] kib`qu ] nIiq kI pRqIiq kI glIq kI ihXY mY
jb BIq kI rhI n miq rIiq kI chYNeI gy] kiTn klys kon vso lv lys khUM
suihRd pRvys Aosu dy sqw ghY gÍwl kiv swihb shUr vwry nUr vwry pUr pnvwry cur
rsmY rhYeI gy] nyhm gRIKm sXwnp kIA qp mY sIs pY sMcotI CqR Dwir inb hY
eIsy] 32] ieiq sRI nyh inbwh gRMQ sMpUrnM]dohrw] sRI AMimRqsr jI su qt ps
cmids ky mWh] Drm isMG inj pTn ihq ilKXo sunyh inbwh] sMmq ibkRm jIq
ko rs idRg iniD sis jwn] jyT sudI cqur ibr vI gRMQ sMpUrnm]”
332
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-18 hn[
Awm vyrvw : poQI dy AKIrly p`qry iek pwsy qoN iB`jy hoey hn[ kwnI bdl ky ilKweI kIqI
hoeI hY[ kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ hwSIey qoN bwhr vI
ilKweI kIqI hoeI hY[ hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY[ AKIr qoN rcnw ADUrI
hY[
AwrMB : “< sRI vwihgurU jI kI Pqih ] isPqnwmw sRI siqgurU jI kw[ vwihgur ko
isjdw hY ijskI hY Xh kudrq jhUr] imhrv mh ko roj sb my kridAw ijsny
bnUr] by isqUM kwXm kIAw hY Apny kudrq sy Plk] aus ko kudrq sy hukm hY
ijnE ienswno mlk] Awb pr kwiem kIAw hY Apny kurdq sy jmI] Ajb
swnhvhI ijsny kIAw sunAq dukI]”
AMq : “21] hY jo hirmMdr gurU goibMd kw jnm Bum] dyvqoN kw rwq idn rhqw hY aus
jw prh jUm]22] rwm sy jYsy AjoiDAw ko hY rOnk by sumwr]ijs qRhm” -A`gy
p`qry nhI hn rcnw ADUrI hY[
333
Awkwr : 16 X 24 s.m. ilKq 9 X 17 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-22 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY, ilKweI suMdr, poQI dy ies Bwg dI rcnw dI hwlq TIk
TIk hY[ hwSIey qoN bwhr dyvnwgrI ivc ArQ lwl isAwhI nwl ilKy hoey hn[
AwrMB : “< sRI Akwl jI shwie] AQ Xmksq ikRq kiv Abdu`l rhmwn ilKXqy]
dohw] bwnI bwnI dyiq suB js bwnI nqrIq ] rhY mwn qwko qbY rhY mwnI iciq
pRIiq]1]”
AMq : “6] iek sÍr iek A`Cr DrXo pd iviD Xmk suDwr] kiv Absu`l rhmwn AO
dohw CMdy ibcwr] AlMkwr Xmk ju krI Aiq hI mUF pRkws] iCmXhu Bul khXo su
kCu hO sB kiv ko vwc]6] sMbq brnnM] eyk ju pr pRsu pRs dey Asu Awid]
icqTwn] suid Xwmo sur gur khq icrMjIv rihmwn] 107] ieiq sRI Xmksq
ikRq kiv Abdul rhmwn smwpqM]]”
334
kIqI hoeI hY Aqy hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[ poQI dI hwlq TIk
TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid] qsnIP BweI nMd lwl jI] dIvwn goXw]gjl] gjl
hvwie bMdgI Awvrd dr vjUd mrw] vgrnih jok cunI Awmdn n bUd mrw]
KuS Asq aumr ik dr Xwid bugjrdY vrnh]”
AMq : “98] “dIdh Aj dIdwr Kud pur nUr kun] gYr hk Aj Kwqry idl dUr
kun]499] sMpUrn bYNq BweI nMd lwl jI kI rsnw ky]” ies qoN A`gy vI iek
p`qry aupr BweI jI dI rcnw hY Aqy AKIrly pMny aupr vI kul rcnw Aqy AKIr
ivc aurdU dy AlP, by-py, ty, sy Awid ilKy hoey hn]=]=]=]
335
vyrvw : ijld g`qw cmVw[ isAwhI kwlI; vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : poQI ikRm Kurdw, SurU ivc kuJ p`qry hwSIey vwly KwlI hn[ ilKweI cMgI, pr
keI pMinAW aupr isAwhI PYlI hoeI hY Aqy AspSt hY[ hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY[ poQI dI hwlq bhuqI vDIAw nhIN hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] sq cYqn srb ko swKI] Ab cMd iblws
ilKXqy]slok] srbwqIqih Xq srbM inrdMÍd dMÍd qwsp dIp] icMd iblws rqM
inqXMq smY sqXw qmnynm: XQw cOpeI] nmo inrMjn Aj AiblwsI] nmo sicdw
nMd iblwsI]1] nmo srb srb Gt bwsI] nmo srb srb suK rwsI]”
AMq : “15] pun pYqIs dohry BwKy] ey sB qIn kWf mY rwKy]16] doies hMs qIn sO
eyk ] skl gnn Xh prm ibbyk] 17] pRgtih gnnW An ign mwhI] pun
Anign hI mY imil jwhI]18] ies sRI mq icMd iblws vlI rwm ikRqy pRlX
kWf smwpqM suBBM vyqu] sMmq ivkR`m Bup ko sr inD bsu sis jwn] ibRCk vdI
Cr sukR idn pusqik pUrn mwn]”
336
h`Q ilKq nM : MS 5032 A
isrlyK : sq pRsnoqrI
lyKk : mnohr dws inrMjnI
p`qry : 25 A - 49 a
Awkwr : 17 X 25 s.m. ilKq 11 X 19 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-20 hn[
Awm vyrvw : poQI iek pwsy nukrW qoN ikrm Kurdw, iBjI hoeI hY, kuJ p`qry Ksqw hwlq ivc
hn[ ilKweI suMdr, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< sRI prmwqmnynm:] AQ sRq pRsnoqrI igRMQ ilKXqy ]sorTw] vwcX lKX
kir jwn inrgux srguxXo khXo] kir nmskwr vwXwn vwcX qXwg kir lK
kO]1] cOpeI AgXwn skiq Awqm kI khIXy] auBY Anwid imly hI lhIey]
AgXwn Aimil rhXo suD bKwnw] qwkO bRhm kr kY so jwnw]”
AMq : “sorTw :- hONmY hON qUM nwih hOmY hO qUM hYN khI] sb hY hON quM mWih hO qUM hO qUM eyk
hI]13] ieiq sq pRsnoqrI BwKw gRMQ mnohr dws inrMjnI kQqy nvmoKMf]9]
ieiq sq pRsnoqrI smwpqM]”
337
Awm vyrvw : poQI iek pwsy qoN ikrm Kurdw, Ksqw hwlq iB`jI hoeI hY[ ilKweI suMdr, bwkI
poQI dI hwlq TIk TIk ]
AwrMB : “< siqgur pRswid] E oAM qq sq sRI prmwqmnynm: E oAM sÍ siq sRI
gxyswXnm: AQ Kt pRsnI gRMQ pRwrMBXqy] pRQm gRMQ ko krqigRMQ kI Awid] ies†
dyvqw ko sÍrUp idKwvq hY] Aru q igRMQ kI inrivGn isD kr Qy kir dy mWJqw
ko sÍrUp icqvn kir kY nmskwr krq hY]dohrw]”
AMq : “ieiq sRI Kt pRsnI inrnY nwm BKwr gRMQ mnohr dws inrMjnI kQqy sMpUrn
Bvyq]”
pMnw-140: 291] “dyv sÍ pRkws sÍrUp hY swKI dyvY soie] Aor dyv Adyv sb
swKI ibnw nw hoie] 292] ieiq sRI KtpRsnI smwpqM]”
338
AMq : “87] Bog cog ky qly hY imRq kw psirAw jwl] psmiq mUiV n PwsIAY Bogo
Bog smwil]88] PwhI PwQy jIv kau rwK ikrpw Dwir] dws duKI kau dyiK kY
lyvhu Awp aubwir] 89] sMpUrnM] slok drSn Bgiq jI ky smwpqM]=]=]=]”
339
h`Q ilKq nM : MS 5033 s
isrlyK : rwg Awsw mhlw 1
p`qry : 104 a - 108 a
Awkwr : 16 X 12 s.m. ilKq: 10.5X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw AMbrI[ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, pr keI QwvW qy ilKq D`ibAW vwlI pr pVHI jWdI hY[ poQI dI
hwlq TIk TIk, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ kMny dI QW qy ibMdI dw
prXog kIqw hoieAw hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] rwg Awsw mhlw 1 Gr 3] ijin isir sohin ptIAW
mWgI pwie sMDUr] sy isir kwqI muMnIAin gil ivic AwvY DUV] mhlw AMdir
hodIAw huix bhix n imlin hdUr]1]”
AMq : “scw sou swhib scu qpwvsu scVw inAwau krygu rsolw [msolw]] kwieAw kpV
tuk tuk hoQI ihMdusqwn smwl sI bolw] Awvin ATqrY jWin sqWnvY hour BI
auTsI mrd kw cylw] scu kI bWxI nwnku AwKY scu suxwiesI sc kI bylw]2]3]”
340
AwrMB : “< siq nwmu krqw purKu inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM
gurpRswid] rwg iblwvlu mhlw 1 ] caupdy Gr 1] qUM sulqwn khw haU mIAW
qyrI kvn vfweI] jo qU dyh su khw suAwmI mY mUrK khx n jweI]”
AMq : “isK miq sB buiD qumwrI mMdir CwvW qyry] quJ ibn Avru n jwxW myry swihbw
gux gwvW inq qyry ]3] jIA jMq sB srix qumwrI srb icMq quDu pwsy] jo quD
BwvY soeI cMgw iek nwnk kI Ardwsy]”=]=]=]
341
p`qry : 155 a - 318 A
Awkwr : 16 X 12 s.m. ilKq 10 X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ poQI dI hwlq
TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid]AQ prcI pwiqswhI dsvIN kI mhlw 10 ipRQmy dsW
mhlw ky nwm lIKy] Pyir dsW mhlw kI ausqiq ky slok lIKy] Pyir dsW mhlw
kIAW swKIAW lIKIAW ] pRQmy nWm ieh lIKy] gurU nwnk jI] gurU AMgd jI]”
AMq : “syvw dws audwsI kInI prcI] gur ausqiq kI poQI pRym kysr crcI] gur
ausqiq byAMq Agm Apwru jI] kCu Apny Bly kau kInW CudR aucwr jI] ieq
prcIAW gur goibMd isMG jI kIAw sMpUrxM smwpqM] swKIAW auxMjwh hoie
cukIAW]”
342
Awm vyrvw : poQI dy mweIkro iPlm krn smyN ijld auKwVI geI sI, p`qry vI v`K v`K kIqy
hoey hn[ hwSIey dy cwry pwsy ilKweI kIqI hoeI hY[ jo pUrI qrW spSt nhIN hY[
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ keI QwvW qy kMny dI QW qy ibMdI dw prXog
kIqw hoieAw hY]
AwrMB : “sRI sRsÍqI gxyswXnm]dohrw] myrI Bv bwDw hro rwDw nwgir soie] jwqn kI
JweI prY sXwmh riq duiq hoie]1] svYXw] jwkI pRBw Aivlok qhI iqhUM lok kI
suMdrqw gihvwrI ] ikRsn khY srsI rhu nYnI ko nwm muhwmud mMglkwrI] jwqn
kI Jl kY Jl kY hirvwduiq sXwm kI ho iqin gwrI] sRI ivKBwn kumwir iksXo
bDXo AwgY kOn hvwlw]2 svYXw]”
AMq : “99]”d: Gr Gr qurkin ihMdunI dyq AsIs srwih] pqn rwKy cwdr cunI qY
rwKI jQ swih[ tIkw:- Xh mjwko pRkRm sb mY aupkwr kiQ kI aukqw]kibq]
AwXo ieq aumif AjIq isMG AYfw iel sMg lY ivkt suB din ky smwj kO] khY
kib ikRsn ieq idlI ky pRbl dl inksy skl sj smrky swjko] AYsy smY bIr
ibsnys ky Ajwnu bwhr rwKI qYN duhuHUM kI lwj kr kY ielwj kO] Gr Gr qurk
kI ihMdunI srwih kih dyq hY AsIs jX sRwh mhwrwj kO] ieiq sRI ibhwrI sq
sXw ikRq kiv ibhwrI dws smwpq suBm]=]=]=]=]”
343
smW : sMmq 1899 ibkRmI
p`qry : 1 a - 60 A
Awkwr : 14 X 9 s.m. ilKq 10 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw AMbrI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovNy pwsy do do
lwl, lkIrW, ivckwr kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : hwSIey qoN bwhr ilKq, poQI iB`jI hoeI hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
poQI dI hwlq TIk TIk hY]
AwrMB : “< hukmu siq sRI vwhgurU jI kI Pqh] j&rnwmh sRI muK bwk pwiqswhI
10] kmwly krmwq kwXm krImw] rzwbKS rwijk rhwko rhImw]1] AmW bKS
bKisMd E dsqgIr] rjwbKS rojI idho idl pjIr]2]”
AMq : “19] ibidh swkIXw swgry sbj gUM] ik mwrw bukwrsq jMg AMdUrM] lbw lb
kund m bdmnos kun] gmy hirduAwl Prwmos kun]21]A&jU] sMbq 1899
ivswK vid 11 buDvwr] pUrb PwlgunI]”
344
h`Q ilKq nM : MS 5038
isrlyK : pRym rqnwkr CpY
p`qry : 1A - 24 a
Awkwr : 21 X 11 s.m. ilKq 16 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw AMbrI, bwAd ivc bMnI hoeI hY[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl;
hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW; sqrW pRqI pMnw-18 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ kMny dI QW qy ibMdI dw prXog
kIqw hoieAw hY[ hwSIey qoN bwhr vI ilKq[ poQI dI hwlq TIk TIk]
AwrMB : “sRI gxyswXnm: Aq pRym rqnwkr ilKXqy] CpY] jX jX gn piq dyv dyv
sb krq syv inq] mhWdyv nr dyvqy vsy vq snyh icq] lhY buiDbwr is`D Bog
Bvuky bhu Bjqw] Agm hoie sb sugm nwm jwko kul kj`qw]”
AMq : “sIs pr nwm kro vwhI jgdIsr kO qyky rUp dyiK kY snyh nir vo krY] ieho
pRym Drmpwl jU kY rqn gupwl jU kO mdn gupwl jU ikRpwl rhY bOkry] 193]
ieiq sRI pRym rqnwkr jMbU bMswvq sMpUrxM]” AKIr ivc iek dohrw iliKAw
hoieAw hY
345
h`Q ilKq nM : MS 5040
isrlyK : sRI pvn ibjX gRMQ BwKw
ilKwrI : AlK dws
smW : sMmq 1687
p`qry : 1a - 50 A
Awkwr : 18 X 13 s.m. ilKq 11 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw AMbrI, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr; sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw PtI hoeI hY[ kwlI isAwhI dy D`by pey hoey hn[ pr ilKweI
pVIH jWdI hY[ hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[ hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : “< sRI gxyswXnm: AQ pvn ibjX sÍrodX BwKw] inbMD ilKXqy] pRQm
crn gurbMid ky sumro pwvn nwm] AlK dws suKdYn jn mohnj krq
pRnwm]15] jg swgr gMBIr Aiq mohq rMg auqMg] kul mrjwdw kUl ibb skq
n lMGn pMg]”
AMq : “ieiq pMc qqÍ ibcwr] AQ srb bwg ibprIq lCx]cOpeI] sUr cMd dYÍsr
Bny] iqn ky bwr bwid kY gnY] Aor bwr mY Awn ABwsY] smY pRwq hI pRvnu
pRkwsY] pRwQm idvs mn icMqw Qwie] drbhwin dÍY idvs gnwie]ibKXwq] qhW
hmwro bws inj sRI jwdo mm qwq] sMbqu sorh sY rco aUpr AsI swq] ibsn mqy
bIqI brs mwrg suid iqiQ swq]140]ieiq sRI sÍrodX pvn ibjX gRMQ BwK
smwpq]” suB msq]=]=]
346
nmo jug Bwg ky Awgm bwnI dwie iqs pRswid ies gRMQ kO rcoN skl suK
Qwie]”
AMq : “27] gIqw CMd] kir srb CMd imlwie] iekTy khI sMKXw XwmkI] dÍw iqMRs
A`Kr ky ihswb AwT sY aunsskI] ieh CMd Kt sq Aru aunI sY khI kiv ieh
qwskI]2] dohrw: kiv jn sRoqw ky sdw idin idin hoieAw nMd[ bso jg icru
lgY jO lo iQq riv cMd]29] ieiq sRI myG mWlw muin myG rwj ivMgicqy sgun
nwm cqurQo AiDkwr]4]”
sMmq 1895 mwG mws]=]=]
347
AwrMB : “dwrU dMdw dy hldy (ihldy) dw[ muQw hrVy1, imrcw[ suMf, pI mylI, bweyVMg[
pIh ky gau mUqr swby gulI kry] rqI sukwvy CwvyN rwqy Kwey suvy]”
AMq : AKIrly pMny aupr bhuq dwrU nusiKAW bwry vyrvy sihq iliKAw hoieAw hY[ pr
ilKweI mwVI hox kwrn spSt pVI nhIN jWdI]
348
Awm vyrvw : poQI iB`jI hoeI, ijld auKVI hoeI hY Aqy p`qry Ksqw hwlq ivc hn[ poQI dy
SurU ivc ieMj iliKAw hoieAw hY[ “bwvw swihb sMq isMG smwie hwV dI sqweI
27 vwly roj vwr Sukr vwly roj rwq fyf pYr geI, sMmq 1843]” Aqy do
pMinAW aupr, (iek aupr pYNqI AKrI aucrAo bRhm DXwE aun pRwq[ Aqy dUsry
pMny aupr AX Aokwr kw ArQ kibq] iliKAw hoieAw imldw hY[ Aqy nwl hI
bRhm gXwqRI kw ArQ dwmodrw nMd ikRq ilKXqy] Asl rcnw dy SurU ivc bVy
fIjwien bxw ky rcnw SurU kIqI hY[ ilKweI suMdr, keI pMinAW aupr hwSIey qoN
bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[ kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY]
AwrMB : “< siqgur pRswid] < sRI gxyswXnm: dohrw] dyvI mwqw swrdw srd ieMdu
smhws] bMdo pd pMkj sdw krY sumiq pRkws]1] sXr CMd] gxnwQ dws
invwie msqk bMdnw pgDwr] kirXo chO aurrwm ko jsdyhu buD audwr] sr gur
kry surrwj kwjpwd kMj mnwie] hy rMb nwQ AnwQ ky my DIr bIr shwie]”
AMq : “52]dohrw] gRih AgnI vs cMd puin sMbq AwndDwr] dsmI kwqk sudI suB
surwDy gurvwr]53] ieiq sRI mq ADXwqm rmwiexy aumw mhysr sMbwdy auqr
kIqy pYkuMT nrwiex nwm nmo iDAwie]8] rmwiex pUrn hoieAw] sRI rwm]sRI
rwm] sRI rwm]
do:-sMmiq AT ds sY brK Ar dsihs iek bIs] AsU mws iQq qRodsI pK
ikRsn jgdIs] cO] lyKik Amrdws qih nwm] gurdws suq hY Abrwm] rwm
nwm ADXwqm joie] toiemws ilK lIno soie] dKx dys pur hY drvwd] ilKXo
rmwiex AYihlwd ] Bul cuk ANCr jo hoie] bu`ND jn iKmw krI mY soie]3]”
349
bnwrsI]3 sMmq cOdw sa sqwvn] kwqk mws bfo jg pwvn] kwlU jI jnmy kul
mwih]”
AMq : 120]“ cOpeI] sMmq aunI sq sqwrw] mws Agoj pRQm lyhu Dwr] pUrn kIqI
guur pRnwlI] Bog moKny dyny vwlI] ieiq sRI gurpRnwlI ikRq BweI gurmuK isMG
gXwnI sMpRdwie sdvyN pwiqswh iss sRI Twkur dXwl isMG jI ky sMpUrnM suB
msq]=]=]=”
350
AMq : “ikRsn dy suxwey js duK sB jWdy ns pRym dy hie vs sONDw AwK
suxwvdw]1]dohrw sB qy auqm nwm hir iksI BWq so lyie] eIq aUq suK isau
qhy] sB Pl iqs pRB dyie] 10] Aor Bgq jo jgq mWh sB qy auqm pRym]pRymI
jIqhY hir lhY sdw kusl AO Kym]18] ieq kwn cirqR smwpq]1]”
351
h`Q ilKq nM : MS 5052 sMgRih
isrlyK : sqoqR, sRI gur nwnk swihb jI kw]
lyKk : iDAwn isMG
p`qry : 1a - 6A
Awkwr : 16X 12 s.m. ilKq 12 X 9 s.m.
vyrvw : ijld Kuly p`qry do gi`qAW ivc bMny hoey hn[ isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy
do do lwl, nIlIAW lkIrW, ivckwr pIlI motI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI D`ibAW vwlI hY, pr pVHI jWdI hY[ieh rcnw iksy hor poQI dw ih`sw sI,
ijhVI ky v`K kIqI hoeI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ sqoqR ilKXqy sRI gur nwnk swihb jI kw]dohrw]
sRI gur nwnk pd kml bMqR bwrMbwr] klU kwl auDwr ihq DrXo murwdvqwb]1]
CMd]”
AMq : “14] sRI muKvwk] slok] bilhwrI gur Awpny idauhwVI sdvwr] ijn mwns
qy dyvqy kIey krq nw lwgI bwr]1] jy sau cMdw augvih sUrj cVY hjwr] eyqy
cwnin hOidAw guru ibn Gor AMDwr]2]11]sRI vwihgurU]”
352
vyrvw : ijld:- Kuly p`qry g`qy ivc bMny hoey[ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-18 hn[
Awm vyrvw : motI kwnI nwl ilKweI kIqI hoeI hY[ hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[
poQI dI hwlq TIk TIk[ ilKweI bhuqI swP nhIN hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] mwJw ilKXqy] kro bMDnw sRI gur ky pgbso mor aur
mwhI] irdY pRgws hoie qv ikrpw qb gur js brnwhI] kljug jIv auDwrn
kwrn hir pRgty jgmwih] gur nwnk gur Amgd jI pun Amrdws
AmrwhI]1]”
AMq : 24] “dohrw] suDwsrovr kI suBgqy rhY sopqn] hir kI pOVI mY khY pMdRw hY
suKKwn] inq krm mhwrwj ko sunY sunwvY joie prm suK duK imtY isKI prwpq
hoie]”
A`gy iek ‘kibq’ idqw hoieAw hY[
“rcXo hY Klws pMQ Kwlsw Klk hyq sdw hI scyq isMG rhY ibnw Awlsw]”
353
AwrMB : “< siqgur pRswid] cyqR cMbylI PUl rwhI hY qum ikau icq audws kIAw] suky
bn plws jo PUly mor ckor invws kIAw] AwVU syau AMb sB PUly qoqy boln lwK
pIAw] hsn swm muiV Gr nhI AwXo mYƒ vyKo pws pIAw]”1]
AMq : “11] cVdy Pwgn Pwg rcwXw rl imlo shIAW sMg pIAw] kysr gfvw Bir
kir fol iCxkn rMgo rMg pIAw] lwl gulwlI muK pr mwrn kr dIAw rMg
insMig pIAw] hsn swm pIAw ibnu Kyly jl geI vWg pqMg pIAw]” ]
]
354
murwr Cuqwr] cyqR icMqw icqvnI DrnI Dvl AnwQ] Awrq huie sB sur cly lY
bRhmwdk swQ]”
AMq : “gur ko crq Apwr swr eyhnY kw ibcwr Drw] suny jn jo js ko gwvY kih
DMnw isMG dws srb suK sMpq ko pwvY] vwihgurU mMqR pRgtkIAw] kl qwrn
Bgvwn gurU nwnk Avqwr lIAw]]12] scKMf Awp invws krw]”
355
h`Q ilKq nM : MS 5053 s
isrlyK : bwrwmwhu
ilKwrI : iDAwn isMG
p`qry : 1a - 4A
Awkwr : 11 X 16 s.m. ilKq 8 X 13 s.m.
vyrvw : Kuly p`qry do gi`qAW ivc bMny hoey[ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid] dohrw] bMdo sRI siqgur crn krn jo mMglcwr] brno
js gur ko ibml jo dw iek Pl cwr]fyvFw CMd]”
AMq : “jogI lhY jog pd pwvn rogI rog imtwvY] srm DnwvY] BogI Bogl hY surpq
smbwJ so bwl iKfwvY] DXwn lgwvY] ivdXw Dn gun lhY sMpqwr igAwnI bRhm
lKwvY] moK so pwvY] iDAwn isMG pOrwn BivKX qsrkI mhmw gwvY sunqr jwvY]
13] ieiq sRI bwrW mwh sMpUrn]”
356
Awm vyrvw : poQI dy pMnw nMbr qoN pqw cldw hY ik ieh poQI iksy hor poQI dw ihsw sI, jo
bwAd ivc v`K kIqw igAw hY[ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk hY[ keI
QwvW qy ilKweI spSt nhI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] sRI rwDy vl`BwXnm:AQ sRI rwDy piqhir swDU ikRq
ilKXqy ] dohrw] vMsIDr vsudyv hir ngDr nwQ nHirMd] hir nwrwXx nr hrI
rmw rmn goivMd]1]”
AMq : “91] syvq sys mhys pdvMdY vrx ivrIic nrpiq sur piqswr dws mrq
skl pRpMc] 92[ nyiq nyiq kir nwg piq nvinq nwm aucwr] vyd Byd nih
pwvhI prmwnMd Apwr]93]” A`gy p`qry nhIN hn,rcnw ADUrI[
357
vyrvw : ijld KulHy p`qry islweI krky p`qly kwgj ivc sIqy hoey[ isAwhI kwlI,
vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw-14 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI[ poQI dI hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] sRI guvMrjun sXpwd pdmy BXonm] AQ sRI gurU Arjn
dyv pMck pRwrMB:] gurvrjn sX drbwrIXo vY Bjiq srbdw] DrmwrQ kwm
moKXwnYÍsdXo inRly Bin isMqdw]1] gurdyvhu dyiv mjy duj˜-ly pdkMj Bjdr
junsX guro:”
AMq : “ieiq sRI mn mhwrwj hjUrwh hrI isKXyin nwrwiex isMhyk kiv inRmlyn
qrxqwrn invwisn ivr icMq sRI guru Arjn dyv pMck suMB]dohw] sr guru pwrQ
srqtyb sq srb dw mIq] iciq icqvq pd pdm rjnwrwXx AilrIiq]1]
] ]”
358
h`Q ilKq nM : MS 5056 s
isrlyK : sRI rwm cMdRw s†k pRwrMB
ilKwrI : nwrwiex isMG
sQwn : qrxqwrx
p`qry :5a-6 a
Awkwr : 16 X 22 s.m. ilKq 14 X 18 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-14 hn[
Awm vyrvw : ilKweI kwnI bdl bdl ky kIqI hoeI hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
ivc ivc ilKweI D`ibAW vwlI pr swP qy pVIH jWdI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “E o sRI sRI sÍrmhM sRI sÍroBjy] AQ sRI rwm cMdRws†k prwrMB] nrI kIin kRIVw
injinMd qXwgI DrwpY suDwmy qvDysInvysM] pRBU vyK crIjnw nMdkwrIX jy jwn
kISM sdw rwGvysM]1]”
AMq : “AQ vsU sgnI svYXw] njrwn jrwviq nYnn mY Gr GRwnn mY njrwn jhw]
sgrw sgrw ivBgwrB hY Gr ky GurkYN pgrw pgrwm fgrw fgrw fg foil ifgY
Atnwn hovY ngrw ngrw] Avrw Avrw] Almwn iqnw hir sRI sB nYh hjrw
hjrw] =]=] nwrwXx isMG”
359
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, kwnI bdlI hoeI hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI dI
hwlq TIk TIk [
AwrMB : “E o sRI nwrwXxwnm: AQ sRI gMgws†k prwrMB: q†dMBym dMby jyˆ dHikœ BwvY rmn
iks†X kRssdYvMjnwXy] qXqo rwiqkMpwiqkM DÍMsnIXM sugMgyB jwm: qvWB
punIqy]1]”
AMq : “ieiq sRI mn mhwrwj pMifq hjUrw hrI issXyx nwrwXx isMGyx kiv inRmlyn
qrx qwrx invwisnw ivricMq sRI gMgws†k suBM]=]=]”
360
kMvr nO inhwl isMG, dIAW mOqW qy auhnW dI XwdW ivc jo Krc hoieAw , auhnW
dIAW jwiedwdW dw vyrvw idqw hY[ mhhwrwjw Syr isMG dIAW XwdW Aqy BytW, jdoN
mhwrwjw drbwr swihb AwauNdy sn, Bytw Aqy ArdwsW, BweI ibkRm isMG, rwhIN
igAwnI gurmuK isMG bwry disAw hoieAw hY[ ieh irkwrf bhuq vfmulI dyx hY jo
ik hor ikDry nhIN imldI[
AwrMB : “1898 swvx 16 (sMmq 1898 swvx 16) < sRI gurU sq krqwr jI[
2) Aqr isMG dy ipCly dyxy mwG mY kwgdW ƒ ley sI[
3) ]=) hrI isMGAW lYky sdw isMG Ardws kIqy mY idqy[
1) kVwh pRswid drbwr swihb jI-pwso [
1) Krcw 1)GI=)=bMdn, dm pwso [ roj-pwso [
112) BwVw dyky suKw isMG AwXw swvx[
1) drbwr Bog pRswd smYN Kolx”==
AMq : “sMmq 1898 poh 2 ] 1) iek rUpYXw Kjwn isMG ijmIdwr c`bw ipMf dy lKw]
bwtI ghxy rKI do syr kI th bXwj dUjy mhIny ivc Cufw lYxI]” ies qoN ielwvw
hor vI bhuq swrIAW vfmulIAW jwxkwrI dIAW ilKqW imldIAW hn]”
361
p`qry : 1 a - 210 A
Awkwr : 15 X 8s.m. ilKq 10 X 5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-6 hn[
Awm vyrvw : Asl rcnw qoN pihlW do iqMnw kivqwvW ilKIAW hoeIAW Aqy jo ies rcnw nwl
iblkul sbMDq nhIN hn[ ies qoN bwAd qqkrw id`qw hoieAw hY[ ilKweI suMdr,
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI ikrm Kurdw, ivc ivc ilKweI D`ibAW
vwlI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] < sI gxyswienmh] AiQ rsk ipRAw ilKqy]CpY]
eyk rdn gj bdn sdn buiD mdn kdn suq] gvr nMd AwnMd AwnMd kMd kMd
jg bMd cMd juq] suKdwXk dwXk suikRq gn nwiek nwiek Kl Awiek Gwiek
dirdR sb lwiek lwiek]”
AMq : “ieiq sRI mn mhwrwj kumwr ieMdRijq ivricqwXMw rsisk ipRXwXMw rs Anrs
vrnnM nwm KVos pRBwv]16] ieq sRI risk ipRXw smwpqM] svMq 1834 (1834)
imqI BwdRvq imqI 6 BwdR idn 12 rivvwr ilK sMpUrnw siqgur ky pirswid]
Gulw isMG KuSI ilKI cMdRBwg Bwit swid] ikRsn dws bRwhmx ky suiB ihq suB
iciq kI] kcur ngr mY vsq hY cMdR Bwg so pRIq]1] iqh ihq Xih poQI ilKI
pRym irdy mo Dwir] cMdR Bwg kI ikRpw qy Baujl auqry pwir]1]sMpUrn]” ] ]
362
smW : sMmq 1727
p`qry : 122 a - 123 a
Awkwr : 14 X 19 s.m. ilKq 10 X 15 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-17 hn[
Awm vyrvw : ivc ivc kwnI bdlI hoeI, ilKweI suMdr hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI
hY Aqy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ pYNqI AKr ilK ky bwAd ivc ieMj
iliKAw hoieAw hY[ 123456789 qy iPr rcnw SurU kIqI hY[
AwrMB : “pYqINs AKr - a,A,e,s,h Aqy 1 qoN 9 q`k dy ihMsy ilKy hoey hn[ AQ rs
rhsX ky slyK ko ArQ Ksy† ibRqWq ky jo bIc hY] kib`qu] auvy ko] jog juqjMg
kYsY hYN sur kihXY sUrX ky ihXy mY AiB rwm lgy hY] sUrX eyk hY qW qy eyk bcn
BXo sUr sbd kO] Gorw kYsy hY sUr kihXY]”
AMq : “pRwikRq slyKdwn sbd mY Aw] pRQm mMglw crn mYXwp Sbd ko ArQ ]
iekos`qR]”
363
AMimRq sr ny 18 jUn sMn 1914 muqwbk sMmq 1970 ibkRmI hwV idn 5]
ieiq] siqnwm jI]” ] ] ies qoN Agy keI pMny hwSIey vwly KwlI hn[
364
pws isK bynqI kriq Bey] Abcl ngr ivKy] hy siqgur jI hm kau siB ibD
kho] jo ies jIv kau sMswr swgr qrn kau] sB ibD kho] kvn jqn hY]
iks pRkwr krm krY] sB ibD kho] kvn jqn hY] iks pRkwr krm krY]
mMglwcwr Aru imRq krm pRXMq so siB ivD kho] sRI guro vwc] so suno ijs qy
sMswr mukiq hoie] Aoru mn bwCq Pl pRwpiq hoie] Aru Awpny Drm kI pxy
Drm kI iesiQqI hoie]”
AMq : “pUrb ibD so qO ibK srp dw BY dUr rhY lUq ko iblwvlM:5 rog imtwieAw
Awp pRB nIlI tlI nU Awg lgwvY] aus nwl piV piV lUq JwVY] ies gRMQ ky
krny mukiq Bugiq dono imlqy ieq mukiq mwrg igRQ srb krmo pr inrUpix
kIAw hY] jnm mrx pRXqM srb inrUpx smwpqM]1]=]=]”
365
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ sRI kstwvlI ilKXqy] ipRQm duqIXy iqRqIXy]
cqrQy crxM] ipRQm inKqR BrxI] 5010 du0 12, iqR020 c010
ikRqkw]0pR07 du, 012, iqR 015 cqrQy 015 rohnI]”
AMq : “auqrw BwdRpd 0 ipR025 duqI 07 iqR020 c 010 hyvqI ipR0 du01 iqR 08
cu 016 ] ieiq ipRQm duqI iqRqIXy cqribn pRkRymy juvr ptil inKqRy
kRmyiniKXqy] AsunI Bojin dwnM]” ] ]
366
vyrvw : ijld g`qw cmVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAW dovyNy pwsy do do lwl
lkIrW; ivckwr iek kwlI lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU Aqy AMq ivc iksy hor rcnw dy kuJ pMny hn jo auprokq rcnw nwl
nhIN imldy[ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk hY[ keI pMinAw aupr
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] pRIiCAW ilKI gur pRswid mhulw ]5] pauVI jo jnmnu
mih icqvnI rKwvY] so mn kwsh swkih pRgtwvY] gur pRswid sh swBau imtY]
hoie AicMq icMqw sB CutY][ mn kI duibdw sB kih sunwvY] pRB BwvY qw sB suK
pwvY]”
AMq : “solku] pUrw pRB ArwiDAw pUrw jw kw nwau] nwnk pUrw pwieAw pUry ky gun
gwau]1] qyrw kwrj Awip kIqw hY] eyh kwrju ikAw qyry sB kwrj sMpUrx Bey
hY] mn icMidAw Bwv dy Pl pwvih gw] Aru dIn duNnIAw mih surKrU hovYgw] qyry
aupir prmysr sRI Bgvwn jI ikRpw kIqI hY[ qUM Awpxy mn mih kweI icMqw
icqvnI kir] jpu kI Bgvwn jI kw krqwrhu] suPl Pil pwvYgw] pRIiCAw gurU
Arjn jI kI sMpUrn BeI]1]” ] ] ] ]
367
poQI ilKI KfUr swihb jI] pTMqy sunMqy moK mukq lBMqy] poQI ilKI coDrI
quglvwly dI nwau Bwg isMG bytw cODrI gOrMdw]]” ] ] ]
368
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ jnm pqRI bwby jI kI] 1582 pMdRh sY ibAwsIAw]
imqI vYswK sudI]5] pMcmI poQI ilKI pYVy moKy sulqWn pur ky Kqryty] gurU
AMgd ilKvweI pYVy ilKI] muKwsq bwly sMDU jtyty kI rwie Boey kI qlvMfIAhu
AwieAw Awhw] gurU ƒ FUFE su lDw Awhw] duie mhIny ilKidAw lgy Awhy] joh
kI qikAw hI ijQy ijQy iPry Awhy iqQo iqQo dI hkIkq shj nwl BweI bwly
ilKvweI] BweI bwly aupr gurU AMgd bhuq KusI hoieAw] BweI bwlw Aqy BweI
mrdwnw rbwbI nwly iPrdy Awhy] modI Kwny dy vKq bwlw nwly Awhw]1]”
AMq : “Agly idhwVy dIvwn lgw rDwvI dy Gr] Aqy lbwxw bhuq AwieAw] iksy
cwvl iksy KMf Awie DrI iksy kuC iksy kuC Awdw swrw Gr rDwvI dw Br
igAw] qb sMgq Ardws kIqI jI grIb invwj isKw ƒ drSn imlY] Ar ipCY
bhuq sMgq AwvdI hY] qW buFy rmdws dy kMn auGV gey] jo BweI ienw nU Kbr
iks idqI hY mY Bulw hW] qW buFy Awpxy Awqmy AMdr hQ joVy jI gurU grIb
invwj mY Bulw hW bKsIey] mn AMdr AiKE su mY Krw BMf hW] qW gurU AwiKAw
qU gurU kw isK hY gurU qyrI Awid jugwid rKygw] qW buFy rmdws mQw tyikAw
pwiqswh ijs dI qUM rKy iqs dI rhy ] gurU mgr QwpI idqI] bolhu BweI jI
vwihgurU jnm swKI sMpUrn hoeI]1] Bul cuk soD pVnI bolh BweI jI vwihgurU
jI]1] ]]]]”
369
AMq : 231] “< siqgur pRswid] slok mhlw]1] ] nwnk pMQI so qry jo Awie
pMQy mWih] iqn kI mihmw ikAw gnI ausqiq khn nw jwie] gur Bwxy hir
BwieAw hir kY sMg smwie] nwnk dws kI bynqI iqn kY sMg imlwie] slok]1]
ikAw hau pwpI ADm kIt qyry gux khW smwie] kQw qw bkqw Awp hY Awpy hI
gun gwie] gwvY sunY ilKY pVY icq lwie kY iqs hir ley imlwie] hau FwFI dru
mMgw dIjY dwn rjwie] nwm dWn dyvhu Awpny jn rjW iqRpiq Agwie] FwFI jpu
suiK pwieAw crn kml ilv lwie] nwnk dws kI bynqI moih rwKu lyhu
srnwie]2]
bolhu BweI jI vwihgurU] jnm swKI spurn hoeI] gurU bwby nwnk jI kI] DMn
inrMkwr jI] slok] lyKY kqhU nw CUtIAY iKn iKn Bulin hwr] bKsnhwrw bKs
lY nwnk pwr auqwr] hy sRI gurU bwbw nwnk jI mY qyrI srn hW jI] Bul cuk soD
pVnI] bKisMd gurU bwbw nwnk swihb nwnk swihb jI] bKsxw jI]” vwhgurU
vwhgurU]”
370
ivchu kF kY mwrg pwvqy hY] auQY kwl kw fru dUr hoieAw] bolhu BweI jI
vwihgurU] Bul ky bKsxI]
sMmiq aUnI sY vIh] imqI ivswKo idny qRyeIey gdryvwr buDvry kQw jnm swKIAW
dohw dI sMpUrn hoeI[ Bul cuk bKsxI] 160020=sMmq 1920--
371
p`qry : 1 a - 175 a
Awkwr : 25 X 29 s.m. ilKq 17 X 26 s.m.
vyrvw : ijld g`qw AMbrI, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW
lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-28 hn[
Awm vyrvw : ilKweI hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI, ilKweI suMdr ijld auKVI hoeI hox kwrx,
kuJ p`qirAW dI hwlq Ksqw[ kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< sRI mqy rwmwnujwXnm: slok] brxw nwm rb sMGwnwrsn CMd swmI]
mMglw nwc krqwro bMdy bwxI ibnwXko]1] BvwnI sMkro bMdo srDw ibsÍwsrUpxo]Xw
BXw ibnwnp sXMqI isDWh sÍwqsQmI sÍrM] bMdy boD mXM inqXM guru sMkr rUipxM]
XmwsRqoih kRoip cMdRw sRbqR bMdXqy]3]”
AMq : “373] slok]] punXMpwphrM sdw isvkrM ibgXwn pdM] mwXw moh mlwp hMs
ibmlM pRym bupUrMsuM] sRI mdRwm cirqR mwns imdM BgqI BkqXwvgwh qy sMswr
pqMg Goir ikrxY rdih XMq no mwnv]374]”
ieq sRI rwm cirq mwnsy skl kluK ibDÍsy auqr kWf Bkiq pRkws smwpqM]suB
msqu suB msqu] srbriq]
smqu ATwrw sY iesqvMJw] 1857] Bwdo pRibsty AiT]8] bIr btis ikrnw
piK eykm poQI spUrin hoeI]”
372
] 55 ] do ] ibp ibdXw Dn bYslh bwrj jIq so pwie ] sUc drgq gur
sMGqw kl ml pwp nswie ] 56 ] cqRQ KMf AnUp Xh suKd sujs Aghwnw ]
BUl cUk iKmIey sjn bwrk ikkr jwnw ] 57 ] ieiq sRI gurU sMGqwXW cqRQ KMfY
gur rwj eykRqvo iDAwie ] 71
373
auqm gXwnI jwn] mDm ibvhrI jgq ADm jo nh kC igAwn] sYÍ ] ies qy
pRnvo gur ky pg pMkj jwsI ikRpw idRg gXwn ky pwey]”
AMq : “kYsy Ab CUtY khY aufo bl pwie sB cuMfy nBgey dyKy bMDk pDwrXo] kwhU khXy
jwq ey Bo jwq mY n mwh pwrDI so khY vYr Awp mY hY DwrXo] bl hmlwvY vh kh
hmlwvY sMg eIrKw qy igry mYil jwvo eykw twrXo]3]do] vYsy krqy vwe kO qjXo
drpinj mwh] igry AYs duibDw ibKy sWq ibKy suK Awh]4]1]63]]]”
374
h`Q ilKq nM : MS 5081
isrlyK : isMGwn (isMGwsn) bqIsI
lyKk : syvw isMG, kiv
p`qry : 1 a - 97 a
Awkwr : 14 X 8 s.m. ilKq 10 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk TIk, ilKweI suMdr, keI pMinAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY[ kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ pihlw p`qrw
auKiVAw hoieAw hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ isMGwsn bqIsI ikrq kiv syvw isMG] sdw BvwnI
dXwnI gOrI puqR gnysw] pwc dyv rKXw krY bRhm ibsn mhys]1]do] mMglwX kr
nwm qn srb klw guxdwh] mm mwns] hMs vq rmx krhu sRI rwm]2] Boj
rwj aujYn mY mMqRn sihqw ibrwj] krnw kr suK dyK dyq hY pRjw ko suK swj]2]
ngr aujYnI mY qKq inkisau hyq ikswn] Boj rwj jb dyiKE mn mih Aiq
hrKwn]4]”
AMq : “ausqiq ibkRm kIjIE Bupiq Boj sunwie] nIky Boj inhwr kY sur pur Awvhu
Dwie]13] Ab Bupq qYÍ drs BXo ibdw dyih auiq jwih] soB qumwrI kIjIey sBw
ieMdR kI jwie] qor crn ky drs qy CutI sRwpqy srb] ieMdR lok kO qy geI iqAwg
srb mn grb]15] ieiq isMGwsn bqIsI sMpUrnM]”
375
isD gosit iesy qrHW hor bwxIAW idqIAW hoeIAW hn, jo Awid sRI gurU gRMQ
swihb ivc rwgW Anuswr hn[
AMq : “pauVI] v`fy kIAw vifAweIAw ikCu khxw khx nw jwie so krqw kwdr krIm
dy jIA irjk sMbwih] sweI kwr kMmwvxI Duir CofI iqnY pwie] nwnk eykI bwhrI
hor dUjI nwhI jwie] so krY jo iqsY rjwie]24]1]suD]=]=]=”
376
p`qry : 267 a-283 A
Awkwr : 18 X 19 s.m. ilKq 13 X 14 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dy p`qirAW dI hwlq Ksqw; poQI iB`jI hoeI hY[ ilKweI hwSIey
vwlI QW Aqy ibMdI dw prXog kMny dI QW qy kIqw hoieAw hY[ hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< sRI vwihgurU jI kI Pqy] sRI BgauqI shwie] vwr sRI BgauqI jI kI
pwiqshI 10]ipRQm BgauqI ismr kY gur nwnk leI iDAwie] iPr AMgd gur qy
Amr dws rwmdwsY hoeI shwie] Arjn hir goibMd nO ismro sRI hir rwie] sRI
hir ikRsn iDAweIAY ijs ifTy sB duK jwie] qyg bhwdr ismrIey Gr nO inD
AwvY Dwie] sB QweIN hoie shwie]pauVI] KMfw ipRQmY swj kY ijn sB sMswr
aupwieAw]”
AMq : “pauVI suMB insuBM prwieAw jm dy Dwm no] ieMd sd bulwieAW rwjy
AiBKoKno]cOdih lokW CwieAw js jg mwq dw] durgw pwT bxwieAw sBy
pauVIAw Pyr n jUnI AwieAw ijn ieh gwieAw]=]=]poQI dw auqwrw kIqw
inDwn isMG DrmswlIAw BweI gulwb isMG dI Drmswl vIly qyjo”]]
A`gy rcnw Kqm hY[
377
h`Q ilKq nM : MS 5085 sMgRih
isrlyK : kwiv sMgRih ishrPI
lyKk : gupwl isMG
smW : sMmq 1890
p`qry : 1a-12 a
Awkwr : 14 X 10 s.m. ilKq 10 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
lwl lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, iek pwsy qoN p`qry ikRm Kurdw iBjy hoey; ilKweI hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKweI DibAW vwlI pr pVHn Xog hY[
AwrMB : “idsxo muK ipAwirAW dw] kIAw vsIh gupwl isMG AsW ieSk dy muieAw nU
mwirAW dw]1] by ibCry ho ijnw idnw dy jI iqnw idnW dy AsI hYrwn hoey swƒ
eys jhwn dy suK sBY rb jwxdw duK dI Kwx hoey] hIhW KwdIAW sIhW dy vWgU swnU
pwvy plG dy iqRKVy bwxy hoey] suhxy Xwr bgYr gupwl isMG kul bwg bihsq
msWx hoey]”
AMq : “jyhVy dus† suBwie kTor buDI sux muV sBy jl jwngy jI] jyVy pVHn gy Awp
prIiq syqI Awgy horI nU vwc suxwngy jI] iqnw ivCoVy mIq gulwb isMGw rwm cMd
jI Awx imlwngy jI]”
378
h`Q ilKq nM : MS 5085 e
isrlyK : ishrPI igAwn mMjrI
lyKk : gupwl isMG
smW : sMmq 1890
p`qry : 21 a-32 A
Awkwr : 14 X 10 s.m. ilKq 10 X 8 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI iek pwsy qoN iB`jI hoeI hY pr ilKweI swP Aqy pVHI jWdI hY[ kMny dI QW qy
ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid]AlP Aw[ AQ ishrPI igAwn mMjrI ilKqy] AlP
Akl dIAW AKIAW Kul peIAW imhr rb dI Asw qy bhuq hoeI] igAw Bul sI
Awpxw Awp swQoN gurw disAw lDVw lwl auhI] vWgu dWmnI dmk dw idRsit
AwieAw suD siB dw nMd Amol soeI] mul GqsI kOx gupwl isMGw nhI dUsrw Es
dy kol koeI]1]”
AMq : “AlP Asw qy Esdy ivc sXo irhw Byd nw Bwsdw jrw swƒ]
jwau vwrny mY iqnw s`jxw dy ijnw disAw pry dw prw swƒ]
pwxI paux qy Bwh BI Ahw ahI idsy judw AkwS n Drw swƒU]
gur DMn hY DMn gupwl isMGw ijnw kIqw hY KoitE Krw swƒ]30]3]”
379
lyKk : gupwl isMG
smW : sMmq 1890
p`qry : 41 a-51 A
Awkwr : 14 X 10 s.m. ilKq 10 X 8 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ies Bwg dI rcnw dy SurU ivc p`qry pwxI nwl iBjy hoey hn[ ilKweI ivc ivc
D`ibAW vwlI hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ibMdI dw prXog kMny dI QW
qy kIqw hoieAw hY[ bwkI Bwg ivc ilKweI suMdr[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ ishrPI igAwn gMgoqrI ilKXqy] AlP Ajy bI
kuJ n gieAw qyrw nhIN kVikAw sIs qy kwl qyry] irdy Kojq hsu ƒ roj pXwry]
ivc dibAw ipAw eI mwl qyry] paudI Jlk auDI bhur dUr qweIN irdy cmkdw
rwm ju lwl qyry] Bulw irdy kw iKAwl gupwl isMG pXw bhrly iKAwl hY iKAwl
qyry]1]”
AMq : “sÍYXw] suB sYl ky sIs mY sYl kry isv sYl suqw Xuq bYl svwrI] Xogn ky
Xugrwj sdw isv pUj idnys suryS murwrI] rih ic`qiqR nYn ky cYn sdwhq mY n
khwvq AoiqRpurwrI] dieAw vMq nw hYis vsy kqhU kih isMG gupwl pukwr
pukwrI]”
380
smW : sMmq 1890
p`qry : 60 a-68 a
Awkwr : 14 X 10 s.m. ilKq 10 X 8 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI DibAW vwlI, pr pVHI jWdI hY[ poQI iB`jI hoeI hY[ kMny dI QW qy ibMdI
dw prXog kIqw hoieAw hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ mn aupdys iqRAs†k ilKXqy] kiv gupwl ik`Rq]
dohrw] crqur crn sRI rwm ky rwKq irdy hjUr] jnnI jnk su DMn iqih kwiv
n khqu kCu kUr]1]”CMd]
AMq : “jbY Avqwr lyq dustn ko mwr lyq sMq nau bwr lyq cYn hI ko cYn hY] kotk
hmwrI bnHy bMdnw gupwl isMG AwnMd inkyq sdw sys prsY nhY]”
381
Awm vyrvw : poQI iek pwsy qoN ikrm Kurdw, p`qry vI v`K v`K rMg dy vrqy hoey hn[ ilKweI
suMdr poQI dI hwlq TIk TIk[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “<siqnwm krqw ] ] ] purKu inrBEu inrvYr Akwl mUriq
AjUnI sYBM gur pRswid] tIkw sRI jwp jI kw pRgt krXo hY dwk mudRkw isMG jQw
miq bRhm iblws jgXwsUXo ky pRIq ilKXqy] dohrw] Acl Amr goibMd hir sq
icq AwnNd rUp] iqh pd bMdn kr rco tIkw jwp AnUp] sRI muK bcn AgwiD
Aiq ikh bl brny jwih] krY ikRpw sRI gurU jO qO ikCu ArQ suxwie]”
AMq : “dohw] sMmq srgo nwQ ss myK pMc iqQ jwn] iqlk kIXo sRI jwpjI mohr
isMG kv mwn] 1] ngr vtwly ky ivKy sRI AMmRqsr pws] ArQ AgwD nh kih
sky Xh sRI gur ko Bws]2] ieq sRI jwpjI kotI kw ikRq kiv mohr isMG ivrcqy
ngr vtwly sQwny sMpUrn]”
382
AwrMB : “<siqgur pRswid] lI: jnm swKI] siqgur kw jnmu brnnu] mu`K Amr
kQw clI sRI siq gurU jgq insqwrn kau Awey] kwlU KqRI bydI ky Gr jnmu
lIAw] qlvMfI rwey Boey BtI ky iBKy] kljug ibKy nwnk jnimAw ] sMbq
]1536]mhInw bYswK sudI iqRiqAw AMimRq vylw pihr riq rhdI] bwbw nwnk
jnimAw] Anwhd sbd pRymsr ky drbwr bwjy] qyqIs koit dyvqw nmskwr
kIAw] causiT jognI bwvn bIr iCAw jqI nmskwr kIAw]”
AMq : “Awpy ptI klm Awp Awip ilKxhwrw hoieAw] sB aumiq Awvx jwvxI Awpy
hI nvw nroieAw]”
383
AMq : “8] Aru jQw skiq pRswid vMfY] Aru jb sqvw idn hovin] qb ausI qrh
kIrqn krin] Aqy kVwh krin vMfin Kwlsy ƒ ACw pRswid iKlwvn pMj payuVI
AwnMd dI piV kY auTwlw krin]9] ieiq sRI bicqR nwtk pRym smwrg igrMQ
sMpUrn] suB smqœ]jo dyKw so ilKw] Bul cUk sMgiq bks lyxw] bolhu BweI
vwhgurU ]10]”
384
qw ikXw sMsw hY jI] fyrw ds idn rihAw] ngrI ny hornw ngrIAW ny tihl
kIqI] jmW inrnw ieh gurU jI nO idn nO pihr, nO GVIAW, nO pl fyrw rihAw]
gurU jI cVHn l`gy] ngrI ny-jQw sukiq sI-so m`Qw tyikAw ]120] swKI pUrI
hoeI]”
soD kIqI[ so Aj imqI 22 vYswK 481-2006 ib buDvwr ƒ sMpUrn hoeI- ies
qoN A`gy -3-3 p`qry, ies poQI bwry iliKAw hoieAw[
385
ilKwrI : gusweIN
smW : sMmq 1905
p`qry : 2 a-37 A
Awkwr : 12 X 14 s.m. ilKq 8 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI; vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw-11
hn[
Awm vyrvw : poQI p`qrw nMbr 2 a qoN SurU kIqIO hoeI hY pihlW p`qrw nhIN hY rcnw ADUrI hY[
poQI ikrm Kurdw Aqy hwlq Ksqw hY[ilKweI D`ibAW vwlI hY[ hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “Bly jo AwKy mnUAw qhw rwKo] Cr ACr inh ACr ky dubDw nw rwKo] jb
drsy eyk hI eyk ByK Xh sy Bhwgo qwl pwq PUl mUl sO sBI inhwro] kuMflI]”
AMq : “ieiq igXwn surody sRI crndws jI ikRq sMpUrn As† sMgrwd sukrvcwr 3]
idn Awieqvwr dy miDAx smy sMmq 1905 ilKqm gusweI dI]”
386
vyrvw : ijld g`qw cmVw[ isAwhI kwlI; vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk TIk, ilKweI keI QwvW qy D`ibAW vwlI Aqy hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY[hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid]1]EAM sRI pRmwqmwienmhw]=AQ aupdys blws gur
gulwb dws jI kw Ar hr guibMd suq kw pRsnoqR ilKXqy] hr guibMdo vwc]
dohrw] vwnrMvwr pRnWm gur jor kro isrnwie] srn pVy kI hy guro qumhI krq
shwie]1] qumko vWCw ko nhI pr ihq vyd aucwr] hmsy jIv auDwrny X gq lXo
Avqwr]2]dIn idAwl suBwv qum dIn jno ipRqpwl] ijs pRohq pRisMn qum shJy
krq inhwl]3]”
AMq : “36]vwk cqu`s†ym jl ky ies mo khy suxwie]inrpC vyd vKWnieE sMsy srv
auTwie]37] brn Asrmw dyq suK XNh aupdys blws]p
pT sun krq ivcwr ko inrpC hoie hulws]38] mukqwdk ie`Cw sBy rhy n jo
ies Koj] msq hoie hr hwl mo hosI sdw n roj] 39] ieq sRI aupdys blws ko
A`s†mo ivsRwm spUrnM smwpqM]8] auqR pRsn phly mY]27] dUjy mY]4] qIjy
DXwmY]10]cOQy mY]22] pMcm mY28] CImy mY]33] sqmy mY]22] ATmy mY]70
joV] jmlw]304] dsKq swihb isMG syvk gurU gulwb dws jI kw swl 1942
BwdON sudI KstmI idn somvwr]”]=]=]=]
387
hY]113]ieq sRI nwnk pRkwsu igRMQy auqrwrDy scKMf pRsQwn brnMn nwmu spq
pcwsmo DXwie smwpq msq SuB msq]1]2]3]4]5] Bul cuk soD pVnI] sMmq
1923 imqI pohu dI 17]10]”=]=]=]=]
388
AMq : “] Ahmyv bwqiev pRvwmXwr Bumwxw Buv nwil ibswÍ] pro idvw pr eynw
ipRibibXYqwvqI mih nwisb BUv] ieiq dyvI s†kMœ smwipYœm gmqwE] sMmq aunI sY
qIsr] BwdRvdI eykwdsX BmOvwrcMfI smwpMœ ] lyK ksudw dwr CqRI kul CotVw
pTx hyq suBM msqu]” ] ]
389
h`Q ilKq nM : MS 5095 e
isrlyK : kwPIAw buly swhu
lyKk : buly swhu
p`qry : 16 A-21 A
Awkwr : 18 X 13 s.m. ilKq 11 X 9 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY; poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid] kwPIAw bu`ly swhu kIAw] rwg DnwsrI] mY bykYd mY
bykYd] nw rogI nw vYd]1] rhwau] nw mY momn nw kwPr n sXdy nw syK] mY
Awjj dI bwq kI puCnw ey pYdw hoieAw n pYd]1]”
AMq : “mY myrI hY ik qyrI hY] eyh AMq Bsm kI FyrI hY] FyrI lo sB KyrI hY] FyrI nU
nwc ncweI dw] ibMdRwbn ivc gaU crwvY] lMkw ciV kY nwd vjwvY] m`ky ivc
hwjI bin AwvY] ieh vl Cl iksy idKweI dw]3] mnsUr qusw Qy AwieAw hY]
qusw sUlI cwie idvwieAw hY] myrw vIr bwbl]”
390
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI D`ibAW vwlI, pr pVHI jWdI hY Aqy suMdr hY, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY; kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ bwrwmwh bu`ly swhu kw] AsU ilKy sMdysrw vwcy hmrw
pIau] kvn kIAw qum khw kau mo qn kl mlu jIau]1] AsU Asw quswfI Awsu]
swfI ijMdu quswfy pws ijgry muF pRym kI lwsu] duKw hf sukwey mwsu] sUlw
swVIAw] sulw swVI rhI aurwr] muTI qMd n geIAw nwil] bulw swh kI krw
sMBwl] ipAwry mwrIAw]”
AMq : “swihb kudriq syqI pwieAw ] ihrdy hir hir AwK bswieAw] shu Anwieq
syqI hux mY pwieAw] jo kuC hovy khky suAwl mMgwey] plk n ivsrnw] bulw swhu
kI rih lqw suK bsin] bwrw mwh sMpUrnM]”
391
h`Q ilKq nM : MS 5095 g
isrlyK : ibsn pdw sudwmw jI ky
p`qry : 42 A-43 a
Awkwr : 18 X 13 s.m. ilKq 11 X 9 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-13 sqrW hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY; poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “ibsn pdw sudwmw jI ky] nMd lwl jU khIXo myrI ArjI] jnm ibrwh mxu
krm iBKwrI] aur prcMf ibidl morI nwrI] hm nU khI qum jwau iksn pih
bwr bwr moh brjI] iek durbl ibpr duAwry pr Awey] duAwr pwl jw bcn
sunwey]”
AMq : “imqR sudwmw kMT lgwieE crn Doie crnwmq lIno] Aor iCxkwieE Gr jI]
qMdl dyK bDy duptw mY qb hir pUCn lgy sudwmy]”
392
Awm vyrvw : poQI dy p`qrw nMbr 70 A Aqy 118 A qoN bwAd do ryAr pyNitMgz lgIAW
hoeIAW hn, jo aus smyN dI ic`qrklw dw iek suMdr nmUnw hY[ ieh pyitMgz
sunihrI, lwl Aqy jwmnI rMg nwl, pwisAW qy fIzwien bxw ky bxweIAW geIAW
hn[ ilKweI suMdr pr ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI[ inrsMdyh,
ikDry ikDry ilKq DibAW vwlI hY[ pr pVHI jWdI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk
hY[
AwrMB : “<siqgur pRswid] auqpiq bRkmwjIq (ibkRmwjIq) Aru mYxw vMqI kI Aru
BrQrI kI] gMDRbu josI sy] ieMdR kw puqR sI sdw hI gMDRbu suvrig ibKy rhudw sI]
iqs dI suriq sdw iesqRIAW vil rhdI sI[ eyk idnu jo koeI burw krmu kIqo
so]qw ieMdR jI kroDu hoie kir sRwp dIAw] jo qU mwiq lok ibKy jwaU kir gDw
hohu]”
AMq : “aulitAw kvlu pvnu kO plitAw bwiDAw mnu prvwnu] ggnu mMfl kw mwrgu
lIAw inrKAw Agmu AsQwn] CutikAw nwBu duAwidsu AwieAw lwgw iqRkutI
iDAwnu] aun min giq ggnM qir ciVAW ibsirAw dyhu purwn]3] jiviq
imrqk hoieAw jn kir ibmlw ieSnwn] bdiq gorK sux mYxwvMqI qyrw AsQru
BieAw rjwnu] jumlw]”
393
h`Q ilKq nM : MS 5097
isrlyK : pMcdsI BwKw vwrqk
lyKk : Awqm sÍrUp
smW : sMmq 1918
p`qry : 1 a-260 a
Awkwr : 31 X 18 s.m. ilKq 25 X 13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy iqMn kwlIAW lkIrW, do
lwl lkIrW Aqy iek motI pIlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-5 hn[
Awm vyrvw : pihly pMny qy poQI dy SurU ivc bhuq suhxw hwSIAw bxw ky rcnw SurU kIqI hY[
kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
kuJ p`qry, ivcoN k`ty hoey hn[ pMnw nMbr dohrw idqw hoieAw hY[ ilKweI suMdr,
poQI dI hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid]dohrw] sRI gurU nwnk crn rj Bj mn bwirbwr] js
Bjn kir jwnIey AdÍY bRhm Apwr]1]dohrw] sRI mq gMgw rwm gurcrn kml kI
syvw ijsY iq mr mtwie kY drisE Awqm dyv] AQ pMcdsI BwKw vwrqk
ilKXqy] ies pMc dsI ky pMdRw gRMQ hy] pMc ivvyk, pMc dIp] pMc AwnMd] iqnw
pMcw ivvykW ivcoN ] pihly ivvyk kw nwm pRqRkqqÍ ivvyk hY] iqsky Awid ivKy
tIkwkwr kw mMglw crn hY] sRI BwrqI qIrQ munI sÍr Ar ividArn`N munIsÍr
ienw duhW ko nmskwr krky pRqRkq ivvyk nwm gRMQ dy ArQ pRkws krqy hY[ eyh
jo pMcdsI nwm gRMQ hY] iqs dI inr ivGn smwpqI Ar Awdr syN iqs dw sBnw
dysW ivKy] jigXwsI ny ivcwr krnw]”
AMq : “Pqy cMd qb boilAw BwKw dÍYAqI guV] vwrqw pMcdsI AnUp]7 vwrqw pMcdsI
BeI gur AwigAw Anuswr] AproK boDqw vr imly pVY jo vwirvwr] ieiq sRI
ivcXwrMn munIsÍr ivrcqw pMcdsI smwpqwh] ieq sRI audwsI gMgw rw`m jI ky
isK audwsI Awqm sÍrUp vwrqw pMcdsI ivrcq[ smwpqwh15] sMmq aUnI sY
ATwrtW hwV sudI purnmwsI rivvwr]1918] hrI EAMMqqsq] sRI rwmwnXnm:
sRI gurvynm: sRI gxyswXnm:” ]=] =] =] =]”
394
AwrMB : < sRI pRmwqmwie nmhN ] AQ aupdys blws gur gulwb dws jI Ar hrguibMd
suq kw pRsnoqR ilKÎqy ] hrguibMdo vwc ] dohrw ] vwrM vwr pRnwm gur jor krON
isr nwie ] srn pVy kI hy guro qum hI krq shwie ]1]…
AMq : …mukqwdk ie`Cw sBy hry n jo ies Koj ] msq hoie hr hwl mo hosI sdw
inroj ] 39 ] ieq sRI aupdys blwsko As†mo iv`sRWm spUrnM smwpqM ]8]
395
lyKk : jIvn isMG
sQwn : TIkrIvwlw
smW : sMmq 1977
p`qry : 1-210
Awkwr : 17X21 s.m. ilKq: 15X18 s.m.
vyrvw : sqrW pRqI pMnw-12 qoN 15, ibnW ijld, swrI poQI auKVI hoeI hY [ cupwsIN iek
kwlI lkIr dw hwSIAw [ sqrW pRqI pMnw-12 qoN 15 hn[
Awm vyrvw : keI QWeI kwnI bdlI hoeI hY [ AwKrI p`qry Ksqw hwlq ivc hn, AwKrI do
p`qry Bury hox kwrx pUrI qrHW pVHn Xog nhIN ] ivc-ivc p`qirAW dy rMg ivc
vI Afrqw hY ] 187 p`qrw ivcoN PitAw hoieAw hY [ 196 do p`qirAW qy iliKAw
hY, 197 p`qrw nhIN hY [
AwrMB : < [ sqgur pRswid ] A`iQ B`giq jY dyv jI kw jI [ Awid gurey inmih ]
jugwd gurey inmih ] s`q gurUey inmih ] isrI gurdyvey inmih ] A`iQ B`giq jY
dyv jg im kIrq k`QnI ] A`liP Awid krqwr nMU ismir bMdy krin hwr krIm
dwqwr joeI ] krI r`iKAw bNUd sI burj kIqw pyt rK ky pwldw pyt qoeI ]…..
AMq : …ie`q isrI jIvn cwirqR B`giq jYdyv jI swpUrnM ] krqw…..BweI jIvn isMG
] j`rim n`gir TIkrIvwlw……] irAwsiq p`itAwlw….irnwlw bir nbwl dw
krqw bwbw ib……] sMmiq ib. 1977 > cyiqR vdI…..
396
ptXwly]4] dohrw] mY miq ihswb iDAw rwg mUrC ruq gun dÍwds pRkIr lieE]
nO Acr mihMdRw imRg rwj pY gOs sMgIq kihE]5]do:]”
AMq : pMnw 15 A : SurU “swlMk 2] drbwrI mY mDmwq iml mr muMdrI khoqw hY]94]
swlMk 2] mwrU ibhwg mY sohnI iml kr sohnI ibhwg hoqw hY ]103] jog
sMpUrn 7] sMkIrn 3] mwl kos mY kwlMgVw imlkr AOr Awsw iml kr jog hoqI
hY]104]=]=]
AKIrlw pMnw - ijs aupr nMbr AMikq nhI ]”
ieMj iliKAw :-
swvn qIj kI sWJ suhwvn[ bYTI ihMfory imlI sKIAwn mY [
Awnn Ep klw inDkI idRg my cplwpn jXo JKIAWn mY]
rIJ rhI lK mY rGunwQn Bulq kyhU KuBI bKIAWn mY]
JUl qhY vih JUlnhwir Ajo ijX myih Xmy AKIAWn mY]
brvy] kUkn mwr kuhlXw kr khqyh] lwgjwq ibrhn ky dubrI dyh]
397
5. bwxI Bgq sYx jI kI
6. bwxI Bgq rivdws jI kI
7. bwxI Bgq nwm dyv jI kI
8. bwxI Bgq kbIr jI kI
Bgq nwm dyv jI tofI bwxI
qIn CMdy Kyl AwCy]rhwa]
kuMmwr [kuMBwr] ky Gr hWfI AwCY,
rwjw ky Gr sWfI rho
bWmn ky Gr rWfI AwCY; rWfI sWfI hWfI go]1]
bwxIey ky Gr hINg AwCYy, Bysr mwQy sINgu go]
dyvl mDy lIgu AwCY, lIg sIgu hIgu go]2]
ies qoN A`gy p`qry nhIN hn . rcnw [Sbd] ADUry hn[
398
Awkwr : 24X15 s.m. ilKq 21X11 s.m.
vyrvw : ijld:-poQI Ku`ly p`qirAW ivc Aqy kwgj ivc lpytI hoeI hY; isAwhI kwlI[
sqrW pRqI pMnw -13-14 Aqy 10, pr AOsqn 10 sqrW[
Awm vyrvw : poQI Ku`ly p`qirAW ivc hwlq bhuq mwVI hY[ ilKweI vI bhuq mwVI hY[
p`qry, ivc ivc ikRm Kurdw hn[ SurU ivc poQI bwry q`qkrw idqw hoieAw hY jo
bhuqw ivsQwr vwlw nhIN hY[ ilKweI vI spSt nhIN hY[ AMq ivc ilKweI
D`ibAW vwlI hY[
AwrMB : “]3]jIvo jugo jug sdw hI Atl rho sdw rMg qum ko dyq AsIs mhmd swh
pwqswh 1 15 iKAwl qwr 3 Cwf dy ApnI AglI mq gwien gunIAn kI kr
sMgq iqn qy sIK suD bwnI suD ACr sud mudRw-supMg sMgq so surqwn qwr pq
gq rq] jo koaU bwdI ibbwdI AnbwdI smbwdI qW ky Byd inAwry inAwry kr
idKw sur mUrCn gmqIn bweI surq]1]”
AMq : “surpd bMgwl qwr 4 - suDulw - A`gy sbd spSt nhIN hn[ my suK dyKq
lwgY qwn pur sur] cMd bdn pRgt AYsI iql iql pRym sugMD iqn iqn suK
lyq lwl pr Gr-sur]1
qwr 3,
kvqw Juk AwvY qO kbhUM krq] inAwrw js lIjIey] jrI qws bwd”-A`gy poQI
ikRm Kurdw, ilKq KwDI hoeI hY[
399
ieiq sRI ivcwr mwlw Astmo ibsRwmsMpUrxM suB msqu] ]21 jumlw] ”
400
nwrI mUDI pwie ky Awip cuqVw ivc do mdnkMs Bg mY pwie]
eyh kIrq bMD Awsx khIey]15]
puurK qly pVy nwrI aupir ciV sMgu krY]
eyiq ibpRIiq Awsx khIey]16] ] ] ]
pMcswiek smwpqM
bIs mMqR cldy pwxI ilK ruVwvY]”
A`gy hor jMqr mMqr ilKy hoey hn jo pMnw 88 a q`k cldy hn[ Asl rcnw pMnw
87 A qy mu`k jWdI hY]
401
Awm vyrvw : ilKweI bhuq suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk[ kMny dI QW qy ibMdI 0 dw prXog
kIqw hoieAw hY[ keI QwvW qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< AM sRI gxyswXnm: sRI prmysurwXnmih] rwjnIiq ]doh0 gj muK
suKdwqw jgq duK dwhk gxeIs] pUrn AiBlwKw krO sMBU sq
jgdIs]1]bwrqw]kwhU smy sRI nwrwXx pMifq ny nIiq swsqRin qy kQw inkwr
sMgRh kir sMsikRq my eyk gRMQ bnwXvw kO nwm ‘ihqaupdys’ DrXo]
pMnw 1 A’ sMbq 1859 my sRI l`NlU jI lwl kiv bRwhmn gujrwqI shsR
AvdIc Awgry vwly ny vwkO AsXlY ibRj BwKw kir nwm rwjnIiq gKXo]”
AMq : “AO-aun nXo ivvwh ikXo Gir mwfXo sb duKu Cwfo AwnMd so rhin lwgXo ieqnI
kQw sMpUrn kir ibs† srmwnY rwj puqRn ko AsIs deI ik iqhwrI jX hoX Ao-
suq`Nrn kI hwr Xih suin rwj puq`NRn hUM bsqR AwBUKn dR`NbX mMgwX Byt Dir pWX
lwgy guru kO ibdw ikXo Aor Awpn nIiq mwrg soN inj rwj kwj krin
lwgy]1]AQ ihq aupdys rwjnIiq bwrqIk sMpUrnM]”
dohrw
A`Cr mwqRw jo Buly qumhI lyh suDwr] hm ko dos n dIjIXy hm iCMn iCMn
Bulinhwr] sRI0 imqI mwG bdI 1 sMkRWq bIr vwr ƒ sMmq 1932 poQI pUrI
hoeI] = ] ] = ] = ] = ]
sRI rwm jI shwieqw krY hY hrI]”
402
AKIr ivc bsMq ru`q bwry kuJ lweInw ilKIAw hoeIAw hn[
403
hI qy mohn ky mwn sko cory hY[ dUjy qYso rc byko cwhq ibrcM inq ss ko bnwvY]
AjO mn ko n mory hY]”
AMq : “[79] #79]: dohrw] sRI rwDw pd kMj kIrj inj nYnin lwie] c`kRwhq ikX
imR`quX0 qb ikRsnih kMiT lgwie]80]ieiq sRI hircrn dws ikRqy ibhq kiv
blBO igRMQ sMpUrnM]suB
dohrw:-XugAO lok iniD inspqI sMmq sRwvx mws]ikRsn p`KX duiqAw iQQI idv
kr idvs ilKws] 1]kibq] cyqn skq ju AsQl mY pRvys kIE cyqn sI
pq nwm XhI Awn kY] bRhNm ko ibcwr lIXo jIv ko ABwv QIXo ieMdRn ky ivKY vq
ivKY jWn hWn kY] sMqn mhwqmW kI syvn mY lIn Aiq mn qn Dn dIey sMq
crnWn kY] rs nwmo eyk gun ADk kQq nwih kMnXw0 AgR sIqw A`gR moDI quC
jWn kY]2]
dohrw] iqr sN†wmn ky suvwrQI lu`drpur AsQwn jwlMDr AblwpurI ilKw kvI
blBWn-3]”
404
h`Q ilKq nM : MSG 12
isrlyK : pMdnwmw
ilKwrI : bsMq isMG
smW : imqI bYswK sudI 9 somvwr
sQwn : pitAwlw
p`qry : 2 a-24 A
Awkwr : 17X25 s.m. ilKq 0 X21 s.m.
vyrvw : p`qry kwgz ivc lpyty hoey; isAwhI kwlI; sqrW pRqI pMnw -15
Awm vyrvw : poQI pMnw 2 qoN SurU huMdI hY[ ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk [ hwSIey qoN
bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[ kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[
AwrMB : “kibq: kwhUnY isKwXo ey prbIn prDwn AhY kwhU nY isKwXo ey sujwin inj
purk kwhU nY isKwXo ey cqur icqcwk rhY kwhU nY isKwXo eyhY Twkur Tkur ky]
Bupmn mukd mhyNdR isMG mhwrwj cwhq bsMq jo isKXo dur dur ky]”
AMq : “204] ieiq sRI pMdnwmw sMpUrxM Asl muqwibk nkl krI Pyr dsKq bsMq
isMG ilKwrI pitAwlw dIAw ilKky BweI nrYx isMG jI ƒ] dohw] A`Cr mwqRw jo
Buly qum hI lyh suDwr] hmko dosn dIjIey iCn iCn Bulnhwr] imqI bYswK sudI
9 somvwr] sq sRI Akwl]”
405
rukqqWn hIn sMpUrx]1] KwVv ]2] EVvw 3, cwr sur 4, qInsur 5, doiesÍr,
6 eyksÍr 7], qweI kUtqwn kI]
kRm so ilKI bnwie] rwgrqn pRvwr sB isvsiq hoie shwie] swl
1938, hwVbdI 1 vklm bRhm bwlws ]
D
1
] = ] = ] = ] = ]”
406
AwrMB : “< siqgur pRswid] sRI gxyswienmh] AQ kok swr BwKw AwnMd ikRq
ilKXqy] dohrw] lilq sumn Dn Alm nc qn CibAw ikrvkId] mDur iq
ihq riq rmn jY jY mdn AnMd] do] isr inkwm AiBkwm Cib brno Bwmn
Bog] skl kok dd mQn ky rice swr suK jog]2] do] Bgiq eyk BgvMq kI
Bog suBwmn Bog] vh sMkt mY suK krn vh duK hrn ibKg]12]”
AMq : “ieiq kok swr BwKw AnMd ikRq cqur kdwm KMf smwpq msq suB
msq]dohrw] sMmq TwrW sY brs Avir isqwsI pwie] bwdo nvmI guru idn
ikRsn pC suK dwie]do] iliKXw kok guridq isMG miq cMcl Anuswr]”
A`gy ilKweI AspSt pVHI nhIN jWdI[ ies qoN A`gy kwnI bdl ky hor kuJ
iliKAw hoieAw hY [
407
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc qqkrw id`qw hoieAw hY[ pihly pMny aupr fIzweIn bxwieAw
hoieAw hY[ p`qrw auKiVAw hoieAw hY[ ilKweI suMdr, pr hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY[ hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk
hY]
AwrMB : “muj mhMmd Akbr byddw hwjI mIr mhMmd mukIm kw] Arj rKqw hY jo
qRkIbW ikqnIAW kbwhwk Azmwies kIXw hoXw hY] suxnI Aw krky aup tkVy
kwgzw ky ilKqw Qw Ar eyh sB nukys iKMf hoey sY] Ar inkwlny aus ks njIk
cwh ky dlgIrI jwdw ho qIbI] iesI KwqR bIc KwqR myrI ky phuMicAw [ jo hr
nuKsy swQ krj ky Kws hY]”
AMq : “pMnw 127 a rMg surmeI] nIl A`Dw pYsw BR pYsw br bIs pwxI ky GsY
kpVw ByvY] iPr cwr pYsw Br kQ ko aubwlY BgovY k nIlw hovY] hor mjIT
nwspwl donw ko rwq ko Bgoie CofY sbyr ko aubwlY bIc QoVI sI PtkVI pwie ky
kpVy ko goqy dyvY jmurdI hoqw hY[ Pyr bIc nIl ky goqw dyvy DovY jmurdI hoqw hY[
qmwm sud kqwb mujrbwd AkbrI bxweI hUeI hkIm ArjwnI kI mhPk
Prmwies Ar Kwhs sRdwr swhb BUp]dohrw:]
gur nwnk goibMd gurUu guru Arjn ko jwnw
sqR ijn eyk inmK mY sB kI kInI hwnW
kqwb pUrI hoeI ] ] = ] = ]”
408
h`Q ilKq nM : MSG 19 sMgRih
isrlyK : gurbwxI sMgRih
p`qry : 1 a-52 A + 73 a-229 a
Awkwr : 15X 11 s.m. ilKq 12 X 8 ½ s.m.
vyrvw : ijld :- g`qw cmVw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW, ivckwr iek lwl lkIr[ sqrW pRqI pMnw -9
Awm vyrvw : p`qry bhuq Ksqw hwlq ivc, kwnI bdl bdlky ilKweI kIqI hoeI, ilKweI
ikDry ikDry DibAW vwlI hY[ pr pVHI jWdI hY[ hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI
hoeI hY[ kMny dI QW qy ibMdI dw pRXog kIqw hoieAw hY[
AwrMB : “<]siqnwm krqw purKu inrBEu inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid]jpu]Awid scu jugwid scu] hYBI sc nwnk hosI BI scu]1]”
AMq : AKIr ivc “Awsw kI vwr slokw nwil mhlw 1 tuMfy AsrwjY kI DunI - slok
m:1]” idqI hoeI hY
pauVI ] vfy kIAw vfAweIAw ikCu khxw khx n jwie] so krqw kwdr
krImu dy jIAw irjku sMbwih] sweI kwr kmwvxI Duir CofI iqnY pwie] nwnk
eykI bwhrI hor dUjI nwhI jwie] so kry ij iqsY rjwie]24]1]”
409
smW : pRB isD kiv rs qqÍ ign sMbq sr AvryK, Arjn suklw pMcmI som suDw
sr lyK]
p`qry : 224 a-269 a
Awkwr : 17X 30 s.m. ilKq: 13X 25 s.m.
vyrvw : g`qw rYksIAn; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW
lkIrW, ivckwr iek lwl lkIr[ sqrW pRqI pMnw -25
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI Aqy p`qry vI auKVy hoey hn[ ilKweI suMdr, pr p`qrw
nM:224 qoN poQI SurU huMdI hY[ ieMj jwpdw hY ik ieh poQI iksy hor poQI dw ih`sw
hY[ Aqy v`K kr ky ijld bMdI kIqI geI hY[ hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI
hoeI hY[
AwrMB : “< sRI jugl iksornm: AQ ibRj rs ilKXqy] do : pUrn rs isRNgwr sun
Aiq AwnMd jIX pwX] hYÍ rs mX boly rsk ibRj rs inrXo sunwX] Xw qy ibRj
rs rIq ky CMd bIn pRbIn ] ilKq jQw Aiq pRym put dY dY dIn nvIn]2]”
“19] ibRj jl hir jn mIn hY hir jl ibRj jnmIn[ hir jn ibRj AwDIn hY
ibRj jn hir AwDIn]210]”
AMq : “AQ ibRj bwsIn kI AsIs] Amrys kO kusl kusl do aUrwr jO sRI ibRdw bn mY
sKI mMflI mYN sdw kusl GnI rho] lilqw inhwl Aor swl ibRj bwisn mY kusl
sdw hI pRYm rs mYN skI rhO] Amrys nMd jsu DwkYN ibRKBwn hUM kY ieih Bwiq
kusl sdwX`k GnI rhO] mwQYN mnmOhn ky kusl ibrwjO auh mWg lwFlI kI sdw
kusl bnI rho]]1]4] ieiq sRI nvIn ibrcqwXW suDw sr gRMQ nwm kib smUh
bwnI sRI ibRj rs rIq brnn dÍiqX qrMg smwpq suB msq] ] ]
Sb CMd 320[dohw13]20 sÍ 246] vwrvY 4 CpXY-6 cOpeI1]=]=]”
410
AMq : “ieq Bkœ pKX nvydn krnw ibnX sMpUrn
AQ nvINnNny Cwp nvIn sRI gureIs jU kO pweI qw ko brnn] svYXw]jwn qhO nhI
jor n AwkhqI icq kI bRq B†Fqw BInI] so inj dyK kY dws dXwl bnWvn jog
hrY hrY kInI] qWhUM pY nWm Dr rwX ky socn nwm DrXO qqbXO suD lInI] sRI
gureIs pRBIn ikRpw kr dIn kO Cwp nvIn kI dInI ]114]
ieiq sRI nvIn ibrcqwXW suDwsr nwm gRMQ kiv smUh bwnI dyvSiqB ikRpKX
inrbyd krnw ibnX brnn nwm pMc moq rMg] sMpUrnM] gnqI CMdn kI] sB CMd
dohy k:s:CpY brpY, 234]10]218]6[0] ]=]=]=]”
411
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk TIk, ilKweI mwVI D`ibAW vwlI hY[ keI pMinAW aupr
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ kwnI vI bdl ky keI pMinAW aupr ilKweI
kIqI hoeI hY[ pMnw nMbr bwAd ivc AMikq kIqy gey hn[ poQI iksy hor poQI dw
ih`sw jwpdI hY[ Aqy AwrMB vI TIk nhIN hY [ poQI sMgIq nwl sMbMiDq hY[
AwrMB : “dohrw:-sRI ibRjpq sur gwie ky crn kvl isr inXwie] khoN rINq sMgIq qY
rwg rUp drswie]4] rwg rUp kI Kwn hY rwg rMg ko mUl] rwg rMg qY hoq hY
skl vyv AnkUl] ipRQm nwB qY Dun auTY qw ko suD aucwr] qIn gRwm qY mY Bey
mMd mDX Ar qwr]”
AMq : “srdUl ky hr bhu rMgw kls kvl bwjU mqMgw hwhw hU hU rwvx rMBw krq
lkrq ACMBw] aUKwV iek Pwlgux inrqw ey sB sWgIq gRMQ ky krqw]jy jy gunI
gMDrb khY qy qy srb`Ng srb`Ng srb`Ng qy qy ] khY mIAw qw sYn sunoho jlwldIn
Xh Dt pd gwvY so shb suK pwvY duK dirdR nws krq ]1]
poQI sMpUrn hoeI
sRI vwihgurU jI kw Kwlsw vwhguru jI kI PqY hY]”
412
Awkwr : 17 X 13 s.m. ilKq 12 X 9 ½ s.m.
vyrvw : ijld Ku`lyH p`qry kwgj ivc lpyty hoey; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; sqrW
pRqI pMnw-8
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, p`qry Ksqw hwlq ivc, keI p`qry ikRm Kurdw[ isAwhI
D`ibAW vwlI[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ hwSIey qoN bwhr vI ilKweI
kIqI hoeI hY]
AwrMB : “sRI gxyswXynm:dohrw]gur hr kWsI rwm pd DXwX hrdY ABrWm] CMd Byd
BwKw ivKY BwKq gXwnwrwm]1]mwqRw bxo ivBwg kr CMd ju` dubD Apwr] iqn ky
lKx l`NKX Bl kih inj ruic Anuswr] ArD BujMgI CMd] jyqy Byd BwKoN]susMkw
n rwKoN]”
AMq : “38] dohrw] ieq sRI CMd pRboDnI gRMQ ibKY ABrWm] pUrx BXo pRBwv Xih
cqrQ dMfk nwm]39]ieq sRI gXwn dws ivricq CMd pRboiDnI gRMQy dMfk nwm
cqRQO pRBwv]4]suB msq]dohrw CMd boDnI gRMQ ieh ikRq kib gXwnw rwm]
Bd~RpurI AsQwn mY ilKI Bjo inq rWmw] jmksqw 1] jmn kib`Nqu 2 kiv ibRMdw
3] rs suD inD]4]rswvxw]5] rs rqnwkr 6] AmIr sq sYX]7 gRIKm
iblws 8 Bwgvq prkws]9 cMdRo dXw]25] ib~Rs†lwQ 29 0 0 0
0 0”
413
iqMn sqrW ieh hn :
guru nwnk jI my ies kI rUFI hY ies kI rUFI hY iesI lIXy aun kw nwm
guro gur nwnk pRisD hY jYsy aun ky aupdysIXy kw nwm isKXw pRisD hY[
414
pwauxy] jmwl goty, mwho gohy ivic soDxy] guV purwxw syr iek ivic rlwauxw]
golI rqI cwr kI kr”
A`gy p`qry nhIN hn[ rcnw ADUrI-poQI ADUrI hY[=]=]=]=]=]
415
Awm vyrvw : poQI Ksqw hwlq ivc, ilKweI TIk TIk, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
hwSIey qoN bwhr ilKweI, poQI dw ieh ih`sw iksy hor poQI nwloN auqwirAw
hoieAw hY[ Aqy ieh vK kIqw hoieAw hY[
AwrMB : “<sRI gxyswXnm:[ AQ Bwv pMcwskw ikRq ibRMd ilKXqy] dohrw] AdBuq
Aimq AnMq Aiq Agm Apwr AnUp] bXwpk idRsX idRsXw mX jX jX joq
srUp ]1] kiv lokin ky Bwv suin kCuk BXo icq cwv] krI Bwv pMcwiskw ibRMd
su kv Dr Bwv]2] Bwv shq so Bwl hY pUjw jpq prim`q] XwqY ibRNd ibcwr kY
kIny Bwv kib`q]”
AMq : “]109]svYXw] kIny kibq mjUs brwbr jwny jvwhr Bwv Bry hY] suCu sudys
su iliCq poK mhw inrdoK Kry suKry hY ] qw ky durwv ko qwlw dXo smJY buiDvwn
durwie Dry hY] ibRMd khY pun qW ky pRkws kO kUcI smwn ey dohw kry hY] dohrw]
rcI Bwv pMcwiskw ibRMd Bwv su ibcwr] Bul cUk kiv kul sbY lIjo smJ
suDwr]111] ieiq Bwv pMcwiskw smwpqM]suBMBvq]
sMmq]dohw ] muin irK Aih sis poK bid qRodis som suvwr suDw” srovr
qt ilKI dws hmIr suDwr]” ] ] ] ]
416
h`Q ilKq nM : MSG 31 A
isrlyK : kib`Nq
lyKk : Qihry dws
p`qry : iek p`qrw
Awkwr : 25 X 14 s.m. ilKq 20 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-7
Awm vyrvw : kwnI bdl ky rcnw kIqI hoeI,ilKweI suMdr, kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw
hoieAw hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “AQ kib`Nq Qihry dws ky] Awj kwl pvn pMCI aufqw hY ipMjry qy Bij lY
goibMd Awsw Cwfhu sB skwkI] hir jI ky ismrn ibn hoie nw shweI koaU eIhw
nhI Taur kwhUN qwq mwq kkw kI] bwjiq GrIAwl qoih khq dyr GrI GrI hoie
hY AvyrI vry Awvq jmDkw kI] kihq kiv Qihry dws ismrn ko iehI sws eyk
eyk GrI jwq lwK lwK tkw kI]1]”
AMq : “kihq kiv Qihry dws ismRn ko iehI sws eyk eyk GrI jwq lwK lwK
rupeIXw kI]]2] sunry AikXw0”
A`gy rcnw ADUrI p`qry nhIN hn[
417
smW : sMbq 1920 iqQI mwG vdI 1
p`qry : 1 a - 11 A
Awkwr : 25 X 14 s.m. ilKq 20 X 11 s.m.
vyrvw : ijld:- Ku`lyH p`qry kwgz ivc lpyty hoey; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl;
sqrW pRqI pMnw-12
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ hwSIey qoN bwhr ilKweI kIqI hoeI hY, ivc
ivc DibAW vwlI hY[ poQI iksy hor poQI dw ih`sw hY jo ik p`qry aus nwloN auqwr
ky v`Kry kIqy hoey hn[
AwrMB : < AM] soA sq sRI gxyswXnm: AQ igXwn srodY, sRI crndws ikRq ilKXqy
]dohrw] nmo nmo suKdyv jI prxm krUM AnMq]qum pRswd sÍr Byd kUM crn dws
vrnMq]1]pursoqm prmwqmw pUrn ivsvw vIs] Awid purs Avcl quhI qoih
invWaU sIs]2]kuMfilAw]”
AMq : “224] suKdyv guru kI dXw s†M swD dXw sUM jWn] crndws rnjIq nY kihXo
sÍrodY igXwn]226]CpY]fhry mY myro jnm nwm rnjIq vKwnO] murlI ko suq jwn
jwq cU srp cwhoN] vwl AvsQw mWih bhur idlI mih AwXo] rmqw imly suKdyv
nw crn dws DrwieXo]jog jugq hir Bgq kir bRhm igXwn idn Fk kr
gihXo] Awqm qq ivcwr kYA jpw mY sn mn DirXo] ieiq sRI crn dws ikRq
igXwn sÍrodY sMpUrxM] swl 11920] iqQI mwG vdI 1] ilKqwX AMq imRigMd mD
mws]jYhrI]”=]=]=]=]=]=
418
AMq : “sMmq sqwrw sY pYht ]1765] kqk sudI pMcmI 5 vIrvwr] iesnwn krkY
srb isKw ko aupdys dyqy hUey mhl swhb dyvI Kwlsy jI kI mwqw ko Dirj dy ky
Kwlsyu jI ko god fwl kY] pMj pYsy nlyr gRMQ jI Awgy m`Qw tyk kr Kwlsy jI qy
KusI mWg kY sbd suxqy hUey] kmr ksy sMjUgq icKw pR jw ibrwjy] joqI joq
smwey swrI aumR ibAwlI brs nO mhIny ATweI idn BogI]42]9]28] joqI
joiq smwvx kw AsQwn sRI Abcl ngr hY] ieiq gur pRnwlI sMpUrnM suBM] sRI
guru nwnk jI shwie]=]=]=]=]=]=]=]”
419
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ ilKweI hwSIey qoN
bwhr vI kIqI hoeI hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI iksy hor poQI
dw ih`sw jwpdI hY jo vKrI krky sIqI geI hY]
AwrMB : “<siqgur pRswid] AQ ic`qR iblws ikRq AMimRq rwie jI kI ilKXqy]CpY]
suMfw dMf BsuMf mMf sMDUr Burbr] kys mMf Al JUMfl s q ss KMf Bwlpr]
mukt cMf supRcMf gMf md Jrn clq] kuMfl krn AKMf cFY jn mwrquMf dÍY]
BujdMf cqur blvMf Aq nE KMf bdMq crn] kMt kib hMf siq KMf kr lMbo dr
Asr n srn]1]”
AMq : “130]dpohrw]ic`qRjwq ABrn kCU brnI AimRq rwie] BrI ic`q kI ibRq Ab
kih cqrMg bnwie]131] ieiq sI icqR iblws smwpqM]1]” ] ]=
] =] = ] =] =]
420
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc rwSIAW bwry vyrvw idqw hoieAw hY[ AKIr ivc iqMn p`qry hor
ilKy hoey hn mhIinAW bwry iliKAw hoieAw hY[ Aqy AKIrlw pMnw iksy hor rcnw
dw ih`sw hY[ kwnI bdl bdl ky iliKAw hoieAw hY[ ilKweI suMdr, hwSIey qoN
bwhr kIqI hoeI hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ mwqRw, ipMgl Aqy vKry
vKry CMdw bwry iliKAw hoieAw hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ sUrq pRkwS ipMgl ilKXqy]sorTw] gnpiq crn
mnwX gur pd kml nmwim kir] khuq sunh sq BwX kCu AwvsXk CMd
jy]1]gnrUp pgiBq mMglw crn]dohw]mwDo koNn rs BwirXy XhI bwin suiq
jwin] jhwn qO ky AsNBu so rwm nwm aurAwin]”
AMq : “dohw]is`iD isrI rwDw rmx Bwl AviD bRjcMd gx rGu gokl nwQ Bij isv
dsrQ nd nMd]1]iB`nWn son idsqI jl iB`n mwrw] bRqulX suBR kiTnwmRqQM
rgwrw] qY swc bRhm audDIiq rib sÍgwrw] bwjy Aswingm BUp iq
cwngwrw]1]2]]]=]=]=]=]”
421
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-9
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, hwSIey qoN bwhr vI ilKq, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI[ poQI
dI hwlq TIk TIk,kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] sRI gxyswXnm: AQ isDwq rh~s sdw nMd ikRq
ilKXqy ]dohrw] icdw nMd mY bRhm jo prm pRkws srUp] inq inrMq eyk Aj
qwihin mwip AnUp]1]sdw snwqn eyk rs pUrx jg pRiqpwl] ivsn ivAwpk
sRb ihq mn vcn smwn sdw smrUp AKMf pRkwsI]”
AMq : “127=sorTw: rwm dXwl pRswd khXo isDwq rh`s muh] Xqwvyd pRqpwd
sdwnMd iqau audwrXo]128]XQ vyd pRqpwd sdwnMd iqau audwrXo]128] ieiq
sRI bmq pRmhMs pRbwj kw cwrj rwm dXwl pRm isKu sdw ndMiv duK] ivcrqy
vydWq pRkrxy isDWq rh`sy vydWq swr vrnnM]nwm As†mo AsQl]8] pRQm
AsQl 109]=]=]=]=]=]=]=]”
422
p`qry : 1 a - 7A
Awkwr : 18 X 16 s.m. ilKq 14 X 17 s.m.
vyrvw : ijld :-KulyH p`qry sIqy hoey hn; isAwhI kwlI, sqrW pRqI pMnw-12
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, ikRm Kurdw, p`qry Ksqw hwlq ivc, ilKweI ivc ivc
D`ibAW vwlI hY[ kMny dI QW ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ ilKweI TIk TIk
hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] sRI gxyswXnm: sicdw nMd rUpwn ikRsnwX kil
sRkrmxy] nmovydwq vydwX gurvy buiDswKxy] rwm isMG gurU nqÍwhrI nwQM sdw
suKM] vrxdM ipqrM bwl boDwX AnuimqI kurvy]”
AMq : “ieq XqRw ibrDu Drm Xukœ qÍwqvw ivvhwr kqÍXo: bwD qÍM bRhm iBMn qÍ rUp
swDXw Bwv bRhmw iBMn q† sXq qÍmisXw idvw kyn inscqÍwq sqXqÍ rUp swDXw
Bwv imQXw qÍsX nyiq nyiq ieqXwid vwkXyn inscq qÍw cFw] ieiq sRI rwm
nwrwiex cwrXyx ibrcqy mn imiq pRkrx smwpqM]” ]
]
423
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ keI pMinAW aupr
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] vwrW kIAW DunW sRI hir goivMd guru jI cVweIAW] iqn
k ibrqWq FwFIAW pws qy pOVIAW suxky] so DunW vwrW kIAW pOVIAW sy imlq
rKIAw hY]1] ipRQm mwj kI vwr my mlk murId qQw cMduVw sohIAw kI Duin ilKI
hY] so mlk murId] Ar cMdRhVw sohIAw dono Akbr ky sUby Qy]”
AMq : “FwFIAw vwr gweI] pOVI iqs kI Xh hY] qRY sY sP mg qby iek gurIey fgy]
ciVAw mUsw pwqswh sB suixAw j`gy] dMd icty bf hwQIAW kh ikq brgy]
ruq pCwqI bgilAW Gt kwlI swryy] eyhI kIqI mUisAw ikn krI n Awgy ies pMj
qukI swQ guru jI ny pMj qukI mylI mylI]pauVI] qUM Awpy hI isD swD ko qUM Awpy hI
jug jogIAw] ieqI]9]”] ]
Agy p`qry nhIN hn-rcnw ieQy hI Kqm kIqI hY]
424
Awm vyrvw : kwnI bdl bdl ky ilKweI kIqI hoeI hY[hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
kuJ AKrW dI bxqr purwqx ilKq vrgI ijvyN ‘A’’h’l Awid] ilKweI D`ibAW
vwlI hY pr Spst hY]
AwrMB : “<siqgur pRswid] sodr rwg Awsw mhlw 1]sodru]sodru qyrw kyhw so Gr
kyhw ijqu bih srb smwly] vwjy qyry nwd Anyk AsMKw kyqy vwvx hwry] kyqy qyry
rwg prI isau khIAih kyqy qyry gwvx hwry]”
-A`gy rwg gauVI dIpkI soihlw mhlw 1
jpujI swihb-ies qoN bwAd idqw hY[
bwxI:-dKxI ENkwr bRhm auqpiq]
rwg rwmklI mhlw 3] AwnMd swihb
rwg gauVI bwvn AKrI mhlw 1]
rwg gauVI suKmnI swihb mhlw 5]
vwr sUhI kI slokw nwl mhlw 3]
vwr iblwvl kI ]
vwr gauVI kI slokw nwil]bsMq kI vwr mhlw 5]
jYqsrI kI vwr
iblwvl mhlw (1)
CMq AstpdIAW Gr 12
Awsw CMq mhlw 4
sUhI mhlw 5-dI bwxI
rwg mwJ mhlw 5
ies qrWH hor vI bhuq bwxI
mwJ kI vwr-slokW nwl
rwg bhwgV mhlw 4
AMq : “kbIr bwxI Ajhu su lwEu smuMdR mih ikAw jwno ikAw hoie]39]kbIr grb n
kIjIAY dyhI dyiK surMg] Awju kwil qij jwhgy jau kwcrI BuieAMg]40]”
AKIrlI s`qr kbIr bwry pr bhuqI spSt nhIN hY]] ] ]
425
msqku kwit DrI iqsu AwgY qnu mnu AwgY dyau] nwnk sMq imlY scu pweIAY ju
Bwie jsu lyau]”
AMq : “swiDk isDu guru bhu cyly Kojq iPrih PrumwxY] mwgih nwmu pwie ieh ByiKAw
qyry drsn kau kurbwxY] AibnwsI pRiB Kyl rcwieAw gurmuK soJI hoeI] nwnk
siBjug Awpy vrqY dUjw Avru n koeI]13]1]2]”
426
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ kMny dI QW ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ poQI
ADUrI hY, AgoN ipCoN PtI hoeI hY[
AwrMB : “165] rwgwidk jlrMq bhu icMq pRbl pRvwh] iDRq qr hrxI qrn iqh
byDq nmo mn Awh]17] pRbl jugl suB AsuB gj iBrq su ros bFwie] ApnI
Bul AnwQ ho pihE miD iqh Awie]18] kbhU n mn iQrqw khI smJwieE sY
poq] jYsy mrk ibrC pr kbhU n TwFo hoq]”
AMq : “43] gIqw BwrQr ko mqo eylwds kI jugiq] hoq] Astw vkR ibssit munI
kiCku ApnI akiq]43]ieiq sRI ibcwr mwlw Awqm vwn kI iQq Astmo
ibsRwm]
ieiq sRI ibcwr mwl sMpUrxM hoeI]1210]=]=]=]=]=]=]=”
427
gaurw pwrbqI pUCY hY] hy sRI mhwdyv jI qumih kr mn mY iks igAwn pir
pivqR hojI] jy iks igAwn kir sMswr ky mnuK qum ikau isv kir pUjqy hY
jI]”
AMq : “pMnw 80] hy puqR mY qyrw ipqw hW] qUM mYƒ ies ADmdyh qy Cufwie] qUM mYƒ mq
mwr] myrw pUrblw krm QW] so mY BoigAw hY[ qW puqR ny kihAw hy ipqw qUM mYƒ
bqwau] mY kaun jqn krW] ijs kr qUM ies AiDmdyh qy Cuty] qw ipqw
kihAw hy puqR qUM Gr jwie ky jy koeI gIqw ky sqmy iDAwie kw pwT krqw hovY
iqs ko ijvwau Ar aus kI”-A`gy p`qry nhIN hn-rcnw ADUrI hY[
428
AwrMB :“< sRI goibMd isMGwXnm:dohrw] gur gnpq goivMd nXwX sIs hir rwm]
ipMgl mq BwKw ibKy, ricq rucr pirkwm]1]mqw brniv Byd kr dÍY ibD
loikk CMd] ipMgl Awd Ajr jn khY bwD prbMD]2]”
AMq : “108] igrMQ cMd rqnwvlI swrQ Xwko nwm BUKn BrqI qY BXo khY dws hr
rwm]109]sMbq sr nv muin ssI nB v`sI gurmwn] iffvwnw idRF kUp jih
igRMQ jnm sQ jwn]ieq sRI hr rwm dws inrMjnI ikRq CMd rqnwvlI sMpUrnM sRI
sRI sRI sRI sRI -]”
429
lGudwr qUN jopq jgYgI ] qOOkh hy ms mUhn kO Xh hwt klMkn dUr
krYgI]13]”
AMq : “21]svYXw] pwn ley doaU pwn Dry isrpwie Cty rGunMdn ju ky] Aor krI
ibnqI bhu BWq n dyh bFI pRB pwie knU ky] Awp no jwn Dry rihE ijAhO kip
sqX khO quih ky] inq krO suDic-]” A`gy p`qry nhIN hn[ rcnw ADUrI]
430
AMq : “khw sudwmw bwpro ikRsnim qweI jog] jo grIv so ihq kry Dnh Dn rhIm
vY log]1]]clI BwvHnI piq Bvn sXw minsw ko pwie] ibrhw lwl AMg AMg
qy joq jvwlw drswieAw]1]”
431
Awkwr : 16X 25 s.m. ilKq 12 X 9 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-19
Awm vyrvw : ilKweI DibAw vwlI, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ kwnI vI bdlI hoeI
hY[ pr ilKq pVIH jWdI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : “k: pwCy ibRj BUKn ky BUK n lgq AwlI BUK nw ipAws dyh BUK n so jrI hY[
sr sy ksuMB isAwm sr sy lgY hY moih sr sy Bey hY] idRg Awsu ifg fgI hY]
qum qo n sunI AnsunI fr Kwvq ho AYsI ibD Awgy kbUih n ibD krI hY] mo qn
ko cwhq ho mo qn kI suD lyih mo qn kI lgI Awj mo qn so lrI hY]”
A`gy svXw-Aqy Cpw Aw jWdw hY[
Cpw :- ibRQw BRmn idn rwq bhur indRw bs hovnw] inrq gIq mYN lIn jU py ins
idn Kovnw]”
AMq : “mdrw bhuq iskwr inq bwd n kos n bo] imqR doK ibn lKy sRvn kr kr
isrDun bo pr nwr n surq kr n kwm gey ju khwie Xq ]
sRI mhYNdR imRgrwjy my eyko kbhU n pweIXq]”
432
p`qry : 15 A - 16 a
Awkwr : 16 X 25 s.m. ilKq 12 X 9 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-19
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ kwnI bdlI hoeI, ilKweI spSt Aqy
pVIH jWdI hY[ poQI dy ies Bwg dI rcnw dI hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : “< bwvw rwm dws jI ikRq gur As†tk] rIAw mwlqI CMd] pdm pd
prPulq sd jh jn dry Pn suKkrM] klpq ruky sumn qy br ikhn ko Pl
aurBMr] ikDo icMqwmnI n Kds icqX icMq qdYbrM]”
AMq : “kC kys ikRpwn kkhw ktkRm dRwbrDgM] skl inj jn isMG ikXwijh
KlgXMd n dldrM] Drm rwKXo Dr n pr pun mMqR BwKXo gurDrM]9] Bjq mn
ikn gurbgM]
ieq gur nvk suBM]”
433
AwrMB : “k: < pwvs sMjog qwn do] Dwvn dy DUrvwn Dr phvn dy bhu iDAwr!
cmkn dY ds ids n mY dwm n kwm n Dwr] 1 svXw] sr soeI kro Gn bIr
Ctw bdgDur vrg rjoeI kro]”
AMq : “pMnw nMbr 20 a ]1] rho Gr bYT sho sB kIn kho kCU bol kbol mY Eeo]
sws idrwnI hu qIsI huqI nndI kU Xo rhY mohfo krmoto] kwso khy mn kI kib
mYn BXo Gh kos guro jn Koto] hY Awpny Xh Bwg koo dosn hoie iksU ko BtU
br Coto]”
434
AMq : “qCn lCn dY kY pRdCn tIkw sucMf kY Bwl mY dIn ] qw Cb ko pun ijau
iqau Bwvie hY kvnY mn mY lK lIno] mwnhu cMfky mMf mY suB mMgl Awn pRby
sih kIno]”
435
prmwnMd isMD ghro AMiq] mgn hoq jhw bcn shq miq] mwieAw igXwn
lwrqw mwhI] nwhI mY hY hYY mY nwhI] so qo icd swgr kI lhrI] jV Anwid
cyqnw ThrI]”
AMq : “punnO pRlY mwih ign lyh] AYsI gnnw icq mY dyhu] 34] doie shMsR dÍYsq
cOpeI] qwpr Aor iCAwht TeI] pUn pYqI sdo hry”
A`gy p`qry nhIN hn rcnw ADUrI hY[
436
isKI dwn gurW aupR inscw bKsnw] gur nwnk inrMkwr joq srUp shwie hovY]”
= ] =] = ] = ]
437
ivsQwr swihq idqw hoieAw hY[ lweInw bxw bxw (KVy ruK) fIjweIn bxwieAw
hoieAw hY[ pMnw nMbr 853 qoN slok m:1 dy ky ieMJ iliKAw hoieAw hY[
1: ijqu dir lK mhmd slok mhly pihly ky AwbKwk ,
rqn mwlw, Awjn swiDin,
hkIkiq isvnw, rwgmwlw Aqy AKIr qy isAwhI kI ibiD ilKI hoeI hY q`qkry dy
AKIr ivc cilqR joqI joiq smwvxy kw nO pwqswhIAW q`k dy idqy hoey hn[ iPr
do iqMn p`qry KwlI C`f ky, Asl gRMQ Suru kIqw hY[
AwrMB : “< siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid]
]jpu]
Awid scu jugwid scu hYBI sc nwnk hosI BI scu]1]”
AMq : AKIr ivc rwg mwlw dyky aus qoN bwAd isAwhI kI ibiD bwry iliKAw hoieAw
hY[ “< siqgur pRswid] isAwhI kI ibiD ]1] isAwhI kjlu vjnu 1 bolu 2 ]
guMd ikkr kw] iek rqI lwjrvd] iek rqI suienw] ibjyswr kw pwxI ] qWby
kw BWfw] inm kI lkVI] dUr kw kjl] idn vIh GsnI rvwn rKxI hY imqI
mwG bdI ]12] sMmq 1842]”
ieho ijhy gRMQ inrmly swD sMqW dy hn[
438
smW : sMmq 1858
p`qry : 1 a - 651 A
Awkwr : 30 X 36 s.m. ilKq 23 X 28 s.m.
vyrvw : ijld gqw kpVw; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovNy pwsy do do
lwl lkIrW; sqrW pRqI pMnw-25
Awm vyrvw : gRMQ dy SurU ivc rwgW Aqy bwxI bwry bVy ivsQwr nwl 30 pMinAW dw qqkrw
idqw hoieAw hY[ ‘31 a’ aupr nOvIN pwiqswhI qk joqI joq smwvxy bwry idqw
hoieAw hY Aqy nwl bwbw guridqw jI dw joqI joq smwvxy dw izkr kIqw
hoieAw hY[ ilKweI suMdr, gRMQ dy SurU ivc kuJ p`qry Ksqw hwlq ivc hn, bwkI
gRMQ dI hwlq TIk TIk hY[ 31 pMny qoN bwAd pMnw nMbr 33 q`k hwSIey vwly pMny
KwlI[ AKIr ivc vI pMnW nMbr 648 qoN gRMQ dy p`qirAW dI hwlq bhuq Ksqw
ilKweI vI kuJ ku ihisAW ivc swP nhIN hY pVI nhIN jWdI[ AKIr kuJ swKIAW
vI idqIAW hoeIAW hn[
AwrMB : “< siqnwm krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid]gur pRswid]
]jpu]
Awid scu jugwid scu hYBI sc nwnk hosI BI scu]1]
AMq : AKIr ivc rwg mwlw hor kwnI nwl iliKAw hoieAw hY Aqy bhuqw pqrw
PitAw hoieAw hY , lKweI vI pVIH nhIN jWdI]
439
Awid scu jugwid scu] hYBI scu nwnk hosI BI scu]
socY soic n hoeIAY jy socI lK vwr] cupy cup n hoveI jy lwie rhw ilvqwr]”
AMq : AKIr ivc nOvyN mhly dy slok, rwg mwlw dyx auprMq, joqI joq smwvxy,
pwiqswhIAw mhlw 1-mhlw nOvW ]9] Aqy bwbw guridqw jI bwry idqw hoieAw
hY[
ies qoN bwAd isAwhI kI ibiD idqI hoeI hY jo pMnw 1053 A qy hY[
A`gy iek swKI pMc krm kI] “gurU boilAw pMj kMm n krY ] pMj kMm krY su
jIvn mukiq] pMj kMm n krY jy gurU rKY pMj kMm]
1. prweI iesqRI n rvY ]
2. prweI inMdw n krY ]
3. jUAY n Kyly ]
4. md mws n Kwie Aqy
5. AwigAw BMn nw krY ]
pMj kMm kry jy gurU krwvY ]
sMgiq inq jwie kY ikCu muih pwvxY no locY]
AYqvwr BI kIrqn suix svY]
1. ArQI duKI inmwxy no mwx dy ieAw
sMmq 1852 vwr mMMgl lCmI]”=]=]=]=]=]=]=]=
440
pMnw-719 A:-Kst rwg auin gwey sMig rwgnI qIs] sBY puqR rwgMn ky ATwrh
ds bIs]”
441
2 iek rqI lwjvrdsw] iek rqI suienw ibjy swr kw pwxI] qwby kw
BWfw inm kI lkVI dUirkw kw idn vIh GsxIvwl rKxI ]” ies
qoN A`gy hwSIey vwly p`qry kuJ p`qry KwlI]
442
AwrMB : “< siqnwm krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid]]jpu]Awid scu jugwid scu] hYBI scu nwnk hosI BI scu]1]”
AMq : pMnW nMbr 486 ] “jYqsrI kI vwr mhlw 5]< siqgur pRswid]Awid pUrn
miD pUrn AMiq pUrn prmysrh] ismrMiq sMq srbqR rmxM nwnk AGnwsn
jgdIsÍrh]1”
pMnw nMbr 487 A:- pauVI ] ijs ibsrq qn Bsm hoie khqy sik pRyq iKn
igRh mih bsn n dvy hI ijn ilau soeI hyq] kir AnrQ drbu sMicAw so
kwirij kyqu]jYsw bIjY so lUxy krm iehu Kyqu] AikrqGx hir ivsirAw jonI
Brmyq]4 slok] koit dwn iesnwnM Aink soDn pivRqqh] auciriq iqn nwnk
hir hir rsnw srb pwp ibmucqy]1] eIDn kO qo mUGxw BorI idqI suBwie]
mnv”
A`gy p`qry nhIN hn]=]=]=]=]=]
443
jlDwrw] puin gwvih sMkr AO sXwmw] myG rwg puqRn ky nwmw]122] Kst rwg
auin gwey sMg rwgnI qIs ] sBY puqR rwgnM ky ATwrh ds bIs]”
ies qoN bwAd isAwhI dI ibiD idqI hoeI hY Aqy ivsQwr pUrvk rwgW Anuswr
bwxI q`qkrw idqw hoieAw hY[ pMj kMm ikhVy krny hn, ikhVy nhIN krny ijkr
hY[ nOvIN pwiqswhI q`k joqI joq smwvxy kw cilqR idqw hoieAw hY]”
444
Awkwr : 25 X 37 s.m. ilKq 17 X 29 s.m.
vyrvw : ijld gqw kpVw; isAwhI kwlI; hwSIAw dovNy pwsy do do kwlIAW lkIrW, do do
lwl lkIrW; sqrW pRqI pMnw-23
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ gRMQ dy SurU ivc rwg dw
q`qkrw id`qw hoieAw hY[ ies qoN bwAd joqI joq smwvxy kw cilqR idqw hoieAw
hY[ sMbq 1794 imqI AswF vdI nIswx gurU jI ky dsKq mhlw rwgW dw
vyrvw] AKIr ivc rwg mwlw id`qI hoeI hY[ rwmklI rqnmwlw mhlw 1, hkIkiq
rwjy isv nwB kI] pihly 32 pMinAw dw q`qkrw, iPr kuJ p`qry KwlI hwSIey
vwly Cfy hoey hn ilKweI ivc kuJ AKrW dI bxqr purwqn ilKq vrgI, ijv
A,x Awid [
AwrMB : pMnw 42] “< siqnwm krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM
gur pRswid]]jpu]Awid scu jugwid scu] hYBI scu nwnk hosI BI scu]1]”
AMq : pMnw nMbr 34 aupr “joqI joq smwvxy kw cilqR nOvI pwiqswhI q`k]
prBwqI pMnw nMbr 1068 qoN
< swDo AstpdI] piq 1068
1 mwq ipqw BweI suq bnqw
2 mn mih kRoD mhwAhMkwrw
3 ismrq nwmu ikl ivK
< bwxI Bgqw kI ] piq 1070]
pMnw 1131:- rwg mwlw idqI hoeI hY [ Aqy AKIr ivc isAwhI kI ibiD
idqI hoeI hY[
< siqgur pRswid]
1 isrswhI kjl vjn 1 bol
gUMd ikkr kw iek rqI lwjvrd iek rqI sMuienw] ivjyswr kw pwxI]
qwmy kw BWfw] inm kI lkVI] Awid[
445
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ keI pqirAW aupr ishwrI, ibhwrI [ i, I ]
fIjweIn bxw ky ilKIAW hoeIAW hn[
AwrMB : pihly 35 pMinAW dw q`qkrw, iPr do pqry hwSIey vwly KwlI, Aqy iPr p`qrw
nMbr 35 a qoN gurbwxI SurU kIqI hY[
“< siqnwm krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid]]jpu]Awid scu jugwid scu] hYBI scu nwnk hosI BI scu]”
AMq : pMnw 774 A aupr “hkIkiq rwh mukwm rwjy isvnwB kI]” id`qI hoeI hY[ aus
qoN bwAd AKIr ivc rwgmwlw pMnw 775 a qy id`qI hoeI hY jo 775 A qy Kqm
ho jWdI hY] “soriT goNf mlwrI DunI] puin gwvih Awsw gun gunI] aUcY suir sUh
aupin kInI] myG rwg isau pMcau cInI]1] bYrwDr gj Dr ky dwrw] jblI Qr
nt Aau jl Dwrw] puin gwvih sMkr Aau isAwmw] myG rwg puqRn ky nwmw]1]
Kst rwg auin gwey sMig rwgnI qIs] sBY puqR rwgMn ky ATwrh ds bIs]1”
ies qoN bwAd 777 a aupr isAwhI kI ibiD idqI hoeI hY[ Aqy AKIr ivc kuJ
p`qry hwSIey vwly KwlI hn]
446
h`Q ilKq nM : MSG 75
isrlyK : jnm swKI
ilKwrI : guridq isMG qy hrI isMG, gRMQI
p`qry : 1 a - 269 A
Awkwr : 36 X 34 s.m. ilKq 27 X 27 s.m.
vyrvw : ijld gqw kpVw; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovNy pwsy do do
kwlIAW lkIrW, ivckwr iek pIlI lkIr; sqrW pRqI pMnw-25
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk; kMny dI QW ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[
ikDry ikDry hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY[ keI pMinAW aupr isAwhI PYlI
hoeI hY pr pVIH jWdI hY[ hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< siqnwm krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid]1] jnm swKI ilKxy kw AwrMB kIqw sRI siq gurU jI kY pRswid kir]jb
mhwkwl pRlokw smvY qb idib sau brKw nwhI hodI Aw Aru sUrj auq smyN bwrw
hI solw klw sMpUrn cVqY hY] bhuq qyj huMdw hY[ qb pqwl qy lY kir ijqny Bum
prjlu hY qb sBn jlw kau sUrju Awpxy qyj kir kY soK lYdw hY]”
AMq : “slok:- ikAw hau pwpI Adm kIt qyry gun khau sunwie] khqw bkqw Awp
hY Awpy hI js gwie] gwvY, pVY, suxY, ilKY icq lwie] hau FwFI dr mMgqw dIjY
dwn rjwie] nwnk dws kI bynqI muih rwK lyhu srnwie]187]
bolo BweI jI vwhgurU] swKI pUrI hoeI] jnm swKI dI poQI ilKI] AMimRqsr jI]
gaU Gwt dy poxy muF] guridq isMG igRMQI qy hrI isMG gRMQI ny ilKI] Bul cuk
bKsxI] Aqy vwhgurU jpxw] jnm svwrxw] sMmq ATwrW sY pMJhqrw dy
ivic]1875]1875 dhyrw] avgx kIey AsMK pY gux nhI kIE eyk] jyqU pqq
auDwrxo Avgux hmry Cyk ]”=]=]=]=]=]
447
Awd rUp krqwr] crn kml iqn aurDwro dIjY buD suDwr]1] gur AMgd gur
AmRdws rwmdws gur jwn sRI gur Arjn dyv ko hIXy Dwr kr iDXwn]2] krI
ikrpw sB jgqu qy bwnI ikau sMkyq] Bv swgr ky qrn ko ricE igRMQ suB
sq]3”
AMq : “100] sMmq su mhI inD locn pCwn lyh gRh poK mws idn dUsro su jwinAY
jwq Dwn gurvwr pUinE pRkws idn pUrn su BeI poQI AYs aurAw inAY] BweI bMno
pRkws jI kI kQw ko iblws eyhu mq Answr ilKI jYsy sunI mwinAY] Awd mD
AMq sdw gur ko pRqwp jwn keI kwl rwj ivc AMgryj BwinAY] 101]dohrw]
jvwhr isMG kI bynqI suno sMq Dr iDAwn ] Bul cUk ju muJ prI so iCimE sur
igAwn]
ieiq sRI BweI bMno pRkws brnn nwm cuqwlIs mo iDAwie smwpqM msq suB
msq]44]”=]=]=]=]=]=]=]=]
448
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk, lKweI suMdr, keI pMinAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY[ ilKweI purwqn nmUny dI hY[
AwrMB : “< siqnwm krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid]]jpu]Awid scu jugwid scu] hYBI scu nwnk hosI BI scu]”
ies qoN A`gy rihrws, sohlw rwg gauVI dIpkI mhlw 1] rwg rwmklI mhlw 1,
EANkwr dKxI, rwg rwm klI, isD gosit, rwg rwmklI AnMd swihb, gauVI
mhlw 5] bwvx A`KrI] rwg gauVI suKmnI hmlw 5-Awid, bwxIAW idqIAw
hoeIAw hn iQqI gauVI ]5]slok]”
AMq : “pauVI ] koeI gwvY ko sunY koeI krY bIcwr] ko aupdysY ko idRVY iqskw hoie
auDwr] ikl ibK kwtY hoie inrmlw jnm jnm mlu jwie hliq pliq muK
aujlw nh pohY iqs mwie] so sur qwso bYsno igAwnI DnvMqu] KqRI bRhmx sUd
bYNs auDry ismir cMfwlw] ijn jwinE pRB Awpn nwnk iqsih rvwxqw][167]”
449
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hwSIey qoN bwhr ilKweI kIqI hoeI, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY, ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk hY]
AwrMB : “< siqgur pRswid] sRI bwby nwnk jI kI bwxI ] sRI siqgur jgq,
insqwrx ko AwieAw kl jug ivic bwbw nwnk hoie jnimAw vYswK mwih]
iqRqIAw cwdnI rwiq AMimRq vyly phr rwiq rhdI kau jnimAw vYswK mwih]”
AMq : “]31] Apny piqkw n iCdwey sunN iqaury krweI ry ] jo dir hukm KudweI hoqw
Dur hI qy kwtI AweI ry]34] gaU sUr kI eykI kwieAw eyko lohU dw mwry] khiq
kbIru do khU n dyKy Git eyko rwm ry]12] sMbq ATwrw sY caudY] poQI ilKI
swkm brdvwn]1] Bul cUk bks lYxI sdw kw sMg qIjI kwsd kw bwks lYxw]”
450
so jwxw hY] pru eyk smJ ju Brm qy bwhr mYny ibKy sy Kqy] cwhO ho jo qum
AngRh kir ky invrq kro]”
AMq : “Awqm drsI jb Xih srb vcn buD ky sRvx kir suxy Aru Awip kO dyK Aru
pCwxw Awqm ibKy lIn BXw] Aru srUp kO imlw] Aru bMD muikq ky BY qy inrBY
BXw] ieiq sRI poQI ibsn bdWq sNpUrnM smwpqM]” ] ] ]
451
Awm vyrvw : ieh h`Q ilKq, PotokwpI isK rYPrYNs lwiebRyrI dI h`Q ilKq nM:6124 dI hY[
jo bwAd ivc ies XUnIvristI dI h`Q ilKq nM: 1018 nwl sI, jo imltrI
vwilAW dy h`Q 1984-85 ivc l`g geI sI[ poQI bhuq mh`qqw vwlI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] swKI rhq pwqswhI 10 ] iek idn BweI nMd lwl jI
boilAw] j grIb nvwj isK pqw ƒ krm kot krny jog hYn ] qb gurU goibMd
isMG jI boly] jo myrw isK hovYgw ] so Kwlsy QI ivgYr] hor QW pRqIq nw kry sI
]”
AMq : “jo isK hovYgw, gur Sbd hor Qw pRqIq nw krY] hor pRqIq nrk lY jWdI hY]
bolhu BweI jI vwihgurU] swKI spurn hoeI] Bul cuk bKsxI rhqnwmw sMpUrx]
vwihgurU jI shwie] sqnwm sRI purK jI shwie] cyq sudI cody poQI ilKI jId
suhr ivc sMmq 1821 iekIey]”
452
Awm vyrvw : poQI pMnw nMbr 57 qoN SurU huMdI hY[ bhuq hI mwVI Aqy Ksqw hwlq ivc hY[
poQI juVI hoeI hY ilKweI vI pVIH nhIN jW skdI[ lYmInySn krn dI loV hY[ p`qry
ikrm Kurdw Aqy KwDy hoey hn[ rcnw ADUrI hY[ Awid AMq bwry vI kuJ jwxkwrI
nhIN imldI[
AwrMB : pMnw nMbr 57] “bhur n krI Xh AYsy DoKw] Ab bwcw hY ikmhU bwlw] bhuq
dwn dIny iqhkwlw] pun sB gopn bYn bKwny] sunhu nMd qum mhw mhwny]28]
gokl qj ibndRwbn jYC] gaUAn shq bfo suK pYXy] mwnI nMd qb hX hXwq]
sBh bolI ApnI jwq]29]”
AMq : “dohrw] jYsy pUCXo qum suq khXo Byd smJwie] jy sun kr krnI clh shy
Bgq suKdwie]5]cOpeI] pRQm suno brnn ko Drm ipn AsRm ky BwKo krn] cwr
brn bRhmn qy Awd] KyqRI bYs sUrd imRjwd]6 iBMn iBMn ien ky Acrn] BwKy
byd isDMB”
A`gy p`qry Pty hoey hn rcnw ADUrI hY[
453
vyrvw : ijld g`qw kpVw, auKVI hoeI hY; isAwhI kwlI hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW, do do kwlIAW lkIrW; sqrW pRqI pMnw-21
Awm vyrvw : gRMQ dI ijld auKVI hoeI; SurU ivc p`qirAW dI hwlq Ksqw, hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY[ kMny dI QW ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ pihlW 40
pqirAW dw ivsQwr sihq q`qkrw idqw hoieAw hY[ rwgW Anuswr bwxI dw vyrvw
idqw hoieAw hY[
AwrMB : “< siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM
gurpRswid]jpu] Awid scu jugwid scu] hYBI scu nwnk hosI BI scu]1]”
AMq : AKIr ivc p`qrw nMbr 703 PitAw hoieAw hY[“soriT goNf mlwrI DunI] puin
gwvih Awsw gun gunI] aucY suir sUhau pin kInI] myG rwg isau pWcau cInI]
bYr Dr gjDr kydwrw] jblIDr nt Aau jlDwrw] puin gwvih sMkr Aau
isAwmw] myG rwg puqRn ky nwmw]1] Kst rwg auin gwey sMig rwgnI qIs] sBY
puqR rwgMn ky ATwrh ds bIs]1]16]”
454
h`Q ilKq nM : MSG 89
isrlyK : Awid bIV
smW : sMmq 1938
p`qry : 1 a - 1168
Awkwr : 34X 30 s.m. ilKq 24X 24 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI; hwSIAw cwry pwsy do do kwlIAW lkIrW nwl;
sqrW pRqI pMnw-28
Awm vyrvw : gRMQ dy SurU ivc q`qkrw rwgW Anuswr idqw hoieAw hY [ pMny aurdU ivc idqy
hoey hn[ sweIz ivc vI Cotw hY[ ilKweI TIk TIk hY [ gRMQ dy SurU ivc q`qkry
vwly pMny burI qrW Ksqw hwlq ivc hn[ kMny dI QW ibMdI dw prXog kIqw hoieAw
hY[ ieh poQI ilQo ipRMt ivc hY ]
AwrMB :“< siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM
gurpRswid]jpu] Awid scu jugwid scu] hYBI scu nwnk hosI BI scu]]”
AMq : AKIr ivc nOvyN mh`ly dy slok idqy hoey hn rqnmwlw, Aqy hkIkiq mukwm
rwjy isvnwB kI] rwgmwlw idqI hoeI hY[ AKIr ivc iliKAw hoieAw dsKq
BweI sMkr isMG rwgI rihx vwlw gujrw vwlw]
455
pWcau cInI]1] bYrwDr gjDr kydwrw] jblIDr nt Aau jlDwrw] puin gwvih
sMkr Aau isAwmw] myG rwg puqRn ky nwmw] Kst rwg auin gwey sMig rwgnI
qIs] sBY puqR rwgMn ky ATwrh ds bIs]”
1]6] ies qoN Agy isAwhI kI ibiD idqI heI hY[
456
id`qI hoeI hY[ ilKweI suMdr pr hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY[ hwSIey qoN
bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[ gRMQ dI hwlq TIk TIk[
AwrMB :“< siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM
gurpRswid]jpu] Awid scu jugwid scu] hYBI scu nwnk hosI BI scu]] socY soic
n hoveI jy socI lKvwr] cupY cup n hoveI jy lwie rhw ilvqwr]”
AMq : “soriT goNf mlwrI DunI] puin gwvih Awsw gun gunI] aUcY suir sUhau puin
kInI] myG rwg sMg pWcau cInI]1] bYrwDr gjDr kydwrw] jblIDr nt Aau
jlDwrw] pun gwvih sMkr Aau isAwmw] myG rwg puqRn ky nwmw] Kst rwg auin
gwey sMig rwgnI qIs] sBY puqR rwgMn ky ATwrh ds bIs]1]”
ies qoN A`gy do p`qry hwSIey vwly KwlI
457
vyrvw : ijld cmVw, auKVI hoeI PtI hoeI; isAwhI kwlI; hwSIAW dovyN pwsy do do lwl
lkIrW; ivckwr kwlI lkIr; sqrW pRqI pMnw-21
Awm vyrvw : gRMQ dy SurU ivc q`qkrw ivsQwr pUrvk id`qw hoieAw hY[ rwgW Anuswr, bwxI
vMf[ SurU ivc ku`J p`qry Ksqw hwlq ivc hn[ ijld auKVI hoeI hY[ keI
p`qirAW ƒ vwDU kwgz dI cypIAW lgw ky joiVAw hoieAw hY[ ilKweI suMdr gRMQ dI
hwlq vI Awm krky TIk TIk[ kMny dI QW qy ibMdI dw purXog kIqw hoieAw hY[
pihly 43 pqirAW aupr q`qkrw Aqy iPr Asl gRMQ pMnw nMbr 1 qoN SurU kIqw
igAw hY[ ies qoN pihlW kuJ p`qry hwSIey vwly KwlI hn[
AwrMB : “< siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid]jpu] Awid scu jugwid scu] hYBI scu nwnk hosI BI scu]”
AMq : “rwgmwlw, soriT goNf mlwrI DunI] puin gwvih Awsw gun gunI] aUcY sur
sUhau puin kInI] myG rwg isau pWcau cInI] bYrwDr gjDr kydwrw] jblIDr
nt Aau jlDwrw] puin gwvih sMkr Aau isAwmw] myG rwg puqRn ky nwmw]1]
Kst rwg auin gwey sMig rwgnI qIs] sBY puqR rwgMn ky ATwrih ds
bIs]1]6]” ] = ] =
458
sMig rwgnI qIs] sBY puqR rwgMn ky ATwrih ds bIs]1]6]” ] =
] =
459
hoveI jy socI lKvwr] cupY cup n hoveI jy lwie rhw ilvqwr] BuiKAw BuK n
auqrI jy bMnw purIAw Bwr] shs isAwxpw lK hoih qw iek n clY nwl]”
AMq : p`qrw nMbr 712, “slok mhlw 4 vifBwgIAw sohwgnI ijnw gurmuK imilAw
hir ril] AMqr joq prgwsIAw nwnk nwm smwie]1]
Aqy AKIr ivc p`qr nMbr 714 a, slok mhlw 9] gun goibMd gwieE nhI
jnm AkwrQ kIn] khu nwnk hir Bjmnw jih ibD jl ko mIn]1]”
460
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq bhuq mwVI; ijld auKVI hoeI Aqy p`qry vI Ksqw hwlq ivc
auKVy hoey hn[ p`qirAW aupr vwDU kwgj lgw ky joiVAW hoieAw hY ilKq vI
spSt nhIN hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ kwnI bdl bdl ky ilKweI
kIqI hoeI hY[ Aqy swry gRMQ dI hwlq bhuq mwVI hY[ SurU ivc rwgW Anuswr
bwxI q`qkrw idqw hoieAw hY] jo ik 30 A q`k hY[ bwAd ivc clqu joqI joq
smwvxy kw nOvI pwiqswhIAW q`k dw hY bwAd ivc kuJ pMny KwlI C`fy hoey hn
Aqy Asl bwxI iPr pMnw nMbr 1 qoN SurU kIqI hY[
AwrMB :“< siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid]jpu] Awid scu jugwid scu] hYBI scu nwnk hosI BI scu] socY soic n
hoveI jy socI lKvwr] cupY cup n hoveI jy lwie rhw ilvqwr] BuiKAw BuK n
auqrI jy bMnw purIAw Bwr] shs isAwxpw lK hoih qw iek n clY nwl]”
AMq : pMnw nMbr 695 a “rwgmwlw:- < siqgur pRswid ]
soriT goNf mlwrI DunI] puin gwvih Awsw gun gunI] aUcY siur sUhau puin kInI]
myG rwg isau pWcau cInI] bYrwDr jgDr kydwrw] jblIDr nt Aau jlDwrw]
puin gwvih sMkr Aau isAwmw] myG rwg puqRn ky nwmw]1] Kst rwg auin gwey
sMig rwgnI qIs] sBY puqR rwgMn ky ATwrih ds bIs]1]1]” ] =
] =
461
puin gwvih sMkr Aau isAwmw] myG rwg puqRn ky nwmw]1] Kst rwg auin gwey
sMig rwgnI qIs] sBY puqR rwgMn ky ATwrih ds bIs]1]1]”
ies qoN A`gy isAwhI bxwaux dI ibDI idqI hoeI hY[ ]
462
hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[ dUsrI rcnw ivc kwnI bdlky
ilKweI kIqI hoeI hY [
AwrMB :“nwvqy hY] qulsI dws jo dws kw dws khIey [ gurU bYn ky cYn so pwvqw hY]10]
inMdw swD AOr sMq kI inq krYN kwlw mUMh kr kwlKu mwvqw hY[ jug jug nrk kI
Kwn prY jmjwl jMjIr iPr pwvqw hY] qulsI dws ku bws byhwl mrY dr hwl kw
suAwl khwvqw hY]”
AMq : “AwlI Agm sMD sq gur kI] BwKI bsq Amoly] s`jn sUr ApUrb bolI] qrk
qrwjU qoly] AwlIAq AMq Aqol]3] qulsI qlb krY koeI swc] soeI sqgur ky
cyly]”
463
pr pwT Agly p`qry qy cldw hY, iksy hor poQI qoN auqwrw krn ligAW
p`qrw kRm TIk rKx vwsqy CifAw jwpdw hY [ 134 A pUry p`qry qy pu`TI
ilKq qy hVqwl PyrI hoeI hY [ keI QweIN kwnI bdlI hoeI hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ ibbyk mwlw ilKÎqy ] EAM siqgur pwrbhRm
pRmysru inAwrw ] Ank Bwq hoie psirAw Awpy hir pRkwrw ] Kjwnw bKisAw
nwm kw Atuit BMfwrw ] isKu gurW pih bynqI aur imhru aupweIey ] dws
Apnw jwn kir liV Apny lweIey ] hy siqgur jI sB kw kwrn buD hY ] so buD
qIn pRkwr kI hY ] so ikRpw kir iBMn iBMn smJweIey ]…
AMq : so pwc mn kIAw ibRqw hY ] eyk pRmwx dUsrI ivpRjy qIsrI ivklp cauQI inMdRw
pwcvI isMimRiq ] pRmwx jo jYsw hovY qYsw Bwsy ik Xh jgq Aqmw hI hY ] Xh
pRmwx ivpRjy hovY jyvVI qy Bwsy srpu [ srUp ] ] hovy Awqmw Aru Bwsy jgqu ] Xh
ivpRjy ] ivklp ibRqI jo sbdu jwnxw Aru sbdu kw ArQu BI jwnxw pr qwqpRju
n jwnxw…..
464
h`Q ilKq nM : MSG 105 sMgRih
isrlyK : swr bcn
p`qry : 1-2 A
Awkwr : 20X 17 s.m. ilKq 17X 14 s.m.
vyrvw : poQI dI ijld auKVI hoeI hY; isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW
lkIrW, ivckwr kwlI lkIr; sqrW pRqI pMnw-10
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI p`qry Ksqw hwlq ivc hn, moty AKrW ivc ilKweI kIqI
hoeI hY ] poQI Awid Aqy AMq qoN PtI hoeI hY] hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
hY]
AwrMB :“fI Ab BwrI] kwn ngr mwno dyhY aujwVI]23] suAWmI dXwl mOj AYsI DwrI]
dIn hoX iqs lyhY aubwrI]24] mY kMkr aun crnn dwsw jIvn ko dyaU
dlwsw]25]”
AMq : “32] mwno ry mwno ry jIv ABwrI] rwDw suAwmI kry hY sBwrI] Dwau doVO pkVo
crnw] jYsy bny qYsy Awau srnw]41 iPr AO srn hI pwau ry AYsw pqR ] Aysw
dys rc rwDw suAwmI inj Bgqn ko kry ibsrwmI]”
465
AMq : “mYij idn dm dm hT krqI] mOj hukm my icq nhIN DrqI] dXw kro rwDw
suvwmI Xwry Aogun bKs lyvo aubwry]7]”
466
AwrMB : “qulsI sihb ky dohy] surq sYl Asmwn lK pwvY koeI sMq] qulsI jg jwny
nhI Aiq aqMg pIXw pMQ]1] idn cwr kw Kyl hY[ JUTw jgq pswr] ijn ibcwr
piq nwl Kw fUby kwlIDwr]”
AMq : “24] qulsI sMpq ky sKw pVq ibpq my cIn] sjn kMcn ksn ko ibpq
ksOtI kIn]25]”
467
AwrMB : “shjobweI] DnvMqy duKIXy sBI inrDn duK kw rUp] swD suKI shjy khy pwXo
Byd AnUp ] nw suK ibidXw ky pFy nw suK bwd ibbwd] swD suKI shjy khy lwgI
sun smwD]2]”
AMq : “jXo iqrIXw pI hr bsy surq rhy pIau mwih AYsw jn jg my rhy gur ko Buly
nwih]7] phly burw kmwXw kr bwDI ibK kI pot] koit krm pl my kty jb
AwvY gur kI AOt]25]”
468
isrlyK : Sbd kbIr swihb
p`qry : 53 a -55 A
Awkwr : 20X 17 s.m. ilKq 17X 14 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-11-12
Awm vyrvw : ilKweI bhuq swP nhIN hY[ ivc ivc DibAW vwlI hY kwnI bdlI hoeI hY Aqy
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY]
AwrMB : “dohrw] sqnwm sq purs kw kry surq sy iDAwn] swq ggn aUpr cVy jhw
sq gur AsQwn] Awsw] ihMdU qurk khw qy Awey ikin eyh rwhu clweI] idl
mih soic ibcwir ku vwdy iBsq dojk ikin pweI]1]”
AMq : “rhwE] aultI ly skiq shwrM] pY sIly ggn mJwrM] byDI ly ckR BUAMgw BytI
Aly rwie insMgw] cUkIA ly moh mwie Awsw] sis kIno sUr igrwsw] jl kuBk
Br pur lIxw] qh bwjy Anhd bIxI] bkqy bk sbd sunwieAw] sun qy suin
mMin bswieAw ] kr krqW auqR ispwrI] khY kbIrw swrM]10]”
469
Awm vyrvw : pihly igAwrW pMinAW aupr rwgW Anuswr bwxI q`qkrw, ijhVw ik ivsQwr
pUrvk hY[ aus qoN bwAd kuJ pMny KwlI hwSIey vwly Cfy hoey hn[ hwSIey qoN bwhr
vI ilKweI kIqI hoeI hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKweI ivc ivc
DibAW vwlI hY[ AKIr ivc kuJ p`qry Krwb hwlq ivc hn[ gRMQ dI hwlq
TIk TIk[ gRMQ dI smwpqI imqI AKIrly pMny qy idqI hoeI hY[ Aqy isAwhI dI
ibiD vI dsI hoeI hY[ AKIr ivc rqnmwlw, hkIkiq rwh mukwm isvnwB rwjy
kI] Aqy gRMQ dy AKIr ivc rwgmwlw idqI hoeI hY]
AwrMB : pihly do p`qirAw aupr fIzweIn bxw ky ilKq SurU kIqI hoeI hY[
“< siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM] gur pRswid
] ]jpu] Awid sc, jugwid scu hYBI scu, nwnk hosI BI scu] socY soic nw hoveI
jy socI lKvwr] cUpY cup nw hoveI jy lwie rhw ilvqwr]”
AMq : “soriT gof mlwrI DunI] puin Awsw gun gunI] aUcY suir sUhau pin kInI] myG
rwg isau pWca cInI] bYrwDr gjDr kydwrw] jblIDr nt Aau jlDwrw] puin
gwvih sMkr Aau isAwmw] myG rwg puqRn ky nwmw]1] Kst rwg auin gwie sMig
rwgnI qIs] sBY puqR rwgn ky ATwrh ds bIs]1]1]”
ies qoN bwAd isAwhI ibiD ilKI hoeI hY[
470
Awm vyrvw : AMqly pMj p`qry bhuq Ksqw hwlq ivc, pwisAW qoN Bury hey, pUrw pwT pVHn
Xog nhIN [
AwrMB : < siqgur pRswid ] jwpu ] sRI muK vwk pwiqswhI ] 10 ] qÍ pRswid ] ckR
ichn Aru brn jwq Aru pwq nihn ijh ] rUp rMg Aru ryK ByK koaU kih n
skq ikh ] Acl mUriq AnBau pRkws Aimqoij kihjY ] koit ieMdR ieMdRwix
swh swhwix gixjY]…
AMq : … jYsy kwst Tgn khu Twgq AYsy hir ihq kIjY ] qub hI mhw igÎwn ko jwnY
pRm pXUKh pIjY ] 3 ] 11 ]
471
qY Avqwr lIno hY ] ] 8 ] 1 ] ieiq sRI dyvI dws ikRq kibq rwjnIq sMpUrnM
suBM sRI rwmwienm : ] 8 ] 8 ] = ] = ] =
472
Awkwr : 33X17.5 s.m. ilKq: 27X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ mhUrq icMqwmx ilKÎqy ] 1 ] cOpeI ] Ab mY rho
jognI bwsw ] ird mY smJ kro nhIN hwsw ] snmuK kwq ko jwvY ] kwj n svrY
Apjs pwvY ] 1 ]
AMq : sorT ] icMqwmnI pRbIn suDw srovr pr ilKI ] sWvx isMG pY lIn swDU isMG
lyKk BXo ] 399 ] sorT ] Apny mn kI bwq mY Ab kW pY Kolhu ] srq lihr
ijm jwq qYsy mn kI mnih mY ] 400 ] 1 ]
473
krO qwih pirnwm ] 102 ] 1 ] ieq sRI iql siq smwpqM ] msqu suB msqu ]
1]1]
474
isrlyK : ibRMd siq seI
lyKk : ibRMd
p`qry : 78 a -96 A
Awkwr : 33X17.5 s.m. ilKq: 27X12 s.m.
vyrvw : ibRMd siq seI ky kul 702 dohry hn pr ieh ikRqI ADUrI hY ies ivc isrP
671 dohry hn AgoN sPy nhIN hn [
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ ibRd siq seI ikRq kv ibRd ilKÎqy] dohrw ] sRI
gur nwQ pRBwv qY hoq mnorQ is`D ] Gn qY ijXo qru byl dl PUl Pln kI ibR`D
] 1 ] ikXo ibRMd pRsqwv ky dohw sugm bnwie ] aukq ArQ idRstWq kir idRF
kir dey bqwie ] 2 ]…
AMq : …ibidXw lKmI purKu pY hoq nNhI iek Twie ] nwih n suK duK sOq kO ipXky
iek hI jwie ] 70 ] gun pRgtY AOgun durY jWkY kmlw swQ ] iqRX mwrI iqRX
ikRsn iqRlokI nwQ ] 71 ]…..
475
AwrMB : …..47 ] n poqRY n puqRY ] n sqRY n imqRY ] n qwqY n mwqY] n jwqY n pwqY ]
148 ] inRswkM srIk hY ] Aimqo AmIk hY ] sdYvM pRBw hY ] AjY hYN Ajwh hYN
]149]…
AMq : …qYs hI mK kIjIAY suin rwj rwj pRcMf ] jIiq dwnv dys ky blvwn purK
AKMf ] qYs hI mK mwr kY isir ieMdR CqR iPrwie ] jYs sur suK pwieE iqv sMq
hoie shwie ] 3 ] 336 ]
476
ijld cOQI 4 Bwg pMny 2907 - 3862
ijld pMjvIN 4 Bwg pMny 3863 - 4670
ijld CyvIN 7 Bwg pMny 4671 - 5998
ijld sqvIN 4 Bwg pMny 5999 - 7028
ijld ATvIN 4 Bwg pMny 7029 - 7788
suDweI vwsqy kwgz dIAW cypIAW dI vrqoN kIqI geI hY [ 7788 pMny qy rwg,
rwgW dIAW pqnIAW Aqy puqRW dw vyrvw id`qw hY [ AMq qy iqMn AMqkwvW hn [
AMqkw 1 ivc qqkrw hY [ AMqkw 2 ivc gurbwxI ivc sMiKAw nwl sMbMDq A`KrW
dw Kol ky vyrvw hY Aqy AMqkw 3 qy not id`qw hY “iksy Kws Sbd jW quk nMU l`Bx
leI vyKo gur Sbd rqn pRkwS ricq AkwlI kOr isMG jI [” ieh poQIAW
rijstr dI Skl ivc hn Aqy Awfy ruK KulHdIAW hn [
AwrMB : < ieMgilS vrSn AwP “ sRI gurU gRMQ swihb “ hukm pRwrMB smyN pRwrMB 1 pI.
AYm. AOn 13.4.48. smwpq [ 7 ey. AYm AOn 3-8-60 swr rw m: 5 myrw mn eykY
hI ipRA mwgY ] pyK AwieE sRb Qwn pRA rog n smsr lwgY ] 1 ]
AMq : hrS smwpqI smy syvw sMpUrn 11-15 ey. AYm AOn 31-8-66 ijn sohy bRhmMf
KMfq hU sih pwau ] jIau dyhu Apnw nwau ] 1 ] rhau ] jwqy nwhI ko suKI qw kY
pwCY jwau ] Coif jih jo sgl kau iPr lptwau ] 1 ] krhu ikRpw krxwpqy qyry
hir gux gwau ] nwnk kI pRB bynqI swD sMg smwau ] 2 ] 45 ] (sUhI mhlw 5
])
not: pihly p`qry qoN AMq dw sMn 1960 id`qw hY pr AMqly pMny qy 1966 id`qw hY [
477
h`Q ilKq nM : MSG 119
isrlyK : k`cI bwxI (ADUrI)
p`qry : 347 a – 393 A
Awkwr : 11.5X17.5 s.m. ilKq: 7.5X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw ryksIn bwAd ivc bMnI hoeI, cupwsIN Cy lkIrW (bwhr vwr lwl, do
kwlIAW, motI sMqrI, iek kwlI, iek lwl) dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 9
Awm vyrvw : iksy hor poQI dw ih`sw jwpdw hY, ies dw nw AwrMB hY nw AMq poQI ikRm Kurdw
hY, 352 qoN 387 p`qry Q`ilauN KwDy hoey hn [
AwrMB : …plty rUp pwClw soeI ] 15 ] ibnw loie dIpk isK prsih ] hoie dIpk
iqnhMU drsih ] bKsih ApunI joiq auijAwrw ] hoie cWdnw Bvn mMJwrw ] 16
] nwnk dws smrQ gur AYsy ] srb swsqR BwKiq hY jYsy ] siB giq AMg hY
aunmwhI ] aun qy Byv CipE koeI nwhI ] 17 ]…
AMq : …Awg jlwie sky nwhI ssqR sky n kwt ] DUpu sukwie sky nhI pvn sky
nhI Awie ] mwq ipqw vw ky nhI kutMb kutw nhI swc ] nwnk vwih n ryKIAY nw
kwhU ko rwc ] 328 ] Awd AMiq qwkI nhI miD nhI qih mwih ] vwr pwr
nhI nwnkw lGu dIrG BI nwih ] prly mwih Awvy nhIau piq hoq nhI bIr ]
bRhmu AnM…..
478
p`qry : 1 a-200 A
Awkwr : 22 X 13 s.m. ilKq 15 X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn; bwAd ivc bMnI geI; isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy
do do kwlIAW lkIrW; sqrW pRqI pMnw-9
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk TIk, ilKweI ivc ivc DibAW vwlI, hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY[ keI pMinAW aupr hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[ ilKq
suMdr Aqy pVIH jWdI hY[ pMnw nMbr v`K v`K idqy hoey hn[ bwxIAW dw ivsQwr
ies pRkwr hY[ jpujI sihb, sodr, kIrqn soihlw, cOpeI, pwiqswhI 10,
rwmklI dKxI EAMkwr, isD gosit, AwnMd swihb, gauVI bwvn AKrI, gauVI
suKmnI swihb p:5, iqQI gauVI rwg Awsw m:3 vwr Awsw m:1 bwxI m:9 Aqy
bwxI m:1 ies qoN ielwvw iesy poQI ivc bwxI dsm gRMQ ivcoN vI idqI geI hY]
AwrMB : “< siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM] gur
pRswid ] ]jpu] Awid sc, jugwid scu hYBI scu, nwnk hosI BI scu] socY soic nw
hoveI jy socI lKvwr] cUpY cup nw hoveI jy lwie rhw ilvqwr]”
AMq : pMnw 200 A ]1] “rhwE] Agm Agocr AlK Apwrw icMqw krhu hmwrI]
jl Ql mhIAl Bir puir lIxw Git Git joiq qumwrI]2 isK mq sB buiD
qumwrI mMdir Cwvw qyry] quJ ibn Avru n jwxw myry swihbw gux gwvw inq qyry
3] jIA jMq sB srix qumwrI srb icMq quD pwsy] jo quD BwvY soeI cMgw iek
nwnk kI Ardwsy]4]7] ] ]”
479
AMq : pMnw-248 A “dunI idvwnI vhu PwnI mukwm ] Kud csm bInI clxw jhwn]
hir vKq bMdy qUM iKjmiq n ivswir] msqI gPlq isau bwjI nw hwr] qobw nw
kIqI Aw kridAW gunwhu] bgo Arj nwnk ies Awlm isau qyrI pnwih
]9]]0]=0]=0]”
480
1
h`Q ilKq nM : MS 76
sRoq : BweI sMudr isMG
isrlyK : ingwr nwmw (&wrsI) Bwg II
lyKk : munSI lwlw lwl cMd
ilKwrI : drj nhIN
ilpI kwl : drj nhIN (rcnw kwl): AigAwq
smW : drj nhIN
sQwn : drj nhIN
p`qry : 160
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 25.5X16 s. m. ilKq: 19X9 s. m. nsqwlIk
vyrvw : mUl qOr auqy imqn kwlI isAwhI nwl iliKAw[ kuJ s&y ikrm KwDy hn[ hYifMg qy
sbhYifMg lwl rMg nwl drj[ pRqI pMnw AOsqn 18 sqrW drj hn[ not hwSIey qoN
bwhr Aqy bwhrI pwisAW dy hwSIey ivc idqy hn[
lyK rcnw : pusqk dw ivSw nwmwingwrI hY[ Aksr sndW icTIAW Aqy ArzIAW nkl kIqIAW
hoeIAW hn[ AMdrlI gvwhI Anuswr rcnw lwhOr ivc kIqI geI[ kwiqb vI lwhOr
dw Aqy AMgryzI rwj dOrwn dI ilKq hY[ ^brnvIsI dI klw shI prvwny klmbMd
krn dI ivDI qy ^ws ^ws dy nmUny audwhrxw sihq drj hn[
AwrMB : munSIey ihkmq kwiml eyzdI cUn bw ierwdqy AzlI bw ienSweIAw shI&w…
AMq : Asln szwvwr nkl brdwSqy nbUd bw hsby snAq nkl brdwSqy AwXd aumId
h`Q ilKq nM : MS 77 -1
sRoq : sPl isMG
isrlyK : prqwp isMG dy nwm nUrmhl jwgIr ilKq
lyKk : vkIl hYdr AlI ^wn
ilKwrI : drj nhIN
ilpI kwl : drj nhIN (rcnw kwl) AigAwq
smW : 1895 ibkrmI
sQwn : kpUrQlw
p`qry : kRmWk rihq
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 25.5X16 s. m. ilKq : iSksqw
vyrvw : kpUrQlw irAwsq dy hwikm jgqjIq isMG nMU ilKI bynqI[ AlI hYdr ^wn vkIl
dI iliKAw AgyqrI nQI icTI kU&I ilKq ivc Aqy nUrmhl nwl sMbMiDq jwgIr dy
kwZzwq iSksqw ilKq ivc isAwhI nwl drj hn[
Awm vyrvw : ies ivcly dsqwvyzW ivc 1) BwdroN sMgrwd 1898 ibkrmI nMU srdwr kyysrI isMG
vwsI nUr mhl vloN bynqI pqr hY jyo ausny jwgIr dy zbq kIqy jwx auqy mwhwrwjw
2
jgqjIq isMG nMU ilKI[ 2) prqwp isMG vld kysrI isMG vloN ilKI bynqI hY ijs
ivc jwgIr pRwpqI auqy DMnvwd kIqw igAw hY[ 3) Aihdnwmw rxjIq isMG Aqy
&qih isMG inhwl isMG vwsIAn kpUrQlw[ ies Aihdnwmw dy AMqrgq irAwsq
kpUrQlw dy hwkmW nMU kpUrQlw ^ws jlMDr dy ielwky sulqwnpur, iFlvW, s&rwbwd,
jwnI^wn, cUhVvwl, DwlIvwl, rimMfI, v`lw, qlvMfI, imAwxI, bYgovwl, &rId
srwey, Srkpur auhlw, mMdwl, hlokI, kwlw sMiGAw sYdolYl, bygmvwl, jwgvwqw,
bwZ mulqwnI GuVwm dy ielwky Cfy gey[ ieh Aihdnwmw sqvI cyq mhIny 1884 nMU
pyS kIqw igAw[ 4) prqwp isMG izmINdwr jlMDr dy nwm jwgIr dI nkl 5) sR:
prqwp isMG dI jwn lwrMs nMU ilKI icTI dI nkl 6) iPlOr dy qihsIldwr mohr
isMG dI 1847 eI: AkqUbr 9 nMU ilKI icTI[ 7) nUrmhl dy jwgIrdwrW dI jwn
lwrMs nwl ^qoikqwbq 8) nrUmhl, rwhoN, nUrpur, kmwlw, n`qw, s&drvwl pMforI,
husYnwbwd, loDw, iqlokw Awid 44 qwluikAW dI jmHWbMdI qy bkwey lgwn jo 1816
ibkrmI qoN 1835 ibkrmI qk dI q&sIr hY[ aukq ielwky kpUrQlw irAwsq dy
hyT sn (iek lMmw cOVw vyrvw drswaU jd`vl (swrxI) vI ies PweIl ivc vKrI
lgI hY[ 9) nUrmhl jwgIr dy zwbqy aupr mukdmw qy mukdmy dI nkl hY[ ieh
mukdmw nvMbr 1846 eI. ivc cilAw[ 10) A^Ir ivc 17 dsMbr 1846 nMU jwn
lwrMs nMU ilKI icTI dI nkl drj hY[
AwrMB : ZrIb invwz slwmq jnwby AwlI ibAwny murslw
AMq : &kq qihrIr bqwrI^ 22 AkqUbr 1846 eI.
h`Q ilKq nM : MS 77 - 2
sRoq : sPl isMG, fUmCyVI
isrlyK : drbwrI-hukm 3606 kpUrQlw irAwsq[ iqMn dsqwvyz (aurdU)
lyKk : jgqjIq isMG hsqw^rI
ilKwrI : drj nhIN
ilpI kwl : drj nhIN (rcnw kwl)
smW : 1958 ibkrmI 1901 eI.
sQwn : kpUrQlw irAwsq
p`qry : 7 kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 33X20 s. m. ilKq: 29X16 s.m. nsqwlIk qy iSksqw
vyrvw : irAwsqI Snw^q muhr nIly rMg ivc[ kwZz kdIm zrd[ mUl ivSw isAwhI nwl
iliKAw[ fwkUmYNt Awm CpweI vWg sw& suQrw[
Awm vyrvw : 1) srdwr Bgq isMG vzIr dI imRqU auprMq ieh hukm mhwrwjw jgqjIq isMG dy
nwm hyT jwrI hoieAw hY[ ies ivc irAwsq dy kwrobwr nMU clwaux Aqy shIh FMg
nwl juMmyvwrIAW inBwaux vwsqy dIvwn AzIz b^S, lwlw Bgvwn dws Aqy lwlw
hrI cMd dI AihlkwrI ivc iek pRbMDk kmytI bxwey jwx dy AwdyS hn[ srdwr
gulwb isMG cI& skqr nMU aukq kONsl dIAW mIitMgW ivc hwzr hox leI AwigAw
3
Aqy ausy ivAkqI nMU AMgryzI qy dysI srkwrW nwl ^qoikqwbq krn dy hukm jwrI
kIqy hn[ iesy &rmwn ivc irAwsq dy hor keI A&srW dIAW ifaUtIAW vI
insicq kIqIAW hn[ 2) nwl nQI fwkUmYNt ivc ieMqzwmIAW kONsl dIAW ifaUtIAW,
mihkmw jWc kmytIAW, qihsIldwrW, srkwrI Amly dIAW CutIAW pws krn dy h`k
AiDkwr, TykydwrW, nIlwmI vwilAW leI bwnHW SrqW[ AdwlqI kMmW ivc dIvwnI qy
&OjdwrI dy ibAwn, AdwlqW dIAw irportW Byjx dy FMg SrqW, szwvW jurmwny Awid
sB izMmyvwrIAW kONsl dy spurd kIqIAW drj hn[ 3) iesy hQilKq nwl nQI
qIsry dsqwvyz ivc dIvwn AzIz b^S nMU s&r B`qw dyx dw hukm srdwr Bgq
isMG vloN jwrI kIqw hY jo irAwsqI Ahudydwr sI[ s&r B`qy dy ies dsqwvyz dy ivSy
Anuswr aukq dIvwn 26 swvn, 1958 ibkrmI nMU svyry iFlvW nwmI ksby ivc
AwieAw qy SwmI kpUrQly prq igAw[
AwrMB : rU bkwr mihkmw sdr rwj kpUrQlw bw jlUs rwjwey rwjgwn sRI mwn rwjw
jgqjIq isMG swihb
AMq : jumlw A&srwny mihkmwjwq vw kwr^wnwjwq ko hukm mzkUr bwlwzwq sy ieqlwh
dI jwey bs
AMq : isAwhI dy Agly pwsy iKlwr kwrn pVHy nhIN jWdy[ ivSy pKoN lyKk ny rwmwiex dI
gwQw kwiv bMd kIqI hY[ rwmwiex dy pwqrW dy nwm nwl sMvwd joVy hn[ sRI rwm
bcn, hnUvMq bcn, mMdodrI bcn vWg bwkI pwqrW dy isrlyK lwl rMg nwl ilKy
hoey hn[
AMq : mShUr ikswey s`sI puMnMU imn qsnI& Awmd SuArwey ey rOSn ikAws lwlw joq
pRkwS ibdw Aw zuA& Aliebwd Zulwm husYn vld mIAW muhMmd swijd AYmnwbwd
qhrIm qwrI^ 4 mwh kwiqk 1917
Awm vyrvw : hmd qoN ipCoN mdh rsUl qy iPr &qih Alh Swh dw ivrd krn auprMq lyKk
mUl audyS vl vDdw hY[ qOhId, mwAr&q, irAwzq, zlzlw, jwn &nw dy iqMn
drjy, rbI zwq dIAW is&qW Aqy ausdI zwq ivc XkIn, ieSky hkIkI Awid
iviSAW auqy bYNq ilKy hn[ dosq nMU dosq imldw &nw ibkw dw ibAwn Aqy ieSk
AwSkW nMU kql krn vwlI qlvwr ibAwnI hY, sPw 1 qoN 7 qk ies ijld ivc
drj hY[
AwrMB : eyk hI eyk n dUjw kryN eyk ky zwhr bwqn ho rhMU hU Alvwihd lw Ahd lw SrIk
AMq : mksUdy eIN mnzUm hr &ihm dUrIey Al&hUm lweIey Asq &w hum qumq qmwm Sud
ikqwb &qih Alrmz qsnI& hzrq Byl Swh
p`qry : 7 kyvl
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : auhI ilKq : nsqwlIk
vyrvw : lwl rMg nwl muSkl SbdW nMU sMkyiqq kIqw hY imqn mUl isAwhI nwl iliKAw
hoieAw hY pRqI pMnw 20-21 sqrW hn[
Awm vyrvw : ies poQI ivc vjUd ieqlwk, XkIn ieqlwk, vhdq, vhdwnIAq, jbrUq,
mlkUq, nwsUq dy gux lCx, mOjUd ielmAqy (bwhrI igAwn pswr) ^wrjIAW dy
AMqr ibAwn kIqy hn[ muqilk hsqI dy pMj ruqby[ vjUd mkwnI dy cwry ruqby drjy
ibAwn kwrn qoN ielwvw ieqlwk dy drjy qoN XkIn dy drjy qk pujx, Aglyry s&r
nMU bhuq ivsqwr nwl ivAwiKAw kIqI hY[
AwrMB : Alhmd illwih v rbul AwlmIn vslwq Alh AlY rsUlhU mMuhmd vw Al
Ashwb zwihrIn
AMq : qum qum kum qmwm Sud srIAn[
Awm vyrvw : rwq dI nmwz ipCoN pVHI jwx vwlI drUd (Ardws) nMU vyrvy nwl drj kIqw hY[
pRmuK Bwg ArbI ivc hY do nwAqW &wrsI ivc vI drj hn Aqy iek nwAq aurdU
ivc Swiml hY[ ArbI Bwg ivc bVI muhwrq nwl AYrwb (lgWmwqrW) dI vrqoN kIqI
hY[ Alwhumw dw Aksr aucwrx lwl rMg nwl iliKAw hY ieslwmI rihq mirAwdw
nMU ibAwn krnw kwiqb dw mMqv hY[ ieh dUrd dy klmy eISw dI nmwz ipCoN pVHy
jWdy hn [
AwrMB : bwiesim Alwih Alrhmwin Alh rhIm Alhmdu illwih Alrib AwlmIn v
muAwikbw ill muiqkIn[
AMq : AzAlAnw ilnw SwiPAqun v muS&qn qmwm Sud qkrrwqy nmwzy jnwzw brwey
mwiekwrI qihrIr Xw&q
ilKwrI : AigAwq
ilpI kwl : AigAwq (rcnw kwl) 1886
smW : 1886
sQwn : AigAwq
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 27.5X17 s.m. ilKq: 17.5X8.5 s.m. nsqwlIk
vyrvw : kwZz ikrm KwDw[ lwl rMg nwl fbIdwr hwSIey[ keI QwvW hwSIAw pUrw hvwlw
ikrm KwDw hoieAw hY[ sur^IAW sur^ imqn kwlw[ hvwly hwSIey ivc drj[ bwhrI
hwSIAw do lweInW dw[ pRqI pMnw 12-13 sqrW
Awm vyrvw : cwc dy ksIidAW ivc Ab`wsI ^lI&y vloN ihMdusqwn dy bwdSwh nMU &rmwn Aqy
isropy dI vDweI (7vIN sdI eI. dI Gtnw pr ihMd dy bwdSwh dw nwm drj nhIN)
bnI Ab`ws dw isropw ihMdU bwdSwh nMU pu`jx auqy vDweI, bwdSwh dw nwm drj nhIN[
ihMdusqwn dy swimAk bwdSwh dI is&q (nwm drj nhIN), Ab`wsI ^lI&w Aqy
muMhmd Swh quZlk ihMdusqwnI bwdSwh dI qwrI& ( do ksIdy) sulqwn muMhmd dI
is&q[ sMn 1257 ivc jhWgIr vloN kotnwmI ngr dy iklHy aupr kbzw[ aus ikly
dI is&q[ bwdSwh ihMd dI Srwb pIx dI Awdq dI is&q, mihbUb dI is&q,
sulqwn mMuhmd Swh quZlk, qwrI& Aw&qwb gul cyhrw knIz dw bwdSwh muMhmd
quZlk qoN ienwm lYxw, pyRmIAW dI is&q, mdh rsUl, mhbUb dI icTI dI isPq,
sulqwn muMhmd Swh quZlk qy aus dIAW pRymkwvW[ idLI ikly dI qwrI&, mMuhmd
Swh quZlk vloN idlI ivc mnwey gey jSn, iklw ^urmwbwd dI is&q, eId dw
jSn, nwsrdIn Swier bwry iek hujv Awid pUry dw pUrw klwm BwSw pKoN puKqw qy
jwndwr hY[ jo bYNq pUry pVHy gey auh auc drjy dI SwierI pweI geI hY[ kvI muMhmd
ibn qugilk dw smkwlI Aqy ksIdwgoeI ivc pUrI qrW inpuMn hY[ ksIdw goeI ivc
AnvrI dw mukwblw krdw hY[
AwrMB : hmdy Awn sulqwny Awlm rw ik Awlm prvr Asq
aunsI aU dr rhy eImwny aunso jwn rwsq[
hwikmy eIjwd aUrw dr inzwmy kwienwq dwmn…………….
AMq : dsq ryKqn bySk cwr dMdwn cSmI sbwAE bhwiem XUs& zrIn sn vzrIn---
---vrzIn-------------Aw&qwb
sQwn : AigAwq
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 24.5X16 s.m. ilKq: 20.5X12 s.m. nsqwlIk
vyrvw : isAwhI kwlI, pRqI pMnw AOsqn 14 sqrW drj hn[ hYifMg lwl rMg ivc, do
kwlm bxwky msnvI rUp ivc nkl kIqI geI[
Awm vyrvw : ies hQilKq dw ivSw rwmwiex dI gwQw hY Aqy swvxml ny ieh ilKq lwlw
DIr m`l vwsqy kwiv b`D kIqI hY[ keI QwvW auqy sb hYifMg hwSIey ivc drj hn[
lwl rMg hwSIey do kwlmW dy ivckwr drj hn[ do do qukW dy rdI& imlwky msnvI
ilKI geI hY[
AwrMB : suKny hwly sbnw gu&qw Sud cMU iz hwly rwm bwied gu&qn AknUn]
AMq : bw dsq^qy swvn ml brwey ^ws ^wqr lwlw DIr ml murwdy srkwr hwsl bwSd
Awm vyrvw : imsr rwmdws kwbl nwmI kvI ny ieh kwiv rcnw lwlw nr dws swihb lwhOr
vwsI dI is&wrS auqy ilKI[ pusqk dy muF ivc sRI gnyS nmh tweItl dy AMqrgq
BUimkw hY pusqk dw ivSw dyvW qy dYqW dw sMgrwm vrxn krnw hY sRI durgw lCmI
dI is&q ivc mdh vI kIqI geI hY[ dyv dYNq sMgrwm ivc sMKwsur juD vrxn vI
kIqw hY[ iPr dyvI jo jyqU idKweI geI hY[ ausdI is&q ivc ksIdy ilKy hn Aqy
cMfI mhWkwlI dI is&q ivc vKrI kivqw drj hY[
AwrMB : ibAwrw ey klm br smn muSk swrw[ br Awvr ielm dr suKn AwiSkwrw[
bmYdwn mdh mlwiek mqw&I hjUlW dr Awvr smMdr nXwrw[
AMq : hsb AlierSwd &Yz iekqbws lwlw nr dws swihb dwrulslqnq lwhOr
ihrshw An AlAw&wk vylXwq sMmq ibkrmI 1927 qihrIr Xw&q-1870
Awm vyrvw : ies pusqk dw mUl pMcqMqr sMsikRq bRwhmxIk gRMQ hY ijsdw Anuvwd &wrsI ivc
rUdkI ny dUjI sdI ihjrI ivc bnwm kulYlw dmnw kIqI auprMq iesy pusqk dI soD
qy vwDy nwl Anvwr shylI dy nwm &wrsI ivc Anuvwidq hoeI[ rUVy lwl AzIz ny
aurdU ivc Anuvwd kIqw Aqy mhwrwjw pitAwlw BuipMdr isMG nMU Byt kIqw hY[
Anuvwdk dI ie`Cw sI ik mhwrwjw ies nMU Cpvw dyx[ rUVy lwl ny iesy poQI dw dUjw
Bwg vI Anuvwd kIqw sI[ ieh mUl poQI dw pihlw Bwg hY[ ivSw bwdSwhW dI
nYiqkqw bwry hY[ pusqk dy mUl nMU sdIAW qk bwdSwhI ^wndwnW dy bicAW ivc
pVHwieAw jWdw irhw[ ies ivc jwnvrW nMU ikrdwr qy mwnvIN izMdgI dy BwgIdwr
bnwky bhuq idlcsp ivDI nwl bwdSwhW dy &rzW zMumyvwrIAW bwry sbk idqw igAw
hY[
AwrMB : Anvwr shylI bwb Av`l cuZlKor kI bwq sunny sy prhyz krny ky ibAwn sy[
rwey dwbSlIm ny bwdpwey hkIm sy &urmwieAw hY[
AMq : prmwqmw kw Sukr hY ik bqwrI^ mwh jnvrI 1924 bwb nhm kw qrjmw BI
^qm hUAw[
qoN SurU kIqy hn[ sU&IAW dI ies nwm sUcI nMU lyKk ny Alphabetically (kRmvwr)
drj kIqw hY[ ArbI eIrwnI sU&IAW qoN ielwvw kSmIrI (kokb), ^urwswnI, kwdrI
ihMdusqwnI lKnvI, dy nwm vI AMikq kIqy hn[ BwrqI icMqkW ivcoN vwik& idhlvI,
moimn Aqy mjzUb dy nwm igxvwey hn[
aukq icMqkW dIAW rcIAW rubweIAW nMU ies hQilKq ivc nkl kIqw igAw hY[
lyKk ny rubweIAW dI ivSyvwr vrgvMf krky iekly iekly icMqk dy nwm nwl drj
kr idqIAW hn[
hr s&y aupr kwqb ny pwTkW nMU cyqwvnI idqI hY ik ies hQilKq nMU igly hQ nw
lwey jwx[ klmbMdI vwsqy iqMNn rMg nIlw, lwl Aqy bilaU blYk dI vrqoN kIqI hY[
p`qirAW dy dupwsIN hwSIey ivc rubweIAW dw ivSw Aqy lyKk dw nwm drj hY[ ies
pRkwr ieh pusqk 501 rh`svwdI rubweIAW dw sMgRih hY jo seId mMuhmd hsn
iblgrwmI ny sMgRihq kIqIAW Aqy rUVy lwl ny klmbMd kIqIAW[
AwrMB : AY zwqy qo sry d&qry AsZry vjUd nkSy rhmq br dro dIvwry vjUd
AMq : rwzI bw rzwey hw mI bwied bUd]
Awm vyrvw : ies pusqk ivc vK vK bImwrIAW auhnW dI pCwx Aqy ielwj dsy gey hn[
pusqk dw ivSw ihkmq hY[
AwrMB : ibsimlwih Alrihmwn AlrhIm AMdr iemrwzy kbd v eIn bwb musqml Asq
br hXdw &sl
AMq : dr &sly dIvwngI mw &wrsI dr kMdI hSm dr Sudw vZYrw &slUn
muFly pMny auprly Bwg ivc sunihrI nIlI qy lwl rMg ivc fbI do kwlmW CipAw
mYtr nkl[
Awm vyrvw : SyK msilhudIn swAdI sIrwzI sqvIN sdI ihjrI ZzlW Al& qoN Xy qk
rdI&vwr nkl hn[ Zzl dy A^IrI bMd nMU n`kwl ny qknIk nwl hwSIey qoN bwhr
vI iliKAw hY[ rdI& ivc Cut geIAW iekw du`kw ZzlW jW Cut gey bMdW nMU hwSIey
qoN bwhr nkl kr idqw hY[ keI QwvW nMU muSkl hr&W Aqy mwAinAW dI hwSIey
ivc ivAwiKAw kr idqI hY ZzlW qoN ielwvw ies sMgRih ivc swAdI SIrwzI dIAW
rubweIAW-AllmuAwq nkl kIqy gey hn[ nkl dI poQI iksy purwxy hkIm qoN ^rIdI
geI hY ikauNik Agly ipCly ^wlI pMinAW auqy dvweIAW bnwaux dy nus^y ilKy hoey
hn[
AwrMB : ibsimlwh Alrhmwin AlrhIm[ Sukro spws inAmq imMnqy ^udweI rw
prvrdgwry ^lky KudwvMd rhwnumweI rw[
AMq : n Aw&rId bw ^lkqy ^udweI hwjqmMd[ bw Sukr inAmq hr dr br khr ^lk
AMd[
ieiqhws pusqkW qy ieiqhwskwrW ivcoN qvwrIKy jhWguSw Aqy bhwry dwinS dw nwm
hn[ muZlIAW slqnq dy AihlkwrW dw ibaurw Aqy auhnW dy ruqby (Ranks) dI
ilst Swhjhwn nwmy ivc 338 qoN s&w 348 qk drj hY jo bhuq mh`qvpUrn pRmwx
hY[ AMdrUnI gvwhI vjoN pMnw 349 auqy jwxkwrI idqI hY[ ieh nkl BweI rxDIr
isMG SGPC ny buDvwr pihlI ivswK 2002 ibkrmI AQvw 13 AprYl 1949 nMU
ieh nkl iqAwr kIqI[
AwrMB : XwzdhvIn XOrS jnUbI Xwrw zdh dwrul i^lw&q Awgrw &rw pyS igr&q Agr
gzwdh brwsqI ProZ dwrd………
AMq : ^sm duSmn Agr hzwr Awvurd n Xk mUrrw Azwr Awvrd
Awm vyrvw : Alwmw Abul&zl dI ieh poQI munSI nvl ikSor pYRs lKnaU Cp cu`kI sI, BweI
rxDIr isMG ny mhwrwjw pitAwlw mihMdr isMG vwsqy nkl iqAwr kIqI[ iesdw
pihlw Bwg hQilKq 470 hY[ ieh imqn s&w 425 qoN SurU hMudw hY[
AwrMB : Azdh hzwr svwk nbUd v AzW jwnb krIb chl hzwr svwr v sd hzwr
ipAwdw
AMq : v psmWdgwn aUrw ^usrvI bw Awrwmgwh burd
AMimRqsr vwlI nkl hY[ Asl poQI ibRitS imaUzIAm pws hY ijsdI qsvIr kwpI,
im. pRvIn pwl ieiqhws ivBwg pws mOjUd hY[
AwrMB : Pw: bw ieisimlwih Alrihmwn AlrhIm bAd hmdy ^udw mImorXd lw qhmwl
Azdyr bwz AwrzU mI dwSqm ik bnwey qwrIK isKW rw
pM: 1E siqgur pRswid kibq pRQm BgauqImY gxyS ko mnWaU
AMq : bIsqo h&q swl aumr Xw&q h&qdh swl bw irAwsq muzrwjy d
pM: jn rjb ikm hoveI nr inhcl iqq swQ]3]
vyrvw : &wrsI dy si&AW ivc sb hYifMg lwl rMg nwl ilKy hn[ pRqI pMnw 16 qoN 17
sqrW AOsq vwr drj hn Aqy nkl krqw ny ^ws ^ws iviSAW nMU hyTW lweInW
lgwky jW fbI bnwky sMudr bxwieAw hY[
Awm vyrvw : ivSy pKoN AOrMgzyb muZl bwdSwh dy jIvn hwlwq ausdy Swsn kwl dy 41 vIN vryH
qk drj kIqy hn[ pusqk dw mh`qvpUrn Bwg SwhI &urmwn hn jo AOrMgzb vloN
rwjw suBwg pRkwS, snd nwmw kYLwK, rwjw ibhwrI isMG, rwjw buD pRkwS Awid nMU
ilKy gey hn[ ieiqhwsk qQ pMnw 221 qk hn Agy &urmwnW dy si&AW aupr kRmWk
drj nhIN[ sMkyq idqw igAw hY ik ieh Purmwn HRL dI pusqk Acc. No. 3222
qoN auqwry hoey hn[ nkl krqw ny Awpxy AiDAn shUlq vwsqy ivc ivc gurmuKI
ilpI Aqy ibkrmI sMmqW dI vrqoN vI kIqI hY[ sjy hQ qoN K`by &wrsI ieiqhws qoN
ielwvw nkl krqw ny rIqI K`by qoN sjy h`Q- gurmuKI ilpI ivc gurmuKI AMkW Aqy
ihjrI qy eIsvI kYlMfr dI vrqoN krdy hoey AOrMgzyb AwlmgIr dI vyrvy sihq
jIvnI drj kIqI hY[ aus dIAW &OjI ij`qW dw vrxn kIqw hY[ gurmuKI ilpI ivc
ilKy ies Bwg ivc vI nkl krqw ny AOrMgzyb dIAW ic`TIAW &urmwn hvwly vjoN
&wrsI ilpI ivc vrqy hn[ iesy Bwg ivc AOrMgzyb dI hIrw bweI nwl ivGitq
hoeI pRym Gtnw dw crcw ivlKx jwxkwrI hY[ nkl krqw dI ilKweI sR: rxDIr
isMG dI ilKweI nwl myl krdI hY[
AwrMB :
AMq :
krdy swswnI bwdSwh ^usro Aqy SIrIN (rUsI) dI pRym kQw auqy AwDwirq hY[ ies
msnvIN ivc kvI ny aupnwm dI vrqoN Gt hI kIqI hY[
AwrMB : ^udwvMdw drIN qO&Ik br mush[ nzwmI rw rwhy qhdIk bnumw[
AMq : su^n rw bw sAwdq ^qm krdm[ vrk aunjw rswndmI zr nvrdm[
Awm vyrvw : AMdrUnI hvwly Anuswr mohx lwl ny ies hQilKq ivc ksUr ksby dy invwsIAW
Abwdulw, s`md &kIr vld Sy^ mMuhmd iebn Sy^ mMuhmd &Yzulw dI is&wrS auqy
skUlI ividAwrQIAW nMU &wrsI ivc ic`TI ilKx dI klw ivc hunr isKwaux dy mMqv
nwl nmUny idqy hn[ pUrI pusqk icTI ilKx dI isn& ivc ilKI hoeI hY[ lyKk ny
BwSweI qknIkW nMU pRcilq qy pRvwinq krn qy pRcwrx dI koiSS kIqI hY[
AwrMB : bwAd Az hmd vw&rh viskwey qkwsr v drUd mAmdUd…………
AMq : muqwibk 6 Agsq 1869 eI. &kq ^qm Sud
AwrMB : Sy^ hzrq ^vwjw mhmUd aur& pIr bnoeI v kwzI muAzdIn v ^vwjw gOhr
bIAwbwnI v ipAwry pMQIAW msq
AMq : dr mrdmwny m`kw muAzmw v Xsrb Sory ikAwmq br^wsq v gulguly ndwmq v
gMubdy nIlgMUn bulMd grdId
hY[ njmudIn kubrw, mOlwnw sAdudIn Awid dIAW pusqkW ivcoN vI hvwly ley qy
ibAwn kIqy gey hn[ dUsrw Bwg sYP AlsuslUl nwmI poQI ivcoN auDirq hY[ ivSw
auporkq Anuswr Aqy ies ivc svwl jvwb AMikq hn ieh iksy &kIr sY&udIn
vld ^vwjw njwmudIn vld ^vwjw mMuhmd mkIm ihrvI dI rcnw hY[ qsvu& dy
ivSy bwry AiDAn leI ieh mhqvpUrn pusqk hY[ auprMq ArbI BwSw ivc Sy^
mMuhmd iebn Sy^ &zl A`lw dw iliKAw Sjrw insb nkl kIqw hoieAw hY[ A^Ir
ivc nUrIAw ^wndwn dw Sjrw insb drj kIqw igAw hY[
AwrMB : klmwqy ie&qqwh AlmkqUb AlqwisA v AlASrUn &I Alvjd v hwlwq
AlAMbIAw, v AOlIAw mihbUbym
AMq : v&wqy Swh mdwr dr h&qdhm jmwdIaul Avl sMn hSqsd vw chl chwr
S&Iqul AOlIAw
Awm vyrvw : ivSy pKoN Akwl dI ausqq dy bMd qoN ipCoN dwsqwn Avl pMnw 57 A qoN 61 A q`k
drj hY AgoN dUsrI dwsqwn SurU hMudI hY[ jo BwKw dIAW cwr qukW bwAd SurU hoky 64
au qoN 66 A qk Aqy qIsrI Aqy ievyN hI kul 12 dwsqwnW drj hn[ ieh pusqk
nkl krqw ny AsU mhIny 1899 sMmq ivc mukweI Aqy iPr dIvwn goieAw BweI nMd
lwl nkl kIqw hY ijs ivc aus dIAW ZzlW qy rubweIAW iekqr kIqIAW[ Aw^r
ivc rvwieqI qOr auqy lyKk ny SRI gxyS nmh Aqy mIr muheIaudIn dI aupmw kIqI
hY[ ikqwb dy Aw^rI pMinAW auqy lyKk ny pusqk rcn dw kwrn dsky iesdw nwm
&wrsI nwmw iliKAw hY[
AwrMB : iek ENkwr sRI vwihgurU jI kI &qih[ z&rnwmw hukmnwmw pwqSwhI dhm sRI
muKvwk kmwly ikrwmwq kwiem krIm] rzw b^S rwzk rhwko rhIm]
AMq : nivsqw bmwnd isAwh br s&yd] nvIsMdh nIsq &rdw aumId]
AwrMB : qw mkbUl Awbwie dweIAwny aU klmwey ihMd dr hIlw vw kMdy An nw drdmMd zUd
guzyd
AMq : drIN hXwq munkwd rzw Alh Anhu ieqswl ik AlAwn murw Aqy Alrhmwn
vwikAw Asq[ hwisl bwied krd v ielw rOzdwr dIgr dr pyS Asq iz mwXwey
AXwmy mu&wkq koqwh Asq
vyrvw : qsvIr kwly rMg ivc hY[ kwZz glyzf cmkdwr kYmrw Poto vwlw[ hwSIAw kwlw
lweIndwr do pMny pRqI pMnw 15 sqrW[ SihrW Aqy ikrdwrW dy nwmW hyT lkIr lgwky
vKry idKwieAw igAw[ hQilKq dy ieh pMny ^wils &wrsI BwSw ivc hn qy sQwnk
BwSw dw pRBwv nhIN[
Awm vyrvw : hQilKq dy iehnW pMinAW ivc ipCly muZl hwkmW ^ws qOr auqy AlI gOhr
1180 ihjrI Swh Awlm qy AihmdSwh Awid dw nwm vrxn hY Aqy swimAk
rwjsI hwlwq dw vrxn kIqw hY[ ies qoN ielwvw Zulwm kwdr jo zwbqw Kwn Aqy
njIb dOlw dI lVI ivcoN sI ausdw vrxn vI imldw hY[ AihmdSwh durwnI dy 1166
ihjrI ivc lwhOr auqy kIqy hmly dw pRmwx vI pRwpq hMudw hY[ pMinAW dI AMdrUnI
gvwhI Aihmd AbdwlI dy kSmIr auqy kIqy kbzy dw pRmwx pRsquq krdI hY[ ies
hQilKq dw mhqv ies pKoN hY ik ieh A&gwnI rwj, muZl hkUmq Aqy kSmIr dy
isAwsI ipCokV dy AMqr sMbMD ivAkq krdI hY[
AwrMB :sw^q ic bw iesqlwhy ihMd Klcrm vkq brIdn rw mI goXMd v Kwl bw……
AMq : qsr&y A&wgnw krwr igRPq v qwj v ie&rw^qw dr hkUmqy Swn
AwrMB : br Awmdh bw drgwhy hmwXUM rsyd vw isqwrw bwjuhqmMdI br au&ky murwd qwbS
dwd Azv&Ur qvjw………
AMq : ihmq ^Yr sZwl sAwdq pur vhI AmUm mrdm vw dOlq ie&zweIey jmhUr Awlm
Asq n^usqIn n Az eIn
vyrvw : kwZz kdIm zrd[ puSqw suriKAq[ juzbMdI islweI[ mUlpwT isAwhI nwl Aqy
iekw dukw QwvW auqy Cut geIAW sqrW vwDy hwSIey ivc drj hn[ pRqI pMnw AOsqn
14 sqrW drj hn[ nsqwlIk ilpI vI Free Hand ilKI geI hY[ SurU qoN A^Ir
qk mUl pwT iekswr[
Awm vyrvw : lwlw gurU dq qlvwr nwmI ivAkqI vwsqy ieh pusqk rwmcMd nwmI ivAkqI ny
ilpIAMkn kIqI[ ies hQ ilKq ivc ircw dy slok qoN SurU krky krmvwr gIqw nMU
ilpI AMqr kIqw igAw hY[ hU bhU ilpI AMqr kIqw hoieAw hY[ hr slok dy ibAwn
dy muF ivc ausdw kRmWk drj hY[ lyKk ny SbdwvlI vI srwsr ihMdvI vrqI hY[
ikRSn Bgvwn vwc, Arjn vwc Awid sMvwd rUp dI vrqoN kIqI hoeI hY[ lyKk ny
AiDAwieAW dy muKvwk pMny qy sqrW dy kyNdr ivc idqy hn[
AwrMB : sRI Em nmh sRI gxySX nmh slok Avwk eyh joVI gIqw mwlw srUpny mMqr
iqskw Bgvwn vyd ivAws AgrsYn………………
AMq : bqwrI^ 20 mwh jUn kw bihr lwlw gurUdq qlvwr dsq^q rwm cMd
AMq : b^vwnd v ibSunvd izMdw jwvyd mISd v Az Awmdo Sudy Awlm vw mI rhd v
mukq mI Svd sMpUrn Sud
iqAwrI kIqI[ AMgryzI ivAwkrx dy AwDwr auqy hI ausny nWv, pVnWv, ikirAwvW
kwl Awid dw vyrvw vI AMgryzI pYtrn aupr hI vrxn kIqw hY[ sMbMDkW XojkW nMU
AMgryzI pYtrn auqy ibAwn krn qoN ipCoN ausny ArbI SbdW dI sw^q ijvy iqMn
hr&I cwr hr&I dI vyrvy sihq ivAwiKAw idqI hY ArbI Abjd nMU &wrsI Abjd
nwloN vKirAwieAw hY[ hSqgwnw AdvI SbdW dI qrqIb qy Sumwr bVI ivAwiKAw
nwl vrxn kIqw hY
AwrMB : bAd hmdo spws hkIm su^n Aw&rIn dOr br bMdhwey guzIn aU……
AMq : qumq qmwm Sud nus^w kvwnIny &wrsI imn qsnI& AwZw hsn ldunI ik dr
jmIA kvwnIny &wrsI bwkdr qwkq zuhd burd
Aksr &wrsI qy aurdU dy kvIAW ny ieiqhwisk GtnwvW dy kwl drj krn leI
iSArW ivc Abjd dy AKrW nMU vriqAw hY[ iehnW Sbd mu`lW dy pRmwx bhuq Gt
lBdy hn [ ies kwrn iesy nus^y ivcoN lBky drj kIqy jWdy hn[
Al& 1 10 ry 200 CotI Xy
by 2 20 sIn 300 kwP
jIm 3 30 qy 400 lwm
dwl 4 40 Xy 500 mIm
hy 5 50 ^y 600 nUn
vwau 6 60 vw 700 sIn
zy 7 70 zwd 800 AYn
hy(jIm) 8 90 qoey 900 Py
qoey 9 100 AYn 1000 svwd
Xy CotI 10 kXw&
ijs pRkwr dI ilKq ilKI jwxI cwhIey auh qQ imswlW smyq idqy gey hn[
SbdwvlI dI Brmwr hY[ bYNq qy imsirAW dy hvwly ilKq nMU pRBwvkwrI bxwieAw
igAw hY[ ikauNju lyKk dw mMqv hI ilKx klw AiBivAkq krnw hY[
AwrMB : qrwnw sMjI AMdlIby klm dr bhwirsqwn s&hw br Sw^wey musqml breIn
mAwnI gul mumIz bhwry hmd mhmUdI Asq…..
AMq` : cUn mOlvI gu&qn qwlby ielmo drs ^vwn lwzm &zIlq Asq vw &zIlq
mlzUm drInjw izkr lwizm by ierwdw mlzUm Asq
nwl lyKk ny auhnW dvwvW nMU iqAwr krn dIAW qrkIbW qy nus^y vI vrxn kIqy
hn[
AwrMB : nwqukw kuvqI Asq ik bw Awn iedrwk…………
AMq : vw hzwr ^wlI bwSd Az sd bdOr qobw[
vyrvw : mUl qOr auqy ilKq isAwhI nwl ilKI geI[ sur^IAW sur^ rMg nwl Aqy pRqI pMnw
AOsqn 29 sqrW hn[ pusqk ivc qwlukwvW (tables) ivSyS rUp ivc bxwey gey
hn[ pqry Aksr ikrm KwDy hn[
Awm vyrvw : ies poQI dw lyKk koeI ihMdU hY[ ies ivc ihMdI vsqW Aqy sMklpW nMU byqrqIby
FMg nwl ibAwinAw hY[ iek Bwg ivc ihMdI vsqW dw aucwrx qy auhnW sMbMDI
jwxkwrI idqI[ ijvyN Awhq, Anwhd riKAw, cMdr pRkwS, eIsrI, pKwvj Kwkr,
surmMfl swrMgI bqwg ADUqI Awid ieauN ieh iek koS dw kwrj krdI hY[ iesy
ivc iKcVI, kImw Sorbw, XKxI, swg, bqwaUN hlvw, ibirAwnI, Coly, smosy, ko&qy,
kImw, pulwau, B`q, imTweI, rotI pkwaux dw qrIkw, cpwqI, nwn bnwaux qoN ielwvw,
isrky, Awcwr, ctxIAW bxwaux dIAW ivDIAW qy auhnW ivc vrqIAW jwx vwlIAW
vsqW qyl qy ausdI imkdwr, Pl Aqy vrqx dy mOsm vrxn kIqy hn[ iesy ivc
vK vK iksm dIAW ^uSbUAW bnwaux dy FMg Aqy A^Ir ivc BWq BWq dy rMg
bxwaux dIAW ivDIAW drj hn[ pusqk dw nwm AweIny AkbrI iliKAw hY pr
ieh AweIny AkbrI nhIN[
AwrMB : (pihlw s&w ADw krIb &itAw) AweIny dIgr lKqy cUn jwl mujdwr vwihd
muzwrn AknUMn rvSy mwieAw………………
AMq : SnwSwny rozgwr bjwey Awmd v gOhr Snw^q PrUZ dIgr igR&qw v bru^y AW dr
n^usqIn[
AwrMB : mr ^udw rw Sukr kwry luq&y ik vY dwd qO&Ikm bw AlY msnvI br rsUly hk mI
goiem drUdI qw rsd jwnm AzIN sUd AlbhUd
AMq : bwroz pMj SMby Zrh muhrm Alhrwm sMn 2 bwdSwh ZwzI &ru^sIAr[
vyrvw : iSksqw Aqy nsqwlIk ilpI rUp ivc ilKI pusqk dy mUl pwT nMU isAwhI nwl
nkl kIqw igAw hY[ sur^IAW sur^ Aqy ^ws ^ws ibAwnW nMU lwl rMg dI lkIr nwl
AiBivAkq kIqw igAw hY[ ivSyS auqy gixq dy AMk lwl rMg nwl drj kIqy hn[
pRqI pMnw AOsqn 16 sqrW[
Awm vyrvw : ivSy pKoN ieh pusqk njUm Aqy gixq nwl sMbMiDq hY[ ielmy jA&r ivSw hY[
lyKk ny pMj AiDAwieAW ivc iesnMU vMfdy hoey a) AMkW dy Byd dy hwlwq A)
sMiKAwvW dy AsUl e) AMkW qy SbdW dy sMbMD s) ^ws ^ws sMiKAwvW AMkW dw hr&W
nwl AMqrmyl qy pRspr sMbMD h) jA&rI dI ivcwrDwrw Anuswr aukq qQW dy
ivAkqI dy AmlW nwl sMbMD k) ^ws ^ws GtnwvW dy AMkW qy sMiKAwvW nwl pRspr
inAm[ pusqk eIrwnI Pls&I dI ilKI hoeI hY[ lyKk ny vK vK ArbI AKrW
(hr&W) nMU sMiKAw mulW nwl AiBivAkq krdy hoey rwSdI ^lIi&AW dy kQnW dw
hvwlw vI idqw hY[ poQI ivc nzm qy nsr donoN AdbI isn&W vrqIAW hn[ ArbI
imswlW nMU kU&I ilpI ivc klmbMd krky mUlpwT &wrsI nwloN vKrw drswieAw hY[
AwrMB :klmwey &wiqhw Alhmd illw ik iesmy qwzw ikqwb Az qbk ibsimlwih……
AMq : ih Asrwr rUhwnIAwq ik mzkUr Sudh bAz
ishq auqy vI Asr hMudw hY[ Amwmbwkr nzmudIn kubrw, Sy^ AbUseId hzrI dy
hvwly vI lyKk ny Awpxy kQn dI pRoVHqw vwsqy Awm vrqy hn[
AwrMB : pihlw pMnw ADUrw ArbI:- 169 sUrqbwSd- (klmwey ie&qqwh klwm) ie`hXwey
szwvwr muhYsy eIn Asq ik ilswny hr& ibAwn
AMq : 19 drjwey hml Asq v Xw dr sr&y ^ud ik qw drjwey sUrAsq eIn Skl
brgSqMd
vyrvw : mUl pwT ivc kwlI Aqy A^Ir si&AW ivc jwmnMU rMg dI vrqoN kIqI hY[ kwZz
zrd kdIm[ puSqw ibKirAw[ pRqI pMnw AOsqn 13 sqrW hn[ kuJ pMny hwSIAwdwr
qy kuJ do kwlmI qy jd v`lW (Tables) vwly[ ArbI hvwly Aksr hn Aqy kU&I
ilpI rUp rwhIN vKirAwey hn[ auhnW nwl pUry AYrwb vI lw idqy hn[
Awm vyrvw : ielmy rml dI pirBwSw dyNdy lyKk ny ies igAwn Sw^w nMU vsqW dI
STRUCTURAL STUDY dw nwm idqw hY[ ijs ivc auhnW dy bwhrI Awkwr Aqy
AMdrUnI lCx gux vI Swiml mMny hn[ auprMq lyKk ny sYNkVy svwl drj kIqy hn
iPr auhnW dy sMbMD ivc dlIlW vI idqIAW hn[ auhnW svwlW ivc rozwnw jIvn
nwl sMbMDq svwl hn ijnHW nMU mOlvIAW dI qknIkI BwSw ivc mslHy kihMdy hn[
audwhrx vjoN, s&r ivc bImwr hoxw, mihbUb nwl myl hoxw, duSmnW nMU mwq dyxw,
mIAW bIvI dy sMbMD ivgwV, bImwrI jW dwAvy dw fr, gMum hoey pSU nMU lBxw, Dn
dOlq dy gMum hox dw fr Awid Awid iehnW msilHAW dw hl vI qwvIzW ivc Aqy
auhnW qwvIzW rwhIN vwhy jwx vwly nkS ies poQI ivc drj hY[ sMKyp gl ieh ik
ieh vI mOlvIAw dI poQI hY[
1. ienW nkSW ivc lweInW Aqy ibMdIAW qoN kMm ilAw hY vK vK mslHy leI lweInW
dI igxqI, ibMdIAW dI igxqI Aqy auhnW dy sQwn bdldy hn[
2. hr mslHy nwl sMbMDq nkS nMU iqMn BwgW ivc vMifAw hY qy hr Bwg dI bxqr
vKrI hY[ iekswrqw iblkul nhIN[
3. iek mslHy dy nkS dUsry mslHy dy nkS nwl vI myl nhIN KWdy Alg Alg hn[
ijvyN:
AwrMB : klmwey ie&qqwh…… hmdo snwey muqihdv iehswey m^sUs bwrgwhy ikbrIAw
eIn Asq jvwhry bhwr Anvwr mwAr&qIAS
AMq : ik bImwr iz nkS irvw Asq drmwn jvwby hr& ik Az jumlw ienswn[
ilKwrI : AigAwq
smW : 1185 ihjrI
rcnw kwl : drj nhIN
sQwn : AigAwq
p`qry : 137
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq : 14X7 s.m. nsqwlIk
vyrvw : mUl pwT isAwhI nwl iliKAw hY[ ArbI BwSw dy hvwly lwl lkIr hyT lgwky
vKry drswey hn[ sur^IAW sur^[ kwZz ikrm KwDw kdIm zrd[ puSqw bicAw
hoieAw[ vKrw zmImw nIlw kwZz pRqI pMnw AOsqn 13 Aqy 17 lweInW soDW[ hwSIey
ivc drj kIqIAW[ pihlw Bwg pMnw 63 q`k dUsrw Bwg 64 qoN 137 q`k
Awm vyrvw : 1) ivSy pKoN Bwg pihly ivc lyKk ny mwnvIN srIr ivc q`qW AwqSI, ^wkI, bwdI
qy AwbI Anuswr rwSI vMf kIqI hY[ auhnW dy vK vK &irSqy qy burj dsy hn[
AiDAwie vMf kridAW ausny hr&W qy nwvW dy sMbMD drsWdy hoey pMdrW AiDAwie
bxwey hn[ rwSIAW dy burjW dy ault qy smArQI pRBwv vrxn kIqy hn[ Abjd dy
AKrW dy ivSyS gux qy auhnW dw ieslwmI ipCokV nwl sMbMD Bwvwqimk idRStIkox
qoN joiVAw hY[ 2) ikqwb ielmy zA&r ivc vK vK kwrj isD krn dy qwvIz
bxwaux dIAW ivDIAW pRwpq hn[ hr qwvIz ivc ivSyS BWq dy nkS ijnHW ivcoN
keI XUnwnI Abjd AYpIslon qy hor nukiqAW nwl imldy juldy hn lyKk ny drj
kIqy hn[ A^Ir ivc lyKk ny ies ielm nMU rsUl muhMmd dy mUMhoN aucry vwk AKvwky
swrQk isD krn dw jqn kIqw hY[
AwrMB : klmwey ie&qqwh…… A`lwhumw rbul AwlmIn v Alsvwq v Alslwm
AlY^br Al^lkq muMhmd v AlrwjimeIn Amw bwAd hU dr ibAwny jOhry sIm v
Aml v dAvq iesmw Azwm……………
AMq : qw ^lwiek bsy qlby Asrwr ^udweI kund vw brAwn srwsr snd vw ibdwnMd
ik lw luhYqUn SeIaun imn AlY Alienu mwSw v XSw buvd[
vyrvw : pUrI pusqk isAwhI nwl ilKI geI hY[ kwZz purwxw zrd[ ivc ivc zrd rMg
nwl nkS j`dvl (Tables) vI bxwey hoey hn[ bhuq brIkI nwl ihMdsy Aqy hrU&
vK vK bxwey[
Awm vyrvw : ies pusqk dw ivSw vI hkIm nkSbMdI dIAW pihlIAW pusqkW vwlw hI hY[
hkIm swihb ny bVI kwrIgrI nwl qwvIz bxwaux dy kvwied AiBivAkq kIqy
hn[ ArbI BwSw dIAW qmsIlW dI vfI Brmwr hY[ ^wnydwr tybl vI qrkIb nwl,
ihMdsy lwey; mUl ivSw ishqmMdI jW kwmXwbI leI qwvIz iqAwr krny hY[ ieh
nkl vI mUl poQI hY Aqy ieh iksy mOlvI dI fwierI hY jo vhI dy rUp ivc ijldbMd
hoeI
AwrMB : qihkIk ^mseIn Xw bwr Alinhwd dsq sdkw qn^vwh srUkw PAlAwn…..
AMq : kyswey ^ud ^rc krdm ksyrw ^rwb n krdm qw eIn nus^w rw bwdsq Awvurm
Az rb Asq S&w
AwrMB : (mukMml nhIN) m^&I 888 qzj 999 hrU& nUrwnIey AwXq cwhwr dih hrU& iqbIby
AwXq
AMq : 10 syr AYn nsr AYn insb hmw Az hr dPw…………………
vyrvw : mUl pwT isAwhI nwl iliKAw[ sur^IAW sur^[ pRqI pMnw AOsqn 13 sqrW[ dohrI
lweIndwr lwl hwSIAw[ iekw dukw pMinAW auqy hvwly hwSIey qoN bwhr qy kRmWk md
lweInW dy aupr[ hwlq ^sqw kwZz purwxw zrd Aqy ikrm ^urdw[
Awm vyrvw : ivSy pKoN ieh hQilKq &wrsI dI ivAwkrx dI pusqk hY jo ihMdI ivc Aqy
hrU& &wrsI ivc ilKI hY[ lyKk ny svwl-jvwb dI SYlI nwl &wrsI ivAwkrx
ibAwixn dI koiSS kIqI hY[ ausny SYlI vjoN ivAwkrx dI hr md sMbMDI svwl
bxwieAw Aqy ausdI ivAwiKAw ivc jvwb vI nwlo nwl idqw hY[ sMBv hY ik ieh
iksy jmwqI pwT pusqk dI vMngI rhI hovy[ ivAwkrx dy ibAwnx vwsqy lyKk ny
kwl vMf (Sentence) muzwry, i&Al (Verbs) Aqy kwlW dI vMf Anuswr auhnW dy
vK vK rUpW nMU vI vrxn kIqw hY[
AwrMB : bwAd Az hmd &w AlI ik qswrI& ^lwiek rw Azkuvq bw i&Al Awvurd…
AMq : n AwXMd kwnyd AwXMd gwnym n AwXMd gwnym qmwm gSq Al&wz Awmd nwmw
A) T`tw ivc tofr ml dy puqr dI ihmwieq ivc jMg lVidAW keI mwry gey lwlw
swgr ml jwgIrdwr bixAw[
e) 1735 sMmq 1878 eI. nMU pYdw hoieAw lwlw ^uShwl qyrHW swl qk jwgIrdwr
irhw[ dwrw iSkoh dy hukm hyT kMm krdy auh ruhqws ikly dw iklyHdwr irhw[
sM:1764 pYdw hoieAw rwm isMG ausy jwgIr dy lwB lYNdw irhw[
s) sR. Awsw isMG prgnw vtwlw ivc pYNdy gurdwspur ielwky ivc nwieb
qihsIldwr bixAw[
h) lwrMs swihb dw pltn nMbr 16 nwl Ajnwly ksby jwxw[
k) Awsw isMG dI gurduAwrw drbwr swihb ivc kQw kIrqn qy sMgmrmr n`kwSI dI
syvw
AwrMB : v cUn mIrswl bzurgwn bwsqwn ^wkwn cUn iemwrq
AMq : br^urdwr Swm isMG ^urd swl hY bbwies mumw jwgIr hzwr v hmgI guzwrw
kIAw jwqw hY[
^wn dw AOrMgzyb pws pnwh lYx Awauxw, bwdSwh dw lwhOr qoN Akbrwbwd rwjDwnI
vl jwxw[ Akbrwbwd qoN Swhjhwnwbwd jwxw[ seIAd muMhmd bu^wrI murqzw nwl
myl, AOrMgzyb dw suBwv qy ^UbIAW, Sy^ iblwvl kwdrI nwl mulwkwq, mOlwnw muhbq
AlI, ^vwjw ^wvMd mhmUd, mulW Swh nwl myl jol, gdI nSInI idvs smwroh(dUjw),
23 vW jlUs, nvroz smwroh mnwauxw, kSmIr pRqI kwrguzwrI qy s&r, kSmIr qoN
lwhOr vwpsI hwjI Aihmd seIAd nMU rom dI s&wrq leI inXukq krnw, swAdulw
^wn nMU kMDwr &qih leI Byjxw, swimAk ieslwmI ivdvwnW dy hwlwq, mu`lw insbqI
QwnysrI mulw hsn &wnI kSmIrI, muMhmd AlI mwihr, hsn &roSI kSmIrI, m`ulW
jwmI lwhOrI, cMdr Bwn bRhmx Awid kvIAW qoN ielwvw swimAk &wrsI nsr nvIs
(vwrqk lyKk) imrzw jlwlpurI, Alwmw A&zl^wn, mu`lw Abdul lqI& gujrwqI,
Abdul hmId lwhOrI, mMuhmd vwirs, imrzw Awimnw, Sy^ Anwiequlw, mulw mhmUd
jOnpurI, mIr, hkIm hwidk[ ^uSnvIs mwihrW ivcoN muMhmd murwd kSmIrI, Awkw
rSIdw, mIr mMuhmd swlih Sy^ swidk burhwnpurI, ^vwjw bhwrI, Sy^ Anwiequlw
kwblI dy hwlwq drj hn[ AwlmW &wzlW ivdvwnW ivcoN- mOlwnw Abdul hk
idhlvI, mOlwnw SukrAlw SIrwzI, Alwmw swAdulw Kwn, &wizl^wn, dwinSmMd
^wn, mOlwnw muMhmd &wzl bd^SI, mOlwnw Abdul lqI&, mOlwnw mhmUd mOlwnw
muMhmd XwkUb lwhOrI dy nwm qy sMiKpq hwl drj hn[ ies ivc swimAk mwihr
hkImW, fwktrW qy jr`whW dI jwxkwrI vI drj hY- hkIm sdrw ibn hkIm
&^rudIn muhMmd SIrwzI, hkIm AbUkwism (hkImul mulk) hkIm momnw SIrwzI,
&qihAlh SIrwzI, ielmudIn bwry sMKyp vrxn hY[ lyKk ny kYlMfr ihjrI Gt Aqy
jlUs swl vDyry vriqAw hY[ swimAk hwlwq dy vrxn kwrn ieh hQilKq
mhqvpUrn hY[
AwrMBkw : (P`ty pMny) rozy pMjSMbw AwZwz swl bIsq E- Xkm Az jlUs mwnUs
AMiqkw : subhwn rbukw rbul iezq Amw Xs&Unw v slwm AlYie murslIn, v Alhmd
illwih…………AlrbulAwlmInw
vsIlw Awv`S bxdy hn[ lyKk ny BwSw dI cwSnI ivc GtnwvW nMU lbyV ky iesy AwSy
nwl klmbMd kIqw hY[
ies hQilKq ivc hkIm jI ny Abjd Anuswr (Alphabetically) vYdw hkImW
qbIbW dy vrqIAW jwx vwlIAW vsqW jvwiex, DnIAW pudInw, iSgr&, dwrcInI
Awid nMU &wrsI nwmW qoN ihMdI ivc Anuvwidq vI kIqw hY[ iehnW vQW dI lMmI cOVI
ilst ausny bxwky poQI dy muF ivc hI drj kr idqI hY[
AwrMBkw : j`dvl h&qy idn Aqy nzUl Xk SMbw audX do SMbw AMbrq sY SMbw rog cwr SMbw
lwB………………
AMiqkw : v dr aU dwrd kUr kund brweIAS mrmr s&yd gSqw AwXd
aunHIvIN sdI dy Aw^r qy vIhvIN sdI dy muFly swlW dy sMbMD ivc ieh ilKq
mhqvpUrn jwxkwrI pRdwn krdI hY[ aus smyN dy sMcwr mwiDAm A^bwrW dy ivcwr[
muslmwnW ivc ivvhwirk Dwrimk AsUl nymW bwry jwxkwrI ies pusqk qoN pRwpq
hMudI hY[ imrzw Zulwm Aihmd kwdIAwnI dy ikrdwr auqy zordwr Alocnw kIqI geI
hY[ iek pKI idRStIkox hox dy bwvjUd vI ies pusqk qoN kuJ pRkwr dI ivlKx
sUcnwvW pRwpq hMudIAW hn ijvyN A.R. DOUBB duAwrw ricq muhMmd swihb dI
jIvnI dI pusqk auqy AMgryzI srkwr vloN pwbMdI lwauxw Awid[
AwrMB : AwrIAw smwj ky ds inAm 1. sB scy ielm AOr ielm sy jo mwlUmwq hwisl
hoqy hYN aun sB kw Asl AsUl prmySr hY[
AMiqkw : hvwlwjwqy mzkUr srguzSqy kurAwn= iblkul mu^qsr iley gey hYN- mu&isl
dyKny ky lIey- srguzSqy kurwn= puhwsw nwQ jlwlpurI mulwihzw &rmweyN[
kIqw hY[ ausny kurwnI AwieqW dw hvwlw vI vyrvy nwl kIqw hY[ mUl rUp ivc
AwieqW nMU bhu igxqI ivc vrnx kIqw hY[ rsUl dy swimAk qy nyVy dy smkwlIn
pYZMbrW ivcoN hUd, smUd, Abrwhm, iesmweIl, ieshwk Awid qoN ielwvw, ^wnw
kwAbw dI auswrI dy hwlwq ibAwn kIqy gey hn[ ies hQ ilKq dI mh`qw ies pKoN
bhuq vDyry hY ik ieh ilKq- ieslwm auqy swimAk- bwhrI qy iKqy dy skw&qI
pRBwvW nMU vrxn krdI hY[ XUns, (Jonah) Awid dy vrnx bwAd rsUl mMuhmd dw
vrnx bVI ivAwiKAw nwl krdy auhnW nMU ^wqm AlAMbIAW Bwv Aw^rI nbI isD
krn dI koiSS kIqI hY[ lyKk dw audyS vI ieho hY[ kurwn mjId, pRwcIn Arb dyS
dw ieiqhws Aqy ArbW dI kOm dy ipCokV nMu smJx vwsqy ieh hQilKq bhuq
lwBkwrI hY[
AwrMBkw : rbul seIr b iesimlwih Arihmwin AlrhIm v qumm ibl ^Yr bAd Az
hmdy ielwhI[
AMiqkw : eIn ikqwb musq qwb Aqumw bw kiss AlAMbIAw ey ieslwm dr hk v imlk
mIAw ^wn mMuhmd jIE srMjwm Xw&q bkmwl &zl v husny qO&Ik
geIAW hn[ qwvIz bxwaux dIAW ivDIAW qy mh`qv vI vrixq hn[ rwSIAW-burjW
dy myl sumyl nMU lyKk ny BlIBWq AiBivAkq kIqw hY[ pihly pihly pMny auqy qy
kwiqb dy eIrwnI hox dw imldw drj hY[
AwrMBkw : spws v sqweISy hkImI rw szd ik drjwqy ierq&wA Alivzqul ikqwb ik
brIAw bw byS ielwkw……………………
AMiqkw : nkIry eIn nukqw rw mhmUd ^vwnd bAweIn dIdh Am Az hkIr AlAwn-
hkIr rzw ASqrI
SbdkoS Anuswr Aijhy igAwn nMU joqS vI kihMdy hn[ ies ivc q`q ivigAwn
vDyry hY[ ivdvwnW dw ivcwr hY ik ivAkqIAW dy suBwv aukq q`qW auqy AwDwirq
hMudy hn[
AwrMBkw : klmwey ie&qqwh:
hmd Akml v Sukr Ajml bAd zwq hml lwiek &rdw nIsq ik jmIAw
SeIaun Aw&rId…………
AMiqkw : do brMj Az &rk mjrUr Xk Asnq islw bw vjw KurMd Ajwieb ipMdwrMd
Alh v AlwhU Aielm Alsvwb
mUl jwxkwrI : mUlpwT isAwhI nwl[ sur^IAW qy hwSIAw sur^[ hwSIAw fbIdwr do lweInW dw[
kwiv do kwlmI gd-inrMqr[ kwZz kdIm zrd[ pRqI pMnw AOsqn 12 sqrW hvwly
hwSIey qoN bwhr[ puSqw suriKAq kIqw[
Awm vyrvw : hQilKq dw mUl ivSw mMuhmd swihb dy jIvn dy Aw^rI swl Aqy auhnW dI bytI
&wqmw qy ausdy puqrW hsn husYn dy hwlwq vrxn hn[ lyKk ny mMuhmd swihb dy
Akwl clwxy qoN ipCoN bwkI aus kbIly Aqy ieslwmI AlMmbrdwr ^lI&w AbUbkr;
hzrq AlI dy puqrW qy bIbI &wqmw dy bicAW hsn qy husYn dy jIvn hwlwq
klmbMd kIqy hn[ muF ivc lyKk ny aus vyly dy hwlwq nMU vrxn krdy kwiv rUp
ksIdy vrxn kIqy hn[ aus qoN bwAd lyKk dy aukq hsqIAW dw vrxn vwrqk
ivc kIqw hY[ ies pusqk ivc gOx rUp ivc mMuhmd swihb dy hwlwq drj hn[
AwrMBkw : kwS ik bUdy mrw brmU br qn dIdh qw brIN cSmoN icrwZy AjMmn b krgsI
AMiqkw : Av`l brIn poSwnIdn bAd Az Awn mUey hw Xw &qMd dr ih`sw krdn…
tUkW dI vrqoN vI kIqI hY[ auh kwiv totky jW qW ausny slokW dw Anuvwd kIqw hY jW
^ud rcy hn[ ies hQ ilKq ivc sMpUrn kQw mhwBwrq dI drj hY[ hr AiDAwie
prb dy muF ivc mUl dy slokW dI sMiKAw vrxn kIqI hY[
AwrMiBkw : eIn hzdh hzwr Awlm Az SOky qo msq sr dr rhy jusqjU[ jwn br k&
dsq pr q^qw isAwh gSq
AMiqkw : hsb &rmwieS lwlw swihb munbh jUdo Ahswn &Yz b^S &Yz rswn lwlw
Ajmyr cMd jI sly Alh qAwlw Az Aw&wq vw blXwq
kIqy hn[ dohW BwSwvW dy sIgy vI vrixq hn qy lyKk dw mUl AwDwr AMgryzI
grwmr hY[ ausy AwDwr auqy ausny ArbI dy AMg &wrsI gRwmr nMU ibAwn krn dI
koiSS kIqI hY[
AwrMB : bdwn AsAdr Alh qAwlw &I AldwrI nW ik klmwqy luZq Arb br sY
iksmq Asq
AMq : ^qy mn zSq Asq v qbwhU hY& AzI kwZz ik krdm isAwh
hdIsy ieSk Sud zYby bXwnm [ cMU SmA au&qwd AwiqS br zbwnm [
AMq : qumq qmwm Sud hzw Al nusKw b AaUn Alwh Almwlk Alvhwb jl jlwl
Aw^rIn sY vrk b Xdy AlhkIr AlzeI& &zlU dIn qihrIr dr Awmd
ihMdI sQwnk Sbd mUl rUp ivc vrqy hn[ kul 74 AiDAwie ies pusqk ivc
Anuvwd kIqy gey hn[ ies dy lyKk ny Awpxy bwbq koeI jwxkwrI nhIN idqI pr
sRI Em gxySwie nmh dy SbdW nwl pusqk dw muF bDw hY so auh koeI ihMdU hoxw
sMBwvI… hY[
AwrMB : sRI gxySwie nmh: bAd Az snwie ibisAwr v hmd bySumwr ik Ashb klm
v ngInwey kwZz lMg Asq………………
AMq : qmwm Sud mhwpurwn bw dieAwey iSv swihb jI qihrIr bqwrI^ 5 mwh AsUj
1935
qy nYqikqw dy ivSy nwl sMbMiDq hn[ ijvyN: Asl dwn auho hY jo ibn mMgy idqw jwvy
vrnw muAwivzw hY- dunIAW ivc koeI vI SYA AjyhI nhIN jo lwBkwrI n hovy-
AklmMd ivAkqI qMgI qurSI dy idnW nMU sbr Sukr nwl ibqWdw hY- byvkU& ro ipt
ky[
ieh hQilKq nYiqkqw, ieslwmI &Ls&y qy qsvu& dy KojkwrW qy
ividAwrQIAW vwsqy lwBkwrI hY[
AwrMB : pUrw tweItl- Alqmws ^ws brwhy imhrbwnI ies ikqwb ko gIlw hwQ n
lgweIey-rUVy lwl AzIz
AMq : AOroN kw ^udw nwrwz ho jwvy qo huAw kry mgr myrw ^udw ies qrHW nwrwz hony vwlw
nhIN- rUVy lwl AzIz
ilKq[ puSqw suriKAq[ Agly pMny dyvnwgrI ivc juVy[ Aw^rI pMny auqy dyvnwgrI
ivc pRqI pMnw AOsqn 15 lweInW[
Awm vyrvw : &wrsI AKrW ivc ilKI ies hQilKq dw lyKk Ajwieb isMG ny dury AzIz mnSw
rwm dI is&wrS auqy ieh pusqk ilKI[ isMGwsn bqIsI dy kQwnk vrxn leI kvI
ny do bYNqI CMd ihMdI ivcoN kibq cuixAw hY[ BwSw aupr &wrsI rMg isvwie ilpI dy
nzr nhIN AwauNdw srl ihMdI BwSw ivc kvI ny mzmUn auswrI kIqI hY[ sMsikRq
kwiv rUp qy kQwnk nMU auDirq krky ibkrmjIq ihMdU rwjw dI kQw ibrqI nMU kvI ny
bw^UbI vrxn kIqw hY[ &wrsI ilpI ivc ieh kQw ihMd-&wrsI swihq Sw^w dy
ieiqhws nMU ivkisq krdw qQ hY[
AwrMB : sRI gxyS nmh: ipRQmY pUjw krq hMU gOrI nMd gnyS]
SuB kwrj mih iDAweIey bRhm mhyS[
AMq : iPr sIny jo koeI hir iDAwvih[ ikrpw kr muJy Xwd ilAwvih[
hsq ^qm Sud brwey &rmwieS dury AzIz lwlw mnsw rwm
AwrMB : hU Xw &qwh bguSwie idl bMdwey sYro qwsr b iesimlwih Alrhmwin AlrhIm v
qumm b^Yr………
AMq : murwd b vjwey Aihsn zhUr pYvsq jIn muXdh iz AikAwd kzwn sU Awied
dOlq iz inSwq qhnIAq go Awmd kul bvjwey ik bwg
gLrfyf[kr Øekad% MS – 31
'kh"kZd % JhegkHkkjr lHkk ioZ
ys[kd % gsrjke
i`"B la[;k % 276
vkdkj % 15 x 24 låeå fyf[kr % 10 x 15 låeå
lkekU; fooj.k % ftYn ds Hkhrj HkhHkh Ñfr dk ,d i`"B vyx gSA ys[kd }kjk dkyh ,oa yky L;kgh
dk iz;ksx fd;k x;k gSA izfr i`"B 18 iafDr;k¡ vafdr gSaA leLr leLr i`"Bksa ds [kkyh
fdukjs dhM+s }kjk ttZj dj fn;s x;s gSaA
fo'ks"k fooj.k % 74 v/;k;ksa esa vuwfnr egkHkkjr ds bl lHkk ioZ esa /k`rjk"Vª
jk"Vª] nq;ksZ/ku ,oa ;qf/kf"Bj esa
laokn pyrk gS vkSj varr% ikaMoksa dks cuokl feyrk gS vkSj os ou ds fy, izLFkku
djrs gSaA
vkjEHk % mksa LofLr Jh x.ks'kk; ue% AA NIiSAA ldy vej x.k ojn txr tl
eaxynkbdAA f'ko lqr efr loZK Ükq) xt eq"k xf.k ukbdAA
vUr % bfr Jh egkHkkjrs
egkHkkjrs lÙklkglzak fgrk;ka oS;kfldka
kfldka lHkk ioZf.k Hkk"kk;ka nhf{kr
nhf{kr gsrjke
fojfprk;ka ikaMo ou xeu xeua /k`rjk"Vª laokikS uke prq lIrrfÙkeks/;k/;k;%AA ‰ŠAA ‰ŠAA
JqHkeLrq loZ txrk JqHkaHkHkHkw
aHkwika AA
gLrfyf[kr Øekad% MS – 32
'kh"kZd % fo|k xhu
i`"B la[;k % 38
vkdkj % 16 x 25 låeå fyf[kr % 12 x 18 låeå
lkekU; fooj.k % xÙks diM+s esa ca/kh ijUrq [kqyh gqbZ ;g Ñfr dkyh L;kgh ls fy[kh xbZ gSA izfr i`"B
chl iafDr;k¡ gaSA fy[kkoV lqanj gSA
fo'ks"k fooj.k % laLÑr dh bl jpuk esa vyx vyx frfFk;ksa ij fd, tkus okys vyx&vyx ÑR;ksa
dk o.kZu gSA
vkjEHk
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% txfnna
txfnna ldya in fo/k;k; #ejhfp i;ksonoksf/k lr~ in uq
laljfr gsrd fo|;k xq.k Hkqtax og)frr uqe%A
vUr% % vU;.kkZ
vU;.kkZlo.kS
o.kS foHkofr rL; ej.ks nguk ngu ;ksa dYi% vfu"Vk pj.ka p u dk;Ze~AA
JqHke~
keAA
~ AA
gLrfyf[kr Øekad% MS – 33
33
'kh"kZd % Jhen~Hkxon~xhrk ;k JhHkxon~xhrk ekyk
ys[kd % osn O;kl _f"k
i`"B la[;k % 119
vkdkj % 14 x 24 låeå fyf[kr % 11 x 17-
17-5 låeå
lkekU; fooj.k % xÙks diM+s ls lftYn bl Ñfr ds i`"B dhM+s }kjk [kk;s x;s gSa lHkh i`"Bksa essa larjh
jax dk okMZj cuk;k x;k gSA izfr i`"B 15 iafDr;k¡ vafdr gSaA ys[kd us dkyh o
larjh L;kgh dk iz;ksx fd;k gSA
fo'ks"k fooj.k % egf"kZ osnO;kl }kjk vuwfnr bl Ñfr esa vV~Bkjg v/;k;ksa esa xhrk ds lans'k ij
izdk'k Mkyk x;k gSA
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue%AA mksa vL; Jh Hkxon~Xhrk ekyk ea=L;
L; AA Jh HkxokUosnO;kl
_f"k AA vuq"Vi Nan% AA
vUr % bfr Jh xhrk th ds ikBs dks ,Slk iq.; gSA xhrk vuar usok Jh xhrkuq 'kkL=
laiw.kZe AA 'kqHke~ AA
gLrfyf[kr Øekad% MS – 34
'kh"kZ
'kh"kZkZkZd % es#rU=s
ys[kd % f'ko iz.khr
i`"B la[;k % 303
vkdkj % 42 x 18 låeå fyf[kr % 30 x 9-5 låeå
lkekU; fooj.k % izLrqr jpuk dkyh ,oa yky L;kgh easa fy[kh xbZ gSA ,d rjQ ls i`"B ihys o nwljh
vksj ls lQsn gSaA i`"B mÙke DokfyVh ds gSA pkSM+kbZ esa gkf'k;k
gkf'k;k [khapk x;k gSA izfr
i`"B 11 iafDr;k¡ gSaA
fo'ks"k fooj.k % es#ra= uked bl jpuk esa 22 v/;k;ksa esa vusd ea=ksa }kjk jksx fuo`fÙk ds mik;
crk, x;s gSaA jpuk ds vkjaaHk esa rhu i`"B fofHkUu jksx vkSj muds mipkj laca/kh yxs
gSa mlds i'pkr~ pkj i`"Bksa esa vuqØe leku ,d lwph nh xbZ gSA
vkjEHk % ƒmks
ƒmksa ue% Jh x.ks'kk; ue%AA ;;klRl fnok Hkkfru p Hkkfrdnkfi lu~AA ;fLeu~
Kkrsu lkHkkfrr LiSrLeS ueks ue% AA ƒ AA
vUr % fyf[kRok Lodj eU= ekrqja laLiz'ku~ t;sr~AA foeqP;rsgBknzksxkUeqDrjksx% lq[kh HkosrA
vFkkr% Lla izo{;kfefoLoAA
gLrfyf[kr Øekad% MS – 35
'kh"kZd % lVhd xhr xksfcUn
ys[kd % t;nso fyfidkj % dk'ehjh Jh oS|ukFk
i`"B la[;k % 141 fyfidky % laor~ ƒŠ‡‰
vkdkj % 15 x 24 låeå fyf[kr % 9 x 16 låeå
lkekU; fooj.k % diM+s xÙks dh ftYn
ftYn esa ;g Ñfr [kqyh gqbZ gSA dkyh rFkk yky L;kgh dk iz;ksx
fd;k x;k gSA chp&chp esa ls lHkh i`"Bksa eas dhM+k yxus ls Nsn gks x;s gaSA izfr
i`"B 17&18 iafDr;k¡ gSaA
fo'ks"k fooj.k % ckjg v/;k;ksa esa t;nso Ñr xhr xksfcan dh Vhdk d'ehjh iafMr oS|ukFk uuss dh gSA
,d nksgk nsdj fQj mldh Vhdk fy[kh gSaA bleasa jk/kk Ñ".k ds pfj= dk o.kZu
gSA
vkjEHk % vksa ueks x.kir;sAA Jh jkepanzk; ue% AA Jh ÑLuk; ue% AA Jh jk/kk
oYyHkkst;frAA vFk lVhd xhr xksfcan fy[;rsAA 'yksdAA
vUr % xhr xksfcUn Hkk"kk Vhdk lfgra JqHke;kr~AA laor~
or~ AA ƒŠ‡‰ AA ikS"kizAA fyf[krfena
fyf[krfena
dk'ehjh ?kkfl jkesu Jh oS|ukFk ns gjs fla?kklus fLFkr JqHkaA ys[kd ikBd;ks%AA
2
vkjEHk % mksa ueks Hkxors oklnsok;A mksa vL; Jh Hkxon~xhrk ekykeaL;AA Jh HkxokUosn O;kl
_f"kAA
_f"kAA vuqvuq"Vqi Nan% Aa JhÑ".k ijekRek nsorkAA
vUr % r= Jh foZt;ks HkwfrZÝ okuhfr efreZea AA‰ AA‰AA bfr JhHkxon~xhrk
lwifu"kRlqczãfo|k;ka ;ksx 'kkL=s Jh Ñ"ektqZu laokns;ksreaea U;kl A ;ksxks uke
v"Vkn'kks/;k;% AA ƒŠ AA
gLrfyf[kr Øekad % MS – 37
'kh"kZd % JhHkxon~xhrk Vhdk
Vhdkdkj % Jh/kjh
i`"B la[;k % 137 lfp= % izFke i`"B ij jajaxnkj fp=
vkdkj % 30 x 4 låeå fyf[kr % 23 x 11 låeå
lkekU; fooj.k % i`"B & i`"B gqbZ ;g jpuk ftYn djok yh tk, rks lqjf{kr gks gks tk,xhA yky dkyh
,oa ihyh L;kgh njAA i`"Bksa ij
L;kgh dk iz;ksx A izfr i`"B 12 iafDr;k¡ A fy[kkbZ cgqr lqUnj
yky] dkyh] ihyh L;kgh dk lq lqUnj gkf'k;k cuk gqvk gSA
fo'ks"k fooj.k % Jh Hkxon~xhrk dh Vhdk ds izFke i`"B ij jaxnkj fp= gS ftlesa lat; /k`rjk"Vª dks
Ñ".k eq[k ls dgh xbZ xhrk lquk jgk gSA
vkjEHk % Jh/kj Lokfeus Jh Ñgek; ue% mkas ueks Hkxors oklqnsok; AA mksa Jh x.ks'kk;ue% mksa
'ks"kkkkeq[k O;k[;kpkrq;ZaRosdo Ør%AA
vUr % bfr Jh Hkxon~xhrk Vhdk;ka lqcksf/kU;k Jh/kj
Jh/kj feJ fojfprk;ka v"Vkn'kks/;k;%AA ƒŠAA
ƒŠAA
3
gLrfyf[kr Øekad% MS – 38 ¼[k½
'kh"kZd % n'k fo|k jgL;s
ys[kd % #nzeYy
i`"B la[;k % 12 & 66
vkdkj % 17 x 9-5 låeå fyf[kr % 11 x 6 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh ;g nwljh jpuk gSA dkyh rFkk yky L;kgh dk iz;ksx fd;k x;k gSA xYr
v{kj feVkus ds fy, ihyh L;kgh dk bLrseky gqvk gSA
fo'ks"k fooj.k % n'k fo|k jgL;s
jgL;s uked bl jpuk esa loZizFke xq#oanuk ds i'pkr~ xk;=h eka dh
fuR; iwtk fof/k ,oa fofHkUu ea=ksa dk o.kZu gSA
vkjEHk % mksa Jh xqjpj.k deysH;ks ue%A Jh HkSjo mokpAA mksa v;quki bfra o{;s x|lkj ea;h
ijke
ijke~A
vUr % czãS okga f'koksga nsoh uwiksgfufr erk 'kfDr
'kfDr d% A lq[k fogjs fnfr fofpR;AA bfr Jh
#fnz;k eys ra=s n'k fo|k jgL;s xk;=h fuR; iwtk i)fr lekIr%AA
4
vUr % brh nansfo xk;Jh ra= ee jgL;ad xqg~;a xksI;ankrO;a xksiuh;aeqrqfHk%AA bfr Jh
#nz;keys ra=s xk;=hjL;s xk;=hlzojku%
ojku% lekIre~ AA
5
fo'ks"k fooj.k % tUe fnu ÑR; uked bl jpuk esa tUe fnu lEcU/kh ÑR;ksa dk o.kZu fd;k x;k
gSA ij jpuk dk vUr ugha feyrk gSA Ñfr v/kwjh yxrh gSA lekfIr ds vkxs dk
i`"B [kkyh gSA
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% vFk tUe fnu ÑR;a LoaLR; ;ra okfiRokA
vUr % 'krkuh
'krkuh dk;eq euL; ekuk% rUek vko?k~
vko?k~uk fujkr 'kkj
'kkjnk; ;qq"ek Ttj nf"VA
6
fo'ks"k fooj.k % izLrqr Ñfr esa Lda/k iqjk.k ds HkkSe Lrks= ds ea=ksa dk o.kZu gS igys HkkSe iwtk i)fr
dk o.kZu gS vkSj fQj fofHkUu Lrks= gSgSa A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% HkkSe okljs v#.ks n; osyk;ka leqRFkk iikik kik ekxsZ.k nar/kkoua
fo/kk;k pH;Üokfr ykseyd pw.ksZu A
vUr % nsoks firaya ?kfirq
?kfirqau 'kD; u r= 'kkspfru foLe;kfe
foLe;kfe ;nL;k nh;ks ufg ijs"kk AA AA ƒ AA
gLrfyf[kr
gLrfyf[kr Øekad% MS – 39 ¼t½
'kh"kZd % xaxk Luku Qy
i`"B la[;k % 4
vkdkj % 18 x 12 låeå fyf[kr % 14 x 8 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A jpuk ds igys vkSj ckn esa ,d [kkyh i`"B gSA
fo'ks"k fooj.k % fofHkUu nsorkvksa dh oanuk dj xaxk Luku dk Qykns'k crk;k gS A
vkjEHk % mksa Jh lw;kZ;k {k;rstls ue% mksa [ksp jk; ue% mksa egrs ue% mksa rels ue% mksa jtls
ue% vLrks eka ln~xe; relks eka T;ksfrxZe;A
vUr % xkoks ns;k lqik=sHk;ks xaxk Luku Qys JqfHk% bfr ok#.kh lekIre~ AA
7
'kh"kZd % lksek iwtk i)fr fyfidkj % Hkokuhnkl
i`"B la[;k % 3 fyfidky % ƒŠŒŠ
vkdkj % 18 x 12 låeå fyf[kr % 14 x 8 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % cky oS/kO; nks"k dh if
ifj.kfr ds fy, lksek iwtk i)fr dk o.kZu fd;k x;k gSA
vkjEHk % vFk oky oS/kO; uk'kk; lkseiwtk fof/k vkpE;a x.ks'kL; Lrks=a ifBRok ladYi dq;kZrA
vUr % bfr iznf{k.ka ÑRok veku
veku ladYi% bfr lksek iwtk i)fr ƒ laor~ ƒŠŒŠ ƒŠŒŠ ekxZ izfo"Bs
ƒŠ Hkokuhnklsu fyih Ñra jkeA
8
gLrfyf[kr Øekad% MS – 39 ¼r½
'kh"kZd % fot; n'keh iwtk
vkdkj % 18 x 12 låeå fyf[kr % 14 x 8 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
jpuk ds vkxs ihNs pkj & pkj
pkj [kkyh i`"B A i`"Bksa esa Nsn gq, gSa A
fo'ks"k fooj.k % bl jpuk esa fot; n'keh ioZ ij dh tkus okyh iwtk dk o.kZu gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% vFk fot; n'keh iwtua vknkS x.kifr iwtua x.kkuka Rosfr
ea=s.kA
vUr % rsu flagklrs frra eÙkS osn Jxh;rs ueLrs loZrks Hknq lqlqHk nks Hko Hkwn mksa dky
dky egkdky dky dky ueksLrqZr dky naM izHkkosu Tojksiarfr Hkwyysa ƒ
9
vkjEHk % mkasa ueks Hkxors oklqnsok;AA mksa tuest; mokp mkas 'kj rY;s 'k;kuLrq
Hkkjrkukafirkeg%AA
irkeg%AA
vUr % bfr Jh egkHkkjrs 'kr lgL lgLikazka lafgrk;ka oS;kfld~;kAA 'kkafr ioZf.k mÙkekuq'kklus nku
/keksZrjs"kq Hkh"e firkeg izksDra Hkh"e Lrojkt Lrks=a laiw.kZe~AA ÜkqHkeLrqAA
10
vkjEHk % mksa vFk riZ.kaA mksa foLeq% AA mksa foLeq% mksa foLeq% AA vkpE;AA
vUr % bfr Jh riZ.k fof/k% A laiw.kZa lekIre~ A
11
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa uuaafnds'oj ,oa Hkxoku ds laokn ds ek/;e ls Hkxorh ds lglz :iksa
dh Lrqfr dh xbZ gS A
vkjEHk
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue%A vksa [kf= Ükwy 'kj pki djkaf= us=kafrXesr----
vUr % bfr Jh #nz;keys ra=uafndsÜoj laokns egkizHkkoks Hkokrh rkelglz Lrojkt% laekIra----
---
naik rqu% JqHkeLrq AA
12
vkdkj % 17 x 10 låeå fyf[kr % 13 x 6 låeå
lkekU; fooj.k % iwoor~
Zor~ A
fo'ks"k fooj.k % Ldan iqjk.k ds vk/kkj ij f'ko dop dh jpuk dh xbZ gSA jpuk ds i'pkr~ nks
[kkyh i`"B Hkh yxs gSaA
vkjEHk % mksa ue% f'kok; AA mksa vL; Jh f'ko dop Lrks= ea=L; AA _"kHk ;ksxh'oj _f"kAA
vUr % bfr Jh Ldan iqjk.ks czãkasÙkj [kaMs #nzk[;kus
[;kus uke f'ko dopa laiw.kZ lekIre~ AA
14
gLrfyf[kr Øekad% MS – 532
'kh"kZd % Hkxon~xhrk incksf/kuh Vhdk
Vhdkdkj % nhukukFk vxjokyk
jpukdky % laor~ ƒ‹Œ‰ AA 'kds'kds AA ƒ‰‰„
i`"B la[;k % lHkh v/;k;ksa dh i`"B la[;k fHkUu gSA
vkdkj % 30 x 15 låeå fyf[kr % 23 x 11 låeå
lkekU; fooj.k % fcuk ftYn ds vyx&vyx ca/ks gq, v/;k;A lHkh v/;k;ksa ij jaxnkj fp= cus gSa A
i`"Bksa ds fdukjs ij jaxnkj gkf'k;k cuk;k gSA Ñfr ftYn esa gksuh pkfg, A izfr i`"B
11 ls 13 iafDr;k¡ gSaA
fo'ks"k fooj.k % vBkjg v/;k; vyx&vyx ca/ks gSaA Hkxon~xhrk ds bu vBkjg v/;k;ksa esa Ñ".k
vtqZu ds laokn ds ek/;e ls dq:{ks= ds ;q) dk o.kZu lat; /k`rjk"Vª dks crk jgs
gSaA
vkjEHk
vkjEHk % Jh x.ks'kk; ue%AA Jh Ñ'exq# ijczã ue%A vFk vFk Hkxon~xhrk incksf/kuh Vhdk
fy[;rsAA gs lat; AA vkXx lat;kAA /keZ{ks=s AA /keZ:i {ks= vSls lAs A dq#{ks=AA
vUr % bfr Jh Hkxon~xhrklqifu"kRlq
ifu"kRlq czãfo|k;ka ;ksx'kkL=s JhÑgektq
JhÑgektqZu laokns eks{k laU;kl
;ksxks
xkuke
xk suke v"Vkn'kks/;k;% AA ƒŠ AA x x x fyf[kra
fyf[kra nhukukFk vxjokyk
okLrO;fxjm
okLrO;fxjm iqLrdokap fopkjR;kl lk"Vkax izf.kikr ;FkkuqØes iqiqLrd lrxq#
izlknkLroiw.kZ Hk;k A ƒA
15
vkjEHk % ikol #r o.kZuaAA dfoÙk AA nknj cqyku
ku eksj dwdr enku ns"k osx oxyk urst
rMrkr Vkudh dhnj oqyku ku pkj pk= dj VkudaA
vUr % u lks osyu gosy lks dsyu djkbnS uSuu eq"k tjn gksb rk rks ru'kn gksg gsjhghA
hghA
vknj ngks gjhn
gjhn yxkb nS AA †‡Œ
16
'kh"kZ
'kh"kZd % uke tUeQy
i`"B la[;k % 31
vkdkj % 15 x 23 låeå fyf[kr % 12 x 21 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh nwljh jpuk A
fo'ks"k fooj.k
fooj.k % 'kh"kZd vuqlkj fofHkUu le; ds vk/kkj ij tUedky ds izHkko dk o.kZu fd;k gS A
vkjEHk % lzh iksFkh uke tUe lksIirsLgh A lzh xusl th l,suke lzh lqjlrh erth Li,ss,uke
suke %
vUr % brh lzh iksFkh uke tue Qy laeiqju Lghtks i= bZIi lks lhIir% 30 ?lQr
lq/kbj
kbje
bje iksthjhj AA
18
jpuk dk vfUre i`"B tks i`"B 145 ds ckn vkuk pkfg, Fkk og vkjEHk eaas tksM+k x;k
gS A i`"B 145 ds i'pkr~ nwljh Ñfr dk vkja vkjaHk gks tkrk gS A
vkjEHk % vksa vkX
vkXus; Lokgk
Lokgk bneXu;s vksa lksek; Lokgk bn lksek; rrks czkã.kk ã.kkUojaHkR;kx%
vkT;suk"BkgqrhtqZgq;kr~ A
vUr % bR;k olfFkd
olfFkd egk/kek
egk/kekZ
ekZ/;{k gyk;q/k ÑrkS czkã.k loZ
loZLokfHk/kku iqLrda lekIrfefr Ükq
ÜkHkaqHka
Hkw;kr laŒ ƒ‹ƒ„ oS'kk[k JqDy&‡y&‡A
&‡AA
19
gLrfyf[kr Øekad% MS – 679 ¼x½
'kh"kZd % olhdj.k ea=
i`"B la[;k % 36 & 39
vkdkj % 21 x 15 låeå fyf[kr % 15 X 11 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh rhljh jpuk A dkyh yky L;kgh ls ;a= cuk, x;s gSa A izfr i`"B 11
iafDr;k¡ gagSaA
fo'ks"k fooj.k % Hkokuh nkl Ñr xhr blesa lekfgr gSa A
vjEHk % irh Hkouh th lr o’ko’khdj.k
’khdj.k A mksa gaV dVqds dVqd ;=s lzHkxs vlqfj jDrckl ls
vFkcZL; Vqgh rs v?kksj deZdkjds %
vUr % lqanj dgr xq#nso tqy;ky gkSbZabZ Qjk ?kkV ?km djh eksagfu lrkL;kS
lrkL;kS gSaAA
AA
gLrfyf[kr Øeka
Øekad% MS – 694 laxzg ¼d½
'kh"kZd % Jh foØe vorkj 'kj.ka
i`"B la[;k % 21 x 14 låeå 19-5 X 12 låeå
fyf[kr % 19-
lkekU; fooj.k % ttZj gqbZ ftYn dh ;g igyh jpuk gS A jpuk ds fyf[kr i`"B Hkh dhM+s }kjk [kk;s
tk pqds gSa ftlds dkj.k Ñfr dk iwjk irk ugha pyrk gSgS A izfr i`"B 25 iafDr;k¡
gSa A ys[kd }kjk yky rFkk dkyh L;kgh dk iz;ksx fd;k x;k gS A
fo'ks"k fooj.k % laokn 'kSyh esa igys jke dh efgek dk o.kZu fd;k gS fQj jke ds oa'k rFkk ckn esa
lhrk ds oa'k dk o.kZu gSA
vkjEHk % AA jke th lfrA Jh x.ks'kk;a Ue Ue% A jkae jkaeA f'k/kksoju 'kok ouk;kA fp=q fp=q fp=q
nklk nm 'kokjkAA nlS'k eU;kAA
vUr % rhtsFkk tkS lklaØ dqeSA bZnz ianzkok tqlqIrhZAA iksrhe~ us"kks
"kksa;a;Ua e% AA rh lL; H;kS ts
dspks izFkrS%ApE;ks JiE;ks ue%AA bZ bZ rr eqeq y y lka lkafrfr l l ek ek i i j
rk rk AA ƒ AA Jh jkae th lgk;k A
20
gLrfyf[kr Øekad% MS – 694 ¼laxzg x½
'kh"kZd % ØLe vkSrkj
ys[kd % uanyky
i`"B la[;k % 17 ls 44 rd
vkdkj
vkdkj % 21 x 14 låeå fyf[kr % 19-
19-5 X 12 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh rhljh jpukAjpukA izfr i`"B 23 iafDr;k¡ dkyh rFkk yky L;kgh dk iz;ksx A
i`"B dhM+ksa }kjk u"V fd, x;s gSaA
fo'ks"k fooj.k % bl jpuk ds 476 inksa esa Ñ".k vorkj ls ysdj dal o/k rd lkjk izlax laokn
'kSyh esa of.kZr gSa jpuk ds vkjEHk esa igys vk/kk i`"B fQj ,d i`"B fy[kdj fQj
iqu% jpuk vkjaHk dh xbZ gS A
vkjEHk % izFke ohuk;d lqae: rksgs A fl/k dkae oj nhts eksgsAA nqtS lqea: xkSfj HkjrkjAA
HkjrkjAA
tVk HkLe ftu fd;ks flaxkjAA
vUr % ekjd lxy
lxy fnUlks
fnUlks ikoAA ge rek th;ks
th;ks xksjs dkSjkoA
jkoAA †‰†AA
jko †‰†AA bZrh fØL
fØLe vkSrkj
lajua lekaizrAA yh"kr gjlsox uanykyAA
22
i`"B la[;k % 288 & 311
vkdkj % 13-
13-5 x 20-
20-5 låeå fyf[kr % 11
11-5 x 16-
16-5 låeå
lkekU; fooj.k % iksFkh dh ;g rhljh jpuk gSA
fo'ks"k fooj.k % ukenso dh ok.kh ds varxZr jkx] jkx] lcn vkSj lkf[k;k¡ ladfyr gSa ftudk fo"k;
v/;kRe ds lkFk lacaf/kr gSA jkxksa dh la[;k 21]
21] lcn 166 rFkk
rFkk lkf[k;k¡
lkf[k;k¡ 13 gSaA
vkjEHk % vFk ukenso th dh ok.kh fy[;rsAA jkx VkSlhAA jke ukeosrh jkeuke ckjhAA gekjS
?ku ckck c`unjhAA Vsd AA
vUr % ekaea lHk E;k?kV dkS ;kSc.kSaA ;ÅrkS
;ÅrkS ckr vxk/k
vxk/kAA
/kAA fljts
fljts lkS u`cSjrkA
rkA iwt.k dkS ,s
lk/kA ƒ…A
ƒ…A brh ukenso th dh ck.kh lelr laiwj.k lekir%AA
lekir%AA jkx AA „„AA lcn
AA ƒˆˆ AA lk"kh AA ƒ… AA
gLrfyf[kr
gLrfyf[kr Øekad% MS – 802 laxzg ¼d½
'kh"kZd % ck.kh nknw n;ky
i`"B la[;k % 69
vkdkj % 14 x 8 låeå fyf[kr % 12 x 5 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh igyh jpukA dkyh ,oa yky L;kgh ls fy[kh xbZ gSA izfr i`"B lkr
iafDr;kaA i`"B ds nksuksa vksj yky L;kgh ls gkf'k;k
gkf'k;k [khapk gSA d`fr ds vkjaHk esa rhu
[kkyh i`"B gSaA
fo'ks"k fooj.k % nknw th dh ok.kh ls ijpak dk vax ,oa churh dks vax blesa laxzghr fd;s x;s x;s gSAa
23
vkjEHk % Jh jke th lfr AA Jh Lokeh nknw n;ky th lgkbAA izFke izpk dks vax y"kra
y"kraAA
nknw ueks ueks fujafujatu AA ueldkj
ueldkj xqjnsoAA
vUr % nknw lkfgc ys[kk yhikAA rkS lhl dfV lwyh nh;kAA fegje ikdfj Qy dh;kAA
rkS thjksa tks,s,s dfj th;k AA ƒ‡AA bfr churh dkS vax lu
luiwj.kAA vax AA „AA
„AA
lk[khAA †Œ„ AA
24
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa nlkas fn'kkvksa ls lEcfU/kr nl loS;s lqanjnkl us fy[ks gSaA
vkjEHk % vFk nlkS fnlk dk lobZ;k y"kra AA iwjc nslu lar iNr iNrjÙkA yksx eyhu ijs ijsp:
p:
dhu fØfØ;k dfjgha uys thp
thp lekIj
lekIjr AA
vUr % lqanjnkl Hk;s eu QwgM+ ukfj Qrsiqj ekagh AA bfr nlka fnlk dk lobZ;k leiwj.k
AA ƒŒ AA
gLrfyf[kr Øeka
Øekad% MS – 874
'kh"kZd % Jhen~Hkkxor iqjk.k
i`"B la[;k % 404
vkdkj % 23 x 33-
33-5 låeå fyf[kr % 24-
24-5 x 16 låeå
lkekU; fooj.k % xÙks diM+s esa lftYn Jhen~Hkkxor iqjk.k ds fy, dkyh ,oa yky L;kgh dk iz;ksx
fd;k x;k gSA gj LdU/k dh i`"B la[;k vyx&vyx gSA nks ys[kdksa dh fy[kkbZ gS
vkxs pkj [kkyh i`"B gSa ihNs nks A izfr i`"B 20 iafDr;k¡ gSaA nksuksa rjQ yky L;kgh
ls gkf'k;k [khapk gSA
fo'ks"k fooj.k % izLrqr xzaFk es
esa Jhen~Hkkxor~
kkxor~ ds izFke lkr Lda/kksa dk o.kZu gSA gj LdU/k esa futh
v/;k; gSa izR;sd u;s LdU/k dks u;s i`"B ,oa uohu i`"B la[;k ls vkjaHk fd;k gSA
25
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% AA mksa Jhers jkekuqtk; ue% AA lksjBkAA tklq pj.k edjan
ije gal ihofg eqnk AA esVfg Hko:t}a
Hko:t}anoa nkslksb j?kqohj in AA ƒ AA
vUr % jke Ñik tsfg gksb rklq Jo.k gfj xq.k ijSAA viju pkgSa dksbZ fouq gfj Ñik
dVk{krSAA „‹ AA bfr AA Jh Hkkxors egkiqjk.ks k.ks lIre Lda/ks Hkk"kk fuo
fuo)s
izgyknkuqpfjrs ;qf/kf"Bj ukjn laokns iapn'kks v/;k;AA ƒ‡ AA lIre Lda/k
laiw.kZe~ AA
26
gLrfyf[kr Øekad% MS – 932 ¼x½
'kh"kZd % tSey th dk xzaFk
i`"B la[;k % 33
vkdkj % 12 x 18- 18-5 låeå fyf[kr 9-5 x 16 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh rhljh jpukjpuk A 33 i`"Bksa dh ÑfrA dkyh yky L;kgh dk iz;ksx fd;k
x;k gSA
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk ^tSey th dk xzaFk*k* esa 314 nksgksa es alar LoHkko ,oa bZ'oj ij ppkZ dh
xbZ gS A
vkjEHk %& lquÅ vto uqi nsl QdhjkAA jktekay fg;s xgS tghjhAA vkofyid iqlaxq lqukmAA kmAA
xqj ihjk
ihjkA usfeg is ts ikÅAA ƒ AA
vUr % ,sd lk/k vdsyk tSey vx NkMS ugha ughAa nknw dk psykAA …ƒˆ AA bfr tSey th dk
xzaFk laiwj.ka
.ka lekirga
lekirgaaAA
27
vkdkj % 12 x 18-18-5 låeå fyf[kr % 9-5 x 16 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A xzaFk dh bl jpuk dk izFke i`"B ughaugha gSA jpuk dk vkjaHk in la[;k 10 ls
gksrk gSA
fo'ks"k fooj.k % Jh lqdlaokn uked ;g jpuk laxzg dh NBh Ñfr gS ftlesa 207 inksa esa nsorkvksa
vkSj 'kqdnso dk laokn bZ'ojh; cks/k dk Kku nsrk gSA
vkjEHk % ijls lqjls jgS ijkbuAA dgS vkSr fØLunh ikbuAA ƒŒ AA
vUr % cd uk JqRoku tka tkaukafeAA fczFkk rfl thoauAA „Œ‰ AA brh Jh lq"klekan xzaFk laiwj.k
lqr dY;k.kA
gLrfyf[kr Øeka
Øekad% MS – 932 ¼V½
'kh"kZd % xqu jktk dhjfr ukekS
i`"B la[;k % 6
vkdkj % 12 x 18-18-5 låeå fyf[kr % 9-5 x 16 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
28
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esas 60 nksgksa esa jktk ,oa dks<+<h+ ds laokn ds ek/;e ls jktk dhjfr ds
xq.kksa ij izdk'k Mkyk x;k gSA
vkjEHk % xqu jktk dhjr ukek xzaFk fy"kraAA nksgkAA ,d lq"k HkqxrS lqjx dsAA nq"k ujd
fuekafg tks tSlks chjt cksosAA lks rSls Qy "kkbAA ƒ AA
vUr % tc yx thoS rc yx osrh AA vk";ka ns"kS dkauka lq.kakSaAA tSlk ckgS rSlk yq jkS AA ˆŒ
AA brh xzaFk xqujktk dhjfr ukekS laiwj.k AA
29
gLrfyf[kr
gLrfyf[kr Øekad% MS – 934 laxzg ¼d½
'kh"kZd % p.Mh pfj= mfDr foykl
ys[kd % xq# xksfcan flag
fyfidkj % jktk jke iafMr d'ehjh
fyfidky % ƒŠŠŒ laor~
i`"B
"B la[;k % 65
vkdkj % 16 x 26 låeå fyf[kr % 10 x 17 låeå
lkekU; fooj.k % fcuk ftYn ds ;g 65 i`"B dh Ñfr gSA igyk i`"B dhM+s }kjk [kk;k x;k gS i`"B
1ls 40 rd ^p.Mh pfj= mfDr foykl* uked jpuk gS vkSj fQj 41&65 rd p.Mh
pfj= ukVd laxzghr gSA vkjEHk esa rFkk
rFkk vUr esa pkj i`"B [kkyh tksM+s x;s gSaA ys[kd
us dkyh rFkk yky L;kgh dk iz;ksx fd;k gSA izfr i`"B 14 iafDr;k¡ gSaA
fo'ks"k fooj.k % izLrqr dkO; jpuk esa dfo us vkjEHk esa bZ'k oanuk djds ckn esa mfDr foykl fy[kk
x;k gS ftlesa p.Mh ds 'kkS;Z dk o.kZu rFkk p.Mh }kjk e/kqdSVHk] efg"kklqj] /kzwelSu]
paMeqaM] jDrcht] fulqaHk rFkk lqaHk vkfn jk{klksa ds o/k dk o.kZu gSA Ñfr esa vkB
v/;k; gSaA
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue%AA mkas eaxy Hkxoku~AA foLuq eaxya x#M+
x#M+/otAA eaxya iaqMfjdk{k
eaxyk;t
yk;t ruks gjhAA
vUr % xzaFk lrl;k dksdLxkstkle
tkle voj u dksbAA ftg ufeÙk dfo us dg~;ks pafMdk
lksbAA …ƒ AA bfr ekjdaMs iqjk.ks Jh paMh pfj= mdr foykl v"Veks/;kbAA ŠAA
30
gLrfyf[kr Øekad% MS – 994 ¼[k½
'kh"kZd % dchj th dh lk"kh
i`"B la
la[;k % 242&372
vkdkj % 19 x 26 låeå fyf[kr % 12 x 21 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh nwljh jpuk
fo'ks"k fooj.k % dchj ok.kh ds vkjEHk esa igys nknwok.kh ds leku gh 60 vaxksa esa 810 lkf[k;k¡ gaSA
bu vaxksa esa xqjnso] ifrozrk] eu] lkp dks vax vkfn gSA blh izdkj fofHkUu jkxksa esa
dchj dh lkf[k;ka] in] jeS.kh dk o.kZu gSA jpuk esa dqy blesa 810 lkf[k;ka] 384
in rFkk 8 jeSf.k;ka gSaA
vkjEHk % dchj th dh lk"kh AA xqjnso dkS vaxAA dchj lrxqj lapku ku dk lxkA
lxkA lks/kh lbZ u
nkfr AA gfj thloku dks fguw AA gfjtu gfjtu lba
lbZa u tkfrAA ƒ AA
vUr % rkor xfr fclokl fcuAA dVS dVS u llSa lwyAA dgS dchj gfj yxfr fcuAA eqdfr
ugha js ewyAA † AA ‰ AA lk"kh AA ŠƒŒ AA in AA …Š† AA jeS.kh AA ‰ AA
dchj th dk fØr iw.kZAA
31
gLrfyf[kr Øekad% MS – 994 ¼p½
'kh"kZd % tu xksiky th ds lcn
laxzgdŸkkZ % ckck dsoynkl
jpukdky
jpukdky % laor~ ƒ‰Š†
i`"B la[;k % 417&430
vkdkj % 19 x 26 låeå fyf[kr % 12 x 21 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % xzaFk ds var esa ;g crk;k x;k gS fd bl lc ok.kh ds laxzgdkj nknw n;ky dk
f'k"; dsoynkl gSA nknw ds njckj esa gh ;g dk;Z lEiUu fd;k x;k gS ftldk
le; laor~ 1784 gSA eaxyokj iksFkh lEiw.kZ dh xbZA bles
blesa xksiky dfo ds 12 in
rFkk 59 lcn gSaA
vkjEHk % nknw xqjnso izlknkr AA tu xksikyky th dk lcn A A jkx dY;ka.k AA gfj dkS
lqtl tkSu lqurAA Jou rkS lkai dh ccbZ AA fcu gfj njl uSua eksjp nokAA
jluk nknj ukbZAA Vsd AA
vUr % NkfM vfezr Qy fo"kS "kkrjsAAA fo|k nkl vkl rft vkSjSA Jh xksiky dSjs
fxjkpjsAA
AA
32
fo'ks"k fooj.k % ckck lkabZ nkl us jkx vklk]
vklk] jkedyh]
jkedyh] xqtjh vkfn esa xq# vejnkl dh eu vkSj
cq/k dh okj dk o.kZu fd;k gSA
vkjEHk % 'kon vklk jkxsAA ckck th fu/kku fu/k rssjs ikl AA ns";ks fuxe fn"V fujarjh xq#
iwN ds funkZlAA
vUr % rhjFk orZuse ri late er dksÅ fuans tkuAA dg lakbZnkl uke dh egek gksr u
uke lekuAA br vejnkl eu v# cq/kdh kdh okj AA
33
gLrfyf[kr Øekad% MS – 1038 laxzg ¼d½
'kh"kZd % ukjk;.k lzksr
ys[kd % Jh Lokeh Tokykuan
jpukdky % laor~ ƒ‹‡Œ
i`"B la[;k % 58
vkdkj % 4-5 x 4 låeå fyf[kr % 4 x 3 låeå
lkekU; fooj.k % 58 i`"Bksa dh ;g Ñfr laxzg dh igyh Ñfr gSA izLrqr laxzg xÙks dh ftYn esa ca/kk
gS A izfr i`"B ij T;ksfr"k lEca/kh Qykns'k vafdr gSa A dfo us dkyh rFkk yky
L;kgh dk iz;ksx fd;k gSA i`"Bksa ds gkf'k;s Hkh cuk;s x;s gSa A iku
ikuh yxuss ds
ds izHkko
ls dgha&dgha 'kC
'kCn fod`
fod`r gks x;s gSa rks dgha mudh L;kgh Hkh m[kM+ x;h gS A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr Ñfr ^ukjk;.k lzksr* esa dfo Jh Lokeh Tokyk uan us vBkjg v/;k;ksa esa
ukjk;.k Hkxoku dh loZi{kh;
{kh; mikluk ds ea= lzksr :i esa xk;s gSa A var esa dfo us
jpuk dky ,oa fnu ekl ekl dk Hkh foLr`r o.kZu fd;k gS A
vkjEHk
vkjEHk % mksa Jh lrxq# pj.k deysH;ks ue%AA vFk JhLokeh Tokyk uan th Ñr ukjk;.k lzksr
fy[;rs AA
vUr % muh ls iapkl ek iks"k ekl johokj AA tu rqylh;k dwa fy[kh vFkZ fopkj fopkj AA
brh Jh Lokeh Tokyk uan th ÑR; ukjk;.k lzksr laiw.kZ laikra kra AA ƒ AA
34
gLrfyf[kr Øekad% MS – 1038 ¼?k½
?k½
'kh"kZd % HkfDr y{k.k
ys[kd % rqylhnkl
i`"B la[;k % 40&43
vkdkj % 12 x 10 låeå fyf[kr % 9-5 x 7 låeå
lkekU; fooj.k % HkfDr y{k.k uked ;g jpuk dfo rqylhnkl Ñr gS A bldh L;kgh LFkku&LFkku
ls m[kM+h gksus ds dkj.k bls i<++uk dfBu gS A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa JhÑ".k us m)o dks HkDr dh HkfDr ds y{k.k mnkgj.k lfgr crk,a
gS A
vkjEHk % vo esa Hkk HkfDr dwa vksgs HkfDr AA tk
tk HkfDr ds djr uj gks tq czaã :i AA
vUr % tu rqylh oanu okjs okj&okj
okj&okj in in nks; AA bfr HkfDr y{k.k laiw.kZ AA
35
fo'ks"k fooj.k % nknw ok.kh ds lHkh vaxksa dks fyfic) fd;k x;k gSA nknw iaFk ds ega
egar gjth jke th
us bls lEiUu fd;k A
vkjEHk % Jhjke th lR; AA Jh Lokeh nknw th dh ok.kh fy"k fy"kr
"kra AA ueLdkj canuka vax AA
ÜyksdAA
vUr % bfr Jh nknw nkl fojpr lrxqj izlkns izksDr HkfDrHkfDr tksxksuke rRolkj er ljc
lk/kw oqf/k Kku ljo lk{k peks /k; jkeauke lrxq
lrxq# fl[;k leLr ok.kh uke efgeka
egkre Ñr Ñr laiw.kZ AA leLr lk"kh AA ƒ‡‡Š AA lcn ††ƒ AA vax …„ AA jkx
„‰AA
„‰AA var leS dh lk"kh AA
36
gLrfyf[kr Øekad% MS – 1076 ¼[k½
'kh"kZd % jpuk dchj
ys[kd % dchj
fyfidky % laor~ 1932
i`"B la[;k % 39&62
39&62
vkdkj % 15 x 10 låeå fyf[kr 12 x 7 låeå
lkekU; fooj.k % jpuk dchj laxzg dh nwljh jpuk gS A izfr i`"B lkr iafDr;k¡ vafdr gSa A dkyh
,oa yky L;kgh dk iz;ksx fd;k x;k gS A
fo'ks"k fooj.k % bl jpuk esa xqjnso dh jeSuh] xqjnso dks vax] xqjeq[k dks vax] fuxqjs uj dks vax]
HkfDr dks vax rFkk jeSuh lEcU/kh nksgs ,oa in gSa A
vkjEHk % vFk xqjnso dh jeSuh A xqj le nkrk dksbZ u HkkbZ eqfDr dks ekjx fn;kS crkbZ xqj
fcu ân;s Kku u vkoS T;kSa dLrwjh e`x HkqykoS A
vUr % dgS dchj xqj fn;k crkbZ gksrh xqIr izxV ns[kykbZ lŸkuke lqfejs tks dksbZ rkdkS
vkokxkSu u gksbZ A bfr Jh jeSuh A
37
vkdkj % 15 x 12 låeå fyf[kr % 12 x 7 låeå
lkekU; fooj.k % lftYn A lqUnj fy[kkoV A yky ,oa dkyh L;kgh dk iz;ksx A izfr i`"B lkr
iafDr;k¡ A
fo'ks"k fooj.k % fl) ukxktqZu }kjk jfpr ra= ls lEcfU/kr bl jpuk dks rsbl v/;k;ksa esa lEiUu
fd;k x;k gS A
vkjEHk % vksa Jh x.ks'kk; ue%AA
ue%AA Jh xqjos ue% ;% 'kkar% ijekUo;% ijo'kh dkykar dks Kku
okU/;krhr eukfn fuR; fup;k% ladYi ladkspd%AA
vUr % ukee =;ksfo'k%
bfr Jh fl) ukxktqZu fojfprs d{kiqjs d{kiqjh lkaxksaikax ek/kua uk
iVy%AA „… AA vksa rRlnkse~ AA
38
vkjEHk % fur {kkika cgqopus nso tlwbfrfLFk rst dkjL; frl{kkika yksi iz;kstua tlhfr
fo'ks"k.kakFkZ% nso vl~ bfrfLFkrs nh?kZ folxSZ A
vUr % y{kE;% y{esy{es;k% y{ehuka y{E;ka y{es;k% y{ehN AA bZdkjkark L=h fyax% L=h 'kq)%
rL;
rL;s oarRo HkkokHkkok AA
39
gLrfyf[kr Øekad% MS – 1136 laxzg ¼d½
'kh"kZd % f'ko jgL;
i`"B la[;k % 517
vkdkj % 35 x 18 låeå fyf[kr % 25 x 10 låeå
lkekU; fooj.k % i`"B & i`"B gqbZ ;g Ñfr 517 i`"Bksa dh gSA fy[kkbZ lqUnj A dkyh L;kgh dk
iz;ksxA lQsn rFkk ihys i`"Bksa dk iz;ksx fd;k x;k gS A izfr i`"B X;kjg iaiafDr;k¡ gSaA
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa 50 v/;k;ksa ds varxZr f'ko& f'ko&dFkk dk o.kZu gS A
vkjEHk % Jh x.ks'kk; ue% A Jh ljLoR;S ue% foÜos=ka ek/koaVqfV naMikf.ka pHkSjoa oans dk'kha
xqgk xaxk Hkokuh ef.k df.kZdkAA ƒAA
vUr % bfr Jh Ldka
Ldkakakansns egkiqjk.ks 'kr lgL=a lafgrk;ka fgeoR[kaMs f'kojgL;sr rh;ka 'ksmrj
[kaMs LdankxLR;
kxLR; eqfu laoknksuke iapk'krreks
k'krreks /;k;% AA ‡ŒAA
gLrfyf[kr Øeka
Øekad% MS – 1138 laxzg ¼d½
'kh"kZd % Jh Hkkxor egkiqjk.k
ys[kd % 'kadjs.k
fyfidky % laor~ ƒ‹ƒ
ƒ‹ƒŠ
i`"B la[;k % 168
vkdkj % 27 x 21 låeå fyf[kr % 20 x17
17 låeå
lkekU; fooj.k % i`"Bksa dks vyx ls cka/kk x;k gS A dkyh L;kgh ls fy[kh xbZ ;g jpuk lkQ&lqFkjh
gS A izfr i`"B lksyg iafDr;k¡ gSa A
fo'ks"k fooj.k % JhHkkxor egkiqjk.k uked bl jpuk dks 33 v/;k;ksa esa fy[kk x;k gSA i`"B 162 ls
168 rd txg&txg ls [kjkc gksus ds dkj.k [kkyh i`"Bksa ds lkFk mUgsa tksM+k x;k
40
gS A oSls ys[kd us dbZ i`"Bksa ds fdukjksas ij Hkh fy[kk gS A laoknksa ds ek/;e ls Ñfr
dh jpuk dh gS A
vkjEHk % Jh x.ks'kk; ue% AA foÜolxZ folxkZfn uo uo y{k.k yf{kra Jh Ñ"kuk [;a ija/kke
/kke tx
/kke uekfe rr AA ƒ AA
vUr % bfr Jh Hkkxor;
Hkkxor; Lda/ks dkfiys;ks ik[;kus=s ;kfLe'kÙkeks /;k;%A……/;k;%A……A
……A 'kadjs.k
fy[
fy[kra LoiBukFkZ KkrkStsÙkya ƒ‹ƒŠ feÙkh ikS"klqnk okjxqjAA
41
lkekU; fooj.k % laxzg dh izFke jpuk A Ñfr ds iUus vyx&vyx gq, gSa A dkyh rFkk yky L;kgh
dk iz;ksx djrs gq, larjh jax dk gkf'k;k Hkh cuk;k gS A vkjaHk esa nks [kkyh i`"B gSaA
izfr i`"B ikap iafDr;k¡ vafdr gSa A
fo'ks"k fooj.k % bUnzk{kh Lrkss= esa loZizFke 'kjhj ds lHkh vaxksa ls oanuk dh xbZ gS rFkk fQj bUnz
}kjk bldh efgek dk o.kZu fd;k gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% AA mksa vL; Jh banzk{kh lzks= ea=L;AA iqjanj _f"k AA vuq"Vqi
Nan% AA
vUr % ;kfl/k y{ehijk AA lk nsohuodksfV ewfrZ lfgrk AA ekaikr ekgsÜojh AA bfr Jh
banzk{kh lzks=a laiw.kZe~ AA
42
gLrfyf[kr Øekad% MS – 1159 ¼p½
'kh"kZ
'kh"kZd % Jh ?kfVdk yXua
i`"B la[;k % 36
vkdkj % 16 x 9 låeå fyf[kr % 12 x 7 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh NBh jpuk A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk
jpuk esa igys fnu fQj frfFk;ksa ds izHkko dk o.kZu djds fQj eghuksa dk
o.kZu fd;k gS vkSj fofHkUu u{k=ksa esa tUe ysus okys tkrdkas ds y{k.kksa dk o.kZu
fd;k gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk;
kk; ue% AA mksa vd
vdZ okjs eyNspAA ƒ AA lkseokjs loZfl);sAA „ AA AA
eaxyokjs ;e fo|krAA … AA
vUr % 'kfu jk=kSa A < <Z <Z <Z V < <Z <Z < < < < < < < A 'kfu fnuA <Z <Z A < <
< < < < < < < < < < AA n n A 00 AA bfr Jh ?kfVdk ?kfVdk yXua
yXua lekIraAA JqHkaaA
43
gLrfyf[kr Øekad% MS – 1159 ¼¥½
'kh"kZd % ;tqosZn iape laLdkj
i`"B la[;k % 2
vkdkj % 16 x 9 låeå fyf[kr
fyf[kr % 12 x 7 låeå
lkekU; fooj.k % laaxzg dh nloha jpuk A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr Ñfr esa ;tqosZn ds vk/kkj ij iap laLdkjksa dk o.kZu fd;k x;k gS A
vkjEHk % mksa Jh jke ÑLek; ue%A mksa vFk ;tqosZns iaplaLdkj%AA mksa laiznk;kuqlkjs.k
.k ;Fkk deZ
izYizoZsorZ A
vUr % rFkk pqx esa iqMa eqnzkrFkk uke ekyk ea=LrFkS op vsfegh iaip a laLdkj%
dkj% izeS dkaegs
ro%AA mksa bfr% iap laLdkj lEiw.kZe~AA
44
ys[kd % fuR; ukFk
i`"B la[;k % 96
vkdkj % 16 x 9 låeå fyf[kr % 12 x 7 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh vfUre jpukA var es esa nks i`"B [kkyh o mlls igys ds nks i`"Bksa ij mnwZ esa
dqN fy[kk x;k gS A [kkyh i`"B ttZj gks pqds gSa A fcuk gkf'k;s dh bl jpuk esa
ys[kd us dkyh rFkk yky L;kgh dk iz;ksx fd;k gS A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa N% v/;k; gSa ftuds vUrxZr fuR;ukFk
fuR;ukFk fl) us vyx&vyx 'kh"kZdksa
esa ikoZrh xkSjh dh dFkk dk o.kZu fd;k gS A
vkjEHk % mksa Jh jkek; ue% AA mksa f=foa'kfrdu doh tkfu "kksM'ksa fnz;olzFkk AA
vUr % pehjks lkg nsbfN jgVk iw.kZeklh ds fnu fnuySdS "kMdkS"kx
"k"kx oS rkso lkgks; egkN% AA
bfr Jh ikoZ
ikoZrh iq= fuR;ukFk
fuR;ukFk fojfpra "k"Veks iVy%AA ˆ AA mksa AA JqHke~ ke~ AA mksa AA
45
lkekU; fooj.k % [kqyh gqbZ ;g Ñfr dkyh L;kgh esa fy[kh xbZ gSA dgha&dgha xgjs yky L;kgh dk
iz;ksx Hkh fd;k
fd;k x;k gS izfr i`"B ikap iafDr;k¡ fy[kh xbZ gSaA fy[kkoV lkQ gSA
fo'ks"k fooj.k % nks lkS
lkS rsbl i`"Bks
Bksa dh ;g Ñfr oktlsu lafgrk ds uke ls fy[kh xbZ gSA izkjEHk esa
bZ'k oUnuk ds i'pkr~ ys[kd us lafgrk dks pkyhl v/;k;ksa esa fy[kk gSA
vkjEHk % Jh x.ks'kk;
kk; ue% gfj% mksae~ beEes beEes?k :.kJq/kh goe |kp e`Me Roke oL;qjkp ds
ƒ
vUr % bfr oktlus; la<Zfgrk;ka nh?kZnh?kZ ikBs pRokfj'k
pRokfj'kks
'kks |k;% †Œ laor~ ƒ‹Œ… fefr oS'kk[k
Ñ?e ‰AA
‰AA
46
gLrfyf[kr Øekad% MS – 1164 ¼?k½
'kh"kZd % Kkunhid ;ksx
jpukdky % foØeh 1889
i`"B la[;k % 10 & 13
vkdkj % 24 x 15 låeå fyf[kr % 17-
17-5 x 9- 9-5 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % rjslB 'yksdksa dh bl jpuk esa bZ'oj ds okD;ksa esa Kku dh ykS dks ;ksx }kjk fdl
izdkj fd;k tk, crk;k x;k gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue%AA mksa ue% f'kok;AA es# Ük`axs lq[kklhuaHkxoarae gsÜoja AA
vUr % Kku nhiapRizkIra n`';rs loZrks
rks ;fn AA eqP;rs loZ
loZ ikisH;ksxNafr f'ko lfUu;kS
AA ˆ…AA
ˆ…AA bfr Jh bZ'oj Hkkf"kra Kkunhid ;ksx /;kua laiw.kZAA JqeaAA
gLrfyf[kr
gLrfyf[kr Øekad% MS – 1164 ¼t½
'kh"kZd % Jh fot; Lrks=a
47
i`"B la[;k % 20 & 21
vkdkj % 24 x 15 lŒeŒ fyf[kr % 17-
17-5 x 9-9-5 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % izFker% xq# oanuk ds i'pkr~ lHkh vaxksa dk iwtu dj 'kq) gksus ds i'pkr~ bl
jpuk esa fot;
fot; L=ksr rFkk mlds Qy dk o.kZu gSA
vkjEHk % mksa Jh xq#os ue% AA mksa vL; Jh okXokfnuh fot;k nsoh ea=L; AA czã _f"k%AA
xk;=h Nan AA
vUr % vkjk/k;kfe
vkjk/k;kfe og 'k=q ijkt;sfr i=sÜojh
Üojh f=Hkqoukf/kifrauekfeAA … AA bfr Jh fot;k
Lrks=a laiw.kZe~AA JqHka Hkorq
HkorqAA
48
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % foKku ukSd uked bl jpuk esa dfo us ml vuUr dh HkfDr ,oa mlds xq.kksa dk
Lej.k gh ekuo dks Kku izkfIr dk lk/ku cryk;k gSA
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% AA riks ;K nkukfnfHk% Ükq} cqf) foZjDrksa u`ikns% ins rqN czãkA
vUr % Ük.ks
`.ksrhg ok fuR;eqdä fpÙkks
fpÙkksHkos
Hkosf}Leqjsjs oSc osn izek.kkr AAƒŠ
AAƒŠAA
ƒŠAA bfr Jh
ePNadjkpk;Z fojfpra foKku ukSdk laiw.kZ AA JqHka Hkorq AA
49
vkjEHk
vkjEHk % mksa Jh xqjos ue% AA Jh nÙkk=s; mokpAA u osnk u yksdku lqjk u ;KAA o.kZJeks eks
uSo dya u tkfr AA
vUr % "kMax ;ksxk; puSo Jq)a eus fiuk'kk;
fiuk'kk; p uSo Ükq
Ük)a
q)a Lo uwi fuokZ.ke~ uke;ksga o;a p
r=a o;eso Ükq}a}AA
aAA 7 AA bfr Jh nÙkk=s; fojfpra lIr 'yksdh xhrk laiw.kZAA JqHka AA
gLrfyf[kr
gLrfyf[kr Øekad% MS – 1164 ¼/k½
'kh"kZd % dfiy xhrk jgL;a
ys[kd % dfiy _f"k
i`"B la[;k % 59 & 84
vkdkj % 24 x 15 låeå fyf[kr % 17-
17-5 x 9-
9-5 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % dfiy xhrk jgL; esa laoknkRed 'kSyh esa dfiy ,oa fl) _f"k laokn] ikoZ ikoZrh ,oa
f'ko laokn rFkk bZ'oj rFkk ikoZrh laokn ds ek/;e ls xhrk ds jgL; ij izdk'k
Mkyk x;k gS A blesa N% v/;k; gSa A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% AA mksa uRok Jh xq# ik;k cqta LejUeks{kkFkZ flf) na AA
vUr % rLekRloZ iz;r~usru dÙkZO;a vkRe
vkRe lk/kua AA …ŒAA bfr Jh dfiy xhrk jgL;
lekIrk AA JqHka Hkorq AA
50
fo'ks"k fooj.k % n'kuke vfHk/kku
vfHk/kku uked bl jpuk esa n'kukeksa dh efgek rFkk muds d`R;ksa dk o.kZu
fd;k gS A
vkjEHk % Jh xqjos ue% AA mksa gfjfodflr i|alkdZ lksekfXu foca iz.ko e;fodk'ka;L; ihaB
izdYia vpy ije lw{ea T;ksfr jkdk'k esoalHkOrq eulkses oklqnso izfrIr
rIrk
Irk AA
vUr % ija ozâj rks fuR;a iqjh ukek izdhfuZr% AA ƒ… AA bfr Jh n'kukekfHk/kku% lekIRe~ AA
ÜkqHka Hkorq ys[kd ikBd;ks% AA
51
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % laxzg dh bl vfUre pkSchloha jpuk esa nsorkvksa vkSj bZ'oj ds laokn ds ek/;e ls
laf{kIr :i ls Kku xaxk dk o.kZu gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue%AA nsO;qokpAA kpAA vkgkja dka{krs dkslkS Hkqatrs fip;RdFka
fip;RdFkAA
a AA
tkxzrslqI;rs dkslkS lqIrdks okfooq
okfooq";rsAA bZÜoj mokpAA
vUr % bfr Jh Kku lkja lekIre~AA iz.k oks/kuq% 'kjkga~;kRek ozãrYrYy{;eqP;rsAA vizersu
os}O;a 'kjoUrUe;ks HkosrAA JqHka Hkor
Hkorq ys[kd ikBd;ks%AA
52
fo'ks"k fooj.k % laoknkRed “kSyh esa egf’kZ O;kl rFkk
rFkk Ñ’.k
Ñ’.k ,oa os'kik;u ,oa ;qf/kf’Bj ds la
laokn ds
ek/;e ls egkHkkjr “kr lg lgLr lafgrk ds varxZr fnO; lglz uke Lrks=a dk egÙo
crk;k x;k gSA blls igys lHkh 'kkjhfjd vaxksa dh mikluk dh xbZ gSA
vkjEHk % mksa Jh Hkxors oklqnsok; ue%AA mksa ;L; Lej.k ek=s.k tUelalkj lkj oa;ukr~
ukr~
foeqP;rsueLr LeSfoLeos
foLeos izHk foLeos
vUr % bfr Jh egkHkkjrs 'krlkglzL;zka lafgrk;k oS;kfleka “kkafr ioZf.k mÙkekuq”kklusnku
/keksZÙkjs Jh foLeks fnO; lglzuke Lrks=a lekIre~ AA
53
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa vusd nks’kksa ds funku ds mik; of.kZr gSaA Ñfr ds vkjEHk esa ,d
i`"B ij dbZ jksxksa ds uqL[ks crk, x, gSaA
vkjEHk % mksa Jh x.ks
x.ks'kk; ue% iz.kE; tx nqRifÙk fLFkfr lagkjdkfj.ka LoxkZ LoxkZioZxZ;ksa go~fj
fj
=SyksD; 'kj.ka f'ko
f'ko
vUr % vr% d’Vkfutkiars lIrpSdk n' n'korq dq’;fu lIr/kk nks’kS i`Fkk xwg }a}S% lekxrS
losZ?kfi pnks’ks "kqO;;ns
O;;ns 'kksf/kd Lrr% izfry{.kk% [kjLi'
[kjLi'kZ% LosnkLosnkSkS foo.kZrkAA
54
jpukdky % 1493 foØeh
i`"B la[;k % 76
vkdkj % 30 x 16 låeå fyf[kr % 24 x 11 låeå
lkekU; fooj.k % xŸks
Ÿks esa ca/ks gq, bl xzaFk dk i`"B&i`"B fc[kjk
fc[kjk iM+k gSA izfr i`"B 14 iafDr;k¡ gSa vkSj
dsoy dkyh L;kgh dk iz;ksx fd;k x;k gSA
fo'ks"k fooj.k % eqgwrZrZ ekrZ
ekrZ.M uked bl jpuk esa 150 in gSa ftldss varxZr fofHkUu 'kh"kZdksa esa
ekrZ.M _f"k
_f"k }kjk
}kjk crk, x, eqgwrks
rksZa dk o.kZu fd;k x;k gSA i`"B ihys iM+ pqds gSaA
vkjEHk % Jh x.ks'kk; ue% ekaÙkZMksorqokpu% inS inSt+kZ M~;r eksgj%A o`Ùk
Ùk oMwruq%lsO;ksHkh’V nks foÜko
foÜko
ykspu%AA ƒAA ƒAA
vUr
vUr % vFk xzaFk L;kf'
L;kf'k"k euql`Hkkg vadsfUnzr 'kkfyokgu tUer% vds adUs nz ƒ†‹
ƒ†‹… izfers o’ksZ
rifl ek/ks ekrZ.M Ñr% ukedS ns'k xzg.ks uke xzg.ka vFk vFk mn~xrks ekrZ.M% vya vfr
“k;sZu t;su t;arq ;}k ;}k;ey ekrZ.Mk eaMn~xra mn;a izkIra t;rq lokZsd"ks"ksZ.k foÙkrq bfr
eqgrZ
wrZ ekrZ.M O;k[;k lekIrk Ükq ÜkqHka Hkw;kr AA
56
gLrfyf[kr Øekad% MS – 1195
'kh"kZd % bfrgkl frfej uk'kd
jpukdky % 1771 A.D. ¼[kaM ,d½
i`"B la[;k % 86
vkdkj % 23 x 16-
16-5 låeå fyf[kr % 19 x 13-
13-5 låeå
lkekU; fooj.k % xÙks diM+s dh ftYn esa izLrqr jpuk bfrgklbfrgkl ls lEcfU/kr
lEcfU/kr gSA i`"Bksa dk gkf'k;k
dhM+s }kjk [kk;k x;k gSA izfr i`"B 20 iafDr;ka o dkyh L;kgh dk iz;ksx fy[kus ds
fy, fd;k gSA
fo'ks"k fooj.k % izLrqr bfrgkl xzaFk esa jktk b{okdq ls ysdj 1788 rd ykMZ ysd ds vkxeu rd
dk o.kZu gSA ys[kd us lkjh frfFk;ka
frfFk;ka nsrs gq, yxHkx jkek;.k dky ls vk/kqfud
dky rd dk bfrgkl ,d [kaM esa fy[kk gS rFkk nwljs [kaM esa vaxzsth+ bfrgkl ds
nsu dh lwpuk nh gSA jpuk ds var esa fnYyh ij jkT; djus okys eqlyekuksa dh
lwph nh gS rFkk var esa izeq[k ?kVukvksa dh Hkh lwph nh gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% bfrgkl frfej uk'kd igyk [kaM D;k ils Hkh euq"; gSa tks
vius okinknk vkSj iqj[kksa dk o`Ùkkar lquuk u pkgsa A
vUr % blh vlsZ esa ykMZ ysd vaxjsth QkSt ysdj ogka igq¡p x;k okn'kkg dks fia'ku eqdjZj
dj nh cg pSu esa vius
vius fnu dkVus yxk vaxjstksa dk eqQLlgky nwljs [kaM esa
fy[kk tk,xk AA bfr AA
57
ys[kd % lwr _f"k ¼O;k[;krk½
jpukdky % laor~ ƒŠ‹†
i`"B la[;k % 95
vkdkj % 27 x 16 låeå fyf[kr % 20 x 10 låeå
lkekU;
lkekU; fooj.k % i`"B & i`"B gqbZ ;g d`fr dkyh ,oa yky L;kbZ ls fy[kh xbZ gSA yxHkx lHkh i`"B
dhM+s }kjk ttZj dj fn, x, gSa A izfr i`"B 12 iafDr;ka gSa A
fo'ks"k fooj.k % 2738 nksgksa esa tkya/kj ls ysdj dkaxM+k&d'ehj rd feyus okys eafnjksa rFkk _f"k;ksa
dk o.kZu gSA vkjEHk fy[krs le; tks [kkyh LFkku NksM+k gS d`fr dk og i`"B dhM+s
}kjk bruk ttZj dj fn;k x;k gS fd i<+k ugha tk ldrk A
vkjEHk % mksa LofLr Jh x.ks'kk; ue% AA Jh xq#losue% mksa vfy ----------------- vfoy x.ksfnz ---------
--------------
-------------- cfnr
cfnr pj.k ljkst% AA
vUr % bfr Jh tkya/kj ekgkRE;a laiw.kZ lekIre~ AA laor~ ƒŠ‹† HkknzksekL;Sd`?e e"ks iapE;ka
laiw.kZ JqHk oLrq loZKxrke~ AA
gLrfyf[kr
gLrfyf[kr Øekad% MS – 1216
'kh"kZd % Jh Lda/k iqjk.k ¼dsnkj [kaM½
jpukdky % laor~ ƒ‹ƒ‡
58
i`"B la[;k % 28
vkdkj % 36 x 15 låeå fyf[kr % 31 x 11 låeå
lkekU; fooj.k % fcuk ftYn ds bl d`fr dk i`"B & i`"B vyx gqvk gS rFkk dhM+s }kjk i`"B ttZj
dj fn, x, gSa ftlls d`fr [kafMr gks xbZ gS A izfr i`"B 17 iafDr;ka gSa A
fo'ks"k fooj.k % Jh Lda/k iqjk.k ds dsnkj[kaM dks rsbZl v/;k;ksa esa ljy Hkk"kk esa fy[kk gS A izR;sd
v/;k; esa laoknkRed 'kSyh esa vyx & vyx LFkkuksa ,oa Hkkoksa dk o.kZu fd;k x;k
gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% lwr mokp vFk iwoZ egkHkkx% LdanksoS ikoZrh lqr% laoZ dSykl
egkRE;a di;k ekl lqozr% AA ƒAA
vUr % bfr Jh Lda/k iqjk.ks dsnkj [kaMs ek;kiqjh dq´ukezds gfj}kj ekgjRE;a =;ksfoa'kks/;k;%
„… lXLr xa/kk egkRE; iFk%AA
iFk%AA ÜkqHkeLrq% laor~ ƒ‹ƒ‡ pS=d`Le% ‡ oL;ks oq/kokljs xzaFk
ifjlekfIr%AA
59
lkekU; fooj.k % i`"B & i`"B gqbZ ;g d`fr in~eiqjk.k lqanj fy[kkoV esa dkyh L;kgh ls fy[kh xbZ gS
var ds i`"B dhM+s }kjk ttZj dj fn, x, gSa A izfr i`"B vkB ifDr;k¡ gSa A
fo'ks"k fooj.k % nks lkS NIiu i`"Bksa dh bl
bl jpuk esa i`"B ,d ds ckn vkB uEcj feyrk gS A chp
ds N% i`"B ugha gSa blh izdkj var esa i`"B 253 ds ckn 256 gS chp ds nks i`"B ugha
gSa A blesa izR;sd fnu] i{k] ekl ds vk/kkj ij muds egkRe; dk o.kZu gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% ueLd`R; jekukFka HkV~HkV~V foëy lwuquk d`R; jrukoyh jE;k
jkepanzs.k jP;rs r= frfFk d`R;srq A
vUr % bfr ea=% iz'kä Lii{kksrja r=So vf/kekls lsizk;nkjk tuw }kn'khpkFk iwf.kZek okarh ex
en~xz/;% losZ"kkeqidkjd% laor~ ƒŠ‹Š foJ~ok olquke ljoRl jsfyIrfean iqLrds
T;ksfrZ o'kks ˜os
˜osu eqlíh jkes.k rhFkZ jkt iz;ksx LokFkZ ijkFkZ«p Jh fogqek; okst;fr
rjka A
60
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue%AA mksa ljLoR;S ueks ue%AA
ue%AA mksa Jh xq#H;kssue%AA mksa x.kkf/kijke
xqjks% inkCta nkeksnjk[;a firjapukRok izkphuiFkS oZyHknzukek djksfr l}k; u
jRula
jRulaKe~ ƒ
vUr % bfr o"kZ i=fy[kuØe% fueZF;lÙkkftd
;lÙkkftd 'kkLzfl gql a eqga rks gkeujRu laKs lg"kZ
i=hdj.kks ;rkuka T;ksfrjSfoznkadaV foHkw"k.k; A
61
vkdkj % 20 x 15 låeå fyf[kr % 16 x 10 låeå
lkekU;
lkek U; fooj.k % ftYn esa i`"B & i`"B gqbZ ;g jpuk dkyh ,oa larjh L;kgh ls fy[kh x;h gS A [kqyh
& [kqyh ,oa lqanj fy[kkbZ dh xbZ gS A izfr i`"B pkj iafDr;ka gSa A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa osnksa esa dgha xbZ fof/kor~ f'ko vpZuk dk o.kZu fd;k x;k gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% AA Jh xqjos ue% AA vFkkrks #nLukukp~pZukfHk"ksd fof/k O;k[;k
L;ke%AA gLrkS iknkS iz{kkY; AA
vUr % eEekZf.k rs AA…AA iqulzk AA†AA bfr osnksä f'kokp~pZue AA f'k AA l¡or~ ƒŠ…‡
dkfÙkZd ÜkqDy ƒ‡ larjkes.k fyih d`re~ AA
gLrfyf[kr
gLrfyf[kr Øekad% MS – 1255 ¼laxzg [k½
'kh"kZd % f=dky la/;k
fyfidkj % larjke
fyfidky % laor~ ƒŠ…‡
i`"B la[;k % 22
vkdkj % 20 x 15 låeå fyf[kr % 16 x 10 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~
fo'ks"k fooj.k % izLrqr d`fr esa fof/kiwoZd f=dky la/;k dk o.kZu gqvk gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% AA Jh xqjos ue% AA foizks o`rks ewy rkrL; la/;k osnk' 'kk[kk
/kEeZ dekZf.k i=e~ AA
vUr % bfr f=dky la/;k lekIrk AA laor~ ƒŠ…‡ dkfrZd ÜkqDy ƒ‡ larjkes.k fyih d`re~AA AA
gLrfyf[kr
gLrfyf[kr Øekad% MS – 1258
'kh"kZd % lHkk ioZ
ys[kd % jke dfo
i`"B la[;k % 104
vkdkj % 19 x 26 låeå fyf[kr % 14 x 19 låeå
62
lkekU; fooj.k % dkyh ,oa yky L;kgh ls fy[kh rFkk ttZj gqbZ ;g d`fr egkHkkjr ds lekioZ ij
vk/kkfjr gS A izfr i`"B 17 iafDr;ka fy[kh xbZ
xbZ gSa A
fo'ks"k fooj.k % jke dfo us egkHkkjr ds lekioZ dks 37 v/;k;ksa esa ljy Hkk"kk esa fy[kk gS A d`fr
ds chp ds i`"B vk/ks&vk/ks ttZj gks pqds gSa A
vkjEHk % mksa LofLr Jh x.ks'kk; ue% A vFk lHkk ioZ Hkk"kk fy";rs AA NIiS AA ldy vej
x.k ojn t; rt lq lqeaxy nk;d AA
vUr % bfr Jh egkHkkjrs lHkk ioZf.k lIrf=a'kks /;k;% AA …‰ AA
63
bl jpuk esa nks rjg dh fy[kkoV gS vkSj dsoy dkyh L;kgh dk iz;ksx fd;k x;k
gS A i`"Bksa ds fdukjs ij Hkh fy[kk gS A
fo'ks"k fooj.k % lar ckyd jke }kjk jkx lwgh esa lar nknwn;ky
;ky dh fojnkoyh xkbZ xbZ gS A
vkjEHk % fcMnkokyh AA jkx lwgkS AA
jke fcMndh ykt fclkjSa D;wa cuSa AA
tkfg Hkxr lwadkt AA vkSxquD;wa xuSa AA Vsd
vUr % v# thou eqä X;kauh dákS eu eSa dNq dkaeuka AA dfg ckyd jkae okdkS ugha yksd
csn dh vkeuka AA „AA
64
lkekU; fooj.k % i=k & i=k gqbZ ;g d`fr dkyh ,oa yky L;kgh ls fy[kh xbZ gS A i`"Bksa esa Nsn gq,
gSaA izfr i`"B 13 iafDr;ka gSa A d`fr dks ftYn dh vko';drk gS A
fo'ks"k fooj.k % nks lkS bdlB nksgksa dh ;g d`fr esa bZ'oj ls m)kj dh izkFkZuk dh xbZ gS A ewyr%
v"VkoØ _f"k }kjk ;g laLd`r esa fy[kh xbZ gS ftls nsoukxjh esa vuwfnr fd;k
x;k gSA
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk;s ue% AA vFk v"V v"VkoØ Hkk"kk fy";rs
fy";rs AA nks AA rkr eqfä tks
pkgh;s AA fo"k tkS fo"kS folkj AA fNek n;k larks"k lÙk vkjtrkvkjtrk mj/kkj AA
vUr % bZrh Jh v"VkoØ Hkk"kk laiwa.kZ ÜkqHka eHk`;k fy"kra bnz fxjxks'kkbZ laorr~~ ƒŠŠƒ telsj
Ükqe vLFkkus vlqu lqnh lreh ufojk=s Üko~HkaHk`;r AA
65
vkjEHk % Jh x.ks”kk; ue% AA Jh fujatu ds czã ek;k dkS dop fy’;rs
fy’;rsAA mZa rRlr Jh
ukjk;.k ifr Jh xkSjh ekax yh;k eu op deZ gjL;ks loZ fl)nk;d oj nhvk ekj jkty;k
egknso AA
vUr % bfr Jh fujatu fujatfu dop Jh “krxq# Hkxoku izlkns ujlS :i ukjk;.k cnr
vrhr laiw.kZ lekIre~ AA
gLrfyf[kr
gLrfyf[kr Øekad % MS – 5098 ¼N½
¼N½
'kh"kZd % Jh fuHksZn Lrks=a
66
i`"B la[;k % 77 & 80
vkdkj % 16 x 22 låeå fyf[kr % 11 x 16 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr xzaFk esa lalkfkfjd deksZa ls vuklfDr dk Hkko of.kZr fd;k x;k gS A
vkjEHk % vFk Jh fuHksZn Lrks= fy[;rs AA tqxks tqxkfu fujatu r’kr fojktS AA
vUr % bfr Jh fuHksZn xzaFks desZ eqäkizHkko o.kZus uke r`rh;ks /;k;% AA …AA fuHksZn xzaFk
lekIra ÜkqHkeLäq AA
67
gLrfyf[kr
gLrfyf[kr Øekad % MS – 5098 ¼B½
'kh"kZd % Jh fojä ;ksx
vkdkj % 16 x 22 låeå fyf[kr % 11 x 16 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh 12oha jpuk A
fo”ks’k fooj.k % fojDr ;ksx esa fojfDr Hkko dk o.kZu fd;k gSA
vkjEHk % Jh x.ks”kk; ue% AA vFk fojä ;ksx fy[;rs AA AA
vUr % bfr Jh fojä ;ksx lq’knq’k o.kZus laiw.kZa AA
gLrfyf[kr
gLrfyf[kr Øekad % MS – 5099 ¼d½
'kh"kZd % oSrky iphlh
ys[kd % izg~ykn
jpukdky % laor~ ƒŠŒ†
LFkku % yoiqj
i`"B la[;k % 86
vkdkj % 16 x 22 låeå fyf[kr % 11 x 16 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh igyh jpuk A lftYn A dkyh ,oa yky L;kgh dk iz;ksx A dqN i`’Bksa ds
i”pkr yky ds LFkku ij xgjh xqykch L;kgh iz;qDr dh xbZ gSA jpuk dk igyk
i`’B uhps ls FkksM+k [kafMr gS ckdh jpuk iw.kZ gSA izfr i`’B 15 iafDr;k¡ fy[kh xbZ
gSaA
fo”ks’k fooj.k % izLrqr jpuk esa dfo izgykn us oSrky ds pfj= ,oa mlds “kkS;Z dk dk xk;u egkjkt
nyhi flag dh iRuh O;ky nsoh ds dgus ij fd;k gSA
68
vkjEHk % mksa Jh x.ks”kk; ue%AA vFk oSrky iphlh izgykn Ñr fy[;rsAA nksgjkAA Jh
x.kifr xtifr ueks Qqfu Jh Ñge eqjkfj AA foØe ;ksxh Jod Fkkrs lc dksa fopkj
AA pkSibZAA
vUr % bfr Jh oSrky iphlh Ñr ‘k=h izgykn dhAA laor~ ƒŠŒ† Jko.k ofn ƒ† “kfuokljs
Ükq
ÜkqHka AA Jh egkjkt nyhi flag iruh Jh jk.kh csO;ky nsoh ihR;S fy’ksrAA JqHkaAA
gLrfyf[kr Øeka
Øekad% MSG – 07 ¼[k½
“kh"kZd % lIr'krh izFke pfjr ekyk
i`"B la[;k % 21&24
vkdkj % 18 x 10-
10-5 låeå fyf[kr % 12-
12-5 x 6 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh nwljh jpukA
fo'ks"k fooj.k % lIr'krh ds pfj= dk xk;u fd;k x;k gSA
vkjEHk % mksa Jh x.ks
x.ks'kk; ue% A maksa vL; Jh lIr'kfr dk izFke pfj=ekyk ea=L; ekdZ.Ms;
_f"k% vk|k Jh egkdkyh nsZork xk; vuqIVqiwtkxR; Nnafl A
vUr % bfr djry dj i`"BkE;k ue% [kf³~xuh Jqfy uh|ksjsfr ân;k; Jwysu;kfg uksnsohfr
f'kj ls Lokgk A
69
vkdkj % 18 x 10-
10-5 låeå fyf[kr % 12-
12-5 x 6 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh r`rh; jpuk gS A
fo'ks"k fooj.k % lksyg v/;k;ksa esa Jh ekdZ.Ms; iqjk.k ds lkof.kZd eUoarj dk o.kZu fd;k x;k gSA
bleas nsoh
oh ds egkRE; dks fofHkUu ÑR;ksa }kjk of.kZr fd;k x;k gSA
vkjEHk % vFk /;kua flagLaFkk 'kf'k 'ks[kjka ejdr% iz[;SÜorqfHkZdjS% 'ka[kln;arh djS flz u;uka
laokZax Hkw"kkHk`rkaA
vUr % bfr Jh ekadZ.Ms; iqjk.ks lkof.kZa ds eUoarjs nsoh egkRE;s ewfrZd jgL; ukeuke "kksM'kks
/;k;% AA ƒˆ AA
70
gLrfyf[kr Øekad% MSG – 14 ¼laxzg d½
'kh"kZd % nks"k fu.kZ;
ys[kd % gfjpj.k nkl
i`"B la[;k % 39
vkdkj % 17 x 24 låeå fyf[kr % 12 x 19 låeå
lkekU; fooj.k % i`"B & i`"B gqbZ rFkk vfUre i`"B yxHkx lkjs ds lkjs dhM+s }kjk [kk;s x;s gSa A
yxHkx 70 i`"Bksa rd d`fr lqjf{kr gS A vkxs dhM+k yxk gqvk gS A i`"B 88 rd
la[;k Øe irk pyrk gS A izR;sd iafDr esa 19 iafDr;k¡ gSa A
fo'ks"k fooj.k % dfo gfjpu.k nkl }kjk dfo oYyHk fojfpr nks"k fu.kZ; dks nsoukxjh esa fy[kk
x;k gSA
vkjEHk % mksa Jh jk/kk d`
d`LekS fot;frueke vFk g"k.k fy";rs nksgjk eksgupuju i;ksa teSa
rqylh dks gSa okl rkfg lqefj gfjHkDr lo djr fo?k~u dks ukl
vUr % bfr Jh gfjpj.k nkl d`rs dfo oYyHks ;n; nkal nks"k fu.kZ;% AA
71
gLrfyf[kr Øekad% MSG – 26
'kh"kZd % Jh ;ksx'kr lVhd
fyfidkj % gjjk; th
fyfidky % ƒŠŠ‹ laor~
i`"B la[;k % 12
vkdkj % 28 x 14 låeå fyf[kr % 25 x 10 låeå
lkekU; fooj.k % ;ksx'kr uke ;g d`fr ds i`"B vyx & vyx gq, iM+s gSgSa A dqy iq"B 12 gSa A izfr
i`"B lksyg iafDr;k¡ gSa A blds vfrfjDr i`"Bksa ds fdukjksa ij fy[kk x;k gS A
ys[kd us dsoy dkyh L;kgh dk iz;ksx fd;k gS A
fo'ks"k fooj.k % Jh ;ksx'kr uked ;g d`fr fpfdRlk ls lEcfU/kr gS A blesa vkjEHk esa izesg]
vfrlk
vfrlkj] iznj vkfn jksxksa ds y{k.k o ckn esa muds fuokj.k ds fy, fpfdRlk iz;ksx
crk, x, gSa A
vkjEHk % NŒ LofLr Jh ik'oZek ue% AA Jh erarh ?kjkt xq#os ue% AA vFk ;ksx'kÙk lVhd
fy";rsAAAA fNfUuk Hkok fxyksb vaoq/kj eksFks ?kUo /kekgk ;okl;okgk foÜko~kÜkaqfo ,rs
vkS"k/k
k/k le ek=kôkFk dfjnh tS+cko Toj 'kkafr gksos
vUr % bfr Jh ;ksxlr lVhd laiw.kZ AA fyf"kra Jh oxkSjh jh xc e/;s Jheku~ gjlk; th
rfRl"; iwT; dqlyk th rfRl";
rfRl"; iwtoh: dw"k th vkRevFkSZ fyfid`ra FkkusÜko~j e/;s
fyihd`ra la ƒŠŠ‹ feŒ dŒ dŒ oŒ … 'kfuokljs fy"khgS AA lekIra
lekIra eaxya nnkr~ AA
72
vkjEHk % vFk iapjRukfu
jRukfu- AA AA oS|% iksrlzFkkukx% 'kkafr% 'kD;ks ;Fkk Øe-
Øe- AA iap jRufean
Ks;a;na qyZHka fonq"kkefi AA ƒ AA
vUr % bfr iap jRukfu fyfi d`ra lEor~ ƒ‹‡‰ oS'kk"k 'kqDy ƒŒ n'kE;ka cq/ks- i}ky ik[;
uxjs AA 'kqHke~ AA bfr- bfr-
73
vkjEHk % mksa dkfrZds; mokp AA dykSdspS Hkfo";a
Hkfo";afrYVifpUg iqrkujk% KkrqfePNka
ePNkafe rs"kkarqukek
fuptxR;rs AA ƒ AA
vUr % bfr Jh Hkfo";Riqjk.ks ozkã oS".ko 'kSo rk"Vefr
rk"Vefr lxsafr iokZRe ds ozã xqga lEokns
prFksa rkIr dYis dfy;qxksRir~Uujktfu
Uujktfu :i.ka
:i.ka ukeS dkSu f=a'kks/;k;% lekIre~ AA
74
gLrfyf[kr Øekad% MSG – 45 ¼[k½
'kh"kZd % dksdlkj
i`"B la[;k % 29
vkdkj % 28 x 20 låeå fyf[kr % 20 x 13 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh nwljh jpuk A dkyh L;kgh dk iz;ksx fd;k x;k gS A izfr i`"B 16
iafDr;k¡ gSaA
fo'ks"k fooj.k % izLrqr d`fr esa pkj izdkj kj ds iq#"kksa ,oa pkj izdkj ¼ifn~euh] fp=.kh] 'kaf[kuh]
[kuh]
gfLruh½ dh ukfj;ksa dk o.kZu dj muds vaxksa dh ppkZ Hkh dh xbZ gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% mksa Jh xq# pj.k deysE;ks ue% vFk dksdlkj fy";rs AA vfMy
NUn AA tks rilhrilh ridj fgrks pkgs fl)dksa ts N=h flj N=fr N=fr pkgs fj)dksa ewy
fg ijph ouh tqykgk dku lqo dky deZ dks Hksnu tkus nso equs ƒ ------------
vUr % tgka tkugqa dNq "kafMr ekseksfgnks"k ftfu nsgq ije X;kuh ds xq.k iafMr ˆŠ
ˆŠ bfr
Jh fp lS rk rs x r v x lekIre~ ÜkqHke~
Hkorq-A
75
gLrfyf[kr Øekad% MSG – 45 ¼p½
'kh"kZd % Jh Md HkMqyh
ys[kd % lksHkkjke
jpukdky % laor~ ƒŠ‹‹
i`"B la[;k % 41
vkdkj % 26 x 20 låeå fyf[kr % 20 x 13 låeå
lkekU; fooj.k
fooj.k % laxzg dh vfUre jpuk A dkyh ,oa yky L;kgh ls fy[kh xbZ gS A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk Jh Md HkMqyh esa izFker% Md HkMqyh iqjk.k fQj lkB laor] uoxzg
ea=] Qkjlh tksfrl xq#] vax fo|k vkfn ds y{k.k ,oa muds Qyksa ij fopkj fd;k
x;k gS A d`fr ds var ds i'pkr~ dkyh ,oa yky L;kgh ls dqN vkd`fr;ka o ea=
fy[ks x;s gSa A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% vFk tksrl HkMqyh fy";rs- esa rqDr
Dr vkxe lHk dgksa xqgu{k=
pfj=-
pfj=-
vUr % bfr Jh Md HkMqyh fofpZrk;ka lsB laor~ljh lekQy laiw.ka Z- la ƒŠ‹‹
ƒŠ‹‹ #kB iz- ƒƒ
xq#okjs frFkks ƒ lksHkkjke fy[kre~ A
76
tks ujdfjgS daB ;g g~oS gS Nfo Øks /kke AA …„„
vUr % ekrJd
ekr Jd bfr Jh ukeekyk laiw.kZe~ AA
gLrfyf[kr
gLrfyf[kr Øekad% MSG – 46 ¼p½
'kh"kZd % panzek v?kZ ea=
ys[kd % rqylhnkl
i`"B la[;k % 61 & 64
vkdkj % 16 x 14 låeå fyf[kr % 11 x 11 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % pUnzek dh Lrqfr gsrq fofHkUu jkxksa esa ea= jpuk dh gS A
vkjEHk % mksa pUnz
pUnzek v?kZ ea= AA lksek; nso nsok; f}t jktk; 'kkfyus AA jksfg.kh lfgrk;sfr
xzg.kka?kZ ueksLärs AA
vUr % rqylh fg;s dh tkurksjks gS fiukdrku
fiukdrku okldh /kqfu;k ekuks okyd
okyd ru ddh AA ƒAA
ÜkqHkeLrq AA Jh lhrkjke th lnk lgk; AA Jh AA
77
vUr % bZfr Jh iks
iksfFk lw;Z iqjku lekIra AA pkjks nhl egknso Hkk?kk drsZ laiq.kZ AA tks ns"kk
lks yh"kk AA J AA
78
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A jpuk ds nksuksa vksj Qwynkj gkf'k;k cuk;k x;k gS A
fo'ks"k fooj.k % jke cuokl ds varxZr lqxhz o feyu ,oa ckfy o/k rFkk fdf"da/kk dkaM dk egRo
of.kZr gSA
L[ks fn, x, gSa A
uksV & jpuk ds var esa nokb;ksa ds uqL[ks
vkjEHk % Hkfä tUe efg"kkfu Kku"kkfu v?k gkfudj AA tgol 'kaHkqokfu lks dklh ls oSd
lu AA rs fgu Hkt flefr ean dks d`iky 'kadj ljl AA ƒ AA pkSibZ AA
vUr % bfr Jh Hkk"kk jkek;u rqylhnkl d`r prqFkZ lksiku fdf"da/kk dkaM lekIre~
ÜkqHkeLäAA
keLäAA Jh jke th lnk lgk; AA Jh AA Jh AA Jh AA
79