Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 2165

h`Q ilKq nM : MS 1 sMgRih

isrlyK : is`KW dI Bgq mwlw Aqy goStW


ilKwrI : BweI mnI isMG
ilpI kwl : sMmq 1808 (hor kwnI ivc)
p`qry : 1 - 157 A
Awkwr : 19 X 26 s.m. ilKq : 13 X 18 s.m.
vyrvw : (h`Q ilKq 1 a qoN 1 s q`k) ijld cmVw, tu`tI hoeI qy KwDI hoeI; isAwhI kwlI,
vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK, do do kwlIAW lkIrW; sqrW pRqI pMnw
13.
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq ikrm Kurdw, pihly kuJ pMny KwDy hoey[ gRMQ pwxI iv`c iB`jw hoieAw[
ies dy SurU ivc Cy p`qry KwlI, qy Ksqw hwlq ivc hn[ ikqy ikqy hwSIey ivc
soD kIqI hoeI hY [ 162 swKI qoN bwAd AglI swKI ƒ Pyr 160 nM id`qw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid] swKI BweI gurdws jI kI vwr XwrvIN is`KW dI Bgq mwlw]
eyk smyN BweI mnI isMG jI QI is`KW Ardws kIqI ju BweI gurdws jI ny ju is`KW
dy prQwie vwr kIqI hY ] qy sB dysW dy is`KW dy nwm ilKy hYn] EnW dIAW rihqW
qy krqUqW AsW nU mlUm krwvhu ju AsIN BI jwxIey ju is`KW dIAW AYsIAW vrqxw
huMdIAW hYn]…
AMq : so pWn kQu supwrI cUnw Awpxy rMg ƒ Cfdw hY qW lwlu rMgu Esdw huMdw hY] qYsy jo
is`K Awpxw ABmwn ikirAw dw Cfdy hYNin] soeI gurmuK huMdy hYNin ] 160 ] bolhu
BweI vwihgurU swKIAW pUrIAW hoeIAW smwpq msqu suB msqu ] ] swKIAW dw
qqkrw] pwiqswhI ] 1 ] pwiqswhI ] 2 ] pwiqswhI ] 3 ] pwiqswhI ] 4 ] pwiq
swhI ] 5 ] ] pwiqswhI ] 6 ] pwiqswhI ] 7 ] pwiqswhI ] 8 ] pwiqswhI ] 9 ]
pwiqswhI ] 10 ] so iek sO qRysiT swKIAW pUrIAW hoeIAW] bolhu BweI vwihgurU jI
kI Pqy hY] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 1 A
isrlyK : vwrW igAwn rqnwvlI
lyKk : BweI gurdws B`lw
p`qry : 158-365 A
Awkwr : 19X 26 s.m. ilKq: 13X18 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]
vwrW igAwn rqnwvlI] BweI gurdws Bly kw bolxw] nmskwr gurdyv kEu siqnwm
ijs mMqR suxwieAw] Bvjl ivcoN kiF kY mukiq pdwriQ mwih smwieAw]…
AMq : … vYd n pUjn vYdgI siqgur haumY rogu imtweI]
dyvI dyv n syv quil siqgur syv sdw suKdweI]
swier rqn n pUjnI swD sMgq gur sbd suBweI]

1
AkQ kQw vfI vifAweI]21]39] auxqwlI]

h`Q ilKq nM : MS 1 e
isrlyK : bwxI BweI gurdws B`ly kI
lyKk : BweI gurdws B`lw
p`qry : 365 A - 480 A
Awkwr : 19X26 s.m. ilKq: 13X18 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] bwxI BweI gurdws Bly jI kI]sorT] Awid purK Awdysu
Enm sRI siq gur crn] Gt Gt kw prvys eyk Anyk ibbyk sis]1]…
AMq : …jYsy rxvws ibKY sBy iptwvq hY bcn ibEgso B`t BtweI hY] qYsy gur igAwn
gost mY isAwnp Akwj jaul auhI, eyhI duibDw FITweI hY]2]] ] ]]

h`Q ilKq nM : MS 1 s
isrlyK : vwrW
lyKk : BweI gurdws B`lw
p`qry : 481-483
Awkwr : 19X26 s.m. ilKq: 13X18 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < vwhgurU jI kI PqY] vwr sRI BgauqI jI shwie]pauVI] scY qKq rcwieE
siqsMgiq mylw] nwnk inrBau inrMkwr ivic isDw Kylw] gurdwis mnweI kwlkw
KMfy kI vylw] pIau pwhuil KMfy Dwr hoie jnmu suhylw] sMgiq kInI Kwlsw mnmuKI
duhylw[1]…
AMq : syvk so prvwnu hY goibMdu iDAwey ] klI kwl mrdwn mrd nwnk gun gwey ]dwsw
icMid Aws dws dw gur sMgiq mylw]15]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]
sMmqu ibkRmwidq rwjy ]1868] XwvdM pusqkM qwvdM ilKqMmXw ] Xdw suD
ivsuDovwmm doKon dIXqwnw ] jyT mws sudI cqrQI rvvwry poQI swihb sMpUrxM msqu
suB msqu]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 2
isrlyK : jnm swKI BweI mnI isMG
lyKk : BweI mnI isMG
ilpI kwl : 1916 sMmq
p`qry : 300
Awkwr : 24X34 s.m. ilKq: 17X24 s.m.

2
vyrvw : ijld g`qw, kpVw; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; hwSIAW dovyN pwsy KVy ruK, do
do lwl lkIrW; sqrW pRqI pMnw-15.
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq Ksqw, ikrm Kurdw[ AKIrlw p`qrw pwtw hoieAw Aqy kwgz lgw ky
joiVAw hoieAw[ gRMQ dw pihlw ie`k p`qrw KwlI[ ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY[ AMqly pMny qy PtI QW qy kwgz dI cypI lweI hY ijs krky AMqlw AKr
piVAw nhIN jWdw[ AMqly pMny dI KwlI QW ƒ rMgdwr Pu`l bUtIAW nwl sjwieAw
hoieAw hY[
AwrMB : < [ siqgur pRswid] ] siq nwmu krqw purKu inrBau inrvYr Akwl mUriq
AjUnI sYBM gur pRswid] nwmu dyvw dw dyv hY] koeI dyvI ƒ mnwvdw hY] koeI isv nU
koeI gxys ƒ koeI hoir dyviqAW ƒ ] gurU ky is`K siqnwm ƒ ArwDqy hY] ijs kir
siB ivGn nws hody hYin] qwqy siq nwmu kw mMglwcwr Awid riKAw hy] iek smyN
BweI mMnI isMG jI QI is`KW pRsn kIqw jo gost jnm swKI pihlI pwiqswhI dI jo
hY]
AMq : … qy gurW dw sbdu irdw hY ] jo is`KW dw irdw sbd nwl imilAw hoieAw hY] qy
sWq ƒ pRwpq huMdy hYN] bolhu BweI jI vwhgurU poQI sMpUrn hoeI] ] Bul cu`k bKS
lYxI sD kw swD sMgq dw sdkw siqgurw dw krky]1] dohrw] sXwlkoit ky pRgxy
bwby byriqh nwmw] qhw bYiT pusqk ilKXo ihq icq lwie iDAwn ]2] dohrw]
sMmq aunI sY solvy sudI vyswK pihcwn] ikRsnw pK iQ`q lOmIey mMglvwr
pRmwn]1]] sMmq 1916.

h`Q ilKq nM : MS 3
isrlyK : jnmswKI BweI bwlw
ilKwrI : pYVw moKw
p`qry : 1 - 523 A
Awkwr : 29X24 s.m. ilKq: 29X18 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, iblkul tu`tI hooeI[ hwSIAw dupwsIN KVyH ruK iek iek kwlI lkIr[
sqrW pRqI pMnw-21
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq bhuq mwVI, kwgz BurBurw[ surU ivc 4 p`qry qqkry dy hn , ijs
Anuswr gRMQ ADUrw hY[ 523 A qy pihly Bwg dy AMq qy nMbr 102 ilKx dI QW
1002 iliKAw hY[ ikqy ikqy hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY Aqy ikqy ikqy hwSIey
ivc suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : <siqgur pRswid] jnm pqRI bwby nwnk [ smq 1521] poQI ilKI pYVy moKy
sulqwn pur ky Kqryty ]gurUu AMgq ilKvweI] pYVy moKy ilKI] bwlw sNDU ilKwvx
l`gw]…
AMq : …jb qy cwr bwrI jn fITI] qb AnBY bwrI lgY jb mITI] chubwrI dw mhrm
jb hoieAw] qb jn ko eyk idRstwieAw] qb jwie hr jnu mhl smwnw] qb pRym
Bgq kw imilAw Kjwnw] mukq bYkuT imlYY isr pwau] nwnk cwhu bwrI kw iehu gun
gwEu[ 1002

3
h`Q ilKq nM : MS 3 A
isrlyK : goSt Aijqy rMDwvy nwl
p`qry : 523 A -574 A
Awkwr : 29X24 s.m. ilKq: 29X18 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : AMq qy kuJ iSMgwr rs dy dohry id`qy hn[ ku`J hor Putkl vI hY ijs ivc mIrw
Aqy Swh husYn dw hvwlw vI imldw hY[
AwrMB : BweI Aijqy pws Aw jw clx icq hoieAw guru nwnku audws sI] qw Aijqw rMDwvw
kdwaU Awix phuicAw ] auq smyN guru nwnk Drmswl ivc bYTw sI] Aqy bhuqu
audwsu hY bYrwgu bhuqu krdw hY]…
AMq : …ijqu sux qry qwry gur is`K] mny pwvY muK duAwr] mNny pRvwry isDwr ] mNny qry
qwry gur isK] mNny nwnk BvY n ByK] AYsw nwmu inrNjnu hoie] jy ko mNn jwxY mNn
koie] vwhgurU vwhgurU ieh swK BweI Aijqy puCI] hr ikqy vyly swK kNm Avx
hCI] ijnw guru pRmysR iek jwqw hY] ieh bwkI nU nhIN suxwvxI ieh swKI AKI
vwilAw suxwvxI]

h`Q ilKq nM : MS 4 sMgRih


isrlyK : jnm swKI BweI bwlw
lyKk : pYVw moKw
ilpI kwl : 1582 sMmq (rcnw kwl)
p`qry : 1-196 A
Awkwr : 25X31 s.m. ilKq: 19X23 s.m.
vyrvw : (h`Q ilKq 4 a 4 A q`k) ijld cmVw; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl;
hwSIAW dovyN pwsy KVy ruK, do do lkIrW ivc iek kwlI lkIr; sqrW pRqI pMnw 17.
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq Ksqw, ikrm Kurdw, ikDry ikDry hwSIey ivc ilKq, gRMQ qoN
pihlW iek p`qrw KwlI[ ikqy ikqy hwSIey ivc Aqy ikqy ikqy lweInW ivc hI soD
kIqI hoeI hY[
AwrMB : <siqgur pRswid] jnmpqRI guru bwby nwnk jI kI]] sMmq 1582 ]pMDRwh sY
byAwsIA imqI vYswKhu sudI ]5] pMcmI poQI ilKI] pYVy moKy sulqwnpur ky Kqryty ]
gurU AMgd ilKvweI pYVy ilKI muKwsq bwly sMDU jtyty rwie Boie dI iqlvMfI Aru
Awhw] gurUu AMgd ƒ FUiF asu lDw Awhw]…
AMq : …slok]] jo gwvY suxY pVY ilKY icqu lwie kY iqs hir ley imlwie] hau FwFI
dr mMgqw dIjY dwnu rjwie] nwmu dwn iesnwn dyih rjw iqRpiq AGwie] FwFI jp
suK pwieAw crn kml ilvlwie] dws nwnk kI bynqI muih rwiK lyhu srnwie
]1]bolhu BweI jI vwhgurU] ] lWEu kMnw AKr quk soiD pVxw] Buly cuky bKs lYxw
sdkw vwihgurU kw] poQI sMpUrn hoeI]=]=]=]=]=]

4
h`Q ilKq nM : MS 4 A
isrlyK : goSt gurU bwby nwnk jI kI Aijqy rMDwvy nwl
ilpI kwl : 1582 sMmq (rcnw kwl)
p`qry : 196 A - 228 a
Awkwr : 25X31 s.m. ilKq: 19X23 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] ]gost gurU bwby nwnk jI kI Aijqy rMDwvy nwil] ngr
krqwrpur ivc hoeI] eyk smy bwbw nwnwk jI ngr krqwrpur ivc Drmswlw
iekMq bYTw Qw] bhuuq bYrwg dy Gr ivc ] iqq smY ieku sbdu sRI rwg ivc bolxw
hoieAw] koit kotI myrI Awrjw…
AMq : …dohrw ] iqn bydIAn kI kul ibKY pRgtY nwnk rwie] sB isKn ko suKu dIXo
jhw qhw Bey shwie] dohrw] nmskwr sRI KVg kau krau su ihq icq lwie] pUrn
krEu gRMQ eyh qum mm hoih shwie]=]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 5 sMgRih


isrlyK : jnm swKI bwbw nwnk jI kI (BweI bwlw ) hMdwl vwlI
lyKk : pYVw moKw
ilKwrI : DMnw isMG ikAWpurIAw (AroVw isMG)
ilpI kwl : 1582 sMmq (rcnw kwl)
smW : sMmq 1896
sQwn : pSOr
p`qry : 1-441
Awkwr : 14X21 s.m. ilKq: 10X15 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw auKiVAw hoieAw; vKryvyN leI lwl; isAwhI dI vrqoN kIqI
hoeI hY[ dupwsI KVy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw; sqrW pRqI
pMnw 10.
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI pr ikrm Kurdw[ p`qrw nM: 2 pwitAw hoieAw hY [poQI SurU
krn qoN pihlW lwl qy kwlI qy kwlI isAwhI nwl ibMdIAW nwl pMj qwry bxwey hoey
hn[ swKI nM: 5 (pqRw 351 A) dy ipCoN AMk idqy hI nhIN[ pqRw 78 A qoN ‘swKI hor
clI’ dI QW ‘swKI hor turI’ pd vriqAw hY[
AwrMB : < siqnwm krqw purK …gur pRswid] ] jnk gost bwby nwnk jI kI
aus jnm kI] aus jnm bwbw nwnk jI jnk Qw] rwjy jnm kIAw bwrIAw iek
ihjwir pIVIAw rwj kIqonu] pRmySr bUiJ ibbyk pwieAw] jy jnk rwj jog dovy
kIqy] guru BieAw] Aru isiK BI hoieAw] Aru isK AYsy kIqy ] jYsw eyk suKdy Bgq
QW qYsy isK rwjy kIqy] jnk AYsw ibbykI Qw] rwj mih jog kmwvqw Qw]
AMq : …qW guru nwnk jI kihAw BweI lwlo sMgq ƒ qusIN Awpxy Gr rKo] AsIN hux
Aey Awey] qW BweI lwlo kihAw jI DMnu Aswfy Bwg hY ik jo mwqw sMgq dI thl

5
ivic Aswƒ riKAw ] mYN inhwl hoieAw hW gurU jI] qW gurU nwnk jI ivdw hoieAw
BweI lwlo jI pwsoN[ BweI jI vwihgurU DMn gurU jI] siqgurU jI poQI ] 1896 imqI
hwVo idnI bweIey poQI sMpUrn hoeI ] poQI ilKI DMnw isMG ikAWpurIey AroVy isMG ]
Bu`l cu`k mwP AKr vwDw Gwtw soD pVHnw ]vwihgurU jI]guru jpxw] psOr ilKI ]
sRbq Kwlsy ƒ vwihgurU jI kI Pqy hY]

h`Q ilKq nM : MS 5 A
isrlyK : prICw (sRI gurU Arjn dyv jI)
ilKwrI : DMnw isMG ikAWpurIAw (AroVw isMG)
ilpI kwl : 1896 sMmq
smW : sMmq 1896
sQwn : pSOr
p`qry : 1-10
Awkwr : 14X21 s.m. ilKq: 10X15 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qirAW dy AMk pihly ih`sy nwloN v`Kry hn[ prICw Aqr isMG ƒ ilK ky id`qw]
AwrMB : < siqgur pRswid] vwihgurU jI] prICw ilKXqy, gur pRswid] mhlw 5]pauVI]
jo jn mn mih icqveI rKwvY] so mn kw sMgw kir pRgtwvY, gurpRswid sihsw Bau
imtwvY hoie AicMq icqw sBu CutY] mMn kI duibDw sB kir sunwvY] pRB BwvY qW sBY
suK pwvY] dUK drd kCu nyV n AwvY] gur kw mMqR sdw mMin iDAwvY] ismir nwm
nhIN duK koie nwnk iqsY n icqvnI hoie]slok]Awid sc jugwid scu hY BI scu
nwnk hois BI scu ]1] eyhu mMqR vwrI pMj pVnw]5] pwsw Fwlxw vwrI doie pwsy
aupir Akr ilKxy CyA sRI Bgvwn jo jn mn mih sihsw icquvxI rKwvY so sRI
Bgvwn sB imtwvY]…
AMq : … Ar dIn dunIAw mih surKrU hovihgw qyry aupr prmysr jI kI sRI Bgvwn jI
kI ikRpw BeI hY qUM Awpxy mn mih kweI icMqw icqvnI nw kr jpu sRI Bgvwn jI kw
kir ju suPlw PlYgw] sRI Bgvwn jI sRI guru jI ny ikRpw DwrI hY]36] sRI guru bwbw
nwnk jI shwiek hoie hY]bolohu BweI jI vwihgurU jI prICw sMpUrn hoie Aw Bul cuk
bKsxI AKr soD pVHnw] rwm rwm jI] guru nwnk jI] prICw iliKAw DMnw isMG
ikAWpurIey ] Aqr isMG ƒ ilK ky idqw ] vwihgurU jI kI Pqy vwcxI] pSOr
iliKAw] smqu 1896 imqI hwV]rwm rwm jI siq rwm lCmx ] hir hir hir
hir hir ]

h`Q ilKq nM : MS 6
isrlyK : jnm pqRI bwby jI kI (BweI bwly vwlI )
lyKk : pYVw moKw
ilpI kwl : 1582 sMmq
smW : sMmq 1918

6
p`qry : 205
Awkwr : 18X28 s.m. ilKq: 15X23 s.m.
vyrvw : ijld g`qw,bwAd ivc bMnHI hoeI [ pr Pyr auKVI horI[ kwgz kSmIrI[
vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[ cOpwsI hwSIAw kwlIAW, lwl,
hrIAW lkIrW vKryvyN leI pIly rMg dI motI p`tI pr p`qrw nM: 51 qoN pIly dI QW
lwl p`tI hY[ SurU Aqy AMq qy ikqy ikqy ikrm Kurdw[ sqrW pRqI pMnw 13 qoN 15 ]
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI geI hY[ ilKweI suMdr hY[ p`qry nM: 1, 2, 197 Pty hoey
hn[ p`qrw nM: 59 a qy hwSIey ivc ilKq hY]
AwrMB : < siqgur pRswid] jnm pqRI bwby nwnk jI kI ilKI] sMmuq 1582 pMDrw sY
ibAwsI ] imqI vYswK sudI 5 pMcmI ] poQI ilKI ] pYVy moKy ] sulqwnpur kw
vsnIk Kqrytw ] gurU AMgd jI ilKvweI ] pYVy ilKI muKwsq bwly sMDU jtyty dI ]
rwie Boey kI qlvMfIAhu AwieAw Awhw ] gurU AMgd nMU FUF lDw Awhw ] sqwrw idn
duie mhIny poQI ilKidAw lgy Awhy ] ijQy ijQy gurU bwbw nwnk jI nwil iPry Awhy
] iqQo iqQo dI hkIkq BweI bwly shj nwl ilKvweI]…
AMq : …qw gurU AMgd jI AwiKAw BweI isKo ] BweI bwly Aqy gurU nwnk jI ivic iBMin
Bydu kuC nwhI sI ] eyho gurU Aqy isK dw Byd sI ] bolo BweI jI vwihgurU jI ] poQI
pUrI hoeI jnm swKI dI ] sMmq (1918)

h`Q ilKq nM : MS 7 sMgRih


isrlyK : suKmnI shMsr-nwmw
lyKk : imhrbwn
ilKwrI : pRIqm sihgl
ilpI kwl : 1722 sMmq (rcnw kwl)
smW : sMmq 1722
p`qry : 406
Awkwr : 24X32 s.m. ilKq: 18X21 s.m.
vyrvw : (7 a qoN 7 A qk) ijld cmVw, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy
do do lwl lkIrW, ivc iek kwlI lkIr; sqrW pRqI pMnW 16 [
Awm vyrvw : gRMQ ikRm Kurdw[ gRMQ dy SurU ivc Aqy AMq ivc do do p`qry KwlI, gRMQ qoN pihlW
dUjy KwlI p`qry qy kysr nwl svwsiqk dw icMn vwihAw hoieAw[ hwSIey ivc gol
ibMdI dy rUp ivc keI QW kMnW pwieAw hoieAw Aqy ibhwrI (I) ikqy ikqy hwSIey ivc
vwhI hoeI[ poQI dy AMq ivc pMnW nM: 406 a qoN 406 A qk bwbw suMdr dws jI dy
svXy idqy hn pr ADUry hn]
AwrMB : < siqgur pRswid] sMmq 1722 ] iekI m`Gr sudI ]1] eyk mno suKmMnI
shMsRnwmw mhl ATvyN dw prmwrQ swiQ ilKx dw AwrMBU BYAw] sRI siqgurU
imhrbwn jI kI AwigAw swiQ hoieAw] hjUir hoqy hukmu hoAw sI ik jb hm drgh
kau clihgy qb qumwry muK qy khwvihgy ijqu sYswr kw Blw hovY] jo koeI iesu

7
suKmMnI shMsRnwmy kau ilKygw pVYgw suxYgw gwvYgw isKYgw isKwvYgw Aru icqu lwie
kir pVYgw iqs kI prmgiq hovYgI]…
AMq : …bolhu BweI vwhugurU imhrvwnu] DNnugurU imhrvwnu] siqgurU imhrvwnu] sRI rwm
ikRsnw] sRI rwm ikRsnw] sRI rwm ikRsnw ] rwm siq ] guru siq siqnwmu
krqwpurK]siqgur pRswid]1] guru goibMd kau nmskwru] sgl swD kau nmskwru]
suKmnI shMsRnwmw AriQ nwl sMpUrn iliKAw sRI siqgurU jI kY pRswid] jy koeI iesu
suKmnI shMsRnwmy kau pVY ilKY isKY gwvY suxY icqu lwiekY iqsu ky sgly kwrj eIhW
aUhw ky isiD hovihgy] inrsMdyh eyh vcn hY sRI siqgurU imhrvwn jI kw] ilKq
pRIqm shgl kw srb sMgqI pYrI pYvxw vwcxw rKhu rK BuilAw cuikAW AKru ko
soiD lYxw] vwh gurU bwbw nwnk jI ] DMnu gurU bwbw nwnk jI] sRI siqgurU bwbw
nwnk jI]

h`Q ilKq nM : MS 7 A
isrlyK : svXy-sMudr dws dwdU pMQI ky ADUry
lyKk : sMudr dws dwdU pMQI
p`qry : 406 a - 406 A
Awkwr : 24X32 s.m. ilKq: 18X21 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : kul s`vXy 6 pr CyvW s`vXw ADUrw hY [ poQI dw AMq nhIN hY [ ieh poQI ADUrI hY[
AwrMB : < <siqgur pRswid] rwm jI siq ] sRI gurdyv dwdU pRswid bwbw sMudr dws
jI ky ] svXy ] ilKqM pRQmih gurdyv kO AMg ] iedv CMd ] mOj krI gurdyv
dieAw kir sbd sunwie khXo hir nyrO]…
AMq : …jogI khY gurU jYn khY gur boDk hY gurU jMgmw mwnY ] Bgq khY gur sMinAwsI
khY bnbwsI khY …..

h`Q ilKq nM : MS 8 sMgRih


isrlyK : ivcwrmwlw
lyKk : AnwQ purI
smW : sMmq 1726
p`qry : 1-32
Awkwr : 12 X 16 s.m. ilKq : 9 1/2 X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw auKVI hoeI, poQI dI Microfilm bxI hoeI hY[ hwSIAw dovyN
pwsy do do lwl lkIrW[ sqrW pRqI pMnW 10 [
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq cMgI nhIN[ pMnW nM: 32 A KwlI hY]
AwrMB : …..dohrw ] nmo nmo sRI rWm jU siq icq AwnMd rUp ] ijh jwny jg supn vq nw
BRm qm kUp ] 1 ] rwm mXw siqgur dXw swD sMg jb hoie qb pRwxI jwny kCU
rihE ivKY rs Boie ] 2 ]…

8
AMq : …sorTw ] sqRw sY CvIs sMBq mwDv mws suBmo mq ijq khu qIs qy qk vrn
pRgt krI ] ieiq sRI ivcwrmwlw vrnn nwm AstmoivsRWm sNpUrn smwpqN [

h`Q ilKq nM : MS 8 A
isrlyK : Awqmnwm
lyKk : ikRpwrwm
smW : sMmq 1726
p`qry : 33-52 a
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9.5X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ kul 103 doihry hn p`qirAW dI
hwlq Ksqw ikrm Kurdw hY]
AwrMB : AQ gRMQ Awqmnwm sRI gurU rwm dXwl isK ikRpw rwm ikRq ilKqy [ dohrw ]
ivGn ivnwsn nwm gur nmo nmo iqh jwnw [ ivGn nws ko gRMQ jo Awqmw inrn
vKwnw ]
AMQ : ieiq sRI Awqmwnwm gRMQ spUrxMsmwpq ] dohrw icq mY rUp jo Awiq pUr rihE sB
mY pRgt AdvY prmgq pwie lwl gurU ky crn lwg ] 8 ]

h`Q ilKq nM : MS 8 e
isrlyK : kQw pRihlwd kI
p`qry : 52 A-177
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9.5X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : 165 A p`qrw A`Dw KwlI hY[ iPr 166 a qoN dUjy pqry qoN SurU kIqw hoieAw hY[
ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ikqy ikqy kwnI vI bdlI hoeI
hY[ieQy A`KrW auqy it`pI ( M ) dI QW qy ibMdI ( . ) pweI hoeI hY[
AwrMB : < sR sRI siqgur pRswid ] AQ kQw pRihlwd kI ilKqy ] sRI visso†vwc ]
hy rwm jI Ab qNU ivgÎwn pRwpq kw kwrn Avr krm sun ] jYsy dYq Asur pRihlwd
kau Awqmw kI isDqw BeI hY [ qYsy qNU BI hoh ]…
AMq : ieq sRI aup smprkrny eyK pRhlwdopKwny pRhlwd ivsRWq vrnnN pRhlwdpwKwny
smwpqN nwmu srgh]

h`Q ilKq nM : MS 8 s
isrlyK : jpu prmwrQ
p`qry : 177 A-278 a
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9.5X10 s.m.
vyrvw : p`qry Kuly hn[ ikRm Kurdw hn[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW[ kwlI isAwhI
vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnW 10 [

9
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] gurU nwnk rUp ivK ky hrI lykrI ly sB mMgl ky nwm ky
rsIly rMgIly hir nwm ky]…
AMq : …ieq sRI jppRmwrQ sNpUrx] sRI rwm jI=sRI ikRsn jI sorTw] icq bRhm lY lIn
mn vwxI qhw rwmnih[ inj pd rhq sucIn lwl guru ky crn lwgw]

h`Q ilKq nM : MS 8 h
isrlyK : vcn goibMd lokW ky
smW : sMmq 1887
p`qry : 279 A-294 A
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9.5X10 s.m.
vyrvw : p`qry Kuly hn[ ikRm Kurdw hn[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW[ kwlI isAwhI
vKryryN leI lwl[ sqrW pRqI pMnW 11 [
Awm vyrvw : ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ikqy ikqy kwnI vI bdlI hoeI
hY[ieQy A`KrW auqy it`pI ( M ) dI QW qy ibMdI ( . ) pweI hoeI hY[ x dI bxqr Awm
nwloN vKrI hY[ihMdI dy A`Kr vI ikqy ikqy vrqy hoey hn[ (d) dI QW qy (fI) dI
vrqoN hY ijvyN smyN ivc (sudI) dI QW qy (sufI)]
AwrMB : < sRI siq gur pRswid AQ vcn goibMd lokW ky] iek idn Kjwny dby hoey auqy
sq sqrW aupdys dIAW ilKIAW hoeIAW ifTIAW mY]…
AMq : vcn goibMd lokw dy sNpUrn hoey] swvx sufI 9]1887] sRI Bgvwn jI cNdn Gr
cmwr ky inq aT Toky cWmw] cNdn ivcwrw ikAw kry jo piVa nIc sOkwmw]1]

h`Q ilKq nM : MS 8 k
isrlyK : lyKw
p`qry : 295 a-329 A
Awkwr : 12 X 16 s.m. ilKq : 9 1/2 X 10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid AiQ AwTvy srgh ivKy Apny mn kw ihswb Aru iDAwnu
vrxn hovYgw] qW qy jwnu qNU jo mhwrwj BI AYsy khw hY ] jo jb my pRlok ivKy
jQwrQ kw qrwjU rwKhugw Ar iksI pr AinAwEu n krogw ]…
AMq : jo jb XhI mn sWq kI suBwv ivKy iesiQq hoqw hY qb Awpko qwVnW kir kY
smJwvqw hY jo qYny AmkW kmu ika kIAw Aru AmkW Ahwr ikau KwieAw] qWqy
pRisD huAw jo krqq dy pICy jwigAwsI jn ko Awpny krmhu kw lyKw krnw Avs
myv pRvwnu hY ]3] ieiq lyKw smwpqN]

10
h`Q ilKq nM : MS 8 K
isrlyK : vyd ausqq
lyKk : sRI Dr svwmI jI
p`qry : 330 a-337 A
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9.5X10 s.m.
vyrvw : p`qry Kuly hn[ ikRm Kurdw hn[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW[ kwlI isAwhI
vKryryN leI lwl[ sqrW pRqI pMnW 11
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < sRI siqgur pRswid AQ vynqI sRI Dr svwmI jI kI sRI Bgvwn ipRiq[
sÍwmI jU ] hy Aijq qNU Apnw jY kr ]…
AMq : …ieiq sRI vyd ausqq sRI Bgvwn mwDo Dr svwmI jI kI[ pRwrQnw smwpqN] sRI
rwm jI kI]

h`Q ilKq nM : MS 9
isrlyK : jnmswKI Bgq kbIr (Awid kQw kbIr guMsweIN kI)
ilpI kwl : 1919 ibkRmI / 1862 eI: (rcnw kwl)
p`qry : 582
Awkwr : 25X16 s.m. ilKq: 11X16 s.m.
vyrvw : ijld kpVw, g`qw; isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy KVHy ruK, do do lwl lkIrW
ivc iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnW 11
Awm vyrvw : gRMQ ikRm Kurdw[ grMQ dy pihly 9 qy bwAd ivc 8 p`qry hwSIey vwly qy 7 p`qry
hor ibnw hwSIey qoN KwlI ]
AwrMB : < siqgur pRswid] Awid kQw kbIr gusweI kI pUrbly jnm kI] Awid pUrblI
ipCly jnm kI kQw ] pUrib jnim hm bRhmn hoqy hwiQ kmMflu lInw ] rwGo rwie
kI Bgiq n kInI qb pkir julwhw kInw]1] iqskw prmwrQu ] kbIr jI ies
jnim julwhw hI BieAw is ikau BieAw]….
AMq : qb aunhu goibMd lok auiT kir gusWeI kbIr jI kI crnI lwgy] kbIr jI ky isK
Bey] khny lwgy ij DMn kbIr siq kbIr ikRsn kbIr lwgy ismrny sgly bolhu sRI
rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm
gurU gurU
siq siqnwm krqw purKu siqgur pRswid]
kQw pUrn hoeIAw]135]
BweI rwm jnw jI rwm nwm ismrnw ] 19 swl aUnI sY aunIAw 1919 bswK bdI
qIj CinCr vwr nMU poQI sMpUrn smwpqI ]

h`Q ilKq nM : MS 10
isrlyK : pRwn sMglI
lyKk/ilKwrI : sRI gurU nwnk dyv jI

11
p`qry : 1 A - 248 A ic`qr: pihly pMny qy rMgdwr ifzweIn[
Awkwr : 21X13 s.m. ilKq: 15X10 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr ] do pwsIN KVHy ruK do do lwl lkIrW dw hwSIAw[ sqrW pRqI
pMnW 13 [
Awm vyrvw : A`gy ipCy iek iek p`qrw KwlI hY ijs qy pYnisl nwl kuJ nMbr ijhy ilKy hn[
ivSyS : ies swrI poQI ivc kMny ( w ) dI QW qy ibMdI ( 0 ) dI vrqoN kIqI hoeI hY ijvyN
bwbw n0nk dI QW ‘b0b0 n0nk’, ijs muqwibk ilKq dw smW AWkx ivc
shwieqw iml skdI hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] slok] A0id scu jug0id scu] hY BI scu n0nk hosI BI
scu ] KNq pR0n sNglI suNn mhl kI kQ0 ] inrNk0r k0 iDA0nu guhj b0xI
b0by k0 bolx0] smuNd ky p0r hoeI] qd b0b0 paux Ah0rI sI] r0jy
isvn0B ky dys hoeI]…
AMq : …n0 qid isv skqI koeI Q0n ] eyk iekyl0 inrNjn Bgv0n ] q0k0
kh0 koeI kry ibc0r] ah0 AlK inrNjn eykNk0r ] qid eyk inrNjn n dUj0
koeI] qb auqpiq prlo mUl n hoeI] qb A0ip hI A0ip AlK inrb0n0]
q0k0kh0 kIjY ibKA0nu ] n0 koeI khY n sunnYh0r ] nwnk s0ihb Apr
Ap0r ] s0ihb Apr Ap0r]22]

h`Q ilKq nM : MS 11
isrlyK : Awid gRMQ-bwxI sMgRih
p`qry : 40+30+10
Awkwr : 16X10 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK do do lwl lkIrW [
sqrW pRqI pMnW 15 [
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI, ikqy ikqy poQI dI ilKq ivc hwSIAw bixAw hoieAw hY[ ikqy
ikqy isAwhI bdlI hoeI hY[
AwrMB : < siqnwmkrqwpurKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur pRswid]
jpu…
AMq : piqq punIq goibMdh srb doK invwrxh srix sur Bgvwnh jpMq nwnk hir
hir hry]]1]
rwmklI m: 5 jip goibMd gopwl lwl rwm nwm ismir qUM jIvwih iPir n KweI
mhw kwl 1 rhwau koit jnm BRim BRim BuimAw[ iea bfY Bwg swD sMg pwiea[2[
ibn gur pUry nhIN auDwir bwbw nwnk AwKY eyh bIcwr 2 aAM nm:]

h`Q ilKq nM : MS 12
isrlyK : jnm swKI imhrbwn vwlI
lyKk/ilKwrI : imhrbwn
p`qry : 428

12
Awkwr : 24X34 s.m. ilKq: 16X21.5 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr[pihly p`qry qy iqMn lkIrW dw cupwsIN hwSIAw hY Aqy bwkI swrI
poQI ivc dupwsIN KVy ruK lwl lkIr, AMdr kwlI lkIr qy ivckwr motI sNqrI
lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnW 17 [
Awm vyrvw : poQI auKVI hoeI hY[ ikqy ikqy hwSIey qoN bwhr iliKAw igAw hY[hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : < siqnwm-----------jnm swKI mhlw 1] Amr kQw kI poQI jo koeI ihiq
icqu lwie kir pVY suxYgw ilKYgw iqs kI mukiq hovygI] sRI inrMkwr jI kw bcn
hoieAw hY jo hY nwnk jI ko koeI qyry nwmu kI Amr kQw suxygw pVYgw iqs kw duK
dildR dUr hoie jwvYgw] jo hY nwnk jI jo koeI bwCnw kir mMgygw so guru nwnk jI
pUrI krygw]1] bolo BweI jI vwihgurU jI] ] jb mhw prlY kwl kw smw AwvYgw qb
idb sau brK brKw nwhI hodI] Aru sUrju bwrW klw sMpUrnu cVdY hYn[ qb qyj
bhuq hodw hY]
AMq : …ikAw hau pwpI ADRm kIt qyry gux khw suxwie] khqw bkqw Awp hY Awpy hI
js gwie] gwvy suxy ilKy icq lwie kY iqs hir ley imlwie ] hau FwFI dr
mMgqw dIjY dwn rjwie] nwmu dwnu dy Awpxw jn rjw iqRpiq AGwie ] FwFI jpu
suK pwieAw crn kml ilvlwie] nwnk dws kI bynqI moih rwiK lyhu
srnwie]51]2]

h`Q ilKq nM : MS 13
isrlyK : srDw pUrn poQI
lyKk : BweI nMd lwl
p`qry : 1-32
Awkwr : 13X16 s.m. ilKq: 10X11 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr[isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy Kvy ruK, do lwl, do kwlIAW
lkIrW ivc pIlI motI lkIr; sqrW pRqI pMnW 12 [ iek do QW hwSIey ivc ilKq[
ikDry-2 hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hY[
Awm vyrvw : p`qrw nM: 1 a qy AMq ivc 32 A KwlI hn[
AwrMB : < siqnwm krqwpurK gur pRswid] AQ qqkrw poQI SrDw pUrn ilKXqy] eyk
smyN BweI nMd lwl jI guru grIb invwz dsvyN pwqswh Agy bynqI krI QI] jo jI
scyu pwqswhu Agy jo rKI gur mnIsr hoey hYn hor isv qy Awid lY kir ijnw ny jMqR
mMqR id bil kir ky sBnW dIAW kwmnw pUrIAW huMdIAW hYn]…
AMq : …cwlI vwr jpY sukRv0r hmysw AsiQq hovY ]1]slok]mhlw 1] nwm rihE
swDU rihE rihE gur goibMd] cwlI vwr hmysw jpY] rivvwr sjxI imlY] muMdwvxI
mhlw 5] Qwl ivc iqin vsqU peIa sq sMqoK vIcwro] 40 cwlI vwr hmys jpY
rvvwr s`jx imlY] srDw pUrbk gRMQ sMpUrnM]

13
h`Q ilKq nM : MS 14
isrlyK : ik`sw gopI cMd
lyKk : BweI nMd lwl
p`qry : 2-47
Awkwr : 7X13 s.m. ilKq: 13X7 s.m.
vyrvw : ijld nhIN hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY [ p`qrw nM: 2 qoN
22 q`k Aqy 29 qoN 30 q`k dupwsIN KVyH ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw
hwSIAw hY[ bwkI pqirAw qy hwSIAw nhIN hY [ sqrW pRqI pMnW 12 [
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI hY[ poQI ADUrI hY[ AwKrI p`qry qy ilKq pwtI hoeI hY[
ilKweI suMdr hY]
AwrMB : …ikqk idvs suK so krq bhu ibD Bog iblws] rwjw gMgw rwm ko BXo pRlok
invws]8] qw pwCY pwXo iqlk rwjw gopI cMd] dyqAw sKw sur skl nr iknr CP
inMd]1]
AMq : …ijau ijau qIX sB duK iblp khq krwih krwih] iqEu iqEu liK sb dyvqw
krYN qrwih qrwih ]252] ijEu inRp ibkRm kMdlw n`l ko deI imlwie]…

h`Q ilKq nM : MS 15
isrlyK : mhW Bwrq
lyKk : swDUjn
smW : sMmq 1897
p`qry : 289
Awkwr : 14X24 s.m. ilKq: 11X15 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, auKVI hoeI[vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ dupwsIN
KVyH ruK do lwl lkIrW ivc motI pIlI lkIr dw hwSIAw hY[sqrW pRqI pMnW 10 [
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw hY[ ikqy ikqy ikrm Kurdw hY[poQI dy SurU Aqy AMq ivc 4-4
p`qry KwlI hn[ AMqly pMny qy ilKq dy AMq qy lwl Aqy kwlIAW lMmy ruK qy KVHy ruK
vwro vwrI lkIrW Aqy iek kwlI qy iek lwl ibMdI vwh ky sjwieAw hoieAw hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] siqnwm krqwpurK---gur pRswid] AQ mhw BwrQ
ilKqy]doihrw] hr pRB ko inq ismrIAY kIjy inmskwr] kvl nYn kI bwrqw suxIAY
srDw Dwr]cOpeI] ikRsn dyv jI Bey Aivqwr] krn dUr BU ko Bwr] dust sMGwry
bhuqy swm] sMq jnw ky pUry kWm] gj shWie iek iCn mY krI] pRgto jl qy sRI
nrhrI] hrnwkS mwirEu pRBU gupwl] pRYlwid Eubwirau hrI gupwl]…
AMq : …eyq sRI mhw BwrQ pUrnM]pVY] sunY mukiq hoie] sRI ikRsn Dwm mY jwvY
soie]doihrw] lgmwqR ko soD kY pVnw kro bIcwr] hm sB Bul cuk ilKq hY qum
iKmw kro gopwlM] poQI sMpUrn hoeI] KibAw dy ikly ivc ] imqI ] imqI ivswKo
idnyu qRyeIey]23] sMmq ]18] dy] poQI pUrI hoeI[

14
h`Q ilKq nM : MS 16
isrlyK : mhWBwrq BwKw
lyKk : ikRsn lwl
p`qry : 1-785
Awkwr : 17X43 s.m. ilKq: 24X26 s.m.
vyrvw : lYmInySn krvw ky iqMn ijldW ivc dubwrw bMnI hY[vKryvyN leI lwl isAwhI dI
vrqoN kIqI geI hY[dupwsIN KVyH ruK do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW ivc
vKryvyN leI sMqrI rMg dI motI lkIr dw hwSIAw hY[sqrW pRqI pMnW 20 [
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq Ksqw [ hwSIey ivc ikqy ikqy ilKq hY[ AMq smyN bwry hor
kwnI nwl iliKAw hY[
ijld nM : 1 1-179
ijld nM : 2 180-476
ijld nM : 3 477-785
AwrMB : <svsiq sRI gxyswX nmh] Enmh srsÍqI] EAM ibAwsw nmh: Em sRI
gur c`rx kmly BXo nmh] AQ mhWBwrQ BwKw ilKXqy]dohrw]vMdo crx rwj
bdnvr jw kI pUj Apwr] suir nir muin jin krih ihq dyvn dyv ivcwr]1]
AMq : dohrw]ikRsn lwl BwKw krI jYsI buD jy igAwn ] gun jn soo ibnqI kro kro nw
hws sujwn]87]dohrw] Apny mn qy Awg ry kor skY bKwn] ieh ivcwr kIjY
iCmw hy buD gyh mhwn]99]=]=]=] --ieq sRI mhwBwrqypurwxy svrgw rohx
prbxy ikRsn lwl ikRq BwKwXw Astwds prbw smwpqM] suBMBvq] srb jgqM] ]
sMmq ATwrw sY sqwsIey imqI mwGu phly gRMQ sMpUrn hoAw]

h`Q ilKq nM : MS 17 sMgRih


isrlyK : sUKn PkIrW dy
p`qry : 1-11 A
Awkwr : 17X17 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : h`Q ilKq 17 a qoN 17 A qk ijld g`qw[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN
kIqI geI hY[ sqrW pRqI pMnW 14 [
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq Ksqw[ gRMQ dy ipCy iek p`qrw KwlI[ilKweI suMdr hY[
ikqy ikqy KwlI QW Aqy soD kIqI geI hY[
AwrMB : < siq gur pRswid] AQ suKn PkIrW dy ilKXqy]bcnu hY hzrq AlI isrdwr
Drm vwly dw] jo iek idn Eupir Kjwny dby dys iq sqrW nsIhiq dIAW ilKIAW
hoeIAw ifTIAW mY] pihlw APsosu AWvdw hY mYnU aus AwdmI qY jo jwxdw hY mEuq
scu hY] Aru auhu hsxy Aru Kyfxy ivic lgw hY]…
AMq : …nWvw gux iehu hY jo vyly Kwvx dy hwzru hoNdw hY] cup kir iesQwn qy KVw
rhdw hY] iehu inswnI gRIbW dI hY] dsvW guxu eyhu hY jo koeI aus dI Er nzr
krdw hY qW auhu aupir ijmI dy idRst rKdw hY eyhu Kslq mjUbW dI hY] 35] AQ
suKn sWeI lokW dy sMpUrn hoey msqu suB msqu]

15
h`Q ilKq nM : MS 17 A
isrlyK : AMimRqsr mhwqm
p`qry : 11 A -14 A
Awkwr : 17X17 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < sRI gxyswie nm: dohrw] sRI siqgur nwnk sdw pUjau duie kir jor] jwqy
sMsy sB imtY auqm miq ijm Bor] [ ]dohrw]gur gxys Aru swrdw bMdo ihq icq
lwie] jwkI ikRpw iblwsqy auqm mq ko pwie]2]…
AMq : …do :] ikRq jug pRBwv sr qum kihXo mmnwQ] qRyqw ko pRBwv Puin kho skl
ibD gwQ]6] ieiq sRI BivKXq purwxy aumw mhysur sMbwdy AimRqsr mhwqmy nwm
duqIE iDAwie]2] sRI mhwdyvau vwc dohrw

h`Q ilKq nM : MS 18
isrlyK : guru nwnkwid iest vMswvlI (gurpRxwlI)
p`qry : 11
Awkwr : 14X23 s.m. ilKq: 9X18 s.m.
vyrvw : ijld KulHy pqry do g`iqAw ivc bMnHy hoey[isAwhI kwlI ; sqrW pRqI pMnW 10 [
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq TIk hY[ gRMQ dy SurU ivc iek Aqy AKIr ivc do p`qry KwlI hn [
AwrMB : AQ sRI gur nwnkw dI iest vMswvlI ilKXqy] dohrw] gxpiq rGupiq vwkpiq
guridq hir gur myrw[ nwnkwid dsu iest nm vMswvl iqn qyrw]1] pwvn sUrj
vMsH Aiq iqn my rGulO rwie] iqn mQyvy dI kuly cqr swl suKdwie]2]…
AMq : …kwrqk suid iQq pMcmI sMmqR sqRW sY pYNT ] fyhrw qnlp QWn rc ngr
Abclw AYT ] dsm gurU kw crq Xh qwrw hir kv vwd ] gxpiq rGupiq
vwkpq nwnk lO nmu pwdu ]22]

h`Q ilKq nM : MS 19 sMgRih


isrlyK : gur pRnwlIAW
p`qry : 1-25 A
Awkwr : 8X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, auKVI hoeI[ dupwsIN KVHy ruK do lwl do kwlIAW ivc vKryvyN
leI motI pIlI lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnW 6
Awm vyrvw : poQI ikqy ikqy ikrm Kurdw hY[ poQI dy AwrMB ivc 8 Aqy AMq ivc 7 p`qry KwlI
hn [
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ gur pRnwlI gurW kI ilKXqy] ipRQmY siqgur bwbw nwnk
jI jnmy] rwie Boey BtI dI qlvMfI] bwr ivc ] kwlU vydI dy Gr] q mwqw iqpro
dy pyto] sMmq 1526] kqk idn 18] buDvwr pUrmnw iQq]---

16
AMq : ---Pyir mwqw suMdrI jI mwqw swhb dyvW jI Ar guru jI dw mwmw hor srbq isK
sMgqI Kwlsy jI jog qKq gurAweI dw Ar pwqswhI dw sRI AMimRqsr scu KMf jI
itikAw ]1] ieq gurpRnwlI gur pRnwlI guru jI kI smwpqM]

h`Q ilKq nM : MS 19 A
isrlyK : ivDI AMimRq Ckx Ckwaux dI
p`qry : 26 E-101 A
Awkwr : 8X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] pRsMg dyvI kO pRgt krky AMimRq Ckx Ckwx kw] iqn
brsu sRI siqgurU jI ny hom kIAw[ pRQm brs mo sMgqw kau hukmu ilKy jo isr pr
kys Dwr kr drsn kau Awvxw] dUsry brsu mo hukim ilKy jo ssqR pihr kr
drsn kO Awvxw] iehu duie brsu hom nYxW dyvI ky prbq pr kIAw]…
AMq : …] Ar jo lok khqy hY vhu pTwx pYdy Kw kw poqRw bwAr swhb ny aus ky hwQu mo
ktwr dIAw Ar aus sO cOpiV Kylqy Qy so bwqw kpol klpq hY] aus ky dwdy ko guru
jI ky ipqwmw ny mwrXw Qw so qIsrI pIVI mY ey qwikAw vYr Qw ] Ar cOpiV kw
Kylxw siqguro kO kb soBqw hY ijno ny isKhu pRiq aupdys kIAw hY ] juAY jwie n
KylY pwsy] pXojn eyh ijs mo siqguro kI mihmw hovy so vwkX pRmwx hY]1]2]

h`Q ilKq nM : MS 19 e
isrlyK : bhwdr Swh ky mulwkwq kw pRsMg
p`qry : 101 A-114 a
Awkwr : 8X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, auKVI hoeI[ dupwsIN Kvy ruK do lwl do kwlIAW ivc vKryvyN
leI motI pIlI lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnW 6
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 114 do p`qirAW qy iliKAw hoieAw hY ]
AwrMB : < siqgur pRswid] Ab bhwdr swih ky mulwkwq kw pRsMg ilKXqy hY] eyk smy
AorMgjyb ny Apny puqR bhwdr swh kEu kYd kIAw Qw] jb kyqw icru BieAw] Aru
vuhu Apxy pIro PkIro kIAw mnauqw kr rhw Aru auskI KlwsI n BeI] qb koeI
iek isK guru ky bwhdr swh kI iKjmq mo rhqy Qy]---
AMq : …qw smy guru swihb jI ny BI ilKw jo hmrI BI dKx jwxy kI ieCw hY] eykTy hI
clihgy] ieh Bwq iml kir fyrw cilAw] Aru bhwdr swh ky fyry so cwr kosu kI
ivQ pr swihbu fyrw rwKqy Qy] AOru pRsMg joqI joiq smwauxy ko cirqR mo ilKw hY]
swKI sMpUrn hoeI] bolhu BweI jI sRI vwihgurU jI]0]0]=0]=

17
h`Q ilKq nM : MS 20
isrlyK : nwnk pRkws bhu AMg gRMQ
smW : sMmq 1902
p`qry : 1-58
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ dupwsIN KVy ruK do
lwl lkIrW dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnW 9 [
Awm vyrvw : poQI ikqy ikqy ikrm Kurdw hY[ AMq ivc do p`qry KwlI hwSIey vwly hn[ ies poQI
dI mwiekRoiPlm bxI hoeI hY ]
AwrMB : < siqgur pRswid] rwg rwmklI mhlw 1 nwnk pRgws bhu AMg grMQ brnqy]
dohrw] kr jory pRnwm kir Dro crn pr sIs] nwnk qum gurdyv jI pUrn ibsvy
bIs ] 1 ]…
AMq : …]dohw] jgdIs guru mo ko imly pUrn dInw Byv ] nwnk kI fMfauq hY bwr bwr
gurdyv]402] do: ] SB swDn prnwm kir kho jor isrnwie] iehI dwn moih
dIjIey Bgiq krUM icq lwie]403] nwnk pRkws kI poQI spUrn hoeI]sMmq ]
1902] imqI swvn bdI]9] idn ribvwr]

h`Q ilKq nM : MS 21
isrlyK : pRym sumwrgu igrMQ
lyKk : gurU goibMd isMG
smW : 1955 ibkRmI (ilpI kwl)(bwAd ivc pYn nwl iliKAw jwpdw hY)
p`qry : 249
Awkwr : 13X16 s.m. ilKq: 7X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK, do kwlIAW lkIrW; sqrW
pRqI pMnW 8 [
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI[iqMn p`qry pihlW Aqy pMj p`qry bwAd ivc KwlI [ smyN dy
bwry ivc pY~n nwl iliKAw hoieAw hY[ qy nwl nwl nmUny dIAW lkIrW vI hn ikDry
ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ 2 A pMnw A`Dw KwlI CifAw hoieAw hY]
AwrMB : ]iDAwau rhq kw cilAw ] pRym smwrg igrMQ ilKAqy] pwqswhI 10] AwigAw
sRI Akwl pUrK kI isa iDAwa pihlw aupdys bMdgI ismrn kI rhq ] Akwl
purK vwc]
AMq : …ieh bcn ies mwrgu ky jo ies igRMQ my hY so hr iksI ky Awgy bKwn n krY,
pVY]1] khW aucwr krY jhW jwnY ik pRIiq idR sunqw hY Ar sun kr mn ibKY pRIq
aupjwvqw hY]2]qwqpRj ies kw Xih hY] jo sun kir bIcwr mY prY] kXo kr boln
hoieAw hY]3] qb vih AMq bymuK sRI Akwl purK sXo hoie] ies qy hr mnuK ky
Awgy ivD ies gRMQ kw bolxw suxwvnw nwhI]4] AMq cln kljug kw clYgy] jXo
aupRkhmw hY]5] qb ies gRMQ ky bolxy kI mihmw hoiegI]6] mrd kw cylw cln

18
ies gRMQ ky mwrg kw clweygw]7]jo koeI ies mwrg AwvYgw so suKI rhYgw]8] AMq
ko pwrigrwmI hovYgw]9]1]6]
AiDAwie shj jog nwmM sRI prm mwrg igrMQ smwpqM] smsq sMpUrx sRI
kwl jI kI riCAw sRb loh kI riCAw muJko] APjU AiDAwau kw bcno kw
AiDAwie]10] bcn ]112] sRI prm mwrg igRMQ smwpqM smsqM] ] ]1955]
mhInw cyqR ] qrIk 22] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 22 sMgRih


isrlyK : kivqw nMddws
lyKk : nMddws
p`qry : 2a - 3A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw, auKVI hoeI[ hwSIAw pqrw nM: 2 qoN 20 q`k nhIN hY[ 21 qoN 73
p`qry q`k ‘dupwsI’ KVy ruK do do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw hY[
sqrW pRqI pMnW 8 ] ikRqIAW dw sMgRih hY[ ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc do p`qry Aqy AMq ivc cwr p`qry KwlI hn[ ikqy ikqy poQI ikrm
Kurdw hY] do nMbr p`qrw PitAw hoieAw hY, aus ƒ joVn leI auqy kwgz dI cypI
lweI hoeI hY, ijs krky ilKq pVHn Xog nhIN hY]
AwrMB : …Puln hoeI ]7] AmI nMd qy cMd aufn mY Aq Cb pwvo] aufwrn sB ibRj bwl
lwl…qwvo]8] hy sKI Xih imRg bDU…..CorIAn rs] fr fr ien ky nYnkw…hY
hr rs ]8] hy kdMb hy inMb AMb kq rhy mOn Dr] ikEu n kho nMd nMd n ikq gey
murlI muK Dr]10]…
AMq : …]17] pIq bsn bn mwl Dry mMjulI murlI kir] mMd mMd muskwq bhur mn
mQ ko mn hr]18] mn hrnI AG hrn sdw Bv swgr qrnI] nMd dws ky ihrdy
vsq inq mMgl krnI]19]1]

h`Q ilKq nM : MS 22 A
isrlyK : ibSnpdy sUr swgr
lyKk : sUrdws
p`qry : 3A -7A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : <siqgur pRswid] ibsnpdy sUrswgr dy ] pwCy iPrq n myry locn Awgy Drq n
pwie] mn hr lIAw mwDurI mUriq ikAw kro Gr jwie]1]…
AMq : …slok ] ] AkurUr Bgq jI ky] ] kMs kutl AkurUr pTwieAw mD pur
kIE pYAwnw ] vwjI iCMj AKwVw juiVAw myrw igrDr bwl ieAwnw ] mQrw dMq vsn

19
iek joDy myrw ieqnwk bwl ie\wxw] mhwdws mY clx n dysw mq koeI krI
iD|wxw]1] vwrI vwrIAw vwrIAw ]

h`Q ilKq nM : MS 22 e
isrlyK : mwJw msqrwm
lyKk : msqrwm
p`qry : 7 A - 12 a
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : mwJw msqrwm kIAw] clo sKIey mslq kIjIey nI ijq mo mQrw nwie jwvY] Asw
suMdr rUp inhwrdIAw nU koeI duK ivCoVy dw nw pwvY] idn bIqdw pMD qkydIAw nU suK
hovy qw DYn crwie ilAwvY] msqrwm ahu suKn sOdIAw nI ijnw pRym klyjVy Gw
lwvY] 1]…
AMq : …ikQy gvweIAw rwq rwq mohn myrw vy] mY igAw sw kubjw pws qY ikAw JyVw vy]
cl clIey kMsy pws kry nbyVw vy] qyrw kMs kox blwie pry pry prwie] jn ky vl
bl bl jwie syvk qy rwey]12]

h`Q ilKq nM : MS 22 s
isrlyK : Cdm duDwDwrI ko
lyKk : hirvMs pRswd
p`qry : 12 a - 19 a
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] ] AQ Cdm duDwDwrI ko] ] Aiq pMfiq duDwDwrI] iek
AwieE hY bRhmcwrI] imRg Cwlw EFY suB lCn suMdrqw pY vwrI]1] poQI piVE
bqwvq sB ko kr llwt kI ryKw] llqw kihq lwflI clho qO kOqk hm
dyKw]2]…
AMq : …rIJq AiKl klw kI swnI dyiq hwr auprYnI] DMn DMn khY guAwl sKI sb dyiK
hsI imRgnYnI]43] murlI deI bulwie swm ko vrKXo rMg mhweI] sRI hir vMs pRswd
rMgIlI lIlw vrn sunweI]44]

h`Q ilKq nM : MS 22 h
isrlyK : rws birMdwbn
lyKk : jYml
p`qry : 19 a - 21 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.

20
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : pqrw nM: 21 qy QoVw iBjw hox kwrx isAwhI PYlI hoeI hY]
AwrMB : < siqgur pRswid] ]kibq] pRQm rws krI sRI ikRsn bIc ibMdRwbn pyKvw
ibnod mohq hoq ibRj BwimnI] bhuq kwl pICy eyk mohn lwl aupjXo qhw gunhUM kI
Kwn Bjn kr Ast jwmnI] dyKq nr nwrI bilhwrI bilhwrI jwey hrY kot dUKn
ly Twkr ko nwm jI] qwko swigrd BXo pUrb Avqwr Dr Bgqn mY Bgq bfo
pRgitE Em Xw rwm jI]1]…
AMq : …]5]khw lO bfweI gur Apny kI brno mY hovY kot rsnw gun AMq nhI gweIey
jI] swrI jo bnwspqI qwkI ly klm kro pUrn Drw smwn kwgd mMgweIey jI] bwnI
hoie bkqwgx eIs jo ilKwrI hoie AYsy gurU jI kw qo BI mrm nhI pweIey jI] hwQ
joru ibnqI Xh gurU mXw rwm jI pY jYml inj dws jwn crnn mY lweIey jI]

h`Q ilKq nM : MS 22 k
isrlyK : kwPIAW bulHy Swh
lyKk : bulHy Swh
p`qry : 22 a - 27 a
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] inq mqI dyvy mwau DIAw] qU iPrnI ey vwaudu] mwE
DIAw] nw srm hjw ey guAw DIAw qU kdy qy smj inDwn kuVy] kr kqn vil
iDAwn kuVy]1]…
AMq : …iek AYsw vylw AwvIgw] sB swk sYn Bj jwvIgw] buly swh nU kr lY Xwd
kuVy] kr kqx vl iDAwn kuVy ]22]

h`Q ilKq nM : MS 22 K
isrlyK : AwrsI
p`qry : 27 a - 30 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ AwrsI ilKXqy] ] kwnw ry cqr gUjrI ibRj kI
nwir] irm icm syqI kIE isgwr] gl sohy kMcn kw hwr] moihn mtkI sIs su
DwrI lIE AwrsI bdn inAwrI doaU AKIAn surmw swrsI] Tumk Tumk prw nyvr
bwjy cLI gujrIA Gr sy swjy qyrI bMg bwey n CmkwrsI] sIs PUl muK cMd ibrwjy
nYno ky bwn ibrho ky mwrsI] nMd ky nMdw dIjo jVwaU morI AwrsI ][1]
AMq : …kwnw ry hm gujr hY dws qumry [ qumwry ] ] hm pur myr kro igrDwrI] Awpnw
rUp cqrBuj Dwry] kbI hfw jvwn kbw hr bwlw] pIq pIqwbr Avr duswlw] gl

21
sovY moqIAn kI mwlw ] qyry qn mn jobn vwrs ] khq rwm rwJux piq[ mwro lIlw
qo gweI ikRSn murwr sI] hwrI gujrI jIqy kwnw JgVy mY lY leI JMgr AwrsI]

h`Q ilKq nM : MS 22 g
isrlyK : muMdrI rwm dws kI
lyKk : rwmdws
p`qry : 31 a - 37 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X 11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ muMdRI rwm dws kI ilKXqy] ] rwm dws mQurw qy
gujrI cLI sb swj bnweI hY] moqI mwg sIs lk bysr krn Pul Cb CweI hY]
mtkI sIs bwjUbMd pOcI dulrI ADk suhweI hY] rqn jVq kr muMdRI sohY duD bycn
ko AweI hY]1]…
AMq : …dInI muMdRI mtkI pRBlInI pUrn krky pUr deI] swbq kInI surK cunrIAw
dyKq guAwrn hrK BeI] qb nMd ko nMdn ibRj ko Awey mQrw ngrI guAwr geI]
rwm dws sur kr muin durlB kir cirqR AMqRmeI]19] jo ieh muMdRI suny sunwvy jnm
mrn nhIN pwvq hY] bRhm Awdk sur sy swr dw ins idn nwm iDAwvq hY] rwDw
ikRsn nwm ky AsqoqR pVq prm pd pwvq hY] KotI KrI soD lyhu sMq juuno rwm dws
js gwvq hY] muMdRI sMpUrn]

h`Q ilKq nM : MS 22 G
isrlyK : dy rwDw ipAwrI
lyKk : ibRKBwn
p`qry : 37 A - 40 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 38 KwDw hoieAw hox krky AKr pUry nhIN pVHy jWdy[
AwrMB : < siqgur pRswid] dy rwDw ipAwrI ] bMsI ibn ho igAw mY lcwr sI]1] ibMdRw
bn my rws rcweI ] sKIAw Awvn bMq lgweI ] muK Dr bYsI Awn bjweI] gvwl
bwl hmry sMg swjy] Durbq qwl imRdMg bwjy] ivc bMsI srdwr sI] sur nr muin
jn cwihq swry] ieMdR Awdk Ab sur swry] surq iqsI vl DwrsI ] kro myhr
ibRKBwn nMdnI] mY qum pY jwvw bilhwrsI]1]
AMq : …bMsI dyho sqwb hmwrI ] moih leI ibRKBwn dulwrI ] pRIq rIq kI bwq
icqwrI ] joV hwQ hoeI vs kwnw] rv ss joq ADr muskwnw] Pulo kI guljwr sI]
ibis kwf PUkq tyk Adr sr kInI] moihq sb snswr sI] khY dws Ab dwn
idjXo jwnXo qY ikRsn murwrsI]

22
h`Q ilKq nM : MS 22 |
isrlyK : ibsn pdy
lyKk : lwl dws ?
p`qry : 40 A - 43 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ ibsn pdy ilKXqy] ] pRqmh bqlwky mXk hmwrI ly
igAw] ly igAw cl myrI sjnI rI byrw hI kY igAw ry] dys qU Ap dys peI
pgnvwkI ly igAw]…
AMq : …kwey ko fwro hrI] bws brylI l0l dws ijn cliqAw cliqAw cliqAw Bjn
bxwey hY] cliqAw cliqAw Bjn bnw ky bYT sPw mY gwey hY] go rs lY lY aUdo sBI
rs lY lY Br Br fony ry aUdo pI igAw mqvwlw jogI] kwey ko fwro hrI]

h`Q ilKq nM : MS 22 c
isrlyK : Putkl kivqw
p`qry : 43 A - 73 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] ibRKBwn lqMqI rwDw] iek pRgtI bud Agwdw] iek bol
sKI sMg lInI] vY bcn rcn pRbInI] sun sKI bCIcn myrI] pRIqI qn hI hY qyrI]
sun sjnI sumq auijAwrI ] jhw clIey kuMj ibhwrI]—
AMq : …clny n dyq mwrg muK so eyhI sunweI]4] jobn ko dwn mwrY[ ieh nMd ko
GnweI] dyKI sKI AkylIXw kuMj Gwt mwhI] hs ky jo lilq iksorI auh kMT so
lgweI]5]

h`Q ilKq nM : MS 23 sMgRih


isrlyK : CMd rqnwvlI
lyKk : hir rwm (inrMjnI sMprdw)
smW : sMmq 1877
sQwn : iffvwnw ?
p`qry : 1-34
Awkwr : 16X27 s.m. ilKq: 12X22 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY [ ‘dupwsI’ KVy ruK
iqMn iqMn lwl lkIrW dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnW 14 ]
Awm vyrvw : hwSIey ivc pMjwbI Aqy aurdU A`KrW ivc iliKAw hoieAw hY[ ikqy ikqy hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ieh poQI do ikRqIAW dw sMgRih hY [ p`qrw nMbr 34 hor

23
kwnI nwl iliKAw hY Aqy hwSIey qoN ibnW hY[ ilKq dy AMq qy do svYXy ilKy hn[
p`qrw nMbr 34 qy smyN bwry iliKAw hY]
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ CMd rqnwvlI ilKXqy ]dohrw] gur ginpiq goivMd ko
nwX sIs hir rwm] ipMgl mq BwKw ibKY rcq rucir prkwm]1]---
AMq : …gRMQ CMd rqnwvlI swrQ Xw ko nwm] BUKn BrqI qYN BXo khY dws hir rwm]
110] AQ sMmq dohw] sMmq sr nv muin ssI nB nvmI gur mwn] iffvwnw idRF
kUp ijh gRMQ jnm sQl jwn] ieiq sRI hir rwm ikRq dws inrMjnI ikRq CMd
rqnwvlI sMpUrxM ]

h`Q ilKq nM : MS 23 A
isrlyK : ipMgl ibRiqcMdRodX
lyKk : AmIr dws
ilKwrI : nrYx isMG
(rcnw kwl) sMmq 1887 ib:
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 1-15
Awkwr : 16X27 s.m. ilKq: 12X22 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] E sRI gxyswX nm:] sRI gurvy [gurdyv] nm:] AQ ipMgl
ibRiqcMdoRdX AmIr dws ikRq ilKXqy ]dohrw] kivn puMj ris kwn mn ijh lK hoq
AnMd] iqRibiD qwp aupsm krn jX jX sRI ibRj cMd]1] ibRiq cMdRodX gRMQ Xh
ihqu kr rcq AmIr] pFq sunq jW kY lhY CMd gXwn gMBIr]2]…
AMq : …dohrw] ibRiqcMdoRdX gRMQ Xih jo pF hY kr pRIq] isK hY sRI ibRj cMd iqh CMd
rcn kI rIq]88] ieiq sRI AMmIr dws ivrcqy ibiq cMdoRdY mwqRw brn CMd Byd
brnnM duqIE pRkws]2] AQ ilKwrI ko kibq ] = ] dws jo AMmIr rcXo gRMQ
pRkws mhW ibRiqcMdoRdX nwm Xwko jg gweIXy ] siq eyk CMd BnXo aukiq jugiq jor
pVy sunY Xwih nr CMd rcnweIXY] rcY hY nvIn ibRqbIn kY gRMQ ko kivqw ky guMQn ko
mhW suK dweIXy[ suDw sr bYT fyry Twkr AMqrjwmI ky ibRiqcMdoRdY ilKXo nrYx isMG
jweIXY] dohrw] sMmq muin Aih bsu mhI cYq svYq p`K eyk ] rcXo isMD swgr qt
gRMQ CMd suivbyk]

h`Q ilKq nM : MS 24
isrlyK : AwrqI kbIr Bgq jI kI, Bwg pihlw
lyKk : grIb dws
Awkwr : 16X27 s.m. ilKq: 12X22 s.m.
vyrvw : KulHy p`qry do giqAW ivc bMny hoey hn[ poQI Awfy ruK KuldI hY[ poQI bgYr hwSIey
qoN hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ sqrW pRqI pMnW 14 ]

24
Awm vyrvw : ieh poQI do BwgW ivc hY, 1 qoN 6 p`qry Aqy 1-7 p`qry [ pihly Bwg dy p`qrw
nMbr 6 dI qIjI sqr q`k Aqy dUjy Bwg dy p`qrw nMbr 6 dI cOQI sDr qk mjmUn
sWJw hY[ ies qoN Agy pihly Bwg ivc cwr sqrW hor hn Aqy dUjy Bwg ivc igAwn
smuMdr, suMdr dws dw pRsMg hor id`qw hoieAw hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] AwrqI kbIr Bgiq jI kI] pYlI AwrqI hir drbwry] qyj
puMj jwih pRwx auDwry] pwqI pMc puhp kr pUjw] dyv inrMjn AOr nw dUjw ] Anhd
nwd ipMf bRhmMfw ] bwjq Aihins sdw AKMfw] ggn Qwl jh aufgx moqI] cMd
sUrjhw inrml joqI] qn mn Dn smrpn kInw] prm purK ijn Awqm cInw]
pRym pRkws BÎw auijAwrw] kih kbIr mY dws qumwrw ]49]…
AMq : …grIb ibnw jIbw bwnI pVHy ibn hI AMg AnUp ] ibn mMdr jhw pOV nw
Abgq sq srUp ]45 ] < Â] cwr pdwrQ eyk kr suriq inriq mn pOx]
AslP kIrI jog eyhu ggn mMfl ko gOx]46] suriq lgy Aru mn lgy inrq
inrbwx] cwr jugn kI bMdgI eyk plk prvwx]47]KycrI BUcrI cwcrI aunmnI
Akl AgocrI nwd hyrw] 48

h`Q ilKq nM : MS 24
isrlyK : AwrqI kbIr Bgq jI kI, Bwg dUjw
lyKk : grIb dws
p`qry : 1-7
Awkwr : 16X27 s.m. ilKq: 12X22 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : EhI
AMq : …grIb ibnw jIbw bwnI pVHy ibn hI AMg AnUp] ibn mMdr jhw pOV nw Absq
sq srUp]45 ] < Â]gXwn smuMdr suMdr dws dw pRsMg] AQ DXWn
brnn dohw CMd] ] ipRQm DXwn pd sb hY duqIey ipMf ADIq ] iqRqIey DXWn rUp
sb pun cqurQy rUpwqIq]1] ------mMqR shq so nwm sgRB] mMqR ibnw so khy
AgRB] qWqy jos gRB sy nwm] so auqm hY pRwxwXWm ]82] pUry rwKY ryck krY]
EAMkwr mMqR EuDrY] GMtw nwd qul aur iDXwvY ] qw sO iml kir pRwx clwvY]83]
ieau iqRkwl AiBXwsY koeI] pRwx mws hI mY iQr hoeI] bhuirE ihRdY kml ko DXwvY]
Ast pMKrI so ibgswvYY]84]

h`Q ilKq nM : MS 25 sMgRih


isrlyK : CpY
lyKk : rjb
p`qry : 138 –157 A
Awkwr : 25X16 s.m. ilKq: 20X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl [ sqrW pRqI pMnw 19, bgYr hwsIey dy[

25
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc lwl isAwhI nwl iliKAw hoieAw hY[ pr pVHnXog nhIN hY bhuq
DuMdlw ijhw idKweI dyNdw hY ies leI lwl isAwhI vwlw ih`sw C`f ky iliKAw hY[
p`qrw nM: 157 a qy ilK ky bwAd ivc kwlI isAwhI nwl KVHy ruK lkIrW vwh ky
ilKq k`tI hoeI hY[
AwrMB : bYrwg rmY ibBo Ast kul pwrs pirAih [ klp ibRC bnrwie PUl Pl Amrs
BrIAih [ spq smMudRh suDw soeI glq suq lwvih]…
AMq : …krku mwrk sKwie puhm pwqR huie AweI] lyKn sIs ktwie kWn kir Taur
spweI] jMqR cVy suqwrin ks jMqR mY swry] ijiBR Awbwj tl sMgq mylI] ksqUrI
kisa kryhI guly prmshylI] bInw rs kw isa krY pws jyb rGu boly is rwj kW
isa khY sMg bwiesw folY ] kW isau khY aur swDrqMnu jVy[ bydI auib pRkWE krY
drvysW pwny pVy] pUrn hoAw]

h`Q ilKq nM : MS 25 A
isrlyK : vnvwlI (vnvwrI)
p`qry : 157 A - 163 A
Awkwr : 25X16 s.m. ilKq: 20X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 158 qy ilKq dUsrI kwnI nwl jwpdI hY [ p`qrw nMbr 164 qy sMsikRq
qy gurmuKI AKrW ivc slok ilKy hoey hn[ p`qrw nMbr 164 dw kwgj qy isAwhI
vKrI hY[ ilKq suMdr hY[ poQI dy SurU ivc lwl isAwhI dI vrqoN hY[
AwrMB : < siqgur pRswid jb sMskwru hoie suD ibml kir buiD pRkwsI ] jb sMskwr
suDu shij Bvgq audwsI] jb sMskwr hoie suDu pRym riq hir aupjwvqw[ jb
sMskwr hoie suDu sdw hir crcw Bwvqw[ hir crcw BwvY sdw Anq nmnu kq
lwghI] vnvwrI hoie suD irdw sMskwr jb jwghI]…
AMq : …ijh iCn ikRpw ktwC sok sMsw imit jweI] ijh iCin ikRpw ktwC irdy hir
mUriq gweI] suKd pdwrQ hOih sB duKu icMqw sglI hrY] vnvwrI igrDrn kI
ikRpw ktwC jb hI PurY]

h`Q ilKq nM : MS 26 sMgRih


isrlyK : mwn mMjrI nwm mwl[
lyKk : nMd dws (jugl iksor dw iSS)
p`qry : 1-55
Awkwr : 10X13.5 s.m. ilKq: 7X9 s.m.
Awm vyrvw : ijld cmVw, auKVI hoeI [ sqrW pRqI pMnw- 8 [ dupwsIN KVyH ruK do do lwl lkIrW
ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw [ ilKq suMdr [ keI QweIN kwnI bdlI hoeI [ ieh
poQI ikrm Kurdw [ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[
vyrvw : AglI ikRiq SurU krn qoN pihlW 5 hwSIey vwly p`qry KwlI C`fy hoey hn[

26
AwrMB : < sRsiq sRI gxyswXnm:] AQ mwn mMjrI nwm mwlw ilKXqy ikRq kiv nMd
dws] dohrw ] qMnmwm pd prm gur ikRsn kml dl nYn] jg kwrn krunwrnv
gokl jwko AYn]1] aucir skiq nih sMsikRq jwnXo cwhq nwmw ] iqn lig nMd
sumiq jQw rcq nwm kI dwm]2] guMQq nwnw nwm ko Amr kos ky Bwie] mwnvqI
ky mwn pr imly ArQ sB Awie]3]dohrw]—
AMq : …AQ jugl ky nwm]do] jumlN jgmN jmN duM ddÍYN auqYN imQNnu ibbN bIAW] juglN
iksor sdw bso nMd dws ky hIAw]275] AQ mwlw ky nwmW]do] mwlW isRk jo
gunvNqI Xh ju nwm kI dwm] ju nru kMT kirhY iesY hvY hY Cb ko Dwm]276] ieq
sRI nwm mwlw sMpUrxM msqu suB msqu] jY rwDy ikRsn jI]

h`Q ilKq nM : MS 26 A
isrlyK : Anyk ArQ
lyKk : nMd dws (jugl iksor dw iSS)
p`qry : 1 –30 a
Awkwr : 10X13.5 s.m. ilKq: 7X 9 s.m.
Awm vyrvw : ijld cmVw, auKVI hoeI hY[ sqrW pRqI pMnw- 8 [ dupwSIN KVy ruK do do lwl
lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw hY[ ilKq suMdr hY[ keI QweIN kwnI bdlI
hoeI hY[ ieh poQI ikrm Kurdw hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[
vyrvw : EhI
AwrMB : < sRI gxyswey nm:] AQ Anyk ArQ nMd dws ikRq ilKXqy ]dohrw] jo pRBu
joiqm jgq mY kwrn krn AByv] ibGn hrn sb suB krn nmo nmo iqh dyv]2]
AMq : ivtp nwmw ]ivtp isRMg p`lvN ivtp ivtp khq ibsQwr ] ivtp ibrC kI fwr
gih nwFy nMd kumwr]145] joeI Anyk ArQI pVY AQvw sunY ju koeI ] qw kau Ank
ArQ ieh puMn prwpiq hoie]146]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 26 e
isrlyK : rUp dIp ipMgl BwKw
lyKk : jY iksn
(rcnw kwl): 1776 sMmq
p`qry : 1 –22
Awkwr : 10X13.5 s.m. ilKq: 7X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw 1 a KwlI hY, 1 A qy isrP do sqrW hI ilKIAW hn[ AglI ikRiq SurU krn
qoN pihlW 2 hwSIey vwly p`qry KwlI hn [
AwrMB : < sRI gxyswXnm:] sRI sÍrs`qeI nm:] AQ rUp dIp ipMgl BwKw ilKXqy ]do]
swrd mwqw qum brI subuD dyhu dr hwl ] ipMgl kI CwXw ley brno bwvn cwl ]1]

27
AMq : bwvn brnI cwl sB jYsI mo mY buD ] BUl Byd jw ko khw kro kbIsur su`D ] 3 ]
sMmqu sqRw sY brs AOr iC`hqr pwie ] Bwdo suid duqIAw gurU BXo igRMQ suKdwie ]4]
ieiq sRI ipMgl rUp dIp BwKw jY ikRs˜ Bojg ikRq spUrxM msqu suB msq ] 5 ]

h`Q ilKq nM : MS 26 s
isrlyK : CMd rqnwvlI
lyKk : hirdws inrMjnI
(rcnw kwl): 1795 sMmq
p`qry : 1 –57
Awkwr : 10X13.5 s.m. ilKq: 7X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : suDweI leI hVqwl dI vrqoN kIqI hoeI hY[ hwSIey ivc Aqy lweInW ivc vI
suDweI kIqI hoeI hY[ ikqy ikqy hwSIey ivc jW A`KrW dy Q`ly ArQ vI ilKy hoey
hn[ CMd rqnwvlI BwKw ivc 90 CMd hn, 28 E p`qry qoN Suru krky 57 A p`qry qk
109 brx CMd id`qy hn [ 4 CMd qoN bwAd 5 nMbr nhIN pwieAw Agly CMd nMU
lgwieAw hY [ ies leI 109 vyN CMd nMU 110 nMbr lgwieAw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ CMd rqnwvlI ilKXqy ] dohrw] gur gnpiq goibMd
ko nwK sIs hr rwm] ipMgl mq BwKw ibKY rcq rucr prkwm]1]…
AMq : …igRMQ CMd rqnwvlI swrQ Xw ko nwm] BUKn BrqI qYN BXo khY dws hir
rwm]109] sMbq sr nv muin ssI nB nv nvmI guru mwin] iffvwn idRF kUp
qih gRMQ jnm bl jwin]110] ieiq sRI hir rwm dws inrMjnI ikRqw CMd rqnwvlI
spUrxM]

h`Q ilKq nM : MS 26 h
isrlyK : ipMgl swr
lyKk : sisij imRigMd, [buD isMG]
p`qry : 58 a – 60 A
Awkwr : 10X13.5 s.m. ilKq: 7X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : AglI ikRq SurU krn qoN pihlW do p`qry KwlI C`fy hn[ dUjy p`qry qy fw. ipAwr
isMG ny iliKAw hY “Agy mwn mMjrI nwm mwlw dy r`d kIqy hoey p`qry hn[ Agly do
p`qirAAW qy ADUrI ijhI ilKq hY[ AMq ivc 7 hwSIey vwly KwlI p`qry hn]
AwrMB : < sRI BgvqI jU shwie] AQ ipMgl swr ilKqy] sisij imRigMd ikRq]dohrw]
mwq ipCOrI AMkurw kyvl vrnu ju jwn] eyqI no lGu kihq kiv Avr skl gur
mwn]1]…
AMq : jgn kI brCI Ajb nokdwr bnI sgn ko srso inks jwq pwr hY] qgn kI
qVqwq mo gunsI qmk qyg ggn ruJwaU lu`Q ju`Q ktwr hY] Agn dd`Cr clweI

28
Aiq jwko AYsy jwq jm lok so smyq prvwr hY] khY kib dIn mwno mIn ko snIcr
eysys ky Eudys bys AYsy hiQAwr hY]8]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 27 sMgRih


isrlyK : bwrwmWh hkUmq (bwrwmwhw)
lyKk : hkUmq
p`qry : 41 – 62 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, ikDry ikDry vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN [ hwSIAw dovyN pwsy do
do lwl lkIrw[ sqrW pRqI pMnW 7 ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY]
Awm vyrvw : AMk nMbr qy vI hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY] p`qry ikDry ikDry Bury hoey
Aqy ikrm Kurdw hn[ ilKweI suMdr hY] gRMQ dI hwlq Awm krky TIk [ gRMQ 40
pMnw nMbr qoN SurU huMdw hY]
AwrMB : rb dI drgwh] jy kir suxIAY myrI Bwh] ies kwbl ƒ lwvW Bwh] Awvx jwxw
krw mxwh] syjw mwxn vy-prvwh] gl lg Xwr ky]3]…
AMq : …ril iml AKIAW syj vCweI ] hm swey sB dyn vDweI] mMgl gwvY sB
lukweI] kih ky rwm syj pr AweI] pkiV isqwbI sIny lweI ] eyk plk mo nau
inD pweI] ril ky seIAW mMgl gweI ] rb ny myrI Aws pujweI] mY gly
lgwvdw ]4 ] hkUmq kw bwrwmwhw smwpqM]

h`Q ilKq nM : MS 27 A
isrlyK : bwrwmWh
lyKk : kysodws
p`qry : 63 a – 82 a
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < bwrwmWhW kysodws jI kw liKÎqy] dohrw] cyqR ciVE swm jI rwDy BeI
ibhwl] hwQ jor bynqI krY ikau jWdy nMd lwl] CMd] iksn jI cVdy cyqR cVy] ik
rwDy vwg ikRsn dI PVy] ik ibdRw bin qurdy CVy] ik ikqny gvwl gopIAW lVy] ik
isrpr ibrhu ingwry kVy] ik qYnU kyhVI gopI lVy ] ds KW lwl jI]1]
AMq : Pul hir sun hr ikau vy dyso] Aj idn AwieAw mYƒ BwgI BirAw] swnu cMd suK
dw ciVHAw] mihlI Awie ikRsn jI viVAw ] rwDy pkiV klwvy kirAw] cwry nYn
gfwvf AiVAw] rwDy ikRsn ivcoN hirAw] 4] 12] dohrw] suK suqI rwDy rukmnI]
Gir AwieAw iksn gupwil ] bwrwmWh sMpUrxM imit gXo srb jMjwl] 1] ieq
bwrwmwhw kysodws jI kw sMpUrxM]

29
h`Q ilKq nM : MS 27 e
isrlyK : bwrWmwh
lyKk : KyrySwh
p`qry : 83 a – 108 a
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ieQy Aw ky lKweI poQI ‘a’ vwlI poQI nwloN bdl geI hY, iksy hor h`Q dI ho geI
hY [ isAwhI vI m`Dm hY[ hwSIAw vI do qoN iqMn lweInW dw ho igAw hY[ do lwl
lweInW ivclI iek kwlI lweIn hY] p`qry dy Q`ly Bwv 6 s.m. C`f ky do lweInW
ikqy lwl qy ikqy kwlIAW lgweIAW geIAW hn ijnHW auqy ilKq kr id`qI geI
hY]ieMj pRqIq huMdw hY ik iksy v`fI poQI leI iqAwr kIqw kwgz ie`Qy vrq ilAw
igAw hY[ ies ilKq dy AwKrI p`iqRAW qy klm motI ho geI hY hry k p`qry qy 7
pMgqIAW hn]
AwrMB : < bwrwmwh Kyry swh kw ilKXqy] dohrw] AswF smyN ibnqI krY Kyrw swih
ADIn] qum ibn bXwkwl nYin hY jYsy jlu ibn mIn]1]ryKqw CMd ] AswF my sovY
prI sB Kwb dyKY kWmnI AMbr lvY ibjlI iKvY duK dyih dunw dwmnI]…
AMq : …dohrw] khY Kyrw ieh bynqI suin nyhu bwrih mws] Aws dRsn lwg rhY jb lg
Gt mih sws] KYr kw bwrwmwhW spUrxM]1]

h`Q ilKq nM : MS 27 s
isrlyK : bwrWmwh hIr kw
lyKk : su`Kw isMG
p`qry : 108 a – 130 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < bwrwmwhW hIr kw ilKXqy kib suKw isMG]dohrw] cyq mws AwieE cUck dIE
ibvwih] hIr pIr qn ibRhu kI KyVy mnih aucwir]1]CMd] jI jb cyq mhInw
AwieAw ] bwbl cUck kwj rcwieAw] KyVw jM\ bxwie ilAwieAw ] swkM folI cwie
supwieAw ieSky sInw Awx qpwieAw] ibrho kiF CurI hux DwieAw myry mwrxy]…
AMq : dohrw ] lInw plG ivCwie KusIAW mwxn Awp so hIr pIV qn jwie suK AwieAw
jIA rwm sO] Ab bwrwmwhW hIr kw spUrxM ikRq suKw isMG]1]

h`Q ilKq nM : MS 27 h
isrlyK : bwrW mwh (BweI bu`D isMG)
lyKk : BweI bu`D isMG
p`qry : 131 – 150
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.

30
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : poQI SurU krn qoN pihlW 3 sqrW ilK ky ktIAW hoeIAW hn]
AwrMB : < bwrwmwhW BweI bu`D isMG jI kw ilKXqy ] rbw ciVAw cyq mhInw iesky jor
qpwieAw sInw mYfw idl mwhI ny lInw KyVw huMdw kOx kmInw mOlw mylI Xwr ngInw
mYN qw hoeIAw bhuq ADInw bwJo Xwr dy]…
AMq : …bu`D isMG hIr su hIrw pwieAw ibrho dwrd duK vM\wieAw mOly mulK su suiK
vswieAw sIny scu slytI AwieAw hMBy hwr sIgwr suhwieAw dUjw Bwau kudwau
imtwieAw sulKxI iehu GVI]121]1]

h`Q ilKq nM : MS 27 k
isrlyK : Abgq hulws ky CpX dohry
lyKk : idAwl
p`qry : 151 – 163 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : hwSIAW dovyN pwsy do do lwl lkIrW, sqrW pRqI pMnW 8 ]
Awm vyrvw : AMk nMbr qy vI hVqwl PyrI hoeI hY[ 11 nMbr CMd q`k kib`q Aqy 12 qoN bwAd
svXw CMd dw pRXog kIqw hY[ 21 qoN bwAd Pyr kib`q dw pRXog kIqw hY [ p`qrw nMbr
163 dI kwnI Aqy isAwhI dovyN bdly hoey hn[
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ Abgq hulws ky CpX dohry ilKXqy] dohrw] nIl
brn qn duql sqmu`K kbwh n jws] kMr kuTwr suB kwr inqu jY jY ibGnu ibnws
]1]CpYX] isv suq crn vsyK kml mwlw ikRq bwDq ] bMdnw sur nr isD swD
js mwQ AgwDq ] kdlI mUl AnkUl jMG rwj qrY ijh] lMbo dr inD vws jwn
Awjwny bwhu iqhu]…
AMq : ...]23] cMfkw su dyvI aucy igr pr sujwno qum qly jl Dwrw doie byVI bUf geI
hY] pWc sY mnuK bfw gXo byVI doie bIc] Xw mYN JUT nwih bwq swc sBY khI hY]
ivswKI kuMB myly ijs roj hirdvwr BXo cwr GVI rwq rhy mOq bfI BeI hY] swFY
AwT sY mnuK mirE hirdvwr bIc GVI eyk doie Dwr kwl hUM kI vhI hY]24]

h`Q ilKq nM : MS 27 K
isrlyK : bYq (Putkl)
p`qry : 163 A – 166 a
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : iqMn p`qirAW qy Cy bMd id`qy hn]
AwrMB : bYNq jUey dw] joie juAwrIey jUey nU Kyfdy nI rupey kOfIAW tky ilAwvdy nI] jdo
nkI pUriqR cok dwau lwvn mwl ijqky qwau lgwdy nI] jdo hwr AwvY cp Kwie ky
isr dI pgVI dwau lgwvdy nI] krj cVy isr qy gusw Kwie ky jI bfy Guln qy fMf
mcwaudy nI]1]…

31
AMq : …bYNq mwJo kw] cwl mwJy dy sihrW dI Ajb ifTI] aucky TgW vWgU Tg jWvdy
nI]rwqI cor bxky Jugy BMndy nI] idny DwVvI lut mcwvdy nI] koeI Awvy muswPr
cl ky jI] DqUrw dy ieky mwl aufwvdy nI] idn idhwr nU jy mylw bfw hovy] gihxy
buFIAw qoV ky Kwvdy nI]6]

h`Q ilKq nM : MS 27 g
isrlyK : dohry-hwSm dy (sohxI ivcoN)
lyKk : hwSm
p`qry : 166 A – 170 a
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq : 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : dohry hwSm dy] kcI pYr sMBwl n DirAw sIr pIqw sI kcw] kcy vihx peI jwie
kcI qy qulhw ivhwiJAw kcw] fubdI qy jwie ijDr hQ GVdI so hQ pwvY kcw
hwSm jwn gvwaUg sohxI pr pRym n krsI kcw]1]…
AMq : …ForW vWg Gro cwie qwieAw jwih mIAw ho qurdw ] imilAw dys inkwlw Awjj
quirAw hoie Ajurdw] lhU mws lieAw cr ibrhoN hwl bury ijau murdw ] hwSm kOx
imtwvY ausƒ iliKAw lyK ju Durdw]11]

h`Q ilKq nM : MS 27 G
isrlyK : s`sI ( dohry )
lyKk : hwSm
p`qry : 170 A – 172 a
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ies ivc isrP 6 dohry hn[ 173 pMny qy lkIrW mwrIAW hoeIAW hn[ ies qoN
pihly p`qry qy donW pwsy lwl lkIrW hn Aqy 173 p`qry qoN A`gy dohI pwsI do do lwl
lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr hY[ 173 a qy iShrPI dIdwr b^S dw isr& iek
pMnw hY[ 170 p`qry dI isAwhI Aqy kwnI bdlI hoeI hY[
AwrMB : < dohry hwSm dy ssI] idl ivc sok iPrwk ssI dw puƒ Alwbw bwly] Awqm
Awp Awpy BiTAwrw Awp jilAw nU jwly] ibrhu bydrd Awrwm n dyNdw vWg iqKw
qn jwly]hwSm Pyr kyhw sauxw jw pIqy pRym ipAwly]…
AMq : …bhuq lwcwr hoAw sihjwdw iKcI pkV ktwrI ] ijs qn cmik lgI qoiV jwvY
so jmrUp dulwrI] Coif muhwr su idqI iBrwvW tutidAW jwn ipAwrI] hwSm kOx
PVy ijd bwjw ijnw jwn iesk ivc hwrI ]6]

32
h`Q ilKq nM : MS 27 |
isrlyK : bMsrI-iksn kI
lyKk : sUrdws
p`qry : 173 A – 182 a
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : sqrW pRqI pMnW ikDry ikDry 6 Awm 7 ] hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW ivc
iek kwlI lkIr, ikDry do do lkIrW qy ikDry 4-4 ]
Awm vyrvw : 177 A p`qrw KwlI hY]
AwrMB : < AQ bMsrI sUrdws ikRq kiv ] ibsn pd] eyk idn bMsI hr kI qt pY
ibsrwnI] vwtXo lMGI Awie sUqW ibRK BWn sujwnI] bMsI lInI rwDkw hoeI ADk
pRsMn] ies pwCY imly sXwm jI cVXo AMDyry cMd]1]…
AMq : …lInI kMT lgwie hir ky bwr sbwgI] mn mYN hoeI pRsMn sKI qUM hY vfBwgI]
bwrs bwgI lIqIAW hir hir ibRj kI nwir ] sUrdws ibnqI krY ikrpw krI mUrwir
]24] sUrdws kiv bMsrI ikRsn dI sMpUrxM]

h`Q ilKq nM : MS 27 c
isrlyK : bwrwmWh sRI rwm jI kw
lyKk : gurdws isMG
p`qry : 182 A – 209 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : hwSIAw, ilKweI, sqrW vKrI vKrI isAwhI nwl ijs qoN mwlUm huMdw hY ilKwrI ,
kwnI Aqy sroq pusqk vI v`Kry v`Kry hox[ p`qrw nMbr 203-206 qk hyTly pwsy do
kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY]
AwrMB : < bwrwmWhw sRI rwm jI dw ilKXqy]dohrw] cyqR imt geI icqvnI Pul rhI
bnrwie] dsrQ kw mn mOilAw rwm isMGwsn pwie] 1]…
AMq : …dohrw] jwck Bey Bumyr sm rMc krih En koie] gurdws isMG kI bynqI drs
iqhwro hoie] rwm jI kw bwrwmwhw sMpUrxM]

h`Q ilKq nM : MS 27 C
isrlyK : sRI ibSn AsqoqR
p`qry : 209 A – 212 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : sRI ibSn AsqoqR ]< gIAw CMd] kvl nyqR ktpIqMbr ADr murlI igrDrM]
mukt kuMfl kr lkutIAw swvry rwDy brM] kUl jp nwDyn A0gy sgl gupIAn mn
hrM ] pIq bsqR grx bwhn crn inq suK swgrM]

33
AMq : …sRI ikRsn klml hrn jnky ju Bjy hir hr crn ko ] Bgq AwpnI dyh mwDo
Bv swgr ky qrn ko ]

h`Q ilKq nM : MS 27 j
isrlyK : gMgw Asqoqr
p`qry : 212 A – 214 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : hwSIAw dovyN pwsIN do do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr, p`qrw nMbr 213 a auqy
Awfy ruK ivckwr do kwlIAw lkIrW iKcIAW hoeIAW hn[
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : E gMgw, Asqoqr ilKXqy] BujMg CMd] suvBUM suqY isD srbM pRkwsI ] mhW skq
ApnI su Awpy inkwsI] mhW joq jl ko DrXo dyh AMgy] prm joq kI skq sRI mwq
gMgy]1]…
AMq : …sunY idAwl Astk mhW pwp jwvY] pVy icq mo inq gMgw hI nwvY] jpY jwp jw
ko AnMqy AnMgy] prm joiq kI siq sRI mwq gMgy] ieiq sRI gMgw jI kw Asqoqr
smwpqM]1]

h`Q ilKq nM : MS 27 J
isrlyK : cMfI kw bwrwmWh
p`qry : 214 A – 220 a
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw :pMnw nMbr 219 A qy kwnI bdli hoei hY[ 215 qoN 220 q`k swry p`qirAW qy Awfy
ruK do kwlIAW lkIrW lgweIAW hoeIAW hn[ ieMj pRqIq huMdw hY ik ieh iksy v`fI
poQI dw hwSIAw hovygw, Coty p`qirAW krky hwSIAW hyT auqy Aw igAw hY]
AwrMB : 1E cMfI kw bwrwmWhw ilKXqy] BvwnI CMd] jY jY mXw AYQy hYsIAw ijs dI BlI
kmweI] krx Pul suieny ky lwtU jY jY kry lukweI] cyqr boly bwk bwnIAW sB Gt
boly meIAw] kibq CMd qoN mwJ quKwr auQwl bjyqw QeIAW] isMG cVI isr CqR
ibrwjY kr iqRsUl rsIeIAw ] mnsw pr dyvI idAwl sdw jY Aws pUrxI
meIAw] 11]
AMq : Pwgx Puly Pl vwVIAW jW meIAw bwg lvwXw cMbw mrUAw qy gul nrgs idn idn
PUl sv`Xw] aupr Kyfn kwn gopIAW Aqr gulwb auf~Xw] mnsw pr dyvI idAwl
sdw jY Aws pUrxI m`Xw] 1] cMfI dw bwrmWhw sNMpUrxM]1]

h`Q ilKq nM : MS 27 \
isrlyK : bwrwmWh guru goibMd isMG jI
p`qry : 220 a – 238 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.

34
vyrvw : isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, sqrW pRqI pMnw 8, ikDry ikDry hwSIAw iqMn
pwsIN s`jy qy K`by do do lwl lkIrW Aqy do do kwlIAW lkIrW, ikDry ikDry iqMn
iqMn lkIrW vI hn[
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < bwrwmwhw sRI guru goibMd isMG jI kw ilKXqy] dohrw] qyrw nwm Akwlu jI jp
su ihq icq lwie] gxpiq gOrI swrdw Xw qy hoiq shweI ]1] dohrw] cyqr sRI
Akwl jI cly sumyr isDwie] qp krdw gurU goibMd isMG ByijAw Awp
cVwie]2]AdBuq CMd ] jb hI cVy cyq inrbwix goibMd isMG PVI dsq ikRpwx nO
rMgw GiqAw drd rMJwix idn idn BeI qurk nU hwix gurU nU bKs BgOqI qwx [
qurk dy KwlI kIey plwxu su rois icqwr kY]…
AMq : …PulhrI ] AdBuq CMd ] ciVAw Pgx Bwg pivqR mOly Awb fwl Pl pqR khy
kbIsr bwl bicqR BieAw spUrn juD cirqR hIrXw qKq jVwien CqR jiVAw Kcq
kir ] isMGwsn sqgur Bly ibrwjy vwjn BWq BWq dy vwjy guibMd isMG qIn lok piq
rwjy svwry sB isKw dy kwjy bKisAw audy Asq lO rwjy guibMd isMG Awp hr]
…Pul hrI ik hr jI hW ik drsn AMimRqsr jI jw myrw mn locdw]1] bwrwmwhW
guibMd isMG jI kw sMpurnM]

h`Q ilKq nM : MS 27 t
isrlyK : bwrwmWh BrQ jI kw
p`qry : 238 A – 255 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : isAwhI kwlI, ikDry ikDry vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ do do
lwl lkIrW sqrW pRqI pMnw 7 ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hY]
Awm vyrvw :pMny ikrm Kurdw, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI dy AKIr ivc do p`qry
hwSIey vwly KwlI hn[
AwrMB : < bwrwmWhw BrQ jI kw ] ] sMkr CMdu ] ciV cyqR PUly sgl bn sBu jgq
pwieE cYn ] ibnu rwm lCmn BrQ ky Bir nIr Awey nYin ] kwko khoN ies ibrih
kI ivCVy jo pRIqm pRwn] duK dUir myrw ko krY Gr nhIN rGu kul Bwn] Ab pOn ijau
sIql clY ikaU rhy bnu rGubIr ] sMig nhIN vws ivCwny iks ibiD DrY mnu
DIr]…
AMq : Pwgn pRB kw drs kr suKI BieE sB lok ] icMqw geI sMpq BeI imt gieE
duK Aru sok ] Folw ] Pwgin Pwg PulI PulvwrI ] imln ipAwry duK imt gey
BwrI ] mY Ely Goly qn vM\w twrI ] krnw kIjY mY srin quhwrI ] 12 ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 28 sMgRih


isrlyK : pRICw
lyKk : jIvw isMG
(rcnw kwl): sMmq 1932

35
sQwn : AMimRqsr ( srdwr Swh dI hvylI)
p`qry : 1 – 14 a
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAw do do kwlIAW lkIrW, sqrW
pRqI pMnw 10
Awm vyrvw : p`qirAW dy isry juVy hoey hox krky ilKq pVI nhIN jWdI[
AwrMB : < siqgur pRswid] pRICw ilKI mhlw ]5] pauVI] jo jn mn mih icqvnI
rKwvY] so mn k shsw kr pRgtwvY] gur pRswid shsw Bau imtY hoie AwicMq icMqw
sB CutY] mn kI dubdw sB kih sunwvY] pRB BwvY suK pwvY ] duK dRd kuC nyV nw
AwvY] gurU kw mMqR sdw mn iDAwvY] ismYR nwm nhIN duK koie] nwnk iqsY n icqvnI
hoie]…
AMq : …eyk kwrj ikAw qyry sBI kwrj sMpUrn Bey hY qU mn icMdy mn Bwvdy Pl
pwvwihgw Ar dIn dunIAW mih suKRrUu hovihgw] qyry aupr pRmySR jI sRI Bgvwn jI
kI ikRpw BeI hY] qUM Apxy mn mih kweI ] icMqw icqvnI nw kr ] jp sRI Bgvwn
kwrj suPlw PlYgw] pRICw gurU AMgd jI kI sMpurn hoeI] sMmq 1932 ] BweI
jIvw isMG ny pRICw ilKI srdwr swih jI dI hvylI sRI AMbRqsr jI bYswK pRivs†y]=]

h`Q ilKq nM : MS 28 A
isrlyK : gurpRxwlI
lyKk : igAwn isMG
smW : sMmq 1923
p`qry : 14 A – 21a
Awkwr : 12X14 s.m. ilKq: 10X14 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] dohrw ] ds gur pd bMdo ipRQm pWc dyv pun bMd]brno
gur pRnwlkw sn isK lhY AnMd ] kibq ] BrI BwrI Bwr BUmI pwsr psU sy pwpI
mwry Dyn Drm] AiDkwiDk swey hY qurk qrMg cFy bMDy hom byd pdY duKI dIn dyvqw
pukwry fr pwey hY sun ky dwqwr inrMkwr Avqwr DwirE gRwm iqlvMfI Dwm kwlU
iqRprwvY hY myK vdI qIj swl pMdRW sY CbIsy mih Biea jY jY kwr guru nwnk jI AweY
hY]…
AMq : …dso gurn ky purb mY kr kr ho ihq sMg ] gur ihq bwtY isKn ko lhY mn
ieCq rMg] gurpRnwlI sMpUrn suBM msq siqXMn mwih]kibq]

h`Q ilKq nM : MS 28 e
isrlyK : bwbw At`l jI ko jnm mhoqsÍ
smW : sMmq 1923
p`qry : 21 a – 22 a

36
Awkwr : 13X14 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ies poQI dw p`qrw nM: 22 a kwgj Ksqw hox krky iek pwisa BuirAw hoieAw qy
kuJ A~Kr swP pVyH nhIN jWdy [
AwrMB : kibq mIrI Aor pIrI hU ky sÍwmI sRI hrguibMd qwky qIjy… su nwnkI gnwey hY ]
qwky js hoq Avqwr bw… lIno Awn kwsI AMnpUrnw so sdw bRqlwey hY]…
ky…rbwr dyKy nsY BK dwr dIky ] TwxydwrI pweI gur pur kI shwey hY ] solw sY
sqRqRy swl kqy sudI pUnXw buD bwjq bDweI bwbw Atl jI Awey hY ]
AMq : …imRMgMd boD dUr qy pRkwsY sRI Atl jI ko dyK ] 4 ] ieiq sRI bwby Atl jI ko
jnm mhoqsÍ joqI joq ]

h`Q ilKq nM : MS 29 sMgRih


isrlyK : kQw sIrI PrXwd
lyKk : hwSm Swh
ilKwrI : AlI Swh kvIsr
smW : sMmq 1888 ibkrmI
p`qry : 1 – 55 a
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, auKVI hoeI, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy KVHy
ruK do lwl lkIrW,ivc iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw 8 [
Awm vyrvw : pusqk Awfy dwA KuldI hY[ ilKq bhuq suMdr qy isAwhI vDIAw hY[ CMdW dy AMk
lwl isAwhI nwl id`qy hn[ kwgj isAwlkotI motw hY[ ieh Cy poQIAW dw sMgRih hY[
ijnHW ivcoN hryk iv`c iek qoN v`D rcnw hY]
AwrMB : AQ kQw sIrI PrXwd kI ilKXqy] < siqgur pRswid] iesqwmol sihru isr
sihrw suixAw qrP grb dI swmu ivlwieiq qKq inAwrw swJo swJ Arb dI]1]
nwmu AjIju sihn sih bytI swihb qKqu shr dw] bKq bulMd sKw auq Awdul
gwlb qyrw j&r dw]2]…
AMq : …AwSk qy mwSUk aunw ƒ njir auQweIey Awey] kwml isdk ipCy rb swihb
Xwrw Xwr imlwey] iksy Cof dlIlI hwSmu n kru AYf pswry ] qU kI isPq aunw dI
krsy jo rb Awp svwry] ]468] sMpUrnM]

h`Q ilKq nM : MS 29 A
isrlyK : cMdRbdn (ik`sw) qy imAwr
lyKk : AlI Swh
smW : sMmq 1888 ibkrmI
p`qry : 55 a – 76 A
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI

37
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] cMdR bdn ] Xk rwjy kI bytI QI cMdr bdn] Akl kI QI
vh KwnsIrI suKn]1] sBI ky idl bIc QI vhu BwvqI] v idn rwiq hsqI rhy
gwvqI]…
AMq : …ieDr rwjw hovy auDr hovy swh] hovy AMdr mhlw dy hY hwie hwie]236] hUeI
cMdR bdn mXwr mShUr] vlwieq ihMd kI mY Ar njIk dUr]237] dohrw] rMg
pq cMdR bdn musbr qy mXwr] Swh kvIsr hY AlI Awid gulwm aucwr]238] cMdR
bdn sMpUrnM]

h`Q ilKq nM : MS 29 e
isrlyK : suKn PkIrw sweI lokw pkMbrW dy
smW : sMmq 1888 ibkrmI (qIjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 77 a – 106 A
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] suKn PkIrW sweI lokw pkMbrW dy bcn hY hjrq AlI dw ]
jo DRm vwilAW dw sRdwr Qw] ikAw jo iek idn aupr Kjwny dby hoey dy s`q
nsIhqW ilKIAW hoeIAW ifTIAW] ikAw jo pihlw hmsosu ieh AwauNdw hY mYƒ aus
AwdmI qy jo jwxdw hY jo mauq scu hY] Ar Pyr hsxy Kylxy] …
AMq : ieh Kslq mhwpurKw dI hY[] jo idl ivc kInw nhIN rKdy Awdr Anwdr iek
smwn hY ijs ky]8] nwvw eyhu ] jo vyly Kwxy dy hwjr huMdw hY Aru cup krky bYT
rhdw hY] eyh inswnI gRIbW dInw dI hY]9] dsmI eyh] jo koeI aus dI vl njr
krdw hY] qW auh aupr ijmIn dy njr rKdw hY] eyh Kslq mjUbW dI hY]

h`Q ilKq nM : MS 29 s
isrlyK : swKI BweI lwlU (lwlo) jI kI qIsrI pwqSwhI 3
smW : sMmq 1888 ibkrmI (qIjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 107 a – 110 a
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] swKI BweI lwlU jI kI qIsrI pwiqSwhI 3] gurU Amrdws
jI goivMdvwl sy] gurU jI cuabwry AMdir bYTy sy] Awpxy rMg ivic bYTy sy] iekis
mweI ny cIk mwrI]…
AMq : …BweI lwlU ƒ vyKwil ky Kpru Bir ky lohU dw pIqw ] Pyir DobI ACw hoie
gieAw] qyeIAw BweI nwil quirAw ]…BweI lwlU kihAw qYƒ Cifdy hW swƒ
mMnygw]Es kihAw iehu myrw bcnu hoieAw ] ijQy koeI eyis swKI ƒ pVygw Aru

38
ijsƒ mY ciVAw hovWgw ais ƒ eyhu swKI suxwvY iqsnU mY Cif jwAwgw] ijs qrWH
qusw mYƒ CifAw hY] qYsy mY BI Cif jwvWgw ] swKI sMpUrx hoeI] guru kw rotu jQw
skiq dyxw]1]

h`Q ilKq nM : MS 29 h
isrlyK : riKAw vwrI dy qwp dI
smW : sMmq 1888 ibkrmI (qIjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 110 a – 110 A
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : vwrI dy qwp dI riKAw bwry mMqR iliKAw hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] riKAw vwrI dy qwp dI] lohy kw kotu bjr ky ikvwV jwhw
bYTy pRwx ipMfu jo AwvY mwr mwir krqw so AwvY pwie prqw mwrnhwry ky hwQ klMk
kihqy kI jIB klMk sunqy ky kwnu klMk dyKqy kI AwK klMk]...
AMq : …pihlw dUjw qIjw cauQw BI Cif jwie] Plwny ky swsw dI sRI nwnk jI shwie
hovy]

h`Q ilKq nM : MS 29 k
isrlyK : bwrwmWh
lyKk : hkUmq
smW : sMmq 1888 ibkrmI (qIjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 1– 19 E
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl hwSIAW do kwlIAW lkIrW KVy ruK ivc iek lwl
lkIr [ sqrW pRqI pMnW 8 Aqy p`qrw nNM: 18 a qyy 18 A, 9 qy 10 sqrW hn]
Awm vyrvw : ies ilKq qoN h`Q ilKq 29 dI dUjI poQI SurU huMdI hY[ieh ilKq iksy hor h`Q dI
lgdI hY ilKq suMdr hY[ isAwhI bdlI hoeI hY[ p`qrw nMbr 8 qy ilKq iblkul
bdlI hoeI hY[
AwrMB : AQ bwrwmwhw ilKXqy]dohrw] cyq cVy mwey PuilAw vx iqRx sBY bhwr ] kwbl
pur DweI krI mY vwFI dy Xwr] rbw jb ru`q cyq dI cVI ik idlbr auT cilAw kr
AVI ik nw auhu kUieAw nw mY lVI] ik dyKx auT mhl pur cVI ik jWdw ifTw hY
mY sVI ik rodI jwr jwr mYM KVI ] iqRmkdy nYx lwie rhy JVI ik rodI Awie mhl
ivc vVI ik su`ny mhil hvylI pVI jy kr rho AjokI GVI] guMdwvw sIs bMDwvw DVI
mY qW ikrq Awpxy PVI iksy ƒ kI khW]…
AMq : …qW kro hkUmq eyhu vifAweI hmry hoiegy [ rwm shweI Awvn AMg swk
suKdweI hk hmswey dyn vDweI AMg lgwvY sB lukweI pkV isrwxw lyP qulweI[
jwie kr seIAw syj bCweI jln crwg rMg rusnweI [ kwmn cUVy BrI klweI isir
PUlw dI DVI guMdweI maulI mihdI kjlw pweI kr kr ikrpw kMq bulweI ] Awpxy

39
AMg sMg lY lweI mn ivic icMqw rhI n kweI ] eyk GVI mih nau inD pweI] jy
aus Bwvdw]12]

h`Q ilKq nM : MS 29 K
isrlyK : bwrWmwh sI ikRsn jI kw
lyKk : KYrw Swh
smW : sMmq 1888 ibkrmI (qIjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 19 a– 34
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ bwrwmwhW sRI ikRSn jI kw] ikRq kvI KYrw Swh]dohrw]
AwKwV smyN ibnqI kro KYrw swh ADIn] qum ibnu ibXwkul nYn hY jYsy jl ibnu
mIn]1] CMd ] AswF mY sovy prI sb Kvwb dyKy kwmnI ] AMbr lvY ibjulI iKvy
duK dyih dUnw dwmnI] hir vKq mq auiT bol kokl pI ibnw nYnw JrY kwrI Gtw
chU Er CweI pvn pirvw Aiq clY]…
AMq : …qum qo gRIb invwj swrn kwj myry ADm ky]47]12] dohrw khY KYrw myrI
bynqI sun lY bwrih mws] Aws dRs lwgy rho jb lg Gt mY sws]48] ieq sRI
bwrwmwh rwDw sRI ikRSn jI kw spUrn hoieAw] ikRq KYrw swh ikRSn jI qyrI srnw]

h`Q ilKq nM : MS 29 g
isrlyK : bwrWmwh rwDy ikRsn jI kw
lyKk : idAwl isMG
smW : sMmq 1888 ibkrmI (qIjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 35– 44 A
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ bwrwmwh rwDy ikRSn jI kw kvI srI idAwl isMG jI
kI] dohrw ] cyqR mY rQ bYT ky mQrw cila kWn] sjx jWd dyK kY lgy kwljy
bwn]1]]CMd] suno sKI sb cyqR ciVAw jWdy sjx dw lV PiVAw] kwl nwg klyjy
liVAw ] mYƒ Coif n jweI AiVAw ivhu geI Dwie kY]…
AMq : sux vy idAwL isMGw qu BweI] mY hux pRB jI AMg lgweI ] myrI ieC puMnI
virAweI] qn ivc pIV n rhIAw kweI ] sBy gvweIAW dohrw ] ijau suK rwDy jI
lXo iqXo suK dIjy suÎWm] icMq sgl imtweIAY pwvo suK ibsRwm]13] idAwl isMG
ikRiq ieq rwDy ikRs˜ jI kw bwrwmwhw sMpUrxM]

40
h`Q ilKq nM : MS 29 G
isrlyK : bwr (vwr)
lyKk : gurbKS isMG
smW : sMmq 1888 ibkrmI (dUjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 44 A – 48 A
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : h&qy dy idnW (vwr) bwry d`isAw hoieAw hY]
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ bwr ilKqy] Awieqvwr ieSk eyh AwKy sux lY bwq
hmwrI pRwx ipAwrI] cwro qrP ivlwieiq sUby myry hY isrdwrI qy guljwrI] swbq
isdk ijnw dw hoey bxy mrwqb BwrI isPq suAwrI] kih gurbKS isMG dyh kudrq
dyKo nYn pswrI Kyl ilKwrI] idl dirAw smuMdR fUMGw kOx idlW dIAW jwny hwl
pCwxy]…
AMq : …fwFy nwl Xrwnw kyhw krdy byprvwhI sOk slwhI] Aslo pRIiq ibAdlI bygm
bfI ib munsb AwhI bygm rwhI] imly q jly pqMg nsIhq ibCrq ijau jl mwhI
drdw PwhI] pRym kuAwir jy sdw kuAwrI ikny n mMgI ivAwhI Pqy ielwhI]4]1]4]

h`Q ilKq nM : MS 29 |
isrlyK : vwrW BweI gurdws : Bgqw bwry
lyKk : BweI gurdws
smW : sMmq 1888 (ilpIkwl) (dUjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 1 – 13
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : isAwhI kwlI pr kuJ mDm hY] hwSIAW do kwlIAW lkIrW KVyH ruK [ ieQy hwSIAW
bwkI poQI nwloN vKrw hY[ ivcoN lwl lkIr k`t idqI hY[ sqrw pRqI pMnW 8]
Awm vyrvw : swrI poQI ivc kyvl iehI ie`k ikRqI hY ijs dy AMq ivc imqI id`qI geI hY]
AwrMB : < siqgur pRswid] DRM hsdw Gir AwieAw kir ipAwr ipqw kuCiV lIqw]
bwhhu pkiV auTwilAw min ivic rosu mqRyeI kIqw]…
AMq : …gil ivic lIqw ikRsn jI Avgux kIqw hir n icqwry] kir ikrpw sMqoiKAw
piqq auDwrxu ibrdu bIcwry] Bly Bly kir mMnIAin buirAw dy hir kwj svwry]
pwp krMdy piqq auDwry] sMmqu 1888 BwdoN [3[

h`Q ilKq nM : MS 29 c
isrlyK : gur pRnwlI
lyKk : iSv dXwl copdwr
ilKwrI : hrdws
p`qry : 14 – 24
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.

41
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ gur pRnwlI ilKXqy] ipRQmy sMBU mun rGu Aju dsrQ
rwm cMdR jI] lv kusU kI AMs mY bydI cqRswlw ]loprwie] rwmw puMju swihxw ] kwlU
ky Gr bydI bMs[ pivqR mD mwqw iqRpqw jI ky audR qy jgq auDwr hyq sRI guru nwnk
jI jnmu lIAw]…
AMq : …mwqw swhb dyvI kI godI Kwlsy jI koau fwl kY ] pMj pYsy nlyr igRMQ jI Agy
mQw tyk kr Sbd suxqy hoey kmr ksy sMjugiq icKw pr jwie brwj joqI joq
smwey ] swrI AwXUr 42 bRK 9 mws 29 idn BogI joqI joq swmaux kw sQwn sRI
Abcl ngru hY] ieiq sRI gur pRnwlI sMpUrnM] 10] sRI guru nwnk jI shwie] sRI
gurU nwnk Awd qy dsm gurU qk jwn] gur pRnwlI soD ky ilKI hrdws jmwn]
qQw sMq shwie] (gur pRnwlI isv dXwl copdwr) hVqwl Pyr ky kitAw hY]]

h`Q ilKq nM : MS 29 C
isrlyK : BgqwvlI
lyKk : mlUk dws
p`qry : 10 – 14 a
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : sqrW pRqI pMnW 9
Awm vyrvw : ieh h`Q ilKq 29 dI cOQI poQI dy pqRw 10 qoN SurU huMdI hY[ ies ivc pihly 9
p`qry nhIN hn]
AwrMB : BgqwvlI mlUk dws jI kI ]cOpeI] Bgiq vCil sMqn suKdweI ] jn ky dUK
invwro BweI] jn ky duKI Awp duKu pwvy] bWDw hovy Awie CfwvY ] cOpeI ] bMdI Cofu
iksn kw bwxw] so qo qIn lok sB jwxw] jYsy bwlk pwly mihqwrI] qYsI riCAw
kro murwrI]2]…
AMq : …dyau ipqir koau kwj n AwvY] pwhn pUjw Awp fhkwvY] jb ky srn rwm kI
Awey] dws mlUk prm suK pwey]34] BgqwvlI spurn hoeI]

h`Q ilKq nM : MS 29 j
isrlyK : svXY pwqSwhI 10
ilKwrI : dXo imsr
p`qry : 14 a 18
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ies rcnw qoN bwAd iek p`qrw hwsIey vwlw KwlI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] mwrU bjY mhw mwir
mcy pIey mXky mhIm mhw mqvwry ]

42
ikXo hMU nBwjq gwjq hY rx Fol imMRdMg bjwie ngwry]
mwr hI mwr pukwir sBY Bt Awin pr hiQAwr auGwry[
Bwry pry Aih mwry mhIpr hwQ lgy hn vMq iqhwry]…
AMq : …juiD ijqy ien hI ky pRswid[ ien hI ky pRswid su dwn kry]
AG AauG try ienhI ky pRswid ien hI kI ikRpw Pun Dwm BrY]
.. dohrw] ct ptWie icq mY jirXo iqRx ijau suDq hoie ] Koj roj ky hyq lg
dXo imsR ju roie ]8]

h`Q ilKq nM : MS 29 J
isrlyK : pRsnoqRI DMnw qy iqRlocx
p`qry : 1-4 a
Awkwr : EhI ilKq: EhI
vyrvw : sqrW pRqI pMnw 9 hn [
Awm vyrvw : h. il. 29 dI ieh pMjvI poQI hY[ AwrMB dI pihlI sqr ivc hVqwl PyrI hoeI
hY[ kwnI bdlI hoeI hY[ pqrw nM 1 qoN pihlW 11/2 pqry hwSIey vwly KwlI Cfy hoey
hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] rwg DnwsrI]
DMnw cwry gweI bwhmx inkimAW Awie]
nwie Doie pUjw ibsQwrI bYTw iDAwnu lgwie]
DMnw AwKy myrw dwdw AwpxI crxI lwie]1]…
AMq : …bRhmx no hir drsnu hoAw DMny gurU qrwieAw]
gorKnwiQ miCMdR auDwirAw kiF isMGlwdIpoh ilAwieAw]
Bgqn kw ihqkwrI Twkur DMny DMn krwieAw]15]
kbIru swD sqI prmwrQI Gn ijau brsyih Awie]
Agly kIqy Kwin vwr qy Apnw pwrs lwie]16]

h`Q ilKq nM : MS 29 \
isrlyK : gur pRnwlI
p`qry : 4 a-4 A
Awkwr : 11X6 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] ipRQm bwbw nwnk jI gurU iqn ky
puqR doie] sRI cMd jI lKmIdws jI…
AMq : …gurAweI gurU hir rwie jog imlI] gurU hir rwie jI] iqnky byty doie] gurU
hir ikRSn jI] rwm rwie jI ] Pyir guirAweI gurU hir ikRSn…..

43
h`Q ilKq nM : MS 29 t
isrlyK : qnKwhnwmw
lyKk : BweI nMd lwl
p`qry : 1-7 a
Awkwr : EhI ilKq: EhI
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] qnKwh nwmw] pRSn krnw BweI nMd lwl jI[ vwk gurU goibMd
isMG jI ky]1] dohrw] pRsin kIAw nMd lwl jI gurU bqweIAY moih] kvn krm ien
jog hY kvn krm nhIN soih]2]…
AMq : …dohrw] rwj krYgw Kwlsw AwkI rhY n koie] KuAwir hoie siB imlYgI bcY srn
jo hoie] ieiq sRI nsIhiq nwmw spUrnM] pMVMqy suxMqy moiK mukiq pwvy]2]

h`Q ilKq nM : MS 29 T
isrlyK : rihqnwmw
lyKk : BweI pihlwd isMG
p`qry : 7 A-13 a
Awkwr : 11X16 s. m. ilKq: 8X12 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E vwhgurU jI kI Pqy] bcn sRI muKvwk pwqSwhI 10] dir AweI audwsI ky
prDwie hoAw] dohrw] Abcl ngr bYTy gurU mn mwih kIAw ibcwr] boilAw pUrw
siqgurU mUirq sRI krqwr]2] hukm hoAw phlwid isMG ibK jwiq hsrwie] inkt
bulwieAw gurU jI lIqo kMT lgwie]3]…
AMq : …rihq rhY soeI isKu myrw] Eih swihbu mY aus kw cyrw] krY Akwl purK kw
Aws] jnm jnm kit fwry Pws[34]dohrw] siq Akwl sRI vwhgurU prm bIjwieq
mMq] sB isKn ko bcn hY ieh kihE Awid Ar AMq]35]rihqnwmw pUrn
hoieAw]

h`Q ilKq nM : MS 29 f
isrlyK : nsIhqnwmw
p`qry : 13 a - 16 A
Awkwr : 11X16 s. m. ilKq: 8X12 s. m.
vyrvw : nsIhqW id`qIAW hoeIAW[
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] rwgu iqlMg mhlw]1] kIcy nyk nwmI ju dyvy Kudwie] jo dIsy
ijmI pr su hosI Pnwih] dwiem n daulq ksy bysumwr] n rhygy kroVI n rhygy
hjwr]…

44
AMq : …qobw n kIiqAW kridAW gunwhu] krY Arj bMdgI bwbw nwnk AYsy Awlm qy
qyrI pnwhu] sMpUrnM]

h`Q ilKq nM : MS 29 F
isrlyK : mMqR qy Pl
p`qry : 16 A -24 A
Awkwr : 11X16 s. m. ilKq: 8X12 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] siq sRI gurU nwnk cMd jI ko nmskwr]1] siqnwmu krqw
purK] aAM Awid nmY AMq]1000]bwrI jpnw rvvwr qy lY kr sUrj ky snmuK
corwsI qy CutY]1]
AMq : …ey sBo mMqR kusw kI mwlw nwl AQvw mwlw moqI mwlw suvrn mwlw rom mwlw nwl
jpy] pUrb idsw muK rwKY kwly Awsn ibnW sBo Awsn hCy] ieiq sRI jgq gur
nwnk swKwXwXM jpu prBwKwXM mMqR PldyvM sMpUrxM] lom isDw jpxw] blom puTw
jpxw] Anlom is`Dw puTw jpxw]1]

h`Q ilKq nM : MS 29 x
isrlyK : rwjnIq
lyKk : dyvIdws
p`qry : 24 A - 56
Awkwr : 11X16 s. m. ilKq: 8X12 s. m.
vyrvw : rcnw dy AKIr ivc 4 p`qry hwSIey vwly KwlI[
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E gxyswey nm:]kibq ilKXqy] nIq hI qY Drm Drm hI qy sB isD nIq hI qy
Awdr sBn bIc pweIXY] nIq sY AnIq CutY nIq hI qY suK lu`ty nIq lIey bolY Blo
bkqw khwieXy]…
AMq : …kibqu] jb jb gwF prI dwsn kO dyvI dws qb qb shwie hr jU nY Awp kIno
hY] jYsy kCU nr hir dyv jU dXw inDwn ] AYsy kon Avqwr dXw rs BIno hY]
mwqwnky pyt qY srUp DrXo TOr TOr soqO hY aucq AYso AOr koeI prbIno hY] pRhlwd
hyq jWT nwbr ky bwDy Awp pwQr ky pyt mY qy Awp Avqwr lIno hY]118] ieq sRI
dyvI dws kuibqu ikRq rwjnIq sMpUrxM ]

h`Q ilKq nM : MS 30
isrlyK : pMcdsI
lyKk : dyvIdws
p`qry : 229 (ADUrI)
Awkwr : 35X32 s. m. ilKq: 15X123 s. m.

45
vyrvw : ijld g`qw, kpVw tu`tI hoeI, qy auKVI hoeI; isAwhI kwlI; sqrW pRqI pMnw 18
bgYr hwSIey qoN [
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc 5 p`qry Aqy bwAd ivc 8 p`qry KwlI hn[ poQI ikrm Kurdw hY[
ADUrI hY[ poQI dy SurU ivc sRI mhWBwrq sBw dI sMudr Poto lgI hoeI ikqy- ikqy
kwnI bdlI hoeI hY[ ilKq sMudr, bhuq motw-2 iliKAw hY[ ikqy-2 hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : 1E sRI siqgur pRswid] sRI miq gMgw rwm gurcrn kml kI syv] sMsy iqmr
imtwiekY drisa Awqmdyv[ AQ pMcdsI BwSW vwrqk ilKXqy[ phly vvyk kw nwm
pRq ies qy pMck qqÍ vvyk hY] iqs ky AWd ivKy tIkwkwr kw mMglwcr dsIN pMsn
hY ] sRI BwrqI qIrQ munIsr Ar ivdXwrn munIgrie ky pMdrW nW dohW ko nmskwr
krky pRqk qqÍ vvyk nwmW gMRQkwAr gRMQ hY[…
AMq : …qy gIqw ivKy kQn kIqw hY] kyvl kRmWk ky rwjw jnk syN Awd lykR ky bhuqy
sMis`D ko pRwpq Bey hY] sMis`D nwm mOK kw hY] gÎwn shq kRm aupws˜w mOK dw kwrx
hY] ies ivKy BI eIsWvw apinKd kI sRuRiq pRmwx hY] iqs ivKy ieh kQn kIqw hY]
ivdXw nMU qy AivdXw nMU ivdXw dw ARQu bRhm ivdXw hY] qy AivdXW dw ARQ kRm
aupws˜w hY eynW duhW nU jo Ak`iTAW jwxqw hY ARQ ieh gXwn kI pRwpqoieAW BI jo
pur`K aupwsnw ko kRqw hY] so purKu kRm aupws˜W kRky pwpW nNU qy ivKyp nNU qr jwqw hY[
qy bRhm idÎw kRky ivdy…..

h`Q ilKq nM : MS 40
isrlyK : nwnk sUrjody jnm swKI
lyKk : bydI gunySw isMG
smW : sMbq 1906 (aunI shs pr Kt ibMsq jwno (rcnw kwl)
p`qry : 1-405
Awkwr : 25X34 s. m. ilKq: 17X25 s. m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy KVy ru`K do
do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw 15.
Awm vyrvw : gMRQ dI hwlq kuJ cMgI ikqy ikqy ikrm Kurdw[ gRMQ dy SurU ivc 6 p`qry KwlI,
iPr do p`qirAW dy gMRQ dw qqkrw id`qw hoieAw hY[ aus qoN bwAd iPr 5 p`qry KwlI
hn, gMRQ dy AKIr ivc iqMn hwSIey vwly p`qry KwlI hn[ ijnHW qy pMnw nM. 406, 407,
408 AMikq hY aus qoN bwAd 6 p`qry KwlI hn[ AMq ivc 58 dI QW qy 581 iliKAw
hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid] AQ nwnk sUrjody jnm swKI ilKXqy] dohrw[ gur gnpiq
igrjw iggMibD hir hr AiBbMd] sRI nwnk pwvn kQw rcuq gnys imRigMd]
AMq : …sMbq aunI shs pr Kt ibMsq jwno ] A`sn suid dsmI ibjY iBRgvwr pCwno]
BXo smwpiq gRMQ Xh mg mukiq sKwrw ] vwhgurU muK qy Bno pwvh suK swrw]
dohrw] pTY sunY jq pRym ky sRI gurcur qju koie] mn bWCq Pl pwvhI AMq prmgq

46
hoie] 43 ] ieq sRI mq nwnk sUrjody gRMQy auqwrDy byDI gxys isMG ibRcqwXM sRI gurU
nwnk jI ko scKMfn DÎwn brnnM nwm Ast pMcwsmo mXUKh [ 581 [

h`Q ilKq nM : MS 41
isrlyK : AsÍmyD BwKw
lyKk : tihkx kvI
p`qry : 1 - 480 A
Awkwr : 24X31 s. m. ilKq: 17X21 s. m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY [ hwSIAW dovyN
pwsy KVy ruK do do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr; sqrW pRqI pMnw-15
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq Awm krky cMgI, ikqy ikqy ikrm Kurdw[ gRMQ dy SurU ivc iek p`qrw
hwSIey vwlw Aqy 15 p`qry ibnW hwSIAw KwlI hn Aqy AMq ivc 3 p`qry hwSIey qoN
bgYr Aqy 2 p`qry hwSIey vwly KwlI hn[ AMq qy 16 p`qry ibnw hwsIey dy Aqy SurU dy
15 KwlI p`qry bwkI p`qirAW qoN Al`g hn[AwKrI pMny qy 61 nMbr do CMdW ƒ idqw
hY pr 60 nMbr nhIN hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ AsvmyD BwKw ilKqy] EAM gxyswX nmh] sRI
kwlkwXY nmh] EAM sRI nMd lwlo jXiq] ikRiq thkn kI ]cOpeI] ipRQmy pRxvO
igrjw nMdn[ sMkr qn gn ibGn inkMdn] lMbodr duK hr suK dwiek] buiD sdn
AG AoG ibnwsn[ mMgl rUp AmMgl nwsn] Asr nsr nsr n sgl jg bMdn ]
syvq sur nr sO sur cMdn] sRI BwrQ ky prb Ast dis] iqn mY AsÍmyD AdBuq
ris] kIjY ikRpw dws thkn pir] sMpUrn BwKw br no bir]1]…
AMq : …. Cpw ] jQw buiD AnusrI kIE brnnu hIA hrKiq ] AsvmyD gMBIr gRMQk
bhuqI Alp miq] kCu kau kiq blu buiD kCu k pr ikRq hir lInI] bIin bIin
ACr pRbIn poQI suB kInI] sRI nMd lwl kI ikRpw sOhX kRq kI BwKw krI] kv
thkn iCim Ahu buiD jnohu jhW cUik brniq prI]61] dohrw] ieiq sRI BwrQ
prbxy AsumyD biKAwin] kv thkn iDAwau iqhqrohX kRq pUrn jWin]61]
ieiq sRI BwrQ purwxy Drm jg biKAwny ikRsn cirqR jg sMpUrnu isD kwrj Drm
sPl nwmy iqRhqro iDAwie ] 13 ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 42 sMgRih


isrlyK : CMd rqnwvlI
lyKk : hrI rwm dws inrMjnI
ilKwrI : soFI, vzIr isMG
smW : sMmq 1943
sQwn : pSwvr
p`qry : 1 - 37
Awkwr : 18X17 s. m. ilKq: 12X13 s. m.

47
vyrvw : ijld cmVw g`qw, hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK do do kwlIAW lkIrW, sqrW pRqI
pMnw-11 [ ieh 3 ikRqIAW dw sMgRih hY [
Awm vyrvw : ikDry ikDry ikrm Kurdw hY, keI QWeI kwnI bdlI hoeI hY[ p`qrw nMbr 1 A,
2 a-3 a Aqy hor keI p`qirAW ivc brIk kwnI nwl CMdW dI suDweI kIqI hoeI
hY[ do iqMn QW qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ p`qrw nMbr 8 a Aqy 8 A qy
cupwsI do kwlIAW lkIrW dy do hwSIey hn[
ArMB : < siqgur pRswid] ]AQ CMd rqnwvlI ilKXqy]dohrw] guru gnpiq goivMd kO
nwX sIs hir rwm] ipMgl mq BwKw ibKY rcq ruicr pirkwm]1] mqw vrn ibByd
kr dvY ibiD loikk CMd [ ipMgl Awid Acwr jn khy bWiD pr bMd]2]…
AMq : …gRMQ CMd rqnwvlI swriQ Xwko nwm] BUKn BrqI qY BXo khY dws hir
rwm]108] sMmq sr nvN muinN ssI nB nvsI guru mwin] iffvwn idRF kUp jih
gRMQ jnmsQl jwin]109] ieq sRI hir rwm dws inrMjnI ikRq CMd rqnwvlI
sMpUrn]2] suBM Bvyq] mwG Aisqsrey khXn ieMd kr gRh mhI] icMqwmxI ibbyk
iBRgU vwr pusqk ilKXo ] sMmq ] 1943 [ mgro idn 15 ilKXw soFI vjIr isMG
pSwvr mo ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 42 A
isrlyK : BwKw BUKx
lyKk : rwjw jsvMq isMG
(rcnw kwl) sMmq 1943
smW : sMmq 1943
sQwn : pSwvr CwvxI
p`qry : 1-26 A
Awkwr : 18X17 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ilKq suMdr hY[
ArMB : < siqgur pRswid] sRI gxyswie nm:] AQ BwKw BUKx ilKXqy ] ikRq kiv
rwjw jsvMq isMG]dohrw] ibGn hrn qum ho sdw gxpiq sd suK hoie] ibnqI kr
jory kro dIjY gRMQ bnwie]1] ijh kIny prpMc sb ApnI ieCw pwie qwko ho bMdn
kro hwQ jor isr nwie]2]…
AMq : …BwKw BUKn gRMQ ko jo dyKY icq lwie] ibibD ArQ swihq rsh smJY sbY
bnwie]214] ieiq sRI mhwrwj jsvMq isMG ibrcqy BwKw BUKn smwpqM
]=]=]=]=]=]=psOry my ilKw CwvnI sMmq 1943 pohu (5).

h`Q ilKq nM : MS 42 e
isrlyK : icqR iblws
lyKk : AMimRq rwey
ilKwrI : cqr dws C`qRI

48
rcnw kwl: sMmq 1736
p`qry : 27 a -57 A
Awkwr : 18 X 17 s. m. ilKq: 12X13 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] sRI gxyswX nm:] AQ icqR iblws ilKXqy]CpY] suMfwdMf
BsuMf mMf isdUr BUir bir] kys guMfAl JUMfl sY sis KMf Bwl pr]mukt dMf su
pRcMf rIf md Jrn clq hYÍ ] kuMfl krn AKMf cFy jnu mwrqMf dYÍ ] Buj dMf
cqur blvMf Aiq nau KMf bMdq crn] kMtk ibhMf siq KMf kir lMbodr Asrn
srn]1]…
AMq : … AQ bÎ sqoqr gqw gq l`NCxN ] dohrw] jug jug brn bKwn kir iek iek
ACr qÎwrw] auqR bÎ sq gqw gq inpu ins msq iek lwgw]120]dohrw…..

h`Q ilKq nM : MS 43 sMgRih


isrlyK : jpujI tIkw
lyKk : [mnI isMG], BweI
ilKwrI : jvwhr isMG, BweI
smW : sMmq 1953
sQwn : nIly Drmswl ciTAW dI
p`qry : 1 - 60 a
Awkwr : 14.5X17.5 s. m. ilKq: 14.5X12.5 s. m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnI hoeI, isAwhI kwlI, ikDry ikDry vKryvyN leI lwl,
sqrW pRqI pMnw-10 [ AKIrly pMny qy fIzweIn bxw ky sqrW ilKIAW hoeIAW hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, 58 a 59 a ibDI mMqr jpux dI 59 a - 60 a, Sbd sMqwn
vwsqy, AKIrly pMny qy hwSIey ivc dUjI kwnI nwl iliKAw hoieAw hY [ pMnw nM: 60 a
qy smyN bwry iliKAw hoieAw hY [ sMmqM 1953 ] = ] ivswK 8] dsqKq BweI
jvwhir isMG ] nIly Drm swl ciFAw dI ivckwrI pMcqwieqI jpujI tIkw shq
iliKAw ]
ArMB : < siqnwm krqw purKu inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM
gurpRswid]jpu] Awid scu jugwid scu] hY BI scu nwnk hosI BI scu]1]socY soic n
hoveI jy socI lKvwru ] cupY cup n hoveI jy lwie rhW ilv qwr] BuiKAw BuK n
auqrI jy bMnw purIAW Bwr] shs isAwxpw lK hoih q iek n cly nwil] ikv
sicAAwrw hoeIAY ikv kUVY qutY pwl] hukm rjweI clxw nwnk iliKAw
nwil]1]…
AMq : …jW gost jpu jI dI ho cukI qW sBnW isDW m`Qw tyikAw] bolo BweI jI vwhgurU
eyh slok AYqvwr qoN jpxw pMj sY roj iekI idnW mYN gur dRohI pwp imtY ieMdR lok
pwvY]

49
h`Q ilKq nM : MS 43 A
isrlyK : mMqr
smW : sMmq 1953
p`qry : 4 (pr AMkq nhIN)
Awkwr : 14.5X17.5 s. m. ilKq: 10.5X12.5 s.m.
vyrvw : ijld gqw, isAwhI kwlI, p`qry bgYr hwSIey qoN, sqrW pRqI pMnw-10
Awm vyrvw : p`qirAw dI hwlq Ksqw, p`qry bwAd ivc lgwey hoey hn[ kwnI vI bdlI hoeI
hY[ ilKq bhuqI cMgI nhIN[
ArMB : < siqgur pRswid] dm Kuid[ ey dm pIr mursudw] pIr ausqwd] bw PXl
dRsqvw] Avl nwm Kudw dw]…
AMq : …molw km krysI Awp ielwhI] ienI idq tUNgrI sihjy idqI bwg] sy ho js dy
jlVy bs dy kwly nwg] Awpnw spVw khI bpVw] spVw khI nw mIqw] ijs
mwirAw DMnMqr pws jYsI cIXw Gq boly sYr lVy[ hwk mwr Aivs cVy] ibsvw
qyRlUxw cimAwrI] son kw kot rupy kI mwVI] jYsI blw qYsI JVY] Xwro smudro pry[
DrohI KuAwjw imsl vwld nwl JVy] Curw] J…..

h`Q ilKq nM : MS 44
isrlyK : jp jI tIkw
lyKk : AwnMdGx
p`qry : 385-445
Awkwr : 25.5X 20.5 s. m. ilKq: 18.5X 12.5 s. m.
vyrvw : ijld g`qw k`pVw, p`kI bxI hoeI , hwSIAw cwry pwsy do do lwl , do do kwlIAW
lkIrW, vKryvyN leI sMqrI motI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-13
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI, ilKq suMdr[ ikDry-ikDry ikrm Kurdw, ikDry-ikDry hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI dy AMq ivc iqMn p`qry KwlI hn[
ArMB : < siqgurU pRswid] gurU nwnk rUpW[ kivqw ivGn ky hrIly krIly suB mMgl ky
nwm ky rsIly rMgIly hir nwm ky[…
AMq : …ieiq sRI gurU bwbw nwnk vMs pRSUq dsm purK sI gurU rwm sMpUrx]

h`Q ilKq nM : MS 45
isrlyK : BwKw BUKn stIk
lyKk : hircrn dws
rcnw kwl: sMmq 1834
smW : sMmq 1931
p`qry : 111
Awkwr : 23.5X15.5 s. m. ilKq: 16.5X11 s. m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, ikDry ikDry lwl, dohIN pwsIN hwSIAw lwl isAwhI
nwl ivc kwlI lkIr, sqrW pRqI pMnw-15

50
Awm vyrvw : ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
ArMB : < siqgur pRswid ] sRI guru crnkmly BXo nm:] AQ BwKw BUKn kI tIkw
cmqkwr cMdRkw ikRq kiv hircrndws ilKXqy] dohrw ] qulsI soiBq crn mY gl
qulsI dl mwl] ibhrq rwDw sMg mY jmunw qt nMd lwl ]1]…
AMq : …qulsI hir pwie pXo jmY sohiq jXo kmlw kmlwsn mY ] dohw ] 86 ] sMbq
ATwrh sO ibqy qw pir cOiqs jwq] tIkw kInI poK idin guru dsmI
Avdwq]81]4]88] ieq sRI hircrndws ikRq BwKw BUKn tIkw cmqkwr cMidRkw
sMpUrxM] suB sMmq 1931 Pwgun suklI 7 ] pVdy gunI mhwn ] hovy cqur sujwn ]
bydo kI sIKXw ] gunIXo ko dIKXw]

h`Q ilKq nM : MS 46
isrlyK : auqpq ibkrmwjIq Ar mYxwvMqI kI
p`qry : 10
Awkwr : 14X17 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : ijld gqw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK , do do kwlIAW lkIrW,
sqrW pRqI pMnw-10
Awm vyrvw : gRMQ dy p`qry Ksqw hox kwrn pwty hoey [
ArMB : < siqgur pRswid] auqpq ibkrmwjIq Ar mYxwvMqI kIAw] Ar BrQrI kI
kQw gMDRb sYx kI] gMDRb sYx iedR dw puqR sI] surgw ibc rhdw sI[ iek idn AYsw
kMm kIqw ieMdR jI kRoD hoie kr sRwp idqw ] qU jo mwqw lok ibKY jwihgw] idn kO
gDw hoihgw ] rwq ko myry pws Awa] qb aus hQ joVy hy ipqw jI qum jo sRwp
dIAw] Ar sRwp kb dUr hovygw]…
AMq : …eyhu qmwsw dyiK kr rwjw jogI hoieAw iea BrQrI gopI cMd kw mwmw Qw] rwjw
mOj gibMd gopI cMd kw ipqw cl igAw] qw rwxI mYxwvMqI dyK kr gopI cMd ko
aupdys krq BeI [ gopI cMd Dwrn igrI kw rwj krdw Qw] auqpq sMpUrxM]

h`Q ilKq nM : MS 47 sMgRih


isrlyK : kwbX cMdRkw qy kTn smisAw
p`qry : 1-8 A
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7.5X10.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnHI hoeI, hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW ivc iek
kwlI lkIr, sqrW pRqI pMnw-6, AMq qy s`q p`qry hwSIey vwly KwlI hn]
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq ikrm Kurdw, Ksqw, v`KrI kwnI nwl SbdW dy ArQ idqy hoey hn,
ikqy ikqyy hVqwl PyrI hoeI hY[ poQI dy ArMB qoN pihly p`qry qy “Bwv pMcwskw qy
smsXw pUrn” Aqy nwl PwrsI AKrW ivc iliKAw hoieAw hY[ Aqy aus qoN pihly
p`qry qy iqMn lweInw ivc Kwny bxw ky ‘cqur ibDwn Awidk CpY’ ilKky KwinAW
ivc kuJ nMbr ilKy hn[

51
ArMB : < sI gxyswie nm:] AQ kwbÎ cMdRkw qy kTn smisAw pUrxo pwie ilKey hY]
AQ gur bsq kO lGu kr brny ] dohrw ]isRsit kwlI klmWq mY khoie dUr
Avlok]4] quC kQn mY ] bsqu gur lGu kr brn Arok] AQ isRsit kwl]dohrw]
hir pRswid lih ie—s† ko rcn ligE krqwr[ ibRC quC Aiq hI BXo byr qul
cup hwr]2]smisAw]…
AMq : ..AQ ivqRyk]dohrw] ijh ABwv ivqRyk qih hYÍ ABwv qih joie] Awig khY Aiq
bwil nih nih pun soqw hoie]21]lokokq] dohrw] sRI rwmih pr bwm bs nih
BwKq hY koie] nih iqQ bwris ky pry kb hI pUno hoie]22]smisÎw] swc mwc
qyris ko lwgq gRhn hY] ieiq smisÎw pUrxo pwie]

h`Q ilKq nM : MS 47 A
isrlyK : Bwv pMcwskw
lyKk : kvI ibRMd
ilKwrI : swDU isMG
rcnw kwl sMmq 1743
smW : sMmq 1877
p`qry : 9 a - 40 A
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7.5X10.5 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < sI gxyswie nm:] AQ Bwv pMcwsNkw ikRq ibRMd ilKXqy]dohrw] AdBuq
Aimq AnMq Agm Apwr AnUp] ibÎwpk idRsÎw idRsÎ mie jX jX joiq
srUp]1]dohrw]kiv lokn ky Bwv suin kCuk BXo icq cwv] krI Bwv pMcwskw ibRMd
su kiv Dir Bwv]2] dohrw] Bwv sihq soBw lhY pUjw jp qp imqR] Xwqy ibRMd
ibcwr kY kIny Bwv kibq]3] dohrw] sqrY qyqwlIs suid Pwlgun mMglvwr] cOQ
Bwv pMcwskw pRgtI Avn audwr]4]—
AMq : ..dohrw] rcI Bwv pMcwskw ibRMd Bwv su ibcwr] BUl cUk kib kul sbY lIjo smJ
suDwr]111] ieq sRI Bwv pMcwskw smwpqM] ] sMmq 1877 ] ilKI swDU isMG ] ]
] ] ] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 47 e
isrlyK : doK nwm AO doK lCn
p`qry : 41 a - 81 a
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7.5X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI

52
ArMB : AMD bDr Awid doK] AQ doK nwm AO doK lCx]dohrw] AMDbDr AopMgu qj ngn
imRq ky miq su~D ] 1 ] dohrw] CMd ibroDI pMgugin ngn ju BUKn hIn] imRqk
khwvY ArQ ibn kysv sunhu pRbIn]2]…
AMq : … jkwr Jkwr]kibq] jgpiq jw do rwie ijn jIqÎo sur rwie jugl ksor jU ko
iDAwn hIey Dru ry[ jyqy jYqvwr jor jOn qOk fry qoh jMpq ipnw kI gOrj: q hr
ry] JKrUp JwrXo sMK iJl imlÎo mor pMQ JIn pIq pt kt Juk pg pru ry] JUT
gih Jyr fwr JYgr ngwry mwr Jor Jor JMK ijn J: nwie hru ry]1] AYsy hI sB
jwnIey]PwrsI ky ArbI ky qorkI ky ibRj BwKw ky sMsikRq ky ] Anyk icqR hY] AorhUM
kml bD DnuK bMD ieiqAwid hY] eIhW Qory sy ilKy hY srb nhIN ilKy]

h`Q ilKq nM : MS 48
sRoq : moK pMQ pRkwS
lyKk : mwn isMG (crx isMG, gulwb isMG ngOrI rwie Awqmj vircqy moK pMQ pRkwS)
smW : sMmq 1835
p`qry : 1 - 289
Awkwr : 14 X 19 s. m. ilKq : 9 X 12 s. m.
vyrvw : ijld cmVw, auKVI hoeI, ADUrI, ikrm Kurdw; hwSIAw KVy ruK dovyN pwsy do
kwlIAW lkIrW ivc lwl lkIr,qy iPr motI pIlI lkIr qoN bwAd iek kwlI qy
iek lwl lkIr; sqrW pRqI pMnw-10 ]
Awm vyrvw : gRMQ ikrm Kurdw pihly p`qry qy cwry pwsy dohrw ifzweIndwr hwSIAw, hwSIey ivc
bhuq QweIN ilKq [ gRMQ dy SurU ivc 4 p`qry KwlI ijnHw au`qy vI kwlI isAwhI nwl
iliKAw hoieAw hY[ AMq ivc iqMn p`qry KwlI ijnHW au`qy kwlI isAwhI nwl iliKAw
hoieAw hY[
ArMB : < siqgur pRswid] sRI gxyswie nm:] sRI rwmwnujwX nm:] Ab moK pMQ pRkws
surwj gRMQ ilKqy] svYXw] Xw jug mY ijn ky pd pMkj syvq nIq sury sÍr BwrI] Aor
surWgn syvq hYN Aru jwih BjY Bv mY muKcwrI] qwq Bjy jg mwq Bjy puin jwih
mnWie ijqy iqRpurwrI] so gxXk hoie pRsMn ghy pd bMidn Byit hmwrI]1] dohrw]
aur qm ko hrxI sdw krxI buiD Apwr] suK dwqw bwgysÍrI bMdo pwd audwr]…
AMq : …sÍYXw] sq As† dsM suB sMbq mY puin iqRMsq pWc Bey AiDkweI] suB mwG sudI
suB som smyN suB vwsr som mhW suKdweI] iQiq pMcm nwm bsMq khy sB lokn ko su
jny hrKweI] idn qwih sMpUrx gRMQ BXo hir ky pd pMkj Byt cVweI]1] …ieiq
sRI mq mwn isMG crx isKXq gulwb isMGyn gOrI rwieAw Awqmjyn ivrcqy moK
pRkwsy ivdyh mukiq inrxXo nwm pMcmo invws]5]]0]=0]0]=0]

h`Q ilKq nM : MS 49 sMgRih


isrlyK : jlvw mnsUrI
lyKk : suMdr isMG
ilKwrI : mQrw dws A`qwr

53
rcnw kwl 1951 sMmq (1894 eI)
sQwn : c`k BweI qihsIl hwPjbwd ijlw gujrWvwlw (pwiksqwn)
p`qry : 7 – 32+1-32
Awkwr : 21X17 s.m. ilKq: 16X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, hwSIAw cwry pwsy do do lwl lkIrW, sqrW pRqI pMnw-14
Awm vyrvw : kul iliKq pqry 58, p`qirAW dI pihlI igxqI 7 qoN SurU ho ky 32 qk cldI hY
Aqy 32 qoN ipCoN iPr nvyN isirEN SurU ho jWdI hY[ poQI dI hwlq Ksqw[ ikqy ikqy
kwnI bdlI hoeI hY[ poQI dy Suru ivc lwl isAwhI dy nwl iliKAw hY[AwrMBly 6
p`qry guMm hn ijs krky poQI ADUrI hY ]
ArMB : …..dsnw nhIN drkwr pXwry] Byd ds ky Awpnw jwihlw nUN, hosy jg dy ivc
Kuvwr pXwry] dm mwrny dI eyQy jw nwhI, kr swr nwhI dm mwr pXwry] kr hos qy
jos nUN rK muKPI, ho Kmos Prwmol pXwry] suMdr bolny ivc qkrwr lKw, iek cup qy
suK hjwr pXwry]
AMq : …imsl bulbulw dy qlbgwr jyVy aunw vwsqy bwg Arm kIqw sMudr nwr nUrI
jlvw mnsUrI krm rb dy nwl Kqm kIqw ] jlvw mnsUrI spurn 1956 hwV 26
Awqvwr ilKAw dsœKq mQrw dws Aqwr ]

h`Q ilKq nM : MS 49 A
isrlyK : rwjw mor Du`j
p`qry : 1 - 38
Awkwr : 21X17 s.m. ilKq: 14X19 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : cqrweI [1[ lMgVw rwie XuiDstr iek smyN jg kry AsmyD, GoVw jg kw CofyAw
iksn kh sb Byd, kih ky sRI ikRsn swrw Byd jI rwjw, Arjn khw rwv kro qum
Xyh kwjw, Arjn Ar ikRsn dono swD isDwry, Awgy jwie GoVw ipCy dono jI
ipAwry[2[
AMq : sunIXo iDAwn lgwie ky ivsnwQ rGnwQ, Xwdv kul pRgt hoey sKw qumwry swQ[
qumwry swQ jo Arjn pWfv jI Awey , kInw hm drs nYn suPl jI pwey, dInw qum
drs bVy Bwg ihmwry dyKy mY …..

h`Q ilKq nM : MS 50 sMgRih


isrlyK : ibRMd sqsXw
lyKk : ibRMd kvI
p`qry : 1 - 80 a
Awkwr : 11X18 s.m. ilKq: 8X12 s.m.

54
vyrvw : ijld c`mVw, auKVI hoeI hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[
dupwsIN KVy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw [ ieh 8 ikRqIAW dw
sMgRih hY[ sqrW pRqI pMnw-8
Awm vyrvw : poQI ikqy ikqy ikrm Kurdw hY[pqrw nMbr 80 A qy pRSn hl krn dw mMqR id`qw
hoieAw hY[ 80 A qy pRSn buJx bwry id`qw hoieAw hY[ poQI dy SurU iv`c 4 Aqy AMq
qy 7 hwSIey vwly p`qry KwlI hn[ p`qrw nMbr 80 A qy kwnI bdlI hoeI hY[
ArMB : < sRI AisDÍj jI shwie] ] AQ ibRMd sqsÎw ilKÎqy] dohrw] sRI gur nwQ
pRBwv qy hoq mnorQ is`D] Gr qy jÎo qru byl dl PUUl Pln kI ibRD]1] ikXy ibRMd
pRsqwv ky dohw sugm bnwie] aukiq ArQ idRs†Wq kr idRF kY idXy bqwie]2]---
AMq : …ijh dyKo sT mn jbhu qhw mon muK Twn ] bwXs gn mY jÎO lsY rwj hMs duK
dwn ]701] pTY sunY mn mY DrY srY qws ky kwj] jYsy hir ky nwm qy hoq sBY suK
swj ]702] ieiq sRI ibRMd sqsieXw ikRq ibRMd smwpqM]do] sMbq ins piq nYn
iniD mhI jyT suB mwsw] Awidq qnÎ piq hr ilKÎo qOR ds suklw pwKw]1]

h`Q ilKq nM : MS 50 A
isrlyK : iql sqk
sQwn : AigAwq
p`qry : 81 a - 92 A
Awkwr : 11X8 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ iql sqk ilKXqy] AQ iql vrnnM] dohrw] gory muK
pr iql lsY qwih kro prnwm] mwno sis lY AMk mY rwKÎo swlgRwm]1]…
AMq : …icbk isMGwsn pr lsY iql DO swiligrwm] bWnI puKpWjul kIey kro qwih
pRxwm]100] gory muK pr iql lsY dIey jwq hY syl] vw GwXl koM cwhIey vwhI iql
ko qyl]101]

h`Q ilKq nM : MS 50 e
isrlyK : AnMg syKr CMd
lyKk : gulwb isMG kvI
p`qry : 93 a - 103 A
Awkwr : 11 X 18 s. m. ilKq : 8 X 12 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AnMg syKr CMd ] iqny nmo sdw mudw ibswl bwhu rwm jo su
BIlnI auDwr kY kpI sky sKw bxy] ijny ku dMf Dwr kY su syq bWD swgrM islI muKI
ibdwr dYq sMK pUirErxy]…

55
AMq : …do: ] supn AmMgl rUp bn dwvwnil ijh nwm] sIqw vr aur mY Bjo Gn
AnMd sRI rwm]73] ieiq sRI mq mwn isMG crx isKq gulwb isMGyn goMrI rwey
Awqmjyn ivrcqy BivKq ArQ pRkwsy kwl pRIKw nwm ipRQmo iDXwX]

56
h`Q ilKq nM : MS 50 s
isrlyK : supn ibcwr
ilKwrI : mwn isMG
smW : sMmq 1931
p`qry : 104 a - 110 A
Awkwr : 11X18 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : 1 ] sorTw] ] bMdo sRI Bgvwn pwd kml suK kr sdw] BwvI Pl ko igAwn jW
ikrpw qy hoie jgw]1]do] surpq ky gur jo khÎo supnn ko bIcwr] so bIcwrnI ky
kho suno BRWiq inrDwr]2]…
AMq : …qih aupjy bwnwrsI pVyH su ivdXw jwie] BivKq ArQ pRkwsÎo krÎo gRMQ suK
dwie]59] ieiq sRI mq mwn isMG crx isKq gulwb isMGyn gOrI rwey Awqmjyn
ivrcqy BivKq ArQ pRkwsy kyvl supn inrxXo nwm duqIXo iDÎwX smwpqM suBM
BUAwq] sMmq 1931 kqk pR 8 po. 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 50 h
isrlyK : AMimRqsr mhwqm
lyKk : sMq dws ( tIkwkwr)
p`qry : 111 a - 141 a
Awkwr : 11X18 s.m. ilKq: 8X12 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ieh ikRq BivKq pUrwn aumw mhySvr sMbwd dw tIkw hY[
ArMB : < siqgur pRswid] dohrw] gur gxys Ar swrdw bMdEu ihq icq lwie] jwkI
ikRpw iblws qy auqm miq ko pwie]1]do] jy gxys ikrpw kry mUk hoie vwcwl]
ipMg cry prbq Aimq pwvy buiD iblws]2]…
AMq : …dohrw] ] shs ikRq phly snÎo BwKw krI bnwie] BUl cUk kb kI iCmhu
sMq sunhu mn lwie]29] isv gOrI sMbwd ieh igr kYlws pr hoie] sMq dws sMqn
sunÎo BwKw krI su soie]30] ieiq sRI BivKÎq purwxy Eumw mhysu sMbwdy AMimRqsR
[AMimRqsr] mhwqmy As†m DÎwX sMpUrn msqu suB msqu]8]

h`Q ilKq nM : MS 50 k
isrlyK : vwk sMgRih
p`qry : 141 A - 162 a
Awkwr : 11X18 s.m. ilKq: 8X12 s. m.
vyrvw : EhI

57
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 141 A qoN Agly 10 p`qirAW qy 142 qoN 149 dI QW 152 qoN 159
p`qrw nMbr pwieAw hoieAw hy AgoN Pyr 150 p`qrw nMbr qoN igxqI SurU ho geI hY[
p`qrw nMbr 162 A KwlI hY Aqy aus qoN Agly do hwSIey vwly p`qry KwlI hn[
ArMB : < siqgur pRswid] AQ vwk sMgRih ilKÎqy]] jIv kI pihcwn Bgvq ky
phcwn kI kUMjI hY]0] Aoru mhwrwj ny BI khw hY] ky mYny Awpny ] l`NCx jIv ky
mn mY pRgt kIey hY]0] AO jo kCu rcnw hY so aus hI kw AnuBv hY]0]…
AMq : …AOr BI khw hY] ky smrQqw Aoru bfweI muJ hI ko soBqI hY] kwhy qy jo mY
iksI ky pRwDIn nhI ] pr jo purK pRwDIn ho kr myrw srIk hUAw cwhy qby mY sIGr
hI aus ko ns† krqw hUM]0] ieiq sRI vwcÎ sMgRh smwpqM] ] sRI gurcrx kmly BÎo
nm: 1]

h`Q ilKq nM : MS 50 K
isrlyK : pwsw grig irKI
p`qry : 1 a-33 A
Awkwr : 11X18 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] pRICw ilKI gur pRswid] EAM nmo Bgvq kUK mwfnI dyv
srv kwrÎ pRswdnI sv nimq pRkwsnIey Xyhy]2] quAr vrdy 2 ihlw 2] mwqMgnI
sqÎM bUhI ] 2 ] pwsw Fwlxw vwr qRY mMqR pVnw] srb kwrX isD Bvq sRI
goivMdwie nm:]…
AMq : …hy BweI pRsn hCw AwieAw hY] Ajwr sB dUr hovygw] qyry mn ky mnorQ pUrn
hovngy] eyk pqw sux ] rwq nU supny mY gurdyv kwXw Bgvwn kw drsn hovygw]
ieiq sRI pwsw grig irKI kw BwKw bMD smwpqM] sRI gurdyvey nm: ]

h`Q ilKq nM : MS 50 g
isrlyK : pRICw sIR gurU Amrdws jI kw
p`qry : 34 a - 36 A
Awkwr : 11X18 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 34 A qy kuJ Kwny aulIky hoey hn ijnHW ivc iqMn AKry kuJ nMbr ilKy
hoey hn[
ArMB : < siqgur pRswid] pRICw sRuI gurU Amrdws jI kw mhlw 3 ] pRICw hY gur Amr
kw sB kwrj hoie rwsw] AMkw aupr AMgl rKo jo mn mYN ABÎws]111] do: ] idl
so icqvau icqvnI mn ko rKo krwr] hur mqbl hwsl hovY suno hmwry
Xwr] 112…

58
AMq : …jo qum mn mY icqvqy qwkI krqy Aws] sw ieq AweIny khY mqlb hosI
rws ] 333 ] jo qum mn mY cwhqy bIqy idn Ar rwq] mqlb hwsl hoveI sw
ieq hY prBwq]27] ieq pRICw sgl mn kI smwpqM]

h`Q ilKq nM : MS 51 sMgRih


isrlyK : ik`sw s`sI
lyKk : hwSm
rcnw kwl: sMmq 1928 ibkRmI
p`qry : 1-51 a ic`qr: 4
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s. m.
vyrvw : ijld g`qw c`mVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw pihly do pMinAW qy
nmUny pw ky bxwieAw hY[ bwkI gRMQ ivc do do kwlIAW qy iek iek pIlI
lkIr[sqrW pRqI pMnw-7 [
Awm vyrvw : bhuqI ilKq kwlI isAwhI ivc hY jd ik ArMBly do p`qirAW aupr Aqy p`qrw nM:
262 qoN ijQy pRsMg vI nvW hY Aqy p`qirAW dI igxqI vI nvyN isry qoN SurU huMdI hY,
auuQy vI ikqy-lwl isAwhI vrqI hY[ ilKq suMdr hY [ ik`isAW vwly Bwg ivc
ik`isAW nwl sbMDq v`Ko v`K rMgW ivc iqMn qsvIrW vI hn[ AwrMB ivc 8 Aqy AMq
ivc 7 p`qry KwlI hn[
ArMB : < siqgur pRswid] AQ ssI hwSm swh dI ilKXqy] ihkmq aus KudwvMd vwlI
mwlk mulk mlMk dw ] lwK kroV, kry cqurweI koeI pCwn n skdw[ kudrq nwl
rhy srgrdW dwiem crK Plk dw] hwSm Kub hoeI gulkwrI Prs Pnwh Klk dw
]1]…
AMq : …Kul geI gor ipAw ivc kbry Pyr imly ijMd jwnI] Kwqr ieSk geI rul mwtI
sUrq husn jvwnI] hwsm iesk bloc ssI dw jug jug hog khwnI] iksw s`sI punU
kw sMpUrnM]

h`Q ilKq nM : MS 51A


isrlyK : ik`sw sIrI Prhwd
lyKk : hwSm
p`qry : 51 A-156 a
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ik`sw sIrI dw ikRq kiv hwSm swh kI ilKXqy] ipRQmy
ausqq swihb kI ]bYNq] ] swihb rb kwrIgr AdlI kudriq Apr Apwrw] hir
hir dy ivic jwiq ausy dI iPr ieh Awip inAwrw]…

59
AMq : …Awsk qy mwsUk aunW nU nzr auQwvy Awey] kwml isdk ipCy rb swihb XwrW
Xwr imlwey] iksy Cif dlIlI hwsm nw kr AYf pswry] iksw sIri Pirhwd dw
sMpUrnM] ] ] ] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 51 e
isrlyK : ik`sw sohxI mhINvwl
lyKk : hwSm
p`qry : 157 - 217
Awkwr : 11X15 s. m. ilKq:7X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ sohxI myhIvwil ilKXqy] pRQmy ausqiq swihb dI ] ]
Av`l nwm iDAwvW aus dw ijin ieh jgq aupwieAw]…
AMq : …imilAw jwie rUhW rl mylw ivc drgwh rbwxI] nY ivic Pyr imly qn dovyN
iek Kwk smwxI ] piVAw iKdr hXwq jnwjw dPn kIqy ivc pwxI] hwsm iesk
sohxI dw jg ivic jug jug rhugu khwxI] sohxI myhIvwl sMpUrnM]

h`Q ilKq nM : MS 51 s
isrlyK : ishr&I lylw mjnU
lyKk : hwSm
p`qry : 218 - 233
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ishrPI lylw mjnU kI ilKXqy] AlP pYly isPq Kudwie dI
jI gunihgwr qw bKsnhwr eyho] lK lK drUd rsUl eyho nwil Awb sumwr Anwr
eyho ] pIr gOis mdwnI dw ivrd krIey ruVdIAw byVIAw nU kry pwr eyho] kwsr lylI
qy mjnU dw AwK ikSw hoey Awskw dy srdwr eyho ]…
AMq : …Xy Xwd ies Xwr nU Xwr dI hY aus Xwr dw iPkr Bulwie idqw] mjƒ
suixidAw Awih dI nwrI mwrI jIE AWhI dy nwil gvwie idqw] rwih gujr muswPrw
hwjIAW ny asy jMgly ivc dbwie idq0] kwsr lylI qy mjnU dw AwKw iksw qIhW
bYqW dy ivc suxwie idqw]

h`Q ilKq nM : MS 51h


isrlyK : bwrW mwhy ihdwXq kw
lyKk : ihdwieq
p`qry : 234-238
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq:7X11 s.m.

60
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ bwrhmwh ihdwXq kw ilKXqy] cVdy cyq nhIN Gr
jwnI ro ro FWhI mwrw mYN] PuilAw bwg pky sB myvy iks dI njr gujwrw mYN] Juk rhy
fwl nhI ivc mwlI bulbul vWgu pukwrW mY] jykr Xwr hdwieq Awvy AMb Anwr
auqwrw mYN ]1]…
AMq : …ciVAw Pgx kMDy lgx aumr rhI idn QoVy nI] nwl pIAw dy Kyfw holI eyq
myrw idl loVy nI] AYsw kOx kFw mYN drdI jwie aus ƒ hQ joVy nI] qW suhwgx bxw
ihdwieq jy shu vWg moVy jI] 12 ] bwrhmwh sMpUrnM]

h`Q ilKq nM : MS 51 k
isrlyK : bwrW mwhw
lyKk : idAwl isMG
p`qry : 239-54
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] bwrwmwhw idAwl isMG dw ilKXqy] dohrw] cyqR mY rQ bYT
kY cila kWn ] jwdw sjx dyK kY lhI klyjy bWn]1]…
AMq : …ijau suK rwDw jI lXo iqau suK dIjY isAwm ] icMqw sgl imtweIAY pUrn kIjY
kwm ] 1 ] sMpUrnM]

h`Q ilKq nM : MS 51K


isrlyK : bwrW mWh
lyKk : hdwieqaulw
ilKwrI : suMdr isMG
smW : sMmq 1928 ibkRmI
p`qry : 255-260
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ivSyS : ilKvwaux vwlw hir gopwl hY [
ArMB : < siqgur pRswid] AQ bwrh mws hdwieqaulw dw ilKXqy] cVdy cyq nhI
Gr jWnI ro ro FwhI mwrw mY] PilAw bwg pky siB myvy iks dI njr gujwrw mY]
Juk rhy fwl nhIN ivc mwlI bulbul vwg pukwrw mY ] jy kr Xwr ihdwieq Awvy AMb
Anwr aqwrw mYN]…

61
AMq : …poQI ilKI Aiq pRIq so hir gupwl ijhnwm ilKvweI ihq TWn ky suMdr isMG
Cib DWm ]1] sMmq aunI sY AwTweI kwqk idvs aunI sMqweI sukRvwr sMpUrn BeI]
pVY iesy jo Ask bFeI]1]

h`Q ilKq nM : MS 51 g
isrlyK : ihkmq-pu`qr kMinAw pRwpqI
p`qry : 261-262 a
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : ihkmq ] ] ijs idn iesqRI nU irq Awvy aus idn qy pICy cauQy idn snwn
krky Awpxy Gr vwly nwl Bog kry…
AMq : ijsq dy idnu sq hYn irq qoN ipCy cOQy idn qoN lYkr solvy idin prXMq jyVy mY
ipCy khy hYNn ] puqR hoqw hY] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 51 G
isrlyK : mhWdyvo vwcw
p`qry : 262 A
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ] sRI mhwdyvo vwc ] pwrbqI pRiq] rwm rwm rmy rwmy
rmo rwmy mno rmy shsRnwm qq qulXM sRI rwm nwm vrwnny]1]…
AMq : …icMqw iB Awp krwiesI AicMq iB Awpy dyie ] nwnk so swlwhIAY ij sBnw
swr kryie]2] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 51 |
isrlyK : gIqw mhwqm
p`qry : 1- 47 a
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] sRI gIqw jI kw ATwrvW iDAwau cilAw hY] Arjno vwc]
Arjn sRI ikRsn Bgvwn jI pih pRSn kry hY[…
AMq : …eyh gIqw smsq jIvo kI kilXAwx krny vwlI hY[ eyh gIqw kw mhwqm khw]
jo jIv gIqw kw pwT kr AQvw sRvx krY qO mukiq hovYgw] inscy kir khw hY]
ieiq sRI Bgvq gIqw sUpinKqsu bRhm ibidAw jog swsqRy gIqw mhwqm sMpUrnM]1]

62
h`Q ilKq nM : MS 51 c
isrlyK : sincr Asqoqr
p`qry : 47 a-50 A
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ] sRI gxyswXnm:] Ais AY sRI sincr Asqoqr mMqRsX]
dsrQ irKI sinXro dyvqw iqRst pMCIdws sinr pRIiqR ArQM jpy ibn jogw]
dsrQavwcw]…
AMq : …eyqwnI dsnwmwnI pRwq rubwieXwh pTyqw] sneIsc ikRqw pIVwn kdwicq
BivKqI ] 11 ] ieiq isRI dsrQ pRokqM snIcr AsqRoqM sMpUrxM]1] iSrI
sneIcrwrpxM AsqU ]1]

h`Q ilKq nM : MS 52 sMgRih


isrlyK : slok mYxwvMqI ky
ilKwrI : SMBUnwQ bRwhmx
smW : sMmq 1783 ibkRmI
p`qry : 351 A-404 A
Awkwr : 15X17 s.m. ilKq: 10X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK do do lwl lkIrW [ sqrW
pRqI pMnw-10 ]
Awm vyrvw : poQI auKVI hoeI ikrm Kurdw, pihly do pqry pwty hoey hn [ pqrw nM: 404 qoN
bwAd ilKq bdlI hoeI hY [ ikqy-ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
ArMB : rwgu rwmklI < siqgur pRswid slok mYxwvMqI ky ] eyk smY gopIcMd dyiKAw
mMjnu krqw rwnI ] rwnI ky min icMqw aupjI dyhI dyK pCuqwnI ]…
AMq : … eIsr gorK gurU BxIAly crpt cMbw bwp BrQrI gopI cMd AsiQru BxIey
inrbwx jog ijin lwDpw ] mYxwvMqI pUrn hoeI ]

h`Q ilKq nM : MS 52 A
isrlyK : svXy sRI muK mh`lw (5)
ilKwrI : SMBUnwQ bRwhmx
smW : sMmq 1783 ibkRmI
p`qry : 404 A - 406 A
Awkwr : 15X17 s.m. ilKq: 10X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : gRMQ dy AKIr qy iek pqrw hwSIey vwlw 407 nMbr pwky CifAw hoieAw hY[
ArMB : svXy sRI muK mhlw 5 kwcI dyh moh Puin bwDI sT kTor kucIl kuigAwnI] Dwvq
BRmq rhnu nhIN pwvq pwrbRhm kI giq nhIN jwnI] jobn rUp mwieAw md mwqw

63
ibcrq ibkl bfo AiBmwnI] pr Dn pr Apvwd nwr inMdw Xh mITI jIA mwih
ihqwnI ] blbMc Cip krq aupwxw pyKq sunq pRB AMqrjwmI sIl Drm dieAw suc
nwsq Awiea srin jIA ky dwnI] kwrx krx smrQ isrIDr rwiK lyhu nwnk ky
suAwmI]
AMq : dIn dieAwl purK pRB pUrn iCnu iCnu ismrhu Agm Apwr ], sRI pRiqnwQ srix
nwnk jn hy BgvMq ikRpw kir qwrxw] poQI ilKq gurpRswid sMBU nwQ bRwhmx gurU
sMgiq jI kw sMq 1783 mwG sudI 13.

h`Q ilKq nM : MS 53
isrlyK : smy swr nwtk
lyKk : kvl nYn
p`qry : 1-67
Awkwr : 14X25 s.m. ilKq: 10X19 s.m.
vyrvw : ibnW ijld dy hY [KulHy p`qry do giqAW ivc r`Ky hoey hn[ vKryvyN leI lwl
isAwhI dI vrqon kIqI geI hY[ dopwsIN KVy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI
lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnW-11, poQI KVyH ruK ilKI hoeI hY[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw hY[ ikqy ikqy ikrm Kurdw hY hwSIey ivc iliKAw hoieAw hY[
(ivSys:- ies poQI dw mwlk ikRSn dws swDU audwsI sI ) ies poQI ivc jYn mq dy
nwXwb nusKy hn[ pihly p`qry dI pihlI lweIn ivc do A`Kr imty hox kwrx pVHn
Xog nhIN hn[ ies poQI dI mweIkRoiPlm bxI hoeI hY[
ArMB : < siqgur pRswid] AQ smyN swr nwtk ilKqy] kwkr kI BwKw] pwrs ….. kI
ausqqM] krm Burm jr iqmr hrn Kg ET glKn pg isv mgdrsI] inrKq
nYn kivk jl brKq hrKq Aimq Bivk jn srsI] mdn kdn ijq prm Drm
ihq sumirq Bgiq lgq sb frsI] sjl jld qn mukut spq Pn kmn dln
...… ijn nmq bnwrsI]1]…
AMq : …ieiq sRI nwtk smy swr sMpUrxM smwpqM] Ab pMdm gunQwn kI rcnw brnO
Alp] jw mY eykwds dsw pRiqmw nwm ibklp]

h`Q ilKq nM : MS 54
isrlyK : ik`sw hIr rWJw
lyKk : mukbl
p`qry : 120
Awkwr : 13 X 18 s. m. ilKq : 8 X 13 s. m.
vyrvw : ijld g`qw; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ dopwsIN KVy ruK do
lwl, do do kwlIAW lkIrW Aqy ivc vKryvyN leI motI sMqrI lkIr dw hwSIAW;
pihly pMny qy iesy qrW dIAW lkIrW dw ifzweIn bixAw hoieAw hY[sqrW pRqI
pMnW-9 ]
Awm vyrvw : poQI dy AMq qy iek hwSIey vwlw KwlI p`qrw pwtw hoieAw hY[

64
ArMB : < siqgur pRswid] AQ hIr rWJw ikRq mukbl ilKXqy] AlP AwKIey isPq
swihb dI jI sweI by prvwhu ibAMq mIqw] cOdW qbkw dw bwqswhu hoieAw hdrq
rb dy nwEu dw ivrd kIqw] ArjweIl ny hukm n mMinAw sI rb aus ƒ cwie sYqwn
kIqw] krw AwjjI jw mnjUr hovy roj hsr dy mukbly mMn lIqw]1]
AMq : …ieQy rwJy ƒ BweIAw dPn kIqw auQy hIr isAwl BI hoeI pUrI ] dovy rwh mky dy
ivc rmy swb shkdy ivc pweI su pUrI] ifTy hwjIAw mky dy rwhu jwdy iqMny hIr
rwJw qy mMJ bUrI ] mukbl kQw suxweIey Awskw ƒ kQw hIr qy rwJy dI hoeI
pUrI]361]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 55
isrlyK : kQw rwjy ifMg dI
ilKwrI : ikRSn dws swDU audwsI
smW : sMmq 1974 ibkRmI
p`qry : 78
Awkwr : 17X11 s.m. ilKq: 15X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw; isAwhI kwlI; hwSIAW cwry pwsy pYnisl nwl iek lkIr vwlw[sqrW
pRqI pMnW-19 ]
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw; poQI dI mweIkRoiPlm bxI hoeI hY[ p`qrw nMbr bwAd ivc
lwl isAwhI nwl ilKy hoey hn[ SurU ivc iek p`qrw KwlI hY[ 78 pMny (AwKrI) qy
smyN bwry hor kwnI nwl aurdU ivc iliKAw hY[
ArMB : < siqgur pRswid] kQw rwjy ifMg dI sRI sqgur shwie]1]dohrw] sRI sqgur
ikRpw kro buD QoVI miq hIn ] Drm BwrQ BwiKAw kro pRm purK pRbIn]2] dohrw]
qum pRm purK pRbIn kI mY giq lKI nw jwie] jyn kYn ibD rwK ly dss sqgur
kro shwie]1]slok] qIn lok nv KMf mih jil Qil rihE smwie] grj pRhwrI
sRvro gweIAY ihq icq lwie]
AMq : pauVI ] shMsikRq dI BwiKAw kQw ault n kweI] vwiDE GwitE riK lY duAwrkw
dy sweI] mMin ieiCAw Pil dIijAY bwCq Pl pweI icMqw qyry drs dI rihMdI icq
mweI] Awpy jwnx hwr hY ikAw AwK suxweI] mwaq lok ivc rK lY koeI ibGn n
lweI] kvl nYn jm gwieE siqgur vr pweI] jnm mrn qy rwiK lY quD ibn koeI
nweI]ieq sRI ifMg rwjy dI kQw BIm dI kQw sRI ikRSn mhWBwrQ smwpqM kQw
sMpUrn hoeI] ies poQI dw mwlk ikRSn dws swDU EudwsI]

h`Q ilKq nM : MS 56 sMgRih


isrlyK : igAwn srody
lyKk : nwnk dws
p`qry : 3-24
Awkwr : 18X17 s.m. ilKq: 9X12 s.m.

65
vyrvw : dupwsIN do do lwl lkIrW KVyH ruK, ivckwr iek kwlI lkIr dw hwSIAw [ sqrW
pRqI pMnW-11
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI hox kwrn lYmInySn krvweI geI Aqy ijld bwAd ivc
bMnI hoeI hY; pihly do p`qry nhIN hn; poQI BurI hox kwrx p`qrw nMbr ikqy-ikqy
hI pVHn Xog hY[ 3 p`qry qoN bwAd 8 p`qry q`k dohirAW ƒ lwl isAwhI nwl nMbr
pwieAw hoieAw hY [ AgoN dohrw nMbr vI nhIN pwey hoey Aqy kwnI vI bdlI hoeI
lgdI hY Aqy do p`qry Gt hn[ 22 Aqy 23 p`qry iBjy hox kwrx isAwhI PYlI hox
kwrx pVHn Xog nhIN hn[
ArMB : …..somvwr sukR Bly buD ibRhspiq ko dyK] cMdR jog mY suPl hY vhu nwnk
bwsyK]20] iQq Aru vwr ibcwr kY dhny Qwmy AMg] nwnk mIq sur jo imlY suB
kwrj pRsMg]21]—
AMq : …ieq sRI igAwn srodY mwlw mMqRY nwnk dws ikRq gRMQ sMpUrxM smwpqM]pVMqy sunMqy
ibcwrqy moK mukq lhMqy[ sRI gurU jI ky crn pwdukw ko nmsqy nmsqy suB msq]

h`Q ilKq nM : MS 56 A
isrlyK : sIhrPI buly swh kI
lyKk : buly Swh
p`qry : 24-33 a
Awkwr : 18X17 s. m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : auhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ishrPI buly swh kI] ] AlP Awpxy Awp nU smJ
pihly kI vsqU hY qyrVw rUp ipAwry] bwJ Awpxy Awp dy shI kIqy rhXo ivc ivsUr
dy duK Bwry] hor lK Eupwvn suK hovI puC dyK isAwnVy jg swry]…
AMq : … Xy Xwr pwieAw seIXo myrIXo nI mY qW Awpxw Awp gvwieky nI] rhI su`ND nw
buD jhWn kyrI] QkI ibq AnMd mYN jwieky nI] ATo jWm ibsRwm nhI kWm koeI
duqIAw igXWn kI Bwih jlweyky nI] bulw swh mumwrKW l`NK dyvo BeI jwn jwnI gl
lwieky nI]30] ieq ishrPI buly swh kI sMprx hoeI]

h`Q ilKq nM : MS 56 e
isrlyK : iQq Byd
p`qry : 33 A-35 A
Awkwr : 18X17 s. m. ilKq : 9 X 12 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] jog BydnI]dohrw] Byd jognI smJIey ijEu mY kihE bKwn]
cwr kOn cwro idsw iQh Byd pihcwn] AQ iQq Byd]cO] nOmI eykm pUrb jwno]
pMcmI qoN dsI dKx pr mwno]…

66
AMq : … cwl GVIAw kwrj n suD…..rx rudR BwKMq] isv puqRI GVIAw kwrj
ibbrjwqy] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 56 s
isrlyK : AMbwrq (iemwrq) auswrI
p`qry : 35 A-37 A
Awkwr : 18X17 s. m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : 37 a dy AMq qy Aqy 37 A qy hor kwnI nwl do nusKy ilKy hoey hn[
ArMB : < AQ AMbwrq EuswrI kw bIcwr krxw ] ijn Gr pwvxw hovY kot Euswrxw hovY
Kuh bwvlI qlwEu bwg lwvxw hovY so bIcwr kr lwvY sq kr mnxw] jy bYswK
auswrI krY qw lCmI bhuq AwvY]1]…
AMq : …ippl dy pqEu dy Euq ilKky dyxw qylI lIr ibic bnky dyxw fOly s`jy ] 3 ]

h`Q ilKq nM : MS 57 sMgRih


isrlyK : gurbwxI (suKmnI Aqy rihrws)
p`qry : 22 -109
Awkwr : 12X18 s. m. ilKq: 8X11 s. m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, ikDry ikDry lwl, hwSIAW dovyN pwsy lwl ivckwr iek
kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnW-11
Awm vyrvw : ieh poQI pMnw nM: 22 qoN SurU hMudI hY[ ies ivc 108 a qy Ardwis s`cy siqgur
pws AKIr ivc rws sMpUrn qoN pihlW vwr sRI BgOqI jI kI] prMqU vwr idqI nhIN
hoeI[ poQI ikrm Kurdw ikqy ikqy hVqwl Pyr kyu suDweI kIqI hoeI hY[
ArMB : < siqgur pRswid] gauVI suKmnI mhlw 5 slok]1] Awid gurey nmh] jugwid
gurey nmh] siqgurey nmh] sRUI gurdyvey nmh]1] AstpdI] ismrau ismr
ismr suK pwvau] kil klys qin mwih imtwvau ] ismra jws ibMsB eykY ] nwm
jpq Agnq AnykY]…
AMq : …khu nwnk ikrpw kry ijs no ieh vQu dyie jg mih auqm kwFIAih ivrly
kyie kyie] rKy rKixhwru Awip aubwirAnH] gur kI pYrI pwau kwj svwirAnH] hoAw
Awp dieAwlH mno nwih ivswirAnH] swD jnw kY sMig Ba jl qwirAn] swkq
inMdk dust iKn mwih ibfwirAn] iqs swihb kI tyk nwnk rwKhu mnY mwih ]
ijs isimriq suK hoie sgly duK jWih]1] vwr sRI BgauqI jI kI pwiqswhI ds
]10] rhurws spUrnM] soD pVnw]

h`Q ilKq nM : MS 57 A
isrlyK : ivcwrmwlw
lyKk : AnwQ purI
smW : sMmq 1726 ibkRmI

67
p`qry : 110 -131
Awkwr : 12X18 s. m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : pihly pMny qy iqrCw nmUnw bixAw hoieAw hY[
ArMB : < siqgur pRswid E sRi gxyswienmih:] AQ ivcwr mwl AnwQ purI ilKXqy]
nmo nmo sRI rwmjU siq icq AwnMd rUp] ijh jwnY jg sÍpnvq nwmY BRmq kUp]1]
rwm mmXAw siqgur dieAw swD sMg jb hoie] qb pRwnI jwnY kCu riha ivKy rs
Boie]2]…
AMq : …sqrW sY CbIs smq mwGv mws suB] mo miq ijq khu qIs qyqk brx pRgit
krI] gIqw BwrQ ko mq eykwds kI Xukiq] Astwvkr vissit sr mn kCu k
AwpnI aukiq]43] ieq sRI ivcwrmwl Awqmvwn kI iQiq As†mo ibsrwm] ieq sRI
ivcwirmwl sMpUrxM]

h`Q ilKq nM : MS 57 e
isrlyK : Bwv rswimRq
lyKk : gulwb isMG
p`qry : 132-160
Awkwr : 12X18 s. m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ieh Bwg SurU hox qoN pihlW iek pMnw KwlI CifAw hoieAw hY[ ies Bwg dy pihly
pMny qy nmUnw bxw ky iliKAw hoieAw hY[ Epr qy Q`ly qy do-do vwr hwSIAw idqw
hoieAw hY[
ArMB : < siqgur pRswid AQ sWBr Bwv gRMQ ilKXqy]1]svYXw] syq kry ijn swgr
sB dyvn ky duK dUr imtwey] rwvx ky ds sIs kty su ivBIKx ky isr CqR iPrwey]
goqm nwir auDwr krI imQlw piq ky ijn Bon suhwxI] sIX smyq n moqn ko iek
Awsin bYT mhW hir pwey]1]
AMq : ieq sRI miq mwisM crx ilKq gulwb isGyn gOrI rwey Awqmjyn ivrcqM Bwv
rswimRq smwpqM suBmsq suBMBUXwq sRI rwmwXn: moh md dgw kwm Cl r`sM loB kbI
ar mwih n Dwro] rwm hir AjM boiD sm iKmw dyv sdw aur qy nh twro ]sWq gurU
Bjo vyd sun sdw pMQ jl ieny nIq sMBwro]1] Bwv rswimRqw igRMQ spUrxM]

h`Q ilKq nM : MS 57 s
isrlyK : ADAwqm pRkwS
lyKk : suKdyv
smW : sMmq 1755 ibkRmI
p`qry : 161-194
Awkwr : 12X18 s. m. ilKq: 8X11 s. m.
vyrvw : EhI

68
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] sRI nm: pRm qq ey ] AQ ADAwqm pRkws ilKXqy]1] sQw
vr jMgm jIv ijqy skU BWqn BWq suByK Dry hY] qW mih sqÎ icdwnMd eyksu Awqm
inq pRkws kry hY[
AMq : …byd bcn isMimRq bcn kih suKdyv iblws] ADXwqm pRkws qy ADXwqm
pRkws]229] smq sqRh sY brK pMcvn Aisvn mwnw] eykwds buD igRMQ ko sukl
pKX suB jwnw]230] ieq sRI suKdyv ikRq ADAwqm pRkws smwpqM]suBN msq]

h`Q ilKq nM : MS 57 h
isrlyK : pYNqIs AKrI pwqSwhI 10
lyKk : goibMd isMG, sRI gurU
smW : sMmq 1755 ibkRmI
p`qry : 194 A - 196
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ pYNqIs AKrI ilKXqy] pwqSwhI 10] aAMkwr srb
pRkwsI] Awqm suD A`kRY AbnwsI] eIs jIv mY Byd n mwno swD cor sB bRhm
pCwno] hsqI cItI iqRx lau AwdM] eyk AKMfq bsY AnwdM] a AweI swhw] kwrx
krq Akrqw khIAY]…
AMq : …ijau jl jl ih Byd khu kYsy] vwsdyv ibnu Avru n koaU] nwnk aAM sohM
Awqm soaU] 1] Xw rw lw vw Vw ] mihl dsvy durgw mMqR swQ rlwie iliKAw]
aAM hRIAM sRIAM eIAM lIAM suMdRI bwlw nmhw] ieqI pYqIs AKrI spUrxM]

h`Q ilKq nM : MS 57 k
isrlyK : pYNqIs AKrI mh`lw dsvyN kI
p`qry : 196 a - 197 A
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 8X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : gurmuKI AKrW bwry vyrvw hY[
ArMB : mhl dUsry gurmKI AKr bxwie kr mihl pihly ky[ ibdmwn Awn Dry] sRI gurU
bwbw gurmuKI AKr dyK kr gurU AMgd swihb qy bhuq rwjI hoey] bcnu hoieAw BweI
lhixAw qY sMgq dw auDwr kIqw ]…
AMq : …EqR muK Dr kr pVy qb jo bcn khy so isiD hoxy[ dKx muK Dr kr pVy qb
jn jIqy[ inrDn Bujw bWDy Dn pRwpiq hovY] sUrmw sIs iviK rKy rx swl jIq
AwvY] pVy kw iehu Pl myry ibid mn Awie phucy] suvrn ivc mVwie rKxw] pUrx
mwsI dw vrq rKxw] pihly isK no Ckwie lYxw] Ardws pMc pYsy pMj Cuhwry
dyvxy] eyk AhwrI pRswid krxw] mhl dsvyN kI AwigAw hy sRb qw isKw jog KIr

69
KMf iGrq gugl jEu iql mukqy myl kr sMkRWq dy sMkRWq homu krxw] ieik sO ATwrW
hUqIAW pwvxIAW] pYNqIs AKrI spUrxM]

h`Q ilKq nM : MS 57 K
isrlyK : vYrwg Sqk
lyKk : BrQrI hrI
p`qry : 1-107 A
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 8X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pd sRI gxyswXnm:] AQ sRI hir Brq vYrwg sRq BwKw
ilKXqy]1[dohrw] drd bdn durjn dln mdn kdn isv nMd] eyk rdn suK
sdn ky pwd pdm pRiqbMd]1]…
AMq : …Brq sqk vYrwg pRwrMBXo cUhxI pUry] smM pivqRXwg suDw sry ieiq sRI Bxo]
]dohrw] sis vs vs rs sisvqI dr swsU ky mWih] sMpUrx sMpUrx Bxo igRMQ suB
Awih]

h`Q ilKq nM : MS 57 g
isrlyK : kuMflIey
lyKk : igrDr, kiv
p`qry : 108-112 a
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] kuMflIey jo sr AwsRm vrn ky nw jwiqn ky koil] jy jwhyN qy
bYT miq bYTy qy miq bol] bYTy qy miq bol bol qy Cwf bKyro] vih puCY kCU bwq Qory
mih kro inboro] khy igrDr kiv rwie khy miq iqn ky lgXo] nw jw iqn ky kol
vrnw sRm ky mgjo]1]…
AMq : …nW hau isMGn soFI bydI suQry nhIN idvwny ry] kwPr syK muslI nwhI dwny nw
msqwny ry[ momn nhIN mlMg n swhI srby Brm Bulwny ry] pWj kos mY Atky srby]
aubry koeI isAwny ry]

h`Q ilKq nM : MS 57 G
isrlyK : hkwieq (&wrsI)
p`qry : 112 A-113 a
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : gurmuKI AKrW ivc &wrsI BwSw ]

70
ArMB : hkwieq] eI icnI bWsu dvPwey dosqW] mw icnI drh bsqo dr bosqW]…
AMq : …kwbw bu ingwhy KlI ly Awjr siq] idl gujrgw hy jlIly Akbrsq ]3]

h`Q ilKq nM : MS 57 |
isrlyK : culw prswid dw Ardws
p`qry : 113 a- 114 a
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : culw prswid dw Ardws ]1] AstpdI] ijh pRswid CqIh AMimRq Kwih] iqs
Twkur kau rwKu min mWih] ijh pRswid sugMD qin lwvih] iqs kau ismriq prm
giq pwvih]…
AMq : …nwnk hukm n cleI nwl Ksm clY Ardwis] sqI dyie soMqoKI Kwie] qau
nwnk dru dIdwir smwie] ijs Bmfwrira inkilAw BMfwr BrpUir] kwl kMtk dUr
] dygf qyg Pqy]

h`Q ilKq nM : MS 57 c
isrlyK : ausqq sRI drbwr swihb jI kI
lyKk : sONDw kiv
p`qry : 114 a- 121 a
sQwn : AMimRqsr (kwly ipMf)
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 9X12 s. m.
vyrvw : EhI
ivSys : sONDw kiv qy Ph.D. ho cu`kI hY qy QIisz Cp cuikAw hY[ lyKk fw: Drm isMG hY]
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ausqiq sRI drbwr swihb jI kI] svYXw KwrI mY bYT qIAw
inj sIs pY ipMgl eyik qhW clw AwieAw] nwvq kwg BieAw iqh sÍyq su dyKu kY
ipMgl qW ko luBwieAw] mY iesnwn krO ies nIr mY so Awpny mn mY
TihrwieAw] …
AMq : …ausqiq jo gurduAwr kI soNDy khI bnwie] sun kir ikrpw kIjIau siq gur
hoie shwie] AMimRqsr qy qIn kos kwly pscm aur] sMDU bhu qw mY bsY auqm hY vhu
Tor] vwsI iqs hI ngR kw soDW k`v kw nwmu] sMqn kI srnw gqI gKY iqn ko rwm]

h`Q ilKq nM : MS 57 C
isrlyK : bwrWmwhw gurU goibMd isMG jI kw
lyKk : bIr isMG kvI
p`qry : 121 a- 132 a
Awkwr : 12X18 s. m. ilKq: 9X12 s. m.

71
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : AQ sRI bwrwmWhw gurU goibMd isMG jI kw] < siqgur pRswid] ikRq bIr isMG
kI ]dohrw] qyrw nwm Akwl jI jpw su ihq icq lwie] gxpq gOrW swrdw jwqy
hoie shwie]1] …
AMq : …gur qyg bhwdr AgMm hY AQw hY AQwhu n jweI qoilAw ] ijs dw nMd hY gurU
goibMd isMG scw sdw inbwihAw Apxw boilAw ] isK sMgq sB kIqy inhwl sRI gurU
goibMd isMG jI Bgq Kjwnw KoilAw] juD sMpUrn]

h`Q ilKq nM : MS 57 j
isrlyK : ishrPI
lyKk : gupwl isMG
p`qry : 132 a-140 a
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ishrPI gupwl isMG jI kI] AlP Awix ky eys jhwn bMdy
gMdy kMm nUM hQ kI pwieAw eI] scy rb dy nwl krwru qyrw muFo icq qoN cwie
BulieAw eI ] sMg Cf kusMg dy nwl rqo JUTw~ Awp ƒ kuJ khwieAw eI] kMnI bn ky
k~c gupwl isMGw hIrw Kwk dy nwl rlwieAw eI]…
AMq : …Xy Xwr AswfVw iek qUM hY qyry bwJ nw Awsrw hour hY jI] rbw suxI qUM icrI
ivCMinAw dI geI rYin hoieAw huix Bor hY jI] jPI Gq leI hwl Xwr dy jI suxo
eys dw eyh ncoV hY jI] AKI KolIAw gurW gupwl isMGw Awp cMd qy Awp ckor hY
jI] ishrPI gupwl isMG jI kI spUrnM]

h`Q ilKq nM : MS 57 J
isrlyK : rqnmwlw mhlw 1
lyKk : nwnk, gurU
p`qry : 141-151 A
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : pMnw nM:146 A qoN ilKq bdlI hoeI hY[
ArMB : < siqgur pRswid] rwg rwmklI rqnmwlw mhlw 1] Awsn swD inrwlm rhY]
pMc qq kw ingrh ghY] QoVI inMdwrw Alp AhwrI] swD kw ipMf sdw bIcwrI] jp
qp sMjm surq ibcKx] nwnk khY jog ky lKx]1]…
AMq : …pr inMdw nih sRoiq sRvx Awip] iqRg sgl ryx khw] Kt lKx pUrnM purK ih
nwnk nwm swD sÍjnh] gRMQ spUrnM pusqk Awid igRMQ jp jI swihb] sbd sq
hjwr ky rhrws, suKmnI swihb ivcwrmwlw] Bwv rswimRq] AiDAwqm ausqiq sRI

72
drbwr swihb jI kI pYNqIs AKrI gurU goibMd isMG dw bwrwmwhW gupwl isMG Brq
vYrwg skq] rqnmwlw rwjy isv nwB kI kQw rwg mwlw]

h`Q ilKq nM : MS 58
isrlyK : kok swr BwKw
lyKk : Drm isMG
p`qry : 1 - 130
Awkwr : 22X17 s.m. ilKq : 12X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, poQI lYmInySn kIqI hoeI hY, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl ,
pihly do pMinAw qy iqMn rMg dI lwl, pIlI, qy kwlI isAwhI vrqI geI hY[ poQI
bgYr hwSIey qoN hY[ sqrW pRqI pMnW-12
Awm vyrvw : gRMQ dy AwKIr ivc 13 p`qry KwlI hn[ ijnW qy nIlI hrI pYnisl qy isAwhI nwl
lMifAW ivc iliKAw hoieAw hY[ poQI ikrm Kurdw hY [
ArMB : < AM sRI gxyswie nm: <siqgur pRswid] AQ kok swr BwKw iLKXqy]svYXw]
hoie ikRpw qumrI hmY q scY gun mgun ho prho]...
AMq : kwlI bkrI dy mUqR nwl golI bnwvxy ky kho] Krl krnw idn 1 golI Gs pwvnI
AKI kwlI bkrI dy mUqR nwl srb rog jwvngy] ieiq sRI kok swr ibciq ikRq kv
Drm isMG vrn qy BwKw ko swr sMpUrxM smwqM]Aimq rUpY kok swrM] ] ]
] ] ] ] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 59 sMgRih


isrlyK : jPrnwmw tIkw
lyKk : gurU goibMd isMG
p`qry : 1 – 221 A
Awkwr : 12X16 s. m. ilKq: 9X12 s. m.
vyrvw : isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAw cwry pwsy bwhr lwl lkIr, AMdr do do
kwlIAW lkIrW qy v`fI nwrMgI kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnW-7
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq Ksqw ies leI Microfilm bxweI hoeI hY [ j&rnwmw hdwieqW
smyq nwl nwl tIkw kIqw hoieAw hY[ pr ies dw pwT pRbMD Awm j&rnwmy nwlo
v`Krw hY[
ArMB : <siqgur pRswid] hukmXiq jPrnwmh sRI muKvwk pwqSwhI ]10] kmwly
krwmwq kwXm krIm ] rjw bKs rwjk rhwko rhIm ]1] ]tIkw] hy AorMgjyb qU jo
krwmwq swQoN mgdw hY so vwhgurU pws hy so kwXm hY ikrpw krn vwlw hY[ rjw
krdy bKsdw hY[ irjk dyx vwlw hy Amw bKs bKisMd a dsqgIr [ rjw bKs
rojI idho idl pjIr ]…
AMq : …pur ky bfw BrwqrI ipAwlw dyhu jo mY pIvw] iehu kYsw hY jo ies lok qy prlok
dI icMqw gvwie dyNdw hY[ sB icMqw dUr krdw hY so ieh Bjn dw ipAwlw hY] ijnw

73
pIqw hY iqnw TU bfw suK dyNdw hY] hmysw rMg cMgw rKdw hy buD bfI aujl krdw hY
eyh bYq AT`sY sT hY ] ieq sRI jPrnwmh smwpq BieAw hY[

h`Q ilKq nM : MS 59 A
isrlyK : jPrnwmy bwry
lyKk : gurU goibMd isMG
p`qry : 222 a-225 A
Awkwr : 12X 16 s. m. ilKq: 9X12 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : jo koeI guru dw isK pVygw iqs ƒ isKI gurU bKsygw] mukq pRwpq hoqI hY[ jnm
mrn qoN rhq hoqw hY[ dieAw isMG soPqI lhOr dI vwsI] muhkm isMG CIbw
duAwrkw dI bwsI ] qIjw swihb nweI swihb isMG nweI ibdr dwI vwsI] Drm isMG
hTIlw jt isMG hsqnwpur dI vwsI] pMjvw ihMmq isMG JIvr isMG jgnwQ dI vwsI
eyh pMj isMG Kq lY ky AorMgjyb pws gey[…
AMq : …jPrnwmw pVy suxy qy jMg ivc jwvo iqs kI Pqy hovygI[ ijvy ArMgo nu mwr Pqy
pweI iqvyN suxn pVn vwlw Pqy pwvygw[ bolo jI vwhgurU jI kI Pqy ]

h`Q ilKq nM : MS 59 e
isrlyK : AMimRqsr mhwqm
p`qry : 225 A -259 A
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : <siqgur pRswid] ]dohrw] gur gnys Ar swrdw bMdo ihq icq lwie] jwkI
ikRpw iblwsqy aUqm miq ko pwie]1]…
AMq : …drb dyh dwn dyh mwn dyih qws Awdr kIjIAY] sr so js sunwie dyh goibdg
pRIq lwie dyh mukq pMQ idKwie qw sun nmskwr kIjIAY] hir crn pRIq lwie dyh
gur ko js sunwie dyih kwl pMQ Cfwie qws crn pUjIAY] sMq sMg kIjIAY dwn mwn
dIjIAY] jnm lwB jIjIAY so AYsI miq dIjIAY] ieq sRI BivKq purwny amw mhys
sMbwdy AMimRqsr mhwqmy nwm As†moiDAw sm,wpiq msq suB Asq] APjU]=]

h`Q ilKq nM : MS 59 s
isrlyK : cwxwk swsqr BwKw
lyKk : sYnwpiq, (kvI)
p`qry : 1-26
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9X12 s. m.
vyrvw : EhI

74
Awm vyrvw : EhI
ArMB : <siqgur pRswid] AQ cwxwk swsqr BwKw ilKXqy] pRxvq ho sRI ibsn ko jo
iqRlok ko rwie] cwxwky BwKw kho jo qum hoie shwie]…
AMq : …gur goivMd kI sBw mY ly K kr prm sujwn ] cwxwkY BwKw kIey kib snwpiq
nwm]20] ieiq sRI cwxwky BwKw sMpUrxM]suMBM] ]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=

h`Q ilKq nM : MS 59 h
isrlyK : bic`qr nwtk ikRsn Avqwr
lyKk : gurU goibMd isMG
p`qry : 1-191
Awkwr : 12X16 s. m. ilKq: 9X12 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : <siqgur pRswid] AQ dyvI jU kI ausqq brxnM] BU sMpRXwq CMd] quhI AsqRxI
ssqRxI Awp rUpw] quhI AMbkw jMB hMqI AnUpw] quhI AMbkw sIql qoqlw hY] ipRQI
BUM Akws qYhI Aw hY]…
AMq : …Pwgn Pwg biFXo Anurwg suhrwkn Bwg suhwg suhweI] kysr cIr bnwie srIr
gulwb AbIr gulwl aufweI] so Cib mY n lKI jn dvw ds mws kI sovq Awg
jgweI] Aws ko iqAwg inrws tsikXon hI Xo ksikXo n ksweI ] ieiq sRI bic`qr
nwtky iksnw Avqwry ibrh nwtk bwrwmwhw sMpUrnM msqu]

h`Q ilKq nM : MS 59 k
isrlyK : AsPoitk kibq
lyKk : gurU goibMd isMG
p`qry : 1-20
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < sRI BgauqI jI shwie] AQ AsPotk kibq ilKXqy]]svYXy] Cib auqm
AwikRq Cwjq hY liK lwjq kMj pRBw muK kI] imRg bwl qy nYn ibswl sy hY sB
jwinau qrws mno suK kI] ijh hyir sBY jl jMmn mY iqh ] kbhUM nhI kwnh sy
sKI kho AMqr ky duK kI]…
AMq : …kwgd dIp sBY kir hO Ar swq mhrwxq kI msu kY ho [ kot bnwspqI isgrI
ilKby hMU ky lyKn kwj bnY ho ] swrsÍqI bkqw kirkY jug cwir gnys ky hwQ ilKY
ho] kot kib`qn jau kir ho qum ko n qaU pRc nYk irJY ho ]

75
h`Q ilKq nM : MS 60 sMgRih
isrlyK : Bgvq gIqw
lyKk : ABY rwie
p`qry : 1 a – 67 A
Awkwr : 16X19 s. m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, auKVI hoeI hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY,
cupwsIN dohrw hwSIAW hY[ pihlW do kwlIAW lkIrW ivc motI lwl lkIr iPr lwl qy
kwlIAW lkIrW ivc motI pIlI lkIr[sqrW pRqI pMnW-10, ies poQI ivc 9 ikRqIAW
hn[
Awm vyrvw : poQI auKVI hoeI hY[ ikqy ikqy ikrm Kurdw hY[ AwrMB ivc Aqy AMNq qy do-do
hwSIey vwly p`qry KwlI hn[ hwSIey ivc soD kIqI hoeI hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ Bgvq gIqw ilKÎqy ] dohrw] ikRSn ikRSn sRI ikRsn
jI pRQm kro su aucwru] sPl krn ko kwmnw kwm Dyn inrDwr]1]…
AMq : …ieiq sRI Bgvq gIqw sUpin Kq su bRhm ibidAWXM jog swsqRy sRI ikRsn Arjn
sMbWdy inrnY moK sMinAwsXo-gonwm As†dmo iDAwie sMpUrx BieAw smwpqM suBM
msqu] 18 ]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 60 A
isrlyK : spq slokI Bwgvq gIqw
p`qry : 67 A – 68 A
Awkwr : 16X19 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ] EimqykwiKrM bRhm ivAwhr nmw mn ismrn] Xw pRXw
qiqX jn dy hMis mwq prmW giqM]1]…
AMq : …XoveI gIqw smUhyn iesqoq imCiqN pWfv] sohMvdI spqeI slokeI] iesquqey
vn sMisXw]1] iea sRI spq slokI gIqw smwpqM]=]

h`Q ilKq nM : MS 60 e
isrlyK : cqr slokI Bwgvq
p`qry : 68 A – 69 A
Awkwr : 16X19 s. m. ilKq: 11X13 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ] gXwnM prmM ghXM myXdiv gXwn smnuqM] srhisAMq qdM
gMc gRyhwx gqM mXw]1]…
AMq : …eyq nm nm mwiqs† pRmyx smwDnw] Bvwn klp ivklpyKU nw ivmuhXq krih
icq ]7] ieq sRI cqur slokI Bgvq smwpqM]

76
h`Q ilKq nM : MS 60 s
isrlyK : mhwBwrq sq shMsr sMihqw
p`qry : 69 A – 87 A
Awkwr : 16X19 s. m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : qyW sRI gxyswey nm: ] XsÎ smrx mwqRyx jnm sMswr bMpnwq] ivmucÎqy
nmsqgmeI] ivsnvy pRB ivsnvy]1]…
AMq : …nro mukqI mvwpnoqI ckRpwxy rv coXQw] bRhm hqÎw dIk pwpM srv pwpM
insXqI]162] ieq sRI mhwBwrqy sq shsR sihqwXW vYXw iskXW sWiq: pRvxI dwn
Drmo qryauq mwn swsny sRI ivsnUr nwm shsRM sMpUrxM smwpqM]1]

h`Q ilKq nM : MS 60 h
isrlyK : Bgvq mhw purwx Kstm skMd
p`qry : 87 A–93 A
Awkwr : 16X19 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ] rwjw prIKqo vwc] hy Bgvn ijs ividAw kir rKq
hUAw ieMdR vhnO sihq] sqR sYnw kO lIlw kir ijqqu BXw] Aru iqRlokI kI sMpdw kO
Bogqu BXw] so nwrwiex kvcu hm ipRiq kho ] sRI sukdyvo vwc] hy rwjn jb ieMdR
ivsÍ rUp kO pRohq kir kY ividAw pUCq BXw] qb ieMdR kO ivsÍ rUp nwrwiex kvc
khq BXw] so qUM svDwn mn sO suxu]…
AMq : …qb rwjw ieMdR ivsÍ rUp qy Xih ividAw pwiekY rx ivKy dYqO kO jIqqu BXw]
Ar iqRlokI kI sMpdw kO Bogq BXw]1] ieq sRI Bwgvqy mhW purWxy Ks†m skMdy sRI
suk pRICq sMbWdy As†mo iDAwie] smwpqM]8]1]

h`Q ilKq nM : MS 60 k
isrlyK : ivcwr mwl
lyKk : AnwQ purI
smW : (rcnw kwl) sMmq 1726
p`qry : 93 A – 115 a
Awkwr : 16X19 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ]sRI gxyswey nm:] ] AQ sRI ivcwr mwl AnwQ purI
ikRq ilKqy] ]dohrw] nmo nmo sRI rwm jU siq iciq AwnMd rUpu] ijh jwny jgu
supn vq nwsY bRm qm kUp]1]…

77
AMq : …sorTw] sqRh sY CbIs sMbq mwGv mws suB] momiq ijq khu qIs qy qk brx
pRgit krIAw] gIqw BwrQ ko mqo eykwds kI jugiq] As†wvk bwiss† muin kCk
ApnI Eukiq ]43] ieiq sRI ibcwr [ ivcwr ] mwl Awqmvwn kI iQq As†mo
ibsrWm]8] ieq sRI ivcwr mwl sMpUrx smwpqM]=]=]=]=

h`Q ilKq nM : MS 60 K
isrlyK : swr gIqw
p`qry : 115 A – 123 A
Awkwr : 16X19 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ] AQ gIqw swr ilKXqy] ]Arjno vwc] Arjn sRI
ikRsn BgvWn jI pih pRsn kry hY] ikhy pRB jI aAMkwr kw mhwqm Ar rUp Aru
AsQwn iqs ky sunxy kI myrI bwCw hy] qum ikRpw kir kY inrUpx krhu]…
AMq : …gMgw gIqw gwieqRI gur goibMd eyhu pWco rwg krY] so punrip jnmu n pwvY] jo
koeI ies swr gIqw kw jQw skiq AiBAws kirn jwnY so pwT mwqR kry] so BI
ibsn ky ibdmwn jwie pRwpiq hoie ] ies qy bhuq mihmw ikAw kho]1] ieq sRI
gIqw swr smwpqM]=]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 60 g
isrlyK : iKl pRkrx
p`qry : 123 A – 263 a
Awkwr : 16X19 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ] EAM nmo prmwqmny] sRI purwx purkoqmwX] iKl pRkrx
ilKXqy] ] bwlmIko vwc] hy BwrduAwj mhW rmwiex lK slok hY] iqs
ivKY ieh bwl kWf moK aupwie bqIs shsR slok vIss† jI aupdys kIAw hY] so quJ
kau srv kRm kir kY khw hY] so quJ kau sRvx krwieAw hY]…
AMq : …ieiq sRI iKl pRkrxy nWnW pRsno moK aupwey srvQw vrnnM nwm srgh]15]
sMpUrx moK aupwie ky srg ivKy kQw ky swr khy hYN] qWqy ies kw nwmu sWK hY]
dohrw] swhI kwnI bRhm hY kwgd lyKnhwr]vkqw sRoqw Awid dY srv bRhm
inrDwr]1]sMpUrxM]=]=]=]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 60 G
isrlyK : gurbwxI gurU qyg bhwdr
p`qry : 263 a – 280 A
Awkwr : 16X19 s. m. ilKq: 11X13 s. m.

78
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ieh ikRqI ADUrI hY [
ArMB : < siqgur pRswid] ] rwg gauVI mhlw 9 ] swDo mn kw mwnu iqAwgEu] kwm
kRoDu sMgq durjn kI qW qy Aih inis BwgEu]1] suKu duKu dono sm kir jwnY Aaur
mwnu Apmwnw] hrK sog qy rhY AqIqw iqin jg qqu pCwnw]1]…
AMq : …< siqgur pRswid] ]rwgu bsMqu ihMfol mhlw 9 ] swDo ieh qnu imiQAw
jwnau] Xw BIqr jo rwmu bsqu swco qwih pCwno]1]rhwau] iehu jgu hY sMpiq supny
kI dyiK khw AY fwno] sMig iqhwrY kCU n cwlY qwih khW lptwno]1] ausqiq inMdw
doaU prhir hir kIriq aur Awno] jn nwnk sB hI mY pUrn eyk purK
Bgvwno]2]1] bsMq ihMfo [ihMfol] mhlw 1]…..

h`Q ilKq nM : MS 61 sMgRih


isrlyK : iDAwau ibhMgm inrMkwr kI kQw
rcnw kwl: sMmq 1726
p`qry : 1 a –77 a
Awkwr : 13X17 s. m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : sqrW pRqI pMnW-10; poQI dI lYmInySn kIqI geI hY Aqy ijld bMdI bwAd ivc
kIqI geI hY[ dupwsIN KVy ruK do do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW Aqy vKryvyN
leI motI pIlI lkIr dw hwSIAw hY[
Awm vyrvw : poQI ikqy ikqy ikrm Kurdw hY[ AMqly pMj p`qry ijAwdw ikrm Kurdw hn[ poQI dy
pihly p`qry ƒ keI qrWH dy hwSIey nwl sjwieAw igAw hY[ SurU ivc do hwSIey vwly
p`qry KwlI hn[ hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY[
ArMB : < siqgur pRswid] ] rwgu rwmklI iDAwau ibhMgm inrMkwr kI kQw] mhlw
1] qd qo bwbw ibhMgm pMKI kY rUpu Qw] eyk nwm kw ADwru Qw] Kwqw kCu nw Qw]
pMc qq inrbwx Qy aunkI dyhu QI bwby kI] kvn kvn qq Qy ] suriq sbdu
igAwn iDAwn sMqoK ienw pMcw qqw kI dyh QI bwby kI]…
AMq : … pauVI ] srb kI ryix ies mn kau jwnhu] AMimRq nwm mn mwih pCwnhu]
haumY dUir krhu icqu lwvhu ] jo jo hukmu soeI kmwvhu] bcn spUrn mn mih
Drhu ] krm ibkrm pyKq Ajr jrhu ] hoie inrwlmu sbdu kmwvhu] jn nwnk
qqu ibhMgmu pwvhu]25]gosit spUrx hoeI gurpRswid] pVY suxY rhq rhY so moKu
mukqM pwvY]1]sloku] pVY suxY jo pRym kir rhq kmwvY koie] muKu aUjlH drgh suKI
pwir auqwrw hoie] bolohu BweI jI vwhgurU swKI spurn hoeI]

h`Q ilKq nM : MS 61 A
isrlyK : nsIhq nwvw
p`qry : 77 a – 79 A
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI

79
Awm vyrvw : EhI
ArMB : nsIhqnwvw ]<] kIjY nyk nwmI jo dyvY Kudwie] jo dIsY ijmI pr so hosI
Pnwh] dwiem n dauliq ksy bysumwru] nw rhY gy kroVI n rhYgy hjwr] dmVw iqsI
kw jo KrcY Ar Kwie] dyvY dlwvY rjwvY Kudwie] hoqw n rwKY Akylw n Kwie] qh
qIk idldWnI vhu iBsiq kau jwie]1]…
AMq : …cwlI gMj joVy n riKAw eImwnu] dyKo ry kwrU jo hoqy ipryswn]dunIAW dIvWnI
PwnI mukwmu] Kud csm bInI AwKr clxw jhwn] hir vKiq bMdy qUM iKjmiq
[iKdmq] n ivswir] msqI gPlq isNau bwjI n hwir] qobw n kIqIAw kridAW
gunwh] bugo Arj nwnk ies Awlm isNau qyrI pnwh]1]

h`Q ilKq nM : MS 61 e
isrlyK : pwrsI mq
p`qry : 79 A – 84 a
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : 84 A p`qrw KwlI hY[
ArMB : < siqgur pRsWid] AQ pwrsI mq q muhrmu ky gurry kw ivcwr] ijs vwr hovY
iqsI vwr kw Plu aus vrs roj ivic vIr qy so aus kw Pl] dohrw] mohrm nwm jo
mws hY kihE pwrsI mwih] qw mY dhy su hoq hoih dUkY kCu nwih]5]…
AMq : … cOpeI]6] qUtY mwrg jMg krwie ] jMg bIc bhu mwrY jwie] rÎq hovY sB
vYrwn] pwqswh mwns ko jo mwn] swl iesI kw sNin piqswih] ies mY JUT kihE
kCu nwih] snvwrw gur rwjy hoie] iqsu ky Pl jwno ieh hoie]

h`Q ilKq nM : MS 61 s
isrlyK : AMimRqDwrw
lyKk : Bgvwn dws inrMjnI
(rcnw kwl) 1795 sMmq
p`qry : 1–107
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 107 A~D ivckwr qoN PitAw hoieAw hY[
ArMB : < siqgur pRsWid]] sRI gur sMqey nm:] AQ igRQ AMimRqDwrw ilKÎqy]dohrw]
mMgl rUp AnUp mY injwnMdu pid jwsu] lhÎo mMgl crn Xh sohM hMsu pRkwsu]…
AMq : … Amuk smUcy mucY jwinXh sB igRMQn kO nwmu] bweIs AMk qy AMku hY pwro sq
prmwn]54] ieiq sRI AMimRqDwrw igRMQ skl ibbyk pRkwsu ibbyk dIpu igAwnI kO
srUp brnnO nwm Bgvwn dws inrMjnI kQqy] cqR dso pRBwv]14]sMbq ]1795]

80
h`Q ilKq nM : MS 61 h
isrlyK : gRih idSw
rcnw kwl: 1795 sMmq
p`qry : 107 A –111 a
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : Kwny bxw ky hr Kwny ivc iek sbd iliKAw hoieAw hY[ p`qrw nMbr 111 A hY [
ArMB :
qqu 5 AnMd Akws pvn
AMq :
nyqR dys kMT dys ihrdw dys

h`Q ilKq nM : MS 61 k
isrlyK : sRI rwm ivlws
lyKk : rwm ikRSn dws
p`qry : 112 a–116 a
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : kous kOn N Nsux lYdy kWn] XQUl dyh BvN BIqr joie] AnmY kos pCwn soie] pMc
pRwx krmy dRY joeI] kos pRwx mY jwno soeI] iedR krm imly mn jbY] kos mno mY jwno
qbY] …
AMq : …dohrw] icd ind AdYÍ Aml srb ibAwpk rwm] AMqr bwihr eyk rs rWm
ikRsn inj Dwm ]10] ieiq sRI rwm iblws sMpUrxM suB msq]

h`Q ilKq nM : MS 61 K
isrlyK : ADXwqm rmwXxy
lyKk : gulwb isMG
p`qry : 117 a–153 a
Awkwr : 13 X 17 s. m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 153 dw auprlw K`bw konw KwDw hoieAw hY ies krky pUrI qrHW pVHn
Xog nhIN[
ArMB : iqRBMgI CMd] Bj ry mn mUVM grV ArUVM suiq inj gUVM nwmvrM] ijn byd aucwry
rqn inkwry m`NC k`NC AOqwr DrM] bpu sUqr Dwry mhI inkwry ihRn sMGwry kwj krM]
nr isMG auqwry ieq suq mwry Bgiq aubwry dyv nrM]1]…
AMq : …gÎWn AiKl suiq swr BRwq mY qoh sugwey] bydWq vydÎ suB crx su myry byd
bqwey] jo srDw kir pFy kry Aru Bgiq inrMqr] so mm rUp smwie rhy nih rMc

81
su AMqir ] suin jo mm vcnn mwih pun Bgiq hoie jg qwihaur] gulwb isMG inj
BRwq ko rwm bKwnÎo AODpuir]133] ieq sRI md ADXwqm rmwiexy aumw mhysÍr
sMbwdy auqr kWfy rwm gIqw nwm pMcmo DXwie]smwpqM]1]2[ sRI vwihgurU jI shwey
rwm jI]

h`Q ilKq nM : MS 61 g
isrlyK : bwxI gurU qyg bhwdr-gurU nwnk jI kI
p`qry : 153 A – 204 a
Awkwr : 13X17 s. m. ilKq: 11X13 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] rwg gauVI mhlw 9 ] swDo mn kw mwn iqAwgau[ kwmu kRoD
sMgiq durjn kI qWqy Aih ins Bwgau]1] rhwau] suK duK dono sm kir jwnY Aaur
mWn Apmwnw] hrK sog qy rhy AqIqw iqn jgu qqu pCWnw ]…
AMq : …rhwau ] skiq snyhu kir suMniq krIAY mY n bdaugw BweI] jau ry Kudwie moih
qurku krygw Awpn hI kit jweI]2] suMniq kIey qurku jy hiegw Aaurq kw ikAw
krIAY ] ArD srIrI nwir n CofY qW qy ihMdU hI rhIAY]3] Cwif kqyb rwm Bju
baury julm krq hY BwrI] kbIry pkrI tyk rwm kI qurik rhy pichwrI]4] sRI
vwihguru jI shwie]

h`Q ilKq nM : MS 61 G
isrlyK : Awrblw (jugW bwry)
p`qry : 204 A – 205 A
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qry keI jgwH qoN KwDy hoey hn[ ies leI pUrI ilKq pVHn Xog nhIN hY[
ArMB : < siqgur pRswid] 1] Awrblw siqjug kI ] solw lK iek soau ATweI hjwr
brs]1]…
AMq : …rudR iekwds jwih skq isMgwr kry hY] klp eyk hY bIqAw XU sB hI hoey KY
hY] byd khq iehu rIq bRhmw minCq eyk hY] qw ibMns kul sNswr Anyk vvyk hY]
hry rwm]

h`Q ilKq nM : MS 62 sMgRih


isrlyK : ibsn purwx BwKw
smW : sMmq 1887
p`qry : 1 a – 460 A
Awkwr : 13X18 s.m. ilKq: 9X13 s.m.

82
vyrvw : ijld g`qw kpVw; dupwsIN KVy ruK do do kwlIAW lkIrW, ivc do do kwlIAW
lkIrW dw hwSIAw hwSIey ivc ikqy-ikqyy ilKq; sqrW pRqI pMnW-9
Awm vyrvw : smyN bwry bwAd ivc hor kwnI nwl iliKAw jwpdw hY[ SurU ivc ibnW hwSIey dy
cwr p`qry Aqy AMq ivc hwSIey vwly cwr p`qry KwlI hn[
ArMB : < [ sRI gxyswie nmh] siq icq AwnMd prmwqmwie nmh] AQ ibsn purwn
BwKw ilKqy] prwsro vwc] prwsr mYqY [ mYqRy ] kEu khy hY]ik qy mYqRy Xih jo quJy
aupdys kro hY[ so AMimRq smwn hY so mn ky pwqR sO pIEu] Ar jo nwrwiex qy iBMn hY
iqs kw iqAwg kr]…
AMq : … qUM BI inscY kr ky jwny ju mY Awqmw hoN] Ar bRhmw qy lykir cItI pRjMq sRb
ivKy pUrn Ar pRkws khoN ] Awqm drsI jb Xih srb bcn buD ky sRvx kr suxy
Ar Awp ko dyKw Ar pCwxw Awqm ivKy lIn BXw] Ar srUp soN imlw Ar bMD
mukiq ky BY qy inrBY BXw] ieiq sRI poQI ibsn bydWq sMpUrnM smwpqM]1]

h`Q ilKq nM : MS 62 A
isrlyK : mhwBwrq ( 19 vW AiDAwie)
ilKwrI : lwlw dws ?
smW : sMmq 1887
p`qry : 461 a – 465 A
Awkwr : 13X18 s. m. ilKq: 9X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw; dupwsIN KVy ruK do kwlIAW lkIrW; ivc do kwlIAW lkIrW
hwSIey ivc ikqy-ikqy ilKq; sqrW pRqI pMnW-9; p`qrw nMbr 466 vI bwAd ivc
iliKAw jwpdw hY Aqy hor kwnI nwl ies p`qry qy smyN bwry iliKAw hY[ “sMmq
]1887] AsU sudI duAwdsI] poQI sMpUrxM[
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] XuiDs†rEu bwc] jogysÍr jWnY sb Byv] munin mDÎ sRys†
sukdyv] bRhm Bwv mwXw ko qÎwg] rÎuM suK kY EupjXO byrwg]1]…
AMq : …bYsMpwXno bwc] ] suk sMbwd brnIXo jhW] nods kQw jwinXo qhW] sunÎo
purWn ijsI mn rhI ]lwlw dws kQw so khI]27] ieiq sRuI mhwBwrQy ieqhws swr
smucey EunIsmo DXwie]

h`Q ilKq nM : MS 63
isrlyK : qqÍwnUsMDwn
lyKk : mhwdyvw nMd
ilKwrI : su`Kw isMG
p`qry : 1-88 a + 1-92 + 1-4 +1-52 = 188
Awkwr : 17X25 s.m. ilKq: 11X17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, poQI auKVI hoeI hY[ sqrW pRqI pMnW-11 ibnw hwSIey dy [ ilKq
suMdr hY[

83
Awm vyrvw : Kuly p`qry hn[ poQI KVy ruK KuldI hY[ Alg AiDAwieAW ƒ Alg p`qrw nMbr
idqw hY[ SurU ivc Aqy AMq ivc iek-iek p`qrw KwlI hY[ Aqy aunWH qy hor kwnI
nwl kuJ kuJ iliKAw hoieAw hY[AKIrly KwlI p`qry qy ilKwrI bwry iliKAw hY[
“ilKqum BweI su`Kw isMG, sRI srb aupmw jogu, BweI swihb qwrw iwMG jI horW jogu
mQw tyikAw vwcxw , hor mhwrwj jI molW qwvw aupr muSq kmwieAw pqRy bwrw qw dy
Aqy swFy iqn rupÎy ilKweI hr AiDAwey iek pMnw KwlI Cf ky SurU kIqw igAw hy[
hr AiDAwey dy AwKrI p`qry ƒ nMbr nhIN lgwieAw igAw[
ArMB : < siq gur pRswid] sRI gxyswX nm: ] AQ Bwsw krqw Awpny ies† dyvqw Aru
gurO ko nmskwr krq hY] sMsikRq solokoN kr] slok] nwnw BUqM ivsÍMhÎy qq Xsmwq
irMcd iBMnM nwsiq] qM sRI ikRsnM vMdy inqÎM hwdwvM qy mdysqÎM]1]…
AMq : …ieiq sRI mq prmhMs prbRwjkwcwrX sRI miq sMÍpRkws ind srsÍqI pUjÎ pwid
isKÎ Bgvn mhwdyv ind srsÍqI munvr ivrcqy qqÍwnu sMDwny cqurQ pRCydh
ikMicq tIkw imisRqh smwpqh]5]

h`Q ilKq nM : MS 64
isrlyK : gurmiq rmwiex
p`qry : 1-113
Awkwr : 23X33 s.m. ilKq: 16X25 s.m.
vyrvw : ijld cmVw auKVI hoeI hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[
sqrW pRqI pMnW-16
Awm vyrvw : ikqy-ikqy ikrm Kurdw hY; poQI ADUrI hY[
ArMB : < siq gur pRswid] AQ sRI gurmiq rwmwiex rGbIr pRkws ilKÎqy]dohrw] sRI
gur nwnk dsm ko pRQm syv mn lwie] gxpiq mwq srsÍqI bwr bwr pun
iDXwey]…
AMq :…rWm ibnW kC moih nW Bwno] jo hY cIj ibnW hr nWmo] voh hmry nhI hY iksy
kwm] sB hn sun iPr aucI tyrw] sun hnvMq sRI rjo qyrw] rkq pwk Ar AsqI
cwm] ies my kwhW Ahy hr nWm ] sunvMq bIr bl Dwr] deI AwpnI Kl auqwr]
ikAw dyKq bYTy sB lwhmw] iek iek rom rom khy rWmw] ies ihq sRI gur Arjn
joie] EAMkwr my ilKy …..

h`Q ilKq nM : MS 65
isrlyK : nvIn q`q Kwlsw gurmq ksOtI
lyKk : cMdw isMG
smW : sMmq 1964
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 1-144
Awkwr : 34X21 s.m. ilKq: 27X16 s.m.

84
vyrvw : ijld g`qw; auKVI hoeI hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[
sqrW pRqI pMnW-25, ibnw hwsIey dy hY[
Awm vyrvw : 8 nMbr p`qry qy isrlyK bwry iliKAw hY; Aqy lyKk Aqy smyN bwry p`qrw nMbr 9 dy
AMq qy iliKAw hY[ ies poQI dI mweIkRoiPlm bxI hoeI hY[
ArMB : < siqgur pRswid] BUmkw ] Ajy kl hI ies smy nyN rMgn hI bdlw eyh hwlu
muFoN hI huMdw AwieAw hY isrP Prk ieqnW irhw ky koeI nykI kI qrP mwiel rhw
AOru koeI bdI kI qrP ] iksI nyN sKqI syN ] kWm lIAW AOr iksI ny nrmI syN AOru
iksI nyN burw kih kY AOr iksI ny Blw kih kY] sMswr mY AYsw hI hoqw clw AwieAw
hY]…
AMq :…AMn KwxW qy KulwauxW qy Pyr AsI Prk kI smJIey] b`s isMG ihMdU hYn]25]
ijsqRW dy ihMdU buq pRsq hYn EusI qRW dy is`K q`q Kwlsw BI buq pRsq hY ] b`s isMG
ihMdU hYn] Aysy hI Anyk qrw dy hwl hYn ieqny hI kwPI hY AklmMd ko Aswrw hI
kwPI huMdw hY ]

h`Q ilKq nM : MS 66 sMgRih


isrlyK : igAwn srody
lyKk : nwnk dws
p`qry : 2-120 a
Awkwr : 8X12 s.m. ilKq: 4X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, auKVI hoeI hY[ dupwsIN KVy ruK do do kwlIAW lkIrW dw hwSIAW hY [
sqrW pRqI pMnW-4
Awm vyrvw : poQI ikqy-ikqy ikrm Kurdw hY[ lyKk dw nwm p`qrw nMbr 119 qy id`qw hoieAw hY[
poQI dI mweIkRoiPlm bxI hoeI hY[ poQI dI SurUAwq p`qrw nMbr 2 qoN huMdI hY[
ArMB : < siqnwm krqw purKu inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gurpRswid]
rwgu rwmklI mhlw ]1] igAwn srodw] purKoqm prmwqmw pUrn ibsvy bIs] Awid
purKu Aibclqu hI qoih invwvau sIs]1]…
AMq :…jog jugiq hir Bgiq kir bRhm igAwn idRV kr gho] Awqm qqu ibcwr kY
Ajpw mY mn sm rho]238] ieq sRI igAwn srodY mwl mMqRY nwnk dws ikRq igRMQ
sMpUrx smwpqM] pVMqy suxMqy ibcwrqy moK mukiq lhMqy sRI gurU jI ky crn pwdkw
nmsqy nmsqy]=]=] ]=]

h`Q ilKq nM : MS 66 A
isrlyK : bcn gurU Amrdws jI kw
lyKk : nwnk dws
p`qry : 120 a -121 A
Awkwr : 8 X 12 s. m. ilKq : 4X 8 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI

85
ArMB : bcn hY gurU Amr dws jI kw ] AYqvwr pwn Kwie jwvxw] somvwr dRpn dyK ky
jwxw]…
AMq :…sukRvwr rweI Kwie jwvxI] CinCRvwr syDw lUx Kwie jwvxw] ijq vil jwie
iqq vil isiD hoie]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 66 e
isrlyK : cO GVIAW
lyKk : nwnk dws
p`qry : 122 a -127 A
Awkwr : 8X12 s. m. ilKq: 4X8 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : AMq ivc do hor p`qirAW qy ilKq hY pr p`qrw nMbr nhIN pwieAw hoieAw[ p`qrw
nMbr 127, qy Aqy aus qoN Agy iek pMny qy jwmnI isAwhI nwl Aqy aus qoN Agly do
pMinAW qy kwlI isAwhI nwl iliKAw hoieAw hY[ ienHW pMinAW qy kwnI vI bdlI hoeI
hY[ AwKrI p`qry qy hwSIAW nhIN hY[
ArMB :<siqgur pRswid ] ] cO GVIAw ilKqy ] AYqvwr kw vIcwr ] 4 ] audyr ] 4 ]
cwl ] 4 ] lwB ] 4 ]…
AMq : …AMmRq GVI AMmRq pIvy] suB GVI kwrj isD] lwB GVI lBMqy rwju ] rog GVI
ibnwsy kwl] audyg GVI mhw BEu aupjY] kwl GVI qy cwl GVI dono hY Asub]

h`Q ilKq nM : MS 67 sMgRih


isrlyK : hT pRdIpkw
lyKk : l`CI rwm
ilKwrI : rwDw ikRSn
smW : sMmq 1929
p`qry : 1 A -12 A
Awkwr : 16X27 s.m. ilKq: 13X22 s.m.
vyrvw : KulHy p`qry, do g`iqAW ivc bJy hoey hn[ hwSIey qoN bgYr hY[ ikqy-ikqy kuJ AKrW
qy iPkI lwl iSAwhI PyrI hoeI hY[ sqrW pRqI pMnW-13, poQI KVy ruK KuldI hY[
Awm vyrvw : ikqy-ikqy ilKq qoN bwhr KwlI QW qy vI iliKAw hoieAw hY[ poQI dI hwlq mwVI
Aqy ikqy-ikqy ikrm Kurdw hY[ poQI do sYNcIAW ivc vMfI hoeI hY[
ArMB : < siqgur pRswid] sRI gxyswX nm:] AQ hT pRdIpkw ilKqM] dohrw] ikRs˜
jIvn klÎWn suq lCI rwm lK bÎws] Awp jWn kON so ikXo jo jwnÎoN suq
bÎws]1]…
AMq : … dohrw] hT prdipkw gRMQXw swsiqR AKru mYN jo ] rwDw ikRsn swDU ny gurmuKI
kIqw so]62] sMmq EunI sY aunqI mwG vdI jo Awih] duvwdsI rivvwr idn pUrn
kIqw qwih]63] ] ieq sRI ikRsn jIvn klÎWn suq lCI rwm ikRq jog suDw
inDI gRMQy isrt pMcm Eupdys sMpUrxM]5]=]

86
h`Q ilKq nM : MS 67 A
isrlyK : AQrbx kI hMsnwd aupinKd
BwKw tIkwkwr : musqwk rwie
smW : sMmq 1929
p`qry : 1 A -27 a
Awkwr : 16X27 s. m. ilKq: 13X22 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ikqy-ikqy ilKq qoN bwhr KwlI QW qy vI iliKAw hoieAw hY[ poQI dI hwlq mwVI
Aqy ikqy-ikqy ikrm Kurdw hY[ poQI do sYNcIAW ivc vMfI hoeI hY, ikqy-ikqy p`qry
iBjy hox krky isAwhI PYlI hoeI hY, p`qrw nMbr 25 a qoN kwnI bdlI hoeI hY[ 25
A altw iliKAw hY[ ies sYNcI ivc hor keI Putkl ikRqIAW hn[ AMq ADUrw
jwpdw hY[
ArMB : < siqgur pRswid] sRI gxyswX nm:] AQ AQrbx dI hMsnwd aupinKd
ilKÎqy] dohrw] bMdn sRI sukdyv ƒ aun kUM hIey mY lwie] CipE Byd pRgt kIE
pRmwrQ ky dwie]1] sMsikRq BwKw krI qW ko Xh idRs†Wq ] Kol Kol sB hI khI
smJy Cuty BRWq]2]…
AMq : … holI] rwg tofI] holI KylyNgy Apny mn soN bwjY svd Anwhd GxwGxw
xxw]rhwau] pUrygy kuMB pRxv ky rMg soN nwskw kI ipckwrI ] kib`q ] qIrQ n kIE
suD pwT hUN n PyrI buD jwp qo Anyk kIey khW lO sunweIAY] brq BI Anyk kIey
inrwhwr BuKu mUey jMqR qMqR kIey jyqy kyqk ignweIAY] mVI qy mNsWnI iPry khUN qy n
nYk try ikMcq n pwieE suK jhW mn lweIAY] kihq msqwk rwie sB duK ko
bnwie ibnw srb iqAwg ky suK nhI pweIAY]11]

h`Q ilKq nM : MS 68
isrlyK : ibRqI pRBwkr
lyKk : inScl dws
p`qry : 1 A -47 A
Awkwr : 17X30 s. m. ilKq: 13X24 s.m.
vyrvw : KulHy p`qry, do g`iqAW ivc bJy hoey, sqrW pRqI pMnW-15 [ poQI KVy ruK KuldI hY[
ilKq suMdr hY, bgYr hwSIey dy hY[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI hY, ikqy-ikqy ikrm Kurdw hY[ pihlw p`qrw hyToN K`bw konw
BuirAw hieAw hY, iek AKr pVHn Xog nhIN[ p`qrw nMbr 1 a KwlI hY[ poQI ivc
dyvnwgrI A (A) dI vrqoN kIqI hoeI hY[
ArMB : ]<] siqgur pRswid] spqm pRkws mYN ibRiq kw sÍrUp khÎw] ibRiq kw pRXojn
khnY kUM As†m pRkws kw AwrMB hY] AgÎwn kI inibRiq muKÎ pRXojn ibRiq kw hY]
Gtwidk Anw Awkwr ibRiq sYNGtwidk AvibMn cyqn sb ArwXwn kI inibRiq
hovY hY] …

87
AMq : …]prMqu] AinrvcnIX kw bwD rUp ABwv qo AiDs˜wn rUp AnuBv is`D hY] Xw
qYN AgÎwn sihq BwvwBwv rUp pRpMc] AO qW kI inibRiq skl AinrvcnIX hYN]
iqn srb kw AiDs˜wn rUp bwD hoX kY] inrdYÍq sÍrUp prmwnMd rUp prm puruswrb
moKÎ hY] ] ieiq sRI mM inscl dws sMgXk swDU ibricqy ibR~iq pRBwkry jIvysÍr
srUp inrUpx pUrbk ibRÂiq pRXojn inrUpxM nwm As†m : pRkws : 8 ] ]
] ] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 69
isrlyK : Xog visst BwKw
p`qry : 1 -774
Awkwr : 38X 24 s.m. ilKq: 28X21 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, tu`tI hoeI; dupwsIN KVy ruK do-do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr;
sqrW pRqI pMnW-27
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw hY; SurU ivc 14 Aqy AMq qy 11 p`qry hwSIey vwly KwlI hn[
p`qrw nMbr 593 qoN Agy kwnI bdlI hoeI hY[ ilKq bhuq suMdr hY[
ArMB : < siqgur pRswid] E N sRI gxyswX nm:] AQ vYrwg pRkrx isMmRiq BwKw
ilKÎqy ] siq icq AwnMd rUp jo Awqmw hY] iqs kEu nmskwr hY] kYsw hY siq
icq AwnMd rUp jo Awqmw khqy hY ijs qy ieh srb Bwsqy hY] Aru ijs ivKy srb
lIxu hoqy hY]…
AMq : … cqusty pRkrx ivKy pMcws pwiKAwn Bey hY]50] ieiq sRI mwrKO prhqy sRI
mhwrmwiexy dyv dUq Eukq sq shNsR mWq sMGqwXW bwl kWfy moK Eupwey inrbwx
prkrxy smwpqh]288] ]dohrw] swhI kwnI bRhm hY kwgq lyKxhwr]
bkqw sRoqw Awid lY srb bRhm inrDwr]1] sRI rwm jI] sRI rwm jI ]]sRI rwm jI]
sRI rwm jI ]Buly cky bKis lYxw sRI sMgiq qyrI srix ho] ] sRI rwm jI] sRI rwm
jI ] ] ] ] ] ] ] ] ] ]]
] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 70
isrlyK : dsm skMd
p`qry : 1- 402
Awkwr : 22X14 s.m. ilKq: 16X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, auKVI hoeI; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ dupwsIN
KVy ruK do-do lwl lkIrW dw hwSIAw hY; sqrW pRqI pMnW-20
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI hY Aqy ikrm Kurdw hY[ poQI ivc dyvnwgrI A`KrW dI vrqoN
kIqI hoeI hY[ ijvyN l (l), A (A), ie (e)[ ikrm Kurdw hox kwrx kuJ A`Kr
pVHn Xog nhIN hn[

88
ArMB : E sRI gxyswie nm:] AQ dsm skND Bwgvq BwKw ilKqy]swKI] doie miq Git
mY prNspir bolI eyk smwn] iek gwvY guNix isAwm ky iek vrjY sur
igAWn]1]…
AMq : … ieiq sRI Bwgvqy mhw purwxy dsm skNDy sun N___iq sNbwdy rWm ikRsn
chyiqRihnvih iDAwie sNpUrnN smwpqN suBN msqo] sRI EuN nmoN Bgvqy sRI vwsudyvwDw]
poQI sNpUrn] sRI BgvWin nWrwein jI qumwrI jY jY jY] siqgur idAwil jI] swKI
] lwl mnsw vwcw krm mnW j syvY hir rwie] qW k icNqw kauin hYN jW ky ikRsn
shwie]1]

h`Q ilKq nM : MS 71 sMgRih


isrlyK : swKI (gosit) rwjy jnk kI
ilKwrI : Kjwnw
smW : sMmq 1860
sQwn : mulqwn
p`qry : 1a –9a
Awkwr : 19X27 s.m. ilKq: 14X18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, auKVI hoeI; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ dupwsIN
KVy ruK do-do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw hY; sqrW pRqI
pMnW-13, swrI poQI auKVI hoeI hY [
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw hY[ poQI dy SurU ivc cwr ibnW hwSIey dy Aqy AMq ivc iek
hwSIey vwlw Aqy cwr ibnW hwSIey dy p`qry KwlI hn[ p`qrw nMbr 1-4 bwkI p`qirAW
nwlo Awkwr ivc Coty hn ijnWH ƒ pUrw Awkwr dyx leI Awsy pwsy hor rMg dy kwgz
joVy hoey hn[ poQI dI hwlq Ksqw hY[
ArMB : <]siqgur pRswid] swKI rwjy jnk jI kI] isrI gurU nwnk jI siq hY] qb
pwrbRhm kI AwigAw swQ rwjw jnku Bgiq jI scKMf kau cly] qb rwih EUhw qy
jo mukiq kw rwhu Qw aus qy bwvI qrP guhwr prqI QI]…
AMq : … sloku] jug jug mih gurU AwieAw iq Aicqu nwmu iDAwieAw ] ijn syivAw
iqn Pl pwieAw dws nwnk pMQ clwieAw] bolhu BweI jI vwhgurU swKI pUrn hoeI
BuilAw cuikAw bKs lYxw sdkw siqgurU siqiqkw

h`Q ilKq nM : MS 71 A
isrlyK : jnm swKI BweI bwlw
lyKk : pYVw moKw
ilKx sQwn : mulqwn rcnw kwl: sMmq 1582
smW : sMmq 1860
p`qry : 9 a–286 A
Awkwr : 19X27 s.m. ilKq: 14X18 s.m.
vyrvw : EhI

89
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 13 qy gurU nwnk dyv jI dy jnm dw smW “sMmq 1520 imqI kqm sudI
pUrnmw” idqw hoieAw hY[
ArMB : < ] siq nwmu krqw purKu inrBEu inrvYr] Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid] smqu 1582] imqI vYswK suDI pcmI poQI ilKI pYVY moKy sulqwn pur ky
Kqryty] gurU AMgd ilKvweI] pYVy ilKI]…
AMq : … iehu sbdu qlvMfI hoieAw sI] jw rwie bulwir pwso lwlU AwKvwieAw]
1800]60] sMbq] ATwrwh sY]60] imqI Pgx sgrwdo]18] suB idn mMglvwr
mulqwn ivc ilKI] Bul cuk bKsxI] bolo BweI jI vwhgurU] ieh swKI kw mUl hY]
hir iksy vylY isKw sMqw ky kMim AwvsI] iqnw AgY eyhu swKI pVxI ijnw gurU
prmysr iek kr jwqw hY] sbdu kw KojI hovY] bwkI AwgY nwhI pVnI] jo gurU sbdu
kI swr n jwxY] jo koeI AwpnI rIJ kir kY swKI suxY iqs dy Agy gurU ky bcn
pVny nwqr guhju rKxI [ bhuqu jwhru nwhI krnI] mn ivic rKY kmwvY] iqsdy
kMim Awid AMiq Awvihgy] swKI pUrI hoeI ] sRI gurU bwbw nwnk jI pridAw
suixidAw srbqR isK syvk ƒ Bgiq Ar isKI dwn krygw siq kir mMnxw] bolhu
jI vwhgurU siqgurU jI] sRi rwm jI] sRI gurU jI] sRI ikRsn jI sRI vwh gurU jI]

h`Q ilKq nM : MS 72
isrlyK : pwrs Bwg
lyKk : AlgzwlI
Anuvwd : A`fx Swh
p`qry : 1–445
Awkwr : 33X23.5 s.m. ilKq: 23.5X15.5 s.m.
vyrvw : sqrW pRqI pMnW-23, ijld nhIN hY[ pMny auKVy hoey Aqy ikqy-ikqy ikrm Kurdw[
dupwsIN pMj lkIrW (do lwl kwlIAW Aqy pIlI motI lkIr vKryvyN leI) dw hwSIAw hY
pihly p`qry qy aus qoN bwhr iek hor iek lwl Aqy iek iek kwlI brIk lkIr dw
cwry pwsy hwSIAw hY[
Awm vyrvw : vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hY [ poQI dI mweIkRoiPlm bxweI hoeI hY[
ilKweI suMdr hY[ AMq ivc iek p`qrw KwlI hY [ ieh rcnw nON srgw ivc hY ]
ArMB : < siqgur pRswid ] E sRI gxyswXnm:] AQ pwrs Bwg kImIAw s Awdq
il`KXqy] ausqq aru aupkwr jo hY mhwrwj kw so AMbr ky qwry Ar myG kIAw bUMdw
Aru p`qR bnwspqI ky Aru ryq ky ikxky Aru Akws ky Axhu qy AiDk hY]…
AMq : … Aru eyk swD kO bMdI Kwny ivKy jb im`qR imlxy Awey Qy qb aunhu ny prIiKAw
ky nim`q aun kO pwQr mwry qb vhu Bwg gey bhuiV aus swD ny khw jo qum JUTy
im`qR ho kwhy qy jo im`qR ky duK ivKy imqR ko duK nhIN Bwsqw]23] ieiq pRIiq pRym
rjwie smwpqM]1] suBM Bvyqu ]

h`Q ilKq nM : MS 73
isrlyK : cwr drvyS

90
smW : sMmq 1916
p`qry : 1–170
Awkwr : 24X16 s.m. ilKq: 19X9.5 s. m.
vyrvw : p`qry Kuly, pr g`qy ivc bJy hoey hn[ dovyN pwsy do do lwl lkIrW vKryvyN leI
ivckwr pIlI lkIr dw hwSIAw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI
pMnW-21
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, auKVI hoeI hY, ikDry ikDry iB`jI hoeI hY SurU ivc 5 p`qry KwlI
hn Aqy AMq ivc 3 p`qry KwlI hn[ 4 a pMny qy Pu`l bUty qy nwl iek ichrw
pYnisl nwl bnwieAw hoieAw hY[ ikqy-ikqy hwSIey qoN bwhr mwqrwvW TIk kIqIAW
hn[ cwr drvyS bwry 2 a qy iliKAw hoieAw hY[ ‘iksw cwr drvyS kw’; pqrw nM 5
A SurU ivc A`lw dI isPq bwry iliKAw hY[
ArMB : < siqgur pRswid ] subhwn A`lw ikAwsw inAw hY ik ijs ny eyk mu`TI Kwk sy
ikAw ikAw sUrqY Aor m`tI kI mUrqYN pYdw kIeI bwvjUd do rMg ky eyk gorw eyk kwlw
Aor iXhI nwk kwn hwQ pWau sb kO dIey hY]…
AMq : … qyrI Xwd mY mY rhUM dm b dm] kty ieqrh myrw lYlo nhwr] n purss kI
sKqI ho muJ pr kbUM] n sb gor kI Aru n rojy smwrw] qu ko nYnn mY luqP pr
luqP rKw] KudwXw b`ky rsUly ik`brw] ik`sh bwgo bhwr qmwm sud ] sMmq 1916
BwdRo pRivst 16 sudI 2 mMglvwr[

h`Q ilKq nM : MS 74
isrlyK : kQw siq jug kI
p`qry : 1 – 89
Awkwr : 8X14 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr; KVy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw hY 58
p`qry qk, 59 qoN 68 p`qry ibnW hwSIAw dy, 69 qoN 80 p`qry q`k dupwsIN KVy ruK do
kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY [ bwkI ibnW hwSIey dy hY[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc do Aqy AMq qy iek p`qrw KwlI hY[ KwlI p`qirAW qy hor kwnI
Aqy hor isAwhI nwl kuJ iliKAw hoieAw hY[ poQI iB`jI hox kwrx keI p`qirAW qy
dwg hn[ ikqy ikqy hwSIey qoN bwhr iliKAw hoieAw hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
geI hY[ A`Dy ‘s’ dI vrqoN kIqI hoeI hY[
ArMB : < siqgur pRswid ] kQw siq jug kI purwqin ] jib rwjy jnmyjy kEu ATwrw
kusit hoie Qy ] ATwrW bRhmix mwirAw qy] kusit Euqwrxy ky nmyq ibAwsy gusweI
lwgw kQw suxwvx lgw Qw qRyvI siqjug kI…
AMq : … Aru ju iv`dyAw kY nwmyiq suxygw] iqs kO ividAw pRwpiq huvYgI] Aru Bmw
iksI hI nwimiq suix su sBu pRwpiq hoqI hY] Aru ibAws jI rwjy jnmyjy kau iehI
kQw suxweI QI] kust auqwrxy snwimiq] so kust auiqr gey Qy] kQw qyrvI
sMpUrnMm suB msqu[

91
h`Q ilKq nM : MS 75 sMgRih
isrlyK : srDw pUrn
p`qry : 1 A –48 A, 1 A –508 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw, cmVw, auKVI hoeI[ dupwsIN KVy ruK do lwl lkIrW ivc iek
kwlI lkIr dw hwSIAW[ sqrW pRqI pMnw- 9
Awm vyrvw : poQI dI hwlq ikrm Kurdw[ poQI dy SurU ivc 9 Aqy AMq qy 7 p`qry hwSIey vwly
KwlI hn[ p`qrw nMMbr 1 A qoN 48 A poQI srDw pUrn dw q`qkrw hY[ poQI dw pwT
AgoN Pyr 1 A p`qry qoN SurU huMdw hY[ p`qrw nMbr 509 Aqy 510 KwlI hn[ ikqy ikqy
hVqwl PyrI hoeI hY[
ArMB : < siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid]jpu] Awid scu jugwid scu] hY BI scu nwnk hosI BI scu]1]…
AMq : … bYrwDr gjDr kydwrw] jblIDr ntau jlDwrw] puin gwvih sMkr Aau
isAwmw] myG rwg puqRn ky nwmw ]1] Kst rwg Euin gwey sMig rwgnI qIs ] sBY
puqR rwgwn ky AwTwrih ds bIs]1]676] ] ] ] ]
] ] ] ] ] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 75 A
isrlyK : mwqRw bwby nwnk jI kw
p`qry : 511 a –515 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, p`qrw nMbr 511 a qoN 513 a qk mwqRw bwby nwnk jI kI hY p`qrw nMbr
513 a qoN 515 A q`k dÍwds mwqRw sRI bwby nwnk jI kI hY[
ArMB : < siqgur pRswid ] AQ mwqRw bwby nwnk jI kI lwl sbwj gwVy nwl hoeI] ]
idl swP swPI isr topI Drygy] ibKqry shr mY ibKqry rhygy] KauP ko gvwie
kir KPnI leI hY] mursdh mn ko imhr kr deI hY]…
AMq : … bwbw nwnk boilAw gorK qUM bfw hY igAwnI] qyrI bwq myry mn mwnI] qU hY
pUrw qyrw gurU hY sUrw] ieiq dÍwds mwqRw kw JwVw sMpUrn hoieAw ] pVMqy sunMqy moK
mukiq lhMqy ] sRI gur nwnk jI ky crn pwdkW ko nmsqy nmsqy nmsqy]2]

h`Q ilKq nM : MS 75 e
isrlyK : mwqRw bwby sRI cMd jqI jI kI
p`qry : 516 a – 525 A
Awkwr : 14 X 18 s.m. ilKq: 9X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, pMj mwqRw hn[

92
ArMB : < siqgur pRswid ] AQ mwqRw bwby sRI cMd jqI jI kI lKXqy] gur AibnwsI
Kyl rcwieAw] Agm ingm kw pMQ bqwieAw ] igAwn kI godVI iKmw kI topI]
jq kw AwVbMd sIl lMgotI] Akwl iKMQw inrws JolI jugiq kw top gurmuKI
bolI]…
AMq : …pvn pwnI Agin ipRQvI Akws] caudy Bvn kI pRgws] nv KMf ly bMd bMd
boly] nwnk pUqw sRI cMd boly] jugiq pCwxY qqu ivrolY]1]7] ]

h`Q ilKq nM : MS 75 s
isrlyK : pRwx mwqRw bwby nwnk jI kI
p`qry : 525 a – 529 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid ] pRwx mwqRw bwby nwnk jI kI] suno isDo hir Bjn kw Byd
krbo] kWm kRoD kw Cyd krbo] eyk aUpir rwKbo pMc swQI] mn mih mMq mwrbo
hwQI] mY qUM idl mn moh jIqbo jogI] jrw mrn mytbo pvn rs BogI]…
AMq : …kwlw pIlw jrd supyd] lwl sbj ihrmcI rMgh vyj] bhu rMg pyvMd godVy ko
lwgy] surNiq inriq ky sIey qwgy] soeI godVI siqgur pihrweI] nwnk siqgur sMgu
shweI]1]8]

h`Q ilKq nM : MS 75 h
isrlyK : mwqRw bwby nwnk jI kI
p`qry : 529 a – 530 a
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid ] mwqRw bwby nwnk jI kI] EAM ckr phr imRqk hoie rhY]
buD phr bwEu ky hrY] myKlw phr sbd so lVY] so jogysÍr isr topI DrY]…
AMq : …iDAwn kw Awsn igAwn kI bYrwgin kMnI mudRw kurbwnI] isv kI CurI Drm kw
dsqwr iqs nwl kwty pMc dustwnI] gur pRswid lvY bsqR nwnk dws sdw sdw
kurbwnI]1]9]

h`Q ilKq nM : MS 75 k
isrlyK : mwqRw bwby Almsq jI kI
p`qry : 530 a –532 a
Awkwr : 14X18 s. m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, iqMn mwqRw hn[

93
ArMB : < siqgur pRswid ] mwqRw bwby Almsq jI kI] EAM ] KpnI kr kr qn
KpnwvY] AhM buiD qn mwih imtwvY] cwr idsw kI Kbr sunwvY] qO c`kR
cOplw ly glY mo pwvY] sylI isM|I Aru imRgwn] ngrI bYTo gur kI Awn]…
AMq : …PUl mwlw mwP] colw cwk] nwm qyrw pwk] sUeIdwnw suriq hY[ myKlI pRikRq hY]
qUMbw iqrwj hY] sylI sPwk hY] jgotw jmwq hY] btUAw swQ hY] iksqI hwQ hY ]
nwnk hlImI krwmwq hY]12]

h`Q ilKq nM : MS 75 K
isrlyK : mwqRw bwvy Bgq Bgvwn jI kI
p`qry : 533 a –533 a
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid ] AQ mwqRw bwvy Bgq Bgvwn jI kI]qylIAw AvDUq jogI]
Awvq jwq inrq kr KylI] mor kw dsqwr msqk ibrwjY] isr jtw jUt jogIAw ly
swjY]…
AMq : …iks qI CurI PhoVI icqMbr bGMbr] gl boD godVw gl ivc PUlmwlw] gTMq
mwqRw Bgq Bgvwn mwlw]13]

h`Q ilKq nM : MS 75 g
isrlyK : mwqRw crpt nwQ jI kI
p`qry : 533 a –534 a
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ mwqRw crpt nwQ jI kI] sylI n bwDo n aufwau
imRgwnI] iKMQw n phro jo hoie jwie purwnI] ibBUq n lgwaU jo auqr auqr jwie]
Kr vwg lyty myrI blwie] duAwrw dyK DUxI nw pwau] sMiDAw dyK isMgI n bjwaU]
igRh igRh kUkr kI inAweI mWgxy n jwaU] ByK kw jogI kdy n khwaU] Awqm kw
jogI crpt myrw nwaU]…
AMq : …KwieAw pIAw kIAw Bog] boly crpt ibgwVw jog] auT clY kCu bwq n pUCY kho
khw qum jwnw] jhW jwnw qhW jwie phucY cwie nhI kCu Kwnw] jhW pVw mUslw qhI
Kym kUslw] ikAw bsqI ikAw auidAwnw] qb boly crpt smJy gorK ikny ivrl
jog kmwnw]14]

h`Q ilKq nM : MS 75 G
isrlyK : mwqRw bwvy blKMfI jI kI
p`qry : 534 a –536 A

94
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : mwqRw bwvy blKMfI jI kI] < siqgur pRswid] jtw jUt mjbUq igAwn kI
ibBUq ly rmy jogI AvDUq jMg srbMg kUjw ngwrw] qoVw joVw qoV pwvy mY fwrw ]
EAM bn KMfI jogI AwvDUq Awd ibMd qy clwieAw] GUMGrU forIAw] swknI mwknI
mwnvI jMjIr]…
AMq : …bwbw Awdm AMmw hvw] mky mdIny ciVAw qvw] phlI rotI Pkr ko rvw] nhI
dy rotI PUty kToqI qvw] Pkr Kyly ApnI rvw kujwlI nwm n bs kInw] eyqI Abdwl
mwqRw kw JwVw] Kt drsn mY bwd ibbwd kry iqs gIdI kw mUMh kwlw]15]

h`Q ilKq nM : MS 75 |
isrlyK : mwqRw bwvy sRI cMd jI kI
p`qry : 536 A –540 a
Awkwr : 14X18 s. m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, do mwqRw hn[
ArMB : < siqgur pRswid] mwqRw bwvy sRI cMd cMd jI kI]pMc kos ikAw hY] AMnmX
pRwxmX mnomX ivigAwnmX AnMdmX ieh pWc kos hY] AMnmX kos kw ikAw nwm
hY] AMnrs krky hUAw hY] AMnrs kr ky bfw hUAw hY] AMnrs meI ipRQvI hY] iqs
ky ivKy lIx hoie gwieAw hY] iqs kw AsQUl srIr hUAw] pRwxmX kos mnomX kos
ivgXwnmX kos ieh jo iqMn kos hY sUKm srIr hY] …
AMq : …jb Akws isD dyh clweI] sRI cMd Xih mwqRw gweI] mwqRw khy so jugq kmwvY]
inrBau fMk ngwrw vwvY] mwqRw ibD ijn inscy kInI] iqn audws muK pdvI
lInI]17]

h`Q ilKq nM : MS 75 c
isrlyK : mwqRw shjw nMd audwsI jI kI
p`qry : 540 a –543 a
Awkwr : 14X18 s. m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] mwqRw shjw nMd audwsI jI kI] igAwn guPw mY krY smwD]
DIrj Aws n bYTy swD] pMc qq kI DUxI pwvY] bRhm igAwn kI Agin jlwvY] Ayso
jogI swDY jog] nw iqsu kwVw nw iqsu rogu] qIn guPw qj pIvY pwxI] cauQY suriq
DrY inrbwxI] …
AMq : …iehu mwqRw phry jy koie] Awvw gvn imtwvY soie] mwqRw pVY pVwvY mn
smJwvY] gur pRmysr qy bn AwvY] kwl jwl jm lgY n qRws shjwnMd vsY hir

95
pws] ibbyk mwqRw pUrn hoeI] khY shjwnMd audwsI soeI] mwqRw sMpUrn hoeI] sRI cMd
shjw nMd hoeI ] mwqRw swihb shjwnMd audwsI jI kI sMpUrxM smwpqM suMB]1]18]

h`Q ilKq nM : MS 75 C
isrlyK : mwqRw swihb rwm idAwl jI kI
p`qry : 543 A –545 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ies mwqRw qoN bwAd 6 dohry id`qy hn[
ArMB : < siqgur pRswid] AQ mwqRw swihb rwm idAwl audwsI jI kI ilKXqy]rhq ko
topu Dr gÎwn Dr myKlI jugiq ko sbNd inq bol jogI] pMc dl mwr mn mUMf cylw
krhu iqAwg md mwn mq mwn BogI] sIl sMqoK ko AwV bMd bwD lY jwq Aru sq
Dwro lMgotI] …
AMq : …bdUAw bYT iesiQr ho nwd iqRkutI bjY Ank hI swjY mucMgw] Drm kI swl mY
surq prdys mY smq mw.vw huvw hY aupMgw] gurU goibMd gur nwnk gur pUq qy mwqrw
AMq swrI pRgwsI] doaU kr jor isD ryn sMqn khI sMq hI rYn jwnY audwsI] ieiq
sMpUrnM]19]

h`Q ilKq nM : MS 75 j
isrlyK : KVkw bwvy sRI cMd jI kI
p`qry : 546 a – 547 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ KVkw bwvy sRI cMd jI kw] swDo kWieAw gV inpt
Aiq ibkt BwrI Kt burj bwky bny miD GV Git nau koit ds duAwrI] jhW kRoD
sy joD Aru kWm bilbIr sy mhW pRcMf hY DnuK DwrI] jhW loB sy Bup Aru moih sy
dUq hY grb sy blI blvMq kwrI] …
AMq : …qb jIq gV ibKm kau bYT kr qKq pr gwF nIswn Aru nMd pUrw] qIn aru
qIs ausqiq krih nwnkw Bly jI Bly blvMq sUrw]20]

h`Q ilKq nM : MS 75 J
isrlyK : Bsm gwieqRI
p`qry : 547 A – 550 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI

96
ArMB : < siqgur pRswid] EAM Awid kw jogI Anwid kI ibBUq] sq kw nwqw Drm kw
pUq] kwl kO mwr Bey AvDUq] EAM AauDU AMbr Jry DrqI pry] iqs kI swKw
gwieqRI crY] so gwieqRI gobNrI krY] so gobrI sUrj muK suky Agin muK jrY] so
BsmMqRI sRI cMd jqI AvDUq ky msqk cVY]…
AMq : …jwix bwiq Bey pRgws] sRI cMd CfI sMswr kI Aws ] Awsw mwih inrwlm gey]
jib sRI cMd Bsm gwieqRI gey] ieiq sRI gwieqRI sMpUrnM] BVMqy sunMqy moK mukiq
lhMqy] gurU sRI cMd jI ky crn pwdkw ko nmsqy nmsqy nmsqy]21]

h`Q ilKq nM : MS 75 \
isrlyK : mwqRw bwvy bwlU hsny jI kI
p`qry : 550 A –556 a
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : sRI gurdyv nwnk ko nmo nm:] < siqgur pRswid] AQ mwqRw bwvy bwlU hsny jI
kI ilKÎqy] EAM isKw ktMq] AklMk mlMd hMq so sMq] EAM Ersnwr rMq] nwnk
imlMq qwih BgvMq]1] …
AMq : …EAM aultMq ibBUq pltMq kwieAw] isD kw mqw swdk ny pwieAw[ aulty
plty KMfy rog] s`q hY sbd q`q hY jog] jb aulty qb rUp idKwvY] jb plty qb
shj Gir AwvY] aulit plit mn Bie ACweI] pRxvq nwnk prm giq pweI]1]
16]22]

h`Q ilKq nM : MS 75 t
isrlyK : mwqRw gurU nwnk jI kI
p`qry : 556 A –558 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ mwqRw nwnk jI kI ilKÎqy] kvn ausqrw kvn pwnI]
mUMf muMfwieAw qUM iks kI bwnI] sq kw ausqRw bRhm pwnI] mUMf muMfwieAw siqgur
kI bwnI] iks ny mUMifAw iksny mUMfwieAw]…
AMq : …knk pqR sdw Arogu] siqgur bqwieAw pUrw jogu] AweI Bgiq pqR mih Kwie]
nwnk inrbwx ky sbd isau pivqR hoie jwie] isau DirAw skiq auTwieAw] krm
dU kw sMqoK isau pwieAw ] nau nwQ caurwsI is`D isau imil gurU nwnk p`qR isau
p`qR imlwieAw] Awdys ho isDo Awdys]1] mwqRw sRI gurU nwnk jI kI sMpUrnM]24]

h`Q ilKq nM : MS 75 T
isrlyK : mwqRw bwby sRI cMd jI kI

97
p`qry : 558 A –563 a
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, do mwqRw hn[ pihlI ƒ 25 AMk pwieAw hY pr AMqm mwqRw ƒ koeI AMk nhIN
pwieAw Aqy ies dI kwnI Aqy isAwhI vI Alg hY[ p`qrw nMbr vI nhIN pwieAw
hoieAw, bwAd ivcv nIlI isAwhI nwl iliKAw hoieAw hY
ArMB : < siqgur pRswid] AQ mwqRw bwby sRI cMd jI kI ilKÎqy] EAM dyvl DrqI
dyvl Akws] dyvl dyv BieAw pRkws] AauDU suriq inrq kr bolau] igAwn rqn
kI koTVI iksY pwrKU AwgY Kolau] pRQmY gur ky pUjhu pwie] ijin gur Awqm dIAw
bqwie]…
AMq : …audws rUp pwxI Ar pvx] jwky bDy qRY lok BOx ] audws rUp sbd pRkws] gur
kw sbd Bey pRkws] gur kw sbd Amr hor sB nws] gur kI ausqiq jo jn kry]
khu nwnk jUnI kbhu nw pry ] boD mwqRw audws mwqRw bwby sRI cMd swihb jI kw
sMpUrx hUAw] nmsqM nmsqy] sMq bwvw syvw dws jI ny]

h`Q ilKq nM : MS 77 sMgRih


isrlyK : mihmw pRkwS
p`qry : 4 a-5,17-25,32,65-72,81-112, 137-160,184-254,251-289,379-394,
404-409, 431 a
Awkwr : 30X23 s.m. ilKq: 24X16 s.m.
vyrvw : ijld bgYr, hwSIey bgYr; sqrW pRqI pMnw- 24
Awm vyrvw : poQI AKIr ivc iB`jI hoeI hY] p`qrw nMbr 4 Aqy 409 qoN 415 qk Pty hox kwrx
pUrI qrWH pVHn jog nhIN hn]poQI ikqy ikqy ikrm Kurdw]251-254 p`qrw nMbr do
vwrI iliKAw hoieAw hY, 279-289 do vwrI ilKy hn, ies poQI dI mweIkRoiPlm bxI
hoeI hY]
ArMB : …..sMkw invwrn EuqR] gur nwnk nwm ieku AMk inD Bgq lgI iqh suMn] Bgq
sun lwgq bFY nwm rUp ds gun]13] kr Aws Kgm ny srb bfBwgI sB sMq]
sWq BeI sB jgq mo PUlI Bgq bsMq]14]…
AMq : …swKI pUrn hoeI ] eyh bMdy kI kQw sCop khI jo sunI] Awgy swKI ds mhlw
kI Ar bMdy Eunky kI sMpurn hoeI] ] sRI vwhgurU muK kro Eucwr] hoie idAwl krly
EDwr]

h`Q ilKq nM : MS 77 A
isrlyK : dsW mhlW kI Eusqq
lyKk : surq rwm
p`qry : 413 a-414 A
Awkwr : 30X23 s.m. ilKq: 24X16 s.m.
vyrvw : EhI

98
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] dsW mhlW kI Eusqq] BweI surq rwm ny kIqI] jpY nEu
KMf ipRQmI spq swgrw jpY Awkws pwqwl sWnkw] jpY swmIr Aru mIr bYsMqRo jpY
kYlws sumyr Qwnkw] jpY bRhmwd ibsnwd rudwRd Pun jpY nkwd iedwd Bwnkw ] isRs†
jp jp qrY skl jY jY kr pRgit pwrbRhm gurdyv nwnkw]1]…
AMq : …ds Avqwr lIey kl BIqr gur nwnk AMgd nwm DrwieAw] Amr dws rwm
dws gurU Arjun rUp Awp DrwieAw] hir goibMd hir rwie guru hir ikRSn BI nwm
Awp khwvwieAw] gurU qyg bhwdr gurU goibMd isMG Apnw Kyl Awp pRgtwieAw]
ds AEuqwr kIey gur nwnk jI iBMn iBMn Qpkr idKrwieAw]13] bolhu BweI jI
vwihgurU] dsWd mhlw kI Eusqq sMpUrn hoeI] ]

h`Q ilKq nM : MS 77 e
isrlyK : svXy ausq gurU bwby jI kI
lyKk : bdl isMG AwzmgVH vwsI
p`qry : 414 A-415
Awkwr : 30X23 s.m. ilKq: 24X16 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qry Pty hox kwrx ilKq pUrI qrHW pVHn jog nhIN]
ArMB : < sRI vwhgurU jI] svXy Eusq [ Eusqq ] gurU bwby jI kI bdl isMG isK
AjmgV bwsI ny kIey] ikRpw ky inDwn pun pUrn pRDwn pBU [ pRBU ] piqqn ky pwp
pl my ibdwry hY]…
AMq : …kro rCw nby nrk qy inkwr qwry lijq Bey jmrwj Eut dyKy srn kI] cwr muK
pwc muK hwry kYh cwr muK Eurmw rhI n jwih nwnk crn kI]3]

h`Q ilKq nM : MS 78
isrlyK : gurbwxI-Sbd sMgRih
p`qry : 1 a-272
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY; dupwsIN KVyH
ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw hY, Aqy 2 E p`qry qy pihly
hwSIey ivc cupwsIN iek hor ausy qrWH dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnw- 10
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc hwSIey vwlw iek p`qrw, 1 A KwlI hY[AMq qy pwT ADUrw hY[ iek
hor p`qrw , jo ies poQI qoN Af hY, gurbwxI ilKI hoeI hY[ ies poQI dI mweIkRoiPlm
bxI hoeI hY]
ArMB : < siqnwmu krqw purKu inrBEu inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM
gurpRswid]jpu] Awid scu jugwid scu] hYBI scu nwnk hosI BI scu]1]…

99
AMq : …mhlw 5 ]PrIdw kMqu rMgwvlw vfw vy muhqwju] Alhu syqI riqAw eyhu scwvw
swju] 109 m: 5 ] PrIdw duKu suKu ieku kir idl dy lwih ivkwru] Alhu BwvY so
Blw…..

h`Q ilKq nM : MS 79
isrlyK : gurbwxI-Sbd sMgRih
p`qry : 1-10 a
Awkwr : 12 X 15.5 s. m. ilKq: 8 X 12 s. m.
vyrvw : ibnW ijld, ibnW hwSIAw ; sqrW pRqI pMnw- 8
Awm vyrvw : p`qrw 10 P`itAw hoieAw hY[ pwT ADUrw hY[
ArMB : 1 EAM] soriT mhlw ]5] myrw siq gur rKvwlw hoAw] Dwr ikRpw pRB hwQ dy
rwiKAw hwir [ hir ] goivdu nvw inroAw]1]…
AMq : …sYÍXw] mws AsU hm kwnr ky sMg Kylq icq hulws bFweI] kwn qhw pun gwvq
Qo Aq suMdr rwgn qwn bsweI] gwvq QI humhU sMg qwhIkY qw Cb ko brinXo nhI
jweI] qw sMg mY suK dwiek QI icq isXwm ibnw Ab BI duKdweI]8] sYÍXw] kwqk
kI sKI rws ibKYrq Kylq qI hir so icq lweI] sy qh Dwr gÍrnk…..

h`Q ilKq nM : MS 80
isrlyK : igAwn sRody
p`qry : 1 A -33 A
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : ibnW ijld, dupwsIN KVy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY[ vKryvyN leI lwl
isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ sqrW pRqI pMnw- 9
Awm vyrvw : 1 a p`qry qy iPkI ijhI ilKq ƒ lkIrW mwr ky kitAw hoieAw hY[ poQI ADUrI
hY[
ArMB : < siqgur pRswid] rwgu rwm klI igAwn surody] mhlw 1 ] pRsoqum pRmwqmw
pUrn ibsÍy bIs Awid purK Aibclu quhI qoih invwau sIs]1]…
AMq : …Agn qq jb clq hI khI gRB rih jwie] gRB igrY mwqw duKI hoqw hI mr
jwie]222] bwie qq sur dhno krY purK jo Bogu] gRB rhY jo qw smY dyhI AwvY
rogu]223]…..

h`Q ilKq nM : MS 81
isrlyK : cObIs iekwdSI kw mhwqm (pdm purwn ivcoN)
rcnw kwl: sMmq 1826
smW : sMmq 1856
p`qry : 1 a-125 a
Awkwr : 10X14 s.m. ilKq: 7X10 s.m.

100
vyrvw : ijld kpVw g`qw, auKVI hoeI[ dupwsIN KVyH ruK do kwlIAW lkIrW dw
hwSIAw ] sqrW pRqI pMnw- 6-7
Awm vyrvw : hwSIey vwly do p`qry SurU ivc Aqy cwr p`qry AMq qy KwlI hn[ AwKrI pMny qy gurU
qyg bhwdr jI dw slok hY[
ArMB : < siqgur pRswid] AQ cOaubIs iekwdsI kw mhwqm ilKqy]dohrw] sRI gur
crx gxys pwd mwqw srsÍqI iDAwie] iekwdsI mhwqm igRMQ kI BwKw rco
bnwie]1]…
AMq : …shMsRikRq dyiKE nwih pwrsI qy BwKw krI] aUc nIc AKr pRB iKmo ikRpw Dwir
kY]188] =] ieiq sRI pdm purwxy sRI ikRsnwrjun sMbwdy kwqk [kqk] sudI
iekwdsI mhwqm sMpUrnM]24]sMbq ATwrw sY iekbMjw [iekbMjw qy hVqwl PyrI hoeI
hY] ]1856] mwG sudI] iqRqIAw mMglvwr] poQI sMpUrn hoeI] gur
pRswid]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 82
isrlyK : jnmswKI mhlw 1 (Amr kQw kI poQI)
smW : sMmq 1928
p`qry : 1-14 +1 A -667 a
Awkwr : 24X33 s.m. ilKq: 16X22 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw; auKVI hoeI[ dupwsIN KVy ruK do lwl lkIrW ivc do nIlIAW
lkIrW ivc vKryvyN leI pIlI motI lkIr dy hwSIey dy bwhrly pwsy iek nIlI lkIr
hY[ sqrW pRqI pMnw-16
Awm vyrvw : 1 a qoN 14 a qk poQI dy pwT dw qqkrw hY[ iPr iek p`qrw hwSIey vwlw KwlI
hY[ Aglw 1 a hwSIey vwlw KwlI hY[1 A p`qrw ijQoN pwT SurU huMdw hY hwSIAW nwl
sjwieAw hoieAw hY[ 2 A qy vI cupwsIN dohrw hwSIAw hY[ pwT dy AMq qy tofI mhlw
5 dy do dupdy id`qy hn[
ArMB : < siqnwm krqw purKu … gur pRswid]jnm swKI mhlw 1 ] Amru kQw kI
poQI jo koeI ihiq iciq lwie ky pVYgw suxygw ilKygw ilKwvygw iqs kI mukiq
hovygI] qw sRI inrMkwr jI kw bcn hoieAw ] jo hy nwnk Bgq jI jo koeI qyry nwm
kI Amr kQw pVygw suxygw ilKygw ilKwvygw so iqsu kw duK dildR dUir hoie
jwvYgw]…
AMq : …jnmpqRI sRI gurU bwby nwnk jI smwpqMu msqu suB msqu ]1]1 AKru vwDw Gwtw
soiD kir pVnw] BuilAw cuikAw sRI gurU bwbw nwnk jI bKsMd hY]1] ]sMmqu 1928
imqI hwV idny 15] imqI hwV sudI dsmI ky idnu 1 smwpiq kIqI ]1] poQI
ilKvweI]

h`Q ilKq nM : MS 83
isrlyK : jnmswKI sRI gurU nwnk dyv jI (poQI sc KMf)
lyKk : soFI imhrbwn

101
p`qry : 1 a-10a + 1 a-404 a
Awkwr : 24.5X34.5 s. m. ilKq: 18.5X24.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw; auKVI hoeI[ dupwsIN KVy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw[ 1 a
qoN 10 a qk pihly hwSIey dy ivc ivc dupwsIN KVyH ruK do lwl lkIrW dw hwSIAw
hY[ sqrW pRqI pMnw- 15
Awm vyrvw : 1 a qoN 10 a qk qqkrw scKMf poQI dw iliKAw hY[ SurU ivc iek hwSIey vwlw
Aqy iek ibnw hwSIey dy KwlI hn Aqy qy AMq qy hwSIey vwly 5 p`qry KwlI hn[
ArMB : < [ sRI siqgurU ky prswid] Awid scu jugwid scu] hY BI scu nwnk hosI BI
scu] scu nwmu krqw purKu] inrBEu inrvYr Akwl mUriq AjUnI sMBo siqgurU ky
pRswid] piqq pwvn ] Bgq visclu] AnwQhu ky nwQ … scKMfu poQI ilKxy kw
ArMBu BYAw] sRI siqgurU bwby nwnk jI kw syvku sRI siqgurU imhrvwnu jI poQI ilKI
ilKweI] …
AMq :…pwkI nweI pwku qU Awip rwmu rihmwnu] sB ikCu qyrY vis hY dws nwnk ky
imhrvwn]153] bolhu BweI vwhu gurU DMnu gurU siqgurU] rwmu siqgurU siq siqnwmu
krqw purKu siqgurU prswid]153] eyhI poQI sc KMf ieku sEu iqvMjh 153 [
gostI] hYin ieku sEu sqwhit gostI cOdh gostI Gwty hYin] ies qy Awgy hr jI
poQI hY]61] iekwhiT gostI hYin] iqsu qy Awgy cqRBoj poQI hY]74] cEuhqir
gostI] iqsuqy kyso rwie poQI hY] iqsu qy Awgy ABy pd poQI hY] iqsu qy Awgy pRym
pd poQI hY] eyih iC poQIAw hYin iqnw dw joVu] pMj sY pchqir]575]gostI bwby
nwnk dI jnm swKI dIAw hYin] iCAW hI poQIAW Eqy vwhugurU jI]1]]]

h`Q ilKq nM : MS 84
isrlyK : nIiq mwrqMf gRMQ
lyKk : gokl pRswid kwXsQ
smW : sMmq 1926
p`qry : 1 a–135 a
Awkwr : 17X11 s.m. ilKq: 12X7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[ cupwsIN dohrw
hwSIAw hY[ pihlW nIlI qy lwl lkIr; Aqy AMdrvwr iek nIlI , do lwl Aqy do
kwlIAW lkIrW ivc iek motI pIlI lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnw- 13
Awm vyrvw : pihly pMny qy hrw hwSIAw hY[ SurU ivc iek hwSIey vwlw p`qrw KwlI hY[ poQI dI
Awm hwlwq TIk hY pr AMqm p`qrw PitAw hoieAw hY[ A`Dy ‘Î’ dI vrqoN kIqI geI
hY[
ArMB : < siqgur pRswid AQ rwjnIq ikRq gokul pRswid kvI kI]dohrw] gxnwXk
dwXk skl lMbodr XkdMq] Bry gÎwn gux jyih Bjq Bjq Bwv BXvMq]1] …
AMq :…sgl Pswid n pr fr phucY XhI hyq Anumwin] qj Pswid mrjwd qÎwgkY
sID clY mnmwin]153] ieiq sRI nIiq mwrqMf gRMQ nvsyrvw nrys nIiq vrnnM

102
gokl kwXsÎ livricqy pRsonqR mihpwl mMqRI kI sMpUrxM iqRqIX pRkws: ]3] swvx
ikRsn] sMmq 1926 sn 1276 swl my]

h`Q ilKq nM : MS 85 sMgRih


isrlyK : qrnqwrn drbwr dIpkw
lyKk : hjUrw isMG
smW : sMmq 1945 ibkRmI
sQwn : qrnqwrn
p`qry : 1–11
Awkwr : 18X27 s. m. ilKq: 14X21 s. m.
vyrvw : ijld g`qw isAwhI kwlI, hwSIAW dovyN pwsy do do lwl lkIrW KVy ruK, sqrW pRqI
pMnw- 13
Awm vyrvw : pihly pMny qy kvI ny bMdnw ilKI hoeI hY [ ipCly iqMn pqry KwlI hn[ ikqy-2
hwSIey qoN bwhr suDweI kIqI hoeI hY[ kwnI bdlI hoeI hY[ ipCly cwr pqry KwlI
hn[
ArMB : awy nm: < siqgur pRswid] sRI pwrQ guru BXo nm: AQ sRI qrnqwrn drbwr
dIpkw sRIpiq hir swDU ikRq ilKXqy] dohrw] swrd mwqw swrdw bwiriD bu`iD
ivcwr] vMdo pd ArivMd dYÍ syÍq vrx suKkwr]1] gxpiq gOrI gruV DÍj psupiq
vyd ivrMic] vMdopd ibRjrwj Xug hro doK pRpMc]2]kib`q] dYhYN nwm nwnk jI AMgd
jI AMswdyqw Amr Amr krYN rwj rwm dws jU]…
AMq :…hir mlUk kI cUk siB vKso Awp kivMd] CMd vMd ko gXwn nih vrxwrQ nih
ivMd]87] sMmq do] pWfv iviD muK nwQ sis guin sMbq pihcwn] sRwvx mws
pwvs irqu sis jvwr suKdwn]88] ieiq sRImq pMifq hjUrw hir siKXyx
nwrwXnx isMGn kiv inRmlyn qrnqwrn invwisnw ivricqM gurU Arjn drbwr
dIpkw suBM]

h`Q ilKq nM : MS 85 A
isrlyK : sRI gurU gRMQ lihrI
lyKk : nrwiex isMG inrmly
ilkwrI : hjUrw isMG
smW : sMmq 1948
p`qry : 1–10
Awkwr : 18X27 s.m. ilKq: 14X21 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ sRI gurU gRMQ lhrI ilKXqy] dohrw] sRI gurU nwnk Awid
nmu nmu sRI goivMd isMG] Bgq pRhlwd auDwr ihqu pRgit gRMQ nrisMG]1] kibq]

103
vMdy gurU nwnk jI AMgd Amrdws rwmdws Arjn hI puMj pwp p`itky] hir goivMd
hir rwX vMidXy pdwrivMd] sRI hir ikRsn jo ivAwpI siB G`it ky]…
AMq :…hir mlUk kI cUk ko iCim hY sMq slUk] su`iD Asu`iD pRbu`iD nih lyiKk miq
hY mUk]50]ieiq sRI mq pMifq hjUrw hrI isKÎyx nwrwXx isMGyn kiv inrmlyn
qrnqwrx invwisnw ivcicqM sRI gurU gRMQ lihrI sqoqR suBM]

h`Q ilKq nM : MS 85 e
isrlyK : ivnY pqR pcIsw
ilKwrI : hjUrw isMG
smW : sMmq 1976
p`qry : 1–4
Awkwr : 18 X 27 s. m. ilKq : 14 X 21 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ies dy AMq ivc iqMn KwlI hn[
ArMB : awy nm: < siqgur prswid]a sRI dsmysÍr gurU BXo nm sRumy AQ sRI gurU goivMd
isMGw gRyguhwr ivnY pqR pcIsw ilKXqy]dohrw] sRI guru kil ml dl drn srn
prn duK dUr] cUr krx durjn duKd sur jn suKd jrUr]
AMq :…rs muin gRh, sis sMbqM sukl sumgR mws] gurUvwsr iqKI dÍwdsI Bul Cmo inj
dws] ieiq mq mhwrwj pMifq hjUrw hrI issXyx nwrwXx isMGyn kiv inrmlyn
qrn qwrx invwis nwiv ricqM sRI dsmysÍr gurU pRiq ivnX pqR pcIsw suBM] ]

h`Q ilKq nM : MS 86
isrlyK : jnmpqRI sRI gurU nwnk dyv jI kI
ilKwrI : dUlw isMG imrw
smW : sMmq 1867 ib /1810 eI.
p`qry : 1 a – 610
Awkwr : 17X14 s.m. ilKq: 13.5X10.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw PtI hoeI[ dupwsIN do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY[ SurU ivc do
qy AMq qy iek ibnw hwSIAw p`qry KwlI hn[ sqrW pRqI pMnw- 10
Awm vyrvw : swKIAW dy AMk nhIN id`qy hoey[
ArMB : vwhgurU jI swKI byd lY Awvxy kI] < siqgur pRswid]bwby nwnk kau hukmu
hoieAw] krinhwr kw] siqjuig mih qdhu bwbw swihb imhrvwnu Qw] ieik idin
AwigAw hoeI inrMkwr kI] jy nwnk cwr jug kIqy hYin[ cwir byd BI kIqy
loVIAn]…
AMq :…Pyir cwauQy dI smgRI lY gey jw jwieky isvw duDu nwl qRauk kY j vyKin qw icKw
ivic Pl hs ikhu nwhI] lkVIAw bYsMiqR sB dyiK rhy] koiely myil kY ndI ivic
pwey] sB pCoqwvx lgy ikny nw jwqo Cl gieAw] smq]1595] vrKy mWhy AsU

104
sudI [11] sMmq ]1867] hwV sudI ] pRivs]21] dUlw isMG imrw lhorI dRAwjy
bYT ky lyKI dUsrI poQI ] gurU nwnk jI kI jnmpqRI]

h`Q ilKq nM : MS 87
isrlyK : AsÍmyD BwKw
lyKk : tihkx kvI (vwsI jlwl pur)
smW : sMmq 1879
p`qry : 1 – 542
Awkwr : 22X28 s.m. ilKq: 15.5X17 s. m.
vyrvw : ijld g`qw; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[ dupwsIN KVyH ruK do
lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnw- 15
Awm vyrvw : ikqy ikqy ikrm Kurdw hY[ poQI dy SurU ivc 5 p`qry KwlI hn [Pyr iek p`qry qy
qqkrw hY,Agy do p`qry hwSIey vwly KwlI hn[ AMq qy 7 p`qry KwlI hn[ p`qrw nMbr
541 A Aqy 542 A qy iek sqr lwl, iek kwlI isAwhI nwl ilKI hY[ hVqwl
Pyrky suDweI kIqI hoeI hy[ ikqy ikqy hwSIey ivc vI suDweI kIqI hoeI hY[ ies kvI
ny nMd lwl (BweI) dw nmskwr kIqw hY ijhVI ik imswl Awm nhIN imldI]
ArMB : < siqgur prswid]AQ AsÍmyD BwKw ilKqy ]EAM gxyswie nmh] sRI
kwilkwie nmh] EAM sRI nMd lwlo jXq] ikRq tihkn kI] caupeI[ ipRQmy pRxvo
igrjw nMdn ] sMkr qin gin ibGin inkMdin] lMbodk suK hir suKdwiek] eyk
rdn gj bdn ibnwiek] buD sdn AG AauD ibnwsn] mMgl rUpu AmMgl nwsn ]
Asrn srn skl jg bMDn] syviq sur nr sRI Dr cMdn[…
AMq :…dohrw] ieiq sRI BwrQ prbny AsÍmyD bKwn] kib thkn DMwie iqRhqro hY ikRq
pUrn jwn ]61] dohrw ] ieq sRI mhwBwQ purwxy Drm jg bMKwxy ikRsn kauqk jg
spUrx isD kwrj Drm sPl nwmy iqRhqro iDAwie]62]13] sMmq ibkRm sYn ko
iliKE mhwqm jwn]shMs ATwrh 1879] EunwsI] poQI pUrn jwin]1] sRI vwhugurU
jI kw Kwlsw sRI vwhugurU jI kI Pqy] AKr vD Gt BuilAw cuikAw bKsxw vwsqy
Awpxy nwm dy ibrd dI pYj rKxI ] imqI hwrvfI 8 idn sMgRwd dI 1] vwr suB
vwr buDvwr ilKI Bog pwqw]vw]hu]gu]rU] vw]hu]gu]rU]jI]……rw] m]rw]
m]rw]m]

h`Q ilKq nM : MS 88
isrlyK : rwmwiex BwKw
lyKk : Twkur dws
ilKwrI : rx isMG
smW : sMmq 1829
p`qry : 1 – 395
Awkwr : 18X31 s.m. ilKq: 12X22 s.m.

105
vyrvw : ijld g`qw cmVw[; dupwsIN KVyH ruK do lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr dw
hwSIAw [ sqrW pRqI pMnw- 12
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw [ 330 p`qry qoN Agly pMny DUAWKy, KwDy Aqy Ksqw hwlq ivc
hn[ pihly p`qry dy auqly K`by kony ivc bwkI pwT qoN Alg dohw iliKAw hY[ “dohw
rmwiex pusqk ilKq ho sRI gur ky anuswr[ DMnÎ DMnÎ gur dy [ dyv ] jU kInI ikRpw
Apwr]”
ArMB : EAM siqgur pRswd]sRI gxyswie nmih] rwm crqrwie nmih] EAM sRI gur
iBEienmh] EAM nmo nmo sRI rwm jU siq icq AnMd rUp] mMgl inD pRmodGn
dsrQ suq jg rUp] …
AMq :…ieiq sRI rmwiex sMKyp ibD sMpUrnM] suB dohrw] gRMQ rmwiex ko iliKE sRI rwm
ikRpw Anuswr] sRI rwm srn jo jn pry Bv inD auqry pwr] Twkur dwsu hY swD iqs
ky dsKiq jwn] P`gx mws iqQ pMcmI gRMQ sMpUrn mwn] cOpeI] vwr CinC`r pUrn
hoAw] sRDw pRIq ADk Aiq BoAw] rwm crn mY rhY iDAwn] srn rwm kI jo jn
pry] dUK BUK rwm iqs kI hry] rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm
rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rx isMG qrI [qyrI] srx] 000]=]=]=]=]=

h`Q ilKq nM : MS 89 sMgRih


isrlyK : mwJW
lyKk : sMq dws
p`qry : 1a–10 A
Awkwr : 13X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw ; ibnW hwSIAw [ sqrW pRqI pMnw- 9
Awm vyrvw : pihly p`qry qy nMbr 1 kwlI isAwhI nwl iliKAw hY, AgoN nIlI isAwhI nwl
p`qrw nMbr pwieAw hY[ p`qrw nMbr 10 qoN bwAd p`qrw nMbr 12 iliKAw hY, nMbr
11 p`qrw nhIN hY pr pwT pUrw hY[ 16 Aqy 17 nMbr p`qirAW qoN bwAd iek p`qrw
nMbr nhIN iliKAw hoieAw[ ies poQI ivc do ikRqIAW hn Aqy dohW dI kwnI Alg-
Alg hY[
ArMB : < siqgur pRswid] sMq dws Bgq jI kIAw mwJw ] Ajb qU Ajwieb qUhy qyry
Ajb qmwsy] iek Gir bYiTAw no miD pIlwvih iek ndIE iPrn ipAwsy]1] …
AMq :…ATUhy dw mMd jwxy nwhI spw no hiQ pwvY] ply kEufI hovY nwhI swhUkwir sdwvY]
toBy auqy jwie n skY gMgw ikQo jwvY[ sMq dws jo ibKX bIjY AMimRq ikQhu
pwvY]40] gurU jI ] DMn gurU jI

h`Q ilKq nM : MS 89 A
isrlyK : swKI bwby ky clwxy kI
p`qry : 13a– 23 A
Awkwr : 13X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw ; ibnW hwSIAw [ sqrW pRqI pMnw-7

106
Awm vyrvw : EhI, ilKweI suMdr hY]
ArMB : < siqgur pRswid] swKI bwby ky clxy kI] svw phur rwiq rhdI ƒ bwbw
clwxw krdw hY] drgwh nU] qb blvMf FwfI nU bcn hoieAw blvMfw mY drgwh nU
ividAw hodw hw ] qb blvMf FwfI Ardwis kIqI] jI scy pwiqswhu sMgiq dw hIlw
kI ] qW Agy qy bcn hoieAw sMgiq nU igrMQu jI bKisAw]…
AMq :…qW BweI mrdwny pwis iek rbwbu sI jw bwbw icqMn krdw qw BweI mrdwnw fyry
hodw] qw bwby dy icq krny rbwbu dIAW qwrw bol EuTdIAw] qw mrdwnw AwKdw
BweI rbWbu mY qy qUM icq hoie hY clu] qw Agy qy rbwbu boldw ju myrI duAwlI gl
ivc Gqu] ijQy bwbw hY EuQY Eufwie kY qYnu lY clw ] qw cwir pihr rwiq smUh
iekTy hody] kIrqnu kr kY KusI lYky muV fyry Awvdy]

h`Q ilKq nM : MS 90
isrlyK : sIhrPI
lyKk : gupwl isMG
p`qry : 1– 19
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnI hoeI hY] ibnW hwSIAw [ sqrW pRqI pMnw- 8
Awm vyrvw : 16 qoN 19 p`qirAW q`k sjy pwsy aupr dy kony Bury hox kwrx p`qrw nMbr bwAd
ivc nIlI isAwhI nwl pwieAw hoieAw hY[ hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY[
ArMB : 1]E] siqgur pRswid] AlP Aj n mMgdI sMgdI mY r`bw dyhu dIdwr dulwirAW
dw] kdy mn sI nI suxo rb sÎo kihAw AwjdW AsW ivcwirAW dw] ies jIvxy QIN
dyeI mOq rbw irhw idsno muK ipAwirAW dw] kI AwvsI hQ gupwl isMGw AsW
iesk dy muieAW ƒ mwirAW dw]1]…
AMq :…AlP Aj AwieAw seIE myrIE nI cyqw gl icrokxI vIsrI dw] lgw sMg dw
rMg insMg mYƒ ifT sMg sdw rMgIsrI dw] hux hor nw BWvdw kuJ swƒ gurW disAw
rwh munIsrI dw] geI Bul sqwr gupwl isMGw ipAw Bog BI nwl kvIsrI dw]30]

h`Q ilKq nM : MS 91 sMgRih


isrlyK : isKW dI Bgqmwlw
ilKwrI : mnI isMG
ilKwrI : Awqmw rwm
p`qry : 1 a– 145
Awkwr : 17.5 X 25 s. m. ilKq : 13 X 19 s. m.
vyrvw : ijld g`qw, auKVI hoeI[ dupwsIN KVyH ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw
hwSIAW hY[ iv`c-ivc kuJ p`qirAW qy isrP do kwlIAW lkIrW (KVHy ruK) dw hwSIAw
hY[ sqrW pRqI pMnw- 14, ilKq swDwrx pr swP pVn Xog hY[

107
Awm vyrvw : poQI Ksqw hwlq ivc hY[ pihly Aqy AwKrI kuJ p`qry Ptdy jWdy hn[ hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ hwSIey ivc vI suDweI kIqI hoeI hY[ poQI ikrm Kurdw
hY[ ikqy ikqy hwSIey ivc ilKq hY[
ArMB : < siqnwmu krqw purK gur pRswid…] nwm sB dyvw dw dyv hY] koeI dyvI ƒ
mnwvdw hY] koeI isvƒ koeI gxys ƒ koeI hor dyviqAw nU] gurU ky isK sqnwmu nUo
ArwDqy hYn] < siqgur prswid] swKI BweI gurdws jI kI vwr XwrvI isKw dI
Bgq mwlw] eyk smyN BweI mnI isMG jI QI isKw Ardws kIqI ] jo BweI gurdws jI
ny jo isKw dy prQwie vwr kIqI hY] so sB dys dys dy isKw dy nwm ilKy hYin] Eunw
dIAw rihqw qy krqUqw Aswno mwlUm krwvo jo AsI BI jwxIey]…
AMq :…qy vwsqv bIVw ju huMdw hY] so pwn kQw supwrI cUnw Awpxy rMg nU Cfdw hY[ qw
lwl rMg Eus dw huMdw hY] qYsy jo isK Awpxw ABmwn ikirAw dw Cfdy hYin soeI
gurmuK huMdy hYin] 163 ] bolhu BweI jI vwhgurU swKIAw pUrIAw hoeIAw smwpq
msq suB msq iek sEu qy qRyhT swKIAw pUrIAw hoeIAw]

h`Q ilKq nM : MS 91 A
isrlyK : swKI mhly dUjy kI (suMn smwDIAw dI)
ilKwrI : Awqmw rwm
p`qry : 145 a– 149 a
Awkwr : 17.5X25 s.m. ilKq: 13X19 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : … < siqgur pRswid] swKI mhly dUjy kI ]=] gurU nwnk jI imhr kIqI bcw
AMgdw qUM kCu mMg kCu quih mMigE nhIN] tihl syvw quih bhuq kIqI hY] qw gurU
AMgd jI kihAw jyhVI kweI loVId AwhI so qusw imtwie CfI hY] qw BweI lihxy
kihAw qusw imhir kIqI hY] qw suMn smwDIey jo suxIdy hYin iqnw dw dIdwr hovY]…
AMq :…qw BweI lihxy nyqR mIty] dyKy qw gurU nwnk jI dy pws hW] Awie cRxI lgw] qw
gurU nwnk jI puiCAw BweI lihixAw suMn smwDIAw dw dIdwr kr AwieAw hY] qw
BweI lhxy kihAw jI quswfw sdkw dIdwr kr AwieAw hW]

h`Q ilKq nM : MS 91 e
isrlyK : pMjw ipAwirAW dy pUrbly jnm
ilKwrI : Awqmw rwm
p`qry : 149 a– 150 a
Awkwr : 17.5X25 s.m. ilKq: 13X19 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : <siqgur pRswid] sRI goibMd isMG jI soFI] jnm ptxy dw vwsI AnMdpur jI
dI] dieAw isMG soPqI lhOr dI vwsI ipCly jnm lEU dy Avqwr Qw]2]…

108
AMq : …vwhgurU kw mMqR jp Awn mMqR dy iqAwg] mukq jugq bwCq Plq siqgur crnI
lw [lwg] ]5] bolhu BweI jI vwhgurU …sRI vwhgurU jI]

h`Q ilKq nM : MS 91 s
isrlyK : swKI BweI gurdws Bly jI kI
ilKwrI : Awqmw rwm
p`qry : 150 a– 163 a
Awkwr : 17.5X25 s.m. ilKq: 13X19 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid]swKI BweI gurdws Bly jI kI ] sor
Tw ] isK hY prm sujwn gurdws nwm gur crn rq] pwieAw Awqm igAwn siqgur
ikRpw ktwC qy] kibqu ] BilE kI kul ivKy kIE hY pRkws ijsy gurdws inj nwm
Dwr gur kI srn ghI hY] siqgur pUrn bRhm gurU sRRI rwm dws jI Awqm igAwn
boD BlI ibD khI hY]…
AMq :…kibqu ] mhKI bhuq lY kY sOdwgr cVwie nwau bIc gMj BI Awkws mwq byVI mD
AwieXo hY] khw pun DnI jo n sIs ko KnU hY qwqy ndI pwr eyk Jot dwn quJih
idvwieXo hY] pRQmo mwn kr bhur Kurkn lwgo Jot eyk Gsy kw mol kih sunwXo hY]
qwqy muih BwKw kI ju pRIq Aiq ADk BeI qw qy gur pRmwn nIc buD my su gwieXo
hY]132]

h`Q ilKq nM : MS 91 h
isrlyK : swKI BweI nMd lwl jI kI
ilKwrI : Awqmw rwm
rcnw kwl: sMmq 1752
p`qry : 163 a–178 a
Awkwr : 17.5X25 s.m. ilKq: 13X19 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ies ivc do swKIAW hn[
pihlI swKI p`qrw nMbr 163 a - 172 A
dUjI swKI p`qrw nMbr 173 a - 178 a
ArMB :<siqgur pRswid ]swKI BweI nMd lwl jI kI]dohrw]siqgur kY srnn rhY prm
hMs isK jwn] nMd lwl jI nwm iqs gur crnn rq mwn ]1] ibnu gur Awn pRpMc
jg imiQAw jwn iqAwg] sq icq AnMd crn gur mwn kIAw Anurwg]2]…
AMq :…sMmq sqRh shs su bwvn ] mMGr sudI nOmI suK dwvn] sur gurvwr sqdRv
qIr] bcn khy nMd lwl suDIr]76] dohrw] vwihgurU gur jwpIey vwihgurU kir
iDAwn] mukq lwB su hoie hY gur isK ird mY mwn]77]

109
h`Q ilKq nM : MS 91 k
isrlyK : gostW bwby nwnk jI dIAW
ilKwrI : Awqmw rwm
p`qry : 178 a– 199 a
Awkwr : 17.5X25 s.m. ilKq: 13X19 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : bwby dIAW gostw :-
is`DW nwl p`qrw nMbr 178 A
syK bRhm nwl p`qrw nMbr 181 a - 192 A
mrdwny nwl p`qrw nMbr 192 A - 195 a
AwpxI Awqmw nwl p`qrw nMbr 195 a - 199 a
ArMB : <siqgur pRswid]Pyr dsw mhlw kIAw swKIAw ilKIAW] ipRQmy swKI pihly
mihl kI qurI] jb gurU nwnk jI pihly mihl rmqy sumyr prbiq aUpr jwie KVy
hoey] qb auhw nau nwQ caurwsI isD Qy]Air iCAw jqI Qy] sBnw mih muKI gurU
gorK nwQ Qw] Eunh kY swiQ mylw gurU bwby jI jwie kIAw] Aru srb isD mMflI
kEu Adys Adys Adys kih bulwieAw]…
AMq :…slok ]gurU gurU jpu ry min ijs imil pweIA soie]kl klys pwp ihry Aiq
shweI hoie] jn nwnk dws ibcwirAw gur ibn mukiq n pwvY koie]97] bolh
BweI jI vwihgurU vwhgurU… siq jI DM [DMn] gurU jI poQI Awqmw rwm ilKI ]
ilKweI BweI sUrw isMG ] Bul cuk bQ\I [bKS\I]]

h`Q ilKq nM : MS 91K


isrlyK : prcI sRI gurU goibMd isMG jI kI
lyKk : syvw dws audwsI
ilKwrI : Awqmw rwm
p`qry : 1 a–67 A
Awkwr : 17.5X25 s. m. ilKq: 13X19 s.m.
vyrvw : EhI, sqrW pRqI pMnw- 12
Awm vyrvw : hwSIey ivc ilKq hY[ ies ikRqI dy p`qrw AMk bwkI poQI nwlo vKry hn[
ArMB : <siqgur pRswid] AQ prcI sRI gurU goibMd isMG jI kI pwiqswhI dsvIN
mhl]10] pRQmy dsW mhlw ky nwm lIKy ] Pyr dsw mhlw kI Eusqq ky slok
lIKy] Pyir dsW mhlw kIAw swKIAw ilKIAw] gurU nwnk jI]1]…
AMq :…Punhw] syvw dws EudwsI kInI prcrI] gur Eusqiq kI poQI pRym ky sir
crcrI] guru Eusqiq byAMq AgMm Apwr jI] kCu Apny Bly kEu kInw CudR Eucwr
jI] ieiq prcI [ gurU goibMd isMG ] jI kI sMpUrxM smwpqm]1] swKIAw pMjwh
[hoeIAW] ]50]

h`Q ilKq nM : MS 92 sMgRih

110
isrlyK : bsMq bhwr rwjnIq
p`qry :1
Awkwr : 22X15 s.m. ilKq: 19X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnHI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN
pwsy KVHy ruK, sqrW pRqI pMnw- 17
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq mwVI, burI qrHW ikrm Kurdw ikqy-ikqy hwSIey qoN bwhr iliKAw hY[
ArMB : <siqgur pRswid] AQ bsMq bhwr rwjnIq ilKXqy]kibqu] mMgl krn duK
dwird hrn jw ky crn srn AiBlK Ailkys ky] KMfn Kln ky pRbl Buj dMf cMf
kuMfl krn jn mMfl idnys ky]…
AMq :…sRI gurU goibMd isMG ky pMQ Kwlsy mWih] pRbl nrydR imRgys jU pRgty sRI nr
nwih] idn kb pwxI aus ky sIDw krny ky qrd myN lg jwqI hY] jYsy Awgy ilKyNgy]
ik ishq kw kXw lKnN hY[ syhq suK ko khqy hY as kw lCn eyh hY]

h`Q ilKq nM : MS 92 A
isrlyK : poQI vydWq Aqy joiqs
p`qry : 3-10
Awkwr : 22X15 s.m. ilKq: 19X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : jb gYrq beI ikRXw hueI ausI ko suK khqy hY[ vh qbIXq sy bruD hY bruD jWn
ky aus ko qoVny myN lgqI hY[ Xh nhIN jwnqI jo mY ies mRj ky qoVny kw ierwdw krU
n aus kw sBw vsuqY hI hY[…
AMq :… sUCm ky ArQ ehy hY jo sBwvk aupR kI ieCw rKY] ies sy bru`D ko AsQUl
khqy hY] AOr hr eyk qq do kYPIXq rKqw hY[ so kYPIXqcwr hY
(4) gRm (1) srd (2) qr (3) Kusk (4) jYsy AgnI grm v Kusk hY] svwDw 1

h`Q ilKq nM : MS 93
isrlyK : moK pMQ pRkwS gRMQ
ilKwrI : gulwb isMG
smW : sMmq 1835
p`qry : 1-125
Awkwr : 17X28 s.m. ilKq: 12X18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do-do kwlIAw lkIrW, sqrW pRqI
pMnw- 12
Awm vyrvw : ies poQI ivc pMnw nM: 1 qoN 59 Aqy 64 qo 65 p`qry qy dovyN pwsy hwSIAw KVHy ruK
do-do kwlIAW lkIrW Aqy bwkI p`qirAW qy hwSIAw nhIN hY[ p`qirAW dI igxqI 1
qoN 59 q`k hY iPr dubwrw 50 qoN SurU huMdI hY iPr 125 qk hY[ ikqy-ikqy ilKq ivc
vI Prk hY[ poQI dy SurU ivc 3 p`qry KwlI hn[

111
ArMB : < siqgur pRswid] sRI gxyswX nmh: sRI rwmXnm: AQ moK pMQ pRkwS gRMQ
ilKXqy] sÍYXw] Xw jg mY ijn ky pd pMkj syvq nIq sÍrysr BwrI] AOr surwgn
syvq hY Ar jWih BjY Bv mY muKcwrI] qwq Bjy jg mwq Bjy puin jWih mnwie
ijqy iqRpurwrI] so gx nwiek hoie pRsMn ghy pd bMdn Byd hmwrI] …
AMq :… kr jor BlI ibD dMf smMpd pMkj mY vhu bMd hmwry] ieq sRI mq mwn isMG
crx isMGXq gulwb isMGyn gOrI rwey Awqm jyn ivrcqy moK pMQ pRkws ivdyh mukq
inRnXo nwm pMcmo invws] SuB msqu AnMd msqu] sMmq 1916 mhInw mwg dw]
sMpUrx rwsI krAw] idn bIrvwr pRwqkwl]=]=]=]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 94
isrlyK : pol mq rwDw suAwmI Bwg 2
lyKk : hukm isMG
sQwn : lyKk c`k nMbr 290 lwielpur (pwiksqwn) dw rihxvwlw hY[
p`qry : 128
Awkwr : 26X21 s.m. ilKq: 21X17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw isAwhI kwlI qy nIlI; bgYr hwSIey qoN
Awm vyrvw : lyKk Anuswr iesdw pihlw Bwg C`p cu`kw hY[ pMnw 118 qoN bwAd iksy vloN Coty
Awkwr ivc lwienW vwly kwgj qy nIlI isAwhI nwl BweI hukm isMG ƒ pol mq
rwDw suAwmI Bwg dUjw dIAW jrUrI soDW leI bynqI kIqI geI hY[ ieh poQI 75 pMny
q`k kwlI isAwhI nwl lweInW vwly mSInI kwgj qy pMny 75 qoN pMnw 128 q`k nIlI
isAwhI nwl iliKAw hoieAw hY[ p`qrw nM:121 qoN 126 q`k nhIN hn iPr 127 qy
pqrw nM:128 ligAw hoieAw hY[
ArMB : < sRI vwihgurU jI kI Pqih[ auGiV igAw jYsy Kotw FBUAw jw ndr srwPw
AwieAw]pol mq rwDw suAwmI Bwg dujw ikRq BweI hukm isMG c`k nMbr 290
lielpur[…
AMq :…ikaN BweI hux dyK leI jy swr bcn dI QWh eyh sMqw dI bwxI nwhIN eyh hY nSy
khwxI eyh KMgwr khwxI BweI qn dI syvw kihNdy] ivcy ilKAw t`tI iPrnw swr
bcn ny kihNdy[ jw hY isPq suAwmI jI dI joie Aigryvwlw] AKr AKr AMdr
iPrdI suAwmI jI dI mwlw] jW rwDW dw inrMjn iet KiVkw ilKAw] eynw nwl hY
poQw BirAw hor bcn n ipKAw] isPq r`b dI ikdy n ifTI n mn dw smJwxw]
dunIAW dy PmWvx vwlw swrw qixAW qWxw]

h`Q ilKq nM : MS 95
isrlyK : sRI rwm cirqR mwns BwKw
lyKk : nQl bRwhmx
p`qry : 498
Awkwr : 20X25 s.m. ilKq: 13X17 s.m.

112
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW
pRqI pMnw - 13
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq Ksqw p`qry Pty hoey[ poQI dy SurU ivc ibnW hwSIey qoN pMj pqry;
sMsikRq ilKI hoeI hY[ p`qrw nM: 2 a qy nusKy ilKy hoey hn[ AMq ivc do p`qry KwlI
hn, AwKrI pMny auqy gurmuKI qy dyvnwgrI ilKI hoeI hY[AKIr qy rwxw-BweI rwm
isMG dw izkr hY Aqy aus aupr hVqwl PyrI hoeI hY[ hor kwnI nwl iliKAw hoieAw
hY “bwnvyN smyN dI ilKI nQl bRwhmx]”
ArMB : < sRI gxyswie nm:[ nm: kml dl ivpUl nXnwiB rwmwie] sRI rwmo jpq]sRI
rwmcMdRwienmw] sRI gurvy nm] a vrxwnw mQ sMGwnW rswnW Cdswmip] mMglwnW c
kuqwrO bMdy bwxI ivnwXkM]…
AMq : …ieiq sRI rwm cirqR mwnsy skl klm ivDUsny ivml ivgRwn sMpwidnI nwm
spq mwsopwnw aqRkWf smwpq]suB msq sRb jgqW]SuB msqu sRb jgqW] EM rwm
rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm EM
]]]SuDwu]] bwnvy smyN dI ilKI] nQl bRhmx] rumI]]]]]

h`Q ilKq nM : MS 96
isrlyK : goSit gurU bwby nwnk jI kI
lyKk : soFI imhrbwn
p`qry : 142 a-160 A
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 13X7.5 s.m.
vyrvw : ijld bwAd ivc bMnHI hoeI hY Aqy auKVI hoeI hY[dupwsIN KVy ruK do kwlIAW
lkIrW dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnw- 14
Awm vyrvw : ilKq Awm pr pVHnXog[ p`qrw nMbr 147-149 nhIN hn[ 151 AMk do p`qirAW qy
iliKAw hoieAw[ poQI dI hwlq Ksqw, kuJ p`qry ikrm Kurdw hn[
ArMB : < siqgur pRswid gosit gurU bwby nwnk jI kI ieku idnu gurU bwbw nwnku jI
pMjwb kI DrqI ngir krqwrpuir bYTw Qw] Aru iek goivMd loku gurU bwby nwnk jI
pwih Awey]…[
AMq : …AlP AlwhI qy n ilhY jipE ikEu nw Awjwin] gur syvw qUM kir mnw Cutih
AMiq indwin] 29] Xy XwrI kir rb isEu ijs kw inhcl rwj] ieku ieklw nwnkw
nwih iksY muhqwju]30]

h`Q ilKq nM : MS 97
isrlyK : ivcwr swgr
lyKk : inscl dws
smW : sMmq 1915
sQwn : ikhVolI nzdIk id`lI
p`qry : iBMn iBMn
Awkwr : 17.5X33 s.m. ilKq: 14X26.5 s.m.

113
vyrvw : lYmInySn krvwky bwAd ivc p`kI ijld bMnI hoeI hY[ dupwsIN KVyH ruK iek lwl
lkIr dw hwSIAw hY, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ sqrW pRqI pMnw - 12,
vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[
Awm vyrvw : ikqy ikqy hwSIey ivc ilKq hY[ poQI KVHy ruK KuldI hY[ ies poQI dy 7 AiDAwie
hn ijnHW ƒ qRMg iliKAw hY[ hr qRMg ƒ Alg p`qrw AMk idqw hY[
ArMB : ]=]< sqgur pRswd] sRI gxyswX nm:] AQ ivcwr swgr gRMQ ilKXqy] AQ
vsqU inrdys rUp mMgl]dohrw] jo suK inqÎ pRkws ivBU nwm rUp ADwr] mq n lKy
jhN mq lKy so mY su`Dw Apwr]1]…
AMq : …krn ju AOrin bMD hY ijn mY miq ky Byd] srm qY Avgwh n ikÎy inhcl dws
subyd]107]iqn Xh BwKw gRMQ ikÎoh rMc n aupjI lwj] qw mY Xh iek hyqu hY dÎw
Drm isrqwj]108] ibn ivAwkrn n piV skY gRMQ sMswikq mMd] pVY Xwih
AnÎws hI lhY su prmwnMd]109] id`lI qY pscm idsw kos ATwrh gRwm] qw mY
Xh pUro BÎo ikhVolI iq`h nwm]110] gÎwnI mukq ibdy mY jwsY hoÎ AByd] dwdU
AwdU rUp so jwih bKwnq byd]111] nwnw rUp vÎwiBcwr mY Anugq eyk AnUp] dwdU
pd ko lCÎ hY Asq Bwq ipRXrUp]112] ieq sRI ivcwr swgry jIvn mukq ibdyh
mukiq brxnM nwm spqm qrMg]sMmqw] 1915 ] imqI Pgx bdI 25 ] iliKÎw
sMpUrnM]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 98
isrlyK : imTVy
lyKk : kvI sODW
p`qry : 1 A 14 A
Awkwr : 9 X 15 s. m. ilKq : 6 X 9 s. m.
vyrvw : ijld g`qw [ ibnw hwSIey dy hY[ sqrW pRqI pMnw-7
Awm vyrvw : poQI ADUrI hY[ ilKq vwlw AwKrI p`qrw nukr qoN pwtw hoieAw hY[ aus qoN Agy
iek p`qrw KwlI hY[ p`qrw AMk nIlI isAwhI nwl iliKAw hY[ ilKweI suMdr hY[
ArMB : < siqgur pRswid] AQ imTVy ilKqy] doihrw] pRym Bgq sRI rwm kI sB qy
auqm jwn] kir ikRpw qum dyhu..r jn Apny kau dwn]1]dohrw] pRym bwn jwkau
lgY so jIvq mr jwie] jW ky Git mih sMcrY suD buD dyq Bulwie]2]…
AMq :… kubrI dw kub BMn sohxI bxwie rMn AMn DNn lCmI dI qoit nhI AwaudI]muTI
hwvy muTI lwl sInw myrw swV bwl swvry gupwl nwl XwrIAw kmwaudI ] jwiq kI
ArwiexI kswiexI dI cwl dyKo hIrw pNnw moqI lwl cUNnIAw hMfwaudI] swvry dI pRIq
sMdI iek ---mMdI pwpIAw AprwdIAw ƒ pwr hY lMGwvdI ]14] BilxI qrweI nIc
jwq bMny lweI byr cK ky lY AweI pRym nwl sI KvwaudI]mIrw bweI qwrI Aor DropqI
auDwrI …..

h`Q ilKq nM : MS 99
isrlyK : dsm skMD

114
lyKk : ikRSn dws
smW : sMmq 1818
p`qry : 1-449
Awkwr : 31X20 s.m. ilKq: 20X9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, cmVw [isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, dovyN pwsy do-2 kwlIAW lkIrW
hwSIey leI ikDry ikDry ivc lwl lkIr hY[ sqrW pRqI pMnw-20
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw hox kwrn lYmInysn kIqI hoeI hY[ pMnw nM: 44 ilK ky KwlI
CifAw hoieAw hY[ p`qrw nM: 439 qoN bwAd iek p`qrw lYmInysn vwlw KwlI ligAw
hoieAw hY[ hwSIey ivc ikDry-ikDry lkIrW lwl rMg nwl vI lgweIAW hoeIAW
hn [
ArMB : < siqgur pRswid] siq sRI gxysey nmih] AiQ sRI dsm skMD ilKqy BwKw
ikRSn dws]…
AMq :… SuB] jY sRI ikRSn suK DWm ] srib ibAwpI pUrin kWm] jY sRI ikRsn] srb
ibAwpI pUrin ibsn] smiq ATwhrw sY ATwihrw] jyiT phlI iqQ pMcmI]
pusqik spUrin hoA] swv mwiqR knw soiD pVnw kir bIcwir] ipsgw sMiq AMis
rwmw huMAwil poQI ilKI juDwir pVqy suxqy Pil pvNqy]poQI piV kY hiQ
joVny Blw hovY drgwih ivcu ] Bul cuk bKxw muie ko dos nhI dyvnw]

h`Q ilKq nM : MS 100 sMgRih


isrlyK : swihqX suDw inDI
lyKk : jgq isMG
ilKwrI : nrYx isMG
smW : sMmq 1946
sQwn : qrn qwrn
p`qry : 1 a- 37 a
Awkwr : 19X13 s.m. ilKq: 17X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, hwSIey qoN ibnW, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI
hY[sqrW pRqI pMnw-13
Awm vyrvw : vKryvyN leI vrqI lwl isAwhI bhuq iP`kI hY, keI QweI pVHn Xog vI nhIN[ 37
p`qry qy smyN bwry iliKAw hY[ 37 A Aqy 38 p`qrw KwlI hn[ AglI ikRqI dw p`qrw
nMbr iPr iek qoN SurU huMdw hY Aqy 32 qk cldw hY[ aus qoN Agy p`qrw nMbr nhIN
pwieAw hoieAw 33 p`qry qoN pYn nwl lwl isAwhI nwl p`qrw AMk iliKAw hoieAw
hY[ swry p`qrw AMk lwl isAwhI nwl ilKy hn[ sUck Sbd lwl isAwhI nwl ilKy
hn[
ArMB : ]< siq guru pRswid]< sRI gxyswX nm:] AQ swihqÎ suDw inDI ilNKXqy]
brvY CMd] isv suq eyk rdn jX Cibau dÎoq] ikn sXo mny myru qY sur sirsRoq
]1] sIs mukt surq kuMfl kysr Bwl] pIq bsnq nu murlI kr auirmwl]2]…

115
AMq : …sMbq pY dohw] irqU vyd inDI cMdRmw sMmq mws AKwif] riv idn iqiQ
iekwdsI gRIKmu kI irqu fwif] qwrn qRn su sYhr mY pRwcI ids DRNmswl] ilKÎo
swihq`Î suDw iniD isMG nrwien Bwl]3]=]

h`Q ilKq nM : MS 100 A


isrlyK : kusm ikAwrI
ilKwrI : kvI kul
lyKk : nrYx isMG
smW : sMmq 1946
sQwn : qrn qwrn
p`qry : 1 a- 32 A
Awkwr : 19X13 s.m. ilKq: 17X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, hwSIey qoN ibnW, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI
hY[sqrW pRqI pMnw-13
Awm vyrvw : EhI
ArMB : ]< siq guru pRswid] sRI gurU crn kmlyX nm:] AQ kiv kul ikRq kusm
ikAwrI gRQ ilKXqy]dohw] vMdyqM guru nwnkM Xw su nwm pRgws] Pwis kwtMq Xmrwj
kI dyqu dws suK rws]1]…
AMq : …rwg vyd nyB nwQ Awqmw vKwnIXq sMmq AKwV iq`Q dsmI ivcwrBo ] snIvwr
pK` sÎwm gRIKm ko AMq BXo sMq miq vMq BgvMq inrDwrXo ] kusm ikAwrI nwm
gRMQ ju pFygy nr lhygy suiD qw ko doK inrvwrBO] qwrn qrMn sYhR pUrb kI Er fyrw
jwnIXY nrYn isMg pRgt aucwr Bo]133]ieiq sRI kv kul ikRq sq iekqI sY qRY ibRq
kiv nwrwXn isMG nwm kusm kÎwrI gRMQy kRm kQnM nwm ipRQmo ADÎwie sMpUrxM] sRI
pRmwqmyx BÎo nm:]=]1

h`Q ilKq nM : MS 100 e


isrlyK : irqu rmnIX rsk rMjn
lyKk : nrYx isMG
ilKwrI : kiv kul
p`qry : 33 a- 42 a + 42 A- 52 A
Awkwr : 19X13 s.m. ilKq: 17X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 43 qy iek hI Sbd hY[ bwkI swrw p`qrw Aqy 44 p`qrw KwlI hn[ 42
a qy irqu rmnIX rsk rMjn dw AMq hY[ 42 A Aqy 43 a qy kiv nwrwXn hrI dy
srdwrM qupY dy do kib`q id`qy hn[ p`qrw 43 Aqy 44 , 48 A-49,50, 53 KwlI hn[
p`qrw AMk 45 qoN 48 qk Alg-Alg kvIAW dy kib`q id`qy hn ijnW ivc lwl,
jgdIS, sYnwpq, nwrwXn hrI Awid hn[ p`qrw 51 Aqy 52 qy sruiq sMgRih hY[

116
ArMB : < siq guru pRswid] sRI guru BXo nm:] AQ irqu rmnIX rsk rMjn kiv kul
ikRq nRwXn isMG kiv kRm kQnM] XQw bsMq pY rqn hrI ko kibq] vcn sumn PUly
syvk Bvr BUly kIriq sgMiD pOn jg bn CwXo hY] koikl Sbd sy sbd gwey TOr
TOr suinq snyhI jn mn hulswXo hY] jVq juVweI son sweI lok lok hUM qy ivml
ivvyk su srUp pRgtwXo hY] swD kiv rmwkMq sMq suK dYn dyKo BgvMq nwnk bsMq
bn AwXo hY]1]…
AMq :… iekusy iPrq chu GweI qy iGrq Gn Awvq Jrq JIny Jrsy Jpk Jpk]sor mn
cwvYN ncYN morn kI pWiq chMU Ern qy cOND jwq cplw cmk ckm]ibnw pRwn pÎwry
pRwn nÎwry hoq dyv khYN nYnn qy Awsu vwin jwiq hYN tpk tpk] riqAw AMDyrI DIr
n iqXwD riq muK biqAw kr auTY CiqAw qpk qpk]16] ieiq sRI irqu rmnIX
rsk rMjn kiv kul ikRq kiv nwrwXn isMG kRm kQNnM nwm iqRqI irqu
sMpUrnM]=]=]=][=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 101


isrlyK : ADXwqm rwmwXx
lyKk : dyvI dws ilKwrI: gulwb isMG
smW : sMmq 1894
p`qry : 1 E - 592
Awkwr : 11 X 18 s.m. ilKq: 8 X 12 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, auKVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ dupwsIN
KVHy ruK do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW ivc vKryvyN leI iek motI pIlI
lkIr dw hwSIAw hY[ pihly p`qry qy cOpwsIN hwSIAw hY[
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw hY[ SurU ivc hwSIey vwly 6 Aqy 592 A KwlI hn [ 557 qy
lyKk dw nW idqw hY: -
“ kib isMG gulwb su Xw ibD so irK pMugv qwih ko bRhm jnwey”
AwrMB : < ] sÍsiq sRI gxyswX nwm:] dohrw] dyvI mwqw swrdw srd ieMdu smhws] bMdo
pd pMkj sdw kro sumiq pRkws]1] sMkr CMd] gx nwQ dws invwie msqk bMdnw
pg Dwr] krXo chy aur rwm ko js dyhu buiD audwr] sur gur kry sur rwj kwrj
pwdkMj mnwie] hy rMb nwQ AnwQ ky my DIr bIr shwie]2]…
AMq : …ieiq sRImq ADXwqm rwmwXxy aumw mhysur sMbwdy auqr kWfy bYkMuT inrXwxo nwm
nvmo DXwXw]1] do] rwm cMd ko suq BXo buDU qws ko nwm] qw suq dyvI dws nY
ilKXo gRMQ AB rwm] sMmq ds sY AwT dw Aru aUpr nbY cwr] kwqk sudI iQq
pMcmI buD jn lyhu ibcwr]lyKkM pwTkM suBM] sYÍXw] dws dyvI dws ilKXo aur bIc
prIq mhw Aq BwrI] pusqk nWm rmwXx hY iqh bIc kQw sB mMgl kwrI] ikMkr
pIr hro rGubIr dyho qIr dXw bRq DwrI] lKo inj dws hro Bv Pws iehI Ardws
ilKwr kI swrI] do] jo Xwko gwvy sunY vw ilK vwcY koeI] sRI rGubr qumrI ikRpw
qumry md rq hoie]

117
h`Q ilKq nM : MS 102
isrlyK : Awqm AnuBv S`qk
smW : sMmq 1931 (rcnw kwl)
p`qry : 1 E – 70 A
Awkwr : 14 X 10 s.m. ilKq: 12 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ ibnW hwSIey dy[ sqrW pRqI pMnw 13.
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI hY[ ikrm Kurdw hox kwrx pUrw pwT pVHn Xog nhIN[
ivc-ivc kwnI bdlI hoeI hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] qq sq bRhm] AQ Awqm AnBv sqk[ AlOkk pd soeI
joeI lok mY pRisD nwih AvyduX inr ivBwg so bRmMf ipMf so prY…
AMq : …ieiq sRI Awqm AnBv sqk smwpqM] aAM qq sq bRm] isvohM isvohM]…
isvohM isvohM] do ] smq aunI sY iekqIey BXo pusqk iqXwr] kqk sudI su solvI
krky ilKX ivcwr]

h`Q ilKq nM : MS 103 sMgRih


isrlyK : sohxI hwSm
lyKk : hwSm Swh
smW : sMmq 1901
p`qry : 3 E – 55 A
Awkwr : 10X13 s.m. ilKq: 7 X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, dupwsIN KVHy ruK do do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw 8.
Awm vyrvw : pihly do p`qry nhIN hn[ poQI dI hwlq mwVI[ ikrm Kurdw[ 55 p`qry qoN bwAd
iek hwSIey vwlw p`qrw KwlI hY ijs nMU koeI AMk nhIN idqw[ AglI rcnw 56 p`qry
qoN SurU hMudI hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ikrm-Kurdw hox kwrx pwT
pUrI qrHW pVHn Xog nhIN[
AwrMB : …..musukulu phuc anw qk hoeI vhmu ndI ivc qrky] hwsumu imlx mhwl shIdW
jo imilAw su mr ky]6] qulw nwm inm... Awhw bujrg nyk sqwry] sI gujrwq sYhr
ivc vsdw cMdl ndI knwry ] ausqwkwr kry gl koeI kir qsvIr auqwry] hwsumu
nyk jmwny AMdr swhwjwhw dy vwry]7]…
AMq : …imilAw jwie rUhW rl imilAw ivc drgwhw rubwnI] nYie ivc Pyr imly qn
dovyN ieksy KwK sumwnI[ piV Awib hXwq jMnwjw dPn kIqy ivc pwnI] hwsumu iesk
sohxI dw suixAw juig juig] rhugu khwxI] 258 ]=]=] poQI spUrn hoeI jg ivc
sBnw jwnI] sMmq 1901 imqI puhu idnI] 23 ] vwr CwinCir]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 103 A


isrlyK : s`sI pMunMU
lyKk : hwSm
ilpI kwl : sMmq 1901

118
p`qry : 56 E – 81
Awkwr : 10X13 s.m ilKq: 7X10 s.m
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ik`sw AMq ivc ADUrw hY[
AwrMB : 1E sq gr pRswd] sRI gxysw nm:] AQ ssI punU ilKXqy] ihkmq aus KudwvMd
vwlI mwlk mulK mlk dw] lwK kroV kry cqrweI koeI pCwx nw skdw] kudrq
nwl rhy isrgrdw dwiemu crku iPrk dw] hwsmu KUb hoeI gulkwrI PrCu Pnwih
iKlk dw]1]…
AMq : …idl ivc qpq QlW dI grmI AWx bxI krwxI [ khwxI ] ] ikcrk nYx krn
idlbrIAw cox lbw ivc pwxI] iPr iPr fwFy kry hTu fwfw drd iPrwk rjwxI]
hwsm jwt BBor ipau so tuit igAw mwxu inmwxI] 101 ] jy jwxw Cf jwn su……

h`Q ilKq nM : MS 104


isrlyK : ibsn purwn
smW : sMmq 1929
p`qry : 1 E – 225 E
Awkwr : 23X16 s.m. ilKq: 18X11 s.m.
vyrvw : ijld k`pVw g`qw[ dupwsIN KVHy ruK[ kwlI lkIr dw hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw-23
Awm vyrvw : poQI ikrm-Kurdw[ SurU ivc 4 Aqy AMq qy 6 p`qry ibnW hwSIey dy KwlI hn[
ilKweI Awm hY, pVHnXog hY pr ikqy ikqy isAwhI dy D`by AKrW qy hn[ ikqy ikqy
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] qyN [ siq icq AnMd pRmwqmwey nmw AQ ibsn purwn BwKw
ilKXqw pRwsRovwc[ pRwsRo mYqRy ko khY ky hy mY Xih jo quJy aupdys krO ho] so AMimRq
smwn hY] so mn ky pwqR sO pIa] Aru jo nwrwiex qy iBMn hY iqs kw iqXwg
kir]…
AMq : …khxy mwqR sI Gr hI ies kau igAwn hovYgw Aru hm jo sBI bYTy hY] hmwry
ivdmwn ies kau igAwn n hovygw] qb jwxIAY jo hm sBI mUrK bYTy hY ] ieq sRI
vYrwg pRkwrxy moC aupwie smw jog smwpqM nwm srghw]= poQI ilKI vydWq ibsn
purwn ilKXqw Bolw cUkw bKs lYxw sMq jnw bKsxhwr ho hm qau BUlx hwry hw]
smq 1929 imqI cyqR ds-9

h`Q ilKq nM : MS 105


isrlyK : mMudrI (ishrPI)
p`qry : 1 E – 37
Awkwr : 6X8 s.m. ilKq: 4X4.5 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, dupwsIN KVHy ruK do do lwl lkIrW dw hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw-6

119
Awm vyrvw : poQI ikrm-Kurdw[ SurU ivc ibnW hwSIAw dy 10 p`qry Aqy AMq ivc iek hwSIey
vwlw Aqy 8 ibnW hwSIey dy KwlI hn[ p`qrw AMk 20 E qy hVqwl PyrI hoeI hY[
vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] muMdRI ilKI] eyko gNmu shI kr jwxo cwry byd bKwxY] qYQU
bRhmx rhY n mukr mn nU rK itkwxy] sy swbq mn rhin hmysw gmI n ieq
Kjwny] vwry jwvw Pkr sWeI dy kvqw kIqI dwny]1]…
AMq : …Agly bKs gunwih kwn jI Avl miq n kweI] Awsk qy mwsd kweI rb Awp
Adwlq dweI] suK vsy qyrw dys kwn jI gopIAw AsIsw kIqI] qyrI qwrI qrI DRopdI
DMnw Bgq supRIqI ] 74 ] vwhgurU jI] iciq AwvY]

h`Q ilKq nM : MS 106


isrlyK : prcIAW pRym BgqW kIAw (pRym AboD)
smW : sMmq 1940 (rcnw kwl)
p`qry : 1 E – 242 E
Awkwr : 11X15 s.m ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ dupwsIN KVHy ruK iek lwl lkIr dy AMdr vwr do kwlIAW lkIrW dy
Agy iek motI sMqrI lkIr Agy iek brIk kwlI lkIr dw hwSIAw[ sqrW pRqI
pMnw-10. vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw[ ilKweI sMudr hY[ AMq qy ibnW hwSIey dy iqMn p`qry KwlI hn[
AwrMB : 1E [ 1E siqgur pRswd [ prcIAw pRym BgqW kIAw] pwqswhI ds[ 10 pRym
AboD poQI kw nwau] dohrw] nmo nmo prmwqmw pUr rihau sB AMg Awid mD Pun
AMq iek qW ko jgq qrMg] 1 sorTw ] pRIqm pRym prmwqm purK iqRktI ijn rcI]
bhu ibD rcnw Qwp Kyly pRymI hoie kY]1]…
AMq : …sMmq 1940 imqI jyT sudI 18 ] sukl pMcm hrI] poQI pUrin siqgur krI]
sMq duAwry pUrI prI] ArD shMs cOpeIXw mY] iqs qy ADk do rwqw mY] sorTw
JUlnw hY iqs mwih] ijau iqq PUl qrvr ky mwih] pRym AboD poQI kw nwau] qqu
sunq lYhY ibsrwm ] 61 ] dohrw] pRym mhodD pYT kY jo koeI goqw lyie] hir jqn
Amolk hwQ qih shjy sqgur dyie ] 1 ] jumlw prcIAw BgqW kIAw ] 16 ] solw
sMpUrn hoeIAw Bul cuk bKsxI] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 107


isrlyK : pRsMg dyvI ko pRgt krky AMimRq Ckxy Ckwxy kw
p`qry : 1 E – 23 E
Awkwr : 7X9 s.m ilKq: 4X6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ dupwsIN KVHy ruK do lwl lkIrW dw hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw-6
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw[ ikrm-Kurdw[ SurU ivc hwSIey vwly cwr p`qry KwlI hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid [ pRsMg dyvI ko pRgt krky AMimRq Ckxy Ckwvxy kw] iqMn
brs sRI gurU jI ny hom kIAw] ipRQm brs mo sMgq ko kau hukmu ilKy] jo isr pr

120
kys Dr kr drs kau Awvxw] dUsry brs mo hukm ilKy jo ssqR pihr kir drsn
ko Awvxw] ieih dUie brs hom nYxw dyvI ky prbiq pir kIAw] qIsry brs hukm
ilKw jo Ab srbiq sMgiq drsn kau Awvxw] qIsry brs mo hom AnMd pur jI mY
huAw]…
AMq : …jo sRbiq isKhu ky crnhu pR pRnwm krih] qb kVwhu prswid vrqwvxw] Aru
kVwhu ayun pwhul lYn vwilahu isKhu Awps mo kVwhu pRswid muK mo dyxw aus ky muK
mo aus ny dyxw aus ky muK mo aus ny dyxw] Ar jo sRI AMimRqsr jI hovY qw AMimRq mo
tuby lwvxy] Ar AOr jo khMU hoih qO kysI iesnwnu krih] swKI sMpUrn hoeI] bolhu
BweI vwhgurU jI kI Pqy]

h`Q ilKq nM : MS 108 sMgRih a


isrlyK : swr gIqw
p`qry : 3– 32 A
Awkwr : 5.5X8 s.m ilKq: 4X6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw ryksIn, dupwsIN KVHy ru`K do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI
pMnw-5
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq Ksqw, ikrm-Kurdw, swry p`qry auKVy hoey [ 40 Aqy 41
p`qirAW nMU 401, 402 AMikq kIqw hY, 109 qoN Agly p`qirAW qy AMk 110 dI QW qy
1010, 111 dI QW qy 1011 Awid pwey hn [
AwrMB : …..rqy ien kI auqpiq hY ] irgbyd kw nIl brx hY ] jujr byd kw pIq brx
hY ] isAwm byd kw supyd brxu hY ] EAMkwr nwm mkwr ky lyk hY ] EAMkwr AKru
pRm rUpu hY ] ey irdY kml ibKY bsY hY ]…
AMq : …sRI ikRsn Arjun sMbwdy prm hMsu sMhqw gIqw swru smwpiq ] ilKMq sunMqy
kmwvYqy punIqu ] prmysur siq prmysur ] vwihgurU vwihgurU vwih jI ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 108 A


isrlyK : cwxwkw swsqR BwKw
p`qry : 33 a – 113 A
Awkwr : 5.5X8 s.m ilKq: 4X6 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI gxyswX nm: ] AQ cwxwkw swsqR BwKw ilKXqy]dohrw]
pRxvq ho sRI ibsn ko jo iqRlokM ko rwie ] cwxwky BwKw krO jo qum hoie
shwie ] 1 ]…
AMq : …ieiq ibRD cwxwky BwKw KoVsmo iDAwie ] smwpqu sub msqu ] sRI rwm ] sRI
ikRsn ] goivMd gopwl hrI ]

121
h`Q ilKq nM : MS 109 sMgRih
isrlyK : kivqw
lyKk : sWeI dws
p`qry : 278 E –290 A, 1-7
Awkwr : 7X13 s.m ilKq: 6X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ ibnW hwSIey dy[ sqrW pRqI pMnw-6
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikrm-Kurdw hY[ keI QWeI kwnI bdlI hoeI hY[ 278 p`qry
qoN SurU hMudI hY qy 290 p`qry qk p`qrw AMk AMikq hY[ Agly p`qirAW nMU nMbr nhIN
lgy hoey[ bwAd ivc nIlI isAwhI nwl p`qrw AMk lgy hn[ keI QweIN hVqwl Pyr
ky suDweI kIqI hoeI hY[ 289 E qoN Agy Putkl pwT hY[ p`qrw 2 A qy vwrI vwrI
iek lweIn lwl qy iek kwlI hY Aqy 6 p`qry qy vwrI vwrI lwl qy kwlI isAwhI dI
vrqoN kIqI hoeI hY[
AwrMB : 1E siqguir pRswd ] slok ] dInw nwiQ dAwil pRBu dUir krn ivisvwsu ] Auag
myt gux kry gur pUrn sNeI dws]1] gur pUrw pUrI kry dwqwrI dwqwr] sNeI dws
ANqr hI qy pweIey swihb AlK Apwr]2]…
AMq : …isMD bUd mmqw mnu mwinE Acq jwlvhy] inkit idvwn gurU nhIN bUJy iknI n
pukwr khy] krm kr qU jg kI pujI jnim jnm pirqwpY] bRm sjwn sihij Gir
sMcY bIj kIt kw mwpY] nwm pukwr qyry_ _ _ _jil qy inkswey]2] swgr qy nwmu
seI [ sWeI ] dws pMujI scu mukqwey ] 8 ]

h`Q ilKq nM : MS 109 A


isrlyK : kivqw
lyKk : vlI rwm
p`qry : 3 E –7 E
Awkwr : 7X13 s.m ilKq: 6X10 s.m
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw 1 qoN 4 Aqy 6-7, dupwsIN KVHy ruK Aqy aupr dy pwsy Awfy ruK do lwl lkIrW
ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw hY[
AwrMB : sbid] idl jwnI Swm ipAwry tuk glI hmwrI Awaugy]1] rhwau] qory swvry bdn
pr keI koit kwm vwry] qyrI juliP mn kI kulP hY doaU nYn hY isqwry] qyrI KUbI ky
idKn ko nYn qrsqy hmwry] Gwiel iPro dRs kI pIV jwny nwhI koeI] ijn lwgI
pRIq pRym kI ijs lwgy jwno soeI]…
AMq : …qwrdw qwrdw qwrdw ienNhI gNlI swnU qwrdw] nYnw dI nwau kry so lNGy muskul
Gwtu ipAwrdw] kiVkin kpR qy sUin ibsAr Ar mY Brvwsw Xwr dw] vlI rwm
ris iBinVw Folnu njrI pwr aqwrdw ] 6 ] kTn lgn kI pIr] Gwielu hoie so
jwny] Awpy mohn pwr auqR gey TwFI jmnw qIr] Awvnu kih gey Ajhu in Awey
AwKr jwiq AhIr] cNd sKI ieq bwl ikRsn Cb drsnu dyKiq DIr ] 7 ]

122
h`Q ilKq nM : MS 110 sMgRih
isrlyK : auqpq ibkRmjIq Aru BrQrI kI Aru mYxwvMqI kI
p`qry : 281 A –288
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 8X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw k`pVw, isAwhI kwlI, ikDry-ikDry vKryvyN leI lwl, hwSIAw KVHy ruK
do-do lwl, do-do kwlIAW ivckwr iek motI sMqrI lkIr[ sqrW pRqI pMnw 10.
Awm vyrvw : gRMQ iBijAw Aqy ikDry-ikDry PitAw hoieAw, gMRQ pMnw nM: 281 qoN SurU hMudw hY
pihlw p`qrw kwgz nwl icpkwieAw hoieAw hY[
AwrMB : 1E sÍsq sRI gxyswey nm:] auqpq ibkRmjIq Aru BrQrI kI Aru mYxwvMqI kI
Awgy kQw clI] gRMQ bsYx jog Qw so iedR kw puqR Qw]…
AMq : … BrQrI rwjy ny eyh gl dyK ky ibsmwd hoq BieAw] eyh qmwsw dyK kr rwjw
rwj kw iqAwg kIAw] qb rwjw BrQrI jogI hoieAw[ iesI krky BrQrI gopI cMd
kw mwmw BieAw Pyr rwj BrQrI kw ibkRmjIq kIqw] kQw pRQmI pUrI hoeI]

h`Q ilKq nM : MS 110 A


isrlyK : adws rwjy gopI cMd ko mYnwvMqI kw aupdys
p`qry : 288 a –348 a
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw nM 290 PitAw hox krky sYlotyp nwl joiVAw hoieAw hY[ ikDry ikDry ilKq
bdlI hoeI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] audws rwjy gopIcMd ko mYnwvMqI kw aupdyS] eyk smY gopIcMd
dyiKAw mjn krqw mweI] mweI ky mn icMqw apjI dyhI dyK pCqweI]…
AMq : …ggn mMfl kw mwrg lIAw inrK AgMm AsQwn] Cut ikAw nwB duAwdws
AwieAw lwgw qMukutI iDAwn] aunmn giq ggnMqir ciVAw ibisAw dyh prwn]
jIvq imrqk hoie rihAw jn kir ibmlw iesnwn] bNidq gorK suix mYxwvMqI
qyrw AsiQru BieAw rjwn ] slok gopI cMd suDw] ] gopI cMd kI poVIAW]

h`Q ilKq nM : MS 111 sMgRih


isrlyK : pMc dSI BwKw
lyKk : idAwl AnymI
smW : sMmq 1815 (rcnw kwl)
p`qry : 1 E –4 A
Awkwr : 13X17.5 s.m. ilKq: 10X11.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ dupwsIN KVy ruK do do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW, vKryvyN leI
iek motI ikqy pIlI Aqy ikqy sMqrI lkIr dw hwSIAw hY] vKryvyN leI lwl isAwhI
dI vrqoN kIqI hoeI hY[ sqrW pRqI pMnw-12

123
Awm vyrvw : ikqy ikqy hwSIey ivc ilKq hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ p`qrw 221
bhuq Ksqw hY Aqy auproN PitAw hoieAw hY[
AwrMB : 1E [ sRI gxyswie nmh]do] srbwqm sb jwn kY bMdo Awpn Awp] mkrI q`q
iblws ijNau jpO Awpno jwp]1]do] gur gxys bNdo crx hrn mhWqm jwn] pNc
dsI BwKw rcO sugm khO vKXwn]…
AMq : … jpY AByd jwp kO imtwvY qIn qwp kO lKY AnNq Awp kO sNmwD su`D kO gwhY]
AKNf ipf ANf mYN pRcMf mwrqNf mYN nKNf KNf KNf mYN suByd Bwv kONd hY] idAwl
kwl kyl qY pRpNc pNc KylqYN sudyh mwn myl qY Akws bws kO chY]

h`Q ilKq nM : MS 111 A


isrlyK : duvYq bbyk BwKw
lyKk : idAwl AnymI
p`qry : 4 A –50 a
Awkwr : 13X17.5 s.m. ilKq: 10X11.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : AQ kiv ikRq idAwl AnymI duvYq ibbyk BwKw brnqy]do] Bgvwn BwrqI qIrQ
gur ibid AwhNn munIs] Xugm crn bNdn krY rwm ikRsn buD eIs] cO kUt sb
Anwid AnMq ju hY XY [ gXwn nNd sq icq khIXY[ swCI duvYq ibbyk ju Awh]
nmskwr kIjY Ab qh]…
AMq : … jgq bwD qYN syK hY jo] prmwrQ sNicdwnNd rUp so] bRhm sbd kr brnXO
qwh] supRkws AdYÍinq Awh ] 15 ] ieiq sRI mq prm hNs pr bRwjkw cwrXo pwsk
sRI mq idAwl Anymw nNd srsuqI mhwvwkÍ bbyk BwKw brnqy nwmN pNcmo pRkrx
smwpqN]

h`Q ilKq nM : MS 111 e


isrlyK : bRhmw nMd BwKw
lyKk : idAwl AnymI
smW : sMmq 1815
p`qry : 50 E –110 A
Awkwr : 13X17.5 s.m. ilKq: 10X11.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : AQ kiv ikRq idAwl AnymI bRhmw nNd BwKw brnqy] do ] nmo BwrqI qIrQ guru
ibidAwrNn smyq] bRhmw nNd su dIpkw kroN boD isD hyq] do ] gRNQ krn AiBlwKw
mn inribGn pUrn isNau hoie ] mNgl qNqu ivcwr jo iqs kr klmK Koie]…
AMq : … bRhmw nNd gRNQ mY lhXo pNcm DXwie ibKXw nNd khXo] bRhmW nNd dYÍWr hY jw
kO] hoq pRvys BlI ibiD qW kO ] 34 ] prm pRym qYN hir hr joeI] bRhmw nNd AByd

124
smoeI[ Aiq inrml mn jo phWcwnO] pRwnI srb eyk sm jwnO ] 35 ] ieiq sRI mq
prm hNs pr bRwjkwcwrjo pwsk sRI mq idAwl Anymw nNd srsuqI ibricNd bRhmw
nNdy ibiK nwm pNcmo DXwid [ 5 [

h`Q ilKq nM : MS 111 s


isrlyK : icqR dIp BwKw
lyKk : idAwl AnymI
ilKwrI : krm cMd inrMjnI
smW : sMmq 1815
p`qry : 110 A –149 A
Awkwr : 13X17.5 s.m. ilKq: 13X17.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ies ivc hn: -
icqR dIp 110 A-149 A
iqRpq dIp 149 A-210 E
DXwn dIp 210 E-237 E
kUtsQ dIp 237 E-249 E
nwtk dIp 249 E-254 E
AwrMB : AQ kiv ikRq idAwl AnymI icqR dIp BwKw brnqy] sRI gxyswie nm:]do] nmo
BwrqI qIrQ gur ividAw rMn audwr] icqR dIp BwKw krO q`qu boD ivsqwr] kivq]
jYsYN pt eyk qW mY icqR hY Anyk BWq icqR ky ichn dyK by kO dIp cwhIXY] pRQmYN
AvsQw cwr khyNgy ivcwr qW mY pwCY jw mYN icqR kI ivicqRqw idKweIXY]…
AMq : …ieiq sRI mq prm hMs pirbRwjkw cwrjopwsk sRI mq idAwl Anymw nMd sursuqI
ivricMq nwtk dIp BwKw smwpqmM pMcm pRkrx] 5 ] suB msqu] sMmq [ 1815 [
swvx vdI iekwdsI pUrI hoeI] lyKkM krm cMd inrMjnI pwTk hY mwn isMG] pRIqXM
Xukq ivcwqy imtY du`K Bv is`D] mMglM lyK kw nwc pwT kw nwc mMglM] mMgl srb
swDUnM BUm BUpq mMglM]]]]]]

h`Q ilKq nM : MS 112


isrlyK : ik`sw SIrIN &rhwd
lyKk : hwSm
p`qry : 3 E –76
Awkwr : 15X11 ilKq: 11X6
vyrvw : ijld g`qw, dupwsIN KVHy ruK do lwl lkIrW[ ivc iek kwlI lkIr dw, Aqy ikqy
ikqy isrP do do lwl lkIrW dw hwSIAw hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI
geI hY[ sqrW pRqI pMnw-12
Awm vyrvw : poQI ivc ikqy ikqy aulI lgI hoeI hY[ hwSIey ivc ikqy ikqy aurdU Aqy gurmuKI
ivc ilKq hY[ poQI p`qrw AMk 3 qoN SurU hMudI hY Aqy AMq vI ADUrw hY[

125
AwrMB : .….Ps CurI muh Dr ky] hr iek suKn ilAwvn bwhir, KUn AlUdw kirky ] iPr
auh dsqu srwPw pYdy, hIry suKn proqy] auh srwP ijnw hQ Apny, jwn jhwno
Doqy]…
AMq : … Agy dPn idvwnw Awhw, swbqu kbru bxweI] mgroN jwie hjUmI myly, auvyN Pyru
KulweI] kIqw kbru cuPyry pVdw, Klkiq dUir htweI] Kwsy lok gey AMdrWhw, njru
hkIkq AweI ] 259 ] Awvy musk bihsqI bwhir jl……

h`Q ilKq nM : MS 113 sMgRih


isrlyK : igAwn mMjrI
lyKk : mnohr dws inrMjnI
smW : sMmq 1880 rcnw kwl: sMmq 1716
p`qry : 1 A –51 A
Awkwr : 13X18 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ dupwsIN KVy ruK do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW ivc vKryvyN
leI iek motI sMqrI lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnw-9, vKryvyN leI lwl
isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[
Awm vyrvw : ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI geI hY[ ilKweI sMudr hY[ 1 A p`qry nMU keI
qrW dy hwSIAW nwl sjwieAw hoieAw hY[ ies poQI ivc iqMn ikRqIAW hn, ijnW dy
p`qrw AMk iBMn iBMn hn[ smyN bwry p`qrw 50 A qy ieauN id`qw hY: - “sMbq sqRh sY
mhI vrK so rhy mWih] vYswK mws hY sukl pK iQiq pMunXo hY qwih]” ikqy ikqy
hwSIey ivc ilKq hY[
AwrMB : 1E sRI pwrbRhmny nm:] AQ igAwn mMjrI ilKXqy] dohrw] Awqm kY AigAwn
qY sbY aupjY jWn] igAwn Bey qY lIn sb nmskwr iqh mWn]1] kib`q] ipRQm
mukiq kih dUsro mu muKI soaU qIsro ibKeI cOQo pWmr ibcwro hY] cwr purK sMswr
mWJ khY inrDwr bMDn mukiq fwr mukiq qoN inXwro hY]…
AMq : … dohrw] qMÍ pd dyv iqRXMc iriK nr ikMnr sb jWn] qq pd eIsÍr dyK sb qMU
qq qq qMÍ BWn ] 400 ] mnohr dws inrMjnI so sÍwmI so dws] sÍwmI dws BXo eyk
so mhwkws Gtwkws ] 401 ] ieiq sRI gÎwn mMjrI nwm BwKXw igRMQ kiQqy mnohr
dws inrMjnI sMpUrn smwpqM ]

h`Q ilKq nM : MS 113 A


isrlyK : sq pRS˜auqrI BwKw
lyKk : mnohr dws inrMjnI
ilpI kwl : sMmq 1880
p`qry : 51 A –117 E
Awkwr : 13X18 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI

126
AwrMB : ...1E sRI prmwqmny nmh ] AQ igRMQ sq pRs˜auqrI iliKqy] sorTw] vwc lK
kir jWn inrgux srgux XO kihXo] kir nmskwr vKWn vwcX qÎwrw kir lK
kO]1]…
AMq : … sorT] homY ho qMU nwih hOmY ho qMU hY khI] sb hY hO qMU hO qMU eyk hI]13] ieiq
sRI sq pRSo˜qrI BwKw] mnohr dws inrMjnI kibqy nvmo KMfh ] 9 ]

h`Q ilKq nM : MS 113 e


isrlyK : vydWq mhwvwkX BwKw gRMQ
lyKk : mnohr dws inrMjnI
rcnw kwl: sMmq 1716
p`qry : 1–30
Awkwr : 13X18 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ivc ivc kwnI bdlI hoeI hY[
AwrMB : 1E sRI guru BXO nmh] AQ vydWq pRBwKw ilKqy] krqw igRMQ kirby mY inr ibGn
suK cwhy hY] mMgl dy moih dyv gxys] mMgl dy moih srsÍqI] mMgl
dy….pwrbqI]1] igRMQ ko pRXojn Aru ivKX kihXY hY]…
AMq : … dohrw] sMbd sqRw hY mhI sorh vrK vqIiq] vrK sqRh mih krI Kt mws
qwih vqIiq ] 91 ] Awsoj vid hY cqur dsI ikRs˜ pK sinvwr] BwKw pUrx sB
BeI mws eyk ikRqkwr ] 292 ] ieiq sRI vydMwq mhw vwkÎ BwKw gRMQ kibqy mnohr
dws inrMjnI sMpUrxM smwpqM] suBM msqu srv jgqM] sRI gxys jI] rwmwX nmo
nm:]

h`Q ilKq nM : MS 113 s


isrlyK : Kt pRSnI
lyKk : mnohr dws inrMjnI
smW : sMmq 1880
p`qry : 1–105
Awkwr : 13X18 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E sRI prmwqmny nm:] AQ gRMQ Kt pRsnI ArMB qy pRQm igRMQ ko krqw gNRQ kI
Awid ies† dyv qw ko sÍrUp idKwvq hY] Aru qw gRMQ kI inriqGn qw isD kirby ko
irdy mwJ qw ko sÍrUp icqvn kIr kY nmskwr krqu hY] dohrw ] idRs†w eyk svrUp
hY] jIvysÍr nih Byd] so svrUp aur bNiD kY ibGn sby qij Kyd]1]…
AMq : … dyvsÍ pRkws sÍrUp hY swKI dyvY soie] AOr dyv Adyv sb swKI ijnw n
hoie ] 91 ] ieiq sRI swKI svrUp] ieiq sRI Kt pRs˜I inrny nwm BwKw gRMQ mnohr
dws inrMjnI kiQqy sMpUrxM smwpqM suBM msqu srv jgqM] sRI rwm cMdRwX nm:]s`]

127
1880 imqI jyT vdI [ 6 [ Kt pRs˜I sMpUrxM smwpqM XwdRsM pusœkM idRs†wqw dRsM ilKqM
mXwX idsœD msœNx vwmm]

h`Q ilKq nM : MS 114


isrlyK : pRboD cMd nwtkM suboD grMQ
lyKk : gulwb isMG
ilKwrI : hridq isMG
ilpI kwl : 1931 mhInw BwdoN rcnw kwl: sMmq 1846
sQwn : kurukSyqr
p`qry : 1 –73
Awkwr : 24.5X16.5 s.m. ilKq: 20X12.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, auKVI hoeI hY[ sqrW pRqI pMnw 20 [ bgYr hwSIAw[
Awm vyrvw : ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI geI hY[ 225 slok hn, ikDry-2 hwSIey
ivc suDweI kIqI hoeI hY[ poQI ikrm Kurdw hY[ p`qrw 72 A KwlI hY[ SurU ivc do
p`qry Aqy AMq ivc iqMn p`qry KwlI hn[ ikDry ikDry kwnI bdlI hoeI hY[ kul 225
dohry hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] isRI gxyswXnmhw:] dohrw ] gOrI puqR gxys pd bMdo
bwrMbwr] kwrj kIjY isD mm dyh subuD audwr]…
AMq : ieiq isRImiq mwn isMGy crn isKq gulwb isMGy ngOrI rwey Awq jyn ivcr qy
pRboD cMdR nwtky jIvn mukq pRwpq ko nwm Kstmo AMk]6]]=]]=]=] pRboD
cMdRnwd sMprxM] bkl mhridq isMGW smqw 1931 mhInw BwdoN 515

h`Q ilKq nM : MS 115 sMgRih


isrlyK : rwm ibnod gRMQ
lyKk : rwm cMdr
ilKwrI : pMfq pdm rMg BwKwkwr
p`qry : 1 –213 a
Awkwr : 13X18 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ poQI ibnW hwSIey dy
hY[ sqrW pRqI pMnw 10.
Awm vyrvw : ikqy ikqy hwSIey ivc ilKq hY[ poQI dy SurU ivc Aqy AMq qy do do KwlI p`qry hn[
213 E dy AMq qy ‘suB sMmq’ iliKAw hY pr sMmq bwry koeI vyrvw nhIN[ 213 A qy
iPkI kwlI isAwhI nwl do jMqr bxy hoey hn[ ies poQI ivc cwr ikRqIAW hn[
pihlIAW do ikRqIAW dy p`qrw AMk lgwqwr cldy hn Aqy AglI do ikRqIAW dy AMk
iek qoN SurU hoky lgwqwr cldy hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid]1] sRI gxyswX nm:[ dohrw] isiD buiD dwXk lhIXy gvrI
puqR gxys] ivGn ivdwrx suK krx hKDrI pRmys]1 do] sRI DnMqR crx Xug pRx
mDur AwnMd] rogn sY aus nwm kI sbj kMU suK kMd]…

128
AMq : …ey mwn qxo pRmwx swrMg Dr hMU swrIE ] kihE juey Anumwn rwm ibnod ibnod
sU ] 58 ] ieiq sRI rwm ibnod sMpUrnM smwpqM] suB smq

h`Q ilKq nM : MS 115 A


isrlyK : Xog squ gRMQ tIkw
p`qry : 214 a –232 A
Awkwr : 13X18 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, p`qry Bury hox kwrx p`qrw AMk pVHn Xog nhIN[ bwAd ivc nIlI isAwhI
nwl p`qrw AMk AMikq kIqy hoey hn[
AwrMB : 1E sRI swrdwXnm: ] AQo Xog squ gRMQ tIkw ilKXqy] tIkw AQu jur ickqsX
iCno vwig loie] ANbuDr] musHw] DnX] vwDmwh] ivsvw sMuiT] eyqy AOKd sm mwqRw
ku AwiQ kir dIjY] vwXu juir sWq hoie]1]…
AMq : …julwb]tIkw] hrIV kuAwQ kir surmidqI icqRw ipplI ivV lUx cUrx kir
kwFy ivc pwie dIjY] iGRq syqI] ivroc hoie ipq jwih]95] ieq Xog sqkM bwlw
boD spUrxM smwpqM] sRI rwm jI qyrI srn

h`Q ilKq nM : MS 115 e


isrlyK : smuMdrk BwKw
lyKk : rwm cMd
ilKwrI : pMfq pdmrMg BwKwkwr rcnw kwl: sMmq 1722
p`qry : 1 a –18 a
Awkwr : 13X18 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw 18 a qy pwT dI smwpqI, p`qry dy cwro pwsy lwl ilKq nwl kIqI hY[
ikrm Kurdw hox kwrx kuJ AKr pUrI qrHW pVHn Xog nhIN hn[ ies ikRqI qoN p`qrw
AMk Pyr iek qoN SurU hMudy hn[ 18 A KwlI hY:
AwrMB : 1E siqgur pRswid] AQ smuMdrk ilKXqy] sRsuq ismrU icq Dr srb bcn
dwqwr] nr nwrI loCn khO swmuMdRk Answr 1 Xw smMdRk gRMQ mY khy Agm kI bwq]
iesy jwn jo nr vhY qO hoie jg ivKXwq 2 Awid AMq nir nwr kI suK duK bwq
srUp] kho Anyk pRkwr ibD suixau iekMq AnUp 3…
AMq : smiq sqRY sY bwvIsw] mwg ikRS˜ pK CT iqQ jugIsw] 90 ] igrvr mWh sumyr
ibrwjY] joiqK c`kR ijm sUrj rwjY] gC mwh irgC rwjw] jQY idn gMU ADik
idvwjw] sRI inj sRIh sUr suKkwrI] nwm jpY ijs sur nr nwrI] jwky isK isromx
khIey] pd kIrq gur vr js lhIey ] 92 ] ivdXw cwr ds kMT pCwxY] byd
qwrko ArQ pCwxY[ pdmrMg munvr suKdweI mihmw qwkI khI n jweI rwmcMd
muniex pRBwiKXo smuMdRk BwKw ka dwiKXo] jlig rihXo sUrj cMdw] pF pMfq jU

129
lho AnMdw ] ieq sRI smuMdRk nK isK iqlwdk vrxno nwm duqIX smdys smwpqM
rwm rwm….rwm jI sRn[

h`Q ilKq nM : MS 115 s


isrlyK : srod ivcwr
p`qry : 19 E –22 a
Awkwr : 13X18 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E sÍsq sRI gxyswie nm: AQ srodw bIcwr ilKXqy] suripRCwil] cMd sUrj nwk
ky sUlk hY dwihxI qrP sUrj hY Ar bwvI qrP cMd hY dm dwihxy kw bbyk hY kb
dwihxy surjw cwhY jbI bwvy sUrjw dw hY]…
AMq : …jy nwvY sur Bog krY qw bytI hovY jy dwihxy sur Bog krY qw bytw hovY qRIAw purK
ko iKcY purK qRIAw ko iKcY bwr AkIs Bog krY qy pRIq hoie jy bwvw sur cldw hoie
qw bOhq Bog krY doeI bwrI] nw krY TMqw bl hoie] qy dyhI CIn hoie jy dwihxy sur
hovY qw fr nWhI jy bwvY hovY qw fr hY] purwx srod kw pUrw ilKXw

h`Q ilKq nM : MS 117 sMgRih


isrlyK : mukiq mwrg gRMQ pwqSwhI 10
p`qry : 1–279
Awkwr : 10X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do-do lwl lkIrW, sqrW pRqI pMnw 7
Awm vyrvw : gRMQ ikrm-Kurdw, ilKq sMudr, 268-279 qk pqirAW dw hyTlw ih`sw burI qrW
KwDw hoieAw hY[ pihly 7 p`qry kwgz lw ky joVy hoey hn[ pMnw nM 92 a qy iek
lweIn ilK ky bwkI pMnw KwlI CifAw hoieAw hY[ AMq ivc iek pqrw KwlI CifAw
hoieAw hY[
AwrMB : 1E siqnwmu krqw purK inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur pRswid]
AQ mukiq mwrg igMRQ ilKXqy] pwqSwhI 10 eyk smY sRI gurU jI ky pws isK srb
bYTq ikrq Bey Aib clw ngr ivKy jo hy siqgurU jI vY hm ko sB ibD kho jo ies
jIv ko sMswr swgr qrx kw jqn kvn hY iks pRkwr krm krY mMglwcwr Aru
suqk krm pRXMq so sB ivD soN kho]…
AMq : …rMg imtwieAw Awp pRBU nIlI t`lI nMU A`g lgwvY aus nwl pV pV lUq JwVy]
ies gRMQ ky pwT krny qy Pl hY mukiq Bugiq kw mwrg hY[ ieiq sRI mukiq mwrg
igRMQ gMRQ jI kw pRkws srb krm inrUpx sRI gurU muKwq Drm ArQ kwm moK
sMpUrxM] AMmukiq ko pMQ jnm imRqk pRXMq srb bwsnw pUrn smwpqM]1]suB msqu]

130
h`Q ilKq nM : MS 118
isrlyK : vwr hkIkq rwey
lyKk : Agrw kvI
p`qry : 1–55
Awkwr : 13X16.5 s.m. ilKq: 7.5X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy kwlI isAwhI nwl do do
lkIrW, sqrW pRqI pMnw 8.
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, poQI iBjI hox krky au~lI l`gI hoeI hY, ikrm Kurdw, ieMj
lgdw hY p`qry izAwdw Krwb hox krky koeI hor kwgz lY ky aus qy icpkwey hoey
hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] vwr hkIkiq rwie DrmI kI ilKXqy]dohrw] pRQmy gnpiq
pRjIey pwCy krIey kwj] sBw dy AMdru bYiTAw rwK lwj mhwrwj]…
AMq : …vwr hkIkiq rwie kI ilKI bhuq Apwru] rwm cMdu jI bKs lY hm pwpI vf
gungwru] hkIkq rwie dI vwr sMpUrnM Bul cuk bKsxI]

h`Q ilKq nM : MS 119


isrlyK : dsm gRMQ
lyKk : gurU goibMd isMG
p`qry : 1–8,1-604
Awkwr : 34X37 s.m. ilKq: 28X25 s.m.
vyrvw : sqrW pRqI pMnw-21, dupwsIN do lwl lkIrW dw KVHy ruK hwSIAw, vKryvyN leI kwlI
lkIr[ poQI ikrm-Kurdw hY[ hVqwl Pyr ky soD kIqI hoeI hY[ ivc ivc kwnI bdlI
hoeI hY ijld cmVw aupr kpVy dw kvr ciVHAw hoieAw hY[
Awm vyrvw : pihly A`T p`qirAW qy qqkrw idqw hY[ ienHW p`qirAW dw rMg bwkI gRMQ nwloN
vKrw hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ 19 vIN sdI dI ilKq
lgdI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] jwpu sRI muK vwk pwiqSwhI ] 10 ] CpY CMd] qÍ pRswid]
c`kRichn Aru brn jwq Aru pwq nihn ijh] rUp rMg Aru ryK ByK koaU kih n
skiq kih] Acl mUriq AnBau pRkws Aimqoj kihjY] koit ieMdU ieMdRwix swh
swhwix gixjY[ iqRBvx mhIp sur nr Asur nyq nyq bn iqRx khq ] qÍ srb nwm
kQY kvn krm nwm brnq sumq]…
AMq : …kibXo bwc svYXw] kwgq dIp sBY krho Ar swq mhwrx v kI ms kY ho] nwd
bnwspqI isgrI ilKby hMU ky lyKn kwj bny ho] swrsuqI bkq kr kY jg cwr gnys
ky hwQ ilKY ho] koit kibqwn jo kr hO qum kO n qau pRBu nYk ikJy ho] 49 ] ]
smwpqM suB msq] sq sRI Akwl]

131
h`Q ilKq nM : MS 120
isrlyK : viSSt purwx
ilpI kwl : sMmq 1866
p`qry : 1–555
Awkwr : 23X33 s.m. ilKq: 16X24 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ dupwsIN KVHy ruK do do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI
pMnw-16
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ SurU ivc iqMn Aqy AMq qy Cy ibnW hwSIey dy
KwlI p`qry hn[ poQI Ksqw hY Aqy ikrm-Kurdw hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI pRmwqmwey nmh] AQ inrbwx pRkrx ilKqy] aAM
bwlmIko vwc] hy BwrduAwj aupsm pRkrx ky AnMqr qMU inrbwx pRkrx sux] ijs
ky jwxy qy inrbwx pd kau pRwpq hovih] bfy auqm bcn jo mun nwiek rwm jI pRiq
khY hY]…
AMq : …mhw rmwiex ibRD viss† sMpUrn hUAw] imqI pohu dI 22 sMmq 1866 ] iQq
iekwdsI sur gurvwr] sRI rwm sRI rwm] poQI spUrn hoeI] dohrw] sRI siqgur
goibMd isMG jg BwKq qum dws] nwm lwj siqgur rKo dIjy inj ibsÍws
] 1 ] sorTw ] dIjy inj ibsÍ Awn cukweIey Aws sB] purvo mn kI Aws ienidRg
drs idKweIey]2]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 121


isrlyK : sUr swgr
lyKk : sUrdws
ilKwrI : auqm isMG rwmgVHIAw
ilpI kwl : sMmq 1895
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 1–420
Awkwr : 24.5X34 s.m. ilKq: 17X24 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, auKVI hoeI[ dupwsIN KVHy ruK iqMn lkIrW, do lwl Aqy iek kwlI
lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnw 15, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI
geI hY [
Awm vyrvw : poQI swrI auKVI hoeI hY[ ikqy ikqy ikrm Kurdw hY[ hwSIey dy bwhr soD kIqI hoeI
hY[ p`qry auKVy hoey Aqy Pty hoey hn Aqy KwDy hoey hn[ p`qrw nM iek qoN pihlW iek
rMgIn vfy Awkwr dI ivSnMU jI dI Poto icpkweI hoeI hY[ SurU ivc Aqy AMq qy 10-
10 pq`ry KwlI hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI gxyswXnm:] AQ sRI Bwgvq dÍwsie skMD sUrdws ikRq
sUr swgr ilKXqy] rwg kilXwn] bMdo crn kvl icqlwie] jwnI ikRpw ktwC
ArwDy ko sB kCu drswie] bihrY sbd mUn puMn boly rMk cly isr C`qR Frwie] sUr
dws sÍwmI kruxw mY vwr vwr bMdo iqih pwie]…

132
AMq : …AQ sRI sUr swgr gMRQ sMpUrxM ilKqM sMqdws auqm isMG rwmgVIXw iqQ sudI
KstI BwdoN Awieqvwr sMmq sRI ibkRmrwj 1895[ AsQwn suc qIrQ sRI AMimRqsr
jI [ gurU nwnk jI gurU goibMd isMG jI gurU rwm dws jI ky pRswid krw[1[… pUrx
pRMm Bgiq jn mMgq bRhm igAwn puin dY insqwr ] 1 ] srb sMq crn ko
nmskwr jory ] vwcxI jI ]

h`Q ilKq nM : MS 122


isrlyK : rwg mwlw
lyKk : lCI rwm
ilKwrI : Amr isMG
smW : sMmq 1898 (rcnw kwl)
p`qry : 1 E–240 A
Awkwr : 11X14 s.m. ilKq: 7X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[ dupwsIN KVy
ruK iek nIlI lkIr, iPr iek kwlI lkIr Agy motI sMqrI lkIr, iPr iek kwlI
lkIr Aqy iPr iek kwlI lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnw-8.
Awm vyrvw : pihly cwr p`qry kwgz dI cypI lw ky joVy hoey hn[ pihly 8 p`qry kuJ iBjy hoey
hn[ Suru ivc ibnW hwSIey dy 6 p`qry Aqy AMq qy 5 hwSIey vwly Aqy 11 ibnW hwSIey
dy KwlI hn[ ieh rwg mwlw gurbwxI vwlI nhIN hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI gxyswXnm:] AQ rwg mwlw ilKXqy] dohrw] Bwr gxys
kCu mn ismir kCu kho kmnI kMq] rwg qwl imil nwih nY gur ikih gey AnMq]
dyv iriKin kIny ibibD mq sMgIq ibcwru] lCI rwm hnvMq miq khY sumiq
Anuswru]2]…
AMq : …do] ijqy rwg mo rwgnI brny igRMQ pRmwnN ] iek sO pYqI Awid hY khY su lIjy
mWn ] 25 ] do ] rwg rwg so myil sur iekqwlI Bey Aaur] Awid AMiq imqI SMK
sO iek iCh`qR TOr ] 26 ] do ] Kt rwgn kI nwr suq brMgnw soD] ien qy Aaur
ju iBMnu hY iqh brno buD boD ] 27 ] ieq Ktrwg smwpqM ] sMmq 1898 ] ilKI
AMimRqsr jI ] ilKwrI Amr isMG] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 123


isrlyK : ibRMd siqsX
lyKk : ibRMd, kvI
smW : sMmq 1912 (pMnw 123-A)
p`qry : 125
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 7X9 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw do do lkIrW KVy ruK, sqrW
pRqI pMnw 7.

133
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI, ilKq sMudr hY[ poQI dy AMq ivc 4 p`qry KwlI Cfy hoey hn[
ivckwr qIjy pqry qy iPr kuJ ieMJ iliKAw hY[
“ 1E siqgurU pRswd”
“ dohrw” jo inj pRB mo so khXo so khXo jg mWh] Ab mYN kQw sMsyp qoN sB hMU
khq sunwey[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI gxyswX nm:] AQ ibRMd siqsYXw ikRq kiv ibRd ilKXqy]
dohrw] sRI gurU nwQ pRBwv qy hoiq mnorQ isD ] Gn qY ijXu qir byl dl Pul Pln
kI ibRD [ 1 [ kIey ibRMd pRsqwv kY dohw CMd bnwX] audq ArQ idRstwiq kir idRV
kir dIXo bqwie]
AMq : pVy suxY mn mY DrY srY sws kY kwmu] jYsy hir ky nwm qY hoiq sBI AB rwm] ieq
sRI kv ibRMd ikRiq ibMd ibnod sqseIAw sMpUrx BXw] msq suB msq]

h`Q ilKq nM : MS 124


isrlyK : mslw muhMmd kw
p`qry : 1 a-155 a
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnHI hoeI[ dupwsIN KVHy ruK do do lwl lkIrW dw hwSIAw
101, 142 Aqy 155 qy cupwsIN do lwl lkIrW Aqy pihly pMny qy do lwl lkIrW dw
hwSIAw hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ sqrW pRqI pMnw-9
Awm vyrvw : ikqy ikqy ikrm-Kurdw hY[ Suru ivc Aqy AMq qy do do p`qry ibnW hwSIey dy KwlI
hn[ ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ikqy ikqy hwSIey ivc ilKq hY[
64 E p`qry qy kwlI Aqy lwl isAwhI nwl ilKq ivc ifzwien bixAw hoieAw hY[
155 E qy isrP iek lweIn dI ilKq bwkI p`qrw lwl kwlIAW CotIAW CotIAW
lkIrW nwl sjwieAw hoieAw hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] mslw muhMmd kw] ies jnm kw phlw] iksY APwrIn isnw
mY mhMmdy sll ho Alyh Awlh vslm] ikrojeI rvwieq vnlI] ihkwieq AjqsI
nwPq nau dsqUr] Akujwieq kwjI ijnhU eyhu isPq krI]…
AMq : …quswfw myry qweI iehI Ksmwnw] rovxw nhI jo koeI rovygw] bytI hovY bytw hovY
Aaurq hoie] BweI BqIjy XwrKysu ] murId qwlb] koeI jo swfy rwh ivc hovY] iqs
aUpr rovxw hrwmu hY] jo koeI Aswfw hoiegw ] so muey iksy ky qweI n rovYgw] hukm
Kudwie qwlh kw eyvY hY ] qb hjrQ rsUl Aaurqw swiQ bytI swiQ jo koeI hjrQ
kwbw] sBnw nU bulwie kir kir dIdwr dyie kr kr drgwh mo gieAw] AjrweIl
swQ] mslw ATqwlIhvw sMpUrn hoieAw] smwpqM] ] ] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 sMgRih


isrlyK : isMG gaU kI kQw
ilKwrI : rwm dwis
smW : sMmq 1830

134
p`qry : 1 a-55
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnHI hoeI[ dupwsIN KVHy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw[
sqrW pRqI pMnw-11
Awm vyrvw : ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKweI Awm hY pr pVHn Xog hY[
poQI dI hwlq Ksqw hY[ ivc ivc kwnI bdlI hoeI hY[ SurU ivc iek p`qrw hwSIey
vwlw Aqy iek ibnW hwSIey dy KwlI hY[ pwT SurU hox qoN pihlW iqMn p`qirAW qy
qqkrw idqw hoieAw hY[ smyN bwry qqkry dy SurU ivc idqw hY [ “sMmqu ATwrw sY
qRIih imqI AhwVH idin coaudw] 1830 ] imqI ] 14 ]” p`qrw 274 E qy ilKwrI
bwry iliKAw hY[
AwrMB : 1E sÍsiq sRI gxyswXy nm:] Aib isMG gaU kI kQw] ieq hMs purwx ko mqu] rwjw
XuiDs†r pRs˜ krqy hY BIKm ipqwmw pih] ho purKo purKo ibKy auqm purK BwKIE]
sRiq purwx ky mqu idRV ibsÍws qumwry BwKy qy skl BRWq imtY] kCu ABlwKw hY mukq
kw mwrgu dyhu bqwie]…
AMq : …kQw bhulw kI spUrn BeI] gur pRswid durmiq auT geI ] 28 ] dohrw ] dXw
bcn jwky rhy so bYkMuTy jwie] swD sMg mnu iqRpqIAY Awd AMq suK pwie ] 29 ]
ieq isRI hMs purwxy isMG gaU sMbwdy spqmo iDAwie smwpqy ]7] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 A


isrlyK : kQw siqjug kI
ilKwrI : rwmdwis
smW : sMmq 1830
p`qry : 55 A-86 a
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] kQw siqjuig kI] pruAwqmY jb rwjy jnmyjy koau ATwrih
kusit pRwpiq Bey bRhmix mwirAw qy] qb kusit auqwrxy kY nimiq] sRI gusweI
ibAwsu lwgw kQw krxy] kQw siqjuig kI]…
AMq : …Aru jo mUrKu ibidAw kY inimiq sunY so ibidAw pwvY] jo koeI iksY nimiq sunY
so sgil pwip qy mukiq hovY] rwjy jinmyjy kau] gusWeI ibAwis kQw sunweI kusit
auiqR gey] eyih kQw nwiskyiq kI spUrxu hoeI] vwihgurU DMin gurU siqgurU jI] ] ]
]]]

h`Q ilKq nM : MS 125 e


isrlyK : prcI kbIr kI DMny iqRlocn kI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830

135
p`qry : 86 A-93 a
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] Awgy prcI kbIr kI DMny iqRlocin kI ] cOapYeI ] ibp
iqRlocin pRIiq lgweI ] syvw pUjw iqsu min BweI] jwie sorvir kry iesnwn ] syvw
Twkuru kry pRDwn ] DUp dIp nYeI vyd cVwvY] murlI GMtw nwdu bjwvY]…
AMq : …ly bCury DMnw Gir AwieAw] muKu dyiK mwqw suKu pwieAw] puin pirBwiq bCury lY
AwieAw] hir AwgY qWkY hoie isDwieAw] AMik mwil dy imly su jwnw] DMnw Bgqu
AOau sRI BigvwnW ] 19 ] dohrw ] pUrin igAwin kO pwie kY byd bqwviq qwih]
qoaU pRymu nhI jwq hY AiDk hoiq Aivgwih ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 125 s


isrlyK : Pkir nwmw
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 93 A-94 a
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] rwgu iqlMig mhlw 1 PkIr nWmW Pkir nwmu hY iPir] Pkru
hY kuil kw vwlI] Pkir kI bwiq hY inrwlI] Pkir min cYnu hY AwieAw] Pkir
min pRymu hY BwieAw] Pkir idin rYin hY jwgw] Pkir qy kuPru hY Bwgw]…
AMq : …Pkru hY sbir sbUrI] nhI vwihid hjUrI] PkIr kI rihq hY inAwrI] ik
lwgw pRymu murwrI] Pkru dirgwh kw BydI] khY nwnk swhu bydI] PkrnWmW spUrn
hoieAw]5]1]

h`Q ilKq nM : MS 125 h


isrlyK : mwqRw swih sriP qy bwby nwnk kIqI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 94 a-96 a
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E mwqRw swih sriP qY bwby nwnk kIqI] jib swih srPu boilAw audvMq] qW
bwbw nwnku boilAw KuidvMqu] qib swih srPu boilAw ikAw min mnI] qW bwbw
nwnku boilAw min so mnI]…

136
AMq : …bYTiq gur ky pws iqlku lylwt jo kIjY] rwj idvMqI bwr iqlku ibnH rwj in
dIjY] sUqdIE jib joib pr qib iqlku bnWieau] isK krMqI bwr iqlku dy mMqR
sunwiea] iqlku dIjY suBw AMwnMiq iqlkuin inNdq hIn jnw] qqw byqw iqh lok mY
nwnik mufu BMufu iqlky ibnw]5]1]3]]]

h`Q ilKq nM : MS 125 k


isrlyK : goriK vwk isD rUeI kpws kw ivcwr
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 96 a-97 A
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] a AM goriK vwk aAM isD rUeI kpws kws kw dyau ibcwru ]
nhI pyauvd Dwgw Droau auqwr ] bwvw boilAw siqgur ky Gir qy pwieAw ieku
bIAw ] so bIAw nwird ko dIAw ] nwird nY boieAw pwrbqI nY sIcw]…
AMq : …ATwrih Bwir bnwspqI kyhVI kyihVI DMUeI ] lkVI kI gohy kI myCin kI hwQ
kI lyd kI ] cwro DMUieXy spUrin hUey ] isDI PurmwieAw bwlw DMUAw cuig ly
AwieAw ] bwly nY DMUAw jgwieAw jI jMq nY moCu mukiq pwieAw ] jwn Ajwn nwnk
siqgurU rwhu bqwieAw ] 5 ] 1 ] 4 ]

h`Q ilKq nM : MS 125 K


isrlyK : nsIhiq nwmw
ilKwrI : rwmdwis PkIr
ilpI kwl : sMmq 1830
p`qry : 97 A-98 a
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] rwgu iqlMig nsIhiqnwmw mhlw 1] hjrw kOau imhir hY]
ibhwjrw kOau ibmhir hY] iemwnu dosqu hY byeImwn kuPr hY qkbIir khur hY] gusw
hrwmu hY] nPL sYqwn hY gumwn lwniq hY]…
AMq : …XwrI plIqI hY bWig blyil hY] PkIrI sbUrI hY nwsbUrI mkru hY] duAwie
dOauliq hY byduAwie khru hY] rwhu pIrw byrwhu bypIru hY] qyigm irdw Adlu
pwiqswhw hY eyqy toil kO jwix jxwvY nwnk dwnisbMdu khwvY]1]4]

137
h`Q ilKq nM : MS 125 g
isrlyK : pwiknwmw
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 98 E-98 E
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] iqlMig ] AsitpdI mhlw 1] pwiknwmw] eImwnu kurwnu kir
jqin kI ijld kir rhim kI irhil isau ieau pVIjY] swcu igrdwnu idlY jurdWin
mih qoau eImwnu kbhU n CIjY]1]…
AMq : …bid KuAwrI bidAimlI idlY isau dUir idlu Awpnw BI DMn Coif KUlw] Aihlu
idlu hoie rhu burw nN iksy khu hoie inhkrmu pVih kbUlw]8] scu hY klmw pwku hY
mOau lwey kO nWmu jug jug mukwmW] guPiq nwnk sunhu ry kwjI qjhu JUT scu hY
nWmW]8]1]5] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 G


isrlyK : kIcY nyik nWmI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 99 A-101 A
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] rwgu iqlMig mhlw 1 ] kIcY nyik nWmI ju dyvY Kudwie ] jo
dIsY ijmI pir su hosI Pnwih] dwiemu nW dOauliq iksY bysumwir] nW rihgy koRVI nW
rihgy hjwir] dmVw iqsI kw jo KrcY Aru Kwie] dyvY idlwvY rjwey Kudwie]…
AMq : …dyKo ry loko jo hoqy pryswnu] dunIAW vih idvWnI PWnI mukwmu] qU Kud csw ny horu
cilxW jhwnu] hir vKiq bMdy qU iKzmiq nw ivswru] msqI Aru gPliq sOau bwjI
nw hwru] qobw nw kIqIAw krMidAW gunwhu] nwnk AYsy Awlim ko lOau qyrI
pnwih ] 1 ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 |


isrlyK : cirqR biKXwn
lyKk : gurU goibMd isMG jI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830 rcnw kwl: sMmq 1753
p`qry : 101 A-105 E

138
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] coaupYeI] DMin DMin login ky rwjw] duistin dwih grIib
invwjw] AKil Bivin ky isirjin hWry] dwis jWin moih lyhu aubWry]1] kibXo
bwic byinqI] cOaupYeI]…
AMq : …sMmqu siqrh shMis BinjY] AriD shMis puin qIin kihjY] BWdiv sudI
AsitmI iriv vWro] qIriQ siqluid igRQ suDwro]30] ieiq sRI cirqy piKXWny
iqRXW ciriqR smwipqM] vwihgurU jI kI PqY] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 c


isrlyK : svYeIXY pwiqSwhI 10 [ svYXy ]
lyKk : gurU goibMd isMG jI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 105 E-106 E
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : svYeIXy piqswhI] 10 qo qnu iqAwgiq hI sunu ry jiV pyRqu bKWin iqRAw Bij jY
hY] puqR klqR suimqR sKw iehu byig inkwr huAw iesu dyhY] Boin BMfwir Brw giV
jyqik Cwfiq pRWin ibgwin khY hY] cyiq ry cyqu Acyiq mhW psu AMiq kI bwir Akylo
hI jY hY]1]…
AMq : …svYeIAw] kwlu gYXo iein kWimin sO jiV kwil ikRpw nhI eyin icqwrXo] lwij
ko Cwif inlwijAwry jiV kwij Akwij ko swju svwirXo] bwij bny gijrwij bny
Kir ko ciVbo iciq bIic ibcwrXo] sRI BigvMq BijXO inAry jiV lwij hI lwj qy
kwju ibgwirXo]4] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 C


isrlyK : gosit bwby nwnk jI kI qQw PkIrW kI mhlw 1
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 106 A-109 A
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] gosit bwby nwnk jI kI qQw PkIrW kI mhlw 1] bIcwru
PkIr kw] phlW phlI PkIrI AMdir cwhIAY] AMdir jo PkIrI hoeI so iksu Bwiq

139
hoeI] ijau Dwin kI mMjir hoie] sTI kI dsIAY] joau ikCu soDIAY qoau mhW AMimRq
vsqu inklY]1]…
AMq : … jw auhI bsqu ibhwJih qW PkIru BI pIr BI murIdu BI isKu BI gurU BI bMdy dY
hiQ ikCu nWhI gurU ijs kY vil hoie so sdw ArwDo] vwh nwnk bMdy Kudwie dy ijin
AswnU rwhu Kudwie dy dI soJI idqI]20]

h`Q ilKq nM : MS 125 j


isrlyK : PikrnWmw bwby jI kw
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 110 E-111 E
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] gosit PkirnWmW bwby jI kw] rqin hWjI nwil hoeI gosit]
bwby nwnk jI kI] suAwl hwjI rqin nwil] Abil PkIrI cIjis] AwKir PkIrI
cIjis] Kwny PkIrI ic cIjis klIcy PkIrI ic cIjis]…
AMq : … sMuniq PkIrI mwrPiq Awisqu] rIj PkIrI gMiskInI Aisqu] Prij PkIrI
sjUdI Aisqu] suAwl rwjbw bu hmInsiq ik lukmY PkIrI hlwlsu]2] gosit
spUrn hoeI] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 J


isrlyK : qObw
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 111 E-113 A
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] bhuqu gunwh kIiqAw nI bMdy kir sWeI dY dir qobw] ibnu
qobw ivic nrik stIsI kir dojik qy fir qobw] bdIAw Cif sBu jIvidAW hI
EVik vYsI mir qobw] ik idl ivc gunWih qY muih qobw kdI ieis qobw QI kir
qobw]…
AMq : … muih imTVw qY jWin suKwlI pIcY sIru skir qobw] nrku Cufwie kir surgu
idKwey nUro nUru ndir qobw] ivic bihsiq murWdW pwey ijsu hirlwlu ghru qobw] kI
idl ivic gunwh qY muih qobw kdI ieis qobw QI kir qobw]10] ]

140
h`Q ilKq nM : MS 125 \
isrlyK : mwqRw bwby nwnk jI kI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 113 A-115 E
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] so pRwin mwqRw bwby nwnk jI kI] slok ] AliK inrMjn Git
mY bsY AMDw bin igRh jwie] nwnk ijin pwieAw pRBu AwpxW so AMiq in ikqhNU
DWie]…
AMq : … eyqI mwqRw bwbw nwnk dwsu khY] jogI hoie so iehu ibiD rhY] AYsI mwqRw phrY
koeI] Agim ingim kI ijsu suD hoeI] AYsw jogI ij AlKu pCwqw] hir Git
BIqir inrMjn jwqw] su pRwin mwqRw bwby nwnk dws suxweI] ieih ibD rwKY iqsu
ipMfu in pweI ] 1 ] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 t


isrlyK : mwqRw GoVy joVy kI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 115 E-116 A
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] su pRwin mwqRw GoVy joVy kI] aAM AODU AlKu JMfw hir Agim
ADwrw] qIin lok mih qW kw ibsbwrw] sMuin ngrI ly bsdI rhweI] qib qy isD
swD kI clweI]…
AMq : … sUrjmuKI sotw ] TTw kuibqR joVw GoVw] jMig sirbMig moir kI disqwru] gur
kY sbid AOauDU pwieAw moKu duAwru] AOaUDU bwibrI jtw jUt muktu klMgI isr hoie]
iPrY mukqw bMDin nhI koie]3] mwqRw bwby nwnk jI kI spUrnu hoeI ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 T


isrlyK : hmin Awsik idvwny
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 116 A-117 E
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI

141
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] hmin Awsik idvwny hY] hmin kOau dOaulqW ikAwry] jo koau
sbid isAWny hY] auin kOau Klik mWny hY] hmin Awsik idvWny hY]…
AMq : … nwnk bugoey byinqI suinqy suno siB Dir kWin] dunIXW koau cwihqy hY so
swihib sO nhIN rwqy] hmin hY ieisik ky mwqy hmin kOau dOilqW ikAwry]1]…

h`Q ilKq nM : MS 125 f


isrlyK : AwrqI nwnk pwiqswh kI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 117 A-118 E
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] AwrqI kIjY nwnk pwiqswh kI] dIn dunIAw ky swhinswh
kI]1]rhwau] cwir kMuit jWkI Drimswlw] sMgiq gwvY sbdu irswlw]1] iCnvY koit
jWky crin pKwlw] ATwrh Bwir jWkI puhp kI mwlw]2]…
AMq : … pMc pRDwin hY siqguru pUrw] qih bwjy sbid AnWhd qUrw]5 GMtw vwjY Duin
aAMkwrw] ADir KMif jhw iJilimil qwrw]6 siqnWmu hY sohM swrw] nwnk nWmu
sMqin ADwrw]7] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 F


isrlyK : AwrqI siqgur swcy kI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 118 E-118 A
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] siqgur swcy kI AwrqI swjY] KMif bRhmMif jW kI joiq
ibrwjY]1]rhwau] pihlI AwrqI nwnk nwmu aucwrw] aupijE sbdu Duin
EAkwrw]1] dUjI AwrqI skiq kI kInI mWieAw] bRhmw ibsnu mhysu
apwieAw]2]…
AMq : … Kstim AwrqI Kit iCAw cwir aupwey] siqnWmu siqgurU sunwieE]6] spqim
AwrqI sMq jsu gwieE] nwnk nwmu siqgurU sunWieE]7] ] ]

142
h`Q ilKq nM : MS 125 x
isrlyK : AwrqI sRI cMd jI kI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 118 A-119 E
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI cMd jI kI AwrqI] pRBw qyrI AwrqI quJY BwvY] byAMiq kw
AMqu koeI khw pwvY] srib smWin jhW ly bisqRw] Drmu KMfu ly kro auQwlI] qIn
guxW lY poaux JulwvOau koit sis BWin lY dIp jwrOau] surgu bYkMuTu cwir juig KojY]
kOauxu bMcMqR pRBw lY suxWau]…
AMq : … rUpu nhI ryiKAw jwie nhI pyiKAw Aidsit kI pUjw qY idRsitAWnI] Awip
Twkur krY AwrqI gur pRswid nwnk pUqw sRI cMdu bKWnY]1] bolhu vwhugurU vwhgurU
jI] ] ] ] ] BweI kaur isMGu jI dI vwsI hsr (adweI)?

h`Q ilKq nM : MS 125 q


isrlyK : mwqRw gwieqRI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 119 A
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E sRI siqgur pRswid] EAM au inmo inrMijn inrMkwrI] inrMkwr qy aupjI pRym
joiq] pRym joiq qy aupMnI mwqRw gwieqRI] koauxu gwieqRI bIs BUqw bIs jinnI crin
pwdkw cqir byd muK nwskw…
AMq : … Amir QWin qyqIs koiVR dyvqy vrin Avrin ATwrw Bwr rUmwvlI nwnk
gwieqRI spUirxM] sRI sUrju dyvqw qum kOau nmiskwrM] vwhgurU vwhgurU jI]3] ] ]
]]]

h`Q ilKq nM : MS 125 Q


isrlyK : mMqir ludRwiC
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 120 E- 122 E
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI

143
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] EAM buJMqI pwirbqI kho dyvw pirmWgqI] him gYey sRI
koaUlwis aUhW sy ilAwey eyik luidrwiC] mWgI Anyik fwil PlI Anyk Pil] hsqo
Anyik cwir] hsiq jpIAY jY jY kwir]…
AMq : … sIis rwKY isau purI kw rwju pwvY] kMiT rKY kinkwpurI kw rwju pwvY] AYsy AYsy
mMqir rwKY luidrwiC shMsir goau kw dwnu krY pirBwiq] AYsy AYsy mMqir Ajwxu hoie
rwKY luidrwiC shMsir gOau kw Gwqu krY pirBwiq] EAM hrIAM igrIAM isauieM
inmih]1] ] ] ] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 d


isrlyK : JUlny vlI rwm jI ky
lyKk : vlI rwm
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 122 A- 126 E
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] JUilny vlI rWim jI ky] dys dys dyKo iPir iPir Qwky sMqoK
ky dys mY suKu pwieAw] sMqoK mY cYnu krwru dyiKAw iehu mnu jhw qhw hoie AwieAw]
ijqu ikqu sdw dMudu bwdu hI hY suB cwir ibbyik kw sMgu pwieAw]…
AMq : … fru fwir dIjY auiT rwhu lIjY ijs rwh qy shu ko pweIey jI] duKu suKu qy
inAwrw vsIey jI inq hsIey KylIey gweIey jI] mUey mukiq sau giq kYsI jIvqy
mukiq ko pweIey jI] vlI AMqY smY mir jwvnw hY qhW jIvqy ikau nhI jweIey
jI]17] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 D


isrlyK : gost iKMQVy kI qy bwby nwnk kI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
p`qry : 126 A- 129 A
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] gosit iKMQVy kI qY bwby nwnk kI ] ho iKMQVw kvnu idnu
kvnu dirvysu ] kvnu gurU nY mUfy kys ] mWgau bis dI BWfau gwau ] kvnu purKu kw
ismrau nwau ] 1 ] gusWeI jI idlu dirAwau pvnu dirvys ] sbdu gurU nY mUfy kys
mWgau bisdI qWrau gwau ] AliK puriK kw ismrO nWau ] 2 ]…

144
AMq : …gusWeI jI ngrI bWDI igAwn kI poit ] pWco auDry siqgur kI Eit ] nWvY
AWvY dsvY jwie ] AYsw BWfw ko nhI bwbw nwnk jI jo aulit plit rhY smwie ]
26 ] gosit pUrnu hoie ]

h`Q ilKq nM : MS 125 n


isrlyK : kQw rwjy ibkRmwjIq kI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 130 E- 191 A
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] kQw rwjy ibkRmwjIq kI] auqpiq rwjy ibkRmwjIq Aru
myxwvMqI kI[ Aru BrQrI kI] kQw clI gMDRb jo sI so rwjy ieMdR kw puqR sI] sÍrig
ivKy rhdw sI] iqs dI suriq sdw iesqRIAW ivKy rhdI sI]…
AMq : … jIvq imRqk hoie rihAw jnu kir ibmlw iesnwnu] bdq gorKu suix mYxwvMqI
qyrw AisiQru BieAw rwjnu]5] mYxwvMqI smwpqM msqu suB msqu]1] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 p


isrlyK : kQw hIr rWJy kI
lyKk : Aihmd gu`jr
ilKwrI : rwmdwis PkIr
ilpI kwl : sMn 1682 eI:
p`qry : 192 E- 257 E
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] kQw hIr rWJy kI] Avl krhu qO isPiq Kudwie dI jI jo
sgil jgq ky krin hwrw] ihNdU muslmwn ijn pYdy kIqy Awpo AwpxW rwhu pkiV
clin inAwrw] hIr jnmu lIqw mhr cUcky dY mIey rWJy dw Awhw sI qKqu hjwrw]
rWJy nwl liV kY BeIAW ijmI vMfI KoilAw hIr dy imlx dw rib bwrw]…
AMq : … duhw dwir PwnI QIey sbru kIqw gey drbwir hoie hjUrI] dovY rwih imjwij
ivic rhy swbqu kMmu swdkW dw ju pweI sbUrI] rbu rWJy nU pwk shIdu kIqw hIr rlI
mrwqbY AYn hoeI] ifTy hwjIAW mky dY rwih jwdy iqny hIr rWJw Aqy mMiJ bUrI]
rWJw rwhu ivKwiedw hwjIAw nU hIir vMifdI lMgru ivco qnUrI] sMunu bIs qY cwir
AaurMgswhI kQw hIr qY rWJy dI hoeI pUrI]246]

145
h`Q ilKq nM : MS 125 P
isrlyK : dohry
lyKk : vIrBwn
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 257 A
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] doihrw ] vIirBWin ky iDAwin kau pRwin rhy liptwie]
AwiT phir causit GVI pIAw pIAw kiriq ibhWie]1]…
AMq : …icqu dyie icMqW lIjIAY jy hovY suGVu sujWnu] qnu mnu bnu [Dnu] sBu ibnis jwie
pru pRIiq in dIjY jWix]5]

h`Q ilKq nM : MS 125 b


isrlyK : s`sI
lyKk : Awfq
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 258 E - 266
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] fKxy ] ssI Awfiq kv PulW syic ivCweI ssI hoiq ipAwly
pIqy] dy gil bWih suqI syqI aunW kir hY qYXwrI kIqy] suM\ nYix misqI dy mwqy
pwie KumWrI mIqy] Awfiq pMUnU lY juilAw sy Kbir hoie inis bIqy]1]…
AMq : …hohus qwru qMU scy sWeI AsI iprI dIdwr krwhyN] duKI mwir kIqy dirmwdy lhy
Ajbu imlwhy] pwtI goir hoeI duhu QWeI dy imilAw gil bWhY] Awfiq duhW dw nyhu
scw vw pYey kbUl dirgwhy]42] doihrw] mirnu sgil ky mUif pir suPlu mirnu hY
qwih] qin ik ibQY qin ko qjY pIAw sMig pRIq inbwih]1] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 B


isrlyK : sIhrPI
lyKk : mIrn (hIr mIrn kI)
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 267 E – 273 E
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.

146
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, p`qrw 266 A KwlI hY[ Agly p`qirAW qy pihly lwl pYn nwl p`qrw AMk
274 qoN 280 nwl bwAd ivc iliKAw hY ijs nMU k`t kY 267 qoN 273 q`k pYNisl
nwl p`qrw AMk ilKy hn Aqy aus qoN Agy 274 qoN 280 qk nIlI isAwhI nwl ilKy
hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] hIr mIrn dI ] shrPI ] AliP Awie kY iesik lKwau
kIqw mY qw mMjVy cwie ibmwr sutI] duKW drd nY mwr hYrwn kIqI cMdin jyhI mY rodI
dI dyh GtI] mWpy liK qbIbW dy Foie rhy dweI dyie rhI swnU jnm GutI] mIrin
Awie kY mY duKAwrVI dI ikny lKI n bydin hwie muTI]1]…
AMq : …Xy Xwru AwieAw mNnu KusI hoieAw coly ivc n mUl smwvnI hW] sweIAw dydIAw
lK mumwrKW nI syhry bMn kY sohly gwvnI hW] cUVw pYhn ky lwlu suhwgu vwlw his
mWg sNDUr BrwvnI hW] mIrn shd lK sdkVy nI Awpxy Xwr nMU imTVI BwvnI
hW]30] ] ] ] ]] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 m


isrlyK : pRICw gurU nwnk siqnwim kI (ADUrI)
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
sQwn : BweI PyrU (isAwlkot)
p`qry : 274 E – 280 A
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, p`qrw 273 A KwlI hY[ 274 E dy SurU ivc ilKwrI bwry iliKAw hY:- “ poQI
ilKI rWmdwis PkIr BweI dwny dY bwlkY BweI gurIXy dY poqR cylY ilKI BweI gurIXw
mhMqu BweI PyrU sMgiq swihb scI dwVI dw hY jI]
AwrMB : 1E siqgur pRswid] pRICw gurU nwnk siqnwim kI] siq nWmu piVxw vwrI siq]
siqgurU jI kI AwigAw hY siq vcnu AwvY ihirdy kI iciqvnI kih sunwvY ] sMsw
BOau gurU pRdoK imtwvY] jYsI gurU ieis kY bwib vrqwie Ehw pRICw siqnWim kI kih
suin pRigtWvY]…
AMq : …nqs] suqY jo kuCu kwrju iciqivAW hY so dUir hY jy qU iesit dyvqy AqIiq
AiBAwgiq ky kuCu muiK pwvY qW kwrju suPlw hoie icNqw kir kwrju hoieAw]11]
nqm] suqY jo kwrju iciqivAW hY AYsw kir sBu kirmw kw Plu lwgw hY[ AYsw kwrju
hoiegw jYsw cMidRmW sol……

h`Q ilKq nM : MS 126


isrlyK : AdBuq iblws
ilKwrI : qwhr (kvI)
smW : sMmq 1695

147
p`qry : 1–33
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 8.5X12.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, hwSIey qoN ibnW; sqrW pRqI pMnw 10.
Awm vyrvw : AwrMB ivc do p`qry KwlI hn [ rcnw ADUrI jwpdI hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ AdBuq iblws ilKXqy ] dohrw ] jYsy jYsy puhp sMg
DrY iqlw ko qyl ] qYsw qYsw gux khIAih nwm Pulyl ] cOpeI ] koau bRhmcrj
idKlwvY ] koaU nwtk cytk lwey koaU ieMdR jwl lY AwieAw ] koaU kwieAw klp
idKwieAw ] koaU AMjn mohn krY ] koaU icqR kI sUrq hrY ] … myrw Kyl AOr isD
jwnY ] qwhr ey sB Byd bKwnY ] 4 ] dohrw ] sMbq solh gnY Ar pcwnvy rwK ]
AMq kwl gn lOjIAO byd Byd sB swK ] 5 ]
AMq : …kwFY bIj sukwie Dup mo ruq qb AwvY bovY ] lwgY PUl PlY jb bwrI pyTw so Pl
hovY ] Acrj nwih sBY koaU jwnY jg aupKwnw khIey ] bfy hoq kC bwr n lwgY sMg
jo rhIAY ] 96 ] AMnX Byd ] jhw mmolw bIT AfwrY bIn qhw so lIjY ] kY dwmn
kY lhgw qr hr Awn su DMUnI dIjY ] bIT mmolw DMUnI lwgq qb Xh Kyl idKwvY ]
BUm lok jo gwhk nwhI surg lok so AwvY ] jo mwgY so dyiedw mgn bwdI ly
krjweI ] qb Xh kwm svwrn is Drhu jgiq bnw…..

h`Q ilKq nM : MS 127


isrlyK : rsk ipRAw BwKw
lyKk : iedRjIq
ilKwrI : kysodws
p`qry : 1-127
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 11X18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw, isAwhI kwlI; hwSIAw do lwl do kwlIAW lkIrW ivc iek motI
nwrMgI lkIr, sqrW pRqI pMnw 11. ikqy-ikqy sqrW pRqI pMnw 13 vI hn [
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc iek p`qrw ijld nwl juiVAw hoieAw ijs qy kuJ ilKq hY ] gRMQ
dy AMq ivc iek p`qrw KwlI ijld nwl juiVAw hoieAw hY[ ikqy ikqy hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : <siqgur pRswid ] sRI gxyswie nm: ] AQ rsk ipRAw BwKw ilKqy ikRq kv
kyso dws ] CpY ] eyk rdn gj bdn sdn buD mdn kdn suq ] gvr nMd AwnMd
kMd jgbMd cMd juq ] suKdwiek dwiek sukRq gx nwiek nwiek ] KlGwiek
Gwiek dirdR sB lwiek lwiek ] gur gux AnMq BgvMq Bj BgvMq Bv BY hrn ]
jY kYsv dws invws inplMboDr Asrn srn ]
AMq : jYsy rsk prXw ibnw dyKq idn idn dIn ] iqau hI BwKXw kb sbY rsk iprXw
ibn hIn ] 14 ] dohrw ] bwFY rq mq Aq pVY jwnY sb rs gMq ] suvwrQ
prmwrQ lhY rsk prXw kI pRIq ] 15 ] ieq sRI mn mhwrwj kumwr sRI iedRrjIq
ibrcqwXM rsk iprAwXM ]

148
h`Q ilKq nM : MS 128 sMgRih
isrlyK : rs pRboD
lyKk : gulwb nbI
smW : sMmq 1798
p`qry : 1 E – 86 E
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 6X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw [ dupwsIN KVHy ruK do lwl lkIrW ivc iek nIlI lkIr dw hwSIAw hY ]
sqrW pRqI pMnw -9.
Awm vyrvw : pihlw p`qrw do-do lwl lkIrW dy ifzwien nwl sjwieAw hoieAw hY [ hwSIey ivc
ikqy ikqy ilKq hY [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ p`qrw 4 A qy lyKk bwry
iliKAw hY:- “BÎo gulwm nbI pRgt iqn ko suq jg Awie ] nwm krÎo rs lIn
ijh kvqweI mY jwie ] 22 ] dohw mYXw igRMQ ko kIno iqh rs lIn ] Apuny mn kI
aukq so rc rc jugq nvIn ]” 86 A KwlI hY 86 p`qry qk AMk kwlI isAwhI
nwl idqy hn AgoN p`qrw AMk nIlI isAwhI nwl ilKy hn [
AwrMB : <siqgur pRswid ] sRI durgwdyvXY nm: ] sRI gxyswie nm ] AQ rs pRboD
ilKÎqy ] dohrw ] Alh nwm Cb dyq Xh igRMQn ky isr Awie ] ijXo rwjn kI
mukt qy Aq soBw srswie ] 2 ]…
AMq : …iqÎh sb iqAw kriq mY AsU vwFwhq jwie ] imln ibrh suK duK khq BeI
PUlJrI Bwie 458 suKeI ibCrn issr kI hYÍ lh lhI qurMq ] byl rUp pRPlq BeI
lh bsMq kO kMq 459

h`Q ilKq nM : MS 128 A


isrlyK : icty qwbysr kI ibiD (ADUrI)
p`qry : 87 E
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 6X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : 87 A qoN 90 q`k p`qry KwlI hn [
AwrMB : AQ icty qwbysr kI ibD ] qwby dy pqry lYny ] sh dyvI dyg dy ivc rKny […
AMq : …sukwie ky eyrno gohy pf iek gj pu`T dyvnI [ sIql kr kqnI ]…

h`Q ilKq nM : MS 128 e


isrlyK : mMudrI (ADUrI)
p`qry : 91 E- 98 E
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 6X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, 16 sÍXo hn [
AwrMB : syvk kdIm jWn krI hY bfweI rwm bfo hY cqR bn Fufn ko qMUdrI ] ghy pd
hnumwn krI hY qgId rwm lwie kMT cUimXo muK hwQ deI mMudrI ] rwm nwm gwie ky

149
gxys ko mnwie ky jrId ko lgwie pwr gXo hY smMudrI [ kihq rwm jMkw kip jwie
XisXo lMkw fufq iPiriq dyKI rwvn kI sMudrI ] 1 ]…
AMq : …swc khu pOn qwq qum pyKw rwm gwq AO suimqRw ko qwq Bwq crn pKwry hY ]
isXwm qn kMc nYn vwro qw pY kot mY n kbI sIAw bYn pRB muK qY aucwry hY ] eyn
AYn jWn ky mm Byjy hr TWn ky imtweI ryK pg soie AOgn ibcwry hY ] ijXo Cwfy
kMuj swpnI iqÎo iqÎwgI sIAw pwpnI hY ilKy CTI rwq ko ibDwqw pY n twry hY ]16]

h`Q ilKq nM : MS 129 sMgRih


isrlyK : CMd rqnwvlI BwKw
lyKk : hirrwm inrMjnI
ilKwrI : kwlIAwx dws
smW : 1948 (ilpI kwl)
sQwn : iffvwnw
p`qry : 35
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq : 8X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, bgYr hwSIey dy hY[ sqrW pRqI pMnw 9.
Awm vyrvw : poQI ivc ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ gRMQ qoN pihlW 3 p`qry
KwlI Aqy bwAd ivc 3 p`qry KwlI hn[ AMq ivc pYnisl nwl dIpW dy nwm Aqy
gRihsq AwSrm bwry iliKAw hoieAw hY[ CMd nM 107 qy ies qrHW vrnx kIqw hY[
“Ab mY krxy swcI Xh khvq BwKw BUKn ibMRdsirso] ieik sony Aoru sugMD sdw hI
eyk sMK Ar KIr BrXo]…
AwrMB : 1E siqgur pRswid] AQ CMdrqnwvlI ilKXqy] dohrw] gur gnpiq goibMd ko
nwX sIs hir rwm]ipMgl miq BwKw ivKY rcq ruicuru prkwm]2]
AMq : …gRMQ CMdrqnwvlI swrQXw ko nwm] BUKn BrqI qy BrXo khY dwsu hirrwm]
dohrw] sMmq sYr nov muin ssI nB nvmI gurmwn] iffvwnw idRf kUp jh gMRQ jnm
Ql jwn]112] ieiq sRI hirrwm inrMjnI ikRq CMd rqnwvlI sMpUrnM] sMmq 1948
ilKI kilAwx dws

h`Q ilKq nM : MS 130


isrlyK : srDwpUrn
p`qry : 1-25
Awkwr : 9X13 s.m. ilKq : 6X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, hwSIey qoN bgYr[ sqrW pRqI pMnw 7.
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc iqMn pqry, AMq ivc iqMn pqry KwlI hn[ poQI ivc keI QwvW qy
hVqwl PyrI hoeI hY[
AwrMB : 1E siqnwm krqwpurK inrBau inrvYr Akwl mUrq AjUnI sYBM gur pRswid[ jpu
Awid scu jugwd sc hY BI scu nwnk hosI BI scu nm: 1]…

150
AMq : …ATI pihrI pRswid pwvY] ijqnw icr jwp kry muho iksy boly nhI ipCo jQw
skq kVwh pRswid isKw nU CkwvY] gMRQ swhb nMU pswkI cVwvy gurU bwbw jI sb kwr
rws kryie] ieiq sRI jgq gurU nwnk smAws jpu pRBwKwXM mMqR Plw dysM pUrnM] sBu
msq pwT Byd] lom isD iblom ApuTw] Anlom isDw ApuTw] jpu jI kI pQq
sMpUrxM] sBu msq]

h`Q ilKq nM : MS 131


isrlyK : sBw pRkwS
lyKk : hircrn dws
sQwn : AMimRqsr (bwbw At`l)
ilpI kwl : sMmq 1961 rcnw kwl: sMmq 1814
p`qry : 1 E-112
Awkwr : 24X16 s.m. ilKq: 20X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnHI hoeI[ pihly 30 pq`irAW qy dupWsI KVHy ru`K do do
kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY, 31 p`qry qoN bwAd KVHy ru`K do lwl lkIrW ivc iek
nIlI lkIr dw hwSIAw hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[ sqrW
pRqI pMnw-19.
Awm vyrvw : poQI ikrm-Kurdw hY[ smyN Aqy lyKk bwry p`qrw 111 A qy ieMJ id`qw hY :- “ vyd
ieMd gj BU gnq sMbq sr kiv bwr] swvn sukl qRXodsI rcXo gRMQ ivcwr]15]
ieiq sRI hircrn dws ikRqy sBw pRkwsy dsmolws]10]
AwrMB : 1E sRI vwihgurU jI kI Pqy] AQ sBw pRkws gRMQ ilKXqy] dohrw ] gOr sXwm jo
pb DrY vsq ivcwrY eyk] jXo ibsrg so rwK hY inj jn mn kI tyk]1]…
AMq : …dohrw] bin bwin inD cMdRmw sMvq swvn syq] qIj prv pUrn krI itpn mUl
smyq]3] ieiq mq sBw pRkwsy ivml aujwsy q`qÍ pRkwsy ikcqmsI ivDMÍsnI itpnI
cMdx hirxw ikRqw smwpqw]1] smwpqM suB msq]2] sMmq 1961 ] BwdoR idn 7]
do:] gRMQ smwpœ hoq hY bwbw Atl ky qIr] BUl cUk mwP krY isMG swhb Bt
BIr]1]2]

h`Q ilKq nM : MS 132 sMgRih


isrlyK : joqk swsqR BwKw
p`qry : 2 a-32 A
Awkwr : 27X16 s.m. ilKq: 22X12 s.m.
vyrvw : ijld kpVw g`qw[ 56 p`qry q`k dupwsIN KVHy ruK do-do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw
hY[ 57-70 q`k do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW ivc vKryvyN leI iek motI
sMqrI lkIr dy bwhrvwr iek pwsy nIlI lkIr hY jo p`qry dy ivckwr jyhy hY[sqrW
pRqI pMnw –24
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw hY[ SurU ivc ibnw hwSIey dy 8 p`qry Aqy AMq ivc 12 KwlI hn[
hwSIey vwly KwlI p`qirAW qoN bwAd iek hwSIey vwly pqry qy cOkw lwx bwry iliKAw

151
hY[ 1 a p`qry qy dyvnwgrI ivc iliKAw hoieAw hY[ 1 A Aqy 2 E qy jMqr ilKy
hn[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ikqy ikqy hwSIey ivc vI ilKq hY[ 32 A
qy dohy dy AMk 409 qoN bwAd 410 Aqy 411 dI QW 420 Aqy 421 pwey hoey hn[
56 p`qry qoN Agy kwnI Aqy isAwhI dovyN bdlIAW hoeIAW hn[ sMkyq SbdW qy lwl
rMg PyirAw hoieAw hY[
AwrMB :<siqgur pRswid]AQ joqk swsqR BwKw brnnM]dohrw] pRQm ismr sRI rwm ko
bhur swrdw mwie] gnpiq dyv ArwDIAY hovY sdw shwie]1] iBRg lqw ijau crn
gur rwKhu ihrdy mwih]praupkwrI jgq mih gur ibn dUsr nwih]2]…
AMq : …dohrw ] cwr byd ds Ast Kt nOivAw krn pukwr] BwvI qy lK jqn kir
rhy AMiq bhu hwir ] 409 ] mn prcwvn kwrny pVIey byd purWn ] jo kCu cwhy so
kry krnhwr Bgvwn ] 420 ]sB BwvI ky vs hih jo aupÎo sMswr ] rwjy rMk n
CUtqy nih CUty Avqwr ] 421 ] AOr srb vis kwl ky kwl rihq Akwl ]
AOqwrn qy iBMn vhu prY n jm kY jwl ] ieq sRI joqk swsqR icMqwmx gRMQ BwKw
smwpiq msq suB msq [ 1 spUrnM ] sRI rWmX nmhW[

h`Q ilKq nM : MS 132 A


isrlyK : rwSI Pl
p`qry : 33 a - 35 A
Awkwr : 27X16 s.m. ilKq: 22X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : 32 A dy AMq qy Aqy 33 a dy SurU ivc AgnI pRXgu id`qw hY [
AwrMB :< ] AQ lgn prICÎw ] myG lgn mY bwlk jnmY qo Bom sÍwmI ] bwlk kI
mwqw ky lwl bsqu ] Kwt ky pwey pUrb idsw ky pty ] bwrk kw rMg lwl ] dweI
auqm bwlku qyjvMq blvMq ] CqRI brnu ]…
AMq : …AsU AsnI ] kqy ] ikRqkw ] mGr ] imRgsw ] poih ] puKw ] mwG ] mGw ]
Pwgx ] pUrvwPwlguxI ] cyqR ] icqRw ] ivswK ] ivswKW ] jyiT ] jystW ] hwV ]
auqRwKxw ] sOx ] srbx ] BwdoN ] pUrbw ] pUrb BwidRpdw ] 0 ] AQ mMd inCqR
kQnI ] sÍwqI jystw ] pUrb KwVw ] pUrbw BwdRpdw ] pUrbw PwlguxI ] slyKw ]
AwdRw ] ien mih rogI hovY ko nhI ] cY jmpur jwvY soie ] 0

h`Q ilKq nM : MS 132 e


isrlyK : brs roj ivcwr
p`qry : 35 a-37 A
Awkwr : 27X16 s.m. ilKq: 22X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, vKryvyN leI iek Cotw golw bxw ky aus dy igrd ibMdIAw vwhIAW hn]
AwrMB :<] sRI gxyswey nm: ] AQ brs roz ivcwr ilKqy]AQ pUnim ivcwr]cYqR pUnm
inrmlI BeI]AQvw iqs idn cMdR gRhx hoie]Bwmy qwrw pVY]BUm kMp inrGwiq jl

152
ibMdu pVY sUrj pwKlI pirvy hoie] bIj Gwqkwd DUmkyq idsY rjo ibRstI hoie] qQw
srb Dwn sMgRh krvo cOQy mws]…
AMq :…jo sukRvwr lwgY qo ims†Ikw khIjY]qy ipRQvI ƒ suK krY DWn Bwiv ssqo sony rUpo
bsqU ArG Xwmy]gwie BYs hwQI GoVw mol mhgw rs lUx iGRq ssqo] jy sinvwr
sMkRwiq lwgY] qo rwiC isMCY krY]dur iBC DWn mhgw kry]krswixAw Plu] ipRQvI
srog kwlI bsqu mhgI] ey bwr Pl khXo[ 00]

h`Q ilKq nM : MS 132 s


isrlyK : pwrsI mqWq mohrmu ky gurry
p`qry : 37 A-39 A
Awkwr : 27X16 s.m. ilKq: 22X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB :<siqgur pRswid]AQ pwrsI mqWq mohrmu ky gurry kw ibcwr] bcnu hY hdrq [
hjrq kw]ijs vwr hovY iqsI vwr kw Plu]1]dohrw]mohrm nwm jo mws hY kihE
pwrsI mwih] qw mY dhy su hoq hY ihMdU kY kCu nwih]1]…
AMq :…AQ sinvwry gurry kw Plu] qUtY qrvr jMg krwie]jMg bIc bhu mwry
jwie]rYXiq hovY sB vYrwn]pwqswih mn su ikijE mwin] swil iesI kw snpq
swih] ieh mY JUT kihE kCu nwih] sinvwr gurrw jo hoie] iqs kw Plu jwno ieh
loie ] gurrw sMpUrxM

h`Q ilKq nM : MS 132 h


isrlyK : bYswKI kw ivcwr
lyKk : suKw isMG
p`qry : 39 A-42 A
Awkwr : 27X16 s.m. ilKq: 22X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB :<siqgur pRswid ] bYswKI kw bIcwr]dohrw ] ipRQm gnys mnweIAY sB jg jW
ko dws ] A~NCr prY kwrj AwvY rws ] 1 ]suKw isMG cwhY krIau cirE shij
suBwie] poQI ieh jwmnI riK kro bnwie ] 2 ]…
AMq :…swc bwq nw jg ko BwvY ]JUT bwq mYN pRym bFwvY] inMidAw cuglI bhuqI BeI]
ihq kI jgq rIiq imt geI ] 65 ]dohrw]sq vwr pUrn Bey suno sMq jn koie]
ieh l`Cn hY swl ky jo iBRg ky idn hoie]66]bYswKI smwpiq suBM[

h`Q ilKq nM : MS 132 k


isrlyK : horw c`kr
lyKk : mMgl isMG

153
p`qry : 42 A-50 A
Awkwr : 27X16 s.m. ilKq: 22X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI p`qrw 50 a A`Dw KwlI hY pr pwT 50 A qy TIk cldw hY]
AwrMB : <siqgur pRswid] qotk CMd] AQ nwnk rUp Drwim mny] jih bRhm snwqn
vyd Bny] iek bwr aucwrx nwm ijsy] nrky Bv PMDn jwih iKsy ] 1 ] dsmw gurU
rwGv rUp DrY ] Bv swgr KMQih syq kry] Xvnw sur sMG ivnws key ] inj dwsn
ko inj rwj dey ] 2 ] dohrw ] sRI guru rUpw isMG ky crxn kw kr iDXwn ] BwKw
mY aupkwr ihq horw ckR bKwn ] 3 ]…
AMq :…AQ dust qwrw dwn ] dohrw ] swg dwn hY jnm kw guV ivpdw kw jwn ] sYNDv
pRqÎir kw AhY bD kwhy miq lwn ] 31 ] ieiq sRI inrmlwnuXwiX rUpw isMG crn
isMiKXq mMgl isMGyn ivricqy horw ckRy gocr Plw DXwX isœiqXw]3]

h`Q ilKq nM : MS 132 K


isrlyK : ivswKI nwmw
lyKk : rwie isMG
p`qry : 51 a-51 A
Awkwr : 27X16 s.m. ilKq: 22X12 s.m.
vyrvw : auhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : <siqgur pid ird mY Dwr kY BwKo eyk ibAwn]kwl sukwl kI rIq jo quiC kQn
mY jwn [ 1] cOpeI ] ipRQmY kho ivswKI lCn] icq lwie kr sunhu ibcKn] jws
GtI mY lgY vswKI] qWkI sMq sunhu qum swKI]2]…
AMq :…AOr suno iek BwKo jkV]nw ByvY joau sMGV kkV] hlkI nwih Gswvo lkV] jo
bIjY so hovY PkV[13[dohrw]BMfl joqk mqw lY kIno Xwih vKwnw]rwie isMG so hoie
hY ijau khY Bgvwnw]

h`Q ilKq nM : MS 132 g


isrlyK : gurbwxI-rog indwn
p`qry : 51 A-52 a
Awkwr : 27X16 s.m. ilKq: 22X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : <siqnwm krqw purK…nwnk hosI BI scu [ 1 [ soiriT mhlw 5 [gur kw sbd
rKvwry[ caukI cauigrd hmwry]rwm nwm mnu lwgw]jmu ljwie kir Bwgw] 1 ]…
AMq :…rhwau]soie AicMqw jwig AicMqw] jhw khw pRB qUM vrqMqw]2[ Gir suiK visAw
bwhir suK pwieAw] khu nwnk gur mMqR idRVwieAw]3[isr msqk rKw pwrbRhmM
hsq kwXw rKw prmysÍrh] Awqm rKw gopwl suAwmI Dn crn rKw

154
jgdIsÍrh ]srb rKw gur dieXwlh BY dUK iblwsnh]Bgiq vCl AnwQ nwQy
srix nwnk purK Acuqhw]chuqIAw qy pMdRw nwil lK dyxw[

h`Q ilKq nM : MS 132 G


isrlyK : Bwgvq, mhWpurwx,iekwds skMD, auDv sMvwd
p`qry : 56 a-62 a
Awkwr : 27X16 s.m. ilKq: 22X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, iek ikRqI iksy hor poQI qoN ADUrI auqwrI hoeI hY[ ies ivc 102 copeIAW
hn, pr AMq qy 1298 Aqy 2242 iliKAw hY[
AwrMB :< A siq gur pRswid]auDvau vwc]cOpeI] hy pRB qum Xh gÎwn bKwnÎo ] bs
nwhI ieMdRX mn ijn ko ] kYsy kwj hoie pRB iqnko ] 1 ] jy qY prm hMs idRV
icq ] iqn ky bRhm idRst hY inq ] AOrY jy Xh gÎwn ibcwry ] KYc KYc Xw mn ko
DwrY]2]…
AMq :…dohrw ] AYso suin suKdyv so prm qq aupdys ] ikRs˜ kQw ky pRym qy kInI pRsn
nrys] 40 ] 50 ] 10 ] 2 ]ieiq sRI Bwgvqy mhwpurwxy eykwds skMDo sRI Bwgvwn
aUDv sMbwdy BwKwXM auDv mkiq inrUpxM nm kon iqRso DÎwX]29]]]sRI Bwgvd
auDv sMbwd[:]smwpq:skl slok cOpeIn kI sMKw]1298]2242]]]]00]

h`Q ilKq nM : MS 132 |


isrlyK : GVIAW pihry
p`qry : 62 A-66 A
Awkwr : 27X16 s.m. ilKq: 22X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB :<siqgurpRswid ]mwgu dw mhInw] Pigxu ] cyiqR ] ibswKu ] sOauxu ] Bwdo ]
AYiqvwru idnu ] mwhyNidR dI GVI ] 2 ]…
AMq :…0 mwhyNidR mY jy qury qw kwirju jIiq ky Awvy hY]AMimRiq mY jy qury qw kwirju dyir
pwky hudw hY]suin mY jy qury qw srIir nU klyS hudw hY jI ]

h`Q ilKq nM : MS 132 c


isrlyK : nusKy
p`qry : 52 a-56 A, 66 A-70 A
Awkwr : 27X16 s.m. ilKq: 22X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI

155
AwrMB :<[ siqgurpRswid ] srb rog kw AauKD nwmu ] sbd ky ivswhy auqy ivswhu
rKxw ] jy iksy nwl lyKw krxw hovY qw pauVI pMjvI jp dI ] QwipAw n jwie ]
ilK kr isr ivc rKxI]…
AMq :…pYlI duAweI lwey qw Gyau pw ky girim pwxI nwil mly]jy buihiV kIAw jtw homy
qw TMfy jl nwil mly[

h`Q ilKq nM : MS 133 sMgRih


isrlyK : swKI crpt nwQ nwl
lyKk : hrnwm isMG
ilpI kwl : sMmq 12-6-1915
p`qry : 1-71 a
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl dI vrqoN kIqI hoeI hY [
hwSIAw gRMQ dy SurU qoN hI bVy sMudr FMg nwl bixAw hoieAw hY [ sqrW pRqI pMnw 10.
Awm vyrvw : gRMQ ikrm Kurdw[ ikDry-ikDry iB`ijAw hoieAw hY [ ilKq sMudr hY [ gRMQ dy SurU
ivc 2 Aqy AMq ivc 6 pqry KwlI hn [ pMnw nM 1 qoN 28 A qk bVy suc`jy FMg nwl
Aqy sMudr ilKq ivc gRMQ bwry qqkrw id`qw hoieAw hY [ ikDry ikDry hwSIey qoN
bwhr vI iliKAw hoieAw hY [ pqrw nM: 107 A aqy iesqRI Cuit jwx bwry mMqR Aqy
bRh dw iklw iliKAw hoieAw hY [
pqrw nM: 174 a - ielwj ckrwvl dw
174 A – PoVy qy jKmu kO cikqsw
p`qrw nM: 175-176 qk ielwj PoVyAW dy dsy hn [
AwrMB : “<” siqgurpRswid” swKI crpt nwQ nwl hoeI ] bwbw qy mrdwnw sMBU vwhin
jwie inkly smMudr kY iknwry ] AwgY crpt nwQ jogI bYTw sI ] qb bwby nwnk jI
Awdysu Awdysu kIAw dovY bYT gey ] qb crpt kihAw nwnk jI AsI quD no sumyr
imly Qy ] Pyr hux imly drsn huAw ] qb bwby kihAw siq hY jI ]…
AMq : …AQ inrUs kI ickqsw [ TMFy kw [ mwl kMdxI ] pYsw Br mo crsu pYsw Bru
]1] smuMdR Pl pYsw Br ] 1 ] ArwrxI hlDI ] qumw kOVw cwlI idn ey vsqU qumy
rKY] Poly vwly ƒ iesqRI ky duD nwil AMjnu ] DuMQ vwly nMU bwsI pwxI swiQ AMjnu ]
Kurk vwly ƒ grm pwxI swQ AMjnu ] moqIAw ibMd vwly nU byrI dy pqw rsy nwl
AMjnu[

h`Q ilKq nM : MS 133 A


isrlyK : bcn sRI muiK vwk pwqswhI 10
p`qry : 71 a-88 A
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI

156
AwrMB : “<” siqgurpRswid ]bcn sRI muiK bwk pwqswhI dis 10] dwrU Poly dw ] qb
iDDukw qQw AKI pwxI clix kw qQw AKI Kurk kw qQw ipplI KubIAw kw ]
qQw bgl gMD kw] qQw Koryvwau k ] ijsq nauswdru ] mwKI kauVI ] swVxI nwhI
] cwro Qok brwbr krxY]…
AMq : “qMqR Pgvwvy dw dUD mhIn kpVy aqy coey Ar duD coie kr kpVw iBgoie vxw
Cwvy sukwvxw kpVw duD gwvY bkry BYNs dy Pyry ivc kpVw duhI
Bvqw]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=

h`Q ilKq nM : MS 133 e


isrlyK : BgauqI jU ky CMd pwqswhI 10
lyKk : goibMd isMG, sRI gurU
p`qry : 89-100
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < vwihgurU jI kI Pqy “BgaqI jU ky CMd” pwqswhI ]10] “nmo agRdMqI
AnMqI sÍXw” nmo jog jogysÍrI jog mXw]1]…
AMq : duK rog sog BY imtY klysw]bhu suK aupjy AnMd pRvysw]ieh ibD durgy ikRpw
DwrI] qh Apn dws ka lXo abwrI ] 5 ] 137 “ieiq sRI goibMd isMG ibrcqM
BgvqI CMd Kstm smwpqM]6]

h`Q ilKq nM : MS 133 s


isrlyK : rwmklI pwqswhI 10
lyKk : slwhw isMG
p`qry : 100-101 A
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : rwmklI pwqswhI 10” < siqgur pRswid]au nmo Adys gurU jI ka Adysu”
“anmo hnvMqw” anmo KlvMqw mnovMqw “KylkrMqw” ngr pVMqw” jo nr AwvY mwir
mwir krMqw]so nr dyK aupwa pVMqw]…
AMq : …jo kaU AwvY mwir mwir krMqw]so nru dyK aupwau pVMqw]mwrn ky hwQ klMku ]
bol qyrI jIB kw lMku]dyK qyrI jIB kw lMku] dyKqy kI AKI klMku]sunqy ky kwin
klMku] pihlw dUjw qIjw cauQw BI Cif jwie]slwhw isMG ky sws kw gurU nwnk jI
shwie]

157
h`Q ilKq nM : MS 133 h
isrlyK : bolxw gurU Amrdws jI kw
p`qry : 101 A-103 a
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI

AwrMB : < siqgur pRswid]bolxw gurU Amrdws jI kw]ij iksY Awieqvwr ikqY jwxw
hovY qW pwx Kwie jwxw]1]somvwr ikqy jwxw hovY qw dirpix kir
turxw]2]mMglvwr ikqY jwxw hovy qw lOg Kwie jwxw]3]buDvwr ikqy jwxw hovY qw
mD Kwie]jwxw]4]vIrvwr ikqY jwxw hovY qw dhI Kwie jwxw]5]Sukrvwr ikqY
jwxw hovY qw rotI KweI jwxw]6]CinCr vwr ikqY jwxw hovY qw syDw lUx Kwie jwxw]
ijq vil jwie iqq vil gurU bwbw bKsy imhr kry]9]isD hoie bcn hY gurU
Amirdws jI kw]…
AMq : …jy iksy dIvwn pws jwey qw eyh pauVI ilK kr rKxI “hir ky jn siqgur
siq purKw” ] eyh isr rKy jy iesqRI AVI peI hovY qw eyhu ilKy] “kwhy ry mn
icqvih admu jw Awhir hir jIau pirAw” ]ieh pauVI colI nwl bMDxI siq kir
mMnxw]bcnu gurU Amrdws jI kw]

h`Q ilKq nM : MS 133 k


isrlyK : Sbd
lyKk : sUrdws
p`qry : 103-104 a
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : Awj rho myry ipAwry rGpiq Awju rho myry ipAwry]jb qum ko bnbws dIau hY qau
krIAhu gvn iskwry]kY miq iPrY rwie jsrQ kI kY ibDnw ibD twry]kY kr gh
rwKy kykeI mwqw iehu bIcwru hmwry]1]rGupiq khY sunhu rI meIXw Xhu bR hmwry]…
AMq : …kwlI icVI icrI icrI bgI icVI AMgu]icrI Kyq ibgwnw Kwie]hukm hoAw
hnvMq kw AwDw sIsI jwie]

h`Q ilKq nM : MS 133 K


isrlyK : mMqR bwby nwnk jI kw
p`qry : 104-106 A
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI

158
AwrMB : “< ” siqgur pRswid”mMqR bwby nwnk jI kw ilAw] Awp qyju bwie ipRQmI
Akws hY”auqpiq prlo hY]ies kwbl ieh hY iek lKu AsIh hjwr BUq mn AMdr
rhdw hY]iqs kI auqpiq paux hY]bwDo surq mn icqu lwie]qReI loAw bwDo mn
icq lwie”rwjw prjw bwDo mn icqu lwie]nwnk piVAw nwmwcwr]nwnk bwDy dyvqy
mswx]…
AMq : …pRwqih kwl ky smy iesnnu krky” jy iesnwnu n houie AwvY pMj iesnwnw krky
pVnw inq] Aqy jy ilKxw hovY qw Awieqvwr nacMdy ilKxw]ijs dy nwie ilKIey
iqs kauN gurU bwby kI riKAw hovYgI]

h`Q ilKq nM : MS 133 g


isrlyK : mMqR hnumwn jI kw
p`qry : 106-107 A
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < ] siqgur pRswid]siqnwm krqw purK inrBau inrvYr Akwil mUriq AjUnI
sYBM gurpRswid jpu]Awid scu jugwie scu hY BI scu nwnk ho sI BI scu]1]…
AMq : bn mY jweI bMqRI bn Pl cuin cuin Kwie]hnumwn kI hwk sy AwDw sIsI jwie]mMqR
hnumwn jI kw spUrn hoieAw]

h`Q ilKq nM : MS 133 G


isrlyK : ielwju ikqwb dw
p`qry : 108 A-114 a
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]ielwj ikqwb dw] kysru tMk]1]lOg tMk]1] jYPl tMk]3]
ksqUrI rqIAw iqn]3]APIm tMk]4]eyh vsqU pIs ky siB shiq dy ivc grm
krky aurd brwbr golI bMnxI]iqs ky AnUpwn khqw ho]
AMq : …]goilAw KMG dIAw]musbru pYsw Bru]bolu iC mwsy]suhwgw ictw siq
mwsy]1]suhwgw BMin lYxw]kuAwr dy ris nwil golI bnwvxIAw]

h`Q ilKq nM : MS 133 |


isrlyK : poQI sloqr ko pCwnxw
smW : sMmq 1890
p`qry : 114 A -174 a
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI

159
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : “ < ” siqgur pRswid]poQI sloqr ky pCwnxw GoiVAw kW BWiq phlI pYdw hoxy
GoVy kI sUAxy kI]BWiq qIsrI pCwnxw ies BWiq kir koeI smJY so gux Aaugux
kw]BWiq cauQI pCwnxy nhskW]BWiq pMjvI pCwnxw brs kw]…
AMq : …bolhujI vwhgurU poQI spurn hoeI]mhIny AsU iqrIik qIhmI idn
AYqvwir]smqu 1890]iQiq misAw Buil cuik viKisxI jI]

h`Q ilKq nM : MS 133 c


isrlyK : AsÍ ky ielwj
smW : sMmq 1890
p`qry : 177 a-200 A
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : “< ” siqgur pRswid” “AQ AsÍ ky ielwj”ijsu AsÍ ko TMiF hovY iqs no
kMifAwrI Pl pIs kY nws dyie cMgw hoie] “AMnXo” gokw mUV nws dy TMF dUr
hovY]…
AMq : …“dwrU sBnw rog kw” BUK n jldI nU sBnw ko hCw hY[ hVqwl vr kIAw” jO
Kwr] 2 PtkVI Bun lYxI nIlw QoQw BUn lYxw ] smuMdPl ] 5 ] hldI ] 6 ]
mwlkM|lI ] 7 ] soey ] 8 ] suMF ] 9 ] ipplwmUl kutkI ] 11 ] kwlI jIrI ]
12 ] mrcw ] 13 ] gugl BYsIAw ] 14 ] soNcr lUxu ] sjI ] 16 ] mwjU ] 17 ]
sB dwrU kut kY pwxI nwl golI krxI mwsY 4] vjm sB ieko ijhw lYxw vD Gt
nhIN lYxw]dwrU GoVy srd grm dw ] ismrK pYsw Br 1 sMKIAw pYsw Br 1
ismlKwr pYsw Br 1 ] suhwgw pYsw Br 1 ] kQ pYsw Br 1 ] imrcw pYsw Br 1
ADrk dy rs nwl golI bMnxI ] kokn byr jyfI ]

h`Q ilKq nM : MS 133 C


isrlyK : bIrj puSt krny kw Alwj
ilpI kwl : sMmq 1890
p`qry : 201 E-208 A
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : “< ” siqgur pRswid” “AQ bIrj puSt krn dw Alwj lKXqy]dohrw]inrp
ko Ar Dnvwn ko XwhY AOKDI swj]jwky grh rey bMnqw bhuqu qw ky hY Xyh kwju]…
AMq : …kIkr gUMd syr do lyhu] isMG0Vy qwky sm dyie]doie syr mYdw pun Cwn]cwr syr
KMf prmwn ] qw mYh rwKY GIau rlwie ] duD sMg eyk pl Kwie ] kry prmyvs

160
klkIhwx ] bFY pust Ar hoie blvwn]krY krY bibD pl do qRY KweI]eykih gorK
gey gusweI ] sMpUrnM ]

h`Q ilKq nM : MS 133 j


isrlyK : ihkmq
p`qry : 208 A-230 A
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ies poQI ivc pqrw nM: 209, 210, 213-219 q`k jMqr bxw ky v`K v`K aupwA
idqy hoey hn[
AwrMB : “AQ pust krn ko” mjUn mxI vDwvY]kubq bhuq dyvY]qy guridAw ko] Aqy Kjwny
ko]Aqy mgj ko kubq dyvY ] qmwm mrjw ko ] Aqy muh dw rMg surK kry ] bdwm
dI grI ] AKrotw dI igrI ] ipsqw igrI ] KsKws ] Cbo dy bIj ] rqI ictI ]
iql icty ] gwjrW dy bIj ] soieAw dy bIju Awid…
AMq : …“dwrU kys kwly krny kw” 9 mwsy mwjU BUn ky 2 mwsy isgirKw]fUf mwsw cUnIAw
gUd ]fUf mws nwswdr]eynw cIjw nU vKu vKI Krl krnw]Krl krky kMfy nwl
joKxIAw Pyr AwkTIAW kwrnIAw AkTIAw krky Pyr Kwrl kwrnI]pwxI nwl lwvy
kys kwly hon]

h`Q ilKq nM : MS 133 J


isrlyK : igAwn srodw
p`qry : 231 A-247 A
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : “< ” siqgur pRswid”rwg rwm klI igAwn srodw mhlw 1 dohrw]prsoqum
prmwqmw pUrin ibsvy bIs]Awid purK Aibcl quhI qoih invwaU sIs]1…
AMq : …jg dI guru kI dieAw isau swD idAw so jwn] nwnk dws rx jIqnY kiha
srodY igAwn]233]CpX]qlvMfI myrw jnm nwa nwnk dws bKwno]kwlU ko suq jwn
jwq bydI pihcwno] bwl AvsQw mwih bhur mY Bau nY liga] gurU imly jgdIs nwm
nwnk kir Qwpa] jog jugiq hir Bgiq kir bRh gXwn idRV kir rha]Awqm
q`q ivcwr kY Aj pwsY mn sm rha]234]ieiq sRI gXwn srodY mUl mMqRY sRI nwnk
dws jI ikRq igRMQ sMpUrxM]

h`Q ilKq nM : MS 134 sMgRih


isrlyK : gost bwby nwnk jI kI
p`qry : 1-6 a
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 6.5X13 s.m.

161
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN
pwsy do-do lwl lkIrW ivc kwr iek kwlI lkIr,sqrW pRqI pMnW-11
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuqI cMgI nhIN ikqy-ikqy ikrm Kurdw hY]
AwrMB : < siqgur pRswid]gosit bwby nwnk jI kI ilKqy]iek idnU pMjwb dI DrqI
ngr krqwrpur cup kY Gir Awie gieAw[ Drmuswlw bIc pir rihAw] lgw Awqmy
kau smJwvxy] qb isrI rwgu mih sbdu kIAw] qUM suix mn myry imqR ipAwirAw
imlunu vylw hY eyhu]jb lg jobn swsu hY]qb lgu eyhu qn dyhu]ivxu nwvY kwim n
AwvxI Fih FyrI hosI Kyh]…
AMq : Arjnu pIfO sRI Twkur kw inkitvrqI Bgqu Qw]jb Arjnu bRhmw gurU kIAw qb
Twkuru supRsMn BieAw] ry mn myry pwrbRhm kI AwigAw hY gurU ibnw Bgiq nwhI
Qwie pVqI] ry myry mnu qU BI gurU kir]slok]gurU jip ry mnw ijs iml pweIAY
soie]kl klys pwp ihrY AMq shweI hoie]nwnk dws bIcwirAw gurU ibnu mukiq n
pwvY koie]swKI sMpUrin hoie]1]

h`Q ilKq nM : MS 134 A


isrlyK : mwrkMfy purwn kQw
p`qry : 6 a-19 A
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 6.5X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]aAM sÍsiq gxyswieey nmhw] AQ mwrkMfy purwxy ilKqy]sukR
dyvqw kuvr puqR kO khqw hY ry puqR qU khw cilAw hY]pMc mhIny kw bwlk hY qU]quJ
ka ikAw ibrhu ibAwipAw hY[ mY qo quJ kO dyviqAw kI srix pwvxw Qw]
jo ipqwmw irKI jI krqy Awey Qy qIrQ brq sMiDAw gwieqRI qrpx jgopvIq
isKwlxy Qy]…
AMq : …so aie sMn qy pry Klqy hir sMswr kw burw hon nwhI dyqy isRsit kw auDwru
krx vwly ky gumwsqy hrI[ nw ikCu Krcu hY nw ikCu BwV hY pru ijs kO krim
pieAw hY iqs kau pRwpiq hovYgw]sB isRsit aun kI AwigAw ibc hY sBn kau Awey
hih kMifAw ivchu kF kY mwrig pwvqy aUhw kwl kw faurU dUir hoqw hY]ieku ieh
pRsMgu eyk nwskyRq kI kQw eyk smwn hY]1]ieiq sRI mwrkMfy purwxy kQw
smwpqu]surmqwqu[sMpUrxM]bolhu BweI jI vwhgurU vwihgurU jI]bolhu sRI rwm cMdR kI
jY] bolhu sRI nwrwiex prm bRhm sRI ikRsin jI kI jY]1]

h`Q ilKq nM : MS 134 e


isrlyK : bbyk swr
p`qry : 19 A-63 A
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 6.5 X13 s.m.
vyrvw : EhI

162
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]AiQ bbyk swr ilKqy]dohrw]nmo nmo sRI siqgurU dInwnwQ
dieAwl]Awpy srnI pwv ho Awp krhu pRiqpwl]1]…
AMq : …gur igAwnu qIrQu Qwnu scw dspur bsdw hrw]hau nwmu hir kw sdw jwcau dyhu
pRBu DrxI Drw]sMswru rogI nwmu dwrU mYlu lwgY scu ibnw]gur vwk inrmlu sdw cwnxu
inq swc qIrQu mjnW swD puiCAw jI Pyir qIrQW dI mihmw ikau AweI]auqr]swD
sMq auQy vsdy bYTdy hYin]jo inrBY puMn iesQRwn hody hYin]iqnw dw drsnu Bytw kir
jwqRw sPlu hodI hY]AiQ bbykswr sMpUrnM]msqu suB msqu]

h`Q ilKq nM : MS 134 s


isrlyK : bwxI
lyKk : goibMd isMG, sRI gurU
p`qry : 63-68 a
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 6.5X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]sRI vwihgUrU jI kI Pqy]rwgu kilAwx pwiqswhI
ds]10]ibnu krqwrn ikRqm mwno]Awd Ajon AjY AibnwsI iqh pRmysur jwno]…
AMq : …Alpn Ahwr su Alp sI inMdRw dXw iCmw qn pRIq]sIl sMqoK sdw inrbwihbo
hYÍbo iqRguxo AqIq]kwm kRoD hMkwr loB hT moh n mn sO lXwvY]qb hI Awqm qq
kau prsy prm purK kau pwvY]

h`Q ilKq nM : MS 134 h


isrlyK : gosit BweI Aijqy rMDwvy nwil
p`qry : 68 A - 137 a
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 6.5 X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ies poQI ivc pqrw nM: 137 a qoN 137 A qk totky idqy hoey hn[
AwrMB :< siqgur pRswid gosit BweI Aijqy rMDwvy nwil hoeI ] 1 ]iek idn bwbw
nwnk jI ngr krqwpur Drmswl ivc iekMq bYTw Qw bhuq vYrwg dy Gir ivc iqqu
smyN [ isrI rwgu ivc iqqu smY sbdu gwvdw sI]…
AMq : …BweI AijiqAw jo koeI sbdu KojYgw min vsweygw iqs kw auDwr qqkwil
hovygw]BwvY KqRI, bRwhmx sUdR vYsu BwvyN cMfwl hovYgw]sbd Kojygw sbd prcYgw iqs
kw auDwru hovYgw]Aqy bcw ah purKwr QuBI DMn hY ijqu lig sMswru qrygw]eyhu hir
Dnu jugh jugMq inKutYgw nwhI]hir DMnu AKut BMfwru hY]gosit pUrn hoeI]BuilAw
cuikAw bKsxw]AKr soD pVnwM]bolhu vwihgurU jI]1]bolhu jI vwihgurU jI]

h`Q ilKq nM : MS 134 k

163
isrlyK : AMimRq Ckx Ckwvx bwry
p`qry : 138 a-148 A
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 6.5X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB :< siqgur pRswid]pRsMg dyvI kO pRgt kir ky AMimRq Ckx Ckwxw]iqn brs sRI
gurU jI ny hom kIAw]ipRQm brs mo sMgqw kaU hukm ilKy]jo isr pir kys Dwir
kir drsn kau Awvxw]…
AMq : …iqs inimq khw jo prm isdkvwn isK hovYgw iqnw ko ies mwrg kw muKIAw
kraugw]AQvw ijn kau sRI siqgurU jI ny Awpxy hsqkmlhu so AimRq Ckwvxw
hY]iqnhu kau mukq krxw hY[so mukq qbI hoqw hY jb dyh Abmwn CutY]ies pRIiKAw
nimq an sy sIs mwgy]bolhu BweI jI vwhgurU swKI sMpUrx hoeI]

h`Q ilKq nM : MS 134 K


isrlyK : puqlIAw ibkrmjIq jI kIAw
p`qry : 149 a-204 a
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 61/2X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, poQI dw ieh Bwg ADUrw hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] ]puqlIAw ibkrmjIq jI kIAw]ilKxy kw AwrMB hoieAw sRI
siqgur jI ky pRswid]Twkur jI pUrIAw kry]jb rwjw Boj suB mhUrq cwihAw puC
kr rwjy ivkRmwjIq ky isMGwsn pr Awsn krny lwgw] …
AMq : …jo rwxI ieh bkrw mol mwigAw hY qb julwhy hwsI kr kihAw jo ies bkry kw
mol eyk sRhMsR ipAw Qw ] Ar qoqy kau rUeI ky bIc lpyt kr dIpk ky nIcy gupq
riKAw Qw]qb rwxI jo …..

h`Q ilKq nM : MS 135


isrlyK : Xog viSSt
lyKk : visSt
ilKwrI : auqm dws
sQwn : AMimRqsr
smW : sMmq 1886
p`qry : 1 – 1144 a
Awkwr : 30X27 s.m. ilKq: 26X18 s.m.
vyrvw :ijld cmVw g`qw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[dupwsIN KVy ruK
do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw hY[ sqrw pRqI pMnW-18
Awm vyrvw : 1090 p`qry qy ilKwrI Aqy smyN bwry vyrvw id`qw hY[ ikqy ikqy hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY[ikqy ikqy hwSIey qoN bwhr vI iliKAw hoieAw hY[A~Dy ‘s’ dI

164
vrqoN kIqI geI hY [ SurU ivc ibnW hwSIey dy 6 Aqy AMq qy iek hwSIey vwlw Aqy
A~T ibnw hwSIey dy p`qry KwlI hn[ sRI ANimRsr ivc iliKAw BweI auqm BweI
rwmu dwsu kw cyly vwsI bbuir loie kw BweI vDxu BweI rqn lwl ky cyly swD
jigAwsI suB sNBq ATwr sau iChwAwsI 1886 mqI AsU DI AstmI vwru
mMglvwr[
AwrMB : < sRI siqgur pRswid]pRmw nmo[nmo sRsqI nmoN sRI gxyswie nmo]sq icq AwnMd
rUp koie nmo]kQw qK kNnIAw kw sNbwd vIsn purx BwKw ilKqy]puqRI ny pRsNn
kIAw]hy ipqw qum Ar hm Ar ey BweI]Ar Brqw myrw ktNb Ar snbNDI]ijn
isEu gujrWn hY]ien sO sNjog Ar ivjog sq hY ik Asq hY]…
AMq : …dohrw]sRb vrn qy bwhry Awqm jwko nwm]rUpy rNgy rm rihAw sdw Alpq
suBwie]1]dohrw]vrn Awsrm sgl iqAwgo]bRhm igAwn my ins idn lwgo]sB
kC jwno eyk Akwl]jo dyKhu so goibMd lwl]2]sq dIpw nau KNf my siqgur bfo
dieAwl]eyk plk kI mwaj my jugu jugu krq inhwl]3]=]

h`Q ilKq nM : MS 136 sMgRih


isrlyK : cUVwlw isKr Duj sNbwd
p`qry : 1 – 511
Awkwr : 8.5X12.5 s.m. ilKq: 6X10 s.m.
vyrvw :ijld qoN bgYr, dupwsIN KVHy ruK do kwlIAw lkIrW dw hwSIAw[ sqrW pRqI pMnW-10
qoN 12.
Awm vyrvw :poQI ikrm Kurdw Aqy Ksqw[ ikqy ikqy hwSIey ivc ilKq hY[ikqy ikqy hVqwl Pyr
ky suDweI kIqI hoeI hY [SurU ivc pMj Aqy AMq qy Cy p`qry ibnw hwSIey dy KwlI
hn[ilKq Awm hY pr pVHn Xog hY[
AwrMB E nm : pRmwqmyny]dohrw]ijs ky Bwsy skl jg iQq pwvY ijh mwih] iqs sq
Awqmw ko nmo lIn hoie ijh mwih]1] idRstw drsn idRs jo gXwqw gyX Aru
gXwn] ijs qy krqw ikRAw hyqu nmskwr iqh gÎwn]2]…
AMq : …smqw idRst ko ly kir ds shsR vrK pRjq jIvn mukq hoie kr rwj
kIAw]bhuV ibdyh mukq Bey]jYsy qyl ibnw dIpk inbwx hoqw hY]qYsy pwrbD ky KIx
hUey inrbwx pd ko pRwpq BeI]ieiq cUVwlw isKr Du sNbwd smwpqm]

h`Q ilKq nM : MS 136 A


isrlyK : piKXwn cirqR
p`qry : 1–3
Awkwr : 8.5X12.5 s.m. ilKq: 6X10 s.m.
vyrvw :auhI, ibnw hwSIey dy
Awm vyrvw :p`qrw AMk nhIN idqy hoey[ 3 A qy gurmuKI dI pYNqI AKrI ilKI hY[

165
AwrMB : :< siqgur pRswid] sRI BgOqIey nmh]AQ piKXwn cirqR ilKqy]
pwiqswhI ] 10 ] BujMg CMd]quhI KVg Drw quhI bwFvwrI]quhI qIr qrvwr kwqI
ktwrI] hlbIj nbI mgrbI quhI hY]inhwro jhw Awp TwFI vhI hY]1]…
AMq : … quhI pwiq sMiDAw Arun bsqR Dwry]qmI iDAwn mY suklMb rsu Dwry]qhI pRIq
bwnw sXM kwl DwirXo]sBY swDUAn ko mhw moh twirXo]13]

h`Q ilKq nM : MS 137 sMgRih


isrlyK : icq iblws gRMQ
lyKk : gurmuK isMG
ilKwrI : dsvMDw isMG
ilpI kwl : sMmq 1884 idn mMglvwr
p`qry : 1 – 257
Awkwr : 13X 11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw :ijld g`qw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy do-do lwl ivc iek
kwlI lkIr[sqrW pRqI pMnw 9.
Awm vyrvw :poQI dI hwlq Ksqw, keI QwvW qy hVqwl PyrI hoeI hY[ies gRMQ ivc Alg-Alg
sMgRih hn[ies poQI ivc kMnw dI QW qy (.) qy p dI QW qy (K) iliKAw hoieAw hY[
AMq ivc rwm-rwm-rwm dw iek p`qrw qy iek qy vwhgurU jI iliKAw hY[ AMq ivc
do p`qry KwlI hn[
AwrMB : :<siqgur pRswid]sRI gur nwnk jI shwie]AQ icq iblws gRMQ ilKqy]
AMq : … sRI vwihgurU jI kw Kwlsw sRI vwihgurU jI kI Pqy] DMn gurU jI]squgurU jI]poQI
BweI gurmuK isMG jI horW dI icq iblws dI sMpUrnM msq suB msqu]ilKI BweI
dsvMDw isMG ny pRym krky]jo koeI swD sMq mhwpurK gurU ky isK ies ko pVngy]so
mhw sq purKo myry ko Awpxw susyvk jwx ky nwmu jo bRhm ibdXw Aru isKI dwn
bKsxw ikrpw krky] ieiq ilKwrI kI bynqI smwpqM]poQI icq iblws dI ilK
sMpUrx kIqI mhIny cyqR dy sqmy nu rwqy idn mMglvwr dUsry pih ibc ilK ky pUrI
kIqI suklw pK Qw]sMqm]sMmq 1884 ATwrw sY curwsIeY ilKI nUrpur dy ikly ipRQI
isMG rwjy idAw mihlw ibc bYT ky]

h`Q ilKq nM : MS 137 A


isrlyK : bwvn AKrI bwxI
lyKk : gurmuK isMG
p`qry : 1 a – 18 A
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : AQ bwvn AKrI bwxI ilKqy]sloHk]aAMkwr ivAwipAw sUKm qy AsQUl]sUKm
sMqI lK ilAw AOr jgq sB BUl]…

166
AMq : …gurmuK isMG gurU jb pwieAw]36]ieq sRI bwxI bwvn AKrI smwpqM msq suB
msq]]]1]] < sRI sq gur pRswid]]=]

h`Q ilKq nM : MS 137 e


isrlyK : sbd
lyKk : gurmuK isMG
p`qry : 19 a – 39 A
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : AQ Sbd ilKqy[ ry mn iehu AOsur miq Komy]ieb Cuty nih TOr iTkwxw bhur
bhur iPr romy]1]rhwau]mhw BAwnk dIrG jUnw qb kYsy suK somy]…
AMq : …qu bwhr ko mq jwie]Gr bYT AMmRq Kwie]gurmuK isMG khy kr joV]qUM sMsXo
muK moV]31]ieq sRI sbd sMpUrnM]

h`Q ilKq nM : MS 137 s


isrlyK : slok
lyKk : gurmuK isMG
p`qry : 39 A – 50 A
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < sRI siqgur pRswid]AQ slok ilKqy]slok]ipRQmy gurU iDAweIAY ijq isimRq
duK jwq]shj inrMjn isau imly iehu nIkI hY bwq]1]…
AMq : …qumrI ikrpw qy Bey hmry bMDn dUr]Git Git Awiqm jwinAw pIie AMmRq
BrBUr]92]ieq sRI slok spUrnM msqu suB msqU]=]]1]

h`Q ilKq nM : MS 137 h


isrlyK : mWjW [mwJW]
lyKk : gurmuK isMG
p`qry : 51 A – 61 A
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < sRI siqgur pRswd]AQ mWjW ilKqy]suMdr iehu qnu swis dIAW qY scw rbu
BulwieAw]rkiq bUd dw gwrw kIqw kcw kotu bxwieAw AKI nku kMn swjy iPr muK
BI KUb suhwieAw] gurmuK isMG ispq scy kI ar ibcy Awrnu pwieAw]1]

167
AMq : …Agm AgwD Afol Acl hY qy kihx suxx qy inAwrw]sB Git rmy srb qy
bwhr mieAw qy hY pwrw]mn buD bwxI lKy n qwko sAM rUp adwrw]gurmuK isMG ijn
bRhm lKwieAw iqs sqgur ky bilhwrw]ieq sRI mwJw sMpUrnM]

h`Q ilKq nM : MS 137 k


isrlyK : Akl pRym ibruD
lyKk : gurmuK isMG
p`qry : 61 a – 65 A
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ Akl pRym ibruD ilKqM ]Akl khy qUM dwnw hohu]pRym khy
dIbwnw hohu]Akl khy qUM pYn puswk] pRym khy qUM AMimRq rs cwK]Akl khy qUM mhl
pvwau]pRym khy qUM Bwih lgwau ] Akl khy kr jg bifAweI]pRym khy iehu mn nhI
BweI]
AMq : Akl pRym ny CofI jIq]sMq jnw AMmRq rsu pIq]Akl khy mY PVI hdIs]pRym
jIqAw ibsvy bIs]Akl pRym kI hoeI dwsI ]gurmuK isMG pRym AbnwsI]dohrw]auhI
Akl jgq kI ahI sMqn mwih]sMq jnw kI iesqRI jg fwiex bx Kwih]]*]ieq
sRI Akl pRym ibruD smwpqM]

h`Q ilKq nM : MS 137 K


isrlyK : swhrPI [sIhrPI]
lyKk : gurmuK isMG
p`qry : 65 a – 78 a
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ gurmuK isMG dI swhrPI]AlP Awd qyrI prmysur sI
Bul Awp QI jIau khwiea hI] ijmy dyK pVCwivE bwlky nU Brmu BUq ny dwmn
Awieau hI]kihAw AwrPw dw jdo kMn Dry qYƒ Awpxw Awpu idKlwieau hI]gurmuK
isMG nU pRym dI coit lgI gur Awpxy mwih smwiea hI]…
AMq : …pUrn bRhm srb ko mUl]AnBY lKY n qwko khY ]inrK inrK ibsmY hI rhY
]33] dohrw]inrBE ik nYin dyiKAw AnBY inrBau hoie]gurmuK isMG jn kot mY
jIv Bwv kO Koie]34]ieq sRI bYqw sMpUrnM msqsuB msqU]

h`Q ilKq nM : MS 137 g


isrlyK : ifauFy
lyKk : gurmuK isMG

168
p`qry : 78 a – 94 A
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ fyauFy ilKqy ] Awip Awqmw rwm pCwno nw Bulo Brm
Bulwey iehu jnm gvwey]ijau jil mY jlH Awie kTwnw iqau sqsMg imlwey iPr
bhuiV n Dwey]ibdru sudwmw DMnw nwm sDnw sYn qrwey jy sqgur Bwey]gurmuK isMG
siqgur kI mhmw jsu vyd purwxI gwey iek Arj suxwey]1]…
AMq : …gurU nwnk AMgdu gur khIey Amrdwsu gurBwrw koeI AMqu n pwrw]rwmdwsu soFI
gur khIAY Arjunu suq inrMkwrw ijn gRMQu aucwrw] hir goibMd hir rwie gurU hir
ikRsny jgqu auDwrw bhu pwpI qwrw ] DMn DMn gur qyg bhwdru pwqswhu hY Bwrw dsmw
Avqwrw]40]ieq sRI fyauFy spUMrxM msq suB msqU]sRI rwm jI shwie]

h`Q ilKq nM : MS 137 G


isrlyK : smiJ nWmw
p`qry : 95 a – 132 a
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : AQ smiJ nWmw ilKqy]ipRQmy gurU ko iDAweI]dUjy sMq srnweI]AwgY vwq iehu
AwKI ] is`ibRq byd kI swKI]bRhm ivsn jo Awhy] mwxs dyh ko cwhy]sMqW mukq jo
pweI]mwxs dyh mY AweI]…
AMq : …iehu iek Arj mY AwKI ] isMimRq byd kI swKI] Bol cuk bKsIjy ]dwsn dws
muih kIjy] piV ky kry bIcwrw ] qq iCn mukq nih bwrw]ies ibc Bgiq Aru
igAwnw]AMimRq bwku kr pwnw ] hovy mukq iKn mwhI]iehu gl JUTVI nwhI]ies
ibc khw jo BweI]qwko smJ mn lweI]gurmuK isMG jo swsw]gur ky dws kw
dwsw ] dohrw ] FbI FbI qo kihdIAw Koil Koil sB bwiQ ] hwkmu qo mY nih
BieAw sotw myry hwiQ]ieq sRI smiJ nwmw sMpUrx msq suB msqU]

h`Q ilKq nM : MS 137 |


isrlyK : Bgq boDnI
lyKk : gurmuK isMG
p`qry : 132 a – 180 A
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ Bgq boDxI bwxI pRym rUpxI ilKXqy]dohrw]DMn DMn
gurdyv jI nmskwr hY qoih]bwxI AnBv kihq hO jn Anwbhw moh]1]kibqu]jn

169
qo AnwQ nwQ pUrn gurdyv myrw mihmw siqgurU kI n khI jwie muK qy]kwm qy kroD
loB mmqw ko jwlH dwsu jwn ky CufwieAw mhwBwrI GoryN duK qy]…
AMq : …ies mY khw Dry jo cIq ] qwkI bFy gurU isXo pRIq]jo Pl gMgw nwqy hoeI]pVy
pRym kr pwvY soeI ] qIrQ brq krY jgdwn ] so Pl qwky nhI smwn ] jwih pVY jo
pRym lgwie]mukq pdwrQu iCn mY pwie]gurmuK isMG iehu bwq bqweI]jo smJy iqn
pdmI pweI] 119 ] ieq sRI Bgq boDnI pRym rUpxI bwxI smwpqM msq suB msqU]]

h`Q ilKq nM : MS 137 c


isrlyK : pRgt proK AnBv auqr pRSn gurisK ibcwr
p`qry : 181 a – 244 A
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw :ies gRMQ dy ies ih`sy dy SurU qy hI hVqwl PyrI hoeI hY ]
AwrMB : < sRI sqgur pRswid] isKu hwQ jor kr Aru bhuq ADIn hoie kr siqguro kI
srn AwieAw]Aru kihq BieAw]hy gurdyv ikRpw inDwn jI muiJ pr ikRpw kro jI]
hm qumwrI srn hY jI ] Aru muJ kO AYsI koeI Taur nhIN sUiJqI ] jo muJy AYsy duK
qy rwKygw jI]…
AMq : …Aru hmwrI nmskwr qum ko ] bhur BI qum ko nmskwr hY ] bwrMbwr nmskwr
hY qumwry cr nwko]Awgy gurdyv ikRpw kr khq Bey] hy puqR hmwrw BI AsIrbwd hY
qumko ] Aru qU jIvx mukiq hUAw hY ] iesI insco ko lIey sdw ibcru] Aru ijqnw
icru srIr dI pRwrvD hY] iqqnw icru jIvn mukq hoie kR Bogu]Aru bhuro srIr dy
AMq smy ibdyih mukq ko pRwpiq hovYgw ] 1 ] ieq sRI pRgt proK AnBv auqr
pRsn gur isK ibcwr smwpqM msaq suB msqU]

h`Q ilKq nM : MS 137 C


isrlyK : pYNqIis AKrI
p`qry : 245 a – 247 a
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < sRI sqgur pRswid]AQ pYqIis AKrI pwqSwhI ds 10] aAMkwr srb
prkwsI ] Awqm suD AkRy AbnwsI ] eIs jIau mY Byd n mwno]swD cor sB bRhm
bKwno]hsqI cItI iqRx lOAwdM]eyk AKMf qb sY Anwd]1]…
AMq : …Xw ikrAw ko soaU pCwnY ] AdYq AKMf Awp kO mwnY ] rv rhY sB mY purK
AlyKM]Awd Apwr Anwid AByKM]rwV imVI Awqm drswnw] pRgty igAwn rwie jb
Bwnw]lvlIn Bey Awqm mD AYsy]ijau jl jlih Byd khu kYsy ] vwsdyv ibn AOr
n koaU ] nwnk a AM sohM Awqm soaU]ieqI sRI pYqIs AKrI sMpUrxM smwpqM msq suB
msqU]

170
h`Q ilKq nM : MS 137 j
isrlyK : gurprnwlI
p`qry : 247 A – 252 A
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < sRI siqgur pRswid ] sqr vry qy pMj mhIny qy siq idhwVy pwqswhI sRI gurU
bwby nwnk jI kIqI]mhlw pihlw ] 1 ]bwrw vry qy Cy mhIny qy nau idhwVy pwqswhI
sRI gurU AMgd jI kIqI]…
AMq : …mwqw suMdRI jI iqn ky Gr AjIq isMG jI] dUsry mwqw jIqo jI iqn ky juJwr
isMGu jI jorwvr isMGu jI Pqy isMGu jI]qIsrI mwqw swihb dyvI iqn ky sNqwn ikCu
nwhI hoeI Pyr dsmy pwqswh jI bKs Kwlsy pr kIqI]ieq sRI gurprnwlI sMpUrnM
msq suB msqU]

h`Q ilKq nM : MS 138


isrlyK : tIkw sRI jwp jI kw
lyKk : mohr isMG
ilpI kwl : sMmq 1919 (qrnqwrn)
sQwn : vtwlw
p`qry : 1 – 150
Awkwr : 23X16 s.m. ilKq: 18X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw 15.
Awm vyrvw : ilKq suMdr, gRMQ iB`ijAw hoieAw qy ikrm Kurdw hY[ikqy-ikqy hVqwl Pyr ky
suDweI idqI hoeI hY[kwnI bdlI hoeI hYY[gRMQ dy SurU ivc iqMn Aqy AMq ivc do p`qry
KwlI hn[
AwrMB : < sRI siqnwmu krqw purKu inrBau inrvYr Akwl mUrq AjUnI sYBM gur
pRswid]tIkw sRI jwp jI kw pRgt krXo hY knk mudRkw isMG jQw mq bRhm iblws
jgXwsuXo ky pRiq ilKXqy]dohrw]Acl Amr goibMd hir sq icq AwnNd rUp]…
AMq : …ngr vtwly ky ivKy sRI AMimRqsr pws] 1 ArQ AgwD nh kh skO Xh sRI gur
ko Bws]2] ieq sRI jwp jI ko tIkw ikRq kv mohr isMG ibrcqy ngr vtwly sQwny
sMpUrxM] sMpUrx ] sMmq 1919 Bwdo sudI 14 ilKI mohr isMG vtwlIXy Apxy
hwQ]BUl cUk gurU bKsnhwr hY]

h`Q ilKq nM : MS 139


isrlyK : icdivlws
lyKk : vlI rwm
ilpI kwl : sMmq 1897 mhInw poau

171
p`qry : 1 – 144
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ikDry-ikDry ikrm Kurdw hY[dupwsI KVHy ruK kwlI isAwhI nwl do-do
lkIrW dw hwSIAw hY[ ikqy-ikqy hVqwl Pyrky suDweI kIqI geI hY Aqy ikqy-ikqy
rih gey AKr hwSIey ivc ilKy hoey hn[ nIlI isAwhI nwl lkIr vI PyrI hoeI hY[
ikqy-ikqy hwSIey ivc PwrsI ilpI ivc iliKAw hoieAw hY[sqrW pRqI pMnw 9.
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw hY[
AwrMB : <siqgur pRswid [ < sRI siqgurU idAwl AQ icd ivlws ilKXqy [ slok [
srvwqIq ihXq srvM inrdudM ] ivdu dMq spd icd ivlwsrqM ] inqMXw] qsmMeI
siq Awqmny kmwh [ 1 […
AMq : …ieiq sRI mq icq ivlws gRMQ sMpUrxM]=]poQI sMpUrxM]jYsI hmrI buD hY qYsI
ilKI bnwie]BUl cUk joXw hmy sMqo lyhu bnwie]=]sMmq 1897]=]mhInw
poau]=]rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm]

h`Q ilKq nM : MS 140


isrlyK : nwnk pRkwS bhu AMg gRMQ
lyKk : vlI rwm
ilpI kwl : sMmq 1880
p`qry : 1 – 117
Awkwr : 9X14 s.m. ilKq: 6X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw Ksqw hwlq, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl hwSIAw dovyN pwsy
kwlIAW lkIrW iek pwsy ikqy-ikqy do Aqy ikqy iqMn lkIrW hn[sqrW pRqI pMnw 6.
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc Cy Aqy AMq ivc do pqry KwlI hn[ sUck Sbd lwl isAwhI nwl
ilKy hn[ikqy-ikqy ikrm Kurdw hY[
AwrMB : <siqgur pRswid ] 1 ] rwm jI shwie]1]rwg rwmklI mhlw 1[nwnk pRkwsu
bhu AMg gRQ brnqy ] do kr jory pRnwm kir Dro crn pir sIs nwnk qum gurdyv
jI pUrn ivsvy vIs ] do ] prm hMs qwrn qrn gurdyv ingurdyv]
AMq : …sB swDn prnwm kir kho jor isr inAwie ] iehI dwn muih dIjIAY Bgiq
krU icq lwie] 402 ] do ] sorTw ] copeI nwnk pRkws kI poQI sMpUrn hoeI]swDo
sMqw BUl cUk bKs lYxI]dohrw]sMmq 1880.

h`Q ilKq nM : MS 141 sMgRih


isrlyK : jwpu swihb
lyKk : sRI gurU goibMd isMG jI
p`qry : 286 – 318 a
Awkwr : 9X15 s.m. ilKq: 6.5X10.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw, dupwsIN KVy ruK do lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr dw
hwSIAw hY [ sqrW pRqI pMnw 7.

172
Awm vyrvw : p`qrw AMk pihlW 1 qoN SurU huMdw sI pr bwAd ivc pihly p`qry ƒ 286 nM
iliKAw hY[pihly p`qry dw kwgz vI bwkI poQI qoN v`Krw hY [ pihly p`qry qy hwSIAw
vI dupwsIN do kwlIAW lkIrW dw hY[AwKrI 25 p`qirAW dI isAwhI Aqy kwnI bdlI
hoeI hY[poQI ikrm Kurdw hY[
AwrMB : <siqgur pRswid]jwpu]sRI muK vwk pwiqswhI]10]CpYCMd]qÍpRswid]ckR ichin
Aru brn jwq Ar pwq nihn ijh]rUp rMg Aru ryK ByK koaU kih n skiq
ikh]Acl mUriq AnBau pRkws Aimqoij kihjY]koit ieMdR ieMdRwix swh swhix
gixjY…
AMq : …c`qR c`kR vrqI c`qR c`kR Bugqy]suXMBv suBM srbdw srb jugqy]dukwlM pRxwsI
dieAwlM srUpy] sdw AMg sMgy ABMgM ibBUqy]198]

h`Q ilKq nM : MS 141 A


isrlyK : Akwl ausqq
lyKk : sRI gurU goibMd isMG jI
p`qry : 318 a – 403 a
Awkwr : 9X15 s.m. ilKq: 6.5X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : <siqgur pRswid]auqwrKwsy dsKq kw]pwqswhI 10]Akwl purK kI rCw hm
nY]srb loh dI riCAw hmnY]srb kwl jI dI riCAw hmnY]srb loh jI dI sdw
riCAw hmnY]Awgy ilKwrI ky dsKq] qÍpRswid]caupdI]]pRxvo Awd eykMkwrw ] jl
Ql mhIAl kIE pswrw]Awd purK Abgq AbnwsI]lok cqoRds joiq pRkwsI]1]…
AMq :…bn qn mhIp jl Ql mhwn]jh` qh` pRsoh kruxw inDwn]jgm gq qyj pUrn
pRqwp]AMbr jmIn ijh jpq jwp ] 5 ] 271 ] swqo Akws swqo pqwrw]ibQirE
AidRst ijh krm jwgw ausqq spUrnM]]

h`Q ilKq nM : MS 141 e


isrlyK : bicqR nwtk
lyKk : sRI gurU goibMd isMG jI
p`qry : 403 a – 637 A
Awkwr : 9X15 s.m. ilKq: 6.5X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : <siqgur pRswid ] AQ bicqR nwtk igrMQ ilKXqy ] qÍpRswid ] sRI muKvwk
pwiqSwhI 10 ] dohrw ] ] nmskwr sRI KVg ko krO su ihq icqu lwie]pUrn krO
igrMQ ieh qum muih krhu shwie]1]…

173
AMq : …dohrw ] jy jy qumry iDAwn kO iniq auiT iDAY hY sMq ] AMq lhYgy mukq Plu
pwvihgy BgvMq ] 6 ] 262 ] ]ieiq sRI bicqR nwtky cMfI cirqR ausqq brnnM
nwm Astmo iDXwie sMpUrx msqu suB msqu ] 8 ] ] APjU ]

h`Q ilKq nM : MS 141 s


isrlyK : cMfI dI vwr
lyKk : sRI gurU goibMd isMG jI
p`qry : 1 a – 25 a
Awkwr : 9X15 s.m. ilKq: 6.5X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, p`qrw AMk iek dw kwgz bwkI poQI nwloN vKrw hY[kwnI BI hor hY[ poQI pUrI
krn vwsqy bwAd ivc lgwieAw jwpdw hY[ pwT pUrw hY, 1 A dy AMq qy do lweInW
dI jgwH KwlI hY[
AwrMB :<vwihgurU jI kI Pqy ] ] sRI BgauqI jI shwie] pwiqswhI ds] 10 ] pauVI ]
ipRQm BgauqI ismrkY gurU nwnk leI iDAwie]…]qyg bhwdr ismrIAY Gr nau
iniD AwvY Dwie]sB QweI hoeI shwie ] 1 ] pauVI ] KMfw ipRQmY swij kY ijn sB
sYswr aupwieAw ] bRhmw ibsn mhys swj kudrqI dw Kyl rcwieAw]…
AMq :…pauVI ] suBM insuM pTwieAw jmdyDw mno]ieMdR sd bulwieAw rwjy ABKy Kno]isr
pr CqR iPrwieAw rwjy ieMdR dY[caudh lokw CwieAw jsu jg mwq dw]durgw pwT
bxwieAw sBy pauVIAw]Pyr n jUnI AwieAw ijn ieh gwieAw]55]

h`Q ilKq nM : MS 142


isrlyK : bcn iblws [bwbw suMdr dws jI dw]
lyKk : suMdr dws [dwdU pMQI]
ilpI kwl : sMmq 1940
sQwn : BMmIpury gRwm (ipMf)
p`qry : 1 – 149 A
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 8X12.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw, PtI hoeI, 70 p`qry q`k ibnw hwSIAw, 71 qoN 149 q`k KVy ruK
do kwlIAW lkIrW ivc iek lwl lkIr dw hwSIAw[sqrW pRqI pMnw-10, vKryvyN leI
lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[
Awm vyrvw : p`qrw 77 A qoN 85 A q`k AKrW dy hyTW brIk kwnI nwl SbdwrQ idqy hn,
sqrW pRqI pMnw vI Alg-Alg hn[ A~Dy ‘X’ dI vrqoN kIqI hoeI hY[
AwrMB :<siqgur pRswid]siqrwm]sRI gurdyv dwdU pRswid]bwbw suMdR dws jI kw]ipRQm
AMg gurdyv kw ilKqy]ieMdv CMd]sOj krI gurdyv dXw kr sbdu sunwie kihXo hir
nyro]ijau rv ky pRgty ins jwq su dUr kIXo BRm Bwn AMDyro]kwXk bwXk swn shUM
kr hY gurdyvih bMdn myro] suMdR dws krY kr jor ju dwdU dXwl ko hO inq cyro]…

174
AMq :…isAwm rMg isAwm jI ko pwie dRsn rwm jI ko bcn iblws bRhmw byd hUM
aucwrdw ] khY kv suMdRdws lgI hY guljwr AYsI Awie kr nr sB pwp hU auqwrdw
] 3 ] dohrw]sn aunI sY cwlI ƒ kIqw gRMQ iqAwru ] BMmIpury gRwm mY bhu sMqn
kIAw aupkwru]

h`Q ilKq nM : MS 143


isrlyK : sRI Bgvq eykwds skMD BwKw
lyKk : sMq dws
p`qry : 1 a– 352 A
Awkwr : 11.5X17 s.m. ilKq: 8X12.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, 110 p`qry ibnW hwSIAw, 111 p`qrw qoN 354 q`k KVy ruK do
lwl lkIrW ivc iek nIlI lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnw-10
Awm vyrvw : SurU ivc hwSIey vwly do p`qry KwlI hn [ A`Dy ‘X’ dI vrqoN kIqI hoeI hY[ AMq qy
iek pqrw hwSIey vwlw KwlI hY iPr iek hwSIey vwly pqry qy sMiKAw koS idqw hY[
AwrMB :<sÍsq sRI gxyswie nm : sRI gur iBau nm : sIR prwprum gur iBa nm: AiQ sRI
Bwgvqy eykwds skMDy BwKw ilKqy ] cOpeI ] sMq dws siqgur ky crxw ] iqn kI
gho suidF kr srxw ] jw qy aupjY gXwn bIcwr ] CUtY Brm krm ibvhwr ]1]…
AMq :…ieq sRI Bwgvqy mhwpurwxy eykwds iskMDy sRI suk prIKq sMbwdy BwKwXM sRI ikRsn
bYkuMT pXwxo nwmY iekiqRso DXwie ] 2 ] 31 ] eykwids iskMD sMpUxM ] smwpqM ]
dohrw ] sloku cOpeInu kI sMKXw kRm so jWnnI skl gRQ M kI sMKXw ] 43 ] 13 ]
23]]19]]=]=]=]=]=]=]=]=]=rwmnwmu]]rwmnwmu]]rwmnwmu]]rwmu]nwmu]
rwmu][]]]]rwmu]]nwmu]rwmu]]nwmu]

h`Q ilKq nM : MS 144 sMgRih


isrlyK : ibcwrmwlw
lyKk : AnwQ
p`qry : 1-66
Awkwr : 6.5X 10.5 s.m. ilKq : 3.5X8.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, bgYr hwSIey qoN[ ikDry-ikDry vKryvyN leI vKry p`qry jVHy hn[
vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ sqrW pRqI pMnw 4
Awm vyrvw : ieh poQI ivc 8 ivSrwm hn[ ikDry-2 hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ies
poQI ivc kul 43 dohry hn[ pihly 13 p`qry KwlI hn, ikrm Kurdw hY[
AwrMB : Em sÍsq sRI gxysX nm: AQ vIcwr mwl ilKqy AnwQ ikRq[…
AMq : …ieiq SRI ivcwrmwlw Awqmvwn kI iQq As†mo ibsrwm sk sMmq rwm jI[

h`Q ilKq nM : MS 144 A


isrlyK : mhw rwmwiexy
p`qry : 68-100

175
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ikDry-2 kwnI bdlI hoeI hY[ ies poQI ivc igxqI 100 qk lgwqwr cldI hY
iPr 1 nMbr qoN muV ky SurU ho jWdI hY[
AwrMB : AQ SRI aupsm pRkxy mhw rmwiexy jnkau pwKwn ilKqy[…
AMq : …ieiq sRI apusm pRkxy jnkopwKwny pRigAw mhmw vrnnM nwmu sRgh sRI rwmcMd
viss† sMbwdy smwpqm]

h`Q ilKq nM : MS 144 e


isrlyK : ApryKwn
lyKk : sMkRwcwrX
ilpI kwl : sMmq 1823
p`qry : 59 A-101
Awkwr : EhI
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : poQI dy AMq ivc pUry s&y ivc Pu`l bUty bxy hoey hn[ poQI ikrm Kurdw[
AwrMB : 1E siqgur pRswid[ sÍsq sRI gxysXnm: aAM qqu suqu (bRhmnym:) AQ
AproKwnkv sRI sMkRwcwrj ikRq ilKqy[…
AMq : …sRI ApryKwn kuau sRI sMkRwcwrX ikRq smwpqm sMmq 1823 imqIkwr qk sudI
pUrnmw

h`Q ilKq nM : MS 144 s


isrlyK : dohrw vlI rwm
lyKk : vlI rwm
p`qry : 102 a-102 A
Awkwr : EhI
vyrvw : ijld g`qw kpVw, sqrW pRqI pMnw 4 qy dUjy pwsy 2 sqrW hn[
Awm vyrvw : ieh ie`k p`qrw hY ies ivc vlI rwm dy dohry hn[ poQI dy AMq ivc iek pMnw hI
hY[ poQI dy AMq ivc 10 pMny KwlI hn[ KwlI p`qry ikrm Kurdw hn[
AwrMB : dohrw] vlI rwm ikRq cYqMn bIj ko jg ibRC nhI Pliq hmwh …
AMq : …vhI vhI hY bolqw G†G† dUjw nwih pRmwqm Awqm XhI ijauqnW dRpn mwih ]

h`Q ilKq nM : MS 145


isrlyK : pRym AMboD
ilpI kwl : sMmq 1750 ibkrmI
p`qry : 1-331
Awkwr : 8X12 s.m. ilKq : 5X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, dupwsIN KVHy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw
hwSIAw, sqrW pRqI pMnw- 7

176
Awm vyrvw : pihlI pMgqI lwl isAwhI nwl ilKI hY[ poQI ikrm Kurdw hY Aqy Ksqw hwlq
ivc hY[ AMq qy do hwSIey vwly Aqy iek ibnW hwSIey dy p`qry KwlI hn[
AwrMB : 1E siqnwmu krqw purK…gurpRswid] poQI pRym AMboD kI prcIAw pRymu BgqW kw]
dohrw] EAM nmo prmwqmw pUru rihE sBu AMgum Awid miD puin AMiq ieku qWky
jgqu qrMgu]1]…
AMq : …cOpeI] sMmqu sqwrw sY pcws] suklu iekwdsI mMGr mws] poQI pUrnu siqguru
krI] dws duAwrY pUrI prI] ArD shMsr cOpeI XwmY] KoVis ADk dohrw qw mY]
sorTw JUlxw bwhir nwih] ijiv pwq PUlu Plu qrvr mWih] pRymu AMboDu poQI ko nwmu]
pVq suxq lhY suKu ibsrWmu]61] dohrw] pRymu mhodDu pYT kY jy ko goqw lyie] hir
rqnu Amolku hwiQ iqsu shjy siqguru dyie]1]61]17]

h`Q ilKq nM : MS 146 sMgRih


isrlyK : gurbwxI
p`qry : 1-17 A
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq : 10X14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw , auKVI hoeI[ sqrW pRqI pMnw-10, ibnW hwSIAw[… kIVy dy KwDy jwx
krky pVHnw muSkl bx jWdw hY[
Awm vyrvw : SurU dy iqMn p`qry, do p`qry AMqly KwlI hn[ p`qrw nMbr nhIN idqy, bwAd ivc
lwl isAwhI nwl ilKy hn[ poQI ikrm Kurdw hY[
AwrMB : …… ] 1 ] rhwa ] mukq pMQ jwinE qY nwhn Dn jorn kau DwieAw ] AMq sMg
kwhU nhI dInw ibrQw Awp bMDwieAw ] 1 ]…
AMq : …rwm nwm aurmY gieE jwky sm nhI koie] ijh ismrq sMkt imtY drs quhwro
hoie]57

h`Q ilKq nM : MS 146 A


isrlyK : rwgmwlw
p`qry : 17 A-19
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq : 10X14 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E rwg mwlw rwg eyk sMg pMc brMgn] sMg Alwph AwTa nMdn]…
AMq : … Ks† rwg aun gwey sMg rwgnI qIs] sBY puqR rwgMn ky AwTwrh ds bIs 6
sMpUrnM

h`Q ilKq nM : MS 146 e


isrlyK : gurpRnwlI
p`qry : 19 - 28
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq : 10X14 s.m.
vyrvw : EhI

177
Awm vyrvw : ieiqhwisk pKoN mh`qvpUrn hY[
AwrMB : 1E gur pRnwlkw ilKXqy 1 ipRQmy gurU nwnk swihb sqgur dyv jI jnmy rwie
Boie BtI dI iqlvMfI]
AMq : … Pyr mwqw sMudRI jI mwqw swihb dyvw jI Ar gurU jI dw mwmw hor srbq isK
sMgqI Kwlsy jI ivc jog qKq gurAweI dw Ar pwqswhI dw sRI AMmRqsr scKMf jI
itikAw[ gurpRnwlI smwpq

h`Q ilKq nM : MS 147 sMgRih


isrlyK : Drm smwD
p`qry : 1-18 a
Awkwr : 5.5X9.5 s.m. ilKq : 4X7.5 s.m.
vyrvw : sqrW pRqI pMnw-7, ijld g`qw, cupwsIN iek nIlI lkIr dw hwSIAw hY[
Awm vyrvw : p`qrw 60 A KwlI hY, SurU dy do p`qry KwlI hn[ ikDry-ikDry ikrm Kurdw[ ies
poQI ivc 53 dohry hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] Drm smwD]1] gusweI nwrd ky vwku] nwrd kihE jwie su
jsu hsqnpur mwhI] rwie juiDstru BUp Drm kw puqR khwhI]…
AMq : …nwrd muin ikrpw krI BwKI Drm smwiD[ ies kI sMiKAw jo lvY hir hoie
shweI Aid[ Drm smwiD spUrn hoeI[

h`Q ilKq nM : MS 147 A


isrlyK : mwrkMfy purwxu
p`qry : 18 A- 41 A
Awkwr : EhI ilKq : EhI
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ikDry-ikDry ikrm Kurdw[ p`qry 20 A Aqy 21 qy kwnI bdlI hoeI hY[
AwrMB : mwrkMfy purwxu ilKIXqy] 1E siqgur pRswid] qÍpswid] sukr dyvqw kuvr puqR ko
khqw hY ry puqR qU pWc mws kw bwlkw hY qU khw cilAw hY quJ kau ikAw ibrhu
ibAwipAw hY[…
AMq : …bhuqu sirsit hY[ ieiq sRI mwrkMfy purwxy kQw sMpUrx[ msq suB msq[

h`Q ilKq nM : MS 147 e


isrlyK : Anyk ArQ
lyKk : nMd dws
p`qry : 41 A- 60
Awkwr : EhI ilKq : EhI
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw 60 A KwlI hY[

178
AwrMB : 1E sRI gxysweynm: AQ Anyk ArQ nMd dws ikRq ilKXqy] dohrw] jo pRBU joiq mY
jgq mY kwrn krn AByv] ibGn hrn sb suB krn nmo nmo iqh dyv]1]…
AMq : …sbd smMud mY sbd gun ko kwFn smrQ] mrjI Aws skiq js qYsy Awvih
hQ] 89] ieq Anyk ArQI smpUrxM]200]13]89]300]60]

h`Q ilKq nM : MS 147 s


isrlyK : Anyk ArQI
lyKk : nMd kumwr
p`qry : 1-17
Awkwr : EhI ilKq : EhI
vyrvw : sqrW pRqI pMnw-5 qoN 6, cOpwsIN lwl isAwhI dI iek lkIr dw hwSIAw hY[
Awm vyrvw : AwrMB nhIN hY[ 89 dohry qoN SurU hY AMqlw dohw 146 vW hY[ p`qrw nM bwAd ivc
nIlI isAwhI nwl lgw hoieAw hY[ 17 A p`qrw KwlI hY[ ies ivc 146 dohry hn[
poQI ikrm Kurdw hY[ 4 p`qry AMq ivc KwlI hn[
AwrMB : …… h`Q ]89] surBI sbdwrQ] cMdn surBI imRg suriB surBI bhuir bsMq]
suriB cwrq bn gaU jo jg krqw kMq]…
AMq : …joeI Anyk ArQI pVY AQvw sunY ju koie] qwka Ank ArQ ieh pMun prwpiq
hoie]

h`Q ilKq nM : MS 148 sMgRih


isrlyK : ivcwrmwlw
lyKk : AnwQpurI
ilpI kwl : sMmq 1726
p`qry : 1-23
Awkwr : 14X17.5 s.m. ilKq : 9X13 s.m.
vyrvw : ijld kpVw g`qw, bwAd ivc bMnI hoeI, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, dovyN pwsy
KVHy ru`K cwr lkIrW[ do kwlIAW qy do kysrI ivckwr iek motI kysrI rMg dI lkIr
dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw 10
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq Ksqw, ilKq sMudr ikqy-ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
ies dy AMq qy iek pqrw KwlI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] ] AQ ivcwrmwlw AnwQpurI ikRq ilKXqy] dohrw] nmo nmo
sRI rwm ju siq icq AwnMd rUp]…
AMq : …sqRh sY CbIs sMbq mwGv mws suB] mo mq ijq khu qIsu qy qk brnI pRgt
krI] gIqw BwrQ ko mqo eykwds kI jugq] AstwvkR bisst mun] kCk AwpnI
aukq] ieq sRI ivcwr mwlw sMpUrn smwpqM] ieq sRI ivcwr Awqmvwn kI iQq
Asto ivsRwm]

h`Q ilKq nM : MS 148 A

179
isrlyK : AstwvkR BwKw
lyKk : idAwl AnymI
ilpI kwl : sMmq 1726
p`qry : 1 a -108 a
Awkwr : 14X17.5 s.m. ilKq : 9X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] ] aAM svusiq sRI gxyswie nm: “ AQ kiv ikRq dieAwl
AnymI nMd sursvqI AstwvkR BwKw vrnqy]…
AMq : …ieiq sRI prm hMs prbRwj kw cwrj aupwsk sRI mq idAwl Anymw nMd sursqI
Bgvwn hsqwml pRSnauqR BwKw sMsikRq ibcrqM] ibigns sMihgnqw smwpqM]
sMpUrxM] suBM pw mw q:]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 148 e


isrlyK : AigAwn boDnI
ilKwrI : idAwl AnymI
p`qry : 108 A -179 A
Awkwr : 14X17.5 s.m. ilKq : 9X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E AM suAsiq sRI gxyswX nmh] AQ AigAwn boDnI sRI idAwl AnymI ikRq
ilKqy]…
AMq : “…As†wvkR akq ” suD miD veIq mwn BwvXMq kubuiDAw] nqu jwnq sMmohwq
Xuv-jIiv ibnribRqw] ieq sRI miq dXwl AnymI ivcrqwXw AigAwn boDnI BwKw
smwpqM suB msqu

h`Q ilKq nM : MS 148 s


isrlyK : ApRoK AnBau
p`qry : 179 A –192
Awkwr : 14X17.5 s.m. ilKq : 9X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : “ 1E siqgur pRswid “ “ AQ AnBau ApoK] aAM qq siq Awqmin nmih:] hO
jo hau sMkrwcwrj mukq hovxy ky ArQ pRqC igAwn khqw hO] qw qy hy sMq jno
bwrMbwr ies kw bIcwr krxw]…
AMq : …guro Aru dyvqw kI Bgq mY jo smrQ hY iqn ko ieh bwq sulB hY] ijn kw icq
suD hY iqn ko kihAw hY AsuD icq vwilXo ko hT jogu hY] ApRoK AnBau sMpUrn
hoieAw]

180
h`Q ilKq nM : MS 148 h
isrlyK : igAwn suDwrs
lyKk : rwm idAwl (isK sdw nMd)
ilpI kwl : sMmq 1900 ib.
p`qry : 193 –272
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] “ dohrw “ Acl Ajr mn ivml Gn prmwqm inj rUp]
suD AKMf Akh Amr pRxvhu bRhm AnUp]…
AMq : ieq sRI igAwn suDwrs igRMQy vydwq pRkrxy sRI miq prmhMs pRbRwjkwjwrj rwm
dieAwl isK sdw nMd ivcrqy Awqm igAwn ivD muK vrnnM nwmu spqmo hulwsw]
sMswDqoXM igAwn suDwrs gMRQw pUrx suB msqu] sMmiq 1900 pohu poQI sMpUrn hoeI
“BUl cUk bKsxI

h`Q ilKq nM : MS 148 k


isrlyK : svYXw (sMudr dws jI ky)
lyKk : sMudr dws
p`qry : 1–165
Awkwr : 14X17.5 s.m. ilKq : 9X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : “ 1E siqgur pRswid “ ‘rwm jI siq’ sRI gurdyv dwdU pRswid] ‘sMudr dws jI ky’
“svYXw” ilKqM ipRQmy gur dyv ko AMg]…
AMq : …sMudr mOn ghI isD swDk kOn khY aus kI muiK bwqY] ieq sRI Ascrjk AMg
sMpUrx] “smwpqih” “AMg smwpqih” “ “ “ “ “ “ “

h`Q ilKq nM : MS 148 K


isrlyK : CpY r`jb jI ky
p`qry : 166 –194
Awkwr : 14X17.5 s.m. ilKq : 9X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : “1E siqgur pRswid” “a AQ CpY ilKqy ikRq rjb kI gur pUjw kw AMgu] bYrwg
rmY ibBo Ast kul pwrs DrIXih” klp ibRC bn rwie PUl Pl Amr su BrIXih]
spq smMudRhu suDw soeI sluqw suq lwvih] pIvin ko ju pIXUK khI mwrg gur
Awvih] ngr purI bYkMuT ibiD, icMqwmx Gr dir icxY] rjb gur pUjw sjIau nwau
sr Br nw igxY]1]…

181
AMq : “ Ab CpY spUrn r`jb jI ky msqu suB msqu “ APjU ‘CpY’ kw isau kry kpUr
lsx ly sMgiq mylI “ ksqMUrI kw isau kry kpUr lsx ly sMigq mylI] ksqMUrI kw
isau kry pwis jyb rGU bolY] rwj hMs kw isau krY hI guly prm..…

h`Q ilKq nM : MS 148 g


isrlyK : dohry
lyKk : r`jb
p`qry : 194 – 209
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : “ 1E siqgur pRswid “ ‘ dohry ‘ r`jb jI ky ‘ sMjm ksau tIkw AMg “ “kwieAw
kMudn swrKI hir sonI kslyh” jn r`jb qwie ibnw, drsin drpn dyie ]
AMq : “…r`jb ieh sau dyr hY suMn smwxy soie “ rjb jI ky dohry sMpUrn suB msqu]
rwm rwm siq AnMd goibMd mokMd gupwl dieAwlw]=] ]0] ]0] ]0]

h`Q ilKq nM : MS 149


isrlyK : isDWq rhs / vydWq pRkrxy
lyKk : sdw nMd (sÍwmI)
p`qry : 1–92
Awkwr : 16X18 s.m. ilKq : 10X14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnI hoeI, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN
pwsy KVHy ru`K do do lkIrW kwlI Aqy lwl isAwhI nMU imlw ky 40 pMny qk bwAd ivc
kwlIAW lkIrW, sqrW pRqI pMnw ].
Awm vyrvw : poQI dw pihlw pMnw PitAw hoieAw, poQI iBjI hox kwrn kwgj dw rMg bdilAw
hoieAw hY[ ilKq sMudr, poQI dy AMq ivc iek pMnw KwlI hY[
AwrMB : “ 1E siqgur pRswid “ sRI gxySwX nm: AQ isDWq rhs sdw nMd ikRq ilKXqy]
“ dohrw “ icdw nMd mY bRhmo pRm pRkwSk rUp]…
AMq : ieiq sRI mq prm hMs pRwibRijkwcwrj rwm idXwl prm isK sdwnMd ivduKw
ivcrqy vydWq pRkrxy isDWq rhsy vydWq swr vrnnM] rwm As†mo sQl] smwpqo
AKMfq sdwnMd ikRqw isDWq rhs nwm gRMQ]1]

h`Q ilKq nM : MS 150


isrlyK : jog suDwinD
lyKk : l`CI rwm
smW : sMmq 1793 ib.
p`qry : 1–52
Awkwr : 10X17 s.m. ilKq : 6.5X13.5 s.m.

182
vyrvw : ijld g`qw kpVw, dupwsIN KVHy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw-
7, pihlw p`qrw ibnW hwSIey dy hY[
Awm vyrvw : ikqy-ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ SurU ivc iqMn Aqy AMq qy cwr
hwSIey vwly p`qry KwlI hn[ ilKweI Awm hY pr pVHn Xog hY[ ikqy ikqy isAwhI
iPkI ho jwx kwrx kuJ A`Kr pUrI qrW pVHn Xog nhIN[
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI pRmwqmw jYXiq] AQ jog suDwinD igRMQ ilKXqy] ikRq
lCI rwm] d:[ suinXo jogu bissit hr gur bissit pihrwm] qwko q`q khq pRgt
jogu suDw inD nwm]1]. . .
AMq : … ieq sRI ikRsn jIvn kilXwn suq lCI rwm ibrMcq] jog suDwinD gRMQ pMcmo
aupdys smwpqM] msq suB msqu] sMmq ] 1793 ] qiq qMqI ibq crm kw Gn
kwsI ko swkwir nwd sbd Gt kw khq sukr suAwn pihcwn] kMuflIAw ] ipQm
Baur gMjwr sMK Dun duqI khIjY] iqRqIAY ibjih imRdMg cqrQ qwl suixjY] pMcvY
GMtw nwd Kstm bInw Dun hoeI] spqvY bjYih Byr AstvY dMuDBdoeI] Ab nwvY
grjs mMdkI dsvY myG GoKh gnh] nwnk Anwhd nwd kau ds pRkwr jogI
sunh]=]=] BUlcuk bKsxI] tihlIAw jwix ky]

h`Q ilKq nM : MS 151


isrlyK : Bwgvq gIqw
lyKk : vsU
smW : sMmq 1882
sQwn : kwSI
p`qry : 2 a–379
Awkwr : 11X18 s.m. ilKq : 7X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, dupwsIN KVHy ruK 160 p`qry q`k dy lwl lkIrW ivc iek kwlI
lkIr, 161 qoN 180 q`k do lwl lkIrW, AgoN iqMn kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW
pRqI pMnw 9.
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, p`qry auKVy hoey Aqy ikrm-Kurdw ] AwrMB ivc do Aqy AMq
ivc 6 hwSIey vwly p`qry KwlI hn [
AwrMB : …..iqRhw ] so igAwn suix ] ijs igAwn kir mYno bwhir ky krm ibAwpdy
nhI ] so vhu gIqw igAwn hY ] iqskw irdY ivKY mY iDAwn kro hoN ] iqs gIqw ky
igAwn kir mYnMU koeI bwhr kw krm ibAwpdw nhI ] qw gaurW pwrqI [ pwrbqI ]
kihAw ]…
AMq : … eyh gIqw smsqo jIo ky kilAwx krxy vwsqy pRgt krI hY ] ies gIqw kw
mhwqm qum isa khw ] jo gIqw pwT krY BwvY suxY ] qo Avs kr ien jIvo kw
kilAwx hoqw hY ] ieq sRI gIqw mhwqm smwpqM ] ATwrw iDAwie gIqw sMpUrn
Bey ] gIqw sMpUrn pRB krI bcn bwk iblws ] sMqn kI srxwgqI vsU dwsn

183
dws ] 18 ] smqu 1882 ] imqI ] mwG sudI dUj ] poQI sMpUrn hoeI buDvwr ]
kWsI ivc mIr Gwt sMgq mY ]

h`Q ilKq nM : MS 152


isrlyK : Bwv rswimRq
lyKk : gulwb isMG
p`qry : 1–38
Awkwr : 17X14 s.m. ilKq : 10X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, hwSIAw 3-3 kwlIAW lkIrW dovyN pwsy, isAwhI kwlI, sqrW pRqI
pMnw 11.
Awm vyrvw : ies poQI dw AwrMB pMnw nM 2 qoN hMudw hY[ ies poQI ivc 130 dohry hn[ p`qrw nM
38 A KwlI hY[ ilKq sMudr , poQI ikrm Kurdw hY[
AwrMB : mwn isMG gur ky sdw bMdo pwd audwr] kMT Acy ij duK imtY pwvY suK audwr]…
AMq : … ieq sRI mq mwn isMG crx ilKyn gulwb isMGyn gaurI rwey Awqmjn ivrcMq
Bwv rswimRq smwpqM] suBM BUXwq] hry rwm gupwl goibMd hry hry]

h`Q ilKq nM : MS 152 A


isrlyK : rwmDunI
p`qry : 1–4 A
Awkwr : 17X14 s.m. ilKq : 10X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ies poQI ivc kul 11 dohry hn[ poQI ikrm Kurdw hY[ AMq ivc iek p`qrw KwlI
hY[
AwrMB : “1E siq gur pRswid] AQ rwm DunI ilKXqy] ikRs˜w nMd mukMd murwry bwvn mwDv
goibMd] sRI Dr kysv rwGv ivsno lKmI nwiek nrisMG]…
AMq : …cwr byd bRhmw jI kIno bwlmIk jI kIau rwmwiex] kRIt mukt mkrw ikRq kuMfl
sMK ckR gdw Dwrwiex] mwDo dws Aws clxn kI BO swgr BYey pwrwiex]

h`Q ilKq nM : MS 153 sMgRih


isrlyK : nwnk inrbwx AsqoqR
lyKk : dyvw hrI [ dyvw isMG ]
p`qry : 1–9 a
Awkwr : 11X17 s.m. ilKq : 7X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, pihly pMny qy cupwsIN Pul bUitAW
dw hwSIAw, bwkI poQI qy dupwsIN KVHy ruK do lwl lkIrW ivc iek motI pIlI lkIr
dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-8
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw Aqy ikrm Kurdw, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ AMq
ivc iek hwSIey vwlw p`qrw KwlI hY ijs dy iek pwsy golweI ivc Pu`l bUty vwhy

184
hn[ p`qrw 21 A qy vI pihly p`qry dI qrHW cupwsIN P`ul bUitAW dw hwSIAw hY, Aqy
vwrI vwrI iek pMkqI kwlI Aqy iek lwl nwl ilKq hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] gIXw mwlqI CMd ] klml klys klMk dr nMdwsqRw
sinvwrnM] pd kMj mMj iblok Ktpd dws ko suK kwrnM ] Ajr Amr AilKq Al
Bv ByK jMqv AwmXM] pd Aml niln nmw mAn lv dyv nwnk nwmXM]1]…
AMq : …ijnky Bl nwm ArwDnqy] lK Awqm iBMn aupwDnqy] ijh nwm ley Bv
su`DmqM] gur nwnk pwd pd` mnqM]12] ieiq sRI nwnk inRbwx AsqoqRM dyvw hrI
ivrcqM srby suBM BvqI]3]

h`Q ilKq nM : MS 153 A


isrlyK : rwm AsqoqR
lyKk : dyvw hrI [ dyvw isMG ]
p`qry : 9 a–10 A
Awkwr : 11X17 s.m. ilKq : 7X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] kMqUhl CMd] dIn idAwlM dInwnwQM duK drxM] krxw krxM
kwmMktqw kr krxM] Awr iqhwrI AdvY Aibgq AibnwsI] srb suAwmI srb
srUpw suKrwsI]1]…
AMq : …nmo nmsqy rwvxs mnM duK dilqw] nmo nmsqy rGukul nMdn kil kilqw] nmo
nmsqy rwm rmy sMqMswmM] dyvw srdUlM Bv AnkUlM BvAwmM]9] ieiq sRI rwm Asqoq
kMqUhl CMd nvXUqM srby suBM]4]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 153 e


isrlyK : BujMg Awstk
lyKk : dyvw hrI [ dyvw isMG ]
p`qry : 11 a–12 a
Awkwr : 11X17 s.m. ilKq : 7X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] BujMg pRXwq CMd] rmw nwQ rwmM ktXw durwsw] auDwry keI
koit kwtI su Pwsw] isvM syK ieMdRM suBM ko suAwmI] sdw s`cdwnMd rwmM nmwmI]1]…
AMq : …sdw: 7 ] ilXo sIX swbM BlI BWq Awey] ibCory ik dUKM s mwqMg vwdy] ijqy
lok swry su kIey AnwmI] sdw s`cdwnMd rwmM nmwmI] ieiq sRI BjMgws†k dyvw
srdUl ivrcqy sRby suBM BvqI]7]

h`Q ilKq nM : MS 153 s


isrlyK : qtsQ srUp lKx rwm ausiqq

185
lyKk : dyvw hrI
p`qry : 12 a–18 a
Awkwr : 11X17 s.m. ilKq : 7X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E sRI pRmwqmwX nm:] AQ qtsQ srUp lKx rwmosiqq] dohrw] mn mrkt
Aq cpl hY aufx kpUr smwn] gurU DXwn my ck imrc vs kr lyq indwn]1]…
AMq : …nmo nmo pRB sRI rGnMd] pUrn kwm s`cdw nMd] dsrQ nMd sRb ko cMd] hir
dyvw qwko sd bMd]50] ieiq sRI qtsQ srUp lKx rwmosiqq smwpqM]6]

h`Q ilKq nM : MS 153 h


isrlyK : duAws Astk
lyKk : dyvw hrI
p`qry : 18 a–19 A
Awkwr : 11X17 s.m. ilKq : 7X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E sRI pRmwqmwX nm:] qotk CMd] jh Awid n AMq n mD` binXo] jh syvk
swihb nwih ginXo] jh kIt ibrMcs dws mhY] suK rUp icdwqm soh mhY]1]…
AMq : …suK:11] jih sUKm QUlk nwih rqI] jih kwrx kwrj nwih mqI] suB sMq
sdw ijh mY rm hY] suK rUp icdwqm so hm hY]12] ieiq sRI qotk CMd duAwds†k
dyvw srdUl ibrcqM sRby suBM BvqI]

h`Q ilKq nM : MS 153 k


isrlyK : kvl nyqR
lyKk : dyvw hrI
p`qry : 19 A–21 A
Awkwr : 11X17 s.m. ilKq : 7X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E sRI gxyswX nm:] gIXw mwlqI CMd] kvl nyqR kit pIqMbr ADr murlI
igrDrM] mukt kMufl krl kutIAw swvry rwDy vrM] kUl jmnw byn Awgy sgl
gopIAn mn hrM] pIq bsqR grV bwhn crn suK inq swgrM]…
AMq : …bwl guAwl sB sKw ibrwjY sMg rwDy BwmnI] sRI bMsI bt qt inkt jmnw
murlI kI tyr suhwvnI] sRI ikRsn kl ml hrn sB ko jo BjY hir crn ko] Bgq
AwpnI dyh mwDo BY swgr ky qrn ko] kvl nyqR sMpUrnM] rwm hry] rwm hry] rwm
hry]=]

186
h`Q ilKq nM : MS 154
isrlyK : ivcwr mwlw stIk
lyKk : sMudr dws
ilpI kwl : sMmq 1893 rcnw kwl: sMmq 1726
p`qry : 3 a–104 A
Awkwr : 13.5X18 s.m. ilKq : 9.5X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnI hoeI, dupwsIN KVHy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI
lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-10
Awm vyrvw : poQI Ksqw hwlq ivc, ikrm Kurdw, poQI 3 p`qry qoN SurU hMudI hY, pihly do p`qry
nhIN hn[ p`qrw nM 103 A qy smyN bwry iliKAw hY:- “sqRih sY CbIs sMbq mwG
mws suB]”
AwrMB : tIkw] sRI khIey suBwie mwn dyv khIey pRkws sÍrUp jo Bgvwn hY mur dYq ky
mwrnhwry] iqs kau mY AwnMd ky sMjugiq hokr crn bMdnW krqw ho] igRQ kI
inrivGn smwpqI ky vwsqy] mUl] ivcwr mwl vrnn kro monI jU aurDwr]…
AMq : …ieiq sRI ivcwr mwlw Awqmvwn kI iesiQiq] Astmo ibsRWm]8] ArQ
suDwrn jo tIkw ivcwrmwl kw ] guru ikRpw qy jQw smwpqM] ]1] suB msq]1] ]
sMmq sb bis nwQ gx Bwd`Í v`d duq iQq] ] gRMQ su suMdr mwl ko ilKXo AiDk kr
su`Dw]1] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 155 sMgRih


isrlyK : igAwn mMjrI nwm BwKw
lyKk : mnohr dws inrMjnI
p`qry : 1–51 A
Awkwr : 11X18.5 s.m. ilKq : 8X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, dupwsIN KVHy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw 9
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY, ilKweI Awm
pr pVHnXog, SurU ivc do Aqy AMq qy iqMn ibnW hwSIey dy p`qry KwlI
AwrMB : 1E [ sRI pRmwqmny nm:] AQ igAwn mMjrI ilKXqy] do ] AigAwn qY sbY aupjY
jin AigAwn Bey qY lIn sb nmskwr iqh mwn]1]…
AMq : …mnohr dws inrMjnI so sÍwmI so dws] sÍwmI dws BXo eyk so mhwkws Gtwkws
] 502 ] ieiq sRI gXwn mMjrI nwm BwKw igRMQ kQXqy mnohir dws inrMjnI sMpUrnM
smwpqM suBM msq]1]=]=]=

h`Q ilKq nM : MS 155 A


isrlyK : siq pRSnoqrI
lyKk : mnohr dws inrMjnI
p`qry : 52 a–98 A
Awkwr : 11X18.5 s.m. ilKq : 8X10 s.m.

187
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, do cOpeIAW nMU 10 nM lgwieAw hY, 11 Aqy 12 AMk nhIN lgwey, AglIAW do
cOpeIAW nMU 13 AMk lgwieAw hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI pRmwqmny nmwM] AQ igMQ [ igMRQ ] siq pRSnoqrI iliKqy
] so ] vwcX lK kir jwn inrgux srgux jo kHXo] kir inmskwr vKwn vwcXq
Xg kir lKko]1]…
AMq : …lKX ArQ kihÎo ieh soeI] jw mY dYÍq Bwn nih hoeI] dYÍq BWn bwD krXo
jwmY] Pl Pl nwm doie nih qwmY] 10 ] Pl soicdw Bws pirmwqw] AhM bRhm Pl
khXo ibKXwnw] srUp mwJ ey Pl dYÍ nwhI] ivklp ivklp rihq rhY so
qwhI]13] so ] hO mY hO qMU nwih hO mY hO nMU hY khI] sbhY hO qMU mwih hO nMU hO qMU eyk
hI] 13 ] ieiq sRI sq pRsnoqRI BwKw igMQ mnoihr dws inrMjnI kQqy nvmo
KMf]9]]=]=]=]=

h`Q ilKq nM : MS 155 e


isrlyK : vydWq prBwKw
lyKk : mnohr dws inrMjnI
rcnw kwl: sMmq 1717
p`qry : 98 A–134 A
Awkwr : 11X18.5 s.m. ilKq : 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid]]=] sRI gury BXo nmh:] AQ vydwq pRBwKw ilKXqy] krqw
igRMQ krby mY inribGn suK chY hY] cOpeI CMd] mMgl dy moih dyv gxys mMgl dyh
moih sr`sÍqI] mMgl dy moih dyv mhys] mMgl dy moih pwrbqI]1]…
AMq : …do] sMmq sqRih sY mhI sorh vrK bqIq] bRK sqRhY my krI Kt mws qih
bqIq]294] AsU vudI cqur dsI ikRs˜ p`K sinvwr] BwKw pUrx sb BeI mws eyk
ikRqkwr]295] ieiq sRI vydWq mhWvwkÎ BwKw nwm igMQ kQqy mnohr dws
inrMjnI] sMpUrxM] suBM] smpq:] igMQ]=]=

h`Q ilKq nM : MS 155 s


isrlyK : Kt pRsnI
lyKk : mnohr dws inrMjnI
p`qry : 135 a–240 A
Awkwr : 11X18.5 s.m. ilKq : 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI pRmwqmny nmw:] AQ igRMQ Kt pRs˜I ArMBqyN] pRQm igRMQ
ko krqw igRMQ kI Awid] ies† dyvqw ko sÍrUp idKwvq hY] Aru igRMQ kI inRivGnqw dy

188
isD krby kO irdy mwJ qw ko sÍrUp icqÍn kr kY nmskwr krqu hY] do ] ids†w eyk
sÍrUp hY jIvy sÍrUp nhI Byd] soÍ sÍrUp aurbMd kY ibGn sbY qij Kyd ]1]…
AMq : …jYsy PurY Akws mY bwX clnqw soie] qYsy sohM dyv mY sohM EAM hoie]291] bXw
lIn Akws mY AOr lIn khMU nwih] sohM dyv mY lIn qÎo AOr lIn kw mwih]292]
dyv sMÍ pRkws sÍrUp hY swKI dyv hY soie] AOr dyv Adyv sb swKI iqnw n
koie]293] ieiq sRI swKI sÍrUp] ieiq sRI Kt pRs˜ igRMQ smwpqM]]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 155 h


isrlyK : gXwn cUrn vcn kw
lyKk : mnohr dws inrMjnI
ilKwrI : juvwhr isMG
ilpI kwl : sMmq 1890
p`qry : 240 A-275 a
Awkwr : 11X18.5 s.m. ilKq : 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, pYr ivc A`Dw ‘Î’ dI vrqoN kIqI hoeI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI pRmwqmny nm:[ AQ gÎwn cUrn vcn kw ilKXqy] do ]
riv gur dYÍs mqu lÎ hY qum AgÎwn krY dUr] jg aur mY pRkws kir bMdn kO inj
mUr]1]…
AMq : …ieiq sRI gÎwn cUrn vcn kw smwpqM]1] dohrw ] cyqR sudI iQiq pMicmI jwin
som suD vwr] pMc BiK poQI lKI juvwhr isMG kir swir] sMmq[890[1] poQI pMc
BwKw ilKI BwKq pMc ibnws] dwsohM Xh swD kY sohM puin pRkws]2] swDnw ibnw
swDwn nhI swDwn ibnu n ibcwr] inRvyd ibnw nr vydnw jwX n kot aupcwr]3] qw
qY sq sMg] vYrwg muKX swDn hY moK ko]

h`Q ilKq nM : MS 155 k


isrlyK : bwxI
lyKk : rjb
p`qry : 275 A-297 A
Awkwr : 11X18.5 s.m. ilKq : 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI rwm jI siq] AQ bwxI rjb kI CpY] gurdyv ko AMg]
bYrwg rmY ibBO Ast kul pwrs DrIAwih] klp ibRC bnrwie PUl Pl Amr
suBrIAih] spq smMudhu swD soeI slq sq lwvhu] pIvn kO ju ipaUK khI mwrg
gur Awvhu] ngr purI bYkMT ibD icMqwmx Gr dr icxY] rjb gur pUjw sjIv nWv
sr Br nw igxY]1]…

189
AMq : …dohrw] dwdU qum jIau ky Aaugn qjy kwrn kvn AgwD] myrI jrnw dyK kY mq
ko sIKY swD]91] dohrw] qr kutMb nr dl imly duKI hoq lg bjwr] kWt rwg kr
BogeI tUtqXWg suK swr]1] pOn byg nrpq doaU jOk dWc khu jwie] Kydn qw ko
hoq kCu iniriCq iehY suBwie]2]=]=]=]=]=]=

190
h`Q ilKq nM : MS 155 K
isrlyK : ivcwr mwlw
lyKk : AnwQpurI
rcnw kwl: sMmq 1726
p`qry : 298 a-315 A
Awkwr : 11X18.5 s.m. ilKq : 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E sRI gxyswey nm:] AQ sRI ivcwr mwlw AnwQpurI ikRq ilKÎqy] dohrw ] nmo
nmo sRI rwm jU sq icq AwnMd rUp ] ijh jwnY jg sÍpn vq nwsY BRm qm kUp
]1]…
AMq : …sorTw] sqRh sY CbIs sMbq mwGv mws suB ] momq ijq khu qIs qy qk brx
pRgt kIrI]42] gIqw BwrQ ko mqo eykwds kI Xugq] AstwvkR bisst muin kCuk
AwpnI aukq]3] ieiq sRI ivcwr mwlw AwqmvWn iQq Astmo ibsRwm]8] ieq sRI
ivcwr mwl sMpUrxM] BUlcuk AKir dI b isxI]=]=]=]=

h`Q ilKq nM : MS 156


isrlyK : guilsqwn BwKw (ADUrw)
lyKk : SyK swAdI
rcnw kwl: sMmq 1726
p`qry : 2 a-20 A
Awkwr : 22X15 s.m ilKq : 18X10.5
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, KVHy ruK
iek pwsy iqMn Aqy iek pwsy do lwl lkIrW dw hwSIAW, sqrW pRqI pMnw-17
Awm vyrvw : poQI iBjI hox kwrx keI QWeI isAwhI PYlI hoeI, poQI do ijldW ivc bMnI hoeI,
pihlw p`qrw PwrsI pRkws dw hY jo ADUrw hY, guilsqwn BwKw dw vI n AwrMB hY n
AMq
AwrMB : ..…rso ins idvs mY jW ko idpq pRqwp] cikq hoq su js lK srd suDwkr
Awp ]9] gun gwhk gunvMq Aiq gun jn so ijh pRIq] dys ibdys nmY ibdq jW
kI nIq punIq]10] lK kqwb Xh nIq kI nWm guilsqw jWih] ieh ibD so dIno
hukm hYÍ BwKw ky mWih]11]…
AMq : …AOr pRsMg suno miq DIrw] hoiq ju Xih moqy qksIrw] rhÎo iekWq bYT mY jb
qy] gXo n dÍwr inRpq ky qb qy]154] hY Awrg Anicq Xih moro] kho AbY kwrn
iqh kyro] eyk idvs iml kr gunvwn]……

h`Q ilKq nM : MS 157 sMgRih


isrlyK : smwKAwXM mMqR Pl
p`qry : 1 A-4 a

191
Awkwr : 27X14 s.m ilKq : 23X11 s.m.
vyrvw : ibnHW ijld, Ku`ly p`qry, ibnW hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-12
Awm vyrvw : poQI KVHy ruK KuldI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] ] siqnwmu krqw purK…gur pRswid] Awid scu… hosI BI
scu]1] siqnwmu krqw purK inrBau] aAM Awid nmM AMq 100000] lwK pwT krY
ibD sMjugiq ky nwil jo cwhY kwrj icqvY so gurU nwnk jI pUrw krY]…
AMq : … Drm KMf kw aAM 2000 jpnw rivvwr qy pRwqkwl kus† Awdk BgMDr jlODr
imtY iesI ko sukRvwh jpY qy bYrI ko ieq ieq sRI jgq gur nwnk smwKAwXM mMqR Pl
dyvM sMpUrnM] lom is jpnw iblom isDw puTw jpnw sRI vwihgurU kwrj isD
krY]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 157 A


isrlyK : srDw pUrk
p`qry : 4 aX31 a s.m
Awkwr : 27X14 s.m. ilKq : 23X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, 30 A dy AMqlI pMkqI dy AMq qy kuJ AKr aulty pwsy ilKy hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid]=] AQ srDw pUrk iblws ilKXqy sRI muKvwk pwiqSwhI
10] dohrw eyk smy nMd lwl jI siqgur iFg jwie] do kr jor krI ibno suno nwQ
suKdwie]1] do. [ pMD BÎo jg Kwlsw skl BXo suB kwj] jgq kwj isD hon kI
ibD BwKo mhwrwj[2[…
AMq : … slok kbIr ky 29[ slok PrId ky 130[ sYÍXY [31[ slok vwrw qy vDIk 32[
dohry 33 [ mudwvxI 34 mwrU[ 35 [ slok shMsikRqI iek 36[ KMB ivkwdVy 37[
ieq sRI srDw pUrk igRMQ sRI gurU guibMd isMGu ivrcMq nwm srgih[1[ sRI vwihgurU
jI kI Pqy] sRI gurU nwnk nmo nm:[ sRI gurU guibMd isMGu nm:]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 157 e


isrlyK : pRICw gurU Arjn dyv jI
p`qry : 31 aX 35 A
Awkwr : 27X14 s.m. ilKq : 23X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] ] AQ pRICw ilKÎqy] m: p] jo jn mn mih icqvnI
rKwvY] so mn kw sihsw kih pRgtwvY] gur pRswid sihsw Bau imtY] hoie AicMq
icMqw sB CutY] sNnkI duibDw sB kih sunwvY] pRiB BwvY qw siB suK pwvY] duK
dird kCu nyV n AwvY] gur kw mMqR sdw mn iDAwvY] ismrY nwm nhI duK koie]
nwnk iqsy n icqvnI hoie]1]…

192
AMq : …qyrw kwrij Awp pRiB jI pUrw kIqw hY] eyk kwrij ikAw qyry sB hI kwrij
sMpUrin Bey hY AnMd mn icMdy mn Bwvdy Pl pwvihgw Aru dIn dunIAw mY surKrU
hovYgw] qyry aupr prmysr jI sRI Bgvwn jI kI ikRpw BeI hY] qMU Awpxy mn mih
kweI icMqw icqvnI nw kir] jp sRI Bgvwn jI kwrij suPlw PlYgw]37] ] ] ] ]
ieq sRI pRICw gurU Arjn jI kw sMpUrn]

h`Q ilKq nM : MS 157 s


isrlyK : pRICw sRI gurU goibMd isMG jI
rcnw kwl: sMmq 1760
p`qry : 35 A- 40 a
Awkwr : 27X14 s.m. ilKq : 23X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ pRICw ilKÎqy] sRI muK vwk pwiqswhI 10 ] pRICw sRI
vwihgurU sRI gurU goibMd isMG jI ky bcin] mn kI icqvnI kw jbwb ilKÎqy] pihly
pihry vwsdyv] dUsry pihry hir] qIsry pihry goibMd] cauQy pihry rwm] jyhVy
pihry dw Amlu hovY iqs dy pihry ivc hQ rKxw] hukm AwvYgw] siq kir
mMnxw]…
AMq : …dohrw] kwrij qyrw sPl hY js soBw guin gwau] isrjinhwrw ismr qMU imtY
kst suKu pwau ] 63 ] 16 ] dohrw ] sMmiq ibkRm rwie ko sqRih sY puin swiT]
pRICw BXo sMpUrnM KolY musikl gwiT]64] 17 ] 39 ] ieq sRI pRICw ikRq pwiqswhI
ds sRI muiKvwk iDAwau cQrQo sMpUrnM] suBM BuXwq ] suBM idnM ] sRI gxyswX nm:[
sRI sÍrsqÍY:] sRI Akwil jI shwie] sRI vwihgurU jI kI Pqy hY ] hry nwrwiex hry-
goibMd hry kysvw]

h`Q ilKq nM : MS 157 h


isrlyK : pRICw bwby nwnk jI
p`qry : 40 a
Awkwr : 27X14 s.m. ilKq : 23X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqguru pRswid ] nwnk ] A`Q pRICw ilKÎqy ] m: 1 ] gurU bwby nwnk jI kI
AwigAw siq bcin AwvY] ihrdY icqvnI kih sunwvY ] sMsw Bau gur pRswid
imtwvY] jYsI gurU bwby ies† sunwvY] sweI pRICw nwm kI kih pRgtwvY] siqgur pUrY
eyvY BwvY] Apnw ibrd Awp jnwvY] siqvwrI ieh mMqR pVnw]…
AMq : …mqm] qyry kwrj kI sB ausqiq kIrqin sohlw gwvIAYgw] ismrhu
isrjnhwru kwrj sPl hoiegw] siqmwin ]64]16]=] iequ sRI pRICw ikRq

193
pwiqswhI ipRQm cqrXo iDAwau sMpUrnM] ] suBM BUXwq ] sRI gxyswX nm: ] ] ] ]
sRI gxyswX nm: ] sRI Akwl jI shwie ] ] ] ] sRI Akwl jI shwie] ]

h`Q ilKq nM : MS 157 k


isrlyK : swKI gurU Arjn dyv jI
p`qry : 44 a - 47 A
Awkwr : 27X14 s.m. ilKq : 23X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqguru pRswid ] dohrw ] eyk smY gur mOj mY bYTy isK smwj ] krnI kih
gur dIAw hs pUCiq sB ko lwj ]1] eyk byr gurU jI kihAw gur Arjn jI ky
hjUr kI KXwq ipMfI lwl nMd lwl jI puiCAw jW lgy gurU jI khin qw isK nMd
isMG hjUr puCx vwsqy suxwieAw jI scy pwqswih gurU ky hjUr ibRj lwl pwfw
inhwl cMd ibDI cMd Kwn cMd suKudyv pMfq mwn dws bYrwgI]…
AMq : …dohrw] mwinE gur qy rwq ko aufÎo ivhMgm BWq] BytE purK pUrin qhW puiCE
puin ko sWq ] 30 ] dohrw ] qIn bwr gur Xih khI Xih jp rqnu Amol ] a ]
jwqy moko BytE iehI AMq ko qol ] 31 ] ] ] ]………]………]=]]
h`Q ilKq nM : MS 157 K
isrlyK : jp prmwrQ Pl
p`qry : 47 A
Awkwr : 27X14 s.m. ilKq : 23X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, 48 p`qry qy kwnI bdlI hoeI hY[
AwrMB : 1E siqguru pRswid ] krqw purK joVy jwpu ] bDy Awau jl mMqR dy hrY rog qn
qwp ] nwrI vs ky krny AK`r jwp ADurYin ] su`Pl kwm swDn isDY kir muK
cYn ]…
AMq : …dohrw ] dyKq inksw Gws so pTwqmw kUrMc] boly siq pwhlI ies qy rho
skuMc] 15 ] dohrw ] myry Gory Gws mY dyKs mwro isK] dust bIj qurkn krw ihMdI
qorI irK] 1[ 6 ] dohrw ] ihMdU hlkw mukiq hY qjY dust gur vwk ] jhw qmwkU
hoq hY so KyqI nw pwk ] 17 ] dohrw ] dohrw ] dohrw ] ]

h`Q ilKq nM : MS 158


isrlyK : kok swr
lyKk : Drm isMG
ilKwrI : gurbKS isMG
ilpI kwl : sMmq 1940
p`qry : 1A-66
Awkwr : 15.5X20 s.m. ilKq : 11X14 s.m.

194
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy
ru`K do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-11
Awm vyrvw : ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, A`Dy ‘s’ dI vrqoN kIqI hoeI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ kok swr ilKXqy] ikRq kv Drm isMG nwm brnnM]
svwXw] hoie ikRp qumrI hMm pY qb s`bY gnysu gunho DrhO] jIA Dwr ibcwr qbY br
buD mhw mgnYk kOhO hrhO] ibn cMf ikRpw qumrI kbhU muK qy jyhI ACr hO krhO]
qumr kir nwm ik Doqu lhw ijm vwk smuMdR ibKY qrho]…
AMq : …ieq sRI kok swr smwpqM ikRq kv Drm isMG nwm cqRdso iDAwie smwpqM 14
ieq kok poQI ilK] sMmq ] 1940 mhInw mwg idn igAw] 26 dsKq gurbKs
isMG dwsn kw dws Blck mP krnw jI] nwrI kubj krUp ko cqR ibvwhiq nwih]
hoie srUp klhIx mY ibAwhq nih sRmwih]

h`Q ilKq nM : MS 159


isrlyK : BflI
lyKk : swgunw blI
p`qry : 1 a- 20 a
Awkwr : 14X20 s.m. ilKq: 9.5X17 s.m.
vyrvw : ibnHW ijld, dupwsIN KVHy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw -9
Awm vyrvw : ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, SurU ivc ibnHW hwSIAw, Aqy ibnHW AMk
iqMn p`qry, AMq ivc 4 p`qry 21-24 q`k hwSIey vwly Aqy iqMn ibnHW AMk, ibnHW
hwSIAw KwlI hn[
AwrMB : ]1]E] siqguru pRswid] AQ BflI ikriq swgunw blI ilKqy] ipRQmy BwCo CIk
ibcwrih] caupeI] skl suBw sBu miq Ainswrih CIk pIT kI kusl aucwrih]
bweI kwrij sbY svwrih sMnmuK CIk lrweI BwsY]…
AMq : …jYkrI CMd] AsnI mYNmw rog so Kym BrnI rog kry] Dr nym ikriq kw kryN
drb kI hwnI] rohnI imrg sr sMpqI hwnI] Awdrw ko Pl imRqIE bqwie puiK bn
rbs DMn drswie] kry sulyKw jIb ibnws] mGw pUrbw jIbn Aws] auqR] hsiq
Ar icqRws AwqI gRh mY siB suiBXwqI suhws kry] ibswKW DMn ko nws AnrwDw myrw
jsU] jystw my jo nCqR khwie qw mY imrq BwqI bhuBwie]

h`Q ilKq nM : MS 160 sMgRih


isrlyK : gIqw swr
p`qry : 1 a- 8 A
Awkwr : 10X16 s.m. ilKq: 5X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnHI hoeI, dupwsIN KVy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI
lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-v`K v`K
Awm vyrvw : gMRQ dI hwlq bhuq Ksqw, ikrm Kurdw, poQI ivc keI QweIN kwnI bdlI hoeI hY[
SurU ivc iek pMny qy kbIr jI dw ADUrw slok hY Aqy Agly p`qry qy ikqy jwx Aqy

195
Awx vwsqy totkw idqw hY[ ies dw p`qrw AMk bwAd ivc nIlI isAwhI nwl
iliKAw hY[
AwrMB : 1E 1E sRI gxyswie nmih] EAM sRI ikRSnwie nmih] gIqw swr ilKqy] Arjno
vwc] sRI ikRsn Bgvwn pRiq pRsMin kry hY] hy pRmysur jI EAMkwr kw mhwqm Aru
rUp]…
AMq : …so punrip jnm nu Awvogy] jy koeI ies kw AiBAws krY] jo pwT hI kir
jwxY] pwT hI mwqR kry…… gIqw swr pUrn hoeI…… bolo sRI gMgw jI kI jY]

h`Q ilKq nM : MS 160 A


isrlyK : jpujI
lyKk : gurU nwnk dyv jI
p`qry : 1 a- 25 A
Awkwr : 10X16 s.m. ilKq: 5X10 s.m.
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqnwm krqw purK inrBau inrvYr] Akwl mUriq AjUnI sYBM gur pRswid]…
AMq : …slok] pvx gurU pwxI ipqw mwqw Driq mhqu] idvsu rwiq duie dweI dwieAw
KYly sgl jgqu] cMigAweIAW buirAweIAw vwcY Drm hdUr] krmI Awpo AwpxI ky
nyVy ky dUr] ijnI nwm iDAwieAw gey mskiq Gwil] nwnk qy muiK aujly kyqI CutI
nwil]1]

h`Q ilKq nM : MS 160 e


isrlyK : jwpu swihb
lyKk : goibMd isMG , gurU
p`qry : 25 A- 54
Awkwr : 10X16 s.m. ilKq: 5X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, pYr ivc ‘d’ dI vrqoN kIqI hoeI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] jwp sRI muK vwk pwiqswhI]10] ds ] CpY CMd ] qÍpRsiwd]
ckR ichn Ar brn jwq Ar pwiq nih n ijh] rUp rMg Aru ryK ByK koEU kh n
skiq ikh]…
AMq : …c`qR ckRvrqI c`qR ckR Bugqy] suXMBv sBM srbdw srb jugqy ] dukwlM pRxsI
idAwlM srUpy] sdw AMg sMgy ABMgM ibBUqy ]198]1]

h`Q ilKq nM : MS 160 s


isrlyK : gIqw
lyKk : irKI ibAws
ilKwrI : goibMd isMG
p`qry : 54 A - 384 A

196
Awkwr : 10X16 s.m. ilKq: 5X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] gIqw goibMd isMG ikRq] pwiqswhI ] 10 ] EAM sohM goibMdu
ABYR inr Akwr Anwm inRbD] srb invwsI siB mih rivAw jl Ql mhIAlu KMf
bRhmMf]…
AMq : …eyk goibMd sB rihAw smwie] eyk khw BI Avru n BwKo] Awp kO Awpny mihlY
rwKo] Pyir inrvwcu idsw ko gho] Apny suK mY Awp hI rhO]88] ieq sRI Bgviq
gIqw sUp inKqsu bRhm ividAw Xog swsqRy sRI ikRsn Arjn sMbwdy] iDAwEu gIqw
kw ATwrvw spUrn smwpqM] 18 ] siq gurU jI ky pRswid ] AKr vwDw Gwtw soD
pVnw ]1] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 160 h


isrlyK : bwxI
lyKk : gurU qyg bhwdr jI
p`qry : 384 A - 432 A
Awkwr : 10X16 s.m. ilKq: 5X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] gEuVI mhlw]9] swDo mn kw mwn iqAwgo] kWm kRoD sMgiq
durjn kI qW qy Aihins Bwgo] rhwEu] duK suK dono sm kir jwnY AEur mwn
Apmwnw] hrK sog qy rhY AqIqw iqn jg qq pCwnw]…
AMq : …pRB dwqau dwqwir pirE jwck iek srnw] imlY dwn sMq ryn ijh lg Baujl
qrnw] ibnq kruE Ardws sunhu jy Twkur BwvY] dyhu drs mn cwau Bgiq iehu mn
ThrwvY] bilE crwig AMDwr mih sB kl auDrI iek nwm Drm] pRgit Bvn hir
sgl mih jn nwnk gur pwrbRhm ]9]

h`Q ilKq nM : MS 160 k


isrlyK : svXY sRI muK vwk mhlw 5 (ADUrw)
lyKk : gurU Arjn dyv
p`qry : 432 A - 438 A
Awkwr : 10X16 s.m. ilKq: 5X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] svXy sRI muK vwk mhlw 5 kwcI dyh moh Puin bNDIsT kTor
kucIl kuigAwnI] Dwvq BRmiq rhn nhI pwvq pwrbRhm kI giq nhI jwnI]…
AMq : …AwvD kitE n jwq pRym rs crn kml sMig] dwvn bilE n jwq ibDy mn
drs mig] pwvk jirE n jwq rihE jn DUr lig] nIr nw swks bor clih hir

197
pQ pig] nwnk rog doK AG moih iCdy hir nwm Kig]10]19] audm kir lwgy
bhu BWqI ibcrih Ank swsqR bhu K…..

h`Q ilKq nM : MS 160 K


isrlyK : pWfv gIqw (ADUrw)
p`qry :8
Awkwr : 10X16 s.m. ilKq: 5X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qirAW qy p`qrw AMk nhIN iliKAw hoieAw[ igxqI ivc A`T p`qry hn[ SurU dw
p`qrw vI nhIN hY[
AwrMB : …..ilKqy] pWfovwcu] pRhlwd nwrd nwrd] pRwsr pMufrIk] ibAws AbrIk]
suk] saUnk] BIKm] rukm] AMgd] Arjn] visst] BbICn] ien qy Awid
Aaur jo Bgq hY iqn ko myrI inmskwr hY]…
AMq : …jo ies pWfv gIqw kau pRwqihkwl sdw pwT kry] AQvw srDw sXukq hoie
kir srvn kry] qb vhu sBnw pwpw qy inrlyp hoie ] kir mukiq kau pRwpq
hoie] Ar auskI kilAwx hoie] ieq sRI ikRsn nwrwieMx Bgvwn ArpxM] msq
suB msiq ]1] ] ] ] ]
h`Q ilKq nM : MS 160 g
isrlyK : mMqR bwby nwnk jI
p`qry :4
Awkwr : 10X16 s.m. ilKq: 5X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qirAW qy AMk AMikq nhIN; p`qirAW dI igxqI cwr hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] mMqR bwby nwnk jI kw] ikh rbwb rih AwvY] qyN ] qyN ] qyN]
Awpqy jbwie ipRQmI Awkws eyhY] auq pq pwaux] ies kw bl eyk lK AsI hwjwr
BUq mMn AMdr rihdw hY]…
AMq : …jn nwnk jI qyrI rK] sMq doKI mnmuK ko BK] Purho mMqR sbd swqw] ipMf
kwcw vwgurU jI qyrI rK] idRst kry] must kry] duKw jwdU kry] ault auN sRI ko
pVy]1]2]3]4]

h`Q ilKq nM : MS 161 sMgRih


isrlyK : ausqq sRI inrMkwr jI
p`qry : 3 a - 57 A
Awkwr : 25X17 s.m. ilKq: 21X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy
ru`K do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-11
Awm vyrvw : pihly do p`qry nhIN hn, SurU ivc pwT ADUrw hY, poQI dI hwlq Ksqw, ikrm
Kurdw[

198
AwrMB : …..mYN mwieAw kw Ar qumwrw aupjwvnhwrw ho] qW dyvqy ausqq sRI inrMkwr jI
kI lgy krx] qw ienw dyviqAw ny kihAw ijv AwigAw hoie jI iqEu iqEu sNswr
krIey jI] qw AwigAw hoeI qusI iqny myrw rUp ho]…
AMq : …kiljug ivc Awgy jug ivc iek Avqwr sRI inrNkwr jI na klkI lhYgy] jb
iek lK AsI 1208:] brsw kiljug kIAw bIqY gIAw] mwG mwsy suklw pKy qRYdsI
guruvwry[13] eyhu Kyl sRI inrNkwr jI hr cauknI ivKY krdy Awey hYn pswry kw]
Pyr aus kw ANq nhIN pwieAw jwdw] sNswr kI rcnw kw pswrw ikq bRs ikq mhIny
ikq idn ikq vyly pYdw kIqw hY[ Eus kI gq imq Euh jwxY] Awgy sRI gurU bwby
nwnk jI kI lIlw clI] swKI pUrI hoeI] ]*]=*]

h`Q ilKq nM : MS 161 A


isrlyK : jnm p`qrI sRI bwby nwnk jI kI (jnm swKI)
lyKk : pYVw moKw
smW : sMmq 1582 (rcnw kwl)
p`qry : 58 a - 250 A
Awkwr : 25X17 s.m. ilKq: 21X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, pwT AMq ivc ADUrw hY[
AwrMB : ♣]♣]♣]1E siqguru pRswid] siqnwm krqw purK… AjUnI sYBNg] siqgur
pRswid] bolo BweI jI vwhugurU] jnm pqRI sRI bwby nwnk jI kI clI] ♣ sNmq pNdRw
sY ibAwsI 1582[ imqI ivswKo dI pNcmI[5] poQI ilKI pYVy moKy KqRI] gurU ANgd
jI ilKweI]…
AMq : …Ar jyqIAw pvnw GulqIAw hYn Avr d`smY jo pEx clqw hY] so jIv ko coEr
hoqw hY] Ar auANkwr ky jwp kr rom rom pRsNn hoqw hY] soeI bNnswpqI Pil PUl
hoqw hY] bNnwspqI pR cVqy hY] so kYsI AwrqI hovY] Anwad jo sbd hY so dsmY
duAwr bjdw hY] so ByrI hY iehu bcn sun kr pWfy crnw pr igr pVy] qw rwq kEu
jgn nwQ supny mih AwieAw] jo mY hI nwnk rUp DirAw hY] jgq ky auDwrn
vwsqy] qusI ipRQmy ijs AsQwn bwbw jI bYTw hY] iqs jwhgw ipRQmy dIvw Ar pUjw
krnI] qw ipCy myrI pUjw krnI] jo ids jwihgw bwby jI……

h`Q ilKq nM : MS 162


isrlyK : sUrj pRkwS
lyKk : sMqoK isMG, kvI
ilKwrI : swDU isMG
smW : sMmq 1934 rcnw kwl: sMmq 1582
sQwn : AMbwlw CwvxI
p`qry : 1-265+1-228
Awkwr : 25X18 s.m. ilKq: 17X12 s.m.

199
vyrvw : ijld g`qw, dupwsIN KVHy ru`K do kwlIAW lkIrW ivc iek lwl lkIrW dw hwSIAw,
sqrW pRqI pMnw-12
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikrm Kurdw, AwrMB ivc 9 Aqy AMq qy hwSIey vwly 8 p`qry
KwlI[ ies poQI ivc hY:-
sUrj pRkws ipRQm rws 1-265
sUrj pRkws duqIAw rws 1-228
AwrMB : 1E siqguru pRswid] AQ sRI guru sUrj pRkws igMQ [ igMRQ ] ipRQm rws ilKXqy]
] dohrw] ] qIno kwl su Acl rihA lb skl jg jwl] jwl kwl lK mucq ijs
krqw purK Akwl]1]…
AMq : …ieiq sRI gur iblws sUrj gRMQy duqIX rwsy sRI nwnk jI pRsMg brnnM nwm kiv
sMqoK isMG ibcrqwX nwm spq pMcwso AMsU] 51 ] ] duqI rws sMpUrn BeI siq gurU
jI kI ikRpw sy] dsKq BweI swDU isMG gRMQI rjmt 25 gulwm swD sMgq kw gurU
Kwlsw jI bKsy bKsx jog hY] sMmq 1934 qRIk swvx dI 19 buDvwr CwvxI
AMbwly mY] sRI Akwl purK jI qyrI srx hY jI]

h`Q ilKq nM : MS 163


isrlyK : isMGwsn bqIsI
ilKwrI : swgr, kvI
p`qry : 22,24-238 A
Awkwr : 24X15 s.m. ilKq: 17X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, ikqy ikqy vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dohrw hwSIAw, AMdrly
hwSIey dy bwhrvwr iek kwlI lkIr, iek lwl lkIr, kwlI lkIr, motI sMqrI
lkIr, kwlI lkIr Aqy iPr iek lwl lkIr; bwhrI hwSIAw iek kwlI Aqy iek
lwl lkIr dw; sqrW pRqI pMnw -16.
Awm vyrvw : poQI Ksqw, ikrm Kurdw, ADUrI, pihly 21 p`qry Aqy 23 p`qry nhIN hn, AMq vI
pUrw nhIN[ ilKweI suMdr hY[
AwrMB : ..…do [ auqir idsw ko pMfiq n dyiKE ibkRm sYn] piV pMifq Aslok iek
pRgt sunwvY bYn] 104] cO ] iehu rwjw Acrj mn myry] lwgq fMk ngwry qyry]
PUtq BMB sRvq jl jwvq] ieh ibiD dyK icq kCu Awvq]…
AMq : …do[ mwn isMG ibkRm ghXo rwKs pwXo moK] nwrI Brqw kO imlI ibkRm mn
sMqoK]51] cO ] dY nwrI ibkRm auiT cilE] Apny dys Awie qb rilE] kMinAw
Gir Apny kau AweI] mwq ipqw ny kMiT lgweI]..…

h`Q ilKq nM : MS 164


isrlyK : prcI gurU goibMd isMG
smW : sMmq 1795
p`qry : 1-143
Awkwr : 18X15 s.m. ilKq: 12X9 s.m.

200
vyrvw : ijld g`qw cmVw dubwrw b`JI hoeI hY[ hwSIAw dohyN pwsy do-do kwlIAW lkIrW[ pMnw
nM: 21 qoN hwSIAw nhIN lgwieAw Pyr pMnw nM 51 qoN lwl rMg nwl 2-2 lkIrW dohIN
pwsIN[ Pyr 70 pMnw nM: qoN bwAd bgYr hwSIey qoN hY[ sqrW pRqI pMnw 8
Awm vyrvw : ies poQI ivc AMq ivc pMnw nM 110 qoN 111 l`igAw hoieAw hY jd ik qrqIbvwr
vI ieh p`qry juVy hoey hn, ieh p`qry v`Kry hn[ poQI dI lYmInySn kIqI hoeI hY[
ies dI hwlq izAwdw Krwb sI[ p`qry ikrm Kurdw sn[ poQI Kqm hox qoN bwAd
iek pqrw 143 A KwlI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid[ AQ prcI goibMd isMG jI kI pwqSwhI 10[…
AMq : …skl duAwr khMu Cwif kY gihXo quhwro duAwr[ bWih gh kI lwj As goibMd
dws quhwr[

h`Q ilKq nM : MS 165


isrlyK : rmwiex
lyKk : bwlmIk
p`qry : 1-518
Awkwr : 12X17.5 s.m. ilKq: 8.5X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, auKVI hoeI[ sqrW pRqI pMnw-10
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw hY[ ilKweI ibnW hwSIAw dy hY[ ikDry-ikDry hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI geI hY[ ikDry-ikDry KwlI QW qy vI suDweI kIqI hoeI hY[ ies poQI dy
cwr pRkrx hn 1) iKl pRkrx [ bwl kWf ] (1-137), 2) vYrwg pRkrx
(137-287 A ), 3) mmoC pRkrx [ moKs ] (287 A - 403 A), 4) auqpq pRkrx
(403 A - 518 )[ SurU ivc AT Aqy AMq qy nO p`qry KwlI hn[
AwrMB : 1E sRI gxyswXnmh[ EAM nmo pRmwqmn sRI purwx purKoqmAM] AQ iKl pRkrxy]
bwlmIko vwc] hy BwrduAwj mhw rmwiex kw lK slok hY[ iqs ivKy ieh bwl kwf
moiK aupwie bqRI shMsu slok viss† jI aupdys kIAw hY]…
AMq : …iqs muJ kau BRm idKwieAw Qw so Ab mY ivvyk kir kY nws kIAw hY] prm
aupsm kEu pRwpiq BieAw ho] hy ivvyk quJ kau nmskwr hY] 21 ] ieiq sRI
aupsm pRkrxy jnk ivcwronwm srgh]

h`Q ilKq nM : MS 166 sMgiRh


isrlyK : grB gIqw
p`qry : 498-507
Awkwr : 19X20 s.m. ilKq: 16X15 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK 3-3 lkIrW do do lwl
vKryvyN leI ivckwr kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw 16
Awm vyrvw : gRMQ ikrm Kurdw, ilKq sMudr, ieh poQI iksy hor gRMQ nwloN vKrI kIqI hoeI
jwpdI hY[ kwgj Ksqw, keI p`qry momI kwgj nwl joVy hoey hn[ poQI ADUrI hY[

201
AwrMB : sRI gxyswienmih] 1E siqgur pRswid grB gIqw] Arjn sRI iksn jI pwshu
prsMn puCq hY] sRI iksn jI kI AwigAw hY ij koeI iesu grB gIqw kau pVY
suxY…
AMq : …“hy Arjn” mwnuK ky srIr mih swFIAw qRY kroVI rUmwvrI hY qau lig nrk
jwiegw] hm kau doKu nwhI dyvxw ] ieq sRI grB gIqw vYsnvw lKx pMun pwp
vIcwry] sRI iksn Aru Arjn sbwd kIAw] grB gIqw pUrn smwpq]

h`Q ilKq nM : MS 166 A


isrlyK : Bogl purwx
p`qry : 508-515 a
Awkwr : 19X20 s.m. ilKq: 16X15 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : sRI gxyswie nmih] Bogl purwx] 1E siqgur pRswid Awid inrMjn inrMkwr
AibnwsI purK kI pYdwieis] ipRQmy bRhm] bRhmw mnsw dyvI qy] qwqy EAMkwr sbdu
Anwhdu BieAw]…
AMq : …jy kiljug soDIAY qW shMsR mMDy Bvy sUrw] shMsR mMDy Bvysu pMfqw] dwqw lK
mMDy] koit mMDy jogI sr] eyh Bogl purwx pUrx ilKqy] pr aus kI AgwiD kQw ah
jwxY] jYsI idRsit hoieAw qYsI vKwxI] vwhgurU ]

h`Q ilKq nM : MS 166 e


isrlyK : mYxwvMqI Aru gopIcMd ky slok
p`qry : 515-530
Awkwr : 19X20 s.m. ilKq: 16X15 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : “rwg rwm klI” 1E siqgur pRswid] mYxwvMqI Aru gopIcMd ky slok] mwq puq ky
ibEg jog]…
AMq : … jo ikCu qumry mn mih AwvY soeI kIjY mwqw] hmrY mwQY prgtu hUAw jo ikCu
iliKAw ibDwqw] pUq ieh ibiD qum kau ilKI ibDwqY giq khu kvnu hmwrI]
Aihinis nId n AwvY nYnI shNs ATwrh nwrI]

h`Q ilKq nM : MS 167


isrlyK : bcn givMd lokW dy
p`qry : 1-20
Awkwr : 17.5X24 s.m. ilKq: 12.5X19 s.m.

202
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw pihly
pMny qy dovyN pwsy KVHy ruK do-do kwlIAW lkIrW, bwkI poQI ivc do do lwl lkIrW
ivckwr kwlI lkIr, sqrW pRqI pMnw 14
Awm vyrvw : gMRQ dI hwlq Ksqw, ilKq sMudr, ies gRMQ ivc kMnw (w) mwqrw dI QW qy (.) ibMdI
dI vrqoN kIqI hY[ kuJ A`Kr soD krky hwSIey qoN bwhr ilKy hoey hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] vcn givMd lokW dy] sMq kw bcnu hY] jo pWc pRkwr kw
swlxw hY jigAwsI kau sB hI iqAwgxw prvwnH hY] eyku swlnw jIvh kw bdrI QI
Awid ly kir]1] dUjw swlnw kwmu Bogu]2] qIjw swlnw sMudr rUpmwnH Kuh ky
dyKxy]3] cOQ swlnw pr inMidAw kw]4] pWcvw swlxw durbcnhu kw]5]…
AMq : …iksI swD pRdys kI vny gieAW] i&ir gurhU aus kau kihAw Bwau krxy vwlw
Aru ABwrmq krxy kw nwhI qW Gir hI bYiT kir gujrwn kry] Bul cuik bKsnI]

h`Q ilKq nM : MS 168


isrlyK : AiDAwqm rmwiex
lyKk : gulwb isMG
sQwn : AMimRqsr
smW : sMmq 1839
p`qry : 1-282
vyrvw : ijld g`qw kpVw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVy ru`K do kwlIAW
lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-15
Awm vyrvw : ilKweI sMudr, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ SurU ivc Aqy AMq qy
hwSIey vwly 9-9 p`qry KwlI hn[
AwrMB : AQ ADXwqm pRkwswiex gulwb isMG ikRq ilKXqy Bwsw] 1E siqgur pRswid] sRI
gxyswieMnm:] dohrw ] dyvI mwqw swrdw srd ieMdu sm hws] bMdo pd pMkj sdw kro
su miq pRkws]1]…
AMq : …dohrw] jw pd pMkj nIr lih bMDn dey invwir] mwn isMG gur ko nmo qpo
igAwn Avqwr]52] dohrw] gR [gRh] AgnI vsu cMd puin sMbq AwnMd Dwr] dsmI
kwqk sudI suB surwDIs gurvwr]53] ieiq sRI mq ADÎwqm rmwiexy aumw mhysr
sMbwdy auqr kWfy bYkMuT inrXwxo nwm nvmo iDAwie]9] sMpUrxM] suBM Bviq]

h`Q ilKq nM : MS 169


isrlyK : isMG gaU kI kQw
lyKk : bhulw isMG
p`qry : 1-193, 196
Awkwr : 7.5X11.5 s.m. ilKq: 5X7.5 s.m.
vyrvw : iek pwsy dI ijld hY auh vI ikRm Kurdw hY[ sqrW pRqI pMnw pMj hn[ dopwsIN
KVHvyN ruK do-do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY[

203
Awm vyrvw : rcnw dohry Aqy cOpeIAW ivc hY[ ijnW dI igxqI 560 hY[ dohry cOpeIAW dI
igxqI iek sO qoN bwAd Pyr iek qoN SuruU kIqI hY pr ijQy pUry sO ho jWdy hn EQy
pUrw nMbr id`qw hY ijvyN do sO dohry hox qy nMbr 200 pwieAw hY iPr iek qoN SurU
krky 99 qoN bwAd 300 nMbr pwieAw hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI
geI hY[ poQI ikrm Kurdw hY[ hVqwl Pyrky suDweI kIqI geI hY[ pihly do p`qirAW
qy pYNisl nwl ihMdI vrx mwlw ilKI hY[ AMq qy do p`qry KwlI hn[
AwrMB : 1E sRI gxyswienm:[ siqgur pRswid] AQ isMG gaU kI kQw ilKÎqy] dohrw ]
bCry rso n goiqrIAw rmY n isAwm ] syvk swihb nw invY jpu murwr ikh kwm
[1[ cOpeI] nmo nmo sRI pRB AbnwsI] Akwl mUriq hY Git Git vwsI] AlK AByv
AgMm Apwrw] CwieAw miD Awip inrDwrw[2[ ismir ismir pRBswr] eyk Bgq ky
nwau aupkwr] ikAw mwnuC ikAw psU bycwrw] bwcw Acl BeI moK duAwrw[3[…
AMq : …jn dyvI dws jwiq bilhwrI] Awp qrY Avrw kO qwrI] bhulw isMG kI kQw
spUrnM]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 170 sMgRih


isrlyK : BrQ vYrwg
lyKk : hridAwl
smW : sMmq 1886 (rcnw kwl)
p`qry : 1 A-50 a
Awkwr : 19X15 s.m. ilKq: 14X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, bgYr hwSIey qoN, sqrW pRqI pMnw-13
Awm vyrvw : bhuq QweIN hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKweI Awm pr pVHnXog, 72
p`qry qoN bwAd p`qirAW dw rMg AsmwnI hY (iP`kw nIlw), p`qirAW dI igxqI dw
AMk Pyr iek qoN SurU hMudy hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI gxys jI shÎ] sRI sMkrwXnm:] AQ sRI hr BrQ vYrwg
sqk BwXw ikRq kiv hirdieAwl ilKXqy] dohrw ] durd bdn durjn dilx mdn
kdn isv nMd] eyk rdn suK sdn ky pwd pdm pRiqbMd]1]…
AMq : … dohrw] sis vsu vsu ris sis vqI dr swsU ky mwih] sMpUrx sMpUrxM BXo gMRQ
suB Awih]76] sRI sMkrwXnmo nm:] EAM nmo isvw EAM nmo isvw] suBM [
C dohrw] dohrw [ sMq jnw kI m`iflI sMq jnw sB jY kInw[ spq gMg ky
miD mY gRMQ spUrin kInw[

h`Q ilKq nM : MS 170 A


isrlyK : ivcwr mwlw
lyKk : AnwQ purI
rcnw kwl: sMmq 1726
p`qry : 50 a-62 A
Awkwr : 19X15 s.m. ilKq: 14X12 s.m.

204
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E E siqgur pRswid] sRI gxyswX nm:[ AQ sRI ivcwr mwl AnwQpurI ikRqu
ilKXqy] dohrw ] nmo nmo sRI rwm jU siq icq AwnMd rUp] jih jwnY jg sÍpn vq
nwsY BRm qm kUp[1[…
AMq : … sorTw] sqR sY CbIs sMbq mwGv mws suB] my miq ijqk huBIs qyqk brx
pRgt krI] 42 dohrw ] gIqw BwrQ ko mqo eykwds kI jugq As†wvkR biss† muin
kuC AwpnI aukiq] 43 ] ieiq sRI ibcwr mwl Astmo ibsRwm sMpUrxM]

h`Q ilKq nM : MS 170 e


isrlyK : rwm gIqw mUl BwKw
lyKk : gulwb isMG
p`qry : 62 A –72 A
Awkwr : 19X15 s.m. ilKq: 14X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI gxyswAM nmw rwm jI sIqw jI[ AQ rwm gIqw mUl BwKw
ilKqy] sRI mhwdyvau vwc[ kibqu] qb hir rwm cMd jgq AnMd kMd kIrq rmwiex
su auqm ibQwrXw] pUrb Acwr sur GUqm ibcwr kry rwj irK kIny jYsy jgq
mJwrXw]…
AMq : … ivjwn moh Bgq eysu moh Bwv ko lhy] ivhIn Bgiq jy nrw ikRAw klwp mY
bhy] jy mysqM smwn igAwn moK qy supwie hY] jgq isMDu nIr mY sdw bhY sujwie
hY]47] su gop my irdy suno su Awp moh gwieE] Apwp puMin sIlqy hnMU mqy
sunwieE] ABgq my sTMq Qwn Bwih pY bKwinXy] surys rwj lKm n jwsmM
pCwinX]48

h`Q ilKq nM : MS 170 s


isrlyK : AMimRq Dwrw
lyKk : Bgvwn dws inrMjnI
rcnw kwl: sMmq 1723
p`qry : 1 A -62 a
Awkwr : 19X15 s.m. ilKq: 14X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, 62 A KwlI hY, AglI ikRqI dy p`qrw AMk Pyr iek qoN SurU huMdw hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] siq icdwnMd bRhm nmh[ AiQ grMQ AMimRqDwrw ilKqy]
dohrw ] mMgl rUp srUp mm injw nMd pd jws] lihau mMglw crx Xh sohM hMso
pRkws]1]…

205
AMq : … AMk smucY jwn Xih sB gRMQin kO nwm] bweIs AMk qy AMk hY pwco sq
pRmwn]53] ieq sRI AMimRq Dwrw gRMQ skl bbyk dIp gÎwnI kO srUp brnno nwm
Bgvwn dws inrMjnI kQqy] cqr dsO pRBwv 14 sMpUrxM] smwpqM] sRI rwmw

h`Q ilKq nM : MS 170 h


isrlyK : mwxk boD
p`qry : 1 a - 20 A
Awkwr : 19X15 s.m. ilKq: 14X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E sRI gxyswX nm: E E[ prmwqmny nm:[ AQ mwxk boD ilKqy] dohrw ]
mNglwieqn kruxwXqn sRv klÎwx gux Dwm] mm mwns srhMs vDur mxk rhu
isX rwm]1]..
AMq : … An AviCn hY AviCn so AiBn hY iBn so Arkqwih krqw so ABokqwih Bokœw
so inrMs so ipRAMsvwn vsœ AivKX hY soeI AhM pRqXX ko ivKÎ srIKo jIv Bwv ko
pwXos qo Bws hY]

206
h`Q ilKq nM : MS 171
isrlyK : sMgRh swr
p`qry : 1 - 30
Awkwr : 21X14 s.m. ilKq: 16X18.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, hwSIey qoN ibnHW, p`qirAW dw rMg AsmwnI, sqrW
pRqI pMnw 20
Awm vyrvw : ikqy ikqy hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] AQ gRMQ sMgRh swr ilKÎqy] dohir ] siq icq AwnMd rUp
inq AlK AKMf Apwru] buiD swKI ivAwpk Aml skl vsqu ko swr]1]…
AMq : … dohrw] swhI kwnI bRhmu hY kwgd lyKn hwr] vkqw soRqw Awid jy srb bRhm
inrDwr]1] ieiq sRI sMgRh swr sMpUrnM] EN [ suB msqNu]

h`Q ilKq nM : MS 172


isrlyK : bRhm rhsX
lyKk : rqn hir
p`qry : 1 a - 14
Awkwr : 21X10.5 s.m. ilKq: 18X9.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, ibnW
hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-21
Awm vyrvw : poQI ikqy ikqy ikrm Kurdw, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI[ AMq qy do
p`qry KwlI hn
AwrMB : 1E siqgur pRswid] < sRI gxyswX nm: ] sRI mqy rwmwXnm:] sRI mqy gurdyvwX
nm:] AQ bRhm rhsX pRwrMB:] dohw ] sRI sIqw piq pd pdm kir bMdn mn
kwie] jw qy ibGn ib˜ws hI sIGR isDqw pwie]1]…
AMq : … rqn hrI ibrcÎo ibml bRhm rhs`Î pRbMD] sm dmwid sMpiq sihq smn su
sMisRiq bMD]71] ieiq sRI bRhm rhsXy rqn hir ibricqy qotk pRbMD cqrQo
ibsRwm:]4] smwpq imdM bRhm rhsXM] sRI rwmwXy nm:]

h`Q ilKq nM : MS 173


isrlyK : Awqm ivcwr
lyKk : mwnk kvI
p`qry : 78
Awkwr : 13X28 s.m. ilKq: 8.5X21 s.m.
vyrvw : isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy KVHy ru`K cwr-cwr lkIrW do
kwlIAW Aqy do lwl ivckwr motI pIlI lkIr, sqrW pRqI pMnw 9
Awm vyrvw : poQI p`qirAW ivc[ pqry nM: 1-51 bwAd ivc p`qry nM 52-76 qk nhIN hn aus
qoN Agy p`qry nM: 77-78 hn, poQI ADUrI hY[ ies poQI ivc AMq dy sUck Sbd lwl
isAwhI nwl ilKy hoey hn[

207
AwrMB : “ 1E sRI pRmwqmny nm:” sRI ikRsnwX nm: “ sRI rwmcMdRXwnm: “dohrw” mMglXn
krxw Xqn srb klXwn gux Dwm ] mn mwnsr hMs viq rmx krhu sIA rwm]…
AMq : … Xmnw qt kyl kry ivhry sMg bwl govwl bny bl BeIXw] gwvq hY kbI bMsI
bjwvq pwvq hY kbhU sMg geIXw] kokl mor kI nweI vy bolq kUdq hY kip imRg
kI neIXw] mwxk ky mn swihb so AYso nMd ko nMd XsoDw ko CXw] ieiq sRI Awqm
ivc [ivcwr] gRMQ mhw moK hyqU sMprxM smwpqM] jIvn mukiq inrUpxM cqRbDXwie]
sRI pRmwqmny nmh]

h`Q ilKq nM : MS 174 sMgRih


isrlyK : ivcwr mwlw
lyKk : AnwQ purI
rcnw kwl: sMmq 1726
p`qry : 1-15 E
Awkwr : 14X17.5 s.m. ilKq: 10X14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, dupwsIN KVHy ru`K do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI
pMnw-11
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikrm Kurdw hox kwrx pihly kuJ p`qry pUrI qrHW pVHn Xog
nhIN[ p`qrw 15 a qoN 16 A qk swD Aqy swD sMg dI aupmw idqI hY[ AglI ikRqI
dy p`qrw AMk Pyr iek qoN SurU hMudw hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] AQ ibcwr mwlw AnwQ purI ikRq ilKXqy] dohrw ] inmo
inmo sRI rwm jU siq icq AwnMid] ijh jwny jg supn viq nwsY BRm qm kUp]1]
rwm mÎw sqgur dieAw swD sMgu jb hoie] qb pRWnI jwnY kCU rihXo ibKy rs
Boie]2]…
AMq : … sqR sY CbIs smqu mwGv mws suB] mo mq ijqk huqIso qyqk bRnM pRgt krI]
gIqw BwrQ ko mqo eykwds kI jugiq] Astwvkr biss† mun kuCuku AwpnI aukiq]
ieiq sRI ibcwr mwl Awqmvwn kI iQiq As†mo ibsRwm[8] ibcwr mwl spUrxM[

h`Q ilKq nM : MS 174 A


isrlyK : ibSn purwn BwKw
rcnw kwl: sMmq 1726
p`qry : 1 a -235 E
Awkwr : 14X17.5 s.m. ilKq: 10X14 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : E siqgur pRswid] sRI gxyswie nmih] siq icq AnMd pRmwqmwie nmih] AQ
ibsn purwn BwKw ilKÎqy] pRwsro vwc ] pRwsru mYqRy kau khY] ik hy mYqRy Xh jo quJy
aupdys kro hau so AMmRq smwn hY]…

208
AMq : …mYqRy kau pRwsR khy hY hy mYqRy qMU BI myfk hoN] AQvw mClI hoie BwvY jok hoie]
qb mYqRy khw mY ikAw hovy myry ibKy iqRputI nhI] ieq sRI ibsn purwx smpqM sq
suB msq] sRI rwm sq] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 175


isrlyK : AdYÍq AmRq gMRQ BwKw
lyKk : hirBjn isMG, inrml sMq
smW : sMmq 1974
p`qry : 1-78 E
Awkwr : 15X25 s.m. ilKq: 11X17 s.m.
vyrvw : KulHy p`qry g`qy ivc bMnHy hoey, dupwsIN KVHy ru`K do lwl lkIrW iv`c do kwlIAW lkIrW
ivckwr motI sMqrI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-9
Awm vyrvw : poQI KVHy ru`K KulHdI hY, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ SurU ivc
Aqy AMq qy iek hwSIey vwlw p`qrw KwlI hY [
AwrMB : ] ] ] ] 1E siqgur pRswid] ] ] AQ AdYÍqwmRq gMRQ BwKw ilKÎqy
ikRq inrml sMq kiv hirBjn isMG ] dohrw ] sRI jgdIsÍr crx pr bMdo msqk
Dwr ] inrgun srgun hY vhI vÎwpk vÎwpX murwr]1]…
AMq : …jO lo Xh guru pMQ hY AMk gurmuK mIq] qO lO suB ies gRMQ ko pVHY gunI Dr
pRIq]173] ieiq sRI mOl imRg gj pd pdmAil inrml sMq kiv hirBjn isMG
ivrcXqy BwKw AdYÍqwmRq gRMQ smwpqM pMcm kvl suB msqu ] 5 ] = d: inrml
sMq kvI hirBjn isMG ]

h`Q ilKq nM : MS 176


isrlyK : rwm cirq mwns
lyKk : qulsI dws
smW : sMmq 1879
p`qry : 1 a - 345 A
Awkwr : 19X27 s.m. ilKq: 11.5X17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, cupwsIN do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, 110 p`qry
q`k AgoN dupwsIN KVHy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW
pRqI pMnw-13
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikrm Kurdw, keI QWeIN kwnI bdlI hoeI hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI mqy rwmwnujX nmh ] slok ] vrxwnwmrQ sMGnW rswnW
CMd swmip ] mMglw nWc krqw raU vMdy vwxI ivnwiekaU ]1] BvwnI sMkrwaU vMdy
sRDw ivsÍws rUpxaU ] swBMX ivnw n ipsXMiq isDW sÍWq sqRmI sÍrM ]2]…
AMq : …sRI rwmoXYq ] sRI jwnkI jIvno rwm ] 355 ] ieq sRI rwm crq mwnsy skl
klkluK ivDMusny Aivrl hr Bkq sMpwdnI nwm spqmo sopwn ]7] smwpq suBM

209
msq ] sRI hnumqXY nm: gMgw gxpqM gurMU ] 1879 ] kqk vdI iekwdsI ] 11 ]
CnCr vwr ] poQI sMpUrxM hoeI ] sRI rwm jI shwie ] ] ] ] = ] =

h`Q ilKq nM : MS 177 sMgRih


isrlyK : qsnIP BweI nMd lwl jI (gzlW qy rubweIAW)
lyKk : nMd lwl goXw, BweI
p`qry : 1 - 72 a
Awkwr : 10X16 s.m. ilKq: 7X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN; ibnHW hwSIAw, sqrW pRqI
pMnw-7
Awm vyrvw : p`qirAW dy AMk v`Ko v`K hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] qsnIP BweI nMd lwl jI ] dIvwn goXw ] gzlw ] hvwie
bMdgI Awvurd dr vjUd mrw ] vgr nih jOk cunI Awmd n nbUd mrw]1]...
AMq : …rubweI ] kwdrw kudrq qu dwrI hric KwhI AW kunI ] murdrw jwnyb bKsId
ijMdrW jWny kunI ]1] qKq Aj swhW isqwnI AwrjU nwny kunI ] gur gdwieAw bwr
KwhI AW ijmw sulqW kunI ]2] msq suB msq ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 177 A


isrlyK : swKI pwqSwhI 10
lyKk : guridq rwm rbwbI
ilpI kwl : sMmq 1939 rcnw kwl:
p`qry : 72 A - 80 A
Awkwr : 10X16 s.m. ilKq: 7X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] swKI pwqswhI 10 ] jIkwrn kI ] smMq 1765 ] imqI
kqk vdI pMcmI ] idn Awieqvwr sRI gurU jI dKx dys ko crn Dwry ] bhwdr
swih bwdswh ky swQ Awey ]…
AMq : …hQIÎwr pOswk jVwau smyq gurU goibMd isMG jI kwrn kry ] dKn dys ndyV
mDy] msq suBmsq ] ieh sÍYXw ds idn Awgy kwrn kY kIAw Qw ] pwqswhI 10 ]
rogn qy Ar sogn qy jl jogn qy bhu BWq bcwvY ] s`qR Anyk cwvq Gwv qau qn
eyk n lwgn pwvY ] rwKq hY Apno kr dY kr pwp sMbUh n Bytn pwvY ] AOr kI
bwq khw khqo so su pyt hI ky pt bIc bcwvY ]1] swKI sMpUrn hoeI ] bolo jI
vwhugurU ] ilKI sMmq 1939 ] Sukrvwr ] dsKq guridq rwm rbwbI gurU nwnk
ds pqI mhW rwj jI ko ]

210
h`Q ilKq nM : MS 177 e
isrlyK : izMdgI nwmw BweI nMd lwl jI kw
lyKk : nMd lwl goXw, BweI
ilKwrI : guridq rwm rbwbI
p`qry : 1 a - 82 a
Awkwr : 10X16 s.m. ilKq: 7X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, 82 A KwlI hY [ 496 AMk dy bYNq qoN bwAd 497 AMk nhIN iliKAw, Agly do
bYNqw nMU 499 AMk iliKAw hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] izMdgI nwvw BweI nMd lwl jI kw ] AW KudwvMdy jmIno
AwsmW ] izMdgI bKsy vjUdy iensjW ]1]…
AMq : …qW ngIrd gYr nWmy ijkr hk ] qW ngOiem hrP gYr Aj iPkr hk
]499] dId Aj dIdwr hk pur nUr kMun ] gYr hk Aj Kwqry idl dUr kun
]499] ] ] ] ] bYNq sMpUrn BweI nMd lwl jI ky Bey ] dohrw ] Aj AbnwsI
A`kYR icMd Gnw Amr AKMf ] ivGn hrn mMggl krn jY hjUr sc KMf ]1] dsKq
guridq rWm rbwbI ko ] ]

h`Q ilKq nM : MS 177 s


isrlyK : igAwn srodw mhlw 1
p`qry : 1 - 30 A
Awkwr : 10X16 s.m. ilKq: 7X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] rwg rwmklI igAwn srodw mhlw 1 ] prsoqm prmwqmW
pUrn ibsvw bIs ] Awid purK Aibcl quhI qoih invwau sIs ] ACr EAM isau
khiq hY ACir sohM jwn ] nh ACru su Awsw rhq qwhI ko min Awin ]…
AMq : …bwil AvsQw mwih bhur mY Bauny lwgo ] gurU imlY jgdIs nwau nwnk dws
DrwieE ] jog jugq hir Bwigiq kr bRhm igAwn idRV kir gho] nwnk Awqim
qq ibcwir kir Ajpw mY mnu ismrho ]

h`Q ilKq nM : MS 177 h


isrlyK : sbd nwvI pwqswhI jI ky
ilKwrI : ibSn isMG
pMny : 1 - 32 A
ic`qr : pihlw p`qrw
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 10X14 s.m.
vyrvw : cupwsIN do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY, sqrW pRqI pMnw - 13

211
Awm vyrvw : h`Q ilKq nhIN hY, p`Qr Cwpw hY [ pihlw p`qrw BuirAW hoieAw hY, pUrI qrHW pVHn
Xog nhIN [
AwrMB : gauVI mhlw 9 ] swDo mn kw mwn iqAwgau…
AMq : …rwm nwm auir mY gihE jwkY sm nhI koie ] ijh ismrq sMkt imtY drsu
quhwro hoie ] 57 ] 1 ] kwpI nÍIs ibSn isMG …..

h`Q ilKq nM : MS 177 k


isrlyK : ivcwr mwlw
lyKk : AnwQ purI
ilKwrI : ibSn isMG
ilpI kwl : sMmq 1936 rcnw kwl: sMmq 1726
p`qry : 1 - 32
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 10X14 s.m.
vyrvw : cupwsIN do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY, sqrW pRqI pMnw - 11
Awm vyrvw : p`Qr Cwpw hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] poQI ivcwr mwlw kI ] dohrw ] nmoN nmoN sRI rWm jI siq
icq AwnMd rUp ] jy jwny jg sÍpn vq nwsy BRm qm kUp ]1]…
AMq : …sorTw ] ] sqr sau CbI sMmq mwGÍ mws pun ] mo mn ijq khu qIs qqk
[qyqk] brxn prgt krI ] 42 ] dohrw ] gIqw BwrQ ko mqo eykwds kI jugq ]
Astw-b`kr visst irK kCk AwpnI aukq ] 120 ] ieiq sRI ivcwr mwlw grMQ
smwpqM ] Astmo ibsrWm ] 8 ]

h`Q ilKq nM : MS 177 K


isrlyK : j&rnwmw
lyKk : gurU goibMd isMG
ilKwrI : hIrw isMG dmdmIAW
ilpI kwl : sMn 1871
p`qry : 1 - 30
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 10X14 s.m.
vyrvw : cupwsIN do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY, sqrW pRqI pMnw - 10
Awm vyrvw : p`Qr Cwpw, p`qrw 30 qoN bwAd Agly p`qry qy AMk 31 Aqy 32 iliKAw hY, 31
pMny qy Ardws hY, 32 pMny qy munSI suKdXwl dw kibq hY [ pihlw p`qrw Pul
bUitAW nwl sjwieAw hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI vwhgurU jI kI Pqh ] j&rnwmh pwqswhI 10 ] kmwly
krwmwq kwiem krIm ] rjw bKs rwjk irhw ko rhIm ]1]…
AMq : …bhYrq AMdrwmd Pgwny rhIm ] ksIdn Xky qyrw grrW AjIm ] 15 ] 855 ]
12 ] bklm Kud BweI hIrw isMG dmdmIAW ]

212
h`Q ilKq nM : MS 177 g
isrlyK : cwxwkw swhMsR BwKw (ADUrI)
p`qry : 37
Awkwr : 10.5X15 s.m. ilKq: 6.5X10.5 s.m.
vyrvw : cupwsIN KVHy ru`K do lwl lkIrW ivc iqMn kwlIAW lkIrW ivc iek motI sMqrI
lkIr dw hwSIAw [ sqrW pRqI pMnw - 7
Awm vyrvw : p`qirAW nMU AMk nhIN lgwey hoey, igxqI ivc 37 p`qry hn [ AMq qy poQI ADUrI
jwpdI hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ cwxwkw swhMsR BwKw ilKqy ] dohrw ] pRxvqho sRI ibsn
ko jo iqRlok ko rwau ] cwxwky BwKw krO jO qum hoh shwie ] bhu swsqR Avlok ky
sMudr bcn inkwr ] rwjnIq sbUh ko brn kro ivcwr ]2]…
AMq : …sRI rwm ikRsn guibMd mwDo bwsdyv sRI bwvnM ] mC kC vrwh nr isMG qwir
rGpiq pwvnM ] mQrw mY kyso rwie ibrwjih gokl bwl mukMd jU ] sRI ibMRdw bn
mih mdn mohn gOpI nwQ guibMd jU ] DMn DMn mQrw DMn gokl jhW sRI pq Avqry]
DMn jmnw nIr inr…..

h`Q ilKq nM : MS 178


isrlyK : hnMUmwn nwtk
lyKk : ihrdy rwm B`lw
ilKwrI : krm isMG
ilpI kwl : sMmq 1920 rcnw kwl: sMmq 1680
sQwn : fyrw iesmweIl KW
p`qry : 147
Awkwr : 27.5X21 s.m. ilKq: 24X18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnI hoeI, isAwhI kwlI, hwSIAw donyN pwsy KVHy ru`K do-do
kwlIAW lkIrW, sqrW pRqI pMnw 21.
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, kwgz ikrm Kurdw, p`qirAW dw rMg AsmwnI hY [ ilKq
bdlI hoeI hY [ poQI dy SurU Aqy AMq ivc iek-iek p`qrw KwlI hY [
AwrMB : 1E sRI gxySwienm: ] AQ hnUmwn nwtk ikRq kiv ihrdy rwm ] kib`q ] qIno
lok piq pRwnpiq pRIq hI so riq…
AMq : …sMmiq ibkRm inRpiq, shMs Kt siq AsI br [ cyqR cWdnI dUj CqR jhWgIr
suBt pr ] suB lCn dCn su dys kiv rwm ibcCn [ ikRsn dws qn kul pRkws
js dIp krCn [ rGupiq cirqR iqn jQwimq pRgt khXo suB lgx gix [ dY
Bgiq dwn inrBY krhu jY rGupiq rGubMs mie ]143] ieq sRI rwm gIqy rGupiq
kumwr jIiq Gr Awiebo nwm cqRdso AMk smwpqM ] ibjY durkw AsQwn mY lyKk dws
suhwie ] sRI rwmo jXiq ] sRI vwhgurU jI ] poQI sMpr
U n ] Bul cuik mwP krnI jI ]
cyqR qwrIk 25 ilKI [ dyrw swmweyl Kw dy dsqKq krm isMG dy sMmq anI sY bIs
1920.

213
h`Q ilKq nM : MS 179
isrlyK : mwJW
lyKk : sMq dws
ilKwrI : juvwhr iffI purIAw
ilpI kwl : 1894 sMmq
sQwn : vtwlw, purIAw muh`lw
p`qry : 31-60
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 6X7 s.m.
vyrvw : isAwhI kwlI, hwSIey qoN ibnHW, sqrW pRqI pMnw 6.
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, p`qry ikrm Kurdw, p`qirAW dI igxqI 31 qoN SurU ho ky 58
qk cldI hY bwAd ivc do pqry 59 qy 60 nM: pw ky KwlI Cfy hoey hn [ p`qrw
nM 47 a, 50 A, 52 A aupr C`ifAw pwT pwisAW qy ilK ky mukMml kIqw igAw
hY [

AwrMB : 1E siqgur pRswid [ AQ mwJw sMq dws kIAw ] Ajb qu Ajwieb qU “Ajb qyry
qmwsY” iek bYTAw nU dUD iplwvy iek ndIey iPrin ipAwsy [ ieknw auqy lqw nhI
iek Aihrn ml ml Kwsy [ sMq dws pRB qo bilhwrI sB ikC pRB ky pwsy[…

AMq : muK qy AwKx iesk suKwlw, sy jwxin ijnI kmwieAw [ AT pihr icxgwrI DuKy
ijau sIK kbwb cVwieAw [ bwil Fwiq buJY iqn AMdr AwhI ijau jlwieAw [ sMq
dws iesky BlyrI vydn ijau Puty lUx lgwieAw ]45] sMpUrn [ sMmq 1894 [ mih
kqk pRix 28 AYqvwr ivc vtwly purIAw mhwlY ] juvwhr iffIpurIAw dw ]
puroihq sRI gurU nwnk jI shw ] = ] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 180


isrlyK : vydWq swr BwKw tIkw
p`qry : 1-30
Awkwr : 21X14 s.m. ilKq: 16X9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnHI hoeI, isAwhI kwlI, hwSIey qoN ibnW, sqrW pRqI
pMnw 19.

Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI, ilKq sMudr, p`qirAW dw rMg AsmwnI hY [ ikqy-ikqy hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ pqrw nM 6 A qy 7 a qy hwSIAw do-do lkIrW, KVHy ru`K,
kwlI isAwhI nwl [

214
AwrMB : 1E siqguru pRswid ] aAM sRI prmwqmny nm: “sRI gxyswXy nm:” cOpeI ]
nmskwr gxpiq ko kro ] ivGn nws qWqy pr hro ] eyk AdYÍq AKMf Apwr ]
qw ko nwhI pwrw vwr ] jW mY Bydn koaU peIAY ] jIv eIsÍr qW ko khIAY ] inr
ivklp AdÍYq AQwih ]…

AMq : …AiqAMq jorQUl buDI hY so puqR hI ko Awqmw mwnqy hY ] Apxy ivKy puqR kw
AiDAws Awropx kr ky iqs ivKy khqy hY Awqmw hI inscY kir puqR rUp ko kir
jnmqW hY ] iqs ivKy Xukiq BI khqy hY ] AwpxI inAweI puqR ivKy pRym dyKx qy
jYsy Apxy ivKy pRym hoqw hY Apxy vwsqy jYsy suKo ko Xqn krIqw hY ] qYsy hI puqRo ky
suKvws qy jqn krIqw hY ] qW qy puqR hI Awqmw hY ] Aru ies ivKy AnuBv BI
pRmwx hY ]

h`Q ilKq nM : MS 181 sMgRih


isrlyK : Pkrnwmw
p`qry : 16 a –16 A
Awkwr : 13X16 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnHI hoeI, ibnHW hwSIAw, sqrW pRqI pMnw -14
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, ikrm Kurdw, p`qry Agy ip`Cy b`Jy hn [ pqrw 18 qoN 20 q`k
KwlI hn [

AwrMB : 1E siqgur pRswid ] Pkr nwmw sRI gurU nwnk jI kw iPkr hY kul kw vwlI ]
Pkr kI bwq hY inrwlI ] Pkr idn rYn hY jwgw ] Pkr qy iPkr hY Bwgw ]…

AMq : ... lgI hY pRym kI KumwrI ] Pkr kI rihq hY inAwrI ] Pkr drgwh kw BydI ]
nwnk swh khY bydI ] Prknwmw sMpUrnM ]

h`Q ilKq nM : MS 181 A


isrlyK : bqIs lKx (ADUrI)
p`qry : 16 A –17 A
Awkwr : 13X16 s.m. ilKq: 9X16 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, AMq nhIN hY (ADUrI hY)
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] bqIs lKx ilKÎqy ] dohrw ] gÎwn pRIiCAw cwr ]4]
inrlMb 1 ] inhBRm 2 ] inrs ]3] inh sbd ]4] vIcwr pRICw cwr ]4]
inrmoh ]1] inrbMD ]2]…

215
AMq : … eIswn kQw ieh jo Bogo qy auprwm hovxy nimq eIsÍr Avqwro kIAW kQw sRbx
krnIAw ]7] inroD pRlY cwr pRkwr kI ] eyk sguxI dUjI kYvlÎ ] dsvo AwsRÎ
iqRptI qy rhq srb kw swKI…..

h`Q ilKq nM : MS 181 e


isrlyK : rUp dIp ipMgl BwKw
lyKk : jY ikRsn BujMg
rcnw kwl: sMmq 1776
p`qry : 1 a –15 a
Awkwr : 13X16 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : ] sRI gxyswX nm :] 1E siqgur pRswid ] sRI gur nwnk dyvwX nm:] AQ rUp
dIp ipMgl BwKw ilKÎqy ] dohrw ] swrd mwqw qum brI subuiD dyhu drhwl ipMgl
kI CwXw ilXy brno bwvn cwl ]1]…

AMq : … ieq sRI ipMgl rUp dIp pRdIp BwKw jY ikRsn BujMg ikRq spUrxM ]1] do ]
swsqR Awqmw Buq sis sMmq kÎo bKwn ] nwnk dyv su jnm hY ivswK iqRqs smwn
] ] ] ] sRI rwm sRI rwm sRI rwm ]

h`Q ilKq nM : MS 182


isrlyK : rwjnIq
lyKk : dyvI dws
p`qry : 68 a –106 a
Awkwr : 18X11 s.m. ilKq: 15X7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc b`JI hoeI, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy KVHy ru`K do-do
lwl lkIrW ivckwr kwlI lkIr, sqrW pRqI pMnw 14.

Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, ikDry-ikDry hwSIey ivc iliKAw hoieAw, poQI hor gRMQ ivcoN
v`K kIqI hoeI hY ikaNik ies poQI dw SurU dw pqrw nM 68 hY [

AwrMB : ] 1E siqgur pRswid ] ] AQ rwjnIq ikRq kiv dyvI dws ilKXqy” ] kib`qu ]
inq hI qy Drm Drm hI qy sRb is`D nIq hI qy Awdr sBwn bIc pwieXY ] nIq sY
AnIq CutY nIq hI qY suK lUty, nIq lIXY bolY Blo bkqw khweIXY ] nIq hI qY rwj

216
rwjY nIq hI qY pwiqswhI nIq hI ko nv KMf mwih jsu gweIXY ] Cotn ko bfy krY bfy
mhw bfy krY qy sB hI ko rwjnIq hI sunweIXY ]1]…

AMq : … ieiq sRI dyvI dws kib`q ikRq rwjnIq sMpUrxM ] AnXokqu ] kib`q ] ciFhMU n
clby ky dlhU n hlby ky pYfhU n mlby ky nr kI n lwj ky ] drd n drby ky grj
n krby ky sorij nu DRby ky Gn kI n gwj ky ] dWn ky n mwn ky n swhs n mwnu ky
n mDm Ajwnu dyKby ky swj ky ] sUikRq n krby ky muK kUr krby ky Awpu hMU fubNquby
ky borq smwj ky ] sMpUrnM ] rwm jI shwie ] suDu ]

h`Q ilKq nM : MS 183


isrlyK : mhWBwrq BwKw
lyKk : ikRSn lwl
p`qry : 1-261 A + 1–194
Awkwr : 23X25 s.m. ilKq: 14X18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, hwSIey qoN ibnW, sqrW pRqI
pMnw-16

Awm vyrvw : poQI Ksqw Aqy ikrm-Kurdw, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
ies poQI ivc mhWBwrq dy s`q prb hn :-

rwj Drm prb = 1-70


sWq prb = 71-261
AsÍmyD = 1-194
vÎwsRm prb
mUsl prb
pRswSn prb
sÍrgrohx prb

AwKrI cwr prbW dy p`qrw AMk nhIN idqy, hr prb qoN bwAd iek jW do p`qry KwlI
Cfy hoey hn [

AwrMB : Å sRI gxyswX nmw: ] 1E sqgur pRswd ] Å sRI rWm cMdRwX nm: [Å sRI
gxyswX nmw: AQ rwj Drm prb ilKÎqy ] dohrw ] gx nwiek dwiek sumq skl
gunn ky Dwm ] qWky jug pd kml ko kro spRym pRxwm ]1]…

AMq : … dohrw ] ikRsn lwl BwKw krI sunIE sMq sujWn ] pVqy sunqy hoie jsu pwvY
pdu inrbwn ] 101 ] ikRsn lwl BwKw krI jYsI buD jy igAwn ] gun jn so

217
ibnqI kro krhu n hws mhwn ] 102 ] pY iek inscw moih mn pRym pUr jn joie
] qw ko suKdwiek kQw hrsn imlI ju hoie ] 103 ] mhwBwrQ pUrx BXo BwKw
krI bnwie ] ikRsn lwl kI bynqI hrjn dws jnwie ] 104 ] ieiq sRIh BwrQ
purwxy sÍrgw rohx prbxy ikRs˜ lwl ikRq BwKwXw nWm As†ds prb sMpUrxM] ] 18]

h`Q ilKq nM : MS 184


isrlyK : isMgwr rs mwDurI
lyKk : kvI lwl
rcnw kwl: sMmq 1875
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 1 A–81 A
Awkwr : 19X13.5 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, cupwsIN do
lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW ivckwr iek pIlI motI lkIr dw hwSIAw, sqrW
pRqI pMnw-19.

Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ilKweI sMudr, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI,
poQI iB`jI hox kwrx isAwhI PYlI hoeI, SurU ivc Aqy AMq qy do do p`qry Bury hoey
hn[

AwrMB : ] 1E sRI gxyswX nm: ] AQ isMgwr rs mwDurI ikRq kiv lwl il`KÎqy ] C`pY ]
ibGn hrn suK krn nwm aucrn suB ibqrn ] kMj brn jug crn srn nr sMkt
auqrn ] md mqMg Amod mDur modk kr mMifq ] mn modk bhu suMf quMf qMfv
ibiD pMifq ] hy rMb iek AivlMb jg duK kdMb qMibX krn ] jG ie`k dMq miq
vMf br cMd Bl BXau Drn ]1]…

AMq : … ieiq sRI mq mhwrwjw iDrwj sRI rwv rwijMdR sRI buD isMG jI dyvw gupq kiv
goibd cUVwmix skl klw inDI sRI ikRs˜ B`t dyv iriKM ibricqwX: isMgwr rs
mwDurI XMwKoVs A`sÍwd: ] ] ] dohw ] sMbq sr isr srp sis suDw srovr qIr ]
lyKk sisj imRgys hY ilpiq krI sTDIr ]1]…

h`Q ilKq nM : MS 185


isrlyK : sRI gurU cirqR cMidRkw (kivqw)
lyKk : hrBjn isMG, sMq kvI
ilKwrI : Awsw isMG, mjITw vwsI
ilpI kwl : sMn 1955 rcnw kwl: sMn 1898

218
sQwn : puskr (Ajmyr)
p`qry : 1- 289
Awkwr : 25X16 s.m. ilKq: 18.5X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, dupwsIN KVHy ru`K iek nIlI lkIr Agy do lwl lkIrW ivc do
kwlIAW lkIrW ivc iek motI pIlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-15

Awm vyrvw : pihly p`qry nMU cupwsIN hwSIAw dy ky sjwieAw hoieAw hY, ikqy ikqy ikrm Kurdw

AwrMB : ] 1E siq nwm krqw purK gur pRswid ] AQ sRI gurU cirqR cMidRkw gRMQ ikRqX
sMq kiv hirBjn isMG jI ] dohrw ] guru gj muK vr swrdw bMdo pd ArivMd ]
gumY ivGn kr ivml mq mwnnIX suribMRd ]1] mq gieMd CMd ] AMD kuvwck Awih
gkwr rkwr ivroDk qWh pCwno ] donn ko pd eyk BXo su ilKo gurvyd ivKy mn
mWno ] mMiflkwr AKMf crwcr vXwpk qqÍ ijny drsWno ] gur nwnk gXwn pRkwSk
ky pd mWih nmo mm jwno ]2]…

AMq : ... Awsw isMG mjITy vwsI ] Bwgw sIl gur Bikq pRkwsI ] kIn dRvX syvw
mnsweI ] sMqn sMg pRIq pRgtweI ] 833 ] dohw ] sMq su pMifq prm isMG nroqm
jWnw ] vih bYTk vih dRbX so bnvweI ihq TWnw ] 834 ] cO: ] qW mo gRMQ
smwpq kIno ] ivkRm BUpiq sMbq cIno ] aunI sq pcpn aurDwr ] ikRsn pK
Pwgun buDvwr ] 835 ] iqiQ iekwdS jwno swr ] AlM gRMQ ko smw ivcwr ]
pRwqih kwl hIey mo Dwr ] pVo gunIjn BUl suDwr ] 836 ] ieiq sRI mOl imRg rwj
swis hir pd pdm Anucr sMq hirBjn isMG ivrcqy sRI gurU cirqR cMdRkw nwm
gRMQy dsm gurU cirqR vrnMn nwm dsmo ivsRwm: ] 10 ]

h`Q ilKq nM : MS 189 sMgRih


isrlyK : isDWq ktwK gRMQ
p`qry : 1- 140 A
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 8X11.5 s.m.

vyrvw : ijld g`qw rYkisn bwAd ivc bMnHI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN,
dupwsIN KVHy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-7

Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI, ikrm Kurdw, lYmInySn kIqI hoeI, ikqy ikqy hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI [

219
AwrMB : ] 1E siqgur pRswid ] ] isDwq ktwK gRMQ ilKqy ] ky ivdyh mukiq sB koeI hY
Ar jIvn mukq koeI koeI hY ] qwqprju iehu ] ky jIvn mukq bRmwkwr ibRq kw
nwm hY ] so iksI jwgw audy hoqI hY ] eIsÍr kI ikRpw Ar bfo puMno ky eykTy hUey qy ]
Ar ivdyh mukq nwmu Awqm kw hY ] so AYsw pdwrQu koeI nhI jo Awqm sqw qy iBMn
hovY ] iesI qy khw hY ivdyh mukq sBI hY ]1]…
AMq : ... Avr khqy hY ] ] ik sMpUrn pdwrw qRo kw rUp eyk hY ] Ar klpnw iBMn iBMn
hY ] jYsy jl ky qrMgo kw insc iBMn iBMn hovy Ar srUp kw Byd nhI hoqw jo jl rUp
hY ] 143 ] ] poQI pUrI hoeI isDwiq ktwC kI ]

h`Q ilKq nM : MS 189 A


isrlyK : rUp dIp ipMgl
lyKk : jY ikRSn dws Boj
smW : sMmq 1773 (rcnw kwl)
p`qry : 1- 15 A
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 8X11.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : ] 1E siqgur pRswid ] sRI srsÍqyXy nm: ] AQ rUp dIp ipMgl jY ikRsn dws Boj
kI BwKw ilKÎqy ] dohrw ] swrid mwqw qumbrI subuiD dyhu drhwl ] ipMgl kI
CwXw ilXy brno bwvn cwl ]1]…
AMq : … co:] bwvn vrnI cwl sB jYsI mo mY b`uiD ] BUl Byd jwko krÎo kro kbIsur
suD ] 3 ] do:]sMmq s`qRw sY brK AOr iqh`qR pwie ] BwdoR suid duqIAw gurU BXo gMRQ
suK dwie ] 4 ] ieiq sRI ipMgl ] = ] sMpUrnM BieAw ] Bul cuk ivcwrnI ] = ]
=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 189 e


isrlyK : mUrK sqk BwKw
lyKk : pRym hrI
p`qry : 15 A - 20
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 8X11.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : ] 1E siqgur pRswid ] sÍisœ sRI gxyswX nm: ] AQ mUrK sqk BwKw ilKÎqy ]
dohrw ] gxpiq guru igirjw pqI igrw pqI suk vÎws ] mUrK sRq BwKw kro kIjy
sumiq pRkws ] 1 ]…
AMq : … dohrw ] eyk eyk jwky ivKy so so mUrK jwn ] jo ivsrwey rwm pd so mUrK
rwjwn ] 31 ] su rwjy mn jwinE gXo Xugl ky mwih ] qW qy hO mUrK BXo Xw mY

220
sMsw nwih ] 32 ] ieiq sRI mUrK sqk kI BwKw ilKI ivcwr ] pRym hrI inj sumiq
kr kiv jn lyhu suDwr ] 33 ] sMpUrnM [

h`Q ilKq nM : MS 190


isrlyK : kuc kilq lilq kMTw
lyKk : hircrnw
p`qry : 1 – 20
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 13X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw p`kI bJI hoeI [ sqrW pRqI pMnw 6 qy 7 hY [ poQI KVHy ruK hY [
Awm vyrvw : ilKq sMudr hY [ bgYr hwSIey qoN hY [ poQI kwlI isAwhI nwl ilKI geI hY [ ieh
poQI iSMgwr rs BrpUr hY [ dohy 101 hn [ kwgz dI hwlq bhuq cMgI nhI [ 18 nM.
qk igxqI AMikq hY 2 qy nM. nhIN lgwieAw [
AwrMB : kuc ] kilq lilq kMTw Brx ilKAqy [ ikRq hircrx […
AMq : … Aj AbnwsI AnK lK kuc hircrn mnwie khW kho mY squiq ien cqu muK
skY n gwie ] 202 ] ieqI ]

h`Q ilKq nM : MS 191 sMgRih


isrlyK : inrMkwr Pkrnwmw
p`qry : 1–4a
Awkwr : 8.5X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnI hoeI, ibnHW hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 6
Awm vyrvw : SurU ivc Aqy AMq qy iqMn iqMn p`qry KwlI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] rwg iqlMg mhlw ] 1 ] inrMkwr Pkrnwmw Pkr nwmu hY
iPir [iPkr]] Pkru hY kul kw vwlI ] Pkir kI bwq hY inrwlI ] Pkr mn cYnu hY
AwieAw ] Pkir mn pRym hY BwieAw ]…
AMq : … Pkru hY sbr sbUrI ] nhI vwihid hjUrI ] Pkir kI rihq hY inAwrI ] ik
lwgw pRym murwrI ] Pkr dirgwh kw BydI ] khY nwnk swhu bydI ] Pkr nwm sMpUrn
hoieAw ] 5 ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 191 A


isrlyK : rUeI kpws kw ivcwr
p`qry : 4 A -6 A
Awkwr : 8.5X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] EAM gorK vwk EAM isD rUeI kpws kw dyau ibcwru ] nhI
pyauvd Dwr ] Droau auqwr ] bwvw boilAw siqgur ky Gir qy pwieAw iek bIAw ]

221
so bIAw nwrd ko dIAw ] nwrd nY boieAw pwrbqI nY sIcw ] PUl pwn Bogil
BYieAw]…
AMq : … nwrd ny ismrin rj GMugrU bnwieAw ] lY ies inkwdkw ko pihnwieAw ]
EAM rwjw pRjw gMDRp kw isM| rMUeI kpws kw JwVw gorK nY pUiCAw ] bwvy nY kihAw
ibn siqgur Byd ikny nw lihAw ]5]

h`Q ilKq nM : MS 191 e


isrlyK : mwqRw swih srP qy bwby nwnk kI
p`qry : 6 A - 13 A
Awkwr : 8.5X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1 EAM mwqRw sih sriP qY bwby nwnk kIqI ] jb swih srP boilAw audvMq ] qw
bwbw nwnk boilAw KuidvMq ] qb swih sriP boilAw ikAw mn mnI ] qw bwbw
nwnk boilAw mn so mnI ]…
AMq : … isK krMqI bwr iqlk dy mMqR sunwieE ] iqlk kIjY suBw AMnMiq iqlkuin
indq hI n jnw [ qqw byqw iqh lok mY nwnik muf BuMf iqlk ky ibnw ]5]

h`Q ilKq nM : MS 191 s


isrlyK : nsIhiq nwmw
p`qry : 13 A - 15 A
Awkwr : 8.5X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] rwg iqlMg nshiq nwmw mhlw ] 1 ] hwjrw kau myhr hY[
ibhwjrw kau ibmhr hY ] eImwn dosq hY byeImwn kuPr hY ] qkbIr khur hY gusw
hrwm hY ] nPlu sYqwn hY gumwn lwnq hY ] psgYbiq kw mukwlw hY ] byeImwn npwk
hY ]…
AMq : … XwrI plIqI hY bwl blyl hY ] PkIrI sbUrI hY nwsbUrI mkrU hY ] duAwie
dOliq hY bduAwie khr hY ] rwh pIr byrwhu bypIru hY ] qyrw mRdw Adl pwiqswhw
hY eyqy tol ko jwix jxwvY nwnk dwnsbMd khwvY ] 1 ] 4 ]

h`Q ilKq nM : MS 191 h


isrlyK : pwknwmw
p`qry : 15 A - 19 A
Awkwr : 8.5X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, AwKrI do AStpdIAW nMU 8 AMk idqw hY [

222
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] iqlMg mhlw ] 1 ] AstpdI ] pwknwmw ] eImwnu kurwnu
kr jqn kI ijld kr rhim kI irhl isau ieau pVIjY ] swc igrdwnu idlY jur
dwin mih qo eImwn kbhU n CIjY ] bgory kwjI pwk hY nwmw ] kuPr kw kuVqw idlY
qy dUr kr sc kw AMg pihr jwmw ] 1 ]…
AMq : … bid KuAwrI bid AimlI idlY isau dUir idl Awpnw bMiD n Coif Kulw ]
Aihl idlu hoie rhu burw nw iksy khu hoie inhkrm pVih kbUlw ] 8 ] sc hY
klmw pwk hY mOlw eyko nwm jug jug mukwmw ] guPq nwnk sunhu ry kwjI qjuhu JUT
sc hY nwmw ] 8 ] 1 ] 5 ]

h`Q ilKq nM : MS 191 k


isrlyK : hmin Awsk idvwny hY ]
p`qry : 19 A - 22 a
Awkwr : 8.5X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] hmin Awsk idvwny hY ] hmn kO dOlq ikAw ry ] jy kaU
sbd isAwny hY ] aun kau Klikq mwny hY ] hmin kau iejq ikAw ry ] nhI kCu
mwl kI pirvwhu ]…
AMq : … nwnk bugoey bynqI sunqy suno siB Dr kwn ] dunIXw kau cwhqy hY so swihb sO
nhI rwqy ] hmn hY iesky ky mwqy hm kO dauliq ikAw ry ] 1 ] = ] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 191 K


isrlyK : AwrqI gurU nwnk
lyKk : bwbw sRI cMd
p`qry : 22 A - 28 A
Awkwr : 8.5X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ies ivc do AwrqIAW hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] EAM sRI cMd bKwxy gurU nwnk pUqw [ Agm Afo AQwh
AvDUqw ] Awrqw kIjY nwnk swh pwqswh kw ] hir hir dIn dunI ky SihnSh kw
] 1 ]…
AMq : … ds AOqwr byd Ar swsqR qwqy iek AMsu DwrI ] igAwnI iDAwnI jyqy kyqy
AwrqI sBMU qy hoq inAwrI ] rUp nhI ryiKAw jwie nhI pyiKAw As dst kI pUjw qY
idRstwnI ] Awip Twkr krY AwrqI gur pRswid nwnk pUqw sRI cMd bKwnY ] 1 ]
bolhu vwihgurU ]

h`Q ilKq nM : MS 191 g


isrlyK : gwieqRI

223
p`qry : 28 A - 30 a
Awkwr : 8.5X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] EAM auinmo inrMjn inrMkwrM ] inrMkwr qy aupjI pRym joiq
] pRym joiq qy aupMnI mwqRw gwieqRI ] kaux gwieqRI bIs BUqw bIs jnnI crn pwdkw
cqr byd muK nwskw gMgw jmnw sursqI cMd sUrj nyqR illwt mhw guix Coif
isvnwd isM|I myr myK lw pyit DrqI…
AMq : … Amr nwQ qyqIs koRV dyvqy vrin Avrin AwTwrw Bwr rUmwvlI nwnk gwieqRI
spurnM ] sRI sUrj dyvqw qum kO myrI inmskwrM vwhgurU jI [

h`Q ilKq nM : MS 191 G


isrlyK : JUlny vlI rwm ky
lyKk : vlI rwm
p`qry : 30 a - 43 a
Awkwr : 8.5X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] JUlny vlI rwm ky ] dys dys dyKy iPr iPir Qwky sMqoK ky
dys mY suKw pwieAw ] sMqoK mY cYn krwr dyiKAw iehu mn jhw qhw hoie AwieAw ]
ijq ikq sdw dMud bwd hI hY suB cwr bbyk kw sMg pwieAw ] vlI pMc prpMc
Ainq jWny cyqMn ArUp so icq lwieAw ] 1 ]…
AMq : … fr fwr dIjY auT hwr lIjY ijs rwh qy shu koeI pweIAY jI ] duK suK qy
inAwrw vsIey jI inq hsIey KylIey gweIey jI ] mUey mukq sau giq kYsI jIv qy
mukiq ko pweIey jI ] vlIAM iqs mY mir jwvnw hY qhw jIvqy ikau nhI jweIey jI
]1]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 191 |


isrlyK : gost iKMQVy kI qy bwby nwnk kI
p`qry : 43 a - 55 A
Awkwr : 8.5X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] gost iKMQVy kI qY bwby nwnk kI ] ho iKMQVw kvn idlu
kvun drvys ] kvn gurU nY mMUfy kys ] mWgE bsqI BWf augwau ] kvn purK kw
ismrau nwau ] 1 ] …

224
AMq : … gusWeI jI ngrI bwDI igAwn kI poit ] pwco auDry siqgur kI Eit ] nWvY
AWvY dsvY jwie ] AYsw Bwf ko nhI bwbw nwnk jI jo ault plit rhY
smwie ] 26 ] = ] gosit sMpUrx hoeI ]

h`Q ilKq nM : MS 191 c


isrlyK : mwqRw bwby nwnk jI kI (ADUrI)
p`qry : 56 a - 58 a
Awkwr : 8.5X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, AglI ikRqI SurU hox qoN pihlW cwr p`qry KwlI hn [ 58 A vI KwlI hY [
ikRqI ADUrI hY , AMq nhIN hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] so pRwin mwqRw bwby nwnk jI kI ] slok ] AlK inrMjn
Git mY bsY AMDw bin igRh jwie ] nwnk ijn pwieAw pRB Awpxw so AMq n kiqhU
Dwie ]…
AMq : … iKmw igryvwn kMiT isau lwieAw ] siqgur pRcY prmupd pwieAw ] sIql
jgotw Drm AfwxI ] sMqoK myKlw siqgur bwxI ] is|I inrml poQI inrMjn mwlw
ly kMT proqI jqu kupIn smidRst…..

h`Q ilKq nM : MS 191 C


isrlyK : Bsm gYqRI
p`qry : 1 - 11
Awkwr : 8.5X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : ahI
Awm vyrvw : p`qry bwkI poQI qoN v`K hn [ p`qrw AMk vI iek qoN SurU hMudw hY [ kwnI vI Alg
hY [ ikRqI dy AMq dy Agly p`qry qy KMtwK AKrM mMqR idqw hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI gur nwnkM ikRpwl Bjm˜ sRb dUK invwrxM ] gurU crx kMj
blhwr nwnk srb sUiK invwsnM ] nO nwQ isD cOrws Kt jx iDÎwnw Dwrmy hy
sÍrM] Bj dIn bMD gurdyv nwnk ivsÍnwQ bsysÍrM ] 1 ]…
AMq : … dyv ipMf kI ikrAw iksy ivrly jwxI ] jwn bud Bey AvDUq AlK inrMjn
CofI jgq kI Aws ] Awsw mwih inrwsw rhy ] pMc qq kw ingrw ghy ] ies ieiq
sRI Bsm gYqRI sMpUrx hoeI ] pVMqy sunqy moK mukq lhMqy ] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 192


isrlyK : jnm swKI (BweI bwlw)
lyKk : pYVw moKw
p`qry : 2 - 414
Awkwr : 12.5X17 ilKq: 9.5X12

225
vyrvw : ijld g`qw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, 2 p`qry qoN 95 p`qry qk dupwsIN
KVHy ruK do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW ivc iek motI pIlI lkIr dw
hwSIAw, 96 p`qry qoN Agy dupwsIN KVy ru`K do lwl lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI
pMnw 10
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, pihlw p`qrw
nhIN hY; AwrMB vI nhIN hY AMq qy vI ADUrI jwpdI hY [ AMqlw p`qrw 414 iksy hor
poQI dw jwpdw hY [
AwrMB : ….. qw bwly gurU AMgd nU AwiKAw ] gurU jI mY gurU nwnk jI pwsO ieau suixAw ]
qw gurU AMgd kihAw BweI bwlw eyvY hY ijvY gurU nwnk bcn kIqw hY ] siq pRqIq
kir mMnxw ] ieh hwl gurU nwnk nMU krqwr idKwieAw hY ] nhI BweI bwlw Bly Bly
mhwpurK sMgq kIAw kwrw Aqy Bytw dyK kY Bul jwdy hYn ]…
AMq : … qw gurU nwnk AwiKAw BweI bwlw isK iek koeI inrml hOdw hY ] Aqy mlIn
bhuq hOdy hYn ] isK inrml soeI hOdw hY ] jo gurdyv bcn ibnw hor kuC nhI
jwndw ] Aqy gurU hoie kY jo mlIn Ahwr krY isK dw lY kir so gurU mlIn hoieAw
BweI bwlw ] ….. 2 ] pRym pRIq qur qb rwq ilKweI Bgiq AlUPw nwm Kjwnw Kws
PkIrI pweI ] 3 ] hwsl bhuq Krc kCu nwhI krY qgIr n koeI ] nwnk AYsI
aumdI iKjmiq ibn Bwgw ikau hoeI ] 4 ] eyh sbd iqlvMfI hoieAw Awhw jw
rwiebulwr pwsO lwlU AKvwieAw sI ] jnm swKI bwby nwnk jI kI sMpUrn hoeI gur
pRswid ]

h`Q ilKq nM : MS 193 sMgRih


isrlyK : prmysr kw Qwn
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 1 - 3 + 1 - 276
Awkwr : 11X13 s.m. ilKq: 8X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw au~KVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy ru`K
do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 9
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc iqMn p`qirAW qy qqkrw id`qw hY [ 202 qy 203 p`qry Pty hoey
hn, ijnHW nMU kwgj dI cypI lw ky joiVAw hoieAw hY, ies ivc gurbwxI Aqy Sbd
sMgRih hY [
AwrMB : 1E siqnwmu krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid ] jpu ] …
AMq : … isK miq sB buiD qumwrI mMdir Cwvw qyry ] quJ ibnu Avru n jwxw myry
swihbw gux gwvw inq qyry ] 3 ] jIA jMq siB srix qumwrI srb icMq quDu pwsy ]
jo quD BwvY soeI cMgw iek nwnk kI Ardwsy ] 4 ] 1 ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 193 A


isrlyK : suKn PkIrW dy

226
p`qry : 276 A - 287
Awkwr : 11X13 s.m. ilKq: 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] suKn PkIrW ky ] ] Awid PkIrI kI ikAw hY ] Aru AMq
PkIrI kI ikAw hY ] Awid PkIrI kw nws hoxw ] Aru AMq PkIrI kw sq hoxw ]
vifAweI PkIrI kI ikAw hY ] …
AMq : … Blw jI iDAwnu ikAw hY Aru smwD ikAw hY ] ik iDAwnu pkVnw Aru smwD
Cofxw ] mn rUp bn kw imRg hY jb ies ko bn qy pkiVAw ] qb ADIrjqweI
bhuV krqw hY ] jb dyKqw hY jo Cofqy nhI ] qb sny sny Tihr jwqw hY ] qYsy mn
inroD ivKy sMklp ivklp krkY ADIrjqweI krqw hY ] pruikRm kr kY sny sny
Tihr jwqw hY ] qW qy pkVnw iDAwn hY Aru CoVnw smwD hY ] = sMpUrxM

h`Q ilKq nM : MS 193 e


isrlyK : prIiCAw mhlw 5
p`qry : 287 A – 298 a
Awkwr : 11X13 s.m. ilKq: 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] prIiCAw ilKI gur pRswid ] mhlw 5 ] pauVI ] jo jnu mn
mih icqvxI rKwvY ] so mn kw sMsw kih pRgtwvY ] gur pRswid sMsw Bau imty ]
hoie AicMqu icMqw sB CutY ] mn kI duibDw sB kih sunwvY ] pRB BwvY qw sB suKu
pwvY]…
AMq : … qyry aupir prmysru jI dI sRI Bgvwn jI kI ikrpw BeI hY ] qU AwpxY mn
mih kweI icqauxI n kru ] jpu sRI Bgvwn jI ] kwrju suPlw Plygw ] sRI Bgvwn
jI sRI gurU jI nY ikrpw kIqI hY ] sRI gurU nwnk jI shwie hoey hY ] 36 ] 1 ]
prICw spUrxM smwpqM ]

h`Q ilKq nM : MS 193 s


isrlyK : rwmklI rqnmwlw mhlw pihlw
p`qry : 298 a – 304 A
Awkwr : 11X13 s.m. ilKq: 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] rwmklI rqnmwlw mhlw 1 ] ] Awsxu swiD inrwlmu rhY ]
pMc qq kw ingRih ghY ] QoVI inMdRw Alp AhwrI ] swD kw ipMfu sdw bIcwrI ] jqu
squ sMjmu mukiq ibcKx ] nwnk khY jog ky lKx ] 1 ] …

227
AMq : … bYrwgI so jo bY mih AwvY ] isv kY AwgY skiq invwvY ] isv skqI kY krm
krY ] Ajr vsqu Agocr jrY ] qwms iqs nwm mY iqAwgI ] nwnk khY soeI
bYrwgI ] 25 ] 1 ]

228
h`Q ilKq nM : MS 193 h
isrlyK : Awid gRMQ Sbd sMgRih
p`qry : 304 A – 326 A
Awkwr : 11X13 s.m. ilKq: 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqnwmu krqw purKu … gur pRswid ] ] rwgu ibhwgVw mhlw 5 ] caupdw ]
Gru ] 1 ] dUqn sMgrIAw ] BuieAMg n bsrIAw ] Aink auprIAw ] 1 ] qau mY
hir hir krIAw ] qau suK sh jrIAw ] 1 ]…
AMq : … Dwir AngRho Apnw kir lInw rwm ] Bujw gih kwiF lIE swDU sMgu dInw
rwm] swD sMg imhir ArwDy sgl klml duK jly ] mhw Drm sudwn ikirAw sMg
qyry sy cly ] rsnw ArwDy eyk suAwmI hir nwim mnu qnu BInw ] nwnk ijsno hir
imlwey so srb gux prbInw ] 4 ] 9 ] 6 ] 1 ] 16 ]

h`Q ilKq nM : MS 193 k


isrlyK : iKAwl sRI muKvwk pwqswhI dsvIN
p`qry : 326 A – 327 a
Awkwr : 11X13 s.m. ilKq: 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E vwhgurU jI kI Pqy ] iKAwlu sRI muKvwk pwqswhI ] 10 ] imqR ipAwry nU hwlu
PkIrW dihxw ]…
AMq : … mwJ ] suix kY sdu mwhI dw myhI pwxI Gwhu muqo ny ] iksy nwil n rhIAw kweI
koeI sauku pXono ] gieAw iPrwku imilAw imqR mwhI qw hI sukru kIqono ]1]2]
bolhu BweI vwhgurU jI siq ]

h`Q ilKq nM : MS 193 K


isrlyK : gur ausqiq
lyKk : soNDw, kvI
p`qry : 327 a – 329 A
Awkwr : 11X13 s.m. ilKq: 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ gur ausqiq ] totk CMd ] qMU mC kC bYrwh quhI ]
vh nr isMG kw vpuAwih quhI ] iPir bwvn jg ky mwih quhI ] Ab gurUmwn mih
gur nwnk jI ] 1 ]…
AMq : … jb inh klMku hoie Awvihgw ] jg sUDy mwrig pwvihgw ] qb hir kw jwpu
jpwvihgw ] Ab gurUAn mY gur nwnk jI ] 16 ] ieh kIriq ApnI kwn Dro ]

229
kiv sODyN ky sB duK hro ] sB Awsw pUrn moih kro ] qMU gurUAn kw gur nwnk jI
]11]1]

h`Q ilKq nM : MS 193 g


isrlyK : ausqiq sRI AMimRqsr (ADUrI)
lyKk : kvI sONDw
p`qry : 329 A – 333 A
Awkwr : 11X13 s.m. ilKq: 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : AQ ausqiq sRI AMimRqsr jI kI ] CMdu ] qIn lok mih qwlu n AYsw jYsw dyiKAw
AMimRqsr ] qwl miD hir mMdru nIkw mwnhu sRI rwm kw Gr ] moqI cUnI hIrw pMnw
qw mih lwgI hY bhu jr ]…
AMq : … gurU rwm dws kw shr Ajwiebu nr nwrI suKu pwvYgo ] dgr bgr bwjwr AO
bI QI keI jojn lO hoie jwvYgo ] jo jo ngrI inkt bsY Ab bIc bwjwrin AwvYgo ]
qo dy bIc bjwr muhr ky kOfI ko n curwvYgo ] pRgt mwieAw sB hI QIsI gu…..

h`Q ilKq nM : MS 194


isrlyK : buD bwirD rwjnIq
lyKk : buD isMG
smW: sMmq 1868 (rcnw kwl)
p`qry : 1 – 753 A
Awkwr : 16X24 s.m. ilKq: 12X18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw p`kI bMnHI hoeI, aupr kpVw ciVHAw hoieAw, pr PitAw hoieAw
vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, cupwsIN nIlI lkIr ivc brIk sMqrI lkIr,
iPr do kwlIAW Pyr motI sMqrI lkIr iPr iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI
pMnw -9
Awm vyrvw : ijld sjwvt vwlI, AwrMB ivc Aqy AMq qy do do p`qry ibnHW hwSIey dy KwlI [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ rwjnIq buu`D bwirD ilKÎqy ] cOpeI [ sRI soBwXuq prm
dXwl [ cwr pdwrQ dwXk lwl ] bRhmwidk sur Drqy DXwn ] Bgq vqslo sRI
Bgvwn ] crn kml ky isv Ail jws gnpiq bwnI Bgq pRkws ] muin gn nwXk
bu`iD ibswl ] inis idn syvq sRI gopwl ] mwXw jwkI Apr Apwr ]…
AMq : … dohrw ] buiD bwirD pUrn BXo kruxw sRI pRBpwie ] pFY bFY AwnMd bhu lih
kir nIiq inAwie ] 80 ] ieiq sRI buiD bwirD rwjnIiq igRMQy sRI rxjIq isMG
inRpys ivrcqy kiv buD isMG cqur dso pRbMD : ] suBM BUXwq ] ] 14 ]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 195


isrlyK : sRI Bwgvq dÍwds skMD (sUr swgr)

230
lyKk : sUrdws
ilKwrI : nYxw isMG
rcnw kwl: sMmq 1893
p`qry : 1 – 560
Awkwr : 22X27 s.m. ilKq: 17X22 s.m.
vyrvw : ijld cmVw g`qw, cupwsIN do lkIrW ivc motI pIlI lkIr dy nwl nwl do do
kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, p`qrw 471 qoN 560 q`k dupwsIN do lwl lkIrW ivc iek
kwlI lkIr dw hwSIAw [ sqrW pRqI pMnw - 14
Awm vyrvw : poQI dy AwrMB qoN pihlW iqMn Aqy bwAd ivc pMj p`qry KwlI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] 1E sRI gxyswX nm: ] AQ sRI Bwgvq dÍwds skMD sUrdws
ikRq sUr swgr ilKÎqy ] rwgu klÎwn ] bMdo crn kvl icq lwie ] jw kI ikRpw
ktwC ArwDy ko sB kCu drswie ] bihrY sbd mUk Duin bolY rMk clY isr C`qR
Prwie ] sUrdws sÍwmI kruxw mY vwr vwr bMdo iqh pwie ] 1 ]…
AMq : … ieiq sRI Bwgvqy mhwpurwxy sUrdws ikRqO dÍwdsmo skMD smwpqM suBM
BUXwqu]12]n] sRI ikRsnwXwnmo nm: ] igRMQ ilKw prIiq swb bnwie ] bwbw nwnk
goibMd isMG jI dws Awpny kI kro shwie ] swlu [1893] AhwiV sudI duAwdusI
rivvwir pihcwn ] nYxw isMG kI byinqI suxho BweI sMq sujwin ]

h`Q ilKq nM : MS 198


isrlyK : Xog viSSt mhw rmwiex BwKw (ADUrw)
ilpI kwl : sMmq 1849
sQwn : nOSihrw
p`qry : 78+131+694+40 = 943
Awkwr : 33X34 s.m. ilKq: 25X24 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw aupr kpVw ciVHAw hoieAw, Al`g Al`g prkrnW dw Al`g
A`lg hwSIAw hY, sqrW pRqI pMnw- 25
Awm vyrvw : gRMQ ADUrw Aqy Ksqw hwlq ivc, s`q pRkrx id`qy hn [ ilKweI sMudr Aqy
isAwhI cmkdwr hY
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] EAM sRI prmwqmwie nmh [ AQ vYrwg pRkrx sRvx isMmRq
BwKw ilKqy ] siq icq AwnMd rUp jo Awqmw hY ] iqs kau nmskwr hY ] kYsw hY
siq icq AwnMd rUp so Awqmw khq hih ] ijs qy ieh srb Bwsqy hih ]…
AMq : …ieq sRI nwnw pRsny moK aupwey sMiKÎw vrnnM nwm srgh ] sMpUrx moKo aupwey ky
ies srg ivKy kQw ky swr khy hY ] qwqy ies kw nwm sMKw hY ] suBM BUXwq ]
1E siqgur pRswid ] sRI prmwqmwey nmh ] AQ iesiQq pRkrx ilKqy ]
bissto vwc ] hy rwm jI AQ iesiQiq pRkrx sRvx kru ] ijs ky sunxy qy
inrbwxq kO pRwpiq hovYgw jgq kYsw hY AhM qw hY Awid ijsky …..

231
h`Q ilKq nM : MS 199 sMgRih
isrlyK : prcIAW gurU goibMd isMG jI kIAW
lyKk : syvw dws audwsI
p`qry : 1 – 55 a
Awkwr : 24X35 s.m. ilKq: 15X21 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw au~KVI hoeI, dupwsIN KVHy ruK do lwl lkIrW ivc do kwlIAW
lkIrW ivc iek motI sMqrI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 16
Awm vyrvw : pihly p`qry qy ifzwien vwlw hwSIAw Aqy swhmxy p`qry qy qqkrw id`qw hY, gRMQ
iB~jw hoieAw Aqy ikqy ikqy ikrm Kurdw, SurU ivc hwSIey vwly iqMn p`qry KwlI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ prcI sRI gurU goibMd isMG jI kI ] pwqswhI dsvI
mhlw 10 ] ipRQmy dsw mhlw ky nwm ilKy ] Pyr dsw mhlw kI ausqiq ky slok
ilKy ] Pyr dsW mhlw kIAw swKIAw ilKIAw ] gurU nwnk jI ] 1 ]…
AMq : …iehu pMjwhu swKIAw dsw pwiqswhIAw kIAw pUrIAw hoeIAw ] Punhy ] syvw dws
audwsI kInI prcI gurU ausqqu kI ] poQI pRym kysr crcrI ] gur ausqiq byAMqu
Agm Apwr jI ] kuC Bly kO kInw CudR aucwr jI ] 1 ] ieq prcI gurU goibMd isMG
jI kI sMpUrxM smwpqM suB msqu ] 1 ].

h`Q ilKq nM : MS 199 A


isrlyK : is`KW dI Bgqmwlw
lyKk : mnI isMG, BweI
p`qry : 55 a – 176 a
Awkwr : 24X35 s.m. ilKq: 15X21 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] swKI BweI gurdws jI kI vwr XwrvIN isKW dI Bgq mwlw ]
qW eyk smY BweI mMnI isMG jI horW Qy isKW ny Ardws kInI ] Aqy kihAw qy BweI
jI jo BweI gurdws jI ny isKw dy prQwie vwr kIqI hY ] Aqy sB dysW dysW dy isKW
dy nwau ilKy hYn ]…
AMq : …quswfw BI auDwr hoie jwvYgw ] qW iehu bcn suix kir aunw isKW ny BweI mnI
isMG jI dy Agy mQw tyikAw ] Aqy sRI vwihgurU jI kw Bjn lgy krn ] Aqy isKw
sMqw dI thl lgy krn ] qW aunw isKW dw iesy pRkwr auDwr hoie gieAw ] iehu
swKIAw BweI dI vwr dIAW pUrIAw hoeIAW ] Aqy jo koeI eyhu swKIAw pVygw suxygw so
iqs kI mukq hoie jwvYgI ] 163 ] bolo BweI jI vwhugrU ] swKI pUrI hoeI ] Awgy
swKIAW dw qqkrw iliKAw ] pwiqswhI phlI ] 1 ] … pwiqswhI dsvI ] 10 ]
eyhu iek sO qyhT swKIAW pUrIAw hoeIAw ] 163 ] bolo jI vwhugurU ] swKI pUrI
hoeI]

232
h`Q ilKq nM : MS 199 e
isrlyK : goSit jpujI dy pRmwrQ
p`qry : 176 a – 204 A
Awkwr : 24X35 s.m. ilKq: 15X21 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] Awgy gosit jpjI dy pRmwrQ kI clI ] qW eyk byir gurU
nwnk jI Aqy BweI bwlw Ar mrdwnw eyhu qIno jxy swrI DrqI kw sYl krqy krqy
sumyr prbq aUpr jwie KVy hoey ] cOrwsIAw isDW ky pws ] Aru jwie gurU bwby jI
ny isDW ko Awdys Awdys kIAw ]…
AMq : … qW sBnw isDw ny gurU nwnk jI nU nmskwr kIqw ] qW gurU nwnk jI khdy hYn
jo koeI eyhu jpjI dI gost pVygw ] Aqy suxygw so aus dw auDwr hoie jwvYgw ] Aru
jnm mrn aus dw kitAw jwvYgw ] qW gurU nwnk jI ny eyhu jpjI dI gosit krky
swrI isD mMflI nU jIiqAw ] Aqy Awpxw pMQ gurU bwby jI ny inrwlw kIqw ] so eyhu
jpjI dI gosit pUrI hoeI ]1] bolo BweI jI vwihgurU ] swKI pUrI hoeI ] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 199 s


isrlyK : sRI Bgvq gIqw
Anuvwdk : ikSor dws
p`qry : 1– 126
smW : sMmq 1894
Awkwr : 24X35 s.m. ilKq: 15X21 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, pihly Aqy AwKrI p`qry qy ifzwien, 125 p`qry qy AMq hY Aqy 126 p`qry qy
ies dw mhwqm id`qw hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI gxyswie nmh ] AQ sRI Bgvq gIqw ilKÎqy ] 1 ]
Enmhu sRI ikRsnwie nmh ] sRI ibsÍysurwie nmh Awid purKwie nmh ] jgq bMDU
jIAw ky jwnix hwru ]…
AMq : … so ies kw mhwqm kihAw hY ] hy lKmI eyhu AMimRq kw pRvwhu sRI gIqw jI hY ]
sRI gIqw jI kw mhwqm sMpUrn BYAw ] suBM msiq srib jugqw ] suBM msiq ] nmo
nmo sRI gur dyv jU ] 1 ] = ] sMmqu sis nwg kul shs cOrwn ] vYjwn ] riv idn
iQqI duAwdsI pUrn BweI sujwn ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 199 h


isrlyK : puqlIAW rwjy ibkRmjIq kIAw
p`qry : 127 a – 214 a
Awkwr : 24X35 s.m. ilKq: 15X21 s.m.
vyrvw : EhI

233
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ puqlIAw rwjy ivkRmjIq praupkwrIAW ilKqy ] jb
rwjw Boj suB mhUrq puC kr rwjw ivkRmjIq ky isMGwsn pr bYsny kI mnsw DwrI ]
qb puqlI pihlI bolI jo hy rwjw Boj jo koaU rwjw ivkRmjIq kI inAweI pRwkrm bl
Drqw hovY so purK Xw isMGwsn aUpr pWau DrY ]…
AMq : … qMU icMqw miq kir ] mY sdIv qumwry hI pws rhogw ] qMU sqvwdI siqAwvwnu
hY ] qb sq ky Awvny qy lCmI BI iPir AweI ] qb puqlI bqIsvI kihAw ] hy
rwjw Boj jo koaU AYsw audwr DIrjvwn purKu hovY so Xw isMGwsn pr Awsn kry
]32] puqlI bqIsvI nrwiex jI kI ikRpw qy pUrn BeI ]

h`Q ilKq nM : MS 199 k


isrlyK : bYqwl pcIsI
lyKk : pRihlwd
ilpI kwl : sMmq 1894 rcnw kwl: sMmq 1661
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 214 A – 273 A
Awkwr : 24X35 s.m. ilKq: 15X21 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E sRI gxys jI shwie ] AQ byqwl pMcIsI ilKÎqy ] CpY ] qIn lok mY pRgt
nwm gnpqI khwvY ] dyv munIsÍr skl jor kr qwih iDAwvY ] dAwvMq AwnMq dIau
vr sMkr qohI ] kQw khO kir joir vyg vr dIjY mohI ]…
AMq : … ieiq sRI bYqwl pcIsI ibkRmjIq sbMDI kQw smwpqM ] sMmqu 1884 AsU ivic
dsihry vwly idnu pUrn BeI sRI AMimRqsr jI ilKvweI BweI dIvwn isMG igRMQI ny
prsuAwrQ vwsqy isKW dy gurU kw isK hY AwieAw pYsw rKdw nhI pws ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 199 K


isrlyK : zPrnwmw stIk
lyKk : gurU goibMd isMG
p`qry : 1 – 50 A
Awkwr : 24X35 s.m. ilKq: 15X21 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, kwnI bdlI hoeI
AwrMB : 1E vwhgurU jI kI Pqy ] hukmu siq jPrnwmh sRI muKvwk pwqswhI 10 ] kmwly
krwmwq kwXm krIm ] rjw bKs rwj krhw ko rhIm ] tIkw ]…
AMq : … qwhI cOQy idno auprMq isK Awey ] Enw Awie kihAw jI ArMgw mwirAw ] bol
vwhgurU jI kI Pqy ] jo koeI gurU kw isK suxygw pVygw ivcwrygw ausdI srb Bwvnw
pUrI hovygI ] mukq hovygw jnm mrn qI Cutygw bfw Plu hY ies jyhw Avr Plu koeI

234
nwhI ] jPrnwmw pVy suxy qy jMg ivc jwvy iqs kI Pqy hovYgI ijvy ArMgy nU mwr
Pqy pweI ] iqvy suxn pVnvwlw Pqy pwvygw ] bolo jI vwhgurU vwhgurU vwhgurU jI
]1]

h`Q ilKq nM : MS 199 g


isrlyK : sRI Bwgvq dsm iskMD BwKw
lyKk : ikRSn dws
p`qry : 1 – 240
Awkwr : 24X35 s.m. ilKq: 15X21 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E AM sRI gyxswie nmih ] AQ sRI Bwgvq dsm iskMD ilKqy ] do mq Gt mih
prspr bolq eyk smwn ] iek gwvY gux isAwm kY iek brjY sur igAwn ] sunhu
sKI mqu js krih cup kir jwih n bol ] inpit dIn qMU dUbrI vh pRB Kry
Aqol ]…
AMq : … pUjY sdw bnwie bnwie ] gwvY pVY n nYk AGwie ] idst Agocro hn
isAwm] pUrn krhu hmwry kwm ] AMqirjwmI jI krqwr ] mwnhu syvk krI pukwr]
AYsI ikRpw ikRpw inD krhu ] sBY bwq qn mn qy jrhu ] AMqr bwhir qum hI
bsd ] AMqih smih hm isau rshu ] jY jY jY krxw BMfwr ] jn inhwl pg pir
bilhwr] 191 ] ieiq sRI Bwgvq dsm iskMD BwKw ikRsn dws ikRq smwpqM ]1]

h`Q ilKq nM : MS 200


isrlyK : jnm pqRI bwby nwnk jI kI (jnm swKI BweI bwlw )
lyKk : pYVw moKw
rcnw kwl : sMmq 1582
p`qry : 1 – 380
Awkwr : 18X24 s.m. ilKq: 12X16 s.m.
vyrvw : ijld cmVw g`qw auKVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, pihly 10
p`qirAW qy KVHy ruK dohrw hwSIAw ( iek do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr,
dUsrw do lwl lkIrW ), bwkI poQI ivc iekhrw hwSIAw ( do lwl lkIrW ivc iek
kwlI lkIr ) sqrW pRqI pMnw -11
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikrm Kurdw, SurU dy pMj p`qirAW qy swKIAW dw q`qkrw idqw
hY, SurU ivc 4 Aqy AMq qy 10 hwSIey vwly p`qry KwlI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] jnm pqRI bwby nwnk jI kI ] sMmq pMdR sY ibAwsIAw
1582 imqI vYswK sudI ] 5 ] poQI ilKI pYVy moKy sulqwnpur dy Kqryty gurU AMgd
jI ilKvweI ] pYVy ilKI ] muKsq bwly sMDU jtyty kI ] rwie Boey dI qlvMfI Ahu
AwieAw Awhw ]…

235
AMq : …hwsl bhuq Krc kuC nwhI kry qgIr n koeI ] nwnk AYsI aumdI iKjmq ibn
Bwgw ikau hoeI ] 4 ] 1 ] eyh sbd qlvMfI hoieAw Awhw ] bolhu BweI jI
vwhgurU ] swKI hor clI ] sMpUrn hoeI ] AKr vwDw Gwtw soD pVxw ] mnuK Bulw
hoieAw hY ] gurU bwbw nwnk bKisMd hY ]

h`Q ilKq nM : MS 201


isrlyK : jnm pqRI bwby nwnk jI kI (jnm swKI BweI bwly vwlI )
lyKk : pYVw moKw
rcnw kwl : sMmq 1582
p`qry : 437
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, g`qw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy KVHy ruK do
lwl qy iqMn kwlIAW ivc iek motI sMqrI lkIr, sqrW pRqI pMnw 9
Awm vyrvw : gMRQ ikrm Kurdw hY hwlq bhuqI cMgI nhIN, gRMQ dy pihlW 7 p`qry bwAd ivc iek
p`qrw KwlI hY [ kwgz kSmIrI, pqlw qy BUry rMg dw hY [ ijld auqy mugl Awrt
dw nmUnw hY [ surKIAW qy AMk lwl isAwhI nwl idqy hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] jnm pqRI bwby nwnk jI kI “ smqu pMdRw sY ibAwsIAw ]
imqI vYswK sudI pMjmI ] 5 ] poQI ilKI pYVy moKy sulqwnpur dy Kqryty ] gurU AMgd
jI ilKvweI ] pYVy ilKI ] muKwsq bwly sMDU jtyty kI ] rwie Boey dI qlvMfI Ahu
AwieAw Awhw ] gurU AMgd nU FUiF lDw Awhw ]…
AMq : …qw bwlw gurU AMgd jI pwis rihAw ] jw duie mhIny pUry hoey qw bwly dI dyh
CutI ] Awpxy hQI gurU AMgd jI AlMbU id`qw ] hor is`K hQu pkiV rhy ] qw gurU
AMgd jI AwiKAw BweI isKo BweI bwly Aqy gurU nwnk ivic Bydu koeI nwhI sI [ eyho
gurU Aqy isK dw Bydu Awhw ] 87 ] bolo BweI isKo vwihgurU vwihgurU jpxw jnm
suDwrxw ] = ] = ] = ] = ] = ] = ] = ] = ] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 202


isrlyK : guriblws gRMQ (guriblws pwqSwhI 6)
lyKk : koier isMG
ilpI kwl : sMmq 1926
rcnw kwl : sMmq 1775
sQwn : ipMfI Gyb
p`qry : 320
Awkwr : 26X34 s.m. ilKq: 18X25 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy KVHy ru^
do-do kwlIAW lkIrW, sqrW pRqI pMnw 19.
Awm vyrvw : gMRQ ivc pihly 8, AMq ivc 7 p`qry KwlI hn [ gRMQ dI hwlq Ksqw, iB~ijAw
hoieAw Aqy ikrm Kurdw hY [ ies ivc surKIAW lwl isAwhI nwl idqIAw hn [

236
gRMQ dw AwKIrlw pMnw PitAw hoieAw hY qy pVnXog nhIN hY [ pqrw nMbr 295-296
Coty Awkwr ivc iblkul KwlI, 301 qoN 319 qk iB`jx kwrn juVy hoey, pqrw
nM 310 a kuJ KwlI, p`qrw nM: 320 dw auqlw ih`sw P`itAw hoieAw hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid “sRI BgauqI jI shwie ] sRI Akwl jI shwie ] AQ gur
iblws igRMQ ilKXqy ] dohrw “nmskwr sRI gurU ko bMdo bwrMbwr”…
AMq : …ieiq sRI gur iblws sRI gurU hir goivMd jI joqI joq smwey brnnM nwm iekIsmo
iDXwie smwpqM ] msqu suBmsq ] 21 ] sMmq 1775 hoeI BUl cUk bKsxI poQI
rwg iblws dI ilKI BweI gulwb isMG ] bswlI vwly puqrY bwny dye auBrwey buD
sMmq 1926 anI sY CbIvy imqI swvx idny ] AKr vwDw Gwtw soD pVnw ]

h`Q ilKq nM : MS 203


isrlyK : sO swKI (sRI gur rqn mwl)
lyKk : swihb isMG
ilKwrI : cMd kOr
ilpI kwl : sMmq 1905 rcnw kwl: sMmq 1791
sQwn : ptnw swihb
p`qry : 1-220
Awkwr : 12X19 s.m. ilKq: 8X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy ru`K do kwlIAW
lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw- 9
Awm vyrvw : 217 a q`k pwT cldw hY, AgoN p`qry KwlI hn, poQI auKVI hoeI, ikqy ikqy hwSIey
ivc ilKq, SurU ivc 6 Aqy AMq qy 4 ibnW hwSIey dy p`qry KwlI hn [
AwrMB : 1E siqnwm swKI clI ptxvwl sRI gurU jnm qIrQ pwqSwhI 10 ] buFy swihb
rwm kOr jI ky hjUr vwk jQw miqgurU [ siqgurU ] vwk ilKXqy ] sRI gurU swihb jI
ilKwie idqI ] dohrw ] sMbq ivkRm BUpqI sqwrw sq nO eyk ] mwih vYswKI vwr
gur mlkI ] [ slkI ] duqIAw Byk ] 1 ] swihb dws sMgiq mwih isKn krXo
ibbyk ] eyh ilKwrI gurU ihq swKI ilKy Anyk ] 2 ]…
AMq : …hir hir muK qy bolIey bol vwihgurU mMq ] aUc nIc kul jnm nw jWqy fulo n
sMq] 100 swKI pUrI hoeI ] bolo vwihgurU jI ] 100 ] dohrw ] sMbq aunI shs qy
AiDk pMc puinmwn ] AsU suid iQq qRodsI somvwr pihcwn ] swKÎn kI poQI ilKI
cMd kOr pRIiq ] siqgur ky crno ibKY bwFY AiDk pRqIiq ]

h`Q ilKq nM : MS 204


isrlyK : qnKwh nwmw
lyKk : BweI nMd lwl
ilKwrI : goDy
smW : sMmq 1884
sQwn : koit sUjw Kwn

237
p`qry : 186-200
Awkwr : 15X20 s.m. ilKq: 12X15 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr, KulHy p`qry, dupwsIN KVHy ru`K do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw
hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 12
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikrm Kurdw, iksy hor poQI dw ih`sw jwpdw hY ikauNik p`qrw
AMk 186 qoN SurU hMudw hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] qnKwh nwmw sRI muK bwk pwqswhI ] 10 ] pRsn krnw
BweI nMd lwl jI kw ] dohrw ] pRsn kIAw nMd lwl jI ] gurU bqweIAY moih ]
kvn krm ien jogu hYN kvn krm nhI soie ] 1 ]…
AMq : …poQI swihb jI BweI dyvw isMG ilKvweI ] dwsn dws goDy ilKI ] imqI imGr
dI 8 sMmq 1884 buDvwr ] suB mhUrq ] koit sUjw Kwn dy ivc ] inrgunIAwirAw
dI bynqI qum sunau grIb invwj ] jy hm pUq kpUq hY qau ipqw kau lwj ] 1 ]
slok ] kul kutMb QUhr ibrK nK isK kwto pUir ] buD bsqr PwtY sdw nr jb
rhI AdUir ] sRI rwm jI sRI ikRsn jI ]

h`Q ilKq nM : MS 206 sMgRih


isrlyK : sIhrPI hIr kI
lyKk : jog isMG
p`qry : 1 A – 13 +7
Awkwr : 12.5X7.5 s.m. ilKq: 9X6.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw pr auKVI hoeI, 11 a qk dupwsIN KVHy ru`K do kwlIAW lkIrW dw
hwSIAw, 11 A qoN Agy ibnHW hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 9. vKryvyN leI lwl
isAwhI dI vrqoN
Awm vyrvw : AMqly 7 p`qirAW qy p`qrw AMk AMikq nhI, SurU ivc 8 Aqy AMq ivc 16 p`qry
ibnW hwSIAw dy KwlI hn, ilKweI sMudr, keI QweIN kwnI bdlI hoeI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ ishrPI hIr kI ilKÎqy ] AlP Awau mihbUb
gumwnIAw vY qYnMU inq aufIkdI hIr jtI ] nyhu lwie ky gieE ivswr mYnMU qyry ibRho
dy bwx ny hIr PtI ] CwqI BMn klyijE pwr hoieAw Awie dyK qMU rwJxw bMn ptI ]
jog isMG isÎwl ibhwl hoeI pRIq lwieky jwlmw mwr sutI ] 1 ]…
AMq : …Xy Xwr imlwieAw hY rb qYnMU sihqI AwKdI hIry vDweIAW nI ] Aij GVI
sulKxI KYr dI hY rWJy nwl qY AKIAW lweIAW nI ] AnI ivCVy ijnw nMU Xwr imldy
hIry DMn iqnw dIAw mweIAw nI ] jog isMG rMJytVy hIr imlky pMfw duKw qy drdw
dIAW ndI vhWeIAW nI ] 30 ] sMpUrnM ]

h`Q ilKq nM : MS 206 A sMgRih


isrlyK : mwJw swvx kIAw
lyKk : swvx
p`qry : 1 – 11 a

238
Awkwr : 12.5X7.5 s.m. ilKq: 9X6.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ mwJw swvx kIAw ] idn pihly mYnMU soc sjn dI ivCVy
nI Aj vylI ] hoie hrWn KVI ivic drdy suM\I dyK hMbylI ] drd iPrwk mwhI dw
FUMFw jg ivic iPrw AkylI ] swvx Xwr lcwr KloqI kMqw bwJ iekylI ] 1 ]…
AMq : …idn qIhvy myrw bylI AwXw Pulw Cyj ivCweI ] rl iml soihly gWvix seIAW
GVI mumwrK pweI ] nyvr dy Jlkwr suhwvix Tumu Tumu krdI AweI ] swvx Xwr
bhwrw hir dm sukr mwhI gl lweI ] 30 ] swvx kIAw mwJw sMpUrxM ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 207


isrlyK : AMg Purn BwKw Pl
lyKk : ikRsn isMG
ilKwrI : GneIAw lwl purbIAw
smW : sMmq 1940 rcnw kwl: sMmq 1889
p`qry : 1 – 33
Awkwr : 8.5X11 s.m. ilKq: 6.5X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw auKVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, ibnHW hwSIAw, sqrW
pRqI pMnw - 6
Awm vyrvw : p`qry v`Ko v`K hoey hn [
AwrMB : 1E sRI siq : AQ AMg Purn BwKw Pl ilKÎqy ] CpY ] jY gur nWnk dyv gurU
AMgd jg pWvn ]… AMg Purn bRnn krON suB gun pUrn kIjIAY ] 1 ] dohrw ]
AMg Purn bRnn krO XQw sumiq Anuswr ] swsqRokq kr Pl APl jih ibQ ilKÎo
ibcwr ] 2 ]…
AMq : …rsu vsu gju ssu ibkRmI sMmq cYq sudIX ] ikRsn pK Ciqb dsm suB sukRvwr
vrnIX ] 121 ] ieq sRI mq rwj iDrwj lYhxw isMG AwigAw Anuswr kiv iksn
isMGyn ibRcRqM ] swsqoRkq AMg Purn BwKw smwpqM] dsqKq dws GneIXw lwl
purbIXw ispwhI ibNgulinvwj kw ] BUl cUk mwP krnw sRb gurmuK jn Apnw dws
smJ kR suD kr lyxw jI ] imqI bYswK sudI 14 ] cMdRvwr idn ] swl 1940 ] jyr
privstw 9 ] AMg Pur BwKw sMpUrxM ] smwpqM ]

h`Q ilKq nM : MS 208 sMgRih


isrlyK : dRopqI cirqR
lyKk : rwm dws
p`qry : 1 – 54 a
Awkwr : 7X13 s.m. ilKq: 5.5X10.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, pr aupr vwlw ih`sw nhIN hY, vKryvyN leI lwl isAwhI dI
vrqoN, dupwsIN KVy ru`K do lwl lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 5

239
Awm vyrvw : ilKq sMudr, SurU ivc Aqy AMq qy hwSIey vwly iqMn iqMn p`qry KwlI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ doRpqI cirqR ilKÎqy ] ieMdRpRsq ky mwih pMfvw jg
rcwXo ] kIE rwj sUjg BUp sB dys bulwXo ] sB rwjw Awey qhW pUjw krq bnwie]
caur Fulwvq BUp kau sRI piq jwdO rwie ] 1 ]…
AMq : …krI hY pukwr nwrI suD lIjo isÎwm mwrI ] mY qo dIn dwsI QwrI roie khY rwxI
hY ] rwm dws Awey nwQ c`kR DrYN isXwm hwQ ] dyiK kY BeI snwQ roie kY irswxI
hY ] 7 ] 2 ] ieq sRI doRpqI cirqR sMpUrnM ] smwpq ]

h`Q ilKq nM : MS 208 A


isrlyK : gMgw AsqoqR
lyKk : dXwl kvI
p`qry : 54 A – 59 a
Awkwr : 7X13 s.m. ilKq: 5.5X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ gMgw AsqoqR ilKÎqy ] BujMg CMd ] sMBU suqy is`D srbM
pRkwsI ] mhw skq AwpnI Awpy inkwsI ] rmw joq jl ko DrÎo dyh AMgy ] mrm
joq kI skq sRI mwq gMgy ] 1 ]…
AMq : … sunY dXwl Astk mhw pwp jwvY ] pVY icq suinq gMgw hI nwvY ] jpY jwp
Xwko AnMqy AnMgy ] prm joq kI skiq sRI mwq gMgy ] 8 ] ieiq sRI gMgw Astk
sMpUrnM ] suBM : 1

h`Q ilKq nM : MS 209


isrlyK : rwjnIq (ADUrI)
lyKk : qnsuK,kvI
p`qry : 1 A –292 a
Awkwr : 10.5X15.5 s.m. ilKq: 7X11.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy
ru`K do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw -7
Awm vyrvw : ikrm Kurdw, iB`ijAw hoieAw, ikqy ikqy hwSIey qoN bwhr iliKAw hoieAw Aqy
ifzwien bxy hoey
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ rwjnIq ilKXqy ] ikRq kv qnsuK ] cOpeI ] pRQmy
rwDo eykMkwr ] jgqu swij ijh kIAw pswr ] qIin BWiq kir isRsit aupweI ]
sUCm AO AsQUl bnweI ] auqm mDm ADm khweI ] sB Gt mo pRB rho
smweI ]…
AMq : … dohrw ] dyvI kI ausqiq krI bIr br duie kr joir ] hy mwqw prsMin ho suq
dyvO bl qoir ] 196 ] cOpeI ] sudRk bfo suDrmI rwjw ] puqR dyau bl iqh ky kwjw
] AsiQru huie iqh sRI nrys ] k…..

240
h`Q ilKq nM : MS 210 sMgRih
isrlyK : jpujI dw prmwrQ ( jp prmwrQ )
ilKwrI : krmw, BweI
p`qry : 1 – 51 a
Awkwr : 14X19 s.m. ilKq: 9.5X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw ciVAw hoieAw, dupwsIN KVHy ru`K do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw,
sqrW pRqI pMnw - 10
Awm vyrvw : poQI iB`jI hoeI, Ksqw, ikqy ikqy ikrm Kurdw; ilKq sMudr
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] jpujI dw pRmwrQu jd gurU nwnk smyr prbq pr igAw qW
isDW swQ goSit hoeI ] isDw nY bwby nU kihAw ] qw Enw isDw puiCAw qusI qw bwly
ho iksdy bl krkY Awey ho ] qw bwby kihAw eykMkwr ieku jo vwhgurU pRmwqmw hY ]
jo ausny cwhAw ju mY eyk dw Anyk hovW qwa AOm dI Dun kIqI ] qw ArD cMdR kw
mwieAw hoeI ]…
AMq : … idn rwq jIAW dy iKlWvx vwly dweI dwieAw hY ] jgqu eIsr dw puqR hY ] so
Kyldw hY ] Awpo Awpxy bury Bly krim Drmrwie dy hjUr vwcngy ] krmw dy
ienswr iksy nU nyVy Cutkwrw hovy iksy nMU dUr ] ijnw pRmysr dw nwmu jipAw hY so
krmw dI mskq Gwl gey hYn ] gurU nwnk jI kihMdy hY aunHW muKw aujilAw ipCly
keIAW dw Cutkwrw hMudw hY ]39]

h`Q ilKq nM : MS 210 A


isrlyK : Bwgvq gIqw
ilKwrI : krmw
ilpI kwl : sMmq 1845
p`qry : 51 A – 193 A
Awkwr : 14X19 s.m. ilKq: 9.5X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E gxySx nm: 1E siqgur pRswid ] sRI ikRsnw nmh ] sukl AMbrDnM sis bnM
cqurBujM pRsMn bdnM iDAwie qy srb ibGno psMqey ] jb pWf ky puqR Aru iDqRws† ky
puqR mhwBwrQ ky juD kau kurKyqR kau cly qb iDqRws† kihAw ky juD kw kauqk dyKn
hau BI clau ]…
AMq : … Ab rwjw myrI AOr bwq qNU sux ] ijs Er jogIsrON ky eIsr sRI ikRsn Bgvwn
jI hY Aru ijs Er pwrQ jo hY Arjn Bgq gWfuIv DnK kw Dwrnhwrw ijs Er eyh
dono Bgq BgvMq hY iqsI Er jsu Aru iqsI Er lKmI myrI miq vKy eyh bwq inscY
kr hY qyry puqR ADrmI hwrYNgy ] pRmysR ky Bgq pMun Awqmy pWfv jIqihgy ] pRmysr
qI ikRpw qy ] 18 ]…] ieq sRI Bgvq gIqw spUrn smwqM…sbMiq ATwrw sY
pYqwlI ] 1845 ] imqI jyT vdI iqRqIAw mMglvwr dsqKq BweI krmw gurW kI

241
ikRpw qy swD sMgq kw sdkw BUlw cukw bKs lYxw ] sRI ikRs˜ siq rwm sq rwm siq
hir hir jI Bgvwn sq ] vwhgurU vwhgurU jI siq ]

h`Q ilKq nM : MS 211


isrlyK : sRI rwm rh`sX
lyKk : rqn isMG (rqn hrI)
ilKwrI : igAwnI gulwb isMG
ilpI kwl : sMmq 1845 rcnw kwl: sMmq 1899 eI.
p`qry : 1 – 310
Awkwr : 21X14 s.m. ilKq: 17X9.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, dupwsIN iqMn lwl lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw -16,
pihly p`qry qy dohrw hwSIAw hY Aqy aupr iqkon bxI hoeI
Awm vyrvw : ilKq sMudr hY, kuJ p`qry hyToN qyl nwl iB`jy hoey hn [ 309 A qy smyN bwry
iliKAw hY :- “sMbq nv nv bsu ssI sr suB idvs idnys ] Pwgun vid pUrn
krXo rwm rhsX rmys ]”
AwrMB : 1E siqgurU pRswid ] sRI mqy rwmwXnm: ] sRI gurU crn kmly BXo nm: ] dohrw ]
sRI gurU bydI bMs br bMdO ihX Dir DXwn ] jw su ikRpwl vlysqy lhON skl sRiq
gXwn ] 1 ] AMg dwid nvrUp pRB pUrn prmwnMd ] pRxvoN pd pMkj prm pwvn
pwp inkMd ] 2 ]…
AMq : … sRI md gXwin gulwb isMG inRpqy rXwsI dRmw rUipxI rmXw rwm kumwir nwm
rmxIq dRyih sjn mnw ] sRI mqu som sroiB dysu ngry sMvwisno dwisnw sRI md rwm
rh`sX kMs muidqI smX ksqw pRIqXy ] 35 ]
ieiq sRI md rwm rhsXy rqn hir ibricqy sRI sMd purwxw KXwn sRI sqXopwKXwn
BwKw bDwKXwn pRbMDy eyko nwmI iqq mo DXwn 79 ] auqwrDy ] sMpUrxM suBM ]

h`Q ilKq nM : MS 212


isrlyK : kuc sqkw
p`qry : 1 – 12
Awkwr : 16.5X11 s.m. ilKq: 12X7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnHI hoeI, isAwhI kwlI, hwSIey qoN ibnW, sqrW pRqI
pMnw 13
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky cMgI, ilKq sMudr, 1 qoN 12 q`k pMnw nM: AMikq hn aus
qoN bwAd iek p`qrw nMbr qoN bgYr hY pr poQI dw hI ih`sw hY [ pMnw nM: 11 a qy
sMmq bwry ies qrW iliKAw hY “KMf vMnMH KMf ggn lKmOn khU buD mwG”]
AwrMB : “1E siqgur pRswid” ] AQ kuc sqkw ilKXqy ] do: ] Arijq Amrq rjk
jgiq kuc jug bMdn Twn ] kMuBkrn rwvx mno a~nq krn mhwn ]…
AMq : …aUc hoie kuc bs kIey sur nr muin idrw pwl ] Ab nIcy ltkq Bey jIqn kO
pqwl ]

242
h`Q ilKq nM : MS 213
isrlyK : Bwgvq dsm skMd
lyKk : ikRSn dws
smW : sMmq 1887
p`qry : 1 – 409
Awkwr : 25X17.5 s.m. ilKq: 19.5X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy do-do lwl
lkIrW do-do kwlIAW ivckwr iek motI sMqrI lkIr [ sqrW pRqI pMnw 19
Awm vyrvw : poQI dy pihly pMny qy ifzwiendwr hwSIAw pr ifzweIn dy rMg m`Dm pey hoey hn [
lyKk bwry pMnw nM 3 A qy ies qrW iliKAw hY :-
“Bly ikRpw inDwn inD igAwn jog inD isAwm ] ikSn dws ky ikRpw kr pUrn kIny
kwm” ] poQI dy SurU ivc 5 p`qry Aqy AMq ivc 6 p`qry KwlI hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] “sRI goibMdie nmih” “swr sUqIey nmih” “sRI gxyswey
nmih” ieq sRI Bgvqy dsm iskMd ilKqy ] “dohrw” do miq Git mih prspr
bolq eyk smwn ] iek gwvY gux isAwm ky iek brjy sur igAwn ]…
AMq : …qumrI srnI jo pey qy auqry Bv pwr ] ieh jwn kr mwq jI mY pirAw qumry
duAwr “ qMU Avqwr sRI lCmI swihb sRI nwrwn ] ApnI srnI rwKIa ibnY hmwrI
mwn ] poQI sMpUrn ] sMmq 1887 “vwr som”

h`Q ilKq nM : MS 214 sMgRih


isrlyK : bwrw mWh sRI ikRsn rwDkw jI kw
lyKk : kwhn isMG
rcnw kwl: sMmq 1899
p`qry : 1 –7
Awkwr : 22.5X14.5 s.m. ilKq: 18.5X12.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnI hoeI [ isAwhI kwlI hwSIey qoN ibnW, sqrW pRqI
pMnw 22
Awm vyrvw : poQI iB`jI hoeI, kwgz dI hwlq Ksqw, ilKq sMudr poQI ivc ikqy-ikqy hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ poQI dy AMq ivc 3 p`qry KwlI hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ bwrw mWh sRI ikRs˜ rwDkw jI ko ] dohrw ] cqR ricq
AnMd so PUlI byl Apwr ] kusm pRPuilq Ank ibD BvrY krY gMujwr ]…
AMq : …bwrW mhW sRI ikRsn ko krXo buD Anuswr ] BUl cUk sB bKsIa buD jn dIn
idAwr ] sMmq sis vs nwQ nv Pg sud iqQ nOmw ] kwn isMG mhd BUlKXo suB
dwiek idn BOmw ] pVy suny jo pRym so ikRsn AMq hoie icq ] suKI rhY ies jgq mY
AMq mukq sun im`qw ] .:. ] .:. ] sRI ikRSnwX nm : bwrW mwhW sRI ikRs˜ rwDw jI ko
sMpUrnM ] SuBM msqu ]

243
h`Q ilKq nM : MS 214 A
isrlyK : BivK bcn
p`qry : 1 – 17
Awkwr : 22.5X14.5 s.m. ilKq: 18.5X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, poQI dI ilKq v`KrI hY kwgj vI v`Krw hY pr ieh poQI dw ih`sw pihlI
poQI dy nwl hI bMinHAW hoieAw hY [poQI dw AwrMB vwlw p`qrw SurU ivc PitAw hox
kwrn pVHn Xog nhIN hY [
AwrMB : …..brn Awsrm ko Cof ijq pwKMfI Gir soie ] 4 ] kl drsn ky kwrny auTy
pRwq iek vrK ] ngr dUr huie dyKIey qb drswvY mrK ] 5 ]…
AMq : …Gr Gr ieh qmwSw hoiegw brs cwlI AMdr vrqy sa vry pICy dIAw mwqw qy
klpnw pICy gRwie Drw ] qW isKW mwqw bKswieAw ] bcn kIqw KusI hoky ] lMgr
clwaugy qW sRwp n Awvgw ] lMgr Atkw ] srwp stkw ] aus hI byrw ] isK sO
muh Pyrw ] jlo isKo mwlvy ] gurU kI kWsI dmdmy kw drsn hYgw ] myrw isK
dmdmy dI thl krygw ] so kWsI vwsI giq ] gurU kw Gr shIdW dI mukiq ] swKI
pUrI hoeI ]

h`Q ilKq nM : MS 215


isrlyK : hT pRdIpkw
lyKk : l`CI rwm
p`qry : 1 – 22
Awkwr : 14.5X18 s.m. ilKq: 10X14.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIey qoN ibnW, sqrW pRqI
pMnw 10.
Awm vyrvw : poQI ivc p`qrw nM 1 a qy ilKky swry p`qry auqy hVqwl PyrI hoeI hY [ p`qirAW dw
rMg AsmwnI hY [ pqrw nM 2 A qy hVqwl Pyr ky pUry pqry qy dobwrw iliKAw hY [
ilKq sMudr
AwrMB : “ 1E siqgur pRswid ” “ sRI sqgur crn kmly BXo nm: AQ hT pRdIpkw
lCIrwm ikRq ilKXqy ]…
AMq : …ieq sRI ikRsn jIvn klXwn sRq lCIrwm ikRq Xog suDwinD gRMQ pMcm aupdys
sMpUrnM [ = ] = ] = sMpUrxM suBM BUXwqw ] lyKk pTkwnW brdo Bvyqw “ sRI rwm
ikRsnM bRhm hrI ibsnM ] AnwQ nwQ nwQM ] nmO jor hwiQ ] ] ]
]=0=]0] ]0]=0=]0]=0=]0]=

h`Q ilKq nM : MS 216 sMgRih


isrlyK : CMd rqnwvlI
lyKk : hir rwm dws inrMjnI
smW : sMmq 1795 ib.

244
sQwn : iffvwnw
p`qry : 1 – 63
Awkwr : 9X14.5 s.m. ilKq: 6.5X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw c`mVw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do-do kwlIAW lkIrW ivc
ikqy-ikqy lwl, sqrW pRqI pMnw 6
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, ilKq sMudr, poQI dy AwrMB ivc 7 p`qry AMq ivc 4 p`qry KwlI
hn [
AwrMB : “1E siqgur pRswid” “AQ CMd rqnwvlI ilKqy” dohrw “gur gnpiq goibMd ko
nwie sIs hir rwm” ipMgl mq BwKw ibKy rciq ruicr prkwm ]…
AMq : …sMbq sr nv muin ssI, nB vwsI gur mwin ] iffvwnw idRF kUp jih, gMRQ
jnm sQl jwin ] ] ] ieq sRI hir rwm dws inrMjnI ikRq CMd rqnwvlI sMpUrxM
] ªRI gxySwX nm: ] = ] = ] =

h`Q ilKq nM : MS 216 A


isrlyK : rwjnIiq
lyKk : dyvIdws
p`qry : 1 – 80
Awkwr : 9X14.5 s.m. ilKq: 6.5X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ies poQI ivc p`qrw nM 22 qoN bwAd 33 nM hY p`qrw nM 59 dI QW qy 95
iliKAw hY ]
AwrMB : “1E siqgur pRswid” a sRI gxyswey nmw: “AQ rwjnIq ikRq kv dyvI dws
ilKXqy” kibqu “ nIiq hI qy Drm Drm hI qy srb is`iD nIq hI qY Awdr sBwin
bIic pweIey ] nIiq sY AnIiq CUtY nIiq hI qy suK lUtY nIiq lIey bolY Blo bkqw
khwieey ]…
AMq : …jo rjdI nktI Bv-sttI PktI aultI sultI hY ] mY jurtI kurtI suntI sb
Byd bfI miq mUF bFI hY ] dyvI ltIn iqRKw aultI giq ky sultI ju mhwbl dI
hY ] 111 ] ieq sRI dyvI dws ikRq nIq Byd rwjnIq smwpq ]

h`Q ilKq nM : MS 217 sMgRih


isrlyK : bMswvlInwmw nwBw nryS
lyKk : kmlw Dr
p`qry : 1 – 13 a
Awkwr : 10X15.5 s.m. ilKq: 6.5X11.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, cUpwsIN iek motI pIlI
lkIr dy iek pwsy iek kwlI Aqy iek lwl lkIrW, dUjy pwsy do kwlIAW qy iek lwl
lkIrw dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 6, pq`irAW dw rMg AsmwnI

245
Awm vyrvw : SurU ivc do Aqy AMq qy iqMn hwSIey vwly p`qry KwlI, poQI dw AwrMB lwl isAwhI
nwl kIqw hoieAw hY, 13 A p`qrw KwlI hY ]
AwrMB : 1E sRI gxyswX nm: ] dohrw ] sRI gjyNdR muK crx mY rhy sdw icq mor ] ismrn
jwky hoq hY dUr ibGn AqI Gor ] 1 ] mn hrn CMd ] isv suq ky crn ABIbMdn
krq jb pwp duK imtY sB bwsnw PuryN ] kwm koh loB moh Dr qn DIr qb ird
gyh mWJbr gÎwn dIp pRjryN ] AxI mwdI As† isiD sMKAw dIs nv inDI FUfq
iPrq qh Gr bn suQryN ] kmlwDr khq ngr Gr logn pukwr XhI ibRq suB ikRs˜
Awp aucryN ] 2 ]…
AMq : …lKÎmI bMqn jn hY pr bydn bhuqwie ] Drw Bwr Xuq sys pY soby sRI piq
rwie ] 70 ] kwXQku kut kwk kul Awp jwq ky pwl ] kUkr hsqI isMG idj Awp
jwq ky kwl ] 71 ]

h`Q ilKq nM : MS 217 A


isrlyK : hir bMsy BivK
p`qry : 1 – 17 a
Awkwr : 10X15.5 s.m. ilKq: 6.5X11.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] jnmyjX rwjw pRs˜ krqy Bey ] hy bÎws jI jo smIp Awauxy
vwlw smX hY AOr jo dUr ko Awauxy vwlw smX hY ] aus smX ko hm nhI jwnqy ]
ies vwsqy dÍwpur Xug nMU dos lgwny vwlw jo kilXug hY iqs nMU mY jwnxy kI ie`Cw
krqw hMU ] 1 ] …
AMq : …AOr hy jnmyjX kilXug mY mn kI pIVw qy rihq koeI nhI hovygw ] AOr rog
rihq koeI nhI hovygw ] AOr sB jn inMdw krny vwly hovyNgy ] AOr ikXy hoey
aupkwr kw bdlw koeI nhI dyvygw ] Xh sB bwrqw kilXug mY ho jwvyNgI ] 40 ]
ieiq sRI hir bMsy BivKÎy ] 184 ]

h`Q ilKq nM : MS 218


isrlyK : iDAwau ibhMgm mhlw 5
p`qry : 1 – 31
Awkwr : 14.5X22 s.m. ilKq: 11X19.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnHI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, p`qirAW dw
rMg AsmwnI, ibnW hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 12
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, iB`jI hoeI, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
AwrMB : 1E siqgurU pRswid ] iDAwau ibhMgm mhlw 5 ] rwg rwmklI inrMkwr kI kQw ]
eyk nwmu kw ADwr Qw ] Kwqw ikC n Qw ] pMc qq inrbwx Qy ] aun kI dyhI QI ]
sRI bwby nwnk kI ] suriq sbid igAwn iDAwnu sMqoK ] 5 ] …

246
AMq : …gwieqRI CMd ] sumwqw bRMm XunI nmsqqy ] ho dyvI mho dyvI dyvI CMd sursqI ]
gwieqRI visst srwp moc krMqy ] kys vysw klys nwsw duK nwsw mwdvw ] hrI hrw
pwp nwsw mukq dwqw jnMwrdnw ] EAM BUr Bvw suvwh ] ieqI riKAwq ] qq sv
qur vrnM ] Br go dy vsDy mY DyXU nw prco idieAwq ]

h`Q ilKq nM : MS 219


isrlyK : PUlmwlw gRMQ
ilKwrI : drgwhw isMG rUpyvwlw
ilpI kwl : sMmq 1958
sQwn : ipMf nwnoky, AMimRqsr
p`qry : 1 – 203
Awkwr : 24X32 s.m. ilKq: 15X19 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, auKVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy ru`K
do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW ivc iek motI pIlI lkIr dw hwSIAw, hwSIey
dy bwhr vwr iek nIlI lkIr, sqrW pRqI pMnw - 15
Awm vyrvw : SurU ivc 8 Aqy AMq qy 25 p`qry KwlI, ikqy ikqy ikrm-Kurdw
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ PUlmwlw gRMQ rwmwXxw ] sÍYXw ] Awid krO gurdyv ko
bMdn vwihgurU muK mwih aucwrI ] dÍY kr joir DrO crnI isru jWau sdw gur ky
bilhwrI ] kWn sunO gur kI aupmw gur rUp AnUp sdw aurDwrI ] vwhgurU gur nwnk
swihbu syvk sWm ghI drbwrI ] 1 ]…
AMq : …mohwidk mRg kIny jX sb isMG so hY sohn PrIdwidk Bikœ krYXw hY ] koaU sRI
ikRs˜ ibs˜ gxpiq kYsYv jg hmqO grIb dws rwm ky jpÎw hY ] 1 ] sRI piq,
AnMq, qulsI, eIs, jgdIs, eIsÍr, ….. sRI ikRs˜, dws ] ieiq sRI PUl mwlw igRMQ
smwpqM ] suBmsq ] poQI ilKI imqI kwqk pRivs† ] 21 ] sMmq 1958 ] bklm
BweI dRgwhw isMG ] BweI rUpyvwlw ] iKdmq gujwr lMgr jI swhb ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 220


isrlyK : suDwsr
lyKk : nvIn kvI (pUrw nW gopwl isMG)
smW : sMmq 1895
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 1 – 352
Awkwr : 23X27.5 s.m. ilKq: 17X20 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVy ru`K do lwl
lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW ivc iek motI pIlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI
pMnw 16
Awm vyrvw : poQI dy AwrMB ivc 10 Aqy AMq qy 5 p`qry hwSIey vwly KwlI

247
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] EN sRI gxySwX nm: ] AQ pRwcIn kiv sMbUh bwnI rs swnI
mX nvIn ikRq suDwsr nwm gRMQ ilKÎqy ] dohw nvIn ko ] crn jugl bMdn krON
sb dyvn smudwie ] jXoN hwQI ky Koj mY sb ko Koj smwie ] 1 ]…
AMq : …mohn mukt mod mMgl sdw hI rhY mWg lwflI kI sdw mMglmeI rhY ] 29 ]
dohrw ] pRB isD kv rs qqÍ ign sMmq sr AvryK ] Arjun suklw pMcmI sOm
suDw sr lyK ] 30 ] ieiq sRI nvIn ibrcqwXW suDwsr nwm gRMQy kiv nwm bMD dwn
lIlw gRMQ sMpUrxqw pRsMgih ] sRI nwrwXwxw nm: ] ieiq sRImn mhwrwjwiDrwj Aq
jwn bl vwiCq kMq brwr bMs isrmOr sRI jsmMq isMG jI mwlvyNdR bhwdr icq
iblws ihq AwgÎw ipRq nvIn kiv smUh bwnI rs swnI suDwsr nwm gRMQ Kt qrMg
vrnnM sMpUrxM smwpqM ] sRI

h`Q ilKq nM : MS 221


isrlyK : sRI rwm cirqR mwns (qulsI rwmwiex)
lyKk : qulsI dws
ilpI kwl : sMmq 1899
sQwn : kSmIr purI
p`qry : 1 A – 484
Awkwr : 16.5X25 s.m. ilKq: 11.5X17.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw pr au~KVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, cupwsIN
iek motI sMqrI lkIr dy iek pwsy iek kwlI Aqy iek sMqrI lkIr, dUjy pwsy do
kwlIAW lkIrW Aqy iek sMqrI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw 12
Awm vyrvw : p`qrw 1 A Aqy 2 A qy dohrw hwSIAw, Aqy ilKweI ivc iek lweIn lwl Aqy
iek kwlI, ilKq sMudr, poQI dy AwrMB Aqy AMq qy 9-9 KwlI ibnHW hwSIAw dy p`qry[
AwrMB : 1E sRI rwmwX nmh ] 1E sRI gurvy nmh ] 1E sRI gxyswX nmh ] vrnW nwm rQ
sMGwnW rswnW CMd swmip ] mMglwnW ckr kr qwro vMdy vwnI ivnwXko ] BvwnI
sMkrO vMdy sRDw ivsÍws rUipnO ] Xw iBAW ivnwn psXMiq isDw : ]...
AMq : …sRI md rwm cirqR mwnsu imdM BgqRX vghiq jyqy sMswir pqMg Goir ikrxY
rdhuvMiq no mwnv : ] 362 ] ieiq sRI rwm icrqRy mwnsy skl klp ivDMÍsny sqX
spq mOpwn smwpqM ] 7 ]suBM Asqu ] sMvq ] 1899 ] igRMQ qulsI rwmwiex
sMpUrn hoeI ] sMmq ATwrw sY nVwnvy imqI AsUN sqweI ilKI kSmIr purI ivc [
sRI rwm sRI rwm sRI rwm ]

h`Q ilKq nM : MS 222


isrlyK : myG ibnod
lyKk : myG munI
ilKwrI : lwl cMd
ilpI kwl : 1879
sQwn : AMimRqsr

248
p`qry : 1 A – 204 a
Awkwr : 22.5X16.5 s.m. ilKq: 17.5X12.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw a~uKVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy ru`K do
lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 23
Awm vyrvw : ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, SurU ivc iqMn p`qirAW qy myG ibnod
dw qqkrw idqw hY , 1 A p`qrw cwry pwsy dUhry hwSIey ivc Pu`l bUitAW nwl
sjwieAw hoieAw hY, 205 p`qrw KwlI hY [
AwrMB : 1E sRI pwrs nwQ jI nm: ] AQ myG ibnod ilKÎqy ] dohrw ] skl jgq
AwDwr pRBu skl jgq isrqwj ] pwp ibdwrn suK krn jX jX sRI ijn
rwj ] 1 ] qWhI ko mY ismr kY krO gRMQ suKkwr ] myG ibnodY nwm ies skl jIv
aupgwr ] 2 ]…
AMq : …sMvq 1879 Pwgx vdI 13 qRXodsI ] iliKqM AimRqsr mDXy lwl cMd iliKqM
myG ivnod sMpUrxM smwpqM ] XwdRsM iliKqM idRstw ] qwdRsM iliKqM mXw ] Xid sudm
suDMvw ] mmdo Kon dIXqy ] kstyn iliKqM swsqRM ] Xqnyn pirpwlXyq ] XWgiqM
ilKko XMiq qWgiqMq vsqRvq ] suBM ]

h`Q ilKq nM : MS 223 sMgRih


isrlyK : ibRMd sqseI
lyKk : ibRMd, kvI
smW: sMmq 1678 (rcnw kwl)
sQwn : Fwkw Sihr
p`qry : 1 – 61 a
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw au~KVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy ruK do
lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 13
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikqy ikqy hwSIey qoN bwhr vKrI kwnI nwl ilKq, AglI
ikRiq SurU hox qoN pihlW iek p`qrw KwlI hY [
AwrMB : 1E [ sRI gxyswX nmhw: ] AQ ibRMd sqseI ikRq kiv ibRMd ilKÎqy ] dohrw ] sRI
guru nwQ pRBwvqY hoq mnorQ is`iD [ Gn qY jÎoqru byil dl PUl Pln kI
ibiD ] 1 ]…
AMq : …smY swr dohwnw kO sunq hoq mn mod ] pRgt BXo Xh sq sXw BwKw ibRMd
ibnod] 696 ] sMmq sis rs bwr bsu kiqk suid sis vwr ] qwqy Fwky shr mY
aupjÎo puhp pRcwr ] 697 ] ieiq sRI kiv ibRMd ikRq ibMRd ibnod sqwXw sMpUrnM
smwpqM suBM BUXwq ]

h`Q ilKq nM : MS 223 A


isrlyK : rwjnIq
lyKk : dyvI dws

249
p`qry : 1 – 35 A
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ rwjnIq ikRq kiv dyvI dws ilKÎqy ] kib`qu ] nIiq
hI qy Drm Drm hI qY sRb isD nIq hI qY Awdr sBwin bIc pweIXy ] nIq sY
AnIq CUtY nIq hI qY suK lUtY nIq lIXY bolY Blo bkqw khweIXY ] nIq hI qY rwj
rwjY nIq hI qY pwqswhI nIq hI ko nvKMf mwih jsu gweIXy ] Cotn ko bfY krY bfy
mhw bfy krY qw qy sb hI ko rwjnIq hI sunweIXy ]…
AMq : … ieiq sRI dyvI dws kib`q ikRq rwjnIq sMpUrxM ] AnoÎkq ] kib`q ] cFhU n
clby ky dlhMU n hlby ky pYf hMU n mlby ky nr kI n lwj ky ] drd n drby ky
grj n krby ky AOrij n Drby ky Gn kI n gwj ky ] dwn ky n mwn ky n swh
snmwn ky n ADm Ajwn su n dyKby ky swj ky ]

h`Q ilKq nM : MS 223 e


isrlyK : cwxwkw swsqR BwKw
lyKk : sYnwpiq
smW : sMmq 1889
p`qry : 36 a – 55 a
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ikqy ikqy SbdW dy ArQ hwSIey ivc, ikqy ikqy sqrW dy nwl nwl id`qy hoey hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ cwxwkw swsqR BwKw ilKÎqy ] dohrw ] pRxvq ho sRI
ibsn ko jo iqRlok ko rwau ] cwxwky BwKw kro jo qum hohu shwie ] bhu swsqR Avlok
kY sMudr bcin inkwr ] rwjnIq sMbUh kO brnn krO ivcwr ] 2 ]…
AMq : … gur goibMd kI sBw mY lyKk prm sujwn ] cwxwky BwKw kIey kiv sYnwpiq
nwm ] 11 ] ieq ibRD cwxwky BwKw KoVs iDAwie smwpqM ] 16 ] sMmq 1889 ]

h`Q ilKq nM : MS 223 s


isrlyK : bwxI (k`cI)
p`qry : 55 a – 60
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, AMq ivc 160 p`qry qy mMglw crn dy ArQ id`qy hn [
AwrMB : slok mhlw 1 ] 1E siqgur pRswid ] ijq dr lK mhMmdw lK bRhmY ibsn
mhys ] lK lK rwm vfIrIAih lK rwhI lK vys ] lK lK aQY jqI hY sqIh qy
sMinAws ] lK lK EQY gorKw lK lK nwQw nwQ ] lK lK EQY Awsnw gur cyly
rih rwis ] lK lK dyvI dyvqy dwnU lK invws ]…

250
AMq : … bRhmw Awie n AwKsI byd pVY muK cwr ] iksnu ik sMdw bpuV ij huk imley
Aauqwr ] isau swlwihin dir KVy dyvI dyv AsMK ] ApuTw hoie qw JUir mrY scu
sdw bKsMd ]

h`Q ilKq nM : MS 223 h


isrlyK : rUp dIp ipMgl BwKw
lyKk : jY ikRsn BOjg
rcnw kwl: sMmq 1776
p`qry : 1 – 11 A
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, p`qrw nM: 12 KwlI hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] E sRI gxyswX nm: sRI srqyÎy nm: [ AQ rUp dIp ipMgl
BwKw ilKÎqy ] dohrw ] swrd mwqw qum brI subuiD dyhu dr hwl ] ipMgl kI CwXw
lIey brno bwvn cwl ] 1 ] gur gxys ky crx gih ihXy Dwr kY ivs˜ ] kuvr
BvwnI dws ko jugiq krY jY ikRs˜ ] 2 ]…
AMq : … dohrw ] sMmq sqRw sY brs AOr iChqr pwie ] Bwdo suid duqIAw gurU BXo gRMQ
suKdwie ] 4 ] ieiq sRI ipMgl rUp dIp BwKw jY ikRsn Bojg ikRiq sMpUrnM ] gx
sMpUrnM

h`Q ilKq nM : MS 223 k


isrlyK : Bwv pMcwskw
lyKk : ibMRd
p`qry : 1 – 18 A
Awkwr : 17X12 s.m ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, 19 Aqy 20 p`qrw KwlI hn [
AwrMB : 1E sÍsq sRI gxyswX nm: ] AQ Bwv pMcwskw gMRQ ilKÎqy ] ikRq kiv ibRMd BwKw
] dohrw ] AdBuq Aimq AnMq giq Agm Apwr AnUp ] ivXwpk jg qy
AidRsÎmX jX jX joiq srUp ] 1 ] dohrw ] kiv lokn ky Bwv suin kCuk BXo
icq cwau ] krI Bwv pMcwskw ibRMd su kiv Dr Bwau ] 2 ]…
AMq : … ieq Bwv pMcwskw sMpUrnnM ] kib`qu ] CUt CUt prY AwlI bYdIAw ju bwr bwr
muK pr moqn kI lrI lrkq hY [ cUrw kI KIl fug Brq inks jwie jU rwhMU kI
gWT sr skq hY ] su kiv pRhlwd mIn Avqwr BXo mD vdI qIj mD jysTv dI
pMcmI ko kUrm pRmwinXy ] cyqR vdI qROdsI vYrwh bpu Dwr hir mwDv kI sudI nr hru
gun gwinXy ] mwDv kI sudI riv bwvn vYswK sudI qIj ko prsrwm nwmu Dwm
AwinXy ] mwDv sudI nOmI rwm ikRs˜ Bwdo vdI Awhy AGhn vdI qIj boD jnm
jwinXy ] 1 ] = ] = ]

251
h`Q ilKq nM : MS 223 K
isrlyK : icqR iblws
lyKk : AMimRq rwie
p`qry : 1 – 30 a
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : ahI
Awm vyrvw : SbdW dy ArQ lwl isAwhI nwl vKrI kwnI nwl ilKy hn [ 30 A KwlI hY [
AwrMB : 1E sRI gnpqXy nm: ] AQ icqRiblws ikRq kiv AMimRq rwie ilKÎqy ] CpY ]
suMfw dMf BsuMf mMf isMdUr BUr br ] kys gMf Al JMuf lsY sis KMf Bwl pr ] mukt
cMf su pRcMf gMf md Jrin clq cYÍ ] kMufl krn AKMf cFy jnu mwrqMfu dyÍ ] Buj
dMf cqur blbMf Aiq nvo KMf bMdq crn ] kMtk ibhMf sq KMif kih lMbodr
Asrin srin ] 1 ]…
AMq : … dohrw ] ic`qR vrn ABrn kCu brnI AMimRq rwie ] Bry ic`qR kI ibRMq Ab
kih cqrMg bnwie ] 4 ] ieiq sRI ic`qR iblws kiv AMimRq rwie ikRq smwpqM ]
hrM ]

h`Q ilKq nM : MS 223 g


isrlyK : CMd rqnwvlI
lyKk : rwm dws inrMjnI
ilpI kwl : sMmq 1795
sQwn : iffvwnw
p`qry : 1 – 33 a
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E sRI vwhgurU jI kI Pqy ] AQ CMd rqnwvlI ilKÎqy ] dohrw [ gurU gnpiq
goivMd kO nwX sIs hir rwm ] ipMgl mq BwKw ibKY rcq ruicr pr kWm ] 1 ]
mqw brn ivByd kir dYÍ ibiD lOikk CMd ] ipMgl Awid Acwir jin khy bWiD
prbMd ] 2 ]…
AMq : …sMbq sr nv muin sis nB nvmI guru mwin ] iffvwnw idRF kUp jih gMRQ
jnm sQl jwin ] ieq sRI rwm dws inrMjnI ikRq CMd rqnwvlI sMpUrxM ] ] sRI
gurU nwnk AMgd… guru qyg bhwdr guru goibMd isMG Awpnw Kylu Awp vrqwieAw ]
ds Avqwr kIey gur nwnk iBMn iBMn bpukwr idKrwieAw ] 10 ] 0 ]

h`Q ilKq nM : MS 223 G


isrlyK : mwn mMjrI nwm mwlw
lyKk : nMd dws

252
sQwn : iffvwnw
p`qry : 33 A – 65 a
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI gxyswX nm: ] AQ mwn mMjrI nwm mwlw ikRq kiv nMd
dws ilKÎqy ] dohrw ] qMn mwim pr prm gur ikRsn kml dl nYn ] jg kwrn
krunwr nv gokl ijn ko AYn ] 1 ] dohrw ] aucr skq nih sMsikRq jwno cwhq
nwm ] iqn lig nMd sumiq jQw rcq nwm kI dwm ] 2 ]…
AMq : … dohrw ] jml jugm jm dÍMd dYÍ auBY imQun ibb bIA ] jugl iksor sdw bsO
nMd dws ky hIA ] 214 ] AQ mwlw ky nwm ] dohrw ] mwlwisk jo gunvqI Xh ju
nwm kI dwm ] jo nr kMiT kir hY so nr hYÍ hY Cb ko Dwm ] 215 ] ieiq nwm mwlw
spUrxM ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 223 |


isrlyK : Anyk ArQ BwKw
p`qry : 65 a – 74 A
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, 71 p`qry qoN kwnI bdlI hoeI hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI gxyswX nm: ] AQ Anyk ArQ BwKw ilKÎqy ] dohrw ]
jo pRBu joiq mY jgq mY kwrn krn AByv ] ivGn hrn sb suB krn nmo nmo iqh
dyv ] 1 ] dohrw ] eykY bsqu Anyk hYÍ jgmgwq jm Dwm ] ijXo kMcn ky ikMknI
kMkn kMufl nwm ] 2 ]…
AMq : … snyh ] qYl, snyh snyh iGRq, auqm pRym, snyh ] so snyh inj crn ko nMd
dws ko dyh ] 88 ] sbd smMud mY sbd gun ko kwFn smrQ ] mrjI Aws skMq
js qYsy Awvih hQ ] 89 ] ieq Anyk ArQI sMpUrxM ]

h`Q ilKq nM : MS 223 c


isrlyK : surBI
p`qry : 74 A
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, AwKrI KwlI do p`qirAW qy ‘KoVsdl pdm ic`qRk ‘ ckR vwhy hoey hn, iek
p`qry qy nusKw iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : AQ surBI ilKÎqy ] dohrw ] cMdn surBI imRg surB surBI bhuru bsMq ] surBI
cwrq bn gaU jo jg krqw kMq ] 1 ] Awqmw ] dohrw ] cMdn surBI imRg surB
surBI bhuru bsMq ] surBI cwrq bn gaU jo jg krqw kMq ] 1 ] Awqmw ] dohrw]

253
mn buDM icq suBwv qn Drm jIv AhMkwr ] ey sB khIAih Awqmw prmwqmw
AwDwr ] 2 ]…
AMq : … dohrw ] jo Anyk ArQI pVY AQvw sunY ju koie ] qwkau AnMk suArQ ieh
pMun prwpiq hoie ] 57 ] surBI spUrn hoeI ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 224 sMgRih


isrlyK : mMqR
p`qry : 1 - 9 A, 16
Awkwr : 16X12.5 s.m. ilKq: 12.5X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw au~KVI hoeI, dupwsIN KVHy ruK Al`g Al`g hwSIAw, ikqy ikqy do
lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr, ikqy ikqy do lwl lkIrW do kwlIAW lkIrW ivc
motI pIlI jW motI sMqrI lkIr, sqrW pRqI pMnw 16
Awm vyrvw : AwrMB ivc 11 Aqy AMq qy 3 p`qry hwSIey vwly KwlI, do KwlI p`qirAW qy hor
klm nwl nusKy ilKy hoey [ p`qrw 16 qy vI mMqR hn, keI QWeI kwnI bdlI hoeI hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] mMqR ] dMmu gugw dmu mMflI dMmu kwjI sulqwn ] pRbq DUVW
DumIAw gugw cVy cugwnu ] gMugy sMwdI kot lIs bMdy ibsIAru nwgu ] ibis kWlI ibis
kMblI kYsin kwly qUiq ] ibisAru dydy fMgu PUku ]…
AMq : … Agxq sUrj pKMq nUrm bsy qUrm kwl kMtMk dUrm sq sukr sRI bwlw sUrij
hiQ KVg gl PUln kI mwlw kMnI kMufl rUp kw ibswlw ] iriD isiD kro grIb
nwQ jI pRiqpwlw ] grIb nwQ icqwvn vwlw ] 12 ] smwpqM ]

h`Q ilKq nM : MS 224 A


isrlyK : joqs pRkws
p`qry : 10, 10 - 15 A
Awkwr : 16X12.5 s.m. ilKq: 12.5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ds AMk do p`qirAW qy AMikq hY 16 A qy jMqr mMqr AMikq hn
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI gxysÎ nm: ] AQ joqs pRkws ilKÎqy ] AD inCMqR ]
ccy colw ] AsunI 1 ] illu lylo BrxI 2 ] AweI aUey ikRqkw 3 ]… ] 17 ]
noXwipXu ] jystw 18 XoDy Biq mUl [ …
AMq : … ibsu ikAwVI ikfwau kir gohw Gru kry icikiV lwey Aig bwiV bU kUic ibsuau
iqigM iJVkw JVy qy JwVw cVy qy mwr auqwrw jwgu ry jwgu siq vy pqwlo dybY rwg ]
DMnI ky bYdMin sMiK cUVu ] vwis kUiV ] kroiV rMig

h`Q ilKq nM : MS 224 e


isrlyK : bMsrI
lyKk : B`dr
p`qry : 17 a - 18 a

254
Awkwr : 16X12.5 s.m. ilKq: 12.5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, AMq qy iek nusKw idqw hY [
AwrMB : ibRrjrwj ky ] bMsrI ADr iqlk sohq hY Bwl pRBMjn kI mwl aur bnI mhwrwj
ky ] tyfI kr tWg idl moihE hY mohn qY rwDkY sujwn sMg KVI isrqwj kY ]…
AMq : … Bgq dyK bUVw qY qwirE hY plk bIc dIno hY bYkMuT bws jwnq lukweI hY ]
qwko suq suK rwj pun hY Dnw jib rjn jwn ApnY mh dIjIey bfweI hY ] crxo mY
mn rhY qn rhY Arog inq B`dR jn khY ikRsn Bgq dys vweIAY ] 3 ]

h`Q ilKq nM : MS 224 s


isrlyK : anmo Awdys
lyKk : kysr isMG
p`qry : 18 A - 19 A
Awkwr : 16X12.5 s.m. ilKq: 12.5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E aunmo Awdys lwl plg surK pwey kysr isMG bwrIX Awey ] Cpn CurI Agl
my ] Cpn CurI bgl my ] Cpn CurI bwv clY Cpn CurI dw\Y clYh krd Awie
bkrd jwie hfI qoV klyjI cKu myrw bYrI qyrw BC mwr mwr kr qw cly DV DwV
khqw cly sjy hQ hlwl kI botI cly Kby hQ hrwm kI botI cly …
AMq : … lgy ko lgwey ko kry ko krwey ko Awkn ko fwkn ko sq snwq bwrw jwq
coptIey curwhI eyko bMd kr ilAw kysr isMG bIr dy Kwry kysr isMG qyry ielm kw
qmwsw Puro mMq eIsrI mhwdyv kw bwcw Pury ]

h`Q ilKq nM : MS 224 h


isrlyK : k`ibq
p`qry : 19 A - 20 A
Awkwr : 16X12.5 s.m. ilKq: 12.5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] kibq ] eyk smy Twfy hY duvwr pr Asvwr Anyk rQ bwjqy
bjMqr swQ krI KVy JUlqy ] eyk smy Byt lYn rys bys Arj krY eyk smy plG pY
psmIny ivCY qUl qy ]…
AMq : … eyk smY vwhI nr ikrpw ibnu rwm jU kI hoie kY iBKwrI iPrY KYr nhI prqo ]

h`Q ilKq nM : MS 224 k


isrlyK : rwDw isMgwr
p`qry : 20 A - 23 A

255
Awkwr : 16X12.5 s.m. ilKq: 12.5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ADUrI jwpdI hY, 23 qoN bwAd iqMn p`qry hwSIey vwly KwlI hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sj kir isMgwru rwDw clI isAwm jU pY cMdRmw cMmk dyiK
lrj rihXo min mY ] sIs pY dukUl syÍq kucn pY ANgI ikRq kt bIc swrI suqy suqy
qn mo ]…
AMq : … modq ho gwjyÎo gj krI qY shwey hrI lIjY jI ] kwl Byt dOrXo dyK lwl jI ]
pryE srn crn lwgyXy Awn ihq hI so dIno hY sujwn pwn lIno hY gupwl jI ] hoie
kY idÎwl lY pDwry ho bkMT hU mY kIno isrqwj ]…..

h`Q ilKq nM : MS 224 K


isrlyK : kQw kwmrUp v kwm iltw kI
lyKk : Aihmd Xwr
ilKwrI : nrYx isMG
ilpI kwl : sMmq 1918
p`qry : 1- 154
Awkwr : 16X12.5 s.m. ilKq: 12.5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, AMq dUjI ivc kwnI nwl ilKwrI Aqy smyN bwry iliKAw hY, AMq ivc AglI
ikRqI SurU hox qoN pihlW 2 p`qry hwSIey vwly KwlI hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ kQw kwmrUp v kwmildW dI ikRq kiv Aihmd Xwr ]
bYq ] A`vl isPiq krW swihb dI ijin ieh Klkq swjI ] byprvwh byAMq
suAwmI nw iks kI muhqwjI ] 1 ] ApxI kudriq Awpy jwxY ihkmq ausdI nÎwrI ]
rMgw rMg skUPw sbjI kir guljwr pswrI ] 2 ]…
AMq : … myrIAw pUrIAW pwvx vwlw hzrq swih jIlwnI ] Ahmd Xwr murId mrd dw
brdw dMuhI jhwnI ] 1497 ] poQI nrYx isMG GimAwr kwmlytw cMfI gogw sNmodrIk
joqs nCqR sMmq 1918 mqI mwg dI 17 qrIk [

h`Q ilKq nM : MS 224 g


isrlyK : gun swgr bicqR
ilKwrI : nrYx isMG
ilpI kwl : sMmq 1918
p`qry : 1- 102
Awkwr : 16X12.5 s.m. ilKq: 12.5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, AMq qy 102 A p`qry qy dUjI klm nwl ilKwrI Aqy smyN bwry iliKAw hY [

256
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] EAM sRI gxyswX nm: ] AQ gun swgr bicqR ilKÎqy ]
dohrw ] AlK mUriq prm gur Awid AMq ibsQwr ] jI jMq jl Ql skl kry
jgq insqwr ] 1 ]…
AMq : … sorTw ] swq qIn pun byNd CMd Xwih mD brn kr ] AD kaUn jn hoie
CmIXy su kb pRwDmm 734 ] ieq sRI gunswgr igRMQ smwpqM ] suBM ] Bvyq ]
hry ] poQI nrYx isMG GuimAwr dI kwlytW sMmudrI cMfI gogw mflI sMmq 1918 mqI
mwg dI 17 ]

h`Q ilKq nM : MS 224 G


isrlyK : cMfI cirqR aukq iblws
lyKk : goibMd isMG, sRI gurU
ilKwrI : nrYx isMG
p`qry : 1 - 55
Awkwr : 16X12.5 s.m. ilKq: 12.5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, 55 A qy ilKwrI Aqy smyN bwry hor kwnI nwl iliKAw hY [ p`qrw 1 A qy
isrP iek lweIn ilKI hY bwkI p`qrw KwlI hY [ 1 A dI lweIn hI 2 a qy ilKI
hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ cMfI cirqR aukq iblws ] sÍYXw ] Awid Apwr AlyK
AnMqu ] Akwl AByK AlK Anwsw ] kY isv skiq dey suiq cwr rjo qms iqiq hMU
purbwsw ]…
AMq : … dohrw ] igRMQ siq sYieAw ko kirE jwsm Avr n koie ] ijh nimq kiv ny
kihE su dyh cMfkw hoie ] 233 ] poQI nrYx isMG GuimAwr dI sMmq 1918 mqI
mwg dI 17 ]

h`Q ilKq nM : MS 225


isrlyK : bRhm KwnI qrkIb [ nusKy ]
lyKk : mMnI rwm
p`qry : 1 - 54
Awkwr : 9.5X16 s.m. ilKq: 6.5X11.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, bwAd ivc bMnHI hoeI, hwSIAw dovyN pwsy do-do kwlIAW lkIrW,
sqrW pRqI pMnw 7
Awm vyrvw : poQI a~KVI hoeI, pMnw nM. swP nhI piVHAw jWdw pMinAW dI igxqI qrqIbvwr
nhIN [ ikqy ikqy kwnI bdlI hoeI hY [ AMq ivc aurdU dy Sbd ilKy hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid “AQ bRhmKwnI qrkIb” cwhy c qPwnn kI jwko qwko dwrU
dyqw hY ] mMnI rwm Awsk jb pihlY dmVY ign ky lyqw ho ] posqu eyk syr jb lBI
qrkutI kr kY fwrq ho ]…

257
AMq : …Awgy iql kI ibD “ 2 mwsy imTw iqlIAw, 2 mwsy jrd sMKIAw, 2 mwsy supyd
sMKIAw, 2 mwsy rqkw ictIAw, 2 mwsy hPIm, 2 mwsy kysr, 2 mwsy hrqwl, 2 mwsy
cIc vrtIAw, 2 mwsy mnCV, 2 mwsy hrml, 2 mwsy mwlkMkxI ] 4 mwsy ismrK ]
2 mwsy jwPl, 2 mwsy log, 2 pYsw Br crbI swnyAw dI ] 6 tky qyl, 2 pYsw Br
swny kI crbI ]

h`Q ilKq nM : MS 226 sMgRih


isrlyK : cxwky ky BwKw
lyKk : sYnwpiq, kvI
p`qry : 1 – 25 a
Awkwr : 10X17 s.m. ilKq: 7X11.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, bwAd ivc bMnHI hoeI, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do-do
kwlIAW lkIrW, sqrW pRqI pMnw 8
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ilKq bdlI hoeI, ikqy-ikqy hwSIey qoN bwhr iliKAw
hoieAw hY [ pMnw nM AMikq nhIN hY [ poQI dw pihlw AiDAwie pUrw nhIN hY [
AwrMB : qlhI bwDv: dys ko iqAwgIey ibRq aupdRvI iqAwg, ikRpn ikRqGnI iqAwg pRB
rhy niqn so lwg ]…
AMq : …gun goibMd kI sBw my lyKk pRm sujwn ] cxwky ky BwKw kro kivq sYnwpiq nwm
] ieq sRI brD cxwky BwKw KoVs iDAwie smwpqM ] sRI gMgw rwm jI quhI hY ]

h`Q ilKq nM : MS 226 A


isrlyK : kokswr
p`qry : 23
Awkwr : 10X17 s.m. ilKq: 7X11.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : “ 1E sqgur pRswid ” AQ kokswr ilKXqy “ dhorw ” kwmdyv kI kYsI jugq
hY ] kYsy kwm dyv jI hY rqkw sugMD iqs ky smuMdR hY ] bhuV kYsy hY kwm dyv jI
iesqRI kRIVw ky bMD hY […
AMq : …1E Awgy mMqR hQAwr bMd krny kw ] a nmo hnUmwn “ cl AMjnI ky pUq ] Dwr
bMD ] qrvwr bMD ] qIr bMD ] nyjw bMd ] bdUk bMd ] kuhk bwx bMd ] dlbwd
POj bMd ] sgly hQAwr bMd ] hwknI fwktI bMd ] KvIs bMd ] ishrI KuhwrI
bMd ] pIVw bMd ] srvwih bMd ] sUl ArbIlw bMd ] myrI Bgq gurU kI skqw ]
PUr ho mMqR eIsr mhwdyv qyrI vwcw Pury ] vwrI sq pVnw ]

h`Q ilKq nM : MS 227 sMgRih


isrlyK : vvyk boD
lyKk : idAwl dws, bwvw

258
ilpI kwl : sMmq 1923
p`qry : 1-16 a
Awkwr : 11X14.5 s.m. ilKq: 9X11.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, bwAd ivc bMnHI hoeI, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw
dovyN pwsy do-do lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw 13
Awm vyrvw : poQI dI ijld p`kI, hwlq cMgI, ilKq sMudr, poQI dw AwrMB Aqy AMq lwl
isAwhI nwl idqw hoieAw hY [ ikqy-ikqy pMnw nM: vI lwl isAwhI nwl idqy hoey
hn [ vvyk boD qoN bwAd ‘dohry’ sorTy Aqy svYXw idqy hoey hn [
AwrMB : 1E sRI gxySwX nm: 1E siqgur pRswid ] AQ sRI vvyk boD igRMQ kiv ikRq bwvw
idAwl dws nwrwiex pRmhMs swD ilKXqy ] Awid mMglw crn ]…
AMq : …Xwih igRMQ ko jo pry pwvY boD srUp ] hovq qwko sWiq suK inscl igAwn
AnUp ] 85 ] aswr purw pur sMudr Aiqr h`q sMq qihAwn ] qws ngr mY idAwl
kiv riha swd suKmwn ] 86 ] dohrw ] sq sMmiq nau ds pRgtqw aUpr qReI
dyv ] mwrw mws ss vwr hY inscY smJo Byv ] ieiq sRI kiv ikRq bwvw idAwl dws
nwrwiex Bgq pRmhMs ivricqM isK ipRq Bgq pRym veIrwg igAwn vrnnM sRI vvyk
boD igRMQ AnuBY swr miq isDWiq n rUpnM smwpqM suB msq ]

h`Q ilKq nM : MS 227 A


isrlyK : ivsnp
lyKk : idAwl dws, bwvw
p`qry : 17 A -18 A
Awkwr : 11X14.5 s.m. ilKq: 9X11.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : sRI lKmI nwrwiex ivsnivsÍysur pRmysr jI sRI gur nmo nmw: 1E siqgur pRswid ]
AQ sbd ivsn pd ikRq kiv bwvw idAwl dws nwrwiex Bgq ilKXqy rwg
mlwr ]…
AMq : …rwg iblwvl ] Avgq gq nhI jwn pry ] aUc nIc nIc ko aUcw kihqy nw fry
] igAwnI qy Awgy igAwnI krh AigAwnI igAwn DrY ] mIq n ko vYrI kr fwry
vYrI mIq srY ] bymuK qy snmuK hI kr hI inscYvwn trY ]

h`Q ilKq nM : MS 228


isrlyK : gost kbIr kI qy rivdws kI
p`qry : 1 -24 A
Awkwr : 8.5X14 s.m. ilKq: 5X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, bwAd ivc bMnHI hoeI, hwSIey qoN ibnHW, sqrW pRqI pMnw - 6
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, 25 p`qrw KwlI hY [

259
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] gosit kbIr kI nwly rivdws kI ] qQw BvwnI qQw mhwdyv
nwil hoeI ] inrgux srgux ] Awpo jI nwih nwih ko ihq myro] kYsy kY drsn pwvau
qyro ] rivdws vwc ] suin kbIr jI rivdwsu khqu hO qum khIAq bRhm igAwnI ]
bRhm bRhm kir Brim Bulwny qq bsqu nhI jwnI qq hmwro nMd ko nMdnu pRgt
BieAw jg mwhI ] qumrw bRhm iknhU hY dyiKAw lwj mrq ikau nwhI ] 1 ]…
AMq : …kbIr bwc ] pUrb qy jo pCm AwvY cMcl miq gih rwKY ] aupjq vyKY ggn
smwvY jw kau pyf n swKw ] kwl ghY klpq ibn hovY qw qU dyih sgl klysw ]
khq kbIr sunhu rivdwsw eyhI Bgiq aupdysw ] 62 ]

h`Q ilKq nM : MS 229 sMgRih


isrlyK : cwxwky BwKw (ADUrI)
lyKk : sYnwpiq, kvI
p`qry : 5 a - 27 A
Awkwr : 10X17 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy
ru`K do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW ivc iek motI sMqrI lkIr dw hwSIAw,
sqrW pRqI pMnw - 8
Awm vyrvw : poQI dw AwrMB pMjvyN p`qry qoN hMudw hY, nON nMbr p`qrw A`Dw PitAw hoieAw hY, d`s
nMbr p`qrw nhIN hY, poQI ikqy ikqy ikrm-Kurdw
AwrMB : ….. qih jwnu cirqR ] 11 ] sqR hoie kY ju krY imqRweI kI bwq ] iqh ibsÍws n
kIjIAY AMq krY vh Gwq ] 12 ] swsqR pwn isRMgI nKI ndI inRpiq Aru nwr ] ien
kw ikAw ieqbwru hY rhIAY Awpu sMBwr ] 13 ]…
AMq : … CMd ] bIxw bxI mn mQ eyk ] cMdn bRhmx cMd ibbyk ] Asu KVgu CqRI iek
jwq ] igÎwnI igÎwn hir jn hir bwq ] 9 ] swsqR skl ibcwr kY mQ kwiF Xh
swr ] nwrwiex BjIAY sdw krIAY praupkwr ] 10 ] gur guibMd kI sBw mY lyKk
prm sujwn ] cxwkw BwKw kIey kv sYnwpiq nwm ] 11 ] ieiq ibRD cwxwky BwKw
KoVs iDAwie smwpqM ] 16 ] suBM msqu ]

h`Q ilKq nM : MS 229 A


isrlyK : kok mMjrI BwKw
p`qry : 27 A - 63 a
Awkwr : 10X17 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, 63 A KwlI hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ kok mMjrI BwKw ilKqy ] dohrw ] llq supn Dn Alp
nIc qn Cb ABnv kMq ] mD irq ihq Aiq riq rvin jYX jYX mdn AnMd
] 1 ] brn kwm AiBrwm Cib brno Bwmn Bog ] skl kok diD mQn kir gMcE
swr suK jog ] 2 ]…

260
AMq : … cqr ds KMf ju Aiq srs rcy ju bhu ibiD CMd ] pVq bFy riq rMg Aiq
ibib icq ihq AnMd ] 176 ] ieiq kok swry AnMd ikRqy Awsn brnnM nwm cqr
ds KMf : ] 14 ] kok swr smwpqM ]

h`Q ilKq nM : MS 229 e


isrlyK : kok pMcswiekw (ADUrw)
p`qry : 1 - 81 A
Awkwr : 10X17 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, AMq nhI hY, AMq qy 4 p`qry (78-81) bhuq Ksqw hwlq ivc hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ poQI kok pMcswiekw kI ilKXqy ] kWm dyv jI kI jYsI
jugiq hY ] kYsy hY kWm dyv jI rq kw sugMD iqs ky smuMdR hY ] bhuV kYsy hY kWm dyv
jI iesqRI kRIVw ky bMD hY ] bhuV kYsy hY kWmdyv jI kIAw hY sMswr kw AnMd
ijsny ] bhuV kYsy hY kWmdyv jI rsIey jo mnuK hY iqn kO suK dyxy hwry hY ]…
AMq : … mMqR njr kw ] bjlI bjlI brjku Awr ] bjlI b`wDau dsy duAwru ] dyau
ipMV kau swDY ] ault bwx qwhU kO lwgY ] Gol pI lvhu srb rs bWx n lwgY ]
eyku hU Ax joaU swDY soeI mrY ] ies dyh ipMf kI riKAw sRI bjR jognI …..

h`Q ilKq nM : MS 230 sMgRih


isrlyK : izMdgI nwmw
lyKk : nMd lwl, BweI
p`qry : 1 A - 65 A
Awkwr : 14X9.5 s.m. ilKq: 11.5X6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, au~KVI hoeI, dupwsIN KVy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI
lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 12
Awm vyrvw : ikqy ikqy SbdW dy ArQ lwl isAwhI Aqy pYnisl nwl id`qy hoey hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] ijMdgI nwmh ] BweI nMd lwl jI ] AW KudwvMdy ijmIno
AwsmW ] ijMdgI bKsy vjUdy iensu jW ] 1 ]…
AMq : … qw ngIrd gYr nwmy ijkr hk ] qw ngoied gYr hrP Aj iPkr hk
] 498 ] dIdh Aj dIdwir hk pur nUr kun ] gYr hk Aj Kwqry idl dUr
kun ] 499 ] bYq BweI nMd lwl jI ky sMpUrn hoey ]

h`Q ilKq nM : MS 230 A


isrlyK : dIvwn goXw
lyKk : nMd lwl, BweI
p`qry : 66 a - 129 A
Awkwr : 14X9.5 s.m. ilKq: 11.5X6 s.m.
vyrvw : EhI

261
Awm vyrvw : EhI, 66 p`qry qy SbdW dy ArQ dy ky auqy hVqwl PyrI hoeI hY [ 119 p`qrw KwlI
hY, 123 p`qry qoN 129 q`k BweI nMd lwl jI dIAW rubweIAW hn [ 130 p`qrw KwlI
hY [ AMq qy 7 p`qry ibnHW nMbr hn ijnW qy svYXy idqy hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] qsnIP BweI nMd lwl jI ] dIvwn goXw ] hvwie bMdgI
Awvrd dr vjUd ky mrw ] vgrnh jOik cunI Awmdn nbud mrw ] 1 ]…
AMq : … bjyir swXh BU murwdhw XwbI ] bjyir swXry mrdwin goXw Kudw XwbI
] 404 ] 5 ] qmwm sud dIvwn goXw

h`Q ilKq nM : MS 231


isrlyK : ibsn purwx
lyKk : ibAws, (irKI)
ilpI kwl : sMmq 1877
p`qry : 1 - 346 A
Awkwr : 13X15 s.m. ilKq: 10X11.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, bwAd ivc bMnHI hoeI, dupwsIN KVy ruK do kwlIAW lkIrW dw
hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 12
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikqy ikqy ikrm-Kurdw
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] siq icq AnMid prmwqmwie mih [ nmih ] ] AiQ ibsn
purwx BwKw iliKqy ] prwsro vwc ] prwsr mYqoR kau khy hY ] ik hy mYqRo Xih jo quJY
aupdys kro ho ] so AMimRq smwn hY ] so mn ky pwqR so pIau ]…
AMq : … ieiq sRI ibsn purwxy smwpqM poQI spUrn hoeI ] smq ATwrw sY sqqRY ] BUl
cUk bKs lYxI ] lg knw soiD pVnw ] swD sMq dws swDW sMqW ky thlIey nPr hY
dieAw rKxI ] bwDw Gwtw vgs lYxY ] vwihgurU jI kw Bjn krnw swD sMqW kI
thl krnI ] bwr buDvwr idn pUMnm cyqR pRivsty ] 19 ] poQI sMpUrn siqgurU krI
vwhgurU kw Bjn krnw ]

h`Q ilKq nM : MS 232 sMgRih


isrlyK : ikRsn Avqwr
p`qry : 1 – 128
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9.5X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, isAwhI kwlI, hwSIAW dovyN pwsy KVy ruK, do-do kwlIAW lkIrW,
vKryvyN leI lwl isAwhI, sqrW pRqI pMnw 8
Awm vyrvw : ilKq sMudr, pihly p`qry qy gurU goibMd isMG jI pwqSwhI dsmI dI mihmw bwry
disAw igAw hY [ poQI dw ieh ih`sw ADUrw hY [
AwrMB : 1 ] E ] siqnwm krqw purK sRI ikRs˜wie nmih ] sRI vwsudyvie nwmih ]
sRI pRmwqmwie nmih ] sRI Bgvwnie nr iniD jhw ] kwl purK iesiQqby qhW ]
kihXo ibsn khu inkit blweI ] ikRsn Avqwr Dro qum jweI ] 2 ]…

262
AMq : …hY sB logn ko krqw ibRj BI hY krqw ieh lIlw ] sMiDXwn ko brqwh rhY
ieh swDn ko krqw n hINlw ] rK leI ien hI sIA kI piq rwiK lXo qRI pwrb
sIlw ] gopk hY pq so sunIAY ieh hY ikRsnM br bIru hTIlw ] 396 ] idn bIq
gey ck…..

h`Q ilKq nM : MS 232 A


isrlyK : rwm jI kw mMqR
p`qry :3
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9.5X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, p`qirAW qy p`qrw nM. AMikq nhIN
AwrMB : 1E AM rwm jI kw mMqR ] rwm riCAw ilKqy Awid suKu AMq suK ] ho sI sB suK ]
DMin DorI igRhmMfil suKu ] ijs bwsrhu hir siq suK ] jwgqy suvqy pohY nwhI kwl
bwt Gwty rwKy hir dieAwl ]…
AMq : nau nwQ causI isiD cEsiT jogxI vvMjw bIr ] ies mMqR kI AwigAw cldy hYin
] ijs guxh clwey iqsY gux cly rwm jI qyrI sRin rwiKAw ] = ] = ] = ] = ]
]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=

h`Q ilKq nM : MS 232 e


isrlyK : cMfI jI shwie
p`qry :3
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9.5X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ikDry-ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ kul 13 dohry hn [ pMnw
nM AMikq nhIN kwnI bdlI hoeI hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid [ sRI dyvI jI shwie [ cMfI jI shwie [ ipRQmy cMfI Akl
kuAwrI […
AMq : …lMkVbIr qyrI duhweI [ siB bIr cMfI mwqw qY nau lohw brnw ] cMfI sRI
BgEuqI jI shwie [

h`Q ilKq nM : MS 232 s


isrlyK : jwp swihb
p`qry : 1 – 21 a
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9.5X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, 21 a nM pqry qy iek vwr AMq krky dohrw nM
198 qy nmUny nwl AMq kIqw hoieAw hY [

263
AwrMB : 1E siqgurU pRswid ] jwpu ] sRI muKvwk pwiqswhI ] 10 ] CpY CMd ] qÍ pRswid
ckR ichn Aru brn jwiq Aru pwiq nihn ijh ] rUp rMg Aru ryK ByK koaU kih n
skiq qh ]…
AMq : …cqR ckRvrqI cqR ckR Bugqy ] suXMv suBM srbdw srb jugqy ] dukwlM pRxwsI
dieAwlM srUpy ] sdw AMg sMgy ABMg ibBUqy ]

h`Q ilKq nM : MS 232 h


isrlyK : ibhMgm inrMkwr kI kQw
p`qry : 23 A – 126 A
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9.5X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : pMnw nM 126 qy iek lweIn ivc vI nmUny nwl kQw Kqm kIqI hY [ ikDry-2
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ SurU krn vyly lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI
hY [ vKryvyN leI ikqy-2 lwl isAwhI dI vrqoN hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] rwgrwmklI mhlw 1 ] iDAwa ibhMgm inrMkwr kI kQw [
qd bwbw nwnku ibhMgm pMKI kY rUip Qw […
AMq : …krm ibkrmu pyiKAw jru jrg hoie inrml sbdu kmwvhu jnu nwnk qqw
ibhMgmu pwvhu ] gosit spUrin hoeI ] vwhgurU jI vwhgurU jI [ DMn gurU DMn gurU
jI [ siqgurU jI sRI vwhugurU jI [

h`Q ilKq nM : MS 232 k


isrlyK : gost gurU bwby nwnk jI kI
p`qry : 126 A – 239 A
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9.5X11 s.m.
vyrvw : EhI, hwSIAw do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr sqrW pRqI pMnw 8
Awm vyrvw : ikDry-ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI geI hY [ ikDry-2 kwnI bdlI hoeI hY [
AwrMB : 1E siq nwm gurU pRswid siqnwm krqw purK inrBa inrvYr gur Akwil mUriq
AjUnI sYBM gur pRswid ] rwgu Awsw jpu AwrDnwil mhlw AnUp mMqR Apr gosit
gurU bwby nwnk jI kI […
AMq : …eIhw suKI Awgy mukqw hoie jpu gurU bwby nwnk jI kw hY [ ausqiq prmysr kI
vwhgurU vwhgurU siqgurU byAMq gurU jI

h`Q ilKq nM : MS 232 K


isrlyK : Sbd gurbwxI
p`qry : 240 a – 269 a
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9.5X11 s.m.
vyrvw : EhI

264
Awm vyrvw : 1. sRI rwg 2. mwrU rwg 3. mlhwr 4. Awsw 5. rwg gaVI ivcoN coxvyN Sbd, rwg
dyv gMDwrI, rwg ibhgVw, rwg soriT, DnwsrI Aqy jYNqsrI ivcoN coxvyN Sbd[
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] rwgu isrI rwgu mhlw “1” caupdy “ Gr 1 ” moqI q mMdr
ausryih rqnI q hojwih jVwau ksqUro kMgU Agr cMdin lIip AwvY cwau ]…
AMq : …pvn nwm jgq mY hir ko kbhU nwir sMBwg [ nwnk srin pra jg bMdn
rwKhu ibrdu quhwrw ] 33 ]

h`Q ilKq nM : MS 232 g


isrlyK : DnwsrI DMny kI gosit
p`qry : 269 a – 273 a
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9.5X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] DnwsrI Dny kI gosit ] DMnw klir cwry gweI bRhmx
inkSwAw Awie ] nwie Doie pUjw ibsQwrI bYTw iDAwn lgwie ] DMnw AwKY suix
myrw dwdw AwpxI crxI lwie ] DMny kw hir isau biFAw snyhu ] pRwbRihm pUrn
AibnwsI inhclu lwie Anyhu ] 1 ]…
AMq : …bRhmx no hir drsnu h hoAw DMny gruU qrwieAw ] gorK nwiQ muCMdR auDwirAw
kwiF sMGl dIp lY AwieAw ] Bgiq kw ihqkwrI Twkur DMny DMnu khwieAw ] 1 ]
bolhu vwhgurU jI DMn gurU jI ] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 232 G


isrlyK : vwr sUhI kI
p`qry : 273 A – 303 a
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9.5X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] vwr sUhI kI slok nwil mhlw ] 3 ] sloku ] sUhy vys
duhwgxI pr ipru rwivx jwie ] ipr CoifAw Gr ApxY mohI dUjy Bwie ]…
AMq : ha ikAw swlwhI ikRm jMqu vfI qyrI vifAweI ] qU AgMmu idAwlu AwguMm hY Awp
lYh imlweI ] mY quJ ibnu bylI ko nhI qU AMqu sKweI ] jo qyry srxwgqI iqin lYhY
CfweI] nwnk vyprvwhu hY iqsu iqlu n qmweI 20 ] = ] = ] = ] = ] = ] =
]=]

h`Q ilKq nM : MS 232 |


isrlyK : mMqR bwby nwnk jI kw
p`qry : 303 a – 306 A
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9.5X11 s.m.

265
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] mMqR bwby nwnk jI kw iliKAw vwrI iqRhu piVnw…
AMq : …Av GtYsI gur inrMkwr jI nwnk jI riCAw krY Akwl purK jI qyrI
swirix ] = ] = ] = ] = ] = ] = ] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 232 c


isrlyK : vwr BgauqI jI kI pwqSwhI 10
lyKk : goibMd isMG, sRI gurU
p`qry : 306 A – 328 A
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9.5X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ies ivc 55 dohry hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid vwhgurU jI kI Pqy [ sRI BgaqI jI shwie [ vwr sRI BgauqI
jI kI pwqSwhI 10...
AMq : …durgw pwT bxwieAw sBy pauVIAW Pyr n jUnI AwieAw jynw ieh gwieAw [

h`Q ilKq nM : MS 232 C


isrlyK : piKAwn cirqR
p`qry : 328 A – 333 a
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9.5X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : 331 pMny qoN kwnI bdlI hoeI hY [ ies ivc pMnw nM 330 AwpxI kRm ivc nhIN hY
auh pMnw 334 qoN bwAd l`igAw hoieAw hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid sRI BgauqIey nmhw [ AQ piKAwn cirqR ilKqy [ pwqSwhI
] 10 ]…
AMq : …ieq sRI dyvI jU kI ausqq smwpqM ] APjU ]

h`Q ilKq nM : MS 232 j


isrlyK : gurbwxI Sbd
p`qry : 333 A – 337 a
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9.5X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : sulqwn pUCY sun vy nwmw ] dyauK [dyKau] rwm qumwry kwmw ] nwmw sulqwny biDlw ]
dyKau qyrw hir bITulw ] 5 ] rhwaU ]…
AMq : aie prm purK dyvwiD dyv ] Bgiq hyq nr isMG Byv ] kih kbIr ko lKY n
pwr] pRhlwd auDwry Aink bwr ]

266
]=]=]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 232 J


isrlyK : vwir DurU Bgiq kI
ilpI kwl : 1888
p`qry : 337 a – 353 A
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9.5X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] vwir DUrU Bgiq kI ] DrU hsdw Gr AwieAw ] kir ipAwru
ip [ipau] kuCV lIqw ] bwhu pkV auTwilAw min ivc rosu miqryeI kIqw ]…
AMq : …ATwrw sY ATwsIAw ] imqI byswKu sudI privstI sqweIAY ] poQI swihbu pUrI
hoeI ] sdw kw swD sMigiq kw swD sMgiq jI Buil cuik vKis lYxI golwm dI ] swD
sMgiq vKsix jogu hY ] vwhgurU jI kw Kwlsw vwhugurU jI kI Pqy ] scy pwiqswih
gurU rwmdws jI Bul cuk vKs lYxI ] scy pwiqswh qU vKsix jog hY ] golwmu qyrI
srin hY srin pry kI rwiK lyhu ] idnI bIrbwru poQI pUrI hoeI ]

h`Q ilKq nM : MS 233


isrlyK : isKW dI Bgqmwlw (swKIAW)
lyKk : mnI isMG
ilKwrI : kMudn
smW : sMmq 1874
sQwn : lwhOr
p`qry : 1– 683
Awkwr : 15X27 s.m. ilKq: 10X20 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIn auKVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVy
ru`K do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW, ivckwr iek motI pIlI lkIr dw
hwSIAw, sqrW pRqI pMnw -10
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq Ksqw, p`qrw 14 qoN bwAd kwnI bdlI hoeI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] swKI BweI gurdws jI kI ] vwr XwrvI isKw dI Bgq
mwlw ] eyk smy BweI mnI isMG jI QI isKw Ardws kIqI ] ju BweI gurdws jI ny ju
isKW dy pruQwie vwr kIqI hY ] qy sBu dysW dy isKw dy nwm ilKy hYin ] Enw dIAw
rihqw qy krqUqw AswnU mlUm krwho ju AsI BI jwxIey ju isKw dIAw AYsIAw vrqxw
hodIAw hYn ]…
AMq : …kibq ] sMmiq bKwn rwie ibRkm nrys jU ko ibid Awpuin byd sq mn mY
ibcwrIXo ] ArD sq AwT Aor ADk gnIlI jo qw pY BwdRv ko ikRsn pK prvwin
hwrIXo ] bwsRim AMk Awd jwm sMpUrn ilK nwnk gur swKI Bgiqmwl aurDwrIXo ]
kMudn bKwny AMk mwqRw mY cUk khMU bKso sB gunI jn ros nwih DwrIXo ] sorTw ]

267
dsKq kMudn jwn lv purXo khXo ] bKso gunI sujwn AMk mwqRw jo khMU ] poQI
spUrx hoeI ] sMmq 1874 kqk idn 7 BuilAw cuikAw bKsxw ] vwh gurU bKisMd
hY ] vwhgurU ] vwhgurU ] vwhgurU ] vwhgurU ]

h`Q ilKq nM : MS 234 sMgRih


isrlyK : jp prmwrQ
p`qry : 1– 119 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 9.5X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, sqrW pRqI pMnw - 8
Awm vyrvw : dupwsIN 80 p`qry qk do kwlIAW lkIrW dw KVHy ruK hwSIAw hY, Aqy kwnI vI bdlI
hoeI hY [ 108 p`qry qoN Pyr kwnI bdlI hoeI hY [ ilKweI sMudr hY [ ikDry-ikDry
ikrm Kurdw [ ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ikDry-ikDry
suDweI hwSIey ivc kIqI hoeI hY [ AwKrI p`qrw bhuq hI Ksqw hwlq ivc hY [ pUry
AKr pVHy nhIN jWdy [ poQI ADUrI lgdI hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] rwg Awsw mhlw 1 AnUp mMqR Apwr gost gurU bwby nwnk
jI kI ]…
AMq : …bwbw nwnk jI ATqrI pEuVIAw spUrn ilKIAw ] BuilAw cuikAw bKsxw ]
gurU kw bolxw gurU jwxy ] vwhgurU vwhgurU ]

h`Q ilKq nM : MS 234 A


isrlyK : mMqR gurU bwby nwnk jI kw
p`qry : 119 A - 122 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 9.5X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] siqnwm krqw purK ] inrBau inrvYr ] Akwl mUrq
AjUnI sYBMg gur pRswid ] mMqR gurU bwby nwnk jI kw mhlw 1 ]…
AMq : …dIn dunIAw ky pwqswh qyrI pnwh ] sRMkr mwqw sMRkr ipqw sMkR rwKo cwro idsw
] qWby kw koit smuMdR sI KwhI ] cwro qrP nwnk swhu kI duhweI [

h`Q ilKq nM : MS 234 e


isrlyK : vwr BweI pRym dws kI
p`qry : 123 - 133
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 9.5X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] vwr BweI pRym dws kI ] pEuVI ] AMny kohVy nwl ley KV
AMmRqsr nvwvY ] sBsy Cwdnu Bojnu dykru AMimRq nwm pVwvY ]…

268
AMq : …eyhI vpwr byeI kwrn hI kIau prmysr isau Kwqw hY ] kyqy Awqy ly ly Awqy kyqy
lY lY jwqw hY ] ijvy smudR idsy sriB Awiq EhI ndrI Awqw hY [ sux isMGw Bry
BMfwr gRNg iPr kd hI n inKtwqw hY ] 32 ] vwr sMpUrn hoeI pEuVIAW 32 sMpUrnM
] vwhgurU, vwhgurU, vwhgurU, vwhgurU, vwhgurU, ] icq Awvy BuilAw cuikAw gurU
bKsy ]

h`Q ilKq nM : MS 234 s


isrlyK : [ jnm swKI sRI gurU nwnk dyv jI ]
p`qry : 133 – 213 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 9.5X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, pqrw 133 dw iek konw BuirAw hoieAw hY, ies krky ilKq pUrI nhIN hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] Ab qIjI gost mwrkMfy rKIsru jI kI ] pihlI clI ] jd
cwry jug bIqy Pyr …. rcY ] AgilAw jugw kw ikAw pRmwx hoqw hY ]…
AMq : …qW gurU AMgd AwiKAw DMn gurU nwnk hY ] ijs AYsy pwpI qwrw ] Aqy DMn BweI
bwlw ijs iehu swKIAw suxwie kY Aswfw auDwr kIqw ] swKI sMpUrn hoeI ] bolhu
BweI vwhgurU, gurU, gurU, gurU, gurU, gurU, gurU, bwbw nwnk jI ]

h`Q ilKq nM : MS 234 h


isrlyK : swKIAw SyK &rId jI
p`qry : 213 A – 245
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 9.5X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, swKIAW ADUrIAW hn [ AMq ikrm Kurdw hox kwrx, pUrI qrHW piVAw nhI
jWdw [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] swKIAw SyK PrId jI kIAw ilKIAw ] SyK PrId Agly
jnm kurys†I Awhw ] jMgl ivc vsdw Awhw ]…
AMq : …qw auh grIb isr boilAw ju KrbUijAw qU isr hoAw Awhw ] jo bKIl…..sI jo
Awhy KrbUjy sohny jIEu Awhy iPrdY…..hY ] ieh jo Awhw so Kudwie dw ipAw…..

h`Q ilKq nM : MS 235


isrlyK : igAwn crKw
smW : sMmq 1933
p`qry : 1– 4
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8.5X10.5 s.m.
vyrvw : ijld kwgz, bwAd ivc bMnI hoeI, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy iqMn-iqMn
kwlIAW lkIrW, sqrW pRqI pMnw 9
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI, ilKq sMudr, hwSIey qoN bwhr soD kIqI hoeI [

269
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AiQ igAwn crKw ilKXqy ] iniq mqI dydI mwau DIey ]
ikau iPrnI hY vwho dwhu DIey ] mY hwrI is`K isKwie DIey ]…
AMq : …jd Dwm ibgwny jwvYgI ] muV vq nw eyQy AwvygI ] aQY jw kY pCoqwvYgI kuC
AglI kr simAwn kuVy ] kr kqn vl iDAwn kuVy ] = ] = ] sMmqu 1933 jyT
pR 14 sMpUrnnM idn vIrvwr ] smwpqM msq suB msq ] =

h`Q ilKq nM : MS 236


isrlyK : sO sMmqI gRMQ
lyKk : ihRdy rwm (dwdU pMQI)
smW : sMmq 1953
p`qry : 1 – 10 a
Awkwr : 14X16.5 s.m. ilKq: 9.5X12 s.m.
vyrvw : ijld motw kwgz, bwAd ivc bMnHI hoeI, ibnHW hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 11
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ sO sMmqI gRMQ iliKÎqy ] 1901 ] eyk smw iekoqro
mukqw brsy myih ] Krw jmwnw AwvsI Kt hwl Kyih ] 1902 ] bwrw mws bI roqVo
pRBU AwieE Bwie ] sO rupYAw srVo ibkY mihgI hosI gwie ]…
AMq : … 1998 [ ATwxvo nInwxvo iehY dono sun iBK ndIAW nIr ] bhY Gxw prjw
pwvY suiK ] 100 seI ksmo doaU GrW hiQAwrw dI mwr ] hUAw mloC pRlY kIAw
id`lI qYN ] ieqI pusqik sO sMmqI sMpUrxM msiq suB msiq ] sMn 1953 imqI mGR
sudI 12 idn buDvwr ] bklm Kws mhMq ihRdY rWm dwdU pMQI invwsI Aj mukWm
Kws rwjDwnI sRI nwBkOl [

h`Q ilKq nM : MS 237 sMgRih


isrlyK : igAwn rqnwvlI (vwrW)
lyKk : BweI gurdws
p`qry : 1 – 407 A
Awkwr : 11X16.5 s.m. ilKq: 7X12.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, p`kI bMnHI hoeI, dupwsIN KVHy ru`K do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw,
sqrW pRqI pMnw 8-9
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, keI QweIN kwnI bdlI hoeI, poQI dI ijld auqy mInwkwrI
kIqI hoeI; SurU ivc Aqy AMq qy do-do hwSIey vwly KwlI p`qry, ikqy-ikqy hwSIAw
ilKq ih`sy dy ivckwr hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] vwrW igAwn rqnwvlI ] BweI gurdws Bly kw bolxw ]
nmskwru gurdyv kau siqnwmu ijsu mMqR suxwieAw ] Bvjlu ivco kiF kY mukiq
pQwrQ mwih smwieAw ] jnm mrx Bau kitAw sMsw rogu ivjogu imtwieAw ] sMsw
iehu sMswru hY jnm mrx ivic duK sbwieAw ] jm fMfu isro n auqrY swkiq durjn
jnmu gvwieAw ] crn ghy gurdyv ky sq sbd dy mukiq krwieAw ] Bwie Bgiq
gurpurib kir nwm dwn iesnwnu idRVwieAw ] jyhw bIau qyhw Plu pwieAw ] 1 ]…

270
AMq : … vYd n pujnI vYdgI siqgur haumY rogu imtweI ] dyvI dyv n syv quil siqgur
syv sdw suKdweI ] swier rqn n pujnI swD sMgiq gur sbdu suBweI ] AkQ kQw
vfI vifAweI ] 21 ] 39 ] auxqwlI ]

h`Q ilKq nM : MS 237 A


isrlyK : bwxI BweI gurdws
lyKk : gurdws, BweI
p`qry : 408 a – 677 a
Awkwr : 11X16.5 s.m. ilKq: 7X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] bwxI BweI gurdws Bly jI kI ] sorTw ] Awid purK Awdysu
Enm sRI siqgur crn ] Gt Gt kw prvys eyk Anyk ibbyk sis ] 1 ]…
AMq : … jYsy Aink PnMg PnMg Bwr Drin DwrI qwih igrvrDr khY kaun brweI hY ]
jwko eyk bwvro ibsu nwmu nwQ khwvY qwih ibRjnwQ khY kaun AiDkweI hY ] Aink
Akwr EAMkwr ky ibQwry qwih nMd nMdn kaun soBqweI hY ] jwnq ausqiq krq
inMidAw AMD mUV AYsy ArwDby qy moin suKdweI hY ] 556 ]

h`Q ilKq nM : MS 238 sMgRih


isrlyK : cMfI cirqR aukiq iblws
lyKk : goibMd isMG, sRI gurU
p`qry : 1 – 124 A
Awkwr : 7X9 s.m. ilKq: 3.5X6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, auKVI hoeI, dupwsIN KVHy ru`K, 110 p`qry q`k do lwl lkIrW ivc
iek kwlI lkIr, bwAd ivc do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 6
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikrm-Kurdw, poQI dI ijld mInwkwrI vwlI, 199 pMny qoN
bwAd 200 ilKx dI QW iPr 100 iliKAw hY 200 qoN 220 qk 100 qoN 120 iliKAw
hY [
AwrMB : 1E vwhgurU jI kI Pqy ] AQ cMfI cirqR aukiq iblws ] sÍYXw ] Awid Apwr
AlyK AnMq Akwl AByK AlK Anwsw ] kY isv skq dey suiq cwr rjo qms qiq
hU purbwsw ]…
AMq : … dohrw ] gRMQ siq sYieAw ko kirE jw sm Avru n koeI ] ijh nimq kiv ny
kihE sudyh cMfkw soie ] 233 ]

h`Q ilKq nM : MS 238 A


isrlyK : cMfI cirqR
lyKk : goibMd isMG, sRI gurU
p`qry : 125 a – 220 A

271
Awkwr : 7X9 s.m. ilKq: 3.5X6 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, 118 A qoN 120 A qk gurU jI dy cwr svYXy id`qy hn [
AwrMB : 1E AQ cMfI cirqR ilKXqy ] inrwj CMd ] mih`K deIq sUrXM ] biFXo su loh
pUrXM ] su dyv rwj jIqXM ] iqRlok rwj kRIqXM ] 1 ]…
AMq : … dohrw ] jy jy qumry iDAwn koN inq auiT iDAY hYN sMq ] AMq lhYNgy mukq Plu
pwvihgy BgvMq ] 6 ] 262 ] ieiq sRI bicqR nwtky cMfI cirqRy cMfI cirqR ausqq
brnnM nm Astmo iDAwXw sMpUrx msqu suB msqu ] 8 ] APjU ]

h`Q ilKq nM : MS 239 sMgRih


isrlyK : kQw suKdyv jI kI (ADUrI)
p`qry : 1– 54 A
Awkwr : 12.5X15 s.m. ilKq: 7.5X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, bwAd ivc bMnHI hoeI, dupwsIN KVy ruK do kwlIAW lkIrW dw
hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 9
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikqy ikqy ikrm-Kurdw
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] kQw suKdyv jI kI ] eyk smy pwrbqI mhwdyv kau khny
lwgI jo bilhwr jwau qyry gil jo mwlw hY so kYsI hY ] qb mhwdyv kihAw jo
pwrbqI eyhu mwlw jo hY so qyry isir hYin ]…
AMq : … pIVI Awg ju jogu Bgiq clweI ] Aib mY kljug ky ivKY ] 21 ] iekIh
pEuVIAw ] qyrI Awg ju jogu clwvxw hY ] Ab qum isDwvhu ] suKdyau ko BI
Byjau …..

h`Q ilKq nM : MS 239 A


isrlyK : swKI rwjy jnk kI
p`qry : 55 a - 70 A
Awkwr : 12.5X15 s.m. ilKq: 7.5X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] siqnwmu krqw purKu … gurpRswid ] swKI rwjy jnk jI kI
ilKI ] swKI rwjy jnk kI ] rwjw jnk Bgq jI sc KMf kMau cly ] qb rwh aUhw
qy jo mukiq kw rwhu Qw ] ausqy bWvI qrP guhwr pVqI QI ]…
AMq : … sRI pwrbRhm jI AwigAw kIqI hY ] jnk Bgq kNau ] jo kljug mih jwau ]
jIAw kNau nwm jpwvihu ] jo jI mukiq hovih ] 1 ] slok ] jugu jug mih gurU
AwieAw iqn AicMq nwm iDAwieAw ] ijn syivAw iqn Pl pwieAw ] dws nwnk
pMQ clwieAw ] gurU nwnk jI ]

272
h`Q ilKq nM : MS 239 e
isrlyK : vwrW igAwn rqnwvlI
lyKk : gurdws, BweI
p`qry : 1– 96 A
Awkwr : 12.5X15 s.m. ilKq: 7.5X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] vwrW igAwn rqnwvlI ] BweI gurdws Bly kw bolxw ]
nmskwr gurdyv kNau siqnwm ijsu mNqR suxwieAw ] Bvjl ivco kiF kY mukiq
pQwrQ mwih smwieAw ] jnm mrx Bau kitAw sNsw roig ivMjog imtwieAw ]…
AMq : … Bgq vfw rwjw jnku gurmuK mwieAw ivic audwsI ] dyv lok nU cilAw gx
gMDrb sBw suKvwsI ] jmpuir gieAw pukwr suix ivllwvin jIA nrk invwsI ]
Drm rwie no AwiKaun sBnW dw kir bMd KlwsI ] kry bynqI Drm rwie hNau syvk
Twkur AibnwsI ] ghxy DirAnu iek nwau pwpw nwil krY inrjwsI ] pwsMig pwpu n
pujnI gurmuiK nwau Aqul n qulwsI ] nrkhu Cuty jIA jMq ktI glhu islk jm
PwsI ] mukiq jugiq nwvY dI dwsI [

h`Q ilKq nM : MS 240


isrlyK : iekwdsI mhwqm
p`qry : 1 – 133 A
Awkwr : 10.5X15.5 s.m ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw bwAd ivc bMnHI hoeI, dupwsIN KVHy ruK do kwlIAW lkIrW ivc
iek lwl lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 9
Awm vyrvw : poQI ADUrI hY, poQI Ksqw Aqy krm-Kurdw, lwl isAwhI dI vrqoN isrP pihly
pMny qy kIqI geI hY, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, p`qrw 16 qy 17
iBjy hox kwrx isAwhI PYlI hoeI
AwrMB : 1E ] sRI Enmo Bgvqy vwsudyie AiQ iekwdsI mhwqm ilKqy ] Arjn sRI ikRsn
jI pih puCqw hY ] hy ikRsn Bgvwn jI iekwdsI kYsy auqpiq BeI hY ] iks kwrn
qy pMun dy dyvx vwlI hY ] hy dyv Bgvwn kYsy kir pivqr hY ] ikAw krmu hY ] kYsy
quJ kO ipAwrI hY ]…
AMq : … Aru iqsI nrwien kw iDAwn krq BeI ] Aru brmw kI kwmnw BI iqAwg
deI ] bRhmcrj hI hoie rhI ] jb duAwpir ibKY sRI ikRsn BI Aauqwr lyiq Bey ]
Aru bRhmw jI srbqR dyvqw iesqRIAw kO AwigAw kriq…..

h`Q ilKq nM : MS 241


isrlyK : BwKw indwn
lyKk : gMgw rwm jqI
ilKwrI : bwl mukMd

273
smW : sMmq 1878
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 1– 155
Awkwr : 14X23 s.m. ilKq: 9.5X18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy ru`K do lwl lkIrW
ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 13
Awm vyrvw : poQI ivcoN qyl nwl iB`jI hoeI, hwSIey qoN bwhr ilKq, poQI KVHy ruK KulHdI hY
ivSys: ies nMU mhwrwjw rxjIq isMG dy rwj ivc ilKI geI poQI ikhw igAw hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI jgdMbwX nm: ] sRI jnydRwX nm: ] AQ BwKw indwn
ilKÎqy ] dohrw ] pRxvq sRI pRB jYNn piq irKq nwQ ArhMq ] kyvl gÎWn pRkws
inq mMgl krn mhMq ] 1 ] pdmwviq bMdq crn pUrn suK ky kMd ] pRB pwrs
pwrs kro sjl nIl CibkMd ] 2 ]…
AMq : … Acl AlK gq prm pd sq icq bRhm srUp ] kihby ko kiv gMg muin
inscy pd inj rUp ] 94 ] ieq sRI gCw isromin gCin gOrI mY sRI muin rwj sMgq
irK qq is`K sRI pMifq pUj sUrq rwm qq is`K kiv gMgw rwm jqI ibrcqy jqI
indWny sMKÎwid kQnM pMc ibMsqmo pRkws : ] 25 ] ieiq rog ibinscX jdI indWn
sMmq 1878 ] bYswK mwsy sukl pKy duqIAw idny sur gurbwry suDwsr ispury rnjIq
isMG rwjÎwq ] suBM Bvyiq ] sMmq sis nv bRhm jo byd jwn suB Byd ] mwG mws
qm p`K mYN Ks†I iqQ ibByd ] 1 ] sur gur idn indWn jo pUrn kIno mIq ] prjw
piq Drmswl pY mukMd bwl kr pRIq ] 2 ] sRI rwmX nm: sRI drugwXY nm: ]

h`Q ilKq nM : MS 242


isrlyK : srb sMgRih (Ark, Srbq mjUr gRMQ)
lyKk : bwl mukMd
sQwn : ktVw lohgVH dI Drmswl
p`qry : 1– 84 a
Awkwr : 22X14 s.m. ilKq: 18.5X9.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, au~KVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy
ruK do lwl lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 24
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikrm-Kurdw, ilKweI sMudr, pwxI nwl iB`jI hox kwrx kuJ
A`Kr pVHn Xog nhI[ 84 A qy iek nusKw id`qw hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ srb sMgRih ilKÎqy ] pRQm gur ausqiq ] sÍYXw ] sq
srUp icdw nMd Awqm eyk AnI ibAwpk Ehw ] kil kwl BÎwnk rUp lKXo Avqwr
lÎo guru nwnk sohw ] joaU joaU srnwgiq Awvq qwhMU ko dUr kIE md mohw ] bwl
mukMd krY ibnqI pRBu bwlk jwin kro qum Cohw ] 1 ]…
AMq : … dohrw ] suDw srovru ngr mY lohgV ktVw jwn ] qw mYN pRjwpqI nr Drmswl
suB rwn ] 182 ] qw mYN rihqy swD jn syvw sB kI hoq ] nwm aucwrq rYn idn
kIno gRMQ audoq ] 183 ] sb kivqn ky crn Xug bwrMbwr pRnwm ] BUl cUk qum

274
bKsIey bYdk buiD gux Dwm ] 184 ] ieiq sRI srb sMgRih bwl mukMd ibrcqy
Ark srbq mjUn gRMQ smwpqM nwm pMcmo kos : 5 ] suBM BUXwq

h`Q ilKq nM : MS 243


isrlyK : pdwrQ inrxX mwrg
p`qry : 1– 82 A
Awkwr : 22.5X15 s.m ilKq: 16X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, bwAd ivc bMnHI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN,
cupwsIN do lwl lkIrW dw dUhrw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 21
Awm vyrvw : poQI dy AwrMB ivc dUhry hwSIey vwly do p`qry KwlI, AMq qy Cy p`qry KVy ruK do lwl
lkIrW vwly hwSIey dy KwlI, poQI ikrm-Kurdw Aqy iB`jI hoeI, ilKq sMudr, ikqy
ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, poQI ikrm-Krdw
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI gxyswX nm: ] sRI rwmwX nm: ] AQ pdwrQ inrxX
gRMQ ilKÎqy ] dohrw ] gur gxpiq igrDr igrw igrjw gMg grIs ] gn pdwrQ
inrxX kho pd sroj Dr sIs ] 1 ] jY jY sRI jgq gur Acrj rUp AnMq ] gwie
gwie kY sb Qky isv bRhmwidk sMq ] 2 ]…
AMq : Gt so ivKy mwih duK hoeI ] Kt ieMdRI ky Kt duK hoeI ] Kt bIDI ky jwnin hwro
] suK duKu dYÍ dyh duK Dwro ] dyh Cqyey bÎwpy nwhI ] jIvn mukiq crY Bv mwhI ]
AYsy khy pdwrQ joeI ] lKo AsMg Awqmw soeI ] 86 ] do ] Awid eyk pun AMq
iek khXo pRgt kr jwn ] mD klpnw jo krI so klpq pihcwn ] 87 ]

h`Q ilKq nM : MS 244 sMgRih


isrlyK : kwm swsqR
lyKk : BvryS, kvI
ilKwrI : kwlI crn
p`qry : 1– 32 A
Awkwr : 19X14 s.m ilKq: 16X9.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnHI hoeI, dupwsIN KVy ru`K do jwmnI lkIrW dw hwSIAw,
sqrW pRqI pMnw - 18
Awm vyrvw : poQI dy AwrMB ivc 11 Aqy AMq qy iqMn p`qry pYnisl nwl lkIrW Aqy hwSIAw
mwrky KwlI hn, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY, AMiqm p`qry qy SbdW
dy nwl ArQ vI id`qy hn [ poQI dI hwlq Ksqw, p`qry auKVy hoey
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ kwm swsqR riq rhoNsXw kok ilKÎqy ] kibqu ] hr
ibiD dyv syv krq lhq Byv jyv bfy Bey Qy iPkr sb Qok ko ] so kv kumwr mn
ieCw ky dqwr bfI soBw ky BMfwr hY suKd surEk ko ] mMjul kml kWiq surqB rudl
Bwiq iDAwvY sur pWiq sWiqh hrY sok ko ] nK sqÍ gun swlI DrO rjo gun lwlI AYsy
kwlI crn srn iqMhU lok ko ] 1 ]…

275
AMq : … swlUr CMd ] AiDk lWbyEn jWky gihr pIry nYn ] kr crn Cuvq kTor roey
hsY soey cYNn ] Bojn krY Aiq hI isQl kucpwq TofI bwr ] kwn sUp smwn kurn
dn bdn dIrG Bwr ] 279 ] 5 ] ieiq kok sMpUrnM msq suB msq ]

h`Q ilKq nM : MS 244 A


isrlyK : pRsnwvlI
p`qry : 33 a – 34 a
Awkwr : 19X14 s.m ilKq: 16X19.5 s.m
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ pRsnwvlI ilKXqy ] dohrw ] sursnyis ivcwrdw sUr
Awidk igRh isiD ] nmskwr sb ko krO mn bwCq Pl isiD ] 1 ] kIE pRsn
hnUmwn kO rwm cMd sIXw hyq ] Asurin kMdn dyv ihq Bgiqn ko suK dyq ] 2 ]…
AMq : … mn mY inscw rwK kY bcn lyh icq Dwr ] pUrn kry murwr jI Bwvn hY suK
swr ] 22 ] ieiq pRsnwvlI sMpUrnM ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 244 e


isrlyK : iblweI pRSn
p`qry : 234 A
Awkwr : 19X14 s.m ilKq: 16X9.5 s.m
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E iblweI pRsn ] cOpeI ] kqk mGr klih krwvih ] poK mWih imqR
imlvih ] Pgx hoie fr kI Awsw ] 1 ] cyqR bolY icMqw DrY ] rwj ivgRh vYswKY
krY ] jyn iblweI duK soN bolY ] hoie mRnw jW igRvr folY ] 2 ]…
AMq : … dohrw ] AYso duvwds mwsw ibcwr kY sdn pR bYT ] lIjhu cqR ibcwr mn
smJ bqWaU AYs ] 5 ] ieiq iblweI pRsn ]

h`Q ilKq nM : MS 244 s


isrlyK : supnw ivcwr
lyKk : gOrI rwie
p`qry : 35 a - 41 a
Awkwr : 19X14 s.m ilKq: 16X9.5 s.m
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ supnw vIcwr ] dohrw ] sUkr kUk mwih cF jwie dKx
ids joie ] gwvq hsq soieXO mrY auTY n bhuro soie ] 1 ] sorTw ] bhrO krON
bKwn mrx AvD lKx kCU ] kry Bly jp dwn jWqy nrk n jwie nr ] 2 ]…

276
AMq : … qh Eupjy bnwrsI pVy ibidXw jwie ] BivKq ArQ pRkws Xh kirXo igRMQ
suKdwie ] 59 ] ieiq sRI mwn isMG crx isKq gulwb isMGyn gOrI rwie Awqm jy
inivrcqy BivKq ArQ pRkwsy kyvl supn inrinÎo nwm duqIXo iDAwie ] 2 ]
60 ] ieiq supnw ivcwr smwpqM msq suB msq ]

h`Q ilKq nM : MS 245


isrlyK : mukq mwrg gRMQ (pwqSwhI dsvIN)
p`qry : 1 A - 299 A
Awkwr : 15X17.5 s.m. ilKq: 9.5X12.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIn, bwAd ivc bMnHI hoeI, vKryvyN leI lwl qy kwlI isAwhI imlw
ky vrqI hoeI, dupwsIN KVHy ruK do lwl kwlI imks Aqy ivckwr iek kwlI isAwhI
dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-8
Awm vyrvw : poQI dy AwrMB ivc ‘qqkrw id`qw hY, ies qoN bwAd ‘ pYNqI A~KrI ’ ilKI hY, ikqy
ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY, AwrMB ivc do ibnW hwSIAw Aqy do hwSIey
vwly p`qry Aqy AMq ivc iek ibnHW hwSIey qoN KwlI hn [
AwrMB : 1E siqnwm krqw purK … gur pRswid ] AQ mukœ mwrg gRMQ ilKÎqy ]
pwqSwhI 10 ] eyk smY sRI gurU jI ky pws isK srb bynqI krq Bey ] Abcl
ngr ivKy jy hy siqgurU jI vYh hmko sb ibD kho jo ies jI kO sMswr swgr qrx
kw jqn kvn hY ]…
AMq : … iblwvl m: 5 rog imtwXw Awp pRB nIlI tlI nU Ag lgwvY aus nwl pV pV
lUq JwVY [ ies igRMQ ky pwT krny qy Pl hY mukiq Buugq kw mwrg hY [ ieiq sRI
mukq mwrg igRMQ igRMQ jI kw pRkws srb krm inrUpx sRI gurU muKwq Drm ArQ
kWm moK sMpUrx ] AO mkœ ko pMQ jnm imRqk pRXMq srbwsnw pUrx smpqM ] sRI
vwhgurU jI kI Pqy [

h`Q ilKq nM : MS 246


isrlyK : AsÍmyD BwKw
lyKk : thkx, kvI
p`qry : 1 A - 514
Awkwr : 20X28 s.m. ilKq: 13X19 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, auKVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, cupwsIN 7
lkIrW dw hwSIAw, iqMn kwlIAW, do kysrI, iek nIlI, ivckwr motI sMqrI lkIr,
sqrW pRqI pMnw - 15
Awm vyrvw : ilKq sMudr, poQI dw AwrMB sunihrI AKrW nwl, pihlW do p`qirAW qy dUhrw
hwSIAw, ikqy ikqy hwSIey qoN bwhr iliKAw hY, poQI sjwvt vwlI hY [ 334 qk
p`qrw AMk ilKq vwlI kwnI dy hn AgoN p`qrw AMk hor kwnI nwl ilKy hn [ cwr
cwr p`qry hwSIey vwly SurU ivc Aqy AMq qy KwlI hn [

277
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] EAM sRI gxyswX nmh ] sRI kwlkwie nmh ] EAM sRI nMd
lwlo jXq ] AQ sRI AsmyD BwKw ilKqy ] ikRq kv thkn kI ] caupeI ] ipRQmy
pRxvo igRjw nMdn ] sMkRq ngn ibGn inkMdn ] lMbodr duK hr suK dwiek ]
sMkRqn gj bdn ibnwiek ] suD sdn AG AauD ibnwsn ] mMgl rUp AmMgl
nwsn ] srn Asrn skl jg bMdn ] syvq sur nr sy DUr Ar cMdn ] sRI BwrQ
ky pRb Ast ds ] iqn mY AsÍmyD AdBuq rs ] kIjY ikRpw dws thkn pr sMpUrn
BwKw brno suB br ] 1 ]…
AMq : … dohrw ] sRI nMd lwl kI ikRpw qy hY ikRq kI BwiKAw krI ] kv thkn ko iCmo
qum jhW cUk brnq prI ] 69 ] ieq sRI BwrQ prbxy AsmyD biKAwn ] kv
thkx pUrn Bey iqRhqRmo iDAwie pRmwn ] ieq sRI BwrQ prbxy mhw purwxy jYmn
jnmyjy sMbwdy iqRhqrmo iDAwie sRI rwm ikRsnw ArpxM msq suB msq ] sMpUrn
smwpqM ] hY ikRq pUrn jwn ]

h`Q ilKq nM : MS 247


isrlyK : rwm dIpkw
lyKk : Bin isMG [Bwn isMG]
smW : sMmq 1914
p`qry : 1–9
Awkwr : 15X26 s.m. ilKq: 10.5X19.5 s.m.
vyrvw : KulHy p`qry, do giqAW ivc bMnHI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN
KVHy ru`K do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 13
Awm vyrvw : p`qirAW dI hwlq Ksqw, ilKq sMudr, ikqy ikqy ikrm-Kurdw, poQI KVy ruK
KuldI hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI gxyswX nm: ] dohrw ] sRI rGbr pRd kml jugu bMd
gurih isr nwie ] rwm cirq ky shMs ikRiq sloku khy bÎwKÎwie ] 1 ] jo nih
jwnq sMsikRq BwKw mwih pRbIn ] qwih qXih bÎwKÎw krI pRq pd prm
nvIn ] 2 ]…
AMq : … dohrw ] bhu swDn ky hIXy ko prm pRym pihcwn ] bwl boD ihq Xih ikXo
vrn mwqR bKXWn ] 1 ] sBY slokn ky ArQ hIX mY AwvY Dwie ] rwm dIpkw nwm
As tIkw krI bnwie ] 2 ] mq Anuswr BlI krI nU n AiDk jo hoie ] iKmw krO
buD jn skl bwl jwn kr soie ] 3 ] ieq sRI mq guru nwnk bRhm Acl crn
kml iBRMgr Bin isMG ivrcqy rwm dIpkw smwpqM ]4] ilKI Pgxo 30
sMmq 1914 ]

h`Q ilKq nM : MS 248


isrlyK : sUrj pRkwS (gur pRqwp sUrj gRMQ)
lyKk : sMqoK isMG, BweI
ilKwrI : rwm kOr

278
p`qry : 1 – 684
Awkwr : 24X33 s.m. ilKq: 18X23 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw,aupr kpVw ciVHAw hoieAw, pr au~KVI hoeI, vKryvyN leI sMqrI
rMg dI isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVy ruK 6-6 lkIrW (do lwl, iqMn nIlIAW ivckwr
motI pIlI lkIr) dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 19
Awm vyrvw : ilKq sMudr, pihlw p`qrw sjwvt vwlw, QW QW qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI, ikqy ikqy hwSIey qoN bwhr iliKAw hoieAw
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ sUrj pRkws ilKqy ] AQ sRI gurpRqwp sUrj igRMQ
ilKXqy ] : ] AQ pRQm rws ilKÎqy ] kiv BweI sMqoK isMG kI ] : dohrw ] qIno
kwl su Acl rih AlMb skl jg jwl ] jwl kwl liKmu icq ijis krqw purK
Akwl ] 1 ] dohrw ] ConI sUrj Agin jm bwXu qRws ijis pwX ] inj suBwv mih
iQiq rhiq As bRhm ird ibdqwX ] 2 ]…
AMq : … Aib rws cqurQI pUrn kIin ] gur ikRpw Dwir au~dm sudIn ] suMdR iblws kIny
pRkws ] ijis pwie prq sB pwp nwis ] 47 ] 1 ] ieq sRI gur pRqwp sUrj gMRQy
cqurQ rwsy sRI hr goibMd durg inksn ko pRsMg brnnM nwmu Kstm sTI AMsU
smwpqM msqu suB msq ] 66 ] 1 ] ] ieq sRI cqurQu rws smwpqM ] 4 ] 1 ]
bolhu vwhgurU jI kI Pqy ]

h`Q ilKq nM : MS 249


isrlyK : gur pRqwp sUrj gMRQ
lyKk : sMqoK isMG, BweI
ilKwrI : jvwhr isMG AlG
ilpI kwl : sMmq 1949
sQwn : pMjw swihb
p`qry : 1 – 417
Awkwr : 25X34 s.m. ilKq: 16.5X23 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, aupr kpVw ciVHAw hoieAw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI
vrqoN, dupwsIN KVy ru`K do lwl do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 16
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikrm-Kurdw, AwrMB ivc 7 Aqy AMq qy 5 p`qry hwSIey vwly
KwlI hn, pihlw Aqy AMqlw p`qrw sjwvt vwly hn, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI, ies poQI ivc pRQm ruqy qoN cqrQ ruqy qk hY
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] 1E sRI vwh gurU jI kI Pqy ] sRI BgauqI jI shwie ] AQ
klgIDr pRbMD kQnM ] dohrw ] qIno kwl Ailpq rih Kojih jwih pRbIn ] bIniq
scqwnMd qRY jwnih mr mr qIn ] 1 ] qwrq mihrm iek smih pwrbRhm
ibsqwr ] qwrq gurU jnwie ijs moh ibsÎw ibsqwr ] 2 ]…
AMq : … ds piq swhu n suB crn ] Dr kr DXwn ibGn ikX hrn AiBlwKw inj
pUrn krI ] dustn kI miq kC nih ArI ] 49 ] ieq sRI gur pRqwp sUrj igRMQy
cqrQ ruqy siqgur kQw ibcrqwXw BwKwXw kiv sMqoK isMG jQw miq brnnM nwm

279
iek pMcwsq AMsU ] 51 ] cqrQ ruq smwpqM ] suB msq ] dohrw ] sMmq ss gRh
idsw hY nwQih AOr imlwie ] cyqr idn ibMsq gey Kstm iQq ignwie ] 1 ]
CinCrvwr pUrn BeI cqrQ ruiq pCwn ] bKsIey siqgur ikRpw ] kir jhw cUk
mm jwn ] 2 ] dsKq BweI jvwhr isMG AlG ] BUl cUk swD sMgiq bKisMd hY ]
sUrj pRkws igRMQ ilKvwieAw mUly ku Bwr vwsI pMjo swihb jI kI iliKAw jvwhir
isMG vwsI nIly sihr kI ] DRwBI ivc Drmswl ko sMpUrn hoieAw ] swD sMgq kI
ikRpw qy ]

h`Q ilKq nM : MS 250


isrlyK : gur pRqwp sUrj pRkwS
lyKk : sMqoK isMG, BweI
ilpI kwl : sMmq 1931
sQwn : pMjw swihb
p`qry : 1 – 254+ 1-141+4-154=546
Awkwr : 24.5X32 s.m. ilKq: 17.5X22.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, p`kI bMnHI hoeI, vKryvyN leI sMqrI isAwhI dI vrqoN, dupwsIN
KVHy ruK 6 lwl lkIrW ( do lwl, do kwlIAW, iek nIlI, ivckwr motI pIlI lkIr )
dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 18
Awm vyrvw : ilKq sMudr, pihlw Aqy 139 p`qrw sjwvt vwly, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI,
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI vwihgurU jI kI Pqy hY ] svYXw ] AQ sUrj pRkwS gRMQ
nvm rws ilKÎqy ] kivqw BweI sMqoK isMG kI ] : ] : ] sRI pursoqm pUrn hY ]
prmwqm pwlk lypn mwXw ] sRI prmysÍr mwDvn poKk pRyrk pwr n pwXw ] jY
khqw jgdIs j jy jg jIvn jon ibnw js CwXw ] sRI piq joiq srUp AnUpm BUpn
BUp nmo hir rwXw ] 1 ]…
AMq : … swrd cMd bdn br swrd ] bMdo pd Ar ibMd inswrd ] pwrbRhm siqgur
ds XÎwie ] bMdo bwir bwir isr nÎwie ] 41 ] 1 ] ieq sRI gurpRqwp sUrj pRkws
gMRQy duXwds rwsy kiv sMqoK isMG ivcrqwXM BwKwXM nv gur sRI qyg bhwdr jI kQw
pRsMg brnnM nwmu Astm sTI AMsU ] 68 ] 1 ] ieq sRI duXwds rws smwpqu msqu
suB msq ] 12 ] 1 ] sRI vwihgurU jI qyrI shwieqw srn qyrI ] 12 ] 1 ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 251


isrlyK : gur pRqwp sUrj gRMQ
ilKwrI : sMqoK isMG, BweI
p`qry : 1-507
Awkwr : 24X32 s.m. ilKq: 18X 21 s.m.

280
vyrvw : ijld g`qw kpVw, p`kI bMnI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsI KVy
ruK 6 lkIrW (do lwl, do kwlIAW, iek nIlI, ivc motI pIlI) dw hwSIAw, sqrW
pRqI pMnw 18
Awm vyrvw : ilKq suMdr pihlw Aqy 379 p`qrw sjwvt vwlw, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI, ikqy ikqy hwSIey qo bwhr ilKq[
AwrMB : < siqgur pRswid]sRI vwihgurU jI kI Pqy hY]1]sRI BgvqI jI shwie]AQ pRQm
ruiq brnnM ilKqy]AQ klgIDr Avqwr kQnM]dohrw[qIno kwl Ailpq rih Kojih
jwih pRbIn]ibnqI sicdwnMd qRY jwnih mru mru qIn]1]qwrq mihrm ieks mih
pwrbRhm ibsqwru] qwrq gurU jnwie ijs mo ibsX ibsqwr]2]…
AMq : …ds piq swhin ky suB crn]Dr kr DÎWn ibGn ikX hrn]AiBlwKw inj
pUrn krI]dustin kI miq ikCu n hIArI]49]1]ieq sRI gur pRqwp sUrj gRMQy
cqurQu ruqy siqgur ko kQw ibcrqwXw BwKwXM]kiv sMqoiK isMG jQwmq brnnM nwmu
iekvMjvo AMsu iDAwie smwpqM msqu suB msqu ]51]1] ieqI cqurQu rusu
smwpqM]4]1]suBM]hry]

h`Q ilKq nM : MS 252


isrlyK : sRI nwnk pRkwS
lyKk : sMqoK isMG, BweI
ilpI kwl : sMmq 1931
p`qry : 1 A-581
Awkwr : 24X33 s.m. ilKq: 17X21 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw,p`kI bMnI hoeI, vKryvyN leI sMqrI rMg dI isAwhI dI vrqoN,
dupwsI KVHy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI
pMnw – 18
Awm vyrvw : ilKq suMdr, poQI dI hwlq Ksqw, pihly do p`qirAW qy dohrw hwSIAw, ikqy ikqy
hwSIey qoN bwhr ilKq, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY]
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ sRI nwnk pRkwS igRMQ ilKÎqy]dohrw] eykONkwr siqgurU
iqh pRswid scu hoie]vwihgurU jI kI Pqy]ibGn ibnwsin soie]1]kibqu]qIno lok
brdwnI qIno jWcY mhWrWnI qIno qwp hwnI Awid qIno gun mMiqRkW] qIno kwl mwnI
qIno skiq pRDwnIqv qIno ikRqvwnI qIno gwnI br bMifkw] dInI rjDwnI bjR pwnI
ko ikRpwl pwnI jwnI mY BvwnI suK KwnI Kl KMifkw ] nmo nmo bwk bwnI joq ibd
qwnI dws rsnw bswnI jYq jYq mwq cMifkw]2]…
AMq : …kibq]bMdnw ko lyiq hI AbMdqw ko dyiq iqNh pRIiq lyq dyiq hY pRqIiq suK syq
hY] Bwau arlyiq hI pRBwau bfo dyq Awip inrgun pd dyiq gun dyK lyiq hY] QorI
jYsI Byt lyiq jmkI AByt dyiq siq gurU nwnk jI krnw inkyq hY]hMqw lyiq dwsin
kI AhM bRhm dyiq iqh mn lyiq crn my mukiq ko dyiq hY]113]1] ieq sRI gur
pRqwp nwnk pRkwS gRMQy auqrwrDo scu KMf pRsQwnu brnnM nwmu spq pMcwsmo iDÎwie

281
smwpqM msqu suB msqu ]51]1]ieq sRI nwnk pRkwS smwpqM ]1]1]sMmqu 1931
imqI ivswKu idny cOdvI 14 hrI hir]siqgurU bwbw nwnk jI shwie hovY jI]

282
h`Q ilKq nM : MS 253
isrlyK : pMcdsI BwSw vwriqk
lyKk : Awqm sÍrUp audwsI
ilKwrI : sMDU isMG
smW : sMmq 1920
p`qry : 315
Awkwr : 14.5X35 s.m. ilKq: 10X29 s.m.
vyrvw : poQI KulyH p`qirAW ivc hox kwrx-g`iqAW ivc bMnI hoeI, vKryvyN leI lwl
isAwhI dI vrqoN, hwSIey qoN ibnw, sqrW pRqI pMnW -11
Awm vyrvw : 6 p`qry qy lyKk Aqy smyN bwry iliKAw hY, poQI KVyH ruK KulHdI hY, Alg Alg
Bwg ƒ Alg Alg p`qrw AMk id`qw hY[ pMj dIp –57 icqR, dIp-47 (ADUrw),
nwtk dIp-7, iqRpqI dIp-61, kUtsQ dIp-33, DXwn dIp-33 (ADUrw), bRhmw
nMd-40, Awqm nMd-20, AdÍYq nMd-21, ividÎw nMd-8 (6-8 p`qry A`Dy qoN v`D Bury
hoey), iviKAw nMd-6, ies ivc isrP 11 AiDAwie hn, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY]
AwrMB : < siqgur pRswid]dohrw] sRI gurU nwnk crn rj Bj mn bwrMbwr] jws Bjn
kr jwinXo AdÍY bRhm Apwr]dohrw]sRI miq gMgw rwm gur crn kml kI syv]sMsY
iqmr imtwie kY drisau Awqm dyv] AQ pMc dsI Bwsw vwrqk ilKÎqy] ies pMc
dsI ky pMdrw igRMQ hYin]..
AMq : …< siqgur pRswid]Amr hrI guru AwigXw krI ilKo pMc dis gRMQ] qW
AwigXw pRmwnqy ilKÎo moC ko pMQ]1]pMc dsI jo gRMQ hY Bwsw mwJ inhwir]sMDu isMG
ilK kr pFÎo Amr hrI guru Dwir]2]bwl buD kCu smJ nih ilKn pVn ruc
nwih]jb siqgur ikRpw krI pRgt BeI Gt mwih]3]AinjWnpny mh gur kIey
keIk sMq[ Byd nw iknhU BwKÎo AOr idVwvY mMq]4]shj mWih siqgur imly shj
idVweI bwiq]sunqy hI BRm sB imty AwigÎw n sihq qRXqwip]5]rwm rwm]kqk
vdI cqrQI iQq vwrsu sukr jwn[ sMmq aunI sY bIs my gRMQ spurn mwn]6]
sMmq 1920 kqk vdI 4 dsKq sMDu isMG[

h`Q ilKq nM : MS 254


isrlyK : inrbwx pRkrx
ilpI kwl : sMmq 1888
p`qry : 1-707
Awkwr : 24.5X31 s.m. ilKq: 16X22.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw, p`kI bMnI hoeI, auprlw kpVw PitAw hoieAw,vKryvyN leI lwl
isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVyH ruK do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW ivckwr
motI pIlI lkIr dw hwSIAW, sqrW pRqI pMnW -16

283
Awm vyrvw : ilKq suMdr, poQI ikrm-Kurdw,ikqy ikqy kwnI bdlI hoeI, AwrMB ivc A`T Aqy
AMq qy do hwSIey vwly p`qry KwlI, 707 p`qry qoN bwAd iek p`qrw KwlI Cf ky do
pMinAW qy Bwgvqy mhwpurwxy dw AMq id`qw hY[
AwrMB : < ]AQ inrbwx pRkrx ilKÎqy]bwlmIko vwc] hy BwrduAwj aupsm pRkrix ky
inrMqir qUM inrbwx pRkrix suix]ijs ky jwxy qy inRbwx pd kau pRwpiq hovih] bfy
auqm bcn jy mun nwiek rwm jI pRiq khy hY]so rwm jI kYsy ho]…
AMq : …Aru jo aus sBw ivKy jgAwsI Qy]so BI ikRq ikRq jIvn mukiq hUey ivcrxy
lwgy] iqs inscY ko Dwr kir qUM BI jIvn mukiq hUAw ivcru]Aru Apxw jo kCu
pRikRq Acwr hY] iqs kO kru] mY jwxqw hO jo qU prm boD kO pRwpq BXw hY]15]
ieq sRI nwnk pRsny moK aupwey sMK†w vrnnM nwm srgh] sMpUrn moK aupwie ky ies
srg ivKy kQw ky swr khy hY]qW qy ies kw nwm sMK†w hY] inrbwx igRMQ sMpUrxy]
sMmq 1888] poh sudI iQq dUij vwr sukR 7] pRvisRt ] 28 ]

h`Q ilKq nM : MS 255 sMgRih


isrlyK : AiDXwqm rwmwiex [rwm gIqw]
lyKk : gulwb isMG
p`qry : 1 a-62 a
Awkwr : 8.5X14.5 s.m. ilKq: 4.5X11.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnI hoeI, dupwsIN KVyH ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAW,
sqrW pRqI pMnW -5
Awm vyrvw : ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, AMq qy do hwSIey vwly p`qry KwlI[
AwrMB : < siqgur pRswid]svYXw]sUrX vMs ibKy qnu mwnuK jwih lXo hir jI
AibnwsI] AvnI bhu Bwr invwrn ko sur ibRNd sBY ibnvY suKrwsI]sB rwKs mMfl
kohin kY ijh pwvn kIriq BUm pRkwsI]vYjn kw qm jwpiq kO aur mwih Bjo pRbRhm
iblwsI]1]cOpeI]jg auqpiq pwln sMhwr]mwieAw AwsRY hYA ivkwr]AicMq rUp
AnMd srUp] sIqwpiq inj boD AnUp]2]…
AMq : …gwn AiKl suiq swr BRwq mY qoh su gwie]bydWiq vyd suB crx su myry byd
bqwey]jo srDw kr pFy kry gur Bgiq inrMqr] so mm rUp smwie rhy nh rMc su
AMqr]sun jO mm vcnn mwih puin Bgq hoie jg qWih aur]gulwb isMG inj BRwq
ko rwm bKwnÎo AOiDpur]133]ieiq sRI mq ADÎwqm rwmwiexy aumw mhysur sMbwdy
auqr kWfy rwm gIqw pMcmo iDAwie] 0]0]0]0]0]

h`Q ilKq nM : MS 255 A


isrlyK : sMkCt AsqoqR
p`qry : 62 a - 64 a
Awkwr : 8.5X14.5 s.m. ilKq: 4.5X11.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI

284
AwrMB :Enm: ] sursÍqeI ]nmo kwisnI bwisnI gMg qIry sdw AricqM cMd nMrk
qpusmy]sdw pUijqM bMidqM sRb dyvM nmo sMktwkCt hrxI BvwnI]1] nmo moihnI
moihqM BUq sYnM sdw cMd bdnI hsy ibkrwlM]sdw imRg nXnI guxw rUp brxI nmo
sMktwkCt hrxI BvwnI]2]…
AMq : …iedM pMc rqnM pTy pRwq kwlM hrq pwp qn ky bfy DRm igXwnM] sdw duK mYN
kCt mYN rCpwlM nmo sMktwkCt hrxI BvwnI]7]ieiq sRI kwsI KMfy sMkCt AsqoqR
sMpUrxM] 00000

h`Q ilKq nM : MS 255 e


isrlyK : gurbwxI
p`qry : 64 A −78 a
Awkwr : 8.5X14.5 s.m. ilKq: 4.5X11.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : DnwsrI mhlw 1 Gr 1 caupdy]< siqnwm krqwpurKu---gur pRswid]jIau
frqu hY Awpxw kY isau krI pukwr]dUK ivswrxu syivAw sdw sdw dwqwru]1]swhbu
myrw nIq nvw sdw sdw dwqwru]1]…
AMq : …soriT gof mlwrI DunI]puMin gWvih Awsw gun gunI] aUcY suir sU hau puin
kInI]myG rwg isau pWcau cInI]1] bYrwDr jgDr kydwrw]jblI Dr nt Aau
jlDwrw]puin gwvih sMkr Aau isAwmw]myG rwg puqRn ky nwmw]1]Kst rwg auin
gwie sMg rwgnI qIs]sBY puqR rwgMn ky ATwh ds bIs]1]6]

h`Q ilKq nM : MS 256


isrlyK : aupdys iblws
p`qry : 12 a-547
Awkwr : 10X15 s.m. ilKq: 6X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVyH ruK 6 lkIrW (do lwl,
iqMn nIlIAW ivckwr iek motI pIlI lkIr) dw hwSIAW; sqrW pRqI pMnw-6
Awm vyrvw : Awid, AMq ADUrw, ivc ivc p`qirAW dw nM. Prk hn, 49 qoN bwAd p`qrw AMk
10 hY AgoN 51 qoN p`qrw AMk cldw hY[ p`qirAW dw rMg AsmwnI[
AwrMB : ….. m ieMdRI Xh jl kI hYN] Ar GRwn gÎwn ieMdRI Ar gudw krm ieMdRI Xh ipRQI
kI hYN] Aru eyqy vvyk mo jIv kw nwm rUp kRqv khUM inkswn hI hY] Ar qum ies
dyh mo haumy kW kI kr hY so kho]…
AMq : …so jgn nwQ Aru mkw mdInw BI Awp hI hO] Aru pMfy hwjIAw kI Tvr rhO hI
hoie kr Ab srb vrqwrw aUhW kwauno nyqRoN kr dyK hO] Aru aun ky icqo QwxI hoie
kr sB kCu …..

285
h`Q ilKq nM : MS 257
isrlyK : pRwn sMglI bYdMg (ADUrI)
p`qry : 1-332
Awkwr : 12.5X20 s.m. ilKq: 7X14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIn, bwAd ivc bMnHI hoeI, vKryvyN leI sMqrI rMg dI isAwhI,
cupwsIN 6 lkIrW (do lwl, iqMn kwlIAW, ivckwr iek motI sMqrI dw hwSIAW; sqrW
pRqI pMnw-9
Awm vyrvw : 110 A qk hwSIAw cwroN pwsy hY AgoN dupwsI KVyH ruK hY AwrMB ivc do Aqy AMq qy
iqMn p`qry hwSIey vwly KwlI hn[ AMq ADUrw hY[
AwrMB : < siqgur pRswid]]iDÎwau pRwn sMglI bYdMg kw]bwby kw bolxw]gost kyso
sryvVy nwl hoeI]rwg rwmklI ivic]1]slok]nwVI pRIiCAw]kR AMgus† Aiq mUl hI
dyKhu insw Akwru]jwnhu duKu suKu jIA kw pMfq krhu bIcwr]1]…
AMq : … KIr pBY gwVI hovY qw auqwrxy] ieh AauKd pwvxy]lOg tMk]10 icrolI
tMk]10]soiT tMk 10]ipplI tMk 10] ARcw tMk 10]AsgMD tMk 10]KRhtI ky
bIj tMk]10]eyqnIAw bsqU kpVCwx kRxI]KIr ivc rlwvxI]golI tMk]8]kI
bMDxI golI KwxI]1]Blky iek KwxI]iek sMJY KwxI]p…..

h`Q ilKq nM : MS 258


isrlyK : vYdk nusKw jwq
p`qry : 1-125
Awkwr : 13.5X18.5 s.m. ilKq: 9X 13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw auKVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVyH ruK do
kwlIAW lkIrW dw hwSIAw; sqrW pRqI pMnw-9
Awm vyrvw : poQI ikqy ikqy ikrm-Kurdw, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, AMq
ADUrw jwpdw hY[
AwrMB : < siqgur pRswid]dwrU bwid PrMg dw]fUFu mwsw dwlcInI]3]iqin mwsy
kQu]3]iqin mwsy lwiecIAw]qolw gulkMd ivic golIAw krnIAw]7]siq iek roj
KvwvxI]mUgw dI dwl Pulkw iGau Kvwvxw]jMqR ippl dy pq pr ilKxw inq
qwpvwly nU bMDn]rwm jI]…
AMq : …sMbru lUx qoly 2 socru lUx qoly 2 pMssu lUx qoly]2 Awauly qoly 2]sMbu cIjw
kMTIAw kot ky pMju mwsy dI vMjnu PMkw aunIgo kI Cwh nwl]AMnwru dwxw jodw kut ky
vyc rlwaunw]…..

h`Q ilKq nM : MS 259


isrlyK : bdry munIr (ik`sw)
lyKk : ibSn isMG
smW : sMmq 1923
p`qry : 1-220

286
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 11.5X7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, dupwsIN KVyH ruK do lwl lkIrW dw hwSIAW; sqrW
pRqI pMnw-13
Awm vyrvw : poQI iB`jI hoeI, AwrMB ivc iqMn Aqy AMq qy pMj hwSIey vwly p`qry KwlI, poQI dI
hwlq Ksqw, ikqy ikqy ikrm-Kurdw.
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ bdry munIr ilKÎqy]bYq]krUM pihly qOhI dX Xj dw
rkm] Jukw ijs ky isjdy my lOho kl`mN ]1] sry lOh pr rK bXw jy jbI] khw
dUsrw koeI quJsw nhI]2]…
AMq : …sMmq 1923 imqI mwG dI 2] poQI bdry munIr dI porI hoeI]dsKq ibsn
isMG] rubweI]idl igAw idlbr igAw dwrw Alm mY sr igAw] Ab kOn idldwrI
kry idldwr hI jb iPr igAw]1]vhsI hUAw AwhU Kuq n jwqw irhw vuh
gulbdn]bulbul n gU kr isr deI hb swK syN gul igr igAw]2]

h`Q ilKq nM : MS 260


isrlyK : Bwgvqy mhwpurwx-dsm skMD
lyKk : cqur dws
smW : sMmq 1858
p`qry : 1-378 A
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 7.5X11.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, PtI hoeI, dupwsIN KVyH ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr
dw hwSIAW, sqrW pRqI pMnw-9
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikqy ikqy ikrm-Kurdw, ilKq suMdr, AwrMB ivc 8 hwSIey
qoN ibnHW Aqy AMq qy do hwSIey vwly p`qry KwlI[
AwrMB : < suAsiq sRI gxyswX nm:] sRI guru BÎo nm:]sRI prmwqmny nm: ]AQ sRI
Bwgvq iekwds BwKw ilKÎqy]gur ausqiq]cOpeI]sMq dws siqgur ky crxw]
iqn kI ghoN su idF kir srxw] jW qy aupjY igAwn bIcwr] CUtY Brm krm
ibvhwr]1]…
AMq : …dohrw]prm igAwn prgt kirXo mm Gt hÍY inj dyv]qy myry aur inq bsYN
sMq dws gurdyv]61]ieiq sRI Bwgvqy mhWpurwxy eykwds skMDy sRI suk prIKq sMbwdy
BwKw XW sRI ikRs˜ bYkuMT pXwxo nwm eykiqRMso iDXwie]31]eyk ds skMD:sMpUrxM
smwpq:]skl gRMQ kI sMiKAw 2379]sMbqu 1858]

h`Q ilKq nM : MS 261


isrlyK : dsm gRMQ
lyKk : goibMd isMG, sRI gurU
smW : sMmq 1917
p`qry : 1-6, 1-694
Awkwr : 32X35 s.m. ilKq: 24X 23.5 s.m.

287
vyrvw : ijld g`qw, dupwsIN KVyH ruK pMj lkIrW dw hwSIAW (do lwl, do kwlIAW,vKryvyN
leI motI sMqrI rMg dI lkIr) SurU ivc 8 p`qry KwlI hn[vKryvyN leI lwl isAwhI
dI vrqoN kIqI hoeI hY[ ikqy ikqy hwSIey ivc vI suDweI kIqI hoeI hY[ nIlI klm
nwl iksy ivdvwn ny smyN bwry iliKAw hY 694 pqry qy[ sqrW pRqI pMnw-21
Awm vyrvw : pihly Cy p`qirAW qy qqkrw hY[iPr iqMn p`qry KwlI hn[ pihly p`qry ƒ rMgIn
Pul bUitAW nwl sjwieAw hoieAw hY[
AwrMB : < siqgur pRswid]jwpu]sRI muK vwk pwqswhI[10]CpY CMd]qÍ pRswd]ckR ichn
Aru brn jwq Aru pwq nihn ijh]rUp rMg Aru ryK ByK koaU kih n skq ikh]
Acl mUrq AnBEu pRkws Aimqoj kihjY]kot ieMdR ieMddRwix swh shwix
gixjY]qRIBvx mhIp sur nr Asur nyq nyq bx iqRx kihq]qÍ srb nwm kQy kvn
krm nwm brnq sumiq]
AMq : …kibXobwc]sÍYXw]kwgd dIp sBY kirho Aru sWiq mhWrxv kI msu kY ho]kot
bnwspqI isgrI ilKby hU ko lyKn kwj bnY hO]swrsuvqI bkqw kir kY jg cwk
gnys ky hwQ ilKY hO] kot kibqn jO kir hO qum kO n qaU pRB nYk irJY ho]50]jo
ikCu lyiK iliKXo ibDnw soaU pweIXq imsr jU sok invwro] moko kCU AprwD nhI
gXo Xwdqy BUil n kop icqwro] bwgo inhwlI pTY dYho Awju Bly qum ko inhcY jIA
Dwro] CoqRI sBY ikRq ibpn ko ienhUM pY ktwC ikRpw kY inhwro]51]juD ijqy ien hI
ky pRswid ien hI ky pRswid so dwn kry]AG EG trY ienhI ky pRswd ikRpw ien kI
Puin Dwm Bry] ien hI ky pRswd suibidÎw leI ien hI kI ikRpw sBu sqR mry]ien
hI kI ikRpw ky sjy hm hY nhI mo so grIb kroor pry]52]syv krI ienhI kI Bwvq
AEur kI syv suhwq n jI ko]dwn dXo ien hI ko Blo
Aru Awn ko dwn n lwgq nIko]AwgY PlY ienhI ko dXo jg mY js AEur dXo sB
PIko]mo igRh mY mn qy qn qy isr lau Dnu hY sB hI ienhI ko]53]dohrw]ct
ptwie icq mY jirXo iqRx ijXo kUiDq hoie ] Koj roj ky hyq lig dXo imsr jU
roie [ 54 ] 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

h`Q ilKq nM : MS 262


isrlyK : bYrwg sqk pRSnoqrI
lyKk : gXwn dws
ilKwrI : jIvx isMG
smW : sMmq 1854
sQwn : AwnMdpur swihb
p`qry : 1-17
Awkwr : 12.5X23 s.m. ilKq: 9.5X19 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIn,lYmInySn krn qoN bwAd bMnHI hoeI,ibnHw hwSIAW[ sqrW pRqI
pMnw-11
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq Ksqw, pihly p`qry dy iek kony qy isAwhI fu`lI hoeI, ikqy
ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI[

288
AwrMB : sRI gxyswX nm:]AQ bYrwg sq BwKw ilKÎqy]CpY]pRxmhu igrjw qnX ibnX juq
AMjuil jorI]dyih suB gvrdn jwin AMqru ruic morI]bMdhu sB jg mwq dwq syvk
Xih dIjih]bwxI sMq smwj swj js sPl krIjih]bYrwg sqk BwKw kro sB sjn
Awdr krhu]ilK pTq sunq suK hoie ijm prm sikœXwmih Drhu]1] …
AMq : …dohrw]ieiq sRI suk sB jgq ihq ikRq pRs˜oqr nwmw]gÎwn dws BwKw krI inj
miq liK AiBrwm]31]ieiq sRI suk ijqNdRX ibrcqw pRs˜oqrI BwKw gÎwn dws ikRq
smwpM] ilKqM jIvx isMG sMgiq isMG vwrwm isMG AnMdpur ilKI] smq
1854]mhInw Bwdv pRivsy† iqRqIXy] suB idn jnmAs†mI] poQI pUrI hoeI vYrwg
sqvw pRs˜oqRI]=]

h`Q ilKq nM : MS 263


isrlyK : piq poQI
lyKk : rwm dws
ilKwrI : rwm idAwl sMgqpurIAw
smW : sMmq 1864
sQwn : pitAwlw
p`qry : 5 a-7 a +1 a-159
Awkwr : 19X23 s.m. ilKq: 15X15.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, ifjweIn vwlI auKVI hoeI, dupwsIN KVy ruK do kwlIAW lkIrW dw
hwSIAW[ sqrW pRqI pMnw-16
Awm vyrvw : ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, 153 p`qry q`k pwT cldw hY AgoN 6
p`qry KwlI Cfy hoey hn[ pihly 3 p`qirAW qy (5-6 a) qqkrw id`qw hY, ieauN
iliKAw hY :- “qqkrw sUcI piq poQI jI kw,” keI QWeIN kwnI bdlI hoeI hY[ 6 A
qy smyN, bwry iliKAw hY :” ]dohrw]sMbq Twrw sY cOhtY ikRsn pK cMd vwr]bYswK
bdI iQiq duAwdsI poQI ilKI svwr]” 7 A KwlI hY]
AwrMB : rwg bsMq mhlw 1 Gr 1]caupdy]duquky]<siqnwm…gur pRswid] mwhw mwh
mumwrKI ciVAw sdw bsMqu]pr PV icq smwil soie sdw sdw goibMdu]1]BoilAw
haumY suriq ivswir]haumY mwir bIcwir mn gux ivic guxu lY swir]1]…
AMq : …ibAwpk sgl bRhm jg soeI]auqpq prlO ijs qy hoeI]swj svwrY bhuir
sMGwrY] kot bRhmMf plk mih DwrY]qW kw AMq n jWnY koeI] dUsr hoie q soJI
hoeI]rWm dws ikAw AwiK bKwnY]swsqR isimRq byd n jWnY]6]dohrw]aUcw Agm
Apwr pRB Byd n jWnY koie]rWm dws soeI lKY jW pir ikrpw hoie]1]

h`Q ilKq nM : MS 266


isrlyK : rwm AsÍmyD BwKw
lyKk : sMq isMG, igAwnI
smW : sMmq 1877
sQwn : AMimRqsr

289
p`qry : 1 A - 198 a
Awkwr : 18X33.5 s.m. ilKq: 13X24 s.m.
vyrvw : Ku`lHy p`qry, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVy ruK do lwl lkIrW dw
hwSIAW, sqrW pRqI pMnw-13
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, poQI dw pihlw pMnW sjwvt vwlw, AwKrI p`qry qy hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI, brIk kwnI nwl hwSIey ivc SbdW dy ArQ id`qy hoey,
p`qrw 197 a qy smy Aqy lyKk bwry iliKAw hY:- “sRImq sUrq isMG jI gÎwnI
sMgXw jWih] sMq isMG iqn kO suvn sRI AMimRsr mWih”, “dÍIp dÍIp gj sis vrK
imQn sukl ivQ dUj”]
AwrMB :<siqgur pRswid ]sRI rwmwX nm: sRI hnumqy nm:]AQ rwmwsÍmyD BwKw ilKÎqy ]
pRQm ivnwXk ivGn hrvr dwqw pdvMd]pun suB dwin srsÍiqh pRnmo AwnMd
kMd ] 1 ] prm hMs sÍwidq crn sr ruh icn pkrMd]vso mor ihX rwm isX
jXiq s`icdwnMd]2]…
AMq : …isX rGuvr lCmn Brq irpu sUdn hnumwn]sB hI hoie ikRpwl muih dyih
Bikœ vrdwn]44]do:]pRIiq hoie sqsMg mh AMq imlY hir Dwm]mn bc kRmk rihq
shq sd suimrON sRI rwm]45]ieiq sRI pdm purwxy pwqwl KMfy sy svwqswXn sMbwdy
rwm AsÍmyD BwKw ivricqwXM rwm cMdR AsÍmyD smwpqM suBM nwm Ast Ksitmo
DÎwie] 68]

h`Q ilKq nM : MS 267 sMgRih


isrlyK : aupdys iblws
lyKk : gulwb dws
p`qry : 1 a - 221
Awkwr : 16X18 s.m. ilKq: 13X14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, dupwsIN KVy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAW, sqrW pRqI
pMnw-13
Awm vyrvw : kuJ p`qirAW dy rMg-pIly pey hoey, ikqy ikqy ilKq p`qirAw dy Awr-pwr idsdI
hY, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI, ikqy ikqy kwnI bdlI hoeI , kuJ p`qirAW
qy isAwhI PYlI hoeI, poQI ikqy ikqy ikrm-Kurdw, 4 A qy 5 a qy iB`jw hox kwrx
isAwhI bhuq ijAwdw PYlI hox kwrx pUrI qrWH pVHnXog nhIN, 7 A Aqy 9A KwlI
hn, ienHW p`qirAW qy dUjy pwsy dI ilKq dI isAwhI PYlI hoeI hY 48 p`qry q`k dw
Awkwr bwkI poQI nwloN kuJ Cotw hY[ ies poQI ivc iqMn ikRqIAW hn; pihlI ikRqI
qoN bwAd do p`qry ibnW nM:dy KwlI hn, Ago Pyr p`qirAW dy AMk iek qoN
SurU huMdy hn [
AwrMB : <siqgur pRswid] <AM sRI pRmwqmwie nmhW]AQ aupdyS blws gur gulwb
dws jI kw Ar hir guibMd suqu kw pRSnoqR ilKXqy] hir guibMdo vwc]do]vwrMvwr
pRnwm gur jor krNo isr nWie]srn pVy kI hy guro qumN hI krq sNrwie [shwie]
]1]…

290
AMq : …mukqwdk ie`Cw sBy rhy n jo ies Koj]msq hoie hr hwl mo hosI sdw
inroj]36]ieq sRI aupdys iblws ko As†mo ivsRwm smpUrnM]smwpqM]=]=]=

h`Q ilKq nM : MS 267 A


isrlyK : hsq dUK invwrn
p`qry : 1a
Awkwr : 16X18 s.m. ilKq: 13X14 s.m.
vyrvw : auhI, sqrW pRqI pMnw-10
Awm vyrvw : EhI, iksy hor poQI ivcoN kyvl iek p`qrw nkl kIqw jwpdw hY[
AwrMB : ] AQ hsq dUKyN invwrnM ] do ] bcn rwj pIpr qurg gMDey AOKd sm joie ]
mihKI iGRq so lypIAY ilMg mUslI hoie ] 24 ]…
AMq : …sUkr purIK qol muDu lIjY cwr BlY pIs kY bnwie lypu Dujw hMU svwirXY ] krY su
pUrb kwj suno rs isrqwj sovq jgw Dujw kwmnI ibhwirXY ]

h`Q ilKq nM : MS 267 e


isrlyK : DwqU pRkwS
p`qry : 1 A-9 A
Awkwr : 16X18 s.m. ilKq: 13X14 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : <siqgur pRswid]AQ DwqU pRkwS ilKÎqy]hjwr dwxw doDk dw nugdw krky
rupÎw Dry vfIAW pwQIAW dI A`g dyvY sq A`gW mY suD hovygw] hir rog pr dyvY
Anupwn isau]1]…
AMq : …jO lO jIqw rhw qO lO Dwq nw geI] bvwsIr ky vwsqy swFy qIn mwsy jOKwr] Ar
qolw purwxw guV imlw kr dyvy]AwK PIV ko iGau swQ Kvwvxw]jykr sRdI hovy qW
gRm sy dyvy]jykR gRmI hovy qW sRdI sy dyvy]

h`Q ilKq nM : MS 268


isrlyK : gurbwxI
ilpI kwl : sMmq 1836
sQwn : AMimRqsr, inRbwn AKwVw
p`qry : 1-16+1-869 A
Awkwr : 10.5X16 s.m. ilKq: 7.5X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, p`kI bMnHI hoeI, dupwsIN KVyH ruK pMj-pMj lkIrW (do lwl, do
kwlIAW, ivckwr motI pIlI lkIr) dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnW-7.
Awm vyrvw : ilKq suMdr, 1-16 p`qirAW qy poQI dw vyrvw id`qw hY ijs dy AMq qy smyN Aqy
sQwn bwry iliKAw hY:-“smq AThry sY brs bIqy jb CqIs] poh vdI eykm su
iQq ivspqIvwr su rIs]1] AMimRqsr Cyqr jhW inbWn AKwVy mwh]BMfwrI bRhm

291
bYrwt jo Xh pusqk hY qwh]2]” qqkry qoN bwAd iqMn p`qry hwSIey vwly KwlI hn,
Agly p`qry qy gurU nwnk dyv jI Aqy mrdwny dw bhuq hI suMdr ic`qr bixAw hY,
iPr iek p`qrw KwlI hY[ poQI dw pihlw p`qrw bhuq hI sjwvt vwlw hY[ poQI dy
AMq ivc id`qI bwxI ADUrI hY[ ivc ivc kwnI bdlI hoeI hY]
AwrMB : <siqnwm krqW purK inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid]jpu]Awid scu]jugwid sc]hY BI scu]nwnk hosI BI scu]socY soic n hoveI
jy socI lKvwr]cupY cup n hoveI jy lwie rhw ilvqwr]
AMq : …Awp hwQ dy muJY aubrIAY] mrx kwl kw qRwis invrIAY]hUjo sdw hmwry pCw]sRI
AsDuj jU krIAhu rCw]5]rwiK lyhu muih rwKnhwry]swihb sMq shwie ipAwry]dIn
bMD dustn ky…..

h`Q ilKq nM : MS 269 sMgRih


isrlyK : kok swr
lyKk : AnMd cMd
p`qry : 1-44 A
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : sqrW pRqI pMnW-9, dupwsIN KVyH ruK do brIk lkIrW dw hwSIAw, ijld cmVw
au~KVI hoeI[
Awm vyrvw : p`qrw 19 A KwlI C`ifAw hoieAw hY[ ikqy-ikqy kwnI bdlI hoeI hY[ lweInW dy
ivc-ivc suDweI kIqI hoeI hY[hwSIey dy bwhr vI suDweI kIqI hoeI hY[ies poQI dy
p`qry 1 qoN 240 Aqy 1 qoN 97 qk hn[
AwrMB : <siqgur pRswid]]sRI vwhgurU jI kI PqY hY]BgOqI jU nm: AQ kok swr
ilKÎqy] AnMd cMd ikRq]dohrw]lilq sumn Dn Ailp nc qn Cib AiB nv
kMd]mDuirq ihq icq riq rmn jX jX md AnMd]1]…
AMq : …dohrw]]KMf cqur ds Aiq srs rcy ju bhu ibiD CMd] pVHq cVHq icq cOp
Aiq bFq AiDk AwnMd] 307 ] ieq sRI kok swr cr dsm KMf smwpq msqu suB
msqu]14]

h`Q ilKq nM : MS 269 A


isrlyK : pMcdsI
lyKk : AnMd cMd
p`qry : 45-50 A
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 8X 12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, hwSIey ivc suDweI kIqI geI hY [
AwrMB : <siqgur pRswid] AQ pMcdsI ibD aucrqy] pwrbqI-E vwc]gvrI sMkr so
kihXo isKr isDw kYlws]pMc dsI ibD Bgq ihq iblws]sMkrovwc]…

292
AMq : … vsMBv iqso bIr ipRX pwx drb kir jwn]srbsu kwrj isiD hÍY sMsX nwih
suAwin ] 42 ] ieq sRI isv kwfy gOrI hr sMbwdy smwpq msq suB mq]43]

h`Q ilKq nM : MS 269 e


isrlyK : ihswb Xd ikqwb dw
ilKwrI : AnMd cMd
p`qry : 51-59 a
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI, hwSIey ivc suDweI kIqI geI hY [
Awm vyrvw : ieh poQI jMqrW bwry hY[ ikqy ikqy ‘Xd’ dI QW ‘jd’ A`Kr dI vrqoN kIqI geI hY[
poQI dy SurU ivc nON KwinAW dy vrgwkwrW ivc igxqI ilKky Al`g Al`g jMqR bxwey
hn] 57 p`qry qy vI ausy qrW dy jMqR bxy hn ] poQI dy AMq qy vI p`qrw nM: 59 kuJ
jMqR bxwey hn[ lwienW dy ivc-ivc Aqy hwSIey ivc suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : <siqgur pRswid] ]AQ ihswb Ab Xd ikqwb dw]ivD jMqR bxwvxy
dI]AQvw sqwry shI kr ihswb ikqwb Ab jd khyny dI]Ab pRQmy AKr gxny kI
ibD khqw ho]…
AMq : … Awgy kwl ckR kw vIcwr] CnCr vwr qy somvwr lwk ckR pUrb idsw]vIrvwr
dKx idsw]sukRvwr qy Awieqvwr pscm idsw] mMglvwr qy buD vwr auqir
idsw]ieq kwl ckR smwpqM]

h`Q ilKq nM : MS 269 s


isrlyK : vwr kstwvlI
p`qry : 59 A-80 A
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ikqy ikqy suDweI krn leI A`Kr dy auqy hI gUVIH isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[
ikqy ikqy lweInW dy ivckwr hI soD kIqI hoeI hY[ ivc ivc kwnI bdlI hoeI hY[
ieh poQI jMqR, mMqR Aqy qvIqW sMbMiDq hY[59 A qoN 64 a qk vwr kStwvlI hY, 64
a - 68 a qk bwl ks†wvlI hY, 68 a -70 A qk vrK kStwvlI hY, 70 A-77 A
qk dyv nwmw hY[ 78 a -80 A qk kwg BwKw hY[
AwrMB : <siqgur pRswid]AQ vwr kstwvlI ilKqy]jy Awieqvwr kI rwq kst QIvy qw
inswnI] sInw BwrI QIvy AQvw idl qpq QIvy AQvw AcvI QIvy]qw iqsno njr
lgI hY]AQvw idst BeI hY]AQvw idst BeI hY ipRNqRI kI] so iqskw ielwj ieh
pUjw krnI]…
AMq : … eIswn kox pihly pihr boly qo idnw dy corI dI bwrqw suxy]Aru coru imly muih
prb icr hIey] duqIey pihr boly qO ArQ kI cwhnw so lwBqw krY]iqRqIey phr boly
qo sMqo qo sMqoK pRwpiq hovY]idnAw dy cOQy pihr boly qo suK ipRQmy suK duqIey puqR
iqRqIey Xwr imly ] cOQy pihr boly qo puqR imly]mxy aupir boly qw rwjy kI bwq

293
khY]jo rwjw Awvqw hY ] iqRqIey koeI JgVw gil pvy] cOQw koeI jIau Awpxy kolo
duKqw hovY] ieq sRI kwg Bry sMpurwxy smwpqM]1]

h`Q ilKq nM : MS 269 h


isrlyK : AdBuq iblwis
lyKk : AnMd cMd
p`qry : 81 a-128 a
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : dohy 154 hn[ivc ivc kwnI bdlI hoeI hY[hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY]
AwrMB : < sRI gxyswie nm:[ AQ AdBuqiblwis il~K`qy]dohrw]jYsy jYsy puhp sMg
Drih ju iql ko qylu]qYsy qYsy bwis guin khIAY nwm PulYlu]cOpeI] koeI bRihm cRj
idKrwvY]koeI nit cytk kihlwvY] koeI ieMdR jwl lY AwieAw] koeI kwieAw klpu
idKlwieAw]koeI lukwv ku AMjn khY] koeI icqR kI suriq hrY] koeI rUp pltkY
hrY]dyKY AOru AOru kuC krY]…koeI Plu Anurq hI PlY]koeI jl pYT hovY jil
bwsI ]…
AMq : …CMd]ieqy gun bMdwvl bRnY krY ju koeI jwnY]qw hr jb lg jI mY jgq mY Boig
iblwsih mwnY]bMdwvlI smwpqM]

h`Q ilKq nM : MS 269 k


isrlyK : AwqsbwjI kI ibD
p`qry : 128 a -138 a
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 8X 12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : Alg Alg qrHW dI AwqsbwjI dIAW ivDIAw idqIAW hn[ pMgqIAW dy ivckwr
hI soD kIqI hoeI hY[
AwrMB : AQ AwqsbwjI kI ibD kQnM]AQ hO Kylu Agn kw bRno AwqsbwjI krIey]Kylih
Kyl mlUk isAwny mnu hulws kY khIey]pwqswh ky dl mo ipAwrI jhW jhW jsu
pwvY]jbR jMg Br su rMg aufwvY]dwrU eyk cwr Gr bRqY BrY bdUMk hvweI]Brhu ptwkw
AOr cMcU DRih kImq bRn sunweI]lIjhu qol smJkY[ mn mo jYsy DrY nw DoKw]jO pIsy so
hoie n kwhl kwm svwrY coKw]
AMq : … AQ hvweI gulryj kI ibD]bwrih Bir kY sog lIjY duie Bir koielw
AwnY]dygcUn Aru gMDk dono fyF fyF kir swnY]bhuq jqnu so pIs imhI kir qb
vih BrY hvweI]bRsih PUl su rg so qwry gur kI kro duhweI]33]]AQ AwsbwjI
smwpqM]

294
h`Q ilKq nM : MS 269 K
isrlyK : A`ig bMDnI
lyKk : AnMd CMd
p`qry : 138 a-162 a
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 8X 12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : 159 p`qry qoN Agy p`qirAW qy koeI hwSIAW nhIN[ Alg Alg ibmwrIAW dy nusKy
id`qy hoey hn[ AMq nhIN id`qw hoieAw, dvweIAW nwl hI AMq kIqw hoieAw hY[
162 A qoN 164 A q`k p`qry KwlI hn[ ivc ivc kwnI bdlI hoeI hY[
AwrMB : AQ A~igbMDnI] kwminrkq puhp jo hoie]g`dy mUq ju Awno koie]mYfk kI crib
lY Awvy koie]qW so hwQ mlY jo doie]koeI qyl GIEu AOtwvY jlY nhI swcw huie AwvY]
AMq : … hour kury dI dvwie]dwl icknw mwsy 6, dwlcInI mwsy 6,jwmnU inky itry hoey
pwau kcy[ vrc mwsy 6, klmI sorw mwsy 6, KMfu fUF pwau]PkI do qoly duD nwl]duD
cwvl Kwxy]cMgw hovy]

h`Q ilKq nM : MS 269 g


isrlyK : Kym kMqUhl
lyKk : [Kym Srmw]
ilKwrI : AnMd cMd
p`qry : 165 a-239 a
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : ibnW hwSIAw dy[
Awm vyrvw : koeI hwSIAw nhIN hY[ ieh Bwg ADUrw jwpdw hY [ ieh ihkmq nwl sMbMq hY[
239 A, 240 A p`qry KwlI hn]
AwrMB : < siqgur pRswid] ]AQ Kym kMqUhl ilKÎqy]mhwdyv puqR qumwry pwp kEu dUr
krY]gxys kYsy hY skl isD ky smudR hy] iql ky lWfU ky KvXwhY[bhuir kYsy hY sgl
ky gur hY]bhur kYsy hY kpoln cucI ndI hY md kI Dwrw iqs ky aupR bYTy hY]…
AMq : … jy GIau dw AjIrx hoie qw imTweI dy AjIrx no nw rgI]mCI dy AjIrx no
kWjI pIvY ] sRbq dy AjIrx nU icqRw ipplI lUx kut kY cUrn kR Kwey]iek tMk
Kwxw]

h`Q ilKq nM : MS 269 G


isrlyK : mMqR gurU bwby nwnk kw
p`qry : 1 a-58 a
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : dupwsIN KVHy ruK do-kwlIAW lkIrW dw hwSIAW id`qw hY[ sqrW pRqI pMnW 11.
Awm vyrvw : hwSIey ivc suDweI kIqI hoeI hY[ ikqy-ikqy hVqwl Pyr ky vI suDweI kIqI hoeI
hY[ivc-ivc kwnI bdlI hoeI hY[ p`qrw nM: 13 a qoN 15 E qk Kwny Aqy qwry vwh ky

295
v`K v`K jMqR bxwey hoey hn[ 43 A p`qrw KwlI hY[ ies mMqR dw iviD-ivDwn d`s ky
keI hor mMqR id`qy hn[
AwrMB : < siqgur pRswid] ] siqnwim krqw purKu inrBO inrvYr Akwl mUrq AjUnI
sYBM gurpRswid] ]mMqR gurU bwby nwnkw kw mhlw 1 Awp qyj bwie ipRQmI Akwsu
eyhY] auqpq pvn eyhY]ies kw blu iek lK AsI hjwr BUq pRyq mn AMdr rhYdw
eyhY]ies ipMf mwih swis surq dono ey hY]ies kw blu eyhY]bwDo surq mn icqu
lwie]qReI loA bwDo mn icq lwie]rwjw pRjw bwDo mnu icqu lwie]nwnk piV bwDy
dyvqy mswx]…
AMq : … E mhlw 3]Cinvwr jy koeI kysI nwvY iqs kI aumr bhuqI huie
jwvY]Awieqvwr jy koeI nwvY iqs kI aumr Gt huie jwvY]somvwr jy koeI nwvY iqs
ƒ jhmq quirq huie jwvY]mMgl vwr jy koeI nwvY iqs dI jhmq kdy n
jwvY]buDvwr jy koeI nwvY iqs dy Gr dOlq huie jwvY] vIrvwr jy koeI nwvY iqs dw
nukswn qurq huie jwvY ] Sukrvwr jy koeI nwvY suK sy gujry aus ky nyVy koeI n
AwvY]7]

h`Q ilKq nM : MS 269 |


isrlyK : BflI purwx
p`qry : 58 A - 93 A
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : kwnI Aqy isAwhI ikqy-ikqy bdlI hoeI hY[poQI nkSqrW nwl sMbMDq hY[
AwrMB : <]siqgur pRswid] AQ BflI purwx ilKXqy]su kwl dukwl ilKXqy]dohrw]mY
quJ Awgy sB kho gRih nKqR cibqR]mihlih vin suq Dn BflI iQRk ricq]…
AMq : …AQ inKqR ilKXqy]AsunI 1, BxI 2, ikRqkw 3, rohxI 4, imrg isr 5, AwdRw
6, punrbs 7, puKu 8, slyKw 9, mGw10, pUrbw Pwl gun 11, auqRW Pl gun 12,
hsq 13, icqRw 14, suAwqI 15, ivswKw 16, AnurwDw 17, jystw 18, mUlw 19,
pUrbw KwVw 20, auqRw KwVw 21, sRvn 22, Dnystw 23, sqiBKw 24, pUrbw BwdR
pdw 25, auqRw BdR pdw 26, ryvqI 27 ]

h`Q ilKq nM : MS 269 c


isrlyK : mMqR spW kw
p`qry : 94 a - 96 A
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, AwKrI p`qry qy kuJ hor mMqR vI idqy hn[
AwrMB : < siqgur pRswid]kM315.301]Enmo Adys]gur sqgur gur sqgur gurnIr
gur swier sMco gur lKmIr gur qq mMq gur AlK inrMjn gur ibn jwq n
ikJY]gur sr jIq dIey ibn ilJy]…

296
AMq : … sU Aswr kw sylI bwl kIry QMm ky nwg qujy nwQ jI isb jI so bWDo vx GfI mo
grV jqI pukwry lly krys ausg Aws ausgsIis svnwQ bs qum grubu nw kro
inrbs Bey duhweI na nwQ Bwr jw kI duhweI KuAwj iKdRI dI duhweI hwjI rqn
dI]dohrw]bcn siq kr mMnIAY mIq]eyhu sMsw n kIey Aicq lwey pRIq]

h`Q ilKq nM : MS 270 sMgRih


isrlyK : dyvI pRICw
p`qry : 1a -6 a
Awkwr : 12.5X16 s.m. ilKq: 7.5X12.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsI KVHy ruK do lwl
lkIrW dw hwSIAW, sqrW pRqI pMnw -8.
Awm vyrvw : ilKq suMdr, AwrMB ivc 16 Kwny vwh ky ivc 1 qoN 16 q`k igxqI ilKI hY, 6 A
KwlI hY[ p`qrw 63 qoN bwAd 17 p`qirAW qy p`qrw AMk nhIN pwieAw hoieAw[
AwrMB : < siqgur pRswid]jb pRICw purK pwvy qW eynw AMgw mY auMgl Dry ] jo mn dI
icqvnI hovygI sRI BvwnI jI sMpUrn krygI] 8 AT vwrI sRI dyvI jI kw jwp krky
mnorQ mn mY Dwir ky pRICw pwnw]…
AMq : … auqm]eyhu jo qYny kwrj icqivAw hY so Blw hoiegw] qUM rwju duAwry mwn pwvygw
qYnU DMn pRwpq hoiegw[ lwB bhuq hoiegw] qUN mwqw BvwnI AstBujI kI pUjw kirAw
kir jo qyry sQl priql hY]qUN srI kr jwx sq kr mMnxw]17]AQ dyvI pRICw
smwpqM]1]

h`Q ilKq nM : MS 270 A


isrlyK : kok swr
lyKk : Drm isMG
p`qry : 1 a - 59 A
Awkwr : 12.5X16 s.m. ilKq: 7.5X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, pihlw pMnw sjwvt vwlw [
AwrMB : < siqgur pRswid]sRI guro nmw:]sRI gxysw nm:]AQ kok swr gRMQ ikRq kv
Drm isMG ilKÎqy]1]svYXw]hoie ikRpw qumwrI hm pY qw sBY gun sMg nvho
DrhO]jI ADwr ibcwr qbY br buD mhW AgnY gun ko hirho]ibn cMf ikRpw qumwrI
kbhU muK qy ACr hau krhO]qumro kir nwm ikQo qul hW ijm bwk smuMdR ibKY
qrho]1]…
AMq : … CMd]pMifq gunI sujwn ibnqI kro n hor]sIs nvwie ausqiq kro hIey hwiQ
doie joir]hIey hwiQ juig joir surq rs brnn kInI]vydu Byd kuC pwie cwir icq
aupmw dInI]kv qum lyhu svwr jhw qum jwno KMfq]moh dos mq dyhu pRm igAwnI
pMfq]70]kok swr BwKw rcI hY XYih gRMQ suKswr]suK pwvY eyh suny qy sBY purK
hoie ju nwir]71]

297
h`Q ilKq nM : MS 270 e
isrlyK : dvwdwrU
lyKk : Drm isMG
p`qry : 59 A - 64 A
Awkwr : 12.5X16 s.m. ilKq: 7.5X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : dwrU sujuK kI pckWrI]mYhdI gyrU DxIAw kQu]gulwbI hrVw qoly 2]rsOq mwsy 6
nIlw QoQw mwsw 1 rwq n Byau rKy idny Cwn ky iqs kI ipckwrI kry]…
AMq : … suPYd ABRk mhIn krky kMh dI ktorI mY fwly]hwQI suMfI bUtI kw rs ]swq roj
DUp mY rKy suD hoiegw Kurwk doie rqI Kwey sy br jYhr clI jwqI hY] Ar qwp ko
dUr krqw hY ] hor ABrk kI ibD…..

h`Q ilKq nM : MS 270 s


isrlyK : vsIkRw (vsIkrn)
p`qry : 65 a-69 A
Awkwr : 12.5X16 s.m. ilKq: 7.5X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : AQ vsIkRw] PUl hsy PUl bsy PUl bIc bIr bYqwl bsy jy koeI lvy PUl kI bWs]
rUmo swmo cil AwvY myry pws] AOr koeI dyKy qO sVy bly myry ko dyKY pwau pVy]…
AMq : … dwrU flky dw Pyly kw DuMD kw]PtkVI pYsw Br 1] jIrw ic`tw do pYs
Br]2]mYhdI do pYsw Bru]2]jIrw mhdI kutky ByNv Cfy kory kujy ivc jl pwie ky
prU Cfy ] sÍyry PtkrI kw Pul krky KRl ivc pwie ky auprly jl nwl krnw pYrh
12 jW hry rMg kw hovY qw surmy vq krnw PRy AKI pwvnw Polw CoV DuMD jwie]
Ktw imTw mnih]

h`Q ilKq nM : MS 270 h


isrlyK : kwm iblws gutkw
p`qry : 70 a
Awkwr : 12.5X16 s.m. ilKq: 7.5X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : AQ kwm iblws gutkw]kuMkm isMgRP jwiePlu rwl mKwnw pwie]kauc bIj qj
msqkI AkrkRw su rlwie]qUMbr lOgu qmwl pqR Ajvwien KurwswnI]qIn Bwgu eyhu
lIjIey eyku APIm prmwn rsib jIAW kMU gutkw krhu pwrimRq tMk su eyk]…

298
AMq : … mMqR dwVkw 7 vwrI pVky QMB qy ikl Toko]mMqR]jY hnvMq bRI cOVy pIV Bwgy pIV
jhw jwie pIV qhw mwrI myK] myrI Bgiq gur kI skq Purho mMqR eIsRo vwcw]mMqR
kwlw kIVw kjl vMnI bqIÎW dMdw ky ivc cry]dohweI gorK nwQ kI kIVw ivc
mry]1]

h`Q ilKq nM : MS 270 k


isrlyK : islymwnI
p`qry : 1 a- 8
Awkwr : 12.5X16 s.m. ilKq: 7.5X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : ]< siqgur prswid]AQ islYmwnI ilKÎqy]iek smy swrIAW iesqRIAW ny rl
ky PrAwd kIqI ky hy pIr jI sWnUN sMqwn nhI hMudI so swfy ivc kI doK hY]…
AMq : …hor dwrU CwXw kw]kUI rUI muMfI tMk] iqs ivc KMf pwvxI puVIAW 14
krnIAW]eyk puVI roj Kwey pRwqkwl Kwey qau CwieAw dUr hovygI] grB Thrygw]

h`Q ilKq nM : MS 271


isrlyK : bwxI pwqSwhI 10
lyKk : goibMd isMG, sRI gurU
p`qry : 1 - 246
Awkwr : 5.5X7.5 s.m. ilKq: 3.5X5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, p`kI bMnHI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN,dupwsIN KVHy
ruK do lwl lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw -6
Awm vyrvw : pwT p`qrw nM: do qoN SurU kIqw igAw hY jo sjwvt vwlw hY, ilKq suMdr, ikqy ikqy
ikrm-Kurdw, AwrMB ivc Aqy AMq ivc do do p`qry ibnHW hwSIAw dy KwlI, ivc ivc
kwnI bdlI hoeI[
AwrMB : ]< siqgur pRswid ] jwpu ] sRI muK vwk pwiqSwhI 10 ] CpY ] CMd ]
qÍpRswie ] ckR ichn Aru brn jwq Aru pwq nihn ij ] rUp rMg Aru ryK ByK koaU
kih n skiq ikh ]…
AMq : … dUK rog sog BY imtY klysw]bhu suKu aupjY AnMd pRvysw]ieq ibiD durgy ikRpw
DwrI]qh Apn dws kau lIXo aubwrI ] 5 ] ieiq sRI goibMd isMG ibcrqM BgvqI
CMd KstkM smwpqM suBM ] 6 ]

h`Q ilKq nM : MS 272 sMgRih


isrlyK : igAwn mMjrI
lyKk : mnohrdws inrMjnI
smW : sMmq 1769
p`qry : 1 A - 34

299
Awkwr : 13X24 s.m. ilKq: 9X17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, p`kI bMnHI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN,dupwsIN KVHy ruK do
lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw -9
Awm vyrvw : ilKq suMdr,poQI dI hwlq cMgI, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI poQI
KVHy ruK KuldI hY[
AwrMB :<siqgurpRswid ] sRI prmwqmny nm:]AQ igAwn mMjrI ilKÎqy]dohrw]Awqm
ky AgÎwn qY sbY aUpjY jwn]gÎwn Bey qy lIn sb nmskwr iqh mwn]1]…
AMq : … iqÍ pd dyv iqRXMc iriK nr ikMnr sb jwn]qqÍ pd eIsÍr dyK sb qMÍq qq
qqÍM Bwn]400]mnohr dws inrMjnI so sÍwmI so dws] sÍwmI dws BXo eyk so mhw kws
Gtw kws]401]ieq sRI gÎwn mMjrI nwm BwKw igRMQ kibqy mnohr dws inrMjnI
spUrn smwpqM]1]=]

h`Q ilKq nM : MS 272 A


isrlyK : vydWq prBwKw
lyKk : mnohr dws inrMjnI
smW : sMmq 1769
p`qry : 1 A – 33 a
Awkwr : 13X24 s.m. ilKq: 9X17 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB :<sRI gur BXo nmh ] AQ vydWq prBwKw ilKXqy ] krqwigRMQ kirby mY
inrivGn suK cwhY hY ] cOpeI ] mMgl dyih moih sRI dyv gxys]mMgl dyh moih
srsÍqI]mMgl dy moih dyv mhys]mMgl dy moih pwrbqI]igRMQ ko prXojn Aru ivKÎ
kihÎY hY]…
AMq :… dohrw]sMbq sqR sY mhI sorh brK ibqIq]vrK sqRhy mih krI Kt mws qwih
vqIq ] 290 ] AsU vid hY cqur dsI ikRsn pK sinvwr]BwKw pUrn sB BeI mws
eyk ikRqkwr]291]ieq sRI vydWq vwkXw BwKw nwm ikRMQ kibqy mnohr dws inrMjnI
sMpUrx smpq:igRMQ] pMc Bws sMpUrnM]

h`Q ilKq nM : MS 272 e


isrlyK : sq pRsn auqrI
lyKk : mnohr dws inrMjnI
smW : sMmq 1769
p`qry : 1 A – 36 a
Awkwr : 13X24 s.m. ilKq: 9X17 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI

300
AwrMB :<sRI gxyswX nm:[AQ sq pRs˜auqrI iliKqy ] sorTw ] vwcX lK kir jwn
inrgux srgux Xo khÎo]kir nmskwr bKWn vwcX qXwg kir lK
ko]1]cOpeI]AgÎWn skiq Awqm kI kihXy]auBY Anwid imly hI lihXy]AgÎWn
Aiml rhXo suND bKWnw]qW ko bRhm kir kY so jWnw]2]…
AMq : …Pl soic dw Bws prmwqw]AhM bRhm Pl khXo ibKÎwqw]sÍrUp mwJ dYÍ Pl ey
nwhI]ivklp rihq rhY so qwhI]12]sorTw]ieiq sRI sq pRs˜oqrI BwKw mnohr dws
inrMjnI kiQqy nvm KMfh]9]hO mY hO qUM nwih]hO qUM qO mY hY khI] sb hY hO qUM
mwih]hO qUM qUM qO eyk hY ] 13 sMbq 1769]brK swvx vid]12]sRI rivdws ry
nivnpury iliKqim iqh]suBM Bvqu]ieiq pRs˜oqrI BwKw]0]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 275


isrlyK : mwrkMfy purwx
lyKk : kwn,kvI
ilpI kwl : sMmq 1894
p`qry : 1-76,78-164, 167-250,261-304
Awkwr : 17.5X29 s.m. ilKq: 13.5X23 s.m.
vyrvw : sqrW pRqI pMnw v`Ko v`K[
Awm vyrvw : p`qry ibnw hwSIAw qoN[ p`qry KulHy hn[ poQI KVHy ruK KulHdI hY[ hwlq Ksqw[
vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ keI
QWeI kwnI bdlI hoeI hY[ 181 qoN 250, 127, 273 p`qry qy dupwsIN KVy ruK pMj
lkIrW (do lwl do kwlIAW Aqy sMqrI rMg dI vKryvyN leI motI lkIr) dw
hwSIAw hY [
AwrMB :<AM siqguru pRswid] AQ mwrkMfy purwx BwKw ilKqy]
AMq : ieiq sRI mwrkMfy purwxy koRs†k sMbwdy dmn irqRy purwn sMpUrn smwpqM suBMAsq ]
sqwrmo iDAwie cqRQ KMf smwpqM sMpUrnM ]

h`Q ilKq nM : MS 276


isrlyK : pMQ pRkwS
lyKk : rqn isMG BMgU
ilKwrI : isAwm isMG
ilpI kwl : sMmq 1894
p`qry : 1-331
Awkwr : 22.5X15.5 s.m. ilKq: 19X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, pr PtI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, ibnHW
hwSIAw, sqrW pRqI pMnw -19
Awm vyrvw :poQI dI hwlq Ksqw, ikqy ikqy p`qirAW qy isAwhI fulHI hoeI, pqrw 201 qoN bwAd
lwl isAwhI dI vrqoN nhIN kIqI geI[

301
AwrMB :< sRI vwihgurU jI kI Pqy hY ] Akwl shwie ] qÍpRswid]AQ swKI sRI Kwlsy kI
auqpqI kI auQwnkw ko pRsMg qurÎo]dohrw]sRI gur nwnk crn bMd AOr guirMn isr
inAwie]ilKo auqp`qI KwlsY siB muih krO shwie]…
AMq : …dis ipMifau nY inj bytI dey]ikCu mIrw koit sMig ikCu pwr siq dey ] huiq
sRI AMimRqsR buMgY aus qInY]inj mD rK duie GoiV ciVAin dInY]5]do]bWey ibhwry
isMG ku sMDU iCdnI vwil]6]do]igirXo purwxo huie bug
M o jo isAwm isMG huiq isRdwr
iqh gur pMiQ pRkwis igRMQ ilK doaU kIey suDwr]

h`Q ilKq nM : MS 277


isrlyK : Pwzl AlI pRkws
lyKk : Pwzl AlI
ilKwrI : dXw hrI
smW : 1733 ibkrmI
smW : sMmq 1901 (rcnw kwl) sMmq 1733
p`qry : 1-64
Awkwr : 24.5X17 s.m. ilKq: 19X10.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, auKVI hoeI, hwSIey qoN ibnW, sqrW pRqI pMnw -17
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikqy ikqy brIk kwnI nwl SbdW dy ArQ idqy hoey, 40 qoN
64 p`qry q`k kIiVAW ny iek vfI morI kIqI hoeI hY ijs kwrn p`qry pUrI qrHW pVHn
Xog nhIN[
AwrMB :< sRI gxyswX nm:]AQ Pwjl AlI pRkws ilKÎqy]kwmd kysv kMj kr kysI kMs
krwl] kml nXn kivrwj kO kIjY ikRpw ikRpwl ] 1 ]…
AMq : …dohrw]sMbq s`qRih sY brs qYNiqs kwqk mws ] dsmI riv pUrn BÎo Pwijl
AlI pRkwis]90]CpY]jb lgu byd purwn purKu pUrn nwrwiex]jb lig BU Dir BUim
Bwin sis Dr DrwXn]jb lig gOir gnys sys surp qih suiney]jb lg gMg smuMdR
rudR bÎwswidk muiney]-]kivrwj rwj Pwijl AlI suicrM jIv qb lig
rho]91]ieq sRI nbwb ienwieq Kwnw qm Pwjl AlI ibrcqy Pwjl AlI pRkws
sMpUrnM pMcmo lws]5]do] sMbq cMdu su nwQ pun sUn klpuqr jwn]poQI ilKI dÎw
hrI isv sQwn pihcwn]

h`Q ilKq nM : MS 278 sMgRih


isrlyK : Putkl sMgRih
p`qry : 1a –1A
Awkwr : 31.5X22 s.m. ilKq: 25X18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN[sqrW pRqI pMnw -23 [cupwsIN iqMn
lkIrW dw hwSIAw (do lwl, vKryvyN leI nIlI lkIr) ieko p`qrw hY[

302
Awm vyrvw :ADUrw hY iek ijld ivc v`K v`K hQ ilKqW bJIAW jwpdIAW hn[ ikDry-ikDry
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ p`qry nM: ault pult lgy hn [ ies leI pYNisl
nwl nMbr lgwey hn [ AMqly 45 qoN 58 p`qirAW qy Putkl kwiv hY[
AwrMB : < siqgur pRswid ] cilqu joqI joiq smwvx kw]sMmq]1596 AsU vdI]10]sRI
bwbw nwnk dyau smwxy]1]sMmq[1609]cyqu sudI]4]sRI siqgurU smwxy ANgd jI
smwxy]2]…
AMq : …dohrw]] siB Git bRhmu ibrwjeI jiq dyKo qiq pIAw[ ibnu smJY nhI jwnIAY
duKqu hoq iehu jIEu]svXw]khuM BCn BC A BC…..

h`Q ilKq nM : MS 278 A


isrlyK : kQw siqjug kI
p`qry : 2a–9A
Awkwr : 31.5X22 s.m. ilKq: 25X18 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : dupwsIN iqMn lkIrW (do lwl Aqy iek kwlI lkIr vKryvyN leI) dw hwSIAw KVHy
ruK hY[kwnI bdlI hoeI hY[ p`qirAW dy dohIN pwsIN nMbr hY[ADUrw jwpdw hY[
AwrMB :<]sRI siqguir pRswid] ] kQw siqjuig kI purwqn snwqn jb rwjy jnmyjy kau
ATwrih kusut Bey Qy bRhmx ky mwrxy qy]…
AMq : …so ikau jo Awnq guxw jo Bgvwn hY iqis Bgvwn ky inimqu nwmu jipAw hY Ar
AMn dwn kIAw hY iqn kw dwn AMq guxw hoie Plqw hY ey hir jnhmY ey Acrju dyiK
AwieAw ho nwsu kuMqu iqn puCx hwirau kau khqw hY[

h`Q ilKq nM : MS 278 e


isrlyK : kb bhulwkI
lyKk : dyvI dws
p`qry : 10 a
Awkwr : 31.5X22 s.m. ilKq: 25X18 s.m.
vyrvw : dupwsIN iqMn lkIrW dw hwSIAw hY (do lwl rMg dIAW Aqy vKryvyN leI kwly
rMg dI) vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[
Awm vyrvw : 26 qoN 28 dohry hn[isrP AMqlw pqrw hI hY[
AwrMB :…..kukw iqAwig krwieE]ciF suir loku isG qjy prwnw]min mih kriq ibcwir
ibrwnw]26]dohrw]jI ipQmY gaU auDwrIAY]Drim inAwau hY eyhu] Xw kau iqAwgn
jweIAY in cw hmwrw eyhu]…
AMq : …dyvI dwsu aus pir bilhwrI]Awpu qrwE AvrEu kEu qwrI] kb bhulwkI pUrn
BeI]guir pRswid dirmiq auiT geI]28]dohrw]dieAw bcn jw kw rhY so bYkNTy
jwie]swD sNg min iqRpqIAY Awid Awqu suiK pwie]…..

303
h`Q ilKq nM : MS 278 s
isrlyK : sRI Twkir inD pRyim pRgws poQI
p`qry : 10 A - 28 A
Awkwr : 31.5X22 s.m. ilKq: 22X16.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, sqrW pRqI pMnw-22 [cupwsIN iqMn lkIrW (do lwl Aqy vKryvyN leI
kwlI lkIr) dw hwSIAw hY[vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[
Awm vyrvw :147 ryKqy hn[
AwrMB :]<] siqguirpRswid] ] sRI Twkir inD pRyim pRgws poQI] smiq iCAwihTw]sRI
vwihguru jI kI Pqy]]slok]inmiskwr guir dyiv kau siq suriq Dir iDAwn]qW qy
ABY pdu pweIAY sRI pUrx piq Bgvwn]…
AMq : …]ryKqw]siqguir kw bnwau ausqiq vwihgurU jI kI kil guir kI rihiq su
Kwlsw ByK cwrI hY]igrMQ poQI bYiT pVih Aru smJh nhIN ihrdY iehY bwiq mwnI
ju sBY ky isDwrI hY]so frqy hY jhwin isau iPrun Bey gurU pwis Kycry pukwrI DUm
fwrI bjwrI hY] min mih pwKNf JUTy Aru bwhr kIXU isXwim swc kEu n smJih
AncwrI ibkwrI hY[

h`Q ilKq nM : MS 278 h


isrlyK : pirQwie guirdws quixquxIAw
lyKk : gurdws
p`qry : 28 A - 42 A
Awkwr : 31.5X22 s.m. ilKq: 23X16.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw :kuMflI,JUlxw, slok, ryKqw Aqy dohry dI vrqoN kIqI geI hY[ pMnw 62 A qoN mwJw
SurU huMdw hY[ ikDry-ikDry kwnI bdlI hoeI hY[ 68 p`qry qoN Agy p`qrw nM 248 qoN
252 qk kwnI bdlI hY, hwSIAw vI dupwsIN hY[ hwSIey qoN bwhr vI iliKAw hoieAw
hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB :pirQwie guirdws quixquxIAW ] kuMflI ] sunu ho imqu kuimqu ihqu iqAwghu min
bic iqiq]ieAw mih Aaugn bfo hY giq nhI pwvhu ijqu]giq nhIN pwviq ijiq
soiBqy hI nw mwgrI]jY nwhI jW kY mwih lgY soeI jwrI hwigrI] ey swDau kaun bnY
inidk riq sYswir]ipRQmY qRY guin myt kY pwCY iqAwgY nwir]1]…
AMq : …]JUlxw]pMic qiqk bwD ƒ bMiD ilAwey kdmI Aru AwidmI hoie AwieAw]khI
hoie AwieAw khI ho incil khI ho iekY PyirAw gm isDwieAw[khI krm Awkrm
bykrmu mwny] khI smJ ky mukiq kw…pwieAw]iesI Awieny mY iehI mwienw hY khI
Awpnw Awp hI gIq gwieAw]

h`Q ilKq nM : MS 278 k


isrlyK : gauVI kI vwr
p`qry : 42 A-44 a

304
Awkwr : 31.5X 22 s.m. ilKq: 23X16.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB :< siqgur pRswid]gauVI iQqI mhlw]5]sloku]jil Qil mhIAl pUirAw suAwmI
isirijxhwr]Ank Bwiq hoie pisirE nwnk eykMkwir]1]…
AMq : …ikil ibK kwtY hoie inrmlw jnm jnm ml jwie]hlq plq muiK aUjlw nw
po hYiq sumwie]so surqw so bYsno so igAwnI DnvMqu]soQurw kulvMqu so ijin BijAw
BgvMq]KqRI bRhmx sUdR bYsu auDry ismir cMfwil] ijin jwinau pRB Awpnw nwnk
iqs hr vwil]17]

h`Q ilKq nM : MS 278 K


isrlyK : gauVI kI vwr mhlw ]4]
p`qry : 44 a-44 A
Awkwr : 31.5X22 s.m. ilKq: 23X16.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB :]<] siqgur pRswid]gauVI kI vwir mhlw]4]sloku]m:4]siqgur puruKu idAwl
hY ijs no ismrqu sBu koie]eyk idsit kir dyKqw mnBwvnI qy isiD hoie]siqgur
ivic ANmRq hY hir auqmu hir pid soie]nwnk ikirpw qy hir iDAweIAY guru muiK
pwvY koie]1]…
AMq : …JUlxw]qyry nwm Anyk AwnMqu hY jI kaun jwnqw Byv Aru nyhu qyrw]qIn mih mIn
qrPMiq ibnw pwnI AY Awvnw jwnw nhI imitq Pyrw]Bjn ky kwrny dyih DwrI eIhw
Awie ktMBu ny pRgt Gyrw]hMkwr kI Pws Ajwn Blw nhI smJqw…..

h`Q ilKq nM : MS 279


isrlyK : BweI swihb cMidRkw
lyKk : myG isMG
ilpI kwl : sMmq
smW : sMmq (rcnw kwl) sMmq 1889
p`qry : 1-144 a
Awkwr : 7X 9.5 s.m. ilKq: 4X5.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, p`kI bMnHI hoeI, dupwsI KVHy ruK do lwl lkIrW ivc do kwlIAW
lkIrW ivckwr iek motI sMqrI lkIr dw hwSIAw
--Awm vyrvw :poQI dI hwlq ikrm-Kurdw, p`qry rMg ibrMgy, ilKq suMdr[ AwrMB ivc iqMn hwSIey
vwly Aqy AMq ivc pMj ibnHW hwSIey dy KwlI p`qry [
AwrMB :< siqgur pRswid] sRI gnpiq crno BÎo nm:]AQ BweI swihbu cMidRkw
vrnnM]do]guru gnpiq pd pdm mo bis momn mkrMd]ijh prwg Anurwg prvwrO
bRhmw nMd]1]…

305
AMq : …dohrw]gRh bsu bsu sis dUj dI vdI BwdRv idiv sin sys]BweI swihb cMdR kw
vrnI myG imRgys 128 ] ieiq sRI BweI swihb cMdRkwXM myG isMG icq ckor
AwnMddM]msqu suB msqu ]sRI rwmwXnm:]

h`Q ilKq nM : MS 283


isrlyK : Xog visSt BwKw
smW : sMmq 1928
p`qry : 1 a - 385 a (ic`qr) 4
Awkwr : 34X28 s.m. ilKq: 27X20 s.m.
vyrvw : ijld g`qw,cmVw aupr kpVw ciVAw hoieAw,ijld p`kI bMnHI hoeI, vKryvyN leI
lwl isAwhI dI vrqoN, cupwsI iek nIlI lkIr, iPr do lwl lkIrW dw hwSIAw ,
sqrW pRqI pMnw-25
Awm vyrvw :poQI dI hwlq TIk, ilKweI Awm pr pVHnXog, AwrMB ivc do Aqy AMq qy iqMn
hwSIey vwly p`qry KwlI, 385 p`qry qoN bwAd 6 p`qry KwlI iPr do p`qirAW qy ilKq,
AwrMB ivc Aqy AMq qy KwlI p`qry qy kysr nwl svwsiqk bxwieAw hY [
AwrMB :< siqgur pRswid]sÍsu sRI gxyswie nm]AQ jog bss† BwKw sRvn isRimRq vYrwg
prkrx ilKqy]siq icq AwnMd rUp jo Awqmw hY iqs kau nmskwr hY]kYsw hY siq
icq AwnMd rUp jo Awqm so khqy hY]…
AMq : …JUlxw]sun Dwr ivcwr jo swr hY jI sqsNg aumg ky kIjIAY jI]hY ANf bRhmf
pq joeI hNr iqAwg kY iqs ko lIjIAY jI]AdÍYq n jg kI sys koeI mDo ibRq mY
ibRq ko pIjIAY jI]rhy Awp mY Awp hI Awp sdw lK Awp mY Awp nU jIjIAY
jI]dohrw]smq aunIs bIs As† hwV idn Ks† prvwn] vwr rv pUrn BauTwT]BUl
cUk ky bKs kir pVIau AKr soD]lyKwrI kI quCu buD nhI smkC boDu]
smq 1928 ivc imqI hwVy idn 6 vwr rv sNpUrn smpq suB msq kr ilAw
bRhm Arpn bRhm rwm bRhm…bRhm[

h`Q ilKq nM : MS 284


isrlyK : pKXwn cirqR tIkw
lyKk : nrYx isMG, igAwnI
smW : sMmq 1963 (rcnw kwl) sMmq 1753 ib.
sQwn : pwauNtw swihb
p`qry : 1-626 a
Awkwr : 28X18 s.m. ilKq: 24X15 s.m.
vyrvw : ibnW ijld, swdy kwgz qy pYn nwl iliKAw hoieAw, ibnW hwSIAw, nIlI isAwhI
nwl iliKAw hoieAw[ sqrW pRqI pMnw-vKo v`K[
Awm vyrvw :ilKq suMdr, AMq ivc do p`qry pMnW nM.AMikq kIqy hoey KwlI C`fy hoey, poQI ivc
405 cir`qr AMikq hn[

306
AwrMB :< vwihgurU jI kI Pqy hY]sRI BgOqIey nmh]AQ pKXwn cirqR ilKXqy]
pwqswhI 10]BujMg CMd]qÍ pRswid]dsvyN gurU jI dI aucwrI hoeI kivqw ] qyrI ikRpw
hovY]quhI KVg Dwrw quhI bwFvwrI ] quhI qIr qrvwr kwqI ktwrI]hl`bI jun`bI
mgrbI quhI hYN]ijhwrO jhW Awp TwFI vhI hY]1]hy SkqI! quMhI is`DI qlvwr hY,
qUMhI dwqRI vrgI tyFI qlvwr hY[…
AMq : …sMmq ibkRmI sqwrW sO ikhw jWdw hY]A~Dw sO qy Pyr iqMn ho kih idE]BwdRoN dy
mhIny dI sudI (cwnxy p`K dI) As†mI iq`Q qy idn AYqvwr hY]sqluj dirAw dy kMFy
auqy ieh gRMQ suDwirAw hY ]405] (ArQwq sqluj dirAw dy kMFy auqy pwauNty ngr
ivc sMmq 1853 ibkRmI, BwdRoN sudI As†mI qy AYqvwr dy idn ieh gRMQ smwpq
hoieAw hY ) ieiq sRI cirqRo pKXwny iqRXw cirqRy mMqRI BUp sMbwdy cwir sO pwcvoN
cirqR smwpq suB msqu]805]1270]APjUM] 3 jnvrI 1963 bRhspiq idn poh
sudI As†mI[

h`Q ilKq nM : MS 287


isrlyK : gur iblws (pwqSwhI CyvIN)
lyKk : sohn (kvI)
smW : sMmq 1933 (rcnw kwl) sMmq 1705 ib.
p`qry : 1 a+ 1 A - 503 A
Awkwr : 22X32 s.m. ilKq: 15X23 s.m.
vyrvw :ijld g`qw kpVw, p`kI bMnHI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVyH
ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-14.
Awm vyrvw :pihlw p`qrw dovyN pwsy sjwvt vwlw hY, AwrMB ivc do Aqy AMq ivc Cy hwSIey vwly
p`qry KwlI, ilKq suMdr, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, 1 A qy BgqW
dI aupmw kIqI hY[
AwrMB :< siqgur pRswid ]Akwl purK jI shwie]1]AQ guriblws gRMQ ilKXqy ]
CpY 1]ipRQm bdnw pwrbRhm gurU nwnk suK swgr]dsm gurU ky crn kml bMdo gux
Awgr]bhur bMd siB sMq inq Avqwr Dwrw hir]AKr dwqw gurU igrw pg pro jor
kr]iehI dwn dIjY pRBU hir goibMd gur js kr ] ibml buD dyhu ikrpw kr pirau
dws Bv qum srn]1]…
AMq : …guxw kw hovY bwslw kiF bwsu leIjY ] jo gux hovn swjnw iml swiJ krIjY ]
swiJ krIjY guxih kyrI Coif Aivgux clIAY ] pihry ptMbr kr AfMbr Awpxw
ipV mlIAY ] ijQy jwih bhIAY Blw khIAY Jol AMimRq pIjY ] guxw kw hovY bwsulw
kiF bws leIjY]3]Awip kry iks AwKIAY hor kry n koeI]AwKx qwkau jweIAY jy
BUlw hoeI]jy hoie BUlw jwie khIAY Awip krqw ikau BulY sunY dyKY bwiJ khIAY dwn
Ain mMigAw dyvY]dwn dyie dwqw jg ibDwqw nwnkw sc soeI ]Awp krY iks AwKIAY
hor kry n koeI] kbIr rvdws PrId DMnw iqRlocn]pIpw sYxw rwmwnMd prmwnMd
sUrdws jYdyv mIrwbweI nwmw sdnw byxI BIKn]1]slok gur goibMd gupwl gur pUrn

307
nrwiexih]gur dieAwl smrQ gur gur nwnk pqq auDwrxih]vwhu gurU jI
shwie]Akwl purK] :< siqgur pRswid]

h`Q ilKq nM : MS 288


isrlyK : pwiKXwn cirqR pwqSwhI ds
smW : sMmq 1932 (rcnw kwl) sMmq 1753
sQwn : AwnMdpur
p`qry : 1+8,1-398 A
Awkwr : 21.5X 32 s.m. ilKq: 14.5X21 s.m.
vyrvw :ijld g`qw cmVw,aupr kpVw ciVAw hoieAw,ijld p`kI bMnHI hoeI,vKryvyN leI lwl
isAwhI dI vrqoN,dupwsIN KVyH ruK pMj lkIrW (do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW,
ivckwr motI-pIlI lkIr) dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-13.
Awm vyrvw :poQI dy AwrMB ivc qqkrw id`qw hY, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI,
AwrMB ivc 6 Aqy AMq ivc 9 hwSIey vwly p`qry KwlI hn[ilKq suMdr[
ArMB : 1E siqgur pRswid ] sRI BgOiqey nmh ] AQ pwiKÎwn cirqR ilKXqy ]
pwiqswhI ] 10 ] BujMg CMd ] qÍpRswid ] qNuhI KVg Dwrw qNuhI bwFvwrI ] quNhI
qIr qrvwir kwqI ktwrI ] hl`bI jun`bI mgrbI qUhI hY ] inhwroN jhW Awpu TwFI
vhI hY ]1]…
AMq : …AiVl ] sunY guMg jo Xwih su rsnw pwveI]sunY mUV icq lwie cqurqw AwveI ]
dUK drd BO inkt n iqn nr ky rhY]ho jo XwkI iek bwr cOpeI ko khY ] 404 ]
cOpeI ] sMbq sqrh shMs Bix jY]ArD shs Puin qIn kihjY]Bwdv sudI AstmI
rivvwrw]qIr squdRv gRMQ suDwrw]405]ieiq sRI cirqR piKXwny mMqRI BUp sMbwdy cwr
sO pWc cirqR smwpq msqu suB msqu]405]1555]APjU]sMmq 1832]cyqR sudI
iQq dsmI vwr somvwr poQI spUrn hoeI]

h`Q ilKq nM : MS 289


isrlyK : gosit gusWeI kbIr jIau kI (ADUrI)
lyKk : soFI imhrvwn
smW : sMmq 1802
p`qry : 236 a -295 A
Awkwr : 29X20 s.m. ilKq: 25.5X15 s.m.
vyrvw : poQI KulHy p`qirAW ivc ,vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVyH ruK do
lwl lkIrW ivc kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 21.
Awm vyrvw : p`qirAW dI hwlq Ksqw, ikrm-Kurdw, poQI 236 p`qry qoN AwrMB hUMdI hY;266 a,
273 A Aqy 274 a qy do lweInW lwl isAwhI nwl, do lweInW kwlI isAwhI nwl
ilKIAW hoeIAW hn,280 p`qry qoN bwAd ilKweI ivc lwl isAwhI dI vrqoN nhIN
kIqI geI,AwKrI p`qrw sjwvt vwlw hY]

308
ArMB :…..qb sRI kbIr jI bWnI bolI jI] kw ko mwiq ipqw suqu kw ko kvnu purKu kvn
joeI]jb Gtu ibnsY qb koie n rwKY kwFhu kFhu hoeI]2]…
AMq : …qb Eih goibMd lok auiT kbIr jI gusweI jI kI crnI lwgy]kbIr jI ky isK
Bey]khny lwgy ij DMnu kbIr siq kbIru rwm kbIru]ikRsn kbIru lwgy
ismrny]sgly bolhu rwm rwm rwm---rwm siqgurU gurU---gurU jI siqgur
pRswid]135]kQw clIAw]ieku sO pYNqRI]auqwrw kIqw]auqwrw kIqw]imqI Pgix dI
24]cvIhvI[sMmqu sYie ATwrh]vrH duie 18002]siq bwbw nwnk jI[

h`Q ilKq nM : MS 290


isrlyK : purwqn jnm swKI
lyKk : pYVw moKw
ilKwrI : gulwb dws
smW : sMmq 1859
sQwn : pitAwlw
p`qry : 1 -288
Awkwr : 18X25 s.m. ilKq: 14X20 s.m.
vyrvw : ijld qoN ibnHW, dupwsIN KVyH ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-12.
Awm vyrvw : 200 p`qry qoN bwAd ibnHW hwSIAw, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, AMq
qy pMj p`qry KwlI, g`qy cmVy dI pihlW p`kI ijld bJI sI pr hux ijld nhI hY[
ArMB :< siqgur pRswid]iek idn gurU AMgd dy jI aupjI jo myrw gurU nwnku pUrn
Awhw]Eus Aqy prmysr ivic Bydu ikCu n Awhw]dyK myry gurU jnmu iksr Eus lIqw
Awhw]iehu icqvnI hoie rhI]…
AMq : …dohrw]siqgur ky gunu bhuqu hY ikq muiK kho slwih]dws gulwb kI bynqI jn
nwnk lyhu imlwie]pRB jI qyry gun bhuqu hY ikq muK kho slwih]gulwb dws ADIn
kNau lIjY ApnI liV lwie]sMbq 1859]ATwrw sY Euxwht]imqI jyT bdI
pMcmI]5]rvbwr poQI jnm swKI kI sMpUrnM hoeI shr pitAwly ivic]ilKI gulwib
dws jI bolhu BweI jI vwhu vwhu vwhu vwhu vwhu gurU jI shI siq hY]BUl cUk bKis
lYxI sidkw swD sMgiq dw]

h`Q ilKq nM : MS 292


isrlyK : zPr nwmw stIk
lyKk : goibMd isMG, sRI gurU
ilKwrI : ibSn isMG, igAwnI (BweI)/(tIkwkwr)
p`qry : 1-4+1-310
Awkwr : 17X18 s.m. ilKq: 13X12 s.m.
vyrvw :ijld g`qw cmVw,auKVI hoeI, dupwsIN KVHy ruK do jwmnI lkIrW ivc iek motI pIlI
lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-11.

309
Awm vyrvw : poQI ikqy ikqy ikrm-Kurdw, ijld ADUrI, pihly cwr p`qry Aqy 306 A qoN
310 a q`k mMglwcrn dy hn, AwrMB ivc 7 p`qry ibnHW hwSIAw vwly KwlI, ivc
ivc kwnI bdlI hoeI, 310 a qy bwbw sumyr isMG dy dsKq hn [ 309 A p`qry qy
smyN bwry iliKAw hY:-“hwXn bYkRm ds Bn AviD dÍwr ivDumwn[ aUrj mws isq
dÍwdsI bwr AWgirs Twn]4]qw idn pUrn Xh BXo jPr nwm muKvwk”[
ArMB :< hukm siq sRI vwih gurU jI kI Pqh]jPr 1 nwmh 2 pwqSwhI 10]3]Pqykw
1 Kq 2 dsvI pwqswhI jI kw 3] kmwey 1 krwmwq 2 kwXm 3 krIm 4]rjw
5 bKs 6 rwjk 7 rhwko 8 rhIm 9] qmwm 1 bjurgI 2 KVw hony vwlw 3 sKI Xw
bzurg 4]…
AMq : …(hy swkI myry pÎwly ko) kMFÎw qk 1 krdy 2 (Xwny pRym rUpI pÎwlw AQvw Xyh
isKÎo pRqI AwgÎw hY ik hy isKo myry pÎwry isMGo pRym rUpI pÎwlw kMFÎw qk Brky)
hrdm Xw hrswXq 3 pIxw Xw pwn 4 kro 5]( ies pRym rUpI pÎwly ko pwn krky
jnm mrn rUpI) BX 6 doƒ 7 loko ky ko 8 (Xwny lok pRlok ky ko) Bulwvxw 9 kro
10]21]K0 spsM† ieiq ] 21 ]ieiq sRI jPr nwmh tIkwXW dÍwds hkwXq ibvrxM
smwpqM suB msqu]12]AQ gRMQWq mMglw crn ilKÎqy]…ieiq sRI jPr nwmh
tIkwXW gRMQwq mMglw crn smwpq msqu ]suBM lyKk pwTk Xo dÍXo] sM.418 m mwG
bdI 11 bwbw sumyr isMG[

h`Q ilKq nM : MS 293


isrlyK : Xwddwsœ
lyKk : gnys isMG
smW : (rcnw kwl) sMmq 1918-1924
p`qry : 1-141
Awkwr : 22.5X14 s.m. ilKq: 17.5X 10.5 s.m.
vyrvw :ijld g`qw auKVI hoeI; kwlI, nIlI Aqy jwmnI isAwhI dI vrqoN, kuJ p`qirAW qy
pYNsl nwl vI iliKAw hoieAw hY; ibnW hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-Alg Alg.
Awm vyrvw :kuJ p`qirAW qy KVHy ruK Aqy kuJ qy Awfy ruK iliKAw hY, kuJ p`qirAW qy rcnw dI
qwrIK ilKI hY pr qrqIbvwr nhIN[ ihMdI Aqy pMjwbI AKrW dI imlI julI vrqoN,
ies poQI ivclIAW rcnwvW kuJ ies qrHW hn:-isNh drpn ivlws,cOk(lwpnI CMd
ivc),gzl,sIk pcIsI,AwsIrvwd, pRym muhbq (kwiv nwtk),jYqo dw morcw, gur
pRnwlI, ibny pcwsw Aqy pRym swgr Awid;kuJ mMqR Aqy nusKy vI idqy hn[ivc-ivc
KwlI p`qry C`fy hoey hn[
ArMB :< sRI vwihgurU jI kI Pqy sRI BgOqI jI shwie[siqgur pRswid]kibq]Xwddwsœ
ikRq gnys isMG aupnwm isMG]kib bwsI sRI ptnw swihb jI]…
AMq : …AOr jo gurmuK sMjog ibD krY ikC lyvY nwhI qw aus ko kot gurpRb kIey kw Pl
hovYgw Ar kdwnc ik C lYvY qw kot hiqAw ibGn lgygw[AQ sRI pRym swgr gRMQ
smwpqM suMBM]

310
h`Q ilKq nM : MS 294 sMgRih
isrlyK : kvIblB (kvI vlB)
lyKk : hircrn dws
p`qry : 1-164
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw :ijld g`qw cmVw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy ruK do lwl
lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-13.
Awm vyrvw :poQI dy pihly p`qry iB`jy hoey, p`qirAW dw rMg pIlw ipAw hoieAw,ikqy-ikqy
ikrm-Kurdw, lwl rMg dI isAwhI nwl soD kIqI hoeI,p`qrw 147-151 q`k jMqr
mMqr Aqy bMd id`qy hoey; p`qrw 165 Aqy 166 qy kils† dy pMj dohry id`qy hn[
ArMB :< sRI gxyswX nm:] E sRI rwDw ibjYqy nmwim]AQ kiv b`lB ikRq kiv
hircrn dws ilKÎqy]dohrw]mohn crn pXo j mY qulsI ko hY bws]qWih sumir hir
Bgq sb krq ibGn ko nws]1]…
AMq : …dohw]sRI rwDw pd kMj kIrj inj nYnin lwie]ckRwhq ikX imRqÎu qb ikRsnih
kMT lgwie]90]ieiq sRI hircrn dws ikRqy ibRhq kiv blB gRMQ sMpUrn spqmo
DÎwie]7]

h`Q ilKq nM : MS 294 A


isrlyK : buiD pRkws drpn
lyKk : kySv dws, kvI
ilKwrI :Amr isMG (ilKvweI gurbKS isMG)
smW : sMmq 1890
sQwn :cUrIAW (AMimRqsr)
p`qry : 167 a-224
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB :< sRI gxyswX nm:]AQ bu`iD pRkws drpn ilKÎqy]do:]eyk rdn gj bdn ky
gvir mwq isv qwq]lMbodr suK muK kIey ivGn ivmuK hÍY jwq]1]…
AMq : …lCI rwm mQ gRMQ ko swr myl kY lIn]m`l Bwt BwKw krI qWqy aupmw
kIn]17]kykI cwqRk Ajw kuj kokl dw dr PIl]Awid Krj kRm so lKo AMq inKwD
susIl]18]ieiq As†mo pRBwv 8 buiD pRkws gRMQ smwpqM]]do]sUMn nwQ bsu Awqmw
sMbq lyhu pCwn]swvn sudI iekwdsI riv suq bwsur jwn]1]suDw sroN qy auqR ids
jo jn qIn pRmwn]nwm gRwm ko cUrIAW Aiq au`qm AsQwn]2]kibqu]ibjY dRug sRug
ky smwn sB log khY nIq nÎwie nIky suB rIq hUM clweI hY] qWih DRmswlw ibKY
rhq gurbKs isMG AwTo jwm ibRq ilKby mY TihrweI hY]poQI kiv b`lB kI AOr
rwg mwlw BlI bfo ihq Dwr AmR isMG hUM ilKvweI hY]pFY sunY pRIq lwie cwro Pl

311
pwie vhu rwj sBw mwn dwn Aimq bfweI hY]3]dohrw]pMfiq gunI pRbIn pY ibnqI
krq Apwr]A`Cr mwqRw jo rhI piFXo sbY suDwr]4]

h`Q ilKq nM : MS 295


isrlyK swKI gurU isKn kI
lyKk : swihb isMG
p`qry : 1-29 A
Awkwr : 26X 16 s.m. ilKq: 18X10 s.m.
vyrvw :ijld g`qw, ibnWH hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-20
Awm vyrvw :poQI dy ArMB ivc Aqy AMq qy 4-4 p`qry KwlI, poQI dI hwlq Ksqw, ikrm-Kurdw,
au~lI l`gI hoeI, poQI ADUrI hY, ilKweI suMdr[
ArMB :< siqgur pRswid]AQ swKI gur isKn kI ilKÎqy]dohrw]EAMkwr AnMq jo sB
Gt sB ky swQ]so gurU nwnk rUp ko nmo jor jug hwQ]1]cO:[ipRQm plt vpu dUsr
lXo]gurU AMgd jg jwhr BXo]…
AMq : …cO] koaU crn koaU kl mY imlY]Aiq AnMd nYnn jlu FlY]mwq AwX gl lIn
lgweI]bRho qpq CwqI su buJweI]msiqk sUG nYn jl Cwvw]DMn idvs mu…..

h`Q ilKq nM : MS 296


isrlyK : kQw mYxwvMqI, gopI cMd
smW : sMmq 1894
p`qry : 1-144 a
Awkwr : 9X15 s.m. ilKq: 5.5X 10.5 s.m.
vyrvw :ijld PtI hoeI, ibnHW hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-6,ikqy ikqy dupwsI KVHy ruK iek
kwlI lkIr dw hwSIAw, 135 p`qry qoN Agy vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN[
Awm vyrvw :poQI dI hwlq Ksqw, ikqy ikqy ikrm-Kurdw, ivc ivc keI QWeI kwnI bdlI
hoeI, 142 A qy A`Kr vwrI-vwrI lwl Aqy kwlI isAwhI nwl, AMiqm do lweInW vI
lwl isAwhI nwl[ AwrMB ivc Cy AMq ivc vIh p`qry KwlI[
ArMB :< sRI gxyswie nm:]sRI rwmwie nm:] mYxWvMqI BrQrI ibkRmwjIq ien qIno kI
auiqpiq kQw Awid QI gopI cMd kw jogu]eyk smy rwjw ieMdR Awpxy nMdin bin mo
inrq lIlw pwqro siBno sM dyKqw Qw]…
AMq : …ieiq sRI gopI cMdu mwiq kw dwhu kir sRI gorK nwQ ky BrQrI ky swiQ kvnu
krxM nwmu cauds mo iDAwie 14[ kQw mYxwvMqI kI jnm kQw ky mrix pRjMq
819 [ AiT sY aunI hoey hYin] mYxwvMqI Aru BrQrI kI jnm kQw ky slok iek
sau nvy hYin [ 190 [ gopI cMd kw jogu aupdysu mYxWvMqI kw slok iv iCie sY aunI
hovY vI 9 [ sB sloku mYxWvMqI ky AT sY aunI hoey sBM[ 819[ AsU sudI sukl pK
dsmI idsihry kw idn] sMmiq ATwrw sY caurwnvW]sMmqu 1894.

h`Q ilKq nM : MS 297

312
isrlyK : prcI goibMd isMG jI kI
p`qry : 1 a-139 a
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw :ijld g`qw cmVw aupr kpVw ciVAw hoieAw, dupwsIN KVHy ruK do kwlIAW lkIrW dw
hwSIAw, sqrW pRqI pMnW-9
Awm vyrvw :1-60 p`qry qk ilKweI suMdr, AgoN hor kwnI nwl iliKAw hoieAw, ilKweI Awm
pr pVHnXog, AwrMB ivc Cy Aqy AMq ivc s`q p`qry ibnHW hwSIAw dy KwlI[
ArMB :< siqgur pRswid]AQ prcI goibMd isMG jI kI]pwqswhI 10]pRQmy dsw mhlw
ky nwm ilKy]Pyir dsw mhlw kI ausqiq ky slok ilKy]Pyr dsw mhlw kIAw swKIAw
ilKIAw]1]…
AMq : …aus AsQwn ko dyK kr sRI gurU jI icq Awvdw hY]Aru jo jI aUhw jwqw hY]so
srb pRkwr kr pRsMn qw ko pwvqw hY]ieq sRI gurU goibMd isMG dI pRcI smyq swKIAW
pMjwih sMpUrx hoeIAW]50]

h`Q ilKq nM : MS 298


isrlyK : swKI m`ky mdIny kI
p`qry : 1-252
Awkwr : 13 X 16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw :ijld g`qw kpVw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy ruK do lwl
lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnW-10
Awm vyrvw :poQI dI hwlq Ksqw, ikrm-Kurdw, AwrMB ivc s`q Aqy AMq ivc 9 ibnHW hwSIAw
dy p`qry KwlI, pihly pMny qy cwro pwsy hwSIAw 165 A Aqy 252 A ifzweInw nwl
sjwieAw hoieAw hY[
ArMB :< sRI sq guru pRswid]swKI m`ky kI swh srP nwil]qQw rukndIn nwil mky
mdIny dy rwih ivc hoeI]rwgu iqlMg mhlw 11 ]bwbw nwnk qmwm Awlm qwirny
nimq ByK audwsI dw Dwr kir siB DrqI kw sYl kIqw]…
AMq : …mUsw BMnw mauq Qo FUFy kweI glIh]cwro kUNTw FUFIAw sr qy mOq KlI]PrI isir
ienw dy ivhwxIAw Asw dI kI cLI ] 67 ]gosit mky mdIny dI pUrI hoeI]pUrI gurU
krI DNn gurU siqgurU vwhugurU[

h`Q ilKq nM : MS 299 sMgRih


isrlyK : AwrqI sRI jgn nwQ
p`qry : 4 A-6 A
Awkwr : 7X11 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw :ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, dupwsIN KVyH ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw,
4 qoN 10 p`qry q`k, 11 qoN 17 q`k iek lkIr dw hwSIAw, AgoN do lwl lkIrW ivc
iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnW-7
Awm vyrvw :poQI dI hwlq Ksqw, ikqy ikqy ikrm-Kurdw, 17 A, 38 A KwlI hn[

313
ArMB :<AwrqI sRI jgMnwQ mMglw krI]prsq crxwribMd Awpdw hrI]1]rhwau]
Gnn-Gnn GMtw bwjY byn bwsurI]bwcq imRdMg qwl nwd KMjrI[]2]…
AMq : …rwjw juDstr krq ausqq sRI bdRI nwQ ibsMBrMsI sRI bdRI nwQ jI ky pMc rqn
pVq pwp ibnwsqM]kot qIrQ Bey puMin pRwpqy Pl dwiekM]

h`Q ilKq nM : MS 299 A


isrlyK : bwrw mwh
p`qry : 6 A-17 a
Awkwr : 7X11 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB :quKwrI mhlw CMq]bwrwmwhw] :< siqgur pRswid]qU suix ikrq krMm purib
kmwieAw]isir isir suK shMmw dyih su qU Blw]hir rcnw qyrI ikAw giq myrI huir
ibnu GVI n jIvw]ipRA bwJ duhylI koie n bylI gur muiK AMimRq pIvw] …
AMq : …Gir syj suhwvI jw ipr rwvI gurmuiK msqik Bwgo]nwnk Aih inis rwvY
pRIqmu hir vru iQru sohwgo]17]1]

h`Q ilKq nM : MS 299 e


isrlyK : qIrQ ausqq (ausqq sRI hirmMdr swihb jI)
lyKk : sONDw, kvI
p`qry : 1 a-16 A
Awkwr : 7 X 11 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid]AQ qIrQ ausqq]do[CMd]qIn lok mY qwl n AYsw jYsw
dyiKAw AMimRqsr]qwl mD hirmMdru nIkw mwnhu sRI rwm kw Gru]moqI cUnI hIrw pMnw
qw mh lwgI hY bhu jr]…
AMq : …dohrw]ausqiq jo gurduAwr kI sODy khI bnwie]sun kr Awdr kIjIAY siqgur
hoie shwie]

h`Q ilKq nM : MS 299 s


isrlyK : ausqq bwby nwnk jI kI
lyKk : sONDw, kvI
sQwn : kwly gRwm (AMimRqsr)
p`qry : 16 A-23 A
Awkwr : 7X11 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI

314
ArMB : <[ siqgur pRswid]ausqq bwby nwnk jI kI]qotk CMd]qUM mC kC bYrwh
quhI]vhu nr isMG kw vpu Awih quhI]qb bwvn jg ky mwih quhI]Ab gurUAn mih
gurU nwnk jI ]1]…
AMq : …ieh kIrq ApnI kwn Dro]kv nIc kIt ky dUK hro]duh jg mih Awpn
shwie kro]hy gurUAn ky gur nwnk jI]19]

h`Q ilKq nM : MS 299 h


isrlyK : kivqw
p`qry : 23 A-38 a
Awkwr : 7X11 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid]kivqw]soeI gurdyv jwky dUsrI n bwq hY]kwhU so n roK qoK
kwhU so n rwg doK kwhU so n vYr BWv kwhU kI n jwq hY]kwhU so n bk bwd kwhU so
nhI ivKwd kwhU so n sMgu n qo koaU pK pwq hY]…
AMq : …corI kry bt pwrI kry ik rKI bn jI kir pyt BrY hY]sIs shY isr Gwm shY
khu suMdr so rx mwih mry hY]biD rihE mmqw sB so nr qwih qy bWiD EhI bwiDE
iPrY hY]6]

h`Q ilKq nM : MS 299 k


isrlyK : pRIiKAw mhlw pMjvW
p`qry : 1 a-25
Awkwr : 7X11 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB :< siqgur pRswid]pRIiCAw ilKI gur pRswid]pRIiCAw mhlw ]5]pauVI[jo jn
mn mih icqvnI rKwvY]so mn kw shsw kih pRgtwvY]gurpRswid shsw BtwvY]hoie
AwicMqu icMqw sBu CutY]mn kI duibDw sB kih sunwvY]…
AMq : …sloku]piqq auDwrxu pwrbRhm sMmrQu purKu Apwr]ijsih auDwry nwnkw so
ismry isRjnhwru]isrjxhwru qyry shwie hoAw hY]qUM iehI mn mih rwxu jo kwrju myrw
isrjxhwru isrI Bgvwnu jI sMpUrn kIqw]pru qU jQw sgiq ikCu nuih pwau]ibnw
Drm kIqy kw rju rwis n AwvYgw]siq kir mMnxw]34]nvW

h`Q ilKq nM : MS 300


isrlyK : ds gRMQI
lyKk : goibMd isMG, sRI gurU
p`qry : 1-268 a
Awkwr : 24X15 s.m. ilKq: 11X18 s.m.

315
vyrvw :ijld qoN ibnHW, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, hwSIey qoN ibnHW,sqrW pRqI
pMnw-15
Awm vyrvw :poQI bhuq hI Ksqw Aqy ikrm-Kurdw, AwrMB ivc Aqy AMq ivc iek iek p`qrw
KwlI, ilKweI suMdr[
ArMB :< siqgur pRswid]jwpu] sRI muKvwk pwqswhI 10]CpY CMd]qÍpRswid]ckR ichn
Aru brn jwq Aru pwq nihn ijh]rUp rMg Aru ryK ByK koaU kih n skiq
ikh]…
AMq : …Baun BMfwr Drw gV jyqk Cwfq pRwn ibgwn khY hY ] cyq ry cyq Acyq mhw
psu AMq kI bwr Akylo eI jYhY ]32]0]0]

316
h`Q ilKq nM : MS 1 sMgRih
isrlyK : is`KW dI Bgq mwlw Aqy goStW
ilKwrI : BweI mnI isMG
ilpI kwl : sMmq 1808 (hor kwnI ivc)
p`qry : 1 - 157 A
Awkwr : 19 X 26 s.m. ilKq : 13 X 18 s.m.
vyrvw : (h`Q ilKq 1 a qoN 1 s q`k) ijld cmVw, tu`tI hoeI qy KwDI hoeI; isAwhI kwlI,
vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK, do do kwlIAW lkIrW; sqrW pRqI pMnw
13.
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq ikrm Kurdw, pihly kuJ pMny KwDy hoey[ gRMQ pwxI iv`c iB`jw hoieAw[
ies dy SurU ivc Cy p`qry KwlI, qy Ksqw hwlq ivc hn[ ikqy ikqy hwSIey ivc
soD kIqI hoeI hY [ 162 swKI qoN bwAd AglI swKI ƒ Pyr 160 nM id`qw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid] swKI BweI gurdws jI kI vwr XwrvIN is`KW dI Bgq mwlw]
eyk smyN BweI mnI isMG jI QI is`KW Ardws kIqI ju BweI gurdws jI ny ju is`KW
dy prQwie vwr kIqI hY ] qy sB dysW dy is`KW dy nwm ilKy hYn] EnW dIAW rihqW
qy krqUqW AsW nU mlUm krwvhu ju AsIN BI jwxIey ju is`KW dIAW AYsIAW vrqxw
huMdIAW hYn]…
AMq : so pWn kQu supwrI cUnw Awpxy rMg ƒ Cfdw hY qW lwlu rMgu Esdw huMdw hY] qYsy jo
is`K Awpxw ABmwn ikirAw dw Cfdy hYNin] soeI gurmuK huMdy hYNin ] 160 ] bolhu
BweI vwihgurU swKIAW pUrIAW hoeIAW smwpq msqu suB msqu ] ] swKIAW dw
qqkrw] pwiqswhI ] 1 ] pwiqswhI ] 2 ] pwiqswhI ] 3 ] pwiqswhI ] 4 ] pwiq
swhI ] 5 ] ] pwiqswhI ] 6 ] pwiqswhI ] 7 ] pwiqswhI ] 8 ] pwiqswhI ] 9 ]
pwiqswhI ] 10 ] so iek sO qRysiT swKIAW pUrIAW hoeIAW] bolhu BweI vwihgurU jI
kI Pqy hY] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 1 A
isrlyK : vwrW igAwn rqnwvlI
lyKk : BweI gurdws B`lw
p`qry : 158-365 A
Awkwr : 19X 26 s.m. ilKq: 13X18 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]
vwrW igAwn rqnwvlI] BweI gurdws Bly kw bolxw] nmskwr gurdyv kEu siqnwm
ijs mMqR suxwieAw] Bvjl ivcoN kiF kY mukiq pdwriQ mwih smwieAw]…
AMq : … vYd n pUjn vYdgI siqgur haumY rogu imtweI]
dyvI dyv n syv quil siqgur syv sdw suKdweI]
swier rqn n pUjnI swD sMgq gur sbd suBweI]

1
AkQ kQw vfI vifAweI]21]39] auxqwlI]

h`Q ilKq nM : MS 1 e
isrlyK : bwxI BweI gurdws B`ly kI
lyKk : BweI gurdws B`lw
p`qry : 365 A - 480 A
Awkwr : 19X26 s.m. ilKq: 13X18 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] bwxI BweI gurdws Bly jI kI]sorT] Awid purK Awdysu
Enm sRI siq gur crn] Gt Gt kw prvys eyk Anyk ibbyk sis]1]…
AMq : …jYsy rxvws ibKY sBy iptwvq hY bcn ibEgso B`t BtweI hY] qYsy gur igAwn
gost mY isAwnp Akwj jaul auhI, eyhI duibDw FITweI hY]2]] ] ]]

h`Q ilKq nM : MS 1 s
isrlyK : vwrW
lyKk : BweI gurdws B`lw
p`qry : 481-483
Awkwr : 19X26 s.m. ilKq: 13X18 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < vwhgurU jI kI PqY] vwr sRI BgauqI jI shwie]pauVI] scY qKq rcwieE
siqsMgiq mylw] nwnk inrBau inrMkwr ivic isDw Kylw] gurdwis mnweI kwlkw
KMfy kI vylw] pIau pwhuil KMfy Dwr hoie jnmu suhylw] sMgiq kInI Kwlsw mnmuKI
duhylw[1]…
AMq : syvk so prvwnu hY goibMdu iDAwey ] klI kwl mrdwn mrd nwnk gun gwey ]dwsw
icMid Aws dws dw gur sMgiq mylw]15]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]
sMmqu ibkRmwidq rwjy ]1868] XwvdM pusqkM qwvdM ilKqMmXw ] Xdw suD
ivsuDovwmm doKon dIXqwnw ] jyT mws sudI cqrQI rvvwry poQI swihb sMpUrxM msqu
suB msqu]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 2
isrlyK : jnm swKI BweI mnI isMG
lyKk : BweI mnI isMG
ilpI kwl : 1916 sMmq
p`qry : 300
Awkwr : 24X34 s.m. ilKq: 17X24 s.m.

2
vyrvw : ijld g`qw, kpVw; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; hwSIAW dovyN pwsy KVy ruK, do
do lwl lkIrW; sqrW pRqI pMnw-15.
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq Ksqw, ikrm Kurdw[ AKIrlw p`qrw pwtw hoieAw Aqy kwgz lgw ky
joiVAw hoieAw[ gRMQ dw pihlw ie`k p`qrw KwlI[ ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY[ AMqly pMny qy PtI QW qy kwgz dI cypI lweI hY ijs krky AMqlw AKr
piVAw nhIN jWdw[ AMqly pMny dI KwlI QW ƒ rMgdwr Pu`l bUtIAW nwl sjwieAw
hoieAw hY[
AwrMB : < [ siqgur pRswid] ] siq nwmu krqw purKu inrBau inrvYr Akwl mUriq
AjUnI sYBM gur pRswid] nwmu dyvw dw dyv hY] koeI dyvI ƒ mnwvdw hY] koeI isv nU
koeI gxys ƒ koeI hoir dyviqAW ƒ ] gurU ky is`K siqnwm ƒ ArwDqy hY] ijs kir
siB ivGn nws hody hYin] qwqy siq nwmu kw mMglwcwr Awid riKAw hy] iek smyN
BweI mMnI isMG jI QI is`KW pRsn kIqw jo gost jnm swKI pihlI pwiqswhI dI jo
hY]
AMq : … qy gurW dw sbdu irdw hY ] jo is`KW dw irdw sbd nwl imilAw hoieAw hY] qy
sWq ƒ pRwpq huMdy hYN] bolhu BweI jI vwhgurU poQI sMpUrn hoeI] ] Bul cu`k bKS
lYxI sD kw swD sMgq dw sdkw siqgurw dw krky]1] dohrw] sXwlkoit ky pRgxy
bwby byriqh nwmw] qhw bYiT pusqk ilKXo ihq icq lwie iDAwn ]2] dohrw]
sMmq aunI sY solvy sudI vyswK pihcwn] ikRsnw pK iQ`q lOmIey mMglvwr
pRmwn]1]] sMmq 1916.

h`Q ilKq nM : MS 3
isrlyK : jnmswKI BweI bwlw
ilKwrI : pYVw moKw
p`qry : 1 - 523 A
Awkwr : 29X24 s.m. ilKq: 29X18 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, iblkul tu`tI hooeI[ hwSIAw dupwsIN KVyH ruK iek iek kwlI lkIr[
sqrW pRqI pMnw-21
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq bhuq mwVI, kwgz BurBurw[ surU ivc 4 p`qry qqkry dy hn , ijs
Anuswr gRMQ ADUrw hY[ 523 A qy pihly Bwg dy AMq qy nMbr 102 ilKx dI QW
1002 iliKAw hY[ ikqy ikqy hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY Aqy ikqy ikqy hwSIey
ivc suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : <siqgur pRswid] jnm pqRI bwby nwnk [ smq 1521] poQI ilKI pYVy moKy
sulqwn pur ky Kqryty ]gurUu AMgq ilKvweI] pYVy moKy ilKI] bwlw sNDU ilKwvx
l`gw]…
AMq : …jb qy cwr bwrI jn fITI] qb AnBY bwrI lgY jb mITI] chubwrI dw mhrm
jb hoieAw] qb jn ko eyk idRstwieAw] qb jwie hr jnu mhl smwnw] qb pRym
Bgq kw imilAw Kjwnw] mukq bYkuT imlYY isr pwau] nwnk cwhu bwrI kw iehu gun
gwEu[ 1002

3
h`Q ilKq nM : MS 3 A
isrlyK : goSt Aijqy rMDwvy nwl
p`qry : 523 A -574 A
Awkwr : 29X24 s.m. ilKq: 29X18 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : AMq qy kuJ iSMgwr rs dy dohry id`qy hn[ ku`J hor Putkl vI hY ijs ivc mIrw
Aqy Swh husYn dw hvwlw vI imldw hY[
AwrMB : BweI Aijqy pws Aw jw clx icq hoieAw guru nwnku audws sI] qw Aijqw rMDwvw
kdwaU Awix phuicAw ] auq smyN guru nwnk Drmswl ivc bYTw sI] Aqy bhuqu
audwsu hY bYrwgu bhuqu krdw hY]…
AMq : …ijqu sux qry qwry gur is`K] mny pwvY muK duAwr] mNny pRvwry isDwr ] mNny qry
qwry gur isK] mNny nwnk BvY n ByK] AYsw nwmu inrNjnu hoie] jy ko mNn jwxY mNn
koie] vwhgurU vwhgurU ieh swK BweI Aijqy puCI] hr ikqy vyly swK kNm Avx
hCI] ijnw guru pRmysR iek jwqw hY] ieh bwkI nU nhIN suxwvxI ieh swKI AKI
vwilAw suxwvxI]

h`Q ilKq nM : MS 4 sMgRih


isrlyK : jnm swKI BweI bwlw
lyKk : pYVw moKw
ilpI kwl : 1582 sMmq (rcnw kwl)
p`qry : 1-196 A
Awkwr : 25X31 s.m. ilKq: 19X23 s.m.
vyrvw : (h`Q ilKq 4 a 4 A q`k) ijld cmVw; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl;
hwSIAW dovyN pwsy KVy ruK, do do lkIrW ivc iek kwlI lkIr; sqrW pRqI pMnw 17.
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq Ksqw, ikrm Kurdw, ikDry ikDry hwSIey ivc ilKq, gRMQ qoN
pihlW iek p`qrw KwlI[ ikqy ikqy hwSIey ivc Aqy ikqy ikqy lweInW ivc hI soD
kIqI hoeI hY[
AwrMB : <siqgur pRswid] jnmpqRI guru bwby nwnk jI kI]] sMmq 1582 ]pMDRwh sY
byAwsIA imqI vYswKhu sudI ]5] pMcmI poQI ilKI] pYVy moKy sulqwnpur ky Kqryty ]
gurU AMgd ilKvweI pYVy ilKI muKwsq bwly sMDU jtyty rwie Boie dI iqlvMfI Aru
Awhw] gurUu AMgd ƒ FUiF asu lDw Awhw]…
AMq : …slok]] jo gwvY suxY pVY ilKY icqu lwie kY iqs hir ley imlwie] hau FwFI
dr mMgqw dIjY dwnu rjwie] nwmu dwn iesnwn dyih rjw iqRpiq AGwie] FwFI jp
suK pwieAw crn kml ilvlwie] dws nwnk kI bynqI muih rwiK lyhu srnwie
]1]bolhu BweI jI vwhgurU] ] lWEu kMnw AKr quk soiD pVxw] Buly cuky bKs lYxw
sdkw vwihgurU kw] poQI sMpUrn hoeI]=]=]=]=]=]

4
h`Q ilKq nM : MS 4 A
isrlyK : goSt gurU bwby nwnk jI kI Aijqy rMDwvy nwl
ilpI kwl : 1582 sMmq (rcnw kwl)
p`qry : 196 A - 228 a
Awkwr : 25X31 s.m. ilKq: 19X23 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] ]gost gurU bwby nwnk jI kI Aijqy rMDwvy nwil] ngr
krqwrpur ivc hoeI] eyk smy bwbw nwnwk jI ngr krqwrpur ivc Drmswlw
iekMq bYTw Qw] bhuuq bYrwg dy Gr ivc ] iqq smY ieku sbdu sRI rwg ivc bolxw
hoieAw] koit kotI myrI Awrjw…
AMq : …dohrw ] iqn bydIAn kI kul ibKY pRgtY nwnk rwie] sB isKn ko suKu dIXo
jhw qhw Bey shwie] dohrw] nmskwr sRI KVg kau krau su ihq icq lwie] pUrn
krEu gRMQ eyh qum mm hoih shwie]=]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 5 sMgRih


isrlyK : jnm swKI bwbw nwnk jI kI (BweI bwlw ) hMdwl vwlI
lyKk : pYVw moKw
ilKwrI : DMnw isMG ikAWpurIAw (AroVw isMG)
ilpI kwl : 1582 sMmq (rcnw kwl)
smW : sMmq 1896
sQwn : pSOr
p`qry : 1-441
Awkwr : 14X21 s.m. ilKq: 10X15 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw auKiVAw hoieAw; vKryvyN leI lwl; isAwhI dI vrqoN kIqI
hoeI hY[ dupwsI KVy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw; sqrW pRqI
pMnw 10.
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI pr ikrm Kurdw[ p`qrw nM: 2 pwitAw hoieAw hY [poQI SurU
krn qoN pihlW lwl qy kwlI qy kwlI isAwhI nwl ibMdIAW nwl pMj qwry bxwey hoey
hn[ swKI nM: 5 (pqRw 351 A) dy ipCoN AMk idqy hI nhIN[ pqRw 78 A qoN ‘swKI hor
clI’ dI QW ‘swKI hor turI’ pd vriqAw hY[
AwrMB : < siqnwm krqw purK …gur pRswid] ] jnk gost bwby nwnk jI kI
aus jnm kI] aus jnm bwbw nwnk jI jnk Qw] rwjy jnm kIAw bwrIAw iek
ihjwir pIVIAw rwj kIqonu] pRmySr bUiJ ibbyk pwieAw] jy jnk rwj jog dovy
kIqy] guru BieAw] Aru isiK BI hoieAw] Aru isK AYsy kIqy ] jYsw eyk suKdy Bgq
QW qYsy isK rwjy kIqy] jnk AYsw ibbykI Qw] rwj mih jog kmwvqw Qw]
AMq : …qW guru nwnk jI kihAw BweI lwlo sMgq ƒ qusIN Awpxy Gr rKo] AsIN hux
Aey Awey] qW BweI lwlo kihAw jI DMnu Aswfy Bwg hY ik jo mwqw sMgq dI thl

5
ivic Aswƒ riKAw ] mYN inhwl hoieAw hW gurU jI] qW gurU nwnk jI ivdw hoieAw
BweI lwlo jI pwsoN[ BweI jI vwihgurU DMn gurU jI] siqgurU jI poQI ] 1896 imqI
hwVo idnI bweIey poQI sMpUrn hoeI ] poQI ilKI DMnw isMG ikAWpurIey AroVy isMG ]
Bu`l cu`k mwP AKr vwDw Gwtw soD pVHnw ]vwihgurU jI]guru jpxw] psOr ilKI ]
sRbq Kwlsy ƒ vwihgurU jI kI Pqy hY]

h`Q ilKq nM : MS 5 A
isrlyK : prICw (sRI gurU Arjn dyv jI)
ilKwrI : DMnw isMG ikAWpurIAw (AroVw isMG)
ilpI kwl : 1896 sMmq
smW : sMmq 1896
sQwn : pSOr
p`qry : 1-10
Awkwr : 14X21 s.m. ilKq: 10X15 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qirAW dy AMk pihly ih`sy nwloN v`Kry hn[ prICw Aqr isMG ƒ ilK ky id`qw]
AwrMB : < siqgur pRswid] vwihgurU jI] prICw ilKXqy, gur pRswid] mhlw 5]pauVI]
jo jn mn mih icqveI rKwvY] so mn kw sMgw kir pRgtwvY, gurpRswid sihsw Bau
imtwvY hoie AicMq icqw sBu CutY] mMn kI duibDw sB kir sunwvY] pRB BwvY qW sBY
suK pwvY] dUK drd kCu nyV n AwvY] gur kw mMqR sdw mMin iDAwvY] ismir nwm
nhIN duK koie nwnk iqsY n icqvnI hoie]slok]Awid sc jugwid scu hY BI scu
nwnk hois BI scu ]1] eyhu mMqR vwrI pMj pVnw]5] pwsw Fwlxw vwrI doie pwsy
aupir Akr ilKxy CyA sRI Bgvwn jo jn mn mih sihsw icquvxI rKwvY so sRI
Bgvwn sB imtwvY]…
AMq : … Ar dIn dunIAw mih surKrU hovihgw qyry aupr prmysr jI kI sRI Bgvwn jI
kI ikRpw BeI hY qUM Awpxy mn mih kweI icMqw icqvnI nw kr jpu sRI Bgvwn jI kw
kir ju suPlw PlYgw] sRI Bgvwn jI sRI guru jI ny ikRpw DwrI hY]36] sRI guru bwbw
nwnk jI shwiek hoie hY]bolohu BweI jI vwihgurU jI prICw sMpUrn hoie Aw Bul cuk
bKsxI AKr soD pVHnw] rwm rwm jI] guru nwnk jI] prICw iliKAw DMnw isMG
ikAWpurIey ] Aqr isMG ƒ ilK ky idqw ] vwihgurU jI kI Pqy vwcxI] pSOr
iliKAw] smqu 1896 imqI hwV]rwm rwm jI siq rwm lCmx ] hir hir hir
hir hir ]

h`Q ilKq nM : MS 6
isrlyK : jnm pqRI bwby jI kI (BweI bwly vwlI )
lyKk : pYVw moKw
ilpI kwl : 1582 sMmq
smW : sMmq 1918

6
p`qry : 205
Awkwr : 18X28 s.m. ilKq: 15X23 s.m.
vyrvw : ijld g`qw,bwAd ivc bMnHI hoeI [ pr Pyr auKVI horI[ kwgz kSmIrI[
vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[ cOpwsI hwSIAw kwlIAW, lwl,
hrIAW lkIrW vKryvyN leI pIly rMg dI motI p`tI pr p`qrw nM: 51 qoN pIly dI QW
lwl p`tI hY[ SurU Aqy AMq qy ikqy ikqy ikrm Kurdw[ sqrW pRqI pMnw 13 qoN 15 ]
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI geI hY[ ilKweI suMdr hY[ p`qry nM: 1, 2, 197 Pty hoey
hn[ p`qrw nM: 59 a qy hwSIey ivc ilKq hY]
AwrMB : < siqgur pRswid] jnm pqRI bwby nwnk jI kI ilKI] sMmuq 1582 pMDrw sY
ibAwsI ] imqI vYswK sudI 5 pMcmI ] poQI ilKI ] pYVy moKy ] sulqwnpur kw
vsnIk Kqrytw ] gurU AMgd jI ilKvweI ] pYVy ilKI muKwsq bwly sMDU jtyty dI ]
rwie Boey kI qlvMfIAhu AwieAw Awhw ] gurU AMgd nMU FUF lDw Awhw ] sqwrw idn
duie mhIny poQI ilKidAw lgy Awhy ] ijQy ijQy gurU bwbw nwnk jI nwil iPry Awhy
] iqQo iqQo dI hkIkq BweI bwly shj nwl ilKvweI]…
AMq : …qw gurU AMgd jI AwiKAw BweI isKo ] BweI bwly Aqy gurU nwnk jI ivic iBMin
Bydu kuC nwhI sI ] eyho gurU Aqy isK dw Byd sI ] bolo BweI jI vwihgurU jI ] poQI
pUrI hoeI jnm swKI dI ] sMmq (1918)

h`Q ilKq nM : MS 7 sMgRih


isrlyK : suKmnI shMsr-nwmw
lyKk : imhrbwn
ilKwrI : pRIqm sihgl
ilpI kwl : 1722 sMmq (rcnw kwl)
smW : sMmq 1722
p`qry : 406
Awkwr : 24X32 s.m. ilKq: 18X21 s.m.
vyrvw : (7 a qoN 7 A qk) ijld cmVw, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy
do do lwl lkIrW, ivc iek kwlI lkIr; sqrW pRqI pMnW 16 [
Awm vyrvw : gRMQ ikRm Kurdw[ gRMQ dy SurU ivc Aqy AMq ivc do do p`qry KwlI, gRMQ qoN pihlW
dUjy KwlI p`qry qy kysr nwl svwsiqk dw icMn vwihAw hoieAw[ hwSIey ivc gol
ibMdI dy rUp ivc keI QW kMnW pwieAw hoieAw Aqy ibhwrI (I) ikqy ikqy hwSIey ivc
vwhI hoeI[ poQI dy AMq ivc pMnW nM: 406 a qoN 406 A qk bwbw suMdr dws jI dy
svXy idqy hn pr ADUry hn]
AwrMB : < siqgur pRswid] sMmq 1722 ] iekI m`Gr sudI ]1] eyk mno suKmMnI
shMsRnwmw mhl ATvyN dw prmwrQ swiQ ilKx dw AwrMBU BYAw] sRI siqgurU
imhrbwn jI kI AwigAw swiQ hoieAw] hjUir hoqy hukmu hoAw sI ik jb hm drgh
kau clihgy qb qumwry muK qy khwvihgy ijqu sYswr kw Blw hovY] jo koeI iesu

7
suKmMnI shMsRnwmy kau ilKygw pVYgw suxYgw gwvYgw isKYgw isKwvYgw Aru icqu lwie
kir pVYgw iqs kI prmgiq hovYgI]…
AMq : …bolhu BweI vwhugurU imhrvwnu] DNnugurU imhrvwnu] siqgurU imhrvwnu] sRI rwm
ikRsnw] sRI rwm ikRsnw] sRI rwm ikRsnw ] rwm siq ] guru siq siqnwmu
krqwpurK]siqgur pRswid]1] guru goibMd kau nmskwru] sgl swD kau nmskwru]
suKmnI shMsRnwmw AriQ nwl sMpUrn iliKAw sRI siqgurU jI kY pRswid] jy koeI iesu
suKmnI shMsRnwmy kau pVY ilKY isKY gwvY suxY icqu lwiekY iqsu ky sgly kwrj eIhW
aUhw ky isiD hovihgy] inrsMdyh eyh vcn hY sRI siqgurU imhrvwn jI kw] ilKq
pRIqm shgl kw srb sMgqI pYrI pYvxw vwcxw rKhu rK BuilAw cuikAW AKru ko
soiD lYxw] vwh gurU bwbw nwnk jI ] DMnu gurU bwbw nwnk jI] sRI siqgurU bwbw
nwnk jI]

h`Q ilKq nM : MS 7 A
isrlyK : svXy-sMudr dws dwdU pMQI ky ADUry
lyKk : sMudr dws dwdU pMQI
p`qry : 406 a - 406 A
Awkwr : 24X32 s.m. ilKq: 18X21 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : kul s`vXy 6 pr CyvW s`vXw ADUrw hY [ poQI dw AMq nhIN hY [ ieh poQI ADUrI hY[
AwrMB : < <siqgur pRswid] rwm jI siq ] sRI gurdyv dwdU pRswid bwbw sMudr dws
jI ky ] svXy ] ilKqM pRQmih gurdyv kO AMg ] iedv CMd ] mOj krI gurdyv
dieAw kir sbd sunwie khXo hir nyrO]…
AMq : …jogI khY gurU jYn khY gur boDk hY gurU jMgmw mwnY ] Bgq khY gur sMinAwsI
khY bnbwsI khY …..

h`Q ilKq nM : MS 8 sMgRih


isrlyK : ivcwrmwlw
lyKk : AnwQ purI
smW : sMmq 1726
p`qry : 1-32
Awkwr : 12 X 16 s.m. ilKq : 9 1/2 X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw auKVI hoeI, poQI dI Microfilm bxI hoeI hY[ hwSIAw dovyN
pwsy do do lwl lkIrW[ sqrW pRqI pMnW 10 [
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq cMgI nhIN[ pMnW nM: 32 A KwlI hY]
AwrMB : …..dohrw ] nmo nmo sRI rWm jU siq icq AwnMd rUp ] ijh jwny jg supn vq nw
BRm qm kUp ] 1 ] rwm mXw siqgur dXw swD sMg jb hoie qb pRwxI jwny kCU
rihE ivKY rs Boie ] 2 ]…

8
AMq : …sorTw ] sqRw sY CvIs sMBq mwDv mws suBmo mq ijq khu qIs qy qk vrn
pRgt krI ] ieiq sRI ivcwrmwlw vrnn nwm AstmoivsRWm sNpUrn smwpqN [

h`Q ilKq nM : MS 8 A
isrlyK : Awqmnwm
lyKk : ikRpwrwm
smW : sMmq 1726
p`qry : 33-52 a
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9.5X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ kul 103 doihry hn p`qirAW dI
hwlq Ksqw ikrm Kurdw hY]
AwrMB : AQ gRMQ Awqmnwm sRI gurU rwm dXwl isK ikRpw rwm ikRq ilKqy [ dohrw ]
ivGn ivnwsn nwm gur nmo nmo iqh jwnw [ ivGn nws ko gRMQ jo Awqmw inrn
vKwnw ]
AMQ : ieiq sRI Awqmwnwm gRMQ spUrxMsmwpq ] dohrw icq mY rUp jo Awiq pUr rihE sB
mY pRgt AdvY prmgq pwie lwl gurU ky crn lwg ] 8 ]

h`Q ilKq nM : MS 8 e
isrlyK : kQw pRihlwd kI
p`qry : 52 A-177
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9.5X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : 165 A p`qrw A`Dw KwlI hY[ iPr 166 a qoN dUjy pqry qoN SurU kIqw hoieAw hY[
ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ikqy ikqy kwnI vI bdlI hoeI
hY[ieQy A`KrW auqy it`pI ( M ) dI QW qy ibMdI ( . ) pweI hoeI hY[
AwrMB : < sR sRI siqgur pRswid ] AQ kQw pRihlwd kI ilKqy ] sRI visso†vwc ]
hy rwm jI Ab qNU ivgÎwn pRwpq kw kwrn Avr krm sun ] jYsy dYq Asur pRihlwd
kau Awqmw kI isDqw BeI hY [ qYsy qNU BI hoh ]…
AMq : ieq sRI aup smprkrny eyK pRhlwdopKwny pRhlwd ivsRWq vrnnN pRhlwdpwKwny
smwpqN nwmu srgh]

h`Q ilKq nM : MS 8 s
isrlyK : jpu prmwrQ
p`qry : 177 A-278 a
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9.5X10 s.m.
vyrvw : p`qry Kuly hn[ ikRm Kurdw hn[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW[ kwlI isAwhI
vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnW 10 [

9
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] gurU nwnk rUp ivK ky hrI lykrI ly sB mMgl ky nwm ky
rsIly rMgIly hir nwm ky]…
AMq : …ieq sRI jppRmwrQ sNpUrx] sRI rwm jI=sRI ikRsn jI sorTw] icq bRhm lY lIn
mn vwxI qhw rwmnih[ inj pd rhq sucIn lwl guru ky crn lwgw]

h`Q ilKq nM : MS 8 h
isrlyK : vcn goibMd lokW ky
smW : sMmq 1887
p`qry : 279 A-294 A
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9.5X10 s.m.
vyrvw : p`qry Kuly hn[ ikRm Kurdw hn[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW[ kwlI isAwhI
vKryryN leI lwl[ sqrW pRqI pMnW 11 [
Awm vyrvw : ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ikqy ikqy kwnI vI bdlI hoeI
hY[ieQy A`KrW auqy it`pI ( M ) dI QW qy ibMdI ( . ) pweI hoeI hY[ x dI bxqr Awm
nwloN vKrI hY[ihMdI dy A`Kr vI ikqy ikqy vrqy hoey hn[ (d) dI QW qy (fI) dI
vrqoN hY ijvyN smyN ivc (sudI) dI QW qy (sufI)]
AwrMB : < sRI siq gur pRswid AQ vcn goibMd lokW ky] iek idn Kjwny dby hoey auqy
sq sqrW aupdys dIAW ilKIAW hoeIAW ifTIAW mY]…
AMq : vcn goibMd lokw dy sNpUrn hoey] swvx sufI 9]1887] sRI Bgvwn jI cNdn Gr
cmwr ky inq aT Toky cWmw] cNdn ivcwrw ikAw kry jo piVa nIc sOkwmw]1]

h`Q ilKq nM : MS 8 k
isrlyK : lyKw
p`qry : 295 a-329 A
Awkwr : 12 X 16 s.m. ilKq : 9 1/2 X 10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid AiQ AwTvy srgh ivKy Apny mn kw ihswb Aru iDAwnu
vrxn hovYgw] qW qy jwnu qNU jo mhwrwj BI AYsy khw hY ] jo jb my pRlok ivKy
jQwrQ kw qrwjU rwKhugw Ar iksI pr AinAwEu n krogw ]…
AMq : jo jb XhI mn sWq kI suBwv ivKy iesiQq hoqw hY qb Awpko qwVnW kir kY
smJwvqw hY jo qYny AmkW kmu ika kIAw Aru AmkW Ahwr ikau KwieAw] qWqy
pRisD huAw jo krqq dy pICy jwigAwsI jn ko Awpny krmhu kw lyKw krnw Avs
myv pRvwnu hY ]3] ieiq lyKw smwpqN]

10
h`Q ilKq nM : MS 8 K
isrlyK : vyd ausqq
lyKk : sRI Dr svwmI jI
p`qry : 330 a-337 A
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9.5X10 s.m.
vyrvw : p`qry Kuly hn[ ikRm Kurdw hn[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW[ kwlI isAwhI
vKryryN leI lwl[ sqrW pRqI pMnW 11
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < sRI siqgur pRswid AQ vynqI sRI Dr svwmI jI kI sRI Bgvwn ipRiq[
sÍwmI jU ] hy Aijq qNU Apnw jY kr ]…
AMq : …ieiq sRI vyd ausqq sRI Bgvwn mwDo Dr svwmI jI kI[ pRwrQnw smwpqN] sRI
rwm jI kI]

h`Q ilKq nM : MS 9
isrlyK : jnmswKI Bgq kbIr (Awid kQw kbIr guMsweIN kI)
ilpI kwl : 1919 ibkRmI / 1862 eI: (rcnw kwl)
p`qry : 582
Awkwr : 25X16 s.m. ilKq: 11X16 s.m.
vyrvw : ijld kpVw, g`qw; isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy KVHy ruK, do do lwl lkIrW
ivc iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnW 11
Awm vyrvw : gRMQ ikRm Kurdw[ grMQ dy pihly 9 qy bwAd ivc 8 p`qry hwSIey vwly qy 7 p`qry
hor ibnw hwSIey qoN KwlI ]
AwrMB : < siqgur pRswid] Awid kQw kbIr gusweI kI pUrbly jnm kI] Awid pUrblI
ipCly jnm kI kQw ] pUrib jnim hm bRhmn hoqy hwiQ kmMflu lInw ] rwGo rwie
kI Bgiq n kInI qb pkir julwhw kInw]1] iqskw prmwrQu ] kbIr jI ies
jnim julwhw hI BieAw is ikau BieAw]….
AMq : qb aunhu goibMd lok auiT kir gusWeI kbIr jI kI crnI lwgy] kbIr jI ky isK
Bey] khny lwgy ij DMn kbIr siq kbIr ikRsn kbIr lwgy ismrny sgly bolhu sRI
rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm
gurU gurU
siq siqnwm krqw purKu siqgur pRswid]
kQw pUrn hoeIAw]135]
BweI rwm jnw jI rwm nwm ismrnw ] 19 swl aUnI sY aunIAw 1919 bswK bdI
qIj CinCr vwr nMU poQI sMpUrn smwpqI ]

h`Q ilKq nM : MS 10
isrlyK : pRwn sMglI
lyKk/ilKwrI : sRI gurU nwnk dyv jI

11
p`qry : 1 A - 248 A ic`qr: pihly pMny qy rMgdwr ifzweIn[
Awkwr : 21X13 s.m. ilKq: 15X10 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr ] do pwsIN KVHy ruK do do lwl lkIrW dw hwSIAw[ sqrW pRqI
pMnW 13 [
Awm vyrvw : A`gy ipCy iek iek p`qrw KwlI hY ijs qy pYnisl nwl kuJ nMbr ijhy ilKy hn[
ivSyS : ies swrI poQI ivc kMny ( w ) dI QW qy ibMdI ( 0 ) dI vrqoN kIqI hoeI hY ijvyN
bwbw n0nk dI QW ‘b0b0 n0nk’, ijs muqwibk ilKq dw smW AWkx ivc
shwieqw iml skdI hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] slok] A0id scu jug0id scu] hY BI scu n0nk hosI BI
scu ] KNq pR0n sNglI suNn mhl kI kQ0 ] inrNk0r k0 iDA0nu guhj b0xI
b0by k0 bolx0] smuNd ky p0r hoeI] qd b0b0 paux Ah0rI sI] r0jy
isvn0B ky dys hoeI]…
AMq : …n0 qid isv skqI koeI Q0n ] eyk iekyl0 inrNjn Bgv0n ] q0k0
kh0 koeI kry ibc0r] ah0 AlK inrNjn eykNk0r ] qid eyk inrNjn n dUj0
koeI] qb auqpiq prlo mUl n hoeI] qb A0ip hI A0ip AlK inrb0n0]
q0k0kh0 kIjY ibKA0nu ] n0 koeI khY n sunnYh0r ] nwnk s0ihb Apr
Ap0r ] s0ihb Apr Ap0r]22]

h`Q ilKq nM : MS 11
isrlyK : Awid gRMQ-bwxI sMgRih
p`qry : 40+30+10
Awkwr : 16X10 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK do do lwl lkIrW [
sqrW pRqI pMnW 15 [
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI, ikqy ikqy poQI dI ilKq ivc hwSIAw bixAw hoieAw hY[ ikqy
ikqy isAwhI bdlI hoeI hY[
AwrMB : < siqnwmkrqwpurKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur pRswid]
jpu…
AMq : piqq punIq goibMdh srb doK invwrxh srix sur Bgvwnh jpMq nwnk hir
hir hry]]1]
rwmklI m: 5 jip goibMd gopwl lwl rwm nwm ismir qUM jIvwih iPir n KweI
mhw kwl 1 rhwau koit jnm BRim BRim BuimAw[ iea bfY Bwg swD sMg pwiea[2[
ibn gur pUry nhIN auDwir bwbw nwnk AwKY eyh bIcwr 2 aAM nm:]

h`Q ilKq nM : MS 12
isrlyK : jnm swKI imhrbwn vwlI
lyKk/ilKwrI : imhrbwn
p`qry : 428

12
Awkwr : 24X34 s.m. ilKq: 16X21.5 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr[pihly p`qry qy iqMn lkIrW dw cupwsIN hwSIAw hY Aqy bwkI swrI
poQI ivc dupwsIN KVy ruK lwl lkIr, AMdr kwlI lkIr qy ivckwr motI sNqrI
lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnW 17 [
Awm vyrvw : poQI auKVI hoeI hY[ ikqy ikqy hwSIey qoN bwhr iliKAw igAw hY[hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : < siqnwm-----------jnm swKI mhlw 1] Amr kQw kI poQI jo koeI ihiq
icqu lwie kir pVY suxYgw ilKYgw iqs kI mukiq hovygI] sRI inrMkwr jI kw bcn
hoieAw hY jo hY nwnk jI ko koeI qyry nwmu kI Amr kQw suxygw pVYgw iqs kw duK
dildR dUr hoie jwvYgw] jo hY nwnk jI jo koeI bwCnw kir mMgygw so guru nwnk jI
pUrI krygw]1] bolo BweI jI vwihgurU jI] ] jb mhw prlY kwl kw smw AwvYgw qb
idb sau brK brKw nwhI hodI] Aru sUrju bwrW klw sMpUrnu cVdY hYn[ qb qyj
bhuq hodw hY]
AMq : …ikAw hau pwpI ADRm kIt qyry gux khw suxwie] khqw bkqw Awp hY Awpy hI
js gwie] gwvy suxy ilKy icq lwie kY iqs hir ley imlwie ] hau FwFI dr
mMgqw dIjY dwn rjwie] nwmu dwnu dy Awpxw jn rjw iqRpiq AGwie ] FwFI jpu
suK pwieAw crn kml ilvlwie] nwnk dws kI bynqI moih rwiK lyhu
srnwie]51]2]

h`Q ilKq nM : MS 13
isrlyK : srDw pUrn poQI
lyKk : BweI nMd lwl
p`qry : 1-32
Awkwr : 13X16 s.m. ilKq: 10X11 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr[isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy Kvy ruK, do lwl, do kwlIAW
lkIrW ivc pIlI motI lkIr; sqrW pRqI pMnW 12 [ iek do QW hwSIey ivc ilKq[
ikDry-2 hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hY[
Awm vyrvw : p`qrw nM: 1 a qy AMq ivc 32 A KwlI hn[
AwrMB : < siqnwm krqwpurK gur pRswid] AQ qqkrw poQI SrDw pUrn ilKXqy] eyk
smyN BweI nMd lwl jI guru grIb invwz dsvyN pwqswh Agy bynqI krI QI] jo jI
scyu pwqswhu Agy jo rKI gur mnIsr hoey hYn hor isv qy Awid lY kir ijnw ny jMqR
mMqR id bil kir ky sBnW dIAW kwmnw pUrIAW huMdIAW hYn]…
AMq : …cwlI vwr jpY sukRv0r hmysw AsiQq hovY ]1]slok]mhlw 1] nwm rihE
swDU rihE rihE gur goibMd] cwlI vwr hmysw jpY] rivvwr sjxI imlY] muMdwvxI
mhlw 5] Qwl ivc iqin vsqU peIa sq sMqoK vIcwro] 40 cwlI vwr hmys jpY
rvvwr s`jx imlY] srDw pUrbk gRMQ sMpUrnM]

13
h`Q ilKq nM : MS 14
isrlyK : ik`sw gopI cMd
lyKk : BweI nMd lwl
p`qry : 2-47
Awkwr : 7X13 s.m. ilKq: 13X7 s.m.
vyrvw : ijld nhIN hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY [ p`qrw nM: 2 qoN
22 q`k Aqy 29 qoN 30 q`k dupwsIN KVyH ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw
hwSIAw hY[ bwkI pqirAw qy hwSIAw nhIN hY [ sqrW pRqI pMnW 12 [
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI hY[ poQI ADUrI hY[ AwKrI p`qry qy ilKq pwtI hoeI hY[
ilKweI suMdr hY]
AwrMB : …ikqk idvs suK so krq bhu ibD Bog iblws] rwjw gMgw rwm ko BXo pRlok
invws]8] qw pwCY pwXo iqlk rwjw gopI cMd] dyqAw sKw sur skl nr iknr CP
inMd]1]
AMq : …ijau ijau qIX sB duK iblp khq krwih krwih] iqEu iqEu liK sb dyvqw
krYN qrwih qrwih ]252] ijEu inRp ibkRm kMdlw n`l ko deI imlwie]…

h`Q ilKq nM : MS 15
isrlyK : mhW Bwrq
lyKk : swDUjn
smW : sMmq 1897
p`qry : 289
Awkwr : 14X24 s.m. ilKq: 11X15 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, auKVI hoeI[vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ dupwsIN
KVyH ruK do lwl lkIrW ivc motI pIlI lkIr dw hwSIAw hY[sqrW pRqI pMnW 10 [
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw hY[ ikqy ikqy ikrm Kurdw hY[poQI dy SurU Aqy AMq ivc 4-4
p`qry KwlI hn[ AMqly pMny qy ilKq dy AMq qy lwl Aqy kwlIAW lMmy ruK qy KVHy ruK
vwro vwrI lkIrW Aqy iek kwlI qy iek lwl ibMdI vwh ky sjwieAw hoieAw hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] siqnwm krqwpurK---gur pRswid] AQ mhw BwrQ
ilKqy]doihrw] hr pRB ko inq ismrIAY kIjy inmskwr] kvl nYn kI bwrqw suxIAY
srDw Dwr]cOpeI] ikRsn dyv jI Bey Aivqwr] krn dUr BU ko Bwr] dust sMGwry
bhuqy swm] sMq jnw ky pUry kWm] gj shWie iek iCn mY krI] pRgto jl qy sRI
nrhrI] hrnwkS mwirEu pRBU gupwl] pRYlwid Eubwirau hrI gupwl]…
AMq : …eyq sRI mhw BwrQ pUrnM]pVY] sunY mukiq hoie] sRI ikRsn Dwm mY jwvY
soie]doihrw] lgmwqR ko soD kY pVnw kro bIcwr] hm sB Bul cuk ilKq hY qum
iKmw kro gopwlM] poQI sMpUrn hoeI] KibAw dy ikly ivc ] imqI ] imqI ivswKo
idnyu qRyeIey]23] sMmq ]18] dy] poQI pUrI hoeI[

14
h`Q ilKq nM : MS 16
isrlyK : mhWBwrq BwKw
lyKk : ikRsn lwl
p`qry : 1-785
Awkwr : 17X43 s.m. ilKq: 24X26 s.m.
vyrvw : lYmInySn krvw ky iqMn ijldW ivc dubwrw bMnI hY[vKryvyN leI lwl isAwhI dI
vrqoN kIqI geI hY[dupwsIN KVyH ruK do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW ivc
vKryvyN leI sMqrI rMg dI motI lkIr dw hwSIAw hY[sqrW pRqI pMnW 20 [
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq Ksqw [ hwSIey ivc ikqy ikqy ilKq hY[ AMq smyN bwry hor
kwnI nwl iliKAw hY[
ijld nM : 1 1-179
ijld nM : 2 180-476
ijld nM : 3 477-785
AwrMB : <svsiq sRI gxyswX nmh] Enmh srsÍqI] EAM ibAwsw nmh: Em sRI
gur c`rx kmly BXo nmh] AQ mhWBwrQ BwKw ilKXqy]dohrw]vMdo crx rwj
bdnvr jw kI pUj Apwr] suir nir muin jin krih ihq dyvn dyv ivcwr]1]
AMq : dohrw]ikRsn lwl BwKw krI jYsI buD jy igAwn ] gun jn soo ibnqI kro kro nw
hws sujwn]87]dohrw] Apny mn qy Awg ry kor skY bKwn] ieh ivcwr kIjY
iCmw hy buD gyh mhwn]99]=]=]=] --ieq sRI mhwBwrqypurwxy svrgw rohx
prbxy ikRsn lwl ikRq BwKwXw Astwds prbw smwpqM] suBMBvq] srb jgqM] ]
sMmq ATwrw sY sqwsIey imqI mwGu phly gRMQ sMpUrn hoAw]

h`Q ilKq nM : MS 17 sMgRih


isrlyK : sUKn PkIrW dy
p`qry : 1-11 A
Awkwr : 17X17 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : h`Q ilKq 17 a qoN 17 A qk ijld g`qw[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN
kIqI geI hY[ sqrW pRqI pMnW 14 [
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq Ksqw[ gRMQ dy ipCy iek p`qrw KwlI[ilKweI suMdr hY[
ikqy ikqy KwlI QW Aqy soD kIqI geI hY[
AwrMB : < siq gur pRswid] AQ suKn PkIrW dy ilKXqy]bcnu hY hzrq AlI isrdwr
Drm vwly dw] jo iek idn Eupir Kjwny dby dys iq sqrW nsIhiq dIAW ilKIAW
hoeIAw ifTIAW mY] pihlw APsosu AWvdw hY mYnU aus AwdmI qY jo jwxdw hY mEuq
scu hY] Aru auhu hsxy Aru Kyfxy ivic lgw hY]…
AMq : …nWvw gux iehu hY jo vyly Kwvx dy hwzru hoNdw hY] cup kir iesQwn qy KVw
rhdw hY] iehu inswnI gRIbW dI hY] dsvW guxu eyhu hY jo koeI aus dI Er nzr
krdw hY qW auhu aupir ijmI dy idRst rKdw hY eyhu Kslq mjUbW dI hY] 35] AQ
suKn sWeI lokW dy sMpUrn hoey msqu suB msqu]

15
h`Q ilKq nM : MS 17 A
isrlyK : AMimRqsr mhwqm
p`qry : 11 A -14 A
Awkwr : 17X17 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < sRI gxyswie nm: dohrw] sRI siqgur nwnk sdw pUjau duie kir jor] jwqy
sMsy sB imtY auqm miq ijm Bor] [ ]dohrw]gur gxys Aru swrdw bMdo ihq icq
lwie] jwkI ikRpw iblwsqy auqm mq ko pwie]2]…
AMq : …do :] ikRq jug pRBwv sr qum kihXo mmnwQ] qRyqw ko pRBwv Puin kho skl
ibD gwQ]6] ieiq sRI BivKXq purwxy aumw mhysur sMbwdy AimRqsr mhwqmy nwm
duqIE iDAwie]2] sRI mhwdyvau vwc dohrw

h`Q ilKq nM : MS 18
isrlyK : guru nwnkwid iest vMswvlI (gurpRxwlI)
p`qry : 11
Awkwr : 14X23 s.m. ilKq: 9X18 s.m.
vyrvw : ijld KulHy pqry do g`iqAw ivc bMnHy hoey[isAwhI kwlI ; sqrW pRqI pMnW 10 [
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq TIk hY[ gRMQ dy SurU ivc iek Aqy AKIr ivc do p`qry KwlI hn [
AwrMB : AQ sRI gur nwnkw dI iest vMswvlI ilKXqy] dohrw] gxpiq rGupiq vwkpiq
guridq hir gur myrw[ nwnkwid dsu iest nm vMswvl iqn qyrw]1] pwvn sUrj
vMsH Aiq iqn my rGulO rwie] iqn mQyvy dI kuly cqr swl suKdwie]2]…
AMq : …kwrqk suid iQq pMcmI sMmqR sqRW sY pYNT ] fyhrw qnlp QWn rc ngr
Abclw AYT ] dsm gurU kw crq Xh qwrw hir kv vwd ] gxpiq rGupiq
vwkpq nwnk lO nmu pwdu ]22]

h`Q ilKq nM : MS 19 sMgRih


isrlyK : gur pRnwlIAW
p`qry : 1-25 A
Awkwr : 8X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, auKVI hoeI[ dupwsIN KVHy ruK do lwl do kwlIAW ivc vKryvyN
leI motI pIlI lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnW 6
Awm vyrvw : poQI ikqy ikqy ikrm Kurdw hY[ poQI dy AwrMB ivc 8 Aqy AMq ivc 7 p`qry KwlI
hn [
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ gur pRnwlI gurW kI ilKXqy] ipRQmY siqgur bwbw nwnk
jI jnmy] rwie Boey BtI dI qlvMfI] bwr ivc ] kwlU vydI dy Gr] q mwqw iqpro
dy pyto] sMmq 1526] kqk idn 18] buDvwr pUrmnw iQq]---

16
AMq : ---Pyir mwqw suMdrI jI mwqw swhb dyvW jI Ar guru jI dw mwmw hor srbq isK
sMgqI Kwlsy jI jog qKq gurAweI dw Ar pwqswhI dw sRI AMimRqsr scu KMf jI
itikAw ]1] ieq gurpRnwlI gur pRnwlI guru jI kI smwpqM]

h`Q ilKq nM : MS 19 A
isrlyK : ivDI AMimRq Ckx Ckwaux dI
p`qry : 26 E-101 A
Awkwr : 8X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] pRsMg dyvI kO pRgt krky AMimRq Ckx Ckwx kw] iqn
brsu sRI siqgurU jI ny hom kIAw[ pRQm brs mo sMgqw kau hukmu ilKy jo isr pr
kys Dwr kr drsn kau Awvxw] dUsry brsu mo hukim ilKy jo ssqR pihr kr
drsn kO Awvxw] iehu duie brsu hom nYxW dyvI ky prbq pr kIAw]…
AMq : …] Ar jo lok khqy hY vhu pTwx pYdy Kw kw poqRw bwAr swhb ny aus ky hwQu mo
ktwr dIAw Ar aus sO cOpiV Kylqy Qy so bwqw kpol klpq hY] aus ky dwdy ko guru
jI ky ipqwmw ny mwrXw Qw so qIsrI pIVI mY ey qwikAw vYr Qw ] Ar cOpiV kw
Kylxw siqguro kO kb soBqw hY ijno ny isKhu pRiq aupdys kIAw hY ] juAY jwie n
KylY pwsy] pXojn eyh ijs mo siqguro kI mihmw hovy so vwkX pRmwx hY]1]2]

h`Q ilKq nM : MS 19 e
isrlyK : bhwdr Swh ky mulwkwq kw pRsMg
p`qry : 101 A-114 a
Awkwr : 8X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, auKVI hoeI[ dupwsIN Kvy ruK do lwl do kwlIAW ivc vKryvyN
leI motI pIlI lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnW 6
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 114 do p`qirAW qy iliKAw hoieAw hY ]
AwrMB : < siqgur pRswid] Ab bhwdr swih ky mulwkwq kw pRsMg ilKXqy hY] eyk smy
AorMgjyb ny Apny puqR bhwdr swh kEu kYd kIAw Qw] jb kyqw icru BieAw] Aru
vuhu Apxy pIro PkIro kIAw mnauqw kr rhw Aru auskI KlwsI n BeI] qb koeI
iek isK guru ky bwhdr swh kI iKjmq mo rhqy Qy]---
AMq : …qw smy guru swihb jI ny BI ilKw jo hmrI BI dKx jwxy kI ieCw hY] eykTy hI
clihgy] ieh Bwq iml kir fyrw cilAw] Aru bhwdr swh ky fyry so cwr kosu kI
ivQ pr swihbu fyrw rwKqy Qy] AOru pRsMg joqI joiq smwauxy ko cirqR mo ilKw hY]
swKI sMpUrn hoeI] bolhu BweI jI sRI vwihgurU jI]0]0]=0]=

17
h`Q ilKq nM : MS 20
isrlyK : nwnk pRkws bhu AMg gRMQ
smW : sMmq 1902
p`qry : 1-58
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ dupwsIN KVy ruK do
lwl lkIrW dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnW 9 [
Awm vyrvw : poQI ikqy ikqy ikrm Kurdw hY[ AMq ivc do p`qry KwlI hwSIey vwly hn[ ies poQI
dI mwiekRoiPlm bxI hoeI hY ]
AwrMB : < siqgur pRswid] rwg rwmklI mhlw 1 nwnk pRgws bhu AMg grMQ brnqy]
dohrw] kr jory pRnwm kir Dro crn pr sIs] nwnk qum gurdyv jI pUrn ibsvy
bIs ] 1 ]…
AMq : …]dohw] jgdIs guru mo ko imly pUrn dInw Byv ] nwnk kI fMfauq hY bwr bwr
gurdyv]402] do: ] SB swDn prnwm kir kho jor isrnwie] iehI dwn moih
dIjIey Bgiq krUM icq lwie]403] nwnk pRkws kI poQI spUrn hoeI]sMmq ]
1902] imqI swvn bdI]9] idn ribvwr]

h`Q ilKq nM : MS 21
isrlyK : pRym sumwrgu igrMQ
lyKk : gurU goibMd isMG
smW : 1955 ibkRmI (ilpI kwl)(bwAd ivc pYn nwl iliKAw jwpdw hY)
p`qry : 249
Awkwr : 13X16 s.m. ilKq: 7X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK, do kwlIAW lkIrW; sqrW
pRqI pMnW 8 [
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI[iqMn p`qry pihlW Aqy pMj p`qry bwAd ivc KwlI [ smyN dy
bwry ivc pY~n nwl iliKAw hoieAw hY[ qy nwl nwl nmUny dIAW lkIrW vI hn ikDry
ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ 2 A pMnw A`Dw KwlI CifAw hoieAw hY]
AwrMB : ]iDAwau rhq kw cilAw ] pRym smwrg igrMQ ilKAqy] pwqswhI 10] AwigAw
sRI Akwl pUrK kI isa iDAwa pihlw aupdys bMdgI ismrn kI rhq ] Akwl
purK vwc]
AMq : …ieh bcn ies mwrgu ky jo ies igRMQ my hY so hr iksI ky Awgy bKwn n krY,
pVY]1] khW aucwr krY jhW jwnY ik pRIiq idR sunqw hY Ar sun kr mn ibKY pRIq
aupjwvqw hY]2]qwqpRj ies kw Xih hY] jo sun kir bIcwr mY prY] kXo kr boln
hoieAw hY]3] qb vih AMq bymuK sRI Akwl purK sXo hoie] ies qy hr mnuK ky
Awgy ivD ies gRMQ kw bolxw suxwvnw nwhI]4] AMq cln kljug kw clYgy] jXo
aupRkhmw hY]5] qb ies gRMQ ky bolxy kI mihmw hoiegI]6] mrd kw cylw cln

18
ies gRMQ ky mwrg kw clweygw]7]jo koeI ies mwrg AwvYgw so suKI rhYgw]8] AMq
ko pwrigrwmI hovYgw]9]1]6]
AiDAwie shj jog nwmM sRI prm mwrg igrMQ smwpqM] smsq sMpUrx sRI
kwl jI kI riCAw sRb loh kI riCAw muJko] APjU AiDAwau kw bcno kw
AiDAwie]10] bcn ]112] sRI prm mwrg igRMQ smwpqM smsqM] ] ]1955]
mhInw cyqR ] qrIk 22] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 22 sMgRih


isrlyK : kivqw nMddws
lyKk : nMddws
p`qry : 2a - 3A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw, auKVI hoeI[ hwSIAw pqrw nM: 2 qoN 20 q`k nhIN hY[ 21 qoN 73
p`qry q`k ‘dupwsI’ KVy ruK do do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw hY[
sqrW pRqI pMnW 8 ] ikRqIAW dw sMgRih hY[ ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc do p`qry Aqy AMq ivc cwr p`qry KwlI hn[ ikqy ikqy poQI ikrm
Kurdw hY] do nMbr p`qrw PitAw hoieAw hY, aus ƒ joVn leI auqy kwgz dI cypI
lweI hoeI hY, ijs krky ilKq pVHn Xog nhIN hY]
AwrMB : …Puln hoeI ]7] AmI nMd qy cMd aufn mY Aq Cb pwvo] aufwrn sB ibRj bwl
lwl…qwvo]8] hy sKI Xih imRg bDU…..CorIAn rs] fr fr ien ky nYnkw…hY
hr rs ]8] hy kdMb hy inMb AMb kq rhy mOn Dr] ikEu n kho nMd nMd n ikq gey
murlI muK Dr]10]…
AMq : …]17] pIq bsn bn mwl Dry mMjulI murlI kir] mMd mMd muskwq bhur mn
mQ ko mn hr]18] mn hrnI AG hrn sdw Bv swgr qrnI] nMd dws ky ihrdy
vsq inq mMgl krnI]19]1]

h`Q ilKq nM : MS 22 A
isrlyK : ibSnpdy sUr swgr
lyKk : sUrdws
p`qry : 3A -7A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : <siqgur pRswid] ibsnpdy sUrswgr dy ] pwCy iPrq n myry locn Awgy Drq n
pwie] mn hr lIAw mwDurI mUriq ikAw kro Gr jwie]1]…
AMq : …slok ] ] AkurUr Bgq jI ky] ] kMs kutl AkurUr pTwieAw mD pur
kIE pYAwnw ] vwjI iCMj AKwVw juiVAw myrw igrDr bwl ieAwnw ] mQrw dMq vsn

19
iek joDy myrw ieqnwk bwl ie\wxw] mhwdws mY clx n dysw mq koeI krI
iD|wxw]1] vwrI vwrIAw vwrIAw ]

h`Q ilKq nM : MS 22 e
isrlyK : mwJw msqrwm
lyKk : msqrwm
p`qry : 7 A - 12 a
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : mwJw msqrwm kIAw] clo sKIey mslq kIjIey nI ijq mo mQrw nwie jwvY] Asw
suMdr rUp inhwrdIAw nU koeI duK ivCoVy dw nw pwvY] idn bIqdw pMD qkydIAw nU suK
hovy qw DYn crwie ilAwvY] msqrwm ahu suKn sOdIAw nI ijnw pRym klyjVy Gw
lwvY] 1]…
AMq : …ikQy gvweIAw rwq rwq mohn myrw vy] mY igAw sw kubjw pws qY ikAw JyVw vy]
cl clIey kMsy pws kry nbyVw vy] qyrw kMs kox blwie pry pry prwie] jn ky vl
bl bl jwie syvk qy rwey]12]

h`Q ilKq nM : MS 22 s
isrlyK : Cdm duDwDwrI ko
lyKk : hirvMs pRswd
p`qry : 12 a - 19 a
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] ] AQ Cdm duDwDwrI ko] ] Aiq pMfiq duDwDwrI] iek
AwieE hY bRhmcwrI] imRg Cwlw EFY suB lCn suMdrqw pY vwrI]1] poQI piVE
bqwvq sB ko kr llwt kI ryKw] llqw kihq lwflI clho qO kOqk hm
dyKw]2]…
AMq : …rIJq AiKl klw kI swnI dyiq hwr auprYnI] DMn DMn khY guAwl sKI sb dyiK
hsI imRgnYnI]43] murlI deI bulwie swm ko vrKXo rMg mhweI] sRI hir vMs pRswd
rMgIlI lIlw vrn sunweI]44]

h`Q ilKq nM : MS 22 h
isrlyK : rws birMdwbn
lyKk : jYml
p`qry : 19 a - 21 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.

20
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : pqrw nM: 21 qy QoVw iBjw hox kwrx isAwhI PYlI hoeI hY]
AwrMB : < siqgur pRswid] ]kibq] pRQm rws krI sRI ikRsn bIc ibMdRwbn pyKvw
ibnod mohq hoq ibRj BwimnI] bhuq kwl pICy eyk mohn lwl aupjXo qhw gunhUM kI
Kwn Bjn kr Ast jwmnI] dyKq nr nwrI bilhwrI bilhwrI jwey hrY kot dUKn
ly Twkr ko nwm jI] qwko swigrd BXo pUrb Avqwr Dr Bgqn mY Bgq bfo
pRgitE Em Xw rwm jI]1]…
AMq : …]5]khw lO bfweI gur Apny kI brno mY hovY kot rsnw gun AMq nhI gweIey
jI] swrI jo bnwspqI qwkI ly klm kro pUrn Drw smwn kwgd mMgweIey jI] bwnI
hoie bkqwgx eIs jo ilKwrI hoie AYsy gurU jI kw qo BI mrm nhI pweIey jI] hwQ
joru ibnqI Xh gurU mXw rwm jI pY jYml inj dws jwn crnn mY lweIey jI]

h`Q ilKq nM : MS 22 k
isrlyK : kwPIAW bulHy Swh
lyKk : bulHy Swh
p`qry : 22 a - 27 a
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] inq mqI dyvy mwau DIAw] qU iPrnI ey vwaudu] mwE
DIAw] nw srm hjw ey guAw DIAw qU kdy qy smj inDwn kuVy] kr kqn vil
iDAwn kuVy]1]…
AMq : …iek AYsw vylw AwvIgw] sB swk sYn Bj jwvIgw] buly swh nU kr lY Xwd
kuVy] kr kqx vl iDAwn kuVy ]22]

h`Q ilKq nM : MS 22 K
isrlyK : AwrsI
p`qry : 27 a - 30 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ AwrsI ilKXqy] ] kwnw ry cqr gUjrI ibRj kI
nwir] irm icm syqI kIE isgwr] gl sohy kMcn kw hwr] moihn mtkI sIs su
DwrI lIE AwrsI bdn inAwrI doaU AKIAn surmw swrsI] Tumk Tumk prw nyvr
bwjy cLI gujrIA Gr sy swjy qyrI bMg bwey n CmkwrsI] sIs PUl muK cMd ibrwjy
nYno ky bwn ibrho ky mwrsI] nMd ky nMdw dIjo jVwaU morI AwrsI ][1]
AMq : …kwnw ry hm gujr hY dws qumry [ qumwry ] ] hm pur myr kro igrDwrI] Awpnw
rUp cqrBuj Dwry] kbI hfw jvwn kbw hr bwlw] pIq pIqwbr Avr duswlw] gl

21
sovY moqIAn kI mwlw ] qyry qn mn jobn vwrs ] khq rwm rwJux piq[ mwro lIlw
qo gweI ikRSn murwr sI] hwrI gujrI jIqy kwnw JgVy mY lY leI JMgr AwrsI]

h`Q ilKq nM : MS 22 g
isrlyK : muMdrI rwm dws kI
lyKk : rwmdws
p`qry : 31 a - 37 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X 11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ muMdRI rwm dws kI ilKXqy] ] rwm dws mQurw qy
gujrI cLI sb swj bnweI hY] moqI mwg sIs lk bysr krn Pul Cb CweI hY]
mtkI sIs bwjUbMd pOcI dulrI ADk suhweI hY] rqn jVq kr muMdRI sohY duD bycn
ko AweI hY]1]…
AMq : …dInI muMdRI mtkI pRBlInI pUrn krky pUr deI] swbq kInI surK cunrIAw
dyKq guAwrn hrK BeI] qb nMd ko nMdn ibRj ko Awey mQrw ngrI guAwr geI]
rwm dws sur kr muin durlB kir cirqR AMqRmeI]19] jo ieh muMdRI suny sunwvy jnm
mrn nhIN pwvq hY] bRhm Awdk sur sy swr dw ins idn nwm iDAwvq hY] rwDw
ikRsn nwm ky AsqoqR pVq prm pd pwvq hY] KotI KrI soD lyhu sMq juuno rwm dws
js gwvq hY] muMdRI sMpUrn]

h`Q ilKq nM : MS 22 G
isrlyK : dy rwDw ipAwrI
lyKk : ibRKBwn
p`qry : 37 A - 40 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 38 KwDw hoieAw hox krky AKr pUry nhIN pVHy jWdy[
AwrMB : < siqgur pRswid] dy rwDw ipAwrI ] bMsI ibn ho igAw mY lcwr sI]1] ibMdRw
bn my rws rcweI ] sKIAw Awvn bMq lgweI ] muK Dr bYsI Awn bjweI] gvwl
bwl hmry sMg swjy] Durbq qwl imRdMg bwjy] ivc bMsI srdwr sI] sur nr muin
jn cwihq swry] ieMdR Awdk Ab sur swry] surq iqsI vl DwrsI ] kro myhr
ibRKBwn nMdnI] mY qum pY jwvw bilhwrsI]1]
AMq : …bMsI dyho sqwb hmwrI ] moih leI ibRKBwn dulwrI ] pRIq rIq kI bwq
icqwrI ] joV hwQ hoeI vs kwnw] rv ss joq ADr muskwnw] Pulo kI guljwr sI]
ibis kwf PUkq tyk Adr sr kInI] moihq sb snswr sI] khY dws Ab dwn
idjXo jwnXo qY ikRsn murwrsI]

22
h`Q ilKq nM : MS 22 |
isrlyK : ibsn pdy
lyKk : lwl dws ?
p`qry : 40 A - 43 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ ibsn pdy ilKXqy] ] pRqmh bqlwky mXk hmwrI ly
igAw] ly igAw cl myrI sjnI rI byrw hI kY igAw ry] dys qU Ap dys peI
pgnvwkI ly igAw]…
AMq : …kwey ko fwro hrI] bws brylI l0l dws ijn cliqAw cliqAw cliqAw Bjn
bxwey hY] cliqAw cliqAw Bjn bnw ky bYT sPw mY gwey hY] go rs lY lY aUdo sBI
rs lY lY Br Br fony ry aUdo pI igAw mqvwlw jogI] kwey ko fwro hrI]

h`Q ilKq nM : MS 22 c
isrlyK : Putkl kivqw
p`qry : 43 A - 73 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] ibRKBwn lqMqI rwDw] iek pRgtI bud Agwdw] iek bol
sKI sMg lInI] vY bcn rcn pRbInI] sun sKI bCIcn myrI] pRIqI qn hI hY qyrI]
sun sjnI sumq auijAwrI ] jhw clIey kuMj ibhwrI]—
AMq : …clny n dyq mwrg muK so eyhI sunweI]4] jobn ko dwn mwrY[ ieh nMd ko
GnweI] dyKI sKI AkylIXw kuMj Gwt mwhI] hs ky jo lilq iksorI auh kMT so
lgweI]5]

h`Q ilKq nM : MS 23 sMgRih


isrlyK : CMd rqnwvlI
lyKk : hir rwm (inrMjnI sMprdw)
smW : sMmq 1877
sQwn : iffvwnw ?
p`qry : 1-34
Awkwr : 16X27 s.m. ilKq: 12X22 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY [ ‘dupwsI’ KVy ruK
iqMn iqMn lwl lkIrW dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnW 14 ]
Awm vyrvw : hwSIey ivc pMjwbI Aqy aurdU A`KrW ivc iliKAw hoieAw hY[ ikqy ikqy hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ieh poQI do ikRqIAW dw sMgRih hY [ p`qrw nMbr 34 hor

23
kwnI nwl iliKAw hY Aqy hwSIey qoN ibnW hY[ ilKq dy AMq qy do svYXy ilKy hn[
p`qrw nMbr 34 qy smyN bwry iliKAw hY]
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ CMd rqnwvlI ilKXqy ]dohrw] gur ginpiq goivMd ko
nwX sIs hir rwm] ipMgl mq BwKw ibKY rcq rucir prkwm]1]---
AMq : …gRMQ CMd rqnwvlI swrQ Xw ko nwm] BUKn BrqI qYN BXo khY dws hir rwm]
110] AQ sMmq dohw] sMmq sr nv muin ssI nB nvmI gur mwn] iffvwnw idRF
kUp ijh gRMQ jnm sQl jwn] ieiq sRI hir rwm ikRq dws inrMjnI ikRq CMd
rqnwvlI sMpUrxM ]

h`Q ilKq nM : MS 23 A
isrlyK : ipMgl ibRiqcMdRodX
lyKk : AmIr dws
ilKwrI : nrYx isMG
(rcnw kwl) sMmq 1887 ib:
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 1-15
Awkwr : 16X27 s.m. ilKq: 12X22 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] E sRI gxyswX nm:] sRI gurvy [gurdyv] nm:] AQ ipMgl
ibRiqcMdoRdX AmIr dws ikRq ilKXqy ]dohrw] kivn puMj ris kwn mn ijh lK hoq
AnMd] iqRibiD qwp aupsm krn jX jX sRI ibRj cMd]1] ibRiq cMdRodX gRMQ Xh
ihqu kr rcq AmIr] pFq sunq jW kY lhY CMd gXwn gMBIr]2]…
AMq : …dohrw] ibRiqcMdoRdX gRMQ Xih jo pF hY kr pRIq] isK hY sRI ibRj cMd iqh CMd
rcn kI rIq]88] ieiq sRI AMmIr dws ivrcqy ibiq cMdoRdY mwqRw brn CMd Byd
brnnM duqIE pRkws]2] AQ ilKwrI ko kibq ] = ] dws jo AMmIr rcXo gRMQ
pRkws mhW ibRiqcMdoRdX nwm Xwko jg gweIXy ] siq eyk CMd BnXo aukiq jugiq jor
pVy sunY Xwih nr CMd rcnweIXY] rcY hY nvIn ibRqbIn kY gRMQ ko kivqw ky guMQn ko
mhW suK dweIXy[ suDw sr bYT fyry Twkr AMqrjwmI ky ibRiqcMdoRdY ilKXo nrYx isMG
jweIXY] dohrw] sMmq muin Aih bsu mhI cYq svYq p`K eyk ] rcXo isMD swgr qt
gRMQ CMd suivbyk]

h`Q ilKq nM : MS 24
isrlyK : AwrqI kbIr Bgq jI kI, Bwg pihlw
lyKk : grIb dws
Awkwr : 16X27 s.m. ilKq: 12X22 s.m.
vyrvw : KulHy p`qry do giqAW ivc bMny hoey hn[ poQI Awfy ruK KuldI hY[ poQI bgYr hwSIey
qoN hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ sqrW pRqI pMnW 14 ]

24
Awm vyrvw : ieh poQI do BwgW ivc hY, 1 qoN 6 p`qry Aqy 1-7 p`qry [ pihly Bwg dy p`qrw
nMbr 6 dI qIjI sqr q`k Aqy dUjy Bwg dy p`qrw nMbr 6 dI cOQI sDr qk mjmUn
sWJw hY[ ies qoN Agy pihly Bwg ivc cwr sqrW hor hn Aqy dUjy Bwg ivc igAwn
smuMdr, suMdr dws dw pRsMg hor id`qw hoieAw hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] AwrqI kbIr Bgiq jI kI] pYlI AwrqI hir drbwry] qyj
puMj jwih pRwx auDwry] pwqI pMc puhp kr pUjw] dyv inrMjn AOr nw dUjw ] Anhd
nwd ipMf bRhmMfw ] bwjq Aihins sdw AKMfw] ggn Qwl jh aufgx moqI] cMd
sUrjhw inrml joqI] qn mn Dn smrpn kInw] prm purK ijn Awqm cInw]
pRym pRkws BÎw auijAwrw] kih kbIr mY dws qumwrw ]49]…
AMq : …grIb ibnw jIbw bwnI pVHy ibn hI AMg AnUp ] ibn mMdr jhw pOV nw
Abgq sq srUp ]45 ] < Â] cwr pdwrQ eyk kr suriq inriq mn pOx]
AslP kIrI jog eyhu ggn mMfl ko gOx]46] suriq lgy Aru mn lgy inrq
inrbwx] cwr jugn kI bMdgI eyk plk prvwx]47]KycrI BUcrI cwcrI aunmnI
Akl AgocrI nwd hyrw] 48

h`Q ilKq nM : MS 24
isrlyK : AwrqI kbIr Bgq jI kI, Bwg dUjw
lyKk : grIb dws
p`qry : 1-7
Awkwr : 16X27 s.m. ilKq: 12X22 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : EhI
AMq : …grIb ibnw jIbw bwnI pVHy ibn hI AMg AnUp] ibn mMdr jhw pOV nw Absq
sq srUp]45 ] < Â]gXwn smuMdr suMdr dws dw pRsMg] AQ DXWn
brnn dohw CMd] ] ipRQm DXwn pd sb hY duqIey ipMf ADIq ] iqRqIey DXWn rUp
sb pun cqurQy rUpwqIq]1] ------mMqR shq so nwm sgRB] mMqR ibnw so khy
AgRB] qWqy jos gRB sy nwm] so auqm hY pRwxwXWm ]82] pUry rwKY ryck krY]
EAMkwr mMqR EuDrY] GMtw nwd qul aur iDXwvY ] qw sO iml kir pRwx clwvY]83]
ieau iqRkwl AiBXwsY koeI] pRwx mws hI mY iQr hoeI] bhuirE ihRdY kml ko DXwvY]
Ast pMKrI so ibgswvYY]84]

h`Q ilKq nM : MS 25 sMgRih


isrlyK : CpY
lyKk : rjb
p`qry : 138 –157 A
Awkwr : 25X16 s.m. ilKq: 20X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl [ sqrW pRqI pMnw 19, bgYr hwsIey dy[

25
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc lwl isAwhI nwl iliKAw hoieAw hY[ pr pVHnXog nhIN hY bhuq
DuMdlw ijhw idKweI dyNdw hY ies leI lwl isAwhI vwlw ih`sw C`f ky iliKAw hY[
p`qrw nM: 157 a qy ilK ky bwAd ivc kwlI isAwhI nwl KVHy ruK lkIrW vwh ky
ilKq k`tI hoeI hY[
AwrMB : bYrwg rmY ibBo Ast kul pwrs pirAih [ klp ibRC bnrwie PUl Pl Amrs
BrIAih [ spq smMudRh suDw soeI glq suq lwvih]…
AMq : …krku mwrk sKwie puhm pwqR huie AweI] lyKn sIs ktwie kWn kir Taur
spweI] jMqR cVy suqwrin ks jMqR mY swry] ijiBR Awbwj tl sMgq mylI] ksqUrI
kisa kryhI guly prmshylI] bInw rs kw isa krY pws jyb rGu boly is rwj kW
isa khY sMg bwiesw folY ] kW isau khY aur swDrqMnu jVy[ bydI auib pRkWE krY
drvysW pwny pVy] pUrn hoAw]

h`Q ilKq nM : MS 25 A
isrlyK : vnvwlI (vnvwrI)
p`qry : 157 A - 163 A
Awkwr : 25X16 s.m. ilKq: 20X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 158 qy ilKq dUsrI kwnI nwl jwpdI hY [ p`qrw nMbr 164 qy sMsikRq
qy gurmuKI AKrW ivc slok ilKy hoey hn[ p`qrw nMbr 164 dw kwgj qy isAwhI
vKrI hY[ ilKq suMdr hY[ poQI dy SurU ivc lwl isAwhI dI vrqoN hY[
AwrMB : < siqgur pRswid jb sMskwru hoie suD ibml kir buiD pRkwsI ] jb sMskwr
suDu shij Bvgq audwsI] jb sMskwr hoie suDu pRym riq hir aupjwvqw[ jb
sMskwr hoie suDu sdw hir crcw Bwvqw[ hir crcw BwvY sdw Anq nmnu kq
lwghI] vnvwrI hoie suD irdw sMskwr jb jwghI]…
AMq : …ijh iCn ikRpw ktwC sok sMsw imit jweI] ijh iCin ikRpw ktwC irdy hir
mUriq gweI] suKd pdwrQ hOih sB duKu icMqw sglI hrY] vnvwrI igrDrn kI
ikRpw ktwC jb hI PurY]

h`Q ilKq nM : MS 26 sMgRih


isrlyK : mwn mMjrI nwm mwl[
lyKk : nMd dws (jugl iksor dw iSS)
p`qry : 1-55
Awkwr : 10X13.5 s.m. ilKq: 7X9 s.m.
Awm vyrvw : ijld cmVw, auKVI hoeI [ sqrW pRqI pMnw- 8 [ dupwsIN KVyH ruK do do lwl lkIrW
ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw [ ilKq suMdr [ keI QweIN kwnI bdlI hoeI [ ieh
poQI ikrm Kurdw [ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[
vyrvw : AglI ikRiq SurU krn qoN pihlW 5 hwSIey vwly p`qry KwlI C`fy hoey hn[

26
AwrMB : < sRsiq sRI gxyswXnm:] AQ mwn mMjrI nwm mwlw ilKXqy ikRq kiv nMd
dws] dohrw ] qMnmwm pd prm gur ikRsn kml dl nYn] jg kwrn krunwrnv
gokl jwko AYn]1] aucir skiq nih sMsikRq jwnXo cwhq nwmw ] iqn lig nMd
sumiq jQw rcq nwm kI dwm]2] guMQq nwnw nwm ko Amr kos ky Bwie] mwnvqI
ky mwn pr imly ArQ sB Awie]3]dohrw]—
AMq : …AQ jugl ky nwm]do] jumlN jgmN jmN duM ddÍYN auqYN imQNnu ibbN bIAW] juglN
iksor sdw bso nMd dws ky hIAw]275] AQ mwlw ky nwmW]do] mwlW isRk jo
gunvNqI Xh ju nwm kI dwm] ju nru kMT kirhY iesY hvY hY Cb ko Dwm]276] ieq
sRI nwm mwlw sMpUrxM msqu suB msqu] jY rwDy ikRsn jI]

h`Q ilKq nM : MS 26 A
isrlyK : Anyk ArQ
lyKk : nMd dws (jugl iksor dw iSS)
p`qry : 1 –30 a
Awkwr : 10X13.5 s.m. ilKq: 7X 9 s.m.
Awm vyrvw : ijld cmVw, auKVI hoeI hY[ sqrW pRqI pMnw- 8 [ dupwSIN KVy ruK do do lwl
lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw hY[ ilKq suMdr hY[ keI QweIN kwnI bdlI
hoeI hY[ ieh poQI ikrm Kurdw hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[
vyrvw : EhI
AwrMB : < sRI gxyswey nm:] AQ Anyk ArQ nMd dws ikRq ilKXqy ]dohrw] jo pRBu
joiqm jgq mY kwrn krn AByv] ibGn hrn sb suB krn nmo nmo iqh dyv]2]
AMq : ivtp nwmw ]ivtp isRMg p`lvN ivtp ivtp khq ibsQwr ] ivtp ibrC kI fwr
gih nwFy nMd kumwr]145] joeI Anyk ArQI pVY AQvw sunY ju koeI ] qw kau Ank
ArQ ieh puMn prwpiq hoie]146]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 26 e
isrlyK : rUp dIp ipMgl BwKw
lyKk : jY iksn
(rcnw kwl): 1776 sMmq
p`qry : 1 –22
Awkwr : 10X13.5 s.m. ilKq: 7X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw 1 a KwlI hY, 1 A qy isrP do sqrW hI ilKIAW hn[ AglI ikRiq SurU krn
qoN pihlW 2 hwSIey vwly p`qry KwlI hn [
AwrMB : < sRI gxyswXnm:] sRI sÍrs`qeI nm:] AQ rUp dIp ipMgl BwKw ilKXqy ]do]
swrd mwqw qum brI subuD dyhu dr hwl ] ipMgl kI CwXw ley brno bwvn cwl ]1]

27
AMq : bwvn brnI cwl sB jYsI mo mY buD ] BUl Byd jw ko khw kro kbIsur su`D ] 3 ]
sMmqu sqRw sY brs AOr iC`hqr pwie ] Bwdo suid duqIAw gurU BXo igRMQ suKdwie ]4]
ieiq sRI ipMgl rUp dIp BwKw jY ikRs˜ Bojg ikRq spUrxM msqu suB msq ] 5 ]

h`Q ilKq nM : MS 26 s
isrlyK : CMd rqnwvlI
lyKk : hirdws inrMjnI
(rcnw kwl): 1795 sMmq
p`qry : 1 –57
Awkwr : 10X13.5 s.m. ilKq: 7X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : suDweI leI hVqwl dI vrqoN kIqI hoeI hY[ hwSIey ivc Aqy lweInW ivc vI
suDweI kIqI hoeI hY[ ikqy ikqy hwSIey ivc jW A`KrW dy Q`ly ArQ vI ilKy hoey
hn[ CMd rqnwvlI BwKw ivc 90 CMd hn, 28 E p`qry qoN Suru krky 57 A p`qry qk
109 brx CMd id`qy hn [ 4 CMd qoN bwAd 5 nMbr nhIN pwieAw Agly CMd nMU
lgwieAw hY [ ies leI 109 vyN CMd nMU 110 nMbr lgwieAw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ CMd rqnwvlI ilKXqy ] dohrw] gur gnpiq goibMd
ko nwK sIs hr rwm] ipMgl mq BwKw ibKY rcq rucr prkwm]1]…
AMq : …igRMQ CMd rqnwvlI swrQ Xw ko nwm] BUKn BrqI qYN BXo khY dws hir
rwm]109] sMbq sr nv muin ssI nB nv nvmI guru mwin] iffvwn idRF kUp
qih gRMQ jnm bl jwin]110] ieiq sRI hir rwm dws inrMjnI ikRqw CMd rqnwvlI
spUrxM]

h`Q ilKq nM : MS 26 h
isrlyK : ipMgl swr
lyKk : sisij imRigMd, [buD isMG]
p`qry : 58 a – 60 A
Awkwr : 10X13.5 s.m. ilKq: 7X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : AglI ikRq SurU krn qoN pihlW do p`qry KwlI C`fy hn[ dUjy p`qry qy fw. ipAwr
isMG ny iliKAw hY “Agy mwn mMjrI nwm mwlw dy r`d kIqy hoey p`qry hn[ Agly do
p`qirAAW qy ADUrI ijhI ilKq hY[ AMq ivc 7 hwSIey vwly KwlI p`qry hn]
AwrMB : < sRI BgvqI jU shwie] AQ ipMgl swr ilKqy] sisij imRigMd ikRq]dohrw]
mwq ipCOrI AMkurw kyvl vrnu ju jwn] eyqI no lGu kihq kiv Avr skl gur
mwn]1]…
AMq : jgn kI brCI Ajb nokdwr bnI sgn ko srso inks jwq pwr hY] qgn kI
qVqwq mo gunsI qmk qyg ggn ruJwaU lu`Q ju`Q ktwr hY] Agn dd`Cr clweI

28
Aiq jwko AYsy jwq jm lok so smyq prvwr hY] khY kib dIn mwno mIn ko snIcr
eysys ky Eudys bys AYsy hiQAwr hY]8]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 27 sMgRih


isrlyK : bwrwmWh hkUmq (bwrwmwhw)
lyKk : hkUmq
p`qry : 41 – 62 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, ikDry ikDry vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN [ hwSIAw dovyN pwsy do
do lwl lkIrw[ sqrW pRqI pMnW 7 ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY]
Awm vyrvw : AMk nMbr qy vI hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY] p`qry ikDry ikDry Bury hoey
Aqy ikrm Kurdw hn[ ilKweI suMdr hY] gRMQ dI hwlq Awm krky TIk [ gRMQ 40
pMnw nMbr qoN SurU huMdw hY]
AwrMB : rb dI drgwh] jy kir suxIAY myrI Bwh] ies kwbl ƒ lwvW Bwh] Awvx jwxw
krw mxwh] syjw mwxn vy-prvwh] gl lg Xwr ky]3]…
AMq : …ril iml AKIAW syj vCweI ] hm swey sB dyn vDweI] mMgl gwvY sB
lukweI] kih ky rwm syj pr AweI] pkiV isqwbI sIny lweI ] eyk plk mo nau
inD pweI] ril ky seIAW mMgl gweI ] rb ny myrI Aws pujweI] mY gly
lgwvdw ]4 ] hkUmq kw bwrwmwhw smwpqM]

h`Q ilKq nM : MS 27 A
isrlyK : bwrwmWh
lyKk : kysodws
p`qry : 63 a – 82 a
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < bwrwmWhW kysodws jI kw liKÎqy] dohrw] cyqR ciVE swm jI rwDy BeI
ibhwl] hwQ jor bynqI krY ikau jWdy nMd lwl] CMd] iksn jI cVdy cyqR cVy] ik
rwDy vwg ikRsn dI PVy] ik ibdRw bin qurdy CVy] ik ikqny gvwl gopIAW lVy] ik
isrpr ibrhu ingwry kVy] ik qYnU kyhVI gopI lVy ] ds KW lwl jI]1]
AMq : Pul hir sun hr ikau vy dyso] Aj idn AwieAw mYƒ BwgI BirAw] swnu cMd suK
dw ciVHAw] mihlI Awie ikRsn jI viVAw ] rwDy pkiV klwvy kirAw] cwry nYn
gfwvf AiVAw] rwDy ikRsn ivcoN hirAw] 4] 12] dohrw] suK suqI rwDy rukmnI]
Gir AwieAw iksn gupwil ] bwrwmWh sMpUrxM imit gXo srb jMjwl] 1] ieq
bwrwmwhw kysodws jI kw sMpUrxM]

29
h`Q ilKq nM : MS 27 e
isrlyK : bwrWmwh
lyKk : KyrySwh
p`qry : 83 a – 108 a
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ieQy Aw ky lKweI poQI ‘a’ vwlI poQI nwloN bdl geI hY, iksy hor h`Q dI ho geI
hY [ isAwhI vI m`Dm hY[ hwSIAw vI do qoN iqMn lweInW dw ho igAw hY[ do lwl
lweInW ivclI iek kwlI lweIn hY] p`qry dy Q`ly Bwv 6 s.m. C`f ky do lweInW
ikqy lwl qy ikqy kwlIAW lgweIAW geIAW hn ijnHW auqy ilKq kr id`qI geI
hY]ieMj pRqIq huMdw hY ik iksy v`fI poQI leI iqAwr kIqw kwgz ie`Qy vrq ilAw
igAw hY[ ies ilKq dy AwKrI p`iqRAW qy klm motI ho geI hY hry k p`qry qy 7
pMgqIAW hn]
AwrMB : < bwrwmwh Kyry swh kw ilKXqy] dohrw] AswF smyN ibnqI krY Kyrw swih
ADIn] qum ibn bXwkwl nYin hY jYsy jlu ibn mIn]1]ryKqw CMd ] AswF my sovY
prI sB Kwb dyKY kWmnI AMbr lvY ibjlI iKvY duK dyih dunw dwmnI]…
AMq : …dohrw] khY Kyrw ieh bynqI suin nyhu bwrih mws] Aws dRsn lwg rhY jb lg
Gt mih sws] KYr kw bwrwmwhW spUrxM]1]

h`Q ilKq nM : MS 27 s
isrlyK : bwrWmwh hIr kw
lyKk : su`Kw isMG
p`qry : 108 a – 130 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < bwrwmwhW hIr kw ilKXqy kib suKw isMG]dohrw] cyq mws AwieE cUck dIE
ibvwih] hIr pIr qn ibRhu kI KyVy mnih aucwir]1]CMd] jI jb cyq mhInw
AwieAw ] bwbl cUck kwj rcwieAw] KyVw jM\ bxwie ilAwieAw ] swkM folI cwie
supwieAw ieSky sInw Awx qpwieAw] ibrho kiF CurI hux DwieAw myry mwrxy]…
AMq : dohrw ] lInw plG ivCwie KusIAW mwxn Awp so hIr pIV qn jwie suK AwieAw
jIA rwm sO] Ab bwrwmwhW hIr kw spUrxM ikRq suKw isMG]1]

h`Q ilKq nM : MS 27 h
isrlyK : bwrW mwh (BweI bu`D isMG)
lyKk : BweI bu`D isMG
p`qry : 131 – 150
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.

30
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : poQI SurU krn qoN pihlW 3 sqrW ilK ky ktIAW hoeIAW hn]
AwrMB : < bwrwmwhW BweI bu`D isMG jI kw ilKXqy ] rbw ciVAw cyq mhInw iesky jor
qpwieAw sInw mYfw idl mwhI ny lInw KyVw huMdw kOx kmInw mOlw mylI Xwr ngInw
mYN qw hoeIAw bhuq ADInw bwJo Xwr dy]…
AMq : …bu`D isMG hIr su hIrw pwieAw ibrho dwrd duK vM\wieAw mOly mulK su suiK
vswieAw sIny scu slytI AwieAw hMBy hwr sIgwr suhwieAw dUjw Bwau kudwau
imtwieAw sulKxI iehu GVI]121]1]

h`Q ilKq nM : MS 27 k
isrlyK : Abgq hulws ky CpX dohry
lyKk : idAwl
p`qry : 151 – 163 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : hwSIAW dovyN pwsy do do lwl lkIrW, sqrW pRqI pMnW 8 ]
Awm vyrvw : AMk nMbr qy vI hVqwl PyrI hoeI hY[ 11 nMbr CMd q`k kib`q Aqy 12 qoN bwAd
svXw CMd dw pRXog kIqw hY[ 21 qoN bwAd Pyr kib`q dw pRXog kIqw hY [ p`qrw nMbr
163 dI kwnI Aqy isAwhI dovyN bdly hoey hn[
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ Abgq hulws ky CpX dohry ilKXqy] dohrw] nIl
brn qn duql sqmu`K kbwh n jws] kMr kuTwr suB kwr inqu jY jY ibGnu ibnws
]1]CpYX] isv suq crn vsyK kml mwlw ikRq bwDq ] bMdnw sur nr isD swD
js mwQ AgwDq ] kdlI mUl AnkUl jMG rwj qrY ijh] lMbo dr inD vws jwn
Awjwny bwhu iqhu]…
AMq : ...]23] cMfkw su dyvI aucy igr pr sujwno qum qly jl Dwrw doie byVI bUf geI
hY] pWc sY mnuK bfw gXo byVI doie bIc] Xw mYN JUT nwih bwq swc sBY khI hY]
ivswKI kuMB myly ijs roj hirdvwr BXo cwr GVI rwq rhy mOq bfI BeI hY] swFY
AwT sY mnuK mirE hirdvwr bIc GVI eyk doie Dwr kwl hUM kI vhI hY]24]

h`Q ilKq nM : MS 27 K
isrlyK : bYq (Putkl)
p`qry : 163 A – 166 a
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : iqMn p`qirAW qy Cy bMd id`qy hn]
AwrMB : bYNq jUey dw] joie juAwrIey jUey nU Kyfdy nI rupey kOfIAW tky ilAwvdy nI] jdo
nkI pUriqR cok dwau lwvn mwl ijqky qwau lgwdy nI] jdo hwr AwvY cp Kwie ky
isr dI pgVI dwau lgwvdy nI] krj cVy isr qy gusw Kwie ky jI bfy Guln qy fMf
mcwaudy nI]1]…

31
AMq : …bYNq mwJo kw] cwl mwJy dy sihrW dI Ajb ifTI] aucky TgW vWgU Tg jWvdy
nI]rwqI cor bxky Jugy BMndy nI] idny DwVvI lut mcwvdy nI] koeI Awvy muswPr
cl ky jI] DqUrw dy ieky mwl aufwvdy nI] idn idhwr nU jy mylw bfw hovy] gihxy
buFIAw qoV ky Kwvdy nI]6]

h`Q ilKq nM : MS 27 g
isrlyK : dohry-hwSm dy (sohxI ivcoN)
lyKk : hwSm
p`qry : 166 A – 170 a
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq : 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : dohry hwSm dy] kcI pYr sMBwl n DirAw sIr pIqw sI kcw] kcy vihx peI jwie
kcI qy qulhw ivhwiJAw kcw] fubdI qy jwie ijDr hQ GVdI so hQ pwvY kcw
hwSm jwn gvwaUg sohxI pr pRym n krsI kcw]1]…
AMq : …ForW vWg Gro cwie qwieAw jwih mIAw ho qurdw ] imilAw dys inkwlw Awjj
quirAw hoie Ajurdw] lhU mws lieAw cr ibrhoN hwl bury ijau murdw ] hwSm kOx
imtwvY ausƒ iliKAw lyK ju Durdw]11]

h`Q ilKq nM : MS 27 G
isrlyK : s`sI ( dohry )
lyKk : hwSm
p`qry : 170 A – 172 a
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ies ivc isrP 6 dohry hn[ 173 pMny qy lkIrW mwrIAW hoeIAW hn[ ies qoN
pihly p`qry qy donW pwsy lwl lkIrW hn Aqy 173 p`qry qoN A`gy dohI pwsI do do lwl
lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr hY[ 173 a qy iShrPI dIdwr b^S dw isr& iek
pMnw hY[ 170 p`qry dI isAwhI Aqy kwnI bdlI hoeI hY[
AwrMB : < dohry hwSm dy ssI] idl ivc sok iPrwk ssI dw puƒ Alwbw bwly] Awqm
Awp Awpy BiTAwrw Awp jilAw nU jwly] ibrhu bydrd Awrwm n dyNdw vWg iqKw
qn jwly]hwSm Pyr kyhw sauxw jw pIqy pRym ipAwly]…
AMq : …bhuq lwcwr hoAw sihjwdw iKcI pkV ktwrI ] ijs qn cmik lgI qoiV jwvY
so jmrUp dulwrI] Coif muhwr su idqI iBrwvW tutidAW jwn ipAwrI] hwSm kOx
PVy ijd bwjw ijnw jwn iesk ivc hwrI ]6]

32
h`Q ilKq nM : MS 27 |
isrlyK : bMsrI-iksn kI
lyKk : sUrdws
p`qry : 173 A – 182 a
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : sqrW pRqI pMnW ikDry ikDry 6 Awm 7 ] hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW ivc
iek kwlI lkIr, ikDry do do lkIrW qy ikDry 4-4 ]
Awm vyrvw : 177 A p`qrw KwlI hY]
AwrMB : < AQ bMsrI sUrdws ikRq kiv ] ibsn pd] eyk idn bMsI hr kI qt pY
ibsrwnI] vwtXo lMGI Awie sUqW ibRK BWn sujwnI] bMsI lInI rwDkw hoeI ADk
pRsMn] ies pwCY imly sXwm jI cVXo AMDyry cMd]1]…
AMq : …lInI kMT lgwie hir ky bwr sbwgI] mn mYN hoeI pRsMn sKI qUM hY vfBwgI]
bwrs bwgI lIqIAW hir hir ibRj kI nwir ] sUrdws ibnqI krY ikrpw krI mUrwir
]24] sUrdws kiv bMsrI ikRsn dI sMpUrxM]

h`Q ilKq nM : MS 27 c
isrlyK : bwrwmWh sRI rwm jI kw
lyKk : gurdws isMG
p`qry : 182 A – 209 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : hwSIAw, ilKweI, sqrW vKrI vKrI isAwhI nwl ijs qoN mwlUm huMdw hY ilKwrI ,
kwnI Aqy sroq pusqk vI v`Kry v`Kry hox[ p`qrw nMbr 203-206 qk hyTly pwsy do
kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY]
AwrMB : < bwrwmWhw sRI rwm jI dw ilKXqy]dohrw] cyqR imt geI icqvnI Pul rhI
bnrwie] dsrQ kw mn mOilAw rwm isMGwsn pwie] 1]…
AMq : …dohrw] jwck Bey Bumyr sm rMc krih En koie] gurdws isMG kI bynqI drs
iqhwro hoie] rwm jI kw bwrwmwhw sMpUrxM]

h`Q ilKq nM : MS 27 C
isrlyK : sRI ibSn AsqoqR
p`qry : 209 A – 212 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : sRI ibSn AsqoqR ]< gIAw CMd] kvl nyqR ktpIqMbr ADr murlI igrDrM]
mukt kuMfl kr lkutIAw swvry rwDy brM] kUl jp nwDyn A0gy sgl gupIAn mn
hrM ] pIq bsqR grx bwhn crn inq suK swgrM]

33
AMq : …sRI ikRsn klml hrn jnky ju Bjy hir hr crn ko ] Bgq AwpnI dyh mwDo
Bv swgr ky qrn ko ]

h`Q ilKq nM : MS 27 j
isrlyK : gMgw Asqoqr
p`qry : 212 A – 214 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : hwSIAw dovyN pwsIN do do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr, p`qrw nMbr 213 a auqy
Awfy ruK ivckwr do kwlIAw lkIrW iKcIAW hoeIAW hn[
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : E gMgw, Asqoqr ilKXqy] BujMg CMd] suvBUM suqY isD srbM pRkwsI ] mhW skq
ApnI su Awpy inkwsI] mhW joq jl ko DrXo dyh AMgy] prm joq kI skq sRI mwq
gMgy]1]…
AMq : …sunY idAwl Astk mhW pwp jwvY] pVy icq mo inq gMgw hI nwvY] jpY jwp jw
ko AnMqy AnMgy] prm joiq kI siq sRI mwq gMgy] ieiq sRI gMgw jI kw Asqoqr
smwpqM]1]

h`Q ilKq nM : MS 27 J
isrlyK : cMfI kw bwrwmWh
p`qry : 214 A – 220 a
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw :pMnw nMbr 219 A qy kwnI bdli hoei hY[ 215 qoN 220 q`k swry p`qirAW qy Awfy
ruK do kwlIAW lkIrW lgweIAW hoeIAW hn[ ieMj pRqIq huMdw hY ik ieh iksy v`fI
poQI dw hwSIAw hovygw, Coty p`qirAW krky hwSIAW hyT auqy Aw igAw hY]
AwrMB : 1E cMfI kw bwrwmWhw ilKXqy] BvwnI CMd] jY jY mXw AYQy hYsIAw ijs dI BlI
kmweI] krx Pul suieny ky lwtU jY jY kry lukweI] cyqr boly bwk bwnIAW sB Gt
boly meIAw] kibq CMd qoN mwJ quKwr auQwl bjyqw QeIAW] isMG cVI isr CqR
ibrwjY kr iqRsUl rsIeIAw ] mnsw pr dyvI idAwl sdw jY Aws pUrxI
meIAw] 11]
AMq : Pwgx Puly Pl vwVIAW jW meIAw bwg lvwXw cMbw mrUAw qy gul nrgs idn idn
PUl sv`Xw] aupr Kyfn kwn gopIAW Aqr gulwb auf~Xw] mnsw pr dyvI idAwl
sdw jY Aws pUrxI m`Xw] 1] cMfI dw bwrmWhw sNMpUrxM]1]

h`Q ilKq nM : MS 27 \
isrlyK : bwrwmWh guru goibMd isMG jI
p`qry : 220 a – 238 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.

34
vyrvw : isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, sqrW pRqI pMnw 8, ikDry ikDry hwSIAw iqMn
pwsIN s`jy qy K`by do do lwl lkIrW Aqy do do kwlIAW lkIrW, ikDry ikDry iqMn
iqMn lkIrW vI hn[
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < bwrwmwhw sRI guru goibMd isMG jI kw ilKXqy] dohrw] qyrw nwm Akwlu jI jp
su ihq icq lwie] gxpiq gOrI swrdw Xw qy hoiq shweI ]1] dohrw] cyqr sRI
Akwl jI cly sumyr isDwie] qp krdw gurU goibMd isMG ByijAw Awp
cVwie]2]AdBuq CMd ] jb hI cVy cyq inrbwix goibMd isMG PVI dsq ikRpwx nO
rMgw GiqAw drd rMJwix idn idn BeI qurk nU hwix gurU nU bKs BgOqI qwx [
qurk dy KwlI kIey plwxu su rois icqwr kY]…
AMq : …PulhrI ] AdBuq CMd ] ciVAw Pgx Bwg pivqR mOly Awb fwl Pl pqR khy
kbIsr bwl bicqR BieAw spUrn juD cirqR hIrXw qKq jVwien CqR jiVAw Kcq
kir ] isMGwsn sqgur Bly ibrwjy vwjn BWq BWq dy vwjy guibMd isMG qIn lok piq
rwjy svwry sB isKw dy kwjy bKisAw audy Asq lO rwjy guibMd isMG Awp hr]
…Pul hrI ik hr jI hW ik drsn AMimRqsr jI jw myrw mn locdw]1] bwrwmwhW
guibMd isMG jI kw sMpurnM]

h`Q ilKq nM : MS 27 t
isrlyK : bwrwmWh BrQ jI kw
p`qry : 238 A – 255 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : isAwhI kwlI, ikDry ikDry vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ do do
lwl lkIrW sqrW pRqI pMnw 7 ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hY]
Awm vyrvw :pMny ikrm Kurdw, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI dy AKIr ivc do p`qry
hwSIey vwly KwlI hn[
AwrMB : < bwrwmWhw BrQ jI kw ] ] sMkr CMdu ] ciV cyqR PUly sgl bn sBu jgq
pwieE cYn ] ibnu rwm lCmn BrQ ky Bir nIr Awey nYin ] kwko khoN ies ibrih
kI ivCVy jo pRIqm pRwn] duK dUir myrw ko krY Gr nhIN rGu kul Bwn] Ab pOn ijau
sIql clY ikaU rhy bnu rGubIr ] sMig nhIN vws ivCwny iks ibiD DrY mnu
DIr]…
AMq : Pwgn pRB kw drs kr suKI BieE sB lok ] icMqw geI sMpq BeI imt gieE
duK Aru sok ] Folw ] Pwgin Pwg PulI PulvwrI ] imln ipAwry duK imt gey
BwrI ] mY Ely Goly qn vM\w twrI ] krnw kIjY mY srin quhwrI ] 12 ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 28 sMgRih


isrlyK : pRICw
lyKk : jIvw isMG
(rcnw kwl): sMmq 1932

35
sQwn : AMimRqsr ( srdwr Swh dI hvylI)
p`qry : 1 – 14 a
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAw do do kwlIAW lkIrW, sqrW
pRqI pMnw 10
Awm vyrvw : p`qirAW dy isry juVy hoey hox krky ilKq pVI nhIN jWdI[
AwrMB : < siqgur pRswid] pRICw ilKI mhlw ]5] pauVI] jo jn mn mih icqvnI
rKwvY] so mn k shsw kr pRgtwvY] gur pRswid shsw Bau imtY hoie AwicMq icMqw
sB CutY] mn kI dubdw sB kih sunwvY] pRB BwvY suK pwvY ] duK dRd kuC nyV nw
AwvY] gurU kw mMqR sdw mn iDAwvY] ismYR nwm nhIN duK koie] nwnk iqsY n icqvnI
hoie]…
AMq : …eyk kwrj ikAw qyry sBI kwrj sMpUrn Bey hY qU mn icMdy mn Bwvdy Pl
pwvwihgw Ar dIn dunIAW mih suKRrUu hovihgw] qyry aupr pRmySR jI sRI Bgvwn jI
kI ikRpw BeI hY] qUM Apxy mn mih kweI ] icMqw icqvnI nw kr ] jp sRI Bgvwn
kwrj suPlw PlYgw] pRICw gurU AMgd jI kI sMpurn hoeI] sMmq 1932 ] BweI
jIvw isMG ny pRICw ilKI srdwr swih jI dI hvylI sRI AMbRqsr jI bYswK pRivs†y]=]

h`Q ilKq nM : MS 28 A
isrlyK : gurpRxwlI
lyKk : igAwn isMG
smW : sMmq 1923
p`qry : 14 A – 21a
Awkwr : 12X14 s.m. ilKq: 10X14 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] dohrw ] ds gur pd bMdo ipRQm pWc dyv pun bMd]brno
gur pRnwlkw sn isK lhY AnMd ] kibq ] BrI BwrI Bwr BUmI pwsr psU sy pwpI
mwry Dyn Drm] AiDkwiDk swey hY qurk qrMg cFy bMDy hom byd pdY duKI dIn dyvqw
pukwry fr pwey hY sun ky dwqwr inrMkwr Avqwr DwirE gRwm iqlvMfI Dwm kwlU
iqRprwvY hY myK vdI qIj swl pMdRW sY CbIsy mih Biea jY jY kwr guru nwnk jI AweY
hY]…
AMq : …dso gurn ky purb mY kr kr ho ihq sMg ] gur ihq bwtY isKn ko lhY mn
ieCq rMg] gurpRnwlI sMpUrn suBM msq siqXMn mwih]kibq]

h`Q ilKq nM : MS 28 e
isrlyK : bwbw At`l jI ko jnm mhoqsÍ
smW : sMmq 1923
p`qry : 21 a – 22 a

36
Awkwr : 13X14 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ies poQI dw p`qrw nM: 22 a kwgj Ksqw hox krky iek pwisa BuirAw hoieAw qy
kuJ A~Kr swP pVyH nhIN jWdy [
AwrMB : kibq mIrI Aor pIrI hU ky sÍwmI sRI hrguibMd qwky qIjy… su nwnkI gnwey hY ]
qwky js hoq Avqwr bw… lIno Awn kwsI AMnpUrnw so sdw bRqlwey hY]…
ky…rbwr dyKy nsY BK dwr dIky ] TwxydwrI pweI gur pur kI shwey hY ] solw sY
sqRqRy swl kqy sudI pUnXw buD bwjq bDweI bwbw Atl jI Awey hY ]
AMq : …imRMgMd boD dUr qy pRkwsY sRI Atl jI ko dyK ] 4 ] ieiq sRI bwby Atl jI ko
jnm mhoqsÍ joqI joq ]

h`Q ilKq nM : MS 29 sMgRih


isrlyK : kQw sIrI PrXwd
lyKk : hwSm Swh
ilKwrI : AlI Swh kvIsr
smW : sMmq 1888 ibkrmI
p`qry : 1 – 55 a
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, auKVI hoeI, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy KVHy
ruK do lwl lkIrW,ivc iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw 8 [
Awm vyrvw : pusqk Awfy dwA KuldI hY[ ilKq bhuq suMdr qy isAwhI vDIAw hY[ CMdW dy AMk
lwl isAwhI nwl id`qy hn[ kwgj isAwlkotI motw hY[ ieh Cy poQIAW dw sMgRih hY[
ijnHW ivcoN hryk iv`c iek qoN v`D rcnw hY]
AwrMB : AQ kQw sIrI PrXwd kI ilKXqy] < siqgur pRswid] iesqwmol sihru isr
sihrw suixAw qrP grb dI swmu ivlwieiq qKq inAwrw swJo swJ Arb dI]1]
nwmu AjIju sihn sih bytI swihb qKqu shr dw] bKq bulMd sKw auq Awdul
gwlb qyrw j&r dw]2]…
AMq : …AwSk qy mwSUk aunw ƒ njir auQweIey Awey] kwml isdk ipCy rb swihb
Xwrw Xwr imlwey] iksy Cof dlIlI hwSmu n kru AYf pswry ] qU kI isPq aunw dI
krsy jo rb Awp svwry] ]468] sMpUrnM]

h`Q ilKq nM : MS 29 A
isrlyK : cMdRbdn (ik`sw) qy imAwr
lyKk : AlI Swh
smW : sMmq 1888 ibkrmI
p`qry : 55 a – 76 A
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI

37
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] cMdR bdn ] Xk rwjy kI bytI QI cMdr bdn] Akl kI QI
vh KwnsIrI suKn]1] sBI ky idl bIc QI vhu BwvqI] v idn rwiq hsqI rhy
gwvqI]…
AMq : …ieDr rwjw hovy auDr hovy swh] hovy AMdr mhlw dy hY hwie hwie]236] hUeI
cMdR bdn mXwr mShUr] vlwieq ihMd kI mY Ar njIk dUr]237] dohrw] rMg
pq cMdR bdn musbr qy mXwr] Swh kvIsr hY AlI Awid gulwm aucwr]238] cMdR
bdn sMpUrnM]

h`Q ilKq nM : MS 29 e
isrlyK : suKn PkIrw sweI lokw pkMbrW dy
smW : sMmq 1888 ibkrmI (qIjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 77 a – 106 A
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] suKn PkIrW sweI lokw pkMbrW dy bcn hY hjrq AlI dw ]
jo DRm vwilAW dw sRdwr Qw] ikAw jo iek idn aupr Kjwny dby hoey dy s`q
nsIhqW ilKIAW hoeIAW ifTIAW] ikAw jo pihlw hmsosu ieh AwauNdw hY mYƒ aus
AwdmI qy jo jwxdw hY jo mauq scu hY] Ar Pyr hsxy Kylxy] …
AMq : ieh Kslq mhwpurKw dI hY[] jo idl ivc kInw nhIN rKdy Awdr Anwdr iek
smwn hY ijs ky]8] nwvw eyhu ] jo vyly Kwxy dy hwjr huMdw hY Aru cup krky bYT
rhdw hY] eyh inswnI gRIbW dInw dI hY]9] dsmI eyh] jo koeI aus dI vl njr
krdw hY] qW auh aupr ijmIn dy njr rKdw hY] eyh Kslq mjUbW dI hY]

h`Q ilKq nM : MS 29 s
isrlyK : swKI BweI lwlU (lwlo) jI kI qIsrI pwqSwhI 3
smW : sMmq 1888 ibkrmI (qIjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 107 a – 110 a
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] swKI BweI lwlU jI kI qIsrI pwiqSwhI 3] gurU Amrdws
jI goivMdvwl sy] gurU jI cuabwry AMdir bYTy sy] Awpxy rMg ivic bYTy sy] iekis
mweI ny cIk mwrI]…
AMq : …BweI lwlU ƒ vyKwil ky Kpru Bir ky lohU dw pIqw ] Pyir DobI ACw hoie
gieAw] qyeIAw BweI nwil quirAw ]…BweI lwlU kihAw qYƒ Cifdy hW swƒ
mMnygw]Es kihAw iehu myrw bcnu hoieAw ] ijQy koeI eyis swKI ƒ pVygw Aru

38
ijsƒ mY ciVAw hovWgw ais ƒ eyhu swKI suxwvY iqsnU mY Cif jwAwgw] ijs qrWH
qusw mYƒ CifAw hY] qYsy mY BI Cif jwvWgw ] swKI sMpUrx hoeI] guru kw rotu jQw
skiq dyxw]1]

h`Q ilKq nM : MS 29 h
isrlyK : riKAw vwrI dy qwp dI
smW : sMmq 1888 ibkrmI (qIjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 110 a – 110 A
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : vwrI dy qwp dI riKAw bwry mMqR iliKAw hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] riKAw vwrI dy qwp dI] lohy kw kotu bjr ky ikvwV jwhw
bYTy pRwx ipMfu jo AwvY mwr mwir krqw so AwvY pwie prqw mwrnhwry ky hwQ klMk
kihqy kI jIB klMk sunqy ky kwnu klMk dyKqy kI AwK klMk]...
AMq : …pihlw dUjw qIjw cauQw BI Cif jwie] Plwny ky swsw dI sRI nwnk jI shwie
hovy]

h`Q ilKq nM : MS 29 k
isrlyK : bwrwmWh
lyKk : hkUmq
smW : sMmq 1888 ibkrmI (qIjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 1– 19 E
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl hwSIAW do kwlIAW lkIrW KVy ruK ivc iek lwl
lkIr [ sqrW pRqI pMnW 8 Aqy p`qrw nNM: 18 a qyy 18 A, 9 qy 10 sqrW hn]
Awm vyrvw : ies ilKq qoN h`Q ilKq 29 dI dUjI poQI SurU huMdI hY[ieh ilKq iksy hor h`Q dI
lgdI hY ilKq suMdr hY[ isAwhI bdlI hoeI hY[ p`qrw nMbr 8 qy ilKq iblkul
bdlI hoeI hY[
AwrMB : AQ bwrwmwhw ilKXqy]dohrw] cyq cVy mwey PuilAw vx iqRx sBY bhwr ] kwbl
pur DweI krI mY vwFI dy Xwr] rbw jb ru`q cyq dI cVI ik idlbr auT cilAw kr
AVI ik nw auhu kUieAw nw mY lVI] ik dyKx auT mhl pur cVI ik jWdw ifTw hY
mY sVI ik rodI jwr jwr mYM KVI ] iqRmkdy nYx lwie rhy JVI ik rodI Awie mhl
ivc vVI ik su`ny mhil hvylI pVI jy kr rho AjokI GVI] guMdwvw sIs bMDwvw DVI
mY qW ikrq Awpxy PVI iksy ƒ kI khW]…
AMq : …qW kro hkUmq eyhu vifAweI hmry hoiegy [ rwm shweI Awvn AMg swk
suKdweI hk hmswey dyn vDweI AMg lgwvY sB lukweI pkV isrwxw lyP qulweI[
jwie kr seIAw syj bCweI jln crwg rMg rusnweI [ kwmn cUVy BrI klweI isir
PUlw dI DVI guMdweI maulI mihdI kjlw pweI kr kr ikrpw kMq bulweI ] Awpxy

39
AMg sMg lY lweI mn ivic icMqw rhI n kweI ] eyk GVI mih nau inD pweI] jy
aus Bwvdw]12]

h`Q ilKq nM : MS 29 K
isrlyK : bwrWmwh sI ikRsn jI kw
lyKk : KYrw Swh
smW : sMmq 1888 ibkrmI (qIjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 19 a– 34
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ bwrwmwhW sRI ikRSn jI kw] ikRq kvI KYrw Swh]dohrw]
AwKwV smyN ibnqI kro KYrw swh ADIn] qum ibnu ibXwkul nYn hY jYsy jl ibnu
mIn]1] CMd ] AswF mY sovy prI sb Kvwb dyKy kwmnI ] AMbr lvY ibjulI iKvy
duK dyih dUnw dwmnI] hir vKq mq auiT bol kokl pI ibnw nYnw JrY kwrI Gtw
chU Er CweI pvn pirvw Aiq clY]…
AMq : …qum qo gRIb invwj swrn kwj myry ADm ky]47]12] dohrw khY KYrw myrI
bynqI sun lY bwrih mws] Aws dRs lwgy rho jb lg Gt mY sws]48] ieq sRI
bwrwmwh rwDw sRI ikRSn jI kw spUrn hoieAw] ikRq KYrw swh ikRSn jI qyrI srnw]

h`Q ilKq nM : MS 29 g
isrlyK : bwrWmwh rwDy ikRsn jI kw
lyKk : idAwl isMG
smW : sMmq 1888 ibkrmI (qIjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 35– 44 A
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ bwrwmwh rwDy ikRSn jI kw kvI srI idAwl isMG jI
kI] dohrw ] cyqR mY rQ bYT ky mQrw cila kWn] sjx jWd dyK kY lgy kwljy
bwn]1]]CMd] suno sKI sb cyqR ciVAw jWdy sjx dw lV PiVAw] kwl nwg klyjy
liVAw ] mYƒ Coif n jweI AiVAw ivhu geI Dwie kY]…
AMq : sux vy idAwL isMGw qu BweI] mY hux pRB jI AMg lgweI ] myrI ieC puMnI
virAweI] qn ivc pIV n rhIAw kweI ] sBy gvweIAW dohrw ] ijau suK rwDy jI
lXo iqXo suK dIjy suÎWm] icMq sgl imtweIAY pwvo suK ibsRwm]13] idAwl isMG
ikRiq ieq rwDy ikRs˜ jI kw bwrwmwhw sMpUrxM]

40
h`Q ilKq nM : MS 29 G
isrlyK : bwr (vwr)
lyKk : gurbKS isMG
smW : sMmq 1888 ibkrmI (dUjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 44 A – 48 A
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : h&qy dy idnW (vwr) bwry d`isAw hoieAw hY]
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ bwr ilKqy] Awieqvwr ieSk eyh AwKy sux lY bwq
hmwrI pRwx ipAwrI] cwro qrP ivlwieiq sUby myry hY isrdwrI qy guljwrI] swbq
isdk ijnw dw hoey bxy mrwqb BwrI isPq suAwrI] kih gurbKS isMG dyh kudrq
dyKo nYn pswrI Kyl ilKwrI] idl dirAw smuMdR fUMGw kOx idlW dIAW jwny hwl
pCwxy]…
AMq : …fwFy nwl Xrwnw kyhw krdy byprvwhI sOk slwhI] Aslo pRIiq ibAdlI bygm
bfI ib munsb AwhI bygm rwhI] imly q jly pqMg nsIhq ibCrq ijau jl mwhI
drdw PwhI] pRym kuAwir jy sdw kuAwrI ikny n mMgI ivAwhI Pqy ielwhI]4]1]4]

h`Q ilKq nM : MS 29 |
isrlyK : vwrW BweI gurdws : Bgqw bwry
lyKk : BweI gurdws
smW : sMmq 1888 (ilpIkwl) (dUjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 1 – 13
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : isAwhI kwlI pr kuJ mDm hY] hwSIAW do kwlIAW lkIrW KVyH ruK [ ieQy hwSIAW
bwkI poQI nwloN vKrw hY[ ivcoN lwl lkIr k`t idqI hY[ sqrw pRqI pMnW 8]
Awm vyrvw : swrI poQI ivc kyvl iehI ie`k ikRqI hY ijs dy AMq ivc imqI id`qI geI hY]
AwrMB : < siqgur pRswid] DRM hsdw Gir AwieAw kir ipAwr ipqw kuCiV lIqw]
bwhhu pkiV auTwilAw min ivic rosu mqRyeI kIqw]…
AMq : …gil ivic lIqw ikRsn jI Avgux kIqw hir n icqwry] kir ikrpw sMqoiKAw
piqq auDwrxu ibrdu bIcwry] Bly Bly kir mMnIAin buirAw dy hir kwj svwry]
pwp krMdy piqq auDwry] sMmqu 1888 BwdoN [3[

h`Q ilKq nM : MS 29 c
isrlyK : gur pRnwlI
lyKk : iSv dXwl copdwr
ilKwrI : hrdws
p`qry : 14 – 24
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.

41
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ gur pRnwlI ilKXqy] ipRQmy sMBU mun rGu Aju dsrQ
rwm cMdR jI] lv kusU kI AMs mY bydI cqRswlw ]loprwie] rwmw puMju swihxw ] kwlU
ky Gr bydI bMs[ pivqR mD mwqw iqRpqw jI ky audR qy jgq auDwr hyq sRI guru nwnk
jI jnmu lIAw]…
AMq : …mwqw swhb dyvI kI godI Kwlsy jI koau fwl kY ] pMj pYsy nlyr igRMQ jI Agy
mQw tyk kr Sbd suxqy hoey kmr ksy sMjugiq icKw pr jwie brwj joqI joq
smwey ] swrI AwXUr 42 bRK 9 mws 29 idn BogI joqI joq swmaux kw sQwn sRI
Abcl ngru hY] ieiq sRI gur pRnwlI sMpUrnM] 10] sRI guru nwnk jI shwie] sRI
gurU nwnk Awd qy dsm gurU qk jwn] gur pRnwlI soD ky ilKI hrdws jmwn]
qQw sMq shwie] (gur pRnwlI isv dXwl copdwr) hVqwl Pyr ky kitAw hY]]

h`Q ilKq nM : MS 29 C
isrlyK : BgqwvlI
lyKk : mlUk dws
p`qry : 10 – 14 a
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : sqrW pRqI pMnW 9
Awm vyrvw : ieh h`Q ilKq 29 dI cOQI poQI dy pqRw 10 qoN SurU huMdI hY[ ies ivc pihly 9
p`qry nhIN hn]
AwrMB : BgqwvlI mlUk dws jI kI ]cOpeI] Bgiq vCil sMqn suKdweI ] jn ky dUK
invwro BweI] jn ky duKI Awp duKu pwvy] bWDw hovy Awie CfwvY ] cOpeI ] bMdI Cofu
iksn kw bwxw] so qo qIn lok sB jwxw] jYsy bwlk pwly mihqwrI] qYsI riCAw
kro murwrI]2]…
AMq : …dyau ipqir koau kwj n AwvY] pwhn pUjw Awp fhkwvY] jb ky srn rwm kI
Awey] dws mlUk prm suK pwey]34] BgqwvlI spurn hoeI]

h`Q ilKq nM : MS 29 j
isrlyK : svXY pwqSwhI 10
ilKwrI : dXo imsr
p`qry : 14 a 18
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ies rcnw qoN bwAd iek p`qrw hwsIey vwlw KwlI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] mwrU bjY mhw mwir
mcy pIey mXky mhIm mhw mqvwry ]

42
ikXo hMU nBwjq gwjq hY rx Fol imMRdMg bjwie ngwry]
mwr hI mwr pukwir sBY Bt Awin pr hiQAwr auGwry[
Bwry pry Aih mwry mhIpr hwQ lgy hn vMq iqhwry]…
AMq : …juiD ijqy ien hI ky pRswid[ ien hI ky pRswid su dwn kry]
AG AauG try ienhI ky pRswid ien hI kI ikRpw Pun Dwm BrY]
.. dohrw] ct ptWie icq mY jirXo iqRx ijau suDq hoie ] Koj roj ky hyq lg
dXo imsR ju roie ]8]

h`Q ilKq nM : MS 29 J
isrlyK : pRsnoqRI DMnw qy iqRlocx
p`qry : 1-4 a
Awkwr : EhI ilKq: EhI
vyrvw : sqrW pRqI pMnw 9 hn [
Awm vyrvw : h. il. 29 dI ieh pMjvI poQI hY[ AwrMB dI pihlI sqr ivc hVqwl PyrI hoeI
hY[ kwnI bdlI hoeI hY[ pqrw nM 1 qoN pihlW 11/2 pqry hwSIey vwly KwlI Cfy hoey
hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] rwg DnwsrI]
DMnw cwry gweI bwhmx inkimAW Awie]
nwie Doie pUjw ibsQwrI bYTw iDAwnu lgwie]
DMnw AwKy myrw dwdw AwpxI crxI lwie]1]…
AMq : …bRhmx no hir drsnu hoAw DMny gurU qrwieAw]
gorKnwiQ miCMdR auDwirAw kiF isMGlwdIpoh ilAwieAw]
Bgqn kw ihqkwrI Twkur DMny DMn krwieAw]15]
kbIru swD sqI prmwrQI Gn ijau brsyih Awie]
Agly kIqy Kwin vwr qy Apnw pwrs lwie]16]

h`Q ilKq nM : MS 29 \
isrlyK : gur pRnwlI
p`qry : 4 a-4 A
Awkwr : 11X6 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] ipRQm bwbw nwnk jI gurU iqn ky
puqR doie] sRI cMd jI lKmIdws jI…
AMq : …gurAweI gurU hir rwie jog imlI] gurU hir rwie jI] iqnky byty doie] gurU
hir ikRSn jI] rwm rwie jI ] Pyir guirAweI gurU hir ikRSn…..

43
h`Q ilKq nM : MS 29 t
isrlyK : qnKwhnwmw
lyKk : BweI nMd lwl
p`qry : 1-7 a
Awkwr : EhI ilKq: EhI
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] qnKwh nwmw] pRSn krnw BweI nMd lwl jI[ vwk gurU goibMd
isMG jI ky]1] dohrw] pRsin kIAw nMd lwl jI gurU bqweIAY moih] kvn krm ien
jog hY kvn krm nhIN soih]2]…
AMq : …dohrw] rwj krYgw Kwlsw AwkI rhY n koie] KuAwir hoie siB imlYgI bcY srn
jo hoie] ieiq sRI nsIhiq nwmw spUrnM] pMVMqy suxMqy moiK mukiq pwvy]2]

h`Q ilKq nM : MS 29 T
isrlyK : rihqnwmw
lyKk : BweI pihlwd isMG
p`qry : 7 A-13 a
Awkwr : 11X16 s. m. ilKq: 8X12 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E vwhgurU jI kI Pqy] bcn sRI muKvwk pwqSwhI 10] dir AweI audwsI ky
prDwie hoAw] dohrw] Abcl ngr bYTy gurU mn mwih kIAw ibcwr] boilAw pUrw
siqgurU mUirq sRI krqwr]2] hukm hoAw phlwid isMG ibK jwiq hsrwie] inkt
bulwieAw gurU jI lIqo kMT lgwie]3]…
AMq : …rihq rhY soeI isKu myrw] Eih swihbu mY aus kw cyrw] krY Akwl purK kw
Aws] jnm jnm kit fwry Pws[34]dohrw] siq Akwl sRI vwhgurU prm bIjwieq
mMq] sB isKn ko bcn hY ieh kihE Awid Ar AMq]35]rihqnwmw pUrn
hoieAw]

h`Q ilKq nM : MS 29 f
isrlyK : nsIhqnwmw
p`qry : 13 a - 16 A
Awkwr : 11X16 s. m. ilKq: 8X12 s. m.
vyrvw : nsIhqW id`qIAW hoeIAW[
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] rwgu iqlMg mhlw]1] kIcy nyk nwmI ju dyvy Kudwie] jo dIsy
ijmI pr su hosI Pnwih] dwiem n daulq ksy bysumwr] n rhygy kroVI n rhygy
hjwr]…

44
AMq : …qobw n kIiqAW kridAW gunwhu] krY Arj bMdgI bwbw nwnk AYsy Awlm qy
qyrI pnwhu] sMpUrnM]

h`Q ilKq nM : MS 29 F
isrlyK : mMqR qy Pl
p`qry : 16 A -24 A
Awkwr : 11X16 s. m. ilKq: 8X12 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] siq sRI gurU nwnk cMd jI ko nmskwr]1] siqnwmu krqw
purK] aAM Awid nmY AMq]1000]bwrI jpnw rvvwr qy lY kr sUrj ky snmuK
corwsI qy CutY]1]
AMq : …ey sBo mMqR kusw kI mwlw nwl AQvw mwlw moqI mwlw suvrn mwlw rom mwlw nwl
jpy] pUrb idsw muK rwKY kwly Awsn ibnW sBo Awsn hCy] ieiq sRI jgq gur
nwnk swKwXwXM jpu prBwKwXM mMqR PldyvM sMpUrxM] lom isDw jpxw] blom puTw
jpxw] Anlom is`Dw puTw jpxw]1]

h`Q ilKq nM : MS 29 x
isrlyK : rwjnIq
lyKk : dyvIdws
p`qry : 24 A - 56
Awkwr : 11X16 s. m. ilKq: 8X12 s. m.
vyrvw : rcnw dy AKIr ivc 4 p`qry hwSIey vwly KwlI[
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E gxyswey nm:]kibq ilKXqy] nIq hI qY Drm Drm hI qy sB isD nIq hI qy
Awdr sBn bIc pweIXY] nIq sY AnIq CutY nIq hI qY suK lu`ty nIq lIey bolY Blo
bkqw khwieXy]…
AMq : …kibqu] jb jb gwF prI dwsn kO dyvI dws qb qb shwie hr jU nY Awp kIno
hY] jYsy kCU nr hir dyv jU dXw inDwn ] AYsy kon Avqwr dXw rs BIno hY]
mwqwnky pyt qY srUp DrXo TOr TOr soqO hY aucq AYso AOr koeI prbIno hY] pRhlwd
hyq jWT nwbr ky bwDy Awp pwQr ky pyt mY qy Awp Avqwr lIno hY]118] ieq sRI
dyvI dws kuibqu ikRq rwjnIq sMpUrxM ]

h`Q ilKq nM : MS 30
isrlyK : pMcdsI
lyKk : dyvIdws
p`qry : 229 (ADUrI)
Awkwr : 35X32 s. m. ilKq: 15X123 s. m.

45
vyrvw : ijld g`qw, kpVw tu`tI hoeI, qy auKVI hoeI; isAwhI kwlI; sqrW pRqI pMnw 18
bgYr hwSIey qoN [
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc 5 p`qry Aqy bwAd ivc 8 p`qry KwlI hn[ poQI ikrm Kurdw hY[
ADUrI hY[ poQI dy SurU ivc sRI mhWBwrq sBw dI sMudr Poto lgI hoeI ikqy- ikqy
kwnI bdlI hoeI hY[ ilKq sMudr, bhuq motw-2 iliKAw hY[ ikqy-2 hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : 1E sRI siqgur pRswid] sRI miq gMgw rwm gurcrn kml kI syv] sMsy iqmr
imtwiekY drisa Awqmdyv[ AQ pMcdsI BwSW vwrqk ilKXqy[ phly vvyk kw nwm
pRq ies qy pMck qqÍ vvyk hY] iqs ky AWd ivKy tIkwkwr kw mMglwcr dsIN pMsn
hY ] sRI BwrqI qIrQ munIsr Ar ivdXwrn munIgrie ky pMdrW nW dohW ko nmskwr
krky pRqk qqÍ vvyk nwmW gMRQkwAr gRMQ hY[…
AMq : …qy gIqw ivKy kQn kIqw hY] kyvl kRmWk ky rwjw jnk syN Awd lykR ky bhuqy
sMis`D ko pRwpq Bey hY] sMis`D nwm mOK kw hY] gÎwn shq kRm aupws˜w mOK dw kwrx
hY] ies ivKy BI eIsWvw apinKd kI sRuRiq pRmwx hY] iqs ivKy ieh kQn kIqw hY]
ivdXw nMU qy AivdXw nMU ivdXw dw ARQu bRhm ivdXw hY] qy AivdXW dw ARQ kRm
aupws˜w hY eynW duhW nU jo Ak`iTAW jwxqw hY ARQ ieh gXwn kI pRwpqoieAW BI jo
pur`K aupwsnw ko kRqw hY] so purKu kRm aupws˜W kRky pwpW nNU qy ivKyp nNU qr jwqw hY[
qy bRhm idÎw kRky ivdy…..

h`Q ilKq nM : MS 40
isrlyK : nwnk sUrjody jnm swKI
lyKk : bydI gunySw isMG
smW : sMbq 1906 (aunI shs pr Kt ibMsq jwno (rcnw kwl)
p`qry : 1-405
Awkwr : 25X34 s. m. ilKq: 17X25 s. m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy KVy ru`K do
do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw 15.
Awm vyrvw : gMRQ dI hwlq kuJ cMgI ikqy ikqy ikrm Kurdw[ gRMQ dy SurU ivc 6 p`qry KwlI,
iPr do p`qirAW dy gMRQ dw qqkrw id`qw hoieAw hY[ aus qoN bwAd iPr 5 p`qry KwlI
hn, gMRQ dy AKIr ivc iqMn hwSIey vwly p`qry KwlI hn[ ijnHW qy pMnw nM. 406, 407,
408 AMikq hY aus qoN bwAd 6 p`qry KwlI hn[ AMq ivc 58 dI QW qy 581 iliKAw
hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid] AQ nwnk sUrjody jnm swKI ilKXqy] dohrw[ gur gnpiq
igrjw iggMibD hir hr AiBbMd] sRI nwnk pwvn kQw rcuq gnys imRigMd]
AMq : …sMbq aunI shs pr Kt ibMsq jwno ] A`sn suid dsmI ibjY iBRgvwr pCwno]
BXo smwpiq gRMQ Xh mg mukiq sKwrw ] vwhgurU muK qy Bno pwvh suK swrw]
dohrw] pTY sunY jq pRym ky sRI gurcur qju koie] mn bWCq Pl pwvhI AMq prmgq

46
hoie] 43 ] ieq sRI mq nwnk sUrjody gRMQy auqwrDy byDI gxys isMG ibRcqwXM sRI gurU
nwnk jI ko scKMfn DÎwn brnnM nwm Ast pMcwsmo mXUKh [ 581 [

h`Q ilKq nM : MS 41
isrlyK : AsÍmyD BwKw
lyKk : tihkx kvI
p`qry : 1 - 480 A
Awkwr : 24X31 s. m. ilKq: 17X21 s. m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY [ hwSIAW dovyN
pwsy KVy ruK do do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr; sqrW pRqI pMnw-15
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq Awm krky cMgI, ikqy ikqy ikrm Kurdw[ gRMQ dy SurU ivc iek p`qrw
hwSIey vwlw Aqy 15 p`qry ibnW hwSIAw KwlI hn Aqy AMq ivc 3 p`qry hwSIey qoN
bgYr Aqy 2 p`qry hwSIey vwly KwlI hn[ AMq qy 16 p`qry ibnw hwsIey dy Aqy SurU dy
15 KwlI p`qry bwkI p`qirAW qoN Al`g hn[AwKrI pMny qy 61 nMbr do CMdW ƒ idqw
hY pr 60 nMbr nhIN hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ AsvmyD BwKw ilKqy] EAM gxyswX nmh] sRI
kwlkwXY nmh] EAM sRI nMd lwlo jXiq] ikRiq thkn kI ]cOpeI] ipRQmy pRxvO
igrjw nMdn[ sMkr qn gn ibGn inkMdn] lMbodr duK hr suK dwiek] buiD sdn
AG AoG ibnwsn[ mMgl rUp AmMgl nwsn] Asr nsr nsr n sgl jg bMdn ]
syvq sur nr sO sur cMdn] sRI BwrQ ky prb Ast dis] iqn mY AsÍmyD AdBuq
ris] kIjY ikRpw dws thkn pir] sMpUrn BwKw br no bir]1]…
AMq : …. Cpw ] jQw buiD AnusrI kIE brnnu hIA hrKiq ] AsvmyD gMBIr gRMQk
bhuqI Alp miq] kCu kau kiq blu buiD kCu k pr ikRq hir lInI] bIin bIin
ACr pRbIn poQI suB kInI] sRI nMd lwl kI ikRpw sOhX kRq kI BwKw krI] kv
thkn iCim Ahu buiD jnohu jhW cUik brniq prI]61] dohrw] ieiq sRI BwrQ
prbxy AsumyD biKAwin] kv thkn iDAwau iqhqrohX kRq pUrn jWin]61]
ieiq sRI BwrQ purwxy Drm jg biKAwny ikRsn cirqR jg sMpUrnu isD kwrj Drm
sPl nwmy iqRhqro iDAwie ] 13 ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 42 sMgRih


isrlyK : CMd rqnwvlI
lyKk : hrI rwm dws inrMjnI
ilKwrI : soFI, vzIr isMG
smW : sMmq 1943
sQwn : pSwvr
p`qry : 1 - 37
Awkwr : 18X17 s. m. ilKq: 12X13 s. m.

47
vyrvw : ijld cmVw g`qw, hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK do do kwlIAW lkIrW, sqrW pRqI
pMnw-11 [ ieh 3 ikRqIAW dw sMgRih hY [
Awm vyrvw : ikDry ikDry ikrm Kurdw hY, keI QWeI kwnI bdlI hoeI hY[ p`qrw nMbr 1 A,
2 a-3 a Aqy hor keI p`qirAW ivc brIk kwnI nwl CMdW dI suDweI kIqI hoeI
hY[ do iqMn QW qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ p`qrw nMbr 8 a Aqy 8 A qy
cupwsI do kwlIAW lkIrW dy do hwSIey hn[
ArMB : < siqgur pRswid] ]AQ CMd rqnwvlI ilKXqy]dohrw] guru gnpiq goivMd kO
nwX sIs hir rwm] ipMgl mq BwKw ibKY rcq ruicr pirkwm]1] mqw vrn ibByd
kr dvY ibiD loikk CMd [ ipMgl Awid Acwr jn khy bWiD pr bMd]2]…
AMq : …gRMQ CMd rqnwvlI swriQ Xwko nwm] BUKn BrqI qY BXo khY dws hir
rwm]108] sMmq sr nvN muinN ssI nB nvsI guru mwin] iffvwn idRF kUp jih
gRMQ jnmsQl jwin]109] ieq sRI hir rwm dws inrMjnI ikRq CMd rqnwvlI
sMpUrn]2] suBM Bvyq] mwG Aisqsrey khXn ieMd kr gRh mhI] icMqwmxI ibbyk
iBRgU vwr pusqk ilKXo ] sMmq ] 1943 [ mgro idn 15 ilKXw soFI vjIr isMG
pSwvr mo ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 42 A
isrlyK : BwKw BUKx
lyKk : rwjw jsvMq isMG
(rcnw kwl) sMmq 1943
smW : sMmq 1943
sQwn : pSwvr CwvxI
p`qry : 1-26 A
Awkwr : 18X17 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ilKq suMdr hY[
ArMB : < siqgur pRswid] sRI gxyswie nm:] AQ BwKw BUKx ilKXqy ] ikRq kiv
rwjw jsvMq isMG]dohrw] ibGn hrn qum ho sdw gxpiq sd suK hoie] ibnqI kr
jory kro dIjY gRMQ bnwie]1] ijh kIny prpMc sb ApnI ieCw pwie qwko ho bMdn
kro hwQ jor isr nwie]2]…
AMq : …BwKw BUKn gRMQ ko jo dyKY icq lwie] ibibD ArQ swihq rsh smJY sbY
bnwie]214] ieiq sRI mhwrwj jsvMq isMG ibrcqy BwKw BUKn smwpqM
]=]=]=]=]=]=psOry my ilKw CwvnI sMmq 1943 pohu (5).

h`Q ilKq nM : MS 42 e
isrlyK : icqR iblws
lyKk : AMimRq rwey
ilKwrI : cqr dws C`qRI

48
rcnw kwl: sMmq 1736
p`qry : 27 a -57 A
Awkwr : 18 X 17 s. m. ilKq: 12X13 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] sRI gxyswX nm:] AQ icqR iblws ilKXqy]CpY] suMfwdMf
BsuMf mMf isdUr BUir bir] kys guMfAl JUMfl sY sis KMf Bwl pr]mukt dMf su
pRcMf rIf md Jrn clq hYÍ ] kuMfl krn AKMf cFy jnu mwrqMf dYÍ ] Buj dMf
cqur blvMf Aiq nau KMf bMdq crn] kMtk ibhMf siq KMf kir lMbodr Asrn
srn]1]…
AMq : … AQ bÎ sqoqr gqw gq l`NCxN ] dohrw] jug jug brn bKwn kir iek iek
ACr qÎwrw] auqR bÎ sq gqw gq inpu ins msq iek lwgw]120]dohrw…..

h`Q ilKq nM : MS 43 sMgRih


isrlyK : jpujI tIkw
lyKk : [mnI isMG], BweI
ilKwrI : jvwhr isMG, BweI
smW : sMmq 1953
sQwn : nIly Drmswl ciTAW dI
p`qry : 1 - 60 a
Awkwr : 14.5X17.5 s. m. ilKq: 14.5X12.5 s. m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnI hoeI, isAwhI kwlI, ikDry ikDry vKryvyN leI lwl,
sqrW pRqI pMnw-10 [ AKIrly pMny qy fIzweIn bxw ky sqrW ilKIAW hoeIAW hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, 58 a 59 a ibDI mMqr jpux dI 59 a - 60 a, Sbd sMqwn
vwsqy, AKIrly pMny qy hwSIey ivc dUjI kwnI nwl iliKAw hoieAw hY [ pMnw nM: 60 a
qy smyN bwry iliKAw hoieAw hY [ sMmqM 1953 ] = ] ivswK 8] dsqKq BweI
jvwhir isMG ] nIly Drm swl ciFAw dI ivckwrI pMcqwieqI jpujI tIkw shq
iliKAw ]
ArMB : < siqnwm krqw purKu inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM
gurpRswid]jpu] Awid scu jugwid scu] hY BI scu nwnk hosI BI scu]1]socY soic n
hoveI jy socI lKvwru ] cupY cup n hoveI jy lwie rhW ilv qwr] BuiKAw BuK n
auqrI jy bMnw purIAW Bwr] shs isAwxpw lK hoih q iek n cly nwil] ikv
sicAAwrw hoeIAY ikv kUVY qutY pwl] hukm rjweI clxw nwnk iliKAw
nwil]1]…
AMq : …jW gost jpu jI dI ho cukI qW sBnW isDW m`Qw tyikAw] bolo BweI jI vwhgurU
eyh slok AYqvwr qoN jpxw pMj sY roj iekI idnW mYN gur dRohI pwp imtY ieMdR lok
pwvY]

49
h`Q ilKq nM : MS 43 A
isrlyK : mMqr
smW : sMmq 1953
p`qry : 4 (pr AMkq nhIN)
Awkwr : 14.5X17.5 s. m. ilKq: 10.5X12.5 s.m.
vyrvw : ijld gqw, isAwhI kwlI, p`qry bgYr hwSIey qoN, sqrW pRqI pMnw-10
Awm vyrvw : p`qirAw dI hwlq Ksqw, p`qry bwAd ivc lgwey hoey hn[ kwnI vI bdlI hoeI
hY[ ilKq bhuqI cMgI nhIN[
ArMB : < siqgur pRswid] dm Kuid[ ey dm pIr mursudw] pIr ausqwd] bw PXl
dRsqvw] Avl nwm Kudw dw]…
AMq : …molw km krysI Awp ielwhI] ienI idq tUNgrI sihjy idqI bwg] sy ho js dy
jlVy bs dy kwly nwg] Awpnw spVw khI bpVw] spVw khI nw mIqw] ijs
mwirAw DMnMqr pws jYsI cIXw Gq boly sYr lVy[ hwk mwr Aivs cVy] ibsvw
qyRlUxw cimAwrI] son kw kot rupy kI mwVI] jYsI blw qYsI JVY] Xwro smudro pry[
DrohI KuAwjw imsl vwld nwl JVy] Curw] J…..

h`Q ilKq nM : MS 44
isrlyK : jp jI tIkw
lyKk : AwnMdGx
p`qry : 385-445
Awkwr : 25.5X 20.5 s. m. ilKq: 18.5X 12.5 s. m.
vyrvw : ijld g`qw k`pVw, p`kI bxI hoeI , hwSIAw cwry pwsy do do lwl , do do kwlIAW
lkIrW, vKryvyN leI sMqrI motI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-13
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI, ilKq suMdr[ ikDry-ikDry ikrm Kurdw, ikDry-ikDry hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI dy AMq ivc iqMn p`qry KwlI hn[
ArMB : < siqgurU pRswid] gurU nwnk rUpW[ kivqw ivGn ky hrIly krIly suB mMgl ky
nwm ky rsIly rMgIly hir nwm ky[…
AMq : …ieiq sRI gurU bwbw nwnk vMs pRSUq dsm purK sI gurU rwm sMpUrx]

h`Q ilKq nM : MS 45
isrlyK : BwKw BUKn stIk
lyKk : hircrn dws
rcnw kwl: sMmq 1834
smW : sMmq 1931
p`qry : 111
Awkwr : 23.5X15.5 s. m. ilKq: 16.5X11 s. m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, ikDry ikDry lwl, dohIN pwsIN hwSIAw lwl isAwhI
nwl ivc kwlI lkIr, sqrW pRqI pMnw-15

50
Awm vyrvw : ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
ArMB : < siqgur pRswid ] sRI guru crnkmly BXo nm:] AQ BwKw BUKn kI tIkw
cmqkwr cMdRkw ikRq kiv hircrndws ilKXqy] dohrw ] qulsI soiBq crn mY gl
qulsI dl mwl] ibhrq rwDw sMg mY jmunw qt nMd lwl ]1]…
AMq : …qulsI hir pwie pXo jmY sohiq jXo kmlw kmlwsn mY ] dohw ] 86 ] sMbq
ATwrh sO ibqy qw pir cOiqs jwq] tIkw kInI poK idin guru dsmI
Avdwq]81]4]88] ieq sRI hircrndws ikRq BwKw BUKn tIkw cmqkwr cMidRkw
sMpUrxM] suB sMmq 1931 Pwgun suklI 7 ] pVdy gunI mhwn ] hovy cqur sujwn ]
bydo kI sIKXw ] gunIXo ko dIKXw]

h`Q ilKq nM : MS 46
isrlyK : auqpq ibkrmwjIq Ar mYxwvMqI kI
p`qry : 10
Awkwr : 14X17 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : ijld gqw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK , do do kwlIAW lkIrW,
sqrW pRqI pMnw-10
Awm vyrvw : gRMQ dy p`qry Ksqw hox kwrn pwty hoey [
ArMB : < siqgur pRswid] auqpq ibkrmwjIq Ar mYxwvMqI kIAw] Ar BrQrI kI
kQw gMDRb sYx kI] gMDRb sYx iedR dw puqR sI] surgw ibc rhdw sI[ iek idn AYsw
kMm kIqw ieMdR jI kRoD hoie kr sRwp idqw ] qU jo mwqw lok ibKY jwihgw] idn kO
gDw hoihgw ] rwq ko myry pws Awa] qb aus hQ joVy hy ipqw jI qum jo sRwp
dIAw] Ar sRwp kb dUr hovygw]…
AMq : …eyhu qmwsw dyiK kr rwjw jogI hoieAw iea BrQrI gopI cMd kw mwmw Qw] rwjw
mOj gibMd gopI cMd kw ipqw cl igAw] qw rwxI mYxwvMqI dyK kr gopI cMd ko
aupdys krq BeI [ gopI cMd Dwrn igrI kw rwj krdw Qw] auqpq sMpUrxM]

h`Q ilKq nM : MS 47 sMgRih


isrlyK : kwbX cMdRkw qy kTn smisAw
p`qry : 1-8 A
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7.5X10.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnHI hoeI, hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW ivc iek
kwlI lkIr, sqrW pRqI pMnw-6, AMq qy s`q p`qry hwSIey vwly KwlI hn]
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq ikrm Kurdw, Ksqw, v`KrI kwnI nwl SbdW dy ArQ idqy hoey hn,
ikqy ikqyy hVqwl PyrI hoeI hY[ poQI dy ArMB qoN pihly p`qry qy “Bwv pMcwskw qy
smsXw pUrn” Aqy nwl PwrsI AKrW ivc iliKAw hoieAw hY[ Aqy aus qoN pihly
p`qry qy iqMn lweInw ivc Kwny bxw ky ‘cqur ibDwn Awidk CpY’ ilKky KwinAW
ivc kuJ nMbr ilKy hn[

51
ArMB : < sI gxyswie nm:] AQ kwbÎ cMdRkw qy kTn smisAw pUrxo pwie ilKey hY]
AQ gur bsq kO lGu kr brny ] dohrw ]isRsit kwlI klmWq mY khoie dUr
Avlok]4] quC kQn mY ] bsqu gur lGu kr brn Arok] AQ isRsit kwl]dohrw]
hir pRswid lih ie—s† ko rcn ligE krqwr[ ibRC quC Aiq hI BXo byr qul
cup hwr]2]smisAw]…
AMq : ..AQ ivqRyk]dohrw] ijh ABwv ivqRyk qih hYÍ ABwv qih joie] Awig khY Aiq
bwil nih nih pun soqw hoie]21]lokokq] dohrw] sRI rwmih pr bwm bs nih
BwKq hY koie] nih iqQ bwris ky pry kb hI pUno hoie]22]smisÎw] swc mwc
qyris ko lwgq gRhn hY] ieiq smisÎw pUrxo pwie]

h`Q ilKq nM : MS 47 A
isrlyK : Bwv pMcwskw
lyKk : kvI ibRMd
ilKwrI : swDU isMG
rcnw kwl sMmq 1743
smW : sMmq 1877
p`qry : 9 a - 40 A
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7.5X10.5 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < sI gxyswie nm:] AQ Bwv pMcwsNkw ikRq ibRMd ilKXqy]dohrw] AdBuq
Aimq AnMq Agm Apwr AnUp] ibÎwpk idRsÎw idRsÎ mie jX jX joiq
srUp]1]dohrw]kiv lokn ky Bwv suin kCuk BXo icq cwv] krI Bwv pMcwskw ibRMd
su kiv Dir Bwv]2] dohrw] Bwv sihq soBw lhY pUjw jp qp imqR] Xwqy ibRMd
ibcwr kY kIny Bwv kibq]3] dohrw] sqrY qyqwlIs suid Pwlgun mMglvwr] cOQ
Bwv pMcwskw pRgtI Avn audwr]4]—
AMq : ..dohrw] rcI Bwv pMcwskw ibRMd Bwv su ibcwr] BUl cUk kib kul sbY lIjo smJ
suDwr]111] ieq sRI Bwv pMcwskw smwpqM] ] sMmq 1877 ] ilKI swDU isMG ] ]
] ] ] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 47 e
isrlyK : doK nwm AO doK lCn
p`qry : 41 a - 81 a
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7.5X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI

52
ArMB : AMD bDr Awid doK] AQ doK nwm AO doK lCx]dohrw] AMDbDr AopMgu qj ngn
imRq ky miq su~D ] 1 ] dohrw] CMd ibroDI pMgugin ngn ju BUKn hIn] imRqk
khwvY ArQ ibn kysv sunhu pRbIn]2]…
AMq : … jkwr Jkwr]kibq] jgpiq jw do rwie ijn jIqÎo sur rwie jugl ksor jU ko
iDAwn hIey Dru ry[ jyqy jYqvwr jor jOn qOk fry qoh jMpq ipnw kI gOrj: q hr
ry] JKrUp JwrXo sMK iJl imlÎo mor pMQ JIn pIq pt kt Juk pg pru ry] JUT
gih Jyr fwr JYgr ngwry mwr Jor Jor JMK ijn J: nwie hru ry]1] AYsy hI sB
jwnIey]PwrsI ky ArbI ky qorkI ky ibRj BwKw ky sMsikRq ky ] Anyk icqR hY] AorhUM
kml bD DnuK bMD ieiqAwid hY] eIhW Qory sy ilKy hY srb nhIN ilKy]

h`Q ilKq nM : MS 48
sRoq : moK pMQ pRkwS
lyKk : mwn isMG (crx isMG, gulwb isMG ngOrI rwie Awqmj vircqy moK pMQ pRkwS)
smW : sMmq 1835
p`qry : 1 - 289
Awkwr : 14 X 19 s. m. ilKq : 9 X 12 s. m.
vyrvw : ijld cmVw, auKVI hoeI, ADUrI, ikrm Kurdw; hwSIAw KVy ruK dovyN pwsy do
kwlIAW lkIrW ivc lwl lkIr,qy iPr motI pIlI lkIr qoN bwAd iek kwlI qy
iek lwl lkIr; sqrW pRqI pMnw-10 ]
Awm vyrvw : gRMQ ikrm Kurdw pihly p`qry qy cwry pwsy dohrw ifzweIndwr hwSIAw, hwSIey ivc
bhuq QweIN ilKq [ gRMQ dy SurU ivc 4 p`qry KwlI ijnHw au`qy vI kwlI isAwhI nwl
iliKAw hoieAw hY[ AMq ivc iqMn p`qry KwlI ijnHW au`qy kwlI isAwhI nwl iliKAw
hoieAw hY[
ArMB : < siqgur pRswid] sRI gxyswie nm:] sRI rwmwnujwX nm:] Ab moK pMQ pRkws
surwj gRMQ ilKqy] svYXw] Xw jug mY ijn ky pd pMkj syvq nIq sury sÍr BwrI] Aor
surWgn syvq hYN Aru jwih BjY Bv mY muKcwrI] qwq Bjy jg mwq Bjy puin jwih
mnWie ijqy iqRpurwrI] so gxXk hoie pRsMn ghy pd bMidn Byit hmwrI]1] dohrw]
aur qm ko hrxI sdw krxI buiD Apwr] suK dwqw bwgysÍrI bMdo pwd audwr]…
AMq : …sÍYXw] sq As† dsM suB sMbq mY puin iqRMsq pWc Bey AiDkweI] suB mwG sudI
suB som smyN suB vwsr som mhW suKdweI] iQiq pMcm nwm bsMq khy sB lokn ko su
jny hrKweI] idn qwih sMpUrx gRMQ BXo hir ky pd pMkj Byt cVweI]1] …ieiq
sRI mq mwn isMG crx isKXq gulwb isMGyn gOrI rwieAw Awqmjyn ivrcqy moK
pRkwsy ivdyh mukiq inrxXo nwm pMcmo invws]5]]0]=0]0]=0]

h`Q ilKq nM : MS 49 sMgRih


isrlyK : jlvw mnsUrI
lyKk : suMdr isMG
ilKwrI : mQrw dws A`qwr

53
rcnw kwl 1951 sMmq (1894 eI)
sQwn : c`k BweI qihsIl hwPjbwd ijlw gujrWvwlw (pwiksqwn)
p`qry : 7 – 32+1-32
Awkwr : 21X17 s.m. ilKq: 16X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, hwSIAw cwry pwsy do do lwl lkIrW, sqrW pRqI pMnw-14
Awm vyrvw : kul iliKq pqry 58, p`qirAW dI pihlI igxqI 7 qoN SurU ho ky 32 qk cldI hY
Aqy 32 qoN ipCoN iPr nvyN isirEN SurU ho jWdI hY[ poQI dI hwlq Ksqw[ ikqy ikqy
kwnI bdlI hoeI hY[ poQI dy Suru ivc lwl isAwhI dy nwl iliKAw hY[AwrMBly 6
p`qry guMm hn ijs krky poQI ADUrI hY ]
ArMB : …..dsnw nhIN drkwr pXwry] Byd ds ky Awpnw jwihlw nUN, hosy jg dy ivc
Kuvwr pXwry] dm mwrny dI eyQy jw nwhI, kr swr nwhI dm mwr pXwry] kr hos qy
jos nUN rK muKPI, ho Kmos Prwmol pXwry] suMdr bolny ivc qkrwr lKw, iek cup qy
suK hjwr pXwry]
AMq : …imsl bulbulw dy qlbgwr jyVy aunw vwsqy bwg Arm kIqw sMudr nwr nUrI
jlvw mnsUrI krm rb dy nwl Kqm kIqw ] jlvw mnsUrI spurn 1956 hwV 26
Awqvwr ilKAw dsœKq mQrw dws Aqwr ]

h`Q ilKq nM : MS 49 A
isrlyK : rwjw mor Du`j
p`qry : 1 - 38
Awkwr : 21X17 s.m. ilKq: 14X19 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : cqrweI [1[ lMgVw rwie XuiDstr iek smyN jg kry AsmyD, GoVw jg kw CofyAw
iksn kh sb Byd, kih ky sRI ikRsn swrw Byd jI rwjw, Arjn khw rwv kro qum
Xyh kwjw, Arjn Ar ikRsn dono swD isDwry, Awgy jwie GoVw ipCy dono jI
ipAwry[2[
AMq : sunIXo iDAwn lgwie ky ivsnwQ rGnwQ, Xwdv kul pRgt hoey sKw qumwry swQ[
qumwry swQ jo Arjn pWfv jI Awey , kInw hm drs nYn suPl jI pwey, dInw qum
drs bVy Bwg ihmwry dyKy mY …..

h`Q ilKq nM : MS 50 sMgRih


isrlyK : ibRMd sqsXw
lyKk : ibRMd kvI
p`qry : 1 - 80 a
Awkwr : 11X18 s.m. ilKq: 8X12 s.m.

54
vyrvw : ijld c`mVw, auKVI hoeI hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[
dupwsIN KVy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw [ ieh 8 ikRqIAW dw
sMgRih hY[ sqrW pRqI pMnw-8
Awm vyrvw : poQI ikqy ikqy ikrm Kurdw hY[pqrw nMbr 80 A qy pRSn hl krn dw mMqR id`qw
hoieAw hY[ 80 A qy pRSn buJx bwry id`qw hoieAw hY[ poQI dy SurU iv`c 4 Aqy AMq
qy 7 hwSIey vwly p`qry KwlI hn[ p`qrw nMbr 80 A qy kwnI bdlI hoeI hY[
ArMB : < sRI AisDÍj jI shwie] ] AQ ibRMd sqsÎw ilKÎqy] dohrw] sRI gur nwQ
pRBwv qy hoq mnorQ is`D] Gr qy jÎo qru byl dl PUUl Pln kI ibRD]1] ikXy ibRMd
pRsqwv ky dohw sugm bnwie] aukiq ArQ idRs†Wq kr idRF kY idXy bqwie]2]---
AMq : …ijh dyKo sT mn jbhu qhw mon muK Twn ] bwXs gn mY jÎO lsY rwj hMs duK
dwn ]701] pTY sunY mn mY DrY srY qws ky kwj] jYsy hir ky nwm qy hoq sBY suK
swj ]702] ieiq sRI ibRMd sqsieXw ikRq ibRMd smwpqM]do] sMbq ins piq nYn
iniD mhI jyT suB mwsw] Awidq qnÎ piq hr ilKÎo qOR ds suklw pwKw]1]

h`Q ilKq nM : MS 50 A
isrlyK : iql sqk
sQwn : AigAwq
p`qry : 81 a - 92 A
Awkwr : 11X8 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ iql sqk ilKXqy] AQ iql vrnnM] dohrw] gory muK
pr iql lsY qwih kro prnwm] mwno sis lY AMk mY rwKÎo swlgRwm]1]…
AMq : …icbk isMGwsn pr lsY iql DO swiligrwm] bWnI puKpWjul kIey kro qwih
pRxwm]100] gory muK pr iql lsY dIey jwq hY syl] vw GwXl koM cwhIey vwhI iql
ko qyl]101]

h`Q ilKq nM : MS 50 e
isrlyK : AnMg syKr CMd
lyKk : gulwb isMG kvI
p`qry : 93 a - 103 A
Awkwr : 11 X 18 s. m. ilKq : 8 X 12 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AnMg syKr CMd ] iqny nmo sdw mudw ibswl bwhu rwm jo su
BIlnI auDwr kY kpI sky sKw bxy] ijny ku dMf Dwr kY su syq bWD swgrM islI muKI
ibdwr dYq sMK pUirErxy]…

55
AMq : …do: ] supn AmMgl rUp bn dwvwnil ijh nwm] sIqw vr aur mY Bjo Gn
AnMd sRI rwm]73] ieiq sRI mq mwn isMG crx isKq gulwb isMGyn goMrI rwey
Awqmjyn ivrcqy BivKq ArQ pRkwsy kwl pRIKw nwm ipRQmo iDXwX]

56
h`Q ilKq nM : MS 50 s
isrlyK : supn ibcwr
ilKwrI : mwn isMG
smW : sMmq 1931
p`qry : 104 a - 110 A
Awkwr : 11X18 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : 1 ] sorTw] ] bMdo sRI Bgvwn pwd kml suK kr sdw] BwvI Pl ko igAwn jW
ikrpw qy hoie jgw]1]do] surpq ky gur jo khÎo supnn ko bIcwr] so bIcwrnI ky
kho suno BRWiq inrDwr]2]…
AMq : …qih aupjy bwnwrsI pVyH su ivdXw jwie] BivKq ArQ pRkwsÎo krÎo gRMQ suK
dwie]59] ieiq sRI mq mwn isMG crx isKq gulwb isMGyn gOrI rwey Awqmjyn
ivrcqy BivKq ArQ pRkwsy kyvl supn inrxXo nwm duqIXo iDÎwX smwpqM suBM
BUAwq] sMmq 1931 kqk pR 8 po. 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 50 h
isrlyK : AMimRqsr mhwqm
lyKk : sMq dws ( tIkwkwr)
p`qry : 111 a - 141 a
Awkwr : 11X18 s.m. ilKq: 8X12 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ieh ikRq BivKq pUrwn aumw mhySvr sMbwd dw tIkw hY[
ArMB : < siqgur pRswid] dohrw] gur gxys Ar swrdw bMdEu ihq icq lwie] jwkI
ikRpw iblws qy auqm miq ko pwie]1]do] jy gxys ikrpw kry mUk hoie vwcwl]
ipMg cry prbq Aimq pwvy buiD iblws]2]…
AMq : …dohrw] ] shs ikRq phly snÎo BwKw krI bnwie] BUl cUk kb kI iCmhu
sMq sunhu mn lwie]29] isv gOrI sMbwd ieh igr kYlws pr hoie] sMq dws sMqn
sunÎo BwKw krI su soie]30] ieiq sRI BivKÎq purwxy Eumw mhysu sMbwdy AMimRqsR
[AMimRqsr] mhwqmy As†m DÎwX sMpUrn msqu suB msqu]8]

h`Q ilKq nM : MS 50 k
isrlyK : vwk sMgRih
p`qry : 141 A - 162 a
Awkwr : 11X18 s.m. ilKq: 8X12 s. m.
vyrvw : EhI

57
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 141 A qoN Agly 10 p`qirAW qy 142 qoN 149 dI QW 152 qoN 159
p`qrw nMbr pwieAw hoieAw hy AgoN Pyr 150 p`qrw nMbr qoN igxqI SurU ho geI hY[
p`qrw nMbr 162 A KwlI hY Aqy aus qoN Agly do hwSIey vwly p`qry KwlI hn[
ArMB : < siqgur pRswid] AQ vwk sMgRih ilKÎqy]] jIv kI pihcwn Bgvq ky
phcwn kI kUMjI hY]0] Aoru mhwrwj ny BI khw hY] ky mYny Awpny ] l`NCx jIv ky
mn mY pRgt kIey hY]0] AO jo kCu rcnw hY so aus hI kw AnuBv hY]0]…
AMq : …AOr BI khw hY] ky smrQqw Aoru bfweI muJ hI ko soBqI hY] kwhy qy jo mY
iksI ky pRwDIn nhI ] pr jo purK pRwDIn ho kr myrw srIk hUAw cwhy qby mY sIGr
hI aus ko ns† krqw hUM]0] ieiq sRI vwcÎ sMgRh smwpqM] ] sRI gurcrx kmly BÎo
nm: 1]

h`Q ilKq nM : MS 50 K
isrlyK : pwsw grig irKI
p`qry : 1 a-33 A
Awkwr : 11X18 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] pRICw ilKI gur pRswid] EAM nmo Bgvq kUK mwfnI dyv
srv kwrÎ pRswdnI sv nimq pRkwsnIey Xyhy]2] quAr vrdy 2 ihlw 2] mwqMgnI
sqÎM bUhI ] 2 ] pwsw Fwlxw vwr qRY mMqR pVnw] srb kwrX isD Bvq sRI
goivMdwie nm:]…
AMq : …hy BweI pRsn hCw AwieAw hY] Ajwr sB dUr hovygw] qyry mn ky mnorQ pUrn
hovngy] eyk pqw sux ] rwq nU supny mY gurdyv kwXw Bgvwn kw drsn hovygw]
ieiq sRI pwsw grig irKI kw BwKw bMD smwpqM] sRI gurdyvey nm: ]

h`Q ilKq nM : MS 50 g
isrlyK : pRICw sIR gurU Amrdws jI kw
p`qry : 34 a - 36 A
Awkwr : 11X18 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 34 A qy kuJ Kwny aulIky hoey hn ijnHW ivc iqMn AKry kuJ nMbr ilKy
hoey hn[
ArMB : < siqgur pRswid] pRICw sRuI gurU Amrdws jI kw mhlw 3 ] pRICw hY gur Amr
kw sB kwrj hoie rwsw] AMkw aupr AMgl rKo jo mn mYN ABÎws]111] do: ] idl
so icqvau icqvnI mn ko rKo krwr] hur mqbl hwsl hovY suno hmwry
Xwr] 112…

58
AMq : …jo qum mn mY icqvqy qwkI krqy Aws] sw ieq AweIny khY mqlb hosI
rws ] 333 ] jo qum mn mY cwhqy bIqy idn Ar rwq] mqlb hwsl hoveI sw
ieq hY prBwq]27] ieq pRICw sgl mn kI smwpqM]

h`Q ilKq nM : MS 51 sMgRih


isrlyK : ik`sw s`sI
lyKk : hwSm
rcnw kwl: sMmq 1928 ibkRmI
p`qry : 1-51 a ic`qr: 4
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s. m.
vyrvw : ijld g`qw c`mVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw pihly do pMinAW qy
nmUny pw ky bxwieAw hY[ bwkI gRMQ ivc do do kwlIAW qy iek iek pIlI
lkIr[sqrW pRqI pMnw-7 [
Awm vyrvw : bhuqI ilKq kwlI isAwhI ivc hY jd ik ArMBly do p`qirAW aupr Aqy p`qrw nM:
262 qoN ijQy pRsMg vI nvW hY Aqy p`qirAW dI igxqI vI nvyN isry qoN SurU huMdI hY,
auuQy vI ikqy-lwl isAwhI vrqI hY[ ilKq suMdr hY [ ik`isAW vwly Bwg ivc
ik`isAW nwl sbMDq v`Ko v`K rMgW ivc iqMn qsvIrW vI hn[ AwrMB ivc 8 Aqy AMq
ivc 7 p`qry KwlI hn[
ArMB : < siqgur pRswid] AQ ssI hwSm swh dI ilKXqy] ihkmq aus KudwvMd vwlI
mwlk mulk mlMk dw ] lwK kroV, kry cqurweI koeI pCwn n skdw[ kudrq nwl
rhy srgrdW dwiem crK Plk dw] hwSm Kub hoeI gulkwrI Prs Pnwh Klk dw
]1]…
AMq : …Kul geI gor ipAw ivc kbry Pyr imly ijMd jwnI] Kwqr ieSk geI rul mwtI
sUrq husn jvwnI] hwsm iesk bloc ssI dw jug jug hog khwnI] iksw s`sI punU
kw sMpUrnM]

h`Q ilKq nM : MS 51A


isrlyK : ik`sw sIrI Prhwd
lyKk : hwSm
p`qry : 51 A-156 a
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ik`sw sIrI dw ikRq kiv hwSm swh kI ilKXqy] ipRQmy
ausqq swihb kI ]bYNq] ] swihb rb kwrIgr AdlI kudriq Apr Apwrw] hir
hir dy ivic jwiq ausy dI iPr ieh Awip inAwrw]…

59
AMq : …Awsk qy mwsUk aunW nU nzr auQwvy Awey] kwml isdk ipCy rb swihb XwrW
Xwr imlwey] iksy Cif dlIlI hwsm nw kr AYf pswry] iksw sIri Pirhwd dw
sMpUrnM] ] ] ] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 51 e
isrlyK : ik`sw sohxI mhINvwl
lyKk : hwSm
p`qry : 157 - 217
Awkwr : 11X15 s. m. ilKq:7X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ sohxI myhIvwil ilKXqy] pRQmy ausqiq swihb dI ] ]
Av`l nwm iDAwvW aus dw ijin ieh jgq aupwieAw]…
AMq : …imilAw jwie rUhW rl mylw ivc drgwh rbwxI] nY ivic Pyr imly qn dovyN
iek Kwk smwxI ] piVAw iKdr hXwq jnwjw dPn kIqy ivc pwxI] hwsm iesk
sohxI dw jg ivic jug jug rhugu khwxI] sohxI myhIvwl sMpUrnM]

h`Q ilKq nM : MS 51 s
isrlyK : ishr&I lylw mjnU
lyKk : hwSm
p`qry : 218 - 233
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ishrPI lylw mjnU kI ilKXqy] AlP pYly isPq Kudwie dI
jI gunihgwr qw bKsnhwr eyho] lK lK drUd rsUl eyho nwil Awb sumwr Anwr
eyho ] pIr gOis mdwnI dw ivrd krIey ruVdIAw byVIAw nU kry pwr eyho] kwsr lylI
qy mjnU dw AwK ikSw hoey Awskw dy srdwr eyho ]…
AMq : …Xy Xwd ies Xwr nU Xwr dI hY aus Xwr dw iPkr Bulwie idqw] mjƒ
suixidAw Awih dI nwrI mwrI jIE AWhI dy nwil gvwie idqw] rwih gujr muswPrw
hwjIAW ny asy jMgly ivc dbwie idq0] kwsr lylI qy mjnU dw AwKw iksw qIhW
bYqW dy ivc suxwie idqw]

h`Q ilKq nM : MS 51h


isrlyK : bwrW mwhy ihdwXq kw
lyKk : ihdwieq
p`qry : 234-238
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq:7X11 s.m.

60
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ bwrhmwh ihdwXq kw ilKXqy] cVdy cyq nhIN Gr
jwnI ro ro FWhI mwrw mYN] PuilAw bwg pky sB myvy iks dI njr gujwrw mYN] Juk rhy
fwl nhI ivc mwlI bulbul vWgu pukwrW mY] jykr Xwr hdwieq Awvy AMb Anwr
auqwrw mYN ]1]…
AMq : …ciVAw Pgx kMDy lgx aumr rhI idn QoVy nI] nwl pIAw dy Kyfw holI eyq
myrw idl loVy nI] AYsw kOx kFw mYN drdI jwie aus ƒ hQ joVy nI] qW suhwgx bxw
ihdwieq jy shu vWg moVy jI] 12 ] bwrhmwh sMpUrnM]

h`Q ilKq nM : MS 51 k
isrlyK : bwrW mwhw
lyKk : idAwl isMG
p`qry : 239-54
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] bwrwmwhw idAwl isMG dw ilKXqy] dohrw] cyqR mY rQ bYT
kY cila kWn ] jwdw sjx dyK kY lhI klyjy bWn]1]…
AMq : …ijau suK rwDw jI lXo iqau suK dIjY isAwm ] icMqw sgl imtweIAY pUrn kIjY
kwm ] 1 ] sMpUrnM]

h`Q ilKq nM : MS 51K


isrlyK : bwrW mWh
lyKk : hdwieqaulw
ilKwrI : suMdr isMG
smW : sMmq 1928 ibkRmI
p`qry : 255-260
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ivSyS : ilKvwaux vwlw hir gopwl hY [
ArMB : < siqgur pRswid] AQ bwrh mws hdwieqaulw dw ilKXqy] cVdy cyq nhI
Gr jWnI ro ro FwhI mwrw mY] PilAw bwg pky siB myvy iks dI njr gujwrw mY]
Juk rhy fwl nhIN ivc mwlI bulbul vwg pukwrw mY ] jy kr Xwr ihdwieq Awvy AMb
Anwr aqwrw mYN]…

61
AMq : …poQI ilKI Aiq pRIq so hir gupwl ijhnwm ilKvweI ihq TWn ky suMdr isMG
Cib DWm ]1] sMmq aunI sY AwTweI kwqk idvs aunI sMqweI sukRvwr sMpUrn BeI]
pVY iesy jo Ask bFeI]1]

h`Q ilKq nM : MS 51 g
isrlyK : ihkmq-pu`qr kMinAw pRwpqI
p`qry : 261-262 a
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : ihkmq ] ] ijs idn iesqRI nU irq Awvy aus idn qy pICy cauQy idn snwn
krky Awpxy Gr vwly nwl Bog kry…
AMq : ijsq dy idnu sq hYn irq qoN ipCy cOQy idn qoN lYkr solvy idin prXMq jyVy mY
ipCy khy hYNn ] puqR hoqw hY] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 51 G
isrlyK : mhWdyvo vwcw
p`qry : 262 A
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ] sRI mhwdyvo vwc ] pwrbqI pRiq] rwm rwm rmy rwmy
rmo rwmy mno rmy shsRnwm qq qulXM sRI rwm nwm vrwnny]1]…
AMq : …icMqw iB Awp krwiesI AicMq iB Awpy dyie ] nwnk so swlwhIAY ij sBnw
swr kryie]2] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 51 |
isrlyK : gIqw mhwqm
p`qry : 1- 47 a
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] sRI gIqw jI kw ATwrvW iDAwau cilAw hY] Arjno vwc]
Arjn sRI ikRsn Bgvwn jI pih pRSn kry hY[…
AMq : …eyh gIqw smsq jIvo kI kilXAwx krny vwlI hY[ eyh gIqw kw mhwqm khw]
jo jIv gIqw kw pwT kr AQvw sRvx krY qO mukiq hovYgw] inscy kir khw hY]
ieiq sRI Bgvq gIqw sUpinKqsu bRhm ibidAw jog swsqRy gIqw mhwqm sMpUrnM]1]

62
h`Q ilKq nM : MS 51 c
isrlyK : sincr Asqoqr
p`qry : 47 a-50 A
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ] sRI gxyswXnm:] Ais AY sRI sincr Asqoqr mMqRsX]
dsrQ irKI sinXro dyvqw iqRst pMCIdws sinr pRIiqR ArQM jpy ibn jogw]
dsrQavwcw]…
AMq : …eyqwnI dsnwmwnI pRwq rubwieXwh pTyqw] sneIsc ikRqw pIVwn kdwicq
BivKqI ] 11 ] ieiq isRI dsrQ pRokqM snIcr AsqRoqM sMpUrxM]1] iSrI
sneIcrwrpxM AsqU ]1]

h`Q ilKq nM : MS 52 sMgRih


isrlyK : slok mYxwvMqI ky
ilKwrI : SMBUnwQ bRwhmx
smW : sMmq 1783 ibkRmI
p`qry : 351 A-404 A
Awkwr : 15X17 s.m. ilKq: 10X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK do do lwl lkIrW [ sqrW
pRqI pMnw-10 ]
Awm vyrvw : poQI auKVI hoeI ikrm Kurdw, pihly do pqry pwty hoey hn [ pqrw nM: 404 qoN
bwAd ilKq bdlI hoeI hY [ ikqy-ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
ArMB : rwgu rwmklI < siqgur pRswid slok mYxwvMqI ky ] eyk smY gopIcMd dyiKAw
mMjnu krqw rwnI ] rwnI ky min icMqw aupjI dyhI dyK pCuqwnI ]…
AMq : … eIsr gorK gurU BxIAly crpt cMbw bwp BrQrI gopI cMd AsiQru BxIey
inrbwx jog ijin lwDpw ] mYxwvMqI pUrn hoeI ]

h`Q ilKq nM : MS 52 A
isrlyK : svXy sRI muK mh`lw (5)
ilKwrI : SMBUnwQ bRwhmx
smW : sMmq 1783 ibkRmI
p`qry : 404 A - 406 A
Awkwr : 15X17 s.m. ilKq: 10X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : gRMQ dy AKIr qy iek pqrw hwSIey vwlw 407 nMbr pwky CifAw hoieAw hY[
ArMB : svXy sRI muK mhlw 5 kwcI dyh moh Puin bwDI sT kTor kucIl kuigAwnI] Dwvq
BRmq rhnu nhIN pwvq pwrbRhm kI giq nhIN jwnI] jobn rUp mwieAw md mwqw

63
ibcrq ibkl bfo AiBmwnI] pr Dn pr Apvwd nwr inMdw Xh mITI jIA mwih
ihqwnI ] blbMc Cip krq aupwxw pyKq sunq pRB AMqrjwmI sIl Drm dieAw suc
nwsq Awiea srin jIA ky dwnI] kwrx krx smrQ isrIDr rwiK lyhu nwnk ky
suAwmI]
AMq : dIn dieAwl purK pRB pUrn iCnu iCnu ismrhu Agm Apwr ], sRI pRiqnwQ srix
nwnk jn hy BgvMq ikRpw kir qwrxw] poQI ilKq gurpRswid sMBU nwQ bRwhmx gurU
sMgiq jI kw sMq 1783 mwG sudI 13.

h`Q ilKq nM : MS 53
isrlyK : smy swr nwtk
lyKk : kvl nYn
p`qry : 1-67
Awkwr : 14X25 s.m. ilKq: 10X19 s.m.
vyrvw : ibnW ijld dy hY [KulHy p`qry do giqAW ivc r`Ky hoey hn[ vKryvyN leI lwl
isAwhI dI vrqon kIqI geI hY[ dopwsIN KVy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI
lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnW-11, poQI KVyH ruK ilKI hoeI hY[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw hY[ ikqy ikqy ikrm Kurdw hY hwSIey ivc iliKAw hoieAw hY[
(ivSys:- ies poQI dw mwlk ikRSn dws swDU audwsI sI ) ies poQI ivc jYn mq dy
nwXwb nusKy hn[ pihly p`qry dI pihlI lweIn ivc do A`Kr imty hox kwrx pVHn
Xog nhIN hn[ ies poQI dI mweIkRoiPlm bxI hoeI hY[
ArMB : < siqgur pRswid] AQ smyN swr nwtk ilKqy] kwkr kI BwKw] pwrs ….. kI
ausqqM] krm Burm jr iqmr hrn Kg ET glKn pg isv mgdrsI] inrKq
nYn kivk jl brKq hrKq Aimq Bivk jn srsI] mdn kdn ijq prm Drm
ihq sumirq Bgiq lgq sb frsI] sjl jld qn mukut spq Pn kmn dln
...… ijn nmq bnwrsI]1]…
AMq : …ieiq sRI nwtk smy swr sMpUrxM smwpqM] Ab pMdm gunQwn kI rcnw brnO
Alp] jw mY eykwds dsw pRiqmw nwm ibklp]

h`Q ilKq nM : MS 54
isrlyK : ik`sw hIr rWJw
lyKk : mukbl
p`qry : 120
Awkwr : 13 X 18 s. m. ilKq : 8 X 13 s. m.
vyrvw : ijld g`qw; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ dopwsIN KVy ruK do
lwl, do do kwlIAW lkIrW Aqy ivc vKryvyN leI motI sMqrI lkIr dw hwSIAW;
pihly pMny qy iesy qrW dIAW lkIrW dw ifzweIn bixAw hoieAw hY[sqrW pRqI
pMnW-9 ]
Awm vyrvw : poQI dy AMq qy iek hwSIey vwlw KwlI p`qrw pwtw hoieAw hY[

64
ArMB : < siqgur pRswid] AQ hIr rWJw ikRq mukbl ilKXqy] AlP AwKIey isPq
swihb dI jI sweI by prvwhu ibAMq mIqw] cOdW qbkw dw bwqswhu hoieAw hdrq
rb dy nwEu dw ivrd kIqw] ArjweIl ny hukm n mMinAw sI rb aus ƒ cwie sYqwn
kIqw] krw AwjjI jw mnjUr hovy roj hsr dy mukbly mMn lIqw]1]
AMq : …ieQy rwJy ƒ BweIAw dPn kIqw auQy hIr isAwl BI hoeI pUrI ] dovy rwh mky dy
ivc rmy swb shkdy ivc pweI su pUrI] ifTy hwjIAw mky dy rwhu jwdy iqMny hIr
rwJw qy mMJ bUrI ] mukbl kQw suxweIey Awskw ƒ kQw hIr qy rwJy dI hoeI
pUrI]361]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 55
isrlyK : kQw rwjy ifMg dI
ilKwrI : ikRSn dws swDU audwsI
smW : sMmq 1974 ibkRmI
p`qry : 78
Awkwr : 17X11 s.m. ilKq: 15X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw; isAwhI kwlI; hwSIAW cwry pwsy pYnisl nwl iek lkIr vwlw[sqrW
pRqI pMnW-19 ]
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw; poQI dI mweIkRoiPlm bxI hoeI hY[ p`qrw nMbr bwAd ivc
lwl isAwhI nwl ilKy hoey hn[ SurU ivc iek p`qrw KwlI hY[ 78 pMny (AwKrI) qy
smyN bwry hor kwnI nwl aurdU ivc iliKAw hY[
ArMB : < siqgur pRswid] kQw rwjy ifMg dI sRI sqgur shwie]1]dohrw] sRI sqgur
ikRpw kro buD QoVI miq hIn ] Drm BwrQ BwiKAw kro pRm purK pRbIn]2] dohrw]
qum pRm purK pRbIn kI mY giq lKI nw jwie] jyn kYn ibD rwK ly dss sqgur
kro shwie]1]slok] qIn lok nv KMf mih jil Qil rihE smwie] grj pRhwrI
sRvro gweIAY ihq icq lwie]
AMq : pauVI ] shMsikRq dI BwiKAw kQw ault n kweI] vwiDE GwitE riK lY duAwrkw
dy sweI] mMin ieiCAw Pil dIijAY bwCq Pl pweI icMqw qyry drs dI rihMdI icq
mweI] Awpy jwnx hwr hY ikAw AwK suxweI] mwaq lok ivc rK lY koeI ibGn n
lweI] kvl nYn jm gwieE siqgur vr pweI] jnm mrn qy rwiK lY quD ibn koeI
nweI]ieq sRI ifMg rwjy dI kQw BIm dI kQw sRI ikRSn mhWBwrQ smwpqM kQw
sMpUrn hoeI] ies poQI dw mwlk ikRSn dws swDU EudwsI]

h`Q ilKq nM : MS 56 sMgRih


isrlyK : igAwn srody
lyKk : nwnk dws
p`qry : 3-24
Awkwr : 18X17 s.m. ilKq: 9X12 s.m.

65
vyrvw : dupwsIN do do lwl lkIrW KVyH ruK, ivckwr iek kwlI lkIr dw hwSIAw [ sqrW
pRqI pMnW-11
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI hox kwrn lYmInySn krvweI geI Aqy ijld bwAd ivc
bMnI hoeI hY; pihly do p`qry nhIN hn; poQI BurI hox kwrx p`qrw nMbr ikqy-ikqy
hI pVHn Xog hY[ 3 p`qry qoN bwAd 8 p`qry q`k dohirAW ƒ lwl isAwhI nwl nMbr
pwieAw hoieAw hY [ AgoN dohrw nMbr vI nhIN pwey hoey Aqy kwnI vI bdlI hoeI
lgdI hY Aqy do p`qry Gt hn[ 22 Aqy 23 p`qry iBjy hox kwrx isAwhI PYlI hox
kwrx pVHn Xog nhIN hn[
ArMB : …..somvwr sukR Bly buD ibRhspiq ko dyK] cMdR jog mY suPl hY vhu nwnk
bwsyK]20] iQq Aru vwr ibcwr kY dhny Qwmy AMg] nwnk mIq sur jo imlY suB
kwrj pRsMg]21]—
AMq : …ieq sRI igAwn srodY mwlw mMqRY nwnk dws ikRq gRMQ sMpUrxM smwpqM]pVMqy sunMqy
ibcwrqy moK mukq lhMqy[ sRI gurU jI ky crn pwdukw ko nmsqy nmsqy suB msq]

h`Q ilKq nM : MS 56 A
isrlyK : sIhrPI buly swh kI
lyKk : buly Swh
p`qry : 24-33 a
Awkwr : 18X17 s. m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : auhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ishrPI buly swh kI] ] AlP Awpxy Awp nU smJ
pihly kI vsqU hY qyrVw rUp ipAwry] bwJ Awpxy Awp dy shI kIqy rhXo ivc ivsUr
dy duK Bwry] hor lK Eupwvn suK hovI puC dyK isAwnVy jg swry]…
AMq : … Xy Xwr pwieAw seIXo myrIXo nI mY qW Awpxw Awp gvwieky nI] rhI su`ND nw
buD jhWn kyrI] QkI ibq AnMd mYN jwieky nI] ATo jWm ibsRwm nhI kWm koeI
duqIAw igXWn kI Bwih jlweyky nI] bulw swh mumwrKW l`NK dyvo BeI jwn jwnI gl
lwieky nI]30] ieq ishrPI buly swh kI sMprx hoeI]

h`Q ilKq nM : MS 56 e
isrlyK : iQq Byd
p`qry : 33 A-35 A
Awkwr : 18X17 s. m. ilKq : 9 X 12 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] jog BydnI]dohrw] Byd jognI smJIey ijEu mY kihE bKwn]
cwr kOn cwro idsw iQh Byd pihcwn] AQ iQq Byd]cO] nOmI eykm pUrb jwno]
pMcmI qoN dsI dKx pr mwno]…

66
AMq : … cwl GVIAw kwrj n suD…..rx rudR BwKMq] isv puqRI GVIAw kwrj
ibbrjwqy] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 56 s
isrlyK : AMbwrq (iemwrq) auswrI
p`qry : 35 A-37 A
Awkwr : 18X17 s. m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : 37 a dy AMq qy Aqy 37 A qy hor kwnI nwl do nusKy ilKy hoey hn[
ArMB : < AQ AMbwrq EuswrI kw bIcwr krxw ] ijn Gr pwvxw hovY kot Euswrxw hovY
Kuh bwvlI qlwEu bwg lwvxw hovY so bIcwr kr lwvY sq kr mnxw] jy bYswK
auswrI krY qw lCmI bhuq AwvY]1]…
AMq : …ippl dy pqEu dy Euq ilKky dyxw qylI lIr ibic bnky dyxw fOly s`jy ] 3 ]

h`Q ilKq nM : MS 57 sMgRih


isrlyK : gurbwxI (suKmnI Aqy rihrws)
p`qry : 22 -109
Awkwr : 12X18 s. m. ilKq: 8X11 s. m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, ikDry ikDry lwl, hwSIAW dovyN pwsy lwl ivckwr iek
kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnW-11
Awm vyrvw : ieh poQI pMnw nM: 22 qoN SurU hMudI hY[ ies ivc 108 a qy Ardwis s`cy siqgur
pws AKIr ivc rws sMpUrn qoN pihlW vwr sRI BgOqI jI kI] prMqU vwr idqI nhIN
hoeI[ poQI ikrm Kurdw ikqy ikqy hVqwl Pyr kyu suDweI kIqI hoeI hY[
ArMB : < siqgur pRswid] gauVI suKmnI mhlw 5 slok]1] Awid gurey nmh] jugwid
gurey nmh] siqgurey nmh] sRUI gurdyvey nmh]1] AstpdI] ismrau ismr
ismr suK pwvau] kil klys qin mwih imtwvau ] ismra jws ibMsB eykY ] nwm
jpq Agnq AnykY]…
AMq : …khu nwnk ikrpw kry ijs no ieh vQu dyie jg mih auqm kwFIAih ivrly
kyie kyie] rKy rKixhwru Awip aubwirAnH] gur kI pYrI pwau kwj svwirAnH] hoAw
Awp dieAwlH mno nwih ivswirAnH] swD jnw kY sMig Ba jl qwirAn] swkq
inMdk dust iKn mwih ibfwirAn] iqs swihb kI tyk nwnk rwKhu mnY mwih ]
ijs isimriq suK hoie sgly duK jWih]1] vwr sRI BgauqI jI kI pwiqswhI ds
]10] rhurws spUrnM] soD pVnw]

h`Q ilKq nM : MS 57 A
isrlyK : ivcwrmwlw
lyKk : AnwQ purI
smW : sMmq 1726 ibkRmI

67
p`qry : 110 -131
Awkwr : 12X18 s. m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : pihly pMny qy iqrCw nmUnw bixAw hoieAw hY[
ArMB : < siqgur pRswid E sRi gxyswienmih:] AQ ivcwr mwl AnwQ purI ilKXqy]
nmo nmo sRI rwmjU siq icq AwnMd rUp] ijh jwnY jg sÍpnvq nwmY BRmq kUp]1]
rwm mmXAw siqgur dieAw swD sMg jb hoie] qb pRwnI jwnY kCu riha ivKy rs
Boie]2]…
AMq : …sqrW sY CbIs smq mwGv mws suB] mo miq ijq khu qIs qyqk brx pRgit
krI] gIqw BwrQ ko mq eykwds kI Xukiq] Astwvkr vissit sr mn kCu k
AwpnI aukiq]43] ieq sRI ivcwrmwl Awqmvwn kI iQiq As†mo ibsrwm] ieq sRI
ivcwirmwl sMpUrxM]

h`Q ilKq nM : MS 57 e
isrlyK : Bwv rswimRq
lyKk : gulwb isMG
p`qry : 132-160
Awkwr : 12X18 s. m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ieh Bwg SurU hox qoN pihlW iek pMnw KwlI CifAw hoieAw hY[ ies Bwg dy pihly
pMny qy nmUnw bxw ky iliKAw hoieAw hY[ Epr qy Q`ly qy do-do vwr hwSIAw idqw
hoieAw hY[
ArMB : < siqgur pRswid AQ sWBr Bwv gRMQ ilKXqy]1]svYXw] syq kry ijn swgr
sB dyvn ky duK dUr imtwey] rwvx ky ds sIs kty su ivBIKx ky isr CqR iPrwey]
goqm nwir auDwr krI imQlw piq ky ijn Bon suhwxI] sIX smyq n moqn ko iek
Awsin bYT mhW hir pwey]1]
AMq : ieq sRI miq mwisM crx ilKq gulwb isGyn gOrI rwey Awqmjyn ivrcqM Bwv
rswimRq smwpqM suBmsq suBMBUXwq sRI rwmwXn: moh md dgw kwm Cl r`sM loB kbI
ar mwih n Dwro] rwm hir AjM boiD sm iKmw dyv sdw aur qy nh twro ]sWq gurU
Bjo vyd sun sdw pMQ jl ieny nIq sMBwro]1] Bwv rswimRqw igRMQ spUrxM]

h`Q ilKq nM : MS 57 s
isrlyK : ADAwqm pRkwS
lyKk : suKdyv
smW : sMmq 1755 ibkRmI
p`qry : 161-194
Awkwr : 12X18 s. m. ilKq: 8X11 s. m.
vyrvw : EhI

68
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] sRI nm: pRm qq ey ] AQ ADAwqm pRkws ilKXqy]1] sQw
vr jMgm jIv ijqy skU BWqn BWq suByK Dry hY] qW mih sqÎ icdwnMd eyksu Awqm
inq pRkws kry hY[
AMq : …byd bcn isMimRq bcn kih suKdyv iblws] ADXwqm pRkws qy ADXwqm
pRkws]229] smq sqRh sY brK pMcvn Aisvn mwnw] eykwds buD igRMQ ko sukl
pKX suB jwnw]230] ieq sRI suKdyv ikRq ADAwqm pRkws smwpqM]suBN msq]

h`Q ilKq nM : MS 57 h
isrlyK : pYNqIs AKrI pwqSwhI 10
lyKk : goibMd isMG, sRI gurU
smW : sMmq 1755 ibkRmI
p`qry : 194 A - 196
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ pYNqIs AKrI ilKXqy] pwqSwhI 10] aAMkwr srb
pRkwsI] Awqm suD A`kRY AbnwsI] eIs jIv mY Byd n mwno swD cor sB bRhm
pCwno] hsqI cItI iqRx lau AwdM] eyk AKMfq bsY AnwdM] a AweI swhw] kwrx
krq Akrqw khIAY]…
AMq : …ijau jl jl ih Byd khu kYsy] vwsdyv ibnu Avru n koaU] nwnk aAM sohM
Awqm soaU] 1] Xw rw lw vw Vw ] mihl dsvy durgw mMqR swQ rlwie iliKAw]
aAM hRIAM sRIAM eIAM lIAM suMdRI bwlw nmhw] ieqI pYqIs AKrI spUrxM]

h`Q ilKq nM : MS 57 k
isrlyK : pYNqIs AKrI mh`lw dsvyN kI
p`qry : 196 a - 197 A
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 8X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : gurmuKI AKrW bwry vyrvw hY[
ArMB : mhl dUsry gurmKI AKr bxwie kr mihl pihly ky[ ibdmwn Awn Dry] sRI gurU
bwbw gurmuKI AKr dyK kr gurU AMgd swihb qy bhuq rwjI hoey] bcnu hoieAw BweI
lhixAw qY sMgq dw auDwr kIqw ]…
AMq : …EqR muK Dr kr pVy qb jo bcn khy so isiD hoxy[ dKx muK Dr kr pVy qb
jn jIqy[ inrDn Bujw bWDy Dn pRwpiq hovY] sUrmw sIs iviK rKy rx swl jIq
AwvY] pVy kw iehu Pl myry ibid mn Awie phucy] suvrn ivc mVwie rKxw] pUrx
mwsI dw vrq rKxw] pihly isK no Ckwie lYxw] Ardws pMc pYsy pMj Cuhwry
dyvxy] eyk AhwrI pRswid krxw] mhl dsvyN kI AwigAw hy sRb qw isKw jog KIr

69
KMf iGrq gugl jEu iql mukqy myl kr sMkRWq dy sMkRWq homu krxw] ieik sO ATwrW
hUqIAW pwvxIAW] pYNqIs AKrI spUrxM]

h`Q ilKq nM : MS 57 K
isrlyK : vYrwg Sqk
lyKk : BrQrI hrI
p`qry : 1-107 A
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 8X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pd sRI gxyswXnm:] AQ sRI hir Brq vYrwg sRq BwKw
ilKXqy]1[dohrw] drd bdn durjn dln mdn kdn isv nMd] eyk rdn suK
sdn ky pwd pdm pRiqbMd]1]…
AMq : …Brq sqk vYrwg pRwrMBXo cUhxI pUry] smM pivqRXwg suDw sry ieiq sRI Bxo]
]dohrw] sis vs vs rs sisvqI dr swsU ky mWih] sMpUrx sMpUrx Bxo igRMQ suB
Awih]

h`Q ilKq nM : MS 57 g
isrlyK : kuMflIey
lyKk : igrDr, kiv
p`qry : 108-112 a
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] kuMflIey jo sr AwsRm vrn ky nw jwiqn ky koil] jy jwhyN qy
bYT miq bYTy qy miq bol] bYTy qy miq bol bol qy Cwf bKyro] vih puCY kCU bwq Qory
mih kro inboro] khy igrDr kiv rwie khy miq iqn ky lgXo] nw jw iqn ky kol
vrnw sRm ky mgjo]1]…
AMq : …nW hau isMGn soFI bydI suQry nhIN idvwny ry] kwPr syK muslI nwhI dwny nw
msqwny ry[ momn nhIN mlMg n swhI srby Brm Bulwny ry] pWj kos mY Atky srby]
aubry koeI isAwny ry]

h`Q ilKq nM : MS 57 G
isrlyK : hkwieq (&wrsI)
p`qry : 112 A-113 a
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : gurmuKI AKrW ivc &wrsI BwSw ]

70
ArMB : hkwieq] eI icnI bWsu dvPwey dosqW] mw icnI drh bsqo dr bosqW]…
AMq : …kwbw bu ingwhy KlI ly Awjr siq] idl gujrgw hy jlIly Akbrsq ]3]

h`Q ilKq nM : MS 57 |
isrlyK : culw prswid dw Ardws
p`qry : 113 a- 114 a
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : culw prswid dw Ardws ]1] AstpdI] ijh pRswid CqIh AMimRq Kwih] iqs
Twkur kau rwKu min mWih] ijh pRswid sugMD qin lwvih] iqs kau ismriq prm
giq pwvih]…
AMq : …nwnk hukm n cleI nwl Ksm clY Ardwis] sqI dyie soMqoKI Kwie] qau
nwnk dru dIdwir smwie] ijs Bmfwrira inkilAw BMfwr BrpUir] kwl kMtk dUr
] dygf qyg Pqy]

h`Q ilKq nM : MS 57 c
isrlyK : ausqq sRI drbwr swihb jI kI
lyKk : sONDw kiv
p`qry : 114 a- 121 a
sQwn : AMimRqsr (kwly ipMf)
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 9X12 s. m.
vyrvw : EhI
ivSys : sONDw kiv qy Ph.D. ho cu`kI hY qy QIisz Cp cuikAw hY[ lyKk fw: Drm isMG hY]
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ausqiq sRI drbwr swihb jI kI] svYXw KwrI mY bYT qIAw
inj sIs pY ipMgl eyik qhW clw AwieAw] nwvq kwg BieAw iqh sÍyq su dyKu kY
ipMgl qW ko luBwieAw] mY iesnwn krO ies nIr mY so Awpny mn mY
TihrwieAw] …
AMq : …ausqiq jo gurduAwr kI soNDy khI bnwie] sun kir ikrpw kIjIau siq gur
hoie shwie] AMimRqsr qy qIn kos kwly pscm aur] sMDU bhu qw mY bsY auqm hY vhu
Tor] vwsI iqs hI ngR kw soDW k`v kw nwmu] sMqn kI srnw gqI gKY iqn ko rwm]

h`Q ilKq nM : MS 57 C
isrlyK : bwrWmwhw gurU goibMd isMG jI kw
lyKk : bIr isMG kvI
p`qry : 121 a- 132 a
Awkwr : 12X18 s. m. ilKq: 9X12 s. m.

71
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : AQ sRI bwrwmWhw gurU goibMd isMG jI kw] < siqgur pRswid] ikRq bIr isMG
kI ]dohrw] qyrw nwm Akwl jI jpw su ihq icq lwie] gxpq gOrW swrdw jwqy
hoie shwie]1] …
AMq : …gur qyg bhwdr AgMm hY AQw hY AQwhu n jweI qoilAw ] ijs dw nMd hY gurU
goibMd isMG scw sdw inbwihAw Apxw boilAw ] isK sMgq sB kIqy inhwl sRI gurU
goibMd isMG jI Bgq Kjwnw KoilAw] juD sMpUrn]

h`Q ilKq nM : MS 57 j
isrlyK : ishrPI
lyKk : gupwl isMG
p`qry : 132 a-140 a
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ishrPI gupwl isMG jI kI] AlP Awix ky eys jhwn bMdy
gMdy kMm nUM hQ kI pwieAw eI] scy rb dy nwl krwru qyrw muFo icq qoN cwie
BulieAw eI ] sMg Cf kusMg dy nwl rqo JUTw~ Awp ƒ kuJ khwieAw eI] kMnI bn ky
k~c gupwl isMGw hIrw Kwk dy nwl rlwieAw eI]…
AMq : …Xy Xwr AswfVw iek qUM hY qyry bwJ nw Awsrw hour hY jI] rbw suxI qUM icrI
ivCMinAw dI geI rYin hoieAw huix Bor hY jI] jPI Gq leI hwl Xwr dy jI suxo
eys dw eyh ncoV hY jI] AKI KolIAw gurW gupwl isMGw Awp cMd qy Awp ckor hY
jI] ishrPI gupwl isMG jI kI spUrnM]

h`Q ilKq nM : MS 57 J
isrlyK : rqnmwlw mhlw 1
lyKk : nwnk, gurU
p`qry : 141-151 A
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : pMnw nM:146 A qoN ilKq bdlI hoeI hY[
ArMB : < siqgur pRswid] rwg rwmklI rqnmwlw mhlw 1] Awsn swD inrwlm rhY]
pMc qq kw ingrh ghY] QoVI inMdwrw Alp AhwrI] swD kw ipMf sdw bIcwrI] jp
qp sMjm surq ibcKx] nwnk khY jog ky lKx]1]…
AMq : …pr inMdw nih sRoiq sRvx Awip] iqRg sgl ryx khw] Kt lKx pUrnM purK ih
nwnk nwm swD sÍjnh] gRMQ spUrnM pusqk Awid igRMQ jp jI swihb] sbd sq
hjwr ky rhrws, suKmnI swihb ivcwrmwlw] Bwv rswimRq] AiDAwqm ausqiq sRI

72
drbwr swihb jI kI pYNqIs AKrI gurU goibMd isMG dw bwrwmwhW gupwl isMG Brq
vYrwg skq] rqnmwlw rwjy isv nwB kI kQw rwg mwlw]

h`Q ilKq nM : MS 58
isrlyK : kok swr BwKw
lyKk : Drm isMG
p`qry : 1 - 130
Awkwr : 22X17 s.m. ilKq : 12X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, poQI lYmInySn kIqI hoeI hY, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl ,
pihly do pMinAw qy iqMn rMg dI lwl, pIlI, qy kwlI isAwhI vrqI geI hY[ poQI
bgYr hwSIey qoN hY[ sqrW pRqI pMnW-12
Awm vyrvw : gRMQ dy AwKIr ivc 13 p`qry KwlI hn[ ijnW qy nIlI hrI pYnisl qy isAwhI nwl
lMifAW ivc iliKAw hoieAw hY[ poQI ikrm Kurdw hY [
ArMB : < AM sRI gxyswie nm: <siqgur pRswid] AQ kok swr BwKw iLKXqy]svYXw]
hoie ikRpw qumrI hmY q scY gun mgun ho prho]...
AMq : kwlI bkrI dy mUqR nwl golI bnwvxy ky kho] Krl krnw idn 1 golI Gs pwvnI
AKI kwlI bkrI dy mUqR nwl srb rog jwvngy] ieiq sRI kok swr ibciq ikRq kv
Drm isMG vrn qy BwKw ko swr sMpUrxM smwqM]Aimq rUpY kok swrM] ] ]
] ] ] ] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 59 sMgRih


isrlyK : jPrnwmw tIkw
lyKk : gurU goibMd isMG
p`qry : 1 – 221 A
Awkwr : 12X16 s. m. ilKq: 9X12 s. m.
vyrvw : isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAw cwry pwsy bwhr lwl lkIr, AMdr do do
kwlIAW lkIrW qy v`fI nwrMgI kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnW-7
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq Ksqw ies leI Microfilm bxweI hoeI hY [ j&rnwmw hdwieqW
smyq nwl nwl tIkw kIqw hoieAw hY[ pr ies dw pwT pRbMD Awm j&rnwmy nwlo
v`Krw hY[
ArMB : <siqgur pRswid] hukmXiq jPrnwmh sRI muKvwk pwqSwhI ]10] kmwly
krwmwq kwXm krIm ] rjw bKs rwjk rhwko rhIm ]1] ]tIkw] hy AorMgjyb qU jo
krwmwq swQoN mgdw hY so vwhgurU pws hy so kwXm hY ikrpw krn vwlw hY[ rjw
krdy bKsdw hY[ irjk dyx vwlw hy Amw bKs bKisMd a dsqgIr [ rjw bKs
rojI idho idl pjIr ]…
AMq : …pur ky bfw BrwqrI ipAwlw dyhu jo mY pIvw] iehu kYsw hY jo ies lok qy prlok
dI icMqw gvwie dyNdw hY[ sB icMqw dUr krdw hY so ieh Bjn dw ipAwlw hY] ijnw

73
pIqw hY iqnw TU bfw suK dyNdw hY] hmysw rMg cMgw rKdw hy buD bfI aujl krdw hY
eyh bYq AT`sY sT hY ] ieq sRI jPrnwmh smwpq BieAw hY[

h`Q ilKq nM : MS 59 A
isrlyK : jPrnwmy bwry
lyKk : gurU goibMd isMG
p`qry : 222 a-225 A
Awkwr : 12X 16 s. m. ilKq: 9X12 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : jo koeI guru dw isK pVygw iqs ƒ isKI gurU bKsygw] mukq pRwpq hoqI hY[ jnm
mrn qoN rhq hoqw hY[ dieAw isMG soPqI lhOr dI vwsI] muhkm isMG CIbw
duAwrkw dI bwsI ] qIjw swihb nweI swihb isMG nweI ibdr dwI vwsI] Drm isMG
hTIlw jt isMG hsqnwpur dI vwsI] pMjvw ihMmq isMG JIvr isMG jgnwQ dI vwsI
eyh pMj isMG Kq lY ky AorMgjyb pws gey[…
AMq : …jPrnwmw pVy suxy qy jMg ivc jwvo iqs kI Pqy hovygI[ ijvy ArMgo nu mwr Pqy
pweI iqvyN suxn pVn vwlw Pqy pwvygw[ bolo jI vwhgurU jI kI Pqy ]

h`Q ilKq nM : MS 59 e
isrlyK : AMimRqsr mhwqm
p`qry : 225 A -259 A
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : <siqgur pRswid] ]dohrw] gur gnys Ar swrdw bMdo ihq icq lwie] jwkI
ikRpw iblwsqy aUqm miq ko pwie]1]…
AMq : …drb dyh dwn dyh mwn dyih qws Awdr kIjIAY] sr so js sunwie dyh goibdg
pRIq lwie dyh mukq pMQ idKwie qw sun nmskwr kIjIAY] hir crn pRIq lwie dyh
gur ko js sunwie dyih kwl pMQ Cfwie qws crn pUjIAY] sMq sMg kIjIAY dwn mwn
dIjIAY] jnm lwB jIjIAY so AYsI miq dIjIAY] ieq sRI BivKq purwny amw mhys
sMbwdy AMimRqsr mhwqmy nwm As†moiDAw sm,wpiq msq suB Asq] APjU]=]

h`Q ilKq nM : MS 59 s
isrlyK : cwxwk swsqr BwKw
lyKk : sYnwpiq, (kvI)
p`qry : 1-26
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9X12 s. m.
vyrvw : EhI

74
Awm vyrvw : EhI
ArMB : <siqgur pRswid] AQ cwxwk swsqr BwKw ilKXqy] pRxvq ho sRI ibsn ko jo
iqRlok ko rwie] cwxwky BwKw kho jo qum hoie shwie]…
AMq : …gur goivMd kI sBw mY ly K kr prm sujwn ] cwxwkY BwKw kIey kib snwpiq
nwm]20] ieiq sRI cwxwky BwKw sMpUrxM]suMBM] ]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=

h`Q ilKq nM : MS 59 h
isrlyK : bic`qr nwtk ikRsn Avqwr
lyKk : gurU goibMd isMG
p`qry : 1-191
Awkwr : 12X16 s. m. ilKq: 9X12 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : <siqgur pRswid] AQ dyvI jU kI ausqq brxnM] BU sMpRXwq CMd] quhI AsqRxI
ssqRxI Awp rUpw] quhI AMbkw jMB hMqI AnUpw] quhI AMbkw sIql qoqlw hY] ipRQI
BUM Akws qYhI Aw hY]…
AMq : …Pwgn Pwg biFXo Anurwg suhrwkn Bwg suhwg suhweI] kysr cIr bnwie srIr
gulwb AbIr gulwl aufweI] so Cib mY n lKI jn dvw ds mws kI sovq Awg
jgweI] Aws ko iqAwg inrws tsikXon hI Xo ksikXo n ksweI ] ieiq sRI bic`qr
nwtky iksnw Avqwry ibrh nwtk bwrwmwhw sMpUrnM msqu]

h`Q ilKq nM : MS 59 k
isrlyK : AsPoitk kibq
lyKk : gurU goibMd isMG
p`qry : 1-20
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < sRI BgauqI jI shwie] AQ AsPotk kibq ilKXqy]]svYXy] Cib auqm
AwikRq Cwjq hY liK lwjq kMj pRBw muK kI] imRg bwl qy nYn ibswl sy hY sB
jwinau qrws mno suK kI] ijh hyir sBY jl jMmn mY iqh ] kbhUM nhI kwnh sy
sKI kho AMqr ky duK kI]…
AMq : …kwgd dIp sBY kir hO Ar swq mhrwxq kI msu kY ho [ kot bnwspqI isgrI
ilKby hMU ky lyKn kwj bnY ho ] swrsÍqI bkqw kirkY jug cwir gnys ky hwQ ilKY
ho] kot kib`qn jau kir ho qum ko n qaU pRc nYk irJY ho ]

75
h`Q ilKq nM : MS 60 sMgRih
isrlyK : Bgvq gIqw
lyKk : ABY rwie
p`qry : 1 a – 67 A
Awkwr : 16X19 s. m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, auKVI hoeI hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY,
cupwsIN dohrw hwSIAW hY[ pihlW do kwlIAW lkIrW ivc motI lwl lkIr iPr lwl qy
kwlIAW lkIrW ivc motI pIlI lkIr[sqrW pRqI pMnW-10, ies poQI ivc 9 ikRqIAW
hn[
Awm vyrvw : poQI auKVI hoeI hY[ ikqy ikqy ikrm Kurdw hY[ AwrMB ivc Aqy AMNq qy do-do
hwSIey vwly p`qry KwlI hn[ hwSIey ivc soD kIqI hoeI hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ Bgvq gIqw ilKÎqy ] dohrw] ikRSn ikRSn sRI ikRsn
jI pRQm kro su aucwru] sPl krn ko kwmnw kwm Dyn inrDwr]1]…
AMq : …ieiq sRI Bgvq gIqw sUpin Kq su bRhm ibidAWXM jog swsqRy sRI ikRsn Arjn
sMbWdy inrnY moK sMinAwsXo-gonwm As†dmo iDAwie sMpUrx BieAw smwpqM suBM
msqu] 18 ]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 60 A
isrlyK : spq slokI Bwgvq gIqw
p`qry : 67 A – 68 A
Awkwr : 16X19 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ] EimqykwiKrM bRhm ivAwhr nmw mn ismrn] Xw pRXw
qiqX jn dy hMis mwq prmW giqM]1]…
AMq : …XoveI gIqw smUhyn iesqoq imCiqN pWfv] sohMvdI spqeI slokeI] iesquqey
vn sMisXw]1] iea sRI spq slokI gIqw smwpqM]=]

h`Q ilKq nM : MS 60 e
isrlyK : cqr slokI Bwgvq
p`qry : 68 A – 69 A
Awkwr : 16X19 s. m. ilKq: 11X13 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ] gXwnM prmM ghXM myXdiv gXwn smnuqM] srhisAMq qdM
gMc gRyhwx gqM mXw]1]…
AMq : …eyq nm nm mwiqs† pRmyx smwDnw] Bvwn klp ivklpyKU nw ivmuhXq krih
icq ]7] ieq sRI cqur slokI Bgvq smwpqM]

76
h`Q ilKq nM : MS 60 s
isrlyK : mhwBwrq sq shMsr sMihqw
p`qry : 69 A – 87 A
Awkwr : 16X19 s. m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : qyW sRI gxyswey nm: ] XsÎ smrx mwqRyx jnm sMswr bMpnwq] ivmucÎqy
nmsqgmeI] ivsnvy pRB ivsnvy]1]…
AMq : …nro mukqI mvwpnoqI ckRpwxy rv coXQw] bRhm hqÎw dIk pwpM srv pwpM
insXqI]162] ieq sRI mhwBwrqy sq shsR sihqwXW vYXw iskXW sWiq: pRvxI dwn
Drmo qryauq mwn swsny sRI ivsnUr nwm shsRM sMpUrxM smwpqM]1]

h`Q ilKq nM : MS 60 h
isrlyK : Bgvq mhw purwx Kstm skMd
p`qry : 87 A–93 A
Awkwr : 16X19 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ] rwjw prIKqo vwc] hy Bgvn ijs ividAw kir rKq
hUAw ieMdR vhnO sihq] sqR sYnw kO lIlw kir ijqqu BXw] Aru iqRlokI kI sMpdw kO
Bogqu BXw] so nwrwiex kvcu hm ipRiq kho ] sRI sukdyvo vwc] hy rwjn jb ieMdR
ivsÍ rUp kO pRohq kir kY ividAw pUCq BXw] qb ieMdR kO ivsÍ rUp nwrwiex kvc
khq BXw] so qUM svDwn mn sO suxu]…
AMq : …qb rwjw ieMdR ivsÍ rUp qy Xih ividAw pwiekY rx ivKy dYqO kO jIqqu BXw]
Ar iqRlokI kI sMpdw kO Bogq BXw]1] ieq sRI Bwgvqy mhW purWxy Ks†m skMdy sRI
suk pRICq sMbWdy As†mo iDAwie] smwpqM]8]1]

h`Q ilKq nM : MS 60 k
isrlyK : ivcwr mwl
lyKk : AnwQ purI
smW : (rcnw kwl) sMmq 1726
p`qry : 93 A – 115 a
Awkwr : 16X19 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ]sRI gxyswey nm:] ] AQ sRI ivcwr mwl AnwQ purI
ikRq ilKqy] ]dohrw] nmo nmo sRI rwm jU siq iciq AwnMd rUpu] ijh jwny jgu
supn vq nwsY bRm qm kUp]1]…

77
AMq : …sorTw] sqRh sY CbIs sMbq mwGv mws suB] momiq ijq khu qIs qy qk brx
pRgit krIAw] gIqw BwrQ ko mqo eykwds kI jugiq] As†wvk bwiss† muin kCk
ApnI Eukiq ]43] ieiq sRI ibcwr [ ivcwr ] mwl Awqmvwn kI iQq As†mo
ibsrWm]8] ieq sRI ivcwr mwl sMpUrx smwpqM]=]=]=]=

h`Q ilKq nM : MS 60 K
isrlyK : swr gIqw
p`qry : 115 A – 123 A
Awkwr : 16X19 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ] AQ gIqw swr ilKXqy] ]Arjno vwc] Arjn sRI
ikRsn BgvWn jI pih pRsn kry hY] ikhy pRB jI aAMkwr kw mhwqm Ar rUp Aru
AsQwn iqs ky sunxy kI myrI bwCw hy] qum ikRpw kir kY inrUpx krhu]…
AMq : …gMgw gIqw gwieqRI gur goibMd eyhu pWco rwg krY] so punrip jnmu n pwvY] jo
koeI ies swr gIqw kw jQw skiq AiBAws kirn jwnY so pwT mwqR kry] so BI
ibsn ky ibdmwn jwie pRwpiq hoie ] ies qy bhuq mihmw ikAw kho]1] ieq sRI
gIqw swr smwpqM]=]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 60 g
isrlyK : iKl pRkrx
p`qry : 123 A – 263 a
Awkwr : 16X19 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ] EAM nmo prmwqmny] sRI purwx purkoqmwX] iKl pRkrx
ilKXqy] ] bwlmIko vwc] hy BwrduAwj mhW rmwiex lK slok hY] iqs
ivKY ieh bwl kWf moK aupwie bqIs shsR slok vIss† jI aupdys kIAw hY] so quJ
kau srv kRm kir kY khw hY] so quJ kau sRvx krwieAw hY]…
AMq : …ieiq sRI iKl pRkrxy nWnW pRsno moK aupwey srvQw vrnnM nwm srgh]15]
sMpUrx moK aupwie ky srg ivKy kQw ky swr khy hYN] qWqy ies kw nwmu sWK hY]
dohrw] swhI kwnI bRhm hY kwgd lyKnhwr]vkqw sRoqw Awid dY srv bRhm
inrDwr]1]sMpUrxM]=]=]=]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 60 G
isrlyK : gurbwxI gurU qyg bhwdr
p`qry : 263 a – 280 A
Awkwr : 16X19 s. m. ilKq: 11X13 s. m.

78
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ieh ikRqI ADUrI hY [
ArMB : < siqgur pRswid] ] rwg gauVI mhlw 9 ] swDo mn kw mwnu iqAwgEu] kwm
kRoDu sMgq durjn kI qW qy Aih inis BwgEu]1] suKu duKu dono sm kir jwnY Aaur
mwnu Apmwnw] hrK sog qy rhY AqIqw iqin jg qqu pCwnw]1]…
AMq : …< siqgur pRswid] ]rwgu bsMqu ihMfol mhlw 9 ] swDo ieh qnu imiQAw
jwnau] Xw BIqr jo rwmu bsqu swco qwih pCwno]1]rhwau] iehu jgu hY sMpiq supny
kI dyiK khw AY fwno] sMig iqhwrY kCU n cwlY qwih khW lptwno]1] ausqiq inMdw
doaU prhir hir kIriq aur Awno] jn nwnk sB hI mY pUrn eyk purK
Bgvwno]2]1] bsMq ihMfo [ihMfol] mhlw 1]…..

h`Q ilKq nM : MS 61 sMgRih


isrlyK : iDAwau ibhMgm inrMkwr kI kQw
rcnw kwl: sMmq 1726
p`qry : 1 a –77 a
Awkwr : 13X17 s. m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : sqrW pRqI pMnW-10; poQI dI lYmInySn kIqI geI hY Aqy ijld bMdI bwAd ivc
kIqI geI hY[ dupwsIN KVy ruK do do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW Aqy vKryvyN
leI motI pIlI lkIr dw hwSIAw hY[
Awm vyrvw : poQI ikqy ikqy ikrm Kurdw hY[ AMqly pMj p`qry ijAwdw ikrm Kurdw hn[ poQI dy
pihly p`qry ƒ keI qrWH dy hwSIey nwl sjwieAw igAw hY[ SurU ivc do hwSIey vwly
p`qry KwlI hn[ hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY[
ArMB : < siqgur pRswid] ] rwgu rwmklI iDAwau ibhMgm inrMkwr kI kQw] mhlw
1] qd qo bwbw ibhMgm pMKI kY rUpu Qw] eyk nwm kw ADwru Qw] Kwqw kCu nw Qw]
pMc qq inrbwx Qy aunkI dyhu QI bwby kI] kvn kvn qq Qy ] suriq sbdu
igAwn iDAwn sMqoK ienw pMcw qqw kI dyh QI bwby kI]…
AMq : … pauVI ] srb kI ryix ies mn kau jwnhu] AMimRq nwm mn mwih pCwnhu]
haumY dUir krhu icqu lwvhu ] jo jo hukmu soeI kmwvhu] bcn spUrn mn mih
Drhu ] krm ibkrm pyKq Ajr jrhu ] hoie inrwlmu sbdu kmwvhu] jn nwnk
qqu ibhMgmu pwvhu]25]gosit spUrx hoeI gurpRswid] pVY suxY rhq rhY so moKu
mukqM pwvY]1]sloku] pVY suxY jo pRym kir rhq kmwvY koie] muKu aUjlH drgh suKI
pwir auqwrw hoie] bolohu BweI jI vwhgurU swKI spurn hoeI]

h`Q ilKq nM : MS 61 A
isrlyK : nsIhq nwvw
p`qry : 77 a – 79 A
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI

79
Awm vyrvw : EhI
ArMB : nsIhqnwvw ]<] kIjY nyk nwmI jo dyvY Kudwie] jo dIsY ijmI pr so hosI
Pnwh] dwiem n dauliq ksy bysumwru] nw rhY gy kroVI n rhYgy hjwr] dmVw iqsI
kw jo KrcY Ar Kwie] dyvY dlwvY rjwvY Kudwie] hoqw n rwKY Akylw n Kwie] qh
qIk idldWnI vhu iBsiq kau jwie]1]…
AMq : …cwlI gMj joVy n riKAw eImwnu] dyKo ry kwrU jo hoqy ipryswn]dunIAW dIvWnI
PwnI mukwmu] Kud csm bInI AwKr clxw jhwn] hir vKiq bMdy qUM iKjmiq
[iKdmq] n ivswir] msqI gPlq isNau bwjI n hwir] qobw n kIqIAw kridAW
gunwh] bugo Arj nwnk ies Awlm isNau qyrI pnwh]1]

h`Q ilKq nM : MS 61 e
isrlyK : pwrsI mq
p`qry : 79 A – 84 a
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : 84 A p`qrw KwlI hY[
ArMB : < siqgur pRsWid] AQ pwrsI mq q muhrmu ky gurry kw ivcwr] ijs vwr hovY
iqsI vwr kw Plu aus vrs roj ivic vIr qy so aus kw Pl] dohrw] mohrm nwm jo
mws hY kihE pwrsI mwih] qw mY dhy su hoq hoih dUkY kCu nwih]5]…
AMq : … cOpeI]6] qUtY mwrg jMg krwie ] jMg bIc bhu mwrY jwie] rÎq hovY sB
vYrwn] pwqswh mwns ko jo mwn] swl iesI kw sNin piqswih] ies mY JUT kihE
kCu nwih] snvwrw gur rwjy hoie] iqsu ky Pl jwno ieh hoie]

h`Q ilKq nM : MS 61 s
isrlyK : AMimRqDwrw
lyKk : Bgvwn dws inrMjnI
(rcnw kwl) 1795 sMmq
p`qry : 1–107
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 107 A~D ivckwr qoN PitAw hoieAw hY[
ArMB : < siqgur pRsWid]] sRI gur sMqey nm:] AQ igRQ AMimRqDwrw ilKÎqy]dohrw]
mMgl rUp AnUp mY injwnMdu pid jwsu] lhÎo mMgl crn Xh sohM hMsu pRkwsu]…
AMq : … Amuk smUcy mucY jwinXh sB igRMQn kO nwmu] bweIs AMk qy AMku hY pwro sq
prmwn]54] ieiq sRI AMimRqDwrw igRMQ skl ibbyk pRkwsu ibbyk dIpu igAwnI kO
srUp brnnO nwm Bgvwn dws inrMjnI kQqy] cqR dso pRBwv]14]sMbq ]1795]

80
h`Q ilKq nM : MS 61 h
isrlyK : gRih idSw
rcnw kwl: 1795 sMmq
p`qry : 107 A –111 a
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : Kwny bxw ky hr Kwny ivc iek sbd iliKAw hoieAw hY[ p`qrw nMbr 111 A hY [
ArMB :
qqu 5 AnMd Akws pvn
AMq :
nyqR dys kMT dys ihrdw dys

h`Q ilKq nM : MS 61 k
isrlyK : sRI rwm ivlws
lyKk : rwm ikRSn dws
p`qry : 112 a–116 a
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : kous kOn N Nsux lYdy kWn] XQUl dyh BvN BIqr joie] AnmY kos pCwn soie] pMc
pRwx krmy dRY joeI] kos pRwx mY jwno soeI] iedR krm imly mn jbY] kos mno mY jwno
qbY] …
AMq : …dohrw] icd ind AdYÍ Aml srb ibAwpk rwm] AMqr bwihr eyk rs rWm
ikRsn inj Dwm ]10] ieiq sRI rwm iblws sMpUrxM suB msq]

h`Q ilKq nM : MS 61 K
isrlyK : ADXwqm rmwXxy
lyKk : gulwb isMG
p`qry : 117 a–153 a
Awkwr : 13 X 17 s. m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 153 dw auprlw K`bw konw KwDw hoieAw hY ies krky pUrI qrHW pVHn
Xog nhIN[
ArMB : iqRBMgI CMd] Bj ry mn mUVM grV ArUVM suiq inj gUVM nwmvrM] ijn byd aucwry
rqn inkwry m`NC k`NC AOqwr DrM] bpu sUqr Dwry mhI inkwry ihRn sMGwry kwj krM]
nr isMG auqwry ieq suq mwry Bgiq aubwry dyv nrM]1]…
AMq : …gÎWn AiKl suiq swr BRwq mY qoh sugwey] bydWq vydÎ suB crx su myry byd
bqwey] jo srDw kir pFy kry Aru Bgiq inrMqr] so mm rUp smwie rhy nih rMc

81
su AMqir ] suin jo mm vcnn mwih pun Bgiq hoie jg qwihaur] gulwb isMG inj
BRwq ko rwm bKwnÎo AODpuir]133] ieq sRI md ADXwqm rmwiexy aumw mhysÍr
sMbwdy auqr kWfy rwm gIqw nwm pMcmo DXwie]smwpqM]1]2[ sRI vwihgurU jI shwey
rwm jI]

h`Q ilKq nM : MS 61 g
isrlyK : bwxI gurU qyg bhwdr-gurU nwnk jI kI
p`qry : 153 A – 204 a
Awkwr : 13X17 s. m. ilKq: 11X13 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] rwg gauVI mhlw 9 ] swDo mn kw mwn iqAwgau[ kwmu kRoD
sMgiq durjn kI qWqy Aih ins Bwgau]1] rhwau] suK duK dono sm kir jwnY Aaur
mWn Apmwnw] hrK sog qy rhy AqIqw iqn jgu qqu pCWnw ]…
AMq : …rhwau ] skiq snyhu kir suMniq krIAY mY n bdaugw BweI] jau ry Kudwie moih
qurku krygw Awpn hI kit jweI]2] suMniq kIey qurku jy hiegw Aaurq kw ikAw
krIAY ] ArD srIrI nwir n CofY qW qy ihMdU hI rhIAY]3] Cwif kqyb rwm Bju
baury julm krq hY BwrI] kbIry pkrI tyk rwm kI qurik rhy pichwrI]4] sRI
vwihguru jI shwie]

h`Q ilKq nM : MS 61 G
isrlyK : Awrblw (jugW bwry)
p`qry : 204 A – 205 A
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qry keI jgwH qoN KwDy hoey hn[ ies leI pUrI ilKq pVHn Xog nhIN hY[
ArMB : < siqgur pRswid] 1] Awrblw siqjug kI ] solw lK iek soau ATweI hjwr
brs]1]…
AMq : …rudR iekwds jwih skq isMgwr kry hY] klp eyk hY bIqAw XU sB hI hoey KY
hY] byd khq iehu rIq bRhmw minCq eyk hY] qw ibMns kul sNswr Anyk vvyk hY]
hry rwm]

h`Q ilKq nM : MS 62 sMgRih


isrlyK : ibsn purwx BwKw
smW : sMmq 1887
p`qry : 1 a – 460 A
Awkwr : 13X18 s.m. ilKq: 9X13 s.m.

82
vyrvw : ijld g`qw kpVw; dupwsIN KVy ruK do do kwlIAW lkIrW, ivc do do kwlIAW
lkIrW dw hwSIAw hwSIey ivc ikqy-ikqyy ilKq; sqrW pRqI pMnW-9
Awm vyrvw : smyN bwry bwAd ivc hor kwnI nwl iliKAw jwpdw hY[ SurU ivc ibnW hwSIey dy
cwr p`qry Aqy AMq ivc hwSIey vwly cwr p`qry KwlI hn[
ArMB : < [ sRI gxyswie nmh] siq icq AwnMd prmwqmwie nmh] AQ ibsn purwn
BwKw ilKqy] prwsro vwc] prwsr mYqY [ mYqRy ] kEu khy hY]ik qy mYqRy Xih jo quJy
aupdys kro hY[ so AMimRq smwn hY so mn ky pwqR sO pIEu] Ar jo nwrwiex qy iBMn hY
iqs kw iqAwg kr]…
AMq : … qUM BI inscY kr ky jwny ju mY Awqmw hoN] Ar bRhmw qy lykir cItI pRjMq sRb
ivKy pUrn Ar pRkws khoN ] Awqm drsI jb Xih srb bcn buD ky sRvx kr suxy
Ar Awp ko dyKw Ar pCwxw Awqm ivKy lIn BXw] Ar srUp soN imlw Ar bMD
mukiq ky BY qy inrBY BXw] ieiq sRI poQI ibsn bydWq sMpUrnM smwpqM]1]

h`Q ilKq nM : MS 62 A
isrlyK : mhwBwrq ( 19 vW AiDAwie)
ilKwrI : lwlw dws ?
smW : sMmq 1887
p`qry : 461 a – 465 A
Awkwr : 13X18 s. m. ilKq: 9X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw; dupwsIN KVy ruK do kwlIAW lkIrW; ivc do kwlIAW lkIrW
hwSIey ivc ikqy-ikqy ilKq; sqrW pRqI pMnW-9; p`qrw nMbr 466 vI bwAd ivc
iliKAw jwpdw hY Aqy hor kwnI nwl ies p`qry qy smyN bwry iliKAw hY[ “sMmq
]1887] AsU sudI duAwdsI] poQI sMpUrxM[
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] XuiDs†rEu bwc] jogysÍr jWnY sb Byv] munin mDÎ sRys†
sukdyv] bRhm Bwv mwXw ko qÎwg] rÎuM suK kY EupjXO byrwg]1]…
AMq : …bYsMpwXno bwc] ] suk sMbwd brnIXo jhW] nods kQw jwinXo qhW] sunÎo
purWn ijsI mn rhI ]lwlw dws kQw so khI]27] ieiq sRuI mhwBwrQy ieqhws swr
smucey EunIsmo DXwie]

h`Q ilKq nM : MS 63
isrlyK : qqÍwnUsMDwn
lyKk : mhwdyvw nMd
ilKwrI : su`Kw isMG
p`qry : 1-88 a + 1-92 + 1-4 +1-52 = 188
Awkwr : 17X25 s.m. ilKq: 11X17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, poQI auKVI hoeI hY[ sqrW pRqI pMnW-11 ibnw hwSIey dy [ ilKq
suMdr hY[

83
Awm vyrvw : Kuly p`qry hn[ poQI KVy ruK KuldI hY[ Alg AiDAwieAW ƒ Alg p`qrw nMbr
idqw hY[ SurU ivc Aqy AMq ivc iek-iek p`qrw KwlI hY[ Aqy aunWH qy hor kwnI
nwl kuJ kuJ iliKAw hoieAw hY[AKIrly KwlI p`qry qy ilKwrI bwry iliKAw hY[
“ilKqum BweI su`Kw isMG, sRI srb aupmw jogu, BweI swihb qwrw iwMG jI horW jogu
mQw tyikAw vwcxw , hor mhwrwj jI molW qwvw aupr muSq kmwieAw pqRy bwrw qw dy
Aqy swFy iqn rupÎy ilKweI hr AiDAwey iek pMnw KwlI Cf ky SurU kIqw igAw hy[
hr AiDAwey dy AwKrI p`qry ƒ nMbr nhIN lgwieAw igAw[
ArMB : < siq gur pRswid] sRI gxyswX nm: ] AQ Bwsw krqw Awpny ies† dyvqw Aru
gurO ko nmskwr krq hY] sMsikRq solokoN kr] slok] nwnw BUqM ivsÍMhÎy qq Xsmwq
irMcd iBMnM nwsiq] qM sRI ikRsnM vMdy inqÎM hwdwvM qy mdysqÎM]1]…
AMq : …ieiq sRI mq prmhMs prbRwjkwcwrX sRI miq sMÍpRkws ind srsÍqI pUjÎ pwid
isKÎ Bgvn mhwdyv ind srsÍqI munvr ivrcqy qqÍwnu sMDwny cqurQ pRCydh
ikMicq tIkw imisRqh smwpqh]5]

h`Q ilKq nM : MS 64
isrlyK : gurmiq rmwiex
p`qry : 1-113
Awkwr : 23X33 s.m. ilKq: 16X25 s.m.
vyrvw : ijld cmVw auKVI hoeI hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[
sqrW pRqI pMnW-16
Awm vyrvw : ikqy-ikqy ikrm Kurdw hY; poQI ADUrI hY[
ArMB : < siq gur pRswid] AQ sRI gurmiq rwmwiex rGbIr pRkws ilKÎqy]dohrw] sRI
gur nwnk dsm ko pRQm syv mn lwie] gxpiq mwq srsÍqI bwr bwr pun
iDXwey]…
AMq :…rWm ibnW kC moih nW Bwno] jo hY cIj ibnW hr nWmo] voh hmry nhI hY iksy
kwm] sB hn sun iPr aucI tyrw] sun hnvMq sRI rjo qyrw] rkq pwk Ar AsqI
cwm] ies my kwhW Ahy hr nWm ] sunvMq bIr bl Dwr] deI AwpnI Kl auqwr]
ikAw dyKq bYTy sB lwhmw] iek iek rom rom khy rWmw] ies ihq sRI gur Arjn
joie] EAMkwr my ilKy …..

h`Q ilKq nM : MS 65
isrlyK : nvIn q`q Kwlsw gurmq ksOtI
lyKk : cMdw isMG
smW : sMmq 1964
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 1-144
Awkwr : 34X21 s.m. ilKq: 27X16 s.m.

84
vyrvw : ijld g`qw; auKVI hoeI hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[
sqrW pRqI pMnW-25, ibnw hwsIey dy hY[
Awm vyrvw : 8 nMbr p`qry qy isrlyK bwry iliKAw hY; Aqy lyKk Aqy smyN bwry p`qrw nMbr 9 dy
AMq qy iliKAw hY[ ies poQI dI mweIkRoiPlm bxI hoeI hY[
ArMB : < siqgur pRswid] BUmkw ] Ajy kl hI ies smy nyN rMgn hI bdlw eyh hwlu
muFoN hI huMdw AwieAw hY isrP Prk ieqnW irhw ky koeI nykI kI qrP mwiel rhw
AOru koeI bdI kI qrP ] iksI nyN sKqI syN ] kWm lIAW AOr iksI ny nrmI syN AOru
iksI nyN burw kih kY AOr iksI ny Blw kih kY] sMswr mY AYsw hI hoqw clw AwieAw
hY]…
AMq :…AMn KwxW qy KulwauxW qy Pyr AsI Prk kI smJIey] b`s isMG ihMdU hYn]25]
ijsqRW dy ihMdU buq pRsq hYn EusI qRW dy is`K q`q Kwlsw BI buq pRsq hY ] b`s isMG
ihMdU hYn] Aysy hI Anyk qrw dy hwl hYn ieqny hI kwPI hY AklmMd ko Aswrw hI
kwPI huMdw hY ]

h`Q ilKq nM : MS 66 sMgRih


isrlyK : igAwn srody
lyKk : nwnk dws
p`qry : 2-120 a
Awkwr : 8X12 s.m. ilKq: 4X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, auKVI hoeI hY[ dupwsIN KVy ruK do do kwlIAW lkIrW dw hwSIAW hY [
sqrW pRqI pMnW-4
Awm vyrvw : poQI ikqy-ikqy ikrm Kurdw hY[ lyKk dw nwm p`qrw nMbr 119 qy id`qw hoieAw hY[
poQI dI mweIkRoiPlm bxI hoeI hY[ poQI dI SurUAwq p`qrw nMbr 2 qoN huMdI hY[
ArMB : < siqnwm krqw purKu inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gurpRswid]
rwgu rwmklI mhlw ]1] igAwn srodw] purKoqm prmwqmw pUrn ibsvy bIs] Awid
purKu Aibclqu hI qoih invwvau sIs]1]…
AMq :…jog jugiq hir Bgiq kir bRhm igAwn idRV kr gho] Awqm qqu ibcwr kY
Ajpw mY mn sm rho]238] ieq sRI igAwn srodY mwl mMqRY nwnk dws ikRq igRMQ
sMpUrx smwpqM] pVMqy suxMqy ibcwrqy moK mukiq lhMqy sRI gurU jI ky crn pwdkw
nmsqy nmsqy]=]=] ]=]

h`Q ilKq nM : MS 66 A
isrlyK : bcn gurU Amrdws jI kw
lyKk : nwnk dws
p`qry : 120 a -121 A
Awkwr : 8 X 12 s. m. ilKq : 4X 8 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI

85
ArMB : bcn hY gurU Amr dws jI kw ] AYqvwr pwn Kwie jwvxw] somvwr dRpn dyK ky
jwxw]…
AMq :…sukRvwr rweI Kwie jwvxI] CinCRvwr syDw lUx Kwie jwvxw] ijq vil jwie
iqq vil isiD hoie]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 66 e
isrlyK : cO GVIAW
lyKk : nwnk dws
p`qry : 122 a -127 A
Awkwr : 8X12 s. m. ilKq: 4X8 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : AMq ivc do hor p`qirAW qy ilKq hY pr p`qrw nMbr nhIN pwieAw hoieAw[ p`qrw
nMbr 127, qy Aqy aus qoN Agy iek pMny qy jwmnI isAwhI nwl Aqy aus qoN Agly do
pMinAW qy kwlI isAwhI nwl iliKAw hoieAw hY[ ienHW pMinAW qy kwnI vI bdlI hoeI
hY[ AwKrI p`qry qy hwSIAW nhIN hY[
ArMB :<siqgur pRswid ] ] cO GVIAw ilKqy ] AYqvwr kw vIcwr ] 4 ] audyr ] 4 ]
cwl ] 4 ] lwB ] 4 ]…
AMq : …AMmRq GVI AMmRq pIvy] suB GVI kwrj isD] lwB GVI lBMqy rwju ] rog GVI
ibnwsy kwl] audyg GVI mhw BEu aupjY] kwl GVI qy cwl GVI dono hY Asub]

h`Q ilKq nM : MS 67 sMgRih


isrlyK : hT pRdIpkw
lyKk : l`CI rwm
ilKwrI : rwDw ikRSn
smW : sMmq 1929
p`qry : 1 A -12 A
Awkwr : 16X27 s.m. ilKq: 13X22 s.m.
vyrvw : KulHy p`qry, do g`iqAW ivc bJy hoey hn[ hwSIey qoN bgYr hY[ ikqy-ikqy kuJ AKrW
qy iPkI lwl iSAwhI PyrI hoeI hY[ sqrW pRqI pMnW-13, poQI KVy ruK KuldI hY[
Awm vyrvw : ikqy-ikqy ilKq qoN bwhr KwlI QW qy vI iliKAw hoieAw hY[ poQI dI hwlq mwVI
Aqy ikqy-ikqy ikrm Kurdw hY[ poQI do sYNcIAW ivc vMfI hoeI hY[
ArMB : < siqgur pRswid] sRI gxyswX nm:] AQ hT pRdIpkw ilKqM] dohrw] ikRs˜
jIvn klÎWn suq lCI rwm lK bÎws] Awp jWn kON so ikXo jo jwnÎoN suq
bÎws]1]…
AMq : … dohrw] hT prdipkw gRMQXw swsiqR AKru mYN jo ] rwDw ikRsn swDU ny gurmuKI
kIqw so]62] sMmq EunI sY aunqI mwG vdI jo Awih] duvwdsI rivvwr idn pUrn
kIqw qwih]63] ] ieq sRI ikRsn jIvn klÎWn suq lCI rwm ikRq jog suDw
inDI gRMQy isrt pMcm Eupdys sMpUrxM]5]=]

86
h`Q ilKq nM : MS 67 A
isrlyK : AQrbx kI hMsnwd aupinKd
BwKw tIkwkwr : musqwk rwie
smW : sMmq 1929
p`qry : 1 A -27 a
Awkwr : 16X27 s. m. ilKq: 13X22 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ikqy-ikqy ilKq qoN bwhr KwlI QW qy vI iliKAw hoieAw hY[ poQI dI hwlq mwVI
Aqy ikqy-ikqy ikrm Kurdw hY[ poQI do sYNcIAW ivc vMfI hoeI hY, ikqy-ikqy p`qry
iBjy hox krky isAwhI PYlI hoeI hY, p`qrw nMbr 25 a qoN kwnI bdlI hoeI hY[ 25
A altw iliKAw hY[ ies sYNcI ivc hor keI Putkl ikRqIAW hn[ AMq ADUrw
jwpdw hY[
ArMB : < siqgur pRswid] sRI gxyswX nm:] AQ AQrbx dI hMsnwd aupinKd
ilKÎqy] dohrw] bMdn sRI sukdyv ƒ aun kUM hIey mY lwie] CipE Byd pRgt kIE
pRmwrQ ky dwie]1] sMsikRq BwKw krI qW ko Xh idRs†Wq ] Kol Kol sB hI khI
smJy Cuty BRWq]2]…
AMq : … holI] rwg tofI] holI KylyNgy Apny mn soN bwjY svd Anwhd GxwGxw
xxw]rhwau] pUrygy kuMB pRxv ky rMg soN nwskw kI ipckwrI ] kib`q ] qIrQ n kIE
suD pwT hUN n PyrI buD jwp qo Anyk kIey khW lO sunweIAY] brq BI Anyk kIey
inrwhwr BuKu mUey jMqR qMqR kIey jyqy kyqk ignweIAY] mVI qy mNsWnI iPry khUN qy n
nYk try ikMcq n pwieE suK jhW mn lweIAY] kihq msqwk rwie sB duK ko
bnwie ibnw srb iqAwg ky suK nhI pweIAY]11]

h`Q ilKq nM : MS 68
isrlyK : ibRqI pRBwkr
lyKk : inScl dws
p`qry : 1 A -47 A
Awkwr : 17X30 s. m. ilKq: 13X24 s.m.
vyrvw : KulHy p`qry, do g`iqAW ivc bJy hoey, sqrW pRqI pMnW-15 [ poQI KVy ruK KuldI hY[
ilKq suMdr hY, bgYr hwSIey dy hY[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI hY, ikqy-ikqy ikrm Kurdw hY[ pihlw p`qrw hyToN K`bw konw
BuirAw hieAw hY, iek AKr pVHn Xog nhIN[ p`qrw nMbr 1 a KwlI hY[ poQI ivc
dyvnwgrI A (A) dI vrqoN kIqI hoeI hY[
ArMB : ]<] siqgur pRswid] spqm pRkws mYN ibRiq kw sÍrUp khÎw] ibRiq kw pRXojn
khnY kUM As†m pRkws kw AwrMB hY] AgÎwn kI inibRiq muKÎ pRXojn ibRiq kw hY]
Gtwidk Anw Awkwr ibRiq sYNGtwidk AvibMn cyqn sb ArwXwn kI inibRiq
hovY hY] …

87
AMq : …]prMqu] AinrvcnIX kw bwD rUp ABwv qo AiDs˜wn rUp AnuBv is`D hY] Xw
qYN AgÎwn sihq BwvwBwv rUp pRpMc] AO qW kI inibRiq skl AinrvcnIX hYN]
iqn srb kw AiDs˜wn rUp bwD hoX kY] inrdYÍq sÍrUp prmwnMd rUp prm puruswrb
moKÎ hY] ] ieiq sRI mM inscl dws sMgXk swDU ibricqy ibR~iq pRBwkry jIvysÍr
srUp inrUpx pUrbk ibRÂiq pRXojn inrUpxM nwm As†m : pRkws : 8 ] ]
] ] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 69
isrlyK : Xog visst BwKw
p`qry : 1 -774
Awkwr : 38X 24 s.m. ilKq: 28X21 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, tu`tI hoeI; dupwsIN KVy ruK do-do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr;
sqrW pRqI pMnW-27
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw hY; SurU ivc 14 Aqy AMq qy 11 p`qry hwSIey vwly KwlI hn[
p`qrw nMbr 593 qoN Agy kwnI bdlI hoeI hY[ ilKq bhuq suMdr hY[
ArMB : < siqgur pRswid] E N sRI gxyswX nm:] AQ vYrwg pRkrx isMmRiq BwKw
ilKÎqy ] siq icq AwnMd rUp jo Awqmw hY] iqs kEu nmskwr hY] kYsw hY siq
icq AwnMd rUp jo Awqmw khqy hY ijs qy ieh srb Bwsqy hY] Aru ijs ivKy srb
lIxu hoqy hY]…
AMq : … cqusty pRkrx ivKy pMcws pwiKAwn Bey hY]50] ieiq sRI mwrKO prhqy sRI
mhwrmwiexy dyv dUq Eukq sq shNsR mWq sMGqwXW bwl kWfy moK Eupwey inrbwx
prkrxy smwpqh]288] ]dohrw] swhI kwnI bRhm hY kwgq lyKxhwr]
bkqw sRoqw Awid lY srb bRhm inrDwr]1] sRI rwm jI] sRI rwm jI ]]sRI rwm jI]
sRI rwm jI ]Buly cky bKis lYxw sRI sMgiq qyrI srix ho] ] sRI rwm jI] sRI rwm
jI ] ] ] ] ] ] ] ] ] ]]
] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 70
isrlyK : dsm skMd
p`qry : 1- 402
Awkwr : 22X14 s.m. ilKq: 16X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, auKVI hoeI; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ dupwsIN
KVy ruK do-do lwl lkIrW dw hwSIAw hY; sqrW pRqI pMnW-20
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI hY Aqy ikrm Kurdw hY[ poQI ivc dyvnwgrI A`KrW dI vrqoN
kIqI hoeI hY[ ijvyN l (l), A (A), ie (e)[ ikrm Kurdw hox kwrx kuJ A`Kr
pVHn Xog nhIN hn[

88
ArMB : E sRI gxyswie nm:] AQ dsm skND Bwgvq BwKw ilKqy]swKI] doie miq Git
mY prNspir bolI eyk smwn] iek gwvY guNix isAwm ky iek vrjY sur
igAWn]1]…
AMq : … ieiq sRI Bwgvqy mhw purwxy dsm skNDy sun N___iq sNbwdy rWm ikRsn
chyiqRihnvih iDAwie sNpUrnN smwpqN suBN msqo] sRI EuN nmoN Bgvqy sRI vwsudyvwDw]
poQI sNpUrn] sRI BgvWin nWrwein jI qumwrI jY jY jY] siqgur idAwil jI] swKI
] lwl mnsw vwcw krm mnW j syvY hir rwie] qW k icNqw kauin hYN jW ky ikRsn
shwie]1]

h`Q ilKq nM : MS 71 sMgRih


isrlyK : swKI (gosit) rwjy jnk kI
ilKwrI : Kjwnw
smW : sMmq 1860
sQwn : mulqwn
p`qry : 1a –9a
Awkwr : 19X27 s.m. ilKq: 14X18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, auKVI hoeI; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ dupwsIN
KVy ruK do-do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw hY; sqrW pRqI
pMnW-13, swrI poQI auKVI hoeI hY [
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw hY[ poQI dy SurU ivc cwr ibnW hwSIey dy Aqy AMq ivc iek
hwSIey vwlw Aqy cwr ibnW hwSIey dy p`qry KwlI hn[ p`qrw nMbr 1-4 bwkI p`qirAW
nwlo Awkwr ivc Coty hn ijnWH ƒ pUrw Awkwr dyx leI Awsy pwsy hor rMg dy kwgz
joVy hoey hn[ poQI dI hwlq Ksqw hY[
ArMB : <]siqgur pRswid] swKI rwjy jnk jI kI] isrI gurU nwnk jI siq hY] qb
pwrbRhm kI AwigAw swQ rwjw jnku Bgiq jI scKMf kau cly] qb rwih EUhw qy
jo mukiq kw rwhu Qw aus qy bwvI qrP guhwr prqI QI]…
AMq : … sloku] jug jug mih gurU AwieAw iq Aicqu nwmu iDAwieAw ] ijn syivAw
iqn Pl pwieAw dws nwnk pMQ clwieAw] bolhu BweI jI vwhgurU swKI pUrn hoeI
BuilAw cuikAw bKs lYxw sdkw siqgurU siqiqkw

h`Q ilKq nM : MS 71 A
isrlyK : jnm swKI BweI bwlw
lyKk : pYVw moKw
ilKx sQwn : mulqwn rcnw kwl: sMmq 1582
smW : sMmq 1860
p`qry : 9 a–286 A
Awkwr : 19X27 s.m. ilKq: 14X18 s.m.
vyrvw : EhI

89
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 13 qy gurU nwnk dyv jI dy jnm dw smW “sMmq 1520 imqI kqm sudI
pUrnmw” idqw hoieAw hY[
ArMB : < ] siq nwmu krqw purKu inrBEu inrvYr] Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid] smqu 1582] imqI vYswK suDI pcmI poQI ilKI pYVY moKy sulqwn pur ky
Kqryty] gurU AMgd ilKvweI] pYVy ilKI]…
AMq : … iehu sbdu qlvMfI hoieAw sI] jw rwie bulwir pwso lwlU AwKvwieAw]
1800]60] sMbq] ATwrwh sY]60] imqI Pgx sgrwdo]18] suB idn mMglvwr
mulqwn ivc ilKI] Bul cuk bKsxI] bolo BweI jI vwhgurU] ieh swKI kw mUl hY]
hir iksy vylY isKw sMqw ky kMim AwvsI] iqnw AgY eyhu swKI pVxI ijnw gurU
prmysr iek kr jwqw hY] sbdu kw KojI hovY] bwkI AwgY nwhI pVnI] jo gurU sbdu
kI swr n jwxY] jo koeI AwpnI rIJ kir kY swKI suxY iqs dy Agy gurU ky bcn
pVny nwqr guhju rKxI [ bhuqu jwhru nwhI krnI] mn ivic rKY kmwvY] iqsdy
kMim Awid AMiq Awvihgy] swKI pUrI hoeI ] sRI gurU bwbw nwnk jI pridAw
suixidAw srbqR isK syvk ƒ Bgiq Ar isKI dwn krygw siq kir mMnxw] bolhu
jI vwhgurU siqgurU jI] sRi rwm jI] sRI gurU jI] sRI ikRsn jI sRI vwh gurU jI]

h`Q ilKq nM : MS 72
isrlyK : pwrs Bwg
lyKk : AlgzwlI
Anuvwd : A`fx Swh
p`qry : 1–445
Awkwr : 33X23.5 s.m. ilKq: 23.5X15.5 s.m.
vyrvw : sqrW pRqI pMnW-23, ijld nhIN hY[ pMny auKVy hoey Aqy ikqy-ikqy ikrm Kurdw[
dupwsIN pMj lkIrW (do lwl kwlIAW Aqy pIlI motI lkIr vKryvyN leI) dw hwSIAw hY
pihly p`qry qy aus qoN bwhr iek hor iek lwl Aqy iek iek kwlI brIk lkIr dw
cwry pwsy hwSIAw hY[
Awm vyrvw : vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hY [ poQI dI mweIkRoiPlm bxweI hoeI hY[
ilKweI suMdr hY[ AMq ivc iek p`qrw KwlI hY [ ieh rcnw nON srgw ivc hY ]
ArMB : < siqgur pRswid ] E sRI gxyswXnm:] AQ pwrs Bwg kImIAw s Awdq
il`KXqy] ausqq aru aupkwr jo hY mhwrwj kw so AMbr ky qwry Ar myG kIAw bUMdw
Aru p`qR bnwspqI ky Aru ryq ky ikxky Aru Akws ky Axhu qy AiDk hY]…
AMq : … Aru eyk swD kO bMdI Kwny ivKy jb im`qR imlxy Awey Qy qb aunhu ny prIiKAw
ky nim`q aun kO pwQr mwry qb vhu Bwg gey bhuiV aus swD ny khw jo qum JUTy
im`qR ho kwhy qy jo im`qR ky duK ivKy imqR ko duK nhIN Bwsqw]23] ieiq pRIiq pRym
rjwie smwpqM]1] suBM Bvyqu ]

h`Q ilKq nM : MS 73
isrlyK : cwr drvyS

90
smW : sMmq 1916
p`qry : 1–170
Awkwr : 24X16 s.m. ilKq: 19X9.5 s. m.
vyrvw : p`qry Kuly, pr g`qy ivc bJy hoey hn[ dovyN pwsy do do lwl lkIrW vKryvyN leI
ivckwr pIlI lkIr dw hwSIAw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI
pMnW-21
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, auKVI hoeI hY, ikDry ikDry iB`jI hoeI hY SurU ivc 5 p`qry KwlI
hn Aqy AMq ivc 3 p`qry KwlI hn[ 4 a pMny qy Pu`l bUty qy nwl iek ichrw
pYnisl nwl bnwieAw hoieAw hY[ ikqy-ikqy hwSIey qoN bwhr mwqrwvW TIk kIqIAW
hn[ cwr drvyS bwry 2 a qy iliKAw hoieAw hY[ ‘iksw cwr drvyS kw’; pqrw nM 5
A SurU ivc A`lw dI isPq bwry iliKAw hY[
ArMB : < siqgur pRswid ] subhwn A`lw ikAwsw inAw hY ik ijs ny eyk mu`TI Kwk sy
ikAw ikAw sUrqY Aor m`tI kI mUrqYN pYdw kIeI bwvjUd do rMg ky eyk gorw eyk kwlw
Aor iXhI nwk kwn hwQ pWau sb kO dIey hY]…
AMq : … qyrI Xwd mY mY rhUM dm b dm] kty ieqrh myrw lYlo nhwr] n purss kI
sKqI ho muJ pr kbUM] n sb gor kI Aru n rojy smwrw] qu ko nYnn mY luqP pr
luqP rKw] KudwXw b`ky rsUly ik`brw] ik`sh bwgo bhwr qmwm sud ] sMmq 1916
BwdRo pRivst 16 sudI 2 mMglvwr[

h`Q ilKq nM : MS 74
isrlyK : kQw siq jug kI
p`qry : 1 – 89
Awkwr : 8X14 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr; KVy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw hY 58
p`qry qk, 59 qoN 68 p`qry ibnW hwSIAw dy, 69 qoN 80 p`qry q`k dupwsIN KVy ruK do
kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY [ bwkI ibnW hwSIey dy hY[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc do Aqy AMq qy iek p`qrw KwlI hY[ KwlI p`qirAW qy hor kwnI
Aqy hor isAwhI nwl kuJ iliKAw hoieAw hY[ poQI iB`jI hox kwrx keI p`qirAW qy
dwg hn[ ikqy ikqy hwSIey qoN bwhr iliKAw hoieAw hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
geI hY[ A`Dy ‘s’ dI vrqoN kIqI hoeI hY[
ArMB : < siqgur pRswid ] kQw siq jug kI purwqin ] jib rwjy jnmyjy kEu ATwrw
kusit hoie Qy ] ATwrW bRhmix mwirAw qy] kusit Euqwrxy ky nmyq ibAwsy gusweI
lwgw kQw suxwvx lgw Qw qRyvI siqjug kI…
AMq : … Aru ju iv`dyAw kY nwmyiq suxygw] iqs kO ividAw pRwpiq huvYgI] Aru Bmw
iksI hI nwimiq suix su sBu pRwpiq hoqI hY] Aru ibAws jI rwjy jnmyjy kau iehI
kQw suxweI QI] kust auqwrxy snwimiq] so kust auiqr gey Qy] kQw qyrvI
sMpUrnMm suB msqu[

91
h`Q ilKq nM : MS 75 sMgRih
isrlyK : srDw pUrn
p`qry : 1 A –48 A, 1 A –508 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw, cmVw, auKVI hoeI[ dupwsIN KVy ruK do lwl lkIrW ivc iek
kwlI lkIr dw hwSIAW[ sqrW pRqI pMnw- 9
Awm vyrvw : poQI dI hwlq ikrm Kurdw[ poQI dy SurU ivc 9 Aqy AMq qy 7 p`qry hwSIey vwly
KwlI hn[ p`qrw nMMbr 1 A qoN 48 A poQI srDw pUrn dw q`qkrw hY[ poQI dw pwT
AgoN Pyr 1 A p`qry qoN SurU huMdw hY[ p`qrw nMbr 509 Aqy 510 KwlI hn[ ikqy ikqy
hVqwl PyrI hoeI hY[
ArMB : < siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid]jpu] Awid scu jugwid scu] hY BI scu nwnk hosI BI scu]1]…
AMq : … bYrwDr gjDr kydwrw] jblIDr ntau jlDwrw] puin gwvih sMkr Aau
isAwmw] myG rwg puqRn ky nwmw ]1] Kst rwg Euin gwey sMig rwgnI qIs ] sBY
puqR rwgwn ky AwTwrih ds bIs]1]676] ] ] ] ]
] ] ] ] ] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 75 A
isrlyK : mwqRw bwby nwnk jI kw
p`qry : 511 a –515 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, p`qrw nMbr 511 a qoN 513 a qk mwqRw bwby nwnk jI kI hY p`qrw nMbr
513 a qoN 515 A q`k dÍwds mwqRw sRI bwby nwnk jI kI hY[
ArMB : < siqgur pRswid ] AQ mwqRw bwby nwnk jI kI lwl sbwj gwVy nwl hoeI] ]
idl swP swPI isr topI Drygy] ibKqry shr mY ibKqry rhygy] KauP ko gvwie
kir KPnI leI hY] mursdh mn ko imhr kr deI hY]…
AMq : … bwbw nwnk boilAw gorK qUM bfw hY igAwnI] qyrI bwq myry mn mwnI] qU hY
pUrw qyrw gurU hY sUrw] ieiq dÍwds mwqRw kw JwVw sMpUrn hoieAw ] pVMqy sunMqy moK
mukiq lhMqy ] sRI gur nwnk jI ky crn pwdkW ko nmsqy nmsqy nmsqy]2]

h`Q ilKq nM : MS 75 e
isrlyK : mwqRw bwby sRI cMd jqI jI kI
p`qry : 516 a – 525 A
Awkwr : 14 X 18 s.m. ilKq: 9X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, pMj mwqRw hn[

92
ArMB : < siqgur pRswid ] AQ mwqRw bwby sRI cMd jqI jI kI lKXqy] gur AibnwsI
Kyl rcwieAw] Agm ingm kw pMQ bqwieAw ] igAwn kI godVI iKmw kI topI]
jq kw AwVbMd sIl lMgotI] Akwl iKMQw inrws JolI jugiq kw top gurmuKI
bolI]…
AMq : …pvn pwnI Agin ipRQvI Akws] caudy Bvn kI pRgws] nv KMf ly bMd bMd
boly] nwnk pUqw sRI cMd boly] jugiq pCwxY qqu ivrolY]1]7] ]

h`Q ilKq nM : MS 75 s
isrlyK : pRwx mwqRw bwby nwnk jI kI
p`qry : 525 a – 529 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid ] pRwx mwqRw bwby nwnk jI kI] suno isDo hir Bjn kw Byd
krbo] kWm kRoD kw Cyd krbo] eyk aUpir rwKbo pMc swQI] mn mih mMq mwrbo
hwQI] mY qUM idl mn moh jIqbo jogI] jrw mrn mytbo pvn rs BogI]…
AMq : …kwlw pIlw jrd supyd] lwl sbj ihrmcI rMgh vyj] bhu rMg pyvMd godVy ko
lwgy] surNiq inriq ky sIey qwgy] soeI godVI siqgur pihrweI] nwnk siqgur sMgu
shweI]1]8]

h`Q ilKq nM : MS 75 h
isrlyK : mwqRw bwby nwnk jI kI
p`qry : 529 a – 530 a
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid ] mwqRw bwby nwnk jI kI] EAM ckr phr imRqk hoie rhY]
buD phr bwEu ky hrY] myKlw phr sbd so lVY] so jogysÍr isr topI DrY]…
AMq : …iDAwn kw Awsn igAwn kI bYrwgin kMnI mudRw kurbwnI] isv kI CurI Drm kw
dsqwr iqs nwl kwty pMc dustwnI] gur pRswid lvY bsqR nwnk dws sdw sdw
kurbwnI]1]9]

h`Q ilKq nM : MS 75 k
isrlyK : mwqRw bwby Almsq jI kI
p`qry : 530 a –532 a
Awkwr : 14X18 s. m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, iqMn mwqRw hn[

93
ArMB : < siqgur pRswid ] mwqRw bwby Almsq jI kI] EAM ] KpnI kr kr qn
KpnwvY] AhM buiD qn mwih imtwvY] cwr idsw kI Kbr sunwvY] qO c`kR
cOplw ly glY mo pwvY] sylI isM|I Aru imRgwn] ngrI bYTo gur kI Awn]…
AMq : …PUl mwlw mwP] colw cwk] nwm qyrw pwk] sUeIdwnw suriq hY[ myKlI pRikRq hY]
qUMbw iqrwj hY] sylI sPwk hY] jgotw jmwq hY] btUAw swQ hY] iksqI hwQ hY ]
nwnk hlImI krwmwq hY]12]

h`Q ilKq nM : MS 75 K
isrlyK : mwqRw bwvy Bgq Bgvwn jI kI
p`qry : 533 a –533 a
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid ] AQ mwqRw bwvy Bgq Bgvwn jI kI]qylIAw AvDUq jogI]
Awvq jwq inrq kr KylI] mor kw dsqwr msqk ibrwjY] isr jtw jUt jogIAw ly
swjY]…
AMq : …iks qI CurI PhoVI icqMbr bGMbr] gl boD godVw gl ivc PUlmwlw] gTMq
mwqRw Bgq Bgvwn mwlw]13]

h`Q ilKq nM : MS 75 g
isrlyK : mwqRw crpt nwQ jI kI
p`qry : 533 a –534 a
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ mwqRw crpt nwQ jI kI] sylI n bwDo n aufwau
imRgwnI] iKMQw n phro jo hoie jwie purwnI] ibBUq n lgwaU jo auqr auqr jwie]
Kr vwg lyty myrI blwie] duAwrw dyK DUxI nw pwau] sMiDAw dyK isMgI n bjwaU]
igRh igRh kUkr kI inAweI mWgxy n jwaU] ByK kw jogI kdy n khwaU] Awqm kw
jogI crpt myrw nwaU]…
AMq : …KwieAw pIAw kIAw Bog] boly crpt ibgwVw jog] auT clY kCu bwq n pUCY kho
khw qum jwnw] jhW jwnw qhW jwie phucY cwie nhI kCu Kwnw] jhW pVw mUslw qhI
Kym kUslw] ikAw bsqI ikAw auidAwnw] qb boly crpt smJy gorK ikny ivrl
jog kmwnw]14]

h`Q ilKq nM : MS 75 G
isrlyK : mwqRw bwvy blKMfI jI kI
p`qry : 534 a –536 A

94
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : mwqRw bwvy blKMfI jI kI] < siqgur pRswid] jtw jUt mjbUq igAwn kI
ibBUq ly rmy jogI AvDUq jMg srbMg kUjw ngwrw] qoVw joVw qoV pwvy mY fwrw ]
EAM bn KMfI jogI AwvDUq Awd ibMd qy clwieAw] GUMGrU forIAw] swknI mwknI
mwnvI jMjIr]…
AMq : …bwbw Awdm AMmw hvw] mky mdIny ciVAw qvw] phlI rotI Pkr ko rvw] nhI
dy rotI PUty kToqI qvw] Pkr Kyly ApnI rvw kujwlI nwm n bs kInw] eyqI Abdwl
mwqRw kw JwVw] Kt drsn mY bwd ibbwd kry iqs gIdI kw mUMh kwlw]15]

h`Q ilKq nM : MS 75 |
isrlyK : mwqRw bwvy sRI cMd jI kI
p`qry : 536 A –540 a
Awkwr : 14X18 s. m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, do mwqRw hn[
ArMB : < siqgur pRswid] mwqRw bwvy sRI cMd cMd jI kI]pMc kos ikAw hY] AMnmX
pRwxmX mnomX ivigAwnmX AnMdmX ieh pWc kos hY] AMnmX kos kw ikAw nwm
hY] AMnrs krky hUAw hY] AMnrs kr ky bfw hUAw hY] AMnrs meI ipRQvI hY] iqs
ky ivKy lIx hoie gwieAw hY] iqs kw AsQUl srIr hUAw] pRwxmX kos mnomX kos
ivgXwnmX kos ieh jo iqMn kos hY sUKm srIr hY] …
AMq : …jb Akws isD dyh clweI] sRI cMd Xih mwqRw gweI] mwqRw khy so jugq kmwvY]
inrBau fMk ngwrw vwvY] mwqRw ibD ijn inscy kInI] iqn audws muK pdvI
lInI]17]

h`Q ilKq nM : MS 75 c
isrlyK : mwqRw shjw nMd audwsI jI kI
p`qry : 540 a –543 a
Awkwr : 14X18 s. m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] mwqRw shjw nMd audwsI jI kI] igAwn guPw mY krY smwD]
DIrj Aws n bYTy swD] pMc qq kI DUxI pwvY] bRhm igAwn kI Agin jlwvY] Ayso
jogI swDY jog] nw iqsu kwVw nw iqsu rogu] qIn guPw qj pIvY pwxI] cauQY suriq
DrY inrbwxI] …
AMq : …iehu mwqRw phry jy koie] Awvw gvn imtwvY soie] mwqRw pVY pVwvY mn
smJwvY] gur pRmysr qy bn AwvY] kwl jwl jm lgY n qRws shjwnMd vsY hir

95
pws] ibbyk mwqRw pUrn hoeI] khY shjwnMd audwsI soeI] mwqRw sMpUrn hoeI] sRI cMd
shjw nMd hoeI ] mwqRw swihb shjwnMd audwsI jI kI sMpUrxM smwpqM suMB]1]18]

h`Q ilKq nM : MS 75 C
isrlyK : mwqRw swihb rwm idAwl jI kI
p`qry : 543 A –545 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ies mwqRw qoN bwAd 6 dohry id`qy hn[
ArMB : < siqgur pRswid] AQ mwqRw swihb rwm idAwl audwsI jI kI ilKXqy]rhq ko
topu Dr gÎwn Dr myKlI jugiq ko sbNd inq bol jogI] pMc dl mwr mn mUMf cylw
krhu iqAwg md mwn mq mwn BogI] sIl sMqoK ko AwV bMd bwD lY jwq Aru sq
Dwro lMgotI] …
AMq : …bdUAw bYT iesiQr ho nwd iqRkutI bjY Ank hI swjY mucMgw] Drm kI swl mY
surq prdys mY smq mw.vw huvw hY aupMgw] gurU goibMd gur nwnk gur pUq qy mwqrw
AMq swrI pRgwsI] doaU kr jor isD ryn sMqn khI sMq hI rYn jwnY audwsI] ieiq
sMpUrnM]19]

h`Q ilKq nM : MS 75 j
isrlyK : KVkw bwvy sRI cMd jI kI
p`qry : 546 a – 547 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ KVkw bwvy sRI cMd jI kw] swDo kWieAw gV inpt
Aiq ibkt BwrI Kt burj bwky bny miD GV Git nau koit ds duAwrI] jhW kRoD
sy joD Aru kWm bilbIr sy mhW pRcMf hY DnuK DwrI] jhW loB sy Bup Aru moih sy
dUq hY grb sy blI blvMq kwrI] …
AMq : …qb jIq gV ibKm kau bYT kr qKq pr gwF nIswn Aru nMd pUrw] qIn aru
qIs ausqiq krih nwnkw Bly jI Bly blvMq sUrw]20]

h`Q ilKq nM : MS 75 J
isrlyK : Bsm gwieqRI
p`qry : 547 A – 550 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI

96
ArMB : < siqgur pRswid] EAM Awid kw jogI Anwid kI ibBUq] sq kw nwqw Drm kw
pUq] kwl kO mwr Bey AvDUq] EAM AauDU AMbr Jry DrqI pry] iqs kI swKw
gwieqRI crY] so gwieqRI gobNrI krY] so gobrI sUrj muK suky Agin muK jrY] so
BsmMqRI sRI cMd jqI AvDUq ky msqk cVY]…
AMq : …jwix bwiq Bey pRgws] sRI cMd CfI sMswr kI Aws ] Awsw mwih inrwlm gey]
jib sRI cMd Bsm gwieqRI gey] ieiq sRI gwieqRI sMpUrnM] BVMqy sunMqy moK mukiq
lhMqy] gurU sRI cMd jI ky crn pwdkw ko nmsqy nmsqy nmsqy]21]

h`Q ilKq nM : MS 75 \
isrlyK : mwqRw bwvy bwlU hsny jI kI
p`qry : 550 A –556 a
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : sRI gurdyv nwnk ko nmo nm:] < siqgur pRswid] AQ mwqRw bwvy bwlU hsny jI
kI ilKÎqy] EAM isKw ktMq] AklMk mlMd hMq so sMq] EAM Ersnwr rMq] nwnk
imlMq qwih BgvMq]1] …
AMq : …EAM aultMq ibBUq pltMq kwieAw] isD kw mqw swdk ny pwieAw[ aulty
plty KMfy rog] s`q hY sbd q`q hY jog] jb aulty qb rUp idKwvY] jb plty qb
shj Gir AwvY] aulit plit mn Bie ACweI] pRxvq nwnk prm giq pweI]1]
16]22]

h`Q ilKq nM : MS 75 t
isrlyK : mwqRw gurU nwnk jI kI
p`qry : 556 A –558 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ mwqRw nwnk jI kI ilKÎqy] kvn ausqrw kvn pwnI]
mUMf muMfwieAw qUM iks kI bwnI] sq kw ausqRw bRhm pwnI] mUMf muMfwieAw siqgur
kI bwnI] iks ny mUMifAw iksny mUMfwieAw]…
AMq : …knk pqR sdw Arogu] siqgur bqwieAw pUrw jogu] AweI Bgiq pqR mih Kwie]
nwnk inrbwx ky sbd isau pivqR hoie jwie] isau DirAw skiq auTwieAw] krm
dU kw sMqoK isau pwieAw ] nau nwQ caurwsI is`D isau imil gurU nwnk p`qR isau
p`qR imlwieAw] Awdys ho isDo Awdys]1] mwqRw sRI gurU nwnk jI kI sMpUrnM]24]

h`Q ilKq nM : MS 75 T
isrlyK : mwqRw bwby sRI cMd jI kI

97
p`qry : 558 A –563 a
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, do mwqRw hn[ pihlI ƒ 25 AMk pwieAw hY pr AMqm mwqRw ƒ koeI AMk nhIN
pwieAw Aqy ies dI kwnI Aqy isAwhI vI Alg hY[ p`qrw nMbr vI nhIN pwieAw
hoieAw, bwAd ivcv nIlI isAwhI nwl iliKAw hoieAw hY
ArMB : < siqgur pRswid] AQ mwqRw bwby sRI cMd jI kI ilKÎqy] EAM dyvl DrqI
dyvl Akws] dyvl dyv BieAw pRkws] AauDU suriq inrq kr bolau] igAwn rqn
kI koTVI iksY pwrKU AwgY Kolau] pRQmY gur ky pUjhu pwie] ijin gur Awqm dIAw
bqwie]…
AMq : …audws rUp pwxI Ar pvx] jwky bDy qRY lok BOx ] audws rUp sbd pRkws] gur
kw sbd Bey pRkws] gur kw sbd Amr hor sB nws] gur kI ausqiq jo jn kry]
khu nwnk jUnI kbhu nw pry ] boD mwqRw audws mwqRw bwby sRI cMd swihb jI kw
sMpUrx hUAw] nmsqM nmsqy] sMq bwvw syvw dws jI ny]

h`Q ilKq nM : MS 77 sMgRih


isrlyK : mihmw pRkwS
p`qry : 4 a-5,17-25,32,65-72,81-112, 137-160,184-254,251-289,379-394,
404-409, 431 a
Awkwr : 30X23 s.m. ilKq: 24X16 s.m.
vyrvw : ijld bgYr, hwSIey bgYr; sqrW pRqI pMnw- 24
Awm vyrvw : poQI AKIr ivc iB`jI hoeI hY] p`qrw nMbr 4 Aqy 409 qoN 415 qk Pty hox kwrx
pUrI qrWH pVHn jog nhIN hn]poQI ikqy ikqy ikrm Kurdw]251-254 p`qrw nMbr do
vwrI iliKAw hoieAw hY, 279-289 do vwrI ilKy hn, ies poQI dI mweIkRoiPlm bxI
hoeI hY]
ArMB : …..sMkw invwrn EuqR] gur nwnk nwm ieku AMk inD Bgq lgI iqh suMn] Bgq
sun lwgq bFY nwm rUp ds gun]13] kr Aws Kgm ny srb bfBwgI sB sMq]
sWq BeI sB jgq mo PUlI Bgq bsMq]14]…
AMq : …swKI pUrn hoeI ] eyh bMdy kI kQw sCop khI jo sunI] Awgy swKI ds mhlw
kI Ar bMdy Eunky kI sMpurn hoeI] ] sRI vwhgurU muK kro Eucwr] hoie idAwl krly
EDwr]

h`Q ilKq nM : MS 77 A
isrlyK : dsW mhlW kI Eusqq
lyKk : surq rwm
p`qry : 413 a-414 A
Awkwr : 30X23 s.m. ilKq: 24X16 s.m.
vyrvw : EhI

98
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] dsW mhlW kI Eusqq] BweI surq rwm ny kIqI] jpY nEu
KMf ipRQmI spq swgrw jpY Awkws pwqwl sWnkw] jpY swmIr Aru mIr bYsMqRo jpY
kYlws sumyr Qwnkw] jpY bRhmwd ibsnwd rudwRd Pun jpY nkwd iedwd Bwnkw ] isRs†
jp jp qrY skl jY jY kr pRgit pwrbRhm gurdyv nwnkw]1]…
AMq : …ds Avqwr lIey kl BIqr gur nwnk AMgd nwm DrwieAw] Amr dws rwm
dws gurU Arjun rUp Awp DrwieAw] hir goibMd hir rwie guru hir ikRSn BI nwm
Awp khwvwieAw] gurU qyg bhwdr gurU goibMd isMG Apnw Kyl Awp pRgtwieAw]
ds AEuqwr kIey gur nwnk jI iBMn iBMn Qpkr idKrwieAw]13] bolhu BweI jI
vwihgurU] dsWd mhlw kI Eusqq sMpUrn hoeI] ]

h`Q ilKq nM : MS 77 e
isrlyK : svXy ausq gurU bwby jI kI
lyKk : bdl isMG AwzmgVH vwsI
p`qry : 414 A-415
Awkwr : 30X23 s.m. ilKq: 24X16 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qry Pty hox kwrx ilKq pUrI qrHW pVHn jog nhIN]
ArMB : < sRI vwhgurU jI] svXy Eusq [ Eusqq ] gurU bwby jI kI bdl isMG isK
AjmgV bwsI ny kIey] ikRpw ky inDwn pun pUrn pRDwn pBU [ pRBU ] piqqn ky pwp
pl my ibdwry hY]…
AMq : …kro rCw nby nrk qy inkwr qwry lijq Bey jmrwj Eut dyKy srn kI] cwr muK
pwc muK hwry kYh cwr muK Eurmw rhI n jwih nwnk crn kI]3]

h`Q ilKq nM : MS 78
isrlyK : gurbwxI-Sbd sMgRih
p`qry : 1 a-272
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY; dupwsIN KVyH
ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw hY, Aqy 2 E p`qry qy pihly
hwSIey ivc cupwsIN iek hor ausy qrWH dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnw- 10
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc hwSIey vwlw iek p`qrw, 1 A KwlI hY[AMq qy pwT ADUrw hY[ iek
hor p`qrw , jo ies poQI qoN Af hY, gurbwxI ilKI hoeI hY[ ies poQI dI mweIkRoiPlm
bxI hoeI hY]
ArMB : < siqnwmu krqw purKu inrBEu inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM
gurpRswid]jpu] Awid scu jugwid scu] hYBI scu nwnk hosI BI scu]1]…

99
AMq : …mhlw 5 ]PrIdw kMqu rMgwvlw vfw vy muhqwju] Alhu syqI riqAw eyhu scwvw
swju] 109 m: 5 ] PrIdw duKu suKu ieku kir idl dy lwih ivkwru] Alhu BwvY so
Blw…..

h`Q ilKq nM : MS 79
isrlyK : gurbwxI-Sbd sMgRih
p`qry : 1-10 a
Awkwr : 12 X 15.5 s. m. ilKq: 8 X 12 s. m.
vyrvw : ibnW ijld, ibnW hwSIAw ; sqrW pRqI pMnw- 8
Awm vyrvw : p`qrw 10 P`itAw hoieAw hY[ pwT ADUrw hY[
ArMB : 1 EAM] soriT mhlw ]5] myrw siq gur rKvwlw hoAw] Dwr ikRpw pRB hwQ dy
rwiKAw hwir [ hir ] goivdu nvw inroAw]1]…
AMq : …sYÍXw] mws AsU hm kwnr ky sMg Kylq icq hulws bFweI] kwn qhw pun gwvq
Qo Aq suMdr rwgn qwn bsweI] gwvq QI humhU sMg qwhIkY qw Cb ko brinXo nhI
jweI] qw sMg mY suK dwiek QI icq isXwm ibnw Ab BI duKdweI]8] sYÍXw] kwqk
kI sKI rws ibKYrq Kylq qI hir so icq lweI] sy qh Dwr gÍrnk…..

h`Q ilKq nM : MS 80
isrlyK : igAwn sRody
p`qry : 1 A -33 A
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : ibnW ijld, dupwsIN KVy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY[ vKryvyN leI lwl
isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ sqrW pRqI pMnw- 9
Awm vyrvw : 1 a p`qry qy iPkI ijhI ilKq ƒ lkIrW mwr ky kitAw hoieAw hY[ poQI ADUrI
hY[
ArMB : < siqgur pRswid] rwgu rwm klI igAwn surody] mhlw 1 ] pRsoqum pRmwqmw
pUrn ibsÍy bIs Awid purK Aibclu quhI qoih invwau sIs]1]…
AMq : …Agn qq jb clq hI khI gRB rih jwie] gRB igrY mwqw duKI hoqw hI mr
jwie]222] bwie qq sur dhno krY purK jo Bogu] gRB rhY jo qw smY dyhI AwvY
rogu]223]…..

h`Q ilKq nM : MS 81
isrlyK : cObIs iekwdSI kw mhwqm (pdm purwn ivcoN)
rcnw kwl: sMmq 1826
smW : sMmq 1856
p`qry : 1 a-125 a
Awkwr : 10X14 s.m. ilKq: 7X10 s.m.

100
vyrvw : ijld kpVw g`qw, auKVI hoeI[ dupwsIN KVyH ruK do kwlIAW lkIrW dw
hwSIAw ] sqrW pRqI pMnw- 6-7
Awm vyrvw : hwSIey vwly do p`qry SurU ivc Aqy cwr p`qry AMq qy KwlI hn[ AwKrI pMny qy gurU
qyg bhwdr jI dw slok hY[
ArMB : < siqgur pRswid] AQ cOaubIs iekwdsI kw mhwqm ilKqy]dohrw] sRI gur
crx gxys pwd mwqw srsÍqI iDAwie] iekwdsI mhwqm igRMQ kI BwKw rco
bnwie]1]…
AMq : …shMsRikRq dyiKE nwih pwrsI qy BwKw krI] aUc nIc AKr pRB iKmo ikRpw Dwir
kY]188] =] ieiq sRI pdm purwxy sRI ikRsnwrjun sMbwdy kwqk [kqk] sudI
iekwdsI mhwqm sMpUrnM]24]sMbq ATwrw sY iekbMjw [iekbMjw qy hVqwl PyrI hoeI
hY] ]1856] mwG sudI] iqRqIAw mMglvwr] poQI sMpUrn hoeI] gur
pRswid]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 82
isrlyK : jnmswKI mhlw 1 (Amr kQw kI poQI)
smW : sMmq 1928
p`qry : 1-14 +1 A -667 a
Awkwr : 24X33 s.m. ilKq: 16X22 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw; auKVI hoeI[ dupwsIN KVy ruK do lwl lkIrW ivc do nIlIAW
lkIrW ivc vKryvyN leI pIlI motI lkIr dy hwSIey dy bwhrly pwsy iek nIlI lkIr
hY[ sqrW pRqI pMnw-16
Awm vyrvw : 1 a qoN 14 a qk poQI dy pwT dw qqkrw hY[ iPr iek p`qrw hwSIey vwlw KwlI
hY[ Aglw 1 a hwSIey vwlw KwlI hY[1 A p`qrw ijQoN pwT SurU huMdw hY hwSIAW nwl
sjwieAw hoieAw hY[ 2 A qy vI cupwsIN dohrw hwSIAw hY[ pwT dy AMq qy tofI mhlw
5 dy do dupdy id`qy hn[
ArMB : < siqnwm krqw purKu … gur pRswid]jnm swKI mhlw 1 ] Amru kQw kI
poQI jo koeI ihiq iciq lwie ky pVYgw suxygw ilKygw ilKwvygw iqs kI mukiq
hovygI] qw sRI inrMkwr jI kw bcn hoieAw ] jo hy nwnk Bgq jI jo koeI qyry nwm
kI Amr kQw pVygw suxygw ilKygw ilKwvygw so iqsu kw duK dildR dUir hoie
jwvYgw]…
AMq : …jnmpqRI sRI gurU bwby nwnk jI smwpqMu msqu suB msqu ]1]1 AKru vwDw Gwtw
soiD kir pVnw] BuilAw cuikAw sRI gurU bwbw nwnk jI bKsMd hY]1] ]sMmqu 1928
imqI hwV idny 15] imqI hwV sudI dsmI ky idnu 1 smwpiq kIqI ]1] poQI
ilKvweI]

h`Q ilKq nM : MS 83
isrlyK : jnmswKI sRI gurU nwnk dyv jI (poQI sc KMf)
lyKk : soFI imhrbwn

101
p`qry : 1 a-10a + 1 a-404 a
Awkwr : 24.5X34.5 s. m. ilKq: 18.5X24.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw; auKVI hoeI[ dupwsIN KVy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw[ 1 a
qoN 10 a qk pihly hwSIey dy ivc ivc dupwsIN KVyH ruK do lwl lkIrW dw hwSIAw
hY[ sqrW pRqI pMnw- 15
Awm vyrvw : 1 a qoN 10 a qk qqkrw scKMf poQI dw iliKAw hY[ SurU ivc iek hwSIey vwlw
Aqy iek ibnw hwSIey dy KwlI hn Aqy qy AMq qy hwSIey vwly 5 p`qry KwlI hn[
ArMB : < [ sRI siqgurU ky prswid] Awid scu jugwid scu] hY BI scu nwnk hosI BI
scu] scu nwmu krqw purKu] inrBEu inrvYr Akwl mUriq AjUnI sMBo siqgurU ky
pRswid] piqq pwvn ] Bgq visclu] AnwQhu ky nwQ … scKMfu poQI ilKxy kw
ArMBu BYAw] sRI siqgurU bwby nwnk jI kw syvku sRI siqgurU imhrvwnu jI poQI ilKI
ilKweI] …
AMq :…pwkI nweI pwku qU Awip rwmu rihmwnu] sB ikCu qyrY vis hY dws nwnk ky
imhrvwn]153] bolhu BweI vwhu gurU DMnu gurU siqgurU] rwmu siqgurU siq siqnwmu
krqw purKu siqgurU prswid]153] eyhI poQI sc KMf ieku sEu iqvMjh 153 [
gostI] hYin ieku sEu sqwhit gostI cOdh gostI Gwty hYin] ies qy Awgy hr jI
poQI hY]61] iekwhiT gostI hYin] iqsu qy Awgy cqRBoj poQI hY]74] cEuhqir
gostI] iqsuqy kyso rwie poQI hY] iqsu qy Awgy ABy pd poQI hY] iqsu qy Awgy pRym
pd poQI hY] eyih iC poQIAw hYin iqnw dw joVu] pMj sY pchqir]575]gostI bwby
nwnk dI jnm swKI dIAw hYin] iCAW hI poQIAW Eqy vwhugurU jI]1]]]

h`Q ilKq nM : MS 84
isrlyK : nIiq mwrqMf gRMQ
lyKk : gokl pRswid kwXsQ
smW : sMmq 1926
p`qry : 1 a–135 a
Awkwr : 17X11 s.m. ilKq: 12X7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[ cupwsIN dohrw
hwSIAw hY[ pihlW nIlI qy lwl lkIr; Aqy AMdrvwr iek nIlI , do lwl Aqy do
kwlIAW lkIrW ivc iek motI pIlI lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnw- 13
Awm vyrvw : pihly pMny qy hrw hwSIAw hY[ SurU ivc iek hwSIey vwlw p`qrw KwlI hY[ poQI dI
Awm hwlwq TIk hY pr AMqm p`qrw PitAw hoieAw hY[ A`Dy ‘Î’ dI vrqoN kIqI geI
hY[
ArMB : < siqgur pRswid AQ rwjnIq ikRq gokul pRswid kvI kI]dohrw] gxnwXk
dwXk skl lMbodr XkdMq] Bry gÎwn gux jyih Bjq Bjq Bwv BXvMq]1] …
AMq :…sgl Pswid n pr fr phucY XhI hyq Anumwin] qj Pswid mrjwd qÎwgkY
sID clY mnmwin]153] ieiq sRI nIiq mwrqMf gRMQ nvsyrvw nrys nIiq vrnnM

102
gokl kwXsÎ livricqy pRsonqR mihpwl mMqRI kI sMpUrxM iqRqIX pRkws: ]3] swvx
ikRsn] sMmq 1926 sn 1276 swl my]

h`Q ilKq nM : MS 85 sMgRih


isrlyK : qrnqwrn drbwr dIpkw
lyKk : hjUrw isMG
smW : sMmq 1945 ibkRmI
sQwn : qrnqwrn
p`qry : 1–11
Awkwr : 18X27 s. m. ilKq: 14X21 s. m.
vyrvw : ijld g`qw isAwhI kwlI, hwSIAW dovyN pwsy do do lwl lkIrW KVy ruK, sqrW pRqI
pMnw- 13
Awm vyrvw : pihly pMny qy kvI ny bMdnw ilKI hoeI hY [ ipCly iqMn pqry KwlI hn[ ikqy-2
hwSIey qoN bwhr suDweI kIqI hoeI hY[ kwnI bdlI hoeI hY[ ipCly cwr pqry KwlI
hn[
ArMB : awy nm: < siqgur pRswid] sRI pwrQ guru BXo nm: AQ sRI qrnqwrn drbwr
dIpkw sRIpiq hir swDU ikRq ilKXqy] dohrw] swrd mwqw swrdw bwiriD bu`iD
ivcwr] vMdo pd ArivMd dYÍ syÍq vrx suKkwr]1] gxpiq gOrI gruV DÍj psupiq
vyd ivrMic] vMdopd ibRjrwj Xug hro doK pRpMc]2]kib`q] dYhYN nwm nwnk jI AMgd
jI AMswdyqw Amr Amr krYN rwj rwm dws jU]…
AMq :…hir mlUk kI cUk siB vKso Awp kivMd] CMd vMd ko gXwn nih vrxwrQ nih
ivMd]87] sMmq do] pWfv iviD muK nwQ sis guin sMbq pihcwn] sRwvx mws
pwvs irqu sis jvwr suKdwn]88] ieiq sRImq pMifq hjUrw hir siKXyx
nwrwXnx isMGn kiv inRmlyn qrnqwrn invwisnw ivricqM gurU Arjn drbwr
dIpkw suBM]

h`Q ilKq nM : MS 85 A
isrlyK : sRI gurU gRMQ lihrI
lyKk : nrwiex isMG inrmly
ilkwrI : hjUrw isMG
smW : sMmq 1948
p`qry : 1–10
Awkwr : 18X27 s.m. ilKq: 14X21 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ sRI gurU gRMQ lhrI ilKXqy] dohrw] sRI gurU nwnk Awid
nmu nmu sRI goivMd isMG] Bgq pRhlwd auDwr ihqu pRgit gRMQ nrisMG]1] kibq]

103
vMdy gurU nwnk jI AMgd Amrdws rwmdws Arjn hI puMj pwp p`itky] hir goivMd
hir rwX vMidXy pdwrivMd] sRI hir ikRsn jo ivAwpI siB G`it ky]…
AMq :…hir mlUk kI cUk ko iCim hY sMq slUk] su`iD Asu`iD pRbu`iD nih lyiKk miq
hY mUk]50]ieiq sRI mq pMifq hjUrw hrI isKÎyx nwrwXx isMGyn kiv inrmlyn
qrnqwrx invwisnw ivcicqM sRI gurU gRMQ lihrI sqoqR suBM]

h`Q ilKq nM : MS 85 e
isrlyK : ivnY pqR pcIsw
ilKwrI : hjUrw isMG
smW : sMmq 1976
p`qry : 1–4
Awkwr : 18 X 27 s. m. ilKq : 14 X 21 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ies dy AMq ivc iqMn KwlI hn[
ArMB : awy nm: < siqgur prswid]a sRI dsmysÍr gurU BXo nm sRumy AQ sRI gurU goivMd
isMGw gRyguhwr ivnY pqR pcIsw ilKXqy]dohrw] sRI guru kil ml dl drn srn
prn duK dUr] cUr krx durjn duKd sur jn suKd jrUr]
AMq :…rs muin gRh, sis sMbqM sukl sumgR mws] gurUvwsr iqKI dÍwdsI Bul Cmo inj
dws] ieiq mq mhwrwj pMifq hjUrw hrI issXyx nwrwXx isMGyn kiv inrmlyn
qrn qwrx invwis nwiv ricqM sRI dsmysÍr gurU pRiq ivnX pqR pcIsw suBM] ]

h`Q ilKq nM : MS 86
isrlyK : jnmpqRI sRI gurU nwnk dyv jI kI
ilKwrI : dUlw isMG imrw
smW : sMmq 1867 ib /1810 eI.
p`qry : 1 a – 610
Awkwr : 17X14 s.m. ilKq: 13.5X10.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw PtI hoeI[ dupwsIN do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY[ SurU ivc do
qy AMq qy iek ibnw hwSIAw p`qry KwlI hn[ sqrW pRqI pMnw- 10
Awm vyrvw : swKIAW dy AMk nhIN id`qy hoey[
ArMB : vwhgurU jI swKI byd lY Awvxy kI] < siqgur pRswid]bwby nwnk kau hukmu
hoieAw] krinhwr kw] siqjuig mih qdhu bwbw swihb imhrvwnu Qw] ieik idin
AwigAw hoeI inrMkwr kI] jy nwnk cwr jug kIqy hYin[ cwir byd BI kIqy
loVIAn]…
AMq :…Pyir cwauQy dI smgRI lY gey jw jwieky isvw duDu nwl qRauk kY j vyKin qw icKw
ivic Pl hs ikhu nwhI] lkVIAw bYsMiqR sB dyiK rhy] koiely myil kY ndI ivic
pwey] sB pCoqwvx lgy ikny nw jwqo Cl gieAw] smq]1595] vrKy mWhy AsU

104
sudI [11] sMmq ]1867] hwV sudI ] pRivs]21] dUlw isMG imrw lhorI dRAwjy
bYT ky lyKI dUsrI poQI ] gurU nwnk jI kI jnmpqRI]

h`Q ilKq nM : MS 87
isrlyK : AsÍmyD BwKw
lyKk : tihkx kvI (vwsI jlwl pur)
smW : sMmq 1879
p`qry : 1 – 542
Awkwr : 22X28 s.m. ilKq: 15.5X17 s. m.
vyrvw : ijld g`qw; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[ dupwsIN KVyH ruK do
lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnw- 15
Awm vyrvw : ikqy ikqy ikrm Kurdw hY[ poQI dy SurU ivc 5 p`qry KwlI hn [Pyr iek p`qry qy
qqkrw hY,Agy do p`qry hwSIey vwly KwlI hn[ AMq qy 7 p`qry KwlI hn[ p`qrw nMbr
541 A Aqy 542 A qy iek sqr lwl, iek kwlI isAwhI nwl ilKI hY[ hVqwl
Pyrky suDweI kIqI hoeI hy[ ikqy ikqy hwSIey ivc vI suDweI kIqI hoeI hY[ ies kvI
ny nMd lwl (BweI) dw nmskwr kIqw hY ijhVI ik imswl Awm nhIN imldI]
ArMB : < siqgur prswid]AQ AsÍmyD BwKw ilKqy ]EAM gxyswie nmh] sRI
kwilkwie nmh] EAM sRI nMd lwlo jXq] ikRq tihkn kI] caupeI[ ipRQmy pRxvo
igrjw nMdn ] sMkr qin gin ibGin inkMdin] lMbodk suK hir suKdwiek] eyk
rdn gj bdn ibnwiek] buD sdn AG AauD ibnwsn] mMgl rUpu AmMgl nwsn ]
Asrn srn skl jg bMDn] syviq sur nr sRI Dr cMdn[…
AMq :…dohrw] ieiq sRI BwrQ prbny AsÍmyD bKwn] kib thkn DMwie iqRhqro hY ikRq
pUrn jwn ]61] dohrw ] ieq sRI mhwBwQ purwxy Drm jg bMKwxy ikRsn kauqk jg
spUrx isD kwrj Drm sPl nwmy iqRhqro iDAwie]62]13] sMmq ibkRm sYn ko
iliKE mhwqm jwn]shMs ATwrh 1879] EunwsI] poQI pUrn jwin]1] sRI vwhugurU
jI kw Kwlsw sRI vwhugurU jI kI Pqy] AKr vD Gt BuilAw cuikAw bKsxw vwsqy
Awpxy nwm dy ibrd dI pYj rKxI ] imqI hwrvfI 8 idn sMgRwd dI 1] vwr suB
vwr buDvwr ilKI Bog pwqw]vw]hu]gu]rU] vw]hu]gu]rU]jI]……rw] m]rw]
m]rw]m]

h`Q ilKq nM : MS 88
isrlyK : rwmwiex BwKw
lyKk : Twkur dws
ilKwrI : rx isMG
smW : sMmq 1829
p`qry : 1 – 395
Awkwr : 18X31 s.m. ilKq: 12X22 s.m.

105
vyrvw : ijld g`qw cmVw[; dupwsIN KVyH ruK do lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr dw
hwSIAw [ sqrW pRqI pMnw- 12
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw [ 330 p`qry qoN Agly pMny DUAWKy, KwDy Aqy Ksqw hwlq ivc
hn[ pihly p`qry dy auqly K`by kony ivc bwkI pwT qoN Alg dohw iliKAw hY[ “dohw
rmwiex pusqk ilKq ho sRI gur ky anuswr[ DMnÎ DMnÎ gur dy [ dyv ] jU kInI ikRpw
Apwr]”
ArMB : EAM siqgur pRswd]sRI gxyswie nmih] rwm crqrwie nmih] EAM sRI gur
iBEienmh] EAM nmo nmo sRI rwm jU siq icq AnMd rUp] mMgl inD pRmodGn
dsrQ suq jg rUp] …
AMq :…ieiq sRI rmwiex sMKyp ibD sMpUrnM] suB dohrw] gRMQ rmwiex ko iliKE sRI rwm
ikRpw Anuswr] sRI rwm srn jo jn pry Bv inD auqry pwr] Twkur dwsu hY swD iqs
ky dsKiq jwn] P`gx mws iqQ pMcmI gRMQ sMpUrn mwn] cOpeI] vwr CinC`r pUrn
hoAw] sRDw pRIq ADk Aiq BoAw] rwm crn mY rhY iDAwn] srn rwm kI jo jn
pry] dUK BUK rwm iqs kI hry] rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm
rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rx isMG qrI [qyrI] srx] 000]=]=]=]=]=

h`Q ilKq nM : MS 89 sMgRih


isrlyK : mwJW
lyKk : sMq dws
p`qry : 1a–10 A
Awkwr : 13X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw ; ibnW hwSIAw [ sqrW pRqI pMnw- 9
Awm vyrvw : pihly p`qry qy nMbr 1 kwlI isAwhI nwl iliKAw hY, AgoN nIlI isAwhI nwl
p`qrw nMbr pwieAw hY[ p`qrw nMbr 10 qoN bwAd p`qrw nMbr 12 iliKAw hY, nMbr
11 p`qrw nhIN hY pr pwT pUrw hY[ 16 Aqy 17 nMbr p`qirAW qoN bwAd iek p`qrw
nMbr nhIN iliKAw hoieAw[ ies poQI ivc do ikRqIAW hn Aqy dohW dI kwnI Alg-
Alg hY[
ArMB : < siqgur pRswid] sMq dws Bgq jI kIAw mwJw ] Ajb qU Ajwieb qUhy qyry
Ajb qmwsy] iek Gir bYiTAw no miD pIlwvih iek ndIE iPrn ipAwsy]1] …
AMq :…ATUhy dw mMd jwxy nwhI spw no hiQ pwvY] ply kEufI hovY nwhI swhUkwir sdwvY]
toBy auqy jwie n skY gMgw ikQo jwvY[ sMq dws jo ibKX bIjY AMimRq ikQhu
pwvY]40] gurU jI ] DMn gurU jI

h`Q ilKq nM : MS 89 A
isrlyK : swKI bwby ky clwxy kI
p`qry : 13a– 23 A
Awkwr : 13X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw ; ibnW hwSIAw [ sqrW pRqI pMnw-7

106
Awm vyrvw : EhI, ilKweI suMdr hY]
ArMB : < siqgur pRswid] swKI bwby ky clxy kI] svw phur rwiq rhdI ƒ bwbw
clwxw krdw hY] drgwh nU] qb blvMf FwfI nU bcn hoieAw blvMfw mY drgwh nU
ividAw hodw hw ] qb blvMf FwfI Ardwis kIqI] jI scy pwiqswhu sMgiq dw hIlw
kI ] qW Agy qy bcn hoieAw sMgiq nU igrMQu jI bKisAw]…
AMq :…qW BweI mrdwny pwis iek rbwbu sI jw bwbw icqMn krdw qw BweI mrdwnw fyry
hodw] qw bwby dy icq krny rbwbu dIAW qwrw bol EuTdIAw] qw mrdwnw AwKdw
BweI rbWbu mY qy qUM icq hoie hY clu] qw Agy qy rbwbu boldw ju myrI duAwlI gl
ivc Gqu] ijQy bwbw hY EuQY Eufwie kY qYnu lY clw ] qw cwir pihr rwiq smUh
iekTy hody] kIrqnu kr kY KusI lYky muV fyry Awvdy]

h`Q ilKq nM : MS 90
isrlyK : sIhrPI
lyKk : gupwl isMG
p`qry : 1– 19
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnI hoeI hY] ibnW hwSIAw [ sqrW pRqI pMnw- 8
Awm vyrvw : 16 qoN 19 p`qirAW q`k sjy pwsy aupr dy kony Bury hox kwrx p`qrw nMbr bwAd
ivc nIlI isAwhI nwl pwieAw hoieAw hY[ hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY[
ArMB : 1]E] siqgur pRswid] AlP Aj n mMgdI sMgdI mY r`bw dyhu dIdwr dulwirAW
dw] kdy mn sI nI suxo rb sÎo kihAw AwjdW AsW ivcwirAW dw] ies jIvxy QIN
dyeI mOq rbw irhw idsno muK ipAwirAW dw] kI AwvsI hQ gupwl isMGw AsW
iesk dy muieAW ƒ mwirAW dw]1]…
AMq :…AlP Aj AwieAw seIE myrIE nI cyqw gl icrokxI vIsrI dw] lgw sMg dw
rMg insMg mYƒ ifT sMg sdw rMgIsrI dw] hux hor nw BWvdw kuJ swƒ gurW disAw
rwh munIsrI dw] geI Bul sqwr gupwl isMGw ipAw Bog BI nwl kvIsrI dw]30]

h`Q ilKq nM : MS 91 sMgRih


isrlyK : isKW dI Bgqmwlw
ilKwrI : mnI isMG
ilKwrI : Awqmw rwm
p`qry : 1 a– 145
Awkwr : 17.5 X 25 s. m. ilKq : 13 X 19 s. m.
vyrvw : ijld g`qw, auKVI hoeI[ dupwsIN KVyH ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw
hwSIAW hY[ iv`c-ivc kuJ p`qirAW qy isrP do kwlIAW lkIrW (KVHy ruK) dw hwSIAw
hY[ sqrW pRqI pMnw- 14, ilKq swDwrx pr swP pVn Xog hY[

107
Awm vyrvw : poQI Ksqw hwlq ivc hY[ pihly Aqy AwKrI kuJ p`qry Ptdy jWdy hn[ hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ hwSIey ivc vI suDweI kIqI hoeI hY[ poQI ikrm Kurdw
hY[ ikqy ikqy hwSIey ivc ilKq hY[
ArMB : < siqnwmu krqw purK gur pRswid…] nwm sB dyvw dw dyv hY] koeI dyvI ƒ
mnwvdw hY] koeI isvƒ koeI gxys ƒ koeI hor dyviqAw nU] gurU ky isK sqnwmu nUo
ArwDqy hYn] < siqgur prswid] swKI BweI gurdws jI kI vwr XwrvI isKw dI
Bgq mwlw] eyk smyN BweI mnI isMG jI QI isKw Ardws kIqI ] jo BweI gurdws jI
ny jo isKw dy prQwie vwr kIqI hY] so sB dys dys dy isKw dy nwm ilKy hYin] Eunw
dIAw rihqw qy krqUqw Aswno mwlUm krwvo jo AsI BI jwxIey]…
AMq :…qy vwsqv bIVw ju huMdw hY] so pwn kQw supwrI cUnw Awpxy rMg nU Cfdw hY[ qw
lwl rMg Eus dw huMdw hY] qYsy jo isK Awpxw ABmwn ikirAw dw Cfdy hYin soeI
gurmuK huMdy hYin] 163 ] bolhu BweI jI vwhgurU swKIAw pUrIAw hoeIAw smwpq
msq suB msq iek sEu qy qRyhT swKIAw pUrIAw hoeIAw]

h`Q ilKq nM : MS 91 A
isrlyK : swKI mhly dUjy kI (suMn smwDIAw dI)
ilKwrI : Awqmw rwm
p`qry : 145 a– 149 a
Awkwr : 17.5X25 s.m. ilKq: 13X19 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : … < siqgur pRswid] swKI mhly dUjy kI ]=] gurU nwnk jI imhr kIqI bcw
AMgdw qUM kCu mMg kCu quih mMigE nhIN] tihl syvw quih bhuq kIqI hY] qw gurU
AMgd jI kihAw jyhVI kweI loVId AwhI so qusw imtwie CfI hY] qw BweI lihxy
kihAw qusw imhir kIqI hY] qw suMn smwDIey jo suxIdy hYin iqnw dw dIdwr hovY]…
AMq :…qw BweI lihxy nyqR mIty] dyKy qw gurU nwnk jI dy pws hW] Awie cRxI lgw] qw
gurU nwnk jI puiCAw BweI lihixAw suMn smwDIAw dw dIdwr kr AwieAw hY] qw
BweI lhxy kihAw jI quswfw sdkw dIdwr kr AwieAw hW]

h`Q ilKq nM : MS 91 e
isrlyK : pMjw ipAwirAW dy pUrbly jnm
ilKwrI : Awqmw rwm
p`qry : 149 a– 150 a
Awkwr : 17.5X25 s.m. ilKq: 13X19 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : <siqgur pRswid] sRI goibMd isMG jI soFI] jnm ptxy dw vwsI AnMdpur jI
dI] dieAw isMG soPqI lhOr dI vwsI ipCly jnm lEU dy Avqwr Qw]2]…

108
AMq : …vwhgurU kw mMqR jp Awn mMqR dy iqAwg] mukq jugq bwCq Plq siqgur crnI
lw [lwg] ]5] bolhu BweI jI vwhgurU …sRI vwhgurU jI]

h`Q ilKq nM : MS 91 s
isrlyK : swKI BweI gurdws Bly jI kI
ilKwrI : Awqmw rwm
p`qry : 150 a– 163 a
Awkwr : 17.5X25 s.m. ilKq: 13X19 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid]swKI BweI gurdws Bly jI kI ] sor
Tw ] isK hY prm sujwn gurdws nwm gur crn rq] pwieAw Awqm igAwn siqgur
ikRpw ktwC qy] kibqu ] BilE kI kul ivKy kIE hY pRkws ijsy gurdws inj nwm
Dwr gur kI srn ghI hY] siqgur pUrn bRhm gurU sRRI rwm dws jI Awqm igAwn
boD BlI ibD khI hY]…
AMq :…kibqu ] mhKI bhuq lY kY sOdwgr cVwie nwau bIc gMj BI Awkws mwq byVI mD
AwieXo hY] khw pun DnI jo n sIs ko KnU hY qwqy ndI pwr eyk Jot dwn quJih
idvwieXo hY] pRQmo mwn kr bhur Kurkn lwgo Jot eyk Gsy kw mol kih sunwXo hY]
qwqy muih BwKw kI ju pRIq Aiq ADk BeI qw qy gur pRmwn nIc buD my su gwieXo
hY]132]

h`Q ilKq nM : MS 91 h
isrlyK : swKI BweI nMd lwl jI kI
ilKwrI : Awqmw rwm
rcnw kwl: sMmq 1752
p`qry : 163 a–178 a
Awkwr : 17.5X25 s.m. ilKq: 13X19 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ies ivc do swKIAW hn[
pihlI swKI p`qrw nMbr 163 a - 172 A
dUjI swKI p`qrw nMbr 173 a - 178 a
ArMB :<siqgur pRswid ]swKI BweI nMd lwl jI kI]dohrw]siqgur kY srnn rhY prm
hMs isK jwn] nMd lwl jI nwm iqs gur crnn rq mwn ]1] ibnu gur Awn pRpMc
jg imiQAw jwn iqAwg] sq icq AnMd crn gur mwn kIAw Anurwg]2]…
AMq :…sMmq sqRh shs su bwvn ] mMGr sudI nOmI suK dwvn] sur gurvwr sqdRv
qIr] bcn khy nMd lwl suDIr]76] dohrw] vwihgurU gur jwpIey vwihgurU kir
iDAwn] mukq lwB su hoie hY gur isK ird mY mwn]77]

109
h`Q ilKq nM : MS 91 k
isrlyK : gostW bwby nwnk jI dIAW
ilKwrI : Awqmw rwm
p`qry : 178 a– 199 a
Awkwr : 17.5X25 s.m. ilKq: 13X19 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : bwby dIAW gostw :-
is`DW nwl p`qrw nMbr 178 A
syK bRhm nwl p`qrw nMbr 181 a - 192 A
mrdwny nwl p`qrw nMbr 192 A - 195 a
AwpxI Awqmw nwl p`qrw nMbr 195 a - 199 a
ArMB : <siqgur pRswid]Pyr dsw mhlw kIAw swKIAw ilKIAW] ipRQmy swKI pihly
mihl kI qurI] jb gurU nwnk jI pihly mihl rmqy sumyr prbiq aUpr jwie KVy
hoey] qb auhw nau nwQ caurwsI isD Qy]Air iCAw jqI Qy] sBnw mih muKI gurU
gorK nwQ Qw] Eunh kY swiQ mylw gurU bwby jI jwie kIAw] Aru srb isD mMflI
kEu Adys Adys Adys kih bulwieAw]…
AMq :…slok ]gurU gurU jpu ry min ijs imil pweIA soie]kl klys pwp ihry Aiq
shweI hoie] jn nwnk dws ibcwirAw gur ibn mukiq n pwvY koie]97] bolh
BweI jI vwihgurU vwhgurU… siq jI DM [DMn] gurU jI poQI Awqmw rwm ilKI ]
ilKweI BweI sUrw isMG ] Bul cuk bQ\I [bKS\I]]

h`Q ilKq nM : MS 91K


isrlyK : prcI sRI gurU goibMd isMG jI kI
lyKk : syvw dws audwsI
ilKwrI : Awqmw rwm
p`qry : 1 a–67 A
Awkwr : 17.5X25 s. m. ilKq: 13X19 s.m.
vyrvw : EhI, sqrW pRqI pMnw- 12
Awm vyrvw : hwSIey ivc ilKq hY[ ies ikRqI dy p`qrw AMk bwkI poQI nwlo vKry hn[
ArMB : <siqgur pRswid] AQ prcI sRI gurU goibMd isMG jI kI pwiqswhI dsvIN
mhl]10] pRQmy dsW mhlw ky nwm lIKy ] Pyr dsw mhlw kI Eusqq ky slok
lIKy] Pyir dsW mhlw kIAw swKIAw ilKIAw] gurU nwnk jI]1]…
AMq :…Punhw] syvw dws EudwsI kInI prcrI] gur Eusqiq kI poQI pRym ky sir
crcrI] guru Eusqiq byAMq AgMm Apwr jI] kCu Apny Bly kEu kInw CudR Eucwr
jI] ieiq prcI [ gurU goibMd isMG ] jI kI sMpUrxM smwpqm]1] swKIAw pMjwh
[hoeIAW] ]50]

h`Q ilKq nM : MS 92 sMgRih

110
isrlyK : bsMq bhwr rwjnIq
p`qry :1
Awkwr : 22X15 s.m. ilKq: 19X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnHI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN
pwsy KVHy ruK, sqrW pRqI pMnw- 17
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq mwVI, burI qrHW ikrm Kurdw ikqy-ikqy hwSIey qoN bwhr iliKAw hY[
ArMB : <siqgur pRswid] AQ bsMq bhwr rwjnIq ilKXqy]kibqu] mMgl krn duK
dwird hrn jw ky crn srn AiBlK Ailkys ky] KMfn Kln ky pRbl Buj dMf cMf
kuMfl krn jn mMfl idnys ky]…
AMq :…sRI gurU goibMd isMG ky pMQ Kwlsy mWih] pRbl nrydR imRgys jU pRgty sRI nr
nwih] idn kb pwxI aus ky sIDw krny ky qrd myN lg jwqI hY] jYsy Awgy ilKyNgy]
ik ishq kw kXw lKnN hY[ syhq suK ko khqy hY as kw lCn eyh hY]

h`Q ilKq nM : MS 92 A
isrlyK : poQI vydWq Aqy joiqs
p`qry : 3-10
Awkwr : 22X15 s.m. ilKq: 19X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : jb gYrq beI ikRXw hueI ausI ko suK khqy hY[ vh qbIXq sy bruD hY bruD jWn
ky aus ko qoVny myN lgqI hY[ Xh nhIN jwnqI jo mY ies mRj ky qoVny kw ierwdw krU
n aus kw sBw vsuqY hI hY[…
AMq :… sUCm ky ArQ ehy hY jo sBwvk aupR kI ieCw rKY] ies sy bru`D ko AsQUl
khqy hY] AOr hr eyk qq do kYPIXq rKqw hY[ so kYPIXqcwr hY
(4) gRm (1) srd (2) qr (3) Kusk (4) jYsy AgnI grm v Kusk hY] svwDw 1

h`Q ilKq nM : MS 93
isrlyK : moK pMQ pRkwS gRMQ
ilKwrI : gulwb isMG
smW : sMmq 1835
p`qry : 1-125
Awkwr : 17X28 s.m. ilKq: 12X18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do-do kwlIAw lkIrW, sqrW pRqI
pMnw- 12
Awm vyrvw : ies poQI ivc pMnw nM: 1 qoN 59 Aqy 64 qo 65 p`qry qy dovyN pwsy hwSIAw KVHy ruK
do-do kwlIAW lkIrW Aqy bwkI p`qirAW qy hwSIAw nhIN hY[ p`qirAW dI igxqI 1
qoN 59 q`k hY iPr dubwrw 50 qoN SurU huMdI hY iPr 125 qk hY[ ikqy-ikqy ilKq ivc
vI Prk hY[ poQI dy SurU ivc 3 p`qry KwlI hn[

111
ArMB : < siqgur pRswid] sRI gxyswX nmh: sRI rwmXnm: AQ moK pMQ pRkwS gRMQ
ilKXqy] sÍYXw] Xw jg mY ijn ky pd pMkj syvq nIq sÍrysr BwrI] AOr surwgn
syvq hY Ar jWih BjY Bv mY muKcwrI] qwq Bjy jg mwq Bjy puin jWih mnwie
ijqy iqRpurwrI] so gx nwiek hoie pRsMn ghy pd bMdn Byd hmwrI] …
AMq :… kr jor BlI ibD dMf smMpd pMkj mY vhu bMd hmwry] ieq sRI mq mwn isMG
crx isMGXq gulwb isMGyn gOrI rwey Awqm jyn ivrcqy moK pMQ pRkws ivdyh mukq
inRnXo nwm pMcmo invws] SuB msqu AnMd msqu] sMmq 1916 mhInw mwg dw]
sMpUrx rwsI krAw] idn bIrvwr pRwqkwl]=]=]=]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 94
isrlyK : pol mq rwDw suAwmI Bwg 2
lyKk : hukm isMG
sQwn : lyKk c`k nMbr 290 lwielpur (pwiksqwn) dw rihxvwlw hY[
p`qry : 128
Awkwr : 26X21 s.m. ilKq: 21X17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw isAwhI kwlI qy nIlI; bgYr hwSIey qoN
Awm vyrvw : lyKk Anuswr iesdw pihlw Bwg C`p cu`kw hY[ pMnw 118 qoN bwAd iksy vloN Coty
Awkwr ivc lwienW vwly kwgj qy nIlI isAwhI nwl BweI hukm isMG ƒ pol mq
rwDw suAwmI Bwg dUjw dIAW jrUrI soDW leI bynqI kIqI geI hY[ ieh poQI 75 pMny
q`k kwlI isAwhI nwl lweInW vwly mSInI kwgj qy pMny 75 qoN pMnw 128 q`k nIlI
isAwhI nwl iliKAw hoieAw hY[ p`qrw nM:121 qoN 126 q`k nhIN hn iPr 127 qy
pqrw nM:128 ligAw hoieAw hY[
ArMB : < sRI vwihgurU jI kI Pqih[ auGiV igAw jYsy Kotw FBUAw jw ndr srwPw
AwieAw]pol mq rwDw suAwmI Bwg dujw ikRq BweI hukm isMG c`k nMbr 290
lielpur[…
AMq :…ikaN BweI hux dyK leI jy swr bcn dI QWh eyh sMqw dI bwxI nwhIN eyh hY nSy
khwxI eyh KMgwr khwxI BweI qn dI syvw kihNdy] ivcy ilKAw t`tI iPrnw swr
bcn ny kihNdy[ jw hY isPq suAwmI jI dI joie Aigryvwlw] AKr AKr AMdr
iPrdI suAwmI jI dI mwlw] jW rwDW dw inrMjn iet KiVkw ilKAw] eynw nwl hY
poQw BirAw hor bcn n ipKAw] isPq r`b dI ikdy n ifTI n mn dw smJwxw]
dunIAW dy PmWvx vwlw swrw qixAW qWxw]

h`Q ilKq nM : MS 95
isrlyK : sRI rwm cirqR mwns BwKw
lyKk : nQl bRwhmx
p`qry : 498
Awkwr : 20X25 s.m. ilKq: 13X17 s.m.

112
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW
pRqI pMnw - 13
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq Ksqw p`qry Pty hoey[ poQI dy SurU ivc ibnW hwSIey qoN pMj pqry;
sMsikRq ilKI hoeI hY[ p`qrw nM: 2 a qy nusKy ilKy hoey hn[ AMq ivc do p`qry KwlI
hn, AwKrI pMny auqy gurmuKI qy dyvnwgrI ilKI hoeI hY[AKIr qy rwxw-BweI rwm
isMG dw izkr hY Aqy aus aupr hVqwl PyrI hoeI hY[ hor kwnI nwl iliKAw hoieAw
hY “bwnvyN smyN dI ilKI nQl bRwhmx]”
ArMB : < sRI gxyswie nm:[ nm: kml dl ivpUl nXnwiB rwmwie] sRI rwmo jpq]sRI
rwmcMdRwienmw] sRI gurvy nm] a vrxwnw mQ sMGwnW rswnW Cdswmip] mMglwnW c
kuqwrO bMdy bwxI ivnwXkM]…
AMq : …ieiq sRI rwm cirqR mwnsy skl klm ivDUsny ivml ivgRwn sMpwidnI nwm
spq mwsopwnw aqRkWf smwpq]suB msq sRb jgqW]SuB msqu sRb jgqW] EM rwm
rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm EM
]]]SuDwu]] bwnvy smyN dI ilKI] nQl bRhmx] rumI]]]]]

h`Q ilKq nM : MS 96
isrlyK : goSit gurU bwby nwnk jI kI
lyKk : soFI imhrbwn
p`qry : 142 a-160 A
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 13X7.5 s.m.
vyrvw : ijld bwAd ivc bMnHI hoeI hY Aqy auKVI hoeI hY[dupwsIN KVy ruK do kwlIAW
lkIrW dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnw- 14
Awm vyrvw : ilKq Awm pr pVHnXog[ p`qrw nMbr 147-149 nhIN hn[ 151 AMk do p`qirAW qy
iliKAw hoieAw[ poQI dI hwlq Ksqw, kuJ p`qry ikrm Kurdw hn[
ArMB : < siqgur pRswid gosit gurU bwby nwnk jI kI ieku idnu gurU bwbw nwnku jI
pMjwb kI DrqI ngir krqwrpuir bYTw Qw] Aru iek goivMd loku gurU bwby nwnk jI
pwih Awey]…[
AMq : …AlP AlwhI qy n ilhY jipE ikEu nw Awjwin] gur syvw qUM kir mnw Cutih
AMiq indwin] 29] Xy XwrI kir rb isEu ijs kw inhcl rwj] ieku ieklw nwnkw
nwih iksY muhqwju]30]

h`Q ilKq nM : MS 97
isrlyK : ivcwr swgr
lyKk : inscl dws
smW : sMmq 1915
sQwn : ikhVolI nzdIk id`lI
p`qry : iBMn iBMn
Awkwr : 17.5X33 s.m. ilKq: 14X26.5 s.m.

113
vyrvw : lYmInySn krvwky bwAd ivc p`kI ijld bMnI hoeI hY[ dupwsIN KVyH ruK iek lwl
lkIr dw hwSIAw hY, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ sqrW pRqI pMnw - 12,
vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[
Awm vyrvw : ikqy ikqy hwSIey ivc ilKq hY[ poQI KVHy ruK KuldI hY[ ies poQI dy 7 AiDAwie
hn ijnHW ƒ qRMg iliKAw hY[ hr qRMg ƒ Alg p`qrw AMk idqw hY[
ArMB : ]=]< sqgur pRswd] sRI gxyswX nm:] AQ ivcwr swgr gRMQ ilKXqy] AQ
vsqU inrdys rUp mMgl]dohrw] jo suK inqÎ pRkws ivBU nwm rUp ADwr] mq n lKy
jhN mq lKy so mY su`Dw Apwr]1]…
AMq : …krn ju AOrin bMD hY ijn mY miq ky Byd] srm qY Avgwh n ikÎy inhcl dws
subyd]107]iqn Xh BwKw gRMQ ikÎoh rMc n aupjI lwj] qw mY Xh iek hyqu hY dÎw
Drm isrqwj]108] ibn ivAwkrn n piV skY gRMQ sMswikq mMd] pVY Xwih
AnÎws hI lhY su prmwnMd]109] id`lI qY pscm idsw kos ATwrh gRwm] qw mY
Xh pUro BÎo ikhVolI iq`h nwm]110] gÎwnI mukq ibdy mY jwsY hoÎ AByd] dwdU
AwdU rUp so jwih bKwnq byd]111] nwnw rUp vÎwiBcwr mY Anugq eyk AnUp] dwdU
pd ko lCÎ hY Asq Bwq ipRXrUp]112] ieq sRI ivcwr swgry jIvn mukq ibdyh
mukiq brxnM nwm spqm qrMg]sMmqw] 1915 ] imqI Pgx bdI 25 ] iliKÎw
sMpUrnM]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 98
isrlyK : imTVy
lyKk : kvI sODW
p`qry : 1 A 14 A
Awkwr : 9 X 15 s. m. ilKq : 6 X 9 s. m.
vyrvw : ijld g`qw [ ibnw hwSIey dy hY[ sqrW pRqI pMnw-7
Awm vyrvw : poQI ADUrI hY[ ilKq vwlw AwKrI p`qrw nukr qoN pwtw hoieAw hY[ aus qoN Agy
iek p`qrw KwlI hY[ p`qrw AMk nIlI isAwhI nwl iliKAw hY[ ilKweI suMdr hY[
ArMB : < siqgur pRswid] AQ imTVy ilKqy] doihrw] pRym Bgq sRI rwm kI sB qy
auqm jwn] kir ikRpw qum dyhu..r jn Apny kau dwn]1]dohrw] pRym bwn jwkau
lgY so jIvq mr jwie] jW ky Git mih sMcrY suD buD dyq Bulwie]2]…
AMq :… kubrI dw kub BMn sohxI bxwie rMn AMn DNn lCmI dI qoit nhI AwaudI]muTI
hwvy muTI lwl sInw myrw swV bwl swvry gupwl nwl XwrIAw kmwaudI ] jwiq kI
ArwiexI kswiexI dI cwl dyKo hIrw pNnw moqI lwl cUNnIAw hMfwaudI] swvry dI pRIq
sMdI iek ---mMdI pwpIAw AprwdIAw ƒ pwr hY lMGwvdI ]14] BilxI qrweI nIc
jwq bMny lweI byr cK ky lY AweI pRym nwl sI KvwaudI]mIrw bweI qwrI Aor DropqI
auDwrI …..

h`Q ilKq nM : MS 99
isrlyK : dsm skMD

114
lyKk : ikRSn dws
smW : sMmq 1818
p`qry : 1-449
Awkwr : 31X20 s.m. ilKq: 20X9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, cmVw [isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, dovyN pwsy do-2 kwlIAW lkIrW
hwSIey leI ikDry ikDry ivc lwl lkIr hY[ sqrW pRqI pMnw-20
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw hox kwrn lYmInysn kIqI hoeI hY[ pMnw nM: 44 ilK ky KwlI
CifAw hoieAw hY[ p`qrw nM: 439 qoN bwAd iek p`qrw lYmInysn vwlw KwlI ligAw
hoieAw hY[ hwSIey ivc ikDry-ikDry lkIrW lwl rMg nwl vI lgweIAW hoeIAW
hn [
ArMB : < siqgur pRswid] siq sRI gxysey nmih] AiQ sRI dsm skMD ilKqy BwKw
ikRSn dws]…
AMq :… SuB] jY sRI ikRSn suK DWm ] srib ibAwpI pUrin kWm] jY sRI ikRsn] srb
ibAwpI pUrin ibsn] smiq ATwhrw sY ATwihrw] jyiT phlI iqQ pMcmI]
pusqik spUrin hoA] swv mwiqR knw soiD pVnw kir bIcwir] ipsgw sMiq AMis
rwmw huMAwil poQI ilKI juDwir pVqy suxqy Pil pvNqy]poQI piV kY hiQ
joVny Blw hovY drgwih ivcu ] Bul cuk bKxw muie ko dos nhI dyvnw]

h`Q ilKq nM : MS 100 sMgRih


isrlyK : swihqX suDw inDI
lyKk : jgq isMG
ilKwrI : nrYx isMG
smW : sMmq 1946
sQwn : qrn qwrn
p`qry : 1 a- 37 a
Awkwr : 19X13 s.m. ilKq: 17X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, hwSIey qoN ibnW, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI
hY[sqrW pRqI pMnw-13
Awm vyrvw : vKryvyN leI vrqI lwl isAwhI bhuq iP`kI hY, keI QweI pVHn Xog vI nhIN[ 37
p`qry qy smyN bwry iliKAw hY[ 37 A Aqy 38 p`qrw KwlI hn[ AglI ikRqI dw p`qrw
nMbr iPr iek qoN SurU huMdw hY Aqy 32 qk cldw hY[ aus qoN Agy p`qrw nMbr nhIN
pwieAw hoieAw 33 p`qry qoN pYn nwl lwl isAwhI nwl p`qrw AMk iliKAw hoieAw
hY[ swry p`qrw AMk lwl isAwhI nwl ilKy hn[ sUck Sbd lwl isAwhI nwl ilKy
hn[
ArMB : ]< siq guru pRswid]< sRI gxyswX nm:] AQ swihqÎ suDw inDI ilNKXqy]
brvY CMd] isv suq eyk rdn jX Cibau dÎoq] ikn sXo mny myru qY sur sirsRoq
]1] sIs mukt surq kuMfl kysr Bwl] pIq bsnq nu murlI kr auirmwl]2]…

115
AMq : …sMbq pY dohw] irqU vyd inDI cMdRmw sMmq mws AKwif] riv idn iqiQ
iekwdsI gRIKmu kI irqu fwif] qwrn qRn su sYhr mY pRwcI ids DRNmswl] ilKÎo
swihq`Î suDw iniD isMG nrwien Bwl]3]=]

h`Q ilKq nM : MS 100 A


isrlyK : kusm ikAwrI
ilKwrI : kvI kul
lyKk : nrYx isMG
smW : sMmq 1946
sQwn : qrn qwrn
p`qry : 1 a- 32 A
Awkwr : 19X13 s.m. ilKq: 17X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, hwSIey qoN ibnW, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI
hY[sqrW pRqI pMnw-13
Awm vyrvw : EhI
ArMB : ]< siq guru pRswid] sRI gurU crn kmlyX nm:] AQ kiv kul ikRq kusm
ikAwrI gRQ ilKXqy]dohw] vMdyqM guru nwnkM Xw su nwm pRgws] Pwis kwtMq Xmrwj
kI dyqu dws suK rws]1]…
AMq : …rwg vyd nyB nwQ Awqmw vKwnIXq sMmq AKwV iq`Q dsmI ivcwrBo ] snIvwr
pK` sÎwm gRIKm ko AMq BXo sMq miq vMq BgvMq inrDwrXo ] kusm ikAwrI nwm
gRMQ ju pFygy nr lhygy suiD qw ko doK inrvwrBO] qwrn qrMn sYhR pUrb kI Er fyrw
jwnIXY nrYn isMg pRgt aucwr Bo]133]ieiq sRI kv kul ikRq sq iekqI sY qRY ibRq
kiv nwrwXn isMG nwm kusm kÎwrI gRMQy kRm kQnM nwm ipRQmo ADÎwie sMpUrxM] sRI
pRmwqmyx BÎo nm:]=]1

h`Q ilKq nM : MS 100 e


isrlyK : irqu rmnIX rsk rMjn
lyKk : nrYx isMG
ilKwrI : kiv kul
p`qry : 33 a- 42 a + 42 A- 52 A
Awkwr : 19X13 s.m. ilKq: 17X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 43 qy iek hI Sbd hY[ bwkI swrw p`qrw Aqy 44 p`qrw KwlI hn[ 42
a qy irqu rmnIX rsk rMjn dw AMq hY[ 42 A Aqy 43 a qy kiv nwrwXn hrI dy
srdwrM qupY dy do kib`q id`qy hn[ p`qrw 43 Aqy 44 , 48 A-49,50, 53 KwlI hn[
p`qrw AMk 45 qoN 48 qk Alg-Alg kvIAW dy kib`q id`qy hn ijnW ivc lwl,
jgdIS, sYnwpq, nwrwXn hrI Awid hn[ p`qrw 51 Aqy 52 qy sruiq sMgRih hY[

116
ArMB : < siq guru pRswid] sRI guru BXo nm:] AQ irqu rmnIX rsk rMjn kiv kul
ikRq nRwXn isMG kiv kRm kQnM] XQw bsMq pY rqn hrI ko kibq] vcn sumn PUly
syvk Bvr BUly kIriq sgMiD pOn jg bn CwXo hY] koikl Sbd sy sbd gwey TOr
TOr suinq snyhI jn mn hulswXo hY] jVq juVweI son sweI lok lok hUM qy ivml
ivvyk su srUp pRgtwXo hY] swD kiv rmwkMq sMq suK dYn dyKo BgvMq nwnk bsMq
bn AwXo hY]1]…
AMq :… iekusy iPrq chu GweI qy iGrq Gn Awvq Jrq JIny Jrsy Jpk Jpk]sor mn
cwvYN ncYN morn kI pWiq chMU Ern qy cOND jwq cplw cmk ckm]ibnw pRwn pÎwry
pRwn nÎwry hoq dyv khYN nYnn qy Awsu vwin jwiq hYN tpk tpk] riqAw AMDyrI DIr
n iqXwD riq muK biqAw kr auTY CiqAw qpk qpk]16] ieiq sRI irqu rmnIX
rsk rMjn kiv kul ikRq kiv nwrwXn isMG kRm kQNnM nwm iqRqI irqu
sMpUrnM]=]=]=][=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 101


isrlyK : ADXwqm rwmwXx
lyKk : dyvI dws ilKwrI: gulwb isMG
smW : sMmq 1894
p`qry : 1 E - 592
Awkwr : 11 X 18 s.m. ilKq: 8 X 12 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, auKVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ dupwsIN
KVHy ruK do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW ivc vKryvyN leI iek motI pIlI
lkIr dw hwSIAw hY[ pihly p`qry qy cOpwsIN hwSIAw hY[
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw hY[ SurU ivc hwSIey vwly 6 Aqy 592 A KwlI hn [ 557 qy
lyKk dw nW idqw hY: -
“ kib isMG gulwb su Xw ibD so irK pMugv qwih ko bRhm jnwey”
AwrMB : < ] sÍsiq sRI gxyswX nwm:] dohrw] dyvI mwqw swrdw srd ieMdu smhws] bMdo
pd pMkj sdw kro sumiq pRkws]1] sMkr CMd] gx nwQ dws invwie msqk bMdnw
pg Dwr] krXo chy aur rwm ko js dyhu buiD audwr] sur gur kry sur rwj kwrj
pwdkMj mnwie] hy rMb nwQ AnwQ ky my DIr bIr shwie]2]…
AMq : …ieiq sRImq ADXwqm rwmwXxy aumw mhysur sMbwdy auqr kWfy bYkMuT inrXwxo nwm
nvmo DXwXw]1] do] rwm cMd ko suq BXo buDU qws ko nwm] qw suq dyvI dws nY
ilKXo gRMQ AB rwm] sMmq ds sY AwT dw Aru aUpr nbY cwr] kwqk sudI iQq
pMcmI buD jn lyhu ibcwr]lyKkM pwTkM suBM] sYÍXw] dws dyvI dws ilKXo aur bIc
prIq mhw Aq BwrI] pusqk nWm rmwXx hY iqh bIc kQw sB mMgl kwrI] ikMkr
pIr hro rGubIr dyho qIr dXw bRq DwrI] lKo inj dws hro Bv Pws iehI Ardws
ilKwr kI swrI] do] jo Xwko gwvy sunY vw ilK vwcY koeI] sRI rGubr qumrI ikRpw
qumry md rq hoie]

117
h`Q ilKq nM : MS 102
isrlyK : Awqm AnuBv S`qk
smW : sMmq 1931 (rcnw kwl)
p`qry : 1 E – 70 A
Awkwr : 14 X 10 s.m. ilKq: 12 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ ibnW hwSIey dy[ sqrW pRqI pMnw 13.
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI hY[ ikrm Kurdw hox kwrx pUrw pwT pVHn Xog nhIN[
ivc-ivc kwnI bdlI hoeI hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] qq sq bRhm] AQ Awqm AnBv sqk[ AlOkk pd soeI
joeI lok mY pRisD nwih AvyduX inr ivBwg so bRmMf ipMf so prY…
AMq : …ieiq sRI Awqm AnBv sqk smwpqM] aAM qq sq bRm] isvohM isvohM]…
isvohM isvohM] do ] smq aunI sY iekqIey BXo pusqk iqXwr] kqk sudI su solvI
krky ilKX ivcwr]

h`Q ilKq nM : MS 103 sMgRih


isrlyK : sohxI hwSm
lyKk : hwSm Swh
smW : sMmq 1901
p`qry : 3 E – 55 A
Awkwr : 10X13 s.m. ilKq: 7 X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, dupwsIN KVHy ruK do do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw 8.
Awm vyrvw : pihly do p`qry nhIN hn[ poQI dI hwlq mwVI[ ikrm Kurdw[ 55 p`qry qoN bwAd
iek hwSIey vwlw p`qrw KwlI hY ijs nMU koeI AMk nhIN idqw[ AglI rcnw 56 p`qry
qoN SurU hMudI hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ikrm-Kurdw hox kwrx pwT
pUrI qrHW pVHn Xog nhIN[
AwrMB : …..musukulu phuc anw qk hoeI vhmu ndI ivc qrky] hwsumu imlx mhwl shIdW
jo imilAw su mr ky]6] qulw nwm inm... Awhw bujrg nyk sqwry] sI gujrwq sYhr
ivc vsdw cMdl ndI knwry ] ausqwkwr kry gl koeI kir qsvIr auqwry] hwsumu
nyk jmwny AMdr swhwjwhw dy vwry]7]…
AMq : …imilAw jwie rUhW rl imilAw ivc drgwhw rubwnI] nYie ivc Pyr imly qn
dovyN ieksy KwK sumwnI[ piV Awib hXwq jMnwjw dPn kIqy ivc pwnI] hwsumu iesk
sohxI dw suixAw juig juig] rhugu khwxI] 258 ]=]=] poQI spUrn hoeI jg ivc
sBnw jwnI] sMmq 1901 imqI puhu idnI] 23 ] vwr CwinCir]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 103 A


isrlyK : s`sI pMunMU
lyKk : hwSm
ilpI kwl : sMmq 1901

118
p`qry : 56 E – 81
Awkwr : 10X13 s.m ilKq: 7X10 s.m
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ik`sw AMq ivc ADUrw hY[
AwrMB : 1E sq gr pRswd] sRI gxysw nm:] AQ ssI punU ilKXqy] ihkmq aus KudwvMd
vwlI mwlk mulK mlk dw] lwK kroV kry cqrweI koeI pCwx nw skdw] kudrq
nwl rhy isrgrdw dwiemu crku iPrk dw] hwsmu KUb hoeI gulkwrI PrCu Pnwih
iKlk dw]1]…
AMq : …idl ivc qpq QlW dI grmI AWx bxI krwxI [ khwxI ] ] ikcrk nYx krn
idlbrIAw cox lbw ivc pwxI] iPr iPr fwFy kry hTu fwfw drd iPrwk rjwxI]
hwsm jwt BBor ipau so tuit igAw mwxu inmwxI] 101 ] jy jwxw Cf jwn su……

h`Q ilKq nM : MS 104


isrlyK : ibsn purwn
smW : sMmq 1929
p`qry : 1 E – 225 E
Awkwr : 23X16 s.m. ilKq: 18X11 s.m.
vyrvw : ijld k`pVw g`qw[ dupwsIN KVHy ruK[ kwlI lkIr dw hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw-23
Awm vyrvw : poQI ikrm-Kurdw[ SurU ivc 4 Aqy AMq qy 6 p`qry ibnW hwSIey dy KwlI hn[
ilKweI Awm hY, pVHnXog hY pr ikqy ikqy isAwhI dy D`by AKrW qy hn[ ikqy ikqy
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] qyN [ siq icq AnMd pRmwqmwey nmw AQ ibsn purwn BwKw
ilKXqw pRwsRovwc[ pRwsRo mYqRy ko khY ky hy mY Xih jo quJy aupdys krO ho] so AMimRq
smwn hY] so mn ky pwqR sO pIa] Aru jo nwrwiex qy iBMn hY iqs kw iqXwg
kir]…
AMq : …khxy mwqR sI Gr hI ies kau igAwn hovYgw Aru hm jo sBI bYTy hY] hmwry
ivdmwn ies kau igAwn n hovygw] qb jwxIAY jo hm sBI mUrK bYTy hY ] ieq sRI
vYrwg pRkwrxy moC aupwie smw jog smwpqM nwm srghw]= poQI ilKI vydWq ibsn
purwn ilKXqw Bolw cUkw bKs lYxw sMq jnw bKsxhwr ho hm qau BUlx hwry hw]
smq 1929 imqI cyqR ds-9

h`Q ilKq nM : MS 105


isrlyK : mMudrI (ishrPI)
p`qry : 1 E – 37
Awkwr : 6X8 s.m. ilKq: 4X4.5 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, dupwsIN KVHy ruK do do lwl lkIrW dw hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw-6

119
Awm vyrvw : poQI ikrm-Kurdw[ SurU ivc ibnW hwSIAw dy 10 p`qry Aqy AMq ivc iek hwSIey
vwlw Aqy 8 ibnW hwSIey dy KwlI hn[ p`qrw AMk 20 E qy hVqwl PyrI hoeI hY[
vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] muMdRI ilKI] eyko gNmu shI kr jwxo cwry byd bKwxY] qYQU
bRhmx rhY n mukr mn nU rK itkwxy] sy swbq mn rhin hmysw gmI n ieq
Kjwny] vwry jwvw Pkr sWeI dy kvqw kIqI dwny]1]…
AMq : …Agly bKs gunwih kwn jI Avl miq n kweI] Awsk qy mwsd kweI rb Awp
Adwlq dweI] suK vsy qyrw dys kwn jI gopIAw AsIsw kIqI] qyrI qwrI qrI DRopdI
DMnw Bgq supRIqI ] 74 ] vwhgurU jI] iciq AwvY]

h`Q ilKq nM : MS 106


isrlyK : prcIAW pRym BgqW kIAw (pRym AboD)
smW : sMmq 1940 (rcnw kwl)
p`qry : 1 E – 242 E
Awkwr : 11X15 s.m ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ dupwsIN KVHy ruK iek lwl lkIr dy AMdr vwr do kwlIAW lkIrW dy
Agy iek motI sMqrI lkIr Agy iek brIk kwlI lkIr dw hwSIAw[ sqrW pRqI
pMnw-10. vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw[ ilKweI sMudr hY[ AMq qy ibnW hwSIey dy iqMn p`qry KwlI hn[
AwrMB : 1E [ 1E siqgur pRswd [ prcIAw pRym BgqW kIAw] pwqswhI ds[ 10 pRym
AboD poQI kw nwau] dohrw] nmo nmo prmwqmw pUr rihau sB AMg Awid mD Pun
AMq iek qW ko jgq qrMg] 1 sorTw ] pRIqm pRym prmwqm purK iqRktI ijn rcI]
bhu ibD rcnw Qwp Kyly pRymI hoie kY]1]…
AMq : …sMmq 1940 imqI jyT sudI 18 ] sukl pMcm hrI] poQI pUrin siqgur krI]
sMq duAwry pUrI prI] ArD shMs cOpeIXw mY] iqs qy ADk do rwqw mY] sorTw
JUlnw hY iqs mwih] ijau iqq PUl qrvr ky mwih] pRym AboD poQI kw nwau] qqu
sunq lYhY ibsrwm ] 61 ] dohrw] pRym mhodD pYT kY jo koeI goqw lyie] hir jqn
Amolk hwQ qih shjy sqgur dyie ] 1 ] jumlw prcIAw BgqW kIAw ] 16 ] solw
sMpUrn hoeIAw Bul cuk bKsxI] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 107


isrlyK : pRsMg dyvI ko pRgt krky AMimRq Ckxy Ckwxy kw
p`qry : 1 E – 23 E
Awkwr : 7X9 s.m ilKq: 4X6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ dupwsIN KVHy ruK do lwl lkIrW dw hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw-6
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw[ ikrm-Kurdw[ SurU ivc hwSIey vwly cwr p`qry KwlI hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid [ pRsMg dyvI ko pRgt krky AMimRq Ckxy Ckwvxy kw] iqMn
brs sRI gurU jI ny hom kIAw] ipRQm brs mo sMgq ko kau hukmu ilKy] jo isr pr

120
kys Dr kr drs kau Awvxw] dUsry brs mo hukm ilKy jo ssqR pihr kir drsn
ko Awvxw] ieih dUie brs hom nYxw dyvI ky prbiq pir kIAw] qIsry brs hukm
ilKw jo Ab srbiq sMgiq drsn kau Awvxw] qIsry brs mo hom AnMd pur jI mY
huAw]…
AMq : …jo sRbiq isKhu ky crnhu pR pRnwm krih] qb kVwhu prswid vrqwvxw] Aru
kVwhu ayun pwhul lYn vwilahu isKhu Awps mo kVwhu pRswid muK mo dyxw aus ky muK
mo aus ny dyxw aus ky muK mo aus ny dyxw] Ar jo sRI AMimRqsr jI hovY qw AMimRq mo
tuby lwvxy] Ar AOr jo khMU hoih qO kysI iesnwnu krih] swKI sMpUrn hoeI] bolhu
BweI vwhgurU jI kI Pqy]

h`Q ilKq nM : MS 108 sMgRih a


isrlyK : swr gIqw
p`qry : 3– 32 A
Awkwr : 5.5X8 s.m ilKq: 4X6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw ryksIn, dupwsIN KVHy ru`K do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI
pMnw-5
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq Ksqw, ikrm-Kurdw, swry p`qry auKVy hoey [ 40 Aqy 41
p`qirAW nMU 401, 402 AMikq kIqw hY, 109 qoN Agly p`qirAW qy AMk 110 dI QW qy
1010, 111 dI QW qy 1011 Awid pwey hn [
AwrMB : …..rqy ien kI auqpiq hY ] irgbyd kw nIl brx hY ] jujr byd kw pIq brx
hY ] isAwm byd kw supyd brxu hY ] EAMkwr nwm mkwr ky lyk hY ] EAMkwr AKru
pRm rUpu hY ] ey irdY kml ibKY bsY hY ]…
AMq : …sRI ikRsn Arjun sMbwdy prm hMsu sMhqw gIqw swru smwpiq ] ilKMq sunMqy
kmwvYqy punIqu ] prmysur siq prmysur ] vwihgurU vwihgurU vwih jI ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 108 A


isrlyK : cwxwkw swsqR BwKw
p`qry : 33 a – 113 A
Awkwr : 5.5X8 s.m ilKq: 4X6 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI gxyswX nm: ] AQ cwxwkw swsqR BwKw ilKXqy]dohrw]
pRxvq ho sRI ibsn ko jo iqRlokM ko rwie ] cwxwky BwKw krO jo qum hoie
shwie ] 1 ]…
AMq : …ieiq ibRD cwxwky BwKw KoVsmo iDAwie ] smwpqu sub msqu ] sRI rwm ] sRI
ikRsn ] goivMd gopwl hrI ]

121
h`Q ilKq nM : MS 109 sMgRih
isrlyK : kivqw
lyKk : sWeI dws
p`qry : 278 E –290 A, 1-7
Awkwr : 7X13 s.m ilKq: 6X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ ibnW hwSIey dy[ sqrW pRqI pMnw-6
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikrm-Kurdw hY[ keI QWeI kwnI bdlI hoeI hY[ 278 p`qry
qoN SurU hMudI hY qy 290 p`qry qk p`qrw AMk AMikq hY[ Agly p`qirAW nMU nMbr nhIN
lgy hoey[ bwAd ivc nIlI isAwhI nwl p`qrw AMk lgy hn[ keI QweIN hVqwl Pyr
ky suDweI kIqI hoeI hY[ 289 E qoN Agy Putkl pwT hY[ p`qrw 2 A qy vwrI vwrI
iek lweIn lwl qy iek kwlI hY Aqy 6 p`qry qy vwrI vwrI lwl qy kwlI isAwhI dI
vrqoN kIqI hoeI hY[
AwrMB : 1E siqguir pRswd ] slok ] dInw nwiQ dAwil pRBu dUir krn ivisvwsu ] Auag
myt gux kry gur pUrn sNeI dws]1] gur pUrw pUrI kry dwqwrI dwqwr] sNeI dws
ANqr hI qy pweIey swihb AlK Apwr]2]…
AMq : …isMD bUd mmqw mnu mwinE Acq jwlvhy] inkit idvwn gurU nhIN bUJy iknI n
pukwr khy] krm kr qU jg kI pujI jnim jnm pirqwpY] bRm sjwn sihij Gir
sMcY bIj kIt kw mwpY] nwm pukwr qyry_ _ _ _jil qy inkswey]2] swgr qy nwmu
seI [ sWeI ] dws pMujI scu mukqwey ] 8 ]

h`Q ilKq nM : MS 109 A


isrlyK : kivqw
lyKk : vlI rwm
p`qry : 3 E –7 E
Awkwr : 7X13 s.m ilKq: 6X10 s.m
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw 1 qoN 4 Aqy 6-7, dupwsIN KVHy ruK Aqy aupr dy pwsy Awfy ruK do lwl lkIrW
ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw hY[
AwrMB : sbid] idl jwnI Swm ipAwry tuk glI hmwrI Awaugy]1] rhwau] qory swvry bdn
pr keI koit kwm vwry] qyrI juliP mn kI kulP hY doaU nYn hY isqwry] qyrI KUbI ky
idKn ko nYn qrsqy hmwry] Gwiel iPro dRs kI pIV jwny nwhI koeI] ijn lwgI
pRIq pRym kI ijs lwgy jwno soeI]…
AMq : …qwrdw qwrdw qwrdw ienNhI gNlI swnU qwrdw] nYnw dI nwau kry so lNGy muskul
Gwtu ipAwrdw] kiVkin kpR qy sUin ibsAr Ar mY Brvwsw Xwr dw] vlI rwm
ris iBinVw Folnu njrI pwr aqwrdw ] 6 ] kTn lgn kI pIr] Gwielu hoie so
jwny] Awpy mohn pwr auqR gey TwFI jmnw qIr] Awvnu kih gey Ajhu in Awey
AwKr jwiq AhIr] cNd sKI ieq bwl ikRsn Cb drsnu dyKiq DIr ] 7 ]

122
h`Q ilKq nM : MS 110 sMgRih
isrlyK : auqpq ibkRmjIq Aru BrQrI kI Aru mYxwvMqI kI
p`qry : 281 A –288
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 8X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw k`pVw, isAwhI kwlI, ikDry-ikDry vKryvyN leI lwl, hwSIAw KVHy ruK
do-do lwl, do-do kwlIAW ivckwr iek motI sMqrI lkIr[ sqrW pRqI pMnw 10.
Awm vyrvw : gRMQ iBijAw Aqy ikDry-ikDry PitAw hoieAw, gMRQ pMnw nM: 281 qoN SurU hMudw hY
pihlw p`qrw kwgz nwl icpkwieAw hoieAw hY[
AwrMB : 1E sÍsq sRI gxyswey nm:] auqpq ibkRmjIq Aru BrQrI kI Aru mYxwvMqI kI
Awgy kQw clI] gRMQ bsYx jog Qw so iedR kw puqR Qw]…
AMq : … BrQrI rwjy ny eyh gl dyK ky ibsmwd hoq BieAw] eyh qmwsw dyK kr rwjw
rwj kw iqAwg kIAw] qb rwjw BrQrI jogI hoieAw[ iesI krky BrQrI gopI cMd
kw mwmw BieAw Pyr rwj BrQrI kw ibkRmjIq kIqw] kQw pRQmI pUrI hoeI]

h`Q ilKq nM : MS 110 A


isrlyK : adws rwjy gopI cMd ko mYnwvMqI kw aupdys
p`qry : 288 a –348 a
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw nM 290 PitAw hox krky sYlotyp nwl joiVAw hoieAw hY[ ikDry ikDry ilKq
bdlI hoeI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] audws rwjy gopIcMd ko mYnwvMqI kw aupdyS] eyk smY gopIcMd
dyiKAw mjn krqw mweI] mweI ky mn icMqw apjI dyhI dyK pCqweI]…
AMq : …ggn mMfl kw mwrg lIAw inrK AgMm AsQwn] Cut ikAw nwB duAwdws
AwieAw lwgw qMukutI iDAwn] aunmn giq ggnMqir ciVAw ibisAw dyh prwn]
jIvq imrqk hoie rihAw jn kir ibmlw iesnwn] bNidq gorK suix mYxwvMqI
qyrw AsiQru BieAw rjwn ] slok gopI cMd suDw] ] gopI cMd kI poVIAW]

h`Q ilKq nM : MS 111 sMgRih


isrlyK : pMc dSI BwKw
lyKk : idAwl AnymI
smW : sMmq 1815 (rcnw kwl)
p`qry : 1 E –4 A
Awkwr : 13X17.5 s.m. ilKq: 10X11.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ dupwsIN KVy ruK do do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW, vKryvyN leI
iek motI ikqy pIlI Aqy ikqy sMqrI lkIr dw hwSIAw hY] vKryvyN leI lwl isAwhI
dI vrqoN kIqI hoeI hY[ sqrW pRqI pMnw-12

123
Awm vyrvw : ikqy ikqy hwSIey ivc ilKq hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ p`qrw 221
bhuq Ksqw hY Aqy auproN PitAw hoieAw hY[
AwrMB : 1E [ sRI gxyswie nmh]do] srbwqm sb jwn kY bMdo Awpn Awp] mkrI q`q
iblws ijNau jpO Awpno jwp]1]do] gur gxys bNdo crx hrn mhWqm jwn] pNc
dsI BwKw rcO sugm khO vKXwn]…
AMq : … jpY AByd jwp kO imtwvY qIn qwp kO lKY AnNq Awp kO sNmwD su`D kO gwhY]
AKNf ipf ANf mYN pRcMf mwrqNf mYN nKNf KNf KNf mYN suByd Bwv kONd hY] idAwl
kwl kyl qY pRpNc pNc KylqYN sudyh mwn myl qY Akws bws kO chY]

h`Q ilKq nM : MS 111 A


isrlyK : duvYq bbyk BwKw
lyKk : idAwl AnymI
p`qry : 4 A –50 a
Awkwr : 13X17.5 s.m. ilKq: 10X11.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : AQ kiv ikRq idAwl AnymI duvYq ibbyk BwKw brnqy]do] Bgvwn BwrqI qIrQ
gur ibid AwhNn munIs] Xugm crn bNdn krY rwm ikRsn buD eIs] cO kUt sb
Anwid AnMq ju hY XY [ gXwn nNd sq icq khIXY[ swCI duvYq ibbyk ju Awh]
nmskwr kIjY Ab qh]…
AMq : … jgq bwD qYN syK hY jo] prmwrQ sNicdwnNd rUp so] bRhm sbd kr brnXO
qwh] supRkws AdYÍinq Awh ] 15 ] ieiq sRI mq prm hNs pr bRwjkw cwrXo pwsk
sRI mq idAwl Anymw nNd srsuqI mhwvwkÍ bbyk BwKw brnqy nwmN pNcmo pRkrx
smwpqN]

h`Q ilKq nM : MS 111 e


isrlyK : bRhmw nMd BwKw
lyKk : idAwl AnymI
smW : sMmq 1815
p`qry : 50 E –110 A
Awkwr : 13X17.5 s.m. ilKq: 10X11.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : AQ kiv ikRq idAwl AnymI bRhmw nNd BwKw brnqy] do ] nmo BwrqI qIrQ guru
ibidAwrNn smyq] bRhmw nNd su dIpkw kroN boD isD hyq] do ] gRNQ krn AiBlwKw
mn inribGn pUrn isNau hoie ] mNgl qNqu ivcwr jo iqs kr klmK Koie]…
AMq : … bRhmw nNd gRNQ mY lhXo pNcm DXwie ibKXw nNd khXo] bRhmW nNd dYÍWr hY jw
kO] hoq pRvys BlI ibiD qW kO ] 34 ] prm pRym qYN hir hr joeI] bRhmw nNd AByd

124
smoeI[ Aiq inrml mn jo phWcwnO] pRwnI srb eyk sm jwnO ] 35 ] ieiq sRI mq
prm hNs pr bRwjkwcwrjo pwsk sRI mq idAwl Anymw nNd srsuqI ibricNd bRhmw
nNdy ibiK nwm pNcmo DXwid [ 5 [

h`Q ilKq nM : MS 111 s


isrlyK : icqR dIp BwKw
lyKk : idAwl AnymI
ilKwrI : krm cMd inrMjnI
smW : sMmq 1815
p`qry : 110 A –149 A
Awkwr : 13X17.5 s.m. ilKq: 13X17.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ies ivc hn: -
icqR dIp 110 A-149 A
iqRpq dIp 149 A-210 E
DXwn dIp 210 E-237 E
kUtsQ dIp 237 E-249 E
nwtk dIp 249 E-254 E
AwrMB : AQ kiv ikRq idAwl AnymI icqR dIp BwKw brnqy] sRI gxyswie nm:]do] nmo
BwrqI qIrQ gur ividAw rMn audwr] icqR dIp BwKw krO q`qu boD ivsqwr] kivq]
jYsYN pt eyk qW mY icqR hY Anyk BWq icqR ky ichn dyK by kO dIp cwhIXY] pRQmYN
AvsQw cwr khyNgy ivcwr qW mY pwCY jw mYN icqR kI ivicqRqw idKweIXY]…
AMq : …ieiq sRI mq prm hMs pirbRwjkw cwrjopwsk sRI mq idAwl Anymw nMd sursuqI
ivricMq nwtk dIp BwKw smwpqmM pMcm pRkrx] 5 ] suB msqu] sMmq [ 1815 [
swvx vdI iekwdsI pUrI hoeI] lyKkM krm cMd inrMjnI pwTk hY mwn isMG] pRIqXM
Xukq ivcwqy imtY du`K Bv is`D] mMglM lyK kw nwc pwT kw nwc mMglM] mMgl srb
swDUnM BUm BUpq mMglM]]]]]]

h`Q ilKq nM : MS 112


isrlyK : ik`sw SIrIN &rhwd
lyKk : hwSm
p`qry : 3 E –76
Awkwr : 15X11 ilKq: 11X6
vyrvw : ijld g`qw, dupwsIN KVHy ruK do lwl lkIrW[ ivc iek kwlI lkIr dw, Aqy ikqy
ikqy isrP do do lwl lkIrW dw hwSIAw hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI
geI hY[ sqrW pRqI pMnw-12
Awm vyrvw : poQI ivc ikqy ikqy aulI lgI hoeI hY[ hwSIey ivc ikqy ikqy aurdU Aqy gurmuKI
ivc ilKq hY[ poQI p`qrw AMk 3 qoN SurU hMudI hY Aqy AMq vI ADUrw hY[

125
AwrMB : .….Ps CurI muh Dr ky] hr iek suKn ilAwvn bwhir, KUn AlUdw kirky ] iPr
auh dsqu srwPw pYdy, hIry suKn proqy] auh srwP ijnw hQ Apny, jwn jhwno
Doqy]…
AMq : … Agy dPn idvwnw Awhw, swbqu kbru bxweI] mgroN jwie hjUmI myly, auvyN Pyru
KulweI] kIqw kbru cuPyry pVdw, Klkiq dUir htweI] Kwsy lok gey AMdrWhw, njru
hkIkq AweI ] 259 ] Awvy musk bihsqI bwhir jl……

h`Q ilKq nM : MS 113 sMgRih


isrlyK : igAwn mMjrI
lyKk : mnohr dws inrMjnI
smW : sMmq 1880 rcnw kwl: sMmq 1716
p`qry : 1 A –51 A
Awkwr : 13X18 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ dupwsIN KVy ruK do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW ivc vKryvyN
leI iek motI sMqrI lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnw-9, vKryvyN leI lwl
isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[
Awm vyrvw : ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI geI hY[ ilKweI sMudr hY[ 1 A p`qry nMU keI
qrW dy hwSIAW nwl sjwieAw hoieAw hY[ ies poQI ivc iqMn ikRqIAW hn, ijnW dy
p`qrw AMk iBMn iBMn hn[ smyN bwry p`qrw 50 A qy ieauN id`qw hY: - “sMbq sqRh sY
mhI vrK so rhy mWih] vYswK mws hY sukl pK iQiq pMunXo hY qwih]” ikqy ikqy
hwSIey ivc ilKq hY[
AwrMB : 1E sRI pwrbRhmny nm:] AQ igAwn mMjrI ilKXqy] dohrw] Awqm kY AigAwn
qY sbY aupjY jWn] igAwn Bey qY lIn sb nmskwr iqh mWn]1] kib`q] ipRQm
mukiq kih dUsro mu muKI soaU qIsro ibKeI cOQo pWmr ibcwro hY] cwr purK sMswr
mWJ khY inrDwr bMDn mukiq fwr mukiq qoN inXwro hY]…
AMq : … dohrw] qMÍ pd dyv iqRXMc iriK nr ikMnr sb jWn] qq pd eIsÍr dyK sb qMU
qq qq qMÍ BWn ] 400 ] mnohr dws inrMjnI so sÍwmI so dws] sÍwmI dws BXo eyk
so mhwkws Gtwkws ] 401 ] ieiq sRI gÎwn mMjrI nwm BwKXw igRMQ kiQqy mnohr
dws inrMjnI sMpUrn smwpqM ]

h`Q ilKq nM : MS 113 A


isrlyK : sq pRS˜auqrI BwKw
lyKk : mnohr dws inrMjnI
ilpI kwl : sMmq 1880
p`qry : 51 A –117 E
Awkwr : 13X18 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI

126
AwrMB : ...1E sRI prmwqmny nmh ] AQ igRMQ sq pRs˜auqrI iliKqy] sorTw] vwc lK
kir jWn inrgux srgux XO kihXo] kir nmskwr vKWn vwcX qÎwrw kir lK
kO]1]…
AMq : … sorT] homY ho qMU nwih hOmY ho qMU hY khI] sb hY hO qMU hO qMU eyk hI]13] ieiq
sRI sq pRSo˜qrI BwKw] mnohr dws inrMjnI kibqy nvmo KMfh ] 9 ]

h`Q ilKq nM : MS 113 e


isrlyK : vydWq mhwvwkX BwKw gRMQ
lyKk : mnohr dws inrMjnI
rcnw kwl: sMmq 1716
p`qry : 1–30
Awkwr : 13X18 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ivc ivc kwnI bdlI hoeI hY[
AwrMB : 1E sRI guru BXO nmh] AQ vydWq pRBwKw ilKqy] krqw igRMQ kirby mY inr ibGn
suK cwhy hY] mMgl dy moih dyv gxys] mMgl dy moih srsÍqI] mMgl
dy….pwrbqI]1] igRMQ ko pRXojn Aru ivKX kihXY hY]…
AMq : … dohrw] sMbd sqRw hY mhI sorh vrK vqIiq] vrK sqRh mih krI Kt mws
qwih vqIiq ] 91 ] Awsoj vid hY cqur dsI ikRs˜ pK sinvwr] BwKw pUrx sB
BeI mws eyk ikRqkwr ] 292 ] ieiq sRI vydMwq mhw vwkÎ BwKw gRMQ kibqy mnohr
dws inrMjnI sMpUrxM smwpqM] suBM msqu srv jgqM] sRI gxys jI] rwmwX nmo
nm:]

h`Q ilKq nM : MS 113 s


isrlyK : Kt pRSnI
lyKk : mnohr dws inrMjnI
smW : sMmq 1880
p`qry : 1–105
Awkwr : 13X18 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E sRI prmwqmny nm:] AQ gRMQ Kt pRsnI ArMB qy pRQm igRMQ ko krqw gNRQ kI
Awid ies† dyv qw ko sÍrUp idKwvq hY] Aru qw gRMQ kI inriqGn qw isD kirby ko
irdy mwJ qw ko sÍrUp icqvn kIr kY nmskwr krqu hY] dohrw ] idRs†w eyk svrUp
hY] jIvysÍr nih Byd] so svrUp aur bNiD kY ibGn sby qij Kyd]1]…
AMq : … dyvsÍ pRkws sÍrUp hY swKI dyvY soie] AOr dyv Adyv sb swKI ijnw n
hoie ] 91 ] ieiq sRI swKI svrUp] ieiq sRI Kt pRs˜I inrny nwm BwKw gRMQ mnohr
dws inrMjnI kiQqy sMpUrxM smwpqM suBM msqu srv jgqM] sRI rwm cMdRwX nm:]s`]

127
1880 imqI jyT vdI [ 6 [ Kt pRs˜I sMpUrxM smwpqM XwdRsM pusœkM idRs†wqw dRsM ilKqM
mXwX idsœD msœNx vwmm]

h`Q ilKq nM : MS 114


isrlyK : pRboD cMd nwtkM suboD grMQ
lyKk : gulwb isMG
ilKwrI : hridq isMG
ilpI kwl : 1931 mhInw BwdoN rcnw kwl: sMmq 1846
sQwn : kurukSyqr
p`qry : 1 –73
Awkwr : 24.5X16.5 s.m. ilKq: 20X12.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, auKVI hoeI hY[ sqrW pRqI pMnw 20 [ bgYr hwSIAw[
Awm vyrvw : ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI geI hY[ 225 slok hn, ikDry-2 hwSIey
ivc suDweI kIqI hoeI hY[ poQI ikrm Kurdw hY[ p`qrw 72 A KwlI hY[ SurU ivc do
p`qry Aqy AMq ivc iqMn p`qry KwlI hn[ ikDry ikDry kwnI bdlI hoeI hY[ kul 225
dohry hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] isRI gxyswXnmhw:] dohrw ] gOrI puqR gxys pd bMdo
bwrMbwr] kwrj kIjY isD mm dyh subuD audwr]…
AMq : ieiq isRImiq mwn isMGy crn isKq gulwb isMGy ngOrI rwey Awq jyn ivcr qy
pRboD cMdR nwtky jIvn mukq pRwpq ko nwm Kstmo AMk]6]]=]]=]=] pRboD
cMdRnwd sMprxM] bkl mhridq isMGW smqw 1931 mhInw BwdoN 515

h`Q ilKq nM : MS 115 sMgRih


isrlyK : rwm ibnod gRMQ
lyKk : rwm cMdr
ilKwrI : pMfq pdm rMg BwKwkwr
p`qry : 1 –213 a
Awkwr : 13X18 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ poQI ibnW hwSIey dy
hY[ sqrW pRqI pMnw 10.
Awm vyrvw : ikqy ikqy hwSIey ivc ilKq hY[ poQI dy SurU ivc Aqy AMq qy do do KwlI p`qry hn[
213 E dy AMq qy ‘suB sMmq’ iliKAw hY pr sMmq bwry koeI vyrvw nhIN[ 213 A qy
iPkI kwlI isAwhI nwl do jMqr bxy hoey hn[ ies poQI ivc cwr ikRqIAW hn[
pihlIAW do ikRqIAW dy p`qrw AMk lgwqwr cldy hn Aqy AglI do ikRqIAW dy AMk
iek qoN SurU hoky lgwqwr cldy hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid]1] sRI gxyswX nm:[ dohrw] isiD buiD dwXk lhIXy gvrI
puqR gxys] ivGn ivdwrx suK krx hKDrI pRmys]1 do] sRI DnMqR crx Xug pRx
mDur AwnMd] rogn sY aus nwm kI sbj kMU suK kMd]…

128
AMq : …ey mwn qxo pRmwx swrMg Dr hMU swrIE ] kihE juey Anumwn rwm ibnod ibnod
sU ] 58 ] ieiq sRI rwm ibnod sMpUrnM smwpqM] suB smq

h`Q ilKq nM : MS 115 A


isrlyK : Xog squ gRMQ tIkw
p`qry : 214 a –232 A
Awkwr : 13X18 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, p`qry Bury hox kwrx p`qrw AMk pVHn Xog nhIN[ bwAd ivc nIlI isAwhI
nwl p`qrw AMk AMikq kIqy hoey hn[
AwrMB : 1E sRI swrdwXnm: ] AQo Xog squ gRMQ tIkw ilKXqy] tIkw AQu jur ickqsX
iCno vwig loie] ANbuDr] musHw] DnX] vwDmwh] ivsvw sMuiT] eyqy AOKd sm mwqRw
ku AwiQ kir dIjY] vwXu juir sWq hoie]1]…
AMq : …julwb]tIkw] hrIV kuAwQ kir surmidqI icqRw ipplI ivV lUx cUrx kir
kwFy ivc pwie dIjY] iGRq syqI] ivroc hoie ipq jwih]95] ieq Xog sqkM bwlw
boD spUrxM smwpqM] sRI rwm jI qyrI srn

h`Q ilKq nM : MS 115 e


isrlyK : smuMdrk BwKw
lyKk : rwm cMd
ilKwrI : pMfq pdmrMg BwKwkwr rcnw kwl: sMmq 1722
p`qry : 1 a –18 a
Awkwr : 13X18 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw 18 a qy pwT dI smwpqI, p`qry dy cwro pwsy lwl ilKq nwl kIqI hY[
ikrm Kurdw hox kwrx kuJ AKr pUrI qrHW pVHn Xog nhIN hn[ ies ikRqI qoN p`qrw
AMk Pyr iek qoN SurU hMudy hn[ 18 A KwlI hY:
AwrMB : 1E siqgur pRswid] AQ smuMdrk ilKXqy] sRsuq ismrU icq Dr srb bcn
dwqwr] nr nwrI loCn khO swmuMdRk Answr 1 Xw smMdRk gRMQ mY khy Agm kI bwq]
iesy jwn jo nr vhY qO hoie jg ivKXwq 2 Awid AMq nir nwr kI suK duK bwq
srUp] kho Anyk pRkwr ibD suixau iekMq AnUp 3…
AMq : smiq sqRY sY bwvIsw] mwg ikRS˜ pK CT iqQ jugIsw] 90 ] igrvr mWh sumyr
ibrwjY] joiqK c`kR ijm sUrj rwjY] gC mwh irgC rwjw] jQY idn gMU ADik
idvwjw] sRI inj sRIh sUr suKkwrI] nwm jpY ijs sur nr nwrI] jwky isK isromx
khIey] pd kIrq gur vr js lhIey ] 92 ] ivdXw cwr ds kMT pCwxY] byd
qwrko ArQ pCwxY[ pdmrMg munvr suKdweI mihmw qwkI khI n jweI rwmcMd
muniex pRBwiKXo smuMdRk BwKw ka dwiKXo] jlig rihXo sUrj cMdw] pF pMfq jU

129
lho AnMdw ] ieq sRI smuMdRk nK isK iqlwdk vrxno nwm duqIX smdys smwpqM
rwm rwm….rwm jI sRn[

h`Q ilKq nM : MS 115 s


isrlyK : srod ivcwr
p`qry : 19 E –22 a
Awkwr : 13X18 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E sÍsq sRI gxyswie nm: AQ srodw bIcwr ilKXqy] suripRCwil] cMd sUrj nwk
ky sUlk hY dwihxI qrP sUrj hY Ar bwvI qrP cMd hY dm dwihxy kw bbyk hY kb
dwihxy surjw cwhY jbI bwvy sUrjw dw hY]…
AMq : …jy nwvY sur Bog krY qw bytI hovY jy dwihxy sur Bog krY qw bytw hovY qRIAw purK
ko iKcY purK qRIAw ko iKcY bwr AkIs Bog krY qy pRIq hoie jy bwvw sur cldw hoie
qw bOhq Bog krY doeI bwrI] nw krY TMqw bl hoie] qy dyhI CIn hoie jy dwihxy sur
hovY qw fr nWhI jy bwvY hovY qw fr hY] purwx srod kw pUrw ilKXw

h`Q ilKq nM : MS 117 sMgRih


isrlyK : mukiq mwrg gRMQ pwqSwhI 10
p`qry : 1–279
Awkwr : 10X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do-do lwl lkIrW, sqrW pRqI pMnw 7
Awm vyrvw : gRMQ ikrm-Kurdw, ilKq sMudr, 268-279 qk pqirAW dw hyTlw ih`sw burI qrW
KwDw hoieAw hY[ pihly 7 p`qry kwgz lw ky joVy hoey hn[ pMnw nM 92 a qy iek
lweIn ilK ky bwkI pMnw KwlI CifAw hoieAw hY[ AMq ivc iek pqrw KwlI CifAw
hoieAw hY[
AwrMB : 1E siqnwmu krqw purK inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur pRswid]
AQ mukiq mwrg igMRQ ilKXqy] pwqSwhI 10 eyk smY sRI gurU jI ky pws isK srb
bYTq ikrq Bey Aib clw ngr ivKy jo hy siqgurU jI vY hm ko sB ibD kho jo ies
jIv ko sMswr swgr qrx kw jqn kvn hY iks pRkwr krm krY mMglwcwr Aru
suqk krm pRXMq so sB ivD soN kho]…
AMq : …rMg imtwieAw Awp pRBU nIlI t`lI nMU A`g lgwvY aus nwl pV pV lUq JwVy]
ies gRMQ ky pwT krny qy Pl hY mukiq Bugiq kw mwrg hY[ ieiq sRI mukiq mwrg
igRMQ gMRQ jI kw pRkws srb krm inrUpx sRI gurU muKwq Drm ArQ kwm moK
sMpUrxM] AMmukiq ko pMQ jnm imRqk pRXMq srb bwsnw pUrn smwpqM]1]suB msqu]

130
h`Q ilKq nM : MS 118
isrlyK : vwr hkIkq rwey
lyKk : Agrw kvI
p`qry : 1–55
Awkwr : 13X16.5 s.m. ilKq: 7.5X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy kwlI isAwhI nwl do do
lkIrW, sqrW pRqI pMnw 8.
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, poQI iBjI hox krky au~lI l`gI hoeI hY, ikrm Kurdw, ieMj
lgdw hY p`qry izAwdw Krwb hox krky koeI hor kwgz lY ky aus qy icpkwey hoey
hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] vwr hkIkiq rwie DrmI kI ilKXqy]dohrw] pRQmy gnpiq
pRjIey pwCy krIey kwj] sBw dy AMdru bYiTAw rwK lwj mhwrwj]…
AMq : …vwr hkIkiq rwie kI ilKI bhuq Apwru] rwm cMdu jI bKs lY hm pwpI vf
gungwru] hkIkq rwie dI vwr sMpUrnM Bul cuk bKsxI]

h`Q ilKq nM : MS 119


isrlyK : dsm gRMQ
lyKk : gurU goibMd isMG
p`qry : 1–8,1-604
Awkwr : 34X37 s.m. ilKq: 28X25 s.m.
vyrvw : sqrW pRqI pMnw-21, dupwsIN do lwl lkIrW dw KVHy ruK hwSIAw, vKryvyN leI kwlI
lkIr[ poQI ikrm-Kurdw hY[ hVqwl Pyr ky soD kIqI hoeI hY[ ivc ivc kwnI bdlI
hoeI hY ijld cmVw aupr kpVy dw kvr ciVHAw hoieAw hY[
Awm vyrvw : pihly A`T p`qirAW qy qqkrw idqw hY[ ienHW p`qirAW dw rMg bwkI gRMQ nwloN
vKrw hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ 19 vIN sdI dI ilKq
lgdI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] jwpu sRI muK vwk pwiqSwhI ] 10 ] CpY CMd] qÍ pRswid]
c`kRichn Aru brn jwq Aru pwq nihn ijh] rUp rMg Aru ryK ByK koaU kih n
skiq kih] Acl mUriq AnBau pRkws Aimqoj kihjY] koit ieMdU ieMdRwix swh
swhwix gixjY[ iqRBvx mhIp sur nr Asur nyq nyq bn iqRx khq ] qÍ srb nwm
kQY kvn krm nwm brnq sumq]…
AMq : …kibXo bwc svYXw] kwgq dIp sBY krho Ar swq mhwrx v kI ms kY ho] nwd
bnwspqI isgrI ilKby hMU ky lyKn kwj bny ho] swrsuqI bkq kr kY jg cwr gnys
ky hwQ ilKY ho] koit kibqwn jo kr hO qum kO n qau pRBu nYk ikJy ho] 49 ] ]
smwpqM suB msq] sq sRI Akwl]

131
h`Q ilKq nM : MS 120
isrlyK : viSSt purwx
ilpI kwl : sMmq 1866
p`qry : 1–555
Awkwr : 23X33 s.m. ilKq: 16X24 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ dupwsIN KVHy ruK do do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI
pMnw-16
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ SurU ivc iqMn Aqy AMq qy Cy ibnW hwSIey dy
KwlI p`qry hn[ poQI Ksqw hY Aqy ikrm-Kurdw hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI pRmwqmwey nmh] AQ inrbwx pRkrx ilKqy] aAM
bwlmIko vwc] hy BwrduAwj aupsm pRkrx ky AnMqr qMU inrbwx pRkrx sux] ijs
ky jwxy qy inrbwx pd kau pRwpq hovih] bfy auqm bcn jo mun nwiek rwm jI pRiq
khY hY]…
AMq : …mhw rmwiex ibRD viss† sMpUrn hUAw] imqI pohu dI 22 sMmq 1866 ] iQq
iekwdsI sur gurvwr] sRI rwm sRI rwm] poQI spUrn hoeI] dohrw] sRI siqgur
goibMd isMG jg BwKq qum dws] nwm lwj siqgur rKo dIjy inj ibsÍws
] 1 ] sorTw ] dIjy inj ibsÍ Awn cukweIey Aws sB] purvo mn kI Aws ienidRg
drs idKweIey]2]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 121


isrlyK : sUr swgr
lyKk : sUrdws
ilKwrI : auqm isMG rwmgVHIAw
ilpI kwl : sMmq 1895
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 1–420
Awkwr : 24.5X34 s.m. ilKq: 17X24 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, auKVI hoeI[ dupwsIN KVHy ruK iqMn lkIrW, do lwl Aqy iek kwlI
lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnw 15, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI
geI hY [
Awm vyrvw : poQI swrI auKVI hoeI hY[ ikqy ikqy ikrm Kurdw hY[ hwSIey dy bwhr soD kIqI hoeI
hY[ p`qry auKVy hoey Aqy Pty hoey hn Aqy KwDy hoey hn[ p`qrw nM iek qoN pihlW iek
rMgIn vfy Awkwr dI ivSnMU jI dI Poto icpkweI hoeI hY[ SurU ivc Aqy AMq qy 10-
10 pq`ry KwlI hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI gxyswXnm:] AQ sRI Bwgvq dÍwsie skMD sUrdws ikRq
sUr swgr ilKXqy] rwg kilXwn] bMdo crn kvl icqlwie] jwnI ikRpw ktwC
ArwDy ko sB kCu drswie] bihrY sbd mUn puMn boly rMk cly isr C`qR Frwie] sUr
dws sÍwmI kruxw mY vwr vwr bMdo iqih pwie]…

132
AMq : …AQ sRI sUr swgr gMRQ sMpUrxM ilKqM sMqdws auqm isMG rwmgVIXw iqQ sudI
KstI BwdoN Awieqvwr sMmq sRI ibkRmrwj 1895[ AsQwn suc qIrQ sRI AMimRqsr
jI [ gurU nwnk jI gurU goibMd isMG jI gurU rwm dws jI ky pRswid krw[1[… pUrx
pRMm Bgiq jn mMgq bRhm igAwn puin dY insqwr ] 1 ] srb sMq crn ko
nmskwr jory ] vwcxI jI ]

h`Q ilKq nM : MS 122


isrlyK : rwg mwlw
lyKk : lCI rwm
ilKwrI : Amr isMG
smW : sMmq 1898 (rcnw kwl)
p`qry : 1 E–240 A
Awkwr : 11X14 s.m. ilKq: 7X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[ dupwsIN KVy
ruK iek nIlI lkIr, iPr iek kwlI lkIr Agy motI sMqrI lkIr, iPr iek kwlI
lkIr Aqy iPr iek kwlI lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnw-8.
Awm vyrvw : pihly cwr p`qry kwgz dI cypI lw ky joVy hoey hn[ pihly 8 p`qry kuJ iBjy hoey
hn[ Suru ivc ibnW hwSIey dy 6 p`qry Aqy AMq qy 5 hwSIey vwly Aqy 11 ibnW hwSIey
dy KwlI hn[ ieh rwg mwlw gurbwxI vwlI nhIN hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI gxyswXnm:] AQ rwg mwlw ilKXqy] dohrw] Bwr gxys
kCu mn ismir kCu kho kmnI kMq] rwg qwl imil nwih nY gur ikih gey AnMq]
dyv iriKin kIny ibibD mq sMgIq ibcwru] lCI rwm hnvMq miq khY sumiq
Anuswru]2]…
AMq : …do] ijqy rwg mo rwgnI brny igRMQ pRmwnN ] iek sO pYqI Awid hY khY su lIjy
mWn ] 25 ] do ] rwg rwg so myil sur iekqwlI Bey Aaur] Awid AMiq imqI SMK
sO iek iCh`qR TOr ] 26 ] do ] Kt rwgn kI nwr suq brMgnw soD] ien qy Aaur
ju iBMnu hY iqh brno buD boD ] 27 ] ieq Ktrwg smwpqM ] sMmq 1898 ] ilKI
AMimRqsr jI ] ilKwrI Amr isMG] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 123


isrlyK : ibRMd siqsX
lyKk : ibRMd, kvI
smW : sMmq 1912 (pMnw 123-A)
p`qry : 125
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 7X9 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw do do lkIrW KVy ruK, sqrW
pRqI pMnw 7.

133
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI, ilKq sMudr hY[ poQI dy AMq ivc 4 p`qry KwlI Cfy hoey hn[
ivckwr qIjy pqry qy iPr kuJ ieMJ iliKAw hY[
“ 1E siqgurU pRswd”
“ dohrw” jo inj pRB mo so khXo so khXo jg mWh] Ab mYN kQw sMsyp qoN sB hMU
khq sunwey[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI gxyswX nm:] AQ ibRMd siqsYXw ikRq kiv ibRd ilKXqy]
dohrw] sRI gurU nwQ pRBwv qy hoiq mnorQ isD ] Gn qY ijXu qir byl dl Pul Pln
kI ibRD [ 1 [ kIey ibRMd pRsqwv kY dohw CMd bnwX] audq ArQ idRstwiq kir idRV
kir dIXo bqwie]
AMq : pVy suxY mn mY DrY srY sws kY kwmu] jYsy hir ky nwm qY hoiq sBI AB rwm] ieq
sRI kv ibRMd ikRiq ibMd ibnod sqseIAw sMpUrx BXw] msq suB msq]

h`Q ilKq nM : MS 124


isrlyK : mslw muhMmd kw
p`qry : 1 a-155 a
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnHI hoeI[ dupwsIN KVHy ruK do do lwl lkIrW dw hwSIAw
101, 142 Aqy 155 qy cupwsIN do lwl lkIrW Aqy pihly pMny qy do lwl lkIrW dw
hwSIAw hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ sqrW pRqI pMnw-9
Awm vyrvw : ikqy ikqy ikrm-Kurdw hY[ Suru ivc Aqy AMq qy do do p`qry ibnW hwSIey dy KwlI
hn[ ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ikqy ikqy hwSIey ivc ilKq hY[
64 E p`qry qy kwlI Aqy lwl isAwhI nwl ilKq ivc ifzwien bixAw hoieAw hY[
155 E qy isrP iek lweIn dI ilKq bwkI p`qrw lwl kwlIAW CotIAW CotIAW
lkIrW nwl sjwieAw hoieAw hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] mslw muhMmd kw] ies jnm kw phlw] iksY APwrIn isnw
mY mhMmdy sll ho Alyh Awlh vslm] ikrojeI rvwieq vnlI] ihkwieq AjqsI
nwPq nau dsqUr] Akujwieq kwjI ijnhU eyhu isPq krI]…
AMq : …quswfw myry qweI iehI Ksmwnw] rovxw nhI jo koeI rovygw] bytI hovY bytw hovY
Aaurq hoie] BweI BqIjy XwrKysu ] murId qwlb] koeI jo swfy rwh ivc hovY] iqs
aUpr rovxw hrwmu hY] jo koeI Aswfw hoiegw ] so muey iksy ky qweI n rovYgw] hukm
Kudwie qwlh kw eyvY hY ] qb hjrQ rsUl Aaurqw swiQ bytI swiQ jo koeI hjrQ
kwbw] sBnw nU bulwie kir kir dIdwr dyie kr kr drgwh mo gieAw] AjrweIl
swQ] mslw ATqwlIhvw sMpUrn hoieAw] smwpqM] ] ] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 sMgRih


isrlyK : isMG gaU kI kQw
ilKwrI : rwm dwis
smW : sMmq 1830

134
p`qry : 1 a-55
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnHI hoeI[ dupwsIN KVHy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw[
sqrW pRqI pMnw-11
Awm vyrvw : ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKweI Awm hY pr pVHn Xog hY[
poQI dI hwlq Ksqw hY[ ivc ivc kwnI bdlI hoeI hY[ SurU ivc iek p`qrw hwSIey
vwlw Aqy iek ibnW hwSIey dy KwlI hY[ pwT SurU hox qoN pihlW iqMn p`qirAW qy
qqkrw idqw hoieAw hY[ smyN bwry qqkry dy SurU ivc idqw hY [ “sMmqu ATwrw sY
qRIih imqI AhwVH idin coaudw] 1830 ] imqI ] 14 ]” p`qrw 274 E qy ilKwrI
bwry iliKAw hY[
AwrMB : 1E sÍsiq sRI gxyswXy nm:] Aib isMG gaU kI kQw] ieq hMs purwx ko mqu] rwjw
XuiDs†r pRs˜ krqy hY BIKm ipqwmw pih] ho purKo purKo ibKy auqm purK BwKIE]
sRiq purwx ky mqu idRV ibsÍws qumwry BwKy qy skl BRWq imtY] kCu ABlwKw hY mukq
kw mwrgu dyhu bqwie]…
AMq : …kQw bhulw kI spUrn BeI] gur pRswid durmiq auT geI ] 28 ] dohrw ] dXw
bcn jwky rhy so bYkMuTy jwie] swD sMg mnu iqRpqIAY Awd AMq suK pwie ] 29 ]
ieq isRI hMs purwxy isMG gaU sMbwdy spqmo iDAwie smwpqy ]7] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 A


isrlyK : kQw siqjug kI
ilKwrI : rwmdwis
smW : sMmq 1830
p`qry : 55 A-86 a
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] kQw siqjuig kI] pruAwqmY jb rwjy jnmyjy koau ATwrih
kusit pRwpiq Bey bRhmix mwirAw qy] qb kusit auqwrxy kY nimiq] sRI gusweI
ibAwsu lwgw kQw krxy] kQw siqjuig kI]…
AMq : …Aru jo mUrKu ibidAw kY inimiq sunY so ibidAw pwvY] jo koeI iksY nimiq sunY
so sgil pwip qy mukiq hovY] rwjy jinmyjy kau] gusWeI ibAwis kQw sunweI kusit
auiqR gey] eyih kQw nwiskyiq kI spUrxu hoeI] vwihgurU DMin gurU siqgurU jI] ] ]
]]]

h`Q ilKq nM : MS 125 e


isrlyK : prcI kbIr kI DMny iqRlocn kI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830

135
p`qry : 86 A-93 a
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] Awgy prcI kbIr kI DMny iqRlocin kI ] cOapYeI ] ibp
iqRlocin pRIiq lgweI ] syvw pUjw iqsu min BweI] jwie sorvir kry iesnwn ] syvw
Twkuru kry pRDwn ] DUp dIp nYeI vyd cVwvY] murlI GMtw nwdu bjwvY]…
AMq : …ly bCury DMnw Gir AwieAw] muKu dyiK mwqw suKu pwieAw] puin pirBwiq bCury lY
AwieAw] hir AwgY qWkY hoie isDwieAw] AMik mwil dy imly su jwnw] DMnw Bgqu
AOau sRI BigvwnW ] 19 ] dohrw ] pUrin igAwin kO pwie kY byd bqwviq qwih]
qoaU pRymu nhI jwq hY AiDk hoiq Aivgwih ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 125 s


isrlyK : Pkir nwmw
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 93 A-94 a
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] rwgu iqlMig mhlw 1 PkIr nWmW Pkir nwmu hY iPir] Pkru
hY kuil kw vwlI] Pkir kI bwiq hY inrwlI] Pkir min cYnu hY AwieAw] Pkir
min pRymu hY BwieAw] Pkir idin rYin hY jwgw] Pkir qy kuPru hY Bwgw]…
AMq : …Pkru hY sbir sbUrI] nhI vwihid hjUrI] PkIr kI rihq hY inAwrI] ik
lwgw pRymu murwrI] Pkru dirgwh kw BydI] khY nwnk swhu bydI] PkrnWmW spUrn
hoieAw]5]1]

h`Q ilKq nM : MS 125 h


isrlyK : mwqRw swih sriP qy bwby nwnk kIqI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 94 a-96 a
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E mwqRw swih sriP qY bwby nwnk kIqI] jib swih srPu boilAw audvMq] qW
bwbw nwnku boilAw KuidvMqu] qib swih srPu boilAw ikAw min mnI] qW bwbw
nwnku boilAw min so mnI]…

136
AMq : …bYTiq gur ky pws iqlku lylwt jo kIjY] rwj idvMqI bwr iqlku ibnH rwj in
dIjY] sUqdIE jib joib pr qib iqlku bnWieau] isK krMqI bwr iqlku dy mMqR
sunwiea] iqlku dIjY suBw AMwnMiq iqlkuin inNdq hIn jnw] qqw byqw iqh lok mY
nwnik mufu BMufu iqlky ibnw]5]1]3]]]

h`Q ilKq nM : MS 125 k


isrlyK : goriK vwk isD rUeI kpws kw ivcwr
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 96 a-97 A
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] a AM goriK vwk aAM isD rUeI kpws kws kw dyau ibcwru ]
nhI pyauvd Dwgw Droau auqwr ] bwvw boilAw siqgur ky Gir qy pwieAw ieku
bIAw ] so bIAw nwird ko dIAw ] nwird nY boieAw pwrbqI nY sIcw]…
AMq : …ATwrih Bwir bnwspqI kyhVI kyihVI DMUeI ] lkVI kI gohy kI myCin kI hwQ
kI lyd kI ] cwro DMUieXy spUrin hUey ] isDI PurmwieAw bwlw DMUAw cuig ly
AwieAw ] bwly nY DMUAw jgwieAw jI jMq nY moCu mukiq pwieAw ] jwn Ajwn nwnk
siqgurU rwhu bqwieAw ] 5 ] 1 ] 4 ]

h`Q ilKq nM : MS 125 K


isrlyK : nsIhiq nwmw
ilKwrI : rwmdwis PkIr
ilpI kwl : sMmq 1830
p`qry : 97 A-98 a
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] rwgu iqlMig nsIhiqnwmw mhlw 1] hjrw kOau imhir hY]
ibhwjrw kOau ibmhir hY] iemwnu dosqu hY byeImwn kuPr hY qkbIir khur hY] gusw
hrwmu hY] nPL sYqwn hY gumwn lwniq hY]…
AMq : …XwrI plIqI hY bWig blyil hY] PkIrI sbUrI hY nwsbUrI mkru hY] duAwie
dOauliq hY byduAwie khru hY] rwhu pIrw byrwhu bypIru hY] qyigm irdw Adlu
pwiqswhw hY eyqy toil kO jwix jxwvY nwnk dwnisbMdu khwvY]1]4]

137
h`Q ilKq nM : MS 125 g
isrlyK : pwiknwmw
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 98 E-98 E
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] iqlMig ] AsitpdI mhlw 1] pwiknwmw] eImwnu kurwnu kir
jqin kI ijld kir rhim kI irhil isau ieau pVIjY] swcu igrdwnu idlY jurdWin
mih qoau eImwnu kbhU n CIjY]1]…
AMq : …bid KuAwrI bidAimlI idlY isau dUir idlu Awpnw BI DMn Coif KUlw] Aihlu
idlu hoie rhu burw nN iksy khu hoie inhkrmu pVih kbUlw]8] scu hY klmw pwku hY
mOau lwey kO nWmu jug jug mukwmW] guPiq nwnk sunhu ry kwjI qjhu JUT scu hY
nWmW]8]1]5] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 G


isrlyK : kIcY nyik nWmI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 99 A-101 A
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] rwgu iqlMig mhlw 1 ] kIcY nyik nWmI ju dyvY Kudwie ] jo
dIsY ijmI pir su hosI Pnwih] dwiemu nW dOauliq iksY bysumwir] nW rihgy koRVI nW
rihgy hjwir] dmVw iqsI kw jo KrcY Aru Kwie] dyvY idlwvY rjwey Kudwie]…
AMq : …dyKo ry loko jo hoqy pryswnu] dunIAW vih idvWnI PWnI mukwmu] qU Kud csw ny horu
cilxW jhwnu] hir vKiq bMdy qU iKzmiq nw ivswru] msqI Aru gPliq sOau bwjI
nw hwru] qobw nw kIqIAw krMidAW gunwhu] nwnk AYsy Awlim ko lOau qyrI
pnwih ] 1 ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 |


isrlyK : cirqR biKXwn
lyKk : gurU goibMd isMG jI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830 rcnw kwl: sMmq 1753
p`qry : 101 A-105 E

138
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] coaupYeI] DMin DMin login ky rwjw] duistin dwih grIib
invwjw] AKil Bivin ky isirjin hWry] dwis jWin moih lyhu aubWry]1] kibXo
bwic byinqI] cOaupYeI]…
AMq : …sMmqu siqrh shMis BinjY] AriD shMis puin qIin kihjY] BWdiv sudI
AsitmI iriv vWro] qIriQ siqluid igRQ suDwro]30] ieiq sRI cirqy piKXWny
iqRXW ciriqR smwipqM] vwihgurU jI kI PqY] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 c


isrlyK : svYeIXY pwiqSwhI 10 [ svYXy ]
lyKk : gurU goibMd isMG jI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 105 E-106 E
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : svYeIXy piqswhI] 10 qo qnu iqAwgiq hI sunu ry jiV pyRqu bKWin iqRAw Bij jY
hY] puqR klqR suimqR sKw iehu byig inkwr huAw iesu dyhY] Boin BMfwir Brw giV
jyqik Cwfiq pRWin ibgwin khY hY] cyiq ry cyqu Acyiq mhW psu AMiq kI bwir Akylo
hI jY hY]1]…
AMq : …svYeIAw] kwlu gYXo iein kWimin sO jiV kwil ikRpw nhI eyin icqwrXo] lwij
ko Cwif inlwijAwry jiV kwij Akwij ko swju svwirXo] bwij bny gijrwij bny
Kir ko ciVbo iciq bIic ibcwrXo] sRI BigvMq BijXO inAry jiV lwij hI lwj qy
kwju ibgwirXo]4] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 C


isrlyK : gosit bwby nwnk jI kI qQw PkIrW kI mhlw 1
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 106 A-109 A
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] gosit bwby nwnk jI kI qQw PkIrW kI mhlw 1] bIcwru
PkIr kw] phlW phlI PkIrI AMdir cwhIAY] AMdir jo PkIrI hoeI so iksu Bwiq

139
hoeI] ijau Dwin kI mMjir hoie] sTI kI dsIAY] joau ikCu soDIAY qoau mhW AMimRq
vsqu inklY]1]…
AMq : … jw auhI bsqu ibhwJih qW PkIru BI pIr BI murIdu BI isKu BI gurU BI bMdy dY
hiQ ikCu nWhI gurU ijs kY vil hoie so sdw ArwDo] vwh nwnk bMdy Kudwie dy ijin
AswnU rwhu Kudwie dy dI soJI idqI]20]

h`Q ilKq nM : MS 125 j


isrlyK : PikrnWmw bwby jI kw
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 110 E-111 E
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] gosit PkirnWmW bwby jI kw] rqin hWjI nwil hoeI gosit]
bwby nwnk jI kI] suAwl hwjI rqin nwil] Abil PkIrI cIjis] AwKir PkIrI
cIjis] Kwny PkIrI ic cIjis klIcy PkIrI ic cIjis]…
AMq : … sMuniq PkIrI mwrPiq Awisqu] rIj PkIrI gMiskInI Aisqu] Prij PkIrI
sjUdI Aisqu] suAwl rwjbw bu hmInsiq ik lukmY PkIrI hlwlsu]2] gosit
spUrn hoeI] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 J


isrlyK : qObw
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 111 E-113 A
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] bhuqu gunwh kIiqAw nI bMdy kir sWeI dY dir qobw] ibnu
qobw ivic nrik stIsI kir dojik qy fir qobw] bdIAw Cif sBu jIvidAW hI
EVik vYsI mir qobw] ik idl ivc gunWih qY muih qobw kdI ieis qobw QI kir
qobw]…
AMq : … muih imTVw qY jWin suKwlI pIcY sIru skir qobw] nrku Cufwie kir surgu
idKwey nUro nUru ndir qobw] ivic bihsiq murWdW pwey ijsu hirlwlu ghru qobw] kI
idl ivic gunwh qY muih qobw kdI ieis qobw QI kir qobw]10] ]

140
h`Q ilKq nM : MS 125 \
isrlyK : mwqRw bwby nwnk jI kI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 113 A-115 E
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] so pRwin mwqRw bwby nwnk jI kI] slok ] AliK inrMjn Git
mY bsY AMDw bin igRh jwie] nwnk ijin pwieAw pRBu AwpxW so AMiq in ikqhNU
DWie]…
AMq : … eyqI mwqRw bwbw nwnk dwsu khY] jogI hoie so iehu ibiD rhY] AYsI mwqRw phrY
koeI] Agim ingim kI ijsu suD hoeI] AYsw jogI ij AlKu pCwqw] hir Git
BIqir inrMjn jwqw] su pRwin mwqRw bwby nwnk dws suxweI] ieih ibD rwKY iqsu
ipMfu in pweI ] 1 ] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 t


isrlyK : mwqRw GoVy joVy kI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 115 E-116 A
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] su pRwin mwqRw GoVy joVy kI] aAM AODU AlKu JMfw hir Agim
ADwrw] qIin lok mih qW kw ibsbwrw] sMuin ngrI ly bsdI rhweI] qib qy isD
swD kI clweI]…
AMq : … sUrjmuKI sotw ] TTw kuibqR joVw GoVw] jMig sirbMig moir kI disqwru] gur
kY sbid AOauDU pwieAw moKu duAwru] AOaUDU bwibrI jtw jUt muktu klMgI isr hoie]
iPrY mukqw bMDin nhI koie]3] mwqRw bwby nwnk jI kI spUrnu hoeI ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 T


isrlyK : hmin Awsik idvwny
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 116 A-117 E
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI

141
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] hmin Awsik idvwny hY] hmin kOau dOaulqW ikAwry] jo koau
sbid isAWny hY] auin kOau Klik mWny hY] hmin Awsik idvWny hY]…
AMq : … nwnk bugoey byinqI suinqy suno siB Dir kWin] dunIXW koau cwihqy hY so
swihib sO nhIN rwqy] hmin hY ieisik ky mwqy hmin kOau dOilqW ikAwry]1]…

h`Q ilKq nM : MS 125 f


isrlyK : AwrqI nwnk pwiqswh kI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 117 A-118 E
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] AwrqI kIjY nwnk pwiqswh kI] dIn dunIAw ky swhinswh
kI]1]rhwau] cwir kMuit jWkI Drimswlw] sMgiq gwvY sbdu irswlw]1] iCnvY koit
jWky crin pKwlw] ATwrh Bwir jWkI puhp kI mwlw]2]…
AMq : … pMc pRDwin hY siqguru pUrw] qih bwjy sbid AnWhd qUrw]5 GMtw vwjY Duin
aAMkwrw] ADir KMif jhw iJilimil qwrw]6 siqnWmu hY sohM swrw] nwnk nWmu
sMqin ADwrw]7] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 F


isrlyK : AwrqI siqgur swcy kI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 118 E-118 A
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] siqgur swcy kI AwrqI swjY] KMif bRhmMif jW kI joiq
ibrwjY]1]rhwau] pihlI AwrqI nwnk nwmu aucwrw] aupijE sbdu Duin
EAkwrw]1] dUjI AwrqI skiq kI kInI mWieAw] bRhmw ibsnu mhysu
apwieAw]2]…
AMq : … Kstim AwrqI Kit iCAw cwir aupwey] siqnWmu siqgurU sunwieE]6] spqim
AwrqI sMq jsu gwieE] nwnk nwmu siqgurU sunWieE]7] ] ]

142
h`Q ilKq nM : MS 125 x
isrlyK : AwrqI sRI cMd jI kI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 118 A-119 E
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI cMd jI kI AwrqI] pRBw qyrI AwrqI quJY BwvY] byAMiq kw
AMqu koeI khw pwvY] srib smWin jhW ly bisqRw] Drmu KMfu ly kro auQwlI] qIn
guxW lY poaux JulwvOau koit sis BWin lY dIp jwrOau] surgu bYkMuTu cwir juig KojY]
kOauxu bMcMqR pRBw lY suxWau]…
AMq : … rUpu nhI ryiKAw jwie nhI pyiKAw Aidsit kI pUjw qY idRsitAWnI] Awip
Twkur krY AwrqI gur pRswid nwnk pUqw sRI cMdu bKWnY]1] bolhu vwhugurU vwhgurU
jI] ] ] ] ] BweI kaur isMGu jI dI vwsI hsr (adweI)?

h`Q ilKq nM : MS 125 q


isrlyK : mwqRw gwieqRI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 119 A
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E sRI siqgur pRswid] EAM au inmo inrMijn inrMkwrI] inrMkwr qy aupjI pRym
joiq] pRym joiq qy aupMnI mwqRw gwieqRI] koauxu gwieqRI bIs BUqw bIs jinnI crin
pwdkw cqir byd muK nwskw…
AMq : … Amir QWin qyqIs koiVR dyvqy vrin Avrin ATwrw Bwr rUmwvlI nwnk
gwieqRI spUirxM] sRI sUrju dyvqw qum kOau nmiskwrM] vwhgurU vwhgurU jI]3] ] ]
]]]

h`Q ilKq nM : MS 125 Q


isrlyK : mMqir ludRwiC
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 120 E- 122 E
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI

143
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] EAM buJMqI pwirbqI kho dyvw pirmWgqI] him gYey sRI
koaUlwis aUhW sy ilAwey eyik luidrwiC] mWgI Anyik fwil PlI Anyk Pil] hsqo
Anyik cwir] hsiq jpIAY jY jY kwir]…
AMq : … sIis rwKY isau purI kw rwju pwvY] kMiT rKY kinkwpurI kw rwju pwvY] AYsy AYsy
mMqir rwKY luidrwiC shMsir goau kw dwnu krY pirBwiq] AYsy AYsy mMqir Ajwxu hoie
rwKY luidrwiC shMsir gOau kw Gwqu krY pirBwiq] EAM hrIAM igrIAM isauieM
inmih]1] ] ] ] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 d


isrlyK : JUlny vlI rwm jI ky
lyKk : vlI rwm
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 122 A- 126 E
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] JUilny vlI rWim jI ky] dys dys dyKo iPir iPir Qwky sMqoK
ky dys mY suKu pwieAw] sMqoK mY cYnu krwru dyiKAw iehu mnu jhw qhw hoie AwieAw]
ijqu ikqu sdw dMudu bwdu hI hY suB cwir ibbyik kw sMgu pwieAw]…
AMq : … fru fwir dIjY auiT rwhu lIjY ijs rwh qy shu ko pweIey jI] duKu suKu qy
inAwrw vsIey jI inq hsIey KylIey gweIey jI] mUey mukiq sau giq kYsI jIvqy
mukiq ko pweIey jI] vlI AMqY smY mir jwvnw hY qhW jIvqy ikau nhI jweIey
jI]17] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 D


isrlyK : gost iKMQVy kI qy bwby nwnk kI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
p`qry : 126 A- 129 A
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] gosit iKMQVy kI qY bwby nwnk kI ] ho iKMQVw kvnu idnu
kvnu dirvysu ] kvnu gurU nY mUfy kys ] mWgau bis dI BWfau gwau ] kvnu purKu kw
ismrau nwau ] 1 ] gusWeI jI idlu dirAwau pvnu dirvys ] sbdu gurU nY mUfy kys
mWgau bisdI qWrau gwau ] AliK puriK kw ismrO nWau ] 2 ]…

144
AMq : …gusWeI jI ngrI bWDI igAwn kI poit ] pWco auDry siqgur kI Eit ] nWvY
AWvY dsvY jwie ] AYsw BWfw ko nhI bwbw nwnk jI jo aulit plit rhY smwie ]
26 ] gosit pUrnu hoie ]

h`Q ilKq nM : MS 125 n


isrlyK : kQw rwjy ibkRmwjIq kI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 130 E- 191 A
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] kQw rwjy ibkRmwjIq kI] auqpiq rwjy ibkRmwjIq Aru
myxwvMqI kI[ Aru BrQrI kI] kQw clI gMDRb jo sI so rwjy ieMdR kw puqR sI] sÍrig
ivKy rhdw sI] iqs dI suriq sdw iesqRIAW ivKy rhdI sI]…
AMq : … jIvq imRqk hoie rihAw jnu kir ibmlw iesnwnu] bdq gorKu suix mYxwvMqI
qyrw AisiQru BieAw rwjnu]5] mYxwvMqI smwpqM msqu suB msqu]1] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 p


isrlyK : kQw hIr rWJy kI
lyKk : Aihmd gu`jr
ilKwrI : rwmdwis PkIr
ilpI kwl : sMn 1682 eI:
p`qry : 192 E- 257 E
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] kQw hIr rWJy kI] Avl krhu qO isPiq Kudwie dI jI jo
sgil jgq ky krin hwrw] ihNdU muslmwn ijn pYdy kIqy Awpo AwpxW rwhu pkiV
clin inAwrw] hIr jnmu lIqw mhr cUcky dY mIey rWJy dw Awhw sI qKqu hjwrw]
rWJy nwl liV kY BeIAW ijmI vMfI KoilAw hIr dy imlx dw rib bwrw]…
AMq : … duhw dwir PwnI QIey sbru kIqw gey drbwir hoie hjUrI] dovY rwih imjwij
ivic rhy swbqu kMmu swdkW dw ju pweI sbUrI] rbu rWJy nU pwk shIdu kIqw hIr rlI
mrwqbY AYn hoeI] ifTy hwjIAW mky dY rwih jwdy iqny hIr rWJw Aqy mMiJ bUrI]
rWJw rwhu ivKwiedw hwjIAw nU hIir vMifdI lMgru ivco qnUrI] sMunu bIs qY cwir
AaurMgswhI kQw hIr qY rWJy dI hoeI pUrI]246]

145
h`Q ilKq nM : MS 125 P
isrlyK : dohry
lyKk : vIrBwn
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 257 A
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] doihrw ] vIirBWin ky iDAwin kau pRwin rhy liptwie]
AwiT phir causit GVI pIAw pIAw kiriq ibhWie]1]…
AMq : …icqu dyie icMqW lIjIAY jy hovY suGVu sujWnu] qnu mnu bnu [Dnu] sBu ibnis jwie
pru pRIiq in dIjY jWix]5]

h`Q ilKq nM : MS 125 b


isrlyK : s`sI
lyKk : Awfq
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 258 E - 266
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] fKxy ] ssI Awfiq kv PulW syic ivCweI ssI hoiq ipAwly
pIqy] dy gil bWih suqI syqI aunW kir hY qYXwrI kIqy] suM\ nYix misqI dy mwqy
pwie KumWrI mIqy] Awfiq pMUnU lY juilAw sy Kbir hoie inis bIqy]1]…
AMq : …hohus qwru qMU scy sWeI AsI iprI dIdwr krwhyN] duKI mwir kIqy dirmwdy lhy
Ajbu imlwhy] pwtI goir hoeI duhu QWeI dy imilAw gil bWhY] Awfiq duhW dw nyhu
scw vw pYey kbUl dirgwhy]42] doihrw] mirnu sgil ky mUif pir suPlu mirnu hY
qwih] qin ik ibQY qin ko qjY pIAw sMig pRIq inbwih]1] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 B


isrlyK : sIhrPI
lyKk : mIrn (hIr mIrn kI)
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 267 E – 273 E
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.

146
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, p`qrw 266 A KwlI hY[ Agly p`qirAW qy pihly lwl pYn nwl p`qrw AMk
274 qoN 280 nwl bwAd ivc iliKAw hY ijs nMU k`t kY 267 qoN 273 q`k pYNisl
nwl p`qrw AMk ilKy hn Aqy aus qoN Agy 274 qoN 280 qk nIlI isAwhI nwl ilKy
hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] hIr mIrn dI ] shrPI ] AliP Awie kY iesik lKwau
kIqw mY qw mMjVy cwie ibmwr sutI] duKW drd nY mwr hYrwn kIqI cMdin jyhI mY rodI
dI dyh GtI] mWpy liK qbIbW dy Foie rhy dweI dyie rhI swnU jnm GutI] mIrin
Awie kY mY duKAwrVI dI ikny lKI n bydin hwie muTI]1]…
AMq : …Xy Xwru AwieAw mNnu KusI hoieAw coly ivc n mUl smwvnI hW] sweIAw dydIAw
lK mumwrKW nI syhry bMn kY sohly gwvnI hW] cUVw pYhn ky lwlu suhwgu vwlw his
mWg sNDUr BrwvnI hW] mIrn shd lK sdkVy nI Awpxy Xwr nMU imTVI BwvnI
hW]30] ] ] ] ]] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 m


isrlyK : pRICw gurU nwnk siqnwim kI (ADUrI)
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
sQwn : BweI PyrU (isAwlkot)
p`qry : 274 E – 280 A
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, p`qrw 273 A KwlI hY[ 274 E dy SurU ivc ilKwrI bwry iliKAw hY:- “ poQI
ilKI rWmdwis PkIr BweI dwny dY bwlkY BweI gurIXy dY poqR cylY ilKI BweI gurIXw
mhMqu BweI PyrU sMgiq swihb scI dwVI dw hY jI]
AwrMB : 1E siqgur pRswid] pRICw gurU nwnk siqnwim kI] siq nWmu piVxw vwrI siq]
siqgurU jI kI AwigAw hY siq vcnu AwvY ihirdy kI iciqvnI kih sunwvY ] sMsw
BOau gurU pRdoK imtwvY] jYsI gurU ieis kY bwib vrqwie Ehw pRICw siqnWim kI kih
suin pRigtWvY]…
AMq : …nqs] suqY jo kuCu kwrju iciqivAW hY so dUir hY jy qU iesit dyvqy AqIiq
AiBAwgiq ky kuCu muiK pwvY qW kwrju suPlw hoie icNqw kir kwrju hoieAw]11]
nqm] suqY jo kwrju iciqivAW hY AYsw kir sBu kirmw kw Plu lwgw hY[ AYsw kwrju
hoiegw jYsw cMidRmW sol……

h`Q ilKq nM : MS 126


isrlyK : AdBuq iblws
ilKwrI : qwhr (kvI)
smW : sMmq 1695

147
p`qry : 1–33
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 8.5X12.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, hwSIey qoN ibnW; sqrW pRqI pMnw 10.
Awm vyrvw : AwrMB ivc do p`qry KwlI hn [ rcnw ADUrI jwpdI hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ AdBuq iblws ilKXqy ] dohrw ] jYsy jYsy puhp sMg
DrY iqlw ko qyl ] qYsw qYsw gux khIAih nwm Pulyl ] cOpeI ] koau bRhmcrj
idKlwvY ] koaU nwtk cytk lwey koaU ieMdR jwl lY AwieAw ] koaU kwieAw klp
idKwieAw ] koaU AMjn mohn krY ] koaU icqR kI sUrq hrY ] … myrw Kyl AOr isD
jwnY ] qwhr ey sB Byd bKwnY ] 4 ] dohrw ] sMbq solh gnY Ar pcwnvy rwK ]
AMq kwl gn lOjIAO byd Byd sB swK ] 5 ]
AMq : …kwFY bIj sukwie Dup mo ruq qb AwvY bovY ] lwgY PUl PlY jb bwrI pyTw so Pl
hovY ] Acrj nwih sBY koaU jwnY jg aupKwnw khIey ] bfy hoq kC bwr n lwgY sMg
jo rhIAY ] 96 ] AMnX Byd ] jhw mmolw bIT AfwrY bIn qhw so lIjY ] kY dwmn
kY lhgw qr hr Awn su DMUnI dIjY ] bIT mmolw DMUnI lwgq qb Xh Kyl idKwvY ]
BUm lok jo gwhk nwhI surg lok so AwvY ] jo mwgY so dyiedw mgn bwdI ly
krjweI ] qb Xh kwm svwrn is Drhu jgiq bnw…..

h`Q ilKq nM : MS 127


isrlyK : rsk ipRAw BwKw
lyKk : iedRjIq
ilKwrI : kysodws
p`qry : 1-127
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 11X18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw, isAwhI kwlI; hwSIAw do lwl do kwlIAW lkIrW ivc iek motI
nwrMgI lkIr, sqrW pRqI pMnw 11. ikqy-ikqy sqrW pRqI pMnw 13 vI hn [
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc iek p`qrw ijld nwl juiVAw hoieAw ijs qy kuJ ilKq hY ] gRMQ
dy AMq ivc iek p`qrw KwlI ijld nwl juiVAw hoieAw hY[ ikqy ikqy hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : <siqgur pRswid ] sRI gxyswie nm: ] AQ rsk ipRAw BwKw ilKqy ikRq kv
kyso dws ] CpY ] eyk rdn gj bdn sdn buD mdn kdn suq ] gvr nMd AwnMd
kMd jgbMd cMd juq ] suKdwiek dwiek sukRq gx nwiek nwiek ] KlGwiek
Gwiek dirdR sB lwiek lwiek ] gur gux AnMq BgvMq Bj BgvMq Bv BY hrn ]
jY kYsv dws invws inplMboDr Asrn srn ]
AMq : jYsy rsk prXw ibnw dyKq idn idn dIn ] iqau hI BwKXw kb sbY rsk iprXw
ibn hIn ] 14 ] dohrw ] bwFY rq mq Aq pVY jwnY sb rs gMq ] suvwrQ
prmwrQ lhY rsk prXw kI pRIq ] 15 ] ieq sRI mn mhwrwj kumwr sRI iedRrjIq
ibrcqwXM rsk iprAwXM ]

148
h`Q ilKq nM : MS 128 sMgRih
isrlyK : rs pRboD
lyKk : gulwb nbI
smW : sMmq 1798
p`qry : 1 E – 86 E
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 6X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw [ dupwsIN KVHy ruK do lwl lkIrW ivc iek nIlI lkIr dw hwSIAw hY ]
sqrW pRqI pMnw -9.
Awm vyrvw : pihlw p`qrw do-do lwl lkIrW dy ifzwien nwl sjwieAw hoieAw hY [ hwSIey ivc
ikqy ikqy ilKq hY [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ p`qrw 4 A qy lyKk bwry
iliKAw hY:- “BÎo gulwm nbI pRgt iqn ko suq jg Awie ] nwm krÎo rs lIn
ijh kvqweI mY jwie ] 22 ] dohw mYXw igRMQ ko kIno iqh rs lIn ] Apuny mn kI
aukq so rc rc jugq nvIn ]” 86 A KwlI hY 86 p`qry qk AMk kwlI isAwhI
nwl idqy hn AgoN p`qrw AMk nIlI isAwhI nwl ilKy hn [
AwrMB : <siqgur pRswid ] sRI durgwdyvXY nm: ] sRI gxyswie nm ] AQ rs pRboD
ilKÎqy ] dohrw ] Alh nwm Cb dyq Xh igRMQn ky isr Awie ] ijXo rwjn kI
mukt qy Aq soBw srswie ] 2 ]…
AMq : …iqÎh sb iqAw kriq mY AsU vwFwhq jwie ] imln ibrh suK duK khq BeI
PUlJrI Bwie 458 suKeI ibCrn issr kI hYÍ lh lhI qurMq ] byl rUp pRPlq BeI
lh bsMq kO kMq 459

h`Q ilKq nM : MS 128 A


isrlyK : icty qwbysr kI ibiD (ADUrI)
p`qry : 87 E
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 6X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : 87 A qoN 90 q`k p`qry KwlI hn [
AwrMB : AQ icty qwbysr kI ibD ] qwby dy pqry lYny ] sh dyvI dyg dy ivc rKny […
AMq : …sukwie ky eyrno gohy pf iek gj pu`T dyvnI [ sIql kr kqnI ]…

h`Q ilKq nM : MS 128 e


isrlyK : mMudrI (ADUrI)
p`qry : 91 E- 98 E
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 6X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, 16 sÍXo hn [
AwrMB : syvk kdIm jWn krI hY bfweI rwm bfo hY cqR bn Fufn ko qMUdrI ] ghy pd
hnumwn krI hY qgId rwm lwie kMT cUimXo muK hwQ deI mMudrI ] rwm nwm gwie ky

149
gxys ko mnwie ky jrId ko lgwie pwr gXo hY smMudrI [ kihq rwm jMkw kip jwie
XisXo lMkw fufq iPiriq dyKI rwvn kI sMudrI ] 1 ]…
AMq : …swc khu pOn qwq qum pyKw rwm gwq AO suimqRw ko qwq Bwq crn pKwry hY ]
isXwm qn kMc nYn vwro qw pY kot mY n kbI sIAw bYn pRB muK qY aucwry hY ] eyn
AYn jWn ky mm Byjy hr TWn ky imtweI ryK pg soie AOgn ibcwry hY ] ijXo Cwfy
kMuj swpnI iqÎo iqÎwgI sIAw pwpnI hY ilKy CTI rwq ko ibDwqw pY n twry hY ]16]

h`Q ilKq nM : MS 129 sMgRih


isrlyK : CMd rqnwvlI BwKw
lyKk : hirrwm inrMjnI
ilKwrI : kwlIAwx dws
smW : 1948 (ilpI kwl)
sQwn : iffvwnw
p`qry : 35
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq : 8X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, bgYr hwSIey dy hY[ sqrW pRqI pMnw 9.
Awm vyrvw : poQI ivc ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ gRMQ qoN pihlW 3 p`qry
KwlI Aqy bwAd ivc 3 p`qry KwlI hn[ AMq ivc pYnisl nwl dIpW dy nwm Aqy
gRihsq AwSrm bwry iliKAw hoieAw hY[ CMd nM 107 qy ies qrHW vrnx kIqw hY[
“Ab mY krxy swcI Xh khvq BwKw BUKn ibMRdsirso] ieik sony Aoru sugMD sdw hI
eyk sMK Ar KIr BrXo]…
AwrMB : 1E siqgur pRswid] AQ CMdrqnwvlI ilKXqy] dohrw] gur gnpiq goibMd ko
nwX sIs hir rwm]ipMgl miq BwKw ivKY rcq ruicuru prkwm]2]
AMq : …gRMQ CMdrqnwvlI swrQXw ko nwm] BUKn BrqI qy BrXo khY dwsu hirrwm]
dohrw] sMmq sYr nov muin ssI nB nvmI gurmwn] iffvwnw idRf kUp jh gMRQ jnm
Ql jwn]112] ieiq sRI hirrwm inrMjnI ikRq CMd rqnwvlI sMpUrnM] sMmq 1948
ilKI kilAwx dws

h`Q ilKq nM : MS 130


isrlyK : srDwpUrn
p`qry : 1-25
Awkwr : 9X13 s.m. ilKq : 6X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, hwSIey qoN bgYr[ sqrW pRqI pMnw 7.
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc iqMn pqry, AMq ivc iqMn pqry KwlI hn[ poQI ivc keI QwvW qy
hVqwl PyrI hoeI hY[
AwrMB : 1E siqnwm krqwpurK inrBau inrvYr Akwl mUrq AjUnI sYBM gur pRswid[ jpu
Awid scu jugwd sc hY BI scu nwnk hosI BI scu nm: 1]…

150
AMq : …ATI pihrI pRswid pwvY] ijqnw icr jwp kry muho iksy boly nhI ipCo jQw
skq kVwh pRswid isKw nU CkwvY] gMRQ swhb nMU pswkI cVwvy gurU bwbw jI sb kwr
rws kryie] ieiq sRI jgq gurU nwnk smAws jpu pRBwKwXM mMqR Plw dysM pUrnM] sBu
msq pwT Byd] lom isD iblom ApuTw] Anlom isDw ApuTw] jpu jI kI pQq
sMpUrxM] sBu msq]

h`Q ilKq nM : MS 131


isrlyK : sBw pRkwS
lyKk : hircrn dws
sQwn : AMimRqsr (bwbw At`l)
ilpI kwl : sMmq 1961 rcnw kwl: sMmq 1814
p`qry : 1 E-112
Awkwr : 24X16 s.m. ilKq: 20X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnHI hoeI[ pihly 30 pq`irAW qy dupWsI KVHy ru`K do do
kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY, 31 p`qry qoN bwAd KVHy ru`K do lwl lkIrW ivc iek
nIlI lkIr dw hwSIAw hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[ sqrW
pRqI pMnw-19.
Awm vyrvw : poQI ikrm-Kurdw hY[ smyN Aqy lyKk bwry p`qrw 111 A qy ieMJ id`qw hY :- “ vyd
ieMd gj BU gnq sMbq sr kiv bwr] swvn sukl qRXodsI rcXo gRMQ ivcwr]15]
ieiq sRI hircrn dws ikRqy sBw pRkwsy dsmolws]10]
AwrMB : 1E sRI vwihgurU jI kI Pqy] AQ sBw pRkws gRMQ ilKXqy] dohrw ] gOr sXwm jo
pb DrY vsq ivcwrY eyk] jXo ibsrg so rwK hY inj jn mn kI tyk]1]…
AMq : …dohrw] bin bwin inD cMdRmw sMvq swvn syq] qIj prv pUrn krI itpn mUl
smyq]3] ieiq mq sBw pRkwsy ivml aujwsy q`qÍ pRkwsy ikcqmsI ivDMÍsnI itpnI
cMdx hirxw ikRqw smwpqw]1] smwpqM suB msq]2] sMmq 1961 ] BwdoR idn 7]
do:] gRMQ smwpœ hoq hY bwbw Atl ky qIr] BUl cUk mwP krY isMG swhb Bt
BIr]1]2]

h`Q ilKq nM : MS 132 sMgRih


isrlyK : joqk swsqR BwKw
p`qry : 2 a-32 A
Awkwr : 27X16 s.m. ilKq: 22X12 s.m.
vyrvw : ijld kpVw g`qw[ 56 p`qry q`k dupwsIN KVHy ruK do-do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw
hY[ 57-70 q`k do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW ivc vKryvyN leI iek motI
sMqrI lkIr dy bwhrvwr iek pwsy nIlI lkIr hY jo p`qry dy ivckwr jyhy hY[sqrW
pRqI pMnw –24
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw hY[ SurU ivc ibnw hwSIey dy 8 p`qry Aqy AMq ivc 12 KwlI hn[
hwSIey vwly KwlI p`qirAW qoN bwAd iek hwSIey vwly pqry qy cOkw lwx bwry iliKAw

151
hY[ 1 a p`qry qy dyvnwgrI ivc iliKAw hoieAw hY[ 1 A Aqy 2 E qy jMqr ilKy
hn[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ikqy ikqy hwSIey ivc vI ilKq hY[ 32 A
qy dohy dy AMk 409 qoN bwAd 410 Aqy 411 dI QW 420 Aqy 421 pwey hoey hn[
56 p`qry qoN Agy kwnI Aqy isAwhI dovyN bdlIAW hoeIAW hn[ sMkyq SbdW qy lwl
rMg PyirAw hoieAw hY[
AwrMB :<siqgur pRswid]AQ joqk swsqR BwKw brnnM]dohrw] pRQm ismr sRI rwm ko
bhur swrdw mwie] gnpiq dyv ArwDIAY hovY sdw shwie]1] iBRg lqw ijau crn
gur rwKhu ihrdy mwih]praupkwrI jgq mih gur ibn dUsr nwih]2]…
AMq : …dohrw ] cwr byd ds Ast Kt nOivAw krn pukwr] BwvI qy lK jqn kir
rhy AMiq bhu hwir ] 409 ] mn prcwvn kwrny pVIey byd purWn ] jo kCu cwhy so
kry krnhwr Bgvwn ] 420 ]sB BwvI ky vs hih jo aupÎo sMswr ] rwjy rMk n
CUtqy nih CUty Avqwr ] 421 ] AOr srb vis kwl ky kwl rihq Akwl ]
AOqwrn qy iBMn vhu prY n jm kY jwl ] ieq sRI joqk swsqR icMqwmx gRMQ BwKw
smwpiq msq suB msq [ 1 spUrnM ] sRI rWmX nmhW[

h`Q ilKq nM : MS 132 A


isrlyK : rwSI Pl
p`qry : 33 a - 35 A
Awkwr : 27X16 s.m. ilKq: 22X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : 32 A dy AMq qy Aqy 33 a dy SurU ivc AgnI pRXgu id`qw hY [
AwrMB :< ] AQ lgn prICÎw ] myG lgn mY bwlk jnmY qo Bom sÍwmI ] bwlk kI
mwqw ky lwl bsqu ] Kwt ky pwey pUrb idsw ky pty ] bwrk kw rMg lwl ] dweI
auqm bwlku qyjvMq blvMq ] CqRI brnu ]…
AMq : …AsU AsnI ] kqy ] ikRqkw ] mGr ] imRgsw ] poih ] puKw ] mwG ] mGw ]
Pwgx ] pUrvwPwlguxI ] cyqR ] icqRw ] ivswK ] ivswKW ] jyiT ] jystW ] hwV ]
auqRwKxw ] sOx ] srbx ] BwdoN ] pUrbw ] pUrb BwidRpdw ] 0 ] AQ mMd inCqR
kQnI ] sÍwqI jystw ] pUrb KwVw ] pUrbw BwdRpdw ] pUrbw PwlguxI ] slyKw ]
AwdRw ] ien mih rogI hovY ko nhI ] cY jmpur jwvY soie ] 0

h`Q ilKq nM : MS 132 e


isrlyK : brs roj ivcwr
p`qry : 35 a-37 A
Awkwr : 27X16 s.m. ilKq: 22X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, vKryvyN leI iek Cotw golw bxw ky aus dy igrd ibMdIAw vwhIAW hn]
AwrMB :<] sRI gxyswey nm: ] AQ brs roz ivcwr ilKqy]AQ pUnim ivcwr]cYqR pUnm
inrmlI BeI]AQvw iqs idn cMdR gRhx hoie]Bwmy qwrw pVY]BUm kMp inrGwiq jl

152
ibMdu pVY sUrj pwKlI pirvy hoie] bIj Gwqkwd DUmkyq idsY rjo ibRstI hoie] qQw
srb Dwn sMgRh krvo cOQy mws]…
AMq :…jo sukRvwr lwgY qo ims†Ikw khIjY]qy ipRQvI ƒ suK krY DWn Bwiv ssqo sony rUpo
bsqU ArG Xwmy]gwie BYs hwQI GoVw mol mhgw rs lUx iGRq ssqo] jy sinvwr
sMkRwiq lwgY] qo rwiC isMCY krY]dur iBC DWn mhgw kry]krswixAw Plu] ipRQvI
srog kwlI bsqu mhgI] ey bwr Pl khXo[ 00]

h`Q ilKq nM : MS 132 s


isrlyK : pwrsI mqWq mohrmu ky gurry
p`qry : 37 A-39 A
Awkwr : 27X16 s.m. ilKq: 22X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB :<siqgur pRswid]AQ pwrsI mqWq mohrmu ky gurry kw ibcwr] bcnu hY hdrq [
hjrq kw]ijs vwr hovY iqsI vwr kw Plu]1]dohrw]mohrm nwm jo mws hY kihE
pwrsI mwih] qw mY dhy su hoq hY ihMdU kY kCu nwih]1]…
AMq :…AQ sinvwry gurry kw Plu] qUtY qrvr jMg krwie]jMg bIc bhu mwry
jwie]rYXiq hovY sB vYrwn]pwqswih mn su ikijE mwin] swil iesI kw snpq
swih] ieh mY JUT kihE kCu nwih] sinvwr gurrw jo hoie] iqs kw Plu jwno ieh
loie ] gurrw sMpUrxM

h`Q ilKq nM : MS 132 h


isrlyK : bYswKI kw ivcwr
lyKk : suKw isMG
p`qry : 39 A-42 A
Awkwr : 27X16 s.m. ilKq: 22X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB :<siqgur pRswid ] bYswKI kw bIcwr]dohrw ] ipRQm gnys mnweIAY sB jg jW
ko dws ] A~NCr prY kwrj AwvY rws ] 1 ]suKw isMG cwhY krIau cirE shij
suBwie] poQI ieh jwmnI riK kro bnwie ] 2 ]…
AMq :…swc bwq nw jg ko BwvY ]JUT bwq mYN pRym bFwvY] inMidAw cuglI bhuqI BeI]
ihq kI jgq rIiq imt geI ] 65 ]dohrw]sq vwr pUrn Bey suno sMq jn koie]
ieh l`Cn hY swl ky jo iBRg ky idn hoie]66]bYswKI smwpiq suBM[

h`Q ilKq nM : MS 132 k


isrlyK : horw c`kr
lyKk : mMgl isMG

153
p`qry : 42 A-50 A
Awkwr : 27X16 s.m. ilKq: 22X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI p`qrw 50 a A`Dw KwlI hY pr pwT 50 A qy TIk cldw hY]
AwrMB : <siqgur pRswid] qotk CMd] AQ nwnk rUp Drwim mny] jih bRhm snwqn
vyd Bny] iek bwr aucwrx nwm ijsy] nrky Bv PMDn jwih iKsy ] 1 ] dsmw gurU
rwGv rUp DrY ] Bv swgr KMQih syq kry] Xvnw sur sMG ivnws key ] inj dwsn
ko inj rwj dey ] 2 ] dohrw ] sRI guru rUpw isMG ky crxn kw kr iDXwn ] BwKw
mY aupkwr ihq horw ckR bKwn ] 3 ]…
AMq :…AQ dust qwrw dwn ] dohrw ] swg dwn hY jnm kw guV ivpdw kw jwn ] sYNDv
pRqÎir kw AhY bD kwhy miq lwn ] 31 ] ieiq sRI inrmlwnuXwiX rUpw isMG crn
isMiKXq mMgl isMGyn ivricqy horw ckRy gocr Plw DXwX isœiqXw]3]

h`Q ilKq nM : MS 132 K


isrlyK : ivswKI nwmw
lyKk : rwie isMG
p`qry : 51 a-51 A
Awkwr : 27X16 s.m. ilKq: 22X12 s.m.
vyrvw : auhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : <siqgur pid ird mY Dwr kY BwKo eyk ibAwn]kwl sukwl kI rIq jo quiC kQn
mY jwn [ 1] cOpeI ] ipRQmY kho ivswKI lCn] icq lwie kr sunhu ibcKn] jws
GtI mY lgY vswKI] qWkI sMq sunhu qum swKI]2]…
AMq :…AOr suno iek BwKo jkV]nw ByvY joau sMGV kkV] hlkI nwih Gswvo lkV] jo
bIjY so hovY PkV[13[dohrw]BMfl joqk mqw lY kIno Xwih vKwnw]rwie isMG so hoie
hY ijau khY Bgvwnw]

h`Q ilKq nM : MS 132 g


isrlyK : gurbwxI-rog indwn
p`qry : 51 A-52 a
Awkwr : 27X16 s.m. ilKq: 22X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : <siqnwm krqw purK…nwnk hosI BI scu [ 1 [ soiriT mhlw 5 [gur kw sbd
rKvwry[ caukI cauigrd hmwry]rwm nwm mnu lwgw]jmu ljwie kir Bwgw] 1 ]…
AMq :…rhwau]soie AicMqw jwig AicMqw] jhw khw pRB qUM vrqMqw]2[ Gir suiK visAw
bwhir suK pwieAw] khu nwnk gur mMqR idRVwieAw]3[isr msqk rKw pwrbRhmM
hsq kwXw rKw prmysÍrh] Awqm rKw gopwl suAwmI Dn crn rKw

154
jgdIsÍrh ]srb rKw gur dieXwlh BY dUK iblwsnh]Bgiq vCl AnwQ nwQy
srix nwnk purK Acuqhw]chuqIAw qy pMdRw nwil lK dyxw[

h`Q ilKq nM : MS 132 G


isrlyK : Bwgvq, mhWpurwx,iekwds skMD, auDv sMvwd
p`qry : 56 a-62 a
Awkwr : 27X16 s.m. ilKq: 22X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, iek ikRqI iksy hor poQI qoN ADUrI auqwrI hoeI hY[ ies ivc 102 copeIAW
hn, pr AMq qy 1298 Aqy 2242 iliKAw hY[
AwrMB :< A siq gur pRswid]auDvau vwc]cOpeI] hy pRB qum Xh gÎwn bKwnÎo ] bs
nwhI ieMdRX mn ijn ko ] kYsy kwj hoie pRB iqnko ] 1 ] jy qY prm hMs idRV
icq ] iqn ky bRhm idRst hY inq ] AOrY jy Xh gÎwn ibcwry ] KYc KYc Xw mn ko
DwrY]2]…
AMq :…dohrw ] AYso suin suKdyv so prm qq aupdys ] ikRs˜ kQw ky pRym qy kInI pRsn
nrys] 40 ] 50 ] 10 ] 2 ]ieiq sRI Bwgvqy mhwpurwxy eykwds skMDo sRI Bwgvwn
aUDv sMbwdy BwKwXM auDv mkiq inrUpxM nm kon iqRso DÎwX]29]]]sRI Bwgvd
auDv sMbwd[:]smwpq:skl slok cOpeIn kI sMKw]1298]2242]]]]00]

h`Q ilKq nM : MS 132 |


isrlyK : GVIAW pihry
p`qry : 62 A-66 A
Awkwr : 27X16 s.m. ilKq: 22X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB :<siqgurpRswid ]mwgu dw mhInw] Pigxu ] cyiqR ] ibswKu ] sOauxu ] Bwdo ]
AYiqvwru idnu ] mwhyNidR dI GVI ] 2 ]…
AMq :…0 mwhyNidR mY jy qury qw kwirju jIiq ky Awvy hY]AMimRiq mY jy qury qw kwirju dyir
pwky hudw hY]suin mY jy qury qw srIir nU klyS hudw hY jI ]

h`Q ilKq nM : MS 132 c


isrlyK : nusKy
p`qry : 52 a-56 A, 66 A-70 A
Awkwr : 27X16 s.m. ilKq: 22X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI

155
AwrMB :<[ siqgurpRswid ] srb rog kw AauKD nwmu ] sbd ky ivswhy auqy ivswhu
rKxw ] jy iksy nwl lyKw krxw hovY qw pauVI pMjvI jp dI ] QwipAw n jwie ]
ilK kr isr ivc rKxI]…
AMq :…pYlI duAweI lwey qw Gyau pw ky girim pwxI nwil mly]jy buihiV kIAw jtw homy
qw TMfy jl nwil mly[

h`Q ilKq nM : MS 133 sMgRih


isrlyK : swKI crpt nwQ nwl
lyKk : hrnwm isMG
ilpI kwl : sMmq 12-6-1915
p`qry : 1-71 a
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl dI vrqoN kIqI hoeI hY [
hwSIAw gRMQ dy SurU qoN hI bVy sMudr FMg nwl bixAw hoieAw hY [ sqrW pRqI pMnw 10.
Awm vyrvw : gRMQ ikrm Kurdw[ ikDry-ikDry iB`ijAw hoieAw hY [ ilKq sMudr hY [ gRMQ dy SurU
ivc 2 Aqy AMq ivc 6 pqry KwlI hn [ pMnw nM 1 qoN 28 A qk bVy suc`jy FMg nwl
Aqy sMudr ilKq ivc gRMQ bwry qqkrw id`qw hoieAw hY [ ikDry ikDry hwSIey qoN
bwhr vI iliKAw hoieAw hY [ pqrw nM: 107 A aqy iesqRI Cuit jwx bwry mMqR Aqy
bRh dw iklw iliKAw hoieAw hY [
pqrw nM: 174 a - ielwj ckrwvl dw
174 A – PoVy qy jKmu kO cikqsw
p`qrw nM: 175-176 qk ielwj PoVyAW dy dsy hn [
AwrMB : “<” siqgurpRswid” swKI crpt nwQ nwl hoeI ] bwbw qy mrdwnw sMBU vwhin
jwie inkly smMudr kY iknwry ] AwgY crpt nwQ jogI bYTw sI ] qb bwby nwnk jI
Awdysu Awdysu kIAw dovY bYT gey ] qb crpt kihAw nwnk jI AsI quD no sumyr
imly Qy ] Pyr hux imly drsn huAw ] qb bwby kihAw siq hY jI ]…
AMq : …AQ inrUs kI ickqsw [ TMFy kw [ mwl kMdxI ] pYsw Br mo crsu pYsw Bru
]1] smuMdR Pl pYsw Br ] 1 ] ArwrxI hlDI ] qumw kOVw cwlI idn ey vsqU qumy
rKY] Poly vwly ƒ iesqRI ky duD nwil AMjnu ] DuMQ vwly nMU bwsI pwxI swiQ AMjnu ]
Kurk vwly ƒ grm pwxI swQ AMjnu ] moqIAw ibMd vwly nU byrI dy pqw rsy nwl
AMjnu[

h`Q ilKq nM : MS 133 A


isrlyK : bcn sRI muiK vwk pwqswhI 10
p`qry : 71 a-88 A
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI

156
AwrMB : “<” siqgurpRswid ]bcn sRI muiK bwk pwqswhI dis 10] dwrU Poly dw ] qb
iDDukw qQw AKI pwxI clix kw qQw AKI Kurk kw qQw ipplI KubIAw kw ]
qQw bgl gMD kw] qQw Koryvwau k ] ijsq nauswdru ] mwKI kauVI ] swVxI nwhI
] cwro Qok brwbr krxY]…
AMq : “qMqR Pgvwvy dw dUD mhIn kpVy aqy coey Ar duD coie kr kpVw iBgoie vxw
Cwvy sukwvxw kpVw duD gwvY bkry BYNs dy Pyry ivc kpVw duhI
Bvqw]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=

h`Q ilKq nM : MS 133 e


isrlyK : BgauqI jU ky CMd pwqswhI 10
lyKk : goibMd isMG, sRI gurU
p`qry : 89-100
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < vwihgurU jI kI Pqy “BgaqI jU ky CMd” pwqswhI ]10] “nmo agRdMqI
AnMqI sÍXw” nmo jog jogysÍrI jog mXw]1]…
AMq : duK rog sog BY imtY klysw]bhu suK aupjy AnMd pRvysw]ieh ibD durgy ikRpw
DwrI] qh Apn dws ka lXo abwrI ] 5 ] 137 “ieiq sRI goibMd isMG ibrcqM
BgvqI CMd Kstm smwpqM]6]

h`Q ilKq nM : MS 133 s


isrlyK : rwmklI pwqswhI 10
lyKk : slwhw isMG
p`qry : 100-101 A
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : rwmklI pwqswhI 10” < siqgur pRswid]au nmo Adys gurU jI ka Adysu”
“anmo hnvMqw” anmo KlvMqw mnovMqw “KylkrMqw” ngr pVMqw” jo nr AwvY mwir
mwir krMqw]so nr dyK aupwa pVMqw]…
AMq : …jo kaU AwvY mwir mwir krMqw]so nru dyK aupwau pVMqw]mwrn ky hwQ klMku ]
bol qyrI jIB kw lMku]dyK qyrI jIB kw lMku] dyKqy kI AKI klMku]sunqy ky kwin
klMku] pihlw dUjw qIjw cauQw BI Cif jwie]slwhw isMG ky sws kw gurU nwnk jI
shwie]

157
h`Q ilKq nM : MS 133 h
isrlyK : bolxw gurU Amrdws jI kw
p`qry : 101 A-103 a
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI

AwrMB : < siqgur pRswid]bolxw gurU Amrdws jI kw]ij iksY Awieqvwr ikqY jwxw
hovY qW pwx Kwie jwxw]1]somvwr ikqy jwxw hovY qw dirpix kir
turxw]2]mMglvwr ikqY jwxw hovy qw lOg Kwie jwxw]3]buDvwr ikqy jwxw hovY qw
mD Kwie]jwxw]4]vIrvwr ikqY jwxw hovY qw dhI Kwie jwxw]5]Sukrvwr ikqY
jwxw hovY qw rotI KweI jwxw]6]CinCr vwr ikqY jwxw hovY qw syDw lUx Kwie jwxw]
ijq vil jwie iqq vil gurU bwbw bKsy imhr kry]9]isD hoie bcn hY gurU
Amirdws jI kw]…
AMq : …jy iksy dIvwn pws jwey qw eyh pauVI ilK kr rKxI “hir ky jn siqgur
siq purKw” ] eyh isr rKy jy iesqRI AVI peI hovY qw eyhu ilKy] “kwhy ry mn
icqvih admu jw Awhir hir jIau pirAw” ]ieh pauVI colI nwl bMDxI siq kir
mMnxw]bcnu gurU Amrdws jI kw]

h`Q ilKq nM : MS 133 k


isrlyK : Sbd
lyKk : sUrdws
p`qry : 103-104 a
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : Awj rho myry ipAwry rGpiq Awju rho myry ipAwry]jb qum ko bnbws dIau hY qau
krIAhu gvn iskwry]kY miq iPrY rwie jsrQ kI kY ibDnw ibD twry]kY kr gh
rwKy kykeI mwqw iehu bIcwru hmwry]1]rGupiq khY sunhu rI meIXw Xhu bR hmwry]…
AMq : …kwlI icVI icrI icrI bgI icVI AMgu]icrI Kyq ibgwnw Kwie]hukm hoAw
hnvMq kw AwDw sIsI jwie]

h`Q ilKq nM : MS 133 K


isrlyK : mMqR bwby nwnk jI kw
p`qry : 104-106 A
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI

158
AwrMB : “< ” siqgur pRswid”mMqR bwby nwnk jI kw ilAw] Awp qyju bwie ipRQmI
Akws hY”auqpiq prlo hY]ies kwbl ieh hY iek lKu AsIh hjwr BUq mn AMdr
rhdw hY]iqs kI auqpiq paux hY]bwDo surq mn icqu lwie]qReI loAw bwDo mn
icq lwie”rwjw prjw bwDo mn icqu lwie]nwnk piVAw nwmwcwr]nwnk bwDy dyvqy
mswx]…
AMq : …pRwqih kwl ky smy iesnnu krky” jy iesnwnu n houie AwvY pMj iesnwnw krky
pVnw inq] Aqy jy ilKxw hovY qw Awieqvwr nacMdy ilKxw]ijs dy nwie ilKIey
iqs kauN gurU bwby kI riKAw hovYgI]

h`Q ilKq nM : MS 133 g


isrlyK : mMqR hnumwn jI kw
p`qry : 106-107 A
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < ] siqgur pRswid]siqnwm krqw purK inrBau inrvYr Akwil mUriq AjUnI
sYBM gurpRswid jpu]Awid scu jugwie scu hY BI scu nwnk ho sI BI scu]1]…
AMq : bn mY jweI bMqRI bn Pl cuin cuin Kwie]hnumwn kI hwk sy AwDw sIsI jwie]mMqR
hnumwn jI kw spUrn hoieAw]

h`Q ilKq nM : MS 133 G


isrlyK : ielwju ikqwb dw
p`qry : 108 A-114 a
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]ielwj ikqwb dw] kysru tMk]1]lOg tMk]1] jYPl tMk]3]
ksqUrI rqIAw iqn]3]APIm tMk]4]eyh vsqU pIs ky siB shiq dy ivc grm
krky aurd brwbr golI bMnxI]iqs ky AnUpwn khqw ho]
AMq : …]goilAw KMG dIAw]musbru pYsw Bru]bolu iC mwsy]suhwgw ictw siq
mwsy]1]suhwgw BMin lYxw]kuAwr dy ris nwil golI bnwvxIAw]

h`Q ilKq nM : MS 133 |


isrlyK : poQI sloqr ko pCwnxw
smW : sMmq 1890
p`qry : 114 A -174 a
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI

159
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : “ < ” siqgur pRswid]poQI sloqr ky pCwnxw GoiVAw kW BWiq phlI pYdw hoxy
GoVy kI sUAxy kI]BWiq qIsrI pCwnxw ies BWiq kir koeI smJY so gux Aaugux
kw]BWiq cauQI pCwnxy nhskW]BWiq pMjvI pCwnxw brs kw]…
AMq : …bolhujI vwhgurU poQI spurn hoeI]mhIny AsU iqrIik qIhmI idn
AYqvwir]smqu 1890]iQiq misAw Buil cuik viKisxI jI]

h`Q ilKq nM : MS 133 c


isrlyK : AsÍ ky ielwj
smW : sMmq 1890
p`qry : 177 a-200 A
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : “< ” siqgur pRswid” “AQ AsÍ ky ielwj”ijsu AsÍ ko TMiF hovY iqs no
kMifAwrI Pl pIs kY nws dyie cMgw hoie] “AMnXo” gokw mUV nws dy TMF dUr
hovY]…
AMq : …“dwrU sBnw rog kw” BUK n jldI nU sBnw ko hCw hY[ hVqwl vr kIAw” jO
Kwr] 2 PtkVI Bun lYxI nIlw QoQw BUn lYxw ] smuMdPl ] 5 ] hldI ] 6 ]
mwlkM|lI ] 7 ] soey ] 8 ] suMF ] 9 ] ipplwmUl kutkI ] 11 ] kwlI jIrI ]
12 ] mrcw ] 13 ] gugl BYsIAw ] 14 ] soNcr lUxu ] sjI ] 16 ] mwjU ] 17 ]
sB dwrU kut kY pwxI nwl golI krxI mwsY 4] vjm sB ieko ijhw lYxw vD Gt
nhIN lYxw]dwrU GoVy srd grm dw ] ismrK pYsw Br 1 sMKIAw pYsw Br 1
ismlKwr pYsw Br 1 ] suhwgw pYsw Br 1 ] kQ pYsw Br 1 ] imrcw pYsw Br 1
ADrk dy rs nwl golI bMnxI ] kokn byr jyfI ]

h`Q ilKq nM : MS 133 C


isrlyK : bIrj puSt krny kw Alwj
ilpI kwl : sMmq 1890
p`qry : 201 E-208 A
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : “< ” siqgur pRswid” “AQ bIrj puSt krn dw Alwj lKXqy]dohrw]inrp
ko Ar Dnvwn ko XwhY AOKDI swj]jwky grh rey bMnqw bhuqu qw ky hY Xyh kwju]…
AMq : …kIkr gUMd syr do lyhu] isMG0Vy qwky sm dyie]doie syr mYdw pun Cwn]cwr syr
KMf prmwn ] qw mYh rwKY GIau rlwie ] duD sMg eyk pl Kwie ] kry prmyvs

160
klkIhwx ] bFY pust Ar hoie blvwn]krY krY bibD pl do qRY KweI]eykih gorK
gey gusweI ] sMpUrnM ]

h`Q ilKq nM : MS 133 j


isrlyK : ihkmq
p`qry : 208 A-230 A
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ies poQI ivc pqrw nM: 209, 210, 213-219 q`k jMqr bxw ky v`K v`K aupwA
idqy hoey hn[
AwrMB : “AQ pust krn ko” mjUn mxI vDwvY]kubq bhuq dyvY]qy guridAw ko] Aqy Kjwny
ko]Aqy mgj ko kubq dyvY ] qmwm mrjw ko ] Aqy muh dw rMg surK kry ] bdwm
dI grI ] AKrotw dI igrI ] ipsqw igrI ] KsKws ] Cbo dy bIj ] rqI ictI ]
iql icty ] gwjrW dy bIj ] soieAw dy bIju Awid…
AMq : …“dwrU kys kwly krny kw” 9 mwsy mwjU BUn ky 2 mwsy isgirKw]fUf mwsw cUnIAw
gUd ]fUf mws nwswdr]eynw cIjw nU vKu vKI Krl krnw]Krl krky kMfy nwl
joKxIAw Pyr AwkTIAW kwrnIAw AkTIAw krky Pyr Kwrl kwrnI]pwxI nwl lwvy
kys kwly hon]

h`Q ilKq nM : MS 133 J


isrlyK : igAwn srodw
p`qry : 231 A-247 A
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : “< ” siqgur pRswid”rwg rwm klI igAwn srodw mhlw 1 dohrw]prsoqum
prmwqmw pUrin ibsvy bIs]Awid purK Aibcl quhI qoih invwaU sIs]1…
AMq : …jg dI guru kI dieAw isau swD idAw so jwn] nwnk dws rx jIqnY kiha
srodY igAwn]233]CpX]qlvMfI myrw jnm nwa nwnk dws bKwno]kwlU ko suq jwn
jwq bydI pihcwno] bwl AvsQw mwih bhur mY Bau nY liga] gurU imly jgdIs nwm
nwnk kir Qwpa] jog jugiq hir Bgiq kir bRh gXwn idRV kir rha]Awqm
q`q ivcwr kY Aj pwsY mn sm rha]234]ieiq sRI gXwn srodY mUl mMqRY sRI nwnk
dws jI ikRq igRMQ sMpUrxM]

h`Q ilKq nM : MS 134 sMgRih


isrlyK : gost bwby nwnk jI kI
p`qry : 1-6 a
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 6.5X13 s.m.

161
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN
pwsy do-do lwl lkIrW ivc kwr iek kwlI lkIr,sqrW pRqI pMnW-11
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuqI cMgI nhIN ikqy-ikqy ikrm Kurdw hY]
AwrMB : < siqgur pRswid]gosit bwby nwnk jI kI ilKqy]iek idnU pMjwb dI DrqI
ngr krqwrpur cup kY Gir Awie gieAw[ Drmuswlw bIc pir rihAw] lgw Awqmy
kau smJwvxy] qb isrI rwgu mih sbdu kIAw] qUM suix mn myry imqR ipAwirAw
imlunu vylw hY eyhu]jb lg jobn swsu hY]qb lgu eyhu qn dyhu]ivxu nwvY kwim n
AwvxI Fih FyrI hosI Kyh]…
AMq : Arjnu pIfO sRI Twkur kw inkitvrqI Bgqu Qw]jb Arjnu bRhmw gurU kIAw qb
Twkuru supRsMn BieAw] ry mn myry pwrbRhm kI AwigAw hY gurU ibnw Bgiq nwhI
Qwie pVqI] ry myry mnu qU BI gurU kir]slok]gurU jip ry mnw ijs iml pweIAY
soie]kl klys pwp ihrY AMq shweI hoie]nwnk dws bIcwirAw gurU ibnu mukiq n
pwvY koie]swKI sMpUrin hoie]1]

h`Q ilKq nM : MS 134 A


isrlyK : mwrkMfy purwn kQw
p`qry : 6 a-19 A
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 6.5X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]aAM sÍsiq gxyswieey nmhw] AQ mwrkMfy purwxy ilKqy]sukR
dyvqw kuvr puqR kO khqw hY ry puqR qU khw cilAw hY]pMc mhIny kw bwlk hY qU]quJ
ka ikAw ibrhu ibAwipAw hY[ mY qo quJ kO dyviqAw kI srix pwvxw Qw]
jo ipqwmw irKI jI krqy Awey Qy qIrQ brq sMiDAw gwieqRI qrpx jgopvIq
isKwlxy Qy]…
AMq : …so aie sMn qy pry Klqy hir sMswr kw burw hon nwhI dyqy isRsit kw auDwru
krx vwly ky gumwsqy hrI[ nw ikCu Krcu hY nw ikCu BwV hY pru ijs kO krim
pieAw hY iqs kau pRwpiq hovYgw]sB isRsit aun kI AwigAw ibc hY sBn kau Awey
hih kMifAw ivchu kF kY mwrig pwvqy aUhw kwl kw faurU dUir hoqw hY]ieku ieh
pRsMgu eyk nwskyRq kI kQw eyk smwn hY]1]ieiq sRI mwrkMfy purwxy kQw
smwpqu]surmqwqu[sMpUrxM]bolhu BweI jI vwhgurU vwihgurU jI]bolhu sRI rwm cMdR kI
jY] bolhu sRI nwrwiex prm bRhm sRI ikRsin jI kI jY]1]

h`Q ilKq nM : MS 134 e


isrlyK : bbyk swr
p`qry : 19 A-63 A
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 6.5 X13 s.m.
vyrvw : EhI

162
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]AiQ bbyk swr ilKqy]dohrw]nmo nmo sRI siqgurU dInwnwQ
dieAwl]Awpy srnI pwv ho Awp krhu pRiqpwl]1]…
AMq : …gur igAwnu qIrQu Qwnu scw dspur bsdw hrw]hau nwmu hir kw sdw jwcau dyhu
pRBu DrxI Drw]sMswru rogI nwmu dwrU mYlu lwgY scu ibnw]gur vwk inrmlu sdw cwnxu
inq swc qIrQu mjnW swD puiCAw jI Pyir qIrQW dI mihmw ikau AweI]auqr]swD
sMq auQy vsdy bYTdy hYin]jo inrBY puMn iesQRwn hody hYin]iqnw dw drsnu Bytw kir
jwqRw sPlu hodI hY]AiQ bbykswr sMpUrnM]msqu suB msqu]

h`Q ilKq nM : MS 134 s


isrlyK : bwxI
lyKk : goibMd isMG, sRI gurU
p`qry : 63-68 a
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 6.5X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]sRI vwihgUrU jI kI Pqy]rwgu kilAwx pwiqswhI
ds]10]ibnu krqwrn ikRqm mwno]Awd Ajon AjY AibnwsI iqh pRmysur jwno]…
AMq : …Alpn Ahwr su Alp sI inMdRw dXw iCmw qn pRIq]sIl sMqoK sdw inrbwihbo
hYÍbo iqRguxo AqIq]kwm kRoD hMkwr loB hT moh n mn sO lXwvY]qb hI Awqm qq
kau prsy prm purK kau pwvY]

h`Q ilKq nM : MS 134 h


isrlyK : gosit BweI Aijqy rMDwvy nwil
p`qry : 68 A - 137 a
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 6.5 X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ies poQI ivc pqrw nM: 137 a qoN 137 A qk totky idqy hoey hn[
AwrMB :< siqgur pRswid gosit BweI Aijqy rMDwvy nwil hoeI ] 1 ]iek idn bwbw
nwnk jI ngr krqwpur Drmswl ivc iekMq bYTw Qw bhuq vYrwg dy Gir ivc iqqu
smyN [ isrI rwgu ivc iqqu smY sbdu gwvdw sI]…
AMq : …BweI AijiqAw jo koeI sbdu KojYgw min vsweygw iqs kw auDwr qqkwil
hovygw]BwvY KqRI, bRwhmx sUdR vYsu BwvyN cMfwl hovYgw]sbd Kojygw sbd prcYgw iqs
kw auDwru hovYgw]Aqy bcw ah purKwr QuBI DMn hY ijqu lig sMswru qrygw]eyhu hir
Dnu jugh jugMq inKutYgw nwhI]hir DMnu AKut BMfwru hY]gosit pUrn hoeI]BuilAw
cuikAw bKsxw]AKr soD pVnwM]bolhu vwihgurU jI]1]bolhu jI vwihgurU jI]

h`Q ilKq nM : MS 134 k

163
isrlyK : AMimRq Ckx Ckwvx bwry
p`qry : 138 a-148 A
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 6.5X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB :< siqgur pRswid]pRsMg dyvI kO pRgt kir ky AMimRq Ckx Ckwxw]iqn brs sRI
gurU jI ny hom kIAw]ipRQm brs mo sMgqw kaU hukm ilKy]jo isr pir kys Dwir
kir drsn kau Awvxw]…
AMq : …iqs inimq khw jo prm isdkvwn isK hovYgw iqnw ko ies mwrg kw muKIAw
kraugw]AQvw ijn kau sRI siqgurU jI ny Awpxy hsqkmlhu so AimRq Ckwvxw
hY]iqnhu kau mukq krxw hY[so mukq qbI hoqw hY jb dyh Abmwn CutY]ies pRIiKAw
nimq an sy sIs mwgy]bolhu BweI jI vwhgurU swKI sMpUrx hoeI]

h`Q ilKq nM : MS 134 K


isrlyK : puqlIAw ibkrmjIq jI kIAw
p`qry : 149 a-204 a
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 61/2X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, poQI dw ieh Bwg ADUrw hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] ]puqlIAw ibkrmjIq jI kIAw]ilKxy kw AwrMB hoieAw sRI
siqgur jI ky pRswid]Twkur jI pUrIAw kry]jb rwjw Boj suB mhUrq cwihAw puC
kr rwjy ivkRmwjIq ky isMGwsn pr Awsn krny lwgw] …
AMq : …jo rwxI ieh bkrw mol mwigAw hY qb julwhy hwsI kr kihAw jo ies bkry kw
mol eyk sRhMsR ipAw Qw ] Ar qoqy kau rUeI ky bIc lpyt kr dIpk ky nIcy gupq
riKAw Qw]qb rwxI jo …..

h`Q ilKq nM : MS 135


isrlyK : Xog viSSt
lyKk : visSt
ilKwrI : auqm dws
sQwn : AMimRqsr
smW : sMmq 1886
p`qry : 1 – 1144 a
Awkwr : 30X27 s.m. ilKq: 26X18 s.m.
vyrvw :ijld cmVw g`qw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[dupwsIN KVy ruK
do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw hY[ sqrw pRqI pMnW-18
Awm vyrvw : 1090 p`qry qy ilKwrI Aqy smyN bwry vyrvw id`qw hY[ ikqy ikqy hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY[ikqy ikqy hwSIey qoN bwhr vI iliKAw hoieAw hY[A~Dy ‘s’ dI

164
vrqoN kIqI geI hY [ SurU ivc ibnW hwSIey dy 6 Aqy AMq qy iek hwSIey vwlw Aqy
A~T ibnw hwSIey dy p`qry KwlI hn[ sRI ANimRsr ivc iliKAw BweI auqm BweI
rwmu dwsu kw cyly vwsI bbuir loie kw BweI vDxu BweI rqn lwl ky cyly swD
jigAwsI suB sNBq ATwr sau iChwAwsI 1886 mqI AsU DI AstmI vwru
mMglvwr[
AwrMB : < sRI siqgur pRswid]pRmw nmo[nmo sRsqI nmoN sRI gxyswie nmo]sq icq AwnMd
rUp koie nmo]kQw qK kNnIAw kw sNbwd vIsn purx BwKw ilKqy]puqRI ny pRsNn
kIAw]hy ipqw qum Ar hm Ar ey BweI]Ar Brqw myrw ktNb Ar snbNDI]ijn
isEu gujrWn hY]ien sO sNjog Ar ivjog sq hY ik Asq hY]…
AMq : …dohrw]sRb vrn qy bwhry Awqm jwko nwm]rUpy rNgy rm rihAw sdw Alpq
suBwie]1]dohrw]vrn Awsrm sgl iqAwgo]bRhm igAwn my ins idn lwgo]sB
kC jwno eyk Akwl]jo dyKhu so goibMd lwl]2]sq dIpw nau KNf my siqgur bfo
dieAwl]eyk plk kI mwaj my jugu jugu krq inhwl]3]=]

h`Q ilKq nM : MS 136 sMgRih


isrlyK : cUVwlw isKr Duj sNbwd
p`qry : 1 – 511
Awkwr : 8.5X12.5 s.m. ilKq: 6X10 s.m.
vyrvw :ijld qoN bgYr, dupwsIN KVHy ruK do kwlIAw lkIrW dw hwSIAw[ sqrW pRqI pMnW-10
qoN 12.
Awm vyrvw :poQI ikrm Kurdw Aqy Ksqw[ ikqy ikqy hwSIey ivc ilKq hY[ikqy ikqy hVqwl Pyr
ky suDweI kIqI hoeI hY [SurU ivc pMj Aqy AMq qy Cy p`qry ibnw hwSIey dy KwlI
hn[ilKq Awm hY pr pVHn Xog hY[
AwrMB E nm : pRmwqmyny]dohrw]ijs ky Bwsy skl jg iQq pwvY ijh mwih] iqs sq
Awqmw ko nmo lIn hoie ijh mwih]1] idRstw drsn idRs jo gXwqw gyX Aru
gXwn] ijs qy krqw ikRAw hyqu nmskwr iqh gÎwn]2]…
AMq : …smqw idRst ko ly kir ds shsR vrK pRjq jIvn mukq hoie kr rwj
kIAw]bhuV ibdyh mukq Bey]jYsy qyl ibnw dIpk inbwx hoqw hY]qYsy pwrbD ky KIx
hUey inrbwx pd ko pRwpq BeI]ieiq cUVwlw isKr Du sNbwd smwpqm]

h`Q ilKq nM : MS 136 A


isrlyK : piKXwn cirqR
p`qry : 1–3
Awkwr : 8.5X12.5 s.m. ilKq: 6X10 s.m.
vyrvw :auhI, ibnw hwSIey dy
Awm vyrvw :p`qrw AMk nhIN idqy hoey[ 3 A qy gurmuKI dI pYNqI AKrI ilKI hY[

165
AwrMB : :< siqgur pRswid] sRI BgOqIey nmh]AQ piKXwn cirqR ilKqy]
pwiqswhI ] 10 ] BujMg CMd]quhI KVg Drw quhI bwFvwrI]quhI qIr qrvwr kwqI
ktwrI] hlbIj nbI mgrbI quhI hY]inhwro jhw Awp TwFI vhI hY]1]…
AMq : … quhI pwiq sMiDAw Arun bsqR Dwry]qmI iDAwn mY suklMb rsu Dwry]qhI pRIq
bwnw sXM kwl DwirXo]sBY swDUAn ko mhw moh twirXo]13]

h`Q ilKq nM : MS 137 sMgRih


isrlyK : icq iblws gRMQ
lyKk : gurmuK isMG
ilKwrI : dsvMDw isMG
ilpI kwl : sMmq 1884 idn mMglvwr
p`qry : 1 – 257
Awkwr : 13X 11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw :ijld g`qw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy do-do lwl ivc iek
kwlI lkIr[sqrW pRqI pMnw 9.
Awm vyrvw :poQI dI hwlq Ksqw, keI QwvW qy hVqwl PyrI hoeI hY[ies gRMQ ivc Alg-Alg
sMgRih hn[ies poQI ivc kMnw dI QW qy (.) qy p dI QW qy (K) iliKAw hoieAw hY[
AMq ivc rwm-rwm-rwm dw iek p`qrw qy iek qy vwhgurU jI iliKAw hY[ AMq ivc
do p`qry KwlI hn[
AwrMB : :<siqgur pRswid]sRI gur nwnk jI shwie]AQ icq iblws gRMQ ilKqy]
AMq : … sRI vwihgurU jI kw Kwlsw sRI vwihgurU jI kI Pqy] DMn gurU jI]squgurU jI]poQI
BweI gurmuK isMG jI horW dI icq iblws dI sMpUrnM msq suB msqu]ilKI BweI
dsvMDw isMG ny pRym krky]jo koeI swD sMq mhwpurK gurU ky isK ies ko pVngy]so
mhw sq purKo myry ko Awpxw susyvk jwx ky nwmu jo bRhm ibdXw Aru isKI dwn
bKsxw ikrpw krky] ieiq ilKwrI kI bynqI smwpqM]poQI icq iblws dI ilK
sMpUrx kIqI mhIny cyqR dy sqmy nu rwqy idn mMglvwr dUsry pih ibc ilK ky pUrI
kIqI suklw pK Qw]sMqm]sMmq 1884 ATwrw sY curwsIeY ilKI nUrpur dy ikly ipRQI
isMG rwjy idAw mihlw ibc bYT ky]

h`Q ilKq nM : MS 137 A


isrlyK : bwvn AKrI bwxI
lyKk : gurmuK isMG
p`qry : 1 a – 18 A
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : AQ bwvn AKrI bwxI ilKqy]sloHk]aAMkwr ivAwipAw sUKm qy AsQUl]sUKm
sMqI lK ilAw AOr jgq sB BUl]…

166
AMq : …gurmuK isMG gurU jb pwieAw]36]ieq sRI bwxI bwvn AKrI smwpqM msq suB
msq]]]1]] < sRI sq gur pRswid]]=]

h`Q ilKq nM : MS 137 e


isrlyK : sbd
lyKk : gurmuK isMG
p`qry : 19 a – 39 A
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : AQ Sbd ilKqy[ ry mn iehu AOsur miq Komy]ieb Cuty nih TOr iTkwxw bhur
bhur iPr romy]1]rhwau]mhw BAwnk dIrG jUnw qb kYsy suK somy]…
AMq : …qu bwhr ko mq jwie]Gr bYT AMmRq Kwie]gurmuK isMG khy kr joV]qUM sMsXo
muK moV]31]ieq sRI sbd sMpUrnM]

h`Q ilKq nM : MS 137 s


isrlyK : slok
lyKk : gurmuK isMG
p`qry : 39 A – 50 A
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < sRI siqgur pRswid]AQ slok ilKqy]slok]ipRQmy gurU iDAweIAY ijq isimRq
duK jwq]shj inrMjn isau imly iehu nIkI hY bwq]1]…
AMq : …qumrI ikrpw qy Bey hmry bMDn dUr]Git Git Awiqm jwinAw pIie AMmRq
BrBUr]92]ieq sRI slok spUrnM msqu suB msqU]=]]1]

h`Q ilKq nM : MS 137 h


isrlyK : mWjW [mwJW]
lyKk : gurmuK isMG
p`qry : 51 A – 61 A
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < sRI siqgur pRswd]AQ mWjW ilKqy]suMdr iehu qnu swis dIAW qY scw rbu
BulwieAw]rkiq bUd dw gwrw kIqw kcw kotu bxwieAw AKI nku kMn swjy iPr muK
BI KUb suhwieAw] gurmuK isMG ispq scy kI ar ibcy Awrnu pwieAw]1]

167
AMq : …Agm AgwD Afol Acl hY qy kihx suxx qy inAwrw]sB Git rmy srb qy
bwhr mieAw qy hY pwrw]mn buD bwxI lKy n qwko sAM rUp adwrw]gurmuK isMG ijn
bRhm lKwieAw iqs sqgur ky bilhwrw]ieq sRI mwJw sMpUrnM]

h`Q ilKq nM : MS 137 k


isrlyK : Akl pRym ibruD
lyKk : gurmuK isMG
p`qry : 61 a – 65 A
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ Akl pRym ibruD ilKqM ]Akl khy qUM dwnw hohu]pRym khy
dIbwnw hohu]Akl khy qUM pYn puswk] pRym khy qUM AMimRq rs cwK]Akl khy qUM mhl
pvwau]pRym khy qUM Bwih lgwau ] Akl khy kr jg bifAweI]pRym khy iehu mn nhI
BweI]
AMq : Akl pRym ny CofI jIq]sMq jnw AMmRq rsu pIq]Akl khy mY PVI hdIs]pRym
jIqAw ibsvy bIs]Akl pRym kI hoeI dwsI ]gurmuK isMG pRym AbnwsI]dohrw]auhI
Akl jgq kI ahI sMqn mwih]sMq jnw kI iesqRI jg fwiex bx Kwih]]*]ieq
sRI Akl pRym ibruD smwpqM]

h`Q ilKq nM : MS 137 K


isrlyK : swhrPI [sIhrPI]
lyKk : gurmuK isMG
p`qry : 65 a – 78 a
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ gurmuK isMG dI swhrPI]AlP Awd qyrI prmysur sI
Bul Awp QI jIau khwiea hI] ijmy dyK pVCwivE bwlky nU Brmu BUq ny dwmn
Awieau hI]kihAw AwrPw dw jdo kMn Dry qYƒ Awpxw Awpu idKlwieau hI]gurmuK
isMG nU pRym dI coit lgI gur Awpxy mwih smwiea hI]…
AMq : …pUrn bRhm srb ko mUl]AnBY lKY n qwko khY ]inrK inrK ibsmY hI rhY
]33] dohrw]inrBE ik nYin dyiKAw AnBY inrBau hoie]gurmuK isMG jn kot mY
jIv Bwv kO Koie]34]ieq sRI bYqw sMpUrnM msqsuB msqU]

h`Q ilKq nM : MS 137 g


isrlyK : ifauFy
lyKk : gurmuK isMG

168
p`qry : 78 a – 94 A
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ fyauFy ilKqy ] Awip Awqmw rwm pCwno nw Bulo Brm
Bulwey iehu jnm gvwey]ijau jil mY jlH Awie kTwnw iqau sqsMg imlwey iPr
bhuiV n Dwey]ibdru sudwmw DMnw nwm sDnw sYn qrwey jy sqgur Bwey]gurmuK isMG
siqgur kI mhmw jsu vyd purwxI gwey iek Arj suxwey]1]…
AMq : …gurU nwnk AMgdu gur khIey Amrdwsu gurBwrw koeI AMqu n pwrw]rwmdwsu soFI
gur khIAY Arjunu suq inrMkwrw ijn gRMQu aucwrw] hir goibMd hir rwie gurU hir
ikRsny jgqu auDwrw bhu pwpI qwrw ] DMn DMn gur qyg bhwdru pwqswhu hY Bwrw dsmw
Avqwrw]40]ieq sRI fyauFy spUMrxM msq suB msqU]sRI rwm jI shwie]

h`Q ilKq nM : MS 137 G


isrlyK : smiJ nWmw
p`qry : 95 a – 132 a
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : AQ smiJ nWmw ilKqy]ipRQmy gurU ko iDAweI]dUjy sMq srnweI]AwgY vwq iehu
AwKI ] is`ibRq byd kI swKI]bRhm ivsn jo Awhy] mwxs dyh ko cwhy]sMqW mukq jo
pweI]mwxs dyh mY AweI]…
AMq : …iehu iek Arj mY AwKI ] isMimRq byd kI swKI] Bol cuk bKsIjy ]dwsn dws
muih kIjy] piV ky kry bIcwrw ] qq iCn mukq nih bwrw]ies ibc Bgiq Aru
igAwnw]AMimRq bwku kr pwnw ] hovy mukq iKn mwhI]iehu gl JUTVI nwhI]ies
ibc khw jo BweI]qwko smJ mn lweI]gurmuK isMG jo swsw]gur ky dws kw
dwsw ] dohrw ] FbI FbI qo kihdIAw Koil Koil sB bwiQ ] hwkmu qo mY nih
BieAw sotw myry hwiQ]ieq sRI smiJ nwmw sMpUrx msq suB msqU]

h`Q ilKq nM : MS 137 |


isrlyK : Bgq boDnI
lyKk : gurmuK isMG
p`qry : 132 a – 180 A
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ Bgq boDxI bwxI pRym rUpxI ilKXqy]dohrw]DMn DMn
gurdyv jI nmskwr hY qoih]bwxI AnBv kihq hO jn Anwbhw moh]1]kibqu]jn

169
qo AnwQ nwQ pUrn gurdyv myrw mihmw siqgurU kI n khI jwie muK qy]kwm qy kroD
loB mmqw ko jwlH dwsu jwn ky CufwieAw mhwBwrI GoryN duK qy]…
AMq : …ies mY khw Dry jo cIq ] qwkI bFy gurU isXo pRIq]jo Pl gMgw nwqy hoeI]pVy
pRym kr pwvY soeI ] qIrQ brq krY jgdwn ] so Pl qwky nhI smwn ] jwih pVY jo
pRym lgwie]mukq pdwrQu iCn mY pwie]gurmuK isMG iehu bwq bqweI]jo smJy iqn
pdmI pweI] 119 ] ieq sRI Bgq boDnI pRym rUpxI bwxI smwpqM msq suB msqU]]

h`Q ilKq nM : MS 137 c


isrlyK : pRgt proK AnBv auqr pRSn gurisK ibcwr
p`qry : 181 a – 244 A
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw :ies gRMQ dy ies ih`sy dy SurU qy hI hVqwl PyrI hoeI hY ]
AwrMB : < sRI sqgur pRswid] isKu hwQ jor kr Aru bhuq ADIn hoie kr siqguro kI
srn AwieAw]Aru kihq BieAw]hy gurdyv ikRpw inDwn jI muiJ pr ikRpw kro jI]
hm qumwrI srn hY jI ] Aru muJ kO AYsI koeI Taur nhIN sUiJqI ] jo muJy AYsy duK
qy rwKygw jI]…
AMq : …Aru hmwrI nmskwr qum ko ] bhur BI qum ko nmskwr hY ] bwrMbwr nmskwr
hY qumwry cr nwko]Awgy gurdyv ikRpw kr khq Bey] hy puqR hmwrw BI AsIrbwd hY
qumko ] Aru qU jIvx mukiq hUAw hY ] iesI insco ko lIey sdw ibcru] Aru ijqnw
icru srIr dI pRwrvD hY] iqqnw icru jIvn mukq hoie kR Bogu]Aru bhuro srIr dy
AMq smy ibdyih mukq ko pRwpiq hovYgw ] 1 ] ieq sRI pRgt proK AnBv auqr
pRsn gur isK ibcwr smwpqM msaq suB msqU]

h`Q ilKq nM : MS 137 C


isrlyK : pYNqIis AKrI
p`qry : 245 a – 247 a
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < sRI sqgur pRswid]AQ pYqIis AKrI pwqSwhI ds 10] aAMkwr srb
prkwsI ] Awqm suD AkRy AbnwsI ] eIs jIau mY Byd n mwno]swD cor sB bRhm
bKwno]hsqI cItI iqRx lOAwdM]eyk AKMf qb sY Anwd]1]…
AMq : …Xw ikrAw ko soaU pCwnY ] AdYq AKMf Awp kO mwnY ] rv rhY sB mY purK
AlyKM]Awd Apwr Anwid AByKM]rwV imVI Awqm drswnw] pRgty igAwn rwie jb
Bwnw]lvlIn Bey Awqm mD AYsy]ijau jl jlih Byd khu kYsy ] vwsdyv ibn AOr
n koaU ] nwnk a AM sohM Awqm soaU]ieqI sRI pYqIs AKrI sMpUrxM smwpqM msq suB
msqU]

170
h`Q ilKq nM : MS 137 j
isrlyK : gurprnwlI
p`qry : 247 A – 252 A
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < sRI siqgur pRswid ] sqr vry qy pMj mhIny qy siq idhwVy pwqswhI sRI gurU
bwby nwnk jI kIqI]mhlw pihlw ] 1 ]bwrw vry qy Cy mhIny qy nau idhwVy pwqswhI
sRI gurU AMgd jI kIqI]…
AMq : …mwqw suMdRI jI iqn ky Gr AjIq isMG jI] dUsry mwqw jIqo jI iqn ky juJwr
isMGu jI jorwvr isMGu jI Pqy isMGu jI]qIsrI mwqw swihb dyvI iqn ky sNqwn ikCu
nwhI hoeI Pyr dsmy pwqswh jI bKs Kwlsy pr kIqI]ieq sRI gurprnwlI sMpUrnM
msq suB msqU]

h`Q ilKq nM : MS 138


isrlyK : tIkw sRI jwp jI kw
lyKk : mohr isMG
ilpI kwl : sMmq 1919 (qrnqwrn)
sQwn : vtwlw
p`qry : 1 – 150
Awkwr : 23X16 s.m. ilKq: 18X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw 15.
Awm vyrvw : ilKq suMdr, gRMQ iB`ijAw hoieAw qy ikrm Kurdw hY[ikqy-ikqy hVqwl Pyr ky
suDweI idqI hoeI hY[kwnI bdlI hoeI hYY[gRMQ dy SurU ivc iqMn Aqy AMq ivc do p`qry
KwlI hn[
AwrMB : < sRI siqnwmu krqw purKu inrBau inrvYr Akwl mUrq AjUnI sYBM gur
pRswid]tIkw sRI jwp jI kw pRgt krXo hY knk mudRkw isMG jQw mq bRhm iblws
jgXwsuXo ky pRiq ilKXqy]dohrw]Acl Amr goibMd hir sq icq AwnNd rUp]…
AMq : …ngr vtwly ky ivKy sRI AMimRqsr pws] 1 ArQ AgwD nh kh skO Xh sRI gur
ko Bws]2] ieq sRI jwp jI ko tIkw ikRq kv mohr isMG ibrcqy ngr vtwly sQwny
sMpUrxM] sMpUrx ] sMmq 1919 Bwdo sudI 14 ilKI mohr isMG vtwlIXy Apxy
hwQ]BUl cUk gurU bKsnhwr hY]

h`Q ilKq nM : MS 139


isrlyK : icdivlws
lyKk : vlI rwm
ilpI kwl : sMmq 1897 mhInw poau

171
p`qry : 1 – 144
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ikDry-ikDry ikrm Kurdw hY[dupwsI KVHy ruK kwlI isAwhI nwl do-do
lkIrW dw hwSIAw hY[ ikqy-ikqy hVqwl Pyrky suDweI kIqI geI hY Aqy ikqy-ikqy
rih gey AKr hwSIey ivc ilKy hoey hn[ nIlI isAwhI nwl lkIr vI PyrI hoeI hY[
ikqy-ikqy hwSIey ivc PwrsI ilpI ivc iliKAw hoieAw hY[sqrW pRqI pMnw 9.
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw hY[
AwrMB : <siqgur pRswid [ < sRI siqgurU idAwl AQ icd ivlws ilKXqy [ slok [
srvwqIq ihXq srvM inrdudM ] ivdu dMq spd icd ivlwsrqM ] inqMXw] qsmMeI
siq Awqmny kmwh [ 1 […
AMq : …ieiq sRI mq icq ivlws gRMQ sMpUrxM]=]poQI sMpUrxM]jYsI hmrI buD hY qYsI
ilKI bnwie]BUl cUk joXw hmy sMqo lyhu bnwie]=]sMmq 1897]=]mhInw
poau]=]rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm]

h`Q ilKq nM : MS 140


isrlyK : nwnk pRkwS bhu AMg gRMQ
lyKk : vlI rwm
ilpI kwl : sMmq 1880
p`qry : 1 – 117
Awkwr : 9X14 s.m. ilKq: 6X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw Ksqw hwlq, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl hwSIAw dovyN pwsy
kwlIAW lkIrW iek pwsy ikqy-ikqy do Aqy ikqy iqMn lkIrW hn[sqrW pRqI pMnw 6.
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc Cy Aqy AMq ivc do pqry KwlI hn[ sUck Sbd lwl isAwhI nwl
ilKy hn[ikqy-ikqy ikrm Kurdw hY[
AwrMB : <siqgur pRswid ] 1 ] rwm jI shwie]1]rwg rwmklI mhlw 1[nwnk pRkwsu
bhu AMg gRQ brnqy ] do kr jory pRnwm kir Dro crn pir sIs nwnk qum gurdyv
jI pUrn ivsvy vIs ] do ] prm hMs qwrn qrn gurdyv ingurdyv]
AMq : …sB swDn prnwm kir kho jor isr inAwie ] iehI dwn muih dIjIAY Bgiq
krU icq lwie] 402 ] do ] sorTw ] copeI nwnk pRkws kI poQI sMpUrn hoeI]swDo
sMqw BUl cUk bKs lYxI]dohrw]sMmq 1880.

h`Q ilKq nM : MS 141 sMgRih


isrlyK : jwpu swihb
lyKk : sRI gurU goibMd isMG jI
p`qry : 286 – 318 a
Awkwr : 9X15 s.m. ilKq: 6.5X10.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw, dupwsIN KVy ruK do lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr dw
hwSIAw hY [ sqrW pRqI pMnw 7.

172
Awm vyrvw : p`qrw AMk pihlW 1 qoN SurU huMdw sI pr bwAd ivc pihly p`qry ƒ 286 nM
iliKAw hY[pihly p`qry dw kwgz vI bwkI poQI qoN v`Krw hY [ pihly p`qry qy hwSIAw
vI dupwsIN do kwlIAW lkIrW dw hY[AwKrI 25 p`qirAW dI isAwhI Aqy kwnI bdlI
hoeI hY[poQI ikrm Kurdw hY[
AwrMB : <siqgur pRswid]jwpu]sRI muK vwk pwiqswhI]10]CpYCMd]qÍpRswid]ckR ichin
Aru brn jwq Ar pwq nihn ijh]rUp rMg Aru ryK ByK koaU kih n skiq
ikh]Acl mUriq AnBau pRkws Aimqoij kihjY]koit ieMdR ieMdRwix swh swhix
gixjY…
AMq : …c`qR c`kR vrqI c`qR c`kR Bugqy]suXMBv suBM srbdw srb jugqy]dukwlM pRxwsI
dieAwlM srUpy] sdw AMg sMgy ABMgM ibBUqy]198]

h`Q ilKq nM : MS 141 A


isrlyK : Akwl ausqq
lyKk : sRI gurU goibMd isMG jI
p`qry : 318 a – 403 a
Awkwr : 9X15 s.m. ilKq: 6.5X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : <siqgur pRswid]auqwrKwsy dsKq kw]pwqswhI 10]Akwl purK kI rCw hm
nY]srb loh dI riCAw hmnY]srb kwl jI dI riCAw hmnY]srb loh jI dI sdw
riCAw hmnY]Awgy ilKwrI ky dsKq] qÍpRswid]caupdI]]pRxvo Awd eykMkwrw ] jl
Ql mhIAl kIE pswrw]Awd purK Abgq AbnwsI]lok cqoRds joiq pRkwsI]1]…
AMq :…bn qn mhIp jl Ql mhwn]jh` qh` pRsoh kruxw inDwn]jgm gq qyj pUrn
pRqwp]AMbr jmIn ijh jpq jwp ] 5 ] 271 ] swqo Akws swqo pqwrw]ibQirE
AidRst ijh krm jwgw ausqq spUrnM]]

h`Q ilKq nM : MS 141 e


isrlyK : bicqR nwtk
lyKk : sRI gurU goibMd isMG jI
p`qry : 403 a – 637 A
Awkwr : 9X15 s.m. ilKq: 6.5X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : <siqgur pRswid ] AQ bicqR nwtk igrMQ ilKXqy ] qÍpRswid ] sRI muKvwk
pwiqSwhI 10 ] dohrw ] ] nmskwr sRI KVg ko krO su ihq icqu lwie]pUrn krO
igrMQ ieh qum muih krhu shwie]1]…

173
AMq : …dohrw ] jy jy qumry iDAwn kO iniq auiT iDAY hY sMq ] AMq lhYgy mukq Plu
pwvihgy BgvMq ] 6 ] 262 ] ]ieiq sRI bicqR nwtky cMfI cirqR ausqq brnnM
nwm Astmo iDXwie sMpUrx msqu suB msqu ] 8 ] ] APjU ]

h`Q ilKq nM : MS 141 s


isrlyK : cMfI dI vwr
lyKk : sRI gurU goibMd isMG jI
p`qry : 1 a – 25 a
Awkwr : 9X15 s.m. ilKq: 6.5X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, p`qrw AMk iek dw kwgz bwkI poQI nwloN vKrw hY[kwnI BI hor hY[ poQI pUrI
krn vwsqy bwAd ivc lgwieAw jwpdw hY[ pwT pUrw hY, 1 A dy AMq qy do lweInW
dI jgwH KwlI hY[
AwrMB :<vwihgurU jI kI Pqy ] ] sRI BgauqI jI shwie] pwiqswhI ds] 10 ] pauVI ]
ipRQm BgauqI ismrkY gurU nwnk leI iDAwie]…]qyg bhwdr ismrIAY Gr nau
iniD AwvY Dwie]sB QweI hoeI shwie ] 1 ] pauVI ] KMfw ipRQmY swij kY ijn sB
sYswr aupwieAw ] bRhmw ibsn mhys swj kudrqI dw Kyl rcwieAw]…
AMq :…pauVI ] suBM insuM pTwieAw jmdyDw mno]ieMdR sd bulwieAw rwjy ABKy Kno]isr
pr CqR iPrwieAw rwjy ieMdR dY[caudh lokw CwieAw jsu jg mwq dw]durgw pwT
bxwieAw sBy pauVIAw]Pyr n jUnI AwieAw ijn ieh gwieAw]55]

h`Q ilKq nM : MS 142


isrlyK : bcn iblws [bwbw suMdr dws jI dw]
lyKk : suMdr dws [dwdU pMQI]
ilpI kwl : sMmq 1940
sQwn : BMmIpury gRwm (ipMf)
p`qry : 1 – 149 A
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 8X12.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw, PtI hoeI, 70 p`qry q`k ibnw hwSIAw, 71 qoN 149 q`k KVy ruK
do kwlIAW lkIrW ivc iek lwl lkIr dw hwSIAw[sqrW pRqI pMnw-10, vKryvyN leI
lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[
Awm vyrvw : p`qrw 77 A qoN 85 A q`k AKrW dy hyTW brIk kwnI nwl SbdwrQ idqy hn,
sqrW pRqI pMnw vI Alg-Alg hn[ A~Dy ‘X’ dI vrqoN kIqI hoeI hY[
AwrMB :<siqgur pRswid]siqrwm]sRI gurdyv dwdU pRswid]bwbw suMdR dws jI kw]ipRQm
AMg gurdyv kw ilKqy]ieMdv CMd]sOj krI gurdyv dXw kr sbdu sunwie kihXo hir
nyro]ijau rv ky pRgty ins jwq su dUr kIXo BRm Bwn AMDyro]kwXk bwXk swn shUM
kr hY gurdyvih bMdn myro] suMdR dws krY kr jor ju dwdU dXwl ko hO inq cyro]…

174
AMq :…isAwm rMg isAwm jI ko pwie dRsn rwm jI ko bcn iblws bRhmw byd hUM
aucwrdw ] khY kv suMdRdws lgI hY guljwr AYsI Awie kr nr sB pwp hU auqwrdw
] 3 ] dohrw]sn aunI sY cwlI ƒ kIqw gRMQ iqAwru ] BMmIpury gRwm mY bhu sMqn
kIAw aupkwru]

h`Q ilKq nM : MS 143


isrlyK : sRI Bgvq eykwds skMD BwKw
lyKk : sMq dws
p`qry : 1 a– 352 A
Awkwr : 11.5X17 s.m. ilKq: 8X12.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, 110 p`qry ibnW hwSIAw, 111 p`qrw qoN 354 q`k KVy ruK do
lwl lkIrW ivc iek nIlI lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnw-10
Awm vyrvw : SurU ivc hwSIey vwly do p`qry KwlI hn [ A`Dy ‘X’ dI vrqoN kIqI hoeI hY[ AMq qy
iek pqrw hwSIey vwlw KwlI hY iPr iek hwSIey vwly pqry qy sMiKAw koS idqw hY[
AwrMB :<sÍsq sRI gxyswie nm : sRI gur iBau nm : sIR prwprum gur iBa nm: AiQ sRI
Bwgvqy eykwds skMDy BwKw ilKqy ] cOpeI ] sMq dws siqgur ky crxw ] iqn kI
gho suidF kr srxw ] jw qy aupjY gXwn bIcwr ] CUtY Brm krm ibvhwr ]1]…
AMq :…ieq sRI Bwgvqy mhwpurwxy eykwds iskMDy sRI suk prIKq sMbwdy BwKwXM sRI ikRsn
bYkuMT pXwxo nwmY iekiqRso DXwie ] 2 ] 31 ] eykwids iskMD sMpUxM ] smwpqM ]
dohrw ] sloku cOpeInu kI sMKXw kRm so jWnnI skl gRQ M kI sMKXw ] 43 ] 13 ]
23]]19]]=]=]=]=]=]=]=]=]=rwmnwmu]]rwmnwmu]]rwmnwmu]]rwmu]nwmu]
rwmu][]]]]rwmu]]nwmu]rwmu]]nwmu]

h`Q ilKq nM : MS 144 sMgRih


isrlyK : ibcwrmwlw
lyKk : AnwQ
p`qry : 1-66
Awkwr : 6.5X 10.5 s.m. ilKq : 3.5X8.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, bgYr hwSIey qoN[ ikDry-ikDry vKryvyN leI vKry p`qry jVHy hn[
vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ sqrW pRqI pMnw 4
Awm vyrvw : ieh poQI ivc 8 ivSrwm hn[ ikDry-2 hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ies
poQI ivc kul 43 dohry hn[ pihly 13 p`qry KwlI hn, ikrm Kurdw hY[
AwrMB : Em sÍsq sRI gxysX nm: AQ vIcwr mwl ilKqy AnwQ ikRq[…
AMq : …ieiq SRI ivcwrmwlw Awqmvwn kI iQq As†mo ibsrwm sk sMmq rwm jI[

h`Q ilKq nM : MS 144 A


isrlyK : mhw rwmwiexy
p`qry : 68-100

175
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ikDry-2 kwnI bdlI hoeI hY[ ies poQI ivc igxqI 100 qk lgwqwr cldI hY
iPr 1 nMbr qoN muV ky SurU ho jWdI hY[
AwrMB : AQ SRI aupsm pRkxy mhw rmwiexy jnkau pwKwn ilKqy[…
AMq : …ieiq sRI apusm pRkxy jnkopwKwny pRigAw mhmw vrnnM nwmu sRgh sRI rwmcMd
viss† sMbwdy smwpqm]

h`Q ilKq nM : MS 144 e


isrlyK : ApryKwn
lyKk : sMkRwcwrX
ilpI kwl : sMmq 1823
p`qry : 59 A-101
Awkwr : EhI
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : poQI dy AMq ivc pUry s&y ivc Pu`l bUty bxy hoey hn[ poQI ikrm Kurdw[
AwrMB : 1E siqgur pRswid[ sÍsq sRI gxysXnm: aAM qqu suqu (bRhmnym:) AQ
AproKwnkv sRI sMkRwcwrj ikRq ilKqy[…
AMq : …sRI ApryKwn kuau sRI sMkRwcwrX ikRq smwpqm sMmq 1823 imqIkwr qk sudI
pUrnmw

h`Q ilKq nM : MS 144 s


isrlyK : dohrw vlI rwm
lyKk : vlI rwm
p`qry : 102 a-102 A
Awkwr : EhI
vyrvw : ijld g`qw kpVw, sqrW pRqI pMnw 4 qy dUjy pwsy 2 sqrW hn[
Awm vyrvw : ieh ie`k p`qrw hY ies ivc vlI rwm dy dohry hn[ poQI dy AMq ivc iek pMnw hI
hY[ poQI dy AMq ivc 10 pMny KwlI hn[ KwlI p`qry ikrm Kurdw hn[
AwrMB : dohrw] vlI rwm ikRq cYqMn bIj ko jg ibRC nhI Pliq hmwh …
AMq : …vhI vhI hY bolqw G†G† dUjw nwih pRmwqm Awqm XhI ijauqnW dRpn mwih ]

h`Q ilKq nM : MS 145


isrlyK : pRym AMboD
ilpI kwl : sMmq 1750 ibkrmI
p`qry : 1-331
Awkwr : 8X12 s.m. ilKq : 5X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, dupwsIN KVHy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw
hwSIAw, sqrW pRqI pMnw- 7

176
Awm vyrvw : pihlI pMgqI lwl isAwhI nwl ilKI hY[ poQI ikrm Kurdw hY Aqy Ksqw hwlq
ivc hY[ AMq qy do hwSIey vwly Aqy iek ibnW hwSIey dy p`qry KwlI hn[
AwrMB : 1E siqnwmu krqw purK…gurpRswid] poQI pRym AMboD kI prcIAw pRymu BgqW kw]
dohrw] EAM nmo prmwqmw pUru rihE sBu AMgum Awid miD puin AMiq ieku qWky
jgqu qrMgu]1]…
AMq : …cOpeI] sMmqu sqwrw sY pcws] suklu iekwdsI mMGr mws] poQI pUrnu siqguru
krI] dws duAwrY pUrI prI] ArD shMsr cOpeI XwmY] KoVis ADk dohrw qw mY]
sorTw JUlxw bwhir nwih] ijiv pwq PUlu Plu qrvr mWih] pRymu AMboDu poQI ko nwmu]
pVq suxq lhY suKu ibsrWmu]61] dohrw] pRymu mhodDu pYT kY jy ko goqw lyie] hir
rqnu Amolku hwiQ iqsu shjy siqguru dyie]1]61]17]

h`Q ilKq nM : MS 146 sMgRih


isrlyK : gurbwxI
p`qry : 1-17 A
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq : 10X14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw , auKVI hoeI[ sqrW pRqI pMnw-10, ibnW hwSIAw[… kIVy dy KwDy jwx
krky pVHnw muSkl bx jWdw hY[
Awm vyrvw : SurU dy iqMn p`qry, do p`qry AMqly KwlI hn[ p`qrw nMbr nhIN idqy, bwAd ivc
lwl isAwhI nwl ilKy hn[ poQI ikrm Kurdw hY[
AwrMB : …… ] 1 ] rhwa ] mukq pMQ jwinE qY nwhn Dn jorn kau DwieAw ] AMq sMg
kwhU nhI dInw ibrQw Awp bMDwieAw ] 1 ]…
AMq : …rwm nwm aurmY gieE jwky sm nhI koie] ijh ismrq sMkt imtY drs quhwro
hoie]57

h`Q ilKq nM : MS 146 A


isrlyK : rwgmwlw
p`qry : 17 A-19
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq : 10X14 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E rwg mwlw rwg eyk sMg pMc brMgn] sMg Alwph AwTa nMdn]…
AMq : … Ks† rwg aun gwey sMg rwgnI qIs] sBY puqR rwgMn ky AwTwrh ds bIs 6
sMpUrnM

h`Q ilKq nM : MS 146 e


isrlyK : gurpRnwlI
p`qry : 19 - 28
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq : 10X14 s.m.
vyrvw : EhI

177
Awm vyrvw : ieiqhwisk pKoN mh`qvpUrn hY[
AwrMB : 1E gur pRnwlkw ilKXqy 1 ipRQmy gurU nwnk swihb sqgur dyv jI jnmy rwie
Boie BtI dI iqlvMfI]
AMq : … Pyr mwqw sMudRI jI mwqw swihb dyvw jI Ar gurU jI dw mwmw hor srbq isK
sMgqI Kwlsy jI ivc jog qKq gurAweI dw Ar pwqswhI dw sRI AMmRqsr scKMf jI
itikAw[ gurpRnwlI smwpq

h`Q ilKq nM : MS 147 sMgRih


isrlyK : Drm smwD
p`qry : 1-18 a
Awkwr : 5.5X9.5 s.m. ilKq : 4X7.5 s.m.
vyrvw : sqrW pRqI pMnw-7, ijld g`qw, cupwsIN iek nIlI lkIr dw hwSIAw hY[
Awm vyrvw : p`qrw 60 A KwlI hY, SurU dy do p`qry KwlI hn[ ikDry-ikDry ikrm Kurdw[ ies
poQI ivc 53 dohry hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] Drm smwD]1] gusweI nwrd ky vwku] nwrd kihE jwie su
jsu hsqnpur mwhI] rwie juiDstru BUp Drm kw puqR khwhI]…
AMq : …nwrd muin ikrpw krI BwKI Drm smwiD[ ies kI sMiKAw jo lvY hir hoie
shweI Aid[ Drm smwiD spUrn hoeI[

h`Q ilKq nM : MS 147 A


isrlyK : mwrkMfy purwxu
p`qry : 18 A- 41 A
Awkwr : EhI ilKq : EhI
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ikDry-ikDry ikrm Kurdw[ p`qry 20 A Aqy 21 qy kwnI bdlI hoeI hY[
AwrMB : mwrkMfy purwxu ilKIXqy] 1E siqgur pRswid] qÍpswid] sukr dyvqw kuvr puqR ko
khqw hY ry puqR qU pWc mws kw bwlkw hY qU khw cilAw hY quJ kau ikAw ibrhu
ibAwipAw hY[…
AMq : …bhuqu sirsit hY[ ieiq sRI mwrkMfy purwxy kQw sMpUrx[ msq suB msq[

h`Q ilKq nM : MS 147 e


isrlyK : Anyk ArQ
lyKk : nMd dws
p`qry : 41 A- 60
Awkwr : EhI ilKq : EhI
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw 60 A KwlI hY[

178
AwrMB : 1E sRI gxysweynm: AQ Anyk ArQ nMd dws ikRq ilKXqy] dohrw] jo pRBU joiq mY
jgq mY kwrn krn AByv] ibGn hrn sb suB krn nmo nmo iqh dyv]1]…
AMq : …sbd smMud mY sbd gun ko kwFn smrQ] mrjI Aws skiq js qYsy Awvih
hQ] 89] ieq Anyk ArQI smpUrxM]200]13]89]300]60]

h`Q ilKq nM : MS 147 s


isrlyK : Anyk ArQI
lyKk : nMd kumwr
p`qry : 1-17
Awkwr : EhI ilKq : EhI
vyrvw : sqrW pRqI pMnw-5 qoN 6, cOpwsIN lwl isAwhI dI iek lkIr dw hwSIAw hY[
Awm vyrvw : AwrMB nhIN hY[ 89 dohry qoN SurU hY AMqlw dohw 146 vW hY[ p`qrw nM bwAd ivc
nIlI isAwhI nwl lgw hoieAw hY[ 17 A p`qrw KwlI hY[ ies ivc 146 dohry hn[
poQI ikrm Kurdw hY[ 4 p`qry AMq ivc KwlI hn[
AwrMB : …… h`Q ]89] surBI sbdwrQ] cMdn surBI imRg suriB surBI bhuir bsMq]
suriB cwrq bn gaU jo jg krqw kMq]…
AMq : …joeI Anyk ArQI pVY AQvw sunY ju koie] qwka Ank ArQ ieh pMun prwpiq
hoie]

h`Q ilKq nM : MS 148 sMgRih


isrlyK : ivcwrmwlw
lyKk : AnwQpurI
ilpI kwl : sMmq 1726
p`qry : 1-23
Awkwr : 14X17.5 s.m. ilKq : 9X13 s.m.
vyrvw : ijld kpVw g`qw, bwAd ivc bMnI hoeI, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, dovyN pwsy
KVHy ru`K cwr lkIrW[ do kwlIAW qy do kysrI ivckwr iek motI kysrI rMg dI lkIr
dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw 10
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq Ksqw, ilKq sMudr ikqy-ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
ies dy AMq qy iek pqrw KwlI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] ] AQ ivcwrmwlw AnwQpurI ikRq ilKXqy] dohrw] nmo nmo
sRI rwm ju siq icq AwnMd rUp]…
AMq : …sqRh sY CbIs sMbq mwGv mws suB] mo mq ijq khu qIsu qy qk brnI pRgt
krI] gIqw BwrQ ko mqo eykwds kI jugq] AstwvkR bisst mun] kCk AwpnI
aukq] ieq sRI ivcwr mwlw sMpUrn smwpqM] ieq sRI ivcwr Awqmvwn kI iQq
Asto ivsRwm]

h`Q ilKq nM : MS 148 A

179
isrlyK : AstwvkR BwKw
lyKk : idAwl AnymI
ilpI kwl : sMmq 1726
p`qry : 1 a -108 a
Awkwr : 14X17.5 s.m. ilKq : 9X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] ] aAM svusiq sRI gxyswie nm: “ AQ kiv ikRq dieAwl
AnymI nMd sursvqI AstwvkR BwKw vrnqy]…
AMq : …ieiq sRI prm hMs prbRwj kw cwrj aupwsk sRI mq idAwl Anymw nMd sursqI
Bgvwn hsqwml pRSnauqR BwKw sMsikRq ibcrqM] ibigns sMihgnqw smwpqM]
sMpUrxM] suBM pw mw q:]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 148 e


isrlyK : AigAwn boDnI
ilKwrI : idAwl AnymI
p`qry : 108 A -179 A
Awkwr : 14X17.5 s.m. ilKq : 9X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E AM suAsiq sRI gxyswX nmh] AQ AigAwn boDnI sRI idAwl AnymI ikRq
ilKqy]…
AMq : “…As†wvkR akq ” suD miD veIq mwn BwvXMq kubuiDAw] nqu jwnq sMmohwq
Xuv-jIiv ibnribRqw] ieq sRI miq dXwl AnymI ivcrqwXw AigAwn boDnI BwKw
smwpqM suB msqu

h`Q ilKq nM : MS 148 s


isrlyK : ApRoK AnBau
p`qry : 179 A –192
Awkwr : 14X17.5 s.m. ilKq : 9X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : “ 1E siqgur pRswid “ “ AQ AnBau ApoK] aAM qq siq Awqmin nmih:] hO
jo hau sMkrwcwrj mukq hovxy ky ArQ pRqC igAwn khqw hO] qw qy hy sMq jno
bwrMbwr ies kw bIcwr krxw]…
AMq : …guro Aru dyvqw kI Bgq mY jo smrQ hY iqn ko ieh bwq sulB hY] ijn kw icq
suD hY iqn ko kihAw hY AsuD icq vwilXo ko hT jogu hY] ApRoK AnBau sMpUrn
hoieAw]

180
h`Q ilKq nM : MS 148 h
isrlyK : igAwn suDwrs
lyKk : rwm idAwl (isK sdw nMd)
ilpI kwl : sMmq 1900 ib.
p`qry : 193 –272
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] “ dohrw “ Acl Ajr mn ivml Gn prmwqm inj rUp]
suD AKMf Akh Amr pRxvhu bRhm AnUp]…
AMq : ieq sRI igAwn suDwrs igRMQy vydwq pRkrxy sRI miq prmhMs pRbRwjkwjwrj rwm
dieAwl isK sdw nMd ivcrqy Awqm igAwn ivD muK vrnnM nwmu spqmo hulwsw]
sMswDqoXM igAwn suDwrs gMRQw pUrx suB msqu] sMmiq 1900 pohu poQI sMpUrn hoeI
“BUl cUk bKsxI

h`Q ilKq nM : MS 148 k


isrlyK : svYXw (sMudr dws jI ky)
lyKk : sMudr dws
p`qry : 1–165
Awkwr : 14X17.5 s.m. ilKq : 9X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : “ 1E siqgur pRswid “ ‘rwm jI siq’ sRI gurdyv dwdU pRswid] ‘sMudr dws jI ky’
“svYXw” ilKqM ipRQmy gur dyv ko AMg]…
AMq : …sMudr mOn ghI isD swDk kOn khY aus kI muiK bwqY] ieq sRI Ascrjk AMg
sMpUrx] “smwpqih” “AMg smwpqih” “ “ “ “ “ “ “

h`Q ilKq nM : MS 148 K


isrlyK : CpY r`jb jI ky
p`qry : 166 –194
Awkwr : 14X17.5 s.m. ilKq : 9X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : “1E siqgur pRswid” “a AQ CpY ilKqy ikRq rjb kI gur pUjw kw AMgu] bYrwg
rmY ibBo Ast kul pwrs DrIXih” klp ibRC bn rwie PUl Pl Amr su BrIXih]
spq smMudRhu suDw soeI sluqw suq lwvih] pIvin ko ju pIXUK khI mwrg gur
Awvih] ngr purI bYkMuT ibiD, icMqwmx Gr dir icxY] rjb gur pUjw sjIau nwau
sr Br nw igxY]1]…

181
AMq : “ Ab CpY spUrn r`jb jI ky msqu suB msqu “ APjU ‘CpY’ kw isau kry kpUr
lsx ly sMgiq mylI “ ksqMUrI kw isau kry kpUr lsx ly sMigq mylI] ksqMUrI kw
isau kry pwis jyb rGU bolY] rwj hMs kw isau krY hI guly prm..…

h`Q ilKq nM : MS 148 g


isrlyK : dohry
lyKk : r`jb
p`qry : 194 – 209
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : “ 1E siqgur pRswid “ ‘ dohry ‘ r`jb jI ky ‘ sMjm ksau tIkw AMg “ “kwieAw
kMudn swrKI hir sonI kslyh” jn r`jb qwie ibnw, drsin drpn dyie ]
AMq : “…r`jb ieh sau dyr hY suMn smwxy soie “ rjb jI ky dohry sMpUrn suB msqu]
rwm rwm siq AnMd goibMd mokMd gupwl dieAwlw]=] ]0] ]0] ]0]

h`Q ilKq nM : MS 149


isrlyK : isDWq rhs / vydWq pRkrxy
lyKk : sdw nMd (sÍwmI)
p`qry : 1–92
Awkwr : 16X18 s.m. ilKq : 10X14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnI hoeI, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN
pwsy KVHy ru`K do do lkIrW kwlI Aqy lwl isAwhI nMU imlw ky 40 pMny qk bwAd ivc
kwlIAW lkIrW, sqrW pRqI pMnw ].
Awm vyrvw : poQI dw pihlw pMnw PitAw hoieAw, poQI iBjI hox kwrn kwgj dw rMg bdilAw
hoieAw hY[ ilKq sMudr, poQI dy AMq ivc iek pMnw KwlI hY[
AwrMB : “ 1E siqgur pRswid “ sRI gxySwX nm: AQ isDWq rhs sdw nMd ikRq ilKXqy]
“ dohrw “ icdw nMd mY bRhmo pRm pRkwSk rUp]…
AMq : ieiq sRI mq prm hMs pRwibRijkwcwrj rwm idXwl prm isK sdwnMd ivduKw
ivcrqy vydWq pRkrxy isDWq rhsy vydWq swr vrnnM] rwm As†mo sQl] smwpqo
AKMfq sdwnMd ikRqw isDWq rhs nwm gRMQ]1]

h`Q ilKq nM : MS 150


isrlyK : jog suDwinD
lyKk : l`CI rwm
smW : sMmq 1793 ib.
p`qry : 1–52
Awkwr : 10X17 s.m. ilKq : 6.5X13.5 s.m.

182
vyrvw : ijld g`qw kpVw, dupwsIN KVHy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw-
7, pihlw p`qrw ibnW hwSIey dy hY[
Awm vyrvw : ikqy-ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ SurU ivc iqMn Aqy AMq qy cwr
hwSIey vwly p`qry KwlI hn[ ilKweI Awm hY pr pVHn Xog hY[ ikqy ikqy isAwhI
iPkI ho jwx kwrx kuJ A`Kr pUrI qrW pVHn Xog nhIN[
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI pRmwqmw jYXiq] AQ jog suDwinD igRMQ ilKXqy] ikRq
lCI rwm] d:[ suinXo jogu bissit hr gur bissit pihrwm] qwko q`q khq pRgt
jogu suDw inD nwm]1]. . .
AMq : … ieq sRI ikRsn jIvn kilXwn suq lCI rwm ibrMcq] jog suDwinD gRMQ pMcmo
aupdys smwpqM] msq suB msqu] sMmq ] 1793 ] qiq qMqI ibq crm kw Gn
kwsI ko swkwir nwd sbd Gt kw khq sukr suAwn pihcwn] kMuflIAw ] ipQm
Baur gMjwr sMK Dun duqI khIjY] iqRqIAY ibjih imRdMg cqrQ qwl suixjY] pMcvY
GMtw nwd Kstm bInw Dun hoeI] spqvY bjYih Byr AstvY dMuDBdoeI] Ab nwvY
grjs mMdkI dsvY myG GoKh gnh] nwnk Anwhd nwd kau ds pRkwr jogI
sunh]=]=] BUlcuk bKsxI] tihlIAw jwix ky]

h`Q ilKq nM : MS 151


isrlyK : Bwgvq gIqw
lyKk : vsU
smW : sMmq 1882
sQwn : kwSI
p`qry : 2 a–379
Awkwr : 11X18 s.m. ilKq : 7X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, dupwsIN KVHy ruK 160 p`qry q`k dy lwl lkIrW ivc iek kwlI
lkIr, 161 qoN 180 q`k do lwl lkIrW, AgoN iqMn kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW
pRqI pMnw 9.
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, p`qry auKVy hoey Aqy ikrm-Kurdw ] AwrMB ivc do Aqy AMq
ivc 6 hwSIey vwly p`qry KwlI hn [
AwrMB : …..iqRhw ] so igAwn suix ] ijs igAwn kir mYno bwhir ky krm ibAwpdy
nhI ] so vhu gIqw igAwn hY ] iqskw irdY ivKY mY iDAwn kro hoN ] iqs gIqw ky
igAwn kir mYnMU koeI bwhr kw krm ibAwpdw nhI ] qw gaurW pwrqI [ pwrbqI ]
kihAw ]…
AMq : … eyh gIqw smsqo jIo ky kilAwx krxy vwsqy pRgt krI hY ] ies gIqw kw
mhwqm qum isa khw ] jo gIqw pwT krY BwvY suxY ] qo Avs kr ien jIvo kw
kilAwx hoqw hY ] ieq sRI gIqw mhwqm smwpqM ] ATwrw iDAwie gIqw sMpUrn
Bey ] gIqw sMpUrn pRB krI bcn bwk iblws ] sMqn kI srxwgqI vsU dwsn

183
dws ] 18 ] smqu 1882 ] imqI ] mwG sudI dUj ] poQI sMpUrn hoeI buDvwr ]
kWsI ivc mIr Gwt sMgq mY ]

h`Q ilKq nM : MS 152


isrlyK : Bwv rswimRq
lyKk : gulwb isMG
p`qry : 1–38
Awkwr : 17X14 s.m. ilKq : 10X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, hwSIAw 3-3 kwlIAW lkIrW dovyN pwsy, isAwhI kwlI, sqrW pRqI
pMnw 11.
Awm vyrvw : ies poQI dw AwrMB pMnw nM 2 qoN hMudw hY[ ies poQI ivc 130 dohry hn[ p`qrw nM
38 A KwlI hY[ ilKq sMudr , poQI ikrm Kurdw hY[
AwrMB : mwn isMG gur ky sdw bMdo pwd audwr] kMT Acy ij duK imtY pwvY suK audwr]…
AMq : … ieq sRI mq mwn isMG crx ilKyn gulwb isMGyn gaurI rwey Awqmjn ivrcMq
Bwv rswimRq smwpqM] suBM BUXwq] hry rwm gupwl goibMd hry hry]

h`Q ilKq nM : MS 152 A


isrlyK : rwmDunI
p`qry : 1–4 A
Awkwr : 17X14 s.m. ilKq : 10X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ies poQI ivc kul 11 dohry hn[ poQI ikrm Kurdw hY[ AMq ivc iek p`qrw KwlI
hY[
AwrMB : “1E siq gur pRswid] AQ rwm DunI ilKXqy] ikRs˜w nMd mukMd murwry bwvn mwDv
goibMd] sRI Dr kysv rwGv ivsno lKmI nwiek nrisMG]…
AMq : …cwr byd bRhmw jI kIno bwlmIk jI kIau rwmwiex] kRIt mukt mkrw ikRq kuMfl
sMK ckR gdw Dwrwiex] mwDo dws Aws clxn kI BO swgr BYey pwrwiex]

h`Q ilKq nM : MS 153 sMgRih


isrlyK : nwnk inrbwx AsqoqR
lyKk : dyvw hrI [ dyvw isMG ]
p`qry : 1–9 a
Awkwr : 11X17 s.m. ilKq : 7X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, pihly pMny qy cupwsIN Pul bUitAW
dw hwSIAw, bwkI poQI qy dupwsIN KVHy ruK do lwl lkIrW ivc iek motI pIlI lkIr
dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-8
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw Aqy ikrm Kurdw, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ AMq
ivc iek hwSIey vwlw p`qrw KwlI hY ijs dy iek pwsy golweI ivc Pu`l bUty vwhy

184
hn[ p`qrw 21 A qy vI pihly p`qry dI qrHW cupwsIN P`ul bUitAW dw hwSIAw hY, Aqy
vwrI vwrI iek pMkqI kwlI Aqy iek lwl nwl ilKq hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] gIXw mwlqI CMd ] klml klys klMk dr nMdwsqRw
sinvwrnM] pd kMj mMj iblok Ktpd dws ko suK kwrnM ] Ajr Amr AilKq Al
Bv ByK jMqv AwmXM] pd Aml niln nmw mAn lv dyv nwnk nwmXM]1]…
AMq : …ijnky Bl nwm ArwDnqy] lK Awqm iBMn aupwDnqy] ijh nwm ley Bv
su`DmqM] gur nwnk pwd pd` mnqM]12] ieiq sRI nwnk inRbwx AsqoqRM dyvw hrI
ivrcqM srby suBM BvqI]3]

h`Q ilKq nM : MS 153 A


isrlyK : rwm AsqoqR
lyKk : dyvw hrI [ dyvw isMG ]
p`qry : 9 a–10 A
Awkwr : 11X17 s.m. ilKq : 7X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] kMqUhl CMd] dIn idAwlM dInwnwQM duK drxM] krxw krxM
kwmMktqw kr krxM] Awr iqhwrI AdvY Aibgq AibnwsI] srb suAwmI srb
srUpw suKrwsI]1]…
AMq : …nmo nmsqy rwvxs mnM duK dilqw] nmo nmsqy rGukul nMdn kil kilqw] nmo
nmsqy rwm rmy sMqMswmM] dyvw srdUlM Bv AnkUlM BvAwmM]9] ieiq sRI rwm Asqoq
kMqUhl CMd nvXUqM srby suBM]4]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 153 e


isrlyK : BujMg Awstk
lyKk : dyvw hrI [ dyvw isMG ]
p`qry : 11 a–12 a
Awkwr : 11X17 s.m. ilKq : 7X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] BujMg pRXwq CMd] rmw nwQ rwmM ktXw durwsw] auDwry keI
koit kwtI su Pwsw] isvM syK ieMdRM suBM ko suAwmI] sdw s`cdwnMd rwmM nmwmI]1]…
AMq : …sdw: 7 ] ilXo sIX swbM BlI BWq Awey] ibCory ik dUKM s mwqMg vwdy] ijqy
lok swry su kIey AnwmI] sdw s`cdwnMd rwmM nmwmI] ieiq sRI BjMgws†k dyvw
srdUl ivrcqy sRby suBM BvqI]7]

h`Q ilKq nM : MS 153 s


isrlyK : qtsQ srUp lKx rwm ausiqq

185
lyKk : dyvw hrI
p`qry : 12 a–18 a
Awkwr : 11X17 s.m. ilKq : 7X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E sRI pRmwqmwX nm:] AQ qtsQ srUp lKx rwmosiqq] dohrw] mn mrkt
Aq cpl hY aufx kpUr smwn] gurU DXwn my ck imrc vs kr lyq indwn]1]…
AMq : …nmo nmo pRB sRI rGnMd] pUrn kwm s`cdw nMd] dsrQ nMd sRb ko cMd] hir
dyvw qwko sd bMd]50] ieiq sRI qtsQ srUp lKx rwmosiqq smwpqM]6]

h`Q ilKq nM : MS 153 h


isrlyK : duAws Astk
lyKk : dyvw hrI
p`qry : 18 a–19 A
Awkwr : 11X17 s.m. ilKq : 7X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E sRI pRmwqmwX nm:] qotk CMd] jh Awid n AMq n mD` binXo] jh syvk
swihb nwih ginXo] jh kIt ibrMcs dws mhY] suK rUp icdwqm soh mhY]1]…
AMq : …suK:11] jih sUKm QUlk nwih rqI] jih kwrx kwrj nwih mqI] suB sMq
sdw ijh mY rm hY] suK rUp icdwqm so hm hY]12] ieiq sRI qotk CMd duAwds†k
dyvw srdUl ibrcqM sRby suBM BvqI]

h`Q ilKq nM : MS 153 k


isrlyK : kvl nyqR
lyKk : dyvw hrI
p`qry : 19 A–21 A
Awkwr : 11X17 s.m. ilKq : 7X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E sRI gxyswX nm:] gIXw mwlqI CMd] kvl nyqR kit pIqMbr ADr murlI
igrDrM] mukt kMufl krl kutIAw swvry rwDy vrM] kUl jmnw byn Awgy sgl
gopIAn mn hrM] pIq bsqR grV bwhn crn suK inq swgrM]…
AMq : …bwl guAwl sB sKw ibrwjY sMg rwDy BwmnI] sRI bMsI bt qt inkt jmnw
murlI kI tyr suhwvnI] sRI ikRsn kl ml hrn sB ko jo BjY hir crn ko] Bgq
AwpnI dyh mwDo BY swgr ky qrn ko] kvl nyqR sMpUrnM] rwm hry] rwm hry] rwm
hry]=]

186
h`Q ilKq nM : MS 154
isrlyK : ivcwr mwlw stIk
lyKk : sMudr dws
ilpI kwl : sMmq 1893 rcnw kwl: sMmq 1726
p`qry : 3 a–104 A
Awkwr : 13.5X18 s.m. ilKq : 9.5X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnI hoeI, dupwsIN KVHy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI
lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-10
Awm vyrvw : poQI Ksqw hwlq ivc, ikrm Kurdw, poQI 3 p`qry qoN SurU hMudI hY, pihly do p`qry
nhIN hn[ p`qrw nM 103 A qy smyN bwry iliKAw hY:- “sqRih sY CbIs sMbq mwG
mws suB]”
AwrMB : tIkw] sRI khIey suBwie mwn dyv khIey pRkws sÍrUp jo Bgvwn hY mur dYq ky
mwrnhwry] iqs kau mY AwnMd ky sMjugiq hokr crn bMdnW krqw ho] igRQ kI
inrivGn smwpqI ky vwsqy] mUl] ivcwr mwl vrnn kro monI jU aurDwr]…
AMq : …ieiq sRI ivcwr mwlw Awqmvwn kI iesiQiq] Astmo ibsRWm]8] ArQ
suDwrn jo tIkw ivcwrmwl kw ] guru ikRpw qy jQw smwpqM] ]1] suB msq]1] ]
sMmq sb bis nwQ gx Bwd`Í v`d duq iQq] ] gRMQ su suMdr mwl ko ilKXo AiDk kr
su`Dw]1] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 155 sMgRih


isrlyK : igAwn mMjrI nwm BwKw
lyKk : mnohr dws inrMjnI
p`qry : 1–51 A
Awkwr : 11X18.5 s.m. ilKq : 8X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, dupwsIN KVHy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw 9
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY, ilKweI Awm
pr pVHnXog, SurU ivc do Aqy AMq qy iqMn ibnW hwSIey dy p`qry KwlI
AwrMB : 1E [ sRI pRmwqmny nm:] AQ igAwn mMjrI ilKXqy] do ] AigAwn qY sbY aupjY
jin AigAwn Bey qY lIn sb nmskwr iqh mwn]1]…
AMq : …mnohr dws inrMjnI so sÍwmI so dws] sÍwmI dws BXo eyk so mhwkws Gtwkws
] 502 ] ieiq sRI gXwn mMjrI nwm BwKw igRMQ kQXqy mnohir dws inrMjnI sMpUrnM
smwpqM suBM msq]1]=]=]=

h`Q ilKq nM : MS 155 A


isrlyK : siq pRSnoqrI
lyKk : mnohr dws inrMjnI
p`qry : 52 a–98 A
Awkwr : 11X18.5 s.m. ilKq : 8X10 s.m.

187
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, do cOpeIAW nMU 10 nM lgwieAw hY, 11 Aqy 12 AMk nhIN lgwey, AglIAW do
cOpeIAW nMU 13 AMk lgwieAw hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI pRmwqmny nmwM] AQ igMQ [ igMRQ ] siq pRSnoqrI iliKqy
] so ] vwcX lK kir jwn inrgux srgux jo kHXo] kir inmskwr vKwn vwcXq
Xg kir lKko]1]…
AMq : …lKX ArQ kihÎo ieh soeI] jw mY dYÍq Bwn nih hoeI] dYÍq BWn bwD krXo
jwmY] Pl Pl nwm doie nih qwmY] 10 ] Pl soicdw Bws pirmwqw] AhM bRhm Pl
khXo ibKXwnw] srUp mwJ ey Pl dYÍ nwhI] ivklp ivklp rihq rhY so
qwhI]13] so ] hO mY hO qMU nwih hO mY hO nMU hY khI] sbhY hO qMU mwih hO nMU hO qMU eyk
hI] 13 ] ieiq sRI sq pRsnoqRI BwKw igMQ mnoihr dws inrMjnI kQqy nvmo
KMf]9]]=]=]=]=

h`Q ilKq nM : MS 155 e


isrlyK : vydWq prBwKw
lyKk : mnohr dws inrMjnI
rcnw kwl: sMmq 1717
p`qry : 98 A–134 A
Awkwr : 11X18.5 s.m. ilKq : 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid]]=] sRI gury BXo nmh:] AQ vydwq pRBwKw ilKXqy] krqw
igRMQ krby mY inribGn suK chY hY] cOpeI CMd] mMgl dy moih dyv gxys mMgl dyh
moih sr`sÍqI] mMgl dy moih dyv mhys] mMgl dy moih pwrbqI]1]…
AMq : …do] sMmq sqRih sY mhI sorh vrK bqIq] bRK sqRhY my krI Kt mws qih
bqIq]294] AsU vudI cqur dsI ikRs˜ p`K sinvwr] BwKw pUrx sb BeI mws eyk
ikRqkwr]295] ieiq sRI vydWq mhWvwkÎ BwKw nwm igMQ kQqy mnohr dws
inrMjnI] sMpUrxM] suBM] smpq:] igMQ]=]=

h`Q ilKq nM : MS 155 s


isrlyK : Kt pRsnI
lyKk : mnohr dws inrMjnI
p`qry : 135 a–240 A
Awkwr : 11X18.5 s.m. ilKq : 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI pRmwqmny nmw:] AQ igRMQ Kt pRs˜I ArMBqyN] pRQm igRMQ
ko krqw igRMQ kI Awid] ies† dyvqw ko sÍrUp idKwvq hY] Aru igRMQ kI inRivGnqw dy

188
isD krby kO irdy mwJ qw ko sÍrUp icqÍn kr kY nmskwr krqu hY] do ] ids†w eyk
sÍrUp hY jIvy sÍrUp nhI Byd] soÍ sÍrUp aurbMd kY ibGn sbY qij Kyd ]1]…
AMq : …jYsy PurY Akws mY bwX clnqw soie] qYsy sohM dyv mY sohM EAM hoie]291] bXw
lIn Akws mY AOr lIn khMU nwih] sohM dyv mY lIn qÎo AOr lIn kw mwih]292]
dyv sMÍ pRkws sÍrUp hY swKI dyv hY soie] AOr dyv Adyv sb swKI iqnw n
koie]293] ieiq sRI swKI sÍrUp] ieiq sRI Kt pRs˜ igRMQ smwpqM]]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 155 h


isrlyK : gXwn cUrn vcn kw
lyKk : mnohr dws inrMjnI
ilKwrI : juvwhr isMG
ilpI kwl : sMmq 1890
p`qry : 240 A-275 a
Awkwr : 11X18.5 s.m. ilKq : 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, pYr ivc A`Dw ‘Î’ dI vrqoN kIqI hoeI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI pRmwqmny nm:[ AQ gÎwn cUrn vcn kw ilKXqy] do ]
riv gur dYÍs mqu lÎ hY qum AgÎwn krY dUr] jg aur mY pRkws kir bMdn kO inj
mUr]1]…
AMq : …ieiq sRI gÎwn cUrn vcn kw smwpqM]1] dohrw ] cyqR sudI iQiq pMicmI jwin
som suD vwr] pMc BiK poQI lKI juvwhr isMG kir swir] sMmq[890[1] poQI pMc
BwKw ilKI BwKq pMc ibnws] dwsohM Xh swD kY sohM puin pRkws]2] swDnw ibnw
swDwn nhI swDwn ibnu n ibcwr] inRvyd ibnw nr vydnw jwX n kot aupcwr]3] qw
qY sq sMg] vYrwg muKX swDn hY moK ko]

h`Q ilKq nM : MS 155 k


isrlyK : bwxI
lyKk : rjb
p`qry : 275 A-297 A
Awkwr : 11X18.5 s.m. ilKq : 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI rwm jI siq] AQ bwxI rjb kI CpY] gurdyv ko AMg]
bYrwg rmY ibBO Ast kul pwrs DrIAwih] klp ibRC bnrwie PUl Pl Amr
suBrIAih] spq smMudhu swD soeI slq sq lwvhu] pIvn kO ju ipaUK khI mwrg
gur Awvhu] ngr purI bYkMT ibD icMqwmx Gr dr icxY] rjb gur pUjw sjIv nWv
sr Br nw igxY]1]…

189
AMq : …dohrw] dwdU qum jIau ky Aaugn qjy kwrn kvn AgwD] myrI jrnw dyK kY mq
ko sIKY swD]91] dohrw] qr kutMb nr dl imly duKI hoq lg bjwr] kWt rwg kr
BogeI tUtqXWg suK swr]1] pOn byg nrpq doaU jOk dWc khu jwie] Kydn qw ko
hoq kCu iniriCq iehY suBwie]2]=]=]=]=]=]=

190
h`Q ilKq nM : MS 155 K
isrlyK : ivcwr mwlw
lyKk : AnwQpurI
rcnw kwl: sMmq 1726
p`qry : 298 a-315 A
Awkwr : 11X18.5 s.m. ilKq : 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E sRI gxyswey nm:] AQ sRI ivcwr mwlw AnwQpurI ikRq ilKÎqy] dohrw ] nmo
nmo sRI rwm jU sq icq AwnMd rUp ] ijh jwnY jg sÍpn vq nwsY BRm qm kUp
]1]…
AMq : …sorTw] sqRh sY CbIs sMbq mwGv mws suB ] momq ijq khu qIs qy qk brx
pRgt kIrI]42] gIqw BwrQ ko mqo eykwds kI Xugq] AstwvkR bisst muin kCuk
AwpnI aukq]3] ieiq sRI ivcwr mwlw AwqmvWn iQq Astmo ibsRwm]8] ieq sRI
ivcwr mwl sMpUrxM] BUlcuk AKir dI b isxI]=]=]=]=

h`Q ilKq nM : MS 156


isrlyK : guilsqwn BwKw (ADUrw)
lyKk : SyK swAdI
rcnw kwl: sMmq 1726
p`qry : 2 a-20 A
Awkwr : 22X15 s.m ilKq : 18X10.5
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, KVHy ruK
iek pwsy iqMn Aqy iek pwsy do lwl lkIrW dw hwSIAW, sqrW pRqI pMnw-17
Awm vyrvw : poQI iBjI hox kwrx keI QWeI isAwhI PYlI hoeI, poQI do ijldW ivc bMnI hoeI,
pihlw p`qrw PwrsI pRkws dw hY jo ADUrw hY, guilsqwn BwKw dw vI n AwrMB hY n
AMq
AwrMB : ..…rso ins idvs mY jW ko idpq pRqwp] cikq hoq su js lK srd suDwkr
Awp ]9] gun gwhk gunvMq Aiq gun jn so ijh pRIq] dys ibdys nmY ibdq jW
kI nIq punIq]10] lK kqwb Xh nIq kI nWm guilsqw jWih] ieh ibD so dIno
hukm hYÍ BwKw ky mWih]11]…
AMq : …AOr pRsMg suno miq DIrw] hoiq ju Xih moqy qksIrw] rhÎo iekWq bYT mY jb
qy] gXo n dÍwr inRpq ky qb qy]154] hY Awrg Anicq Xih moro] kho AbY kwrn
iqh kyro] eyk idvs iml kr gunvwn]……

h`Q ilKq nM : MS 157 sMgRih


isrlyK : smwKAwXM mMqR Pl
p`qry : 1 A-4 a

191
Awkwr : 27X14 s.m ilKq : 23X11 s.m.
vyrvw : ibnHW ijld, Ku`ly p`qry, ibnW hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-12
Awm vyrvw : poQI KVHy ruK KuldI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] ] siqnwmu krqw purK…gur pRswid] Awid scu… hosI BI
scu]1] siqnwmu krqw purK inrBau] aAM Awid nmM AMq 100000] lwK pwT krY
ibD sMjugiq ky nwil jo cwhY kwrj icqvY so gurU nwnk jI pUrw krY]…
AMq : … Drm KMf kw aAM 2000 jpnw rivvwr qy pRwqkwl kus† Awdk BgMDr jlODr
imtY iesI ko sukRvwh jpY qy bYrI ko ieq ieq sRI jgq gur nwnk smwKAwXM mMqR Pl
dyvM sMpUrnM] lom is jpnw iblom isDw puTw jpnw sRI vwihgurU kwrj isD
krY]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 157 A


isrlyK : srDw pUrk
p`qry : 4 aX31 a s.m
Awkwr : 27X14 s.m. ilKq : 23X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, 30 A dy AMqlI pMkqI dy AMq qy kuJ AKr aulty pwsy ilKy hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid]=] AQ srDw pUrk iblws ilKXqy sRI muKvwk pwiqSwhI
10] dohrw eyk smy nMd lwl jI siqgur iFg jwie] do kr jor krI ibno suno nwQ
suKdwie]1] do. [ pMD BÎo jg Kwlsw skl BXo suB kwj] jgq kwj isD hon kI
ibD BwKo mhwrwj[2[…
AMq : … slok kbIr ky 29[ slok PrId ky 130[ sYÍXY [31[ slok vwrw qy vDIk 32[
dohry 33 [ mudwvxI 34 mwrU[ 35 [ slok shMsikRqI iek 36[ KMB ivkwdVy 37[
ieq sRI srDw pUrk igRMQ sRI gurU guibMd isMGu ivrcMq nwm srgih[1[ sRI vwihgurU
jI kI Pqy] sRI gurU nwnk nmo nm:[ sRI gurU guibMd isMGu nm:]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 157 e


isrlyK : pRICw gurU Arjn dyv jI
p`qry : 31 aX 35 A
Awkwr : 27X14 s.m. ilKq : 23X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] ] AQ pRICw ilKÎqy] m: p] jo jn mn mih icqvnI
rKwvY] so mn kw sihsw kih pRgtwvY] gur pRswid sihsw Bau imtY] hoie AicMq
icMqw sB CutY] sNnkI duibDw sB kih sunwvY] pRiB BwvY qw siB suK pwvY] duK
dird kCu nyV n AwvY] gur kw mMqR sdw mn iDAwvY] ismrY nwm nhI duK koie]
nwnk iqsy n icqvnI hoie]1]…

192
AMq : …qyrw kwrij Awp pRiB jI pUrw kIqw hY] eyk kwrij ikAw qyry sB hI kwrij
sMpUrin Bey hY AnMd mn icMdy mn Bwvdy Pl pwvihgw Aru dIn dunIAw mY surKrU
hovYgw] qyry aupr prmysr jI sRI Bgvwn jI kI ikRpw BeI hY] qMU Awpxy mn mih
kweI icMqw icqvnI nw kir] jp sRI Bgvwn jI kwrij suPlw PlYgw]37] ] ] ] ]
ieq sRI pRICw gurU Arjn jI kw sMpUrn]

h`Q ilKq nM : MS 157 s


isrlyK : pRICw sRI gurU goibMd isMG jI
rcnw kwl: sMmq 1760
p`qry : 35 A- 40 a
Awkwr : 27X14 s.m. ilKq : 23X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ pRICw ilKÎqy] sRI muK vwk pwiqswhI 10 ] pRICw sRI
vwihgurU sRI gurU goibMd isMG jI ky bcin] mn kI icqvnI kw jbwb ilKÎqy] pihly
pihry vwsdyv] dUsry pihry hir] qIsry pihry goibMd] cauQy pihry rwm] jyhVy
pihry dw Amlu hovY iqs dy pihry ivc hQ rKxw] hukm AwvYgw] siq kir
mMnxw]…
AMq : …dohrw] kwrij qyrw sPl hY js soBw guin gwau] isrjinhwrw ismr qMU imtY
kst suKu pwau ] 63 ] 16 ] dohrw ] sMmiq ibkRm rwie ko sqRih sY puin swiT]
pRICw BXo sMpUrnM KolY musikl gwiT]64] 17 ] 39 ] ieq sRI pRICw ikRq pwiqswhI
ds sRI muiKvwk iDAwau cQrQo sMpUrnM] suBM BuXwq ] suBM idnM ] sRI gxyswX nm:[
sRI sÍrsqÍY:] sRI Akwil jI shwie] sRI vwihgurU jI kI Pqy hY ] hry nwrwiex hry-
goibMd hry kysvw]

h`Q ilKq nM : MS 157 h


isrlyK : pRICw bwby nwnk jI
p`qry : 40 a
Awkwr : 27X14 s.m. ilKq : 23X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqguru pRswid ] nwnk ] A`Q pRICw ilKÎqy ] m: 1 ] gurU bwby nwnk jI kI
AwigAw siq bcin AwvY] ihrdY icqvnI kih sunwvY ] sMsw Bau gur pRswid
imtwvY] jYsI gurU bwby ies† sunwvY] sweI pRICw nwm kI kih pRgtwvY] siqgur pUrY
eyvY BwvY] Apnw ibrd Awp jnwvY] siqvwrI ieh mMqR pVnw]…
AMq : …mqm] qyry kwrj kI sB ausqiq kIrqin sohlw gwvIAYgw] ismrhu
isrjnhwru kwrj sPl hoiegw] siqmwin ]64]16]=] iequ sRI pRICw ikRq

193
pwiqswhI ipRQm cqrXo iDAwau sMpUrnM] ] suBM BUXwq ] sRI gxyswX nm: ] ] ] ]
sRI gxyswX nm: ] sRI Akwl jI shwie ] ] ] ] sRI Akwl jI shwie] ]

h`Q ilKq nM : MS 157 k


isrlyK : swKI gurU Arjn dyv jI
p`qry : 44 a - 47 A
Awkwr : 27X14 s.m. ilKq : 23X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqguru pRswid ] dohrw ] eyk smY gur mOj mY bYTy isK smwj ] krnI kih
gur dIAw hs pUCiq sB ko lwj ]1] eyk byr gurU jI kihAw gur Arjn jI ky
hjUr kI KXwq ipMfI lwl nMd lwl jI puiCAw jW lgy gurU jI khin qw isK nMd
isMG hjUr puCx vwsqy suxwieAw jI scy pwqswih gurU ky hjUr ibRj lwl pwfw
inhwl cMd ibDI cMd Kwn cMd suKudyv pMfq mwn dws bYrwgI]…
AMq : …dohrw] mwinE gur qy rwq ko aufÎo ivhMgm BWq] BytE purK pUrin qhW puiCE
puin ko sWq ] 30 ] dohrw ] qIn bwr gur Xih khI Xih jp rqnu Amol ] a ]
jwqy moko BytE iehI AMq ko qol ] 31 ] ] ] ]………]………]=]]
h`Q ilKq nM : MS 157 K
isrlyK : jp prmwrQ Pl
p`qry : 47 A
Awkwr : 27X14 s.m. ilKq : 23X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, 48 p`qry qy kwnI bdlI hoeI hY[
AwrMB : 1E siqguru pRswid ] krqw purK joVy jwpu ] bDy Awau jl mMqR dy hrY rog qn
qwp ] nwrI vs ky krny AK`r jwp ADurYin ] su`Pl kwm swDn isDY kir muK
cYn ]…
AMq : …dohrw ] dyKq inksw Gws so pTwqmw kUrMc] boly siq pwhlI ies qy rho
skuMc] 15 ] dohrw ] myry Gory Gws mY dyKs mwro isK] dust bIj qurkn krw ihMdI
qorI irK] 1[ 6 ] dohrw ] ihMdU hlkw mukiq hY qjY dust gur vwk ] jhw qmwkU
hoq hY so KyqI nw pwk ] 17 ] dohrw ] dohrw ] dohrw ] ]

h`Q ilKq nM : MS 158


isrlyK : kok swr
lyKk : Drm isMG
ilKwrI : gurbKS isMG
ilpI kwl : sMmq 1940
p`qry : 1A-66
Awkwr : 15.5X20 s.m. ilKq : 11X14 s.m.

194
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy
ru`K do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-11
Awm vyrvw : ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, A`Dy ‘s’ dI vrqoN kIqI hoeI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ kok swr ilKXqy] ikRq kv Drm isMG nwm brnnM]
svwXw] hoie ikRp qumrI hMm pY qb s`bY gnysu gunho DrhO] jIA Dwr ibcwr qbY br
buD mhw mgnYk kOhO hrhO] ibn cMf ikRpw qumrI kbhU muK qy jyhI ACr hO krhO]
qumr kir nwm ik Doqu lhw ijm vwk smuMdR ibKY qrho]…
AMq : …ieq sRI kok swr smwpqM ikRq kv Drm isMG nwm cqRdso iDAwie smwpqM 14
ieq kok poQI ilK] sMmq ] 1940 mhInw mwg idn igAw] 26 dsKq gurbKs
isMG dwsn kw dws Blck mP krnw jI] nwrI kubj krUp ko cqR ibvwhiq nwih]
hoie srUp klhIx mY ibAwhq nih sRmwih]

h`Q ilKq nM : MS 159


isrlyK : BflI
lyKk : swgunw blI
p`qry : 1 a- 20 a
Awkwr : 14X20 s.m. ilKq: 9.5X17 s.m.
vyrvw : ibnHW ijld, dupwsIN KVHy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw -9
Awm vyrvw : ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, SurU ivc ibnHW hwSIAw, Aqy ibnHW AMk
iqMn p`qry, AMq ivc 4 p`qry 21-24 q`k hwSIey vwly Aqy iqMn ibnHW AMk, ibnHW
hwSIAw KwlI hn[
AwrMB : ]1]E] siqguru pRswid] AQ BflI ikriq swgunw blI ilKqy] ipRQmy BwCo CIk
ibcwrih] caupeI] skl suBw sBu miq Ainswrih CIk pIT kI kusl aucwrih]
bweI kwrij sbY svwrih sMnmuK CIk lrweI BwsY]…
AMq : …jYkrI CMd] AsnI mYNmw rog so Kym BrnI rog kry] Dr nym ikriq kw kryN
drb kI hwnI] rohnI imrg sr sMpqI hwnI] Awdrw ko Pl imRqIE bqwie puiK bn
rbs DMn drswie] kry sulyKw jIb ibnws] mGw pUrbw jIbn Aws] auqR] hsiq
Ar icqRws AwqI gRh mY siB suiBXwqI suhws kry] ibswKW DMn ko nws AnrwDw myrw
jsU] jystw my jo nCqR khwie qw mY imrq BwqI bhuBwie]

h`Q ilKq nM : MS 160 sMgRih


isrlyK : gIqw swr
p`qry : 1 a- 8 A
Awkwr : 10X16 s.m. ilKq: 5X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnHI hoeI, dupwsIN KVy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI
lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-v`K v`K
Awm vyrvw : gMRQ dI hwlq bhuq Ksqw, ikrm Kurdw, poQI ivc keI QweIN kwnI bdlI hoeI hY[
SurU ivc iek pMny qy kbIr jI dw ADUrw slok hY Aqy Agly p`qry qy ikqy jwx Aqy

195
Awx vwsqy totkw idqw hY[ ies dw p`qrw AMk bwAd ivc nIlI isAwhI nwl
iliKAw hY[
AwrMB : 1E 1E sRI gxyswie nmih] EAM sRI ikRSnwie nmih] gIqw swr ilKqy] Arjno
vwc] sRI ikRsn Bgvwn pRiq pRsMin kry hY] hy pRmysur jI EAMkwr kw mhwqm Aru
rUp]…
AMq : …so punrip jnm nu Awvogy] jy koeI ies kw AiBAws krY] jo pwT hI kir
jwxY] pwT hI mwqR kry…… gIqw swr pUrn hoeI…… bolo sRI gMgw jI kI jY]

h`Q ilKq nM : MS 160 A


isrlyK : jpujI
lyKk : gurU nwnk dyv jI
p`qry : 1 a- 25 A
Awkwr : 10X16 s.m. ilKq: 5X10 s.m.
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqnwm krqw purK inrBau inrvYr] Akwl mUriq AjUnI sYBM gur pRswid]…
AMq : …slok] pvx gurU pwxI ipqw mwqw Driq mhqu] idvsu rwiq duie dweI dwieAw
KYly sgl jgqu] cMigAweIAW buirAweIAw vwcY Drm hdUr] krmI Awpo AwpxI ky
nyVy ky dUr] ijnI nwm iDAwieAw gey mskiq Gwil] nwnk qy muiK aujly kyqI CutI
nwil]1]

h`Q ilKq nM : MS 160 e


isrlyK : jwpu swihb
lyKk : goibMd isMG , gurU
p`qry : 25 A- 54
Awkwr : 10X16 s.m. ilKq: 5X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, pYr ivc ‘d’ dI vrqoN kIqI hoeI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] jwp sRI muK vwk pwiqswhI]10] ds ] CpY CMd ] qÍpRsiwd]
ckR ichn Ar brn jwq Ar pwiq nih n ijh] rUp rMg Aru ryK ByK koEU kh n
skiq ikh]…
AMq : …c`qR ckRvrqI c`qR ckR Bugqy] suXMBv sBM srbdw srb jugqy ] dukwlM pRxsI
idAwlM srUpy] sdw AMg sMgy ABMgM ibBUqy ]198]1]

h`Q ilKq nM : MS 160 s


isrlyK : gIqw
lyKk : irKI ibAws
ilKwrI : goibMd isMG
p`qry : 54 A - 384 A

196
Awkwr : 10X16 s.m. ilKq: 5X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] gIqw goibMd isMG ikRq] pwiqswhI ] 10 ] EAM sohM goibMdu
ABYR inr Akwr Anwm inRbD] srb invwsI siB mih rivAw jl Ql mhIAlu KMf
bRhmMf]…
AMq : …eyk goibMd sB rihAw smwie] eyk khw BI Avru n BwKo] Awp kO Awpny mihlY
rwKo] Pyir inrvwcu idsw ko gho] Apny suK mY Awp hI rhO]88] ieq sRI Bgviq
gIqw sUp inKqsu bRhm ividAw Xog swsqRy sRI ikRsn Arjn sMbwdy] iDAwEu gIqw
kw ATwrvw spUrn smwpqM] 18 ] siq gurU jI ky pRswid ] AKr vwDw Gwtw soD
pVnw ]1] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 160 h


isrlyK : bwxI
lyKk : gurU qyg bhwdr jI
p`qry : 384 A - 432 A
Awkwr : 10X16 s.m. ilKq: 5X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] gEuVI mhlw]9] swDo mn kw mwn iqAwgo] kWm kRoD sMgiq
durjn kI qW qy Aihins Bwgo] rhwEu] duK suK dono sm kir jwnY AEur mwn
Apmwnw] hrK sog qy rhY AqIqw iqn jg qq pCwnw]…
AMq : …pRB dwqau dwqwir pirE jwck iek srnw] imlY dwn sMq ryn ijh lg Baujl
qrnw] ibnq kruE Ardws sunhu jy Twkur BwvY] dyhu drs mn cwau Bgiq iehu mn
ThrwvY] bilE crwig AMDwr mih sB kl auDrI iek nwm Drm] pRgit Bvn hir
sgl mih jn nwnk gur pwrbRhm ]9]

h`Q ilKq nM : MS 160 k


isrlyK : svXY sRI muK vwk mhlw 5 (ADUrw)
lyKk : gurU Arjn dyv
p`qry : 432 A - 438 A
Awkwr : 10X16 s.m. ilKq: 5X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] svXy sRI muK vwk mhlw 5 kwcI dyh moh Puin bNDIsT kTor
kucIl kuigAwnI] Dwvq BRmiq rhn nhI pwvq pwrbRhm kI giq nhI jwnI]…
AMq : …AwvD kitE n jwq pRym rs crn kml sMig] dwvn bilE n jwq ibDy mn
drs mig] pwvk jirE n jwq rihE jn DUr lig] nIr nw swks bor clih hir

197
pQ pig] nwnk rog doK AG moih iCdy hir nwm Kig]10]19] audm kir lwgy
bhu BWqI ibcrih Ank swsqR bhu K…..

h`Q ilKq nM : MS 160 K


isrlyK : pWfv gIqw (ADUrw)
p`qry :8
Awkwr : 10X16 s.m. ilKq: 5X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qirAW qy p`qrw AMk nhIN iliKAw hoieAw[ igxqI ivc A`T p`qry hn[ SurU dw
p`qrw vI nhIN hY[
AwrMB : …..ilKqy] pWfovwcu] pRhlwd nwrd nwrd] pRwsr pMufrIk] ibAws AbrIk]
suk] saUnk] BIKm] rukm] AMgd] Arjn] visst] BbICn] ien qy Awid
Aaur jo Bgq hY iqn ko myrI inmskwr hY]…
AMq : …jo ies pWfv gIqw kau pRwqihkwl sdw pwT kry] AQvw srDw sXukq hoie
kir srvn kry] qb vhu sBnw pwpw qy inrlyp hoie ] kir mukiq kau pRwpq
hoie] Ar auskI kilAwx hoie] ieq sRI ikRsn nwrwieMx Bgvwn ArpxM] msq
suB msiq ]1] ] ] ] ]
h`Q ilKq nM : MS 160 g
isrlyK : mMqR bwby nwnk jI
p`qry :4
Awkwr : 10X16 s.m. ilKq: 5X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qirAW qy AMk AMikq nhIN; p`qirAW dI igxqI cwr hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] mMqR bwby nwnk jI kw] ikh rbwb rih AwvY] qyN ] qyN ] qyN]
Awpqy jbwie ipRQmI Awkws eyhY] auq pq pwaux] ies kw bl eyk lK AsI hwjwr
BUq mMn AMdr rihdw hY]…
AMq : …jn nwnk jI qyrI rK] sMq doKI mnmuK ko BK] Purho mMqR sbd swqw] ipMf
kwcw vwgurU jI qyrI rK] idRst kry] must kry] duKw jwdU kry] ault auN sRI ko
pVy]1]2]3]4]

h`Q ilKq nM : MS 161 sMgRih


isrlyK : ausqq sRI inrMkwr jI
p`qry : 3 a - 57 A
Awkwr : 25X17 s.m. ilKq: 21X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy
ru`K do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-11
Awm vyrvw : pihly do p`qry nhIN hn, SurU ivc pwT ADUrw hY, poQI dI hwlq Ksqw, ikrm
Kurdw[

198
AwrMB : …..mYN mwieAw kw Ar qumwrw aupjwvnhwrw ho] qW dyvqy ausqq sRI inrMkwr jI
kI lgy krx] qw ienw dyviqAw ny kihAw ijv AwigAw hoie jI iqEu iqEu sNswr
krIey jI] qw AwigAw hoeI qusI iqny myrw rUp ho]…
AMq : …kiljug ivc Awgy jug ivc iek Avqwr sRI inrNkwr jI na klkI lhYgy] jb
iek lK AsI 1208:] brsw kiljug kIAw bIqY gIAw] mwG mwsy suklw pKy qRYdsI
guruvwry[13] eyhu Kyl sRI inrNkwr jI hr cauknI ivKY krdy Awey hYn pswry kw]
Pyr aus kw ANq nhIN pwieAw jwdw] sNswr kI rcnw kw pswrw ikq bRs ikq mhIny
ikq idn ikq vyly pYdw kIqw hY[ Eus kI gq imq Euh jwxY] Awgy sRI gurU bwby
nwnk jI kI lIlw clI] swKI pUrI hoeI] ]*]=*]

h`Q ilKq nM : MS 161 A


isrlyK : jnm p`qrI sRI bwby nwnk jI kI (jnm swKI)
lyKk : pYVw moKw
smW : sMmq 1582 (rcnw kwl)
p`qry : 58 a - 250 A
Awkwr : 25X17 s.m. ilKq: 21X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, pwT AMq ivc ADUrw hY[
AwrMB : ♣]♣]♣]1E siqguru pRswid] siqnwm krqw purK… AjUnI sYBNg] siqgur
pRswid] bolo BweI jI vwhugurU] jnm pqRI sRI bwby nwnk jI kI clI] ♣ sNmq pNdRw
sY ibAwsI 1582[ imqI ivswKo dI pNcmI[5] poQI ilKI pYVy moKy KqRI] gurU ANgd
jI ilKweI]…
AMq : …Ar jyqIAw pvnw GulqIAw hYn Avr d`smY jo pEx clqw hY] so jIv ko coEr
hoqw hY] Ar auANkwr ky jwp kr rom rom pRsNn hoqw hY] soeI bNnswpqI Pil PUl
hoqw hY] bNnwspqI pR cVqy hY] so kYsI AwrqI hovY] Anwad jo sbd hY so dsmY
duAwr bjdw hY] so ByrI hY iehu bcn sun kr pWfy crnw pr igr pVy] qw rwq kEu
jgn nwQ supny mih AwieAw] jo mY hI nwnk rUp DirAw hY] jgq ky auDwrn
vwsqy] qusI ipRQmy ijs AsQwn bwbw jI bYTw hY] iqs jwhgw ipRQmy dIvw Ar pUjw
krnI] qw ipCy myrI pUjw krnI] jo ids jwihgw bwby jI……

h`Q ilKq nM : MS 162


isrlyK : sUrj pRkwS
lyKk : sMqoK isMG, kvI
ilKwrI : swDU isMG
smW : sMmq 1934 rcnw kwl: sMmq 1582
sQwn : AMbwlw CwvxI
p`qry : 1-265+1-228
Awkwr : 25X18 s.m. ilKq: 17X12 s.m.

199
vyrvw : ijld g`qw, dupwsIN KVHy ru`K do kwlIAW lkIrW ivc iek lwl lkIrW dw hwSIAw,
sqrW pRqI pMnw-12
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikrm Kurdw, AwrMB ivc 9 Aqy AMq qy hwSIey vwly 8 p`qry
KwlI[ ies poQI ivc hY:-
sUrj pRkws ipRQm rws 1-265
sUrj pRkws duqIAw rws 1-228
AwrMB : 1E siqguru pRswid] AQ sRI guru sUrj pRkws igMQ [ igMRQ ] ipRQm rws ilKXqy]
] dohrw] ] qIno kwl su Acl rihA lb skl jg jwl] jwl kwl lK mucq ijs
krqw purK Akwl]1]…
AMq : …ieiq sRI gur iblws sUrj gRMQy duqIX rwsy sRI nwnk jI pRsMg brnnM nwm kiv
sMqoK isMG ibcrqwX nwm spq pMcwso AMsU] 51 ] ] duqI rws sMpUrn BeI siq gurU
jI kI ikRpw sy] dsKq BweI swDU isMG gRMQI rjmt 25 gulwm swD sMgq kw gurU
Kwlsw jI bKsy bKsx jog hY] sMmq 1934 qRIk swvx dI 19 buDvwr CwvxI
AMbwly mY] sRI Akwl purK jI qyrI srx hY jI]

h`Q ilKq nM : MS 163


isrlyK : isMGwsn bqIsI
ilKwrI : swgr, kvI
p`qry : 22,24-238 A
Awkwr : 24X15 s.m. ilKq: 17X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, ikqy ikqy vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dohrw hwSIAw, AMdrly
hwSIey dy bwhrvwr iek kwlI lkIr, iek lwl lkIr, kwlI lkIr, motI sMqrI
lkIr, kwlI lkIr Aqy iPr iek lwl lkIr; bwhrI hwSIAw iek kwlI Aqy iek
lwl lkIr dw; sqrW pRqI pMnw -16.
Awm vyrvw : poQI Ksqw, ikrm Kurdw, ADUrI, pihly 21 p`qry Aqy 23 p`qry nhIN hn, AMq vI
pUrw nhIN[ ilKweI suMdr hY[
AwrMB : ..…do [ auqir idsw ko pMfiq n dyiKE ibkRm sYn] piV pMifq Aslok iek
pRgt sunwvY bYn] 104] cO ] iehu rwjw Acrj mn myry] lwgq fMk ngwry qyry]
PUtq BMB sRvq jl jwvq] ieh ibiD dyK icq kCu Awvq]…
AMq : …do[ mwn isMG ibkRm ghXo rwKs pwXo moK] nwrI Brqw kO imlI ibkRm mn
sMqoK]51] cO ] dY nwrI ibkRm auiT cilE] Apny dys Awie qb rilE] kMinAw
Gir Apny kau AweI] mwq ipqw ny kMiT lgweI]..…

h`Q ilKq nM : MS 164


isrlyK : prcI gurU goibMd isMG
smW : sMmq 1795
p`qry : 1-143
Awkwr : 18X15 s.m. ilKq: 12X9 s.m.

200
vyrvw : ijld g`qw cmVw dubwrw b`JI hoeI hY[ hwSIAw dohyN pwsy do-do kwlIAW lkIrW[ pMnw
nM: 21 qoN hwSIAw nhIN lgwieAw Pyr pMnw nM 51 qoN lwl rMg nwl 2-2 lkIrW dohIN
pwsIN[ Pyr 70 pMnw nM: qoN bwAd bgYr hwSIey qoN hY[ sqrW pRqI pMnw 8
Awm vyrvw : ies poQI ivc AMq ivc pMnw nM 110 qoN 111 l`igAw hoieAw hY jd ik qrqIbvwr
vI ieh p`qry juVy hoey hn, ieh p`qry v`Kry hn[ poQI dI lYmInySn kIqI hoeI hY[
ies dI hwlq izAwdw Krwb sI[ p`qry ikrm Kurdw sn[ poQI Kqm hox qoN bwAd
iek pqrw 143 A KwlI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid[ AQ prcI goibMd isMG jI kI pwqSwhI 10[…
AMq : …skl duAwr khMu Cwif kY gihXo quhwro duAwr[ bWih gh kI lwj As goibMd
dws quhwr[

h`Q ilKq nM : MS 165


isrlyK : rmwiex
lyKk : bwlmIk
p`qry : 1-518
Awkwr : 12X17.5 s.m. ilKq: 8.5X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, auKVI hoeI[ sqrW pRqI pMnw-10
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw hY[ ilKweI ibnW hwSIAw dy hY[ ikDry-ikDry hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI geI hY[ ikDry-ikDry KwlI QW qy vI suDweI kIqI hoeI hY[ ies poQI dy
cwr pRkrx hn 1) iKl pRkrx [ bwl kWf ] (1-137), 2) vYrwg pRkrx
(137-287 A ), 3) mmoC pRkrx [ moKs ] (287 A - 403 A), 4) auqpq pRkrx
(403 A - 518 )[ SurU ivc AT Aqy AMq qy nO p`qry KwlI hn[
AwrMB : 1E sRI gxyswXnmh[ EAM nmo pRmwqmn sRI purwx purKoqmAM] AQ iKl pRkrxy]
bwlmIko vwc] hy BwrduAwj mhw rmwiex kw lK slok hY[ iqs ivKy ieh bwl kwf
moiK aupwie bqRI shMsu slok viss† jI aupdys kIAw hY]…
AMq : …iqs muJ kau BRm idKwieAw Qw so Ab mY ivvyk kir kY nws kIAw hY] prm
aupsm kEu pRwpiq BieAw ho] hy ivvyk quJ kau nmskwr hY] 21 ] ieiq sRI
aupsm pRkrxy jnk ivcwronwm srgh]

h`Q ilKq nM : MS 166 sMgiRh


isrlyK : grB gIqw
p`qry : 498-507
Awkwr : 19X20 s.m. ilKq: 16X15 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK 3-3 lkIrW do do lwl
vKryvyN leI ivckwr kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw 16
Awm vyrvw : gRMQ ikrm Kurdw, ilKq sMudr, ieh poQI iksy hor gRMQ nwloN vKrI kIqI hoeI
jwpdI hY[ kwgj Ksqw, keI p`qry momI kwgj nwl joVy hoey hn[ poQI ADUrI hY[

201
AwrMB : sRI gxyswienmih] 1E siqgur pRswid grB gIqw] Arjn sRI iksn jI pwshu
prsMn puCq hY] sRI iksn jI kI AwigAw hY ij koeI iesu grB gIqw kau pVY
suxY…
AMq : …“hy Arjn” mwnuK ky srIr mih swFIAw qRY kroVI rUmwvrI hY qau lig nrk
jwiegw] hm kau doKu nwhI dyvxw ] ieq sRI grB gIqw vYsnvw lKx pMun pwp
vIcwry] sRI iksn Aru Arjn sbwd kIAw] grB gIqw pUrn smwpq]

h`Q ilKq nM : MS 166 A


isrlyK : Bogl purwx
p`qry : 508-515 a
Awkwr : 19X20 s.m. ilKq: 16X15 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : sRI gxyswie nmih] Bogl purwx] 1E siqgur pRswid Awid inrMjn inrMkwr
AibnwsI purK kI pYdwieis] ipRQmy bRhm] bRhmw mnsw dyvI qy] qwqy EAMkwr sbdu
Anwhdu BieAw]…
AMq : …jy kiljug soDIAY qW shMsR mMDy Bvy sUrw] shMsR mMDy Bvysu pMfqw] dwqw lK
mMDy] koit mMDy jogI sr] eyh Bogl purwx pUrx ilKqy] pr aus kI AgwiD kQw ah
jwxY] jYsI idRsit hoieAw qYsI vKwxI] vwhgurU ]

h`Q ilKq nM : MS 166 e


isrlyK : mYxwvMqI Aru gopIcMd ky slok
p`qry : 515-530
Awkwr : 19X20 s.m. ilKq: 16X15 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : “rwg rwm klI” 1E siqgur pRswid] mYxwvMqI Aru gopIcMd ky slok] mwq puq ky
ibEg jog]…
AMq : … jo ikCu qumry mn mih AwvY soeI kIjY mwqw] hmrY mwQY prgtu hUAw jo ikCu
iliKAw ibDwqw] pUq ieh ibiD qum kau ilKI ibDwqY giq khu kvnu hmwrI]
Aihinis nId n AwvY nYnI shNs ATwrh nwrI]

h`Q ilKq nM : MS 167


isrlyK : bcn givMd lokW dy
p`qry : 1-20
Awkwr : 17.5X24 s.m. ilKq: 12.5X19 s.m.

202
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw pihly
pMny qy dovyN pwsy KVHy ruK do-do kwlIAW lkIrW, bwkI poQI ivc do do lwl lkIrW
ivckwr kwlI lkIr, sqrW pRqI pMnw 14
Awm vyrvw : gMRQ dI hwlq Ksqw, ilKq sMudr, ies gRMQ ivc kMnw (w) mwqrw dI QW qy (.) ibMdI
dI vrqoN kIqI hY[ kuJ A`Kr soD krky hwSIey qoN bwhr ilKy hoey hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] vcn givMd lokW dy] sMq kw bcnu hY] jo pWc pRkwr kw
swlxw hY jigAwsI kau sB hI iqAwgxw prvwnH hY] eyku swlnw jIvh kw bdrI QI
Awid ly kir]1] dUjw swlnw kwmu Bogu]2] qIjw swlnw sMudr rUpmwnH Kuh ky
dyKxy]3] cOQ swlnw pr inMidAw kw]4] pWcvw swlxw durbcnhu kw]5]…
AMq : …iksI swD pRdys kI vny gieAW] i&ir gurhU aus kau kihAw Bwau krxy vwlw
Aru ABwrmq krxy kw nwhI qW Gir hI bYiT kir gujrwn kry] Bul cuik bKsnI]

h`Q ilKq nM : MS 168


isrlyK : AiDAwqm rmwiex
lyKk : gulwb isMG
sQwn : AMimRqsr
smW : sMmq 1839
p`qry : 1-282
vyrvw : ijld g`qw kpVw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVy ru`K do kwlIAW
lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-15
Awm vyrvw : ilKweI sMudr, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ SurU ivc Aqy AMq qy
hwSIey vwly 9-9 p`qry KwlI hn[
AwrMB : AQ ADXwqm pRkwswiex gulwb isMG ikRq ilKXqy Bwsw] 1E siqgur pRswid] sRI
gxyswieMnm:] dohrw ] dyvI mwqw swrdw srd ieMdu sm hws] bMdo pd pMkj sdw kro
su miq pRkws]1]…
AMq : …dohrw] jw pd pMkj nIr lih bMDn dey invwir] mwn isMG gur ko nmo qpo
igAwn Avqwr]52] dohrw] gR [gRh] AgnI vsu cMd puin sMbq AwnMd Dwr] dsmI
kwqk sudI suB surwDIs gurvwr]53] ieiq sRI mq ADÎwqm rmwiexy aumw mhysr
sMbwdy auqr kWfy bYkMuT inrXwxo nwm nvmo iDAwie]9] sMpUrxM] suBM Bviq]

h`Q ilKq nM : MS 169


isrlyK : isMG gaU kI kQw
lyKk : bhulw isMG
p`qry : 1-193, 196
Awkwr : 7.5X11.5 s.m. ilKq: 5X7.5 s.m.
vyrvw : iek pwsy dI ijld hY auh vI ikRm Kurdw hY[ sqrW pRqI pMnw pMj hn[ dopwsIN
KVHvyN ruK do-do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY[

203
Awm vyrvw : rcnw dohry Aqy cOpeIAW ivc hY[ ijnW dI igxqI 560 hY[ dohry cOpeIAW dI
igxqI iek sO qoN bwAd Pyr iek qoN SuruU kIqI hY pr ijQy pUry sO ho jWdy hn EQy
pUrw nMbr id`qw hY ijvyN do sO dohry hox qy nMbr 200 pwieAw hY iPr iek qoN SurU
krky 99 qoN bwAd 300 nMbr pwieAw hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI
geI hY[ poQI ikrm Kurdw hY[ hVqwl Pyrky suDweI kIqI geI hY[ pihly do p`qirAW
qy pYNisl nwl ihMdI vrx mwlw ilKI hY[ AMq qy do p`qry KwlI hn[
AwrMB : 1E sRI gxyswienm:[ siqgur pRswid] AQ isMG gaU kI kQw ilKÎqy] dohrw ]
bCry rso n goiqrIAw rmY n isAwm ] syvk swihb nw invY jpu murwr ikh kwm
[1[ cOpeI] nmo nmo sRI pRB AbnwsI] Akwl mUriq hY Git Git vwsI] AlK AByv
AgMm Apwrw] CwieAw miD Awip inrDwrw[2[ ismir ismir pRBswr] eyk Bgq ky
nwau aupkwr] ikAw mwnuC ikAw psU bycwrw] bwcw Acl BeI moK duAwrw[3[…
AMq : …jn dyvI dws jwiq bilhwrI] Awp qrY Avrw kO qwrI] bhulw isMG kI kQw
spUrnM]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 170 sMgRih


isrlyK : BrQ vYrwg
lyKk : hridAwl
smW : sMmq 1886 (rcnw kwl)
p`qry : 1 A-50 a
Awkwr : 19X15 s.m. ilKq: 14X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, bgYr hwSIey qoN, sqrW pRqI pMnw-13
Awm vyrvw : bhuq QweIN hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKweI Awm pr pVHnXog, 72
p`qry qoN bwAd p`qirAW dw rMg AsmwnI hY (iP`kw nIlw), p`qirAW dI igxqI dw
AMk Pyr iek qoN SurU hMudy hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI gxys jI shÎ] sRI sMkrwXnm:] AQ sRI hr BrQ vYrwg
sqk BwXw ikRq kiv hirdieAwl ilKXqy] dohrw ] durd bdn durjn dilx mdn
kdn isv nMd] eyk rdn suK sdn ky pwd pdm pRiqbMd]1]…
AMq : … dohrw] sis vsu vsu ris sis vqI dr swsU ky mwih] sMpUrx sMpUrxM BXo gMRQ
suB Awih]76] sRI sMkrwXnmo nm:] EAM nmo isvw EAM nmo isvw] suBM [
C dohrw] dohrw [ sMq jnw kI m`iflI sMq jnw sB jY kInw[ spq gMg ky
miD mY gRMQ spUrin kInw[

h`Q ilKq nM : MS 170 A


isrlyK : ivcwr mwlw
lyKk : AnwQ purI
rcnw kwl: sMmq 1726
p`qry : 50 a-62 A
Awkwr : 19X15 s.m. ilKq: 14X12 s.m.

204
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E E siqgur pRswid] sRI gxyswX nm:[ AQ sRI ivcwr mwl AnwQpurI ikRqu
ilKXqy] dohrw ] nmo nmo sRI rwm jU siq icq AwnMd rUp] jih jwnY jg sÍpn vq
nwsY BRm qm kUp[1[…
AMq : … sorTw] sqR sY CbIs sMbq mwGv mws suB] my miq ijqk huBIs qyqk brx
pRgt krI] 42 dohrw ] gIqw BwrQ ko mqo eykwds kI jugq As†wvkR biss† muin
kuC AwpnI aukiq] 43 ] ieiq sRI ibcwr mwl Astmo ibsRwm sMpUrxM]

h`Q ilKq nM : MS 170 e


isrlyK : rwm gIqw mUl BwKw
lyKk : gulwb isMG
p`qry : 62 A –72 A
Awkwr : 19X15 s.m. ilKq: 14X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI gxyswAM nmw rwm jI sIqw jI[ AQ rwm gIqw mUl BwKw
ilKqy] sRI mhwdyvau vwc[ kibqu] qb hir rwm cMd jgq AnMd kMd kIrq rmwiex
su auqm ibQwrXw] pUrb Acwr sur GUqm ibcwr kry rwj irK kIny jYsy jgq
mJwrXw]…
AMq : … ivjwn moh Bgq eysu moh Bwv ko lhy] ivhIn Bgiq jy nrw ikRAw klwp mY
bhy] jy mysqM smwn igAwn moK qy supwie hY] jgq isMDu nIr mY sdw bhY sujwie
hY]47] su gop my irdy suno su Awp moh gwieE] Apwp puMin sIlqy hnMU mqy
sunwieE] ABgq my sTMq Qwn Bwih pY bKwinXy] surys rwj lKm n jwsmM
pCwinX]48

h`Q ilKq nM : MS 170 s


isrlyK : AMimRq Dwrw
lyKk : Bgvwn dws inrMjnI
rcnw kwl: sMmq 1723
p`qry : 1 A -62 a
Awkwr : 19X15 s.m. ilKq: 14X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, 62 A KwlI hY, AglI ikRqI dy p`qrw AMk Pyr iek qoN SurU huMdw hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] siq icdwnMd bRhm nmh[ AiQ grMQ AMimRqDwrw ilKqy]
dohrw ] mMgl rUp srUp mm injw nMd pd jws] lihau mMglw crx Xh sohM hMso
pRkws]1]…

205
AMq : … AMk smucY jwn Xih sB gRMQin kO nwm] bweIs AMk qy AMk hY pwco sq
pRmwn]53] ieq sRI AMimRq Dwrw gRMQ skl bbyk dIp gÎwnI kO srUp brnno nwm
Bgvwn dws inrMjnI kQqy] cqr dsO pRBwv 14 sMpUrxM] smwpqM] sRI rwmw

h`Q ilKq nM : MS 170 h


isrlyK : mwxk boD
p`qry : 1 a - 20 A
Awkwr : 19X15 s.m. ilKq: 14X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E sRI gxyswX nm: E E[ prmwqmny nm:[ AQ mwxk boD ilKqy] dohrw ]
mNglwieqn kruxwXqn sRv klÎwx gux Dwm] mm mwns srhMs vDur mxk rhu
isX rwm]1]..
AMq : … An AviCn hY AviCn so AiBn hY iBn so Arkqwih krqw so ABokqwih Bokœw
so inrMs so ipRAMsvwn vsœ AivKX hY soeI AhM pRqXX ko ivKÎ srIKo jIv Bwv ko
pwXos qo Bws hY]

206
h`Q ilKq nM : MS 171
isrlyK : sMgRh swr
p`qry : 1 - 30
Awkwr : 21X14 s.m. ilKq: 16X18.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, hwSIey qoN ibnHW, p`qirAW dw rMg AsmwnI, sqrW
pRqI pMnw 20
Awm vyrvw : ikqy ikqy hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] AQ gRMQ sMgRh swr ilKÎqy] dohir ] siq icq AwnMd rUp
inq AlK AKMf Apwru] buiD swKI ivAwpk Aml skl vsqu ko swr]1]…
AMq : … dohrw] swhI kwnI bRhmu hY kwgd lyKn hwr] vkqw soRqw Awid jy srb bRhm
inrDwr]1] ieiq sRI sMgRh swr sMpUrnM] EN [ suB msqNu]

h`Q ilKq nM : MS 172


isrlyK : bRhm rhsX
lyKk : rqn hir
p`qry : 1 a - 14
Awkwr : 21X10.5 s.m. ilKq: 18X9.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, ibnW
hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-21
Awm vyrvw : poQI ikqy ikqy ikrm Kurdw, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI[ AMq qy do
p`qry KwlI hn
AwrMB : 1E siqgur pRswid] < sRI gxyswX nm: ] sRI mqy rwmwXnm:] sRI mqy gurdyvwX
nm:] AQ bRhm rhsX pRwrMB:] dohw ] sRI sIqw piq pd pdm kir bMdn mn
kwie] jw qy ibGn ib˜ws hI sIGR isDqw pwie]1]…
AMq : … rqn hrI ibrcÎo ibml bRhm rhs`Î pRbMD] sm dmwid sMpiq sihq smn su
sMisRiq bMD]71] ieiq sRI bRhm rhsXy rqn hir ibricqy qotk pRbMD cqrQo
ibsRwm:]4] smwpq imdM bRhm rhsXM] sRI rwmwXy nm:]

h`Q ilKq nM : MS 173


isrlyK : Awqm ivcwr
lyKk : mwnk kvI
p`qry : 78
Awkwr : 13X28 s.m. ilKq: 8.5X21 s.m.
vyrvw : isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy KVHy ru`K cwr-cwr lkIrW do
kwlIAW Aqy do lwl ivckwr motI pIlI lkIr, sqrW pRqI pMnw 9
Awm vyrvw : poQI p`qirAW ivc[ pqry nM: 1-51 bwAd ivc p`qry nM 52-76 qk nhIN hn aus
qoN Agy p`qry nM: 77-78 hn, poQI ADUrI hY[ ies poQI ivc AMq dy sUck Sbd lwl
isAwhI nwl ilKy hoey hn[

207
AwrMB : “ 1E sRI pRmwqmny nm:” sRI ikRsnwX nm: “ sRI rwmcMdRXwnm: “dohrw” mMglXn
krxw Xqn srb klXwn gux Dwm ] mn mwnsr hMs viq rmx krhu sIA rwm]…
AMq : … Xmnw qt kyl kry ivhry sMg bwl govwl bny bl BeIXw] gwvq hY kbI bMsI
bjwvq pwvq hY kbhU sMg geIXw] kokl mor kI nweI vy bolq kUdq hY kip imRg
kI neIXw] mwxk ky mn swihb so AYso nMd ko nMd XsoDw ko CXw] ieiq sRI Awqm
ivc [ivcwr] gRMQ mhw moK hyqU sMprxM smwpqM] jIvn mukiq inrUpxM cqRbDXwie]
sRI pRmwqmny nmh]

h`Q ilKq nM : MS 174 sMgRih


isrlyK : ivcwr mwlw
lyKk : AnwQ purI
rcnw kwl: sMmq 1726
p`qry : 1-15 E
Awkwr : 14X17.5 s.m. ilKq: 10X14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, dupwsIN KVHy ru`K do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI
pMnw-11
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikrm Kurdw hox kwrx pihly kuJ p`qry pUrI qrHW pVHn Xog
nhIN[ p`qrw 15 a qoN 16 A qk swD Aqy swD sMg dI aupmw idqI hY[ AglI ikRqI
dy p`qrw AMk Pyr iek qoN SurU hMudw hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] AQ ibcwr mwlw AnwQ purI ikRq ilKXqy] dohrw ] inmo
inmo sRI rwm jU siq icq AwnMid] ijh jwny jg supn viq nwsY BRm qm kUp]1]
rwm mÎw sqgur dieAw swD sMgu jb hoie] qb pRWnI jwnY kCU rihXo ibKy rs
Boie]2]…
AMq : … sqR sY CbIs smqu mwGv mws suB] mo mq ijqk huqIso qyqk bRnM pRgt krI]
gIqw BwrQ ko mqo eykwds kI jugiq] Astwvkr biss† mun kuCuku AwpnI aukiq]
ieiq sRI ibcwr mwl Awqmvwn kI iQiq As†mo ibsRwm[8] ibcwr mwl spUrxM[

h`Q ilKq nM : MS 174 A


isrlyK : ibSn purwn BwKw
rcnw kwl: sMmq 1726
p`qry : 1 a -235 E
Awkwr : 14X17.5 s.m. ilKq: 10X14 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : E siqgur pRswid] sRI gxyswie nmih] siq icq AnMd pRmwqmwie nmih] AQ
ibsn purwn BwKw ilKÎqy] pRwsro vwc ] pRwsru mYqRy kau khY] ik hy mYqRy Xh jo quJy
aupdys kro hau so AMmRq smwn hY]…

208
AMq : …mYqRy kau pRwsR khy hY hy mYqRy qMU BI myfk hoN] AQvw mClI hoie BwvY jok hoie]
qb mYqRy khw mY ikAw hovy myry ibKy iqRputI nhI] ieq sRI ibsn purwx smpqM sq
suB msq] sRI rwm sq] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 175


isrlyK : AdYÍq AmRq gMRQ BwKw
lyKk : hirBjn isMG, inrml sMq
smW : sMmq 1974
p`qry : 1-78 E
Awkwr : 15X25 s.m. ilKq: 11X17 s.m.
vyrvw : KulHy p`qry g`qy ivc bMnHy hoey, dupwsIN KVHy ru`K do lwl lkIrW iv`c do kwlIAW lkIrW
ivckwr motI sMqrI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-9
Awm vyrvw : poQI KVHy ru`K KulHdI hY, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ SurU ivc
Aqy AMq qy iek hwSIey vwlw p`qrw KwlI hY [
AwrMB : ] ] ] ] 1E siqgur pRswid] ] ] AQ AdYÍqwmRq gMRQ BwKw ilKÎqy
ikRq inrml sMq kiv hirBjn isMG ] dohrw ] sRI jgdIsÍr crx pr bMdo msqk
Dwr ] inrgun srgun hY vhI vÎwpk vÎwpX murwr]1]…
AMq : …jO lo Xh guru pMQ hY AMk gurmuK mIq] qO lO suB ies gRMQ ko pVHY gunI Dr
pRIq]173] ieiq sRI mOl imRg gj pd pdmAil inrml sMq kiv hirBjn isMG
ivrcXqy BwKw AdYÍqwmRq gRMQ smwpqM pMcm kvl suB msqu ] 5 ] = d: inrml
sMq kvI hirBjn isMG ]

h`Q ilKq nM : MS 176


isrlyK : rwm cirq mwns
lyKk : qulsI dws
smW : sMmq 1879
p`qry : 1 a - 345 A
Awkwr : 19X27 s.m. ilKq: 11.5X17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, cupwsIN do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, 110 p`qry
q`k AgoN dupwsIN KVHy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW
pRqI pMnw-13
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikrm Kurdw, keI QWeIN kwnI bdlI hoeI hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI mqy rwmwnujX nmh ] slok ] vrxwnwmrQ sMGnW rswnW
CMd swmip ] mMglw nWc krqw raU vMdy vwxI ivnwiekaU ]1] BvwnI sMkrwaU vMdy
sRDw ivsÍws rUpxaU ] swBMX ivnw n ipsXMiq isDW sÍWq sqRmI sÍrM ]2]…
AMq : …sRI rwmoXYq ] sRI jwnkI jIvno rwm ] 355 ] ieq sRI rwm crq mwnsy skl
klkluK ivDMusny Aivrl hr Bkq sMpwdnI nwm spqmo sopwn ]7] smwpq suBM

209
msq ] sRI hnumqXY nm: gMgw gxpqM gurMU ] 1879 ] kqk vdI iekwdsI ] 11 ]
CnCr vwr ] poQI sMpUrxM hoeI ] sRI rwm jI shwie ] ] ] ] = ] =

h`Q ilKq nM : MS 177 sMgRih


isrlyK : qsnIP BweI nMd lwl jI (gzlW qy rubweIAW)
lyKk : nMd lwl goXw, BweI
p`qry : 1 - 72 a
Awkwr : 10X16 s.m. ilKq: 7X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN; ibnHW hwSIAw, sqrW pRqI
pMnw-7
Awm vyrvw : p`qirAW dy AMk v`Ko v`K hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] qsnIP BweI nMd lwl jI ] dIvwn goXw ] gzlw ] hvwie
bMdgI Awvurd dr vjUd mrw ] vgr nih jOk cunI Awmd n nbUd mrw]1]...
AMq : …rubweI ] kwdrw kudrq qu dwrI hric KwhI AW kunI ] murdrw jwnyb bKsId
ijMdrW jWny kunI ]1] qKq Aj swhW isqwnI AwrjU nwny kunI ] gur gdwieAw bwr
KwhI AW ijmw sulqW kunI ]2] msq suB msq ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 177 A


isrlyK : swKI pwqSwhI 10
lyKk : guridq rwm rbwbI
ilpI kwl : sMmq 1939 rcnw kwl:
p`qry : 72 A - 80 A
Awkwr : 10X16 s.m. ilKq: 7X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] swKI pwqswhI 10 ] jIkwrn kI ] smMq 1765 ] imqI
kqk vdI pMcmI ] idn Awieqvwr sRI gurU jI dKx dys ko crn Dwry ] bhwdr
swih bwdswh ky swQ Awey ]…
AMq : …hQIÎwr pOswk jVwau smyq gurU goibMd isMG jI kwrn kry ] dKn dys ndyV
mDy] msq suBmsq ] ieh sÍYXw ds idn Awgy kwrn kY kIAw Qw ] pwqswhI 10 ]
rogn qy Ar sogn qy jl jogn qy bhu BWq bcwvY ] s`qR Anyk cwvq Gwv qau qn
eyk n lwgn pwvY ] rwKq hY Apno kr dY kr pwp sMbUh n Bytn pwvY ] AOr kI
bwq khw khqo so su pyt hI ky pt bIc bcwvY ]1] swKI sMpUrn hoeI ] bolo jI
vwhugurU ] ilKI sMmq 1939 ] Sukrvwr ] dsKq guridq rwm rbwbI gurU nwnk
ds pqI mhW rwj jI ko ]

210
h`Q ilKq nM : MS 177 e
isrlyK : izMdgI nwmw BweI nMd lwl jI kw
lyKk : nMd lwl goXw, BweI
ilKwrI : guridq rwm rbwbI
p`qry : 1 a - 82 a
Awkwr : 10X16 s.m. ilKq: 7X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, 82 A KwlI hY [ 496 AMk dy bYNq qoN bwAd 497 AMk nhIN iliKAw, Agly do
bYNqw nMU 499 AMk iliKAw hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] izMdgI nwvw BweI nMd lwl jI kw ] AW KudwvMdy jmIno
AwsmW ] izMdgI bKsy vjUdy iensjW ]1]…
AMq : …qW ngIrd gYr nWmy ijkr hk ] qW ngOiem hrP gYr Aj iPkr hk
]499] dId Aj dIdwr hk pur nUr kMun ] gYr hk Aj Kwqry idl dUr kun
]499] ] ] ] ] bYNq sMpUrn BweI nMd lwl jI ky Bey ] dohrw ] Aj AbnwsI
A`kYR icMd Gnw Amr AKMf ] ivGn hrn mMggl krn jY hjUr sc KMf ]1] dsKq
guridq rWm rbwbI ko ] ]

h`Q ilKq nM : MS 177 s


isrlyK : igAwn srodw mhlw 1
p`qry : 1 - 30 A
Awkwr : 10X16 s.m. ilKq: 7X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] rwg rwmklI igAwn srodw mhlw 1 ] prsoqm prmwqmW
pUrn ibsvw bIs ] Awid purK Aibcl quhI qoih invwau sIs ] ACr EAM isau
khiq hY ACir sohM jwn ] nh ACru su Awsw rhq qwhI ko min Awin ]…
AMq : …bwil AvsQw mwih bhur mY Bauny lwgo ] gurU imlY jgdIs nwau nwnk dws
DrwieE ] jog jugq hir Bwigiq kr bRhm igAwn idRV kir gho] nwnk Awqim
qq ibcwir kir Ajpw mY mnu ismrho ]

h`Q ilKq nM : MS 177 h


isrlyK : sbd nwvI pwqswhI jI ky
ilKwrI : ibSn isMG
pMny : 1 - 32 A
ic`qr : pihlw p`qrw
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 10X14 s.m.
vyrvw : cupwsIN do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY, sqrW pRqI pMnw - 13

211
Awm vyrvw : h`Q ilKq nhIN hY, p`Qr Cwpw hY [ pihlw p`qrw BuirAW hoieAw hY, pUrI qrHW pVHn
Xog nhIN [
AwrMB : gauVI mhlw 9 ] swDo mn kw mwn iqAwgau…
AMq : …rwm nwm auir mY gihE jwkY sm nhI koie ] ijh ismrq sMkt imtY drsu
quhwro hoie ] 57 ] 1 ] kwpI nÍIs ibSn isMG …..

h`Q ilKq nM : MS 177 k


isrlyK : ivcwr mwlw
lyKk : AnwQ purI
ilKwrI : ibSn isMG
ilpI kwl : sMmq 1936 rcnw kwl: sMmq 1726
p`qry : 1 - 32
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 10X14 s.m.
vyrvw : cupwsIN do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY, sqrW pRqI pMnw - 11
Awm vyrvw : p`Qr Cwpw hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] poQI ivcwr mwlw kI ] dohrw ] nmoN nmoN sRI rWm jI siq
icq AwnMd rUp ] jy jwny jg sÍpn vq nwsy BRm qm kUp ]1]…
AMq : …sorTw ] ] sqr sau CbI sMmq mwGÍ mws pun ] mo mn ijq khu qIs qqk
[qyqk] brxn prgt krI ] 42 ] dohrw ] gIqw BwrQ ko mqo eykwds kI jugq ]
Astw-b`kr visst irK kCk AwpnI aukq ] 120 ] ieiq sRI ivcwr mwlw grMQ
smwpqM ] Astmo ibsrWm ] 8 ]

h`Q ilKq nM : MS 177 K


isrlyK : j&rnwmw
lyKk : gurU goibMd isMG
ilKwrI : hIrw isMG dmdmIAW
ilpI kwl : sMn 1871
p`qry : 1 - 30
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 10X14 s.m.
vyrvw : cupwsIN do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY, sqrW pRqI pMnw - 10
Awm vyrvw : p`Qr Cwpw, p`qrw 30 qoN bwAd Agly p`qry qy AMk 31 Aqy 32 iliKAw hY, 31
pMny qy Ardws hY, 32 pMny qy munSI suKdXwl dw kibq hY [ pihlw p`qrw Pul
bUitAW nwl sjwieAw hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI vwhgurU jI kI Pqh ] j&rnwmh pwqswhI 10 ] kmwly
krwmwq kwiem krIm ] rjw bKs rwjk irhw ko rhIm ]1]…
AMq : …bhYrq AMdrwmd Pgwny rhIm ] ksIdn Xky qyrw grrW AjIm ] 15 ] 855 ]
12 ] bklm Kud BweI hIrw isMG dmdmIAW ]

212
h`Q ilKq nM : MS 177 g
isrlyK : cwxwkw swhMsR BwKw (ADUrI)
p`qry : 37
Awkwr : 10.5X15 s.m. ilKq: 6.5X10.5 s.m.
vyrvw : cupwsIN KVHy ru`K do lwl lkIrW ivc iqMn kwlIAW lkIrW ivc iek motI sMqrI
lkIr dw hwSIAw [ sqrW pRqI pMnw - 7
Awm vyrvw : p`qirAW nMU AMk nhIN lgwey hoey, igxqI ivc 37 p`qry hn [ AMq qy poQI ADUrI
jwpdI hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ cwxwkw swhMsR BwKw ilKqy ] dohrw ] pRxvqho sRI ibsn
ko jo iqRlok ko rwau ] cwxwky BwKw krO jO qum hoh shwie ] bhu swsqR Avlok ky
sMudr bcn inkwr ] rwjnIq sbUh ko brn kro ivcwr ]2]…
AMq : …sRI rwm ikRsn guibMd mwDo bwsdyv sRI bwvnM ] mC kC vrwh nr isMG qwir
rGpiq pwvnM ] mQrw mY kyso rwie ibrwjih gokl bwl mukMd jU ] sRI ibMRdw bn
mih mdn mohn gOpI nwQ guibMd jU ] DMn DMn mQrw DMn gokl jhW sRI pq Avqry]
DMn jmnw nIr inr…..

h`Q ilKq nM : MS 178


isrlyK : hnMUmwn nwtk
lyKk : ihrdy rwm B`lw
ilKwrI : krm isMG
ilpI kwl : sMmq 1920 rcnw kwl: sMmq 1680
sQwn : fyrw iesmweIl KW
p`qry : 147
Awkwr : 27.5X21 s.m. ilKq: 24X18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnI hoeI, isAwhI kwlI, hwSIAw donyN pwsy KVHy ru`K do-do
kwlIAW lkIrW, sqrW pRqI pMnw 21.
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, kwgz ikrm Kurdw, p`qirAW dw rMg AsmwnI hY [ ilKq
bdlI hoeI hY [ poQI dy SurU Aqy AMq ivc iek-iek p`qrw KwlI hY [
AwrMB : 1E sRI gxySwienm: ] AQ hnUmwn nwtk ikRq kiv ihrdy rwm ] kib`q ] qIno
lok piq pRwnpiq pRIq hI so riq…
AMq : …sMmiq ibkRm inRpiq, shMs Kt siq AsI br [ cyqR cWdnI dUj CqR jhWgIr
suBt pr ] suB lCn dCn su dys kiv rwm ibcCn [ ikRsn dws qn kul pRkws
js dIp krCn [ rGupiq cirqR iqn jQwimq pRgt khXo suB lgx gix [ dY
Bgiq dwn inrBY krhu jY rGupiq rGubMs mie ]143] ieq sRI rwm gIqy rGupiq
kumwr jIiq Gr Awiebo nwm cqRdso AMk smwpqM ] ibjY durkw AsQwn mY lyKk dws
suhwie ] sRI rwmo jXiq ] sRI vwhgurU jI ] poQI sMpr
U n ] Bul cuik mwP krnI jI ]
cyqR qwrIk 25 ilKI [ dyrw swmweyl Kw dy dsqKq krm isMG dy sMmq anI sY bIs
1920.

213
h`Q ilKq nM : MS 179
isrlyK : mwJW
lyKk : sMq dws
ilKwrI : juvwhr iffI purIAw
ilpI kwl : 1894 sMmq
sQwn : vtwlw, purIAw muh`lw
p`qry : 31-60
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 6X7 s.m.
vyrvw : isAwhI kwlI, hwSIey qoN ibnHW, sqrW pRqI pMnw 6.
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, p`qry ikrm Kurdw, p`qirAW dI igxqI 31 qoN SurU ho ky 58
qk cldI hY bwAd ivc do pqry 59 qy 60 nM: pw ky KwlI Cfy hoey hn [ p`qrw
nM 47 a, 50 A, 52 A aupr C`ifAw pwT pwisAW qy ilK ky mukMml kIqw igAw
hY [

AwrMB : 1E siqgur pRswid [ AQ mwJw sMq dws kIAw ] Ajb qu Ajwieb qU “Ajb qyry
qmwsY” iek bYTAw nU dUD iplwvy iek ndIey iPrin ipAwsy [ ieknw auqy lqw nhI
iek Aihrn ml ml Kwsy [ sMq dws pRB qo bilhwrI sB ikC pRB ky pwsy[…

AMq : muK qy AwKx iesk suKwlw, sy jwxin ijnI kmwieAw [ AT pihr icxgwrI DuKy
ijau sIK kbwb cVwieAw [ bwil Fwiq buJY iqn AMdr AwhI ijau jlwieAw [ sMq
dws iesky BlyrI vydn ijau Puty lUx lgwieAw ]45] sMpUrn [ sMmq 1894 [ mih
kqk pRix 28 AYqvwr ivc vtwly purIAw mhwlY ] juvwhr iffIpurIAw dw ]
puroihq sRI gurU nwnk jI shw ] = ] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 180


isrlyK : vydWq swr BwKw tIkw
p`qry : 1-30
Awkwr : 21X14 s.m. ilKq: 16X9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnHI hoeI, isAwhI kwlI, hwSIey qoN ibnW, sqrW pRqI
pMnw 19.

Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI, ilKq sMudr, p`qirAW dw rMg AsmwnI hY [ ikqy-ikqy hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ pqrw nM 6 A qy 7 a qy hwSIAw do-do lkIrW, KVHy ru`K,
kwlI isAwhI nwl [

214
AwrMB : 1E siqguru pRswid ] aAM sRI prmwqmny nm: “sRI gxyswXy nm:” cOpeI ]
nmskwr gxpiq ko kro ] ivGn nws qWqy pr hro ] eyk AdYÍq AKMf Apwr ]
qw ko nwhI pwrw vwr ] jW mY Bydn koaU peIAY ] jIv eIsÍr qW ko khIAY ] inr
ivklp AdÍYq AQwih ]…

AMq : …AiqAMq jorQUl buDI hY so puqR hI ko Awqmw mwnqy hY ] Apxy ivKy puqR kw
AiDAws Awropx kr ky iqs ivKy khqy hY Awqmw hI inscY kir puqR rUp ko kir
jnmqW hY ] iqs ivKy Xukiq BI khqy hY ] AwpxI inAweI puqR ivKy pRym dyKx qy
jYsy Apxy ivKy pRym hoqw hY Apxy vwsqy jYsy suKo ko Xqn krIqw hY ] qYsy hI puqRo ky
suKvws qy jqn krIqw hY ] qW qy puqR hI Awqmw hY ] Aru ies ivKy AnuBv BI
pRmwx hY ]

h`Q ilKq nM : MS 181 sMgRih


isrlyK : Pkrnwmw
p`qry : 16 a –16 A
Awkwr : 13X16 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnHI hoeI, ibnHW hwSIAw, sqrW pRqI pMnw -14
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, ikrm Kurdw, p`qry Agy ip`Cy b`Jy hn [ pqrw 18 qoN 20 q`k
KwlI hn [

AwrMB : 1E siqgur pRswid ] Pkr nwmw sRI gurU nwnk jI kw iPkr hY kul kw vwlI ]
Pkr kI bwq hY inrwlI ] Pkr idn rYn hY jwgw ] Pkr qy iPkr hY Bwgw ]…

AMq : ... lgI hY pRym kI KumwrI ] Pkr kI rihq hY inAwrI ] Pkr drgwh kw BydI ]
nwnk swh khY bydI ] Prknwmw sMpUrnM ]

h`Q ilKq nM : MS 181 A


isrlyK : bqIs lKx (ADUrI)
p`qry : 16 A –17 A
Awkwr : 13X16 s.m. ilKq: 9X16 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, AMq nhIN hY (ADUrI hY)
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] bqIs lKx ilKÎqy ] dohrw ] gÎwn pRIiCAw cwr ]4]
inrlMb 1 ] inhBRm 2 ] inrs ]3] inh sbd ]4] vIcwr pRICw cwr ]4]
inrmoh ]1] inrbMD ]2]…

215
AMq : … eIswn kQw ieh jo Bogo qy auprwm hovxy nimq eIsÍr Avqwro kIAW kQw sRbx
krnIAw ]7] inroD pRlY cwr pRkwr kI ] eyk sguxI dUjI kYvlÎ ] dsvo AwsRÎ
iqRptI qy rhq srb kw swKI…..

h`Q ilKq nM : MS 181 e


isrlyK : rUp dIp ipMgl BwKw
lyKk : jY ikRsn BujMg
rcnw kwl: sMmq 1776
p`qry : 1 a –15 a
Awkwr : 13X16 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : ] sRI gxyswX nm :] 1E siqgur pRswid ] sRI gur nwnk dyvwX nm:] AQ rUp
dIp ipMgl BwKw ilKÎqy ] dohrw ] swrd mwqw qum brI subuiD dyhu drhwl ipMgl
kI CwXw ilXy brno bwvn cwl ]1]…

AMq : … ieq sRI ipMgl rUp dIp pRdIp BwKw jY ikRsn BujMg ikRq spUrxM ]1] do ]
swsqR Awqmw Buq sis sMmq kÎo bKwn ] nwnk dyv su jnm hY ivswK iqRqs smwn
] ] ] ] sRI rwm sRI rwm sRI rwm ]

h`Q ilKq nM : MS 182


isrlyK : rwjnIq
lyKk : dyvI dws
p`qry : 68 a –106 a
Awkwr : 18X11 s.m. ilKq: 15X7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc b`JI hoeI, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy KVHy ru`K do-do
lwl lkIrW ivckwr kwlI lkIr, sqrW pRqI pMnw 14.

Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, ikDry-ikDry hwSIey ivc iliKAw hoieAw, poQI hor gRMQ ivcoN
v`K kIqI hoeI hY ikaNik ies poQI dw SurU dw pqrw nM 68 hY [

AwrMB : ] 1E siqgur pRswid ] ] AQ rwjnIq ikRq kiv dyvI dws ilKXqy” ] kib`qu ]
inq hI qy Drm Drm hI qy sRb is`D nIq hI qy Awdr sBwn bIc pwieXY ] nIq sY
AnIq CutY nIq hI qY suK lUty, nIq lIXY bolY Blo bkqw khweIXY ] nIq hI qY rwj

216
rwjY nIq hI qY pwiqswhI nIq hI ko nv KMf mwih jsu gweIXY ] Cotn ko bfy krY bfy
mhw bfy krY qy sB hI ko rwjnIq hI sunweIXY ]1]…

AMq : … ieiq sRI dyvI dws kib`q ikRq rwjnIq sMpUrxM ] AnXokqu ] kib`q ] ciFhMU n
clby ky dlhU n hlby ky pYfhU n mlby ky nr kI n lwj ky ] drd n drby ky grj
n krby ky sorij nu DRby ky Gn kI n gwj ky ] dWn ky n mwn ky n swhs n mwnu ky
n mDm Ajwnu dyKby ky swj ky ] sUikRq n krby ky muK kUr krby ky Awpu hMU fubNquby
ky borq smwj ky ] sMpUrnM ] rwm jI shwie ] suDu ]

h`Q ilKq nM : MS 183


isrlyK : mhWBwrq BwKw
lyKk : ikRSn lwl
p`qry : 1-261 A + 1–194
Awkwr : 23X25 s.m. ilKq: 14X18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, hwSIey qoN ibnW, sqrW pRqI
pMnw-16

Awm vyrvw : poQI Ksqw Aqy ikrm-Kurdw, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
ies poQI ivc mhWBwrq dy s`q prb hn :-

rwj Drm prb = 1-70


sWq prb = 71-261
AsÍmyD = 1-194
vÎwsRm prb
mUsl prb
pRswSn prb
sÍrgrohx prb

AwKrI cwr prbW dy p`qrw AMk nhIN idqy, hr prb qoN bwAd iek jW do p`qry KwlI
Cfy hoey hn [

AwrMB : Å sRI gxyswX nmw: ] 1E sqgur pRswd ] Å sRI rWm cMdRwX nm: [Å sRI
gxyswX nmw: AQ rwj Drm prb ilKÎqy ] dohrw ] gx nwiek dwiek sumq skl
gunn ky Dwm ] qWky jug pd kml ko kro spRym pRxwm ]1]…

AMq : … dohrw ] ikRsn lwl BwKw krI sunIE sMq sujWn ] pVqy sunqy hoie jsu pwvY
pdu inrbwn ] 101 ] ikRsn lwl BwKw krI jYsI buD jy igAwn ] gun jn so

217
ibnqI kro krhu n hws mhwn ] 102 ] pY iek inscw moih mn pRym pUr jn joie
] qw ko suKdwiek kQw hrsn imlI ju hoie ] 103 ] mhwBwrQ pUrx BXo BwKw
krI bnwie ] ikRsn lwl kI bynqI hrjn dws jnwie ] 104 ] ieiq sRIh BwrQ
purwxy sÍrgw rohx prbxy ikRs˜ lwl ikRq BwKwXw nWm As†ds prb sMpUrxM] ] 18]

h`Q ilKq nM : MS 184


isrlyK : isMgwr rs mwDurI
lyKk : kvI lwl
rcnw kwl: sMmq 1875
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 1 A–81 A
Awkwr : 19X13.5 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, cupwsIN do
lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW ivckwr iek pIlI motI lkIr dw hwSIAw, sqrW
pRqI pMnw-19.

Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ilKweI sMudr, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI,
poQI iB`jI hox kwrx isAwhI PYlI hoeI, SurU ivc Aqy AMq qy do do p`qry Bury hoey
hn[

AwrMB : ] 1E sRI gxyswX nm: ] AQ isMgwr rs mwDurI ikRq kiv lwl il`KÎqy ] C`pY ]
ibGn hrn suK krn nwm aucrn suB ibqrn ] kMj brn jug crn srn nr sMkt
auqrn ] md mqMg Amod mDur modk kr mMifq ] mn modk bhu suMf quMf qMfv
ibiD pMifq ] hy rMb iek AivlMb jg duK kdMb qMibX krn ] jG ie`k dMq miq
vMf br cMd Bl BXau Drn ]1]…

AMq : … ieiq sRI mq mhwrwjw iDrwj sRI rwv rwijMdR sRI buD isMG jI dyvw gupq kiv
goibd cUVwmix skl klw inDI sRI ikRs˜ B`t dyv iriKM ibricqwX: isMgwr rs
mwDurI XMwKoVs A`sÍwd: ] ] ] dohw ] sMbq sr isr srp sis suDw srovr qIr ]
lyKk sisj imRgys hY ilpiq krI sTDIr ]1]…

h`Q ilKq nM : MS 185


isrlyK : sRI gurU cirqR cMidRkw (kivqw)
lyKk : hrBjn isMG, sMq kvI
ilKwrI : Awsw isMG, mjITw vwsI
ilpI kwl : sMn 1955 rcnw kwl: sMn 1898

218
sQwn : puskr (Ajmyr)
p`qry : 1- 289
Awkwr : 25X16 s.m. ilKq: 18.5X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, dupwsIN KVHy ru`K iek nIlI lkIr Agy do lwl lkIrW ivc do
kwlIAW lkIrW ivc iek motI pIlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-15

Awm vyrvw : pihly p`qry nMU cupwsIN hwSIAw dy ky sjwieAw hoieAw hY, ikqy ikqy ikrm Kurdw

AwrMB : ] 1E siq nwm krqw purK gur pRswid ] AQ sRI gurU cirqR cMidRkw gRMQ ikRqX
sMq kiv hirBjn isMG jI ] dohrw ] guru gj muK vr swrdw bMdo pd ArivMd ]
gumY ivGn kr ivml mq mwnnIX suribMRd ]1] mq gieMd CMd ] AMD kuvwck Awih
gkwr rkwr ivroDk qWh pCwno ] donn ko pd eyk BXo su ilKo gurvyd ivKy mn
mWno ] mMiflkwr AKMf crwcr vXwpk qqÍ ijny drsWno ] gur nwnk gXwn pRkwSk
ky pd mWih nmo mm jwno ]2]…

AMq : ... Awsw isMG mjITy vwsI ] Bwgw sIl gur Bikq pRkwsI ] kIn dRvX syvw
mnsweI ] sMqn sMg pRIq pRgtweI ] 833 ] dohw ] sMq su pMifq prm isMG nroqm
jWnw ] vih bYTk vih dRbX so bnvweI ihq TWnw ] 834 ] cO: ] qW mo gRMQ
smwpq kIno ] ivkRm BUpiq sMbq cIno ] aunI sq pcpn aurDwr ] ikRsn pK
Pwgun buDvwr ] 835 ] iqiQ iekwdS jwno swr ] AlM gRMQ ko smw ivcwr ]
pRwqih kwl hIey mo Dwr ] pVo gunIjn BUl suDwr ] 836 ] ieiq sRI mOl imRg rwj
swis hir pd pdm Anucr sMq hirBjn isMG ivrcqy sRI gurU cirqR cMdRkw nwm
gRMQy dsm gurU cirqR vrnMn nwm dsmo ivsRwm: ] 10 ]

h`Q ilKq nM : MS 189 sMgRih


isrlyK : isDWq ktwK gRMQ
p`qry : 1- 140 A
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 8X11.5 s.m.

vyrvw : ijld g`qw rYkisn bwAd ivc bMnHI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN,
dupwsIN KVHy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-7

Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI, ikrm Kurdw, lYmInySn kIqI hoeI, ikqy ikqy hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI [

219
AwrMB : ] 1E siqgur pRswid ] ] isDwq ktwK gRMQ ilKqy ] ky ivdyh mukiq sB koeI hY
Ar jIvn mukq koeI koeI hY ] qwqprju iehu ] ky jIvn mukq bRmwkwr ibRq kw
nwm hY ] so iksI jwgw audy hoqI hY ] eIsÍr kI ikRpw Ar bfo puMno ky eykTy hUey qy ]
Ar ivdyh mukq nwmu Awqm kw hY ] so AYsw pdwrQu koeI nhI jo Awqm sqw qy iBMn
hovY ] iesI qy khw hY ivdyh mukq sBI hY ]1]…
AMq : ... Avr khqy hY ] ] ik sMpUrn pdwrw qRo kw rUp eyk hY ] Ar klpnw iBMn iBMn
hY ] jYsy jl ky qrMgo kw insc iBMn iBMn hovy Ar srUp kw Byd nhI hoqw jo jl rUp
hY ] 143 ] ] poQI pUrI hoeI isDwiq ktwC kI ]

h`Q ilKq nM : MS 189 A


isrlyK : rUp dIp ipMgl
lyKk : jY ikRSn dws Boj
smW : sMmq 1773 (rcnw kwl)
p`qry : 1- 15 A
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 8X11.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : ] 1E siqgur pRswid ] sRI srsÍqyXy nm: ] AQ rUp dIp ipMgl jY ikRsn dws Boj
kI BwKw ilKÎqy ] dohrw ] swrid mwqw qumbrI subuiD dyhu drhwl ] ipMgl kI
CwXw ilXy brno bwvn cwl ]1]…
AMq : … co:] bwvn vrnI cwl sB jYsI mo mY b`uiD ] BUl Byd jwko krÎo kro kbIsur
suD ] 3 ] do:]sMmq s`qRw sY brK AOr iqh`qR pwie ] BwdoR suid duqIAw gurU BXo gMRQ
suK dwie ] 4 ] ieiq sRI ipMgl ] = ] sMpUrnM BieAw ] Bul cuk ivcwrnI ] = ]
=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 189 e


isrlyK : mUrK sqk BwKw
lyKk : pRym hrI
p`qry : 15 A - 20
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 8X11.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : ] 1E siqgur pRswid ] sÍisœ sRI gxyswX nm: ] AQ mUrK sqk BwKw ilKÎqy ]
dohrw ] gxpiq guru igirjw pqI igrw pqI suk vÎws ] mUrK sRq BwKw kro kIjy
sumiq pRkws ] 1 ]…
AMq : … dohrw ] eyk eyk jwky ivKy so so mUrK jwn ] jo ivsrwey rwm pd so mUrK
rwjwn ] 31 ] su rwjy mn jwinE gXo Xugl ky mwih ] qW qy hO mUrK BXo Xw mY

220
sMsw nwih ] 32 ] ieiq sRI mUrK sqk kI BwKw ilKI ivcwr ] pRym hrI inj sumiq
kr kiv jn lyhu suDwr ] 33 ] sMpUrnM [

h`Q ilKq nM : MS 190


isrlyK : kuc kilq lilq kMTw
lyKk : hircrnw
p`qry : 1 – 20
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 13X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw p`kI bJI hoeI [ sqrW pRqI pMnw 6 qy 7 hY [ poQI KVHy ruK hY [
Awm vyrvw : ilKq sMudr hY [ bgYr hwSIey qoN hY [ poQI kwlI isAwhI nwl ilKI geI hY [ ieh
poQI iSMgwr rs BrpUr hY [ dohy 101 hn [ kwgz dI hwlq bhuq cMgI nhI [ 18 nM.
qk igxqI AMikq hY 2 qy nM. nhIN lgwieAw [
AwrMB : kuc ] kilq lilq kMTw Brx ilKAqy [ ikRq hircrx […
AMq : … Aj AbnwsI AnK lK kuc hircrn mnwie khW kho mY squiq ien cqu muK
skY n gwie ] 202 ] ieqI ]

h`Q ilKq nM : MS 191 sMgRih


isrlyK : inrMkwr Pkrnwmw
p`qry : 1–4a
Awkwr : 8.5X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnI hoeI, ibnHW hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 6
Awm vyrvw : SurU ivc Aqy AMq qy iqMn iqMn p`qry KwlI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] rwg iqlMg mhlw ] 1 ] inrMkwr Pkrnwmw Pkr nwmu hY
iPir [iPkr]] Pkru hY kul kw vwlI ] Pkir kI bwq hY inrwlI ] Pkr mn cYnu hY
AwieAw ] Pkir mn pRym hY BwieAw ]…
AMq : … Pkru hY sbr sbUrI ] nhI vwihid hjUrI ] Pkir kI rihq hY inAwrI ] ik
lwgw pRym murwrI ] Pkr dirgwh kw BydI ] khY nwnk swhu bydI ] Pkr nwm sMpUrn
hoieAw ] 5 ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 191 A


isrlyK : rUeI kpws kw ivcwr
p`qry : 4 A -6 A
Awkwr : 8.5X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] EAM gorK vwk EAM isD rUeI kpws kw dyau ibcwru ] nhI
pyauvd Dwr ] Droau auqwr ] bwvw boilAw siqgur ky Gir qy pwieAw iek bIAw ]

221
so bIAw nwrd ko dIAw ] nwrd nY boieAw pwrbqI nY sIcw ] PUl pwn Bogil
BYieAw]…
AMq : … nwrd ny ismrin rj GMugrU bnwieAw ] lY ies inkwdkw ko pihnwieAw ]
EAM rwjw pRjw gMDRp kw isM| rMUeI kpws kw JwVw gorK nY pUiCAw ] bwvy nY kihAw
ibn siqgur Byd ikny nw lihAw ]5]

h`Q ilKq nM : MS 191 e


isrlyK : mwqRw swih srP qy bwby nwnk kI
p`qry : 6 A - 13 A
Awkwr : 8.5X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1 EAM mwqRw sih sriP qY bwby nwnk kIqI ] jb swih srP boilAw audvMq ] qw
bwbw nwnk boilAw KuidvMq ] qb swih sriP boilAw ikAw mn mnI ] qw bwbw
nwnk boilAw mn so mnI ]…
AMq : … isK krMqI bwr iqlk dy mMqR sunwieE ] iqlk kIjY suBw AMnMiq iqlkuin
indq hI n jnw [ qqw byqw iqh lok mY nwnik muf BuMf iqlk ky ibnw ]5]

h`Q ilKq nM : MS 191 s


isrlyK : nsIhiq nwmw
p`qry : 13 A - 15 A
Awkwr : 8.5X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] rwg iqlMg nshiq nwmw mhlw ] 1 ] hwjrw kau myhr hY[
ibhwjrw kau ibmhr hY ] eImwn dosq hY byeImwn kuPr hY ] qkbIr khur hY gusw
hrwm hY ] nPlu sYqwn hY gumwn lwnq hY ] psgYbiq kw mukwlw hY ] byeImwn npwk
hY ]…
AMq : … XwrI plIqI hY bwl blyl hY ] PkIrI sbUrI hY nwsbUrI mkrU hY ] duAwie
dOliq hY bduAwie khr hY ] rwh pIr byrwhu bypIru hY ] qyrw mRdw Adl pwiqswhw
hY eyqy tol ko jwix jxwvY nwnk dwnsbMd khwvY ] 1 ] 4 ]

h`Q ilKq nM : MS 191 h


isrlyK : pwknwmw
p`qry : 15 A - 19 A
Awkwr : 8.5X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, AwKrI do AStpdIAW nMU 8 AMk idqw hY [

222
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] iqlMg mhlw ] 1 ] AstpdI ] pwknwmw ] eImwnu kurwnu
kr jqn kI ijld kr rhim kI irhl isau ieau pVIjY ] swc igrdwnu idlY jur
dwin mih qo eImwn kbhU n CIjY ] bgory kwjI pwk hY nwmw ] kuPr kw kuVqw idlY
qy dUr kr sc kw AMg pihr jwmw ] 1 ]…
AMq : … bid KuAwrI bid AimlI idlY isau dUir idl Awpnw bMiD n Coif Kulw ]
Aihl idlu hoie rhu burw nw iksy khu hoie inhkrm pVih kbUlw ] 8 ] sc hY
klmw pwk hY mOlw eyko nwm jug jug mukwmw ] guPq nwnk sunhu ry kwjI qjuhu JUT
sc hY nwmw ] 8 ] 1 ] 5 ]

h`Q ilKq nM : MS 191 k


isrlyK : hmin Awsk idvwny hY ]
p`qry : 19 A - 22 a
Awkwr : 8.5X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] hmin Awsk idvwny hY ] hmn kO dOlq ikAw ry ] jy kaU
sbd isAwny hY ] aun kau Klikq mwny hY ] hmin kau iejq ikAw ry ] nhI kCu
mwl kI pirvwhu ]…
AMq : … nwnk bugoey bynqI sunqy suno siB Dr kwn ] dunIXw kau cwhqy hY so swihb sO
nhI rwqy ] hmn hY iesky ky mwqy hm kO dauliq ikAw ry ] 1 ] = ] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 191 K


isrlyK : AwrqI gurU nwnk
lyKk : bwbw sRI cMd
p`qry : 22 A - 28 A
Awkwr : 8.5X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ies ivc do AwrqIAW hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] EAM sRI cMd bKwxy gurU nwnk pUqw [ Agm Afo AQwh
AvDUqw ] Awrqw kIjY nwnk swh pwqswh kw ] hir hir dIn dunI ky SihnSh kw
] 1 ]…
AMq : … ds AOqwr byd Ar swsqR qwqy iek AMsu DwrI ] igAwnI iDAwnI jyqy kyqy
AwrqI sBMU qy hoq inAwrI ] rUp nhI ryiKAw jwie nhI pyiKAw As dst kI pUjw qY
idRstwnI ] Awip Twkr krY AwrqI gur pRswid nwnk pUqw sRI cMd bKwnY ] 1 ]
bolhu vwihgurU ]

h`Q ilKq nM : MS 191 g


isrlyK : gwieqRI

223
p`qry : 28 A - 30 a
Awkwr : 8.5X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] EAM auinmo inrMjn inrMkwrM ] inrMkwr qy aupjI pRym joiq
] pRym joiq qy aupMnI mwqRw gwieqRI ] kaux gwieqRI bIs BUqw bIs jnnI crn pwdkw
cqr byd muK nwskw gMgw jmnw sursqI cMd sUrj nyqR illwt mhw guix Coif
isvnwd isM|I myr myK lw pyit DrqI…
AMq : … Amr nwQ qyqIs koRV dyvqy vrin Avrin AwTwrw Bwr rUmwvlI nwnk gwieqRI
spurnM ] sRI sUrj dyvqw qum kO myrI inmskwrM vwhgurU jI [

h`Q ilKq nM : MS 191 G


isrlyK : JUlny vlI rwm ky
lyKk : vlI rwm
p`qry : 30 a - 43 a
Awkwr : 8.5X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] JUlny vlI rwm ky ] dys dys dyKy iPr iPir Qwky sMqoK ky
dys mY suKw pwieAw ] sMqoK mY cYn krwr dyiKAw iehu mn jhw qhw hoie AwieAw ]
ijq ikq sdw dMud bwd hI hY suB cwr bbyk kw sMg pwieAw ] vlI pMc prpMc
Ainq jWny cyqMn ArUp so icq lwieAw ] 1 ]…
AMq : … fr fwr dIjY auT hwr lIjY ijs rwh qy shu koeI pweIAY jI ] duK suK qy
inAwrw vsIey jI inq hsIey KylIey gweIey jI ] mUey mukq sau giq kYsI jIv qy
mukiq ko pweIey jI ] vlIAM iqs mY mir jwvnw hY qhw jIvqy ikau nhI jweIey jI
]1]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 191 |


isrlyK : gost iKMQVy kI qy bwby nwnk kI
p`qry : 43 a - 55 A
Awkwr : 8.5X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] gost iKMQVy kI qY bwby nwnk kI ] ho iKMQVw kvn idlu
kvun drvys ] kvn gurU nY mMUfy kys ] mWgE bsqI BWf augwau ] kvn purK kw
ismrau nwau ] 1 ] …

224
AMq : … gusWeI jI ngrI bwDI igAwn kI poit ] pwco auDry siqgur kI Eit ] nWvY
AWvY dsvY jwie ] AYsw Bwf ko nhI bwbw nwnk jI jo ault plit rhY
smwie ] 26 ] = ] gosit sMpUrx hoeI ]

h`Q ilKq nM : MS 191 c


isrlyK : mwqRw bwby nwnk jI kI (ADUrI)
p`qry : 56 a - 58 a
Awkwr : 8.5X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, AglI ikRqI SurU hox qoN pihlW cwr p`qry KwlI hn [ 58 A vI KwlI hY [
ikRqI ADUrI hY , AMq nhIN hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] so pRwin mwqRw bwby nwnk jI kI ] slok ] AlK inrMjn
Git mY bsY AMDw bin igRh jwie ] nwnk ijn pwieAw pRB Awpxw so AMq n kiqhU
Dwie ]…
AMq : … iKmw igryvwn kMiT isau lwieAw ] siqgur pRcY prmupd pwieAw ] sIql
jgotw Drm AfwxI ] sMqoK myKlw siqgur bwxI ] is|I inrml poQI inrMjn mwlw
ly kMT proqI jqu kupIn smidRst…..

h`Q ilKq nM : MS 191 C


isrlyK : Bsm gYqRI
p`qry : 1 - 11
Awkwr : 8.5X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : ahI
Awm vyrvw : p`qry bwkI poQI qoN v`K hn [ p`qrw AMk vI iek qoN SurU hMudw hY [ kwnI vI Alg
hY [ ikRqI dy AMq dy Agly p`qry qy KMtwK AKrM mMqR idqw hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI gur nwnkM ikRpwl Bjm˜ sRb dUK invwrxM ] gurU crx kMj
blhwr nwnk srb sUiK invwsnM ] nO nwQ isD cOrws Kt jx iDÎwnw Dwrmy hy
sÍrM] Bj dIn bMD gurdyv nwnk ivsÍnwQ bsysÍrM ] 1 ]…
AMq : … dyv ipMf kI ikrAw iksy ivrly jwxI ] jwn bud Bey AvDUq AlK inrMjn
CofI jgq kI Aws ] Awsw mwih inrwsw rhy ] pMc qq kw ingrw ghy ] ies ieiq
sRI Bsm gYqRI sMpUrx hoeI ] pVMqy sunqy moK mukq lhMqy ] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 192


isrlyK : jnm swKI (BweI bwlw)
lyKk : pYVw moKw
p`qry : 2 - 414
Awkwr : 12.5X17 ilKq: 9.5X12

225
vyrvw : ijld g`qw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, 2 p`qry qoN 95 p`qry qk dupwsIN
KVHy ruK do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW ivc iek motI pIlI lkIr dw
hwSIAw, 96 p`qry qoN Agy dupwsIN KVy ru`K do lwl lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI
pMnw 10
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, pihlw p`qrw
nhIN hY; AwrMB vI nhIN hY AMq qy vI ADUrI jwpdI hY [ AMqlw p`qrw 414 iksy hor
poQI dw jwpdw hY [
AwrMB : ….. qw bwly gurU AMgd nU AwiKAw ] gurU jI mY gurU nwnk jI pwsO ieau suixAw ]
qw gurU AMgd kihAw BweI bwlw eyvY hY ijvY gurU nwnk bcn kIqw hY ] siq pRqIq
kir mMnxw ] ieh hwl gurU nwnk nMU krqwr idKwieAw hY ] nhI BweI bwlw Bly Bly
mhwpurK sMgq kIAw kwrw Aqy Bytw dyK kY Bul jwdy hYn ]…
AMq : … qw gurU nwnk AwiKAw BweI bwlw isK iek koeI inrml hOdw hY ] Aqy mlIn
bhuq hOdy hYn ] isK inrml soeI hOdw hY ] jo gurdyv bcn ibnw hor kuC nhI
jwndw ] Aqy gurU hoie kY jo mlIn Ahwr krY isK dw lY kir so gurU mlIn hoieAw
BweI bwlw ] ….. 2 ] pRym pRIq qur qb rwq ilKweI Bgiq AlUPw nwm Kjwnw Kws
PkIrI pweI ] 3 ] hwsl bhuq Krc kCu nwhI krY qgIr n koeI ] nwnk AYsI
aumdI iKjmiq ibn Bwgw ikau hoeI ] 4 ] eyh sbd iqlvMfI hoieAw Awhw jw
rwiebulwr pwsO lwlU AKvwieAw sI ] jnm swKI bwby nwnk jI kI sMpUrn hoeI gur
pRswid ]

h`Q ilKq nM : MS 193 sMgRih


isrlyK : prmysr kw Qwn
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 1 - 3 + 1 - 276
Awkwr : 11X13 s.m. ilKq: 8X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw au~KVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy ru`K
do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 9
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc iqMn p`qirAW qy qqkrw id`qw hY [ 202 qy 203 p`qry Pty hoey
hn, ijnHW nMU kwgj dI cypI lw ky joiVAw hoieAw hY, ies ivc gurbwxI Aqy Sbd
sMgRih hY [
AwrMB : 1E siqnwmu krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid ] jpu ] …
AMq : … isK miq sB buiD qumwrI mMdir Cwvw qyry ] quJ ibnu Avru n jwxw myry
swihbw gux gwvw inq qyry ] 3 ] jIA jMq siB srix qumwrI srb icMq quDu pwsy ]
jo quD BwvY soeI cMgw iek nwnk kI Ardwsy ] 4 ] 1 ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 193 A


isrlyK : suKn PkIrW dy

226
p`qry : 276 A - 287
Awkwr : 11X13 s.m. ilKq: 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] suKn PkIrW ky ] ] Awid PkIrI kI ikAw hY ] Aru AMq
PkIrI kI ikAw hY ] Awid PkIrI kw nws hoxw ] Aru AMq PkIrI kw sq hoxw ]
vifAweI PkIrI kI ikAw hY ] …
AMq : … Blw jI iDAwnu ikAw hY Aru smwD ikAw hY ] ik iDAwnu pkVnw Aru smwD
Cofxw ] mn rUp bn kw imRg hY jb ies ko bn qy pkiVAw ] qb ADIrjqweI
bhuV krqw hY ] jb dyKqw hY jo Cofqy nhI ] qb sny sny Tihr jwqw hY ] qYsy mn
inroD ivKy sMklp ivklp krkY ADIrjqweI krqw hY ] pruikRm kr kY sny sny
Tihr jwqw hY ] qW qy pkVnw iDAwn hY Aru CoVnw smwD hY ] = sMpUrxM

h`Q ilKq nM : MS 193 e


isrlyK : prIiCAw mhlw 5
p`qry : 287 A – 298 a
Awkwr : 11X13 s.m. ilKq: 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] prIiCAw ilKI gur pRswid ] mhlw 5 ] pauVI ] jo jnu mn
mih icqvxI rKwvY ] so mn kw sMsw kih pRgtwvY ] gur pRswid sMsw Bau imty ]
hoie AicMqu icMqw sB CutY ] mn kI duibDw sB kih sunwvY ] pRB BwvY qw sB suKu
pwvY]…
AMq : … qyry aupir prmysru jI dI sRI Bgvwn jI kI ikrpw BeI hY ] qU AwpxY mn
mih kweI icqauxI n kru ] jpu sRI Bgvwn jI ] kwrju suPlw Plygw ] sRI Bgvwn
jI sRI gurU jI nY ikrpw kIqI hY ] sRI gurU nwnk jI shwie hoey hY ] 36 ] 1 ]
prICw spUrxM smwpqM ]

h`Q ilKq nM : MS 193 s


isrlyK : rwmklI rqnmwlw mhlw pihlw
p`qry : 298 a – 304 A
Awkwr : 11X13 s.m. ilKq: 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] rwmklI rqnmwlw mhlw 1 ] ] Awsxu swiD inrwlmu rhY ]
pMc qq kw ingRih ghY ] QoVI inMdRw Alp AhwrI ] swD kw ipMfu sdw bIcwrI ] jqu
squ sMjmu mukiq ibcKx ] nwnk khY jog ky lKx ] 1 ] …

227
AMq : … bYrwgI so jo bY mih AwvY ] isv kY AwgY skiq invwvY ] isv skqI kY krm
krY ] Ajr vsqu Agocr jrY ] qwms iqs nwm mY iqAwgI ] nwnk khY soeI
bYrwgI ] 25 ] 1 ]

228
h`Q ilKq nM : MS 193 h
isrlyK : Awid gRMQ Sbd sMgRih
p`qry : 304 A – 326 A
Awkwr : 11X13 s.m. ilKq: 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqnwmu krqw purKu … gur pRswid ] ] rwgu ibhwgVw mhlw 5 ] caupdw ]
Gru ] 1 ] dUqn sMgrIAw ] BuieAMg n bsrIAw ] Aink auprIAw ] 1 ] qau mY
hir hir krIAw ] qau suK sh jrIAw ] 1 ]…
AMq : … Dwir AngRho Apnw kir lInw rwm ] Bujw gih kwiF lIE swDU sMgu dInw
rwm] swD sMg imhir ArwDy sgl klml duK jly ] mhw Drm sudwn ikirAw sMg
qyry sy cly ] rsnw ArwDy eyk suAwmI hir nwim mnu qnu BInw ] nwnk ijsno hir
imlwey so srb gux prbInw ] 4 ] 9 ] 6 ] 1 ] 16 ]

h`Q ilKq nM : MS 193 k


isrlyK : iKAwl sRI muKvwk pwqswhI dsvIN
p`qry : 326 A – 327 a
Awkwr : 11X13 s.m. ilKq: 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E vwhgurU jI kI Pqy ] iKAwlu sRI muKvwk pwqswhI ] 10 ] imqR ipAwry nU hwlu
PkIrW dihxw ]…
AMq : … mwJ ] suix kY sdu mwhI dw myhI pwxI Gwhu muqo ny ] iksy nwil n rhIAw kweI
koeI sauku pXono ] gieAw iPrwku imilAw imqR mwhI qw hI sukru kIqono ]1]2]
bolhu BweI vwhgurU jI siq ]

h`Q ilKq nM : MS 193 K


isrlyK : gur ausqiq
lyKk : soNDw, kvI
p`qry : 327 a – 329 A
Awkwr : 11X13 s.m. ilKq: 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ gur ausqiq ] totk CMd ] qMU mC kC bYrwh quhI ]
vh nr isMG kw vpuAwih quhI ] iPir bwvn jg ky mwih quhI ] Ab gurUmwn mih
gur nwnk jI ] 1 ]…
AMq : … jb inh klMku hoie Awvihgw ] jg sUDy mwrig pwvihgw ] qb hir kw jwpu
jpwvihgw ] Ab gurUAn mY gur nwnk jI ] 16 ] ieh kIriq ApnI kwn Dro ]

229
kiv sODyN ky sB duK hro ] sB Awsw pUrn moih kro ] qMU gurUAn kw gur nwnk jI
]11]1]

h`Q ilKq nM : MS 193 g


isrlyK : ausqiq sRI AMimRqsr (ADUrI)
lyKk : kvI sONDw
p`qry : 329 A – 333 A
Awkwr : 11X13 s.m. ilKq: 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : AQ ausqiq sRI AMimRqsr jI kI ] CMdu ] qIn lok mih qwlu n AYsw jYsw dyiKAw
AMimRqsr ] qwl miD hir mMdru nIkw mwnhu sRI rwm kw Gr ] moqI cUnI hIrw pMnw
qw mih lwgI hY bhu jr ]…
AMq : … gurU rwm dws kw shr Ajwiebu nr nwrI suKu pwvYgo ] dgr bgr bwjwr AO
bI QI keI jojn lO hoie jwvYgo ] jo jo ngrI inkt bsY Ab bIc bwjwrin AwvYgo ]
qo dy bIc bjwr muhr ky kOfI ko n curwvYgo ] pRgt mwieAw sB hI QIsI gu…..

h`Q ilKq nM : MS 194


isrlyK : buD bwirD rwjnIq
lyKk : buD isMG
smW: sMmq 1868 (rcnw kwl)
p`qry : 1 – 753 A
Awkwr : 16X24 s.m. ilKq: 12X18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw p`kI bMnHI hoeI, aupr kpVw ciVHAw hoieAw, pr PitAw hoieAw
vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, cupwsIN nIlI lkIr ivc brIk sMqrI lkIr,
iPr do kwlIAW Pyr motI sMqrI lkIr iPr iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI
pMnw -9
Awm vyrvw : ijld sjwvt vwlI, AwrMB ivc Aqy AMq qy do do p`qry ibnHW hwSIey dy KwlI [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ rwjnIq buu`D bwirD ilKÎqy ] cOpeI [ sRI soBwXuq prm
dXwl [ cwr pdwrQ dwXk lwl ] bRhmwidk sur Drqy DXwn ] Bgq vqslo sRI
Bgvwn ] crn kml ky isv Ail jws gnpiq bwnI Bgq pRkws ] muin gn nwXk
bu`iD ibswl ] inis idn syvq sRI gopwl ] mwXw jwkI Apr Apwr ]…
AMq : … dohrw ] buiD bwirD pUrn BXo kruxw sRI pRBpwie ] pFY bFY AwnMd bhu lih
kir nIiq inAwie ] 80 ] ieiq sRI buiD bwirD rwjnIiq igRMQy sRI rxjIq isMG
inRpys ivrcqy kiv buD isMG cqur dso pRbMD : ] suBM BUXwq ] ] 14 ]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 195


isrlyK : sRI Bwgvq dÍwds skMD (sUr swgr)

230
lyKk : sUrdws
ilKwrI : nYxw isMG
rcnw kwl: sMmq 1893
p`qry : 1 – 560
Awkwr : 22X27 s.m. ilKq: 17X22 s.m.
vyrvw : ijld cmVw g`qw, cupwsIN do lkIrW ivc motI pIlI lkIr dy nwl nwl do do
kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, p`qrw 471 qoN 560 q`k dupwsIN do lwl lkIrW ivc iek
kwlI lkIr dw hwSIAw [ sqrW pRqI pMnw - 14
Awm vyrvw : poQI dy AwrMB qoN pihlW iqMn Aqy bwAd ivc pMj p`qry KwlI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] 1E sRI gxyswX nm: ] AQ sRI Bwgvq dÍwds skMD sUrdws
ikRq sUr swgr ilKÎqy ] rwgu klÎwn ] bMdo crn kvl icq lwie ] jw kI ikRpw
ktwC ArwDy ko sB kCu drswie ] bihrY sbd mUk Duin bolY rMk clY isr C`qR
Prwie ] sUrdws sÍwmI kruxw mY vwr vwr bMdo iqh pwie ] 1 ]…
AMq : … ieiq sRI Bwgvqy mhwpurwxy sUrdws ikRqO dÍwdsmo skMD smwpqM suBM
BUXwqu]12]n] sRI ikRsnwXwnmo nm: ] igRMQ ilKw prIiq swb bnwie ] bwbw nwnk
goibMd isMG jI dws Awpny kI kro shwie ] swlu [1893] AhwiV sudI duAwdusI
rivvwir pihcwn ] nYxw isMG kI byinqI suxho BweI sMq sujwin ]

h`Q ilKq nM : MS 198


isrlyK : Xog viSSt mhw rmwiex BwKw (ADUrw)
ilpI kwl : sMmq 1849
sQwn : nOSihrw
p`qry : 78+131+694+40 = 943
Awkwr : 33X34 s.m. ilKq: 25X24 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw aupr kpVw ciVHAw hoieAw, Al`g Al`g prkrnW dw Al`g
A`lg hwSIAw hY, sqrW pRqI pMnw- 25
Awm vyrvw : gRMQ ADUrw Aqy Ksqw hwlq ivc, s`q pRkrx id`qy hn [ ilKweI sMudr Aqy
isAwhI cmkdwr hY
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] EAM sRI prmwqmwie nmh [ AQ vYrwg pRkrx sRvx isMmRq
BwKw ilKqy ] siq icq AwnMd rUp jo Awqmw hY ] iqs kau nmskwr hY ] kYsw hY
siq icq AwnMd rUp so Awqmw khq hih ] ijs qy ieh srb Bwsqy hih ]…
AMq : …ieq sRI nwnw pRsny moK aupwey sMiKÎw vrnnM nwm srgh ] sMpUrx moKo aupwey ky
ies srg ivKy kQw ky swr khy hY ] qwqy ies kw nwm sMKw hY ] suBM BUXwq ]
1E siqgur pRswid ] sRI prmwqmwey nmh ] AQ iesiQq pRkrx ilKqy ]
bissto vwc ] hy rwm jI AQ iesiQiq pRkrx sRvx kru ] ijs ky sunxy qy
inrbwxq kO pRwpiq hovYgw jgq kYsw hY AhM qw hY Awid ijsky …..

231
h`Q ilKq nM : MS 199 sMgRih
isrlyK : prcIAW gurU goibMd isMG jI kIAW
lyKk : syvw dws audwsI
p`qry : 1 – 55 a
Awkwr : 24X35 s.m. ilKq: 15X21 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw au~KVI hoeI, dupwsIN KVHy ruK do lwl lkIrW ivc do kwlIAW
lkIrW ivc iek motI sMqrI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 16
Awm vyrvw : pihly p`qry qy ifzwien vwlw hwSIAw Aqy swhmxy p`qry qy qqkrw id`qw hY, gRMQ
iB~jw hoieAw Aqy ikqy ikqy ikrm Kurdw, SurU ivc hwSIey vwly iqMn p`qry KwlI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ prcI sRI gurU goibMd isMG jI kI ] pwqswhI dsvI
mhlw 10 ] ipRQmy dsw mhlw ky nwm ilKy ] Pyr dsw mhlw kI ausqiq ky slok
ilKy ] Pyr dsW mhlw kIAw swKIAw ilKIAw ] gurU nwnk jI ] 1 ]…
AMq : …iehu pMjwhu swKIAw dsw pwiqswhIAw kIAw pUrIAw hoeIAw ] Punhy ] syvw dws
audwsI kInI prcI gurU ausqqu kI ] poQI pRym kysr crcrI ] gur ausqiq byAMqu
Agm Apwr jI ] kuC Bly kO kInw CudR aucwr jI ] 1 ] ieq prcI gurU goibMd isMG
jI kI sMpUrxM smwpqM suB msqu ] 1 ].

h`Q ilKq nM : MS 199 A


isrlyK : is`KW dI Bgqmwlw
lyKk : mnI isMG, BweI
p`qry : 55 a – 176 a
Awkwr : 24X35 s.m. ilKq: 15X21 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] swKI BweI gurdws jI kI vwr XwrvIN isKW dI Bgq mwlw ]
qW eyk smY BweI mMnI isMG jI horW Qy isKW ny Ardws kInI ] Aqy kihAw qy BweI
jI jo BweI gurdws jI ny isKw dy prQwie vwr kIqI hY ] Aqy sB dysW dysW dy isKW
dy nwau ilKy hYn ]…
AMq : …quswfw BI auDwr hoie jwvYgw ] qW iehu bcn suix kir aunw isKW ny BweI mnI
isMG jI dy Agy mQw tyikAw ] Aqy sRI vwihgurU jI kw Bjn lgy krn ] Aqy isKw
sMqw dI thl lgy krn ] qW aunw isKW dw iesy pRkwr auDwr hoie gieAw ] iehu
swKIAw BweI dI vwr dIAW pUrIAw hoeIAW ] Aqy jo koeI eyhu swKIAw pVygw suxygw so
iqs kI mukq hoie jwvYgI ] 163 ] bolo BweI jI vwhugrU ] swKI pUrI hoeI ] Awgy
swKIAW dw qqkrw iliKAw ] pwiqswhI phlI ] 1 ] … pwiqswhI dsvI ] 10 ]
eyhu iek sO qyhT swKIAW pUrIAw hoeIAw ] 163 ] bolo jI vwhugurU ] swKI pUrI
hoeI]

232
h`Q ilKq nM : MS 199 e
isrlyK : goSit jpujI dy pRmwrQ
p`qry : 176 a – 204 A
Awkwr : 24X35 s.m. ilKq: 15X21 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] Awgy gosit jpjI dy pRmwrQ kI clI ] qW eyk byir gurU
nwnk jI Aqy BweI bwlw Ar mrdwnw eyhu qIno jxy swrI DrqI kw sYl krqy krqy
sumyr prbq aUpr jwie KVy hoey ] cOrwsIAw isDW ky pws ] Aru jwie gurU bwby jI
ny isDW ko Awdys Awdys kIAw ]…
AMq : … qW sBnw isDw ny gurU nwnk jI nU nmskwr kIqw ] qW gurU nwnk jI khdy hYn
jo koeI eyhu jpjI dI gost pVygw ] Aqy suxygw so aus dw auDwr hoie jwvYgw ] Aru
jnm mrn aus dw kitAw jwvYgw ] qW gurU nwnk jI ny eyhu jpjI dI gosit krky
swrI isD mMflI nU jIiqAw ] Aqy Awpxw pMQ gurU bwby jI ny inrwlw kIqw ] so eyhu
jpjI dI gosit pUrI hoeI ]1] bolo BweI jI vwihgurU ] swKI pUrI hoeI ] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 199 s


isrlyK : sRI Bgvq gIqw
Anuvwdk : ikSor dws
p`qry : 1– 126
smW : sMmq 1894
Awkwr : 24X35 s.m. ilKq: 15X21 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, pihly Aqy AwKrI p`qry qy ifzwien, 125 p`qry qy AMq hY Aqy 126 p`qry qy
ies dw mhwqm id`qw hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI gxyswie nmh ] AQ sRI Bgvq gIqw ilKÎqy ] 1 ]
Enmhu sRI ikRsnwie nmh ] sRI ibsÍysurwie nmh Awid purKwie nmh ] jgq bMDU
jIAw ky jwnix hwru ]…
AMq : … so ies kw mhwqm kihAw hY ] hy lKmI eyhu AMimRq kw pRvwhu sRI gIqw jI hY ]
sRI gIqw jI kw mhwqm sMpUrn BYAw ] suBM msiq srib jugqw ] suBM msiq ] nmo
nmo sRI gur dyv jU ] 1 ] = ] sMmqu sis nwg kul shs cOrwn ] vYjwn ] riv idn
iQqI duAwdsI pUrn BweI sujwn ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 199 h


isrlyK : puqlIAW rwjy ibkRmjIq kIAw
p`qry : 127 a – 214 a
Awkwr : 24X35 s.m. ilKq: 15X21 s.m.
vyrvw : EhI

233
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ puqlIAw rwjy ivkRmjIq praupkwrIAW ilKqy ] jb
rwjw Boj suB mhUrq puC kr rwjw ivkRmjIq ky isMGwsn pr bYsny kI mnsw DwrI ]
qb puqlI pihlI bolI jo hy rwjw Boj jo koaU rwjw ivkRmjIq kI inAweI pRwkrm bl
Drqw hovY so purK Xw isMGwsn aUpr pWau DrY ]…
AMq : … qMU icMqw miq kir ] mY sdIv qumwry hI pws rhogw ] qMU sqvwdI siqAwvwnu
hY ] qb sq ky Awvny qy lCmI BI iPir AweI ] qb puqlI bqIsvI kihAw ] hy
rwjw Boj jo koaU AYsw audwr DIrjvwn purKu hovY so Xw isMGwsn pr Awsn kry
]32] puqlI bqIsvI nrwiex jI kI ikRpw qy pUrn BeI ]

h`Q ilKq nM : MS 199 k


isrlyK : bYqwl pcIsI
lyKk : pRihlwd
ilpI kwl : sMmq 1894 rcnw kwl: sMmq 1661
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 214 A – 273 A
Awkwr : 24X35 s.m. ilKq: 15X21 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E sRI gxys jI shwie ] AQ byqwl pMcIsI ilKÎqy ] CpY ] qIn lok mY pRgt
nwm gnpqI khwvY ] dyv munIsÍr skl jor kr qwih iDAwvY ] dAwvMq AwnMq dIau
vr sMkr qohI ] kQw khO kir joir vyg vr dIjY mohI ]…
AMq : … ieiq sRI bYqwl pcIsI ibkRmjIq sbMDI kQw smwpqM ] sMmqu 1884 AsU ivic
dsihry vwly idnu pUrn BeI sRI AMimRqsr jI ilKvweI BweI dIvwn isMG igRMQI ny
prsuAwrQ vwsqy isKW dy gurU kw isK hY AwieAw pYsw rKdw nhI pws ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 199 K


isrlyK : zPrnwmw stIk
lyKk : gurU goibMd isMG
p`qry : 1 – 50 A
Awkwr : 24X35 s.m. ilKq: 15X21 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, kwnI bdlI hoeI
AwrMB : 1E vwhgurU jI kI Pqy ] hukmu siq jPrnwmh sRI muKvwk pwqswhI 10 ] kmwly
krwmwq kwXm krIm ] rjw bKs rwj krhw ko rhIm ] tIkw ]…
AMq : … qwhI cOQy idno auprMq isK Awey ] Enw Awie kihAw jI ArMgw mwirAw ] bol
vwhgurU jI kI Pqy ] jo koeI gurU kw isK suxygw pVygw ivcwrygw ausdI srb Bwvnw
pUrI hovygI ] mukq hovygw jnm mrn qI Cutygw bfw Plu hY ies jyhw Avr Plu koeI

234
nwhI ] jPrnwmw pVy suxy qy jMg ivc jwvy iqs kI Pqy hovYgI ijvy ArMgy nU mwr
Pqy pweI ] iqvy suxn pVnvwlw Pqy pwvygw ] bolo jI vwhgurU vwhgurU vwhgurU jI
]1]

h`Q ilKq nM : MS 199 g


isrlyK : sRI Bwgvq dsm iskMD BwKw
lyKk : ikRSn dws
p`qry : 1 – 240
Awkwr : 24X35 s.m. ilKq: 15X21 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E AM sRI gyxswie nmih ] AQ sRI Bwgvq dsm iskMD ilKqy ] do mq Gt mih
prspr bolq eyk smwn ] iek gwvY gux isAwm kY iek brjY sur igAwn ] sunhu
sKI mqu js krih cup kir jwih n bol ] inpit dIn qMU dUbrI vh pRB Kry
Aqol ]…
AMq : … pUjY sdw bnwie bnwie ] gwvY pVY n nYk AGwie ] idst Agocro hn
isAwm] pUrn krhu hmwry kwm ] AMqirjwmI jI krqwr ] mwnhu syvk krI pukwr]
AYsI ikRpw ikRpw inD krhu ] sBY bwq qn mn qy jrhu ] AMqr bwhir qum hI
bsd ] AMqih smih hm isau rshu ] jY jY jY krxw BMfwr ] jn inhwl pg pir
bilhwr] 191 ] ieiq sRI Bwgvq dsm iskMD BwKw ikRsn dws ikRq smwpqM ]1]

h`Q ilKq nM : MS 200


isrlyK : jnm pqRI bwby nwnk jI kI (jnm swKI BweI bwlw )
lyKk : pYVw moKw
rcnw kwl : sMmq 1582
p`qry : 1 – 380
Awkwr : 18X24 s.m. ilKq: 12X16 s.m.
vyrvw : ijld cmVw g`qw auKVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, pihly 10
p`qirAW qy KVHy ruK dohrw hwSIAw ( iek do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr,
dUsrw do lwl lkIrW ), bwkI poQI ivc iekhrw hwSIAw ( do lwl lkIrW ivc iek
kwlI lkIr ) sqrW pRqI pMnw -11
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikrm Kurdw, SurU dy pMj p`qirAW qy swKIAW dw q`qkrw idqw
hY, SurU ivc 4 Aqy AMq qy 10 hwSIey vwly p`qry KwlI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] jnm pqRI bwby nwnk jI kI ] sMmq pMdR sY ibAwsIAw
1582 imqI vYswK sudI ] 5 ] poQI ilKI pYVy moKy sulqwnpur dy Kqryty gurU AMgd
jI ilKvweI ] pYVy ilKI ] muKsq bwly sMDU jtyty kI ] rwie Boey dI qlvMfI Ahu
AwieAw Awhw ]…

235
AMq : …hwsl bhuq Krc kuC nwhI kry qgIr n koeI ] nwnk AYsI aumdI iKjmq ibn
Bwgw ikau hoeI ] 4 ] 1 ] eyh sbd qlvMfI hoieAw Awhw ] bolhu BweI jI
vwhgurU ] swKI hor clI ] sMpUrn hoeI ] AKr vwDw Gwtw soD pVxw ] mnuK Bulw
hoieAw hY ] gurU bwbw nwnk bKisMd hY ]

h`Q ilKq nM : MS 201


isrlyK : jnm pqRI bwby nwnk jI kI (jnm swKI BweI bwly vwlI )
lyKk : pYVw moKw
rcnw kwl : sMmq 1582
p`qry : 437
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, g`qw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy KVHy ruK do
lwl qy iqMn kwlIAW ivc iek motI sMqrI lkIr, sqrW pRqI pMnw 9
Awm vyrvw : gMRQ ikrm Kurdw hY hwlq bhuqI cMgI nhIN, gRMQ dy pihlW 7 p`qry bwAd ivc iek
p`qrw KwlI hY [ kwgz kSmIrI, pqlw qy BUry rMg dw hY [ ijld auqy mugl Awrt
dw nmUnw hY [ surKIAW qy AMk lwl isAwhI nwl idqy hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] jnm pqRI bwby nwnk jI kI “ smqu pMdRw sY ibAwsIAw ]
imqI vYswK sudI pMjmI ] 5 ] poQI ilKI pYVy moKy sulqwnpur dy Kqryty ] gurU AMgd
jI ilKvweI ] pYVy ilKI ] muKwsq bwly sMDU jtyty kI ] rwie Boey dI qlvMfI Ahu
AwieAw Awhw ] gurU AMgd nU FUiF lDw Awhw ]…
AMq : …qw bwlw gurU AMgd jI pwis rihAw ] jw duie mhIny pUry hoey qw bwly dI dyh
CutI ] Awpxy hQI gurU AMgd jI AlMbU id`qw ] hor is`K hQu pkiV rhy ] qw gurU
AMgd jI AwiKAw BweI isKo BweI bwly Aqy gurU nwnk ivic Bydu koeI nwhI sI [ eyho
gurU Aqy isK dw Bydu Awhw ] 87 ] bolo BweI isKo vwihgurU vwihgurU jpxw jnm
suDwrxw ] = ] = ] = ] = ] = ] = ] = ] = ] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 202


isrlyK : guriblws gRMQ (guriblws pwqSwhI 6)
lyKk : koier isMG
ilpI kwl : sMmq 1926
rcnw kwl : sMmq 1775
sQwn : ipMfI Gyb
p`qry : 320
Awkwr : 26X34 s.m. ilKq: 18X25 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy KVHy ru^
do-do kwlIAW lkIrW, sqrW pRqI pMnw 19.
Awm vyrvw : gMRQ ivc pihly 8, AMq ivc 7 p`qry KwlI hn [ gRMQ dI hwlq Ksqw, iB~ijAw
hoieAw Aqy ikrm Kurdw hY [ ies ivc surKIAW lwl isAwhI nwl idqIAw hn [

236
gRMQ dw AwKIrlw pMnw PitAw hoieAw hY qy pVnXog nhIN hY [ pqrw nMbr 295-296
Coty Awkwr ivc iblkul KwlI, 301 qoN 319 qk iB`jx kwrn juVy hoey, pqrw
nM 310 a kuJ KwlI, p`qrw nM: 320 dw auqlw ih`sw P`itAw hoieAw hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid “sRI BgauqI jI shwie ] sRI Akwl jI shwie ] AQ gur
iblws igRMQ ilKXqy ] dohrw “nmskwr sRI gurU ko bMdo bwrMbwr”…
AMq : …ieiq sRI gur iblws sRI gurU hir goivMd jI joqI joq smwey brnnM nwm iekIsmo
iDXwie smwpqM ] msqu suBmsq ] 21 ] sMmq 1775 hoeI BUl cUk bKsxI poQI
rwg iblws dI ilKI BweI gulwb isMG ] bswlI vwly puqrY bwny dye auBrwey buD
sMmq 1926 anI sY CbIvy imqI swvx idny ] AKr vwDw Gwtw soD pVnw ]

h`Q ilKq nM : MS 203


isrlyK : sO swKI (sRI gur rqn mwl)
lyKk : swihb isMG
ilKwrI : cMd kOr
ilpI kwl : sMmq 1905 rcnw kwl: sMmq 1791
sQwn : ptnw swihb
p`qry : 1-220
Awkwr : 12X19 s.m. ilKq: 8X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy ru`K do kwlIAW
lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw- 9
Awm vyrvw : 217 a q`k pwT cldw hY, AgoN p`qry KwlI hn, poQI auKVI hoeI, ikqy ikqy hwSIey
ivc ilKq, SurU ivc 6 Aqy AMq qy 4 ibnW hwSIey dy p`qry KwlI hn [
AwrMB : 1E siqnwm swKI clI ptxvwl sRI gurU jnm qIrQ pwqSwhI 10 ] buFy swihb
rwm kOr jI ky hjUr vwk jQw miqgurU [ siqgurU ] vwk ilKXqy ] sRI gurU swihb jI
ilKwie idqI ] dohrw ] sMbq ivkRm BUpqI sqwrw sq nO eyk ] mwih vYswKI vwr
gur mlkI ] [ slkI ] duqIAw Byk ] 1 ] swihb dws sMgiq mwih isKn krXo
ibbyk ] eyh ilKwrI gurU ihq swKI ilKy Anyk ] 2 ]…
AMq : …hir hir muK qy bolIey bol vwihgurU mMq ] aUc nIc kul jnm nw jWqy fulo n
sMq] 100 swKI pUrI hoeI ] bolo vwihgurU jI ] 100 ] dohrw ] sMbq aunI shs qy
AiDk pMc puinmwn ] AsU suid iQq qRodsI somvwr pihcwn ] swKÎn kI poQI ilKI
cMd kOr pRIiq ] siqgur ky crno ibKY bwFY AiDk pRqIiq ]

h`Q ilKq nM : MS 204


isrlyK : qnKwh nwmw
lyKk : BweI nMd lwl
ilKwrI : goDy
smW : sMmq 1884
sQwn : koit sUjw Kwn

237
p`qry : 186-200
Awkwr : 15X20 s.m. ilKq: 12X15 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr, KulHy p`qry, dupwsIN KVHy ru`K do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw
hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 12
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikrm Kurdw, iksy hor poQI dw ih`sw jwpdw hY ikauNik p`qrw
AMk 186 qoN SurU hMudw hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] qnKwh nwmw sRI muK bwk pwqswhI ] 10 ] pRsn krnw
BweI nMd lwl jI kw ] dohrw ] pRsn kIAw nMd lwl jI ] gurU bqweIAY moih ]
kvn krm ien jogu hYN kvn krm nhI soie ] 1 ]…
AMq : …poQI swihb jI BweI dyvw isMG ilKvweI ] dwsn dws goDy ilKI ] imqI imGr
dI 8 sMmq 1884 buDvwr ] suB mhUrq ] koit sUjw Kwn dy ivc ] inrgunIAwirAw
dI bynqI qum sunau grIb invwj ] jy hm pUq kpUq hY qau ipqw kau lwj ] 1 ]
slok ] kul kutMb QUhr ibrK nK isK kwto pUir ] buD bsqr PwtY sdw nr jb
rhI AdUir ] sRI rwm jI sRI ikRsn jI ]

h`Q ilKq nM : MS 206 sMgRih


isrlyK : sIhrPI hIr kI
lyKk : jog isMG
p`qry : 1 A – 13 +7
Awkwr : 12.5X7.5 s.m. ilKq: 9X6.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw pr auKVI hoeI, 11 a qk dupwsIN KVHy ru`K do kwlIAW lkIrW dw
hwSIAw, 11 A qoN Agy ibnHW hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 9. vKryvyN leI lwl
isAwhI dI vrqoN
Awm vyrvw : AMqly 7 p`qirAW qy p`qrw AMk AMikq nhI, SurU ivc 8 Aqy AMq ivc 16 p`qry
ibnW hwSIAw dy KwlI hn, ilKweI sMudr, keI QweIN kwnI bdlI hoeI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ ishrPI hIr kI ilKÎqy ] AlP Awau mihbUb
gumwnIAw vY qYnMU inq aufIkdI hIr jtI ] nyhu lwie ky gieE ivswr mYnMU qyry ibRho
dy bwx ny hIr PtI ] CwqI BMn klyijE pwr hoieAw Awie dyK qMU rwJxw bMn ptI ]
jog isMG isÎwl ibhwl hoeI pRIq lwieky jwlmw mwr sutI ] 1 ]…
AMq : …Xy Xwr imlwieAw hY rb qYnMU sihqI AwKdI hIry vDweIAW nI ] Aij GVI
sulKxI KYr dI hY rWJy nwl qY AKIAW lweIAW nI ] AnI ivCVy ijnw nMU Xwr imldy
hIry DMn iqnw dIAw mweIAw nI ] jog isMG rMJytVy hIr imlky pMfw duKw qy drdw
dIAW ndI vhWeIAW nI ] 30 ] sMpUrnM ]

h`Q ilKq nM : MS 206 A sMgRih


isrlyK : mwJw swvx kIAw
lyKk : swvx
p`qry : 1 – 11 a

238
Awkwr : 12.5X7.5 s.m. ilKq: 9X6.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ mwJw swvx kIAw ] idn pihly mYnMU soc sjn dI ivCVy
nI Aj vylI ] hoie hrWn KVI ivic drdy suM\I dyK hMbylI ] drd iPrwk mwhI dw
FUMFw jg ivic iPrw AkylI ] swvx Xwr lcwr KloqI kMqw bwJ iekylI ] 1 ]…
AMq : …idn qIhvy myrw bylI AwXw Pulw Cyj ivCweI ] rl iml soihly gWvix seIAW
GVI mumwrK pweI ] nyvr dy Jlkwr suhwvix Tumu Tumu krdI AweI ] swvx Xwr
bhwrw hir dm sukr mwhI gl lweI ] 30 ] swvx kIAw mwJw sMpUrxM ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 207


isrlyK : AMg Purn BwKw Pl
lyKk : ikRsn isMG
ilKwrI : GneIAw lwl purbIAw
smW : sMmq 1940 rcnw kwl: sMmq 1889
p`qry : 1 – 33
Awkwr : 8.5X11 s.m. ilKq: 6.5X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw auKVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, ibnHW hwSIAw, sqrW
pRqI pMnw - 6
Awm vyrvw : p`qry v`Ko v`K hoey hn [
AwrMB : 1E sRI siq : AQ AMg Purn BwKw Pl ilKÎqy ] CpY ] jY gur nWnk dyv gurU
AMgd jg pWvn ]… AMg Purn bRnn krON suB gun pUrn kIjIAY ] 1 ] dohrw ]
AMg Purn bRnn krO XQw sumiq Anuswr ] swsqRokq kr Pl APl jih ibQ ilKÎo
ibcwr ] 2 ]…
AMq : …rsu vsu gju ssu ibkRmI sMmq cYq sudIX ] ikRsn pK Ciqb dsm suB sukRvwr
vrnIX ] 121 ] ieq sRI mq rwj iDrwj lYhxw isMG AwigAw Anuswr kiv iksn
isMGyn ibRcRqM ] swsqoRkq AMg Purn BwKw smwpqM] dsqKq dws GneIXw lwl
purbIXw ispwhI ibNgulinvwj kw ] BUl cUk mwP krnw sRb gurmuK jn Apnw dws
smJ kR suD kr lyxw jI ] imqI bYswK sudI 14 ] cMdRvwr idn ] swl 1940 ] jyr
privstw 9 ] AMg Pur BwKw sMpUrxM ] smwpqM ]

h`Q ilKq nM : MS 208 sMgRih


isrlyK : dRopqI cirqR
lyKk : rwm dws
p`qry : 1 – 54 a
Awkwr : 7X13 s.m. ilKq: 5.5X10.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, pr aupr vwlw ih`sw nhIN hY, vKryvyN leI lwl isAwhI dI
vrqoN, dupwsIN KVy ru`K do lwl lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 5

239
Awm vyrvw : ilKq sMudr, SurU ivc Aqy AMq qy hwSIey vwly iqMn iqMn p`qry KwlI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ doRpqI cirqR ilKÎqy ] ieMdRpRsq ky mwih pMfvw jg
rcwXo ] kIE rwj sUjg BUp sB dys bulwXo ] sB rwjw Awey qhW pUjw krq bnwie]
caur Fulwvq BUp kau sRI piq jwdO rwie ] 1 ]…
AMq : …krI hY pukwr nwrI suD lIjo isÎwm mwrI ] mY qo dIn dwsI QwrI roie khY rwxI
hY ] rwm dws Awey nwQ c`kR DrYN isXwm hwQ ] dyiK kY BeI snwQ roie kY irswxI
hY ] 7 ] 2 ] ieq sRI doRpqI cirqR sMpUrnM ] smwpq ]

h`Q ilKq nM : MS 208 A


isrlyK : gMgw AsqoqR
lyKk : dXwl kvI
p`qry : 54 A – 59 a
Awkwr : 7X13 s.m. ilKq: 5.5X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ gMgw AsqoqR ilKÎqy ] BujMg CMd ] sMBU suqy is`D srbM
pRkwsI ] mhw skq AwpnI Awpy inkwsI ] rmw joq jl ko DrÎo dyh AMgy ] mrm
joq kI skq sRI mwq gMgy ] 1 ]…
AMq : … sunY dXwl Astk mhw pwp jwvY ] pVY icq suinq gMgw hI nwvY ] jpY jwp
Xwko AnMqy AnMgy ] prm joq kI skiq sRI mwq gMgy ] 8 ] ieiq sRI gMgw Astk
sMpUrnM ] suBM : 1

h`Q ilKq nM : MS 209


isrlyK : rwjnIq (ADUrI)
lyKk : qnsuK,kvI
p`qry : 1 A –292 a
Awkwr : 10.5X15.5 s.m. ilKq: 7X11.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy
ru`K do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw -7
Awm vyrvw : ikrm Kurdw, iB`ijAw hoieAw, ikqy ikqy hwSIey qoN bwhr iliKAw hoieAw Aqy
ifzwien bxy hoey
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ rwjnIq ilKXqy ] ikRq kv qnsuK ] cOpeI ] pRQmy
rwDo eykMkwr ] jgqu swij ijh kIAw pswr ] qIin BWiq kir isRsit aupweI ]
sUCm AO AsQUl bnweI ] auqm mDm ADm khweI ] sB Gt mo pRB rho
smweI ]…
AMq : … dohrw ] dyvI kI ausqiq krI bIr br duie kr joir ] hy mwqw prsMin ho suq
dyvO bl qoir ] 196 ] cOpeI ] sudRk bfo suDrmI rwjw ] puqR dyau bl iqh ky kwjw
] AsiQru huie iqh sRI nrys ] k…..

240
h`Q ilKq nM : MS 210 sMgRih
isrlyK : jpujI dw prmwrQ ( jp prmwrQ )
ilKwrI : krmw, BweI
p`qry : 1 – 51 a
Awkwr : 14X19 s.m. ilKq: 9.5X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw ciVAw hoieAw, dupwsIN KVHy ru`K do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw,
sqrW pRqI pMnw - 10
Awm vyrvw : poQI iB`jI hoeI, Ksqw, ikqy ikqy ikrm Kurdw; ilKq sMudr
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] jpujI dw pRmwrQu jd gurU nwnk smyr prbq pr igAw qW
isDW swQ goSit hoeI ] isDw nY bwby nU kihAw ] qw Enw isDw puiCAw qusI qw bwly
ho iksdy bl krkY Awey ho ] qw bwby kihAw eykMkwr ieku jo vwhgurU pRmwqmw hY ]
jo ausny cwhAw ju mY eyk dw Anyk hovW qwa AOm dI Dun kIqI ] qw ArD cMdR kw
mwieAw hoeI ]…
AMq : … idn rwq jIAW dy iKlWvx vwly dweI dwieAw hY ] jgqu eIsr dw puqR hY ] so
Kyldw hY ] Awpo Awpxy bury Bly krim Drmrwie dy hjUr vwcngy ] krmw dy
ienswr iksy nU nyVy Cutkwrw hovy iksy nMU dUr ] ijnw pRmysr dw nwmu jipAw hY so
krmw dI mskq Gwl gey hYn ] gurU nwnk jI kihMdy hY aunHW muKw aujilAw ipCly
keIAW dw Cutkwrw hMudw hY ]39]

h`Q ilKq nM : MS 210 A


isrlyK : Bwgvq gIqw
ilKwrI : krmw
ilpI kwl : sMmq 1845
p`qry : 51 A – 193 A
Awkwr : 14X19 s.m. ilKq: 9.5X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E gxySx nm: 1E siqgur pRswid ] sRI ikRsnw nmh ] sukl AMbrDnM sis bnM
cqurBujM pRsMn bdnM iDAwie qy srb ibGno psMqey ] jb pWf ky puqR Aru iDqRws† ky
puqR mhwBwrQ ky juD kau kurKyqR kau cly qb iDqRws† kihAw ky juD kw kauqk dyKn
hau BI clau ]…
AMq : … Ab rwjw myrI AOr bwq qNU sux ] ijs Er jogIsrON ky eIsr sRI ikRsn Bgvwn
jI hY Aru ijs Er pwrQ jo hY Arjn Bgq gWfuIv DnK kw Dwrnhwrw ijs Er eyh
dono Bgq BgvMq hY iqsI Er jsu Aru iqsI Er lKmI myrI miq vKy eyh bwq inscY
kr hY qyry puqR ADrmI hwrYNgy ] pRmysR ky Bgq pMun Awqmy pWfv jIqihgy ] pRmysr
qI ikRpw qy ] 18 ]…] ieq sRI Bgvq gIqw spUrn smwqM…sbMiq ATwrw sY
pYqwlI ] 1845 ] imqI jyT vdI iqRqIAw mMglvwr dsqKq BweI krmw gurW kI

241
ikRpw qy swD sMgq kw sdkw BUlw cukw bKs lYxw ] sRI ikRs˜ siq rwm sq rwm siq
hir hir jI Bgvwn sq ] vwhgurU vwhgurU jI siq ]

h`Q ilKq nM : MS 211


isrlyK : sRI rwm rh`sX
lyKk : rqn isMG (rqn hrI)
ilKwrI : igAwnI gulwb isMG
ilpI kwl : sMmq 1845 rcnw kwl: sMmq 1899 eI.
p`qry : 1 – 310
Awkwr : 21X14 s.m. ilKq: 17X9.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, dupwsIN iqMn lwl lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw -16,
pihly p`qry qy dohrw hwSIAw hY Aqy aupr iqkon bxI hoeI
Awm vyrvw : ilKq sMudr hY, kuJ p`qry hyToN qyl nwl iB`jy hoey hn [ 309 A qy smyN bwry
iliKAw hY :- “sMbq nv nv bsu ssI sr suB idvs idnys ] Pwgun vid pUrn
krXo rwm rhsX rmys ]”
AwrMB : 1E siqgurU pRswid ] sRI mqy rwmwXnm: ] sRI gurU crn kmly BXo nm: ] dohrw ]
sRI gurU bydI bMs br bMdO ihX Dir DXwn ] jw su ikRpwl vlysqy lhON skl sRiq
gXwn ] 1 ] AMg dwid nvrUp pRB pUrn prmwnMd ] pRxvoN pd pMkj prm pwvn
pwp inkMd ] 2 ]…
AMq : … sRI md gXwin gulwb isMG inRpqy rXwsI dRmw rUipxI rmXw rwm kumwir nwm
rmxIq dRyih sjn mnw ] sRI mqu som sroiB dysu ngry sMvwisno dwisnw sRI md rwm
rh`sX kMs muidqI smX ksqw pRIqXy ] 35 ]
ieiq sRI md rwm rhsXy rqn hir ibricqy sRI sMd purwxw KXwn sRI sqXopwKXwn
BwKw bDwKXwn pRbMDy eyko nwmI iqq mo DXwn 79 ] auqwrDy ] sMpUrxM suBM ]

h`Q ilKq nM : MS 212


isrlyK : kuc sqkw
p`qry : 1 – 12
Awkwr : 16.5X11 s.m. ilKq: 12X7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnHI hoeI, isAwhI kwlI, hwSIey qoN ibnW, sqrW pRqI
pMnw 13
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky cMgI, ilKq sMudr, 1 qoN 12 q`k pMnw nM: AMikq hn aus
qoN bwAd iek p`qrw nMbr qoN bgYr hY pr poQI dw hI ih`sw hY [ pMnw nM: 11 a qy
sMmq bwry ies qrW iliKAw hY “KMf vMnMH KMf ggn lKmOn khU buD mwG”]
AwrMB : “1E siqgur pRswid” ] AQ kuc sqkw ilKXqy ] do: ] Arijq Amrq rjk
jgiq kuc jug bMdn Twn ] kMuBkrn rwvx mno a~nq krn mhwn ]…
AMq : …aUc hoie kuc bs kIey sur nr muin idrw pwl ] Ab nIcy ltkq Bey jIqn kO
pqwl ]

242
h`Q ilKq nM : MS 213
isrlyK : Bwgvq dsm skMd
lyKk : ikRSn dws
smW : sMmq 1887
p`qry : 1 – 409
Awkwr : 25X17.5 s.m. ilKq: 19.5X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy do-do lwl
lkIrW do-do kwlIAW ivckwr iek motI sMqrI lkIr [ sqrW pRqI pMnw 19
Awm vyrvw : poQI dy pihly pMny qy ifzwiendwr hwSIAw pr ifzweIn dy rMg m`Dm pey hoey hn [
lyKk bwry pMnw nM 3 A qy ies qrW iliKAw hY :-
“Bly ikRpw inDwn inD igAwn jog inD isAwm ] ikSn dws ky ikRpw kr pUrn kIny
kwm” ] poQI dy SurU ivc 5 p`qry Aqy AMq ivc 6 p`qry KwlI hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] “sRI goibMdie nmih” “swr sUqIey nmih” “sRI gxyswey
nmih” ieq sRI Bgvqy dsm iskMd ilKqy ] “dohrw” do miq Git mih prspr
bolq eyk smwn ] iek gwvY gux isAwm ky iek brjy sur igAwn ]…
AMq : …qumrI srnI jo pey qy auqry Bv pwr ] ieh jwn kr mwq jI mY pirAw qumry
duAwr “ qMU Avqwr sRI lCmI swihb sRI nwrwn ] ApnI srnI rwKIa ibnY hmwrI
mwn ] poQI sMpUrn ] sMmq 1887 “vwr som”

h`Q ilKq nM : MS 214 sMgRih


isrlyK : bwrw mWh sRI ikRsn rwDkw jI kw
lyKk : kwhn isMG
rcnw kwl: sMmq 1899
p`qry : 1 –7
Awkwr : 22.5X14.5 s.m. ilKq: 18.5X12.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnI hoeI [ isAwhI kwlI hwSIey qoN ibnW, sqrW pRqI
pMnw 22
Awm vyrvw : poQI iB`jI hoeI, kwgz dI hwlq Ksqw, ilKq sMudr poQI ivc ikqy-ikqy hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ poQI dy AMq ivc 3 p`qry KwlI hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ bwrw mWh sRI ikRs˜ rwDkw jI ko ] dohrw ] cqR ricq
AnMd so PUlI byl Apwr ] kusm pRPuilq Ank ibD BvrY krY gMujwr ]…
AMq : …bwrW mhW sRI ikRsn ko krXo buD Anuswr ] BUl cUk sB bKsIa buD jn dIn
idAwr ] sMmq sis vs nwQ nv Pg sud iqQ nOmw ] kwn isMG mhd BUlKXo suB
dwiek idn BOmw ] pVy suny jo pRym so ikRsn AMq hoie icq ] suKI rhY ies jgq mY
AMq mukq sun im`qw ] .:. ] .:. ] sRI ikRSnwX nm : bwrW mwhW sRI ikRs˜ rwDw jI ko
sMpUrnM ] SuBM msqu ]

243
h`Q ilKq nM : MS 214 A
isrlyK : BivK bcn
p`qry : 1 – 17
Awkwr : 22.5X14.5 s.m. ilKq: 18.5X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, poQI dI ilKq v`KrI hY kwgj vI v`Krw hY pr ieh poQI dw ih`sw pihlI
poQI dy nwl hI bMinHAW hoieAw hY [poQI dw AwrMB vwlw p`qrw SurU ivc PitAw hox
kwrn pVHn Xog nhIN hY [
AwrMB : …..brn Awsrm ko Cof ijq pwKMfI Gir soie ] 4 ] kl drsn ky kwrny auTy
pRwq iek vrK ] ngr dUr huie dyKIey qb drswvY mrK ] 5 ]…
AMq : …Gr Gr ieh qmwSw hoiegw brs cwlI AMdr vrqy sa vry pICy dIAw mwqw qy
klpnw pICy gRwie Drw ] qW isKW mwqw bKswieAw ] bcn kIqw KusI hoky ] lMgr
clwaugy qW sRwp n Awvgw ] lMgr Atkw ] srwp stkw ] aus hI byrw ] isK sO
muh Pyrw ] jlo isKo mwlvy ] gurU kI kWsI dmdmy kw drsn hYgw ] myrw isK
dmdmy dI thl krygw ] so kWsI vwsI giq ] gurU kw Gr shIdW dI mukiq ] swKI
pUrI hoeI ]

h`Q ilKq nM : MS 215


isrlyK : hT pRdIpkw
lyKk : l`CI rwm
p`qry : 1 – 22
Awkwr : 14.5X18 s.m. ilKq: 10X14.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIey qoN ibnW, sqrW pRqI
pMnw 10.
Awm vyrvw : poQI ivc p`qrw nM 1 a qy ilKky swry p`qry auqy hVqwl PyrI hoeI hY [ p`qirAW dw
rMg AsmwnI hY [ pqrw nM 2 A qy hVqwl Pyr ky pUry pqry qy dobwrw iliKAw hY [
ilKq sMudr
AwrMB : “ 1E siqgur pRswid ” “ sRI sqgur crn kmly BXo nm: AQ hT pRdIpkw
lCIrwm ikRq ilKXqy ]…
AMq : …ieq sRI ikRsn jIvn klXwn sRq lCIrwm ikRq Xog suDwinD gRMQ pMcm aupdys
sMpUrnM [ = ] = ] = sMpUrxM suBM BUXwqw ] lyKk pTkwnW brdo Bvyqw “ sRI rwm
ikRsnM bRhm hrI ibsnM ] AnwQ nwQ nwQM ] nmO jor hwiQ ] ] ]
]=0=]0] ]0]=0=]0]=0=]0]=

h`Q ilKq nM : MS 216 sMgRih


isrlyK : CMd rqnwvlI
lyKk : hir rwm dws inrMjnI
smW : sMmq 1795 ib.

244
sQwn : iffvwnw
p`qry : 1 – 63
Awkwr : 9X14.5 s.m. ilKq: 6.5X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw c`mVw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do-do kwlIAW lkIrW ivc
ikqy-ikqy lwl, sqrW pRqI pMnw 6
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, ilKq sMudr, poQI dy AwrMB ivc 7 p`qry AMq ivc 4 p`qry KwlI
hn [
AwrMB : “1E siqgur pRswid” “AQ CMd rqnwvlI ilKqy” dohrw “gur gnpiq goibMd ko
nwie sIs hir rwm” ipMgl mq BwKw ibKy rciq ruicr prkwm ]…
AMq : …sMbq sr nv muin ssI, nB vwsI gur mwin ] iffvwnw idRF kUp jih, gMRQ
jnm sQl jwin ] ] ] ieq sRI hir rwm dws inrMjnI ikRq CMd rqnwvlI sMpUrxM
] ªRI gxySwX nm: ] = ] = ] =

h`Q ilKq nM : MS 216 A


isrlyK : rwjnIiq
lyKk : dyvIdws
p`qry : 1 – 80
Awkwr : 9X14.5 s.m. ilKq: 6.5X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ies poQI ivc p`qrw nM 22 qoN bwAd 33 nM hY p`qrw nM 59 dI QW qy 95
iliKAw hY ]
AwrMB : “1E siqgur pRswid” a sRI gxyswey nmw: “AQ rwjnIq ikRq kv dyvI dws
ilKXqy” kibqu “ nIiq hI qy Drm Drm hI qy srb is`iD nIq hI qY Awdr sBwin
bIic pweIey ] nIiq sY AnIiq CUtY nIiq hI qy suK lUtY nIiq lIey bolY Blo bkqw
khwieey ]…
AMq : …jo rjdI nktI Bv-sttI PktI aultI sultI hY ] mY jurtI kurtI suntI sb
Byd bfI miq mUF bFI hY ] dyvI ltIn iqRKw aultI giq ky sultI ju mhwbl dI
hY ] 111 ] ieq sRI dyvI dws ikRq nIq Byd rwjnIq smwpq ]

h`Q ilKq nM : MS 217 sMgRih


isrlyK : bMswvlInwmw nwBw nryS
lyKk : kmlw Dr
p`qry : 1 – 13 a
Awkwr : 10X15.5 s.m. ilKq: 6.5X11.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, cUpwsIN iek motI pIlI
lkIr dy iek pwsy iek kwlI Aqy iek lwl lkIrW, dUjy pwsy do kwlIAW qy iek lwl
lkIrw dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 6, pq`irAW dw rMg AsmwnI

245
Awm vyrvw : SurU ivc do Aqy AMq qy iqMn hwSIey vwly p`qry KwlI, poQI dw AwrMB lwl isAwhI
nwl kIqw hoieAw hY, 13 A p`qrw KwlI hY ]
AwrMB : 1E sRI gxyswX nm: ] dohrw ] sRI gjyNdR muK crx mY rhy sdw icq mor ] ismrn
jwky hoq hY dUr ibGn AqI Gor ] 1 ] mn hrn CMd ] isv suq ky crn ABIbMdn
krq jb pwp duK imtY sB bwsnw PuryN ] kwm koh loB moh Dr qn DIr qb ird
gyh mWJbr gÎwn dIp pRjryN ] AxI mwdI As† isiD sMKAw dIs nv inDI FUfq
iPrq qh Gr bn suQryN ] kmlwDr khq ngr Gr logn pukwr XhI ibRq suB ikRs˜
Awp aucryN ] 2 ]…
AMq : …lKÎmI bMqn jn hY pr bydn bhuqwie ] Drw Bwr Xuq sys pY soby sRI piq
rwie ] 70 ] kwXQku kut kwk kul Awp jwq ky pwl ] kUkr hsqI isMG idj Awp
jwq ky kwl ] 71 ]

h`Q ilKq nM : MS 217 A


isrlyK : hir bMsy BivK
p`qry : 1 – 17 a
Awkwr : 10X15.5 s.m. ilKq: 6.5X11.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] jnmyjX rwjw pRs˜ krqy Bey ] hy bÎws jI jo smIp Awauxy
vwlw smX hY AOr jo dUr ko Awauxy vwlw smX hY ] aus smX ko hm nhI jwnqy ]
ies vwsqy dÍwpur Xug nMU dos lgwny vwlw jo kilXug hY iqs nMU mY jwnxy kI ie`Cw
krqw hMU ] 1 ] …
AMq : …AOr hy jnmyjX kilXug mY mn kI pIVw qy rihq koeI nhI hovygw ] AOr rog
rihq koeI nhI hovygw ] AOr sB jn inMdw krny vwly hovyNgy ] AOr ikXy hoey
aupkwr kw bdlw koeI nhI dyvygw ] Xh sB bwrqw kilXug mY ho jwvyNgI ] 40 ]
ieiq sRI hir bMsy BivKÎy ] 184 ]

h`Q ilKq nM : MS 218


isrlyK : iDAwau ibhMgm mhlw 5
p`qry : 1 – 31
Awkwr : 14.5X22 s.m. ilKq: 11X19.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnHI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, p`qirAW dw
rMg AsmwnI, ibnW hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 12
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, iB`jI hoeI, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
AwrMB : 1E siqgurU pRswid ] iDAwau ibhMgm mhlw 5 ] rwg rwmklI inrMkwr kI kQw ]
eyk nwmu kw ADwr Qw ] Kwqw ikC n Qw ] pMc qq inrbwx Qy ] aun kI dyhI QI ]
sRI bwby nwnk kI ] suriq sbid igAwn iDAwnu sMqoK ] 5 ] …

246
AMq : …gwieqRI CMd ] sumwqw bRMm XunI nmsqqy ] ho dyvI mho dyvI dyvI CMd sursqI ]
gwieqRI visst srwp moc krMqy ] kys vysw klys nwsw duK nwsw mwdvw ] hrI hrw
pwp nwsw mukq dwqw jnMwrdnw ] EAM BUr Bvw suvwh ] ieqI riKAwq ] qq sv
qur vrnM ] Br go dy vsDy mY DyXU nw prco idieAwq ]

h`Q ilKq nM : MS 219


isrlyK : PUlmwlw gRMQ
ilKwrI : drgwhw isMG rUpyvwlw
ilpI kwl : sMmq 1958
sQwn : ipMf nwnoky, AMimRqsr
p`qry : 1 – 203
Awkwr : 24X32 s.m. ilKq: 15X19 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, auKVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy ru`K
do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW ivc iek motI pIlI lkIr dw hwSIAw, hwSIey
dy bwhr vwr iek nIlI lkIr, sqrW pRqI pMnw - 15
Awm vyrvw : SurU ivc 8 Aqy AMq qy 25 p`qry KwlI, ikqy ikqy ikrm-Kurdw
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ PUlmwlw gRMQ rwmwXxw ] sÍYXw ] Awid krO gurdyv ko
bMdn vwihgurU muK mwih aucwrI ] dÍY kr joir DrO crnI isru jWau sdw gur ky
bilhwrI ] kWn sunO gur kI aupmw gur rUp AnUp sdw aurDwrI ] vwhgurU gur nwnk
swihbu syvk sWm ghI drbwrI ] 1 ]…
AMq : …mohwidk mRg kIny jX sb isMG so hY sohn PrIdwidk Bikœ krYXw hY ] koaU sRI
ikRs˜ ibs˜ gxpiq kYsYv jg hmqO grIb dws rwm ky jpÎw hY ] 1 ] sRI piq,
AnMq, qulsI, eIs, jgdIs, eIsÍr, ….. sRI ikRs˜, dws ] ieiq sRI PUl mwlw igRMQ
smwpqM ] suBmsq ] poQI ilKI imqI kwqk pRivs† ] 21 ] sMmq 1958 ] bklm
BweI dRgwhw isMG ] BweI rUpyvwlw ] iKdmq gujwr lMgr jI swhb ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 220


isrlyK : suDwsr
lyKk : nvIn kvI (pUrw nW gopwl isMG)
smW : sMmq 1895
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 1 – 352
Awkwr : 23X27.5 s.m. ilKq: 17X20 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVy ru`K do lwl
lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW ivc iek motI pIlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI
pMnw 16
Awm vyrvw : poQI dy AwrMB ivc 10 Aqy AMq qy 5 p`qry hwSIey vwly KwlI

247
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] EN sRI gxySwX nm: ] AQ pRwcIn kiv sMbUh bwnI rs swnI
mX nvIn ikRq suDwsr nwm gRMQ ilKÎqy ] dohw nvIn ko ] crn jugl bMdn krON
sb dyvn smudwie ] jXoN hwQI ky Koj mY sb ko Koj smwie ] 1 ]…
AMq : …mohn mukt mod mMgl sdw hI rhY mWg lwflI kI sdw mMglmeI rhY ] 29 ]
dohrw ] pRB isD kv rs qqÍ ign sMmq sr AvryK ] Arjun suklw pMcmI sOm
suDw sr lyK ] 30 ] ieiq sRI nvIn ibrcqwXW suDwsr nwm gRMQy kiv nwm bMD dwn
lIlw gRMQ sMpUrxqw pRsMgih ] sRI nwrwXwxw nm: ] ieiq sRImn mhwrwjwiDrwj Aq
jwn bl vwiCq kMq brwr bMs isrmOr sRI jsmMq isMG jI mwlvyNdR bhwdr icq
iblws ihq AwgÎw ipRq nvIn kiv smUh bwnI rs swnI suDwsr nwm gRMQ Kt qrMg
vrnnM sMpUrxM smwpqM ] sRI

h`Q ilKq nM : MS 221


isrlyK : sRI rwm cirqR mwns (qulsI rwmwiex)
lyKk : qulsI dws
ilpI kwl : sMmq 1899
sQwn : kSmIr purI
p`qry : 1 A – 484
Awkwr : 16.5X25 s.m. ilKq: 11.5X17.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw pr au~KVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, cupwsIN
iek motI sMqrI lkIr dy iek pwsy iek kwlI Aqy iek sMqrI lkIr, dUjy pwsy do
kwlIAW lkIrW Aqy iek sMqrI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw 12
Awm vyrvw : p`qrw 1 A Aqy 2 A qy dohrw hwSIAw, Aqy ilKweI ivc iek lweIn lwl Aqy
iek kwlI, ilKq sMudr, poQI dy AwrMB Aqy AMq qy 9-9 KwlI ibnHW hwSIAw dy p`qry[
AwrMB : 1E sRI rwmwX nmh ] 1E sRI gurvy nmh ] 1E sRI gxyswX nmh ] vrnW nwm rQ
sMGwnW rswnW CMd swmip ] mMglwnW ckr kr qwro vMdy vwnI ivnwXko ] BvwnI
sMkrO vMdy sRDw ivsÍws rUipnO ] Xw iBAW ivnwn psXMiq isDw : ]...
AMq : …sRI md rwm cirqR mwnsu imdM BgqRX vghiq jyqy sMswir pqMg Goir ikrxY
rdhuvMiq no mwnv : ] 362 ] ieiq sRI rwm icrqRy mwnsy skl klp ivDMÍsny sqX
spq mOpwn smwpqM ] 7 ]suBM Asqu ] sMvq ] 1899 ] igRMQ qulsI rwmwiex
sMpUrn hoeI ] sMmq ATwrw sY nVwnvy imqI AsUN sqweI ilKI kSmIr purI ivc [
sRI rwm sRI rwm sRI rwm ]

h`Q ilKq nM : MS 222


isrlyK : myG ibnod
lyKk : myG munI
ilKwrI : lwl cMd
ilpI kwl : 1879
sQwn : AMimRqsr

248
p`qry : 1 A – 204 a
Awkwr : 22.5X16.5 s.m. ilKq: 17.5X12.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw a~uKVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy ru`K do
lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 23
Awm vyrvw : ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, SurU ivc iqMn p`qirAW qy myG ibnod
dw qqkrw idqw hY , 1 A p`qrw cwry pwsy dUhry hwSIey ivc Pu`l bUitAW nwl
sjwieAw hoieAw hY, 205 p`qrw KwlI hY [
AwrMB : 1E sRI pwrs nwQ jI nm: ] AQ myG ibnod ilKÎqy ] dohrw ] skl jgq
AwDwr pRBu skl jgq isrqwj ] pwp ibdwrn suK krn jX jX sRI ijn
rwj ] 1 ] qWhI ko mY ismr kY krO gRMQ suKkwr ] myG ibnodY nwm ies skl jIv
aupgwr ] 2 ]…
AMq : …sMvq 1879 Pwgx vdI 13 qRXodsI ] iliKqM AimRqsr mDXy lwl cMd iliKqM
myG ivnod sMpUrxM smwpqM ] XwdRsM iliKqM idRstw ] qwdRsM iliKqM mXw ] Xid sudm
suDMvw ] mmdo Kon dIXqy ] kstyn iliKqM swsqRM ] Xqnyn pirpwlXyq ] XWgiqM
ilKko XMiq qWgiqMq vsqRvq ] suBM ]

h`Q ilKq nM : MS 223 sMgRih


isrlyK : ibRMd sqseI
lyKk : ibRMd, kvI
smW: sMmq 1678 (rcnw kwl)
sQwn : Fwkw Sihr
p`qry : 1 – 61 a
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw au~KVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy ruK do
lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 13
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikqy ikqy hwSIey qoN bwhr vKrI kwnI nwl ilKq, AglI
ikRiq SurU hox qoN pihlW iek p`qrw KwlI hY [
AwrMB : 1E [ sRI gxyswX nmhw: ] AQ ibRMd sqseI ikRq kiv ibRMd ilKÎqy ] dohrw ] sRI
guru nwQ pRBwvqY hoq mnorQ is`iD [ Gn qY jÎoqru byil dl PUl Pln kI
ibiD ] 1 ]…
AMq : …smY swr dohwnw kO sunq hoq mn mod ] pRgt BXo Xh sq sXw BwKw ibRMd
ibnod] 696 ] sMmq sis rs bwr bsu kiqk suid sis vwr ] qwqy Fwky shr mY
aupjÎo puhp pRcwr ] 697 ] ieiq sRI kiv ibRMd ikRq ibMRd ibnod sqwXw sMpUrnM
smwpqM suBM BUXwq ]

h`Q ilKq nM : MS 223 A


isrlyK : rwjnIq
lyKk : dyvI dws

249
p`qry : 1 – 35 A
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ rwjnIq ikRq kiv dyvI dws ilKÎqy ] kib`qu ] nIiq
hI qy Drm Drm hI qY sRb isD nIq hI qY Awdr sBwin bIc pweIXy ] nIq sY
AnIq CUtY nIq hI qY suK lUtY nIq lIXY bolY Blo bkqw khweIXY ] nIq hI qY rwj
rwjY nIq hI qY pwqswhI nIq hI ko nvKMf mwih jsu gweIXy ] Cotn ko bfY krY bfy
mhw bfy krY qw qy sb hI ko rwjnIq hI sunweIXy ]…
AMq : … ieiq sRI dyvI dws kib`q ikRq rwjnIq sMpUrxM ] AnoÎkq ] kib`q ] cFhU n
clby ky dlhMU n hlby ky pYf hMU n mlby ky nr kI n lwj ky ] drd n drby ky
grj n krby ky AOrij n Drby ky Gn kI n gwj ky ] dwn ky n mwn ky n swh
snmwn ky n ADm Ajwn su n dyKby ky swj ky ]

h`Q ilKq nM : MS 223 e


isrlyK : cwxwkw swsqR BwKw
lyKk : sYnwpiq
smW : sMmq 1889
p`qry : 36 a – 55 a
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ikqy ikqy SbdW dy ArQ hwSIey ivc, ikqy ikqy sqrW dy nwl nwl id`qy hoey hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ cwxwkw swsqR BwKw ilKÎqy ] dohrw ] pRxvq ho sRI
ibsn ko jo iqRlok ko rwau ] cwxwky BwKw kro jo qum hohu shwie ] bhu swsqR Avlok
kY sMudr bcin inkwr ] rwjnIq sMbUh kO brnn krO ivcwr ] 2 ]…
AMq : … gur goibMd kI sBw mY lyKk prm sujwn ] cwxwky BwKw kIey kiv sYnwpiq
nwm ] 11 ] ieq ibRD cwxwky BwKw KoVs iDAwie smwpqM ] 16 ] sMmq 1889 ]

h`Q ilKq nM : MS 223 s


isrlyK : bwxI (k`cI)
p`qry : 55 a – 60
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, AMq ivc 160 p`qry qy mMglw crn dy ArQ id`qy hn [
AwrMB : slok mhlw 1 ] 1E siqgur pRswid ] ijq dr lK mhMmdw lK bRhmY ibsn
mhys ] lK lK rwm vfIrIAih lK rwhI lK vys ] lK lK aQY jqI hY sqIh qy
sMinAws ] lK lK EQY gorKw lK lK nwQw nwQ ] lK lK EQY Awsnw gur cyly
rih rwis ] lK lK dyvI dyvqy dwnU lK invws ]…

250
AMq : … bRhmw Awie n AwKsI byd pVY muK cwr ] iksnu ik sMdw bpuV ij huk imley
Aauqwr ] isau swlwihin dir KVy dyvI dyv AsMK ] ApuTw hoie qw JUir mrY scu
sdw bKsMd ]

h`Q ilKq nM : MS 223 h


isrlyK : rUp dIp ipMgl BwKw
lyKk : jY ikRsn BOjg
rcnw kwl: sMmq 1776
p`qry : 1 – 11 A
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, p`qrw nM: 12 KwlI hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] E sRI gxyswX nm: sRI srqyÎy nm: [ AQ rUp dIp ipMgl
BwKw ilKÎqy ] dohrw ] swrd mwqw qum brI subuiD dyhu dr hwl ] ipMgl kI CwXw
lIey brno bwvn cwl ] 1 ] gur gxys ky crx gih ihXy Dwr kY ivs˜ ] kuvr
BvwnI dws ko jugiq krY jY ikRs˜ ] 2 ]…
AMq : … dohrw ] sMmq sqRw sY brs AOr iChqr pwie ] Bwdo suid duqIAw gurU BXo gRMQ
suKdwie ] 4 ] ieiq sRI ipMgl rUp dIp BwKw jY ikRsn Bojg ikRiq sMpUrnM ] gx
sMpUrnM

h`Q ilKq nM : MS 223 k


isrlyK : Bwv pMcwskw
lyKk : ibMRd
p`qry : 1 – 18 A
Awkwr : 17X12 s.m ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, 19 Aqy 20 p`qrw KwlI hn [
AwrMB : 1E sÍsq sRI gxyswX nm: ] AQ Bwv pMcwskw gMRQ ilKÎqy ] ikRq kiv ibRMd BwKw
] dohrw ] AdBuq Aimq AnMq giq Agm Apwr AnUp ] ivXwpk jg qy
AidRsÎmX jX jX joiq srUp ] 1 ] dohrw ] kiv lokn ky Bwv suin kCuk BXo
icq cwau ] krI Bwv pMcwskw ibRMd su kiv Dr Bwau ] 2 ]…
AMq : … ieq Bwv pMcwskw sMpUrnnM ] kib`qu ] CUt CUt prY AwlI bYdIAw ju bwr bwr
muK pr moqn kI lrI lrkq hY [ cUrw kI KIl fug Brq inks jwie jU rwhMU kI
gWT sr skq hY ] su kiv pRhlwd mIn Avqwr BXo mD vdI qIj mD jysTv dI
pMcmI ko kUrm pRmwinXy ] cyqR vdI qROdsI vYrwh bpu Dwr hir mwDv kI sudI nr hru
gun gwinXy ] mwDv kI sudI riv bwvn vYswK sudI qIj ko prsrwm nwmu Dwm
AwinXy ] mwDv sudI nOmI rwm ikRs˜ Bwdo vdI Awhy AGhn vdI qIj boD jnm
jwinXy ] 1 ] = ] = ]

251
h`Q ilKq nM : MS 223 K
isrlyK : icqR iblws
lyKk : AMimRq rwie
p`qry : 1 – 30 a
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : ahI
Awm vyrvw : SbdW dy ArQ lwl isAwhI nwl vKrI kwnI nwl ilKy hn [ 30 A KwlI hY [
AwrMB : 1E sRI gnpqXy nm: ] AQ icqRiblws ikRq kiv AMimRq rwie ilKÎqy ] CpY ]
suMfw dMf BsuMf mMf isMdUr BUr br ] kys gMf Al JMuf lsY sis KMf Bwl pr ] mukt
cMf su pRcMf gMf md Jrin clq cYÍ ] kMufl krn AKMf cFy jnu mwrqMfu dyÍ ] Buj
dMf cqur blbMf Aiq nvo KMf bMdq crn ] kMtk ibhMf sq KMif kih lMbodr
Asrin srin ] 1 ]…
AMq : … dohrw ] ic`qR vrn ABrn kCu brnI AMimRq rwie ] Bry ic`qR kI ibRMq Ab
kih cqrMg bnwie ] 4 ] ieiq sRI ic`qR iblws kiv AMimRq rwie ikRq smwpqM ]
hrM ]

h`Q ilKq nM : MS 223 g


isrlyK : CMd rqnwvlI
lyKk : rwm dws inrMjnI
ilpI kwl : sMmq 1795
sQwn : iffvwnw
p`qry : 1 – 33 a
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E sRI vwhgurU jI kI Pqy ] AQ CMd rqnwvlI ilKÎqy ] dohrw [ gurU gnpiq
goivMd kO nwX sIs hir rwm ] ipMgl mq BwKw ibKY rcq ruicr pr kWm ] 1 ]
mqw brn ivByd kir dYÍ ibiD lOikk CMd ] ipMgl Awid Acwir jin khy bWiD
prbMd ] 2 ]…
AMq : …sMbq sr nv muin sis nB nvmI guru mwin ] iffvwnw idRF kUp jih gMRQ
jnm sQl jwin ] ieq sRI rwm dws inrMjnI ikRq CMd rqnwvlI sMpUrxM ] ] sRI
gurU nwnk AMgd… guru qyg bhwdr guru goibMd isMG Awpnw Kylu Awp vrqwieAw ]
ds Avqwr kIey gur nwnk iBMn iBMn bpukwr idKrwieAw ] 10 ] 0 ]

h`Q ilKq nM : MS 223 G


isrlyK : mwn mMjrI nwm mwlw
lyKk : nMd dws

252
sQwn : iffvwnw
p`qry : 33 A – 65 a
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI gxyswX nm: ] AQ mwn mMjrI nwm mwlw ikRq kiv nMd
dws ilKÎqy ] dohrw ] qMn mwim pr prm gur ikRsn kml dl nYn ] jg kwrn
krunwr nv gokl ijn ko AYn ] 1 ] dohrw ] aucr skq nih sMsikRq jwno cwhq
nwm ] iqn lig nMd sumiq jQw rcq nwm kI dwm ] 2 ]…
AMq : … dohrw ] jml jugm jm dÍMd dYÍ auBY imQun ibb bIA ] jugl iksor sdw bsO
nMd dws ky hIA ] 214 ] AQ mwlw ky nwm ] dohrw ] mwlwisk jo gunvqI Xh ju
nwm kI dwm ] jo nr kMiT kir hY so nr hYÍ hY Cb ko Dwm ] 215 ] ieiq nwm mwlw
spUrxM ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 223 |


isrlyK : Anyk ArQ BwKw
p`qry : 65 a – 74 A
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, 71 p`qry qoN kwnI bdlI hoeI hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI gxyswX nm: ] AQ Anyk ArQ BwKw ilKÎqy ] dohrw ]
jo pRBu joiq mY jgq mY kwrn krn AByv ] ivGn hrn sb suB krn nmo nmo iqh
dyv ] 1 ] dohrw ] eykY bsqu Anyk hYÍ jgmgwq jm Dwm ] ijXo kMcn ky ikMknI
kMkn kMufl nwm ] 2 ]…
AMq : … snyh ] qYl, snyh snyh iGRq, auqm pRym, snyh ] so snyh inj crn ko nMd
dws ko dyh ] 88 ] sbd smMud mY sbd gun ko kwFn smrQ ] mrjI Aws skMq
js qYsy Awvih hQ ] 89 ] ieq Anyk ArQI sMpUrxM ]

h`Q ilKq nM : MS 223 c


isrlyK : surBI
p`qry : 74 A
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, AwKrI KwlI do p`qirAW qy ‘KoVsdl pdm ic`qRk ‘ ckR vwhy hoey hn, iek
p`qry qy nusKw iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : AQ surBI ilKÎqy ] dohrw ] cMdn surBI imRg surB surBI bhuru bsMq ] surBI
cwrq bn gaU jo jg krqw kMq ] 1 ] Awqmw ] dohrw ] cMdn surBI imRg surB
surBI bhuru bsMq ] surBI cwrq bn gaU jo jg krqw kMq ] 1 ] Awqmw ] dohrw]

253
mn buDM icq suBwv qn Drm jIv AhMkwr ] ey sB khIAih Awqmw prmwqmw
AwDwr ] 2 ]…
AMq : … dohrw ] jo Anyk ArQI pVY AQvw sunY ju koie ] qwkau AnMk suArQ ieh
pMun prwpiq hoie ] 57 ] surBI spUrn hoeI ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 224 sMgRih


isrlyK : mMqR
p`qry : 1 - 9 A, 16
Awkwr : 16X12.5 s.m. ilKq: 12.5X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw au~KVI hoeI, dupwsIN KVHy ruK Al`g Al`g hwSIAw, ikqy ikqy do
lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr, ikqy ikqy do lwl lkIrW do kwlIAW lkIrW ivc
motI pIlI jW motI sMqrI lkIr, sqrW pRqI pMnw 16
Awm vyrvw : AwrMB ivc 11 Aqy AMq qy 3 p`qry hwSIey vwly KwlI, do KwlI p`qirAW qy hor
klm nwl nusKy ilKy hoey [ p`qrw 16 qy vI mMqR hn, keI QWeI kwnI bdlI hoeI hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] mMqR ] dMmu gugw dmu mMflI dMmu kwjI sulqwn ] pRbq DUVW
DumIAw gugw cVy cugwnu ] gMugy sMwdI kot lIs bMdy ibsIAru nwgu ] ibis kWlI ibis
kMblI kYsin kwly qUiq ] ibisAru dydy fMgu PUku ]…
AMq : … Agxq sUrj pKMq nUrm bsy qUrm kwl kMtMk dUrm sq sukr sRI bwlw sUrij
hiQ KVg gl PUln kI mwlw kMnI kMufl rUp kw ibswlw ] iriD isiD kro grIb
nwQ jI pRiqpwlw ] grIb nwQ icqwvn vwlw ] 12 ] smwpqM ]

h`Q ilKq nM : MS 224 A


isrlyK : joqs pRkws
p`qry : 10, 10 - 15 A
Awkwr : 16X12.5 s.m. ilKq: 12.5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ds AMk do p`qirAW qy AMikq hY 16 A qy jMqr mMqr AMikq hn
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI gxysÎ nm: ] AQ joqs pRkws ilKÎqy ] AD inCMqR ]
ccy colw ] AsunI 1 ] illu lylo BrxI 2 ] AweI aUey ikRqkw 3 ]… ] 17 ]
noXwipXu ] jystw 18 XoDy Biq mUl [ …
AMq : … ibsu ikAwVI ikfwau kir gohw Gru kry icikiV lwey Aig bwiV bU kUic ibsuau
iqigM iJVkw JVy qy JwVw cVy qy mwr auqwrw jwgu ry jwgu siq vy pqwlo dybY rwg ]
DMnI ky bYdMin sMiK cUVu ] vwis kUiV ] kroiV rMig

h`Q ilKq nM : MS 224 e


isrlyK : bMsrI
lyKk : B`dr
p`qry : 17 a - 18 a

254
Awkwr : 16X12.5 s.m. ilKq: 12.5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, AMq qy iek nusKw idqw hY [
AwrMB : ibRrjrwj ky ] bMsrI ADr iqlk sohq hY Bwl pRBMjn kI mwl aur bnI mhwrwj
ky ] tyfI kr tWg idl moihE hY mohn qY rwDkY sujwn sMg KVI isrqwj kY ]…
AMq : … Bgq dyK bUVw qY qwirE hY plk bIc dIno hY bYkMuT bws jwnq lukweI hY ]
qwko suq suK rwj pun hY Dnw jib rjn jwn ApnY mh dIjIey bfweI hY ] crxo mY
mn rhY qn rhY Arog inq B`dR jn khY ikRsn Bgq dys vweIAY ] 3 ]

h`Q ilKq nM : MS 224 s


isrlyK : anmo Awdys
lyKk : kysr isMG
p`qry : 18 A - 19 A
Awkwr : 16X12.5 s.m. ilKq: 12.5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E aunmo Awdys lwl plg surK pwey kysr isMG bwrIX Awey ] Cpn CurI Agl
my ] Cpn CurI bgl my ] Cpn CurI bwv clY Cpn CurI dw\Y clYh krd Awie
bkrd jwie hfI qoV klyjI cKu myrw bYrI qyrw BC mwr mwr kr qw cly DV DwV
khqw cly sjy hQ hlwl kI botI cly Kby hQ hrwm kI botI cly …
AMq : … lgy ko lgwey ko kry ko krwey ko Awkn ko fwkn ko sq snwq bwrw jwq
coptIey curwhI eyko bMd kr ilAw kysr isMG bIr dy Kwry kysr isMG qyry ielm kw
qmwsw Puro mMq eIsrI mhwdyv kw bwcw Pury ]

h`Q ilKq nM : MS 224 h


isrlyK : k`ibq
p`qry : 19 A - 20 A
Awkwr : 16X12.5 s.m. ilKq: 12.5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] kibq ] eyk smy Twfy hY duvwr pr Asvwr Anyk rQ bwjqy
bjMqr swQ krI KVy JUlqy ] eyk smy Byt lYn rys bys Arj krY eyk smy plG pY
psmIny ivCY qUl qy ]…
AMq : … eyk smY vwhI nr ikrpw ibnu rwm jU kI hoie kY iBKwrI iPrY KYr nhI prqo ]

h`Q ilKq nM : MS 224 k


isrlyK : rwDw isMgwr
p`qry : 20 A - 23 A

255
Awkwr : 16X12.5 s.m. ilKq: 12.5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ADUrI jwpdI hY, 23 qoN bwAd iqMn p`qry hwSIey vwly KwlI hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sj kir isMgwru rwDw clI isAwm jU pY cMdRmw cMmk dyiK
lrj rihXo min mY ] sIs pY dukUl syÍq kucn pY ANgI ikRq kt bIc swrI suqy suqy
qn mo ]…
AMq : … modq ho gwjyÎo gj krI qY shwey hrI lIjY jI ] kwl Byt dOrXo dyK lwl jI ]
pryE srn crn lwgyXy Awn ihq hI so dIno hY sujwn pwn lIno hY gupwl jI ] hoie
kY idÎwl lY pDwry ho bkMT hU mY kIno isrqwj ]…..

h`Q ilKq nM : MS 224 K


isrlyK : kQw kwmrUp v kwm iltw kI
lyKk : Aihmd Xwr
ilKwrI : nrYx isMG
ilpI kwl : sMmq 1918
p`qry : 1- 154
Awkwr : 16X12.5 s.m. ilKq: 12.5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, AMq dUjI ivc kwnI nwl ilKwrI Aqy smyN bwry iliKAw hY, AMq ivc AglI
ikRqI SurU hox qoN pihlW 2 p`qry hwSIey vwly KwlI hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ kQw kwmrUp v kwmildW dI ikRq kiv Aihmd Xwr ]
bYq ] A`vl isPiq krW swihb dI ijin ieh Klkq swjI ] byprvwh byAMq
suAwmI nw iks kI muhqwjI ] 1 ] ApxI kudriq Awpy jwxY ihkmq ausdI nÎwrI ]
rMgw rMg skUPw sbjI kir guljwr pswrI ] 2 ]…
AMq : … myrIAw pUrIAW pwvx vwlw hzrq swih jIlwnI ] Ahmd Xwr murId mrd dw
brdw dMuhI jhwnI ] 1497 ] poQI nrYx isMG GimAwr kwmlytw cMfI gogw sNmodrIk
joqs nCqR sMmq 1918 mqI mwg dI 17 qrIk [

h`Q ilKq nM : MS 224 g


isrlyK : gun swgr bicqR
ilKwrI : nrYx isMG
ilpI kwl : sMmq 1918
p`qry : 1- 102
Awkwr : 16X12.5 s.m. ilKq: 12.5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, AMq qy 102 A p`qry qy dUjI klm nwl ilKwrI Aqy smyN bwry iliKAw hY [

256
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] EAM sRI gxyswX nm: ] AQ gun swgr bicqR ilKÎqy ]
dohrw ] AlK mUriq prm gur Awid AMq ibsQwr ] jI jMq jl Ql skl kry
jgq insqwr ] 1 ]…
AMq : … sorTw ] swq qIn pun byNd CMd Xwih mD brn kr ] AD kaUn jn hoie
CmIXy su kb pRwDmm 734 ] ieq sRI gunswgr igRMQ smwpqM ] suBM ] Bvyq ]
hry ] poQI nrYx isMG GuimAwr dI kwlytW sMmudrI cMfI gogw mflI sMmq 1918 mqI
mwg dI 17 ]

h`Q ilKq nM : MS 224 G


isrlyK : cMfI cirqR aukq iblws
lyKk : goibMd isMG, sRI gurU
ilKwrI : nrYx isMG
p`qry : 1 - 55
Awkwr : 16X12.5 s.m. ilKq: 12.5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, 55 A qy ilKwrI Aqy smyN bwry hor kwnI nwl iliKAw hY [ p`qrw 1 A qy
isrP iek lweIn ilKI hY bwkI p`qrw KwlI hY [ 1 A dI lweIn hI 2 a qy ilKI
hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ cMfI cirqR aukq iblws ] sÍYXw ] Awid Apwr AlyK
AnMqu ] Akwl AByK AlK Anwsw ] kY isv skiq dey suiq cwr rjo qms iqiq hMU
purbwsw ]…
AMq : … dohrw ] igRMQ siq sYieAw ko kirE jwsm Avr n koie ] ijh nimq kiv ny
kihE su dyh cMfkw hoie ] 233 ] poQI nrYx isMG GuimAwr dI sMmq 1918 mqI
mwg dI 17 ]

h`Q ilKq nM : MS 225


isrlyK : bRhm KwnI qrkIb [ nusKy ]
lyKk : mMnI rwm
p`qry : 1 - 54
Awkwr : 9.5X16 s.m. ilKq: 6.5X11.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, bwAd ivc bMnHI hoeI, hwSIAw dovyN pwsy do-do kwlIAW lkIrW,
sqrW pRqI pMnw 7
Awm vyrvw : poQI a~KVI hoeI, pMnw nM. swP nhI piVHAw jWdw pMinAW dI igxqI qrqIbvwr
nhIN [ ikqy ikqy kwnI bdlI hoeI hY [ AMq ivc aurdU dy Sbd ilKy hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid “AQ bRhmKwnI qrkIb” cwhy c qPwnn kI jwko qwko dwrU
dyqw hY ] mMnI rwm Awsk jb pihlY dmVY ign ky lyqw ho ] posqu eyk syr jb lBI
qrkutI kr kY fwrq ho ]…

257
AMq : …Awgy iql kI ibD “ 2 mwsy imTw iqlIAw, 2 mwsy jrd sMKIAw, 2 mwsy supyd
sMKIAw, 2 mwsy rqkw ictIAw, 2 mwsy hPIm, 2 mwsy kysr, 2 mwsy hrqwl, 2 mwsy
cIc vrtIAw, 2 mwsy mnCV, 2 mwsy hrml, 2 mwsy mwlkMkxI ] 4 mwsy ismrK ]
2 mwsy jwPl, 2 mwsy log, 2 pYsw Br crbI swnyAw dI ] 6 tky qyl, 2 pYsw Br
swny kI crbI ]

h`Q ilKq nM : MS 226 sMgRih


isrlyK : cxwky ky BwKw
lyKk : sYnwpiq, kvI
p`qry : 1 – 25 a
Awkwr : 10X17 s.m. ilKq: 7X11.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, bwAd ivc bMnHI hoeI, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do-do
kwlIAW lkIrW, sqrW pRqI pMnw 8
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ilKq bdlI hoeI, ikqy-ikqy hwSIey qoN bwhr iliKAw
hoieAw hY [ pMnw nM AMikq nhIN hY [ poQI dw pihlw AiDAwie pUrw nhIN hY [
AwrMB : qlhI bwDv: dys ko iqAwgIey ibRq aupdRvI iqAwg, ikRpn ikRqGnI iqAwg pRB
rhy niqn so lwg ]…
AMq : …gun goibMd kI sBw my lyKk pRm sujwn ] cxwky ky BwKw kro kivq sYnwpiq nwm
] ieq sRI brD cxwky BwKw KoVs iDAwie smwpqM ] sRI gMgw rwm jI quhI hY ]

h`Q ilKq nM : MS 226 A


isrlyK : kokswr
p`qry : 23
Awkwr : 10X17 s.m. ilKq: 7X11.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : “ 1E sqgur pRswid ” AQ kokswr ilKXqy “ dhorw ” kwmdyv kI kYsI jugq
hY ] kYsy kwm dyv jI hY rqkw sugMD iqs ky smuMdR hY ] bhuV kYsy hY kwm dyv jI
iesqRI kRIVw ky bMD hY […
AMq : …1E Awgy mMqR hQAwr bMd krny kw ] a nmo hnUmwn “ cl AMjnI ky pUq ] Dwr
bMD ] qrvwr bMD ] qIr bMD ] nyjw bMd ] bdUk bMd ] kuhk bwx bMd ] dlbwd
POj bMd ] sgly hQAwr bMd ] hwknI fwktI bMd ] KvIs bMd ] ishrI KuhwrI
bMd ] pIVw bMd ] srvwih bMd ] sUl ArbIlw bMd ] myrI Bgq gurU kI skqw ]
PUr ho mMqR eIsr mhwdyv qyrI vwcw Pury ] vwrI sq pVnw ]

h`Q ilKq nM : MS 227 sMgRih


isrlyK : vvyk boD
lyKk : idAwl dws, bwvw

258
ilpI kwl : sMmq 1923
p`qry : 1-16 a
Awkwr : 11X14.5 s.m. ilKq: 9X11.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, bwAd ivc bMnHI hoeI, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw
dovyN pwsy do-do lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw 13
Awm vyrvw : poQI dI ijld p`kI, hwlq cMgI, ilKq sMudr, poQI dw AwrMB Aqy AMq lwl
isAwhI nwl idqw hoieAw hY [ ikqy-ikqy pMnw nM: vI lwl isAwhI nwl idqy hoey
hn [ vvyk boD qoN bwAd ‘dohry’ sorTy Aqy svYXw idqy hoey hn [
AwrMB : 1E sRI gxySwX nm: 1E siqgur pRswid ] AQ sRI vvyk boD igRMQ kiv ikRq bwvw
idAwl dws nwrwiex pRmhMs swD ilKXqy ] Awid mMglw crn ]…
AMq : …Xwih igRMQ ko jo pry pwvY boD srUp ] hovq qwko sWiq suK inscl igAwn
AnUp ] 85 ] aswr purw pur sMudr Aiqr h`q sMq qihAwn ] qws ngr mY idAwl
kiv riha swd suKmwn ] 86 ] dohrw ] sq sMmiq nau ds pRgtqw aUpr qReI
dyv ] mwrw mws ss vwr hY inscY smJo Byv ] ieiq sRI kiv ikRq bwvw idAwl dws
nwrwiex Bgq pRmhMs ivricqM isK ipRq Bgq pRym veIrwg igAwn vrnnM sRI vvyk
boD igRMQ AnuBY swr miq isDWiq n rUpnM smwpqM suB msq ]

h`Q ilKq nM : MS 227 A


isrlyK : ivsnp
lyKk : idAwl dws, bwvw
p`qry : 17 A -18 A
Awkwr : 11X14.5 s.m. ilKq: 9X11.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : sRI lKmI nwrwiex ivsnivsÍysur pRmysr jI sRI gur nmo nmw: 1E siqgur pRswid ]
AQ sbd ivsn pd ikRq kiv bwvw idAwl dws nwrwiex Bgq ilKXqy rwg
mlwr ]…
AMq : …rwg iblwvl ] Avgq gq nhI jwn pry ] aUc nIc nIc ko aUcw kihqy nw fry
] igAwnI qy Awgy igAwnI krh AigAwnI igAwn DrY ] mIq n ko vYrI kr fwry
vYrI mIq srY ] bymuK qy snmuK hI kr hI inscYvwn trY ]

h`Q ilKq nM : MS 228


isrlyK : gost kbIr kI qy rivdws kI
p`qry : 1 -24 A
Awkwr : 8.5X14 s.m. ilKq: 5X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, bwAd ivc bMnHI hoeI, hwSIey qoN ibnHW, sqrW pRqI pMnw - 6
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, 25 p`qrw KwlI hY [

259
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] gosit kbIr kI nwly rivdws kI ] qQw BvwnI qQw mhwdyv
nwil hoeI ] inrgux srgux ] Awpo jI nwih nwih ko ihq myro] kYsy kY drsn pwvau
qyro ] rivdws vwc ] suin kbIr jI rivdwsu khqu hO qum khIAq bRhm igAwnI ]
bRhm bRhm kir Brim Bulwny qq bsqu nhI jwnI qq hmwro nMd ko nMdnu pRgt
BieAw jg mwhI ] qumrw bRhm iknhU hY dyiKAw lwj mrq ikau nwhI ] 1 ]…
AMq : …kbIr bwc ] pUrb qy jo pCm AwvY cMcl miq gih rwKY ] aupjq vyKY ggn
smwvY jw kau pyf n swKw ] kwl ghY klpq ibn hovY qw qU dyih sgl klysw ]
khq kbIr sunhu rivdwsw eyhI Bgiq aupdysw ] 62 ]

h`Q ilKq nM : MS 229 sMgRih


isrlyK : cwxwky BwKw (ADUrI)
lyKk : sYnwpiq, kvI
p`qry : 5 a - 27 A
Awkwr : 10X17 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy
ru`K do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW ivc iek motI sMqrI lkIr dw hwSIAw,
sqrW pRqI pMnw - 8
Awm vyrvw : poQI dw AwrMB pMjvyN p`qry qoN hMudw hY, nON nMbr p`qrw A`Dw PitAw hoieAw hY, d`s
nMbr p`qrw nhIN hY, poQI ikqy ikqy ikrm-Kurdw
AwrMB : ….. qih jwnu cirqR ] 11 ] sqR hoie kY ju krY imqRweI kI bwq ] iqh ibsÍws n
kIjIAY AMq krY vh Gwq ] 12 ] swsqR pwn isRMgI nKI ndI inRpiq Aru nwr ] ien
kw ikAw ieqbwru hY rhIAY Awpu sMBwr ] 13 ]…
AMq : … CMd ] bIxw bxI mn mQ eyk ] cMdn bRhmx cMd ibbyk ] Asu KVgu CqRI iek
jwq ] igÎwnI igÎwn hir jn hir bwq ] 9 ] swsqR skl ibcwr kY mQ kwiF Xh
swr ] nwrwiex BjIAY sdw krIAY praupkwr ] 10 ] gur guibMd kI sBw mY lyKk
prm sujwn ] cxwkw BwKw kIey kv sYnwpiq nwm ] 11 ] ieiq ibRD cwxwky BwKw
KoVs iDAwie smwpqM ] 16 ] suBM msqu ]

h`Q ilKq nM : MS 229 A


isrlyK : kok mMjrI BwKw
p`qry : 27 A - 63 a
Awkwr : 10X17 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, 63 A KwlI hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ kok mMjrI BwKw ilKqy ] dohrw ] llq supn Dn Alp
nIc qn Cb ABnv kMq ] mD irq ihq Aiq riq rvin jYX jYX mdn AnMd
] 1 ] brn kwm AiBrwm Cib brno Bwmn Bog ] skl kok diD mQn kir gMcE
swr suK jog ] 2 ]…

260
AMq : … cqr ds KMf ju Aiq srs rcy ju bhu ibiD CMd ] pVq bFy riq rMg Aiq
ibib icq ihq AnMd ] 176 ] ieiq kok swry AnMd ikRqy Awsn brnnM nwm cqr
ds KMf : ] 14 ] kok swr smwpqM ]

h`Q ilKq nM : MS 229 e


isrlyK : kok pMcswiekw (ADUrw)
p`qry : 1 - 81 A
Awkwr : 10X17 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, AMq nhI hY, AMq qy 4 p`qry (78-81) bhuq Ksqw hwlq ivc hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ poQI kok pMcswiekw kI ilKXqy ] kWm dyv jI kI jYsI
jugiq hY ] kYsy hY kWm dyv jI rq kw sugMD iqs ky smuMdR hY ] bhuV kYsy hY kWm dyv
jI iesqRI kRIVw ky bMD hY ] bhuV kYsy hY kWmdyv jI kIAw hY sMswr kw AnMd
ijsny ] bhuV kYsy hY kWmdyv jI rsIey jo mnuK hY iqn kO suK dyxy hwry hY ]…
AMq : … mMqR njr kw ] bjlI bjlI brjku Awr ] bjlI b`wDau dsy duAwru ] dyau
ipMV kau swDY ] ault bwx qwhU kO lwgY ] Gol pI lvhu srb rs bWx n lwgY ]
eyku hU Ax joaU swDY soeI mrY ] ies dyh ipMf kI riKAw sRI bjR jognI …..

h`Q ilKq nM : MS 230 sMgRih


isrlyK : izMdgI nwmw
lyKk : nMd lwl, BweI
p`qry : 1 A - 65 A
Awkwr : 14X9.5 s.m. ilKq: 11.5X6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, au~KVI hoeI, dupwsIN KVy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI
lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 12
Awm vyrvw : ikqy ikqy SbdW dy ArQ lwl isAwhI Aqy pYnisl nwl id`qy hoey hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] ijMdgI nwmh ] BweI nMd lwl jI ] AW KudwvMdy ijmIno
AwsmW ] ijMdgI bKsy vjUdy iensu jW ] 1 ]…
AMq : … qw ngIrd gYr nwmy ijkr hk ] qw ngoied gYr hrP Aj iPkr hk
] 498 ] dIdh Aj dIdwir hk pur nUr kun ] gYr hk Aj Kwqry idl dUr
kun ] 499 ] bYq BweI nMd lwl jI ky sMpUrn hoey ]

h`Q ilKq nM : MS 230 A


isrlyK : dIvwn goXw
lyKk : nMd lwl, BweI
p`qry : 66 a - 129 A
Awkwr : 14X9.5 s.m. ilKq: 11.5X6 s.m.
vyrvw : EhI

261
Awm vyrvw : EhI, 66 p`qry qy SbdW dy ArQ dy ky auqy hVqwl PyrI hoeI hY [ 119 p`qrw KwlI
hY, 123 p`qry qoN 129 q`k BweI nMd lwl jI dIAW rubweIAW hn [ 130 p`qrw KwlI
hY [ AMq qy 7 p`qry ibnHW nMbr hn ijnW qy svYXy idqy hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] qsnIP BweI nMd lwl jI ] dIvwn goXw ] hvwie bMdgI
Awvrd dr vjUd ky mrw ] vgrnh jOik cunI Awmdn nbud mrw ] 1 ]…
AMq : … bjyir swXh BU murwdhw XwbI ] bjyir swXry mrdwin goXw Kudw XwbI
] 404 ] 5 ] qmwm sud dIvwn goXw

h`Q ilKq nM : MS 231


isrlyK : ibsn purwx
lyKk : ibAws, (irKI)
ilpI kwl : sMmq 1877
p`qry : 1 - 346 A
Awkwr : 13X15 s.m. ilKq: 10X11.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, bwAd ivc bMnHI hoeI, dupwsIN KVy ruK do kwlIAW lkIrW dw
hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 12
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikqy ikqy ikrm-Kurdw
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] siq icq AnMid prmwqmwie mih [ nmih ] ] AiQ ibsn
purwx BwKw iliKqy ] prwsro vwc ] prwsr mYqoR kau khy hY ] ik hy mYqRo Xih jo quJY
aupdys kro ho ] so AMimRq smwn hY ] so mn ky pwqR so pIau ]…
AMq : … ieiq sRI ibsn purwxy smwpqM poQI spUrn hoeI ] smq ATwrw sY sqqRY ] BUl
cUk bKs lYxI ] lg knw soiD pVnw ] swD sMq dws swDW sMqW ky thlIey nPr hY
dieAw rKxI ] bwDw Gwtw vgs lYxY ] vwihgurU jI kw Bjn krnw swD sMqW kI
thl krnI ] bwr buDvwr idn pUMnm cyqR pRivsty ] 19 ] poQI sMpUrn siqgurU krI
vwhgurU kw Bjn krnw ]

h`Q ilKq nM : MS 232 sMgRih


isrlyK : ikRsn Avqwr
p`qry : 1 – 128
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9.5X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, isAwhI kwlI, hwSIAW dovyN pwsy KVy ruK, do-do kwlIAW lkIrW,
vKryvyN leI lwl isAwhI, sqrW pRqI pMnw 8
Awm vyrvw : ilKq sMudr, pihly p`qry qy gurU goibMd isMG jI pwqSwhI dsmI dI mihmw bwry
disAw igAw hY [ poQI dw ieh ih`sw ADUrw hY [
AwrMB : 1 ] E ] siqnwm krqw purK sRI ikRs˜wie nmih ] sRI vwsudyvie nwmih ]
sRI pRmwqmwie nmih ] sRI Bgvwnie nr iniD jhw ] kwl purK iesiQqby qhW ]
kihXo ibsn khu inkit blweI ] ikRsn Avqwr Dro qum jweI ] 2 ]…

262
AMq : …hY sB logn ko krqw ibRj BI hY krqw ieh lIlw ] sMiDXwn ko brqwh rhY
ieh swDn ko krqw n hINlw ] rK leI ien hI sIA kI piq rwiK lXo qRI pwrb
sIlw ] gopk hY pq so sunIAY ieh hY ikRsnM br bIru hTIlw ] 396 ] idn bIq
gey ck…..

h`Q ilKq nM : MS 232 A


isrlyK : rwm jI kw mMqR
p`qry :3
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9.5X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, p`qirAW qy p`qrw nM. AMikq nhIN
AwrMB : 1E AM rwm jI kw mMqR ] rwm riCAw ilKqy Awid suKu AMq suK ] ho sI sB suK ]
DMin DorI igRhmMfil suKu ] ijs bwsrhu hir siq suK ] jwgqy suvqy pohY nwhI kwl
bwt Gwty rwKy hir dieAwl ]…
AMq : nau nwQ causI isiD cEsiT jogxI vvMjw bIr ] ies mMqR kI AwigAw cldy hYin
] ijs guxh clwey iqsY gux cly rwm jI qyrI sRin rwiKAw ] = ] = ] = ] = ]
]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=

h`Q ilKq nM : MS 232 e


isrlyK : cMfI jI shwie
p`qry :3
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9.5X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ikDry-ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ kul 13 dohry hn [ pMnw
nM AMikq nhIN kwnI bdlI hoeI hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid [ sRI dyvI jI shwie [ cMfI jI shwie [ ipRQmy cMfI Akl
kuAwrI […
AMq : …lMkVbIr qyrI duhweI [ siB bIr cMfI mwqw qY nau lohw brnw ] cMfI sRI
BgEuqI jI shwie [

h`Q ilKq nM : MS 232 s


isrlyK : jwp swihb
p`qry : 1 – 21 a
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9.5X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, 21 a nM pqry qy iek vwr AMq krky dohrw nM
198 qy nmUny nwl AMq kIqw hoieAw hY [

263
AwrMB : 1E siqgurU pRswid ] jwpu ] sRI muKvwk pwiqswhI ] 10 ] CpY CMd ] qÍ pRswid
ckR ichn Aru brn jwiq Aru pwiq nihn ijh ] rUp rMg Aru ryK ByK koaU kih n
skiq qh ]…
AMq : …cqR ckRvrqI cqR ckR Bugqy ] suXMv suBM srbdw srb jugqy ] dukwlM pRxwsI
dieAwlM srUpy ] sdw AMg sMgy ABMg ibBUqy ]

h`Q ilKq nM : MS 232 h


isrlyK : ibhMgm inrMkwr kI kQw
p`qry : 23 A – 126 A
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9.5X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : pMnw nM 126 qy iek lweIn ivc vI nmUny nwl kQw Kqm kIqI hY [ ikDry-2
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ SurU krn vyly lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI
hY [ vKryvyN leI ikqy-2 lwl isAwhI dI vrqoN hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] rwgrwmklI mhlw 1 ] iDAwa ibhMgm inrMkwr kI kQw [
qd bwbw nwnku ibhMgm pMKI kY rUip Qw […
AMq : …krm ibkrmu pyiKAw jru jrg hoie inrml sbdu kmwvhu jnu nwnk qqw
ibhMgmu pwvhu ] gosit spUrin hoeI ] vwhgurU jI vwhgurU jI [ DMn gurU DMn gurU
jI [ siqgurU jI sRI vwhugurU jI [

h`Q ilKq nM : MS 232 k


isrlyK : gost gurU bwby nwnk jI kI
p`qry : 126 A – 239 A
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9.5X11 s.m.
vyrvw : EhI, hwSIAw do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr sqrW pRqI pMnw 8
Awm vyrvw : ikDry-ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI geI hY [ ikDry-2 kwnI bdlI hoeI hY [
AwrMB : 1E siq nwm gurU pRswid siqnwm krqw purK inrBa inrvYr gur Akwil mUriq
AjUnI sYBM gur pRswid ] rwgu Awsw jpu AwrDnwil mhlw AnUp mMqR Apr gosit
gurU bwby nwnk jI kI […
AMq : …eIhw suKI Awgy mukqw hoie jpu gurU bwby nwnk jI kw hY [ ausqiq prmysr kI
vwhgurU vwhgurU siqgurU byAMq gurU jI

h`Q ilKq nM : MS 232 K


isrlyK : Sbd gurbwxI
p`qry : 240 a – 269 a
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9.5X11 s.m.
vyrvw : EhI

264
Awm vyrvw : 1. sRI rwg 2. mwrU rwg 3. mlhwr 4. Awsw 5. rwg gaVI ivcoN coxvyN Sbd, rwg
dyv gMDwrI, rwg ibhgVw, rwg soriT, DnwsrI Aqy jYNqsrI ivcoN coxvyN Sbd[
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] rwgu isrI rwgu mhlw “1” caupdy “ Gr 1 ” moqI q mMdr
ausryih rqnI q hojwih jVwau ksqUro kMgU Agr cMdin lIip AwvY cwau ]…
AMq : …pvn nwm jgq mY hir ko kbhU nwir sMBwg [ nwnk srin pra jg bMdn
rwKhu ibrdu quhwrw ] 33 ]

h`Q ilKq nM : MS 232 g


isrlyK : DnwsrI DMny kI gosit
p`qry : 269 a – 273 a
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9.5X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] DnwsrI Dny kI gosit ] DMnw klir cwry gweI bRhmx
inkSwAw Awie ] nwie Doie pUjw ibsQwrI bYTw iDAwn lgwie ] DMnw AwKY suix
myrw dwdw AwpxI crxI lwie ] DMny kw hir isau biFAw snyhu ] pRwbRihm pUrn
AibnwsI inhclu lwie Anyhu ] 1 ]…
AMq : …bRhmx no hir drsnu h hoAw DMny gruU qrwieAw ] gorK nwiQ muCMdR auDwirAw
kwiF sMGl dIp lY AwieAw ] Bgiq kw ihqkwrI Twkur DMny DMnu khwieAw ] 1 ]
bolhu vwhgurU jI DMn gurU jI ] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 232 G


isrlyK : vwr sUhI kI
p`qry : 273 A – 303 a
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9.5X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] vwr sUhI kI slok nwil mhlw ] 3 ] sloku ] sUhy vys
duhwgxI pr ipru rwivx jwie ] ipr CoifAw Gr ApxY mohI dUjy Bwie ]…
AMq : ha ikAw swlwhI ikRm jMqu vfI qyrI vifAweI ] qU AgMmu idAwlu AwguMm hY Awp
lYh imlweI ] mY quJ ibnu bylI ko nhI qU AMqu sKweI ] jo qyry srxwgqI iqin lYhY
CfweI] nwnk vyprvwhu hY iqsu iqlu n qmweI 20 ] = ] = ] = ] = ] = ] =
]=]

h`Q ilKq nM : MS 232 |


isrlyK : mMqR bwby nwnk jI kw
p`qry : 303 a – 306 A
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9.5X11 s.m.

265
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] mMqR bwby nwnk jI kw iliKAw vwrI iqRhu piVnw…
AMq : …Av GtYsI gur inrMkwr jI nwnk jI riCAw krY Akwl purK jI qyrI
swirix ] = ] = ] = ] = ] = ] = ] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 232 c


isrlyK : vwr BgauqI jI kI pwqSwhI 10
lyKk : goibMd isMG, sRI gurU
p`qry : 306 A – 328 A
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9.5X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ies ivc 55 dohry hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid vwhgurU jI kI Pqy [ sRI BgaqI jI shwie [ vwr sRI BgauqI
jI kI pwqSwhI 10...
AMq : …durgw pwT bxwieAw sBy pauVIAW Pyr n jUnI AwieAw jynw ieh gwieAw [

h`Q ilKq nM : MS 232 C


isrlyK : piKAwn cirqR
p`qry : 328 A – 333 a
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9.5X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : 331 pMny qoN kwnI bdlI hoeI hY [ ies ivc pMnw nM 330 AwpxI kRm ivc nhIN hY
auh pMnw 334 qoN bwAd l`igAw hoieAw hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid sRI BgauqIey nmhw [ AQ piKAwn cirqR ilKqy [ pwqSwhI
] 10 ]…
AMq : …ieq sRI dyvI jU kI ausqq smwpqM ] APjU ]

h`Q ilKq nM : MS 232 j


isrlyK : gurbwxI Sbd
p`qry : 333 A – 337 a
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9.5X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : sulqwn pUCY sun vy nwmw ] dyauK [dyKau] rwm qumwry kwmw ] nwmw sulqwny biDlw ]
dyKau qyrw hir bITulw ] 5 ] rhwaU ]…
AMq : aie prm purK dyvwiD dyv ] Bgiq hyq nr isMG Byv ] kih kbIr ko lKY n
pwr] pRhlwd auDwry Aink bwr ]

266
]=]=]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 232 J


isrlyK : vwir DurU Bgiq kI
ilpI kwl : 1888
p`qry : 337 a – 353 A
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9.5X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] vwir DUrU Bgiq kI ] DrU hsdw Gr AwieAw ] kir ipAwru
ip [ipau] kuCV lIqw ] bwhu pkV auTwilAw min ivc rosu miqryeI kIqw ]…
AMq : …ATwrw sY ATwsIAw ] imqI byswKu sudI privstI sqweIAY ] poQI swihbu pUrI
hoeI ] sdw kw swD sMigiq kw swD sMgiq jI Buil cuik vKis lYxI golwm dI ] swD
sMgiq vKsix jogu hY ] vwhgurU jI kw Kwlsw vwhugurU jI kI Pqy ] scy pwiqswih
gurU rwmdws jI Bul cuk vKs lYxI ] scy pwiqswh qU vKsix jog hY ] golwmu qyrI
srin hY srin pry kI rwiK lyhu ] idnI bIrbwru poQI pUrI hoeI ]

h`Q ilKq nM : MS 233


isrlyK : isKW dI Bgqmwlw (swKIAW)
lyKk : mnI isMG
ilKwrI : kMudn
smW : sMmq 1874
sQwn : lwhOr
p`qry : 1– 683
Awkwr : 15X27 s.m. ilKq: 10X20 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIn auKVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVy
ru`K do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW, ivckwr iek motI pIlI lkIr dw
hwSIAw, sqrW pRqI pMnw -10
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq Ksqw, p`qrw 14 qoN bwAd kwnI bdlI hoeI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] swKI BweI gurdws jI kI ] vwr XwrvI isKw dI Bgq
mwlw ] eyk smy BweI mnI isMG jI QI isKw Ardws kIqI ] ju BweI gurdws jI ny ju
isKW dy pruQwie vwr kIqI hY ] qy sBu dysW dy isKw dy nwm ilKy hYin ] Enw dIAw
rihqw qy krqUqw AswnU mlUm krwho ju AsI BI jwxIey ju isKw dIAw AYsIAw vrqxw
hodIAw hYn ]…
AMq : …kibq ] sMmiq bKwn rwie ibRkm nrys jU ko ibid Awpuin byd sq mn mY
ibcwrIXo ] ArD sq AwT Aor ADk gnIlI jo qw pY BwdRv ko ikRsn pK prvwin
hwrIXo ] bwsRim AMk Awd jwm sMpUrn ilK nwnk gur swKI Bgiqmwl aurDwrIXo ]
kMudn bKwny AMk mwqRw mY cUk khMU bKso sB gunI jn ros nwih DwrIXo ] sorTw ]

267
dsKq kMudn jwn lv purXo khXo ] bKso gunI sujwn AMk mwqRw jo khMU ] poQI
spUrx hoeI ] sMmq 1874 kqk idn 7 BuilAw cuikAw bKsxw ] vwh gurU bKisMd
hY ] vwhgurU ] vwhgurU ] vwhgurU ] vwhgurU ]

h`Q ilKq nM : MS 234 sMgRih


isrlyK : jp prmwrQ
p`qry : 1– 119 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 9.5X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, sqrW pRqI pMnw - 8
Awm vyrvw : dupwsIN 80 p`qry qk do kwlIAW lkIrW dw KVHy ruK hwSIAw hY, Aqy kwnI vI bdlI
hoeI hY [ 108 p`qry qoN Pyr kwnI bdlI hoeI hY [ ilKweI sMudr hY [ ikDry-ikDry
ikrm Kurdw [ ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ikDry-ikDry
suDweI hwSIey ivc kIqI hoeI hY [ AwKrI p`qrw bhuq hI Ksqw hwlq ivc hY [ pUry
AKr pVHy nhIN jWdy [ poQI ADUrI lgdI hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] rwg Awsw mhlw 1 AnUp mMqR Apwr gost gurU bwby nwnk
jI kI ]…
AMq : …bwbw nwnk jI ATqrI pEuVIAw spUrn ilKIAw ] BuilAw cuikAw bKsxw ]
gurU kw bolxw gurU jwxy ] vwhgurU vwhgurU ]

h`Q ilKq nM : MS 234 A


isrlyK : mMqR gurU bwby nwnk jI kw
p`qry : 119 A - 122 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 9.5X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] siqnwm krqw purK ] inrBau inrvYr ] Akwl mUrq
AjUnI sYBMg gur pRswid ] mMqR gurU bwby nwnk jI kw mhlw 1 ]…
AMq : …dIn dunIAw ky pwqswh qyrI pnwh ] sRMkr mwqw sMRkr ipqw sMkR rwKo cwro idsw
] qWby kw koit smuMdR sI KwhI ] cwro qrP nwnk swhu kI duhweI [

h`Q ilKq nM : MS 234 e


isrlyK : vwr BweI pRym dws kI
p`qry : 123 - 133
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 9.5X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] vwr BweI pRym dws kI ] pEuVI ] AMny kohVy nwl ley KV
AMmRqsr nvwvY ] sBsy Cwdnu Bojnu dykru AMimRq nwm pVwvY ]…

268
AMq : …eyhI vpwr byeI kwrn hI kIau prmysr isau Kwqw hY ] kyqy Awqy ly ly Awqy kyqy
lY lY jwqw hY ] ijvy smudR idsy sriB Awiq EhI ndrI Awqw hY [ sux isMGw Bry
BMfwr gRNg iPr kd hI n inKtwqw hY ] 32 ] vwr sMpUrn hoeI pEuVIAW 32 sMpUrnM
] vwhgurU, vwhgurU, vwhgurU, vwhgurU, vwhgurU, ] icq Awvy BuilAw cuikAw gurU
bKsy ]

h`Q ilKq nM : MS 234 s


isrlyK : [ jnm swKI sRI gurU nwnk dyv jI ]
p`qry : 133 – 213 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 9.5X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, pqrw 133 dw iek konw BuirAw hoieAw hY, ies krky ilKq pUrI nhIN hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] Ab qIjI gost mwrkMfy rKIsru jI kI ] pihlI clI ] jd
cwry jug bIqy Pyr …. rcY ] AgilAw jugw kw ikAw pRmwx hoqw hY ]…
AMq : …qW gurU AMgd AwiKAw DMn gurU nwnk hY ] ijs AYsy pwpI qwrw ] Aqy DMn BweI
bwlw ijs iehu swKIAw suxwie kY Aswfw auDwr kIqw ] swKI sMpUrn hoeI ] bolhu
BweI vwhgurU, gurU, gurU, gurU, gurU, gurU, gurU, bwbw nwnk jI ]

h`Q ilKq nM : MS 234 h


isrlyK : swKIAw SyK &rId jI
p`qry : 213 A – 245
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 9.5X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, swKIAW ADUrIAW hn [ AMq ikrm Kurdw hox kwrx, pUrI qrHW piVAw nhI
jWdw [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] swKIAw SyK PrId jI kIAw ilKIAw ] SyK PrId Agly
jnm kurys†I Awhw ] jMgl ivc vsdw Awhw ]…
AMq : …qw auh grIb isr boilAw ju KrbUijAw qU isr hoAw Awhw ] jo bKIl…..sI jo
Awhy KrbUjy sohny jIEu Awhy iPrdY…..hY ] ieh jo Awhw so Kudwie dw ipAw…..

h`Q ilKq nM : MS 235


isrlyK : igAwn crKw
smW : sMmq 1933
p`qry : 1– 4
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8.5X10.5 s.m.
vyrvw : ijld kwgz, bwAd ivc bMnI hoeI, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy iqMn-iqMn
kwlIAW lkIrW, sqrW pRqI pMnw 9
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI, ilKq sMudr, hwSIey qoN bwhr soD kIqI hoeI [

269
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AiQ igAwn crKw ilKXqy ] iniq mqI dydI mwau DIey ]
ikau iPrnI hY vwho dwhu DIey ] mY hwrI is`K isKwie DIey ]…
AMq : …jd Dwm ibgwny jwvYgI ] muV vq nw eyQy AwvygI ] aQY jw kY pCoqwvYgI kuC
AglI kr simAwn kuVy ] kr kqn vl iDAwn kuVy ] = ] = ] sMmqu 1933 jyT
pR 14 sMpUrnnM idn vIrvwr ] smwpqM msq suB msq ] =

h`Q ilKq nM : MS 236


isrlyK : sO sMmqI gRMQ
lyKk : ihRdy rwm (dwdU pMQI)
smW : sMmq 1953
p`qry : 1 – 10 a
Awkwr : 14X16.5 s.m. ilKq: 9.5X12 s.m.
vyrvw : ijld motw kwgz, bwAd ivc bMnHI hoeI, ibnHW hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 11
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ sO sMmqI gRMQ iliKÎqy ] 1901 ] eyk smw iekoqro
mukqw brsy myih ] Krw jmwnw AwvsI Kt hwl Kyih ] 1902 ] bwrw mws bI roqVo
pRBU AwieE Bwie ] sO rupYAw srVo ibkY mihgI hosI gwie ]…
AMq : … 1998 [ ATwxvo nInwxvo iehY dono sun iBK ndIAW nIr ] bhY Gxw prjw
pwvY suiK ] 100 seI ksmo doaU GrW hiQAwrw dI mwr ] hUAw mloC pRlY kIAw
id`lI qYN ] ieqI pusqik sO sMmqI sMpUrxM msiq suB msiq ] sMn 1953 imqI mGR
sudI 12 idn buDvwr ] bklm Kws mhMq ihRdY rWm dwdU pMQI invwsI Aj mukWm
Kws rwjDwnI sRI nwBkOl [

h`Q ilKq nM : MS 237 sMgRih


isrlyK : igAwn rqnwvlI (vwrW)
lyKk : BweI gurdws
p`qry : 1 – 407 A
Awkwr : 11X16.5 s.m. ilKq: 7X12.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, p`kI bMnHI hoeI, dupwsIN KVHy ru`K do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw,
sqrW pRqI pMnw 8-9
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, keI QweIN kwnI bdlI hoeI, poQI dI ijld auqy mInwkwrI
kIqI hoeI; SurU ivc Aqy AMq qy do-do hwSIey vwly KwlI p`qry, ikqy-ikqy hwSIAw
ilKq ih`sy dy ivckwr hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] vwrW igAwn rqnwvlI ] BweI gurdws Bly kw bolxw ]
nmskwru gurdyv kau siqnwmu ijsu mMqR suxwieAw ] Bvjlu ivco kiF kY mukiq
pQwrQ mwih smwieAw ] jnm mrx Bau kitAw sMsw rogu ivjogu imtwieAw ] sMsw
iehu sMswru hY jnm mrx ivic duK sbwieAw ] jm fMfu isro n auqrY swkiq durjn
jnmu gvwieAw ] crn ghy gurdyv ky sq sbd dy mukiq krwieAw ] Bwie Bgiq
gurpurib kir nwm dwn iesnwnu idRVwieAw ] jyhw bIau qyhw Plu pwieAw ] 1 ]…

270
AMq : … vYd n pujnI vYdgI siqgur haumY rogu imtweI ] dyvI dyv n syv quil siqgur
syv sdw suKdweI ] swier rqn n pujnI swD sMgiq gur sbdu suBweI ] AkQ kQw
vfI vifAweI ] 21 ] 39 ] auxqwlI ]

h`Q ilKq nM : MS 237 A


isrlyK : bwxI BweI gurdws
lyKk : gurdws, BweI
p`qry : 408 a – 677 a
Awkwr : 11X16.5 s.m. ilKq: 7X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] bwxI BweI gurdws Bly jI kI ] sorTw ] Awid purK Awdysu
Enm sRI siqgur crn ] Gt Gt kw prvys eyk Anyk ibbyk sis ] 1 ]…
AMq : … jYsy Aink PnMg PnMg Bwr Drin DwrI qwih igrvrDr khY kaun brweI hY ]
jwko eyk bwvro ibsu nwmu nwQ khwvY qwih ibRjnwQ khY kaun AiDkweI hY ] Aink
Akwr EAMkwr ky ibQwry qwih nMd nMdn kaun soBqweI hY ] jwnq ausqiq krq
inMidAw AMD mUV AYsy ArwDby qy moin suKdweI hY ] 556 ]

h`Q ilKq nM : MS 238 sMgRih


isrlyK : cMfI cirqR aukiq iblws
lyKk : goibMd isMG, sRI gurU
p`qry : 1 – 124 A
Awkwr : 7X9 s.m. ilKq: 3.5X6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, auKVI hoeI, dupwsIN KVHy ru`K, 110 p`qry q`k do lwl lkIrW ivc
iek kwlI lkIr, bwAd ivc do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 6
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikrm-Kurdw, poQI dI ijld mInwkwrI vwlI, 199 pMny qoN
bwAd 200 ilKx dI QW iPr 100 iliKAw hY 200 qoN 220 qk 100 qoN 120 iliKAw
hY [
AwrMB : 1E vwhgurU jI kI Pqy ] AQ cMfI cirqR aukiq iblws ] sÍYXw ] Awid Apwr
AlyK AnMq Akwl AByK AlK Anwsw ] kY isv skq dey suiq cwr rjo qms qiq
hU purbwsw ]…
AMq : … dohrw ] gRMQ siq sYieAw ko kirE jw sm Avru n koeI ] ijh nimq kiv ny
kihE sudyh cMfkw soie ] 233 ]

h`Q ilKq nM : MS 238 A


isrlyK : cMfI cirqR
lyKk : goibMd isMG, sRI gurU
p`qry : 125 a – 220 A

271
Awkwr : 7X9 s.m. ilKq: 3.5X6 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, 118 A qoN 120 A qk gurU jI dy cwr svYXy id`qy hn [
AwrMB : 1E AQ cMfI cirqR ilKXqy ] inrwj CMd ] mih`K deIq sUrXM ] biFXo su loh
pUrXM ] su dyv rwj jIqXM ] iqRlok rwj kRIqXM ] 1 ]…
AMq : … dohrw ] jy jy qumry iDAwn koN inq auiT iDAY hYN sMq ] AMq lhYNgy mukq Plu
pwvihgy BgvMq ] 6 ] 262 ] ieiq sRI bicqR nwtky cMfI cirqRy cMfI cirqR ausqq
brnnM nm Astmo iDAwXw sMpUrx msqu suB msqu ] 8 ] APjU ]

h`Q ilKq nM : MS 239 sMgRih


isrlyK : kQw suKdyv jI kI (ADUrI)
p`qry : 1– 54 A
Awkwr : 12.5X15 s.m. ilKq: 7.5X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, bwAd ivc bMnHI hoeI, dupwsIN KVy ruK do kwlIAW lkIrW dw
hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 9
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikqy ikqy ikrm-Kurdw
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] kQw suKdyv jI kI ] eyk smy pwrbqI mhwdyv kau khny
lwgI jo bilhwr jwau qyry gil jo mwlw hY so kYsI hY ] qb mhwdyv kihAw jo
pwrbqI eyhu mwlw jo hY so qyry isir hYin ]…
AMq : … pIVI Awg ju jogu Bgiq clweI ] Aib mY kljug ky ivKY ] 21 ] iekIh
pEuVIAw ] qyrI Awg ju jogu clwvxw hY ] Ab qum isDwvhu ] suKdyau ko BI
Byjau …..

h`Q ilKq nM : MS 239 A


isrlyK : swKI rwjy jnk kI
p`qry : 55 a - 70 A
Awkwr : 12.5X15 s.m. ilKq: 7.5X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] siqnwmu krqw purKu … gurpRswid ] swKI rwjy jnk jI kI
ilKI ] swKI rwjy jnk kI ] rwjw jnk Bgq jI sc KMf kMau cly ] qb rwh aUhw
qy jo mukiq kw rwhu Qw ] ausqy bWvI qrP guhwr pVqI QI ]…
AMq : … sRI pwrbRhm jI AwigAw kIqI hY ] jnk Bgq kNau ] jo kljug mih jwau ]
jIAw kNau nwm jpwvihu ] jo jI mukiq hovih ] 1 ] slok ] jugu jug mih gurU
AwieAw iqn AicMq nwm iDAwieAw ] ijn syivAw iqn Pl pwieAw ] dws nwnk
pMQ clwieAw ] gurU nwnk jI ]

272
h`Q ilKq nM : MS 239 e
isrlyK : vwrW igAwn rqnwvlI
lyKk : gurdws, BweI
p`qry : 1– 96 A
Awkwr : 12.5X15 s.m. ilKq: 7.5X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] vwrW igAwn rqnwvlI ] BweI gurdws Bly kw bolxw ]
nmskwr gurdyv kNau siqnwm ijsu mNqR suxwieAw ] Bvjl ivco kiF kY mukiq
pQwrQ mwih smwieAw ] jnm mrx Bau kitAw sNsw roig ivMjog imtwieAw ]…
AMq : … Bgq vfw rwjw jnku gurmuK mwieAw ivic audwsI ] dyv lok nU cilAw gx
gMDrb sBw suKvwsI ] jmpuir gieAw pukwr suix ivllwvin jIA nrk invwsI ]
Drm rwie no AwiKaun sBnW dw kir bMd KlwsI ] kry bynqI Drm rwie hNau syvk
Twkur AibnwsI ] ghxy DirAnu iek nwau pwpw nwil krY inrjwsI ] pwsMig pwpu n
pujnI gurmuiK nwau Aqul n qulwsI ] nrkhu Cuty jIA jMq ktI glhu islk jm
PwsI ] mukiq jugiq nwvY dI dwsI [

h`Q ilKq nM : MS 240


isrlyK : iekwdsI mhwqm
p`qry : 1 – 133 A
Awkwr : 10.5X15.5 s.m ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw bwAd ivc bMnHI hoeI, dupwsIN KVHy ruK do kwlIAW lkIrW ivc
iek lwl lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 9
Awm vyrvw : poQI ADUrI hY, poQI Ksqw Aqy krm-Kurdw, lwl isAwhI dI vrqoN isrP pihly
pMny qy kIqI geI hY, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, p`qrw 16 qy 17
iBjy hox kwrx isAwhI PYlI hoeI
AwrMB : 1E ] sRI Enmo Bgvqy vwsudyie AiQ iekwdsI mhwqm ilKqy ] Arjn sRI ikRsn
jI pih puCqw hY ] hy ikRsn Bgvwn jI iekwdsI kYsy auqpiq BeI hY ] iks kwrn
qy pMun dy dyvx vwlI hY ] hy dyv Bgvwn kYsy kir pivqr hY ] ikAw krmu hY ] kYsy
quJ kO ipAwrI hY ]…
AMq : … Aru iqsI nrwien kw iDAwn krq BeI ] Aru brmw kI kwmnw BI iqAwg
deI ] bRhmcrj hI hoie rhI ] jb duAwpir ibKY sRI ikRsn BI Aauqwr lyiq Bey ]
Aru bRhmw jI srbqR dyvqw iesqRIAw kO AwigAw kriq…..

h`Q ilKq nM : MS 241


isrlyK : BwKw indwn
lyKk : gMgw rwm jqI
ilKwrI : bwl mukMd

273
smW : sMmq 1878
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 1– 155
Awkwr : 14X23 s.m. ilKq: 9.5X18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy ru`K do lwl lkIrW
ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 13
Awm vyrvw : poQI ivcoN qyl nwl iB`jI hoeI, hwSIey qoN bwhr ilKq, poQI KVHy ruK KulHdI hY
ivSys: ies nMU mhwrwjw rxjIq isMG dy rwj ivc ilKI geI poQI ikhw igAw hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI jgdMbwX nm: ] sRI jnydRwX nm: ] AQ BwKw indwn
ilKÎqy ] dohrw ] pRxvq sRI pRB jYNn piq irKq nwQ ArhMq ] kyvl gÎWn pRkws
inq mMgl krn mhMq ] 1 ] pdmwviq bMdq crn pUrn suK ky kMd ] pRB pwrs
pwrs kro sjl nIl CibkMd ] 2 ]…
AMq : … Acl AlK gq prm pd sq icq bRhm srUp ] kihby ko kiv gMg muin
inscy pd inj rUp ] 94 ] ieq sRI gCw isromin gCin gOrI mY sRI muin rwj sMgq
irK qq is`K sRI pMifq pUj sUrq rwm qq is`K kiv gMgw rwm jqI ibrcqy jqI
indWny sMKÎwid kQnM pMc ibMsqmo pRkws : ] 25 ] ieiq rog ibinscX jdI indWn
sMmq 1878 ] bYswK mwsy sukl pKy duqIAw idny sur gurbwry suDwsr ispury rnjIq
isMG rwjÎwq ] suBM Bvyiq ] sMmq sis nv bRhm jo byd jwn suB Byd ] mwG mws
qm p`K mYN Ks†I iqQ ibByd ] 1 ] sur gur idn indWn jo pUrn kIno mIq ] prjw
piq Drmswl pY mukMd bwl kr pRIq ] 2 ] sRI rwmX nm: sRI drugwXY nm: ]

h`Q ilKq nM : MS 242


isrlyK : srb sMgRih (Ark, Srbq mjUr gRMQ)
lyKk : bwl mukMd
sQwn : ktVw lohgVH dI Drmswl
p`qry : 1– 84 a
Awkwr : 22X14 s.m. ilKq: 18.5X9.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, au~KVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy
ruK do lwl lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 24
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikrm-Kurdw, ilKweI sMudr, pwxI nwl iB`jI hox kwrx kuJ
A`Kr pVHn Xog nhI[ 84 A qy iek nusKw id`qw hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ srb sMgRih ilKÎqy ] pRQm gur ausqiq ] sÍYXw ] sq
srUp icdw nMd Awqm eyk AnI ibAwpk Ehw ] kil kwl BÎwnk rUp lKXo Avqwr
lÎo guru nwnk sohw ] joaU joaU srnwgiq Awvq qwhMU ko dUr kIE md mohw ] bwl
mukMd krY ibnqI pRBu bwlk jwin kro qum Cohw ] 1 ]…
AMq : … dohrw ] suDw srovru ngr mY lohgV ktVw jwn ] qw mYN pRjwpqI nr Drmswl
suB rwn ] 182 ] qw mYN rihqy swD jn syvw sB kI hoq ] nwm aucwrq rYn idn
kIno gRMQ audoq ] 183 ] sb kivqn ky crn Xug bwrMbwr pRnwm ] BUl cUk qum

274
bKsIey bYdk buiD gux Dwm ] 184 ] ieiq sRI srb sMgRih bwl mukMd ibrcqy
Ark srbq mjUn gRMQ smwpqM nwm pMcmo kos : 5 ] suBM BUXwq

h`Q ilKq nM : MS 243


isrlyK : pdwrQ inrxX mwrg
p`qry : 1– 82 A
Awkwr : 22.5X15 s.m ilKq: 16X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, bwAd ivc bMnHI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN,
cupwsIN do lwl lkIrW dw dUhrw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 21
Awm vyrvw : poQI dy AwrMB ivc dUhry hwSIey vwly do p`qry KwlI, AMq qy Cy p`qry KVy ruK do lwl
lkIrW vwly hwSIey dy KwlI, poQI ikrm-Kurdw Aqy iB`jI hoeI, ilKq sMudr, ikqy
ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, poQI ikrm-Krdw
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI gxyswX nm: ] sRI rwmwX nm: ] AQ pdwrQ inrxX
gRMQ ilKÎqy ] dohrw ] gur gxpiq igrDr igrw igrjw gMg grIs ] gn pdwrQ
inrxX kho pd sroj Dr sIs ] 1 ] jY jY sRI jgq gur Acrj rUp AnMq ] gwie
gwie kY sb Qky isv bRhmwidk sMq ] 2 ]…
AMq : Gt so ivKy mwih duK hoeI ] Kt ieMdRI ky Kt duK hoeI ] Kt bIDI ky jwnin hwro
] suK duKu dYÍ dyh duK Dwro ] dyh Cqyey bÎwpy nwhI ] jIvn mukiq crY Bv mwhI ]
AYsy khy pdwrQ joeI ] lKo AsMg Awqmw soeI ] 86 ] do ] Awid eyk pun AMq
iek khXo pRgt kr jwn ] mD klpnw jo krI so klpq pihcwn ] 87 ]

h`Q ilKq nM : MS 244 sMgRih


isrlyK : kwm swsqR
lyKk : BvryS, kvI
ilKwrI : kwlI crn
p`qry : 1– 32 A
Awkwr : 19X14 s.m ilKq: 16X9.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnHI hoeI, dupwsIN KVy ru`K do jwmnI lkIrW dw hwSIAw,
sqrW pRqI pMnw - 18
Awm vyrvw : poQI dy AwrMB ivc 11 Aqy AMq qy iqMn p`qry pYnisl nwl lkIrW Aqy hwSIAw
mwrky KwlI hn, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY, AMiqm p`qry qy SbdW
dy nwl ArQ vI id`qy hn [ poQI dI hwlq Ksqw, p`qry auKVy hoey
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ kwm swsqR riq rhoNsXw kok ilKÎqy ] kibqu ] hr
ibiD dyv syv krq lhq Byv jyv bfy Bey Qy iPkr sb Qok ko ] so kv kumwr mn
ieCw ky dqwr bfI soBw ky BMfwr hY suKd surEk ko ] mMjul kml kWiq surqB rudl
Bwiq iDAwvY sur pWiq sWiqh hrY sok ko ] nK sqÍ gun swlI DrO rjo gun lwlI AYsy
kwlI crn srn iqMhU lok ko ] 1 ]…

275
AMq : … swlUr CMd ] AiDk lWbyEn jWky gihr pIry nYn ] kr crn Cuvq kTor roey
hsY soey cYNn ] Bojn krY Aiq hI isQl kucpwq TofI bwr ] kwn sUp smwn kurn
dn bdn dIrG Bwr ] 279 ] 5 ] ieiq kok sMpUrnM msq suB msq ]

h`Q ilKq nM : MS 244 A


isrlyK : pRsnwvlI
p`qry : 33 a – 34 a
Awkwr : 19X14 s.m ilKq: 16X19.5 s.m
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ pRsnwvlI ilKXqy ] dohrw ] sursnyis ivcwrdw sUr
Awidk igRh isiD ] nmskwr sb ko krO mn bwCq Pl isiD ] 1 ] kIE pRsn
hnUmwn kO rwm cMd sIXw hyq ] Asurin kMdn dyv ihq Bgiqn ko suK dyq ] 2 ]…
AMq : … mn mY inscw rwK kY bcn lyh icq Dwr ] pUrn kry murwr jI Bwvn hY suK
swr ] 22 ] ieiq pRsnwvlI sMpUrnM ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 244 e


isrlyK : iblweI pRSn
p`qry : 234 A
Awkwr : 19X14 s.m ilKq: 16X9.5 s.m
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E iblweI pRsn ] cOpeI ] kqk mGr klih krwvih ] poK mWih imqR
imlvih ] Pgx hoie fr kI Awsw ] 1 ] cyqR bolY icMqw DrY ] rwj ivgRh vYswKY
krY ] jyn iblweI duK soN bolY ] hoie mRnw jW igRvr folY ] 2 ]…
AMq : … dohrw ] AYso duvwds mwsw ibcwr kY sdn pR bYT ] lIjhu cqR ibcwr mn
smJ bqWaU AYs ] 5 ] ieiq iblweI pRsn ]

h`Q ilKq nM : MS 244 s


isrlyK : supnw ivcwr
lyKk : gOrI rwie
p`qry : 35 a - 41 a
Awkwr : 19X14 s.m ilKq: 16X9.5 s.m
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ supnw vIcwr ] dohrw ] sUkr kUk mwih cF jwie dKx
ids joie ] gwvq hsq soieXO mrY auTY n bhuro soie ] 1 ] sorTw ] bhrO krON
bKwn mrx AvD lKx kCU ] kry Bly jp dwn jWqy nrk n jwie nr ] 2 ]…

276
AMq : … qh Eupjy bnwrsI pVy ibidXw jwie ] BivKq ArQ pRkws Xh kirXo igRMQ
suKdwie ] 59 ] ieiq sRI mwn isMG crx isKq gulwb isMGyn gOrI rwie Awqm jy
inivrcqy BivKq ArQ pRkwsy kyvl supn inrinÎo nwm duqIXo iDAwie ] 2 ]
60 ] ieiq supnw ivcwr smwpqM msq suB msq ]

h`Q ilKq nM : MS 245


isrlyK : mukq mwrg gRMQ (pwqSwhI dsvIN)
p`qry : 1 A - 299 A
Awkwr : 15X17.5 s.m. ilKq: 9.5X12.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIn, bwAd ivc bMnHI hoeI, vKryvyN leI lwl qy kwlI isAwhI imlw
ky vrqI hoeI, dupwsIN KVHy ruK do lwl kwlI imks Aqy ivckwr iek kwlI isAwhI
dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-8
Awm vyrvw : poQI dy AwrMB ivc ‘qqkrw id`qw hY, ies qoN bwAd ‘ pYNqI A~KrI ’ ilKI hY, ikqy
ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY, AwrMB ivc do ibnW hwSIAw Aqy do hwSIey
vwly p`qry Aqy AMq ivc iek ibnHW hwSIey qoN KwlI hn [
AwrMB : 1E siqnwm krqw purK … gur pRswid ] AQ mukœ mwrg gRMQ ilKÎqy ]
pwqSwhI 10 ] eyk smY sRI gurU jI ky pws isK srb bynqI krq Bey ] Abcl
ngr ivKy jy hy siqgurU jI vYh hmko sb ibD kho jo ies jI kO sMswr swgr qrx
kw jqn kvn hY ]…
AMq : … iblwvl m: 5 rog imtwXw Awp pRB nIlI tlI nU Ag lgwvY aus nwl pV pV
lUq JwVY [ ies igRMQ ky pwT krny qy Pl hY mukiq Buugq kw mwrg hY [ ieiq sRI
mukq mwrg igRMQ igRMQ jI kw pRkws srb krm inrUpx sRI gurU muKwq Drm ArQ
kWm moK sMpUrx ] AO mkœ ko pMQ jnm imRqk pRXMq srbwsnw pUrx smpqM ] sRI
vwhgurU jI kI Pqy [

h`Q ilKq nM : MS 246


isrlyK : AsÍmyD BwKw
lyKk : thkx, kvI
p`qry : 1 A - 514
Awkwr : 20X28 s.m. ilKq: 13X19 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, auKVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, cupwsIN 7
lkIrW dw hwSIAw, iqMn kwlIAW, do kysrI, iek nIlI, ivckwr motI sMqrI lkIr,
sqrW pRqI pMnw - 15
Awm vyrvw : ilKq sMudr, poQI dw AwrMB sunihrI AKrW nwl, pihlW do p`qirAW qy dUhrw
hwSIAw, ikqy ikqy hwSIey qoN bwhr iliKAw hY, poQI sjwvt vwlI hY [ 334 qk
p`qrw AMk ilKq vwlI kwnI dy hn AgoN p`qrw AMk hor kwnI nwl ilKy hn [ cwr
cwr p`qry hwSIey vwly SurU ivc Aqy AMq qy KwlI hn [

277
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] EAM sRI gxyswX nmh ] sRI kwlkwie nmh ] EAM sRI nMd
lwlo jXq ] AQ sRI AsmyD BwKw ilKqy ] ikRq kv thkn kI ] caupeI ] ipRQmy
pRxvo igRjw nMdn ] sMkRq ngn ibGn inkMdn ] lMbodr duK hr suK dwiek ]
sMkRqn gj bdn ibnwiek ] suD sdn AG AauD ibnwsn ] mMgl rUp AmMgl
nwsn ] srn Asrn skl jg bMdn ] syvq sur nr sy DUr Ar cMdn ] sRI BwrQ
ky pRb Ast ds ] iqn mY AsÍmyD AdBuq rs ] kIjY ikRpw dws thkn pr sMpUrn
BwKw brno suB br ] 1 ]…
AMq : … dohrw ] sRI nMd lwl kI ikRpw qy hY ikRq kI BwiKAw krI ] kv thkn ko iCmo
qum jhW cUk brnq prI ] 69 ] ieq sRI BwrQ prbxy AsmyD biKAwn ] kv
thkx pUrn Bey iqRhqRmo iDAwie pRmwn ] ieq sRI BwrQ prbxy mhw purwxy jYmn
jnmyjy sMbwdy iqRhqrmo iDAwie sRI rwm ikRsnw ArpxM msq suB msq ] sMpUrn
smwpqM ] hY ikRq pUrn jwn ]

h`Q ilKq nM : MS 247


isrlyK : rwm dIpkw
lyKk : Bin isMG [Bwn isMG]
smW : sMmq 1914
p`qry : 1–9
Awkwr : 15X26 s.m. ilKq: 10.5X19.5 s.m.
vyrvw : KulHy p`qry, do giqAW ivc bMnHI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN
KVHy ru`K do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 13
Awm vyrvw : p`qirAW dI hwlq Ksqw, ilKq sMudr, ikqy ikqy ikrm-Kurdw, poQI KVy ruK
KuldI hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI gxyswX nm: ] dohrw ] sRI rGbr pRd kml jugu bMd
gurih isr nwie ] rwm cirq ky shMs ikRiq sloku khy bÎwKÎwie ] 1 ] jo nih
jwnq sMsikRq BwKw mwih pRbIn ] qwih qXih bÎwKÎw krI pRq pd prm
nvIn ] 2 ]…
AMq : … dohrw ] bhu swDn ky hIXy ko prm pRym pihcwn ] bwl boD ihq Xih ikXo
vrn mwqR bKXWn ] 1 ] sBY slokn ky ArQ hIX mY AwvY Dwie ] rwm dIpkw nwm
As tIkw krI bnwie ] 2 ] mq Anuswr BlI krI nU n AiDk jo hoie ] iKmw krO
buD jn skl bwl jwn kr soie ] 3 ] ieq sRI mq guru nwnk bRhm Acl crn
kml iBRMgr Bin isMG ivrcqy rwm dIpkw smwpqM ]4] ilKI Pgxo 30
sMmq 1914 ]

h`Q ilKq nM : MS 248


isrlyK : sUrj pRkwS (gur pRqwp sUrj gRMQ)
lyKk : sMqoK isMG, BweI
ilKwrI : rwm kOr

278
p`qry : 1 – 684
Awkwr : 24X33 s.m. ilKq: 18X23 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw,aupr kpVw ciVHAw hoieAw, pr au~KVI hoeI, vKryvyN leI sMqrI
rMg dI isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVy ruK 6-6 lkIrW (do lwl, iqMn nIlIAW ivckwr
motI pIlI lkIr) dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 19
Awm vyrvw : ilKq sMudr, pihlw p`qrw sjwvt vwlw, QW QW qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI, ikqy ikqy hwSIey qoN bwhr iliKAw hoieAw
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ sUrj pRkws ilKqy ] AQ sRI gurpRqwp sUrj igRMQ
ilKXqy ] : ] AQ pRQm rws ilKÎqy ] kiv BweI sMqoK isMG kI ] : dohrw ] qIno
kwl su Acl rih AlMb skl jg jwl ] jwl kwl liKmu icq ijis krqw purK
Akwl ] 1 ] dohrw ] ConI sUrj Agin jm bwXu qRws ijis pwX ] inj suBwv mih
iQiq rhiq As bRhm ird ibdqwX ] 2 ]…
AMq : … Aib rws cqurQI pUrn kIin ] gur ikRpw Dwir au~dm sudIn ] suMdR iblws kIny
pRkws ] ijis pwie prq sB pwp nwis ] 47 ] 1 ] ieq sRI gur pRqwp sUrj gMRQy
cqurQ rwsy sRI hr goibMd durg inksn ko pRsMg brnnM nwmu Kstm sTI AMsU
smwpqM msqu suB msq ] 66 ] 1 ] ] ieq sRI cqurQu rws smwpqM ] 4 ] 1 ]
bolhu vwhgurU jI kI Pqy ]

h`Q ilKq nM : MS 249


isrlyK : gur pRqwp sUrj gMRQ
lyKk : sMqoK isMG, BweI
ilKwrI : jvwhr isMG AlG
ilpI kwl : sMmq 1949
sQwn : pMjw swihb
p`qry : 1 – 417
Awkwr : 25X34 s.m. ilKq: 16.5X23 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, aupr kpVw ciVHAw hoieAw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI
vrqoN, dupwsIN KVy ru`K do lwl do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 16
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikrm-Kurdw, AwrMB ivc 7 Aqy AMq qy 5 p`qry hwSIey vwly
KwlI hn, pihlw Aqy AMqlw p`qrw sjwvt vwly hn, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI, ies poQI ivc pRQm ruqy qoN cqrQ ruqy qk hY
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] 1E sRI vwh gurU jI kI Pqy ] sRI BgauqI jI shwie ] AQ
klgIDr pRbMD kQnM ] dohrw ] qIno kwl Ailpq rih Kojih jwih pRbIn ] bIniq
scqwnMd qRY jwnih mr mr qIn ] 1 ] qwrq mihrm iek smih pwrbRhm
ibsqwr ] qwrq gurU jnwie ijs moh ibsÎw ibsqwr ] 2 ]…
AMq : … ds piq swhu n suB crn ] Dr kr DXwn ibGn ikX hrn AiBlwKw inj
pUrn krI ] dustn kI miq kC nih ArI ] 49 ] ieq sRI gur pRqwp sUrj igRMQy
cqrQ ruqy siqgur kQw ibcrqwXw BwKwXw kiv sMqoK isMG jQw miq brnnM nwm

279
iek pMcwsq AMsU ] 51 ] cqrQ ruq smwpqM ] suB msq ] dohrw ] sMmq ss gRh
idsw hY nwQih AOr imlwie ] cyqr idn ibMsq gey Kstm iQq ignwie ] 1 ]
CinCrvwr pUrn BeI cqrQ ruiq pCwn ] bKsIey siqgur ikRpw ] kir jhw cUk
mm jwn ] 2 ] dsKq BweI jvwhr isMG AlG ] BUl cUk swD sMgiq bKisMd hY ]
sUrj pRkws igRMQ ilKvwieAw mUly ku Bwr vwsI pMjo swihb jI kI iliKAw jvwhir
isMG vwsI nIly sihr kI ] DRwBI ivc Drmswl ko sMpUrn hoieAw ] swD sMgq kI
ikRpw qy ]

h`Q ilKq nM : MS 250


isrlyK : gur pRqwp sUrj pRkwS
lyKk : sMqoK isMG, BweI
ilpI kwl : sMmq 1931
sQwn : pMjw swihb
p`qry : 1 – 254+ 1-141+4-154=546
Awkwr : 24.5X32 s.m. ilKq: 17.5X22.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, p`kI bMnHI hoeI, vKryvyN leI sMqrI isAwhI dI vrqoN, dupwsIN
KVHy ruK 6 lwl lkIrW ( do lwl, do kwlIAW, iek nIlI, ivckwr motI pIlI lkIr )
dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 18
Awm vyrvw : ilKq sMudr, pihlw Aqy 139 p`qrw sjwvt vwly, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI,
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI vwihgurU jI kI Pqy hY ] svYXw ] AQ sUrj pRkwS gRMQ
nvm rws ilKÎqy ] kivqw BweI sMqoK isMG kI ] : ] : ] sRI pursoqm pUrn hY ]
prmwqm pwlk lypn mwXw ] sRI prmysÍr mwDvn poKk pRyrk pwr n pwXw ] jY
khqw jgdIs j jy jg jIvn jon ibnw js CwXw ] sRI piq joiq srUp AnUpm BUpn
BUp nmo hir rwXw ] 1 ]…
AMq : … swrd cMd bdn br swrd ] bMdo pd Ar ibMd inswrd ] pwrbRhm siqgur
ds XÎwie ] bMdo bwir bwir isr nÎwie ] 41 ] 1 ] ieq sRI gurpRqwp sUrj pRkws
gMRQy duXwds rwsy kiv sMqoK isMG ivcrqwXM BwKwXM nv gur sRI qyg bhwdr jI kQw
pRsMg brnnM nwmu Astm sTI AMsU ] 68 ] 1 ] ieq sRI duXwds rws smwpqu msqu
suB msq ] 12 ] 1 ] sRI vwihgurU jI qyrI shwieqw srn qyrI ] 12 ] 1 ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 251


isrlyK : gur pRqwp sUrj gRMQ
ilKwrI : sMqoK isMG, BweI
p`qry : 1-507
Awkwr : 24X32 s.m. ilKq: 18X 21 s.m.

280
vyrvw : ijld g`qw kpVw, p`kI bMnI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsI KVy
ruK 6 lkIrW (do lwl, do kwlIAW, iek nIlI, ivc motI pIlI) dw hwSIAw, sqrW
pRqI pMnw 18
Awm vyrvw : ilKq suMdr pihlw Aqy 379 p`qrw sjwvt vwlw, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI, ikqy ikqy hwSIey qo bwhr ilKq[
AwrMB : < siqgur pRswid]sRI vwihgurU jI kI Pqy hY]1]sRI BgvqI jI shwie]AQ pRQm
ruiq brnnM ilKqy]AQ klgIDr Avqwr kQnM]dohrw[qIno kwl Ailpq rih Kojih
jwih pRbIn]ibnqI sicdwnMd qRY jwnih mru mru qIn]1]qwrq mihrm ieks mih
pwrbRhm ibsqwru] qwrq gurU jnwie ijs mo ibsX ibsqwr]2]…
AMq : …ds piq swhin ky suB crn]Dr kr DÎWn ibGn ikX hrn]AiBlwKw inj
pUrn krI]dustin kI miq ikCu n hIArI]49]1]ieq sRI gur pRqwp sUrj gRMQy
cqurQu ruqy siqgur ko kQw ibcrqwXw BwKwXM]kiv sMqoiK isMG jQwmq brnnM nwmu
iekvMjvo AMsu iDAwie smwpqM msqu suB msqu ]51]1] ieqI cqurQu rusu
smwpqM]4]1]suBM]hry]

h`Q ilKq nM : MS 252


isrlyK : sRI nwnk pRkwS
lyKk : sMqoK isMG, BweI
ilpI kwl : sMmq 1931
p`qry : 1 A-581
Awkwr : 24X33 s.m. ilKq: 17X21 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw,p`kI bMnI hoeI, vKryvyN leI sMqrI rMg dI isAwhI dI vrqoN,
dupwsI KVHy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI
pMnw – 18
Awm vyrvw : ilKq suMdr, poQI dI hwlq Ksqw, pihly do p`qirAW qy dohrw hwSIAw, ikqy ikqy
hwSIey qoN bwhr ilKq, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY]
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ sRI nwnk pRkwS igRMQ ilKÎqy]dohrw] eykONkwr siqgurU
iqh pRswid scu hoie]vwihgurU jI kI Pqy]ibGn ibnwsin soie]1]kibqu]qIno lok
brdwnI qIno jWcY mhWrWnI qIno qwp hwnI Awid qIno gun mMiqRkW] qIno kwl mwnI
qIno skiq pRDwnIqv qIno ikRqvwnI qIno gwnI br bMifkw] dInI rjDwnI bjR pwnI
ko ikRpwl pwnI jwnI mY BvwnI suK KwnI Kl KMifkw ] nmo nmo bwk bwnI joq ibd
qwnI dws rsnw bswnI jYq jYq mwq cMifkw]2]…
AMq : …kibq]bMdnw ko lyiq hI AbMdqw ko dyiq iqNh pRIiq lyq dyiq hY pRqIiq suK syq
hY] Bwau arlyiq hI pRBwau bfo dyq Awip inrgun pd dyiq gun dyK lyiq hY] QorI
jYsI Byt lyiq jmkI AByt dyiq siq gurU nwnk jI krnw inkyq hY]hMqw lyiq dwsin
kI AhM bRhm dyiq iqh mn lyiq crn my mukiq ko dyiq hY]113]1] ieq sRI gur
pRqwp nwnk pRkwS gRMQy auqrwrDo scu KMf pRsQwnu brnnM nwmu spq pMcwsmo iDÎwie

281
smwpqM msqu suB msqu ]51]1]ieq sRI nwnk pRkwS smwpqM ]1]1]sMmqu 1931
imqI ivswKu idny cOdvI 14 hrI hir]siqgurU bwbw nwnk jI shwie hovY jI]

282
h`Q ilKq nM : MS 253
isrlyK : pMcdsI BwSw vwriqk
lyKk : Awqm sÍrUp audwsI
ilKwrI : sMDU isMG
smW : sMmq 1920
p`qry : 315
Awkwr : 14.5X35 s.m. ilKq: 10X29 s.m.
vyrvw : poQI KulyH p`qirAW ivc hox kwrx-g`iqAW ivc bMnI hoeI, vKryvyN leI lwl
isAwhI dI vrqoN, hwSIey qoN ibnw, sqrW pRqI pMnW -11
Awm vyrvw : 6 p`qry qy lyKk Aqy smyN bwry iliKAw hY, poQI KVyH ruK KulHdI hY, Alg Alg
Bwg ƒ Alg Alg p`qrw AMk id`qw hY[ pMj dIp –57 icqR, dIp-47 (ADUrw),
nwtk dIp-7, iqRpqI dIp-61, kUtsQ dIp-33, DXwn dIp-33 (ADUrw), bRhmw
nMd-40, Awqm nMd-20, AdÍYq nMd-21, ividÎw nMd-8 (6-8 p`qry A`Dy qoN v`D Bury
hoey), iviKAw nMd-6, ies ivc isrP 11 AiDAwie hn, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY]
AwrMB : < siqgur pRswid]dohrw] sRI gurU nwnk crn rj Bj mn bwrMbwr] jws Bjn
kr jwinXo AdÍY bRhm Apwr]dohrw]sRI miq gMgw rwm gur crn kml kI syv]sMsY
iqmr imtwie kY drisau Awqm dyv] AQ pMc dsI Bwsw vwrqk ilKÎqy] ies pMc
dsI ky pMdrw igRMQ hYin]..
AMq : …< siqgur pRswid]Amr hrI guru AwigXw krI ilKo pMc dis gRMQ] qW
AwigXw pRmwnqy ilKÎo moC ko pMQ]1]pMc dsI jo gRMQ hY Bwsw mwJ inhwir]sMDu isMG
ilK kr pFÎo Amr hrI guru Dwir]2]bwl buD kCu smJ nih ilKn pVn ruc
nwih]jb siqgur ikRpw krI pRgt BeI Gt mwih]3]AinjWnpny mh gur kIey
keIk sMq[ Byd nw iknhU BwKÎo AOr idVwvY mMq]4]shj mWih siqgur imly shj
idVweI bwiq]sunqy hI BRm sB imty AwigÎw n sihq qRXqwip]5]rwm rwm]kqk
vdI cqrQI iQq vwrsu sukr jwn[ sMmq aunI sY bIs my gRMQ spurn mwn]6]
sMmq 1920 kqk vdI 4 dsKq sMDu isMG[

h`Q ilKq nM : MS 254


isrlyK : inrbwx pRkrx
ilpI kwl : sMmq 1888
p`qry : 1-707
Awkwr : 24.5X31 s.m. ilKq: 16X22.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw, p`kI bMnI hoeI, auprlw kpVw PitAw hoieAw,vKryvyN leI lwl
isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVyH ruK do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW ivckwr
motI pIlI lkIr dw hwSIAW, sqrW pRqI pMnW -16

283
Awm vyrvw : ilKq suMdr, poQI ikrm-Kurdw,ikqy ikqy kwnI bdlI hoeI, AwrMB ivc A`T Aqy
AMq qy do hwSIey vwly p`qry KwlI, 707 p`qry qoN bwAd iek p`qrw KwlI Cf ky do
pMinAW qy Bwgvqy mhwpurwxy dw AMq id`qw hY[
AwrMB : < ]AQ inrbwx pRkrx ilKÎqy]bwlmIko vwc] hy BwrduAwj aupsm pRkrix ky
inrMqir qUM inrbwx pRkrix suix]ijs ky jwxy qy inRbwx pd kau pRwpiq hovih] bfy
auqm bcn jy mun nwiek rwm jI pRiq khy hY]so rwm jI kYsy ho]…
AMq : …Aru jo aus sBw ivKy jgAwsI Qy]so BI ikRq ikRq jIvn mukiq hUey ivcrxy
lwgy] iqs inscY ko Dwr kir qUM BI jIvn mukiq hUAw ivcru]Aru Apxw jo kCu
pRikRq Acwr hY] iqs kO kru] mY jwxqw hO jo qU prm boD kO pRwpq BXw hY]15]
ieq sRI nwnk pRsny moK aupwey sMK†w vrnnM nwm srgh] sMpUrn moK aupwie ky ies
srg ivKy kQw ky swr khy hY]qW qy ies kw nwm sMK†w hY] inrbwx igRMQ sMpUrxy]
sMmq 1888] poh sudI iQq dUij vwr sukR 7] pRvisRt ] 28 ]

h`Q ilKq nM : MS 255 sMgRih


isrlyK : AiDXwqm rwmwiex [rwm gIqw]
lyKk : gulwb isMG
p`qry : 1 a-62 a
Awkwr : 8.5X14.5 s.m. ilKq: 4.5X11.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnI hoeI, dupwsIN KVyH ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAW,
sqrW pRqI pMnW -5
Awm vyrvw : ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, AMq qy do hwSIey vwly p`qry KwlI[
AwrMB : < siqgur pRswid]svYXw]sUrX vMs ibKy qnu mwnuK jwih lXo hir jI
AibnwsI] AvnI bhu Bwr invwrn ko sur ibRNd sBY ibnvY suKrwsI]sB rwKs mMfl
kohin kY ijh pwvn kIriq BUm pRkwsI]vYjn kw qm jwpiq kO aur mwih Bjo pRbRhm
iblwsI]1]cOpeI]jg auqpiq pwln sMhwr]mwieAw AwsRY hYA ivkwr]AicMq rUp
AnMd srUp] sIqwpiq inj boD AnUp]2]…
AMq : …gwn AiKl suiq swr BRwq mY qoh su gwie]bydWiq vyd suB crx su myry byd
bqwey]jo srDw kr pFy kry gur Bgiq inrMqr] so mm rUp smwie rhy nh rMc su
AMqr]sun jO mm vcnn mwih puin Bgq hoie jg qWih aur]gulwb isMG inj BRwq
ko rwm bKwnÎo AOiDpur]133]ieiq sRI mq ADÎwqm rwmwiexy aumw mhysur sMbwdy
auqr kWfy rwm gIqw pMcmo iDAwie] 0]0]0]0]0]

h`Q ilKq nM : MS 255 A


isrlyK : sMkCt AsqoqR
p`qry : 62 a - 64 a
Awkwr : 8.5X14.5 s.m. ilKq: 4.5X11.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI

284
AwrMB :Enm: ] sursÍqeI ]nmo kwisnI bwisnI gMg qIry sdw AricqM cMd nMrk
qpusmy]sdw pUijqM bMidqM sRb dyvM nmo sMktwkCt hrxI BvwnI]1] nmo moihnI
moihqM BUq sYnM sdw cMd bdnI hsy ibkrwlM]sdw imRg nXnI guxw rUp brxI nmo
sMktwkCt hrxI BvwnI]2]…
AMq : …iedM pMc rqnM pTy pRwq kwlM hrq pwp qn ky bfy DRm igXwnM] sdw duK mYN
kCt mYN rCpwlM nmo sMktwkCt hrxI BvwnI]7]ieiq sRI kwsI KMfy sMkCt AsqoqR
sMpUrxM] 00000

h`Q ilKq nM : MS 255 e


isrlyK : gurbwxI
p`qry : 64 A −78 a
Awkwr : 8.5X14.5 s.m. ilKq: 4.5X11.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : DnwsrI mhlw 1 Gr 1 caupdy]< siqnwm krqwpurKu---gur pRswid]jIau
frqu hY Awpxw kY isau krI pukwr]dUK ivswrxu syivAw sdw sdw dwqwru]1]swhbu
myrw nIq nvw sdw sdw dwqwru]1]…
AMq : …soriT gof mlwrI DunI]puMin gWvih Awsw gun gunI] aUcY suir sU hau puin
kInI]myG rwg isau pWcau cInI]1] bYrwDr jgDr kydwrw]jblI Dr nt Aau
jlDwrw]puin gwvih sMkr Aau isAwmw]myG rwg puqRn ky nwmw]1]Kst rwg auin
gwie sMg rwgnI qIs]sBY puqR rwgMn ky ATwh ds bIs]1]6]

h`Q ilKq nM : MS 256


isrlyK : aupdys iblws
p`qry : 12 a-547
Awkwr : 10X15 s.m. ilKq: 6X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVyH ruK 6 lkIrW (do lwl,
iqMn nIlIAW ivckwr iek motI pIlI lkIr) dw hwSIAW; sqrW pRqI pMnw-6
Awm vyrvw : Awid, AMq ADUrw, ivc ivc p`qirAW dw nM. Prk hn, 49 qoN bwAd p`qrw AMk
10 hY AgoN 51 qoN p`qrw AMk cldw hY[ p`qirAW dw rMg AsmwnI[
AwrMB : ….. m ieMdRI Xh jl kI hYN] Ar GRwn gÎwn ieMdRI Ar gudw krm ieMdRI Xh ipRQI
kI hYN] Aru eyqy vvyk mo jIv kw nwm rUp kRqv khUM inkswn hI hY] Ar qum ies
dyh mo haumy kW kI kr hY so kho]…
AMq : …so jgn nwQ Aru mkw mdInw BI Awp hI hO] Aru pMfy hwjIAw kI Tvr rhO hI
hoie kr Ab srb vrqwrw aUhW kwauno nyqRoN kr dyK hO] Aru aun ky icqo QwxI hoie
kr sB kCu …..

285
h`Q ilKq nM : MS 257
isrlyK : pRwn sMglI bYdMg (ADUrI)
p`qry : 1-332
Awkwr : 12.5X20 s.m. ilKq: 7X14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIn, bwAd ivc bMnHI hoeI, vKryvyN leI sMqrI rMg dI isAwhI,
cupwsIN 6 lkIrW (do lwl, iqMn kwlIAW, ivckwr iek motI sMqrI dw hwSIAW; sqrW
pRqI pMnw-9
Awm vyrvw : 110 A qk hwSIAw cwroN pwsy hY AgoN dupwsI KVyH ruK hY AwrMB ivc do Aqy AMq qy
iqMn p`qry hwSIey vwly KwlI hn[ AMq ADUrw hY[
AwrMB : < siqgur pRswid]]iDÎwau pRwn sMglI bYdMg kw]bwby kw bolxw]gost kyso
sryvVy nwl hoeI]rwg rwmklI ivic]1]slok]nwVI pRIiCAw]kR AMgus† Aiq mUl hI
dyKhu insw Akwru]jwnhu duKu suKu jIA kw pMfq krhu bIcwr]1]…
AMq : … KIr pBY gwVI hovY qw auqwrxy] ieh AauKd pwvxy]lOg tMk]10 icrolI
tMk]10]soiT tMk 10]ipplI tMk 10] ARcw tMk 10]AsgMD tMk 10]KRhtI ky
bIj tMk]10]eyqnIAw bsqU kpVCwx kRxI]KIr ivc rlwvxI]golI tMk]8]kI
bMDxI golI KwxI]1]Blky iek KwxI]iek sMJY KwxI]p…..

h`Q ilKq nM : MS 258


isrlyK : vYdk nusKw jwq
p`qry : 1-125
Awkwr : 13.5X18.5 s.m. ilKq: 9X 13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw auKVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVyH ruK do
kwlIAW lkIrW dw hwSIAw; sqrW pRqI pMnw-9
Awm vyrvw : poQI ikqy ikqy ikrm-Kurdw, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, AMq
ADUrw jwpdw hY[
AwrMB : < siqgur pRswid]dwrU bwid PrMg dw]fUFu mwsw dwlcInI]3]iqin mwsy
kQu]3]iqin mwsy lwiecIAw]qolw gulkMd ivic golIAw krnIAw]7]siq iek roj
KvwvxI]mUgw dI dwl Pulkw iGau Kvwvxw]jMqR ippl dy pq pr ilKxw inq
qwpvwly nU bMDn]rwm jI]…
AMq : …sMbru lUx qoly 2 socru lUx qoly 2 pMssu lUx qoly]2 Awauly qoly 2]sMbu cIjw
kMTIAw kot ky pMju mwsy dI vMjnu PMkw aunIgo kI Cwh nwl]AMnwru dwxw jodw kut ky
vyc rlwaunw]…..

h`Q ilKq nM : MS 259


isrlyK : bdry munIr (ik`sw)
lyKk : ibSn isMG
smW : sMmq 1923
p`qry : 1-220

286
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 11.5X7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, dupwsIN KVyH ruK do lwl lkIrW dw hwSIAW; sqrW
pRqI pMnw-13
Awm vyrvw : poQI iB`jI hoeI, AwrMB ivc iqMn Aqy AMq qy pMj hwSIey vwly p`qry KwlI, poQI dI
hwlq Ksqw, ikqy ikqy ikrm-Kurdw.
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ bdry munIr ilKÎqy]bYq]krUM pihly qOhI dX Xj dw
rkm] Jukw ijs ky isjdy my lOho kl`mN ]1] sry lOh pr rK bXw jy jbI] khw
dUsrw koeI quJsw nhI]2]…
AMq : …sMmq 1923 imqI mwG dI 2] poQI bdry munIr dI porI hoeI]dsKq ibsn
isMG] rubweI]idl igAw idlbr igAw dwrw Alm mY sr igAw] Ab kOn idldwrI
kry idldwr hI jb iPr igAw]1]vhsI hUAw AwhU Kuq n jwqw irhw vuh
gulbdn]bulbul n gU kr isr deI hb swK syN gul igr igAw]2]

h`Q ilKq nM : MS 260


isrlyK : Bwgvqy mhwpurwx-dsm skMD
lyKk : cqur dws
smW : sMmq 1858
p`qry : 1-378 A
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 7.5X11.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, PtI hoeI, dupwsIN KVyH ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr
dw hwSIAW, sqrW pRqI pMnw-9
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikqy ikqy ikrm-Kurdw, ilKq suMdr, AwrMB ivc 8 hwSIey
qoN ibnHW Aqy AMq qy do hwSIey vwly p`qry KwlI[
AwrMB : < suAsiq sRI gxyswX nm:] sRI guru BÎo nm:]sRI prmwqmny nm: ]AQ sRI
Bwgvq iekwds BwKw ilKÎqy]gur ausqiq]cOpeI]sMq dws siqgur ky crxw]
iqn kI ghoN su idF kir srxw] jW qy aupjY igAwn bIcwr] CUtY Brm krm
ibvhwr]1]…
AMq : …dohrw]prm igAwn prgt kirXo mm Gt hÍY inj dyv]qy myry aur inq bsYN
sMq dws gurdyv]61]ieiq sRI Bwgvqy mhWpurwxy eykwds skMDy sRI suk prIKq sMbwdy
BwKw XW sRI ikRs˜ bYkuMT pXwxo nwm eykiqRMso iDXwie]31]eyk ds skMD:sMpUrxM
smwpq:]skl gRMQ kI sMiKAw 2379]sMbqu 1858]

h`Q ilKq nM : MS 261


isrlyK : dsm gRMQ
lyKk : goibMd isMG, sRI gurU
smW : sMmq 1917
p`qry : 1-6, 1-694
Awkwr : 32X35 s.m. ilKq: 24X 23.5 s.m.

287
vyrvw : ijld g`qw, dupwsIN KVyH ruK pMj lkIrW dw hwSIAW (do lwl, do kwlIAW,vKryvyN
leI motI sMqrI rMg dI lkIr) SurU ivc 8 p`qry KwlI hn[vKryvyN leI lwl isAwhI
dI vrqoN kIqI hoeI hY[ ikqy ikqy hwSIey ivc vI suDweI kIqI hoeI hY[ nIlI klm
nwl iksy ivdvwn ny smyN bwry iliKAw hY 694 pqry qy[ sqrW pRqI pMnw-21
Awm vyrvw : pihly Cy p`qirAW qy qqkrw hY[iPr iqMn p`qry KwlI hn[ pihly p`qry ƒ rMgIn
Pul bUitAW nwl sjwieAw hoieAw hY[
AwrMB : < siqgur pRswid]jwpu]sRI muK vwk pwqswhI[10]CpY CMd]qÍ pRswd]ckR ichn
Aru brn jwq Aru pwq nihn ijh]rUp rMg Aru ryK ByK koaU kih n skq ikh]
Acl mUrq AnBEu pRkws Aimqoj kihjY]kot ieMdR ieMddRwix swh shwix
gixjY]qRIBvx mhIp sur nr Asur nyq nyq bx iqRx kihq]qÍ srb nwm kQy kvn
krm nwm brnq sumiq]
AMq : …kibXobwc]sÍYXw]kwgd dIp sBY kirho Aru sWiq mhWrxv kI msu kY ho]kot
bnwspqI isgrI ilKby hU ko lyKn kwj bnY hO]swrsuvqI bkqw kir kY jg cwk
gnys ky hwQ ilKY hO] kot kibqn jO kir hO qum kO n qaU pRB nYk irJY ho]50]jo
ikCu lyiK iliKXo ibDnw soaU pweIXq imsr jU sok invwro] moko kCU AprwD nhI
gXo Xwdqy BUil n kop icqwro] bwgo inhwlI pTY dYho Awju Bly qum ko inhcY jIA
Dwro] CoqRI sBY ikRq ibpn ko ienhUM pY ktwC ikRpw kY inhwro]51]juD ijqy ien hI
ky pRswid ien hI ky pRswid so dwn kry]AG EG trY ienhI ky pRswd ikRpw ien kI
Puin Dwm Bry] ien hI ky pRswd suibidÎw leI ien hI kI ikRpw sBu sqR mry]ien
hI kI ikRpw ky sjy hm hY nhI mo so grIb kroor pry]52]syv krI ienhI kI Bwvq
AEur kI syv suhwq n jI ko]dwn dXo ien hI ko Blo
Aru Awn ko dwn n lwgq nIko]AwgY PlY ienhI ko dXo jg mY js AEur dXo sB
PIko]mo igRh mY mn qy qn qy isr lau Dnu hY sB hI ienhI ko]53]dohrw]ct
ptwie icq mY jirXo iqRx ijXo kUiDq hoie ] Koj roj ky hyq lig dXo imsr jU
roie [ 54 ] 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

h`Q ilKq nM : MS 262


isrlyK : bYrwg sqk pRSnoqrI
lyKk : gXwn dws
ilKwrI : jIvx isMG
smW : sMmq 1854
sQwn : AwnMdpur swihb
p`qry : 1-17
Awkwr : 12.5X23 s.m. ilKq: 9.5X19 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIn,lYmInySn krn qoN bwAd bMnHI hoeI,ibnHw hwSIAW[ sqrW pRqI
pMnw-11
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq Ksqw, pihly p`qry dy iek kony qy isAwhI fu`lI hoeI, ikqy
ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI[

288
AwrMB : sRI gxyswX nm:]AQ bYrwg sq BwKw ilKÎqy]CpY]pRxmhu igrjw qnX ibnX juq
AMjuil jorI]dyih suB gvrdn jwin AMqru ruic morI]bMdhu sB jg mwq dwq syvk
Xih dIjih]bwxI sMq smwj swj js sPl krIjih]bYrwg sqk BwKw kro sB sjn
Awdr krhu]ilK pTq sunq suK hoie ijm prm sikœXwmih Drhu]1] …
AMq : …dohrw]ieiq sRI suk sB jgq ihq ikRq pRs˜oqr nwmw]gÎwn dws BwKw krI inj
miq liK AiBrwm]31]ieiq sRI suk ijqNdRX ibrcqw pRs˜oqrI BwKw gÎwn dws ikRq
smwpM] ilKqM jIvx isMG sMgiq isMG vwrwm isMG AnMdpur ilKI] smq
1854]mhInw Bwdv pRivsy† iqRqIXy] suB idn jnmAs†mI] poQI pUrI hoeI vYrwg
sqvw pRs˜oqRI]=]

h`Q ilKq nM : MS 263


isrlyK : piq poQI
lyKk : rwm dws
ilKwrI : rwm idAwl sMgqpurIAw
smW : sMmq 1864
sQwn : pitAwlw
p`qry : 5 a-7 a +1 a-159
Awkwr : 19X23 s.m. ilKq: 15X15.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, ifjweIn vwlI auKVI hoeI, dupwsIN KVy ruK do kwlIAW lkIrW dw
hwSIAW[ sqrW pRqI pMnw-16
Awm vyrvw : ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, 153 p`qry q`k pwT cldw hY AgoN 6
p`qry KwlI Cfy hoey hn[ pihly 3 p`qirAW qy (5-6 a) qqkrw id`qw hY, ieauN
iliKAw hY :- “qqkrw sUcI piq poQI jI kw,” keI QWeIN kwnI bdlI hoeI hY[ 6 A
qy smyN, bwry iliKAw hY :” ]dohrw]sMbq Twrw sY cOhtY ikRsn pK cMd vwr]bYswK
bdI iQiq duAwdsI poQI ilKI svwr]” 7 A KwlI hY]
AwrMB : rwg bsMq mhlw 1 Gr 1]caupdy]duquky]<siqnwm…gur pRswid] mwhw mwh
mumwrKI ciVAw sdw bsMqu]pr PV icq smwil soie sdw sdw goibMdu]1]BoilAw
haumY suriq ivswir]haumY mwir bIcwir mn gux ivic guxu lY swir]1]…
AMq : …ibAwpk sgl bRhm jg soeI]auqpq prlO ijs qy hoeI]swj svwrY bhuir
sMGwrY] kot bRhmMf plk mih DwrY]qW kw AMq n jWnY koeI] dUsr hoie q soJI
hoeI]rWm dws ikAw AwiK bKwnY]swsqR isimRq byd n jWnY]6]dohrw]aUcw Agm
Apwr pRB Byd n jWnY koie]rWm dws soeI lKY jW pir ikrpw hoie]1]

h`Q ilKq nM : MS 266


isrlyK : rwm AsÍmyD BwKw
lyKk : sMq isMG, igAwnI
smW : sMmq 1877
sQwn : AMimRqsr

289
p`qry : 1 A - 198 a
Awkwr : 18X33.5 s.m. ilKq: 13X24 s.m.
vyrvw : Ku`lHy p`qry, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVy ruK do lwl lkIrW dw
hwSIAW, sqrW pRqI pMnw-13
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, poQI dw pihlw pMnW sjwvt vwlw, AwKrI p`qry qy hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI, brIk kwnI nwl hwSIey ivc SbdW dy ArQ id`qy hoey,
p`qrw 197 a qy smy Aqy lyKk bwry iliKAw hY:- “sRImq sUrq isMG jI gÎwnI
sMgXw jWih] sMq isMG iqn kO suvn sRI AMimRsr mWih”, “dÍIp dÍIp gj sis vrK
imQn sukl ivQ dUj”]
AwrMB :<siqgur pRswid ]sRI rwmwX nm: sRI hnumqy nm:]AQ rwmwsÍmyD BwKw ilKÎqy ]
pRQm ivnwXk ivGn hrvr dwqw pdvMd]pun suB dwin srsÍiqh pRnmo AwnMd
kMd ] 1 ] prm hMs sÍwidq crn sr ruh icn pkrMd]vso mor ihX rwm isX
jXiq s`icdwnMd]2]…
AMq : …isX rGuvr lCmn Brq irpu sUdn hnumwn]sB hI hoie ikRpwl muih dyih
Bikœ vrdwn]44]do:]pRIiq hoie sqsMg mh AMq imlY hir Dwm]mn bc kRmk rihq
shq sd suimrON sRI rwm]45]ieiq sRI pdm purwxy pwqwl KMfy sy svwqswXn sMbwdy
rwm AsÍmyD BwKw ivricqwXM rwm cMdR AsÍmyD smwpqM suBM nwm Ast Ksitmo
DÎwie] 68]

h`Q ilKq nM : MS 267 sMgRih


isrlyK : aupdys iblws
lyKk : gulwb dws
p`qry : 1 a - 221
Awkwr : 16X18 s.m. ilKq: 13X14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, dupwsIN KVy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAW, sqrW pRqI
pMnw-13
Awm vyrvw : kuJ p`qirAW dy rMg-pIly pey hoey, ikqy ikqy ilKq p`qirAw dy Awr-pwr idsdI
hY, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI, ikqy ikqy kwnI bdlI hoeI , kuJ p`qirAW
qy isAwhI PYlI hoeI, poQI ikqy ikqy ikrm-Kurdw, 4 A qy 5 a qy iB`jw hox kwrx
isAwhI bhuq ijAwdw PYlI hox kwrx pUrI qrWH pVHnXog nhIN, 7 A Aqy 9A KwlI
hn, ienHW p`qirAW qy dUjy pwsy dI ilKq dI isAwhI PYlI hoeI hY 48 p`qry q`k dw
Awkwr bwkI poQI nwloN kuJ Cotw hY[ ies poQI ivc iqMn ikRqIAW hn; pihlI ikRqI
qoN bwAd do p`qry ibnW nM:dy KwlI hn, Ago Pyr p`qirAW dy AMk iek qoN
SurU huMdy hn [
AwrMB : <siqgur pRswid] <AM sRI pRmwqmwie nmhW]AQ aupdyS blws gur gulwb
dws jI kw Ar hir guibMd suqu kw pRSnoqR ilKXqy] hir guibMdo vwc]do]vwrMvwr
pRnwm gur jor krNo isr nWie]srn pVy kI hy guro qumN hI krq sNrwie [shwie]
]1]…

290
AMq : …mukqwdk ie`Cw sBy rhy n jo ies Koj]msq hoie hr hwl mo hosI sdw
inroj]36]ieq sRI aupdys iblws ko As†mo ivsRwm smpUrnM]smwpqM]=]=]=

h`Q ilKq nM : MS 267 A


isrlyK : hsq dUK invwrn
p`qry : 1a
Awkwr : 16X18 s.m. ilKq: 13X14 s.m.
vyrvw : auhI, sqrW pRqI pMnw-10
Awm vyrvw : EhI, iksy hor poQI ivcoN kyvl iek p`qrw nkl kIqw jwpdw hY[
AwrMB : ] AQ hsq dUKyN invwrnM ] do ] bcn rwj pIpr qurg gMDey AOKd sm joie ]
mihKI iGRq so lypIAY ilMg mUslI hoie ] 24 ]…
AMq : …sUkr purIK qol muDu lIjY cwr BlY pIs kY bnwie lypu Dujw hMU svwirXY ] krY su
pUrb kwj suno rs isrqwj sovq jgw Dujw kwmnI ibhwirXY ]

h`Q ilKq nM : MS 267 e


isrlyK : DwqU pRkwS
p`qry : 1 A-9 A
Awkwr : 16X18 s.m. ilKq: 13X14 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : <siqgur pRswid]AQ DwqU pRkwS ilKÎqy]hjwr dwxw doDk dw nugdw krky
rupÎw Dry vfIAW pwQIAW dI A`g dyvY sq A`gW mY suD hovygw] hir rog pr dyvY
Anupwn isau]1]…
AMq : …jO lO jIqw rhw qO lO Dwq nw geI] bvwsIr ky vwsqy swFy qIn mwsy jOKwr] Ar
qolw purwxw guV imlw kr dyvy]AwK PIV ko iGau swQ Kvwvxw]jykr sRdI hovy qW
gRm sy dyvy]jykR gRmI hovy qW sRdI sy dyvy]

h`Q ilKq nM : MS 268


isrlyK : gurbwxI
ilpI kwl : sMmq 1836
sQwn : AMimRqsr, inRbwn AKwVw
p`qry : 1-16+1-869 A
Awkwr : 10.5X16 s.m. ilKq: 7.5X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, p`kI bMnHI hoeI, dupwsIN KVyH ruK pMj-pMj lkIrW (do lwl, do
kwlIAW, ivckwr motI pIlI lkIr) dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnW-7.
Awm vyrvw : ilKq suMdr, 1-16 p`qirAW qy poQI dw vyrvw id`qw hY ijs dy AMq qy smyN Aqy
sQwn bwry iliKAw hY:-“smq AThry sY brs bIqy jb CqIs] poh vdI eykm su
iQq ivspqIvwr su rIs]1] AMimRqsr Cyqr jhW inbWn AKwVy mwh]BMfwrI bRhm

291
bYrwt jo Xh pusqk hY qwh]2]” qqkry qoN bwAd iqMn p`qry hwSIey vwly KwlI hn,
Agly p`qry qy gurU nwnk dyv jI Aqy mrdwny dw bhuq hI suMdr ic`qr bixAw hY,
iPr iek p`qrw KwlI hY[ poQI dw pihlw p`qrw bhuq hI sjwvt vwlw hY[ poQI dy
AMq ivc id`qI bwxI ADUrI hY[ ivc ivc kwnI bdlI hoeI hY]
AwrMB : <siqnwm krqW purK inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid]jpu]Awid scu]jugwid sc]hY BI scu]nwnk hosI BI scu]socY soic n hoveI
jy socI lKvwr]cupY cup n hoveI jy lwie rhw ilvqwr]
AMq : …Awp hwQ dy muJY aubrIAY] mrx kwl kw qRwis invrIAY]hUjo sdw hmwry pCw]sRI
AsDuj jU krIAhu rCw]5]rwiK lyhu muih rwKnhwry]swihb sMq shwie ipAwry]dIn
bMD dustn ky…..

h`Q ilKq nM : MS 269 sMgRih


isrlyK : kok swr
lyKk : AnMd cMd
p`qry : 1-44 A
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : sqrW pRqI pMnW-9, dupwsIN KVyH ruK do brIk lkIrW dw hwSIAw, ijld cmVw
au~KVI hoeI[
Awm vyrvw : p`qrw 19 A KwlI C`ifAw hoieAw hY[ ikqy-ikqy kwnI bdlI hoeI hY[ lweInW dy
ivc-ivc suDweI kIqI hoeI hY[hwSIey dy bwhr vI suDweI kIqI hoeI hY[ies poQI dy
p`qry 1 qoN 240 Aqy 1 qoN 97 qk hn[
AwrMB : <siqgur pRswid]]sRI vwhgurU jI kI PqY hY]BgOqI jU nm: AQ kok swr
ilKÎqy] AnMd cMd ikRq]dohrw]lilq sumn Dn Ailp nc qn Cib AiB nv
kMd]mDuirq ihq icq riq rmn jX jX md AnMd]1]…
AMq : …dohrw]]KMf cqur ds Aiq srs rcy ju bhu ibiD CMd] pVHq cVHq icq cOp
Aiq bFq AiDk AwnMd] 307 ] ieq sRI kok swr cr dsm KMf smwpq msqu suB
msqu]14]

h`Q ilKq nM : MS 269 A


isrlyK : pMcdsI
lyKk : AnMd cMd
p`qry : 45-50 A
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 8X 12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, hwSIey ivc suDweI kIqI geI hY [
AwrMB : <siqgur pRswid] AQ pMcdsI ibD aucrqy] pwrbqI-E vwc]gvrI sMkr so
kihXo isKr isDw kYlws]pMc dsI ibD Bgq ihq iblws]sMkrovwc]…

292
AMq : … vsMBv iqso bIr ipRX pwx drb kir jwn]srbsu kwrj isiD hÍY sMsX nwih
suAwin ] 42 ] ieq sRI isv kwfy gOrI hr sMbwdy smwpq msq suB mq]43]

h`Q ilKq nM : MS 269 e


isrlyK : ihswb Xd ikqwb dw
ilKwrI : AnMd cMd
p`qry : 51-59 a
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI, hwSIey ivc suDweI kIqI geI hY [
Awm vyrvw : ieh poQI jMqrW bwry hY[ ikqy ikqy ‘Xd’ dI QW ‘jd’ A`Kr dI vrqoN kIqI geI hY[
poQI dy SurU ivc nON KwinAW dy vrgwkwrW ivc igxqI ilKky Al`g Al`g jMqR bxwey
hn] 57 p`qry qy vI ausy qrW dy jMqR bxy hn ] poQI dy AMq qy vI p`qrw nM: 59 kuJ
jMqR bxwey hn[ lwienW dy ivc-ivc Aqy hwSIey ivc suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : <siqgur pRswid] ]AQ ihswb Ab Xd ikqwb dw]ivD jMqR bxwvxy
dI]AQvw sqwry shI kr ihswb ikqwb Ab jd khyny dI]Ab pRQmy AKr gxny kI
ibD khqw ho]…
AMq : … Awgy kwl ckR kw vIcwr] CnCr vwr qy somvwr lwk ckR pUrb idsw]vIrvwr
dKx idsw]sukRvwr qy Awieqvwr pscm idsw] mMglvwr qy buD vwr auqir
idsw]ieq kwl ckR smwpqM]

h`Q ilKq nM : MS 269 s


isrlyK : vwr kstwvlI
p`qry : 59 A-80 A
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ikqy ikqy suDweI krn leI A`Kr dy auqy hI gUVIH isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[
ikqy ikqy lweInW dy ivckwr hI soD kIqI hoeI hY[ ivc ivc kwnI bdlI hoeI hY[
ieh poQI jMqR, mMqR Aqy qvIqW sMbMiDq hY[59 A qoN 64 a qk vwr kStwvlI hY, 64
a - 68 a qk bwl ks†wvlI hY, 68 a -70 A qk vrK kStwvlI hY, 70 A-77 A
qk dyv nwmw hY[ 78 a -80 A qk kwg BwKw hY[
AwrMB : <siqgur pRswid]AQ vwr kstwvlI ilKqy]jy Awieqvwr kI rwq kst QIvy qw
inswnI] sInw BwrI QIvy AQvw idl qpq QIvy AQvw AcvI QIvy]qw iqsno njr
lgI hY]AQvw idst BeI hY]AQvw idst BeI hY ipRNqRI kI] so iqskw ielwj ieh
pUjw krnI]…
AMq : … eIswn kox pihly pihr boly qo idnw dy corI dI bwrqw suxy]Aru coru imly muih
prb icr hIey] duqIey pihr boly qO ArQ kI cwhnw so lwBqw krY]iqRqIey phr boly
qo sMqo qo sMqoK pRwpiq hovY]idnAw dy cOQy pihr boly qo suK ipRQmy suK duqIey puqR
iqRqIey Xwr imly ] cOQy pihr boly qo puqR imly]mxy aupir boly qw rwjy kI bwq

293
khY]jo rwjw Awvqw hY ] iqRqIey koeI JgVw gil pvy] cOQw koeI jIau Awpxy kolo
duKqw hovY] ieq sRI kwg Bry sMpurwxy smwpqM]1]

h`Q ilKq nM : MS 269 h


isrlyK : AdBuq iblwis
lyKk : AnMd cMd
p`qry : 81 a-128 a
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : dohy 154 hn[ivc ivc kwnI bdlI hoeI hY[hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY]
AwrMB : < sRI gxyswie nm:[ AQ AdBuqiblwis il~K`qy]dohrw]jYsy jYsy puhp sMg
Drih ju iql ko qylu]qYsy qYsy bwis guin khIAY nwm PulYlu]cOpeI] koeI bRihm cRj
idKrwvY]koeI nit cytk kihlwvY] koeI ieMdR jwl lY AwieAw] koeI kwieAw klpu
idKlwieAw]koeI lukwv ku AMjn khY] koeI icqR kI suriq hrY] koeI rUp pltkY
hrY]dyKY AOru AOru kuC krY]…koeI Plu Anurq hI PlY]koeI jl pYT hovY jil
bwsI ]…
AMq : …CMd]ieqy gun bMdwvl bRnY krY ju koeI jwnY]qw hr jb lg jI mY jgq mY Boig
iblwsih mwnY]bMdwvlI smwpqM]

h`Q ilKq nM : MS 269 k


isrlyK : AwqsbwjI kI ibD
p`qry : 128 a -138 a
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 8X 12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : Alg Alg qrHW dI AwqsbwjI dIAW ivDIAw idqIAW hn[ pMgqIAW dy ivckwr
hI soD kIqI hoeI hY[
AwrMB : AQ AwqsbwjI kI ibD kQnM]AQ hO Kylu Agn kw bRno AwqsbwjI krIey]Kylih
Kyl mlUk isAwny mnu hulws kY khIey]pwqswh ky dl mo ipAwrI jhW jhW jsu
pwvY]jbR jMg Br su rMg aufwvY]dwrU eyk cwr Gr bRqY BrY bdUMk hvweI]Brhu ptwkw
AOr cMcU DRih kImq bRn sunweI]lIjhu qol smJkY[ mn mo jYsy DrY nw DoKw]jO pIsy so
hoie n kwhl kwm svwrY coKw]
AMq : … AQ hvweI gulryj kI ibD]bwrih Bir kY sog lIjY duie Bir koielw
AwnY]dygcUn Aru gMDk dono fyF fyF kir swnY]bhuq jqnu so pIs imhI kir qb
vih BrY hvweI]bRsih PUl su rg so qwry gur kI kro duhweI]33]]AQ AwsbwjI
smwpqM]

294
h`Q ilKq nM : MS 269 K
isrlyK : A`ig bMDnI
lyKk : AnMd CMd
p`qry : 138 a-162 a
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 8X 12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : 159 p`qry qoN Agy p`qirAW qy koeI hwSIAW nhIN[ Alg Alg ibmwrIAW dy nusKy
id`qy hoey hn[ AMq nhIN id`qw hoieAw, dvweIAW nwl hI AMq kIqw hoieAw hY[
162 A qoN 164 A q`k p`qry KwlI hn[ ivc ivc kwnI bdlI hoeI hY[
AwrMB : AQ A~igbMDnI] kwminrkq puhp jo hoie]g`dy mUq ju Awno koie]mYfk kI crib
lY Awvy koie]qW so hwQ mlY jo doie]koeI qyl GIEu AOtwvY jlY nhI swcw huie AwvY]
AMq : … hour kury dI dvwie]dwl icknw mwsy 6, dwlcInI mwsy 6,jwmnU inky itry hoey
pwau kcy[ vrc mwsy 6, klmI sorw mwsy 6, KMfu fUF pwau]PkI do qoly duD nwl]duD
cwvl Kwxy]cMgw hovy]

h`Q ilKq nM : MS 269 g


isrlyK : Kym kMqUhl
lyKk : [Kym Srmw]
ilKwrI : AnMd cMd
p`qry : 165 a-239 a
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : ibnW hwSIAw dy[
Awm vyrvw : koeI hwSIAw nhIN hY[ ieh Bwg ADUrw jwpdw hY [ ieh ihkmq nwl sMbMq hY[
239 A, 240 A p`qry KwlI hn]
AwrMB : < siqgur pRswid] ]AQ Kym kMqUhl ilKÎqy]mhwdyv puqR qumwry pwp kEu dUr
krY]gxys kYsy hY skl isD ky smudR hy] iql ky lWfU ky KvXwhY[bhuir kYsy hY sgl
ky gur hY]bhur kYsy hY kpoln cucI ndI hY md kI Dwrw iqs ky aupR bYTy hY]…
AMq : … jy GIau dw AjIrx hoie qw imTweI dy AjIrx no nw rgI]mCI dy AjIrx no
kWjI pIvY ] sRbq dy AjIrx nU icqRw ipplI lUx kut kY cUrn kR Kwey]iek tMk
Kwxw]

h`Q ilKq nM : MS 269 G


isrlyK : mMqR gurU bwby nwnk kw
p`qry : 1 a-58 a
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : dupwsIN KVHy ruK do-kwlIAW lkIrW dw hwSIAW id`qw hY[ sqrW pRqI pMnW 11.
Awm vyrvw : hwSIey ivc suDweI kIqI hoeI hY[ ikqy-ikqy hVqwl Pyr ky vI suDweI kIqI hoeI
hY[ivc-ivc kwnI bdlI hoeI hY[ p`qrw nM: 13 a qoN 15 E qk Kwny Aqy qwry vwh ky

295
v`K v`K jMqR bxwey hoey hn[ 43 A p`qrw KwlI hY[ ies mMqR dw iviD-ivDwn d`s ky
keI hor mMqR id`qy hn[
AwrMB : < siqgur pRswid] ] siqnwim krqw purKu inrBO inrvYr Akwl mUrq AjUnI
sYBM gurpRswid] ]mMqR gurU bwby nwnkw kw mhlw 1 Awp qyj bwie ipRQmI Akwsu
eyhY] auqpq pvn eyhY]ies kw blu iek lK AsI hjwr BUq pRyq mn AMdr rhYdw
eyhY]ies ipMf mwih swis surq dono ey hY]ies kw blu eyhY]bwDo surq mn icqu
lwie]qReI loA bwDo mn icq lwie]rwjw pRjw bwDo mnu icqu lwie]nwnk piV bwDy
dyvqy mswx]…
AMq : … E mhlw 3]Cinvwr jy koeI kysI nwvY iqs kI aumr bhuqI huie
jwvY]Awieqvwr jy koeI nwvY iqs kI aumr Gt huie jwvY]somvwr jy koeI nwvY iqs
ƒ jhmq quirq huie jwvY]mMgl vwr jy koeI nwvY iqs dI jhmq kdy n
jwvY]buDvwr jy koeI nwvY iqs dy Gr dOlq huie jwvY] vIrvwr jy koeI nwvY iqs dw
nukswn qurq huie jwvY ] Sukrvwr jy koeI nwvY suK sy gujry aus ky nyVy koeI n
AwvY]7]

h`Q ilKq nM : MS 269 |


isrlyK : BflI purwx
p`qry : 58 A - 93 A
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : kwnI Aqy isAwhI ikqy-ikqy bdlI hoeI hY[poQI nkSqrW nwl sMbMDq hY[
AwrMB : <]siqgur pRswid] AQ BflI purwx ilKXqy]su kwl dukwl ilKXqy]dohrw]mY
quJ Awgy sB kho gRih nKqR cibqR]mihlih vin suq Dn BflI iQRk ricq]…
AMq : …AQ inKqR ilKXqy]AsunI 1, BxI 2, ikRqkw 3, rohxI 4, imrg isr 5, AwdRw
6, punrbs 7, puKu 8, slyKw 9, mGw10, pUrbw Pwl gun 11, auqRW Pl gun 12,
hsq 13, icqRw 14, suAwqI 15, ivswKw 16, AnurwDw 17, jystw 18, mUlw 19,
pUrbw KwVw 20, auqRw KwVw 21, sRvn 22, Dnystw 23, sqiBKw 24, pUrbw BwdR
pdw 25, auqRw BdR pdw 26, ryvqI 27 ]

h`Q ilKq nM : MS 269 c


isrlyK : mMqR spW kw
p`qry : 94 a - 96 A
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, AwKrI p`qry qy kuJ hor mMqR vI idqy hn[
AwrMB : < siqgur pRswid]kM315.301]Enmo Adys]gur sqgur gur sqgur gurnIr
gur swier sMco gur lKmIr gur qq mMq gur AlK inrMjn gur ibn jwq n
ikJY]gur sr jIq dIey ibn ilJy]…

296
AMq : … sU Aswr kw sylI bwl kIry QMm ky nwg qujy nwQ jI isb jI so bWDo vx GfI mo
grV jqI pukwry lly krys ausg Aws ausgsIis svnwQ bs qum grubu nw kro
inrbs Bey duhweI na nwQ Bwr jw kI duhweI KuAwj iKdRI dI duhweI hwjI rqn
dI]dohrw]bcn siq kr mMnIAY mIq]eyhu sMsw n kIey Aicq lwey pRIq]

h`Q ilKq nM : MS 270 sMgRih


isrlyK : dyvI pRICw
p`qry : 1a -6 a
Awkwr : 12.5X16 s.m. ilKq: 7.5X12.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsI KVHy ruK do lwl
lkIrW dw hwSIAW, sqrW pRqI pMnw -8.
Awm vyrvw : ilKq suMdr, AwrMB ivc 16 Kwny vwh ky ivc 1 qoN 16 q`k igxqI ilKI hY, 6 A
KwlI hY[ p`qrw 63 qoN bwAd 17 p`qirAW qy p`qrw AMk nhIN pwieAw hoieAw[
AwrMB : < siqgur pRswid]jb pRICw purK pwvy qW eynw AMgw mY auMgl Dry ] jo mn dI
icqvnI hovygI sRI BvwnI jI sMpUrn krygI] 8 AT vwrI sRI dyvI jI kw jwp krky
mnorQ mn mY Dwir ky pRICw pwnw]…
AMq : … auqm]eyhu jo qYny kwrj icqivAw hY so Blw hoiegw] qUM rwju duAwry mwn pwvygw
qYnU DMn pRwpq hoiegw[ lwB bhuq hoiegw] qUN mwqw BvwnI AstBujI kI pUjw kirAw
kir jo qyry sQl priql hY]qUN srI kr jwx sq kr mMnxw]17]AQ dyvI pRICw
smwpqM]1]

h`Q ilKq nM : MS 270 A


isrlyK : kok swr
lyKk : Drm isMG
p`qry : 1 a - 59 A
Awkwr : 12.5X16 s.m. ilKq: 7.5X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, pihlw pMnw sjwvt vwlw [
AwrMB : < siqgur pRswid]sRI guro nmw:]sRI gxysw nm:]AQ kok swr gRMQ ikRq kv
Drm isMG ilKÎqy]1]svYXw]hoie ikRpw qumwrI hm pY qw sBY gun sMg nvho
DrhO]jI ADwr ibcwr qbY br buD mhW AgnY gun ko hirho]ibn cMf ikRpw qumwrI
kbhU muK qy ACr hau krhO]qumro kir nwm ikQo qul hW ijm bwk smuMdR ibKY
qrho]1]…
AMq : … CMd]pMifq gunI sujwn ibnqI kro n hor]sIs nvwie ausqiq kro hIey hwiQ
doie joir]hIey hwiQ juig joir surq rs brnn kInI]vydu Byd kuC pwie cwir icq
aupmw dInI]kv qum lyhu svwr jhw qum jwno KMfq]moh dos mq dyhu pRm igAwnI
pMfq]70]kok swr BwKw rcI hY XYih gRMQ suKswr]suK pwvY eyh suny qy sBY purK
hoie ju nwir]71]

297
h`Q ilKq nM : MS 270 e
isrlyK : dvwdwrU
lyKk : Drm isMG
p`qry : 59 A - 64 A
Awkwr : 12.5X16 s.m. ilKq: 7.5X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : dwrU sujuK kI pckWrI]mYhdI gyrU DxIAw kQu]gulwbI hrVw qoly 2]rsOq mwsy 6
nIlw QoQw mwsw 1 rwq n Byau rKy idny Cwn ky iqs kI ipckwrI kry]…
AMq : … suPYd ABRk mhIn krky kMh dI ktorI mY fwly]hwQI suMfI bUtI kw rs ]swq roj
DUp mY rKy suD hoiegw Kurwk doie rqI Kwey sy br jYhr clI jwqI hY] Ar qwp ko
dUr krqw hY ] hor ABrk kI ibD…..

h`Q ilKq nM : MS 270 s


isrlyK : vsIkRw (vsIkrn)
p`qry : 65 a-69 A
Awkwr : 12.5X16 s.m. ilKq: 7.5X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : AQ vsIkRw] PUl hsy PUl bsy PUl bIc bIr bYqwl bsy jy koeI lvy PUl kI bWs]
rUmo swmo cil AwvY myry pws] AOr koeI dyKy qO sVy bly myry ko dyKY pwau pVy]…
AMq : … dwrU flky dw Pyly kw DuMD kw]PtkVI pYsw Br 1] jIrw ic`tw do pYs
Br]2]mYhdI do pYsw Bru]2]jIrw mhdI kutky ByNv Cfy kory kujy ivc jl pwie ky
prU Cfy ] sÍyry PtkrI kw Pul krky KRl ivc pwie ky auprly jl nwl krnw pYrh
12 jW hry rMg kw hovY qw surmy vq krnw PRy AKI pwvnw Polw CoV DuMD jwie]
Ktw imTw mnih]

h`Q ilKq nM : MS 270 h


isrlyK : kwm iblws gutkw
p`qry : 70 a
Awkwr : 12.5X16 s.m. ilKq: 7.5X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : AQ kwm iblws gutkw]kuMkm isMgRP jwiePlu rwl mKwnw pwie]kauc bIj qj
msqkI AkrkRw su rlwie]qUMbr lOgu qmwl pqR Ajvwien KurwswnI]qIn Bwgu eyhu
lIjIey eyku APIm prmwn rsib jIAW kMU gutkw krhu pwrimRq tMk su eyk]…

298
AMq : … mMqR dwVkw 7 vwrI pVky QMB qy ikl Toko]mMqR]jY hnvMq bRI cOVy pIV Bwgy pIV
jhw jwie pIV qhw mwrI myK] myrI Bgiq gur kI skq Purho mMqR eIsRo vwcw]mMqR
kwlw kIVw kjl vMnI bqIÎW dMdw ky ivc cry]dohweI gorK nwQ kI kIVw ivc
mry]1]

h`Q ilKq nM : MS 270 k


isrlyK : islymwnI
p`qry : 1 a- 8
Awkwr : 12.5X16 s.m. ilKq: 7.5X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : ]< siqgur prswid]AQ islYmwnI ilKÎqy]iek smy swrIAW iesqRIAW ny rl
ky PrAwd kIqI ky hy pIr jI sWnUN sMqwn nhI hMudI so swfy ivc kI doK hY]…
AMq : …hor dwrU CwXw kw]kUI rUI muMfI tMk] iqs ivc KMf pwvxI puVIAW 14
krnIAW]eyk puVI roj Kwey pRwqkwl Kwey qau CwieAw dUr hovygI] grB Thrygw]

h`Q ilKq nM : MS 271


isrlyK : bwxI pwqSwhI 10
lyKk : goibMd isMG, sRI gurU
p`qry : 1 - 246
Awkwr : 5.5X7.5 s.m. ilKq: 3.5X5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, p`kI bMnHI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN,dupwsIN KVHy
ruK do lwl lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw -6
Awm vyrvw : pwT p`qrw nM: do qoN SurU kIqw igAw hY jo sjwvt vwlw hY, ilKq suMdr, ikqy ikqy
ikrm-Kurdw, AwrMB ivc Aqy AMq ivc do do p`qry ibnHW hwSIAw dy KwlI, ivc ivc
kwnI bdlI hoeI[
AwrMB : ]< siqgur pRswid ] jwpu ] sRI muK vwk pwiqSwhI 10 ] CpY ] CMd ]
qÍpRswie ] ckR ichn Aru brn jwq Aru pwq nihn ij ] rUp rMg Aru ryK ByK koaU
kih n skiq ikh ]…
AMq : … dUK rog sog BY imtY klysw]bhu suKu aupjY AnMd pRvysw]ieq ibiD durgy ikRpw
DwrI]qh Apn dws kau lIXo aubwrI ] 5 ] ieiq sRI goibMd isMG ibcrqM BgvqI
CMd KstkM smwpqM suBM ] 6 ]

h`Q ilKq nM : MS 272 sMgRih


isrlyK : igAwn mMjrI
lyKk : mnohrdws inrMjnI
smW : sMmq 1769
p`qry : 1 A - 34

299
Awkwr : 13X24 s.m. ilKq: 9X17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, p`kI bMnHI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN,dupwsIN KVHy ruK do
lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw -9
Awm vyrvw : ilKq suMdr,poQI dI hwlq cMgI, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI poQI
KVHy ruK KuldI hY[
AwrMB :<siqgurpRswid ] sRI prmwqmny nm:]AQ igAwn mMjrI ilKÎqy]dohrw]Awqm
ky AgÎwn qY sbY aUpjY jwn]gÎwn Bey qy lIn sb nmskwr iqh mwn]1]…
AMq : … iqÍ pd dyv iqRXMc iriK nr ikMnr sb jwn]qqÍ pd eIsÍr dyK sb qMÍq qq
qqÍM Bwn]400]mnohr dws inrMjnI so sÍwmI so dws] sÍwmI dws BXo eyk so mhw kws
Gtw kws]401]ieq sRI gÎwn mMjrI nwm BwKw igRMQ kibqy mnohr dws inrMjnI
spUrn smwpqM]1]=]

h`Q ilKq nM : MS 272 A


isrlyK : vydWq prBwKw
lyKk : mnohr dws inrMjnI
smW : sMmq 1769
p`qry : 1 A – 33 a
Awkwr : 13X24 s.m. ilKq: 9X17 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB :<sRI gur BXo nmh ] AQ vydWq prBwKw ilKXqy ] krqwigRMQ kirby mY
inrivGn suK cwhY hY ] cOpeI ] mMgl dyih moih sRI dyv gxys]mMgl dyh moih
srsÍqI]mMgl dy moih dyv mhys]mMgl dy moih pwrbqI]igRMQ ko prXojn Aru ivKÎ
kihÎY hY]…
AMq :… dohrw]sMbq sqR sY mhI sorh brK ibqIq]vrK sqRhy mih krI Kt mws qwih
vqIq ] 290 ] AsU vid hY cqur dsI ikRsn pK sinvwr]BwKw pUrn sB BeI mws
eyk ikRqkwr]291]ieq sRI vydWq vwkXw BwKw nwm ikRMQ kibqy mnohr dws inrMjnI
sMpUrx smpq:igRMQ] pMc Bws sMpUrnM]

h`Q ilKq nM : MS 272 e


isrlyK : sq pRsn auqrI
lyKk : mnohr dws inrMjnI
smW : sMmq 1769
p`qry : 1 A – 36 a
Awkwr : 13X24 s.m. ilKq: 9X17 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI

300
AwrMB :<sRI gxyswX nm:[AQ sq pRs˜auqrI iliKqy ] sorTw ] vwcX lK kir jwn
inrgux srgux Xo khÎo]kir nmskwr bKWn vwcX qXwg kir lK
ko]1]cOpeI]AgÎWn skiq Awqm kI kihXy]auBY Anwid imly hI lihXy]AgÎWn
Aiml rhXo suND bKWnw]qW ko bRhm kir kY so jWnw]2]…
AMq : …Pl soic dw Bws prmwqw]AhM bRhm Pl khXo ibKÎwqw]sÍrUp mwJ dYÍ Pl ey
nwhI]ivklp rihq rhY so qwhI]12]sorTw]ieiq sRI sq pRs˜oqrI BwKw mnohr dws
inrMjnI kiQqy nvm KMfh]9]hO mY hO qUM nwih]hO qUM qO mY hY khI] sb hY hO qUM
mwih]hO qUM qUM qO eyk hY ] 13 sMbq 1769]brK swvx vid]12]sRI rivdws ry
nivnpury iliKqim iqh]suBM Bvqu]ieiq pRs˜oqrI BwKw]0]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 275


isrlyK : mwrkMfy purwx
lyKk : kwn,kvI
ilpI kwl : sMmq 1894
p`qry : 1-76,78-164, 167-250,261-304
Awkwr : 17.5X29 s.m. ilKq: 13.5X23 s.m.
vyrvw : sqrW pRqI pMnw v`Ko v`K[
Awm vyrvw : p`qry ibnw hwSIAw qoN[ p`qry KulHy hn[ poQI KVHy ruK KulHdI hY[ hwlq Ksqw[
vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ keI
QWeI kwnI bdlI hoeI hY[ 181 qoN 250, 127, 273 p`qry qy dupwsIN KVy ruK pMj
lkIrW (do lwl do kwlIAW Aqy sMqrI rMg dI vKryvyN leI motI lkIr) dw
hwSIAw hY [
AwrMB :<AM siqguru pRswid] AQ mwrkMfy purwx BwKw ilKqy]
AMq : ieiq sRI mwrkMfy purwxy koRs†k sMbwdy dmn irqRy purwn sMpUrn smwpqM suBMAsq ]
sqwrmo iDAwie cqRQ KMf smwpqM sMpUrnM ]

h`Q ilKq nM : MS 276


isrlyK : pMQ pRkwS
lyKk : rqn isMG BMgU
ilKwrI : isAwm isMG
ilpI kwl : sMmq 1894
p`qry : 1-331
Awkwr : 22.5X15.5 s.m. ilKq: 19X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, pr PtI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, ibnHW
hwSIAw, sqrW pRqI pMnw -19
Awm vyrvw :poQI dI hwlq Ksqw, ikqy ikqy p`qirAW qy isAwhI fulHI hoeI, pqrw 201 qoN bwAd
lwl isAwhI dI vrqoN nhIN kIqI geI[

301
AwrMB :< sRI vwihgurU jI kI Pqy hY ] Akwl shwie ] qÍpRswid]AQ swKI sRI Kwlsy kI
auqpqI kI auQwnkw ko pRsMg qurÎo]dohrw]sRI gur nwnk crn bMd AOr guirMn isr
inAwie]ilKo auqp`qI KwlsY siB muih krO shwie]…
AMq : …dis ipMifau nY inj bytI dey]ikCu mIrw koit sMig ikCu pwr siq dey ] huiq
sRI AMimRqsR buMgY aus qInY]inj mD rK duie GoiV ciVAin dInY]5]do]bWey ibhwry
isMG ku sMDU iCdnI vwil]6]do]igirXo purwxo huie bug
M o jo isAwm isMG huiq isRdwr
iqh gur pMiQ pRkwis igRMQ ilK doaU kIey suDwr]

h`Q ilKq nM : MS 277


isrlyK : Pwzl AlI pRkws
lyKk : Pwzl AlI
ilKwrI : dXw hrI
smW : 1733 ibkrmI
smW : sMmq 1901 (rcnw kwl) sMmq 1733
p`qry : 1-64
Awkwr : 24.5X17 s.m. ilKq: 19X10.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, auKVI hoeI, hwSIey qoN ibnW, sqrW pRqI pMnw -17
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikqy ikqy brIk kwnI nwl SbdW dy ArQ idqy hoey, 40 qoN
64 p`qry q`k kIiVAW ny iek vfI morI kIqI hoeI hY ijs kwrn p`qry pUrI qrHW pVHn
Xog nhIN[
AwrMB :< sRI gxyswX nm:]AQ Pwjl AlI pRkws ilKÎqy]kwmd kysv kMj kr kysI kMs
krwl] kml nXn kivrwj kO kIjY ikRpw ikRpwl ] 1 ]…
AMq : …dohrw]sMbq s`qRih sY brs qYNiqs kwqk mws ] dsmI riv pUrn BÎo Pwijl
AlI pRkwis]90]CpY]jb lgu byd purwn purKu pUrn nwrwiex]jb lig BU Dir BUim
Bwin sis Dr DrwXn]jb lig gOir gnys sys surp qih suiney]jb lg gMg smuMdR
rudR bÎwswidk muiney]-]kivrwj rwj Pwijl AlI suicrM jIv qb lig
rho]91]ieq sRI nbwb ienwieq Kwnw qm Pwjl AlI ibrcqy Pwjl AlI pRkws
sMpUrnM pMcmo lws]5]do] sMbq cMdu su nwQ pun sUn klpuqr jwn]poQI ilKI dÎw
hrI isv sQwn pihcwn]

h`Q ilKq nM : MS 278 sMgRih


isrlyK : Putkl sMgRih
p`qry : 1a –1A
Awkwr : 31.5X22 s.m. ilKq: 25X18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN[sqrW pRqI pMnw -23 [cupwsIN iqMn
lkIrW dw hwSIAw (do lwl, vKryvyN leI nIlI lkIr) ieko p`qrw hY[

302
Awm vyrvw :ADUrw hY iek ijld ivc v`K v`K hQ ilKqW bJIAW jwpdIAW hn[ ikDry-ikDry
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ p`qry nM: ault pult lgy hn [ ies leI pYNisl
nwl nMbr lgwey hn [ AMqly 45 qoN 58 p`qirAW qy Putkl kwiv hY[
AwrMB : < siqgur pRswid ] cilqu joqI joiq smwvx kw]sMmq]1596 AsU vdI]10]sRI
bwbw nwnk dyau smwxy]1]sMmq[1609]cyqu sudI]4]sRI siqgurU smwxy ANgd jI
smwxy]2]…
AMq : …dohrw]] siB Git bRhmu ibrwjeI jiq dyKo qiq pIAw[ ibnu smJY nhI jwnIAY
duKqu hoq iehu jIEu]svXw]khuM BCn BC A BC…..

h`Q ilKq nM : MS 278 A


isrlyK : kQw siqjug kI
p`qry : 2a–9A
Awkwr : 31.5X22 s.m. ilKq: 25X18 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : dupwsIN iqMn lkIrW (do lwl Aqy iek kwlI lkIr vKryvyN leI) dw hwSIAw KVHy
ruK hY[kwnI bdlI hoeI hY[ p`qirAW dy dohIN pwsIN nMbr hY[ADUrw jwpdw hY[
AwrMB :<]sRI siqguir pRswid] ] kQw siqjuig kI purwqn snwqn jb rwjy jnmyjy kau
ATwrih kusut Bey Qy bRhmx ky mwrxy qy]…
AMq : …so ikau jo Awnq guxw jo Bgvwn hY iqis Bgvwn ky inimqu nwmu jipAw hY Ar
AMn dwn kIAw hY iqn kw dwn AMq guxw hoie Plqw hY ey hir jnhmY ey Acrju dyiK
AwieAw ho nwsu kuMqu iqn puCx hwirau kau khqw hY[

h`Q ilKq nM : MS 278 e


isrlyK : kb bhulwkI
lyKk : dyvI dws
p`qry : 10 a
Awkwr : 31.5X22 s.m. ilKq: 25X18 s.m.
vyrvw : dupwsIN iqMn lkIrW dw hwSIAw hY (do lwl rMg dIAW Aqy vKryvyN leI kwly
rMg dI) vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[
Awm vyrvw : 26 qoN 28 dohry hn[isrP AMqlw pqrw hI hY[
AwrMB :…..kukw iqAwig krwieE]ciF suir loku isG qjy prwnw]min mih kriq ibcwir
ibrwnw]26]dohrw]jI ipQmY gaU auDwrIAY]Drim inAwau hY eyhu] Xw kau iqAwgn
jweIAY in cw hmwrw eyhu]…
AMq : …dyvI dwsu aus pir bilhwrI]Awpu qrwE AvrEu kEu qwrI] kb bhulwkI pUrn
BeI]guir pRswid dirmiq auiT geI]28]dohrw]dieAw bcn jw kw rhY so bYkNTy
jwie]swD sNg min iqRpqIAY Awid Awqu suiK pwie]…..

303
h`Q ilKq nM : MS 278 s
isrlyK : sRI Twkir inD pRyim pRgws poQI
p`qry : 10 A - 28 A
Awkwr : 31.5X22 s.m. ilKq: 22X16.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, sqrW pRqI pMnw-22 [cupwsIN iqMn lkIrW (do lwl Aqy vKryvyN leI
kwlI lkIr) dw hwSIAw hY[vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[
Awm vyrvw :147 ryKqy hn[
AwrMB :]<] siqguirpRswid] ] sRI Twkir inD pRyim pRgws poQI] smiq iCAwihTw]sRI
vwihguru jI kI Pqy]]slok]inmiskwr guir dyiv kau siq suriq Dir iDAwn]qW qy
ABY pdu pweIAY sRI pUrx piq Bgvwn]…
AMq : …]ryKqw]siqguir kw bnwau ausqiq vwihgurU jI kI kil guir kI rihiq su
Kwlsw ByK cwrI hY]igrMQ poQI bYiT pVih Aru smJh nhIN ihrdY iehY bwiq mwnI
ju sBY ky isDwrI hY]so frqy hY jhwin isau iPrun Bey gurU pwis Kycry pukwrI DUm
fwrI bjwrI hY] min mih pwKNf JUTy Aru bwhr kIXU isXwim swc kEu n smJih
AncwrI ibkwrI hY[

h`Q ilKq nM : MS 278 h


isrlyK : pirQwie guirdws quixquxIAw
lyKk : gurdws
p`qry : 28 A - 42 A
Awkwr : 31.5X22 s.m. ilKq: 23X16.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw :kuMflI,JUlxw, slok, ryKqw Aqy dohry dI vrqoN kIqI geI hY[ pMnw 62 A qoN mwJw
SurU huMdw hY[ ikDry-ikDry kwnI bdlI hoeI hY[ 68 p`qry qoN Agy p`qrw nM 248 qoN
252 qk kwnI bdlI hY, hwSIAw vI dupwsIN hY[ hwSIey qoN bwhr vI iliKAw hoieAw
hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB :pirQwie guirdws quixquxIAW ] kuMflI ] sunu ho imqu kuimqu ihqu iqAwghu min
bic iqiq]ieAw mih Aaugn bfo hY giq nhI pwvhu ijqu]giq nhIN pwviq ijiq
soiBqy hI nw mwgrI]jY nwhI jW kY mwih lgY soeI jwrI hwigrI] ey swDau kaun bnY
inidk riq sYswir]ipRQmY qRY guin myt kY pwCY iqAwgY nwir]1]…
AMq : …]JUlxw]pMic qiqk bwD ƒ bMiD ilAwey kdmI Aru AwidmI hoie AwieAw]khI
hoie AwieAw khI ho incil khI ho iekY PyirAw gm isDwieAw[khI krm Awkrm
bykrmu mwny] khI smJ ky mukiq kw…pwieAw]iesI Awieny mY iehI mwienw hY khI
Awpnw Awp hI gIq gwieAw]

h`Q ilKq nM : MS 278 k


isrlyK : gauVI kI vwr
p`qry : 42 A-44 a

304
Awkwr : 31.5X 22 s.m. ilKq: 23X16.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB :< siqgur pRswid]gauVI iQqI mhlw]5]sloku]jil Qil mhIAl pUirAw suAwmI
isirijxhwr]Ank Bwiq hoie pisirE nwnk eykMkwir]1]…
AMq : …ikil ibK kwtY hoie inrmlw jnm jnm ml jwie]hlq plq muiK aUjlw nw
po hYiq sumwie]so surqw so bYsno so igAwnI DnvMqu]soQurw kulvMqu so ijin BijAw
BgvMq]KqRI bRhmx sUdR bYsu auDry ismir cMfwil] ijin jwinau pRB Awpnw nwnk
iqs hr vwil]17]

h`Q ilKq nM : MS 278 K


isrlyK : gauVI kI vwr mhlw ]4]
p`qry : 44 a-44 A
Awkwr : 31.5X22 s.m. ilKq: 23X16.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB :]<] siqgur pRswid]gauVI kI vwir mhlw]4]sloku]m:4]siqgur puruKu idAwl
hY ijs no ismrqu sBu koie]eyk idsit kir dyKqw mnBwvnI qy isiD hoie]siqgur
ivic ANmRq hY hir auqmu hir pid soie]nwnk ikirpw qy hir iDAweIAY guru muiK
pwvY koie]1]…
AMq : …JUlxw]qyry nwm Anyk AwnMqu hY jI kaun jwnqw Byv Aru nyhu qyrw]qIn mih mIn
qrPMiq ibnw pwnI AY Awvnw jwnw nhI imitq Pyrw]Bjn ky kwrny dyih DwrI eIhw
Awie ktMBu ny pRgt Gyrw]hMkwr kI Pws Ajwn Blw nhI smJqw…..

h`Q ilKq nM : MS 279


isrlyK : BweI swihb cMidRkw
lyKk : myG isMG
ilpI kwl : sMmq
smW : sMmq (rcnw kwl) sMmq 1889
p`qry : 1-144 a
Awkwr : 7X 9.5 s.m. ilKq: 4X5.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, p`kI bMnHI hoeI, dupwsI KVHy ruK do lwl lkIrW ivc do kwlIAW
lkIrW ivckwr iek motI sMqrI lkIr dw hwSIAw
--Awm vyrvw :poQI dI hwlq ikrm-Kurdw, p`qry rMg ibrMgy, ilKq suMdr[ AwrMB ivc iqMn hwSIey
vwly Aqy AMq ivc pMj ibnHW hwSIey dy KwlI p`qry [
AwrMB :< siqgur pRswid] sRI gnpiq crno BÎo nm:]AQ BweI swihbu cMidRkw
vrnnM]do]guru gnpiq pd pdm mo bis momn mkrMd]ijh prwg Anurwg prvwrO
bRhmw nMd]1]…

305
AMq : …dohrw]gRh bsu bsu sis dUj dI vdI BwdRv idiv sin sys]BweI swihb cMdR kw
vrnI myG imRgys 128 ] ieiq sRI BweI swihb cMdRkwXM myG isMG icq ckor
AwnMddM]msqu suB msqu ]sRI rwmwXnm:]

h`Q ilKq nM : MS 283


isrlyK : Xog visSt BwKw
smW : sMmq 1928
p`qry : 1 a - 385 a (ic`qr) 4
Awkwr : 34X28 s.m. ilKq: 27X20 s.m.
vyrvw : ijld g`qw,cmVw aupr kpVw ciVAw hoieAw,ijld p`kI bMnHI hoeI, vKryvyN leI
lwl isAwhI dI vrqoN, cupwsI iek nIlI lkIr, iPr do lwl lkIrW dw hwSIAw ,
sqrW pRqI pMnw-25
Awm vyrvw :poQI dI hwlq TIk, ilKweI Awm pr pVHnXog, AwrMB ivc do Aqy AMq qy iqMn
hwSIey vwly p`qry KwlI, 385 p`qry qoN bwAd 6 p`qry KwlI iPr do p`qirAW qy ilKq,
AwrMB ivc Aqy AMq qy KwlI p`qry qy kysr nwl svwsiqk bxwieAw hY [
AwrMB :< siqgur pRswid]sÍsu sRI gxyswie nm]AQ jog bss† BwKw sRvn isRimRq vYrwg
prkrx ilKqy]siq icq AwnMd rUp jo Awqmw hY iqs kau nmskwr hY]kYsw hY siq
icq AwnMd rUp jo Awqm so khqy hY]…
AMq : …JUlxw]sun Dwr ivcwr jo swr hY jI sqsNg aumg ky kIjIAY jI]hY ANf bRhmf
pq joeI hNr iqAwg kY iqs ko lIjIAY jI]AdÍYq n jg kI sys koeI mDo ibRq mY
ibRq ko pIjIAY jI]rhy Awp mY Awp hI Awp sdw lK Awp mY Awp nU jIjIAY
jI]dohrw]smq aunIs bIs As† hwV idn Ks† prvwn] vwr rv pUrn BauTwT]BUl
cUk ky bKs kir pVIau AKr soD]lyKwrI kI quCu buD nhI smkC boDu]
smq 1928 ivc imqI hwVy idn 6 vwr rv sNpUrn smpq suB msq kr ilAw
bRhm Arpn bRhm rwm bRhm…bRhm[

h`Q ilKq nM : MS 284


isrlyK : pKXwn cirqR tIkw
lyKk : nrYx isMG, igAwnI
smW : sMmq 1963 (rcnw kwl) sMmq 1753 ib.
sQwn : pwauNtw swihb
p`qry : 1-626 a
Awkwr : 28X18 s.m. ilKq: 24X15 s.m.
vyrvw : ibnW ijld, swdy kwgz qy pYn nwl iliKAw hoieAw, ibnW hwSIAw, nIlI isAwhI
nwl iliKAw hoieAw[ sqrW pRqI pMnw-vKo v`K[
Awm vyrvw :ilKq suMdr, AMq ivc do p`qry pMnW nM.AMikq kIqy hoey KwlI C`fy hoey, poQI ivc
405 cir`qr AMikq hn[

306
AwrMB :< vwihgurU jI kI Pqy hY]sRI BgOqIey nmh]AQ pKXwn cirqR ilKXqy]
pwqswhI 10]BujMg CMd]qÍ pRswid]dsvyN gurU jI dI aucwrI hoeI kivqw ] qyrI ikRpw
hovY]quhI KVg Dwrw quhI bwFvwrI ] quhI qIr qrvwr kwqI ktwrI]hl`bI jun`bI
mgrbI quhI hYN]ijhwrO jhW Awp TwFI vhI hY]1]hy SkqI! quMhI is`DI qlvwr hY,
qUMhI dwqRI vrgI tyFI qlvwr hY[…
AMq : …sMmq ibkRmI sqwrW sO ikhw jWdw hY]A~Dw sO qy Pyr iqMn ho kih idE]BwdRoN dy
mhIny dI sudI (cwnxy p`K dI) As†mI iq`Q qy idn AYqvwr hY]sqluj dirAw dy kMFy
auqy ieh gRMQ suDwirAw hY ]405] (ArQwq sqluj dirAw dy kMFy auqy pwauNty ngr
ivc sMmq 1853 ibkRmI, BwdRoN sudI As†mI qy AYqvwr dy idn ieh gRMQ smwpq
hoieAw hY ) ieiq sRI cirqRo pKXwny iqRXw cirqRy mMqRI BUp sMbwdy cwir sO pwcvoN
cirqR smwpq suB msqu]805]1270]APjUM] 3 jnvrI 1963 bRhspiq idn poh
sudI As†mI[

h`Q ilKq nM : MS 287


isrlyK : gur iblws (pwqSwhI CyvIN)
lyKk : sohn (kvI)
smW : sMmq 1933 (rcnw kwl) sMmq 1705 ib.
p`qry : 1 a+ 1 A - 503 A
Awkwr : 22X32 s.m. ilKq: 15X23 s.m.
vyrvw :ijld g`qw kpVw, p`kI bMnHI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVyH
ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-14.
Awm vyrvw :pihlw p`qrw dovyN pwsy sjwvt vwlw hY, AwrMB ivc do Aqy AMq ivc Cy hwSIey vwly
p`qry KwlI, ilKq suMdr, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, 1 A qy BgqW
dI aupmw kIqI hY[
AwrMB :< siqgur pRswid ]Akwl purK jI shwie]1]AQ guriblws gRMQ ilKXqy ]
CpY 1]ipRQm bdnw pwrbRhm gurU nwnk suK swgr]dsm gurU ky crn kml bMdo gux
Awgr]bhur bMd siB sMq inq Avqwr Dwrw hir]AKr dwqw gurU igrw pg pro jor
kr]iehI dwn dIjY pRBU hir goibMd gur js kr ] ibml buD dyhu ikrpw kr pirau
dws Bv qum srn]1]…
AMq : …guxw kw hovY bwslw kiF bwsu leIjY ] jo gux hovn swjnw iml swiJ krIjY ]
swiJ krIjY guxih kyrI Coif Aivgux clIAY ] pihry ptMbr kr AfMbr Awpxw
ipV mlIAY ] ijQy jwih bhIAY Blw khIAY Jol AMimRq pIjY ] guxw kw hovY bwsulw
kiF bws leIjY]3]Awip kry iks AwKIAY hor kry n koeI]AwKx qwkau jweIAY jy
BUlw hoeI]jy hoie BUlw jwie khIAY Awip krqw ikau BulY sunY dyKY bwiJ khIAY dwn
Ain mMigAw dyvY]dwn dyie dwqw jg ibDwqw nwnkw sc soeI ]Awp krY iks AwKIAY
hor kry n koeI] kbIr rvdws PrId DMnw iqRlocn]pIpw sYxw rwmwnMd prmwnMd
sUrdws jYdyv mIrwbweI nwmw sdnw byxI BIKn]1]slok gur goibMd gupwl gur pUrn

307
nrwiexih]gur dieAwl smrQ gur gur nwnk pqq auDwrxih]vwhu gurU jI
shwie]Akwl purK] :< siqgur pRswid]

h`Q ilKq nM : MS 288


isrlyK : pwiKXwn cirqR pwqSwhI ds
smW : sMmq 1932 (rcnw kwl) sMmq 1753
sQwn : AwnMdpur
p`qry : 1+8,1-398 A
Awkwr : 21.5X 32 s.m. ilKq: 14.5X21 s.m.
vyrvw :ijld g`qw cmVw,aupr kpVw ciVAw hoieAw,ijld p`kI bMnHI hoeI,vKryvyN leI lwl
isAwhI dI vrqoN,dupwsIN KVyH ruK pMj lkIrW (do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW,
ivckwr motI-pIlI lkIr) dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-13.
Awm vyrvw :poQI dy AwrMB ivc qqkrw id`qw hY, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI,
AwrMB ivc 6 Aqy AMq ivc 9 hwSIey vwly p`qry KwlI hn[ilKq suMdr[
ArMB : 1E siqgur pRswid ] sRI BgOiqey nmh ] AQ pwiKÎwn cirqR ilKXqy ]
pwiqswhI ] 10 ] BujMg CMd ] qÍpRswid ] qNuhI KVg Dwrw qNuhI bwFvwrI ] quNhI
qIr qrvwir kwqI ktwrI ] hl`bI jun`bI mgrbI qUhI hY ] inhwroN jhW Awpu TwFI
vhI hY ]1]…
AMq : …AiVl ] sunY guMg jo Xwih su rsnw pwveI]sunY mUV icq lwie cqurqw AwveI ]
dUK drd BO inkt n iqn nr ky rhY]ho jo XwkI iek bwr cOpeI ko khY ] 404 ]
cOpeI ] sMbq sqrh shMs Bix jY]ArD shs Puin qIn kihjY]Bwdv sudI AstmI
rivvwrw]qIr squdRv gRMQ suDwrw]405]ieiq sRI cirqR piKXwny mMqRI BUp sMbwdy cwr
sO pWc cirqR smwpq msqu suB msqu]405]1555]APjU]sMmq 1832]cyqR sudI
iQq dsmI vwr somvwr poQI spUrn hoeI]

h`Q ilKq nM : MS 289


isrlyK : gosit gusWeI kbIr jIau kI (ADUrI)
lyKk : soFI imhrvwn
smW : sMmq 1802
p`qry : 236 a -295 A
Awkwr : 29X20 s.m. ilKq: 25.5X15 s.m.
vyrvw : poQI KulHy p`qirAW ivc ,vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVyH ruK do
lwl lkIrW ivc kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 21.
Awm vyrvw : p`qirAW dI hwlq Ksqw, ikrm-Kurdw, poQI 236 p`qry qoN AwrMB hUMdI hY;266 a,
273 A Aqy 274 a qy do lweInW lwl isAwhI nwl, do lweInW kwlI isAwhI nwl
ilKIAW hoeIAW hn,280 p`qry qoN bwAd ilKweI ivc lwl isAwhI dI vrqoN nhIN
kIqI geI,AwKrI p`qrw sjwvt vwlw hY]

308
ArMB :…..qb sRI kbIr jI bWnI bolI jI] kw ko mwiq ipqw suqu kw ko kvnu purKu kvn
joeI]jb Gtu ibnsY qb koie n rwKY kwFhu kFhu hoeI]2]…
AMq : …qb Eih goibMd lok auiT kbIr jI gusweI jI kI crnI lwgy]kbIr jI ky isK
Bey]khny lwgy ij DMnu kbIr siq kbIru rwm kbIru]ikRsn kbIru lwgy
ismrny]sgly bolhu rwm rwm rwm---rwm siqgurU gurU---gurU jI siqgur
pRswid]135]kQw clIAw]ieku sO pYNqRI]auqwrw kIqw]auqwrw kIqw]imqI Pgix dI
24]cvIhvI[sMmqu sYie ATwrh]vrH duie 18002]siq bwbw nwnk jI[

h`Q ilKq nM : MS 290


isrlyK : purwqn jnm swKI
lyKk : pYVw moKw
ilKwrI : gulwb dws
smW : sMmq 1859
sQwn : pitAwlw
p`qry : 1 -288
Awkwr : 18X25 s.m. ilKq: 14X20 s.m.
vyrvw : ijld qoN ibnHW, dupwsIN KVyH ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-12.
Awm vyrvw : 200 p`qry qoN bwAd ibnHW hwSIAw, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, AMq
qy pMj p`qry KwlI, g`qy cmVy dI pihlW p`kI ijld bJI sI pr hux ijld nhI hY[
ArMB :< siqgur pRswid]iek idn gurU AMgd dy jI aupjI jo myrw gurU nwnku pUrn
Awhw]Eus Aqy prmysr ivic Bydu ikCu n Awhw]dyK myry gurU jnmu iksr Eus lIqw
Awhw]iehu icqvnI hoie rhI]…
AMq : …dohrw]siqgur ky gunu bhuqu hY ikq muiK kho slwih]dws gulwb kI bynqI jn
nwnk lyhu imlwie]pRB jI qyry gun bhuqu hY ikq muK kho slwih]gulwb dws ADIn
kNau lIjY ApnI liV lwie]sMbq 1859]ATwrw sY Euxwht]imqI jyT bdI
pMcmI]5]rvbwr poQI jnm swKI kI sMpUrnM hoeI shr pitAwly ivic]ilKI gulwib
dws jI bolhu BweI jI vwhu vwhu vwhu vwhu vwhu gurU jI shI siq hY]BUl cUk bKis
lYxI sidkw swD sMgiq dw]

h`Q ilKq nM : MS 292


isrlyK : zPr nwmw stIk
lyKk : goibMd isMG, sRI gurU
ilKwrI : ibSn isMG, igAwnI (BweI)/(tIkwkwr)
p`qry : 1-4+1-310
Awkwr : 17X18 s.m. ilKq: 13X12 s.m.
vyrvw :ijld g`qw cmVw,auKVI hoeI, dupwsIN KVHy ruK do jwmnI lkIrW ivc iek motI pIlI
lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-11.

309
Awm vyrvw : poQI ikqy ikqy ikrm-Kurdw, ijld ADUrI, pihly cwr p`qry Aqy 306 A qoN
310 a q`k mMglwcrn dy hn, AwrMB ivc 7 p`qry ibnHW hwSIAw vwly KwlI, ivc
ivc kwnI bdlI hoeI, 310 a qy bwbw sumyr isMG dy dsKq hn [ 309 A p`qry qy
smyN bwry iliKAw hY:-“hwXn bYkRm ds Bn AviD dÍwr ivDumwn[ aUrj mws isq
dÍwdsI bwr AWgirs Twn]4]qw idn pUrn Xh BXo jPr nwm muKvwk”[
ArMB :< hukm siq sRI vwih gurU jI kI Pqh]jPr 1 nwmh 2 pwqSwhI 10]3]Pqykw
1 Kq 2 dsvI pwqswhI jI kw 3] kmwey 1 krwmwq 2 kwXm 3 krIm 4]rjw
5 bKs 6 rwjk 7 rhwko 8 rhIm 9] qmwm 1 bjurgI 2 KVw hony vwlw 3 sKI Xw
bzurg 4]…
AMq : …(hy swkI myry pÎwly ko) kMFÎw qk 1 krdy 2 (Xwny pRym rUpI pÎwlw AQvw Xyh
isKÎo pRqI AwgÎw hY ik hy isKo myry pÎwry isMGo pRym rUpI pÎwlw kMFÎw qk Brky)
hrdm Xw hrswXq 3 pIxw Xw pwn 4 kro 5]( ies pRym rUpI pÎwly ko pwn krky
jnm mrn rUpI) BX 6 doƒ 7 loko ky ko 8 (Xwny lok pRlok ky ko) Bulwvxw 9 kro
10]21]K0 spsM† ieiq ] 21 ]ieiq sRI jPr nwmh tIkwXW dÍwds hkwXq ibvrxM
smwpqM suB msqu]12]AQ gRMQWq mMglw crn ilKÎqy]…ieiq sRI jPr nwmh
tIkwXW gRMQwq mMglw crn smwpq msqu ]suBM lyKk pwTk Xo dÍXo] sM.418 m mwG
bdI 11 bwbw sumyr isMG[

h`Q ilKq nM : MS 293


isrlyK : Xwddwsœ
lyKk : gnys isMG
smW : (rcnw kwl) sMmq 1918-1924
p`qry : 1-141
Awkwr : 22.5X14 s.m. ilKq: 17.5X 10.5 s.m.
vyrvw :ijld g`qw auKVI hoeI; kwlI, nIlI Aqy jwmnI isAwhI dI vrqoN, kuJ p`qirAW qy
pYNsl nwl vI iliKAw hoieAw hY; ibnW hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-Alg Alg.
Awm vyrvw :kuJ p`qirAW qy KVHy ruK Aqy kuJ qy Awfy ruK iliKAw hY, kuJ p`qirAW qy rcnw dI
qwrIK ilKI hY pr qrqIbvwr nhIN[ ihMdI Aqy pMjwbI AKrW dI imlI julI vrqoN,
ies poQI ivclIAW rcnwvW kuJ ies qrHW hn:-isNh drpn ivlws,cOk(lwpnI CMd
ivc),gzl,sIk pcIsI,AwsIrvwd, pRym muhbq (kwiv nwtk),jYqo dw morcw, gur
pRnwlI, ibny pcwsw Aqy pRym swgr Awid;kuJ mMqR Aqy nusKy vI idqy hn[ivc-ivc
KwlI p`qry C`fy hoey hn[
ArMB :< sRI vwihgurU jI kI Pqy sRI BgOqI jI shwie[siqgur pRswid]kibq]Xwddwsœ
ikRq gnys isMG aupnwm isMG]kib bwsI sRI ptnw swihb jI]…
AMq : …AOr jo gurmuK sMjog ibD krY ikC lyvY nwhI qw aus ko kot gurpRb kIey kw Pl
hovYgw Ar kdwnc ik C lYvY qw kot hiqAw ibGn lgygw[AQ sRI pRym swgr gRMQ
smwpqM suMBM]

310
h`Q ilKq nM : MS 294 sMgRih
isrlyK : kvIblB (kvI vlB)
lyKk : hircrn dws
p`qry : 1-164
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw :ijld g`qw cmVw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy ruK do lwl
lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-13.
Awm vyrvw :poQI dy pihly p`qry iB`jy hoey, p`qirAW dw rMg pIlw ipAw hoieAw,ikqy-ikqy
ikrm-Kurdw, lwl rMg dI isAwhI nwl soD kIqI hoeI,p`qrw 147-151 q`k jMqr
mMqr Aqy bMd id`qy hoey; p`qrw 165 Aqy 166 qy kils† dy pMj dohry id`qy hn[
ArMB :< sRI gxyswX nm:] E sRI rwDw ibjYqy nmwim]AQ kiv b`lB ikRq kiv
hircrn dws ilKÎqy]dohrw]mohn crn pXo j mY qulsI ko hY bws]qWih sumir hir
Bgq sb krq ibGn ko nws]1]…
AMq : …dohw]sRI rwDw pd kMj kIrj inj nYnin lwie]ckRwhq ikX imRqÎu qb ikRsnih
kMT lgwie]90]ieiq sRI hircrn dws ikRqy ibRhq kiv blB gRMQ sMpUrn spqmo
DÎwie]7]

h`Q ilKq nM : MS 294 A


isrlyK : buiD pRkws drpn
lyKk : kySv dws, kvI
ilKwrI :Amr isMG (ilKvweI gurbKS isMG)
smW : sMmq 1890
sQwn :cUrIAW (AMimRqsr)
p`qry : 167 a-224
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB :< sRI gxyswX nm:]AQ bu`iD pRkws drpn ilKÎqy]do:]eyk rdn gj bdn ky
gvir mwq isv qwq]lMbodr suK muK kIey ivGn ivmuK hÍY jwq]1]…
AMq : …lCI rwm mQ gRMQ ko swr myl kY lIn]m`l Bwt BwKw krI qWqy aupmw
kIn]17]kykI cwqRk Ajw kuj kokl dw dr PIl]Awid Krj kRm so lKo AMq inKwD
susIl]18]ieiq As†mo pRBwv 8 buiD pRkws gRMQ smwpqM]]do]sUMn nwQ bsu Awqmw
sMbq lyhu pCwn]swvn sudI iekwdsI riv suq bwsur jwn]1]suDw sroN qy auqR ids
jo jn qIn pRmwn]nwm gRwm ko cUrIAW Aiq au`qm AsQwn]2]kibqu]ibjY dRug sRug
ky smwn sB log khY nIq nÎwie nIky suB rIq hUM clweI hY] qWih DRmswlw ibKY
rhq gurbKs isMG AwTo jwm ibRq ilKby mY TihrweI hY]poQI kiv b`lB kI AOr
rwg mwlw BlI bfo ihq Dwr AmR isMG hUM ilKvweI hY]pFY sunY pRIq lwie cwro Pl

311
pwie vhu rwj sBw mwn dwn Aimq bfweI hY]3]dohrw]pMfiq gunI pRbIn pY ibnqI
krq Apwr]A`Cr mwqRw jo rhI piFXo sbY suDwr]4]

h`Q ilKq nM : MS 295


isrlyK swKI gurU isKn kI
lyKk : swihb isMG
p`qry : 1-29 A
Awkwr : 26X 16 s.m. ilKq: 18X10 s.m.
vyrvw :ijld g`qw, ibnWH hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-20
Awm vyrvw :poQI dy ArMB ivc Aqy AMq qy 4-4 p`qry KwlI, poQI dI hwlq Ksqw, ikrm-Kurdw,
au~lI l`gI hoeI, poQI ADUrI hY, ilKweI suMdr[
ArMB :< siqgur pRswid]AQ swKI gur isKn kI ilKÎqy]dohrw]EAMkwr AnMq jo sB
Gt sB ky swQ]so gurU nwnk rUp ko nmo jor jug hwQ]1]cO:[ipRQm plt vpu dUsr
lXo]gurU AMgd jg jwhr BXo]…
AMq : …cO] koaU crn koaU kl mY imlY]Aiq AnMd nYnn jlu FlY]mwq AwX gl lIn
lgweI]bRho qpq CwqI su buJweI]msiqk sUG nYn jl Cwvw]DMn idvs mu…..

h`Q ilKq nM : MS 296


isrlyK : kQw mYxwvMqI, gopI cMd
smW : sMmq 1894
p`qry : 1-144 a
Awkwr : 9X15 s.m. ilKq: 5.5X 10.5 s.m.
vyrvw :ijld PtI hoeI, ibnHW hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-6,ikqy ikqy dupwsI KVHy ruK iek
kwlI lkIr dw hwSIAw, 135 p`qry qoN Agy vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN[
Awm vyrvw :poQI dI hwlq Ksqw, ikqy ikqy ikrm-Kurdw, ivc ivc keI QWeI kwnI bdlI
hoeI, 142 A qy A`Kr vwrI-vwrI lwl Aqy kwlI isAwhI nwl, AMiqm do lweInW vI
lwl isAwhI nwl[ AwrMB ivc Cy AMq ivc vIh p`qry KwlI[
ArMB :< sRI gxyswie nm:]sRI rwmwie nm:] mYxWvMqI BrQrI ibkRmwjIq ien qIno kI
auiqpiq kQw Awid QI gopI cMd kw jogu]eyk smy rwjw ieMdR Awpxy nMdin bin mo
inrq lIlw pwqro siBno sM dyKqw Qw]…
AMq : …ieiq sRI gopI cMdu mwiq kw dwhu kir sRI gorK nwQ ky BrQrI ky swiQ kvnu
krxM nwmu cauds mo iDAwie 14[ kQw mYxwvMqI kI jnm kQw ky mrix pRjMq
819 [ AiT sY aunI hoey hYin] mYxwvMqI Aru BrQrI kI jnm kQw ky slok iek
sau nvy hYin [ 190 [ gopI cMd kw jogu aupdysu mYxWvMqI kw slok iv iCie sY aunI
hovY vI 9 [ sB sloku mYxWvMqI ky AT sY aunI hoey sBM[ 819[ AsU sudI sukl pK
dsmI idsihry kw idn] sMmiq ATwrw sY caurwnvW]sMmqu 1894.

h`Q ilKq nM : MS 297

312
isrlyK : prcI goibMd isMG jI kI
p`qry : 1 a-139 a
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw :ijld g`qw cmVw aupr kpVw ciVAw hoieAw, dupwsIN KVHy ruK do kwlIAW lkIrW dw
hwSIAw, sqrW pRqI pMnW-9
Awm vyrvw :1-60 p`qry qk ilKweI suMdr, AgoN hor kwnI nwl iliKAw hoieAw, ilKweI Awm
pr pVHnXog, AwrMB ivc Cy Aqy AMq ivc s`q p`qry ibnHW hwSIAw dy KwlI[
ArMB :< siqgur pRswid]AQ prcI goibMd isMG jI kI]pwqswhI 10]pRQmy dsw mhlw
ky nwm ilKy]Pyir dsw mhlw kI ausqiq ky slok ilKy]Pyr dsw mhlw kIAw swKIAw
ilKIAw]1]…
AMq : …aus AsQwn ko dyK kr sRI gurU jI icq Awvdw hY]Aru jo jI aUhw jwqw hY]so
srb pRkwr kr pRsMn qw ko pwvqw hY]ieq sRI gurU goibMd isMG dI pRcI smyq swKIAW
pMjwih sMpUrx hoeIAW]50]

h`Q ilKq nM : MS 298


isrlyK : swKI m`ky mdIny kI
p`qry : 1-252
Awkwr : 13 X 16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw :ijld g`qw kpVw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy ruK do lwl
lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnW-10
Awm vyrvw :poQI dI hwlq Ksqw, ikrm-Kurdw, AwrMB ivc s`q Aqy AMq ivc 9 ibnHW hwSIAw
dy p`qry KwlI, pihly pMny qy cwro pwsy hwSIAw 165 A Aqy 252 A ifzweInw nwl
sjwieAw hoieAw hY[
ArMB :< sRI sq guru pRswid]swKI m`ky kI swh srP nwil]qQw rukndIn nwil mky
mdIny dy rwih ivc hoeI]rwgu iqlMg mhlw 11 ]bwbw nwnk qmwm Awlm qwirny
nimq ByK audwsI dw Dwr kir siB DrqI kw sYl kIqw]…
AMq : …mUsw BMnw mauq Qo FUFy kweI glIh]cwro kUNTw FUFIAw sr qy mOq KlI]PrI isir
ienw dy ivhwxIAw Asw dI kI cLI ] 67 ]gosit mky mdIny dI pUrI hoeI]pUrI gurU
krI DNn gurU siqgurU vwhugurU[

h`Q ilKq nM : MS 299 sMgRih


isrlyK : AwrqI sRI jgn nwQ
p`qry : 4 A-6 A
Awkwr : 7X11 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw :ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, dupwsIN KVyH ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw,
4 qoN 10 p`qry q`k, 11 qoN 17 q`k iek lkIr dw hwSIAw, AgoN do lwl lkIrW ivc
iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnW-7
Awm vyrvw :poQI dI hwlq Ksqw, ikqy ikqy ikrm-Kurdw, 17 A, 38 A KwlI hn[

313
ArMB :<AwrqI sRI jgMnwQ mMglw krI]prsq crxwribMd Awpdw hrI]1]rhwau]
Gnn-Gnn GMtw bwjY byn bwsurI]bwcq imRdMg qwl nwd KMjrI[]2]…
AMq : …rwjw juDstr krq ausqq sRI bdRI nwQ ibsMBrMsI sRI bdRI nwQ jI ky pMc rqn
pVq pwp ibnwsqM]kot qIrQ Bey puMin pRwpqy Pl dwiekM]

h`Q ilKq nM : MS 299 A


isrlyK : bwrw mwh
p`qry : 6 A-17 a
Awkwr : 7X11 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB :quKwrI mhlw CMq]bwrwmwhw] :< siqgur pRswid]qU suix ikrq krMm purib
kmwieAw]isir isir suK shMmw dyih su qU Blw]hir rcnw qyrI ikAw giq myrI huir
ibnu GVI n jIvw]ipRA bwJ duhylI koie n bylI gur muiK AMimRq pIvw] …
AMq : …Gir syj suhwvI jw ipr rwvI gurmuiK msqik Bwgo]nwnk Aih inis rwvY
pRIqmu hir vru iQru sohwgo]17]1]

h`Q ilKq nM : MS 299 e


isrlyK : qIrQ ausqq (ausqq sRI hirmMdr swihb jI)
lyKk : sONDw, kvI
p`qry : 1 a-16 A
Awkwr : 7 X 11 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid]AQ qIrQ ausqq]do[CMd]qIn lok mY qwl n AYsw jYsw
dyiKAw AMimRqsr]qwl mD hirmMdru nIkw mwnhu sRI rwm kw Gru]moqI cUnI hIrw pMnw
qw mh lwgI hY bhu jr]…
AMq : …dohrw]ausqiq jo gurduAwr kI sODy khI bnwie]sun kr Awdr kIjIAY siqgur
hoie shwie]

h`Q ilKq nM : MS 299 s


isrlyK : ausqq bwby nwnk jI kI
lyKk : sONDw, kvI
sQwn : kwly gRwm (AMimRqsr)
p`qry : 16 A-23 A
Awkwr : 7X11 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI

314
ArMB : <[ siqgur pRswid]ausqq bwby nwnk jI kI]qotk CMd]qUM mC kC bYrwh
quhI]vhu nr isMG kw vpu Awih quhI]qb bwvn jg ky mwih quhI]Ab gurUAn mih
gurU nwnk jI ]1]…
AMq : …ieh kIrq ApnI kwn Dro]kv nIc kIt ky dUK hro]duh jg mih Awpn
shwie kro]hy gurUAn ky gur nwnk jI]19]

h`Q ilKq nM : MS 299 h


isrlyK : kivqw
p`qry : 23 A-38 a
Awkwr : 7X11 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid]kivqw]soeI gurdyv jwky dUsrI n bwq hY]kwhU so n roK qoK
kwhU so n rwg doK kwhU so n vYr BWv kwhU kI n jwq hY]kwhU so n bk bwd kwhU so
nhI ivKwd kwhU so n sMgu n qo koaU pK pwq hY]…
AMq : …corI kry bt pwrI kry ik rKI bn jI kir pyt BrY hY]sIs shY isr Gwm shY
khu suMdr so rx mwih mry hY]biD rihE mmqw sB so nr qwih qy bWiD EhI bwiDE
iPrY hY]6]

h`Q ilKq nM : MS 299 k


isrlyK : pRIiKAw mhlw pMjvW
p`qry : 1 a-25
Awkwr : 7X11 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB :< siqgur pRswid]pRIiCAw ilKI gur pRswid]pRIiCAw mhlw ]5]pauVI[jo jn
mn mih icqvnI rKwvY]so mn kw shsw kih pRgtwvY]gurpRswid shsw BtwvY]hoie
AwicMqu icMqw sBu CutY]mn kI duibDw sB kih sunwvY]…
AMq : …sloku]piqq auDwrxu pwrbRhm sMmrQu purKu Apwr]ijsih auDwry nwnkw so
ismry isRjnhwru]isrjxhwru qyry shwie hoAw hY]qUM iehI mn mih rwxu jo kwrju myrw
isrjxhwru isrI Bgvwnu jI sMpUrn kIqw]pru qU jQw sgiq ikCu nuih pwau]ibnw
Drm kIqy kw rju rwis n AwvYgw]siq kir mMnxw]34]nvW

h`Q ilKq nM : MS 300


isrlyK : ds gRMQI
lyKk : goibMd isMG, sRI gurU
p`qry : 1-268 a
Awkwr : 24X15 s.m. ilKq: 11X18 s.m.

315
vyrvw :ijld qoN ibnHW, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, hwSIey qoN ibnHW,sqrW pRqI
pMnw-15
Awm vyrvw :poQI bhuq hI Ksqw Aqy ikrm-Kurdw, AwrMB ivc Aqy AMq ivc iek iek p`qrw
KwlI, ilKweI suMdr[
ArMB :< siqgur pRswid]jwpu] sRI muKvwk pwqswhI 10]CpY CMd]qÍpRswid]ckR ichn
Aru brn jwq Aru pwq nihn ijh]rUp rMg Aru ryK ByK koaU kih n skiq
ikh]…
AMq : …Baun BMfwr Drw gV jyqk Cwfq pRwn ibgwn khY hY ] cyq ry cyq Acyq mhw
psu AMq kI bwr Akylo eI jYhY ]32]0]0]

316
h`Q ilKq nM : MS 1 sMgRih
isrlyK : is`KW dI Bgq mwlw Aqy goStW
ilKwrI : BweI mnI isMG
ilpI kwl : sMmq 1808 (hor kwnI ivc)
p`qry : 1 - 157 A
Awkwr : 19 X 26 s.m. ilKq : 13 X 18 s.m.
vyrvw : (h`Q ilKq 1 a qoN 1 s q`k) ijld cmVw, tu`tI hoeI qy KwDI hoeI; isAwhI kwlI,
vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK, do do kwlIAW lkIrW; sqrW pRqI pMnw
13.
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq ikrm Kurdw, pihly kuJ pMny KwDy hoey[ gRMQ pwxI iv`c iB`jw hoieAw[
ies dy SurU ivc Cy p`qry KwlI, qy Ksqw hwlq ivc hn[ ikqy ikqy hwSIey ivc
soD kIqI hoeI hY [ 162 swKI qoN bwAd AglI swKI ƒ Pyr 160 nM id`qw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid] swKI BweI gurdws jI kI vwr XwrvIN is`KW dI Bgq mwlw]
eyk smyN BweI mnI isMG jI QI is`KW Ardws kIqI ju BweI gurdws jI ny ju is`KW
dy prQwie vwr kIqI hY ] qy sB dysW dy is`KW dy nwm ilKy hYn] EnW dIAW rihqW
qy krqUqW AsW nU mlUm krwvhu ju AsIN BI jwxIey ju is`KW dIAW AYsIAW vrqxw
huMdIAW hYn]…
AMq : so pWn kQu supwrI cUnw Awpxy rMg ƒ Cfdw hY qW lwlu rMgu Esdw huMdw hY] qYsy jo
is`K Awpxw ABmwn ikirAw dw Cfdy hYNin] soeI gurmuK huMdy hYNin ] 160 ] bolhu
BweI vwihgurU swKIAW pUrIAW hoeIAW smwpq msqu suB msqu ] ] swKIAW dw
qqkrw] pwiqswhI ] 1 ] pwiqswhI ] 2 ] pwiqswhI ] 3 ] pwiqswhI ] 4 ] pwiq
swhI ] 5 ] ] pwiqswhI ] 6 ] pwiqswhI ] 7 ] pwiqswhI ] 8 ] pwiqswhI ] 9 ]
pwiqswhI ] 10 ] so iek sO qRysiT swKIAW pUrIAW hoeIAW] bolhu BweI vwihgurU jI
kI Pqy hY] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 1 A
isrlyK : vwrW igAwn rqnwvlI
lyKk : BweI gurdws B`lw
p`qry : 158-365 A
Awkwr : 19X 26 s.m. ilKq: 13X18 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]
vwrW igAwn rqnwvlI] BweI gurdws Bly kw bolxw] nmskwr gurdyv kEu siqnwm
ijs mMqR suxwieAw] Bvjl ivcoN kiF kY mukiq pdwriQ mwih smwieAw]…
AMq : … vYd n pUjn vYdgI siqgur haumY rogu imtweI]
dyvI dyv n syv quil siqgur syv sdw suKdweI]
swier rqn n pUjnI swD sMgq gur sbd suBweI]

1
AkQ kQw vfI vifAweI]21]39] auxqwlI]

h`Q ilKq nM : MS 1 e
isrlyK : bwxI BweI gurdws B`ly kI
lyKk : BweI gurdws B`lw
p`qry : 365 A - 480 A
Awkwr : 19X26 s.m. ilKq: 13X18 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] bwxI BweI gurdws Bly jI kI]sorT] Awid purK Awdysu
Enm sRI siq gur crn] Gt Gt kw prvys eyk Anyk ibbyk sis]1]…
AMq : …jYsy rxvws ibKY sBy iptwvq hY bcn ibEgso B`t BtweI hY] qYsy gur igAwn
gost mY isAwnp Akwj jaul auhI, eyhI duibDw FITweI hY]2]] ] ]]

h`Q ilKq nM : MS 1 s
isrlyK : vwrW
lyKk : BweI gurdws B`lw
p`qry : 481-483
Awkwr : 19X26 s.m. ilKq: 13X18 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < vwhgurU jI kI PqY] vwr sRI BgauqI jI shwie]pauVI] scY qKq rcwieE
siqsMgiq mylw] nwnk inrBau inrMkwr ivic isDw Kylw] gurdwis mnweI kwlkw
KMfy kI vylw] pIau pwhuil KMfy Dwr hoie jnmu suhylw] sMgiq kInI Kwlsw mnmuKI
duhylw[1]…
AMq : syvk so prvwnu hY goibMdu iDAwey ] klI kwl mrdwn mrd nwnk gun gwey ]dwsw
icMid Aws dws dw gur sMgiq mylw]15]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]
sMmqu ibkRmwidq rwjy ]1868] XwvdM pusqkM qwvdM ilKqMmXw ] Xdw suD
ivsuDovwmm doKon dIXqwnw ] jyT mws sudI cqrQI rvvwry poQI swihb sMpUrxM msqu
suB msqu]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 2
isrlyK : jnm swKI BweI mnI isMG
lyKk : BweI mnI isMG
ilpI kwl : 1916 sMmq
p`qry : 300
Awkwr : 24X34 s.m. ilKq: 17X24 s.m.

2
vyrvw : ijld g`qw, kpVw; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; hwSIAW dovyN pwsy KVy ruK, do
do lwl lkIrW; sqrW pRqI pMnw-15.
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq Ksqw, ikrm Kurdw[ AKIrlw p`qrw pwtw hoieAw Aqy kwgz lgw ky
joiVAw hoieAw[ gRMQ dw pihlw ie`k p`qrw KwlI[ ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY[ AMqly pMny qy PtI QW qy kwgz dI cypI lweI hY ijs krky AMqlw AKr
piVAw nhIN jWdw[ AMqly pMny dI KwlI QW ƒ rMgdwr Pu`l bUtIAW nwl sjwieAw
hoieAw hY[
AwrMB : < [ siqgur pRswid] ] siq nwmu krqw purKu inrBau inrvYr Akwl mUriq
AjUnI sYBM gur pRswid] nwmu dyvw dw dyv hY] koeI dyvI ƒ mnwvdw hY] koeI isv nU
koeI gxys ƒ koeI hoir dyviqAW ƒ ] gurU ky is`K siqnwm ƒ ArwDqy hY] ijs kir
siB ivGn nws hody hYin] qwqy siq nwmu kw mMglwcwr Awid riKAw hy] iek smyN
BweI mMnI isMG jI QI is`KW pRsn kIqw jo gost jnm swKI pihlI pwiqswhI dI jo
hY]
AMq : … qy gurW dw sbdu irdw hY ] jo is`KW dw irdw sbd nwl imilAw hoieAw hY] qy
sWq ƒ pRwpq huMdy hYN] bolhu BweI jI vwhgurU poQI sMpUrn hoeI] ] Bul cu`k bKS
lYxI sD kw swD sMgq dw sdkw siqgurw dw krky]1] dohrw] sXwlkoit ky pRgxy
bwby byriqh nwmw] qhw bYiT pusqk ilKXo ihq icq lwie iDAwn ]2] dohrw]
sMmq aunI sY solvy sudI vyswK pihcwn] ikRsnw pK iQ`q lOmIey mMglvwr
pRmwn]1]] sMmq 1916.

h`Q ilKq nM : MS 3
isrlyK : jnmswKI BweI bwlw
ilKwrI : pYVw moKw
p`qry : 1 - 523 A
Awkwr : 29X24 s.m. ilKq: 29X18 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, iblkul tu`tI hooeI[ hwSIAw dupwsIN KVyH ruK iek iek kwlI lkIr[
sqrW pRqI pMnw-21
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq bhuq mwVI, kwgz BurBurw[ surU ivc 4 p`qry qqkry dy hn , ijs
Anuswr gRMQ ADUrw hY[ 523 A qy pihly Bwg dy AMq qy nMbr 102 ilKx dI QW
1002 iliKAw hY[ ikqy ikqy hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY Aqy ikqy ikqy hwSIey
ivc suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : <siqgur pRswid] jnm pqRI bwby nwnk [ smq 1521] poQI ilKI pYVy moKy
sulqwn pur ky Kqryty ]gurUu AMgq ilKvweI] pYVy moKy ilKI] bwlw sNDU ilKwvx
l`gw]…
AMq : …jb qy cwr bwrI jn fITI] qb AnBY bwrI lgY jb mITI] chubwrI dw mhrm
jb hoieAw] qb jn ko eyk idRstwieAw] qb jwie hr jnu mhl smwnw] qb pRym
Bgq kw imilAw Kjwnw] mukq bYkuT imlYY isr pwau] nwnk cwhu bwrI kw iehu gun
gwEu[ 1002

3
h`Q ilKq nM : MS 3 A
isrlyK : goSt Aijqy rMDwvy nwl
p`qry : 523 A -574 A
Awkwr : 29X24 s.m. ilKq: 29X18 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : AMq qy kuJ iSMgwr rs dy dohry id`qy hn[ ku`J hor Putkl vI hY ijs ivc mIrw
Aqy Swh husYn dw hvwlw vI imldw hY[
AwrMB : BweI Aijqy pws Aw jw clx icq hoieAw guru nwnku audws sI] qw Aijqw rMDwvw
kdwaU Awix phuicAw ] auq smyN guru nwnk Drmswl ivc bYTw sI] Aqy bhuqu
audwsu hY bYrwgu bhuqu krdw hY]…
AMq : …ijqu sux qry qwry gur is`K] mny pwvY muK duAwr] mNny pRvwry isDwr ] mNny qry
qwry gur isK] mNny nwnk BvY n ByK] AYsw nwmu inrNjnu hoie] jy ko mNn jwxY mNn
koie] vwhgurU vwhgurU ieh swK BweI Aijqy puCI] hr ikqy vyly swK kNm Avx
hCI] ijnw guru pRmysR iek jwqw hY] ieh bwkI nU nhIN suxwvxI ieh swKI AKI
vwilAw suxwvxI]

h`Q ilKq nM : MS 4 sMgRih


isrlyK : jnm swKI BweI bwlw
lyKk : pYVw moKw
ilpI kwl : 1582 sMmq (rcnw kwl)
p`qry : 1-196 A
Awkwr : 25X31 s.m. ilKq: 19X23 s.m.
vyrvw : (h`Q ilKq 4 a 4 A q`k) ijld cmVw; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl;
hwSIAW dovyN pwsy KVy ruK, do do lkIrW ivc iek kwlI lkIr; sqrW pRqI pMnw 17.
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq Ksqw, ikrm Kurdw, ikDry ikDry hwSIey ivc ilKq, gRMQ qoN
pihlW iek p`qrw KwlI[ ikqy ikqy hwSIey ivc Aqy ikqy ikqy lweInW ivc hI soD
kIqI hoeI hY[
AwrMB : <siqgur pRswid] jnmpqRI guru bwby nwnk jI kI]] sMmq 1582 ]pMDRwh sY
byAwsIA imqI vYswKhu sudI ]5] pMcmI poQI ilKI] pYVy moKy sulqwnpur ky Kqryty ]
gurU AMgd ilKvweI pYVy ilKI muKwsq bwly sMDU jtyty rwie Boie dI iqlvMfI Aru
Awhw] gurUu AMgd ƒ FUiF asu lDw Awhw]…
AMq : …slok]] jo gwvY suxY pVY ilKY icqu lwie kY iqs hir ley imlwie] hau FwFI
dr mMgqw dIjY dwnu rjwie] nwmu dwn iesnwn dyih rjw iqRpiq AGwie] FwFI jp
suK pwieAw crn kml ilvlwie] dws nwnk kI bynqI muih rwiK lyhu srnwie
]1]bolhu BweI jI vwhgurU] ] lWEu kMnw AKr quk soiD pVxw] Buly cuky bKs lYxw
sdkw vwihgurU kw] poQI sMpUrn hoeI]=]=]=]=]=]

4
h`Q ilKq nM : MS 4 A
isrlyK : goSt gurU bwby nwnk jI kI Aijqy rMDwvy nwl
ilpI kwl : 1582 sMmq (rcnw kwl)
p`qry : 196 A - 228 a
Awkwr : 25X31 s.m. ilKq: 19X23 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] ]gost gurU bwby nwnk jI kI Aijqy rMDwvy nwil] ngr
krqwrpur ivc hoeI] eyk smy bwbw nwnwk jI ngr krqwrpur ivc Drmswlw
iekMq bYTw Qw] bhuuq bYrwg dy Gr ivc ] iqq smY ieku sbdu sRI rwg ivc bolxw
hoieAw] koit kotI myrI Awrjw…
AMq : …dohrw ] iqn bydIAn kI kul ibKY pRgtY nwnk rwie] sB isKn ko suKu dIXo
jhw qhw Bey shwie] dohrw] nmskwr sRI KVg kau krau su ihq icq lwie] pUrn
krEu gRMQ eyh qum mm hoih shwie]=]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 5 sMgRih


isrlyK : jnm swKI bwbw nwnk jI kI (BweI bwlw ) hMdwl vwlI
lyKk : pYVw moKw
ilKwrI : DMnw isMG ikAWpurIAw (AroVw isMG)
ilpI kwl : 1582 sMmq (rcnw kwl)
smW : sMmq 1896
sQwn : pSOr
p`qry : 1-441
Awkwr : 14X21 s.m. ilKq: 10X15 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw auKiVAw hoieAw; vKryvyN leI lwl; isAwhI dI vrqoN kIqI
hoeI hY[ dupwsI KVy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw; sqrW pRqI
pMnw 10.
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI pr ikrm Kurdw[ p`qrw nM: 2 pwitAw hoieAw hY [poQI SurU
krn qoN pihlW lwl qy kwlI qy kwlI isAwhI nwl ibMdIAW nwl pMj qwry bxwey hoey
hn[ swKI nM: 5 (pqRw 351 A) dy ipCoN AMk idqy hI nhIN[ pqRw 78 A qoN ‘swKI hor
clI’ dI QW ‘swKI hor turI’ pd vriqAw hY[
AwrMB : < siqnwm krqw purK …gur pRswid] ] jnk gost bwby nwnk jI kI
aus jnm kI] aus jnm bwbw nwnk jI jnk Qw] rwjy jnm kIAw bwrIAw iek
ihjwir pIVIAw rwj kIqonu] pRmySr bUiJ ibbyk pwieAw] jy jnk rwj jog dovy
kIqy] guru BieAw] Aru isiK BI hoieAw] Aru isK AYsy kIqy ] jYsw eyk suKdy Bgq
QW qYsy isK rwjy kIqy] jnk AYsw ibbykI Qw] rwj mih jog kmwvqw Qw]
AMq : …qW guru nwnk jI kihAw BweI lwlo sMgq ƒ qusIN Awpxy Gr rKo] AsIN hux
Aey Awey] qW BweI lwlo kihAw jI DMnu Aswfy Bwg hY ik jo mwqw sMgq dI thl

5
ivic Aswƒ riKAw ] mYN inhwl hoieAw hW gurU jI] qW gurU nwnk jI ivdw hoieAw
BweI lwlo jI pwsoN[ BweI jI vwihgurU DMn gurU jI] siqgurU jI poQI ] 1896 imqI
hwVo idnI bweIey poQI sMpUrn hoeI ] poQI ilKI DMnw isMG ikAWpurIey AroVy isMG ]
Bu`l cu`k mwP AKr vwDw Gwtw soD pVHnw ]vwihgurU jI]guru jpxw] psOr ilKI ]
sRbq Kwlsy ƒ vwihgurU jI kI Pqy hY]

h`Q ilKq nM : MS 5 A
isrlyK : prICw (sRI gurU Arjn dyv jI)
ilKwrI : DMnw isMG ikAWpurIAw (AroVw isMG)
ilpI kwl : 1896 sMmq
smW : sMmq 1896
sQwn : pSOr
p`qry : 1-10
Awkwr : 14X21 s.m. ilKq: 10X15 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qirAW dy AMk pihly ih`sy nwloN v`Kry hn[ prICw Aqr isMG ƒ ilK ky id`qw]
AwrMB : < siqgur pRswid] vwihgurU jI] prICw ilKXqy, gur pRswid] mhlw 5]pauVI]
jo jn mn mih icqveI rKwvY] so mn kw sMgw kir pRgtwvY, gurpRswid sihsw Bau
imtwvY hoie AicMq icqw sBu CutY] mMn kI duibDw sB kir sunwvY] pRB BwvY qW sBY
suK pwvY] dUK drd kCu nyV n AwvY] gur kw mMqR sdw mMin iDAwvY] ismir nwm
nhIN duK koie nwnk iqsY n icqvnI hoie]slok]Awid sc jugwid scu hY BI scu
nwnk hois BI scu ]1] eyhu mMqR vwrI pMj pVnw]5] pwsw Fwlxw vwrI doie pwsy
aupir Akr ilKxy CyA sRI Bgvwn jo jn mn mih sihsw icquvxI rKwvY so sRI
Bgvwn sB imtwvY]…
AMq : … Ar dIn dunIAw mih surKrU hovihgw qyry aupr prmysr jI kI sRI Bgvwn jI
kI ikRpw BeI hY qUM Awpxy mn mih kweI icMqw icqvnI nw kr jpu sRI Bgvwn jI kw
kir ju suPlw PlYgw] sRI Bgvwn jI sRI guru jI ny ikRpw DwrI hY]36] sRI guru bwbw
nwnk jI shwiek hoie hY]bolohu BweI jI vwihgurU jI prICw sMpUrn hoie Aw Bul cuk
bKsxI AKr soD pVHnw] rwm rwm jI] guru nwnk jI] prICw iliKAw DMnw isMG
ikAWpurIey ] Aqr isMG ƒ ilK ky idqw ] vwihgurU jI kI Pqy vwcxI] pSOr
iliKAw] smqu 1896 imqI hwV]rwm rwm jI siq rwm lCmx ] hir hir hir
hir hir ]

h`Q ilKq nM : MS 6
isrlyK : jnm pqRI bwby jI kI (BweI bwly vwlI )
lyKk : pYVw moKw
ilpI kwl : 1582 sMmq
smW : sMmq 1918

6
p`qry : 205
Awkwr : 18X28 s.m. ilKq: 15X23 s.m.
vyrvw : ijld g`qw,bwAd ivc bMnHI hoeI [ pr Pyr auKVI horI[ kwgz kSmIrI[
vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[ cOpwsI hwSIAw kwlIAW, lwl,
hrIAW lkIrW vKryvyN leI pIly rMg dI motI p`tI pr p`qrw nM: 51 qoN pIly dI QW
lwl p`tI hY[ SurU Aqy AMq qy ikqy ikqy ikrm Kurdw[ sqrW pRqI pMnw 13 qoN 15 ]
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI geI hY[ ilKweI suMdr hY[ p`qry nM: 1, 2, 197 Pty hoey
hn[ p`qrw nM: 59 a qy hwSIey ivc ilKq hY]
AwrMB : < siqgur pRswid] jnm pqRI bwby nwnk jI kI ilKI] sMmuq 1582 pMDrw sY
ibAwsI ] imqI vYswK sudI 5 pMcmI ] poQI ilKI ] pYVy moKy ] sulqwnpur kw
vsnIk Kqrytw ] gurU AMgd jI ilKvweI ] pYVy ilKI muKwsq bwly sMDU jtyty dI ]
rwie Boey kI qlvMfIAhu AwieAw Awhw ] gurU AMgd nMU FUF lDw Awhw ] sqwrw idn
duie mhIny poQI ilKidAw lgy Awhy ] ijQy ijQy gurU bwbw nwnk jI nwil iPry Awhy
] iqQo iqQo dI hkIkq BweI bwly shj nwl ilKvweI]…
AMq : …qw gurU AMgd jI AwiKAw BweI isKo ] BweI bwly Aqy gurU nwnk jI ivic iBMin
Bydu kuC nwhI sI ] eyho gurU Aqy isK dw Byd sI ] bolo BweI jI vwihgurU jI ] poQI
pUrI hoeI jnm swKI dI ] sMmq (1918)

h`Q ilKq nM : MS 7 sMgRih


isrlyK : suKmnI shMsr-nwmw
lyKk : imhrbwn
ilKwrI : pRIqm sihgl
ilpI kwl : 1722 sMmq (rcnw kwl)
smW : sMmq 1722
p`qry : 406
Awkwr : 24X32 s.m. ilKq: 18X21 s.m.
vyrvw : (7 a qoN 7 A qk) ijld cmVw, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy
do do lwl lkIrW, ivc iek kwlI lkIr; sqrW pRqI pMnW 16 [
Awm vyrvw : gRMQ ikRm Kurdw[ gRMQ dy SurU ivc Aqy AMq ivc do do p`qry KwlI, gRMQ qoN pihlW
dUjy KwlI p`qry qy kysr nwl svwsiqk dw icMn vwihAw hoieAw[ hwSIey ivc gol
ibMdI dy rUp ivc keI QW kMnW pwieAw hoieAw Aqy ibhwrI (I) ikqy ikqy hwSIey ivc
vwhI hoeI[ poQI dy AMq ivc pMnW nM: 406 a qoN 406 A qk bwbw suMdr dws jI dy
svXy idqy hn pr ADUry hn]
AwrMB : < siqgur pRswid] sMmq 1722 ] iekI m`Gr sudI ]1] eyk mno suKmMnI
shMsRnwmw mhl ATvyN dw prmwrQ swiQ ilKx dw AwrMBU BYAw] sRI siqgurU
imhrbwn jI kI AwigAw swiQ hoieAw] hjUir hoqy hukmu hoAw sI ik jb hm drgh
kau clihgy qb qumwry muK qy khwvihgy ijqu sYswr kw Blw hovY] jo koeI iesu

7
suKmMnI shMsRnwmy kau ilKygw pVYgw suxYgw gwvYgw isKYgw isKwvYgw Aru icqu lwie
kir pVYgw iqs kI prmgiq hovYgI]…
AMq : …bolhu BweI vwhugurU imhrvwnu] DNnugurU imhrvwnu] siqgurU imhrvwnu] sRI rwm
ikRsnw] sRI rwm ikRsnw] sRI rwm ikRsnw ] rwm siq ] guru siq siqnwmu
krqwpurK]siqgur pRswid]1] guru goibMd kau nmskwru] sgl swD kau nmskwru]
suKmnI shMsRnwmw AriQ nwl sMpUrn iliKAw sRI siqgurU jI kY pRswid] jy koeI iesu
suKmnI shMsRnwmy kau pVY ilKY isKY gwvY suxY icqu lwiekY iqsu ky sgly kwrj eIhW
aUhw ky isiD hovihgy] inrsMdyh eyh vcn hY sRI siqgurU imhrvwn jI kw] ilKq
pRIqm shgl kw srb sMgqI pYrI pYvxw vwcxw rKhu rK BuilAw cuikAW AKru ko
soiD lYxw] vwh gurU bwbw nwnk jI ] DMnu gurU bwbw nwnk jI] sRI siqgurU bwbw
nwnk jI]

h`Q ilKq nM : MS 7 A
isrlyK : svXy-sMudr dws dwdU pMQI ky ADUry
lyKk : sMudr dws dwdU pMQI
p`qry : 406 a - 406 A
Awkwr : 24X32 s.m. ilKq: 18X21 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : kul s`vXy 6 pr CyvW s`vXw ADUrw hY [ poQI dw AMq nhIN hY [ ieh poQI ADUrI hY[
AwrMB : < <siqgur pRswid] rwm jI siq ] sRI gurdyv dwdU pRswid bwbw sMudr dws
jI ky ] svXy ] ilKqM pRQmih gurdyv kO AMg ] iedv CMd ] mOj krI gurdyv
dieAw kir sbd sunwie khXo hir nyrO]…
AMq : …jogI khY gurU jYn khY gur boDk hY gurU jMgmw mwnY ] Bgq khY gur sMinAwsI
khY bnbwsI khY …..

h`Q ilKq nM : MS 8 sMgRih


isrlyK : ivcwrmwlw
lyKk : AnwQ purI
smW : sMmq 1726
p`qry : 1-32
Awkwr : 12 X 16 s.m. ilKq : 9 1/2 X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw auKVI hoeI, poQI dI Microfilm bxI hoeI hY[ hwSIAw dovyN
pwsy do do lwl lkIrW[ sqrW pRqI pMnW 10 [
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq cMgI nhIN[ pMnW nM: 32 A KwlI hY]
AwrMB : …..dohrw ] nmo nmo sRI rWm jU siq icq AwnMd rUp ] ijh jwny jg supn vq nw
BRm qm kUp ] 1 ] rwm mXw siqgur dXw swD sMg jb hoie qb pRwxI jwny kCU
rihE ivKY rs Boie ] 2 ]…

8
AMq : …sorTw ] sqRw sY CvIs sMBq mwDv mws suBmo mq ijq khu qIs qy qk vrn
pRgt krI ] ieiq sRI ivcwrmwlw vrnn nwm AstmoivsRWm sNpUrn smwpqN [

h`Q ilKq nM : MS 8 A
isrlyK : Awqmnwm
lyKk : ikRpwrwm
smW : sMmq 1726
p`qry : 33-52 a
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9.5X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ kul 103 doihry hn p`qirAW dI
hwlq Ksqw ikrm Kurdw hY]
AwrMB : AQ gRMQ Awqmnwm sRI gurU rwm dXwl isK ikRpw rwm ikRq ilKqy [ dohrw ]
ivGn ivnwsn nwm gur nmo nmo iqh jwnw [ ivGn nws ko gRMQ jo Awqmw inrn
vKwnw ]
AMQ : ieiq sRI Awqmwnwm gRMQ spUrxMsmwpq ] dohrw icq mY rUp jo Awiq pUr rihE sB
mY pRgt AdvY prmgq pwie lwl gurU ky crn lwg ] 8 ]

h`Q ilKq nM : MS 8 e
isrlyK : kQw pRihlwd kI
p`qry : 52 A-177
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9.5X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : 165 A p`qrw A`Dw KwlI hY[ iPr 166 a qoN dUjy pqry qoN SurU kIqw hoieAw hY[
ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ikqy ikqy kwnI vI bdlI hoeI
hY[ieQy A`KrW auqy it`pI ( M ) dI QW qy ibMdI ( . ) pweI hoeI hY[
AwrMB : < sR sRI siqgur pRswid ] AQ kQw pRihlwd kI ilKqy ] sRI visso†vwc ]
hy rwm jI Ab qNU ivgÎwn pRwpq kw kwrn Avr krm sun ] jYsy dYq Asur pRihlwd
kau Awqmw kI isDqw BeI hY [ qYsy qNU BI hoh ]…
AMq : ieq sRI aup smprkrny eyK pRhlwdopKwny pRhlwd ivsRWq vrnnN pRhlwdpwKwny
smwpqN nwmu srgh]

h`Q ilKq nM : MS 8 s
isrlyK : jpu prmwrQ
p`qry : 177 A-278 a
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9.5X10 s.m.
vyrvw : p`qry Kuly hn[ ikRm Kurdw hn[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW[ kwlI isAwhI
vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnW 10 [

9
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] gurU nwnk rUp ivK ky hrI lykrI ly sB mMgl ky nwm ky
rsIly rMgIly hir nwm ky]…
AMq : …ieq sRI jppRmwrQ sNpUrx] sRI rwm jI=sRI ikRsn jI sorTw] icq bRhm lY lIn
mn vwxI qhw rwmnih[ inj pd rhq sucIn lwl guru ky crn lwgw]

h`Q ilKq nM : MS 8 h
isrlyK : vcn goibMd lokW ky
smW : sMmq 1887
p`qry : 279 A-294 A
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9.5X10 s.m.
vyrvw : p`qry Kuly hn[ ikRm Kurdw hn[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW[ kwlI isAwhI
vKryryN leI lwl[ sqrW pRqI pMnW 11 [
Awm vyrvw : ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ikqy ikqy kwnI vI bdlI hoeI
hY[ieQy A`KrW auqy it`pI ( M ) dI QW qy ibMdI ( . ) pweI hoeI hY[ x dI bxqr Awm
nwloN vKrI hY[ihMdI dy A`Kr vI ikqy ikqy vrqy hoey hn[ (d) dI QW qy (fI) dI
vrqoN hY ijvyN smyN ivc (sudI) dI QW qy (sufI)]
AwrMB : < sRI siq gur pRswid AQ vcn goibMd lokW ky] iek idn Kjwny dby hoey auqy
sq sqrW aupdys dIAW ilKIAW hoeIAW ifTIAW mY]…
AMq : vcn goibMd lokw dy sNpUrn hoey] swvx sufI 9]1887] sRI Bgvwn jI cNdn Gr
cmwr ky inq aT Toky cWmw] cNdn ivcwrw ikAw kry jo piVa nIc sOkwmw]1]

h`Q ilKq nM : MS 8 k
isrlyK : lyKw
p`qry : 295 a-329 A
Awkwr : 12 X 16 s.m. ilKq : 9 1/2 X 10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid AiQ AwTvy srgh ivKy Apny mn kw ihswb Aru iDAwnu
vrxn hovYgw] qW qy jwnu qNU jo mhwrwj BI AYsy khw hY ] jo jb my pRlok ivKy
jQwrQ kw qrwjU rwKhugw Ar iksI pr AinAwEu n krogw ]…
AMq : jo jb XhI mn sWq kI suBwv ivKy iesiQq hoqw hY qb Awpko qwVnW kir kY
smJwvqw hY jo qYny AmkW kmu ika kIAw Aru AmkW Ahwr ikau KwieAw] qWqy
pRisD huAw jo krqq dy pICy jwigAwsI jn ko Awpny krmhu kw lyKw krnw Avs
myv pRvwnu hY ]3] ieiq lyKw smwpqN]

10
h`Q ilKq nM : MS 8 K
isrlyK : vyd ausqq
lyKk : sRI Dr svwmI jI
p`qry : 330 a-337 A
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9.5X10 s.m.
vyrvw : p`qry Kuly hn[ ikRm Kurdw hn[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW[ kwlI isAwhI
vKryryN leI lwl[ sqrW pRqI pMnW 11
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < sRI siqgur pRswid AQ vynqI sRI Dr svwmI jI kI sRI Bgvwn ipRiq[
sÍwmI jU ] hy Aijq qNU Apnw jY kr ]…
AMq : …ieiq sRI vyd ausqq sRI Bgvwn mwDo Dr svwmI jI kI[ pRwrQnw smwpqN] sRI
rwm jI kI]

h`Q ilKq nM : MS 9
isrlyK : jnmswKI Bgq kbIr (Awid kQw kbIr guMsweIN kI)
ilpI kwl : 1919 ibkRmI / 1862 eI: (rcnw kwl)
p`qry : 582
Awkwr : 25X16 s.m. ilKq: 11X16 s.m.
vyrvw : ijld kpVw, g`qw; isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy KVHy ruK, do do lwl lkIrW
ivc iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnW 11
Awm vyrvw : gRMQ ikRm Kurdw[ grMQ dy pihly 9 qy bwAd ivc 8 p`qry hwSIey vwly qy 7 p`qry
hor ibnw hwSIey qoN KwlI ]
AwrMB : < siqgur pRswid] Awid kQw kbIr gusweI kI pUrbly jnm kI] Awid pUrblI
ipCly jnm kI kQw ] pUrib jnim hm bRhmn hoqy hwiQ kmMflu lInw ] rwGo rwie
kI Bgiq n kInI qb pkir julwhw kInw]1] iqskw prmwrQu ] kbIr jI ies
jnim julwhw hI BieAw is ikau BieAw]….
AMq : qb aunhu goibMd lok auiT kir gusWeI kbIr jI kI crnI lwgy] kbIr jI ky isK
Bey] khny lwgy ij DMn kbIr siq kbIr ikRsn kbIr lwgy ismrny sgly bolhu sRI
rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm
gurU gurU
siq siqnwm krqw purKu siqgur pRswid]
kQw pUrn hoeIAw]135]
BweI rwm jnw jI rwm nwm ismrnw ] 19 swl aUnI sY aunIAw 1919 bswK bdI
qIj CinCr vwr nMU poQI sMpUrn smwpqI ]

h`Q ilKq nM : MS 10
isrlyK : pRwn sMglI
lyKk/ilKwrI : sRI gurU nwnk dyv jI

11
p`qry : 1 A - 248 A ic`qr: pihly pMny qy rMgdwr ifzweIn[
Awkwr : 21X13 s.m. ilKq: 15X10 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr ] do pwsIN KVHy ruK do do lwl lkIrW dw hwSIAw[ sqrW pRqI
pMnW 13 [
Awm vyrvw : A`gy ipCy iek iek p`qrw KwlI hY ijs qy pYnisl nwl kuJ nMbr ijhy ilKy hn[
ivSyS : ies swrI poQI ivc kMny ( w ) dI QW qy ibMdI ( 0 ) dI vrqoN kIqI hoeI hY ijvyN
bwbw n0nk dI QW ‘b0b0 n0nk’, ijs muqwibk ilKq dw smW AWkx ivc
shwieqw iml skdI hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] slok] A0id scu jug0id scu] hY BI scu n0nk hosI BI
scu ] KNq pR0n sNglI suNn mhl kI kQ0 ] inrNk0r k0 iDA0nu guhj b0xI
b0by k0 bolx0] smuNd ky p0r hoeI] qd b0b0 paux Ah0rI sI] r0jy
isvn0B ky dys hoeI]…
AMq : …n0 qid isv skqI koeI Q0n ] eyk iekyl0 inrNjn Bgv0n ] q0k0
kh0 koeI kry ibc0r] ah0 AlK inrNjn eykNk0r ] qid eyk inrNjn n dUj0
koeI] qb auqpiq prlo mUl n hoeI] qb A0ip hI A0ip AlK inrb0n0]
q0k0kh0 kIjY ibKA0nu ] n0 koeI khY n sunnYh0r ] nwnk s0ihb Apr
Ap0r ] s0ihb Apr Ap0r]22]

h`Q ilKq nM : MS 11
isrlyK : Awid gRMQ-bwxI sMgRih
p`qry : 40+30+10
Awkwr : 16X10 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK do do lwl lkIrW [
sqrW pRqI pMnW 15 [
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI, ikqy ikqy poQI dI ilKq ivc hwSIAw bixAw hoieAw hY[ ikqy
ikqy isAwhI bdlI hoeI hY[
AwrMB : < siqnwmkrqwpurKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur pRswid]
jpu…
AMq : piqq punIq goibMdh srb doK invwrxh srix sur Bgvwnh jpMq nwnk hir
hir hry]]1]
rwmklI m: 5 jip goibMd gopwl lwl rwm nwm ismir qUM jIvwih iPir n KweI
mhw kwl 1 rhwau koit jnm BRim BRim BuimAw[ iea bfY Bwg swD sMg pwiea[2[
ibn gur pUry nhIN auDwir bwbw nwnk AwKY eyh bIcwr 2 aAM nm:]

h`Q ilKq nM : MS 12
isrlyK : jnm swKI imhrbwn vwlI
lyKk/ilKwrI : imhrbwn
p`qry : 428

12
Awkwr : 24X34 s.m. ilKq: 16X21.5 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr[pihly p`qry qy iqMn lkIrW dw cupwsIN hwSIAw hY Aqy bwkI swrI
poQI ivc dupwsIN KVy ruK lwl lkIr, AMdr kwlI lkIr qy ivckwr motI sNqrI
lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnW 17 [
Awm vyrvw : poQI auKVI hoeI hY[ ikqy ikqy hwSIey qoN bwhr iliKAw igAw hY[hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : < siqnwm-----------jnm swKI mhlw 1] Amr kQw kI poQI jo koeI ihiq
icqu lwie kir pVY suxYgw ilKYgw iqs kI mukiq hovygI] sRI inrMkwr jI kw bcn
hoieAw hY jo hY nwnk jI ko koeI qyry nwmu kI Amr kQw suxygw pVYgw iqs kw duK
dildR dUr hoie jwvYgw] jo hY nwnk jI jo koeI bwCnw kir mMgygw so guru nwnk jI
pUrI krygw]1] bolo BweI jI vwihgurU jI] ] jb mhw prlY kwl kw smw AwvYgw qb
idb sau brK brKw nwhI hodI] Aru sUrju bwrW klw sMpUrnu cVdY hYn[ qb qyj
bhuq hodw hY]
AMq : …ikAw hau pwpI ADRm kIt qyry gux khw suxwie] khqw bkqw Awp hY Awpy hI
js gwie] gwvy suxy ilKy icq lwie kY iqs hir ley imlwie ] hau FwFI dr
mMgqw dIjY dwn rjwie] nwmu dwnu dy Awpxw jn rjw iqRpiq AGwie ] FwFI jpu
suK pwieAw crn kml ilvlwie] nwnk dws kI bynqI moih rwiK lyhu
srnwie]51]2]

h`Q ilKq nM : MS 13
isrlyK : srDw pUrn poQI
lyKk : BweI nMd lwl
p`qry : 1-32
Awkwr : 13X16 s.m. ilKq: 10X11 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr[isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy Kvy ruK, do lwl, do kwlIAW
lkIrW ivc pIlI motI lkIr; sqrW pRqI pMnW 12 [ iek do QW hwSIey ivc ilKq[
ikDry-2 hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hY[
Awm vyrvw : p`qrw nM: 1 a qy AMq ivc 32 A KwlI hn[
AwrMB : < siqnwm krqwpurK gur pRswid] AQ qqkrw poQI SrDw pUrn ilKXqy] eyk
smyN BweI nMd lwl jI guru grIb invwz dsvyN pwqswh Agy bynqI krI QI] jo jI
scyu pwqswhu Agy jo rKI gur mnIsr hoey hYn hor isv qy Awid lY kir ijnw ny jMqR
mMqR id bil kir ky sBnW dIAW kwmnw pUrIAW huMdIAW hYn]…
AMq : …cwlI vwr jpY sukRv0r hmysw AsiQq hovY ]1]slok]mhlw 1] nwm rihE
swDU rihE rihE gur goibMd] cwlI vwr hmysw jpY] rivvwr sjxI imlY] muMdwvxI
mhlw 5] Qwl ivc iqin vsqU peIa sq sMqoK vIcwro] 40 cwlI vwr hmys jpY
rvvwr s`jx imlY] srDw pUrbk gRMQ sMpUrnM]

13
h`Q ilKq nM : MS 14
isrlyK : ik`sw gopI cMd
lyKk : BweI nMd lwl
p`qry : 2-47
Awkwr : 7X13 s.m. ilKq: 13X7 s.m.
vyrvw : ijld nhIN hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY [ p`qrw nM: 2 qoN
22 q`k Aqy 29 qoN 30 q`k dupwsIN KVyH ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw
hwSIAw hY[ bwkI pqirAw qy hwSIAw nhIN hY [ sqrW pRqI pMnW 12 [
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI hY[ poQI ADUrI hY[ AwKrI p`qry qy ilKq pwtI hoeI hY[
ilKweI suMdr hY]
AwrMB : …ikqk idvs suK so krq bhu ibD Bog iblws] rwjw gMgw rwm ko BXo pRlok
invws]8] qw pwCY pwXo iqlk rwjw gopI cMd] dyqAw sKw sur skl nr iknr CP
inMd]1]
AMq : …ijau ijau qIX sB duK iblp khq krwih krwih] iqEu iqEu liK sb dyvqw
krYN qrwih qrwih ]252] ijEu inRp ibkRm kMdlw n`l ko deI imlwie]…

h`Q ilKq nM : MS 15
isrlyK : mhW Bwrq
lyKk : swDUjn
smW : sMmq 1897
p`qry : 289
Awkwr : 14X24 s.m. ilKq: 11X15 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, auKVI hoeI[vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ dupwsIN
KVyH ruK do lwl lkIrW ivc motI pIlI lkIr dw hwSIAw hY[sqrW pRqI pMnW 10 [
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw hY[ ikqy ikqy ikrm Kurdw hY[poQI dy SurU Aqy AMq ivc 4-4
p`qry KwlI hn[ AMqly pMny qy ilKq dy AMq qy lwl Aqy kwlIAW lMmy ruK qy KVHy ruK
vwro vwrI lkIrW Aqy iek kwlI qy iek lwl ibMdI vwh ky sjwieAw hoieAw hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] siqnwm krqwpurK---gur pRswid] AQ mhw BwrQ
ilKqy]doihrw] hr pRB ko inq ismrIAY kIjy inmskwr] kvl nYn kI bwrqw suxIAY
srDw Dwr]cOpeI] ikRsn dyv jI Bey Aivqwr] krn dUr BU ko Bwr] dust sMGwry
bhuqy swm] sMq jnw ky pUry kWm] gj shWie iek iCn mY krI] pRgto jl qy sRI
nrhrI] hrnwkS mwirEu pRBU gupwl] pRYlwid Eubwirau hrI gupwl]…
AMq : …eyq sRI mhw BwrQ pUrnM]pVY] sunY mukiq hoie] sRI ikRsn Dwm mY jwvY
soie]doihrw] lgmwqR ko soD kY pVnw kro bIcwr] hm sB Bul cuk ilKq hY qum
iKmw kro gopwlM] poQI sMpUrn hoeI] KibAw dy ikly ivc ] imqI ] imqI ivswKo
idnyu qRyeIey]23] sMmq ]18] dy] poQI pUrI hoeI[

14
h`Q ilKq nM : MS 16
isrlyK : mhWBwrq BwKw
lyKk : ikRsn lwl
p`qry : 1-785
Awkwr : 17X43 s.m. ilKq: 24X26 s.m.
vyrvw : lYmInySn krvw ky iqMn ijldW ivc dubwrw bMnI hY[vKryvyN leI lwl isAwhI dI
vrqoN kIqI geI hY[dupwsIN KVyH ruK do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW ivc
vKryvyN leI sMqrI rMg dI motI lkIr dw hwSIAw hY[sqrW pRqI pMnW 20 [
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq Ksqw [ hwSIey ivc ikqy ikqy ilKq hY[ AMq smyN bwry hor
kwnI nwl iliKAw hY[
ijld nM : 1 1-179
ijld nM : 2 180-476
ijld nM : 3 477-785
AwrMB : <svsiq sRI gxyswX nmh] Enmh srsÍqI] EAM ibAwsw nmh: Em sRI
gur c`rx kmly BXo nmh] AQ mhWBwrQ BwKw ilKXqy]dohrw]vMdo crx rwj
bdnvr jw kI pUj Apwr] suir nir muin jin krih ihq dyvn dyv ivcwr]1]
AMq : dohrw]ikRsn lwl BwKw krI jYsI buD jy igAwn ] gun jn soo ibnqI kro kro nw
hws sujwn]87]dohrw] Apny mn qy Awg ry kor skY bKwn] ieh ivcwr kIjY
iCmw hy buD gyh mhwn]99]=]=]=] --ieq sRI mhwBwrqypurwxy svrgw rohx
prbxy ikRsn lwl ikRq BwKwXw Astwds prbw smwpqM] suBMBvq] srb jgqM] ]
sMmq ATwrw sY sqwsIey imqI mwGu phly gRMQ sMpUrn hoAw]

h`Q ilKq nM : MS 17 sMgRih


isrlyK : sUKn PkIrW dy
p`qry : 1-11 A
Awkwr : 17X17 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : h`Q ilKq 17 a qoN 17 A qk ijld g`qw[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN
kIqI geI hY[ sqrW pRqI pMnW 14 [
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq Ksqw[ gRMQ dy ipCy iek p`qrw KwlI[ilKweI suMdr hY[
ikqy ikqy KwlI QW Aqy soD kIqI geI hY[
AwrMB : < siq gur pRswid] AQ suKn PkIrW dy ilKXqy]bcnu hY hzrq AlI isrdwr
Drm vwly dw] jo iek idn Eupir Kjwny dby dys iq sqrW nsIhiq dIAW ilKIAW
hoeIAw ifTIAW mY] pihlw APsosu AWvdw hY mYnU aus AwdmI qY jo jwxdw hY mEuq
scu hY] Aru auhu hsxy Aru Kyfxy ivic lgw hY]…
AMq : …nWvw gux iehu hY jo vyly Kwvx dy hwzru hoNdw hY] cup kir iesQwn qy KVw
rhdw hY] iehu inswnI gRIbW dI hY] dsvW guxu eyhu hY jo koeI aus dI Er nzr
krdw hY qW auhu aupir ijmI dy idRst rKdw hY eyhu Kslq mjUbW dI hY] 35] AQ
suKn sWeI lokW dy sMpUrn hoey msqu suB msqu]

15
h`Q ilKq nM : MS 17 A
isrlyK : AMimRqsr mhwqm
p`qry : 11 A -14 A
Awkwr : 17X17 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < sRI gxyswie nm: dohrw] sRI siqgur nwnk sdw pUjau duie kir jor] jwqy
sMsy sB imtY auqm miq ijm Bor] [ ]dohrw]gur gxys Aru swrdw bMdo ihq icq
lwie] jwkI ikRpw iblwsqy auqm mq ko pwie]2]…
AMq : …do :] ikRq jug pRBwv sr qum kihXo mmnwQ] qRyqw ko pRBwv Puin kho skl
ibD gwQ]6] ieiq sRI BivKXq purwxy aumw mhysur sMbwdy AimRqsr mhwqmy nwm
duqIE iDAwie]2] sRI mhwdyvau vwc dohrw

h`Q ilKq nM : MS 18
isrlyK : guru nwnkwid iest vMswvlI (gurpRxwlI)
p`qry : 11
Awkwr : 14X23 s.m. ilKq: 9X18 s.m.
vyrvw : ijld KulHy pqry do g`iqAw ivc bMnHy hoey[isAwhI kwlI ; sqrW pRqI pMnW 10 [
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq TIk hY[ gRMQ dy SurU ivc iek Aqy AKIr ivc do p`qry KwlI hn [
AwrMB : AQ sRI gur nwnkw dI iest vMswvlI ilKXqy] dohrw] gxpiq rGupiq vwkpiq
guridq hir gur myrw[ nwnkwid dsu iest nm vMswvl iqn qyrw]1] pwvn sUrj
vMsH Aiq iqn my rGulO rwie] iqn mQyvy dI kuly cqr swl suKdwie]2]…
AMq : …kwrqk suid iQq pMcmI sMmqR sqRW sY pYNT ] fyhrw qnlp QWn rc ngr
Abclw AYT ] dsm gurU kw crq Xh qwrw hir kv vwd ] gxpiq rGupiq
vwkpq nwnk lO nmu pwdu ]22]

h`Q ilKq nM : MS 19 sMgRih


isrlyK : gur pRnwlIAW
p`qry : 1-25 A
Awkwr : 8X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, auKVI hoeI[ dupwsIN KVHy ruK do lwl do kwlIAW ivc vKryvyN
leI motI pIlI lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnW 6
Awm vyrvw : poQI ikqy ikqy ikrm Kurdw hY[ poQI dy AwrMB ivc 8 Aqy AMq ivc 7 p`qry KwlI
hn [
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ gur pRnwlI gurW kI ilKXqy] ipRQmY siqgur bwbw nwnk
jI jnmy] rwie Boey BtI dI qlvMfI] bwr ivc ] kwlU vydI dy Gr] q mwqw iqpro
dy pyto] sMmq 1526] kqk idn 18] buDvwr pUrmnw iQq]---

16
AMq : ---Pyir mwqw suMdrI jI mwqw swhb dyvW jI Ar guru jI dw mwmw hor srbq isK
sMgqI Kwlsy jI jog qKq gurAweI dw Ar pwqswhI dw sRI AMimRqsr scu KMf jI
itikAw ]1] ieq gurpRnwlI gur pRnwlI guru jI kI smwpqM]

h`Q ilKq nM : MS 19 A
isrlyK : ivDI AMimRq Ckx Ckwaux dI
p`qry : 26 E-101 A
Awkwr : 8X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] pRsMg dyvI kO pRgt krky AMimRq Ckx Ckwx kw] iqn
brsu sRI siqgurU jI ny hom kIAw[ pRQm brs mo sMgqw kau hukmu ilKy jo isr pr
kys Dwr kr drsn kau Awvxw] dUsry brsu mo hukim ilKy jo ssqR pihr kr
drsn kO Awvxw] iehu duie brsu hom nYxW dyvI ky prbq pr kIAw]…
AMq : …] Ar jo lok khqy hY vhu pTwx pYdy Kw kw poqRw bwAr swhb ny aus ky hwQu mo
ktwr dIAw Ar aus sO cOpiV Kylqy Qy so bwqw kpol klpq hY] aus ky dwdy ko guru
jI ky ipqwmw ny mwrXw Qw so qIsrI pIVI mY ey qwikAw vYr Qw ] Ar cOpiV kw
Kylxw siqguro kO kb soBqw hY ijno ny isKhu pRiq aupdys kIAw hY ] juAY jwie n
KylY pwsy] pXojn eyh ijs mo siqguro kI mihmw hovy so vwkX pRmwx hY]1]2]

h`Q ilKq nM : MS 19 e
isrlyK : bhwdr Swh ky mulwkwq kw pRsMg
p`qry : 101 A-114 a
Awkwr : 8X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, auKVI hoeI[ dupwsIN Kvy ruK do lwl do kwlIAW ivc vKryvyN
leI motI pIlI lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnW 6
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 114 do p`qirAW qy iliKAw hoieAw hY ]
AwrMB : < siqgur pRswid] Ab bhwdr swih ky mulwkwq kw pRsMg ilKXqy hY] eyk smy
AorMgjyb ny Apny puqR bhwdr swh kEu kYd kIAw Qw] jb kyqw icru BieAw] Aru
vuhu Apxy pIro PkIro kIAw mnauqw kr rhw Aru auskI KlwsI n BeI] qb koeI
iek isK guru ky bwhdr swh kI iKjmq mo rhqy Qy]---
AMq : …qw smy guru swihb jI ny BI ilKw jo hmrI BI dKx jwxy kI ieCw hY] eykTy hI
clihgy] ieh Bwq iml kir fyrw cilAw] Aru bhwdr swh ky fyry so cwr kosu kI
ivQ pr swihbu fyrw rwKqy Qy] AOru pRsMg joqI joiq smwauxy ko cirqR mo ilKw hY]
swKI sMpUrn hoeI] bolhu BweI jI sRI vwihgurU jI]0]0]=0]=

17
h`Q ilKq nM : MS 20
isrlyK : nwnk pRkws bhu AMg gRMQ
smW : sMmq 1902
p`qry : 1-58
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ dupwsIN KVy ruK do
lwl lkIrW dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnW 9 [
Awm vyrvw : poQI ikqy ikqy ikrm Kurdw hY[ AMq ivc do p`qry KwlI hwSIey vwly hn[ ies poQI
dI mwiekRoiPlm bxI hoeI hY ]
AwrMB : < siqgur pRswid] rwg rwmklI mhlw 1 nwnk pRgws bhu AMg grMQ brnqy]
dohrw] kr jory pRnwm kir Dro crn pr sIs] nwnk qum gurdyv jI pUrn ibsvy
bIs ] 1 ]…
AMq : …]dohw] jgdIs guru mo ko imly pUrn dInw Byv ] nwnk kI fMfauq hY bwr bwr
gurdyv]402] do: ] SB swDn prnwm kir kho jor isrnwie] iehI dwn moih
dIjIey Bgiq krUM icq lwie]403] nwnk pRkws kI poQI spUrn hoeI]sMmq ]
1902] imqI swvn bdI]9] idn ribvwr]

h`Q ilKq nM : MS 21
isrlyK : pRym sumwrgu igrMQ
lyKk : gurU goibMd isMG
smW : 1955 ibkRmI (ilpI kwl)(bwAd ivc pYn nwl iliKAw jwpdw hY)
p`qry : 249
Awkwr : 13X16 s.m. ilKq: 7X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK, do kwlIAW lkIrW; sqrW
pRqI pMnW 8 [
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI[iqMn p`qry pihlW Aqy pMj p`qry bwAd ivc KwlI [ smyN dy
bwry ivc pY~n nwl iliKAw hoieAw hY[ qy nwl nwl nmUny dIAW lkIrW vI hn ikDry
ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ 2 A pMnw A`Dw KwlI CifAw hoieAw hY]
AwrMB : ]iDAwau rhq kw cilAw ] pRym smwrg igrMQ ilKAqy] pwqswhI 10] AwigAw
sRI Akwl pUrK kI isa iDAwa pihlw aupdys bMdgI ismrn kI rhq ] Akwl
purK vwc]
AMq : …ieh bcn ies mwrgu ky jo ies igRMQ my hY so hr iksI ky Awgy bKwn n krY,
pVY]1] khW aucwr krY jhW jwnY ik pRIiq idR sunqw hY Ar sun kr mn ibKY pRIq
aupjwvqw hY]2]qwqpRj ies kw Xih hY] jo sun kir bIcwr mY prY] kXo kr boln
hoieAw hY]3] qb vih AMq bymuK sRI Akwl purK sXo hoie] ies qy hr mnuK ky
Awgy ivD ies gRMQ kw bolxw suxwvnw nwhI]4] AMq cln kljug kw clYgy] jXo
aupRkhmw hY]5] qb ies gRMQ ky bolxy kI mihmw hoiegI]6] mrd kw cylw cln

18
ies gRMQ ky mwrg kw clweygw]7]jo koeI ies mwrg AwvYgw so suKI rhYgw]8] AMq
ko pwrigrwmI hovYgw]9]1]6]
AiDAwie shj jog nwmM sRI prm mwrg igrMQ smwpqM] smsq sMpUrx sRI
kwl jI kI riCAw sRb loh kI riCAw muJko] APjU AiDAwau kw bcno kw
AiDAwie]10] bcn ]112] sRI prm mwrg igRMQ smwpqM smsqM] ] ]1955]
mhInw cyqR ] qrIk 22] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 22 sMgRih


isrlyK : kivqw nMddws
lyKk : nMddws
p`qry : 2a - 3A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw, auKVI hoeI[ hwSIAw pqrw nM: 2 qoN 20 q`k nhIN hY[ 21 qoN 73
p`qry q`k ‘dupwsI’ KVy ruK do do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw hY[
sqrW pRqI pMnW 8 ] ikRqIAW dw sMgRih hY[ ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc do p`qry Aqy AMq ivc cwr p`qry KwlI hn[ ikqy ikqy poQI ikrm
Kurdw hY] do nMbr p`qrw PitAw hoieAw hY, aus ƒ joVn leI auqy kwgz dI cypI
lweI hoeI hY, ijs krky ilKq pVHn Xog nhIN hY]
AwrMB : …Puln hoeI ]7] AmI nMd qy cMd aufn mY Aq Cb pwvo] aufwrn sB ibRj bwl
lwl…qwvo]8] hy sKI Xih imRg bDU…..CorIAn rs] fr fr ien ky nYnkw…hY
hr rs ]8] hy kdMb hy inMb AMb kq rhy mOn Dr] ikEu n kho nMd nMd n ikq gey
murlI muK Dr]10]…
AMq : …]17] pIq bsn bn mwl Dry mMjulI murlI kir] mMd mMd muskwq bhur mn
mQ ko mn hr]18] mn hrnI AG hrn sdw Bv swgr qrnI] nMd dws ky ihrdy
vsq inq mMgl krnI]19]1]

h`Q ilKq nM : MS 22 A
isrlyK : ibSnpdy sUr swgr
lyKk : sUrdws
p`qry : 3A -7A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : <siqgur pRswid] ibsnpdy sUrswgr dy ] pwCy iPrq n myry locn Awgy Drq n
pwie] mn hr lIAw mwDurI mUriq ikAw kro Gr jwie]1]…
AMq : …slok ] ] AkurUr Bgq jI ky] ] kMs kutl AkurUr pTwieAw mD pur
kIE pYAwnw ] vwjI iCMj AKwVw juiVAw myrw igrDr bwl ieAwnw ] mQrw dMq vsn

19
iek joDy myrw ieqnwk bwl ie\wxw] mhwdws mY clx n dysw mq koeI krI
iD|wxw]1] vwrI vwrIAw vwrIAw ]

h`Q ilKq nM : MS 22 e
isrlyK : mwJw msqrwm
lyKk : msqrwm
p`qry : 7 A - 12 a
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : mwJw msqrwm kIAw] clo sKIey mslq kIjIey nI ijq mo mQrw nwie jwvY] Asw
suMdr rUp inhwrdIAw nU koeI duK ivCoVy dw nw pwvY] idn bIqdw pMD qkydIAw nU suK
hovy qw DYn crwie ilAwvY] msqrwm ahu suKn sOdIAw nI ijnw pRym klyjVy Gw
lwvY] 1]…
AMq : …ikQy gvweIAw rwq rwq mohn myrw vy] mY igAw sw kubjw pws qY ikAw JyVw vy]
cl clIey kMsy pws kry nbyVw vy] qyrw kMs kox blwie pry pry prwie] jn ky vl
bl bl jwie syvk qy rwey]12]

h`Q ilKq nM : MS 22 s
isrlyK : Cdm duDwDwrI ko
lyKk : hirvMs pRswd
p`qry : 12 a - 19 a
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] ] AQ Cdm duDwDwrI ko] ] Aiq pMfiq duDwDwrI] iek
AwieE hY bRhmcwrI] imRg Cwlw EFY suB lCn suMdrqw pY vwrI]1] poQI piVE
bqwvq sB ko kr llwt kI ryKw] llqw kihq lwflI clho qO kOqk hm
dyKw]2]…
AMq : …rIJq AiKl klw kI swnI dyiq hwr auprYnI] DMn DMn khY guAwl sKI sb dyiK
hsI imRgnYnI]43] murlI deI bulwie swm ko vrKXo rMg mhweI] sRI hir vMs pRswd
rMgIlI lIlw vrn sunweI]44]

h`Q ilKq nM : MS 22 h
isrlyK : rws birMdwbn
lyKk : jYml
p`qry : 19 a - 21 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.

20
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : pqrw nM: 21 qy QoVw iBjw hox kwrx isAwhI PYlI hoeI hY]
AwrMB : < siqgur pRswid] ]kibq] pRQm rws krI sRI ikRsn bIc ibMdRwbn pyKvw
ibnod mohq hoq ibRj BwimnI] bhuq kwl pICy eyk mohn lwl aupjXo qhw gunhUM kI
Kwn Bjn kr Ast jwmnI] dyKq nr nwrI bilhwrI bilhwrI jwey hrY kot dUKn
ly Twkr ko nwm jI] qwko swigrd BXo pUrb Avqwr Dr Bgqn mY Bgq bfo
pRgitE Em Xw rwm jI]1]…
AMq : …]5]khw lO bfweI gur Apny kI brno mY hovY kot rsnw gun AMq nhI gweIey
jI] swrI jo bnwspqI qwkI ly klm kro pUrn Drw smwn kwgd mMgweIey jI] bwnI
hoie bkqwgx eIs jo ilKwrI hoie AYsy gurU jI kw qo BI mrm nhI pweIey jI] hwQ
joru ibnqI Xh gurU mXw rwm jI pY jYml inj dws jwn crnn mY lweIey jI]

h`Q ilKq nM : MS 22 k
isrlyK : kwPIAW bulHy Swh
lyKk : bulHy Swh
p`qry : 22 a - 27 a
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] inq mqI dyvy mwau DIAw] qU iPrnI ey vwaudu] mwE
DIAw] nw srm hjw ey guAw DIAw qU kdy qy smj inDwn kuVy] kr kqn vil
iDAwn kuVy]1]…
AMq : …iek AYsw vylw AwvIgw] sB swk sYn Bj jwvIgw] buly swh nU kr lY Xwd
kuVy] kr kqx vl iDAwn kuVy ]22]

h`Q ilKq nM : MS 22 K
isrlyK : AwrsI
p`qry : 27 a - 30 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ AwrsI ilKXqy] ] kwnw ry cqr gUjrI ibRj kI
nwir] irm icm syqI kIE isgwr] gl sohy kMcn kw hwr] moihn mtkI sIs su
DwrI lIE AwrsI bdn inAwrI doaU AKIAn surmw swrsI] Tumk Tumk prw nyvr
bwjy cLI gujrIA Gr sy swjy qyrI bMg bwey n CmkwrsI] sIs PUl muK cMd ibrwjy
nYno ky bwn ibrho ky mwrsI] nMd ky nMdw dIjo jVwaU morI AwrsI ][1]
AMq : …kwnw ry hm gujr hY dws qumry [ qumwry ] ] hm pur myr kro igrDwrI] Awpnw
rUp cqrBuj Dwry] kbI hfw jvwn kbw hr bwlw] pIq pIqwbr Avr duswlw] gl

21
sovY moqIAn kI mwlw ] qyry qn mn jobn vwrs ] khq rwm rwJux piq[ mwro lIlw
qo gweI ikRSn murwr sI] hwrI gujrI jIqy kwnw JgVy mY lY leI JMgr AwrsI]

h`Q ilKq nM : MS 22 g
isrlyK : muMdrI rwm dws kI
lyKk : rwmdws
p`qry : 31 a - 37 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X 11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ muMdRI rwm dws kI ilKXqy] ] rwm dws mQurw qy
gujrI cLI sb swj bnweI hY] moqI mwg sIs lk bysr krn Pul Cb CweI hY]
mtkI sIs bwjUbMd pOcI dulrI ADk suhweI hY] rqn jVq kr muMdRI sohY duD bycn
ko AweI hY]1]…
AMq : …dInI muMdRI mtkI pRBlInI pUrn krky pUr deI] swbq kInI surK cunrIAw
dyKq guAwrn hrK BeI] qb nMd ko nMdn ibRj ko Awey mQrw ngrI guAwr geI]
rwm dws sur kr muin durlB kir cirqR AMqRmeI]19] jo ieh muMdRI suny sunwvy jnm
mrn nhIN pwvq hY] bRhm Awdk sur sy swr dw ins idn nwm iDAwvq hY] rwDw
ikRsn nwm ky AsqoqR pVq prm pd pwvq hY] KotI KrI soD lyhu sMq juuno rwm dws
js gwvq hY] muMdRI sMpUrn]

h`Q ilKq nM : MS 22 G
isrlyK : dy rwDw ipAwrI
lyKk : ibRKBwn
p`qry : 37 A - 40 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 38 KwDw hoieAw hox krky AKr pUry nhIN pVHy jWdy[
AwrMB : < siqgur pRswid] dy rwDw ipAwrI ] bMsI ibn ho igAw mY lcwr sI]1] ibMdRw
bn my rws rcweI ] sKIAw Awvn bMq lgweI ] muK Dr bYsI Awn bjweI] gvwl
bwl hmry sMg swjy] Durbq qwl imRdMg bwjy] ivc bMsI srdwr sI] sur nr muin
jn cwihq swry] ieMdR Awdk Ab sur swry] surq iqsI vl DwrsI ] kro myhr
ibRKBwn nMdnI] mY qum pY jwvw bilhwrsI]1]
AMq : …bMsI dyho sqwb hmwrI ] moih leI ibRKBwn dulwrI ] pRIq rIq kI bwq
icqwrI ] joV hwQ hoeI vs kwnw] rv ss joq ADr muskwnw] Pulo kI guljwr sI]
ibis kwf PUkq tyk Adr sr kInI] moihq sb snswr sI] khY dws Ab dwn
idjXo jwnXo qY ikRsn murwrsI]

22
h`Q ilKq nM : MS 22 |
isrlyK : ibsn pdy
lyKk : lwl dws ?
p`qry : 40 A - 43 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ ibsn pdy ilKXqy] ] pRqmh bqlwky mXk hmwrI ly
igAw] ly igAw cl myrI sjnI rI byrw hI kY igAw ry] dys qU Ap dys peI
pgnvwkI ly igAw]…
AMq : …kwey ko fwro hrI] bws brylI l0l dws ijn cliqAw cliqAw cliqAw Bjn
bxwey hY] cliqAw cliqAw Bjn bnw ky bYT sPw mY gwey hY] go rs lY lY aUdo sBI
rs lY lY Br Br fony ry aUdo pI igAw mqvwlw jogI] kwey ko fwro hrI]

h`Q ilKq nM : MS 22 c
isrlyK : Putkl kivqw
p`qry : 43 A - 73 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] ibRKBwn lqMqI rwDw] iek pRgtI bud Agwdw] iek bol
sKI sMg lInI] vY bcn rcn pRbInI] sun sKI bCIcn myrI] pRIqI qn hI hY qyrI]
sun sjnI sumq auijAwrI ] jhw clIey kuMj ibhwrI]—
AMq : …clny n dyq mwrg muK so eyhI sunweI]4] jobn ko dwn mwrY[ ieh nMd ko
GnweI] dyKI sKI AkylIXw kuMj Gwt mwhI] hs ky jo lilq iksorI auh kMT so
lgweI]5]

h`Q ilKq nM : MS 23 sMgRih


isrlyK : CMd rqnwvlI
lyKk : hir rwm (inrMjnI sMprdw)
smW : sMmq 1877
sQwn : iffvwnw ?
p`qry : 1-34
Awkwr : 16X27 s.m. ilKq: 12X22 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY [ ‘dupwsI’ KVy ruK
iqMn iqMn lwl lkIrW dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnW 14 ]
Awm vyrvw : hwSIey ivc pMjwbI Aqy aurdU A`KrW ivc iliKAw hoieAw hY[ ikqy ikqy hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ieh poQI do ikRqIAW dw sMgRih hY [ p`qrw nMbr 34 hor

23
kwnI nwl iliKAw hY Aqy hwSIey qoN ibnW hY[ ilKq dy AMq qy do svYXy ilKy hn[
p`qrw nMbr 34 qy smyN bwry iliKAw hY]
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ CMd rqnwvlI ilKXqy ]dohrw] gur ginpiq goivMd ko
nwX sIs hir rwm] ipMgl mq BwKw ibKY rcq rucir prkwm]1]---
AMq : …gRMQ CMd rqnwvlI swrQ Xw ko nwm] BUKn BrqI qYN BXo khY dws hir rwm]
110] AQ sMmq dohw] sMmq sr nv muin ssI nB nvmI gur mwn] iffvwnw idRF
kUp ijh gRMQ jnm sQl jwn] ieiq sRI hir rwm ikRq dws inrMjnI ikRq CMd
rqnwvlI sMpUrxM ]

h`Q ilKq nM : MS 23 A
isrlyK : ipMgl ibRiqcMdRodX
lyKk : AmIr dws
ilKwrI : nrYx isMG
(rcnw kwl) sMmq 1887 ib:
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 1-15
Awkwr : 16X27 s.m. ilKq: 12X22 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] E sRI gxyswX nm:] sRI gurvy [gurdyv] nm:] AQ ipMgl
ibRiqcMdoRdX AmIr dws ikRq ilKXqy ]dohrw] kivn puMj ris kwn mn ijh lK hoq
AnMd] iqRibiD qwp aupsm krn jX jX sRI ibRj cMd]1] ibRiq cMdRodX gRMQ Xh
ihqu kr rcq AmIr] pFq sunq jW kY lhY CMd gXwn gMBIr]2]…
AMq : …dohrw] ibRiqcMdoRdX gRMQ Xih jo pF hY kr pRIq] isK hY sRI ibRj cMd iqh CMd
rcn kI rIq]88] ieiq sRI AMmIr dws ivrcqy ibiq cMdoRdY mwqRw brn CMd Byd
brnnM duqIE pRkws]2] AQ ilKwrI ko kibq ] = ] dws jo AMmIr rcXo gRMQ
pRkws mhW ibRiqcMdoRdX nwm Xwko jg gweIXy ] siq eyk CMd BnXo aukiq jugiq jor
pVy sunY Xwih nr CMd rcnweIXY] rcY hY nvIn ibRqbIn kY gRMQ ko kivqw ky guMQn ko
mhW suK dweIXy[ suDw sr bYT fyry Twkr AMqrjwmI ky ibRiqcMdoRdY ilKXo nrYx isMG
jweIXY] dohrw] sMmq muin Aih bsu mhI cYq svYq p`K eyk ] rcXo isMD swgr qt
gRMQ CMd suivbyk]

h`Q ilKq nM : MS 24
isrlyK : AwrqI kbIr Bgq jI kI, Bwg pihlw
lyKk : grIb dws
Awkwr : 16X27 s.m. ilKq: 12X22 s.m.
vyrvw : KulHy p`qry do giqAW ivc bMny hoey hn[ poQI Awfy ruK KuldI hY[ poQI bgYr hwSIey
qoN hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ sqrW pRqI pMnW 14 ]

24
Awm vyrvw : ieh poQI do BwgW ivc hY, 1 qoN 6 p`qry Aqy 1-7 p`qry [ pihly Bwg dy p`qrw
nMbr 6 dI qIjI sqr q`k Aqy dUjy Bwg dy p`qrw nMbr 6 dI cOQI sDr qk mjmUn
sWJw hY[ ies qoN Agy pihly Bwg ivc cwr sqrW hor hn Aqy dUjy Bwg ivc igAwn
smuMdr, suMdr dws dw pRsMg hor id`qw hoieAw hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] AwrqI kbIr Bgiq jI kI] pYlI AwrqI hir drbwry] qyj
puMj jwih pRwx auDwry] pwqI pMc puhp kr pUjw] dyv inrMjn AOr nw dUjw ] Anhd
nwd ipMf bRhmMfw ] bwjq Aihins sdw AKMfw] ggn Qwl jh aufgx moqI] cMd
sUrjhw inrml joqI] qn mn Dn smrpn kInw] prm purK ijn Awqm cInw]
pRym pRkws BÎw auijAwrw] kih kbIr mY dws qumwrw ]49]…
AMq : …grIb ibnw jIbw bwnI pVHy ibn hI AMg AnUp ] ibn mMdr jhw pOV nw
Abgq sq srUp ]45 ] < Â] cwr pdwrQ eyk kr suriq inriq mn pOx]
AslP kIrI jog eyhu ggn mMfl ko gOx]46] suriq lgy Aru mn lgy inrq
inrbwx] cwr jugn kI bMdgI eyk plk prvwx]47]KycrI BUcrI cwcrI aunmnI
Akl AgocrI nwd hyrw] 48

h`Q ilKq nM : MS 24
isrlyK : AwrqI kbIr Bgq jI kI, Bwg dUjw
lyKk : grIb dws
p`qry : 1-7
Awkwr : 16X27 s.m. ilKq: 12X22 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : EhI
AMq : …grIb ibnw jIbw bwnI pVHy ibn hI AMg AnUp] ibn mMdr jhw pOV nw Absq
sq srUp]45 ] < Â]gXwn smuMdr suMdr dws dw pRsMg] AQ DXWn
brnn dohw CMd] ] ipRQm DXwn pd sb hY duqIey ipMf ADIq ] iqRqIey DXWn rUp
sb pun cqurQy rUpwqIq]1] ------mMqR shq so nwm sgRB] mMqR ibnw so khy
AgRB] qWqy jos gRB sy nwm] so auqm hY pRwxwXWm ]82] pUry rwKY ryck krY]
EAMkwr mMqR EuDrY] GMtw nwd qul aur iDXwvY ] qw sO iml kir pRwx clwvY]83]
ieau iqRkwl AiBXwsY koeI] pRwx mws hI mY iQr hoeI] bhuirE ihRdY kml ko DXwvY]
Ast pMKrI so ibgswvYY]84]

h`Q ilKq nM : MS 25 sMgRih


isrlyK : CpY
lyKk : rjb
p`qry : 138 –157 A
Awkwr : 25X16 s.m. ilKq: 20X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl [ sqrW pRqI pMnw 19, bgYr hwsIey dy[

25
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc lwl isAwhI nwl iliKAw hoieAw hY[ pr pVHnXog nhIN hY bhuq
DuMdlw ijhw idKweI dyNdw hY ies leI lwl isAwhI vwlw ih`sw C`f ky iliKAw hY[
p`qrw nM: 157 a qy ilK ky bwAd ivc kwlI isAwhI nwl KVHy ruK lkIrW vwh ky
ilKq k`tI hoeI hY[
AwrMB : bYrwg rmY ibBo Ast kul pwrs pirAih [ klp ibRC bnrwie PUl Pl Amrs
BrIAih [ spq smMudRh suDw soeI glq suq lwvih]…
AMq : …krku mwrk sKwie puhm pwqR huie AweI] lyKn sIs ktwie kWn kir Taur
spweI] jMqR cVy suqwrin ks jMqR mY swry] ijiBR Awbwj tl sMgq mylI] ksqUrI
kisa kryhI guly prmshylI] bInw rs kw isa krY pws jyb rGu boly is rwj kW
isa khY sMg bwiesw folY ] kW isau khY aur swDrqMnu jVy[ bydI auib pRkWE krY
drvysW pwny pVy] pUrn hoAw]

h`Q ilKq nM : MS 25 A
isrlyK : vnvwlI (vnvwrI)
p`qry : 157 A - 163 A
Awkwr : 25X16 s.m. ilKq: 20X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 158 qy ilKq dUsrI kwnI nwl jwpdI hY [ p`qrw nMbr 164 qy sMsikRq
qy gurmuKI AKrW ivc slok ilKy hoey hn[ p`qrw nMbr 164 dw kwgj qy isAwhI
vKrI hY[ ilKq suMdr hY[ poQI dy SurU ivc lwl isAwhI dI vrqoN hY[
AwrMB : < siqgur pRswid jb sMskwru hoie suD ibml kir buiD pRkwsI ] jb sMskwr
suDu shij Bvgq audwsI] jb sMskwr hoie suDu pRym riq hir aupjwvqw[ jb
sMskwr hoie suDu sdw hir crcw Bwvqw[ hir crcw BwvY sdw Anq nmnu kq
lwghI] vnvwrI hoie suD irdw sMskwr jb jwghI]…
AMq : …ijh iCn ikRpw ktwC sok sMsw imit jweI] ijh iCin ikRpw ktwC irdy hir
mUriq gweI] suKd pdwrQ hOih sB duKu icMqw sglI hrY] vnvwrI igrDrn kI
ikRpw ktwC jb hI PurY]

h`Q ilKq nM : MS 26 sMgRih


isrlyK : mwn mMjrI nwm mwl[
lyKk : nMd dws (jugl iksor dw iSS)
p`qry : 1-55
Awkwr : 10X13.5 s.m. ilKq: 7X9 s.m.
Awm vyrvw : ijld cmVw, auKVI hoeI [ sqrW pRqI pMnw- 8 [ dupwsIN KVyH ruK do do lwl lkIrW
ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw [ ilKq suMdr [ keI QweIN kwnI bdlI hoeI [ ieh
poQI ikrm Kurdw [ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[
vyrvw : AglI ikRiq SurU krn qoN pihlW 5 hwSIey vwly p`qry KwlI C`fy hoey hn[

26
AwrMB : < sRsiq sRI gxyswXnm:] AQ mwn mMjrI nwm mwlw ilKXqy ikRq kiv nMd
dws] dohrw ] qMnmwm pd prm gur ikRsn kml dl nYn] jg kwrn krunwrnv
gokl jwko AYn]1] aucir skiq nih sMsikRq jwnXo cwhq nwmw ] iqn lig nMd
sumiq jQw rcq nwm kI dwm]2] guMQq nwnw nwm ko Amr kos ky Bwie] mwnvqI
ky mwn pr imly ArQ sB Awie]3]dohrw]—
AMq : …AQ jugl ky nwm]do] jumlN jgmN jmN duM ddÍYN auqYN imQNnu ibbN bIAW] juglN
iksor sdw bso nMd dws ky hIAw]275] AQ mwlw ky nwmW]do] mwlW isRk jo
gunvNqI Xh ju nwm kI dwm] ju nru kMT kirhY iesY hvY hY Cb ko Dwm]276] ieq
sRI nwm mwlw sMpUrxM msqu suB msqu] jY rwDy ikRsn jI]

h`Q ilKq nM : MS 26 A
isrlyK : Anyk ArQ
lyKk : nMd dws (jugl iksor dw iSS)
p`qry : 1 –30 a
Awkwr : 10X13.5 s.m. ilKq: 7X 9 s.m.
Awm vyrvw : ijld cmVw, auKVI hoeI hY[ sqrW pRqI pMnw- 8 [ dupwSIN KVy ruK do do lwl
lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw hY[ ilKq suMdr hY[ keI QweIN kwnI bdlI
hoeI hY[ ieh poQI ikrm Kurdw hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[
vyrvw : EhI
AwrMB : < sRI gxyswey nm:] AQ Anyk ArQ nMd dws ikRq ilKXqy ]dohrw] jo pRBu
joiqm jgq mY kwrn krn AByv] ibGn hrn sb suB krn nmo nmo iqh dyv]2]
AMq : ivtp nwmw ]ivtp isRMg p`lvN ivtp ivtp khq ibsQwr ] ivtp ibrC kI fwr
gih nwFy nMd kumwr]145] joeI Anyk ArQI pVY AQvw sunY ju koeI ] qw kau Ank
ArQ ieh puMn prwpiq hoie]146]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 26 e
isrlyK : rUp dIp ipMgl BwKw
lyKk : jY iksn
(rcnw kwl): 1776 sMmq
p`qry : 1 –22
Awkwr : 10X13.5 s.m. ilKq: 7X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw 1 a KwlI hY, 1 A qy isrP do sqrW hI ilKIAW hn[ AglI ikRiq SurU krn
qoN pihlW 2 hwSIey vwly p`qry KwlI hn [
AwrMB : < sRI gxyswXnm:] sRI sÍrs`qeI nm:] AQ rUp dIp ipMgl BwKw ilKXqy ]do]
swrd mwqw qum brI subuD dyhu dr hwl ] ipMgl kI CwXw ley brno bwvn cwl ]1]

27
AMq : bwvn brnI cwl sB jYsI mo mY buD ] BUl Byd jw ko khw kro kbIsur su`D ] 3 ]
sMmqu sqRw sY brs AOr iC`hqr pwie ] Bwdo suid duqIAw gurU BXo igRMQ suKdwie ]4]
ieiq sRI ipMgl rUp dIp BwKw jY ikRs˜ Bojg ikRq spUrxM msqu suB msq ] 5 ]

h`Q ilKq nM : MS 26 s
isrlyK : CMd rqnwvlI
lyKk : hirdws inrMjnI
(rcnw kwl): 1795 sMmq
p`qry : 1 –57
Awkwr : 10X13.5 s.m. ilKq: 7X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : suDweI leI hVqwl dI vrqoN kIqI hoeI hY[ hwSIey ivc Aqy lweInW ivc vI
suDweI kIqI hoeI hY[ ikqy ikqy hwSIey ivc jW A`KrW dy Q`ly ArQ vI ilKy hoey
hn[ CMd rqnwvlI BwKw ivc 90 CMd hn, 28 E p`qry qoN Suru krky 57 A p`qry qk
109 brx CMd id`qy hn [ 4 CMd qoN bwAd 5 nMbr nhIN pwieAw Agly CMd nMU
lgwieAw hY [ ies leI 109 vyN CMd nMU 110 nMbr lgwieAw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ CMd rqnwvlI ilKXqy ] dohrw] gur gnpiq goibMd
ko nwK sIs hr rwm] ipMgl mq BwKw ibKY rcq rucr prkwm]1]…
AMq : …igRMQ CMd rqnwvlI swrQ Xw ko nwm] BUKn BrqI qYN BXo khY dws hir
rwm]109] sMbq sr nv muin ssI nB nv nvmI guru mwin] iffvwn idRF kUp
qih gRMQ jnm bl jwin]110] ieiq sRI hir rwm dws inrMjnI ikRqw CMd rqnwvlI
spUrxM]

h`Q ilKq nM : MS 26 h
isrlyK : ipMgl swr
lyKk : sisij imRigMd, [buD isMG]
p`qry : 58 a – 60 A
Awkwr : 10X13.5 s.m. ilKq: 7X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : AglI ikRq SurU krn qoN pihlW do p`qry KwlI C`fy hn[ dUjy p`qry qy fw. ipAwr
isMG ny iliKAw hY “Agy mwn mMjrI nwm mwlw dy r`d kIqy hoey p`qry hn[ Agly do
p`qirAAW qy ADUrI ijhI ilKq hY[ AMq ivc 7 hwSIey vwly KwlI p`qry hn]
AwrMB : < sRI BgvqI jU shwie] AQ ipMgl swr ilKqy] sisij imRigMd ikRq]dohrw]
mwq ipCOrI AMkurw kyvl vrnu ju jwn] eyqI no lGu kihq kiv Avr skl gur
mwn]1]…
AMq : jgn kI brCI Ajb nokdwr bnI sgn ko srso inks jwq pwr hY] qgn kI
qVqwq mo gunsI qmk qyg ggn ruJwaU lu`Q ju`Q ktwr hY] Agn dd`Cr clweI

28
Aiq jwko AYsy jwq jm lok so smyq prvwr hY] khY kib dIn mwno mIn ko snIcr
eysys ky Eudys bys AYsy hiQAwr hY]8]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 27 sMgRih


isrlyK : bwrwmWh hkUmq (bwrwmwhw)
lyKk : hkUmq
p`qry : 41 – 62 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, ikDry ikDry vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN [ hwSIAw dovyN pwsy do
do lwl lkIrw[ sqrW pRqI pMnW 7 ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY]
Awm vyrvw : AMk nMbr qy vI hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY] p`qry ikDry ikDry Bury hoey
Aqy ikrm Kurdw hn[ ilKweI suMdr hY] gRMQ dI hwlq Awm krky TIk [ gRMQ 40
pMnw nMbr qoN SurU huMdw hY]
AwrMB : rb dI drgwh] jy kir suxIAY myrI Bwh] ies kwbl ƒ lwvW Bwh] Awvx jwxw
krw mxwh] syjw mwxn vy-prvwh] gl lg Xwr ky]3]…
AMq : …ril iml AKIAW syj vCweI ] hm swey sB dyn vDweI] mMgl gwvY sB
lukweI] kih ky rwm syj pr AweI] pkiV isqwbI sIny lweI ] eyk plk mo nau
inD pweI] ril ky seIAW mMgl gweI ] rb ny myrI Aws pujweI] mY gly
lgwvdw ]4 ] hkUmq kw bwrwmwhw smwpqM]

h`Q ilKq nM : MS 27 A
isrlyK : bwrwmWh
lyKk : kysodws
p`qry : 63 a – 82 a
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < bwrwmWhW kysodws jI kw liKÎqy] dohrw] cyqR ciVE swm jI rwDy BeI
ibhwl] hwQ jor bynqI krY ikau jWdy nMd lwl] CMd] iksn jI cVdy cyqR cVy] ik
rwDy vwg ikRsn dI PVy] ik ibdRw bin qurdy CVy] ik ikqny gvwl gopIAW lVy] ik
isrpr ibrhu ingwry kVy] ik qYnU kyhVI gopI lVy ] ds KW lwl jI]1]
AMq : Pul hir sun hr ikau vy dyso] Aj idn AwieAw mYƒ BwgI BirAw] swnu cMd suK
dw ciVHAw] mihlI Awie ikRsn jI viVAw ] rwDy pkiV klwvy kirAw] cwry nYn
gfwvf AiVAw] rwDy ikRsn ivcoN hirAw] 4] 12] dohrw] suK suqI rwDy rukmnI]
Gir AwieAw iksn gupwil ] bwrwmWh sMpUrxM imit gXo srb jMjwl] 1] ieq
bwrwmwhw kysodws jI kw sMpUrxM]

29
h`Q ilKq nM : MS 27 e
isrlyK : bwrWmwh
lyKk : KyrySwh
p`qry : 83 a – 108 a
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ieQy Aw ky lKweI poQI ‘a’ vwlI poQI nwloN bdl geI hY, iksy hor h`Q dI ho geI
hY [ isAwhI vI m`Dm hY[ hwSIAw vI do qoN iqMn lweInW dw ho igAw hY[ do lwl
lweInW ivclI iek kwlI lweIn hY] p`qry dy Q`ly Bwv 6 s.m. C`f ky do lweInW
ikqy lwl qy ikqy kwlIAW lgweIAW geIAW hn ijnHW auqy ilKq kr id`qI geI
hY]ieMj pRqIq huMdw hY ik iksy v`fI poQI leI iqAwr kIqw kwgz ie`Qy vrq ilAw
igAw hY[ ies ilKq dy AwKrI p`iqRAW qy klm motI ho geI hY hry k p`qry qy 7
pMgqIAW hn]
AwrMB : < bwrwmwh Kyry swh kw ilKXqy] dohrw] AswF smyN ibnqI krY Kyrw swih
ADIn] qum ibn bXwkwl nYin hY jYsy jlu ibn mIn]1]ryKqw CMd ] AswF my sovY
prI sB Kwb dyKY kWmnI AMbr lvY ibjlI iKvY duK dyih dunw dwmnI]…
AMq : …dohrw] khY Kyrw ieh bynqI suin nyhu bwrih mws] Aws dRsn lwg rhY jb lg
Gt mih sws] KYr kw bwrwmwhW spUrxM]1]

h`Q ilKq nM : MS 27 s
isrlyK : bwrWmwh hIr kw
lyKk : su`Kw isMG
p`qry : 108 a – 130 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < bwrwmwhW hIr kw ilKXqy kib suKw isMG]dohrw] cyq mws AwieE cUck dIE
ibvwih] hIr pIr qn ibRhu kI KyVy mnih aucwir]1]CMd] jI jb cyq mhInw
AwieAw ] bwbl cUck kwj rcwieAw] KyVw jM\ bxwie ilAwieAw ] swkM folI cwie
supwieAw ieSky sInw Awx qpwieAw] ibrho kiF CurI hux DwieAw myry mwrxy]…
AMq : dohrw ] lInw plG ivCwie KusIAW mwxn Awp so hIr pIV qn jwie suK AwieAw
jIA rwm sO] Ab bwrwmwhW hIr kw spUrxM ikRq suKw isMG]1]

h`Q ilKq nM : MS 27 h
isrlyK : bwrW mwh (BweI bu`D isMG)
lyKk : BweI bu`D isMG
p`qry : 131 – 150
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.

30
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : poQI SurU krn qoN pihlW 3 sqrW ilK ky ktIAW hoeIAW hn]
AwrMB : < bwrwmwhW BweI bu`D isMG jI kw ilKXqy ] rbw ciVAw cyq mhInw iesky jor
qpwieAw sInw mYfw idl mwhI ny lInw KyVw huMdw kOx kmInw mOlw mylI Xwr ngInw
mYN qw hoeIAw bhuq ADInw bwJo Xwr dy]…
AMq : …bu`D isMG hIr su hIrw pwieAw ibrho dwrd duK vM\wieAw mOly mulK su suiK
vswieAw sIny scu slytI AwieAw hMBy hwr sIgwr suhwieAw dUjw Bwau kudwau
imtwieAw sulKxI iehu GVI]121]1]

h`Q ilKq nM : MS 27 k
isrlyK : Abgq hulws ky CpX dohry
lyKk : idAwl
p`qry : 151 – 163 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : hwSIAW dovyN pwsy do do lwl lkIrW, sqrW pRqI pMnW 8 ]
Awm vyrvw : AMk nMbr qy vI hVqwl PyrI hoeI hY[ 11 nMbr CMd q`k kib`q Aqy 12 qoN bwAd
svXw CMd dw pRXog kIqw hY[ 21 qoN bwAd Pyr kib`q dw pRXog kIqw hY [ p`qrw nMbr
163 dI kwnI Aqy isAwhI dovyN bdly hoey hn[
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ Abgq hulws ky CpX dohry ilKXqy] dohrw] nIl
brn qn duql sqmu`K kbwh n jws] kMr kuTwr suB kwr inqu jY jY ibGnu ibnws
]1]CpYX] isv suq crn vsyK kml mwlw ikRq bwDq ] bMdnw sur nr isD swD
js mwQ AgwDq ] kdlI mUl AnkUl jMG rwj qrY ijh] lMbo dr inD vws jwn
Awjwny bwhu iqhu]…
AMq : ...]23] cMfkw su dyvI aucy igr pr sujwno qum qly jl Dwrw doie byVI bUf geI
hY] pWc sY mnuK bfw gXo byVI doie bIc] Xw mYN JUT nwih bwq swc sBY khI hY]
ivswKI kuMB myly ijs roj hirdvwr BXo cwr GVI rwq rhy mOq bfI BeI hY] swFY
AwT sY mnuK mirE hirdvwr bIc GVI eyk doie Dwr kwl hUM kI vhI hY]24]

h`Q ilKq nM : MS 27 K
isrlyK : bYq (Putkl)
p`qry : 163 A – 166 a
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : iqMn p`qirAW qy Cy bMd id`qy hn]
AwrMB : bYNq jUey dw] joie juAwrIey jUey nU Kyfdy nI rupey kOfIAW tky ilAwvdy nI] jdo
nkI pUriqR cok dwau lwvn mwl ijqky qwau lgwdy nI] jdo hwr AwvY cp Kwie ky
isr dI pgVI dwau lgwvdy nI] krj cVy isr qy gusw Kwie ky jI bfy Guln qy fMf
mcwaudy nI]1]…

31
AMq : …bYNq mwJo kw] cwl mwJy dy sihrW dI Ajb ifTI] aucky TgW vWgU Tg jWvdy
nI]rwqI cor bxky Jugy BMndy nI] idny DwVvI lut mcwvdy nI] koeI Awvy muswPr
cl ky jI] DqUrw dy ieky mwl aufwvdy nI] idn idhwr nU jy mylw bfw hovy] gihxy
buFIAw qoV ky Kwvdy nI]6]

h`Q ilKq nM : MS 27 g
isrlyK : dohry-hwSm dy (sohxI ivcoN)
lyKk : hwSm
p`qry : 166 A – 170 a
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq : 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : dohry hwSm dy] kcI pYr sMBwl n DirAw sIr pIqw sI kcw] kcy vihx peI jwie
kcI qy qulhw ivhwiJAw kcw] fubdI qy jwie ijDr hQ GVdI so hQ pwvY kcw
hwSm jwn gvwaUg sohxI pr pRym n krsI kcw]1]…
AMq : …ForW vWg Gro cwie qwieAw jwih mIAw ho qurdw ] imilAw dys inkwlw Awjj
quirAw hoie Ajurdw] lhU mws lieAw cr ibrhoN hwl bury ijau murdw ] hwSm kOx
imtwvY ausƒ iliKAw lyK ju Durdw]11]

h`Q ilKq nM : MS 27 G
isrlyK : s`sI ( dohry )
lyKk : hwSm
p`qry : 170 A – 172 a
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ies ivc isrP 6 dohry hn[ 173 pMny qy lkIrW mwrIAW hoeIAW hn[ ies qoN
pihly p`qry qy donW pwsy lwl lkIrW hn Aqy 173 p`qry qoN A`gy dohI pwsI do do lwl
lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr hY[ 173 a qy iShrPI dIdwr b^S dw isr& iek
pMnw hY[ 170 p`qry dI isAwhI Aqy kwnI bdlI hoeI hY[
AwrMB : < dohry hwSm dy ssI] idl ivc sok iPrwk ssI dw puƒ Alwbw bwly] Awqm
Awp Awpy BiTAwrw Awp jilAw nU jwly] ibrhu bydrd Awrwm n dyNdw vWg iqKw
qn jwly]hwSm Pyr kyhw sauxw jw pIqy pRym ipAwly]…
AMq : …bhuq lwcwr hoAw sihjwdw iKcI pkV ktwrI ] ijs qn cmik lgI qoiV jwvY
so jmrUp dulwrI] Coif muhwr su idqI iBrwvW tutidAW jwn ipAwrI] hwSm kOx
PVy ijd bwjw ijnw jwn iesk ivc hwrI ]6]

32
h`Q ilKq nM : MS 27 |
isrlyK : bMsrI-iksn kI
lyKk : sUrdws
p`qry : 173 A – 182 a
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : sqrW pRqI pMnW ikDry ikDry 6 Awm 7 ] hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW ivc
iek kwlI lkIr, ikDry do do lkIrW qy ikDry 4-4 ]
Awm vyrvw : 177 A p`qrw KwlI hY]
AwrMB : < AQ bMsrI sUrdws ikRq kiv ] ibsn pd] eyk idn bMsI hr kI qt pY
ibsrwnI] vwtXo lMGI Awie sUqW ibRK BWn sujwnI] bMsI lInI rwDkw hoeI ADk
pRsMn] ies pwCY imly sXwm jI cVXo AMDyry cMd]1]…
AMq : …lInI kMT lgwie hir ky bwr sbwgI] mn mYN hoeI pRsMn sKI qUM hY vfBwgI]
bwrs bwgI lIqIAW hir hir ibRj kI nwir ] sUrdws ibnqI krY ikrpw krI mUrwir
]24] sUrdws kiv bMsrI ikRsn dI sMpUrxM]

h`Q ilKq nM : MS 27 c
isrlyK : bwrwmWh sRI rwm jI kw
lyKk : gurdws isMG
p`qry : 182 A – 209 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : hwSIAw, ilKweI, sqrW vKrI vKrI isAwhI nwl ijs qoN mwlUm huMdw hY ilKwrI ,
kwnI Aqy sroq pusqk vI v`Kry v`Kry hox[ p`qrw nMbr 203-206 qk hyTly pwsy do
kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY]
AwrMB : < bwrwmWhw sRI rwm jI dw ilKXqy]dohrw] cyqR imt geI icqvnI Pul rhI
bnrwie] dsrQ kw mn mOilAw rwm isMGwsn pwie] 1]…
AMq : …dohrw] jwck Bey Bumyr sm rMc krih En koie] gurdws isMG kI bynqI drs
iqhwro hoie] rwm jI kw bwrwmwhw sMpUrxM]

h`Q ilKq nM : MS 27 C
isrlyK : sRI ibSn AsqoqR
p`qry : 209 A – 212 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : sRI ibSn AsqoqR ]< gIAw CMd] kvl nyqR ktpIqMbr ADr murlI igrDrM]
mukt kuMfl kr lkutIAw swvry rwDy brM] kUl jp nwDyn A0gy sgl gupIAn mn
hrM ] pIq bsqR grx bwhn crn inq suK swgrM]

33
AMq : …sRI ikRsn klml hrn jnky ju Bjy hir hr crn ko ] Bgq AwpnI dyh mwDo
Bv swgr ky qrn ko ]

h`Q ilKq nM : MS 27 j
isrlyK : gMgw Asqoqr
p`qry : 212 A – 214 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : hwSIAw dovyN pwsIN do do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr, p`qrw nMbr 213 a auqy
Awfy ruK ivckwr do kwlIAw lkIrW iKcIAW hoeIAW hn[
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : E gMgw, Asqoqr ilKXqy] BujMg CMd] suvBUM suqY isD srbM pRkwsI ] mhW skq
ApnI su Awpy inkwsI] mhW joq jl ko DrXo dyh AMgy] prm joq kI skq sRI mwq
gMgy]1]…
AMq : …sunY idAwl Astk mhW pwp jwvY] pVy icq mo inq gMgw hI nwvY] jpY jwp jw
ko AnMqy AnMgy] prm joiq kI siq sRI mwq gMgy] ieiq sRI gMgw jI kw Asqoqr
smwpqM]1]

h`Q ilKq nM : MS 27 J
isrlyK : cMfI kw bwrwmWh
p`qry : 214 A – 220 a
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw :pMnw nMbr 219 A qy kwnI bdli hoei hY[ 215 qoN 220 q`k swry p`qirAW qy Awfy
ruK do kwlIAW lkIrW lgweIAW hoeIAW hn[ ieMj pRqIq huMdw hY ik ieh iksy v`fI
poQI dw hwSIAw hovygw, Coty p`qirAW krky hwSIAW hyT auqy Aw igAw hY]
AwrMB : 1E cMfI kw bwrwmWhw ilKXqy] BvwnI CMd] jY jY mXw AYQy hYsIAw ijs dI BlI
kmweI] krx Pul suieny ky lwtU jY jY kry lukweI] cyqr boly bwk bwnIAW sB Gt
boly meIAw] kibq CMd qoN mwJ quKwr auQwl bjyqw QeIAW] isMG cVI isr CqR
ibrwjY kr iqRsUl rsIeIAw ] mnsw pr dyvI idAwl sdw jY Aws pUrxI
meIAw] 11]
AMq : Pwgx Puly Pl vwVIAW jW meIAw bwg lvwXw cMbw mrUAw qy gul nrgs idn idn
PUl sv`Xw] aupr Kyfn kwn gopIAW Aqr gulwb auf~Xw] mnsw pr dyvI idAwl
sdw jY Aws pUrxI m`Xw] 1] cMfI dw bwrmWhw sNMpUrxM]1]

h`Q ilKq nM : MS 27 \
isrlyK : bwrwmWh guru goibMd isMG jI
p`qry : 220 a – 238 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.

34
vyrvw : isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, sqrW pRqI pMnw 8, ikDry ikDry hwSIAw iqMn
pwsIN s`jy qy K`by do do lwl lkIrW Aqy do do kwlIAW lkIrW, ikDry ikDry iqMn
iqMn lkIrW vI hn[
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < bwrwmwhw sRI guru goibMd isMG jI kw ilKXqy] dohrw] qyrw nwm Akwlu jI jp
su ihq icq lwie] gxpiq gOrI swrdw Xw qy hoiq shweI ]1] dohrw] cyqr sRI
Akwl jI cly sumyr isDwie] qp krdw gurU goibMd isMG ByijAw Awp
cVwie]2]AdBuq CMd ] jb hI cVy cyq inrbwix goibMd isMG PVI dsq ikRpwx nO
rMgw GiqAw drd rMJwix idn idn BeI qurk nU hwix gurU nU bKs BgOqI qwx [
qurk dy KwlI kIey plwxu su rois icqwr kY]…
AMq : …PulhrI ] AdBuq CMd ] ciVAw Pgx Bwg pivqR mOly Awb fwl Pl pqR khy
kbIsr bwl bicqR BieAw spUrn juD cirqR hIrXw qKq jVwien CqR jiVAw Kcq
kir ] isMGwsn sqgur Bly ibrwjy vwjn BWq BWq dy vwjy guibMd isMG qIn lok piq
rwjy svwry sB isKw dy kwjy bKisAw audy Asq lO rwjy guibMd isMG Awp hr]
…Pul hrI ik hr jI hW ik drsn AMimRqsr jI jw myrw mn locdw]1] bwrwmwhW
guibMd isMG jI kw sMpurnM]

h`Q ilKq nM : MS 27 t
isrlyK : bwrwmWh BrQ jI kw
p`qry : 238 A – 255 A
Awkwr : 9X12 s.m. ilKq: 5X8 s.m.
vyrvw : isAwhI kwlI, ikDry ikDry vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ do do
lwl lkIrW sqrW pRqI pMnw 7 ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hY]
Awm vyrvw :pMny ikrm Kurdw, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI dy AKIr ivc do p`qry
hwSIey vwly KwlI hn[
AwrMB : < bwrwmWhw BrQ jI kw ] ] sMkr CMdu ] ciV cyqR PUly sgl bn sBu jgq
pwieE cYn ] ibnu rwm lCmn BrQ ky Bir nIr Awey nYin ] kwko khoN ies ibrih
kI ivCVy jo pRIqm pRwn] duK dUir myrw ko krY Gr nhIN rGu kul Bwn] Ab pOn ijau
sIql clY ikaU rhy bnu rGubIr ] sMig nhIN vws ivCwny iks ibiD DrY mnu
DIr]…
AMq : Pwgn pRB kw drs kr suKI BieE sB lok ] icMqw geI sMpq BeI imt gieE
duK Aru sok ] Folw ] Pwgin Pwg PulI PulvwrI ] imln ipAwry duK imt gey
BwrI ] mY Ely Goly qn vM\w twrI ] krnw kIjY mY srin quhwrI ] 12 ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 28 sMgRih


isrlyK : pRICw
lyKk : jIvw isMG
(rcnw kwl): sMmq 1932

35
sQwn : AMimRqsr ( srdwr Swh dI hvylI)
p`qry : 1 – 14 a
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAw do do kwlIAW lkIrW, sqrW
pRqI pMnw 10
Awm vyrvw : p`qirAW dy isry juVy hoey hox krky ilKq pVI nhIN jWdI[
AwrMB : < siqgur pRswid] pRICw ilKI mhlw ]5] pauVI] jo jn mn mih icqvnI
rKwvY] so mn k shsw kr pRgtwvY] gur pRswid shsw Bau imtY hoie AwicMq icMqw
sB CutY] mn kI dubdw sB kih sunwvY] pRB BwvY suK pwvY ] duK dRd kuC nyV nw
AwvY] gurU kw mMqR sdw mn iDAwvY] ismYR nwm nhIN duK koie] nwnk iqsY n icqvnI
hoie]…
AMq : …eyk kwrj ikAw qyry sBI kwrj sMpUrn Bey hY qU mn icMdy mn Bwvdy Pl
pwvwihgw Ar dIn dunIAW mih suKRrUu hovihgw] qyry aupr pRmySR jI sRI Bgvwn jI
kI ikRpw BeI hY] qUM Apxy mn mih kweI ] icMqw icqvnI nw kr ] jp sRI Bgvwn
kwrj suPlw PlYgw] pRICw gurU AMgd jI kI sMpurn hoeI] sMmq 1932 ] BweI
jIvw isMG ny pRICw ilKI srdwr swih jI dI hvylI sRI AMbRqsr jI bYswK pRivs†y]=]

h`Q ilKq nM : MS 28 A
isrlyK : gurpRxwlI
lyKk : igAwn isMG
smW : sMmq 1923
p`qry : 14 A – 21a
Awkwr : 12X14 s.m. ilKq: 10X14 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] dohrw ] ds gur pd bMdo ipRQm pWc dyv pun bMd]brno
gur pRnwlkw sn isK lhY AnMd ] kibq ] BrI BwrI Bwr BUmI pwsr psU sy pwpI
mwry Dyn Drm] AiDkwiDk swey hY qurk qrMg cFy bMDy hom byd pdY duKI dIn dyvqw
pukwry fr pwey hY sun ky dwqwr inrMkwr Avqwr DwirE gRwm iqlvMfI Dwm kwlU
iqRprwvY hY myK vdI qIj swl pMdRW sY CbIsy mih Biea jY jY kwr guru nwnk jI AweY
hY]…
AMq : …dso gurn ky purb mY kr kr ho ihq sMg ] gur ihq bwtY isKn ko lhY mn
ieCq rMg] gurpRnwlI sMpUrn suBM msq siqXMn mwih]kibq]

h`Q ilKq nM : MS 28 e
isrlyK : bwbw At`l jI ko jnm mhoqsÍ
smW : sMmq 1923
p`qry : 21 a – 22 a

36
Awkwr : 13X14 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ies poQI dw p`qrw nM: 22 a kwgj Ksqw hox krky iek pwisa BuirAw hoieAw qy
kuJ A~Kr swP pVyH nhIN jWdy [
AwrMB : kibq mIrI Aor pIrI hU ky sÍwmI sRI hrguibMd qwky qIjy… su nwnkI gnwey hY ]
qwky js hoq Avqwr bw… lIno Awn kwsI AMnpUrnw so sdw bRqlwey hY]…
ky…rbwr dyKy nsY BK dwr dIky ] TwxydwrI pweI gur pur kI shwey hY ] solw sY
sqRqRy swl kqy sudI pUnXw buD bwjq bDweI bwbw Atl jI Awey hY ]
AMq : …imRMgMd boD dUr qy pRkwsY sRI Atl jI ko dyK ] 4 ] ieiq sRI bwby Atl jI ko
jnm mhoqsÍ joqI joq ]

h`Q ilKq nM : MS 29 sMgRih


isrlyK : kQw sIrI PrXwd
lyKk : hwSm Swh
ilKwrI : AlI Swh kvIsr
smW : sMmq 1888 ibkrmI
p`qry : 1 – 55 a
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, auKVI hoeI, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy KVHy
ruK do lwl lkIrW,ivc iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw 8 [
Awm vyrvw : pusqk Awfy dwA KuldI hY[ ilKq bhuq suMdr qy isAwhI vDIAw hY[ CMdW dy AMk
lwl isAwhI nwl id`qy hn[ kwgj isAwlkotI motw hY[ ieh Cy poQIAW dw sMgRih hY[
ijnHW ivcoN hryk iv`c iek qoN v`D rcnw hY]
AwrMB : AQ kQw sIrI PrXwd kI ilKXqy] < siqgur pRswid] iesqwmol sihru isr
sihrw suixAw qrP grb dI swmu ivlwieiq qKq inAwrw swJo swJ Arb dI]1]
nwmu AjIju sihn sih bytI swihb qKqu shr dw] bKq bulMd sKw auq Awdul
gwlb qyrw j&r dw]2]…
AMq : …AwSk qy mwSUk aunw ƒ njir auQweIey Awey] kwml isdk ipCy rb swihb
Xwrw Xwr imlwey] iksy Cof dlIlI hwSmu n kru AYf pswry ] qU kI isPq aunw dI
krsy jo rb Awp svwry] ]468] sMpUrnM]

h`Q ilKq nM : MS 29 A
isrlyK : cMdRbdn (ik`sw) qy imAwr
lyKk : AlI Swh
smW : sMmq 1888 ibkrmI
p`qry : 55 a – 76 A
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI

37
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] cMdR bdn ] Xk rwjy kI bytI QI cMdr bdn] Akl kI QI
vh KwnsIrI suKn]1] sBI ky idl bIc QI vhu BwvqI] v idn rwiq hsqI rhy
gwvqI]…
AMq : …ieDr rwjw hovy auDr hovy swh] hovy AMdr mhlw dy hY hwie hwie]236] hUeI
cMdR bdn mXwr mShUr] vlwieq ihMd kI mY Ar njIk dUr]237] dohrw] rMg
pq cMdR bdn musbr qy mXwr] Swh kvIsr hY AlI Awid gulwm aucwr]238] cMdR
bdn sMpUrnM]

h`Q ilKq nM : MS 29 e
isrlyK : suKn PkIrw sweI lokw pkMbrW dy
smW : sMmq 1888 ibkrmI (qIjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 77 a – 106 A
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] suKn PkIrW sweI lokw pkMbrW dy bcn hY hjrq AlI dw ]
jo DRm vwilAW dw sRdwr Qw] ikAw jo iek idn aupr Kjwny dby hoey dy s`q
nsIhqW ilKIAW hoeIAW ifTIAW] ikAw jo pihlw hmsosu ieh AwauNdw hY mYƒ aus
AwdmI qy jo jwxdw hY jo mauq scu hY] Ar Pyr hsxy Kylxy] …
AMq : ieh Kslq mhwpurKw dI hY[] jo idl ivc kInw nhIN rKdy Awdr Anwdr iek
smwn hY ijs ky]8] nwvw eyhu ] jo vyly Kwxy dy hwjr huMdw hY Aru cup krky bYT
rhdw hY] eyh inswnI gRIbW dInw dI hY]9] dsmI eyh] jo koeI aus dI vl njr
krdw hY] qW auh aupr ijmIn dy njr rKdw hY] eyh Kslq mjUbW dI hY]

h`Q ilKq nM : MS 29 s
isrlyK : swKI BweI lwlU (lwlo) jI kI qIsrI pwqSwhI 3
smW : sMmq 1888 ibkrmI (qIjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 107 a – 110 a
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] swKI BweI lwlU jI kI qIsrI pwiqSwhI 3] gurU Amrdws
jI goivMdvwl sy] gurU jI cuabwry AMdir bYTy sy] Awpxy rMg ivic bYTy sy] iekis
mweI ny cIk mwrI]…
AMq : …BweI lwlU ƒ vyKwil ky Kpru Bir ky lohU dw pIqw ] Pyir DobI ACw hoie
gieAw] qyeIAw BweI nwil quirAw ]…BweI lwlU kihAw qYƒ Cifdy hW swƒ
mMnygw]Es kihAw iehu myrw bcnu hoieAw ] ijQy koeI eyis swKI ƒ pVygw Aru

38
ijsƒ mY ciVAw hovWgw ais ƒ eyhu swKI suxwvY iqsnU mY Cif jwAwgw] ijs qrWH
qusw mYƒ CifAw hY] qYsy mY BI Cif jwvWgw ] swKI sMpUrx hoeI] guru kw rotu jQw
skiq dyxw]1]

h`Q ilKq nM : MS 29 h
isrlyK : riKAw vwrI dy qwp dI
smW : sMmq 1888 ibkrmI (qIjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 110 a – 110 A
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : vwrI dy qwp dI riKAw bwry mMqR iliKAw hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] riKAw vwrI dy qwp dI] lohy kw kotu bjr ky ikvwV jwhw
bYTy pRwx ipMfu jo AwvY mwr mwir krqw so AwvY pwie prqw mwrnhwry ky hwQ klMk
kihqy kI jIB klMk sunqy ky kwnu klMk dyKqy kI AwK klMk]...
AMq : …pihlw dUjw qIjw cauQw BI Cif jwie] Plwny ky swsw dI sRI nwnk jI shwie
hovy]

h`Q ilKq nM : MS 29 k
isrlyK : bwrwmWh
lyKk : hkUmq
smW : sMmq 1888 ibkrmI (qIjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 1– 19 E
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl hwSIAW do kwlIAW lkIrW KVy ruK ivc iek lwl
lkIr [ sqrW pRqI pMnW 8 Aqy p`qrw nNM: 18 a qyy 18 A, 9 qy 10 sqrW hn]
Awm vyrvw : ies ilKq qoN h`Q ilKq 29 dI dUjI poQI SurU huMdI hY[ieh ilKq iksy hor h`Q dI
lgdI hY ilKq suMdr hY[ isAwhI bdlI hoeI hY[ p`qrw nMbr 8 qy ilKq iblkul
bdlI hoeI hY[
AwrMB : AQ bwrwmwhw ilKXqy]dohrw] cyq cVy mwey PuilAw vx iqRx sBY bhwr ] kwbl
pur DweI krI mY vwFI dy Xwr] rbw jb ru`q cyq dI cVI ik idlbr auT cilAw kr
AVI ik nw auhu kUieAw nw mY lVI] ik dyKx auT mhl pur cVI ik jWdw ifTw hY
mY sVI ik rodI jwr jwr mYM KVI ] iqRmkdy nYx lwie rhy JVI ik rodI Awie mhl
ivc vVI ik su`ny mhil hvylI pVI jy kr rho AjokI GVI] guMdwvw sIs bMDwvw DVI
mY qW ikrq Awpxy PVI iksy ƒ kI khW]…
AMq : …qW kro hkUmq eyhu vifAweI hmry hoiegy [ rwm shweI Awvn AMg swk
suKdweI hk hmswey dyn vDweI AMg lgwvY sB lukweI pkV isrwxw lyP qulweI[
jwie kr seIAw syj bCweI jln crwg rMg rusnweI [ kwmn cUVy BrI klweI isir
PUlw dI DVI guMdweI maulI mihdI kjlw pweI kr kr ikrpw kMq bulweI ] Awpxy

39
AMg sMg lY lweI mn ivic icMqw rhI n kweI ] eyk GVI mih nau inD pweI] jy
aus Bwvdw]12]

h`Q ilKq nM : MS 29 K
isrlyK : bwrWmwh sI ikRsn jI kw
lyKk : KYrw Swh
smW : sMmq 1888 ibkrmI (qIjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 19 a– 34
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ bwrwmwhW sRI ikRSn jI kw] ikRq kvI KYrw Swh]dohrw]
AwKwV smyN ibnqI kro KYrw swh ADIn] qum ibnu ibXwkul nYn hY jYsy jl ibnu
mIn]1] CMd ] AswF mY sovy prI sb Kvwb dyKy kwmnI ] AMbr lvY ibjulI iKvy
duK dyih dUnw dwmnI] hir vKq mq auiT bol kokl pI ibnw nYnw JrY kwrI Gtw
chU Er CweI pvn pirvw Aiq clY]…
AMq : …qum qo gRIb invwj swrn kwj myry ADm ky]47]12] dohrw khY KYrw myrI
bynqI sun lY bwrih mws] Aws dRs lwgy rho jb lg Gt mY sws]48] ieq sRI
bwrwmwh rwDw sRI ikRSn jI kw spUrn hoieAw] ikRq KYrw swh ikRSn jI qyrI srnw]

h`Q ilKq nM : MS 29 g
isrlyK : bwrWmwh rwDy ikRsn jI kw
lyKk : idAwl isMG
smW : sMmq 1888 ibkrmI (qIjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 35– 44 A
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ bwrwmwh rwDy ikRSn jI kw kvI srI idAwl isMG jI
kI] dohrw ] cyqR mY rQ bYT ky mQrw cila kWn] sjx jWd dyK kY lgy kwljy
bwn]1]]CMd] suno sKI sb cyqR ciVAw jWdy sjx dw lV PiVAw] kwl nwg klyjy
liVAw ] mYƒ Coif n jweI AiVAw ivhu geI Dwie kY]…
AMq : sux vy idAwL isMGw qu BweI] mY hux pRB jI AMg lgweI ] myrI ieC puMnI
virAweI] qn ivc pIV n rhIAw kweI ] sBy gvweIAW dohrw ] ijau suK rwDy jI
lXo iqXo suK dIjy suÎWm] icMq sgl imtweIAY pwvo suK ibsRwm]13] idAwl isMG
ikRiq ieq rwDy ikRs˜ jI kw bwrwmwhw sMpUrxM]

40
h`Q ilKq nM : MS 29 G
isrlyK : bwr (vwr)
lyKk : gurbKS isMG
smW : sMmq 1888 ibkrmI (dUjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 44 A – 48 A
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : h&qy dy idnW (vwr) bwry d`isAw hoieAw hY]
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ bwr ilKqy] Awieqvwr ieSk eyh AwKy sux lY bwq
hmwrI pRwx ipAwrI] cwro qrP ivlwieiq sUby myry hY isrdwrI qy guljwrI] swbq
isdk ijnw dw hoey bxy mrwqb BwrI isPq suAwrI] kih gurbKS isMG dyh kudrq
dyKo nYn pswrI Kyl ilKwrI] idl dirAw smuMdR fUMGw kOx idlW dIAW jwny hwl
pCwxy]…
AMq : …fwFy nwl Xrwnw kyhw krdy byprvwhI sOk slwhI] Aslo pRIiq ibAdlI bygm
bfI ib munsb AwhI bygm rwhI] imly q jly pqMg nsIhq ibCrq ijau jl mwhI
drdw PwhI] pRym kuAwir jy sdw kuAwrI ikny n mMgI ivAwhI Pqy ielwhI]4]1]4]

h`Q ilKq nM : MS 29 |
isrlyK : vwrW BweI gurdws : Bgqw bwry
lyKk : BweI gurdws
smW : sMmq 1888 (ilpIkwl) (dUjI poQI dy hvwly nwl)
p`qry : 1 – 13
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : isAwhI kwlI pr kuJ mDm hY] hwSIAW do kwlIAW lkIrW KVyH ruK [ ieQy hwSIAW
bwkI poQI nwloN vKrw hY[ ivcoN lwl lkIr k`t idqI hY[ sqrw pRqI pMnW 8]
Awm vyrvw : swrI poQI ivc kyvl iehI ie`k ikRqI hY ijs dy AMq ivc imqI id`qI geI hY]
AwrMB : < siqgur pRswid] DRM hsdw Gir AwieAw kir ipAwr ipqw kuCiV lIqw]
bwhhu pkiV auTwilAw min ivic rosu mqRyeI kIqw]…
AMq : …gil ivic lIqw ikRsn jI Avgux kIqw hir n icqwry] kir ikrpw sMqoiKAw
piqq auDwrxu ibrdu bIcwry] Bly Bly kir mMnIAin buirAw dy hir kwj svwry]
pwp krMdy piqq auDwry] sMmqu 1888 BwdoN [3[

h`Q ilKq nM : MS 29 c
isrlyK : gur pRnwlI
lyKk : iSv dXwl copdwr
ilKwrI : hrdws
p`qry : 14 – 24
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.

41
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ gur pRnwlI ilKXqy] ipRQmy sMBU mun rGu Aju dsrQ
rwm cMdR jI] lv kusU kI AMs mY bydI cqRswlw ]loprwie] rwmw puMju swihxw ] kwlU
ky Gr bydI bMs[ pivqR mD mwqw iqRpqw jI ky audR qy jgq auDwr hyq sRI guru nwnk
jI jnmu lIAw]…
AMq : …mwqw swhb dyvI kI godI Kwlsy jI koau fwl kY ] pMj pYsy nlyr igRMQ jI Agy
mQw tyk kr Sbd suxqy hoey kmr ksy sMjugiq icKw pr jwie brwj joqI joq
smwey ] swrI AwXUr 42 bRK 9 mws 29 idn BogI joqI joq swmaux kw sQwn sRI
Abcl ngru hY] ieiq sRI gur pRnwlI sMpUrnM] 10] sRI guru nwnk jI shwie] sRI
gurU nwnk Awd qy dsm gurU qk jwn] gur pRnwlI soD ky ilKI hrdws jmwn]
qQw sMq shwie] (gur pRnwlI isv dXwl copdwr) hVqwl Pyr ky kitAw hY]]

h`Q ilKq nM : MS 29 C
isrlyK : BgqwvlI
lyKk : mlUk dws
p`qry : 10 – 14 a
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : sqrW pRqI pMnW 9
Awm vyrvw : ieh h`Q ilKq 29 dI cOQI poQI dy pqRw 10 qoN SurU huMdI hY[ ies ivc pihly 9
p`qry nhIN hn]
AwrMB : BgqwvlI mlUk dws jI kI ]cOpeI] Bgiq vCil sMqn suKdweI ] jn ky dUK
invwro BweI] jn ky duKI Awp duKu pwvy] bWDw hovy Awie CfwvY ] cOpeI ] bMdI Cofu
iksn kw bwxw] so qo qIn lok sB jwxw] jYsy bwlk pwly mihqwrI] qYsI riCAw
kro murwrI]2]…
AMq : …dyau ipqir koau kwj n AwvY] pwhn pUjw Awp fhkwvY] jb ky srn rwm kI
Awey] dws mlUk prm suK pwey]34] BgqwvlI spurn hoeI]

h`Q ilKq nM : MS 29 j
isrlyK : svXY pwqSwhI 10
ilKwrI : dXo imsr
p`qry : 14 a 18
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ies rcnw qoN bwAd iek p`qrw hwsIey vwlw KwlI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] mwrU bjY mhw mwir
mcy pIey mXky mhIm mhw mqvwry ]

42
ikXo hMU nBwjq gwjq hY rx Fol imMRdMg bjwie ngwry]
mwr hI mwr pukwir sBY Bt Awin pr hiQAwr auGwry[
Bwry pry Aih mwry mhIpr hwQ lgy hn vMq iqhwry]…
AMq : …juiD ijqy ien hI ky pRswid[ ien hI ky pRswid su dwn kry]
AG AauG try ienhI ky pRswid ien hI kI ikRpw Pun Dwm BrY]
.. dohrw] ct ptWie icq mY jirXo iqRx ijau suDq hoie ] Koj roj ky hyq lg
dXo imsR ju roie ]8]

h`Q ilKq nM : MS 29 J
isrlyK : pRsnoqRI DMnw qy iqRlocx
p`qry : 1-4 a
Awkwr : EhI ilKq: EhI
vyrvw : sqrW pRqI pMnw 9 hn [
Awm vyrvw : h. il. 29 dI ieh pMjvI poQI hY[ AwrMB dI pihlI sqr ivc hVqwl PyrI hoeI
hY[ kwnI bdlI hoeI hY[ pqrw nM 1 qoN pihlW 11/2 pqry hwSIey vwly KwlI Cfy hoey
hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] rwg DnwsrI]
DMnw cwry gweI bwhmx inkimAW Awie]
nwie Doie pUjw ibsQwrI bYTw iDAwnu lgwie]
DMnw AwKy myrw dwdw AwpxI crxI lwie]1]…
AMq : …bRhmx no hir drsnu hoAw DMny gurU qrwieAw]
gorKnwiQ miCMdR auDwirAw kiF isMGlwdIpoh ilAwieAw]
Bgqn kw ihqkwrI Twkur DMny DMn krwieAw]15]
kbIru swD sqI prmwrQI Gn ijau brsyih Awie]
Agly kIqy Kwin vwr qy Apnw pwrs lwie]16]

h`Q ilKq nM : MS 29 \
isrlyK : gur pRnwlI
p`qry : 4 a-4 A
Awkwr : 11X6 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] ipRQm bwbw nwnk jI gurU iqn ky
puqR doie] sRI cMd jI lKmIdws jI…
AMq : …gurAweI gurU hir rwie jog imlI] gurU hir rwie jI] iqnky byty doie] gurU
hir ikRSn jI] rwm rwie jI ] Pyir guirAweI gurU hir ikRSn…..

43
h`Q ilKq nM : MS 29 t
isrlyK : qnKwhnwmw
lyKk : BweI nMd lwl
p`qry : 1-7 a
Awkwr : EhI ilKq: EhI
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] qnKwh nwmw] pRSn krnw BweI nMd lwl jI[ vwk gurU goibMd
isMG jI ky]1] dohrw] pRsin kIAw nMd lwl jI gurU bqweIAY moih] kvn krm ien
jog hY kvn krm nhIN soih]2]…
AMq : …dohrw] rwj krYgw Kwlsw AwkI rhY n koie] KuAwir hoie siB imlYgI bcY srn
jo hoie] ieiq sRI nsIhiq nwmw spUrnM] pMVMqy suxMqy moiK mukiq pwvy]2]

h`Q ilKq nM : MS 29 T
isrlyK : rihqnwmw
lyKk : BweI pihlwd isMG
p`qry : 7 A-13 a
Awkwr : 11X16 s. m. ilKq: 8X12 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E vwhgurU jI kI Pqy] bcn sRI muKvwk pwqSwhI 10] dir AweI audwsI ky
prDwie hoAw] dohrw] Abcl ngr bYTy gurU mn mwih kIAw ibcwr] boilAw pUrw
siqgurU mUirq sRI krqwr]2] hukm hoAw phlwid isMG ibK jwiq hsrwie] inkt
bulwieAw gurU jI lIqo kMT lgwie]3]…
AMq : …rihq rhY soeI isKu myrw] Eih swihbu mY aus kw cyrw] krY Akwl purK kw
Aws] jnm jnm kit fwry Pws[34]dohrw] siq Akwl sRI vwhgurU prm bIjwieq
mMq] sB isKn ko bcn hY ieh kihE Awid Ar AMq]35]rihqnwmw pUrn
hoieAw]

h`Q ilKq nM : MS 29 f
isrlyK : nsIhqnwmw
p`qry : 13 a - 16 A
Awkwr : 11X16 s. m. ilKq: 8X12 s. m.
vyrvw : nsIhqW id`qIAW hoeIAW[
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] rwgu iqlMg mhlw]1] kIcy nyk nwmI ju dyvy Kudwie] jo dIsy
ijmI pr su hosI Pnwih] dwiem n daulq ksy bysumwr] n rhygy kroVI n rhygy
hjwr]…

44
AMq : …qobw n kIiqAW kridAW gunwhu] krY Arj bMdgI bwbw nwnk AYsy Awlm qy
qyrI pnwhu] sMpUrnM]

h`Q ilKq nM : MS 29 F
isrlyK : mMqR qy Pl
p`qry : 16 A -24 A
Awkwr : 11X16 s. m. ilKq: 8X12 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] siq sRI gurU nwnk cMd jI ko nmskwr]1] siqnwmu krqw
purK] aAM Awid nmY AMq]1000]bwrI jpnw rvvwr qy lY kr sUrj ky snmuK
corwsI qy CutY]1]
AMq : …ey sBo mMqR kusw kI mwlw nwl AQvw mwlw moqI mwlw suvrn mwlw rom mwlw nwl
jpy] pUrb idsw muK rwKY kwly Awsn ibnW sBo Awsn hCy] ieiq sRI jgq gur
nwnk swKwXwXM jpu prBwKwXM mMqR PldyvM sMpUrxM] lom isDw jpxw] blom puTw
jpxw] Anlom is`Dw puTw jpxw]1]

h`Q ilKq nM : MS 29 x
isrlyK : rwjnIq
lyKk : dyvIdws
p`qry : 24 A - 56
Awkwr : 11X16 s. m. ilKq: 8X12 s. m.
vyrvw : rcnw dy AKIr ivc 4 p`qry hwSIey vwly KwlI[
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E gxyswey nm:]kibq ilKXqy] nIq hI qY Drm Drm hI qy sB isD nIq hI qy
Awdr sBn bIc pweIXY] nIq sY AnIq CutY nIq hI qY suK lu`ty nIq lIey bolY Blo
bkqw khwieXy]…
AMq : …kibqu] jb jb gwF prI dwsn kO dyvI dws qb qb shwie hr jU nY Awp kIno
hY] jYsy kCU nr hir dyv jU dXw inDwn ] AYsy kon Avqwr dXw rs BIno hY]
mwqwnky pyt qY srUp DrXo TOr TOr soqO hY aucq AYso AOr koeI prbIno hY] pRhlwd
hyq jWT nwbr ky bwDy Awp pwQr ky pyt mY qy Awp Avqwr lIno hY]118] ieq sRI
dyvI dws kuibqu ikRq rwjnIq sMpUrxM ]

h`Q ilKq nM : MS 30
isrlyK : pMcdsI
lyKk : dyvIdws
p`qry : 229 (ADUrI)
Awkwr : 35X32 s. m. ilKq: 15X123 s. m.

45
vyrvw : ijld g`qw, kpVw tu`tI hoeI, qy auKVI hoeI; isAwhI kwlI; sqrW pRqI pMnw 18
bgYr hwSIey qoN [
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc 5 p`qry Aqy bwAd ivc 8 p`qry KwlI hn[ poQI ikrm Kurdw hY[
ADUrI hY[ poQI dy SurU ivc sRI mhWBwrq sBw dI sMudr Poto lgI hoeI ikqy- ikqy
kwnI bdlI hoeI hY[ ilKq sMudr, bhuq motw-2 iliKAw hY[ ikqy-2 hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : 1E sRI siqgur pRswid] sRI miq gMgw rwm gurcrn kml kI syv] sMsy iqmr
imtwiekY drisa Awqmdyv[ AQ pMcdsI BwSW vwrqk ilKXqy[ phly vvyk kw nwm
pRq ies qy pMck qqÍ vvyk hY] iqs ky AWd ivKy tIkwkwr kw mMglwcr dsIN pMsn
hY ] sRI BwrqI qIrQ munIsr Ar ivdXwrn munIgrie ky pMdrW nW dohW ko nmskwr
krky pRqk qqÍ vvyk nwmW gMRQkwAr gRMQ hY[…
AMq : …qy gIqw ivKy kQn kIqw hY] kyvl kRmWk ky rwjw jnk syN Awd lykR ky bhuqy
sMis`D ko pRwpq Bey hY] sMis`D nwm mOK kw hY] gÎwn shq kRm aupws˜w mOK dw kwrx
hY] ies ivKy BI eIsWvw apinKd kI sRuRiq pRmwx hY] iqs ivKy ieh kQn kIqw hY]
ivdXw nMU qy AivdXw nMU ivdXw dw ARQu bRhm ivdXw hY] qy AivdXW dw ARQ kRm
aupws˜w hY eynW duhW nU jo Ak`iTAW jwxqw hY ARQ ieh gXwn kI pRwpqoieAW BI jo
pur`K aupwsnw ko kRqw hY] so purKu kRm aupws˜W kRky pwpW nNU qy ivKyp nNU qr jwqw hY[
qy bRhm idÎw kRky ivdy…..

h`Q ilKq nM : MS 40
isrlyK : nwnk sUrjody jnm swKI
lyKk : bydI gunySw isMG
smW : sMbq 1906 (aunI shs pr Kt ibMsq jwno (rcnw kwl)
p`qry : 1-405
Awkwr : 25X34 s. m. ilKq: 17X25 s. m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy KVy ru`K do
do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw 15.
Awm vyrvw : gMRQ dI hwlq kuJ cMgI ikqy ikqy ikrm Kurdw[ gRMQ dy SurU ivc 6 p`qry KwlI,
iPr do p`qirAW dy gMRQ dw qqkrw id`qw hoieAw hY[ aus qoN bwAd iPr 5 p`qry KwlI
hn, gMRQ dy AKIr ivc iqMn hwSIey vwly p`qry KwlI hn[ ijnHW qy pMnw nM. 406, 407,
408 AMikq hY aus qoN bwAd 6 p`qry KwlI hn[ AMq ivc 58 dI QW qy 581 iliKAw
hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid] AQ nwnk sUrjody jnm swKI ilKXqy] dohrw[ gur gnpiq
igrjw iggMibD hir hr AiBbMd] sRI nwnk pwvn kQw rcuq gnys imRigMd]
AMq : …sMbq aunI shs pr Kt ibMsq jwno ] A`sn suid dsmI ibjY iBRgvwr pCwno]
BXo smwpiq gRMQ Xh mg mukiq sKwrw ] vwhgurU muK qy Bno pwvh suK swrw]
dohrw] pTY sunY jq pRym ky sRI gurcur qju koie] mn bWCq Pl pwvhI AMq prmgq

46
hoie] 43 ] ieq sRI mq nwnk sUrjody gRMQy auqwrDy byDI gxys isMG ibRcqwXM sRI gurU
nwnk jI ko scKMfn DÎwn brnnM nwm Ast pMcwsmo mXUKh [ 581 [

h`Q ilKq nM : MS 41
isrlyK : AsÍmyD BwKw
lyKk : tihkx kvI
p`qry : 1 - 480 A
Awkwr : 24X31 s. m. ilKq: 17X21 s. m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY [ hwSIAW dovyN
pwsy KVy ruK do do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr; sqrW pRqI pMnw-15
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq Awm krky cMgI, ikqy ikqy ikrm Kurdw[ gRMQ dy SurU ivc iek p`qrw
hwSIey vwlw Aqy 15 p`qry ibnW hwSIAw KwlI hn Aqy AMq ivc 3 p`qry hwSIey qoN
bgYr Aqy 2 p`qry hwSIey vwly KwlI hn[ AMq qy 16 p`qry ibnw hwsIey dy Aqy SurU dy
15 KwlI p`qry bwkI p`qirAW qoN Al`g hn[AwKrI pMny qy 61 nMbr do CMdW ƒ idqw
hY pr 60 nMbr nhIN hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ AsvmyD BwKw ilKqy] EAM gxyswX nmh] sRI
kwlkwXY nmh] EAM sRI nMd lwlo jXiq] ikRiq thkn kI ]cOpeI] ipRQmy pRxvO
igrjw nMdn[ sMkr qn gn ibGn inkMdn] lMbodr duK hr suK dwiek] buiD sdn
AG AoG ibnwsn[ mMgl rUp AmMgl nwsn] Asr nsr nsr n sgl jg bMdn ]
syvq sur nr sO sur cMdn] sRI BwrQ ky prb Ast dis] iqn mY AsÍmyD AdBuq
ris] kIjY ikRpw dws thkn pir] sMpUrn BwKw br no bir]1]…
AMq : …. Cpw ] jQw buiD AnusrI kIE brnnu hIA hrKiq ] AsvmyD gMBIr gRMQk
bhuqI Alp miq] kCu kau kiq blu buiD kCu k pr ikRq hir lInI] bIin bIin
ACr pRbIn poQI suB kInI] sRI nMd lwl kI ikRpw sOhX kRq kI BwKw krI] kv
thkn iCim Ahu buiD jnohu jhW cUik brniq prI]61] dohrw] ieiq sRI BwrQ
prbxy AsumyD biKAwin] kv thkn iDAwau iqhqrohX kRq pUrn jWin]61]
ieiq sRI BwrQ purwxy Drm jg biKAwny ikRsn cirqR jg sMpUrnu isD kwrj Drm
sPl nwmy iqRhqro iDAwie ] 13 ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 42 sMgRih


isrlyK : CMd rqnwvlI
lyKk : hrI rwm dws inrMjnI
ilKwrI : soFI, vzIr isMG
smW : sMmq 1943
sQwn : pSwvr
p`qry : 1 - 37
Awkwr : 18X17 s. m. ilKq: 12X13 s. m.

47
vyrvw : ijld cmVw g`qw, hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK do do kwlIAW lkIrW, sqrW pRqI
pMnw-11 [ ieh 3 ikRqIAW dw sMgRih hY [
Awm vyrvw : ikDry ikDry ikrm Kurdw hY, keI QWeI kwnI bdlI hoeI hY[ p`qrw nMbr 1 A,
2 a-3 a Aqy hor keI p`qirAW ivc brIk kwnI nwl CMdW dI suDweI kIqI hoeI
hY[ do iqMn QW qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ p`qrw nMbr 8 a Aqy 8 A qy
cupwsI do kwlIAW lkIrW dy do hwSIey hn[
ArMB : < siqgur pRswid] ]AQ CMd rqnwvlI ilKXqy]dohrw] guru gnpiq goivMd kO
nwX sIs hir rwm] ipMgl mq BwKw ibKY rcq ruicr pirkwm]1] mqw vrn ibByd
kr dvY ibiD loikk CMd [ ipMgl Awid Acwr jn khy bWiD pr bMd]2]…
AMq : …gRMQ CMd rqnwvlI swriQ Xwko nwm] BUKn BrqI qY BXo khY dws hir
rwm]108] sMmq sr nvN muinN ssI nB nvsI guru mwin] iffvwn idRF kUp jih
gRMQ jnmsQl jwin]109] ieq sRI hir rwm dws inrMjnI ikRq CMd rqnwvlI
sMpUrn]2] suBM Bvyq] mwG Aisqsrey khXn ieMd kr gRh mhI] icMqwmxI ibbyk
iBRgU vwr pusqk ilKXo ] sMmq ] 1943 [ mgro idn 15 ilKXw soFI vjIr isMG
pSwvr mo ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 42 A
isrlyK : BwKw BUKx
lyKk : rwjw jsvMq isMG
(rcnw kwl) sMmq 1943
smW : sMmq 1943
sQwn : pSwvr CwvxI
p`qry : 1-26 A
Awkwr : 18X17 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ilKq suMdr hY[
ArMB : < siqgur pRswid] sRI gxyswie nm:] AQ BwKw BUKx ilKXqy ] ikRq kiv
rwjw jsvMq isMG]dohrw] ibGn hrn qum ho sdw gxpiq sd suK hoie] ibnqI kr
jory kro dIjY gRMQ bnwie]1] ijh kIny prpMc sb ApnI ieCw pwie qwko ho bMdn
kro hwQ jor isr nwie]2]…
AMq : …BwKw BUKn gRMQ ko jo dyKY icq lwie] ibibD ArQ swihq rsh smJY sbY
bnwie]214] ieiq sRI mhwrwj jsvMq isMG ibrcqy BwKw BUKn smwpqM
]=]=]=]=]=]=psOry my ilKw CwvnI sMmq 1943 pohu (5).

h`Q ilKq nM : MS 42 e
isrlyK : icqR iblws
lyKk : AMimRq rwey
ilKwrI : cqr dws C`qRI

48
rcnw kwl: sMmq 1736
p`qry : 27 a -57 A
Awkwr : 18 X 17 s. m. ilKq: 12X13 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] sRI gxyswX nm:] AQ icqR iblws ilKXqy]CpY] suMfwdMf
BsuMf mMf isdUr BUir bir] kys guMfAl JUMfl sY sis KMf Bwl pr]mukt dMf su
pRcMf rIf md Jrn clq hYÍ ] kuMfl krn AKMf cFy jnu mwrqMf dYÍ ] Buj dMf
cqur blvMf Aiq nau KMf bMdq crn] kMtk ibhMf siq KMf kir lMbodr Asrn
srn]1]…
AMq : … AQ bÎ sqoqr gqw gq l`NCxN ] dohrw] jug jug brn bKwn kir iek iek
ACr qÎwrw] auqR bÎ sq gqw gq inpu ins msq iek lwgw]120]dohrw…..

h`Q ilKq nM : MS 43 sMgRih


isrlyK : jpujI tIkw
lyKk : [mnI isMG], BweI
ilKwrI : jvwhr isMG, BweI
smW : sMmq 1953
sQwn : nIly Drmswl ciTAW dI
p`qry : 1 - 60 a
Awkwr : 14.5X17.5 s. m. ilKq: 14.5X12.5 s. m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnI hoeI, isAwhI kwlI, ikDry ikDry vKryvyN leI lwl,
sqrW pRqI pMnw-10 [ AKIrly pMny qy fIzweIn bxw ky sqrW ilKIAW hoeIAW hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, 58 a 59 a ibDI mMqr jpux dI 59 a - 60 a, Sbd sMqwn
vwsqy, AKIrly pMny qy hwSIey ivc dUjI kwnI nwl iliKAw hoieAw hY [ pMnw nM: 60 a
qy smyN bwry iliKAw hoieAw hY [ sMmqM 1953 ] = ] ivswK 8] dsqKq BweI
jvwhir isMG ] nIly Drm swl ciFAw dI ivckwrI pMcqwieqI jpujI tIkw shq
iliKAw ]
ArMB : < siqnwm krqw purKu inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM
gurpRswid]jpu] Awid scu jugwid scu] hY BI scu nwnk hosI BI scu]1]socY soic n
hoveI jy socI lKvwru ] cupY cup n hoveI jy lwie rhW ilv qwr] BuiKAw BuK n
auqrI jy bMnw purIAW Bwr] shs isAwxpw lK hoih q iek n cly nwil] ikv
sicAAwrw hoeIAY ikv kUVY qutY pwl] hukm rjweI clxw nwnk iliKAw
nwil]1]…
AMq : …jW gost jpu jI dI ho cukI qW sBnW isDW m`Qw tyikAw] bolo BweI jI vwhgurU
eyh slok AYqvwr qoN jpxw pMj sY roj iekI idnW mYN gur dRohI pwp imtY ieMdR lok
pwvY]

49
h`Q ilKq nM : MS 43 A
isrlyK : mMqr
smW : sMmq 1953
p`qry : 4 (pr AMkq nhIN)
Awkwr : 14.5X17.5 s. m. ilKq: 10.5X12.5 s.m.
vyrvw : ijld gqw, isAwhI kwlI, p`qry bgYr hwSIey qoN, sqrW pRqI pMnw-10
Awm vyrvw : p`qirAw dI hwlq Ksqw, p`qry bwAd ivc lgwey hoey hn[ kwnI vI bdlI hoeI
hY[ ilKq bhuqI cMgI nhIN[
ArMB : < siqgur pRswid] dm Kuid[ ey dm pIr mursudw] pIr ausqwd] bw PXl
dRsqvw] Avl nwm Kudw dw]…
AMq : …molw km krysI Awp ielwhI] ienI idq tUNgrI sihjy idqI bwg] sy ho js dy
jlVy bs dy kwly nwg] Awpnw spVw khI bpVw] spVw khI nw mIqw] ijs
mwirAw DMnMqr pws jYsI cIXw Gq boly sYr lVy[ hwk mwr Aivs cVy] ibsvw
qyRlUxw cimAwrI] son kw kot rupy kI mwVI] jYsI blw qYsI JVY] Xwro smudro pry[
DrohI KuAwjw imsl vwld nwl JVy] Curw] J…..

h`Q ilKq nM : MS 44
isrlyK : jp jI tIkw
lyKk : AwnMdGx
p`qry : 385-445
Awkwr : 25.5X 20.5 s. m. ilKq: 18.5X 12.5 s. m.
vyrvw : ijld g`qw k`pVw, p`kI bxI hoeI , hwSIAw cwry pwsy do do lwl , do do kwlIAW
lkIrW, vKryvyN leI sMqrI motI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-13
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI, ilKq suMdr[ ikDry-ikDry ikrm Kurdw, ikDry-ikDry hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI dy AMq ivc iqMn p`qry KwlI hn[
ArMB : < siqgurU pRswid] gurU nwnk rUpW[ kivqw ivGn ky hrIly krIly suB mMgl ky
nwm ky rsIly rMgIly hir nwm ky[…
AMq : …ieiq sRI gurU bwbw nwnk vMs pRSUq dsm purK sI gurU rwm sMpUrx]

h`Q ilKq nM : MS 45
isrlyK : BwKw BUKn stIk
lyKk : hircrn dws
rcnw kwl: sMmq 1834
smW : sMmq 1931
p`qry : 111
Awkwr : 23.5X15.5 s. m. ilKq: 16.5X11 s. m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, ikDry ikDry lwl, dohIN pwsIN hwSIAw lwl isAwhI
nwl ivc kwlI lkIr, sqrW pRqI pMnw-15

50
Awm vyrvw : ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
ArMB : < siqgur pRswid ] sRI guru crnkmly BXo nm:] AQ BwKw BUKn kI tIkw
cmqkwr cMdRkw ikRq kiv hircrndws ilKXqy] dohrw ] qulsI soiBq crn mY gl
qulsI dl mwl] ibhrq rwDw sMg mY jmunw qt nMd lwl ]1]…
AMq : …qulsI hir pwie pXo jmY sohiq jXo kmlw kmlwsn mY ] dohw ] 86 ] sMbq
ATwrh sO ibqy qw pir cOiqs jwq] tIkw kInI poK idin guru dsmI
Avdwq]81]4]88] ieq sRI hircrndws ikRq BwKw BUKn tIkw cmqkwr cMidRkw
sMpUrxM] suB sMmq 1931 Pwgun suklI 7 ] pVdy gunI mhwn ] hovy cqur sujwn ]
bydo kI sIKXw ] gunIXo ko dIKXw]

h`Q ilKq nM : MS 46
isrlyK : auqpq ibkrmwjIq Ar mYxwvMqI kI
p`qry : 10
Awkwr : 14X17 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : ijld gqw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK , do do kwlIAW lkIrW,
sqrW pRqI pMnw-10
Awm vyrvw : gRMQ dy p`qry Ksqw hox kwrn pwty hoey [
ArMB : < siqgur pRswid] auqpq ibkrmwjIq Ar mYxwvMqI kIAw] Ar BrQrI kI
kQw gMDRb sYx kI] gMDRb sYx iedR dw puqR sI] surgw ibc rhdw sI[ iek idn AYsw
kMm kIqw ieMdR jI kRoD hoie kr sRwp idqw ] qU jo mwqw lok ibKY jwihgw] idn kO
gDw hoihgw ] rwq ko myry pws Awa] qb aus hQ joVy hy ipqw jI qum jo sRwp
dIAw] Ar sRwp kb dUr hovygw]…
AMq : …eyhu qmwsw dyiK kr rwjw jogI hoieAw iea BrQrI gopI cMd kw mwmw Qw] rwjw
mOj gibMd gopI cMd kw ipqw cl igAw] qw rwxI mYxwvMqI dyK kr gopI cMd ko
aupdys krq BeI [ gopI cMd Dwrn igrI kw rwj krdw Qw] auqpq sMpUrxM]

h`Q ilKq nM : MS 47 sMgRih


isrlyK : kwbX cMdRkw qy kTn smisAw
p`qry : 1-8 A
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7.5X10.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnHI hoeI, hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW ivc iek
kwlI lkIr, sqrW pRqI pMnw-6, AMq qy s`q p`qry hwSIey vwly KwlI hn]
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq ikrm Kurdw, Ksqw, v`KrI kwnI nwl SbdW dy ArQ idqy hoey hn,
ikqy ikqyy hVqwl PyrI hoeI hY[ poQI dy ArMB qoN pihly p`qry qy “Bwv pMcwskw qy
smsXw pUrn” Aqy nwl PwrsI AKrW ivc iliKAw hoieAw hY[ Aqy aus qoN pihly
p`qry qy iqMn lweInw ivc Kwny bxw ky ‘cqur ibDwn Awidk CpY’ ilKky KwinAW
ivc kuJ nMbr ilKy hn[

51
ArMB : < sI gxyswie nm:] AQ kwbÎ cMdRkw qy kTn smisAw pUrxo pwie ilKey hY]
AQ gur bsq kO lGu kr brny ] dohrw ]isRsit kwlI klmWq mY khoie dUr
Avlok]4] quC kQn mY ] bsqu gur lGu kr brn Arok] AQ isRsit kwl]dohrw]
hir pRswid lih ie—s† ko rcn ligE krqwr[ ibRC quC Aiq hI BXo byr qul
cup hwr]2]smisAw]…
AMq : ..AQ ivqRyk]dohrw] ijh ABwv ivqRyk qih hYÍ ABwv qih joie] Awig khY Aiq
bwil nih nih pun soqw hoie]21]lokokq] dohrw] sRI rwmih pr bwm bs nih
BwKq hY koie] nih iqQ bwris ky pry kb hI pUno hoie]22]smisÎw] swc mwc
qyris ko lwgq gRhn hY] ieiq smisÎw pUrxo pwie]

h`Q ilKq nM : MS 47 A
isrlyK : Bwv pMcwskw
lyKk : kvI ibRMd
ilKwrI : swDU isMG
rcnw kwl sMmq 1743
smW : sMmq 1877
p`qry : 9 a - 40 A
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7.5X10.5 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < sI gxyswie nm:] AQ Bwv pMcwsNkw ikRq ibRMd ilKXqy]dohrw] AdBuq
Aimq AnMq Agm Apwr AnUp] ibÎwpk idRsÎw idRsÎ mie jX jX joiq
srUp]1]dohrw]kiv lokn ky Bwv suin kCuk BXo icq cwv] krI Bwv pMcwskw ibRMd
su kiv Dir Bwv]2] dohrw] Bwv sihq soBw lhY pUjw jp qp imqR] Xwqy ibRMd
ibcwr kY kIny Bwv kibq]3] dohrw] sqrY qyqwlIs suid Pwlgun mMglvwr] cOQ
Bwv pMcwskw pRgtI Avn audwr]4]—
AMq : ..dohrw] rcI Bwv pMcwskw ibRMd Bwv su ibcwr] BUl cUk kib kul sbY lIjo smJ
suDwr]111] ieq sRI Bwv pMcwskw smwpqM] ] sMmq 1877 ] ilKI swDU isMG ] ]
] ] ] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 47 e
isrlyK : doK nwm AO doK lCn
p`qry : 41 a - 81 a
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7.5X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI

52
ArMB : AMD bDr Awid doK] AQ doK nwm AO doK lCx]dohrw] AMDbDr AopMgu qj ngn
imRq ky miq su~D ] 1 ] dohrw] CMd ibroDI pMgugin ngn ju BUKn hIn] imRqk
khwvY ArQ ibn kysv sunhu pRbIn]2]…
AMq : … jkwr Jkwr]kibq] jgpiq jw do rwie ijn jIqÎo sur rwie jugl ksor jU ko
iDAwn hIey Dru ry[ jyqy jYqvwr jor jOn qOk fry qoh jMpq ipnw kI gOrj: q hr
ry] JKrUp JwrXo sMK iJl imlÎo mor pMQ JIn pIq pt kt Juk pg pru ry] JUT
gih Jyr fwr JYgr ngwry mwr Jor Jor JMK ijn J: nwie hru ry]1] AYsy hI sB
jwnIey]PwrsI ky ArbI ky qorkI ky ibRj BwKw ky sMsikRq ky ] Anyk icqR hY] AorhUM
kml bD DnuK bMD ieiqAwid hY] eIhW Qory sy ilKy hY srb nhIN ilKy]

h`Q ilKq nM : MS 48
sRoq : moK pMQ pRkwS
lyKk : mwn isMG (crx isMG, gulwb isMG ngOrI rwie Awqmj vircqy moK pMQ pRkwS)
smW : sMmq 1835
p`qry : 1 - 289
Awkwr : 14 X 19 s. m. ilKq : 9 X 12 s. m.
vyrvw : ijld cmVw, auKVI hoeI, ADUrI, ikrm Kurdw; hwSIAw KVy ruK dovyN pwsy do
kwlIAW lkIrW ivc lwl lkIr,qy iPr motI pIlI lkIr qoN bwAd iek kwlI qy
iek lwl lkIr; sqrW pRqI pMnw-10 ]
Awm vyrvw : gRMQ ikrm Kurdw pihly p`qry qy cwry pwsy dohrw ifzweIndwr hwSIAw, hwSIey ivc
bhuq QweIN ilKq [ gRMQ dy SurU ivc 4 p`qry KwlI ijnHw au`qy vI kwlI isAwhI nwl
iliKAw hoieAw hY[ AMq ivc iqMn p`qry KwlI ijnHW au`qy kwlI isAwhI nwl iliKAw
hoieAw hY[
ArMB : < siqgur pRswid] sRI gxyswie nm:] sRI rwmwnujwX nm:] Ab moK pMQ pRkws
surwj gRMQ ilKqy] svYXw] Xw jug mY ijn ky pd pMkj syvq nIq sury sÍr BwrI] Aor
surWgn syvq hYN Aru jwih BjY Bv mY muKcwrI] qwq Bjy jg mwq Bjy puin jwih
mnWie ijqy iqRpurwrI] so gxXk hoie pRsMn ghy pd bMidn Byit hmwrI]1] dohrw]
aur qm ko hrxI sdw krxI buiD Apwr] suK dwqw bwgysÍrI bMdo pwd audwr]…
AMq : …sÍYXw] sq As† dsM suB sMbq mY puin iqRMsq pWc Bey AiDkweI] suB mwG sudI
suB som smyN suB vwsr som mhW suKdweI] iQiq pMcm nwm bsMq khy sB lokn ko su
jny hrKweI] idn qwih sMpUrx gRMQ BXo hir ky pd pMkj Byt cVweI]1] …ieiq
sRI mq mwn isMG crx isKXq gulwb isMGyn gOrI rwieAw Awqmjyn ivrcqy moK
pRkwsy ivdyh mukiq inrxXo nwm pMcmo invws]5]]0]=0]0]=0]

h`Q ilKq nM : MS 49 sMgRih


isrlyK : jlvw mnsUrI
lyKk : suMdr isMG
ilKwrI : mQrw dws A`qwr

53
rcnw kwl 1951 sMmq (1894 eI)
sQwn : c`k BweI qihsIl hwPjbwd ijlw gujrWvwlw (pwiksqwn)
p`qry : 7 – 32+1-32
Awkwr : 21X17 s.m. ilKq: 16X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, hwSIAw cwry pwsy do do lwl lkIrW, sqrW pRqI pMnw-14
Awm vyrvw : kul iliKq pqry 58, p`qirAW dI pihlI igxqI 7 qoN SurU ho ky 32 qk cldI hY
Aqy 32 qoN ipCoN iPr nvyN isirEN SurU ho jWdI hY[ poQI dI hwlq Ksqw[ ikqy ikqy
kwnI bdlI hoeI hY[ poQI dy Suru ivc lwl isAwhI dy nwl iliKAw hY[AwrMBly 6
p`qry guMm hn ijs krky poQI ADUrI hY ]
ArMB : …..dsnw nhIN drkwr pXwry] Byd ds ky Awpnw jwihlw nUN, hosy jg dy ivc
Kuvwr pXwry] dm mwrny dI eyQy jw nwhI, kr swr nwhI dm mwr pXwry] kr hos qy
jos nUN rK muKPI, ho Kmos Prwmol pXwry] suMdr bolny ivc qkrwr lKw, iek cup qy
suK hjwr pXwry]
AMq : …imsl bulbulw dy qlbgwr jyVy aunw vwsqy bwg Arm kIqw sMudr nwr nUrI
jlvw mnsUrI krm rb dy nwl Kqm kIqw ] jlvw mnsUrI spurn 1956 hwV 26
Awqvwr ilKAw dsœKq mQrw dws Aqwr ]

h`Q ilKq nM : MS 49 A
isrlyK : rwjw mor Du`j
p`qry : 1 - 38
Awkwr : 21X17 s.m. ilKq: 14X19 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : cqrweI [1[ lMgVw rwie XuiDstr iek smyN jg kry AsmyD, GoVw jg kw CofyAw
iksn kh sb Byd, kih ky sRI ikRsn swrw Byd jI rwjw, Arjn khw rwv kro qum
Xyh kwjw, Arjn Ar ikRsn dono swD isDwry, Awgy jwie GoVw ipCy dono jI
ipAwry[2[
AMq : sunIXo iDAwn lgwie ky ivsnwQ rGnwQ, Xwdv kul pRgt hoey sKw qumwry swQ[
qumwry swQ jo Arjn pWfv jI Awey , kInw hm drs nYn suPl jI pwey, dInw qum
drs bVy Bwg ihmwry dyKy mY …..

h`Q ilKq nM : MS 50 sMgRih


isrlyK : ibRMd sqsXw
lyKk : ibRMd kvI
p`qry : 1 - 80 a
Awkwr : 11X18 s.m. ilKq: 8X12 s.m.

54
vyrvw : ijld c`mVw, auKVI hoeI hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[
dupwsIN KVy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw [ ieh 8 ikRqIAW dw
sMgRih hY[ sqrW pRqI pMnw-8
Awm vyrvw : poQI ikqy ikqy ikrm Kurdw hY[pqrw nMbr 80 A qy pRSn hl krn dw mMqR id`qw
hoieAw hY[ 80 A qy pRSn buJx bwry id`qw hoieAw hY[ poQI dy SurU iv`c 4 Aqy AMq
qy 7 hwSIey vwly p`qry KwlI hn[ p`qrw nMbr 80 A qy kwnI bdlI hoeI hY[
ArMB : < sRI AisDÍj jI shwie] ] AQ ibRMd sqsÎw ilKÎqy] dohrw] sRI gur nwQ
pRBwv qy hoq mnorQ is`D] Gr qy jÎo qru byl dl PUUl Pln kI ibRD]1] ikXy ibRMd
pRsqwv ky dohw sugm bnwie] aukiq ArQ idRs†Wq kr idRF kY idXy bqwie]2]---
AMq : …ijh dyKo sT mn jbhu qhw mon muK Twn ] bwXs gn mY jÎO lsY rwj hMs duK
dwn ]701] pTY sunY mn mY DrY srY qws ky kwj] jYsy hir ky nwm qy hoq sBY suK
swj ]702] ieiq sRI ibRMd sqsieXw ikRq ibRMd smwpqM]do] sMbq ins piq nYn
iniD mhI jyT suB mwsw] Awidq qnÎ piq hr ilKÎo qOR ds suklw pwKw]1]

h`Q ilKq nM : MS 50 A
isrlyK : iql sqk
sQwn : AigAwq
p`qry : 81 a - 92 A
Awkwr : 11X8 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ iql sqk ilKXqy] AQ iql vrnnM] dohrw] gory muK
pr iql lsY qwih kro prnwm] mwno sis lY AMk mY rwKÎo swlgRwm]1]…
AMq : …icbk isMGwsn pr lsY iql DO swiligrwm] bWnI puKpWjul kIey kro qwih
pRxwm]100] gory muK pr iql lsY dIey jwq hY syl] vw GwXl koM cwhIey vwhI iql
ko qyl]101]

h`Q ilKq nM : MS 50 e
isrlyK : AnMg syKr CMd
lyKk : gulwb isMG kvI
p`qry : 93 a - 103 A
Awkwr : 11 X 18 s. m. ilKq : 8 X 12 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AnMg syKr CMd ] iqny nmo sdw mudw ibswl bwhu rwm jo su
BIlnI auDwr kY kpI sky sKw bxy] ijny ku dMf Dwr kY su syq bWD swgrM islI muKI
ibdwr dYq sMK pUirErxy]…

55
AMq : …do: ] supn AmMgl rUp bn dwvwnil ijh nwm] sIqw vr aur mY Bjo Gn
AnMd sRI rwm]73] ieiq sRI mq mwn isMG crx isKq gulwb isMGyn goMrI rwey
Awqmjyn ivrcqy BivKq ArQ pRkwsy kwl pRIKw nwm ipRQmo iDXwX]

56
h`Q ilKq nM : MS 50 s
isrlyK : supn ibcwr
ilKwrI : mwn isMG
smW : sMmq 1931
p`qry : 104 a - 110 A
Awkwr : 11X18 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : 1 ] sorTw] ] bMdo sRI Bgvwn pwd kml suK kr sdw] BwvI Pl ko igAwn jW
ikrpw qy hoie jgw]1]do] surpq ky gur jo khÎo supnn ko bIcwr] so bIcwrnI ky
kho suno BRWiq inrDwr]2]…
AMq : …qih aupjy bwnwrsI pVyH su ivdXw jwie] BivKq ArQ pRkwsÎo krÎo gRMQ suK
dwie]59] ieiq sRI mq mwn isMG crx isKq gulwb isMGyn gOrI rwey Awqmjyn
ivrcqy BivKq ArQ pRkwsy kyvl supn inrxXo nwm duqIXo iDÎwX smwpqM suBM
BUAwq] sMmq 1931 kqk pR 8 po. 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 50 h
isrlyK : AMimRqsr mhwqm
lyKk : sMq dws ( tIkwkwr)
p`qry : 111 a - 141 a
Awkwr : 11X18 s.m. ilKq: 8X12 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ieh ikRq BivKq pUrwn aumw mhySvr sMbwd dw tIkw hY[
ArMB : < siqgur pRswid] dohrw] gur gxys Ar swrdw bMdEu ihq icq lwie] jwkI
ikRpw iblws qy auqm miq ko pwie]1]do] jy gxys ikrpw kry mUk hoie vwcwl]
ipMg cry prbq Aimq pwvy buiD iblws]2]…
AMq : …dohrw] ] shs ikRq phly snÎo BwKw krI bnwie] BUl cUk kb kI iCmhu
sMq sunhu mn lwie]29] isv gOrI sMbwd ieh igr kYlws pr hoie] sMq dws sMqn
sunÎo BwKw krI su soie]30] ieiq sRI BivKÎq purwxy Eumw mhysu sMbwdy AMimRqsR
[AMimRqsr] mhwqmy As†m DÎwX sMpUrn msqu suB msqu]8]

h`Q ilKq nM : MS 50 k
isrlyK : vwk sMgRih
p`qry : 141 A - 162 a
Awkwr : 11X18 s.m. ilKq: 8X12 s. m.
vyrvw : EhI

57
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 141 A qoN Agly 10 p`qirAW qy 142 qoN 149 dI QW 152 qoN 159
p`qrw nMbr pwieAw hoieAw hy AgoN Pyr 150 p`qrw nMbr qoN igxqI SurU ho geI hY[
p`qrw nMbr 162 A KwlI hY Aqy aus qoN Agly do hwSIey vwly p`qry KwlI hn[
ArMB : < siqgur pRswid] AQ vwk sMgRih ilKÎqy]] jIv kI pihcwn Bgvq ky
phcwn kI kUMjI hY]0] Aoru mhwrwj ny BI khw hY] ky mYny Awpny ] l`NCx jIv ky
mn mY pRgt kIey hY]0] AO jo kCu rcnw hY so aus hI kw AnuBv hY]0]…
AMq : …AOr BI khw hY] ky smrQqw Aoru bfweI muJ hI ko soBqI hY] kwhy qy jo mY
iksI ky pRwDIn nhI ] pr jo purK pRwDIn ho kr myrw srIk hUAw cwhy qby mY sIGr
hI aus ko ns† krqw hUM]0] ieiq sRI vwcÎ sMgRh smwpqM] ] sRI gurcrx kmly BÎo
nm: 1]

h`Q ilKq nM : MS 50 K
isrlyK : pwsw grig irKI
p`qry : 1 a-33 A
Awkwr : 11X18 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] pRICw ilKI gur pRswid] EAM nmo Bgvq kUK mwfnI dyv
srv kwrÎ pRswdnI sv nimq pRkwsnIey Xyhy]2] quAr vrdy 2 ihlw 2] mwqMgnI
sqÎM bUhI ] 2 ] pwsw Fwlxw vwr qRY mMqR pVnw] srb kwrX isD Bvq sRI
goivMdwie nm:]…
AMq : …hy BweI pRsn hCw AwieAw hY] Ajwr sB dUr hovygw] qyry mn ky mnorQ pUrn
hovngy] eyk pqw sux ] rwq nU supny mY gurdyv kwXw Bgvwn kw drsn hovygw]
ieiq sRI pwsw grig irKI kw BwKw bMD smwpqM] sRI gurdyvey nm: ]

h`Q ilKq nM : MS 50 g
isrlyK : pRICw sIR gurU Amrdws jI kw
p`qry : 34 a - 36 A
Awkwr : 11X18 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 34 A qy kuJ Kwny aulIky hoey hn ijnHW ivc iqMn AKry kuJ nMbr ilKy
hoey hn[
ArMB : < siqgur pRswid] pRICw sRuI gurU Amrdws jI kw mhlw 3 ] pRICw hY gur Amr
kw sB kwrj hoie rwsw] AMkw aupr AMgl rKo jo mn mYN ABÎws]111] do: ] idl
so icqvau icqvnI mn ko rKo krwr] hur mqbl hwsl hovY suno hmwry
Xwr] 112…

58
AMq : …jo qum mn mY icqvqy qwkI krqy Aws] sw ieq AweIny khY mqlb hosI
rws ] 333 ] jo qum mn mY cwhqy bIqy idn Ar rwq] mqlb hwsl hoveI sw
ieq hY prBwq]27] ieq pRICw sgl mn kI smwpqM]

h`Q ilKq nM : MS 51 sMgRih


isrlyK : ik`sw s`sI
lyKk : hwSm
rcnw kwl: sMmq 1928 ibkRmI
p`qry : 1-51 a ic`qr: 4
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s. m.
vyrvw : ijld g`qw c`mVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw pihly do pMinAW qy
nmUny pw ky bxwieAw hY[ bwkI gRMQ ivc do do kwlIAW qy iek iek pIlI
lkIr[sqrW pRqI pMnw-7 [
Awm vyrvw : bhuqI ilKq kwlI isAwhI ivc hY jd ik ArMBly do p`qirAW aupr Aqy p`qrw nM:
262 qoN ijQy pRsMg vI nvW hY Aqy p`qirAW dI igxqI vI nvyN isry qoN SurU huMdI hY,
auuQy vI ikqy-lwl isAwhI vrqI hY[ ilKq suMdr hY [ ik`isAW vwly Bwg ivc
ik`isAW nwl sbMDq v`Ko v`K rMgW ivc iqMn qsvIrW vI hn[ AwrMB ivc 8 Aqy AMq
ivc 7 p`qry KwlI hn[
ArMB : < siqgur pRswid] AQ ssI hwSm swh dI ilKXqy] ihkmq aus KudwvMd vwlI
mwlk mulk mlMk dw ] lwK kroV, kry cqurweI koeI pCwn n skdw[ kudrq nwl
rhy srgrdW dwiem crK Plk dw] hwSm Kub hoeI gulkwrI Prs Pnwh Klk dw
]1]…
AMq : …Kul geI gor ipAw ivc kbry Pyr imly ijMd jwnI] Kwqr ieSk geI rul mwtI
sUrq husn jvwnI] hwsm iesk bloc ssI dw jug jug hog khwnI] iksw s`sI punU
kw sMpUrnM]

h`Q ilKq nM : MS 51A


isrlyK : ik`sw sIrI Prhwd
lyKk : hwSm
p`qry : 51 A-156 a
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ik`sw sIrI dw ikRq kiv hwSm swh kI ilKXqy] ipRQmy
ausqq swihb kI ]bYNq] ] swihb rb kwrIgr AdlI kudriq Apr Apwrw] hir
hir dy ivic jwiq ausy dI iPr ieh Awip inAwrw]…

59
AMq : …Awsk qy mwsUk aunW nU nzr auQwvy Awey] kwml isdk ipCy rb swihb XwrW
Xwr imlwey] iksy Cif dlIlI hwsm nw kr AYf pswry] iksw sIri Pirhwd dw
sMpUrnM] ] ] ] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 51 e
isrlyK : ik`sw sohxI mhINvwl
lyKk : hwSm
p`qry : 157 - 217
Awkwr : 11X15 s. m. ilKq:7X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ sohxI myhIvwil ilKXqy] pRQmy ausqiq swihb dI ] ]
Av`l nwm iDAwvW aus dw ijin ieh jgq aupwieAw]…
AMq : …imilAw jwie rUhW rl mylw ivc drgwh rbwxI] nY ivic Pyr imly qn dovyN
iek Kwk smwxI ] piVAw iKdr hXwq jnwjw dPn kIqy ivc pwxI] hwsm iesk
sohxI dw jg ivic jug jug rhugu khwxI] sohxI myhIvwl sMpUrnM]

h`Q ilKq nM : MS 51 s
isrlyK : ishr&I lylw mjnU
lyKk : hwSm
p`qry : 218 - 233
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ishrPI lylw mjnU kI ilKXqy] AlP pYly isPq Kudwie dI
jI gunihgwr qw bKsnhwr eyho] lK lK drUd rsUl eyho nwil Awb sumwr Anwr
eyho ] pIr gOis mdwnI dw ivrd krIey ruVdIAw byVIAw nU kry pwr eyho] kwsr lylI
qy mjnU dw AwK ikSw hoey Awskw dy srdwr eyho ]…
AMq : …Xy Xwd ies Xwr nU Xwr dI hY aus Xwr dw iPkr Bulwie idqw] mjƒ
suixidAw Awih dI nwrI mwrI jIE AWhI dy nwil gvwie idqw] rwih gujr muswPrw
hwjIAW ny asy jMgly ivc dbwie idq0] kwsr lylI qy mjnU dw AwKw iksw qIhW
bYqW dy ivc suxwie idqw]

h`Q ilKq nM : MS 51h


isrlyK : bwrW mwhy ihdwXq kw
lyKk : ihdwieq
p`qry : 234-238
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq:7X11 s.m.

60
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ bwrhmwh ihdwXq kw ilKXqy] cVdy cyq nhIN Gr
jwnI ro ro FWhI mwrw mYN] PuilAw bwg pky sB myvy iks dI njr gujwrw mYN] Juk rhy
fwl nhI ivc mwlI bulbul vWgu pukwrW mY] jykr Xwr hdwieq Awvy AMb Anwr
auqwrw mYN ]1]…
AMq : …ciVAw Pgx kMDy lgx aumr rhI idn QoVy nI] nwl pIAw dy Kyfw holI eyq
myrw idl loVy nI] AYsw kOx kFw mYN drdI jwie aus ƒ hQ joVy nI] qW suhwgx bxw
ihdwieq jy shu vWg moVy jI] 12 ] bwrhmwh sMpUrnM]

h`Q ilKq nM : MS 51 k
isrlyK : bwrW mwhw
lyKk : idAwl isMG
p`qry : 239-54
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] bwrwmwhw idAwl isMG dw ilKXqy] dohrw] cyqR mY rQ bYT
kY cila kWn ] jwdw sjx dyK kY lhI klyjy bWn]1]…
AMq : …ijau suK rwDw jI lXo iqau suK dIjY isAwm ] icMqw sgl imtweIAY pUrn kIjY
kwm ] 1 ] sMpUrnM]

h`Q ilKq nM : MS 51K


isrlyK : bwrW mWh
lyKk : hdwieqaulw
ilKwrI : suMdr isMG
smW : sMmq 1928 ibkRmI
p`qry : 255-260
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ivSyS : ilKvwaux vwlw hir gopwl hY [
ArMB : < siqgur pRswid] AQ bwrh mws hdwieqaulw dw ilKXqy] cVdy cyq nhI
Gr jWnI ro ro FwhI mwrw mY] PilAw bwg pky siB myvy iks dI njr gujwrw mY]
Juk rhy fwl nhIN ivc mwlI bulbul vwg pukwrw mY ] jy kr Xwr ihdwieq Awvy AMb
Anwr aqwrw mYN]…

61
AMq : …poQI ilKI Aiq pRIq so hir gupwl ijhnwm ilKvweI ihq TWn ky suMdr isMG
Cib DWm ]1] sMmq aunI sY AwTweI kwqk idvs aunI sMqweI sukRvwr sMpUrn BeI]
pVY iesy jo Ask bFeI]1]

h`Q ilKq nM : MS 51 g
isrlyK : ihkmq-pu`qr kMinAw pRwpqI
p`qry : 261-262 a
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : ihkmq ] ] ijs idn iesqRI nU irq Awvy aus idn qy pICy cauQy idn snwn
krky Awpxy Gr vwly nwl Bog kry…
AMq : ijsq dy idnu sq hYn irq qoN ipCy cOQy idn qoN lYkr solvy idin prXMq jyVy mY
ipCy khy hYNn ] puqR hoqw hY] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 51 G
isrlyK : mhWdyvo vwcw
p`qry : 262 A
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ] sRI mhwdyvo vwc ] pwrbqI pRiq] rwm rwm rmy rwmy
rmo rwmy mno rmy shsRnwm qq qulXM sRI rwm nwm vrwnny]1]…
AMq : …icMqw iB Awp krwiesI AicMq iB Awpy dyie ] nwnk so swlwhIAY ij sBnw
swr kryie]2] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 51 |
isrlyK : gIqw mhwqm
p`qry : 1- 47 a
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] sRI gIqw jI kw ATwrvW iDAwau cilAw hY] Arjno vwc]
Arjn sRI ikRsn Bgvwn jI pih pRSn kry hY[…
AMq : …eyh gIqw smsq jIvo kI kilXAwx krny vwlI hY[ eyh gIqw kw mhwqm khw]
jo jIv gIqw kw pwT kr AQvw sRvx krY qO mukiq hovYgw] inscy kir khw hY]
ieiq sRI Bgvq gIqw sUpinKqsu bRhm ibidAw jog swsqRy gIqw mhwqm sMpUrnM]1]

62
h`Q ilKq nM : MS 51 c
isrlyK : sincr Asqoqr
p`qry : 47 a-50 A
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ] sRI gxyswXnm:] Ais AY sRI sincr Asqoqr mMqRsX]
dsrQ irKI sinXro dyvqw iqRst pMCIdws sinr pRIiqR ArQM jpy ibn jogw]
dsrQavwcw]…
AMq : …eyqwnI dsnwmwnI pRwq rubwieXwh pTyqw] sneIsc ikRqw pIVwn kdwicq
BivKqI ] 11 ] ieiq isRI dsrQ pRokqM snIcr AsqRoqM sMpUrxM]1] iSrI
sneIcrwrpxM AsqU ]1]

h`Q ilKq nM : MS 52 sMgRih


isrlyK : slok mYxwvMqI ky
ilKwrI : SMBUnwQ bRwhmx
smW : sMmq 1783 ibkRmI
p`qry : 351 A-404 A
Awkwr : 15X17 s.m. ilKq: 10X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK do do lwl lkIrW [ sqrW
pRqI pMnw-10 ]
Awm vyrvw : poQI auKVI hoeI ikrm Kurdw, pihly do pqry pwty hoey hn [ pqrw nM: 404 qoN
bwAd ilKq bdlI hoeI hY [ ikqy-ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
ArMB : rwgu rwmklI < siqgur pRswid slok mYxwvMqI ky ] eyk smY gopIcMd dyiKAw
mMjnu krqw rwnI ] rwnI ky min icMqw aupjI dyhI dyK pCuqwnI ]…
AMq : … eIsr gorK gurU BxIAly crpt cMbw bwp BrQrI gopI cMd AsiQru BxIey
inrbwx jog ijin lwDpw ] mYxwvMqI pUrn hoeI ]

h`Q ilKq nM : MS 52 A
isrlyK : svXy sRI muK mh`lw (5)
ilKwrI : SMBUnwQ bRwhmx
smW : sMmq 1783 ibkRmI
p`qry : 404 A - 406 A
Awkwr : 15X17 s.m. ilKq: 10X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : gRMQ dy AKIr qy iek pqrw hwSIey vwlw 407 nMbr pwky CifAw hoieAw hY[
ArMB : svXy sRI muK mhlw 5 kwcI dyh moh Puin bwDI sT kTor kucIl kuigAwnI] Dwvq
BRmq rhnu nhIN pwvq pwrbRhm kI giq nhIN jwnI] jobn rUp mwieAw md mwqw

63
ibcrq ibkl bfo AiBmwnI] pr Dn pr Apvwd nwr inMdw Xh mITI jIA mwih
ihqwnI ] blbMc Cip krq aupwxw pyKq sunq pRB AMqrjwmI sIl Drm dieAw suc
nwsq Awiea srin jIA ky dwnI] kwrx krx smrQ isrIDr rwiK lyhu nwnk ky
suAwmI]
AMq : dIn dieAwl purK pRB pUrn iCnu iCnu ismrhu Agm Apwr ], sRI pRiqnwQ srix
nwnk jn hy BgvMq ikRpw kir qwrxw] poQI ilKq gurpRswid sMBU nwQ bRwhmx gurU
sMgiq jI kw sMq 1783 mwG sudI 13.

h`Q ilKq nM : MS 53
isrlyK : smy swr nwtk
lyKk : kvl nYn
p`qry : 1-67
Awkwr : 14X25 s.m. ilKq: 10X19 s.m.
vyrvw : ibnW ijld dy hY [KulHy p`qry do giqAW ivc r`Ky hoey hn[ vKryvyN leI lwl
isAwhI dI vrqon kIqI geI hY[ dopwsIN KVy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI
lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnW-11, poQI KVyH ruK ilKI hoeI hY[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw hY[ ikqy ikqy ikrm Kurdw hY hwSIey ivc iliKAw hoieAw hY[
(ivSys:- ies poQI dw mwlk ikRSn dws swDU audwsI sI ) ies poQI ivc jYn mq dy
nwXwb nusKy hn[ pihly p`qry dI pihlI lweIn ivc do A`Kr imty hox kwrx pVHn
Xog nhIN hn[ ies poQI dI mweIkRoiPlm bxI hoeI hY[
ArMB : < siqgur pRswid] AQ smyN swr nwtk ilKqy] kwkr kI BwKw] pwrs ….. kI
ausqqM] krm Burm jr iqmr hrn Kg ET glKn pg isv mgdrsI] inrKq
nYn kivk jl brKq hrKq Aimq Bivk jn srsI] mdn kdn ijq prm Drm
ihq sumirq Bgiq lgq sb frsI] sjl jld qn mukut spq Pn kmn dln
...… ijn nmq bnwrsI]1]…
AMq : …ieiq sRI nwtk smy swr sMpUrxM smwpqM] Ab pMdm gunQwn kI rcnw brnO
Alp] jw mY eykwds dsw pRiqmw nwm ibklp]

h`Q ilKq nM : MS 54
isrlyK : ik`sw hIr rWJw
lyKk : mukbl
p`qry : 120
Awkwr : 13 X 18 s. m. ilKq : 8 X 13 s. m.
vyrvw : ijld g`qw; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ dopwsIN KVy ruK do
lwl, do do kwlIAW lkIrW Aqy ivc vKryvyN leI motI sMqrI lkIr dw hwSIAW;
pihly pMny qy iesy qrW dIAW lkIrW dw ifzweIn bixAw hoieAw hY[sqrW pRqI
pMnW-9 ]
Awm vyrvw : poQI dy AMq qy iek hwSIey vwlw KwlI p`qrw pwtw hoieAw hY[

64
ArMB : < siqgur pRswid] AQ hIr rWJw ikRq mukbl ilKXqy] AlP AwKIey isPq
swihb dI jI sweI by prvwhu ibAMq mIqw] cOdW qbkw dw bwqswhu hoieAw hdrq
rb dy nwEu dw ivrd kIqw] ArjweIl ny hukm n mMinAw sI rb aus ƒ cwie sYqwn
kIqw] krw AwjjI jw mnjUr hovy roj hsr dy mukbly mMn lIqw]1]
AMq : …ieQy rwJy ƒ BweIAw dPn kIqw auQy hIr isAwl BI hoeI pUrI ] dovy rwh mky dy
ivc rmy swb shkdy ivc pweI su pUrI] ifTy hwjIAw mky dy rwhu jwdy iqMny hIr
rwJw qy mMJ bUrI ] mukbl kQw suxweIey Awskw ƒ kQw hIr qy rwJy dI hoeI
pUrI]361]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 55
isrlyK : kQw rwjy ifMg dI
ilKwrI : ikRSn dws swDU audwsI
smW : sMmq 1974 ibkRmI
p`qry : 78
Awkwr : 17X11 s.m. ilKq: 15X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw; isAwhI kwlI; hwSIAW cwry pwsy pYnisl nwl iek lkIr vwlw[sqrW
pRqI pMnW-19 ]
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw; poQI dI mweIkRoiPlm bxI hoeI hY[ p`qrw nMbr bwAd ivc
lwl isAwhI nwl ilKy hoey hn[ SurU ivc iek p`qrw KwlI hY[ 78 pMny (AwKrI) qy
smyN bwry hor kwnI nwl aurdU ivc iliKAw hY[
ArMB : < siqgur pRswid] kQw rwjy ifMg dI sRI sqgur shwie]1]dohrw] sRI sqgur
ikRpw kro buD QoVI miq hIn ] Drm BwrQ BwiKAw kro pRm purK pRbIn]2] dohrw]
qum pRm purK pRbIn kI mY giq lKI nw jwie] jyn kYn ibD rwK ly dss sqgur
kro shwie]1]slok] qIn lok nv KMf mih jil Qil rihE smwie] grj pRhwrI
sRvro gweIAY ihq icq lwie]
AMq : pauVI ] shMsikRq dI BwiKAw kQw ault n kweI] vwiDE GwitE riK lY duAwrkw
dy sweI] mMin ieiCAw Pil dIijAY bwCq Pl pweI icMqw qyry drs dI rihMdI icq
mweI] Awpy jwnx hwr hY ikAw AwK suxweI] mwaq lok ivc rK lY koeI ibGn n
lweI] kvl nYn jm gwieE siqgur vr pweI] jnm mrn qy rwiK lY quD ibn koeI
nweI]ieq sRI ifMg rwjy dI kQw BIm dI kQw sRI ikRSn mhWBwrQ smwpqM kQw
sMpUrn hoeI] ies poQI dw mwlk ikRSn dws swDU EudwsI]

h`Q ilKq nM : MS 56 sMgRih


isrlyK : igAwn srody
lyKk : nwnk dws
p`qry : 3-24
Awkwr : 18X17 s.m. ilKq: 9X12 s.m.

65
vyrvw : dupwsIN do do lwl lkIrW KVyH ruK, ivckwr iek kwlI lkIr dw hwSIAw [ sqrW
pRqI pMnW-11
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI hox kwrn lYmInySn krvweI geI Aqy ijld bwAd ivc
bMnI hoeI hY; pihly do p`qry nhIN hn; poQI BurI hox kwrx p`qrw nMbr ikqy-ikqy
hI pVHn Xog hY[ 3 p`qry qoN bwAd 8 p`qry q`k dohirAW ƒ lwl isAwhI nwl nMbr
pwieAw hoieAw hY [ AgoN dohrw nMbr vI nhIN pwey hoey Aqy kwnI vI bdlI hoeI
lgdI hY Aqy do p`qry Gt hn[ 22 Aqy 23 p`qry iBjy hox kwrx isAwhI PYlI hox
kwrx pVHn Xog nhIN hn[
ArMB : …..somvwr sukR Bly buD ibRhspiq ko dyK] cMdR jog mY suPl hY vhu nwnk
bwsyK]20] iQq Aru vwr ibcwr kY dhny Qwmy AMg] nwnk mIq sur jo imlY suB
kwrj pRsMg]21]—
AMq : …ieq sRI igAwn srodY mwlw mMqRY nwnk dws ikRq gRMQ sMpUrxM smwpqM]pVMqy sunMqy
ibcwrqy moK mukq lhMqy[ sRI gurU jI ky crn pwdukw ko nmsqy nmsqy suB msq]

h`Q ilKq nM : MS 56 A
isrlyK : sIhrPI buly swh kI
lyKk : buly Swh
p`qry : 24-33 a
Awkwr : 18X17 s. m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : auhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ishrPI buly swh kI] ] AlP Awpxy Awp nU smJ
pihly kI vsqU hY qyrVw rUp ipAwry] bwJ Awpxy Awp dy shI kIqy rhXo ivc ivsUr
dy duK Bwry] hor lK Eupwvn suK hovI puC dyK isAwnVy jg swry]…
AMq : … Xy Xwr pwieAw seIXo myrIXo nI mY qW Awpxw Awp gvwieky nI] rhI su`ND nw
buD jhWn kyrI] QkI ibq AnMd mYN jwieky nI] ATo jWm ibsRwm nhI kWm koeI
duqIAw igXWn kI Bwih jlweyky nI] bulw swh mumwrKW l`NK dyvo BeI jwn jwnI gl
lwieky nI]30] ieq ishrPI buly swh kI sMprx hoeI]

h`Q ilKq nM : MS 56 e
isrlyK : iQq Byd
p`qry : 33 A-35 A
Awkwr : 18X17 s. m. ilKq : 9 X 12 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] jog BydnI]dohrw] Byd jognI smJIey ijEu mY kihE bKwn]
cwr kOn cwro idsw iQh Byd pihcwn] AQ iQq Byd]cO] nOmI eykm pUrb jwno]
pMcmI qoN dsI dKx pr mwno]…

66
AMq : … cwl GVIAw kwrj n suD…..rx rudR BwKMq] isv puqRI GVIAw kwrj
ibbrjwqy] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 56 s
isrlyK : AMbwrq (iemwrq) auswrI
p`qry : 35 A-37 A
Awkwr : 18X17 s. m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : 37 a dy AMq qy Aqy 37 A qy hor kwnI nwl do nusKy ilKy hoey hn[
ArMB : < AQ AMbwrq EuswrI kw bIcwr krxw ] ijn Gr pwvxw hovY kot Euswrxw hovY
Kuh bwvlI qlwEu bwg lwvxw hovY so bIcwr kr lwvY sq kr mnxw] jy bYswK
auswrI krY qw lCmI bhuq AwvY]1]…
AMq : …ippl dy pqEu dy Euq ilKky dyxw qylI lIr ibic bnky dyxw fOly s`jy ] 3 ]

h`Q ilKq nM : MS 57 sMgRih


isrlyK : gurbwxI (suKmnI Aqy rihrws)
p`qry : 22 -109
Awkwr : 12X18 s. m. ilKq: 8X11 s. m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, ikDry ikDry lwl, hwSIAW dovyN pwsy lwl ivckwr iek
kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnW-11
Awm vyrvw : ieh poQI pMnw nM: 22 qoN SurU hMudI hY[ ies ivc 108 a qy Ardwis s`cy siqgur
pws AKIr ivc rws sMpUrn qoN pihlW vwr sRI BgOqI jI kI] prMqU vwr idqI nhIN
hoeI[ poQI ikrm Kurdw ikqy ikqy hVqwl Pyr kyu suDweI kIqI hoeI hY[
ArMB : < siqgur pRswid] gauVI suKmnI mhlw 5 slok]1] Awid gurey nmh] jugwid
gurey nmh] siqgurey nmh] sRUI gurdyvey nmh]1] AstpdI] ismrau ismr
ismr suK pwvau] kil klys qin mwih imtwvau ] ismra jws ibMsB eykY ] nwm
jpq Agnq AnykY]…
AMq : …khu nwnk ikrpw kry ijs no ieh vQu dyie jg mih auqm kwFIAih ivrly
kyie kyie] rKy rKixhwru Awip aubwirAnH] gur kI pYrI pwau kwj svwirAnH] hoAw
Awp dieAwlH mno nwih ivswirAnH] swD jnw kY sMig Ba jl qwirAn] swkq
inMdk dust iKn mwih ibfwirAn] iqs swihb kI tyk nwnk rwKhu mnY mwih ]
ijs isimriq suK hoie sgly duK jWih]1] vwr sRI BgauqI jI kI pwiqswhI ds
]10] rhurws spUrnM] soD pVnw]

h`Q ilKq nM : MS 57 A
isrlyK : ivcwrmwlw
lyKk : AnwQ purI
smW : sMmq 1726 ibkRmI

67
p`qry : 110 -131
Awkwr : 12X18 s. m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : pihly pMny qy iqrCw nmUnw bixAw hoieAw hY[
ArMB : < siqgur pRswid E sRi gxyswienmih:] AQ ivcwr mwl AnwQ purI ilKXqy]
nmo nmo sRI rwmjU siq icq AwnMd rUp] ijh jwnY jg sÍpnvq nwmY BRmq kUp]1]
rwm mmXAw siqgur dieAw swD sMg jb hoie] qb pRwnI jwnY kCu riha ivKy rs
Boie]2]…
AMq : …sqrW sY CbIs smq mwGv mws suB] mo miq ijq khu qIs qyqk brx pRgit
krI] gIqw BwrQ ko mq eykwds kI Xukiq] Astwvkr vissit sr mn kCu k
AwpnI aukiq]43] ieq sRI ivcwrmwl Awqmvwn kI iQiq As†mo ibsrwm] ieq sRI
ivcwirmwl sMpUrxM]

h`Q ilKq nM : MS 57 e
isrlyK : Bwv rswimRq
lyKk : gulwb isMG
p`qry : 132-160
Awkwr : 12X18 s. m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ieh Bwg SurU hox qoN pihlW iek pMnw KwlI CifAw hoieAw hY[ ies Bwg dy pihly
pMny qy nmUnw bxw ky iliKAw hoieAw hY[ Epr qy Q`ly qy do-do vwr hwSIAw idqw
hoieAw hY[
ArMB : < siqgur pRswid AQ sWBr Bwv gRMQ ilKXqy]1]svYXw] syq kry ijn swgr
sB dyvn ky duK dUr imtwey] rwvx ky ds sIs kty su ivBIKx ky isr CqR iPrwey]
goqm nwir auDwr krI imQlw piq ky ijn Bon suhwxI] sIX smyq n moqn ko iek
Awsin bYT mhW hir pwey]1]
AMq : ieq sRI miq mwisM crx ilKq gulwb isGyn gOrI rwey Awqmjyn ivrcqM Bwv
rswimRq smwpqM suBmsq suBMBUXwq sRI rwmwXn: moh md dgw kwm Cl r`sM loB kbI
ar mwih n Dwro] rwm hir AjM boiD sm iKmw dyv sdw aur qy nh twro ]sWq gurU
Bjo vyd sun sdw pMQ jl ieny nIq sMBwro]1] Bwv rswimRqw igRMQ spUrxM]

h`Q ilKq nM : MS 57 s
isrlyK : ADAwqm pRkwS
lyKk : suKdyv
smW : sMmq 1755 ibkRmI
p`qry : 161-194
Awkwr : 12X18 s. m. ilKq: 8X11 s. m.
vyrvw : EhI

68
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] sRI nm: pRm qq ey ] AQ ADAwqm pRkws ilKXqy]1] sQw
vr jMgm jIv ijqy skU BWqn BWq suByK Dry hY] qW mih sqÎ icdwnMd eyksu Awqm
inq pRkws kry hY[
AMq : …byd bcn isMimRq bcn kih suKdyv iblws] ADXwqm pRkws qy ADXwqm
pRkws]229] smq sqRh sY brK pMcvn Aisvn mwnw] eykwds buD igRMQ ko sukl
pKX suB jwnw]230] ieq sRI suKdyv ikRq ADAwqm pRkws smwpqM]suBN msq]

h`Q ilKq nM : MS 57 h
isrlyK : pYNqIs AKrI pwqSwhI 10
lyKk : goibMd isMG, sRI gurU
smW : sMmq 1755 ibkRmI
p`qry : 194 A - 196
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ pYNqIs AKrI ilKXqy] pwqSwhI 10] aAMkwr srb
pRkwsI] Awqm suD A`kRY AbnwsI] eIs jIv mY Byd n mwno swD cor sB bRhm
pCwno] hsqI cItI iqRx lau AwdM] eyk AKMfq bsY AnwdM] a AweI swhw] kwrx
krq Akrqw khIAY]…
AMq : …ijau jl jl ih Byd khu kYsy] vwsdyv ibnu Avru n koaU] nwnk aAM sohM
Awqm soaU] 1] Xw rw lw vw Vw ] mihl dsvy durgw mMqR swQ rlwie iliKAw]
aAM hRIAM sRIAM eIAM lIAM suMdRI bwlw nmhw] ieqI pYqIs AKrI spUrxM]

h`Q ilKq nM : MS 57 k
isrlyK : pYNqIs AKrI mh`lw dsvyN kI
p`qry : 196 a - 197 A
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 8X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : gurmuKI AKrW bwry vyrvw hY[
ArMB : mhl dUsry gurmKI AKr bxwie kr mihl pihly ky[ ibdmwn Awn Dry] sRI gurU
bwbw gurmuKI AKr dyK kr gurU AMgd swihb qy bhuq rwjI hoey] bcnu hoieAw BweI
lhixAw qY sMgq dw auDwr kIqw ]…
AMq : …EqR muK Dr kr pVy qb jo bcn khy so isiD hoxy[ dKx muK Dr kr pVy qb
jn jIqy[ inrDn Bujw bWDy Dn pRwpiq hovY] sUrmw sIs iviK rKy rx swl jIq
AwvY] pVy kw iehu Pl myry ibid mn Awie phucy] suvrn ivc mVwie rKxw] pUrx
mwsI dw vrq rKxw] pihly isK no Ckwie lYxw] Ardws pMc pYsy pMj Cuhwry
dyvxy] eyk AhwrI pRswid krxw] mhl dsvyN kI AwigAw hy sRb qw isKw jog KIr

69
KMf iGrq gugl jEu iql mukqy myl kr sMkRWq dy sMkRWq homu krxw] ieik sO ATwrW
hUqIAW pwvxIAW] pYNqIs AKrI spUrxM]

h`Q ilKq nM : MS 57 K
isrlyK : vYrwg Sqk
lyKk : BrQrI hrI
p`qry : 1-107 A
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 8X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pd sRI gxyswXnm:] AQ sRI hir Brq vYrwg sRq BwKw
ilKXqy]1[dohrw] drd bdn durjn dln mdn kdn isv nMd] eyk rdn suK
sdn ky pwd pdm pRiqbMd]1]…
AMq : …Brq sqk vYrwg pRwrMBXo cUhxI pUry] smM pivqRXwg suDw sry ieiq sRI Bxo]
]dohrw] sis vs vs rs sisvqI dr swsU ky mWih] sMpUrx sMpUrx Bxo igRMQ suB
Awih]

h`Q ilKq nM : MS 57 g
isrlyK : kuMflIey
lyKk : igrDr, kiv
p`qry : 108-112 a
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] kuMflIey jo sr AwsRm vrn ky nw jwiqn ky koil] jy jwhyN qy
bYT miq bYTy qy miq bol] bYTy qy miq bol bol qy Cwf bKyro] vih puCY kCU bwq Qory
mih kro inboro] khy igrDr kiv rwie khy miq iqn ky lgXo] nw jw iqn ky kol
vrnw sRm ky mgjo]1]…
AMq : …nW hau isMGn soFI bydI suQry nhIN idvwny ry] kwPr syK muslI nwhI dwny nw
msqwny ry[ momn nhIN mlMg n swhI srby Brm Bulwny ry] pWj kos mY Atky srby]
aubry koeI isAwny ry]

h`Q ilKq nM : MS 57 G
isrlyK : hkwieq (&wrsI)
p`qry : 112 A-113 a
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : gurmuKI AKrW ivc &wrsI BwSw ]

70
ArMB : hkwieq] eI icnI bWsu dvPwey dosqW] mw icnI drh bsqo dr bosqW]…
AMq : …kwbw bu ingwhy KlI ly Awjr siq] idl gujrgw hy jlIly Akbrsq ]3]

h`Q ilKq nM : MS 57 |
isrlyK : culw prswid dw Ardws
p`qry : 113 a- 114 a
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : culw prswid dw Ardws ]1] AstpdI] ijh pRswid CqIh AMimRq Kwih] iqs
Twkur kau rwKu min mWih] ijh pRswid sugMD qin lwvih] iqs kau ismriq prm
giq pwvih]…
AMq : …nwnk hukm n cleI nwl Ksm clY Ardwis] sqI dyie soMqoKI Kwie] qau
nwnk dru dIdwir smwie] ijs Bmfwrira inkilAw BMfwr BrpUir] kwl kMtk dUr
] dygf qyg Pqy]

h`Q ilKq nM : MS 57 c
isrlyK : ausqq sRI drbwr swihb jI kI
lyKk : sONDw kiv
p`qry : 114 a- 121 a
sQwn : AMimRqsr (kwly ipMf)
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 9X12 s. m.
vyrvw : EhI
ivSys : sONDw kiv qy Ph.D. ho cu`kI hY qy QIisz Cp cuikAw hY[ lyKk fw: Drm isMG hY]
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ausqiq sRI drbwr swihb jI kI] svYXw KwrI mY bYT qIAw
inj sIs pY ipMgl eyik qhW clw AwieAw] nwvq kwg BieAw iqh sÍyq su dyKu kY
ipMgl qW ko luBwieAw] mY iesnwn krO ies nIr mY so Awpny mn mY
TihrwieAw] …
AMq : …ausqiq jo gurduAwr kI soNDy khI bnwie] sun kir ikrpw kIjIau siq gur
hoie shwie] AMimRqsr qy qIn kos kwly pscm aur] sMDU bhu qw mY bsY auqm hY vhu
Tor] vwsI iqs hI ngR kw soDW k`v kw nwmu] sMqn kI srnw gqI gKY iqn ko rwm]

h`Q ilKq nM : MS 57 C
isrlyK : bwrWmwhw gurU goibMd isMG jI kw
lyKk : bIr isMG kvI
p`qry : 121 a- 132 a
Awkwr : 12X18 s. m. ilKq: 9X12 s. m.

71
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : AQ sRI bwrwmWhw gurU goibMd isMG jI kw] < siqgur pRswid] ikRq bIr isMG
kI ]dohrw] qyrw nwm Akwl jI jpw su ihq icq lwie] gxpq gOrW swrdw jwqy
hoie shwie]1] …
AMq : …gur qyg bhwdr AgMm hY AQw hY AQwhu n jweI qoilAw ] ijs dw nMd hY gurU
goibMd isMG scw sdw inbwihAw Apxw boilAw ] isK sMgq sB kIqy inhwl sRI gurU
goibMd isMG jI Bgq Kjwnw KoilAw] juD sMpUrn]

h`Q ilKq nM : MS 57 j
isrlyK : ishrPI
lyKk : gupwl isMG
p`qry : 132 a-140 a
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ishrPI gupwl isMG jI kI] AlP Awix ky eys jhwn bMdy
gMdy kMm nUM hQ kI pwieAw eI] scy rb dy nwl krwru qyrw muFo icq qoN cwie
BulieAw eI ] sMg Cf kusMg dy nwl rqo JUTw~ Awp ƒ kuJ khwieAw eI] kMnI bn ky
k~c gupwl isMGw hIrw Kwk dy nwl rlwieAw eI]…
AMq : …Xy Xwr AswfVw iek qUM hY qyry bwJ nw Awsrw hour hY jI] rbw suxI qUM icrI
ivCMinAw dI geI rYin hoieAw huix Bor hY jI] jPI Gq leI hwl Xwr dy jI suxo
eys dw eyh ncoV hY jI] AKI KolIAw gurW gupwl isMGw Awp cMd qy Awp ckor hY
jI] ishrPI gupwl isMG jI kI spUrnM]

h`Q ilKq nM : MS 57 J
isrlyK : rqnmwlw mhlw 1
lyKk : nwnk, gurU
p`qry : 141-151 A
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : pMnw nM:146 A qoN ilKq bdlI hoeI hY[
ArMB : < siqgur pRswid] rwg rwmklI rqnmwlw mhlw 1] Awsn swD inrwlm rhY]
pMc qq kw ingrh ghY] QoVI inMdwrw Alp AhwrI] swD kw ipMf sdw bIcwrI] jp
qp sMjm surq ibcKx] nwnk khY jog ky lKx]1]…
AMq : …pr inMdw nih sRoiq sRvx Awip] iqRg sgl ryx khw] Kt lKx pUrnM purK ih
nwnk nwm swD sÍjnh] gRMQ spUrnM pusqk Awid igRMQ jp jI swihb] sbd sq
hjwr ky rhrws, suKmnI swihb ivcwrmwlw] Bwv rswimRq] AiDAwqm ausqiq sRI

72
drbwr swihb jI kI pYNqIs AKrI gurU goibMd isMG dw bwrwmwhW gupwl isMG Brq
vYrwg skq] rqnmwlw rwjy isv nwB kI kQw rwg mwlw]

h`Q ilKq nM : MS 58
isrlyK : kok swr BwKw
lyKk : Drm isMG
p`qry : 1 - 130
Awkwr : 22X17 s.m. ilKq : 12X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, poQI lYmInySn kIqI hoeI hY, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl ,
pihly do pMinAw qy iqMn rMg dI lwl, pIlI, qy kwlI isAwhI vrqI geI hY[ poQI
bgYr hwSIey qoN hY[ sqrW pRqI pMnW-12
Awm vyrvw : gRMQ dy AwKIr ivc 13 p`qry KwlI hn[ ijnW qy nIlI hrI pYnisl qy isAwhI nwl
lMifAW ivc iliKAw hoieAw hY[ poQI ikrm Kurdw hY [
ArMB : < AM sRI gxyswie nm: <siqgur pRswid] AQ kok swr BwKw iLKXqy]svYXw]
hoie ikRpw qumrI hmY q scY gun mgun ho prho]...
AMq : kwlI bkrI dy mUqR nwl golI bnwvxy ky kho] Krl krnw idn 1 golI Gs pwvnI
AKI kwlI bkrI dy mUqR nwl srb rog jwvngy] ieiq sRI kok swr ibciq ikRq kv
Drm isMG vrn qy BwKw ko swr sMpUrxM smwqM]Aimq rUpY kok swrM] ] ]
] ] ] ] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 59 sMgRih


isrlyK : jPrnwmw tIkw
lyKk : gurU goibMd isMG
p`qry : 1 – 221 A
Awkwr : 12X16 s. m. ilKq: 9X12 s. m.
vyrvw : isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAw cwry pwsy bwhr lwl lkIr, AMdr do do
kwlIAW lkIrW qy v`fI nwrMgI kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnW-7
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq Ksqw ies leI Microfilm bxweI hoeI hY [ j&rnwmw hdwieqW
smyq nwl nwl tIkw kIqw hoieAw hY[ pr ies dw pwT pRbMD Awm j&rnwmy nwlo
v`Krw hY[
ArMB : <siqgur pRswid] hukmXiq jPrnwmh sRI muKvwk pwqSwhI ]10] kmwly
krwmwq kwXm krIm ] rjw bKs rwjk rhwko rhIm ]1] ]tIkw] hy AorMgjyb qU jo
krwmwq swQoN mgdw hY so vwhgurU pws hy so kwXm hY ikrpw krn vwlw hY[ rjw
krdy bKsdw hY[ irjk dyx vwlw hy Amw bKs bKisMd a dsqgIr [ rjw bKs
rojI idho idl pjIr ]…
AMq : …pur ky bfw BrwqrI ipAwlw dyhu jo mY pIvw] iehu kYsw hY jo ies lok qy prlok
dI icMqw gvwie dyNdw hY[ sB icMqw dUr krdw hY so ieh Bjn dw ipAwlw hY] ijnw

73
pIqw hY iqnw TU bfw suK dyNdw hY] hmysw rMg cMgw rKdw hy buD bfI aujl krdw hY
eyh bYq AT`sY sT hY ] ieq sRI jPrnwmh smwpq BieAw hY[

h`Q ilKq nM : MS 59 A
isrlyK : jPrnwmy bwry
lyKk : gurU goibMd isMG
p`qry : 222 a-225 A
Awkwr : 12X 16 s. m. ilKq: 9X12 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : jo koeI guru dw isK pVygw iqs ƒ isKI gurU bKsygw] mukq pRwpq hoqI hY[ jnm
mrn qoN rhq hoqw hY[ dieAw isMG soPqI lhOr dI vwsI] muhkm isMG CIbw
duAwrkw dI bwsI ] qIjw swihb nweI swihb isMG nweI ibdr dwI vwsI] Drm isMG
hTIlw jt isMG hsqnwpur dI vwsI] pMjvw ihMmq isMG JIvr isMG jgnwQ dI vwsI
eyh pMj isMG Kq lY ky AorMgjyb pws gey[…
AMq : …jPrnwmw pVy suxy qy jMg ivc jwvo iqs kI Pqy hovygI[ ijvy ArMgo nu mwr Pqy
pweI iqvyN suxn pVn vwlw Pqy pwvygw[ bolo jI vwhgurU jI kI Pqy ]

h`Q ilKq nM : MS 59 e
isrlyK : AMimRqsr mhwqm
p`qry : 225 A -259 A
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : <siqgur pRswid] ]dohrw] gur gnys Ar swrdw bMdo ihq icq lwie] jwkI
ikRpw iblwsqy aUqm miq ko pwie]1]…
AMq : …drb dyh dwn dyh mwn dyih qws Awdr kIjIAY] sr so js sunwie dyh goibdg
pRIq lwie dyh mukq pMQ idKwie qw sun nmskwr kIjIAY] hir crn pRIq lwie dyh
gur ko js sunwie dyih kwl pMQ Cfwie qws crn pUjIAY] sMq sMg kIjIAY dwn mwn
dIjIAY] jnm lwB jIjIAY so AYsI miq dIjIAY] ieq sRI BivKq purwny amw mhys
sMbwdy AMimRqsr mhwqmy nwm As†moiDAw sm,wpiq msq suB Asq] APjU]=]

h`Q ilKq nM : MS 59 s
isrlyK : cwxwk swsqr BwKw
lyKk : sYnwpiq, (kvI)
p`qry : 1-26
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9X12 s. m.
vyrvw : EhI

74
Awm vyrvw : EhI
ArMB : <siqgur pRswid] AQ cwxwk swsqr BwKw ilKXqy] pRxvq ho sRI ibsn ko jo
iqRlok ko rwie] cwxwky BwKw kho jo qum hoie shwie]…
AMq : …gur goivMd kI sBw mY ly K kr prm sujwn ] cwxwkY BwKw kIey kib snwpiq
nwm]20] ieiq sRI cwxwky BwKw sMpUrxM]suMBM] ]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=

h`Q ilKq nM : MS 59 h
isrlyK : bic`qr nwtk ikRsn Avqwr
lyKk : gurU goibMd isMG
p`qry : 1-191
Awkwr : 12X16 s. m. ilKq: 9X12 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : <siqgur pRswid] AQ dyvI jU kI ausqq brxnM] BU sMpRXwq CMd] quhI AsqRxI
ssqRxI Awp rUpw] quhI AMbkw jMB hMqI AnUpw] quhI AMbkw sIql qoqlw hY] ipRQI
BUM Akws qYhI Aw hY]…
AMq : …Pwgn Pwg biFXo Anurwg suhrwkn Bwg suhwg suhweI] kysr cIr bnwie srIr
gulwb AbIr gulwl aufweI] so Cib mY n lKI jn dvw ds mws kI sovq Awg
jgweI] Aws ko iqAwg inrws tsikXon hI Xo ksikXo n ksweI ] ieiq sRI bic`qr
nwtky iksnw Avqwry ibrh nwtk bwrwmwhw sMpUrnM msqu]

h`Q ilKq nM : MS 59 k
isrlyK : AsPoitk kibq
lyKk : gurU goibMd isMG
p`qry : 1-20
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < sRI BgauqI jI shwie] AQ AsPotk kibq ilKXqy]]svYXy] Cib auqm
AwikRq Cwjq hY liK lwjq kMj pRBw muK kI] imRg bwl qy nYn ibswl sy hY sB
jwinau qrws mno suK kI] ijh hyir sBY jl jMmn mY iqh ] kbhUM nhI kwnh sy
sKI kho AMqr ky duK kI]…
AMq : …kwgd dIp sBY kir hO Ar swq mhrwxq kI msu kY ho [ kot bnwspqI isgrI
ilKby hMU ky lyKn kwj bnY ho ] swrsÍqI bkqw kirkY jug cwir gnys ky hwQ ilKY
ho] kot kib`qn jau kir ho qum ko n qaU pRc nYk irJY ho ]

75
h`Q ilKq nM : MS 60 sMgRih
isrlyK : Bgvq gIqw
lyKk : ABY rwie
p`qry : 1 a – 67 A
Awkwr : 16X19 s. m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, auKVI hoeI hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY,
cupwsIN dohrw hwSIAW hY[ pihlW do kwlIAW lkIrW ivc motI lwl lkIr iPr lwl qy
kwlIAW lkIrW ivc motI pIlI lkIr[sqrW pRqI pMnW-10, ies poQI ivc 9 ikRqIAW
hn[
Awm vyrvw : poQI auKVI hoeI hY[ ikqy ikqy ikrm Kurdw hY[ AwrMB ivc Aqy AMNq qy do-do
hwSIey vwly p`qry KwlI hn[ hwSIey ivc soD kIqI hoeI hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ Bgvq gIqw ilKÎqy ] dohrw] ikRSn ikRSn sRI ikRsn
jI pRQm kro su aucwru] sPl krn ko kwmnw kwm Dyn inrDwr]1]…
AMq : …ieiq sRI Bgvq gIqw sUpin Kq su bRhm ibidAWXM jog swsqRy sRI ikRsn Arjn
sMbWdy inrnY moK sMinAwsXo-gonwm As†dmo iDAwie sMpUrx BieAw smwpqM suBM
msqu] 18 ]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 60 A
isrlyK : spq slokI Bwgvq gIqw
p`qry : 67 A – 68 A
Awkwr : 16X19 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ] EimqykwiKrM bRhm ivAwhr nmw mn ismrn] Xw pRXw
qiqX jn dy hMis mwq prmW giqM]1]…
AMq : …XoveI gIqw smUhyn iesqoq imCiqN pWfv] sohMvdI spqeI slokeI] iesquqey
vn sMisXw]1] iea sRI spq slokI gIqw smwpqM]=]

h`Q ilKq nM : MS 60 e
isrlyK : cqr slokI Bwgvq
p`qry : 68 A – 69 A
Awkwr : 16X19 s. m. ilKq: 11X13 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ] gXwnM prmM ghXM myXdiv gXwn smnuqM] srhisAMq qdM
gMc gRyhwx gqM mXw]1]…
AMq : …eyq nm nm mwiqs† pRmyx smwDnw] Bvwn klp ivklpyKU nw ivmuhXq krih
icq ]7] ieq sRI cqur slokI Bgvq smwpqM]

76
h`Q ilKq nM : MS 60 s
isrlyK : mhwBwrq sq shMsr sMihqw
p`qry : 69 A – 87 A
Awkwr : 16X19 s. m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : qyW sRI gxyswey nm: ] XsÎ smrx mwqRyx jnm sMswr bMpnwq] ivmucÎqy
nmsqgmeI] ivsnvy pRB ivsnvy]1]…
AMq : …nro mukqI mvwpnoqI ckRpwxy rv coXQw] bRhm hqÎw dIk pwpM srv pwpM
insXqI]162] ieq sRI mhwBwrqy sq shsR sihqwXW vYXw iskXW sWiq: pRvxI dwn
Drmo qryauq mwn swsny sRI ivsnUr nwm shsRM sMpUrxM smwpqM]1]

h`Q ilKq nM : MS 60 h
isrlyK : Bgvq mhw purwx Kstm skMd
p`qry : 87 A–93 A
Awkwr : 16X19 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ] rwjw prIKqo vwc] hy Bgvn ijs ividAw kir rKq
hUAw ieMdR vhnO sihq] sqR sYnw kO lIlw kir ijqqu BXw] Aru iqRlokI kI sMpdw kO
Bogqu BXw] so nwrwiex kvcu hm ipRiq kho ] sRI sukdyvo vwc] hy rwjn jb ieMdR
ivsÍ rUp kO pRohq kir kY ividAw pUCq BXw] qb ieMdR kO ivsÍ rUp nwrwiex kvc
khq BXw] so qUM svDwn mn sO suxu]…
AMq : …qb rwjw ieMdR ivsÍ rUp qy Xih ividAw pwiekY rx ivKy dYqO kO jIqqu BXw]
Ar iqRlokI kI sMpdw kO Bogq BXw]1] ieq sRI Bwgvqy mhW purWxy Ks†m skMdy sRI
suk pRICq sMbWdy As†mo iDAwie] smwpqM]8]1]

h`Q ilKq nM : MS 60 k
isrlyK : ivcwr mwl
lyKk : AnwQ purI
smW : (rcnw kwl) sMmq 1726
p`qry : 93 A – 115 a
Awkwr : 16X19 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ]sRI gxyswey nm:] ] AQ sRI ivcwr mwl AnwQ purI
ikRq ilKqy] ]dohrw] nmo nmo sRI rwm jU siq iciq AwnMd rUpu] ijh jwny jgu
supn vq nwsY bRm qm kUp]1]…

77
AMq : …sorTw] sqRh sY CbIs sMbq mwGv mws suB] momiq ijq khu qIs qy qk brx
pRgit krIAw] gIqw BwrQ ko mqo eykwds kI jugiq] As†wvk bwiss† muin kCk
ApnI Eukiq ]43] ieiq sRI ibcwr [ ivcwr ] mwl Awqmvwn kI iQq As†mo
ibsrWm]8] ieq sRI ivcwr mwl sMpUrx smwpqM]=]=]=]=

h`Q ilKq nM : MS 60 K
isrlyK : swr gIqw
p`qry : 115 A – 123 A
Awkwr : 16X19 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ] AQ gIqw swr ilKXqy] ]Arjno vwc] Arjn sRI
ikRsn BgvWn jI pih pRsn kry hY] ikhy pRB jI aAMkwr kw mhwqm Ar rUp Aru
AsQwn iqs ky sunxy kI myrI bwCw hy] qum ikRpw kir kY inrUpx krhu]…
AMq : …gMgw gIqw gwieqRI gur goibMd eyhu pWco rwg krY] so punrip jnmu n pwvY] jo
koeI ies swr gIqw kw jQw skiq AiBAws kirn jwnY so pwT mwqR kry] so BI
ibsn ky ibdmwn jwie pRwpiq hoie ] ies qy bhuq mihmw ikAw kho]1] ieq sRI
gIqw swr smwpqM]=]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 60 g
isrlyK : iKl pRkrx
p`qry : 123 A – 263 a
Awkwr : 16X19 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] ] EAM nmo prmwqmny] sRI purwx purkoqmwX] iKl pRkrx
ilKXqy] ] bwlmIko vwc] hy BwrduAwj mhW rmwiex lK slok hY] iqs
ivKY ieh bwl kWf moK aupwie bqIs shsR slok vIss† jI aupdys kIAw hY] so quJ
kau srv kRm kir kY khw hY] so quJ kau sRvx krwieAw hY]…
AMq : …ieiq sRI iKl pRkrxy nWnW pRsno moK aupwey srvQw vrnnM nwm srgh]15]
sMpUrx moK aupwie ky srg ivKy kQw ky swr khy hYN] qWqy ies kw nwmu sWK hY]
dohrw] swhI kwnI bRhm hY kwgd lyKnhwr]vkqw sRoqw Awid dY srv bRhm
inrDwr]1]sMpUrxM]=]=]=]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 60 G
isrlyK : gurbwxI gurU qyg bhwdr
p`qry : 263 a – 280 A
Awkwr : 16X19 s. m. ilKq: 11X13 s. m.

78
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ieh ikRqI ADUrI hY [
ArMB : < siqgur pRswid] ] rwg gauVI mhlw 9 ] swDo mn kw mwnu iqAwgEu] kwm
kRoDu sMgq durjn kI qW qy Aih inis BwgEu]1] suKu duKu dono sm kir jwnY Aaur
mwnu Apmwnw] hrK sog qy rhY AqIqw iqin jg qqu pCwnw]1]…
AMq : …< siqgur pRswid] ]rwgu bsMqu ihMfol mhlw 9 ] swDo ieh qnu imiQAw
jwnau] Xw BIqr jo rwmu bsqu swco qwih pCwno]1]rhwau] iehu jgu hY sMpiq supny
kI dyiK khw AY fwno] sMig iqhwrY kCU n cwlY qwih khW lptwno]1] ausqiq inMdw
doaU prhir hir kIriq aur Awno] jn nwnk sB hI mY pUrn eyk purK
Bgvwno]2]1] bsMq ihMfo [ihMfol] mhlw 1]…..

h`Q ilKq nM : MS 61 sMgRih


isrlyK : iDAwau ibhMgm inrMkwr kI kQw
rcnw kwl: sMmq 1726
p`qry : 1 a –77 a
Awkwr : 13X17 s. m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : sqrW pRqI pMnW-10; poQI dI lYmInySn kIqI geI hY Aqy ijld bMdI bwAd ivc
kIqI geI hY[ dupwsIN KVy ruK do do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW Aqy vKryvyN
leI motI pIlI lkIr dw hwSIAw hY[
Awm vyrvw : poQI ikqy ikqy ikrm Kurdw hY[ AMqly pMj p`qry ijAwdw ikrm Kurdw hn[ poQI dy
pihly p`qry ƒ keI qrWH dy hwSIey nwl sjwieAw igAw hY[ SurU ivc do hwSIey vwly
p`qry KwlI hn[ hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY[
ArMB : < siqgur pRswid] ] rwgu rwmklI iDAwau ibhMgm inrMkwr kI kQw] mhlw
1] qd qo bwbw ibhMgm pMKI kY rUpu Qw] eyk nwm kw ADwru Qw] Kwqw kCu nw Qw]
pMc qq inrbwx Qy aunkI dyhu QI bwby kI] kvn kvn qq Qy ] suriq sbdu
igAwn iDAwn sMqoK ienw pMcw qqw kI dyh QI bwby kI]…
AMq : … pauVI ] srb kI ryix ies mn kau jwnhu] AMimRq nwm mn mwih pCwnhu]
haumY dUir krhu icqu lwvhu ] jo jo hukmu soeI kmwvhu] bcn spUrn mn mih
Drhu ] krm ibkrm pyKq Ajr jrhu ] hoie inrwlmu sbdu kmwvhu] jn nwnk
qqu ibhMgmu pwvhu]25]gosit spUrx hoeI gurpRswid] pVY suxY rhq rhY so moKu
mukqM pwvY]1]sloku] pVY suxY jo pRym kir rhq kmwvY koie] muKu aUjlH drgh suKI
pwir auqwrw hoie] bolohu BweI jI vwhgurU swKI spurn hoeI]

h`Q ilKq nM : MS 61 A
isrlyK : nsIhq nwvw
p`qry : 77 a – 79 A
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI

79
Awm vyrvw : EhI
ArMB : nsIhqnwvw ]<] kIjY nyk nwmI jo dyvY Kudwie] jo dIsY ijmI pr so hosI
Pnwh] dwiem n dauliq ksy bysumwru] nw rhY gy kroVI n rhYgy hjwr] dmVw iqsI
kw jo KrcY Ar Kwie] dyvY dlwvY rjwvY Kudwie] hoqw n rwKY Akylw n Kwie] qh
qIk idldWnI vhu iBsiq kau jwie]1]…
AMq : …cwlI gMj joVy n riKAw eImwnu] dyKo ry kwrU jo hoqy ipryswn]dunIAW dIvWnI
PwnI mukwmu] Kud csm bInI AwKr clxw jhwn] hir vKiq bMdy qUM iKjmiq
[iKdmq] n ivswir] msqI gPlq isNau bwjI n hwir] qobw n kIqIAw kridAW
gunwh] bugo Arj nwnk ies Awlm isNau qyrI pnwh]1]

h`Q ilKq nM : MS 61 e
isrlyK : pwrsI mq
p`qry : 79 A – 84 a
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : 84 A p`qrw KwlI hY[
ArMB : < siqgur pRsWid] AQ pwrsI mq q muhrmu ky gurry kw ivcwr] ijs vwr hovY
iqsI vwr kw Plu aus vrs roj ivic vIr qy so aus kw Pl] dohrw] mohrm nwm jo
mws hY kihE pwrsI mwih] qw mY dhy su hoq hoih dUkY kCu nwih]5]…
AMq : … cOpeI]6] qUtY mwrg jMg krwie ] jMg bIc bhu mwrY jwie] rÎq hovY sB
vYrwn] pwqswh mwns ko jo mwn] swl iesI kw sNin piqswih] ies mY JUT kihE
kCu nwih] snvwrw gur rwjy hoie] iqsu ky Pl jwno ieh hoie]

h`Q ilKq nM : MS 61 s
isrlyK : AMimRqDwrw
lyKk : Bgvwn dws inrMjnI
(rcnw kwl) 1795 sMmq
p`qry : 1–107
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 107 A~D ivckwr qoN PitAw hoieAw hY[
ArMB : < siqgur pRsWid]] sRI gur sMqey nm:] AQ igRQ AMimRqDwrw ilKÎqy]dohrw]
mMgl rUp AnUp mY injwnMdu pid jwsu] lhÎo mMgl crn Xh sohM hMsu pRkwsu]…
AMq : … Amuk smUcy mucY jwinXh sB igRMQn kO nwmu] bweIs AMk qy AMku hY pwro sq
prmwn]54] ieiq sRI AMimRqDwrw igRMQ skl ibbyk pRkwsu ibbyk dIpu igAwnI kO
srUp brnnO nwm Bgvwn dws inrMjnI kQqy] cqR dso pRBwv]14]sMbq ]1795]

80
h`Q ilKq nM : MS 61 h
isrlyK : gRih idSw
rcnw kwl: 1795 sMmq
p`qry : 107 A –111 a
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : Kwny bxw ky hr Kwny ivc iek sbd iliKAw hoieAw hY[ p`qrw nMbr 111 A hY [
ArMB :
qqu 5 AnMd Akws pvn
AMq :
nyqR dys kMT dys ihrdw dys

h`Q ilKq nM : MS 61 k
isrlyK : sRI rwm ivlws
lyKk : rwm ikRSn dws
p`qry : 112 a–116 a
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : kous kOn N Nsux lYdy kWn] XQUl dyh BvN BIqr joie] AnmY kos pCwn soie] pMc
pRwx krmy dRY joeI] kos pRwx mY jwno soeI] iedR krm imly mn jbY] kos mno mY jwno
qbY] …
AMq : …dohrw] icd ind AdYÍ Aml srb ibAwpk rwm] AMqr bwihr eyk rs rWm
ikRsn inj Dwm ]10] ieiq sRI rwm iblws sMpUrxM suB msq]

h`Q ilKq nM : MS 61 K
isrlyK : ADXwqm rmwXxy
lyKk : gulwb isMG
p`qry : 117 a–153 a
Awkwr : 13 X 17 s. m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 153 dw auprlw K`bw konw KwDw hoieAw hY ies krky pUrI qrHW pVHn
Xog nhIN[
ArMB : iqRBMgI CMd] Bj ry mn mUVM grV ArUVM suiq inj gUVM nwmvrM] ijn byd aucwry
rqn inkwry m`NC k`NC AOqwr DrM] bpu sUqr Dwry mhI inkwry ihRn sMGwry kwj krM]
nr isMG auqwry ieq suq mwry Bgiq aubwry dyv nrM]1]…
AMq : …gÎWn AiKl suiq swr BRwq mY qoh sugwey] bydWq vydÎ suB crx su myry byd
bqwey] jo srDw kir pFy kry Aru Bgiq inrMqr] so mm rUp smwie rhy nih rMc

81
su AMqir ] suin jo mm vcnn mwih pun Bgiq hoie jg qwihaur] gulwb isMG inj
BRwq ko rwm bKwnÎo AODpuir]133] ieq sRI md ADXwqm rmwiexy aumw mhysÍr
sMbwdy auqr kWfy rwm gIqw nwm pMcmo DXwie]smwpqM]1]2[ sRI vwihgurU jI shwey
rwm jI]

h`Q ilKq nM : MS 61 g
isrlyK : bwxI gurU qyg bhwdr-gurU nwnk jI kI
p`qry : 153 A – 204 a
Awkwr : 13X17 s. m. ilKq: 11X13 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] rwg gauVI mhlw 9 ] swDo mn kw mwn iqAwgau[ kwmu kRoD
sMgiq durjn kI qWqy Aih ins Bwgau]1] rhwau] suK duK dono sm kir jwnY Aaur
mWn Apmwnw] hrK sog qy rhy AqIqw iqn jgu qqu pCWnw ]…
AMq : …rhwau ] skiq snyhu kir suMniq krIAY mY n bdaugw BweI] jau ry Kudwie moih
qurku krygw Awpn hI kit jweI]2] suMniq kIey qurku jy hiegw Aaurq kw ikAw
krIAY ] ArD srIrI nwir n CofY qW qy ihMdU hI rhIAY]3] Cwif kqyb rwm Bju
baury julm krq hY BwrI] kbIry pkrI tyk rwm kI qurik rhy pichwrI]4] sRI
vwihguru jI shwie]

h`Q ilKq nM : MS 61 G
isrlyK : Awrblw (jugW bwry)
p`qry : 204 A – 205 A
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qry keI jgwH qoN KwDy hoey hn[ ies leI pUrI ilKq pVHn Xog nhIN hY[
ArMB : < siqgur pRswid] 1] Awrblw siqjug kI ] solw lK iek soau ATweI hjwr
brs]1]…
AMq : …rudR iekwds jwih skq isMgwr kry hY] klp eyk hY bIqAw XU sB hI hoey KY
hY] byd khq iehu rIq bRhmw minCq eyk hY] qw ibMns kul sNswr Anyk vvyk hY]
hry rwm]

h`Q ilKq nM : MS 62 sMgRih


isrlyK : ibsn purwx BwKw
smW : sMmq 1887
p`qry : 1 a – 460 A
Awkwr : 13X18 s.m. ilKq: 9X13 s.m.

82
vyrvw : ijld g`qw kpVw; dupwsIN KVy ruK do do kwlIAW lkIrW, ivc do do kwlIAW
lkIrW dw hwSIAw hwSIey ivc ikqy-ikqyy ilKq; sqrW pRqI pMnW-9
Awm vyrvw : smyN bwry bwAd ivc hor kwnI nwl iliKAw jwpdw hY[ SurU ivc ibnW hwSIey dy
cwr p`qry Aqy AMq ivc hwSIey vwly cwr p`qry KwlI hn[
ArMB : < [ sRI gxyswie nmh] siq icq AwnMd prmwqmwie nmh] AQ ibsn purwn
BwKw ilKqy] prwsro vwc] prwsr mYqY [ mYqRy ] kEu khy hY]ik qy mYqRy Xih jo quJy
aupdys kro hY[ so AMimRq smwn hY so mn ky pwqR sO pIEu] Ar jo nwrwiex qy iBMn hY
iqs kw iqAwg kr]…
AMq : … qUM BI inscY kr ky jwny ju mY Awqmw hoN] Ar bRhmw qy lykir cItI pRjMq sRb
ivKy pUrn Ar pRkws khoN ] Awqm drsI jb Xih srb bcn buD ky sRvx kr suxy
Ar Awp ko dyKw Ar pCwxw Awqm ivKy lIn BXw] Ar srUp soN imlw Ar bMD
mukiq ky BY qy inrBY BXw] ieiq sRI poQI ibsn bydWq sMpUrnM smwpqM]1]

h`Q ilKq nM : MS 62 A
isrlyK : mhwBwrq ( 19 vW AiDAwie)
ilKwrI : lwlw dws ?
smW : sMmq 1887
p`qry : 461 a – 465 A
Awkwr : 13X18 s. m. ilKq: 9X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw; dupwsIN KVy ruK do kwlIAW lkIrW; ivc do kwlIAW lkIrW
hwSIey ivc ikqy-ikqy ilKq; sqrW pRqI pMnW-9; p`qrw nMbr 466 vI bwAd ivc
iliKAw jwpdw hY Aqy hor kwnI nwl ies p`qry qy smyN bwry iliKAw hY[ “sMmq
]1887] AsU sudI duAwdsI] poQI sMpUrxM[
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] XuiDs†rEu bwc] jogysÍr jWnY sb Byv] munin mDÎ sRys†
sukdyv] bRhm Bwv mwXw ko qÎwg] rÎuM suK kY EupjXO byrwg]1]…
AMq : …bYsMpwXno bwc] ] suk sMbwd brnIXo jhW] nods kQw jwinXo qhW] sunÎo
purWn ijsI mn rhI ]lwlw dws kQw so khI]27] ieiq sRuI mhwBwrQy ieqhws swr
smucey EunIsmo DXwie]

h`Q ilKq nM : MS 63
isrlyK : qqÍwnUsMDwn
lyKk : mhwdyvw nMd
ilKwrI : su`Kw isMG
p`qry : 1-88 a + 1-92 + 1-4 +1-52 = 188
Awkwr : 17X25 s.m. ilKq: 11X17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, poQI auKVI hoeI hY[ sqrW pRqI pMnW-11 ibnw hwSIey dy [ ilKq
suMdr hY[

83
Awm vyrvw : Kuly p`qry hn[ poQI KVy ruK KuldI hY[ Alg AiDAwieAW ƒ Alg p`qrw nMbr
idqw hY[ SurU ivc Aqy AMq ivc iek-iek p`qrw KwlI hY[ Aqy aunWH qy hor kwnI
nwl kuJ kuJ iliKAw hoieAw hY[AKIrly KwlI p`qry qy ilKwrI bwry iliKAw hY[
“ilKqum BweI su`Kw isMG, sRI srb aupmw jogu, BweI swihb qwrw iwMG jI horW jogu
mQw tyikAw vwcxw , hor mhwrwj jI molW qwvw aupr muSq kmwieAw pqRy bwrw qw dy
Aqy swFy iqn rupÎy ilKweI hr AiDAwey iek pMnw KwlI Cf ky SurU kIqw igAw hy[
hr AiDAwey dy AwKrI p`qry ƒ nMbr nhIN lgwieAw igAw[
ArMB : < siq gur pRswid] sRI gxyswX nm: ] AQ Bwsw krqw Awpny ies† dyvqw Aru
gurO ko nmskwr krq hY] sMsikRq solokoN kr] slok] nwnw BUqM ivsÍMhÎy qq Xsmwq
irMcd iBMnM nwsiq] qM sRI ikRsnM vMdy inqÎM hwdwvM qy mdysqÎM]1]…
AMq : …ieiq sRI mq prmhMs prbRwjkwcwrX sRI miq sMÍpRkws ind srsÍqI pUjÎ pwid
isKÎ Bgvn mhwdyv ind srsÍqI munvr ivrcqy qqÍwnu sMDwny cqurQ pRCydh
ikMicq tIkw imisRqh smwpqh]5]

h`Q ilKq nM : MS 64
isrlyK : gurmiq rmwiex
p`qry : 1-113
Awkwr : 23X33 s.m. ilKq: 16X25 s.m.
vyrvw : ijld cmVw auKVI hoeI hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[
sqrW pRqI pMnW-16
Awm vyrvw : ikqy-ikqy ikrm Kurdw hY; poQI ADUrI hY[
ArMB : < siq gur pRswid] AQ sRI gurmiq rwmwiex rGbIr pRkws ilKÎqy]dohrw] sRI
gur nwnk dsm ko pRQm syv mn lwie] gxpiq mwq srsÍqI bwr bwr pun
iDXwey]…
AMq :…rWm ibnW kC moih nW Bwno] jo hY cIj ibnW hr nWmo] voh hmry nhI hY iksy
kwm] sB hn sun iPr aucI tyrw] sun hnvMq sRI rjo qyrw] rkq pwk Ar AsqI
cwm] ies my kwhW Ahy hr nWm ] sunvMq bIr bl Dwr] deI AwpnI Kl auqwr]
ikAw dyKq bYTy sB lwhmw] iek iek rom rom khy rWmw] ies ihq sRI gur Arjn
joie] EAMkwr my ilKy …..

h`Q ilKq nM : MS 65
isrlyK : nvIn q`q Kwlsw gurmq ksOtI
lyKk : cMdw isMG
smW : sMmq 1964
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 1-144
Awkwr : 34X21 s.m. ilKq: 27X16 s.m.

84
vyrvw : ijld g`qw; auKVI hoeI hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[
sqrW pRqI pMnW-25, ibnw hwsIey dy hY[
Awm vyrvw : 8 nMbr p`qry qy isrlyK bwry iliKAw hY; Aqy lyKk Aqy smyN bwry p`qrw nMbr 9 dy
AMq qy iliKAw hY[ ies poQI dI mweIkRoiPlm bxI hoeI hY[
ArMB : < siqgur pRswid] BUmkw ] Ajy kl hI ies smy nyN rMgn hI bdlw eyh hwlu
muFoN hI huMdw AwieAw hY isrP Prk ieqnW irhw ky koeI nykI kI qrP mwiel rhw
AOru koeI bdI kI qrP ] iksI nyN sKqI syN ] kWm lIAW AOr iksI ny nrmI syN AOru
iksI nyN burw kih kY AOr iksI ny Blw kih kY] sMswr mY AYsw hI hoqw clw AwieAw
hY]…
AMq :…AMn KwxW qy KulwauxW qy Pyr AsI Prk kI smJIey] b`s isMG ihMdU hYn]25]
ijsqRW dy ihMdU buq pRsq hYn EusI qRW dy is`K q`q Kwlsw BI buq pRsq hY ] b`s isMG
ihMdU hYn] Aysy hI Anyk qrw dy hwl hYn ieqny hI kwPI hY AklmMd ko Aswrw hI
kwPI huMdw hY ]

h`Q ilKq nM : MS 66 sMgRih


isrlyK : igAwn srody
lyKk : nwnk dws
p`qry : 2-120 a
Awkwr : 8X12 s.m. ilKq: 4X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, auKVI hoeI hY[ dupwsIN KVy ruK do do kwlIAW lkIrW dw hwSIAW hY [
sqrW pRqI pMnW-4
Awm vyrvw : poQI ikqy-ikqy ikrm Kurdw hY[ lyKk dw nwm p`qrw nMbr 119 qy id`qw hoieAw hY[
poQI dI mweIkRoiPlm bxI hoeI hY[ poQI dI SurUAwq p`qrw nMbr 2 qoN huMdI hY[
ArMB : < siqnwm krqw purKu inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gurpRswid]
rwgu rwmklI mhlw ]1] igAwn srodw] purKoqm prmwqmw pUrn ibsvy bIs] Awid
purKu Aibclqu hI qoih invwvau sIs]1]…
AMq :…jog jugiq hir Bgiq kir bRhm igAwn idRV kr gho] Awqm qqu ibcwr kY
Ajpw mY mn sm rho]238] ieq sRI igAwn srodY mwl mMqRY nwnk dws ikRq igRMQ
sMpUrx smwpqM] pVMqy suxMqy ibcwrqy moK mukiq lhMqy sRI gurU jI ky crn pwdkw
nmsqy nmsqy]=]=] ]=]

h`Q ilKq nM : MS 66 A
isrlyK : bcn gurU Amrdws jI kw
lyKk : nwnk dws
p`qry : 120 a -121 A
Awkwr : 8 X 12 s. m. ilKq : 4X 8 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI

85
ArMB : bcn hY gurU Amr dws jI kw ] AYqvwr pwn Kwie jwvxw] somvwr dRpn dyK ky
jwxw]…
AMq :…sukRvwr rweI Kwie jwvxI] CinCRvwr syDw lUx Kwie jwvxw] ijq vil jwie
iqq vil isiD hoie]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 66 e
isrlyK : cO GVIAW
lyKk : nwnk dws
p`qry : 122 a -127 A
Awkwr : 8X12 s. m. ilKq: 4X8 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : AMq ivc do hor p`qirAW qy ilKq hY pr p`qrw nMbr nhIN pwieAw hoieAw[ p`qrw
nMbr 127, qy Aqy aus qoN Agy iek pMny qy jwmnI isAwhI nwl Aqy aus qoN Agly do
pMinAW qy kwlI isAwhI nwl iliKAw hoieAw hY[ ienHW pMinAW qy kwnI vI bdlI hoeI
hY[ AwKrI p`qry qy hwSIAW nhIN hY[
ArMB :<siqgur pRswid ] ] cO GVIAw ilKqy ] AYqvwr kw vIcwr ] 4 ] audyr ] 4 ]
cwl ] 4 ] lwB ] 4 ]…
AMq : …AMmRq GVI AMmRq pIvy] suB GVI kwrj isD] lwB GVI lBMqy rwju ] rog GVI
ibnwsy kwl] audyg GVI mhw BEu aupjY] kwl GVI qy cwl GVI dono hY Asub]

h`Q ilKq nM : MS 67 sMgRih


isrlyK : hT pRdIpkw
lyKk : l`CI rwm
ilKwrI : rwDw ikRSn
smW : sMmq 1929
p`qry : 1 A -12 A
Awkwr : 16X27 s.m. ilKq: 13X22 s.m.
vyrvw : KulHy p`qry, do g`iqAW ivc bJy hoey hn[ hwSIey qoN bgYr hY[ ikqy-ikqy kuJ AKrW
qy iPkI lwl iSAwhI PyrI hoeI hY[ sqrW pRqI pMnW-13, poQI KVy ruK KuldI hY[
Awm vyrvw : ikqy-ikqy ilKq qoN bwhr KwlI QW qy vI iliKAw hoieAw hY[ poQI dI hwlq mwVI
Aqy ikqy-ikqy ikrm Kurdw hY[ poQI do sYNcIAW ivc vMfI hoeI hY[
ArMB : < siqgur pRswid] sRI gxyswX nm:] AQ hT pRdIpkw ilKqM] dohrw] ikRs˜
jIvn klÎWn suq lCI rwm lK bÎws] Awp jWn kON so ikXo jo jwnÎoN suq
bÎws]1]…
AMq : … dohrw] hT prdipkw gRMQXw swsiqR AKru mYN jo ] rwDw ikRsn swDU ny gurmuKI
kIqw so]62] sMmq EunI sY aunqI mwG vdI jo Awih] duvwdsI rivvwr idn pUrn
kIqw qwih]63] ] ieq sRI ikRsn jIvn klÎWn suq lCI rwm ikRq jog suDw
inDI gRMQy isrt pMcm Eupdys sMpUrxM]5]=]

86
h`Q ilKq nM : MS 67 A
isrlyK : AQrbx kI hMsnwd aupinKd
BwKw tIkwkwr : musqwk rwie
smW : sMmq 1929
p`qry : 1 A -27 a
Awkwr : 16X27 s. m. ilKq: 13X22 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ikqy-ikqy ilKq qoN bwhr KwlI QW qy vI iliKAw hoieAw hY[ poQI dI hwlq mwVI
Aqy ikqy-ikqy ikrm Kurdw hY[ poQI do sYNcIAW ivc vMfI hoeI hY, ikqy-ikqy p`qry
iBjy hox krky isAwhI PYlI hoeI hY, p`qrw nMbr 25 a qoN kwnI bdlI hoeI hY[ 25
A altw iliKAw hY[ ies sYNcI ivc hor keI Putkl ikRqIAW hn[ AMq ADUrw
jwpdw hY[
ArMB : < siqgur pRswid] sRI gxyswX nm:] AQ AQrbx dI hMsnwd aupinKd
ilKÎqy] dohrw] bMdn sRI sukdyv ƒ aun kUM hIey mY lwie] CipE Byd pRgt kIE
pRmwrQ ky dwie]1] sMsikRq BwKw krI qW ko Xh idRs†Wq ] Kol Kol sB hI khI
smJy Cuty BRWq]2]…
AMq : … holI] rwg tofI] holI KylyNgy Apny mn soN bwjY svd Anwhd GxwGxw
xxw]rhwau] pUrygy kuMB pRxv ky rMg soN nwskw kI ipckwrI ] kib`q ] qIrQ n kIE
suD pwT hUN n PyrI buD jwp qo Anyk kIey khW lO sunweIAY] brq BI Anyk kIey
inrwhwr BuKu mUey jMqR qMqR kIey jyqy kyqk ignweIAY] mVI qy mNsWnI iPry khUN qy n
nYk try ikMcq n pwieE suK jhW mn lweIAY] kihq msqwk rwie sB duK ko
bnwie ibnw srb iqAwg ky suK nhI pweIAY]11]

h`Q ilKq nM : MS 68
isrlyK : ibRqI pRBwkr
lyKk : inScl dws
p`qry : 1 A -47 A
Awkwr : 17X30 s. m. ilKq: 13X24 s.m.
vyrvw : KulHy p`qry, do g`iqAW ivc bJy hoey, sqrW pRqI pMnW-15 [ poQI KVy ruK KuldI hY[
ilKq suMdr hY, bgYr hwSIey dy hY[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI hY, ikqy-ikqy ikrm Kurdw hY[ pihlw p`qrw hyToN K`bw konw
BuirAw hieAw hY, iek AKr pVHn Xog nhIN[ p`qrw nMbr 1 a KwlI hY[ poQI ivc
dyvnwgrI A (A) dI vrqoN kIqI hoeI hY[
ArMB : ]<] siqgur pRswid] spqm pRkws mYN ibRiq kw sÍrUp khÎw] ibRiq kw pRXojn
khnY kUM As†m pRkws kw AwrMB hY] AgÎwn kI inibRiq muKÎ pRXojn ibRiq kw hY]
Gtwidk Anw Awkwr ibRiq sYNGtwidk AvibMn cyqn sb ArwXwn kI inibRiq
hovY hY] …

87
AMq : …]prMqu] AinrvcnIX kw bwD rUp ABwv qo AiDs˜wn rUp AnuBv is`D hY] Xw
qYN AgÎwn sihq BwvwBwv rUp pRpMc] AO qW kI inibRiq skl AinrvcnIX hYN]
iqn srb kw AiDs˜wn rUp bwD hoX kY] inrdYÍq sÍrUp prmwnMd rUp prm puruswrb
moKÎ hY] ] ieiq sRI mM inscl dws sMgXk swDU ibricqy ibR~iq pRBwkry jIvysÍr
srUp inrUpx pUrbk ibRÂiq pRXojn inrUpxM nwm As†m : pRkws : 8 ] ]
] ] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 69
isrlyK : Xog visst BwKw
p`qry : 1 -774
Awkwr : 38X 24 s.m. ilKq: 28X21 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, tu`tI hoeI; dupwsIN KVy ruK do-do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr;
sqrW pRqI pMnW-27
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw hY; SurU ivc 14 Aqy AMq qy 11 p`qry hwSIey vwly KwlI hn[
p`qrw nMbr 593 qoN Agy kwnI bdlI hoeI hY[ ilKq bhuq suMdr hY[
ArMB : < siqgur pRswid] E N sRI gxyswX nm:] AQ vYrwg pRkrx isMmRiq BwKw
ilKÎqy ] siq icq AwnMd rUp jo Awqmw hY] iqs kEu nmskwr hY] kYsw hY siq
icq AwnMd rUp jo Awqmw khqy hY ijs qy ieh srb Bwsqy hY] Aru ijs ivKy srb
lIxu hoqy hY]…
AMq : … cqusty pRkrx ivKy pMcws pwiKAwn Bey hY]50] ieiq sRI mwrKO prhqy sRI
mhwrmwiexy dyv dUq Eukq sq shNsR mWq sMGqwXW bwl kWfy moK Eupwey inrbwx
prkrxy smwpqh]288] ]dohrw] swhI kwnI bRhm hY kwgq lyKxhwr]
bkqw sRoqw Awid lY srb bRhm inrDwr]1] sRI rwm jI] sRI rwm jI ]]sRI rwm jI]
sRI rwm jI ]Buly cky bKis lYxw sRI sMgiq qyrI srix ho] ] sRI rwm jI] sRI rwm
jI ] ] ] ] ] ] ] ] ] ]]
] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 70
isrlyK : dsm skMd
p`qry : 1- 402
Awkwr : 22X14 s.m. ilKq: 16X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, auKVI hoeI; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ dupwsIN
KVy ruK do-do lwl lkIrW dw hwSIAw hY; sqrW pRqI pMnW-20
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI hY Aqy ikrm Kurdw hY[ poQI ivc dyvnwgrI A`KrW dI vrqoN
kIqI hoeI hY[ ijvyN l (l), A (A), ie (e)[ ikrm Kurdw hox kwrx kuJ A`Kr
pVHn Xog nhIN hn[

88
ArMB : E sRI gxyswie nm:] AQ dsm skND Bwgvq BwKw ilKqy]swKI] doie miq Git
mY prNspir bolI eyk smwn] iek gwvY guNix isAwm ky iek vrjY sur
igAWn]1]…
AMq : … ieiq sRI Bwgvqy mhw purwxy dsm skNDy sun N___iq sNbwdy rWm ikRsn
chyiqRihnvih iDAwie sNpUrnN smwpqN suBN msqo] sRI EuN nmoN Bgvqy sRI vwsudyvwDw]
poQI sNpUrn] sRI BgvWin nWrwein jI qumwrI jY jY jY] siqgur idAwil jI] swKI
] lwl mnsw vwcw krm mnW j syvY hir rwie] qW k icNqw kauin hYN jW ky ikRsn
shwie]1]

h`Q ilKq nM : MS 71 sMgRih


isrlyK : swKI (gosit) rwjy jnk kI
ilKwrI : Kjwnw
smW : sMmq 1860
sQwn : mulqwn
p`qry : 1a –9a
Awkwr : 19X27 s.m. ilKq: 14X18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, auKVI hoeI; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ dupwsIN
KVy ruK do-do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw hY; sqrW pRqI
pMnW-13, swrI poQI auKVI hoeI hY [
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw hY[ poQI dy SurU ivc cwr ibnW hwSIey dy Aqy AMq ivc iek
hwSIey vwlw Aqy cwr ibnW hwSIey dy p`qry KwlI hn[ p`qrw nMbr 1-4 bwkI p`qirAW
nwlo Awkwr ivc Coty hn ijnWH ƒ pUrw Awkwr dyx leI Awsy pwsy hor rMg dy kwgz
joVy hoey hn[ poQI dI hwlq Ksqw hY[
ArMB : <]siqgur pRswid] swKI rwjy jnk jI kI] isrI gurU nwnk jI siq hY] qb
pwrbRhm kI AwigAw swQ rwjw jnku Bgiq jI scKMf kau cly] qb rwih EUhw qy
jo mukiq kw rwhu Qw aus qy bwvI qrP guhwr prqI QI]…
AMq : … sloku] jug jug mih gurU AwieAw iq Aicqu nwmu iDAwieAw ] ijn syivAw
iqn Pl pwieAw dws nwnk pMQ clwieAw] bolhu BweI jI vwhgurU swKI pUrn hoeI
BuilAw cuikAw bKs lYxw sdkw siqgurU siqiqkw

h`Q ilKq nM : MS 71 A
isrlyK : jnm swKI BweI bwlw
lyKk : pYVw moKw
ilKx sQwn : mulqwn rcnw kwl: sMmq 1582
smW : sMmq 1860
p`qry : 9 a–286 A
Awkwr : 19X27 s.m. ilKq: 14X18 s.m.
vyrvw : EhI

89
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 13 qy gurU nwnk dyv jI dy jnm dw smW “sMmq 1520 imqI kqm sudI
pUrnmw” idqw hoieAw hY[
ArMB : < ] siq nwmu krqw purKu inrBEu inrvYr] Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid] smqu 1582] imqI vYswK suDI pcmI poQI ilKI pYVY moKy sulqwn pur ky
Kqryty] gurU AMgd ilKvweI] pYVy ilKI]…
AMq : … iehu sbdu qlvMfI hoieAw sI] jw rwie bulwir pwso lwlU AwKvwieAw]
1800]60] sMbq] ATwrwh sY]60] imqI Pgx sgrwdo]18] suB idn mMglvwr
mulqwn ivc ilKI] Bul cuk bKsxI] bolo BweI jI vwhgurU] ieh swKI kw mUl hY]
hir iksy vylY isKw sMqw ky kMim AwvsI] iqnw AgY eyhu swKI pVxI ijnw gurU
prmysr iek kr jwqw hY] sbdu kw KojI hovY] bwkI AwgY nwhI pVnI] jo gurU sbdu
kI swr n jwxY] jo koeI AwpnI rIJ kir kY swKI suxY iqs dy Agy gurU ky bcn
pVny nwqr guhju rKxI [ bhuqu jwhru nwhI krnI] mn ivic rKY kmwvY] iqsdy
kMim Awid AMiq Awvihgy] swKI pUrI hoeI ] sRI gurU bwbw nwnk jI pridAw
suixidAw srbqR isK syvk ƒ Bgiq Ar isKI dwn krygw siq kir mMnxw] bolhu
jI vwhgurU siqgurU jI] sRi rwm jI] sRI gurU jI] sRI ikRsn jI sRI vwh gurU jI]

h`Q ilKq nM : MS 72
isrlyK : pwrs Bwg
lyKk : AlgzwlI
Anuvwd : A`fx Swh
p`qry : 1–445
Awkwr : 33X23.5 s.m. ilKq: 23.5X15.5 s.m.
vyrvw : sqrW pRqI pMnW-23, ijld nhIN hY[ pMny auKVy hoey Aqy ikqy-ikqy ikrm Kurdw[
dupwsIN pMj lkIrW (do lwl kwlIAW Aqy pIlI motI lkIr vKryvyN leI) dw hwSIAw hY
pihly p`qry qy aus qoN bwhr iek hor iek lwl Aqy iek iek kwlI brIk lkIr dw
cwry pwsy hwSIAw hY[
Awm vyrvw : vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hY [ poQI dI mweIkRoiPlm bxweI hoeI hY[
ilKweI suMdr hY[ AMq ivc iek p`qrw KwlI hY [ ieh rcnw nON srgw ivc hY ]
ArMB : < siqgur pRswid ] E sRI gxyswXnm:] AQ pwrs Bwg kImIAw s Awdq
il`KXqy] ausqq aru aupkwr jo hY mhwrwj kw so AMbr ky qwry Ar myG kIAw bUMdw
Aru p`qR bnwspqI ky Aru ryq ky ikxky Aru Akws ky Axhu qy AiDk hY]…
AMq : … Aru eyk swD kO bMdI Kwny ivKy jb im`qR imlxy Awey Qy qb aunhu ny prIiKAw
ky nim`q aun kO pwQr mwry qb vhu Bwg gey bhuiV aus swD ny khw jo qum JUTy
im`qR ho kwhy qy jo im`qR ky duK ivKy imqR ko duK nhIN Bwsqw]23] ieiq pRIiq pRym
rjwie smwpqM]1] suBM Bvyqu ]

h`Q ilKq nM : MS 73
isrlyK : cwr drvyS

90
smW : sMmq 1916
p`qry : 1–170
Awkwr : 24X16 s.m. ilKq: 19X9.5 s. m.
vyrvw : p`qry Kuly, pr g`qy ivc bJy hoey hn[ dovyN pwsy do do lwl lkIrW vKryvyN leI
ivckwr pIlI lkIr dw hwSIAw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI
pMnW-21
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, auKVI hoeI hY, ikDry ikDry iB`jI hoeI hY SurU ivc 5 p`qry KwlI
hn Aqy AMq ivc 3 p`qry KwlI hn[ 4 a pMny qy Pu`l bUty qy nwl iek ichrw
pYnisl nwl bnwieAw hoieAw hY[ ikqy-ikqy hwSIey qoN bwhr mwqrwvW TIk kIqIAW
hn[ cwr drvyS bwry 2 a qy iliKAw hoieAw hY[ ‘iksw cwr drvyS kw’; pqrw nM 5
A SurU ivc A`lw dI isPq bwry iliKAw hY[
ArMB : < siqgur pRswid ] subhwn A`lw ikAwsw inAw hY ik ijs ny eyk mu`TI Kwk sy
ikAw ikAw sUrqY Aor m`tI kI mUrqYN pYdw kIeI bwvjUd do rMg ky eyk gorw eyk kwlw
Aor iXhI nwk kwn hwQ pWau sb kO dIey hY]…
AMq : … qyrI Xwd mY mY rhUM dm b dm] kty ieqrh myrw lYlo nhwr] n purss kI
sKqI ho muJ pr kbUM] n sb gor kI Aru n rojy smwrw] qu ko nYnn mY luqP pr
luqP rKw] KudwXw b`ky rsUly ik`brw] ik`sh bwgo bhwr qmwm sud ] sMmq 1916
BwdRo pRivst 16 sudI 2 mMglvwr[

h`Q ilKq nM : MS 74
isrlyK : kQw siq jug kI
p`qry : 1 – 89
Awkwr : 8X14 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr; KVy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw hY 58
p`qry qk, 59 qoN 68 p`qry ibnW hwSIAw dy, 69 qoN 80 p`qry q`k dupwsIN KVy ruK do
kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY [ bwkI ibnW hwSIey dy hY[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc do Aqy AMq qy iek p`qrw KwlI hY[ KwlI p`qirAW qy hor kwnI
Aqy hor isAwhI nwl kuJ iliKAw hoieAw hY[ poQI iB`jI hox kwrx keI p`qirAW qy
dwg hn[ ikqy ikqy hwSIey qoN bwhr iliKAw hoieAw hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
geI hY[ A`Dy ‘s’ dI vrqoN kIqI hoeI hY[
ArMB : < siqgur pRswid ] kQw siq jug kI purwqin ] jib rwjy jnmyjy kEu ATwrw
kusit hoie Qy ] ATwrW bRhmix mwirAw qy] kusit Euqwrxy ky nmyq ibAwsy gusweI
lwgw kQw suxwvx lgw Qw qRyvI siqjug kI…
AMq : … Aru ju iv`dyAw kY nwmyiq suxygw] iqs kO ividAw pRwpiq huvYgI] Aru Bmw
iksI hI nwimiq suix su sBu pRwpiq hoqI hY] Aru ibAws jI rwjy jnmyjy kau iehI
kQw suxweI QI] kust auqwrxy snwimiq] so kust auiqr gey Qy] kQw qyrvI
sMpUrnMm suB msqu[

91
h`Q ilKq nM : MS 75 sMgRih
isrlyK : srDw pUrn
p`qry : 1 A –48 A, 1 A –508 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw, cmVw, auKVI hoeI[ dupwsIN KVy ruK do lwl lkIrW ivc iek
kwlI lkIr dw hwSIAW[ sqrW pRqI pMnw- 9
Awm vyrvw : poQI dI hwlq ikrm Kurdw[ poQI dy SurU ivc 9 Aqy AMq qy 7 p`qry hwSIey vwly
KwlI hn[ p`qrw nMMbr 1 A qoN 48 A poQI srDw pUrn dw q`qkrw hY[ poQI dw pwT
AgoN Pyr 1 A p`qry qoN SurU huMdw hY[ p`qrw nMbr 509 Aqy 510 KwlI hn[ ikqy ikqy
hVqwl PyrI hoeI hY[
ArMB : < siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid]jpu] Awid scu jugwid scu] hY BI scu nwnk hosI BI scu]1]…
AMq : … bYrwDr gjDr kydwrw] jblIDr ntau jlDwrw] puin gwvih sMkr Aau
isAwmw] myG rwg puqRn ky nwmw ]1] Kst rwg Euin gwey sMig rwgnI qIs ] sBY
puqR rwgwn ky AwTwrih ds bIs]1]676] ] ] ] ]
] ] ] ] ] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 75 A
isrlyK : mwqRw bwby nwnk jI kw
p`qry : 511 a –515 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, p`qrw nMbr 511 a qoN 513 a qk mwqRw bwby nwnk jI kI hY p`qrw nMbr
513 a qoN 515 A q`k dÍwds mwqRw sRI bwby nwnk jI kI hY[
ArMB : < siqgur pRswid ] AQ mwqRw bwby nwnk jI kI lwl sbwj gwVy nwl hoeI] ]
idl swP swPI isr topI Drygy] ibKqry shr mY ibKqry rhygy] KauP ko gvwie
kir KPnI leI hY] mursdh mn ko imhr kr deI hY]…
AMq : … bwbw nwnk boilAw gorK qUM bfw hY igAwnI] qyrI bwq myry mn mwnI] qU hY
pUrw qyrw gurU hY sUrw] ieiq dÍwds mwqRw kw JwVw sMpUrn hoieAw ] pVMqy sunMqy moK
mukiq lhMqy ] sRI gur nwnk jI ky crn pwdkW ko nmsqy nmsqy nmsqy]2]

h`Q ilKq nM : MS 75 e
isrlyK : mwqRw bwby sRI cMd jqI jI kI
p`qry : 516 a – 525 A
Awkwr : 14 X 18 s.m. ilKq: 9X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, pMj mwqRw hn[

92
ArMB : < siqgur pRswid ] AQ mwqRw bwby sRI cMd jqI jI kI lKXqy] gur AibnwsI
Kyl rcwieAw] Agm ingm kw pMQ bqwieAw ] igAwn kI godVI iKmw kI topI]
jq kw AwVbMd sIl lMgotI] Akwl iKMQw inrws JolI jugiq kw top gurmuKI
bolI]…
AMq : …pvn pwnI Agin ipRQvI Akws] caudy Bvn kI pRgws] nv KMf ly bMd bMd
boly] nwnk pUqw sRI cMd boly] jugiq pCwxY qqu ivrolY]1]7] ]

h`Q ilKq nM : MS 75 s
isrlyK : pRwx mwqRw bwby nwnk jI kI
p`qry : 525 a – 529 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid ] pRwx mwqRw bwby nwnk jI kI] suno isDo hir Bjn kw Byd
krbo] kWm kRoD kw Cyd krbo] eyk aUpir rwKbo pMc swQI] mn mih mMq mwrbo
hwQI] mY qUM idl mn moh jIqbo jogI] jrw mrn mytbo pvn rs BogI]…
AMq : …kwlw pIlw jrd supyd] lwl sbj ihrmcI rMgh vyj] bhu rMg pyvMd godVy ko
lwgy] surNiq inriq ky sIey qwgy] soeI godVI siqgur pihrweI] nwnk siqgur sMgu
shweI]1]8]

h`Q ilKq nM : MS 75 h
isrlyK : mwqRw bwby nwnk jI kI
p`qry : 529 a – 530 a
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid ] mwqRw bwby nwnk jI kI] EAM ckr phr imRqk hoie rhY]
buD phr bwEu ky hrY] myKlw phr sbd so lVY] so jogysÍr isr topI DrY]…
AMq : …iDAwn kw Awsn igAwn kI bYrwgin kMnI mudRw kurbwnI] isv kI CurI Drm kw
dsqwr iqs nwl kwty pMc dustwnI] gur pRswid lvY bsqR nwnk dws sdw sdw
kurbwnI]1]9]

h`Q ilKq nM : MS 75 k
isrlyK : mwqRw bwby Almsq jI kI
p`qry : 530 a –532 a
Awkwr : 14X18 s. m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, iqMn mwqRw hn[

93
ArMB : < siqgur pRswid ] mwqRw bwby Almsq jI kI] EAM ] KpnI kr kr qn
KpnwvY] AhM buiD qn mwih imtwvY] cwr idsw kI Kbr sunwvY] qO c`kR
cOplw ly glY mo pwvY] sylI isM|I Aru imRgwn] ngrI bYTo gur kI Awn]…
AMq : …PUl mwlw mwP] colw cwk] nwm qyrw pwk] sUeIdwnw suriq hY[ myKlI pRikRq hY]
qUMbw iqrwj hY] sylI sPwk hY] jgotw jmwq hY] btUAw swQ hY] iksqI hwQ hY ]
nwnk hlImI krwmwq hY]12]

h`Q ilKq nM : MS 75 K
isrlyK : mwqRw bwvy Bgq Bgvwn jI kI
p`qry : 533 a –533 a
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid ] AQ mwqRw bwvy Bgq Bgvwn jI kI]qylIAw AvDUq jogI]
Awvq jwq inrq kr KylI] mor kw dsqwr msqk ibrwjY] isr jtw jUt jogIAw ly
swjY]…
AMq : …iks qI CurI PhoVI icqMbr bGMbr] gl boD godVw gl ivc PUlmwlw] gTMq
mwqRw Bgq Bgvwn mwlw]13]

h`Q ilKq nM : MS 75 g
isrlyK : mwqRw crpt nwQ jI kI
p`qry : 533 a –534 a
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ mwqRw crpt nwQ jI kI] sylI n bwDo n aufwau
imRgwnI] iKMQw n phro jo hoie jwie purwnI] ibBUq n lgwaU jo auqr auqr jwie]
Kr vwg lyty myrI blwie] duAwrw dyK DUxI nw pwau] sMiDAw dyK isMgI n bjwaU]
igRh igRh kUkr kI inAweI mWgxy n jwaU] ByK kw jogI kdy n khwaU] Awqm kw
jogI crpt myrw nwaU]…
AMq : …KwieAw pIAw kIAw Bog] boly crpt ibgwVw jog] auT clY kCu bwq n pUCY kho
khw qum jwnw] jhW jwnw qhW jwie phucY cwie nhI kCu Kwnw] jhW pVw mUslw qhI
Kym kUslw] ikAw bsqI ikAw auidAwnw] qb boly crpt smJy gorK ikny ivrl
jog kmwnw]14]

h`Q ilKq nM : MS 75 G
isrlyK : mwqRw bwvy blKMfI jI kI
p`qry : 534 a –536 A

94
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : mwqRw bwvy blKMfI jI kI] < siqgur pRswid] jtw jUt mjbUq igAwn kI
ibBUq ly rmy jogI AvDUq jMg srbMg kUjw ngwrw] qoVw joVw qoV pwvy mY fwrw ]
EAM bn KMfI jogI AwvDUq Awd ibMd qy clwieAw] GUMGrU forIAw] swknI mwknI
mwnvI jMjIr]…
AMq : …bwbw Awdm AMmw hvw] mky mdIny ciVAw qvw] phlI rotI Pkr ko rvw] nhI
dy rotI PUty kToqI qvw] Pkr Kyly ApnI rvw kujwlI nwm n bs kInw] eyqI Abdwl
mwqRw kw JwVw] Kt drsn mY bwd ibbwd kry iqs gIdI kw mUMh kwlw]15]

h`Q ilKq nM : MS 75 |
isrlyK : mwqRw bwvy sRI cMd jI kI
p`qry : 536 A –540 a
Awkwr : 14X18 s. m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, do mwqRw hn[
ArMB : < siqgur pRswid] mwqRw bwvy sRI cMd cMd jI kI]pMc kos ikAw hY] AMnmX
pRwxmX mnomX ivigAwnmX AnMdmX ieh pWc kos hY] AMnmX kos kw ikAw nwm
hY] AMnrs krky hUAw hY] AMnrs kr ky bfw hUAw hY] AMnrs meI ipRQvI hY] iqs
ky ivKy lIx hoie gwieAw hY] iqs kw AsQUl srIr hUAw] pRwxmX kos mnomX kos
ivgXwnmX kos ieh jo iqMn kos hY sUKm srIr hY] …
AMq : …jb Akws isD dyh clweI] sRI cMd Xih mwqRw gweI] mwqRw khy so jugq kmwvY]
inrBau fMk ngwrw vwvY] mwqRw ibD ijn inscy kInI] iqn audws muK pdvI
lInI]17]

h`Q ilKq nM : MS 75 c
isrlyK : mwqRw shjw nMd audwsI jI kI
p`qry : 540 a –543 a
Awkwr : 14X18 s. m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] mwqRw shjw nMd audwsI jI kI] igAwn guPw mY krY smwD]
DIrj Aws n bYTy swD] pMc qq kI DUxI pwvY] bRhm igAwn kI Agin jlwvY] Ayso
jogI swDY jog] nw iqsu kwVw nw iqsu rogu] qIn guPw qj pIvY pwxI] cauQY suriq
DrY inrbwxI] …
AMq : …iehu mwqRw phry jy koie] Awvw gvn imtwvY soie] mwqRw pVY pVwvY mn
smJwvY] gur pRmysr qy bn AwvY] kwl jwl jm lgY n qRws shjwnMd vsY hir

95
pws] ibbyk mwqRw pUrn hoeI] khY shjwnMd audwsI soeI] mwqRw sMpUrn hoeI] sRI cMd
shjw nMd hoeI ] mwqRw swihb shjwnMd audwsI jI kI sMpUrxM smwpqM suMB]1]18]

h`Q ilKq nM : MS 75 C
isrlyK : mwqRw swihb rwm idAwl jI kI
p`qry : 543 A –545 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ies mwqRw qoN bwAd 6 dohry id`qy hn[
ArMB : < siqgur pRswid] AQ mwqRw swihb rwm idAwl audwsI jI kI ilKXqy]rhq ko
topu Dr gÎwn Dr myKlI jugiq ko sbNd inq bol jogI] pMc dl mwr mn mUMf cylw
krhu iqAwg md mwn mq mwn BogI] sIl sMqoK ko AwV bMd bwD lY jwq Aru sq
Dwro lMgotI] …
AMq : …bdUAw bYT iesiQr ho nwd iqRkutI bjY Ank hI swjY mucMgw] Drm kI swl mY
surq prdys mY smq mw.vw huvw hY aupMgw] gurU goibMd gur nwnk gur pUq qy mwqrw
AMq swrI pRgwsI] doaU kr jor isD ryn sMqn khI sMq hI rYn jwnY audwsI] ieiq
sMpUrnM]19]

h`Q ilKq nM : MS 75 j
isrlyK : KVkw bwvy sRI cMd jI kI
p`qry : 546 a – 547 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ KVkw bwvy sRI cMd jI kw] swDo kWieAw gV inpt
Aiq ibkt BwrI Kt burj bwky bny miD GV Git nau koit ds duAwrI] jhW kRoD
sy joD Aru kWm bilbIr sy mhW pRcMf hY DnuK DwrI] jhW loB sy Bup Aru moih sy
dUq hY grb sy blI blvMq kwrI] …
AMq : …qb jIq gV ibKm kau bYT kr qKq pr gwF nIswn Aru nMd pUrw] qIn aru
qIs ausqiq krih nwnkw Bly jI Bly blvMq sUrw]20]

h`Q ilKq nM : MS 75 J
isrlyK : Bsm gwieqRI
p`qry : 547 A – 550 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI

96
ArMB : < siqgur pRswid] EAM Awid kw jogI Anwid kI ibBUq] sq kw nwqw Drm kw
pUq] kwl kO mwr Bey AvDUq] EAM AauDU AMbr Jry DrqI pry] iqs kI swKw
gwieqRI crY] so gwieqRI gobNrI krY] so gobrI sUrj muK suky Agin muK jrY] so
BsmMqRI sRI cMd jqI AvDUq ky msqk cVY]…
AMq : …jwix bwiq Bey pRgws] sRI cMd CfI sMswr kI Aws ] Awsw mwih inrwlm gey]
jib sRI cMd Bsm gwieqRI gey] ieiq sRI gwieqRI sMpUrnM] BVMqy sunMqy moK mukiq
lhMqy] gurU sRI cMd jI ky crn pwdkw ko nmsqy nmsqy nmsqy]21]

h`Q ilKq nM : MS 75 \
isrlyK : mwqRw bwvy bwlU hsny jI kI
p`qry : 550 A –556 a
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : sRI gurdyv nwnk ko nmo nm:] < siqgur pRswid] AQ mwqRw bwvy bwlU hsny jI
kI ilKÎqy] EAM isKw ktMq] AklMk mlMd hMq so sMq] EAM Ersnwr rMq] nwnk
imlMq qwih BgvMq]1] …
AMq : …EAM aultMq ibBUq pltMq kwieAw] isD kw mqw swdk ny pwieAw[ aulty
plty KMfy rog] s`q hY sbd q`q hY jog] jb aulty qb rUp idKwvY] jb plty qb
shj Gir AwvY] aulit plit mn Bie ACweI] pRxvq nwnk prm giq pweI]1]
16]22]

h`Q ilKq nM : MS 75 t
isrlyK : mwqRw gurU nwnk jI kI
p`qry : 556 A –558 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ mwqRw nwnk jI kI ilKÎqy] kvn ausqrw kvn pwnI]
mUMf muMfwieAw qUM iks kI bwnI] sq kw ausqRw bRhm pwnI] mUMf muMfwieAw siqgur
kI bwnI] iks ny mUMifAw iksny mUMfwieAw]…
AMq : …knk pqR sdw Arogu] siqgur bqwieAw pUrw jogu] AweI Bgiq pqR mih Kwie]
nwnk inrbwx ky sbd isau pivqR hoie jwie] isau DirAw skiq auTwieAw] krm
dU kw sMqoK isau pwieAw ] nau nwQ caurwsI is`D isau imil gurU nwnk p`qR isau
p`qR imlwieAw] Awdys ho isDo Awdys]1] mwqRw sRI gurU nwnk jI kI sMpUrnM]24]

h`Q ilKq nM : MS 75 T
isrlyK : mwqRw bwby sRI cMd jI kI

97
p`qry : 558 A –563 a
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, do mwqRw hn[ pihlI ƒ 25 AMk pwieAw hY pr AMqm mwqRw ƒ koeI AMk nhIN
pwieAw Aqy ies dI kwnI Aqy isAwhI vI Alg hY[ p`qrw nMbr vI nhIN pwieAw
hoieAw, bwAd ivcv nIlI isAwhI nwl iliKAw hoieAw hY
ArMB : < siqgur pRswid] AQ mwqRw bwby sRI cMd jI kI ilKÎqy] EAM dyvl DrqI
dyvl Akws] dyvl dyv BieAw pRkws] AauDU suriq inrq kr bolau] igAwn rqn
kI koTVI iksY pwrKU AwgY Kolau] pRQmY gur ky pUjhu pwie] ijin gur Awqm dIAw
bqwie]…
AMq : …audws rUp pwxI Ar pvx] jwky bDy qRY lok BOx ] audws rUp sbd pRkws] gur
kw sbd Bey pRkws] gur kw sbd Amr hor sB nws] gur kI ausqiq jo jn kry]
khu nwnk jUnI kbhu nw pry ] boD mwqRw audws mwqRw bwby sRI cMd swihb jI kw
sMpUrx hUAw] nmsqM nmsqy] sMq bwvw syvw dws jI ny]

h`Q ilKq nM : MS 77 sMgRih


isrlyK : mihmw pRkwS
p`qry : 4 a-5,17-25,32,65-72,81-112, 137-160,184-254,251-289,379-394,
404-409, 431 a
Awkwr : 30X23 s.m. ilKq: 24X16 s.m.
vyrvw : ijld bgYr, hwSIey bgYr; sqrW pRqI pMnw- 24
Awm vyrvw : poQI AKIr ivc iB`jI hoeI hY] p`qrw nMbr 4 Aqy 409 qoN 415 qk Pty hox kwrx
pUrI qrWH pVHn jog nhIN hn]poQI ikqy ikqy ikrm Kurdw]251-254 p`qrw nMbr do
vwrI iliKAw hoieAw hY, 279-289 do vwrI ilKy hn, ies poQI dI mweIkRoiPlm bxI
hoeI hY]
ArMB : …..sMkw invwrn EuqR] gur nwnk nwm ieku AMk inD Bgq lgI iqh suMn] Bgq
sun lwgq bFY nwm rUp ds gun]13] kr Aws Kgm ny srb bfBwgI sB sMq]
sWq BeI sB jgq mo PUlI Bgq bsMq]14]…
AMq : …swKI pUrn hoeI ] eyh bMdy kI kQw sCop khI jo sunI] Awgy swKI ds mhlw
kI Ar bMdy Eunky kI sMpurn hoeI] ] sRI vwhgurU muK kro Eucwr] hoie idAwl krly
EDwr]

h`Q ilKq nM : MS 77 A
isrlyK : dsW mhlW kI Eusqq
lyKk : surq rwm
p`qry : 413 a-414 A
Awkwr : 30X23 s.m. ilKq: 24X16 s.m.
vyrvw : EhI

98
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] dsW mhlW kI Eusqq] BweI surq rwm ny kIqI] jpY nEu
KMf ipRQmI spq swgrw jpY Awkws pwqwl sWnkw] jpY swmIr Aru mIr bYsMqRo jpY
kYlws sumyr Qwnkw] jpY bRhmwd ibsnwd rudwRd Pun jpY nkwd iedwd Bwnkw ] isRs†
jp jp qrY skl jY jY kr pRgit pwrbRhm gurdyv nwnkw]1]…
AMq : …ds Avqwr lIey kl BIqr gur nwnk AMgd nwm DrwieAw] Amr dws rwm
dws gurU Arjun rUp Awp DrwieAw] hir goibMd hir rwie guru hir ikRSn BI nwm
Awp khwvwieAw] gurU qyg bhwdr gurU goibMd isMG Apnw Kyl Awp pRgtwieAw]
ds AEuqwr kIey gur nwnk jI iBMn iBMn Qpkr idKrwieAw]13] bolhu BweI jI
vwihgurU] dsWd mhlw kI Eusqq sMpUrn hoeI] ]

h`Q ilKq nM : MS 77 e
isrlyK : svXy ausq gurU bwby jI kI
lyKk : bdl isMG AwzmgVH vwsI
p`qry : 414 A-415
Awkwr : 30X23 s.m. ilKq: 24X16 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qry Pty hox kwrx ilKq pUrI qrHW pVHn jog nhIN]
ArMB : < sRI vwhgurU jI] svXy Eusq [ Eusqq ] gurU bwby jI kI bdl isMG isK
AjmgV bwsI ny kIey] ikRpw ky inDwn pun pUrn pRDwn pBU [ pRBU ] piqqn ky pwp
pl my ibdwry hY]…
AMq : …kro rCw nby nrk qy inkwr qwry lijq Bey jmrwj Eut dyKy srn kI] cwr muK
pwc muK hwry kYh cwr muK Eurmw rhI n jwih nwnk crn kI]3]

h`Q ilKq nM : MS 78
isrlyK : gurbwxI-Sbd sMgRih
p`qry : 1 a-272
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY; dupwsIN KVyH
ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw hY, Aqy 2 E p`qry qy pihly
hwSIey ivc cupwsIN iek hor ausy qrWH dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnw- 10
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc hwSIey vwlw iek p`qrw, 1 A KwlI hY[AMq qy pwT ADUrw hY[ iek
hor p`qrw , jo ies poQI qoN Af hY, gurbwxI ilKI hoeI hY[ ies poQI dI mweIkRoiPlm
bxI hoeI hY]
ArMB : < siqnwmu krqw purKu inrBEu inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM
gurpRswid]jpu] Awid scu jugwid scu] hYBI scu nwnk hosI BI scu]1]…

99
AMq : …mhlw 5 ]PrIdw kMqu rMgwvlw vfw vy muhqwju] Alhu syqI riqAw eyhu scwvw
swju] 109 m: 5 ] PrIdw duKu suKu ieku kir idl dy lwih ivkwru] Alhu BwvY so
Blw…..

h`Q ilKq nM : MS 79
isrlyK : gurbwxI-Sbd sMgRih
p`qry : 1-10 a
Awkwr : 12 X 15.5 s. m. ilKq: 8 X 12 s. m.
vyrvw : ibnW ijld, ibnW hwSIAw ; sqrW pRqI pMnw- 8
Awm vyrvw : p`qrw 10 P`itAw hoieAw hY[ pwT ADUrw hY[
ArMB : 1 EAM] soriT mhlw ]5] myrw siq gur rKvwlw hoAw] Dwr ikRpw pRB hwQ dy
rwiKAw hwir [ hir ] goivdu nvw inroAw]1]…
AMq : …sYÍXw] mws AsU hm kwnr ky sMg Kylq icq hulws bFweI] kwn qhw pun gwvq
Qo Aq suMdr rwgn qwn bsweI] gwvq QI humhU sMg qwhIkY qw Cb ko brinXo nhI
jweI] qw sMg mY suK dwiek QI icq isXwm ibnw Ab BI duKdweI]8] sYÍXw] kwqk
kI sKI rws ibKYrq Kylq qI hir so icq lweI] sy qh Dwr gÍrnk…..

h`Q ilKq nM : MS 80
isrlyK : igAwn sRody
p`qry : 1 A -33 A
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 11X13 s.m.
vyrvw : ibnW ijld, dupwsIN KVy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY[ vKryvyN leI lwl
isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ sqrW pRqI pMnw- 9
Awm vyrvw : 1 a p`qry qy iPkI ijhI ilKq ƒ lkIrW mwr ky kitAw hoieAw hY[ poQI ADUrI
hY[
ArMB : < siqgur pRswid] rwgu rwm klI igAwn surody] mhlw 1 ] pRsoqum pRmwqmw
pUrn ibsÍy bIs Awid purK Aibclu quhI qoih invwau sIs]1]…
AMq : …Agn qq jb clq hI khI gRB rih jwie] gRB igrY mwqw duKI hoqw hI mr
jwie]222] bwie qq sur dhno krY purK jo Bogu] gRB rhY jo qw smY dyhI AwvY
rogu]223]…..

h`Q ilKq nM : MS 81
isrlyK : cObIs iekwdSI kw mhwqm (pdm purwn ivcoN)
rcnw kwl: sMmq 1826
smW : sMmq 1856
p`qry : 1 a-125 a
Awkwr : 10X14 s.m. ilKq: 7X10 s.m.

100
vyrvw : ijld kpVw g`qw, auKVI hoeI[ dupwsIN KVyH ruK do kwlIAW lkIrW dw
hwSIAw ] sqrW pRqI pMnw- 6-7
Awm vyrvw : hwSIey vwly do p`qry SurU ivc Aqy cwr p`qry AMq qy KwlI hn[ AwKrI pMny qy gurU
qyg bhwdr jI dw slok hY[
ArMB : < siqgur pRswid] AQ cOaubIs iekwdsI kw mhwqm ilKqy]dohrw] sRI gur
crx gxys pwd mwqw srsÍqI iDAwie] iekwdsI mhwqm igRMQ kI BwKw rco
bnwie]1]…
AMq : …shMsRikRq dyiKE nwih pwrsI qy BwKw krI] aUc nIc AKr pRB iKmo ikRpw Dwir
kY]188] =] ieiq sRI pdm purwxy sRI ikRsnwrjun sMbwdy kwqk [kqk] sudI
iekwdsI mhwqm sMpUrnM]24]sMbq ATwrw sY iekbMjw [iekbMjw qy hVqwl PyrI hoeI
hY] ]1856] mwG sudI] iqRqIAw mMglvwr] poQI sMpUrn hoeI] gur
pRswid]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 82
isrlyK : jnmswKI mhlw 1 (Amr kQw kI poQI)
smW : sMmq 1928
p`qry : 1-14 +1 A -667 a
Awkwr : 24X33 s.m. ilKq: 16X22 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw; auKVI hoeI[ dupwsIN KVy ruK do lwl lkIrW ivc do nIlIAW
lkIrW ivc vKryvyN leI pIlI motI lkIr dy hwSIey dy bwhrly pwsy iek nIlI lkIr
hY[ sqrW pRqI pMnw-16
Awm vyrvw : 1 a qoN 14 a qk poQI dy pwT dw qqkrw hY[ iPr iek p`qrw hwSIey vwlw KwlI
hY[ Aglw 1 a hwSIey vwlw KwlI hY[1 A p`qrw ijQoN pwT SurU huMdw hY hwSIAW nwl
sjwieAw hoieAw hY[ 2 A qy vI cupwsIN dohrw hwSIAw hY[ pwT dy AMq qy tofI mhlw
5 dy do dupdy id`qy hn[
ArMB : < siqnwm krqw purKu … gur pRswid]jnm swKI mhlw 1 ] Amru kQw kI
poQI jo koeI ihiq iciq lwie ky pVYgw suxygw ilKygw ilKwvygw iqs kI mukiq
hovygI] qw sRI inrMkwr jI kw bcn hoieAw ] jo hy nwnk Bgq jI jo koeI qyry nwm
kI Amr kQw pVygw suxygw ilKygw ilKwvygw so iqsu kw duK dildR dUir hoie
jwvYgw]…
AMq : …jnmpqRI sRI gurU bwby nwnk jI smwpqMu msqu suB msqu ]1]1 AKru vwDw Gwtw
soiD kir pVnw] BuilAw cuikAw sRI gurU bwbw nwnk jI bKsMd hY]1] ]sMmqu 1928
imqI hwV idny 15] imqI hwV sudI dsmI ky idnu 1 smwpiq kIqI ]1] poQI
ilKvweI]

h`Q ilKq nM : MS 83
isrlyK : jnmswKI sRI gurU nwnk dyv jI (poQI sc KMf)
lyKk : soFI imhrbwn

101
p`qry : 1 a-10a + 1 a-404 a
Awkwr : 24.5X34.5 s. m. ilKq: 18.5X24.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw; auKVI hoeI[ dupwsIN KVy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw[ 1 a
qoN 10 a qk pihly hwSIey dy ivc ivc dupwsIN KVyH ruK do lwl lkIrW dw hwSIAw
hY[ sqrW pRqI pMnw- 15
Awm vyrvw : 1 a qoN 10 a qk qqkrw scKMf poQI dw iliKAw hY[ SurU ivc iek hwSIey vwlw
Aqy iek ibnw hwSIey dy KwlI hn Aqy qy AMq qy hwSIey vwly 5 p`qry KwlI hn[
ArMB : < [ sRI siqgurU ky prswid] Awid scu jugwid scu] hY BI scu nwnk hosI BI
scu] scu nwmu krqw purKu] inrBEu inrvYr Akwl mUriq AjUnI sMBo siqgurU ky
pRswid] piqq pwvn ] Bgq visclu] AnwQhu ky nwQ … scKMfu poQI ilKxy kw
ArMBu BYAw] sRI siqgurU bwby nwnk jI kw syvku sRI siqgurU imhrvwnu jI poQI ilKI
ilKweI] …
AMq :…pwkI nweI pwku qU Awip rwmu rihmwnu] sB ikCu qyrY vis hY dws nwnk ky
imhrvwn]153] bolhu BweI vwhu gurU DMnu gurU siqgurU] rwmu siqgurU siq siqnwmu
krqw purKu siqgurU prswid]153] eyhI poQI sc KMf ieku sEu iqvMjh 153 [
gostI] hYin ieku sEu sqwhit gostI cOdh gostI Gwty hYin] ies qy Awgy hr jI
poQI hY]61] iekwhiT gostI hYin] iqsu qy Awgy cqRBoj poQI hY]74] cEuhqir
gostI] iqsuqy kyso rwie poQI hY] iqsu qy Awgy ABy pd poQI hY] iqsu qy Awgy pRym
pd poQI hY] eyih iC poQIAw hYin iqnw dw joVu] pMj sY pchqir]575]gostI bwby
nwnk dI jnm swKI dIAw hYin] iCAW hI poQIAW Eqy vwhugurU jI]1]]]

h`Q ilKq nM : MS 84
isrlyK : nIiq mwrqMf gRMQ
lyKk : gokl pRswid kwXsQ
smW : sMmq 1926
p`qry : 1 a–135 a
Awkwr : 17X11 s.m. ilKq: 12X7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[ cupwsIN dohrw
hwSIAw hY[ pihlW nIlI qy lwl lkIr; Aqy AMdrvwr iek nIlI , do lwl Aqy do
kwlIAW lkIrW ivc iek motI pIlI lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnw- 13
Awm vyrvw : pihly pMny qy hrw hwSIAw hY[ SurU ivc iek hwSIey vwlw p`qrw KwlI hY[ poQI dI
Awm hwlwq TIk hY pr AMqm p`qrw PitAw hoieAw hY[ A`Dy ‘Î’ dI vrqoN kIqI geI
hY[
ArMB : < siqgur pRswid AQ rwjnIq ikRq gokul pRswid kvI kI]dohrw] gxnwXk
dwXk skl lMbodr XkdMq] Bry gÎwn gux jyih Bjq Bjq Bwv BXvMq]1] …
AMq :…sgl Pswid n pr fr phucY XhI hyq Anumwin] qj Pswid mrjwd qÎwgkY
sID clY mnmwin]153] ieiq sRI nIiq mwrqMf gRMQ nvsyrvw nrys nIiq vrnnM

102
gokl kwXsÎ livricqy pRsonqR mihpwl mMqRI kI sMpUrxM iqRqIX pRkws: ]3] swvx
ikRsn] sMmq 1926 sn 1276 swl my]

h`Q ilKq nM : MS 85 sMgRih


isrlyK : qrnqwrn drbwr dIpkw
lyKk : hjUrw isMG
smW : sMmq 1945 ibkRmI
sQwn : qrnqwrn
p`qry : 1–11
Awkwr : 18X27 s. m. ilKq: 14X21 s. m.
vyrvw : ijld g`qw isAwhI kwlI, hwSIAW dovyN pwsy do do lwl lkIrW KVy ruK, sqrW pRqI
pMnw- 13
Awm vyrvw : pihly pMny qy kvI ny bMdnw ilKI hoeI hY [ ipCly iqMn pqry KwlI hn[ ikqy-2
hwSIey qoN bwhr suDweI kIqI hoeI hY[ kwnI bdlI hoeI hY[ ipCly cwr pqry KwlI
hn[
ArMB : awy nm: < siqgur pRswid] sRI pwrQ guru BXo nm: AQ sRI qrnqwrn drbwr
dIpkw sRIpiq hir swDU ikRq ilKXqy] dohrw] swrd mwqw swrdw bwiriD bu`iD
ivcwr] vMdo pd ArivMd dYÍ syÍq vrx suKkwr]1] gxpiq gOrI gruV DÍj psupiq
vyd ivrMic] vMdopd ibRjrwj Xug hro doK pRpMc]2]kib`q] dYhYN nwm nwnk jI AMgd
jI AMswdyqw Amr Amr krYN rwj rwm dws jU]…
AMq :…hir mlUk kI cUk siB vKso Awp kivMd] CMd vMd ko gXwn nih vrxwrQ nih
ivMd]87] sMmq do] pWfv iviD muK nwQ sis guin sMbq pihcwn] sRwvx mws
pwvs irqu sis jvwr suKdwn]88] ieiq sRImq pMifq hjUrw hir siKXyx
nwrwXnx isMGn kiv inRmlyn qrnqwrn invwisnw ivricqM gurU Arjn drbwr
dIpkw suBM]

h`Q ilKq nM : MS 85 A
isrlyK : sRI gurU gRMQ lihrI
lyKk : nrwiex isMG inrmly
ilkwrI : hjUrw isMG
smW : sMmq 1948
p`qry : 1–10
Awkwr : 18X27 s.m. ilKq: 14X21 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid] AQ sRI gurU gRMQ lhrI ilKXqy] dohrw] sRI gurU nwnk Awid
nmu nmu sRI goivMd isMG] Bgq pRhlwd auDwr ihqu pRgit gRMQ nrisMG]1] kibq]

103
vMdy gurU nwnk jI AMgd Amrdws rwmdws Arjn hI puMj pwp p`itky] hir goivMd
hir rwX vMidXy pdwrivMd] sRI hir ikRsn jo ivAwpI siB G`it ky]…
AMq :…hir mlUk kI cUk ko iCim hY sMq slUk] su`iD Asu`iD pRbu`iD nih lyiKk miq
hY mUk]50]ieiq sRI mq pMifq hjUrw hrI isKÎyx nwrwXx isMGyn kiv inrmlyn
qrnqwrx invwisnw ivcicqM sRI gurU gRMQ lihrI sqoqR suBM]

h`Q ilKq nM : MS 85 e
isrlyK : ivnY pqR pcIsw
ilKwrI : hjUrw isMG
smW : sMmq 1976
p`qry : 1–4
Awkwr : 18 X 27 s. m. ilKq : 14 X 21 s. m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ies dy AMq ivc iqMn KwlI hn[
ArMB : awy nm: < siqgur prswid]a sRI dsmysÍr gurU BXo nm sRumy AQ sRI gurU goivMd
isMGw gRyguhwr ivnY pqR pcIsw ilKXqy]dohrw] sRI guru kil ml dl drn srn
prn duK dUr] cUr krx durjn duKd sur jn suKd jrUr]
AMq :…rs muin gRh, sis sMbqM sukl sumgR mws] gurUvwsr iqKI dÍwdsI Bul Cmo inj
dws] ieiq mq mhwrwj pMifq hjUrw hrI issXyx nwrwXx isMGyn kiv inrmlyn
qrn qwrx invwis nwiv ricqM sRI dsmysÍr gurU pRiq ivnX pqR pcIsw suBM] ]

h`Q ilKq nM : MS 86
isrlyK : jnmpqRI sRI gurU nwnk dyv jI kI
ilKwrI : dUlw isMG imrw
smW : sMmq 1867 ib /1810 eI.
p`qry : 1 a – 610
Awkwr : 17X14 s.m. ilKq: 13.5X10.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw PtI hoeI[ dupwsIN do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY[ SurU ivc do
qy AMq qy iek ibnw hwSIAw p`qry KwlI hn[ sqrW pRqI pMnw- 10
Awm vyrvw : swKIAW dy AMk nhIN id`qy hoey[
ArMB : vwhgurU jI swKI byd lY Awvxy kI] < siqgur pRswid]bwby nwnk kau hukmu
hoieAw] krinhwr kw] siqjuig mih qdhu bwbw swihb imhrvwnu Qw] ieik idin
AwigAw hoeI inrMkwr kI] jy nwnk cwr jug kIqy hYin[ cwir byd BI kIqy
loVIAn]…
AMq :…Pyir cwauQy dI smgRI lY gey jw jwieky isvw duDu nwl qRauk kY j vyKin qw icKw
ivic Pl hs ikhu nwhI] lkVIAw bYsMiqR sB dyiK rhy] koiely myil kY ndI ivic
pwey] sB pCoqwvx lgy ikny nw jwqo Cl gieAw] smq]1595] vrKy mWhy AsU

104
sudI [11] sMmq ]1867] hwV sudI ] pRivs]21] dUlw isMG imrw lhorI dRAwjy
bYT ky lyKI dUsrI poQI ] gurU nwnk jI kI jnmpqRI]

h`Q ilKq nM : MS 87
isrlyK : AsÍmyD BwKw
lyKk : tihkx kvI (vwsI jlwl pur)
smW : sMmq 1879
p`qry : 1 – 542
Awkwr : 22X28 s.m. ilKq: 15.5X17 s. m.
vyrvw : ijld g`qw; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[ dupwsIN KVyH ruK do
lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnw- 15
Awm vyrvw : ikqy ikqy ikrm Kurdw hY[ poQI dy SurU ivc 5 p`qry KwlI hn [Pyr iek p`qry qy
qqkrw hY,Agy do p`qry hwSIey vwly KwlI hn[ AMq qy 7 p`qry KwlI hn[ p`qrw nMbr
541 A Aqy 542 A qy iek sqr lwl, iek kwlI isAwhI nwl ilKI hY[ hVqwl
Pyrky suDweI kIqI hoeI hy[ ikqy ikqy hwSIey ivc vI suDweI kIqI hoeI hY[ ies kvI
ny nMd lwl (BweI) dw nmskwr kIqw hY ijhVI ik imswl Awm nhIN imldI]
ArMB : < siqgur prswid]AQ AsÍmyD BwKw ilKqy ]EAM gxyswie nmh] sRI
kwilkwie nmh] EAM sRI nMd lwlo jXq] ikRq tihkn kI] caupeI[ ipRQmy pRxvo
igrjw nMdn ] sMkr qin gin ibGin inkMdin] lMbodk suK hir suKdwiek] eyk
rdn gj bdn ibnwiek] buD sdn AG AauD ibnwsn] mMgl rUpu AmMgl nwsn ]
Asrn srn skl jg bMDn] syviq sur nr sRI Dr cMdn[…
AMq :…dohrw] ieiq sRI BwrQ prbny AsÍmyD bKwn] kib thkn DMwie iqRhqro hY ikRq
pUrn jwn ]61] dohrw ] ieq sRI mhwBwQ purwxy Drm jg bMKwxy ikRsn kauqk jg
spUrx isD kwrj Drm sPl nwmy iqRhqro iDAwie]62]13] sMmq ibkRm sYn ko
iliKE mhwqm jwn]shMs ATwrh 1879] EunwsI] poQI pUrn jwin]1] sRI vwhugurU
jI kw Kwlsw sRI vwhugurU jI kI Pqy] AKr vD Gt BuilAw cuikAw bKsxw vwsqy
Awpxy nwm dy ibrd dI pYj rKxI ] imqI hwrvfI 8 idn sMgRwd dI 1] vwr suB
vwr buDvwr ilKI Bog pwqw]vw]hu]gu]rU] vw]hu]gu]rU]jI]……rw] m]rw]
m]rw]m]

h`Q ilKq nM : MS 88
isrlyK : rwmwiex BwKw
lyKk : Twkur dws
ilKwrI : rx isMG
smW : sMmq 1829
p`qry : 1 – 395
Awkwr : 18X31 s.m. ilKq: 12X22 s.m.

105
vyrvw : ijld g`qw cmVw[; dupwsIN KVyH ruK do lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr dw
hwSIAw [ sqrW pRqI pMnw- 12
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw [ 330 p`qry qoN Agly pMny DUAWKy, KwDy Aqy Ksqw hwlq ivc
hn[ pihly p`qry dy auqly K`by kony ivc bwkI pwT qoN Alg dohw iliKAw hY[ “dohw
rmwiex pusqk ilKq ho sRI gur ky anuswr[ DMnÎ DMnÎ gur dy [ dyv ] jU kInI ikRpw
Apwr]”
ArMB : EAM siqgur pRswd]sRI gxyswie nmih] rwm crqrwie nmih] EAM sRI gur
iBEienmh] EAM nmo nmo sRI rwm jU siq icq AnMd rUp] mMgl inD pRmodGn
dsrQ suq jg rUp] …
AMq :…ieiq sRI rmwiex sMKyp ibD sMpUrnM] suB dohrw] gRMQ rmwiex ko iliKE sRI rwm
ikRpw Anuswr] sRI rwm srn jo jn pry Bv inD auqry pwr] Twkur dwsu hY swD iqs
ky dsKiq jwn] P`gx mws iqQ pMcmI gRMQ sMpUrn mwn] cOpeI] vwr CinC`r pUrn
hoAw] sRDw pRIq ADk Aiq BoAw] rwm crn mY rhY iDAwn] srn rwm kI jo jn
pry] dUK BUK rwm iqs kI hry] rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm
rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rx isMG qrI [qyrI] srx] 000]=]=]=]=]=

h`Q ilKq nM : MS 89 sMgRih


isrlyK : mwJW
lyKk : sMq dws
p`qry : 1a–10 A
Awkwr : 13X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw ; ibnW hwSIAw [ sqrW pRqI pMnw- 9
Awm vyrvw : pihly p`qry qy nMbr 1 kwlI isAwhI nwl iliKAw hY, AgoN nIlI isAwhI nwl
p`qrw nMbr pwieAw hY[ p`qrw nMbr 10 qoN bwAd p`qrw nMbr 12 iliKAw hY, nMbr
11 p`qrw nhIN hY pr pwT pUrw hY[ 16 Aqy 17 nMbr p`qirAW qoN bwAd iek p`qrw
nMbr nhIN iliKAw hoieAw[ ies poQI ivc do ikRqIAW hn Aqy dohW dI kwnI Alg-
Alg hY[
ArMB : < siqgur pRswid] sMq dws Bgq jI kIAw mwJw ] Ajb qU Ajwieb qUhy qyry
Ajb qmwsy] iek Gir bYiTAw no miD pIlwvih iek ndIE iPrn ipAwsy]1] …
AMq :…ATUhy dw mMd jwxy nwhI spw no hiQ pwvY] ply kEufI hovY nwhI swhUkwir sdwvY]
toBy auqy jwie n skY gMgw ikQo jwvY[ sMq dws jo ibKX bIjY AMimRq ikQhu
pwvY]40] gurU jI ] DMn gurU jI

h`Q ilKq nM : MS 89 A
isrlyK : swKI bwby ky clwxy kI
p`qry : 13a– 23 A
Awkwr : 13X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw ; ibnW hwSIAw [ sqrW pRqI pMnw-7

106
Awm vyrvw : EhI, ilKweI suMdr hY]
ArMB : < siqgur pRswid] swKI bwby ky clxy kI] svw phur rwiq rhdI ƒ bwbw
clwxw krdw hY] drgwh nU] qb blvMf FwfI nU bcn hoieAw blvMfw mY drgwh nU
ividAw hodw hw ] qb blvMf FwfI Ardwis kIqI] jI scy pwiqswhu sMgiq dw hIlw
kI ] qW Agy qy bcn hoieAw sMgiq nU igrMQu jI bKisAw]…
AMq :…qW BweI mrdwny pwis iek rbwbu sI jw bwbw icqMn krdw qw BweI mrdwnw fyry
hodw] qw bwby dy icq krny rbwbu dIAW qwrw bol EuTdIAw] qw mrdwnw AwKdw
BweI rbWbu mY qy qUM icq hoie hY clu] qw Agy qy rbwbu boldw ju myrI duAwlI gl
ivc Gqu] ijQy bwbw hY EuQY Eufwie kY qYnu lY clw ] qw cwir pihr rwiq smUh
iekTy hody] kIrqnu kr kY KusI lYky muV fyry Awvdy]

h`Q ilKq nM : MS 90
isrlyK : sIhrPI
lyKk : gupwl isMG
p`qry : 1– 19
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnI hoeI hY] ibnW hwSIAw [ sqrW pRqI pMnw- 8
Awm vyrvw : 16 qoN 19 p`qirAW q`k sjy pwsy aupr dy kony Bury hox kwrx p`qrw nMbr bwAd
ivc nIlI isAwhI nwl pwieAw hoieAw hY[ hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY[
ArMB : 1]E] siqgur pRswid] AlP Aj n mMgdI sMgdI mY r`bw dyhu dIdwr dulwirAW
dw] kdy mn sI nI suxo rb sÎo kihAw AwjdW AsW ivcwirAW dw] ies jIvxy QIN
dyeI mOq rbw irhw idsno muK ipAwirAW dw] kI AwvsI hQ gupwl isMGw AsW
iesk dy muieAW ƒ mwirAW dw]1]…
AMq :…AlP Aj AwieAw seIE myrIE nI cyqw gl icrokxI vIsrI dw] lgw sMg dw
rMg insMg mYƒ ifT sMg sdw rMgIsrI dw] hux hor nw BWvdw kuJ swƒ gurW disAw
rwh munIsrI dw] geI Bul sqwr gupwl isMGw ipAw Bog BI nwl kvIsrI dw]30]

h`Q ilKq nM : MS 91 sMgRih


isrlyK : isKW dI Bgqmwlw
ilKwrI : mnI isMG
ilKwrI : Awqmw rwm
p`qry : 1 a– 145
Awkwr : 17.5 X 25 s. m. ilKq : 13 X 19 s. m.
vyrvw : ijld g`qw, auKVI hoeI[ dupwsIN KVyH ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw
hwSIAW hY[ iv`c-ivc kuJ p`qirAW qy isrP do kwlIAW lkIrW (KVHy ruK) dw hwSIAw
hY[ sqrW pRqI pMnw- 14, ilKq swDwrx pr swP pVn Xog hY[

107
Awm vyrvw : poQI Ksqw hwlq ivc hY[ pihly Aqy AwKrI kuJ p`qry Ptdy jWdy hn[ hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ hwSIey ivc vI suDweI kIqI hoeI hY[ poQI ikrm Kurdw
hY[ ikqy ikqy hwSIey ivc ilKq hY[
ArMB : < siqnwmu krqw purK gur pRswid…] nwm sB dyvw dw dyv hY] koeI dyvI ƒ
mnwvdw hY] koeI isvƒ koeI gxys ƒ koeI hor dyviqAw nU] gurU ky isK sqnwmu nUo
ArwDqy hYn] < siqgur prswid] swKI BweI gurdws jI kI vwr XwrvI isKw dI
Bgq mwlw] eyk smyN BweI mnI isMG jI QI isKw Ardws kIqI ] jo BweI gurdws jI
ny jo isKw dy prQwie vwr kIqI hY] so sB dys dys dy isKw dy nwm ilKy hYin] Eunw
dIAw rihqw qy krqUqw Aswno mwlUm krwvo jo AsI BI jwxIey]…
AMq :…qy vwsqv bIVw ju huMdw hY] so pwn kQw supwrI cUnw Awpxy rMg nU Cfdw hY[ qw
lwl rMg Eus dw huMdw hY] qYsy jo isK Awpxw ABmwn ikirAw dw Cfdy hYin soeI
gurmuK huMdy hYin] 163 ] bolhu BweI jI vwhgurU swKIAw pUrIAw hoeIAw smwpq
msq suB msq iek sEu qy qRyhT swKIAw pUrIAw hoeIAw]

h`Q ilKq nM : MS 91 A
isrlyK : swKI mhly dUjy kI (suMn smwDIAw dI)
ilKwrI : Awqmw rwm
p`qry : 145 a– 149 a
Awkwr : 17.5X25 s.m. ilKq: 13X19 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : … < siqgur pRswid] swKI mhly dUjy kI ]=] gurU nwnk jI imhr kIqI bcw
AMgdw qUM kCu mMg kCu quih mMigE nhIN] tihl syvw quih bhuq kIqI hY] qw gurU
AMgd jI kihAw jyhVI kweI loVId AwhI so qusw imtwie CfI hY] qw BweI lihxy
kihAw qusw imhir kIqI hY] qw suMn smwDIey jo suxIdy hYin iqnw dw dIdwr hovY]…
AMq :…qw BweI lihxy nyqR mIty] dyKy qw gurU nwnk jI dy pws hW] Awie cRxI lgw] qw
gurU nwnk jI puiCAw BweI lihixAw suMn smwDIAw dw dIdwr kr AwieAw hY] qw
BweI lhxy kihAw jI quswfw sdkw dIdwr kr AwieAw hW]

h`Q ilKq nM : MS 91 e
isrlyK : pMjw ipAwirAW dy pUrbly jnm
ilKwrI : Awqmw rwm
p`qry : 149 a– 150 a
Awkwr : 17.5X25 s.m. ilKq: 13X19 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : <siqgur pRswid] sRI goibMd isMG jI soFI] jnm ptxy dw vwsI AnMdpur jI
dI] dieAw isMG soPqI lhOr dI vwsI ipCly jnm lEU dy Avqwr Qw]2]…

108
AMq : …vwhgurU kw mMqR jp Awn mMqR dy iqAwg] mukq jugq bwCq Plq siqgur crnI
lw [lwg] ]5] bolhu BweI jI vwhgurU …sRI vwhgurU jI]

h`Q ilKq nM : MS 91 s
isrlyK : swKI BweI gurdws Bly jI kI
ilKwrI : Awqmw rwm
p`qry : 150 a– 163 a
Awkwr : 17.5X25 s.m. ilKq: 13X19 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid]swKI BweI gurdws Bly jI kI ] sor
Tw ] isK hY prm sujwn gurdws nwm gur crn rq] pwieAw Awqm igAwn siqgur
ikRpw ktwC qy] kibqu ] BilE kI kul ivKy kIE hY pRkws ijsy gurdws inj nwm
Dwr gur kI srn ghI hY] siqgur pUrn bRhm gurU sRRI rwm dws jI Awqm igAwn
boD BlI ibD khI hY]…
AMq :…kibqu ] mhKI bhuq lY kY sOdwgr cVwie nwau bIc gMj BI Awkws mwq byVI mD
AwieXo hY] khw pun DnI jo n sIs ko KnU hY qwqy ndI pwr eyk Jot dwn quJih
idvwieXo hY] pRQmo mwn kr bhur Kurkn lwgo Jot eyk Gsy kw mol kih sunwXo hY]
qwqy muih BwKw kI ju pRIq Aiq ADk BeI qw qy gur pRmwn nIc buD my su gwieXo
hY]132]

h`Q ilKq nM : MS 91 h
isrlyK : swKI BweI nMd lwl jI kI
ilKwrI : Awqmw rwm
rcnw kwl: sMmq 1752
p`qry : 163 a–178 a
Awkwr : 17.5X25 s.m. ilKq: 13X19 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ies ivc do swKIAW hn[
pihlI swKI p`qrw nMbr 163 a - 172 A
dUjI swKI p`qrw nMbr 173 a - 178 a
ArMB :<siqgur pRswid ]swKI BweI nMd lwl jI kI]dohrw]siqgur kY srnn rhY prm
hMs isK jwn] nMd lwl jI nwm iqs gur crnn rq mwn ]1] ibnu gur Awn pRpMc
jg imiQAw jwn iqAwg] sq icq AnMd crn gur mwn kIAw Anurwg]2]…
AMq :…sMmq sqRh shs su bwvn ] mMGr sudI nOmI suK dwvn] sur gurvwr sqdRv
qIr] bcn khy nMd lwl suDIr]76] dohrw] vwihgurU gur jwpIey vwihgurU kir
iDAwn] mukq lwB su hoie hY gur isK ird mY mwn]77]

109
h`Q ilKq nM : MS 91 k
isrlyK : gostW bwby nwnk jI dIAW
ilKwrI : Awqmw rwm
p`qry : 178 a– 199 a
Awkwr : 17.5X25 s.m. ilKq: 13X19 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : bwby dIAW gostw :-
is`DW nwl p`qrw nMbr 178 A
syK bRhm nwl p`qrw nMbr 181 a - 192 A
mrdwny nwl p`qrw nMbr 192 A - 195 a
AwpxI Awqmw nwl p`qrw nMbr 195 a - 199 a
ArMB : <siqgur pRswid]Pyr dsw mhlw kIAw swKIAw ilKIAW] ipRQmy swKI pihly
mihl kI qurI] jb gurU nwnk jI pihly mihl rmqy sumyr prbiq aUpr jwie KVy
hoey] qb auhw nau nwQ caurwsI isD Qy]Air iCAw jqI Qy] sBnw mih muKI gurU
gorK nwQ Qw] Eunh kY swiQ mylw gurU bwby jI jwie kIAw] Aru srb isD mMflI
kEu Adys Adys Adys kih bulwieAw]…
AMq :…slok ]gurU gurU jpu ry min ijs imil pweIA soie]kl klys pwp ihry Aiq
shweI hoie] jn nwnk dws ibcwirAw gur ibn mukiq n pwvY koie]97] bolh
BweI jI vwihgurU vwhgurU… siq jI DM [DMn] gurU jI poQI Awqmw rwm ilKI ]
ilKweI BweI sUrw isMG ] Bul cuk bQ\I [bKS\I]]

h`Q ilKq nM : MS 91K


isrlyK : prcI sRI gurU goibMd isMG jI kI
lyKk : syvw dws audwsI
ilKwrI : Awqmw rwm
p`qry : 1 a–67 A
Awkwr : 17.5X25 s. m. ilKq: 13X19 s.m.
vyrvw : EhI, sqrW pRqI pMnw- 12
Awm vyrvw : hwSIey ivc ilKq hY[ ies ikRqI dy p`qrw AMk bwkI poQI nwlo vKry hn[
ArMB : <siqgur pRswid] AQ prcI sRI gurU goibMd isMG jI kI pwiqswhI dsvIN
mhl]10] pRQmy dsW mhlw ky nwm lIKy ] Pyr dsw mhlw kI Eusqq ky slok
lIKy] Pyir dsW mhlw kIAw swKIAw ilKIAw] gurU nwnk jI]1]…
AMq :…Punhw] syvw dws EudwsI kInI prcrI] gur Eusqiq kI poQI pRym ky sir
crcrI] guru Eusqiq byAMq AgMm Apwr jI] kCu Apny Bly kEu kInw CudR Eucwr
jI] ieiq prcI [ gurU goibMd isMG ] jI kI sMpUrxM smwpqm]1] swKIAw pMjwh
[hoeIAW] ]50]

h`Q ilKq nM : MS 92 sMgRih

110
isrlyK : bsMq bhwr rwjnIq
p`qry :1
Awkwr : 22X15 s.m. ilKq: 19X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnHI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN
pwsy KVHy ruK, sqrW pRqI pMnw- 17
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq mwVI, burI qrHW ikrm Kurdw ikqy-ikqy hwSIey qoN bwhr iliKAw hY[
ArMB : <siqgur pRswid] AQ bsMq bhwr rwjnIq ilKXqy]kibqu] mMgl krn duK
dwird hrn jw ky crn srn AiBlK Ailkys ky] KMfn Kln ky pRbl Buj dMf cMf
kuMfl krn jn mMfl idnys ky]…
AMq :…sRI gurU goibMd isMG ky pMQ Kwlsy mWih] pRbl nrydR imRgys jU pRgty sRI nr
nwih] idn kb pwxI aus ky sIDw krny ky qrd myN lg jwqI hY] jYsy Awgy ilKyNgy]
ik ishq kw kXw lKnN hY[ syhq suK ko khqy hY as kw lCn eyh hY]

h`Q ilKq nM : MS 92 A
isrlyK : poQI vydWq Aqy joiqs
p`qry : 3-10
Awkwr : 22X15 s.m. ilKq: 19X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : jb gYrq beI ikRXw hueI ausI ko suK khqy hY[ vh qbIXq sy bruD hY bruD jWn
ky aus ko qoVny myN lgqI hY[ Xh nhIN jwnqI jo mY ies mRj ky qoVny kw ierwdw krU
n aus kw sBw vsuqY hI hY[…
AMq :… sUCm ky ArQ ehy hY jo sBwvk aupR kI ieCw rKY] ies sy bru`D ko AsQUl
khqy hY] AOr hr eyk qq do kYPIXq rKqw hY[ so kYPIXqcwr hY
(4) gRm (1) srd (2) qr (3) Kusk (4) jYsy AgnI grm v Kusk hY] svwDw 1

h`Q ilKq nM : MS 93
isrlyK : moK pMQ pRkwS gRMQ
ilKwrI : gulwb isMG
smW : sMmq 1835
p`qry : 1-125
Awkwr : 17X28 s.m. ilKq: 12X18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do-do kwlIAw lkIrW, sqrW pRqI
pMnw- 12
Awm vyrvw : ies poQI ivc pMnw nM: 1 qoN 59 Aqy 64 qo 65 p`qry qy dovyN pwsy hwSIAw KVHy ruK
do-do kwlIAW lkIrW Aqy bwkI p`qirAW qy hwSIAw nhIN hY[ p`qirAW dI igxqI 1
qoN 59 q`k hY iPr dubwrw 50 qoN SurU huMdI hY iPr 125 qk hY[ ikqy-ikqy ilKq ivc
vI Prk hY[ poQI dy SurU ivc 3 p`qry KwlI hn[

111
ArMB : < siqgur pRswid] sRI gxyswX nmh: sRI rwmXnm: AQ moK pMQ pRkwS gRMQ
ilKXqy] sÍYXw] Xw jg mY ijn ky pd pMkj syvq nIq sÍrysr BwrI] AOr surwgn
syvq hY Ar jWih BjY Bv mY muKcwrI] qwq Bjy jg mwq Bjy puin jWih mnwie
ijqy iqRpurwrI] so gx nwiek hoie pRsMn ghy pd bMdn Byd hmwrI] …
AMq :… kr jor BlI ibD dMf smMpd pMkj mY vhu bMd hmwry] ieq sRI mq mwn isMG
crx isMGXq gulwb isMGyn gOrI rwey Awqm jyn ivrcqy moK pMQ pRkws ivdyh mukq
inRnXo nwm pMcmo invws] SuB msqu AnMd msqu] sMmq 1916 mhInw mwg dw]
sMpUrx rwsI krAw] idn bIrvwr pRwqkwl]=]=]=]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 94
isrlyK : pol mq rwDw suAwmI Bwg 2
lyKk : hukm isMG
sQwn : lyKk c`k nMbr 290 lwielpur (pwiksqwn) dw rihxvwlw hY[
p`qry : 128
Awkwr : 26X21 s.m. ilKq: 21X17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw isAwhI kwlI qy nIlI; bgYr hwSIey qoN
Awm vyrvw : lyKk Anuswr iesdw pihlw Bwg C`p cu`kw hY[ pMnw 118 qoN bwAd iksy vloN Coty
Awkwr ivc lwienW vwly kwgj qy nIlI isAwhI nwl BweI hukm isMG ƒ pol mq
rwDw suAwmI Bwg dUjw dIAW jrUrI soDW leI bynqI kIqI geI hY[ ieh poQI 75 pMny
q`k kwlI isAwhI nwl lweInW vwly mSInI kwgj qy pMny 75 qoN pMnw 128 q`k nIlI
isAwhI nwl iliKAw hoieAw hY[ p`qrw nM:121 qoN 126 q`k nhIN hn iPr 127 qy
pqrw nM:128 ligAw hoieAw hY[
ArMB : < sRI vwihgurU jI kI Pqih[ auGiV igAw jYsy Kotw FBUAw jw ndr srwPw
AwieAw]pol mq rwDw suAwmI Bwg dujw ikRq BweI hukm isMG c`k nMbr 290
lielpur[…
AMq :…ikaN BweI hux dyK leI jy swr bcn dI QWh eyh sMqw dI bwxI nwhIN eyh hY nSy
khwxI eyh KMgwr khwxI BweI qn dI syvw kihNdy] ivcy ilKAw t`tI iPrnw swr
bcn ny kihNdy[ jw hY isPq suAwmI jI dI joie Aigryvwlw] AKr AKr AMdr
iPrdI suAwmI jI dI mwlw] jW rwDW dw inrMjn iet KiVkw ilKAw] eynw nwl hY
poQw BirAw hor bcn n ipKAw] isPq r`b dI ikdy n ifTI n mn dw smJwxw]
dunIAW dy PmWvx vwlw swrw qixAW qWxw]

h`Q ilKq nM : MS 95
isrlyK : sRI rwm cirqR mwns BwKw
lyKk : nQl bRwhmx
p`qry : 498
Awkwr : 20X25 s.m. ilKq: 13X17 s.m.

112
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW
pRqI pMnw - 13
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq Ksqw p`qry Pty hoey[ poQI dy SurU ivc ibnW hwSIey qoN pMj pqry;
sMsikRq ilKI hoeI hY[ p`qrw nM: 2 a qy nusKy ilKy hoey hn[ AMq ivc do p`qry KwlI
hn, AwKrI pMny auqy gurmuKI qy dyvnwgrI ilKI hoeI hY[AKIr qy rwxw-BweI rwm
isMG dw izkr hY Aqy aus aupr hVqwl PyrI hoeI hY[ hor kwnI nwl iliKAw hoieAw
hY “bwnvyN smyN dI ilKI nQl bRwhmx]”
ArMB : < sRI gxyswie nm:[ nm: kml dl ivpUl nXnwiB rwmwie] sRI rwmo jpq]sRI
rwmcMdRwienmw] sRI gurvy nm] a vrxwnw mQ sMGwnW rswnW Cdswmip] mMglwnW c
kuqwrO bMdy bwxI ivnwXkM]…
AMq : …ieiq sRI rwm cirqR mwnsy skl klm ivDUsny ivml ivgRwn sMpwidnI nwm
spq mwsopwnw aqRkWf smwpq]suB msq sRb jgqW]SuB msqu sRb jgqW] EM rwm
rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm EM
]]]SuDwu]] bwnvy smyN dI ilKI] nQl bRhmx] rumI]]]]]

h`Q ilKq nM : MS 96
isrlyK : goSit gurU bwby nwnk jI kI
lyKk : soFI imhrbwn
p`qry : 142 a-160 A
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 13X7.5 s.m.
vyrvw : ijld bwAd ivc bMnHI hoeI hY Aqy auKVI hoeI hY[dupwsIN KVy ruK do kwlIAW
lkIrW dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnw- 14
Awm vyrvw : ilKq Awm pr pVHnXog[ p`qrw nMbr 147-149 nhIN hn[ 151 AMk do p`qirAW qy
iliKAw hoieAw[ poQI dI hwlq Ksqw, kuJ p`qry ikrm Kurdw hn[
ArMB : < siqgur pRswid gosit gurU bwby nwnk jI kI ieku idnu gurU bwbw nwnku jI
pMjwb kI DrqI ngir krqwrpuir bYTw Qw] Aru iek goivMd loku gurU bwby nwnk jI
pwih Awey]…[
AMq : …AlP AlwhI qy n ilhY jipE ikEu nw Awjwin] gur syvw qUM kir mnw Cutih
AMiq indwin] 29] Xy XwrI kir rb isEu ijs kw inhcl rwj] ieku ieklw nwnkw
nwih iksY muhqwju]30]

h`Q ilKq nM : MS 97
isrlyK : ivcwr swgr
lyKk : inscl dws
smW : sMmq 1915
sQwn : ikhVolI nzdIk id`lI
p`qry : iBMn iBMn
Awkwr : 17.5X33 s.m. ilKq: 14X26.5 s.m.

113
vyrvw : lYmInySn krvwky bwAd ivc p`kI ijld bMnI hoeI hY[ dupwsIN KVyH ruK iek lwl
lkIr dw hwSIAw hY, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ sqrW pRqI pMnw - 12,
vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[
Awm vyrvw : ikqy ikqy hwSIey ivc ilKq hY[ poQI KVHy ruK KuldI hY[ ies poQI dy 7 AiDAwie
hn ijnHW ƒ qRMg iliKAw hY[ hr qRMg ƒ Alg p`qrw AMk idqw hY[
ArMB : ]=]< sqgur pRswd] sRI gxyswX nm:] AQ ivcwr swgr gRMQ ilKXqy] AQ
vsqU inrdys rUp mMgl]dohrw] jo suK inqÎ pRkws ivBU nwm rUp ADwr] mq n lKy
jhN mq lKy so mY su`Dw Apwr]1]…
AMq : …krn ju AOrin bMD hY ijn mY miq ky Byd] srm qY Avgwh n ikÎy inhcl dws
subyd]107]iqn Xh BwKw gRMQ ikÎoh rMc n aupjI lwj] qw mY Xh iek hyqu hY dÎw
Drm isrqwj]108] ibn ivAwkrn n piV skY gRMQ sMswikq mMd] pVY Xwih
AnÎws hI lhY su prmwnMd]109] id`lI qY pscm idsw kos ATwrh gRwm] qw mY
Xh pUro BÎo ikhVolI iq`h nwm]110] gÎwnI mukq ibdy mY jwsY hoÎ AByd] dwdU
AwdU rUp so jwih bKwnq byd]111] nwnw rUp vÎwiBcwr mY Anugq eyk AnUp] dwdU
pd ko lCÎ hY Asq Bwq ipRXrUp]112] ieq sRI ivcwr swgry jIvn mukq ibdyh
mukiq brxnM nwm spqm qrMg]sMmqw] 1915 ] imqI Pgx bdI 25 ] iliKÎw
sMpUrnM]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 98
isrlyK : imTVy
lyKk : kvI sODW
p`qry : 1 A 14 A
Awkwr : 9 X 15 s. m. ilKq : 6 X 9 s. m.
vyrvw : ijld g`qw [ ibnw hwSIey dy hY[ sqrW pRqI pMnw-7
Awm vyrvw : poQI ADUrI hY[ ilKq vwlw AwKrI p`qrw nukr qoN pwtw hoieAw hY[ aus qoN Agy
iek p`qrw KwlI hY[ p`qrw AMk nIlI isAwhI nwl iliKAw hY[ ilKweI suMdr hY[
ArMB : < siqgur pRswid] AQ imTVy ilKqy] doihrw] pRym Bgq sRI rwm kI sB qy
auqm jwn] kir ikRpw qum dyhu..r jn Apny kau dwn]1]dohrw] pRym bwn jwkau
lgY so jIvq mr jwie] jW ky Git mih sMcrY suD buD dyq Bulwie]2]…
AMq :… kubrI dw kub BMn sohxI bxwie rMn AMn DNn lCmI dI qoit nhI AwaudI]muTI
hwvy muTI lwl sInw myrw swV bwl swvry gupwl nwl XwrIAw kmwaudI ] jwiq kI
ArwiexI kswiexI dI cwl dyKo hIrw pNnw moqI lwl cUNnIAw hMfwaudI] swvry dI pRIq
sMdI iek ---mMdI pwpIAw AprwdIAw ƒ pwr hY lMGwvdI ]14] BilxI qrweI nIc
jwq bMny lweI byr cK ky lY AweI pRym nwl sI KvwaudI]mIrw bweI qwrI Aor DropqI
auDwrI …..

h`Q ilKq nM : MS 99
isrlyK : dsm skMD

114
lyKk : ikRSn dws
smW : sMmq 1818
p`qry : 1-449
Awkwr : 31X20 s.m. ilKq: 20X9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, cmVw [isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, dovyN pwsy do-2 kwlIAW lkIrW
hwSIey leI ikDry ikDry ivc lwl lkIr hY[ sqrW pRqI pMnw-20
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw hox kwrn lYmInysn kIqI hoeI hY[ pMnw nM: 44 ilK ky KwlI
CifAw hoieAw hY[ p`qrw nM: 439 qoN bwAd iek p`qrw lYmInysn vwlw KwlI ligAw
hoieAw hY[ hwSIey ivc ikDry-ikDry lkIrW lwl rMg nwl vI lgweIAW hoeIAW
hn [
ArMB : < siqgur pRswid] siq sRI gxysey nmih] AiQ sRI dsm skMD ilKqy BwKw
ikRSn dws]…
AMq :… SuB] jY sRI ikRSn suK DWm ] srib ibAwpI pUrin kWm] jY sRI ikRsn] srb
ibAwpI pUrin ibsn] smiq ATwhrw sY ATwihrw] jyiT phlI iqQ pMcmI]
pusqik spUrin hoA] swv mwiqR knw soiD pVnw kir bIcwir] ipsgw sMiq AMis
rwmw huMAwil poQI ilKI juDwir pVqy suxqy Pil pvNqy]poQI piV kY hiQ
joVny Blw hovY drgwih ivcu ] Bul cuk bKxw muie ko dos nhI dyvnw]

h`Q ilKq nM : MS 100 sMgRih


isrlyK : swihqX suDw inDI
lyKk : jgq isMG
ilKwrI : nrYx isMG
smW : sMmq 1946
sQwn : qrn qwrn
p`qry : 1 a- 37 a
Awkwr : 19X13 s.m. ilKq: 17X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, hwSIey qoN ibnW, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI
hY[sqrW pRqI pMnw-13
Awm vyrvw : vKryvyN leI vrqI lwl isAwhI bhuq iP`kI hY, keI QweI pVHn Xog vI nhIN[ 37
p`qry qy smyN bwry iliKAw hY[ 37 A Aqy 38 p`qrw KwlI hn[ AglI ikRqI dw p`qrw
nMbr iPr iek qoN SurU huMdw hY Aqy 32 qk cldw hY[ aus qoN Agy p`qrw nMbr nhIN
pwieAw hoieAw 33 p`qry qoN pYn nwl lwl isAwhI nwl p`qrw AMk iliKAw hoieAw
hY[ swry p`qrw AMk lwl isAwhI nwl ilKy hn[ sUck Sbd lwl isAwhI nwl ilKy
hn[
ArMB : ]< siq guru pRswid]< sRI gxyswX nm:] AQ swihqÎ suDw inDI ilNKXqy]
brvY CMd] isv suq eyk rdn jX Cibau dÎoq] ikn sXo mny myru qY sur sirsRoq
]1] sIs mukt surq kuMfl kysr Bwl] pIq bsnq nu murlI kr auirmwl]2]…

115
AMq : …sMbq pY dohw] irqU vyd inDI cMdRmw sMmq mws AKwif] riv idn iqiQ
iekwdsI gRIKmu kI irqu fwif] qwrn qRn su sYhr mY pRwcI ids DRNmswl] ilKÎo
swihq`Î suDw iniD isMG nrwien Bwl]3]=]

h`Q ilKq nM : MS 100 A


isrlyK : kusm ikAwrI
ilKwrI : kvI kul
lyKk : nrYx isMG
smW : sMmq 1946
sQwn : qrn qwrn
p`qry : 1 a- 32 A
Awkwr : 19X13 s.m. ilKq: 17X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, hwSIey qoN ibnW, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI
hY[sqrW pRqI pMnw-13
Awm vyrvw : EhI
ArMB : ]< siq guru pRswid] sRI gurU crn kmlyX nm:] AQ kiv kul ikRq kusm
ikAwrI gRQ ilKXqy]dohw] vMdyqM guru nwnkM Xw su nwm pRgws] Pwis kwtMq Xmrwj
kI dyqu dws suK rws]1]…
AMq : …rwg vyd nyB nwQ Awqmw vKwnIXq sMmq AKwV iq`Q dsmI ivcwrBo ] snIvwr
pK` sÎwm gRIKm ko AMq BXo sMq miq vMq BgvMq inrDwrXo ] kusm ikAwrI nwm
gRMQ ju pFygy nr lhygy suiD qw ko doK inrvwrBO] qwrn qrMn sYhR pUrb kI Er fyrw
jwnIXY nrYn isMg pRgt aucwr Bo]133]ieiq sRI kv kul ikRq sq iekqI sY qRY ibRq
kiv nwrwXn isMG nwm kusm kÎwrI gRMQy kRm kQnM nwm ipRQmo ADÎwie sMpUrxM] sRI
pRmwqmyx BÎo nm:]=]1

h`Q ilKq nM : MS 100 e


isrlyK : irqu rmnIX rsk rMjn
lyKk : nrYx isMG
ilKwrI : kiv kul
p`qry : 33 a- 42 a + 42 A- 52 A
Awkwr : 19X13 s.m. ilKq: 17X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 43 qy iek hI Sbd hY[ bwkI swrw p`qrw Aqy 44 p`qrw KwlI hn[ 42
a qy irqu rmnIX rsk rMjn dw AMq hY[ 42 A Aqy 43 a qy kiv nwrwXn hrI dy
srdwrM qupY dy do kib`q id`qy hn[ p`qrw 43 Aqy 44 , 48 A-49,50, 53 KwlI hn[
p`qrw AMk 45 qoN 48 qk Alg-Alg kvIAW dy kib`q id`qy hn ijnW ivc lwl,
jgdIS, sYnwpq, nwrwXn hrI Awid hn[ p`qrw 51 Aqy 52 qy sruiq sMgRih hY[

116
ArMB : < siq guru pRswid] sRI guru BXo nm:] AQ irqu rmnIX rsk rMjn kiv kul
ikRq nRwXn isMG kiv kRm kQnM] XQw bsMq pY rqn hrI ko kibq] vcn sumn PUly
syvk Bvr BUly kIriq sgMiD pOn jg bn CwXo hY] koikl Sbd sy sbd gwey TOr
TOr suinq snyhI jn mn hulswXo hY] jVq juVweI son sweI lok lok hUM qy ivml
ivvyk su srUp pRgtwXo hY] swD kiv rmwkMq sMq suK dYn dyKo BgvMq nwnk bsMq
bn AwXo hY]1]…
AMq :… iekusy iPrq chu GweI qy iGrq Gn Awvq Jrq JIny Jrsy Jpk Jpk]sor mn
cwvYN ncYN morn kI pWiq chMU Ern qy cOND jwq cplw cmk ckm]ibnw pRwn pÎwry
pRwn nÎwry hoq dyv khYN nYnn qy Awsu vwin jwiq hYN tpk tpk] riqAw AMDyrI DIr
n iqXwD riq muK biqAw kr auTY CiqAw qpk qpk]16] ieiq sRI irqu rmnIX
rsk rMjn kiv kul ikRq kiv nwrwXn isMG kRm kQNnM nwm iqRqI irqu
sMpUrnM]=]=]=][=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 101


isrlyK : ADXwqm rwmwXx
lyKk : dyvI dws ilKwrI: gulwb isMG
smW : sMmq 1894
p`qry : 1 E - 592
Awkwr : 11 X 18 s.m. ilKq: 8 X 12 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, auKVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ dupwsIN
KVHy ruK do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW ivc vKryvyN leI iek motI pIlI
lkIr dw hwSIAw hY[ pihly p`qry qy cOpwsIN hwSIAw hY[
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw hY[ SurU ivc hwSIey vwly 6 Aqy 592 A KwlI hn [ 557 qy
lyKk dw nW idqw hY: -
“ kib isMG gulwb su Xw ibD so irK pMugv qwih ko bRhm jnwey”
AwrMB : < ] sÍsiq sRI gxyswX nwm:] dohrw] dyvI mwqw swrdw srd ieMdu smhws] bMdo
pd pMkj sdw kro sumiq pRkws]1] sMkr CMd] gx nwQ dws invwie msqk bMdnw
pg Dwr] krXo chy aur rwm ko js dyhu buiD audwr] sur gur kry sur rwj kwrj
pwdkMj mnwie] hy rMb nwQ AnwQ ky my DIr bIr shwie]2]…
AMq : …ieiq sRImq ADXwqm rwmwXxy aumw mhysur sMbwdy auqr kWfy bYkMuT inrXwxo nwm
nvmo DXwXw]1] do] rwm cMd ko suq BXo buDU qws ko nwm] qw suq dyvI dws nY
ilKXo gRMQ AB rwm] sMmq ds sY AwT dw Aru aUpr nbY cwr] kwqk sudI iQq
pMcmI buD jn lyhu ibcwr]lyKkM pwTkM suBM] sYÍXw] dws dyvI dws ilKXo aur bIc
prIq mhw Aq BwrI] pusqk nWm rmwXx hY iqh bIc kQw sB mMgl kwrI] ikMkr
pIr hro rGubIr dyho qIr dXw bRq DwrI] lKo inj dws hro Bv Pws iehI Ardws
ilKwr kI swrI] do] jo Xwko gwvy sunY vw ilK vwcY koeI] sRI rGubr qumrI ikRpw
qumry md rq hoie]

117
h`Q ilKq nM : MS 102
isrlyK : Awqm AnuBv S`qk
smW : sMmq 1931 (rcnw kwl)
p`qry : 1 E – 70 A
Awkwr : 14 X 10 s.m. ilKq: 12 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ ibnW hwSIey dy[ sqrW pRqI pMnw 13.
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI hY[ ikrm Kurdw hox kwrx pUrw pwT pVHn Xog nhIN[
ivc-ivc kwnI bdlI hoeI hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] qq sq bRhm] AQ Awqm AnBv sqk[ AlOkk pd soeI
joeI lok mY pRisD nwih AvyduX inr ivBwg so bRmMf ipMf so prY…
AMq : …ieiq sRI Awqm AnBv sqk smwpqM] aAM qq sq bRm] isvohM isvohM]…
isvohM isvohM] do ] smq aunI sY iekqIey BXo pusqk iqXwr] kqk sudI su solvI
krky ilKX ivcwr]

h`Q ilKq nM : MS 103 sMgRih


isrlyK : sohxI hwSm
lyKk : hwSm Swh
smW : sMmq 1901
p`qry : 3 E – 55 A
Awkwr : 10X13 s.m. ilKq: 7 X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, dupwsIN KVHy ruK do do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw 8.
Awm vyrvw : pihly do p`qry nhIN hn[ poQI dI hwlq mwVI[ ikrm Kurdw[ 55 p`qry qoN bwAd
iek hwSIey vwlw p`qrw KwlI hY ijs nMU koeI AMk nhIN idqw[ AglI rcnw 56 p`qry
qoN SurU hMudI hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ikrm-Kurdw hox kwrx pwT
pUrI qrHW pVHn Xog nhIN[
AwrMB : …..musukulu phuc anw qk hoeI vhmu ndI ivc qrky] hwsumu imlx mhwl shIdW
jo imilAw su mr ky]6] qulw nwm inm... Awhw bujrg nyk sqwry] sI gujrwq sYhr
ivc vsdw cMdl ndI knwry ] ausqwkwr kry gl koeI kir qsvIr auqwry] hwsumu
nyk jmwny AMdr swhwjwhw dy vwry]7]…
AMq : …imilAw jwie rUhW rl imilAw ivc drgwhw rubwnI] nYie ivc Pyr imly qn
dovyN ieksy KwK sumwnI[ piV Awib hXwq jMnwjw dPn kIqy ivc pwnI] hwsumu iesk
sohxI dw suixAw juig juig] rhugu khwxI] 258 ]=]=] poQI spUrn hoeI jg ivc
sBnw jwnI] sMmq 1901 imqI puhu idnI] 23 ] vwr CwinCir]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 103 A


isrlyK : s`sI pMunMU
lyKk : hwSm
ilpI kwl : sMmq 1901

118
p`qry : 56 E – 81
Awkwr : 10X13 s.m ilKq: 7X10 s.m
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ik`sw AMq ivc ADUrw hY[
AwrMB : 1E sq gr pRswd] sRI gxysw nm:] AQ ssI punU ilKXqy] ihkmq aus KudwvMd
vwlI mwlk mulK mlk dw] lwK kroV kry cqrweI koeI pCwx nw skdw] kudrq
nwl rhy isrgrdw dwiemu crku iPrk dw] hwsmu KUb hoeI gulkwrI PrCu Pnwih
iKlk dw]1]…
AMq : …idl ivc qpq QlW dI grmI AWx bxI krwxI [ khwxI ] ] ikcrk nYx krn
idlbrIAw cox lbw ivc pwxI] iPr iPr fwFy kry hTu fwfw drd iPrwk rjwxI]
hwsm jwt BBor ipau so tuit igAw mwxu inmwxI] 101 ] jy jwxw Cf jwn su……

h`Q ilKq nM : MS 104


isrlyK : ibsn purwn
smW : sMmq 1929
p`qry : 1 E – 225 E
Awkwr : 23X16 s.m. ilKq: 18X11 s.m.
vyrvw : ijld k`pVw g`qw[ dupwsIN KVHy ruK[ kwlI lkIr dw hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw-23
Awm vyrvw : poQI ikrm-Kurdw[ SurU ivc 4 Aqy AMq qy 6 p`qry ibnW hwSIey dy KwlI hn[
ilKweI Awm hY, pVHnXog hY pr ikqy ikqy isAwhI dy D`by AKrW qy hn[ ikqy ikqy
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] qyN [ siq icq AnMd pRmwqmwey nmw AQ ibsn purwn BwKw
ilKXqw pRwsRovwc[ pRwsRo mYqRy ko khY ky hy mY Xih jo quJy aupdys krO ho] so AMimRq
smwn hY] so mn ky pwqR sO pIa] Aru jo nwrwiex qy iBMn hY iqs kw iqXwg
kir]…
AMq : …khxy mwqR sI Gr hI ies kau igAwn hovYgw Aru hm jo sBI bYTy hY] hmwry
ivdmwn ies kau igAwn n hovygw] qb jwxIAY jo hm sBI mUrK bYTy hY ] ieq sRI
vYrwg pRkwrxy moC aupwie smw jog smwpqM nwm srghw]= poQI ilKI vydWq ibsn
purwn ilKXqw Bolw cUkw bKs lYxw sMq jnw bKsxhwr ho hm qau BUlx hwry hw]
smq 1929 imqI cyqR ds-9

h`Q ilKq nM : MS 105


isrlyK : mMudrI (ishrPI)
p`qry : 1 E – 37
Awkwr : 6X8 s.m. ilKq: 4X4.5 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, dupwsIN KVHy ruK do do lwl lkIrW dw hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw-6

119
Awm vyrvw : poQI ikrm-Kurdw[ SurU ivc ibnW hwSIAw dy 10 p`qry Aqy AMq ivc iek hwSIey
vwlw Aqy 8 ibnW hwSIey dy KwlI hn[ p`qrw AMk 20 E qy hVqwl PyrI hoeI hY[
vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] muMdRI ilKI] eyko gNmu shI kr jwxo cwry byd bKwxY] qYQU
bRhmx rhY n mukr mn nU rK itkwxy] sy swbq mn rhin hmysw gmI n ieq
Kjwny] vwry jwvw Pkr sWeI dy kvqw kIqI dwny]1]…
AMq : …Agly bKs gunwih kwn jI Avl miq n kweI] Awsk qy mwsd kweI rb Awp
Adwlq dweI] suK vsy qyrw dys kwn jI gopIAw AsIsw kIqI] qyrI qwrI qrI DRopdI
DMnw Bgq supRIqI ] 74 ] vwhgurU jI] iciq AwvY]

h`Q ilKq nM : MS 106


isrlyK : prcIAW pRym BgqW kIAw (pRym AboD)
smW : sMmq 1940 (rcnw kwl)
p`qry : 1 E – 242 E
Awkwr : 11X15 s.m ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ dupwsIN KVHy ruK iek lwl lkIr dy AMdr vwr do kwlIAW lkIrW dy
Agy iek motI sMqrI lkIr Agy iek brIk kwlI lkIr dw hwSIAw[ sqrW pRqI
pMnw-10. vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw[ ilKweI sMudr hY[ AMq qy ibnW hwSIey dy iqMn p`qry KwlI hn[
AwrMB : 1E [ 1E siqgur pRswd [ prcIAw pRym BgqW kIAw] pwqswhI ds[ 10 pRym
AboD poQI kw nwau] dohrw] nmo nmo prmwqmw pUr rihau sB AMg Awid mD Pun
AMq iek qW ko jgq qrMg] 1 sorTw ] pRIqm pRym prmwqm purK iqRktI ijn rcI]
bhu ibD rcnw Qwp Kyly pRymI hoie kY]1]…
AMq : …sMmq 1940 imqI jyT sudI 18 ] sukl pMcm hrI] poQI pUrin siqgur krI]
sMq duAwry pUrI prI] ArD shMs cOpeIXw mY] iqs qy ADk do rwqw mY] sorTw
JUlnw hY iqs mwih] ijau iqq PUl qrvr ky mwih] pRym AboD poQI kw nwau] qqu
sunq lYhY ibsrwm ] 61 ] dohrw] pRym mhodD pYT kY jo koeI goqw lyie] hir jqn
Amolk hwQ qih shjy sqgur dyie ] 1 ] jumlw prcIAw BgqW kIAw ] 16 ] solw
sMpUrn hoeIAw Bul cuk bKsxI] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 107


isrlyK : pRsMg dyvI ko pRgt krky AMimRq Ckxy Ckwxy kw
p`qry : 1 E – 23 E
Awkwr : 7X9 s.m ilKq: 4X6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ dupwsIN KVHy ruK do lwl lkIrW dw hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw-6
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw[ ikrm-Kurdw[ SurU ivc hwSIey vwly cwr p`qry KwlI hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid [ pRsMg dyvI ko pRgt krky AMimRq Ckxy Ckwvxy kw] iqMn
brs sRI gurU jI ny hom kIAw] ipRQm brs mo sMgq ko kau hukmu ilKy] jo isr pr

120
kys Dr kr drs kau Awvxw] dUsry brs mo hukm ilKy jo ssqR pihr kir drsn
ko Awvxw] ieih dUie brs hom nYxw dyvI ky prbiq pir kIAw] qIsry brs hukm
ilKw jo Ab srbiq sMgiq drsn kau Awvxw] qIsry brs mo hom AnMd pur jI mY
huAw]…
AMq : …jo sRbiq isKhu ky crnhu pR pRnwm krih] qb kVwhu prswid vrqwvxw] Aru
kVwhu ayun pwhul lYn vwilahu isKhu Awps mo kVwhu pRswid muK mo dyxw aus ky muK
mo aus ny dyxw aus ky muK mo aus ny dyxw] Ar jo sRI AMimRqsr jI hovY qw AMimRq mo
tuby lwvxy] Ar AOr jo khMU hoih qO kysI iesnwnu krih] swKI sMpUrn hoeI] bolhu
BweI vwhgurU jI kI Pqy]

h`Q ilKq nM : MS 108 sMgRih a


isrlyK : swr gIqw
p`qry : 3– 32 A
Awkwr : 5.5X8 s.m ilKq: 4X6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw ryksIn, dupwsIN KVHy ru`K do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI
pMnw-5
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq Ksqw, ikrm-Kurdw, swry p`qry auKVy hoey [ 40 Aqy 41
p`qirAW nMU 401, 402 AMikq kIqw hY, 109 qoN Agly p`qirAW qy AMk 110 dI QW qy
1010, 111 dI QW qy 1011 Awid pwey hn [
AwrMB : …..rqy ien kI auqpiq hY ] irgbyd kw nIl brx hY ] jujr byd kw pIq brx
hY ] isAwm byd kw supyd brxu hY ] EAMkwr nwm mkwr ky lyk hY ] EAMkwr AKru
pRm rUpu hY ] ey irdY kml ibKY bsY hY ]…
AMq : …sRI ikRsn Arjun sMbwdy prm hMsu sMhqw gIqw swru smwpiq ] ilKMq sunMqy
kmwvYqy punIqu ] prmysur siq prmysur ] vwihgurU vwihgurU vwih jI ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 108 A


isrlyK : cwxwkw swsqR BwKw
p`qry : 33 a – 113 A
Awkwr : 5.5X8 s.m ilKq: 4X6 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI gxyswX nm: ] AQ cwxwkw swsqR BwKw ilKXqy]dohrw]
pRxvq ho sRI ibsn ko jo iqRlokM ko rwie ] cwxwky BwKw krO jo qum hoie
shwie ] 1 ]…
AMq : …ieiq ibRD cwxwky BwKw KoVsmo iDAwie ] smwpqu sub msqu ] sRI rwm ] sRI
ikRsn ] goivMd gopwl hrI ]

121
h`Q ilKq nM : MS 109 sMgRih
isrlyK : kivqw
lyKk : sWeI dws
p`qry : 278 E –290 A, 1-7
Awkwr : 7X13 s.m ilKq: 6X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ ibnW hwSIey dy[ sqrW pRqI pMnw-6
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikrm-Kurdw hY[ keI QWeI kwnI bdlI hoeI hY[ 278 p`qry
qoN SurU hMudI hY qy 290 p`qry qk p`qrw AMk AMikq hY[ Agly p`qirAW nMU nMbr nhIN
lgy hoey[ bwAd ivc nIlI isAwhI nwl p`qrw AMk lgy hn[ keI QweIN hVqwl Pyr
ky suDweI kIqI hoeI hY[ 289 E qoN Agy Putkl pwT hY[ p`qrw 2 A qy vwrI vwrI
iek lweIn lwl qy iek kwlI hY Aqy 6 p`qry qy vwrI vwrI lwl qy kwlI isAwhI dI
vrqoN kIqI hoeI hY[
AwrMB : 1E siqguir pRswd ] slok ] dInw nwiQ dAwil pRBu dUir krn ivisvwsu ] Auag
myt gux kry gur pUrn sNeI dws]1] gur pUrw pUrI kry dwqwrI dwqwr] sNeI dws
ANqr hI qy pweIey swihb AlK Apwr]2]…
AMq : …isMD bUd mmqw mnu mwinE Acq jwlvhy] inkit idvwn gurU nhIN bUJy iknI n
pukwr khy] krm kr qU jg kI pujI jnim jnm pirqwpY] bRm sjwn sihij Gir
sMcY bIj kIt kw mwpY] nwm pukwr qyry_ _ _ _jil qy inkswey]2] swgr qy nwmu
seI [ sWeI ] dws pMujI scu mukqwey ] 8 ]

h`Q ilKq nM : MS 109 A


isrlyK : kivqw
lyKk : vlI rwm
p`qry : 3 E –7 E
Awkwr : 7X13 s.m ilKq: 6X10 s.m
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw 1 qoN 4 Aqy 6-7, dupwsIN KVHy ruK Aqy aupr dy pwsy Awfy ruK do lwl lkIrW
ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw hY[
AwrMB : sbid] idl jwnI Swm ipAwry tuk glI hmwrI Awaugy]1] rhwau] qory swvry bdn
pr keI koit kwm vwry] qyrI juliP mn kI kulP hY doaU nYn hY isqwry] qyrI KUbI ky
idKn ko nYn qrsqy hmwry] Gwiel iPro dRs kI pIV jwny nwhI koeI] ijn lwgI
pRIq pRym kI ijs lwgy jwno soeI]…
AMq : …qwrdw qwrdw qwrdw ienNhI gNlI swnU qwrdw] nYnw dI nwau kry so lNGy muskul
Gwtu ipAwrdw] kiVkin kpR qy sUin ibsAr Ar mY Brvwsw Xwr dw] vlI rwm
ris iBinVw Folnu njrI pwr aqwrdw ] 6 ] kTn lgn kI pIr] Gwielu hoie so
jwny] Awpy mohn pwr auqR gey TwFI jmnw qIr] Awvnu kih gey Ajhu in Awey
AwKr jwiq AhIr] cNd sKI ieq bwl ikRsn Cb drsnu dyKiq DIr ] 7 ]

122
h`Q ilKq nM : MS 110 sMgRih
isrlyK : auqpq ibkRmjIq Aru BrQrI kI Aru mYxwvMqI kI
p`qry : 281 A –288
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 8X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw k`pVw, isAwhI kwlI, ikDry-ikDry vKryvyN leI lwl, hwSIAw KVHy ruK
do-do lwl, do-do kwlIAW ivckwr iek motI sMqrI lkIr[ sqrW pRqI pMnw 10.
Awm vyrvw : gRMQ iBijAw Aqy ikDry-ikDry PitAw hoieAw, gMRQ pMnw nM: 281 qoN SurU hMudw hY
pihlw p`qrw kwgz nwl icpkwieAw hoieAw hY[
AwrMB : 1E sÍsq sRI gxyswey nm:] auqpq ibkRmjIq Aru BrQrI kI Aru mYxwvMqI kI
Awgy kQw clI] gRMQ bsYx jog Qw so iedR kw puqR Qw]…
AMq : … BrQrI rwjy ny eyh gl dyK ky ibsmwd hoq BieAw] eyh qmwsw dyK kr rwjw
rwj kw iqAwg kIAw] qb rwjw BrQrI jogI hoieAw[ iesI krky BrQrI gopI cMd
kw mwmw BieAw Pyr rwj BrQrI kw ibkRmjIq kIqw] kQw pRQmI pUrI hoeI]

h`Q ilKq nM : MS 110 A


isrlyK : adws rwjy gopI cMd ko mYnwvMqI kw aupdys
p`qry : 288 a –348 a
Awkwr : 12X18 s.m. ilKq: 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw nM 290 PitAw hox krky sYlotyp nwl joiVAw hoieAw hY[ ikDry ikDry ilKq
bdlI hoeI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] audws rwjy gopIcMd ko mYnwvMqI kw aupdyS] eyk smY gopIcMd
dyiKAw mjn krqw mweI] mweI ky mn icMqw apjI dyhI dyK pCqweI]…
AMq : …ggn mMfl kw mwrg lIAw inrK AgMm AsQwn] Cut ikAw nwB duAwdws
AwieAw lwgw qMukutI iDAwn] aunmn giq ggnMqir ciVAw ibisAw dyh prwn]
jIvq imrqk hoie rihAw jn kir ibmlw iesnwn] bNidq gorK suix mYxwvMqI
qyrw AsiQru BieAw rjwn ] slok gopI cMd suDw] ] gopI cMd kI poVIAW]

h`Q ilKq nM : MS 111 sMgRih


isrlyK : pMc dSI BwKw
lyKk : idAwl AnymI
smW : sMmq 1815 (rcnw kwl)
p`qry : 1 E –4 A
Awkwr : 13X17.5 s.m. ilKq: 10X11.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ dupwsIN KVy ruK do do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW, vKryvyN leI
iek motI ikqy pIlI Aqy ikqy sMqrI lkIr dw hwSIAw hY] vKryvyN leI lwl isAwhI
dI vrqoN kIqI hoeI hY[ sqrW pRqI pMnw-12

123
Awm vyrvw : ikqy ikqy hwSIey ivc ilKq hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ p`qrw 221
bhuq Ksqw hY Aqy auproN PitAw hoieAw hY[
AwrMB : 1E [ sRI gxyswie nmh]do] srbwqm sb jwn kY bMdo Awpn Awp] mkrI q`q
iblws ijNau jpO Awpno jwp]1]do] gur gxys bNdo crx hrn mhWqm jwn] pNc
dsI BwKw rcO sugm khO vKXwn]…
AMq : … jpY AByd jwp kO imtwvY qIn qwp kO lKY AnNq Awp kO sNmwD su`D kO gwhY]
AKNf ipf ANf mYN pRcMf mwrqNf mYN nKNf KNf KNf mYN suByd Bwv kONd hY] idAwl
kwl kyl qY pRpNc pNc KylqYN sudyh mwn myl qY Akws bws kO chY]

h`Q ilKq nM : MS 111 A


isrlyK : duvYq bbyk BwKw
lyKk : idAwl AnymI
p`qry : 4 A –50 a
Awkwr : 13X17.5 s.m. ilKq: 10X11.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : AQ kiv ikRq idAwl AnymI duvYq ibbyk BwKw brnqy]do] Bgvwn BwrqI qIrQ
gur ibid AwhNn munIs] Xugm crn bNdn krY rwm ikRsn buD eIs] cO kUt sb
Anwid AnMq ju hY XY [ gXwn nNd sq icq khIXY[ swCI duvYq ibbyk ju Awh]
nmskwr kIjY Ab qh]…
AMq : … jgq bwD qYN syK hY jo] prmwrQ sNicdwnNd rUp so] bRhm sbd kr brnXO
qwh] supRkws AdYÍinq Awh ] 15 ] ieiq sRI mq prm hNs pr bRwjkw cwrXo pwsk
sRI mq idAwl Anymw nNd srsuqI mhwvwkÍ bbyk BwKw brnqy nwmN pNcmo pRkrx
smwpqN]

h`Q ilKq nM : MS 111 e


isrlyK : bRhmw nMd BwKw
lyKk : idAwl AnymI
smW : sMmq 1815
p`qry : 50 E –110 A
Awkwr : 13X17.5 s.m. ilKq: 10X11.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : AQ kiv ikRq idAwl AnymI bRhmw nNd BwKw brnqy] do ] nmo BwrqI qIrQ guru
ibidAwrNn smyq] bRhmw nNd su dIpkw kroN boD isD hyq] do ] gRNQ krn AiBlwKw
mn inribGn pUrn isNau hoie ] mNgl qNqu ivcwr jo iqs kr klmK Koie]…
AMq : … bRhmw nNd gRNQ mY lhXo pNcm DXwie ibKXw nNd khXo] bRhmW nNd dYÍWr hY jw
kO] hoq pRvys BlI ibiD qW kO ] 34 ] prm pRym qYN hir hr joeI] bRhmw nNd AByd

124
smoeI[ Aiq inrml mn jo phWcwnO] pRwnI srb eyk sm jwnO ] 35 ] ieiq sRI mq
prm hNs pr bRwjkwcwrjo pwsk sRI mq idAwl Anymw nNd srsuqI ibricNd bRhmw
nNdy ibiK nwm pNcmo DXwid [ 5 [

h`Q ilKq nM : MS 111 s


isrlyK : icqR dIp BwKw
lyKk : idAwl AnymI
ilKwrI : krm cMd inrMjnI
smW : sMmq 1815
p`qry : 110 A –149 A
Awkwr : 13X17.5 s.m. ilKq: 13X17.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ies ivc hn: -
icqR dIp 110 A-149 A
iqRpq dIp 149 A-210 E
DXwn dIp 210 E-237 E
kUtsQ dIp 237 E-249 E
nwtk dIp 249 E-254 E
AwrMB : AQ kiv ikRq idAwl AnymI icqR dIp BwKw brnqy] sRI gxyswie nm:]do] nmo
BwrqI qIrQ gur ividAw rMn audwr] icqR dIp BwKw krO q`qu boD ivsqwr] kivq]
jYsYN pt eyk qW mY icqR hY Anyk BWq icqR ky ichn dyK by kO dIp cwhIXY] pRQmYN
AvsQw cwr khyNgy ivcwr qW mY pwCY jw mYN icqR kI ivicqRqw idKweIXY]…
AMq : …ieiq sRI mq prm hMs pirbRwjkw cwrjopwsk sRI mq idAwl Anymw nMd sursuqI
ivricMq nwtk dIp BwKw smwpqmM pMcm pRkrx] 5 ] suB msqu] sMmq [ 1815 [
swvx vdI iekwdsI pUrI hoeI] lyKkM krm cMd inrMjnI pwTk hY mwn isMG] pRIqXM
Xukq ivcwqy imtY du`K Bv is`D] mMglM lyK kw nwc pwT kw nwc mMglM] mMgl srb
swDUnM BUm BUpq mMglM]]]]]]

h`Q ilKq nM : MS 112


isrlyK : ik`sw SIrIN &rhwd
lyKk : hwSm
p`qry : 3 E –76
Awkwr : 15X11 ilKq: 11X6
vyrvw : ijld g`qw, dupwsIN KVHy ruK do lwl lkIrW[ ivc iek kwlI lkIr dw, Aqy ikqy
ikqy isrP do do lwl lkIrW dw hwSIAw hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI
geI hY[ sqrW pRqI pMnw-12
Awm vyrvw : poQI ivc ikqy ikqy aulI lgI hoeI hY[ hwSIey ivc ikqy ikqy aurdU Aqy gurmuKI
ivc ilKq hY[ poQI p`qrw AMk 3 qoN SurU hMudI hY Aqy AMq vI ADUrw hY[

125
AwrMB : .….Ps CurI muh Dr ky] hr iek suKn ilAwvn bwhir, KUn AlUdw kirky ] iPr
auh dsqu srwPw pYdy, hIry suKn proqy] auh srwP ijnw hQ Apny, jwn jhwno
Doqy]…
AMq : … Agy dPn idvwnw Awhw, swbqu kbru bxweI] mgroN jwie hjUmI myly, auvyN Pyru
KulweI] kIqw kbru cuPyry pVdw, Klkiq dUir htweI] Kwsy lok gey AMdrWhw, njru
hkIkq AweI ] 259 ] Awvy musk bihsqI bwhir jl……

h`Q ilKq nM : MS 113 sMgRih


isrlyK : igAwn mMjrI
lyKk : mnohr dws inrMjnI
smW : sMmq 1880 rcnw kwl: sMmq 1716
p`qry : 1 A –51 A
Awkwr : 13X18 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ dupwsIN KVy ruK do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW ivc vKryvyN
leI iek motI sMqrI lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnw-9, vKryvyN leI lwl
isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[
Awm vyrvw : ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI geI hY[ ilKweI sMudr hY[ 1 A p`qry nMU keI
qrW dy hwSIAW nwl sjwieAw hoieAw hY[ ies poQI ivc iqMn ikRqIAW hn, ijnW dy
p`qrw AMk iBMn iBMn hn[ smyN bwry p`qrw 50 A qy ieauN id`qw hY: - “sMbq sqRh sY
mhI vrK so rhy mWih] vYswK mws hY sukl pK iQiq pMunXo hY qwih]” ikqy ikqy
hwSIey ivc ilKq hY[
AwrMB : 1E sRI pwrbRhmny nm:] AQ igAwn mMjrI ilKXqy] dohrw] Awqm kY AigAwn
qY sbY aupjY jWn] igAwn Bey qY lIn sb nmskwr iqh mWn]1] kib`q] ipRQm
mukiq kih dUsro mu muKI soaU qIsro ibKeI cOQo pWmr ibcwro hY] cwr purK sMswr
mWJ khY inrDwr bMDn mukiq fwr mukiq qoN inXwro hY]…
AMq : … dohrw] qMÍ pd dyv iqRXMc iriK nr ikMnr sb jWn] qq pd eIsÍr dyK sb qMU
qq qq qMÍ BWn ] 400 ] mnohr dws inrMjnI so sÍwmI so dws] sÍwmI dws BXo eyk
so mhwkws Gtwkws ] 401 ] ieiq sRI gÎwn mMjrI nwm BwKXw igRMQ kiQqy mnohr
dws inrMjnI sMpUrn smwpqM ]

h`Q ilKq nM : MS 113 A


isrlyK : sq pRS˜auqrI BwKw
lyKk : mnohr dws inrMjnI
ilpI kwl : sMmq 1880
p`qry : 51 A –117 E
Awkwr : 13X18 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI

126
AwrMB : ...1E sRI prmwqmny nmh ] AQ igRMQ sq pRs˜auqrI iliKqy] sorTw] vwc lK
kir jWn inrgux srgux XO kihXo] kir nmskwr vKWn vwcX qÎwrw kir lK
kO]1]…
AMq : … sorT] homY ho qMU nwih hOmY ho qMU hY khI] sb hY hO qMU hO qMU eyk hI]13] ieiq
sRI sq pRSo˜qrI BwKw] mnohr dws inrMjnI kibqy nvmo KMfh ] 9 ]

h`Q ilKq nM : MS 113 e


isrlyK : vydWq mhwvwkX BwKw gRMQ
lyKk : mnohr dws inrMjnI
rcnw kwl: sMmq 1716
p`qry : 1–30
Awkwr : 13X18 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ivc ivc kwnI bdlI hoeI hY[
AwrMB : 1E sRI guru BXO nmh] AQ vydWq pRBwKw ilKqy] krqw igRMQ kirby mY inr ibGn
suK cwhy hY] mMgl dy moih dyv gxys] mMgl dy moih srsÍqI] mMgl
dy….pwrbqI]1] igRMQ ko pRXojn Aru ivKX kihXY hY]…
AMq : … dohrw] sMbd sqRw hY mhI sorh vrK vqIiq] vrK sqRh mih krI Kt mws
qwih vqIiq ] 91 ] Awsoj vid hY cqur dsI ikRs˜ pK sinvwr] BwKw pUrx sB
BeI mws eyk ikRqkwr ] 292 ] ieiq sRI vydMwq mhw vwkÎ BwKw gRMQ kibqy mnohr
dws inrMjnI sMpUrxM smwpqM] suBM msqu srv jgqM] sRI gxys jI] rwmwX nmo
nm:]

h`Q ilKq nM : MS 113 s


isrlyK : Kt pRSnI
lyKk : mnohr dws inrMjnI
smW : sMmq 1880
p`qry : 1–105
Awkwr : 13X18 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E sRI prmwqmny nm:] AQ gRMQ Kt pRsnI ArMB qy pRQm igRMQ ko krqw gNRQ kI
Awid ies† dyv qw ko sÍrUp idKwvq hY] Aru qw gRMQ kI inriqGn qw isD kirby ko
irdy mwJ qw ko sÍrUp icqvn kIr kY nmskwr krqu hY] dohrw ] idRs†w eyk svrUp
hY] jIvysÍr nih Byd] so svrUp aur bNiD kY ibGn sby qij Kyd]1]…
AMq : … dyvsÍ pRkws sÍrUp hY swKI dyvY soie] AOr dyv Adyv sb swKI ijnw n
hoie ] 91 ] ieiq sRI swKI svrUp] ieiq sRI Kt pRs˜I inrny nwm BwKw gRMQ mnohr
dws inrMjnI kiQqy sMpUrxM smwpqM suBM msqu srv jgqM] sRI rwm cMdRwX nm:]s`]

127
1880 imqI jyT vdI [ 6 [ Kt pRs˜I sMpUrxM smwpqM XwdRsM pusœkM idRs†wqw dRsM ilKqM
mXwX idsœD msœNx vwmm]

h`Q ilKq nM : MS 114


isrlyK : pRboD cMd nwtkM suboD grMQ
lyKk : gulwb isMG
ilKwrI : hridq isMG
ilpI kwl : 1931 mhInw BwdoN rcnw kwl: sMmq 1846
sQwn : kurukSyqr
p`qry : 1 –73
Awkwr : 24.5X16.5 s.m. ilKq: 20X12.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, auKVI hoeI hY[ sqrW pRqI pMnw 20 [ bgYr hwSIAw[
Awm vyrvw : ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI geI hY[ 225 slok hn, ikDry-2 hwSIey
ivc suDweI kIqI hoeI hY[ poQI ikrm Kurdw hY[ p`qrw 72 A KwlI hY[ SurU ivc do
p`qry Aqy AMq ivc iqMn p`qry KwlI hn[ ikDry ikDry kwnI bdlI hoeI hY[ kul 225
dohry hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] isRI gxyswXnmhw:] dohrw ] gOrI puqR gxys pd bMdo
bwrMbwr] kwrj kIjY isD mm dyh subuD audwr]…
AMq : ieiq isRImiq mwn isMGy crn isKq gulwb isMGy ngOrI rwey Awq jyn ivcr qy
pRboD cMdR nwtky jIvn mukq pRwpq ko nwm Kstmo AMk]6]]=]]=]=] pRboD
cMdRnwd sMprxM] bkl mhridq isMGW smqw 1931 mhInw BwdoN 515

h`Q ilKq nM : MS 115 sMgRih


isrlyK : rwm ibnod gRMQ
lyKk : rwm cMdr
ilKwrI : pMfq pdm rMg BwKwkwr
p`qry : 1 –213 a
Awkwr : 13X18 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ poQI ibnW hwSIey dy
hY[ sqrW pRqI pMnw 10.
Awm vyrvw : ikqy ikqy hwSIey ivc ilKq hY[ poQI dy SurU ivc Aqy AMq qy do do KwlI p`qry hn[
213 E dy AMq qy ‘suB sMmq’ iliKAw hY pr sMmq bwry koeI vyrvw nhIN[ 213 A qy
iPkI kwlI isAwhI nwl do jMqr bxy hoey hn[ ies poQI ivc cwr ikRqIAW hn[
pihlIAW do ikRqIAW dy p`qrw AMk lgwqwr cldy hn Aqy AglI do ikRqIAW dy AMk
iek qoN SurU hoky lgwqwr cldy hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid]1] sRI gxyswX nm:[ dohrw] isiD buiD dwXk lhIXy gvrI
puqR gxys] ivGn ivdwrx suK krx hKDrI pRmys]1 do] sRI DnMqR crx Xug pRx
mDur AwnMd] rogn sY aus nwm kI sbj kMU suK kMd]…

128
AMq : …ey mwn qxo pRmwx swrMg Dr hMU swrIE ] kihE juey Anumwn rwm ibnod ibnod
sU ] 58 ] ieiq sRI rwm ibnod sMpUrnM smwpqM] suB smq

h`Q ilKq nM : MS 115 A


isrlyK : Xog squ gRMQ tIkw
p`qry : 214 a –232 A
Awkwr : 13X18 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, p`qry Bury hox kwrx p`qrw AMk pVHn Xog nhIN[ bwAd ivc nIlI isAwhI
nwl p`qrw AMk AMikq kIqy hoey hn[
AwrMB : 1E sRI swrdwXnm: ] AQo Xog squ gRMQ tIkw ilKXqy] tIkw AQu jur ickqsX
iCno vwig loie] ANbuDr] musHw] DnX] vwDmwh] ivsvw sMuiT] eyqy AOKd sm mwqRw
ku AwiQ kir dIjY] vwXu juir sWq hoie]1]…
AMq : …julwb]tIkw] hrIV kuAwQ kir surmidqI icqRw ipplI ivV lUx cUrx kir
kwFy ivc pwie dIjY] iGRq syqI] ivroc hoie ipq jwih]95] ieq Xog sqkM bwlw
boD spUrxM smwpqM] sRI rwm jI qyrI srn

h`Q ilKq nM : MS 115 e


isrlyK : smuMdrk BwKw
lyKk : rwm cMd
ilKwrI : pMfq pdmrMg BwKwkwr rcnw kwl: sMmq 1722
p`qry : 1 a –18 a
Awkwr : 13X18 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw 18 a qy pwT dI smwpqI, p`qry dy cwro pwsy lwl ilKq nwl kIqI hY[
ikrm Kurdw hox kwrx kuJ AKr pUrI qrHW pVHn Xog nhIN hn[ ies ikRqI qoN p`qrw
AMk Pyr iek qoN SurU hMudy hn[ 18 A KwlI hY:
AwrMB : 1E siqgur pRswid] AQ smuMdrk ilKXqy] sRsuq ismrU icq Dr srb bcn
dwqwr] nr nwrI loCn khO swmuMdRk Answr 1 Xw smMdRk gRMQ mY khy Agm kI bwq]
iesy jwn jo nr vhY qO hoie jg ivKXwq 2 Awid AMq nir nwr kI suK duK bwq
srUp] kho Anyk pRkwr ibD suixau iekMq AnUp 3…
AMq : smiq sqRY sY bwvIsw] mwg ikRS˜ pK CT iqQ jugIsw] 90 ] igrvr mWh sumyr
ibrwjY] joiqK c`kR ijm sUrj rwjY] gC mwh irgC rwjw] jQY idn gMU ADik
idvwjw] sRI inj sRIh sUr suKkwrI] nwm jpY ijs sur nr nwrI] jwky isK isromx
khIey] pd kIrq gur vr js lhIey ] 92 ] ivdXw cwr ds kMT pCwxY] byd
qwrko ArQ pCwxY[ pdmrMg munvr suKdweI mihmw qwkI khI n jweI rwmcMd
muniex pRBwiKXo smuMdRk BwKw ka dwiKXo] jlig rihXo sUrj cMdw] pF pMfq jU

129
lho AnMdw ] ieq sRI smuMdRk nK isK iqlwdk vrxno nwm duqIX smdys smwpqM
rwm rwm….rwm jI sRn[

h`Q ilKq nM : MS 115 s


isrlyK : srod ivcwr
p`qry : 19 E –22 a
Awkwr : 13X18 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E sÍsq sRI gxyswie nm: AQ srodw bIcwr ilKXqy] suripRCwil] cMd sUrj nwk
ky sUlk hY dwihxI qrP sUrj hY Ar bwvI qrP cMd hY dm dwihxy kw bbyk hY kb
dwihxy surjw cwhY jbI bwvy sUrjw dw hY]…
AMq : …jy nwvY sur Bog krY qw bytI hovY jy dwihxy sur Bog krY qw bytw hovY qRIAw purK
ko iKcY purK qRIAw ko iKcY bwr AkIs Bog krY qy pRIq hoie jy bwvw sur cldw hoie
qw bOhq Bog krY doeI bwrI] nw krY TMqw bl hoie] qy dyhI CIn hoie jy dwihxy sur
hovY qw fr nWhI jy bwvY hovY qw fr hY] purwx srod kw pUrw ilKXw

h`Q ilKq nM : MS 117 sMgRih


isrlyK : mukiq mwrg gRMQ pwqSwhI 10
p`qry : 1–279
Awkwr : 10X15 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do-do lwl lkIrW, sqrW pRqI pMnw 7
Awm vyrvw : gRMQ ikrm-Kurdw, ilKq sMudr, 268-279 qk pqirAW dw hyTlw ih`sw burI qrW
KwDw hoieAw hY[ pihly 7 p`qry kwgz lw ky joVy hoey hn[ pMnw nM 92 a qy iek
lweIn ilK ky bwkI pMnw KwlI CifAw hoieAw hY[ AMq ivc iek pqrw KwlI CifAw
hoieAw hY[
AwrMB : 1E siqnwmu krqw purK inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur pRswid]
AQ mukiq mwrg igMRQ ilKXqy] pwqSwhI 10 eyk smY sRI gurU jI ky pws isK srb
bYTq ikrq Bey Aib clw ngr ivKy jo hy siqgurU jI vY hm ko sB ibD kho jo ies
jIv ko sMswr swgr qrx kw jqn kvn hY iks pRkwr krm krY mMglwcwr Aru
suqk krm pRXMq so sB ivD soN kho]…
AMq : …rMg imtwieAw Awp pRBU nIlI t`lI nMU A`g lgwvY aus nwl pV pV lUq JwVy]
ies gRMQ ky pwT krny qy Pl hY mukiq Bugiq kw mwrg hY[ ieiq sRI mukiq mwrg
igRMQ gMRQ jI kw pRkws srb krm inrUpx sRI gurU muKwq Drm ArQ kwm moK
sMpUrxM] AMmukiq ko pMQ jnm imRqk pRXMq srb bwsnw pUrn smwpqM]1]suB msqu]

130
h`Q ilKq nM : MS 118
isrlyK : vwr hkIkq rwey
lyKk : Agrw kvI
p`qry : 1–55
Awkwr : 13X16.5 s.m. ilKq: 7.5X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy kwlI isAwhI nwl do do
lkIrW, sqrW pRqI pMnw 8.
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, poQI iBjI hox krky au~lI l`gI hoeI hY, ikrm Kurdw, ieMj
lgdw hY p`qry izAwdw Krwb hox krky koeI hor kwgz lY ky aus qy icpkwey hoey
hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] vwr hkIkiq rwie DrmI kI ilKXqy]dohrw] pRQmy gnpiq
pRjIey pwCy krIey kwj] sBw dy AMdru bYiTAw rwK lwj mhwrwj]…
AMq : …vwr hkIkiq rwie kI ilKI bhuq Apwru] rwm cMdu jI bKs lY hm pwpI vf
gungwru] hkIkq rwie dI vwr sMpUrnM Bul cuk bKsxI]

h`Q ilKq nM : MS 119


isrlyK : dsm gRMQ
lyKk : gurU goibMd isMG
p`qry : 1–8,1-604
Awkwr : 34X37 s.m. ilKq: 28X25 s.m.
vyrvw : sqrW pRqI pMnw-21, dupwsIN do lwl lkIrW dw KVHy ruK hwSIAw, vKryvyN leI kwlI
lkIr[ poQI ikrm-Kurdw hY[ hVqwl Pyr ky soD kIqI hoeI hY[ ivc ivc kwnI bdlI
hoeI hY ijld cmVw aupr kpVy dw kvr ciVHAw hoieAw hY[
Awm vyrvw : pihly A`T p`qirAW qy qqkrw idqw hY[ ienHW p`qirAW dw rMg bwkI gRMQ nwloN
vKrw hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ 19 vIN sdI dI ilKq
lgdI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] jwpu sRI muK vwk pwiqSwhI ] 10 ] CpY CMd] qÍ pRswid]
c`kRichn Aru brn jwq Aru pwq nihn ijh] rUp rMg Aru ryK ByK koaU kih n
skiq kih] Acl mUriq AnBau pRkws Aimqoj kihjY] koit ieMdU ieMdRwix swh
swhwix gixjY[ iqRBvx mhIp sur nr Asur nyq nyq bn iqRx khq ] qÍ srb nwm
kQY kvn krm nwm brnq sumq]…
AMq : …kibXo bwc svYXw] kwgq dIp sBY krho Ar swq mhwrx v kI ms kY ho] nwd
bnwspqI isgrI ilKby hMU ky lyKn kwj bny ho] swrsuqI bkq kr kY jg cwr gnys
ky hwQ ilKY ho] koit kibqwn jo kr hO qum kO n qau pRBu nYk ikJy ho] 49 ] ]
smwpqM suB msq] sq sRI Akwl]

131
h`Q ilKq nM : MS 120
isrlyK : viSSt purwx
ilpI kwl : sMmq 1866
p`qry : 1–555
Awkwr : 23X33 s.m. ilKq: 16X24 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ dupwsIN KVHy ruK do do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI
pMnw-16
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ SurU ivc iqMn Aqy AMq qy Cy ibnW hwSIey dy
KwlI p`qry hn[ poQI Ksqw hY Aqy ikrm-Kurdw hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI pRmwqmwey nmh] AQ inrbwx pRkrx ilKqy] aAM
bwlmIko vwc] hy BwrduAwj aupsm pRkrx ky AnMqr qMU inrbwx pRkrx sux] ijs
ky jwxy qy inrbwx pd kau pRwpq hovih] bfy auqm bcn jo mun nwiek rwm jI pRiq
khY hY]…
AMq : …mhw rmwiex ibRD viss† sMpUrn hUAw] imqI pohu dI 22 sMmq 1866 ] iQq
iekwdsI sur gurvwr] sRI rwm sRI rwm] poQI spUrn hoeI] dohrw] sRI siqgur
goibMd isMG jg BwKq qum dws] nwm lwj siqgur rKo dIjy inj ibsÍws
] 1 ] sorTw ] dIjy inj ibsÍ Awn cukweIey Aws sB] purvo mn kI Aws ienidRg
drs idKweIey]2]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 121


isrlyK : sUr swgr
lyKk : sUrdws
ilKwrI : auqm isMG rwmgVHIAw
ilpI kwl : sMmq 1895
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 1–420
Awkwr : 24.5X34 s.m. ilKq: 17X24 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, auKVI hoeI[ dupwsIN KVHy ruK iqMn lkIrW, do lwl Aqy iek kwlI
lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnw 15, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI
geI hY [
Awm vyrvw : poQI swrI auKVI hoeI hY[ ikqy ikqy ikrm Kurdw hY[ hwSIey dy bwhr soD kIqI hoeI
hY[ p`qry auKVy hoey Aqy Pty hoey hn Aqy KwDy hoey hn[ p`qrw nM iek qoN pihlW iek
rMgIn vfy Awkwr dI ivSnMU jI dI Poto icpkweI hoeI hY[ SurU ivc Aqy AMq qy 10-
10 pq`ry KwlI hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI gxyswXnm:] AQ sRI Bwgvq dÍwsie skMD sUrdws ikRq
sUr swgr ilKXqy] rwg kilXwn] bMdo crn kvl icqlwie] jwnI ikRpw ktwC
ArwDy ko sB kCu drswie] bihrY sbd mUn puMn boly rMk cly isr C`qR Frwie] sUr
dws sÍwmI kruxw mY vwr vwr bMdo iqih pwie]…

132
AMq : …AQ sRI sUr swgr gMRQ sMpUrxM ilKqM sMqdws auqm isMG rwmgVIXw iqQ sudI
KstI BwdoN Awieqvwr sMmq sRI ibkRmrwj 1895[ AsQwn suc qIrQ sRI AMimRqsr
jI [ gurU nwnk jI gurU goibMd isMG jI gurU rwm dws jI ky pRswid krw[1[… pUrx
pRMm Bgiq jn mMgq bRhm igAwn puin dY insqwr ] 1 ] srb sMq crn ko
nmskwr jory ] vwcxI jI ]

h`Q ilKq nM : MS 122


isrlyK : rwg mwlw
lyKk : lCI rwm
ilKwrI : Amr isMG
smW : sMmq 1898 (rcnw kwl)
p`qry : 1 E–240 A
Awkwr : 11X14 s.m. ilKq: 7X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[ dupwsIN KVy
ruK iek nIlI lkIr, iPr iek kwlI lkIr Agy motI sMqrI lkIr, iPr iek kwlI
lkIr Aqy iPr iek kwlI lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnw-8.
Awm vyrvw : pihly cwr p`qry kwgz dI cypI lw ky joVy hoey hn[ pihly 8 p`qry kuJ iBjy hoey
hn[ Suru ivc ibnW hwSIey dy 6 p`qry Aqy AMq qy 5 hwSIey vwly Aqy 11 ibnW hwSIey
dy KwlI hn[ ieh rwg mwlw gurbwxI vwlI nhIN hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI gxyswXnm:] AQ rwg mwlw ilKXqy] dohrw] Bwr gxys
kCu mn ismir kCu kho kmnI kMq] rwg qwl imil nwih nY gur ikih gey AnMq]
dyv iriKin kIny ibibD mq sMgIq ibcwru] lCI rwm hnvMq miq khY sumiq
Anuswru]2]…
AMq : …do] ijqy rwg mo rwgnI brny igRMQ pRmwnN ] iek sO pYqI Awid hY khY su lIjy
mWn ] 25 ] do ] rwg rwg so myil sur iekqwlI Bey Aaur] Awid AMiq imqI SMK
sO iek iCh`qR TOr ] 26 ] do ] Kt rwgn kI nwr suq brMgnw soD] ien qy Aaur
ju iBMnu hY iqh brno buD boD ] 27 ] ieq Ktrwg smwpqM ] sMmq 1898 ] ilKI
AMimRqsr jI ] ilKwrI Amr isMG] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 123


isrlyK : ibRMd siqsX
lyKk : ibRMd, kvI
smW : sMmq 1912 (pMnw 123-A)
p`qry : 125
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 7X9 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw do do lkIrW KVy ruK, sqrW
pRqI pMnw 7.

133
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI, ilKq sMudr hY[ poQI dy AMq ivc 4 p`qry KwlI Cfy hoey hn[
ivckwr qIjy pqry qy iPr kuJ ieMJ iliKAw hY[
“ 1E siqgurU pRswd”
“ dohrw” jo inj pRB mo so khXo so khXo jg mWh] Ab mYN kQw sMsyp qoN sB hMU
khq sunwey[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI gxyswX nm:] AQ ibRMd siqsYXw ikRq kiv ibRd ilKXqy]
dohrw] sRI gurU nwQ pRBwv qy hoiq mnorQ isD ] Gn qY ijXu qir byl dl Pul Pln
kI ibRD [ 1 [ kIey ibRMd pRsqwv kY dohw CMd bnwX] audq ArQ idRstwiq kir idRV
kir dIXo bqwie]
AMq : pVy suxY mn mY DrY srY sws kY kwmu] jYsy hir ky nwm qY hoiq sBI AB rwm] ieq
sRI kv ibRMd ikRiq ibMd ibnod sqseIAw sMpUrx BXw] msq suB msq]

h`Q ilKq nM : MS 124


isrlyK : mslw muhMmd kw
p`qry : 1 a-155 a
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq: 9X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnHI hoeI[ dupwsIN KVHy ruK do do lwl lkIrW dw hwSIAw
101, 142 Aqy 155 qy cupwsIN do lwl lkIrW Aqy pihly pMny qy do lwl lkIrW dw
hwSIAw hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ sqrW pRqI pMnw-9
Awm vyrvw : ikqy ikqy ikrm-Kurdw hY[ Suru ivc Aqy AMq qy do do p`qry ibnW hwSIey dy KwlI
hn[ ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ikqy ikqy hwSIey ivc ilKq hY[
64 E p`qry qy kwlI Aqy lwl isAwhI nwl ilKq ivc ifzwien bixAw hoieAw hY[
155 E qy isrP iek lweIn dI ilKq bwkI p`qrw lwl kwlIAW CotIAW CotIAW
lkIrW nwl sjwieAw hoieAw hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] mslw muhMmd kw] ies jnm kw phlw] iksY APwrIn isnw
mY mhMmdy sll ho Alyh Awlh vslm] ikrojeI rvwieq vnlI] ihkwieq AjqsI
nwPq nau dsqUr] Akujwieq kwjI ijnhU eyhu isPq krI]…
AMq : …quswfw myry qweI iehI Ksmwnw] rovxw nhI jo koeI rovygw] bytI hovY bytw hovY
Aaurq hoie] BweI BqIjy XwrKysu ] murId qwlb] koeI jo swfy rwh ivc hovY] iqs
aUpr rovxw hrwmu hY] jo koeI Aswfw hoiegw ] so muey iksy ky qweI n rovYgw] hukm
Kudwie qwlh kw eyvY hY ] qb hjrQ rsUl Aaurqw swiQ bytI swiQ jo koeI hjrQ
kwbw] sBnw nU bulwie kir kir dIdwr dyie kr kr drgwh mo gieAw] AjrweIl
swQ] mslw ATqwlIhvw sMpUrn hoieAw] smwpqM] ] ] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 sMgRih


isrlyK : isMG gaU kI kQw
ilKwrI : rwm dwis
smW : sMmq 1830

134
p`qry : 1 a-55
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnHI hoeI[ dupwsIN KVHy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw[
sqrW pRqI pMnw-11
Awm vyrvw : ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKweI Awm hY pr pVHn Xog hY[
poQI dI hwlq Ksqw hY[ ivc ivc kwnI bdlI hoeI hY[ SurU ivc iek p`qrw hwSIey
vwlw Aqy iek ibnW hwSIey dy KwlI hY[ pwT SurU hox qoN pihlW iqMn p`qirAW qy
qqkrw idqw hoieAw hY[ smyN bwry qqkry dy SurU ivc idqw hY [ “sMmqu ATwrw sY
qRIih imqI AhwVH idin coaudw] 1830 ] imqI ] 14 ]” p`qrw 274 E qy ilKwrI
bwry iliKAw hY[
AwrMB : 1E sÍsiq sRI gxyswXy nm:] Aib isMG gaU kI kQw] ieq hMs purwx ko mqu] rwjw
XuiDs†r pRs˜ krqy hY BIKm ipqwmw pih] ho purKo purKo ibKy auqm purK BwKIE]
sRiq purwx ky mqu idRV ibsÍws qumwry BwKy qy skl BRWq imtY] kCu ABlwKw hY mukq
kw mwrgu dyhu bqwie]…
AMq : …kQw bhulw kI spUrn BeI] gur pRswid durmiq auT geI ] 28 ] dohrw ] dXw
bcn jwky rhy so bYkMuTy jwie] swD sMg mnu iqRpqIAY Awd AMq suK pwie ] 29 ]
ieq isRI hMs purwxy isMG gaU sMbwdy spqmo iDAwie smwpqy ]7] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 A


isrlyK : kQw siqjug kI
ilKwrI : rwmdwis
smW : sMmq 1830
p`qry : 55 A-86 a
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] kQw siqjuig kI] pruAwqmY jb rwjy jnmyjy koau ATwrih
kusit pRwpiq Bey bRhmix mwirAw qy] qb kusit auqwrxy kY nimiq] sRI gusweI
ibAwsu lwgw kQw krxy] kQw siqjuig kI]…
AMq : …Aru jo mUrKu ibidAw kY inimiq sunY so ibidAw pwvY] jo koeI iksY nimiq sunY
so sgil pwip qy mukiq hovY] rwjy jinmyjy kau] gusWeI ibAwis kQw sunweI kusit
auiqR gey] eyih kQw nwiskyiq kI spUrxu hoeI] vwihgurU DMin gurU siqgurU jI] ] ]
]]]

h`Q ilKq nM : MS 125 e


isrlyK : prcI kbIr kI DMny iqRlocn kI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830

135
p`qry : 86 A-93 a
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] Awgy prcI kbIr kI DMny iqRlocin kI ] cOapYeI ] ibp
iqRlocin pRIiq lgweI ] syvw pUjw iqsu min BweI] jwie sorvir kry iesnwn ] syvw
Twkuru kry pRDwn ] DUp dIp nYeI vyd cVwvY] murlI GMtw nwdu bjwvY]…
AMq : …ly bCury DMnw Gir AwieAw] muKu dyiK mwqw suKu pwieAw] puin pirBwiq bCury lY
AwieAw] hir AwgY qWkY hoie isDwieAw] AMik mwil dy imly su jwnw] DMnw Bgqu
AOau sRI BigvwnW ] 19 ] dohrw ] pUrin igAwin kO pwie kY byd bqwviq qwih]
qoaU pRymu nhI jwq hY AiDk hoiq Aivgwih ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 125 s


isrlyK : Pkir nwmw
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 93 A-94 a
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] rwgu iqlMig mhlw 1 PkIr nWmW Pkir nwmu hY iPir] Pkru
hY kuil kw vwlI] Pkir kI bwiq hY inrwlI] Pkir min cYnu hY AwieAw] Pkir
min pRymu hY BwieAw] Pkir idin rYin hY jwgw] Pkir qy kuPru hY Bwgw]…
AMq : …Pkru hY sbir sbUrI] nhI vwihid hjUrI] PkIr kI rihq hY inAwrI] ik
lwgw pRymu murwrI] Pkru dirgwh kw BydI] khY nwnk swhu bydI] PkrnWmW spUrn
hoieAw]5]1]

h`Q ilKq nM : MS 125 h


isrlyK : mwqRw swih sriP qy bwby nwnk kIqI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 94 a-96 a
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E mwqRw swih sriP qY bwby nwnk kIqI] jib swih srPu boilAw audvMq] qW
bwbw nwnku boilAw KuidvMqu] qib swih srPu boilAw ikAw min mnI] qW bwbw
nwnku boilAw min so mnI]…

136
AMq : …bYTiq gur ky pws iqlku lylwt jo kIjY] rwj idvMqI bwr iqlku ibnH rwj in
dIjY] sUqdIE jib joib pr qib iqlku bnWieau] isK krMqI bwr iqlku dy mMqR
sunwiea] iqlku dIjY suBw AMwnMiq iqlkuin inNdq hIn jnw] qqw byqw iqh lok mY
nwnik mufu BMufu iqlky ibnw]5]1]3]]]

h`Q ilKq nM : MS 125 k


isrlyK : goriK vwk isD rUeI kpws kw ivcwr
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 96 a-97 A
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] a AM goriK vwk aAM isD rUeI kpws kws kw dyau ibcwru ]
nhI pyauvd Dwgw Droau auqwr ] bwvw boilAw siqgur ky Gir qy pwieAw ieku
bIAw ] so bIAw nwird ko dIAw ] nwird nY boieAw pwrbqI nY sIcw]…
AMq : …ATwrih Bwir bnwspqI kyhVI kyihVI DMUeI ] lkVI kI gohy kI myCin kI hwQ
kI lyd kI ] cwro DMUieXy spUrin hUey ] isDI PurmwieAw bwlw DMUAw cuig ly
AwieAw ] bwly nY DMUAw jgwieAw jI jMq nY moCu mukiq pwieAw ] jwn Ajwn nwnk
siqgurU rwhu bqwieAw ] 5 ] 1 ] 4 ]

h`Q ilKq nM : MS 125 K


isrlyK : nsIhiq nwmw
ilKwrI : rwmdwis PkIr
ilpI kwl : sMmq 1830
p`qry : 97 A-98 a
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] rwgu iqlMig nsIhiqnwmw mhlw 1] hjrw kOau imhir hY]
ibhwjrw kOau ibmhir hY] iemwnu dosqu hY byeImwn kuPr hY qkbIir khur hY] gusw
hrwmu hY] nPL sYqwn hY gumwn lwniq hY]…
AMq : …XwrI plIqI hY bWig blyil hY] PkIrI sbUrI hY nwsbUrI mkru hY] duAwie
dOauliq hY byduAwie khru hY] rwhu pIrw byrwhu bypIru hY] qyigm irdw Adlu
pwiqswhw hY eyqy toil kO jwix jxwvY nwnk dwnisbMdu khwvY]1]4]

137
h`Q ilKq nM : MS 125 g
isrlyK : pwiknwmw
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 98 E-98 E
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] iqlMig ] AsitpdI mhlw 1] pwiknwmw] eImwnu kurwnu kir
jqin kI ijld kir rhim kI irhil isau ieau pVIjY] swcu igrdwnu idlY jurdWin
mih qoau eImwnu kbhU n CIjY]1]…
AMq : …bid KuAwrI bidAimlI idlY isau dUir idlu Awpnw BI DMn Coif KUlw] Aihlu
idlu hoie rhu burw nN iksy khu hoie inhkrmu pVih kbUlw]8] scu hY klmw pwku hY
mOau lwey kO nWmu jug jug mukwmW] guPiq nwnk sunhu ry kwjI qjhu JUT scu hY
nWmW]8]1]5] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 G


isrlyK : kIcY nyik nWmI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 99 A-101 A
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] rwgu iqlMig mhlw 1 ] kIcY nyik nWmI ju dyvY Kudwie ] jo
dIsY ijmI pir su hosI Pnwih] dwiemu nW dOauliq iksY bysumwir] nW rihgy koRVI nW
rihgy hjwir] dmVw iqsI kw jo KrcY Aru Kwie] dyvY idlwvY rjwey Kudwie]…
AMq : …dyKo ry loko jo hoqy pryswnu] dunIAW vih idvWnI PWnI mukwmu] qU Kud csw ny horu
cilxW jhwnu] hir vKiq bMdy qU iKzmiq nw ivswru] msqI Aru gPliq sOau bwjI
nw hwru] qobw nw kIqIAw krMidAW gunwhu] nwnk AYsy Awlim ko lOau qyrI
pnwih ] 1 ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 |


isrlyK : cirqR biKXwn
lyKk : gurU goibMd isMG jI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830 rcnw kwl: sMmq 1753
p`qry : 101 A-105 E

138
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] coaupYeI] DMin DMin login ky rwjw] duistin dwih grIib
invwjw] AKil Bivin ky isirjin hWry] dwis jWin moih lyhu aubWry]1] kibXo
bwic byinqI] cOaupYeI]…
AMq : …sMmqu siqrh shMis BinjY] AriD shMis puin qIin kihjY] BWdiv sudI
AsitmI iriv vWro] qIriQ siqluid igRQ suDwro]30] ieiq sRI cirqy piKXWny
iqRXW ciriqR smwipqM] vwihgurU jI kI PqY] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 c


isrlyK : svYeIXY pwiqSwhI 10 [ svYXy ]
lyKk : gurU goibMd isMG jI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 105 E-106 E
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : svYeIXy piqswhI] 10 qo qnu iqAwgiq hI sunu ry jiV pyRqu bKWin iqRAw Bij jY
hY] puqR klqR suimqR sKw iehu byig inkwr huAw iesu dyhY] Boin BMfwir Brw giV
jyqik Cwfiq pRWin ibgwin khY hY] cyiq ry cyqu Acyiq mhW psu AMiq kI bwir Akylo
hI jY hY]1]…
AMq : …svYeIAw] kwlu gYXo iein kWimin sO jiV kwil ikRpw nhI eyin icqwrXo] lwij
ko Cwif inlwijAwry jiV kwij Akwij ko swju svwirXo] bwij bny gijrwij bny
Kir ko ciVbo iciq bIic ibcwrXo] sRI BigvMq BijXO inAry jiV lwij hI lwj qy
kwju ibgwirXo]4] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 C


isrlyK : gosit bwby nwnk jI kI qQw PkIrW kI mhlw 1
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 106 A-109 A
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] gosit bwby nwnk jI kI qQw PkIrW kI mhlw 1] bIcwru
PkIr kw] phlW phlI PkIrI AMdir cwhIAY] AMdir jo PkIrI hoeI so iksu Bwiq

139
hoeI] ijau Dwin kI mMjir hoie] sTI kI dsIAY] joau ikCu soDIAY qoau mhW AMimRq
vsqu inklY]1]…
AMq : … jw auhI bsqu ibhwJih qW PkIru BI pIr BI murIdu BI isKu BI gurU BI bMdy dY
hiQ ikCu nWhI gurU ijs kY vil hoie so sdw ArwDo] vwh nwnk bMdy Kudwie dy ijin
AswnU rwhu Kudwie dy dI soJI idqI]20]

h`Q ilKq nM : MS 125 j


isrlyK : PikrnWmw bwby jI kw
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 110 E-111 E
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] gosit PkirnWmW bwby jI kw] rqin hWjI nwil hoeI gosit]
bwby nwnk jI kI] suAwl hwjI rqin nwil] Abil PkIrI cIjis] AwKir PkIrI
cIjis] Kwny PkIrI ic cIjis klIcy PkIrI ic cIjis]…
AMq : … sMuniq PkIrI mwrPiq Awisqu] rIj PkIrI gMiskInI Aisqu] Prij PkIrI
sjUdI Aisqu] suAwl rwjbw bu hmInsiq ik lukmY PkIrI hlwlsu]2] gosit
spUrn hoeI] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 J


isrlyK : qObw
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 111 E-113 A
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] bhuqu gunwh kIiqAw nI bMdy kir sWeI dY dir qobw] ibnu
qobw ivic nrik stIsI kir dojik qy fir qobw] bdIAw Cif sBu jIvidAW hI
EVik vYsI mir qobw] ik idl ivc gunWih qY muih qobw kdI ieis qobw QI kir
qobw]…
AMq : … muih imTVw qY jWin suKwlI pIcY sIru skir qobw] nrku Cufwie kir surgu
idKwey nUro nUru ndir qobw] ivic bihsiq murWdW pwey ijsu hirlwlu ghru qobw] kI
idl ivic gunwh qY muih qobw kdI ieis qobw QI kir qobw]10] ]

140
h`Q ilKq nM : MS 125 \
isrlyK : mwqRw bwby nwnk jI kI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 113 A-115 E
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] so pRwin mwqRw bwby nwnk jI kI] slok ] AliK inrMjn Git
mY bsY AMDw bin igRh jwie] nwnk ijin pwieAw pRBu AwpxW so AMiq in ikqhNU
DWie]…
AMq : … eyqI mwqRw bwbw nwnk dwsu khY] jogI hoie so iehu ibiD rhY] AYsI mwqRw phrY
koeI] Agim ingim kI ijsu suD hoeI] AYsw jogI ij AlKu pCwqw] hir Git
BIqir inrMjn jwqw] su pRwin mwqRw bwby nwnk dws suxweI] ieih ibD rwKY iqsu
ipMfu in pweI ] 1 ] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 t


isrlyK : mwqRw GoVy joVy kI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 115 E-116 A
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] su pRwin mwqRw GoVy joVy kI] aAM AODU AlKu JMfw hir Agim
ADwrw] qIin lok mih qW kw ibsbwrw] sMuin ngrI ly bsdI rhweI] qib qy isD
swD kI clweI]…
AMq : … sUrjmuKI sotw ] TTw kuibqR joVw GoVw] jMig sirbMig moir kI disqwru] gur
kY sbid AOauDU pwieAw moKu duAwru] AOaUDU bwibrI jtw jUt muktu klMgI isr hoie]
iPrY mukqw bMDin nhI koie]3] mwqRw bwby nwnk jI kI spUrnu hoeI ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 T


isrlyK : hmin Awsik idvwny
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 116 A-117 E
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI

141
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] hmin Awsik idvwny hY] hmin kOau dOaulqW ikAwry] jo koau
sbid isAWny hY] auin kOau Klik mWny hY] hmin Awsik idvWny hY]…
AMq : … nwnk bugoey byinqI suinqy suno siB Dir kWin] dunIXW koau cwihqy hY so
swihib sO nhIN rwqy] hmin hY ieisik ky mwqy hmin kOau dOilqW ikAwry]1]…

h`Q ilKq nM : MS 125 f


isrlyK : AwrqI nwnk pwiqswh kI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 117 A-118 E
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] AwrqI kIjY nwnk pwiqswh kI] dIn dunIAw ky swhinswh
kI]1]rhwau] cwir kMuit jWkI Drimswlw] sMgiq gwvY sbdu irswlw]1] iCnvY koit
jWky crin pKwlw] ATwrh Bwir jWkI puhp kI mwlw]2]…
AMq : … pMc pRDwin hY siqguru pUrw] qih bwjy sbid AnWhd qUrw]5 GMtw vwjY Duin
aAMkwrw] ADir KMif jhw iJilimil qwrw]6 siqnWmu hY sohM swrw] nwnk nWmu
sMqin ADwrw]7] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 F


isrlyK : AwrqI siqgur swcy kI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 118 E-118 A
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] siqgur swcy kI AwrqI swjY] KMif bRhmMif jW kI joiq
ibrwjY]1]rhwau] pihlI AwrqI nwnk nwmu aucwrw] aupijE sbdu Duin
EAkwrw]1] dUjI AwrqI skiq kI kInI mWieAw] bRhmw ibsnu mhysu
apwieAw]2]…
AMq : … Kstim AwrqI Kit iCAw cwir aupwey] siqnWmu siqgurU sunwieE]6] spqim
AwrqI sMq jsu gwieE] nwnk nwmu siqgurU sunWieE]7] ] ]

142
h`Q ilKq nM : MS 125 x
isrlyK : AwrqI sRI cMd jI kI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 118 A-119 E
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI cMd jI kI AwrqI] pRBw qyrI AwrqI quJY BwvY] byAMiq kw
AMqu koeI khw pwvY] srib smWin jhW ly bisqRw] Drmu KMfu ly kro auQwlI] qIn
guxW lY poaux JulwvOau koit sis BWin lY dIp jwrOau] surgu bYkMuTu cwir juig KojY]
kOauxu bMcMqR pRBw lY suxWau]…
AMq : … rUpu nhI ryiKAw jwie nhI pyiKAw Aidsit kI pUjw qY idRsitAWnI] Awip
Twkur krY AwrqI gur pRswid nwnk pUqw sRI cMdu bKWnY]1] bolhu vwhugurU vwhgurU
jI] ] ] ] ] BweI kaur isMGu jI dI vwsI hsr (adweI)?

h`Q ilKq nM : MS 125 q


isrlyK : mwqRw gwieqRI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 119 A
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E sRI siqgur pRswid] EAM au inmo inrMijn inrMkwrI] inrMkwr qy aupjI pRym
joiq] pRym joiq qy aupMnI mwqRw gwieqRI] koauxu gwieqRI bIs BUqw bIs jinnI crin
pwdkw cqir byd muK nwskw…
AMq : … Amir QWin qyqIs koiVR dyvqy vrin Avrin ATwrw Bwr rUmwvlI nwnk
gwieqRI spUirxM] sRI sUrju dyvqw qum kOau nmiskwrM] vwhgurU vwhgurU jI]3] ] ]
]]]

h`Q ilKq nM : MS 125 Q


isrlyK : mMqir ludRwiC
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 120 E- 122 E
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI

143
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] EAM buJMqI pwirbqI kho dyvw pirmWgqI] him gYey sRI
koaUlwis aUhW sy ilAwey eyik luidrwiC] mWgI Anyik fwil PlI Anyk Pil] hsqo
Anyik cwir] hsiq jpIAY jY jY kwir]…
AMq : … sIis rwKY isau purI kw rwju pwvY] kMiT rKY kinkwpurI kw rwju pwvY] AYsy AYsy
mMqir rwKY luidrwiC shMsir goau kw dwnu krY pirBwiq] AYsy AYsy mMqir Ajwxu hoie
rwKY luidrwiC shMsir gOau kw Gwqu krY pirBwiq] EAM hrIAM igrIAM isauieM
inmih]1] ] ] ] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 d


isrlyK : JUlny vlI rwm jI ky
lyKk : vlI rwm
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 122 A- 126 E
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] JUilny vlI rWim jI ky] dys dys dyKo iPir iPir Qwky sMqoK
ky dys mY suKu pwieAw] sMqoK mY cYnu krwru dyiKAw iehu mnu jhw qhw hoie AwieAw]
ijqu ikqu sdw dMudu bwdu hI hY suB cwir ibbyik kw sMgu pwieAw]…
AMq : … fru fwir dIjY auiT rwhu lIjY ijs rwh qy shu ko pweIey jI] duKu suKu qy
inAwrw vsIey jI inq hsIey KylIey gweIey jI] mUey mukiq sau giq kYsI jIvqy
mukiq ko pweIey jI] vlI AMqY smY mir jwvnw hY qhW jIvqy ikau nhI jweIey
jI]17] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 D


isrlyK : gost iKMQVy kI qy bwby nwnk kI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
p`qry : 126 A- 129 A
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] gosit iKMQVy kI qY bwby nwnk kI ] ho iKMQVw kvnu idnu
kvnu dirvysu ] kvnu gurU nY mUfy kys ] mWgau bis dI BWfau gwau ] kvnu purKu kw
ismrau nwau ] 1 ] gusWeI jI idlu dirAwau pvnu dirvys ] sbdu gurU nY mUfy kys
mWgau bisdI qWrau gwau ] AliK puriK kw ismrO nWau ] 2 ]…

144
AMq : …gusWeI jI ngrI bWDI igAwn kI poit ] pWco auDry siqgur kI Eit ] nWvY
AWvY dsvY jwie ] AYsw BWfw ko nhI bwbw nwnk jI jo aulit plit rhY smwie ]
26 ] gosit pUrnu hoie ]

h`Q ilKq nM : MS 125 n


isrlyK : kQw rwjy ibkRmwjIq kI
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 130 E- 191 A
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] kQw rwjy ibkRmwjIq kI] auqpiq rwjy ibkRmwjIq Aru
myxwvMqI kI[ Aru BrQrI kI] kQw clI gMDRb jo sI so rwjy ieMdR kw puqR sI] sÍrig
ivKy rhdw sI] iqs dI suriq sdw iesqRIAW ivKy rhdI sI]…
AMq : … jIvq imRqk hoie rihAw jnu kir ibmlw iesnwnu] bdq gorKu suix mYxwvMqI
qyrw AisiQru BieAw rwjnu]5] mYxwvMqI smwpqM msqu suB msqu]1] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 p


isrlyK : kQw hIr rWJy kI
lyKk : Aihmd gu`jr
ilKwrI : rwmdwis PkIr
ilpI kwl : sMn 1682 eI:
p`qry : 192 E- 257 E
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] kQw hIr rWJy kI] Avl krhu qO isPiq Kudwie dI jI jo
sgil jgq ky krin hwrw] ihNdU muslmwn ijn pYdy kIqy Awpo AwpxW rwhu pkiV
clin inAwrw] hIr jnmu lIqw mhr cUcky dY mIey rWJy dw Awhw sI qKqu hjwrw]
rWJy nwl liV kY BeIAW ijmI vMfI KoilAw hIr dy imlx dw rib bwrw]…
AMq : … duhw dwir PwnI QIey sbru kIqw gey drbwir hoie hjUrI] dovY rwih imjwij
ivic rhy swbqu kMmu swdkW dw ju pweI sbUrI] rbu rWJy nU pwk shIdu kIqw hIr rlI
mrwqbY AYn hoeI] ifTy hwjIAW mky dY rwih jwdy iqny hIr rWJw Aqy mMiJ bUrI]
rWJw rwhu ivKwiedw hwjIAw nU hIir vMifdI lMgru ivco qnUrI] sMunu bIs qY cwir
AaurMgswhI kQw hIr qY rWJy dI hoeI pUrI]246]

145
h`Q ilKq nM : MS 125 P
isrlyK : dohry
lyKk : vIrBwn
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 257 A
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] doihrw ] vIirBWin ky iDAwin kau pRwin rhy liptwie]
AwiT phir causit GVI pIAw pIAw kiriq ibhWie]1]…
AMq : …icqu dyie icMqW lIjIAY jy hovY suGVu sujWnu] qnu mnu bnu [Dnu] sBu ibnis jwie
pru pRIiq in dIjY jWix]5]

h`Q ilKq nM : MS 125 b


isrlyK : s`sI
lyKk : Awfq
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 258 E - 266
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] fKxy ] ssI Awfiq kv PulW syic ivCweI ssI hoiq ipAwly
pIqy] dy gil bWih suqI syqI aunW kir hY qYXwrI kIqy] suM\ nYix misqI dy mwqy
pwie KumWrI mIqy] Awfiq pMUnU lY juilAw sy Kbir hoie inis bIqy]1]…
AMq : …hohus qwru qMU scy sWeI AsI iprI dIdwr krwhyN] duKI mwir kIqy dirmwdy lhy
Ajbu imlwhy] pwtI goir hoeI duhu QWeI dy imilAw gil bWhY] Awfiq duhW dw nyhu
scw vw pYey kbUl dirgwhy]42] doihrw] mirnu sgil ky mUif pir suPlu mirnu hY
qwih] qin ik ibQY qin ko qjY pIAw sMig pRIq inbwih]1] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 B


isrlyK : sIhrPI
lyKk : mIrn (hIr mIrn kI)
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
p`qry : 267 E – 273 E
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.

146
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, p`qrw 266 A KwlI hY[ Agly p`qirAW qy pihly lwl pYn nwl p`qrw AMk
274 qoN 280 nwl bwAd ivc iliKAw hY ijs nMU k`t kY 267 qoN 273 q`k pYNisl
nwl p`qrw AMk ilKy hn Aqy aus qoN Agy 274 qoN 280 qk nIlI isAwhI nwl ilKy
hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] hIr mIrn dI ] shrPI ] AliP Awie kY iesik lKwau
kIqw mY qw mMjVy cwie ibmwr sutI] duKW drd nY mwr hYrwn kIqI cMdin jyhI mY rodI
dI dyh GtI] mWpy liK qbIbW dy Foie rhy dweI dyie rhI swnU jnm GutI] mIrin
Awie kY mY duKAwrVI dI ikny lKI n bydin hwie muTI]1]…
AMq : …Xy Xwru AwieAw mNnu KusI hoieAw coly ivc n mUl smwvnI hW] sweIAw dydIAw
lK mumwrKW nI syhry bMn kY sohly gwvnI hW] cUVw pYhn ky lwlu suhwgu vwlw his
mWg sNDUr BrwvnI hW] mIrn shd lK sdkVy nI Awpxy Xwr nMU imTVI BwvnI
hW]30] ] ] ] ]] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 125 m


isrlyK : pRICw gurU nwnk siqnwim kI (ADUrI)
ilKwrI : rwmdwis PkIr
smW : sMmq 1830
sQwn : BweI PyrU (isAwlkot)
p`qry : 274 E – 280 A
Awkwr : 15X16 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, p`qrw 273 A KwlI hY[ 274 E dy SurU ivc ilKwrI bwry iliKAw hY:- “ poQI
ilKI rWmdwis PkIr BweI dwny dY bwlkY BweI gurIXy dY poqR cylY ilKI BweI gurIXw
mhMqu BweI PyrU sMgiq swihb scI dwVI dw hY jI]
AwrMB : 1E siqgur pRswid] pRICw gurU nwnk siqnwim kI] siq nWmu piVxw vwrI siq]
siqgurU jI kI AwigAw hY siq vcnu AwvY ihirdy kI iciqvnI kih sunwvY ] sMsw
BOau gurU pRdoK imtwvY] jYsI gurU ieis kY bwib vrqwie Ehw pRICw siqnWim kI kih
suin pRigtWvY]…
AMq : …nqs] suqY jo kuCu kwrju iciqivAW hY so dUir hY jy qU iesit dyvqy AqIiq
AiBAwgiq ky kuCu muiK pwvY qW kwrju suPlw hoie icNqw kir kwrju hoieAw]11]
nqm] suqY jo kwrju iciqivAW hY AYsw kir sBu kirmw kw Plu lwgw hY[ AYsw kwrju
hoiegw jYsw cMidRmW sol……

h`Q ilKq nM : MS 126


isrlyK : AdBuq iblws
ilKwrI : qwhr (kvI)
smW : sMmq 1695

147
p`qry : 1–33
Awkwr : 12X16 s.m. ilKq: 8.5X12.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, hwSIey qoN ibnW; sqrW pRqI pMnw 10.
Awm vyrvw : AwrMB ivc do p`qry KwlI hn [ rcnw ADUrI jwpdI hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ AdBuq iblws ilKXqy ] dohrw ] jYsy jYsy puhp sMg
DrY iqlw ko qyl ] qYsw qYsw gux khIAih nwm Pulyl ] cOpeI ] koau bRhmcrj
idKlwvY ] koaU nwtk cytk lwey koaU ieMdR jwl lY AwieAw ] koaU kwieAw klp
idKwieAw ] koaU AMjn mohn krY ] koaU icqR kI sUrq hrY ] … myrw Kyl AOr isD
jwnY ] qwhr ey sB Byd bKwnY ] 4 ] dohrw ] sMbq solh gnY Ar pcwnvy rwK ]
AMq kwl gn lOjIAO byd Byd sB swK ] 5 ]
AMq : …kwFY bIj sukwie Dup mo ruq qb AwvY bovY ] lwgY PUl PlY jb bwrI pyTw so Pl
hovY ] Acrj nwih sBY koaU jwnY jg aupKwnw khIey ] bfy hoq kC bwr n lwgY sMg
jo rhIAY ] 96 ] AMnX Byd ] jhw mmolw bIT AfwrY bIn qhw so lIjY ] kY dwmn
kY lhgw qr hr Awn su DMUnI dIjY ] bIT mmolw DMUnI lwgq qb Xh Kyl idKwvY ]
BUm lok jo gwhk nwhI surg lok so AwvY ] jo mwgY so dyiedw mgn bwdI ly
krjweI ] qb Xh kwm svwrn is Drhu jgiq bnw…..

h`Q ilKq nM : MS 127


isrlyK : rsk ipRAw BwKw
lyKk : iedRjIq
ilKwrI : kysodws
p`qry : 1-127
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 11X18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw, isAwhI kwlI; hwSIAw do lwl do kwlIAW lkIrW ivc iek motI
nwrMgI lkIr, sqrW pRqI pMnw 11. ikqy-ikqy sqrW pRqI pMnw 13 vI hn [
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc iek p`qrw ijld nwl juiVAw hoieAw ijs qy kuJ ilKq hY ] gRMQ
dy AMq ivc iek p`qrw KwlI ijld nwl juiVAw hoieAw hY[ ikqy ikqy hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : <siqgur pRswid ] sRI gxyswie nm: ] AQ rsk ipRAw BwKw ilKqy ikRq kv
kyso dws ] CpY ] eyk rdn gj bdn sdn buD mdn kdn suq ] gvr nMd AwnMd
kMd jgbMd cMd juq ] suKdwiek dwiek sukRq gx nwiek nwiek ] KlGwiek
Gwiek dirdR sB lwiek lwiek ] gur gux AnMq BgvMq Bj BgvMq Bv BY hrn ]
jY kYsv dws invws inplMboDr Asrn srn ]
AMq : jYsy rsk prXw ibnw dyKq idn idn dIn ] iqau hI BwKXw kb sbY rsk iprXw
ibn hIn ] 14 ] dohrw ] bwFY rq mq Aq pVY jwnY sb rs gMq ] suvwrQ
prmwrQ lhY rsk prXw kI pRIq ] 15 ] ieq sRI mn mhwrwj kumwr sRI iedRrjIq
ibrcqwXM rsk iprAwXM ]

148
h`Q ilKq nM : MS 128 sMgRih
isrlyK : rs pRboD
lyKk : gulwb nbI
smW : sMmq 1798
p`qry : 1 E – 86 E
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 6X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw [ dupwsIN KVHy ruK do lwl lkIrW ivc iek nIlI lkIr dw hwSIAw hY ]
sqrW pRqI pMnw -9.
Awm vyrvw : pihlw p`qrw do-do lwl lkIrW dy ifzwien nwl sjwieAw hoieAw hY [ hwSIey ivc
ikqy ikqy ilKq hY [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ p`qrw 4 A qy lyKk bwry
iliKAw hY:- “BÎo gulwm nbI pRgt iqn ko suq jg Awie ] nwm krÎo rs lIn
ijh kvqweI mY jwie ] 22 ] dohw mYXw igRMQ ko kIno iqh rs lIn ] Apuny mn kI
aukq so rc rc jugq nvIn ]” 86 A KwlI hY 86 p`qry qk AMk kwlI isAwhI
nwl idqy hn AgoN p`qrw AMk nIlI isAwhI nwl ilKy hn [
AwrMB : <siqgur pRswid ] sRI durgwdyvXY nm: ] sRI gxyswie nm ] AQ rs pRboD
ilKÎqy ] dohrw ] Alh nwm Cb dyq Xh igRMQn ky isr Awie ] ijXo rwjn kI
mukt qy Aq soBw srswie ] 2 ]…
AMq : …iqÎh sb iqAw kriq mY AsU vwFwhq jwie ] imln ibrh suK duK khq BeI
PUlJrI Bwie 458 suKeI ibCrn issr kI hYÍ lh lhI qurMq ] byl rUp pRPlq BeI
lh bsMq kO kMq 459

h`Q ilKq nM : MS 128 A


isrlyK : icty qwbysr kI ibiD (ADUrI)
p`qry : 87 E
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 6X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : 87 A qoN 90 q`k p`qry KwlI hn [
AwrMB : AQ icty qwbysr kI ibD ] qwby dy pqry lYny ] sh dyvI dyg dy ivc rKny […
AMq : …sukwie ky eyrno gohy pf iek gj pu`T dyvnI [ sIql kr kqnI ]…

h`Q ilKq nM : MS 128 e


isrlyK : mMudrI (ADUrI)
p`qry : 91 E- 98 E
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 6X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, 16 sÍXo hn [
AwrMB : syvk kdIm jWn krI hY bfweI rwm bfo hY cqR bn Fufn ko qMUdrI ] ghy pd
hnumwn krI hY qgId rwm lwie kMT cUimXo muK hwQ deI mMudrI ] rwm nwm gwie ky

149
gxys ko mnwie ky jrId ko lgwie pwr gXo hY smMudrI [ kihq rwm jMkw kip jwie
XisXo lMkw fufq iPiriq dyKI rwvn kI sMudrI ] 1 ]…
AMq : …swc khu pOn qwq qum pyKw rwm gwq AO suimqRw ko qwq Bwq crn pKwry hY ]
isXwm qn kMc nYn vwro qw pY kot mY n kbI sIAw bYn pRB muK qY aucwry hY ] eyn
AYn jWn ky mm Byjy hr TWn ky imtweI ryK pg soie AOgn ibcwry hY ] ijXo Cwfy
kMuj swpnI iqÎo iqÎwgI sIAw pwpnI hY ilKy CTI rwq ko ibDwqw pY n twry hY ]16]

h`Q ilKq nM : MS 129 sMgRih


isrlyK : CMd rqnwvlI BwKw
lyKk : hirrwm inrMjnI
ilKwrI : kwlIAwx dws
smW : 1948 (ilpI kwl)
sQwn : iffvwnw
p`qry : 35
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq : 8X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, bgYr hwSIey dy hY[ sqrW pRqI pMnw 9.
Awm vyrvw : poQI ivc ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ gRMQ qoN pihlW 3 p`qry
KwlI Aqy bwAd ivc 3 p`qry KwlI hn[ AMq ivc pYnisl nwl dIpW dy nwm Aqy
gRihsq AwSrm bwry iliKAw hoieAw hY[ CMd nM 107 qy ies qrHW vrnx kIqw hY[
“Ab mY krxy swcI Xh khvq BwKw BUKn ibMRdsirso] ieik sony Aoru sugMD sdw hI
eyk sMK Ar KIr BrXo]…
AwrMB : 1E siqgur pRswid] AQ CMdrqnwvlI ilKXqy] dohrw] gur gnpiq goibMd ko
nwX sIs hir rwm]ipMgl miq BwKw ivKY rcq ruicuru prkwm]2]
AMq : …gRMQ CMdrqnwvlI swrQXw ko nwm] BUKn BrqI qy BrXo khY dwsu hirrwm]
dohrw] sMmq sYr nov muin ssI nB nvmI gurmwn] iffvwnw idRf kUp jh gMRQ jnm
Ql jwn]112] ieiq sRI hirrwm inrMjnI ikRq CMd rqnwvlI sMpUrnM] sMmq 1948
ilKI kilAwx dws

h`Q ilKq nM : MS 130


isrlyK : srDwpUrn
p`qry : 1-25
Awkwr : 9X13 s.m. ilKq : 6X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, hwSIey qoN bgYr[ sqrW pRqI pMnw 7.
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc iqMn pqry, AMq ivc iqMn pqry KwlI hn[ poQI ivc keI QwvW qy
hVqwl PyrI hoeI hY[
AwrMB : 1E siqnwm krqwpurK inrBau inrvYr Akwl mUrq AjUnI sYBM gur pRswid[ jpu
Awid scu jugwd sc hY BI scu nwnk hosI BI scu nm: 1]…

150
AMq : …ATI pihrI pRswid pwvY] ijqnw icr jwp kry muho iksy boly nhI ipCo jQw
skq kVwh pRswid isKw nU CkwvY] gMRQ swhb nMU pswkI cVwvy gurU bwbw jI sb kwr
rws kryie] ieiq sRI jgq gurU nwnk smAws jpu pRBwKwXM mMqR Plw dysM pUrnM] sBu
msq pwT Byd] lom isD iblom ApuTw] Anlom isDw ApuTw] jpu jI kI pQq
sMpUrxM] sBu msq]

h`Q ilKq nM : MS 131


isrlyK : sBw pRkwS
lyKk : hircrn dws
sQwn : AMimRqsr (bwbw At`l)
ilpI kwl : sMmq 1961 rcnw kwl: sMmq 1814
p`qry : 1 E-112
Awkwr : 24X16 s.m. ilKq: 20X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnHI hoeI[ pihly 30 pq`irAW qy dupWsI KVHy ru`K do do
kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY, 31 p`qry qoN bwAd KVHy ru`K do lwl lkIrW ivc iek
nIlI lkIr dw hwSIAw hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[ sqrW
pRqI pMnw-19.
Awm vyrvw : poQI ikrm-Kurdw hY[ smyN Aqy lyKk bwry p`qrw 111 A qy ieMJ id`qw hY :- “ vyd
ieMd gj BU gnq sMbq sr kiv bwr] swvn sukl qRXodsI rcXo gRMQ ivcwr]15]
ieiq sRI hircrn dws ikRqy sBw pRkwsy dsmolws]10]
AwrMB : 1E sRI vwihgurU jI kI Pqy] AQ sBw pRkws gRMQ ilKXqy] dohrw ] gOr sXwm jo
pb DrY vsq ivcwrY eyk] jXo ibsrg so rwK hY inj jn mn kI tyk]1]…
AMq : …dohrw] bin bwin inD cMdRmw sMvq swvn syq] qIj prv pUrn krI itpn mUl
smyq]3] ieiq mq sBw pRkwsy ivml aujwsy q`qÍ pRkwsy ikcqmsI ivDMÍsnI itpnI
cMdx hirxw ikRqw smwpqw]1] smwpqM suB msq]2] sMmq 1961 ] BwdoR idn 7]
do:] gRMQ smwpœ hoq hY bwbw Atl ky qIr] BUl cUk mwP krY isMG swhb Bt
BIr]1]2]

h`Q ilKq nM : MS 132 sMgRih


isrlyK : joqk swsqR BwKw
p`qry : 2 a-32 A
Awkwr : 27X16 s.m. ilKq: 22X12 s.m.
vyrvw : ijld kpVw g`qw[ 56 p`qry q`k dupwsIN KVHy ruK do-do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw
hY[ 57-70 q`k do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW ivc vKryvyN leI iek motI
sMqrI lkIr dy bwhrvwr iek pwsy nIlI lkIr hY jo p`qry dy ivckwr jyhy hY[sqrW
pRqI pMnw –24
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw hY[ SurU ivc ibnw hwSIey dy 8 p`qry Aqy AMq ivc 12 KwlI hn[
hwSIey vwly KwlI p`qirAW qoN bwAd iek hwSIey vwly pqry qy cOkw lwx bwry iliKAw

151
hY[ 1 a p`qry qy dyvnwgrI ivc iliKAw hoieAw hY[ 1 A Aqy 2 E qy jMqr ilKy
hn[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ikqy ikqy hwSIey ivc vI ilKq hY[ 32 A
qy dohy dy AMk 409 qoN bwAd 410 Aqy 411 dI QW 420 Aqy 421 pwey hoey hn[
56 p`qry qoN Agy kwnI Aqy isAwhI dovyN bdlIAW hoeIAW hn[ sMkyq SbdW qy lwl
rMg PyirAw hoieAw hY[
AwrMB :<siqgur pRswid]AQ joqk swsqR BwKw brnnM]dohrw] pRQm ismr sRI rwm ko
bhur swrdw mwie] gnpiq dyv ArwDIAY hovY sdw shwie]1] iBRg lqw ijau crn
gur rwKhu ihrdy mwih]praupkwrI jgq mih gur ibn dUsr nwih]2]…
AMq : …dohrw ] cwr byd ds Ast Kt nOivAw krn pukwr] BwvI qy lK jqn kir
rhy AMiq bhu hwir ] 409 ] mn prcwvn kwrny pVIey byd purWn ] jo kCu cwhy so
kry krnhwr Bgvwn ] 420 ]sB BwvI ky vs hih jo aupÎo sMswr ] rwjy rMk n
CUtqy nih CUty Avqwr ] 421 ] AOr srb vis kwl ky kwl rihq Akwl ]
AOqwrn qy iBMn vhu prY n jm kY jwl ] ieq sRI joqk swsqR icMqwmx gRMQ BwKw
smwpiq msq suB msq [ 1 spUrnM ] sRI rWmX nmhW[

h`Q ilKq nM : MS 132 A


isrlyK : rwSI Pl
p`qry : 33 a - 35 A
Awkwr : 27X16 s.m. ilKq: 22X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : 32 A dy AMq qy Aqy 33 a dy SurU ivc AgnI pRXgu id`qw hY [
AwrMB :< ] AQ lgn prICÎw ] myG lgn mY bwlk jnmY qo Bom sÍwmI ] bwlk kI
mwqw ky lwl bsqu ] Kwt ky pwey pUrb idsw ky pty ] bwrk kw rMg lwl ] dweI
auqm bwlku qyjvMq blvMq ] CqRI brnu ]…
AMq : …AsU AsnI ] kqy ] ikRqkw ] mGr ] imRgsw ] poih ] puKw ] mwG ] mGw ]
Pwgx ] pUrvwPwlguxI ] cyqR ] icqRw ] ivswK ] ivswKW ] jyiT ] jystW ] hwV ]
auqRwKxw ] sOx ] srbx ] BwdoN ] pUrbw ] pUrb BwidRpdw ] 0 ] AQ mMd inCqR
kQnI ] sÍwqI jystw ] pUrb KwVw ] pUrbw BwdRpdw ] pUrbw PwlguxI ] slyKw ]
AwdRw ] ien mih rogI hovY ko nhI ] cY jmpur jwvY soie ] 0

h`Q ilKq nM : MS 132 e


isrlyK : brs roj ivcwr
p`qry : 35 a-37 A
Awkwr : 27X16 s.m. ilKq: 22X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, vKryvyN leI iek Cotw golw bxw ky aus dy igrd ibMdIAw vwhIAW hn]
AwrMB :<] sRI gxyswey nm: ] AQ brs roz ivcwr ilKqy]AQ pUnim ivcwr]cYqR pUnm
inrmlI BeI]AQvw iqs idn cMdR gRhx hoie]Bwmy qwrw pVY]BUm kMp inrGwiq jl

152
ibMdu pVY sUrj pwKlI pirvy hoie] bIj Gwqkwd DUmkyq idsY rjo ibRstI hoie] qQw
srb Dwn sMgRh krvo cOQy mws]…
AMq :…jo sukRvwr lwgY qo ims†Ikw khIjY]qy ipRQvI ƒ suK krY DWn Bwiv ssqo sony rUpo
bsqU ArG Xwmy]gwie BYs hwQI GoVw mol mhgw rs lUx iGRq ssqo] jy sinvwr
sMkRwiq lwgY] qo rwiC isMCY krY]dur iBC DWn mhgw kry]krswixAw Plu] ipRQvI
srog kwlI bsqu mhgI] ey bwr Pl khXo[ 00]

h`Q ilKq nM : MS 132 s


isrlyK : pwrsI mqWq mohrmu ky gurry
p`qry : 37 A-39 A
Awkwr : 27X16 s.m. ilKq: 22X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB :<siqgur pRswid]AQ pwrsI mqWq mohrmu ky gurry kw ibcwr] bcnu hY hdrq [
hjrq kw]ijs vwr hovY iqsI vwr kw Plu]1]dohrw]mohrm nwm jo mws hY kihE
pwrsI mwih] qw mY dhy su hoq hY ihMdU kY kCu nwih]1]…
AMq :…AQ sinvwry gurry kw Plu] qUtY qrvr jMg krwie]jMg bIc bhu mwry
jwie]rYXiq hovY sB vYrwn]pwqswih mn su ikijE mwin] swil iesI kw snpq
swih] ieh mY JUT kihE kCu nwih] sinvwr gurrw jo hoie] iqs kw Plu jwno ieh
loie ] gurrw sMpUrxM

h`Q ilKq nM : MS 132 h


isrlyK : bYswKI kw ivcwr
lyKk : suKw isMG
p`qry : 39 A-42 A
Awkwr : 27X16 s.m. ilKq: 22X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB :<siqgur pRswid ] bYswKI kw bIcwr]dohrw ] ipRQm gnys mnweIAY sB jg jW
ko dws ] A~NCr prY kwrj AwvY rws ] 1 ]suKw isMG cwhY krIau cirE shij
suBwie] poQI ieh jwmnI riK kro bnwie ] 2 ]…
AMq :…swc bwq nw jg ko BwvY ]JUT bwq mYN pRym bFwvY] inMidAw cuglI bhuqI BeI]
ihq kI jgq rIiq imt geI ] 65 ]dohrw]sq vwr pUrn Bey suno sMq jn koie]
ieh l`Cn hY swl ky jo iBRg ky idn hoie]66]bYswKI smwpiq suBM[

h`Q ilKq nM : MS 132 k


isrlyK : horw c`kr
lyKk : mMgl isMG

153
p`qry : 42 A-50 A
Awkwr : 27X16 s.m. ilKq: 22X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI p`qrw 50 a A`Dw KwlI hY pr pwT 50 A qy TIk cldw hY]
AwrMB : <siqgur pRswid] qotk CMd] AQ nwnk rUp Drwim mny] jih bRhm snwqn
vyd Bny] iek bwr aucwrx nwm ijsy] nrky Bv PMDn jwih iKsy ] 1 ] dsmw gurU
rwGv rUp DrY ] Bv swgr KMQih syq kry] Xvnw sur sMG ivnws key ] inj dwsn
ko inj rwj dey ] 2 ] dohrw ] sRI guru rUpw isMG ky crxn kw kr iDXwn ] BwKw
mY aupkwr ihq horw ckR bKwn ] 3 ]…
AMq :…AQ dust qwrw dwn ] dohrw ] swg dwn hY jnm kw guV ivpdw kw jwn ] sYNDv
pRqÎir kw AhY bD kwhy miq lwn ] 31 ] ieiq sRI inrmlwnuXwiX rUpw isMG crn
isMiKXq mMgl isMGyn ivricqy horw ckRy gocr Plw DXwX isœiqXw]3]

h`Q ilKq nM : MS 132 K


isrlyK : ivswKI nwmw
lyKk : rwie isMG
p`qry : 51 a-51 A
Awkwr : 27X16 s.m. ilKq: 22X12 s.m.
vyrvw : auhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : <siqgur pid ird mY Dwr kY BwKo eyk ibAwn]kwl sukwl kI rIq jo quiC kQn
mY jwn [ 1] cOpeI ] ipRQmY kho ivswKI lCn] icq lwie kr sunhu ibcKn] jws
GtI mY lgY vswKI] qWkI sMq sunhu qum swKI]2]…
AMq :…AOr suno iek BwKo jkV]nw ByvY joau sMGV kkV] hlkI nwih Gswvo lkV] jo
bIjY so hovY PkV[13[dohrw]BMfl joqk mqw lY kIno Xwih vKwnw]rwie isMG so hoie
hY ijau khY Bgvwnw]

h`Q ilKq nM : MS 132 g


isrlyK : gurbwxI-rog indwn
p`qry : 51 A-52 a
Awkwr : 27X16 s.m. ilKq: 22X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : <siqnwm krqw purK…nwnk hosI BI scu [ 1 [ soiriT mhlw 5 [gur kw sbd
rKvwry[ caukI cauigrd hmwry]rwm nwm mnu lwgw]jmu ljwie kir Bwgw] 1 ]…
AMq :…rhwau]soie AicMqw jwig AicMqw] jhw khw pRB qUM vrqMqw]2[ Gir suiK visAw
bwhir suK pwieAw] khu nwnk gur mMqR idRVwieAw]3[isr msqk rKw pwrbRhmM
hsq kwXw rKw prmysÍrh] Awqm rKw gopwl suAwmI Dn crn rKw

154
jgdIsÍrh ]srb rKw gur dieXwlh BY dUK iblwsnh]Bgiq vCl AnwQ nwQy
srix nwnk purK Acuqhw]chuqIAw qy pMdRw nwil lK dyxw[

h`Q ilKq nM : MS 132 G


isrlyK : Bwgvq, mhWpurwx,iekwds skMD, auDv sMvwd
p`qry : 56 a-62 a
Awkwr : 27X16 s.m. ilKq: 22X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, iek ikRqI iksy hor poQI qoN ADUrI auqwrI hoeI hY[ ies ivc 102 copeIAW
hn, pr AMq qy 1298 Aqy 2242 iliKAw hY[
AwrMB :< A siq gur pRswid]auDvau vwc]cOpeI] hy pRB qum Xh gÎwn bKwnÎo ] bs
nwhI ieMdRX mn ijn ko ] kYsy kwj hoie pRB iqnko ] 1 ] jy qY prm hMs idRV
icq ] iqn ky bRhm idRst hY inq ] AOrY jy Xh gÎwn ibcwry ] KYc KYc Xw mn ko
DwrY]2]…
AMq :…dohrw ] AYso suin suKdyv so prm qq aupdys ] ikRs˜ kQw ky pRym qy kInI pRsn
nrys] 40 ] 50 ] 10 ] 2 ]ieiq sRI Bwgvqy mhwpurwxy eykwds skMDo sRI Bwgvwn
aUDv sMbwdy BwKwXM auDv mkiq inrUpxM nm kon iqRso DÎwX]29]]]sRI Bwgvd
auDv sMbwd[:]smwpq:skl slok cOpeIn kI sMKw]1298]2242]]]]00]

h`Q ilKq nM : MS 132 |


isrlyK : GVIAW pihry
p`qry : 62 A-66 A
Awkwr : 27X16 s.m. ilKq: 22X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB :<siqgurpRswid ]mwgu dw mhInw] Pigxu ] cyiqR ] ibswKu ] sOauxu ] Bwdo ]
AYiqvwru idnu ] mwhyNidR dI GVI ] 2 ]…
AMq :…0 mwhyNidR mY jy qury qw kwirju jIiq ky Awvy hY]AMimRiq mY jy qury qw kwirju dyir
pwky hudw hY]suin mY jy qury qw srIir nU klyS hudw hY jI ]

h`Q ilKq nM : MS 132 c


isrlyK : nusKy
p`qry : 52 a-56 A, 66 A-70 A
Awkwr : 27X16 s.m. ilKq: 22X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI

155
AwrMB :<[ siqgurpRswid ] srb rog kw AauKD nwmu ] sbd ky ivswhy auqy ivswhu
rKxw ] jy iksy nwl lyKw krxw hovY qw pauVI pMjvI jp dI ] QwipAw n jwie ]
ilK kr isr ivc rKxI]…
AMq :…pYlI duAweI lwey qw Gyau pw ky girim pwxI nwil mly]jy buihiV kIAw jtw homy
qw TMfy jl nwil mly[

h`Q ilKq nM : MS 133 sMgRih


isrlyK : swKI crpt nwQ nwl
lyKk : hrnwm isMG
ilpI kwl : sMmq 12-6-1915
p`qry : 1-71 a
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl dI vrqoN kIqI hoeI hY [
hwSIAw gRMQ dy SurU qoN hI bVy sMudr FMg nwl bixAw hoieAw hY [ sqrW pRqI pMnw 10.
Awm vyrvw : gRMQ ikrm Kurdw[ ikDry-ikDry iB`ijAw hoieAw hY [ ilKq sMudr hY [ gRMQ dy SurU
ivc 2 Aqy AMq ivc 6 pqry KwlI hn [ pMnw nM 1 qoN 28 A qk bVy suc`jy FMg nwl
Aqy sMudr ilKq ivc gRMQ bwry qqkrw id`qw hoieAw hY [ ikDry ikDry hwSIey qoN
bwhr vI iliKAw hoieAw hY [ pqrw nM: 107 A aqy iesqRI Cuit jwx bwry mMqR Aqy
bRh dw iklw iliKAw hoieAw hY [
pqrw nM: 174 a - ielwj ckrwvl dw
174 A – PoVy qy jKmu kO cikqsw
p`qrw nM: 175-176 qk ielwj PoVyAW dy dsy hn [
AwrMB : “<” siqgurpRswid” swKI crpt nwQ nwl hoeI ] bwbw qy mrdwnw sMBU vwhin
jwie inkly smMudr kY iknwry ] AwgY crpt nwQ jogI bYTw sI ] qb bwby nwnk jI
Awdysu Awdysu kIAw dovY bYT gey ] qb crpt kihAw nwnk jI AsI quD no sumyr
imly Qy ] Pyr hux imly drsn huAw ] qb bwby kihAw siq hY jI ]…
AMq : …AQ inrUs kI ickqsw [ TMFy kw [ mwl kMdxI ] pYsw Br mo crsu pYsw Bru
]1] smuMdR Pl pYsw Br ] 1 ] ArwrxI hlDI ] qumw kOVw cwlI idn ey vsqU qumy
rKY] Poly vwly ƒ iesqRI ky duD nwil AMjnu ] DuMQ vwly nMU bwsI pwxI swiQ AMjnu ]
Kurk vwly ƒ grm pwxI swQ AMjnu ] moqIAw ibMd vwly nU byrI dy pqw rsy nwl
AMjnu[

h`Q ilKq nM : MS 133 A


isrlyK : bcn sRI muiK vwk pwqswhI 10
p`qry : 71 a-88 A
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI

156
AwrMB : “<” siqgurpRswid ]bcn sRI muiK bwk pwqswhI dis 10] dwrU Poly dw ] qb
iDDukw qQw AKI pwxI clix kw qQw AKI Kurk kw qQw ipplI KubIAw kw ]
qQw bgl gMD kw] qQw Koryvwau k ] ijsq nauswdru ] mwKI kauVI ] swVxI nwhI
] cwro Qok brwbr krxY]…
AMq : “qMqR Pgvwvy dw dUD mhIn kpVy aqy coey Ar duD coie kr kpVw iBgoie vxw
Cwvy sukwvxw kpVw duD gwvY bkry BYNs dy Pyry ivc kpVw duhI
Bvqw]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=

h`Q ilKq nM : MS 133 e


isrlyK : BgauqI jU ky CMd pwqswhI 10
lyKk : goibMd isMG, sRI gurU
p`qry : 89-100
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < vwihgurU jI kI Pqy “BgaqI jU ky CMd” pwqswhI ]10] “nmo agRdMqI
AnMqI sÍXw” nmo jog jogysÍrI jog mXw]1]…
AMq : duK rog sog BY imtY klysw]bhu suK aupjy AnMd pRvysw]ieh ibD durgy ikRpw
DwrI] qh Apn dws ka lXo abwrI ] 5 ] 137 “ieiq sRI goibMd isMG ibrcqM
BgvqI CMd Kstm smwpqM]6]

h`Q ilKq nM : MS 133 s


isrlyK : rwmklI pwqswhI 10
lyKk : slwhw isMG
p`qry : 100-101 A
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : rwmklI pwqswhI 10” < siqgur pRswid]au nmo Adys gurU jI ka Adysu”
“anmo hnvMqw” anmo KlvMqw mnovMqw “KylkrMqw” ngr pVMqw” jo nr AwvY mwir
mwir krMqw]so nr dyK aupwa pVMqw]…
AMq : …jo kaU AwvY mwir mwir krMqw]so nru dyK aupwau pVMqw]mwrn ky hwQ klMku ]
bol qyrI jIB kw lMku]dyK qyrI jIB kw lMku] dyKqy kI AKI klMku]sunqy ky kwin
klMku] pihlw dUjw qIjw cauQw BI Cif jwie]slwhw isMG ky sws kw gurU nwnk jI
shwie]

157
h`Q ilKq nM : MS 133 h
isrlyK : bolxw gurU Amrdws jI kw
p`qry : 101 A-103 a
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI

AwrMB : < siqgur pRswid]bolxw gurU Amrdws jI kw]ij iksY Awieqvwr ikqY jwxw
hovY qW pwx Kwie jwxw]1]somvwr ikqy jwxw hovY qw dirpix kir
turxw]2]mMglvwr ikqY jwxw hovy qw lOg Kwie jwxw]3]buDvwr ikqy jwxw hovY qw
mD Kwie]jwxw]4]vIrvwr ikqY jwxw hovY qw dhI Kwie jwxw]5]Sukrvwr ikqY
jwxw hovY qw rotI KweI jwxw]6]CinCr vwr ikqY jwxw hovY qw syDw lUx Kwie jwxw]
ijq vil jwie iqq vil gurU bwbw bKsy imhr kry]9]isD hoie bcn hY gurU
Amirdws jI kw]…
AMq : …jy iksy dIvwn pws jwey qw eyh pauVI ilK kr rKxI “hir ky jn siqgur
siq purKw” ] eyh isr rKy jy iesqRI AVI peI hovY qw eyhu ilKy] “kwhy ry mn
icqvih admu jw Awhir hir jIau pirAw” ]ieh pauVI colI nwl bMDxI siq kir
mMnxw]bcnu gurU Amrdws jI kw]

h`Q ilKq nM : MS 133 k


isrlyK : Sbd
lyKk : sUrdws
p`qry : 103-104 a
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : Awj rho myry ipAwry rGpiq Awju rho myry ipAwry]jb qum ko bnbws dIau hY qau
krIAhu gvn iskwry]kY miq iPrY rwie jsrQ kI kY ibDnw ibD twry]kY kr gh
rwKy kykeI mwqw iehu bIcwru hmwry]1]rGupiq khY sunhu rI meIXw Xhu bR hmwry]…
AMq : …kwlI icVI icrI icrI bgI icVI AMgu]icrI Kyq ibgwnw Kwie]hukm hoAw
hnvMq kw AwDw sIsI jwie]

h`Q ilKq nM : MS 133 K


isrlyK : mMqR bwby nwnk jI kw
p`qry : 104-106 A
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI

158
AwrMB : “< ” siqgur pRswid”mMqR bwby nwnk jI kw ilAw] Awp qyju bwie ipRQmI
Akws hY”auqpiq prlo hY]ies kwbl ieh hY iek lKu AsIh hjwr BUq mn AMdr
rhdw hY]iqs kI auqpiq paux hY]bwDo surq mn icqu lwie]qReI loAw bwDo mn
icq lwie”rwjw prjw bwDo mn icqu lwie]nwnk piVAw nwmwcwr]nwnk bwDy dyvqy
mswx]…
AMq : …pRwqih kwl ky smy iesnnu krky” jy iesnwnu n houie AwvY pMj iesnwnw krky
pVnw inq] Aqy jy ilKxw hovY qw Awieqvwr nacMdy ilKxw]ijs dy nwie ilKIey
iqs kauN gurU bwby kI riKAw hovYgI]

h`Q ilKq nM : MS 133 g


isrlyK : mMqR hnumwn jI kw
p`qry : 106-107 A
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < ] siqgur pRswid]siqnwm krqw purK inrBau inrvYr Akwil mUriq AjUnI
sYBM gurpRswid jpu]Awid scu jugwie scu hY BI scu nwnk ho sI BI scu]1]…
AMq : bn mY jweI bMqRI bn Pl cuin cuin Kwie]hnumwn kI hwk sy AwDw sIsI jwie]mMqR
hnumwn jI kw spUrn hoieAw]

h`Q ilKq nM : MS 133 G


isrlyK : ielwju ikqwb dw
p`qry : 108 A-114 a
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]ielwj ikqwb dw] kysru tMk]1]lOg tMk]1] jYPl tMk]3]
ksqUrI rqIAw iqn]3]APIm tMk]4]eyh vsqU pIs ky siB shiq dy ivc grm
krky aurd brwbr golI bMnxI]iqs ky AnUpwn khqw ho]
AMq : …]goilAw KMG dIAw]musbru pYsw Bru]bolu iC mwsy]suhwgw ictw siq
mwsy]1]suhwgw BMin lYxw]kuAwr dy ris nwil golI bnwvxIAw]

h`Q ilKq nM : MS 133 |


isrlyK : poQI sloqr ko pCwnxw
smW : sMmq 1890
p`qry : 114 A -174 a
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI

159
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : “ < ” siqgur pRswid]poQI sloqr ky pCwnxw GoiVAw kW BWiq phlI pYdw hoxy
GoVy kI sUAxy kI]BWiq qIsrI pCwnxw ies BWiq kir koeI smJY so gux Aaugux
kw]BWiq cauQI pCwnxy nhskW]BWiq pMjvI pCwnxw brs kw]…
AMq : …bolhujI vwhgurU poQI spurn hoeI]mhIny AsU iqrIik qIhmI idn
AYqvwir]smqu 1890]iQiq misAw Buil cuik viKisxI jI]

h`Q ilKq nM : MS 133 c


isrlyK : AsÍ ky ielwj
smW : sMmq 1890
p`qry : 177 a-200 A
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : “< ” siqgur pRswid” “AQ AsÍ ky ielwj”ijsu AsÍ ko TMiF hovY iqs no
kMifAwrI Pl pIs kY nws dyie cMgw hoie] “AMnXo” gokw mUV nws dy TMF dUr
hovY]…
AMq : …“dwrU sBnw rog kw” BUK n jldI nU sBnw ko hCw hY[ hVqwl vr kIAw” jO
Kwr] 2 PtkVI Bun lYxI nIlw QoQw BUn lYxw ] smuMdPl ] 5 ] hldI ] 6 ]
mwlkM|lI ] 7 ] soey ] 8 ] suMF ] 9 ] ipplwmUl kutkI ] 11 ] kwlI jIrI ]
12 ] mrcw ] 13 ] gugl BYsIAw ] 14 ] soNcr lUxu ] sjI ] 16 ] mwjU ] 17 ]
sB dwrU kut kY pwxI nwl golI krxI mwsY 4] vjm sB ieko ijhw lYxw vD Gt
nhIN lYxw]dwrU GoVy srd grm dw ] ismrK pYsw Br 1 sMKIAw pYsw Br 1
ismlKwr pYsw Br 1 ] suhwgw pYsw Br 1 ] kQ pYsw Br 1 ] imrcw pYsw Br 1
ADrk dy rs nwl golI bMnxI ] kokn byr jyfI ]

h`Q ilKq nM : MS 133 C


isrlyK : bIrj puSt krny kw Alwj
ilpI kwl : sMmq 1890
p`qry : 201 E-208 A
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : “< ” siqgur pRswid” “AQ bIrj puSt krn dw Alwj lKXqy]dohrw]inrp
ko Ar Dnvwn ko XwhY AOKDI swj]jwky grh rey bMnqw bhuqu qw ky hY Xyh kwju]…
AMq : …kIkr gUMd syr do lyhu] isMG0Vy qwky sm dyie]doie syr mYdw pun Cwn]cwr syr
KMf prmwn ] qw mYh rwKY GIau rlwie ] duD sMg eyk pl Kwie ] kry prmyvs

160
klkIhwx ] bFY pust Ar hoie blvwn]krY krY bibD pl do qRY KweI]eykih gorK
gey gusweI ] sMpUrnM ]

h`Q ilKq nM : MS 133 j


isrlyK : ihkmq
p`qry : 208 A-230 A
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ies poQI ivc pqrw nM: 209, 210, 213-219 q`k jMqr bxw ky v`K v`K aupwA
idqy hoey hn[
AwrMB : “AQ pust krn ko” mjUn mxI vDwvY]kubq bhuq dyvY]qy guridAw ko] Aqy Kjwny
ko]Aqy mgj ko kubq dyvY ] qmwm mrjw ko ] Aqy muh dw rMg surK kry ] bdwm
dI grI ] AKrotw dI igrI ] ipsqw igrI ] KsKws ] Cbo dy bIj ] rqI ictI ]
iql icty ] gwjrW dy bIj ] soieAw dy bIju Awid…
AMq : …“dwrU kys kwly krny kw” 9 mwsy mwjU BUn ky 2 mwsy isgirKw]fUf mwsw cUnIAw
gUd ]fUf mws nwswdr]eynw cIjw nU vKu vKI Krl krnw]Krl krky kMfy nwl
joKxIAw Pyr AwkTIAW kwrnIAw AkTIAw krky Pyr Kwrl kwrnI]pwxI nwl lwvy
kys kwly hon]

h`Q ilKq nM : MS 133 J


isrlyK : igAwn srodw
p`qry : 231 A-247 A
Awkwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : “< ” siqgur pRswid”rwg rwm klI igAwn srodw mhlw 1 dohrw]prsoqum
prmwqmw pUrin ibsvy bIs]Awid purK Aibcl quhI qoih invwaU sIs]1…
AMq : …jg dI guru kI dieAw isau swD idAw so jwn] nwnk dws rx jIqnY kiha
srodY igAwn]233]CpX]qlvMfI myrw jnm nwa nwnk dws bKwno]kwlU ko suq jwn
jwq bydI pihcwno] bwl AvsQw mwih bhur mY Bau nY liga] gurU imly jgdIs nwm
nwnk kir Qwpa] jog jugiq hir Bgiq kir bRh gXwn idRV kir rha]Awqm
q`q ivcwr kY Aj pwsY mn sm rha]234]ieiq sRI gXwn srodY mUl mMqRY sRI nwnk
dws jI ikRq igRMQ sMpUrxM]

h`Q ilKq nM : MS 134 sMgRih


isrlyK : gost bwby nwnk jI kI
p`qry : 1-6 a
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 6.5X13 s.m.

161
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN
pwsy do-do lwl lkIrW ivc kwr iek kwlI lkIr,sqrW pRqI pMnW-11
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuqI cMgI nhIN ikqy-ikqy ikrm Kurdw hY]
AwrMB : < siqgur pRswid]gosit bwby nwnk jI kI ilKqy]iek idnU pMjwb dI DrqI
ngr krqwrpur cup kY Gir Awie gieAw[ Drmuswlw bIc pir rihAw] lgw Awqmy
kau smJwvxy] qb isrI rwgu mih sbdu kIAw] qUM suix mn myry imqR ipAwirAw
imlunu vylw hY eyhu]jb lg jobn swsu hY]qb lgu eyhu qn dyhu]ivxu nwvY kwim n
AwvxI Fih FyrI hosI Kyh]…
AMq : Arjnu pIfO sRI Twkur kw inkitvrqI Bgqu Qw]jb Arjnu bRhmw gurU kIAw qb
Twkuru supRsMn BieAw] ry mn myry pwrbRhm kI AwigAw hY gurU ibnw Bgiq nwhI
Qwie pVqI] ry myry mnu qU BI gurU kir]slok]gurU jip ry mnw ijs iml pweIAY
soie]kl klys pwp ihrY AMq shweI hoie]nwnk dws bIcwirAw gurU ibnu mukiq n
pwvY koie]swKI sMpUrin hoie]1]

h`Q ilKq nM : MS 134 A


isrlyK : mwrkMfy purwn kQw
p`qry : 6 a-19 A
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 6.5X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]aAM sÍsiq gxyswieey nmhw] AQ mwrkMfy purwxy ilKqy]sukR
dyvqw kuvr puqR kO khqw hY ry puqR qU khw cilAw hY]pMc mhIny kw bwlk hY qU]quJ
ka ikAw ibrhu ibAwipAw hY[ mY qo quJ kO dyviqAw kI srix pwvxw Qw]
jo ipqwmw irKI jI krqy Awey Qy qIrQ brq sMiDAw gwieqRI qrpx jgopvIq
isKwlxy Qy]…
AMq : …so aie sMn qy pry Klqy hir sMswr kw burw hon nwhI dyqy isRsit kw auDwru
krx vwly ky gumwsqy hrI[ nw ikCu Krcu hY nw ikCu BwV hY pru ijs kO krim
pieAw hY iqs kau pRwpiq hovYgw]sB isRsit aun kI AwigAw ibc hY sBn kau Awey
hih kMifAw ivchu kF kY mwrig pwvqy aUhw kwl kw faurU dUir hoqw hY]ieku ieh
pRsMgu eyk nwskyRq kI kQw eyk smwn hY]1]ieiq sRI mwrkMfy purwxy kQw
smwpqu]surmqwqu[sMpUrxM]bolhu BweI jI vwhgurU vwihgurU jI]bolhu sRI rwm cMdR kI
jY] bolhu sRI nwrwiex prm bRhm sRI ikRsin jI kI jY]1]

h`Q ilKq nM : MS 134 e


isrlyK : bbyk swr
p`qry : 19 A-63 A
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 6.5 X13 s.m.
vyrvw : EhI

162
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]AiQ bbyk swr ilKqy]dohrw]nmo nmo sRI siqgurU dInwnwQ
dieAwl]Awpy srnI pwv ho Awp krhu pRiqpwl]1]…
AMq : …gur igAwnu qIrQu Qwnu scw dspur bsdw hrw]hau nwmu hir kw sdw jwcau dyhu
pRBu DrxI Drw]sMswru rogI nwmu dwrU mYlu lwgY scu ibnw]gur vwk inrmlu sdw cwnxu
inq swc qIrQu mjnW swD puiCAw jI Pyir qIrQW dI mihmw ikau AweI]auqr]swD
sMq auQy vsdy bYTdy hYin]jo inrBY puMn iesQRwn hody hYin]iqnw dw drsnu Bytw kir
jwqRw sPlu hodI hY]AiQ bbykswr sMpUrnM]msqu suB msqu]

h`Q ilKq nM : MS 134 s


isrlyK : bwxI
lyKk : goibMd isMG, sRI gurU
p`qry : 63-68 a
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 6.5X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]sRI vwihgUrU jI kI Pqy]rwgu kilAwx pwiqswhI
ds]10]ibnu krqwrn ikRqm mwno]Awd Ajon AjY AibnwsI iqh pRmysur jwno]…
AMq : …Alpn Ahwr su Alp sI inMdRw dXw iCmw qn pRIq]sIl sMqoK sdw inrbwihbo
hYÍbo iqRguxo AqIq]kwm kRoD hMkwr loB hT moh n mn sO lXwvY]qb hI Awqm qq
kau prsy prm purK kau pwvY]

h`Q ilKq nM : MS 134 h


isrlyK : gosit BweI Aijqy rMDwvy nwil
p`qry : 68 A - 137 a
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 6.5 X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ies poQI ivc pqrw nM: 137 a qoN 137 A qk totky idqy hoey hn[
AwrMB :< siqgur pRswid gosit BweI Aijqy rMDwvy nwil hoeI ] 1 ]iek idn bwbw
nwnk jI ngr krqwpur Drmswl ivc iekMq bYTw Qw bhuq vYrwg dy Gir ivc iqqu
smyN [ isrI rwgu ivc iqqu smY sbdu gwvdw sI]…
AMq : …BweI AijiqAw jo koeI sbdu KojYgw min vsweygw iqs kw auDwr qqkwil
hovygw]BwvY KqRI, bRwhmx sUdR vYsu BwvyN cMfwl hovYgw]sbd Kojygw sbd prcYgw iqs
kw auDwru hovYgw]Aqy bcw ah purKwr QuBI DMn hY ijqu lig sMswru qrygw]eyhu hir
Dnu jugh jugMq inKutYgw nwhI]hir DMnu AKut BMfwru hY]gosit pUrn hoeI]BuilAw
cuikAw bKsxw]AKr soD pVnwM]bolhu vwihgurU jI]1]bolhu jI vwihgurU jI]

h`Q ilKq nM : MS 134 k

163
isrlyK : AMimRq Ckx Ckwvx bwry
p`qry : 138 a-148 A
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 6.5X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB :< siqgur pRswid]pRsMg dyvI kO pRgt kir ky AMimRq Ckx Ckwxw]iqn brs sRI
gurU jI ny hom kIAw]ipRQm brs mo sMgqw kaU hukm ilKy]jo isr pir kys Dwir
kir drsn kau Awvxw]…
AMq : …iqs inimq khw jo prm isdkvwn isK hovYgw iqnw ko ies mwrg kw muKIAw
kraugw]AQvw ijn kau sRI siqgurU jI ny Awpxy hsqkmlhu so AimRq Ckwvxw
hY]iqnhu kau mukq krxw hY[so mukq qbI hoqw hY jb dyh Abmwn CutY]ies pRIiKAw
nimq an sy sIs mwgy]bolhu BweI jI vwhgurU swKI sMpUrx hoeI]

h`Q ilKq nM : MS 134 K


isrlyK : puqlIAw ibkrmjIq jI kIAw
p`qry : 149 a-204 a
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 61/2X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, poQI dw ieh Bwg ADUrw hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] ]puqlIAw ibkrmjIq jI kIAw]ilKxy kw AwrMB hoieAw sRI
siqgur jI ky pRswid]Twkur jI pUrIAw kry]jb rwjw Boj suB mhUrq cwihAw puC
kr rwjy ivkRmwjIq ky isMGwsn pr Awsn krny lwgw] …
AMq : …jo rwxI ieh bkrw mol mwigAw hY qb julwhy hwsI kr kihAw jo ies bkry kw
mol eyk sRhMsR ipAw Qw ] Ar qoqy kau rUeI ky bIc lpyt kr dIpk ky nIcy gupq
riKAw Qw]qb rwxI jo …..

h`Q ilKq nM : MS 135


isrlyK : Xog viSSt
lyKk : visSt
ilKwrI : auqm dws
sQwn : AMimRqsr
smW : sMmq 1886
p`qry : 1 – 1144 a
Awkwr : 30X27 s.m. ilKq: 26X18 s.m.
vyrvw :ijld cmVw g`qw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[dupwsIN KVy ruK
do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw hY[ sqrw pRqI pMnW-18
Awm vyrvw : 1090 p`qry qy ilKwrI Aqy smyN bwry vyrvw id`qw hY[ ikqy ikqy hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY[ikqy ikqy hwSIey qoN bwhr vI iliKAw hoieAw hY[A~Dy ‘s’ dI

164
vrqoN kIqI geI hY [ SurU ivc ibnW hwSIey dy 6 Aqy AMq qy iek hwSIey vwlw Aqy
A~T ibnw hwSIey dy p`qry KwlI hn[ sRI ANimRsr ivc iliKAw BweI auqm BweI
rwmu dwsu kw cyly vwsI bbuir loie kw BweI vDxu BweI rqn lwl ky cyly swD
jigAwsI suB sNBq ATwr sau iChwAwsI 1886 mqI AsU DI AstmI vwru
mMglvwr[
AwrMB : < sRI siqgur pRswid]pRmw nmo[nmo sRsqI nmoN sRI gxyswie nmo]sq icq AwnMd
rUp koie nmo]kQw qK kNnIAw kw sNbwd vIsn purx BwKw ilKqy]puqRI ny pRsNn
kIAw]hy ipqw qum Ar hm Ar ey BweI]Ar Brqw myrw ktNb Ar snbNDI]ijn
isEu gujrWn hY]ien sO sNjog Ar ivjog sq hY ik Asq hY]…
AMq : …dohrw]sRb vrn qy bwhry Awqm jwko nwm]rUpy rNgy rm rihAw sdw Alpq
suBwie]1]dohrw]vrn Awsrm sgl iqAwgo]bRhm igAwn my ins idn lwgo]sB
kC jwno eyk Akwl]jo dyKhu so goibMd lwl]2]sq dIpw nau KNf my siqgur bfo
dieAwl]eyk plk kI mwaj my jugu jugu krq inhwl]3]=]

h`Q ilKq nM : MS 136 sMgRih


isrlyK : cUVwlw isKr Duj sNbwd
p`qry : 1 – 511
Awkwr : 8.5X12.5 s.m. ilKq: 6X10 s.m.
vyrvw :ijld qoN bgYr, dupwsIN KVHy ruK do kwlIAw lkIrW dw hwSIAw[ sqrW pRqI pMnW-10
qoN 12.
Awm vyrvw :poQI ikrm Kurdw Aqy Ksqw[ ikqy ikqy hwSIey ivc ilKq hY[ikqy ikqy hVqwl Pyr
ky suDweI kIqI hoeI hY [SurU ivc pMj Aqy AMq qy Cy p`qry ibnw hwSIey dy KwlI
hn[ilKq Awm hY pr pVHn Xog hY[
AwrMB E nm : pRmwqmyny]dohrw]ijs ky Bwsy skl jg iQq pwvY ijh mwih] iqs sq
Awqmw ko nmo lIn hoie ijh mwih]1] idRstw drsn idRs jo gXwqw gyX Aru
gXwn] ijs qy krqw ikRAw hyqu nmskwr iqh gÎwn]2]…
AMq : …smqw idRst ko ly kir ds shsR vrK pRjq jIvn mukq hoie kr rwj
kIAw]bhuV ibdyh mukq Bey]jYsy qyl ibnw dIpk inbwx hoqw hY]qYsy pwrbD ky KIx
hUey inrbwx pd ko pRwpq BeI]ieiq cUVwlw isKr Du sNbwd smwpqm]

h`Q ilKq nM : MS 136 A


isrlyK : piKXwn cirqR
p`qry : 1–3
Awkwr : 8.5X12.5 s.m. ilKq: 6X10 s.m.
vyrvw :auhI, ibnw hwSIey dy
Awm vyrvw :p`qrw AMk nhIN idqy hoey[ 3 A qy gurmuKI dI pYNqI AKrI ilKI hY[

165
AwrMB : :< siqgur pRswid] sRI BgOqIey nmh]AQ piKXwn cirqR ilKqy]
pwiqswhI ] 10 ] BujMg CMd]quhI KVg Drw quhI bwFvwrI]quhI qIr qrvwr kwqI
ktwrI] hlbIj nbI mgrbI quhI hY]inhwro jhw Awp TwFI vhI hY]1]…
AMq : … quhI pwiq sMiDAw Arun bsqR Dwry]qmI iDAwn mY suklMb rsu Dwry]qhI pRIq
bwnw sXM kwl DwirXo]sBY swDUAn ko mhw moh twirXo]13]

h`Q ilKq nM : MS 137 sMgRih


isrlyK : icq iblws gRMQ
lyKk : gurmuK isMG
ilKwrI : dsvMDw isMG
ilpI kwl : sMmq 1884 idn mMglvwr
p`qry : 1 – 257
Awkwr : 13X 11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw :ijld g`qw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy do-do lwl ivc iek
kwlI lkIr[sqrW pRqI pMnw 9.
Awm vyrvw :poQI dI hwlq Ksqw, keI QwvW qy hVqwl PyrI hoeI hY[ies gRMQ ivc Alg-Alg
sMgRih hn[ies poQI ivc kMnw dI QW qy (.) qy p dI QW qy (K) iliKAw hoieAw hY[
AMq ivc rwm-rwm-rwm dw iek p`qrw qy iek qy vwhgurU jI iliKAw hY[ AMq ivc
do p`qry KwlI hn[
AwrMB : :<siqgur pRswid]sRI gur nwnk jI shwie]AQ icq iblws gRMQ ilKqy]
AMq : … sRI vwihgurU jI kw Kwlsw sRI vwihgurU jI kI Pqy] DMn gurU jI]squgurU jI]poQI
BweI gurmuK isMG jI horW dI icq iblws dI sMpUrnM msq suB msqu]ilKI BweI
dsvMDw isMG ny pRym krky]jo koeI swD sMq mhwpurK gurU ky isK ies ko pVngy]so
mhw sq purKo myry ko Awpxw susyvk jwx ky nwmu jo bRhm ibdXw Aru isKI dwn
bKsxw ikrpw krky] ieiq ilKwrI kI bynqI smwpqM]poQI icq iblws dI ilK
sMpUrx kIqI mhIny cyqR dy sqmy nu rwqy idn mMglvwr dUsry pih ibc ilK ky pUrI
kIqI suklw pK Qw]sMqm]sMmq 1884 ATwrw sY curwsIeY ilKI nUrpur dy ikly ipRQI
isMG rwjy idAw mihlw ibc bYT ky]

h`Q ilKq nM : MS 137 A


isrlyK : bwvn AKrI bwxI
lyKk : gurmuK isMG
p`qry : 1 a – 18 A
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : AQ bwvn AKrI bwxI ilKqy]sloHk]aAMkwr ivAwipAw sUKm qy AsQUl]sUKm
sMqI lK ilAw AOr jgq sB BUl]…

166
AMq : …gurmuK isMG gurU jb pwieAw]36]ieq sRI bwxI bwvn AKrI smwpqM msq suB
msq]]]1]] < sRI sq gur pRswid]]=]

h`Q ilKq nM : MS 137 e


isrlyK : sbd
lyKk : gurmuK isMG
p`qry : 19 a – 39 A
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : AQ Sbd ilKqy[ ry mn iehu AOsur miq Komy]ieb Cuty nih TOr iTkwxw bhur
bhur iPr romy]1]rhwau]mhw BAwnk dIrG jUnw qb kYsy suK somy]…
AMq : …qu bwhr ko mq jwie]Gr bYT AMmRq Kwie]gurmuK isMG khy kr joV]qUM sMsXo
muK moV]31]ieq sRI sbd sMpUrnM]

h`Q ilKq nM : MS 137 s


isrlyK : slok
lyKk : gurmuK isMG
p`qry : 39 A – 50 A
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < sRI siqgur pRswid]AQ slok ilKqy]slok]ipRQmy gurU iDAweIAY ijq isimRq
duK jwq]shj inrMjn isau imly iehu nIkI hY bwq]1]…
AMq : …qumrI ikrpw qy Bey hmry bMDn dUr]Git Git Awiqm jwinAw pIie AMmRq
BrBUr]92]ieq sRI slok spUrnM msqu suB msqU]=]]1]

h`Q ilKq nM : MS 137 h


isrlyK : mWjW [mwJW]
lyKk : gurmuK isMG
p`qry : 51 A – 61 A
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < sRI siqgur pRswd]AQ mWjW ilKqy]suMdr iehu qnu swis dIAW qY scw rbu
BulwieAw]rkiq bUd dw gwrw kIqw kcw kotu bxwieAw AKI nku kMn swjy iPr muK
BI KUb suhwieAw] gurmuK isMG ispq scy kI ar ibcy Awrnu pwieAw]1]

167
AMq : …Agm AgwD Afol Acl hY qy kihx suxx qy inAwrw]sB Git rmy srb qy
bwhr mieAw qy hY pwrw]mn buD bwxI lKy n qwko sAM rUp adwrw]gurmuK isMG ijn
bRhm lKwieAw iqs sqgur ky bilhwrw]ieq sRI mwJw sMpUrnM]

h`Q ilKq nM : MS 137 k


isrlyK : Akl pRym ibruD
lyKk : gurmuK isMG
p`qry : 61 a – 65 A
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ Akl pRym ibruD ilKqM ]Akl khy qUM dwnw hohu]pRym khy
dIbwnw hohu]Akl khy qUM pYn puswk] pRym khy qUM AMimRq rs cwK]Akl khy qUM mhl
pvwau]pRym khy qUM Bwih lgwau ] Akl khy kr jg bifAweI]pRym khy iehu mn nhI
BweI]
AMq : Akl pRym ny CofI jIq]sMq jnw AMmRq rsu pIq]Akl khy mY PVI hdIs]pRym
jIqAw ibsvy bIs]Akl pRym kI hoeI dwsI ]gurmuK isMG pRym AbnwsI]dohrw]auhI
Akl jgq kI ahI sMqn mwih]sMq jnw kI iesqRI jg fwiex bx Kwih]]*]ieq
sRI Akl pRym ibruD smwpqM]

h`Q ilKq nM : MS 137 K


isrlyK : swhrPI [sIhrPI]
lyKk : gurmuK isMG
p`qry : 65 a – 78 a
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ gurmuK isMG dI swhrPI]AlP Awd qyrI prmysur sI
Bul Awp QI jIau khwiea hI] ijmy dyK pVCwivE bwlky nU Brmu BUq ny dwmn
Awieau hI]kihAw AwrPw dw jdo kMn Dry qYƒ Awpxw Awpu idKlwieau hI]gurmuK
isMG nU pRym dI coit lgI gur Awpxy mwih smwiea hI]…
AMq : …pUrn bRhm srb ko mUl]AnBY lKY n qwko khY ]inrK inrK ibsmY hI rhY
]33] dohrw]inrBE ik nYin dyiKAw AnBY inrBau hoie]gurmuK isMG jn kot mY
jIv Bwv kO Koie]34]ieq sRI bYqw sMpUrnM msqsuB msqU]

h`Q ilKq nM : MS 137 g


isrlyK : ifauFy
lyKk : gurmuK isMG

168
p`qry : 78 a – 94 A
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ fyauFy ilKqy ] Awip Awqmw rwm pCwno nw Bulo Brm
Bulwey iehu jnm gvwey]ijau jil mY jlH Awie kTwnw iqau sqsMg imlwey iPr
bhuiV n Dwey]ibdru sudwmw DMnw nwm sDnw sYn qrwey jy sqgur Bwey]gurmuK isMG
siqgur kI mhmw jsu vyd purwxI gwey iek Arj suxwey]1]…
AMq : …gurU nwnk AMgdu gur khIey Amrdwsu gurBwrw koeI AMqu n pwrw]rwmdwsu soFI
gur khIAY Arjunu suq inrMkwrw ijn gRMQu aucwrw] hir goibMd hir rwie gurU hir
ikRsny jgqu auDwrw bhu pwpI qwrw ] DMn DMn gur qyg bhwdru pwqswhu hY Bwrw dsmw
Avqwrw]40]ieq sRI fyauFy spUMrxM msq suB msqU]sRI rwm jI shwie]

h`Q ilKq nM : MS 137 G


isrlyK : smiJ nWmw
p`qry : 95 a – 132 a
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : AQ smiJ nWmw ilKqy]ipRQmy gurU ko iDAweI]dUjy sMq srnweI]AwgY vwq iehu
AwKI ] is`ibRq byd kI swKI]bRhm ivsn jo Awhy] mwxs dyh ko cwhy]sMqW mukq jo
pweI]mwxs dyh mY AweI]…
AMq : …iehu iek Arj mY AwKI ] isMimRq byd kI swKI] Bol cuk bKsIjy ]dwsn dws
muih kIjy] piV ky kry bIcwrw ] qq iCn mukq nih bwrw]ies ibc Bgiq Aru
igAwnw]AMimRq bwku kr pwnw ] hovy mukq iKn mwhI]iehu gl JUTVI nwhI]ies
ibc khw jo BweI]qwko smJ mn lweI]gurmuK isMG jo swsw]gur ky dws kw
dwsw ] dohrw ] FbI FbI qo kihdIAw Koil Koil sB bwiQ ] hwkmu qo mY nih
BieAw sotw myry hwiQ]ieq sRI smiJ nwmw sMpUrx msq suB msqU]

h`Q ilKq nM : MS 137 |


isrlyK : Bgq boDnI
lyKk : gurmuK isMG
p`qry : 132 a – 180 A
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ Bgq boDxI bwxI pRym rUpxI ilKXqy]dohrw]DMn DMn
gurdyv jI nmskwr hY qoih]bwxI AnBv kihq hO jn Anwbhw moh]1]kibqu]jn

169
qo AnwQ nwQ pUrn gurdyv myrw mihmw siqgurU kI n khI jwie muK qy]kwm qy kroD
loB mmqw ko jwlH dwsu jwn ky CufwieAw mhwBwrI GoryN duK qy]…
AMq : …ies mY khw Dry jo cIq ] qwkI bFy gurU isXo pRIq]jo Pl gMgw nwqy hoeI]pVy
pRym kr pwvY soeI ] qIrQ brq krY jgdwn ] so Pl qwky nhI smwn ] jwih pVY jo
pRym lgwie]mukq pdwrQu iCn mY pwie]gurmuK isMG iehu bwq bqweI]jo smJy iqn
pdmI pweI] 119 ] ieq sRI Bgq boDnI pRym rUpxI bwxI smwpqM msq suB msqU]]

h`Q ilKq nM : MS 137 c


isrlyK : pRgt proK AnBv auqr pRSn gurisK ibcwr
p`qry : 181 a – 244 A
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw :ies gRMQ dy ies ih`sy dy SurU qy hI hVqwl PyrI hoeI hY ]
AwrMB : < sRI sqgur pRswid] isKu hwQ jor kr Aru bhuq ADIn hoie kr siqguro kI
srn AwieAw]Aru kihq BieAw]hy gurdyv ikRpw inDwn jI muiJ pr ikRpw kro jI]
hm qumwrI srn hY jI ] Aru muJ kO AYsI koeI Taur nhIN sUiJqI ] jo muJy AYsy duK
qy rwKygw jI]…
AMq : …Aru hmwrI nmskwr qum ko ] bhur BI qum ko nmskwr hY ] bwrMbwr nmskwr
hY qumwry cr nwko]Awgy gurdyv ikRpw kr khq Bey] hy puqR hmwrw BI AsIrbwd hY
qumko ] Aru qU jIvx mukiq hUAw hY ] iesI insco ko lIey sdw ibcru] Aru ijqnw
icru srIr dI pRwrvD hY] iqqnw icru jIvn mukq hoie kR Bogu]Aru bhuro srIr dy
AMq smy ibdyih mukq ko pRwpiq hovYgw ] 1 ] ieq sRI pRgt proK AnBv auqr
pRsn gur isK ibcwr smwpqM msaq suB msqU]

h`Q ilKq nM : MS 137 C


isrlyK : pYNqIis AKrI
p`qry : 245 a – 247 a
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < sRI sqgur pRswid]AQ pYqIis AKrI pwqSwhI ds 10] aAMkwr srb
prkwsI ] Awqm suD AkRy AbnwsI ] eIs jIau mY Byd n mwno]swD cor sB bRhm
bKwno]hsqI cItI iqRx lOAwdM]eyk AKMf qb sY Anwd]1]…
AMq : …Xw ikrAw ko soaU pCwnY ] AdYq AKMf Awp kO mwnY ] rv rhY sB mY purK
AlyKM]Awd Apwr Anwid AByKM]rwV imVI Awqm drswnw] pRgty igAwn rwie jb
Bwnw]lvlIn Bey Awqm mD AYsy]ijau jl jlih Byd khu kYsy ] vwsdyv ibn AOr
n koaU ] nwnk a AM sohM Awqm soaU]ieqI sRI pYqIs AKrI sMpUrxM smwpqM msq suB
msqU]

170
h`Q ilKq nM : MS 137 j
isrlyK : gurprnwlI
p`qry : 247 A – 252 A
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 9X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < sRI siqgur pRswid ] sqr vry qy pMj mhIny qy siq idhwVy pwqswhI sRI gurU
bwby nwnk jI kIqI]mhlw pihlw ] 1 ]bwrw vry qy Cy mhIny qy nau idhwVy pwqswhI
sRI gurU AMgd jI kIqI]…
AMq : …mwqw suMdRI jI iqn ky Gr AjIq isMG jI] dUsry mwqw jIqo jI iqn ky juJwr
isMGu jI jorwvr isMGu jI Pqy isMGu jI]qIsrI mwqw swihb dyvI iqn ky sNqwn ikCu
nwhI hoeI Pyr dsmy pwqswh jI bKs Kwlsy pr kIqI]ieq sRI gurprnwlI sMpUrnM
msq suB msqU]

h`Q ilKq nM : MS 138


isrlyK : tIkw sRI jwp jI kw
lyKk : mohr isMG
ilpI kwl : sMmq 1919 (qrnqwrn)
sQwn : vtwlw
p`qry : 1 – 150
Awkwr : 23X16 s.m. ilKq: 18X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw 15.
Awm vyrvw : ilKq suMdr, gRMQ iB`ijAw hoieAw qy ikrm Kurdw hY[ikqy-ikqy hVqwl Pyr ky
suDweI idqI hoeI hY[kwnI bdlI hoeI hYY[gRMQ dy SurU ivc iqMn Aqy AMq ivc do p`qry
KwlI hn[
AwrMB : < sRI siqnwmu krqw purKu inrBau inrvYr Akwl mUrq AjUnI sYBM gur
pRswid]tIkw sRI jwp jI kw pRgt krXo hY knk mudRkw isMG jQw mq bRhm iblws
jgXwsuXo ky pRiq ilKXqy]dohrw]Acl Amr goibMd hir sq icq AwnNd rUp]…
AMq : …ngr vtwly ky ivKy sRI AMimRqsr pws] 1 ArQ AgwD nh kh skO Xh sRI gur
ko Bws]2] ieq sRI jwp jI ko tIkw ikRq kv mohr isMG ibrcqy ngr vtwly sQwny
sMpUrxM] sMpUrx ] sMmq 1919 Bwdo sudI 14 ilKI mohr isMG vtwlIXy Apxy
hwQ]BUl cUk gurU bKsnhwr hY]

h`Q ilKq nM : MS 139


isrlyK : icdivlws
lyKk : vlI rwm
ilpI kwl : sMmq 1897 mhInw poau

171
p`qry : 1 – 144
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ikDry-ikDry ikrm Kurdw hY[dupwsI KVHy ruK kwlI isAwhI nwl do-do
lkIrW dw hwSIAw hY[ ikqy-ikqy hVqwl Pyrky suDweI kIqI geI hY Aqy ikqy-ikqy
rih gey AKr hwSIey ivc ilKy hoey hn[ nIlI isAwhI nwl lkIr vI PyrI hoeI hY[
ikqy-ikqy hwSIey ivc PwrsI ilpI ivc iliKAw hoieAw hY[sqrW pRqI pMnw 9.
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw hY[
AwrMB : <siqgur pRswid [ < sRI siqgurU idAwl AQ icd ivlws ilKXqy [ slok [
srvwqIq ihXq srvM inrdudM ] ivdu dMq spd icd ivlwsrqM ] inqMXw] qsmMeI
siq Awqmny kmwh [ 1 […
AMq : …ieiq sRI mq icq ivlws gRMQ sMpUrxM]=]poQI sMpUrxM]jYsI hmrI buD hY qYsI
ilKI bnwie]BUl cUk joXw hmy sMqo lyhu bnwie]=]sMmq 1897]=]mhInw
poau]=]rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm]

h`Q ilKq nM : MS 140


isrlyK : nwnk pRkwS bhu AMg gRMQ
lyKk : vlI rwm
ilpI kwl : sMmq 1880
p`qry : 1 – 117
Awkwr : 9X14 s.m. ilKq: 6X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw Ksqw hwlq, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl hwSIAw dovyN pwsy
kwlIAW lkIrW iek pwsy ikqy-ikqy do Aqy ikqy iqMn lkIrW hn[sqrW pRqI pMnw 6.
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc Cy Aqy AMq ivc do pqry KwlI hn[ sUck Sbd lwl isAwhI nwl
ilKy hn[ikqy-ikqy ikrm Kurdw hY[
AwrMB : <siqgur pRswid ] 1 ] rwm jI shwie]1]rwg rwmklI mhlw 1[nwnk pRkwsu
bhu AMg gRQ brnqy ] do kr jory pRnwm kir Dro crn pir sIs nwnk qum gurdyv
jI pUrn ivsvy vIs ] do ] prm hMs qwrn qrn gurdyv ingurdyv]
AMq : …sB swDn prnwm kir kho jor isr inAwie ] iehI dwn muih dIjIAY Bgiq
krU icq lwie] 402 ] do ] sorTw ] copeI nwnk pRkws kI poQI sMpUrn hoeI]swDo
sMqw BUl cUk bKs lYxI]dohrw]sMmq 1880.

h`Q ilKq nM : MS 141 sMgRih


isrlyK : jwpu swihb
lyKk : sRI gurU goibMd isMG jI
p`qry : 286 – 318 a
Awkwr : 9X15 s.m. ilKq: 6.5X10.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw, dupwsIN KVy ruK do lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr dw
hwSIAw hY [ sqrW pRqI pMnw 7.

172
Awm vyrvw : p`qrw AMk pihlW 1 qoN SurU huMdw sI pr bwAd ivc pihly p`qry ƒ 286 nM
iliKAw hY[pihly p`qry dw kwgz vI bwkI poQI qoN v`Krw hY [ pihly p`qry qy hwSIAw
vI dupwsIN do kwlIAW lkIrW dw hY[AwKrI 25 p`qirAW dI isAwhI Aqy kwnI bdlI
hoeI hY[poQI ikrm Kurdw hY[
AwrMB : <siqgur pRswid]jwpu]sRI muK vwk pwiqswhI]10]CpYCMd]qÍpRswid]ckR ichin
Aru brn jwq Ar pwq nihn ijh]rUp rMg Aru ryK ByK koaU kih n skiq
ikh]Acl mUriq AnBau pRkws Aimqoij kihjY]koit ieMdR ieMdRwix swh swhix
gixjY…
AMq : …c`qR c`kR vrqI c`qR c`kR Bugqy]suXMBv suBM srbdw srb jugqy]dukwlM pRxwsI
dieAwlM srUpy] sdw AMg sMgy ABMgM ibBUqy]198]

h`Q ilKq nM : MS 141 A


isrlyK : Akwl ausqq
lyKk : sRI gurU goibMd isMG jI
p`qry : 318 a – 403 a
Awkwr : 9X15 s.m. ilKq: 6.5X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : <siqgur pRswid]auqwrKwsy dsKq kw]pwqswhI 10]Akwl purK kI rCw hm
nY]srb loh dI riCAw hmnY]srb kwl jI dI riCAw hmnY]srb loh jI dI sdw
riCAw hmnY]Awgy ilKwrI ky dsKq] qÍpRswid]caupdI]]pRxvo Awd eykMkwrw ] jl
Ql mhIAl kIE pswrw]Awd purK Abgq AbnwsI]lok cqoRds joiq pRkwsI]1]…
AMq :…bn qn mhIp jl Ql mhwn]jh` qh` pRsoh kruxw inDwn]jgm gq qyj pUrn
pRqwp]AMbr jmIn ijh jpq jwp ] 5 ] 271 ] swqo Akws swqo pqwrw]ibQirE
AidRst ijh krm jwgw ausqq spUrnM]]

h`Q ilKq nM : MS 141 e


isrlyK : bicqR nwtk
lyKk : sRI gurU goibMd isMG jI
p`qry : 403 a – 637 A
Awkwr : 9X15 s.m. ilKq: 6.5X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : <siqgur pRswid ] AQ bicqR nwtk igrMQ ilKXqy ] qÍpRswid ] sRI muKvwk
pwiqSwhI 10 ] dohrw ] ] nmskwr sRI KVg ko krO su ihq icqu lwie]pUrn krO
igrMQ ieh qum muih krhu shwie]1]…

173
AMq : …dohrw ] jy jy qumry iDAwn kO iniq auiT iDAY hY sMq ] AMq lhYgy mukq Plu
pwvihgy BgvMq ] 6 ] 262 ] ]ieiq sRI bicqR nwtky cMfI cirqR ausqq brnnM
nwm Astmo iDXwie sMpUrx msqu suB msqu ] 8 ] ] APjU ]

h`Q ilKq nM : MS 141 s


isrlyK : cMfI dI vwr
lyKk : sRI gurU goibMd isMG jI
p`qry : 1 a – 25 a
Awkwr : 9X15 s.m. ilKq: 6.5X10.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, p`qrw AMk iek dw kwgz bwkI poQI nwloN vKrw hY[kwnI BI hor hY[ poQI pUrI
krn vwsqy bwAd ivc lgwieAw jwpdw hY[ pwT pUrw hY, 1 A dy AMq qy do lweInW
dI jgwH KwlI hY[
AwrMB :<vwihgurU jI kI Pqy ] ] sRI BgauqI jI shwie] pwiqswhI ds] 10 ] pauVI ]
ipRQm BgauqI ismrkY gurU nwnk leI iDAwie]…]qyg bhwdr ismrIAY Gr nau
iniD AwvY Dwie]sB QweI hoeI shwie ] 1 ] pauVI ] KMfw ipRQmY swij kY ijn sB
sYswr aupwieAw ] bRhmw ibsn mhys swj kudrqI dw Kyl rcwieAw]…
AMq :…pauVI ] suBM insuM pTwieAw jmdyDw mno]ieMdR sd bulwieAw rwjy ABKy Kno]isr
pr CqR iPrwieAw rwjy ieMdR dY[caudh lokw CwieAw jsu jg mwq dw]durgw pwT
bxwieAw sBy pauVIAw]Pyr n jUnI AwieAw ijn ieh gwieAw]55]

h`Q ilKq nM : MS 142


isrlyK : bcn iblws [bwbw suMdr dws jI dw]
lyKk : suMdr dws [dwdU pMQI]
ilpI kwl : sMmq 1940
sQwn : BMmIpury gRwm (ipMf)
p`qry : 1 – 149 A
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 8X12.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw, PtI hoeI, 70 p`qry q`k ibnw hwSIAw, 71 qoN 149 q`k KVy ruK
do kwlIAW lkIrW ivc iek lwl lkIr dw hwSIAw[sqrW pRqI pMnw-10, vKryvyN leI
lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[
Awm vyrvw : p`qrw 77 A qoN 85 A q`k AKrW dy hyTW brIk kwnI nwl SbdwrQ idqy hn,
sqrW pRqI pMnw vI Alg-Alg hn[ A~Dy ‘X’ dI vrqoN kIqI hoeI hY[
AwrMB :<siqgur pRswid]siqrwm]sRI gurdyv dwdU pRswid]bwbw suMdR dws jI kw]ipRQm
AMg gurdyv kw ilKqy]ieMdv CMd]sOj krI gurdyv dXw kr sbdu sunwie kihXo hir
nyro]ijau rv ky pRgty ins jwq su dUr kIXo BRm Bwn AMDyro]kwXk bwXk swn shUM
kr hY gurdyvih bMdn myro] suMdR dws krY kr jor ju dwdU dXwl ko hO inq cyro]…

174
AMq :…isAwm rMg isAwm jI ko pwie dRsn rwm jI ko bcn iblws bRhmw byd hUM
aucwrdw ] khY kv suMdRdws lgI hY guljwr AYsI Awie kr nr sB pwp hU auqwrdw
] 3 ] dohrw]sn aunI sY cwlI ƒ kIqw gRMQ iqAwru ] BMmIpury gRwm mY bhu sMqn
kIAw aupkwru]

h`Q ilKq nM : MS 143


isrlyK : sRI Bgvq eykwds skMD BwKw
lyKk : sMq dws
p`qry : 1 a– 352 A
Awkwr : 11.5X17 s.m. ilKq: 8X12.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, 110 p`qry ibnW hwSIAw, 111 p`qrw qoN 354 q`k KVy ruK do
lwl lkIrW ivc iek nIlI lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnw-10
Awm vyrvw : SurU ivc hwSIey vwly do p`qry KwlI hn [ A`Dy ‘X’ dI vrqoN kIqI hoeI hY[ AMq qy
iek pqrw hwSIey vwlw KwlI hY iPr iek hwSIey vwly pqry qy sMiKAw koS idqw hY[
AwrMB :<sÍsq sRI gxyswie nm : sRI gur iBau nm : sIR prwprum gur iBa nm: AiQ sRI
Bwgvqy eykwds skMDy BwKw ilKqy ] cOpeI ] sMq dws siqgur ky crxw ] iqn kI
gho suidF kr srxw ] jw qy aupjY gXwn bIcwr ] CUtY Brm krm ibvhwr ]1]…
AMq :…ieq sRI Bwgvqy mhwpurwxy eykwds iskMDy sRI suk prIKq sMbwdy BwKwXM sRI ikRsn
bYkuMT pXwxo nwmY iekiqRso DXwie ] 2 ] 31 ] eykwids iskMD sMpUxM ] smwpqM ]
dohrw ] sloku cOpeInu kI sMKXw kRm so jWnnI skl gRQ M kI sMKXw ] 43 ] 13 ]
23]]19]]=]=]=]=]=]=]=]=]=rwmnwmu]]rwmnwmu]]rwmnwmu]]rwmu]nwmu]
rwmu][]]]]rwmu]]nwmu]rwmu]]nwmu]

h`Q ilKq nM : MS 144 sMgRih


isrlyK : ibcwrmwlw
lyKk : AnwQ
p`qry : 1-66
Awkwr : 6.5X 10.5 s.m. ilKq : 3.5X8.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, bgYr hwSIey qoN[ ikDry-ikDry vKryvyN leI vKry p`qry jVHy hn[
vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ sqrW pRqI pMnw 4
Awm vyrvw : ieh poQI ivc 8 ivSrwm hn[ ikDry-2 hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ies
poQI ivc kul 43 dohry hn[ pihly 13 p`qry KwlI hn, ikrm Kurdw hY[
AwrMB : Em sÍsq sRI gxysX nm: AQ vIcwr mwl ilKqy AnwQ ikRq[…
AMq : …ieiq SRI ivcwrmwlw Awqmvwn kI iQq As†mo ibsrwm sk sMmq rwm jI[

h`Q ilKq nM : MS 144 A


isrlyK : mhw rwmwiexy
p`qry : 68-100

175
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ikDry-2 kwnI bdlI hoeI hY[ ies poQI ivc igxqI 100 qk lgwqwr cldI hY
iPr 1 nMbr qoN muV ky SurU ho jWdI hY[
AwrMB : AQ SRI aupsm pRkxy mhw rmwiexy jnkau pwKwn ilKqy[…
AMq : …ieiq sRI apusm pRkxy jnkopwKwny pRigAw mhmw vrnnM nwmu sRgh sRI rwmcMd
viss† sMbwdy smwpqm]

h`Q ilKq nM : MS 144 e


isrlyK : ApryKwn
lyKk : sMkRwcwrX
ilpI kwl : sMmq 1823
p`qry : 59 A-101
Awkwr : EhI
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : poQI dy AMq ivc pUry s&y ivc Pu`l bUty bxy hoey hn[ poQI ikrm Kurdw[
AwrMB : 1E siqgur pRswid[ sÍsq sRI gxysXnm: aAM qqu suqu (bRhmnym:) AQ
AproKwnkv sRI sMkRwcwrj ikRq ilKqy[…
AMq : …sRI ApryKwn kuau sRI sMkRwcwrX ikRq smwpqm sMmq 1823 imqIkwr qk sudI
pUrnmw

h`Q ilKq nM : MS 144 s


isrlyK : dohrw vlI rwm
lyKk : vlI rwm
p`qry : 102 a-102 A
Awkwr : EhI
vyrvw : ijld g`qw kpVw, sqrW pRqI pMnw 4 qy dUjy pwsy 2 sqrW hn[
Awm vyrvw : ieh ie`k p`qrw hY ies ivc vlI rwm dy dohry hn[ poQI dy AMq ivc iek pMnw hI
hY[ poQI dy AMq ivc 10 pMny KwlI hn[ KwlI p`qry ikrm Kurdw hn[
AwrMB : dohrw] vlI rwm ikRq cYqMn bIj ko jg ibRC nhI Pliq hmwh …
AMq : …vhI vhI hY bolqw G†G† dUjw nwih pRmwqm Awqm XhI ijauqnW dRpn mwih ]

h`Q ilKq nM : MS 145


isrlyK : pRym AMboD
ilpI kwl : sMmq 1750 ibkrmI
p`qry : 1-331
Awkwr : 8X12 s.m. ilKq : 5X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, dupwsIN KVHy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw
hwSIAw, sqrW pRqI pMnw- 7

176
Awm vyrvw : pihlI pMgqI lwl isAwhI nwl ilKI hY[ poQI ikrm Kurdw hY Aqy Ksqw hwlq
ivc hY[ AMq qy do hwSIey vwly Aqy iek ibnW hwSIey dy p`qry KwlI hn[
AwrMB : 1E siqnwmu krqw purK…gurpRswid] poQI pRym AMboD kI prcIAw pRymu BgqW kw]
dohrw] EAM nmo prmwqmw pUru rihE sBu AMgum Awid miD puin AMiq ieku qWky
jgqu qrMgu]1]…
AMq : …cOpeI] sMmqu sqwrw sY pcws] suklu iekwdsI mMGr mws] poQI pUrnu siqguru
krI] dws duAwrY pUrI prI] ArD shMsr cOpeI XwmY] KoVis ADk dohrw qw mY]
sorTw JUlxw bwhir nwih] ijiv pwq PUlu Plu qrvr mWih] pRymu AMboDu poQI ko nwmu]
pVq suxq lhY suKu ibsrWmu]61] dohrw] pRymu mhodDu pYT kY jy ko goqw lyie] hir
rqnu Amolku hwiQ iqsu shjy siqguru dyie]1]61]17]

h`Q ilKq nM : MS 146 sMgRih


isrlyK : gurbwxI
p`qry : 1-17 A
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq : 10X14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw , auKVI hoeI[ sqrW pRqI pMnw-10, ibnW hwSIAw[… kIVy dy KwDy jwx
krky pVHnw muSkl bx jWdw hY[
Awm vyrvw : SurU dy iqMn p`qry, do p`qry AMqly KwlI hn[ p`qrw nMbr nhIN idqy, bwAd ivc
lwl isAwhI nwl ilKy hn[ poQI ikrm Kurdw hY[
AwrMB : …… ] 1 ] rhwa ] mukq pMQ jwinE qY nwhn Dn jorn kau DwieAw ] AMq sMg
kwhU nhI dInw ibrQw Awp bMDwieAw ] 1 ]…
AMq : …rwm nwm aurmY gieE jwky sm nhI koie] ijh ismrq sMkt imtY drs quhwro
hoie]57

h`Q ilKq nM : MS 146 A


isrlyK : rwgmwlw
p`qry : 17 A-19
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq : 10X14 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E rwg mwlw rwg eyk sMg pMc brMgn] sMg Alwph AwTa nMdn]…
AMq : … Ks† rwg aun gwey sMg rwgnI qIs] sBY puqR rwgMn ky AwTwrh ds bIs 6
sMpUrnM

h`Q ilKq nM : MS 146 e


isrlyK : gurpRnwlI
p`qry : 19 - 28
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq : 10X14 s.m.
vyrvw : EhI

177
Awm vyrvw : ieiqhwisk pKoN mh`qvpUrn hY[
AwrMB : 1E gur pRnwlkw ilKXqy 1 ipRQmy gurU nwnk swihb sqgur dyv jI jnmy rwie
Boie BtI dI iqlvMfI]
AMq : … Pyr mwqw sMudRI jI mwqw swihb dyvw jI Ar gurU jI dw mwmw hor srbq isK
sMgqI Kwlsy jI ivc jog qKq gurAweI dw Ar pwqswhI dw sRI AMmRqsr scKMf jI
itikAw[ gurpRnwlI smwpq

h`Q ilKq nM : MS 147 sMgRih


isrlyK : Drm smwD
p`qry : 1-18 a
Awkwr : 5.5X9.5 s.m. ilKq : 4X7.5 s.m.
vyrvw : sqrW pRqI pMnw-7, ijld g`qw, cupwsIN iek nIlI lkIr dw hwSIAw hY[
Awm vyrvw : p`qrw 60 A KwlI hY, SurU dy do p`qry KwlI hn[ ikDry-ikDry ikrm Kurdw[ ies
poQI ivc 53 dohry hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] Drm smwD]1] gusweI nwrd ky vwku] nwrd kihE jwie su
jsu hsqnpur mwhI] rwie juiDstru BUp Drm kw puqR khwhI]…
AMq : …nwrd muin ikrpw krI BwKI Drm smwiD[ ies kI sMiKAw jo lvY hir hoie
shweI Aid[ Drm smwiD spUrn hoeI[

h`Q ilKq nM : MS 147 A


isrlyK : mwrkMfy purwxu
p`qry : 18 A- 41 A
Awkwr : EhI ilKq : EhI
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ikDry-ikDry ikrm Kurdw[ p`qry 20 A Aqy 21 qy kwnI bdlI hoeI hY[
AwrMB : mwrkMfy purwxu ilKIXqy] 1E siqgur pRswid] qÍpswid] sukr dyvqw kuvr puqR ko
khqw hY ry puqR qU pWc mws kw bwlkw hY qU khw cilAw hY quJ kau ikAw ibrhu
ibAwipAw hY[…
AMq : …bhuqu sirsit hY[ ieiq sRI mwrkMfy purwxy kQw sMpUrx[ msq suB msq[

h`Q ilKq nM : MS 147 e


isrlyK : Anyk ArQ
lyKk : nMd dws
p`qry : 41 A- 60
Awkwr : EhI ilKq : EhI
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw 60 A KwlI hY[

178
AwrMB : 1E sRI gxysweynm: AQ Anyk ArQ nMd dws ikRq ilKXqy] dohrw] jo pRBU joiq mY
jgq mY kwrn krn AByv] ibGn hrn sb suB krn nmo nmo iqh dyv]1]…
AMq : …sbd smMud mY sbd gun ko kwFn smrQ] mrjI Aws skiq js qYsy Awvih
hQ] 89] ieq Anyk ArQI smpUrxM]200]13]89]300]60]

h`Q ilKq nM : MS 147 s


isrlyK : Anyk ArQI
lyKk : nMd kumwr
p`qry : 1-17
Awkwr : EhI ilKq : EhI
vyrvw : sqrW pRqI pMnw-5 qoN 6, cOpwsIN lwl isAwhI dI iek lkIr dw hwSIAw hY[
Awm vyrvw : AwrMB nhIN hY[ 89 dohry qoN SurU hY AMqlw dohw 146 vW hY[ p`qrw nM bwAd ivc
nIlI isAwhI nwl lgw hoieAw hY[ 17 A p`qrw KwlI hY[ ies ivc 146 dohry hn[
poQI ikrm Kurdw hY[ 4 p`qry AMq ivc KwlI hn[
AwrMB : …… h`Q ]89] surBI sbdwrQ] cMdn surBI imRg suriB surBI bhuir bsMq]
suriB cwrq bn gaU jo jg krqw kMq]…
AMq : …joeI Anyk ArQI pVY AQvw sunY ju koie] qwka Ank ArQ ieh pMun prwpiq
hoie]

h`Q ilKq nM : MS 148 sMgRih


isrlyK : ivcwrmwlw
lyKk : AnwQpurI
ilpI kwl : sMmq 1726
p`qry : 1-23
Awkwr : 14X17.5 s.m. ilKq : 9X13 s.m.
vyrvw : ijld kpVw g`qw, bwAd ivc bMnI hoeI, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, dovyN pwsy
KVHy ru`K cwr lkIrW[ do kwlIAW qy do kysrI ivckwr iek motI kysrI rMg dI lkIr
dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw 10
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq Ksqw, ilKq sMudr ikqy-ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
ies dy AMq qy iek pqrw KwlI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] ] AQ ivcwrmwlw AnwQpurI ikRq ilKXqy] dohrw] nmo nmo
sRI rwm ju siq icq AwnMd rUp]…
AMq : …sqRh sY CbIs sMbq mwGv mws suB] mo mq ijq khu qIsu qy qk brnI pRgt
krI] gIqw BwrQ ko mqo eykwds kI jugq] AstwvkR bisst mun] kCk AwpnI
aukq] ieq sRI ivcwr mwlw sMpUrn smwpqM] ieq sRI ivcwr Awqmvwn kI iQq
Asto ivsRwm]

h`Q ilKq nM : MS 148 A

179
isrlyK : AstwvkR BwKw
lyKk : idAwl AnymI
ilpI kwl : sMmq 1726
p`qry : 1 a -108 a
Awkwr : 14X17.5 s.m. ilKq : 9X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] ] aAM svusiq sRI gxyswie nm: “ AQ kiv ikRq dieAwl
AnymI nMd sursvqI AstwvkR BwKw vrnqy]…
AMq : …ieiq sRI prm hMs prbRwj kw cwrj aupwsk sRI mq idAwl Anymw nMd sursqI
Bgvwn hsqwml pRSnauqR BwKw sMsikRq ibcrqM] ibigns sMihgnqw smwpqM]
sMpUrxM] suBM pw mw q:]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 148 e


isrlyK : AigAwn boDnI
ilKwrI : idAwl AnymI
p`qry : 108 A -179 A
Awkwr : 14X17.5 s.m. ilKq : 9X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E AM suAsiq sRI gxyswX nmh] AQ AigAwn boDnI sRI idAwl AnymI ikRq
ilKqy]…
AMq : “…As†wvkR akq ” suD miD veIq mwn BwvXMq kubuiDAw] nqu jwnq sMmohwq
Xuv-jIiv ibnribRqw] ieq sRI miq dXwl AnymI ivcrqwXw AigAwn boDnI BwKw
smwpqM suB msqu

h`Q ilKq nM : MS 148 s


isrlyK : ApRoK AnBau
p`qry : 179 A –192
Awkwr : 14X17.5 s.m. ilKq : 9X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : “ 1E siqgur pRswid “ “ AQ AnBau ApoK] aAM qq siq Awqmin nmih:] hO
jo hau sMkrwcwrj mukq hovxy ky ArQ pRqC igAwn khqw hO] qw qy hy sMq jno
bwrMbwr ies kw bIcwr krxw]…
AMq : …guro Aru dyvqw kI Bgq mY jo smrQ hY iqn ko ieh bwq sulB hY] ijn kw icq
suD hY iqn ko kihAw hY AsuD icq vwilXo ko hT jogu hY] ApRoK AnBau sMpUrn
hoieAw]

180
h`Q ilKq nM : MS 148 h
isrlyK : igAwn suDwrs
lyKk : rwm idAwl (isK sdw nMd)
ilpI kwl : sMmq 1900 ib.
p`qry : 193 –272
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] “ dohrw “ Acl Ajr mn ivml Gn prmwqm inj rUp]
suD AKMf Akh Amr pRxvhu bRhm AnUp]…
AMq : ieq sRI igAwn suDwrs igRMQy vydwq pRkrxy sRI miq prmhMs pRbRwjkwjwrj rwm
dieAwl isK sdw nMd ivcrqy Awqm igAwn ivD muK vrnnM nwmu spqmo hulwsw]
sMswDqoXM igAwn suDwrs gMRQw pUrx suB msqu] sMmiq 1900 pohu poQI sMpUrn hoeI
“BUl cUk bKsxI

h`Q ilKq nM : MS 148 k


isrlyK : svYXw (sMudr dws jI ky)
lyKk : sMudr dws
p`qry : 1–165
Awkwr : 14X17.5 s.m. ilKq : 9X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : “ 1E siqgur pRswid “ ‘rwm jI siq’ sRI gurdyv dwdU pRswid] ‘sMudr dws jI ky’
“svYXw” ilKqM ipRQmy gur dyv ko AMg]…
AMq : …sMudr mOn ghI isD swDk kOn khY aus kI muiK bwqY] ieq sRI Ascrjk AMg
sMpUrx] “smwpqih” “AMg smwpqih” “ “ “ “ “ “ “

h`Q ilKq nM : MS 148 K


isrlyK : CpY r`jb jI ky
p`qry : 166 –194
Awkwr : 14X17.5 s.m. ilKq : 9X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : “1E siqgur pRswid” “a AQ CpY ilKqy ikRq rjb kI gur pUjw kw AMgu] bYrwg
rmY ibBo Ast kul pwrs DrIXih” klp ibRC bn rwie PUl Pl Amr su BrIXih]
spq smMudRhu suDw soeI sluqw suq lwvih] pIvin ko ju pIXUK khI mwrg gur
Awvih] ngr purI bYkMuT ibiD, icMqwmx Gr dir icxY] rjb gur pUjw sjIau nwau
sr Br nw igxY]1]…

181
AMq : “ Ab CpY spUrn r`jb jI ky msqu suB msqu “ APjU ‘CpY’ kw isau kry kpUr
lsx ly sMgiq mylI “ ksqMUrI kw isau kry kpUr lsx ly sMigq mylI] ksqMUrI kw
isau kry pwis jyb rGU bolY] rwj hMs kw isau krY hI guly prm..…

h`Q ilKq nM : MS 148 g


isrlyK : dohry
lyKk : r`jb
p`qry : 194 – 209
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : “ 1E siqgur pRswid “ ‘ dohry ‘ r`jb jI ky ‘ sMjm ksau tIkw AMg “ “kwieAw
kMudn swrKI hir sonI kslyh” jn r`jb qwie ibnw, drsin drpn dyie ]
AMq : “…r`jb ieh sau dyr hY suMn smwxy soie “ rjb jI ky dohry sMpUrn suB msqu]
rwm rwm siq AnMd goibMd mokMd gupwl dieAwlw]=] ]0] ]0] ]0]

h`Q ilKq nM : MS 149


isrlyK : isDWq rhs / vydWq pRkrxy
lyKk : sdw nMd (sÍwmI)
p`qry : 1–92
Awkwr : 16X18 s.m. ilKq : 10X14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnI hoeI, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN
pwsy KVHy ru`K do do lkIrW kwlI Aqy lwl isAwhI nMU imlw ky 40 pMny qk bwAd ivc
kwlIAW lkIrW, sqrW pRqI pMnw ].
Awm vyrvw : poQI dw pihlw pMnw PitAw hoieAw, poQI iBjI hox kwrn kwgj dw rMg bdilAw
hoieAw hY[ ilKq sMudr, poQI dy AMq ivc iek pMnw KwlI hY[
AwrMB : “ 1E siqgur pRswid “ sRI gxySwX nm: AQ isDWq rhs sdw nMd ikRq ilKXqy]
“ dohrw “ icdw nMd mY bRhmo pRm pRkwSk rUp]…
AMq : ieiq sRI mq prm hMs pRwibRijkwcwrj rwm idXwl prm isK sdwnMd ivduKw
ivcrqy vydWq pRkrxy isDWq rhsy vydWq swr vrnnM] rwm As†mo sQl] smwpqo
AKMfq sdwnMd ikRqw isDWq rhs nwm gRMQ]1]

h`Q ilKq nM : MS 150


isrlyK : jog suDwinD
lyKk : l`CI rwm
smW : sMmq 1793 ib.
p`qry : 1–52
Awkwr : 10X17 s.m. ilKq : 6.5X13.5 s.m.

182
vyrvw : ijld g`qw kpVw, dupwsIN KVHy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw-
7, pihlw p`qrw ibnW hwSIey dy hY[
Awm vyrvw : ikqy-ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ SurU ivc iqMn Aqy AMq qy cwr
hwSIey vwly p`qry KwlI hn[ ilKweI Awm hY pr pVHn Xog hY[ ikqy ikqy isAwhI
iPkI ho jwx kwrx kuJ A`Kr pUrI qrW pVHn Xog nhIN[
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI pRmwqmw jYXiq] AQ jog suDwinD igRMQ ilKXqy] ikRq
lCI rwm] d:[ suinXo jogu bissit hr gur bissit pihrwm] qwko q`q khq pRgt
jogu suDw inD nwm]1]. . .
AMq : … ieq sRI ikRsn jIvn kilXwn suq lCI rwm ibrMcq] jog suDwinD gRMQ pMcmo
aupdys smwpqM] msq suB msqu] sMmq ] 1793 ] qiq qMqI ibq crm kw Gn
kwsI ko swkwir nwd sbd Gt kw khq sukr suAwn pihcwn] kMuflIAw ] ipQm
Baur gMjwr sMK Dun duqI khIjY] iqRqIAY ibjih imRdMg cqrQ qwl suixjY] pMcvY
GMtw nwd Kstm bInw Dun hoeI] spqvY bjYih Byr AstvY dMuDBdoeI] Ab nwvY
grjs mMdkI dsvY myG GoKh gnh] nwnk Anwhd nwd kau ds pRkwr jogI
sunh]=]=] BUlcuk bKsxI] tihlIAw jwix ky]

h`Q ilKq nM : MS 151


isrlyK : Bwgvq gIqw
lyKk : vsU
smW : sMmq 1882
sQwn : kwSI
p`qry : 2 a–379
Awkwr : 11X18 s.m. ilKq : 7X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, dupwsIN KVHy ruK 160 p`qry q`k dy lwl lkIrW ivc iek kwlI
lkIr, 161 qoN 180 q`k do lwl lkIrW, AgoN iqMn kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW
pRqI pMnw 9.
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, p`qry auKVy hoey Aqy ikrm-Kurdw ] AwrMB ivc do Aqy AMq
ivc 6 hwSIey vwly p`qry KwlI hn [
AwrMB : …..iqRhw ] so igAwn suix ] ijs igAwn kir mYno bwhir ky krm ibAwpdy
nhI ] so vhu gIqw igAwn hY ] iqskw irdY ivKY mY iDAwn kro hoN ] iqs gIqw ky
igAwn kir mYnMU koeI bwhr kw krm ibAwpdw nhI ] qw gaurW pwrqI [ pwrbqI ]
kihAw ]…
AMq : … eyh gIqw smsqo jIo ky kilAwx krxy vwsqy pRgt krI hY ] ies gIqw kw
mhwqm qum isa khw ] jo gIqw pwT krY BwvY suxY ] qo Avs kr ien jIvo kw
kilAwx hoqw hY ] ieq sRI gIqw mhwqm smwpqM ] ATwrw iDAwie gIqw sMpUrn
Bey ] gIqw sMpUrn pRB krI bcn bwk iblws ] sMqn kI srxwgqI vsU dwsn

183
dws ] 18 ] smqu 1882 ] imqI ] mwG sudI dUj ] poQI sMpUrn hoeI buDvwr ]
kWsI ivc mIr Gwt sMgq mY ]

h`Q ilKq nM : MS 152


isrlyK : Bwv rswimRq
lyKk : gulwb isMG
p`qry : 1–38
Awkwr : 17X14 s.m. ilKq : 10X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, hwSIAw 3-3 kwlIAW lkIrW dovyN pwsy, isAwhI kwlI, sqrW pRqI
pMnw 11.
Awm vyrvw : ies poQI dw AwrMB pMnw nM 2 qoN hMudw hY[ ies poQI ivc 130 dohry hn[ p`qrw nM
38 A KwlI hY[ ilKq sMudr , poQI ikrm Kurdw hY[
AwrMB : mwn isMG gur ky sdw bMdo pwd audwr] kMT Acy ij duK imtY pwvY suK audwr]…
AMq : … ieq sRI mq mwn isMG crx ilKyn gulwb isMGyn gaurI rwey Awqmjn ivrcMq
Bwv rswimRq smwpqM] suBM BUXwq] hry rwm gupwl goibMd hry hry]

h`Q ilKq nM : MS 152 A


isrlyK : rwmDunI
p`qry : 1–4 A
Awkwr : 17X14 s.m. ilKq : 10X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ies poQI ivc kul 11 dohry hn[ poQI ikrm Kurdw hY[ AMq ivc iek p`qrw KwlI
hY[
AwrMB : “1E siq gur pRswid] AQ rwm DunI ilKXqy] ikRs˜w nMd mukMd murwry bwvn mwDv
goibMd] sRI Dr kysv rwGv ivsno lKmI nwiek nrisMG]…
AMq : …cwr byd bRhmw jI kIno bwlmIk jI kIau rwmwiex] kRIt mukt mkrw ikRq kuMfl
sMK ckR gdw Dwrwiex] mwDo dws Aws clxn kI BO swgr BYey pwrwiex]

h`Q ilKq nM : MS 153 sMgRih


isrlyK : nwnk inrbwx AsqoqR
lyKk : dyvw hrI [ dyvw isMG ]
p`qry : 1–9 a
Awkwr : 11X17 s.m. ilKq : 7X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, pihly pMny qy cupwsIN Pul bUitAW
dw hwSIAw, bwkI poQI qy dupwsIN KVHy ruK do lwl lkIrW ivc iek motI pIlI lkIr
dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-8
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw Aqy ikrm Kurdw, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ AMq
ivc iek hwSIey vwlw p`qrw KwlI hY ijs dy iek pwsy golweI ivc Pu`l bUty vwhy

184
hn[ p`qrw 21 A qy vI pihly p`qry dI qrHW cupwsIN P`ul bUitAW dw hwSIAw hY, Aqy
vwrI vwrI iek pMkqI kwlI Aqy iek lwl nwl ilKq hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] gIXw mwlqI CMd ] klml klys klMk dr nMdwsqRw
sinvwrnM] pd kMj mMj iblok Ktpd dws ko suK kwrnM ] Ajr Amr AilKq Al
Bv ByK jMqv AwmXM] pd Aml niln nmw mAn lv dyv nwnk nwmXM]1]…
AMq : …ijnky Bl nwm ArwDnqy] lK Awqm iBMn aupwDnqy] ijh nwm ley Bv
su`DmqM] gur nwnk pwd pd` mnqM]12] ieiq sRI nwnk inRbwx AsqoqRM dyvw hrI
ivrcqM srby suBM BvqI]3]

h`Q ilKq nM : MS 153 A


isrlyK : rwm AsqoqR
lyKk : dyvw hrI [ dyvw isMG ]
p`qry : 9 a–10 A
Awkwr : 11X17 s.m. ilKq : 7X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] kMqUhl CMd] dIn idAwlM dInwnwQM duK drxM] krxw krxM
kwmMktqw kr krxM] Awr iqhwrI AdvY Aibgq AibnwsI] srb suAwmI srb
srUpw suKrwsI]1]…
AMq : …nmo nmsqy rwvxs mnM duK dilqw] nmo nmsqy rGukul nMdn kil kilqw] nmo
nmsqy rwm rmy sMqMswmM] dyvw srdUlM Bv AnkUlM BvAwmM]9] ieiq sRI rwm Asqoq
kMqUhl CMd nvXUqM srby suBM]4]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 153 e


isrlyK : BujMg Awstk
lyKk : dyvw hrI [ dyvw isMG ]
p`qry : 11 a–12 a
Awkwr : 11X17 s.m. ilKq : 7X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] BujMg pRXwq CMd] rmw nwQ rwmM ktXw durwsw] auDwry keI
koit kwtI su Pwsw] isvM syK ieMdRM suBM ko suAwmI] sdw s`cdwnMd rwmM nmwmI]1]…
AMq : …sdw: 7 ] ilXo sIX swbM BlI BWq Awey] ibCory ik dUKM s mwqMg vwdy] ijqy
lok swry su kIey AnwmI] sdw s`cdwnMd rwmM nmwmI] ieiq sRI BjMgws†k dyvw
srdUl ivrcqy sRby suBM BvqI]7]

h`Q ilKq nM : MS 153 s


isrlyK : qtsQ srUp lKx rwm ausiqq

185
lyKk : dyvw hrI
p`qry : 12 a–18 a
Awkwr : 11X17 s.m. ilKq : 7X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E sRI pRmwqmwX nm:] AQ qtsQ srUp lKx rwmosiqq] dohrw] mn mrkt
Aq cpl hY aufx kpUr smwn] gurU DXwn my ck imrc vs kr lyq indwn]1]…
AMq : …nmo nmo pRB sRI rGnMd] pUrn kwm s`cdw nMd] dsrQ nMd sRb ko cMd] hir
dyvw qwko sd bMd]50] ieiq sRI qtsQ srUp lKx rwmosiqq smwpqM]6]

h`Q ilKq nM : MS 153 h


isrlyK : duAws Astk
lyKk : dyvw hrI
p`qry : 18 a–19 A
Awkwr : 11X17 s.m. ilKq : 7X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E sRI pRmwqmwX nm:] qotk CMd] jh Awid n AMq n mD` binXo] jh syvk
swihb nwih ginXo] jh kIt ibrMcs dws mhY] suK rUp icdwqm soh mhY]1]…
AMq : …suK:11] jih sUKm QUlk nwih rqI] jih kwrx kwrj nwih mqI] suB sMq
sdw ijh mY rm hY] suK rUp icdwqm so hm hY]12] ieiq sRI qotk CMd duAwds†k
dyvw srdUl ibrcqM sRby suBM BvqI]

h`Q ilKq nM : MS 153 k


isrlyK : kvl nyqR
lyKk : dyvw hrI
p`qry : 19 A–21 A
Awkwr : 11X17 s.m. ilKq : 7X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E sRI gxyswX nm:] gIXw mwlqI CMd] kvl nyqR kit pIqMbr ADr murlI
igrDrM] mukt kMufl krl kutIAw swvry rwDy vrM] kUl jmnw byn Awgy sgl
gopIAn mn hrM] pIq bsqR grV bwhn crn suK inq swgrM]…
AMq : …bwl guAwl sB sKw ibrwjY sMg rwDy BwmnI] sRI bMsI bt qt inkt jmnw
murlI kI tyr suhwvnI] sRI ikRsn kl ml hrn sB ko jo BjY hir crn ko] Bgq
AwpnI dyh mwDo BY swgr ky qrn ko] kvl nyqR sMpUrnM] rwm hry] rwm hry] rwm
hry]=]

186
h`Q ilKq nM : MS 154
isrlyK : ivcwr mwlw stIk
lyKk : sMudr dws
ilpI kwl : sMmq 1893 rcnw kwl: sMmq 1726
p`qry : 3 a–104 A
Awkwr : 13.5X18 s.m. ilKq : 9.5X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnI hoeI, dupwsIN KVHy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI
lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-10
Awm vyrvw : poQI Ksqw hwlq ivc, ikrm Kurdw, poQI 3 p`qry qoN SurU hMudI hY, pihly do p`qry
nhIN hn[ p`qrw nM 103 A qy smyN bwry iliKAw hY:- “sqRih sY CbIs sMbq mwG
mws suB]”
AwrMB : tIkw] sRI khIey suBwie mwn dyv khIey pRkws sÍrUp jo Bgvwn hY mur dYq ky
mwrnhwry] iqs kau mY AwnMd ky sMjugiq hokr crn bMdnW krqw ho] igRQ kI
inrivGn smwpqI ky vwsqy] mUl] ivcwr mwl vrnn kro monI jU aurDwr]…
AMq : …ieiq sRI ivcwr mwlw Awqmvwn kI iesiQiq] Astmo ibsRWm]8] ArQ
suDwrn jo tIkw ivcwrmwl kw ] guru ikRpw qy jQw smwpqM] ]1] suB msq]1] ]
sMmq sb bis nwQ gx Bwd`Í v`d duq iQq] ] gRMQ su suMdr mwl ko ilKXo AiDk kr
su`Dw]1] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 155 sMgRih


isrlyK : igAwn mMjrI nwm BwKw
lyKk : mnohr dws inrMjnI
p`qry : 1–51 A
Awkwr : 11X18.5 s.m. ilKq : 8X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, dupwsIN KVHy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw 9
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY, ilKweI Awm
pr pVHnXog, SurU ivc do Aqy AMq qy iqMn ibnW hwSIey dy p`qry KwlI
AwrMB : 1E [ sRI pRmwqmny nm:] AQ igAwn mMjrI ilKXqy] do ] AigAwn qY sbY aupjY
jin AigAwn Bey qY lIn sb nmskwr iqh mwn]1]…
AMq : …mnohr dws inrMjnI so sÍwmI so dws] sÍwmI dws BXo eyk so mhwkws Gtwkws
] 502 ] ieiq sRI gXwn mMjrI nwm BwKw igRMQ kQXqy mnohir dws inrMjnI sMpUrnM
smwpqM suBM msq]1]=]=]=

h`Q ilKq nM : MS 155 A


isrlyK : siq pRSnoqrI
lyKk : mnohr dws inrMjnI
p`qry : 52 a–98 A
Awkwr : 11X18.5 s.m. ilKq : 8X10 s.m.

187
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, do cOpeIAW nMU 10 nM lgwieAw hY, 11 Aqy 12 AMk nhIN lgwey, AglIAW do
cOpeIAW nMU 13 AMk lgwieAw hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI pRmwqmny nmwM] AQ igMQ [ igMRQ ] siq pRSnoqrI iliKqy
] so ] vwcX lK kir jwn inrgux srgux jo kHXo] kir inmskwr vKwn vwcXq
Xg kir lKko]1]…
AMq : …lKX ArQ kihÎo ieh soeI] jw mY dYÍq Bwn nih hoeI] dYÍq BWn bwD krXo
jwmY] Pl Pl nwm doie nih qwmY] 10 ] Pl soicdw Bws pirmwqw] AhM bRhm Pl
khXo ibKXwnw] srUp mwJ ey Pl dYÍ nwhI] ivklp ivklp rihq rhY so
qwhI]13] so ] hO mY hO qMU nwih hO mY hO nMU hY khI] sbhY hO qMU mwih hO nMU hO qMU eyk
hI] 13 ] ieiq sRI sq pRsnoqRI BwKw igMQ mnoihr dws inrMjnI kQqy nvmo
KMf]9]]=]=]=]=

h`Q ilKq nM : MS 155 e


isrlyK : vydWq prBwKw
lyKk : mnohr dws inrMjnI
rcnw kwl: sMmq 1717
p`qry : 98 A–134 A
Awkwr : 11X18.5 s.m. ilKq : 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid]]=] sRI gury BXo nmh:] AQ vydwq pRBwKw ilKXqy] krqw
igRMQ krby mY inribGn suK chY hY] cOpeI CMd] mMgl dy moih dyv gxys mMgl dyh
moih sr`sÍqI] mMgl dy moih dyv mhys] mMgl dy moih pwrbqI]1]…
AMq : …do] sMmq sqRih sY mhI sorh vrK bqIq] bRK sqRhY my krI Kt mws qih
bqIq]294] AsU vudI cqur dsI ikRs˜ p`K sinvwr] BwKw pUrx sb BeI mws eyk
ikRqkwr]295] ieiq sRI vydWq mhWvwkÎ BwKw nwm igMQ kQqy mnohr dws
inrMjnI] sMpUrxM] suBM] smpq:] igMQ]=]=

h`Q ilKq nM : MS 155 s


isrlyK : Kt pRsnI
lyKk : mnohr dws inrMjnI
p`qry : 135 a–240 A
Awkwr : 11X18.5 s.m. ilKq : 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI pRmwqmny nmw:] AQ igRMQ Kt pRs˜I ArMBqyN] pRQm igRMQ
ko krqw igRMQ kI Awid] ies† dyvqw ko sÍrUp idKwvq hY] Aru igRMQ kI inRivGnqw dy

188
isD krby kO irdy mwJ qw ko sÍrUp icqÍn kr kY nmskwr krqu hY] do ] ids†w eyk
sÍrUp hY jIvy sÍrUp nhI Byd] soÍ sÍrUp aurbMd kY ibGn sbY qij Kyd ]1]…
AMq : …jYsy PurY Akws mY bwX clnqw soie] qYsy sohM dyv mY sohM EAM hoie]291] bXw
lIn Akws mY AOr lIn khMU nwih] sohM dyv mY lIn qÎo AOr lIn kw mwih]292]
dyv sMÍ pRkws sÍrUp hY swKI dyv hY soie] AOr dyv Adyv sb swKI iqnw n
koie]293] ieiq sRI swKI sÍrUp] ieiq sRI Kt pRs˜ igRMQ smwpqM]]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 155 h


isrlyK : gXwn cUrn vcn kw
lyKk : mnohr dws inrMjnI
ilKwrI : juvwhr isMG
ilpI kwl : sMmq 1890
p`qry : 240 A-275 a
Awkwr : 11X18.5 s.m. ilKq : 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, pYr ivc A`Dw ‘Î’ dI vrqoN kIqI hoeI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI pRmwqmny nm:[ AQ gÎwn cUrn vcn kw ilKXqy] do ]
riv gur dYÍs mqu lÎ hY qum AgÎwn krY dUr] jg aur mY pRkws kir bMdn kO inj
mUr]1]…
AMq : …ieiq sRI gÎwn cUrn vcn kw smwpqM]1] dohrw ] cyqR sudI iQiq pMicmI jwin
som suD vwr] pMc BiK poQI lKI juvwhr isMG kir swir] sMmq[890[1] poQI pMc
BwKw ilKI BwKq pMc ibnws] dwsohM Xh swD kY sohM puin pRkws]2] swDnw ibnw
swDwn nhI swDwn ibnu n ibcwr] inRvyd ibnw nr vydnw jwX n kot aupcwr]3] qw
qY sq sMg] vYrwg muKX swDn hY moK ko]

h`Q ilKq nM : MS 155 k


isrlyK : bwxI
lyKk : rjb
p`qry : 275 A-297 A
Awkwr : 11X18.5 s.m. ilKq : 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI rwm jI siq] AQ bwxI rjb kI CpY] gurdyv ko AMg]
bYrwg rmY ibBO Ast kul pwrs DrIAwih] klp ibRC bnrwie PUl Pl Amr
suBrIAih] spq smMudhu swD soeI slq sq lwvhu] pIvn kO ju ipaUK khI mwrg
gur Awvhu] ngr purI bYkMT ibD icMqwmx Gr dr icxY] rjb gur pUjw sjIv nWv
sr Br nw igxY]1]…

189
AMq : …dohrw] dwdU qum jIau ky Aaugn qjy kwrn kvn AgwD] myrI jrnw dyK kY mq
ko sIKY swD]91] dohrw] qr kutMb nr dl imly duKI hoq lg bjwr] kWt rwg kr
BogeI tUtqXWg suK swr]1] pOn byg nrpq doaU jOk dWc khu jwie] Kydn qw ko
hoq kCu iniriCq iehY suBwie]2]=]=]=]=]=]=

190
h`Q ilKq nM : MS 155 K
isrlyK : ivcwr mwlw
lyKk : AnwQpurI
rcnw kwl: sMmq 1726
p`qry : 298 a-315 A
Awkwr : 11X18.5 s.m. ilKq : 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E sRI gxyswey nm:] AQ sRI ivcwr mwlw AnwQpurI ikRq ilKÎqy] dohrw ] nmo
nmo sRI rwm jU sq icq AwnMd rUp ] ijh jwnY jg sÍpn vq nwsY BRm qm kUp
]1]…
AMq : …sorTw] sqRh sY CbIs sMbq mwGv mws suB ] momq ijq khu qIs qy qk brx
pRgt kIrI]42] gIqw BwrQ ko mqo eykwds kI Xugq] AstwvkR bisst muin kCuk
AwpnI aukq]3] ieiq sRI ivcwr mwlw AwqmvWn iQq Astmo ibsRwm]8] ieq sRI
ivcwr mwl sMpUrxM] BUlcuk AKir dI b isxI]=]=]=]=

h`Q ilKq nM : MS 156


isrlyK : guilsqwn BwKw (ADUrw)
lyKk : SyK swAdI
rcnw kwl: sMmq 1726
p`qry : 2 a-20 A
Awkwr : 22X15 s.m ilKq : 18X10.5
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, KVHy ruK
iek pwsy iqMn Aqy iek pwsy do lwl lkIrW dw hwSIAW, sqrW pRqI pMnw-17
Awm vyrvw : poQI iBjI hox kwrx keI QWeI isAwhI PYlI hoeI, poQI do ijldW ivc bMnI hoeI,
pihlw p`qrw PwrsI pRkws dw hY jo ADUrw hY, guilsqwn BwKw dw vI n AwrMB hY n
AMq
AwrMB : ..…rso ins idvs mY jW ko idpq pRqwp] cikq hoq su js lK srd suDwkr
Awp ]9] gun gwhk gunvMq Aiq gun jn so ijh pRIq] dys ibdys nmY ibdq jW
kI nIq punIq]10] lK kqwb Xh nIq kI nWm guilsqw jWih] ieh ibD so dIno
hukm hYÍ BwKw ky mWih]11]…
AMq : …AOr pRsMg suno miq DIrw] hoiq ju Xih moqy qksIrw] rhÎo iekWq bYT mY jb
qy] gXo n dÍwr inRpq ky qb qy]154] hY Awrg Anicq Xih moro] kho AbY kwrn
iqh kyro] eyk idvs iml kr gunvwn]……

h`Q ilKq nM : MS 157 sMgRih


isrlyK : smwKAwXM mMqR Pl
p`qry : 1 A-4 a

191
Awkwr : 27X14 s.m ilKq : 23X11 s.m.
vyrvw : ibnHW ijld, Ku`ly p`qry, ibnW hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-12
Awm vyrvw : poQI KVHy ruK KuldI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] ] siqnwmu krqw purK…gur pRswid] Awid scu… hosI BI
scu]1] siqnwmu krqw purK inrBau] aAM Awid nmM AMq 100000] lwK pwT krY
ibD sMjugiq ky nwil jo cwhY kwrj icqvY so gurU nwnk jI pUrw krY]…
AMq : … Drm KMf kw aAM 2000 jpnw rivvwr qy pRwqkwl kus† Awdk BgMDr jlODr
imtY iesI ko sukRvwh jpY qy bYrI ko ieq ieq sRI jgq gur nwnk smwKAwXM mMqR Pl
dyvM sMpUrnM] lom is jpnw iblom isDw puTw jpnw sRI vwihgurU kwrj isD
krY]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 157 A


isrlyK : srDw pUrk
p`qry : 4 aX31 a s.m
Awkwr : 27X14 s.m. ilKq : 23X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, 30 A dy AMqlI pMkqI dy AMq qy kuJ AKr aulty pwsy ilKy hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid]=] AQ srDw pUrk iblws ilKXqy sRI muKvwk pwiqSwhI
10] dohrw eyk smy nMd lwl jI siqgur iFg jwie] do kr jor krI ibno suno nwQ
suKdwie]1] do. [ pMD BÎo jg Kwlsw skl BXo suB kwj] jgq kwj isD hon kI
ibD BwKo mhwrwj[2[…
AMq : … slok kbIr ky 29[ slok PrId ky 130[ sYÍXY [31[ slok vwrw qy vDIk 32[
dohry 33 [ mudwvxI 34 mwrU[ 35 [ slok shMsikRqI iek 36[ KMB ivkwdVy 37[
ieq sRI srDw pUrk igRMQ sRI gurU guibMd isMGu ivrcMq nwm srgih[1[ sRI vwihgurU
jI kI Pqy] sRI gurU nwnk nmo nm:[ sRI gurU guibMd isMGu nm:]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 157 e


isrlyK : pRICw gurU Arjn dyv jI
p`qry : 31 aX 35 A
Awkwr : 27X14 s.m. ilKq : 23X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] ] AQ pRICw ilKÎqy] m: p] jo jn mn mih icqvnI
rKwvY] so mn kw sihsw kih pRgtwvY] gur pRswid sihsw Bau imtY] hoie AicMq
icMqw sB CutY] sNnkI duibDw sB kih sunwvY] pRiB BwvY qw siB suK pwvY] duK
dird kCu nyV n AwvY] gur kw mMqR sdw mn iDAwvY] ismrY nwm nhI duK koie]
nwnk iqsy n icqvnI hoie]1]…

192
AMq : …qyrw kwrij Awp pRiB jI pUrw kIqw hY] eyk kwrij ikAw qyry sB hI kwrij
sMpUrin Bey hY AnMd mn icMdy mn Bwvdy Pl pwvihgw Aru dIn dunIAw mY surKrU
hovYgw] qyry aupr prmysr jI sRI Bgvwn jI kI ikRpw BeI hY] qMU Awpxy mn mih
kweI icMqw icqvnI nw kir] jp sRI Bgvwn jI kwrij suPlw PlYgw]37] ] ] ] ]
ieq sRI pRICw gurU Arjn jI kw sMpUrn]

h`Q ilKq nM : MS 157 s


isrlyK : pRICw sRI gurU goibMd isMG jI
rcnw kwl: sMmq 1760
p`qry : 35 A- 40 a
Awkwr : 27X14 s.m. ilKq : 23X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ pRICw ilKÎqy] sRI muK vwk pwiqswhI 10 ] pRICw sRI
vwihgurU sRI gurU goibMd isMG jI ky bcin] mn kI icqvnI kw jbwb ilKÎqy] pihly
pihry vwsdyv] dUsry pihry hir] qIsry pihry goibMd] cauQy pihry rwm] jyhVy
pihry dw Amlu hovY iqs dy pihry ivc hQ rKxw] hukm AwvYgw] siq kir
mMnxw]…
AMq : …dohrw] kwrij qyrw sPl hY js soBw guin gwau] isrjinhwrw ismr qMU imtY
kst suKu pwau ] 63 ] 16 ] dohrw ] sMmiq ibkRm rwie ko sqRih sY puin swiT]
pRICw BXo sMpUrnM KolY musikl gwiT]64] 17 ] 39 ] ieq sRI pRICw ikRq pwiqswhI
ds sRI muiKvwk iDAwau cQrQo sMpUrnM] suBM BuXwq ] suBM idnM ] sRI gxyswX nm:[
sRI sÍrsqÍY:] sRI Akwil jI shwie] sRI vwihgurU jI kI Pqy hY ] hry nwrwiex hry-
goibMd hry kysvw]

h`Q ilKq nM : MS 157 h


isrlyK : pRICw bwby nwnk jI
p`qry : 40 a
Awkwr : 27X14 s.m. ilKq : 23X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqguru pRswid ] nwnk ] A`Q pRICw ilKÎqy ] m: 1 ] gurU bwby nwnk jI kI
AwigAw siq bcin AwvY] ihrdY icqvnI kih sunwvY ] sMsw Bau gur pRswid
imtwvY] jYsI gurU bwby ies† sunwvY] sweI pRICw nwm kI kih pRgtwvY] siqgur pUrY
eyvY BwvY] Apnw ibrd Awp jnwvY] siqvwrI ieh mMqR pVnw]…
AMq : …mqm] qyry kwrj kI sB ausqiq kIrqin sohlw gwvIAYgw] ismrhu
isrjnhwru kwrj sPl hoiegw] siqmwin ]64]16]=] iequ sRI pRICw ikRq

193
pwiqswhI ipRQm cqrXo iDAwau sMpUrnM] ] suBM BUXwq ] sRI gxyswX nm: ] ] ] ]
sRI gxyswX nm: ] sRI Akwl jI shwie ] ] ] ] sRI Akwl jI shwie] ]

h`Q ilKq nM : MS 157 k


isrlyK : swKI gurU Arjn dyv jI
p`qry : 44 a - 47 A
Awkwr : 27X14 s.m. ilKq : 23X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqguru pRswid ] dohrw ] eyk smY gur mOj mY bYTy isK smwj ] krnI kih
gur dIAw hs pUCiq sB ko lwj ]1] eyk byr gurU jI kihAw gur Arjn jI ky
hjUr kI KXwq ipMfI lwl nMd lwl jI puiCAw jW lgy gurU jI khin qw isK nMd
isMG hjUr puCx vwsqy suxwieAw jI scy pwqswih gurU ky hjUr ibRj lwl pwfw
inhwl cMd ibDI cMd Kwn cMd suKudyv pMfq mwn dws bYrwgI]…
AMq : …dohrw] mwinE gur qy rwq ko aufÎo ivhMgm BWq] BytE purK pUrin qhW puiCE
puin ko sWq ] 30 ] dohrw ] qIn bwr gur Xih khI Xih jp rqnu Amol ] a ]
jwqy moko BytE iehI AMq ko qol ] 31 ] ] ] ]………]………]=]]
h`Q ilKq nM : MS 157 K
isrlyK : jp prmwrQ Pl
p`qry : 47 A
Awkwr : 27X14 s.m. ilKq : 23X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, 48 p`qry qy kwnI bdlI hoeI hY[
AwrMB : 1E siqguru pRswid ] krqw purK joVy jwpu ] bDy Awau jl mMqR dy hrY rog qn
qwp ] nwrI vs ky krny AK`r jwp ADurYin ] su`Pl kwm swDn isDY kir muK
cYn ]…
AMq : …dohrw ] dyKq inksw Gws so pTwqmw kUrMc] boly siq pwhlI ies qy rho
skuMc] 15 ] dohrw ] myry Gory Gws mY dyKs mwro isK] dust bIj qurkn krw ihMdI
qorI irK] 1[ 6 ] dohrw ] ihMdU hlkw mukiq hY qjY dust gur vwk ] jhw qmwkU
hoq hY so KyqI nw pwk ] 17 ] dohrw ] dohrw ] dohrw ] ]

h`Q ilKq nM : MS 158


isrlyK : kok swr
lyKk : Drm isMG
ilKwrI : gurbKS isMG
ilpI kwl : sMmq 1940
p`qry : 1A-66
Awkwr : 15.5X20 s.m. ilKq : 11X14 s.m.

194
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy
ru`K do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-11
Awm vyrvw : ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, A`Dy ‘s’ dI vrqoN kIqI hoeI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ kok swr ilKXqy] ikRq kv Drm isMG nwm brnnM]
svwXw] hoie ikRp qumrI hMm pY qb s`bY gnysu gunho DrhO] jIA Dwr ibcwr qbY br
buD mhw mgnYk kOhO hrhO] ibn cMf ikRpw qumrI kbhU muK qy jyhI ACr hO krhO]
qumr kir nwm ik Doqu lhw ijm vwk smuMdR ibKY qrho]…
AMq : …ieq sRI kok swr smwpqM ikRq kv Drm isMG nwm cqRdso iDAwie smwpqM 14
ieq kok poQI ilK] sMmq ] 1940 mhInw mwg idn igAw] 26 dsKq gurbKs
isMG dwsn kw dws Blck mP krnw jI] nwrI kubj krUp ko cqR ibvwhiq nwih]
hoie srUp klhIx mY ibAwhq nih sRmwih]

h`Q ilKq nM : MS 159


isrlyK : BflI
lyKk : swgunw blI
p`qry : 1 a- 20 a
Awkwr : 14X20 s.m. ilKq: 9.5X17 s.m.
vyrvw : ibnHW ijld, dupwsIN KVHy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw -9
Awm vyrvw : ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, SurU ivc ibnHW hwSIAw, Aqy ibnHW AMk
iqMn p`qry, AMq ivc 4 p`qry 21-24 q`k hwSIey vwly Aqy iqMn ibnHW AMk, ibnHW
hwSIAw KwlI hn[
AwrMB : ]1]E] siqguru pRswid] AQ BflI ikriq swgunw blI ilKqy] ipRQmy BwCo CIk
ibcwrih] caupeI] skl suBw sBu miq Ainswrih CIk pIT kI kusl aucwrih]
bweI kwrij sbY svwrih sMnmuK CIk lrweI BwsY]…
AMq : …jYkrI CMd] AsnI mYNmw rog so Kym BrnI rog kry] Dr nym ikriq kw kryN
drb kI hwnI] rohnI imrg sr sMpqI hwnI] Awdrw ko Pl imRqIE bqwie puiK bn
rbs DMn drswie] kry sulyKw jIb ibnws] mGw pUrbw jIbn Aws] auqR] hsiq
Ar icqRws AwqI gRh mY siB suiBXwqI suhws kry] ibswKW DMn ko nws AnrwDw myrw
jsU] jystw my jo nCqR khwie qw mY imrq BwqI bhuBwie]

h`Q ilKq nM : MS 160 sMgRih


isrlyK : gIqw swr
p`qry : 1 a- 8 A
Awkwr : 10X16 s.m. ilKq: 5X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnHI hoeI, dupwsIN KVy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI
lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-v`K v`K
Awm vyrvw : gMRQ dI hwlq bhuq Ksqw, ikrm Kurdw, poQI ivc keI QweIN kwnI bdlI hoeI hY[
SurU ivc iek pMny qy kbIr jI dw ADUrw slok hY Aqy Agly p`qry qy ikqy jwx Aqy

195
Awx vwsqy totkw idqw hY[ ies dw p`qrw AMk bwAd ivc nIlI isAwhI nwl
iliKAw hY[
AwrMB : 1E 1E sRI gxyswie nmih] EAM sRI ikRSnwie nmih] gIqw swr ilKqy] Arjno
vwc] sRI ikRsn Bgvwn pRiq pRsMin kry hY] hy pRmysur jI EAMkwr kw mhwqm Aru
rUp]…
AMq : …so punrip jnm nu Awvogy] jy koeI ies kw AiBAws krY] jo pwT hI kir
jwxY] pwT hI mwqR kry…… gIqw swr pUrn hoeI…… bolo sRI gMgw jI kI jY]

h`Q ilKq nM : MS 160 A


isrlyK : jpujI
lyKk : gurU nwnk dyv jI
p`qry : 1 a- 25 A
Awkwr : 10X16 s.m. ilKq: 5X10 s.m.
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqnwm krqw purK inrBau inrvYr] Akwl mUriq AjUnI sYBM gur pRswid]…
AMq : …slok] pvx gurU pwxI ipqw mwqw Driq mhqu] idvsu rwiq duie dweI dwieAw
KYly sgl jgqu] cMigAweIAW buirAweIAw vwcY Drm hdUr] krmI Awpo AwpxI ky
nyVy ky dUr] ijnI nwm iDAwieAw gey mskiq Gwil] nwnk qy muiK aujly kyqI CutI
nwil]1]

h`Q ilKq nM : MS 160 e


isrlyK : jwpu swihb
lyKk : goibMd isMG , gurU
p`qry : 25 A- 54
Awkwr : 10X16 s.m. ilKq: 5X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, pYr ivc ‘d’ dI vrqoN kIqI hoeI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] jwp sRI muK vwk pwiqswhI]10] ds ] CpY CMd ] qÍpRsiwd]
ckR ichn Ar brn jwq Ar pwiq nih n ijh] rUp rMg Aru ryK ByK koEU kh n
skiq ikh]…
AMq : …c`qR ckRvrqI c`qR ckR Bugqy] suXMBv sBM srbdw srb jugqy ] dukwlM pRxsI
idAwlM srUpy] sdw AMg sMgy ABMgM ibBUqy ]198]1]

h`Q ilKq nM : MS 160 s


isrlyK : gIqw
lyKk : irKI ibAws
ilKwrI : goibMd isMG
p`qry : 54 A - 384 A

196
Awkwr : 10X16 s.m. ilKq: 5X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] gIqw goibMd isMG ikRq] pwiqswhI ] 10 ] EAM sohM goibMdu
ABYR inr Akwr Anwm inRbD] srb invwsI siB mih rivAw jl Ql mhIAlu KMf
bRhmMf]…
AMq : …eyk goibMd sB rihAw smwie] eyk khw BI Avru n BwKo] Awp kO Awpny mihlY
rwKo] Pyir inrvwcu idsw ko gho] Apny suK mY Awp hI rhO]88] ieq sRI Bgviq
gIqw sUp inKqsu bRhm ividAw Xog swsqRy sRI ikRsn Arjn sMbwdy] iDAwEu gIqw
kw ATwrvw spUrn smwpqM] 18 ] siq gurU jI ky pRswid ] AKr vwDw Gwtw soD
pVnw ]1] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 160 h


isrlyK : bwxI
lyKk : gurU qyg bhwdr jI
p`qry : 384 A - 432 A
Awkwr : 10X16 s.m. ilKq: 5X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] gEuVI mhlw]9] swDo mn kw mwn iqAwgo] kWm kRoD sMgiq
durjn kI qW qy Aihins Bwgo] rhwEu] duK suK dono sm kir jwnY AEur mwn
Apmwnw] hrK sog qy rhY AqIqw iqn jg qq pCwnw]…
AMq : …pRB dwqau dwqwir pirE jwck iek srnw] imlY dwn sMq ryn ijh lg Baujl
qrnw] ibnq kruE Ardws sunhu jy Twkur BwvY] dyhu drs mn cwau Bgiq iehu mn
ThrwvY] bilE crwig AMDwr mih sB kl auDrI iek nwm Drm] pRgit Bvn hir
sgl mih jn nwnk gur pwrbRhm ]9]

h`Q ilKq nM : MS 160 k


isrlyK : svXY sRI muK vwk mhlw 5 (ADUrw)
lyKk : gurU Arjn dyv
p`qry : 432 A - 438 A
Awkwr : 10X16 s.m. ilKq: 5X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] svXy sRI muK vwk mhlw 5 kwcI dyh moh Puin bNDIsT kTor
kucIl kuigAwnI] Dwvq BRmiq rhn nhI pwvq pwrbRhm kI giq nhI jwnI]…
AMq : …AwvD kitE n jwq pRym rs crn kml sMig] dwvn bilE n jwq ibDy mn
drs mig] pwvk jirE n jwq rihE jn DUr lig] nIr nw swks bor clih hir

197
pQ pig] nwnk rog doK AG moih iCdy hir nwm Kig]10]19] audm kir lwgy
bhu BWqI ibcrih Ank swsqR bhu K…..

h`Q ilKq nM : MS 160 K


isrlyK : pWfv gIqw (ADUrw)
p`qry :8
Awkwr : 10X16 s.m. ilKq: 5X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qirAW qy p`qrw AMk nhIN iliKAw hoieAw[ igxqI ivc A`T p`qry hn[ SurU dw
p`qrw vI nhIN hY[
AwrMB : …..ilKqy] pWfovwcu] pRhlwd nwrd nwrd] pRwsr pMufrIk] ibAws AbrIk]
suk] saUnk] BIKm] rukm] AMgd] Arjn] visst] BbICn] ien qy Awid
Aaur jo Bgq hY iqn ko myrI inmskwr hY]…
AMq : …jo ies pWfv gIqw kau pRwqihkwl sdw pwT kry] AQvw srDw sXukq hoie
kir srvn kry] qb vhu sBnw pwpw qy inrlyp hoie ] kir mukiq kau pRwpq
hoie] Ar auskI kilAwx hoie] ieq sRI ikRsn nwrwieMx Bgvwn ArpxM] msq
suB msiq ]1] ] ] ] ]
h`Q ilKq nM : MS 160 g
isrlyK : mMqR bwby nwnk jI
p`qry :4
Awkwr : 10X16 s.m. ilKq: 5X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qirAW qy AMk AMikq nhIN; p`qirAW dI igxqI cwr hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] mMqR bwby nwnk jI kw] ikh rbwb rih AwvY] qyN ] qyN ] qyN]
Awpqy jbwie ipRQmI Awkws eyhY] auq pq pwaux] ies kw bl eyk lK AsI hwjwr
BUq mMn AMdr rihdw hY]…
AMq : …jn nwnk jI qyrI rK] sMq doKI mnmuK ko BK] Purho mMqR sbd swqw] ipMf
kwcw vwgurU jI qyrI rK] idRst kry] must kry] duKw jwdU kry] ault auN sRI ko
pVy]1]2]3]4]

h`Q ilKq nM : MS 161 sMgRih


isrlyK : ausqq sRI inrMkwr jI
p`qry : 3 a - 57 A
Awkwr : 25X17 s.m. ilKq: 21X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy
ru`K do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-11
Awm vyrvw : pihly do p`qry nhIN hn, SurU ivc pwT ADUrw hY, poQI dI hwlq Ksqw, ikrm
Kurdw[

198
AwrMB : …..mYN mwieAw kw Ar qumwrw aupjwvnhwrw ho] qW dyvqy ausqq sRI inrMkwr jI
kI lgy krx] qw ienw dyviqAw ny kihAw ijv AwigAw hoie jI iqEu iqEu sNswr
krIey jI] qw AwigAw hoeI qusI iqny myrw rUp ho]…
AMq : …kiljug ivc Awgy jug ivc iek Avqwr sRI inrNkwr jI na klkI lhYgy] jb
iek lK AsI 1208:] brsw kiljug kIAw bIqY gIAw] mwG mwsy suklw pKy qRYdsI
guruvwry[13] eyhu Kyl sRI inrNkwr jI hr cauknI ivKY krdy Awey hYn pswry kw]
Pyr aus kw ANq nhIN pwieAw jwdw] sNswr kI rcnw kw pswrw ikq bRs ikq mhIny
ikq idn ikq vyly pYdw kIqw hY[ Eus kI gq imq Euh jwxY] Awgy sRI gurU bwby
nwnk jI kI lIlw clI] swKI pUrI hoeI] ]*]=*]

h`Q ilKq nM : MS 161 A


isrlyK : jnm p`qrI sRI bwby nwnk jI kI (jnm swKI)
lyKk : pYVw moKw
smW : sMmq 1582 (rcnw kwl)
p`qry : 58 a - 250 A
Awkwr : 25X17 s.m. ilKq: 21X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, pwT AMq ivc ADUrw hY[
AwrMB : ♣]♣]♣]1E siqguru pRswid] siqnwm krqw purK… AjUnI sYBNg] siqgur
pRswid] bolo BweI jI vwhugurU] jnm pqRI sRI bwby nwnk jI kI clI] ♣ sNmq pNdRw
sY ibAwsI 1582[ imqI ivswKo dI pNcmI[5] poQI ilKI pYVy moKy KqRI] gurU ANgd
jI ilKweI]…
AMq : …Ar jyqIAw pvnw GulqIAw hYn Avr d`smY jo pEx clqw hY] so jIv ko coEr
hoqw hY] Ar auANkwr ky jwp kr rom rom pRsNn hoqw hY] soeI bNnswpqI Pil PUl
hoqw hY] bNnwspqI pR cVqy hY] so kYsI AwrqI hovY] Anwad jo sbd hY so dsmY
duAwr bjdw hY] so ByrI hY iehu bcn sun kr pWfy crnw pr igr pVy] qw rwq kEu
jgn nwQ supny mih AwieAw] jo mY hI nwnk rUp DirAw hY] jgq ky auDwrn
vwsqy] qusI ipRQmy ijs AsQwn bwbw jI bYTw hY] iqs jwhgw ipRQmy dIvw Ar pUjw
krnI] qw ipCy myrI pUjw krnI] jo ids jwihgw bwby jI……

h`Q ilKq nM : MS 162


isrlyK : sUrj pRkwS
lyKk : sMqoK isMG, kvI
ilKwrI : swDU isMG
smW : sMmq 1934 rcnw kwl: sMmq 1582
sQwn : AMbwlw CwvxI
p`qry : 1-265+1-228
Awkwr : 25X18 s.m. ilKq: 17X12 s.m.

199
vyrvw : ijld g`qw, dupwsIN KVHy ru`K do kwlIAW lkIrW ivc iek lwl lkIrW dw hwSIAw,
sqrW pRqI pMnw-12
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikrm Kurdw, AwrMB ivc 9 Aqy AMq qy hwSIey vwly 8 p`qry
KwlI[ ies poQI ivc hY:-
sUrj pRkws ipRQm rws 1-265
sUrj pRkws duqIAw rws 1-228
AwrMB : 1E siqguru pRswid] AQ sRI guru sUrj pRkws igMQ [ igMRQ ] ipRQm rws ilKXqy]
] dohrw] ] qIno kwl su Acl rihA lb skl jg jwl] jwl kwl lK mucq ijs
krqw purK Akwl]1]…
AMq : …ieiq sRI gur iblws sUrj gRMQy duqIX rwsy sRI nwnk jI pRsMg brnnM nwm kiv
sMqoK isMG ibcrqwX nwm spq pMcwso AMsU] 51 ] ] duqI rws sMpUrn BeI siq gurU
jI kI ikRpw sy] dsKq BweI swDU isMG gRMQI rjmt 25 gulwm swD sMgq kw gurU
Kwlsw jI bKsy bKsx jog hY] sMmq 1934 qRIk swvx dI 19 buDvwr CwvxI
AMbwly mY] sRI Akwl purK jI qyrI srx hY jI]

h`Q ilKq nM : MS 163


isrlyK : isMGwsn bqIsI
ilKwrI : swgr, kvI
p`qry : 22,24-238 A
Awkwr : 24X15 s.m. ilKq: 17X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, ikqy ikqy vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dohrw hwSIAw, AMdrly
hwSIey dy bwhrvwr iek kwlI lkIr, iek lwl lkIr, kwlI lkIr, motI sMqrI
lkIr, kwlI lkIr Aqy iPr iek lwl lkIr; bwhrI hwSIAw iek kwlI Aqy iek
lwl lkIr dw; sqrW pRqI pMnw -16.
Awm vyrvw : poQI Ksqw, ikrm Kurdw, ADUrI, pihly 21 p`qry Aqy 23 p`qry nhIN hn, AMq vI
pUrw nhIN[ ilKweI suMdr hY[
AwrMB : ..…do [ auqir idsw ko pMfiq n dyiKE ibkRm sYn] piV pMifq Aslok iek
pRgt sunwvY bYn] 104] cO ] iehu rwjw Acrj mn myry] lwgq fMk ngwry qyry]
PUtq BMB sRvq jl jwvq] ieh ibiD dyK icq kCu Awvq]…
AMq : …do[ mwn isMG ibkRm ghXo rwKs pwXo moK] nwrI Brqw kO imlI ibkRm mn
sMqoK]51] cO ] dY nwrI ibkRm auiT cilE] Apny dys Awie qb rilE] kMinAw
Gir Apny kau AweI] mwq ipqw ny kMiT lgweI]..…

h`Q ilKq nM : MS 164


isrlyK : prcI gurU goibMd isMG
smW : sMmq 1795
p`qry : 1-143
Awkwr : 18X15 s.m. ilKq: 12X9 s.m.

200
vyrvw : ijld g`qw cmVw dubwrw b`JI hoeI hY[ hwSIAw dohyN pwsy do-do kwlIAW lkIrW[ pMnw
nM: 21 qoN hwSIAw nhIN lgwieAw Pyr pMnw nM 51 qoN lwl rMg nwl 2-2 lkIrW dohIN
pwsIN[ Pyr 70 pMnw nM: qoN bwAd bgYr hwSIey qoN hY[ sqrW pRqI pMnw 8
Awm vyrvw : ies poQI ivc AMq ivc pMnw nM 110 qoN 111 l`igAw hoieAw hY jd ik qrqIbvwr
vI ieh p`qry juVy hoey hn, ieh p`qry v`Kry hn[ poQI dI lYmInySn kIqI hoeI hY[
ies dI hwlq izAwdw Krwb sI[ p`qry ikrm Kurdw sn[ poQI Kqm hox qoN bwAd
iek pqrw 143 A KwlI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid[ AQ prcI goibMd isMG jI kI pwqSwhI 10[…
AMq : …skl duAwr khMu Cwif kY gihXo quhwro duAwr[ bWih gh kI lwj As goibMd
dws quhwr[

h`Q ilKq nM : MS 165


isrlyK : rmwiex
lyKk : bwlmIk
p`qry : 1-518
Awkwr : 12X17.5 s.m. ilKq: 8.5X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, auKVI hoeI[ sqrW pRqI pMnw-10
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw hY[ ilKweI ibnW hwSIAw dy hY[ ikDry-ikDry hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI geI hY[ ikDry-ikDry KwlI QW qy vI suDweI kIqI hoeI hY[ ies poQI dy
cwr pRkrx hn 1) iKl pRkrx [ bwl kWf ] (1-137), 2) vYrwg pRkrx
(137-287 A ), 3) mmoC pRkrx [ moKs ] (287 A - 403 A), 4) auqpq pRkrx
(403 A - 518 )[ SurU ivc AT Aqy AMq qy nO p`qry KwlI hn[
AwrMB : 1E sRI gxyswXnmh[ EAM nmo pRmwqmn sRI purwx purKoqmAM] AQ iKl pRkrxy]
bwlmIko vwc] hy BwrduAwj mhw rmwiex kw lK slok hY[ iqs ivKy ieh bwl kwf
moiK aupwie bqRI shMsu slok viss† jI aupdys kIAw hY]…
AMq : …iqs muJ kau BRm idKwieAw Qw so Ab mY ivvyk kir kY nws kIAw hY] prm
aupsm kEu pRwpiq BieAw ho] hy ivvyk quJ kau nmskwr hY] 21 ] ieiq sRI
aupsm pRkrxy jnk ivcwronwm srgh]

h`Q ilKq nM : MS 166 sMgiRh


isrlyK : grB gIqw
p`qry : 498-507
Awkwr : 19X20 s.m. ilKq: 16X15 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK 3-3 lkIrW do do lwl
vKryvyN leI ivckwr kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw 16
Awm vyrvw : gRMQ ikrm Kurdw, ilKq sMudr, ieh poQI iksy hor gRMQ nwloN vKrI kIqI hoeI
jwpdI hY[ kwgj Ksqw, keI p`qry momI kwgj nwl joVy hoey hn[ poQI ADUrI hY[

201
AwrMB : sRI gxyswienmih] 1E siqgur pRswid grB gIqw] Arjn sRI iksn jI pwshu
prsMn puCq hY] sRI iksn jI kI AwigAw hY ij koeI iesu grB gIqw kau pVY
suxY…
AMq : …“hy Arjn” mwnuK ky srIr mih swFIAw qRY kroVI rUmwvrI hY qau lig nrk
jwiegw] hm kau doKu nwhI dyvxw ] ieq sRI grB gIqw vYsnvw lKx pMun pwp
vIcwry] sRI iksn Aru Arjn sbwd kIAw] grB gIqw pUrn smwpq]

h`Q ilKq nM : MS 166 A


isrlyK : Bogl purwx
p`qry : 508-515 a
Awkwr : 19X20 s.m. ilKq: 16X15 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : sRI gxyswie nmih] Bogl purwx] 1E siqgur pRswid Awid inrMjn inrMkwr
AibnwsI purK kI pYdwieis] ipRQmy bRhm] bRhmw mnsw dyvI qy] qwqy EAMkwr sbdu
Anwhdu BieAw]…
AMq : …jy kiljug soDIAY qW shMsR mMDy Bvy sUrw] shMsR mMDy Bvysu pMfqw] dwqw lK
mMDy] koit mMDy jogI sr] eyh Bogl purwx pUrx ilKqy] pr aus kI AgwiD kQw ah
jwxY] jYsI idRsit hoieAw qYsI vKwxI] vwhgurU ]

h`Q ilKq nM : MS 166 e


isrlyK : mYxwvMqI Aru gopIcMd ky slok
p`qry : 515-530
Awkwr : 19X20 s.m. ilKq: 16X15 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : “rwg rwm klI” 1E siqgur pRswid] mYxwvMqI Aru gopIcMd ky slok] mwq puq ky
ibEg jog]…
AMq : … jo ikCu qumry mn mih AwvY soeI kIjY mwqw] hmrY mwQY prgtu hUAw jo ikCu
iliKAw ibDwqw] pUq ieh ibiD qum kau ilKI ibDwqY giq khu kvnu hmwrI]
Aihinis nId n AwvY nYnI shNs ATwrh nwrI]

h`Q ilKq nM : MS 167


isrlyK : bcn givMd lokW dy
p`qry : 1-20
Awkwr : 17.5X24 s.m. ilKq: 12.5X19 s.m.

202
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw pihly
pMny qy dovyN pwsy KVHy ruK do-do kwlIAW lkIrW, bwkI poQI ivc do do lwl lkIrW
ivckwr kwlI lkIr, sqrW pRqI pMnw 14
Awm vyrvw : gMRQ dI hwlq Ksqw, ilKq sMudr, ies gRMQ ivc kMnw (w) mwqrw dI QW qy (.) ibMdI
dI vrqoN kIqI hY[ kuJ A`Kr soD krky hwSIey qoN bwhr ilKy hoey hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] vcn givMd lokW dy] sMq kw bcnu hY] jo pWc pRkwr kw
swlxw hY jigAwsI kau sB hI iqAwgxw prvwnH hY] eyku swlnw jIvh kw bdrI QI
Awid ly kir]1] dUjw swlnw kwmu Bogu]2] qIjw swlnw sMudr rUpmwnH Kuh ky
dyKxy]3] cOQ swlnw pr inMidAw kw]4] pWcvw swlxw durbcnhu kw]5]…
AMq : …iksI swD pRdys kI vny gieAW] i&ir gurhU aus kau kihAw Bwau krxy vwlw
Aru ABwrmq krxy kw nwhI qW Gir hI bYiT kir gujrwn kry] Bul cuik bKsnI]

h`Q ilKq nM : MS 168


isrlyK : AiDAwqm rmwiex
lyKk : gulwb isMG
sQwn : AMimRqsr
smW : sMmq 1839
p`qry : 1-282
vyrvw : ijld g`qw kpVw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVy ru`K do kwlIAW
lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-15
Awm vyrvw : ilKweI sMudr, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ SurU ivc Aqy AMq qy
hwSIey vwly 9-9 p`qry KwlI hn[
AwrMB : AQ ADXwqm pRkwswiex gulwb isMG ikRq ilKXqy Bwsw] 1E siqgur pRswid] sRI
gxyswieMnm:] dohrw ] dyvI mwqw swrdw srd ieMdu sm hws] bMdo pd pMkj sdw kro
su miq pRkws]1]…
AMq : …dohrw] jw pd pMkj nIr lih bMDn dey invwir] mwn isMG gur ko nmo qpo
igAwn Avqwr]52] dohrw] gR [gRh] AgnI vsu cMd puin sMbq AwnMd Dwr] dsmI
kwqk sudI suB surwDIs gurvwr]53] ieiq sRI mq ADÎwqm rmwiexy aumw mhysr
sMbwdy auqr kWfy bYkMuT inrXwxo nwm nvmo iDAwie]9] sMpUrxM] suBM Bviq]

h`Q ilKq nM : MS 169


isrlyK : isMG gaU kI kQw
lyKk : bhulw isMG
p`qry : 1-193, 196
Awkwr : 7.5X11.5 s.m. ilKq: 5X7.5 s.m.
vyrvw : iek pwsy dI ijld hY auh vI ikRm Kurdw hY[ sqrW pRqI pMnw pMj hn[ dopwsIN
KVHvyN ruK do-do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY[

203
Awm vyrvw : rcnw dohry Aqy cOpeIAW ivc hY[ ijnW dI igxqI 560 hY[ dohry cOpeIAW dI
igxqI iek sO qoN bwAd Pyr iek qoN SuruU kIqI hY pr ijQy pUry sO ho jWdy hn EQy
pUrw nMbr id`qw hY ijvyN do sO dohry hox qy nMbr 200 pwieAw hY iPr iek qoN SurU
krky 99 qoN bwAd 300 nMbr pwieAw hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI
geI hY[ poQI ikrm Kurdw hY[ hVqwl Pyrky suDweI kIqI geI hY[ pihly do p`qirAW
qy pYNisl nwl ihMdI vrx mwlw ilKI hY[ AMq qy do p`qry KwlI hn[
AwrMB : 1E sRI gxyswienm:[ siqgur pRswid] AQ isMG gaU kI kQw ilKÎqy] dohrw ]
bCry rso n goiqrIAw rmY n isAwm ] syvk swihb nw invY jpu murwr ikh kwm
[1[ cOpeI] nmo nmo sRI pRB AbnwsI] Akwl mUriq hY Git Git vwsI] AlK AByv
AgMm Apwrw] CwieAw miD Awip inrDwrw[2[ ismir ismir pRBswr] eyk Bgq ky
nwau aupkwr] ikAw mwnuC ikAw psU bycwrw] bwcw Acl BeI moK duAwrw[3[…
AMq : …jn dyvI dws jwiq bilhwrI] Awp qrY Avrw kO qwrI] bhulw isMG kI kQw
spUrnM]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 170 sMgRih


isrlyK : BrQ vYrwg
lyKk : hridAwl
smW : sMmq 1886 (rcnw kwl)
p`qry : 1 A-50 a
Awkwr : 19X15 s.m. ilKq: 14X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, bgYr hwSIey qoN, sqrW pRqI pMnw-13
Awm vyrvw : bhuq QweIN hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKweI Awm pr pVHnXog, 72
p`qry qoN bwAd p`qirAW dw rMg AsmwnI hY (iP`kw nIlw), p`qirAW dI igxqI dw
AMk Pyr iek qoN SurU hMudy hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI gxys jI shÎ] sRI sMkrwXnm:] AQ sRI hr BrQ vYrwg
sqk BwXw ikRq kiv hirdieAwl ilKXqy] dohrw ] durd bdn durjn dilx mdn
kdn isv nMd] eyk rdn suK sdn ky pwd pdm pRiqbMd]1]…
AMq : … dohrw] sis vsu vsu ris sis vqI dr swsU ky mwih] sMpUrx sMpUrxM BXo gMRQ
suB Awih]76] sRI sMkrwXnmo nm:] EAM nmo isvw EAM nmo isvw] suBM [
C dohrw] dohrw [ sMq jnw kI m`iflI sMq jnw sB jY kInw[ spq gMg ky
miD mY gRMQ spUrin kInw[

h`Q ilKq nM : MS 170 A


isrlyK : ivcwr mwlw
lyKk : AnwQ purI
rcnw kwl: sMmq 1726
p`qry : 50 a-62 A
Awkwr : 19X15 s.m. ilKq: 14X12 s.m.

204
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E E siqgur pRswid] sRI gxyswX nm:[ AQ sRI ivcwr mwl AnwQpurI ikRqu
ilKXqy] dohrw ] nmo nmo sRI rwm jU siq icq AwnMd rUp] jih jwnY jg sÍpn vq
nwsY BRm qm kUp[1[…
AMq : … sorTw] sqR sY CbIs sMbq mwGv mws suB] my miq ijqk huBIs qyqk brx
pRgt krI] 42 dohrw ] gIqw BwrQ ko mqo eykwds kI jugq As†wvkR biss† muin
kuC AwpnI aukiq] 43 ] ieiq sRI ibcwr mwl Astmo ibsRwm sMpUrxM]

h`Q ilKq nM : MS 170 e


isrlyK : rwm gIqw mUl BwKw
lyKk : gulwb isMG
p`qry : 62 A –72 A
Awkwr : 19X15 s.m. ilKq: 14X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sRI gxyswAM nmw rwm jI sIqw jI[ AQ rwm gIqw mUl BwKw
ilKqy] sRI mhwdyvau vwc[ kibqu] qb hir rwm cMd jgq AnMd kMd kIrq rmwiex
su auqm ibQwrXw] pUrb Acwr sur GUqm ibcwr kry rwj irK kIny jYsy jgq
mJwrXw]…
AMq : … ivjwn moh Bgq eysu moh Bwv ko lhy] ivhIn Bgiq jy nrw ikRAw klwp mY
bhy] jy mysqM smwn igAwn moK qy supwie hY] jgq isMDu nIr mY sdw bhY sujwie
hY]47] su gop my irdy suno su Awp moh gwieE] Apwp puMin sIlqy hnMU mqy
sunwieE] ABgq my sTMq Qwn Bwih pY bKwinXy] surys rwj lKm n jwsmM
pCwinX]48

h`Q ilKq nM : MS 170 s


isrlyK : AMimRq Dwrw
lyKk : Bgvwn dws inrMjnI
rcnw kwl: sMmq 1723
p`qry : 1 A -62 a
Awkwr : 19X15 s.m. ilKq: 14X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, 62 A KwlI hY, AglI ikRqI dy p`qrw AMk Pyr iek qoN SurU huMdw hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] siq icdwnMd bRhm nmh[ AiQ grMQ AMimRqDwrw ilKqy]
dohrw ] mMgl rUp srUp mm injw nMd pd jws] lihau mMglw crx Xh sohM hMso
pRkws]1]…

205
AMq : … AMk smucY jwn Xih sB gRMQin kO nwm] bweIs AMk qy AMk hY pwco sq
pRmwn]53] ieq sRI AMimRq Dwrw gRMQ skl bbyk dIp gÎwnI kO srUp brnno nwm
Bgvwn dws inrMjnI kQqy] cqr dsO pRBwv 14 sMpUrxM] smwpqM] sRI rwmw

h`Q ilKq nM : MS 170 h


isrlyK : mwxk boD
p`qry : 1 a - 20 A
Awkwr : 19X15 s.m. ilKq: 14X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E sRI gxyswX nm: E E[ prmwqmny nm:[ AQ mwxk boD ilKqy] dohrw ]
mNglwieqn kruxwXqn sRv klÎwx gux Dwm] mm mwns srhMs vDur mxk rhu
isX rwm]1]..
AMq : … An AviCn hY AviCn so AiBn hY iBn so Arkqwih krqw so ABokqwih Bokœw
so inrMs so ipRAMsvwn vsœ AivKX hY soeI AhM pRqXX ko ivKÎ srIKo jIv Bwv ko
pwXos qo Bws hY]

206
h`Q ilKq nM : MS 171
isrlyK : sMgRh swr
p`qry : 1 - 30
Awkwr : 21X14 s.m. ilKq: 16X18.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, hwSIey qoN ibnHW, p`qirAW dw rMg AsmwnI, sqrW
pRqI pMnw 20
Awm vyrvw : ikqy ikqy hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] AQ gRMQ sMgRh swr ilKÎqy] dohir ] siq icq AwnMd rUp
inq AlK AKMf Apwru] buiD swKI ivAwpk Aml skl vsqu ko swr]1]…
AMq : … dohrw] swhI kwnI bRhmu hY kwgd lyKn hwr] vkqw soRqw Awid jy srb bRhm
inrDwr]1] ieiq sRI sMgRh swr sMpUrnM] EN [ suB msqNu]

h`Q ilKq nM : MS 172


isrlyK : bRhm rhsX
lyKk : rqn hir
p`qry : 1 a - 14
Awkwr : 21X10.5 s.m. ilKq: 18X9.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, ibnW
hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-21
Awm vyrvw : poQI ikqy ikqy ikrm Kurdw, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI[ AMq qy do
p`qry KwlI hn
AwrMB : 1E siqgur pRswid] < sRI gxyswX nm: ] sRI mqy rwmwXnm:] sRI mqy gurdyvwX
nm:] AQ bRhm rhsX pRwrMB:] dohw ] sRI sIqw piq pd pdm kir bMdn mn
kwie] jw qy ibGn ib˜ws hI sIGR isDqw pwie]1]…
AMq : … rqn hrI ibrcÎo ibml bRhm rhs`Î pRbMD] sm dmwid sMpiq sihq smn su
sMisRiq bMD]71] ieiq sRI bRhm rhsXy rqn hir ibricqy qotk pRbMD cqrQo
ibsRwm:]4] smwpq imdM bRhm rhsXM] sRI rwmwXy nm:]

h`Q ilKq nM : MS 173


isrlyK : Awqm ivcwr
lyKk : mwnk kvI
p`qry : 78
Awkwr : 13X28 s.m. ilKq: 8.5X21 s.m.
vyrvw : isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy KVHy ru`K cwr-cwr lkIrW do
kwlIAW Aqy do lwl ivckwr motI pIlI lkIr, sqrW pRqI pMnw 9
Awm vyrvw : poQI p`qirAW ivc[ pqry nM: 1-51 bwAd ivc p`qry nM 52-76 qk nhIN hn aus
qoN Agy p`qry nM: 77-78 hn, poQI ADUrI hY[ ies poQI ivc AMq dy sUck Sbd lwl
isAwhI nwl ilKy hoey hn[

207
AwrMB : “ 1E sRI pRmwqmny nm:” sRI ikRsnwX nm: “ sRI rwmcMdRXwnm: “dohrw” mMglXn
krxw Xqn srb klXwn gux Dwm ] mn mwnsr hMs viq rmx krhu sIA rwm]…
AMq : … Xmnw qt kyl kry ivhry sMg bwl govwl bny bl BeIXw] gwvq hY kbI bMsI
bjwvq pwvq hY kbhU sMg geIXw] kokl mor kI nweI vy bolq kUdq hY kip imRg
kI neIXw] mwxk ky mn swihb so AYso nMd ko nMd XsoDw ko CXw] ieiq sRI Awqm
ivc [ivcwr] gRMQ mhw moK hyqU sMprxM smwpqM] jIvn mukiq inrUpxM cqRbDXwie]
sRI pRmwqmny nmh]

h`Q ilKq nM : MS 174 sMgRih


isrlyK : ivcwr mwlw
lyKk : AnwQ purI
rcnw kwl: sMmq 1726
p`qry : 1-15 E
Awkwr : 14X17.5 s.m. ilKq: 10X14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, dupwsIN KVHy ru`K do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI
pMnw-11
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikrm Kurdw hox kwrx pihly kuJ p`qry pUrI qrHW pVHn Xog
nhIN[ p`qrw 15 a qoN 16 A qk swD Aqy swD sMg dI aupmw idqI hY[ AglI ikRqI
dy p`qrw AMk Pyr iek qoN SurU hMudw hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] AQ ibcwr mwlw AnwQ purI ikRq ilKXqy] dohrw ] inmo
inmo sRI rwm jU siq icq AwnMid] ijh jwny jg supn viq nwsY BRm qm kUp]1]
rwm mÎw sqgur dieAw swD sMgu jb hoie] qb pRWnI jwnY kCU rihXo ibKy rs
Boie]2]…
AMq : … sqR sY CbIs smqu mwGv mws suB] mo mq ijqk huqIso qyqk bRnM pRgt krI]
gIqw BwrQ ko mqo eykwds kI jugiq] Astwvkr biss† mun kuCuku AwpnI aukiq]
ieiq sRI ibcwr mwl Awqmvwn kI iQiq As†mo ibsRwm[8] ibcwr mwl spUrxM[

h`Q ilKq nM : MS 174 A


isrlyK : ibSn purwn BwKw
rcnw kwl: sMmq 1726
p`qry : 1 a -235 E
Awkwr : 14X17.5 s.m. ilKq: 10X14 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : E siqgur pRswid] sRI gxyswie nmih] siq icq AnMd pRmwqmwie nmih] AQ
ibsn purwn BwKw ilKÎqy] pRwsro vwc ] pRwsru mYqRy kau khY] ik hy mYqRy Xh jo quJy
aupdys kro hau so AMmRq smwn hY]…

208
AMq : …mYqRy kau pRwsR khy hY hy mYqRy qMU BI myfk hoN] AQvw mClI hoie BwvY jok hoie]
qb mYqRy khw mY ikAw hovy myry ibKy iqRputI nhI] ieq sRI ibsn purwx smpqM sq
suB msq] sRI rwm sq] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 175


isrlyK : AdYÍq AmRq gMRQ BwKw
lyKk : hirBjn isMG, inrml sMq
smW : sMmq 1974
p`qry : 1-78 E
Awkwr : 15X25 s.m. ilKq: 11X17 s.m.
vyrvw : KulHy p`qry g`qy ivc bMnHy hoey, dupwsIN KVHy ru`K do lwl lkIrW iv`c do kwlIAW lkIrW
ivckwr motI sMqrI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-9
Awm vyrvw : poQI KVHy ru`K KulHdI hY, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ SurU ivc
Aqy AMq qy iek hwSIey vwlw p`qrw KwlI hY [
AwrMB : ] ] ] ] 1E siqgur pRswid] ] ] AQ AdYÍqwmRq gMRQ BwKw ilKÎqy
ikRq inrml sMq kiv hirBjn isMG ] dohrw ] sRI jgdIsÍr crx pr bMdo msqk
Dwr ] inrgun srgun hY vhI vÎwpk vÎwpX murwr]1]…
AMq : …jO lo Xh guru pMQ hY AMk gurmuK mIq] qO lO suB ies gRMQ ko pVHY gunI Dr
pRIq]173] ieiq sRI mOl imRg gj pd pdmAil inrml sMq kiv hirBjn isMG
ivrcXqy BwKw AdYÍqwmRq gRMQ smwpqM pMcm kvl suB msqu ] 5 ] = d: inrml
sMq kvI hirBjn isMG ]

h`Q ilKq nM : MS 176


isrlyK : rwm cirq mwns
lyKk : qulsI dws
smW : sMmq 1879
p`qry : 1 a - 345 A
Awkwr : 19X27 s.m. ilKq: 11.5X17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, cupwsIN do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, 110 p`qry
q`k AgoN dupwsIN KVHy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW
pRqI pMnw-13
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikrm Kurdw, keI QWeIN kwnI bdlI hoeI hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI mqy rwmwnujX nmh ] slok ] vrxwnwmrQ sMGnW rswnW
CMd swmip ] mMglw nWc krqw raU vMdy vwxI ivnwiekaU ]1] BvwnI sMkrwaU vMdy
sRDw ivsÍws rUpxaU ] swBMX ivnw n ipsXMiq isDW sÍWq sqRmI sÍrM ]2]…
AMq : …sRI rwmoXYq ] sRI jwnkI jIvno rwm ] 355 ] ieq sRI rwm crq mwnsy skl
klkluK ivDMusny Aivrl hr Bkq sMpwdnI nwm spqmo sopwn ]7] smwpq suBM

209
msq ] sRI hnumqXY nm: gMgw gxpqM gurMU ] 1879 ] kqk vdI iekwdsI ] 11 ]
CnCr vwr ] poQI sMpUrxM hoeI ] sRI rwm jI shwie ] ] ] ] = ] =

h`Q ilKq nM : MS 177 sMgRih


isrlyK : qsnIP BweI nMd lwl jI (gzlW qy rubweIAW)
lyKk : nMd lwl goXw, BweI
p`qry : 1 - 72 a
Awkwr : 10X16 s.m. ilKq: 7X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN; ibnHW hwSIAw, sqrW pRqI
pMnw-7
Awm vyrvw : p`qirAW dy AMk v`Ko v`K hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] qsnIP BweI nMd lwl jI ] dIvwn goXw ] gzlw ] hvwie
bMdgI Awvurd dr vjUd mrw ] vgr nih jOk cunI Awmd n nbUd mrw]1]...
AMq : …rubweI ] kwdrw kudrq qu dwrI hric KwhI AW kunI ] murdrw jwnyb bKsId
ijMdrW jWny kunI ]1] qKq Aj swhW isqwnI AwrjU nwny kunI ] gur gdwieAw bwr
KwhI AW ijmw sulqW kunI ]2] msq suB msq ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 177 A


isrlyK : swKI pwqSwhI 10
lyKk : guridq rwm rbwbI
ilpI kwl : sMmq 1939 rcnw kwl:
p`qry : 72 A - 80 A
Awkwr : 10X16 s.m. ilKq: 7X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] swKI pwqswhI 10 ] jIkwrn kI ] smMq 1765 ] imqI
kqk vdI pMcmI ] idn Awieqvwr sRI gurU jI dKx dys ko crn Dwry ] bhwdr
swih bwdswh ky swQ Awey ]…
AMq : …hQIÎwr pOswk jVwau smyq gurU goibMd isMG jI kwrn kry ] dKn dys ndyV
mDy] msq suBmsq ] ieh sÍYXw ds idn Awgy kwrn kY kIAw Qw ] pwqswhI 10 ]
rogn qy Ar sogn qy jl jogn qy bhu BWq bcwvY ] s`qR Anyk cwvq Gwv qau qn
eyk n lwgn pwvY ] rwKq hY Apno kr dY kr pwp sMbUh n Bytn pwvY ] AOr kI
bwq khw khqo so su pyt hI ky pt bIc bcwvY ]1] swKI sMpUrn hoeI ] bolo jI
vwhugurU ] ilKI sMmq 1939 ] Sukrvwr ] dsKq guridq rwm rbwbI gurU nwnk
ds pqI mhW rwj jI ko ]

210
h`Q ilKq nM : MS 177 e
isrlyK : izMdgI nwmw BweI nMd lwl jI kw
lyKk : nMd lwl goXw, BweI
ilKwrI : guridq rwm rbwbI
p`qry : 1 a - 82 a
Awkwr : 10X16 s.m. ilKq: 7X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, 82 A KwlI hY [ 496 AMk dy bYNq qoN bwAd 497 AMk nhIN iliKAw, Agly do
bYNqw nMU 499 AMk iliKAw hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] izMdgI nwvw BweI nMd lwl jI kw ] AW KudwvMdy jmIno
AwsmW ] izMdgI bKsy vjUdy iensjW ]1]…
AMq : …qW ngIrd gYr nWmy ijkr hk ] qW ngOiem hrP gYr Aj iPkr hk
]499] dId Aj dIdwr hk pur nUr kMun ] gYr hk Aj Kwqry idl dUr kun
]499] ] ] ] ] bYNq sMpUrn BweI nMd lwl jI ky Bey ] dohrw ] Aj AbnwsI
A`kYR icMd Gnw Amr AKMf ] ivGn hrn mMggl krn jY hjUr sc KMf ]1] dsKq
guridq rWm rbwbI ko ] ]

h`Q ilKq nM : MS 177 s


isrlyK : igAwn srodw mhlw 1
p`qry : 1 - 30 A
Awkwr : 10X16 s.m. ilKq: 7X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] rwg rwmklI igAwn srodw mhlw 1 ] prsoqm prmwqmW
pUrn ibsvw bIs ] Awid purK Aibcl quhI qoih invwau sIs ] ACr EAM isau
khiq hY ACir sohM jwn ] nh ACru su Awsw rhq qwhI ko min Awin ]…
AMq : …bwil AvsQw mwih bhur mY Bauny lwgo ] gurU imlY jgdIs nwau nwnk dws
DrwieE ] jog jugq hir Bwigiq kr bRhm igAwn idRV kir gho] nwnk Awqim
qq ibcwir kir Ajpw mY mnu ismrho ]

h`Q ilKq nM : MS 177 h


isrlyK : sbd nwvI pwqswhI jI ky
ilKwrI : ibSn isMG
pMny : 1 - 32 A
ic`qr : pihlw p`qrw
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 10X14 s.m.
vyrvw : cupwsIN do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY, sqrW pRqI pMnw - 13

211
Awm vyrvw : h`Q ilKq nhIN hY, p`Qr Cwpw hY [ pihlw p`qrw BuirAW hoieAw hY, pUrI qrHW pVHn
Xog nhIN [
AwrMB : gauVI mhlw 9 ] swDo mn kw mwn iqAwgau…
AMq : …rwm nwm auir mY gihE jwkY sm nhI koie ] ijh ismrq sMkt imtY drsu
quhwro hoie ] 57 ] 1 ] kwpI nÍIs ibSn isMG …..

h`Q ilKq nM : MS 177 k


isrlyK : ivcwr mwlw
lyKk : AnwQ purI
ilKwrI : ibSn isMG
ilpI kwl : sMmq 1936 rcnw kwl: sMmq 1726
p`qry : 1 - 32
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 10X14 s.m.
vyrvw : cupwsIN do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY, sqrW pRqI pMnw - 11
Awm vyrvw : p`Qr Cwpw hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] poQI ivcwr mwlw kI ] dohrw ] nmoN nmoN sRI rWm jI siq
icq AwnMd rUp ] jy jwny jg sÍpn vq nwsy BRm qm kUp ]1]…
AMq : …sorTw ] ] sqr sau CbI sMmq mwGÍ mws pun ] mo mn ijq khu qIs qqk
[qyqk] brxn prgt krI ] 42 ] dohrw ] gIqw BwrQ ko mqo eykwds kI jugq ]
Astw-b`kr visst irK kCk AwpnI aukq ] 120 ] ieiq sRI ivcwr mwlw grMQ
smwpqM ] Astmo ibsrWm ] 8 ]

h`Q ilKq nM : MS 177 K


isrlyK : j&rnwmw
lyKk : gurU goibMd isMG
ilKwrI : hIrw isMG dmdmIAW
ilpI kwl : sMn 1871
p`qry : 1 - 30
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 10X14 s.m.
vyrvw : cupwsIN do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw hY, sqrW pRqI pMnw - 10
Awm vyrvw : p`Qr Cwpw, p`qrw 30 qoN bwAd Agly p`qry qy AMk 31 Aqy 32 iliKAw hY, 31
pMny qy Ardws hY, 32 pMny qy munSI suKdXwl dw kibq hY [ pihlw p`qrw Pul
bUitAW nwl sjwieAw hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI vwhgurU jI kI Pqh ] j&rnwmh pwqswhI 10 ] kmwly
krwmwq kwiem krIm ] rjw bKs rwjk irhw ko rhIm ]1]…
AMq : …bhYrq AMdrwmd Pgwny rhIm ] ksIdn Xky qyrw grrW AjIm ] 15 ] 855 ]
12 ] bklm Kud BweI hIrw isMG dmdmIAW ]

212
h`Q ilKq nM : MS 177 g
isrlyK : cwxwkw swhMsR BwKw (ADUrI)
p`qry : 37
Awkwr : 10.5X15 s.m. ilKq: 6.5X10.5 s.m.
vyrvw : cupwsIN KVHy ru`K do lwl lkIrW ivc iqMn kwlIAW lkIrW ivc iek motI sMqrI
lkIr dw hwSIAw [ sqrW pRqI pMnw - 7
Awm vyrvw : p`qirAW nMU AMk nhIN lgwey hoey, igxqI ivc 37 p`qry hn [ AMq qy poQI ADUrI
jwpdI hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ cwxwkw swhMsR BwKw ilKqy ] dohrw ] pRxvqho sRI ibsn
ko jo iqRlok ko rwau ] cwxwky BwKw krO jO qum hoh shwie ] bhu swsqR Avlok ky
sMudr bcn inkwr ] rwjnIq sbUh ko brn kro ivcwr ]2]…
AMq : …sRI rwm ikRsn guibMd mwDo bwsdyv sRI bwvnM ] mC kC vrwh nr isMG qwir
rGpiq pwvnM ] mQrw mY kyso rwie ibrwjih gokl bwl mukMd jU ] sRI ibMRdw bn
mih mdn mohn gOpI nwQ guibMd jU ] DMn DMn mQrw DMn gokl jhW sRI pq Avqry]
DMn jmnw nIr inr…..

h`Q ilKq nM : MS 178


isrlyK : hnMUmwn nwtk
lyKk : ihrdy rwm B`lw
ilKwrI : krm isMG
ilpI kwl : sMmq 1920 rcnw kwl: sMmq 1680
sQwn : fyrw iesmweIl KW
p`qry : 147
Awkwr : 27.5X21 s.m. ilKq: 24X18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnI hoeI, isAwhI kwlI, hwSIAw donyN pwsy KVHy ru`K do-do
kwlIAW lkIrW, sqrW pRqI pMnw 21.
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, kwgz ikrm Kurdw, p`qirAW dw rMg AsmwnI hY [ ilKq
bdlI hoeI hY [ poQI dy SurU Aqy AMq ivc iek-iek p`qrw KwlI hY [
AwrMB : 1E sRI gxySwienm: ] AQ hnUmwn nwtk ikRq kiv ihrdy rwm ] kib`q ] qIno
lok piq pRwnpiq pRIq hI so riq…
AMq : …sMmiq ibkRm inRpiq, shMs Kt siq AsI br [ cyqR cWdnI dUj CqR jhWgIr
suBt pr ] suB lCn dCn su dys kiv rwm ibcCn [ ikRsn dws qn kul pRkws
js dIp krCn [ rGupiq cirqR iqn jQwimq pRgt khXo suB lgx gix [ dY
Bgiq dwn inrBY krhu jY rGupiq rGubMs mie ]143] ieq sRI rwm gIqy rGupiq
kumwr jIiq Gr Awiebo nwm cqRdso AMk smwpqM ] ibjY durkw AsQwn mY lyKk dws
suhwie ] sRI rwmo jXiq ] sRI vwhgurU jI ] poQI sMpr
U n ] Bul cuik mwP krnI jI ]
cyqR qwrIk 25 ilKI [ dyrw swmweyl Kw dy dsqKq krm isMG dy sMmq anI sY bIs
1920.

213
h`Q ilKq nM : MS 179
isrlyK : mwJW
lyKk : sMq dws
ilKwrI : juvwhr iffI purIAw
ilpI kwl : 1894 sMmq
sQwn : vtwlw, purIAw muh`lw
p`qry : 31-60
Awkwr : 13X11 s.m. ilKq: 6X7 s.m.
vyrvw : isAwhI kwlI, hwSIey qoN ibnHW, sqrW pRqI pMnw 6.
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, p`qry ikrm Kurdw, p`qirAW dI igxqI 31 qoN SurU ho ky 58
qk cldI hY bwAd ivc do pqry 59 qy 60 nM: pw ky KwlI Cfy hoey hn [ p`qrw
nM 47 a, 50 A, 52 A aupr C`ifAw pwT pwisAW qy ilK ky mukMml kIqw igAw
hY [

AwrMB : 1E siqgur pRswid [ AQ mwJw sMq dws kIAw ] Ajb qu Ajwieb qU “Ajb qyry
qmwsY” iek bYTAw nU dUD iplwvy iek ndIey iPrin ipAwsy [ ieknw auqy lqw nhI
iek Aihrn ml ml Kwsy [ sMq dws pRB qo bilhwrI sB ikC pRB ky pwsy[…

AMq : muK qy AwKx iesk suKwlw, sy jwxin ijnI kmwieAw [ AT pihr icxgwrI DuKy
ijau sIK kbwb cVwieAw [ bwil Fwiq buJY iqn AMdr AwhI ijau jlwieAw [ sMq
dws iesky BlyrI vydn ijau Puty lUx lgwieAw ]45] sMpUrn [ sMmq 1894 [ mih
kqk pRix 28 AYqvwr ivc vtwly purIAw mhwlY ] juvwhr iffIpurIAw dw ]
puroihq sRI gurU nwnk jI shw ] = ] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 180


isrlyK : vydWq swr BwKw tIkw
p`qry : 1-30
Awkwr : 21X14 s.m. ilKq: 16X9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnHI hoeI, isAwhI kwlI, hwSIey qoN ibnW, sqrW pRqI
pMnw 19.

Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI, ilKq sMudr, p`qirAW dw rMg AsmwnI hY [ ikqy-ikqy hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ pqrw nM 6 A qy 7 a qy hwSIAw do-do lkIrW, KVHy ru`K,
kwlI isAwhI nwl [

214
AwrMB : 1E siqguru pRswid ] aAM sRI prmwqmny nm: “sRI gxyswXy nm:” cOpeI ]
nmskwr gxpiq ko kro ] ivGn nws qWqy pr hro ] eyk AdYÍq AKMf Apwr ]
qw ko nwhI pwrw vwr ] jW mY Bydn koaU peIAY ] jIv eIsÍr qW ko khIAY ] inr
ivklp AdÍYq AQwih ]…

AMq : …AiqAMq jorQUl buDI hY so puqR hI ko Awqmw mwnqy hY ] Apxy ivKy puqR kw
AiDAws Awropx kr ky iqs ivKy khqy hY Awqmw hI inscY kir puqR rUp ko kir
jnmqW hY ] iqs ivKy Xukiq BI khqy hY ] AwpxI inAweI puqR ivKy pRym dyKx qy
jYsy Apxy ivKy pRym hoqw hY Apxy vwsqy jYsy suKo ko Xqn krIqw hY ] qYsy hI puqRo ky
suKvws qy jqn krIqw hY ] qW qy puqR hI Awqmw hY ] Aru ies ivKy AnuBv BI
pRmwx hY ]

h`Q ilKq nM : MS 181 sMgRih


isrlyK : Pkrnwmw
p`qry : 16 a –16 A
Awkwr : 13X16 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnHI hoeI, ibnHW hwSIAw, sqrW pRqI pMnw -14
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, ikrm Kurdw, p`qry Agy ip`Cy b`Jy hn [ pqrw 18 qoN 20 q`k
KwlI hn [

AwrMB : 1E siqgur pRswid ] Pkr nwmw sRI gurU nwnk jI kw iPkr hY kul kw vwlI ]
Pkr kI bwq hY inrwlI ] Pkr idn rYn hY jwgw ] Pkr qy iPkr hY Bwgw ]…

AMq : ... lgI hY pRym kI KumwrI ] Pkr kI rihq hY inAwrI ] Pkr drgwh kw BydI ]
nwnk swh khY bydI ] Prknwmw sMpUrnM ]

h`Q ilKq nM : MS 181 A


isrlyK : bqIs lKx (ADUrI)
p`qry : 16 A –17 A
Awkwr : 13X16 s.m. ilKq: 9X16 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, AMq nhIN hY (ADUrI hY)
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] bqIs lKx ilKÎqy ] dohrw ] gÎwn pRIiCAw cwr ]4]
inrlMb 1 ] inhBRm 2 ] inrs ]3] inh sbd ]4] vIcwr pRICw cwr ]4]
inrmoh ]1] inrbMD ]2]…

215
AMq : … eIswn kQw ieh jo Bogo qy auprwm hovxy nimq eIsÍr Avqwro kIAW kQw sRbx
krnIAw ]7] inroD pRlY cwr pRkwr kI ] eyk sguxI dUjI kYvlÎ ] dsvo AwsRÎ
iqRptI qy rhq srb kw swKI…..

h`Q ilKq nM : MS 181 e


isrlyK : rUp dIp ipMgl BwKw
lyKk : jY ikRsn BujMg
rcnw kwl: sMmq 1776
p`qry : 1 a –15 a
Awkwr : 13X16 s.m. ilKq: 9X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : ] sRI gxyswX nm :] 1E siqgur pRswid ] sRI gur nwnk dyvwX nm:] AQ rUp
dIp ipMgl BwKw ilKÎqy ] dohrw ] swrd mwqw qum brI subuiD dyhu drhwl ipMgl
kI CwXw ilXy brno bwvn cwl ]1]…

AMq : … ieq sRI ipMgl rUp dIp pRdIp BwKw jY ikRsn BujMg ikRq spUrxM ]1] do ]
swsqR Awqmw Buq sis sMmq kÎo bKwn ] nwnk dyv su jnm hY ivswK iqRqs smwn
] ] ] ] sRI rwm sRI rwm sRI rwm ]

h`Q ilKq nM : MS 182


isrlyK : rwjnIq
lyKk : dyvI dws
p`qry : 68 a –106 a
Awkwr : 18X11 s.m. ilKq: 15X7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc b`JI hoeI, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy KVHy ru`K do-do
lwl lkIrW ivckwr kwlI lkIr, sqrW pRqI pMnw 14.

Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, ikDry-ikDry hwSIey ivc iliKAw hoieAw, poQI hor gRMQ ivcoN
v`K kIqI hoeI hY ikaNik ies poQI dw SurU dw pqrw nM 68 hY [

AwrMB : ] 1E siqgur pRswid ] ] AQ rwjnIq ikRq kiv dyvI dws ilKXqy” ] kib`qu ]
inq hI qy Drm Drm hI qy sRb is`D nIq hI qy Awdr sBwn bIc pwieXY ] nIq sY
AnIq CutY nIq hI qY suK lUty, nIq lIXY bolY Blo bkqw khweIXY ] nIq hI qY rwj

216
rwjY nIq hI qY pwiqswhI nIq hI ko nv KMf mwih jsu gweIXY ] Cotn ko bfy krY bfy
mhw bfy krY qy sB hI ko rwjnIq hI sunweIXY ]1]…

AMq : … ieiq sRI dyvI dws kib`q ikRq rwjnIq sMpUrxM ] AnXokqu ] kib`q ] ciFhMU n
clby ky dlhU n hlby ky pYfhU n mlby ky nr kI n lwj ky ] drd n drby ky grj
n krby ky sorij nu DRby ky Gn kI n gwj ky ] dWn ky n mwn ky n swhs n mwnu ky
n mDm Ajwnu dyKby ky swj ky ] sUikRq n krby ky muK kUr krby ky Awpu hMU fubNquby
ky borq smwj ky ] sMpUrnM ] rwm jI shwie ] suDu ]

h`Q ilKq nM : MS 183


isrlyK : mhWBwrq BwKw
lyKk : ikRSn lwl
p`qry : 1-261 A + 1–194
Awkwr : 23X25 s.m. ilKq: 14X18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, hwSIey qoN ibnW, sqrW pRqI
pMnw-16

Awm vyrvw : poQI Ksqw Aqy ikrm-Kurdw, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
ies poQI ivc mhWBwrq dy s`q prb hn :-

rwj Drm prb = 1-70


sWq prb = 71-261
AsÍmyD = 1-194
vÎwsRm prb
mUsl prb
pRswSn prb
sÍrgrohx prb

AwKrI cwr prbW dy p`qrw AMk nhIN idqy, hr prb qoN bwAd iek jW do p`qry KwlI
Cfy hoey hn [

AwrMB : Å sRI gxyswX nmw: ] 1E sqgur pRswd ] Å sRI rWm cMdRwX nm: [Å sRI
gxyswX nmw: AQ rwj Drm prb ilKÎqy ] dohrw ] gx nwiek dwiek sumq skl
gunn ky Dwm ] qWky jug pd kml ko kro spRym pRxwm ]1]…

AMq : … dohrw ] ikRsn lwl BwKw krI sunIE sMq sujWn ] pVqy sunqy hoie jsu pwvY
pdu inrbwn ] 101 ] ikRsn lwl BwKw krI jYsI buD jy igAwn ] gun jn so

217
ibnqI kro krhu n hws mhwn ] 102 ] pY iek inscw moih mn pRym pUr jn joie
] qw ko suKdwiek kQw hrsn imlI ju hoie ] 103 ] mhwBwrQ pUrx BXo BwKw
krI bnwie ] ikRsn lwl kI bynqI hrjn dws jnwie ] 104 ] ieiq sRIh BwrQ
purwxy sÍrgw rohx prbxy ikRs˜ lwl ikRq BwKwXw nWm As†ds prb sMpUrxM] ] 18]

h`Q ilKq nM : MS 184


isrlyK : isMgwr rs mwDurI
lyKk : kvI lwl
rcnw kwl: sMmq 1875
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 1 A–81 A
Awkwr : 19X13.5 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, cupwsIN do
lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW ivckwr iek pIlI motI lkIr dw hwSIAw, sqrW
pRqI pMnw-19.

Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ilKweI sMudr, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI,
poQI iB`jI hox kwrx isAwhI PYlI hoeI, SurU ivc Aqy AMq qy do do p`qry Bury hoey
hn[

AwrMB : ] 1E sRI gxyswX nm: ] AQ isMgwr rs mwDurI ikRq kiv lwl il`KÎqy ] C`pY ]
ibGn hrn suK krn nwm aucrn suB ibqrn ] kMj brn jug crn srn nr sMkt
auqrn ] md mqMg Amod mDur modk kr mMifq ] mn modk bhu suMf quMf qMfv
ibiD pMifq ] hy rMb iek AivlMb jg duK kdMb qMibX krn ] jG ie`k dMq miq
vMf br cMd Bl BXau Drn ]1]…

AMq : … ieiq sRI mq mhwrwjw iDrwj sRI rwv rwijMdR sRI buD isMG jI dyvw gupq kiv
goibd cUVwmix skl klw inDI sRI ikRs˜ B`t dyv iriKM ibricqwX: isMgwr rs
mwDurI XMwKoVs A`sÍwd: ] ] ] dohw ] sMbq sr isr srp sis suDw srovr qIr ]
lyKk sisj imRgys hY ilpiq krI sTDIr ]1]…

h`Q ilKq nM : MS 185


isrlyK : sRI gurU cirqR cMidRkw (kivqw)
lyKk : hrBjn isMG, sMq kvI
ilKwrI : Awsw isMG, mjITw vwsI
ilpI kwl : sMn 1955 rcnw kwl: sMn 1898

218
sQwn : puskr (Ajmyr)
p`qry : 1- 289
Awkwr : 25X16 s.m. ilKq: 18.5X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, dupwsIN KVHy ru`K iek nIlI lkIr Agy do lwl lkIrW ivc do
kwlIAW lkIrW ivc iek motI pIlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-15

Awm vyrvw : pihly p`qry nMU cupwsIN hwSIAw dy ky sjwieAw hoieAw hY, ikqy ikqy ikrm Kurdw

AwrMB : ] 1E siq nwm krqw purK gur pRswid ] AQ sRI gurU cirqR cMidRkw gRMQ ikRqX
sMq kiv hirBjn isMG jI ] dohrw ] guru gj muK vr swrdw bMdo pd ArivMd ]
gumY ivGn kr ivml mq mwnnIX suribMRd ]1] mq gieMd CMd ] AMD kuvwck Awih
gkwr rkwr ivroDk qWh pCwno ] donn ko pd eyk BXo su ilKo gurvyd ivKy mn
mWno ] mMiflkwr AKMf crwcr vXwpk qqÍ ijny drsWno ] gur nwnk gXwn pRkwSk
ky pd mWih nmo mm jwno ]2]…

AMq : ... Awsw isMG mjITy vwsI ] Bwgw sIl gur Bikq pRkwsI ] kIn dRvX syvw
mnsweI ] sMqn sMg pRIq pRgtweI ] 833 ] dohw ] sMq su pMifq prm isMG nroqm
jWnw ] vih bYTk vih dRbX so bnvweI ihq TWnw ] 834 ] cO: ] qW mo gRMQ
smwpq kIno ] ivkRm BUpiq sMbq cIno ] aunI sq pcpn aurDwr ] ikRsn pK
Pwgun buDvwr ] 835 ] iqiQ iekwdS jwno swr ] AlM gRMQ ko smw ivcwr ]
pRwqih kwl hIey mo Dwr ] pVo gunIjn BUl suDwr ] 836 ] ieiq sRI mOl imRg rwj
swis hir pd pdm Anucr sMq hirBjn isMG ivrcqy sRI gurU cirqR cMdRkw nwm
gRMQy dsm gurU cirqR vrnMn nwm dsmo ivsRwm: ] 10 ]

h`Q ilKq nM : MS 189 sMgRih


isrlyK : isDWq ktwK gRMQ
p`qry : 1- 140 A
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 8X11.5 s.m.

vyrvw : ijld g`qw rYkisn bwAd ivc bMnHI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN,
dupwsIN KVHy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-7

Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI, ikrm Kurdw, lYmInySn kIqI hoeI, ikqy ikqy hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI [

219
AwrMB : ] 1E siqgur pRswid ] ] isDwq ktwK gRMQ ilKqy ] ky ivdyh mukiq sB koeI hY
Ar jIvn mukq koeI koeI hY ] qwqprju iehu ] ky jIvn mukq bRmwkwr ibRq kw
nwm hY ] so iksI jwgw audy hoqI hY ] eIsÍr kI ikRpw Ar bfo puMno ky eykTy hUey qy ]
Ar ivdyh mukq nwmu Awqm kw hY ] so AYsw pdwrQu koeI nhI jo Awqm sqw qy iBMn
hovY ] iesI qy khw hY ivdyh mukq sBI hY ]1]…
AMq : ... Avr khqy hY ] ] ik sMpUrn pdwrw qRo kw rUp eyk hY ] Ar klpnw iBMn iBMn
hY ] jYsy jl ky qrMgo kw insc iBMn iBMn hovy Ar srUp kw Byd nhI hoqw jo jl rUp
hY ] 143 ] ] poQI pUrI hoeI isDwiq ktwC kI ]

h`Q ilKq nM : MS 189 A


isrlyK : rUp dIp ipMgl
lyKk : jY ikRSn dws Boj
smW : sMmq 1773 (rcnw kwl)
p`qry : 1- 15 A
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 8X11.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : ] 1E siqgur pRswid ] sRI srsÍqyXy nm: ] AQ rUp dIp ipMgl jY ikRsn dws Boj
kI BwKw ilKÎqy ] dohrw ] swrid mwqw qumbrI subuiD dyhu drhwl ] ipMgl kI
CwXw ilXy brno bwvn cwl ]1]…
AMq : … co:] bwvn vrnI cwl sB jYsI mo mY b`uiD ] BUl Byd jwko krÎo kro kbIsur
suD ] 3 ] do:]sMmq s`qRw sY brK AOr iqh`qR pwie ] BwdoR suid duqIAw gurU BXo gMRQ
suK dwie ] 4 ] ieiq sRI ipMgl ] = ] sMpUrnM BieAw ] Bul cuk ivcwrnI ] = ]
=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 189 e


isrlyK : mUrK sqk BwKw
lyKk : pRym hrI
p`qry : 15 A - 20
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 8X11.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : ] 1E siqgur pRswid ] sÍisœ sRI gxyswX nm: ] AQ mUrK sqk BwKw ilKÎqy ]
dohrw ] gxpiq guru igirjw pqI igrw pqI suk vÎws ] mUrK sRq BwKw kro kIjy
sumiq pRkws ] 1 ]…
AMq : … dohrw ] eyk eyk jwky ivKy so so mUrK jwn ] jo ivsrwey rwm pd so mUrK
rwjwn ] 31 ] su rwjy mn jwinE gXo Xugl ky mwih ] qW qy hO mUrK BXo Xw mY

220
sMsw nwih ] 32 ] ieiq sRI mUrK sqk kI BwKw ilKI ivcwr ] pRym hrI inj sumiq
kr kiv jn lyhu suDwr ] 33 ] sMpUrnM [

h`Q ilKq nM : MS 190


isrlyK : kuc kilq lilq kMTw
lyKk : hircrnw
p`qry : 1 – 20
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 13X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw p`kI bJI hoeI [ sqrW pRqI pMnw 6 qy 7 hY [ poQI KVHy ruK hY [
Awm vyrvw : ilKq sMudr hY [ bgYr hwSIey qoN hY [ poQI kwlI isAwhI nwl ilKI geI hY [ ieh
poQI iSMgwr rs BrpUr hY [ dohy 101 hn [ kwgz dI hwlq bhuq cMgI nhI [ 18 nM.
qk igxqI AMikq hY 2 qy nM. nhIN lgwieAw [
AwrMB : kuc ] kilq lilq kMTw Brx ilKAqy [ ikRq hircrx […
AMq : … Aj AbnwsI AnK lK kuc hircrn mnwie khW kho mY squiq ien cqu muK
skY n gwie ] 202 ] ieqI ]

h`Q ilKq nM : MS 191 sMgRih


isrlyK : inrMkwr Pkrnwmw
p`qry : 1–4a
Awkwr : 8.5X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnI hoeI, ibnHW hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 6
Awm vyrvw : SurU ivc Aqy AMq qy iqMn iqMn p`qry KwlI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] rwg iqlMg mhlw ] 1 ] inrMkwr Pkrnwmw Pkr nwmu hY
iPir [iPkr]] Pkru hY kul kw vwlI ] Pkir kI bwq hY inrwlI ] Pkr mn cYnu hY
AwieAw ] Pkir mn pRym hY BwieAw ]…
AMq : … Pkru hY sbr sbUrI ] nhI vwihid hjUrI ] Pkir kI rihq hY inAwrI ] ik
lwgw pRym murwrI ] Pkr dirgwh kw BydI ] khY nwnk swhu bydI ] Pkr nwm sMpUrn
hoieAw ] 5 ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 191 A


isrlyK : rUeI kpws kw ivcwr
p`qry : 4 A -6 A
Awkwr : 8.5X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] EAM gorK vwk EAM isD rUeI kpws kw dyau ibcwru ] nhI
pyauvd Dwr ] Droau auqwr ] bwvw boilAw siqgur ky Gir qy pwieAw iek bIAw ]

221
so bIAw nwrd ko dIAw ] nwrd nY boieAw pwrbqI nY sIcw ] PUl pwn Bogil
BYieAw]…
AMq : … nwrd ny ismrin rj GMugrU bnwieAw ] lY ies inkwdkw ko pihnwieAw ]
EAM rwjw pRjw gMDRp kw isM| rMUeI kpws kw JwVw gorK nY pUiCAw ] bwvy nY kihAw
ibn siqgur Byd ikny nw lihAw ]5]

h`Q ilKq nM : MS 191 e


isrlyK : mwqRw swih srP qy bwby nwnk kI
p`qry : 6 A - 13 A
Awkwr : 8.5X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1 EAM mwqRw sih sriP qY bwby nwnk kIqI ] jb swih srP boilAw audvMq ] qw
bwbw nwnk boilAw KuidvMq ] qb swih sriP boilAw ikAw mn mnI ] qw bwbw
nwnk boilAw mn so mnI ]…
AMq : … isK krMqI bwr iqlk dy mMqR sunwieE ] iqlk kIjY suBw AMnMiq iqlkuin
indq hI n jnw [ qqw byqw iqh lok mY nwnik muf BuMf iqlk ky ibnw ]5]

h`Q ilKq nM : MS 191 s


isrlyK : nsIhiq nwmw
p`qry : 13 A - 15 A
Awkwr : 8.5X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] rwg iqlMg nshiq nwmw mhlw ] 1 ] hwjrw kau myhr hY[
ibhwjrw kau ibmhr hY ] eImwn dosq hY byeImwn kuPr hY ] qkbIr khur hY gusw
hrwm hY ] nPlu sYqwn hY gumwn lwnq hY ] psgYbiq kw mukwlw hY ] byeImwn npwk
hY ]…
AMq : … XwrI plIqI hY bwl blyl hY ] PkIrI sbUrI hY nwsbUrI mkrU hY ] duAwie
dOliq hY bduAwie khr hY ] rwh pIr byrwhu bypIru hY ] qyrw mRdw Adl pwiqswhw
hY eyqy tol ko jwix jxwvY nwnk dwnsbMd khwvY ] 1 ] 4 ]

h`Q ilKq nM : MS 191 h


isrlyK : pwknwmw
p`qry : 15 A - 19 A
Awkwr : 8.5X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, AwKrI do AStpdIAW nMU 8 AMk idqw hY [

222
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] iqlMg mhlw ] 1 ] AstpdI ] pwknwmw ] eImwnu kurwnu
kr jqn kI ijld kr rhim kI irhl isau ieau pVIjY ] swc igrdwnu idlY jur
dwin mih qo eImwn kbhU n CIjY ] bgory kwjI pwk hY nwmw ] kuPr kw kuVqw idlY
qy dUr kr sc kw AMg pihr jwmw ] 1 ]…
AMq : … bid KuAwrI bid AimlI idlY isau dUir idl Awpnw bMiD n Coif Kulw ]
Aihl idlu hoie rhu burw nw iksy khu hoie inhkrm pVih kbUlw ] 8 ] sc hY
klmw pwk hY mOlw eyko nwm jug jug mukwmw ] guPq nwnk sunhu ry kwjI qjuhu JUT
sc hY nwmw ] 8 ] 1 ] 5 ]

h`Q ilKq nM : MS 191 k


isrlyK : hmin Awsk idvwny hY ]
p`qry : 19 A - 22 a
Awkwr : 8.5X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] hmin Awsk idvwny hY ] hmn kO dOlq ikAw ry ] jy kaU
sbd isAwny hY ] aun kau Klikq mwny hY ] hmin kau iejq ikAw ry ] nhI kCu
mwl kI pirvwhu ]…
AMq : … nwnk bugoey bynqI sunqy suno siB Dr kwn ] dunIXw kau cwhqy hY so swihb sO
nhI rwqy ] hmn hY iesky ky mwqy hm kO dauliq ikAw ry ] 1 ] = ] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 191 K


isrlyK : AwrqI gurU nwnk
lyKk : bwbw sRI cMd
p`qry : 22 A - 28 A
Awkwr : 8.5X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ies ivc do AwrqIAW hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] EAM sRI cMd bKwxy gurU nwnk pUqw [ Agm Afo AQwh
AvDUqw ] Awrqw kIjY nwnk swh pwqswh kw ] hir hir dIn dunI ky SihnSh kw
] 1 ]…
AMq : … ds AOqwr byd Ar swsqR qwqy iek AMsu DwrI ] igAwnI iDAwnI jyqy kyqy
AwrqI sBMU qy hoq inAwrI ] rUp nhI ryiKAw jwie nhI pyiKAw As dst kI pUjw qY
idRstwnI ] Awip Twkr krY AwrqI gur pRswid nwnk pUqw sRI cMd bKwnY ] 1 ]
bolhu vwihgurU ]

h`Q ilKq nM : MS 191 g


isrlyK : gwieqRI

223
p`qry : 28 A - 30 a
Awkwr : 8.5X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] EAM auinmo inrMjn inrMkwrM ] inrMkwr qy aupjI pRym joiq
] pRym joiq qy aupMnI mwqRw gwieqRI ] kaux gwieqRI bIs BUqw bIs jnnI crn pwdkw
cqr byd muK nwskw gMgw jmnw sursqI cMd sUrj nyqR illwt mhw guix Coif
isvnwd isM|I myr myK lw pyit DrqI…
AMq : … Amr nwQ qyqIs koRV dyvqy vrin Avrin AwTwrw Bwr rUmwvlI nwnk gwieqRI
spurnM ] sRI sUrj dyvqw qum kO myrI inmskwrM vwhgurU jI [

h`Q ilKq nM : MS 191 G


isrlyK : JUlny vlI rwm ky
lyKk : vlI rwm
p`qry : 30 a - 43 a
Awkwr : 8.5X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] JUlny vlI rwm ky ] dys dys dyKy iPr iPir Qwky sMqoK ky
dys mY suKw pwieAw ] sMqoK mY cYn krwr dyiKAw iehu mn jhw qhw hoie AwieAw ]
ijq ikq sdw dMud bwd hI hY suB cwr bbyk kw sMg pwieAw ] vlI pMc prpMc
Ainq jWny cyqMn ArUp so icq lwieAw ] 1 ]…
AMq : … fr fwr dIjY auT hwr lIjY ijs rwh qy shu koeI pweIAY jI ] duK suK qy
inAwrw vsIey jI inq hsIey KylIey gweIey jI ] mUey mukq sau giq kYsI jIv qy
mukiq ko pweIey jI ] vlIAM iqs mY mir jwvnw hY qhw jIvqy ikau nhI jweIey jI
]1]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 191 |


isrlyK : gost iKMQVy kI qy bwby nwnk kI
p`qry : 43 a - 55 A
Awkwr : 8.5X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] gost iKMQVy kI qY bwby nwnk kI ] ho iKMQVw kvn idlu
kvun drvys ] kvn gurU nY mMUfy kys ] mWgE bsqI BWf augwau ] kvn purK kw
ismrau nwau ] 1 ] …

224
AMq : … gusWeI jI ngrI bwDI igAwn kI poit ] pwco auDry siqgur kI Eit ] nWvY
AWvY dsvY jwie ] AYsw Bwf ko nhI bwbw nwnk jI jo ault plit rhY
smwie ] 26 ] = ] gosit sMpUrx hoeI ]

h`Q ilKq nM : MS 191 c


isrlyK : mwqRw bwby nwnk jI kI (ADUrI)
p`qry : 56 a - 58 a
Awkwr : 8.5X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, AglI ikRqI SurU hox qoN pihlW cwr p`qry KwlI hn [ 58 A vI KwlI hY [
ikRqI ADUrI hY , AMq nhIN hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] so pRwin mwqRw bwby nwnk jI kI ] slok ] AlK inrMjn
Git mY bsY AMDw bin igRh jwie ] nwnk ijn pwieAw pRB Awpxw so AMq n kiqhU
Dwie ]…
AMq : … iKmw igryvwn kMiT isau lwieAw ] siqgur pRcY prmupd pwieAw ] sIql
jgotw Drm AfwxI ] sMqoK myKlw siqgur bwxI ] is|I inrml poQI inrMjn mwlw
ly kMT proqI jqu kupIn smidRst…..

h`Q ilKq nM : MS 191 C


isrlyK : Bsm gYqRI
p`qry : 1 - 11
Awkwr : 8.5X12 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : ahI
Awm vyrvw : p`qry bwkI poQI qoN v`K hn [ p`qrw AMk vI iek qoN SurU hMudw hY [ kwnI vI Alg
hY [ ikRqI dy AMq dy Agly p`qry qy KMtwK AKrM mMqR idqw hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI gur nwnkM ikRpwl Bjm˜ sRb dUK invwrxM ] gurU crx kMj
blhwr nwnk srb sUiK invwsnM ] nO nwQ isD cOrws Kt jx iDÎwnw Dwrmy hy
sÍrM] Bj dIn bMD gurdyv nwnk ivsÍnwQ bsysÍrM ] 1 ]…
AMq : … dyv ipMf kI ikrAw iksy ivrly jwxI ] jwn bud Bey AvDUq AlK inrMjn
CofI jgq kI Aws ] Awsw mwih inrwsw rhy ] pMc qq kw ingrw ghy ] ies ieiq
sRI Bsm gYqRI sMpUrx hoeI ] pVMqy sunqy moK mukq lhMqy ] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 192


isrlyK : jnm swKI (BweI bwlw)
lyKk : pYVw moKw
p`qry : 2 - 414
Awkwr : 12.5X17 ilKq: 9.5X12

225
vyrvw : ijld g`qw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, 2 p`qry qoN 95 p`qry qk dupwsIN
KVHy ruK do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW ivc iek motI pIlI lkIr dw
hwSIAw, 96 p`qry qoN Agy dupwsIN KVy ru`K do lwl lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI
pMnw 10
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, pihlw p`qrw
nhIN hY; AwrMB vI nhIN hY AMq qy vI ADUrI jwpdI hY [ AMqlw p`qrw 414 iksy hor
poQI dw jwpdw hY [
AwrMB : ….. qw bwly gurU AMgd nU AwiKAw ] gurU jI mY gurU nwnk jI pwsO ieau suixAw ]
qw gurU AMgd kihAw BweI bwlw eyvY hY ijvY gurU nwnk bcn kIqw hY ] siq pRqIq
kir mMnxw ] ieh hwl gurU nwnk nMU krqwr idKwieAw hY ] nhI BweI bwlw Bly Bly
mhwpurK sMgq kIAw kwrw Aqy Bytw dyK kY Bul jwdy hYn ]…
AMq : … qw gurU nwnk AwiKAw BweI bwlw isK iek koeI inrml hOdw hY ] Aqy mlIn
bhuq hOdy hYn ] isK inrml soeI hOdw hY ] jo gurdyv bcn ibnw hor kuC nhI
jwndw ] Aqy gurU hoie kY jo mlIn Ahwr krY isK dw lY kir so gurU mlIn hoieAw
BweI bwlw ] ….. 2 ] pRym pRIq qur qb rwq ilKweI Bgiq AlUPw nwm Kjwnw Kws
PkIrI pweI ] 3 ] hwsl bhuq Krc kCu nwhI krY qgIr n koeI ] nwnk AYsI
aumdI iKjmiq ibn Bwgw ikau hoeI ] 4 ] eyh sbd iqlvMfI hoieAw Awhw jw
rwiebulwr pwsO lwlU AKvwieAw sI ] jnm swKI bwby nwnk jI kI sMpUrn hoeI gur
pRswid ]

h`Q ilKq nM : MS 193 sMgRih


isrlyK : prmysr kw Qwn
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 1 - 3 + 1 - 276
Awkwr : 11X13 s.m. ilKq: 8X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw au~KVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy ru`K
do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 9
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc iqMn p`qirAW qy qqkrw id`qw hY [ 202 qy 203 p`qry Pty hoey
hn, ijnHW nMU kwgj dI cypI lw ky joiVAw hoieAw hY, ies ivc gurbwxI Aqy Sbd
sMgRih hY [
AwrMB : 1E siqnwmu krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid ] jpu ] …
AMq : … isK miq sB buiD qumwrI mMdir Cwvw qyry ] quJ ibnu Avru n jwxw myry
swihbw gux gwvw inq qyry ] 3 ] jIA jMq siB srix qumwrI srb icMq quDu pwsy ]
jo quD BwvY soeI cMgw iek nwnk kI Ardwsy ] 4 ] 1 ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 193 A


isrlyK : suKn PkIrW dy

226
p`qry : 276 A - 287
Awkwr : 11X13 s.m. ilKq: 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] suKn PkIrW ky ] ] Awid PkIrI kI ikAw hY ] Aru AMq
PkIrI kI ikAw hY ] Awid PkIrI kw nws hoxw ] Aru AMq PkIrI kw sq hoxw ]
vifAweI PkIrI kI ikAw hY ] …
AMq : … Blw jI iDAwnu ikAw hY Aru smwD ikAw hY ] ik iDAwnu pkVnw Aru smwD
Cofxw ] mn rUp bn kw imRg hY jb ies ko bn qy pkiVAw ] qb ADIrjqweI
bhuV krqw hY ] jb dyKqw hY jo Cofqy nhI ] qb sny sny Tihr jwqw hY ] qYsy mn
inroD ivKy sMklp ivklp krkY ADIrjqweI krqw hY ] pruikRm kr kY sny sny
Tihr jwqw hY ] qW qy pkVnw iDAwn hY Aru CoVnw smwD hY ] = sMpUrxM

h`Q ilKq nM : MS 193 e


isrlyK : prIiCAw mhlw 5
p`qry : 287 A – 298 a
Awkwr : 11X13 s.m. ilKq: 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] prIiCAw ilKI gur pRswid ] mhlw 5 ] pauVI ] jo jnu mn
mih icqvxI rKwvY ] so mn kw sMsw kih pRgtwvY ] gur pRswid sMsw Bau imty ]
hoie AicMqu icMqw sB CutY ] mn kI duibDw sB kih sunwvY ] pRB BwvY qw sB suKu
pwvY]…
AMq : … qyry aupir prmysru jI dI sRI Bgvwn jI kI ikrpw BeI hY ] qU AwpxY mn
mih kweI icqauxI n kru ] jpu sRI Bgvwn jI ] kwrju suPlw Plygw ] sRI Bgvwn
jI sRI gurU jI nY ikrpw kIqI hY ] sRI gurU nwnk jI shwie hoey hY ] 36 ] 1 ]
prICw spUrxM smwpqM ]

h`Q ilKq nM : MS 193 s


isrlyK : rwmklI rqnmwlw mhlw pihlw
p`qry : 298 a – 304 A
Awkwr : 11X13 s.m. ilKq: 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] rwmklI rqnmwlw mhlw 1 ] ] Awsxu swiD inrwlmu rhY ]
pMc qq kw ingRih ghY ] QoVI inMdRw Alp AhwrI ] swD kw ipMfu sdw bIcwrI ] jqu
squ sMjmu mukiq ibcKx ] nwnk khY jog ky lKx ] 1 ] …

227
AMq : … bYrwgI so jo bY mih AwvY ] isv kY AwgY skiq invwvY ] isv skqI kY krm
krY ] Ajr vsqu Agocr jrY ] qwms iqs nwm mY iqAwgI ] nwnk khY soeI
bYrwgI ] 25 ] 1 ]

228
h`Q ilKq nM : MS 193 h
isrlyK : Awid gRMQ Sbd sMgRih
p`qry : 304 A – 326 A
Awkwr : 11X13 s.m. ilKq: 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqnwmu krqw purKu … gur pRswid ] ] rwgu ibhwgVw mhlw 5 ] caupdw ]
Gru ] 1 ] dUqn sMgrIAw ] BuieAMg n bsrIAw ] Aink auprIAw ] 1 ] qau mY
hir hir krIAw ] qau suK sh jrIAw ] 1 ]…
AMq : … Dwir AngRho Apnw kir lInw rwm ] Bujw gih kwiF lIE swDU sMgu dInw
rwm] swD sMg imhir ArwDy sgl klml duK jly ] mhw Drm sudwn ikirAw sMg
qyry sy cly ] rsnw ArwDy eyk suAwmI hir nwim mnu qnu BInw ] nwnk ijsno hir
imlwey so srb gux prbInw ] 4 ] 9 ] 6 ] 1 ] 16 ]

h`Q ilKq nM : MS 193 k


isrlyK : iKAwl sRI muKvwk pwqswhI dsvIN
p`qry : 326 A – 327 a
Awkwr : 11X13 s.m. ilKq: 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E vwhgurU jI kI Pqy ] iKAwlu sRI muKvwk pwqswhI ] 10 ] imqR ipAwry nU hwlu
PkIrW dihxw ]…
AMq : … mwJ ] suix kY sdu mwhI dw myhI pwxI Gwhu muqo ny ] iksy nwil n rhIAw kweI
koeI sauku pXono ] gieAw iPrwku imilAw imqR mwhI qw hI sukru kIqono ]1]2]
bolhu BweI vwhgurU jI siq ]

h`Q ilKq nM : MS 193 K


isrlyK : gur ausqiq
lyKk : soNDw, kvI
p`qry : 327 a – 329 A
Awkwr : 11X13 s.m. ilKq: 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ gur ausqiq ] totk CMd ] qMU mC kC bYrwh quhI ]
vh nr isMG kw vpuAwih quhI ] iPir bwvn jg ky mwih quhI ] Ab gurUmwn mih
gur nwnk jI ] 1 ]…
AMq : … jb inh klMku hoie Awvihgw ] jg sUDy mwrig pwvihgw ] qb hir kw jwpu
jpwvihgw ] Ab gurUAn mY gur nwnk jI ] 16 ] ieh kIriq ApnI kwn Dro ]

229
kiv sODyN ky sB duK hro ] sB Awsw pUrn moih kro ] qMU gurUAn kw gur nwnk jI
]11]1]

h`Q ilKq nM : MS 193 g


isrlyK : ausqiq sRI AMimRqsr (ADUrI)
lyKk : kvI sONDw
p`qry : 329 A – 333 A
Awkwr : 11X13 s.m. ilKq: 8X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : AQ ausqiq sRI AMimRqsr jI kI ] CMdu ] qIn lok mih qwlu n AYsw jYsw dyiKAw
AMimRqsr ] qwl miD hir mMdru nIkw mwnhu sRI rwm kw Gr ] moqI cUnI hIrw pMnw
qw mih lwgI hY bhu jr ]…
AMq : … gurU rwm dws kw shr Ajwiebu nr nwrI suKu pwvYgo ] dgr bgr bwjwr AO
bI QI keI jojn lO hoie jwvYgo ] jo jo ngrI inkt bsY Ab bIc bwjwrin AwvYgo ]
qo dy bIc bjwr muhr ky kOfI ko n curwvYgo ] pRgt mwieAw sB hI QIsI gu…..

h`Q ilKq nM : MS 194


isrlyK : buD bwirD rwjnIq
lyKk : buD isMG
smW: sMmq 1868 (rcnw kwl)
p`qry : 1 – 753 A
Awkwr : 16X24 s.m. ilKq: 12X18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw p`kI bMnHI hoeI, aupr kpVw ciVHAw hoieAw, pr PitAw hoieAw
vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, cupwsIN nIlI lkIr ivc brIk sMqrI lkIr,
iPr do kwlIAW Pyr motI sMqrI lkIr iPr iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI
pMnw -9
Awm vyrvw : ijld sjwvt vwlI, AwrMB ivc Aqy AMq qy do do p`qry ibnHW hwSIey dy KwlI [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ rwjnIq buu`D bwirD ilKÎqy ] cOpeI [ sRI soBwXuq prm
dXwl [ cwr pdwrQ dwXk lwl ] bRhmwidk sur Drqy DXwn ] Bgq vqslo sRI
Bgvwn ] crn kml ky isv Ail jws gnpiq bwnI Bgq pRkws ] muin gn nwXk
bu`iD ibswl ] inis idn syvq sRI gopwl ] mwXw jwkI Apr Apwr ]…
AMq : … dohrw ] buiD bwirD pUrn BXo kruxw sRI pRBpwie ] pFY bFY AwnMd bhu lih
kir nIiq inAwie ] 80 ] ieiq sRI buiD bwirD rwjnIiq igRMQy sRI rxjIq isMG
inRpys ivrcqy kiv buD isMG cqur dso pRbMD : ] suBM BUXwq ] ] 14 ]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 195


isrlyK : sRI Bwgvq dÍwds skMD (sUr swgr)

230
lyKk : sUrdws
ilKwrI : nYxw isMG
rcnw kwl: sMmq 1893
p`qry : 1 – 560
Awkwr : 22X27 s.m. ilKq: 17X22 s.m.
vyrvw : ijld cmVw g`qw, cupwsIN do lkIrW ivc motI pIlI lkIr dy nwl nwl do do
kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, p`qrw 471 qoN 560 q`k dupwsIN do lwl lkIrW ivc iek
kwlI lkIr dw hwSIAw [ sqrW pRqI pMnw - 14
Awm vyrvw : poQI dy AwrMB qoN pihlW iqMn Aqy bwAd ivc pMj p`qry KwlI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] 1E sRI gxyswX nm: ] AQ sRI Bwgvq dÍwds skMD sUrdws
ikRq sUr swgr ilKÎqy ] rwgu klÎwn ] bMdo crn kvl icq lwie ] jw kI ikRpw
ktwC ArwDy ko sB kCu drswie ] bihrY sbd mUk Duin bolY rMk clY isr C`qR
Prwie ] sUrdws sÍwmI kruxw mY vwr vwr bMdo iqh pwie ] 1 ]…
AMq : … ieiq sRI Bwgvqy mhwpurwxy sUrdws ikRqO dÍwdsmo skMD smwpqM suBM
BUXwqu]12]n] sRI ikRsnwXwnmo nm: ] igRMQ ilKw prIiq swb bnwie ] bwbw nwnk
goibMd isMG jI dws Awpny kI kro shwie ] swlu [1893] AhwiV sudI duAwdusI
rivvwir pihcwn ] nYxw isMG kI byinqI suxho BweI sMq sujwin ]

h`Q ilKq nM : MS 198


isrlyK : Xog viSSt mhw rmwiex BwKw (ADUrw)
ilpI kwl : sMmq 1849
sQwn : nOSihrw
p`qry : 78+131+694+40 = 943
Awkwr : 33X34 s.m. ilKq: 25X24 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw aupr kpVw ciVHAw hoieAw, Al`g Al`g prkrnW dw Al`g
A`lg hwSIAw hY, sqrW pRqI pMnw- 25
Awm vyrvw : gRMQ ADUrw Aqy Ksqw hwlq ivc, s`q pRkrx id`qy hn [ ilKweI sMudr Aqy
isAwhI cmkdwr hY
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] EAM sRI prmwqmwie nmh [ AQ vYrwg pRkrx sRvx isMmRq
BwKw ilKqy ] siq icq AwnMd rUp jo Awqmw hY ] iqs kau nmskwr hY ] kYsw hY
siq icq AwnMd rUp so Awqmw khq hih ] ijs qy ieh srb Bwsqy hih ]…
AMq : …ieq sRI nwnw pRsny moK aupwey sMiKÎw vrnnM nwm srgh ] sMpUrx moKo aupwey ky
ies srg ivKy kQw ky swr khy hY ] qwqy ies kw nwm sMKw hY ] suBM BUXwq ]
1E siqgur pRswid ] sRI prmwqmwey nmh ] AQ iesiQq pRkrx ilKqy ]
bissto vwc ] hy rwm jI AQ iesiQiq pRkrx sRvx kru ] ijs ky sunxy qy
inrbwxq kO pRwpiq hovYgw jgq kYsw hY AhM qw hY Awid ijsky …..

231
h`Q ilKq nM : MS 199 sMgRih
isrlyK : prcIAW gurU goibMd isMG jI kIAW
lyKk : syvw dws audwsI
p`qry : 1 – 55 a
Awkwr : 24X35 s.m. ilKq: 15X21 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw au~KVI hoeI, dupwsIN KVHy ruK do lwl lkIrW ivc do kwlIAW
lkIrW ivc iek motI sMqrI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 16
Awm vyrvw : pihly p`qry qy ifzwien vwlw hwSIAw Aqy swhmxy p`qry qy qqkrw id`qw hY, gRMQ
iB~jw hoieAw Aqy ikqy ikqy ikrm Kurdw, SurU ivc hwSIey vwly iqMn p`qry KwlI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ prcI sRI gurU goibMd isMG jI kI ] pwqswhI dsvI
mhlw 10 ] ipRQmy dsw mhlw ky nwm ilKy ] Pyr dsw mhlw kI ausqiq ky slok
ilKy ] Pyr dsW mhlw kIAw swKIAw ilKIAw ] gurU nwnk jI ] 1 ]…
AMq : …iehu pMjwhu swKIAw dsw pwiqswhIAw kIAw pUrIAw hoeIAw ] Punhy ] syvw dws
audwsI kInI prcI gurU ausqqu kI ] poQI pRym kysr crcrI ] gur ausqiq byAMqu
Agm Apwr jI ] kuC Bly kO kInw CudR aucwr jI ] 1 ] ieq prcI gurU goibMd isMG
jI kI sMpUrxM smwpqM suB msqu ] 1 ].

h`Q ilKq nM : MS 199 A


isrlyK : is`KW dI Bgqmwlw
lyKk : mnI isMG, BweI
p`qry : 55 a – 176 a
Awkwr : 24X35 s.m. ilKq: 15X21 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] swKI BweI gurdws jI kI vwr XwrvIN isKW dI Bgq mwlw ]
qW eyk smY BweI mMnI isMG jI horW Qy isKW ny Ardws kInI ] Aqy kihAw qy BweI
jI jo BweI gurdws jI ny isKw dy prQwie vwr kIqI hY ] Aqy sB dysW dysW dy isKW
dy nwau ilKy hYn ]…
AMq : …quswfw BI auDwr hoie jwvYgw ] qW iehu bcn suix kir aunw isKW ny BweI mnI
isMG jI dy Agy mQw tyikAw ] Aqy sRI vwihgurU jI kw Bjn lgy krn ] Aqy isKw
sMqw dI thl lgy krn ] qW aunw isKW dw iesy pRkwr auDwr hoie gieAw ] iehu
swKIAw BweI dI vwr dIAW pUrIAw hoeIAW ] Aqy jo koeI eyhu swKIAw pVygw suxygw so
iqs kI mukq hoie jwvYgI ] 163 ] bolo BweI jI vwhugrU ] swKI pUrI hoeI ] Awgy
swKIAW dw qqkrw iliKAw ] pwiqswhI phlI ] 1 ] … pwiqswhI dsvI ] 10 ]
eyhu iek sO qyhT swKIAW pUrIAw hoeIAw ] 163 ] bolo jI vwhugurU ] swKI pUrI
hoeI]

232
h`Q ilKq nM : MS 199 e
isrlyK : goSit jpujI dy pRmwrQ
p`qry : 176 a – 204 A
Awkwr : 24X35 s.m. ilKq: 15X21 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] Awgy gosit jpjI dy pRmwrQ kI clI ] qW eyk byir gurU
nwnk jI Aqy BweI bwlw Ar mrdwnw eyhu qIno jxy swrI DrqI kw sYl krqy krqy
sumyr prbq aUpr jwie KVy hoey ] cOrwsIAw isDW ky pws ] Aru jwie gurU bwby jI
ny isDW ko Awdys Awdys kIAw ]…
AMq : … qW sBnw isDw ny gurU nwnk jI nU nmskwr kIqw ] qW gurU nwnk jI khdy hYn
jo koeI eyhu jpjI dI gost pVygw ] Aqy suxygw so aus dw auDwr hoie jwvYgw ] Aru
jnm mrn aus dw kitAw jwvYgw ] qW gurU nwnk jI ny eyhu jpjI dI gosit krky
swrI isD mMflI nU jIiqAw ] Aqy Awpxw pMQ gurU bwby jI ny inrwlw kIqw ] so eyhu
jpjI dI gosit pUrI hoeI ]1] bolo BweI jI vwihgurU ] swKI pUrI hoeI ] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 199 s


isrlyK : sRI Bgvq gIqw
Anuvwdk : ikSor dws
p`qry : 1– 126
smW : sMmq 1894
Awkwr : 24X35 s.m. ilKq: 15X21 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, pihly Aqy AwKrI p`qry qy ifzwien, 125 p`qry qy AMq hY Aqy 126 p`qry qy
ies dw mhwqm id`qw hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI gxyswie nmh ] AQ sRI Bgvq gIqw ilKÎqy ] 1 ]
Enmhu sRI ikRsnwie nmh ] sRI ibsÍysurwie nmh Awid purKwie nmh ] jgq bMDU
jIAw ky jwnix hwru ]…
AMq : … so ies kw mhwqm kihAw hY ] hy lKmI eyhu AMimRq kw pRvwhu sRI gIqw jI hY ]
sRI gIqw jI kw mhwqm sMpUrn BYAw ] suBM msiq srib jugqw ] suBM msiq ] nmo
nmo sRI gur dyv jU ] 1 ] = ] sMmqu sis nwg kul shs cOrwn ] vYjwn ] riv idn
iQqI duAwdsI pUrn BweI sujwn ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 199 h


isrlyK : puqlIAW rwjy ibkRmjIq kIAw
p`qry : 127 a – 214 a
Awkwr : 24X35 s.m. ilKq: 15X21 s.m.
vyrvw : EhI

233
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ puqlIAw rwjy ivkRmjIq praupkwrIAW ilKqy ] jb
rwjw Boj suB mhUrq puC kr rwjw ivkRmjIq ky isMGwsn pr bYsny kI mnsw DwrI ]
qb puqlI pihlI bolI jo hy rwjw Boj jo koaU rwjw ivkRmjIq kI inAweI pRwkrm bl
Drqw hovY so purK Xw isMGwsn aUpr pWau DrY ]…
AMq : … qMU icMqw miq kir ] mY sdIv qumwry hI pws rhogw ] qMU sqvwdI siqAwvwnu
hY ] qb sq ky Awvny qy lCmI BI iPir AweI ] qb puqlI bqIsvI kihAw ] hy
rwjw Boj jo koaU AYsw audwr DIrjvwn purKu hovY so Xw isMGwsn pr Awsn kry
]32] puqlI bqIsvI nrwiex jI kI ikRpw qy pUrn BeI ]

h`Q ilKq nM : MS 199 k


isrlyK : bYqwl pcIsI
lyKk : pRihlwd
ilpI kwl : sMmq 1894 rcnw kwl: sMmq 1661
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 214 A – 273 A
Awkwr : 24X35 s.m. ilKq: 15X21 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E sRI gxys jI shwie ] AQ byqwl pMcIsI ilKÎqy ] CpY ] qIn lok mY pRgt
nwm gnpqI khwvY ] dyv munIsÍr skl jor kr qwih iDAwvY ] dAwvMq AwnMq dIau
vr sMkr qohI ] kQw khO kir joir vyg vr dIjY mohI ]…
AMq : … ieiq sRI bYqwl pcIsI ibkRmjIq sbMDI kQw smwpqM ] sMmqu 1884 AsU ivic
dsihry vwly idnu pUrn BeI sRI AMimRqsr jI ilKvweI BweI dIvwn isMG igRMQI ny
prsuAwrQ vwsqy isKW dy gurU kw isK hY AwieAw pYsw rKdw nhI pws ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 199 K


isrlyK : zPrnwmw stIk
lyKk : gurU goibMd isMG
p`qry : 1 – 50 A
Awkwr : 24X35 s.m. ilKq: 15X21 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, kwnI bdlI hoeI
AwrMB : 1E vwhgurU jI kI Pqy ] hukmu siq jPrnwmh sRI muKvwk pwqswhI 10 ] kmwly
krwmwq kwXm krIm ] rjw bKs rwj krhw ko rhIm ] tIkw ]…
AMq : … qwhI cOQy idno auprMq isK Awey ] Enw Awie kihAw jI ArMgw mwirAw ] bol
vwhgurU jI kI Pqy ] jo koeI gurU kw isK suxygw pVygw ivcwrygw ausdI srb Bwvnw
pUrI hovygI ] mukq hovygw jnm mrn qI Cutygw bfw Plu hY ies jyhw Avr Plu koeI

234
nwhI ] jPrnwmw pVy suxy qy jMg ivc jwvy iqs kI Pqy hovYgI ijvy ArMgy nU mwr
Pqy pweI ] iqvy suxn pVnvwlw Pqy pwvygw ] bolo jI vwhgurU vwhgurU vwhgurU jI
]1]

h`Q ilKq nM : MS 199 g


isrlyK : sRI Bwgvq dsm iskMD BwKw
lyKk : ikRSn dws
p`qry : 1 – 240
Awkwr : 24X35 s.m. ilKq: 15X21 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E AM sRI gyxswie nmih ] AQ sRI Bwgvq dsm iskMD ilKqy ] do mq Gt mih
prspr bolq eyk smwn ] iek gwvY gux isAwm kY iek brjY sur igAwn ] sunhu
sKI mqu js krih cup kir jwih n bol ] inpit dIn qMU dUbrI vh pRB Kry
Aqol ]…
AMq : … pUjY sdw bnwie bnwie ] gwvY pVY n nYk AGwie ] idst Agocro hn
isAwm] pUrn krhu hmwry kwm ] AMqirjwmI jI krqwr ] mwnhu syvk krI pukwr]
AYsI ikRpw ikRpw inD krhu ] sBY bwq qn mn qy jrhu ] AMqr bwhir qum hI
bsd ] AMqih smih hm isau rshu ] jY jY jY krxw BMfwr ] jn inhwl pg pir
bilhwr] 191 ] ieiq sRI Bwgvq dsm iskMD BwKw ikRsn dws ikRq smwpqM ]1]

h`Q ilKq nM : MS 200


isrlyK : jnm pqRI bwby nwnk jI kI (jnm swKI BweI bwlw )
lyKk : pYVw moKw
rcnw kwl : sMmq 1582
p`qry : 1 – 380
Awkwr : 18X24 s.m. ilKq: 12X16 s.m.
vyrvw : ijld cmVw g`qw auKVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, pihly 10
p`qirAW qy KVHy ruK dohrw hwSIAw ( iek do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr,
dUsrw do lwl lkIrW ), bwkI poQI ivc iekhrw hwSIAw ( do lwl lkIrW ivc iek
kwlI lkIr ) sqrW pRqI pMnw -11
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikrm Kurdw, SurU dy pMj p`qirAW qy swKIAW dw q`qkrw idqw
hY, SurU ivc 4 Aqy AMq qy 10 hwSIey vwly p`qry KwlI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] jnm pqRI bwby nwnk jI kI ] sMmq pMdR sY ibAwsIAw
1582 imqI vYswK sudI ] 5 ] poQI ilKI pYVy moKy sulqwnpur dy Kqryty gurU AMgd
jI ilKvweI ] pYVy ilKI ] muKsq bwly sMDU jtyty kI ] rwie Boey dI qlvMfI Ahu
AwieAw Awhw ]…

235
AMq : …hwsl bhuq Krc kuC nwhI kry qgIr n koeI ] nwnk AYsI aumdI iKjmq ibn
Bwgw ikau hoeI ] 4 ] 1 ] eyh sbd qlvMfI hoieAw Awhw ] bolhu BweI jI
vwhgurU ] swKI hor clI ] sMpUrn hoeI ] AKr vwDw Gwtw soD pVxw ] mnuK Bulw
hoieAw hY ] gurU bwbw nwnk bKisMd hY ]

h`Q ilKq nM : MS 201


isrlyK : jnm pqRI bwby nwnk jI kI (jnm swKI BweI bwly vwlI )
lyKk : pYVw moKw
rcnw kwl : sMmq 1582
p`qry : 437
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, g`qw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy KVHy ruK do
lwl qy iqMn kwlIAW ivc iek motI sMqrI lkIr, sqrW pRqI pMnw 9
Awm vyrvw : gMRQ ikrm Kurdw hY hwlq bhuqI cMgI nhIN, gRMQ dy pihlW 7 p`qry bwAd ivc iek
p`qrw KwlI hY [ kwgz kSmIrI, pqlw qy BUry rMg dw hY [ ijld auqy mugl Awrt
dw nmUnw hY [ surKIAW qy AMk lwl isAwhI nwl idqy hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] jnm pqRI bwby nwnk jI kI “ smqu pMdRw sY ibAwsIAw ]
imqI vYswK sudI pMjmI ] 5 ] poQI ilKI pYVy moKy sulqwnpur dy Kqryty ] gurU AMgd
jI ilKvweI ] pYVy ilKI ] muKwsq bwly sMDU jtyty kI ] rwie Boey dI qlvMfI Ahu
AwieAw Awhw ] gurU AMgd nU FUiF lDw Awhw ]…
AMq : …qw bwlw gurU AMgd jI pwis rihAw ] jw duie mhIny pUry hoey qw bwly dI dyh
CutI ] Awpxy hQI gurU AMgd jI AlMbU id`qw ] hor is`K hQu pkiV rhy ] qw gurU
AMgd jI AwiKAw BweI isKo BweI bwly Aqy gurU nwnk ivic Bydu koeI nwhI sI [ eyho
gurU Aqy isK dw Bydu Awhw ] 87 ] bolo BweI isKo vwihgurU vwihgurU jpxw jnm
suDwrxw ] = ] = ] = ] = ] = ] = ] = ] = ] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 202


isrlyK : guriblws gRMQ (guriblws pwqSwhI 6)
lyKk : koier isMG
ilpI kwl : sMmq 1926
rcnw kwl : sMmq 1775
sQwn : ipMfI Gyb
p`qry : 320
Awkwr : 26X34 s.m. ilKq: 18X25 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy KVHy ru^
do-do kwlIAW lkIrW, sqrW pRqI pMnw 19.
Awm vyrvw : gMRQ ivc pihly 8, AMq ivc 7 p`qry KwlI hn [ gRMQ dI hwlq Ksqw, iB~ijAw
hoieAw Aqy ikrm Kurdw hY [ ies ivc surKIAW lwl isAwhI nwl idqIAw hn [

236
gRMQ dw AwKIrlw pMnw PitAw hoieAw hY qy pVnXog nhIN hY [ pqrw nMbr 295-296
Coty Awkwr ivc iblkul KwlI, 301 qoN 319 qk iB`jx kwrn juVy hoey, pqrw
nM 310 a kuJ KwlI, p`qrw nM: 320 dw auqlw ih`sw P`itAw hoieAw hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid “sRI BgauqI jI shwie ] sRI Akwl jI shwie ] AQ gur
iblws igRMQ ilKXqy ] dohrw “nmskwr sRI gurU ko bMdo bwrMbwr”…
AMq : …ieiq sRI gur iblws sRI gurU hir goivMd jI joqI joq smwey brnnM nwm iekIsmo
iDXwie smwpqM ] msqu suBmsq ] 21 ] sMmq 1775 hoeI BUl cUk bKsxI poQI
rwg iblws dI ilKI BweI gulwb isMG ] bswlI vwly puqrY bwny dye auBrwey buD
sMmq 1926 anI sY CbIvy imqI swvx idny ] AKr vwDw Gwtw soD pVnw ]

h`Q ilKq nM : MS 203


isrlyK : sO swKI (sRI gur rqn mwl)
lyKk : swihb isMG
ilKwrI : cMd kOr
ilpI kwl : sMmq 1905 rcnw kwl: sMmq 1791
sQwn : ptnw swihb
p`qry : 1-220
Awkwr : 12X19 s.m. ilKq: 8X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy ru`K do kwlIAW
lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw- 9
Awm vyrvw : 217 a q`k pwT cldw hY, AgoN p`qry KwlI hn, poQI auKVI hoeI, ikqy ikqy hwSIey
ivc ilKq, SurU ivc 6 Aqy AMq qy 4 ibnW hwSIey dy p`qry KwlI hn [
AwrMB : 1E siqnwm swKI clI ptxvwl sRI gurU jnm qIrQ pwqSwhI 10 ] buFy swihb
rwm kOr jI ky hjUr vwk jQw miqgurU [ siqgurU ] vwk ilKXqy ] sRI gurU swihb jI
ilKwie idqI ] dohrw ] sMbq ivkRm BUpqI sqwrw sq nO eyk ] mwih vYswKI vwr
gur mlkI ] [ slkI ] duqIAw Byk ] 1 ] swihb dws sMgiq mwih isKn krXo
ibbyk ] eyh ilKwrI gurU ihq swKI ilKy Anyk ] 2 ]…
AMq : …hir hir muK qy bolIey bol vwihgurU mMq ] aUc nIc kul jnm nw jWqy fulo n
sMq] 100 swKI pUrI hoeI ] bolo vwihgurU jI ] 100 ] dohrw ] sMbq aunI shs qy
AiDk pMc puinmwn ] AsU suid iQq qRodsI somvwr pihcwn ] swKÎn kI poQI ilKI
cMd kOr pRIiq ] siqgur ky crno ibKY bwFY AiDk pRqIiq ]

h`Q ilKq nM : MS 204


isrlyK : qnKwh nwmw
lyKk : BweI nMd lwl
ilKwrI : goDy
smW : sMmq 1884
sQwn : koit sUjw Kwn

237
p`qry : 186-200
Awkwr : 15X20 s.m. ilKq: 12X15 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr, KulHy p`qry, dupwsIN KVHy ru`K do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw
hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 12
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikrm Kurdw, iksy hor poQI dw ih`sw jwpdw hY ikauNik p`qrw
AMk 186 qoN SurU hMudw hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] qnKwh nwmw sRI muK bwk pwqswhI ] 10 ] pRsn krnw
BweI nMd lwl jI kw ] dohrw ] pRsn kIAw nMd lwl jI ] gurU bqweIAY moih ]
kvn krm ien jogu hYN kvn krm nhI soie ] 1 ]…
AMq : …poQI swihb jI BweI dyvw isMG ilKvweI ] dwsn dws goDy ilKI ] imqI imGr
dI 8 sMmq 1884 buDvwr ] suB mhUrq ] koit sUjw Kwn dy ivc ] inrgunIAwirAw
dI bynqI qum sunau grIb invwj ] jy hm pUq kpUq hY qau ipqw kau lwj ] 1 ]
slok ] kul kutMb QUhr ibrK nK isK kwto pUir ] buD bsqr PwtY sdw nr jb
rhI AdUir ] sRI rwm jI sRI ikRsn jI ]

h`Q ilKq nM : MS 206 sMgRih


isrlyK : sIhrPI hIr kI
lyKk : jog isMG
p`qry : 1 A – 13 +7
Awkwr : 12.5X7.5 s.m. ilKq: 9X6.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw pr auKVI hoeI, 11 a qk dupwsIN KVHy ru`K do kwlIAW lkIrW dw
hwSIAw, 11 A qoN Agy ibnHW hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 9. vKryvyN leI lwl
isAwhI dI vrqoN
Awm vyrvw : AMqly 7 p`qirAW qy p`qrw AMk AMikq nhI, SurU ivc 8 Aqy AMq ivc 16 p`qry
ibnW hwSIAw dy KwlI hn, ilKweI sMudr, keI QweIN kwnI bdlI hoeI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ ishrPI hIr kI ilKÎqy ] AlP Awau mihbUb
gumwnIAw vY qYnMU inq aufIkdI hIr jtI ] nyhu lwie ky gieE ivswr mYnMU qyry ibRho
dy bwx ny hIr PtI ] CwqI BMn klyijE pwr hoieAw Awie dyK qMU rwJxw bMn ptI ]
jog isMG isÎwl ibhwl hoeI pRIq lwieky jwlmw mwr sutI ] 1 ]…
AMq : …Xy Xwr imlwieAw hY rb qYnMU sihqI AwKdI hIry vDweIAW nI ] Aij GVI
sulKxI KYr dI hY rWJy nwl qY AKIAW lweIAW nI ] AnI ivCVy ijnw nMU Xwr imldy
hIry DMn iqnw dIAw mweIAw nI ] jog isMG rMJytVy hIr imlky pMfw duKw qy drdw
dIAW ndI vhWeIAW nI ] 30 ] sMpUrnM ]

h`Q ilKq nM : MS 206 A sMgRih


isrlyK : mwJw swvx kIAw
lyKk : swvx
p`qry : 1 – 11 a

238
Awkwr : 12.5X7.5 s.m. ilKq: 9X6.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ mwJw swvx kIAw ] idn pihly mYnMU soc sjn dI ivCVy
nI Aj vylI ] hoie hrWn KVI ivic drdy suM\I dyK hMbylI ] drd iPrwk mwhI dw
FUMFw jg ivic iPrw AkylI ] swvx Xwr lcwr KloqI kMqw bwJ iekylI ] 1 ]…
AMq : …idn qIhvy myrw bylI AwXw Pulw Cyj ivCweI ] rl iml soihly gWvix seIAW
GVI mumwrK pweI ] nyvr dy Jlkwr suhwvix Tumu Tumu krdI AweI ] swvx Xwr
bhwrw hir dm sukr mwhI gl lweI ] 30 ] swvx kIAw mwJw sMpUrxM ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 207


isrlyK : AMg Purn BwKw Pl
lyKk : ikRsn isMG
ilKwrI : GneIAw lwl purbIAw
smW : sMmq 1940 rcnw kwl: sMmq 1889
p`qry : 1 – 33
Awkwr : 8.5X11 s.m. ilKq: 6.5X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw auKVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, ibnHW hwSIAw, sqrW
pRqI pMnw - 6
Awm vyrvw : p`qry v`Ko v`K hoey hn [
AwrMB : 1E sRI siq : AQ AMg Purn BwKw Pl ilKÎqy ] CpY ] jY gur nWnk dyv gurU
AMgd jg pWvn ]… AMg Purn bRnn krON suB gun pUrn kIjIAY ] 1 ] dohrw ]
AMg Purn bRnn krO XQw sumiq Anuswr ] swsqRokq kr Pl APl jih ibQ ilKÎo
ibcwr ] 2 ]…
AMq : …rsu vsu gju ssu ibkRmI sMmq cYq sudIX ] ikRsn pK Ciqb dsm suB sukRvwr
vrnIX ] 121 ] ieq sRI mq rwj iDrwj lYhxw isMG AwigAw Anuswr kiv iksn
isMGyn ibRcRqM ] swsqoRkq AMg Purn BwKw smwpqM] dsqKq dws GneIXw lwl
purbIXw ispwhI ibNgulinvwj kw ] BUl cUk mwP krnw sRb gurmuK jn Apnw dws
smJ kR suD kr lyxw jI ] imqI bYswK sudI 14 ] cMdRvwr idn ] swl 1940 ] jyr
privstw 9 ] AMg Pur BwKw sMpUrxM ] smwpqM ]

h`Q ilKq nM : MS 208 sMgRih


isrlyK : dRopqI cirqR
lyKk : rwm dws
p`qry : 1 – 54 a
Awkwr : 7X13 s.m. ilKq: 5.5X10.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, pr aupr vwlw ih`sw nhIN hY, vKryvyN leI lwl isAwhI dI
vrqoN, dupwsIN KVy ru`K do lwl lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 5

239
Awm vyrvw : ilKq sMudr, SurU ivc Aqy AMq qy hwSIey vwly iqMn iqMn p`qry KwlI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ doRpqI cirqR ilKÎqy ] ieMdRpRsq ky mwih pMfvw jg
rcwXo ] kIE rwj sUjg BUp sB dys bulwXo ] sB rwjw Awey qhW pUjw krq bnwie]
caur Fulwvq BUp kau sRI piq jwdO rwie ] 1 ]…
AMq : …krI hY pukwr nwrI suD lIjo isÎwm mwrI ] mY qo dIn dwsI QwrI roie khY rwxI
hY ] rwm dws Awey nwQ c`kR DrYN isXwm hwQ ] dyiK kY BeI snwQ roie kY irswxI
hY ] 7 ] 2 ] ieq sRI doRpqI cirqR sMpUrnM ] smwpq ]

h`Q ilKq nM : MS 208 A


isrlyK : gMgw AsqoqR
lyKk : dXwl kvI
p`qry : 54 A – 59 a
Awkwr : 7X13 s.m. ilKq: 5.5X10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ gMgw AsqoqR ilKÎqy ] BujMg CMd ] sMBU suqy is`D srbM
pRkwsI ] mhw skq AwpnI Awpy inkwsI ] rmw joq jl ko DrÎo dyh AMgy ] mrm
joq kI skq sRI mwq gMgy ] 1 ]…
AMq : … sunY dXwl Astk mhw pwp jwvY ] pVY icq suinq gMgw hI nwvY ] jpY jwp
Xwko AnMqy AnMgy ] prm joq kI skiq sRI mwq gMgy ] 8 ] ieiq sRI gMgw Astk
sMpUrnM ] suBM : 1

h`Q ilKq nM : MS 209


isrlyK : rwjnIq (ADUrI)
lyKk : qnsuK,kvI
p`qry : 1 A –292 a
Awkwr : 10.5X15.5 s.m. ilKq: 7X11.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy
ru`K do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw -7
Awm vyrvw : ikrm Kurdw, iB`ijAw hoieAw, ikqy ikqy hwSIey qoN bwhr iliKAw hoieAw Aqy
ifzwien bxy hoey
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ rwjnIq ilKXqy ] ikRq kv qnsuK ] cOpeI ] pRQmy
rwDo eykMkwr ] jgqu swij ijh kIAw pswr ] qIin BWiq kir isRsit aupweI ]
sUCm AO AsQUl bnweI ] auqm mDm ADm khweI ] sB Gt mo pRB rho
smweI ]…
AMq : … dohrw ] dyvI kI ausqiq krI bIr br duie kr joir ] hy mwqw prsMin ho suq
dyvO bl qoir ] 196 ] cOpeI ] sudRk bfo suDrmI rwjw ] puqR dyau bl iqh ky kwjw
] AsiQru huie iqh sRI nrys ] k…..

240
h`Q ilKq nM : MS 210 sMgRih
isrlyK : jpujI dw prmwrQ ( jp prmwrQ )
ilKwrI : krmw, BweI
p`qry : 1 – 51 a
Awkwr : 14X19 s.m. ilKq: 9.5X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw ciVAw hoieAw, dupwsIN KVHy ru`K do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw,
sqrW pRqI pMnw - 10
Awm vyrvw : poQI iB`jI hoeI, Ksqw, ikqy ikqy ikrm Kurdw; ilKq sMudr
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] jpujI dw pRmwrQu jd gurU nwnk smyr prbq pr igAw qW
isDW swQ goSit hoeI ] isDw nY bwby nU kihAw ] qw Enw isDw puiCAw qusI qw bwly
ho iksdy bl krkY Awey ho ] qw bwby kihAw eykMkwr ieku jo vwhgurU pRmwqmw hY ]
jo ausny cwhAw ju mY eyk dw Anyk hovW qwa AOm dI Dun kIqI ] qw ArD cMdR kw
mwieAw hoeI ]…
AMq : … idn rwq jIAW dy iKlWvx vwly dweI dwieAw hY ] jgqu eIsr dw puqR hY ] so
Kyldw hY ] Awpo Awpxy bury Bly krim Drmrwie dy hjUr vwcngy ] krmw dy
ienswr iksy nU nyVy Cutkwrw hovy iksy nMU dUr ] ijnw pRmysr dw nwmu jipAw hY so
krmw dI mskq Gwl gey hYn ] gurU nwnk jI kihMdy hY aunHW muKw aujilAw ipCly
keIAW dw Cutkwrw hMudw hY ]39]

h`Q ilKq nM : MS 210 A


isrlyK : Bwgvq gIqw
ilKwrI : krmw
ilpI kwl : sMmq 1845
p`qry : 51 A – 193 A
Awkwr : 14X19 s.m. ilKq: 9.5X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E gxySx nm: 1E siqgur pRswid ] sRI ikRsnw nmh ] sukl AMbrDnM sis bnM
cqurBujM pRsMn bdnM iDAwie qy srb ibGno psMqey ] jb pWf ky puqR Aru iDqRws† ky
puqR mhwBwrQ ky juD kau kurKyqR kau cly qb iDqRws† kihAw ky juD kw kauqk dyKn
hau BI clau ]…
AMq : … Ab rwjw myrI AOr bwq qNU sux ] ijs Er jogIsrON ky eIsr sRI ikRsn Bgvwn
jI hY Aru ijs Er pwrQ jo hY Arjn Bgq gWfuIv DnK kw Dwrnhwrw ijs Er eyh
dono Bgq BgvMq hY iqsI Er jsu Aru iqsI Er lKmI myrI miq vKy eyh bwq inscY
kr hY qyry puqR ADrmI hwrYNgy ] pRmysR ky Bgq pMun Awqmy pWfv jIqihgy ] pRmysr
qI ikRpw qy ] 18 ]…] ieq sRI Bgvq gIqw spUrn smwqM…sbMiq ATwrw sY
pYqwlI ] 1845 ] imqI jyT vdI iqRqIAw mMglvwr dsqKq BweI krmw gurW kI

241
ikRpw qy swD sMgq kw sdkw BUlw cukw bKs lYxw ] sRI ikRs˜ siq rwm sq rwm siq
hir hir jI Bgvwn sq ] vwhgurU vwhgurU jI siq ]

h`Q ilKq nM : MS 211


isrlyK : sRI rwm rh`sX
lyKk : rqn isMG (rqn hrI)
ilKwrI : igAwnI gulwb isMG
ilpI kwl : sMmq 1845 rcnw kwl: sMmq 1899 eI.
p`qry : 1 – 310
Awkwr : 21X14 s.m. ilKq: 17X9.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, dupwsIN iqMn lwl lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw -16,
pihly p`qry qy dohrw hwSIAw hY Aqy aupr iqkon bxI hoeI
Awm vyrvw : ilKq sMudr hY, kuJ p`qry hyToN qyl nwl iB`jy hoey hn [ 309 A qy smyN bwry
iliKAw hY :- “sMbq nv nv bsu ssI sr suB idvs idnys ] Pwgun vid pUrn
krXo rwm rhsX rmys ]”
AwrMB : 1E siqgurU pRswid ] sRI mqy rwmwXnm: ] sRI gurU crn kmly BXo nm: ] dohrw ]
sRI gurU bydI bMs br bMdO ihX Dir DXwn ] jw su ikRpwl vlysqy lhON skl sRiq
gXwn ] 1 ] AMg dwid nvrUp pRB pUrn prmwnMd ] pRxvoN pd pMkj prm pwvn
pwp inkMd ] 2 ]…
AMq : … sRI md gXwin gulwb isMG inRpqy rXwsI dRmw rUipxI rmXw rwm kumwir nwm
rmxIq dRyih sjn mnw ] sRI mqu som sroiB dysu ngry sMvwisno dwisnw sRI md rwm
rh`sX kMs muidqI smX ksqw pRIqXy ] 35 ]
ieiq sRI md rwm rhsXy rqn hir ibricqy sRI sMd purwxw KXwn sRI sqXopwKXwn
BwKw bDwKXwn pRbMDy eyko nwmI iqq mo DXwn 79 ] auqwrDy ] sMpUrxM suBM ]

h`Q ilKq nM : MS 212


isrlyK : kuc sqkw
p`qry : 1 – 12
Awkwr : 16.5X11 s.m. ilKq: 12X7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnHI hoeI, isAwhI kwlI, hwSIey qoN ibnW, sqrW pRqI
pMnw 13
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky cMgI, ilKq sMudr, 1 qoN 12 q`k pMnw nM: AMikq hn aus
qoN bwAd iek p`qrw nMbr qoN bgYr hY pr poQI dw hI ih`sw hY [ pMnw nM: 11 a qy
sMmq bwry ies qrW iliKAw hY “KMf vMnMH KMf ggn lKmOn khU buD mwG”]
AwrMB : “1E siqgur pRswid” ] AQ kuc sqkw ilKXqy ] do: ] Arijq Amrq rjk
jgiq kuc jug bMdn Twn ] kMuBkrn rwvx mno a~nq krn mhwn ]…
AMq : …aUc hoie kuc bs kIey sur nr muin idrw pwl ] Ab nIcy ltkq Bey jIqn kO
pqwl ]

242
h`Q ilKq nM : MS 213
isrlyK : Bwgvq dsm skMd
lyKk : ikRSn dws
smW : sMmq 1887
p`qry : 1 – 409
Awkwr : 25X17.5 s.m. ilKq: 19.5X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy do-do lwl
lkIrW do-do kwlIAW ivckwr iek motI sMqrI lkIr [ sqrW pRqI pMnw 19
Awm vyrvw : poQI dy pihly pMny qy ifzwiendwr hwSIAw pr ifzweIn dy rMg m`Dm pey hoey hn [
lyKk bwry pMnw nM 3 A qy ies qrW iliKAw hY :-
“Bly ikRpw inDwn inD igAwn jog inD isAwm ] ikSn dws ky ikRpw kr pUrn kIny
kwm” ] poQI dy SurU ivc 5 p`qry Aqy AMq ivc 6 p`qry KwlI hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] “sRI goibMdie nmih” “swr sUqIey nmih” “sRI gxyswey
nmih” ieq sRI Bgvqy dsm iskMd ilKqy ] “dohrw” do miq Git mih prspr
bolq eyk smwn ] iek gwvY gux isAwm ky iek brjy sur igAwn ]…
AMq : …qumrI srnI jo pey qy auqry Bv pwr ] ieh jwn kr mwq jI mY pirAw qumry
duAwr “ qMU Avqwr sRI lCmI swihb sRI nwrwn ] ApnI srnI rwKIa ibnY hmwrI
mwn ] poQI sMpUrn ] sMmq 1887 “vwr som”

h`Q ilKq nM : MS 214 sMgRih


isrlyK : bwrw mWh sRI ikRsn rwDkw jI kw
lyKk : kwhn isMG
rcnw kwl: sMmq 1899
p`qry : 1 –7
Awkwr : 22.5X14.5 s.m. ilKq: 18.5X12.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnI hoeI [ isAwhI kwlI hwSIey qoN ibnW, sqrW pRqI
pMnw 22
Awm vyrvw : poQI iB`jI hoeI, kwgz dI hwlq Ksqw, ilKq sMudr poQI ivc ikqy-ikqy hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ poQI dy AMq ivc 3 p`qry KwlI hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ bwrw mWh sRI ikRs˜ rwDkw jI ko ] dohrw ] cqR ricq
AnMd so PUlI byl Apwr ] kusm pRPuilq Ank ibD BvrY krY gMujwr ]…
AMq : …bwrW mhW sRI ikRsn ko krXo buD Anuswr ] BUl cUk sB bKsIa buD jn dIn
idAwr ] sMmq sis vs nwQ nv Pg sud iqQ nOmw ] kwn isMG mhd BUlKXo suB
dwiek idn BOmw ] pVy suny jo pRym so ikRsn AMq hoie icq ] suKI rhY ies jgq mY
AMq mukq sun im`qw ] .:. ] .:. ] sRI ikRSnwX nm : bwrW mwhW sRI ikRs˜ rwDw jI ko
sMpUrnM ] SuBM msqu ]

243
h`Q ilKq nM : MS 214 A
isrlyK : BivK bcn
p`qry : 1 – 17
Awkwr : 22.5X14.5 s.m. ilKq: 18.5X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, poQI dI ilKq v`KrI hY kwgj vI v`Krw hY pr ieh poQI dw ih`sw pihlI
poQI dy nwl hI bMinHAW hoieAw hY [poQI dw AwrMB vwlw p`qrw SurU ivc PitAw hox
kwrn pVHn Xog nhIN hY [
AwrMB : …..brn Awsrm ko Cof ijq pwKMfI Gir soie ] 4 ] kl drsn ky kwrny auTy
pRwq iek vrK ] ngr dUr huie dyKIey qb drswvY mrK ] 5 ]…
AMq : …Gr Gr ieh qmwSw hoiegw brs cwlI AMdr vrqy sa vry pICy dIAw mwqw qy
klpnw pICy gRwie Drw ] qW isKW mwqw bKswieAw ] bcn kIqw KusI hoky ] lMgr
clwaugy qW sRwp n Awvgw ] lMgr Atkw ] srwp stkw ] aus hI byrw ] isK sO
muh Pyrw ] jlo isKo mwlvy ] gurU kI kWsI dmdmy kw drsn hYgw ] myrw isK
dmdmy dI thl krygw ] so kWsI vwsI giq ] gurU kw Gr shIdW dI mukiq ] swKI
pUrI hoeI ]

h`Q ilKq nM : MS 215


isrlyK : hT pRdIpkw
lyKk : l`CI rwm
p`qry : 1 – 22
Awkwr : 14.5X18 s.m. ilKq: 10X14.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIey qoN ibnW, sqrW pRqI
pMnw 10.
Awm vyrvw : poQI ivc p`qrw nM 1 a qy ilKky swry p`qry auqy hVqwl PyrI hoeI hY [ p`qirAW dw
rMg AsmwnI hY [ pqrw nM 2 A qy hVqwl Pyr ky pUry pqry qy dobwrw iliKAw hY [
ilKq sMudr
AwrMB : “ 1E siqgur pRswid ” “ sRI sqgur crn kmly BXo nm: AQ hT pRdIpkw
lCIrwm ikRq ilKXqy ]…
AMq : …ieq sRI ikRsn jIvn klXwn sRq lCIrwm ikRq Xog suDwinD gRMQ pMcm aupdys
sMpUrnM [ = ] = ] = sMpUrxM suBM BUXwqw ] lyKk pTkwnW brdo Bvyqw “ sRI rwm
ikRsnM bRhm hrI ibsnM ] AnwQ nwQ nwQM ] nmO jor hwiQ ] ] ]
]=0=]0] ]0]=0=]0]=0=]0]=

h`Q ilKq nM : MS 216 sMgRih


isrlyK : CMd rqnwvlI
lyKk : hir rwm dws inrMjnI
smW : sMmq 1795 ib.

244
sQwn : iffvwnw
p`qry : 1 – 63
Awkwr : 9X14.5 s.m. ilKq: 6.5X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw c`mVw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do-do kwlIAW lkIrW ivc
ikqy-ikqy lwl, sqrW pRqI pMnw 6
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, ilKq sMudr, poQI dy AwrMB ivc 7 p`qry AMq ivc 4 p`qry KwlI
hn [
AwrMB : “1E siqgur pRswid” “AQ CMd rqnwvlI ilKqy” dohrw “gur gnpiq goibMd ko
nwie sIs hir rwm” ipMgl mq BwKw ibKy rciq ruicr prkwm ]…
AMq : …sMbq sr nv muin ssI, nB vwsI gur mwin ] iffvwnw idRF kUp jih, gMRQ
jnm sQl jwin ] ] ] ieq sRI hir rwm dws inrMjnI ikRq CMd rqnwvlI sMpUrxM
] ªRI gxySwX nm: ] = ] = ] =

h`Q ilKq nM : MS 216 A


isrlyK : rwjnIiq
lyKk : dyvIdws
p`qry : 1 – 80
Awkwr : 9X14.5 s.m. ilKq: 6.5X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ies poQI ivc p`qrw nM 22 qoN bwAd 33 nM hY p`qrw nM 59 dI QW qy 95
iliKAw hY ]
AwrMB : “1E siqgur pRswid” a sRI gxyswey nmw: “AQ rwjnIq ikRq kv dyvI dws
ilKXqy” kibqu “ nIiq hI qy Drm Drm hI qy srb is`iD nIq hI qY Awdr sBwin
bIic pweIey ] nIiq sY AnIiq CUtY nIiq hI qy suK lUtY nIiq lIey bolY Blo bkqw
khwieey ]…
AMq : …jo rjdI nktI Bv-sttI PktI aultI sultI hY ] mY jurtI kurtI suntI sb
Byd bfI miq mUF bFI hY ] dyvI ltIn iqRKw aultI giq ky sultI ju mhwbl dI
hY ] 111 ] ieq sRI dyvI dws ikRq nIq Byd rwjnIq smwpq ]

h`Q ilKq nM : MS 217 sMgRih


isrlyK : bMswvlInwmw nwBw nryS
lyKk : kmlw Dr
p`qry : 1 – 13 a
Awkwr : 10X15.5 s.m. ilKq: 6.5X11.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, cUpwsIN iek motI pIlI
lkIr dy iek pwsy iek kwlI Aqy iek lwl lkIrW, dUjy pwsy do kwlIAW qy iek lwl
lkIrw dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 6, pq`irAW dw rMg AsmwnI

245
Awm vyrvw : SurU ivc do Aqy AMq qy iqMn hwSIey vwly p`qry KwlI, poQI dw AwrMB lwl isAwhI
nwl kIqw hoieAw hY, 13 A p`qrw KwlI hY ]
AwrMB : 1E sRI gxyswX nm: ] dohrw ] sRI gjyNdR muK crx mY rhy sdw icq mor ] ismrn
jwky hoq hY dUr ibGn AqI Gor ] 1 ] mn hrn CMd ] isv suq ky crn ABIbMdn
krq jb pwp duK imtY sB bwsnw PuryN ] kwm koh loB moh Dr qn DIr qb ird
gyh mWJbr gÎwn dIp pRjryN ] AxI mwdI As† isiD sMKAw dIs nv inDI FUfq
iPrq qh Gr bn suQryN ] kmlwDr khq ngr Gr logn pukwr XhI ibRq suB ikRs˜
Awp aucryN ] 2 ]…
AMq : …lKÎmI bMqn jn hY pr bydn bhuqwie ] Drw Bwr Xuq sys pY soby sRI piq
rwie ] 70 ] kwXQku kut kwk kul Awp jwq ky pwl ] kUkr hsqI isMG idj Awp
jwq ky kwl ] 71 ]

h`Q ilKq nM : MS 217 A


isrlyK : hir bMsy BivK
p`qry : 1 – 17 a
Awkwr : 10X15.5 s.m. ilKq: 6.5X11.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] jnmyjX rwjw pRs˜ krqy Bey ] hy bÎws jI jo smIp Awauxy
vwlw smX hY AOr jo dUr ko Awauxy vwlw smX hY ] aus smX ko hm nhI jwnqy ]
ies vwsqy dÍwpur Xug nMU dos lgwny vwlw jo kilXug hY iqs nMU mY jwnxy kI ie`Cw
krqw hMU ] 1 ] …
AMq : …AOr hy jnmyjX kilXug mY mn kI pIVw qy rihq koeI nhI hovygw ] AOr rog
rihq koeI nhI hovygw ] AOr sB jn inMdw krny vwly hovyNgy ] AOr ikXy hoey
aupkwr kw bdlw koeI nhI dyvygw ] Xh sB bwrqw kilXug mY ho jwvyNgI ] 40 ]
ieiq sRI hir bMsy BivKÎy ] 184 ]

h`Q ilKq nM : MS 218


isrlyK : iDAwau ibhMgm mhlw 5
p`qry : 1 – 31
Awkwr : 14.5X22 s.m. ilKq: 11X19.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnHI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, p`qirAW dw
rMg AsmwnI, ibnW hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 12
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, iB`jI hoeI, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
AwrMB : 1E siqgurU pRswid ] iDAwau ibhMgm mhlw 5 ] rwg rwmklI inrMkwr kI kQw ]
eyk nwmu kw ADwr Qw ] Kwqw ikC n Qw ] pMc qq inrbwx Qy ] aun kI dyhI QI ]
sRI bwby nwnk kI ] suriq sbid igAwn iDAwnu sMqoK ] 5 ] …

246
AMq : …gwieqRI CMd ] sumwqw bRMm XunI nmsqqy ] ho dyvI mho dyvI dyvI CMd sursqI ]
gwieqRI visst srwp moc krMqy ] kys vysw klys nwsw duK nwsw mwdvw ] hrI hrw
pwp nwsw mukq dwqw jnMwrdnw ] EAM BUr Bvw suvwh ] ieqI riKAwq ] qq sv
qur vrnM ] Br go dy vsDy mY DyXU nw prco idieAwq ]

h`Q ilKq nM : MS 219


isrlyK : PUlmwlw gRMQ
ilKwrI : drgwhw isMG rUpyvwlw
ilpI kwl : sMmq 1958
sQwn : ipMf nwnoky, AMimRqsr
p`qry : 1 – 203
Awkwr : 24X32 s.m. ilKq: 15X19 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, auKVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy ru`K
do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW ivc iek motI pIlI lkIr dw hwSIAw, hwSIey
dy bwhr vwr iek nIlI lkIr, sqrW pRqI pMnw - 15
Awm vyrvw : SurU ivc 8 Aqy AMq qy 25 p`qry KwlI, ikqy ikqy ikrm-Kurdw
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ PUlmwlw gRMQ rwmwXxw ] sÍYXw ] Awid krO gurdyv ko
bMdn vwihgurU muK mwih aucwrI ] dÍY kr joir DrO crnI isru jWau sdw gur ky
bilhwrI ] kWn sunO gur kI aupmw gur rUp AnUp sdw aurDwrI ] vwhgurU gur nwnk
swihbu syvk sWm ghI drbwrI ] 1 ]…
AMq : …mohwidk mRg kIny jX sb isMG so hY sohn PrIdwidk Bikœ krYXw hY ] koaU sRI
ikRs˜ ibs˜ gxpiq kYsYv jg hmqO grIb dws rwm ky jpÎw hY ] 1 ] sRI piq,
AnMq, qulsI, eIs, jgdIs, eIsÍr, ….. sRI ikRs˜, dws ] ieiq sRI PUl mwlw igRMQ
smwpqM ] suBmsq ] poQI ilKI imqI kwqk pRivs† ] 21 ] sMmq 1958 ] bklm
BweI dRgwhw isMG ] BweI rUpyvwlw ] iKdmq gujwr lMgr jI swhb ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 220


isrlyK : suDwsr
lyKk : nvIn kvI (pUrw nW gopwl isMG)
smW : sMmq 1895
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 1 – 352
Awkwr : 23X27.5 s.m. ilKq: 17X20 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVy ru`K do lwl
lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW ivc iek motI pIlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI
pMnw 16
Awm vyrvw : poQI dy AwrMB ivc 10 Aqy AMq qy 5 p`qry hwSIey vwly KwlI

247
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] EN sRI gxySwX nm: ] AQ pRwcIn kiv sMbUh bwnI rs swnI
mX nvIn ikRq suDwsr nwm gRMQ ilKÎqy ] dohw nvIn ko ] crn jugl bMdn krON
sb dyvn smudwie ] jXoN hwQI ky Koj mY sb ko Koj smwie ] 1 ]…
AMq : …mohn mukt mod mMgl sdw hI rhY mWg lwflI kI sdw mMglmeI rhY ] 29 ]
dohrw ] pRB isD kv rs qqÍ ign sMmq sr AvryK ] Arjun suklw pMcmI sOm
suDw sr lyK ] 30 ] ieiq sRI nvIn ibrcqwXW suDwsr nwm gRMQy kiv nwm bMD dwn
lIlw gRMQ sMpUrxqw pRsMgih ] sRI nwrwXwxw nm: ] ieiq sRImn mhwrwjwiDrwj Aq
jwn bl vwiCq kMq brwr bMs isrmOr sRI jsmMq isMG jI mwlvyNdR bhwdr icq
iblws ihq AwgÎw ipRq nvIn kiv smUh bwnI rs swnI suDwsr nwm gRMQ Kt qrMg
vrnnM sMpUrxM smwpqM ] sRI

h`Q ilKq nM : MS 221


isrlyK : sRI rwm cirqR mwns (qulsI rwmwiex)
lyKk : qulsI dws
ilpI kwl : sMmq 1899
sQwn : kSmIr purI
p`qry : 1 A – 484
Awkwr : 16.5X25 s.m. ilKq: 11.5X17.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw pr au~KVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, cupwsIN
iek motI sMqrI lkIr dy iek pwsy iek kwlI Aqy iek sMqrI lkIr, dUjy pwsy do
kwlIAW lkIrW Aqy iek sMqrI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw 12
Awm vyrvw : p`qrw 1 A Aqy 2 A qy dohrw hwSIAw, Aqy ilKweI ivc iek lweIn lwl Aqy
iek kwlI, ilKq sMudr, poQI dy AwrMB Aqy AMq qy 9-9 KwlI ibnHW hwSIAw dy p`qry[
AwrMB : 1E sRI rwmwX nmh ] 1E sRI gurvy nmh ] 1E sRI gxyswX nmh ] vrnW nwm rQ
sMGwnW rswnW CMd swmip ] mMglwnW ckr kr qwro vMdy vwnI ivnwXko ] BvwnI
sMkrO vMdy sRDw ivsÍws rUipnO ] Xw iBAW ivnwn psXMiq isDw : ]...
AMq : …sRI md rwm cirqR mwnsu imdM BgqRX vghiq jyqy sMswir pqMg Goir ikrxY
rdhuvMiq no mwnv : ] 362 ] ieiq sRI rwm icrqRy mwnsy skl klp ivDMÍsny sqX
spq mOpwn smwpqM ] 7 ]suBM Asqu ] sMvq ] 1899 ] igRMQ qulsI rwmwiex
sMpUrn hoeI ] sMmq ATwrw sY nVwnvy imqI AsUN sqweI ilKI kSmIr purI ivc [
sRI rwm sRI rwm sRI rwm ]

h`Q ilKq nM : MS 222


isrlyK : myG ibnod
lyKk : myG munI
ilKwrI : lwl cMd
ilpI kwl : 1879
sQwn : AMimRqsr

248
p`qry : 1 A – 204 a
Awkwr : 22.5X16.5 s.m. ilKq: 17.5X12.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw a~uKVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy ru`K do
lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 23
Awm vyrvw : ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, SurU ivc iqMn p`qirAW qy myG ibnod
dw qqkrw idqw hY , 1 A p`qrw cwry pwsy dUhry hwSIey ivc Pu`l bUitAW nwl
sjwieAw hoieAw hY, 205 p`qrw KwlI hY [
AwrMB : 1E sRI pwrs nwQ jI nm: ] AQ myG ibnod ilKÎqy ] dohrw ] skl jgq
AwDwr pRBu skl jgq isrqwj ] pwp ibdwrn suK krn jX jX sRI ijn
rwj ] 1 ] qWhI ko mY ismr kY krO gRMQ suKkwr ] myG ibnodY nwm ies skl jIv
aupgwr ] 2 ]…
AMq : …sMvq 1879 Pwgx vdI 13 qRXodsI ] iliKqM AimRqsr mDXy lwl cMd iliKqM
myG ivnod sMpUrxM smwpqM ] XwdRsM iliKqM idRstw ] qwdRsM iliKqM mXw ] Xid sudm
suDMvw ] mmdo Kon dIXqy ] kstyn iliKqM swsqRM ] Xqnyn pirpwlXyq ] XWgiqM
ilKko XMiq qWgiqMq vsqRvq ] suBM ]

h`Q ilKq nM : MS 223 sMgRih


isrlyK : ibRMd sqseI
lyKk : ibRMd, kvI
smW: sMmq 1678 (rcnw kwl)
sQwn : Fwkw Sihr
p`qry : 1 – 61 a
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw au~KVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy ruK do
lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 13
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikqy ikqy hwSIey qoN bwhr vKrI kwnI nwl ilKq, AglI
ikRiq SurU hox qoN pihlW iek p`qrw KwlI hY [
AwrMB : 1E [ sRI gxyswX nmhw: ] AQ ibRMd sqseI ikRq kiv ibRMd ilKÎqy ] dohrw ] sRI
guru nwQ pRBwvqY hoq mnorQ is`iD [ Gn qY jÎoqru byil dl PUl Pln kI
ibiD ] 1 ]…
AMq : …smY swr dohwnw kO sunq hoq mn mod ] pRgt BXo Xh sq sXw BwKw ibRMd
ibnod] 696 ] sMmq sis rs bwr bsu kiqk suid sis vwr ] qwqy Fwky shr mY
aupjÎo puhp pRcwr ] 697 ] ieiq sRI kiv ibRMd ikRq ibMRd ibnod sqwXw sMpUrnM
smwpqM suBM BUXwq ]

h`Q ilKq nM : MS 223 A


isrlyK : rwjnIq
lyKk : dyvI dws

249
p`qry : 1 – 35 A
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ rwjnIq ikRq kiv dyvI dws ilKÎqy ] kib`qu ] nIiq
hI qy Drm Drm hI qY sRb isD nIq hI qY Awdr sBwin bIc pweIXy ] nIq sY
AnIq CUtY nIq hI qY suK lUtY nIq lIXY bolY Blo bkqw khweIXY ] nIq hI qY rwj
rwjY nIq hI qY pwqswhI nIq hI ko nvKMf mwih jsu gweIXy ] Cotn ko bfY krY bfy
mhw bfy krY qw qy sb hI ko rwjnIq hI sunweIXy ]…
AMq : … ieiq sRI dyvI dws kib`q ikRq rwjnIq sMpUrxM ] AnoÎkq ] kib`q ] cFhU n
clby ky dlhMU n hlby ky pYf hMU n mlby ky nr kI n lwj ky ] drd n drby ky
grj n krby ky AOrij n Drby ky Gn kI n gwj ky ] dwn ky n mwn ky n swh
snmwn ky n ADm Ajwn su n dyKby ky swj ky ]

h`Q ilKq nM : MS 223 e


isrlyK : cwxwkw swsqR BwKw
lyKk : sYnwpiq
smW : sMmq 1889
p`qry : 36 a – 55 a
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ikqy ikqy SbdW dy ArQ hwSIey ivc, ikqy ikqy sqrW dy nwl nwl id`qy hoey hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ cwxwkw swsqR BwKw ilKÎqy ] dohrw ] pRxvq ho sRI
ibsn ko jo iqRlok ko rwau ] cwxwky BwKw kro jo qum hohu shwie ] bhu swsqR Avlok
kY sMudr bcin inkwr ] rwjnIq sMbUh kO brnn krO ivcwr ] 2 ]…
AMq : … gur goibMd kI sBw mY lyKk prm sujwn ] cwxwky BwKw kIey kiv sYnwpiq
nwm ] 11 ] ieq ibRD cwxwky BwKw KoVs iDAwie smwpqM ] 16 ] sMmq 1889 ]

h`Q ilKq nM : MS 223 s


isrlyK : bwxI (k`cI)
p`qry : 55 a – 60
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, AMq ivc 160 p`qry qy mMglw crn dy ArQ id`qy hn [
AwrMB : slok mhlw 1 ] 1E siqgur pRswid ] ijq dr lK mhMmdw lK bRhmY ibsn
mhys ] lK lK rwm vfIrIAih lK rwhI lK vys ] lK lK aQY jqI hY sqIh qy
sMinAws ] lK lK EQY gorKw lK lK nwQw nwQ ] lK lK EQY Awsnw gur cyly
rih rwis ] lK lK dyvI dyvqy dwnU lK invws ]…

250
AMq : … bRhmw Awie n AwKsI byd pVY muK cwr ] iksnu ik sMdw bpuV ij huk imley
Aauqwr ] isau swlwihin dir KVy dyvI dyv AsMK ] ApuTw hoie qw JUir mrY scu
sdw bKsMd ]

h`Q ilKq nM : MS 223 h


isrlyK : rUp dIp ipMgl BwKw
lyKk : jY ikRsn BOjg
rcnw kwl: sMmq 1776
p`qry : 1 – 11 A
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, p`qrw nM: 12 KwlI hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] E sRI gxyswX nm: sRI srqyÎy nm: [ AQ rUp dIp ipMgl
BwKw ilKÎqy ] dohrw ] swrd mwqw qum brI subuiD dyhu dr hwl ] ipMgl kI CwXw
lIey brno bwvn cwl ] 1 ] gur gxys ky crx gih ihXy Dwr kY ivs˜ ] kuvr
BvwnI dws ko jugiq krY jY ikRs˜ ] 2 ]…
AMq : … dohrw ] sMmq sqRw sY brs AOr iChqr pwie ] Bwdo suid duqIAw gurU BXo gRMQ
suKdwie ] 4 ] ieiq sRI ipMgl rUp dIp BwKw jY ikRsn Bojg ikRiq sMpUrnM ] gx
sMpUrnM

h`Q ilKq nM : MS 223 k


isrlyK : Bwv pMcwskw
lyKk : ibMRd
p`qry : 1 – 18 A
Awkwr : 17X12 s.m ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, 19 Aqy 20 p`qrw KwlI hn [
AwrMB : 1E sÍsq sRI gxyswX nm: ] AQ Bwv pMcwskw gMRQ ilKÎqy ] ikRq kiv ibRMd BwKw
] dohrw ] AdBuq Aimq AnMq giq Agm Apwr AnUp ] ivXwpk jg qy
AidRsÎmX jX jX joiq srUp ] 1 ] dohrw ] kiv lokn ky Bwv suin kCuk BXo
icq cwau ] krI Bwv pMcwskw ibRMd su kiv Dr Bwau ] 2 ]…
AMq : … ieq Bwv pMcwskw sMpUrnnM ] kib`qu ] CUt CUt prY AwlI bYdIAw ju bwr bwr
muK pr moqn kI lrI lrkq hY [ cUrw kI KIl fug Brq inks jwie jU rwhMU kI
gWT sr skq hY ] su kiv pRhlwd mIn Avqwr BXo mD vdI qIj mD jysTv dI
pMcmI ko kUrm pRmwinXy ] cyqR vdI qROdsI vYrwh bpu Dwr hir mwDv kI sudI nr hru
gun gwinXy ] mwDv kI sudI riv bwvn vYswK sudI qIj ko prsrwm nwmu Dwm
AwinXy ] mwDv sudI nOmI rwm ikRs˜ Bwdo vdI Awhy AGhn vdI qIj boD jnm
jwinXy ] 1 ] = ] = ]

251
h`Q ilKq nM : MS 223 K
isrlyK : icqR iblws
lyKk : AMimRq rwie
p`qry : 1 – 30 a
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : ahI
Awm vyrvw : SbdW dy ArQ lwl isAwhI nwl vKrI kwnI nwl ilKy hn [ 30 A KwlI hY [
AwrMB : 1E sRI gnpqXy nm: ] AQ icqRiblws ikRq kiv AMimRq rwie ilKÎqy ] CpY ]
suMfw dMf BsuMf mMf isMdUr BUr br ] kys gMf Al JMuf lsY sis KMf Bwl pr ] mukt
cMf su pRcMf gMf md Jrin clq cYÍ ] kMufl krn AKMf cFy jnu mwrqMfu dyÍ ] Buj
dMf cqur blbMf Aiq nvo KMf bMdq crn ] kMtk ibhMf sq KMif kih lMbodr
Asrin srin ] 1 ]…
AMq : … dohrw ] ic`qR vrn ABrn kCu brnI AMimRq rwie ] Bry ic`qR kI ibRMq Ab
kih cqrMg bnwie ] 4 ] ieiq sRI ic`qR iblws kiv AMimRq rwie ikRq smwpqM ]
hrM ]

h`Q ilKq nM : MS 223 g


isrlyK : CMd rqnwvlI
lyKk : rwm dws inrMjnI
ilpI kwl : sMmq 1795
sQwn : iffvwnw
p`qry : 1 – 33 a
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E sRI vwhgurU jI kI Pqy ] AQ CMd rqnwvlI ilKÎqy ] dohrw [ gurU gnpiq
goivMd kO nwX sIs hir rwm ] ipMgl mq BwKw ibKY rcq ruicr pr kWm ] 1 ]
mqw brn ivByd kir dYÍ ibiD lOikk CMd ] ipMgl Awid Acwir jin khy bWiD
prbMd ] 2 ]…
AMq : …sMbq sr nv muin sis nB nvmI guru mwin ] iffvwnw idRF kUp jih gMRQ
jnm sQl jwin ] ieq sRI rwm dws inrMjnI ikRq CMd rqnwvlI sMpUrxM ] ] sRI
gurU nwnk AMgd… guru qyg bhwdr guru goibMd isMG Awpnw Kylu Awp vrqwieAw ]
ds Avqwr kIey gur nwnk iBMn iBMn bpukwr idKrwieAw ] 10 ] 0 ]

h`Q ilKq nM : MS 223 G


isrlyK : mwn mMjrI nwm mwlw
lyKk : nMd dws

252
sQwn : iffvwnw
p`qry : 33 A – 65 a
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI gxyswX nm: ] AQ mwn mMjrI nwm mwlw ikRq kiv nMd
dws ilKÎqy ] dohrw ] qMn mwim pr prm gur ikRsn kml dl nYn ] jg kwrn
krunwr nv gokl ijn ko AYn ] 1 ] dohrw ] aucr skq nih sMsikRq jwno cwhq
nwm ] iqn lig nMd sumiq jQw rcq nwm kI dwm ] 2 ]…
AMq : … dohrw ] jml jugm jm dÍMd dYÍ auBY imQun ibb bIA ] jugl iksor sdw bsO
nMd dws ky hIA ] 214 ] AQ mwlw ky nwm ] dohrw ] mwlwisk jo gunvqI Xh ju
nwm kI dwm ] jo nr kMiT kir hY so nr hYÍ hY Cb ko Dwm ] 215 ] ieiq nwm mwlw
spUrxM ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 223 |


isrlyK : Anyk ArQ BwKw
p`qry : 65 a – 74 A
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, 71 p`qry qoN kwnI bdlI hoeI hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI gxyswX nm: ] AQ Anyk ArQ BwKw ilKÎqy ] dohrw ]
jo pRBu joiq mY jgq mY kwrn krn AByv ] ivGn hrn sb suB krn nmo nmo iqh
dyv ] 1 ] dohrw ] eykY bsqu Anyk hYÍ jgmgwq jm Dwm ] ijXo kMcn ky ikMknI
kMkn kMufl nwm ] 2 ]…
AMq : … snyh ] qYl, snyh snyh iGRq, auqm pRym, snyh ] so snyh inj crn ko nMd
dws ko dyh ] 88 ] sbd smMud mY sbd gun ko kwFn smrQ ] mrjI Aws skMq
js qYsy Awvih hQ ] 89 ] ieq Anyk ArQI sMpUrxM ]

h`Q ilKq nM : MS 223 c


isrlyK : surBI
p`qry : 74 A
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, AwKrI KwlI do p`qirAW qy ‘KoVsdl pdm ic`qRk ‘ ckR vwhy hoey hn, iek
p`qry qy nusKw iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : AQ surBI ilKÎqy ] dohrw ] cMdn surBI imRg surB surBI bhuru bsMq ] surBI
cwrq bn gaU jo jg krqw kMq ] 1 ] Awqmw ] dohrw ] cMdn surBI imRg surB
surBI bhuru bsMq ] surBI cwrq bn gaU jo jg krqw kMq ] 1 ] Awqmw ] dohrw]

253
mn buDM icq suBwv qn Drm jIv AhMkwr ] ey sB khIAih Awqmw prmwqmw
AwDwr ] 2 ]…
AMq : … dohrw ] jo Anyk ArQI pVY AQvw sunY ju koie ] qwkau AnMk suArQ ieh
pMun prwpiq hoie ] 57 ] surBI spUrn hoeI ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 224 sMgRih


isrlyK : mMqR
p`qry : 1 - 9 A, 16
Awkwr : 16X12.5 s.m. ilKq: 12.5X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw au~KVI hoeI, dupwsIN KVHy ruK Al`g Al`g hwSIAw, ikqy ikqy do
lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr, ikqy ikqy do lwl lkIrW do kwlIAW lkIrW ivc
motI pIlI jW motI sMqrI lkIr, sqrW pRqI pMnw 16
Awm vyrvw : AwrMB ivc 11 Aqy AMq qy 3 p`qry hwSIey vwly KwlI, do KwlI p`qirAW qy hor
klm nwl nusKy ilKy hoey [ p`qrw 16 qy vI mMqR hn, keI QWeI kwnI bdlI hoeI hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] mMqR ] dMmu gugw dmu mMflI dMmu kwjI sulqwn ] pRbq DUVW
DumIAw gugw cVy cugwnu ] gMugy sMwdI kot lIs bMdy ibsIAru nwgu ] ibis kWlI ibis
kMblI kYsin kwly qUiq ] ibisAru dydy fMgu PUku ]…
AMq : … Agxq sUrj pKMq nUrm bsy qUrm kwl kMtMk dUrm sq sukr sRI bwlw sUrij
hiQ KVg gl PUln kI mwlw kMnI kMufl rUp kw ibswlw ] iriD isiD kro grIb
nwQ jI pRiqpwlw ] grIb nwQ icqwvn vwlw ] 12 ] smwpqM ]

h`Q ilKq nM : MS 224 A


isrlyK : joqs pRkws
p`qry : 10, 10 - 15 A
Awkwr : 16X12.5 s.m. ilKq: 12.5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ds AMk do p`qirAW qy AMikq hY 16 A qy jMqr mMqr AMikq hn
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI gxysÎ nm: ] AQ joqs pRkws ilKÎqy ] AD inCMqR ]
ccy colw ] AsunI 1 ] illu lylo BrxI 2 ] AweI aUey ikRqkw 3 ]… ] 17 ]
noXwipXu ] jystw 18 XoDy Biq mUl [ …
AMq : … ibsu ikAwVI ikfwau kir gohw Gru kry icikiV lwey Aig bwiV bU kUic ibsuau
iqigM iJVkw JVy qy JwVw cVy qy mwr auqwrw jwgu ry jwgu siq vy pqwlo dybY rwg ]
DMnI ky bYdMin sMiK cUVu ] vwis kUiV ] kroiV rMig

h`Q ilKq nM : MS 224 e


isrlyK : bMsrI
lyKk : B`dr
p`qry : 17 a - 18 a

254
Awkwr : 16X12.5 s.m. ilKq: 12.5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, AMq qy iek nusKw idqw hY [
AwrMB : ibRrjrwj ky ] bMsrI ADr iqlk sohq hY Bwl pRBMjn kI mwl aur bnI mhwrwj
ky ] tyfI kr tWg idl moihE hY mohn qY rwDkY sujwn sMg KVI isrqwj kY ]…
AMq : … Bgq dyK bUVw qY qwirE hY plk bIc dIno hY bYkMuT bws jwnq lukweI hY ]
qwko suq suK rwj pun hY Dnw jib rjn jwn ApnY mh dIjIey bfweI hY ] crxo mY
mn rhY qn rhY Arog inq B`dR jn khY ikRsn Bgq dys vweIAY ] 3 ]

h`Q ilKq nM : MS 224 s


isrlyK : anmo Awdys
lyKk : kysr isMG
p`qry : 18 A - 19 A
Awkwr : 16X12.5 s.m. ilKq: 12.5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E aunmo Awdys lwl plg surK pwey kysr isMG bwrIX Awey ] Cpn CurI Agl
my ] Cpn CurI bgl my ] Cpn CurI bwv clY Cpn CurI dw\Y clYh krd Awie
bkrd jwie hfI qoV klyjI cKu myrw bYrI qyrw BC mwr mwr kr qw cly DV DwV
khqw cly sjy hQ hlwl kI botI cly Kby hQ hrwm kI botI cly …
AMq : … lgy ko lgwey ko kry ko krwey ko Awkn ko fwkn ko sq snwq bwrw jwq
coptIey curwhI eyko bMd kr ilAw kysr isMG bIr dy Kwry kysr isMG qyry ielm kw
qmwsw Puro mMq eIsrI mhwdyv kw bwcw Pury ]

h`Q ilKq nM : MS 224 h


isrlyK : k`ibq
p`qry : 19 A - 20 A
Awkwr : 16X12.5 s.m. ilKq: 12.5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] kibq ] eyk smy Twfy hY duvwr pr Asvwr Anyk rQ bwjqy
bjMqr swQ krI KVy JUlqy ] eyk smy Byt lYn rys bys Arj krY eyk smy plG pY
psmIny ivCY qUl qy ]…
AMq : … eyk smY vwhI nr ikrpw ibnu rwm jU kI hoie kY iBKwrI iPrY KYr nhI prqo ]

h`Q ilKq nM : MS 224 k


isrlyK : rwDw isMgwr
p`qry : 20 A - 23 A

255
Awkwr : 16X12.5 s.m. ilKq: 12.5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ADUrI jwpdI hY, 23 qoN bwAd iqMn p`qry hwSIey vwly KwlI hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sj kir isMgwru rwDw clI isAwm jU pY cMdRmw cMmk dyiK
lrj rihXo min mY ] sIs pY dukUl syÍq kucn pY ANgI ikRq kt bIc swrI suqy suqy
qn mo ]…
AMq : … modq ho gwjyÎo gj krI qY shwey hrI lIjY jI ] kwl Byt dOrXo dyK lwl jI ]
pryE srn crn lwgyXy Awn ihq hI so dIno hY sujwn pwn lIno hY gupwl jI ] hoie
kY idÎwl lY pDwry ho bkMT hU mY kIno isrqwj ]…..

h`Q ilKq nM : MS 224 K


isrlyK : kQw kwmrUp v kwm iltw kI
lyKk : Aihmd Xwr
ilKwrI : nrYx isMG
ilpI kwl : sMmq 1918
p`qry : 1- 154
Awkwr : 16X12.5 s.m. ilKq: 12.5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, AMq dUjI ivc kwnI nwl ilKwrI Aqy smyN bwry iliKAw hY, AMq ivc AglI
ikRqI SurU hox qoN pihlW 2 p`qry hwSIey vwly KwlI hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ kQw kwmrUp v kwmildW dI ikRq kiv Aihmd Xwr ]
bYq ] A`vl isPiq krW swihb dI ijin ieh Klkq swjI ] byprvwh byAMq
suAwmI nw iks kI muhqwjI ] 1 ] ApxI kudriq Awpy jwxY ihkmq ausdI nÎwrI ]
rMgw rMg skUPw sbjI kir guljwr pswrI ] 2 ]…
AMq : … myrIAw pUrIAW pwvx vwlw hzrq swih jIlwnI ] Ahmd Xwr murId mrd dw
brdw dMuhI jhwnI ] 1497 ] poQI nrYx isMG GimAwr kwmlytw cMfI gogw sNmodrIk
joqs nCqR sMmq 1918 mqI mwg dI 17 qrIk [

h`Q ilKq nM : MS 224 g


isrlyK : gun swgr bicqR
ilKwrI : nrYx isMG
ilpI kwl : sMmq 1918
p`qry : 1- 102
Awkwr : 16X12.5 s.m. ilKq: 12.5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, AMq qy 102 A p`qry qy dUjI klm nwl ilKwrI Aqy smyN bwry iliKAw hY [

256
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] EAM sRI gxyswX nm: ] AQ gun swgr bicqR ilKÎqy ]
dohrw ] AlK mUriq prm gur Awid AMq ibsQwr ] jI jMq jl Ql skl kry
jgq insqwr ] 1 ]…
AMq : … sorTw ] swq qIn pun byNd CMd Xwih mD brn kr ] AD kaUn jn hoie
CmIXy su kb pRwDmm 734 ] ieq sRI gunswgr igRMQ smwpqM ] suBM ] Bvyq ]
hry ] poQI nrYx isMG GuimAwr dI kwlytW sMmudrI cMfI gogw mflI sMmq 1918 mqI
mwg dI 17 ]

h`Q ilKq nM : MS 224 G


isrlyK : cMfI cirqR aukq iblws
lyKk : goibMd isMG, sRI gurU
ilKwrI : nrYx isMG
p`qry : 1 - 55
Awkwr : 16X12.5 s.m. ilKq: 12.5X8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, 55 A qy ilKwrI Aqy smyN bwry hor kwnI nwl iliKAw hY [ p`qrw 1 A qy
isrP iek lweIn ilKI hY bwkI p`qrw KwlI hY [ 1 A dI lweIn hI 2 a qy ilKI
hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ cMfI cirqR aukq iblws ] sÍYXw ] Awid Apwr AlyK
AnMqu ] Akwl AByK AlK Anwsw ] kY isv skiq dey suiq cwr rjo qms iqiq hMU
purbwsw ]…
AMq : … dohrw ] igRMQ siq sYieAw ko kirE jwsm Avr n koie ] ijh nimq kiv ny
kihE su dyh cMfkw hoie ] 233 ] poQI nrYx isMG GuimAwr dI sMmq 1918 mqI
mwg dI 17 ]

h`Q ilKq nM : MS 225


isrlyK : bRhm KwnI qrkIb [ nusKy ]
lyKk : mMnI rwm
p`qry : 1 - 54
Awkwr : 9.5X16 s.m. ilKq: 6.5X11.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, bwAd ivc bMnHI hoeI, hwSIAw dovyN pwsy do-do kwlIAW lkIrW,
sqrW pRqI pMnw 7
Awm vyrvw : poQI a~KVI hoeI, pMnw nM. swP nhI piVHAw jWdw pMinAW dI igxqI qrqIbvwr
nhIN [ ikqy ikqy kwnI bdlI hoeI hY [ AMq ivc aurdU dy Sbd ilKy hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid “AQ bRhmKwnI qrkIb” cwhy c qPwnn kI jwko qwko dwrU
dyqw hY ] mMnI rwm Awsk jb pihlY dmVY ign ky lyqw ho ] posqu eyk syr jb lBI
qrkutI kr kY fwrq ho ]…

257
AMq : …Awgy iql kI ibD “ 2 mwsy imTw iqlIAw, 2 mwsy jrd sMKIAw, 2 mwsy supyd
sMKIAw, 2 mwsy rqkw ictIAw, 2 mwsy hPIm, 2 mwsy kysr, 2 mwsy hrqwl, 2 mwsy
cIc vrtIAw, 2 mwsy mnCV, 2 mwsy hrml, 2 mwsy mwlkMkxI ] 4 mwsy ismrK ]
2 mwsy jwPl, 2 mwsy log, 2 pYsw Br crbI swnyAw dI ] 6 tky qyl, 2 pYsw Br
swny kI crbI ]

h`Q ilKq nM : MS 226 sMgRih


isrlyK : cxwky ky BwKw
lyKk : sYnwpiq, kvI
p`qry : 1 – 25 a
Awkwr : 10X17 s.m. ilKq: 7X11.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, bwAd ivc bMnHI hoeI, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do-do
kwlIAW lkIrW, sqrW pRqI pMnw 8
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ilKq bdlI hoeI, ikqy-ikqy hwSIey qoN bwhr iliKAw
hoieAw hY [ pMnw nM AMikq nhIN hY [ poQI dw pihlw AiDAwie pUrw nhIN hY [
AwrMB : qlhI bwDv: dys ko iqAwgIey ibRq aupdRvI iqAwg, ikRpn ikRqGnI iqAwg pRB
rhy niqn so lwg ]…
AMq : …gun goibMd kI sBw my lyKk pRm sujwn ] cxwky ky BwKw kro kivq sYnwpiq nwm
] ieq sRI brD cxwky BwKw KoVs iDAwie smwpqM ] sRI gMgw rwm jI quhI hY ]

h`Q ilKq nM : MS 226 A


isrlyK : kokswr
p`qry : 23
Awkwr : 10X17 s.m. ilKq: 7X11.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : “ 1E sqgur pRswid ” AQ kokswr ilKXqy “ dhorw ” kwmdyv kI kYsI jugq
hY ] kYsy kwm dyv jI hY rqkw sugMD iqs ky smuMdR hY ] bhuV kYsy hY kwm dyv jI
iesqRI kRIVw ky bMD hY […
AMq : …1E Awgy mMqR hQAwr bMd krny kw ] a nmo hnUmwn “ cl AMjnI ky pUq ] Dwr
bMD ] qrvwr bMD ] qIr bMD ] nyjw bMd ] bdUk bMd ] kuhk bwx bMd ] dlbwd
POj bMd ] sgly hQAwr bMd ] hwknI fwktI bMd ] KvIs bMd ] ishrI KuhwrI
bMd ] pIVw bMd ] srvwih bMd ] sUl ArbIlw bMd ] myrI Bgq gurU kI skqw ]
PUr ho mMqR eIsr mhwdyv qyrI vwcw Pury ] vwrI sq pVnw ]

h`Q ilKq nM : MS 227 sMgRih


isrlyK : vvyk boD
lyKk : idAwl dws, bwvw

258
ilpI kwl : sMmq 1923
p`qry : 1-16 a
Awkwr : 11X14.5 s.m. ilKq: 9X11.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, bwAd ivc bMnHI hoeI, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw
dovyN pwsy do-do lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw 13
Awm vyrvw : poQI dI ijld p`kI, hwlq cMgI, ilKq sMudr, poQI dw AwrMB Aqy AMq lwl
isAwhI nwl idqw hoieAw hY [ ikqy-ikqy pMnw nM: vI lwl isAwhI nwl idqy hoey
hn [ vvyk boD qoN bwAd ‘dohry’ sorTy Aqy svYXw idqy hoey hn [
AwrMB : 1E sRI gxySwX nm: 1E siqgur pRswid ] AQ sRI vvyk boD igRMQ kiv ikRq bwvw
idAwl dws nwrwiex pRmhMs swD ilKXqy ] Awid mMglw crn ]…
AMq : …Xwih igRMQ ko jo pry pwvY boD srUp ] hovq qwko sWiq suK inscl igAwn
AnUp ] 85 ] aswr purw pur sMudr Aiqr h`q sMq qihAwn ] qws ngr mY idAwl
kiv riha swd suKmwn ] 86 ] dohrw ] sq sMmiq nau ds pRgtqw aUpr qReI
dyv ] mwrw mws ss vwr hY inscY smJo Byv ] ieiq sRI kiv ikRq bwvw idAwl dws
nwrwiex Bgq pRmhMs ivricqM isK ipRq Bgq pRym veIrwg igAwn vrnnM sRI vvyk
boD igRMQ AnuBY swr miq isDWiq n rUpnM smwpqM suB msq ]

h`Q ilKq nM : MS 227 A


isrlyK : ivsnp
lyKk : idAwl dws, bwvw
p`qry : 17 A -18 A
Awkwr : 11X14.5 s.m. ilKq: 9X11.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : sRI lKmI nwrwiex ivsnivsÍysur pRmysr jI sRI gur nmo nmw: 1E siqgur pRswid ]
AQ sbd ivsn pd ikRq kiv bwvw idAwl dws nwrwiex Bgq ilKXqy rwg
mlwr ]…
AMq : …rwg iblwvl ] Avgq gq nhI jwn pry ] aUc nIc nIc ko aUcw kihqy nw fry
] igAwnI qy Awgy igAwnI krh AigAwnI igAwn DrY ] mIq n ko vYrI kr fwry
vYrI mIq srY ] bymuK qy snmuK hI kr hI inscYvwn trY ]

h`Q ilKq nM : MS 228


isrlyK : gost kbIr kI qy rivdws kI
p`qry : 1 -24 A
Awkwr : 8.5X14 s.m. ilKq: 5X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, bwAd ivc bMnHI hoeI, hwSIey qoN ibnHW, sqrW pRqI pMnw - 6
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, 25 p`qrw KwlI hY [

259
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] gosit kbIr kI nwly rivdws kI ] qQw BvwnI qQw mhwdyv
nwil hoeI ] inrgux srgux ] Awpo jI nwih nwih ko ihq myro] kYsy kY drsn pwvau
qyro ] rivdws vwc ] suin kbIr jI rivdwsu khqu hO qum khIAq bRhm igAwnI ]
bRhm bRhm kir Brim Bulwny qq bsqu nhI jwnI qq hmwro nMd ko nMdnu pRgt
BieAw jg mwhI ] qumrw bRhm iknhU hY dyiKAw lwj mrq ikau nwhI ] 1 ]…
AMq : …kbIr bwc ] pUrb qy jo pCm AwvY cMcl miq gih rwKY ] aupjq vyKY ggn
smwvY jw kau pyf n swKw ] kwl ghY klpq ibn hovY qw qU dyih sgl klysw ]
khq kbIr sunhu rivdwsw eyhI Bgiq aupdysw ] 62 ]

h`Q ilKq nM : MS 229 sMgRih


isrlyK : cwxwky BwKw (ADUrI)
lyKk : sYnwpiq, kvI
p`qry : 5 a - 27 A
Awkwr : 10X17 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy
ru`K do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW ivc iek motI sMqrI lkIr dw hwSIAw,
sqrW pRqI pMnw - 8
Awm vyrvw : poQI dw AwrMB pMjvyN p`qry qoN hMudw hY, nON nMbr p`qrw A`Dw PitAw hoieAw hY, d`s
nMbr p`qrw nhIN hY, poQI ikqy ikqy ikrm-Kurdw
AwrMB : ….. qih jwnu cirqR ] 11 ] sqR hoie kY ju krY imqRweI kI bwq ] iqh ibsÍws n
kIjIAY AMq krY vh Gwq ] 12 ] swsqR pwn isRMgI nKI ndI inRpiq Aru nwr ] ien
kw ikAw ieqbwru hY rhIAY Awpu sMBwr ] 13 ]…
AMq : … CMd ] bIxw bxI mn mQ eyk ] cMdn bRhmx cMd ibbyk ] Asu KVgu CqRI iek
jwq ] igÎwnI igÎwn hir jn hir bwq ] 9 ] swsqR skl ibcwr kY mQ kwiF Xh
swr ] nwrwiex BjIAY sdw krIAY praupkwr ] 10 ] gur guibMd kI sBw mY lyKk
prm sujwn ] cxwkw BwKw kIey kv sYnwpiq nwm ] 11 ] ieiq ibRD cwxwky BwKw
KoVs iDAwie smwpqM ] 16 ] suBM msqu ]

h`Q ilKq nM : MS 229 A


isrlyK : kok mMjrI BwKw
p`qry : 27 A - 63 a
Awkwr : 10X17 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, 63 A KwlI hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ kok mMjrI BwKw ilKqy ] dohrw ] llq supn Dn Alp
nIc qn Cb ABnv kMq ] mD irq ihq Aiq riq rvin jYX jYX mdn AnMd
] 1 ] brn kwm AiBrwm Cib brno Bwmn Bog ] skl kok diD mQn kir gMcE
swr suK jog ] 2 ]…

260
AMq : … cqr ds KMf ju Aiq srs rcy ju bhu ibiD CMd ] pVq bFy riq rMg Aiq
ibib icq ihq AnMd ] 176 ] ieiq kok swry AnMd ikRqy Awsn brnnM nwm cqr
ds KMf : ] 14 ] kok swr smwpqM ]

h`Q ilKq nM : MS 229 e


isrlyK : kok pMcswiekw (ADUrw)
p`qry : 1 - 81 A
Awkwr : 10X17 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, AMq nhI hY, AMq qy 4 p`qry (78-81) bhuq Ksqw hwlq ivc hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ poQI kok pMcswiekw kI ilKXqy ] kWm dyv jI kI jYsI
jugiq hY ] kYsy hY kWm dyv jI rq kw sugMD iqs ky smuMdR hY ] bhuV kYsy hY kWm dyv
jI iesqRI kRIVw ky bMD hY ] bhuV kYsy hY kWmdyv jI kIAw hY sMswr kw AnMd
ijsny ] bhuV kYsy hY kWmdyv jI rsIey jo mnuK hY iqn kO suK dyxy hwry hY ]…
AMq : … mMqR njr kw ] bjlI bjlI brjku Awr ] bjlI b`wDau dsy duAwru ] dyau
ipMV kau swDY ] ault bwx qwhU kO lwgY ] Gol pI lvhu srb rs bWx n lwgY ]
eyku hU Ax joaU swDY soeI mrY ] ies dyh ipMf kI riKAw sRI bjR jognI …..

h`Q ilKq nM : MS 230 sMgRih


isrlyK : izMdgI nwmw
lyKk : nMd lwl, BweI
p`qry : 1 A - 65 A
Awkwr : 14X9.5 s.m. ilKq: 11.5X6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, au~KVI hoeI, dupwsIN KVy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI
lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 12
Awm vyrvw : ikqy ikqy SbdW dy ArQ lwl isAwhI Aqy pYnisl nwl id`qy hoey hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] ijMdgI nwmh ] BweI nMd lwl jI ] AW KudwvMdy ijmIno
AwsmW ] ijMdgI bKsy vjUdy iensu jW ] 1 ]…
AMq : … qw ngIrd gYr nwmy ijkr hk ] qw ngoied gYr hrP Aj iPkr hk
] 498 ] dIdh Aj dIdwir hk pur nUr kun ] gYr hk Aj Kwqry idl dUr
kun ] 499 ] bYq BweI nMd lwl jI ky sMpUrn hoey ]

h`Q ilKq nM : MS 230 A


isrlyK : dIvwn goXw
lyKk : nMd lwl, BweI
p`qry : 66 a - 129 A
Awkwr : 14X9.5 s.m. ilKq: 11.5X6 s.m.
vyrvw : EhI

261
Awm vyrvw : EhI, 66 p`qry qy SbdW dy ArQ dy ky auqy hVqwl PyrI hoeI hY [ 119 p`qrw KwlI
hY, 123 p`qry qoN 129 q`k BweI nMd lwl jI dIAW rubweIAW hn [ 130 p`qrw KwlI
hY [ AMq qy 7 p`qry ibnHW nMbr hn ijnW qy svYXy idqy hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] qsnIP BweI nMd lwl jI ] dIvwn goXw ] hvwie bMdgI
Awvrd dr vjUd ky mrw ] vgrnh jOik cunI Awmdn nbud mrw ] 1 ]…
AMq : … bjyir swXh BU murwdhw XwbI ] bjyir swXry mrdwin goXw Kudw XwbI
] 404 ] 5 ] qmwm sud dIvwn goXw

h`Q ilKq nM : MS 231


isrlyK : ibsn purwx
lyKk : ibAws, (irKI)
ilpI kwl : sMmq 1877
p`qry : 1 - 346 A
Awkwr : 13X15 s.m. ilKq: 10X11.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, bwAd ivc bMnHI hoeI, dupwsIN KVy ruK do kwlIAW lkIrW dw
hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 12
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikqy ikqy ikrm-Kurdw
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] siq icq AnMid prmwqmwie mih [ nmih ] ] AiQ ibsn
purwx BwKw iliKqy ] prwsro vwc ] prwsr mYqoR kau khy hY ] ik hy mYqRo Xih jo quJY
aupdys kro ho ] so AMimRq smwn hY ] so mn ky pwqR so pIau ]…
AMq : … ieiq sRI ibsn purwxy smwpqM poQI spUrn hoeI ] smq ATwrw sY sqqRY ] BUl
cUk bKs lYxI ] lg knw soiD pVnw ] swD sMq dws swDW sMqW ky thlIey nPr hY
dieAw rKxI ] bwDw Gwtw vgs lYxY ] vwihgurU jI kw Bjn krnw swD sMqW kI
thl krnI ] bwr buDvwr idn pUMnm cyqR pRivsty ] 19 ] poQI sMpUrn siqgurU krI
vwhgurU kw Bjn krnw ]

h`Q ilKq nM : MS 232 sMgRih


isrlyK : ikRsn Avqwr
p`qry : 1 – 128
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9.5X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, isAwhI kwlI, hwSIAW dovyN pwsy KVy ruK, do-do kwlIAW lkIrW,
vKryvyN leI lwl isAwhI, sqrW pRqI pMnw 8
Awm vyrvw : ilKq sMudr, pihly p`qry qy gurU goibMd isMG jI pwqSwhI dsmI dI mihmw bwry
disAw igAw hY [ poQI dw ieh ih`sw ADUrw hY [
AwrMB : 1 ] E ] siqnwm krqw purK sRI ikRs˜wie nmih ] sRI vwsudyvie nwmih ]
sRI pRmwqmwie nmih ] sRI Bgvwnie nr iniD jhw ] kwl purK iesiQqby qhW ]
kihXo ibsn khu inkit blweI ] ikRsn Avqwr Dro qum jweI ] 2 ]…

262
AMq : …hY sB logn ko krqw ibRj BI hY krqw ieh lIlw ] sMiDXwn ko brqwh rhY
ieh swDn ko krqw n hINlw ] rK leI ien hI sIA kI piq rwiK lXo qRI pwrb
sIlw ] gopk hY pq so sunIAY ieh hY ikRsnM br bIru hTIlw ] 396 ] idn bIq
gey ck…..

h`Q ilKq nM : MS 232 A


isrlyK : rwm jI kw mMqR
p`qry :3
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9.5X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, p`qirAW qy p`qrw nM. AMikq nhIN
AwrMB : 1E AM rwm jI kw mMqR ] rwm riCAw ilKqy Awid suKu AMq suK ] ho sI sB suK ]
DMin DorI igRhmMfil suKu ] ijs bwsrhu hir siq suK ] jwgqy suvqy pohY nwhI kwl
bwt Gwty rwKy hir dieAwl ]…
AMq : nau nwQ causI isiD cEsiT jogxI vvMjw bIr ] ies mMqR kI AwigAw cldy hYin
] ijs guxh clwey iqsY gux cly rwm jI qyrI sRin rwiKAw ] = ] = ] = ] = ]
]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=

h`Q ilKq nM : MS 232 e


isrlyK : cMfI jI shwie
p`qry :3
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9.5X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ikDry-ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ kul 13 dohry hn [ pMnw
nM AMikq nhIN kwnI bdlI hoeI hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid [ sRI dyvI jI shwie [ cMfI jI shwie [ ipRQmy cMfI Akl
kuAwrI […
AMq : …lMkVbIr qyrI duhweI [ siB bIr cMfI mwqw qY nau lohw brnw ] cMfI sRI
BgEuqI jI shwie [

h`Q ilKq nM : MS 232 s


isrlyK : jwp swihb
p`qry : 1 – 21 a
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9.5X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, 21 a nM pqry qy iek vwr AMq krky dohrw nM
198 qy nmUny nwl AMq kIqw hoieAw hY [

263
AwrMB : 1E siqgurU pRswid ] jwpu ] sRI muKvwk pwiqswhI ] 10 ] CpY CMd ] qÍ pRswid
ckR ichn Aru brn jwiq Aru pwiq nihn ijh ] rUp rMg Aru ryK ByK koaU kih n
skiq qh ]…
AMq : …cqR ckRvrqI cqR ckR Bugqy ] suXMv suBM srbdw srb jugqy ] dukwlM pRxwsI
dieAwlM srUpy ] sdw AMg sMgy ABMg ibBUqy ]

h`Q ilKq nM : MS 232 h


isrlyK : ibhMgm inrMkwr kI kQw
p`qry : 23 A – 126 A
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9.5X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : pMnw nM 126 qy iek lweIn ivc vI nmUny nwl kQw Kqm kIqI hY [ ikDry-2
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ SurU krn vyly lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI
hY [ vKryvyN leI ikqy-2 lwl isAwhI dI vrqoN hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] rwgrwmklI mhlw 1 ] iDAwa ibhMgm inrMkwr kI kQw [
qd bwbw nwnku ibhMgm pMKI kY rUip Qw […
AMq : …krm ibkrmu pyiKAw jru jrg hoie inrml sbdu kmwvhu jnu nwnk qqw
ibhMgmu pwvhu ] gosit spUrin hoeI ] vwhgurU jI vwhgurU jI [ DMn gurU DMn gurU
jI [ siqgurU jI sRI vwhugurU jI [

h`Q ilKq nM : MS 232 k


isrlyK : gost gurU bwby nwnk jI kI
p`qry : 126 A – 239 A
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9.5X11 s.m.
vyrvw : EhI, hwSIAw do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr sqrW pRqI pMnw 8
Awm vyrvw : ikDry-ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI geI hY [ ikDry-2 kwnI bdlI hoeI hY [
AwrMB : 1E siq nwm gurU pRswid siqnwm krqw purK inrBa inrvYr gur Akwil mUriq
AjUnI sYBM gur pRswid ] rwgu Awsw jpu AwrDnwil mhlw AnUp mMqR Apr gosit
gurU bwby nwnk jI kI […
AMq : …eIhw suKI Awgy mukqw hoie jpu gurU bwby nwnk jI kw hY [ ausqiq prmysr kI
vwhgurU vwhgurU siqgurU byAMq gurU jI

h`Q ilKq nM : MS 232 K


isrlyK : Sbd gurbwxI
p`qry : 240 a – 269 a
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9.5X11 s.m.
vyrvw : EhI

264
Awm vyrvw : 1. sRI rwg 2. mwrU rwg 3. mlhwr 4. Awsw 5. rwg gaVI ivcoN coxvyN Sbd, rwg
dyv gMDwrI, rwg ibhgVw, rwg soriT, DnwsrI Aqy jYNqsrI ivcoN coxvyN Sbd[
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] rwgu isrI rwgu mhlw “1” caupdy “ Gr 1 ” moqI q mMdr
ausryih rqnI q hojwih jVwau ksqUro kMgU Agr cMdin lIip AwvY cwau ]…
AMq : …pvn nwm jgq mY hir ko kbhU nwir sMBwg [ nwnk srin pra jg bMdn
rwKhu ibrdu quhwrw ] 33 ]

h`Q ilKq nM : MS 232 g


isrlyK : DnwsrI DMny kI gosit
p`qry : 269 a – 273 a
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9.5X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] DnwsrI Dny kI gosit ] DMnw klir cwry gweI bRhmx
inkSwAw Awie ] nwie Doie pUjw ibsQwrI bYTw iDAwn lgwie ] DMnw AwKY suix
myrw dwdw AwpxI crxI lwie ] DMny kw hir isau biFAw snyhu ] pRwbRihm pUrn
AibnwsI inhclu lwie Anyhu ] 1 ]…
AMq : …bRhmx no hir drsnu h hoAw DMny gruU qrwieAw ] gorK nwiQ muCMdR auDwirAw
kwiF sMGl dIp lY AwieAw ] Bgiq kw ihqkwrI Twkur DMny DMnu khwieAw ] 1 ]
bolhu vwhgurU jI DMn gurU jI ] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 232 G


isrlyK : vwr sUhI kI
p`qry : 273 A – 303 a
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9.5X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] vwr sUhI kI slok nwil mhlw ] 3 ] sloku ] sUhy vys
duhwgxI pr ipru rwivx jwie ] ipr CoifAw Gr ApxY mohI dUjy Bwie ]…
AMq : ha ikAw swlwhI ikRm jMqu vfI qyrI vifAweI ] qU AgMmu idAwlu AwguMm hY Awp
lYh imlweI ] mY quJ ibnu bylI ko nhI qU AMqu sKweI ] jo qyry srxwgqI iqin lYhY
CfweI] nwnk vyprvwhu hY iqsu iqlu n qmweI 20 ] = ] = ] = ] = ] = ] =
]=]

h`Q ilKq nM : MS 232 |


isrlyK : mMqR bwby nwnk jI kw
p`qry : 303 a – 306 A
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9.5X11 s.m.

265
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] mMqR bwby nwnk jI kw iliKAw vwrI iqRhu piVnw…
AMq : …Av GtYsI gur inrMkwr jI nwnk jI riCAw krY Akwl purK jI qyrI
swirix ] = ] = ] = ] = ] = ] = ] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 232 c


isrlyK : vwr BgauqI jI kI pwqSwhI 10
lyKk : goibMd isMG, sRI gurU
p`qry : 306 A – 328 A
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9.5X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ies ivc 55 dohry hn [
AwrMB : 1E siqgur pRswid vwhgurU jI kI Pqy [ sRI BgaqI jI shwie [ vwr sRI BgauqI
jI kI pwqSwhI 10...
AMq : …durgw pwT bxwieAw sBy pauVIAW Pyr n jUnI AwieAw jynw ieh gwieAw [

h`Q ilKq nM : MS 232 C


isrlyK : piKAwn cirqR
p`qry : 328 A – 333 a
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9.5X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : 331 pMny qoN kwnI bdlI hoeI hY [ ies ivc pMnw nM 330 AwpxI kRm ivc nhIN hY
auh pMnw 334 qoN bwAd l`igAw hoieAw hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid sRI BgauqIey nmhw [ AQ piKAwn cirqR ilKqy [ pwqSwhI
] 10 ]…
AMq : …ieq sRI dyvI jU kI ausqq smwpqM ] APjU ]

h`Q ilKq nM : MS 232 j


isrlyK : gurbwxI Sbd
p`qry : 333 A – 337 a
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9.5X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : sulqwn pUCY sun vy nwmw ] dyauK [dyKau] rwm qumwry kwmw ] nwmw sulqwny biDlw ]
dyKau qyrw hir bITulw ] 5 ] rhwaU ]…
AMq : aie prm purK dyvwiD dyv ] Bgiq hyq nr isMG Byv ] kih kbIr ko lKY n
pwr] pRhlwd auDwry Aink bwr ]

266
]=]=]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 232 J


isrlyK : vwir DurU Bgiq kI
ilpI kwl : 1888
p`qry : 337 a – 353 A
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 9.5X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] vwir DUrU Bgiq kI ] DrU hsdw Gr AwieAw ] kir ipAwru
ip [ipau] kuCV lIqw ] bwhu pkV auTwilAw min ivc rosu miqryeI kIqw ]…
AMq : …ATwrw sY ATwsIAw ] imqI byswKu sudI privstI sqweIAY ] poQI swihbu pUrI
hoeI ] sdw kw swD sMigiq kw swD sMgiq jI Buil cuik vKis lYxI golwm dI ] swD
sMgiq vKsix jogu hY ] vwhgurU jI kw Kwlsw vwhugurU jI kI Pqy ] scy pwiqswih
gurU rwmdws jI Bul cuk vKs lYxI ] scy pwiqswh qU vKsix jog hY ] golwmu qyrI
srin hY srin pry kI rwiK lyhu ] idnI bIrbwru poQI pUrI hoeI ]

h`Q ilKq nM : MS 233


isrlyK : isKW dI Bgqmwlw (swKIAW)
lyKk : mnI isMG
ilKwrI : kMudn
smW : sMmq 1874
sQwn : lwhOr
p`qry : 1– 683
Awkwr : 15X27 s.m. ilKq: 10X20 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIn auKVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVy
ru`K do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW, ivckwr iek motI pIlI lkIr dw
hwSIAw, sqrW pRqI pMnw -10
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq Ksqw, p`qrw 14 qoN bwAd kwnI bdlI hoeI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] swKI BweI gurdws jI kI ] vwr XwrvI isKw dI Bgq
mwlw ] eyk smy BweI mnI isMG jI QI isKw Ardws kIqI ] ju BweI gurdws jI ny ju
isKW dy pruQwie vwr kIqI hY ] qy sBu dysW dy isKw dy nwm ilKy hYin ] Enw dIAw
rihqw qy krqUqw AswnU mlUm krwho ju AsI BI jwxIey ju isKw dIAw AYsIAw vrqxw
hodIAw hYn ]…
AMq : …kibq ] sMmiq bKwn rwie ibRkm nrys jU ko ibid Awpuin byd sq mn mY
ibcwrIXo ] ArD sq AwT Aor ADk gnIlI jo qw pY BwdRv ko ikRsn pK prvwin
hwrIXo ] bwsRim AMk Awd jwm sMpUrn ilK nwnk gur swKI Bgiqmwl aurDwrIXo ]
kMudn bKwny AMk mwqRw mY cUk khMU bKso sB gunI jn ros nwih DwrIXo ] sorTw ]

267
dsKq kMudn jwn lv purXo khXo ] bKso gunI sujwn AMk mwqRw jo khMU ] poQI
spUrx hoeI ] sMmq 1874 kqk idn 7 BuilAw cuikAw bKsxw ] vwh gurU bKisMd
hY ] vwhgurU ] vwhgurU ] vwhgurU ] vwhgurU ]

h`Q ilKq nM : MS 234 sMgRih


isrlyK : jp prmwrQ
p`qry : 1– 119 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 9.5X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, sqrW pRqI pMnw - 8
Awm vyrvw : dupwsIN 80 p`qry qk do kwlIAW lkIrW dw KVHy ruK hwSIAw hY, Aqy kwnI vI bdlI
hoeI hY [ 108 p`qry qoN Pyr kwnI bdlI hoeI hY [ ilKweI sMudr hY [ ikDry-ikDry
ikrm Kurdw [ ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ikDry-ikDry
suDweI hwSIey ivc kIqI hoeI hY [ AwKrI p`qrw bhuq hI Ksqw hwlq ivc hY [ pUry
AKr pVHy nhIN jWdy [ poQI ADUrI lgdI hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] rwg Awsw mhlw 1 AnUp mMqR Apwr gost gurU bwby nwnk
jI kI ]…
AMq : …bwbw nwnk jI ATqrI pEuVIAw spUrn ilKIAw ] BuilAw cuikAw bKsxw ]
gurU kw bolxw gurU jwxy ] vwhgurU vwhgurU ]

h`Q ilKq nM : MS 234 A


isrlyK : mMqR gurU bwby nwnk jI kw
p`qry : 119 A - 122 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 9.5X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] siqnwm krqw purK ] inrBau inrvYr ] Akwl mUrq
AjUnI sYBMg gur pRswid ] mMqR gurU bwby nwnk jI kw mhlw 1 ]…
AMq : …dIn dunIAw ky pwqswh qyrI pnwh ] sRMkr mwqw sMRkr ipqw sMkR rwKo cwro idsw
] qWby kw koit smuMdR sI KwhI ] cwro qrP nwnk swhu kI duhweI [

h`Q ilKq nM : MS 234 e


isrlyK : vwr BweI pRym dws kI
p`qry : 123 - 133
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 9.5X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] vwr BweI pRym dws kI ] pEuVI ] AMny kohVy nwl ley KV
AMmRqsr nvwvY ] sBsy Cwdnu Bojnu dykru AMimRq nwm pVwvY ]…

268
AMq : …eyhI vpwr byeI kwrn hI kIau prmysr isau Kwqw hY ] kyqy Awqy ly ly Awqy kyqy
lY lY jwqw hY ] ijvy smudR idsy sriB Awiq EhI ndrI Awqw hY [ sux isMGw Bry
BMfwr gRNg iPr kd hI n inKtwqw hY ] 32 ] vwr sMpUrn hoeI pEuVIAW 32 sMpUrnM
] vwhgurU, vwhgurU, vwhgurU, vwhgurU, vwhgurU, ] icq Awvy BuilAw cuikAw gurU
bKsy ]

h`Q ilKq nM : MS 234 s


isrlyK : [ jnm swKI sRI gurU nwnk dyv jI ]
p`qry : 133 – 213 A
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 9.5X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, pqrw 133 dw iek konw BuirAw hoieAw hY, ies krky ilKq pUrI nhIN hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] Ab qIjI gost mwrkMfy rKIsru jI kI ] pihlI clI ] jd
cwry jug bIqy Pyr …. rcY ] AgilAw jugw kw ikAw pRmwx hoqw hY ]…
AMq : …qW gurU AMgd AwiKAw DMn gurU nwnk hY ] ijs AYsy pwpI qwrw ] Aqy DMn BweI
bwlw ijs iehu swKIAw suxwie kY Aswfw auDwr kIqw ] swKI sMpUrn hoeI ] bolhu
BweI vwhgurU, gurU, gurU, gurU, gurU, gurU, gurU, bwbw nwnk jI ]

h`Q ilKq nM : MS 234 h


isrlyK : swKIAw SyK &rId jI
p`qry : 213 A – 245
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 9.5X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, swKIAW ADUrIAW hn [ AMq ikrm Kurdw hox kwrx, pUrI qrHW piVAw nhI
jWdw [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] swKIAw SyK PrId jI kIAw ilKIAw ] SyK PrId Agly
jnm kurys†I Awhw ] jMgl ivc vsdw Awhw ]…
AMq : …qw auh grIb isr boilAw ju KrbUijAw qU isr hoAw Awhw ] jo bKIl…..sI jo
Awhy KrbUjy sohny jIEu Awhy iPrdY…..hY ] ieh jo Awhw so Kudwie dw ipAw…..

h`Q ilKq nM : MS 235


isrlyK : igAwn crKw
smW : sMmq 1933
p`qry : 1– 4
Awkwr : 12X15 s.m. ilKq: 8.5X10.5 s.m.
vyrvw : ijld kwgz, bwAd ivc bMnI hoeI, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy iqMn-iqMn
kwlIAW lkIrW, sqrW pRqI pMnw 9
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI, ilKq sMudr, hwSIey qoN bwhr soD kIqI hoeI [

269
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AiQ igAwn crKw ilKXqy ] iniq mqI dydI mwau DIey ]
ikau iPrnI hY vwho dwhu DIey ] mY hwrI is`K isKwie DIey ]…
AMq : …jd Dwm ibgwny jwvYgI ] muV vq nw eyQy AwvygI ] aQY jw kY pCoqwvYgI kuC
AglI kr simAwn kuVy ] kr kqn vl iDAwn kuVy ] = ] = ] sMmqu 1933 jyT
pR 14 sMpUrnnM idn vIrvwr ] smwpqM msq suB msq ] =

h`Q ilKq nM : MS 236


isrlyK : sO sMmqI gRMQ
lyKk : ihRdy rwm (dwdU pMQI)
smW : sMmq 1953
p`qry : 1 – 10 a
Awkwr : 14X16.5 s.m. ilKq: 9.5X12 s.m.
vyrvw : ijld motw kwgz, bwAd ivc bMnHI hoeI, ibnHW hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 11
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ sO sMmqI gRMQ iliKÎqy ] 1901 ] eyk smw iekoqro
mukqw brsy myih ] Krw jmwnw AwvsI Kt hwl Kyih ] 1902 ] bwrw mws bI roqVo
pRBU AwieE Bwie ] sO rupYAw srVo ibkY mihgI hosI gwie ]…
AMq : … 1998 [ ATwxvo nInwxvo iehY dono sun iBK ndIAW nIr ] bhY Gxw prjw
pwvY suiK ] 100 seI ksmo doaU GrW hiQAwrw dI mwr ] hUAw mloC pRlY kIAw
id`lI qYN ] ieqI pusqik sO sMmqI sMpUrxM msiq suB msiq ] sMn 1953 imqI mGR
sudI 12 idn buDvwr ] bklm Kws mhMq ihRdY rWm dwdU pMQI invwsI Aj mukWm
Kws rwjDwnI sRI nwBkOl [

h`Q ilKq nM : MS 237 sMgRih


isrlyK : igAwn rqnwvlI (vwrW)
lyKk : BweI gurdws
p`qry : 1 – 407 A
Awkwr : 11X16.5 s.m. ilKq: 7X12.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, p`kI bMnHI hoeI, dupwsIN KVHy ru`K do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw,
sqrW pRqI pMnw 8-9
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, keI QweIN kwnI bdlI hoeI, poQI dI ijld auqy mInwkwrI
kIqI hoeI; SurU ivc Aqy AMq qy do-do hwSIey vwly KwlI p`qry, ikqy-ikqy hwSIAw
ilKq ih`sy dy ivckwr hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] vwrW igAwn rqnwvlI ] BweI gurdws Bly kw bolxw ]
nmskwru gurdyv kau siqnwmu ijsu mMqR suxwieAw ] Bvjlu ivco kiF kY mukiq
pQwrQ mwih smwieAw ] jnm mrx Bau kitAw sMsw rogu ivjogu imtwieAw ] sMsw
iehu sMswru hY jnm mrx ivic duK sbwieAw ] jm fMfu isro n auqrY swkiq durjn
jnmu gvwieAw ] crn ghy gurdyv ky sq sbd dy mukiq krwieAw ] Bwie Bgiq
gurpurib kir nwm dwn iesnwnu idRVwieAw ] jyhw bIau qyhw Plu pwieAw ] 1 ]…

270
AMq : … vYd n pujnI vYdgI siqgur haumY rogu imtweI ] dyvI dyv n syv quil siqgur
syv sdw suKdweI ] swier rqn n pujnI swD sMgiq gur sbdu suBweI ] AkQ kQw
vfI vifAweI ] 21 ] 39 ] auxqwlI ]

h`Q ilKq nM : MS 237 A


isrlyK : bwxI BweI gurdws
lyKk : gurdws, BweI
p`qry : 408 a – 677 a
Awkwr : 11X16.5 s.m. ilKq: 7X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] bwxI BweI gurdws Bly jI kI ] sorTw ] Awid purK Awdysu
Enm sRI siqgur crn ] Gt Gt kw prvys eyk Anyk ibbyk sis ] 1 ]…
AMq : … jYsy Aink PnMg PnMg Bwr Drin DwrI qwih igrvrDr khY kaun brweI hY ]
jwko eyk bwvro ibsu nwmu nwQ khwvY qwih ibRjnwQ khY kaun AiDkweI hY ] Aink
Akwr EAMkwr ky ibQwry qwih nMd nMdn kaun soBqweI hY ] jwnq ausqiq krq
inMidAw AMD mUV AYsy ArwDby qy moin suKdweI hY ] 556 ]

h`Q ilKq nM : MS 238 sMgRih


isrlyK : cMfI cirqR aukiq iblws
lyKk : goibMd isMG, sRI gurU
p`qry : 1 – 124 A
Awkwr : 7X9 s.m. ilKq: 3.5X6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, auKVI hoeI, dupwsIN KVHy ru`K, 110 p`qry q`k do lwl lkIrW ivc
iek kwlI lkIr, bwAd ivc do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 6
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikrm-Kurdw, poQI dI ijld mInwkwrI vwlI, 199 pMny qoN
bwAd 200 ilKx dI QW iPr 100 iliKAw hY 200 qoN 220 qk 100 qoN 120 iliKAw
hY [
AwrMB : 1E vwhgurU jI kI Pqy ] AQ cMfI cirqR aukiq iblws ] sÍYXw ] Awid Apwr
AlyK AnMq Akwl AByK AlK Anwsw ] kY isv skq dey suiq cwr rjo qms qiq
hU purbwsw ]…
AMq : … dohrw ] gRMQ siq sYieAw ko kirE jw sm Avru n koeI ] ijh nimq kiv ny
kihE sudyh cMfkw soie ] 233 ]

h`Q ilKq nM : MS 238 A


isrlyK : cMfI cirqR
lyKk : goibMd isMG, sRI gurU
p`qry : 125 a – 220 A

271
Awkwr : 7X9 s.m. ilKq: 3.5X6 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, 118 A qoN 120 A qk gurU jI dy cwr svYXy id`qy hn [
AwrMB : 1E AQ cMfI cirqR ilKXqy ] inrwj CMd ] mih`K deIq sUrXM ] biFXo su loh
pUrXM ] su dyv rwj jIqXM ] iqRlok rwj kRIqXM ] 1 ]…
AMq : … dohrw ] jy jy qumry iDAwn koN inq auiT iDAY hYN sMq ] AMq lhYNgy mukq Plu
pwvihgy BgvMq ] 6 ] 262 ] ieiq sRI bicqR nwtky cMfI cirqRy cMfI cirqR ausqq
brnnM nm Astmo iDAwXw sMpUrx msqu suB msqu ] 8 ] APjU ]

h`Q ilKq nM : MS 239 sMgRih


isrlyK : kQw suKdyv jI kI (ADUrI)
p`qry : 1– 54 A
Awkwr : 12.5X15 s.m. ilKq: 7.5X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, bwAd ivc bMnHI hoeI, dupwsIN KVy ruK do kwlIAW lkIrW dw
hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 9
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikqy ikqy ikrm-Kurdw
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] kQw suKdyv jI kI ] eyk smy pwrbqI mhwdyv kau khny
lwgI jo bilhwr jwau qyry gil jo mwlw hY so kYsI hY ] qb mhwdyv kihAw jo
pwrbqI eyhu mwlw jo hY so qyry isir hYin ]…
AMq : … pIVI Awg ju jogu Bgiq clweI ] Aib mY kljug ky ivKY ] 21 ] iekIh
pEuVIAw ] qyrI Awg ju jogu clwvxw hY ] Ab qum isDwvhu ] suKdyau ko BI
Byjau …..

h`Q ilKq nM : MS 239 A


isrlyK : swKI rwjy jnk kI
p`qry : 55 a - 70 A
Awkwr : 12.5X15 s.m. ilKq: 7.5X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] siqnwmu krqw purKu … gurpRswid ] swKI rwjy jnk jI kI
ilKI ] swKI rwjy jnk kI ] rwjw jnk Bgq jI sc KMf kMau cly ] qb rwh aUhw
qy jo mukiq kw rwhu Qw ] ausqy bWvI qrP guhwr pVqI QI ]…
AMq : … sRI pwrbRhm jI AwigAw kIqI hY ] jnk Bgq kNau ] jo kljug mih jwau ]
jIAw kNau nwm jpwvihu ] jo jI mukiq hovih ] 1 ] slok ] jugu jug mih gurU
AwieAw iqn AicMq nwm iDAwieAw ] ijn syivAw iqn Pl pwieAw ] dws nwnk
pMQ clwieAw ] gurU nwnk jI ]

272
h`Q ilKq nM : MS 239 e
isrlyK : vwrW igAwn rqnwvlI
lyKk : gurdws, BweI
p`qry : 1– 96 A
Awkwr : 12.5X15 s.m. ilKq: 7.5X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] vwrW igAwn rqnwvlI ] BweI gurdws Bly kw bolxw ]
nmskwr gurdyv kNau siqnwm ijsu mNqR suxwieAw ] Bvjl ivco kiF kY mukiq
pQwrQ mwih smwieAw ] jnm mrx Bau kitAw sNsw roig ivMjog imtwieAw ]…
AMq : … Bgq vfw rwjw jnku gurmuK mwieAw ivic audwsI ] dyv lok nU cilAw gx
gMDrb sBw suKvwsI ] jmpuir gieAw pukwr suix ivllwvin jIA nrk invwsI ]
Drm rwie no AwiKaun sBnW dw kir bMd KlwsI ] kry bynqI Drm rwie hNau syvk
Twkur AibnwsI ] ghxy DirAnu iek nwau pwpw nwil krY inrjwsI ] pwsMig pwpu n
pujnI gurmuiK nwau Aqul n qulwsI ] nrkhu Cuty jIA jMq ktI glhu islk jm
PwsI ] mukiq jugiq nwvY dI dwsI [

h`Q ilKq nM : MS 240


isrlyK : iekwdsI mhwqm
p`qry : 1 – 133 A
Awkwr : 10.5X15.5 s.m ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw bwAd ivc bMnHI hoeI, dupwsIN KVHy ruK do kwlIAW lkIrW ivc
iek lwl lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 9
Awm vyrvw : poQI ADUrI hY, poQI Ksqw Aqy krm-Kurdw, lwl isAwhI dI vrqoN isrP pihly
pMny qy kIqI geI hY, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, p`qrw 16 qy 17
iBjy hox kwrx isAwhI PYlI hoeI
AwrMB : 1E ] sRI Enmo Bgvqy vwsudyie AiQ iekwdsI mhwqm ilKqy ] Arjn sRI ikRsn
jI pih puCqw hY ] hy ikRsn Bgvwn jI iekwdsI kYsy auqpiq BeI hY ] iks kwrn
qy pMun dy dyvx vwlI hY ] hy dyv Bgvwn kYsy kir pivqr hY ] ikAw krmu hY ] kYsy
quJ kO ipAwrI hY ]…
AMq : … Aru iqsI nrwien kw iDAwn krq BeI ] Aru brmw kI kwmnw BI iqAwg
deI ] bRhmcrj hI hoie rhI ] jb duAwpir ibKY sRI ikRsn BI Aauqwr lyiq Bey ]
Aru bRhmw jI srbqR dyvqw iesqRIAw kO AwigAw kriq…..

h`Q ilKq nM : MS 241


isrlyK : BwKw indwn
lyKk : gMgw rwm jqI
ilKwrI : bwl mukMd

273
smW : sMmq 1878
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 1– 155
Awkwr : 14X23 s.m. ilKq: 9.5X18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy ru`K do lwl lkIrW
ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 13
Awm vyrvw : poQI ivcoN qyl nwl iB`jI hoeI, hwSIey qoN bwhr ilKq, poQI KVHy ruK KulHdI hY
ivSys: ies nMU mhwrwjw rxjIq isMG dy rwj ivc ilKI geI poQI ikhw igAw hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI jgdMbwX nm: ] sRI jnydRwX nm: ] AQ BwKw indwn
ilKÎqy ] dohrw ] pRxvq sRI pRB jYNn piq irKq nwQ ArhMq ] kyvl gÎWn pRkws
inq mMgl krn mhMq ] 1 ] pdmwviq bMdq crn pUrn suK ky kMd ] pRB pwrs
pwrs kro sjl nIl CibkMd ] 2 ]…
AMq : … Acl AlK gq prm pd sq icq bRhm srUp ] kihby ko kiv gMg muin
inscy pd inj rUp ] 94 ] ieq sRI gCw isromin gCin gOrI mY sRI muin rwj sMgq
irK qq is`K sRI pMifq pUj sUrq rwm qq is`K kiv gMgw rwm jqI ibrcqy jqI
indWny sMKÎwid kQnM pMc ibMsqmo pRkws : ] 25 ] ieiq rog ibinscX jdI indWn
sMmq 1878 ] bYswK mwsy sukl pKy duqIAw idny sur gurbwry suDwsr ispury rnjIq
isMG rwjÎwq ] suBM Bvyiq ] sMmq sis nv bRhm jo byd jwn suB Byd ] mwG mws
qm p`K mYN Ks†I iqQ ibByd ] 1 ] sur gur idn indWn jo pUrn kIno mIq ] prjw
piq Drmswl pY mukMd bwl kr pRIq ] 2 ] sRI rwmX nm: sRI drugwXY nm: ]

h`Q ilKq nM : MS 242


isrlyK : srb sMgRih (Ark, Srbq mjUr gRMQ)
lyKk : bwl mukMd
sQwn : ktVw lohgVH dI Drmswl
p`qry : 1– 84 a
Awkwr : 22X14 s.m. ilKq: 18.5X9.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, au~KVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy
ruK do lwl lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 24
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikrm-Kurdw, ilKweI sMudr, pwxI nwl iB`jI hox kwrx kuJ
A`Kr pVHn Xog nhI[ 84 A qy iek nusKw id`qw hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ srb sMgRih ilKÎqy ] pRQm gur ausqiq ] sÍYXw ] sq
srUp icdw nMd Awqm eyk AnI ibAwpk Ehw ] kil kwl BÎwnk rUp lKXo Avqwr
lÎo guru nwnk sohw ] joaU joaU srnwgiq Awvq qwhMU ko dUr kIE md mohw ] bwl
mukMd krY ibnqI pRBu bwlk jwin kro qum Cohw ] 1 ]…
AMq : … dohrw ] suDw srovru ngr mY lohgV ktVw jwn ] qw mYN pRjwpqI nr Drmswl
suB rwn ] 182 ] qw mYN rihqy swD jn syvw sB kI hoq ] nwm aucwrq rYn idn
kIno gRMQ audoq ] 183 ] sb kivqn ky crn Xug bwrMbwr pRnwm ] BUl cUk qum

274
bKsIey bYdk buiD gux Dwm ] 184 ] ieiq sRI srb sMgRih bwl mukMd ibrcqy
Ark srbq mjUn gRMQ smwpqM nwm pMcmo kos : 5 ] suBM BUXwq

h`Q ilKq nM : MS 243


isrlyK : pdwrQ inrxX mwrg
p`qry : 1– 82 A
Awkwr : 22.5X15 s.m ilKq: 16X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, bwAd ivc bMnHI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN,
cupwsIN do lwl lkIrW dw dUhrw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 21
Awm vyrvw : poQI dy AwrMB ivc dUhry hwSIey vwly do p`qry KwlI, AMq qy Cy p`qry KVy ruK do lwl
lkIrW vwly hwSIey dy KwlI, poQI ikrm-Kurdw Aqy iB`jI hoeI, ilKq sMudr, ikqy
ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, poQI ikrm-Krdw
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI gxyswX nm: ] sRI rwmwX nm: ] AQ pdwrQ inrxX
gRMQ ilKÎqy ] dohrw ] gur gxpiq igrDr igrw igrjw gMg grIs ] gn pdwrQ
inrxX kho pd sroj Dr sIs ] 1 ] jY jY sRI jgq gur Acrj rUp AnMq ] gwie
gwie kY sb Qky isv bRhmwidk sMq ] 2 ]…
AMq : Gt so ivKy mwih duK hoeI ] Kt ieMdRI ky Kt duK hoeI ] Kt bIDI ky jwnin hwro
] suK duKu dYÍ dyh duK Dwro ] dyh Cqyey bÎwpy nwhI ] jIvn mukiq crY Bv mwhI ]
AYsy khy pdwrQ joeI ] lKo AsMg Awqmw soeI ] 86 ] do ] Awid eyk pun AMq
iek khXo pRgt kr jwn ] mD klpnw jo krI so klpq pihcwn ] 87 ]

h`Q ilKq nM : MS 244 sMgRih


isrlyK : kwm swsqR
lyKk : BvryS, kvI
ilKwrI : kwlI crn
p`qry : 1– 32 A
Awkwr : 19X14 s.m ilKq: 16X9.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnHI hoeI, dupwsIN KVy ru`K do jwmnI lkIrW dw hwSIAw,
sqrW pRqI pMnw - 18
Awm vyrvw : poQI dy AwrMB ivc 11 Aqy AMq qy iqMn p`qry pYnisl nwl lkIrW Aqy hwSIAw
mwrky KwlI hn, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY, AMiqm p`qry qy SbdW
dy nwl ArQ vI id`qy hn [ poQI dI hwlq Ksqw, p`qry auKVy hoey
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ kwm swsqR riq rhoNsXw kok ilKÎqy ] kibqu ] hr
ibiD dyv syv krq lhq Byv jyv bfy Bey Qy iPkr sb Qok ko ] so kv kumwr mn
ieCw ky dqwr bfI soBw ky BMfwr hY suKd surEk ko ] mMjul kml kWiq surqB rudl
Bwiq iDAwvY sur pWiq sWiqh hrY sok ko ] nK sqÍ gun swlI DrO rjo gun lwlI AYsy
kwlI crn srn iqMhU lok ko ] 1 ]…

275
AMq : … swlUr CMd ] AiDk lWbyEn jWky gihr pIry nYn ] kr crn Cuvq kTor roey
hsY soey cYNn ] Bojn krY Aiq hI isQl kucpwq TofI bwr ] kwn sUp smwn kurn
dn bdn dIrG Bwr ] 279 ] 5 ] ieiq kok sMpUrnM msq suB msq ]

h`Q ilKq nM : MS 244 A


isrlyK : pRsnwvlI
p`qry : 33 a – 34 a
Awkwr : 19X14 s.m ilKq: 16X19.5 s.m
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ pRsnwvlI ilKXqy ] dohrw ] sursnyis ivcwrdw sUr
Awidk igRh isiD ] nmskwr sb ko krO mn bwCq Pl isiD ] 1 ] kIE pRsn
hnUmwn kO rwm cMd sIXw hyq ] Asurin kMdn dyv ihq Bgiqn ko suK dyq ] 2 ]…
AMq : … mn mY inscw rwK kY bcn lyh icq Dwr ] pUrn kry murwr jI Bwvn hY suK
swr ] 22 ] ieiq pRsnwvlI sMpUrnM ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 244 e


isrlyK : iblweI pRSn
p`qry : 234 A
Awkwr : 19X14 s.m ilKq: 16X9.5 s.m
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E iblweI pRsn ] cOpeI ] kqk mGr klih krwvih ] poK mWih imqR
imlvih ] Pgx hoie fr kI Awsw ] 1 ] cyqR bolY icMqw DrY ] rwj ivgRh vYswKY
krY ] jyn iblweI duK soN bolY ] hoie mRnw jW igRvr folY ] 2 ]…
AMq : … dohrw ] AYso duvwds mwsw ibcwr kY sdn pR bYT ] lIjhu cqR ibcwr mn
smJ bqWaU AYs ] 5 ] ieiq iblweI pRsn ]

h`Q ilKq nM : MS 244 s


isrlyK : supnw ivcwr
lyKk : gOrI rwie
p`qry : 35 a - 41 a
Awkwr : 19X14 s.m ilKq: 16X9.5 s.m
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ supnw vIcwr ] dohrw ] sUkr kUk mwih cF jwie dKx
ids joie ] gwvq hsq soieXO mrY auTY n bhuro soie ] 1 ] sorTw ] bhrO krON
bKwn mrx AvD lKx kCU ] kry Bly jp dwn jWqy nrk n jwie nr ] 2 ]…

276
AMq : … qh Eupjy bnwrsI pVy ibidXw jwie ] BivKq ArQ pRkws Xh kirXo igRMQ
suKdwie ] 59 ] ieiq sRI mwn isMG crx isKq gulwb isMGyn gOrI rwie Awqm jy
inivrcqy BivKq ArQ pRkwsy kyvl supn inrinÎo nwm duqIXo iDAwie ] 2 ]
60 ] ieiq supnw ivcwr smwpqM msq suB msq ]

h`Q ilKq nM : MS 245


isrlyK : mukq mwrg gRMQ (pwqSwhI dsvIN)
p`qry : 1 A - 299 A
Awkwr : 15X17.5 s.m. ilKq: 9.5X12.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIn, bwAd ivc bMnHI hoeI, vKryvyN leI lwl qy kwlI isAwhI imlw
ky vrqI hoeI, dupwsIN KVHy ruK do lwl kwlI imks Aqy ivckwr iek kwlI isAwhI
dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-8
Awm vyrvw : poQI dy AwrMB ivc ‘qqkrw id`qw hY, ies qoN bwAd ‘ pYNqI A~KrI ’ ilKI hY, ikqy
ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY, AwrMB ivc do ibnW hwSIAw Aqy do hwSIey
vwly p`qry Aqy AMq ivc iek ibnHW hwSIey qoN KwlI hn [
AwrMB : 1E siqnwm krqw purK … gur pRswid ] AQ mukœ mwrg gRMQ ilKÎqy ]
pwqSwhI 10 ] eyk smY sRI gurU jI ky pws isK srb bynqI krq Bey ] Abcl
ngr ivKy jy hy siqgurU jI vYh hmko sb ibD kho jo ies jI kO sMswr swgr qrx
kw jqn kvn hY ]…
AMq : … iblwvl m: 5 rog imtwXw Awp pRB nIlI tlI nU Ag lgwvY aus nwl pV pV
lUq JwVY [ ies igRMQ ky pwT krny qy Pl hY mukiq Buugq kw mwrg hY [ ieiq sRI
mukq mwrg igRMQ igRMQ jI kw pRkws srb krm inrUpx sRI gurU muKwq Drm ArQ
kWm moK sMpUrx ] AO mkœ ko pMQ jnm imRqk pRXMq srbwsnw pUrx smpqM ] sRI
vwhgurU jI kI Pqy [

h`Q ilKq nM : MS 246


isrlyK : AsÍmyD BwKw
lyKk : thkx, kvI
p`qry : 1 A - 514
Awkwr : 20X28 s.m. ilKq: 13X19 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, auKVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, cupwsIN 7
lkIrW dw hwSIAw, iqMn kwlIAW, do kysrI, iek nIlI, ivckwr motI sMqrI lkIr,
sqrW pRqI pMnw - 15
Awm vyrvw : ilKq sMudr, poQI dw AwrMB sunihrI AKrW nwl, pihlW do p`qirAW qy dUhrw
hwSIAw, ikqy ikqy hwSIey qoN bwhr iliKAw hY, poQI sjwvt vwlI hY [ 334 qk
p`qrw AMk ilKq vwlI kwnI dy hn AgoN p`qrw AMk hor kwnI nwl ilKy hn [ cwr
cwr p`qry hwSIey vwly SurU ivc Aqy AMq qy KwlI hn [

277
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] EAM sRI gxyswX nmh ] sRI kwlkwie nmh ] EAM sRI nMd
lwlo jXq ] AQ sRI AsmyD BwKw ilKqy ] ikRq kv thkn kI ] caupeI ] ipRQmy
pRxvo igRjw nMdn ] sMkRq ngn ibGn inkMdn ] lMbodr duK hr suK dwiek ]
sMkRqn gj bdn ibnwiek ] suD sdn AG AauD ibnwsn ] mMgl rUp AmMgl
nwsn ] srn Asrn skl jg bMdn ] syvq sur nr sy DUr Ar cMdn ] sRI BwrQ
ky pRb Ast ds ] iqn mY AsÍmyD AdBuq rs ] kIjY ikRpw dws thkn pr sMpUrn
BwKw brno suB br ] 1 ]…
AMq : … dohrw ] sRI nMd lwl kI ikRpw qy hY ikRq kI BwiKAw krI ] kv thkn ko iCmo
qum jhW cUk brnq prI ] 69 ] ieq sRI BwrQ prbxy AsmyD biKAwn ] kv
thkx pUrn Bey iqRhqRmo iDAwie pRmwn ] ieq sRI BwrQ prbxy mhw purwxy jYmn
jnmyjy sMbwdy iqRhqrmo iDAwie sRI rwm ikRsnw ArpxM msq suB msq ] sMpUrn
smwpqM ] hY ikRq pUrn jwn ]

h`Q ilKq nM : MS 247


isrlyK : rwm dIpkw
lyKk : Bin isMG [Bwn isMG]
smW : sMmq 1914
p`qry : 1–9
Awkwr : 15X26 s.m. ilKq: 10.5X19.5 s.m.
vyrvw : KulHy p`qry, do giqAW ivc bMnHI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN
KVHy ru`K do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 13
Awm vyrvw : p`qirAW dI hwlq Ksqw, ilKq sMudr, ikqy ikqy ikrm-Kurdw, poQI KVy ruK
KuldI hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI gxyswX nm: ] dohrw ] sRI rGbr pRd kml jugu bMd
gurih isr nwie ] rwm cirq ky shMs ikRiq sloku khy bÎwKÎwie ] 1 ] jo nih
jwnq sMsikRq BwKw mwih pRbIn ] qwih qXih bÎwKÎw krI pRq pd prm
nvIn ] 2 ]…
AMq : … dohrw ] bhu swDn ky hIXy ko prm pRym pihcwn ] bwl boD ihq Xih ikXo
vrn mwqR bKXWn ] 1 ] sBY slokn ky ArQ hIX mY AwvY Dwie ] rwm dIpkw nwm
As tIkw krI bnwie ] 2 ] mq Anuswr BlI krI nU n AiDk jo hoie ] iKmw krO
buD jn skl bwl jwn kr soie ] 3 ] ieq sRI mq guru nwnk bRhm Acl crn
kml iBRMgr Bin isMG ivrcqy rwm dIpkw smwpqM ]4] ilKI Pgxo 30
sMmq 1914 ]

h`Q ilKq nM : MS 248


isrlyK : sUrj pRkwS (gur pRqwp sUrj gRMQ)
lyKk : sMqoK isMG, BweI
ilKwrI : rwm kOr

278
p`qry : 1 – 684
Awkwr : 24X33 s.m. ilKq: 18X23 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw,aupr kpVw ciVHAw hoieAw, pr au~KVI hoeI, vKryvyN leI sMqrI
rMg dI isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVy ruK 6-6 lkIrW (do lwl, iqMn nIlIAW ivckwr
motI pIlI lkIr) dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 19
Awm vyrvw : ilKq sMudr, pihlw p`qrw sjwvt vwlw, QW QW qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI, ikqy ikqy hwSIey qoN bwhr iliKAw hoieAw
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] AQ sUrj pRkws ilKqy ] AQ sRI gurpRqwp sUrj igRMQ
ilKXqy ] : ] AQ pRQm rws ilKÎqy ] kiv BweI sMqoK isMG kI ] : dohrw ] qIno
kwl su Acl rih AlMb skl jg jwl ] jwl kwl liKmu icq ijis krqw purK
Akwl ] 1 ] dohrw ] ConI sUrj Agin jm bwXu qRws ijis pwX ] inj suBwv mih
iQiq rhiq As bRhm ird ibdqwX ] 2 ]…
AMq : … Aib rws cqurQI pUrn kIin ] gur ikRpw Dwir au~dm sudIn ] suMdR iblws kIny
pRkws ] ijis pwie prq sB pwp nwis ] 47 ] 1 ] ieq sRI gur pRqwp sUrj gMRQy
cqurQ rwsy sRI hr goibMd durg inksn ko pRsMg brnnM nwmu Kstm sTI AMsU
smwpqM msqu suB msq ] 66 ] 1 ] ] ieq sRI cqurQu rws smwpqM ] 4 ] 1 ]
bolhu vwhgurU jI kI Pqy ]

h`Q ilKq nM : MS 249


isrlyK : gur pRqwp sUrj gMRQ
lyKk : sMqoK isMG, BweI
ilKwrI : jvwhr isMG AlG
ilpI kwl : sMmq 1949
sQwn : pMjw swihb
p`qry : 1 – 417
Awkwr : 25X34 s.m. ilKq: 16.5X23 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, aupr kpVw ciVHAw hoieAw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI
vrqoN, dupwsIN KVy ru`K do lwl do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 16
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikrm-Kurdw, AwrMB ivc 7 Aqy AMq qy 5 p`qry hwSIey vwly
KwlI hn, pihlw Aqy AMqlw p`qrw sjwvt vwly hn, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI, ies poQI ivc pRQm ruqy qoN cqrQ ruqy qk hY
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] 1E sRI vwh gurU jI kI Pqy ] sRI BgauqI jI shwie ] AQ
klgIDr pRbMD kQnM ] dohrw ] qIno kwl Ailpq rih Kojih jwih pRbIn ] bIniq
scqwnMd qRY jwnih mr mr qIn ] 1 ] qwrq mihrm iek smih pwrbRhm
ibsqwr ] qwrq gurU jnwie ijs moh ibsÎw ibsqwr ] 2 ]…
AMq : … ds piq swhu n suB crn ] Dr kr DXwn ibGn ikX hrn AiBlwKw inj
pUrn krI ] dustn kI miq kC nih ArI ] 49 ] ieq sRI gur pRqwp sUrj igRMQy
cqrQ ruqy siqgur kQw ibcrqwXw BwKwXw kiv sMqoK isMG jQw miq brnnM nwm

279
iek pMcwsq AMsU ] 51 ] cqrQ ruq smwpqM ] suB msq ] dohrw ] sMmq ss gRh
idsw hY nwQih AOr imlwie ] cyqr idn ibMsq gey Kstm iQq ignwie ] 1 ]
CinCrvwr pUrn BeI cqrQ ruiq pCwn ] bKsIey siqgur ikRpw ] kir jhw cUk
mm jwn ] 2 ] dsKq BweI jvwhr isMG AlG ] BUl cUk swD sMgiq bKisMd hY ]
sUrj pRkws igRMQ ilKvwieAw mUly ku Bwr vwsI pMjo swihb jI kI iliKAw jvwhir
isMG vwsI nIly sihr kI ] DRwBI ivc Drmswl ko sMpUrn hoieAw ] swD sMgq kI
ikRpw qy ]

h`Q ilKq nM : MS 250


isrlyK : gur pRqwp sUrj pRkwS
lyKk : sMqoK isMG, BweI
ilpI kwl : sMmq 1931
sQwn : pMjw swihb
p`qry : 1 – 254+ 1-141+4-154=546
Awkwr : 24.5X32 s.m. ilKq: 17.5X22.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, p`kI bMnHI hoeI, vKryvyN leI sMqrI isAwhI dI vrqoN, dupwsIN
KVHy ruK 6 lwl lkIrW ( do lwl, do kwlIAW, iek nIlI, ivckwr motI pIlI lkIr )
dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 18
Awm vyrvw : ilKq sMudr, pihlw Aqy 139 p`qrw sjwvt vwly, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI,
AwrMB : 1E siqgur pRswid ] sRI vwihgurU jI kI Pqy hY ] svYXw ] AQ sUrj pRkwS gRMQ
nvm rws ilKÎqy ] kivqw BweI sMqoK isMG kI ] : ] : ] sRI pursoqm pUrn hY ]
prmwqm pwlk lypn mwXw ] sRI prmysÍr mwDvn poKk pRyrk pwr n pwXw ] jY
khqw jgdIs j jy jg jIvn jon ibnw js CwXw ] sRI piq joiq srUp AnUpm BUpn
BUp nmo hir rwXw ] 1 ]…
AMq : … swrd cMd bdn br swrd ] bMdo pd Ar ibMd inswrd ] pwrbRhm siqgur
ds XÎwie ] bMdo bwir bwir isr nÎwie ] 41 ] 1 ] ieq sRI gurpRqwp sUrj pRkws
gMRQy duXwds rwsy kiv sMqoK isMG ivcrqwXM BwKwXM nv gur sRI qyg bhwdr jI kQw
pRsMg brnnM nwmu Astm sTI AMsU ] 68 ] 1 ] ieq sRI duXwds rws smwpqu msqu
suB msq ] 12 ] 1 ] sRI vwihgurU jI qyrI shwieqw srn qyrI ] 12 ] 1 ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 251


isrlyK : gur pRqwp sUrj gRMQ
ilKwrI : sMqoK isMG, BweI
p`qry : 1-507
Awkwr : 24X32 s.m. ilKq: 18X 21 s.m.

280
vyrvw : ijld g`qw kpVw, p`kI bMnI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsI KVy
ruK 6 lkIrW (do lwl, do kwlIAW, iek nIlI, ivc motI pIlI) dw hwSIAw, sqrW
pRqI pMnw 18
Awm vyrvw : ilKq suMdr pihlw Aqy 379 p`qrw sjwvt vwlw, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI, ikqy ikqy hwSIey qo bwhr ilKq[
AwrMB : < siqgur pRswid]sRI vwihgurU jI kI Pqy hY]1]sRI BgvqI jI shwie]AQ pRQm
ruiq brnnM ilKqy]AQ klgIDr Avqwr kQnM]dohrw[qIno kwl Ailpq rih Kojih
jwih pRbIn]ibnqI sicdwnMd qRY jwnih mru mru qIn]1]qwrq mihrm ieks mih
pwrbRhm ibsqwru] qwrq gurU jnwie ijs mo ibsX ibsqwr]2]…
AMq : …ds piq swhin ky suB crn]Dr kr DÎWn ibGn ikX hrn]AiBlwKw inj
pUrn krI]dustin kI miq ikCu n hIArI]49]1]ieq sRI gur pRqwp sUrj gRMQy
cqurQu ruqy siqgur ko kQw ibcrqwXw BwKwXM]kiv sMqoiK isMG jQwmq brnnM nwmu
iekvMjvo AMsu iDAwie smwpqM msqu suB msqu ]51]1] ieqI cqurQu rusu
smwpqM]4]1]suBM]hry]

h`Q ilKq nM : MS 252


isrlyK : sRI nwnk pRkwS
lyKk : sMqoK isMG, BweI
ilpI kwl : sMmq 1931
p`qry : 1 A-581
Awkwr : 24X33 s.m. ilKq: 17X21 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw,p`kI bMnI hoeI, vKryvyN leI sMqrI rMg dI isAwhI dI vrqoN,
dupwsI KVHy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI
pMnw – 18
Awm vyrvw : ilKq suMdr, poQI dI hwlq Ksqw, pihly do p`qirAW qy dohrw hwSIAw, ikqy ikqy
hwSIey qoN bwhr ilKq, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY]
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ sRI nwnk pRkwS igRMQ ilKÎqy]dohrw] eykONkwr siqgurU
iqh pRswid scu hoie]vwihgurU jI kI Pqy]ibGn ibnwsin soie]1]kibqu]qIno lok
brdwnI qIno jWcY mhWrWnI qIno qwp hwnI Awid qIno gun mMiqRkW] qIno kwl mwnI
qIno skiq pRDwnIqv qIno ikRqvwnI qIno gwnI br bMifkw] dInI rjDwnI bjR pwnI
ko ikRpwl pwnI jwnI mY BvwnI suK KwnI Kl KMifkw ] nmo nmo bwk bwnI joq ibd
qwnI dws rsnw bswnI jYq jYq mwq cMifkw]2]…
AMq : …kibq]bMdnw ko lyiq hI AbMdqw ko dyiq iqNh pRIiq lyq dyiq hY pRqIiq suK syq
hY] Bwau arlyiq hI pRBwau bfo dyq Awip inrgun pd dyiq gun dyK lyiq hY] QorI
jYsI Byt lyiq jmkI AByt dyiq siq gurU nwnk jI krnw inkyq hY]hMqw lyiq dwsin
kI AhM bRhm dyiq iqh mn lyiq crn my mukiq ko dyiq hY]113]1] ieq sRI gur
pRqwp nwnk pRkwS gRMQy auqrwrDo scu KMf pRsQwnu brnnM nwmu spq pMcwsmo iDÎwie

281
smwpqM msqu suB msqu ]51]1]ieq sRI nwnk pRkwS smwpqM ]1]1]sMmqu 1931
imqI ivswKu idny cOdvI 14 hrI hir]siqgurU bwbw nwnk jI shwie hovY jI]

282
h`Q ilKq nM : MS 253
isrlyK : pMcdsI BwSw vwriqk
lyKk : Awqm sÍrUp audwsI
ilKwrI : sMDU isMG
smW : sMmq 1920
p`qry : 315
Awkwr : 14.5X35 s.m. ilKq: 10X29 s.m.
vyrvw : poQI KulyH p`qirAW ivc hox kwrx-g`iqAW ivc bMnI hoeI, vKryvyN leI lwl
isAwhI dI vrqoN, hwSIey qoN ibnw, sqrW pRqI pMnW -11
Awm vyrvw : 6 p`qry qy lyKk Aqy smyN bwry iliKAw hY, poQI KVyH ruK KulHdI hY, Alg Alg
Bwg ƒ Alg Alg p`qrw AMk id`qw hY[ pMj dIp –57 icqR, dIp-47 (ADUrw),
nwtk dIp-7, iqRpqI dIp-61, kUtsQ dIp-33, DXwn dIp-33 (ADUrw), bRhmw
nMd-40, Awqm nMd-20, AdÍYq nMd-21, ividÎw nMd-8 (6-8 p`qry A`Dy qoN v`D Bury
hoey), iviKAw nMd-6, ies ivc isrP 11 AiDAwie hn, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY]
AwrMB : < siqgur pRswid]dohrw] sRI gurU nwnk crn rj Bj mn bwrMbwr] jws Bjn
kr jwinXo AdÍY bRhm Apwr]dohrw]sRI miq gMgw rwm gur crn kml kI syv]sMsY
iqmr imtwie kY drisau Awqm dyv] AQ pMc dsI Bwsw vwrqk ilKÎqy] ies pMc
dsI ky pMdrw igRMQ hYin]..
AMq : …< siqgur pRswid]Amr hrI guru AwigXw krI ilKo pMc dis gRMQ] qW
AwigXw pRmwnqy ilKÎo moC ko pMQ]1]pMc dsI jo gRMQ hY Bwsw mwJ inhwir]sMDu isMG
ilK kr pFÎo Amr hrI guru Dwir]2]bwl buD kCu smJ nih ilKn pVn ruc
nwih]jb siqgur ikRpw krI pRgt BeI Gt mwih]3]AinjWnpny mh gur kIey
keIk sMq[ Byd nw iknhU BwKÎo AOr idVwvY mMq]4]shj mWih siqgur imly shj
idVweI bwiq]sunqy hI BRm sB imty AwigÎw n sihq qRXqwip]5]rwm rwm]kqk
vdI cqrQI iQq vwrsu sukr jwn[ sMmq aunI sY bIs my gRMQ spurn mwn]6]
sMmq 1920 kqk vdI 4 dsKq sMDu isMG[

h`Q ilKq nM : MS 254


isrlyK : inrbwx pRkrx
ilpI kwl : sMmq 1888
p`qry : 1-707
Awkwr : 24.5X31 s.m. ilKq: 16X22.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw, p`kI bMnI hoeI, auprlw kpVw PitAw hoieAw,vKryvyN leI lwl
isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVyH ruK do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW ivckwr
motI pIlI lkIr dw hwSIAW, sqrW pRqI pMnW -16

283
Awm vyrvw : ilKq suMdr, poQI ikrm-Kurdw,ikqy ikqy kwnI bdlI hoeI, AwrMB ivc A`T Aqy
AMq qy do hwSIey vwly p`qry KwlI, 707 p`qry qoN bwAd iek p`qrw KwlI Cf ky do
pMinAW qy Bwgvqy mhwpurwxy dw AMq id`qw hY[
AwrMB : < ]AQ inrbwx pRkrx ilKÎqy]bwlmIko vwc] hy BwrduAwj aupsm pRkrix ky
inrMqir qUM inrbwx pRkrix suix]ijs ky jwxy qy inRbwx pd kau pRwpiq hovih] bfy
auqm bcn jy mun nwiek rwm jI pRiq khy hY]so rwm jI kYsy ho]…
AMq : …Aru jo aus sBw ivKy jgAwsI Qy]so BI ikRq ikRq jIvn mukiq hUey ivcrxy
lwgy] iqs inscY ko Dwr kir qUM BI jIvn mukiq hUAw ivcru]Aru Apxw jo kCu
pRikRq Acwr hY] iqs kO kru] mY jwxqw hO jo qU prm boD kO pRwpq BXw hY]15]
ieq sRI nwnk pRsny moK aupwey sMK†w vrnnM nwm srgh] sMpUrn moK aupwie ky ies
srg ivKy kQw ky swr khy hY]qW qy ies kw nwm sMK†w hY] inrbwx igRMQ sMpUrxy]
sMmq 1888] poh sudI iQq dUij vwr sukR 7] pRvisRt ] 28 ]

h`Q ilKq nM : MS 255 sMgRih


isrlyK : AiDXwqm rwmwiex [rwm gIqw]
lyKk : gulwb isMG
p`qry : 1 a-62 a
Awkwr : 8.5X14.5 s.m. ilKq: 4.5X11.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnI hoeI, dupwsIN KVyH ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAW,
sqrW pRqI pMnW -5
Awm vyrvw : ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, AMq qy do hwSIey vwly p`qry KwlI[
AwrMB : < siqgur pRswid]svYXw]sUrX vMs ibKy qnu mwnuK jwih lXo hir jI
AibnwsI] AvnI bhu Bwr invwrn ko sur ibRNd sBY ibnvY suKrwsI]sB rwKs mMfl
kohin kY ijh pwvn kIriq BUm pRkwsI]vYjn kw qm jwpiq kO aur mwih Bjo pRbRhm
iblwsI]1]cOpeI]jg auqpiq pwln sMhwr]mwieAw AwsRY hYA ivkwr]AicMq rUp
AnMd srUp] sIqwpiq inj boD AnUp]2]…
AMq : …gwn AiKl suiq swr BRwq mY qoh su gwie]bydWiq vyd suB crx su myry byd
bqwey]jo srDw kr pFy kry gur Bgiq inrMqr] so mm rUp smwie rhy nh rMc su
AMqr]sun jO mm vcnn mwih puin Bgq hoie jg qWih aur]gulwb isMG inj BRwq
ko rwm bKwnÎo AOiDpur]133]ieiq sRI mq ADÎwqm rwmwiexy aumw mhysur sMbwdy
auqr kWfy rwm gIqw pMcmo iDAwie] 0]0]0]0]0]

h`Q ilKq nM : MS 255 A


isrlyK : sMkCt AsqoqR
p`qry : 62 a - 64 a
Awkwr : 8.5X14.5 s.m. ilKq: 4.5X11.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI

284
AwrMB :Enm: ] sursÍqeI ]nmo kwisnI bwisnI gMg qIry sdw AricqM cMd nMrk
qpusmy]sdw pUijqM bMidqM sRb dyvM nmo sMktwkCt hrxI BvwnI]1] nmo moihnI
moihqM BUq sYnM sdw cMd bdnI hsy ibkrwlM]sdw imRg nXnI guxw rUp brxI nmo
sMktwkCt hrxI BvwnI]2]…
AMq : …iedM pMc rqnM pTy pRwq kwlM hrq pwp qn ky bfy DRm igXwnM] sdw duK mYN
kCt mYN rCpwlM nmo sMktwkCt hrxI BvwnI]7]ieiq sRI kwsI KMfy sMkCt AsqoqR
sMpUrxM] 00000

h`Q ilKq nM : MS 255 e


isrlyK : gurbwxI
p`qry : 64 A −78 a
Awkwr : 8.5X14.5 s.m. ilKq: 4.5X11.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : DnwsrI mhlw 1 Gr 1 caupdy]< siqnwm krqwpurKu---gur pRswid]jIau
frqu hY Awpxw kY isau krI pukwr]dUK ivswrxu syivAw sdw sdw dwqwru]1]swhbu
myrw nIq nvw sdw sdw dwqwru]1]…
AMq : …soriT gof mlwrI DunI]puMin gWvih Awsw gun gunI] aUcY suir sU hau puin
kInI]myG rwg isau pWcau cInI]1] bYrwDr jgDr kydwrw]jblI Dr nt Aau
jlDwrw]puin gwvih sMkr Aau isAwmw]myG rwg puqRn ky nwmw]1]Kst rwg auin
gwie sMg rwgnI qIs]sBY puqR rwgMn ky ATwh ds bIs]1]6]

h`Q ilKq nM : MS 256


isrlyK : aupdys iblws
p`qry : 12 a-547
Awkwr : 10X15 s.m. ilKq: 6X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVyH ruK 6 lkIrW (do lwl,
iqMn nIlIAW ivckwr iek motI pIlI lkIr) dw hwSIAW; sqrW pRqI pMnw-6
Awm vyrvw : Awid, AMq ADUrw, ivc ivc p`qirAW dw nM. Prk hn, 49 qoN bwAd p`qrw AMk
10 hY AgoN 51 qoN p`qrw AMk cldw hY[ p`qirAW dw rMg AsmwnI[
AwrMB : ….. m ieMdRI Xh jl kI hYN] Ar GRwn gÎwn ieMdRI Ar gudw krm ieMdRI Xh ipRQI
kI hYN] Aru eyqy vvyk mo jIv kw nwm rUp kRqv khUM inkswn hI hY] Ar qum ies
dyh mo haumy kW kI kr hY so kho]…
AMq : …so jgn nwQ Aru mkw mdInw BI Awp hI hO] Aru pMfy hwjIAw kI Tvr rhO hI
hoie kr Ab srb vrqwrw aUhW kwauno nyqRoN kr dyK hO] Aru aun ky icqo QwxI hoie
kr sB kCu …..

285
h`Q ilKq nM : MS 257
isrlyK : pRwn sMglI bYdMg (ADUrI)
p`qry : 1-332
Awkwr : 12.5X20 s.m. ilKq: 7X14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIn, bwAd ivc bMnHI hoeI, vKryvyN leI sMqrI rMg dI isAwhI,
cupwsIN 6 lkIrW (do lwl, iqMn kwlIAW, ivckwr iek motI sMqrI dw hwSIAW; sqrW
pRqI pMnw-9
Awm vyrvw : 110 A qk hwSIAw cwroN pwsy hY AgoN dupwsI KVyH ruK hY AwrMB ivc do Aqy AMq qy
iqMn p`qry hwSIey vwly KwlI hn[ AMq ADUrw hY[
AwrMB : < siqgur pRswid]]iDÎwau pRwn sMglI bYdMg kw]bwby kw bolxw]gost kyso
sryvVy nwl hoeI]rwg rwmklI ivic]1]slok]nwVI pRIiCAw]kR AMgus† Aiq mUl hI
dyKhu insw Akwru]jwnhu duKu suKu jIA kw pMfq krhu bIcwr]1]…
AMq : … KIr pBY gwVI hovY qw auqwrxy] ieh AauKd pwvxy]lOg tMk]10 icrolI
tMk]10]soiT tMk 10]ipplI tMk 10] ARcw tMk 10]AsgMD tMk 10]KRhtI ky
bIj tMk]10]eyqnIAw bsqU kpVCwx kRxI]KIr ivc rlwvxI]golI tMk]8]kI
bMDxI golI KwxI]1]Blky iek KwxI]iek sMJY KwxI]p…..

h`Q ilKq nM : MS 258


isrlyK : vYdk nusKw jwq
p`qry : 1-125
Awkwr : 13.5X18.5 s.m. ilKq: 9X 13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw auKVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVyH ruK do
kwlIAW lkIrW dw hwSIAw; sqrW pRqI pMnw-9
Awm vyrvw : poQI ikqy ikqy ikrm-Kurdw, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, AMq
ADUrw jwpdw hY[
AwrMB : < siqgur pRswid]dwrU bwid PrMg dw]fUFu mwsw dwlcInI]3]iqin mwsy
kQu]3]iqin mwsy lwiecIAw]qolw gulkMd ivic golIAw krnIAw]7]siq iek roj
KvwvxI]mUgw dI dwl Pulkw iGau Kvwvxw]jMqR ippl dy pq pr ilKxw inq
qwpvwly nU bMDn]rwm jI]…
AMq : …sMbru lUx qoly 2 socru lUx qoly 2 pMssu lUx qoly]2 Awauly qoly 2]sMbu cIjw
kMTIAw kot ky pMju mwsy dI vMjnu PMkw aunIgo kI Cwh nwl]AMnwru dwxw jodw kut ky
vyc rlwaunw]…..

h`Q ilKq nM : MS 259


isrlyK : bdry munIr (ik`sw)
lyKk : ibSn isMG
smW : sMmq 1923
p`qry : 1-220

286
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq: 11.5X7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, dupwsIN KVyH ruK do lwl lkIrW dw hwSIAW; sqrW
pRqI pMnw-13
Awm vyrvw : poQI iB`jI hoeI, AwrMB ivc iqMn Aqy AMq qy pMj hwSIey vwly p`qry KwlI, poQI dI
hwlq Ksqw, ikqy ikqy ikrm-Kurdw.
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ bdry munIr ilKÎqy]bYq]krUM pihly qOhI dX Xj dw
rkm] Jukw ijs ky isjdy my lOho kl`mN ]1] sry lOh pr rK bXw jy jbI] khw
dUsrw koeI quJsw nhI]2]…
AMq : …sMmq 1923 imqI mwG dI 2] poQI bdry munIr dI porI hoeI]dsKq ibsn
isMG] rubweI]idl igAw idlbr igAw dwrw Alm mY sr igAw] Ab kOn idldwrI
kry idldwr hI jb iPr igAw]1]vhsI hUAw AwhU Kuq n jwqw irhw vuh
gulbdn]bulbul n gU kr isr deI hb swK syN gul igr igAw]2]

h`Q ilKq nM : MS 260


isrlyK : Bwgvqy mhwpurwx-dsm skMD
lyKk : cqur dws
smW : sMmq 1858
p`qry : 1-378 A
Awkwr : 11X16 s.m. ilKq: 7.5X11.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, PtI hoeI, dupwsIN KVyH ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr
dw hwSIAW, sqrW pRqI pMnw-9
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikqy ikqy ikrm-Kurdw, ilKq suMdr, AwrMB ivc 8 hwSIey
qoN ibnHW Aqy AMq qy do hwSIey vwly p`qry KwlI[
AwrMB : < suAsiq sRI gxyswX nm:] sRI guru BÎo nm:]sRI prmwqmny nm: ]AQ sRI
Bwgvq iekwds BwKw ilKÎqy]gur ausqiq]cOpeI]sMq dws siqgur ky crxw]
iqn kI ghoN su idF kir srxw] jW qy aupjY igAwn bIcwr] CUtY Brm krm
ibvhwr]1]…
AMq : …dohrw]prm igAwn prgt kirXo mm Gt hÍY inj dyv]qy myry aur inq bsYN
sMq dws gurdyv]61]ieiq sRI Bwgvqy mhWpurwxy eykwds skMDy sRI suk prIKq sMbwdy
BwKw XW sRI ikRs˜ bYkuMT pXwxo nwm eykiqRMso iDXwie]31]eyk ds skMD:sMpUrxM
smwpq:]skl gRMQ kI sMiKAw 2379]sMbqu 1858]

h`Q ilKq nM : MS 261


isrlyK : dsm gRMQ
lyKk : goibMd isMG, sRI gurU
smW : sMmq 1917
p`qry : 1-6, 1-694
Awkwr : 32X35 s.m. ilKq: 24X 23.5 s.m.

287
vyrvw : ijld g`qw, dupwsIN KVyH ruK pMj lkIrW dw hwSIAW (do lwl, do kwlIAW,vKryvyN
leI motI sMqrI rMg dI lkIr) SurU ivc 8 p`qry KwlI hn[vKryvyN leI lwl isAwhI
dI vrqoN kIqI hoeI hY[ ikqy ikqy hwSIey ivc vI suDweI kIqI hoeI hY[ nIlI klm
nwl iksy ivdvwn ny smyN bwry iliKAw hY 694 pqry qy[ sqrW pRqI pMnw-21
Awm vyrvw : pihly Cy p`qirAW qy qqkrw hY[iPr iqMn p`qry KwlI hn[ pihly p`qry ƒ rMgIn
Pul bUitAW nwl sjwieAw hoieAw hY[
AwrMB : < siqgur pRswid]jwpu]sRI muK vwk pwqswhI[10]CpY CMd]qÍ pRswd]ckR ichn
Aru brn jwq Aru pwq nihn ijh]rUp rMg Aru ryK ByK koaU kih n skq ikh]
Acl mUrq AnBEu pRkws Aimqoj kihjY]kot ieMdR ieMddRwix swh shwix
gixjY]qRIBvx mhIp sur nr Asur nyq nyq bx iqRx kihq]qÍ srb nwm kQy kvn
krm nwm brnq sumiq]
AMq : …kibXobwc]sÍYXw]kwgd dIp sBY kirho Aru sWiq mhWrxv kI msu kY ho]kot
bnwspqI isgrI ilKby hU ko lyKn kwj bnY hO]swrsuvqI bkqw kir kY jg cwk
gnys ky hwQ ilKY hO] kot kibqn jO kir hO qum kO n qaU pRB nYk irJY ho]50]jo
ikCu lyiK iliKXo ibDnw soaU pweIXq imsr jU sok invwro] moko kCU AprwD nhI
gXo Xwdqy BUil n kop icqwro] bwgo inhwlI pTY dYho Awju Bly qum ko inhcY jIA
Dwro] CoqRI sBY ikRq ibpn ko ienhUM pY ktwC ikRpw kY inhwro]51]juD ijqy ien hI
ky pRswid ien hI ky pRswid so dwn kry]AG EG trY ienhI ky pRswd ikRpw ien kI
Puin Dwm Bry] ien hI ky pRswd suibidÎw leI ien hI kI ikRpw sBu sqR mry]ien
hI kI ikRpw ky sjy hm hY nhI mo so grIb kroor pry]52]syv krI ienhI kI Bwvq
AEur kI syv suhwq n jI ko]dwn dXo ien hI ko Blo
Aru Awn ko dwn n lwgq nIko]AwgY PlY ienhI ko dXo jg mY js AEur dXo sB
PIko]mo igRh mY mn qy qn qy isr lau Dnu hY sB hI ienhI ko]53]dohrw]ct
ptwie icq mY jirXo iqRx ijXo kUiDq hoie ] Koj roj ky hyq lig dXo imsr jU
roie [ 54 ] 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

h`Q ilKq nM : MS 262


isrlyK : bYrwg sqk pRSnoqrI
lyKk : gXwn dws
ilKwrI : jIvx isMG
smW : sMmq 1854
sQwn : AwnMdpur swihb
p`qry : 1-17
Awkwr : 12.5X23 s.m. ilKq: 9.5X19 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIn,lYmInySn krn qoN bwAd bMnHI hoeI,ibnHw hwSIAW[ sqrW pRqI
pMnw-11
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq Ksqw, pihly p`qry dy iek kony qy isAwhI fu`lI hoeI, ikqy
ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI[

288
AwrMB : sRI gxyswX nm:]AQ bYrwg sq BwKw ilKÎqy]CpY]pRxmhu igrjw qnX ibnX juq
AMjuil jorI]dyih suB gvrdn jwin AMqru ruic morI]bMdhu sB jg mwq dwq syvk
Xih dIjih]bwxI sMq smwj swj js sPl krIjih]bYrwg sqk BwKw kro sB sjn
Awdr krhu]ilK pTq sunq suK hoie ijm prm sikœXwmih Drhu]1] …
AMq : …dohrw]ieiq sRI suk sB jgq ihq ikRq pRs˜oqr nwmw]gÎwn dws BwKw krI inj
miq liK AiBrwm]31]ieiq sRI suk ijqNdRX ibrcqw pRs˜oqrI BwKw gÎwn dws ikRq
smwpM] ilKqM jIvx isMG sMgiq isMG vwrwm isMG AnMdpur ilKI] smq
1854]mhInw Bwdv pRivsy† iqRqIXy] suB idn jnmAs†mI] poQI pUrI hoeI vYrwg
sqvw pRs˜oqRI]=]

h`Q ilKq nM : MS 263


isrlyK : piq poQI
lyKk : rwm dws
ilKwrI : rwm idAwl sMgqpurIAw
smW : sMmq 1864
sQwn : pitAwlw
p`qry : 5 a-7 a +1 a-159
Awkwr : 19X23 s.m. ilKq: 15X15.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, ifjweIn vwlI auKVI hoeI, dupwsIN KVy ruK do kwlIAW lkIrW dw
hwSIAW[ sqrW pRqI pMnw-16
Awm vyrvw : ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, 153 p`qry q`k pwT cldw hY AgoN 6
p`qry KwlI Cfy hoey hn[ pihly 3 p`qirAW qy (5-6 a) qqkrw id`qw hY, ieauN
iliKAw hY :- “qqkrw sUcI piq poQI jI kw,” keI QWeIN kwnI bdlI hoeI hY[ 6 A
qy smyN, bwry iliKAw hY :” ]dohrw]sMbq Twrw sY cOhtY ikRsn pK cMd vwr]bYswK
bdI iQiq duAwdsI poQI ilKI svwr]” 7 A KwlI hY]
AwrMB : rwg bsMq mhlw 1 Gr 1]caupdy]duquky]<siqnwm…gur pRswid] mwhw mwh
mumwrKI ciVAw sdw bsMqu]pr PV icq smwil soie sdw sdw goibMdu]1]BoilAw
haumY suriq ivswir]haumY mwir bIcwir mn gux ivic guxu lY swir]1]…
AMq : …ibAwpk sgl bRhm jg soeI]auqpq prlO ijs qy hoeI]swj svwrY bhuir
sMGwrY] kot bRhmMf plk mih DwrY]qW kw AMq n jWnY koeI] dUsr hoie q soJI
hoeI]rWm dws ikAw AwiK bKwnY]swsqR isimRq byd n jWnY]6]dohrw]aUcw Agm
Apwr pRB Byd n jWnY koie]rWm dws soeI lKY jW pir ikrpw hoie]1]

h`Q ilKq nM : MS 266


isrlyK : rwm AsÍmyD BwKw
lyKk : sMq isMG, igAwnI
smW : sMmq 1877
sQwn : AMimRqsr

289
p`qry : 1 A - 198 a
Awkwr : 18X33.5 s.m. ilKq: 13X24 s.m.
vyrvw : Ku`lHy p`qry, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVy ruK do lwl lkIrW dw
hwSIAW, sqrW pRqI pMnw-13
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, poQI dw pihlw pMnW sjwvt vwlw, AwKrI p`qry qy hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI, brIk kwnI nwl hwSIey ivc SbdW dy ArQ id`qy hoey,
p`qrw 197 a qy smy Aqy lyKk bwry iliKAw hY:- “sRImq sUrq isMG jI gÎwnI
sMgXw jWih] sMq isMG iqn kO suvn sRI AMimRsr mWih”, “dÍIp dÍIp gj sis vrK
imQn sukl ivQ dUj”]
AwrMB :<siqgur pRswid ]sRI rwmwX nm: sRI hnumqy nm:]AQ rwmwsÍmyD BwKw ilKÎqy ]
pRQm ivnwXk ivGn hrvr dwqw pdvMd]pun suB dwin srsÍiqh pRnmo AwnMd
kMd ] 1 ] prm hMs sÍwidq crn sr ruh icn pkrMd]vso mor ihX rwm isX
jXiq s`icdwnMd]2]…
AMq : …isX rGuvr lCmn Brq irpu sUdn hnumwn]sB hI hoie ikRpwl muih dyih
Bikœ vrdwn]44]do:]pRIiq hoie sqsMg mh AMq imlY hir Dwm]mn bc kRmk rihq
shq sd suimrON sRI rwm]45]ieiq sRI pdm purwxy pwqwl KMfy sy svwqswXn sMbwdy
rwm AsÍmyD BwKw ivricqwXM rwm cMdR AsÍmyD smwpqM suBM nwm Ast Ksitmo
DÎwie] 68]

h`Q ilKq nM : MS 267 sMgRih


isrlyK : aupdys iblws
lyKk : gulwb dws
p`qry : 1 a - 221
Awkwr : 16X18 s.m. ilKq: 13X14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, dupwsIN KVy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAW, sqrW pRqI
pMnw-13
Awm vyrvw : kuJ p`qirAW dy rMg-pIly pey hoey, ikqy ikqy ilKq p`qirAw dy Awr-pwr idsdI
hY, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI, ikqy ikqy kwnI bdlI hoeI , kuJ p`qirAW
qy isAwhI PYlI hoeI, poQI ikqy ikqy ikrm-Kurdw, 4 A qy 5 a qy iB`jw hox kwrx
isAwhI bhuq ijAwdw PYlI hox kwrx pUrI qrWH pVHnXog nhIN, 7 A Aqy 9A KwlI
hn, ienHW p`qirAW qy dUjy pwsy dI ilKq dI isAwhI PYlI hoeI hY 48 p`qry q`k dw
Awkwr bwkI poQI nwloN kuJ Cotw hY[ ies poQI ivc iqMn ikRqIAW hn; pihlI ikRqI
qoN bwAd do p`qry ibnW nM:dy KwlI hn, Ago Pyr p`qirAW dy AMk iek qoN
SurU huMdy hn [
AwrMB : <siqgur pRswid] <AM sRI pRmwqmwie nmhW]AQ aupdyS blws gur gulwb
dws jI kw Ar hir guibMd suqu kw pRSnoqR ilKXqy] hir guibMdo vwc]do]vwrMvwr
pRnwm gur jor krNo isr nWie]srn pVy kI hy guro qumN hI krq sNrwie [shwie]
]1]…

290
AMq : …mukqwdk ie`Cw sBy rhy n jo ies Koj]msq hoie hr hwl mo hosI sdw
inroj]36]ieq sRI aupdys iblws ko As†mo ivsRwm smpUrnM]smwpqM]=]=]=

h`Q ilKq nM : MS 267 A


isrlyK : hsq dUK invwrn
p`qry : 1a
Awkwr : 16X18 s.m. ilKq: 13X14 s.m.
vyrvw : auhI, sqrW pRqI pMnw-10
Awm vyrvw : EhI, iksy hor poQI ivcoN kyvl iek p`qrw nkl kIqw jwpdw hY[
AwrMB : ] AQ hsq dUKyN invwrnM ] do ] bcn rwj pIpr qurg gMDey AOKd sm joie ]
mihKI iGRq so lypIAY ilMg mUslI hoie ] 24 ]…
AMq : …sUkr purIK qol muDu lIjY cwr BlY pIs kY bnwie lypu Dujw hMU svwirXY ] krY su
pUrb kwj suno rs isrqwj sovq jgw Dujw kwmnI ibhwirXY ]

h`Q ilKq nM : MS 267 e


isrlyK : DwqU pRkwS
p`qry : 1 A-9 A
Awkwr : 16X18 s.m. ilKq: 13X14 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : <siqgur pRswid]AQ DwqU pRkwS ilKÎqy]hjwr dwxw doDk dw nugdw krky
rupÎw Dry vfIAW pwQIAW dI A`g dyvY sq A`gW mY suD hovygw] hir rog pr dyvY
Anupwn isau]1]…
AMq : …jO lO jIqw rhw qO lO Dwq nw geI] bvwsIr ky vwsqy swFy qIn mwsy jOKwr] Ar
qolw purwxw guV imlw kr dyvy]AwK PIV ko iGau swQ Kvwvxw]jykr sRdI hovy qW
gRm sy dyvy]jykR gRmI hovy qW sRdI sy dyvy]

h`Q ilKq nM : MS 268


isrlyK : gurbwxI
ilpI kwl : sMmq 1836
sQwn : AMimRqsr, inRbwn AKwVw
p`qry : 1-16+1-869 A
Awkwr : 10.5X16 s.m. ilKq: 7.5X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, p`kI bMnHI hoeI, dupwsIN KVyH ruK pMj-pMj lkIrW (do lwl, do
kwlIAW, ivckwr motI pIlI lkIr) dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnW-7.
Awm vyrvw : ilKq suMdr, 1-16 p`qirAW qy poQI dw vyrvw id`qw hY ijs dy AMq qy smyN Aqy
sQwn bwry iliKAw hY:-“smq AThry sY brs bIqy jb CqIs] poh vdI eykm su
iQq ivspqIvwr su rIs]1] AMimRqsr Cyqr jhW inbWn AKwVy mwh]BMfwrI bRhm

291
bYrwt jo Xh pusqk hY qwh]2]” qqkry qoN bwAd iqMn p`qry hwSIey vwly KwlI hn,
Agly p`qry qy gurU nwnk dyv jI Aqy mrdwny dw bhuq hI suMdr ic`qr bixAw hY,
iPr iek p`qrw KwlI hY[ poQI dw pihlw p`qrw bhuq hI sjwvt vwlw hY[ poQI dy
AMq ivc id`qI bwxI ADUrI hY[ ivc ivc kwnI bdlI hoeI hY]
AwrMB : <siqnwm krqW purK inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid]jpu]Awid scu]jugwid sc]hY BI scu]nwnk hosI BI scu]socY soic n hoveI
jy socI lKvwr]cupY cup n hoveI jy lwie rhw ilvqwr]
AMq : …Awp hwQ dy muJY aubrIAY] mrx kwl kw qRwis invrIAY]hUjo sdw hmwry pCw]sRI
AsDuj jU krIAhu rCw]5]rwiK lyhu muih rwKnhwry]swihb sMq shwie ipAwry]dIn
bMD dustn ky…..

h`Q ilKq nM : MS 269 sMgRih


isrlyK : kok swr
lyKk : AnMd cMd
p`qry : 1-44 A
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : sqrW pRqI pMnW-9, dupwsIN KVyH ruK do brIk lkIrW dw hwSIAw, ijld cmVw
au~KVI hoeI[
Awm vyrvw : p`qrw 19 A KwlI C`ifAw hoieAw hY[ ikqy-ikqy kwnI bdlI hoeI hY[ lweInW dy
ivc-ivc suDweI kIqI hoeI hY[hwSIey dy bwhr vI suDweI kIqI hoeI hY[ies poQI dy
p`qry 1 qoN 240 Aqy 1 qoN 97 qk hn[
AwrMB : <siqgur pRswid]]sRI vwhgurU jI kI PqY hY]BgOqI jU nm: AQ kok swr
ilKÎqy] AnMd cMd ikRq]dohrw]lilq sumn Dn Ailp nc qn Cib AiB nv
kMd]mDuirq ihq icq riq rmn jX jX md AnMd]1]…
AMq : …dohrw]]KMf cqur ds Aiq srs rcy ju bhu ibiD CMd] pVHq cVHq icq cOp
Aiq bFq AiDk AwnMd] 307 ] ieq sRI kok swr cr dsm KMf smwpq msqu suB
msqu]14]

h`Q ilKq nM : MS 269 A


isrlyK : pMcdsI
lyKk : AnMd cMd
p`qry : 45-50 A
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 8X 12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, hwSIey ivc suDweI kIqI geI hY [
AwrMB : <siqgur pRswid] AQ pMcdsI ibD aucrqy] pwrbqI-E vwc]gvrI sMkr so
kihXo isKr isDw kYlws]pMc dsI ibD Bgq ihq iblws]sMkrovwc]…

292
AMq : … vsMBv iqso bIr ipRX pwx drb kir jwn]srbsu kwrj isiD hÍY sMsX nwih
suAwin ] 42 ] ieq sRI isv kwfy gOrI hr sMbwdy smwpq msq suB mq]43]

h`Q ilKq nM : MS 269 e


isrlyK : ihswb Xd ikqwb dw
ilKwrI : AnMd cMd
p`qry : 51-59 a
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI, hwSIey ivc suDweI kIqI geI hY [
Awm vyrvw : ieh poQI jMqrW bwry hY[ ikqy ikqy ‘Xd’ dI QW ‘jd’ A`Kr dI vrqoN kIqI geI hY[
poQI dy SurU ivc nON KwinAW dy vrgwkwrW ivc igxqI ilKky Al`g Al`g jMqR bxwey
hn] 57 p`qry qy vI ausy qrW dy jMqR bxy hn ] poQI dy AMq qy vI p`qrw nM: 59 kuJ
jMqR bxwey hn[ lwienW dy ivc-ivc Aqy hwSIey ivc suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : <siqgur pRswid] ]AQ ihswb Ab Xd ikqwb dw]ivD jMqR bxwvxy
dI]AQvw sqwry shI kr ihswb ikqwb Ab jd khyny dI]Ab pRQmy AKr gxny kI
ibD khqw ho]…
AMq : … Awgy kwl ckR kw vIcwr] CnCr vwr qy somvwr lwk ckR pUrb idsw]vIrvwr
dKx idsw]sukRvwr qy Awieqvwr pscm idsw] mMglvwr qy buD vwr auqir
idsw]ieq kwl ckR smwpqM]

h`Q ilKq nM : MS 269 s


isrlyK : vwr kstwvlI
p`qry : 59 A-80 A
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ikqy ikqy suDweI krn leI A`Kr dy auqy hI gUVIH isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[
ikqy ikqy lweInW dy ivckwr hI soD kIqI hoeI hY[ ivc ivc kwnI bdlI hoeI hY[
ieh poQI jMqR, mMqR Aqy qvIqW sMbMiDq hY[59 A qoN 64 a qk vwr kStwvlI hY, 64
a - 68 a qk bwl ks†wvlI hY, 68 a -70 A qk vrK kStwvlI hY, 70 A-77 A
qk dyv nwmw hY[ 78 a -80 A qk kwg BwKw hY[
AwrMB : <siqgur pRswid]AQ vwr kstwvlI ilKqy]jy Awieqvwr kI rwq kst QIvy qw
inswnI] sInw BwrI QIvy AQvw idl qpq QIvy AQvw AcvI QIvy]qw iqsno njr
lgI hY]AQvw idst BeI hY]AQvw idst BeI hY ipRNqRI kI] so iqskw ielwj ieh
pUjw krnI]…
AMq : … eIswn kox pihly pihr boly qo idnw dy corI dI bwrqw suxy]Aru coru imly muih
prb icr hIey] duqIey pihr boly qO ArQ kI cwhnw so lwBqw krY]iqRqIey phr boly
qo sMqo qo sMqoK pRwpiq hovY]idnAw dy cOQy pihr boly qo suK ipRQmy suK duqIey puqR
iqRqIey Xwr imly ] cOQy pihr boly qo puqR imly]mxy aupir boly qw rwjy kI bwq

293
khY]jo rwjw Awvqw hY ] iqRqIey koeI JgVw gil pvy] cOQw koeI jIau Awpxy kolo
duKqw hovY] ieq sRI kwg Bry sMpurwxy smwpqM]1]

h`Q ilKq nM : MS 269 h


isrlyK : AdBuq iblwis
lyKk : AnMd cMd
p`qry : 81 a-128 a
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : dohy 154 hn[ivc ivc kwnI bdlI hoeI hY[hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY]
AwrMB : < sRI gxyswie nm:[ AQ AdBuqiblwis il~K`qy]dohrw]jYsy jYsy puhp sMg
Drih ju iql ko qylu]qYsy qYsy bwis guin khIAY nwm PulYlu]cOpeI] koeI bRihm cRj
idKrwvY]koeI nit cytk kihlwvY] koeI ieMdR jwl lY AwieAw] koeI kwieAw klpu
idKlwieAw]koeI lukwv ku AMjn khY] koeI icqR kI suriq hrY] koeI rUp pltkY
hrY]dyKY AOru AOru kuC krY]…koeI Plu Anurq hI PlY]koeI jl pYT hovY jil
bwsI ]…
AMq : …CMd]ieqy gun bMdwvl bRnY krY ju koeI jwnY]qw hr jb lg jI mY jgq mY Boig
iblwsih mwnY]bMdwvlI smwpqM]

h`Q ilKq nM : MS 269 k


isrlyK : AwqsbwjI kI ibD
p`qry : 128 a -138 a
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 8X 12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : Alg Alg qrHW dI AwqsbwjI dIAW ivDIAw idqIAW hn[ pMgqIAW dy ivckwr
hI soD kIqI hoeI hY[
AwrMB : AQ AwqsbwjI kI ibD kQnM]AQ hO Kylu Agn kw bRno AwqsbwjI krIey]Kylih
Kyl mlUk isAwny mnu hulws kY khIey]pwqswh ky dl mo ipAwrI jhW jhW jsu
pwvY]jbR jMg Br su rMg aufwvY]dwrU eyk cwr Gr bRqY BrY bdUMk hvweI]Brhu ptwkw
AOr cMcU DRih kImq bRn sunweI]lIjhu qol smJkY[ mn mo jYsy DrY nw DoKw]jO pIsy so
hoie n kwhl kwm svwrY coKw]
AMq : … AQ hvweI gulryj kI ibD]bwrih Bir kY sog lIjY duie Bir koielw
AwnY]dygcUn Aru gMDk dono fyF fyF kir swnY]bhuq jqnu so pIs imhI kir qb
vih BrY hvweI]bRsih PUl su rg so qwry gur kI kro duhweI]33]]AQ AwsbwjI
smwpqM]

294
h`Q ilKq nM : MS 269 K
isrlyK : A`ig bMDnI
lyKk : AnMd CMd
p`qry : 138 a-162 a
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 8X 12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : 159 p`qry qoN Agy p`qirAW qy koeI hwSIAW nhIN[ Alg Alg ibmwrIAW dy nusKy
id`qy hoey hn[ AMq nhIN id`qw hoieAw, dvweIAW nwl hI AMq kIqw hoieAw hY[
162 A qoN 164 A q`k p`qry KwlI hn[ ivc ivc kwnI bdlI hoeI hY[
AwrMB : AQ A~igbMDnI] kwminrkq puhp jo hoie]g`dy mUq ju Awno koie]mYfk kI crib
lY Awvy koie]qW so hwQ mlY jo doie]koeI qyl GIEu AOtwvY jlY nhI swcw huie AwvY]
AMq : … hour kury dI dvwie]dwl icknw mwsy 6, dwlcInI mwsy 6,jwmnU inky itry hoey
pwau kcy[ vrc mwsy 6, klmI sorw mwsy 6, KMfu fUF pwau]PkI do qoly duD nwl]duD
cwvl Kwxy]cMgw hovy]

h`Q ilKq nM : MS 269 g


isrlyK : Kym kMqUhl
lyKk : [Kym Srmw]
ilKwrI : AnMd cMd
p`qry : 165 a-239 a
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : ibnW hwSIAw dy[
Awm vyrvw : koeI hwSIAw nhIN hY[ ieh Bwg ADUrw jwpdw hY [ ieh ihkmq nwl sMbMq hY[
239 A, 240 A p`qry KwlI hn]
AwrMB : < siqgur pRswid] ]AQ Kym kMqUhl ilKÎqy]mhwdyv puqR qumwry pwp kEu dUr
krY]gxys kYsy hY skl isD ky smudR hy] iql ky lWfU ky KvXwhY[bhuir kYsy hY sgl
ky gur hY]bhur kYsy hY kpoln cucI ndI hY md kI Dwrw iqs ky aupR bYTy hY]…
AMq : … jy GIau dw AjIrx hoie qw imTweI dy AjIrx no nw rgI]mCI dy AjIrx no
kWjI pIvY ] sRbq dy AjIrx nU icqRw ipplI lUx kut kY cUrn kR Kwey]iek tMk
Kwxw]

h`Q ilKq nM : MS 269 G


isrlyK : mMqR gurU bwby nwnk kw
p`qry : 1 a-58 a
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : dupwsIN KVHy ruK do-kwlIAW lkIrW dw hwSIAW id`qw hY[ sqrW pRqI pMnW 11.
Awm vyrvw : hwSIey ivc suDweI kIqI hoeI hY[ ikqy-ikqy hVqwl Pyr ky vI suDweI kIqI hoeI
hY[ivc-ivc kwnI bdlI hoeI hY[ p`qrw nM: 13 a qoN 15 E qk Kwny Aqy qwry vwh ky

295
v`K v`K jMqR bxwey hoey hn[ 43 A p`qrw KwlI hY[ ies mMqR dw iviD-ivDwn d`s ky
keI hor mMqR id`qy hn[
AwrMB : < siqgur pRswid] ] siqnwim krqw purKu inrBO inrvYr Akwl mUrq AjUnI
sYBM gurpRswid] ]mMqR gurU bwby nwnkw kw mhlw 1 Awp qyj bwie ipRQmI Akwsu
eyhY] auqpq pvn eyhY]ies kw blu iek lK AsI hjwr BUq pRyq mn AMdr rhYdw
eyhY]ies ipMf mwih swis surq dono ey hY]ies kw blu eyhY]bwDo surq mn icqu
lwie]qReI loA bwDo mn icq lwie]rwjw pRjw bwDo mnu icqu lwie]nwnk piV bwDy
dyvqy mswx]…
AMq : … E mhlw 3]Cinvwr jy koeI kysI nwvY iqs kI aumr bhuqI huie
jwvY]Awieqvwr jy koeI nwvY iqs kI aumr Gt huie jwvY]somvwr jy koeI nwvY iqs
ƒ jhmq quirq huie jwvY]mMgl vwr jy koeI nwvY iqs dI jhmq kdy n
jwvY]buDvwr jy koeI nwvY iqs dy Gr dOlq huie jwvY] vIrvwr jy koeI nwvY iqs dw
nukswn qurq huie jwvY ] Sukrvwr jy koeI nwvY suK sy gujry aus ky nyVy koeI n
AwvY]7]

h`Q ilKq nM : MS 269 |


isrlyK : BflI purwx
p`qry : 58 A - 93 A
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : kwnI Aqy isAwhI ikqy-ikqy bdlI hoeI hY[poQI nkSqrW nwl sMbMDq hY[
AwrMB : <]siqgur pRswid] AQ BflI purwx ilKXqy]su kwl dukwl ilKXqy]dohrw]mY
quJ Awgy sB kho gRih nKqR cibqR]mihlih vin suq Dn BflI iQRk ricq]…
AMq : …AQ inKqR ilKXqy]AsunI 1, BxI 2, ikRqkw 3, rohxI 4, imrg isr 5, AwdRw
6, punrbs 7, puKu 8, slyKw 9, mGw10, pUrbw Pwl gun 11, auqRW Pl gun 12,
hsq 13, icqRw 14, suAwqI 15, ivswKw 16, AnurwDw 17, jystw 18, mUlw 19,
pUrbw KwVw 20, auqRw KwVw 21, sRvn 22, Dnystw 23, sqiBKw 24, pUrbw BwdR
pdw 25, auqRw BdR pdw 26, ryvqI 27 ]

h`Q ilKq nM : MS 269 c


isrlyK : mMqR spW kw
p`qry : 94 a - 96 A
Awkwr : 11X15 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, AwKrI p`qry qy kuJ hor mMqR vI idqy hn[
AwrMB : < siqgur pRswid]kM315.301]Enmo Adys]gur sqgur gur sqgur gurnIr
gur swier sMco gur lKmIr gur qq mMq gur AlK inrMjn gur ibn jwq n
ikJY]gur sr jIq dIey ibn ilJy]…

296
AMq : … sU Aswr kw sylI bwl kIry QMm ky nwg qujy nwQ jI isb jI so bWDo vx GfI mo
grV jqI pukwry lly krys ausg Aws ausgsIis svnwQ bs qum grubu nw kro
inrbs Bey duhweI na nwQ Bwr jw kI duhweI KuAwj iKdRI dI duhweI hwjI rqn
dI]dohrw]bcn siq kr mMnIAY mIq]eyhu sMsw n kIey Aicq lwey pRIq]

h`Q ilKq nM : MS 270 sMgRih


isrlyK : dyvI pRICw
p`qry : 1a -6 a
Awkwr : 12.5X16 s.m. ilKq: 7.5X12.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsI KVHy ruK do lwl
lkIrW dw hwSIAW, sqrW pRqI pMnw -8.
Awm vyrvw : ilKq suMdr, AwrMB ivc 16 Kwny vwh ky ivc 1 qoN 16 q`k igxqI ilKI hY, 6 A
KwlI hY[ p`qrw 63 qoN bwAd 17 p`qirAW qy p`qrw AMk nhIN pwieAw hoieAw[
AwrMB : < siqgur pRswid]jb pRICw purK pwvy qW eynw AMgw mY auMgl Dry ] jo mn dI
icqvnI hovygI sRI BvwnI jI sMpUrn krygI] 8 AT vwrI sRI dyvI jI kw jwp krky
mnorQ mn mY Dwir ky pRICw pwnw]…
AMq : … auqm]eyhu jo qYny kwrj icqivAw hY so Blw hoiegw] qUM rwju duAwry mwn pwvygw
qYnU DMn pRwpq hoiegw[ lwB bhuq hoiegw] qUN mwqw BvwnI AstBujI kI pUjw kirAw
kir jo qyry sQl priql hY]qUN srI kr jwx sq kr mMnxw]17]AQ dyvI pRICw
smwpqM]1]

h`Q ilKq nM : MS 270 A


isrlyK : kok swr
lyKk : Drm isMG
p`qry : 1 a - 59 A
Awkwr : 12.5X16 s.m. ilKq: 7.5X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, pihlw pMnw sjwvt vwlw [
AwrMB : < siqgur pRswid]sRI guro nmw:]sRI gxysw nm:]AQ kok swr gRMQ ikRq kv
Drm isMG ilKÎqy]1]svYXw]hoie ikRpw qumwrI hm pY qw sBY gun sMg nvho
DrhO]jI ADwr ibcwr qbY br buD mhW AgnY gun ko hirho]ibn cMf ikRpw qumwrI
kbhU muK qy ACr hau krhO]qumro kir nwm ikQo qul hW ijm bwk smuMdR ibKY
qrho]1]…
AMq : … CMd]pMifq gunI sujwn ibnqI kro n hor]sIs nvwie ausqiq kro hIey hwiQ
doie joir]hIey hwiQ juig joir surq rs brnn kInI]vydu Byd kuC pwie cwir icq
aupmw dInI]kv qum lyhu svwr jhw qum jwno KMfq]moh dos mq dyhu pRm igAwnI
pMfq]70]kok swr BwKw rcI hY XYih gRMQ suKswr]suK pwvY eyh suny qy sBY purK
hoie ju nwir]71]

297
h`Q ilKq nM : MS 270 e
isrlyK : dvwdwrU
lyKk : Drm isMG
p`qry : 59 A - 64 A
Awkwr : 12.5X16 s.m. ilKq: 7.5X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : dwrU sujuK kI pckWrI]mYhdI gyrU DxIAw kQu]gulwbI hrVw qoly 2]rsOq mwsy 6
nIlw QoQw mwsw 1 rwq n Byau rKy idny Cwn ky iqs kI ipckwrI kry]…
AMq : … suPYd ABRk mhIn krky kMh dI ktorI mY fwly]hwQI suMfI bUtI kw rs ]swq roj
DUp mY rKy suD hoiegw Kurwk doie rqI Kwey sy br jYhr clI jwqI hY] Ar qwp ko
dUr krqw hY ] hor ABrk kI ibD…..

h`Q ilKq nM : MS 270 s


isrlyK : vsIkRw (vsIkrn)
p`qry : 65 a-69 A
Awkwr : 12.5X16 s.m. ilKq: 7.5X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : AQ vsIkRw] PUl hsy PUl bsy PUl bIc bIr bYqwl bsy jy koeI lvy PUl kI bWs]
rUmo swmo cil AwvY myry pws] AOr koeI dyKy qO sVy bly myry ko dyKY pwau pVy]…
AMq : … dwrU flky dw Pyly kw DuMD kw]PtkVI pYsw Br 1] jIrw ic`tw do pYs
Br]2]mYhdI do pYsw Bru]2]jIrw mhdI kutky ByNv Cfy kory kujy ivc jl pwie ky
prU Cfy ] sÍyry PtkrI kw Pul krky KRl ivc pwie ky auprly jl nwl krnw pYrh
12 jW hry rMg kw hovY qw surmy vq krnw PRy AKI pwvnw Polw CoV DuMD jwie]
Ktw imTw mnih]

h`Q ilKq nM : MS 270 h


isrlyK : kwm iblws gutkw
p`qry : 70 a
Awkwr : 12.5X16 s.m. ilKq: 7.5X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : AQ kwm iblws gutkw]kuMkm isMgRP jwiePlu rwl mKwnw pwie]kauc bIj qj
msqkI AkrkRw su rlwie]qUMbr lOgu qmwl pqR Ajvwien KurwswnI]qIn Bwgu eyhu
lIjIey eyku APIm prmwn rsib jIAW kMU gutkw krhu pwrimRq tMk su eyk]…

298
AMq : … mMqR dwVkw 7 vwrI pVky QMB qy ikl Toko]mMqR]jY hnvMq bRI cOVy pIV Bwgy pIV
jhw jwie pIV qhw mwrI myK] myrI Bgiq gur kI skq Purho mMqR eIsRo vwcw]mMqR
kwlw kIVw kjl vMnI bqIÎW dMdw ky ivc cry]dohweI gorK nwQ kI kIVw ivc
mry]1]

h`Q ilKq nM : MS 270 k


isrlyK : islymwnI
p`qry : 1 a- 8
Awkwr : 12.5X16 s.m. ilKq: 7.5X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : ]< siqgur prswid]AQ islYmwnI ilKÎqy]iek smy swrIAW iesqRIAW ny rl
ky PrAwd kIqI ky hy pIr jI sWnUN sMqwn nhI hMudI so swfy ivc kI doK hY]…
AMq : …hor dwrU CwXw kw]kUI rUI muMfI tMk] iqs ivc KMf pwvxI puVIAW 14
krnIAW]eyk puVI roj Kwey pRwqkwl Kwey qau CwieAw dUr hovygI] grB Thrygw]

h`Q ilKq nM : MS 271


isrlyK : bwxI pwqSwhI 10
lyKk : goibMd isMG, sRI gurU
p`qry : 1 - 246
Awkwr : 5.5X7.5 s.m. ilKq: 3.5X5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, p`kI bMnHI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN,dupwsIN KVHy
ruK do lwl lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw -6
Awm vyrvw : pwT p`qrw nM: do qoN SurU kIqw igAw hY jo sjwvt vwlw hY, ilKq suMdr, ikqy ikqy
ikrm-Kurdw, AwrMB ivc Aqy AMq ivc do do p`qry ibnHW hwSIAw dy KwlI, ivc ivc
kwnI bdlI hoeI[
AwrMB : ]< siqgur pRswid ] jwpu ] sRI muK vwk pwiqSwhI 10 ] CpY ] CMd ]
qÍpRswie ] ckR ichn Aru brn jwq Aru pwq nihn ij ] rUp rMg Aru ryK ByK koaU
kih n skiq ikh ]…
AMq : … dUK rog sog BY imtY klysw]bhu suKu aupjY AnMd pRvysw]ieq ibiD durgy ikRpw
DwrI]qh Apn dws kau lIXo aubwrI ] 5 ] ieiq sRI goibMd isMG ibcrqM BgvqI
CMd KstkM smwpqM suBM ] 6 ]

h`Q ilKq nM : MS 272 sMgRih


isrlyK : igAwn mMjrI
lyKk : mnohrdws inrMjnI
smW : sMmq 1769
p`qry : 1 A - 34

299
Awkwr : 13X24 s.m. ilKq: 9X17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, p`kI bMnHI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN,dupwsIN KVHy ruK do
lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw -9
Awm vyrvw : ilKq suMdr,poQI dI hwlq cMgI, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI poQI
KVHy ruK KuldI hY[
AwrMB :<siqgurpRswid ] sRI prmwqmny nm:]AQ igAwn mMjrI ilKÎqy]dohrw]Awqm
ky AgÎwn qY sbY aUpjY jwn]gÎwn Bey qy lIn sb nmskwr iqh mwn]1]…
AMq : … iqÍ pd dyv iqRXMc iriK nr ikMnr sb jwn]qqÍ pd eIsÍr dyK sb qMÍq qq
qqÍM Bwn]400]mnohr dws inrMjnI so sÍwmI so dws] sÍwmI dws BXo eyk so mhw kws
Gtw kws]401]ieq sRI gÎwn mMjrI nwm BwKw igRMQ kibqy mnohr dws inrMjnI
spUrn smwpqM]1]=]

h`Q ilKq nM : MS 272 A


isrlyK : vydWq prBwKw
lyKk : mnohr dws inrMjnI
smW : sMmq 1769
p`qry : 1 A – 33 a
Awkwr : 13X24 s.m. ilKq: 9X17 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB :<sRI gur BXo nmh ] AQ vydWq prBwKw ilKXqy ] krqwigRMQ kirby mY
inrivGn suK cwhY hY ] cOpeI ] mMgl dyih moih sRI dyv gxys]mMgl dyh moih
srsÍqI]mMgl dy moih dyv mhys]mMgl dy moih pwrbqI]igRMQ ko prXojn Aru ivKÎ
kihÎY hY]…
AMq :… dohrw]sMbq sqR sY mhI sorh brK ibqIq]vrK sqRhy mih krI Kt mws qwih
vqIq ] 290 ] AsU vid hY cqur dsI ikRsn pK sinvwr]BwKw pUrn sB BeI mws
eyk ikRqkwr]291]ieq sRI vydWq vwkXw BwKw nwm ikRMQ kibqy mnohr dws inrMjnI
sMpUrx smpq:igRMQ] pMc Bws sMpUrnM]

h`Q ilKq nM : MS 272 e


isrlyK : sq pRsn auqrI
lyKk : mnohr dws inrMjnI
smW : sMmq 1769
p`qry : 1 A – 36 a
Awkwr : 13X24 s.m. ilKq: 9X17 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI

300
AwrMB :<sRI gxyswX nm:[AQ sq pRs˜auqrI iliKqy ] sorTw ] vwcX lK kir jwn
inrgux srgux Xo khÎo]kir nmskwr bKWn vwcX qXwg kir lK
ko]1]cOpeI]AgÎWn skiq Awqm kI kihXy]auBY Anwid imly hI lihXy]AgÎWn
Aiml rhXo suND bKWnw]qW ko bRhm kir kY so jWnw]2]…
AMq : …Pl soic dw Bws prmwqw]AhM bRhm Pl khXo ibKÎwqw]sÍrUp mwJ dYÍ Pl ey
nwhI]ivklp rihq rhY so qwhI]12]sorTw]ieiq sRI sq pRs˜oqrI BwKw mnohr dws
inrMjnI kiQqy nvm KMfh]9]hO mY hO qUM nwih]hO qUM qO mY hY khI] sb hY hO qUM
mwih]hO qUM qUM qO eyk hY ] 13 sMbq 1769]brK swvx vid]12]sRI rivdws ry
nivnpury iliKqim iqh]suBM Bvqu]ieiq pRs˜oqrI BwKw]0]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 275


isrlyK : mwrkMfy purwx
lyKk : kwn,kvI
ilpI kwl : sMmq 1894
p`qry : 1-76,78-164, 167-250,261-304
Awkwr : 17.5X29 s.m. ilKq: 13.5X23 s.m.
vyrvw : sqrW pRqI pMnw v`Ko v`K[
Awm vyrvw : p`qry ibnw hwSIAw qoN[ p`qry KulHy hn[ poQI KVHy ruK KulHdI hY[ hwlq Ksqw[
vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ keI
QWeI kwnI bdlI hoeI hY[ 181 qoN 250, 127, 273 p`qry qy dupwsIN KVy ruK pMj
lkIrW (do lwl do kwlIAW Aqy sMqrI rMg dI vKryvyN leI motI lkIr) dw
hwSIAw hY [
AwrMB :<AM siqguru pRswid] AQ mwrkMfy purwx BwKw ilKqy]
AMq : ieiq sRI mwrkMfy purwxy koRs†k sMbwdy dmn irqRy purwn sMpUrn smwpqM suBMAsq ]
sqwrmo iDAwie cqRQ KMf smwpqM sMpUrnM ]

h`Q ilKq nM : MS 276


isrlyK : pMQ pRkwS
lyKk : rqn isMG BMgU
ilKwrI : isAwm isMG
ilpI kwl : sMmq 1894
p`qry : 1-331
Awkwr : 22.5X15.5 s.m. ilKq: 19X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, pr PtI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, ibnHW
hwSIAw, sqrW pRqI pMnw -19
Awm vyrvw :poQI dI hwlq Ksqw, ikqy ikqy p`qirAW qy isAwhI fulHI hoeI, pqrw 201 qoN bwAd
lwl isAwhI dI vrqoN nhIN kIqI geI[

301
AwrMB :< sRI vwihgurU jI kI Pqy hY ] Akwl shwie ] qÍpRswid]AQ swKI sRI Kwlsy kI
auqpqI kI auQwnkw ko pRsMg qurÎo]dohrw]sRI gur nwnk crn bMd AOr guirMn isr
inAwie]ilKo auqp`qI KwlsY siB muih krO shwie]…
AMq : …dis ipMifau nY inj bytI dey]ikCu mIrw koit sMig ikCu pwr siq dey ] huiq
sRI AMimRqsR buMgY aus qInY]inj mD rK duie GoiV ciVAin dInY]5]do]bWey ibhwry
isMG ku sMDU iCdnI vwil]6]do]igirXo purwxo huie bug
M o jo isAwm isMG huiq isRdwr
iqh gur pMiQ pRkwis igRMQ ilK doaU kIey suDwr]

h`Q ilKq nM : MS 277


isrlyK : Pwzl AlI pRkws
lyKk : Pwzl AlI
ilKwrI : dXw hrI
smW : 1733 ibkrmI
smW : sMmq 1901 (rcnw kwl) sMmq 1733
p`qry : 1-64
Awkwr : 24.5X17 s.m. ilKq: 19X10.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, auKVI hoeI, hwSIey qoN ibnW, sqrW pRqI pMnw -17
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikqy ikqy brIk kwnI nwl SbdW dy ArQ idqy hoey, 40 qoN
64 p`qry q`k kIiVAW ny iek vfI morI kIqI hoeI hY ijs kwrn p`qry pUrI qrHW pVHn
Xog nhIN[
AwrMB :< sRI gxyswX nm:]AQ Pwjl AlI pRkws ilKÎqy]kwmd kysv kMj kr kysI kMs
krwl] kml nXn kivrwj kO kIjY ikRpw ikRpwl ] 1 ]…
AMq : …dohrw]sMbq s`qRih sY brs qYNiqs kwqk mws ] dsmI riv pUrn BÎo Pwijl
AlI pRkwis]90]CpY]jb lgu byd purwn purKu pUrn nwrwiex]jb lig BU Dir BUim
Bwin sis Dr DrwXn]jb lig gOir gnys sys surp qih suiney]jb lg gMg smuMdR
rudR bÎwswidk muiney]-]kivrwj rwj Pwijl AlI suicrM jIv qb lig
rho]91]ieq sRI nbwb ienwieq Kwnw qm Pwjl AlI ibrcqy Pwjl AlI pRkws
sMpUrnM pMcmo lws]5]do] sMbq cMdu su nwQ pun sUn klpuqr jwn]poQI ilKI dÎw
hrI isv sQwn pihcwn]

h`Q ilKq nM : MS 278 sMgRih


isrlyK : Putkl sMgRih
p`qry : 1a –1A
Awkwr : 31.5X22 s.m. ilKq: 25X18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN[sqrW pRqI pMnw -23 [cupwsIN iqMn
lkIrW dw hwSIAw (do lwl, vKryvyN leI nIlI lkIr) ieko p`qrw hY[

302
Awm vyrvw :ADUrw hY iek ijld ivc v`K v`K hQ ilKqW bJIAW jwpdIAW hn[ ikDry-ikDry
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ p`qry nM: ault pult lgy hn [ ies leI pYNisl
nwl nMbr lgwey hn [ AMqly 45 qoN 58 p`qirAW qy Putkl kwiv hY[
AwrMB : < siqgur pRswid ] cilqu joqI joiq smwvx kw]sMmq]1596 AsU vdI]10]sRI
bwbw nwnk dyau smwxy]1]sMmq[1609]cyqu sudI]4]sRI siqgurU smwxy ANgd jI
smwxy]2]…
AMq : …dohrw]] siB Git bRhmu ibrwjeI jiq dyKo qiq pIAw[ ibnu smJY nhI jwnIAY
duKqu hoq iehu jIEu]svXw]khuM BCn BC A BC…..

h`Q ilKq nM : MS 278 A


isrlyK : kQw siqjug kI
p`qry : 2a–9A
Awkwr : 31.5X22 s.m. ilKq: 25X18 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : dupwsIN iqMn lkIrW (do lwl Aqy iek kwlI lkIr vKryvyN leI) dw hwSIAw KVHy
ruK hY[kwnI bdlI hoeI hY[ p`qirAW dy dohIN pwsIN nMbr hY[ADUrw jwpdw hY[
AwrMB :<]sRI siqguir pRswid] ] kQw siqjuig kI purwqn snwqn jb rwjy jnmyjy kau
ATwrih kusut Bey Qy bRhmx ky mwrxy qy]…
AMq : …so ikau jo Awnq guxw jo Bgvwn hY iqis Bgvwn ky inimqu nwmu jipAw hY Ar
AMn dwn kIAw hY iqn kw dwn AMq guxw hoie Plqw hY ey hir jnhmY ey Acrju dyiK
AwieAw ho nwsu kuMqu iqn puCx hwirau kau khqw hY[

h`Q ilKq nM : MS 278 e


isrlyK : kb bhulwkI
lyKk : dyvI dws
p`qry : 10 a
Awkwr : 31.5X22 s.m. ilKq: 25X18 s.m.
vyrvw : dupwsIN iqMn lkIrW dw hwSIAw hY (do lwl rMg dIAW Aqy vKryvyN leI kwly
rMg dI) vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[
Awm vyrvw : 26 qoN 28 dohry hn[isrP AMqlw pqrw hI hY[
AwrMB :…..kukw iqAwig krwieE]ciF suir loku isG qjy prwnw]min mih kriq ibcwir
ibrwnw]26]dohrw]jI ipQmY gaU auDwrIAY]Drim inAwau hY eyhu] Xw kau iqAwgn
jweIAY in cw hmwrw eyhu]…
AMq : …dyvI dwsu aus pir bilhwrI]Awpu qrwE AvrEu kEu qwrI] kb bhulwkI pUrn
BeI]guir pRswid dirmiq auiT geI]28]dohrw]dieAw bcn jw kw rhY so bYkNTy
jwie]swD sNg min iqRpqIAY Awid Awqu suiK pwie]…..

303
h`Q ilKq nM : MS 278 s
isrlyK : sRI Twkir inD pRyim pRgws poQI
p`qry : 10 A - 28 A
Awkwr : 31.5X22 s.m. ilKq: 22X16.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, sqrW pRqI pMnw-22 [cupwsIN iqMn lkIrW (do lwl Aqy vKryvyN leI
kwlI lkIr) dw hwSIAw hY[vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[
Awm vyrvw :147 ryKqy hn[
AwrMB :]<] siqguirpRswid] ] sRI Twkir inD pRyim pRgws poQI] smiq iCAwihTw]sRI
vwihguru jI kI Pqy]]slok]inmiskwr guir dyiv kau siq suriq Dir iDAwn]qW qy
ABY pdu pweIAY sRI pUrx piq Bgvwn]…
AMq : …]ryKqw]siqguir kw bnwau ausqiq vwihgurU jI kI kil guir kI rihiq su
Kwlsw ByK cwrI hY]igrMQ poQI bYiT pVih Aru smJh nhIN ihrdY iehY bwiq mwnI
ju sBY ky isDwrI hY]so frqy hY jhwin isau iPrun Bey gurU pwis Kycry pukwrI DUm
fwrI bjwrI hY] min mih pwKNf JUTy Aru bwhr kIXU isXwim swc kEu n smJih
AncwrI ibkwrI hY[

h`Q ilKq nM : MS 278 h


isrlyK : pirQwie guirdws quixquxIAw
lyKk : gurdws
p`qry : 28 A - 42 A
Awkwr : 31.5X22 s.m. ilKq: 23X16.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw :kuMflI,JUlxw, slok, ryKqw Aqy dohry dI vrqoN kIqI geI hY[ pMnw 62 A qoN mwJw
SurU huMdw hY[ ikDry-ikDry kwnI bdlI hoeI hY[ 68 p`qry qoN Agy p`qrw nM 248 qoN
252 qk kwnI bdlI hY, hwSIAw vI dupwsIN hY[ hwSIey qoN bwhr vI iliKAw hoieAw
hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB :pirQwie guirdws quixquxIAW ] kuMflI ] sunu ho imqu kuimqu ihqu iqAwghu min
bic iqiq]ieAw mih Aaugn bfo hY giq nhI pwvhu ijqu]giq nhIN pwviq ijiq
soiBqy hI nw mwgrI]jY nwhI jW kY mwih lgY soeI jwrI hwigrI] ey swDau kaun bnY
inidk riq sYswir]ipRQmY qRY guin myt kY pwCY iqAwgY nwir]1]…
AMq : …]JUlxw]pMic qiqk bwD ƒ bMiD ilAwey kdmI Aru AwidmI hoie AwieAw]khI
hoie AwieAw khI ho incil khI ho iekY PyirAw gm isDwieAw[khI krm Awkrm
bykrmu mwny] khI smJ ky mukiq kw…pwieAw]iesI Awieny mY iehI mwienw hY khI
Awpnw Awp hI gIq gwieAw]

h`Q ilKq nM : MS 278 k


isrlyK : gauVI kI vwr
p`qry : 42 A-44 a

304
Awkwr : 31.5X 22 s.m. ilKq: 23X16.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB :< siqgur pRswid]gauVI iQqI mhlw]5]sloku]jil Qil mhIAl pUirAw suAwmI
isirijxhwr]Ank Bwiq hoie pisirE nwnk eykMkwir]1]…
AMq : …ikil ibK kwtY hoie inrmlw jnm jnm ml jwie]hlq plq muiK aUjlw nw
po hYiq sumwie]so surqw so bYsno so igAwnI DnvMqu]soQurw kulvMqu so ijin BijAw
BgvMq]KqRI bRhmx sUdR bYsu auDry ismir cMfwil] ijin jwinau pRB Awpnw nwnk
iqs hr vwil]17]

h`Q ilKq nM : MS 278 K


isrlyK : gauVI kI vwr mhlw ]4]
p`qry : 44 a-44 A
Awkwr : 31.5X22 s.m. ilKq: 23X16.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB :]<] siqgur pRswid]gauVI kI vwir mhlw]4]sloku]m:4]siqgur puruKu idAwl
hY ijs no ismrqu sBu koie]eyk idsit kir dyKqw mnBwvnI qy isiD hoie]siqgur
ivic ANmRq hY hir auqmu hir pid soie]nwnk ikirpw qy hir iDAweIAY guru muiK
pwvY koie]1]…
AMq : …JUlxw]qyry nwm Anyk AwnMqu hY jI kaun jwnqw Byv Aru nyhu qyrw]qIn mih mIn
qrPMiq ibnw pwnI AY Awvnw jwnw nhI imitq Pyrw]Bjn ky kwrny dyih DwrI eIhw
Awie ktMBu ny pRgt Gyrw]hMkwr kI Pws Ajwn Blw nhI smJqw…..

h`Q ilKq nM : MS 279


isrlyK : BweI swihb cMidRkw
lyKk : myG isMG
ilpI kwl : sMmq
smW : sMmq (rcnw kwl) sMmq 1889
p`qry : 1-144 a
Awkwr : 7X 9.5 s.m. ilKq: 4X5.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, p`kI bMnHI hoeI, dupwsI KVHy ruK do lwl lkIrW ivc do kwlIAW
lkIrW ivckwr iek motI sMqrI lkIr dw hwSIAw
--Awm vyrvw :poQI dI hwlq ikrm-Kurdw, p`qry rMg ibrMgy, ilKq suMdr[ AwrMB ivc iqMn hwSIey
vwly Aqy AMq ivc pMj ibnHW hwSIey dy KwlI p`qry [
AwrMB :< siqgur pRswid] sRI gnpiq crno BÎo nm:]AQ BweI swihbu cMidRkw
vrnnM]do]guru gnpiq pd pdm mo bis momn mkrMd]ijh prwg Anurwg prvwrO
bRhmw nMd]1]…

305
AMq : …dohrw]gRh bsu bsu sis dUj dI vdI BwdRv idiv sin sys]BweI swihb cMdR kw
vrnI myG imRgys 128 ] ieiq sRI BweI swihb cMdRkwXM myG isMG icq ckor
AwnMddM]msqu suB msqu ]sRI rwmwXnm:]

h`Q ilKq nM : MS 283


isrlyK : Xog visSt BwKw
smW : sMmq 1928
p`qry : 1 a - 385 a (ic`qr) 4
Awkwr : 34X28 s.m. ilKq: 27X20 s.m.
vyrvw : ijld g`qw,cmVw aupr kpVw ciVAw hoieAw,ijld p`kI bMnHI hoeI, vKryvyN leI
lwl isAwhI dI vrqoN, cupwsI iek nIlI lkIr, iPr do lwl lkIrW dw hwSIAw ,
sqrW pRqI pMnw-25
Awm vyrvw :poQI dI hwlq TIk, ilKweI Awm pr pVHnXog, AwrMB ivc do Aqy AMq qy iqMn
hwSIey vwly p`qry KwlI, 385 p`qry qoN bwAd 6 p`qry KwlI iPr do p`qirAW qy ilKq,
AwrMB ivc Aqy AMq qy KwlI p`qry qy kysr nwl svwsiqk bxwieAw hY [
AwrMB :< siqgur pRswid]sÍsu sRI gxyswie nm]AQ jog bss† BwKw sRvn isRimRq vYrwg
prkrx ilKqy]siq icq AwnMd rUp jo Awqmw hY iqs kau nmskwr hY]kYsw hY siq
icq AwnMd rUp jo Awqm so khqy hY]…
AMq : …JUlxw]sun Dwr ivcwr jo swr hY jI sqsNg aumg ky kIjIAY jI]hY ANf bRhmf
pq joeI hNr iqAwg kY iqs ko lIjIAY jI]AdÍYq n jg kI sys koeI mDo ibRq mY
ibRq ko pIjIAY jI]rhy Awp mY Awp hI Awp sdw lK Awp mY Awp nU jIjIAY
jI]dohrw]smq aunIs bIs As† hwV idn Ks† prvwn] vwr rv pUrn BauTwT]BUl
cUk ky bKs kir pVIau AKr soD]lyKwrI kI quCu buD nhI smkC boDu]
smq 1928 ivc imqI hwVy idn 6 vwr rv sNpUrn smpq suB msq kr ilAw
bRhm Arpn bRhm rwm bRhm…bRhm[

h`Q ilKq nM : MS 284


isrlyK : pKXwn cirqR tIkw
lyKk : nrYx isMG, igAwnI
smW : sMmq 1963 (rcnw kwl) sMmq 1753 ib.
sQwn : pwauNtw swihb
p`qry : 1-626 a
Awkwr : 28X18 s.m. ilKq: 24X15 s.m.
vyrvw : ibnW ijld, swdy kwgz qy pYn nwl iliKAw hoieAw, ibnW hwSIAw, nIlI isAwhI
nwl iliKAw hoieAw[ sqrW pRqI pMnw-vKo v`K[
Awm vyrvw :ilKq suMdr, AMq ivc do p`qry pMnW nM.AMikq kIqy hoey KwlI C`fy hoey, poQI ivc
405 cir`qr AMikq hn[

306
AwrMB :< vwihgurU jI kI Pqy hY]sRI BgOqIey nmh]AQ pKXwn cirqR ilKXqy]
pwqswhI 10]BujMg CMd]qÍ pRswid]dsvyN gurU jI dI aucwrI hoeI kivqw ] qyrI ikRpw
hovY]quhI KVg Dwrw quhI bwFvwrI ] quhI qIr qrvwr kwqI ktwrI]hl`bI jun`bI
mgrbI quhI hYN]ijhwrO jhW Awp TwFI vhI hY]1]hy SkqI! quMhI is`DI qlvwr hY,
qUMhI dwqRI vrgI tyFI qlvwr hY[…
AMq : …sMmq ibkRmI sqwrW sO ikhw jWdw hY]A~Dw sO qy Pyr iqMn ho kih idE]BwdRoN dy
mhIny dI sudI (cwnxy p`K dI) As†mI iq`Q qy idn AYqvwr hY]sqluj dirAw dy kMFy
auqy ieh gRMQ suDwirAw hY ]405] (ArQwq sqluj dirAw dy kMFy auqy pwauNty ngr
ivc sMmq 1853 ibkRmI, BwdRoN sudI As†mI qy AYqvwr dy idn ieh gRMQ smwpq
hoieAw hY ) ieiq sRI cirqRo pKXwny iqRXw cirqRy mMqRI BUp sMbwdy cwir sO pwcvoN
cirqR smwpq suB msqu]805]1270]APjUM] 3 jnvrI 1963 bRhspiq idn poh
sudI As†mI[

h`Q ilKq nM : MS 287


isrlyK : gur iblws (pwqSwhI CyvIN)
lyKk : sohn (kvI)
smW : sMmq 1933 (rcnw kwl) sMmq 1705 ib.
p`qry : 1 a+ 1 A - 503 A
Awkwr : 22X32 s.m. ilKq: 15X23 s.m.
vyrvw :ijld g`qw kpVw, p`kI bMnHI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVyH
ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-14.
Awm vyrvw :pihlw p`qrw dovyN pwsy sjwvt vwlw hY, AwrMB ivc do Aqy AMq ivc Cy hwSIey vwly
p`qry KwlI, ilKq suMdr, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, 1 A qy BgqW
dI aupmw kIqI hY[
AwrMB :< siqgur pRswid ]Akwl purK jI shwie]1]AQ guriblws gRMQ ilKXqy ]
CpY 1]ipRQm bdnw pwrbRhm gurU nwnk suK swgr]dsm gurU ky crn kml bMdo gux
Awgr]bhur bMd siB sMq inq Avqwr Dwrw hir]AKr dwqw gurU igrw pg pro jor
kr]iehI dwn dIjY pRBU hir goibMd gur js kr ] ibml buD dyhu ikrpw kr pirau
dws Bv qum srn]1]…
AMq : …guxw kw hovY bwslw kiF bwsu leIjY ] jo gux hovn swjnw iml swiJ krIjY ]
swiJ krIjY guxih kyrI Coif Aivgux clIAY ] pihry ptMbr kr AfMbr Awpxw
ipV mlIAY ] ijQy jwih bhIAY Blw khIAY Jol AMimRq pIjY ] guxw kw hovY bwsulw
kiF bws leIjY]3]Awip kry iks AwKIAY hor kry n koeI]AwKx qwkau jweIAY jy
BUlw hoeI]jy hoie BUlw jwie khIAY Awip krqw ikau BulY sunY dyKY bwiJ khIAY dwn
Ain mMigAw dyvY]dwn dyie dwqw jg ibDwqw nwnkw sc soeI ]Awp krY iks AwKIAY
hor kry n koeI] kbIr rvdws PrId DMnw iqRlocn]pIpw sYxw rwmwnMd prmwnMd
sUrdws jYdyv mIrwbweI nwmw sdnw byxI BIKn]1]slok gur goibMd gupwl gur pUrn

307
nrwiexih]gur dieAwl smrQ gur gur nwnk pqq auDwrxih]vwhu gurU jI
shwie]Akwl purK] :< siqgur pRswid]

h`Q ilKq nM : MS 288


isrlyK : pwiKXwn cirqR pwqSwhI ds
smW : sMmq 1932 (rcnw kwl) sMmq 1753
sQwn : AwnMdpur
p`qry : 1+8,1-398 A
Awkwr : 21.5X 32 s.m. ilKq: 14.5X21 s.m.
vyrvw :ijld g`qw cmVw,aupr kpVw ciVAw hoieAw,ijld p`kI bMnHI hoeI,vKryvyN leI lwl
isAwhI dI vrqoN,dupwsIN KVyH ruK pMj lkIrW (do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW,
ivckwr motI-pIlI lkIr) dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-13.
Awm vyrvw :poQI dy AwrMB ivc qqkrw id`qw hY, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI,
AwrMB ivc 6 Aqy AMq ivc 9 hwSIey vwly p`qry KwlI hn[ilKq suMdr[
ArMB : 1E siqgur pRswid ] sRI BgOiqey nmh ] AQ pwiKÎwn cirqR ilKXqy ]
pwiqswhI ] 10 ] BujMg CMd ] qÍpRswid ] qNuhI KVg Dwrw qNuhI bwFvwrI ] quNhI
qIr qrvwir kwqI ktwrI ] hl`bI jun`bI mgrbI qUhI hY ] inhwroN jhW Awpu TwFI
vhI hY ]1]…
AMq : …AiVl ] sunY guMg jo Xwih su rsnw pwveI]sunY mUV icq lwie cqurqw AwveI ]
dUK drd BO inkt n iqn nr ky rhY]ho jo XwkI iek bwr cOpeI ko khY ] 404 ]
cOpeI ] sMbq sqrh shMs Bix jY]ArD shs Puin qIn kihjY]Bwdv sudI AstmI
rivvwrw]qIr squdRv gRMQ suDwrw]405]ieiq sRI cirqR piKXwny mMqRI BUp sMbwdy cwr
sO pWc cirqR smwpq msqu suB msqu]405]1555]APjU]sMmq 1832]cyqR sudI
iQq dsmI vwr somvwr poQI spUrn hoeI]

h`Q ilKq nM : MS 289


isrlyK : gosit gusWeI kbIr jIau kI (ADUrI)
lyKk : soFI imhrvwn
smW : sMmq 1802
p`qry : 236 a -295 A
Awkwr : 29X20 s.m. ilKq: 25.5X15 s.m.
vyrvw : poQI KulHy p`qirAW ivc ,vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVyH ruK do
lwl lkIrW ivc kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 21.
Awm vyrvw : p`qirAW dI hwlq Ksqw, ikrm-Kurdw, poQI 236 p`qry qoN AwrMB hUMdI hY;266 a,
273 A Aqy 274 a qy do lweInW lwl isAwhI nwl, do lweInW kwlI isAwhI nwl
ilKIAW hoeIAW hn,280 p`qry qoN bwAd ilKweI ivc lwl isAwhI dI vrqoN nhIN
kIqI geI,AwKrI p`qrw sjwvt vwlw hY]

308
ArMB :…..qb sRI kbIr jI bWnI bolI jI] kw ko mwiq ipqw suqu kw ko kvnu purKu kvn
joeI]jb Gtu ibnsY qb koie n rwKY kwFhu kFhu hoeI]2]…
AMq : …qb Eih goibMd lok auiT kbIr jI gusweI jI kI crnI lwgy]kbIr jI ky isK
Bey]khny lwgy ij DMnu kbIr siq kbIru rwm kbIru]ikRsn kbIru lwgy
ismrny]sgly bolhu rwm rwm rwm---rwm siqgurU gurU---gurU jI siqgur
pRswid]135]kQw clIAw]ieku sO pYNqRI]auqwrw kIqw]auqwrw kIqw]imqI Pgix dI
24]cvIhvI[sMmqu sYie ATwrh]vrH duie 18002]siq bwbw nwnk jI[

h`Q ilKq nM : MS 290


isrlyK : purwqn jnm swKI
lyKk : pYVw moKw
ilKwrI : gulwb dws
smW : sMmq 1859
sQwn : pitAwlw
p`qry : 1 -288
Awkwr : 18X25 s.m. ilKq: 14X20 s.m.
vyrvw : ijld qoN ibnHW, dupwsIN KVyH ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-12.
Awm vyrvw : 200 p`qry qoN bwAd ibnHW hwSIAw, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, AMq
qy pMj p`qry KwlI, g`qy cmVy dI pihlW p`kI ijld bJI sI pr hux ijld nhI hY[
ArMB :< siqgur pRswid]iek idn gurU AMgd dy jI aupjI jo myrw gurU nwnku pUrn
Awhw]Eus Aqy prmysr ivic Bydu ikCu n Awhw]dyK myry gurU jnmu iksr Eus lIqw
Awhw]iehu icqvnI hoie rhI]…
AMq : …dohrw]siqgur ky gunu bhuqu hY ikq muiK kho slwih]dws gulwb kI bynqI jn
nwnk lyhu imlwie]pRB jI qyry gun bhuqu hY ikq muK kho slwih]gulwb dws ADIn
kNau lIjY ApnI liV lwie]sMbq 1859]ATwrw sY Euxwht]imqI jyT bdI
pMcmI]5]rvbwr poQI jnm swKI kI sMpUrnM hoeI shr pitAwly ivic]ilKI gulwib
dws jI bolhu BweI jI vwhu vwhu vwhu vwhu vwhu gurU jI shI siq hY]BUl cUk bKis
lYxI sidkw swD sMgiq dw]

h`Q ilKq nM : MS 292


isrlyK : zPr nwmw stIk
lyKk : goibMd isMG, sRI gurU
ilKwrI : ibSn isMG, igAwnI (BweI)/(tIkwkwr)
p`qry : 1-4+1-310
Awkwr : 17X18 s.m. ilKq: 13X12 s.m.
vyrvw :ijld g`qw cmVw,auKVI hoeI, dupwsIN KVHy ruK do jwmnI lkIrW ivc iek motI pIlI
lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-11.

309
Awm vyrvw : poQI ikqy ikqy ikrm-Kurdw, ijld ADUrI, pihly cwr p`qry Aqy 306 A qoN
310 a q`k mMglwcrn dy hn, AwrMB ivc 7 p`qry ibnHW hwSIAw vwly KwlI, ivc
ivc kwnI bdlI hoeI, 310 a qy bwbw sumyr isMG dy dsKq hn [ 309 A p`qry qy
smyN bwry iliKAw hY:-“hwXn bYkRm ds Bn AviD dÍwr ivDumwn[ aUrj mws isq
dÍwdsI bwr AWgirs Twn]4]qw idn pUrn Xh BXo jPr nwm muKvwk”[
ArMB :< hukm siq sRI vwih gurU jI kI Pqh]jPr 1 nwmh 2 pwqSwhI 10]3]Pqykw
1 Kq 2 dsvI pwqswhI jI kw 3] kmwey 1 krwmwq 2 kwXm 3 krIm 4]rjw
5 bKs 6 rwjk 7 rhwko 8 rhIm 9] qmwm 1 bjurgI 2 KVw hony vwlw 3 sKI Xw
bzurg 4]…
AMq : …(hy swkI myry pÎwly ko) kMFÎw qk 1 krdy 2 (Xwny pRym rUpI pÎwlw AQvw Xyh
isKÎo pRqI AwgÎw hY ik hy isKo myry pÎwry isMGo pRym rUpI pÎwlw kMFÎw qk Brky)
hrdm Xw hrswXq 3 pIxw Xw pwn 4 kro 5]( ies pRym rUpI pÎwly ko pwn krky
jnm mrn rUpI) BX 6 doƒ 7 loko ky ko 8 (Xwny lok pRlok ky ko) Bulwvxw 9 kro
10]21]K0 spsM† ieiq ] 21 ]ieiq sRI jPr nwmh tIkwXW dÍwds hkwXq ibvrxM
smwpqM suB msqu]12]AQ gRMQWq mMglw crn ilKÎqy]…ieiq sRI jPr nwmh
tIkwXW gRMQwq mMglw crn smwpq msqu ]suBM lyKk pwTk Xo dÍXo] sM.418 m mwG
bdI 11 bwbw sumyr isMG[

h`Q ilKq nM : MS 293


isrlyK : Xwddwsœ
lyKk : gnys isMG
smW : (rcnw kwl) sMmq 1918-1924
p`qry : 1-141
Awkwr : 22.5X14 s.m. ilKq: 17.5X 10.5 s.m.
vyrvw :ijld g`qw auKVI hoeI; kwlI, nIlI Aqy jwmnI isAwhI dI vrqoN, kuJ p`qirAW qy
pYNsl nwl vI iliKAw hoieAw hY; ibnW hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-Alg Alg.
Awm vyrvw :kuJ p`qirAW qy KVHy ruK Aqy kuJ qy Awfy ruK iliKAw hY, kuJ p`qirAW qy rcnw dI
qwrIK ilKI hY pr qrqIbvwr nhIN[ ihMdI Aqy pMjwbI AKrW dI imlI julI vrqoN,
ies poQI ivclIAW rcnwvW kuJ ies qrHW hn:-isNh drpn ivlws,cOk(lwpnI CMd
ivc),gzl,sIk pcIsI,AwsIrvwd, pRym muhbq (kwiv nwtk),jYqo dw morcw, gur
pRnwlI, ibny pcwsw Aqy pRym swgr Awid;kuJ mMqR Aqy nusKy vI idqy hn[ivc-ivc
KwlI p`qry C`fy hoey hn[
ArMB :< sRI vwihgurU jI kI Pqy sRI BgOqI jI shwie[siqgur pRswid]kibq]Xwddwsœ
ikRq gnys isMG aupnwm isMG]kib bwsI sRI ptnw swihb jI]…
AMq : …AOr jo gurmuK sMjog ibD krY ikC lyvY nwhI qw aus ko kot gurpRb kIey kw Pl
hovYgw Ar kdwnc ik C lYvY qw kot hiqAw ibGn lgygw[AQ sRI pRym swgr gRMQ
smwpqM suMBM]

310
h`Q ilKq nM : MS 294 sMgRih
isrlyK : kvIblB (kvI vlB)
lyKk : hircrn dws
p`qry : 1-164
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw :ijld g`qw cmVw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy ruK do lwl
lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-13.
Awm vyrvw :poQI dy pihly p`qry iB`jy hoey, p`qirAW dw rMg pIlw ipAw hoieAw,ikqy-ikqy
ikrm-Kurdw, lwl rMg dI isAwhI nwl soD kIqI hoeI,p`qrw 147-151 q`k jMqr
mMqr Aqy bMd id`qy hoey; p`qrw 165 Aqy 166 qy kils† dy pMj dohry id`qy hn[
ArMB :< sRI gxyswX nm:] E sRI rwDw ibjYqy nmwim]AQ kiv b`lB ikRq kiv
hircrn dws ilKÎqy]dohrw]mohn crn pXo j mY qulsI ko hY bws]qWih sumir hir
Bgq sb krq ibGn ko nws]1]…
AMq : …dohw]sRI rwDw pd kMj kIrj inj nYnin lwie]ckRwhq ikX imRqÎu qb ikRsnih
kMT lgwie]90]ieiq sRI hircrn dws ikRqy ibRhq kiv blB gRMQ sMpUrn spqmo
DÎwie]7]

h`Q ilKq nM : MS 294 A


isrlyK : buiD pRkws drpn
lyKk : kySv dws, kvI
ilKwrI :Amr isMG (ilKvweI gurbKS isMG)
smW : sMmq 1890
sQwn :cUrIAW (AMimRqsr)
p`qry : 167 a-224
Awkwr : 13X17 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB :< sRI gxyswX nm:]AQ bu`iD pRkws drpn ilKÎqy]do:]eyk rdn gj bdn ky
gvir mwq isv qwq]lMbodr suK muK kIey ivGn ivmuK hÍY jwq]1]…
AMq : …lCI rwm mQ gRMQ ko swr myl kY lIn]m`l Bwt BwKw krI qWqy aupmw
kIn]17]kykI cwqRk Ajw kuj kokl dw dr PIl]Awid Krj kRm so lKo AMq inKwD
susIl]18]ieiq As†mo pRBwv 8 buiD pRkws gRMQ smwpqM]]do]sUMn nwQ bsu Awqmw
sMbq lyhu pCwn]swvn sudI iekwdsI riv suq bwsur jwn]1]suDw sroN qy auqR ids
jo jn qIn pRmwn]nwm gRwm ko cUrIAW Aiq au`qm AsQwn]2]kibqu]ibjY dRug sRug
ky smwn sB log khY nIq nÎwie nIky suB rIq hUM clweI hY] qWih DRmswlw ibKY
rhq gurbKs isMG AwTo jwm ibRq ilKby mY TihrweI hY]poQI kiv b`lB kI AOr
rwg mwlw BlI bfo ihq Dwr AmR isMG hUM ilKvweI hY]pFY sunY pRIq lwie cwro Pl

311
pwie vhu rwj sBw mwn dwn Aimq bfweI hY]3]dohrw]pMfiq gunI pRbIn pY ibnqI
krq Apwr]A`Cr mwqRw jo rhI piFXo sbY suDwr]4]

h`Q ilKq nM : MS 295


isrlyK swKI gurU isKn kI
lyKk : swihb isMG
p`qry : 1-29 A
Awkwr : 26X 16 s.m. ilKq: 18X10 s.m.
vyrvw :ijld g`qw, ibnWH hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-20
Awm vyrvw :poQI dy ArMB ivc Aqy AMq qy 4-4 p`qry KwlI, poQI dI hwlq Ksqw, ikrm-Kurdw,
au~lI l`gI hoeI, poQI ADUrI hY, ilKweI suMdr[
ArMB :< siqgur pRswid]AQ swKI gur isKn kI ilKÎqy]dohrw]EAMkwr AnMq jo sB
Gt sB ky swQ]so gurU nwnk rUp ko nmo jor jug hwQ]1]cO:[ipRQm plt vpu dUsr
lXo]gurU AMgd jg jwhr BXo]…
AMq : …cO] koaU crn koaU kl mY imlY]Aiq AnMd nYnn jlu FlY]mwq AwX gl lIn
lgweI]bRho qpq CwqI su buJweI]msiqk sUG nYn jl Cwvw]DMn idvs mu…..

h`Q ilKq nM : MS 296


isrlyK : kQw mYxwvMqI, gopI cMd
smW : sMmq 1894
p`qry : 1-144 a
Awkwr : 9X15 s.m. ilKq: 5.5X 10.5 s.m.
vyrvw :ijld PtI hoeI, ibnHW hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-6,ikqy ikqy dupwsI KVHy ruK iek
kwlI lkIr dw hwSIAw, 135 p`qry qoN Agy vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN[
Awm vyrvw :poQI dI hwlq Ksqw, ikqy ikqy ikrm-Kurdw, ivc ivc keI QWeI kwnI bdlI
hoeI, 142 A qy A`Kr vwrI-vwrI lwl Aqy kwlI isAwhI nwl, AMiqm do lweInW vI
lwl isAwhI nwl[ AwrMB ivc Cy AMq ivc vIh p`qry KwlI[
ArMB :< sRI gxyswie nm:]sRI rwmwie nm:] mYxWvMqI BrQrI ibkRmwjIq ien qIno kI
auiqpiq kQw Awid QI gopI cMd kw jogu]eyk smy rwjw ieMdR Awpxy nMdin bin mo
inrq lIlw pwqro siBno sM dyKqw Qw]…
AMq : …ieiq sRI gopI cMdu mwiq kw dwhu kir sRI gorK nwQ ky BrQrI ky swiQ kvnu
krxM nwmu cauds mo iDAwie 14[ kQw mYxwvMqI kI jnm kQw ky mrix pRjMq
819 [ AiT sY aunI hoey hYin] mYxwvMqI Aru BrQrI kI jnm kQw ky slok iek
sau nvy hYin [ 190 [ gopI cMd kw jogu aupdysu mYxWvMqI kw slok iv iCie sY aunI
hovY vI 9 [ sB sloku mYxWvMqI ky AT sY aunI hoey sBM[ 819[ AsU sudI sukl pK
dsmI idsihry kw idn] sMmiq ATwrw sY caurwnvW]sMmqu 1894.

h`Q ilKq nM : MS 297

312
isrlyK : prcI goibMd isMG jI kI
p`qry : 1 a-139 a
Awkwr : 12X17 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw :ijld g`qw cmVw aupr kpVw ciVAw hoieAw, dupwsIN KVHy ruK do kwlIAW lkIrW dw
hwSIAw, sqrW pRqI pMnW-9
Awm vyrvw :1-60 p`qry qk ilKweI suMdr, AgoN hor kwnI nwl iliKAw hoieAw, ilKweI Awm
pr pVHnXog, AwrMB ivc Cy Aqy AMq ivc s`q p`qry ibnHW hwSIAw dy KwlI[
ArMB :< siqgur pRswid]AQ prcI goibMd isMG jI kI]pwqswhI 10]pRQmy dsw mhlw
ky nwm ilKy]Pyir dsw mhlw kI ausqiq ky slok ilKy]Pyr dsw mhlw kIAw swKIAw
ilKIAw]1]…
AMq : …aus AsQwn ko dyK kr sRI gurU jI icq Awvdw hY]Aru jo jI aUhw jwqw hY]so
srb pRkwr kr pRsMn qw ko pwvqw hY]ieq sRI gurU goibMd isMG dI pRcI smyq swKIAW
pMjwih sMpUrx hoeIAW]50]

h`Q ilKq nM : MS 298


isrlyK : swKI m`ky mdIny kI
p`qry : 1-252
Awkwr : 13 X 16 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw :ijld g`qw kpVw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy ruK do lwl
lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnW-10
Awm vyrvw :poQI dI hwlq Ksqw, ikrm-Kurdw, AwrMB ivc s`q Aqy AMq ivc 9 ibnHW hwSIAw
dy p`qry KwlI, pihly pMny qy cwro pwsy hwSIAw 165 A Aqy 252 A ifzweInw nwl
sjwieAw hoieAw hY[
ArMB :< sRI sq guru pRswid]swKI m`ky kI swh srP nwil]qQw rukndIn nwil mky
mdIny dy rwih ivc hoeI]rwgu iqlMg mhlw 11 ]bwbw nwnk qmwm Awlm qwirny
nimq ByK audwsI dw Dwr kir siB DrqI kw sYl kIqw]…
AMq : …mUsw BMnw mauq Qo FUFy kweI glIh]cwro kUNTw FUFIAw sr qy mOq KlI]PrI isir
ienw dy ivhwxIAw Asw dI kI cLI ] 67 ]gosit mky mdIny dI pUrI hoeI]pUrI gurU
krI DNn gurU siqgurU vwhugurU[

h`Q ilKq nM : MS 299 sMgRih


isrlyK : AwrqI sRI jgn nwQ
p`qry : 4 A-6 A
Awkwr : 7X11 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw :ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI, dupwsIN KVyH ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw,
4 qoN 10 p`qry q`k, 11 qoN 17 q`k iek lkIr dw hwSIAw, AgoN do lwl lkIrW ivc
iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnW-7
Awm vyrvw :poQI dI hwlq Ksqw, ikqy ikqy ikrm-Kurdw, 17 A, 38 A KwlI hn[

313
ArMB :<AwrqI sRI jgMnwQ mMglw krI]prsq crxwribMd Awpdw hrI]1]rhwau]
Gnn-Gnn GMtw bwjY byn bwsurI]bwcq imRdMg qwl nwd KMjrI[]2]…
AMq : …rwjw juDstr krq ausqq sRI bdRI nwQ ibsMBrMsI sRI bdRI nwQ jI ky pMc rqn
pVq pwp ibnwsqM]kot qIrQ Bey puMin pRwpqy Pl dwiekM]

h`Q ilKq nM : MS 299 A


isrlyK : bwrw mwh
p`qry : 6 A-17 a
Awkwr : 7X11 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB :quKwrI mhlw CMq]bwrwmwhw] :< siqgur pRswid]qU suix ikrq krMm purib
kmwieAw]isir isir suK shMmw dyih su qU Blw]hir rcnw qyrI ikAw giq myrI huir
ibnu GVI n jIvw]ipRA bwJ duhylI koie n bylI gur muiK AMimRq pIvw] …
AMq : …Gir syj suhwvI jw ipr rwvI gurmuiK msqik Bwgo]nwnk Aih inis rwvY
pRIqmu hir vru iQru sohwgo]17]1]

h`Q ilKq nM : MS 299 e


isrlyK : qIrQ ausqq (ausqq sRI hirmMdr swihb jI)
lyKk : sONDw, kvI
p`qry : 1 a-16 A
Awkwr : 7 X 11 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid]AQ qIrQ ausqq]do[CMd]qIn lok mY qwl n AYsw jYsw
dyiKAw AMimRqsr]qwl mD hirmMdru nIkw mwnhu sRI rwm kw Gru]moqI cUnI hIrw pMnw
qw mh lwgI hY bhu jr]…
AMq : …dohrw]ausqiq jo gurduAwr kI sODy khI bnwie]sun kr Awdr kIjIAY siqgur
hoie shwie]

h`Q ilKq nM : MS 299 s


isrlyK : ausqq bwby nwnk jI kI
lyKk : sONDw, kvI
sQwn : kwly gRwm (AMimRqsr)
p`qry : 16 A-23 A
Awkwr : 7X11 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI

314
ArMB : <[ siqgur pRswid]ausqq bwby nwnk jI kI]qotk CMd]qUM mC kC bYrwh
quhI]vhu nr isMG kw vpu Awih quhI]qb bwvn jg ky mwih quhI]Ab gurUAn mih
gurU nwnk jI ]1]…
AMq : …ieh kIrq ApnI kwn Dro]kv nIc kIt ky dUK hro]duh jg mih Awpn
shwie kro]hy gurUAn ky gur nwnk jI]19]

h`Q ilKq nM : MS 299 h


isrlyK : kivqw
p`qry : 23 A-38 a
Awkwr : 7X11 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB : < siqgur pRswid]kivqw]soeI gurdyv jwky dUsrI n bwq hY]kwhU so n roK qoK
kwhU so n rwg doK kwhU so n vYr BWv kwhU kI n jwq hY]kwhU so n bk bwd kwhU so
nhI ivKwd kwhU so n sMgu n qo koaU pK pwq hY]…
AMq : …corI kry bt pwrI kry ik rKI bn jI kir pyt BrY hY]sIs shY isr Gwm shY
khu suMdr so rx mwih mry hY]biD rihE mmqw sB so nr qwih qy bWiD EhI bwiDE
iPrY hY]6]

h`Q ilKq nM : MS 299 k


isrlyK : pRIiKAw mhlw pMjvW
p`qry : 1 a-25
Awkwr : 7X11 s.m. ilKq: 5X7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
ArMB :< siqgur pRswid]pRIiCAw ilKI gur pRswid]pRIiCAw mhlw ]5]pauVI[jo jn
mn mih icqvnI rKwvY]so mn kw shsw kih pRgtwvY]gurpRswid shsw BtwvY]hoie
AwicMqu icMqw sBu CutY]mn kI duibDw sB kih sunwvY]…
AMq : …sloku]piqq auDwrxu pwrbRhm sMmrQu purKu Apwr]ijsih auDwry nwnkw so
ismry isRjnhwru]isrjxhwru qyry shwie hoAw hY]qUM iehI mn mih rwxu jo kwrju myrw
isrjxhwru isrI Bgvwnu jI sMpUrn kIqw]pru qU jQw sgiq ikCu nuih pwau]ibnw
Drm kIqy kw rju rwis n AwvYgw]siq kir mMnxw]34]nvW

h`Q ilKq nM : MS 300


isrlyK : ds gRMQI
lyKk : goibMd isMG, sRI gurU
p`qry : 1-268 a
Awkwr : 24X15 s.m. ilKq: 11X18 s.m.

315
vyrvw :ijld qoN ibnHW, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, hwSIey qoN ibnHW,sqrW pRqI
pMnw-15
Awm vyrvw :poQI bhuq hI Ksqw Aqy ikrm-Kurdw, AwrMB ivc Aqy AMq ivc iek iek p`qrw
KwlI, ilKweI suMdr[
ArMB :< siqgur pRswid]jwpu] sRI muKvwk pwqswhI 10]CpY CMd]qÍpRswid]ckR ichn
Aru brn jwq Aru pwq nihn ijh]rUp rMg Aru ryK ByK koaU kih n skiq
ikh]…
AMq : …Baun BMfwr Drw gV jyqk Cwfq pRwn ibgwn khY hY ] cyq ry cyq Acyq mhw
psu AMq kI bwr Akylo eI jYhY ]32]0]0]

316
h`Q ilKq nM : MS 601
isrlyK : gÍwl kivqwvlI
lyKk : gÍwl kiv
smW : sMmq 1874
p`qry : 1 - 71 A
Akwr : 17 X 25 s.m. ilKq : 12 X 20 s.m.
vyrvw : ijld lYmInySn krky bwAd ivc bMnHI hoeI hY[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[
sqrW pRqI pMnw-25 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI sI bwAd ivc mweIkroiPlm krky, lYmInySn krvweI geI hY[
poQI dy hyT ilKy Anuswr p`qry G`t hn[ 1-12, 37-48, 61-79, 84-89, 92, 95-97,
113, 116 rcnw ADUrI hY[ poQI p`qrw nM: 13 qoN SurU huMdI hY[ p`qrw nM: 24/ 36 A
aUpr ieM\ iliKAw hoieAw hY[ “byd isMD nwg ss sMbq kr-k Ark ikRs˜ dÍwrsI AO
sukq roh nIr ly gey[ AYsy idvX idn ko pihr idn pwC - ly qy Drm dl swjy
dXw iJlmiJ ly gey]
AwrMB : “pwn ibMb ibdum smwn mwn Awn aupmwn ric rocn rswl iPr]”
AMq : “km kry joeI soeI kwm km nIie kry dWm dm kI hY jmw bUd sbnm kI ]1]”
pd nM: 210 qoN bwAd kwnI bdlI hoeI hY[

h`Q ilKq nM : MS 603


isrlyK : mn sMboDn gRMQ
ilKwrI : id`q hrI [ id`q isMG ]
smW : sMmq 1934
p`qry : 1 - 37
Awkwr : 18X11 s.m. ilKq : 14.5 X 8.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIn[ hwSIey qoN ibnW[ sqrW pRqI pMnw-20 hn[
Awm vyrvw : ilKweI sMudr
AwrMB : 1E siqgur pRswid] AQ mn sMboDn gRMQ ikRq kiv id`q hrI ilKXqy] AQ gur
ies† mMgl ko AMg] svYXw] dIn auDwrn doK invwrn hy Bv qwrn nwQn nwQw] du`S†
ibdwrn hy suK kwrn rwK ilXo muih dy kr hwQw] boD aucwrn moih sMGwrn pwr kro
Bv jwn AnwQw] do kr jor pRBU pd pMkj id`q hrI suin vwvq mwQw]1]…
AMq : Sq nO ds sMmq bI gey iqn aUpr qIsr cwr ivqwey] suB BwdRv mws audws hry
ikRsnW pK ky idn cwr ivhwey] idn vwr su bu`D BXo suD kwrj qW idn pUrn gMRQ
krwey] hir id`q mnorQ is`D Bey gur ky pd pMkj sIs invwey] 112] ieq sRI mn
sMboDn gRMQ ikRq kiv id`q isMG spUrnM smwpqM ieqI ]

h`Q ilKq nM : MS 604 sMgRih


isrlyK : sRI jgq gurU pMQ pRboD nwtk
lyKk : ibRj
p`qry : 1 – 230; 1 –243
Akwr : 25 X 35 s.m. ilKq : 16 X 25 s.m.

1
vyrvw : ijld g`qw, kpVw, bwAd ivc bMnIH hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[
ikDry ikDry lwl, kwly Aqy pIly rMg nwl KVyH ruK hwSIAw bxwieAw hoieAw [ sqrW
pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI [ gRMQ dy pihly p`qirAW qy lwl qy kwlI isAwhI nwl ilKq
ivc fIzweIn bxwey hoey hn [ gRMQ dy dUsry KMf ivc 10 p`qry q`k igxqI AMikq
nhIN [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] s`q sRI Akwl purK jI sdw shwXw ] AQ sRI jgq gurU
pMQ pRboD nwitk ilKXqy ] dohrw ]”
AMq : “j`Nih pRgt ir`NiD BMfwr Bl imliq sbih p`kÍWn rs ] ieh inrml pQ guru
dsm ipRX Bvih suibRiD sd ivsd Xs ] ieiq sRI su`NDX s`Nicdw nMd prMbRN`m
prmwqm prm ivsN`Rwm Awspd prmDwm sÍXmyv sRI Akwl purK ricq piQk jn
BNu`ikœ muikœ pRdwXk sRI jgq gurU pMQ pRboD nwieky auqRwDN` sRI mYinml pN`DqI pRkwis
kwXW isK sMqoK sRI gurU gRMQwid sq smwgm sRI muK mhWvwk aupdys pun: pRBu ivXog
isMG ibRlwp qQw lN`Cx vrnnM nwm cqrQo ivsRwm smwpqM suB msqu]”
pYnisl nwl kuJ A`KrW dIAW isDIAW kIqIAW hoeIAW hn [

h`Q ilKq nM : MS 605


isrlyK : goSit gurU bwby nwnk jI kI Aijqy rMDwvy nwl
ilKwrI : BweI bwlw
p`qry : 1 a – 94 A
Awkwr : 19X17 s.m. ilKq : 14 X 10 s.m.
vyrvw : dupwsIN KVHy ruK do brIk lwl lkIrW ivckwr iek brIk kwlI lkIr dw hwSIAw [
vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY[ sqrW pRqI pMnw 13 hn[
Awm vyrvw : ivc ivc kwnI bdlI hoeI hY[ p`qrw 62 A KwlI hY[ p`qirAW dy s`jy pwsy aupr
p`qrw nMbr bwAd ivc lgwieAw hoieAw lgdw hY Aqy p`qry ault pult lgy hoey
hn[ ies krky qrqIb dyx leI pYNisl nwl p`qrw nMbr ilKy hn[ hwSIey ivc
suDweI kIqI hoeI hY[ ikDry-ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid gosit gurU bwby nwnk jI kI Aijqy rMDwvy nwl hoeI] qw iek
idn gurU bwbw nwnk jI] ngir krqwrpur Drmswlw ivcu AkMqu Cip bYTw Qw] bhuqu
brwg ky Gr ivcu] iqs smyN sRI rwg ivc sbdu gwvdw sI]…
AMq : … nwnk mUrq nwm kI jipAw sB duK dUr] nwnk iqs blhwrxY jo rihdy sdw
hdUr]3] vwD Gwt jo ilKAw irdw hmro swP] lyKwrI kI BUl cUk siqgur krIAh
mwP ]=] gost pUrnM]=]=]=]=

h`Q ilKq nM : MS 605 A


isrlyK : vwr BgOqI
ilKwrI : gurdws (dUjw)
p`qry : 95 a – 108 a
Awkwr : EhI ilKq : EhI
vyrvw : EhI

2
Awm vyrvw : AwrMB nhIN hY[ p`qrw nMbr 95 guMm hY[ ies krky p`qrw 96 nMU pYNsl nwl 95
nMbr lwieAw hY[ p`qrw nbMr 95 qoN 108 qk K`by pwsy auypr p`qrw nM: 271 qoN 290
qk iliKAw hoieAw hY Aqy s`jy pwsy aupr 96 qoN 109 iliKAw hoieAw hY[
AwrMB : … sMgiq kInI Kwlsw mnmuKI duhylw vwhu vwhu goibMd isMG Awpy gur cylw]1] scw
Amr guibMd kw sunh gurU ipAwry] siq sMgqI imlwp kr pMc dUq isMGwry] ivc
sMgiq FoeI n lhn jo Ksm ivswry] gur iMs`KW ky muK aujly scy drbwry[ hir gur
goibMd inq iDAweIAY sc AMimRq vylw] vwih vwih goibMd isMG Awpy gur cylw]2]
AMq : … Xh vwr BgOqI mhw punIqw] jo ies aucrY iqs aupjY pRIqw] jo iesvr isEu
pRym lgwvY] so mn bwCq ieCy Pl pwvY] imty skl duK drd klysw] Pun pRgty bhu
suK prvysw] jo insbwsur rdy Xh vwry] so phucY Dur hir drbwry] Xh vwr BgOqI
smwpq kInI] qb Git ividAw kI sB ibD cInI] ieEu siqgur swhb Bey
idAwlw] qb Cut gey sB hI jMjwlw] kir ikRpw pRB hir grDwry] qb pkr bwh
BOjl so qwry] ieau krhY gurdws pukwry] hy siqgur moh lyhu Eubwry]28] ieq sRI
vwr BgOqI sMpUrxM]

h`Q ilKq nM : MS 605 e


isrlyK : goSt pRmwrQ mwrkMfy purwx
p`qry : 108 a – 118 a
Awkwr : EhI ilKq: EhI
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : 118 A p`qrw KwlI hY[ p`qrw nMbr 108 qoN 118 q`k K`by pwsy aupr 290 qoN 300
nMbr ilKy hoey hn Aqy s`jy pwsy aupr 109 qoN 119 ilKy hoey hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] AiQ gost ilKXqy] pRmwrQu mwrkMfy purWx kw] sukr ipqw
kumwr puqR pws kihqw hY] Ary puqR qMU pMjw mhIinAw ky bIc krw cilAw hY] qYnMU
ibrMu ikau ibAwipAw hY] mY qYnMU dyviqAw kI srn pwvxw Qw]…
AMq : … ipqw jI bfw suK kw qIrQ bixAw hY] jo koeI pVygw] Ar jo koeI pRIq kir
suxygw] auskw auDwr hovygw] jo koeI pwT krygw qW BI kul kw auDwr hovygw] ieq sRI
sukr ipqw kumwr puqR sMbwdy] suB msq pVY qy suxMqy mukq moC Pl lhMqy] srb pwp
ibmucqy]=]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 605 s


isrlyK : ibhMgm bwxI
p`qry : 119 a – 195 a
Awkwr : EhI ilKq: EhIM
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw 149 A KwlI hY[ p`qrw nMbr 119 qoN 195 dy aupr s`jy h`Q p`qrw nMbr
120 qoN 196 Aqy K`by pwsy 1 qoN 77 iliKAw hoieAw hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] rwg rWmklI m: 1] ibhMgm bwxI] qb bwbw ibhMgm pMCI ky
Avqwr Qw] eyk nwm kw ADwr Qw] Kwqw pIqw ikCu n Qw] pMc qq kw inrbwx Qw]
iqn kI dyh QI bwby kI qid] sUrq]1] sbd]2] igAwn]3] iDAwn]4]
sMqoK]5] eynw pMjw qqw kI dyh QI]…

3
AMq : … pauVI] sRb kI ryn eyhu mnu kr jWnhu] AMimRq nWmu mn mWih pCwnoh ] haumY
dUr krhu icq lwvhu] jo jo hukmu soeI kmwvhu] bcnu sMpUrnM min mih Drhu] krm
ibkrm pyK Ajru jrhU] hoie inrw inrwilmu sbdu kmwvhu] jn nwnk qu ibhMgim
pwvhu] ibhMgm bwxI sMpUrnu hoeI] vwihgurU jI] DMn gurU jI pwiqsh [pwiqswh] ]

h`Q ilKq nM : MS 605 h


isrlyK : BYrau AstpdIAW
ilKwrI : nwm dyv
p`qry : 195 a – 202 a
Awkwr : EhI ilKq : EhI
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 195 qoN 208 q`k aupr s`jy h`Q p`qrw nMbr 196 qoN 199, 261-264
Aqy K`by h`Q 77 qoN 84 iliKAw hoieAw hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] BYrau AstpdIAW nwm dyEu jIE] Gr 1 sulqwn pUCy sun by
nWmW] dyKo rWm qumwry kWmw] sulqwny bwDlw] dyKau qyrw hir bITlw]1]…
AMq : …hirnwKsu ijn nKih ibdwrE sur nr kIey snwQw] kih nwmdyEu nr hir
iDAwvih rWmu ABY pdu dwqw ] 5 ] 3 ] 9 ]

h`Q ilKq nM : MS 605 k


isrlyK : Awsw mhlw ] 5 ]
ilKwrI : nwm dyv
p`qry : 202 a – 202 A
Awkwr : EhI ilKq: EhIM
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 202 dy aupr s`jy h`Q 264 Aqy K`by h`Q 84 iliKAw hoieAw hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] Awsw mhlw ] 5 ] ikAw sovih nWm ivswr gwPl
gihilAw] kInI iequ drIAwie vM\in vihidAw ] 1 ]…
AMq : …mhw ibKmu sMswrw ivrlY pyKAw] CUtnhwir kI sruin lyKu nwnk lyiKAw ]4]2]

h`Q ilKq nM : MS 605 K


isrlyK : rwjw inrmoh kI kQw
p`qry : 202 A – 206 a
Awkwr : EhI ilKq: EhIM
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, p`qrw nMbr 202 qoN 206 q`k aupr s`jy h`Q 264 qoN 268 Aqy K`by h`Q 84
qoN 88 iliKAw hoieAw hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] rwjw inrmoh kI kQw] rwjw inrmoh kw bytw iskwr Kylxy
gieAw Qw] Awgy bn ky bIc eyk qpsI kI kutIAw QI] aUhW aus kutI ky AsQwn
rwjy kw bytw AwieAw]…
AMq : …Aru DMnu qMU hY] qumwrw swrw kutMb DMnu hY] hm BI qumwry bcn sux kir inrmoh
hUAw ho] bolhu BweI vwhgurU kQw rwjw inrmoh Aru qsI [ qpsI ] kI pUrI hoeI ]

4
h`Q ilKq nM : MS 605 g
isrlyK : nwsIcq nwmw (ADUrI) [nsIhqnwmw]
p`qry : 206 a – 207 A
Awkwr : EhI ilKq : EhIM
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ieh ikRqI ADUrI hY[ AMq dw iek p`qrw Gt hY[ p`qrw nMbr 206 qy 207 dy
aupr s`jy h`Q 268-269 Aqy K`by h`Q 88-89 ilKy hoey hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] rwg iqlMg mhlw ] 1 ] nwsIcqnwmw] kIcY nyk nwmI jo dyvY
Kudwie] jo dIsY jMmI pir su hosI Pnwih] dwiemu n dauliq k so ibsmwr] nr hYgy
kroVI nr hYgy hjwr]…
AMq : …hrwmI grIbw kau mwry ivgoie] vsqI aujwVY iPir n vswvY] kUkY pukwrY dwd n
pwvY] kroVI lKoVI krY bysumwr] keI ikRswx bpVy mrIvih hjwr]5] hwkmu khwvY
hkUmiq n hoie] dunIAw kw idvwnw iPrY msq loie] lUtY mulKu Awp phrY Aru Kw…

h`Q ilKq nM : MS 605 G


isrlyK : hwjrunwmw
p`qry : 208 a–208 A
Awkwr : EhI ilKq : EhIM
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI[ p`qrw nMbr 208 dy aupr s`jy h`Q 251 Aqy K`by h`Q 91 iliKAw hoieAw hY
90 nMbr p`qrw Gt hY [
AwrMB : 1E siqgur pRswid] ] rwgu iqlMgu mhlw ] 1 ] hwjrunwmw] hwjr kau imhir hY[
byhwjr kE bymhr hY] eImwnu dosq hY] byeImwn kwPr hY] qkbru khru hY] gusw
hwQwmu hY] nPsu sYqwnu hY] gumwn lwnqI hY]…
AMq : …dieAw dauliq hY] bydieAw khru hY ]
qyg mrdw hY] Adlu pwqswih hY]
eyqy tol jo jwie jxwvY] qau nwnk dwnsvMd khwvY

h`Q ilKq nM : MS 605 |


isrlyK : Pkrnwmw
p`qry : 208 A – 209 a
Awkwr : EhI ilKq: EhIM
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, p`qrw nMbr 208 Aqy 209 qy aupr s`jy h`Q 251-252 Aqy K`by h`Q 91-92
iliKAw hoieAw hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] rwg iqlMgu mhwlw]1] Pkrnwmw] Pkr hY kul kw vwlI]
Pkru kI bwq hY inrwlI] Pkr min cYnu hY AwieAw] Pkr min cYnu hY AwieAw]
Pkr min pRymu hY BwieAw]…
AMq : …PkIr kI rhq hY inAwrI] lgI hY prym kI qwrI] Pkr drgwh kw BydI] ik
nwnk swhu hY bydI]1]3]
5
h`Q ilKq nM : MS 605 c
isrlyK : gost kbIr inrMkwr jI kI
p`qry : 209 A – 213 A
Awkwr : EhI ilKq: EhI
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, p`qrw nMbr 209-213 q`k dy aupr s`jy h`Q 252-256 Aqy K`by h`Q 92-96
iliKAw hoieAw hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] rwg BYrE gosit kbIr inrMkwr jI kI] qib iek idn
AwigAw pRymsr kI BeI] ry kbIr qMU myrw cwkru hoie skYgw] cwkrI krYgw] qb
kbIr jI kihAw jy ikCu qyrI AwigAw hoiegI so myry mwQy aupru]…
AMq : …qb Twkur jI kihAw ry kbI [ kbIr ] ieh gVu qY jIiqAw hY gV kw rwju
qumhI kau dIAw] jYsw mY qYsw qMU BI AbnwsI hUAw] qb kbIr khAw Bolo rwm BUl
mqu jwhu Kqw mq Kwhu]1] gosit kbIr inrMkwr kI spUrn hoeI]

h`Q ilKq nM : MS 605 C


isrlyK : slok kbIr jIau ky
ilKwrI : kbIr
p`qry : 213 A – 215 A
Awkwr : EhI ilKq: EhI
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, p`qrw nMbr 213-215 q`k qy aupr s`jy h`Q 256-258 Aqy K`by h`Q 96 qoN
98 iliKAw hoieAw hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] sloku kbIr jIau ky] kbIr mYlu jo lwgI Awd kI qIrQ skY
n Doie] ibn syvw gurdyv kI kY [ inj ] inrml hoie] kbIr pRym idvwnI mY iPrau
bwvrI my qo nwau] ibCry swjn jau imlY Ab isAwnI hoie jwau]2]
AMq : …kbIr mwieAw hY cUhVI cUhiVAw kI joie] bytw bwp lVwie kY sMig n swQI
hoie]19] kbIr mwieAw qo BlI hY burw hmwrw jIau] ijs kI iqs kau saupIAY qO
qurqu imlwvY pIau]20]

h`Q ilKq nM : MS 605 j


isrlyK : bwxI jlx dI
ilKwrI : j`lHx
p`qry : 215 A – 217 a
Awkwr : EhI ilKq: EhI
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, p`qrw nMbr 215 qoN 217 q`k qy aupr s`jy h`Q 258 qoN 260 Aqy K`by h`Q 98
qoN 100 iliKAw hoieAw hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] bwxI jlx dI] qyry hQ n qyrI mukiq] jwih aunw Qy jy
jwxin jugiq] Cfu isAwxp rhu dir qy pwieAw [ pieAw ] ] Awquru jwie kryisn

6
dieAw] imhr aunw dI dwrU qyrw] sMqu syiv iPir pvI n Pyrw] icq n AwieE dwqw
deI] ieq ibiD aumr Akw Q geI]…
AMq : …jlxw sBu jgiq clxw qMU idlu sweI nwil bMnu] iqqu vyly kuJ n suJsIAw jw
kwl pkVysIAw kMnu] Ago hI dI cyq lY qw hovI DMnu] byd kqyb pukwrdy swD ruVidAw
bMnu] sB AsnweI [ AwsnweI ] Awdr kI ] ivrlI AwsnweI kwdr kI] kdy n kIqo
gwPlw idl sWeI dy vwil [vil] iququ vyly pCoqwvsI jw kwlu lhysIAw Kil ]1]

h`Q ilKq nM : MS 605 J


isrlyK : slok jlx ky duiequky
ilKwrI : j`lHx
p`qry : 217 a – 219 a
Awkwr : EhI ilKq: EhI
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 217 qoN 219 q`k aupr s`jy h`Q 260 qoN 240 iliKAw hY Aqy K`by h`Q
100 qoN 102 iliKAw hoieAw hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] slok jlx ky duiequky] Bau rwKo Bgivq kw gur kI rwKo
kWin] min kI duqIAw myt kY Awqm kro pCwin]1]
AMq : …jYsw sIsw kwc kw qYsI dyhI jwx] mUrK AMDu n smJeI kUV kry AiBmwn]19]
ausrydy iFl nhI BMndy BI kuC nwih] BMny svwry ry mnw syeI syeI rwm
iDAwieAw]20]

h`Q ilKq nM : MS 605 \


isrlyK : bwxI suQry dI
ilKwrI : suQrw
p`qry : 219 a – 222 A
Awkwr : EhI ilKq : EhI
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : pihly 9 kibq suQry dy hn iPr 5 slok qulsI dws dy hn iPr 2 kib`q id`qy
hn[ p`qrw nMbr 119 qoN 222 q`k aupr s`jy h`Q 240 qoN 243 Aqy K`by h`Q 102 qoN
105 iliKAw hY[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] bwxI suQry dI] gl sWeI dI sb sy ipAwrI] Koty kMm n dydy
vwrI] jy iehu gl Awpxy hiQ hovY] qw sWeI nwlo ivCuV ikau rovY] suQirAw Awjuju
hoie kIcy iPrIXwid] sWeI piqq auDwrxu Awid jugwid]1]…
AMq : …kibqu] sIiKE sloku nwd byd byd CMd sIiKE joqk kau sIiK mwno rhq hY
gurUr mY[ sIiKE saudwgrI Aru bjwjI lwKn ko Pyr PrvwihE jwq pUq mY sIiKE
sB qMq mMq jMqn kau sIiK lInw ipMgl purwn sIiK bfy Bwey sUrmy] sIiKE sB
sIiKE gieE DUr mY ]

h`Q ilKq nM : MS 605 t


isrlyK : sRI gur iblws
p`qry : 234 a – 271 A
7
Awkwr : EhI ilKq: EhI
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : AwrMB nhIN hY[ poQI ADUrI hY[ AMq vI nhIN hY[ p`qrw nMbr 234 qoN 271 q`k
aupr s`jy h`Q kRmvwr 204-237, 239, 238 iliKAw hoieAw hY Aqy AMqm do
p`qirAW qy p`qrw Bury hox kwrx pVHn Xog nhIN[ K`by pwsy 5 qoN 42 q`k iliKAw
hoieAw hY[ p`qrw nMbr 5 qy 6 lwl isAwhI nwl Aqy 7 pYNsl nwl iliKAw hY[
AwrMB : … cOpeI] bIqI insw Bor hoie AwieE] sRI idn mix cl qKq suhwE] prm joq
swihb suKdweI] bYTy sRI kysgV AweI]1] dohrw ] Aib kE pkV kyskI ko kib
sky aucwr] swhswn n jo brnI Aq aUn pwvq pwr]2]…
AMq : …dohrw] cIj idswvr ibbD lY qh ko kIn ipAwn] Alp idvs kCu pwie kyir
qhw n phUcy Awn]14] cOpeI] idlI bwdswh pihAie] hwQ jor Aiq……

h`Q ilKq nM : MS 605 T


isrlyK : Putkl
p`qry : 223 a – 233 a
Awkwr : EhI ilKq: EhI
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw 223 A KwlI hY[
223 a - 224 A ibsnpdy] AsvwrI vlI rwm jI kI
224 A - 229 a kwPI Swh husYn jI kI, Aqy hor kwPIAW
229 a - 229 A mnu gvr n buJIeI rwvx kI swKI
230 a - 231 a clqR joqI joq smwvx kw
231 a - 232 a Awgy pwqSwhIAw clIAw
232 a - 233 a ipRQmY gurU nwnk jI iqn ky byty doie
233 a - 233 a pMj ipAwry (dsW pwqSwhIAW dy byty)Aqy aunHW dy ipCly
jnm

h`Q ilKq nM : MS 606 sMgRih


isrlyK : gosit guru bwby nwnk jI kI
p`qry : 1a -7 a
Akwr : 23 X 16 s.m. ilKq : 16 X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw au~KVI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl [ hwSIAw dovyN
pwsy do do lwl lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw - 12 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc qqkrw idqw hoieAw hY[ ilKweI suMdr[ poQI dI hwlq Awm krky
TIk TIk hY [
AwrMB : “1qoN < siqgur pRswid AQ gost gurU bwby nwnk jI kI ] bwby lwl jI nwl
PkIrI kI hoeI ]1] Awid PkIrI kw ikAw hY Ar AMq PkIrI kw ikAw hY]”
AMq : “gurhu ky aupdys rUpI inrmlI kir inrml hoqw hY ] Aar apwE koaU nhIN ]
ieh vwk sMpUrnM ] 96 ]”

8
h`Q ilKq nM : MS 606 A
isrlyK : pwrs Bwg (kImIAw sAwdq)
p`qry : 7 A - 441 A + 88 a
Akwr : 23 X 16 s.m. ilKq : 16 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : poQI dI ieh rcnw, PwrsI dI rcnw kImIAw suAwdq kI BwKw dw pMjwbI ivc
aulQw hY, jo v`K v`K iDAwEu ivc hY [ ijld au~KVI hoeI hox kwrn, swrI poQI dy
p`qry au~KVy hoey hn [ pMny vI do vwrI vMf ky AMikq kIqy hn [
AwrMB : “AQ kImIAw sAwdq kI BwKw iliKqy ] 1 ] ausqqu ] sukr jo hY mhwrwj kw ]
so AMbr ky qwry Ar myG kIAw bUMdW [ Ar pqR bnwspqI ky ]”
AMq : “srv dyvqw ijs kI srn kau pRwpiq hoqy hy ] iqs Awqm qqu kI aupwsnw krqy
hY ] ]
ieq pRnwXwm vrnnM nwmh - ” ies qoN bwAd ilKq aupr D`by pey hoey hn [ ies
poQI dI mweIkroiPlm vI bxI hoeI hY [

h`Q ilKq nM : MS 607


isrlyK : AsmyD BwKw
lyKk : thkn, kib
smW : sMmq 1884
p`qry : 1 - 399 A
Akwr : 32 X 24 s.m. ilKq : 23 X 17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl [ hwSIAw dovyN pwsy do kysrI
Aqy do do kwlIAW lkIrW, ivckwr iek motI lkIr [ sqrW pRqI pMnw - 17 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq Awm krky TIk TIk, ilKweI suMdr [ keI p`qirAW aupr vwDU kwgj
lgw ky joVy hoey hn [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AsmyD BwKw ilKXqy ] E gxysX nm: sRI kwil kwn
mih ] sRI mwqw sursqI nmih ] ikriq thkn kI ] cOpeI ]”
AMq : “ieq sRI BwrQ prbxy AsÍmyD biKAwn ] thkn iDAwEu iqhqRvO hY ikRq pUrn
jwin] 62 ] 73 ] APjUM ] 10018 ] sa hjwr ATwrih pOVIAw ] 1 ] = ]sMmq
1884 ]”

h`Q ilKq nM : MS 608


isrlyK : isKW dI Bgq mwl (ADUrI)
ilKwrI : BweI gurdws
p`qry : 1-24+1-7+1-8+1-76+182-209+300-309, 240-340
Awkwr : 14.5X19 s.m. ilKq : 11X13.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw aupr kpVw ciVHAw hoieAw, ijld au~KVI hoeI[ dupwsIN KVHy ru`K
do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw-v`K v`K hn[
Awm vyrvw : 3 qoN 6 p`qry qk KVy ru`K do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr p`qirAW dy
ivckwr jhy[ keI p`qirAW qy cypIAW lgw ky ilKq hor kwnI nwl rcnw nMU pUrw

9
krn dI koiSS kIqI hoeI[ ilKweI Awm pr pVHnXog[ ivc ivc p`qirAW dw rMg
AsmwnI[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] swKI BweI gurdws jI kI] vwr XwrvI isKw dI Bgq mwl]
eyk smy BweI mnI isMG jI QI isKw pRsn kIqw] ju BweI gurdws jI ny ju isKw dy
prQwie vwr kIqI hY]…
AMq : …hfI cwV jlwiesI Awpu sunwrw rbu] Koty bIs n KwkVI kwiem kry kuqb] jr
bwlig sin KirAw pru Koty ikqy inkm] swihbu eIvY prKsI ijvY srwPw dMmu] Kry
Kjwny pausnI KotY idcn fwlu]………

h`Q ilKq nM : MS 609 sMgRih


isrlyK : gurU bwxI
p`qry : 1 - 25
Akwr : 16 X 10 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl [hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : mhlw 1 qoN lYky mhlw 5 q`k isrIrwg ivc bwxI idqI hoeI hY Aqy ivc ivc kuJ
p`qry KwlI hn [ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] rwg isrI rwg mhlw pihlw 1 Gr 1 moqI q mMdr
ausrih rqnI q hoih jVwau ]”
AMq : “GVI muhq kw pwhuxw kwj svwrxhwru ] mwieAw kwim ivAwipAw smJY nwhI
gwvwru ] auiT cilAw pCuqwieAw pirAw vis jMdwr ] AMDy qUM bYTw kMDI pwih ] jy
hovI pUrib iliKAw qw gur kw bcnu k --”
A`goN pqrw KwlI hY [

h`Q ilKq nM : MS 609 A


isrlyK : iksnwvqwr juD kQnM
p`qry : 1 – 201 a
Akwr : 16 X 10 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq Awm krky cMgI [ ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI [
AwrMB : “< vwihgurU jI kI Pqy ] AQ juD kQnM ] 3574 ]APUjw ] dohrw ] iqh BUpq
ko imqR ieku KVg isMG iqih nwmu ] phry smr smuMdu bhu mhwrQI blDwm”] 1 ]
AMq : “qwko kibq nmY kib isXwm kho kih kY kib kaun irJwvY ] 185 ] 1867]
ieq sRI bicqR nwtk igRMQy iksnwvqwr juD pRbMDyin pjrw isMD ko pkr kY Cor dIbo]
iDXwie smwpiq msqu 8
juD pRbMD kw joVw 4705 ]” A`gy do p`qry KwlI hn [

h`Q ilKq nM : MS 609 e


isrlyK : jMgnwmw piqswhI ] 10 ]
p`qry : 1 – 127
10
Akwr : 16 X 10 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI, ilKweI suMdr [
AwrMB : “< vwihgurU jI PqY jMgnwmw piqswhI ] 10 ] kmwly krwmwiq kwiem krIm ]
rjwbKS rjk rhw ko rhImw” ] 1 ]
AMq : “lbw lb ib kun dm bdm no skun ] gmy hir du Alm Prwmos kun ]21]”

h`Q ilKq nM : MS 609 s


isrlyK : izdgI nwmw
lyKk : nMd lwl, BweI
p`qry : 127 a -204 A
Akwr : 16 X 10 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI [ ilKweI suMdr [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] izdgI nwmw BweI nMd lwl jI ] AW KudNwvMdy izmIno
AwsmW ] izNdgI bKsy vjUdy ienS zW ]”
AMq : “dIdih Az dIdwr ^ud purnUr kun ] gYr hk Aj Kwqry idl dUr kun ]499]”
pMnw 104 A aupr rcnw dy AMq aupr ieM\ iliKAw hY [
“Svd kurbWn Kwky rwih swdk ] idly goXw hmI rw AwrjU krd ]7]”

h`Q ilKq nM : MS 609 h


isrlyK : pwiqswhI ] 10 ] cObIs Aauqwrw ]
lyKk : goibMd isMG, gurU
ilKwrI : jIq isMG (inhMg)
smW : sMmq 1874 sQwn: AMimRqsr
p`qry : 204 – 306 A
Akwr : 16 X 10 s.m. ilKq: 11 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr,poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< vwhgurU jI kI Pqy [ pwqswhI ] 10 ] cObIs Aauqwrw ] cOpeI ] AQ
caubIs aucroN Avqwrw ] ijN`h ibiD iqnkw lKw AKwrw ] sunIXhu sMq sbY icq
lweI ] brnq isXwm jQw mq BweI ] 1 ] cOaUpeI ]”
AMq : “Pwgn Pwg biFXo Anurwg suhwgn Bwg suhwg suhweI ] kysr cIr bnwie srIr
gulwb AbIr gulwl aufweI ] so Cib mY n lKI jn duv dis mws kI sovq Awg
jgweI ] Aws ko iqAwg inrws BeI ds ikXo nhI Xo ks ikXo n ksweI ] ieiq
sRI bic`qR nwtk igRMQy iksnwvqwry ibrh nwtk bwrh mwhw sMpUrx msqu ]

h`Q ilKq nM : MS 609 k


isrlyK : rwDy aUDv sMbwd
smW : sMmq 1874

11
p`qry : 290 a- 306 A
Akwr : 16 X 10 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ kuJ p`qry au~KVy hoey hn [
AwrMB : “gopnbwc Awps mYN` ] sÍYXw ] jwhI kY sMg suno imil kY hm kuMj glIn mY Kyl
mcwXo ] gwvq iBXo so aUT aur q hwN` hmw hU imil kY qh mNg lgwXo ] so ibRj
iqXwig gXo mQrwien gÍwrin qy mnUAw auctwXo” ]
AMq : “Xo kih guÍwrinXW hm so sB hI ibRjbwsn ko suK deIXy ] so sUD Buil geI qum
ko hmry ijh Aausr pwie n peIXy ] 36 ]”

h`Q ilKq nM : MS 609 K


isrlyK : bMswvlI nwmw
smW : sMmq 1874 ibkrmI [
p`qry : 6 nMbr qoN bgYr
Akwr : 16 X 10 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : p`qry au~KVy hoey hn pMinAW aupr, koeI nMbr AMikq nhIN hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sqR vry qy pMj mhIny qy siq idhwVy pwiqswhI sRI gurU
bwby nwnk jI kIqI ] mhlw 1 ] bwrw vry qy Cy mhIny no idhwVy pwiqswhI sRI guru
AMgd jI kIqI ]”
AMq : “Pyir gurU qyg bhwdur jI hoey iqin ky Gir gurU goibMd isMG jI jnmy ] gurUAw
isir gurU ] iqnky byty cwr ] mhlw 3 ] mwqw suMdrI ] iqnky byty AjIq isMG jI]
dUsrI mwqw jIqo jI ] iqn ky juJwr isMG ] jorwvir isMG ] Pqy isMG ] qIsry mwqw
swihb dyvI ] iqskI JolI bKs gurU Kwlsw JolI pwieAw ]123]”

h`Q ilKq nM : MS 610 sMgRih


isrlyK : gurbwxI
p`qry : pMnw nMbr AMikq nhIN
Akwr : 11 X 15 s.m. ilKq : 7 X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, au~KVI hoeI, p`qry vI auKVy hoey hn[ isAwhI kwlI[hwSIAw
dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw 9-10 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, Suru ivc ijld au~KVI hoeI hox kwrn, p`qry au~KVy hoey Aqy
Pty hoey hn kuJ p`qirAW aupr pMnw nMbr AMikq hY bwkIAW aupr nhIN [ ivc ivc
kuJ p`qirAW dI kwnI bdlI hoeI hY Aqy iksy hor poQI dw ih`sw lgdw hY [ pihly
kuJ p`qry pRwx sMglI dw ih`sw lgdw hY ies qoN bwAd jpujI swihb ijQy SurU huMdw hY
aus qoN pihlW vI kuJ p`qry nhIN hn [ iPr hir iDAwvhu sMqhu jI sB duK
ivswrx hwrw ] hir----- ies qoN bwAd Awsw mhlw 1 ] “sodru dI bwxI “ ies
qoN bwAd “rwg gauVI dIpkI mhlw 1” jY Gir kIriq AwKIAY” Aqy ieh sMpUrn
hoky pMnw nMbr 48 aupr Kqm huMdw hY [ “rwgu gauVI pUrbI mhlw 5” “krau bynqI
suxhu myry mIqw ] sMq thl kI bylw ] eIhw Kwit clhu hir lwhw ] Awgy bsnu

12
suhylw ] 1 ] AauD GtY idnsu ry---” ies qoN A`gy p`qry nhIN hn Aqy hor rcnw
AwrMB kr idqI geI hY [

h`Q ilKq nM : MS 610 A


isrlyK : pRwn sMglI
smW : sMmq 1909
p`qry : pMnw nMbr AMikq nhIN hn[
Akwr : 11 X 15 s.m. ilKq : 7 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : poQI dI ies rcnw dy SurU ivc pMny nhIN hn [ rcnw ADUrI hY [ keIAW QwvW qy
kwnI bdlI hoeI hY [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
“hukmY swjY hukmy KovY ]” dy pMny qoN Agly pMinAW dI kwnI vI bdlI hoeI hY Aqy
rcnw vI hor hY [ kuJ pMny Cf ky iPr rcnw Suru kIqI hoeI hY [ Aqy aus ƒ A`gy jw
ky “<siqgur pRswid ] “vwr mwlkos kI ] iDAwau pRwx sMglI kw pcIsvw ]
rwgu Awsw pauVI ] scw AlK Apwr sirMdwh jxIAY ] bly swicAw]” nwl joiVAw
hoieAw hY [
AwrMB : “inrMkwr kw iDAwnu ] gurjI bwxI bwby nwnk kw bolxw ] pRwn ipMf kwm QMq
smuMd kY pwir hoeI ] qdhu bwbw pvxu AhwrI Qw ] iDAwau pihlw Awsw kw cilAw
] 1 ] slok ]”
AMq : “Ajru vsqu Agocru jrY ] qwms iqsunw smY iqAwgI ] nwnk khY soeI bYrwgI]”

h`Q ilKq nM : MS 610 e


isrlyK : jugwvlI
p`qry : qkrIbn sO qoN 69 hn[ pMnw nM: spSt nhIN pVyH jWdy [
Akwr : 11 X 15 s.m. ilKq : 7 X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw ,au~KVI hoeI[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW
lkIrW [ sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : ijld au~KVI hoeI hox kwrn, p`qry vI au~KVy hoey hn, keI QwvW qoN p`qirAW dI
qrqIb TIk kIqI geI hY [ ivc ivc kwnI bdlI hoeI hY [ ilKweI suMdr hY[ poQI dy
SurU ivc Aqy AKIr ivc p`qry Ksqw hwlq ivc hn [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ilKq jgwvlI pihlI audwsI bwby nwnk kIqI ] iqqu
smY bYTw smuMd kI bryqI mwih pvxu Ahwru kIqw sI ]”
AMq : “Awpu CfwvY Avrw BI qwrY ] hoie swD sgl kau insqwrY ] mmqw kwmu kRoDu
sBu bwDw ] qau nwnk sohNin swDw ] 23 ]”
Aqy bwAd ivc do pMny KwlI C`fky, iPr rcnw SurU kIqI hoeI hY [ “jo jn
ieskw khY ibiKAwnu ] swDY ipMfu hovY prvwxu ] AnBY pRgwis iDAwau pRgtwieAw]
nwnk gur ikrpw qy nwau bqwieAw ] 32 ] 1 ] 1 vwihgurU siq gurU jI bwbw
nwnk jI ]”

h`Q ilKq nM : MS 610 s


isrlyK : pRwn sMglI

13
p`qry : pMnw nMbr AMikq nhIN Pty hoey hn [
Akwr : 11 X 15 s.m. ilKq : 7 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : p`qirAW dI hwlq bhuq Ksqw hY[ kwnI vI bdlI hoeI hY [ p`qirAW qy pMnw nMbr
AMkiq nhIN kIqw hoieAw [
AwrMB : “< siqnwm kryqw purK ] ilKMq pRwn sMglI ] iDAwau AstMg rqn jog kw ]
rwgu rwmklI mhlw ] pRQmy bMduyaU Awid gurUdyvw ] ijn pRswid pweIAY injy Bywvw]”
AMq : “swDn bwDn kCU n rhY sgl iqAwig nwd kE ghY ] nwnk ibiD so nwd ----
---]” ies qoN bwAd p`qry nhIN hn[ rcnw ADUrI hY [

h`Q ilKq nM : MS 611


isrlyK : Bgq mwlw ,Bgq rs mMjrI kw tIkw
lyKk : kiv iDAwn isMG
p`qry : 1 - 220
Akwr : 23 X 15 ilKq : 17 X 10 Aqy
28 X 17 s.m. Aqy 23 X 11 s.m.
vyrvw : Ku`ly p`qry kwgz ivc bMnyH hoey hn[ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-12 Aqy 14
hn[
Awm vyrvw : p`qirAW dw Awkwr do qrW dw hY[ keI QwvW qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
Aqy hwSIey vwlI QW iliKAw hoieAw hY [ p`qirAW dI hwlq Ksqw hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ Bgq mwlw ilKXqy ] qIno lok pq jwkI jg mg
jwgY joq vhI qIn rUp hoie bITl khwXo hY ]”
AMq : “ieiq sRI Bgq mwlw kI tIkw Bgq rs mMjrI ikRq kiv iDAwn isMG kI sMpUrnM
] suBM ] 1 ] 1 ] CpY ] slok] mMglM lyKkw nMc pwTkw nMc mMglM ] mMglM srb so
qwnw BUmO BUpiq mMglM ] 63 ]”

h`Q ilKq nM : MS 612


isrlyK : sUrj pRkwS dI nOvIN qy dsvIN rws
lyKk : sMqoK isMG, BweI
Akwr : 33 X 23 s.m. ilKq : 24 X 16 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, au~KVI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN
pwsy do do lwl qy ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-16 hn[
Awm vyrvw : ijld au~KVI hoeI hox kwrn, p`qry vI au~KVy hn Aqy keI p`qry iek pwsy qy hor
kwgz lgw ky joVy hoey hn [ ilKweI suMdr Aqy gRMQ dI hwlq cMgI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI vwhgurU jI kI Pqh ] AQ nvm rws ilKXqy ]
sÍYXw] sRI pursoqm pUrn hY prmwqm pwlk lys nw mwieAw ] sRI pRmysÍr mwDv pwvj
poKk pRyrk pwr n pwieAw ]”
AMq : “ieq sRI gur pRqwp sUrj gRMQy dsm rwsy kv sMqoK isMG ibcrqwXW BwKwXW sRI gurU
hir ikRsn kQw brnnM nwm Kst pMcw suq AmsU ] 56 ]”

14
h`Q ilKq nM : MS 613
isrlyK : ivs˜ purwx BwKw [ibsn purwx BwKw]
lyKk : lwl mRigMd
smW : sMmq 1900
p`qry : 91
Akwr : 21 X 33 s.m. ilKq : 12 X 25 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr Ku`ly p`qry do g`iqAW ivc bMny hoey[ isAwhI kwlI ivc ivc
vKryvyN leI kwSnI isAwhI nwl iliKAw hoieAw[ sqrW pRqI pMnw-16 hn[
Awm vyrvw : hwSIey ivc do iqMn QW ilKq; gRMQ dy pihly p`qry qy vyl bUty vwh ky mUl mMqr
iliKAw hoieAw [ gRMQ ikDry ikDry ikrm Kurdw hY [
AwrMB : “< siqnwm gur pRswid ] AQ ivs˜ purwx BwKw ilKXqy ] pRwsrovwc ] hy mYqRY
Xih jo quJY aupdys kroh auso AMmRiq smwn hy ] mn rUpI pwqR sY pwn kro”]
AMq : “ieq sRI ivsn purwx ivdWq sMpUrxM ] dohrw ] sMmq aunI sY ivKy aupR inKqR jwn
]” 1] ivswK mws kI KoV sw idn ds Xh ilK kIn ] lwl mRigMd pUrn kIEu pVY
rUp inj lIn ]2] smwpqM] suB msq ] Bul cuk mwP [

h`Q ilKq nM : MS 614


isrlyK : jnm swKI sRI gurU nwnk dyv jI (ADUrI)
ilKwrI : BweI bwlw
p`qry : 2 a - 457 e
Awkwr : 14X23 s.m. ilKq : 10X15.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, au~KVI hoeI[ dupwsIN KVHy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw[ sqrW
pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikqy ikqy ikrm-Kurdw, keI p`qirAW qy typ lgI hoeI,
swrI poQI au~KVI hoeI, 2 a qoN 12 a qk jpujI swihb hY, 12 A KwlI hY, 13 a
qoN jnm swKI SurU hMudI hY; AwrMB ivc iek p`qrw hwSIey vwlw Aqy iek ibnHW
hwSIAw dy Aqy AMq ivc cwr p`qry ibnHW hwSIAw dy KwlI hn[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] siqnwmu krqw purK…gur pRswid] swKI rwjy jnk jI kI
ilKI jnm swKI] 1E siq gur pRswid] isrI gurU nwnk jI siq hY] swKI rwjy jnk
kI] rwjw jnk Bgiq jI sc KMf kau cly] qb rwh aUhw qy jo mukiq kw rwh Qw
aus qy bWvI qrP guhwr pVqI QI]…
AMq : … Agy CqRI AMimRq prkwrw AgY Bojnu hY] Aru must DwrI ckR bxwey hYin] Awgy
mhwprswid ibMjn Kwjqy hY] qw lCmxu Pyir crxI lgw] qb lCmx kau bisst
gusWeI kihAw DMn ho lCmxu qY ikau kir buiJAw]……

h`Q ilKq nM : MS 615


isrlyK : ipRXw sRI gurU gRMQ swihb jI
lyKk : lwl isMG, sMq
smW : sMmq ibkRmI 1929 [
p`qry : 1 a - 125 A
15
Akwr : 20 X 14 s.m. ilKq : 15 X 11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-19 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI[ ilKweI suMdr[ keI p`qirAW qy hwSIey vwlI QW qy iliKAw
hoieAw hY [
AwrMB : “< siqnwm AQ ipRXw gurU gRMQ swihb jI ky ilKqy Awd siqnwm qo lY kr
AMq rwg mwlw pRjMq ] jy iqs ndr nw AwveI qw vwq nw puCY ky” ]
AMq : “slok m: 5 qu 1 mYnU jog kIqoeI Aqy mYƒ qYny srb vsqU jog kIqw hY qu 3
qrs pieAw jb duKI dyKy qyry mMn ivKy qrs pieAw ik mn ivKy komlqw aupjI
imhrwmq hoeI qb imhrWmn khIey dieAw myry pr hoeI imhr hoeI ik ikRpw hoeI
vw imhr Awimq hoeI qyrI qu 4 nwm inscw ik Brosw
rwg mwlw qu 1 brMgn rwgnIAw qu 2 nMdn puqR 1 rwg qIsrw qu 2 gwien
qwr imlwvhI gwien Xog jo hY rwg so qwr swQ imlwie kr gwvqy hY qu 5 srs
pRsMn hoky smwpqM ]
sMmq ibkRm 1929 ivc jyTo 15 sMq lwl isMG ]”

h`Q ilKq nM : MS 616


isrlyK : rwm cirqR mwns (qulsI rmwiex)
lyKk : qulsI dws
smW : sMibiq 1876 [
p`qry : 1 - 432
Akwr : 1 X 22 s.m. ilKq : 13 X 17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, (kpVw PitAw hoieAw)[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[
hwSIAw dovyN pwsy do do lwl, ivckwr iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr bhuqy p`qirAW aupr hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY, Aqy pYnisl
nwl hwSIey vwlI QW qy iliKAw hoieAw hY kuJ p`qry AKIr ivc KwlI Cfy hoey hn [
Aqy iPr do p`qirAW aupr Brq-Aqy rwm cMdr jI bwry vwrqw ilKI hoeI hY [
AwrMB : “E sRI gxyswie nm: ] nm: kml dl ivpulnX nwiB rwmwie ] sRI rwmo jXqu ]
sRI rwm cMdRwie nmw ] vRxwnwmRQ sMGwnW rswnW CMd swmip ] mMglw nWc kRqwrUO bMdy
bwxI ivnwX kUO ] 1 ]”
AMq : “ieiq sRI rwm cirqR mwnsy skl kl kluXwibDRMsy auqr kWfy Bkiq pRkws
smwpqM] suB msqu srbgq: sMibiq 1876 AKwiV vdI iQiq dsmI gurvwr pusqik
sMpUrnM ]”

h`Q ilKq nM : MS 617


isrlyK : grV purwn swr (sRI mq sd isDWq)
lyKk : iDAwn isMG, BweI
smW : sMmq 1944
p`qry : 18
Akwr : 33 X 18 s.m. ilKq : 26 X 15 s.m.
vyrvw : Ku`ly p`qry do g`iqAW ivc bMny hoey hn[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK,
do do lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw 13-14 hn[

16
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ keI p`qirAW aupr, hwSIey qoN bwhr vI iliKAw hoieAw hY [
AKIrly p`qry aupr kwpI rweIt dw not iliKAw hoieAw hY Aqy kImq vI inscq
kIqI hoeI hY [
AwrMB : “srb Kwlsy jI ky vwsqy < siqgur pRswid ] E o AsM†gxyswXn ] AQ sd
isDWq ] grV purwx swr ilKXqy ] dohrw ] ikRq BweI iDAwn isMG igAwnI kI ]”
AMq : “sq sRI Akwl grV purwn swr ikRq BweI iDAwn isMG igAwnI kI myry hukm
ibnw koeI nw CwpY [ ies mYN gurU kw hukm hY ikrXw krm rIqI srb ko krn Xog
hY]
Bytw fyF Awnw hY gaU Gwt ky pony pws BweI hwkm isMG qy imlYgI ] sMmq 1944 jyT
mws mYN ]”

h`Q ilKq nM : MS 618


isrlyK : hnumwn nwtk
lyKk : ihrdy rwm B`lw
ilKwrI : gxys dws sihgl
ilpI kwl : sMmq 1832
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 1 A - 345 a
Awkwr : 9X16 s.m. ilKq : 7X11.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, Aglw ih`sw nhIN hY[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN[ dupwsIN KVHy
ru`K do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : ikqy ikqy hwSIey ivc suDweI kIqI hoeI, pihlw p`qrw A`Dw PitAw hoieAw ijs
kwrn ilKq pUrI pVn Xog nhIN
AwrMB : …… ky hY cqurwnn ko bru koaU gjwnn Awsb sXÎw] kwn suny pihcwn n kwhU sO
sMwc khY kiv rwm khÎXw] jwnq sRI rGubIr ky nwmih jwsu suny sB hoih
shÎXw]2]…
AMq : … sMmq ibkRm inRpq shs Kt sq AsI h br] cYqR cMwdnI dUj CqR jhMwgIr
suBt pr] suB lCn su dys kiv rwm ibcCn] ikRsn dws qn kul pRkws js dIp
krCn] rGupiq cirqR iqn jQwmiq pRgt khXo suB lgin gx] dY Bgiq dwn
inrBY krhu jY rGupiq rGubMs mix] 143] ieiq sRI rwm gIqy jIiq Gir Awiebo
nwm cqurdso AMk]14] poQI hnUmwn nwtk ikRq kiv ihrdy rwm Bly kI sMpUrxM]
suB msqu lyKk pwTkXo] sMvq]1832] BwdR pid vid idÍqIXw rivvwr] krk
sMkRIq giq idn]3] sRI AMimRqsr sRI rmdws pur ikRsndws ibRhmx pwlkI ht ivc
gxys dws KqRI shgl ilKI] suB msqu lyKk pwTkXo:]

h`Q ilKq nM : MS 619


isrlyK : lIlw dsm iskMD
lyKk : ikRs˜ dws
p`qry : 2 a - 389 a
Akwr : 16 X 23 s.m. ilKq : 11 X 17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl [ sqrW pRqI pMnw-18 hn[

17
Awm vyrvw : AMk nM: 190 qoN pqirAW dw kwgz bdilAw hoieAw hY Aqy p`qrw nM:-7 qoN p`qirAW
dy nMbr vI qrqIb vwr nhIN hn pihlw p`qrw nhIN hY Asl rcnw p`qrw-a qoN SurU
huMdI hY ivc ivc kwnI bdlI hoeI hY [ ilKweI suMdr hY poQI dI hwlq vI cMgI hY [
AwrMB : “ijh vwr ihq iDAwvY sRI Bgvwn ] kml nwB kI ikRpw qy aucry byd purwn]”
pMnw - 2 A “ikRs˜ dws ko ikRpw kr pUrn kIno kWmu ] Awsw pUrn pRwn piq
prmysr pihcwn ]” ilKq dy kuJ AKr, A, Aqy lgW, mwqRW pwaux dw stweIl
purwxw hY [ “lIlw dsm iskMD kI kho pRIq icq lwie ] kmlwblB ikRs˜ hir kysv
kry shwie ] jo jo lIlw hir krI jd kul Dr Avqwru ] dust sMGwry sMq ihq BUm
auqwry Bwru ]”
AMq : “kuMqI suB hir ismrn kirau ] ikRs˜ rUp Git BIqr Dirau ] ieh lIlw koeI suny
sunwie ] pRym Bgq mwDv kI pwie ] kysv ikRs˜ mukMd murwr ] jnu inhwl ko drs
idKwir ] 190 ]”

h`Q ilKq nM : MS 620


isrlyK : sRI md Bgvq gIqw
lyKk : johr isMG igAwnI
ilKwrI : bGyl isMG
smW : sMmq 1894
p`qry : 1 - 385 A
Akwr : 15 X 12 s.m. ilKq : 11 X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK do
do kwlIAW lkIrW, sqrW pRqI pMnw-10 hn[
AwrMB : “< siqgur pRswid smq ATwrw sY imqI cOrwinvY poh dI solvI qrIk ArMB
poQI gIqw dI ilKx lgy Arjin sRI ikSn Bgvwn pih pRSn kry hY ] ik hy
prmysur jI”
AMq : “eyh gIqw sgl jIA ky auDwr krny kau prgt krI hY ] ies kw mhwqm
kihAw hY ] hy lCmI eyh AimRq kw pRvwh gIqw hY ]
gIqw kw mhwqm pRmwrQ sMpUrn BieAw ] 18 ] sRI ikRsn Arpx [ smsq suB
msq Bul cuk bKsu [ gIqw sMpUrn BeI ikRsN suB pr ky mwie ] ilKweI isMG bGyl
ny AiDk pRym hY jwie ] 12 -
johr isMG ny poQI ilKI igAwnI sMi|Awl jwie ]
mGr vdI suAwsdmI Bom vwr ky mwih ] gIqw sMpUrn” ies qoN A`gy vI iek pMnw
iliKAw hoieAw hY [

h`Q ilKq nM : MS 621


isrlyK : inrbwx prkrx
p`qry : 4 a - 257
Akwr : 28 X 16 s.m. ilKq : 19 X 11 s.m.
vyrvw : Ku`ly p`qry, kwgz ivc bMny hoey[ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-15 hn[

18
Awm vyrvw : gRMQ dy p`qry Ku`ly, iek kwgz ivc bMny hoey hn[ ikDry ikDry gRMQ dI hwlq mwVI,
p`qry Ksqw hwlq ivc hn keI p`qirAW aupr ilKq hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI hY,
Aqy gRMQ pMnw nMbr 4 qoN SurU huMdw hY [
AwrMB : “hyq kho mY gwnI boD ibihq qoh sunwau ] jw isun Alp QImu mukqwaU 1 jwh
Anwqmmo ABmwnw ieMdRIAw Aru ky vs mwnw so hY duKI suKI Ar jIqy mnieMdrXw vs
kr nIqy [ 2”
AMq : “islwjwn QwvI suqM ieMdR qyeI cvI kuMd dudMq ko qwh gwXo ] mhw pRsn pMcIsmo
auqRwhI gurU isK CwbIsmo hyq BwXo Pl gMQM ko auqsvM hY sqweI pdwsMpKwnM khy cwr
mwhI ]”

h`Q ilKq nM : MS 622


isrlyK : gurbwxI
p`qry : 1-45 A Aqy AKIr qy 2, 3 pMinAw aupr nMbr AMkiq nhIN hn[
Akwr : 15 X 22 s.m. ilKq : 12 X 19 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl [ sqrW pRqI pMnw-19 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, pwxI ivc iB`jI hoeI hY Aqy ilKq vI D`ibAW vwlI hY [ pVHn
ivc bhuq spSt nhIN [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ qkrIbn swrIAW
pwqswhIAW dIAW bwxIAW hn ]
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ isRrI rWm nWm mhwqmu gRMQ gurU gRMQ swhb jI ky Sbdw
kw pRmwx sB pwqswhIAw kw qQw Bgqw kIAw bwxIAw”]
AMq : “sMg sMKw sB qij gey koaU n inba swQ ] khu nwnk ieh ibpq mih tyk eyk
rGunwQ ] 56 ] smwpqM ] 1 ]”
ies qoN bwAd dsm gRMQ ivcoN kuJ bwxI leI hY [ ilKq bhuqI sw& nhIN hY [

h`Q ilKq nM : MS 623 sMgRih


isrlyK : PkR nwvw [ P`kr nwmw ]
lyKk : gulwb isMG
p`qry : 5 pMny
Akwr : 11 X 15 s.m. ilKq : 8 X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : kuJ pMny ikrm Kurdw hor poQI nwloN kwnI bdlI hoeI hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] PkR nwvw gulwb isMG jI kw ilKXqy ] isdk ] pUrI
Dwrnw AwE Ayvy Pkr khwvM ikAw”]
AMq : “gulwb isMG Prku Awp qy Awpy Prky mwhI ] Pkr nwvw spUrn hUAw ] msqu suB
msqu ] APjU ] 2 ]”

h`Q ilKq nM : MS 623 A


isrlyK : kotVy
lyKk : gulwb isMG
p`qry : 8 p`qry
Akwr : 11 X 15 s.m. ilKq : 8 X 12 s.m.
19
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk [
AwrMB : “<sqgur pRswid ] kotVy gulwb isMG jI ky ] qurk ihMdU kw kUVw sqw kUVy kUVw
pwXw ry ] scw rwh hdo qy pwr sou Pkro sqw pwXw ry ]”
AMq : “eyk doie nhIN qIn AvsQw qurIXw khw qy Awvq ry ] jwgq supn sKopq Awp
qrIXw AqIq khwvq ry] gulwb isMG sB Awqm rUpw khW duvYq smwAw ry]”
ies qoN Agy iek pMnw kwnI bdl ky iliKAw hoieAw hY [ jo nusiKAW Awid nwl
sMbMDq hY [

h`Q ilKq nM : MS 623 e


isrlyK : dyvI ausqq
p`qry : 21 a
Akwr : 11 X 15 s.m. ilKq : 8 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdl ky iliKAw hoieAw, isAwhI kwlI ilKq DibAW vwlI hY Aqy bhuqI
spSt nhI hY [ p`qry hyTW qoN Pty hox kwrn kwgz lgw ky joVy hoey hn[ ilKq vI
swP pVIH nhIN jWdI [
AwrMB : “< sRI Bgqu jI shwie ] BuXMg pRXwq CMd ] mhw sRI BgOqI bFYlI srohI ]
iqhUM kwlk rvwl kI joiq rwjY ] sdw jY sdw jY sdw jY ibrwjY ] iehY dws mWn --
-” Agy p`qrw PitAw hox kwrn, hor kwgz lgw ky joiVAw hoieAw hY Aqy ilKq
spSt nhIN hY [
AMq : “qUNhI Awp kO inhklMkI bnY hy ] sBYN hI mlyCwn ko nw skY hY imXw jwn cyro mXw
moih kIjY ] chO icNq mY jo vhY moih dIjY ] 16 ]”

h`Q ilKq nM : MS 623 s


isrlyK : BivKXq purwxy
lyKk : bXws
p`qry : 27 A - 28 A
Akwr : 11 X 15 s.m. ilKq : 8 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-15 hn[
AwrMB : “<sRI gxyswX nm : EAM jpw kusm sMkw sMkw ispeIvM mhWdUqM ] qmophM srb
pwp GnM pRxoqo smidvwkrM ]”
AMq : “ieq sRI BivKXq purwxy bXws ikRq nvgRh sqoqR smwpqM ]”
ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk hY [

h`Q ilKq nM : MS 623 h


isrlyK : ng srUpxI
p`qry : 29 a - 30 a
Akwr : 11 X 15 s.m. ilKq : 8 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk, ilKweI suMdr [

20
AwrMB : “sRI gxyswX nm : ] ng srUpxI ] purw ircwpN BMjnM ] idRjwq grkrI jn ]
pRIqX Bup kwlkM ]”
AMq : “ieq sRI sMkrw cwrj vricMqM rwmws†kM suBM ]”

h`Q ilKq nM : MS 623 k


isrlyK : ivs˜ purwx
p`qry : 30 a - 31 a
Akwr : 11 X 15 s.m. ilKq : 8 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk [
AwrMB : “sRI rwmwX nm: E nwrdo vwc ] E vsdyvM irKI ky sMbwm nMjvq swXnM ] jnwrd
nMhirM ikRsM˜ sRI vqMR sMgNruVy DujM ]
AMq : AsÍmyDwXqM puMnÎMP lMpRwp noiq mwnv : ] 15 ] ieq sRI ivs˜ purwxy sq nwm sqoaMR
smqpqM ]

h`Q ilKq nM : MS 623 K


isrlyK : spq slokI gIqw
p`qry : 31 A - 32 a
Akwr : 11 X 15 s.m. ilKq : 8 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 15 [
AwrMB : “AQ spq slokI gIqw ] EimqX kwKRrM bRhm bÎwhr nmw mn smrn ] Xw
ipRXwiqqÎ jn dyhM sXwiq prmM giqM ] 1 ]”
AMq : “ies sRI spq slokI gIqw ]”

h`Q ilKq nM : MS 623 g


isrlyK : sRI gMg As†k
p`qry : 32 a - 32 a
Akwr : 11 X 15 s.m. ilKq : 8 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw- 15 hn[
AwrMB : “AQ surI brnqy ] BuXMg pRXwq CMd ] suiXBU suqY isD srbM pRkwsI ] mhW skiq
ApnI su Awpy inkwsI ] mhW joiq jl ko DirXo dyh AMgy”]
AMq : “jpY jwp Xw ko AnMqy AnMgy ] prm 8 ] ieq sRI gMg As†k smwpiq ]”

h`Q ilKq nM : MS 623 G


isrlyK : AsÍmyD slok
lyKk : thkn, kiv
p`qry : 33 a - 36 a
Akwr : 11 X 15 s.m. ilKq : 8 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-15 hn[
AwrMB : “mMjnu kir qnu suc kIE sMDÎw ismrn kIn ] riv snmuK kr joir kY TFU hY˜ dIn
] 1 ] copeI ]”
21
AMq : “ieiq sRI Bwrq prbxy AsÍmyD bKXwn ] pUrn DXwie CqIsvo kiv thkn ijX
jwn ] 16 ]”

h`Q ilKq nM : MS 623 |


isrlyK : goibMd sqoqMR
p`qry : 36 a - 37 A
Akwr : 11 X 15 s.m. ilKq : 8 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-15 hn[
AwrMB : “sRI gxyswX nm: ] Bju goibMd Bju goibMdM goibMdM Bju mUF mqy ] tyk ] pRwpq sy
nyhy qy mrxy ] nih nih ryKÍq h˜ ikR\ krxy ] mWBju eyn nvY Xw krxy ]”
AMq : “ieq sRI mq sMkrw cwrX ivricqM goibMd sqoqRM smwpqM ]”

h`Q ilKq nM : MS 623 c


isrlyK : KtpdI
p`qry : 38 a - 38 A
Akwr : 11 X 15 s.m. ilKq : 8 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-15 hn[
AwrMB : “sRI gxyswX nm: ] “jX nwrwXx jX purKoqm jX bwmn kMswry ] auDr mwmn
surys ivnwisn piq qohM sMswry]”
AMq : “ieq sRI sMkrcwrX ivricqM KtpdI smwpqM ] ies qoN A`gy A`Dw ku pMnw sMsikRq
ivc hor iliKAw hoieAw hY ]”

h`Q ilKq nM : MS 623 C


isrlyK : srsÍqIm
p`qry : 39 a - 39 a
Akwr : 11 X 15 s.m. ilKq : 8 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw 10-8 hn[
AwrMB : sRI rwmwX nm: EAM srsÍqImXN idRs†w vwbIxw pusœkDwirxI ] hMs vwihnI smo Xukq˜w
ivdÎw nMc kromm ] pRQmM BwrqI nwm idÍqI XMc srsÍqI ] iqqRIXy swrdw dyvI
cqurQy hMsvwihnI ] 2 ]”
AMq : “ivsÍ rUpI ivsw lwKRI ivdÎw dyh prmysÍrI ] ieiq swrsÍqI dÍwds nwm sqoqMR
smwpqM ]”

h`Q ilKq nM : MS 623 j


isrlyK : Bwvrsw imRq gRMQ
lyKk : gulwb isMG
p`qry : 1 a - 22 a
Akwr : 16 X 23 s.m. ilKq : 11 X 17 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-17 hn[
AwrMB : “< ] siqgur pRswid ] syqu kry ijn swgr pY sB dyvn ky duK dUr imtwey ]
rwvx ky ds sIs kty sw ivBIKx ky sr CqR iPrwey ]”
22
AMq : “Gn pUr rhy ids cwir Gny pun mMd smIr su bRMd suhweI ] ss pUrx mwr
vwsrQo suB hwV smwpiq ibqAweI ] idn qwih smwpq gRMQ BXo hir ky pd pMkj
Byt cVweI ]
ieq sRI miq mwn isMG crx isKq gulwb isMGyn gOrI rwey Awqmjyn ivrcqM Bwvrsw
imRq gRMQ smwpqM ] suAMBUXwq ]”

h`Q ilKq nM : MS 623 J


isrlyK : ids† kUtwvlI
p`qry : 3 p`qry
Akwr : 11 X 15 s.m. ilKq : 8 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-16 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY AKIrly p`qry dI hwlq Ksqw ] keI QwvW qoN hwSIey qoN bwhr
vI iliKAw hoieAw hY ]
AwrMB : “< [ sqgur pRswid [ ] AQ ids† kUtwvlI ] dohrw ] ies† kUt cwihq krXo
rGuvr ikrpMinswr ] jgq imlK imRg rwj ky pd pMkj aurDwr 1 [CpY]
AMq : “AMq AMk jo qjy srb ko AMq su hoeI ] qIno AMk smyq guey mY dws BkoeI] surw q
hy pq pun prwBI bhur jwn buDvwn qiv ] ien ibn dUsr nw,kCU su kh jIvn imRg
rwj kiv ]prwc]20]”

h`Q ilKq nM : MS 624


isrlyK : ibbyk sMgRih
lyKk : pUrx dws
smW : sMmq 1957
p`qry : 1 - 109 A
Akwr : 10 X 8 s.m. ilKq : 7 X 5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW [ sqrW
pRqI pMnw-6 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk [ ilKweI swP pr ikDry ikDry hVqwl Pyr ky
hwSIey qoN bwhr iliKAw hoieAw hy [ SurU ivc Aqy AMq ivc pYnisl nwl kuJ
p`qirAW qy nusKy ilKy hoey hn [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ ibbyk sMgRh ilKXqy ]”
sRI siq gur injw nMd nm : do : sd suKI siqgur ibml pRmwnMd srUp ] ijh jwnY
jig BRim ivlY 0 idRs† AduqI AnUp ] 1 do : cwqus†y A˜bMid Xuiq sMgRh kho ibbyk]”
AMq : “ieiq sRI swr pRIKÎw surjx dws Ajwq ] bbyk sMgRh jIvn mukiq XQwrQ A˜q
vrnnM cqRQ 23 ] hir ausqq siq bRhmxy nm : ] nm: ]”
ies qoN A`gy iek pMnw hor “ < siqgur pRswid ] do : Arn kok nd kR cRn bp
kMcn AB rwm] 0 ibml buD kro inj gur pRswd su rwm ]
ilKqm pUrx dws Awgy jog kwn dws jI ko ] smœ aunI sY sœvMjw mhInw vYswK sudI
iQq iekwdsI gurvwr rN`sVy smwpMœ ] < siqgur prswid ]”

23
h`Q ilKq nM : MS 625
isrlyK : gurbwxI Aqy hor poQIAW
p`qry :1
Akwr : 10 X 8 s.m. ilKq : 8 X 6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy pwsy do do lwl lkIrW,
ivckwr iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [ poQI dy SurU ivc bwxI kbIr Bgq jI, slok
shs ikRqI mhlw ‘1’ slok syK PrId jI ky ] svXy sRI muKvwk mhlw 5] sveIey
mhly pihly ky 1” sveIey mhly dujy ky 2 , sveIey mh`ky qIjy ky 3 [ sveIey
mhly cauQy ky 4 ] sveIey mhly pMjvy ky 5 , slok vrW qy vDIk mhlw 1 ies
qrW, v`K v`K mh`ilAW dI (pwqswhIAW) dI bwxI hY [ ies qoN A`gy “ijq dir lK
lK mhMmdw” (pM. 202 – 203 A) bwie Awiqs … “ pM. 203 A - 208 A, “rwgu
rwmklI rqnmwlw hkIkq Twh mkwm”, pM. 217-217 A, qy “rqnmwlw suD auqwr
kIqw AKrI qorkIsI BI AKrI gurmuKI ilKI” id`qw hoieAw hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ] gOVI kbIr jI kI nwl rlwie iliKAw mhlw 5” Ayso
Acrj dyiKE kbIr ] diD kY Boly ibrolY nIr ] 1 ] rhwau ]”
AMq : asu Kwau kw nwau kjlI bnu iqRAw rwju hY] qhw BI sMgiq hY] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 626


isrlyK : goibMd AsqoqR
lyKk : sMkrwcwrXwA
p`qry : 1 A - 96 a
Akwr : 12 X 8 s.m. ilKq : 7 X 5 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr p`qry sIqy hoey hn [ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw
dovyN pwsy KVHy ruK do lwl lkIrW, do kwlIAW lkIrW Aqy ivckwr iek pIlI motI
lkIr [ sqrW pRqI pMnw-5 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq Awm krky TIk [ ieM\ mwlUm huMdw hY ik poQI dI
ijld auKV geI hY [ pihly pMny ƒ ijQoN rcnw SurU huMdI hY , bwAd ivc iliKAw
hoieAw hY [ kwnI bdlI hoeI hY [ pihly pMny dI ilKweI spSt nhIN hY [
AwrMB : “< sRI gxyswX nmh ] EXsX smrnx mwqRyxy jnm sMsrbNDnwq [ ivmuc Xqy
nm msqsmY ivsxvy pRBw ivsn vy ] 1 ] nm: smsq BUqwnw Awid BUqwXrU BRqy ]
Anyk rUp rUpwX” ies qoN bwAd ilKq aupr D`by pey hn Aqy pVIH nhIN jWdI [
AMq : “ieq piq BwKq srbw sir ] srbMgw BwÍsuÍpnM ivcwrM ] Bju goibMd Bju goibMd
goibMd Bj mUhV mqy ] 14 ] iequ sRI sMkrwcwrXwA rcqy Bju goibMd AsqoqR smwpqM
sRI rwmu ikRs˜ ArpxM smwpqM ] spUrxM ]”

h`Q ilKq nM : MS 627


isrlyK : sRI Bwgvq mhW purwn iekwds iskND
lyKk : cqr dws
smW : sMmq 1692 ibkRmI
p`qry : 1 - 404
24
Akwr : 14 X 8 s.m. ilKq : 10 X 6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, kpVw PitAw hoieAw, ijld auKVI hoeI hY [ isAwhI kwlI,
vKryvyN leI lwl[ hwSIAW dovyN pwsy do do lwl lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr [
sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwwlq mwVI, p`qry bhuq hI Ksqw hwlq ivc hn Aqy DuAWKy hoey hn
ilKweI AspSt hY pVIH nhIN jWdI [ keI pMinAW aupr hVqwl Pyrky suDweI kIqI
hoeI hY [
AwrMB : “< svwsq sRI gxyswie nm : < siq gur pRsid ] sRI guriBau nm ] AQ
sRI Bwgvqy eykwds skMDy BwKw ilKqy ] cOpeI ] sMq dws siq gur ky crxw ] iqn
kI ghau idF kr srxw ] jwqY aup jY igAwn bIcwr ] Cuty Brm krm ibvhwr ]”
AMq : sMbq solvw sY bwnv ] jyT sudI KstI ku jdvw ] sMq dws gur AwigAw dInI ]
cqr dws Xih BwKw kInI ] 60 ] dohrw ]
ieiq sRI Bwgivqy mhW purwxy iekwds iskMDy sRI sMbwdy BwKwXw sRI ikRsn bYkuT
ipAwno nwmdyvq so iDAwau ] 31 ]”

h`Q ilKq nM : MS 628


isrlyK : moK pMQ pRkws surwj gRMQ
lyKk : gulwb isMG
p`qry : 1 - 110 A
Akwr : 34 X 18 s.m. ilKq : 26 X 13 s.m.
vyrvw : Ku`ly p`qry g`iqAW ivc bMnyH hoey hn[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl hY [ hwSIAw
dovyN pwsy do do lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq bhuq cMgI nhIN; keI p`qry Ksqw hwlq ivc hn pihlw p`qrw A`Dy
qoN izAwdw PitAw hoieAw hY ilKweI pUrI pVIH nhIN jWdI[ keI pMinAW aupr hVqwl
Pyrky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] “AQ moK pMQ pRkws surwj gRMQ ilKXqy ] sÍXw ] pihlw
pMnw PitAw hox krky , ilKweI pVHI nhIN jWdI [
pMnw - 2 --- n klÎwn bKwn ] BRm Bwie imtY su bRhm igAwn ] auqm pMQ gÎwn
jg swr ] duK mytn suK dYny audwr ]”
AMq : “do ky Bwn ibnw hY joeI ] AMgI suD pCwno soeI ] sMpRgXwq aur XhI pCwn ]
jwih do no AwBwn ]170] prm smwD AsMpR gXwq ] so suinXy nIky ivKXwq ]
iniKl icq ibR --”
ies qoN A`gy p`qry nhIN hn, ieM\ mwlUm huMdw rcnw ADUrI hY [

h`Q ilKq nM : MS 629


isrlyK : gun swgr
lyKk : qwhr
smW : sMmq 1846
p`qry : 1 a – 208 a - ies qoN bwAd p`qrw nMbr AMikq nhIN hn[
Akwr : 10 X 6 s.m. ilKq : 7 ½ X 4 s.m.

25
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW [ sqrW
pRqI pMnw-5 hn[
Awm vyrvw : p`qrw nM:208 qoN bwAd pMnw nM: AMikq nhIN hn [ poQI dI hwlq Awm krky TIk [
AwrMB : “kiv qum lYhu ibcwr jhw jwnhu quk KMifq ] moih dos sumiq dyhu prm igAwnI
gun pMifq ]743 ]”
AMq : “ieiq sRI bicqR guin swgr ikRq qwhr smwpqM ] suB msqu ] sMmqu ] 1846 ]
BwdoR mhInw pRivsty 16 poQI smwpq hoeI ] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 630


isrlyK : sMCyp ivvyk gRMQ
lyKk : ig: mMgl isMG imSnrI
smW : sMmq 1959
p`qry : 1 - 95 A
Akwr : 21 X 14 s.m. ilKq : 15 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-6 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk, lyKk dw nwm ig: mMgl isMG imSnrI’ bwAd
ivc iliKAw hoieAw hY [ keI pMinAW aupr lwl isAwhI dw vKryvyN leI prXog
kIqw hoieAw [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] hry ikRs˜wie nm: [ suKpiq supn jwgRq ky DIr ] kwrn
sUKm AsQUl srIr ] 1 ][ do: ]”
AMq : “byd bKwnq jWih ko nyiq lyiq kr mwn ] soeI su`D sÍrUp mm bwiD AivD
pihcwn ] : ieiq sRI sMCyp ivvyk gRMQ smwpq : sMprxM ] suBM ]
sMmq 1959 imqI mGR pR : 17”

h`Q ilKq nM : MS 631


isrlyK : byqwl pcIsI
lyKk : pRihlwd
p`qry : p`qrw nM: AMikq nhIN [
Akwr : 15X11.5 s.m. ilKq : 12 X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw kwlI isAwhI nwl do do kwlI sqrW KVyH ruK
hn[ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : poQI dy Suru ivc kuJ p`qry nhIN hn rcnw ADUrI hY [ poQI iB`jI hoeI hox kwrn,
bhuq Ksqw hwlq ivc hY p`qry iB`jy hoey hox kwrn ilKweI vI imtI hoeI Aqy swP
nhIN pVIH nhIN jWdI [ kwnI bwr bwr bdlI hoeI hY [ SurU dy pMny dI ilKq bhuq
mwVI hY pVHI nhIN jWdI [ pihly p`qry dy dUjy pwsy SurU ivc ieM\ iliKAw hoieAw hY[
AwrMB : “rwvq AweI mwlnI icMqw bfI kumwir] khw BlweI BwKIey dUqI KweI mwir ]”
AMq : AB qyrw muK kwlw ikau hY ] eyih bwq ikau kirhY ] Xih bwfI Acrju bwiq hy ]
qb Awgy qy Drm rwj ---- A`gy pMnw Ksqw hwlq ivc PitAw hoieAw hy Aqy
ilKq vI PtI hoeI hY pVIH nhIN jWdI ]

26
h`Q ilKq nM : MS 632
isrlyK : cMfI cirqR aukiq iblws pwqswhI 10
p`qry : 1 - 123 a
Akwr : 16 X 11 s.m. ilKq : 12 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, au~KVI hoeI[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW
ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, p`qry bhuq Ksqw hwlq ivc hn [ poQI dy SurU ivc Aqy AKIr
ivc kuJ p`qry hwSIey vwly Aqy hwSIey qoN bgYr KwlI hn [
AwrMB : “< vwhgurU jI kI Pqy [ AQ cMfI cirqR aukiq iblws ] ] sÍYXw ] Awid Apwr
AlyK AnMq Akwl AByK AlK Anwsw ] kY isv skq dey suiq cwr rjo qm siq
iqhU purbwsw ]”
AMq : “Ar dIn dunIAw mih surKurU hovihgw ] qUie auhI jwx jo krj myrw isrjn hwr
sRI Bgvwn jI sMpUrn kIqw hY [ pRICw sMpUrn hoieAw sRI Bgvwn jI ]”

h`Q ilKq nM : MS 633


isrlyK : Bgviq gIqw
p`qry : 1 - 289
Akwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw, dovyN pwsy do do kwlIAW
lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuqI cMgI nhIN hY pihly p`qry Pty hoey hox kwrn vwDU kwgz nwl
joiVAw hoieAw hY [ ilKweI bhuqI spSt nhIN hY pVHn ivc muSkl AwauNdI hY [
AwrMB : “Asu Asq sRI gxyswie nm:”
AMq : “ieiq sRI Bgviq gIqw sUp inKqR so bRihm ibidAw Xog swsqRy sRI ikRSn Arjn
sMbwdy gIqw mhwqmy nwm As†dsmoiDAwie ]18] sMpUrNxN ]

h`Q ilKq nM : MS 634 sMgRih


isrlyK : Bwgvq iekwds iskMD
lyKk : cqurdws
smW : sMmq 1692
p`qry : 1 - 403
Akwr : 14 X 11 s.m. ilKq : 10 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAw lkIrW[ sqrW pRqI
pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq koeI bhuq vDIAw nhIN, ilKweI DibAW vwlI hY keI pMinAW aupr
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] ] igrMQ Bwgvq iekwds kI BwKw ilKqy ] caupeI ] sMq
dws siqgur ky crxw ] iqn kO ghO su idV kr srxw ] Xwqy aupjY igAwn
ibcwrw]”

27
AMq : “ieiq sRI Bwgvqy mhwpurwxy iekwds iskMDy srI suk pRICq sMbwdy BwKXW sRI
ikRsn bYkuT ipAwxo nwm iekqIsmo iDAwie smwpqM ] 31 ] iekds iskMDy smwpqM
] jyT sukl KstI kujidvw ] sMbd solw sY bwnvw ] sMq dws gur AwigAw dInI ]
cqurdws Xh BwKw kInI ]”

h`Q ilKq nM : MS 634 A


isrlyK : ApRoK AnBau
p`qry : 1 - 16 a
Akwr : 14 X 11 s.m. ilKq : 10 X 8 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ] E sRI gxyswX nm : ApRoK AnBau ilKqy ] E qq
siq pRmwqmny ns : hO jo hO sMkrwcwrj mukiq hoxy kY ArQ pRqC igAWnu khqw
hO]”
AMq : “iqn kO eyh bwq sulBu hY ] ijn kw icq suDu hY iqn ko kihAw hY ] AsuDu icq
vwilE kO hT jogu kihAw hY ] ieiq sRI ApRoK AnuBau smwpqM ]”

h`Q ilKq nM : MS 634 e


isrlyK : slok shsikRqI, Awid gRMQ
p`qry : 16 A - 37
Akwr : 14 X 11 s.m. ilKq : 10 X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk [
AwrMB : “< siqnwmu krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur pRswid ]
]slok ] shMsikRqI mhlw 1 ] piV pusqk sMiDAw bwdM ] isl pUjis bgul smwDM
]”
AMq : “suKyx bYx rqnM rcnM ksuMB rMgxh ] rog sog ibEgM nwnk suKn supnh ]24]”

h`Q ilKq nM : MS 635


isrlyK : ssqr nwm mwlw
p`qry : 1 - 256
Akwr : 14 X 8 s.m. ilKq : 8 X 6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW,
ivckwr iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc, kuJ p`qry nM: 9 q`k ikRm Kurdw hn [ ilKweI suMdr, bwkI poQI
dI hwlq TIk, AKIrly pMny aupr, AMq qy kwnI bdl ky nIly isAwhI nwl iek
dohrw iliKAw hoieAw hY [ keI pMinAw aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “<sRI BgauqI jI shwie ] dohrw ] sWg srohI sYP As qIr qupk qrvwr]
s`qRN`wqk kvcwiq kr krIAY rC hmwr ]”
AMq : “AiV`l ] Awid Agn ijv pd ko puin bKwnIAYN ] Ar Ar kih inRp cwr bwr
pun TwnIAY ] irp pd BwK qupk ky nwm pCwnIAYN` ] ho kibq kwibky mwN`iJ insMk
pRmwnIAY ]1318]”
28
h`Q ilKq nM : MS 636 sMgRih
isrlyK : solok (slok) dirsMn [drsn]Bgq jI ky
p`qry : 137 - 145 A
Akwr : 16 X 12 ½ s.m. ilKq : 12 X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW [
sqrW pRqI pMnw - 10 [
Awm vyrvw : rcnw dy SurU ieM\ iliKAw hoieAw hY[ “jwn dY hwQ aubwro ] hmry sB bYrIAn
sMgwro ] poQI pMnw 137 A qoN SurU kIqI hY jwpdw hY iksy hor poQI dw ih`sw hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AiQ solok dorsMn BgqjI ky lyKqy ] sloku] ikQo AwieE
jIvVy ikQy vYsI viq ] AKI dyiK auGwiV kY lY swDw dI miq ]”
AMq : “sweI quhY sqwru hY myrw quJ ibnu Avru n koie ] muqlik iksy n BwvdI mo ivic
sB bdboie ]qU Bwxy dw Ksmu hY k ----” ies qoN A`gy rcnw Kqm kr idqI hY -
ADUrI hY [

h`Q ilKq nM : MS 636 A


isrlyK : slok bjIdy pTwx jI ky
p`qry : pMnw nMbr qoN bgYr
Akwr : 16X12.5 s.m. ilKq: 12X10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ slok bjIdy pTwx jI ky ilKqy ] duie duie Bwr
auTwie cly sBnw dy mwihry ] FwTw hoieAw aUTu n lhdw dyih Dry ]”
AMq : “sweI byg bulwvY jmkI gh˜ hY ] bjIdw jmkY hwiQ glolw ptkw pwV hY]34]
jkrIey Awpu icrwieAw isir klvqR Dir ] islymwn mlIh auTweI isr qy kwie”
--- ies qoN bwAd rcnw Kqm hY [

h`Q ilKq nM : MS 636 e


isrlyK : swKI BweI sdU mdU
p`qry : 2 a - 10 A
Akwr : 16 X 12.5 s.m. ilKq : 12 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY Aqy p`qrw nMbr vI do qoN SurU kIqw hoieAw hY pihlw p`qrw
nhIN hY rcnw ADUrI hY [ ilKweI suMdr hY ieh vI iksy hor poQI dw ih`sw jwpdI hY[
AwrMB : “-d suKdyv pMfq ] mwn dws bYrwgI mdn igr ] Awlm swh ] husYn AlI ]
ibRKw suKw guxIAw gun ] gurU jI ky pr crxIey Awie phucy ] jW m`Qw tyk cuky ] qW
ipCo BweI sdU mdU BweI ky hjUr kIrqn ky smY bcn hoieAw BweI isK jpjI nw
p`NVdw hovYgw]”
AMq : “kMcn vMny pwsy klviq cIirAw ] syK ihjwqI jig n koeI iQru rihAw ] ijs
Awsxu hmu bYTy kyqy Bysu gieAw ] kqk kUMjw cyqu fO swvx ibj ---” ies qoN A`gy
p`qry nhIN hn [ rcnw ADUrI hY [

29
h`Q ilKq nM : MS 637
isrlyK : Xog viSSt (pMj pRkrn)
p`qry : 545 ic`qr: sicqr pihly do p`qirAW qy ilKq duAwly fIzweIn bixAw hY[
Akwr : 24 X 33 s.m. ilKq : 17 X 22 s.m.
vyrvw : ijld au~KVI hoeI, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw nIlI lkIr ivc v`fw
Aqy nIlw lwl[ kwlI lwl Aqy iek hor kwlI lkIr ivckwr v`fI lwl lkIr [
sqrW pRqI pMnw-18 hn[
Awm vyrvw : pihly do p`qirAW qy ilKq duAwly fIzwien ,AKIr qy do KwlI p`qry Pty hoey[
ilKweI suMdr, gRMQ dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid EAM sRI prmwqmwey nmh: AQ sRI mhw rmwiex jog
viSst vYrwg pRkrx sRvx isimRq BwKw ilKqy ] sq icq AwnMd rUp jo Aqmw hY
iqs kau nmskwr hY ]”
AMq : “ivcwr kr ky ijn Awqm qq pwieAw hY jYsy iesiQq hovY qYsy hovY ] qum BI
iesI idst kau pwie kr Awqm qq kau dyKhu qb ivgq jÍr hovhugy ] Awqm qq
kau pwie kir bhuV jnm ky bMDn mon Awvhugy ] ieiq sRI AwrKy dyv dUq aukqy
mhw rmwiexy sq shMs†w shqwXM bwl kwfy moKo pwey KU aupsm pRkRxy smwpqM nwmu
srgh ] 93 ]”

h`Q ilKq nM : MS 638 sMgRih


isrlyK : gurbwxI
p`qry : 1-109 a
Akwr : 17 X 11 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwSnI
lkIrW [ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk SurU ivc do p`qry hwSIey vwly KwlI hn [
AwrMB : AwrMB jpujI swihb, nwl kIqw hoieAw hY “< siqnwm krqw purKu inrBau
inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gur pRswid jpu” ies qoN bwAd rwguu iblwvl
mhlw 1 - cOpdy Gr 1 ; rwg DnwsrI mhlw 1, iqlMg mhlw 1 , mwJ mhlw
5, copdy Gr 1, sbd hjwrY sUhI mhlw 1, rwg gauVI mhlw 9 , ies qrW vK vK
bwxIAW idqIAw hoeIAW hn, rwg AwswvrI mhlw 9, rwg dyv gMDwrI mhlw 9 [
AMq : “qyrI gq imq qUhY jwxih qU Awpy kQih qY Awp vKwxih ] nwnk dwsu dwsn ko
krIAhu hir BwvY dwsw rwK sMgw ] 21” - pMnw nM :

h`Q ilKq nM : MS 638 A


isrlyK : jwpu sRI muKvwk pwqswhI ] 10 qy hor bwxI
p`qry : 109 A - 189 a
Akwr : 17 X 11 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq Awm krky TIk [ AKIr ivc 5-6 p`qry hwSIey vwly
KwlI hn [ pMnw nM: 109 a qoN bwAd dsmyN pwqswhI dI bwxI SurU hMudI hY[ ijs dw
30
vyrvw ies pRkwr hY [ “jwpu sRI muKvwk pwiqswhI 10, rwmklI pwiqswhI 10 sRI
muKvwk - rymn AYso kr sMnXwsw ] gur iblws pwqswhI 10 Aqy igAwn prboD
gRMQ ilKXqy pwiqswhI 10 BUjMg pRXwiq CMq qÍ pRswid -
AwrMB : “<siqgur pRswid jwpu sRI muK vwk pwiqswhI ] 10 ] CpY CMd c`NkR ichn Aru
brn jwqM Aru pwq nih n ijh ]”
AMq : “pMnw 189 ieiq bicqR nwtky mC Avqwr kQnM sMKw sur bDh ] ] 1 suBMmsq]”

h`Q ilKq nM : MS 639 sMgRih


isrlyK : gurbwxI (jpujI, rihrws, AnMd swihb, dKxI EAMkwr, Awid)
p`qry : 1 - 42 A, 44 a qoN 292 a
Akwr : 12 X 18 s.m. ilKq : 8 X 11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, au~KVI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw pihly p`qry
qy cwry pwsy dohrw ifzweIndwr do lwl do kwlIAW iek nIlI lkIr, qy ivc motI
pIlI lkIr ; p`qrw nMbr 271 a qoN hwSIAw KVy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI
lkIr [ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr gRMQ dI hwlq Awm kr ky TIk TIk [
AwrMB : “< siqnwmu krqw purKu inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sY BM gur pRswid
] jpu ]”
AMq : “pauVI] vfy kIAw vifAw ikCu khxw khxu jwie ] so krqw kwdr krImu dy
jIAw irjk sMbwih ] sweI kwr kmwvxI Dir CofI iqnY pwie ] nwnk eykI bwhrI
hor dUjI nwhI jwie ] so kry ij iqsY rjwie ] 24 ] 1 ] Awsw kI vwr sMpUrxM ]”

h`Q ilKq nM : MS 639 A


isrlyK : pRIiCAw
p`qry : 292 a - 309 a
Akwr : 12 X 18 s.m. ilKq : 8 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr hY poQI dI hwlq TIk TIk poQI dy AKIr ivc p`qry KwlI hn [ do
p`qirAW qy kwlI isAwhI nwl nusKy ilKy hoey hn [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] sRI gurvwk pRIiCAw ilKXqy ] mhlw 5 ] pauVI ] jo jnu
mn mih icqvnI rKwvY ] so mn kw sihsw kih pRgtwvY ] gur pRswid shsw Bau
imtY ] hoie AicMq icMqw sBu CutY ] mn kI dubDw sB kih sunwvY ]”
AMq : “jpu sRI Bgvwn sRI siq gur purKu sujwn AMimRq smwn bcn bKwn sjwm dwn ihq
pRICw sMpUrnM ]36] ---”

h`Q ilKq nM : MS 640 sMgRih


isrlyK : jpujI ADUrw
p`qry : 2-4 a, p`qrw nMbr 4 do vwr
Akwr : 30 X 35 s.m. ilKq : 24 X 34 s.m.

31
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnI hoeI[ isAwhI kwlI[ hwSIAw bwhr nIlI lwl lkIr
Aqy nIlI lwl kwlI sunihrI kwlI lwl AMdrvwr cwry pwsy[ sqrW pRqI pMnw-21
hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI, pihly pMny qy ifzweIndwr hwSIAw [ vK vK gRMQ dy p`qry AMkw
nwl iek ijl ivc bMny hoey ]
AwrMB : “<siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru [ Akwl mUriq AjUnI sYBM gur pRswid
] jpu ] Awid scu jugwid scu ] hY BI sc nwnk hosI BI scu ] 1 ]”
AMq : “34 vIN pOVI ] Drm KMf kw eyho Drm ] qoN SurU krky kyqIAw KwxI kyqIAw bwxI
kyqy pwq nirMd ] kyqIAw sur --- A`gy ADUrw CifAw hoieAw hY [

h`Q ilKq nM : MS 640 A


isrlyK : j&rnwmw (ADUrw)
p`qry : 5 nMbr AMkiq nhIN
Akwr : 30 X 32 s.m. ilKq : 20 X 20 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-21 hn[
AwrMB : “rw ielmo Awlm brk sId ] bhwry jvwnI bhrdo rsId] 191 bhwr sd rmd
guly bsoqW ] bjMbsu drwmd sry cIsqW ]”
AMq : “ibidh swkIXw swgro ko knwr ] dry vkq jMg sib Xwmd bkwr ] 59 ] ikM
QUb Asq dr vkq Ksm APknI ] ik Xk kudriq XwsPIlrw pYknM] br
APjU]8544 ]
vwhgurU jI kI Pqh ] rjw bKs bKisMd ey bysumwr ]”
A`gy iek pMnw hor iliKAw hoieAw hY [ jo AKIr ivc ieM\ Kqm huMdI hY [
] 20 ‘lbw lb bkun dm bd mnO skun ] gmy hir duAwl m Prwmos kun ]21]
APUj ]”

h`Q ilKq nM : MS 640 e


isrlyK : sMgRih bwxI dsm gRMQ (ADUrI)
p`qry : 58 - 70 A
Akwr : 30 X 36 s.m. ilKq : 24 X 25 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-22 hn[
Awm vyrvw : pMnw AMkiq qrqIb vwr nhIN hn bwxI vI ADUrI hY [
AwrMB : “AsquXM ] 12 ] 18 ] inrwj CMd ] qÍ pRswid ] dwkMq cMdRkw ] suBMq rwj so
pRBw ]”
AMq : “AY suin suin rwj pRcMf ] jIq dwnv dys blvwn purK AKMf ] qYR shI mp mwr
kY isir ieMdR CqR iPrwie ] jY sur suKuw pwieE iqv sMq ho h swie ] 3 ] 336]”
ies qoN bwAd guriblws swihb isMG bydI (ADUrw) SurU huMdw hY jo auh vI ADUrw hY
Aqy pMnw nMbr 81-99 q`k cldw hY [

h`Q ilKq nM : MS 640 s


isrlyK : Sbd - gurbwxI
p`qry : 401 - 416

32
Akwr : 30 X 35 s.m. ilKq : 23 X 27 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-24 hn[
Awm vyrvw : AKIr ivc hwSIey vwly 7 p`qry KwlI hn [
AwrMB : “qUM Awid jugwid krih pRiqpwl ] Git Git rUp AnUpu dieAwl ] ijau quDu
BwvY iqvY clwvih sBU qyro kIAw kmwqw hY ]”
AMq : “mwrU suhly mhlw 5 < siqgur pRswid ] gur gopwlu guru goivMdw ] gur
dieAwlu sdw bKisMdw ] gur swsq isimRq Ktu krmw gur pivqR AsQwnw hY ]1]
guru ismrq sB idsivK nwsh [ gur ismrq jm sMihn Pwsih ] guru ismrq mnu
inrmlu hovY guru kwty Apmwnw hy ] 2 ]

h`Q ilKq nM : MS 641


isrlyK : sRI dsm gRMQ swihb
p`qry : 1 a - 770 a
Akwr : 33 X 31 s.m. ilKq : 22 X 22 s.m.
vyrvw : ijld g`qw c`mVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-21 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dy SurU ivc do p`qry KwlI , iek p`qry aupr sRI gxys bxwieAw hoieAw hY[ aus
qoN bwAd gRMQ dw qqkrw idqw hoieAw hY [ AKIr ivc kuJ p`qry Ksqw hwlq ivc
hn[ ilKweI suMdr, gRMQ dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] jwpu ] sRI muKvwk pwiqswhI ] 10 ] CpY CMd ] qÍ
pRswid ] ] ckR ichn Aru brn jwq Ar pwq nih nijh ] rUp rMg Aru ryK ByK
koaU kih n skiq ikh ]”
AMq : “mwJ sRI muKbwk pwqswhI 10 ] lKI jMgl Kwlsw dIdwr Awie lgw qb aucwru
hoieAw ] suix kY sdu mwhI dw myhI pwxI Gwhu muqo ny ] iksy nwl nr lIAw kweI
koeI sauku pXony] gieAw iPrwku imilAw imqu mwhI qwhI sukru kIqo ny ] 1 ] ]
= ]”

h`Q ilKq nM : MS 642


isrlyK : sRI dsm gRMQ swihb
p`qry : 1 - 606 a
Akwr : 32 X 30 s.m. ilKq : 24 X 25 s.m.
vyrvw : ijld g`qw c`mVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK, do
do lwl do do kwlIAW Aqy ivckwr pIlI motI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-23 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dy SurU ivc Aqy AKIr ivc kUJ p`qry hwSIey vwly KwlI, Aqy iPr q`qkrw
SurU kIqw hoieAw hY gRMQ dy ivcoN kuJ p`qry ikrm Kurdw, ilKweI suMdr, Aqy bwkI
gRMQ dI hwlq TIk hY [ keI pMinAW aupr hwSIey qoN bwhr ilKq [
AwrMB : “1 ] E [ siqgur pRswid ] sRI muKvwk pwiqswhI ] 10 ] CpY CMd ] qÍ pRswid
] ] ckR ichn Aru brn jwq Ar pwq nih nijh ] rUp rMg Aru ryK ByK koaU kih
n skiq ikh ]”

33
AMq : “ibidh swkI mhw swgry sbj gUM ] ik Aw rwbkwrsq jMg AMd rUM ] 20 ] 862
] lbw lb ib kuno dm bd mnos kun ] gry hr du Awlm Prwmos kun ] 21]863 ]
]12 ]
ies qoN A`gy do p`qry hwSIey vwly KwlI hn Aqy iek pwsy qoN ikrm Kurdw hY[

h`Q ilKq nM : MS 643


isrlyK : gur iblws bwbw swihb isMG bydI
lyKk : gMfw isMG
smW : 1977
Akwr : 30 X 26 s.m. ilKq : 17 X 13 s.m.
34 ½ X 25 16X 9
vyrvw : ijld bwAd ivc kwgz dI bMnHI hoeI hY[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[
hwSIAw pihly cwr p`qirNAW aupr dohrw[ sqrW pRqI pMnw- 15 hn jo pMnw nMbr 16
qoN SurU huMdIAW hn[ pihly p`qirAW qy sqrW v`K v`K hn[
Awm vyrvw : poQI dy pihly pMdrW p`qry bhuq hI suMdr ilKweI dy v`K v`K nmUny bxw ky iliKAw
hoieAw hY[ pihly cwr p`qirAW aupr hwSIAw dohrw bhuq hI suMdr FMg nwl
bxwieAw hoieAw hY[ ilKq dw FMg bhuq hI suMdr Aqy vyl bUty bxw ky iliKAw
hoieAw hY Aqy Akwr ivc vI Prk hY pihly 15 p`qirAW dI poQI dw Akwr bwkI
poQI nwloN Prk hY[
AwrMB : “ vylW bUty bxwky ,f`by bxw ky , sRI rwm ] 1 ] E [ siqgur pRswid ] sRI rwm ]
sRI rwm iliKAw hY [ Aqy Pyr rcnw SurU kIqI hY ] pRm y ibXogpwqI qsnIP swhb
isMG Xk rMg ] kMm kwXsq ] ] dohrw ] Awdmgq qUM cMfkw hir AwgY prDwnw [
swhb isMG kI bynqI sun lIjY dY kWnw ] 1 ]”
pMnw solW “a”
“<siqgur pRswid ] sRI bydIswX nm : sRI guru kumwr lv kus AvqwrwX nm: sRI
mq Bwg isMG bIr isMGwX nm: sRI cMfkwXY nm: sRI gxpqy nm: sRI gurU mhwrwj soFI
kuil isrqwj kwn isMGwXnm :”
AMq : “ieiq sRI mq swhb isMG cMdRodX skl kilk luK ivvMsny lwl isMG ibnody gMfw
isMG ivr icqwXW sRI gurU bMswvlI gwQw vrnnM nwm ATqWlIsmo ibsRwm sMpUrxM ]
48 ] suB msqU ] sRI rwmwXnm: ] ] do ] sMbq igir gRh vsu ssI spq is vid
mDu mws ] iBRgu idn sMpUrx ilKXo guru cMdRd pRkws ] 1 ] so ] sunhu sÍjn mn
lwie hrI isMG kI bynqI ] Cmw krhu kiv rwie BUL cUk jo muJ ilK”
ies qoN bwAd pMnw nMbr 171 qoN “ swKw sRI sRI mq Bwg isMG soB aucwrxM ]” SurU
huMdI hY
AwrMB : “sRI bydI bMs mwn smgwl nmoquqy ] dohrw ] lN``Cn pUrn Bgq jn jn mq hI
drswq ]”
AMq : “jo hir goibMd isMG khwie ] Drm pMQ kil kwl clwey ] 49 ] ijn js inkr
cwir siqrry ] so Ab byid bMs Avqry ]” do p`qry hwSIey vwly KwlI hn iek pwsy
qoN ikrm Kurdw hY [

34
h`Q ilKq nM : MS 644
isrlyK : jnm swKI sRI gurU nwnk dyv jI
lyKk : BweI bwlw
p`qry : 11 a , A KwlI ; 258 PitAw hoieAw hY [
Akwr : 30 X 17 s.m. ilKq : 21 X 14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw au~KVI hoeI hY[ isAwhI kwlI[ hwSIAw iek pwsy do do kwlIAW lkIrW
Aqy bwhrvwr do do lwl ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-14 hn[
Awm vyrvw : rcnw ADUrI hY, poQI p`qrw nMbr 11 qoN SurU huMdI hY ijld auKVI hoeI hox kwrn
p`qry Pty hoey hn poQI dI hwlq bhuqI cMgI nhIN hY [
AwrMB : pMnw nMbr 11 qoN :- “vq Aqy gIqw hY insBy Acwxk nwnk jI dy muKwgru Aj
gYbI inklin gIAw ] suix kwlU qU ies dw DoKw koeI nw kru ]”
rwg Awsw mhlw ] 1 ] [ vwr slokw nwil ] pauVIAw nau ]9] [ qW syK ibrhm
kihAw qUM myrw pIr hY ] Aqy mY qyrw murId hW syK bhuqu qvjw kIqI su ] nwgurU
nwnk pwsoN ivdw hoieAw ] gosit pUrI hoeI [
AMq : “Aqy AkyqW AwKo qusI isK nhI ] qW pyir gurU Amgd AwiKAw suix BweIbwlw
iek idn mwqw coxI duhW puqRw nUi lY kir gurU nwnk pws byTI AwKx lgI ji qUM jo
AwpxI ------ies qoN bwAd p`qrw PitAw hoieAw hy Aqy ilKqI vI PtI hoeI hY
jo lVIvwr pVI nhIN jWdI[

h`Q ilKq nM : MS 645


isrlyK : sUrj pRkws
lyKk : sMqoK isMG, BweI
smW : sMmq 1936
p`qry : v`K v`K nMbr AMkiq kIqy hoey hn [
Akwr : 33 X 24 s.m. ilKq : 22 X 18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw auKVI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy
KVyH ruK lwl, nIlI kwlI Aqy iek motI pIlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-18 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI hox kwrn, pihly kuJ p`qry auKVy hoey hn [ ilKweI suMdr, poQI
dI hwlq Awm krky cMgI hY [ pMnw nMbr, p`qirAW aupr v`K v`K AMkiq kIqw
hoieAw hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid AQ pMcm rWs kQn kQnM ilKXqy [ : ] sRI vwihgurU jI kI
Pqy” [ dohrw ] : qwq lgI aur pRym kI ismr nwm krqwir ] qwrn ko smrQu so
nmo sMq Avqwr ]”
AMq : “ieq sRI gur pRqwp sUrj gMRQy Astm rwsy BweI PyrU ko pRsMg brnnM sstI AMsU
]60] 1] ieq sRI Astm rws poQI smwpqM msuqu suB msqu ] 8 ] 1 ] Buil cuik
gurU hr goivMdu jI bKsMdu ] bolhu vwihgurU jI kI Pqy hY [ sMmqu 1936 imqI hwV dI
1 [ poQI sMpUrn kIqI iQqu naumI vwr sukr ] bolhu gurU jI kI Pqy hY ] 1 ] 1 ]”

h`Q ilKq nM : MS 646


isrlyK : qulsI rmwiex stIk
lyKk : bwl mukMd, tIkwkwr

35
smW : sMmq 1897 ibkRmI
p`qry : 1 - 255 A
Akwr : 16 X 24 s.m. ilKq : 11 X 19 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw pMnw 87 qoN lYky p`qrw
nMbr 156 A qk lwl isAwhI nwl dovyN pwsy KVHy ruK[ sqrW pRqI pMnw-28 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk, kuJ p`qry iek nu`kr qoN ikrm
Kurdw [ hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “<sRI gxyswX nm: ] kml dl ibpulnX nwiB rWmwX ] SRI rwmo jXq ] sRI
rwm dRwx nm: ] sRI gurvy nm: ] dohrw ] sRI rGuvr pd kml jug bMid gurih isr
nwie ] rwm cirq ky sMsikRiq slok kho vXwKXwie]”
AMq : “ieiq sRI rwm cirq mwnsy skl kl kluK ibDMÍsny auqr kWf Bkiq pRkws
smwpqM ] suBMBUXwq ] ieiq auqr kwf ]
sMmqu sis bsu nwg kuil spq munI qU dyK ] rmwiex pUrn kIXo smw punIq su vyK ]
mgsr mwsDu jWn ] dnuj gurU idn jwn ] kY ] loh gV bYTk Twn ilKXo su
bwlmukMd nY ] Å qqu squ ] sRI rWm cMdR jI ]

h`Q ilKq nM : MS 647


isrlyK : sRI nwnk cMdR cMdRkw
lyKk : rqn hir, pMfq
smW : sMmq 1917
p`qry : 1 - 101
Akwr : 27 X 16 s.m. ilKq : 19 X 10 s.m.
vyrvw : Ku`ly p`qry g`qy ivc bMnyH hoey hn [ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN
pwsy KVy ruK do do lwl ivckwr iek kwlI lkIr [
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, ikDry ikDry hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY [ poQI dI hwlq
Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “<siq gur pRswid ] ] sRI nwnk cMdR cMdRkw ] sRI gurBXo nm : ] ] do ] sRI
gur bydI bMs br bRhm Acl gopwl ] jY jY jY jwinik rmn smn sujn jMjwl ]1]”
AMq : “ieiq sRI gU nwnk AMgdwid dsm gur prXMq smsq cirqR brxnM pMcm
pRkws: ] smwpiqm gwCI gurU nwnk cMdR cMdRkw mMgl msqu lyKk pTk pwTkyXu suBM
Bvyq ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 648


isrlyK : jnm swKI sRI sÍwmI nwmdyv jI
lyKk : Bgq idAwl
smW : sMmq 1952
p`qry : 1 - 59, 60 - 339
Akwr : 26 X 15 s.m. ilKq : 21 X 13 s.m.
26 X 17 22 X 12

36
vyrvw : Kuly p`qry (do Akwr ivc) iek KwkI kwgz ivc lpyty hoey hn[ isAwhI kwlI,
vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW, ivckwr iek lwl lkIr[ sqrW
pRqI pMnw 9-10 hn[
Awm vyrvw : poQI do Akwr ivc hY Ku`ly p`qry kwgz ivc bMny hoey hn ilKq keI QwvW aupr
DibAW vwlI hY [ poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : “ aoN isRI igxyCwie nm: aoN AQ jnmswKI isRI sÍwmI nwmdyv jI ilKXqy pRwrBM
BwdRo 19 sorTw ] bMDo gorInMd ibGn hrn ibGXwn pRd]”
AMq : “ieiq sRI sÍwmI nwm dyv jI kI ibRD AvsQw Xwny iqRqIX pRkrx smwpqM ÇumsR
jnmswKI sMpurx hoeI ] ÇumsR ] dohrw ] jg pwvn ivgXwn Gn buDIvwn kulIn ]
ivdXw jwnxhwr siB lyKk Aiq pRbIn ] dohrw ] vwsI ngr Gumwx so soBiq nwm
idAwl ] ilKI Bwv ArpRIq sy ho kr Aiq ] ] ikrpwl ] ÇRI rwm cMdRw nm: Ï%m
Ï%m

h`Q ilKq nM : MS 649


isrlyK : jnm pqRI bwby jI kI [jnm swKI sRI gurU nwnk dyv jI ]
smW : sMbq 1582
p`qry : 1 - 182, ds p`qry hor
Akwr : 16 X 23 s.m. ilKq : 13 X 20 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW
pRqI pMnw-18 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk, pr AKIrlw p`qrw kuJ PitAw hoieAw hY Aqy
ilKweI pVIH nhIN jWdI [ p`qirAW dy nMbr 182 qoN bwAd iek qoN SurU kIqy hoey
hn[
AwrMB : “<siqgur pRswid ] jnm pqRI bwby jI kI ] sMbqu 1582, pMdRh sY bYAwsI
imqI vYswK sudI 15 pMcmI poQI ilKI pYVy moKy sulqwnpur ky Kqryty gurU AMgd
ilKvweI pYVy ilKI ] muKwsiq bwly sMDU jtyty kI rwie Boey dI qlvMfIAhu AwieAw
Awhw ]”
AMq : “ jy qU mIru mhIpiq swihbu kudriq kvix hmwrI ]
cwry kuMt slwmu kryN gy Gir Gir iskq qumwrI ]”
AKIr ivc “nwnk nwmu imlY vifAweI --]” vwlIAW do sqrW PtIAW hoeIAW hn]

h`Q ilKq nM : MS 650


isrlyK : rs pRboD
lyKk : gulwb nbI rslIn
sQwn : ibl grwm isrI ngr ivc ilKI geI, ShId bMugw AsQwn hir isMG
smW : sMmq 1798
p`qry : 1 - 90
Akwr : 17 X 13 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw auKVI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw cwry pwsy
dohrw, lwl kwlI Aqy pIlI isAwhI nwl[ sqrW pRqI pMnw 14-15 hn[

37
Awm vyrvw : ikDry ikDry hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY [ pMnw nMbr 89 aupr qy
sMmq bwry ieM\ iliKAw “rtwrh sY covn skl ihjrI sMbq pwie ] sb rtwr sY
covno dohw rwKY lwie ]
phrwn sis rsnw - sqRy sY ATwnvyN mDu suid Cit buDvwr ]
AwrMB : <sRI dugW dyvXY nm: < sRI gxyswX nm : ] AQ rspRboD lKXqy ] ] dohrw
] Alh rwm Cib dy qXh gRMQn ky isr Awie ] jXo rwjn kI mukt qy Aiq soBw
srsie ] 1]
AMq : bury Bly sB qyr eI suin lIjY Xh nwQ ] rcy Awp ny hwQ sO lwj iqhwry hwQ
]1142] gRMQ kI pirpurnqw ] pUrn kIno gRMQ mY lY muK pRB ko nwm ] jw pRswd qy
hoq hY skl jgq ky kwm ]1143] suDrXo brn ibgwrhY kumiq ku dUK n lwie ]
TOir TOir liK rIiJ hY sumiq srs rs pwie ] ilKo gRMQ Xh Awg [ hUMv logn
kir ihq ju`D ] pY Ab Xwso soiD kY qwih kIijXo suD ]1185] 83]
rtwrw sY covn skl ihjrI sMbq pwie ] sb rtwr sY covno dohw rwKy lwie [
ieq sRI husYnI bwsqI ibl gRwmI sYXd bwkr suq sYd gulwm nbI bricqwXW rs
pRboD gRMQ smwpqM ]1 ]
ilKXo gRMQ AiB rwm ? suklw dsmI vwr gur sis suDw sr qIr jh
dIp Agn phcwn ] sis bs nwQh Awn ky , ShId buMg AsQwn
hir isMG jU Dir Dir rs pRboD inj ilKXo ]

h`Q ilKq nM : MS 651 sMgRih


isrlyK : Bgqn lIlw (ADUrI)
p`qry : 5 a-17 A
Akwr : 15X10 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI
pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : rcnw ADUrI, pMjvyN p`qry qoN SurU huMdI hY [ p`qry kw&I qoN izAwdw ikrm Kurdw
hn[ poQI dI hwlq mwVI hY [
AwrMB : “AMmv kmwvY ] msqk iqlku gr qulsI mwl ] ins idn crcw gur gopwl]”
AMq : “Ab mY gwvo Apnw gurdyau ] ijh ikRpw suPl jgq kI syau ] ijn pqq auDwry
myd AhMmyv ] pRym pMQ hY jwkw Bau ] kl jug mY swcw pwqswh ] hir bin Awie
Awp nwnk swh ] swcI isPq swcI swlwh ] gur dwqw jgq QMm drgwh] myl
siqgurU pRymb`qw” ------
Agy p`qry nhIN hn-rcnw ADUrI hY [

h`Q ilKq nM : MS 651 A


isrlyK : swKI gurU hrgoibMd jI
p`qry : 1 a - 12 A
Akwr : 15 X 10 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw 9-10 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI rcnw dy kuJ p`qry hyToN ikrm Kurdw hwlq ivc hn [ ilKq
vI bhuqI cMgI nhIN hY [

38
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ] swKI gur hirgoibMd jI kI ] ] dohrw ] ] bhu
swKI Avr eyk qoNso kho sunwie ] sunqy bkqy sBn qy hovy gurU shwie ] kwbl kI
sMgq sBw AweI siqgur pws ]”
AMq : “rWm cMd jYsI ikRpw hnUMmwn mwn pY kIn ] soeI pdvI ibDI cMd vwhgurU qy lIn ]
p 8 ] ibDI cMd jo kihAw sI dIAw kVwh krwie ] bkqy sunqy aucrqy hovY rwm
shwie ] 59 ] swKI smwpqM ]”

h`Q ilKq nM : MS 651 e


isrlyK : bwrw mhw
lyKk : gurdws isMG
p`qry : 2 a-14 A
Akwr : 15X10 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : rcnw dw pihlw p`qrw P`itAw hoieAw hY [ bwkI poQI dI hwlq Awm krky TIk
TIk[
AwrMB : “pihlw pMnw P`itAw hoieAw hY [ rcnw p`qrw do (2) qy ieM\ iliKAw hoieAw hY:
“lwieAw goibMd jwin ky ]4]CMd] rwm AXuiDAw ngrI AwieAw mn qn Bey AnMdw
sMqw irdy hulws aupijAw auqr geI sB icMqw”
AMq : “jwck Bey kumyr sm rMk n rihAw koie ] gurdws isMG kI bynqI drs quhwro
hoie ] 10 ] 12 ] bwrwmhw spUrnM ] sRI rWm sRI rWm sRI rWm sRI rWm sRI rwm sRI
rwm sRI rwm jI

h`Q ilKq nM : MS 651 s


isrlyK : gujrI kwn JgVw
p`qry : 1 - 17 A
Akwr : 15 X 10 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : hr rcnw dw p`qrw nMbr v`K v`K idqw hoieAw hY [ keI QwvW qy kwnI bdlI hoeI
hY [ ADUrI hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ gujrI kwn JgVw ilKXqy ] Avil nwm scy swihb
dw ijn sI kudrq swjI ] iek kIqy swihb QI goly hir dm rihn invwjI]”
AMq : “Blky swƒ vrq gurU dw Bojn Kwh n rwxI ] jo kuC swfy mn dI ieCw Twkr Awx
pujweI ] auT svyry plG fwhdy nINd Aswƒ AweI ] duK suK dovyN pIVw vMgw Blky
Apny jweI ] 99 ] dUjI iKjmq rukmx dI cM ------
A`gy iksy hor poQI dw A`Dw pMnw id`qw hoieAw hY [

h`Q ilKq nM : MS 651 h


isrlyK : AnMq prcy, AnBO bwnI
p`qry : 125 a - 128 a
Akwr : 15 X 10 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw-9 hn [

39
Awm vyrvw : rcnw pMnw 125 qoN SurU kIqI geI hY jo ik ADUrI hY [ ieM\ mwlUm huMdw hY ik
rcnw dw ieh Bwg iksy hor poQI dw ih`sw hY jo ieQy lgwieAw igAw hY [
AwrMB : “……Dw ko Brm aupjwvY ko AwvY ko jweI ] dws AnMq khY kr joro gur jI kho
buJweI ] 9 AoDU suB AsuB kr doaU ikRXw krqw Awpih mwny ]” p`qrw nM: 128 qy
koeI hor ADUrI rcnw hY[
AMq : “ieq sRI AnMq prcy AnBO bwnI jYsy BXw prkws ] dws AnMq khy kr jory sunhu
rwm ky dws ] ] ieq sRI sI AoDUq sMbwd pMcmo aupdys smwpqM ] 5 ] spUrxM ]”
ies qoN bwAd iek pMny aupr kib`q iliKAw hoieAw hY ]

h`Q ilKq nM : MS 651 k


isrlyK : pRwn sMglI kI vwr
p`qry : 129 a - 144 a
Akwr : 15 X 10 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw 9-10 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY Aqy ilKq hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] iDAwau pRwn sMglI kI vwr isv skq kI ] krn eyk gV
lieAw n jwie ] iqs gV mY mn bisE Awie ] iqs pr bIVw lIE auTwie]”
AMq : “FwFI gWv suxwieAw gur rsnW qWeI ] gur nwnk gur dyv pih kir ibno suxweI
] dWn imlY Aix mMigAw sid mihl bulweI ] 28 ]
iDAwau pRwn sMglI kw smwpqM ] 1 ]”

h`Q ilKq nM : MS 651 K


isrlyK : iDAwau prm qq kw
p`qry : 144 a - 152 a
Akwr : 15 X 10 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw-9 hn [
Awm vyrvw : hwSIey qoN bwhr ilKq , hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] iDAwau prm qq kw ] ] mhlw 1 slok ] ] jb mn qn
pRwn n kC kIey nw kuCu kIAw Akwr ] nwnk aunmn r`c rihAw suK swgr inrMkwr
] pauVI ]”
AMq : “khu nwnk jb dyih bIcwirAw qb aupj rhI hYrwnI ]35] iDAwau smwpqM ] jY
sRI rwm cMd jI kI jY sRI rwm ----]”

h`Q ilKq nM : MS 651 g


isrlyK : kib`Nqu, sv`XY
lyKk : gulwb dws
p`qry : 152 a- 172 a
Akwr : 15 X 10 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : p`qrw nMbr hwSIey qoN bwhr lwl isAwhI nwl AMkiq kIqy hoey hn [

40
AwrMB : “<siqgur pRswid ] ] kib`Nq] jYsy inj muK qy inkwr kr qMqn ko pwsI ko
bnwie bIc Awp Psy fwvrI ]
AMq : “dws gulwb inhMg Bey qb byd mY Byd sunwie dieÎo ] 66 ] kibq`u sÍYXy, gulwb
dws jI ky smwpqM ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 651 G


isrlyK : Pkrnwmw
lyKk : gulwb dws
p`qry : 172 A - 174 A
Akwr : 15 X 10 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy p`qry auproN iB`jy hoey hn [
AwrMB : “Pkrnwmw gulwb dws jI kw ] sRI rWm jI isdk sbUrI sbr n AwieXo AYvy Pkr
sdwvn ikAw ] dr Apny kw Byd n lIqo qau drvys sdwvn ikAw ]”
AMq : “iek Awqm kyry rMgn rwq qy qn ky rMg vdwvn ikAw ] gulwb dws ibin Awpw
cIny gwPl Pkr khwvn ikAw ] jY sRI rwm rwm rwm --]”

h`Q ilKq nM : MS 651 |


isrlyK : bcn mhW purKW ky] kibqu` ]
p`qry : 10
Akwr : 15 X 10 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : pMnw nMbr AMkiq nhIN [ ies ilKq ivc ilKweI dI qknIk purwxI ilKq vrgI
hY Aqy i I ( ishwrI, ibhwrI) dw FMg vI purwxI ilKq vrgw hY ]
AwrMB : “<siqgur pRswid ] bcn mhW purKW ky ] kibqu` ] mITy mITy cwK cwK byr
ilAweI BIlnI ] kaun sI Acwr vMqI rUp nhI eyk rqI jwq nIc kulhIn inpt
kucIlxI ]”
AMq : “idl kir pwk qw pwk sdIvy ibn pwkI pwk n imldw ] qRY mx DoiqAw kuJ n
QIvY kr pwk jrw iek idl dw ] hirigj qYnU hQ n AwvY ruK citAw suK nI
imldw ] spw nwl BirAw Gir Pwjl ikAw bwhir jyhib kih gldw] 32 ] sRI
rWm ]”

h`Q ilKq nM : MS 651 c


isrlyK : icqR` iblws
lyKk : AMimRq rwie
p`qry : 12
Akwr : 15 X 10 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : ies rcnw ivc pMnw nMbr AMkiq nhIN [ poQI dI hwlq TIk [
AwrMB : “<sRI gxyswey nmih ] AQ icqR` iblws ikRq kiv AMimRq rwie ilKXqy CpÎw ]
suMfw dMf BwsuMf mMf isMDUr BUr br ] kys guMfAl JuMfl sYs isKMf Bwl pr ]”

41
AMq : “kUr kTor mhwsT lMpt Aogn Aor bfo ibBcwrI ] AMimRq bYT sKI gn mY khu
ikXo krqwr deI br nwrI ] 39 ] spUrnM suBMBvyq` ]

h`Q ilKq nM : MS 651 C


isrlyK : kib`Nqu
lyKk : vlI rwm
p`qry : 18 p`qry pMnw nM: AMkiq nhIN hn[
Akwr : 15 X 10 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw 9-10 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky cMgI [
AwrMB : “<sRI siqgur pRswid ] kibN`qu vlI rwm jI ky ilN`KXqy ] Aaur sB BUlXo pY
n BulI Awsw rUp iqRsnw AOr sb boieXo pYn boieXo mnsqry ]”
AMq : “eyk dÍYq kw nwm gulwb dwsw dÍYq eyk qw mhw smWvxw hI 50] rwm”

h`Q ilKq nM : MS 651 j


isrlyK : gosit gurU nwnk jI kI bwby lwl nwl
p`qry : 20 p`qry
Akwr : 15 X 10 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk, ilKweI suMdr[ p`qrw nMbr AMikq nhIN hn[
AwrMB : “<siqgur pRswid ] gost gurU nwnk jI kI ] bwby lwl nwl hoeI ] ] PkIrI
rI kI ] Awid PkIrI kw ikAw hY ] Ar AMq PkIrI kw ikAw hY ] 1 Awid PkIrI
kw nws hovxw ] Air AMq PkIrI kw siq hovxw ] 1 ]”
AMq : “gost gurU bwby nwnk jI kI spUrn hoeI ] krm isMG GuMmx ƒ gurU jI nwm dwn
krxW vwhgurU jI vwhgurU vwhguruU”

h`Q ilKq nM : MS 651 J


isrlyK : bcn swh burhwn jI kw
p`qry : 16 p`qry
Akwr : 15 X 10 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : hwSIey qoN bwhr iliKAw hoieAw hY [ pMnw nMbr AMkiq nhIN hn[
AwrMB : “ <siqgur pRswid ] bcn swh burhwn jI kw ] jo koeI AMdr mjls FUFx
vwilAW sweI lokW dy Awvy ] pihly idl Awpxy ƒ vihm Aqy Alw ky dunIAw dy QI
rKy ]”
AMq : “]eyh ds AKr swh burhwn jI bwbw imqR` sYx ƒ Purmwey hY in ] 10 ] smwpqM
suBMqy ] jY sRI rwm cMd jIkI jY sRI ikRsn` cMd sRI rWm”
ies qoN bwAd ATvyN, nOvyN Aqy dsvyN Akr bwry iPr iliKAw hoieAw hY ijsdy
bwAdds lCx jigAwsI sMq ky” dw izkr kIqw hY ]
AwrMB : “eyh ds lCx jigAwsI sMq ky hY ] 1 0 rWm hy isK do glw jigAwsI ny
iqAwgnIAw hYin ] Ar do glw icq rKnIAw hYin ] rWm -- mOq ] jo mr jwxw

42
hy] AsiQr iksy rihxw ] eyh bwq mn ivKy inscy kir ky iksy ivKy ihq nhIN
lgwvxw iblw prmysr ]”

h`Q ilKq nM : MS 651 \


isrlyK : igAWn boD sRI gorK nwQ jI kw
p`qry :3
Akwr : 15 X 10 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI
AwrMB : “igAWn boD sRI gorK nwQ jI kw ] inrvYr boD ] AMimRq gut`kw ] sux ho isDw
suD buD kw kho ibcwr ] sRI rWm”
AMq : “ins piq inrvYr boD kQMq ] Bugq mukq kw ieh vrqMq ] pVy suxy jo kry
vIcwr ] AMimRq` gutkw hY inrDwr ] sRI gorK ieh bolY BweI ] pVqy sunqy muk`q
huie jweI ]”
E nmo nmsqy syvw E nmo nmsqy dyvw ] gur mwCMdRo pwdkw nmsquvM ] jY jY sRI rwm
] jo smrQ sb bwq kw mY iqh BjIey qj sMk ] khY rMk qy rwv hir AYsw sRI
BgvMq ] sRI rwm cMd ko nmsqvM ] sRI rwm rWm rWm rWm sRI rWm jI [

h`Q ilKq nM : MS 651 t


isrlyK : aupdys spMck BwKwÎw
p`qry : 4 p`qry
Akwr : 15 X 10 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI - ilKq suMdr [
AwrMB : “aupdys spMjk BwKXw ] sRI sMkr jI isKo pRB kihqy hY ] ] qo isKo vyd kw inq
pwT krxN ] vyd mY jo krm khy hY soeI krny ] soeI krm eIsr mY smr pn
krny]”
AMq : “Awqmw ko prMbRhm Bwau kir dyih mo iesiQq hovxw ] ieq pMc aupdys smwpqM
] jY jY sRI rWm ] 12 ]

h`Q ilKq nM : MS 651 T


isrlyK : iDAwn vrnnM ] rqn hjwrw kibq`u [
p`qry : 26 A
Akwr : 15 X 10 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw- 9 hn[
Awm vyrvw : AKIr ivc p`qrw PitAw hoieAw hY [ poQI dI hwlq Awm krky TIk [
AwrMB : “< sRI gxysweynmh ] AQ iDAwn vrnnM ] rqn hjwrw kibqu` ] mwQy pY mk`tu
dyK cMdRkw ctk dyK Cib kI ltk dyiK rUp rs pIjIey ]”
AMq : “Awlm lY geI bwir bwir Pyir fwir nwir bol DO sunwie knk kMgn kI vIr muK
lptwey Cwr bkt n Bry - - - -]”

43
h`Q ilKq nM : MS 652 sMgRih
isrlyK : mYnw squ
p`qry : 1 – 23 a
Akwr : 10 X 14 s.m. ilKq : 8 X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI[ hwSIAw kwlI isAwhI nwl, iek
iek kwlI lkIr KVHy ruK kuJ p`qry hwSIey qoN bgYr [ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI hY Aqy poQI kwPI Ksqw hwlq Aqy ikRm Kurdw hY keI pMinAW
aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ poQI dI hwlq mwVI hY [
AwrMB : “< siqgurU pRswid ] mYnw sq ilKqy ] cOpeI ] sq siq sq isrjn hwrw]
Aor JUTu sB jgiq pRswrw ] pun qy sq sq ijin jwinAw ] imiQA Cwif sq mnu
mwinAw ]”
AMq : “dohrw ] gin Avgn n ibcwrIAY ibnqI sunhu dYAwl ] kIjY byg Klws sB hUjY
qurqu ikrpwl ] ]96 ] mYnw ssqu spUrn ]

h`Q ilKq nM : MS 652 A


isrlyK : AlP bYq dohVy
p`qry : 23 A - 32 a
Akwr : 10 X 14 s.m. ilKq : 8 X 12 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-14 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI , p`qry ikrm Kurdw [
AwrMB : “<AlP bYq dohVy ] cOpeI ] AlP Alh sB jg mY jwnu ] AMqir bwhir
qwih pCwn ] by bhu rUp gusWeI Awih ] bhu ibiD krkY FUNFhu qWih ]”
AMq : “sB jg seI BeI su qin suKu pwiekY ] qkIAw sB ko Awih su eyk ielwhsY]
Punhw bNdIvwn Klws Bey drgwh sY ] 30 ]”

h`Q ilKq nM : MS 652 e


isrlyK : Awid gIqw
p`qry : 33 a - 95 A
Akwr : 10 X 14 s.m. ilKq : 8 X 12 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-14 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI, p`qry ikrm Kurdw hn Aqy poQI dI hwlq mwVI hY[
AwrMB : “< sRI siqgurU pRswid ] Awid gIq ilKqy ] 1 slok iDqRwst vwcy ] Drm
Cyqr kurKyqRy my imly juD ky swij ] sNjY mo suq pWfvw kIny kYsy kwij ]”
AMq : “Bgq bis sRI ikRsn jU Xih kIa inrDwr] krY Bgq ieiCAw s bY XhY byd ko
swr]22] gIqw spUrn ilKI

h`Q ilKq nM : MS 652 s


isrlyK : nsIhiq nwmw
lyKk : pwKr ml
p`qry : 235 a - 242 A
Akwr : 10 X 14 s.m. ilKq : 8 X 12 s.m.
44
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : ies rcnw dw AwrMB p`qrw nM: 235 a qoN SurU kIqw igAw hY ieMj mwlUm huMdw hY ik
ieh rcnw iksy hor poQI dw ih`sw hY[
AwrMB : “nsIhiq nwmw pwKrml kw] poVI AlK inrNjn bwidswh bwidswh dw drbwr
hY] irjk sbwhy bMidAw dy jIAw ƒ Adwr hY]”
AMq : ihkmq dw nusKw disAw hoieAw hY ]

h`Q ilKq nM : MS 652 h


isrlyK : slok jIv Awqmw ky
p`qry : 243 a-298 a
Akwr : 10 X 14 s.m. ilKq : 8 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr hY [ poQI dI hwlq TIk [
AwrMB : “<sLok jIv Awqm ky ] hmrw ipqw sucyqu hY inrBY hY inrbWn ] sUCmu inrmul
rUp hY sRb klw BgvWn]1]”
AMq : “] pRgit dIsY bRhmu sBu gupqu BI Xw ko nwau] ibriC rUpu sNswr sBu sWJw mIJw
gwau ] 201 ]

h`Q ilKq nM : MS 652 k


isrlyK : hulwm mohnI
lyKk : mohn
p`qry : 300 a - 326 A
Akwr : 10 X 14 s.m. ilKq : 8 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI rcnw dI hwlq mwVI, p`qry ikrm Kurdw hn Aqy Ksqw hwlq
ivc hn [
AwrMB : “ < sRI gxyswey nmw AQ hulws mohnI mohn ikRiq ilKqy ] cOpeI ] nmo rUp
Awqm nv nyhI ] sB Gt pRgtXo Dir ihq dyhI ] idRst Agocr liKau n jweI]”
AMq : “dohw] jI AkwgR ilKqy Birau pRym n KUtY bwq] Ab mohn iqhN bwq kO Twaur
ihau nih gwq ] 125 ] ieq hulws mohnI smwpq ] 1 ]”

h`Q ilKq nM : MS 653 sMgRih


isrlyK : kQw pUrxmwsI kI
lyKk : kysR isMG
smW : sMmq 1795
p`qry : 1 – 40 a
Akwr : 16 ½ X 11 s.m. ilKq : 10 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, cmVw auKVI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dohrw
cwry pwsy do do kwlIAw lkIrW,do do lwl, iek jwmxI Aqy iek pIlI motI lkIr[
sqrW pRqI pMnw-7 hn[

45
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ poQI dI hwlq cMgI poQI dy SurU ivc kuJ p`qry KwlI [ hwSIey dw
fIzweIn bxwieAw hoieAw hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] kQw pUrxmwsI kI ] doihrw ] sRI nwnk jI ko nmo kro su
ihq icq lwie [ pUrn kro gRMQ Xih qum mm hoie shwie ] brq kw mhwqm ] 1]”
AMq : “ieq sRI pUrnmwsI kI kQw smwpqM ] doihrw ] dsKq kysR isMG ky dwsn dws
khwie ] Bul cUk muih bKsIE pwT kro mn lwie ] sMmq 1948 [ mhInw sOx vwr
Ayq [ 9 [[[[]”
not : ies rcnw ivc hI pYqIs AKrI - pMnw 22 qoN izkr AwauNdw hY [ jo pMnw - 27
qk cldw hY [ Aqy ies ivc hI AwrqI dw izkr AwauNdw hY [ - Asl rcnw kQw
pUrxmwsI dI pMnw nMbr 40 a qy smwpq huMdI hY [

h`Q ilKq nM : MS 653 A


isrlyK : bwrh mwih mwJ 5 ]Gr 4]
p`qry : 40 A - 70 a
Akwr : 16.5X11 s.m. ilKq: 10X7 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “bwrh mwih mwJ mhlw 5 ] [ Gr 4 ]]]] <siqgur pRswd ikrq krm ky
vICVy kr ikrpw myluh rwm ] cwr kuMt dh ids Brmy Qk Awey pRB kI swm]”
AMq : “pwrbRhm pRB syvdy mn Amdr [AMdr] eyk Dry ] mwh idvs mUrq Bly ijs kau
ndr kry ] nwnk mMgy drs dwn ikrpw krhu hry ] 1 = 4 - [[[ 1 [[

h`Q ilKq nM : MS 653 e


isrlyK : kQw pQr cOQ kI
p`qry : 71 a - 85 A
Akwr : 16.5X11 s.m. ilKq: 10X7 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ kQw ] pQr cOQ kI ilKXqy ] Bwdro dI cOQ dy cMdR
mwh dy idn sRI ikCn mwih rwj nIcy iDAwn kIey qury jqy Qy ik cMdr mih kw
drsn nw hoie ]”
AMq : “hy gurU jI swfw BI insqwrw kro jI qW gurU nwnk jI ny aunw sBnw ƒ isKI dwn
bKisAw Aqy sB gurU nwnk swihb ky isK hoey ]
bolu BweI jI vwihgurU

h`Q ilKq nM : MS 654


isrlyK : joiqK AOr golwDÎwXw ] ArQwq ] joiqK pdwrQ ky AOr ipRCvI ky srUp
lyKk : kyhr isMG
smW : 1881 sMmq
sQwn : sRI rwm pur
p`qry : 1 – 122 a Aqy 1 – 10 a

46
Akwr : 14 X 20 s.m. ilKq : 9 X 15 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-18 hn[
Awm vyrvw : poQIAW dy SurU ivc hor poQIAW bwry izkr kIqw hoieAw hY [ aus qoN Agly pMny
aupr vI v`K v`K poQIAW bwry disAw hoieAw hY [ rcnw dI ilKweI suMdr, poQI dI
hwlq Awm krky TIk; pMnw nMbr 122 a qoN bwAd do - iqMn pMny KwlI Cf ky ies
rcnw dI Asl rUp ivc bMgwlI dI rcnw kIqI hoeI hY [ ijsdw aulQw bMgwlI qoN
ihMdI Aqy bwAd ivc pMjwbI ivc kIqw igAw hY [
AwrMB : “<sRI goibMdwX nm: joiqK AOr golwDÎX ] ArQwq ] joiqK pdwrQ ky AOr
ipRQvI ky srUp AOr nwnW dys AOr ndI AOr prbq AOr gsXw iDkwr AOr eIsr
rwDnw AOr bwix`jÎ AOr lok sMKXwieqÎwid kw ibvrx lokoN ky ivsyK gÎwpnwrQ ]
bMgwlI BwKw sy ihMdI myN qwmsn swihb ny qrjumw ikAw ] sRI rwm pur sn 1822 ]
inrKrwt ] pqRsMKXw ]”
AMq : pMnw nM: 122 ] “dohrw ] kyhr isMG nrys ihq pusqk ilKI bnwie ] sMmq
suiq bsu bsu ssI mkr mws suKdwie ] 1 siqgurU shwie ]”
iqMn cwr p`qry hwSIey vwly KwlI ies qoN A`gy dyvnwgrI ivc rcnw 1 - 10 pMny
qk kIqI hoeI hY [

h`Q ilKq nM : MS 655 sMgRih


isrlyK : bwrwmhW sRI rwm cMd jI kw ]
p`qry : 17-30 a q`k
Akwr : 15 X 12 s.m. ilKq : 11 X 11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl ivckwr iek kwlI lkIr[
sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : poQI ivc v`K v`K rcnwvW, vKrI vKrI kwnI nwl ilKIAW hoeIAW, Aqy v`K v`K
poQIAW qoN lYky, ies ijld bMdI ivc lgweIAW hoeIAW hn [ Akwr pKoN vI v`K v`K
hY [ pihly iqMn p`qirAW qy nMbr AMikq nhIN hn[
AwrMB : “]< [ siqgur pRswid [ ] [[[[ bwrw mhw sRI rwm cMd jI kw ] dohrw ] cyqR
icMqw icqvnI Pul rhI bnrwie ] drsrQ kw mnu mOilAw rwm isMGwsx pwie ]
pauVI ]”
AMq : “bwrW mwh sRI rwm kw kIAw auqwruQlI ] ml kyry bIc so rMg mhl hY ijau kMlr
kOl blI ] jyT mhInw qyrvI sukrvwr ilKwie ] siq gur ikRpw jb krI AnBY Kuly
Awie” Agly 2 –3 pMinAw aupr nsIAq nwmw ieM\ iliKAw hoieAw hY[ “bolxw gurU
Amrdws jI kw ] jy Awieqvwr ikqy turnw hovy qW pwn Kwie jwxw ]” ies qrW
swry vwrW bwry iliKAw hoieAw hY [ ies qoN Agly pMny aupr bwxI ivcoN disAw
hoieAw hY ijvyN :
iksy nwl lyKw krnw hovy qW jpujI swihb dI pMjvI pOVI pVHnI Awid [

h`Q ilKq nM : MS 655 A


isrlyK : ausqq sRI AMmRqsr jI kw ]
lyKk : sONDw

47
sQwn : kwly
p`qry : 32 a - 37 A
Akwr : 15 X 12 s.m. ilKq : 11 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI Awm krky TIk TIk [ poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ]sRI vwhgurU jI kI Pqy ] ausqq sRI AMmRqsr jI kI ]
CMd]”
AMq : AMimRqsr qy qIn kos kwly pscm Er ] sMDU bhu qw mY bsY auqmu hY vhu Taur]
vwsI iqs hI ngr kw soNDw kv (kiv) kw nwau ] sMqn kI srnwgqI rwKY iqn kau
rwm ] ausqiq sMpUrnM ] sRI AMmRqsr jI kI ] pVy suxy moK muKiq pwvY Bul cuk soD
pVnw [

h`Q ilKq nM : MS 655 e


isrlyK : Awrjw Gr pwvxy kI ]
p`qry : 38 a
Akwr : 15 X 12 s.m. ilKq : 11 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : ies rcnw ivc , kuJ p`qry KwlI C`fy hoey hn [rcnw dy p`qry iB`jy hoey hn[
AwrMB : “< siq gur pRswid ] Awrjw Gr pwvxy kI ] cYiq mwsy klw ivAwDI ] 1]
vYswK mws suK sMpd ] jyT mwsy Bvy rogI ] 3 ] AKwV hir nMd [4]”
AMq : “pUrn rudR BwKq ] isv pqRI ] AsuBw GVI ] kwrj ] ibbrijqy ] 1 ]”

h`Q ilKq nM : MS 655 s


isrlyK : bwrwmhw sRI goibMd isMG scy pwiqswih kw ]
p`qry : 1 a - 15 A
Akwr : 15 X 12 s.m. ilKq : 11 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI mwVI, DibAW vwlI , pVn ivc vI spSt nhIN hY [
AwrMB : “E o [ siqgur pRswid ] sRI vwhgurU jI kI Pqy ] AQ bwrw mhw sRI goibMd isMG
scy pwiqswih kw ] dohrw ] qyrw nwm Akwl jI jpy so ihq icq lwie gxpiq
swrdw bh dw jwqy hoie suhwie ]”
AMq : “bKso Aaugux kIey kIjo mohI siqgur suxy myrI ArjoeI Aaugx Gxyin guxw nhIN
koeI dIjY Bgiq hir ] Pul hrI su hir dIhw ky drsn AMmRiq sr jI jwh myrw mn
locdw [ 72 ] vwihgurU jI kI Pqy isrI siqgur shwie ]
[SMmq spSt nhIN hY ?] sp qRvy sYcI ilKI mhIny cyiq dy ivic ] Bul cuk bKs
lYxI ] 7 ] ] 76 ]

h`Q ilKq nM : MS 655 h


isrlyK : jMg nwmw sRI gurU goibMd isMG jI
p`qry : 10 + 4 = 14
Akwr : 15 X 12 s.m. ilKq : 11 X 11 s.m.
48
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw 9-10 hn[
Awm vyrvw : ds pMinAW qoN bwAd kwnI bdlI hoeI hY [ poQI dI hwq Awm krky TIk TIk]
AwrMB : “< [ siqgur pRswid ] AaurMg swih jo iliKAw idlIau prvwnw ] qU gurU
goibMid isMG sdwiedw klwvwn jo mrdwnw ] hukm , myrw kMDwr ivic kwbl
Kurwswnw]”
AMq : “rn ivc mwrn vYrIAW suD rhI nw kweI [ isr lgI hXwq KWn dy Awkwly
lgweI[ FTy sB jmwq dwr kI krIey BweI ]”
ies qoN AglI sqr spSt nhIN hY ?

h`Q ilKq nM : MS 657


isrlyK : Awid sRI gurU gRMQ swihb jI
ilKwrI : BweI swDU isMG gRMQI
ilpI kwl : sMmq 1879
p`qry : 677
Awkwr : 35X33 s.m. ilKq : 241/2X231/2 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw p`kI b`JI hoeI[ hwSIAw dohIN pwsIN 5-5 lkIrW[ ijld dI hwlq
Ksqw[
Awm vyrvw : pihly 7 p`qry KwlI hn[ 261 p`qry qoN kwnI bdlI hoeI hY[ qqkry dy 33 p`qry
hn[ qqkry qoN pihlW p`qrw nM: 433 juiVAw hoieAw hY[ poQI dy ivc vI p`qrw nM
433 juiVAw hoieAw hY[ ies qoN bwAd 3 a pMj vwr iliKAw hoieAw hY[ p`qrw nM
433 juiVAw hoieAw hY aus dy aupr QoVI ijhI bwxI idqI hoeI hY[ pqrw nM s`jy pwsy
AMikq hY[
qI sMinAws iBkwly vwsI[ muin jogI idgMbr jMmy sux jwsI[ jo dIsY so ivxsxw sB
ibnis ibnwsI[ ibr pwr bRhm prmysro syvk ibru hosI[ 18 ] slok fKxy m: 5]
sY nMgy nr nMg BuKy lK n quiKAw[ BuKy koiV n fuK nwnk iprI iprmy do suB
dsit]m : 5 ]

h`Q ilKq nM : MS 658 sMgRih


isrlyK : AMimRqsr mhwqm, gurbwxI
p`qry : 1 – 15 , 16 - 350 (gurbwxI) ic`qr: pihlw p`qrw nmUny dw hY
Akwr : 17 X 25 s.m. ilKq: 13 X 17 s.m.
vyrvw : ijld bwAd ivc bMnI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw nIlI, lwl,
kwlIAW lkIrW ivckwr v`fI pIlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI [ hwSIey ivc ikDry ikDry ilKq, pihlw p`qrw nMbr qoN
bgYr KwlI hY, jo PitAw hoieAw hY qy iek pqrw AKIr qy KwlI hY [ SurU ivc gRMQ dy
pMny aupr bhuq suMdr fIzweIn bxwieAw hoieAw hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] ] ; “sRI gxysswXnm : ] nmonmw : ]do: ] [ gux gxys
Aru swrdw bMdo ihqu icqu lwie ] jwkI ikRpw blys qy auqm miq ko pwie ] 1 ] jo
gnys ikRpw krY mUk hoie Qw cwil ] ipMgu cVY prbiq Aimiq pwvY buiD ibswlu ] 2
sIqwpiq ky crn ko bMdo bir bwru ] jwkI ikRpw blys qY auqroN swgru pwru ]”

49
AMq : “ieiq sRI BivKÎq purwxy aumw mhysur sMbwdy AMimRqsr mhwqmy nwmu Asstmo
iDAwie smwpqM ] 8 ] 1 ]
ieiq sRI AmimRqsru suDw srovr mhwqmy gurU ausqiq smwpquM msuqu suB msqu ] 1 ]
1] ] suMB ] 1 ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 658 A


isrlyK : gurbwxI
p`qry : 16 a - 350 a
Akwr : 17 X 25 s.m. ilKq : 13 X 17 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk TIk ilKweI suMdr [ ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI aqy ilKq hwSIey qoN bwhr hY [
AwrMB : “isMgwr rwg kI vwr slokw nwlu < siqgur pRswid ] mhlw 4 ] sloku m:3
rwgw ivic sRI rwgu hY jy scu Dry ipAwru ] sdw hir scu min vsY inhclu miq
Apwru ] rqnu Amolku pwieAw gur kw sbdu bIcwru ]”
AMq : “myGu rwgu puqRin ky nwmw ] 1 Kst rwgu aun gwie sMig rwgnI qIs ] sBY puqR
rwgn ky ATwrh dsu bIs ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 659


isrlyK : sRI dsm gRMQ swihb
p`qry : 1 - 651 A
Akwr : 36 X 32 s.m. ilKq : 24 X 22 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw cwry pwsy do do
kwlIAW ivckwr iek motI kysrI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-21 hn[
Awm vyrvw : SurU iv`c A`T p`qry KwlI Cfy hoey hn iPr q`qkrw idqw hoieAw jo p`qrw nM: 6 a
q`k cldw hY ilKweI suMdr hY Aqy gRMQ dI hwlq cMgI hY [ ikDry ikDry hVqwl
Pyrky suDweI kIqI hoeI Aqy hwSIey qoN bwhr vI iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ]jwpu ] sRI muKvwk pwiqswhI 10 CpY CMd ]qÍpRswid ] ckR
ichn Aru brn jwq Aru pwq nih n ijh ] rUp rMg Aru ryK ByK koaU kih n
skiq ikh ]”
AMq : “ib idh swkIAw swgry sb jguin ] ik mw rwbwkwrAsq jMg AMdrUn ]20] lbw
lb ibkun dm bdmnos ] hmy hir duAwlm Prwmos kun ]21] APjU 12]

h`Q ilKq nM : MS 660 sMgRih


isrlyK : Bgvq gIqw mhwqm
p`qry : 264
Akwr : 15 X 22 s.m. ilKq : 11 X 13 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
lwl Aqy ivckwr kwlI lkIr [sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI , ijld auKVI hoeI Aqy AwrMB ivc kuJ p`qirAW dI hwlq
Ksqw hY ]
50
AwrMB : “ 1 E o ] siqgur pRswid ] E oAM suA siq sRI gxyswieM nmh ] sRI
Bgvq gIqw ky mhwqm ilKqy ] sRI siqgur pRswid ]”
AMq : “ieq sRI gIqw mhwqmny sMpUrnM ] sRI rWm ikRs˜ Arpx smwpqM ] sRI gIqw jI ky
iDAwie ATwrih mhwqmu smyq sMpUrnM ilKY ] 1 ]”

h`Q ilKq nM : MS 661


isrlyK : hnUmwn nwtk
lyKk : ihrdy rwm B`lw
ilKwrI : jYsI rwm
smW : 1892 ib:
p`qry : 265 –490
Akwr : 15 X 22 s.m. ilKq : 11 X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 11 [
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc qqkrw idqw hoieAw hY [ poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< ] siqgur pRswid ] sRI rWm cMdR jI kw iekqRIsw ] < sÍ siq sRI
gxyswey nm : ] Ab hnUMmwn nwtk il`Kqy BwKw ikRiq ihrdyrwm Bly kI ] kib`q]”
AMq : “ieq sRI rwm gIqy hnUMmwn nwtk cqur dws AMk smwpqM ] 14 ] ikRq ihRdy r`Nwm
B`lw kI ] sMmq ATwrw sY b`Nwnvw ] cyq sudI CT ƒ roj buDvwr ƒ sMpUrn BeI ]
ieh poQI hƒmwn nwtk kI sMpUrn ilKI jYsI rwm nY ] siqgur kI (?) ikRpw qy ]
BUl cUk mwPu krnw ] vwhugurU jI ]”

h`Q ilKq nM : MS 663 sMgRih


isrlyK : rmwiex ] sRI rwm cMd jI kw
smW : sMmq 1902
p`qry : 1 – 292
Akwr : 25 X 17 s.m. ilKq : 20 X 14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy
do do lwl lkIrW Aqy iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI; p`qry auKVy hoey hn bhuqI poQI ikrm Kurdw hY [ ikDry
ikDry hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ E oAM suAsq sRI gxysw`ie nmih ] rmwiex ] sRI
rwm cMd jI kw ]”
AMq : “sMmqu aunI sY sqwrw ] 1917 mIqI (imqI) Pigix ] puQI dI ijiliq bMdI ]
poQI ilKI sMmuqu aUnI sY dUaisry ] 1902 mws hwV ijil bwvweI (ijld bxvweI)
sYqwirvy sMmq 1917 mws swihrwmu rwm jI poQI hoeI sMpUrx ] Buil cuik biKis
lYxI ] pVY qy suixqy muKu mukqu iq pwvy gy ] 12 ] mj ,mj ; rwmu rwmu”

h`Q ilKq nM : MS 663 A


isrlyK : swr gIqw
p`qry : 1 – 154
Akwr : 25 X 17 s.m. ilKq : 20 X 14 s.m.

51
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, poQI ikrm Kurdw Aqy Ksqw hwlq ivc hY [
AwrMB : “AQ swr gIqw ] < siqgur pRswdu ] ilKXqy ] Arjn vwc ] Arjn sRI iks˜
Bgvwn pih pRsn krY hY ]”
AMq : “ieiq sRI BwrQ purwxy AsÍmyd biKAwn pUrib Awau cwlIsmo kb tihkin jIAw
jwnw ] 40 jY scdw nMd sRI rwm cMd ] rwm jI rwm jI rwm jI ] sRI rwm jI sIqw
mwqw jI ] dohrw ] BrQ sqRGin sRI rwm jI Pun lCmx cwry Brwiq ] juD kirq
lv kus ijqy Bly bxy smwj ]

h`Q ilKq nM : MS 664 sMgRih


isrlyK : kibq cOkVI
lyKk : nMd lwl
p`qry : 1- 5 nMbr AMkiq ies qoN bwAd iek p`qrw nMbr qoN bgYr hY[
Akwr : 17 X 9 s.m. ilKq : 10 X 6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw auKVI hoeI hY[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dohrw,
do do lwl, kwlIAw lkIrW ivckwr iek motI pIlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-6 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI hY Aqy p`qry vI auKVy hoey [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] kibq cOkVI ilKXqy ] Awid Buq sRI nMd lwl pIqWbr
suhwie mwn mor mukt sIs aur kOs qb mix DwrI hy ] lt ptI CbIlI Cb BUKix
Apwr Dwr bMsI mYN mDr sur inRq ky aucwrI hY ]”
AMq : “khy kveIsr kOl rwD ikRsn muK bol AYsy nMd lwl jU ko bMdnw hmwrI hY ]”

h`Q ilKq nM : MS 664 A


isrlyK : pwk nwmw swKI mky mdIny kI nsIhiq nwmw bwby nwnk jI kw [
p`qry : 1 - 247 a
Akwr : 17 X 9 s.m. ilKq : 10 X 6 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] pwknwmw swKI mky mdIny kI nsIhiq nwmw bwby nwnk jI
kw ]”
AMq : “gosit mky kI bwby nwnk jI kIqI ] hwjIAw kwjIAw mulwixAw pIrw pYkMbrw
nwil hoeI ] sB murId kIqy ] jo icqu lwie pVygw suxygw so iPir jUnI n pweIAYgw
] AKru sBu soiD kir pVnw ] sRI vwhgur jI ] Akwl purK jI ilKqy pVqy suxqy
pivqR hovYgy ] vwhgurU vwhgurU vwhguru jI kI Pqy ] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 664 e


isrlyK : gosit bwby nwnk jI kI
p`qry : 1 a - 119 A
Akwr : 17 X 9 s.m. ilKq : 10 X 6 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr hY [ AKIr ivc pqirAW dI hwlq Ksqw [

52
AwrMB : “<siqgur pRswid ] gosit bwby nwnk jI kI mky Aqy mdIny ivic hoeI ]”
AMq : “sloku ] kwlu BieAw bhu rUpIAw Git Git rihAw smwie ] jh jh dyKau
iDAwn Dir sB mih rihAw smwie ] 1 ] 40 ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 665


isrlyK : guriblws pwqswhI CyvIN
lyKk : sohn, kvI
ilKwrI : suMdr isMG
smW : sMmq 1775 ? ilpIkwl: sMmq 1932
p`qry : 1-56
Akwr : 25 X 33 s.m. ilKq : 17 X 22 s.m.
vyrvw : ijld kpVw g`qw, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw KVHy ruK
kwlIAW lwl lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-17 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI [ gRMQ dy pihly Aqy AMq ivc iek iek pqrw KwlI [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] sRI BgauqI jI shwie ] AQ gur iblws igRMQ ilKXqy ]
CpY CMd ] ipRQM bMdnw pwrbRhm gurU nwnk suK swgr ]”
AMq : “ieq sRI gur iblws sRI gurU hir guivMd joqI joq smwey brnMn nwm iekIsvo
iDXwie smwpqM ] 21 msq suB msq ] ] poQI gur iblws jI kI pUrn BeI ]
sMmq aunI sY BXo brK bqIs mMJwr ] swvx mws iekIsvI iQq iqRqI buDvwr ] 1 ]
suMdr isMG kI bynqI pVIAY sMq suDwr ] hm Awd AMq mD BUlqy qum hI
bKsxhwr]”

h`Q ilKq nM : MS 666


isrlyK : bIcwr nOkw
p`qry : 118
Akwr : 15 X 12 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw; isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy KVHy ruK do do lwl lkIrW[
nOrMgI lkIrW Aqy kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw- 14 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI hY [ gRMQ dy SurU ivc 2 p`qry Aqy AMq ivc 1 p`qrw hwSIey
vwlw KwlI [ hwSIey ivc ikDry ikDry ilKq [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] [sRI gxyswey nmh ] AQ bIcwr nOkw ilKXqy ] hy
Bgvwn ien ieMdRIAw duAwrw jo krm krqw hY so qu M hI krqw hY ]”
AMq : “qIn ibAwpy jgq ko qurIAw pwvy koie ] nwnk sMq inRml Bey ij mn visAw
soie ]”

h`Q ilKq nM : MS 667


isrlyK : sO swKI (gur rqn mwl)
lyKk : rwm kuier, bwbw bu`Fw jI dI bMs ivcoN
ilKwrI : swihb isMG
smW : 1791 ibkRmI ilpI kwl: 1923 ibkRmI
sQwn : AlIgVH

53
p`qry : 261
Akwr : 12 X 21 s.m. ilKq : 7 X 14 s.m.
vyrvw : ijld gqw cmVw auKVI hoeI[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy KVHy ruK, do do
kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 240 A q`k gRMQ dI hwlq mwVI, p`qry auKVy hoey[ hwSIey ivc ilKq;
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ p`qirAW dw rMg AsmwnI [
AwrMB : “] 2 ] siq gurU jI shwie ] <siqgur pRswid mMgl bwbw nwnk gurU AMgd
gurU Amrdws ] rwmdws gurU Arjn hir goibMd gur rws ]2 ]”
AMq : “piVq suxiq inhwl huie siqgur dy pwQw ] sMmq 1923 ‘mwg sudI 5 [ poQI
swKIAw kI ilKI AlIgV ky mwih ] pVY sunY suK pwveI duK dirdu imt jwih [ 1 ]
] ]”

h`Q ilKq nM : MS 668


isrlyK : jYmnI AsmyD
lyKk : thkn
ilKwrI : iDAwn isMG mzbI
smW : 1883 sMmq
sQwn : nhoeI drgwh ivc iliKAw
p`qry : 5 – 420
Akwr : 24 X 30 s.m. ilKq : 17 X 21 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ p`qr nM: 81 qoN 89 qk Aqy
93 qoN 104 q`k hwSIAw nhIN [ p`qrw nM:105 qoN 304 qk dovyN pwsy KVy ruK do lwl
lkIrW ivc, iek kwlI lkIr Aqy p`qr nMbr 305 qoN 420 q`k hwSIAw dovyN pwsy
KVHy ru^ do do kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-17 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI hY [ gRMQ dy SurU ivc iek p`qrw Aqy AKIr qy AT p`qry
KwlI[ p`qrw nM: 107 A KwlI [ gRMQ ADUrw pihly cwr pqry nhIN [
AwrMB : “khI ] qYsy jg kIXo inRp shI ] kMcn rqn dwn bhu dIny ] iqRpiq mwn idj
brs BkIny ]”
AMq : “ieq sRI BwrQ prbxy AsmyD viKAwn kb thkn iDAwie iqRhqRmohY ikRq pUrn
jwn 73 ieq sRI BwrQ prbxy Drm jg viKAwny hY ikRq gRMQ sMpUrxM [ dohrw [
ACr mwqR jy BUly qum lyhu suDwr hm ko dos n dIjIAY hm iKn iKn BUlnhwr ]
ilKquMm swihbjwdw swihb isMG bydI vwsI fyrw bsI suq swihb buD isMG jI dw iqny
ivcoN BweI iDAwn isMG mzbI ny iliKAw fyf sY p`qrw thkx lhoeI drgw ivc poQI
AwrBI smqu 1882 mhIny Pgx ipRivstu 5 sMpUrx hoeI sMmq 1883 mhIny BwdoN
ivc pRivst [ pRivstu 6 buDvwr” gRMQ – A`gy Sbd spSt nhIN hn [ “sRI ikRsnwX
nmW sRI rWmWX nmw sRI prmwqmXw nmW sRI gurdyv jIX nmw srb dyv koX nmw ]
] 1166] QyrI srn hy gurU dyv jI 1 1 1 1 1 1”

h`Q ilKq nM : MS 669


isrlyK : rwjnIq
lyKk : dyvI dws
54
p`qry : 40
Akwr : 17 X 22 s.m. ilKq : 13 X 18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw bwAd ivc bMnI hoeI[ isAwhI kwlI [sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq TIk [ ilKweI suMdr [
AwrMB : “<sRI vwhgurU jI kI Pqy ] AQ dyvI dws ikRq rwjnIq ilKXqy ] kibqu ]
nIq hI qY DrmDr qY skl isD nIq hI qY Awdr sBwn bIc pwieXy ]”
AMq : “pihlwd hyqu jwn nwQr ky bWDy Awp pwQr ky pyt mY qy Avqwr lIno hY [ 117 ]
ieq sRI dyvI dws ikRq rwjnIq kibNq smwpq” [

h`Q ilKq nM : MS 670


isrlyK : igAwn rqnwvlI (jnm swKI gurU nwnk dyv)
lyKk : mnI isMG, BweI
ilKwrI : auqm isMG
sQwn : KYrwbwd
smW : 1886 (ilpI kwl)
p`qry : 320
Akwr : 19 X 28 s.m. ilKq : 13 X 18 s.m.
vyrvw : ijld gqw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy KVHy ruK do
lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI hY [ gRMQ dy AKIr ivc iqMn p`qry KwlI [ hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI ]
AwrMB : “<siqgur pRswid ] ] siqnwm krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUrq
AjUnI sYBM gurpRswid ] nwm sB dyvw dw dyv hY ] koeI dyvI ƒ mnwvdw hY ]”
AMq : “pr jo isK suxngy sxwvxgy ilKwvxgy sBy isKI ƒ pRwpq hovngy ] sMmq
1886 ] imqI Pgxo idn ] 9 ] sMpUrn hoeI KYrwvwd ivc ilKI ] bolhu vwhgurU
jI kI Pqy ] dsKq auqm isMG poQI auqwr sMpUrn BeI ]”

h`Q ilKq nM : MS 672 sMgRih


isrlyK : pRym AMboD
smW : sMmq 1750
p`qry : 1-156
Akwr : 17 X 15 s.m. ilKq : 13 X12 s.m.
vyrvw : ijld cmVw g`qw auKVI hoeI[ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : ies ivc prcIAW hn, prcI kbIr jI, DMny, qRlocn kI, jY dyv jI kI, rivdws jI
kI, mIrW bweI jI kI, krmw bweI jI kI, sYn jI kI, bwlmIk jI kI, sukdyv jI kI ,
pirswd jI kI [ gRMQ dI hwlq mwVI, gRMQ iBijAw hoieAw hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] prcI ] kbIr jI kI ] pRQmy kbIr kI prcI khau ]
ijau suinAw iqau BwiKAw cha ]”
AMq : sMbq sqRh sY pcws ] suklw iekWdsI mgsr mws ] poQI pUrn siqgur krI]
dws duAwry pUrI prI ] ArD shMsR caupweIXwmY ] KoVs ADk dohrw qwsY ] sorTw
Julnw bwhir nwih ] ijau pwq PUl qrvr mwih ] pRym AMboD poQI kw nwmu] pVq

55
sunq lhY suK ibsrwm ] 61 ] dohrw pRym mhodD pYiT kY ko goqw lyie ] hir rqn
Amolk hwiQ iqs shjy siq gur dyie ] 1 ] 16 Buly cuky bKsxw ]”

h`Q ilKq nM : MS 672 A


isrlyK : sRI Akwl jI kI ausqq [Akwl ausqq ]
smW : imqI hwV vdI eykm
p`qry : 154 - 202
Akwr : 17 X 15 s.m. ilKq : 14 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw Aqy p`qry ikrm Kurdw [
AwrMB : <sRI BgauqI jI shwie ] auqwr Kwsy dsKq ] sRI Akwl jI kI rCw hmnY] sRb
loh kI riCAw hmnY ] AwgY ilKwrI ky dsKq ]”
AMq : “AMbw jmIn ijn ijh jgq jwp ] 5 ] 261 ] swqo Akws swqo pqwl ] ibQro
AidRs ijh krm jwr ] 6 ] 272 ] sRI Akwl jI kI ausqq sMpUrn imqI hwV
vdIikm 1 (1)
Bulw cukw bKsxW sdkw swD sMgq jI kw ]”

h`Q ilKq nM : MS 672 e


isrlyK : klw Drm krm
p`qry : 56 a
Akwr : 17 X 15 s.m. ilKq : 13 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : ies rcnw ivc kwnI bdlI hoeI hY [
AwrMB : “jnnI jqn kir jugvY jTr ibKY qwqy ipMf pUrn hoie suq jnmq hY ] bhuir
AauKid Kwie sNjm sihq rhY qwhI qy pYpIAq Arog pnpn hY ]”
AMq : “ikrq ibriq koaU mUl KovY rovY koaU lwB lBiq kY cau guno bFwvhI ] jYso jYso
joeI kUlw Drm krm krY qYso qYso jsu Apjsu pRgtwvhI ] 213 ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 672 s


isrlyK : vwr igAwn rqnwvlI
lyKk : gurdws Blw, BweI
p`qry : 15
Akwr : 17 X 15 s.m. ilKq : 13 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : ilKq bxqr purwqn ilKweI dy AKr - l, h, P Awid vWg hY [ hVqwl Pyr
ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] vwr igAwn rqnwvlI ] BweI gurdws Bly kw bolxw ]
nmskwru gurdyv kau sc nwmu ijsu mMqR suxwieAw ] Bv jl ivco kiF kY mukiq
pdwrQ mwih smwieAw ]”

56
AMq : “kl jug nwnk guru goibMd ggw goibMd ggw goibMd nwm jpwvY ] cwry jwgy chu
jugI pMcwiex ivic jwie smwvY ] cwro Acr iek kir vwhgurU jip mMqR khwvY ]
jhw qy aupijAw iPir qhw smwvY ] 49 ]”

h`Q ilKq nM : MS 672 h


isrlyK : vYrwg pRkrn sRvx isMmRq BwKw
p`qry : 1 a - 153 a
Akwr : 17 X 15 s.m. ilKq : 13 X 12 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, PtI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy KVyH
ruK[ sqrW pRqI pMnw hn [
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq mwVI; gRMQ iBijAw hoieAw Aqy ikrm Kurdw [ ilKweI suMdr [
AwrMB : E oAM sRI prmwqmey nmh ] ] vYrwg pRkrn sRvx ismRq BwKw ilKqy ] sq icq
AwnMd rUp jo Awqmw iqs ko nmskwr hY ]”
AMq : “hy swD AYsy kih kr rwm jI qU sIR ho rhy ] jYsy bVy myG ko dyK kr mor sbd
kr ky qUsRI ho jwqw hY ] qYsy rwm jI qUsIR ho rhy ] ieq sRI vYrwg pRkrny rwm pRs˜
smwpqm nwm srgh ] bwlmIko vwc ]”
ies qoN A`gy pMnw AKIr qy Aru mhW vYrwg ky vcn munIsr ky ivdmwn khY hY ]
iqn kwau” --smwpq ]

h`Q ilKq nM : MS 673 sMgRih


isrlyK : kQw sq jug kI
p`qry : 1 - 65 A
Akwr : 10 X 14 s.m. ilKq : 8 X 13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW
ivckwr iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI , p`qry Ksqw hwlq ivc Aqy Pty hoey hn [
AwrMB : “< sRI suÍsiq gxyswX nm : ] kQw sq jug kI purwqn ]” pMny AKIr qoN Pty
hoey hox kwrn, ilKweI pUrI pVIH nhIN jWdI [
AMq : “qyry ipCy jgqu nwm AwrwDYgw gurU AMgd jI gurU bwby jI ky crxI lgw bolxw
hoieAw ] vwhugurU vwhugurU vwhugurU jpxw ] gosit pUrI hoeI ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 673 A


isrlyK : pwk nwmw swKI mky mdIny kI [
p`qry : 68 a - 339 A
Akwr : 10 X 14 s.m. ilKq : 8 X 13 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : ilKq suMdr ,poQI dI hwlq Awm krky TIk [
AwrMB : “< siqgur pRsid ] pwknwmw swKI mky mdIny kI ] nsIhq nwmw bybw
[bwby] nwnk jI kw [ sWhsWrP qQw kwjI rknNdI nwil hoAw ] rwgu iqlNigmw
]1]”

57
AMq : “isNk my kwrin ilKih ilKwrI kIrqnIey gux gwvih ] isNk my kwrin QIey
pwiqswhw dill sNkir ly Dwvih ] isNk my krin hoie mvwsw ikly koit bxwvih ]
liK kro ------- gost mky mdIny kI pUrI hoeI ]”

h`Q ilKq nM : MS 674 sMgRih


isrlyK : joqk igrMQ, myG mwlw joq [
p`qry : 1 - 182 A
Akwr : 16 X 11 s.m. ilKq : 10 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW ivckwr kwlI lkIr [sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI, ilKweI suMdr [ < siqgur pRswid ] qqkrw joqk igrMQ
poQI kw ilKXqy ] joqk sWsqR myG mwlw kw ] AQ kqk mws Plu ] pMnw 4 [ pMnw
1 a qoN lYky 4 A q`k swrI rcnw dw q`qkrw idqw hoieAw hY [
AwrMB : pMnw 1 qoN dubwrw AwrMB krky rcnw bwry disAw hY [ “<sÍ siq sRI gxyswie
nmhw ] myG mwlw joqk swsqR vriK idnw kw kwl sukwl dw vIcwru ilKXqy ] dohrw
] prm purK Git Git rimau joq rUp Bgvwn ] skl irD suK dYn pRB nmo myG
Dir iDAwn ]”
AMq : “ieq sRI joqk swsqR mhUrq icMqwmx gRMQ BwKw smwpiq msq suB msqu
]1]”

h`Q ilKq nM : MS 674 A


isrlyK : igAwn srod BwKw
lyKk : crn dws
p`qry : 182 A - 210 A
Akwr : 16 X 11 s.m. ilKq : 10 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr [ gRMQ dI hwlq cMgI [
AwrMB : “<siqgur pRswid AQ igAwn srodw BwKw ilKXqy ] dohrw ] nmo nmo suKdyv
jI kro pRxWm AnMq ] qum pRswid isXo kihq hUM crn dWs bRnMq ] 1 ]”
AMq : “ieq sRI igAwn srodw crn dws rxjIq ikRq sMpUrnM ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 674 e


isrlyK : pRICw
smW : sMmq 1893
p`qry : 210 A
Akwr : 16 X 11 s.m. ilKq : 10 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw 9-10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ pRICw ilKXqy ] sorTw [ mMqR n DrY iDAWn leyn
fljo kr ibKy ] kwrj mDm jWn jb Byt n rwKY gurW kI ] 1 ] dohrw ]”

58
AMq : “myK ibRK krk mkr suuÍrgy ] imQun kMinAw ] qul Dn nWgy isMG Ail kuMB mIny
imRqU ] ibcrq BdRw qRYBvn mDy ] 1 ] 11 ] 1 ] ] ]”
not : ies ivc ‘sgnOqI’ ‘supny ky l`NCx’ Aqy ‘joqk dI poQI’ Awid vI hY [

h`Q ilKq nM : MS 674 s


isrlyK : Bogl purwx Bwgvq
p`qry : 1-18 A
Akwr : 16X11 s.m. ilKq : 10 X 9 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ilKqm Bogl purwx Bwgvq ky pMjvyN iskd kI igAwrvy
iDAWE kI bwrqw ilKI ]”
AMq : “ieq sRI Bogl purwxy Agsq mun ibricqy ] smwpqM ] Bogl purwx ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 676 sMgRih


isrlyK : ibRMd sq seI
lyKk : ibMd
smW : 1791
sQwn : Fwkw shr
p`qry : 1 - 65
Akwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 13 X 8 s.m.
vyrvw : ijld cmVw g`qw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw pihly p`qry qy cwry
pwsy do do lwl lkIrW, bwkI pqirAW qy KVHy ruK dovy pwsy do do kwlIAW lkIrW [
sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq ikrm Kurdw [ gRMQ dy pihly pMny aupr ilKq vwly p`qry qy hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ ibRd sq seI ikRiq kiv ibRMd ilKXqy ] sRI gurU
nwQ pRBwv qy hoq mono sb is`D ] Gnqy jXo qr byl dl PUl Pln kI ibR`D ]”
AMq : “ijX sMqoK ivcwrIAY hoie ju ilKXo nsIb ]Kl gur kw ckQIr sO mwnq rlI
grIb ] smY swr dohwn ko sunq hoq mn mod ] pRgit BXo Xih sq sYXw BwKw ibMd
ibnod ] 93 ] sMbq sis rsvwr sis mMGr sud ss vwr ] qWqy Fwky shr mY
aupjXo puhm pRcwr ] 94 ] ] iea sRI ibMd ibnod ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 676 A


isrlyK : rwjnIq
lyKk : dyvI dws
p`qry : 66 a-99 A
Akwr : 17X12 s.m. ilKq : 13 X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk [

59
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ rwjnIq ikRq kivdyvI dws ilKXqy ] kib`q ] nIq
hI qY Drm Drm hI qY sRb isD nIq hI qy Awdr sBwn bIc pweIAY ]”
AMq : “dwn ky n mwn ky n swhsn jnmn ky n mDm Ajwn ky indyKby ky swj ky ]
sukRq n krby ky muK kRUr rrby ky AwphUM fubq bykO borq smwj ky ] 1119 ] dyvI
shwie jI ]”

h`Q ilKq nM : MS 676 e


isrlyK : cxwkw swsqr BwKw
lyKk : cwxkX
ilKwrI : sYnwpqI, BwKwkwr drbwrI kvI
p`qry : 99 A - 118 A
Akwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 13 X 8 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr , poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] ] AQ cxwkw swsqR BwKw ilKXqy ] dohrw ] pRxvq ho sRI
ibsn ko jo iqRlok ky rwie ]”
AMq : “gurU goibMd kI sBw mY lyKk prk sujwn ] cwxwky BwKw kIey kv sYnwpiq mwn ]
11 ] ieiq ibRD cwxwky BwKw KoVs DXwie smwpqM ] 16 ]”

h`Q ilKq nM : MS 676 s


isrlyK : Bwv pcwskw
lyKk : ibRMd
smW : 1743 ibkRmI
p`qry : 118 A - 135 A
Akwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 13 X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ Bwv pcwskw ilKXqy ]”
AMq : “ieq sRI Bwv pcwskw sMpUrxM ] suBMBvq: ]”

h`Q ilKq nM : MS 676 h


isrlyK : mwnmMjrI nwm mwlw
lyKk : nMd dws
p`qry : 135 A - 166 a
Akwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 13 X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk TIk [ ilKweI suMdr [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] sRI gxyswXnm : [ AQ mwn mMjrI nwmmwlw ikRq kiv nMd
dws ilKXqy ]”
AMq : “mwn nwm ky Byd kir kihXo jQw miq swr ] suin gurmuK qy brnXo BUlXo lyh
Lyhu svwr ] 298 ] ieq sRI nwm mwl nMd dws ikRq smwpqM ]”
60
h`Q ilKq nM : MS 676 k
isrlyK : AnykwrQ
lyKk : nMd dws
p`qry : 166 a - 180 A
Akwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 13 X 8 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dy AKIr ivc do hwSIey vwly aurdU ilKq vwly p`qry [
AwrMB : “< sRI gxyswXnm : ] AQ AnykwrQ nMd dws ikRq ilKXqy ] dohrw ] ju pRB
joiq mY jgq mY kwrn krn AByv ]”
AMq : “joeI Anyk ArQ pVY Aqvw suny ju koie ] qwkau Ank ArQ ieh puMnX
prwpiq hoie ] 146 ] ieiq Anyk ArQ sMpUrnM ] dyvI shwie jI kI poQI hYgI]”

h`Q ilKq nM : MS 677


isrlyK : hnUmwn nwtk
lyKk : ihrdy rwm B`lw
ilKwrI : kwhn isMG
smW : 1700 ibkRmI 1890 ilpI kwl
p`qry : 331
Akwr : 14 X 19 s.m. ilKq : 10 X 14 s.m.
vyrvw : ijld nhIN; isAwhI kwlI ; hwSIAw 28 p`qirAW qy dovyN pwsy KVy ruK iek iek
kwlI lkIr ; sqrW pRqI pMnw - 10 [
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq ikrm Kurdw [ gRMQ dy SurU ivc do p`qry Aqy bwAd ivc iek p`qrw
KwlI , iPr iqMn p`qirAw qy ilKq iek p`qrw KwlI Aqy cwr pqirAW qy iPr ilKq
ikDry ikDry hwSIey ivc ilKq [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ poQI dy AKIr
ivc sorTw ADUrw [ gRMQ dy pihly Aqy AKIrly kuJ p`qirAW qy kwgz l`gw hoieAw[
AwrMB : “<siqgur pRswid ] sRI gxyswXnm : ] AQ hnUmwn nwtk ilKqy ] ikRq kb
(kvI) ihrdy rwm B`lw ] kib`q ]”
AMq : “sMbqu ibNkRm inRpiq shs Ktu sq AsIh br ] cyqR cwdnI dUj CqR hNgIr
suBt pr ]
sMq suno mn lwie poQI ilKI fyry gurU Kwlsy jI ky pVq ilh irsw isMG kRnYl dI
ivic hnUmwn nwtk pUrn Bxo ] s`pq ATwrw sYn Bym ] jyT vdI iQq nomI ieh
jwn ] somvwir suklw pKu C`qRpqI rixjIq isMG ] dohrw ] dohrw ] Bul cuk moh
biKsky pVIau sMq sAwl ] kwhin isMG kI bynqI ] drsn hoie nrMjin rwie ]
quhI”

h`Q ilKq nM : MS 680


isrlyK : guru iblws sRI gurU bwbw swihb isMG jI
lyKk : SoBw rwm A`fx SwhI
smW : sMmq 1922
sQwn : AMimRqsr

61
p`qry : 399
Akwr : 24 X 32 s.m. ilKq : 10 X 22 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw auKVI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw-
21 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI [ gRMQ dy SurU ivc iek Aqy bwAd ivc pMj p`qry KwlI [
hVqwl Pyrky suDweI kIqi hoeI; ikqy ikqy hwSIey vwlI QW ilKq [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ gur iblws sRI gurU bwby swihb isMG jI kw ilKXqy ]
ikRq kiv BweI soBw rwm A`fx swhI jI kI ] dohrw ] sRI gurbwnI gnpqih nwX
sIs kr jor ]”
AMq : “ieq sRI gurU iblws gRMQy sRI siq gur swihb isMG jI ko sc KMf pRsQwn brnnM
nwm spqmo iDAwie smwpqM sq suB msq ] 1 ] 1 ]
ieq sRI siq gur swihb isMG scKMf vwsI smwpqM ] 1 ]
AQ gur iblws ikRq kiv BweI soBw rwm A`fx swhI kI BweI guid`q cMduko jigAwsU
ko ] AQ suB sMmqurwjw ibkRmw jIqu ko ] sMmq 1922 imqI Pguxu idny ATwrvI 18
- Pgx sudI qRXodsI sMpUrn kIqw sI Amrqsr jI suDw srovr ko kMfy prK
bYiTky rcnw rcweI BweI soBw rwm ny [
Buil cuik sRI gurU mhWrwj guru swihb isMG ji swihbjwdy ibsn isMG qygu isMG
ibkRm isMG Aqr isMG sUrq isMG sujwn isMG swihbjwdw bwvw Kym isMG hor sRbq
swD sMgiq sMjugiq iqsko myrI bMdnw bwrMbwr Awip shwie hovY ] 1 ] hrI hir
hrI hir ] rwm nwm ] rwm ikRs˜nmonm : -

h`Q ilKq nM : MS 681


isrlyK : prcI gurU bwby hMdwl jI kI
lyKk : bRhmdws
p`qry : 328
Akwr : 11 X 16 s.m. ilKq : 9 X 16 s.m.
vyrvw : ijld cmVw,ikrm KwDI[ hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK do do lwl ivckwr iek kwlI
lkIr[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : pihly p`qry aupr kwgz lgw, Aqy hyTw ieM\ iliKAw hoieAw hY [ ieskw mwlk
msMd sweIN dws inrMjnI, jMifAwlw gurU [ gRMQ ikrm Kurdw ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ]nIswn gurU bwby hMdwl jI kw dIiKAw ] Awid sc jugwid
scu [ hYBI scu hosI BI scu ] sc nwmu krqw purKu ] inrBau inrMkwr]”
AMq : “ieiq sRI prcI gurU bwby hMdwl jI kI bRhm dws brnqy nwm cauKstvau iDAwau
smwpqM ] 10 ]”

h`Q ilKq nM : MS 682 sMgRih


isrlyK : CpY
lyKk : rjb
p`qry : 16
Akwr : 15 X 26 s.m. ilKq : 9 X 19 s.m.

62
vyrvw : Kuly p`qry lkV dI P`tI ivc bMny hoey hn[ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-10
hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI, ikDry ikDry hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ CpY ilKXqy ikRq rjb jI ] ] gur pUjw kw AMg]
bYrwg rmY ibqo Ast kul pwrs DrIXih ] klp ibRC bnrwie Pul Pl Amrs suB
rIAih ]”
AMq : “dohrw ] dwdU qum jIau ky Aaugnq jy sukwrn kaun AgwD ] myrI jrnw dyK kY
mq ko sIKY swD ] 90 ] AQ CpY sMpUrn rjb jI ky ] ] msq suB msq ] ]ApjU
] ]CpY ] ] 8] ]”

h`Q ilKq nM : MS 682 A


isrlyK : jpujI
lyKk : gurU nwnk
p`qry : 10
Akwr : 12 X 25 s.m. ilKq : 8 X 19 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw -8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, p`qirAW dI hwlq cMgI [
AwrMB : “<siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur pRswid]
jpu ] Awid sc jugwid scu ]”
AMq : “sloku” pvx gurU pwxI ipqw mwqw Driq mhqu ] idvsu rwiq duie dweI dwieAw
KylY sgl jgqu ] cMigAweIAW buirAweIAw vwcY Drmu hdUir ] krmI Awpo AwpxI ky
nyVY ky dUir ] ijnI nwmu iDAwieAw gey muskiq Gwil ] nwnk qy muK aujly kyqI
CutI nwil ] 1 ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 682 e


isrlyK : AnwD dws
smW : 1726 ibkRmI
p`qry : 14
Akwr : 12 X 24 s.m. ilKq : 8 X 18 s.m.
vyrvw : KulHy p`qry sIqy hoey Aqy lkV dI PtI ivc bMny hoey hn [sqrW pRqI pMnw -9 hn[
Awm vyrvw : poQI, ikDry ikDry hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY [ ilKweI vI keI QwvW qy
DibAW vwlI hY [
AwrMB : “< sRI gxyswXnm : ] AQ sRI ivcwr mwlw AnwQ dws ikRq ilKXqy ] do] nmo
nmo sRI rwmjUsq icq AWnMd rup ]”
AMq : “ieiq sRI ivcwr mwlAwqm vwn kIibq As†mo ibsRwm ] 8 ] ieiq sRI ivcwrmwl
sMpUrxM ] 1 ] 210 ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 682 s


isrlyK : ADXwqm prgRs [prgws]
smW : 1755 ibkRmI
p`qry : 19

63
Akwr : 14 X 26 s.m. ilKq : 10 X 21 s.m.
vyrvw : Kuly p`qry, PtI ivc bMny hoey hn[ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI [ ilKweI suMdr hY [
AwrMB : “< [ siqgur pRswid ] sRI prmwqmnynm : AQ ADXwqm prgRs ilKÎqy ]
sÍYXw ] = ] sqRwvr jMg mjIv ijqy jig BWq inBWqM Bin vyK Dry hYN ] qW mih
sq`NX icdw nMd eyk suAwq min BÎM prkwS kry hYN ]”
AMq : “byd bcn isNimRq bcn ]228] kih suKdyv iblws ] ADXwqm prkws qy
ADXwqm prkws ]229] sMpq sqRh sY brK pcvn Awis†n mws ] eykwdis
buiD gRMQ ko sukl pK suB jwin ] 230 ] ieq sRI suKdyv ikRq ADXwqm pRkws
smwqM suB msqu ] 231 ] = ] 0[ ]= [0]”

h`Q ilKq nM : MS 682 h


isrlyK : swrkqwvlI
smW : 1881 ibkRmI
p`qry : 21
Akwr : 15 X 26 s.m. ilKq : 9 X 17 s.m.
vyrvw : Kuly p`qry P`tI ivc bMny hoey hn[ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ swrkqwvlI BwKw ilKÎqy ] dohrw ] sRI piq pRQm
nmw mm mXogI irdy invws ] BogI irdy audws jovYmm suimq pRkws ]”
AMq : “nih suD AsuD kI suD pcIm mbuiD AsuD hqIu AGDwmw ] hirdXwl ivru`D jo hY
vurxwrQ suD kro qumhy kiv sÍwmw ] nR`NBY nw†g is`†NDI sRis sMmq swvx mMgl iQq
CT pXswm ] cuhnI pursih ARMB krXo [ ieiq sRI lv Dwm sBw ijqnwm ] 22 ]
do] nau svYXy sorTy kqRX kibq llqyk ] dohy pMck rwj duie iekI CMd ibbyk
]23] ieiq sRI swrokqwvlI pMdRs imsRqupwT ] suBwucq ky Cd sB dosypWfvAwTw
]15] ] 258 ] = ] =”

h`Q ilKq nM : MS 682 k


isrlyK : hrBrq vYrwg sqk BwKw
p`qry : 48
Akwr : 15 X 26 s.m. ilKq : 8 X 20 s.m.
vyrvw : Ku`ly p`qry bMny hoey[sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] sRI gxyswXnm : ] sRI sMkrwXnm : AQ sRI hrBrq vYrwg
sqk BwKw ilKXqy ] dohrw ]”
AMq : “riv pRBwv iqRau dsy koh rihiq praur Brwiq ] sWq hyqu sÍjnw inko Bxo Awp
Ab sWiq ] 74 ] sorTw ] Brq sqk vYr 0- ies qoN bwAd p`qrw nhIN hY ]”

h`Q ilKq nM : MS 682 K


isrlyK : BwvrsW im˜q
lyKk : gulwb

64
p`qry : 19
Akwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 13 X 8 s.m.
vyrvw : Kuly p`qry sIqy hoey hn [ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, pr ikDry ikDry DibAW vwlI hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] sÍXw ] syq kry ijn swgr pY sB dyvn ky duK dUr
imtwey] rwvx ky ds sIs kty suB BIKx ky isr CqR iPrwey ]”
AMq : ieiq sRI mq mwn isMG crx isKq gulwb isMGy ngOrI rwey Awqm jyn ivrcqM Bwv
rsWimRqI smwpqM suBM BUXwq ]”
SRI rwm sRI rwm siq jI ]”

h`Q ilKq nM : MS 682 g


isrlyK : CMd rqnwvlI
lyKk : hrI rwmdws inrMjnI
sQwn : iffvwnw idRV rUp jih gRMQ jnm skl jwkw
p`qry : 18
Akwr : 14 X 26 s.m. ilKq : 10 X 21 s.m.
vyrvw : Ku`ly p`qry bMny hoey hn [sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : pihlw p`qrw nukr qoN BuirAw hoieAw Aqy bwkI p`qry pwisAW qoN kuJ kuJ Bury hoey[
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ CMd rqnwvlI ilKÎqy ] sRI gxyswXnmw : dohrw]
gur gn piq goibMd ko nwie sIs hir rwm ]”
AMq : “ieq sRI hir rWm dws inrMjnI [ kuMiq CMd rqnwvlI sMpUrxM msq suB msqu]
rwm rwm rwm nwm rwm nwm rwm nwm gusweI [ hr hr hr quhI quhI quhIA”

h`Q ilKq nM : MS 682 G


isrlyK : nsIhq nwmw (gurU nwnk)
p`qry : 2 - 13
Akwr : 11 X 15 s.m. ilKq : 9 X 11 s.m.
vyrvw : K`uly p`qry bMny hoey hn [
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [ pMnw do qoN surU kIqw hY ]
AwrMB : “kUMij kurkwvy ey ] 3 syK srP nQI auqvlw ] iek coit : nQI vin
cwvlw]”
AMq : “BiT peI dosqI klI kI geI dyiK idAwhU ] nwnk dosqI sc kI hoie nwnk
dosqI sc kI hoie EiV inbhU ]

h`Q ilKq nM : MS 683


isrlyK : AiDAwqm rmwiex
lyKk : mwn isMG
smW : 1891 sMmq
Akwr : 32 X 16 s.m. ilKq : 26 X 12 s.m.
vyrvw : ijld, Kuly p`qry moty kwgz ivc bMny hoey ; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl;
sqrW pRqI pMnw-10 hn[

65
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : <siqgur pRswid ] sRI gxyswXnm : ]dohrw ] “dyvI mwqw swrdw ieMdu
smhws] bMdo pd pMkj sdw kro sUmiq prkws ] 1 ] sMkr CMd ] gxnwQ dws
invwie msqk bMdnw pgDwr ]”
“ieq sRI mq AiDAwqm rmwiex aumw mhysur sMbwdy auqR kWf ibkuMT inrXwxo nwm
nvmoiDAwie ] 9 ] sMpUrxM suMB Bvq ] fIzweIn bixAw hoieAw ]”
AMq : “gurU goibMd isMG ky pdwr ibMd mMjulM ] invwie sIs bMdnw su jor pRym AMjlI] sm
sq s`qR mwr qyj puMj jwib QirXo ] Anyk dUKdwr isK puMj jwau bwir ] 51 ]
dohrw ] jw pd pMkj nIr lih bMDn dey inKr ] mwn isMG gur ko nmo qpo igXwn
Avqwr ] 52 ] gRih AgnI vs cMd puin sMbq AwnMd Dwr ] dsmI kwqk sudI
suBw surw Dis gurvwr ] 53 ]”

h`Q ilKq nM : MS 684


isrlyK : jpu pRmwrQ
lyKk : sRI gurU syvwdws isK rwm ikRsn (lyKk rwm ikRSn)
p`qry : 52
Akwr : 18 X 33 s.m. ilKq : 11 X 23 s.m.
vyrvw : ijld Kuly p`qry moty kwgz ivc bMny hoey [ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl ;
hwSIAW dovyN pwsy KVy ruK do do lwl lkIrW ; sqrW pRqI pMnw - 11 [
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI [ ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ pihly p`qry
qy ifzweIndwr hwSIAw [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] dohrw ] sRI gurU nwnk crn rj rwm ikRs˜ aurDwr ] jpu
pRmwrQX ihk hau jQw buiD Ansr [ 1 [ Bvswgr ko syqu hY sRI nwnk sB nwm]”
AMq : “sRI gur syvw dws isKrwm ikRs˜ aurDwr ] jpu pRmwrQ Xih kihE jQw buiD
Anuswr [ 12[ ieiq sRI jpu pRmwrQ sMpurxM ] suB msqu ] = ]”

h`Q ilKq nM : MS 685


isrlyK : rmwiex (ADUrw kWf)
p`qry : 1 - 10 A
Akwr : 32 X 17 s.m. ilKq : 21 X 10 s.m.
vyrvw : Kuly p`qry kwgz ivc lpyty hoey[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw
fIzweIndwr pihly sPy qy, bwkI pMinAw aupr dohrw hwSIAw do do lwl lkIrW[
sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk; ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
hY[ rmwiex dw auqR kWf ivcoN kuJ ih`sw [
AwrMB : “1 E o sRI gxyswXnm : [ “sRI rwm cMdRwXnm ] sRI rwmo jXqw ] “slok”
vrxwnwm rQ sMGwnw rswnw CMd swmip ] “mMglw nWc krqw rObMdy bwxI ivnwXko]”
AMq : “bIqy AvDr hY jo pRwn ] “AD mkvn jg moih smwl ] dohrw ] rWm ivrih
swgr mnhu Brq mgn mnhoq ] iv`NpR rUs Drpvn suq Awie gXo jnDoq ] ]
CopeI auqRkWf kI sMpUrx hoeI]”

66
h`Q ilKq nM : MS 686
isrlyK : jnm swKI [ bwly vwlI ]
ilKwrI : pYVw moKw
p`qry : 1-7, 1-744 a
Awkwr : 23X12 s.m. ilKq : 19.5X9 s.m.
vyrvw : ibnHW ijld, dupwsIN KVHy ru`K do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw-17
hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, keI QWeI kwnI bdlI hoeI, pihly s`q pq`irAW qy poQI dw
qqkrw id`qw hY, ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, ivc-ivc do kwlIAW
lkIrW ivc iek lwl lkIr dw hwSIAw[
AwrMB : 1E siqgur pRswid] jnm pqRI bwby nwnk dI sMmq 1582 pMdRh sY bYAwsIAw
imqI vYswKu sudI 5 pMcmI] poQI ilKI pYVy moKy sulqwnpur ky Kqryty gurU Agd
ilKvweI pYVy ilKI] muKwsq bwly sMDU jtyty kI rwie Boey dI qlvMfI AhuieAw
Awhw]…
AMq : … jqu DIrju squ vyd kir Bau BMwfy kir swr] iqs ivc AMimRqDwr hY scw nwmu
Awpwir] ijs njir krm iqs kau hoie isPiq sbdu vIcwir] dwis nwnk gurmuiK
pweIAY scI Bgiq BMfwir]1] bolhu siq gurU bwbw vwhugurU DMnu gurU siqgurU siqgurU
isD gosit pUrn hoeI] gur pRswid]1] ] BUlY cUky bKis lYxw] sdkw gurU Kwlsy kw
sdkw] ]

h`Q ilKq nM : MS 687 sMgRih


isrlyK : mwDv nl BwKw
lyKk : Awlm
p`qry : 1 - 113 a
Akwr : 10 X 15 s.m. ilKq : 7 X 10 s.m.
vyrvw : ijld bwAd ivc bMnI hoeI hY [ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN
pwsy KVyH ruK iqMn iqMn kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk [ kuJ p`qry iek pwsy qoN ikrm Kurdw [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] su siq sRI gxyswienm : ] AQ mwDv nl BwKw ilKXqy
] caupeI ] ipRQmY pwrbRhm ko pOrno ] Pun kCu jgqrI qr subrno ]”
AMq : “pMifq buDvMqw munI kb jn Acr eyk ] nwm nimq gun aucrih kih kih kQw
Anyk ] 120 ] ieq sRI mwDv nl smwpqM ] sMpUrx iliKAw ]”

h`Q ilKq nM : MS 687 A


isrlyK : sMq pRqwp
p`qry : 113 A - 117 a
Akwr : 10 X 15 s.m. ilKq : 9 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw- 8 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY [ hwSIey qoN bwhr vI iliKAw hoieAw hY [

67
AwrMB : “<siqgur pRswid ] sRI BgauqI jI shwie ] sMq pRqwp ] dohrw ] “kwrinu
kwrnY guibMid isMG kauqk Apr Apwr ] sUKm hI sux BwKw krI kiQEin jwie
bIcwru ]”
AMq : qum kwhy Brmoiq ho ] miq kwcI ] hm jwvhgy qum mwnhu swcI ] qum mn mq
khw krhury BweI ] hm isau Kwlsy kI bin AweI ]

h`Q ilKq nM : MS 687 e


isrlyK : inrbwx jog [ik`sw gopI cMd mYnwvMqI]
p`qry : 117 a - 185 A
Akwr : 10 X 15 s.m. ilKq : 8 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI,ilKweI suMdr,poQI dy ies Bwg dI rcnw dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : <siqgur pRswid ] rwg rwmklI tofI ] ] eyk smY gopI cMdu dyiKAw mjnu
krqw mweI ] mweI kY min icMqw aupjI dyhI dyiK pCuqweI ]”
AMq : “AsiQru BxIAly jb qwlU imlwieAw [ gopI cMid AsiQru jogu nwQ qy
pwieAw]370] eIsru gorKu gurU BxIAly crpt cMbw Qwp] BrQrI gopI cMdu
AsiQr BxI BxIAly inrbwx jog ijin lwDpw ] 371 ] dohrw ]” ]
ies qoN bwAd kuJ sqrW jo ies rcnw nwl sbMDq nhIN ilKIAW hoeIAw hn[

h`Q ilKq nM : MS 688 sMgRih


isrlyK : gauVI suKmxI mhlw 5
p`qry : 1 a - 77 a
Akwr : 10 X 9 s.m. ilKq : 9 X 5 s.m.
vyrvw : ijld rYksIn[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw do do lwl lkIrW ivckwr
iek iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] gauVI suKmxI mhlw 5 ] slok ] 1 ] Awid gurey
nmh] jugwid gurey nmh ] siq gurey nmh ] sRI guru dyvey nmh ]”
AMq : “sB aUc qwkI soBw bnI ] nwnk ieh guix nwm suKmnI ]8]24] ieqI suKmnI
jI swhb sMpUrnM ]”

h`Q ilKq nM : MS 688 A


isrlyK : ivcwr mwlw
lyKk : suMdr isMG
smW : sMmq 1940 ilpI kwl (rcnw kwl) 1726 ib 0
p`qry : 77 a - 103 a
Akwr : 12 X 19 s.m. ilKq : 17 X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, ikDry ikDry hwSIey qoN bwhr ilKweI kIqI hoeI hY [ poQI dI hwlq
TIk ]

68
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ ivcwr mwlw gRMQ ilKXqy : suAisœ sRI gxyswie nm :
pRmwqmny nm : AQ ivcwrmwlw AnwQ purI ikRq ilKXqy ]”
AMq : “gIqw BrQr komqo eykwds kI Xugq ] AsRtwv kR visst pun kuCuk ApnI
aukq ] 43 ] ieq sRI ivcwr mwl AwqmvwnkI ibRq Astmoibsrwm ]8]210]
ivcwr mwlw ilKI suMdr isMG Twkr ml vwsqy BwdRo dI ] 9 ]”

h`Q ilKq nM : MS 688 e


isrlyK : gIqw kw ATwrvw iDAwie
smW : sMmq 1940
p`qry : 103 A - 133 A
Akwr : 12 X 19 s.m. ilKq : 7 X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB :“<siqgur pRswid ] AQ AwgY gIqw kw ATwrvW iDAwie cilAw ] Arjnovwc]
Arjn muKqy ieau khY hy kysv Bgvwn ]”
AMq : “jy cwr swDn kIAw kry ] qO kljug ky ] pwp sB nst hon iqs purC ky ]
gIqw sMpUrxM sxy mhwqm hoieAw ] Bwdro dI 11 sMmq 1940 ] = ] = ]”

h`Q ilKq nM : MS 689


isrlyK : mdn cMdRodX
p`qry : 1 - 104 A
Akwr : 13 X 17 s.m. ilKq : 7 X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW [ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc kuJ p`qirAW qy duAw dwrU nusiKAW bwry disAw hoieAw hY[ Aqy
AMq ivc vI kuJ pMny nusiKAw bwry idqy hoey hn kwnI bdlI hoeI hY [ SurU ivc poQI
dw qqkrw idqw hoieAw hY [ ilKweI suMdr hY [ AKIr ivc kuJ pMinAW aupr hwSIey
qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY [ poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : < sRI ikRsnwXnm : “AQ mdn cMdRodX ilKÎqy ] kibqu ]”
AMq : “AQ myDwko ] cOpeI ] riv sis gRhxy putweI ] eyk tMk iGRq sO inq Kwie] jo
bwlk ieh cwtn krY [ bu`D bfI bwlk ko DrY ] 162 ]”

h`Q ilKq nM : MS 690 sMgRih


isrlyK : jwp
p`qry : 8 - 31 A
Akwr : 8 X 10 s.m. ilKq : 6 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI[ vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI, p`qry ikrm Kurdw [ rcnw dy SurU ivc 7 p`qry nhIN hn
rcnw ADUrI hY [

69
AwrMB : “sdw isD dw buDdw ] ibRD krqw ] Ado aurD ArDM ]AGMaG horqw ] 58 ]
prMm pRm prmysÍrM ] pRoC pwlM ]”
AMq : “sdw AMg sMgo ABMgM ibBUqy ] 198 ] jwp sMpUrin hoieAw ] KusI krnI nmu,
icqu AwvY ] 1 ]”

h`Q ilKq nM : MS 690 A


isrlyK : bicqR nwtk
p`qry : 31 A - 184 A
Akwr : 8 X 10 s.m. ilKq : 6 X 8 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI , p`qry ikrm Kurdw hn [
AwrMB : “< vwhgurU jI kI Pqy ] sRI BgauqI jI shwie ] AQ bicqR nwtk gRMQy
ilKXqy qÍ pRswid ] 5 ] 10 ]”
AMq : “Cor kQw qb ipRQm sunweI ] AQ cwhq iPir kro bfweI ]11]461] ieq sRI
bicqR nwtik gRMQy srb kwlkI bynqI brunnM nwm caudso iDAwie smwpqu ] ]

h`Q ilKq nM : MS 690 e


isrlyK : vwr durgw kI
p`qry : 185
Akwr : 8 X 10 s.m. ilKq : 6 X 8 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, p`qry ikrm Kurdw [ ikDry ikDry hVqwl Pyrky suDweI kIqI
hoeI hY [
AwrMB : “< vwhgurU jI kI Pqy ] sRI BgauqI jI shwie ] vwr durgw kI ] 5 ] 10]
pauVI ] ipRQm BgauqI ismr ky gurU nwnk leI iDAwie ]”
AMq : “270] qÍ pRswid ] bn qn mhIp jl Ql mhwn ] jhN qhN pRsoih krxw
inDwn] jg mgq qyj pUrin pRqwp ] AMbr jmIn swqo pqwr ] ibQro AdRs ijh
kr mjwr ] ausqq sMpUrnM ]”

h`Q ilKq nM : MS 691


isrlyK : bwjnwv
lyKk : moqI rwm
smW : sMmq 1863
p`qry : 1 a - 50 A
Akwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : ijld, p`qry iek kwgz ivc sIqy hoey hn[ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-11
hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI, iBjI hoeI, ikrm Kurdw; p`qry Ksqw hwlq ivc hn[
keI QwvW qy hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hy [ ikDry ikDry ilKweI pVIH nhIN
jWdI ikrm KwDI hoeI hY [ pMnw nMbr 49 A aupr sMmq ibkRm rwie As†w ds†q
jwnIey [ qRY sT aupr pwieAw ] iliKAw hoieAw hY [

70
AwrMB : “AQ bwjnwv ilKÎqy ] 1 ] E o sq gur pRswid ] pCwx rog Ar -------A`gy
ilKq ikRm Kurdw imtI hoeI ] dohrw ] bMdo sRI gur pd jlj jo plv sMswr]”
AMq : “sB logn kI smJ ihq moqI rwm pRbIn ] 83 ] gurmK isMG srdwr ihq kot
kmwlIey mwih ] moqI BwiKAw krI dws gRMQ khwih ] 84 ] sorTw ] sMmq ibkRm
rwie As†w ds s†q jwnIey ] qRY sT aupr pwieAw siv swK SB gB lo ] 85 ]
dohrw ] ikRs˜ pK iekwdsI bwsr ss suK dwie ] bwj nwm pUrn kIAw pfq gunq
ihq pwie ] ieq sRI bwj nwmw gRMQ iDAwie aunqIsmo smwpqMq ho ]
ies qoN bwAd iek p`qrw nusKw iliKAw hoieAw hY [

h`Q ilKq nM : MS 693 sMgRih


isrlyK : kwieAw mhwqm
lyKk : sMq rYxXw
ilKwrI : kilAwx dws gulwbdwsIAw
smW : sMmq 1979
p`qry : 1a - 1 A
Akwr : 13 X 25 s.m. ilKq : 10 X 21 s.m.
vyrvw : ijld moty kwgz qy kpVw ciVAW hoieAW hY[ isAwhI kwlI ;sqrW pRqI pMnw -
21 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI [ ilKq vhI dy ihswb nwl ; pqrw pYnisl nwl AMikiq kIqw
hoieAw hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ kwieAw mhwqm ilKÎqy ] dohrw ] kWieAw kWsI purI
hY isvqw Awqm dyv ]” pMnw 1 A “nhI kCu dUru nyrw hY sBI qyrw vKyrw hy myrw suSR
isqu nbyrw hY khW Jgrw cukwvhy ] nhI ko Avr hY dUjw kho iks kI kro pUjw krm
Ar Brm hY dUjw khW hm ko Bulwvhgy ]”
AMq : “]9] gur swsqR kI jgq so kwieAw KojY jwie ] kwieAw my Awqm imlY sMswr
hYn koie ] 10 ] sMq rYxXh XQwmq jug qso khI sunwie hO sMqo kw dws hO sd hI
krq shwie ]

h`Q ilKq nM : MS 693 A


isrlyK : ryKqw
ilKwrI : kilAwx dws gulwb dwsIAw
smW : sMmq 1979 ibkRmI
p`qry : 1 A-2 a
Akwr : 13 X 25 s.m. ilKq : 10 X 21 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-21 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk, ilKweI suMdr [
AwrMB : “ suxhu swjn pIA [ myry lgy KMjr ibRhu ky ry prw hO hwr dr qyry kbI muK qy
bulwvhu ry ]”
AMq : “mn mYlw gur aujlw Brm dwg dIE sB Doie ] ies mwlI kI Gt kw koeI ibrlw
DobI hoie ] 2 ]”

71
h`Q ilKq nM : MS 693 e
isrlyK : sIhrPI gurU gulwb dws jI kI
ilKwrI : kilAwx dws gulwb dwsIAw
smW : 1979 ibkRmI
p`qry : 2a - 8 a
Akwr : 13 X 25 s.m. ilKq : 10 X 21 s.m.
vyrvw : EhI [ p`qrw nMbr 3 qoN 8 a q`k hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK do do lkIrW pYnisl
nwl vwhIAW hoeIAW hn[ sqrW pRqI pMnw- 9 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ sIhrPI gurU glwb dws jI kI ] jy ilKÎa]”
AMq : “XyhI hovxw lok prlok qYnU iesy aupro hoie dsWvxweI ] pwvtubIAW XyhI gulwb
dwsw jUNn jUNnw ivKy BtkWvxweI ] 30 ] ieq ishrPI spUrnM smwpqM]”

h`Q ilKq nM : MS 693 s


isrlyK : pYNqI jvwhr isMG kI
lyKk : jvwhr isMG
ilKwrI : kilAwx dws gulwb dwsIAw
p`qry : 9 - 16 A
Akwr : 13 X 25 s.m. ilKq : 10 X 21 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ pYNqI qÍwr isMG kI sÍXw ] aUc AMgm Apwr gurU
gurdIn idAwl mukMd murwrI ]”
AMq : “dohr0 ] pYNqI hY gur pRym kI pVy suxy jy koie ] sq gur syqI pRIq kr jIvx
mukqw hoie ] 38 ] pYNqI spUrnM smwpqM ]”

h`Q ilKq nM : MS 693 h


isrlyK : KuSI ivlws
lyKk : jvwhr isMG
ilKwrI : kilAwx dws gulwbdwsIAw
smW : 1979 ibkRmI
p`qry : 16 A - 21 a
Akwr : 13 X 25 s.m. ilKq: 10 X 21 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw- 9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI[ ilKweI suMdr [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] KusI ivlwsu jvwhr isMG kw kotVw ] Awd Adys gurW ko
kIjy hwQ joV isrnweygy ]”
AMq : “ivCoVy dXo hY hmy dUK BwrI ] kto dUK myr0 kro Awp kwrI ] Aho dIn
idXwlw hmyN qoih cor ] jvwhr jwpy sdw jwp qyrw ] 31 ] KusI blws [ivlws]
spUrnM]

72
h`Q ilKq nM : MS 693 k
isrlyK : aupdyS nwmw
lyKk : jvwhr isMG
ilKwrI : kilAwx dws gulwbdwsIAw
smW : 1979 ib:
p`qry : 21 a - 24 A
Akwr : 13 X 25 s.m. ilKq : 10 X 21 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk, ilKweI suMdr [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] aupdys nwmW jvwhr isMG kw ] dohrw ] mwns dyh Amol
hY auqm kul mo bws ] suMdr rUp AnUp hY vsQ, juvw pRkws ] 1 ]”
AMq : “kOn qumwrI Tor hy kYsy drsn hoie ] kYsy jpIey mMq ko srv isD ijau hoie]
hmsy qum ko bhuq hY qum swhmy n koie ] dyhdwn sMqoKIAw gmu dlgIrI Koie]”

h`Q ilKq nM : MS 693 K


isrlyK : gur pRym bwxI
lyKk : jvwhr isMG
ilKwrI : kilAwx dws gulwbdwsIAw
smW : 1979 ibkRmI
p`qry : 24 A - 27 A
Akwr : 15 X 25 s.m. ilKq : 10 X 21 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ gur pRym bwxI ilKÎqy ] dohrw ] swcy swihb sqguro
hmrI suxo pukwr ] sB qy hoie inAwsrw AwXo qum drbwr ]”
AMq : “QoVy mYN bhuqw khw jy kr smJy koie ] pRym bwx gur aurDry hwl msq soie ]
15 ] pyNm bwx smwpqM ]”

h`Q ilKq nM : MS 693 g


isrlyK : mwJW
lyKk : jvwhr isMG
ilKwrI : kilAwx dws gulwbdwsIAw
smW : 1879 ib:
p`qry : 28 a - 34 A
Akwr : 13 X 25 s.m. ilKq : 10 X 21 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr [ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : <siqgur pRswid ] mwJW jvwhr isMG ikRq ilKÎqy ] Awj kwl mr jwxw bMdy
kwhy pYru psry ]”

73
AMq : “nw aucy nw nIc khwXw nw dlgIrn rwjI ] rWm JroKy Awsx kI Aws B jgu ifrw
bwjI ] isMG jvwhr sq gur swcy Kyl Ajwie bujwjI ] 30 ] mwJW jvwhr isMG
kIAW sMprnM ]”

h`Q ilKq nM : MS 693 G


isrlyK : sIhrPI
lyKk : jvwhr isMG
ilKwrI : kilAwx dws gulwbdwsIAw
smW : 1979 ibkRmI
p`qry : 34 A - 43 A
Akwr : 13 X 25 s.m. ilKq : 10 X 21 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ sIhrPI jvwhr isMG kI ilKÎqy ]”
AMq : “jÍwhr isMG mumwrKW dyn seIAW sBI drdu iPrwk dw fwlky qy ]30] ishrPI
smwpqM ] sMmq aunI sY auxwsI ] 1979 ] ilKq msqM kilAwx dws] gulwb
dwsIAw ]”

h`Q ilKq nM : MS 696


isrlyK : AsmyD BwKw
lyKk : jYmnI
ilKwrI : thkn, hjUrI kvI - tIkwkwr
smW : 1883 sMmq
sQwn : ksmIr
p`qry : 440 (pihly p`qry qy cwry pwsy sicqr sihq hwSIAw )
Akwr : 24 X 32 s.m. ilKq : 15 X 24 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovy pwsy KVy ruK do
lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW ivc motI nOrMgI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI [ gRMQ dy SurU ivc 6 hwSIey vwly KwlI p`qry ikDry ikDry
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ p`qirAW dIAW nukrW BurIAW hoeIAW [ p`qrw
nMbr 287 qoN 440 q`k p`qirAw dw nMbr soiDAw hoieAw hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] E o sRI gxyswXnmhw ] sRI nMd lwl spMqw ] AQ
AsÍmyD ikRq kb (kvI) thkn ilKqy ] cOpeI ] ipRQmy pRxvo igrjw nMdin ]”
AMq : “sMmqu riv Kit sq sYqI rQ Ar sT nwn ] Drm puqR soDw bhuru smJo sMq
sujwn] cyq sudI AT iQq dsvI riv idn pUrn kIn ] ikRsn cMd jsu kMsv purI mY
sIhW isMG ilKqu sudIn ] 2 ]3 ] AKr vwD Gt sD pVnw ] smwpq suB msqu ]
1 ] kibq ] sRI vwihgurU jI ky pXwry suvwry siq gurU jI ky nwnk kI ikRpw kir
auqmu miqAweI hy ] AMgd idAwl qYipM Amrdws idAw isMD rwmdws Arjn jI
qumro suKdweI hY [ hir goibMd hrI rwie ikRsn qy gD nIjU dsmI pwqswhI mIq qyry
shweI hY [ sUby kSmIr Awie hY iek jwie hY soeI sUbw m˜jUr ijn thl gurU kI leI

74
hY [ EAMnmo Bgvqy vwsu dyvwie ] ieq sRI gxyswien: sRI rwm jI ] sMpUrxM ] sMmq
1883 ]

h`Q ilKq nM : MS 697


isrlyK : sur swgr
lyKk : Bgq sUrdws
smW : sMmq 1926
p`qry : 1 – 306
Akwr : 32 X 20 s.m. ilKq : 23 X 14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIn[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw-18 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI [ gRMQ dy SurU ivc iek p`qrw Aqy AKIr qy 6 p`qry KwlI [
pqrw nMbr 220 q`k p`qry nIly qy bwAd ivc ic`ty Bury rMg dy, hwSIey vwlI QW
ikDry ikDry ilKq [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ 288 qoN bwAd pMnw nMbr
AMikq nhIN [
AwrMB : “sRI gxyswXnm : <siqgur pRswid ] rwg iblwvl ] crx kml buMd hir
rweI] jWkI ikRpw ipMg igrlMGy AMDy kos Bk Cutr sweIN ]”
AMq : “blm Gvw bl dyq hY kir kir giq bwlw ] idn idn dUnI bwF hY geIAW bwl
gupwl ] sUrdws gr piq rhY jWqy jmkwl ] 809 rwg ] sRI rwm jI ] myqI
AkwVw bwdI ] 9 bwrswnI bwrw [ sMbq isvqu ] 1926 ]

h`Q ilKq nM : MS 698


isrlyK : jnm pqRI bwby nwnk jI kI (jnmswKI gurU nwnk dyv BweI bwlw)
lyKk : BweI bwlw
ilKwrI : pYVw moKw
smW : 1582 ilpI kwl : 1852
p`qry : 244
Akwr : 19 X 22 s.m. ilKq : 14 X 17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, cmVw, kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK do do kwlIAW
lkIrW, p`qrw nM: 40 q`k Aqy Pyr do do lwl lkIrW dovyN pwsy KVy ruK [
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI [ikDry ikDry hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “jnm pqRI bwby jI kI sMmqu ] 1582 (1582) pMdRw sYie bYAwsI ] imqI vYswK
sudI pMcmI ] 5 ] poQI ilKI pYfy moKy sulqwnpur ky Kqryty gurU AMgd ilKvweI pYVy
ilKI ]”
AMq : “nwnk AYsI aumdI iKjmq ibnw Bwg ikau hoeI ] 4 ] eyh sbd qlvMfI
hoieAwhw ] gur pRswid poQI ilKI sMpUrn ] sMmq 1852 ] boly vwhgurU jI ] Bul
cuk Gwtw bwDw AKr bKs lYxw sdkw sMgq jI kw ]

h`Q ilKq nM : MS 699 sMgRih


isrlyK : jpu pRmwrQ
p`qry : 1a - 62 a
75
Akwr : 14 X 17 s.m. ilKq : 9 X 14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW [sqrW pRqI
pMnw-14 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [ SurU ivc kuJ p`qry, iek pwsy
qoN ikRm Kurdw hn [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] jpu ArQ nwid ] siq nwm krqw purK inrBau inrvYru
Akwl mUriq AjUnI sYBM gur pRswid jpu rwgu Awsw jpu ArQ nwil mhlw 1 gosit
gurU bwby nwnk jIaukI ]”
AMq : “vwhgurU jp sMpUrn hoieAw Buly cUky bKis lYxw piV kY KusI krxw ] vwhgurU
iciq AwvY ] 1 ]”

h`Q ilKq nM : MS 699


isrlyK : purwqn jnm swKI
p`qry : 1 a - 191 A
Akwr : 14 X 17 s.m. ilKq : 9 X 14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAw lkIrW [sqrW pRqI
pMnw-14 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy SurU ivc [ id AwrqI kI riq sRI cMd jI kw ] ies qoN bwAd Asl rcnw
pMnw 1 qoN SurU huMdI hY [ ilKweI suMdr, Aqy poQI dI hwlq TIk TIk [ ikDry ikDry
hwSIey qoN bwhr vI iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid] sRI jpu ArQ nwil ] siqnwm krqw purK inrBau inrvYru
Akwl mUriq AjUnI sY BM gur pRswid jpu rwgu Awsw jpu ArQ nwil mhlw 1 gosit
gurU bwby nwnk jIaukI ]”
AMq : “ijin nwmu iDAwieAw gey mskiq Gwil ] nwnk qy muK aujly kyqI CutI nwil ]
1 ] qb sloku piVAw qb bwbw jI cwdir aupir lY kir suqw qb sMgiq mQw
tyikAw ] jb cwdir auTwvin qb kuCu nwhI ] qid Pul duhw ky hry rhy ] ihMdU
Awpxy lY gey AqY muslmwnu Awpxy lY gey ] srbiq sMgiq pYrI peI ]
sMbqu 1595 imqI AsU sudI 10 ] dsmI sRI bwbw nwnk jIau smwxy krqwrpuir ]
bolhu vwhgurU ] swKI pUrn hoeI bwby jI kI ]
ies qoN bwAd iek pMnw, jp kI mihmwm : sloku cwr phr fyF rwq ] pFy jp
pRiq ]” dw id`qw hoieAw hY [

h`Q ilKq nM : MS 700


isrlyK : jnm swKI gurU nwnk dyv jI
lyKk : BweI bwlw
ilKwrI : pYVw moKw
p`qry : 14-416
Akwr : 11X14 s.m. ilKq: 8X10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-14 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq TIk [ ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [gRMQ dy SurU
ivc iqMn Aqy AKIr ivc iek p`qrw KwLI [ jnm swKI ADUrI [

76
AwrMB : “jnm swKI sRI gurU nwnk dyv jI mhwrwj, pYn nwl bwAd ivc iliKAw hoieAw
hY[ ilKI pYVy moKy sulqwn pur ky vsnIk Kqryty ] gurU AMgd jI ilKweI ] muKw siq
bwly sMDU jtyty dI ] rwie Boey dI iqlvMfI AwieAw Awhw ] gurU AMgd jI ƒ FuifE
su ]”
AMq : “qw gurU nwnk jI kihAw BweI mwn cMd quJ ko Awpy hI Kbir hovYgI ] qw mwn
cMdu kihAw jI qumwrw nwau ikAw ] Aruie ---
ies qoN A`gy p`qry nhIN hn, rcnw ADUrI ]

h`Q ilKq nM : MS 701 sMgRih


isrlyK : gurbwxI
p`qry : 1 – 28 a
Akwr : 16 X 17 s.m. ilKq : 12 X 13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw Ksqw hwlq ivc, KwDI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI
lwl[ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : ies ivc jpujI swihb, sodr , kIrqn soihlw, d`KxI EAMkwr, isD gosit,
AnMd swihb, bwvn AKrI, gauVI suKmnI, Awsw kI vwr, vwr mlwr kI, vwr mwJ
kI, vwr swrMg kI, vwr rwmklI, vwr sUhI kI, vwr mwrU kI, vwr swrMg kI, vwr
ibhwgVy kI, vwr rwmklI kI, vwr bsMq kI, vwr jYqsrI, Aqy hor bwxIAW hn [
ilKweI suMdr hY [ gRMQ dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [ pihlw p`qrw nhIN hY poQI
pMnw nM: 2 qoN SurU huMdI hY [ p`qrw nMbr 34 a-687 a q`k gurbwxI drj hY[
AwrMB : “hukmI hovin Akwr hukmu n kihAw jweI ]
AMq : “AMqir jwmI purKu ibDwqy srDw mn kI pUry ] nwnk dwsu iehY suKu mwgY mokau
kir sMqn kI Dury ]4]5]”

h`Q ilKq nM : MS 701 A


isrlyK : bynqI caupeI
p`qry : 28 a - 34 a
Akwr : 16 X 17 s.m. ilKq : 12 X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI, ilKweI suMdr [
AwrMB : “< vwhgurU jI kI Pqy ] puin rwCs kw kwtw sIsw ] sRI Askyq jgq ky eIsw]
puhpn ibRsit ggin qy BeI ] siBhn Awn bDweI deI ]1]”
AMq : “ipRQm Dro BgvMq ko iDAwnw ] bhuro kro kibqw ibiD nwnw ] iksn jQwmq
cirqR aucwro ] cUk hoie kib lyhu suDwro ]1]”
ies qoN mgroN Al`g Al`g bwxIAW id`qIAW hoeIAW hn ]

h`Q ilKq nM : MS 701 e


isrlyK : jY jY dyvI BvwxI
p`qry : 687 a - 689 A
Akwr : 16 X 17 s.m. ilKq : 12 X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw -10 hn[

77
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “mohxI CMd ] jY jY dyvI BvwxI ] BauKMfI durgwsr bwxI ] kysrIAw bwhI kau
mwxI ] BYKMfI BYrivau DwxI ]1]”
AMq : “jY mweI gweI bydwxI ] AniCd AiBd A iKdwxI ] BY hrxI srbM sMqwxI ] jY
dwqw mwqw ikRpwxI ]8]”

h`Q ilKq nM : MS 701 s


isrlyK : cObIs Aauqwr
p`qry : 689 A- 698 a
Akwr : 16 X 17 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : ijld, EhI [ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< vwhgurU jI kI Pqy ] pwiqswhI ]10] cObIs Aauqwr ]cOpeI] Ab cObIs
aucro Avqwrw]”
AMq : “ ieq sRI bicqR nwtky mC Avqwr kQnM ] sMKwsur bDh]”

h`Q ilKq nM : MS 701 h


isrlyK : cilqR joqI joq smwvx kw
p`qry : 698 a-699 a
Akwr : 16 X 17 s.m. ilKq : 12 X 13 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] cilqR joqI joiq smwvx kw ] sMmqu ] 1596] pMdrh sY
iCAwnvY AsU vdI ]10] sRI bwbw nwnk dyv jI smwvxy]”
AMq : “sMmqu ] 1744 sqwrh sY cauqwlIAw Bwdo sudI ]8] AstmI Awieqvwir pMj
GVI idin iCvI dYAmil sRI gurU rwm rwie jI smwxy gVvwil]”

h`Q ilKq nM : MS 701 k


isrlyK : EAMkwr vfw mhlw 1
p`qry : 699 a - 717 a
Akwr : 16 X 17 s.m. ilKq : 12 X 13 s.m.
vyrvw : ijld, EhI [ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] E AMkwru vfw mhlw 1 ] rwgu rwmklI ] EAMkwr
inrml siq bwix ] qwqy hoeI sglI Kwix ]”
AMq : “mwieAw ADIn syvk dir TwFI ] jwky crn kvil ruic bwFI ] idRsit mwih
swrw jgu dyKy ] nwnk Awip AlyKu Avr sB lyKY ]81] 1]”

h`Q ilKq nM : MS 701 K


isrlyK : slok ] mhlw 1 ]
p`qry : 717 a - 718 A
78
Akwr : 16 X 17 s.m. ilKq : 12 X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] slok ] mhlw 1 ] ijq dir lK mhMmdw lK bRhmY
ibsn mhys ] lK lK rwm vfIrIAih lK rwhI lK vys ]”
AMq : “kib bwc ] dohrw ] jo inj pRB mo so khw su kihhO jg mwih ] jo qh pRB kO
iDAwie hY AMq surg ko jwih ] 1 ]”

h`Q ilKq nM : MS 701 g


isrlyK : jnm swKI gurU nwnk (‘vlwieq vwlI’ ivcoN)
ilKwrI : guridAwl
p`qry : 718 a - 749 A
Akwr : 16 X 17 s.m. ilKq : 12 X 13 s.m.
vyrvw :EhI [ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “swKI ] qW bwbw nwnku AauJiV AauJiV auiT cilAw ] rwih clY nwhI vsdI vVY
nwhI ]”
AMq : “jIm jmwieE jmw kir clxw twkir bMDu ] bWJhu sweIN Awpxy iPr sih AMDo
AMDu ] guridAwl PkIr ilKI ]”

h`Q ilKq nM : MS 701 G


isrlyK : jnm swKI gurU nwnk (imhrbwn vwlI)
p`qry : 750 a - 805 A
Akwr : 16 X 17 s.m. ilKq : 12 X 13 s.m.
vyrvw :EhI [ sqrW pRqI pMnw -10 hn[
Awm vyrvw : AMq ivc pusqk ADUrI hY [
AwrMB : “< siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUrq AjUnI sYBM gurpRswid
jnmu swKI ilKxy kw ArMBu kIqw sRI siqgurU jI ky pRswid kir ]”
AMq : “eyhu Kylu sRI inrMkwr jI hir caukVI ibKY krdy Awey hY pswry kw ] Pyr aus kw
AMq nwhI pwieAw jwdw ] sM --- ]” ies qoN bwAd rcnw ADUrI hY [

h`Q ilKq nM : MS 702


isrlyK : Bgiq mwl BwKw stIk
lyKk : nwBw jI
ilKwrI : kIrq isMG
p`qry : 1 - 466
ic`qr : pihly qy dUsry p`qry qy fIzweIndwr hwSIAw
Akwr : 16 X 24 s.m. ilKq: 9X16 s.m.
vyrvw : ijld gqw kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK,
iek nIlI lkIr, do lwl lkIrW, ivc do kwlIAW lkIrW qy ivc ivc motI pIlI
lkIr; sqrW pRqI pMnw-11 hn[
79
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI [ gRMQ dy SurU Aqy AMq ivc 6 p`qry hwSIey vwly KwlI [ keI
p`qirAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] sÍ siq sRI gxyswX nmh ] AQ Bgiq mwl BwKw stIk
ilKXqy ] tIkwkwr ko mMglw crn ] ]CpY] gur gnpiq goibMd igrw crnn isr
nwaU ]…
AMq : “iBRq bwr bwr kr jor kY mWgq Xih bru sMq js ] jY ikRpw Dwm jY isXwm ird
Bgq kml An rUp bs ] 4 ]
ieiq sRI Bgq mwlw ikRq sRI nwBw jI mUl AO Bgiq pRymwkr tIkwkwr kiv kIrq
isMG kI sMpUrnM] suB msqu ]1]”

h`Q ilKq nM : MS 703


isrlyK : j&rnwmh pwqswhI 10
lyKk : goibMd isMG, gurU
p`qry : 144
Akwr : 9 X 11 s.m. ilKq : 6 X 7 s.m.
vyrvw : ijld gqw kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy KVHy ruK, do
do kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw -6 hn[
Awm vyrvw : pqrW nMbr 34 A lwl isAwhI nwl iliKAw hoieAw [ gRMQ dI hwlq TIk [ gRMQ
dy SurU ivc 5 pqry Aqy bwAd ivc 6 p`qry KwlI [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI[ p`qrw nMbr 55-60 hwSIey qoN bgYr [
AwrMB : “< hukm siq sRI vwhgurU jI kI Pqyh ] jPrnwmh sRI muK vwku pwiqswhI 10]
kmwly krwmwq kwXm krIm ] rjw bKs rwizk rhwko rhIm ] AmW bKS bKisMdw
E dsqgIr, rzw bKs rozI idhY idl pzIr]”
AMq : “ lbw lb ibukun dm bdum nos kun ]
gmy hr dU Awlm PrwmoS kun ]21 ] 841]”

h`Q ilKq nM : MS 704 sMgRih


isrlyK : slok Bgq kbIr jIau ky
lyKk : kbIr
p`qry : 1-66 a
Akwr : 9 X 13 s.m. ilKq : 4 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW
lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-5 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq Ksqw, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ p`qrw nMbr 12 qoN 31
q`k ijs ivc Bgq kbIr dy slok hn Aqy pqrw nMbr 41 qoN 119 qk, p`qry nhIN
hn [ p`qrw nM: 91 ,94 Aqy 95 KwlI [ poQI dy pqirAW dI iksm qy ilKweI v`KrI
v`KrI Aqy p`qrw nM: dubwrw AMkiq kIqy hoey hn jo ik iek lVI ivc nhIN hn ]
AwrMB : “slok Bgq kbIr jIau ky ] 1] E o siqgur pRswid ] kbIr myrI ismrnI rsnw
aUpir rwmu ] Awid jugwdI sgl Bgq qwko suKu ibsrwmu]”
AMq : “kbIr jau igRh kirh qu Drmu kr nhI q kru bYrwg ] bYrwgI bMDnu krY qw ko
bfo ABwg ]”
80
h`Q ilKq nM : MS 704 A
isrlyK : vIcwru hulwsu
lyKk : vlI rwm
p`qry : 66 A -130 A
Akwr : 9 X 13 s.m. ilKq : 4 X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 5 hn[
Awm vyrvw : poQI Ksqw hwlq ivc, p`qirAW dI hwlq mwVI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ vIcwr hulwsu ilKqy ] vlI rwm ikRq ]”
AMq : “sBy sYvk syvMh suAwmI hY dueyq dMud kI bwq nw jwnqw hY ] sIql sdw AgwmI hY
kwm loB mY mUrKu Psqw hY ] 1001 ] ]1] 1]”

h`Q ilKq nM : MS 704 e


isrlyK :sq vYrwg
lyKk : CjU, Bgq
p`qry : 131 a - 160 a
Akwr : 9 X 13 s.m. ilKq : 4 X 8 s.m.
vyrvw :EhI [ sqrW pRqI pMnw -5 hn[
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 151 nhIN [ ilKq ADUrI Aqy p`qrw nMbr 137 qoN 160 qk dw nMbr
glq AMikq kIqw hoieAw hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ sq vYrwgu ilKqy Bgiq CjU kI ikRq]”
AMq : “ieq sRI sqveI rwg kI BwKw sMpUrn ikRs˜ ikRpw qy Bgq CjU ikRq]”

h`Q ilKq : MS 704 s


isrlyK : sÍYXw, pwqswhI 10
p`qry : 290 A - 309 A
Akwr : 9 X 13 s.m. ilKq : 4 X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw -6 hn[
Awm vyrvw : ilKq dw pihlw p`qrw typ lgwky joiVAw hoieAw, pihlIAW iqMn ilKqW dy ku`l
p`qry 160 q`k hn , aus qoN bwAd iPr pqrw nM: 290 qoN SurU huMdy hn [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sÍYXw ] kwl hI pwie BXo Bgvwn sU jw rIq Xw jg jwkI
klw hY ]”
AMq : “Baun BMfwr Drw gV jyqk Cwfq pRwn ibsn khY hY ] cyq ry cyq Acyq mhw psu
AMq kI bwr Akylo eI jY hY ] 32 ] ] - ] ]”

h`Q ilKq : MS 704 h


isrlyK : Astwvr BwKw
lyKk : idAwl AnymI
p`qry : 210-519
Akwr : 9X13 s.m. ilKq: 4X8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-5 hn[

81
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ p`qrw nMbr 511 qoN 517 q`k Ksqw hwlq ivc
hn[ p`qrw nM: 517 cwry pwisauN qoN kwgz lgw ky joiVAw hoieAw [ ilKq dy
AKIrilAW do p`qirAW dI isAwhI Aqy kwnI bdlI hoeI, bwAd ivc s`q p`qry
hwSIey vwly KwlI [ p`qrw nMbr 310 qoN 517 q`k TIk krky dubwrw AMikq kIqy hoey
hn [ p`qrw nM:510 –519 AMikq nhIN [
AwrMB : “< AM sRI swrssUqI shwie ] kv ikRq idAwl AnymI ] AstwvkR BwKw bunqy]”
AMq : “ieq sRI miq idAwl nymI ibcrqM AstwvkR BwKw sq pRkrnM ] 20 ]
sMpUrnM] suBM msq ] suBM msq ] suMBXw ]”

h`Q ilKq nM : MS 705


isrlyK : nwtk dIp BwKw [pMc dSI ]
lyKk : dXwl AnymI
p`qry : 1 - 450
Akwr : 10 X 13 s.m. ilKq : 7 X 10 s.m.
vyrvw :ijld g`qw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw KVyH ru^, dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW [ sqrW
pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq mwVI ; p`qirAW qy v`K v`K pMnw nMbr idqy hoey [ keI p`qirAW qy
pMnw nMbr AMikq nhIN jW PitAw hoieAw [ ijQy AiDAwey cldw hY, auQy iksy hor
kwnI nwl iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : “< EuAM suAsiq sRI gxyswie nm: do ] srbwqmu sB jwn kY bMdo Apn Awp]
skrIqM qib sijXo jpo Awpno jwp ]”
AMq : “ieq sRI mq prmhMs pr bRwjkwcwrXopwsk sRI mq dXwl AnymI nMd srusqI
ibcrqy nwtk dIp BwKw smwpqM pMcm pRkrxM ] suB sMmiq ] ] ] ]”

h`Q ilKq : MS 706


isrlyK : vIcwr swgr
lyKk : inhcl dws, sMq
smW : sMmq 1935
p`qry : 1- 511 A
Akwr : 13 X 20 s.m. ilKq : 8 X 14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI[ vKryvyN leI lwl[ hwSIAw qIhrw, nIlI , kwlI Aqy
pIlI lkIrW nwl[ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI , ilKweI suMdr , poQI dy SurU ivc kuJ p`qry KwlI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI gnysXw nm : ] AQ ivcwr swgr ibicrXqy ] AQ
vsqU inrdys rUp mMgl ] dohrw ] jo suK in`q pRkws ivBu nwm rUp ADwrw]”
AMq : “ieiq sRI ivcwr swgry jIvn mukiq ibdyh mukiq brnnM nwmspq msq qrMg:
] ] ]dohrw ] sMmq aunI sY ivKy AOr pYNqIXw jwn ] cyq mws pUrw BXo BFY Xwih
klXwn ] 1 [ sMmq 1935 ] dohrw ] Kotn kI sMg ---- ]” p`qrw KwDw hoieAw
ikrm Kurdw ilKweI pVIH nhIN jWdI ADUrI hY [

82
h`Q ilKq nM : MS 707
isrlyK : isDWqy rhs
lyKk : sdw nMd
smW : sMmq 1896
p`qry : 1-160
Akwr : 14X13 s.m. ilKq: 10X6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw iqMn pwsy, pihlW iek
kwlI lkIr Aqy iPr do kwlIAW lkIrW cwry pwsy[ sqrW pRqI pMnw -15 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI[ p`qrw nMbr 52 A Aqy 55 a KwlI pr ilKq pUrI [ hwSIey
ivc ilKq, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI gxysw nm: AQ isDWq rhs ilKXqy ] dohrw:
icdw nMd mY bRhm jo prm pRkwsk rUp ]”
AMq : “sRI rwm sq jgq Asq ] jo ivcwro su pwX suB mq ] vwihgurU hry rwm ikRs˜w ]
gurU nwnk goibMd isMG jI ] Bul cuk bKskxI ] vwDw Gwtw soD pVnw poQI pUrI hoeI
] smq ] 1896 ] mhInw vswK idn 10 ] ] ]”

h`Q ilKq : MS 708


isrlyK : jpujI stIk
p`qry : 31 A-153 A
Akwr : 17X 10 s.m. ilKq: 10X7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI[ vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW
lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc byl bUty bxy hoey , ilKweI suMdr , poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “ siqgur pRswid ] rwg Awsw mhlw ] jp ArQ nwlu ] AnUp mMqR Ar gosit ]
gurU bwby nwnk jI kI ]”
AMq : “AYsy aunky rUp kw aujwlw hY auie mrqy hI nwhI ] auhW ibrD nwhI ] pir ijn
ky mn mih rwm bsqw hY ] qy auhW lok ly jwie r---[” AgoN p`qry nhIN hY rcnw
ADUrI hY[

h`Q ilKq nM : MS 709


isrlyK : bwxI ibhMgm inrMkwr
p`qry : 1 - 103
Akwr : 13 X 16 s.m. ilKq : 9 X 11 s.m.
vyrvw :ijld bwAd ivc bMnIH hoeI; isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK do do
kwlIAW lkIrW [ sqrW pRqI pMnw -9
Awm vyrvw : gRMQ iBijAw hoieAw hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] rwg rwmklI mhlw ] 1 ] qid bwbw ibhMgm pMKI ky
rUp Qw ] pMc qNq inrbwx Qy aunkI dyh QI bwby kI qid ]”
AMq : “srb kI ryn iesu mn kMau jwnhu ] AMimRq nwm mn mwih pCwnhu ] ikrpw krY
jgdIsu gusweI ] qNa nwnk sB Pl pwvih qNhweI ] 5 ] sMpUrxhM ] Buil cuk
bKsxI ] ] ] ]”
83
h`Q ilKq : MS 710
isrlyK : suDwsr dI mihmw AMimRqsr dI isPq
lyKk : iDAwn isMG
p`qry : 1- 5 A
Akwr : 17 X 25 s.m. ilKq : 14 X 20 s.m.
vyrvw : ijld KwkI kwgz nwl sIqI hoeI[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy iek iek
kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-18 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI , ilKweI suMdr [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sYÍ ] sB gurUAn mY gurU nwnk jI qReI lok ibKY ijn nwm
jpwXo ] soeI srUp Bey gurU AMgd sRI gurU Amr srUp shwXo]”
AMq : “AYsy AYsy ipAwry ijn Awie ky svwry kwm qwko AB rwm js rhXo jg Cwie kY ]
kOlsr nOqn bnwXo hrKwXo mn Xw qy hm khXo hY kCK js gwiekY ]”

h`Q ilKq : MS 711 sMgRih


isrlyK : Akwl ausqiq (dsm gRMQ)
p`qry : 34 a- 79 a
Akwr : 20X11 s.m. ilKq: 14X7 s.m.
vyrvw :ijld g`qw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy KVHy ruK do do kwlIAW lkIrW[ sqrW
pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : rcnw ADUrI , pMnw 34 qoN SurU huMdI hY pihly 33 pMny Pty hoey hn [
AwrMB : “ ky jXw khY nBky aufXw soic rXw kY bKwnIAY]”
AMq : “ AMbr jmIn ijh jpq jwp ] 5 ] 271 swqo Akws swqo pqwr ] ibQirE
Awidsit ijh krwm jwr ] ] ]ausqiq sMpUrnM ]”

h`Q ilKq : MS 711 A


isrlyK : bicqR nwtk igrMQ
p`qry : 80 a - 151 a
Akwr : 20 X 11 s.m. ilKq : 14 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy KVyH ruK do do kwlIAW lkIrW[ sqrW
pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI , ilKweI suMdr; keI pMinAW aupr fIzweIn bxwieAw hoieAw
hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ bicqR nwtk igrMQ ilKXqy ] qÍ pRswid ] sRI muK
bwk pwqswhI ] 10 ] dohrw ] nmskwr sRI KVg ko kro su ihq icq lwie ] pUrn
kro igRMQ ieh qum muih krhu shwie ]”
AMq : “Ab cwhq iPir krO bfweI ] 11 ] ieiq sRI bicqR nwtk igRMQy srbkwl kI
bynqI brnnM nwm cOdsmo iDXwie smwpq msqu suBu msqu ] = ] =] 14] = =”
A`gy ies pMny aupr kwnI nwl bhuq suMdr fIzweIn bxwieAw hoieAw hY [

84
h`Q ilKq : MS 711 e
isrlyK : cMfI cirqR aukiq iblws
p`qry : 152 a – 250 a - 266 A
Akwr : 20 X 11 s.m. ilKq : 14 X 7 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI , ilKweI suMdr [
AwrMB : “<vwihgurU jI kI Pqy [ AQ cMfI cirqR aukiq iblws ] sÍYXw ] Awid Apwr
AlyK AnMq Akwl AbyK AlK Anwsw ]”
AMq : “cOdh lokw CwieAw js jgmwq dw ] durgw pwT bxwieAw sBy pauVIAw ] Pyir n
jUnI AwieAw ijn eyh gwieAw ] bolu vwihgurU jI kI Pqy ] [ vwr cMfI kI vwr
sMpUrn hoeI ] siqnwm jI ] ] ] ]”

h`Q ilKq : MS 711 s


isrlyK : igAwn pRboD gRMQ pwiqswhI ] 10 ]
p`qry : 267 a – 322 a
Akwr : 20 X 11 s.m. ilKq : 14 X 7 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI , ilKweI suMdr [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI BgauqI jI shwie ] AQ igAwn pRboD gRMQ ilKXqy]
pwqswhI ] 10 ] ] BujMg pRXwq CMd ] qÍ pRswid ] nmo nwQ pUry sdw isD krmM ]
AcydI AbydI sdw isD eyk DrmM ]”
AMq : “qYshImKmwr kY isr ieMdR CqR iPrwie ] jMg sur suK pwieE iqv sMq hoh
shwie] 3 ] 336 ] ] iDAwn pRboD sMpUrn msq suB msqu ]”

h`Q ilKq : MS 711 h


isrlyK : cObIs Aauqwr ] pwiqswhI 10
p`qry : 322 a - 330 A, 20 a - 32
Akwr : 20 X 11 s.m. ilKq : 14 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw–7 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI, ilKweI suMdr [ p`qrw 322 qy cObIs Aauqwr surU huMdw hY [ jo
p`qrw 330 A Kqm huMdw hY Aqy ieMj iliKAw hY [ “ieq sRI bicqR nwtky mC
Avqwr kQnM sMKw sur bDh ] AgoN iqMn pMny KwlI (kpVy dy Qwnw qoN Pooto auqwr ky
cpkweIAW hoeIAW - jo pwVIAW hoeIAW lgdIAW hn [ ies qoN bwAd p`qrw nM. 20
qoN BgauqI CMd ] pwiqswhI ds SurU kIqw hY [ jo Agly p`qry qy ADUrw C`f ky
smwpq kIqw igAw [ Aqy p`qrw 32 q`k ieh rcnw jWdI hY[ aus qoN bwAd p`qrw 1
qoN rcnw SurU kIqI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid --- vwihgurU jI kI Pqy ] pwqswhI 10 cObIs Aauqwr ]”
AMq : “ies ibD durgy ikRpw DwrI ] qih Awpn dws ko lXo aubwrI ] mCkw BgvqI
spUrnM msq suB msqu ] = ] = ]”

85
h`Q ilKq : MS 711 k
isrlyK : pscm kwrj isDI
p`qry : 1 –3
Akwr : 20 X 11 s.m. ilKq : 14 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw–7 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI , ilKweI suMdr [
AwrMB : “Awqvwr (AYqvwr) ] pUrb lwB dyKy ] Agny aukwr jnu hoie ] kC n BI kwrju
n hoie ] neI ruqu mrx dyKo ] pCm ArD nws hovY ]”
AMq : “pscm kwrz isiD ] bwieb mrxu dyKY ] auqR kwrju n hoie eIswn lwB
dyKY]7]”

h`Q ilKq : MS 711 K


isrlyK : sMq pRqwp
p`qry : 3 a - 13 A
Akwr : 20 X 11 s.m. ilKq : 14 X 7 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw –7 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI, ilKweI suMdr [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI BgauqI jI shwie ] sMq pRqwp ] dohVw ] kwrn
krn goibMd isMG kauqk Apr Apwr]”
AMq : “iek hrdm byprvwh jo qwlb rb dy ] siqgurU goibMd isMG purK slwh cly
ijsdy ] 24 0000000000 ]”

h`Q ilKq : MS 711 g


isrlyK : swKI gurU Amrdws kI
p`qry : 14 a – 15 A
Akwr : 20 X 11 s.m. ilKq : 14 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –7 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI, ilKweI suMdr [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] swKI gurU Amrdws jI kI ] jo isK gurU kw hovY iqs kw
aupdys mnxw ]”
AMq : “isKw kI syvw krxI ] Awpxw Awpu ikCu nw jxvxw ] dovY isry gurU nau saupxy]
Ailpqu rihxw ] gurU kw AwKx ] swKI spUrx hoeI ]”

h`Q ilKq : MS 711 G


isrlyK : swKI pwiqswhI dsvI jI kY kwrn kw
p`qry : 15 A – 29 a
Akwr : 20 X 11 s.m. ilKq : 14 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw–7 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY [ poQI dI hwlq cMgI , keI pMinAW dI hwlq Ksqw [

86
AwrMB : “< siqgur pRswid ] 0000 ] swKI pwiqswhI dsvI jI kY kwrn kw ] sMmq
1651 imqI kqk kiqk vdI pMcmI idn Awieqvwr kI vwhgurU jI dKn ko crn
Dwry ] bhwdr swh bwdswh ky swQ Agy ]”
AMq : “hukmu hoAw cok gohy kw Gr Ar hit nhI pwvxw ] gohy nwil rotI pkwvxI nwhI]
vwhgurU jI ky Kwlsy kI Pqy ] 0 - 00 0 0 0”

h`Q ilKq : MS 711 |


isrlyK : AMimRqsr jI kI mirAwdw
p`qry : 29 a – 30 a
Akwr : 20 X 11 s.m. ilKq : 14 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –7 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky cMgI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] 0 0 0 0 Awid bIcwr ] AMimRqsr jI kI imrjdw
(mirAwdw) sq gmwnu 18000 ATwrih hjwrw Gumwau ivic ibsbwr Awhw ] Aqy
suieny dIAw pauVIAW AwhIAw]”
AMq : “jy koeI audmu kr kY iesnwnu kr kY iesnwn krygw iqs kI prm hiq hovYgI ]”

h`Q ilKq : MS 711 c


isrlyK : rwm jI kw mMqR
p`qry : 30 a – 31 a
Akwr : 20 X 11 s.m. ilKq : 14 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –7 hn[
Awm vyrvw : ilKq DibAW vwlI [ kwgz dI hwlq Ksqw [
AwrMB : “< siq rwm jI kw mMqR rwm riKAw ilKqy ] Awid suKu AMiq suKu [ ho hYBI
suKu hosI BI suK ]”
AMq : “ijs gux qy clwey iqsy qy clY ] rwm jI kw mMqR sMpUrx hoAw hY ] vwhgurU nwnk
jI ] 0 0 0 0 0 0 0 0”

h`Q ilKq : MS 711 C


isrlyK : mMqR cMfI kw
p`qry : 31 a –36 A
Akwr : 20 X 11 s.m. ilKq : 14 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI cMgI, kwgj bdilAw hoieAw hY [ Aqy ilKweI dy nwl fIzweIn bxwieAw
hoieAw hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] rwm siq rwm jI [ mMqR cMfIkw Awid siq gurpRswid ]
ipRQmy cMfI Akwl kuAwrI ] cMfI ismry giq hoie hwmwrI ]”
AMq : “jY mweI gweI bydwxI ] AniCMd AiBdw AwiKdw BYhrxI sRbMsMqwxI jY dwqw mwqw
ikRpwxI ] ] ]”

87
h`Q ilKq : MS 711 j
isrlyK : gurbwxI
p`qry : 1 a - 136 A
Akwr : 20 X 11 s.m. ilKq : 14 X 7 s.m.
vyrvw : EhI[ hwSIAw cwry pwsy do-do kwlIAW Aqy iek lwl lkIr[ sqrW pRqI pMnw-7
hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI ,poQI dI hwlq cMgI , ilKweI suMdr [ies rcnw ivc gurbwxI qoN
ielwvw, bwbw PrId, kbIr bwxI vI leI hoeI hY [
AwrMB : “< siqnwm krqw purK inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gurpRswid ]
rwg iblwvlu mhlw 1 caupdy ] Gru ] 1] qUM sulqwnu khw kau mIAW qyrI kvn
vfweI ] jo qUM dyih so khw suAwmI mY mUrK khx n jweI ]”
AMq : “sMuB nsuMB sy kot inswcr jwh iCny kib KYhir fwry ] DUmR locn cMf AaumuMf sy
mwhKsy pl bIc invwry ]”

h`Q ilKq : MS 712


isrlyK : isMG gaU kQw
lyKk : dyvI dws, kvI
p`qry : 1 – 82
Akwr : 13 X 17 s.m. ilKq : 9 X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw auKVI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy
KVyH ruK do do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw–10 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI [ gRMQ dy surU ivc 6 p`qry KwlI ; gRMQ dy AMq 2 p`qry KwlI [
hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI [ hwSIey ivc ilKq [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] ] 1 ] sRI gxyswie nmh ] ] AQ isMG gaU kQw kw
ieqhws purwn kw mqw ] ] rwjw juiDstr pRsn khy hY BIKm ipqwmw pih ]
AMq : “ieq sRI ieqhws purwxy gaU isMG sMbwdy spqmo AwiDie smwpqNg ]sMpUrn ]
poQI ilKI kv dyvI dws ] suxy pVy irdY DwrY pwvY bYkuMT bws ] dohrw ] dieAw bcn
jw kwr hY so bYkuMTY jwie ] swD sMg gur iqRpiqAw Awid AMq suK pwie ] ]poQI
sMpUrn hoeI ] Bul cuk mwP kro sdkw nwm kw ] E AM Awd rUpy pusœk iliKAw
ilKwieAw mqwbu isMG sUby dW ny ] thl kIqI vcn isMG bMs AroVw jwq cwvlw ]
vsnIk ikly sUbw isMG dy dw ] sMpurx hoeI mudPr gV bKsI Kwny ivc bYT ky
iliKAw hY [ AKr vD Gt soD ky pVny Bul cuk bKsxI sdkw sMqw dy crn dw jI
] ] ]”

h`Q ilKq : MS 713


isrlyK : swir gIqw
lyKk : Piqh isMG, BweI
smW : 1923 ibkRmI
sQwn : smwl KylW p`qry : 9
Akwr : 13 X 15 s.m. ilKq : 8 X 9 s.m.

88
vyrvw : ijld moty KwkI kwgz dI[ isAwhI kwlI; vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy KVHy
ruK do do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw –11 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, iek pwisauN kwgz Bury hoey [ hwSIey ivc ilKq [ gRMQ dy
AKIr qy joiqS nwl sbMDq iek Kwkw vwihAw hoieAw [
AwrMB : “ 1 ] siqgur pRswd ]sRI gxyswie nmw ] AQ swir gIqw ilKqy ] Arjno vwc ]
Arjn sRI ikRsn Bgvwn pih pirsin kry hY ] hy pRmysur jIau AMkwir kw mhwqum
Ar rUp Air AsQwn iqsky suixny kI myrI bwCw hY ] qum ikRpw kir ky kir ky
inrUpix kro ]”
AMq : “ieq sRI Bgvq gIqw sUp inKqR su bRhm ividAw Awjog swsqRy sRI ikRsn Arjny
sMbwdy gIqw swr sMpUrnM ] suBM Bvq kwilAix ] sRI rwm ikRsn ArpxM ] sMmq ]
1923 ] thl kIqI BweI Pqy isMG smwl KylW ivc ] mhInw mGr dw qrIk 11 ]
idn Cinvwr spUrn hoeI ] pRICw srb kwrij kI ] AMgwqy hQ lwvY ] iPr suKu duKu
LwB Krcu ivcwrY ] ienw ipVIAw qy hiQ rKY ]” AKIr qy joiqS sbMDq iek Kwkw
bixAw hY [

h`Q ilKq : MS 714


isrlyK : sRI Bwgvqy eykwds iskMDy BwKw
lyKk : sMq dws
p`qry : 1 - 234 a
Akwr : 18 X 12 s.m. ilKq : 13 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW [ sqrW
pRqI pMnw –10 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI , ilKweI suMdr [ ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
hY [
AwrMB : “< sAsiq sRI gxyswey nm Ú ] AQ sRI Bwgvqy eykwds iskMDy BwKw il`Kqy ]
cO ] sMq dws siqgur ky crxw ]iqn kI gho su idF kr srxw ] jwqy aupjY igAwn
ivcwrw ] CUty Brm krm ivhwrw]”
AMq : “qIn pRkwr sRvn igAwn hY ] sRvn gXwnvwd ijau jwn ] mXwnIr qY buJq
pCwnw ] mnn igAwn ibjulI ijau khIAY ] ipRkws ApRkws iqau hI lhIAY ] bV
vwijau ind iDAwsn jwn ] dÍYq swgr ko Xwq suAwn ]”

h`Q ilKq : MS 715 sMgRih


isrlyK : AproK AnuBv BwKw
lyKk : sMkrwcwrX kv
smW : sMmq 1907 imqI cyqR dI 10
p`qry : 1 – 19 A
Akwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 11 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy KVyH ruK do do lwl
do do kwlIAW, ivckwr iek motI pIlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI, ilKweI suMdr [ ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
hY [

89
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ AnBv proK BwKw ilKXqy ] sloku ] hir prm
ind mup dy sÍwrmI s†rM ] ivAwpk srb lokw inkwrxM qnmwimh ] AporK AnBv
Xw inscY kir khI siq hY ]”
AMq : “ieq AnBv ] ieq AproK AnuBv BwKw smwpiq ] ikRq kv sMkrw cwrX
ivcrqy AnBv proK sMpUrn BXw ] do ] sdw BvwnI dwhnI gvrI pUq gxys ] ey
pWco riCXw kry bRhmw ibsn mhys ]sMmqu ]1 ] 90 ] 7 ] imqI cyqR dI 10 poQI
sMpUrn hoeI ]”

h`Q ilKq : MS 715 A


isrlyK : gXwn boDnI BwKw
lyKk : idAwl Anymw nMd sursÍqI
p`qry : 19 A – 84 a
Akwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 11 X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI , ilKweI suMdr [
AwrMB : “< sÍ sq sRI gxyswie nm : AQ Ab ikRq idAwl Anymw nMd sursÍqI gXwn
boDnI BwKw ilKXqy ] cOpeI ] bRhm AnMd rUp jo hmY ]”
AMq : “ieq sRI mq prmhMs pRbwjkw cwrjom CMkr aupwsn bRhmnMd swrsÍqI qs pUjpwc
isK idAwl AnymNMd swrsuqI-sMKpq bydWq prikrXw gXwn boDnI BwKw ivrcqyÎM
AiDXwqm ibRD aupdys ibD smwpqM ] 432 ] sMpUrn ] ] ]”

h`Q ilKq : MS 715 e


isrlyK : ibgXWn gIqw
lyKk : idAwl Anym
p`qry : 85 a – 104 + 8 p`qry nMbr qoN bgYr
Akwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 11 X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI Aqy ilKweI suMdr [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] sRI gxyswie nm : dohrw ] nwm rUp imRg jl sBY kwko kro
pRxwm ] myrI muJ ko bMdnw sohM Awqm rwm ]”
AMq : “ieq sRI mq prmhMs pRbwjkw cwrj aupwSk sRI mq idAwl Anymw nMd sRsÍqI
BgvWn hsqWml pRsnOqoR BwKw sMsikRq ibrcqM igXwn ibgXwny srbRswr sMgRh
ibgXWn gIq smwpqM ]”

h`Q ilKq : MS 715 s


isrlyK : Brq vYrwg sqk BwKw
p`qry : 1– 72
Akwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 8 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI Aqy ilKweI suMdr [

90
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI gxyswey nmh ] AQ sRI hr Brq vYrwg sqk BwKw
ilKXqy ] dohrw ]”
AMq : “dohrw ] riv pRBwv iqRXo dsy ko hr ih iq sr aur BRWiq ] siq hyq sÍ jwnin ko
BXo Ap Ab sWiq ] 74] sorTw ] Brq sqk vYrwg pRwrBMXo cuhxI pury ] smMp
ivqR pRXg suDwsry ieq sRI BXo ] 76 ] dohrw sis vs vs rs sisvqI drsw suky
mwih ] sMpUrx sMpUrxM BXo gRMQ suBAwihM ] sRI sMkrwX nmo nm : sRI rwmwXn snom :
] =”

h`Q ilKq : MS 716


isrlyK : ik`sw hIr
lyKk : vwrs swh
Akwr : 17 X 24 s.m. ilKq : 11 X 18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW Aqy iek lwl lkIr [ sqrW pRqI pMnw –21 hn[
Awm vyrvw : SurU ivc poQI dI hwlq ADUrI , mMglw crn pUrw nhIN hY, ivc ivc poQI qyl nwl
iB`jI hoeI Aqy ilKq vI pVIH nhI jWdI [ poQI p`qrw nM: 2 qoN SurU huMdI hY [
AwrMB : “imlIAiq sihr PkIr ptx mwmUr hY jI ] dweI sQI kuqb ivic pIr kwml
ijs dI AwjjI joD mnjUr hY jI ] skrgMj ny Awn mkwn kIqw duK drd pMjwb dw
dUr hY jI ]”
AMq : ivc iek p`qrw PitAw hoieAw hox kwrn, AKIrlIAW sqrW pUrIAW nhIN Aqy
pVIAW nhIN jWdIAW [
“iqlx dyh bd AmlIAw qyrIAw nI kd kbr QI dojk AwieAw eI ] AdlI rwjw
nI nok ijs Pyr iemwn idAwieAw eI ] jog AOrq bMn pVwie jyhy sB AMg ib ---
------------]” AgoN p`qrw PitAw hoieAw hY

h`Q ilKq : MS 717 sMgRih


isrlyK : auqpiq ibkrmwjIq Ar BrQrI kI Ar mYnwvqI kI (audwsI sRI gopIcMd mYxwvMqI
dI vI idqI hoeI hY)
lyKwrI : iddwr isMG
smW : 1888 ibkRmI
p`qry : 1– 160
Akwr : 12X17 s.m. ilKq: 8 X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, cmVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw KVyH ruK dovyN
pwsy do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw–8 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq TIk [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI pqrw nM: 116 A KwlI;
pr ilKq pUrI jwpdI hY ]
AwrMB : “E siqgur pRswid ] AQ auqpiq ibkRmw jIq jI ] Ar BrQrI kI Ar mYxw vMqI
kI Awgy kQw clI ]”
AMq : “hYvr gYvr nhIN bsqR phrM aus nsIq smsir rihAM ] kVk kwmnI iqAwg
rivAM ] BeIAlY jog sB Driq BivAM ] Awsw qau mhw duKM inrwsw prmsuK ]
Awsw inrwsw Bv quhI ] gopI cMdu supUrxM smwpqI msq suBmqM ] smqu 1888

91
ATwrw sY AwTsI ] sMpUrx hoieAw gopI cMd boloy BeI jI vwihguru jI ] quhI qUM ]
imqI Pgxu dI ivsw vI ] iddwr isMG sux BeI siqgurU hoeyAw Awp shweI ]”

h`Q ilKq : MS 717 A


isrlyK : guru Amrdws jI kI iriCAw
lyKk : rwm isMG
p`qry : 161 – 162 A
Akwr : 12 X 17 s.m. ilKq : 8 X 12 s.m.
vyrvw : ijld EhI [ sqrW pRqI pMnw –9 hn[
Awm vyrvw : ilKq aupr D`by pey hoey hn poQI dI hwlq mwVI [
AwrMB : “E o siqgur pRswid ]rwm isMG BujMgw ilKqum sRI gurU Amrdws jI kI iriCAw ]
CinCr som pUrb nhI jwxw [ vIrvwr dKx nhIN jwxw ] sukR AYqvwr pCm nhIN
jwxw [ mMgl buDvwr auqr nhIN jwxw ] bcn gurU Amrdws jI kw siq kr mMnxw]”
AMq : “khy ry min icqvih audm jw Awhir hir jIau pirAw ] bcn hY gurU Amrdws
jI kw siq kr mMnxw ] ieh iCie pOauVIAw sbd dIAw kwmwvxIAw ]”

h`Q ilKq : MS 717 e


isrlyK : slok Bgq kbIr jI
lyKk : kbIr
p`qry : 162 A– 170
Akwr : 12 X 17 s.m. ilKq : 8 X 12 s.m.
vyrvw :EhI[ sqrW pRqI pMnw –9 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI, p`qry Ksqw hwlq ivc, poQI dI hwlq mwVI [
AwrMB : “E siqgur pRswid ] slok Bgq kbIr jI kI ] kbIr myrI ismrnI rsnw
aUpir rwmu Awd jugwdI sgl Bgq qw ko suK ibsrwm ]”
AMq : “kbIr pwpI Bgiq nw BwveI hr pUjw nw shwie ] mwKI cMdnu prhrY ijh ib
suMgq jwie ]

h`Q ilKq : MS 717 s


isrlyK : slok syK PrIid ky
lyKk : PrId
p`qry : 1– 2 a
Akwr : 12X17 s.m. ilKq: 8 X 12 s.m.
vyrvw :EhI [ sqrW pRqI pMnw –9 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dy AKIr qy qeIey qwp dw slok iliKAw hoieAw hY Aqy iek p`qrw KwlI [
AwrMB : “E [ siqgur pRswid ] sloku syK PrIid ky ] ijqu idhwVY DMn vrI shy [swhy] ley
lKwie mlku jo kMnI sMxI muh idKwly Awie ] ijMd inmwxI kfIAW h`fw kU
kiVkwie]”
AMq : “kjl ryK n sihidAw sy pMKI sUie bihT ] PrIdw kUkyidAw cWgyidAw mqI
dyidAw inq ] jo sMqwn vM\wie ---]” ies qoN Agly p`qry qy qweIey qwp bwry
iliKAw hoieAw hY [
92
h`Q ilKq : MS 718
isrlyK : mohu ibbyk
lyKk : hrnwm isMG
p`qry : 1– 10
Akwr : 10 X 16 s.m. ilKq : 9 X 12 s.m.
vyrvw : ijld nhIN[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw nhIN[ sqrW pRqI pMnw –9
hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq TIk [ gRMQ dy AKIr ivc do p`qirAW qy kibq Aqy aurdU ivc kuJ
iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : < AM injw nMdX nm : AQ mohu ibeyk ilKXqy ] dohrw ] moh ibbyk pRgt krU
BwKw buD smwn ] sMqo˜ ko suK hoq hY aupjy AnBY gÎwn 1 [ dohw ]”
AMq : “ieq mwXw auq bRhm hY mn ko bwso mwh ] hrnwm isMG lwgY jhw dUjw sohY nwh
] 12 ] ieiq sRI mq moh bbYky ikRq hrnwm isMG smwpqM ] 18 ]”
ies qoN bwAd pMnw nM: qoN bgYr do p`qry ] kibq ] dy ilKy hoey hn [ ilKweI suMdr
hY[

h`Q ilKq : MS 719


isrlyK : igAwn AMimRq mwlw ivcwr
smW : 1950 ibkRmI sMmq
sQwn : suDwsr (AMimRqsr)
p`qry : 43
Akwr : 12 X 16 s.m. ilKq : 7 X 11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy KVHy ruK iek nIlI do lwl do
kwlIAw lkIrW ivc motI nOrMgI lkIr[ sqrW pRqI pMnw –7 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq TIk [ gRMQ dy Suru ivc do Aqy bwAd ivc ie`k p`qrw hwSIey vwlw
KwlI [
AwrMB : “< sRI siqgur pRswid ] isKau vwc] hy guro ies jgq kI auqpqI iks pRkwr
hoqI hY gurovwc ]”
AMq : “ieq sRI igAw [ igAwn ] AMimRq mwlw ivcwr ivrcqM srby suBM Bvqy BUl cUk
soD pVnw jI sMmq 1950 Pgn 12 suDwsr kMTy ilKI ]” - ies qNo A`gy p`qry
Pty hoey hn rcnw ADUrI hY ]

h`Q ilKq : MS 720


isrlyK : ik`sw bdry munIr bYNq
ilKwrI : sMq isMG
smW : sMmq 1920
sQwn : AYrwn Shr
p`qry : 1 A - 108 A
Akwr : 24 X 17 s.m. ilKq : 18 X 10 s.m.

93
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn, Ksqw hwlq ivc[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw
cwry pwsy dohrw, do do jwmnI, lwl lkIrW ivckwr iek motI lkIr [ sqrW pRqI
pMnw–20 hn[
Awm vyrvw : poQI iek nu`kr qoN bhuq Ksqw hwlq ivc hY [ ieMJ mwlUm huMdw hY ik poQI iB`jI
hoeI hY [ ilKq suMdr hY [
AwrMB : “< sRI huvl Akwl AQ bdry munIr ilKXqy bYNq ] krUM pihly qohId Xjdw
rkm ] Jukw ijs ko isjdy mo lOho klm ]”
AMq : “poQI pUrI hoeI bdry munIr kI AsU dI 9 buDvwr iekwdsI vwly idn sRI AMimRqsr
swihb jI ] sMmq 1920 ] hry hry dsKq sMqw isMG ilKwrI ] ilKvweI gurmuK
isMG bwtVw isK bytw iksny kw ] vwsI pitAwly kI ] lgy nOqw bdry munIr gujrI
AYrwn shr mY] by njIr gujir AwlKn ]” - ies qoN bwAd rcnw Kqm
kr idqI ] aumy ] kQnI mIr hsn kI ] bdry munIr poQI sMpUrn ]

h`Q ilKq : MS 721


isrlyK : nO roj
p`qry : 1– 6
Akwr : 16 X 12 s.m. ilKq : 12 X 8 s.m.
vyrvw : ijld KulHI Aqy p`qry sIqy hoey hn[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI ; ilKweI suMdr [ hwSIey qoN bwhr ilKq [
AwrMB : “AQ nO roj ilKXqy ] < siqgur pRswid ] sRI gxyswey nmh ] dohrw ] eyk
swl ky bIc mY poQI BeI iqAwr ] hoie iek`Ty AnMd jI lY Awey drbwr ] 1
cOpeI] jb rv bIc myK gRih AwvY ] soeI roj nO roj khwvY ]”
AMq : “pRjw duKI hosI ] cMdR sUrj gRhx ] hosI ] mkVI nw AwvsI ] sMKyp vjU mhw
smwpq hoieAw ] vwihgurU jI sqX ] PrKPlvwr muhrm sMpUrxM ] ] ]= ]
] = ]”

h`Q ilKq : MS 722


isrlyK : hIr vwrySwh
smW : sMmq 1917
p`qry : 3 A – 212
Akwr : 16 X 21 s.m. ilKq: 11X 18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do lwl lkIrW
ivckwr iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw-16 hn[
Awm vyrvw : poQI dy pihly pMny aupr, aurdU ivc kuJ iliKAw hoieAw hY, jo ies rcnw nwl
sbMDq nhIN hY [ AslI rcnw pMnw 3 A qoN SurU huMdI hY Aqy rcnw vI ADUrI hY [
hwSIey qoN bwhr keI pMinAW aupr ilKq kIqI hoeI hY [ Aqy keI pMinAW aupr
ilKweI ivc DibAW vwlI hY, jo swP nhIN hY [ poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk
hY[ kuJ pMny ikrm Kurdw hn[

94
AwrMB : “AQ hIr vwrySwh ] ikRq ilKXqy ] dr jvwb swier ] Avl hmdu Kudwie dw
ibrd kIjY ies`k kIqw hY j`g dw mUl mIAW ] phly Awp hI rb ny iesk kIqw qy
msUk hY nbI rsUl mIAW ]”
AMq : “691 ] jvwb AOr Arj AwsI Aqy gunwhgwr kw ]
Arj pvy kbUl inmwixAW dI h`Q joVky ieho svwl myrw ]
poQI hIr dI ilK qXwr kIqI sOdw vyKxy vwilAW nwl myrw ]
sMmq aUnI sY ivc sqwrvyN dy imqI mwG idn iCvI dy -----]”
ies qoN A`gy ilKq ƒ iek hor kwgj lw ky CpkwieAw hoieAw Aqy pVIH nhIN jWdI[
rcnw ADUrI hY ]

h`Q ilKq : MS 723


isrlyK : qqkrw poQI SrDw pUrk
smW : 1888 mws AsVw pRivstI
p`qry : 1 a – 220 A
Akwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 12 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy
do do kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI dy iek pwsy qoN pwxI nwl iB`jI hoeI hY [ ilKweI suMdr , poQI dI hwlq Awm
krky TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid] qqkrw poQI srDw pUrkw kw ilKqy] eyk smY BweI nMd
lwl jI guru grIb invwj dsvy pwqswh jI dy Agy byqnI kIqI] ey scy pwqswh Agy
jo rKIsr munIsr hoey hYnw] isv qy Agy lY ky iqnw ny mMqRw jMqRw dy bil krky sBnw
dIAW kWmnw pUrIAw hodIAw hYin]…
AMq : “iqs swihb kI tyk nwnk mnY mwih” iqsu ismrq suKu hoie sgly dUK jwih]2]
sMmq 1888 ] mws AsVw ] pRivsdI Swkq inMdk dust iKn mwih ibdwrAwnu [

h`Q ilKq : MS 724


isrlyK : sRI gurU pRqwp sUrj (sUrj pRkwS)
lyKk : sMqoK isMG, kiv
ilKwrI : swDU isMG
smW : sMmq 1934
sQwn : AMbwlw CwvxI
p`qry : 1 a – 247 a
Akwr : 25 X 18 s.m. ilKq : 18 X 13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, PtI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do
do lwl ivckwr iek kwlI lkIr [sqrW pRqI pMnw–12 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY , poQI dI hwlq
cMgI [ AKIrly pMny aupr, ijQy rcnw sMpUrn huMdI hY , ilKq aupr, lwl pYnisl
nwl JrItW mwrIAW hoeIAW hn [ rcnw dy SurU ivc Aqy AMq ivc kuJ p`qry hwSIey
vwly KwlI [

95
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ] sRI vwihgurU jI kI Pqy ] ] ]AQ iqRqI rws
kQnM ] ] dohrw ] swrsuqI srqw bho bwkq rMg ibcwr ] cwru su mm
mwnus ibKY jwnO swr Aswr ]”
AMq : “ieq sRI gur pRqwp sUrj gRMQy cqrQ rwsy kiv sMqoK isMG ]1] ibrcqwXM BwKwXM
sRI hir goivMd durg inksn pRsMg brnnM nwm Cys sTI AMsU]66] sRI gurU swihb jI
kI ikRpw sy cOQI rws sMpUrn BeI ] ] dsKq BweI swDU isMG gulwm swD sMkq kw
rjm 224 mukwm CwvxI AMbwlw sMmq 1934 qRIk mGr kI 15 buDvwr smwpqM ]
] siqnwm jI qyrI srx hY ] ]”

h`Q ilKq : MS 725 sMgRih


isrlyK : sIhrPI gXwn mMjrI
lyKk : gupwl isMG
smW : sMmq 1890
p`qry : 3 –9 A
Akwr : 17 X 11 s.m. ilKq : 14 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW
Aqy ivckwr kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw –8 hn[
Awm vyrvw : pihlw p`qrw PitAw hoieAw hY [ rcnw pMnw nM: 3 qoN SurU huMdI hY [ ilKweI suMdr,
poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : “ds isMGw soeI puC lY vM\ viss† qweI ]” pwxI dy DibAw kwrn ilKweI swP
nhIN “] 9] dwl duK dweI dueI vsqu kweI ibnw mUVqw hor n pweIey jI ] ifgw
qKq qoN jIv kbKq Xwro nhI mMndw byd augwhIey jI ]”
AMq : “sRvx Xog sIhrP gupwl isMGw mwno gXwn vYrwg dI mMjrI jy ] do ] sMmq sY
TwrW nvY imqI su puh pcIs ] sI hrPI pUrn BeI krI ikRpw jgdIs ] 33 ] ieiq
sI hrPI gXwn mMjrI sMpUrnM ] ] ] ] ]”

h`Q ilKq : MS 725 A


isrlyK : sIhrPI pRso˜qRI
lyKk : gupwl isMG
smW : sMmq 1890
p`qry : 10 a – 19 a
Akwr : 17 X 11 s.m. ilKq : 14 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ ishrPI pRso˜qRI ilKÎqy ]
AlP Apnw Awpu ivswr bYToN mhW mUrKw mwrI hY Akl qyrI ]”
AMq : “dUroN dyiK ky E os mhwqmw nUN ns jwihgy kwm qy kRoD pÎwry ] E onU rhy n dUK qy
Bu`K koeI lhY suD ----- [p`qrw PitAw hoieAw hY ] boD pÎwry ] anU lgsI pwp
gupwl isMGw jyVw ilKky ley n soD pÎwry ] 34 ]”

96
h`Q ilKq : MS 725 e
isrlyK : bnwqI DOl pjwrI CMd sÍYXw
lyKk : gupwl isMG
smW : sMmq 1890
p`qry : 19 a-20,1– 3 A
Akwr : 17 X 11 s.m. ilKq : 14 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI ikDry ikDry DibAW vwlI hY [ poQI dI hwlq cMgI [ pMnw nMbr 20 qoN
bwAd , muV 01 qoN pMnw nMbr SurU kIqw hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ] < sRI rwmwX nm : ] ] AQ bnwqI Dol pjwrI CMd
ilKXqy ] ] sÍYXw ]”
AMq : “Qil sUik BeI srqw buD isMG suiDXw n rihXo n PnI pq ko ] gur goibMd isMG
cFy qy frI muK Fwpiq gor gnpiq ko ] 8 ] = ] = ] = ]”

h`Q ilKq : MS 725 s


isrlyK : pwvs kibqu
lyKk : gupwl isMG
p`qry : 04 – 09
Akwr : 17 X 11 s.m. ilKq : 14 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –9 hn[
Awm vyrvw : pMinAw dw nMbr 20 qoN bwAd iPr 01 qoN SurU kIqw hoieAw hY [ ilKweI suMdr,
poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] pwvs kibqu ] ] dWmnI n dmky Aiq jugnU n cmkY
AYsy buMdwhUM n rmky cwiqRk hUM BwvY nWih ]”
AMq : “myrY khy qy n mwnY bbwkI sOh AyhY bsMq lY jYhY mnwiekY ] 21 ] 1 ] = ] = ]”

h`Q ilKq : MS 725 h


isrlyK : ryKqw
p`qry : 09 – 21 a
Akwr : 17 X 11 s.m. ilKq : 14 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ryKqw ] iPrqw hY msq hsq jo bn gumwn syqI dunIAw
ky rMg sMig AMg AMg rwqw hY ]”
AMq : “swijj imRgMd Pwg KyylY Anurwg BrI suMdr suhwg sMg ibtIAw AhIr
kI]32]1]”

h`Q ilKq : MS 725 k


isrlyK : sRI AMimRqsr jU kI ausqiq
lyKk : gupwl isMG

97
smW : sMmq 1890
p`qry : 21 a – 25 a
Akwr : 17 X 11 s.m. ilKq : 14 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk [
AwrMB : “AQ sRI AMimRqsr jU kI ausqiq ilKXqy ] ]kibqu]”
AMq : “Xh kibq ko dskV jo khXo suDwsr Bwie ] pFY sunY Plu pwveI jo AMimRqsr
nwie ]”

h`Q ilKq : MS 725 K


isrlyK : rwg rqn cMidRkw
lyKk : gupwl isMG
p`qry : 25 a – 34 A
Akwr : 17 X 11 s.m. ilKq : 14 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –9 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy AKIr ivc rwgW bwry disAw hY [ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “<sRI ikRsnwX nm : ] AQ rwg rqn cMidRkw ilKXqy ] svYXw]”
AMq : “ieq sRI rwg rqn cMdRkw kOqUhlM smwpqM suBM BUXwq ]”
ies qoN bwAd fibAW ivc v`K v`K rwgW dw ijkr kIqw hoieAw hY ]

h`Q ilKq : MS 725 g


isrlyK : suriq pRdIpkw
lyKk : gupwl isMG
smW : sMmq 1890
p`qry : 35 a – 41 A
Akwr : 17 X 11 s.m. ilKq : 14 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ suriq pRdIpkw ilKXqy ] ] dohrw ] prm purKu
prmwqmw eykY rUp Anyk ] jl qrMg BUKn kink imRd Gt rwsu bbyk ] 1 ]”
AMq : “jmn gmn kY qrn hY Aiq icqu mo bdrie ] murgwbI ipXwrI lKI isXwm bwj
ghIAwie ] 31 ] 1 ]”
ies qoN bwAd iek v`fw f`bw bxw ky, aus ivc vK vK pMCIAW dy nwm ilKy hoey
hn[ Aqy bwAd hwSIey qoN bwhr ieM\ iliKAw hoieAw hY [
“pRIq ijnW BgvMq so nyhu dUjy sMg sqI prwey purK so kbI n ByVy AMg ]”

h`Q ilKq : MS 726 sMgRih


isrlyK : hIr rWJw
lyKk : Aihmd gujr
smW : sMmq 1680
p`qry : pMnw nMbr AMikiq nhIN [
98
Akwr : 19 X 13 s.m. ilKq : 12 X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW [ sqrW pRqI
pMnw –8 hn[
Awm vyrvw : poQI rcnw dy SurU ivc 2 p`qry Pty hoey hn [ ilKweI bhuqI swP nhIN hY p`qry
Ksqw hwlq ivc hn [ poQI iB`jI hoeI hY [ rcnw ADUrI hY [
AwrMB : “lVw dyiK ky qrsu AwieAw ieh plG pr kaux suqI ivcwrI ] plw lwih ky dyih
dIdwr BorI nwVI dyiK ky kho ---]”
A`gy p`qry P`ty hoey hn ]
AMq : “ifTy hwjIAw mky dy rwh jwcy iqno hIr rWJw Aqy mMJ bUrI ] rWJw rwh
ivKwiedw hwjIAw ƒ hIr vMfdI lMgru ivic qnUrI ] sn bIs qy cwir AaurMg swhI
kQw hIr qy rWJy dI hoeI pUrI ] 182 ]”

h`Q ilKq : MS 726 A


isrlyK : [ hIr rWJy ky,kibiq ]
p`qry : pMnw nMbr AMkiq nhIN [
Akwr : 19 X 13 s.m. ilKq : 12 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq bhuq cMgI nhIN [ p`qry Ksqw hwlq ivc hn [
AwrMB : “ [1] kibiq hIr rWJy ky ] iesk kI jrwie mY musk so mmUr BieAw rsk
bIDw Bauru bIic lptieAw hY ] Kbr BeI Kwvd ko dyKy jb bwg vIic rUKn ky pwq
piq kYd vIic Awie ] Aw hY ]”
AMq : “khY kbIrw qUM qo idl hI mO smiJ dyK qUM ikau n kry rwjI qy pwQr kw hIAw hY [
srw PurmwieAw hY ik nvw pYfw pwieAw hY iesk kw inAwau kbI Awgy BI kIAw hY
-----]” rcnw ADUrI ]

h`Q ilKq : MS 726 e


isrlyK : mwJw
lyKk : Pqh ibhwrI
p`qry : pMnw nMbr AMkiq nhIN [
Akwr : 19 X 13 s.m. ilKq : 12 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –8 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI - p`qry Ksqw hwlq ivc Pty hoey [ ilKweI vI bhuqI
swP nhIN pVIH jWdI [ p`qry ikDry ikDry Pty hoey hn [
AwrMB : “<] mwJw ] gokil glIAW iPrw FUMFydI hir drsn kI ipAwsI ]”
AMq : “jo ikCu kIoqo hQI pYrI hoieaugw KVosin ] nUr jmwl msokw bwJo nYx hJU Bir
rosin ]”
AKIr pMnw PitAw hoieAw Ksqw hwlq ivc hY Aqy ilKq vI spSt nhIN pVIH
jWdI]

h`Q ilKq : MS 727


isrlyK : swKIAW - sRI gurU nwnk dyv jI dIAW

99
p`qry : 1 – 61 A
Akwr : 32 X 22 s.m. ilKq : 24 X 14 s.m.
vyrvw : ijld :- kwgj ivc p`qry sIqy hoey[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN
pwsy do do kwlIAW lkIrW [ sqrW pRqI pMnw –15 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [ rcnw dy SurU ivc do pMny ihkmq dy idqy hoey
hn [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] slok ] siqgur dwqY hY duK BMjnw ] Koly nYn gXwn dy
AMjlw ] praupkwrI bwvn cMdnw ] pwp ibdwrn sB AG KMfnw ]”
AMq : “Aru sdw hir kQw hir kIrqn krnw ] hy BwgvqI Drm hY ] iqsky srvn
mnin iniD Awsn kir suKy nrwXwn pRwpiq hovYgw ] qb qum srb duKw qy mukq
hovogy ] Aru ieh jo sMsikRq bwxI hY ] so srb vydo kw swr hY ] Aru gurU kI srb
bwxI dw BI swr hY ] jo auqm pRIqvwn gurmuiK isK hovygw ] so pRIq swQ
ivcwrygw] Ar pwT ---------]” rcnw ADUrI ies qoN bwAd pqry nhIN hn ]

h`Q ilKq : MS 728


isrlyK : grV purwx
lyKk : vjIr isMG
smW : sMmq 1825
p`qry : 5 a- 41 A
Akwr : 32 X 22 s.m. ilKq : 22 X 16 s.m.
vyrvw : ijld: -iek KwkI kwgj ivc sIqI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[
hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW [ sqrW pRqI pMnw –16 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ikDry ikDry hwSIey qoN bwhr vI
ilKweI kIqI hoeI hY ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [ SurU ivc pMnw nM: 5 a qoN
rcnw SurU kIqI hoeI hY [ pihly sPy nhIN hn [
AwrMB : “1 ] sRI Bgvwnovwc ] cOpeI ] p`KXw rwju sunIXo ieh swrw ] jo auqpq hUAw
sMswrw ] smw hoie pUrn iqh jb hI ] imRqXu lok qXwgq hY qb hI ] 1 ]”
AMq : “ieq sRI grV purwxy pRyq klposwro Dwry BwKw ivRcqwXM nwmw iqRXo ds
Dxwie]13] Bul cuk bKsxI dsKq BweI vjIr isMG kQw gRV purwx jI kI sMpUrnM
] sMmq 1825 jyT sudI 8”

h`Q ilKq nM : MS 729


isrlyK : Awid sRI gurU gRMQ swihb
ilpI kwl : sMmq 1828
p`qry : 1 a-24 A 1 a - 738 A
Awkwr : 11.5 X 12.5 s. m. ilKq : 9 X10.5 s. m.
vyrvw : gRMQ dI hwlq Ksqw hY[ pihly 1 a qoN 23 A qk qqkrw id`qw hoieAw hY[ 24 a
p`qrw KwlI hY[ 24 A qoN ‘iclqR joqI joiq smwvx kw” idqw hY] p`qrw AMk AgoN
Pyr 1 qoN SurU huMdw hY] 738 p`qry qoN bwAd iek p`qrw hwSIey vwlw KwlI hY ijs qy
p`qrw AMk 744 iliKAw hY [ 730 qoN bwAd dy p`qry bhuq hI Ksqw hwlq ivc hn
Aqy Bury hoey hn [ 738 A qy pwT qoN bwAd isAwhI bxwx dI ibDI idqI hY[
100
Awm vyrvw : ijld g`qw cmVw hY pr auKVI hoeI hY [ dupWsI KVyH ruK do lwl lkIrW ivc iek
kwlI lkIr dw hwSIAW hY [ sqrW pRqI pMnw-22 hn[
AwrMB : [E[ ]<]siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid] ]jpu] …
AMq : …swlU swrMg swgrw Aaur gof gMBIr] Ast puqR sRI rwg ky guMf kuMB hmIr]
Kstm myG rwgvY gwvih] pWcau sMig brMgn lwvih] soriT gof mlwrI DunI] puin
gwvih Awsw gun gunI] aUcY suir sUhaupuin kInI] myG rwg isa pWcau cInI]1]
bYrwDr gjDr kydwrw] jblI Dr nt Aau jlDwrw] puin gwvh sMkr AEu isAwmw]
myG rwg puqRn ky nwmw]1] Kst rwg auin gwey sMig rwgnI qIs sBY puqR rwgn ky
ATwrh ds bIs]=]=]=]=]=]=] < siqgur pRswid] isAwhI kI ibDI ] [
isrswhI kjlu vjnu]1]bolu]2]doie gUMdu ikkr kw] iek rqI lwjvrd] iek rqI
suienw] ibjyswr kw pwxI]qWmy kw BWfw] inMmu kI lkVI] dUer kw kjlu] rvwl
rKxI] idn vIh GsxI]1] ]=]=]=]=]=]=]=]

h`Q ilKq : MS 730


isrlyK : sRI dsm gRMQ swihb
p`qry : 1 – 732
Akwr : 32 X 34 s.m. ilKq : 22 X 25 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl , do do kwlIAW
lkIrW, ivckwr iek motI nOrMgI lkIr [sqrW pRqI pMnw–22 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dy SurU ivc bwxI bwry qqkrw id`qw hioeAw hY [ rcnw dy SurU qoN kuJ p`qry
hwSIey vwly KwlI hn, AKIr ivc vI kuJ p`qry hwSIey vwly KwlI hn [ ilKweI
suMdr, gRMQ dI hwlq vI TIk TIk hY [
AwrMB : AwrMB ivc qqkrw idqw hoieAw hY Aqy ies qoN bwAd dsm gRMQ dI rcnw SurU
huMdI hY [ “< siqgur pRswid ] jwpu ] sRI muK vwk pwiqSwhI ] 10 ] CpY CMd ]
qÍpRswid ] ck R ichn Aru brn jwq Aru pwq nihn ijh ]”
AMq : “cu KuS gSq sOhr n dIdS cu nr [ ib kudh Awksy rwik dw dS ^br [ ibidh
swkIAw swgrY sbz gUM [ ik mwrw bkwr Asq jMg AMd rUM [ lbw lb ibkun dm
bdm nOS kun [ gim hr dU Awlm &rwmoS kun ] 21 = ]”

h`Q ilKq : MS 732 sMgRih


isrlyK : rmwiex
lyKk : kpUr cMd, kiv
smW : 1700 ibkrmI
p`qry : 1 a – 47 a
Akwr : 14 X 10 s.m. ilKq : 10 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy iek iek kwlI
lkIr [sqrW pRqI pMnw –8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [

101
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI gxyswie nm :AQ rmwiex kiv kpUr cMd ikRq
ilKXqy ] dohrw ] gur gxys Aru swrdw ismrY hoiq AnMdu ] kCuku hkIkiq rwm
kI Arj krq hY cMdu] 1 ]”
AMq : “sMmqu sqrw sY inrp ibkrMm ko ignIey ] eyk hjwr pcws sMn qor ky BxIey ]
Prvr dI vYswK cyqR jn jwno igAwqw ] swihjhW pqswh Akl Awkl ibKXwqw ]
eyk sO cwlI sugwvqY iPrq sunq rK q ihXo ] js brnin rGubIr ko kpUr cMd
iq`Ky kihE ] 66 ] cMdr rmwiex sMpUrn BieAw ] ] = ] = ]”

h`Q ilKq : MS 732 A


isrlyK : rwjnIq
lyKk : dyvI dws
p`qry : 47 A – 87 a
Akwr : 14 X 10 s.m. ilKq : 10 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< vwhgurU jI kI Pqy hY ] ‘sRI gxyswXnm : AQ dyvI dws ikRiq rwjnIq
ilKXqy ] kibqYu ] nIq hI qY DRm DRm hI qY skl isD nIq hI qY Aw drs qwin
bIic pweIXY]”
AMq : “svYXw ] sws GtI ju GtI Ab CoifgtI pRgtI AktI hY ] jo rjtI Bv
pwisttI PktI aultI sultI hY ]mY jurtI kurtI suntI sb Byd bfI mUF btI hY ]
AKIr “ieiq sRI dyvI dws ikRqy rwjnIiqk kib`Nq sMpUrnM ] suBMBvqw ] sRI rwm ]
sRI rwm ] ] ]

h`Q ilKq : MS 733


isrlyK : jMgu nwmw
lyKk : kwn isMG, Swier
p`qry : 1 – 35 A
Akwr : 17 X 13 s.m. ilKq : 13 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
ivckwr iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw –8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [ rcnw dy SurU ivc vyl bUty bxy hoey hn [
ikDry ikDry poQI dy p`qry pwxI ivc iB`jy hoey hn [ iek pqrw nu`kr qoN PitAw
hoieAw hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ jMgu nwmw goXw kwn isMG Swier ilKXqy ] isPq
krU swcw jo krqwr hY ] jM jY lyK ilKXny ko AKiqAwir hY ]”
AMq : “Ajb dys duAwbw mY bMgw mkwn ] kIAw jMgnwmw ausI dmXwn ] 446 kIXw
jMgnwvw iXh qwm hY ] Agr nw Kbr kwsby kwm hY ] 447 ] ieiq jMgnwmw
sMmwpqM ] 0 ] 0 ] 0 ] 0 ]”

h`Q ilKq : MS 734


isrlyK : moK pMQ pRkws

102
lyKk : gulwb isMG ngOrIAw
smW : sMmq 1878
p`qry : 1 a – 176 a
Akwr : 18 X 14 s.m. ilKq : 12 X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, PitAw hoieAw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN
pwsy do do lwl ivckwr iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw –10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, ikDry ikDry hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY [ poQI dI hwlq
Awm krky TIk TIk hY [ smyN dy bwry ies qrW iliKAW hY:- sq As† dsM su suB
sbMq mY pun iqRsq pWc gey ADkweI ] suB mwG sudI sB som smy suB vws rsom
mhW suKdweI ] iQq pMcm nw vsMq khy sB lokn mo su jlyn hir KweI ] idn qih
sMpUrxM gRMQ BXo hir ky pd pMkj Byt cVweI ]
AwrMB : < siqgur pRswid ] sRI rwmwX nm : ] AQ moK pMQ pRkws surwj gRMQ ilKXqy
] svYXw Xwjrw mY ijnky pd pMkj syvq nIq sury sur BwrI ] Aaur surwgn syvq hY
Aru jwih BjY Bv mY muK cwrI ]
AMq : “ieq sRI mq mwn isMGh crx isKXq gulwb isMGy ngOrIAw rwie Awqm jyn
ivcrqy moK pMQ pRkwsy ivdyh mukq inrxXo nwm pMcmo invws ] 5 ] ] suBM msq ]
]]

h`Q ilKq : MS 735


isrlyK : sRI mq ADÎwqm rwmwXxy
smW : sMbqu 1819
p`qry : 1 – 260 A
Akwr : 22 X 16 s.m. ilKq : 17 X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW,
ivckwr iek kwlI lkIr [sqrW pRqI pMnw –15 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : < sRI gxyswX nm: ] ] dohrw ] dyvI mwqw swrdw srd ieMd smhwQ ] bMdy
pd pMkj sdw kro sumiq pRgws ] 1 ] sMkrCMd ]”
AMq : “ieq sRI mq ADXwqm rwmwXxy aumw mhysur sMbwdy auqr kWfy bYkuMT inrwXxo nwm
nvmo DÎwXw ] 9 ] mhInw hwV 25 sMbq 1819 ]

h`Q ilKq : MS 736


isrlyK : ihq aupdys
sQwn : lwhOr
smW : sMmq 1897
p`qry : 1 – 298 a
Akwr : 14 X 19 s.m. ilKq : 7 X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dohrw, cwry pwsy do do
nIlIAW, do do lwl ivckwr iek motI pIlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw –12 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY [
103
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ] poQI ihqo aupdys kI BwKw ilKI ] kib`q ] ckRq
syis isvwid rhY huie cqurwnn bIcwrn pwvq ] ingm bIcwru krq ins bwju rsu
kibAw su bhu kQw sunwvq ]”
AMq : “ ] dohrw ] ] sMmq sis bisu nwQ mun mQn mws suid qIj ] sur gur
bwsur lvpurI (lwhOr) ilKI suDwr suBIj ] 1 ] dsrQ nMd imRigMd ihq pusqk BeI
iqXwr ] Bul cuk jo hYÍ prI pFIAhu gunI suDwr ] 2 ] jo Xwko ihq kir pTY vwsuin
irdY bswie ] sB hin ko pXwro lgY mwn bfweI pwie ] 3 ] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 737 sMgRih


isrlyK : iekwds skMD
lyKk : bIrm dws
ilpI kwl : sMmq 1914
p`qry : 1 a-126 A
Awkwr : 24 X 31 s. m. ilKq : 19 X 23.5 s. m.
Awm vyrvw : ijld g`qw k`pVw[ dupWsI KVyH ruK do do kwlIAW lkIrW ivc iek motI lwl lkIr
dw hwSIAw[ vKryvyN leI lwl lkIr dI vrqoN [ sqrW pRqI pMnw –15 hn[
vyrvw : ilKq Awm, pr pVHn Xog, poQI dI hwlq Ksqw, SurU ivc 3 p`qry ibnW hwSIey dy
AMq qy iek p`qrw hwSIey vwlw KwlHI hY Aqy EuKiVAw hoieAw
AwrMB : < siqgur pRswid ] rwm jI siq dwdU dXwl jI shwie] srb swD jI shwie]
igrMQ Bwgvq iekwds kI BwKw] cOpeI] sMq dws sqgur ky crxW] iqn ko gho
suidRF kir srxW] jW qy EupjY igXwn ibcwrw] CUtY Brm krm ibvhwrw]1]…
AMq : …ieq sRI Bwgvqy mhW purwxy eykwds skMDy suk prIKq sMbwdy BwKwXM sRI bYkuMT
pXwxo nwm iekqIsmo DXwie]3] eykwds skMDy sMpUrxM ]smwpqM] dohry slok
caUpweIXn kI sMKX] skl gRMQ kI sMKXw]]43]=]132]2329]]=110]=
sMmq]1914] Pgxu bdI dUj iqQ ikRsnw piK dI iqRraudsI poQI Awkwds dI sMpR¨xM
hoeI] dsKiq bIrim dws ky BUl cUk biKsxI sMq jnO soD kir piVnI]=]

h`Q ilKq nM : MS 737 A


isrlyK : AsÍmyD
lyKk : thkx kvI
ilKwrI : bIrm dws, bwvw
ilpI kwl : sMmq 1917
sQwn : FuFieAwl
p`qry : 127 a-677 A
Awkwr : 24 X 31 s. m. ilKq : 19 X 23.5 s. m.
Awm vyrvw : ijld g`qw k`pVw, dupWsI KVyH ruK do do kwlIAW lkIrW ivc iek motI lwl lkIr
dw hwSIAw hY[ vKryvyN leI lwl lkIr dI vrqoN kIqI geI[ sqrW pRqI pMnw-15
hn[
vyrvw : ilKq Awm pVHn Xog, poQI dI hwlq Ksqw, p`qrw 677 Aqy ilKq Kqm hox qy
bwkI p`qry ƒ ifzweIn bxw ky sjwieAw hoieAw, ivc ivc hor vI keI p`qry auKVy
hoey hn[ p`qrw 677 E qy pihlIAW 6 pMkqIAW iek kwlI qy iek lwl isAwhI nwl

104
ilKIAW hoeIAW, A`goN vwrI vwrI iek A`Kr lwl iek kwlw iliKAw hY[ AMq qoN
qIjI qy dUjI pMkqI lwl Aqy AMqlI pMkqI kwlI hY[ 677 A qy vI vwrI vwrI do
kwlIAW do lwl pMkqIAW hn[
AwrMB : < siqnwmu krqw purK… gurpRswid] gurprswid] sRI gxyswie nmih] ipRQmy
pRxvo igrjw nMdn] sMkr qn gx ibGn n kMdn] lbodr duK hr suKdwiek] eyk
rdn gj bdn ibnwiek]…
AMq : …dohrw] ieq sRI BwrQ prbxy AsÍmyD biKAWn ] thkn iDAwie iqRhqro hY
ikRq pUrn jWn]61] ieq sRI mhW BwrQ purWxy Drm jg biKAwny ikRsRn cirqR]
jg sMpUrn isD kwrj Drm sPl nwmy iqRhqro iDAWie]73]smwpqM] jyT qIjI vdI
iQq naumI]smq]19:] sqwrW ]17] vwru somu] poQI sMpUrn hoeI] siqgur pRswid]
ilKI bwvw bIrm dws] auDvwlI vwly] BUl cUk bKs lYxI] AKr vwDw Gwtw soD
pVHnw] siqnwm siqnwm siqnwm] sRI vwihgurU jI] sRI siqgurU jI] sRI DMn gurU jI]
qyrI srnw dieAwl jI] sRI Akwl purK jI] sRI krqwr purK jI] sRI pirmwqmW
jI] ilKI FuFieAwl bIc ] Drmswl nvI bIc ilKI]”

h`Q ilKq : MS 738


isrlyK : bwxI ibhMgm
ilKwrI : dyvw isMG
smW : sMmq 1921
p`qry : 2 – 119 A
Akwr : 13 X 10 s.m. ilKq : 10X 7 s.m.
vyrvw : ijld iek kwgz ivc lpytI hoeI hY, KulHy p`qry sIqy hoey[ isAwhI kwlI[ sqrW
pRqI pMnw –15 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI isAwhI DibAW vwlI hY pVHI vI nhIN jWdI - keI p`qry
bhuq hI ^rwb hn rcnw dy Awid Aqy AMq Pty hoey hn [ poQI ADUrI [
AwrMB : “qwQ ] pYdw qUM ikQhu hoieAw hY ] mwq ipqw qyrw kaux hY”
AMq : “]pauVI ] srb kI rYin ies min kau kir jwnhu ] AMimRq nwm mn mwih
pCwnhu ] haUmY dUr krhu icq lwvhu ] jo jo hukm soeI kmwvhu ] < [ bwcn
spUrn mn mwih iDAwvhu ]”
A`gy p`qrw Ksqw hwlq ivc ilKweI spSt nhIN hY ] rcnw ADUrI hY ]

h`Q ilKq : MS 739


isrlyK : dsm gRMQ
p`qry : 1 – 276
Akwr : 26 X 12 s.m. ilKq : 22 X 10 s.m.
vyrvw : KulHy p`qry r`sI ivc bMnyH hoey[ isAwhI kwlI [sqrW pRqI pMnw –23 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq bhuq mwVI [ kwgz Ksqw hwlq BuirAw hoieAw, ilKq bhuq mwVI
pVHI nhIN jWdI [ rcnw dy SurU ivc hor kwnI nwl qqkrw idqw hoieAw Aqy hor
kwnI nwl ‘jwp sRI muKvwk pwqswhI 10 ]” SurU kIqw hoieAw hY iPr do iqMn p`qry
hwSIey vwly KwlI Aqy Pyr qqkrw SurU kIqw hoieAw Aqy bwAd ivc pMnw 1 qoN
cMfI cirqR aukq iblws pwiqswhI 10 ] svYXw qoN SurU kIqw hY ]

105
AwrMB : “< siqgur pRswid ] jwp ] sRI muKvwk pwiqswhI 10 ] CpY CMd ] qÍ pRswid ]
c`kR ichn Aru brn jwiq Ar pwiq nihn ijh ]
rUp rMg Aru ryK ByK koaU kih n skq ikh ]”
AwrMB : “<vwihgurU jI kI Pqh ] AQ cMfI cilqR aukiq iblws ] svYXw ]”
Awid Apwr Al`K AnMq
Akwl AByK Al`K Alwsw ]”
AMq : “ Awid Anwid AgwiD kQw
DrU sy pRhlwd Ajwml qwry ]
nwm aucwr qrI ginkw soeI
nwm ADwr bIcwr hmwry ]”

h`Q ilKq : MS 740


isrlyK : dsm gRMQ
p`qry : 1 – 330 A
Akwr : 18 X 27 s.m. ilKq : 16 X 25 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl [sqrW pRqI pMnw –19 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk TIk , ilKq pVHn Xog, keI QwvW qy hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY [ ilKq keI pMinAW aupr hwSIey qoN bwhr vI kIqI hoeI hY [ SurU iv`c
q`qkrw id`qw hoeAw hY [ pMnw nM: 27 aupr nIlI isAwhI nwl sMmq bwry ieM\
iliKAw hoieAw hY “ieh pwT sMmq 1752 Pgx 28 ƒ bicqR nwtk gRMQ rcnw dw
mnsUbw bxw ky qy sMmq 1742 ivrcqy dy ik pwT nM:26 hor bMd rlwky iesy mhwn
gRMQ dw AMg bnwaux smy vwikAw hY [ iek hor pRwcIn poQI qoN lY ky iliKAw hY ]”
keI pMinAW aupr Put not vWg pMinAW dy Q`ly iliKAw hoieAw hY [ keI KulHy
p`qirAW aupr ies gRMQ dI bwxI bwry ilK ky gRMQ ivc r`Ky hoey hn [
rcnw dy SurU ivc Aqy AKIr ivc keI p`qry KwlI C`fy hoey hn [
AwrMB : “< sRI siqgur pRswid ] sRI Akwl purK jI dy pRswid jwpu pwqswhI 10 ] qÍ
pRswid ] CpY CMd ]
ckR ichn Aru brn jwih Aru pwiq nihn ijh ]
rUp rMg Aru ryK ByK koaU kih n skq ikh ]”
AMq : “ieq sRI jpu pRbMD igRQ sMpUrn jpY qu suB msqu ] 1688 ] dsm Aru rwis
mMfl Aru ibRh nwtk iqnkw jumlw ju`D pRbMD smyq ] 2520 ] 21 ] ] 5072 ]
ANg”

h`Q ilKq : MS 741 sMgRih


isrlyK : AiDAwqm rwmwiex
p`qry : 3 –8 A
Akwr : 18 X 11 s.m. ilKq : 12 X 8 s.m.
vyrvw : ijld KulHI p`qry sIqy hoey[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do
do lwl, do do kwlIAW Aqy ivckwr iek motI pIlI lkIr [sqrW pRqI pMnw –9
hn[

106
Awm vyrvw : pihly do p`qry Pty hoey , poQI p`qrw nMbr 3 qoN SurU huMdI hY jo PitAw hoieAw hY[
kwgz dI hwlq Ksqw, rcnw ADUrI [
AwrMB : “sod ho ] AOr smrQn ko jg Awih ] ivsu ihqwrQ pUCME o nwih ]”
AMq : “ieq sRI miq AiDAwqm rwmwiexy aumw mhysr sMbwd sRI idXMnwm dqIXo iDAwie
]2 ] rwmirdw sMpUrnM sRI rwmwXnm: ]”

h`Q ilKq : MS 741 A


isrlyK : swr gIqw
p`qry :9
Akwr : 18 X 11 s.m. ilKq : 12 X 8 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr KulyH p`qry sIqy hoey; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; sqrW pRqI
pMnw –9 , hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr [
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI , poQI pwxI nwl iB`jI hoeI , p`qry Ksqw hwlq ivc Aqy
Pty hoey hn [ ilKweI vI spSt nhIN [
AwrMB : “ < sRI gxyswie nmh ] sRI gurdyvieM nmh AQ swr gIqw ilKIXqy ] Arjno
vwc ] Ajn [Arjn] sRI ikRs˜ pwshu pUCqw hY] ky hy pRmysr jI ] EAMkwr kw
mhwqm Ar rUp Ar AsQwnu Byd ]”
AMq : “so punrp jnm kaun pwvY jo koaU ies swr gIqw kw jQw ibiD AiBXws krnw
jwnY ] so pwT mwqR hI pVY ] so BI ibsin ky ibdmwn jwie pRwpq hoie ] ies qy
bhuq ikAw kro ]
ieq sRI Bgvq gIqw sUp nKqR bRhm ibidAw jog swsqRy sRI iksn Arjn sMbwdy
prmhMs shq gIqw swr spUrnM ]”

h`Q ilKq : MS 741 e


isrlyK : jpu jI swihb
p`qry : Ku`lyH p`qry
Akwr : 18 X 11 s.m. ilKq : 12 X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr [ rcnw dy ies Bwg dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< [ siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gurpRswid
] jpu ]”
AMq : “ijnInwm iDAwieAw gey muskq Gwl ] nwnk qy muK aujly kyqI CutI nwl[1[=]
] = ] = ]”
Aqy ies qoN bwAd iek hor bwxI dw vyrvw idqw hoieAw hY [

h`Q ilKq : MS 742


isrlyK : dsm gRMQ
p`qry : 1 – 264 A
Akwr : 13 X 20 s.m. ilKq : 9 X16 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl,
ivckwr iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw–13 hn[

107
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc q`qkrw, vKrI kwnI nwl idqw hoieAw hY [ Aqy pMnw nMbr bwxI
Anuswr idqy hoey hn [ SurU ivc iek vKry p`qry aupr ‘< sRI siqgur pRswid ]
sRI Akwl purK jI qÍpRswid ] jwpu pwqswhI 10 qÍpRswid CpY CMd ], ilK ky
lgwieAw hoieAw hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI Akwl purK jI qyrI srin ] jwpu pwqswhI ] 10 ]
qÍpRswid CpY CMd”
AMq : “jwie auTy blqo nhI qy rq mwn doaU mwnu mwnq jI kI ] 22 ] pUrn ho Aws ]
] cirqR iekwdsmo ] 11 ] ] ]”

h`Q ilKq : MS 743


isrlyK : kuMflIAy Aqy Putkl
p`qry : 1 –7 A
Akwr : 18 X 28 s.m. ilKq : 14 X 24 s.m.
vyrvw : KulyH p`qry[ sqrW pRqI pMnw –17 hn[
Awm vyrvw : KulyH p`qry, hwsIey qoN bgYr, iek kwgz ivc lpyty hoey [ Ksqw hwlq ivc hn [
AwrMB : “kuMflIAy ] lwTI AwCI bhuq hY sdw rwKIey sMg ]”
AMq : “]dO ] nYnw dyq bqwie jIX ko hyq Ahyq ] jYsy inrml AwrsI BlI burI kih
dyiq ]”

h`Q ilKq : MS 744


isrlyK : rs rwj
lyKk : miq rwm, kiv
p`qry : 1 – 14
Akwr : 15 X 27 s.m. ilKq : 10 X 20 s.m.
vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ poQI dI hwlq mwVI, ilKweI vI bhuqI swP nhIN
hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ rs rwj ikRq kiv miq rwm ilKXqy ] sÍYXw ] sRI
gun nwXk suMf ky A`NgR gwhXo sur isD su syj Pv ]”
AMq : “Pl aupwie kI isD ko jqn kIijX Bj`NqwR ] Alys” - Agy p`qrw nhI hY ]

h`Q ilKq : MS 745


isrlyK : idRs† kUt
lyKk : buD isMG
p`qry : 2
Akwr : 25 X 14 s.m. ilKq : 21 X 11 s.m.
vyrvw : KulyH p`qry[ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw –14 hn[
Awm vyrvw : ilKweI bhuqI swP nhIN [ DibAW vwlI hY p`qry Ksqw hwlq ivc hn [ rcnw
ADUrI [ poQI dy SurU ivc do p`qry Awkwr pKoN swrI poQI nwloN Coty hn, kwnI vI
bdlI hoeI hY [
AwrMB : “ < siqgur pRswid ] AQ ‘idRs† kUt’ ikRq kv buD isMG ]”

108
AMq : AMq ADUrw hY, pqrw nM : 3 nhIN hY Aqy p`qrw nM: 4 qoN hor kwnI nwl rcnw SurU
kIqI hoeI hY ]

h`Q ilKq : MS 745 A


isrlyK : BwKw BUKn stIk
p`qry : 4 – 74 Aqy + 51 - 91 a q`k
Akwr : 27 X 15 s.m. ilKq : 19 X 10 s.m.
vyrvw : KulyH p`qry kwgz ivc rsI nwl bMnyH hoey hn[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW,
ivckwr kwlI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; lkIr [sqrW pRqI pMnw –11 hn[
Awm vyrvw : pMinAW dI qrqIb TIk nhIN, ieM\ mwlUm huMdw hY poQI iksy hor gRMQ dw ihsw hY [
poQI dI hwlq vI bhuqI cMgI nhIN, p`qry Ksqw hwlq ivc hn [ rcnw ADUrI hY
ijhVI ik pMnw nM: 4 qoN SurU huMdI hY [ hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY ]”
AwrMB : “ey AWiKn pY prKwieby ko kbhUM n mgIjY ] eyk hI tyk prI hmrI koaU ky qoN
irJwvY Cd mn dIjY ]”
AMq : “] dohrw ] sRI rwDw rwDw rvn kirAw Awpno dws ] jO inju dwsn kr sko dY
siq sMg invws ] dohrw ] ieiq sRI BwKw BUKny BUKn dsb sutIk ] pRgdI KoV
skl AMimRq cMdRodX kY nIk ] BwKw BUKn cMdRodX smwpqM ] sRI rwDw ikRsn jYiq ]”

h`Q ilKq : MS 746


isrlyK : rwgu rwmklI rqn mwlw mhlw ] 1 ]
p`qry : 1 – 12
Akwr : 14 X 11 s.m. ilKq : 10 X 9 s.m.
vyrvw : p`qry joVky kwgz ivc lpyty hoey [; isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw –10 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, kwgz bhuq Ksqw hwlq ivc hY [ keI QwvW qoN cypIAW
lgweIAW hoeIAW hn [ p`qry auKVy hoey ]
AwrMB : “ < siqgur pRswid ] rwgu rwmklI rqnmwlw mhlw ] 1 ] Awsn swiD
inrwlmu rhY ]"
AMq : “pRmidAwl mnohr igrDr ikRpw inD Pl dwqw ] kMs inkMdn rwvn KMfn jg”
ies qoN bwAd kwgz nhIN hn rcnw ADUrI hY ]

h`Q ilKq : MS 747 sMgRih


isrlyK : jnmswKI sRI gurU nwnk dyv jI
lyKk : pYVw moKw
ilKwrI : kCwl ismG Dolw dw
smW : ibkRmI 1644
p`qry : 1 – 257 A
Akwr : 32 X 25 s.m. ilKq : 22 X s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw –17 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuqI cMgI nhIN ilKweI iP`kI isAwhI Aqy D`ibAW vwlI hY [
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [

109
AwrMB : “< siqgur pRswid ] jnm pRqI bwby nwnk jI kI ] sMmq pMdRw sY ibAwsIA ]
1582 ] imqI vYswK sudI pMcmI ] poQI ilKI pYVy moKY, sulqwn pur ky Kqryty ] gurU
AMgd jI ilKvweI pYVy moKy ]”
AMq : “AMq bwir nwnk ibn hir jU koeIkm n AweI sMmq 1644 ] dsiqk kCwl isMG
DolWid ] myir dws dy cyly ] lKweI ] poQI ] swdu rm jI ny ]”

h`Q ilKq : MS 747 A


isrlyK : sRI Bgvq gIqw
p`qry : 1 – 152 A
Akwr : 32 X 25 s.m. ilKq : 23 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –17 hn[
Awm vyrvw : ilKq D`ibAW vwlI hY [ hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI [ hwSIey qoN bwhr vI
ilKq ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] E AM suA sq sRI gwxyswienm: sRI Bgvq gIqw ilKXqy
iDAwie ATwrW ]
AMq : “kir ikRpw sMqoK Awp 33 auDwrx ibrd duAwry ] Bly Bly kr mMnI Ain
buuirAw dy hir kwj svwry ] pwp krydy pqiq auDwry ]”

h`Q ilKq : MS 748


isrlyK : sRI gurU sbd swr
lyKk : sMq lwl hrI
smW : sMmq 1955 ibkRmI
p`qry : 1 – 880
Akwr : 31 X 23 s.m. ilKq : 22 X 16 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl,
pIlIAW iek nIlI lkIr, ivckwr iek motI pIlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw – 15 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, ijld auKVI hoeI hY [ gRMQ dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [
ikDry ikDry hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY [ hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI
hoeI hY ]
AwrMB : “< siqnwm krqw purK AQ sRI gurU sbd swr gRMQ sMq lwl hrI ikRq sRI gur
isK sMbwid ilKXqy ] AQ ipRQmy ismrx Awqm mMglw crxu krqy hY ] “sRI gurU
sbdu pRmwx duAwrw ]”
AMq : “siq siq kr kY mwnxw ] pVMqy suxMqy moK mukq lhMqy srb pwp ivnsXqI ]
ieq sRI gur sbdu swr gRMQ smwpqMm sq suB msq ] 1 ]”
AKIr ivc hwSIey qoN bwhr ieM\ iliKAw hoieAw hY [ “ hy BweI jnhu jYsy muJko
siq guro ny aupdys kIAw hY qYsy mYny qum ko ies gRMQ mY pukwr krky kihAw hY ]”
“hrIEAM qq sq bRhm ]”

h`Q ilKq : MS 749


isrlyK : sRI gurU nwnk pRkwS
lyKk : BweI sMqoK isMG

110
smW : sMmq 1936 ibkRmI
p`qry : 1 – 564 a
Akwr : 35 X 26 s.m. ilKq : 24 X 20 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl hwSIAw[ pihly do pMinAW
aupr cOhrw Aqy bwkI gRMQ aupr dohrw, KVy ruK , do do kwlIAW , do do kysrI Aqy
ivckwr motI kysrI lkIr [sqrW pRqI pMnw –15 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI [ ilKweI suMdr [ keI pMinAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI nwnk pRkwS gRMQ ilKXqy ] dohrw ] iekON kwrw siq
gurU iqh pRswid scu hoie ] vwhgurU jI kI Pqy ibGn ibnwsn soie ] 1 ] kib`qu]”
AMq : “ieq sRI nwnk pRkwsu igRMQy auqrwrDy sc KMf pRsQwn brnnM nwm spq pMcwsmo
DAwie smwpqM ] 57 ] msq suB msqu ]”

h`Q ilKq : MS 750


isrlyK : pRwn sMglI
lyKk : soFI myhrbwx
p`qry : 1 – 388 a
Akwr : 16 X 21 s.m. ilKq : 12 X 16 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw –14 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [ rcnw dy SurU ivc q`qkrw idqw hoieAw hY
Awid Aqy AMq ivc kuJ hwSIey vwly p`qry KwlI [
AwrMB : “ < siqnwmu krqw purKu inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gurpRswid ]
ilKqM pRwn sMglI ] suNMn mhl kI kQw inrMkwr kw iDAwnu guh jI bwxI ]”
AMq : “ibhMgm bwxI sMpUrnu hoeI ] Bul cuk bKsIxI ] vwhgurU vwhguru DMn gurU bwbw
nwnku siqgurU ]”

h`Q ilKq : MS 751 sMgRih


isrlyK : [jpu - prmwrQ] ; jpujI dI gosit
p`qry : 23 a – 113 A
Akwr : 11 X 19 s.m. ilKq : 9 X 13 s.m.
vyrvw : ijld bwAd ivc bMnHI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy, do
do kwlIAW Aqy ivckwr iek lwl lkIr[ sqrW pRqI pMnw –7 hn[
Awm vyrvw : rcnw ADUrI hY Aqy pMnw nMbr 23 a qoN A`gy cldI hY, pihly pMny nhIN hn [
ilKq vI D`ibAW vwlI hY [
AwrMB : “muho ik bolx bolIAY ijqu suxY Dry ipAwru AMimRqu vylw scu nwmu vifAweI vIcwru
krmI AwvY kpVw ndrI moK duAwru ]”
AMq : “gurU nwnk jI kihdy hY aunw muK aujilAw dy ipCy keIAw dw Cutkwrw hodw hY ]
jwp dI gosit kIqI qw sBxw isDw mQw tyikAw ] bolhu jI vwhgurU jpujI dI gosit
pUrI hoeI ] 1 ] = ] = ] = ] = ]
] e: ] e: ] - v ”

111
h`Q ilKq : MS 751 A
isrlyK : Awsw kI vwr kw pRmwrQ
p`qry : 114 a – 229 a
Akwr : 11 X 19 s.m. ilKq : 9 X 13 s.m.
vyrvw : EhI sqrW pRqI pMnw 7-8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, rcnw dy ies BwgdI hwlq cMgI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] Awsw kI vwr kw pRmwrQ ilKqy ] qw iek idn mrdwnw
imrwsI bwby nU Awn imilAw ] lok PrId dI jwrq nU jwdy hY ]”
AMq : “qwqy quswny BI inAwau krnw [ qy swD sMq Awey dI tihl krxI ] nwmu jpx
bolhu BweI jI vwhgurU Awsw kI vwr kw pRmwrQ pUrw hoieAw ] 24 ] 00000
] = ] = ] = ] = ] ]”

h`Q ilKq : MS 751 e


isrlyK : Awsw ptI kw pRmwrQ
p`qry : 229 a – 258 a
Akwr : 11X 19 s.m. ilKq : 9 X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw – 8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ Awsw ptI kw pRmwrQ ilKXqy ] jb bwbw brsw pMjw
kw hUAw ] qb mwqw ipqw ny khw ies nU pwDy dy pVin pweIey ]”
AMq : “jy nwnk nU crcw krky jIqIAY [ qw Kt drsn dI pUjw hovY ] qw bwby auQy isDw
nwl gosit kIqI ] rwm klI mhlw 1 ]” 0 0 0 0 0
] = ]

h`Q ilKq : MS 751 s


isrlyK : isDw nwl gosit
p`qry : 258 a - 319 A
Akwr : 11 X 19 s.m. ilKq : 9 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, ikDry ikDry p`qry ikrm Kurdw, Pty hoey hn [ ilKq pVn Xog Aqy
poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] isD sBw kr Awsx bYTy sMq sBw jYkwro [ iqsu Awgy
rihrwis hmwrI swcw AprM A9+pwro ]”
AMq : “mhwpurKw Agy inv clxw [ Awpxw Awdr n cwhxw ] sBxw ivc vwhgurU dw rUp
jwxnw ] vwhgurU dw isK jwxnw ] iksy nwl vYr ivruD nw kr” ------A`gy pMnw
PitAw hoieAw [ rcnw ADUrI ---------------

h`Q ilKq : MS 752 sMgRih


isrlyK : swKI mky mdIny kI, Purkwn bwby nwnk jI kw
p`qry : 1- 102
Akwr : 20 X 14 s.m. ilKq : 18 X 11 s.m.
112
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw cwry pwsy, do do lwl
lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr [sqrW pRqI pMnw –19 hn[
Awm vyrvw : keI p`qry Ksqw hwlq ivc, Pty hoey, ilKweI DibAW vwlI hY [ poQI dI hwlq
Awm krky TIk TIk [ ies rcnw qoN pihlW , SurU ivc pMnw nM: AMikq nhIN [
AwrMB : pihlw pMnw : “Aw koit sBY gux khY ] qau pwrbRhm kw AMqu n lhY ] 6 ] bwvn
koit jwkY romwvlI ] rwvn sYnw ijh qy ClI ]”
dUsrw pMnw nMbr AMikq nhIN ; “ < siqgur pRswid ] ] BYrau ] som ] kbIr
jIau ] Gr 2 kot sUrj jwkY prgws ] koit mhwdyau Ar kau lws]”
ies qoN bwAd Asl rcnw “swKI mky mdIny kI nsIhq nwm bwby nwnk jI kw SurU
ho jWdw hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] Purkwn bwby nwnk jI kw ]
swKI mky mdIny kI nsIhq nwm bwby nwnk jI kw ]
swih srP qQw kwjI rukn dIn nwl hoAw ] mky dy rwh ivc hoAw ]”
AMq : “bwby mkw qwirAw kwjI qy auil leI lgwie ] 24 ]”
DMin gurU bwbw nwnk jI qU DMin hY ]”
ies qoN bwAd iek pMnw hwSIey vwlw KwlI [

h`Q ilKq : MS 752 A


isrlyK : gosit mdIny kI
p`qry : 104 a – 255 A
Akwr : 20 X 14 s.m. ilKq : 18 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –18 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr Aqy pVHn Xog [ pMnw nMbr, ijvyN pMnw 104 dI QW 1004 iliKAw
hoieAw hY , Bwv 100+4 [ sYNkiVAW ivc hor qrW iliKAW hoieAw hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ] Agy gosit mdIny kI clI ] mhlw ] 1 ] qb bwbw
nwnk jI brsu iek mky ivcu rihAw ]”
AMq : “pwxI nwqy pwk n hovY ijcr sc n nwvY ] bwJ sc pwk nhI doaU jl nwnk
AwK suxwvY ]” A`D ivcoN pqrw PitAw hoieAw hY [

h`Q ilKq : MS 752 e


isrlyK : iDAwau ibhMigmu bwxI ] mhlw 1 ]
p`qry : 256 a – 302 A
Akwr : 20 X 14 s.m. ilKq : 18X 11 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw–18 hn[
Awm vyrvw : p`qry Pty hoey Ksqw hwlq ivc hn [ hwSIey qoN bwhr vI ilKq [
AwrMB : “< siqnwmu kirqw purKu ] inrBau inrvYir Akwil mUriq AjUin sYBMig
gurpRswid ] 1] pauVI pihlI clI ] 1 ] Awid AMqu eykY inrMkwrw ] dUsru Avru n
krxYhwrw ]”
AMq : “ibhMgmu bwxI spUrin hoie ] Bul cuk bKS lYxI ] gurU gurU jpxw jnmu
svwrxw] gurU Ksmwnw krYgw kwnPwey hoqY ]”

113
h`Q ilKq : MS 752 s
isrlyK : rwg iblwvl kI vwr pIrw nwil hoeI
p`qry : 302 A
Akwr : 20X 14 s.m. ilKq : 18 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw–18 hn[
Awm vyrvw : kwgz dI hwlq Ksqw
AwrMB : “< siqgur pRswid ] rwg iblwvul kI vwr pIrw nwl hoeI ] 1 mhlw 1 ]
vwir pIrw kI sulqwn poro swh syKy KoKr kI DunI gwvxI ] slok ]”
AMq : “nir hir dwis jwiq bilhwrI ijnu rwiK lIAw pRihlwd ] 25 ] 1 ]”

h`Q ilKq : MS 752 h


isrlyK : Awsw PrId jI
p`qry : 320
Akwr : 20 X 14 s.m. ilKq : 18 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-18 hn[
Awm vyrvw : pMnw nMbr 320 qoN bwAd AMikq nhIN hY [
AwrMB : “< Awsw PrId jI ] siqgur pRswid ] swihb isau mwx kny nw kIjy nI mwey ]
ikAw pV Byt swihb kau dIjY ]”
AMq : “ins idn qU rm rw nI ipr ky hwvY ] 4 ] 1 ]”

h`Q ilKq : MS 752 k


isrlyK : bwxI nwmu dyau jI
p`qry : pMny - 2
Akwr : 20 X 14 s.m. ilKq : 18 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw–18 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY [ ilKq suMdr [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] rwg DnwsrI ] nwmu dyau jI ] siq smuMd jw kI hY
ikrswxI ] DrqI jwko byto ]”
AMq : “jyviq doau swis rwis AwnMid inD pUrin kwim Qwil mih kCU jUT rhI mwin
dwis pweI ] 4 ] 1 ] vwihgurU jIau ]”

h`Q ilKq : MS 752 K


isrlyK : rwjy AMbrIk jI kI kQw
p`qry : 11
Akwr : 20 X 14 s.m. ilKq : 18 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw –18 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI , ilKweI suMdr, rcnw dy AMq qy p`qry Pty hoey hn [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] rwjy AMbrIk jI kI kQw ] rwjw AMbrIk Bgqu BgvMq
jI ko suK qw kY mo rwj ko n BwvY hY ]”

114
AMq : “AnUp rUp Bupq pRsIdmy nmisqy Bgiq dyih mo pNTiq jy --- Agy pMnw Ksqw
hwlq ivc aqy PitAw hoieAw hY ]”

h`Q ilKq : MS 753 sMgRih


isrlyK : gosit Aijqy rMDwvy kI
p`qry : 1 – 77
Akwr : 12 X 18 s.m. ilKq : 9 X 13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK do do lwl lkIrW,
ivc iek iek kwlI lkIr [sqrW pRqI pMnw –9 hn[
Awm vyrvw : p`qry Ksqw hwlq ivc, ilKweI suMdr, gRMQ dI hwlq cMgI, gRMQ dy SurU ivc q`qkrw
id`qw hoieAw hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] gosit Aijqy rMDwvy kI ] Aijqw rMDwvw gurU nwil hodw
sI iek idn bwbw nwnku sbdu boilAw rwgu sRI rwgu ] koit koit myrI Awrjw pauxu
pwxI AipAwau ]”
AMq : “sB ieksy drvwjY inklYgI ] jo jIA kir ky suxygw so mukqu hovYgw [ ies ivic
Pyr koeI nwhI ] = ] = ] 10 ]”

h`Q ilKq : MS 753 A


isrlyK : ibhMgm bwxI
p`qry : 78 – 178
Akwr : 12 X 18 s.m. ilKq : 9X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur pRswid]
iDAwau ibhMgm bwxI kw mhlw 1 [ pauVI phlI clI ]”
AMq : “ibhMgm bwxI spUrn hoeI ] siqgur pRswid ] Bul cuk bKsxI jI ] swidkw
sMgiq kw ] 1 ]

h`Q ilKq : MS 753 e


isrlyK : gosit jnk jI kI
p`qry : 178 A – 192 A
Akwr : 12 X 18 s.m. ilKq : 9X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AwgY gosit jnk jI kI ] qyRqY jug mih rwjw jnk hUAw ]
mQrw kw rwju rwjw jnk krqw Qw ]”
AMq : “jo koeI vwhgurU jIAhu hoie kir khYgw jo koeI hovY chu vrnw mih vwhgurU ky
nwm lIey qy sBu Cutyihgy ] swKI spUrnu hoeI ] gur pRswid ] bolhu vwhgurU jI ]
siqguru jI ] DMn gurU jI ]”

115
h`Q ilKq : MS 753 s
isrlyK : mwieAw kw AMgu
p`qry : 192 A– 194 a
Akwr : 12 X 18 s.m. ilKq : 9X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] mwieAw kw AMg ] hir hir krqw jy mwrw dy hr swq
ljwau ] hir ibsrY bykuMT imlY iqqu bYkuMT n jwau ] 1 ]”
AMq : “gur crnI lgu ry mnw pUrn hovY Awsw ]1] Bul cuk bKs lYxI sdkw sMgiq
kw]”

h`Q ilKq : MS 753 h


isrlyK : iDAwau pRwn sMglI
p`qry : 194 a – 199 a
Akwr : 12 X 18 s.m. ilKq : 9X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –9 hn[
Awm vyrvw : keI pMinAW aupr ilKq DibAW vwlI hY kwgz vI Ksqw hwlq ivc hY , poQI dI
hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] rwg mwrU mhlw ]1 ] iDAwau pRwn sMglI igrMq mn
prmoiDkw ] Awid purKu AprMpr soeI ]”
AMq : “AwT phr ilv eyko rhY ] qau nwnk Awqm rwm kau lho [ 13 ] siqgurU gurU
siq [ 13 ] rwm siq siq rwm jI ]”

h`Q ilKq : MS 753 k


isrlyK : AStpdI m: 1
p`qry : 199 A– 201 a
Akwr : 12 X 18 s.m. ilKq : 9X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] iqlMg ] AstpdI ] m:1 [ mUlw idl hI idlih imlwvhu
Kwlk Ksmu Kyru Xw KubI Xidl hI so pwvhu ] rhwau ]”
AMq : “nwnk bydI idl kau KojM drgih pvY kbUl ] 1 ]”

h`Q ilKq : MS 753 K


isrlyK : Pkrnwmw
p`qry : 201 a – 202 a
Akwr : 12 X 18 s.m. ilKq : 9X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk TIk hY [

116
AwrMB : “<siqgur pRswid ] Pkrnwmw ] m:1 Pkur hY kul kw vwlI ] Pkr kI bwq hY
inrwlI ]”
AMq : “Pkr kI rhq hY inAwrI ] lgI hY pRym KMmwrI ] Pkru dirgwh kw BydI ] ik
nwnk swhu hY bydI ]”

h`Q ilKq : MS 753 g


isrlyK : vwr iblwvl kI pYkMbrI kI
p`qry : 202 a – 214 a
Akwr : 12 X 18 s.m. ilKq : 9X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –9 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI, p`qrw nMbr 202 qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] vwr iblwvl kI pYkMbrI kI ] sloku ]”
AMq : “nwnk dws kbUluqy ] dir dIdwir smih ] 24 ] Bulu cuk bKsxI sdkw sMigiq
kw ]”

h`Q ilKq : MS 753 G


isrlyK : swKI gurU bwby nwnk jI kI
p`qry : 214 a – 221 a
Akwr : 12 X 18 s.m. ilKq : 9X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –9 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwl TIk TIk , ilKweI suMdr [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] swKI gurU bwby nwnk jI kI ] hukm hoA inrMkwr kw jo
nwnk swir jg pRisD hYin byd BI kIqy cwhIAin ]”
AMq : “ieh cwr lVky qumry Amru huey ] eynw kau pRQmI mwnY rit ] bwby nwnk jI kw
bcin Amr hoey ] swKI pUrI hoeI ]”

h`Q ilKq : MS 753 |


isrlyK : swKI mky dI nsIhq nwmw
p`qry : 221 a – 416 a
Akwr : 12 X 18 s.m. ilKq : 9X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk hY [ keI pMinAW aupr hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] swKI mky dI nsIhq nwmw ] bwby nwnk jI kw swh srP
nwl ] kwjI rukndI nwil hoAw]”
AMq : “AMq ivc kuJ p`qry ikrm KwDy hoey hn [ gosit pUrI hoeI ] 46 ] imqI mkr
sudI caudh ] vwr sukr ] bolo BweI vwhgurU vwhgurU Dn gurU siq gurU]”
ies qoN bwAd sqrW hor [ iesy pMny aupr , ieMj iliKAw hoieAw hY [ “<siqgur
pRswid ] gosit bwby jI kI mdIny hoeI ] qb bwbw nwnku jI mky ivic brsu iek
rihAw ] sBxw hwjI”

117
h`Q ilKq : MS 754
isrlyK : puqlIAW rwjw ibkRmwjIq kI (isMGwsn bqIsI)
lyKk : soFI imhrbwx
p`qry : 1 A - 301 A
Akwr : 18 X 13 s.m. ilKq : 13X 8 s.m.
vyrvw : ijld gqw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw, pihly do siPAW
aupr ifzweIndwr hwSIAw Aqy bwkI poQI aupr, dovyN pwsy KVHy ruK hwSIAw, do - do
lwl lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw –8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [ poQI ivc pihlW puqlIAW bwry CMdw bMdI ivc
rcnw hY Aqy bwAd ivc kQw swr idqw hoieAw hY Aqy AKIr ivc puqlIAW dy nwm
idqy hoey hn [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ puqlIAW rwjw ibkRmw jIq kI ilKXqy ] dohrw ]
AlK Apwr AnMq hY rto qW ihko nwmu ] sur nr muin phucY nhIN jWih qWih
ibsRWm]”
AKIr ivc v`K v`K puqlIAW dy nwm idqy hoey, ijnHW dI kuJ igxqI 32 dy krIb
ilKI hoeI hY [
AMq : “qwrw pRBw ATweIsvI ]28] sUr pRBw aunIqsvI ]29] dyvwnMdw qIsvI
]30]pdmwvqI iekqIsvI ]31] pdmnInWmu bqIsvI ]32] = ] = ] =”

h`Q ilKq : MS 755 sMgRih


isrlyK : kQw DMny kI
lyKk : swDU jn
p`qry : 1 a –2a
Akwr : 15 X 20 s.m. ilKq : 11 X 16 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw bwAd ivc bMnI hoeI[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do - do
lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw –15 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq kwPI mwVI, p`qry Ksqw hwlq ivc Aqy Pty hoey hn [ keI pMinAW
aupr D`by pey hoey hn, ikauNik poQI iBjI hoeI jwpdI hY [ ieM\ jwpdw hY, ik ieh
poQI iksy hor poQI / gRMQ dw ih`sw sI,ikauN jo, ies rcnw qoN pihlw, iesy pMny aupr,
iek sqr,”shMsR nwmw pUrw hoieAw ]1]” iliKAw hoieAw [
AwrMB : “<siqgur pRswid DMny kw] rwg DnwsI ] DMnw klr rNgeI cwry geI bRhmxu
inkisE o Awie ] nwie Doie pUjw ibs bwrIEu bYTw iDAwnu lgwie ]”
AMq : “Bgqn k ihqkrI Twkr DMnY DMnU khwieAw] 15 ]”

h`Q ilKq : MS 755 A


isrlyK : slok gopI cMd ky - mYxwvMqI gopI cMd kQw
lyKk : swDU jn
p`qry : 2 A – 34 A
Akwr : 15X 20 s.m. ilKq : 11X 16 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –15 hn[
Awm vyrvw : poQI iB`jI hoeI, Ksqw hwlq ivc, p`qry Pty hoey hn [
118
AwrMB : “<siqgur pRswid rwg rwm klI ] sloku gopI cMd ky” [ - p`qry Pty hoey hn
rcnw pUrI qrW pVHI nhIN jWdI ]
AMq : “Drin ggnu kiv sis ibnsihgy pauxu pwxI sB jwsI ] BrQrI gopI cMd sdw
iQru hUey ien kI dyhI Drin ns pwsI ]353] AMfj jyrj syqj auq Buj sgl cyly
gI mweI , Bxiq gorKu sux mYxwvMqI cMd kw ipMfu n pwsI ] 354]”

h`Q ilKq : MS 755 e


isrlyK : gopI cMd gorK nwQ
lyKk : swDU jn
p`qry : 34 A – 37 A
Akwr : 15 X 20 s.m. ilKq : 11X 16 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –15 hn[
Awm vyrvw : ilKq D`ibAW vwlI , poQI dI hwlq mwVI [
AwrMB : “AwgY gwQw kw iDAwau cilAw ] pUqw k qq jIA ly rwj Bwg k qq jIAYly
binqw idMq bYrwgM ]”
AMq : “Bxiq gorKu jb qy Awey BrQrI qib suiK vsMqI ipMgulw]28] 382 ] 1 ]”

h`Q ilKq : MS 755 s


isrlyK : rwg iqlMg kI vwr slokw nwil [
lyKk : swDU jn
p`qry : 37 A – 46 a
Akwr : 15 X 20 s.m. ilKq : 11X 16 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –15 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI [
AwrMB : “<siqgur pRswid [ rwg iqlMg kI vwr slokw nwil ] mhlw 1 ] Kudwie dy
dIdwr isPiq ilKI ij pVY suxY gwvY --]”
AMq : “AbnwsI Abgq Afolu ikCu pvY n pwrw ] bYTw qwVI lwie kY ivic
DMDUkwrw]24]sloku] jn nwnk dIjY drsu dwnu jsu krI rbwxw ] 28 ] 1 ]vwr
spUrn hoeI Buly cuky bKsxI ] gulwm mhI dw Ksm nw krxw ]

h`Q ilKq : MS 755 h


isrlyK : rwg vwr iblwvl mY pYkMbr kI slokw nwil
lyKk : swDU jwn
p`qry : 46 A – 53 A
Akwr : 15 X 20 s.m. ilKq : 11X 16 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –15 hn[
Awm vyrvw : ies Bwg dI ilKweI suMdr,pVHn Xog [
AwrMB : “<siqgur pRswid, rwg vwr iblwvl mY pYkMbr kI slokw nwil ] sulqwn pyro
swh kI vwr kI Duin gwvxI ]”
AMq : “nwnk dws kbUlu qy dir dIdwr smwih ]”

119
h`Q ilKq : MS 755 k
isrlyK : swKI kbIr jI
lyKk : swDU jn
p`qry : 53 A – 54 A
Akwr : 15 X 20 s.m. ilKq : 11X 16 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –15 hn[
Awm vyrvw : poQI dw auprlw Bwg iBjw hoieAw hY ilKweI pVHn Xog Aqy spSt hY [ poQI dI
hwlq cMgI [
AwrMB : “<siqgur pRswid [ swKI kbIr jI kI ] pRQmy gusweI kbIr bRhmnu Qw aus
jnm ]”
AMq : “AQ qU ikRpw kir kY bswau qb kbIr khw jo dyKu eyh qU lok hEu quJ kau nhI
krqw AQ jy krqw hau qau q auh aubR hnu Aru qU kolI kI bn nhI AwvqI purw
qyrI bwcw ky lI” - A`gy rcnw hor SurU ho jWdI hY ]”

h`Q ilKq : MS 755 K


isrlyK : gauVI kI vwr ]
p`qry : 55 a – 65 a
Akwr : 11X 20 s.m. ilKq : 11X 16 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –15 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq cMgI nhIN hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid gauVI kI vwr ] siqgur purKu AgMmu hY inrvYru inrwlw ]”
AMq : “idRsitAw idsit sukwrxo kic Awpw bwDw] gur qy jwqw gurmuKw mn qy mnu
dwDw]”

h`Q ilKq : MS 755 g


isrlyK : Bgq rqnwvlI
lyKk : swDU jn
p`qry : 65 a – 74 a
Akwr : 15X 20 s.m. ilKq : 11X 16 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –15 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI hwlq Awm krky cMgI , ilKq pVHn Xog [
AwrMB : “<siqgur pRswid Bgq rqnwvlI ] DrU hsdw Gir AwieAw kir ipAwru ipAw
kuCiV lIqw ]”
AMq : “jo jsu sunY sunwvY min ieiCAw so Pl pwvY ] sMq jnw kI DUir Dir swDU jn biL
jwvY ] sudwmw sc ilVH pUrw hoAw]
pMnw nMbr 75 aupr isrP “< siqgur pRswid” ] hI ilK ky KwlI CifAw
hoieAw hY ]

h`Q ilKq : MS 755 G


isrlyK : shMsr nwmw
p`qry : iek p`qrw - (76 a - A)
120
Akwr : 15 X 20 s.m. ilKq : 11 X 16 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –15 hn[
Awm vyrvw : iek p`qrw isrP shMsr nwmw iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid 1 ] qU jug jug dwqw pRBu hmwrw ] dyhu drsu jn iqRpiq
AGwvY qyry drsnu kau biljwqw hy ] 72 shMsR nwmu pVY sY mukqw]”
AMq : “suxY suxwvY ihrdY gwvY auh praupkwrI jwqw hy ]71] nwnk dwsu pivqR qumrw]”

h`Q ilKq : MS 755 |


isrlyK : gorK sq
lyKk : swDU jn
p`qry : 77 a – 79 A
Akwr : 15X 20 s.m. ilKq : 11 X 16 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw– 17-18 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY ilKweI bhuq mwVI [ ilKweI D`ibAW vwlI hY Aqy spSt vI
nhIN hY [
AwrMB : “1 gorK sq suAwmI knusuAwvY kaunu sjwieAw]”
AMq : “d`q qq prcw BeI Ab dUjw kh bwnih ] 32 ] 1 ] sMpUrn ]”

h`Q ilKq : MS 755 c


isrlyK : sRI sNkrw cwrj bk bRhm
p`qry : 79 A – 82 A
Akwr : 15 X 20 s.m. ilKq : 11 X 16 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –17 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI [ ilKweI cMgI hY Aqy pVHn Xog [
AwrMB : “sRI sNkrw cwrj bk bRhm mwieAw inrUpn jigAwsU E o A bRhm eyk suD cyqMn
mwieAw Acyq jV ]”
AMq : sRI sNkrw crj muin ibrcqy ] bRhmu juigq s spurnu sNmwpqy ] gurpwtu kwT
mubkwr ]”

h`Q ilKq : MS 755 C


isrlyK : sRI rwmr`iC
p`qry : 82 A – 84 A
Akwr : 15 X 20 s.m. ilKq : 11X 16 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –20 hn[
Awm vyrvw : rcnw dw ieh Bwg pwxI nwl auproN Aqy Q`ilEu iBijAw hoieAw hY[ ilKweI vI
DibAW vwlI hY [
AwrMB : sRI rwm rC sRI rwm riCAw inrwkwr bwxI AnBY qqu inrBY mukiq jwxI ]”
AMq : “kilh klpnw rog pIVw]skl ibFn JNf KNf] E ANq smy eI sRI rwm riCAw]”

h`Q ilKq : MS 755 j


isrlyK : sRI gxys gorK sMbwd ]
121
p`qry : 84 A – 87 A
Akwr : 15 X 20 s.m. ilKq : 11X 16 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –18 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : “sRI gxys gorK sNbwd ] sRI gurdyv ] gxyso bwc ] Avps qum kaux hau khw qy
Awey kauxu qumwrw nwau ] 1 ] gorK bwc ]”
AMq : “Agin kI put pwxI kw jwmw mhju suriq ly muin smwnw ]31] ieqI gxys gorK
kI gosit spUrn smwpiq ] 1 ]”

h`Q ilKq : MS 756


isrlyK : kQw siq jug kI
lyKk : myhrbwn
p`qry : 1 a – 49
Akwr : 20 X 13 s.m. ilKq : 12X 8 s.m.
vyrvw : ijld bwAd ivc bMnI hoeI hY [ [ isAwhI kwlI ; hwSIAw dovyN pwsy do do lwl,
ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw –7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI D`ibAW vwlI, keI pMinAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY Aqy
hwSIey qoN bwhr vI iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] kQw siqjug kI purwqmu jb rwjy jnmyjy ko Atwruh
kustu hUey Qy ]”
AMq : “qb kQw ibAws gusweI mMqr kir cwvl dIny fwr ] hsqI Asumw ngr pry rwjy
jnmyjy ky duAwr ] kQw sMpUrn hoeI [ BuilAw cuikAw bKsxw vwhgurU jI shwie
hovY jI grIbw dI ipiqpwil kir bwlw gurU nwnku hY jI ] 5 ]”

h`Q ilKq : MS 757


isrlyK : iDAwau ds Avqwr
p`qry : 129 – 143
Akwr : 13 X 20 s.m. ilKq : 9 X 13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw,rYksIn[ isAwhI kwlI[ hwSIAw do do kwlIAW lkIrW KVyH ruK [ sqrW
pRqI pMnw –11 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI ilKweI suMdr [ pihly pMny aupr kuMflIAW bxIAW hoeIAW Aqy jMqr mMqr
bny hoey [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] rwg gauVI mhlw 1 ] iDAwau ds AvqwrMk cilAw DU DU
krk ] eyk inrMjn Awid dUjw nwih ko ] pr hmrY jugwid Awpy vrqyA ]”
AMq : “iek nw bwjI hwrI FoeI nw lhny nwnk dws srix qumwrI rwKhu hQ dy ] 30 ]
1 ]”

h`Q ilKq : MS 758


isrlyK : isD gost Acl ky myly kI prQwie
lyKk : swihb isMG, BweI
p`qry : 48 X 126
122
Akwr : 13 X 20 s.m. ilKq : 9 X 11 s.m.
vyrvw : ijld bwAd ivc bMnI hoeI[ isAwhI kwlI[ hwSIAw KVy ruK do do kwlIAW
lkIrW; sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : hwSIey ivc do A`Kr kRm cldy hn, lgdw hY ik ieh iksy v`fy gRMQ dw ih`sw hY ;
ikDry ikDry hVqwl PyrI hoeI hY ; ilKweI bhuqI vDIAw nhIN ; kwgj nukrW qoN
BuirAw hoieAw ; pMnw nM:126 qy ieauN iliKAw hoieAw, ilKI BweI swihb isMG ny puqu
dysu isMG dw puqw isMG dw bwsI mwlvy ivic hY jI [
AwrMB : “< gwieqRI mMqR swiQ gur kw mMqR pVnw ]”
AMq : “isD gost Acl ky myly kY prQwie hoeI sI sw spUrnu cVI ] ijqnI poQI aupir
so lyKI sWmuq swqwsI Awsw jI mwhInw pohou dws qrIik caudw bwr sombwr [ lKI
BweI swihb isMG ny puq dysu isMG dw puqw isMGy isMG dw [ swsI bwly isMhy mwlvy
ivic hY jI ]”

h`Q ilKq : MS 758 A


isrlyK : rwg mwrU kI vwr slokW nwil ] mhlw 5 ]
lyKk : gurU Arjn dyv jI
p`qry : 143 A – 185 A
Akwr : 10 X 20 s.m. ilKq : 9 X 13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, rYksIAn[ sqrW pRqI pMnw – 10 hn[
Awm vyrvw : p`qrw nMbr dohrw AMikq kIqw hoieAw hY [ ieMj jwpdw hY ik ieh poQI iksy hor
poQI dw ih`sw sI [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] rwgu mwrU kI vwr slokW nwil mhlw 5 ] fKxy mwrU : 5]”
AMq : “swihb syvk eyk ieku idRstwieAw ] gur pRswid nwnk sic smwie ] 21
]2]”

h`Q ilKq : MS 758 e


isrlyK : nsIhq nwmw
p`qry : 185 A– 188 a
Akwr : 10X 20 s.m. ilKq : 9X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –10 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI, ilKweI suMdr[
AwrMB : “<siqgur pRswid ] rwgu iqlMg mhlw 1 ] nsIhq nwmw ]”
AMq : “kry Arj vMdgI nwnk AYsy Awlm kau qyrI pnh ] 12] 1 ]”

h`Q ilKq : MS 759


isrlyK : sO swKI
lyKk : swihb isMG
p`qry : 1 a– 220 a
Akwr : 17 X 21 s.m. ilKq : 11 X 16 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI lwl Aqy hrI[ hwSIAw, keI pMinAW aupr, nIlI
isAwhI nwl[ sqrW pRqI pMnw – 13 hn[
123
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq cMgI, ilKweI bhuq suMdr [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] mMgl bwbw nwnk gurU AMgd gurU Amr dws ] rwm dws
gurU Arjn hir goibMd gun rwis ] 1 ]”
AMq : “< siqnwm krqw purKu ] sRI hir jI ] sRI rwm jI sRI gurU dyv jI ] sRI
AMimRqsr rwmdws pur ] Bwdo sudI pMcmI ] 5 ] swihb isMG ilKq smwpqM gur
rqn mwlw suK sXw ] pViq suxiq inhwlu huie siqgur dyvY pwX ] 1 [ rwm rwm
suBM ]” 0 ]0]0]0]

h`Q ilKq : MS 760


isrlyK : sO swKI gur rqn mwl
lyKk : swihb isMG, BweI
ilKwrI : BweI bhwdr isMG
smW : sMmq 1962
sQwn : fyrw smYl KW dW
p`qry : 1 a – 256
Akwr : 21 X 17 s.m. ilKq : 17 X 14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAW, cwry pwsy do - do kwlIAW
lkIrW, AKIrly pMny aupr fIzweIndwr hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw 12 –13 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky cMgI , ilKweI cMgI, pr p`qry, nu`krW qoN ikrm Kurdw
hn[ ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ rcnw dy SurU ivc Aqy AMq
qy kuJ p`qry hwSIey vwly KwlI hn [
AwrMB : “<siqnwm krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gur pRsid ]
jp ] Awid sc jugwid sc hY BI sc ] nwnk hosI BI sc ] sRI gurU jI shwie ]
mMgl bwbw nwnk ] gurU AmRdws ] rwm dws gurU Arjn hir goibMd gun rws ]
1]”
AMq : “ hir hir muK qy bolI bol vwihgurU mMq ] aUc nIc kuJ jnm nw jw fulo nw sMq
] swKIAW sMpUnM isRI vwihgurU Akwl purK jI shwie ] qyrI srx swihb gurbKs
isMG jI] ] sMmq auqwrw kIqw [ sMmq 1962 ] mhInw k`qk ] 13 ] = idn
sincrvwr pK ikRsnw” mukwm fyrw sumYl KW dw ] = ] jwq Byjy brn isK bhwdur
isMG mm nwm pusqk iliKAw ikRq kr Bul cuk sB Kws ]=] KUb ivcwro smJ ky jo
koeI cqR sujwn ]=] nyqR Kulin idb idRst pRgt hovY igAwn ]=] ibn ivcwr jo
pVn hY jwno psU smwn ] vwihgurU jI kw Kwlsw sRI vwihgurU jI kI PqY hY
]=]=]=”

h`Q ilKq : MS 761


isrlyK : jnmswKI sRI gurU nwnk dyv jI
p`qry : 1 a – 252 a
Akwr : 33 X 28 s.m. ilKq : 22 X 23 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do - do lwl
lkIrW ivckwr kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw –22 hn[

124
Awm vyrvw : gRMQ bVI Ksqw hwlq ivc hY p`qry P`ty hoey hn Aqy ijld auKVI hoeI hY [ SurU
ivc ilKq vI D`ibAW vwlI Aqy bhuqI swP nhIN [ bwAd ivc ilKweI TIk Twk
hY[
AwrMB : “<siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gurpRswid ]
‘jpu’ Awid scu jugwid sc ] hY BI scu nwnk hosI BI scu]”
AMq : “FwFI jp qpq suK pwieAw crn kml ilau lwie ] nwnk dws kI bynqI muh
rwK lyh srnwie ] bolhu BweI jI vwihgurU ] swKI pUrn hoeI ] gurU nwnk bKisMd
hY ]”
ies qoN A`gy kuJ p`qry pMnw nMbr qoN bgYr bwxI isrI rwg mhlw 1 Aqy AstpdIAW
dy hn [ p`qirAW dI hwlq mwVI, iek pwsy qoN KwDy hoey hn]

h`Q ilKq : MS 762


isrlyK : guriblws pwqswhI 10
smW : sMmq 1894
p`qry : 1 a – 519 a
Akwr : 25 X 17 s.m. ilKq : 16 X 11 s.m.
vyrvw : p`qry ijld qoN bgYr, iek g`qy ivc bMny hoey [ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[
hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW do-do lwl ivckwr iek motI ksotI lkIr[ sqrW
pRqI pMnw–11 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq bhuq mwVI [ p`qrw nMbr 256 q`k lYmInySn kIqw hoieAw hY [ aus
qoN bwAd lYmInySn qoN bgYr p`qrw nMbr 519 qk g`qy ivc bMny hoey hn ]
AwrMB : “<siqgur pRswid ] gur iblws ilKXqy ] pwiqswhI dsvI ky cirqR ]”
AMq : “ieiq sRI gur iblws swKI bwly rwie jnvwry SurU kI brsnM ] nwm iekqIsmo --
---------]”
A`gy pMnw iBijAw hoieAw Ksqw hwlq ivc hox kwrx, ilKq spSt nhIN hY [ pVIH
nhIN jWdI [ Agly pMny aupr ‘suB msq] ]31] APjU ] Aqy sMmq 1894 ] jo
bhuqw swP nhIN iliKAw hoieAw hY ]

h`Q ilKq : MS 763


isrlyK : gur iblws pwqswhI 6
lyKk : sohx, kvI
p`qry : 1 a– 242 A
Akwr : 34 X 23 s.m. ilKq : 26X 17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW
ivckwr kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw –16 hn[
Awm vyrvw : kuJ p`qry Pty hoey hn, Aqy iek do aupr cypIAW lgwky joVy hn [ilKweI suMdr,
poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI BgoqI jI shwie ] AQ guriblws igRMQ ilKXqy ] ]
CpY CMdu ] ipRQm bMd pwr bRhm gurU nwnk suK swgr ] dsm gurU ky crn kml bMdo
gux Awgr ]”

125
AMq : “Bojn kIno hrK so siqgur dIn idXwl ] plMG ibrwjy ikRpw isMD siqgur dws
ikRpwl ] ] eyk jwm ins bih duie GrI ] hrK auTy siqgur nr hrI ] inj dwsn
ko bcn aucwrXo ] gur Arjn inj hwQ svwrXo ]

h`Q ilKq : MS 764


isrlyK : isKW dI Bgiq mwlw
lyKk : mnI isMG, BweI
p`qry : 1– 244
Akwr : 14 X 19 s.m. ilKq : 10 X 13 s.m.
vyrvw : ijld bMdI bwAd ivc kIqI hoeI [ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy KVyH ruK, do do
kwlIAw , Aqy AMdr nOrMgI lkIr[ sqrW pRqI pMnw – 10 hn[
Awm vyrvw : 152 pMnw qy swKI qoN mgroN; hor swKIAW vI hn ijMnHW qy nMbr AMikq nhIN Aqy
AwKrI p`qry qy gurU goibMd isMG Aqy pMj ipAwirAW nwl kIqy zulm dw izkr vI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] swKI BweI gurdws jI kI vwr XwrvIN isKW dI Bgiq
mwlw] eyk smy BweI mnI isMG jI QI isKW Ardwis kIqI ]”
AMq : “rwm isMG Pqy isMG dyvw isMG eIsr isMG tihl isMG eyhu pwcON mukqy hYin ] bol
vwhgurU jI kw Kwlsw sRI vwihgurU jI kI Pqy hY ] DMn gurU hY ] Akwl purK hY ]”

h`Q ilKq : MS 765


isrlyK : srb loh pRkws stIk (ADUrI)
lyKk : nOrMg isMG, tIkwkwr
smW : sMmq 1998
p`qry : 1497-1919
Akwr : 12 X 17 s.m. ilKq : 13 X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do - do kwlIAW
lkIrW; sqrW pRqI pMnw 8-9-10 (v`K v`K hn)
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, ieh h`Q ilKq do ijldW ivc hY[ poQI dI hwlq cMgI[ p`qrw nMbr
1497 qoN sUrU kIqI hoeI hY [ ieMj jwpdw hY ik iksy hor gRMQ ivc v`K krky ies ƒ
do ijldW ivc vMf idqw hY [
AwrMB : “< ibsnpd puMnIAw qg dUjI ] AjyN Bt duAwds sx sYnw, nws Bxo Duj kI
isgrI ] GwXl bcy Bjy rn pRhir, ibRj nwd pRiq Arj krI ]”
AMq : “sÍwlwK CMdn kWfI sqI pRsMg nqvnM : (dw Koj ky not ilKo) rUp dIp BwKw krI
ipMgl dw not -------------------------------------bswrQI suBdn
musIKq iKqwb ----10 ] sPw 1911 ]”

h`Q ilKq : MS 766


isrlyK : srb loh pRkws stIk
smW : sMmq 1998
p`qry : 1920 a – 2512 a
Akwr : 12 X 17 s.m. ilKq : 13X 12 s.m.

126
vyrvw :ijld g`qw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do - do kwlIAW
lkIrW[ sqrW pRqI pMnw 14-15 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [ poQI p`qrw nMbr 1920-2512 (1920-2512)
SurU huMdI hY [
AwrMB : pihly kuJ p`qry muKvwk pwiqswhI 10 dI bwxI qoN SurU huMdy hn [ jo qkrIbn 12
p`qry hn [ Asl rcnw p`qrw nM: 1920 qoN SurU huMdI hY[ “ibsn pd puMnIAw ryKqw]
lVq Bt sMgRwm do dl kMpXo BUA, myru qr jl Ql mMfXo jMgwh Bt dwrun sunhu hy
sMq sur gXwnI ]”
AMq : “ieiq sRI mMglw crx purwxy swrsvqI BAM kilmul ibDMÍsno aukiq iblws
ibRjnwd inDny surpiq rwj pRwpiq sRI srbloh Bumn sWqk lok gvny ibml js
aUdY brnnM sRI mMglw crx sMpUrxM nwm pMcmo DXwn smwpiq suB msqu]”
-AKIr ivc tikwkwr ny pYn nwl ieMj iliKAw hoieAw hY “ lyKk igAwnI nOrMg
isMG 2 jUn sMn 1941 nwnk swhI 472 sMmq 1998”

h`Q ilKq : MS 767


isrlyK : swKI Aijqy rMDwvy dI
lyKk : bwlw isMG, BweI
smW : sMmq 1604
sQwn : vfwlw
p`qry : 1 – 166 A
Akwr : 6.5X 4.5 s.m. ilKq: 4X 3 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW[
sqrW pRqI pMnw–8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI ; AKIr ivc motI kwnI nwl ieMj iliKAw
hoieAw hy [ “ suBm sMmq 1604 ƒ rjy blwr ny iek hjwr rupey dy kr lKvweI ]
sRI vwhgurU jI kI Pqy ]”
AwrMB : “<siqgur pRswid ] swKI BweI ijqy rMDwvy dI clI ] pwie ky smW BweI ijqw
rMDwvw gurU nwnk jI ky pwis Awie ky Ardws kIqI ]”
AMq : “dohrw ] durgu mjITy qIn kos ngr vfwlw jwnu ] dsuKiq BweI bwlw isMG soD
lyhu buidvwnw”

h`Q ilKq : MS 768


isrlyK : jnm swKI gurU nwnk
lyKk : sMq dws
smW : sMmq 1526
p`qry : 3 – 163
Akwr : 18 X 13 s.m. ilKq : 14X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw cwry pwsy do- do kwlIAW lkIrW[ sqrW
pRqI pMnw –14 hn[

127
Awm vyrvw : poQI dy pihly do p`qry nhIN hn [ sMmq bwry p`qrw nM: 3 (iqMn) aupr ieMj iliKAw
hoieAw hY, “sMmq pMdrw sy CbIs ] kwqk sud puinau iqQ eIs ] suB inCqR suB
lgn suhwieE ] nwnk jnm kwlU Gr pwieE ]”
poQI dI hwlq cMgI , ilKq suMdr [
AwrMB : “jnm kQw gur kho sunwie ] bwlw kih jo mY ny sunI ] so kih dy dy ausu no pRB
gunI ]”
AMq : “gur icMqw kwtIAY icq kI jwn inhwir ] dws jaU Aaugun kry qum ho piqq
auDwr ] 42 ] = ] = ]”

h`Q ilKq : MS 769 sMgRih


isrlyK : dwsqwn rwjw Ajwm
p`qry : 1– 48 a
Akwr : 17 X 20 s.m. ilKq : 11X 16 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw –15
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk , keI pMinAW aupr ilKweI dy D`by pey hoey hn
pr ilKweI pVHn Xog [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] dwsqwn rwjw Awswm ] swKI Awswm rwjw ] eIhW eyk
rwjw ky Ahvwl kw ies gRMQ ivc iek rwjy dw pRsMg muPsl ibXW krnw vwijb
hUAw ]”
AMq : “krY isdk isKI kw muJ ko Aqw myry ko isdkI isKI dI bKss kro vPU krY jo hY
muJ sy Kqw 309 AOr myrIAW sB BulW ƒ bKsxw kro sMpUrn idn somvwr sn
202 mhInw swvx [”

h`Q ilKq : MS 769 A


isrlyK : srdwh ky PUl
p`qry : 1 a– 2 A
Akwr : 17 X 20 s.m. ilKq : 11X 16 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –17 hn[
Awm vyrvw : ilKq cMgI, poQI dI hwlq TIk
AwrMB : “< siqgur pRswid ] srdwh ky PUl ] 1 Aj klm ] Xwk pwie siq gurU
nwnk ] Swn kudrq hy gurU goibMd isMG bYhrY rhpq hY gurU goibMd isMG ]
AMq : “hk hk AMdys gurU goibMd isMG ]
bwdswh drvys gurU goibMd isMG ]
kwdr hr kwr gurU goibMd isMG ]
byksW rw Xwr gurU goibMd isMG ]”

h`Q ilKq : MS 769 e


isrlyK : gur ausqq
p`qry : 2 a
Akwr : 17 X 20 s.m. ilKq : 11X 16 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –19 hn[
128
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI
AwrMB : “sulqwny mIAw khwEu ] jIEu frq hY Awpnw ]
ieAwnVIey mwnVw ] eyh qn mwieAw suP ]”
AMq : “swq Sbd kw joV kr hir goibMd ky pws ]
pMj gRMQ kw pUn hy pVy krY gurdws ]”

h`Q ilKq : MS 769 s


isrlyK : BivK bcn
p`qry : 2 A
Akwr : 17 X 20 s.m. ilKq : 11X 16 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –19 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI
AwrMB : “s:- khu nw iqRAw kr sky, khw bw isMD smwey khw nw pwvk mY jrY kwl nih
Kwie ]”
AMq : “sukr ko rotI Kwey kr jwie ] snICr ko isMDw loxu Kwey ] ijqvl jwey iqq vl
gurU bwbw bKsy mihr kry ]”

h`Q ilKq : MS 769 h


isrlyK : BivKq bcn gurU Amr dws jI kw
p`qry : 3 a– 4 a
Akwr : 17 X 20 s.m. ilKq : 11X 16 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –19 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “isD hoie bcn gurU Amr dws jI kw m: 1 : 1 ---------------------
SwdI ivc pVnw syhry dI qrIP ] KusI AYs mwndy qy suK mwxy, crn jIv hovY
Bwgvwn joVI ]”
AMq : “isMG qyrw musk dwr syhrw ] eys suMdr srUp AnUp auqy, bkwr rKy krqwr
syhrw] bydI KusI dy dyNdw pYgwm iPrdw, bU kI qwr vWgU qwr qwr syhrw ]”

h`Q ilKq : MS 769 k


isrlyK : swKI pwiqswhI 10 ibjy sMd
p`qry : 1 pMnw
Akwr : 17 X 20 s.m. ilKq : 11X 16 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw – 19 hn[
AwrMB : “ibjy sMd ] lMk lUt ilAwaU ] plMk pyS Kwnw clwaU ] nr gudmY mlwaU ] jo
m`qy AiBmwn ky ]
AMq : “pRbq kwtUM aurwSwn kurwSwn ky ] morw qo nwm gurU goibMd isMG soFI ASKlonw ]
sB rwj swz Klkq BMD mMgwaU gosy kmwn ky ]”

h`Q ilKq : MS 769 K


isrlyK : jY sRI BgvqI jI kI
129
p`qry : 3 A – 8A
Akwr : 17 X 20 s.m. ilKq : 11X 16 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –19 hn[
Awm vyrvw : pMnw nMbr kuJ TIk nhIN hn [ ilKq suMdr, poQI dI hwlq cMgI
AwrMB : “jY sRI BgvqI jI kI ] vwihgurU jI kw Kwlsw sRI vwihgurU jI kI Pqh hY ] sRI
BgOqI jI shwey ] BuJMg pRXwq CMd ] = ] nom sRI BgOqI bFYlI srohI ]”
AMq : “ aunY pUjY rwDw pwey ienY qjI AnUp kOr qwqy gurU BrI Bxo ptxy ngR my ]”

h`Q ilKq : MS 769 g


isrlyK : pRsMg BweI mqI dws jI kw shIdI
lyKk : joD isMG
p`qry : 9 a– 12 A
Akwr : 17 X 20 s.m. ilKq : 11X 16 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –18 hn[
Awm vyrvw : ilKq cMgI, poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] pRsMg BweI mqI dws jI kw shIdI ] vy jrvwixAw bwl
ky Ag BWbV bysk dygdy ivc aubwl mYƒ ]”
AMq : jyhVy mrn ƒ Awp iqAwr hovn auhnw qWeI Pyr iksy frwvxw kI ] joD isMGw
ieh kdy nw mUl hovy mws C`f syrW Gws Kwvxw kI ]”

h`Q ilKq : MS 769 G


isrlyK : BivKq swKI kwrU bwdSwh swiQ hoeI ]
p`qry : 1 a –7 A
Akwr : 17 X 20 s.m. ilKq : 11X 16 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –20 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy pihly pMny dI ilKq DibAW vwlI [ bwkI pMinAw dI ilKq cMgI, poQI
dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ BivKq swKI ] kwrU bwdSwh swiQ hoeI ] sRI gurU
nwnk dyv jI ko nmSkwr ho ] kwrU krI pRxwm ]”
AMq : “ihMdU muslmwn siqgur rKo Aws ] AsI sIs Kwlsw dIny ] DRm CIn qurkn ky
kIny ] qyj qurk kw qb hI igXw [ siqgur krI DRm pR idXw ]”

h`Q ilKq : MS 769 |


isrlyK : swKI gurU qyg bhwdR jI kI
p`qry : 8 a– 8 A
Akwr : 17 X 20 s.m. ilKq : 11X 16 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –16 hn[
Awm vyrvw : rcnw iek p`qrw ilKweI suMdr hY [
AwrMB : “ieqI ] < siqgur pRswid ] swKI gurU qyg bhwdr jI kI clI ]”
AMq : dlIp isMG qKq pRbhy sB jg kry slwm ]
dlIp isMG rwj krygw sdw suKI inr Dwr ]
130
h`Q ilKq : MS 769 c
isrlyK : vwr mwl kaus kI pwiqSwhI 10
p`qry : 1 a– 2 a
Akwr : 17 X 20 s.m. ilKq : 11X 16 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –17 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “vwr mwl kaus kI pwiqSwhI 10 ] mwl kaus Duin ibml bnweI ]”
AMq : “nwnk sIs gurU ky Awgy ] nwnk jo pRB Bwvih ry ]
hir jI hir mMdir AwvihNgy ]”

h`Q ilKq : MS 769 C


isrlyK : vwr BgauqI sRI muKvwk pwiqSwhI 10
p`qry : 2 A– 22 A
Akwr : 17 X 20 s.m. ilKq : 11X 16 s.m.
vyrvw : EhI[ isAwhI nIlI Aqy lwl[ sqrW pRqI pMnw –19 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, isAwhI bdlI hoeI , poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< vwr BgauqI sRI muK vwk pwqswhI 10 ] sÍXw ] Bgq BgOqI swij kY pRB
jgw ricie hY ]”
ies qoN bwAd rwg Awsw pwiqswhI 10 ] “Awj hmwry sMq kwj hY ] ssqR byD dr
Awvhury]” nwl idqw hoieAw hY [
AMq : “soD suDw DR cqRh lwg ] gurmuK mMqR qwrk pRDwn ] mhw idE BI khq kQwn]”

h`Q ilKq : MS 769 j


isrlyK : mUl mMqR
p`qry : 22 A– 24 A
Akwr : 17X 20 s.m. ilKq : 11X 16 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –18 hn[
Awm vyrvw : ilKq suMdr, poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] mUl mMqR ilKXqy ] dohrw ] vwsI sB SRI Kwlsw pur AnMd
isrmOr ] idAw isMD sRI siqgurU vsq sdw ijh TOr] sÍYXw ]
AMq : “jo ieh mUl mMqR pVY sunY so nwhI jmpur jwie ] siq sRI Akwl ]
iqlMg mhlw 1 ] ‘Agocr nwmw’ idqw hoieAw hY [ gurU nwnk m`ky jb gieAw ]
AMq “nwnk dws pRB Bydu n BweI ]12]”

h`Q ilKq : MS 769 J


isrlyK : krnInwmw kwjI rukn dIn nwl hoieAw [
p`qry : 25 A– 26 A
Akwr : 17 X 20 s.m. ilKq : 11X 16 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –18 hn[

131
Awm vyrvw : pMinAw dy nMbr TIk nhIN pYnisl nwl soD kIqI hoeI hY [
AwrMB : “krnI nwmw kwjI rukn dIn nwl hoieAw m`ky ivc mhlw 1 ] < siqgur
pRswid ]”
AMq : “krnI nwmw jo pVY iqs vDY swihb isau pRIq ] 12 krnI nwmw sMpUrn hoieAw
bolhu vwhgurU DMn gurU nwnk jI ] pVHdy suxdy moK mukq lhMqy ]” 00

h`Q ilKq : MS 769 \


isrlyK : rhqnwmw sRI muKbwk pwqswhI 10
p`qry : 26 A– 30 A
Akwr : 17 X 20 s.m. ilKq : 11X 16 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –20 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, isAwhI nIlI, kwlI Aqy lwl dw prXog kIqw hoieAw hY
AwrMB : “< siqgur pRswid ] rhqnwmw sRI muK bwk pwqswhI 10 ] dirAweI audwsI ky
pRQwie hoAw ]”
AMq : “sB isKn kau bcn ieh kihE Awid Air AMq ] 32 ] iea sRI rihqnwmw
sMpUrn]”

h`Q ilKq : MS 769 t


isrlyK : qnKwih nwmw pRsn krnw BweI nMd lwl kw ]
p`qry : 30 A – 32 A
Akwr : 17 X 20 s.m. ilKq : 11X 16 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –20 hn[
Awm vyrvw : ilKq suMdr[
AwrMB : “< siqgur pRswid ] qnKwih nwmw pRsn krnw BweI nMd lwl kw ] vwk
vwihgurU goibMd isMG jI ky ]”
AMq : “rwj krygw Kwlsw AwkI rhy n koie ] KuAwr hoie sB imlYgI bcy srin jo hoie
]21 ]” ieq sRI nsIhq nwmw sMpUrn hoieAw pVY sunY moK mukq pwvY ]

h`Q ilKq : MS 769 T


isrlyK : pMj ipAwry
p`qry : 32 A– 33 a
Akwr : 17X 20 s.m. ilKq : 11X 16 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw – 12 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] goibMd isMG soFI, jnm ptxy kI vwsI AnMdpur dI ]
idieAw isMG sopqI lhOr dI vwsI ]”
AMq : “ien kU pwhulu dIAw Ar lIAw ] pWco mukqy krY hY ] bolhu vwihgurU jI kI Pqy]
rwm isMG ] Pqy isMG ] eIsR isMG ] dyvw isMG ] tihil isMG ] ilKqm sMpUrnM]”

h`Q ilKq : MS 769 f


isrlyK : bMswvlI nwmw dsW pwiqswhIAw kw
132
p`qry : 33 a – 34 a
Akwr : 17 X 20 s.m. ilKq : 11X 16 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –18 hn[
Awm vyrvw : ilKq suMdr, poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sqr vry qy pMj mhIny siq idhwVy pwiqswhI sRI gurU bwby
nwnk jI kIqI ]”
AMq : “bqI vryH qy Xwrw mhIny pwiqswhI sRI siq hI sRI siq gurU goibMd isMG jI kIqI]
mhlw 10 ]
232 vryH ] 4 mhIny ] 96 idhwVy ] joV kIqw kul ] vwihgurU jI kI Pqy ] hoie
lgwiq ] 4 ] vry ] 3 ] mhIny AsvwrI kIqI lgwiq ] sMmq 1779 ] 8 imqI ]
mhwsudI 5 jog joV kIqw ]”

h`Q ilKq : MS 769 F


isrlyK : isPq nwmh sRI vwihgurU jI kw
p`qry : 1 a– 32 A
Akwr : 17 X 20 s.m. ilKq : 11X 16 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –19 hn[
Awm vyrvw : ilKq suMdr, poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQu isPq nwmh sRI vwihgurU jI kw ]”
AMq : “ijs ipAwly dy pIny kr myrw siqgur sy snbMD bnY ] ausko lYkr pVo ins idn
gurU jI kw klwm ] aus ipAwly ƒ lY kr pVO rwq idn sRI gurU jI dI pivqR bwxI ]
vwihguru ky crn dw hovY myry idl my mukwm ] 204 ] gurU jI dy crnw dw myry ihrdy
AMdr invws hovY ] sMpUrn]” 0=]-=]

h`Q ilKq : MS 770 sMgRih


isrlyK : jwp swihb pwqswhI 10
smW : sMmq 1775
p`qry : 393 – 415 a
Akwr : 19 X 12 s.m. ilKq : 12X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy, kwnI nwl kwlI lkIr mwrI hoeI [
sqrW pRqI pMnw –10 hn[
Awm vyrvw : poQI dy pMinAw dw nMbr 393 qoN SurU kIqw hoieAw hY Aqy iek hor pMnw nM: dy ky
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hy [ ieMj jwpdw hY ik ieh poQI iksy hor poQI dw
ih`sw hy [ ilKweI vI bhuq vDIAw nhIN hY [ keI QwvW qy DibAW vwlI hY Aqy
spSt nhIN hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] ‘jwp] sRI muK vwk pwiqswhI 10’ ‘CpY cMd ] qÍ pRswid
ckR ichn Aru brn jwq Aru pwq nihn ijh ]
AMq : dukwlM pRxwsI idAwlM srUpy
sdw AMg sMgy ABMgM ibBUqy ]

133
h`Q ilKq : MS 770 A
isrlyK : rihq nwmw BweI nMd lwl
p`qry : 415 a– 418 a
Akwr : 19 X 12 s.m. ilKq : 12X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –10 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [ ilKweI bhuqI cMgI nhIN hY [
AwrMB : “sdw igAwn ibnu kry jo bwq ] qw kY kCu n AwvY hwQ ] Bog sbid invwsY sIs]
iqRsy kau imlY prm jugdIs ]”
AMq : “ieq sRI nsIhq nwmw muKvwk pwiqswhI dsvI ] vwhguru jI kw Kwlsw vwhgurU
jI kI Pqyh ]”

h`Q ilKq : MS 770 e


isrlyK : sveIXw pwiqswhI 1 ]
p`qry : 418 a– 419 A
Akwr : 19 X 12 s.m. ilKq : 12X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –10 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI ilKweI pVHn Xog; hwlq cMgI ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sveIXw pwiqswhI 1 ] AMk qo kil kO Kyl iKLwau ]”
AMq : iqn sB dust kaU pkiV aufwaU [ AYsI ibiD kw Kyl rcwaU ]
lMkw kau qk kir idKlwaU ] qb hI dws goibMd khwaU ]”

h`Q ilKq : MS 770 s


isrlyK : swKI mhlw 1 :
p`qry : 419 a– 426 A
Akwr : 19 X 12 s.m. ilKq : 12X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] swKI mw 1 : ]” BweI dwn isMG nwl swihbu boilAw”
AMq qy p`qrw nM: 426 swKI sMpUrn krky ieMj iliKAw hY[
AMq : “pRB jI qb iblMb nwhI kIE ibdur dwsI suq qwirE pRB jI qb iblMb nwhI kiE
dYq dlMihd vty pRB jI qb iblMb nwhI kIE sIs ds rwvx kty ]”
ies qoN bwAd, iesy pMny qoN SurU krky poQI dw q`qkrw idqw hoieAw hy ] AKIr ivc
rwgu rwm klI ] gurU bwbw nwnk isvrwq dy myly ƒ Acl AwieAw gurU nwil” ---
ies qoN A`gy p`qry nhIN hn Aqy vyrvw ADUrw jwpdw

h`Q ilKq : MS 771 sMgRih


isrlyK : sRI dsm gRMQ swihb dI bwxI ; jwpu pwqswhI 10
p`qry : 1 a– 232 a
Akwr : 22 X 28 s.m. ilKq : 15X 24 s.m.

134
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do - do lwl
lkIrW, ivckwr kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw –21 hn[
Awm vyrvw : pihly p`qry aupr fIzweIn bxw ky rcnw SurU kIqI hoeI hY ilKq purwxy gRMQw vrgI
hY [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKq suMdr hY [ sRI dsm gRMQ ivcoN ‘jwpu
pwqswhI 10 , bicqR nwtk, cMfI cirqR, Akwl ausqq, igAwn pRboD, vwr durgw,
cObIs Avqwr, rwmw Avqwr, ikRSn Avqwr Awid dI bwxI leI hoeI hY [
rcnw dy SurU ivc qqkrw idqw hoieAw hY[ hwSIey qoN bwhr vI ilKq , kwgz dI
hwlq bhuqI vDIAw nhIN hY [ keI pMinAW aupr - ilKq spSt nhIN hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI Akwl purK jI qÍ pRswid ] jwpu pwqswhI ] 10 ] qÍ
pRswid CpY CMd ]”
AMq : “caupeI ] Gor BXwn AXoDn pwirXo ] jurjoDn jIqwA qblw ] pwvq Bey rwj
Abclw ] 4806 ] kh lg krq kQw kw jwaU ] ] ]
A`gy do p`qry KwlI hn[

h`Q ilKq : MS 771 A


isrlyK : ikRSn Avqwr kQnM
p`qry : 233 – 432 A - (1 a - 192)
Akwr : 22 X 28 s.m. ilKq : 15X 24 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –22 hn[
Awm vyrvw : pMnw nMbr dohrw idqw hoieAw, p`qirAW ƒ kwgz lgw ky joiVAw hoieAw hY [
kwnI vI bdlI hoeI hY [
AwrMB : “< vwhgurU jI kI Pqy ] AiQ ikRSnw Avqwr iekIsmo Avqwr kQnM ]
caupeI] Ab brxo iksnw AvqwrU ]” iesy rcnw ivc bwkI , Avqwr bIsvW,
bicqR nwtk, nr Avqwr, baUD Avqwr, Aqy bwkI AvqwrW bwry vI rcnw hY
AMq : “ieq sRI bicqR nwtky igRMQy cqr bIsvW Avqwr brnnM smwpq” ] 24 ]
] ] ]

h`Q ilKq : MS 771 e


isrlyK : sMsy hir suKmnw ] pwiqSwhI 10
p`qry : qkrIbn 8-9 p`qry
Akwr : 22 X 28 s.m. ilKq : 15X 24 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –19 hn[
Awm vyrvw : p`qirAW aupr pMnw nMbr nhIN idqw hoieAw [ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] sRI Akwl purK shwie sMsy hir suKmnw ] pwiqswhI 10
] rwg gauVI ] ipRQmy sRI inrMkwr ko prnw ]”
AMq : “gur kw hoie srwpu jo qum hoq ADrm mY ] 2 ] sMpUrn suKmnw hoieAw ] bol
vwhgurU ]”

h`Q ilKq : MS 771 s


isrlyK : pRym AboD poQI, pwiqswhI 10 ] pircIAW pRyim BigqW kIAW ]
smW : sMmq 1827

135
p`qry : 433 a– 499 A
Akwr : 22 X 28 s.m. ilKq : 15X 24 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw–20-21 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy pihly p`qirAW aupr kwnI bdlI hoeI hY Aqy keI QwvW qy ilK ky kitAw
hoieAw hY [ hVqwl vI Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ilKq pUrI swP nhIN hY [
AwrMB : “siqgur pRswid ] AQ pRym AboD poQI piqswhI 10 ] pircIAw pRym BgIqw
kIAw]”
AMq : “prcIAw solw sMpUrn hoeI Awgur pRswid ] Buil cuik bKsnI ] AKr vD Gt
soD pVnw BweI jI ] sMmq ] 1827 imqI sudI] 15 ] poQI ilKI ] gur pRswid ]”
ies qoN Agly pMinAW aupr bwxI idqI hoeI hY [ jo pMnw nM. 411 q`k cldI hY [

h`Q ilKq : MS 771 h


isrlyK : iqRXw cirqr ssI punU kw
p`qry : 500 a– 521 a
Akwr : 22 X 28 s.m. ilKq : 15X 24 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw –20-21 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, ilKweI spSt nhIN ; pVHn ivc vI muSkl AwauNdI hy [
p`qirAW dI hwlq Ksqw [
AwrMB : “cirqR ssI punU kw] dohw ] eyik idivis sRI kwipil munI ieikTw kirXo
pGin]”
AMq : “jy duiK qy inij iesqRI Gir inij piqhin Xoir swid ] iqsI doK mwirXo iqsY
DMn DMn Drm rwie ]”

h`Q ilKq : MS 771 k


isrlyK : igAwin smuduir BwKw
lyKk : suNdir dwis ]
p`qry : 521 a– 522 A
Akwr : 22 X 28 s.m. ilKq : 15X 24 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –21-21 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI , ilKq bhuqI vDIAw nhIN, poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “siqgur pRswid ] sIrI gxysweinmh ] AiQ igAwin smuduir BKw iliKqy ]
ikiriq suNdir dwis ] CpY CMdu ]”
AMq : “hY iqin ky mukiqw hil AiriQ lY hY iqin ko ihiq soau AvgwhI ]”
ies qoN bwAd dy pqirAW aupr iPkI isAwhI nwl kwnI bdl ky, ilKweI kIqI hoeI
hY jo bhuqI spSt nhIN hY Aqy pVHnI vI muSkl hY [ pwiqSwhI 10 dI bwxI ilKI
hoeI hY [ jo p`qrw nM: 422 qoN Suru huMdI hY [ Aqy bYNq ivc hY [

h`Q ilKq : MS 772 sMgRih


isrlyK : bIcwr mwlw
lyKk : AnwQpurI
p`qry : 1 –8 4
136
Akwr : 13 X 17 s.m. ilKq : 9X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK do do
lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw –9 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq TIk [ rcnw qoN pihlW iek hwSIey vwlw p`qrw KwlI ; hwSIey ivc
ilKq ; hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ p`qrw nM: 14 A KwlI Aqy pqrw nM: 10
dy dovyN pwsy kwgz lgw ky Awkwr pUrw kIqw hoieAw [ilKweI suMdr, poQI dI hwlq
Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] sRI gxyswienmw ] AQ sRI bIcwr mwlw AnwQpurI ikRq ]
ilKqY ] dohrw] nmo nmo sRI rwm jUM siq iciq AwnMd rUp ]”
AMq : “Aru sMswr kqk rUpI (ku hI V) qyrI nst BeI hY ] Aib qUM ivgq jÍr doie kir
ies ibiq BXw hY [ 29 : E o sRI aupsm pRkrxy bl ivigAwn vrnnM srgrm
29] bwl piKAwn smwpqM
A`gy ilKq spSt nhIN hY [
ies qoN Agy kwnI bdl ky jpujI gurU nwnk jI kw slok ] iliKAw hoieAw ]

h`Q ilKq : MS 772 A


isrlyK : eyk AKrI
p`qry : 1 –4
Akwr : 13 X 17 s.m. ilKq : 9X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –9 hn[
Awm vyrvw : ilKq TIk nhIN Aqy p`qrw nM: 4 A KwlI [ kwnI bdlI hoeI ], poQI dI hwlq
Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] jpujI gurU nwnk jI kw ] slok ] sohM AKr jo jn jpY ]
mn icq pRIq lgwie ]”
AMq : “jp kI jo ausqq krY min icq pRIq lgwie ] duK rog nw ivAwphI ] nwnk
sB sMsy imt jwie ] eyk AKrI sMpUrn ] smwpqM ] sRI vhugurU jI kI Pqy hY]
gurbr Akwl mihmw Apwr ]13]” ] ]

h`Q ilKq : MS 772 e


isrlyK : Akwl ausqq
p`qry : 1– 53
Akwr : 13 X 17 s.m. ilKq : 9X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –9 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, p`qirAW dIAW nukrW qy kwgz lgw ky joiVAw
hoieAw hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] auswr pwsy drKq ky ] pwwiqswhI 10 ] Akwl purK kI
rCw hmnY ] sRb loh dI riCAw hm nY ]”
AMq : “swqo Akws swqo pqws ] ibbirE o AidRst ijh krm jwig ]“ausqq sMpUrnM]”

137
h`Q ilKq : MS 772 s
isrlyK : rwg rwm klI kI vwr BweI gurdws kw bolxw
p`qry : 53 A– 64
Akwr : 13X 17 s.m. ilKq : 9X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –9 hn[
Awm vyrvw : poQI dy iek pwsy Qly qoN iBjy hoey ilKq cMgI , poQI dI hwlq TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] ] ] ] ] ] ]
rwgu rwm klI kI vwr BweI gurdws kw bolxw mhlw ] 5 ] pauVI ] swcy qKq
rcwie ]”
AMq : “AQ vwr smwpqM ]” gurU goibMd isMG qqI quhI hY ] vwhguru jI kI Pqy hy ] Bul
cuk bKsxI ]”

h`Q ilKq : MS 772 h


isrlyK : pRICw gurU nwnk jI kI
p`qry : 65 – 77 a
Akwr : 13 X 17 s.m. ilKq : 9X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –9 hn[
Awm vyrvw : ilKq cMgI , poQI dI hwlq TIk [
AwrMB : “< ] siqnwm krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid] imtY aupwD gurU hir rwie hoie shwie ]” pRICw gurU nwnk jI kI siqnwm
kI pVHnw vwrI siq]”
AMq : “ismir isrjxhwr kwrj suPl ] sRI siqgur jI kI AwigAw nwl spUrn hoAw ]
16 ] 1 ]”

h`Q ilKq : MS 772 k


isrlyK : krnI nwmw
p`qry : 77 A–82
Akwr : 13 X 17 s.m. ilKq : 9X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –9 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< ] siqgur pRswid ] ] ]
krnI nwmw ] suAwl kwjI rudn dI sUrw ] gurU nwnk jI kw hoAw rudn dI nwl ]”
AMq : “qb nwnk swhu jI boyly ] sux rukn dI hm quJy bqwau qU BI pweI scI Avgwhu ]
42 ] eyh swr pVHnw ]”

h`Q ilKq : MS 772 K


isrlyK : ATwrvW AiDAwey gIqw Aqy ausdw mhwqm
p`qry : 82 a– 118 A
Akwr : 13 X 17 s.m. ilKq : 9X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –9 hn[

138
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : “< ] siqgur pRswid ] ] ]
SRI gxysweynmh ] AwgY ATwrvW iDAwie cilAw ] Arjno vwc ] Arjn sRI ikRsn
Bgvwn jI pih pRsn krY hY ]”
AMq : “ieq sRI gIqw mhwqmny sMpUrn msq suB msq ] siq krqwr ]”

h`Q ilKq : MS 772 g


isrlyK : bwxI gurU qyg bhwdr jI
p`qry : 118 A– 153 a
Akwr : 13 X 17 s.m. ilKq : 9X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –9 hn[
Awm vyrvw : ilKq suMdr, poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< ] siqgur pRswid ] ] ] rwg gauVI mhlw 9 ] swDo mn kw mwn iqAwgo
]”
AMq : “rwm nwm aur my gihE o jw kY sm nhI koie ] ijh ismrq sMkit imtY drs
quhwro hoie ] 51 ]”

h`Q ilKq : MS 772 G


isrlyK : kibq idAwl jI
lyKk : idAwl, kiv
p`qry : 153 A– 157 a
Akwr : 13X 17 s.m. ilKq : 9X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –9 hn[
Awm vyrvw : ilKq pUrI, pr p`qry TIk AMikq nw hox krky,p`qrw nM: 156 AMikq nhI hoieAw[
AwrMB : “< ] siqgur pRswid ] sRI siq gur ienmih ] dohrw ] nmo nmo pRIB siq
guroE o AMbR hm srUp ] AD kipAws min Aws hY dyKo suD srUp ] 1 ]”
AMq : “swD smWD sBU ivsrI jb hI Git Awpn Awp pRkwisE o] idAwl XuDy bs dwq
blO jb lO nhI nIr pRqK inkwisE o] 1 ]”

h`Q ilKq : MS 772 |


isrlyK : SIhrPI bulHy Swh ( ADUrI )
lyKk : bulHy Swh
p`qry : 157 a– 162 A
Akwr : 13 X 17 s.m. ilKq : 9 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< ] siqgur pRswid ] AlP Awpxy Awp smJ pihly kI vsq hY qyrVw rUp
ipAwry ]”
AMq : “AlP AjwixAw sB cj myrw swdI gMmI iQ pwr KoloieAW mY ] BieAw” ------
-------------------- rcnw ADUrI Agly p`qry nhIN hn ]

139
h`Q ilKq : MS 773 sMgRih
isrlyK : rsrwj
lyKk : mqI rwm
ilKwrI : Syr isMG
smW : 1881 ibkRmI
p`qry : 1 – 61
Akwr : 12 X 19 s.m. ilKq : 8 X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy KVy
ruK do do kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw –10 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI [ gRMQ dy SurU ivc do p`qry Aqy 6 hwSIeydwr p`qry KwlI hn [
hwSIey ivc ikDry ikDry ilKq [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ gRMQ dy SurU
ivc kib`qu ] ilKy hoey hn [ Aqy ies qoN A`gly pMny aupr ijsdw nMbr nhIN hY
iek ih`sy qy pYNqI AKrI hY Aqy sMbq 1695 cyq sudI 10 sRI bwbw guridqw jI
smwxy] kIrqpur Awieqvwr GVI rwq jwdInU ] ies qoN bwAd dy pMinAw aupr iPr
kib`q ilKy hoey hn [ Asl rcnw pMnw nM: 1 qoN SurU huMdI hY ilKweI suMdr ,Aqy
poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ]” AQ rsrwj ilKXqy , svYXw ] sRI gn nw Xk suMf ko
Agr DRohXo suris`D sujy jrh XoP ivp ]”
AMq : “smuil smuil sb rIJ hY s`jn su kiv smwj ] ris knk rs ko ikXo BXo gRMQ
rs - rwj ]ieiq sRI icMqw min crn cMcrIk su kiv sIrwm ikRq rsrwj smwpqM ]
1 ]”
sMbq sy is ibsu nws kwg puin ACsu idjY AxoK isMG ijh nwm Dwm iqRmD
suhwvnwQY] rsrwj kwj iqh ilKXo ipKXo prm pRbInvr ] bIr isMG Dir bIr idn
pUrn ikXo suDwr kir ]”

h`Q ilKq : MS 773 A


isrlyK : mwDv nl
lyKk : buD isMG
smW : sMbq 1881
p`qry : 1 –70
Akwr : 12 X 19 s.m. ilKq : 8X 12 s.m.
vyrvw : EhI [
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ mwDv nl ilKXqy ] dohrw ] gur gnpiq pd bMd kY
nXwie sIs sb sMq ]”
AMq : “ieiq sRI pRym supwny ikRq kiv buD isMG mwDv nl kQw suB msqu ] 1] dohw ] sU
nrMu bsu idg Awqm [ mws Pwl gun jwn ] mwDv nl prnwrQM ilKXo mhW ihq Twn
]”
ies qoN A`gy iek p`qrw nM: 71 kib`q iliKAw hoieAw hY [

140
h`Q ilKq : MS 773 e
isrlyK : ibRMd ibnod BwKw
lyKk : ibRMd, kvI
smW : sMbq 1928
sQwn : Fwkw Sihr
p`qry : 1 – 51
Akwr : 12 X 19 s.m. ilKq : 8 X 12 s.m.
Awm vyrvw : EhI [ ilKq suMdr, poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ ibRMd ibnod ilKXqy ] dohrw ] sRI gurU nwQ pRBwvqy
hoq mnorQ isD ]”
AMq : “ieiq sRI spqmo sqkM ] 7 ] smY swr do hwn ko sunq hoq mn mod ] pRgt BXo
Xh sq sXw BwKw ibRd ibnod ] sMbq sis rs bwr bs ] kwiqk suid sisvwr ]
qWqY Fwkw Shr mY aupjXo phup pRcwr ] ] 2 ]7 ]
ieiq sI ibRMd ibnod BwKw sMpUrnM suBM BUXwqw ] 1 ]

h`Q ilKq : MS 773 s


isrlyK : rwjnIq
lyKk : dyvI dws
p`qry : 1 – 32
Akwr : 12 X 19 s.m. ilKq : 8 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –10 hn[
Awm vyrvw : p`qrw nM: 32 A Aqy 33-38 q`k KwlI [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ hwSIey
ivc ilKq [ kTn SbdW dy ArQ lwl isAwhI nwl idqy hoey hn [
AwrMB : “< sRI vwhgurU jI kI Pqy ]” AQ rwjnIq ikRq kiv dyvI dws ilKXqy ]”
kib`qu ] nIq hIqY Drm Drm hI qUN sB isiD nIq hIqY Ardws Bwn bIc pweIXY ]”
AMq : “ieiq sRI dyvI dws kivqu ikRq rwjnIq sMbwdy sMpUrxM ] 1 ]”

h`Q ilKq : MS 773 h


isrlyK : kib`qu ryKqy, svYXy
lyKk : buD isMG
p`qry : 1– 16 A
Akwr : 12 X 19 s.m. ilKq : 8 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< sRI gurU crnopnw ] kibqu ] koml kml dl kml ky jIiq rKy suMdr
ibml nK joqI joiq vwry hY ]”
AMq : “sun rI gRwr nwr mY n jwnI qyrI swr AYsy kwry kWn pY kroV rwDwvw rorI ] 2 ]”
]=]=]

h`Q ilKq : MS 774 sMgRih


isrlyK : Awid gIqw
141
lyKk : ibjY durg
smW : sMbq 1919
sQwn : ibjY durg
p`qry : 2 – 115
Akwr : 11 X 15 s.m. ilKq : 8 X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw[ auKVI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ ikDry ikDry
pUry pqry lwl isAwhI nwl ilKy hoey Aqy keI QweIN iek lkIr kwlI isAwhI nwl
Aqy lwl isAwhI nwl ilKI hoeI[ hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK do do lwl lkIrW [
sqrW pRqI pMnw –8 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq TIk [ gRMQ qoN pihlW iek pqrw hwSIey vwlw KwlI jo p`qrw nMbr 1
nwl AMikq hY ilKq nMbr 2 qoN SurU huMdI hY[hwSIey ivc ikqy ikqy ilKq hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI gxyswienm: ] Awid gIqw ilKXqy ] iDqRwsto vwc ]
slok ]”
AMq : “ieiq sRI Bgvq gIqw sUpnKq su bRhm ibMdXw XMjog swsqyR sRI ikRsn Arjn
sMbwdy sMnXws jogo nwm Astdso DXwie ] 18 ] dohrw ] sMbq rs sur nwg sis
poK sudI iniDjwn ] pusqk ilKI bnwie kY ibjY durg AsQwn ] 1 ]”

h`Q ilKq : MS 774 A


isrlyK : bwl kWf rwm cirq vrnx (rmwiex)
lyKk : sUrdws
p`qry : 1– 166 A
Akwr : 11 X 15 s.m. ilKq : 8 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ bwl kWf rwm cirq vrnnM ] rwg kwnVw ] Awju
dsrQ ky Awgn BIr ]”
AMq : “pqiq auDwrn nwm sUr pRBU ilK kw gr phucwaU ] 181 ]
ieiq rmwiexM ] sMpUrn ] ilKXqy ] C C C C”

h`Q ilKq : MS 774 e


isrlyK : ivcwr mwlw
p`qry : 1 – 46 a
Akwr : 11 X 15 s.m. ilKq : 8 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI gxyswienmih ] AQ ivcwrmwlw gurisK sMbwd BwKw
ilKXqy ] dohrw ]”
AMq : “ieiq sRI ivcwrmwlw Awqmvwn kI iQiq Astmo ib rwm sumwpqM ] ] C C C
C C”

142
h`Q ilKq : MS 774 s
isrlyK : Punhy bjIid jI ky
lyKk : bjIid, kvI
p`qry : 46 A– 66A
Akwr : 11 X 15 s.m. ilKq : 8 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ]Punhy bjIid jI ky] Aaur Jor sB Cif DnI ko iDAweIey ]
mukiq krY iKn mwiJil Baujil AweIey ]”
AMq : “sUr pRkws solok s Purq ij qo krnI n sJweI ] qYsy hI Awqm mukq srUp rho
bpujw ]0” Agly p`qry nhIN ]

h`Q ilKq : MS 775 sMgRih


isrlyK : sMgRih swr
p`qry : 1 –78
Akwr : 12 X 16 s.m. ilKq : 7X 11 s.m.
vyrvw : ijld gqw kpVw[ isAwhI kwlI ; vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK do
do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw –8 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI ;ilKweI suMdr,gRMQ dy SurU ivc 9 p`qry hwSIey vwly KwlI [Aqy
AMq ivc 13 p`qry hwSIey vwly KwlI [ pMj KwlI p`qirAW qy p`qrw nMbr 156 qoN 160
AMikq [ hwSIey ivc ikqy ikqy ilKq Aqy keI QwvW qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI [
AwrMB : “<siqgur pRswid ]AQ sMgRih swr ilKXqy ] dohr [ dohr ] siq icq AwnMd
rUp in`q Al`K AKMf Apwr ]”
AMq : “sRI siqgur prmwqmw suqy isD pRkws ] iqh prmwqm lKx kO sMgRh swr prkws
] 3 ] siq prmwqmw ] sRI rwm jI siq ]”

h`Q ilKq : MS 775 A


isrlyK : igXwn godVI
p`qry : 78 A – 96 a
Akwr : 12 X 16 s.m. ilKq : 7 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ igXwn godVI ilKXqy ] cOpeI ] suKpiq supn
jwgRq ky DIrw ] kwrn sUKm sQUl srIrw [ 1 [ dohrw”
AMq : “ieiq igXwn godVI sMpUrn gur pRswid ]”

h`Q ilKq : MS 775 e


isrlyK : ApRoK AnuBv
lyKk : sMkrwcwrX
p`qry : 96 A – 112 A
143
Akwr : 12 X 16 s.m. ilKq : 7 X 11s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [ ikDry ikDry hwSIey qoN bwhr ilKq [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ ApRoK AnBv ilKXqy ] E oAM qq sq bRhm Awqmny
nmh ] hO jo sMkrw cwrj mukiq hoxy kY ArQ pRqC` igXwn khqw hO [ 1 ]”
AMq : “ieq sRI ApRoK AnBv sMpUrnM [ [ E AMbRhm sq BXo nm: ]”

h`Q ilKq : MS 775 s


isrlyK : swr gIqw
p`qry : 113 a– 125 a
Akwr : 12 X 16 s.m. ilKq : 7 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ swr gIqw ilKXqy ] Arjno vwc ] Arjn sRI ikRsn
Bgvwn jI pih pRsn kry hY ]”
AMq : “ieq sRI Bgvq gIqw swr sRI ikRsn Arujn sMbwdy bRhm ibcX jog swsqRy swr
gIqw smwpqM ] 1 ] ]]]]”

h`Q ilKq : MS 775 h


isrlyK : huMfI nru sIl
lyKk : guAwl , kvI
p`qry : 125 A – 130 a
Akwr : 12 X 16 s.m. ilKq : 7 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ huMfI nru sIl Bgq jI kI ilKXqy ] rwg DnwsrI]
eyk smyN mQuurwpurI qy duie swD clY hY ]”
AMq : “qW pr swvl swhu kI ikRpw hoie idXwl ] Bgiq jnw ky hyq kO js gwvY dwsu
guAwl ] 20 huMfI sMpUrn ] ] ]”

h`Q ilKq : MS 775 k


isrlyK : sUrj Asqoqr
p`qry : 130 A – 135 a
Akwr : 12 X 16 s.m. ilKq : 7 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< sRI gxyswXnm : nwrdauvwc ] hy rwj ibsn jo hY ibskw eIsr iqs qweI
myrI inmskwr hY ]”
AMq : “skl dus† ns† hoq sRI sUrij riKXw krY ] rwm ] rwm ] rwm ]
rwm ] ibsn ] ibsn ] ibsn ]”

144
h`Q ilKq : MS 775 K
isrlyK : rwm Asqoqr
lyKk : qulsI dws
p`qry : 135 a - 137 a
Akwr : 12 X 16 s.m. ilKq : 7 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –8 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI rwm cMdR ikRpwlw Bj mn hr nB vBX dwrunM ] nv
kMj locn kMj muK kr kMj pd kMjwrunM ]”
AMq : “ieq sRI AsqoqR rwm sMpUrn smwpqM ] isv ] isv ] isv ] isvw ] isv ]
isvw]”

h`Q ilKq : MS 775 g


isrlyK : srsvqI Asqoqr
lyKk : bRhmw
p`qry : 137 A – 138 A
Akwr : 12 X 16 s.m. ilKq : 7 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< sRI gxyswXnm : AsqoqR swrsÍqIk ] riv ru`dR ipqw mih ivsnnuqM ] hir
cMdn kuMkm pMkXuqM ]”
AMq : “ieq sRI bRhmw ivricMq srsÍqI AsqoqR smwpqM ]”

h`Q ilKq : MS 775 G


isrlyK : rcnw (qulsI dws)
lyKk : qulsI dws
p`qry : 139 a– 142 a
Akwr : 12 X 16 s.m. ilKq : 7 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] su`D hoie imt hY klK siq sMgiq ko pwie ] jYsy pwrs
ko prs loh sÍrn hÍY jwie ] 1 ]”
AMq : “grb ikXY gr jwq hY jp qp sMjm dwn iCnk eyk mY lox ijau jl m`D grB
pRmwn ] 2 ] ] = ] ]”

h`Q ilKq : MS 775 |


isrlyK : krm ibpk gIqw
p`qry : 142 a– 147 a
Akwr : 12 X 16 s.m. ilKq : 7 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –8 hn[

145
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ krm ibpk gIqw ilKXqy ] Arjno vwc ] kOin pwpM
Bey AMDw ] kOn pwpM idildRqw ]”
AMq : “sRI BgvWn ArjnO sMbwdy ] krm ibpwk gIqw sMpUruxu smpqM [ [mwrU mhlw[ Gru
6 dupdy 1 ]”

h`Q ilKq : MS 775 c


isrlyK : mwrU mhlw - Gr 6 dupdy
p`qry : 147 a – 155 a
Akwr : 12 X 16 s.m. ilKq : 7 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] Coif skl isAwxpw imil swD iqXwg gumwn ]”
AMq : “muslmWx mom idil hovY ] AMqr kI ml idl qy DovY ]”
ies qoN A`gy hwSIey vwly p`qry KwlI [

h`Q ilKq : MS 776


isrlyK : pRym AMboD, prcIAW BgqW kIAW
lyKk : hjUrI , kvI
sQwn : sMmuq 1897
p`qry : 1 a – 281 A
Akwr : 17 X 11 s.m. ilKq : 12 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW
lkIrW[ sqrW pRqI pMnw –7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [ ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI[
fIzweIn bxw ky iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : “poh sudI buDvwr ] smqu TwrW sY sqwnmw ] 1897 ] 1897 :
< siqgur pRswid ] pRcIAW prym BgqW kwAW ] poQI pRym AMboD kI pRcI Awid ]”
AMq : “jp qpu sMjm nhI nhI krmu Drmu kCu nwih ] dws gulwm kI bynqI rwK crn
mwih ] dwsu pir KusI kr nIjI pVn vwlY nY ]1740 ] 666]”

h`Q ilKq : MS 777 sMgRih


isrlyK : rwg rqn cMidRkw
lyKk : bu`D isMG.kvI
p`qry : 1 – 10
Akwr : 9 X 18 s.m. ilKq : 6 X 13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw Aqy kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw KVy ruK dovyN pwsy
do do kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw –7 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dy SurU ivc 8 p`qry KwlI; ATvyN p`qry aupr a qy kibq, A qy sMkt nws
krn bwry Aqy mMqr iliKAw hoieAw[ gRMQ dy AMq ivc hwSIey vwly cwr p`qry KwlI

146
hn[ pihly do p`qirAW qy rwgW bwry iliKAw hoieAw, hwSIey ivc ikDry ikDry
ilKq [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ gRMQ dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI ikRsnwXnm : svYXw AQ rwg rqn cMidRkw ilKXqy ]
Ail hMs suq AvqMs ij nyihiq kMsu su vMs kI riC krI ]”
AMq : “bu`D isMG mukMd AnMd qhYÍ puin poF rhY gwie jY jwvqI ]31 ]”

h`Q ilKq : MS 777 A


isrlyK : pRboD cMdR nwtk
lyKk : gulwb isMG ingorI rwey
sQwn : kurUKyqr
p`qry : 1 – 199
Akwr : 9 X 18 s.m. ilKq : 6 X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –7 hn[
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 1-31 qk,146 dohry; kibq , svXY Awid nwtk qoN pihlW [ pqrw
nMbr 189 Aqy 190 KwlI [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] sRI gxyswienm : dohrw gorI puqR gxys pd bMdo bwrMbwr]”
AMq : “] ieiq sRI mq mwn isMG crx isKq gulwb isMGy ngOrI rwey Awqm jyn ivrcqy
pRboD cMdunwtky jIvn mukiq pRwpiq ko nwm Ks†moiDAwie ] 6 ]”

h`Q ilKq : MS 777 e


isrlyK : jugwvlI mhlw 1
p`qry : 11 a– 26 a
Akwr : 9 X 18 s.m. ilKq : 6 X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –7
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [ AKIrly p`qirAW aupr rwgW bwry Kwny bxw ky
iliKAw hoieAw hY ]
AwrMB : “<siqgur pRswid ] iDAwau AwgY cilAw ilKMq jugwvlI mhlw 1 ] ATwrvW ]
pihlI audwsI bwby nwnk kIqI pUrb kI iqsu swmY bYTw smuMdR kI bwryqI mih paux
Ahwru kIqw sI ]”
AMq : “qyqRI kroVI iCvM jh lK nVnvY hjwr ] vwihgur kI imrjwdw [ jugwvlI sMpUrn
hoeI ] vwihgurU jI qyrI srnw ] 1 ] ]”

h`Q ilKq : MS 778 sMgRih


isrlyK : buD pRkws drpn
lyKk : kySv dws
smW : ibkRmI 1949
p`qry : 1 a– 25 A
Akwr : 12 X 21 s.m. ilKq : 10 X 16 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw –21 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [

147
AwrMB : “<siqgur pRswid AQ buiD pRkwS drsn ilKXqy ]
do : eyk rdn gj bdn ky gvrpwq isv qwq ] lMbo drsn muK ikXy ibGn ib muK
hÍY jq ] 1 ]”
AMq : “ieiq SRI buiD pRkws drpn BwKw smwpq suBM msqu ] 1 ]
gRyh bydru iniD sis
bdI Pwgu iqMR ds kuj vwrw kukrwly mD pRym hir drpn ilKXo suDwr ] 1 ] ]”
] ]

h`Q ilKq : MS 778 A


isrlyK : icqR iblws
lyKk : AMmRq rwie
p`qry : 25 A – 40 A
Akwr : 12 X 21 s.m. ilKq : 10 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –19 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ hwSIey qoN bwhr ilKq [ilKweI bhuqI suMdr
nhIN, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “sRI gxyswXnm : sRI qyW sRI < AQ icqR iblws ikRq kiv AMmRq rwie ilKXqy]
CpY CMd ]”
AMq : “ibsvy bIs jwn prmwn ] sRI hr dyv AnMq AgwDw] qw ko jqn kro pg
swDw]22]”

h`Q ilKq : MS 779


isrlyK : sRI rs gRwhk cMidRkw risk ipRXw stIk
smW : sMmq 1900
p`qry : 1 a– 65 a
Akwr : 17 X 25 s.m. ilKq : 11 X 20s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do - do lwl,
iek kwlI Aqy ivckwr motI lwl lkIr [ sqrW pRqI pMnw –24 hn[
Awm vyrvw : p`qry ikRm Kurdw,Pty hoey hn [ kwgz Ksqw Aqy iB`ijAw hoieAw hY[ ilKweI
suMdr, poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< sRI rKw bl BwXnm : AQ rs gRwhk cMidRkw risku ipRXw stIk ilKXqM ]
dohrw ] risk isromix risku ipRX rs lIlw icq cor ]”
AMq : “ieiq sRI rs gRwhk cMidRkwKM risk ipRXw tIkw XW rs Anrs inrUpxM nwm KoV so
iblws : 1 ] sM: 1900 imQnvdI 1 buiDvwr 11 hwV gq idn 1 6 GtI Cy
rhy]”

h`Q ilKq : MS 780


isrlyK : BivKq swKI kwrU pwiqswh ky swQ
p`qry : 1 a – 21 a
Akwr : 19 X 13 s.m. ilKq : 13 X 8 s.m.

148
vyrvw : ijlq g`qw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW [ sqrW pRqI
pMnw–8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ BivKq swKI kwrU pwiqswh ky swQ hoeI ] gurU nwnk
swihb jI ko nmskwr hY kwrU krI pRnwm ]”
AMq : “ieiq sRI duAwds gurMf AvwnI Aq pRkwr ibcrqM gurMf mihmw sMpUrxM DXwX
Kstm ] ] 36 ]”

h`Q ilKq : MS 781


isrlyK : eykwdsI mhwqum - pdm purwx
lyKk : krqw nMd
smW : sMmq 1832
p`qry : 1 – 136 a
Akwr : 15 X 12 s.m. ilKq : 10 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW[
sqrW pRqI pMnw –9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky cMgI, ilKweI suMdr, keI p`qirAW aupr fIjwiex bxw ky
ilKq kIqI hoeI[
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI gxyswXnm: 1 : sRI sukdyv jI shwie ] AQ sRI shjo
bweI ijn ky isK krqw nMd ikRq eykwdsI mhwqm ]”
AMq : fIjwien bxw ky ieMj iliKAw hoieAw hY [ “n kI Cwh ] kl jug Gor AMDwr mY
pkrY rihXo bwh ] 38 ] ieiq sRI pdm purwxy iekwdsI mhwqmy boDnI nwm sMpUrxM
] 24 ]”

h`Q ilKq : MS 782


isrlyK : AQ suMdR isMgwr
lyKk : suMdr kvI
sQwn : ngr Awgrw, Xmnw qt sqQwn
p`qry : 1 –84 A
Akwr : 18 X 11 s.m. ilKq : 14 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw qIhrw KVy ruK do do kwlIAw lkIrW[
sqrW pRqI pMnw –8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [ keI QwvW qy hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI[
hwsIey ivc ilKq [
AwrMB : “AQ suMdR isgwr kwb ilKqy < suA sq sRI gxyswXnm: dohrw ] dyvI pUj
srsÍqI pUjO hir ky pwX] nmskwr kr jor kY khY mhwkv rwX ]1 ] ngr Awgro
bsqu hY Xmunw qt SB Qwn ] qhw pwqswhI krY bYTo swhjhwn ]”
AMq : “ Xh suMdr isMgwr kI poQI rcI ivcwr ] cUk Xo hoX khMU jhW lIjY su kiv suDwr]
363 = ieq sRI suMdR isMgwr smwpqM ] = ] suB msqu ] sM=pU=r=nM suMdR sRI isMgwr
suB skl nwX kw Byd ] nwXk Byd sulC sY BXo sMpUrn vyd ] aurnIsq ky aupry

149
mYnvwn Punswl ] Pwgn mws pMjwb hr gns su`K kI mwl ]” sÍYXw ] ies qoN bwAd
p`qrw nMbr 84 pUrw iliKAw hoieAw hY ]

h`Q ilKq : MS 783


isrlyK : dyvI Asqoqr
p`qry : 1 a – 51 A
Akwr : 12 X 18 s.m. ilKq : 9X 13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, Ksqw hwlq ivc hY[ isAwhI kwlI[ hwSIAW cwry pwsy, kwlI lkIr dy
nwl [ sqrW pRqI pMnw –15 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuqI vDIAw nhIN hY [ ilKweI vI DibAW vwlI Aqy keI QwvW qy
hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY [ BwSw sMsikRq ivc hY [
AwrMB : “< sRI gxyswXnm: ] AsX sRI dyvI kvc sqoqR mMqRsX bRmwiriK :Anustup
CMd] sRI mwhwmwXw dyv qwaN AMhMRI bIjM] sMsRkiq]”
AMq : “ieMdRyx kiQqM sqoqMRsqX my vksMsX] ieiq sRI ieMdRwKI sqoqMR smwpqM ] suB”

h`Q ilKq : MS 784


isrlyK : sRI Bwgvq dsm iskMD (dsm skMD sRI md Bwgvq)
lyKk : iksn dws
p`qry : 1 a – 304 A - rcnw ADUrI
Akwr : 15 X 21 s.m. ilKq : 10 X 18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw –17 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI , p`qry Ksqw hwlq ivc Aqy Pty hoey hn, AMq ivc vI kuJ
p`qry Pty hoey hn Aqy rcnw ADUrI hY [ ijld auKVI hoeI - ikDry ikDry hVqwl
Pyrky suDweI kIqI hoeI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] E AM sRI gxyswienmwih ] ieq sRI Bwgvq dsm
iskMDy ilKqy ]”
AMq : “ Aiq AsMiK hY qyry dwn kbU n qUtih Kry Apwir ] Boghu Boig dI eykrqwir ]
eyk pwp hau kho sunwie ] bRh min kI qY rwKI gwie ] kCu duKu shnwhY r------
--- A`gy p`qry Pty hoey Aqy rcnw ADUrI hY ]”

h`Q ilKq : MS 785


isrlyK : joqk brnMn
lyKk : soD kv (kvI)
p`qry : 1 – 60 A
Akwr : 15 X 13 s.m. ilKq : 12 X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI [ sqrW pRqI pMnw –10 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [ ilKq bhuqI vDIAw nhIN hY [ keI QwvW qy
DibAW vwlI hY [ Aqy hwSIey ivc vi iliKAw hoeAw hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ joqk brnMn ] ikRq kv soD ] dohrw ]” 1 ]

150
AMq : “AKIrly p`qry pwxI nwl iB`jy hoey hn [ ilKweI vI bhuq swP nhIN pVHn ivc
muskl pys AwauNdI hY [ dohrw ] swihb isMG nryS kw jug jug hovY rw jw ieh
AsIs soDw kry pUrn hovih kwjw ] 1 ] Fs Avqwr jU rwm ky mC kC loAwid ]
qwkoho ih shwie inq Aihin bwAd jugwid ] 2 ] gur nwnk qy Awid lY goibMd
isMG lY AMq ] iehu BId dsr Cwik rih prmysr ky sMq ]3 ] = = =

h`Q ilKq : MS 786 sMgRih


isrlyK : gurU ausqiq sRI gurU goibMd isMG jI
lyKk : sONDw, kvI
p`qry : 27 a – 75 a
Akwr : 14 X 14 s.m. ilKq : 11 X 11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw bwAd ivc bMnHI hoeI[ isAwhI kwlI [ sqrW pRqI pMnw –12 hn[
Awm vyrvw : poQI pMnw nMbr 27 qoN SurU huMdI hY [ rcnw ADUrI hY [poQI dI hwlq Awm krky
TIk TIk [ p`qirAW dI hwlq vI Ksqw hwlq ivc hY [ p`qry ault pult lgy hn [
ivc ivc kuJ Alg-2 poQIAW dy p`qry vI ijld bMnI vyl nwl bMny hoey hn, ijnW dI
kwnI Aqy Akwr vI Alg-2 hn [
AwrMB : …..41 ] sUby sUby mih qhw bsih ju sUbydwr ] sMiKAw iqMn ky nwm kI kry kvn
bIcwr ]42] jo mir gey su gey mir ikau gnIey iqh nwm ] jo jIvqMqw purK hY,
ikau n jmo sRI rwm ]43]…
AMq : … mMgiqAW dI BMgI jMimAw gjr isMG ipAwrw ] puM dwn iqn ieqnw kIqw
vrswxw jg swrw] iedr vwgU guienwhu pwvnw bdl Bwrw ] vwsuilAw iqn surgw pR
ivc nhI rwm isau cwrw]2] Bul cuk bKs lYxI vwDw Gwtw soD pVnw ] gur rwjI
rKY rwj qyj Atl hoie] siqgurU kI sRn hY[ ..”

h`Q ilKq : MS 786 A


isrlyK : kQw shncI kI
p`qry : 75 A – 100 A
Akwr : 14X4 s.m. ilKq: 11X11 s.m.
Awm vyrvw : 101 qoN 105 q`k p`qry nhIN hn [
AwrMB : ]1] E siqgur pRswid ] kQw shncI kI ] dohrw ] qIn lok caudn Bvn qwkI
piq sRI rwm ] ry mnw qw ko ismrIey Aih ins AwTo jwm ]1]…
AMq : … lwih isrw Qo topIAw kU kU sB krMn ] sutn BUie qrvwr nMU mUDy hoie mrMn ]
jy hux jweIey jIvdy Pyr n vVIey ihMd ] gur ky CpV vwsqy bKso swfI ijMd ] jmw
Swh dw hY rbw Kwnw hoie Krwb ] ijn swnU kMDwr Qo Awdw bMn pMjwb ] isMGw nwl
lVwvdw swnU kir ky sb ] a…..

h`Q ilKq : MS 786 e


isrlyK : ibcwr mwl aupdys
p`qry : 106 a – 113 A
Akwr : 14X4 s.m. ilKq: 11X11 s.m.

151
AwrMB : ….. ko AwnMd BXo mn mwih ] cwh krI jb bsq kI qb sb lYhYÍ jwie ]13]
lihXo n suD srUp ijn khw lihXo iqn kUr ] swKw dl sIc qrihXo jOn sIcXo
mUr]14]…
AMq : “mukiq idk ieCw nhI ins pRyh pRrmpumwn ] Awqm suK inq iqRpq jy iqn smwn
nhI Awn ] 74 idRst pdwrQ ko BXo ijn ko shj suBwv ] khw gRhY iqAwgY khw
CuitE cwv…..”

h`Q ilKq : MS 787


isrlyK : rmwiex (ADUrI) hor Putkl rcnw
lyKk : sONdw (sONDw kvI)
p`qry : 71 a - 168 A
Akwr : 14 X 24 s.m. ilKq : 10 X 20 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW KHVy ru^ [ sqrW
pRqI pMnw –25 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [ hwSIey ivc keI p`qirAW aupr iliKAw
hoieAw hY [keI p`qry bhuq Ksqw hwlq ivc hn Aqy iBjy hoey hn [
AwrMB : “BIK mMgwvy ] dyiKE dIn hMs bRhmn ko dieAw bsweI ] qyrw burw n Bwvy muJ ko
hy idj rwm duhweI ]”
AMq : “ikAw Brvwsw hY ies Dn kw inq nhI ieh mwieAw ] mMq nwgrw isr ---
mrno koeI n frdw ] mwieAw ny sMswr BulwieAw mn dy Bwxy krdw, ipau dy Gr
ieku lMfw Fgw puq Bey Ab rwjy [ ieh sB dwq rwm kI jwxo gj JUln drvwjy ]”

h`Q ilKq : MS 788 sMgRih


isrlyK : myG ibnodY
lyKk : myG munI
p`qry : 1– 230 A
Akwr : 18 X 32 s.m. ilKq : 13 X 27 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw –29 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI ,ilKq pVHn Xog[
AwrMB : “qqkrw” “< sRI gxyswXnm: ] < sRI rwmwXnm: [ mMglcwr pMnY 1 ] AQ
nwrI prIXÍw pMnY 2 ] AQ kwl igXwn pMnY 3 AQ kwl igXwn ckR srpwkwr pMnY 3
--- AQ pRs˜w pMnY 3 ] ihqopdyswq kwl igXwn pMny 3” Asl rcnw swrI poQI dy
qqkry qoN bwAd SurU huMdI hY jo 5-6 pqirAW qoN bwAd ivc kuJ QW KwlI C`f ky
kIqI geI hY [ Asl rcnw - AwrMB “< sRI gxyswXnm: < sRI rwmwXnm:
“do : skl jgq AwDwr pRB skl jgq isrqwj ] 1] pwp ibdwrn suK krin jX
sRI injrwj ]1] qwhI ko ismr kY kro igRMXsuKkwr ] myG ibnodY nwm iesu skl jIv
aupkwr ] 2”
AMq : “ieiq sRI myG ibnodY muin myG rwj ibcrqy mwk is kwrid nwm qRXo dsmo DXwX
] 813 ] = ] =
ies qoN bwAd kuJ p`qirAW aupr (227-230 A p`qry q`k) nusky - duAw dwrU dy
ilKy hoey hn [

152
h`Q ilKq : MS 788 A
isrlyK : AmIr pRkws
lyKk : AmIrdws
p`qry : 1– 36 A
Akwr : 18 X 32 s.m. ilKq : 13 X 27 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –29 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI ilKq pVHn Xog Aqy suMdr
AwrMB : “< sRI ibRj BUpnwX nm: AQ AmIr pRkws AmIr dws ikRq ilKXqy ] dohrw]”
AMq : “ieq sRI miq AmIr dws ibrcqy AmIr pRk syDWq inrnY gRMQ smwqpqI brnnM
nwm dsmo pRkws ] 10 ] = ] = ] = ] = ] = ]
ku`J p`qry KwlI iPr nusKw iliKAw hoieAw hY ]

h`Q ilKq : MS 789


isrlyK : suK sYn
lyKk : sYnwpqI hjUrI kvI
smW : sMmq 1767
p`qry : 1– 125 dy krIb
Akwr : 15 X 21 s.m. ilKq : 11 X 17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do-do lwl lkIrW[
sqrW pRqI pMnw –17 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc q`qkrw idqw hoieAw hY[ kwgz dI hwlq Ksqw hY ilKq suMdr,
Aqy ilKq vI purwqn jwpdI hY [ AKIr ivc pMnw nMbr pYnisl nwl AMikq kIqw
hoieAw hY [ keI QwvW qy spSt nhIN hY [
AwrMB : “sRI gxyswey nm: ] AQ suK sYn kw ilKXqy ] gnpiq pg bMdo jugl brdwiek
brdyv ] ibGn hrn sB suK krn pUrn kIjY syv ] dohw ] bYd gRMQ BwKw kro
Dronwm suK sYn]”
AMq : “ieiq sRI sYn suK gRMQ smwpq [ suBMmsq ] ] sMmq 1767 Bwdo sudI 1 somvwr]
gRMQ sMpUrn iliKq sYnwpiq muwn BweI mnI rwm audwsI prnwrso ] ] ]”

h`Q ilKq : MS 790 sMgRih


isrlyK : ijMdgI nwmw
lyKk : nMd lwl jI, BweI
p`qry : 1-222 A
Akwr : 14 X 15 s.m. ilKq : 10 X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw-
17 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc q`qkrw pYnisl nwl ilK ky idqw hoieAw hY [ p`qry Pty hoey , qy
Ksqw hwlq ivc hn [ ilKq keI QwvW qy kwnI bdlI hoeI hY [poQI dI hwlq
Awm krky TIk TIk [

153
AwrMB : “< siqgur pRswid ijMdgI nwmh : BweI nMd lwl jI ilKXqy ] AW Kudw vMdy
ijmIno AwsmW ] ijMdgI bK†syivjUdyie nisjW ] 1 ]”
AMq : “dIdih Aj dIdwr Kud pur nUr kun ] gRYh hk AjKwqry idl dUr kun 498]
sMpUrn bYqW BweI nMd lwl jI kI vwku rsnw ky ] ] ]”

h`Q ilKq : MS 790 A


isrlyK : AnBv igAwn
lyKk : rwm idAwl
p`qry : 21 A – 23 a
Akwr : 14 X 15 s.m. ilKq : 10 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –14 hn[
Awm vyrvw : ies rcnw dI kwnI bdlI hoeI hY ilKweI suMdr, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
hY [
AwrMB : “< qq siq bRhm ] sorTw ] inj mUrqv Dwr pRgt Bey sRI rwmjU ] pRxvO
bwrMbwr sRI gur rwm idAwl kO ] 9 suD smwD AgwiD ivKY inq rwjq rwm idAwl
murwrI ] AQ vrxo AnBv igAwn ] ijh ibD Awqm jwnXo pUrn purK purwn ]
sÍYXw ]”
AMq : “khXo mMglw cwr ijh ivD ivKwnXo ] ibn Awqm nhI Dwr so AnuBv ins dy
kIXo ]”

h`Q ilKq : MS 790 e


isrlyK : igAwn suDwr
lyKk : sdw nMd
p`qry : 23 a – 71 A
Akwr : 14 X 15 s.m. ilKq : 10 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –16 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [ hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI [ ikDroN
ikDroN poQI iBjI hoeI hY [
AwrMB : “ieiq sRI igAwn suDwr sMgRXy sdw nMd ivrcqy mMglwcwr vrnnM nwm ipRQm hulws
] 1 ] dohrw ]”
AMq : “ieq sRI gAwn sÍDwrs gRMQy vydWq pRkrxy sRI mq prm hMs pRibRwjk cwrXM rwm
idAwl isK sdw nMd ivduK ivrcqy Awqm gAwn ivD muK vrnnM nwm spqmON
hulws smwpqM suBM BuXwq ] ]”

h`Q ilKq : MS 790 h


isrlyK : gXwn hulws
lyKk : sdw nMd
smW : sMmq 1881
p`qry : 72 a– 88 A
Akwr : 14 X 15 s.m. ilKq : 10 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –16 hn[
154
Awm vyrvw : poQI dI ies rcnw ivc QW QW qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ilKweI
vI DibAW vwlI hY, pr pVHn Xog hY [
AwrMB : “< ] sRI prmwqmny nmh : ] AQ gXwn hulws sdw nMd ikRq ilKXqy ]
sÍYXw] EAM sRI hir ivs˜ icdw hyq aupwvn dyv AiDK qpw sB pwlk mwn sdw
ihq ] grVwsn mwpq jwn gdwDr eyks dwsm rUp sBI imq ] qwih pRswd su gRMQ
ArMB jug Awn hulwsn mwm kro ieq ] 1 ]”
AMq : “ieiq sRI mq prm hMs pir bRywj kw cwrX rwm idAwl isK sdw nMd ivduK
ivrcqy igAwn hulwsy Awqm qqÍ ivcwr vrnnM smwpqM ] sMMmq sry ] 18]81]
] ]

h`Q ilKq : MS 790 k


isrlyK : Awid gIqw
lyKk : jsvMq pRkws tIkwkwr
p`qry : 88 a – 135 A
Akwr : 14 X 15 s.m. ilKq : 9X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-16-17 hn[
Awm vyrvw : ilKq DibAW vwlI hY pr pVHn Xog [ poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< ] sÍ sq sRI gxyswX nmih : Awid gIqw ilKXqy ] iDRqrwstrovwc ]
slok]”
AMq : “ieiq sRI Bgvq gIqw sUpinpq subRhm ibidAwXw jog swsqRy sRI ikRs˜ Arjn
sMbwdy moK sMinAws jogo nwm As†dsmo iDAwie ] 18 ] ] ]”

h`Q ilKq : MS 790 K


isrlyK : AdYÍq pRkws
lyKk : vlI rwm
p`qry : 136 a– 143 A
Akwr : 14 X 15 s.m. ilKq : 10 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-16-17 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AdYÍq pRkws vlI rwm ikRq ilKXqy [ ]cOpeI]”
AMq : “ieiq sRI AdYÍq pRkws dÍwds mhwvwk BwKw vlI rwm ikRq smwpqM sMpUrnM ] suBM
BUXwq ] ] hrI hrI ] ] ] ] ]”
AKIr ivc iek lweIn ilKI hoeI - “ijau jwnE ifauhI vlI jwn lyhu sB koie ]
jl jYsy Bwjn prY qW mY qYso hoie ]”
ies qoN A`gy ieMj iliKAw hoieAw hY [ “ < siqgur pRswid ] rwm klI ] Bul
ApwgXo ault sohM BXo nwh KoXo kCU nwih pwXo ] swqy ky sihr mY surq dwsI QkI
hoie hY lUx jo pry pwvy” Aqy ies qoN A`gy kibq Aqy bYNq BweI nMd lwl jI ky
idqy hoey hn [

h`Q ilKq : MS 790 g


isrlyK : ivcwr mwlw

155
lyKk : AnwQ purI
p`qry : 145 A– 159 A
Akwr : 14 X 15 s.m. ilKq : 10 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –16 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ]”EAM sRI gxyswie nmih ] AQ sRI sRI ivcwr mwl
AnwQpurI ikRq ilKXqy ] dohrw]”
AMq : “ieiq sRI ivcwr mwl Awqmvwn kI iesiQq Astmo ibRsRwm ] 8 ]”

h`Q ilKq : MS 790 G


isrlyK : AgXwn boDnI
lyKk : sMkrwcwrX
tIkwkwr : idAwl
p`qry : 160 a– 198 a
Akwr : 14 X 15 s.m. ilKq : 10 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –16 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI ilKweI cMgI, ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
hY [
AwrMB : “< ] siqgur pRswid ] sRI gxyswie nm : AQ AigXwn boDnI ilKXqy ]
idAwl ikRq ] ] cOpeI ]”
AMq : “ieq sRI mq prmhMs sRI sMkrwcwrX AgXwn boD BwKw ikRq idAwl AnymwnMd SR
sÍqI sMpUrn ]”
] ] ] ] ] ]

h`Q ilKq : MS 790 |


isrlyK : ApRoK AnuBv pRkws BwKw
lyKk : sMkrwcwrX
p`qry : 198 a– 210 a
Akwr : 14 X 15 s.m. ilKq : 10 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –16 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ ApRoK AnuBv pRkwS BwKw ilKXqy ]”
AMq : “ijn kw icq suD hY iqn ko khw hY [ Ar AsuD icq vwly ko hT jog hY ]
] ] ] ]
ieq sRI ApRoK AnBv BwKw smwpqM ]”
] ]

h`Q ilKq : MS 790 c


isrlyK : dohry [bwxI r`jb jI kI]
lyKk : r`jb
p`qry : 210 a – 222 A
156
Akwr : 14 X 15 s.m. ilKq : 10 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –16 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr,ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ poQI dI hwlq
TIk TIk [
AwrMB : “< [ siqgur pRswid ] AQ dohry bwxI r`jb jI kI ] sMjm ksautI kw AMgw ]
dohrw ]”
AMq : “ cyqn hI sb rUp DirXo sb cyqn rUp ibrwjq hY bn mY Gn mY Gr mY Gt mY
ApnI duiq so inq Cjq hY ] sup --” ies qoN A`gy kwnI bdl ky hor rcnw SurU
ho jWdI hY [ rcnw ADUrI hY ]

h`Q ilKq : MS 790 C


isrlyK : hsqw mlw BwKw
lyKk : idAwl Anym
p`qry : 2 a- 25 A A`gy pMnw nMbr qrqIbbwr nhIN hn[
Akwr : 15 X 15 s.m. ilKq : 9 X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –14 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI rcnw dI kwnI bdlI hoeI hY [ kwgz vI bdilAw hoieAw hY[
ilKq vI purwqn jwpdI hY Aqy ieMj lgdw hY ik ieh poQI dw ih`sw iksy hor gRMQ
dw ihsw hY [
AwrMB : “< kiQ kb ikRq idAwl AnymI” AgoN pMnw ikrm Kurdw hox kwrn PitAw
hoieAw hY [ “dohrw ] nwm rUp imRg jl sbY kwko krau pRnwm ]”
AMq : “ ieq sRI prmhMs prbnwj kw cwrjaupws sRI mq idAwl Anymw nMd surqI
Bgvwn hsqwmwlw BwKw pRsn auqR BwKw shMs ikRq ibgAwn gIqw sMpUrnM ]”

h`Q ilKq : MS 790 j


isrlyK : AstvikR BwKw
lyKk : idAwl AnymI
p`qry : p`qirAW dy nMbr qrqIbvwr AMkiq nhIN
Akwr : 15 X 15 s.m. ilKq : 9 X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –21 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg ivc vI kwnI bdlI hoeI hY ieh ihsw iksy hor poQI dw hY
Aqy ies poQI nwl joVI hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] E oAM sÍ sq sRI gxyswie nmh ] pRmwqmey nmh ] kb
ikRq idAwl AnymI AstwvikR BwKw kQqy ]”
AMq : “ieiq sRI miq idAwl AnymI nMd sursqI ivricqM AstwvkR BwKwXM isK pRkrx
iekIskM - sMpUrxw ] 1 ] = ] = ]”
ies qoN A`gy bwrIk kwnI nwl kuJ iliKAw hoieAw hY jo ik ies rcnw nwl sbMDq
nhIN hY [

h`Q ilKq : MS 790 J


isrlyK : gMgw Astk

157
p`qry : ie`k p`qrw
Akwr : 15 X 15 s.m. ilKq : 9 X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –13 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY ilKweI suMdr
AwrMB : “< ] AQ skI brnqy ] BujMg pRXwq CMd ] sÍMBU suqY isD srbM pRkwjI ]”
AMq : “jpY jwpu jwko AnMqy AnMgy ] prm joq kI skq sRI mwq gMgy ] ieq sRI gMgw
Astk sMpUrnM ] sRI rwm sRI rwm sRI rwm ]”

h`Q ilKq : MS 791 sMgRih


isrlyK : ADXwqm pRkwS
lyKk : suKdyv
smW : sMmq 1912
p`qry : 1 a – 45 A
Akwr : 14 X 13 s.m. ilKq : 12 X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI [ sqrW pRqI pMnw –10 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq cMgI nhIN [ QW QW qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
keI QwvW qy pUry p`qry qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ lweInW dy ivc ivc
ilKweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “< ] sRI gxyswienm : sRI prmwqmwXynm : AQ ADXwqm pRkws ilKqy ]
svYXw]”
AMq : “ieiq sRI suKdyv ikRiq AiDAwqm pRkws sB msq ] = ] = ]
sMmq 1912 ] mGr pR 24 idn bIrvwr pUrI hoeI ]”

h`Q ilKq : MS 791 A


isrlyK : Pkrnwmw
lyKk : suKdyv
smW : sMmq 1912
p`qry : 46 a - 47 A
Akwr : 14 X 13 s.m. ilKq : 12 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –8 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI rcnw dI ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “sweI lokw kI mOj kw Pkrnwmw ] Pkr kw pUrw hY pRqwp ] Pkr sB ko dyKqw
Awp ]”
AMq : E oAM qq sq AsI bRm isbohMg ]8] bRmw hMg AsmI nwrwiex hry ]8]”

h`Q ilKq : MS 792


isrlyK : vYrwg pRkrx Xog visst
p`qry : 1 a– 492 a
Akwr : 17 X 9.5 s.m. ilKq : 13 X 8 s.m.

158
vyrvw : ijld g`qw , isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW
lkIrW [ sqrW pRqI pMnw –8 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI [ilKweI D`ibAW vwlI Aqy pVIH vI nhIN jWdI [ keI
QwvW qy hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY [ poQI pwxI nwl iB`jI hoeI lgdI hY [
p`qirAW dI hwlq Ksqw hY [
AwrMB : “< suAsiq sRI gxysXwienm: AQ vYrwg pRkrx ilKXqy ] dohrw ] ijsqy
BwsY skil jgq ibq pwvY ijh mwih ]”
AMq : “sb Apxy vwsqÍ prmwqm sÍrUp kw AiBAws krygw ] qb jgq BRm imt
jwvYgw] pUrb BI bRhmw jI ky vcn kry ] ] ]”
ies qoN Agly pMinAW aupr gurmuKI Aqy dyvnwgrI ilpI ivc kuJ mMqR Aqy nusKy
vgYrw ilKy hoey hn [

h`Q ilKq : MS 793


isrlyK : moK pMQ pRkws stIk
lyKk : gulwb isMG
p`qry : 1 – 134 A
Akwr : 33.5X 20.5 s.m. ilKq : 27 X 14 s.m.
vyrvw : ijld g`qy ivc Ku`ly p`qry bMny hoey hn [ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl ] sqrW
pRqI pMnw –12 hn[
Awm vyrvw : poQI dy Ku`lHy p`qry do g`iqAW ivc bMny hoey hn ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI
hY[ ikDry ikDry hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “< sÍIsÍRI gxyswX nm ; jXdyv mhysr goir pqy ] Agqwn bnwrs dYn gqy ]
gurdyv dso pd bMdvrM ] khu vwkX ivroD su BdR krM ]”
AMq : “ieiq sRImq ml isMG crx isiKXq gulwb isMGy ngOrI rwey Awqmjyn ivricqy
moK pMQ pRkwSy q`q pd vwcXwrQ inrxXo nwm pRQmoN invws : ] ] sRI mq
gulwb isMG crx isiKXq qwrw hrI ikRqy moK pMQ pRkwS pRkwsy sÍXMpRBw ivivrxy
pRQmo invws : ] sRI mq sMq bKqwvr isMG crx isiKXq swDu Amr isMGyn moK pMQ
pRkwS sXsÍXM pRBw ivvrx ilip kRqmw ] rwm rwm rwm nm : ] ]”

h`Q ilKq : MS 794


isrlyK : sRIguru pRqwp sUrj [ sUrj pRkwS ]
lyKk : sMqoK sMG, BweI
ilKwrI : ArUV isMG kwlVy
smW : sMmq 1937
p`qry : 1a
Akwr : 33 X 24 s.m. ilKq : 19 X 20 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw pihly pMny aupr
qIhrw cOhrw (fIzweIn ) Agly p`qirAW aupr , do do motIAW kysrI lkIrW nwl
hwSIAW [ sqrW pRqI pMnw –17 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [ilKweI suMdr [ keI p`qirAW aupr hVqwl
Pyrky suDweI kIqI hoeI hY [ pihlIAW cwr rwsW hn [

159
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ sRI guru pRqwp sUrj igRQy pRQm rws ilKXqy ]
dohrw] qIno kwl su Acl rihAw lMb skl jg jwl ]”
AMq : “ ieiq sRI gurpRqwp sUrj igRQy cqrQ rwsy sRI hr goivMd durg ilksn pRsMg
brnnM nwm Kst sscI AMsU ] ieq cqrQ rwis sMpUrxM ] msq suB msq ] poQI
sMpUrn hoeI hwV idn pMjvI sMmq aUnI sY qy sYqI ivc ]
Aqy ilKI BweI ArUV isMG kwlVy ] poQI ilKI mlikAw ivc ] ilKvweI AQV
Bgq] jwq KyVw ] luMfIAw vwly rihxvwlw ] sMqw dw syvk ] prmysr dw ipAwrw]
suKwlI swsI vwihgurU icq AwvY ] sMq dy crn nwil bix AwvY ]”

h`Q ilKq : MS 795


isrlyK : inrbwx pRkrx
p`qry : 1 a – 512 A
Akwr : 30 X 29 s.m. ilKq : 24 X 23 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW
pRqI pMnw –21 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI ; ilKweI suMdr, keI QwvW qy hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI
hY ]
AwrMB : “< siq icq AnMd E oAM AiQ inrbwx pRkrx ilKIAqy ijs ky jI inrbwx
pd kau pRwpiq hovih ]”
AMq : “ieq sRI nwnw pRsno moK aupwey srbQw vrnMn nwm srgh ] sMpUrx moK aupwie ky
ies srg ivKy kQw ky swr khy hYN ] qW qy ies kw nwm sMiKAw hY ] AwnMd ]
AwnMd] AwnMd ] AwnMd ] dohrw ] swhI kwlI bRhm hY kwgq lyKnhwr ] bkqw sRoqw
Awidly srb bRhm inrDwr ] ] ] ] ] ]”

h`Q ilKq : MS 796


isrlyK : sRI qulsI rmwiex
lyKk : qulsI dws
ilKwrI : imlwp cMd
smW : sMmq 1883
p`qry : 1 a– 337
Akwr : 24 X 23 s.m. ilKq : 17 X 19 s.m.
vyrvw : ijld gqw cmVw, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; hwSIAW dovyNpwsy do
do kwlIAW lkIrW [ sqrW pRqI pMnw –20 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI , Ksqw hwlq ivc hY [ ijld auKVI hoeI hox kwrx keI
p`qry Pty hoey Aqy v`K v`K hoey hn [ pr ilKq suMdr hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AwrqI sRI rwmwXx jI kI ] kIrq klq llq sIA pI kI
]1] rhwau ] gwvq bRhmwidk muin nwrd ] bwlmIik ibgXwn ibswrd ]”
AMq : “ieiq sRI rwm cirq mwnsY skl kl kluKibDMÍsy auqr kWfy Bkiq pRkws smwpqM
] suB msq srbgq ] ieih poQI pUrI hoeI ] mwG cVy vdI dUj nU ] bwvy imlwpu
cMd Anwiequ cMdu kI qrPiq kw ] Bul cuk biKs lYxI gurU sMgiq kw sdkw ] rwm
rwm jpuxw ] jnmu svwrnw bolhu BweI jI vwihgurU jI ] CpY CMd ]

160
sMmiq 1883 sMmiq ibkRm rwie shs ds Ast BeI jY ] ArD sihs bwxIs brK
puin qih DirjY ] dKx dys punIq nwm pur hYdr hXY ] BUpq cMd lwl isK gur
nwnk khXY ] mwG mws dUj nU ilKXy su pwvn igRMQ br ] bydI bMs imlwp cMdu
qulsI dws ikRq suB mukm ]=]
rwm rwm rwm jI ] sRI ikRsn jI ]”

h`Q ilKq : MS 797


isrlyK : sRI gurU gRMQ swihb
smW : sMmq 1698
p`qry : 1 a– 556 A
Akwr : 36 X 36 s.m. ilKq : 25 X 24 s.m.
vyrvw : ijld gqw cmVw; isAwhI kwlI; hwSIAW dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW; iqMn -
iqMn kysrI lkIrw; sqrW pRqI pMnw –23.
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI, SurU dy kuJ p`qry vI auKVy hoeI, pr ilKq swP Aqy suMdr hY[
gMRQ dI hwlq cMgI [ gRMQ dy SurU ivc q`qkrw idqw hoieAw hY[ gRMQ dy AKIr ivc
isAwhI dI ivDI ilKI hoeI hY[ SurU ivc 24 pMinAw dw q`qkrw idqw hoieAw hY[
pihly p`qry 1 A qoN gRMQ AwrMB ‘jpujI swihb’ dI bwxI qoN SurU kIqw hY[
AwrMB : “< siqnwmu krqw purKu inrBEu inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur pRswid
“]jpu]”
AMq : “rwg mwlw ]m:p.] myG rwg puqRn ky nwmw ]1] Kst rwg auin gwey sMig rwgnI
qIs] sBY puqR rwgMn ky ATwrw ds bIs ]1]1]”
ies qoN A`gy isAwhI bnwaux kI ibiD ] bwry iliKAw hoieAw hY Aqy AKIr ivc
poQI dw ilKqI sMmq bwry ieMj iliKAw hoieAw hY[
poQI kw ilKqI sM : ib: 1698

h`Q ilKq : MS 798


isrlyK : sRI dsm gRMQ swihb
p`qry : 1 a– 620 a
Akwr : 34 X 33 s.m. ilKq : 22 X 22 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW, do do kwlIAW lkIrW ivckwr iek motI kysrI lkIr [ sqrW pRqI pMnw –22
hn[
Awm vyrvw : gRMQ dy SurU ivc qqkrw idqw hoieAw hY,ilKweI suMdr [gRMQ dI hwlq cMgI [ pihly
pMinAw aupr hwSIey dw fIzweIn bxw ky ilKq [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] jwpu ] ] ] ] ] ]
sRI muK vwk pwqswhI 10 ] ] CpY CMd] ] ] ]qÍ
pRswid ] c`kR ichn Ar brn jwiq Arupiq nihn ijh ]”
AMq : “lbw lb bw kun dm bdm nos kun ] gmy hir duAwlm Prwmos kun ] 21 ]”
= ] = ] = ] = ]

161
h`Q ilKq : MS 799
isrlyK : Xog visst vYrwg pRkrxy isMimRiq BwKw
smW : sMmq 1918
p`qry : 1 a – 501 a
Akwr : 33 X 29.5 s.m. ilKq : 24 X 33 s.m.
vyrvw :ijld g`qw, kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw cwry pwsy dohrw;
pihly do do kwlIAW Aqy iek kysrI lkIr; bwAd ivc iqMn - iqMn kwlIAW , do do
kysrI Aqy iPr iek motI kysrI lkIr [ sqrW pRqI pMnw –21 hn[
Awm vyrvw : gRMQ mukMml hwlq ivc hY Aqy ilKweI suMdr,keI p`qirAW aupr hVqwl Pyrky
suDweI kIqI hoeI hY [ gRMQ dy SurU ivc q`qkrw idqw hoieAw hY [ gRMQ dy AKIr ivc
p`qry juVy hoey hn Aqy Ksqw hwlq ivc hn [ ijld auKVI hoeI hY [
AwrMB : “E oAM sRI gxyswX nmh ] E oAM sRI prmwqmny nmh ] AQ vYrwg pRkrxy isMimRiq
BwKw ilKXqy ] sq icq AwnMd rUp jo Awqmw hY iqs kau nmskwr hY ] kYsw hY sB
icq AwnMd rUp jo Awqmw khqy hY ijs qy ieh srb Bwsqy hY ]”
AMq : “ieq sRI AwrKop ricqy sRI rmwiexy dyv dUq aukqy sq shsR sMG BwieAw bwl kMfy
moC aupwey inrb pRkrxM smwpqM ] dohrw ] swhI kwnI bRhm hY kwgq lyK ---
(A`gy pMnw PitAw hoieAw hY ilKweI vI spSt nhIN hY )
sMmq 1918------------------------------------------------ ”
gRMQ dy AMq ivc p`qry juVy hoey hn Aqy Pty hoey hn [

h`Q ilKq : MS 800 sMgRih


isrlyK : swKIAW (sRI gurU qyg bhwdr jI )
p`qry : 1 a– 117 A
Akwr : 14X 9.5 s.m. ilKq : 12 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy iek iek kwlI lkIr [ sqrW
pRqI pMnw –7 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [ilKweI pVHn Xog [ keI QwvW qy hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY Aqy hwSIey qoN bwhr vI iliKAw hoeAw hY [ kuJ p`qirAW
aupr ilKq DibAW vwlI hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] sRI siqgurU shwie ] gurU qyg bhwdr sMswr swgr ky
qwrby ko rmq kIAw ] jo jo isK swDU prymI Arpdy by iqnw kI BwvnI pUrI krny ko]
bhwnw qIrQw kw crn pDwry]”
AMq : “pMnw nMbr 117 a - A qy ATwrw sY igAwry Kwlsy lutIj mcI muihrw lutIAw]
Agy gurU jI fyrw kUc kIqw Bwdr AqwrI kohI hoieAw ] 82]”

h`Q ilKq : MS 800 A


isrlyK : swKIAW, pwqswhI 10
p`qry : 117 A – 130 a
Akwr : 14 X 9.5 s.m. ilKq : 12 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq Awm krky cMgI [
162
AwrMB : “< sRI vwihgurU jI kI Pqy ] pwqswhI ]10] Agy fyrw sUhyvy sqI kohI
hoieAw] swKI suhyvy kI ]”
AMq : “kulwieq Agy fyrw gurU jI kIqw bwrI kohI ] ds idn fyrw auQy hI rihAw ]
siqgurU siqgurU jI shwie ]90 ]”

h`Q ilKq nM : MS 803 sMgRih


isrlyK : jpujI kw pRmwrQ
p`qry : 1 a – 115 a
Akwr : 16 X 9 s.m. ilKq : 12 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovy pwsy do do kwlIAw lkIrW[ sqrW
pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “<siqgur pRswie ] ] AQ jpujI kw pRmwrQ ilKXqy] jo koeI ies jpu ko
pVYgw ] ilKYgw ] isKygw iqs kI prm giq hoiegI]”
AMq : “hoir jo ibKeI jIv jMq jo hY] jy ain ko BwvY Bw swry jgiq hI kE Cufwie
lYin]”

h`Q ilKq nM : MS 803 A


isrlyK : aAMkwru vfw
p`qry : 115 a – 136 a
Akwr : 16 X 9 s.m. ilKq : 12 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq Awm krky TIk Twk[
AwrMB : “<siqgur pRswie ] rwgu rwm klI mhlw [1[ aAMkwru vfw iDAwau prn sMglI
kw]”
AMq : “idsit mwih swrw jgu pyKY] nwnk Awip AlyKI Avr sB lyKY] <AMkwru vfw
sMpUrnu hoAw] vwhgurU vwhgurU vwhgurU jI]”

h`Q ilKq nM : MS 803 e


isrlyK : iDAwEu ibhMgm kw
p`qry : 136 a – 237 A
Akwr : 16 X 9 s.m. ilKq : 12 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg dI ilKweI suMdr, poQI dI hwlq Awm krky TIk Twk[
AwrMB : “<siqgur pRswie ] iDAwEu ibhMgm kw] mhlw 1 Awid AMq eykY inrMkwr]”
AMq : “jn nwnk qqu ibhMgm pwvhu ] 35]25] sMpUrn hoeI eyhu ibhMgm bwxI suxo
swiD sMgiq jI]”

h`Q ilKq nM : MS 803 s


isrlyK : kQw siq jug kI
p`qry : 237 A – 288

163
Akwr : 16 X 9 s.m. ilKq : 12 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “<siqgur pRswie ] kQw siq jug kI ] qb rwjy jnmyjy kau ATwrh kust hUey
Qy bRwhmx mwry By ]”
AMq : “rwjy jnmyjy jI ko gusWeI ibAwis kQw kir kY sunweI ] iqs qy kusit auqr
gey] eyh nws kyq kI kQw hY smwpiq hoie ] bolhu BweI sgly hI rwm rwm rwm
siq ]

h`Q ilKq nM : MS 803 h


isrlyK : gosit jnk Bgq kI
p`qry : 288 a – 307 A
Akwr : 16 X 9 s.m. ilKq : 12 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg dI ilKweI bhuqI spSt nhIN hY [ poQI dI hwlq Awm krky
TIk TIk hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] gosit jnk Bgq kI ] qRyqY jug mih rwjw hUAw ] mQurw
kw rwju rwjw jnk krY Qw ]”
AMq : “pMjwb kI DrqI kwlU KqRI ky igRh iqprw ky audr mih ] gosit sMpUrnu ]
vwhgurU jI ]”

h`Q ilKq nM : MS 804 sMgRih


isrlyK : gosit sRI gurU nwnk dyv jI
p`qry : 2 a - 89 + 31+242 A
Akwr : 25 X 30 s.m. ilKq : 18 X 26 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dyvyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW
pRqI pMnw-23 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuqI cMgI nhIN [ bhuq rcnwvW qy kwnI bdlI hoeI hY kwgj vI
Ksqw hwlq ivc hY [ keI pMinAW dI ilKq vI spSt nhI hY Aqy hVqwl Pyrky
suDweI kIqI hoeI hY [ poQI pMnw nMbr 2 qoN SurU huMdI hY [ rcnw Anuswr pMnw nMbr 1
qoN SurU kIqI hoeI hY [hwSIey qoN bwhr, ilKq, hVqwl Pyr ky suDweI krky iliKAw
hoieAw hY [
AwrMB : “jb doie brsu kw hUAw qb inpit lwgw bolny ] jb qIn brs kw hUAw qb
lwgw bwhir bwlkw swiQ Kylny jb cwir brs kw hUAw qb golI ByfI lwgw Kylxy”
AMq :“Acrju piVEu rUp nw ryK Acrju mihmUlu fhlu Pl Pl Acrj qhw sYrH-sy mwn]
khu nwnk gur pUrn pwieAw ] ijhn dyKY Awqn mwnw ]”

h`Q ilKq nM : MS 804 A


isrlyK : kQw Awid rwmwiex kI
p`qry : 243 a – 315 A
Akwr : 25 X 30 s.m. ilKq : 18 X 26 s.m.

164
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-23 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg dI ilKweI TIk TIk Aqy pVI jWdI hY [ poQI dI hwlq TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ AsitpdI iqReyI hvI clI ] kQw Awid rwmwiex kI
clI pihlI ] 1 ] slok ]”
AMq : “kQw rwmwiex jI kI pUrI hoeI ] sRI siqgurU jI kO pRswid ] 20 ] = ] =

h`Q ilKq nM : MS 804 e


isrlyK : rwg soriT kI vwr lau kusU sRI rwm cMdr jI kI
smW : sMmq 1836
p`qry : 315 A – 325 A
Akwr : 25 X 30 s.m. ilKq : 18 X 26 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-23 hn[
Awm vyrvw : keI p`qirAW aupr ilKweI D`ibAW vwlI hY [ spSt nhIN , poQI dI hwlq Awm
krky TIk TIk[
AwrMB : “<siqgur pRswid ] rwgu soriT kI vwr laU kusU sRI rwm cMdkI ]”
AMq : AsmYiD jg kir rwm jI min mih ihrKwieAw dyvI dws jg sMpUrnu ] rwm
smwpqM ] sMmq ATwrw sY cqIR mwsy kqk ivc ] E o E o siqgur pRswid ]

h`Q ilKq nM : MS 804 s


isrlyK : kQw sRI rwm cMd jI kI
p`qry : 326 a - 329 A
Akwr : 25 X 30 s.m. ilKq : 18 X 26 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-23 hn[
Awm vyrvw : kwgz dI hwlq Ksqw, ilKweI vI bhuq swP nhIN, poQI dI hwlq Awm krky TIk
TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] kQw sRI rwm cMd jI kI ] vcin sRI bissit jI ky ]”
AMq : sRI rwmu cMduauir AMqir DurI ] briqmwn bwrqo jig mih ] syvku duK suK lwgy
nwih ] kQw sMpUrn hoie ] vwhgurU bolhu sBu koeI ]

h`Q ilKq nM : MS 804 h


isrlyK : bbyk pRkwS
p`qry : 330 a – 338 a
Akwr : 25 X 30 s.m. ilKq : 18 X 26 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 23 hn[
Awm vyrvw : ilKweI cMgI, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : E o Eu osiq gur pRswid ] dohrw ] inmiskir pRmwqmw pUrn bRhm Apwru ] pqqu
auDwrin ] ibrd hY sdw dieAwl murwru ]”
AMq : hy pRBu Aysw ikrpw kir ibsru n swis igrwsu ] rwm idAwl ny kIAw qY ies
igrQu ko rwis ] AiKr Bulw cukw suiD pVnw kihAw hY ]”

165
h`Q ilKq nM : MS 804 k
isrlyK : jugwvlI qy bMswvlI
p`qry : 338 A – 341 a
Akwr : 25 X 30 s.m. ilKq : 18 X 26 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-23 hn[
Awm vyrvw : kwgz Ksqw hox kwrn keI QwvW qoN vwDU kwgz lgw ky joiVAw hoieAw hY [
ilKweI ikDry ikDry DibAW vwlI hY [ poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] inrivriq srDw AwigAw ] inrivrqu kw bytw ibbyku ]
ibbykI kI iesqRI sumiq ]”
AMq : eyhu Buim kI sMiKAw B`eI ] Ab dyshu kI sMiKAw krY hY ] dys sqwrih hY ] iqMn
ky nwmu khY hYn AwgY dys ky nwm hI hY] siq pRymsur jI kUrim sMpUrnu hoieAw ]”

h`Q ilKq nM : MS 804 K


isrlyK : moih bbyk sMbwd sMgRwm (pRboD cMdRodI nwtik)
p`qry : 341 a – 347 a
Akwr : 25 X 30 s.m. ilKq : 18 X 26 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-23 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY [ ilKweI TIk TIk [ poQI dI hwlq vI TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI prmwqmwie nmih ] pRboD cMdRody nwtik, moih bbyk
sMbwd sMgRwm igRMQ ilKXqy ] doihrw ]”
AMq : “sBu sohM pRkwsI lhIAY ] vlI srb Git Purn eyku ] ApnI Bwvru Bieau Anyku ]
95 sMpUrn ]”

h`Q ilKq nM : MS 804 g


isrlyK : bbyku pcIsI ky
p`qry : 347 a – 347 A
Akwr : 25 X 30 s.m. ilKq : 18 X 26 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 23 hn[
Awm vyrvw : ilKq suMdr,poQI dI hwlq TIk [
AwrMB : < siqgur pRswid ] slok ] bbyku pcIsI ky ] idRsit rog Aru suAwid snyih
Aiq Ahwru kw cwau ] Awlis aUGw ibAwpeI kusIl kwmu ko Bwau ]”
AMq : “purb auqir ] ausqqw ] AwDR ] dvVwp kirxwt ] mwrsT ] gujrwg ] dKx
] Cmie suqQ ] dis puir kw bRwhmx kw bIcwru iliKAw hY ]”

h`Q ilKq nM : MS 804 G


isrlyK : gots gurU bwby nwnk jI kI [ mIr bwbru nwl hoeI
p`qry : 33 a – 48 a
Akwr : 25 X 30 s.m. ilKq : 18 X 26 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 24 hn[

166
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 33 AMikq krky jo 48 a q`k hY iliKAw hoieAw[ ieMj prqIq huMdw
hY ik rcnw iksy hor poQI dw ih`sw hY [ ilKweI pVHn Xog, poQI dI hwlq TIk TIk
[
AwrMB : “< siqgur pRswid ] gosit gurU bwby nwnk jI kI mIr bwbru nwl hoeI ]”
AMq : “bolhu BweI jI vwhu gurU jI bwbw nwnk jI DMn gurU jI bwbw nwnk jI siq gurU jI
bwbw nwnk jI ] 1 ] = ] = ] = ]”

h`Q ilKq nM : MS 804 |


isrlyK : gosit mky kI
sQwn : Kwnpuir
p`qry : 1 a – 77 a
Akwr : 25 X 30 s.m. ilKq : 18 X 26 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-21 hn[
Awm vyrvw : iek p`qrw KwlI, A`gy rcnw SurU kIqI hY [ p`qrw nMbr iek (1) qoN AMikq kIqw
hY[ ilKweI cMgI, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid] gosit mky kI pwiknwmw inmIiq nwm bwby nwnk jI kw]”
AMq : “iQiq iek AwsI mGru dI br buiD mhIny kI CyvI ] rWsu dws audwsI ilKI
Kwnpuir ivc ] gosit dIny kI sMpUrn hoeI ”

h`Q ilKq nM : MS 804 c


isrlyK : kQw siq jug kI
p`qry : 77 A – 78 a
Akwr : 25 X 30 s.m. ilKq : 18 X 26 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 22 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI rcnw dI ilKweI cMgI poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “E o siqgur pRswid ] jbwbu nwnk swhu sUwg ] jwie siq juig Awhw qw mwnuKu
kwlu vsu hodwhw paux dw dwguAwh hoieAw ]”
AMq : “khu nwnk Aib sMsw Bwgw srin pry kI rwK hry ]”

h`Q ilKq nM : MS 804 C


isrlyK : sRI Boglu purwin gurU bwby nwnk jI kw
p`qry : 1a –4a
Akwr : 25 X 30 s.m. ilKq : 18 X 26 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-23 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid] sRI Bogl purwin gurU bwby nwnk jI kw ilKXqy]”mhlw ]”
AMq : “qw bwby AwiKAw iek Kwix hor BI hY ] byd qy inrwlI hY ] 1 ]”

h`Q ilKq nM : MS 804 j


isrlyK : swKI bydw kI
p`qry : 4A–7A

167
Akwr : 25 X 30 s.m. ilKq : 18 X 26 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-26 hn[
Awm vyrvw : ilKweI spSt nhIN hY [ poQI dI hwlq vI ies Bwg dI mwVI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] swKI bydw kI ilKI mhlw ] 1 ]”
AMq : “mwqw mqMgI ] ipqw DMn puirK gurU shMsR rUp irK ] Fwgf bir nwau hwiQ kI
CurI ] klMkw dwno sMKwry lyauDrqMu ]70] sMpUrnM smpqM ]

h`Q ilKq nM : MS 804 J


isrlyK : rqnmwlw
p`qry : 9 A - 10 A
Akwr : 25X 30 s.m. ilKq : 18 X 30 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw - 23 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY [ poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI gxyswienmh ] Eu o AMgu Aiq rqnu mwlw ilKqy ]”
AMq : “Eu o AM gu Aiq rqnumwlw sMpUrnM smwpqM ]”

h`Q ilKq nM : MS 804 \


isrlyK : swKIAW
p`qry : 11 a – 13 a
Akwr : 25 X 30 s.m. ilKq : 18 X 30 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 23 hn[
Awm vyrvw : ilKq TIk TIk , pVHn Xog [ kwgz Ksqw hwlq ivc, poQI dI hwlq Awm krky
TIk TIk [
AwrMB : “fwil dIAw bYkuMiT qy koaU n Qwie prI ] jnk gurU isir pir DirE, lIEu qq
aupdys ] dws piqqu qb iQr BieEu kry jgqu Adysu myqR ]”
AMq : “qwirku nwhI hir nwmu quil mwiqRn jgqu smwin ] 46 ] swKI sMpUrn hoeI ]”

h`Q ilKq nM : MS 804 t


isrlyK : AigAwn boDnI
lyKk : dws piqq
p`qry : 13 a – 27 A
Akwr : 25 X 30 s.m. ilKq : 18 X 30 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 23 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, ies Bwg ivc poQI QilEu pwxI nwl iBjHI hoeI hY [
poQI dy pMnw nMbr TIk nhI
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AiD AigAwn boDnI ] ikRq dws piqq kI ]”
AMq : “dws piqq hI kihau qwqy Awqm igAwn ] 232 ] sMpUrn ilKI ]”

h`Q ilKq nM : MS 804 T


isrlyK : igAwnu smuMdR
lyKk : suMdr dws dwdU pMQI

168
p`qry : 27 A – 38 A
Akwr : 25X 30 s.m. ilKq : 18 X 30 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 23 hn[
Awm vyrvw : ies Bwg ivc kwgz ƒ cypIAW lgw ky joiVAw hoieAw hY [ poQI iBjI hoeI Aqy
hwlq mwVI hY ]
AwrMB : “AiQ igAwn u smuMdR sudir dwsu ddU pMQI ikRiq ilKqy ] ipRQmu mMgl crx ] CpY
CMd ]”
AMq : “iehu rUp AqIq jU sMUn iDAwn ] kvu rUp n ryK hYin dwn ]qhw AimR phr lo
icq lInw ]”

h`Q ilKq nM : MS 804 f


isrlyK : gosit bwby nwnk kI jugqwvlI (ADUrI)
p`qry : 202 a – 220 a
Akwr : 25 X 30 s.m. ilKq : 18 X 30 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 21 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdl ky rcnw kIqI hoeI, ilKq vI bhuqI spSt nhIN , poQI dI hwlq TIk
TIk , rcnw p`qrw nMbr 202 a qoN SurU hY, jo ADUrI jwpdI hY [
AwrMB : “suAwsnu inrbwnu klw ] mukiq s†mik pRkwsI ] ATvI jugiq moru miD hY Awsn
inrbwnu klw ]”
AMq : “qw bwby AwiKAw ieku Xwn horu BI hY byd qy inrwlI hY] E o E o siqgur pRswid]”

h`Q ilKq nM : MS 804 F


isrlyK : nwnk pRkwS bhu AMg gRMQ
p`qry : 224 a– 241 A
Akwr : 25 X 30 s.m. ilKq : 18 X 26 s.m.
vyrvw EhI [ sqrW pRqI pMnw - 21 hn[
Awm vyrvw : ikDry ikDry ilKq hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI hY Aqy DibAW vwlI hY [ poQI dI
hwlq TIk TIk [
AwrMB : “rwg gauVI ] nwnk pRkwSu bhu AMg gRMQ brnqy ] mhlw 1 ] doihrw ]”
AMq : “eyk jsu pRwnI inq auiT gwvY qwkI ibpqw sgil tryN ] khu nwnk Aib sMsw
Bwgw srin pry kI rwK hrY ]

h`Q ilKq nM : MS 804 x


isrlyK : igAwn srodw mihlw ] 1 ]
p`qry : 241 A – 295 a
Akwr : 25 X 30 s.m. ilKq : 18 X 26 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 26 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY [ poQI dI hwlq cMgI [ ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI [
AwrMB : “E o E o siqgur pRswid ] ] rwgu rwm klI ] igAwn srodw mhlw ] 1 ]
pRsoqmu pRmwqmw pUrn ibsvy bIs ] Awid purK Aclu quhI qoih invwaU sIs ]”

169
AMq : “jo cih KwxI byid khIAw hY ] cwir dwgu hoieAw hY [ qw bwby AwiKAw jo ieku
Kwit hor BI hY ] byd qy inrwlI hY ] 1 ]”

h`Q ilKq nM : MS 804 q


isrlyK : pRwx sMglI iDAwau sqvw
p`qry : 295 a - 407 a
Akwr : 25 X 30 s.m. ilKq : 18 X 26 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 20 hn[
Awm vyrvw : ies rcnw ivc vI kwnI bdlI hoeI hY [ poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “ E o E o siqgur pRswid ] iDAwau sqvw pRwx sMglI kw cilAw ] jog mwrik
grBwvlI pRwn ipMfu kw vIcwr ] slok ]”
AMq : “bRhmw Awien AwKsI vyd pVy muiK cwr ] iksnu iksM dw bpuVw ij hukmu lYAau
qwr ] isaunih slwhin dr KVy dyvI dyv AsMKu ] ApuTw hoie qw JuiT mwr scu sdw
bKsMdu ] 16 ]”

h`Q ilKq nM : MS 804 Q


isrlyK : rwg ikdwrw mihlw ] 1 ]
p`qry : 407 a – 452 A
Akwr : 25 X 30 s.m. ilKq : 18 X 26 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 20 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq AKIrly p`qirAW qoN mwVI hY [ p`qrw nMbr, kwgz KwDw hox kwrx
pVHy nhIN jWdy , ilKq TIk TIk Aqy cMgI [ poQI dI hwlq bhuqI vDIAw nhIN hY [
ies rcnw ivc hor iDAwEu vI Swml kIqy hoey hn [ ijvyN rwg ByroEu augr ausqiq
gurnw muin rMjn lIjY ]”
AwrMB : “ E o E o siqgur pRswid ] AwgY iDAwEu cilAw]35] rwg ikdwrw mhlw ]1]”
AMq : “sy ijsu KwlI moihEu kwmix hyq ipAwir ] eyhu idRV inhco kir mMinEu scY
mwieAw dwnu ]”

h`Q ilKq nM : MS 805


isrlyK : mhw Bwrq
lyKk : ikRsn lwl
ilKwrI : imsr nwrwien dws
sMmq : sMmq 1895
p`qry : 1 a – 484+ 155 A
Akwr : 32 X 22 s.m. ilKq : 25X 17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw,cmVw PtI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy
do-do lwl lkIrW[ sqrW pRqI pMnw - 15 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dy SurU ivc kuJ pqirAW dI hwlq Ksqw, ilKweI vI keI p`qirAW aupr
bhuq spSt nhIN; hwSIey qoN bwhr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ gRMQ dI
hwlq Awm krky TIk TIk [ gRMQ mukMml, 18 prbw bwry ijkr kIqw hoieAw hY [

170
AwrMB : “< sRI gxyswienm : sRI rmwXnm : sRI hnmqyXnm: sRI gurcrn kmly
iBanm:[ rwjnwiek ikrpwl pwl jg ikl ivKAGwr ] mMMgl rUp suK krnhwn
duK srn sWq kr ] lMbodrvr dwie dwie suB BvqY qwrn ] pqqEu Dwrn vrn
nwl bfdYq sMGwrn ] Awjwn blhujI Ajwn jn jo jpih ihq jwpinq AnvwCwpUry
sdw ikRsn lwl Aiq hrK icq ] CpXw ] ikRsn lwl ies bwl Ailp sq icq
hulws Aiq ] mhwBwrq so gRMQ Aiq ijhnwh prq pwrw ikRq ]”
AMq : “ieq sRI mhWBwrqy purwxy sÍrgrohx prbxy ikRsn lwl ikRq BwKwX Astwds
prb smwpqM ] sqBMvMq ] Asmn sRI nrpiq ivmwdyq rwjY AwqsMvqw ] 1895
sk (suk) 1760 ] Asmn vrKy mhw mMgl pRdymwsoiqm mwsy ] Bwdro mws ]
ikRsnw AwKy ] swbqYQ ] iqREdsI ] Bgvwsry ] lKqMms nwrwiex dws ] swrs dy
mDy ] piTnwrQM rwm dyAwl AkVw ] 3 ]
kwlI isAwhI nwl pRvMfImDy ] rwm dws rwm dws jI iliKAw hoieAw hY [
kRsn kRsn kRsn sRI iliKAw hoieAw hY ]

h`Q ilKq nM : MS 806


isrlyK : poQI gurbwxI
p`qry : 1 a – 371 A
Akwr : 23 X 22 s.m. ilKq : 19 X 20 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, cmVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW
pRqI pMnw - 13 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc q`qkrw idqw hoieAw hY [ Aqy ies qoN bwAd inSwn vjON ilKq,
gurU swihbwn siqgurU jI dI hY [ jo auhnw dIAW purwqx ilKqW nwl myl KWDI hY[
ies p`qry aupr isrP < siqgur pRswid iliKAw hoeAw hY [ poQI dy SurU ivc
inswn sRI siqgurU jI idqy hoey hn aus qoN bwAd mhlw 1 Aqy mhlw 5 dy nW hyT
bwxI idqI hoeI hY Aqy ies qoN bwAd vwrW Awid dw vyrvw idqw hoieAw hY [
AwrMB : “jpu < siqnwm krqw purKu inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sY BMg gur
pRswid ]” slok ] Awid scu jugwid scu ] hYBI scu nwnk hosI BI scu ]
AMq :”iblwvlu] sNiDk qoih swDu nhI kihEu [ srin prI qumrI pgrI ] khu kbIr kI
bynqI sunI Ahu mq Gwlw jmkI KbrI ] 2 ] 5 ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 807


isrlyK : poQI gurbwxI (ADUrI)
p`qry : 4 a – 717 A
Akwr : 22 X 30 s.m. ilKq : 17X 24 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw[ isAwhI kwlI[ hwsIAw dovyN pwsy KVy ruK do do kwlIAW ,do do
lwl lkIrW[ sqrW pRqI pMnw - 25 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc gurbwxI bwry q`qkrw idqw hoieAw hY jo bhuqw spSt nhIN [ poQI
pMnw nMbr 4 qoN SurU huMdI hY [ aus qoN pihlW qqkrw idqw hoieAw hY Aqy kuJ p`qry
sRI gxys bxwky KwlI Cfy hoey hn [ ilKweI vI purwqx ilKq vWg jwpdI hY [ ijvyN
kuJ A`Kr :- A, h , C,j, Aqy I Aqy u (AOkV) Aqy itMpI dI QW ibMdI dw
pRXog[ kwnI bdl bdl ky bwxIAW ilKIAW hoeIAW hn [

171
AwrMB : “< siqgur pRswid rwg nt nrwien mhlw 5 jw kau BeI qumwrI Dir ] jm kI
qRws imtI suKu pwie AwinksI haumY pIr ] rhwau ] qpiq buJwnI AMimRq bwnI
iqRpqy ijEu bwirk Kir ] mwq ipqw s0jn s`q myry sNq shweI bIr ] 1 ]”
AMq : “myry mn hirBju sB ikl ibK kwt ] hir hir aurDwirEu guir pUrY myrw sIsu kI
jY gurvwt ]rhwau] myry hir pRB kI mY bwq sunwvY iqsu mnu dyvEu kit kwt Duir
swjn myilE o guir pUrY gur bcin ibkwno hir hwt ] 1 ] mkr pRwigdwnu bhu
kIAw srIru dIE AD kwit ] ibn hir nwm -----------”
A`gy p`qry P`ty hoey hn Aqy rcnw ADUrI hY [

h`Q ilKq nM : MS 808 sMgRih


isrlyK : ibRMd sq seI
lyKk : ibRMd,kiv
p`qry : 1 a – 77 A
Akwr : 13 X 17 s.m. ilKq : 9X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwsIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw - 15 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI, ilKweI suMdr, ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
hY[ poQIdI hwlq, Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “rcnw dy SurU ivc fIzwien bxw ky ilKweI kIqI hoeI hY [ < siqgur pRswid ]
AQ ibMRd sq sweI ikRq kiv ibRd ilKXqy ] dohrw ]”
AMq : jYsy hir ky nwm qy hoq sqI Aiqrwmw 699 ] ] ieiq sRI kiv ibRMd ibnod sq
sXw sMpUrxM ] squ suB msqu ] ] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 808 A


isrlyK : cwxwkw swsqR BwKw
lyKk : sYnwpiq, kiv
p`qry : 1 A – 101 a
Akwr : 13 X 17 s.m. ilKq : 9 X 12 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 15 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr,poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “< ] siqgur pRswid ] AQ cwxwkw swsqR BwKw ilKXqy ] dohrw ] pRxvqho
sRI ibsn ko jo iqRlok ko rwaU [ cwxwky BwKw kro jO qumhohu shwie ]”
AMq : gurU goibMd kI sBw mY lyKk prmsujwn ] cwxwky BwKw kIey kiv sYnw piqmwn ]
1 [ ieiq ibRD cwxwky BwKw KoVs iDAwie smwpqM ] 16 ] sMpUrnM ]

h`Q ilKq nM : MS 808 e


isrlyK : rwjnIq
lyKk : dyvIdws, kv (kiv)
p`qry : 101 a – 119 – ies qoN bwAd pMnw nMbr AMikq nhI hn [
Akwr : 13 X 17 s.m. ilKq : 9 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 15 hn[

172
Awm vyrvw : pMnw nMbr 119 q`k AMkiq hn ies qoN bwAd rcnw qW A`gy cldI hY, pr pMnw
nMbr AMikq nhIN [ ilKweI suMdr Aqy poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ rwjnIq ikRq kv dyvI dws ilKXqy ] kibqu]”
AMq : “ieiq sRI dyvI dws kibqu ikRq rwjnIq spUrxM ]”

h`Q ilKq nM : MS 808 s


isrlyK : CMd drpn ipMgl BwKw
lyKk : gMgw, kiv
p`qry : qkrIbn 20 p`qry
Akwr : 13 X 17 s.m. ilKq : 9 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 14 hn[
Awm vyrvw : ikDry ikDry ilKweI DibAW vwlI hY, pr pVIH jWdI hY [ poQI dI hwlq Awm krky
TIk TIk [ keI p`qirAW aupr hVqwl Pyrky suDweI kIqI hY [
AwrMB : “< [ sR siq sRI gxyswienm :] AQ CMd drpn ipMgl BwKw ilKxqy ] ikRq
kiv gMgw ] dohrw ]”
AMq : “] dohrw ] ipMgl igRMQ smuMdR sm jwmY CMd Apwr ] bIn bIn kiv gMgw kih
kCuX kmqw Akuswr ] ]
ieiq sRI CMd drpn ipMgl ikRq kiv gMgw sMpUrxM suMB msq ] ] ]
] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 809


isrlyK : mwqrw bwby nwnku jI kI
p`qry : 1 a – 75 a
Akwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 13 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[
sqrW pRqI pMnw 7 - 8 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuqI vDIAw nhIN hY [ ilKweI vI mwVI hY [ keI QwvW aupr kwnI
bdlI hoeI hY [ ilKq vI D`ibAW vwlI hY [ pihly p`qry Aqy dUsry p`qry aupr
gurmuKI ivc kuJ iliKAw hoieAw hY [ Aqy aus qoN v`K v`K mwqRrW ilKIAW hn [
mwqRw bwby nwnk jI kI , mwqRW sRI cMd jI kIAW Aqy hor mwqRW ]
AwrMB : “< [ siqgur pRswid ] AQ mwqRw bwby nwnk jI kI lwls bwj gwVy nwl hoeI[”
AMq : dwinE idvwinE msqWinE ] eyqI boD mwqRw sMpUrn hoeI ] 2 ] ieiq mwqRw sMpUrnM
]

h`Q ilKq nM : MS 810 sMgRih


isrlyK : prcIAW pRym BgqW kIAW, poQI pRym AMboD kI
smW : sMmq 1763
p`qry : 1 a – 206 a
Akwr : 15 X 22 s.m. ilKq : 11X 18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[

173
Awm vyrvw : qqkrw idqw hoieAw hY [ ilKq suMdr pr ikDroN ikDroN p`qry iB`jy hoey hox kwrx
ilKweI AspSt hY [ prcIAW pRym BgqW dIAW dy nwl kuJ bwxI BweI gurdws
(kibq) vI idqy hoey hn [
AwrMB : “< siqgur pRswid, prcIAW pRym Bgqw kw poQI pRym AMboD kI ] prcIAW Awid
] dohrw ]” EAM nmo prmwqmw pir rihE sBu AMgu ] Awid miD Puin AMiq ieku qw
ko jgqu qrMg ]1]
AMq : “pRym mhodD bYT kY jy ko goqw lyie ] hir rqnu Amolku hwiQ iqsu shjy siqgur
dyie ] 1 ] 61 ]

h`Q ilKq nM : MS 810 A


isrlyK : bwxI BweI gurdws B`ly kI
Akwr : 15 X 22 s.m. ilKq : 11 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : ies rcnw qoN pihlW iek p`qry aupr fIzwien bnwieAw hoieAw hY [ ilKweI
suMdr,poQI dI hwl TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid , bwxI BweI gurdws Bly kI , sornw ] Awid purK AwdysE
nm sRI siq gur crn ] Gt Gt kw prvys eyk Anyk ibbyk sis ] dohrw ]…”
AMq : … kwm inhkwm inh krm hoie krm kr Awsw inrws huuie sRrq nwhI ]
“igAwn gur iDAwn aurmwin pUrn bRhm jgq mih Bgq mq Crq nwhI [ 45]”

h`Q ilKq nM : MS 811


isrlyK : aupdys blws
lyKk : gulwb dws
p`qry : 1 a – 440 , ies qoN bwAd kuJ pMinAW qy nMbr AMikq nhIN [
Akwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw; auKVI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN
pwsy do do lwl lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI hox krky, kuJ p`qry vI auKVy hoey hn [ poQI dy SurU ivc Aqy
AMq ivc kuJ p`qry KwlI hn [ keI QwvW qy hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY [
pMnw nMbr 440 q`k AMikiq, ies qoN bwAd pMnw nMbr AMikq nhIN Aqy poQI pMnw
nMbr 441 (jo AMikq nhIN) qy smwpq kIqI hY [ pMnw nMbr hjwrw ivc drswey hn[
ijvyN 410 dI QW 4010, 440 dI QW 4040 ilKy hn [ ilKweI suMdr poQI dI hwlq
TIk TIk hY [
AwrMB : “]<] sqguru pRswid ] 1 E o AM sRI pRmwqmw ny nmI ] AQ aupdys blws gurU
gulwb dws jI kw Aru hir goibMd suqkw pRsnoqR ilKXqy ]”
AMq : “ieq sRI aupdys blws koAstmo ibsrwm spUrnMu smwpqM ] pRsn ] dohrw ]
auiqpiq jYsy hoiq hY qYsy kho bxwie pun pRloBI BwKIAY ijvy lIn hoie jwie ]
auqr]” ivsQwr nwl idqy hoey hn, pMnw nMbr 440 Aqy bgYr pMnw nMbr AMikq qoN
iek do pqirAW q`k cldy hn ]”

174
h`Q ilKq nM : MS 812
isrlyK : sO swKI
lyKk : swihb isMG
sQwn : AMimRqsr rwmdws purw
p`qry : 1 a – 160
Akwr : 16 X 24 s.m. ilKq : 11 X 18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW[
sqrW pRqI pMnw-18 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, keI QwvW qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ikDry ikDry
hwSIey ivc ilKq [ poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [ pihly pMny aupr
fIzwien bxw ky iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : “gurU jI shwie” < siqgur pRswid ] mMgl bwby nwnk jI kw]”
AMq : “swihb isMG ilK ] rwm ikRsn goibMd mwDovws dyv sRI bwvnM ] rwm lCmix
Brq sqRGx ] ikRsn bldyv jI ]”
EnmM Bgvqy vwsdyvweynmih ] isvweynmih ] rWm rWm hry rwm rwm hry hry ikRsn
ikRsn hry hry ] sIqw jI ] rwDy jI ] = ] = ]
ies qoN A`gy kuJ pMny hwSIey vwly KwlI hn ]

h`Q ilKq nM : MS 813 sMgRih


isrlyK : svYXy
lyKk : suMdr dws
p`qry : 1 a – 105 a
Akwr : 17X 24 s.m. ilKq : 11 X 18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, cmVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw - 18 hn[
Awm vyrvw : poQI dI ijld auKVI hoeI hY [ keI pMinAw aupr ilKweI DibAW vwlI hY [ pr
pVHn Xog hY [ poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “”< siqgur pRswid ] ] AQ sRI suMdr dws jI ky svYXy ] ikRq ilKqy ] pRQm
gurdyv ko AMg ] ieMdr CMd ]”
AMq : “soc ibcwr kY suMdr dws juXwhI qyN Awn rhY KurswnYN ] suMdr ikRq sMpUrnM ] 1]”

h`Q ilKq nM : MS 813 A


isrlyK : kwPIAw bulySwh kIAw
p`qry : 105 a – 117 a
Akwr : 17 X 24 s.m. ilKq : 11 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw - 18 hn[
Awm vyrvw : ilKq suMdr, poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ] AQ kwPIAw bulySwh kIAW ilKqy ] kwPI rwg JMJotI]”
AMq : “bwjI n KylI pRym kI juAwrI hUAw qo kXw hUAw ] nwnk [ bMgoGt bynqI sMgq
suno sB kWndY ] gur sbd kw hr mn hI bk bk mUAw qoN kXw hUAw ] 1 ]”

175
h`Q ilKq nM : MS 813 e
isrlyK : ryKqw vlI rwm kw
p`qry : 117 A – 123 a
Akwr : 17 X 24 s.m. ilKq : 11 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 18 hn[
Awm vyrvw : ilKq suMdr, poQI dI hwlq TIk
AwrMB : “AQ ryKqw vlI rwm kw ] jb lgn jr prqW nhIN ] qb lg muMJY srqw nhIN ]
eyqI kuvq Drqw nhIN ]”
AMq : “pRbl krqw nhIN Kqrw [ iesk mY sB sPweI hY ] 10 ] 8 ] ieiq vlI rwmky
ryKqy sMpUrnM ] 1 ]”

h`Q ilKq nM : MS 813 s


isrlyK : sUr swgRir igRMQ
p`qry : 123 a - 191 A
Akwr : 17 X 24 s.m. ilKq : 11 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 18 hn[
Awm vyrvw : ilKq suMdr, ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI; poQI dI hwlq TIk [
AwrMB : “< sRI gxyswXnm: ] AQ sUr swgRir igRMQ il`Kqy ] rwg kilAwx ] crx
kml bMdo hir rwie ] jwkI ikRpw kdwC ArwDy ko sB kCu drswie ]”
AMq : “ieiq sRI Bgvqy mhW purwxy sUr swgr gRMQy pRQm skMd : smwpqM ] suB msq ] 1
] 123]”

h`Q ilKq nM : MS 813 h


isrlyK : AsPotk rwg
p`qry : 192 a – 196 A
Akwr : 17 X 24 s.m. ilKq : 11 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 18 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg dy AKIrly pMny qy ilKq D`ibAw vwlI , pr pVHn Xog [ bwkI
rcnw dI ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AsPotk rwg kQnM ] dIn ihq ibrdu purwn ngwXo ]
Awriq bMD ikRpwl imRdn icq jwn srn hOAwXo ]”
AMq : “dws piqq pg ikRpw kIjY ] nwm dwn moko hir dIjY ] 5 ] ieiq AwrqI ]1]
ieiq sRI suMdr kwPI sUrdws AsPotk nwmw smwpqM ] AwrqI ] 1 ]” ]

h`Q ilKq nM : MS 814


isrlyK : Bgq mwl BwKw tIkw
lyKk : sRI nwrwXx dws
p`qry : 1 a – 131 a
Akwr : 23 X 14 s.m. ilKq : 18 X 10 s.m.

176
vyrvw : KulHy p`qry ijld qoN bgYr, iek KwkI kwgz ivc lpyty hoey[ isAwhI kwlI vKryvyN
leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI
pMnw - 13 hn[
Awm vyrvw : poQI dy KulyH p`qry, iek kwgz ivc lpyty hoey hn ilKq vI DibAW vwlI hY [
hwSIey qoN bwhr ilKweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “AwrXw inrUpxw ] < sRI gxyswXnm: AQ Bgq mwl BwKw tIkw ilKXqy ]
tIkwkwr ko mMglw crn ] kibqu]”
AMq : “ieiq sRI Bgqu mwl sRI nwrwXx dws jU ikRq mUl sMpUrnM ] 1 ] AQ tIkw krqw
ko ies dyv gurdyv vrnnM ] kib`qu ]
]652] ieiq sRI Bkq mwl Bikq rs bonI tIkw smwpqM ] msq suB msq ] 1 ]”

h`Q ilKq nM : MS 815


isrlyK : sRI Bwgvq dsm skMd
lyKk : ikRsn dws
smW : sMmq 1891 ibkRmI
p`qry : 241 a – 663 A
Akwr : 26 X 15 s.m. ilKq : 19 X 11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW
pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, ilKweI suMdr, hwSIey qoN bwhr ikDry ikDry
ilKq[ poQI dI hwlq TIk TIk [ poQI dy SurU ivc kuJ p`qry DuAwKy hoey Aqy Ksqw
hwlq ivc hn [
AwrMB : “]< siqgur pRswid ] Ab sRI Bgvqy dsm skMd BwKw ilKqyn ] dsm ] do
miq Gt mih prspr bolq eyk smwin ] iek gwvY gux isAwm kY iek brnY sr
igAwin ]”
AMq : “kIny dwn AsMK Apwr ] dwn Kwn krIE o sMswir ] jyqy dwqw Qy sMswir ] muiK
hmwrw hoq aucwr ] jsu hm ko hy sRI Bgvwn ] pirE o hoie goqum rY kwn ]” eyk
ibpko ------ A`gy p`qry Pty hoey hn ]”

h`Q ilKq nM : MS 816 sMgRih


isrlyK : bwrW mwhw BvwnI jI kw
p`qry : 1a –5a
Akwr : 11 X 7 s.m. ilKq : 8 X 5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI , poQI dI hwlq TIk
TIk [ SurU ivc rcnw sbMDI quqkrw idqw hoieAw hY [
AwrMB : “< sRI gxyswienm ] bwrw mwhw BvwnI jI kw ] cyq AicMqI bk bwnI sB Gt
bolY meIAw ]”
AMq : “gwie byl cMby dIAW klIAw sau siT Pul suhwieAw ] kwn gopIAW Kylx
AweIAw[ gulwb AbIr aufwieAw ]12]”

177
h`Q ilKq nM : MS 816 A
isrlyK : bwrw mwhw ikRsn jI kw
p`qry : 5 a – 12 a
Akwr : 11 X 7 s.m. ilKq : 8 X 5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr; poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] bwrwmwhw ikRsn jI kw ] cyq mY icqmnI krq sB
guAwrnI sKI koeI isAwm kI Kbr ilAwvY ]”
AMq : “Bir pckwrIAw muK pr fwrIAw ibrhu ky dwg imit gey gopIAw gorI ] khY nQu
Al qyrI Bgq Bgvwn kI rwDkw iksn Atl joVI ] 12] ] ]
ies qoN A`gy vI bwrw mwhw sRI kRsn jI kw idqw hoieAw hY ]” p`qrw nMbr 24 A q`k
id`qw hoieAw hY pr rcnw ADUrI hY[

h`Q ilKq nM : MS 816 e


isrlyK : bwrw mwih hkUmiq kw
lyKk : kuMdn
sQwn : lhOr
p`qry : 1 a – 30 a
Akwr : 11 X 7 s.m. ilKq : 8 X 5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw 6 -7 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg dy pMinAw ƒ vwDU kwgz lgw ky joiVAw hoieAw hY [ ilKweI
suMdr,poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< sRI siqgur pRswid ] AiQ bwrw mwih hkUmiq kw ] dohrw ] cyqru dy ] ivc
PuilAw bx iqx siB bhwr ]”
AMq : “bwrW mwh hkUmiq kw ] sMpUrnM hoieAw ]dsKq kuMdn imhkw vwsI lhOr kI ]”
ies qoN bwAd ivc pMnw nMbr 26 qoN hor rcnw, bwrW mwh hrshwie jI kw jo
ADUrw hY [ Aqy pMnw nMbr 30 a qy smwpq ho jWdw hY [

h`Q ilKq nM : MS 816 s


isrlyK : kwPI swhu husYn kI
p`qry : 30 A – 33 a - 41 A
Akwr : 11 X 7 s.m. ilKq : 8 X 5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI hwlq TIk TIk , ilKweI suMdr, kwPI swhu husYn dIAW do
ihisAw ivc idqIAW hoeIAw hn pihlI pMnw 30 A - 33 a Aqy dUsrI 34 a
qoN 41 A q`k idqIAw hoeIAw hn [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] kwPI swhu husYn kI ] Awau kuVy iml Dumt pwnI Awau kuVy
iml rwm iDAwey huvy lwey hodw ] Aswfw jIE imln ƒ krdw su\W lok bKIlI
krdw] Asw imln dw pihlw cwau ]”
AMq : “shu bwJO nI sBY glw kUrIAw ] 3 ]” ] ]

178
A`gy pMnw 34 qy kwPI swhausYn kI ] inmwixAw dI rQwvil hoeI ] BiT peI qyrI
ictI cwdr cMgI PkIr dI loeI ] 1 ] qy AMq ieMj iliKAw hoieAw hY :-
BiT peI dosqI klI kI geI duK dy AwhU ] nwnk dosqI sc kIjY hoie qo ikn
inbwhU]”
A`gy kwPI swh E omrPkI ] qyrI qyrI icqvn imqR ipAwry]
mn mtkw nw sorw ry ] ies icqvn pir qn mn vwro jo vwro so Qorw ry ] 5 ]
rhwau ]” -Agy hor rcnw SurU ho jWdI hY [

h`Q ilKq nM : MS 816 h


isrlyK : ikRsn guAwrn sMbwid
p`qry : 49 a – 72 a
Akwr : 11 X 7 s.m. ilKq : 8 X 5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg ivc, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, ilKq suMdr, poQI dI
hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “< isRI gxyswienmh ] AQ kRsn guAwrn sMbwid ] ilKqy ] dohrw ]”
AMq : ikRsn lwil iqn ko mugmwau GrY surg kpwit ] 7 ] ieq sRI ikRsn guAwr sMbwdy
smwpqM ] suB msq ] suB suBM]”

h`Q ilKq nM : MS 816 k


isrlyK : kwibqu
p`qry : 72 A – 87 a
Akwr : 11 X 7 s.m. ilKq : 8 X 5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr,poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] kibqu ] so snmY isXwm Aau gulwb mY gupwil lwil cMpk
mY cqR Buj pIq ptDwrI hY ]”
AMq : Jpk qhY nwih ipAwrI qwrI dyq rwm so KunIX hiP YK swil hsY pRwin hir kY -
------------------A`gy pqrw nhIN hor rcnw SurU ho jWdI hY ieMj mwlUm huMdw
hY [ rcnw ADUrI hY [

h`Q ilKq nM : MS 816 K


isrlyK : sI hrPI
p`qry : 87 A – 109 A
Akwr : 11 X 7 s.m. ilKq : 8 X 5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg dI ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AlP AwiK EU oDo nMd lwil syqI ibRj qij ky miQrw jwie
bsY AY snyhu AnoKrw lwie ky jI rwDy qiij kyu kiQ jw sMg rsY ]”
AMq : qyrI hukm rjwie sB mMnIey jI nhI aujrA swjIAw jMqw dw ]”
Agly rcnw nhIN hY[ hor rcnw SurU ho jWdI hY[ ieMj jwpdw hY ik rcnw ADUrI hY[

179
h`Q ilKq nM : MS 816 g
isrlyK : kibq, ibhwrI lwl
p`qry : 110 a – 141 A
Akwr : 11 X 7 s.m. ilKq : 8 X 5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk , ilKweI suMdr [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AlP Awie ky iesk lKwie kIqw qW mY mMJI dy cwie
BI mwir sutI ] duKW drdw ny mwir hY rWn kIqI cMdn jyhI mY rodI dI dyh GtI ]”
AMq : “XhI ibD jwin kY ibcwrI AY ibhwrI lwl domY eyk kI jIey n prwbIc Btko ]”

h`Q ilKq nM : MS 816 G


isrlyK : bMsI ipRq aqR ]
p`qry : 142 a – 149 A
Akwr : 11X 7 s.m. ilKq : 8 X 5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AiQ bMsI ipRq aqR ] bMsI hir kI eyk idvs guAwrn ly
AweI ]”
AMq : “khy rG geI Cb jwn kIcu geI qyeI jwn kIko mwir BweI pwCY bWt lY gey ]”

h`Q ilKq nM : MS 816 |


isrlyK : bMsrIAW
p`qry : 151 a – 168 a
Akwr : 11X 7 s.m. ilKq : 8 X 5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg dy pqry Ksqw hwlq ivc, nukrw qoN Bury hoey [ ikDry ikDry
ilKq DibAW vwlI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ bMsrIAW ilKqy ]”
AMq : “Xou inq AsqoqR ko pVY koeI kWmnU n Dwir tyk jnwm lO sB lhY bun pwvY qq
bIcwir] spUrn suB s siq lyK ko pwie ]” ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 816 c


isrlyK : gurbwxI , rwg sUhI mhlw ] 4 ]
p`qry : 168 A – 174 a
Akwr : 11 X 7 s.m. ilKq : 8 X 5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, ilKq suMdr, poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] rwg sUhI mhlw ] 4 ] koeI Awn imlwvY myrw pRIqm
ipAwrw hO iqs pY Awip ivcweI ]”

180
AMq : “nwnk kw pRq pUr rihau hY jq kq qq gusweI ] 32 ] supUrn suB msq ] suMB
suBM ]”

h`Q ilKq nM : MS 816 C


isrlyK : Potk kibqu
p`qry : 175 a – 183 A
Akwr : 11 X 7 s.m. ilKq : 8 X 5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY [ poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ Potk kibqu [ ilKqy ] dohrw ]”
AMq : “jY jY bwhn qws BK qWkW BK lY Awau ] iqs suq gOuxI pIs ky nwB kvil pir
lwau ]”

h`Q ilKq nM : MS 816 j


isrlyK : vYdMgI
p`qry : 184 a – 190 A
Akwr : 11 X 7 s.m. ilKq : 8 X 5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : p`qrw nMbr spSt AMikq nhIN [ ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk [ kwnI
bdlI hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AiQ vYdMgI [ ilKqy ] dwrU bMjkw ] lwiecI CotI kO
cbIj ] 1 ]”
AMq : “sihq pYsw Bir ] kWsI ky ktory nwil kWsI kI QwlI ivc Gau krY ] pihr AT
Pyr fbI ivc pwie rKy ] ilM| lyp krY ] aupr ierf kw pqw bMny ] suqImm nwrI
jwgx sMg sc ] ijqny idn mly ByvY nwhI iqs ƒ ]”

h`Q ilKq nM : MS 816 J


isrlyK : Jyrw BMg qumwkU kw (Putkl)
p`qry : p`qrw nMbr AMikq nhIN
Akwr : 11X 7 s.m. ilKq : 8 X 5 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg ivc hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ilKq suMdr, poQI dI
hwlq Awm kr ky TIk TIk [
AwrMB : “< isRI siqgur pRswid ] AQ Jyrw BMg qumwkU kw ] ilKAw ] ismr AnMdI
jwil pw durgw Awid kuAwr sMqn kI ipRqpwl hY qyro nwm ADwir ]”
AMq : “mwrvwir dI BMg BcunI mYnU kOVw krdI ] mYN mjl iskdwr qmwkU nwil brwbr
KwdI ]”
ies qoN A`gy iek AwKrI pMny aupr gurU Amrdws jI dy bcn, vwrW bwry iliKAw
hoieAw hY [

181
h`Q ilKq nM : MS 817 sMgRih
isrlyK : bwrw mwh ] goibMd isMG jI kw [
p`qry : 1 a – 21 a
Akwr : 12 X 8 s.m. ilKq : 8 X 6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw; auKVI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovy pwsy
do do kwlIAw lkIrW [ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : ilKweI TIk, poQI dI hwlq vI cMgI ; ikDry ikDry ilKq hwSIey qoN bwhr kIqI
hoeI [
AwrMB : “1” E o siqgur pRswid” bwrw mwhw] goibMd isMG jI kw ] do ] cyqr isrI
Akwl jI cly sumyr isDwie ]”
AMq : “holw Kyfx ky swDwrI ] BeI AMbIr Akws gubwrI ] dyK nsue gMDRb dInwrI ]
CutI keI lwK ipckwrI ] sRI AwnMdpur ] bIr isMG jp soeI siqgur sux myrI
ArjoeI ] jI dw rwj iqho iqRh loeI ] Avgux Gxy gux nhI koeI ] bKs ju
Avgux kIqy mohI ] dIjY Bgq gur ] ]PulhrI ik hir dI hW ik drsn AMimRqsr
jI jW myrw mn locdw ] 1] bwrw mwhw sMpUrnM ] sMpUrn ] sMpUrn ] sMpUrn ]”

h`Q ilKq nM : MS 817 A


isrlyK : bwrw mwhw kyso dws kw
p`qry : 21 A – 27 a
Akwr : 12 X 8 s.m. ilKq : 8 X 6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : ilKeI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] ] bwrw mwhw kyso dws kw ] ] ]cyqr Pul JUl
rhy bn mY jI koeI qOr ltkn bylI ] ibRjnwQ swQ mY jW dIsW hux ikq ibDrW
AkylI ]”
AMq : “rl iml sKIAW dyn bDweIAW cMd gorI dw ciVAw ] kyso dws khy sux sKIey nI
AwnUp mhIn ciVAw]”

h`Q ilKq nM : MS 817 e


isrlyK : bwrw mwhw dyvI jI kw
p`qry : 27 a – 33 A
Akwr : 12 X 8 s.m. ilKq : 8 X 6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : ilKeI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] ] bwrw mwhw dyvI dws jI kw ] cyqR boly bk bwnI qW sB
Gt boly rwmeIAw ] kibq CMd qy mwJ suKwlI qwl vjy Qr QrIAw ]”
AMq : “mnsw dyvI idAwl sdw jY Aws pUrxI meIAw ] boly Atl CqR kIjY ] bwrwmwhu
sMpUrn ] suxqy bkqy kw Blw hoie ] DMn dyvI mwqw jI ]”

h`Q ilKq nM : MS 817 s


isrlyK : bwrw mwhw kysodws kw ]

182
p`qry : 33 A – 54 A
Akwr : 12 X 8 s.m. ilKq : 8 X 6 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : ilKq suMdr, poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] ] bwrw mwhw kyso dws kw ] dohrw ]”
AMq : “ sunr hir ikau vy kyso ] Aj idn BwgI BirAw ] swnU cMd sKI cw ciVAw ]
Awie ikRsn mihlw ivc viVHAw ] rwDy pkV klwvy PiVAw ] cwro nYn gfwvl
AiVAw ] suK so suqIXw ] 1 ] bwrw mwhw kyso ] guxI kw ] sMpUrn hoieAw hY jI]”

h`Q ilKq nM : MS 817 h


isrlyK : bwrw mhW nQ ml kw ]
p`qry : 54 A – 73 A
Akwr : 12 X 8 s.m. ilKq : 8 X 6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [ ikDry ikDry hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI [ AKIr ivc pMnw nMbr 74 a qy ijQy rcnw dw AMq kIqw hY,
kitAw hoieAw hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] bwrw mhW nQ ml kw ] cyq mY icqvnI krq sb gopIAW
clorI isAwm kI Kbr ilAwvY ]”
AMq : “Bry ipckwrIXw pIXw pr fwrIXW ibRhu ky dwg imt gey gorI kihq nQ ml
Bgvwn kI Bgq kr ibRj ivc Kyfdy iSXwm horI ]”

h`Q ilKq nM : MS 817 k


isrlyK : bwrwmwhw durgw dw
p`qry : 74 a – 81 a
Akwr : 12 X 8 s.m. ilKq : 8 X 6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : ies Bwg dI rcnw dy SurU ivc fIzweIn bxw ky rcnw SurU kIqI hY [ ilKweI suMdr
Aqy poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] ] DMn ikRsn jI ] bwrw mwhw durgw dw ] cMc
gVk cyq mhIny sY cMd gVk drs dIAw ] lMl gVk lokVIXw sohy BMB gVk Brm
suBMg kIXw ]”
AMq : “cMc gVk cMfI dy gl ivc sMs gVk sUhw colw ] jY AT nYxI ko kr jI ]
bwrwmwhw pUrn kr jI ] kulky smyq lY frI jI ] mY jwxw AMimRqsr jI ] 12 ]
bwrwmwh sMpUrn ]”

h`Q ilKq nM : MS 817 K


isrlyK : bwrW mwh isAwm gopIAw dw
p`qry : 81 A – 88 a
Akwr : 12 X 8 s.m. ilKq : 8 X 6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[

183
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI hox kwrx ,p`qry vI auKVy hoey hn [ p`qry Ksqw hwlq ivc
hn [ ilKweI suMdr hY , Aqy poQI dI hwlq vI Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] Julxw CMd ] cVy cyq mY kwn jI cly mQrw ] rwDy kUk
pukwr qW bhuq kIqI ] myrw ikRsn jI nwl hY icq loko ibD Awm hI aus dy nwl
sIqI ]”
AMq : dohrw ] cyq bswKI jyT hwVH swvx BwdRo mwn ] AsU kqk mMGr poh mwG su Pgx
jWn ] ]

h`Q ilKq nM : MS 817 g


isrlyK : bwrw mWh
p`qry : 88 a – 93 A
Akwr : 12 X 8 s.m. ilKq : 8 X 6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : ilKq cMgI, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “ ]1]E o siqgur pRswid ] AiVl ] cVy cyq Akwl purK jI AwieE ] dyK qp
bsu myr ADk mn BwieE o ] byd pVY mun jn gun spq isirMg pr ]”
AMq : “aufy gulwl AMbrI rMg jo pwvqy ] DMn DMn gurdyv AnMdpur gwvqy ] PulhrI ]
ik hir dI hW ik drsn AnMd pRbl jW sB dRv lMG ky ] 12 ]”

h`Q ilKq nM : MS 817 G


isrlyK : bwrwmwhw goibMd isMG kw pUrw ]
lyKk : hr idAwl
p`qry : 96 a – 105 a
Akwr : 12 X 8 s.m. ilKq : 8 X 6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy SurU ivc fIzweIn bxwieAw hoieAw ] ivc ivc keI sqrW ktIAW
hoeIAW hn [ ilKweI cMgI , poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “bwrwmwhw goibMd isMG kw pUrw ] <siqgur pRswid ] DMn DMn gurU jI ]
bwrwmwh ] jb cVy cyq bhwr ] ismr lY swcw isrjn hwr]”
AMq : “hir idAwl icq eyhw ] iek iek pl pl lKW jyhw ] bIqI sWieq kUV sMdyhw ]
AYvy Brm dy ] 12 ] bwrwmhw sMpUrnM ]”

h`Q ilKq nM : MS 817 |


isrlyK : bwrw mhw rwm jI dw ]
p`qry : 105 a – 112 a
Akwr : 12 X 8 s.m. ilKq : 8 X 6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : ikDry ikDry sqrW qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY, keI keI sqrW vI
ktIAW hoeIAW hn [ ilKq cMgI, poQI dI hwlq Awm TIk TIk [

184
AwrMB : “<siqgur pRswid ] bwrw mhw rwm jI dw ] Julnw CMd ] cyq cVy mhIny qy
rwm jI ny krky KuSI kkyeI ƒ Awp cly ] rwm lCmx sIXw jo nwl soBy Ar
srvxM dw surg jwieml ]”
AMq : “aufy Kub gulwl AMbIr Alqw BWq BWq dw rMg cuAwvdw hI ] rwm krn AwKy
AYsw auh vylw mwr bld piq dw cylw Dwvdw hI ] bwrwmhw sMpUrnM ausqq rwm cMd
dI kvqweI rwm krx dI suxqy pVqy ko mukq hoie ijau rwm cMd BrQ ko imly sy
iqau iksy kw iviCiVAw ivCV Aw imlygw ]” ] ]

h`Q ilKq nM : MS 817 c


isrlyK :
p`qry : 129 A – 130 a
Akwr : 12 X 8 s.m. ilKq : 8 X 6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg qoN pihlW pMnw nMbr 112 a -A qy hor rcnw SurU krky bwAd
ivc ktI hoeI hY Aqy aus qoN bwAd pMinAW dI qrqIb vI TIk nhIN 112 qoN
bwAd pMnw nMbr 129 SurU kIqw hoieAw hY [ Aqy rcnw ƒ vI A`gy kuJ pMinAw qy
iliKAw hoieAw Aqy bwAd ivc kitAw hoieAw hY Aqy auprokq rcnw [ pMnw nM:
129 qoN SurU krky pMnw nM: 130 qy AMq kIqw hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] nw pl ibCro mIq ko ismro eyk guibMd ] inrMjn nwm
AnMq hY mq kr jwxo doie ]”
AMq : pwnw bIVw lwie ky nwvy hI kr jwxw ] nwnM lwpY dUjw rwrw pwp qIjw ] siqgurU
jI]

h`Q ilKq nM : MS 817 C


isrlyK : kml nyqr
p`qry : 130 A – 142
Akwr : 12 X 8 s.m. ilKq : 8 X 6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI, ilKq suMdr [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] kml nyqr kt pIqWbr ADrm murlI igrDwrM]”
AMq : “dInw nwQ idXwl pUrx krxw mY kruxw krM ] kvdq dws iblws ins idn nwm
jpq inq swrMg ]”

h`Q ilKq nM : MS 817 j


isrlyK : cObIs Avqwr Ar sRI cirqR pIKAwny iqRXw cirqRy ]
p`qry : 142 A – 177 A, 251 a -305
Akwr : 12 X 8 s.m. ilKq : 8 X 6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr hY , Aqy poQI dI hwlq TIk TIk [ pMnw nMbr 177 qoN bwAd kwnI
bdl ky pMnw nMbr vI bdl ky iliKAw hoieAw [ pMnw nMbr 177 A, qy iPr rcnw

185
pMnw 251 qoN SurU krky pMnw nMbr 305 qy Kqm kIqI hoeI hY [ ieMj jwpdw hY, rcnw
dw ieh Bwg iksy hor poQI dw hY [
AwrMB : “ sRI BgOqI jI shwie ] AQ bRhmw Avqwr kQnM ] AQ aucro mY kQw icrwnI ]
ijm aupijau bRhmw sur igAwnI ]”
AMq : “cOpeI ] jb iehu BWq jwr sun pwXo ] iehy ihRdy Biqr TihrwXo ] moih bUlwvq
hY bfBwgI ] XwkI lgn moih pru lwgI ] 6 qw ky pws qurq cl gXo bhu ibD Bog
kmwvq BX ] kyl kmwie plt igRh AwXo ] qw ko Byd n iknhU pwXo ] 7 ]
ieq sRicirqR piKAwny iqRXw cirqRy mMqRI Bup sMbwdy iek sO AsI cirqR smwpq msq
suB msqu ]”
ies qoN bwAd do sqrW sRI BgOqI jI shwie ] pwqswhI ] 10 ilK ky ktIAW
hoeIAW Aqy poQI sMpurn kIqI hoeI hY ]

h`Q ilKq nM : MS 818


isrlyK : suKn sWeI lokW dy
p`qry : 1 a – 133 a
Akwr : 15 X 10 s.m. ilKq : 9X 6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl,
iqMn iqMn kwlIAW bwrIk lkIrW ivckwr iek motI pIlI lkIr; sqrW pRqI pMnw -7
hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, ikDry ikDry poQI ivc D`by pey hoey hn , ijld auKVI hoeI hY [
Aqy kuJ p`qry vI auKVy hoey hn [ hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] Aihvwl vwrqw suKn sWeI lokW ky ]”
AMq : “mY Ab Aor Kvwsw koaU nhIN mwrqw ] qYsy hI ijnhu purKhu idRst Apny mn ky
smJvn qy prI hY qy Avkhuky smJwvx qy Alswie gey hY ] Avrhu kw smJ
vnwEun kO duKdweI idRst AwieAw hY ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 819


isrlyK : isK Drm,ieiqhwsk gurU duAwirAW bwry Aqy hor Putkl rcnw ]
p`qry : p`qrw nMbr AMikq nhIN
Akwr : 8 X 14 s.m. ilKq : 8 X 13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-21 hn[
Awm vyrvw : poQI ivc jo rcnw idqI geI hY [ auh v`K v`K iviSAW Aqy injI qjrby dy ADwr
qy idqI geI hY Aqy jo vI isK Drm bwry,gurduAwirAW bwry, gurU swihbW bwry
ieiqhwsk jwxkwrI idqI geI hY, auh vI injI jwxkwrI dy ADwr qy hY [ koeI
mOilk rcnw nhIN hY [ ies poQI dw nmUnw jyb fwierI rvgw hY [ ilKx dw FMg vI
fwierI vrgw hY [ AKIr ivc kuJ Sbdw bwry vyrvw ky ky aus dy ArQ ilKy hoey
hn[ ilKweI suMdr hY Aqy poQI dI hwlq vI TIk TIk hY [
AwrMB : “pihly p`qry aupr Putkl jwxkwrI ijvyN iliKAw hoieAw hY [
“KursMd Kwlsw : - msqI drvwjy bwbw rwm isMG jI vydI dw sMskwr kIqw[
AONFI

186
rwj kOr:3 bwbw rwm rwie jI dI vfI pqnI , ieh AwpxI sONkx pMjwb kOr nwl
nrwz hoky dyhrwdUn qoN mnImwjry jw vsI Ar ausy QW dyhWq hoieAw [ Asl rcnw
gurduAwirAW bwry jwxkwrI A`gly pMny qoN SurU huMdI hY [ idlI, jmnw ndI dy iknwry
iek purwxI pRisD ngrI jo keI QweIN vs cu`kI hY pWfvW vyly ies dw nwm ieMdR
pRsq Aqy pWfv ngr sI [ Pyr ies dw nwm XooignI pur hoieAw [ quomr vMS dy
rwjw rwie syn ny sMn 919-20 ivc suMdr mkwn bxvwky rwjDwnI kwiem kIqI [
mXUr vMS dy rwjw idlU ny ies ƒ idlI nwauN idqw [ sMn 1959 ivc cOhwn rwjpUq
ivSwl dyv ny ies ƒ rwjDwnI bxwieAw [
AMq :’(cirqR 19) v`K v`K cirqR bwry vrxn kIqw hoieAw [
ies qoN is`tw ieh nhIN kFxw cwhIey ik AwpxI Drm pqnI Aqy XogX
iesqRIAW qy ivSvwS krnw Axog hY,Bwv ieh hY ik kwmwqur hoky pr iesqRIAW dy
pyc ivc Psky lok pRlok Ko lYxw kukrm hY ]”
ies qoN A`gy kuJ p`qry kKwlI C`f ky, AOKy Sbd bwry ivsQwr pUrvk
jwxkwrI dy ky aus dy ArQ idqy hoey hn ]”

h`Q ilKq nM : MS 820 sMgRih


isrlyK : s`d ivsQwr
lyKk : mylw isMG
smW : sMmq nwnkswhI 436
sQwn : sMgrUr
p`qry : 1 A – 28 A
Akwr : 10 X 15 s.m. ilKq : 9X 14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW [ sqrW pRqI
pMnw-14 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc v`K v`K pYgMbr dy ivcwr ijvyN ‘eIsw, mUsw iebrwhIm nbI rsUl
Awid dy idqy hoey hn[ ies qoN bwAd pMnw 1 a aupr s`d ky prmwrQ bwry iliKAw
hoieAw hY[ lyKk dy Awpxy dsKq ‘mylw isMG’ krky ilKy hoey hn [SurU ivc gur
isK miq idqI hoeI hY [ Aqy aus qoN bwAd rcnw AwrMB hY [ poQI dIAW rcnwvW
ivc v`K v`K kwnI dw prXog kIqw hoieAw hy [ Aqy Pu`t not vI idqy hoey hn [
Asl rcnw SurU hox qoN pihlw ieMj iliKAW hoieAw hY [
‘mylw isMG - dsKq, iPr gurmiq isiKAw Aqy ies qoN bwAd - ‘< kwpI , s`d
ky prmwrQ kI ijs ko gurU isKo ko ihq ArQ BweI inhwl isMG jI ny vjIry ihMd
BweI mylw isMG ny sudrs smwDwn sMgrUr myN ilKI sMmq nwnk SwhI ] 436 ]
ies qoN bwAd iek do pMinAw dw not idqw hoieAw hY ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] pXwry pwTk [ hm munwsb smJqy hY ik ‘s`d’ kw ArQ
krny sy ipRQm gruV purwx nw iskyq Aor sRI gurU Amrdws jI kI bwxI kw mukwblw
kry ]”
AMq :”sRI gurU Amrdws jI mhwrwj sUqk ko BrmrUp smJ kr gur isKoN pRiq Xyh
aupdys dyqy hY [
siqgur syivAY sUqk jwie ] mrY n jnmY kwl n Kwie ] gauVI m:3 AstpdI 1
“sBo sUqk Brm hy dUjy lgw jwie ]

187
h`Q ilKq nM : MS 820 A
isrlyK : grV purwx nwl ivcwr
lyKk : mylw isMG
p`qry : 28 A - 37 A
smW : sMmq nwnkswhI 436
sQwn : sMgrUr
Akwr : 10X 15 s.m. ilKq : 9 X 14 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 11 + 5 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdl bdl ky iliKAw hoieAw hY ilKeI cMgI, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] rwmklI , s`d suMdr jI kihqy hY hy gurU Arjn jI,
prlok jwny smX, sRI gurU Amrdws jI ny Xh aupdyS kQn kIAw ]”
AMq : “jo mnSw mn myN Dry so pUrn kry Bgvwnw ] Aihins jp jpqw rhy dws nwnk
kIjY dwn ] 1 ] jpu kw mhwq sMpUrnM ]”

h`Q ilKq nM : MS 820 e


isrlyK : spq slokI gIqw ]
lyKk : mylw isMG
p`qry : 37 a- 37 A
Akwr : 10 X 15 s.m. ilKq : 9 X 14 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 15 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY [ ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “Awgy spq slokI gIqw ilKXqy ] slok ] < AmimqXy kwKgrM bRhm
ivAwhr nmw jn ismrnX :”
AMq : nYn nbI krn kwbw h`Q hzrq pYr rsUl ] nwnk Aysw Aml jo krY so drgih
pvY kbUl ]”

h`Q ilKq nM : MS 820 s


isrlyK : duq A`NCr
smW : sMmq nwnkswhI 436
sQwn : sMgrUr
p`qry : 38 A - 38 A
Akwr : 10 X 15 s.m. ilKq : 9X 14 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, kwnI bdlI hoeI ; poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] duq A`NCr (s) ss (s-w) sk (sk) jK (j K) sc (sç)
AMq : V Vh (VH) duq A`Cr gurmuKI my ieqny lg skqy hY ] ieqXwdX : AnXyip
gXyXw: lokq : = smwpqM
lyKk Kwlsy kw syvkwn syvk mylw isMG ]”

188
h`Q ilKq nM : MS 820 h
isrlyK : bihrw qvIl bwbw nwnk jI ]
ilKwrI : mylw isMG
p`qry : 39 a – 67 A
Akwr : 10 X 15 s.m. ilKq : 9X 14 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, ivc ivc nwl ArQ idqy hoey ; poQI dI hwlq TIk TIk , kwnI
bdlI hoeI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ]AQ bihrw qvIl bwbw nwnk jI ]”
AMq : “ihlw nMd ] v gr jMjIr bwSd bU qoNXid sMg l BI ho qo aus ko kSl nMd
]2] 6] sMpUrnM]
BI qoV ck dy (bwl kI qoN kXw bwq Bwv iXh hY ik buDImwn iksI ky eyk rom ko
qoV kr BI duK nhI dyqy jy eyk Kycqw hY qW dUsrw Fil Cof dyqw hY [ jy dono qrP
mUrK hY qoN sMgl ko BI qoV skdy hn rom kI qo kXw bwq hY ]”
ies qoN A`gy iek pMny aupr rUbweI , ilKI hoeI hY [

h`Q ilKq nM : MS 820 k


isrlyK : vwr iqlMg kI mhlw 1
ilKwrI : mylw isMG
smW : sMmq nwnkswhI 436
sQwn : sMgrUr
p`qry : 68 a- 75 A
Akwr : 10 X 15 s.m. ilKq : 9 X 14 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, kwnI bdlI hoeI [ poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] vwr iqlMg kI mhlw 1 ] slokW nwl slok ]” Agm
Agocr AlK hY rUp n liKAw jwie ] joq kyhI dIdwr dIAw AwKy koie
Alwie]”
AMq : “pvY kbUl n Ksm dr ijq Sbd nIswxw ] sdw hI krI kilAwn auT Kyr dyh
sujwxw ] jn nwnk dIjY drs dwn js krI ir`Nbwxw] 1 ] suDu ]”

h`Q ilKq nM : MS 820 K


isrlyK : SsqrW dI ausqq ]
ilKwrI : mylw isMG
p`qry : 75 A – 76 A
Akwr : 10 X 15 s.m. ilKq : 9 X 14 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI ,ilKq pVHn Xog [ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “1 sI As sI As qyg sWg As sWg Drw DrxI, sI qyg As sWg qyg As sI
sWg sI As sWg As sWg ]”

189
AMq : “smr krI sqRn hrI Ckq kwl ikRpYn ]” AKIr ivc iek nusKw idqw hoieAw
hY]

h`Q ilKq nM : MS 820 g


isrlyK : shMsRnwmw
ilKwrI : mylw isMG
smW : sMmq nwnkswhI 436
sQwn : sMgrUr
p`qry : 77 a - 84 A
Akwr : 10 X 15 s.m. ilKq : 9X 14 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg dI kwnI bdlI hoeI, ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] shMsRnwmw ilKXqy ] rwg mwrU mh`lw 1 ]”
AMq : “Awid AMq Dur swcI bwxI ] s`c aupweI s`c smwxI ] s`c Acrj AkQ ikAw
khIAY nwnk isPqI rwqw hY ] 82 ] sMpUrnM ]”

h`Q ilKq nM : MS 820 G


isrlyK : ishrPI sRI gurU nwnk swihb jI ]
ilKwrI : mylw isMG
smW : sMmq nwnkswhI 436
sQwn : sMgrUr
p`qry : 85 a - 86 A
Akwr : 10 X 15 s.m. ilKq : 9 X 14 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
rcnw dy Kqm hox qoN bwAd lyKk ny Putkl rcnw bwry iliKAw hoieAw hY [ ijvyN
cOdW lokW dy nwm, 1 BUr, 2 Bvr, 3 sÍr, 4 mhr, 5 jn, 6 qp, 7 Akws hY, 8
Aql rm, 9 ibql, 10 suql, 11 rswql, 12 qlwql, 13 mhwql Aqy 14
pwqwl,pqwl hY[
ies qoN bwAd ieMj iliKAw hoieAw hY [
nPs sYqwn gu`sw hrwm ]
k`c dunIAW s`c drvys ]
Adl bwdSwhW Pzl PkIrW
mzl muswPrW kzb kwPrw
imhr pIrW ishr kIrW
PkIrI sbUrI nw sbUrI qW mkr ]
ies qoN bwAd nO rsW dw izkr vI kIqw hoieAw hY [
1. isMgwr rs 2. bIr rs 3. kruxw rs 4. AduBuq rs 5. hwsX rs 6.BXwkn
rs 7. bIBqs rs 8. rOd rs 9. sWiq rs smwpqM ]
ies qoN A`gy hor Putkl rcnw hY, jo iek do pMinAW aupr hY [ ATwrih isDIAW Aqy
18 purwxo ky nwm (6) Cy swsqR ky nwm idqy hoey hn [

190
AwrMB : “ishrPI AwKI sRI gurU nwnk swihb jI sUrw ]
AlP A`lwh khu Xwd krm Plq mnhu ibswr ]
sws plth nwm ivx iDRg jIvn sMswr ]”
AMq : “eyqy tol jo jwn jnwvY ] qau nwnk dwnSvMd khwvY ] 1 ]”

h`Q ilKq nM : MS 821


isrlyK : isKW dI Bgq mwlw : swKI BweI gurdws jI kI vwr XwrvIN ]
smW : sMmq 1885
p`qry : 1 a – 432 A
Akwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 11X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw; auKVI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy
do do lwl klIrW ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI , Suru ivc poQI dy kuJ pMny iek nu`kr qoN iBjy hoey Aqy juVy
hox kwrn Ksqw hwlq ivc hn, ilKweI vI bhuqI swP nhIN hY [ D`ibAW vwlI hY [
bwkI dI poQI dI hwlq TIk TIk hY [ sMmq bwry poQI dy AKIrly pMny aupr disAw
hoieAw hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] swKI BweI gurdws jI kI vwr XwrvIN isKw dI Bgq
mwlw] eyk smy BeI mnI isMG jI QI isKw Ardws kIqI ] ju BweI gurdws jI ny jo
isKW dy prQwie vwr kIqI hY”
AMq : “iek sau qRyhT swKIAw pUrIAw hoeIAw ] bolhu BweI jI vwhgurUjI kI Pqy ] sMmq
1885 ] BuilAw cuikAw bKs lYxw ] swD sMgq jI kw sdkw horu suK hY gur icq
AwvY ]”

h`Q ilKq nM : MS 822 sMgRih


isrlyK : gosit Awqmw pRmwqmw kI
p`qry : 1 a – 102 A
Akwr : 14 X 10 s.m. ilKq : 9 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn, kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy
do do kwlIAW klIrW[ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk , ilKweI suMdr [ ikDry ikDry p`qry nu`kr qoN
Pty hoey hn [ Aqy kwnI bdlI hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] rwgu soriT ] gosit Awqmw pRmwqmw kI ] slok ]”
AMq : “vwih ibAMq Akhnu khIjY ] ikau kir iqs kI gosit kIjY ] nwhM AMnc mih
lokih ] qiqk mRrQ ikRA qy so kih ] eykohM sohM hMsoeI ] nwnk gosit pUrnu hoeI [
101]=]=]=]”

h`Q ilKq nM : MS 822 A


isrlyK : sveIXw
lyKk : suMdr dws
p`qry : 1 a – 210 a
Akwr : 14 X 10 s.m. ilKq : 9 X 7 s.m.

191
vyrvw : EhI ; sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg dI ilKweI suMdr [ poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “sRI rwm jI siq ] ikRq suMdr dws sveIXw ] gurdyv ko AMg ] ] ieMdv CMd ]
mOj krI gurdyv dieAw kir sbd sunwie kihE hir nyrO ]”
AMq : “dr PkIrI mY iPrq Pwirk jwn soeI mrd dr mjl soeI jwiegw idl ikXw
suMdr srd ] 32 ] ieiq ikv`q sveIXw sMpUrx ] srb sveIXw ] 47]”

h`Q ilKq nM : MS 822 e


isrlyK : sRI mwirkMfy purwxy kw pRmwrQ ]
p`qry : 210 a – 226 a
Akwr : 14 X 10 s.m. ilKq : 9 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI ilKweI suMdr [ poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI mwirkMfy purwxy kw pRmwrQu ] pRmwrQu mwrkMfy purwxy
kw]”
AMq : “sB isst aunw kI AwigAw ivic hY ] sBnw no smJwvix Awey hYn ] kMifAw
ivchu kiF kY mwrgu pwvdy hYn auQY kwl kw faurU dUir hoAw ]”

h`Q ilKq nM : MS 822 s


isrlyK : AdBuq igRMQ
lyKk : suMdir dws
p`qry : 1 a–7a
Akwr : 14 X 10 s.m. ilKq : 11X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr , poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ AdBuq igRMQ suMdir dws ikRq ilKqy ] doihrw ]
siqgur pwien prq ho moih idKwieE pMQ ] qwqy suMdir kriq hor ckir AdBuq
igRMQ ] 1 ]”
AMq : “ieq sRI AdBuq igRMQ suMdir dws dwdU pMQI ikRiq smwpqM sMpUrnM ] suB msqu suB
msq ]1]”

h`Q ilKq nM : MS 822 h


isrlyK : pWc pRBwv
lyKk : suMdr dws
p`qry : 7 a – 10 a
Akwr : 14X 10 s.m. ilKq : 11 X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr , poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] pWc pRBwv suMdir dws ikRq ] gur goibMd pRxwmu kir
sMqn ky bil jwiq ] suMdir sB ko kWn dy sunIAhu AidBuq bwiq ]”

192
AMq : “Bgiq Bgiq mwieAw jgiq igAwn sB ky sIsM ] pWc pRBwv bKwinAw suMdir
dohW qIis ] 3 ] sMpUrx ]”

h`Q ilKq nM : MS 822 k


isrlyK : cwxwk swsqR BwKw
p`qry : 10 A – 68 a
Akwr : 14 X 10 s.m. ilKq : 11X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI rcnw dI kwnI bdlI hoeI hY ikDry ikDry ilKweI D`ibAW
vwlI hY , pr pVHn Xog hY [ poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ cwxwk swsqR BwKw ilKqy ] dohrw ] pRxvq ho sRI
ibsn kO jo iqRlok ko rwie ] cwxwky BwKw kro jO qum hohu shwie ]”
AMq : “dohrw ] ] igrMQu audDm ssiq Ailp khqk myro jwie ] sRI piq BwiKAw bMD
ky dIny rqn idKwie ] 79 ]” rcnw pUrn kr ky do iqMn p`qry hwSIey vwly KwlI
C`fy hoey hn ]

h`Q ilKq nM : MS 822 K


isrlyK : jog ibisst swr
p`qry : pMnw nMbr AMikiq nhIN
Akwr : 14 X 10 s.m. ilKq : 11X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : ilKq DibAW vwlI hY, pr pVHn Xog hY [ poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk[
rcnw dy ies Bwg ivc pMnw nMbr AMkiq nhIN kIqw hoieAw [
AwrMB : < siq sRI pRmwqmnyienm : ] EAM sRI siq gurie nm ] < sRI gxyswey
nmih] AQ jog ibisst swr ilKqy ] dohrw ]
AMq : ieiq sRI jog biss† swry BwKwXM ik ibMdRw cwrj ibrcqM bRhm qq inrUpxM nwm
dsmM pRkxM ] 10 ] smwpq sMpUrxM ]”

h`Q ilKq nM : MS 822 g


isrlyK : sRI bIcwr mwl
lyKk : AnwQpurI
smW : sMmq 1726
p`qry : pMnw nMbr AMkiq nhIN
Akwr : 14 X 10 s.m. ilKq : 11 X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg ivc vI pMnw nMbr AMkiq nhIN kIqw hoieAw [ poQI dI ilKq
suMdr [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ sRI bIcwr mwl ilKqy] dohrw ] AnwQpurI ikRq ]”
AMq : “sqRh sY CbIs sMbq mwGv mws suB ] momiq ijq khu qIs kyqk brx pRgt
krI ] 42 ] dohrw ] gIqw BrQr ko mqo eyk ds kI jugiq ] AstwvkR bisst
muin kCuk ApnI aukiq ] 43] ieiq sRI ibcwr mwl sMpUrxM ] ]1] 210]”

193
h`Q ilKq nM : MS 822 G
isrlyK : gurbwxI : rwgu iblwvl mhlw ]1]
p`qry : pMnw nMbr AMkiq nhIN
Akwr : 14 X 10 s.m. ilKq : 11X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg dI ilKweI suMdr, lwl isAwhI vKryvyN leI vrqI hoeI hY [
poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “< siqnwm krqw purK inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid] rwg iblwvl mhlw ]1] caupdy ] Gr ] 1 ] qU sulqwnu khw hau mIAw
qyrI kvn vfweI ]”
AMq : “rwm nwmu aurmY gihE jwkY sm nhIN koie ]ijh ismrq sMkt imtY drsu quhwro
hoie ] 57]”
ies rcnw qoN bwAd prsrwm bwc ] ] sÍYXw ] SurU ho jWdy hn [ ijnw dw vyrvw 11
q`k jWdw hY, Aqy iPr ] ‘mdodrI bwc autM|x CMd’ ivc rcnw SurU ho jWdI hY jo 10
q`k jwdI hY Aqy bwAd ivc iPr iek ‘sÍYXw’ mhlw 1 idqw hoieAw Aqy AMq qy
ieMj iliKAw hY[ “qb bwbw boilAw sulqwn hmId kwrU ky pirQwie nsIhiqnwmw
kIqw ] nsIhiqnwmw mhlw 1 ]” hor rcnw dy AwrMB ivc mhlw 1 dw nsIhiqnwmw
dw izkr kIqw hoieAw hY [
“< ] kIjY nyk nwmI jy dyvY Kudwie ] jo dIjY ijmI pir so hosI Pnwih ]” qy
AMq ieau kIqw hoieAw hY :
“2 ] BiT peI dosqI klI kI dyiKAw AwhU ] nwnk dosqI sc kIjY hoie EiV
inbwhU ] 2 ]”

h`Q ilKq nM : MS 823


isrlyK : srb loh gRMQ ivcoN
p`qry : 1 a – 145 A
Akwr : 34 X 22 s.m. ilKq : 25X 16 s.m.
vyrvw : ijld, do g`iqAW ivc Ku`ly p`qry bMny hoey hn[ isAwhI kwlI, sqrW pRqI pMnw-14
hn[
Awm vyrvw : gRMQ dy SurU qoN ly ky AKIr q`k keI vwrI kwnI bdlI hoeI , keI QwvW qy hVqwl
Pyrky hwSIey vwlI QW ilKweI kIqI hoeI hY ; ilKweI vI DibAW vwlI hY pr pVHI
jWdI hY [ kuJ pqirAW aupr D`ibAW vwlI ilKq hox kwrx pVHnI muSkl hY [ gRMQ
dI hwlq Awm krky TIk TIk ]
AwrMB : “< sRI vwhgur jI kI Pqyh ] sRI BvwnI jI shwie ] sRI mwieAw lCmI jI
shwie ] ausquq sRI mwieAw lCmI jI kI muiK bwk pwqswhI 10 ] dohrw ]
CwieAw rUpI hoie kY ibcriq sRI gopwl ] Awpih lCmI bpu Dry jIEu jMq pRiq
pwl]”
AMq : “rwjq byvwn ibml qwms surmuKI kvl dmkq duq ichn Ctw kMcn Cb hrnI]
locn kjrwry imRgvwry mqvwry Cwjq muK ieMdpRBw cMcl idRg hrnI ] mMgl ibD
bsn ibml BUKn mn rqn Aml mukqw isrmOr mukt mohn ss brnI ]pwry kr

194
ckR ptw ssqRn sr loh Gtw bWky bl bIr suBt mUriq bs krnI ] 747 ] 121]
pVqwl]”

h`Q ilKq nM : MS 824 sMgRih


isrlyK : jnm swKI kbIr jI
lyKk : kuieir isMG
ilKwrI : sdw isMG
smW : sMbq 1889
p`qry : 221 a – 262 a
Akwr : 19 X 13 s.m. ilKq : 13X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW
ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : poQI p`qrw nMbr 219 qoN SurU kIqI hoeI hY [ jwpdw hY, ieh poQI iksy hor poQI dw
ih`sw sI, Aqy bwAd ivc v`K kIqw hY [ poQI dI rcnw ivc kwnI bdlI hoeI hY[
ilKweI bhuqI swP nhIN pr pVIH jWdI hY [ poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY[
AwrMB : “1 ] E o ] siqgur pRswid ] Agy jnm swKI kMbIr clI ] ipRQmy gusweI kMbr
jI ( kbIr jI)”
AMq : “1 ] swKI pUrI hoeI ] bolo sgly rwm rwm rwm siq kMbIr (kbIr) DMn kMbRI ]
Buil bKsxI ]”
Agy ieMj iliKAw hoieAw hY : “aUTu Cny Crn ley GoVw Awieqvwr ] mh mMgln ley
goKVIA buiDvwr ] sukr CylIn ley Krso mn lyie ] gur kuM crn ley Xrih BwK
iqsh dyau ] Bul cuk bKsxI jI, qusI swD sMgq hojI bKsx jog ho jI 1 ]”

h`Q ilKq nM : MS 824 A


isrlyK : rwg mwrU shMsR nwmwm:
lyKk : kuieir isMG
ilKwrI : sdw isMG
smW : sMbq 1889
p`qry : 262 a – 275 a
Akwr : 19 X 13 s.m. ilKq : 13 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg dI kwnI bdlI hoeI hY[ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid ] iDAwau ] rwg mwrU shMsR nwmwm : 5 ] Acuq pwr bRhm
prmysurnwmw]”
AMq : “eyh cwr lVky qumwry Amru hUey ] ienw kau ipRQI mMnygI pUjYgI bwby nwnk jI kY
bcn pwie Amru hoey ] swKI pUrI hoeI ] bKis lYxw gulwm sMgiq kw BvnI dws]”

h`Q ilKq nM : MS 824 e


isrlyK : sRI srPI (sIhrPI)
lyKk : bulyswh
smW : sMbq 1889

195
p`qry : 275 A – 282 A
Akwr : 19 X 13 s.m. ilKq : 13 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy surU ivc fIzweIn bxwieAw hoieAw , ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk
TIk [
AwrMB :“< suAsq sRI gxysXnm:] AlP Awpxy Awp ƒ smiJ pihly ikhI vsqU hY
qyrVw rUp ipAwry ]”
AMq : “bulwswh sMBwl qUM Awpu dyKW joeI AwdQI Amh iPir hoieAw mY ]30]” ieq sRI
srPI smwpqM ] suB msq ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 824 s


isrlyK : kwPI [swh hUsYn]
lyKk : swh hUsYn
smW : sMbq 1889
p`qry : 282A – 289 a
Akwr : 19 X 13 s.m. ilKq : 13X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : kwgz dI hwlq bhuqI vDIAw nhIN [ilKweI suMdr, poQI dI hwlq Awm krky TIk
TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] kwPI ] myry Aogix icq n DrI rbw AoguixAwrI kO gux
nwhI Ad lOPdlu krI ]”
AMq : “sB mY quhI ikqo mY sB hY Asw bRhm igAwn ] qo ibnw horu nwih koie quhI
cqur sujwn ] swD gey pukwr ky sB khy byd purwx ] dUAYq mnhy dUr kru nMd lwl
mY glqwn ]”

h`Q ilKq nM : MS 824 h


isrlyK : inrwkwr bMdnw
lyKk : suMdr
smW : sMbq 1889
p`qry : 289 a – 289 A
Akwr : 19 X 13 s.m. ilKq : 13 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ipRQmo inrwkwr injMbMd ] gur pRswid shj AnMdM ]”
AMq : “dohrw ] ihMdU kI hid Cwfky qjI qurk kI rwh ] suMdr shjy cIinAw eyk rwm
Alwhw 1”

h`Q ilKq nM : MS 824 k


isrlyK : gur pRnwlI dsW pwqshIAw kIAW
smW : sMbq 1889
p`qry : 289 A - 295 a

196
Akwr : 19 X 13 s.m. ilKq : 13 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : ikDry ikDry ilKq D`ibAW vwlI, poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] dohrw ] gurU nwnk AMgd Amrdws rwmdws , gurU
Arjno ] hir gobMd hir rwie iks˜ hir qyg bhwdr nmo ] duK ibnwsn Bv hrn
sd sgl gur nko jwp ] goibMd isMG gur ko nmo jwkau bf prwqwp ]”
AMq : “eyk ndyr ibKY ids dCin ey ds dyhry jwin sunIjY ]”

h`Q ilKq nM : MS 824 K


isrlyK : ivcwr mwlw
lyKk : AnwQ purI
smW : sMbq 1889
p`qry : 295 a - 320 a
Akwr : 19 X 13 s.m. ilKq : 13 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< ] sRI gxysweynmh ] AQ sRI ivcwr mwlw AnwQ purI ikRq ilKqy ] dohrw]
nwmo nmo sRI rwm jU sq icq AnMd rUp ] ijhw jwny jg sÍpn vq nwsy BRmq kUp]”
AMq : “rqno kI Aru moxkI AwnMd ko bFwvqI hY ] igAwnIEu kau] Aru jYsy sRI suk
iks˜ kI kQw hY ] 33 ]
ieq sRI suk jqI ivcwrqwXM pRs˜ auqR mwlw smwpqM ] 1 ] rwm nwm ]=]=]”

h`Q ilKq nM : MS 824 g


isrlyK : pRmwrQ mwrkMfy purwx ]
smW : sMbq 1889
p`qry : 320 a – 330 a
Akwr : 19 X 13 s.m. ilKq : 13 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : ilKq ikDry ikDr D`ibAW vwlI ,pr pVHn Xog Aqy suMdr, poQI dI hwlq TIk
TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] gost siqnwmu krqw purK inrBau inrvYru Akwl mUriq
AjUnI sYBM gurpRswid [ pRmwrQ mwr kMfy purwx]”
AMq : “pRvwh pRym ko ijh Git bhY] AigAwn PUsu qih mUlih bhY] mwrkMfw ilKqy
smwpqM ]”

h`Q ilKq nM : MS 824 G


isrlyK : kQw siqjug kI ]
p`qry : 330 A -
Akwr : 19 X 13 s.m. ilKq : 13 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI D`ibAW vwlI hY[ pr pVHn Xog Aqy suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [

197
AwrMB : “< sRI siqgur pRswid ] kQw siqjug kI] qQw rwjy jnmyjy kNau ATwrh kust
hUey Qy”
AMq : “nwskyq kI kQw sMpUrnu hoeI ] pVMqy sunMqy moK mukiq Pl lBMqy suB msqu]1]
bolo BweI sRI rwm rwm rwm rwm sRI vwhgurU sq]”

h`Q ilKq nM : MS 824 |


isrlyK : sRI BgauqI CMd] pwqswhI 10
smW : sMbq 1889
p`qry : 362 a – 371 A
Akwr : 19 X 13 s.m. ilKq : 13 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : ikDry ikDry ilKq D`ibAW vwlI Aqy hwSIey qoN bwhr iliKAw hoieAw hY[ ilKweI
suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI BgauqI CMd] Cwkw pwiqswhI ]10] nmY augRvMqI
AnMqI isvXÏ ]”
AMq : “bhu suK aupjy AnMd prvysw] ies ibD durgy ikRpwDwrI] qh Apn dws kau
ilXo aubwrI ]5] ieiq sRI goibMd isMG ibicrqM BgvqI CMd KstkM smwpqM suBM]”

h`Q ilKq nM : MS 824 c


isrlyK : ivs˜ aupmw
lyKk : idAwl AnymI
smW : sMbq 1889
p`qry : 372 a – 378 a
Akwr : 19 X 13 s.m. ilKq : 13 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg ivc SurU qoN fIzwien bxw ky rcnw SurU kIqI hY[ ilKweI suMdr,
poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] CpM ] rj gux rwjiq inq ihq icq ikRAw pRwiexy] byd
cwr aucwr krq sB jgu aupjwiex]”
AMq : “kIjIAY inrws ik Do dIjIey smIp bwsu bIc iXau hI n Btko ijau btwaU inq
bwt ko] idAwl AnymI hO qo bIDn ko bwt BXo DobI ko so kUkrY Gr ko n Gwt ko]”

h`Q ilKq nM : MS 824 C


isrlyK : kQw suKdyv jI kI
smW : sMbq 1889
p`qry : 319 a – 431 a
Akwr : 19 X 13 s.m. ilKq : 13 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI rcnw dI ilKweI suMdr, ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI , poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY[

198
AwrMB : “< siqgur pRswid ] kQw suKdyv jI kI] eyk smY pwrbqI mhwdyv kau khny
lwgI jo bilhwr jwaU qyry gil jo mwlw hY su kYsI hY]”
AMq : “kwlU vydI ky Gr Avqwr lIAw ] mwqw iqpir ky audir QI pRgt Bey ] suq
pRkws hI igAwn bYrwg pRgty] bolhu BweI vwhgurU jI kI Pqy kQw spUrx BeI] jo
koeI pVygw suxygw aus dw Blw hovYgw]]]]”

h`Q ilKq nM : MS 824 j


isrlyK : bwrW mWhw gurU goibMd isMG jI kw
lyKk : vIr isMG
smW : sMbq 1889
p`qry : 431 a – 442 a
Akwr : 19 X 13 s.m. ilKq : 13 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [ rcnw dy SurU ivc fIzweIn bxwey hoey
hn[
AwrMB : “< sRI vwihgurU jI kI Pqy] bwrW mwhW gurU goibMd isMG jI scy pwiqswhu jI]
dohrw] qyrw nwmu Akwil jI jpy so ihq icq lwie] gix piq igRjw swrdw jwqy hoie
swhwie]”
AMq : “PuilhwrI so hir jI hW ik drsn AMimRqsr jI jwsy rwm nu jI jw myrw mn
locdw]2] bwrw mwhu spUrn hoieAw pVMqy sunMqy moK mukq Pl lBM qy sRI vwihgurU
rujwpMqy bolo BweI jI vwihgurU icq AwvY jI]”

h`Q ilKq nM : MS 824 J


isrlyK : gurbwxI, rwg iblwvl mhlw ]1]
ilKwrI : sdw isMG
smW : sMbq 1889
p`qry : 442 a – 485
Akwr : 19 X 13 s.m. ilKq : 13 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : ilKq suMdr, pVHn Xog, AKIrlw pMnw kuJ PitAw hoieAw hY qy Ksqw hwlq ivc [
bwkI poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “< siqnwmu krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gurpRswid]
rwgu iblwvlu mhlw 1 ] caupdy] Gr 1 ] qUM sulqwnu khw hau mIAW qyrI kvn
vfweI]”
AMq : “puin gwvih sMkr Aau isAwmw myG rwg puqRn ky nwmw ] Kst rwg auin gwey
sMig rwgnI qIs] sBY puqR rwgn ky ATwrh ds bIs]1]6] sMbq 1889 poQI sdw
isMG ilKI lY soiD vIcwir] Buil cuik sB bKsxI qum ho bKsix hwir] mMGr sudI]
poQI sdw isMG ilKI] BweI kuieir isMG ilKweI]”

h`Q ilKq nM : MS 825 sMgRih


isrlyK : AsÍmyD BwKw

199
lyKk : thkn, kiv
p`qry : 1 a - 273 a
Akwr : 32 X 24 s.m. ilKq : 22 X 17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw,rYksIAn[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
lwl, do do kwlIAW ivckwr iek motI pIlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw - 17 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr,pr keI QwvW qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ gRMQ dI
hwlq Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sWg pWg prvwrM gux kRm isRXwXuqM ] prmysÍrM gurM bMdy
swDuiv gRih DirxM ]1] AQ AsÍmyD BwKw ilKqy ] kiv thkn ikRq ] cOpeI ]”
AMq : “dohrw ] ieiq sRI BrQ pRbny AsÍmyD bKwnw ] thkn iDAwau iqRhqR sO hY ikRq
pUrn jwnw ] 605]
ieiq sRI mhw BwrQ purwxy Drm jg ibRKXwny sRI ikRsn cirqRy hY ikRq sMpUrnM nwmu
iqRhqRmo iDAwie smwp msq suBM msqu ] 73 ] ] ] ]
Bul cuk bKS lYxI jI ]”

h`Q ilKq nM : MS 825 A


isrlyK : inrbwx gRMQ pRkrxy
lyKk : bwlmIk
p`qry : kul p`qry 12
Akwr : 32X 24 s.m. ilKq : 22 X 17 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 17 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg ivc p`qrw nMbr 6 qk AMkiq hY ies qoN bwAd koeI p`qrw nM:
AMikq nhIN hY [ pihlw pMnw fIzweIn bxw ky iliKAw hoieAw hY [ ilKweI suMdr;
gRMQ dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ inrbwx gRMQ pRkrxy ilKqy ] bwlmIko vwc ]”
AMq : “Ar jb lg Awqm ivcwr nhIN auqpq BieAW qb lg AigAwn rihqw hY ]
jb Awqm ivcwru aupjqw hY ] qb AigAwn rUpI rwqR invrq hoie jwqI hY [ kyvl
bRhm pd Bwsq hY ]6 ]”

h`Q ilKq nM : MS 826 sMgRih


isrlyK : jnm swKI sRI gurU nwnk dyv jI
lyKk : pYVw moKw
ilKwrI : ibsn dws
sQwn : imTypur
smW : sMmq 1597 ibkRmI ilpI kwl: sMbq
p`qry : 1 a – 387 a
Akwr : 34 X 25 s.m. ilKq : 24 X 17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW[ sqrW pRqI
pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dy SurU ivc q`qkrw idqw hoieAw hY [ gRMQ dI hwlq mwVI, AKIr ivc p`qry
iB`jy hoey kwrn, kwgz Ksqw hwlq ivc hY [ ilKweI vI bhuq swP nhIN hY Aqy

200
D`ibAW vwlI hY [ gRMQ dI hwlq Awm krky TIk TIk ijld auKVI hoeI hY [ SurU
ivc q`qkrw, iPr iek pMnw KwlI hY [ iPr rcnw dw AwrMB kIqw hoieAw hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] jnm swKI gurU nwnk jI kI ] ]” dw AwrMB kIqw hY
Agy
“< siqgur pRswid ] jnm pqRI bwby nwnk jI kI ] sMmq ] 1597 ] pMdrih sY
sYqwnmw imqI bYswK sudI ]5] pMcmI poQI ilKI pYVy moKy sulqwn pur kw vwsI
Kqrytw ] gurU AMgd jI ilKvweI , pYVy moKy ilKI ]”
AMq : “bolo BweI vwihgurU jI ] swKI pUrI hoeI ] sRI gurU pMjmy mhl dI ] cOpeI ] sMmq
1897 bYswK sudI mMgl hY vwr ] pMcmI iqiQ qbY qum jwno ] poQI ilKI sMpUrn
mwno ] ibsn dws swD hY nwmw ] ilK pUrn kIny iqn kwmw ] dohrw ] hQ jor
ibnqI krY sMiq suno suq Dwr ] ijh ijh ijhqy cUk hoie so qum lyhu suDwr ] 2 ]
poQI smwpq hoeI ] sMmq 1897 ] = ]
poQI ilKweI BweI sMqy ny imTypur ibc ] ilKI ibsndws ny gur BweI sMqy dy ny
]1]”

h`Q ilKq nM : MS 826 A


isrlyK : pRcI kbIr jI kI
smW : sMmq 1897
p`qry : 387 A– 405 a
Akwr : 34 X 25 s.m. ilKq : 24 X 17 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 15 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq mwVI, p`qry iB`jy hoey Aqy ikDry ikDry ilKq vI spSt nhIN hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] pRcI kbIr jI kI ] cOpeI ] ipRQmy kbIr jI kI pRI
khE] jnm swKI Bgq kbIr jI ]”
AMq : “ieku doie vwrI kih kir rhy mMny nhIN ] qw kbIr ny kumwlu kw isru lyAwie
riKAw sB hkIkiq sunweI ] qw sMqw kihAw aus kw isr lyAwEu Ar DV BI ly
Awau ] qw kbIr kumwlu kw DV BI ly AwieAw ] qw sMq ky AwgY Awix riKAw sMqw ny
sRI pRmysuru jI ky AwgY AMqir iDAwnu hoie kY hiQ joVy ] kumwlu rWm rWm kir kY auiT
bYTw ] qw sMq cil dy rhY ]
sloku kihAw ] kaufI qy hIrw BieAw hIry qy BieAw lwlu ] AwDI Bgiq kbIr Qw
swrI Bgiq kumwlu ] 1 ] kbIr kI jnm swKI sMpUrix hoeI ]”

h`Q ilKq nM : MS 829 sMgRih


isrlyK : jnm swKI sRI gurU nwnk dyv jI : BweI bwly vwlI
lyKk : pYVw moKw
ilKwrI : hrI isMG
smW : sMmq 1867 rcnw kwl: sMmq 1582
p`qry : 1 a - 534 A
Akwr : 30X34 s.m. ilKq: 24 X 27 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw - 17 hn[

201
Awm vyrvw : gRMQ dy SurU ivc suMdr ilKweI ivc 6 p`qirAW qy ivsQwr sihq qqkrw idqw
hoieAw hY[ilKweI suMdr gRMQ dI hwlq TIk [ ikDry ikDry hwsIey qoN bwhr ilKq [
q`qkry qoN bwAd 4 p`qry hwSIey vwly KwlI [
AwrMB : “< siq sRI Akwl purK jI shwie ] ] ]
jnm swKI gurU nwnk jI kI dw AwrMB kIqw ilKx dw ]
“< siqgur pRswid ]
jnm swKI gurU nwnk jI kI ilKI sMmq 1582 (1582) do (2) vwDU cypI lgw ky
iliKAw hoieAw hYY [
pMdrh sY ibAwsI imqI bYswK sudI ] 5 ] pMcmI poQI ilKI pYVy moKy ] sulqwn pur
kw vsnIk Kqrytw ] gurU AMgd jI ilKvweI ] pYVy moKy qy ilKvweI ] muKwsq bwly
sMDU jtyty dI ] rwie Boie dI qlvMfIAhu AwieAw hw ] gurU AMgd ƒ FUF lDw
Awhw] sqwrh idn duie mhIny poQI ilKidAw lgy Awhy ]”
AMq : …sMmq 1867] cOpeI ] bYd kw ibidAw mY prbInw ] jW isNau sB jg rhY
ADInw ] iesm grMQI khqy qWko ] sUrjn isMG nwmu hY jwko ]3] dohrw ] hrI
isMG ijh nwmu hY dws qvn ko jwn ] poQI ilK pUrn krI ikrpw iqn kI mwn ]4]
dohrw ] hwQ jor ibnqI kro sMq suno mm kUk ] pV krkY mo pr qusY mwP jkro ijh
cUk ]5] bolo BweI vwihgurU jI jnm swKI pUrI hoeI ] Agy Awsw kI vwr kw
prmwrQ cilAw ] syK bRhm nwl gost hoeI ]

h`Q ilKq nM : MS 829 A


isrlyK : prmwrQu Awsw kI vwr kw
ilKwrI : kwn dws
p`qry : 535 A - 581 A
Akwr : 30X34 s.m. ilKq: 24X27 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] rwgu Awsw kI vwr mhlw 1 ] pRmwrQ Awsw kI vwr kw syK
bRhm nwl hoieAw ] hor bhuqI jwqw nwl igAwnu iDAwnu dI gost KqRI bwmxw swD
hoeI AgY clI ]…
AMq : …nwnk kw jIau ipMf hY gur imil iqRpq AGweI ]31] nwnk kw pRBu pUr rihE
hY jq qq gusWeI ]32] swKI pUrI hoeI sbd Awsw kI vwr syK bRhm nwl hoeI ]

h`Q ilKq nM : MS 829 e


isrlyK : swKI pMjvy mhl dI sRI krqwrpur jI jogI nwl
ilKwrI : kwn dws
p`qry : 581a - 591 A
Akwr : 30X34 s.m. ilKq: 24X27 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, 592 p`qrw KwlI hY, aus qoN bwAd iek ibnHW AMk p`qrw KwlI hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] swKI pMjvy mhl dI sRI krqwrpur jI jogI nwl hoeI ]
mhlw 5 ] soxo BweI sMqo ihqu icqu lwie kY suxo ] eyku jogI siqjug kw Qw so auh

202
KIr smMudR jo qdu hY ] so bYkMuT kw hY so qhW auh rhqw Qw ] Aru aUhW duD kw pRvwhu
cldw hY ]…
AMq :…

h`Q ilKq nM : MS 830


isrlyK : jnm swKI sRI gurU nwnk dyv jI
p`qry : 1 a – 452 A
Akwr : 13 X 17 s.m. ilKq : 8 X 14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK do do lwl
lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw - 13 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc isAwhI nwl q`qkrw idqw hoieAw hY [ poQI dI hwlq mwVI, p`qry
vI Ksqw hwlq ivc hn Aqy ilKq vI bhuqI swP nhIN hY [ hwsIey qoN bwhr ,
ilKweI kIqI hoeI hY ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ilKweI
D`ibAW vwlI hY [ poQI dw AwrMB q`qkrw dy ky ,bwAd ivc pMnw nMbr AMikq kIqw
hY [ AKIr ivc vI rcnw ADUrI CfI hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] isrI bwby nwnk jIEu kI kQnI ] isrI siq jnk Bgqu
jgq insqwrn kau AwieAw ] kil jug ivic bwbw nwnk hoie jinimAw pwrbRhm
kw inj Bgqu ] sMbiq 1526 bwbw nwnk hoie jinimAw ]”
AMq : “qw auh Bgqu dyKy qw iek vtI sohxI AnUp peI hY ] qw aus Bgiq auhu vtI
Awix auis isK ƒ idKlweI ] Ehu Bgq lwl dI swr BI jwxdw nih sI ] Ago isK
AwiKAw -----]”
ies qoN A`gy p`qry nhIN hn swKI ADUrI jwpdI hY ]”

h`Q ilKq nM : MS 831


isrlyK : jnm pqRI gurU bwby nwnk jI kI
lyKk : pYVy moKy
ilKwrI : sRI gurU AMgd dyv jI, BweIbwly sMDU jtyyty dI muK ]
smW : sMbq 1582 (1582) ilpI kwl: sMmq 1859
p`qry : 1 a - 395
Akwr : 24 X 16 s.m. ilKq : 19 X 11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, cmVw, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwsIAW dovyN
pwsy lwl Aqy kwlIAW lkIrW ivckwr iek kysrI lkIr[ sqrW pRqI pMnw - 12
hn[
Awm vyrvw : poQI dy AwKrI pMny aupr sMmqu bwry ieMj iliKAw hoieAw hY [ sMmqu ibkRm sYn
BixjY ] shMs ATwrw sY auxwiT vwk ihjY ( 1859] bolo BweI jI vwihgurU jI poQI
dI ijlq auKVI hoeI hox kwrx, p`qry vI auKVy hoey hn , pihly pMinAW aupr
fIjweIn bxw ky iliKAw hoieAw hY [ ilKweI suMdr, Aqy poQI dI hwlq Awm krky
TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] < siqnwm krqw purK inrBau inrvYru Akwl mUriq
AjUnI sYBM gur pRswid ] jnm pqRI gurU jnm pqRI gurU bwby nwnk jI kI ]ilKI]
sMmqu 1582] imqI vYswK sudI pMcmI ]5] poQI ilKI pYVy moKy ]

203
AMq : “eyhu sbdu qlvMfI hoieAw Awhw ] jw rwiebulwr bol AKvwieAw ] ] sMmqu
ibkRm sYn BixjY ] shMs AwTwrw sY auxwiT vwkihjY ] sMmqu ] 18 ]59] bolo BweI
jI vwihgurU ]”

h`Q ilKq nM : MS 832


isrlyK : jnm swKI mhlw 1 Amr kQw gurU nwnk swihb jI
smW : sMmq 1904
p`qry : 1 a - 444
Akwr : 35 X 34 s.m. ilKq : 24 X 22 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw; auKVI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN
pwsy do do kwlIAW do do kysrI Aqy ivckwr iek motI kysrI lkIr[ sqrW pRqI
pMnw-19 hn[
Awm vyrvw : do p`qry hwsIey vwly KwlI [ iPr iek p`qrw ilKky Asl swKI iPr SurU kIqI hoeI
hY [ pihly sPy dI ilKq DibAW vwlI hY Aqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
pihly p`qry aupr Amr kQw bwry vrxn kIqw hoieAw hY [ ilKweI suMdr hY Aqy
gRMQ dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [ keI pMinAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid [ jnm swKI mhlw 1 [ Amr kQw gurU nwnk swihb jI
kI] jy koeI Amr kQw poQI ihqu icqu lwie kr pVyHgw iqskI mukiq hovYgI ] Amr
hovYgw imrqu iqsno n gRwsy gI ] sRI inrMkwr jI bcn kIqw ]”
AMq : “hau FwFI dr mMgqw dI jY dw nr jwie ] nwm dwn dyie Awpxw rjw iqRpq
AGwie ] FwFI jip suK pwieAw crn kml ilv lwie ] nwnk dws kI bynqI muih
rwiK lyhu srxwie ] DMn gurU nwnk swihb jI ] DMn gurU ] DMn gurU AMgd swihb
jI] gurU Amr dws jI ] gurU rwmdws swihb jI ] gurU Arjn swihb jI ] gurU
hrgoibMd swihb jI [ gurU hir rwie swihb jI [ gurU hir ikRsn swihb jI [ gurU
qyg bhwdr swihb jI [ gurU goibMd swihb jI 10 ]”
sMmq 1904

h`Q ilKq nM : MS 833 sMgRih


isrlyK : jnm swKI sRI gurU nwnk dyv jI
lyKk : BweI mnI isMG
p`qry : 1 a – 252 a
Akwr : 32 X 23 s.m. ilKq : 20 X 16 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, cmVw, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW
lkIrW[ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI Aqy pqry vI auKVy hoey hn [ gRMQ dy p`qry auprly ihsy qoN
pwxI nwl iBjy hoey hn [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ keI QwvW qy hwSIey
qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY [ ilKq Aqy poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk
hY[
AwrMB : “< siqnwm krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUrq AjUnI sYBM gur pRswid]
poQI igRQ swKIAw gurU kIAW BweI mnI isMG ] auqwrw”

204
AMq : “jYsy siqgur Apwr hY ] qYsy gurU dIAW swKIAW Apwr hY ] jYsy Akws dw AMq
pMKI nhIN pwie skdw aufky Qk paudy hY ] qYsy siqgur dI mihmw kQI nhI jwdI
jo is`K pVngy pRIq kir ilKx invwngy sB isKI ƒ pRwpq hovngy [ vwihgurU jI
kw Kwlsw vwhgurU jI kI Pqy ]”

h`Q ilKq nM : MS 833 A


isrlyK : swKI BweI gurdws jI kI vwr XwrvI Bgq mwlw
smW : sMmq 1915 (1915)
p`qry : 252 a – 373 A
Akwr : 32 X 23 s.m. ilKq : 20 X 16 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ilKweI suMdr Aqy poQI dI hwlq Awm
krky TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] swKI BweI gurdws jI kI vwr XwrvI Bgq mwlw ] eyk
smy BweI mnI isMG jI QI isKw Ardws kIqI ] jo BweI gurdws jI ny jo isKw
dy prwie vwr kIqI hY ]”
AMq : “Bul cUk bKsnhwr swD sMgq gurU kw dIvwnw ] AKr vwDw Gwtw soD pVnw ]
vwh gurU shweI kmI n kweI ] poQI ilKI kqy dI pMdvI ilK phu qy gurU jI dw jS]
dsKq gurU jI kw nwm iliKAw ] poQI swihb dI tihl BweI jY isMG sMDU krvweI
A`gy DibAW krky ilKweI swP nhIN hY pVI nhI jWdI [ ilKI BweI inDwn isMG swD
sMgq dw gulwm ] sMmq aunI sY pMdRw dy ivc ilKI 1915 ]”

h`Q ilKq nM : MS 834 sMgRih


isrlyK : jnm swKI sRI gurU nwnk dyv jI - BweI mnI isMG vwlI
lyKk : BweI mnI isMG
smW : sMbq 1918 ibkRmI
p`qry : 1 a – 224 A
Akwr : 34 X 31 s.m. ilKq : 24 X 23 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, cmVw; auKVI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN
pwsy do do lwl lkIrW keI pqirAw aupr do do kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-20
hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr pr hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY [ rcnw dy SurU ivc keI
p`qry KwlI C`fy hoey hn [ gRMQ dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] < siqnwm krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUriq
AjUnI sYBM gur pRswid ] nwm sB dyvw dw dyv hY ] koeI dyv nU mnwvdw hY ] koeI
isv nU koeI gxys nU koeI hornw dyviqAW nU ] gurU ky isK siqnwm ArwDqy hY ]…
AMq : “bolo BweI jI vwhgurU ] bwby dI jnm swKI dI gost pUrI hoeI ] BuilAW cuikAW
bKs lYxw gurU bKisMd hY ] vwhgurU jI kw Kwlsw qy vwhgurU jI kI Pqy ] swihb
CyvyN pwqswih joqI joq ismwxy ] sMmq 1712 ] kqk vdI 4 Awieqvwr GVIAw
iCAw idAw idn rhdy ] bolo BweI jI vwhgurU vwhgurU ] jYsy siqgur Apwr hY ]

205
qYsy gurU kI jnm swKI Apwr hY ] jYsy Akws dw AMq pMKI nhI pw skdy ] qYsy
Apwr hY]”

h`Q ilKq nM : MS 834 A


isrlyK : gost BweI Aijqy rMDwvy nwl hoeI
lyKk : BweI mnI isMG
smW : sMmqu 1918 ibkRmI
p`qry : 225 a – 318 a
Akwr : 34 X 31 s.m. ilKq : 24 X 23 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 21 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, gRMQ dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ] ] ] ] AQ gost BweI Aijqy
rMDwvy nwl hoeI ] mhlw 1 ]”
AMq : swKI BweI Aijqy jI kI pUrI hoeI ] bolo BweI jI vwhgurU ] gost gurU nwnk qQw
Aijqy jI kI pUrI hoeI ] Bul cuk bKisMd gurU ]”

h`Q ilKq nM : MS 834 e


isrlyK : sRI BgauqI jI shwie, sRI muKvwk pwqswhI 10 ] sRI pRym sumwrg ]
lyKk : BweI mnI isMG
ilKwrI : dIdwr isMG
smW : sMmqu 1918 ibkRmI
p`qry : 317 A– 337 A
Akwr : 34 X 31 s.m. ilKq: 24 X 23 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 21 hn[
Awm vyrvw : keI pMinAW aupr ilKq DibAW vwlI hY [ pr ilKweI suMdr hY Aqy gRMQ dI
hwlq TIk TIk [ fIzweIn bxw ky rcnw kIqI hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ] ] ] ] sRI BgauqI jI shwie]
sRI BgauqI jI shwie, sRI muKvwk pwqswhI 10 ] sRI pRym sumwrg ] igRMQ ilKqy ]
kQqy ] qv pRswid]”
AMq : vwr BgauqI spUrn hoeI ] Bul cuk bKsIey hmwrI ] ilKI dIdwr isMG ilKwrI ]
swihb cMd dIvwn ky bMsu ] ijh gur pY vwirE o srbMs ] iliKE o pRIiq kir js
gur kyrw ] sB kul jWkw hY inj cOrw ] Awpn kI ljw gur qum kau ] pkr Bujwqw
rhu AQ hm kau ]” sMpUrnM ] sMmwpqM ] ] ] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 834 s


isrlyK : vwr pIrW kI
p`qry : 337 A – 343 A
Akwr : 34 X 31 s.m. ilKq : 24 X 23 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-21 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [

206
AwrMB : “< siqgur pRswid ]rwgu iblwvl mhlw ]1] vwr pIrW kI ]”
AMq : “rwjy krygw Kwlsw XwkI rhY nw koie ] KuAwr hoie sB imlYgI bcY srn jo
hoie]”
sRI vwhgurU jI kI Pqy hY ] Awid jugwid ] krnI nwmw sMpUrnM ] suB ] msq
kilAwx ]”

h`Q ilKq nM : MS 834 h


isrlyK : prmwrQ mwr kMfy purwx kw
p`qry : 343 A – 347 A
Akwr : 34 X 31 s.m. ilKq : 24 X 23 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 21 hn[
Awm vyrvw : pMinAW dw nMbr suDwr ky iliKAw hoieAw hY [ ilKweI suMdr, gRMQ dI hwlq TIk
TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] prmwrQ mwr kMfy purwx kw]”
AMq : sBxw no smJwvxy Awey hYn ] qW kMifAW ivcoN kF kY mwr gpwvqy hYn ] auQY
kwlkw faurU dUr hoieAw ] bolo BweI jI vwhgurU ]”

h`Q ilKq nM : MS 834 k


isrlyK : duAwdsie skMDy gurvMswvlI ]
p`qry : 348 a – 348 A
Akwr : 34 X 31 s.m. ilKq : 24 X 23 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW iek pMny qy 20 Aqy dUsry pMny qy vI 20 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ilKweI suMdr, poQI dy ies Bwg dI hwlq
TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] duAwdsie skMDy gurvMswvlI ilKXqy ] cqR ds Avqwr
sRI gurMf nwmy brnnM ] sRI muK bwk pwqswhI 10 ] Bogl purwx dÍwdsie skMD]”
AMq : “scu kI bwxI nwnk AwKY scu sxwiesI scu kI bylw ] ]2] ]3]”

h`Q ilKq nM : MS 834 K


isrlyK : swKI BweI gurdws jI kI vwr XwrvI, isKw dI Bgqmwlw
lyKk : BweI mnI isMG
ilKwrI : dIdwr isMG
p`qry : 349 a – 451 a
Akwr : 34 X 31 s.m. ilKq : 24 X 23 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 20 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, gRMQ dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] < siqnwm krqw purKu inrBau inrvYr Akwl mUriq
AjUnI sYBM gur pRswid ] swKI BweI gurdws jI dI ] vwr XwrvIN, isKw dI
Bgqmwlw]”
AMq : “qW lwl rMg aus dih dw hY ] qYsy jo isK Awp ny AiBmwin ikirAwdw Cf dy
hYn] soeI gurmuK hoey hYn ] A`gy swKIAW hor clIAW]”

207
h`Q ilKq nM : MS 834 g
isrlyK : < kwir kw pRmwrQ gost bwby nwnk jI kI
lyKk : BweI mnI isMG
ilKwrI : dIdwr isMG
smW : sMmqu 1918 ibkRmI
p`qry : 451 a – 478 a
Akwr : 34 X 31 s.m. ilKq : 24 X 23 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 21 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, gRMQ dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] gost bwby nwnk jI kI ] < kwir kw pRmwrQ ]”
AMq : “iehY gost gurU bwby nwnk jI kI ] gwvY pVY suxY isKY ] qW sB jnm mrn
ktIAY ] Ar Amr hoie ] jIv qwhI mukiq hovY ] prmysvr Aidst purK kau
imlY ] jy pV kir kir suxY ] isKY kmwvY iqs kI gurU prmgiq krY ] bolo BweI jI
vwhgurU] Bul cuk mwP bKisMd]
smiq aunI sY ATwrvyN ivc ] 1918] 64 E imqI jyTE o idny bwrvy gudry poQI
swihb sMpUrn hoeI ] Bul cuk soD pVnw ]
sMmq AYsI pRIiq kir jYsI ibrC kry ] Dup shy isr Awpxy AvrW CWv kryie ]”
ies qoN Agly do - iqMn pMinAW aupr kwnI bdl ky bwrw mwhw mwJ mhlw 5 Gr 4
] ikriq krm ky vICVy kr ikrpw mylhu rwm cwr kuMt dih ids Brmy Qk Awey pRB
kI swm ----]” iliKAW hoieAw hY ]”
nwnk mMgy drs dwn ikrpw krhu hry ] ]14]” bolo BweI vwihgurU ]

h`Q ilKq nM : MS 835 sMgRih


isrlyK : jYkwr sbd kQnM
p`qry : rcnw dy SurU ivc nMbr AMikiq nhIN hn[ [
Akwr : 15 X 13 s.m. ilKq : 11 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI ikDry ikDry lwl[ hwSIAW dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy SurU ivc nusKy idqy hoey hn iPr rcnw SurU kIqI hY [ pr p`qrw nMbr
AMkiq nhIN [ ilKq vI DibAW vwlI Aqy poQI dI hwlq TIk TIk hY ]
AwrMB : “< ] siqgur pRswid ] APUjw ] AQ jYkwr Sbd kQnM ]”
AMq : “dwnv dust nw bwcw eykw ] sMq shwie sdw jg mweI ] jhy qhy swDn hoie
shweI ]”

h`Q ilKq nM : MS 835 A


isrlyK : dyvI jU kI ausqq
p`qry : 1 –8 a
Akwr : 15 X 13 s.m. ilKq : 11 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[

208
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ilKq suMdr pr DibAW
vwlI hY [ poQI dI hwlq TIk TIk ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] dyvI jU kI ausqq ]”
AMq : “ieiq sRI bicqR nwtky cMfI cirqRM cMfI cirqR ausqq brnnM nwm Astmo iDAwX
sMpUrx msqu suB smqu ] AwPjU ]

h`Q ilKq nM : MS 835 e


isrlyK : gurbwxI
p`qry : iqMn pMny pr pMnw nMbr AMikiq nhIN [
Akwr : 15 X 13 s.m. ilKq: 11X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI [ ilKweI suMdr [ poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] rwg Awsw ]1] ijn isR sohin ptIAw ]”
AMq : “fyry pey pwvnMd pwxI Brn nw Aw vYlIAw dIAw bwbr bMin ]9]”

h`Q ilKq nM : MS 835 s


isrlyK : swr gIqw
lyKk : sYx hir
p`qry : 1a–7A
Akwr : 15 X 13 s.m. ilKq : 11 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 13 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [[ ilKq suMdr [ poQI dI
hwlq Awm krky TIk TIk ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ swr gIqw ilKXqy ] Arjnu vwc Arjn sRI ikRsn
Bgvwin jI pih pRsn kr hY ]”
AMq : “gj hsqI qwrU Aw goibMd rwm ] pYl dau DwryAw goibMd rwm ] Bj sYxw hir
goibMd rwm ] crn kvl su lwvh DyAwn ]” ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 835 h


isrlyK : pRcI sYx jI kI
p`qry : 7 A –9a
Akwr : 15 X 13 s.m. ilKq : 11 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 11
Awm vyrvw : hr rcnw dw p`qrw nMbr 1 qoN SurU kIqw hoieAw hy [ keI QwvW qy rcnw Kqm hox
qy pMnw nMbr AglI rcnw dw SurU ho jWdw hY, ijs kwrx pMnw nMbr lVIvwr AMkiq
nhIN rihMdw [ kwnI bdlI hoeI hY [ kwgz vI DUAwKy hoey Aqy Ksqw hwlq ivc hn[
poQI dI hwlq TIk TIk ]
AwrMB : “< ] copeI] Awgy pRcI sYix jI kI ] copeI ] sYn nweI kw sunwieq hws ]
ijau iqs pRym BieAw prkws ]”
AMq : “dohrw ] Ab sYn kI kQ ko pUrn BieAw pRwBwie ] rwm nwm hir ismrIAY goibMd
ky gun gwey ]”

209
ies qoN bwAd iek rcnw hor sYn dws jI dy nwm idqI hoeI hY [

h`Q ilKq nM : MS 835 k


isrlyK : kvl nyqR
p`qry : 20, 21 do pMny
Akwr : 15 X 13 s.m. ilKq : 11X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 19 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI rcnw dw nMbr 20 qoN SurU kIqw hY, ieMj jwpdw hY ik ieh
ih`sw iksy hor poQI nwlo auqwirAw hY [ hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY [
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY ]
AwrMB : “< ] siq pRswid ] kvl nyqR kit pIqMbR ] Adr murlI igRDrM ]”
AMq : “kwl ieMdRI qRt krq kRIVw ] bwil AiD buD suM mQrwm kYso ibrwjy ] gokl bwl
mukMd jI ] ibMdRw bn sRI mdn mohn gopI nwiQ goibMd jI ]” sRI rwm cMd jI Bgq
AwpnI dyh mwDo ] BauswgR ky qrn ko ] ieq sRI kvl nyqR sMpUrn smwpqM ]

h`Q ilKq nM : MS 835 K


isrlyK : mMqRM dRw pv KXwim ]
p`qry : do pMny
Akwr : 15 X 13 s.m. ilKq : 11X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 13 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI , ilKweI vI bhuq swP nhIN hY [ poQI dI hwlq
TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ciVAw sUrj joiq auBwry nYin nYin mY joiq pswry ]”
AMq : “sYn dws hir ismrIey crnI rhIey lwg ] dohrw ] eyk purK AlKu hY gur mMqR ko
Bwju ]”
ies qoN A`gy iek hor ‘AsqoqR’] iek pMny dw idqw hoeAw hY [ ijs dI ilKweI bhuqI
spst nhIN hY ]

h`Q ilKq nM : MS 835 g


isrlyK : ml AkwVw, rwgu mwrU sRI ikRsn jI kw
p`qry : 1 a – 13 a
Akwr : 15 X 13 s.m. ilKq : 11 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 12 hn[
Awm vyrvw : pOQI dy ies Bwg dI rcnw ivc kwnI bdl ky iliKAw hoieAw hY Aqy hVqwl Pyr
ky suDweI kIqI hoeI hY [ hwSIey qoN bwhr vI ilKq [
AwrMB : “< ] siqgur pRswid ] AQ ml AKwVw lyiK qy rwgu mwrU sRI ikRsn jI kw ]
ismr suMdR sRwm ƒ ihq icq mn swDwir ]”
AMq : “isMKu bolu rwm rwm jn qyij Bwn blhwr ] ismro suMdR sRwm ƒ ihq icq mn
swDwr ] subdwqw duK koh ry jn qyij Bwn blhwr ]”
ies qoN Agy isAwhI bnwaux bwry ivDI idqI hoeI hY [

210
h`Q ilKq nM : MS 835 G
isrlyK : smudRIk BwKw iesqRI purK lCn
p`qry : 1 a – 18 a
Akwr : 15 X 13 s.m. ilKq : 11 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 12 hn[
Awm vyrvw : poQI ƒ vwDU kwgz lgw ky ivcoN ijld bMdI QW joiVAw hoieAw hY [ keI pMinAW
aupr k`t v`F kIqI hoeI hY [ ilKweI DibAw vwlI hY [ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< sÍsq sRI gxyswienm ] kb suKdyv jI kI ] AQ smudRIk BwKw ilKqy ]”
AMq : “ijh pg DrI qIso lgY AwT puqR iqh jwn ] Brqw kI syvw krY Pun qwky Dn
Dwm] 12 ieq sRI iesqRI purK lCx sMpUrnM smuMdRk smpqM ]” --------------
---
ies qoN bwAd iek nusKw iliKAw hoieAw hY [ ies rcnw qoN bwAd DMny Bgiq bwry
kuJ p`qry ilKy hoey hn [ kwnI bdlI hoeI hY [

h`Q ilKq nM : MS 835 |


isrlyK : XMqR srb pRkwr kw
p`qry : pMnw nMbr AMikq nhIN
Akwr : 15 X 13 s.m. ilKq : 11 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdl ky XMqR mMqR ilKy hoey hn keI pMinAW aupr kt vF kIqI hoeI hY Aqy
hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY [ poQi dI hwlq Awm krky TIk TIk hY ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] XMqR srb pRkwr kw ] kusRkw ] 35 ] rkq kwlurvkw]”
AMq : “kbIr jI ] hiQ hjrq ] pwaur rsUl] muK mk ] nw kn kIbu ] muslmwn kI
kwtI cmVI ] ihMdU kw Cydw kwn ] khq kbIr bolqy ku pYhcwn ] ihMdU hoqo ky
muslmwn ]”

h`Q ilKq nM : MS 835 c


isrlyK : ibsn pdw
lyKk : sYx dws
smW : sMmq 1864
p`qry : 1a –6A
Akwr : 15 X 13 s.m. ilKq : 11 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg dI ilKweI DibAW vwlI Aqy bhuqI spst nhIN hY [ hVqwl
Pyrky suDweI kIqI hoeI hY [ kwgz dI hwlq vi bhuqI vDIAw nhIN poQI dI hwlq
Awm krky TIk TIk ]
AwrMB : “< ] siq gur pRswid ] ibsn pdw ]”
AMq : “bUJq ho sB Qq khu qYso sun iek sYnw (sYix) dws quih srn rK pRBU lwie khY
] ] ] ]
ilKweI bhuq mwVI hY[ AKIr ivc sMmq bwry iliKAw hoieAw jo ieMj iliKAw
hoieAw hY [ < siqgur pRswid ] sMmq 1864 my qIhVy dI qyeI (23) ]”

211
h`Q ilKq nM : MS 836
isrlyK : ibrD prqwp gRMQ
lyKk : rwm dws, bwbw
p`qry : 1 a – 555 A
Akwr : 21 X 14 s.m. ilKq : 13 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW
pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dy SurU ivc Aqy AKIr qy p`qry Pty hoey hn [ hwlq Ksqw hY [ bwkI gRMQ dI
ilKweI suMdr Aqy hwlq Awm krky TIk TIk hY [ keI QwvW qy hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY [ swrI rcnw rwgW ivc kIqI hoeI hY [ rcnw rwgu swrMg qoN SurU krky,
rwgu Asw vrI , rwgu bsMq, rwgu iblwvl ] rwgu nt ] rwgu jYjwvMqI, rwg DnwsrI,
qoN ielwvw sÍYXw, CpY Awid drj hn [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] rwg swrMg ] mo kau ieh ibiD ko smJwvY ] Awid
inrMjn Aij AibnwsI Abgq AlK lKwvY ] 1 ] rhwau ]”
AMq : “ bwlI blvMq qwir rwjk ippiq ku dInw ] swier syq bMDwie kwj sB sur kw
kInw ] kuMBkrn rWvx blI pqy prm pd DWm ] Ab rGpq rmdws ky krO sMpUrn
kWm 85 ]”
ies qoN A`gy kuJ p`qry KwlI C`fy hoey hn [

h`Q ilKq nM : MS 837


isrlyK : Bkiq boD gRMQ
lyKk : js rwm
ilKwrI : kvl rwm
smW : sMbq 1890 ib`kRmI
p`qry : 1 A– 368 A
Akwr : 23 X 17 s.m. ilKq : 14 X 11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : poQI dI ilKq suMdr ,poQI dI hwlq TIk TIk hY [ ies poQI ivc keI BgqW dw
vI hvwlw AwauNdw hY [ keI pMinAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ Aqy
hwSIey qo bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “ E o sRI gxyswXnm : ] = ] sRI muin suKdyb jI shwX ] AQ sRI mhwrwj crn
dws jI ky dwsau pwgwrI js rwm jI ikRq ‘Bkiq boD ilKXqy[ prm gurU prxwm
kr ] bXws puqR mm eIs ]”
AMq : “ieiq sRI hir gur AsqoqR aupgwrI js rwm jI ikRq sMpUrxM ] smwpqM ] dohw ]
15] Sbd 104 pTMqy gunMqy BXo pwp mucMXqy ] sRI ikRsn jI rUM ArpnM ] 1 ]
svMqw ] 1890 ] iliKqM kvl rwm ilKwrI ] rwm jI shwie ] rwm rwm rwm rwm
rwm rwm rwm rwm rwm rwm ]]”

212
h`Q ilKq nM : MS 838 sMgRih
isrlyK : aupinKd sMgRih
Anuvwdk : pRihlwd
tIkwkwr : dwrw skOh
smW : sMmq 1901
sQwn : idlI ngr
p`qry : 1a - 497 A
Akwr : 19X 17 s.m. ilKq : 11 X 11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [ poQI dI ijld ƒ kwgz lgw ky joiVAw
hoieAw hY [ Aqy SurU ivc qqkry vWg aupinSdW dw vyrvw idqw hoieAw hY [ iek
pMnw KwlI Cf ky lwl isAwhI nwl gulwb dy jnm bwry ieMj iliKAw hoieAw hY [
‘E o 1855 sMmq 1855 jnm gulwb isMG dw” ies qo bwAd Asl rcnw SurU kIqI
hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI pRmwqmweynm : AQ aupinKs CwdUk swm byd BwKw
ilKXqy ] E oAM ArQ Xih jo lIn krqw bYd bRhm ikAw kwhY]”
AMq : “Xih aupinKd nr isMG qwpnI jo isDWq kIAw vD hY ] Ar srb jugqw gXwn
Aru jigAwsIAwXW mo Kcq hY [ Ar sMpUrn aupinKdo kw rhsu hY XwmO ] Ar
AQrbx vyd hUM rhs hY qIn hUM vyd` kw ] Aru guhj Byd Awqmw kw hY ] sMmq sqRw
sO duXwds ] ipRQm dwrw skOh ny jo suq swhjhwn kw Qw ] idlI ngr moN sMskiRq
soN Xw aupinKdo kO XwmnI BwKw mO ilAwvq BXw ] Ab sMmq sqRw sO iChqR hY [ sRI
gur ny AwigAw krI jo pwr aupinKdo kw XwmnI BwKw moN iniKD hY ] vW kI AwigAw
so jn pRihlwid nyy jwmnI BwKw soN punh ihMdvI BwKw mo ilKw ] jo pwr krnhwry ko
pRwsicq nw ho [ Aru sRoqw Aru bkqw ko igAwn kI pRwpiq ho [ Aru srb ko AnMd
hY]
Aru srb vydh ky pwT kw jo Pl hY so Xw eyk aupinKd ky pwT kIey so hoq hY ]
ieq nvm KMf nr isMG qwpnI aupinKd AQr bxvyd smwpqM ]
qy irg vyd ] jujr vyd ] swm vyd ] Aqrbx vyd ] jumlw p0 ] qwy qwy ]
aupinKd smwpq hoeI sMmq 1901 imqI poho idn 1611 ikRlw p`K ]”

h`Q ilKq nM : MS 838 A


isrlyK : BwvrsWimRq
lyKk : mwn isMG
p`qry : 498 a – 526 a
Akwr : 19 X 17 s.m. ilKq: 11X11 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw - 12 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ ilKq suMdr poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< sRI gxyswXnm: ] sÍXw ] syq krY ijn swgr pY sB dyvn ky duK dUr
imtwey ] rwvx ky ds sIs kty suiv BIKx ky isr CqR iPrwey ]”

213
AMq : “sÍYXw ] sq Ast dsw suB sMbq Qo puin iqRM sq cwr gey AiDkweI ] Gn pur rhy
ids cwr Gny pUin mMd smIr su buMd suhweI ] sis pUrxmW riv vws rQo suB hwV
smwpiq kI iQq AweI ] idn qwih smwpq ] igRMQ BXo hir ky pd pMkj Byt cVweI
] 130]
ieiq sRI mq mwn isMG crx is`Kq gulwb isMG ngorI rwie Awqm jyn ivrcqy
BwvrsWimRq smwpqM ]1] 1] 2] ] ] ] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 839 sMgRih


isrlyK : nau nwVI dis duAwry iDAwau
lyKk : nwnk, gurU
ilKwrI : ivswKw isMG
smW : sMbq ib`kRm 1904
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 1 a – 43 a
Akwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 16X 19 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw; auKVI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw cwry
pwsy, kwlIAw lwl Aqy ivckwr motI pIlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc qqkrw id`qw hoieAw hY [ ijld auKVI hoeI hox kwrn p`qry vI
auKVy hoey ; rcnw SurU hox qoN pihlw kuJ p`qry hwSIey qoN bgYr KwlI; ilKweI
suMdr, poQI dI hwlq Awm krky cMgI [ keI pqirAW aupr hwSIey qoN bwhr pMnw
nMbr dohrw AMikq krky , bwAd ivc hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] iDAwau nau nwVI dis duAwry kw ] cwir jugqI srIr kw
bMDyju ] rwg rwmklI ] slok m:1 ] nau nwVI kI jo imiq jwnY ] ibcr ibcr
Eho AwiK bKwnY ] Taur Tauir kI nwir ibqwvY ] jwkau Agm idRsit hoie AwvY]”
AMq : “mukiq bYkuMT kw imilAw isirpwau ] nwnk chu bwrI kw eyh gunwau ] iDAwau
pUrw hoieAw ]”
not : MS 839 dI swrI poQI jmeIXq isMG ny pVH ky vswKw isMG qoN ilKvweI hY ]

h`Q ilKq nM : MS 839 A


isrlyK : iDAwau gVwiV kw Awqmy pRmwqmy kI gosit [
lyKk : nwnk, gurU
smW : sMbq ib`kRm 1904
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 43 a – 60 a
Akwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 16 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI rcnw ivc keI QwvW qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [
ilKweI suMdr poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ] iDAwau gVwiV kw ] gost Awqmy prmwqmy kI ]
mhlw 1 ] dyhI kw ibcwr kIqw ]”

214
AMq : qib E oAMkwr miQ ipRQmI ggn PutY ] Apny DIrj qy DrqI swjI ] pRwn qy pvnu
inkisAw ] mnsw qy dyvI inkwlI ] jugiq qy bRhmw ibsnu mhwdyayu kIey ] qIny
CqR mih pvn kw QMm dIAw hY pvn kw Cq dieAw kw gwrw kIAw ] sMqoK kI
eIt lgweI AwpxI joiq qy caurwsI lK jIAw kI jUin QwpI ] Awqmy pRwqmy kI
gosit pUrn hoeI ] 1 ]”

h`Q ilKq nM : MS 839 e


isrlyK : swKI bwby nwnk gurU kI mhlw 1
lyKk : nwnk, gurU
smW : sMbq 1904 ib`kRm
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 60 A– 64 A
Akwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 16X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] swKI bwby nwnk gurU kI mhlw 1 ] Awid Akwru rUp
gurU swijAw ] pvx pwxI DrqI Akws cMd sUrj isRsit jlu ] pwxI DrqI AhUM
buiD nwil glY ] paux phwV auVwvY ]”
AMq : “slok ] jq rUpI Bvy bRhmw siq rUpI jn Arjnw ] sMqoK rUpI qmo dyvw mMmo dyv
inrMjnM ] 3 ] 1 ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 839 s


isrlyK : iDAwau ibhgMm inrMkwr kI kQw
lyKk : nwnk, gurU
smW : sMbq 1904 ib`kRmI
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 64 A – 93 a
Akwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 16 X 9 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [keI pMinAW aupr hVqwl Pyr
ky suDweI kIqI hoeI ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ] rwmklI mhlw 1 ] iDAwau ibhMgm inrMkwr
kI kQw ]”
AMq : “10 ] dsvI jugiq ault iDAwnu hY moKu mn Awsnu ] 1 ]”

h`Q ilKq nM : MS 839 h


isrlyK : DXwau suMn mMfl kw
lyKk : nwnk, gurU
smW : sMbq 1904 ib`kRmI
sQwn : AMimRqsr

215
p`qry : 93 a – 102 A
Akwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 16 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ] rwgu gauVI ] DXwau suMin mMfl kw mhlw 1 ] suin
mMfl qy kIA pRgwsu ]”
AMq : “swD sMgiq kI jo imiq pwvY ] qaU nwnk so diru jwie smwvY ] 29 ] DXwau
sMpUrn hoieAw ] 1]”

h`Q ilKq nM : MS 839 k


isrlyK : jog iniD rMg mwlw
lyKk : nwnk, gurU
smW : sMbq 1904 ib`kRmI
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 103 a – 118 A
Akwr : 22X 15 s.m. ilKq : 16 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, keI pMinAW aupr pMnw nMbr qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ] rwgu rwm klI ] iDAwau jog iniD rMg mwlw mhlw 1]
AkwsI sru BirAw nIru ] qw mih kvl bhuq ibsQIr ] Baurw LuB Dwqw kI gMD ]
nwnk boly ibKmI sMD ]”
AMq : “sbid gurU kY ibn boly n buJY ] sbid gurU kY jo mnu lwvY ] nwnk sbid gurU kO
so nru prm giq pwvY] 86 DXwaU pUrw hoXw ]”

h`Q ilKq nM : MS 839 K


isrlyK : pRwx sMglI
lyKk : nwnk, gurU
smW : sMbq 1904 ib`kRmI
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 119 a – 125 a
Akwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 16 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ] ilKqM pRwx sM|lI ] ] suMn mhl kI kQw
inrMkwr kw DXwn guhjI bwxI bwby kw bolxw ] pRwx ipMf kw mQMq]”
AMq : “E okMwr pswrw psrwXw ] rwjis qwms swqk mwXw] bRhmw ibsnu mhysu aupwey]
qw kI rcnw gnI n jwey ] Aink Bwiq jl Ql mih jIAw ] nwnk E oAMkwr qy
sB ikCu QIAw ]21] ] DXwau sMpUrn hoXw aunmn kw ] 1 ]” ] ]

216
h`Q ilKq nM : MS 839 g
isrlyK : DXwau prmq`q kw
lyKk : nwnk, gurU
smW : sMbq 1904 ib`kRmI
sQwn : suDw srovr qt
p`qry : 126 A– 135 A
Akwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 16X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “ AwgY DXwau prmq`q kw clXw ] < siqgur pRswid ] rwgu gauVI pUrbI ]
slok m:1 ]”
AMq : “Bau kau qXwig ABY pd rwqw Agm mhil pswrw ] Agm ingm mih sihj
smwnw imiq kI miq nhIN jwnI ] khu nwnk jXo dyh bIcwrX qau aupij rhI
hYrwnI ] DXwau pUrw hoXw prmqq kw ]”

h`Q ilKq nM : MS 839 G


isrlyK : DXwau vYrwg kw
lyKk : nwnk, gurU
smW : sMbq 1904 ib`kRmI
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 136 a – 148 A
Akwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 16 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “AgY DXwau vYrwg kw clXw ] pRwn ipMf kI kilbUq kI imhnq sMun qy auqpiq
kInI ] < siqgur pRswid ] rwg Awsw m:1 ]slok ]”
AMq : “AiT siT hwt kI ijs imiq AweI ] nwnk ijs kau Awip idKweI ] 34]
DXwau pRwn ipMf kw pUrw hoXw]”

h`Q ilKq nM : MS 839 |


isrlyK : DXwau hwt kw
lyKk : nwnk, gurU
smW : sMbq 1904 ib`kRmI
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 148 A – 178 a
Akwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 16 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “AwgY DXwau hwt kw clXw ] < siqgur pRswid ] rwg sUhI m: 1 ] phly
hwt kw nwau AnMqw ] ijqu bsY hIAw jpY gurmMqw ]”

217
AMq : eyh mnu sB Gir Brmq iPrY ] gur ikrpw qy AsiQr QrY ] pRwn ngr kI cIn
sunweI ] nwnk ijin cInXw iqsu soJI pweI ]69] hwt kw DXwau pUrw hUXw ]”

h`Q ilKq nM : MS 839 c


isrlyK : pMc qq kw pUCxw
lyKk : nwnk, gurU
smW : sMbq 1904 ib`kRmI
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 178 – 206
Akwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 16X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ hwSIey qoN bwhr vI ilKq [ ilKweI suMdr poQI
dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] DXwau pMc qq kw pUCxw, spq dIpw kw pUCxw ]”
AMq : pauxy duie dUxy mQy iqsu jn hoie bIgws ] suB ikCu swFy qIn mih ibrlw lhy
bIcwir ] nwnk ijin ieh ibiD pry iqsu cIny dsy dÍwir ]81] prbqw kw spq
dIp kw pUrw hoXw ]”

h`Q ilKq nM : MS 839 C


isrlyK : dsw Avqwr
lyKk : nwnk, gurU
smW : sMbq 1904 ib`kRmI
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 206 A- 223 a
Akwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 16 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ hwSIey qoN bwhr vI ilKq [ ilKweI suMdr poQI
dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ] rwg gauVI mhlw 1 ] Awgy DXwau dsw Avqwrw kw
clXw ] DXwau DMUDUkwr kw E oAM ] eyk inrMjn Awid dUjw nwih koie ]”
AMq : “iek mhw dMq hMkwrI iqin kI psU miq ] iek nw bwjI hwrI dir FoeI n
lhin] nwnk dwsu srin qumwrI rwKo hwQ dyie kir ] DXwau pUrw hoXw]”

h`Q ilKq nM : MS 839 j


isrlyK : rqnmwlw
smW : sMbq 1904 ib`kRmI
p`qry : 223 a - 243 A
Akwr : 22X 15 s.m. ilKq : 16 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk [

218
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ] rwg rwmklI mhlw 1 ] DXwau clXw ] pauVI ]
kyvl nwmu rqn min BwieAw ]”
AMq : “bhu ibXqM scu swic smwXw ] eyh AMq n jwxY koeI ] nwnk kI miq khxu n
hoeI ] p 0] rqnmwlw pUrI hoeI ]1]”

h`Q ilKq nM : MS 839 J


isrlyK : jobn ibRD AvsQw
lyKk : nwnk, gurU
smW : sMbq 1904 ib`kRmI
sQwn : AMimqRsr
p`qry : 244 a- 257 a
Akwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 16 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ] rwg sUhI mhlw 1 ] iDAwau jobn ibRD AvsQw kw ]
AMq : “eyh mnu rwqw sc isau haUmY Brm cukwie ] nwnk scy riv rhy n ivCiV duK
pwie ]1] 34] DXwau pUrw hoXw ]”

h`Q ilKq nM : MS 839 \


isrlyK : DXwau AstMg kw
lyKk : nwnk, gurU
smW : sMbq 1904 ib`kRmI
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 257 a- 278 A
Akwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 16 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ] rwg rwmklI mhlw 1 ] iDXwau AstMg kw ] ipRQmY
bMdo Awid gurdyvw ] ijh pRswid pweI Xih inj Byvw ]”
AMq : “sloku ] Awid AMiq ibiD jog kI brnI qqu bIcwr ] mnsw bwcw kr mnw rqn
jog inj swr 1] DXwau pUrw hoXw ] ] ]
sloku ] ijnw ifTXw mnu Try mn Cr nYix TrMin ] nwnk myly so iprI myry sBy duK
v\in ]1]”

h`Q ilKq nM : MS 839 t


isrlyK : DXwau ibhgMm m: 1
lyKk : nwnk
smW : sMbq 1904 ib`kRmI
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 278 A- 284
Akwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 16 X 9 s.m.

219
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] DXwau ibhgMm m: 1 ] Awid AMiq eykY inrMkwrw ] dUsr
Avr n krxY hwrw ]”
AMq : “hir krqw nwnk eyko BXw ] vwhgurU sbd jp lXw ] sdw ibhMgm rhY ilv
lwie ] nwnk AMimRq Plu qO Kwey ] 14 vwhgurU kw DXwau sMpUrn hoXw ]”

h`Q ilKq nM : MS 839 T


isrlyK : sur nr munjn kw DXwau
lyKk : jmeIXq isMG
smW : sMbq 1904 ib`kRmI
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 284 a- 292 a
Akwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 16 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] rwg rwmklI mhlw 1 ] DXwau sur nr munjn kw ]1]
rhwau ] sur nr muin jn Kojqy jwkw AMq n pwrwvwru ]”
AMq : “Awps kO Awpy pRB mwny ] giq nwnk ApnI Awpy jwnY ]20] DXwau sMpUrn
hoXw]”

h`Q ilKq nM : MS 839 f


isrlyK : sorT kI vwr pRwn sMglI ivcoN mhlw 1
lyKk : nwnk
smW : sMbq 1904 ib`kRmI
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 292 A- 308 a
Akwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 16 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI ]
AwrMB : DXwau sorT kI vwr pRwn sMglI ivcoN m: 1 ] pauVI ] kTn eyk gV kIXw
bnwie] iqs gV mih mn vsXw Awie ]”
AMq : “jn nwnk gur dyvY dXw kir kir ibnhu sunweI ] dwnu imlY Ax mMgXw sd
mhil bulweI ] ] 29] vwr pUrI hoeI ]”

h`Q ilKq nM : MS 839 F


isrlyK : audws krm jog bYrwgu ] rwgu sUhI
lyKk : nwnk
smW : sMbq 1904 ib`kRmI
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 308 A- 339 a

220
Akwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 16 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] rwgu sUhI DXwau krm jog bYrwg ] jugq jqun m: 1 ]”
AMq : “AKMf mMifl mnu sun smwnw ] mn pvnw sic KMif itkwnw ] iKmw DIrju sMqoK
vIcwrI ] nwnk mnu mwnXw qq ApwrI ]118] DXwau pUrw hoXw ]”

h`Q ilKq nM : MS 839 x


isrlyK : aunmn kw DXwa ]
lyKk : nwnk
smW : sMbq 1904 ib`kRmI
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 339 A- 365 A
Akwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 16 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ilKweI suMdr poQI dI hwlq
TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ] rwgu rwmklI mhlw :1 DXwau sqvw clXw aunmn
kw] aunmn suin Awid Apwry ] ggn auiqpiq qy pOx inrwrM ]”
AMq : “prm qqu scw ibsmwau ] Amr AjUnI Awid jugwid ] prm inDwn purn
prmwid ] Awid AMq scu pUrn pUru ] nwnk jugu jugu AsiQru AsQUl ] 76] DXwau
sMpUrn hoXw ]”

h`Q ilKq nM : MS 839 q


isrlyK : shMsRnwmw mhlw 1
lyKk : nwnk
smW : sMbq 1904 ib`kRmI
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 365 A- 378 a
Akwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 16 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ] rwgu mwrU shMsRnwmw m :1 ] Acuq pwrbRhm prmysr
nwmw ] dIn dXwl dwmodr rwmw ]”
AMq : “nwnk shMsRnwm hir piVAw Duir msqk lyK ilKqw hy ] 81 ] Awid AMq Duir
scI bwxI ] schu aupjI sic smwxI ] scu Acrj AkQ ikAw kQIAY nwnk
isPqI rwqw hy ] 82 ] shMsR nwmw pUrw hoieAw ]”

h`Q ilKq nM : MS 839 Q


isrlyK : rqn mwlw
lyKk : nwnk

221
ilKwrI : jmeIXq isMG, vswKw isMG
smW : sMbq 1904 ib`kRmI
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 378 a- 385 A
Akwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 16 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ] rqn mwlw ] rwgu rwmklI mhluw :1 ] slok jog
mwrg ky ]”
AMq : “AYsw dwrU Kwie gvwrw ] ijiq KwDy qyry jwie ibkwrw] qwms iqsnw sm kir
iqAwgI ] nwnk khY soeI bYrwgI ] 24 ] rqn mwlw sMpUrn hoeI ]”

h`Q ilKq nM : MS 839 d


isrlyK : gosit iKMQVy nwl [
lyKk : nwnk
smW : sMbq 1904 ib`kRmI
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 385 a- 390 a
Akwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 16 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ] rwgu rwmklI m :1 ] gosit iKMQVy nwl hoeI ] hy
iKMQVw kaun gurU kaun hY cylw ] kaun mUl kaun mq vylw ]”
AMq : “khw BieAw jo nwau Gir qwlw dsvy AwvY jwie ] AYsw pUrw Bwfw ko nwhI aulit
nwnk smwau ] 21 ] gosit pUrI hoeI ]”

h`Q ilKq nM : MS 839 D


isrlyK : ludrwC mMqR
lyKk : nwnk
smW : sMbq 1904 ib`kRmI
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 390 a- 391 A
Akwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 16 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ]AQ ludrwC mMqR ilKXqy ] Atl skl qyj CwieAw]
sumyr prbq so eyk ibRC lgwieAw ]”
AMq : “imqR lok BiB ivAws ] isiD isvpurI grjqy ] sdw suAwmI jI ky crn pwd
nmusqqy ]1 ] nmwmhM ]”

222
h`Q ilKq nM : MS 839 n
isrlyK : pRwx sMglI
lyKk : nwnk
smW : sMbq 1904 ib`kRmI
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 391A- 412 a
Akwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 16 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ]] rwgu rwm klI iDAwau pRwx sMglI kw ] E oAMkwr v`fw
mhlw 1 ] E oAMkwr inrml siq bwix ] qWqy hoeI sglI Kwix ]”
AMq : “jw kau crin kml ruc bwFI ] idsit mwih swrw jgu dyKY ] nwnk Awpu AlyKu
Aaur sB lyKY ]”

h`Q ilKq nM : MS 839 p


isrlyK : gost smuMdR ky pwr hoeI
lyKk : jmeIXq isMG
smW : sMbq 1904 ib`kRmI
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 412 a- 423 A
Akwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 16 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ]] rwgu rwm klI mhlw 1 ] gost smuMdR ky pwr hoeI ]
bwby nwnk nwil isDw kIqI sumyr prbq aupir AiDkwru kIAw ] qusI bolhu
igAwnI]”
AMq : “qb bwby mrdwny ky bdn aupir hQu lgwieAw ] qb dwVI ictI hoeI geI ] qb
mrdwnw dy AwieAw ] qib rQ cly ] isDw pwis jwie phucy ] qb isDW Adysu
Adysu kIAw ] bwby jI aupdysu dIAw ]1]”

h`Q ilKq nM : MS 839 P


isrlyK : kl jug nwil bwby dw bolxw
lyKk : nwnk
smW : sMbq 1904 ib`kRmI
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 424 a- 430 a
Akwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 16 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk [

223
AwrMB : “< siqgur pRswid ]] swKI kl jug nwil bwby dw bolxw hoieAw
mhlw 1 ] sRI gurU bwbw nwnk jI smuMdR dI kwCV jwie inkly ]”
AMq : “qyry vcnw ipCY myrw cldw kCu nhI ] pr jo qyry koeI Aghu hosI so qyrw gurU
hovgu ] Aqy hor sdI hau iksy dI rihx nhI dydw ] Aqy qyry krxy dI qUhY jwxY ]
swKI sMpUrn hoeI ]” ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 839 b


isrlyK : gurU Amr dws jI kI swKI
lyKk : nwnk
smW : sMbq 1904 ib`kRmI
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 430 a- 431 a
Akwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 16 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk
TIk [
AwrMB : “swKI gurU Amr dws jI kI m:3] jo gurU kw isKu hY iqnw jog aupdys hY ]
prweI iesqRI nwil pRIiq nhIN krxI ]”
AMq : “Drm kI ikriq krxI ] dyvxhwru gurU bwbw hY ] isK kI syvw krxI ] 1 ]”

h`Q ilKq nM : MS 839 B


isrlyK : jugwvlI mhlw 1
lyKk : ieQy vI lyKk nwnk nhIN [ kOx hY ?
smW : sMbq 1904 ib`kRmI
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 431 A- 447 a
Akwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 16 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ] jugwvlI mhlw 1 ] pihlI audwsI bwby nwnk kIqI
pUrb kI iqq smy bYTw smuMdR kI bryqI mih ] paux Ahwr kIqw sI ]”
AMq : “iqqwlI lK vIh hjwr ] joV chu jugw kw ] jugwvlI JMfy bwFIAw dI ] ibss
hr dys kY ngr qt Gwt kY ] iDAwau jugwvlI kw sMpuUn hoXw ]
chu AKrw kw joV vwhgurU kI imrjwdw ]
17,28000 sqwrh lK ATweI hjwr siqjug kI imrjwdw ]
12,96000 bwrh l`K iCAwnvy hjwr qRyqY jug kI imrjwdw ]
8,64000 A`T l`K cauNt hjwr duAwpr jug kI imrjwdw]
4,32000 cwr l`K bqRIh hjwr kl jug kI imrjwdw ]”

h`Q ilKq nM : MS 839 m


isrlyK : Awid AMq kw iDAwau

224
lyKk : nwnk
smW : sMbq 1904 ib`kRmI
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 447 A- 468 A
Akwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 16 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] rwgu rwmklI mhlw 1 ] iDAau Awid AMq kw cilAw]”
AMq : dyvqy sgl kroVI qyqIs khwvin ] bvMjw bIr AKr hY bwvin ] causT jognI
GVIAw sB kIn ] nwnk Et dws iqn Drin imiQlIn ]”

h`Q ilKq nM : MS 839 X


isrlyK : vwhu vwhu kw mhlw 1
lyKk : nwnk
smW : sMbq 1904 ib`kRmI
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 468 A- 480 a
Akwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 16 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg dy kuJ p`qry auKVy hoey hn [ vYsy ilKweI suMdr poQI dI hwlq
TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ] rwgu rwm klI iDXwau vwhu vwhu kw mhlw 1 ]”
AMq : “kir vwhu vwhu rKwXw Akws ] qhw vwhu vwhu ibnu Avrn pwsu ] qhw vwhu vwhu
sXom qwmu sUriq ] kir vwhu vwhu rwqw hir mUriq ] kir vwhu vwhu idn rYn aupwey]
nwnk Aip aupwie rMg bnwey ]34 ]”

h`Q ilKq nM : MS 839 r


isrlyK : jnk Bgiq kI gost
lyKk : nwnk
smW : sMbq 1904 ib`kRmI
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 480 A- 498 A
Akwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 16 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] gost jnk Bgiq kI ] qRyqY jug mih rwjw jnk hUAw ]
imQlw kw rwju jnk krdw Qw ] qRyqY jug mih bfw Drmu Awqmw rwjw Qw ]”
AMq : “so jI pR aupkwr kau sMswr Awvqy hYin ] iPir jIAw ky auDwrx kau gurU nwnk
jI klI kwl mih AwXw ] jgu ins qwrxy kau ] 1 ] swKI pUrI hoeI ]”

225
h`Q ilKq nM : MS 839 l
isrlyK : jugw kw vIcwr
lyKk : nwnk
smW : sMbq 1904 ib`kRmI
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 498 A- 500 a
Akwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 16 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] Agy jugw kw vIcwr ] siqjug gurU kw nwau ] AhI
imrAwn byd swm pauVIAw ] 70 ] rwj kIqw ]”
AMq : “bydu AQrbxu ] eyQy jg mnuKu pvYgw ] eyq jug jo pYrI pvngy so sB auDrn gy
] 1 ] swKIAW id Akwr kI pUrI hoeI ]”

h`Q ilKq nM : MS 839 v


isrlyK : iblwvl kI vwr, slokw nwl mhlw 1
lyKk : nwnk dwis
ilKwrI : vswKw isMG
smW : sMbq 1904 ib`kRmI
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 500 A- 513 a
Akwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 16 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] rwg iblwvl kI vwr slokw nwl mhlw 1 ] sulqwn
pyroswh kI DunI gwvxI ] slok mhlw 1 ]”
AMq : “ijnI swihbu buiJAw hau iqnkw mMgxhwru ] ijnI jwqw prvdgwru ] 23 slok
m:1 ] ijnw gusw KudI mtweIAw Kyru invwju kmwih ] nwnk dwis kbUl qY dyh
dIdwir smwih ] 1 ] vwr pUrI hoeI ]”

h`Q ilKq nM : MS 839 V


isrlyK : gXwn srodw
lyKk : nwnk dws
ilKwrI : jmeIXq isMG
smW : sMbq 1904 ib`kRmI
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 513 A- 536 a
Akwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 16 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk
TIk [

226
AwrMB : “< siqgur pRswid ] rwg rwm klI gXwn srodw ] mhlw 1 ] purKoqm
prmwqmw purn ibsvy bIs ] Awid purK Abcl quhI qoih invwvo sIs ] 1 ]”
AMq : “ieiq sRI gXwn srodY mwlw mMqY nwnk dws ikRq gRMQ sMpUrn smwpqM ] dohrw ] ]
sMbq ibkRm rwie ko aunI sY qy cwr ] BwdRo pMJvI jwnIXo buDvwr jI ADwr ] 1 ]
suDw srovr qt ilKXo gur pgDr kY DXwn ] jmeIXq isMG pTnMrQM ilKXo vswKw
isMG jwn ] Bulx AMdR sB ko Abul gurU krqwr ] isK gurU ky soD pVo ieh jIau hY
Bulxhwr ] 1 ] ]” ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 840


isrlyK : pwrs Bwg pMjwbI rUpAWqr kImIAw swAwdq BwKw
lyKk : Al gjwlI
p`qry : 1 a – 438 A
Akwr : 34 X 20 s.m. ilKq : 27X 14 s.m.
vyrvw : ijld do g`iqAW ivc Kuly p`qry bMny hoey hn[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[
sqrW pRqI pMnw-14 hn[
Awm vyrvw : kuJ p`qirAW dw sweIz ivc Prk, Coty v`fy sweIz dy hn [ SurU ivc iek p`qry ƒ
kwgz lgw ky joiVAw hoieAw hY [ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [ hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ikDry ikDry hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “< siq gur pRswid ] go ibMdwXnm : < siqgur pRswid [ sRI siqgur jI
shwie ] hrXynm: ] kImIAw sw Awdq kI BwKw ilKqy ] AQ iDAwau AwpxI
pCwxkw ] ausqiq Ar skr jo hY mhwrwj kwso AMb iqky qwry Aru myG kI bUMdW ]
Ar pqR bnwspqI ky ]
AMq : “Aru isblI kau BI bMdI Kwny ivKy jb imqR imlxy Awey Qy ] qb isblI ny
prIiKAw ky nimiq aun kau pwQr (p`Qr) mwry] qb vhu Bwg gey ] bhuiV isblI
ny khw jo qum JUTy imqR ho ] kwhqy jo imqR ky duK ivKy imqR kau duKu nhI Bwsqw
]1]
AQ iDAwau pRIiq kw sMpUrnU huAw ]1] AQ pwrs Bwg sMpUrn hUAw ]”

h`Q ilKq nM : MS 841


isrlyK : rwm cirqR mwns, bwl kWf
lyKk : sMq isMG igAwnI
ilKwrI : bUtw isMG, swDU
smW : sMmq 1894 ilpI kwl: 1926
p`qry : 1 a- 807 A
Akwr : 36 X 16.5 s.m. ilKq : 24X 12 s.m.
vyrvw : Kuly p`qry do g`iqAW ivc bMny hoey hn[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ pihly
pMny aupr cOhrw hwSIAW, fIzweIn bxwieAw hoieAw, bwkI pMinAw aupr hwSIAW
dovyN pwsI do-do kwlIAW lkIrW, do do kysrI lkIrW Aqy iek motI lkIr[ sqrW pRqI
pMnw-12 hn[

227
Awm vyrvw : swrI poQI ivc hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ilKweI suMdr, poQI dI hwlq
TIk TIk hY [keI pMinAW aupr hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY poQI dI
hwlq Awm krky TIk TIk [ pMnw nMbr dohrw idqw hoieAw hY [
AwrMB : “< ] sRI rwm cMdRXnm: ] bwl kWf sO mMgloqr cwroN sMbwdoN ky hyqu smwsvXws
krq coqr sRI rwm cMdR ] iekoN y pRgXx ky kwrx pun : Avqwr Dwrxw dus†oN koN mwrxw
DnuK BMg pRsMg kho ]”
AMq : ieiq sRI rwm cirqRy mwnsy skl kil kluwK ibDuMs ny Aivr lB ik sMpwdny]
pRQmo supwhw sRI rwm cMdR jI sMqw isMG ibnYq krqw hY srb sMqo ny mulAlp mqI
dIn XUMn qwKXmw krnI hy rwm cMdR pwt (A`gy isAwhI l`gw ky A`Dy qoN ijAwdw
mtwieAw hoieAw hY ilKq pVI nhIN jWdI ) AOr bI bl dyxw qum ko nmskwr hY
bwr bwr ] rwvx kI idg ibjY Awidk jo pRsMg logoN ny pICy fwr dI eyQy so XQw
lB p BI jI kI Awid suD ipRqW dyK kr sB inkws dInY hY Xdip gMgw jI kI jnm
kQw BI AwKXyp khI QI prMqu ieh pRsMg suMdr jwn kr cOpwXW kI kuCk isQlqw
imtwie kr rwKXw hY ] sUB msqw ] = ] = ]
sMbq 1894 ] AO 1926 ilKw ieh kWf bUtw isMG swDU ny AsU kI 5 ] bwl kWf :
ieiq BXo ] bwl kWf : ] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 842 sMgRih


isrlyK : gur rqnwvlI
lyKk : B`lw, srUp dws
p`qry : 1 a – 44 a
Akwr : 33 X 17 s.m. ilKq : 28 X 14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI
pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ ikDry ikDry hwSIey qoN bwhr ilKq, ivc ivc
kwnI bdlI hoeI hY [ pMnw nMbr 9 qoN bwAd iek p`qrw KwlI CifAw hoieAw hY [
ilKweI cMgI [ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< ] siqgur pRswid ] AQ gur rqnwvlI ] swKI mhlw 1 ] dohrw ] mMgl
crn ] E oAm nmo krqw gur inrgun srgun rUp ] bRhm nwm dwqw mukiq sur nr
mn jip Bup ]1] nmo vwihgurU vwih siq nwmu krqw purK ]”
AMq : “dohrw ] hir hir jin doaU eyk hY ibb ibcwr kCu nwih ] jlqy aupij qrMg
ijv jl hI ibKY smwih ] 12] ieq sRI gur rqnwvlI ds gurau swq iqs pUrin
suB msqu ] vwihgurU muK kro aucwr ] hoie idAwl kr ley auDwr ]10 ] sRI
vwihgurU jI kI Pqy hY ]

h`Q ilKq nM : MS 842 A


isrlyK : mihmw pRkwS
lyKk : B`lw, srUp dws
p`qry : 44 a – 465
Akwr : 33 X 17 s.m. ilKq : 28 X 14 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[

228
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ ilKweI suMdr kwnI bdl ky kIqI hoeI [ poQI
dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] dohrw ] siqgur pRkws swKI jnm jgu gwviq inq nIq]
mihmw pRkwS iqh nwm Dwr ilK poQI kIqI mIq ]”
AMq : “ eyh bMdy kI kQw sMCop khI jo sunI ] Agy swKIAw dsm mhlw kIAw Aru bMdy
kI sMpUrn hoeI ] sRI vwh gurU muK kro aucwr ] hoie idAwl kir ley audwr ]”

h`Q ilKq nM : MS 842 e


isrlyK : rwm cirqR
lyKk : B`lw, srUp dws
p`qry : 466 a – 473 A
Akwr : 33 X 17 s.m. ilKq : 28 X 14 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 12 hn[
Awm vyrvw : keI pMinAW aupr ilKq DibAW vwlI hY Aqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
ilKweI cMgI [ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI rwm cirqR ilKqy ] hr Bgq hyqu AnMd kMd ] Drm
nuj rUp lIey AnMj sMg ] mK mn n hyq kInw ibcwr ] qwVkw subwh hqkI
AwauDwr ]”
AMq : ieq sRI rwm cMd cilqR sMpUrnM ] isRI Amr swhb kI Aaulwd bwbw srUp cMd jI
ny BwKw sMCop kIAw ]

h`Q ilKq nM : MS 843


isrlyK : sRI rwm Avqwr kI lIlw
lyKk : Awqmw rwm audwsI
smW : sMmq 1886
p`qry : 11 a – 416 A
Akwr : 17 X 13 s.m. ilKq : 14 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw; auKVI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN
pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI pMnw nMbr 11 qoN Suru huMdI hY Aqy rcnw SurU qoN ADUrI hY [ ijld auKVI hoeI
hox kwrn, p`qry vI auKVy hoey hn [ kuJ p`qry bhuq Ksqw hwlq ivc hn [ keI
p`qirAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ pr ilKweI cMgI Aqy poQI dI
hwlq TIk TIk hY [ pihlIAW sqrw p`qrw 11 dIAw nhIN hn [
AwrMB : “Awmu sIqu sIs py sihE ] ku swdU Biv cu dyink seI bwiF jtw Jwau ijv BeI]
46 ] Awie jtw Awlxo pwXo ] swD jwn kY sdnu bnwXo ]”
AMq : “ieiq sRI rwm Awvqwr kI lIlw KOVs iDXwie pUrn Bey ]16] jumlw ]205]
smq Twrw sY iCXwsI imqI puhE idn nwvI vwr som iQiq kwdsI ] ilKI Awqmw
rwm audwsI BweI frolI suKvws ] Bul cuk bKsxI vwhgurU vwhgurU jpxw jnm
svwrnw ] rwm hry hir rwm hry hir ikRsn hry hir ikRsn hry hir ikRsN hry ]]
srbq swD sMgq pYrI pYxw ]

229
Agy AKIrly do pMinAW aupr ] jognI ] Aqy mMqR jhy ilKy hoey hn [ ijs dw ies
rcnw dw nwl koeI sbMD nhI hY ]”

h`Q ilKq nM : MS 844


isrlyK : mhw BrQ
lyKk : duAwrkw dws , kiv
smW : sMmq 1806 ibkRmI
sQwn : Akwl gV - bwrw ngrI
p`qry : 1 a – 278
Akwr : 17 X 13 s.m. ilKq : 13X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw; Ksqw hwlq ivc[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw
dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI , AKIr ivc kuJ iek - do p`qry ivckwroN Pty
hoey hn [ ilKweI vI bhuqI swP nhIN hY [ poQI dy p`qrw nMbr 278 aupr sQwn bwry
ieMj iliKAw hoieAw hy [ “gV Akwl poQI ilKI” gun jn lyh suDwr ] surjn dws
hr Bgq dyih ismrY ikRsn mrwr ] bwrw ngrI khI sQwnw ] iqn mY suB Akwl
gV mwnw ] qw mY rwie DRM jo rhy isMG rqn qwhI so khy ]
AwrMB : “< ] siqgur pRswid ] AQ mhwBrQ ikRq kv duAwrkw dws jI kI ] rwg
sorT ] dohrw ] rwm nwm jp duÍrkw insvwsur kr iDAwny ] qIn lok mY rwKIey qyro
krImwnu ]"
AMq : “ikRq kv duÍrkw dws dI smpqM ] dohrw ] ss isDI nO nwQ jo qwko ibMdI dyh ]
sMmq pwXo gunI ny Awp Bl PV lyhu ] idRg iqR guny Arid swjo puin vdh dy
pwie] mn dUno lMkD isr sMmq ilKXo bwhie ] vYswK mws Aq hI Blo rv ko
idvs AnUp iQq duAwdsI suB GVI poQI ilKIAw AnUp ] dohrw gV Akwl poQI
ilKI gun jn lyhu suDwr ] surjn dws hr Bgq dyih ismry ikRsn mrwg ] bwrw
ngrI khI suQwnw ] iqn mY suB Akwl gV mwnw ] qw mY rwie DRm` jo rhy isMG rqn
qw hI so khy ] poQI pUrn BeI sujwno ] Bulw cUkw bKsIau surnq mrI jwnw ]”
ies qoN A`gy do vK vK nu`sKy ilKy hoie hn [

h`Q ilKq nM : MS 845


isrlyK : sRI gurU bMs cMdoRdY
lyKk : Bwg isMG
ilKwrI : bIr isMG
smW : sMmq 1923
p`qry : 1 a – 100 a
Akwr : 17 X 25 s.m. ilKq : 11 X 18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAW dovyN pwsy do do lwl,
ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw - 19 hn[
Awm vyrvw : poQI ivc QW QW hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI , hwSIey qoN bwhr vI ilKweI
kIqI hoeI hY [ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [

230
AwrMB : “< sRI siq gur pRswid ] ] AQ sRI gurU bMs cMdoRdY ilKXqy ] kib`q ] sq icq
ko kwrj ivicqR qy icqR jwny jwny BgvMq AnMq sunwm DwirXy]”
AMq : ‘pMnw 99 Bwg isMG gur ko nmoXwqy vrMvwr ] lKw ky guro ky pQ my icdko dXo
ivcwr]657] AQ gRMQ smwpq ie`C ] mhwrwj ds gurn ko khXo subMs suDwr] suny
pVy jo Xwih ko lh so sd suKswr ] gur subMs cMdRodY jg huie rho jbY pRkws ] duK
AMDyr ko dUr kr isK ckor suKvws ]
pMnw 100-dohrw ] sMgiq ko suq hukim hir Dr Dr goq suAwh ] sMgq gRwmM vsq
so nmo mmqwh ] jnm mwqR Gr qih ky kRm hir ko huie jwn ] isK swDn mY vsXo
sdXw qy gRMQ bKwn ] sMDXw ieMdX ieMdRX Bn gRhsu Awqmw joie ] AMkn kI gqM
ault gun qau ieh sMmq (1923) hoie ]668] suDw susr mY vws kr mGrm smh
hoie ] ikRsn pK kI qoRdMsI gRMQ sMpUrn hoie ]669] bIr bIr mY bIr hir hm ko
ey mb qwie ] gursubMs cMdRodY kQ kr muJY sunwie ] 671 ] Xwqy pRQMm lKwXo bIr
isMG nY gRMQ ] jih pVY suK lhYgo jo gur ds ko pMQ ] 672]
ieiq sRI dsm grubMs cMdRodY SuBM Bvyiq ]” Agy do p`qry hwSIey vwly KwlI Cf
ky,pMnw nMbr 71 AMkiq kr ky iliKAw hoieAw hY [ jo nkl krky lgwieAw hoieAw
hY [

h`Q ilKq nM : MS 846 sMgRih


isrlyK : bwxI dwdU idAwl
lyKk : dwdU idAwl
p`qry : 1 a – 193 A
Akwr : 18 X 17 s.m. ilKq : 12 X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAW dovyN pwsy do do lwl lkIrW , iek nIlI
lkIr Aqy ivckwr iek pIlI motI lkIr[ sqrW pRqI pMnw - 12 hn[
Awm vyrvw :poQI dy pihly p`qirAW aupr fIzweIn bxw ky iliKAw hoeAw hY [ hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI [ hwSIey qoN bwhr vI ilKq [ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk
TIk hY [ poQI dy SurU ivc iSvjI pwrbqI, sRI gxys jI dI Poto kpVy dy Qwn nwlo
auqwr ky lgweI lgdI hY [
AwrMB : “ sRI rwm jI siq ] sRI sÍwmI dwdU idAwl jI ko ikRq ilKXqy ] pRQm gurdyv ko
AMg ] dwdU nmo nmo inrMjnM ] nmskwr gurdyvq ]”
AMq : ieiq sRI dwdU dXwl jI kI smsq swKI sMpUrxM ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 846 A


isrlyK : pd dwdU dXwl
lyKk : dwdU dXwl
p`qry : 194 a – 334 a
Akwr : 18 X 17 s.m. ilKq : 12 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 12 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI rcnw Suru ivc fIzweIn bxw ky iliKAw hoieAw hY [ ilKweI
suMdr,poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [

231
AwrMB : “ AQ sRI sÍwmI dwdU dXwl jI kw pd ilKqM ] ipRQm rwg gOVI ] rwm nwm nhI
Cwfo BweI ] pRwxq jON inkt jIv jweI ] tyk ] rq rqI kr frY moh]”
AMq : “AMq smyN kI swKI ] jy qy gux bXwmY qyqy qYNq jYry mn swihb Awpxy kwrxY ]
ieiq rwg DnwsrI sMpUrxM ] rwg ] 27 ] pd 440 ] AMg 37 swKM 2480 ]
ieiq sRI sÍwmI dwdU dXwl jI kI smsq bwxI sMpUrxM Bvyiq] ]

h`Q ilKq nM : MS 846 e


isrlyK : As†k
lyKk : suMdr dws
p`qry : 334 a – 342 a
Akwr : 18 X 17 s.m. ilKq : 12 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 12 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk [ hwSIey
qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “ AQ As†k ilKqM ] AQ gurdXw Kt pdI dohw ] AlK inrMjn bMd kY gur dwdU
ky pwie ] doaU krqb jor kr sMqn kO isrnwie ] suMdr qoh hXwkrI sqgur ghXo
hwQ ]”
AMq : dwdU dXwl pRisD sq gur qWih mor pRxwm hY ] dohw ] suMdr As†k sb srs qum
ij jwnhu Awn ] As†k XWh khY sunY qWkY aupjY gXwn ] 10 ]4 ] ]
ies qoN A`gy kuJ hwSIey vwly p`qry KwlI C`fy hoey hn ]

h`Q ilKq nM : MS 847


isrlyK : Purkwnw bwby nwnk kw [Pkrnwmw]
p`qry : 1 a – 217 a
Akwr : 17 X 13 s.m. ilKq : 11 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw; auKVI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN
pwsy do do lwl ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI, Aqy p`qry vI auKVy hoey hn [ ilKq bhuq swP nhI [ hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ poQI dI hwlq bhuqI cMgI nhIN hY [ p`qry vI Ksqw
hwlq ivc hn [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] Purkwnw bwby nwnk jI kw ] swKI m`ky mdIny kI nsihq
nwmw ] bwby nwnk jI kw ] swih sirP qQW m`ky mdIny ivc ] rwg iqlMg ]
pwiqswhI pihlI ]
AMq : bwby kau sau qwrI pwau qy rKI nIsWnI eyihu] jo kru goujwriqk aus dI Pyrin jnmu
Dryie ] 210] bwby m`kw qwirAw kwjI qy aulmwie ] pIr PkIr mswieK sB crnI
leI lgwie ] ] gost m`ky dI pUrI hoeI ] 2 ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 848


isrlyK : mWfI kbIr jI kI swKI
smW : sMmq 1963 ibkRmI
p`qry : 1 a – 160 a

232
Akwr : 20 X 15 s.m. ilKq : 15 X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ poQI dI hwlq
TIk TIk hY [
AwrMB : “< siq gur pRswid ] AQ kbIr jI kI swKI mWfI ] AQ gurdyv jI ko AMg
ilKqy ] kbIr sqgur svWn ko srkw so DIsvIn dwq ] hrjI svWn ko ihqu hr
jn svIn dwq ]'
AMq : “ieiq ] kbIr jI kw pd spUrx Bvyq ] rwm nwm jI siq ] sRI sÍwmI dwdU
idAwl kbIr nwmdyv jI siq ] skl swD jI siq ] dohrw ] AgnIrs gRhy cMdRmw
sMbq ibkRm jwn ] kwrq kvid kI As†mI buDvwr suB mwn ]

h`Q ilKq nM : MS 849


isrlyK : klgIDr pRbMD kQnM
lyKk : sMqoK isMG, BweI
p`qry : 1 a – 385 A
Akwr : 34 X 26 s.m. ilKq : 23X 18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw - 17 hn[
Awm vyrvw : lwl isAwhI dw QW QW qy vKryvyN vwsqy prXog kIqw hoieAw hY [ swrI rcnw ƒ
AiDAwieAW ivc vMifAW hoieAw hY [ ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk [
pihly pMny aupr hwSIey dy fIzweIn bnwey hoey hn [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] < vwihgurU jI kI Pqy ] sRI BgauqI shwie ] AQ
klgIDr pRbMD kQnM ] dohrw ] qIno kwl Ailpq rihau Kojy jwih pRbIn ] bniq
sc dw nMd qRY jwnih mr mn qIn ]”
AMq : “kvI sMqoK isMG gur kI kQw ] kIn blwvn mmmq kiv jQw ] cqrQ ruq pUrI
kr qQw ] lIno swr jQw ibRq mQw ] ds pwiqswihn ky suB crn ] Dr kr DXwn
ibGn ikX hrn ] AIBlwKw inj pUrn krI ] dustin kI miq kCu nih ArI
]49] ieiq sRI gur pRkws sUrj igRMQy cqurQ ruqy siq gur kQw ibrcqwXM BwKwXM
kiv sMqoK isMG jQw miq brnnM nwm iek pMcw siq AMsU ]” ] ]
]
poQI pMjmI ] ] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 850


isrlyK : ivcwr swgr
lyKk : sMq inscl dws
p`qry : v`K v`K AiDAwey dy v`K pMny nMbr AMkiq hn [1 a – 10 + vyrvw hyT ilKy
Anuswr kul p`qry 264
Akwr : 34 X 14 s.m. ilKq : 27 X 10 s.m.
vyrvw : ijld KulHy p`qry do g`iqAW ivc bMny hoey hn[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[
hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW[ sqrW pRqI pMnw - 10

233
Awm vyrvw : p`qirAW dI igxqI bwry ies pRkwr hY vK vK AiDAwey dy v`K v`K pMny AMkiq
hn[ pihly 1 a –10 +33 + 7 + 48 +43+ 83 Aqy + 40 pMny Aqy 264 kul
joV bwry AKIr ivc ieMj iliKAw hoieAw hY [
“swKX pqMjl n jwX vY lyKk mImwsw vYdwqo [ kpl piqjl goqm kxwd jYmin
ibAwsw ] AKIrlw AiDAwey ijs dy 40 pMny hn nhIN hY [ ieMj jwpdw hY ik sRoq ny
poQI dyx smyN Gt idqy hox [ ilKweI suMdr, poQI ƒ vK v`K AiDAwey ivc pMinAW
Anuswr kpVy dI stirp ivc bMinAW hoieAw hY [ ijMnw dI igxqI Cy bxdI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI gxyswXnm : ] AQ ivcwr swgr igRMQ ilKXqy ]
AQ vsqU inrdys rUp mMgl ] do ]”
AMq : “jXo imQXw gur gRMQ qYN imQXw bMn shwr ] qXo imQXw gur byd qYN imQX jg
pRhwr ]6] l`K ArQ lK vwkX ko hÍY jgXwsU inhwl ] inrwvrx so Awp hY dwdU
dIn dieAwl ]
ieqI sRI ivcwr swgry gurU vydw idsw swDn pRwiqBwsk vrxMn nwm Ks† sqrMg
:6]” isvwXnm : ] rwmwXnmonm : ]

h`Q ilKq nM : MS 851


isrlyK : sBw pRkws
lyKk : hircrx dws
smW : sMmq 1841 ilpI kwl: sMmq 1949
p`qry : 1 a – 97 A
Awkwr : 17 X 24 s.m. ilKq : 11 X 19 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW[ sqrW pRqI pMnw - 19 hn[
Awm vyrvw : swrI poQI ivc hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ hwSIey qoN bwhr vI ilKq [
ijld auKVI hoeI [ keI AOKy sbdW dy ArQ idqy hoey hn [ AKIrly p`qry aupr
sMbq bwry ieMj iliKAW hoieAw hY [
dohrw :- byd ieMdu gj Bg inq sMvq sr kiv vwr ] swvn skul`qRXoN dsI
rcXo gRQ su ivcwr ] + + +
Aqy gRMQ aunI sY aunIjw mY iliKAw - iPr kitAW hoieAw hY Aqy iPr iliKAw hY [
gRMQ auxMjw mY iliKAw 1949 iliKAw [
pr auprokq ilKy Anuswr smyN ivc AMqir jwpdw hY[keI QwvW qy ilKweI
DibAW vwlI hY Aqy bhuq swP nhIN hY [ poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “< sRI gxysWXnm: AQ sBw pRkws ilKXqy ] dohrw ] gOr sXwp jbu puDrY
vsqu ivcwry eyk ] jpu ibsrg sO rwiK hY inj jn mn n tyk ]”
AMq : “dUir kriq juib krm giq mn dXwl suB gIq ] rwDw hir Xh gRMQ so krY sdw
suB pRIq ]45]”
ieiq sRI hir crx dws ikRqy sBw pRkwsy dsmo lws: 10 ] = ]
= ] sBw pRkws smwpqM ]dohrw ] byd 4 ieMdu 1 gj 8 Bg 1 inq svMq
sr kivvwr ] swvn skul`qRXo dsI rcXo gRMQ suivcwr ] ] + +
gRMQ auxMjw mY iliKAw ] 1949

234
h`Q ilKq nM : MS 852 sMgRih
isrlyK : bYNqw - gur prqwp gRMQ
lyKk : CWm dws
p`qry : pqrw/pMnw nMbr AMkiq nhI kIqy hoey
Awkwr : 14 X 24 s.m. ilKq : 11 X 18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw cwry pwsy do do lwl
do do kwlIAW ivckwr iek pIlI motI lkIr[ sqrW pRqI pMnw - 17 hn[
Awm vyrvw : poQI Ksqw hwlq ivc hY p`qry iek pwsy qoN k`ty hoey hn Aqy pMnw nMbr vI AMkiq
nhIN kIqy hoey [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ilKweI TIk TIk hY Aqy pVHn
Xog hY [ poQI dy SurU ivc kuJ p`qry nhIN hn [ Aqy ieMj jwpdw hY ik rcnw ADUrI
hY [
AwrMB : “gur pRqwp gRMQ ilKXqy ] dohrw ] sqgur mory jwgdy ros n bIc jhwn ] ihMdU
qurkW srb ky sWJy sq gur mwn]”
AMq : “dohrw ] qyg bhwdr lwfly bydW my prbIn ] qw ikrpw aun pwie ky pUrI kIn]
CWm dws kI bynqI suno grIb invwj ] Akr ArQ jo BuilAw pUrw kro smwj
]2]1]”

h`Q ilKq nM : MS 852 A


isrlyK : srPI [ SIhrPI ]
lyKk : CWm dws
smW : sMmq 1944 ibkRmI
p`qry : p`qrw nMbr AMkiq nhIN hn[
Awkwr : 14 X 24 s.m. ilKq : 11 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 17 hn[
Awm vyrvw : ilKweI pVHn Xog, poQI dI hwlq bhuqI vDIAw nhI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ srPI (ishrPI) CWm dws kI ilKXqy ] AlP
ielwh dw Awsrw rK bylI kUVw dyiKAW kul sMswr Xwro ] qyry nwl sWnI sBy rvw hoey
Awpo Awp jWdy bDI qwr Xwro ]”
AMq : “Awpy gurU qy Awp jo bxy cylw ikqy Bry pwxI ikq pIvdw eI ] Awpy vyKdw sRb ƒ
CWm dwsw jYsy Kwb Anyk lKINvdw eI ]30 ]2]
isrPI sWm dws kI pUrI hoeI ]”

h`Q ilKq nM : MS 852 e


isrlyK : cOpt gRMQ
lyKk : sWm dws
smW : sMmq 1944 ibkRmI
p`qry : p`qrw nMbr AMkiq nhIN
Awkwr : 14 X 24 s.m. ilKq : 11 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [ ilKweI, rcnw dy ies Bwg dI cMgI ]

235
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ cOpt gRMQ kI ilKXqy ] dohrw ] crn pUj gurdyv
ky cly Avqwr ] SWm dws kI bynqI bMdn vwrMvwr ]1]”
AMq : imqI Pgx dI AwK dy idn pMjI Bwly ] vrg kwl iPr KMf jo ss CWm vKwly
]25] ieiq sRI cOpt gRMQ spUrnM smwpqM ]4 ]”

h`Q ilKq nM : MS 852 s


isrlyK : gurDwrw
lyKk : mIhW isMG
lyKwrI : sWm dws
smW : sMmq 1940 ilpI kwl: sMmq 1950
p`qry : nMbr AMkiq nhIN [
Awkwr : 14 X 24 s.m. ilKq : 11X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-16 hn[
Awm vyrvw : ilKweI DibAW vwlI bhuqI swP nhIN [ poQI dI hwlq TIk TIk ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] dohrw ] sqgur drsn kIiqAw gurmuK sdw hulws ]”
AMq : “mIr pIr sB crnI lwgy ] hm sy jIv hjwrw ] swvl mUrq dIn idAwlw CWm
dws gurDwrw ] 144] Bul cuk bKsxI ] igRQ spUrnM ]”

h`Q ilKq nM : MS 852 h


isrlyK : gur prqwp gRMQ
lyKk : mIhW isMG
lyKwrI : sWm dws
smW : sMmq 1940
sQwn : dody dI Drmswlw
p`qry : p`qry AMkiq nhINN hn[
Awkwr : 14 X 29 s.m. ilKq : 11 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-16 hn[
Awm vyrvw : ilKweI cMgI ; poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] r]12] suMdr dyK srUp jo suMdr krdy bol ] suDw smwny
vwk gur gurmuK pIvy Jol ]”
AMq : “ jy ko pVsI eys ko lw kr idlo prIq “cwr pdwrQ pwvsI gur kw drsn nIq
]254] sMmq aUnI sYkVy Kt Ar cwlI jWnw ] pihlI smJo hwV kI suglw pK
pCwnw ] 255 ] gur prqwp gRMQ sMpUrnM ]”

h`Q ilKq nM : MS 852 k


isrlyK : isrPI CWm dws kI
lyKk : mIhW isMG
ilKwrI : CWm dws
sQwn : dody dI Drmswlw
p`qry : p`qry AMkiq nhIN
Awkwr : 14 X 29 s.m. ilKq : 11 X 18 s.m.

236
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg dI hwlq TIk TIk ilKweI suMdr ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] isrPI CWm dws kI ilKXqy ] kotVy iliKAw ] AlP
ielwhI eyko jwqw ijs kw srb pswrw hY ] jl Ql dy ivc jIv Anykw rojI
dyvx hwrw hY ]”
AMq : “CWm dws dw Kwb pCwno jyqw jgq pswrw hY ] 30 ] isrPI kotiVAW kI
sMpUrnM]”

h`Q ilKq nM : MS 852 K


isrlyK : mn pRcwvn gRMQ
lyKk : mIhW isMG
ilKwrI : CWm dws
sQwn : dody dI Drmswlw
p`qry : nMbr AMkiq nhIN
Awkwr : 14 X 29 s.m. ilKq : 11 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr [ poQI dI hwlq TIk TIk ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ mn pRcwvn gRMQ ] ilKXqy ] dohrw ] sq gur mory
jwgdy dws gulwb AbIr ] CWm dws kI bynqI kwto sMkt BIr ]”
AMq : “sMmq aunI sYkVy chuN qy cwlI jwnw ] swvx vdI ju AstmI pUr kIqw Awn ]
227] gRMQ sMpUrnM ] smpqM ] ikrpw sq gur dws gulwb kI ] Bul cuk mwP ]”

h`Q ilKq nM : MS 852 g


isrlyK : bYNqW
lyKk : mIhW isMG
ilKwrI : CWm dws
sQwn : dody dI Drmswlw
p`qry : nMbr AMkiq nhIN
Awkwr : 14 X 29 s.m. ilKq : 11 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : ilKweI cMgI [ poQI dI hwlq TIk TIk ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] bYNqw ilKXqy ] eyko eykm khq jU sq gur ijsy
dieAwl] rosn ivc jhwn hY so mY lIny Bwl ]”
AMq : “CWm dws gurBjn jU cly qumwry swQ ]14] nw ko bwd Abwd hY nrk surg kI
hoie] bMD moK sB kUV hY swvl dws bgoie ]19]”

h`Q ilKq nM : MS 852 G


isrlyK : pYNqI ilKXqy
lyKk : mIhW isMG
ilKwrI : CWm dws
p`qry : pMnw nMbr AMkiq nhIN

237
Awkwr : 14 X 24 s.m. ilKq : 11 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : ikDry ikDry ilKq DibAW vwlI hY [ poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] pYNqI ilKXqy CWm ikRq ] dohrw ] sqgur mo pY dXw kr
dIjy boD Apwr ] CWm dws kI buD ky sgly sok invwr ]1]”
AMq : “CWm dws kIAw jqI kvI jnW ky pws ] pYNqI A`Kr soD ky kIny ieksy rws ]41]
Awgy PwrsI ky hrP ilKXqy ]”

h`Q ilKq nM : MS 852 |


isrlyK : sorTw
lyKk : mIhW isMG
ilKwrI : CWm dws
p`qry : pMnw nMbr AMkiq nhIN
Awkwr : 14 X 24 s.m. ilKq : 11 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sorTw ] holI Kylq Awj sqgur dws gulwb jo ] c`Ty
ngr smwj sqgur kIn Awie ky ]”
AMq : “CWm dws gur pws gl ivc plU pwie ky] kInI hY Ardws Aogx myry mwP kr]”

h`Q ilKq nM : MS 852 c


isrlyK : PwrsI ky hrP
lyKk : mIhW isMG
ilKwrI : CWm dws
p`qry : pMnw nMbr AMkiq nhIN
Awkwr : 14 X 24 s.m. ilKq : 11 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr,poQI dI hwlq TIk TIk ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] PwrsI ky hrP ilKXqy ] kotVw ] AlP ielwhI eyk
pCwqw dUsr mno Bulwqw hUM ]”
AMq : “iksn rwDkW swcy hUey jmnw dy ivc nweI hU ] qYsy mwqw pIro jwno sq gur crnI
lweI hU ]”

h`Q ilKq nM : MS 852 C


isrlyK : gur mihmw
lyKk : mIhW isMG
ilKwrI : CWm dws
p`qry : pMnw nMbr AMkiq nhIN
Awkwr : 14 X 24 s.m. ilKq : 11 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr,ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY ]

238
AwrMB : “< siqgur pRswid ] cOpeI ] Awd invwaU gur ko mwQw] dws gulwb jgq ku
nwQw] dIjy myry isr pr hwQ ] CWm dws kI sux gur gwQw ]1] gur kI syvw jnm
n hoeI ] gur dr rihAW kwl n koeI ]”
AMq : “cMd smWny Cqr JulweI ] mihmw kbqy khI n jweI ] Cwm dws gurdyK kcihrI]
sqgur bcnw AMmRq lihrI ] 42 ] ]

h`Q ilKq nM : MS 852 j


isrlyK : vwr
lyKk : mIhW isMG
ilKwrI : CWm dws
smW : sMmq 1944 ibkRmI
p`qry : pMnw nMbr AMkiq nhIN
Awkwr : 14 X 24 s.m. ilKq : 11 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] vwr ilKXqy ] fyvFw] Awieq Akl n Awvy koeI kl
jug Awvy BwrI kry KuAwrI ] puMn Drm nrmUl n krdy pwpW dy ihqkwrI lwvn
XwrI]”
AMq : “mrnw qYnUN Xwd nw isr qy DONdw kwl ] swvl dws suxWvdw hosI mMdw hwl ] 29]
dyhI nwl n jwvxw kr qUN lwKau pwie ] kyqy Kwxy KwidAw jrw phucI Awie ]”

h`Q ilKq nM : MS 852 J


isrlyK : rsIly vwk
lyKk : mIhW isMG
ilKwrI : CWm dws
p`qry : pMnw nMbr AMkiq nhIN
Awkwr : 14 X 24 s.m. ilKq : 11 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 17 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr,poQI dI hwlq TIk TIk ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] rsIly vwk CWm dws ky ilKXqy ] dohrw ] Awid invwvo
sIs ko sqgur dws gulwb ] BgqW qwrn vwsqy ciVAWW hY Ahqb ]”
AMq : “kOqk Aysw dyK ky rwjw bhuq hrWn ] mnmo pCoqWvdw bhuqw krdw dwn ]94]
CWm dws sB Cof qUN kUVw hY sB swj ] JUTy hwQI GoiVAw JUTw sYnw rwj ]95 ]”

h`Q ilKq nM : MS 852 \


isrlyK : Pkrnwmw
lyKk : mIhW isMG
ilKwrI : CWm dws
smW : 1950
p`qry : pMnw nMbr AMkiq nhIN
Awkwr : 14 X 24 s.m. ilKq : 11 X 18 s.m.

239
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 17 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ Pkrnwmw ilKXqy ] dohrw ] sq gur mory jwgdy
sUqw Avr jhWn ] CWm dws kI bu`D ko kIjY hY AvdWn ]”
AMq : “soDy cwry brn jU ihMdU muslmwn ]115] sqgur nwm iDAwie ky kwrj krsI
koie] Cwm dws suK pwvsI jHNh qhN soB hoie ]116] imqI ivcwro mws kI PNgx
AT bIs ] sMmq aUnI sYkVy bydW hor clIs ]117 ]”
poQI ilKI mIhW isMG ny ilKweI dody dI Drmswlw bYT ky ilKI hY sweIN lok sWm dws
kI AwrP Bul cuk mwP krnI jI sweIN loko ] sMmq 1950 imqI Bdo idn 23 suB
msqM ]

h`Q ilKq nM : MS 853


isrlyK : sRI Bwgvqy mhWpurwxy iqRqI skMD
ilKwrI : BweI sMqyn
smW : 1841 ibkRmI ilpI kwl: sMmq 1900
p`qry : 1 a – 749 a
Awkwr : 34 X 34 s.m. ilKq : 24X 24 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw, hwlq mwVI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN
pwsy do do lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr; sqrW pRqI pMnw - 21 hn[
Awm vyrvw : gRMQ iBijAw hoieAw hY AKIr ivc p`qry Ksqw hwlq ivc Aqy KwDy hoey hn [
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY Aqy hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[
kwnI vI bdlI hoeI hY [ ishwrI, ibhwrI, hoVw, Aqy pYr ivc ‘r’ pwaux dw FMg -
purwxIAW ilKqW vWg hY [ ijld auKVI hoeI hY [ pihly pMny aupr rcnw SurU hox qoN
pihlw fIzweIn bxwieAw hoieAw hY [
AwrMB : “< nmo Bgvqy vwsu dyvwXw ] sRI ikRsnwX srxmmW ] dohrw ] ivGn hrx
mMgl krx Kym kusl prswd ] ausqq ausqq Xog hir ihq kr aucroAwd ] 1]
Cpw CMd ]” jY mukMd suKkMd prm AwnMd purwqn ] jY AKMf pRcMf dMJ inrdÍid
snWqn]”
AMq : “rv shMsikRq ky inkt soh qn BwKw dIp ] pr rv ibnies Qwn mo dIp hI drHy
smIp ]29] inmskwr prmwqmw gurCyd kir hml gRMQ ] suKI so jwkI ikRpw qY
pUrx BXo igRMQ ]30]
sMmq ATwrih sY iekqwlI smw skqk jwn ] eykwds snvwr ko pUrx BXo pUrn
]1841]
ieiq sRI Bwgvqy mhW purwxy dÍwds skMDy qyrvo DXwXw ]13]” = ]
= ] = ] smwpq msqu suB msqu ] ] = ]
iQiq eyk iksnw sukrvwr swaux dvcI poQI swhb sRI Bwgvq sprUn hoeI ] BweI
sMq mDsUdn dws dw cylw ] gurduAwrw iBMfwrI ]
imTypur spUrx hoeI ] ilKweI BweI sMqyn ] thl kIqI gMgw rwm ] bwvy mDsUidn
dws dy cyly sMmqu aunI sY pUrw hoAw ] 19 = = =
AgoN iek do p`qry KwlI Ksqw hwlq ivc hn [

240
h`Q ilKq nM : MS 854
isrlyK : sRI nwnk pRkws
lyKk : BweI kwn isMG
p`qry : 1 a – 484 a
Awkwr : 33 X 26 s.m. ilKq : 29 X 18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw pihly pMny aupr cwry
pwsy Aqy bwkI gRMQ dovyN pwsy do-do lwl lkIrW nwl[ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : ilKweI cMgI , pwisAW qoN p`qry ikrm Kurdw hn hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
Aqy hwsIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY [ SurU ivc kuJ p`qry hwSIey vwly
KwlI, Aqy aus qoN bwAd rcnw SurU kIqI geI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI nwnk pRkwS igRMQ ilKXqy ] dohrw ] eykMkwr siq gur
iqh pRswid sc hoie ] vwhgurU jI kI Pqy ibGn ibnwsn soie ]1]kib`q ]”
AMq : “ kwqk pUnm ibKY BXo igRMQ ibnaUnw 76 ] dyvw isMG ipq qy jnm kiv sMqoK
isMG nWmw brmWgih sq sMg ko kr siq gurU pRnwmw 77 ] ieiq sRI nwnk pRkwS
igRMQy auqrw rDy sc KMf pRsQwn brnnM nwm spq pcwsmo DXwie ] iKqm BweI
kwn isMG jI ] poQI shb jI ] ilKI hY ] igRMQ pUrw hoeyAw moK dy mhIny idn
buDvwr kwidsI cMdRmw isMG dw ] sMkRwq GVI 35 pl 58 mhUrqI 30 cMnnp`K
sudI] idn GVI 32 pl 39 ] vwhgurU jI ] ] ] ]
] ] ] ] ] ] ] ] ] ]
rwm rwsyN rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm
rwm
vwihgurU jI vwihgurU jI vwihgurU jI vwihgurU jI vwihgurU jI
gurU nwnk gurU nwnk gurU nwnk gurU nwnk gurU nwnk ]
] ] ] ] ] ] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 855


isrlyK : sUrj pRkws, sRI gur pRqwp sUrj gRMQ
lyKk : sMqoK isMG, kiv
smW : sMmq 1923
p`qry : 1 a – 625 A
Awkwr : 33 X 25 s.m. ilKq : 25 X 18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovy pwsy do do lwl
lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw - 18 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq Awm krky TIk TIk ,ilKweI suMdr; keI pMinAW aupr hVqwl Pyr
ky suDweI kIqI hoeI hY [ Aqy hwSIey qoN bwhr vI ilKq [ AKIrly p`qry iB`jy hoey
hox kwrn ilKweI spSt nhI hY [ gRMQ dy SurU ivc kuJ p`qry KwlI hn Aqy AKIr
ivc kuJ pMny hwSIey vwly k`ty hoey hn ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ sRI gur pRqwp sUrj grMQ ilKXqy ] sRI vwihgurU jI
kI Pqy] qIno kwl ju Aclu`N rih AlMb skl jgu jwl ]”

241
AMq : “kiv sMqoK As pRBU bMdo dÍy kir jog bwr, bwr kir bMdnw idn kir ciF
ijmqor ] ieq sRI gur pRkws sUrj igRMQ cqurQ rwjY sRI hir guibMd ausqiq brnMn
nwm pMc cqÍwirMs AMsU ]45 ] dohrw ]”
sMmq 1923 mhInw Pgx ] SuukRvwr ]

h`Q ilKq nM : MS 856


isrlyK : pMcm ruiq kQnM ] sUrj pRkws ]
lyKk : sMqoK isMG, Bwie
p`qry : 1 a – 459 a
Awkwr : 30 X 23 s.m. ilKq : 22 X 16 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw - 15 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, gRMQ dI hwlq Awm krky TIk TIk [ keI p`qirAW aupr hVqwl
Pyrky suDweI kIqI hoeI hY [ SurU ivc kuJ p`qry KwlI [
AwrMB : “fIzweIn bxw ky rcnw SurU kIqI hoeI hY [“< siqgur pRswid ] < ]sRI
vwihgurU jI kI Pqy ] AQ pMcm ruiq kQnM ] dohrw ] gXwnI DxwnI skl jn
ismrY nwmu ibAMq ] ijn jwnXo buD sÍCqy pry pwrBv sMq ]1]”
AMq : “ieq sRI gur pRqwp sUrj (sUrj pRqwp) igRMQy auqRAYny igRQy smwpqM brnnM kiv
sMqoK isMG ibcrqw BwKAw nwm Kst iqRsqI AMsU smwpqM ] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 857


isrlyK : sUrj pRkws III
lyKk : sMqoK isMG, BweI
p`qry : 1 a - 492
Awkwr : 36 X 26 s.m. ilKq : 24 X 18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw; auKVI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ pihly sPy qy
dohrw hwSIAw cwry pwsy, do do lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr[ bwkI swrI poQI
ivc do do lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw - 17 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI , Aqy p`qry vI auKVy hoey hn [ ilKweI suMdr,pr ivc hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ hwSIey qoN bwhr vI iliKAw hoieAw hY [ gRMQ dI
hwlq Awm krky TIk TIk hY [ gRMQ iBijAw hoieAw Aqy p`qry juVy hoey hn ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ pMcm rwis kQnM ] sRI vwihgurU jI kI Pqy ] dohrw]
qwr lgI auh pRym kI ismr nwm krqwir ] qwrn ko smRQ so nmo sq Avqwr ]”
AMq : “ieiq sRI gur pRqwp sUrj igRMQy Astm rwsy BweI PyrU pRsMg brnnM nwm ssTI ]
AMsU ] 60 ] rwj AstmI sMpUrnM ]” = ] = ] ]
A`gy kuJ pMny hwSIey vwly KwlI hn ]

h`Q ilKq nM : MS 858 sMgRih


isrlyK : ibhwrI sq seI kI tIkw hir pRkwS
p`qry : 1A –2a
Awkwr : 13 X 17 s.m. ilKq : 8 X 13 s.m.

242
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
lwl lkIrW[ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : iLKweI suMdr,rcnw ADUrI,poQI dI hwlq TIk TIk ]
AwrMB : “< sRI rwDw b`l BojXiq ] AQ ibhwrI sq seI kI tIkw hir pRkws ilKXqy]
svYXw ] qulsI dl mwlq mwl sON sXwm AnMg qy suMdr rUp suhW hI ]”
AMq : “pwnI gXo lil bwrj ko TihrY iPir bwr jpY nih pwnI - A`gy rcnw
ADUrI]”

h`Q ilKq nM : MS 858 A


isrlyK : sMCyp swr
lyKk : gurbKs isMG, kiv
smW : sMbq 1856 ibkRmI
p`qry : 1 a – 72 a
Awkwr : 13 X 17 s.m. ilKq : 8X 13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
lwl lkIrW[ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk ; ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI Aqy hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] dohrw ] prm purK prmwqmw sRI gurU nwnk dyv ]
bRmwidk jwko jpq Agm AgiD AByv ] jg qwrn kwrn krn piqq auDwr
Bwie ]”
AMq : “ieiq sRI sMCyp swr gRMQ ikRq kiv gurbKs isMG ibRcqwAM [ auqRwrD kQ smwpqM
] 1]] kQw spUrn ] poh ] soJvwr ] iekwdsI ]”
] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 859


isrlyK : ibkRm bqIsI
lyKk : dIvwn isMG koCV
smW : sMmq 1808 ilpIkwl: 1860 ibkRmI
sQwn : kwƒ vwx ngr
p`qry : p`qrw nMbr AMkiq nhIN
Awkwr : 23 X 19 s.m. ilKq : 19 X 15 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI, hwsIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI
pMnw-14 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI Aqy kwgz vI iek pwisauN kty hoey hn keI p`qirAW aupr
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, poQI dI hwlq mwVI ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ ibkRm bqIsI , ilKXqy ] dIvwn isMG koCV ieh
poQI kInI ] sMmq ATwrw sY AwT ] AstbIsq aupir iqh swT ] eyk shMsR eyk
saumn ] pMc aupr AsI kir mMn ] A`gy poQI dIAW lweInw KwDIAw hoeIAW pVIAW
nhI jWdIAW [ sMpUrn poQI hoeI jb ] AstmI iQq kulI kir gxIey ] CnCrvwr
sdw suK lhIAY ] A`gy jw ky iPr sMbq bwry iliKAw hoieAw ]

243
AMq : sMmq ATwrw sY sTvwlI ] mwh vdI cauds BwlI ] sukqr smwdpru ] poQI ilKI
ivc kwnUvwx ngR ]
koCV dIvwn isMG Drmswl ArogI ] pUrn kInI hrI isMG bRhmnBogI ] ilKqy
pVqy hoey inhwl ] nwm jpq kC khY n kwl ] nyqR joq dy hmw goey ] rog n
kaU hovY dyh ] isK gurU nwnk jI kw moh ] Blw krn hr muJ ko hoie ] DMn
bwbw nwnk DMn bwbw nwnk qU sc ] ihrdy mY pwp rhy n kK ] vwhgurU vwhgurU jI
sq gurU sq gurU sq gurU jI hr Bul cuk soD pVnI ] poQI sMpUrnM smwpqM ]”

h`Q ilKq nM : MS 860 sMgRih


isrlyK : gurbwxI tIkw
lyKk : AnMd Gn
p`qry : 1 a -2A
Awkwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 13 X 6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw[ isAwhI kwlI, vKryNvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI bhuqI swP nhIN ikDry ikDry D`ibAW vwlI hY Aqy hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY[ poQI dy SbdW dw tIkw keI vwrI bhuqI ivsQwr ivc kIqw
lgdw hY [ poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk[ poQI dy SurU ivc qqkrw ieMj
iliKAw hoieAw hY [ ijvyN :- “< - Awid pMny sRI jp tIkw, AnMd Gn bRnn
kIAw 1 ]” Aqy “< buhu sRI AwrqI jI kw tIkw AnMd Gn vrnn kIAw ]”
Aqy AKIr ivc, “bhu mMqR mUl jpjI bwby nwnk jI kw mMqR mhwqm smyq____
jpu tIkw - AwrqI tIkw mMqR bwby kw”
AwrMB : “< siq gur pRswid ] sRI gur nwnk rUp bRnqy ] kibq ] ivGn ky hrIly
drIly sB mMgl ky nwmky rsIly rMgIly hir nwm ky ] nwm ky jgIly svIly hir
nwmhU ky nwm ky auTIly jpIly hir nwm ky ]”
AMq : “gur nwnk jpjI kIE o inj mq ko inrDwr ] AnMd Gn tIkw kry qwko ArQ
ivcwr ]”

h`Q ilKq nM : MS 860 A


isrlyK : jpu tIkw
smW : sMmq 1882
p`qry : 2 A – 209 a
Awkwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 13 X 6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk TIk, keI QwvW qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY ]
AwrMB : “ < siqnwm krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid ] jpu ] tIkw ]”
AMq : “ieq sRI gur nwnk vMs pRsqq dsm purK sRI gur rwm dieAwl isK AnMd
Gn ivricq ] sRI jp tIkw smwpqM : 1 ] ] ]”

244
h`Q ilKq nM : MS 860 e
isrlyK : AwrqI - tIkw
tIkwkwr : AnMd Gn
smW : sMmq 1882
p`qry : 210 a – 265
Awkwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 13 X 6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk ]
AwrMB : “< siqgur pRswid dohrw ] ivGn hrn mMgl krn Xgmo hir ko nwm ]
AwnMdGn jo jn jpy sPl ho iqh kwm 1 ]”
AMq : “sMmqu purwx siq ArD sq Xugm AiDk hY jws ] mIn mws sMkr purI kIno
ilKn iblws ] ieq sRI gurU nwnk vMs pRsqq dsm purK sRI gurU rwm dieAwl
isK AnMdGn ivricqw AwrqI tIkw smwpqM ] lyKk pwTk Xo suBM BU Xwqw ] sRI
vwhgurU siq hY jI ] slu 1882 hwV mwsy sukl pKy iqQ Asut poQI ilKI ]”

h`Q ilKq nM : MS 860 s


isrlyK : mUl mMqR jp isromn
smW : sMmq 1882
p`qry : 265 A – 271
Awkwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 13 X 6s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI DibAW vwlI pr pVI jWdI hY [
AwrMB : “< sRI gur nmih ] AQ mUl mMqR jp isromn ]”
AMq : “Bgvq Cl AnwQ nwQy surix nwnk purK Awcuqh ] ieq sRI mUl isD mMqR
sMpUrnM jugq bRnnM ] cOpeI ]”
do iqMn p`qry hor ilKy hoey hn [

h`Q ilKq nM : MS 861


isrlyK : Bgq mwlw stIk
smW : sMmq 1769
p`qry : 1 a – 337 a
Awkwr : 16 X 11 s.m. ilKq : 12 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl hwSIAw dovyN
pwsy do do lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI, ilKweI suMdr,pr ivc hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [ ilKweI hwSIey qoN bwhr vI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid ] asUAsq sRI gxyswiX nmh ] AQ Bkœ mwl BwKw ilXqy
stIk ] AQ tIkw krqw ko mMgl crn] qQw kivq ]”
AMq : “sMpiq pRisD ds swq sY aunhqrI Pwlgun mws vid spqmI ] ivqwiXkY
nwrwXx dws suK rwm Bkq mwl lYky ipRXwdws aurvsy rhy CwXkY ]616 Agn
jrwvo lY ky jl mY bufwvo Bwvy sUrI pY cFwvo Gor grl ipvwvhI ibCU kitvwvo

245
kot swp lptwvo hwQI Awgy frvwvo eyqI BIq aupjwvhI isMG pY KvwvY Buim
gfvwvo eyqI KIAnI ivDvwvo moih duK nhI pwvhI ] bRj jn pRwn kwn vwq Xh
kwn kro Bkq so iv muKqw ko muK n idiXwvhI ]”
“ieiq sRI Bkiq mwl Bkq rsboDnI tIkw smwpqM sBM Bvyqw ] ]”
ies qoN A~gy ku~J p`qry Ksqw hwlq ivc hn]

h`Q ilKq nM : MS 862


isrlyK : aupdys blws
lyKk : gulwb dws
p`qry : 1 a – 242 A
Awkwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 14X 11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN
pwsy do do kwlIAW lkIrW kwnI nwl aulIkIAW hoeIAW[ sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI hY Aqy p`qry vI auKVy hoey hn [ p`qirAW dI hwlq bhuq
Ksqw Aqy ikrm KwDy hoey hn [ ilKweI vI mwVI hwsIey qoN bwhr ilKq kIqI hoeI
keI QwvW qy kwnI bdlI hoeI hY [ poQI dI hwlq bhuqI vDIAw nhIN hY [ hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI ]
AwrMB : “< sRI prmwqmwie nmwh ] AQ aupdys blws sRI gur gulwb dws jI kw Ar
hr guibMd suq kw pRsnoqR ilKXwqY ] hr guibMdo vwc ]”
AMq : “brn AsrmW dyq suK Xh aupdys blws ] pn sun krq ivcwr ko inrpC
hoie hulws ] mukqwdk ie`Cw sBy rhy n jo ies Koj ] msq hoie hr hwl mo hosI
sdw inroj ] 39 ] ieq sRI aupdys blws ko As†moivsRWm spUrnM smwpqM ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 863


isrlyK : swKIAW gurUAW dIAW
p`qry : AMkiq pMnw nMbr kty hoey hn
Awkwr : 10 X 8 s.m. ilKq : 7 X 5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw; isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW
pRqI pMnw-6 hn[
Awm vyrvw : poQI iek pwsy qoN k`tI hoeI , ijs kwrn pMnw nMbr vI nhIN hn poQI dy SurU ivc
Aqy AKIr p`qry nhIN hn Aqy sbMDq swKIAW vI ADUrIAW hn [ hwSIey qoN bwhr
vI ilKweI kIqI hoeI hY ]
AwrMB : “jo isK gurU kw Kqu ly gieAw sI iqs kw nwau BweI dieAw isMGu sI ] jb
nirMg swh KqkI ieih pwl vwcI qb nirMg swh BweI dieAw isMG kI auir dyKqw
BieAw ]”
AMq : “eyk idn sB AmIr muqsdI sUbwdwr bwidswh ky duoAly hih qb sB huM kI
auir dyiK kY bwidswh kihAw koeI AYsw hoie jo rmdws aUpir cVI kry ] qW pYdw
Kwn pTwxu solw hjwr GoVy kw ibrwdrIdwr ] boilAw pwqswh slwmiq rmdws kau
kmwx ky gosy isau pkiV kY swihb ---“
A`gy pMny nhIN hn rcnw ADUrI hY ]

246
h`Q ilKq nM : MS 864
isrlyK : bwrw mWh dsW gurU swihbw dy [
lyKk : sMq isMG
smW : sMmq 1935
p`qry : 1 a – 240 a
Awkwr : 8 X 6 s.m. ilKq : 5 X 4 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW, ivckwr kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-5 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [ pihly pMny aupr fIzweIn bxw ky rcnw
SurU kIqI hoeI hY ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] bwrwmwh gurU nwnk swihb kw ] k`qk pUrxmwsI sRI
gur nwnk jnm lIAw ] kul kwlU qt Dwm sBn iml mMgl cwr kIAw ]”
AMq : “ieiq sRI bwrwmwh gurU nwnk jI kw sMpUrnM msq suB msq ]” ] ]
] ] ] ] ] ] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 864 A


isrlyK : bwrw mwhw gurU AMgd swihb jI
lyKk : sMq isMG
smW : sMmq 1935
p`qry : 16 a – 29 a
Awkwr : 8 X6 s.m. ilKq : 5 X 4 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-5 hn[
Awm vyrvw : poQI iBjI hoeI mwlUm huMdI hY [ ilKweI cMgI Aqy pVHI jWdI hY ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ gur AMgd swihb jI ko bwrw mwih ] icq suno icq
lwie cirq sRI gur AMgd jI ky ] riq idvs hir iDXwn mgn sB ibKtI Bey
PIky ]”
AMq : “pRym Dwr ipckwr Cutq bRhm gXwn gulwl imtI Kt pt ” ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 864 e


isrlyK : bwrw mwhw gurU Amr dws jI ]
lyKk : sMq isMG
smW : sMmq 1935
p`qry : 29 A – 43 a
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 5 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [ ijQy pihlI rcnw Kqm huMdI hY, auQoN
iek pMnw KwlI Cf ky dUsrI rcnw SurU huMdI hY [ keI pMinAW aupr hVqwl Pyrky
suDweI kIqI hoeI hY ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ gurU Amrdws jI ko bwrw mwhw ] Amrdws sq
gurU Amr inj dwsn ky krqw ] kwmwidk ky smr mwih jn rCk Kl hrqw ]”
AMq : “ieq sRI gurU Amrdws jI ky cirqR bwrwmwh sMpUrnM ]”

247
h`Q ilKq nM : MS 864 s
isrlyK : bwrw mwhw sRI gurU rwm dws jI ]
lyKk : sMq isMG
smW : sMmq 1935
p`qry : 44 A – 56 A
Awkwr : 8 X6 s.m. ilKq : 5 X 4 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 5 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk , ilKweI suMdr pr ikDry hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ sRI gurU rwmdws swihb jI ko bwrw mwh ] sRI gurU
rwm dws kI kIrq jwnq jg swrw ] nwm bfweI gurqy pweI jg suK qj fwrw ]
rwm cMdR qRyqw mY Ab kl rwm dws iqn nwmw ]”
AMq : “sMq hrI ins idn ismrn kr pun pun khu sRI rwm ] rwmXh bwrw mwh pVo
]13 ] ieq sRI sRI gurU rwmdws jI ko bwrw mwh smwpqM ]”

h`Q ilKq nM : MS 864 h


isrlyK : bwrw mwhw sRI gurU Arjn jI ko ]
smW : sMmq 1935
p`qry : 56 A – 73 A
Awkwr : 8 X6 s.m. ilKq : 5 X 4 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 5 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr ,poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ sRI gurU Arjn jI ko bwrw mwh ] gur Arjn gun
gwie sBn kO mwn dwn inq dIjY ] jnm jnm ky pwp ktn kO sqnwm idRV kIjY]”
AMq : “ieq sRI gurU Arjn jI ky gun bwrw mwh smwpqM ] dsKq hirnwm isMG jI ”

h`Q ilKq nM : MS 864 k


isrlyK : gur UhirgoibMd gux
lyKk : sMq isMG
smW : sMmq 1935
p`qry : 74 a – 119 a
Awkwr : 8 X6 s.m. ilKq : 5 X 4 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 5 hn[
Awm vyrvw : keI pMinAW aupr ilKweI spSt nhIN [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ sRI gurU hir goibMd isMG jI ky gun brnnM] sRI gurU
hir goibMd isMG jI soF kul jliD pRgt BeycMd ]”
AMq : “Awip jwie kIrqpur mY Aibcl hir Dwm pDwr ] swr gun sMq hrI gie
]22]
ieq ] sRI gurU hir goibMd jI ky pUrbwrD auqrwrD cirqR brnnM ] 6 ] ]”

248
h`Q ilKq nM : MS 864 K
isrlyK : bwrwmwh gur hir rwie jI ]
lyKk : sMq isMG
smW : sMmq 1935
p`qry : 120 a – 134 A
Awkwr : 8 X6 s.m. ilKq : 5 X 4 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 5 hn[
Awm vyrvw : p`qirAW dI hwlq Ksqw, ilKweI suMdr, poQI iB`jI hoeI hY ]
AwrMB : “AQ sRI gur hir rwie jI ky bwrwmwh vrnnM sRI hir rwie shwie pwie duK
dInn dUr dOrwieAw ]”
AMq : “ieq sRI bwrw mwh sRI hir rwie jI ko sMpUrnM ] < sun qb kwlU lwlU doaU ]
qnIqr”

h`Q ilKq nM : MS 864 g


isrlyK : bwrwmwh sRI hir ikRsn jI ko
lyKk : sMq isMG
smW : sMmq 1935
p`qry : 134 a – 158 A
Awkwr : 8 X6 s.m. ilKq : 5 X 4 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 5 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ sRI gurU hir ikRs˜ jI ko bwrw mwhw ] sRI hir ikRs˜
AvsQw bwlk my gurgwdI pweI ] nYn kml ipk bYn jlj kr crx bdn
smqweI ]”
AMq : “ieq sRI sUrj pRkws gurU hir ikRsn jI ky gun brnnM] 8 ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 864 G


isrlyK : gurU qyg bhwdr jI ky gun
lyKk : sMq isMG
smW : sMmq 1935
p`qry : 159 a – 183 a
Awkwr : 8 X6 s.m. ilKq : 5 X 4 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 5 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk , ilKweI suMdr ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ sRI gurU qyg bhwdr jI ky gun brnXqy ] sRI gurU
qyg bhwdr ky dr ky cwkr jg mwhI bwdr sm iqR qwp hrqw br sw dr bMdn
qwhI ]”
AMq : “ieq sRI pUrbwrD pRsMg nvm gurU gun smwpq msqu ] 1 ]”
ies qoN A`gy do p`qry hwsIey vwly KwlI hn ]

249
h`Q ilKq nM : MS 864 |
isrlyK : bwrw mwh sRI gurU goibMd isMG jI kw
lyKk : sMq isMG
smW : sMmq 1935
p`qry : 184 a – 240 a
Awkwr : 8 X6 s.m. ilKq : 5 X 4 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 5 hn[
Awm vyrvw : AKIrly p`qirAW aupr poQI iBjI hoeI hox kwrn pqirAW dI hwlq Ksqw, ilKweI
pVn Xog, poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ] bwrwmwhw sRI gurU goibMd isMG jI kw ilKXqy ] do : ]
qyrw nwm Akwl jI jpo su ihq icq lwie ]”
AMq : “dIjy Bgiq gurU jI morI byVw pwr kr ]]4] Pul hrI ky hrdI hW ] ik drsn
AMimRqsr dIjw ] myrw mn locdw ] 12 ] bwrw mwhw gurU goibMd isMG jI kw sMpUrn
hoieAw ] swvx idn 2 somvwr ] sMmqu 1935 ] ] ]
] ] ] ] ] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 865


isrlyK : sRI dsm gRMQ swihb
p`qry : 1 a – 689 a
Awkwr : 30 X 32 s.m. ilKq : 21 X 22 ½ s.m.
vyrvw : ijld g`qw k`pVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw, pihly pMinAW aupr dohrw, do do lwl
lkIrW, ivckwr iek kwlI Aqy bwAd ivc swry gRMQ ivc do do lwl lkIrW ivckwr
iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-20 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dy SurU ivc kuJ p`qry hwSIey vwly KwlI, iek p`qry aupr kibqu Aqy svYXw
Aqy hor rcnw, ies qoN bwAd kuJ p`qry KwlI C`f ky q`qkrw ivsQwr sihq idqw
hoieAw, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ilKweI suMdr Aqy gRMQ dI hwlq TIk
hY ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] jwpu ] sRI muKvwk pwiqswhI ]10] CpY CMd ] ] qÍ
pRswid ] ckR ichn Aru brn jwq Aru pwq nihn ijh ] rUp rMg Aru ryK ByK
koau n kih skiq ikh ] Acl mUriq AnBau pRkws Aimqoij kihjY ] koit ieMdR
ieMdRwix swhw swhwix gixjY ]”
AMq : “qlb krd E Kwin-ie iKlvqY [ imXW Awmds jo bdn shvqy [ hmI ju Pq
KurdMd du sy cwr mwh ] Kbr krd jo dusmny inzdy swh ] b hYrq drwmd PgWny
rhIm]”
ies qoN bwAd kuJ pMny hwSIey vwly KwlI hn [

h`Q ilKq nM : MS 866


isrlyK : Awid sRI gurU gRMQ swihb
p`qry : 1 a – 741
Awkwr : 34 X 31 s.m. ilKq : 24 X 23 s.m.

250
vyrvw : ijld g`qw k`pVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW, do do lwl
lkIrW, ivckwr iek motI nOrMgI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-21 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dy SurU ivc kuJ p`qry Pty hoey hn Aqy Ksqw hwlq ivc hn [ gRMQ dy SurU
ivc q`qkrw idqw hoieAw hY [ gRMQ ivc hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI Aqy
hwSIey qoN bwhr vI ilKq [ilKweI cMgI, gRMQ dI hwlq TIk TIk hY ] pihly pMny
aupr fIzweIn bxwieAw hoieAw hY ]
AwrMB : “< siqnwm krqw purK inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur pRswid
]jpu]”
AMq : “soriT gof mlwrI DunI ] puin gwvih Awsw gun gunI ] aUcY suir sUhaupuin kInI]
myG rwg isau pwcau cInI ] 1] bYrwDr gj Dr kydwrw ] jblIDr nt Aaujl
Dwrw ] puin gwvih sMkr Aau isXwmw ] myG rwg puqRn ky nwmw ] Kst rwg auin
gwey sMig rwgnI qIs ] sBY puqR rwign ky AwTrh ds bIs ]1] ]6]”
ies qoN bwAd p`qrw KwlI CifAw hoieAw hY ] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 867 sMgRih


isrlyK : isKW dI Bgq mwlw - swKI BweI gurdws vwr XwrvIN [
lyKk : BweI mnI isMG
p`qry : 1 a – 195 a
Awkwr : 15X 23 s.m. ilKq : 10 X 17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI[ vKryvyN leI lwl[ hwSIAW dovyN
pwsy do do lwl lkIrW[ sqrW pRqI pMnw - 17 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI, Aqy kuJ p`qry vI auKVy hoey hn [ keI p`qirAW aupr hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ hwSIey qoN bwhr ilKq ishwrI Aqy ibhwrI pwaux dw
FMg purwxw jwpdw hY [ ilKweI cMgI [gRMQ dI hwlq Awm krky TIk TIk]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] swKI BweI gurdws jI kI ] vwr XwrvIN isKW dI Bgq
mwlw ] eyk smyN BweI mnI isMG jI QI isKW ny Ardws kIqI jU BweI gurdws jI ny ju
isKW dy prQwie vwr kIqI hY ]”
AMq : “bolhu BweI jI vwhgurU vwhgurU vwhgurU gurU gurU ky isKW dw Anykw dw kilAwxu
hoieAw ]aunw dy nwm AswfI igxqI ivic nhI sn Awvdy ]pr jyhVy BweI gurdws
jI isK igxy hYn ] iqnw dw tIkw jo Aswfy buD dy ienswr hoie sikAw hY jo
hoieAw hY ]”

h`Q ilKq nM : MS 867 A


isrlyK : swKIAW dsW mhlw kIAw
p`qry : 195 a – 310 a
Awkwr : 15 X 23 s.m. ilKq : 10 X 17s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 17 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr ,poQI dI hwlq TIk TIk ]
AwrMB : “ipRQmy swKI pihly mhl kI qurI ] jb gurU nwnk jI pihly mhl rmq krqy
sumyr pbq aupr jwie KVy huey qb aUhw nau nwQ caurwsI isD Qy ]”

251
AMq : “sdw hir jsu hir crcw hoqI hY ] aus AsQwn kau dyiK kir gurU iciq Awvdw
hY ] jo jIau aUhW jwqw hY so srb pRkwir pRsMnqw kau pwvqw hY ] swKIAW pMjwh
hoie hoie cukIAW] bolo BweI jI vwihgurU vwihgurU vwihgurU jYkwru hoeI gurU goibMd
isMG jI kI ] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 868


isrlyK : rcnw mwVU dws
lyKk : mwVU dws
smW : sMmq 1935
p`qry : 31 a – 34 A, 269 A
Awkwr : 18 X 16 s.m. ilKq : 14 X 13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, auKVI hoeI hY[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN
pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI,poQI vI ivcoN ivcoN iB`jI hoeI jwpdI hY [ p`qry vI auKVy hoey
Aqy Ksqw hwlq ivc hn [ hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI, hwSIey qoN bwhr
ilKq [ ilKweI D`ibAW vwlI pr iPr vI pVHn Xog [poQI dI hwlq Awm krky
TIk TIk ] poQI pihlw nMbr 31 qoN SurU hoky 34 q`k pMnw nMbr AMkiq hY [ aus qoN
bwAd nvyN isry qoN pMnw nMbr lgwey gey hn [ ieMj mwlUm huMdw hY [ ik pihly p`qry
iksy hor poQI dw ih`sw sn Aqy bwAd ivc ies nwl joVy gey hn [ kwnI vI bdlI
hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sbd ] mY dRvysu idvwnw vy ] idl idRAwau - - vMgwr
myrw pwieAw nwm Kjwnw vy ]1] rhwau ]” pMnw - 1 ] “jyhM qy ibCr giq pweI
Ab lY qhW pTwaU vy ] mwVU dws Agim kI bwxI Agm mih smwaU vy ]mn ry clo
Ampur qWeI vy ] hoie AicMq imty sB icMqw dRsY swcw sweIN vy ] rhwa ]”
AMq : “jYsy Agn skl iqRx mwhI ] mwih rhY pru jwrY nWhI ] sMG irKxu kir hoie
pRkws] iqn iqRx jWr krY siB nwsw ] 8]58] slok ]”
ies qoN A`gy kwnI bdl ky hor kuJ iliKAw hoieAw hY jo iek p`qry dw hY, ilKweI
D`ibAW vwlI hY Aqy pVHn ivc AspSt hY ]”

h`Q ilKq nM : MS 869 sMgRih


isrlyK : bwxI sMq mwVU dws
lyKk : mwVU dws
p`qry : 1 a - 229 A
Awkwr : 18 X 13 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : poQI dI Asl rcnw p`qrw nM: 3 SurU huMdI hY[ aus qoN pihlW p`qrw nMbr 1 Aqy 2
aupr-q`qkrw id`qw hoieAw hY [ ijld auKVI hoeI hY Aqy p`qry vI auKVy hoey hn[
hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI, ilKweI suMdr, poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk
hY[

252
AwrMB : “1 ] E siqgur pRswid ] siqgur nwnk jI shwie pRmwqmY ] nmih sRI krqw
purK rwm rwie ] pRB jI Ab hm qumrI Et ] AnMd Bey skl duK Bwgy Kwau njm
kI cot ]”
AMq : “mwVU mY Ab bs rhW qurqu iqRkt ky Gwm ] AMnhid GUry duAwru iqs krY joq
pRxwm ] 206 ] mwVU mgn mMnu ho rhw [ ggn guPw my jwie ] hir hir ihrdy
Dwrky Awvwgaun imtwih ]207 20720 -------------------“

h`Q ilKq nM : MS 869 A


isrlyK : bwrwmwh mwJ mhlw 5 ] Gru ] 4 ]
p`qry : 230 a - 244 A
Awkwr : 18 X 13 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY, Aqy hwSIey qoN bwhr vI ilKq [
poQI dI hwlq TIk TIk hY ]
AwrMB : “bwrwmwh mwJ mhlw 5 ] Gru ]4] < siqgur pRswid ] ikriq krm ky
vICVy kir ikrpw mylhu rwm ]”
AMq : “augvhu qY AwQvxuhu chu ckI kIAnu loA ] ijnI gurU n syivE mnmuKw pwieAw
moAw] dUxI cauxI krwmwiq scy kw scw FoAw ] cwry jwgy chu jugI pMcwiex Awpy
hoAw ]”

h`Q ilKq nM : MS 869 e


isrlyK : iDAwau ibhMgm inrMkwr
p`qry : 245 a - 338 a
Awkwr : 18 X 13 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk hY ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] rwg rwmklI mhlw ] 1 ] iDAwau ibhMgm inrMkwr ]
qid bwbw nwnk ibhMgm pMKI kY rUip Qw eyk nwm kw ADwr Qw ]”
AMq : “jpih ibhMgm nwnkw insq rhu ]23] iPir bwby nwnk jI Ardws kIqI ] jI
scy pwiqswih eyh qit qIrQ rmdysy ] iq`d isir auqY eyvif ivsQwru ho ]” Agy do
p`qry hwSIey vwly KwlI [

h`Q ilKq nM : MS 869 s


isrlyK : AnBY pRkws Astwgu jogu
lyKk : mwVU dws
p`qry : 1 A - 74 A
Awkwr : 18 X 13 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, rcnw dy pihly pMny aupr hwSIey dw fIzwien bxwieAw hoieAw hY ;
pMnw nMbr muV qoN AMikq kIqy hn ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AnBY pRkws ilKXqy AnBY bwxI Astwgu jog ] dohrw]”

253
AMq : “gur msqk pMjw DrXo pwieE pd invwis ] dws mwV pUrn BE jog suDw
guxqws ] AQ As†Wg jog suDw bwxI inrbwn sMpUrn ]”

h`Q ilKq nM : MS 869 h


isrlyK : mwqRw ibcwr
lyKk : mwVU dws
p`qry : 75 a - 153 A
Awkwr : 18 X 13 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI , ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “ mwqRw ibcwr pVnI ] < siqgur pRswid ] slok ] sdw sdw gur crn pY sIs
Dro jg jwn ] dws mwVU pl pl kro qn mn Dn kurbwn ]”
AMq : “dws mwVU AwnMd sXo ibcrY ieau sMswr ] siq sRI gurU nwnk jI shwie ]”

h`Q ilKq nM : MS 869 k


isrlyK : bwxI mwVU dws
lyKk : mwVU dws
p`qry : 153 A - 159 a
Awkwr : 18 X 13 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] nwm ky Dwm kI kau mwihmw krY byd bRhmy nhI pwr
pweI] pRm AnMd mY inrq nwrd krY ho swrdw hY ]”
AMq : “suMn caugwn mY paun Awsnu rcY bRhm dIdwr guljwr mWhI ] dws mwVU khY joq
iJl iml lhY sUr ss rY n idn Byd nwhIN ]”
A`gy iek p`qrw kwnI bdl ky iP`kI kwlI isAwhI nwl hor rcnw ivc bwxI kIqI
hoeI hY[

h`Q ilKq nM : MS 870


isrlyK : msly hjrq rsUl ky
lyKk : myhrbwn, soFI
smW : sMmq 1932
p`qry : 1 a - 223 A
Awkwr : 21X 28 s.m. ilKq : 17 X 23 s.m.
vyrvw : ijld g`qw k`pVw[ isAwhI kwlI;vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW
lkIrW[ sqrW pRqI pMnw - 23 hn[
Awm vyrvw : ilKweI D`ibAW vwlI; ikDry ikDry p`qry Ksqw hwlq ivc hn, hwSIey qoN bwhr vI
ilKq[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY, bwkI pMinAW dI ilKweI cMgI Aqy poQI
dI hwlq TIk TIk [ poQI dy SurU ivc iek Sbd dw aucwrx kIqw hoieAw hY [ Aqy
aus qoN bwAd iek nusKw iliKAw hoieAw hY [ ies qoN bwAd Asl rcnw SurU kIqI
hoeI hY [ kMny dI QW qy purwxy ilKx FMg ƒ Apxw ky iliKAw hoieAw hY [

254
AwrMB : “< siqgur pRswid ] msly hjrQ rsUl ky ] Awid kQw clI ] qb sRI Twkr
jI kihAw mY sqjuig hrxwkus kIAw auin BI myrI bMdgI n krI ] qRyqy mih dhsr
kIAw auin BI myrI syv bMdgI n krI ] duAwpr mih kMs rwj kIAw auin BI myrI
Bgiq bMdgI n krI ] Ab kl jug mih iks kau krau jo myrI bMdgI mih rhY ]
myry Asr mih rhY myirAW grIbW kau duKwvY nwhI ] iqsu kau mY kil jugu dyau ]”
AMq : “ Awpnw hI bIijAw Kwxw ] AwpxY hI krm bylI [ eIhw BI scw qw aUhw BI mukqw]
eIhw BI JUTw mwrIAYgw AwgY BI JUTw mwrIAYgw ] eyko koeI AYsw pIru hovY jYsw mhMmdu
hoAw qw aus kau CufwvY nwhI qw krm bylI jYsw bIjY su luxY jo Kty su Kwie ] iesu
mnuKu kY krm bylI jyhw krYgw qyhw pwvYYgw BwvY muslmwn hovY BwvY ihMdU hovY AwpxY
Aml bylI ] 50] msly phuqy vwhgurU DMn gurU squ gurU ipRqupwl gurU qUM hI gurU qUM ]
slok AwTI KMfI AT KMf nwvw KMf srIru ] nwvY AMdr nv inD nwmu hY iek Bwluix
guxI ghIr ] krmu vMfI slwihAw kr nwnku gur pIru ] 2 ]50] ] ]”
swl 1932 bqIAw ] swaux bdI iQq pMjmI idn AYqvwr pUrI hoeI poQI ]
ies qoN bwAd iek mMqR itfI dw iliKAw hoieAw hY ]

h`Q ilKq nM : MS 871


isrlyK : hukmnwmw, sRI Abcl ngr swihb
smW : sMmq 1882
p`qry : iek p`qrw
Awkwr : 16 X 24 s.m. ilKq : 14 X 17 s.m.
vyrvw : ijld iek k`pVy aupr cpkwieAw hoieAw hY[ isAwhI kwlI[ hwSIey qy lwl kpVw
lgwieAw hoieAw hY jo hwSIAw vWg vI hY Aqy h`Q ilKq dI sMBwl vI krdw hY[
sqrW pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : p`qry dy auprly ihsy aupr iek sIl (mohr) vWg l`gI hoeI hY ijs aupr gurU
goibMd isMG swihb dw izkr hY [ kwgj bhuq Ksqw hwlq ivc hY [ ilKq pVHn
Xog hY [ h`Q ilKq dI hwlq bhuqI vDIAw nhIN hY ]
AwrMB : SurU ivc iek sIl lgweI hoeI hY [ bwAd ivc hukmnwmw SurU kIqw hoieAw hY[
“< siqgur pRswid ]gurU nwnk gurU goibMd isMG (ivcoN ilKq imtI hoeI hY) jg
mg joq ibrwj hI sRI Abcl ngr Apwr]”
AMq : “hukmnwmy dy qwibAw js isMG vw cMdw isMGw isMG nMdw isMG ienw dI tihl ---
ijny krnI jy ko ehy thl krgw so inhwl hovYgw jI suKw nUM pRwpq hovYgw jI ]”

h`Q ilKq nM : MS 872


isrlyK : ihqU aupdys
lyKk : qnsuK
ilKwrI : jY isMG
sQwn : nvW Sihr
p`qry : 1 a-98 A
Awkwr : 23 X 14 s.m. ilKq : 20 X 11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI[ vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-13 hn[

255
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuqI vDIAw nhIN hY QW QW qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
hY[ ilKweI vI DibAW vwlI hY keI QwvW qy hwSIey qoN bwhr vI ilKq hY [ kwnI
bdl bdl ky iliKAw hoieAw hY ]
AwrMB : “<[ siqgur pRswid ] caupeI ] pRQm ArwDo eykMkwrw ] jgq swj ijh kIAw
pswrw ] qIn BwiqkR isRst aupweI ] sUCm AO AsQUl bnweI ] auqm mDMm ADMm
khweI ] sB Git mY pRB rihE smweI ]”
AMq : “dohrw ] gRh pYTy suK sgn isau AnMd kIE pRgws ] qnsuK pwieau kusl kus
iml aupjI mn kI Aws ] 290 ] cOpeI ] imly jwie sgly pRvwr ] BweI bMD suqw
suqwr ] gwieE sB ibD mMgl cwir ] Ank Bwq nwnw pRkwr ]291] kQw pUrI
hoeI ]1] sMmq ]” imitAw hoieAw - AglI sqr ieMj iliKAw hoieAw hY “AKrI
BI sqqrh ]
poQI ilKI BweI jY isMG ] mhIny Bwdo ] pRibty qIsry] ilKI nvy sYhr m Bul cuk
bKs lYxI ] swD sMgq jI bolhu vwhgurU jI ] hor sRbq nU vwihgurU jI kI Pqy
] cOpeI ] isRI rwm ] hry rwm jI ] hry ikRsn jI goibMd jI hry hr ] qUhI qUhI
qyrw nwau inrMkwr ]”

h`Q ilKq nM : MS 873


isrlyK : ibRiq pRBwkr
lyKk : inscl dws
p`qry : v`K v`K AiDAWvW dy v`K v`K pMnw nMbr AMikq kIqy hn [
Awkwr : 34 X 19 s.m. ilKq : 24 X 12 s.m.
vyrvw : ijld Ku`lyH p`qry ie`k g`qy nwl k`pVy ivc bMny hoey hn [ isAwhI kwlI vKryvyN
leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ hwSIey qoN bwhr vI ilKeI kIqI hoeI hY[
gRMQ dy Ku`lyH p`qry hox qy vI cMgI hwlq ivc hY ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] 10 ] sRI gxyswXnm: sRI rwmojXiq ] dohry ] Asiq
Bwiq ipRXw isMDumY nwm rUp jMjwl ] liKiqih Awqm srUp injhYÍ qqkwl inhwl ]
mhM bRhmw simXw ibRiq sYkwrj sihq AgXwn kIin ibRiq AO pRmwnMd kI pRwpiq
hovY hY ] Xy vydwq kw isDWq hY ] qrwXw jgXwsw hovY hY [ ibRiq iks kUM khY hY ]”
AMq : “ieiq sRI mq inscl dws sMgXw kw swDU ivricqy ibRiq pRBwkry ibRiq Byd
inrUpx pRsMg pRwpq sqKXwiqXwid inrwkrx pRXojk sÍq: pRmwqÍ inrUpxM nwm
smqp : pRkws :]1] sRI rwm cMdR jI kI pdwr ibMd Arpx ikXw hY ] sRI sMBUnm :]
sRI ikRsnwXnm:”

h`Q ilKq nM : MS 877


isrlyK : nwskRyq purwx
p`qry : 281 a-319 A
Awkwr : 17 X 15 s.m. ilKq : 13 X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[
sqrW pRqI pMnw-11 hn[

256
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI, pqry Pty hoyey Ksqw hwlq ivc hn [ keI QwvW qoN
cypIAW lgw ky joiVAw hoieAw hY [ QW QW hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
p`qry Pty hoyey hox kwrn ilKq vI keI pMinAW auproN PtI hoeI hY Aqy pVHn ivc
spSt nhIN , ikau jo rcnw iekswr iksy hor nhIN[ p`qry nMbr qrqIb vwr nhIN
sgoN 281 a qoN poQI SurU kIqI hY [ ieMj mwlUm huMdw hY , ieh iksy hor rcnw dw
Bwg jW poQI dw ih`sw hovygI [ bwAd ivc pMinAW aupr ilKq vI D`ibAW vwlI hY [
Aqy poQI iBjI hoeI hox kwrn ilKweI iblkul spSt nhIN hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI guxyswX nm: AQ nwskyqu ilKXiq ] cOpeI ]
prIKiq ABmuin ko qwq qw ko suqu jnmY jwigAwqw ] jguqu cMg kIa gMgw pir [
Bey smUhU rKIsr munIsc ] bRhmwd ksn kwd kw jyq ] nwm nw jwnh gunI - Aih
kyqy]”
AMq : “sMmqu dsmsto qro cqr dsI buDvwry BwdRo mwsy ikRsn pKy ] swgru kIE aucwr
]32] ieiq sRI nwskRyq purwxy ] Astdsmo iDAwie smwpq ] sumsq ] kQw
sMpUrnM] rwm rwj jI siq ]18]”

h`Q ilKq nM : MS 877 A


isrlyK : jnm p`qrI ds Avqwr kI
p`qry : 319 A-323 a
Awkwr : 17 X 15 s.m. ilKq: 13X12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI, p`qry Ksqw hwlq ivc Pty hoyey hn [ keI QwvW qy
cypIAW lgw ky joiVAw hoieAw hY, QW QW hVqwl PyrI hoeI hY[ ilKweI purwqx
ilKqW vWg A,l, 1,11, Awid dw FMg purwxI ilKq vWg hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI gxyswienmih ] ds Avqwr kI jnm pqrI” (jnm
pqrI vwlw ih`sw PitAw hoieAw hY])
AMq : “jugo jugu nwrwiex auqry ] irpqwpy sMGwry sMGwry dwnv ] sunhu Avqwr mnu icqu
lwil ] vDY Drmu pwp iCv jwie ] spUrn ilKXqy Avqwrw ]”

h`Q ilKq nM : MS 877 e


isrlyK : Bogl purwx
p`qry : 323 a-339 a
Awkwr : 17 X 15 s.m. ilKq : 13 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI, kwgz Ksqw hwlq ivc hY [ keI jgw qy ilKq
D`ibAW vwlI Aqy AspSt hY [ pMnw nMbr vI spSt AMikq nhIN [ pihly pMnw nMbr
Pt gey hn [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ Bogl purwx ilKXqy mhlw 1, sRI siqgur ky bcn ]
pMcmo sMikRq ] BgvqI kQw ]” Agy kwlI isAwhI nwl sqrW mtweIAW hoeIAW hn
Aqy iPr qoN ilKq [ “(1) Awkws qy vwau auqpMn ]”
AMq : “eyh Bogl purwx cqrdws pMfq ny suixAw prqIq AweI isKu hoie AwkwsI mY
]1] sRI gurU bwby nwnk jI kw ] vwihgurU jI ] ==== ]”

257
h`Q ilKq nM : MS 877 s
isrlyK : iDAwau jugwvlI kw mhlw ]1]
p`qry : 339 A-347 A
Awkwr : 17 X 15 s.m. ilKq : 13 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : ilKweI D`ibAW vwlI , kwgz dI hwlq Ksqw, poQI dI hwlq Awm krky TIk
TIk [
AwrMB : “iDAwau jugwvlI kw mhlw ]1]iqqu smY pUrb kI audwsI kIqI ] bYT smuMdR ky
iknwry paux kw Ahuwr kIqw ] mhlw 1 ]”
AMq : “jugwvlI ] iek sau cauqwlI jug vrqwey nwnk vwhgurU qwqy Awgy hI Awey ]
jugwvlI spUrn hoeI ] vwhgurU ] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 877 h


isrlyK : swKI sRI gurU bwby jI kI
p`qry : 347 a - 353 a
Awkwr : 17 X 15 s.m. ilKq : 13 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : ilKq bhuq vDIAw nhIN, poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “swKI sRI gurU bwby nwnk jI kI ] Avqwr sRI gurU bwby nwnk jI ky mhlw ]1]
< siqgur pRswid ] bydw ky ] ArQ kIqI ] chuKwnI kI auqpiq ] siqjug
nIm Kwr QwipAw ]1] qRyqy mih iprQod ku QipAw ]3] duAwpir mih klCyqR
QwipAw]”
AMq : “sloku ] jq rUpI BvY bRhmw siq rUpI jnwrdnw ] sMqoK rUpI qUhI dyvw mmo dyv
nrMjnw [1 21 ----
ieh Kwn byd qy inAwrI hY ] byd inmskwru kIqw ] kQw sMpUrnu hoeI eys Kwx kw
nwau hyqj Kwx hY ] ijs qy sB auqpiq hoeI ] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 877 k


isrlyK : gosit ibAws gusweI nwl hoeI
p`qry : 353 a - 361 a
Awkwr : 17 X 15 s.m. ilKq : 13 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : ilKweI cMgI, poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] gosit ibAws gusweI nwl hoeI ] sRI gorK nwQ jI kI
ieMdRwpiq ibKY ] iekMqu bYT krI ] ibAws gusweI mMfvw qy jgu krwey ]”
AMq : “eyh ibiD sRI gorK nwQ jI pWfvw ko Bly kw audmu kIAw ] aUhw qy rmqy rhy eyh
gosit pUrI hoeI [ bolo vwhgurU jI siq ijs ky pRswid mukqu Bey ] eyh kQw
sMpUrn]”

258
h`Q ilKq nM : MS 877 K
isrlyK : gosit gorK kI Aru mCMdR nwQ jI kI
p`qry : 361 a - 372 a
Awkwr : 17 X 15 s.m. ilKq : 13 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI rcnw dI ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] gosit gorK kI Aru mCMdR nwQ jI kI ] sMglw dIp mY
hoeI ] jhW sRI miCMdR nwQ pdmnI rwxI kr bYTw Qw]”
AMq : “kljug nwnk rwju clwieAw ] dur drgwho pRB qy ilAwieAw ] inrgunIAwr pRB
kI srxweI nwnk dws pRB Byd nw BweI ] 13 ] = = ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 877 g


isrlyK : gosit gurU bwby nwnk jI kI krqwr pur hoeI ]
p`qry : 372 A - 399 A
Awkwr : 17 X 15 s.m. ilKq : 13 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : keI pMinAW aupr ilKweI D`ibAW vwlI hY Aqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY
[ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] gosit gurU bwby nwnk jI kI krqwr pur hoeI ]sRI gurU
bwbw nwnk jI krqwr pur bYTw Qw ] AOr eyk goibMd lok Awie gey ]”
AMq : “prmysr kau AwrwDhu ] qumwrI mukq hoiegI ] qb Euie gurU bwby nwnk jI ky
isK hoeI ] gurU gurU lwgY jpxY ] qb aunw kihAw jo vwhu vwhu bwbw nwnk jI ] DMn
DMn gurU bwbw nwnk jI ] AYsy AMD kUp qy kF kY mwrg pwey ] bolhu vwhgurU jI
siq ijsky pRswid mukq hoey ] gosit sMpUrn hoeI ] vwhgurU jI ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 877 G


isrlyK : gosit Aijqy rMDwvy nwl hoeI
p`qry : 399 A - 437 a
Awkwr : 17 X 15 s.m. ilKq : 13 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dy p`qry DuAWKy hoey hn, ilKweI D`ibAW vwlI hY , Aqy hVqwl
Pyr ky ikDry ikDry suDweI kIqI hoeI hY [poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “ gosit Aijqy rMDwvy nwl hoeI [ mhlw ]1] < siqgur pRswid ] iek idn
ibsmwd pVdw Qw ] sRI rwg ivc Sbd ] mhlw ]1 ]”
AMq : “eyh Sbd hY ] gur mqR hY ]jIAw krkY suxYgw mMnYgw pVYgw kmwvYgw ]so mukqu
hoiegw ]42] swKI sMpUrn hoeI ] vwhgurU jI siq ijs ky pRswid mukq hoey ] gosit
pUrn hoeI ] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 877 |


isrlyK : iDAwau rqn mwlw kw
p`qry : 437 a - 445 a

259
Awkwr : 17 X 15 s.m. ilKq : 13 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : pMnw nMbr dohr AMikq kIqw hoieAw hY, pihlw pMnw nMbr 440 qoN bwAd glq
ilKky 480 iliKAw igAw hY[ Aqy nwl hI lwl pYnisl nwl pMnw nMbr 322-23
ilKky mtwieAw hoieAw hY[ ikDry ikDry ilKweI D`ibAW vwlI hY poQI dI hwlq
TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] iDAwau rqn mwlw kw ] mhlw 1] jog bYrwg kI rhq]”
AMq : “swDk isD gurU bhu cyly ] APirE kwl sbid ibn pyly ] qwkw AMqu nw ikn hI
pwieAw ] bhu byAMqu sB mih smwieAw ] eyh AMq nw jwxY koeI ] nwnk kI miq
khnu nw hoeI ] 51] rqn mwlw kw iDAwau spUrn ] vwhgurU ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 877 c


isrlyK : Awd [Awid] kQw jnm swKI mhlw 1 ]
p`qry : 445 A-502 A
Awkwr : 17 X 15 s.m. ilKq : 13 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : pMnw nMbr 440 qoN bwAd glqI nwl 481 qoN A`gy SurU kr id`qw hY [ rcnw dw ieh
Bwg auprON iBijAw hoieAw hY pr ilKweI pVHI jWdI hY keI p`qirAW aupr hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ p`qirAW aupr pMnw nMbr dohrw dohrw AMkiq kIqw
hoieAw hY [poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] siqnwm krqw purK inrBau inrvYru Akwl mUrq AjUnI
sYBM gur pRswid Awd kQw jnm swKI ilKxy kw ] AwrMB mhlw 1 ] sRI siqgur jI
ky pRswid ]”
AMq : “rwjy jnk ny rwj mih Bgq kr kY prmysr kau pwieAw ] bbyk Bgq krqy Qy]
jgq gurU BI hoieAw ] Ar rwjy jnk jI ky isK BI hoey ] rwj jog dovYN kmwey ]
Ar kYsy jYsy isK hoey ] jYsw ieku suKdyau Bgq Qw ] AYsy rwjy jnk jI ky isK Qy ]
(4) eyhu kQw sMpUrn hoeI ]”

h`Q ilKq nM : MS 877 C


isrlyK : sRI suKdyau jI ky jnm kQw
p`qry : 502 A - 563 a
Awkwr : 17 X 15 s.m. ilKq : 13 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : p`qirAW aupr isAwhI dy D`by pey hoey hn keI QwvW qoN ilKeI AspSt hY pVHI
nhIN jWdI , hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “Awgy sRI suKdyau jI ky jnm kI kQw clI ] eyk smo ky sRI mhwdyv jI auidAwn
kY ibKY gieAw Qw ] Aru ipCY AsRwm pwrbq kau bYTwie gieAw Qw] qb iqqI smY
nwrd munI jI pwrbw pws Awie gey]”
AMq : “Aru ijnw ƒ Kbr hY so gMUgy hoie rhy hYin ] Aru Enw ƒ sB Kbr hY sMswr ƒ
scu idRVwahu hYin ] Aru mukq krdy hYin ] Aru sYswru ikq vyly pYdw kIqw hY as

260
kI giq Eoho jwxy ] AwgY gurU kw bolnw pUrw hoieAw ] sRI vwihgurU jI siq ijs ky
pRswd mukqu hoieAw ] Awid kQw spUrn hoeI ] 4] ] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 877 j


isrlyK : bhulw kI kQw
p`qry : 563 A - 625 a
Awkwr : 17 X 15 s.m. ilKq : 13 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : kwlI isAwhI nwl ilKq qy D`by pey hoey hn [ rcnw dy ies Bwg dI kwnI
bdlI hoeI hY, ilKweI TIk TIk hY , poQI dI hwlq TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] rwgu DnwsrI bhulw kI kQw ] dohrw ]”
AMq : “jn dyvI dws jwq blhwrI ] Awp qrY Avrw kau qwrI ] bhulw kI kQw sMpUrn
hoeI ]gur prswid mukq kau geI ]47] 566] kQw swr dohry , cOpeIAw smwpq
suB msq vwhgurU jI vwhgurU jI ] DMn gurU jI ] siqgurU jI] ]”

h`Q ilKq nM : MS 877 J


isrlyK : pRym [ sumwrgu ]
smW : sMmq 1756
p`qry : 625 A - 644 A
Awkwr : 17 X 15 s.m. ilKq : 18 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : p`qry Ksqw hwlq ivc hn [ ilKweI DibAW vwlI, poQI dI hwlq Awm krky TIk
TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI vwihgurU jI kI Pqy pwqswhI 10 ] AQ pRym sumwru
igRMQ ilKXqy ] qÍ pRswdu ] 10 ]”
AMq : “sÍXw ] sRI muK vwk ] rogn qy Aq sogn qy jl jogn qy bhu Bwq bcwvY ] sqr
Anyk clwvq Gwvq qau qn eyk n lwgn pwvY ] rwK qhY Apno kr dy kr pwp
smUh nw Byn pwvY ] Avrn kI bwq kho ikAw qo isau pytn ko pt bIc bcwvY ]
kwrn kI swKI smwpq suB msq ]10] sMmq 1765 ] 1] ]”
ies qoN bwAd iek pMny aupr nusKw Aqy jugq ilKI hoeI hY [
pMnw 643 A qy ‘sMmqu sqwrw sY iCpMjw] 1756]’ iliKAw hoieAw hY[

h`Q ilKq nM : MS 877 \


isrlyK : rwg iblwvl kI vwr slokw nwl : mhlw 1 ]
p`qry : 645 a - 652 A
Awkwr : 17 X 15 s.m. ilKq : 13 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk ,ilKweI bhuq vDIAw nhIN hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] rwgu iblwvl kI vwr slokw nwl mhlw ]1] sulqwn
pyroswh kI Dun gwvnI ] slok m:1] pYkMbrw kI vwr pIrw PkIrw ky nwau ]”

261
AMq : “ijnI swihb buiJA hau iqMnw dw mMgnhwr ] 23] slok] ijnw gusw KuFI
imtImweIAw KYru invwj kmwih ] nwnk dws kbUl sy dr dIdwr smwh ]1]23]
vwhgurU] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 877 t


isrlyK : isD gost jog aupdys
p`qry : 653 a - pMinAW dI igxqI glq AMkiq - 658 A
Awkwr : 17 X 15 s.m. ilKq : 13 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : kwxI bdlI hoeI, isAwhI DibAW vwlI hY[ rcnw pMnw nMbr 653 qoN SurU krky 40
qo 50 (cwlI qo pMjw) sIrIj ƒ muV ky igixAw hoieAw hY Aqy rcnw pMnw nMbr 658
A aupr Kqm kIqI hY[ ilKweI bhuq spsut nhIN hY[
AwrMB : “< ] siqgur pRswid ] rwmu rwm klI] mhlw 1] isD gost jog aupdysu]”
AMq : “AnwQo kw Awsrw in DirAw AwDwr] inrDn kw Dnu rwmu hY dwdu isrjnhwr ]1]
ijEu KusI qumwrI iqEu kor hm qo mwnI hwr] BwvY BMdw bKsIA BwvY sih kirmw
]15] joV ieku sEu ] ]161] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 877 T


isrlyK : gosit sRI gurU bwby nwnk jI kI Awqmw nwil ]
p`qry : 659 a - pMnw nMbr glq AMkiq 700 qy iliKAw hoieAw kul p`qry 6
Awkwr : 17 X 15 s.m. ilKq : 13 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : ilKweI D`ibAW vwlI [ pMinAW dI igxqI glq AMkiq kIqI hoeI hY rcnw 659
pMny qoN SurU krky 55,56,58 Aqy bwAd ivc 700 iliKAw hoieAw hY [ poQI dI
hwlq bhuqI cMgI nhIN hY ]
AwrMB : “<] siqgur pRswid ] gosit sRI gurU bwby nwnk jI kI Awpxy Awqmy swQ
kIqI] pMjwb kI DrqI ngr krqwr pur mhlw 1 ]”
AMq : “gurU gurU jp ry mnw ijsu imilAY pweIAY soeI ] kl klys pwp hrY AMq shweI
hoie ] nwnk dwsu bIcwirAw gur ibnu mukq n pwvY koie ]1] vwhgurU vwhgurU ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 877 f


isrlyK : pwk nwmw mhlw 1
p`qry : 700 A- 701 A
Awkwr : 17 X 15 s.m. ilKq : 13 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI , ikDry ilKq D`ibAW vwlI hY [poQI dI hwlq TIk TIk ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] pwk nwmw mhlw ]1] bugory kwjI pwk hY nwmw ] kuPr kw
kuVqw idly qy dUr kr phr lY AMg mY sc kw jwmw]”
AMq : “hku hY kwjI sc hY klmw eyk nwmu jugh jugu mukwmW ] guPq nwnk suxw ry kwjI
qjhu kUV hrwmw ]1] ]1]”

262
h`Q ilKq nM : MS 877 F
isrlyK : Pkr nwmw mhlw 1
p`qry : 701 A - 703 a
Awkwr : 17 X 15 s.m. ilKq : 13 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : p`qirAW dI hwlq Ksqw , iB`jy hoey hn, ilKweI D`ibAW vwlI hY[poQI dI hwlq
TIk TIk hY ]
AwrMB : “Pkr nwmw mhlw 1 ] Pkr ky qKq pr vKqu hY Pkru Akl mYdwnw [ Pkr kI
Arj mnjUr hY Kud pwk ny jwn ]”
AMq : “Pkr ijs shr hY rqw ] drIAwau khr kwqrqw ] Pkr ky sbru sbUrI ] Pkr
kI rhq hY inAwrI ] lwgI hY pRym KumwrI ]Pkru drgwh kw BydI ] nwnk swhu hY
bydI]”

h`Q ilKq nM : MS 877 x


isrlyK : hwjr nwmw
p`qry : 703 a - 703 A
Awkwr : 17 X 15 s.m. ilKq : 13 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY , ilKweI D`ibAW vwlI - pr pVHn Xog [poQI dI hwlq TIk
TIk hY ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] hwjr nwmw ] mhlw 1 ] iqlMg ] hwjrw kau by imhr
hY [ iemwnu dosqu hY byeImwnu kwPur hY ]”
AMq : “PkIrI sbrI hY ] by sbUrI mkRr hY] rwhu pIrw hY byrwhu bypIrw hY ] Awied
aulq hY ] byduAwie khrH hY ] qyg mrdw hY Adlu pwqswhw hY ] eyqy toljwn jnwvY
qE nwnk dws svMdu khwvY ]1]4]”

h`Q ilKq nM : MS 877 q


isrlyK : ATweIs nwm
p`qry : 272 a - iek pMnw
Awkwr : 17 X 15 s.m. ilKq : 13 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : ilKq D`ibAW vwlI hY[ pr swP hY , poQI dI hwlq TIk TIk hY ]
AwrMB : “sRI gxyswie nmih ] AtweIs nwm Arjno bwcw ] mMC kMC bYrwhM nrisMG ]”
AMq : “eyqy sRI TweIs nwmu sRI ikRsn Arjno sMbwdy ] spUrnM ]7] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 877 Q


isrlyK : Bgiq vCwvlI
p`qry : 272 A - 276 A
Awkwr : 17 X 15 s.m. ilKq : 13 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[

263
Awm vyrvw : p`qirAW dI hwlq Ksqw , iBjy hoey hn ilKweI mwVI , D`by pey hoey, poQI dI TIk
hY ]
AwrMB : “< ] siqgur pRswid AQ Bgiq vCwvlI ] inmo inrMjn inrMkwr Avriq purKu
AlyK ] ijn sMqn ky ihqu DrY jug jug nwnw ByK ]”
AMq : “dyv ipqr koaU kwm nw AwvY ] lY mnUAw fhkwvY ] jb qy srn rwm kI Awey dws
mlUk bhuq suK pwey ] Bgiq vCwvlI spUrn ]1] ] ] ] ]
] ] ] ] ] ] ] ] ] ]”
ies qoN A`gy do pMny KwlI ,Aqy AKIr ivc pihlW lwl isAwhI nwl Aqy bwAd ivc
kwlI isAwhI nwl qqkrw idqw hoieAw hY [ swKI pUrIAW nhIN ]

h`Q ilKq nM : MS 878 sMgRih


isrlyK : gosit gurU bwby nwnk jI Aijqy irDwvy [ rMDwvy ] nwil
p`qry : 1 a - 74 a
Awkwr : 14 X 21 s.m. ilKq : 10 X 118 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW
pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI Aqy p`qry vI auKVy hoey hn [ poQI iB`jI hoeI hY [ kwnI bdl
bdl ky ilKweI kIqI hoeI hY [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY ilKweI pVHn
Xog Aqy poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] swKI mqlpql ]1] gosit gurU bwby nwnk Ajqy rMDwvy
nwil ] ngr krqwr pur ivic hoeI ] eys smy bwby nwnk jI eyklw eykMq bYTw Qw
bhuq bYrwg dy Gir ivic ] iqqu smyN ieku sbd isrI rwig ivc boilAw ] isrI
rwg mhlw 1 ]”
AMq : “eyq gurU ky bcn hYin ] Amn ivic rK kY kwmweygw [ iqs dy kMm Awd AMq
Awvingy ] swKI pUrn hoeI ] krqwr pur ivic vwhu gurU ky pswid ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 878 A


isrlyK : bwxI nwm dyv jI
p`qry : iek p`qrw
Awkwr : 14 X 21 s.m. ilKq : 10X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 13+2 hn[
Awm vyrvw : iek pwsy qoN rcnw dw ieh Bwg iB`jw hoieAw hY [ilKweI pVHn Xog Aqy cMgI ]
AwrMB : “sRI siq gurU pRswid ] rwgu rwm klI nwm dyv jI kw Sbd ] byd purwn swsqR
AnMqw gIq 2 bIq nw gwvaugo ] AKMf mMfl inrMkwr mih Anq dubynu bwjwvaugo]”
AMq : “nwmw khY icq hir isau rwqw sun swmwiD swmwaugo ] 1] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 878 e


isrlyK : bwxI prmw nMd jI kI
p`qry : iek p`qrw
Awkwr : 14 X 21 s.m. ilKq : 10 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[

264
Awm vyrvw : ilKweI D`ibAW vwlI pr swP pVHn Xog hY poQI dI hwlq TIk TIk hY ]
AwrMB : “srM prmwnMd jI kI ] qY nr ikAw purwn suin kInw ] An pvnI Bgiq nhIN
pUjI BUKY dwnu nw dInw ]”
AMq : “ijih prlok jwie Awp kIriq soeI AibidAw swDI ] ihNsw qau mn qy nhIN CUtI
jIAw idAw nhI pwlI ] prmwnMd swD sMgiq imil kQw punIq mucwlI ]3]
] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 879 sMgRih


isrlyK : gosit mky dI swKI bwby nwnk dI ]
p`qry : 1 a - 174 a
Awkwr : 11 X 16 s.m. ilKq : 8 X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW [ sqrW
pRqI pMnw - 15 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY ] ilKweI bhuqI vDIAw nhIN, D`ibAW vwlI
hY[ keI p`qirAW dI ilKweI spSt nhIN hY[ bhuqy AKr purwqn gurmuKI AKrW
vWg hn [ poQI iB`jI hoeI hY ]
AwrMB : “< ] siqgur pRswid ] swKI bwby nwnk dI ] gosit mky hoeI ] nsIhq nwmw]
kwjI rukn dI nwil ] prwgu iqlMg mhlw 1 Gr rswlw] bwby nwnk jI qmwm
Awlm] qwrny ky nimiq ] sB DrqI kw sYru kIqw ]”
AMq : “sBy gey hYrwn hoie nwnk vfw PkIr ] ieky qw Kuid Kudwie hY kh n sko
qdbIr ] sBy kdmI Fih pey mn ivic bhu fru Kwie ] AjI kweI nIswnI rKIAY
mkw iB siq krwie ] bwby kau isau qwrI pwau qy rKI nIswnI eyhu ] jo krygw
jwriqk aus dI Pyir nw jnmu Dryie ] gosit pUrI ] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 879 A


isrlyK : gurbwxI
p`qry : 175 a - 183 a
Awkwr : 11 X 16 s.m. ilKq : 8X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 12 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI rcnw dI kwnI bdlI hoeI hY hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
ilKweI cMgI, poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [ rcnw dy ies Bwg ivc
p`qirAW aupr hwSIAw nhIN hY [ v`K v`K pwqSwhIAW dI rcnw vK vK rwgW
ivc vrxn kIqI hoeI hY ]
AwrMB : “< ] vwhgurU jI kI Pqy ] rwg Awsw pwqswhI 5 ] BUpq hoie kY rwju
kmwieAw ] kir kir AnrQ ivhwlI mwieAw ] sMcq sMcq QYlI kInI ]”
AMq : “AMqr kI giq quDu pih swrI quD jyvfu Avr n koeI ] jYsnE lwie lYih sY lgY
Bgqu quhwrw soeI ]3] duie kir joiV mWgau iek dwnu swihb quTY pwvw ] swis
swis nwnk ArwDy AwT phr gux gwvw ] 4 ] 3]”

h`Q ilKq nM : MS 880 sMgRih


isrlyK : sO swKI

265
lyKk : swihb isMG
smW : sMmq 1928
p`qry : 1 A-86 A
Awkwr : 30 X 23 s.m. ilKq : 23 X 18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : poQI dy pihly pMny aupr fIzweIn bxw ky mMglwcrn SurU kIqw hoieAw hY [ Aqy
Asl,rcnw pMnw nMbr 1A qoN SurU kIqI hY [ ilKweI suMdr, keI QwvW qy
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : pihly pMny qy mMgl crn Aqy Asl rcnw pMnw - 1 A qoN SurU kIqI hY [ “<
siqgur pRswid siqnwm krqw purKu inrBEu inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid] swKI clI ptxvwl ] sRI gurU jinmu qIrQ pwqswhI ] 11] buFy swihb
rwm ko hjUr vwk jQw miq gur vwk ilKXqy ] sRI gurU swihb jI ilKwie idqI ]
sMbq ibkrm BUpqI sqwrW swq nO eyk ] swihb swKI vrgu rml kI duqIAw ByK]
swihb dws sMgiq mih isKn kirE ibbyk ] ieh ilKwrI gurU ihq swKI ilKY
Anyk ]”
AMq : “hir hir muK qy bolIey bol vwihgurU mMq ] aucI nId kul jnm nw jwqy fulo n
sMq ] 20 ] rwm ] AnMd BieAw myrI mwey siqgurU mY pwieAw ]eyh quk deI
mVwie rKxI ] AsU sudI duAwdsI swihb isMG ilKq smwpiq gur rqnmwl suK
swQ ] pVHq suxq inhwl hoie siq gur dyvY pwQ ] swl 1928 ]-------”

h`Q ilKq nM : MS 880 A


isrlyK : nwnk pRgws iqRh AMg
p`qry : 87 a - 108 a
Awkwr : 30 X 23 s.m. ilKq : 23 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw 15 -16 hn[
Awm vyrvw : ikDry ikDry p`qirAW dI hwlq Ksqw [ rcnw dw ieh Bwg iBijAw hoieAw
lgdw hY [ilKweI D`ibAw vwlI hY [ pr pVn Xog [poQI dI hwlq Awm krky TIk
TIk hY [
AwrMB : “< ] siqgur pRswid ] rwg gauVI ] nwnk pRgws iqRhuAMg igRMQ brnqy ]
mhlw 1] dohrw ] kr jorU pr nmskwir DrU crnn pr sIs ] nwnk qum gurdyv
jI pUrn ibsvy bIs]”
AMq : “sB swDn pr nwmu kr jorU sr inAwiekY ] eyhI dwn mohu dIjIAY Bgiq krU icqU
lwiekY ] 364 ] cOpeI ] spUrn hoieAw nwnk pRgws ] swD sMgiq kI pUrI Aws ]
pYrI pYey siqgur jI kI ] vwihgurU jI DMn gurU jI ] vwihgurU jI slwmiq ] Bul
cuk bKsxw jI ] siqgurU jI qyrI srn hY jI ] swD sMgq kw sdkw jI ] gurU kw
prqwp hY jI ] rwm nwm dono Bly jyko ismry inq ] gurU nwnk jI kIau ] nwnk
prgws spUrx hoieAw ] 1298 kqk budI 2 duAwdsI ] sq gurU sdw pwqswh
gurU jI ] ] ] ]

266
h`Q ilKq nM : MS 880 e
isrlyK : pRsMg pMj ipAwry
p`qry : 108 A - 118 A
Awkwr : 30 X 23 s.m. ilKq : 23 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, ilKweI suMdr [ poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI vwihgurU jIkI Pqy ] Dn gurU goibMd isMG jI ]
jnm ptxy swihb jI kw vwsI ] AnMd pur swihb jI dI ] pihly dieAw isMG
soPqI ] jnm lhOr dw ] vwsI AnMdpur swihb jI dI ] ipCY laU dy auqwr Qw ]
AMq : “ien ko pwhul swihb pihly CkweI ] Pyr Awp pwihl leI ] rwm isMG ] Pqy
isMG ] dyvw isMG ] eIsr isMG ] tihl isMG ] eyh pMj mukqy Bey ] sRI vwihgurU jI
kw Kwlsw sRI vwihgurU jI kI Pqy ]”

h`Q ilKq nM : MS 880 s


isrlyK : jMgnwmw gurU goibMd isMG
p`qry : 108 A - 112 A
Awkwr : 30 X 23 s.m. ilKq : 23 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [hwSIey qoN bwhr
ilKq [ poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] jMg nwmw ] pauVI ] AOrMg swih idlIE iliKAw
prvwnw] qUM gurU goibMd isMG klwvwn joDw mrwdnw ]”
AMq : “pauVI ] ciVAw rwjw Pqy swh rx mY AweI hwr ] kCu mUey kuCU rx iBry kuCu mwry
dirAwau ] Kbrw rUm sRwm ivc mwry goibMd isMG juAwnu ] klw Awp vrqweIAw Awpy
purKDwn ] ] ] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 880 h


isrlyK : mMqR
p`qry : iek pMnw
Awkwr : 30 X 23 s.m. ilKq : 23 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 5 hn[
Awm vyrvw : ilKweI cMgI , rcnw dw ieh ihsw TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI siqgurU bwby nwnk jI kw jgu pihr pihro lohw
swr]”
AMq : “lohy kw koit qwby kI KweI ] jhw lgy lgy qwVI ] qhw lg lgY bYrI dusmn ko
bRj kI kvwVI ] ies mMqR ko koeI pVy iqn svwl lX pwT kry ] hom sMjugiq qw
sRI dyvI jI kw drsn krY ] jy nw hoiv qw BI isr rKY ssqry riCAw hoie ]”

h`Q ilKq nM : MS 880 k


isrlyK : svYXw
p`qry : 102 A - 114 a

267
Awkwr : 30 X 23 s.m. ilKq : 23 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : p`qirAW dI hwlq bhuq cMgI nhIN ; Ksqw hwlq ivc hn [ ilKweI cMgI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] svYXw ] pwpI bUbnw jin kau kilkI Avqwr
khwvihgY]”
AMq : “svYXw ] bwjq fMk AqMg smY rx rMgq rMg ncwvhgy ] kis bwn kswn gdw
brCI kir sUil iqRsUl Brmwvhgy ] gxdyv Adyv ipswc prI rx dyKs bYr
hswvhgy ] Bl Bwg BXwiehu sMBl ky hir jU hirmMdr Awvihgy ]16] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 880 K


isrlyK : bcnu sRI muKvwk pwiqswhI dis ]
p`qry : 114 a -115 A
Awkwr : 30 X 23 s.m. ilKq : 23 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr , rcnw dw ieh ihsw TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] bcn sRI muK vwk pwqswhI dis ] dr AweI audwsI dy
pRQwie hoAw ] Aibcil ngr bYTy gurU min mih kIAw ibcwru ] boilAw pUrw
siqgurU mUriq sRI krqwr ] hukmu hoieAw pRlwid isMG ibpq hsrwie ]”
AMq : “rhxI rhY soeI isK myrw ] auh swihb mY auskw cyrw ] kry Akwl purK kI
syvw] jnm mrn kt twry Pwsw ] siq sRI Akwl ] vwhgurU pRrm bIj ieh mMqR]
sB isKn ko bcnu ieku kihE Awid Aru AMqu ]32 ] rhqnwmw sMpUrx hoAw]”

h`Q ilKq nM : MS 880 g


isrlyK : cxwky swsqR BwKw KoVs iDAwie ]
lyKk : sYnwpiq
p`qry : 115 A - 122 A
Awkwr : 30 X 23 s.m. ilKq : 23 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : ikDry ikDry ilKweI DibAW vwlI hY pr pVn Xog hY [ poQI dI Awm krky TIk
TIk hY [
AwrMB : “< sRI gxysweynm : AQ cxwkw swsqR BwKXw ilKqy ] dohrw ] pRxvq hosI
ibsn kO jo iqRlok ko Twie ] cxwkw ky BwKw kro jo qum hohu shwie ] 1] bhu
swwsqR Avlok kY suMdr bcn inkwr ] rwjnIq sMbUh ko brnnM kro ibcwr ]2]
CpY cMd ]”
AMq : “swsqR sgl bIcwr kY sib kiFE Xih swr ] nrwiex BjIey sdw krIey
pRaupkwr ] 10 ] gurU goibMd kI sBw mY lyKk prm sujwn ] cxwkw ky BwKw kIey
kiv sYnwpiq rwm ] ieq sRI ibRD cxwky BwKw KoVs iDXwie ] smwpqM ] ]
] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 880 G


isrlyK : kQw rwm kI

268
ilKwrI : bissit
p`qry : 122 A - 125 a
Awkwr : 30 X 23 s.m. ilKq : 23 X 18 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI rcnw dI kwnI bdlI hoeI hY [ jo ilKweI kwnI bdl ky kIqI
hY auh bhuq spSt nhIN hY [ poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ kQw rwm kI ] AQ kQw rwm cMdR kI ilKXqy ]
bcn bissit jI ky ] sRI rwm cMd [cMdr] jI ko khY ] sRI rwm cMdR pRsn pUCY hY ]
sRI bisistO jI aupdys khY hY [“
AMq : “muin bissit kQw iehu krI ] rwmcMd aur AMqr DrI bhuqu mwnu birjy jg
mwh] syvk duK suK lwgy nwh ] dohrw ] AwCy bhu pusqk pVY kihn sunn kau
bwd ] sau swiln kiVCI BrI eyku n pwvY suAwd ] ieq sRI kQw rwm cMd jI kI
sMpUrx hoeI ] AhIrI kw idRstwqu sMpurxM hoieAw hir hry ]”

h`Q ilKq nM : MS 880 |


isrlyK : kQw inrmohI rwjy kI ]
p`qry : 125 a - 126 a
Awkwr : 30 X 23 s.m. ilKq : 23 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : ilKweI cMgI, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “AQ kQw inrmohI rwjy kI ilKqy ] eyk inrmohI rwjw Qw ] ies kw bytw iskwr
gieAw Qw]”
AMq : “inrmohI ky bcn suix kir qpsI pRsMn BieAw ] rwj kEr koh svwr kir ]
rwjy inrmohI pws Byj dIAw ] ieq sRI rwm gIqy inrmohI kI kQw spUrx hoeI ]
gur pRswid ]”

h`Q ilKq nM : MS 880 c


lyKk : prcI pwqswhI dsvI mhlw 10
p`qry : 126 a - 152 a
Awkwr : 30 X 23 s.m. ilKq : 23 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI rcnw ivc keI pqirAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY [ keI pqirAW aupr hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY ] ilKq
pVHn Xog, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ] AQ prcI pwqswhI dsvIN mhlw 10 ] ipRQmy dsw
mhlw ky nwm ilKY ] Pyr dsW mhlW kI ausqiq ky sloku ilKY ] Pyr dsW mhlw
kIAW swKIAW iliKAW ]”
AMq : “qw hukm hoAw ies kw KIsw Pol ] qW KIsw PoilAw cwry KIsy inkly ] aunhu
chuhI Awpo Awpny KIsy PV lIey ] hukmu hoAw sux Tgw ijq vyly qusw swry kutMb
myry Agy h`Q joVy qy kihAw jo gurU jI qyrI sMgiq ky KIsy Asw qRY vfAwxy hYn ]

269
Aswfw pVdw Fkxw ] so ahu Ardws mY mwn lInI ” - A`gy p`qrw KwlI ies qoN
Agy vI p`qry KwlI hn Aqy swKI ivc ADUrI CfI jwpdI hY ]

h`Q ilKq nM : MS 880 C


isrlyK : swKI mwrkMfy kI
p`qry : pMnw nMbr AMkiq nhIN [
Awkwr : 29X 22 s.m. ilKq : 23 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : rcnw dw ieh Bwg iksy hor poQI dw ih`sw hY kwnI bdlI hoeI hY , p`qry iek pwsy
qoN k`ty hoey hn Aqy jo pMnw nMbr AMkiq kIqw igAw sI, auh vI kitAw hoieAw
hY[ hwSIey qoN bwhr ilKq, ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid] qw iPir kwl swiQ ikAw projn rihA ] qw kvwr
kihAw ] Drm rwie ky khY swiQ qyry isr aupir kwl kw faurU Awie bjwieAw hY]
myry hiQ ikC nwhI] qUM Drm rwie pws cl ] myry gil sMgil pwie kY lY clY ]”
AMq : “isRst aunw kI AwigAw ivic hy sBnw no smJwvx Awey hYin ] kMifAw ivichu
kwiF kY muwrgu pwvdy hYin ] auQY kwl kw faUrU dUir hoiegw ] swKI swpUrix hoeI
mwr kMfy kI ] Bul cuik bKs lYxI suKdyv lIlw ilKI ]”

h`Q ilKq nM : MS 880 j


isrlyK : kQw suKdyv jI [
p`qry : pMnw nMbr AMkiq nhIN [
Awkwr : 29 X 22 s.m. ilKq : 22 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI rcnw dy pMny AKIr ivc Ksqw hwlq ivc hn [ ilKq swP
nhIN hY [ bwkI poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “qb prmysr kI AwigAw BeI qb eyk suKdyv sRI Twkr jI kI AwigAw mwin
leI ] qb suKdyv dyhI kw iqAwg kIAw ]”
AMq : “ jo pUq suKdyau qY gurU BI pwieAw Aru igAwn BI pwieAw Ab purn BieAw ]
Ab jy qyrI surq ieCw hY so kwrju jihjwn ihq hw qUM jwih ] bolo BweI jI rwm
rwm rwm rwm jI iqhry ]” ] ] ] ] ] ]
ies A`gy do p`qry hwSIey qoN bgYr KwlI C`fy hoey hn [

h`Q ilKq nM : MS 881 sMgRih


isrlyK : jnm swKI gurU nwnk dyv jI
lyKk : mnI isMG, BweI
p`qry : 1 a - 361 a
Awkwr : 23 X 16 s.m. ilKq : 16 X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovNy pwsy do do kwlIAW lkIrW, ivckwr
motI lwl lkIr [ sqrW pRqI pMnw-13 hn[

270
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI Aqy poQI dy SurU ivc kuJ p`qry hwSIey qoN bgYr Pty hoey hn [
ilKweI swP pr ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ hwSIey qoN bwhr
vI ilKweI kIqI hoeI [poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqnwm krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gur pRswid
]1] nwm sB dyvw dw dyv hY [ koeI dyvI ƒ mnwvdw hY koeI isÍ ƒ mnWvdw hY ]
koeI gxys ƒ koeI hor dyviqAW ƒ ] gurU ky isK siqnwm ƒ ArwDqy hYn ]”
AMq : “swKI hor clI] ipCy muslmwn iek`Ty hoey jo eyh Kudwie dw vlI sI ] AsI ies
ƒ dbdy hW ihMdU khn swVdy hW ] bwbw jI bwhr kohW duie qy iek purK ƒ
imly] aus ƒ kihAw qUM muslmwn qy ihMdUAW ƒ myrw snyhw dyxw qusI jo myrw pMjw
Buqw dw srIr dyKdy sy quswfI BwvnI kir idst Awvdw sI mY srIr nhI myry
Awsx qy duie ptW dI cwdr hY ] iek pt ihMdU swVin iek pt muslmwn
dbx] eyh snyhw aus Awx idqw anw ausy qrW kIqw ] gurU AMgd jI KfUr
jwie rhy ] sMmq 1596 AsU vdI 10 gurU nwnk jI joq smwxy ] pauVI 46]
so it`kw so CqR isr soeI scw qKq itkweI ] gurU nwnk hMdI muhr hiQ gur
AMgd dI cohI iPrweI ] idqw Coif krqwrpur bYTw KfUry joq jgweI ] jMmy pUrb
bIijAw ivc hor kUVI cqurweI ]”
ies qoN A`gy CyvIN pwiqSwhI q`k joqI joq smwvx bwry iliKAw hY Aqy guirAweI
bwry d`isAw hY [

h`Q ilKq nM : MS 881 A


isrlyK : is`KW dI Bgiq mwlw, BweI gurdws jI kI vwr XwrvIN
lyKk : mnI isMG, BweI
ilKwrI : krm isMG
smW : sMmq 1871
sQwn : Drm kot
p`qry : 362 a - 506 A
Awkwr : 23 X 16 s.m. ilKq : 16 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 13 hn[
Awm vyrvw : keI pMinAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ilKweI cMgI [ poQI dI
hwlq vI Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] swKI BweI gurdws jI kI vwr XwrvIN isKW dI Bgq
mwlw ] eyk smyN BweI mnI isMG QI isKw pRSn kIqw ] jo BweI gurdws jI ny jo
isKW dy prQwie vwr kIqI hY ] sB dysW dy isKW dy nwm ilKy hY [ aunw dIAW
rhqW qy krqUqw AswnU mlUm krwE ]”
AMq : “sloku ] swis swis hir ismrIAY ibrQw sÍws, n Koie ] ikAw jwxw ies AMq kw
iehI sÍws mq hoie ]dohrw] mUk aucrY swsqR Kt ipMgr n cV jwie ] AMD lKY
bDro sunY jO kwl ikRpw krwie ] sorTw ] Drm kot mY Awn krm isMG swKI ilKI ]
sunhu sMq buDvwn iCmo BUl iss jwnky ] dohrw ] sMmq ATwrw sY brK Aor
ih`kqr (1871) jwn ] kwqk sudI su AstmI rvI vwr suB mwn ] 3 ] caupeI ]
jo Xh pVY sunY mn lweI ] qih mhwqm kho sunweI ] jIvqXw Bv bMD imtwvY ]
AMq smY vhU hir pd pwvY ] dUlB moK jgq mY joeI ] Doie pwp hir pwvY soeI ]5]

271
puqR kwmnw kry su joeI ] brK mwih suB pwvY soeI ] sRDw Xukq sunY mn lweI ] AMq
smY hir hoq shweI ]6] dohrw ] A jw shylI qw sirpqw jnnI BrBwr ] qky suq
ky imqR ko jpIAY bwrMbwr ]1] slok] hnumqwie qo rwmw sIqw hrK supgqw ]
rUdMXq rwK sws rby hwhw rwm hqo hqw ]1] kysvM pqqMidR sRvw dRoxw hrKmu pwgnw]
rudXMq kYrvw srby hwhw kysv kysvw ]]

h`Q ilKq nM : MS 882 sMgRih


isrlyK : jpu prmwrQ
smW : sMmq 1854
p`qry : 1 a - 36 a
Awkwr : 22 X 14 s.m. ilKq : 17 X 13s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovNy pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW
pRqI pMnw - 19 hn[
Awm vyrvw : ilKweI bhuqI swP nhIN ; kwnI bdl bdl ky iliKAw hoieAw hY Aqy hVqwl Pyr
ky suDweI kIqI hoeI [ poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] siqnwm krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI
sYBM gur pRswid ] jpu ] mhlw 1 AriQ nwil iliKAw ] jy koeI ies jpu no
pVygw ilKYgw isKYgw iqs kI prmgiq hovygI ]”
AMq : “sMmq (1854) 1854 imqI swvix sudI aunsI iQiq cwnxI sqy idn AYqvwr
duie GVIAw rhdy Bog pieAw poQI spUrn hoeI Buil cuk bKs lYxI ] bol vwhgurU
jI kw Kwlsw vwhgurU jI kI Pqy ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 882 A


isrlyK : gosit bwby nwnk jI Awqmw nwil
sQwn : krqwr pur
p`qry : 37 a - 59 a
Awkwr : 22 X 14 s.m. ilKq : 17 X 13s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-19 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI rcnw dI kwnI bdlI hoeI hY keI p`qirAW qy isAwhI
DibAW vwlI hY [ poQI dI hwlq TIk TIk hY [ poQI dy AMq qy gurbwxI idqI hoeI
hY]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] gosit bwby nwnk jI kI Awpxy Awqmy swiQ kIqI ]
pMjwb kI DrqI ] ngr krqwrpuir ]”
AMq : “iqlMg mhlw 9 ] hir jsu ry mnw gwie lY jo sMgI hY Aausr qyro] bIiqE jwq
hY kihE mwin lY myro ] 1] rhwau] spiq rQ Dn rwj isE Aiq nyhu lgwieE ]1]
kwl Pws jb gil prI sB BieE prwieE ]1]”

h`Q ilKq nM : MS 883


isrlyK : Awid kQw kbIr gusweI kI pUrbly jnm kI ]
lyKk : myhrbwn, soFI
p`qry : 1 a qoN lYky 308

272
Awkwr : 30X 20 s.m. ilKq : 23 X 15 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw; auKVI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN
pwsy do do kwlIAW lkIrW [ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw , pwisAW qoN burI qrW KwDI hoeI, pMnw nMbr Aqy ilKq iek
pwsy nukr qoN burI qrW KwDI hoeI hY p`qirAW dI hwlq Ksqw [ ilKweI DibAW
vwlI Aqy keI QwvW qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ hwSIey qoN bwhr vI
ilKweI kIqI hoeI [poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] Awid kQw kbIr gusweI kI pUrbly jnm kI ] Awid
pUrblI ipCly jnm kI kQw ] pUrb jnmu bRhmn hoqy hwiQ kmMfl lInw]”
AMq : “qb auih goibMd lok auT kbIr gusweI jI kI crnI lwgy ] kbIr jI ky isK
Bey] khny lwgy ij DMin kbIr gusweI siq kbIr rwmu kbIru ] ikRsn kbIru
lwgy ismrny [ sgly bolhu rwm rwm rwm gur gurU gur gurU jI siq siqnwm
krqw purKu siqgur pRswid ] = ] kQw cqRIAw ] iek sa pYNqI ] auqwr kIAw
] imqI kqk dI ]5] pMdrvI ] sMmqu nibvW ] vrih duie 18006 siq bwbw
nwnk jI ] gurU gurU jpxw nwm iDAwvxw ] guru iciq AwvY ] BuilAw cuikAw
bKsxw ] Buil cuik mwPu ] = ] = ] =
] =

h`Q ilKq nM : MS 884


isrlyK : jnm swKI sRI gurU nwnk dyv jI [
p`qry : 1 a - 282 a
Awkwr : 31 ½ X 30 s.m. ilKq : 22 X 24 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 21 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc jnm swKI bwry qqkrw ivsQwr sihq idqw hoieAw [ilKweI
suMdr Aqy poQI dI hwlq TIk TIk hY [ keI QwvW qy hwSIey qoN bwhr vI ilKq Aqy
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ ies poQI ivc hor kQwvW ijvyN : auqpqI
sMswr, DuMDUkwr, cOhW ju`gW dI swKI, cwr vydw dI kQw, gaU kI kQw, rwjy jnk Aqy
sukdyv dI kQw, ies qoN ielwvw hor vI bhuq swrIAW swKIAW Aqy gostW dw vrxn
hY, jo ies poQI ivc AMikq kIqw igAw hY ]
AwrMB : “<siqgur pRswid ] siqnwm krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI
sYBM ] gur pRswid ] Awid kQw jnm swKI ilKxy kw ArMB kIqw sRI siqgur ky
pRswid kir ] jb mhw prlY kwl kw smw AwvY hY ] qb idib sau brsw brKw
nwhI hodI Aru sUrju bwrw hI rwsI solw klw sMpUrn cVdw hY ]”
AMq : “dws nwnk kI bynqI muih rwiK lyhu srnwie [ bolhu BweI vwhgurU jnm swKI
sMpUrx hoeI ] gurU gurU jpxw jnmu svwrxw ] bolhu BweI vwhgurU jI ] swKI hor
clI ] qw suxo gurU jIE, gurU nwnk Aqy qau ivic Byd iBMn kuC nwhI ] Aqy gurU
jI ieQo qoVI mƒ Kbr AwhI ] mY AwpxI AKIN ifTw Awhw ] so mY ilKwieAw hY [
Aqy jI horu ipCY dw Kbr nwih ] jwxdw ] gurUu AMgd AwiKAw BweI bwlw qau Asw
ƒ gurU nwnk jI dw drsn krvwieAw hY [ krqw qyry aupir bhuq imhrvwn hY [ qw
bwly AwiKAw jI gurU jI ] mYQoN qW sB hkIkq lIqIAw ] pr jI qU Awp -----]”
ies qoN A`gy pqry KwlI hn [ Aqy rcnw ADUrI Kqm kr idqI hY [

273
h`Q ilKq nM : MS 885
isrlyK : gur iblws pwiqswhI 6
lyKk : sohx, kvI
ilKwrI : gMgw rwm bRwhmx
p`qry : 1 a - 273 a
Awkwr : 34 X 29 s.m. ilKq : 25 X 22 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW Aqy do do lwl lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-23 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr Aqy gRMQ dI hwlq TIk hY [ keI pMinAW aupr ilKq hwSIey qoN
bwhr Aqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ gRMQ dy SurU ivc kuJ p`qry hwSIey
vwly KwlI [ SurU ivc pihly pMny aupr CotIAW kwgz dIAW cypIAW lgweIAW hoeIAW
hn ]
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ iblws gRMQ ilKIXqy ]CpY] ipRQm bMDnw pwrbRhm
gurU nwnk suK swgr ] dsm gurU ky crn kml bMD gux Awgr ]”
AMq : “ieq sRI gur iblws sRI gurU hirgoibMd joqI joq smwie brnnM nwm iekIsmo
iDAwie smwpqM ] msq suB msq] doihrw ] nB gRih kwl ruq jwn ] swvx mws
idn CyvI ] vIrvwr pK ikRsnw iQq mwnIau naumI ] gMgw rwm hY nwm jwn vrx ko
ibp pun ] eIsr jwq pYcwn kptI nIc su dust mn ] srb sMqn pih bynqI
BUl cUk jo mY ilKI kro iKmw sujwn moih AnwQ mq mUV kI suno sMq mn lwie ilKw
gRMQ gur ibsko ] dIjY moko dwn sMq sMg inq pRIqmo ] 4 ] hy gur nwnk dyv jI kro
dieAw mm kIt pr ] kro snwQ dieAwl grIb invwjqv nwm hY ] sRI gurU ] sRI
vwihgurU swihb jI ]”
ies qoN bwAd dy p`qry KwlI ]

h`Q ilKq nM : MS 886


isrlyK : sRI gurU nwnk pRkwS
lyKk : sMqoK isMG, kvI
smW : sMmq 1919 rcnw kwl : sMmq 1880
p`qry : 1 a - 318 a
Awkwr : 33 X 25 s.m. ilKq : 23 X 16 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr, AMdr pIly rMg dI motI lkIr - nwl fIzweIn
bxwieAw hoieAw hY[ sqrW pRqI pMnw - 19 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc pihly pMny aupr pIly rMg nwl fIzweIn bxwieAw hoeAw hY Aqy
SurU ivc kuJ pMny hwSIey vwly KwlI , pihly pMny aupr dohrw hwSIAw [ keI
pMinAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI qy hwSIey qoN bwhr ilKq [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] sRI nwnk pRkmRn igRMQ ilKXqy ] dohrw ] eykMkwrw siq
gurU iqh pRswid scu hoie ] vwhgurU jI kI Pqy ibGn ibnwsn soie ] kib`q ]”
AMq : “dohrw ] AWk eyk Ar Ast kr bhur Ast pr sUn ] kwqk pUrnmw ibXy BXo
igRMQ ibn aUn ]76] dyvw isMG ipq qy jnm kiv sMqoK isMG nwm ] brmw

274
gihsq sMg ko kir siqgurU pRnwm ]77] ieq sRI nwnk pRkws igRMQy auqrw rDy
sc KMf pRsQwn brnnnM ] mspq pcwsmo iDXwie sm ] msq suB ]”
ies qoN bwAd iek p`qry aupr kibq dy ky sMmq bwry vI vrxn kIqw hoieAw hY
sMmq 1919 ] AKIrly pMny qy Awsw mhlw 1 dI bwxI ilKI hoeI hY ]

h`Q ilKq nM : MS 887


isrlyK : nwnkwrQimisRq sbd surqur koS
lyKk : swDU qwrw hir
smW : sMmq 1925
p`qry : 1 a - 152 A
Awkwr : 33 X 25 s.m. ilKq : 23 X 16 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, rYksIAn, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw
qIhrw KVy ruK, pwisAW aupr Aqy ivckwr do do lwl lkIrW,Aqy iek nIlI lkIr -
nwl fIzweIn bxwieAw hoieAw hY[ sqrW pRqI pMnw 20-21 hn[
Awm vyrvw : poQI hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI qy hwSIey qoN bwhr ilKq[ ilKweI suMdr,
poQI dI ijld auKVI hoeI hY [ijs kwrn p`qry vI auKVy hoie hn [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] dohrw ] SMkr gurvr dsn ky cwru crn bhu bMd ] nwm
jwn ihq jnn ko krho kos AmMd ]1] nwnw eykwrQ punw sbd kos gx Bwr ]
ibpul kro jn jmw ijn ilKo XhI iekswr ] 2 ]”
AMq : “dohrw ] Bv kr gurvr dsn ky inj gur sh pd bMd ] koK smwpœ krq ho
drs kdwie AwnMd [1 [ ijh kosn ky ilKy hY nwmn ArQ Anyk ] nwmu iqnhu
ko ilKq ho Aorin bMD ibbyk ]2] auqpilnI 1 sbdwxMv 2 sMswrwvMq 3 nwmmwlw
4 Bwguir 5 brruic 6 swsÍq 7 vopilq 8 rMiq dyv 9 hrkoK 10 Amr 11
suBWk 12 hlwXuD 13 govDNn 14 rBs 15 rudR 16 Amrd`q 17 AjX 18
gMgwDr 19 Dirx koK 20 hwrwvlI 21 AiBDwnM 22 iqRkWfsyK 23 rqR mwlw 24
bhudoK 25 ibsÍ koK 26 bwgRt 27 mwDv 28 bwcspiq 29 DNm 30 bXwiV 31
qwrpwl 32 ibsÍrUp 33 ibkRmwidqX 34 iengRMQnmynwm ilMg dono bwqo kw
inrxXilKw hY Aor kwqXwXn 1 bwmn 2 cMdR 3 pwixnI 4 AwidkiriK gRMQnsy ilMg
kwinrxMX ilKw hY ] ieiq sRI mdgulwb isMG crx isiKq swDu qwrw hir ikRqo
nwnYkwQM imisRq : sbd surqru koK : smwpœ : suBw msœ lyKk pwTkXo : sM 1925
kwqk su 15 ]” sMmq hor kwnI ivc hY

h`Q ilKq nM : MS 888 sMgRih


isrlyK : kwPIAW
lyKk : pIro prymx
p`qry : 3 a - 45 A
Awkwr : 18 X 14 s.m. ilKq : 15 X 10 s.m.
vyrvw : ijld lYmInySn krky bwAd ivc bMnI hoeI; isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-10
hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq pihlw bhuq mwVI sI, ikrm Kurdw hoxw kwrn, Ksqw hwlq ivc
sI jo ik bwAd ivc lYmInySn kr idqI geI [ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk hY[

275
AwrMB : “lIXo Cf mWx cly syN ]9] srby khyN shylIAW vhu jorwvr hY] hm qo sUdr vysvw
bhu iqs qy fr hY ] pwp qumwry kWp hY qum rho ipAwrI ]”
AMq : “pIro Ku`d Kudwie kI hau qwlb hoeI ] nw if`Tw muslmWn ko nW ihMdU koeI ] pIr
PkIry AaulIey sB hoNdI PwsI ] dws gulwb ibh`d hYN mYN iqs kI dwsI ]30]
kwPIAW sMpUrnM smwpqM ]”

h`Q ilKq nM : MS 888 A


isrlyK : ishrPI
lyKk : gulwb dws
p`qry : 45 A - 58 A
Awkwr : 18 X 14 s.m. ilKq : 15 X 10 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw -10 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI hox kwrn, bwAd ivc lYmInySn kIqI geI hY [ ilKweI
suMdr, poQI dI hwlq hux TIk hY[
AwrMB : “< sRI pRmwqmwie nmW ] AlP Awsrw purK AlyK dw eI Avr sRb Pnwhu
ivicwirAw mY Xg kUVqy ic`q auTwie lIqw s`q AwqmW so icq DwirAw mY ]”
AMq : “gwP gwPlI Cof indWn bMdy srn sicAW gurW kI lIjIey voie ] nhI gurW qy
Amqrw rKxw eI qNn mNn iqnW DnN dIjIey voie ] nYxI drs kro krI thl kro
gurbc”-------A`gy p`qrw nhIN hY rcnw ADUrI ]

h`Q ilKq nM : MS 889


isrlyK : jnm swKI sRI gurU nwnk dyv jI
lyKk : mnI isMG, BweI
smW : sMmq 1897
p`qry : 1 a - 337 a
Awkwr : 27 X 22 s.m. ilKq : 18 X 16 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW ivckwr iek kwlI
lkIr [ sqrW pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : poQI dw pihlw pMnw PitAw hoieAw, keI pMinAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI [ilKweI cMgI Aqy poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : “<siqnwm krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM ] gur pRswid]
nwmu sB dyvw kw dyv hY ] koeI dyvI mnwvdw hY ] koeI isv ƒ koeI gxys ƒ koeI hor
dyviqAW ƒ ]”
AMq : “jYsy Akws dw AMq pMKI nhIN pwie skdy ] aufky Qk pOdy hn ] qYsy gurw dI kQw
khI nhIN jWdI ] jo swD sMq isK pVngy suxngy ilKwvxgy ] isKI ƒ pRwpiq
hovingy ] dohrw ] sÍws sÍws hir hir jpo ibRQw sÍws miq Koie ] ikAw jwno jo
AMqkw iehI sÍws miq hoie ]1] bolhu BweI vwhgurU ] vwrqk nwvlIkI tIkwh
sMpUrn hoeI ] poQI ilKI ] sMmq 1897 mhInw Pgx ] ] ] ]
] ] ] ] ] ] ]”

276
h`Q ilKq nM : MS 890 sMgRih
isrlyK : sRI mq Bwgvqy eykwds skMd
lyKk : myhrbwn, soFI
p`qry : 1a - 90 A
Awkwr : 33X 25s.m. ilKq : 24 X 17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK do
do lwl lkIrW[ ivckwr iek motI lwl lkIr [ sqrW pRqI pMnw-17 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI Aqy p`qry vI auKVy hoey hn [ ilKq hwSIey qoN bwhr Aqy
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ gRMQ dy SurU ivc do - iqMn p`qirAW aupr kuJ
iliKAw hoieAw hY [ kuJ Awpxw ihswb ikqwb Aqy iek p`qry aupr kbIr bwxI
Aqy iek p`qry aupr iek hor rcnw [ gRMQ dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [ iek
pMny aupr nusKw iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] < sRI pRmwqmX nm : ] sRI gxyswie nm :] E oAM nmo
Bgvqy vwsdyvwXw ] E onmo sRI nrwXxXw ] E onmo sRI gurdyvwXw ] AQ sRI Bwgvqy
eykwds skMD ilKXqy ] sRIDro vwc ] Ab eykwds skMd ky AwrMB ibKY sRI Dr
sÍwmI rwm jI kau nmskwr rUpI mMglwcrn krq hY ]”
AMq : “jo Xh dyvwn dyv kw jnm krm srDw sy sunY khY ] sumrn krY so srb pwphu qy
mukq hoie ] AYsw jo Bgvwn kw suMdR Avqwr iqs ky bwl cirqR pRkrm cirqR jo
ies lok Aru prlok ibKY mMgl rUp hY] iqnky sRvn qy prm hMshu kI gq ko pwvq
hY ] tIkw] suvwmI jU khq hY ] AYsw eykwds skMd BwvwrQhu kI dIpkw so muJ
sRI Dr ny pRkws krI hY ] jo mY Awpny AwigAwn rUpI AMDkwr sO firAw hO ] ieq sRI
Bwgvqy mhwpurwxY eykwds skMdy sRI suk prIKq sMbwdy dy nwm eyk ibMsqoN iDAwie
] 31 ] smwpqM ] ] ] ] ] ] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 890 A


isrlyK : vYrwgu prkrxy/ immoC prkrxy
p`qry : 445 a-535 ies qoN A`gy pMnw nMbr kwlI isAwhI nwl imtwey hoey hn Aqy keI
pMinAW aupr nMbr AMkiq nhIN [
Awkwr : 33 X 25 s.m. ilKq : 24 X 17 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-17 hn[
Awm vyrvw : rcnw dw ieh Bwg iksy hor poQI dw ih`sw jwpdw hY , ikauN jo , poQI dy pihly
Bwg dy pMny iek qoN SurU krky (90 qk) n`by q`k jWdy sn ies qoN bwAd ieh
rcnw SurU kIqI hY jo pMnw nMbr 445 qoN hI SurU kr idqI hY [ ies ivc v`K v`K
prkrxW dw vyrvw idqw hoieAw hY , jo ies pRkwr hY : AQ KIl prkrny , vYrwg
prkrxy , sRI aups prkrxY bIqhv inRbwn prwmMq vrnMn, sRI immoC pRkrxy]
AwrMB : “<siqgur pRswid ] < sivq sRI gxyswey nm : ] AQ vYrwgu prkrxY
ilKXqy ] scu icq AnMd rUp jo Awqmw hY ] iqs kau nmskwr hY ]”
AMq : “jYsy sUrj kw pRkws sMiDAw kwl mo sUrj ivKy lIn ho jwqw hY qYsy klnw rUpI
klMk kau iqAwg krky bRhm pd kau pRwpq hUey ]1] ieq sRI immoC pRkrxy suk
inrbwx vrnnM nwm srmh ] ivsÍw imqRo vwc ] hy rwjw dsrQ jYsy suk jI suD

277
buiD Qy qYsy rwm jI hY ] jYsy aus kau sWq ky nimq kuC”-----------A`gy p`qry
nhIN hn, ieMj jwpdw hY rcnw ADUrI hY ]

h`Q ilKq nM : MS 890 e


isrlyK : rqn mwlw suAwmI sukudyv jI kI
p`qry : pMnw nMbr AMkiq nhIN [
Awkwr : 33 X 25 s.m. ilKq : 24 X 17 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-18 hn[
Awm vyrvw :poQI dy ies Bwg dI rcnw dI kwnI bdlI hoeI hY [ Aqy pMnw nMbr AMikq nhIN kIqy
hoey[ ieMj jwpdw hY ik ieh ih`sw , iksy hor poQI dw ih`sw hY, jo ies poQI nwl
joiVAw igAw hY [ ilKweI cMgI Aqy poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] pRmwrQ pRsn auqR rqn mwlw suAwmI sukudyv jI kI ]”
AMq : “mwno rqn kI mwlw hY Aru prsnqw bhuq krdI hY [ Aru bbykIAW ƒ rmxI hY ]
Aru ibsn kI Aru mhwdyv kI kQw jYsy prsnqw bhuq krqI hY ]32]”

h`Q ilKq nM : MS 890 s


isrlyK : gosit Awqmy pRmwqmy kI
p`qry : pMnW nMbr AMikq nhIN
Awkwr : 33 X 25 s.m. ilKq : 24 X 17 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw -18 hn[
Awm vyrvw : pihlI rcnw vWg poQI dy ies Bwg dI rcnw dI vI kwnI bdlI hoeI hY ilKweI
cMgI Aqy pVHn Xog [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] gosit Awqmy pRmwqmw kI dyhI viru kIqw pUrY gur mhlw
]1]”
AMq : “Awqmw pRqwmy kI gosit sMpUrn hoeI ilKI siqgur prswid ]”

h`Q ilKq nM : MS 890 h


isrlyK : Awid rmwiex kI pihlI kQw clI [
p`qry : pMnw nMbr AMkiq nhIN [
Awkwr : 33 X 25 s.m. ilKq : 24 X 17 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw -17 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI rcnw dI kwnI bdlI hoeI [ isAwhI gUVHI kwlI cmkIlI ,
keI QwvW aupr DibAW vwlI hY Aqy pVHn Xog hY [ ilKweI suMdr poQI dI hwlq
TIk TIk [ ies ivc keI kQwvW drj hn [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ Awid rmwiex kI pihlI kQw clI ] slok] rwm
nwm iniq ismrIey ijs isau qyrw kwm ] Amrw puir bwsw kry geI bhuVy rwmu ]
iqs kw pRmwrQ ]”
AMq : “lY sIq pRqigAw sB dInI bMd Cfwie ] qIn lok jY jY Bey ] rwj kIAw
AjuiDAw Awie ] ibdw BieAw sB pYdlo jn nwnk sIsu invwie ] bolhu BweI jI
vwihgurU ] sRI rwm iks˜ vwhgurU DMn gurU ] rmwiex kI kQw sMpUrn hoeI bwhgurU
bwhgurU DMn gurU bwhgurU jI ]”

278
h`Q ilKq nM : MS 890 k
isrlyK : inrMkwr prmysr Ar sRI suKdyv kI kQw
p`qry : pMnw nMbr AMikq nhIN
Awkwr : 33 X 25 s.m. ilKq : 24 X 17 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw -17 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, ilKweI suMdr,poQI dIy hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] qb prmysr kI AwigAw BeI qpey suKdyv ] sRI Twkr jI
kI AwigAw mwin leI ] qb suKdyv dhI kw iqAwg kIAw ] sRI Twkr jI kI
AwigAw pwie kir gusWeI ibAws kI ies qRIky audir mih pRvys kIAw ]”
AMq : “jo pUq sukdyau qY gurU BI pwieAw Aru igAwnu BI pwieAw ] Ab pUrnu BI
pwieAw] Ab jo qyrI suriq ieCw hY so kwrju jh jwnih qhw qU jwih ] rwm rwm
rwm rwm rwm siqnwm rwm ]” = ]

h`Q ilKq nM : MS 890 K


isrlyK : DRim [Drm] sbwd cilqR
lyKk : hirdY [ihrdy] dws
p`qry : pMnw nMbr AMikq nhIN
Awkwr : 33X 25 s.m. ilKq : 24 X 17 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw -15 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, Aqy ilKweI suMdr poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [ilKweI
hwSIey qoN bwhr vI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] ilKqM DRim sbwd cilqR sih nwrid jwie sunwau gun
Drm jI ] hsqnwpuir ieku inRp DRMm jI ko puqR khwvY ]”
AMq : “hir kw ismrn krY soeI bYkuMT isDwvY ] DRm cilqR js kIAw iqh ismirqy
kwrj rwsu ] jg mih jIvn rwKIAY gun gwvY ] hirdY dws ] DRm smwD sMpUrn hoeI
] rwm rwm rwm ]”

h`Q ilKq nM : MS 890 g


isrlyK : pYNqIs AKrI mhlw 1
p`qry : pMnw nMbr AMikq nhIN
Awkwr : 33 X 25 s.m. ilKq : 24 X 17 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw -17
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI [ pr pVn Xog , poQI dIy hwlq Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ pYNqIs AKrI ]mhlw ]1] E oAMkwr srb pRkwsI ]
Awqm suDm ky AibnwsI ]”
AMq : “pRgtXo gXwn joq sm Bwnw ] vwsdyv ibn Aor n koaU ] aaU soaU nwnk soaU ]
Xw rw lw v V qR ] 1]
mMqR E oAM hIAm sRI AMm eIAMm lIAM suidkI bwlw nmhw ] = ] =
] = ] = ] = ] = ]” ies qoN
bwAd kuJ p`qry KwlI ] = =

279
h`Q ilKq nM : MS 891
isrlyK : gurbwxI sMgRih
p`qry : 1 a - 527 p`qry
smW : sMmq 1718
Awkwr : 23 X 31 s.m. ilKq : 17 X 23 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw do do lwl lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-13
hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI ijld auKVI hoeI, Aqy p`qry vI Pty hoey hn [gRMQ vI pwxI nwl iBijAw
hoieAw hY Aqy p`qry Ksqw ivc hn [ gRMQ dy SurU ivc q`qkrw idqw hoieAw [
Aqy sMmq bwry vI pYn nwl sMmq 1718 ibkRmI dI ilKq (1661 eIsvI) id`qI
imldI hY [ ieh gRMQ Koj dy pK qoN bhuq purwqx hY [ isD gosit dw pRmwrQ
471 pMny aupr drj hY ies gRMQ ivc mhlw 9 dI bwxI drj nhIN hY ieh iek
nvyklI poQI hY [ ies dI ilKweI vI purwqx poQIAW dI ilKweI vrgI hY [ AKIr
ivc pMnw nMbr 472 aupr rwg rwm klI isD gosit prmwrQ nwl idqw hoieAw
hY[ ilKweI suMdr hY [ poQI dI hwlq bhuqI vDIAw nhIN hY [
AwrMB : poQI dy SurU ivc q`qkrw idqw hoieAw hY [ pMinAW dI igxqI vI AKIr ivc jw ky
qrqIb vwr hI hY ]”
“<siqgur pRswid ] siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwlu mUriq AjUnI
sYBM gur pRswid ] jpu mhlw ] 1]”
AMq : AKIr ivc sqvyN mhly q`k joqI joq smwx bwry iliKAw hoieAw hY Aqy nwl hI
bwbw guridqw jI, gurU hrgoibMd jI Aqy gurU hir rwie jI dy joqI joq smwx bwry
iliKAw hY ] iek pMnw kwnI bdl ky ieMj iliKAw hoieAw hY [ “< hkIkq rwh
mukwm rwjy isvnwB kI ] AKIr EQy gurU isDw nwil gost krky pUjw iKMc lIqI hY
sU ] qb isD gurU kw jor Ajmwie kY pYrI Awie pey hYn ] aus QwauN dw nwa kjlI
bnu iqRAw rwj hY ] qhw BI sMgq hY ]”
AKIr ivc rwg gauVI mhl 5 AstpdI ] idqw hoieAw hY [ “ijnI quDno DMnu
kihAw iqnI jmu nyiV n AwieAw [ byAMq gux qyry kQy - siqgur purK murwry ]
ibnvMq nwnk tyk rwKI ijqu Kwig qirAw sMswry ] 4 ]1]” iek KwlI pMnw PitAw
hoieAw hY ]

h`Q ilKq nM : MS 892 sMgRih


isrlyK : sRI gurU iblws pwiqswhI dsmI [
smW : sMmq 1935 ibkRmI
p`qry : 1 a-346+2
Awkwr : 30 X 18 s.m. ilKq : 20 X 14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy
do do lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw -13 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI Aqy p`qry vI SurU qoN AKIr q`k auKVy hoey hn[ hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY, ilKweI suMdr Aqy pVHn Xog [ sMmq bwry pMnw nMbr 346

280
aupr iliKAw hoieAw hY [ gRMQ dI hwlq Awm krky TIk [ AKIrly iqMn pMinAW
aupr swKI rukn dIn nwl hoeI drj hoeI hoeI hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] sRI BgOqI jI shwie ] AQ sRI gurU iblws igRMQ ilKXqy ]
pwiqswh dsmI ky cirqR ] dohrw ]”
AMq : “ieq sRI gur iblws swKI bwly rwie jnvwrysÍr kI brnnM nwm iekqIsmo iDAwie
smwpq msq suB msqu ]31] ]sorTw] pUrn BXo igRMQ ilKnhwr kI bynqI ] jh
gur ds AsQwn dws invwsh hoie qhw ]

h`Q ilKq nM : MS 892 A


isrlyK : swKI kwjI rukndIn nwl
smW : sMmq 1935 ibkRmI
p`qry : 346 A - iqMn pMny hor nMbr AMikiq nhIN kIqw kIqw hoieAw
Awkwr : 30 X 18 s.m. ilKq : 20 X 14 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw -13 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr [ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “A`gy swKI kwjI rukndIn nwl hoeI ] m`ky dw kwjI sI ] qw rukndIn phucy gurU
nwnk jI pws AwieAw ] khy eyhu koeI b`fw pIr hY ]”
AMq : “qw kwjI rukndIn suKn sBy ilK lIqy ] Pyr sRI bwby jI ƒ qslImw krky m`Qw
tyk ky mky ƒ cldw rih ] swKI pUrI hoeI ] bolo BweI jI vwhgurU ]”

h`Q ilKq nM : MS 893 sMgRih


isrlyK : ipRAw sRI gurU gRMQ swihb jI
tIkwkwr : lwl isMG, sMq
smW : sMmq ibkRmI 1940
p`qry : 1 a pMnw nMbr AMkiq nhIN hn[
Awkwr : 30 X 20 s.m. ilKq : 29 X 17 s.m.
vyrvw : ijld Kuly p`qrykwgj ivc Aqy g`qy dI PweIl vrgI ijld bxw ky suqVI nwl bMny
hoey[ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-41 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq; rijstr vrgI hY, ilKweI suMdr qy swP hY [ gRMQ vI KulHy p`qirAW
ivc hY [ pMnw nMbr rwgW muqwbk judw judw kIqy hn [ gRMQ dy AKIr ivc, rwg
mwlw qoN bwAd lyKk vloN iek pMny aupr swKI Bgqo kI bwxI ilKky smwpq
kIqw hoieAw hY [
AwrMB : “<siqnwm krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM ] gur pRswid]
AQ sRI gurU gRMQ swihb jI ky ipRAw ilKqy ] eyk smyN klU kwl mY qurk rUp Bey
rwKs vDqy Bey ] krU Awid rwjw bfy jgq kO Kyd dyqy Bey ]”
AMq : “ieh gurU gRMQ swihb jI ky ArQ Awd qy lykr AMq pRXMq bhuq sRDw sy AR bfI
koSS sy ivcwr pUrbk bhuq soDnw krky ilKY hY ] suDwsr mY ] BweI swihb jI
BweI ikrpwl isMG jI ky byty sMq lwl isMG [ srb sMq jn mhwqmo ky dws ]1]
sMn ibkRm 1940 kqy 17 smwpqM ]”

281
h`Q ilKq nM : MS 893 A
isrlyK : swKI BgqoN kI
lyKk : lwl isMG,sMq
smW : sMmq ibkRmI 1940
p`qry : 1 a pMnw iek A`goN nMbr AMkiq nhIN [
Awkwr : 31 X 20 s.m. ilKq : 29 X 17 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-32 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY, poQI dI Awm krky TIk TIk[
AwrMB : “<siqgur pRswid ] swKI BgqoN kI bwxI ky cVwiekw Xh BI Bwv hY ] jo koeI
bwdI khY ] jo Awpxy vwko kw gRMQ bnwieAw hY ] ies qy Bgqo kI bwxI cVweI hY]”
AMq : “qb kWny ny kRoD krky sRwp dIAw ] jo myrw vcn nhI mwnqy ] qau qumwry srIro
kO qurk nws krYgy ] qb gurU jI kihAw jwhu ry kWnw AiBmwnI qyrw kpwl rsqy mY
hI Putygw ] qb rsqy mY hI kwhnw gfI ky ipMj qlY Awie kY mr gXw ] 1]
smwpqM ]”

h`Q ilKq nM : MS 894


isrlyK : gur igAwn pRkws
lyKk : lwl isMG, sMq
smW : sMmq 1943
sQwn : sYd pur
p`qry : 1a - 422 A
Awkwr : 32X 24s.m. ilKq : 22 X 15 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, auKVI hoeI [ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw pihly
do siPAW aupr fIzweIn dw, dohrw hwSIAw,pIlIAW, lwl Aqy nIlIAW lkIrW nwl;
bwkI swrI poQI aupr dovyN pwsy nIlIAW, lwl pIlIAW lkIrW nwl hwSIAw
bxwieAw hoieAw hY [
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI, Aqy keI p`qry vI Pty hoey hn[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY, hwSIey qoN bwhr vI ilKq [ ilKweI suMdr Aqy pVHn Xog [ gRMQ dI hwlq
Awm krky TIk [
AwrMB : “<siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwlu mUriq AjUnI sYBM gur pRswid ]
AQ gur igAwn pRkwS gRMQ gur isK sMbwd sMq lwl isMG ikRq ilKXqy ] ipRQmy
inrgun vsqU inrdys rUp mMgl khqy hY ]”
AMq : “ieq sRI gur igXwn pRkws gRMQy gur isK sMbwdy auqm pRmwxy ds mhlo kI ausqq
vrnMn, nwm iek sO pMjIau iDAwie ] 125] smwpqM ]
dsKq
sMq lwl isMG
gRMQ ko krqw ] srb sMq jnm hwr mwkodws ] Bul cuk mwP ibrd kI lwj pVdy
suxdy srbq lwihvMd]BwdRo vdI iQq 3 aUnI sY qrqwlI sMmq 1943 ] pUrn krw
sYd pur ivc ]”
ies qoN bwAd iek p`qrw KwlI Cfky q`qkrw idqw hoieAw hY [

282
h`Q ilKq nM : MS 895
isrlyK : jnm swKI bwby nwnk jI kI (bwly vwlI)
lyKk : pYVw moKw
ilKwrI : nrYx isMG
smW : sMmq 1927 rcnw kwl: sMmq 1582
p`qry : 1 a-497
Awkwr : 34 X 22 s.m. ilKq : 23 X 15 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW
ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY,kMny (w) dI QW
ibMdI dw pRXog kIqw hoieAw Aqy hwSIey qoN bwhr vI ilKq [ gRMQ dI hwlq TIk
TIk hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] jnm pRqI bwby nwnk jI kI ] sMmq 1582 (1582) pMdRh
sY ibAwsIA imqI vYswK sudI 5 pMcmI ƒ poQI ilKI pYVy moKy sulqwn pur ky
Kqryty ] gurU AMgd ilKvweI pYVy ilKI [ muKsq bwby sMDU jtyty kI rwie Boie kI
qlvMfIAhu AwieAw Awhw ] gurU AMgd ƒ FuiFEsulDw Awhw ] duie mhIny sqwrih
idh ilKidAw lgy Awhy ]”
AMq : “scu AwKu thlIey jhru quh rlweI sI ] qw Agy qy thlIey Ardws kIqI jI
pwiqswih ipRQIey ml jI bcnu kIqw hY ] qw mY rlweI hY ] 5 : pMj sY mohr mMnI
hY[ mY mwieAw dy loB vwsqy rlweI hY ] qw bcnu hoieAw jo koeI ipRQIey dy drsn
lgy gw so iBrstI hoiegw ] qw sux kY ipRQI mlu duswly dy rumwl mQy doie vlyt kY
muh pY rihAw ] 37 ] sI R gurU jI puiCAw jo ipRQIml ikau nw ] ]
] ]
bolo BweI vwihgurU jI ] jnm swKI sMpUrn hoeI ilKI nrYx isMG ilKwrI ny ] Bul
cuk bKsI jI ]
sMmq 1927 mhIny mwg pRivsdy 20 bIhvy ] iqAwr hoeI jI ] ] ] ]
] ]] ] ]] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 896


isrlyK : jnm swKI sRI guru nwnk dyv jI ( bwly vwlI )
lyKk : pYVw moKw - hMdwlIAW vwlI
smW : sMmq 1866 ibkRmI
p`qry : 1 a - 313 A
Awkwr : 26 X 19 s.m. ilKq : 18 X 13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, cmVw auKVI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryNvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy
do do lwl lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI, ijld auKVI ; p`qry vI auKVy hoey hn [ ilKweI DibAW
vwlI pr pVHn Xog hY [ keI QwvW qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY, jnm
swKI dI pihlI jwxkwrI bwry kuJ nhIN disAw , isDI SurU kIqI geI hY [

283
AwrMB : “<siqgur pRswid ] bolo BweI siq krqwr siq krqwr ] iek idn gurU AMgd
dyv jI ivic aupjI myrw gurU nwnk pUrn Awhw ] aus Aqy prmysr ivic Bydu ikCu
nw hw ]”
AMq : “gauVI mhlw ]1] gur kw sbdu qIr qrgs mih kr kmwn bIcwrM ] scu murq
smsyr hmwrI igAwn GoVw Asvwry [1[ Ab hm hirjI ky cwkr lwgy ]
min myih icMqw rhI n kweI dUK Brm Bau Bwgy ] 1] rhwa]
siq kI jIn sMBo Kul gwmI Bau kw cwbku lwieAw ] gurU vkIl vsIlw kInw ichrw
nwmu ilKwieAw ] pRym pRIq icq jwmn dIAw qurqu brwq ilKweI ] Bgq hlUPw nwmu
Kjwnw Kws jgIrI pweI ]3] hwlm bhuq Krcu kuC nwhI kry qgIr n koeI ] nwnk
AYsI aumdI iKjmq ibnu Bwgw ikauN hoeI ]4114]
ieh Sbd qlvMfI hoieAw ]<] siqgur pRswid] poQI ilKI sMpUrn hoeI
] gurU AMgd jI dw sdkw ] sMmq 1866 ]”
vwihgurU vwihgurU vwihgurU vwihgurU vwihgurU ]
siqkwr[ siqkwr[ siqkrqwr[ siqkrqwr[

h`Q ilKq nM : MS 897 sMgRih


isrlyK : jpu prmwrQ
lyKk : B`lw, srUp dws
p`qry : 2 a - 73 a
Awkwr : 32 X 23 s.m. ilKq : 24 X 18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, PtI hoeI,auKVI hoeI [ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[
hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : poQI dw pihlw p`qrw PitAw hoieAw hY rcnw ADUrI , pMnw nMbr 2 qoN SurU huMdI
hY[ SurU ivc iqMn cwr hor sqrW dI ivAwiKAw ilKI hoeI hY jo ieMj hY :-
“<siqgur pRswid ] sMmq 1652 mwG ivdI 7 poQI ilKI ANibr bwby nwm krqwr
inrBau inrIkwr qY AjUnI sYBM --- Awid” pr jpu prmwrQ vwlI rcnw pMnw
nM: 2 qoN SurU huMdI hY [
ilKweI TIk Aqy poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “21] gur AMgid vwc ] suRq kr isD krqw jgq pUrn nih jg soie ]”
AMq : “iqau hI Git sd ins dn mY Anwd vwhU kI bwnI hY ] krm klOil suau asws
kI ivArvw jYqw ko khY myrI DuMin AYsy mUiV pRwnI hY ] Amr gurU kuil kro qolo kih
dIE nwm ] isMG lY kihE o jp ArQ gur bihqw aur Dwm ] 100059 sMpUrn suB
sRI vwihgurU muK kro aucwr ] hoie idAwl kir ley auDwr]”

h`Q ilKq nM : MS 897 A


isrlyK : mihmw pRkwS
lyKk : B`lw, srUp dws
smW : sMmq 1904
p`qry : 73 a - 392 A
Awkwr : 32 X 23 s.m. ilKq : 24 X 18 s.m.
vyrvw : EhI ; sqrW pRqI pMnw-17 hn[

284
Awm vyrvw : hwSIey qoN bwhr ilKq Aqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY, ilKweI suMdr Aqy
poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] siqgur pRkwS swKI jnm jgu gwviq inq nIq ] mihmw
pRkwS iqh nwm Dr ilK poQI kInI mIq ]”
AMq : “jb ieh bwq bwby jI khI ] iqs ny sB ausIq rih kIAW] qb aus ko Cof ky
bwbw jI rQ pr svwr hUey ] aus ky byty ko aus kI isRhd qk ly gey ] aUhw sy aus
ko Cof dIAw ] Ar auh rupey aus isK kau phucwie ky Awp sRI AMimRqsr ko cly
gwmo pwqswhI Kjwnw kCU jwqw imilAw ] aus ko lUtqy hUey ] jwie sRI AMimqsr
phuMcy ] swKI pUrI hoeI ] 234 ] ieh bMdy kI kQw sMCop khI jo sunI ] Awgy
swKIAW ds mhlw kIAW bMdy kI sMpUrn hoeI ] sRI vwihgurU muK kro aucwr hoie
idAwl kir ley auDwr ] sRI vwihgurU jI kIqy ] poQI sMpUrn hoeI [ sMmq 1904
mhInw Bwdo idn gey Cyie Sukirvwr poQI pUrI hoeI pihr idn cVy Bul cuk
bKsxI]”

h`Q ilKq nM : MS 898


isrlyK : bwlmIkI rmwiex
lyKk : sMqoK isMG, BweI
smW : sMmq 1948 ibkRmI
p`qry : 1 – 842
Awkwr : 36 X 35 s.m. ilKq : 21 X 24 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl,
do do kwlIAW lkIrW, ivckwr iek pIlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-21 hn[
Awm vyrvw : bwlmIk rmwiex mukMml do BwgW ivc, Suru ivc kuJ p`qry aulty l`gy hoey hn[
Asl rcnw p`qrw nM: 1 bwl ilK ky SurU kIqI hoeI hY] hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY Aqy hwSey qoN bwhr ilKq[ pihly p`qry aupr dohrw hwSIAw Aqy fIzweIn
bxwieAw hoieAw hY [ ilKweI suMdr Aqy gRMQ dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ rwm cMdRwX nm: sRI miq bwlmIk rwmwXin ilKXqy]
bwl kWf pRwrMBXqy ] do : pd kr bMd ]1]”
AMq : “swrdw muinMd kI Adwr dwA nMdkI suhwrdw igirMd mix mwl jXo PinMd kI ]
pUjX AmirMd kI idinMdkI DinMdkI pirMdin ky ieMdukI sukQw rwm cMd kI ] ] gRMQ
iliKAw aunI sY ATqwlI mY [ 1948]”

h`Q ilKq nM : MS 899 sMgRih


isrlyK : jnm swKI gurU nwnk dyv jI
p`qry : 42 a – 146 a
Awkwr : 30 X 28 s.m. ilKq : 24 X 20 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW, ivckwr
iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw- 19 hn[
Awm vyrvw : poQI pMnw - 42 qoN SurU huMdI hY [ rcnw ADUrI hY [ AKIrlw pMnw 145 - A qy swKI
pUrI huMdI Aqy pMnw 146 aupr dsW pwqswhIAW dy joqI joq smwx bwry iliKAw
hoieAw hY [ p~qirAW dI hwlq Ksqw, keI p`qry cypIAW lgwky joVy hoey hn [

285
AwrMB : “iPir BweI lwlo AwiKAw prdysI qW sBo sMswr hY [ pr qusI mulwhjw Coifdy ho [
qusI Bly lok njr Awvdy ho ]”
AMq : “AjI mY BUlw hw ] mYƒ bKsIey jI ] hau Krw piq fwhw mMin AMdir AwiKEsu ]
guru bwby AwiKAw bUiVAw qU gurU kw isKu hY ] bUVy mQw tyikAw ] ijs dI qMMU rKY
iqs dI rhY ] gurU mgr mih QwpI idqIAsu ]1] jnm swKI sMpUrn hoeI ] gurU
gurU jpxw jnm svwrxw ]”
AKIrlw pMnw 146 aupr dsW pwqswhIAW dy joqI joq smwxy bwry iliKAw igAw hY
ies qoN pihlW iksy vI jnm swKI ivc dsvyN pwqswhI jI dy joqI joq smwxy bwry
bhuq G`t izkr AwieAw hY [
sMmq 1965 kqm sudI 5 sRI siqgurU goibMd isMG jI smwxy phr fyF rwq geI
vIrvwr swihb dyv lok hoey dKx ivc ndyV pws bwl gMgw aupir ]”

h`Q ilKq nM : MS 899 A


isrlyK : hƒmwn nwtk
lyKk : B`lw, ihrdy rwm
p`qry : 147 a – 232 a
Awkwr : 30 X 28 s.m. ilKq : 24 X 20 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 19 hn[
Awm vyrvw : keI QwvW qy kwnI bdlI hoeI hY, ilKweI suMdr Aqy gRMQ dI hwlq Awm krky
TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ bicqR nwtk ilKqy BwKw ikRq ihrdy rwm B`ly kI ]
kibq ] qIn lok piq pRwn piq pRIiq hI so riq Aigq ky crn isru nwie hY ]”
AMq : “ieq sRI rwGpiq kumwr jIq Gir Awie bo nwm cqR dso AMk spurxM ] 125 -
ieq sRI rwm gIqy poQI hƒmwn nwtk kI spUrxM ]”

h`Q ilKq nM : MS 899 e


isrlyK : lau kus rmwiex
lyKk : jsoDw nMdin
p`qry : 232 a – 240 a
Awkwr : 30 X 28 s.m. ilKq : 24 X 20 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 19 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI kwnI bdlI hoeI hY [ kwlI Aqy lwl isAwhI nwl ilKq [
ilKweI suMdr Aqy poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ lau kus rmwiex ilKqy ]”
AMq : “sMpqu hoie shweI sMkt n rhy ] kIqI dwis ifFweI ieqI kwrxy ] rwm vsy mMn
AweI kdI n ivsry ]22] ieiq sRI rmwiex ikRqu jsoDw nMdin ] spUrxM ]”

h`Q ilKq nM : MS 899 s


isrlyK : inhklMkI caubIsvo Avqwr
p`qry : 240 a - 254 A
Awkwr : 30 X 28 s.m. ilKq : 24 X 20 s.m.

286
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 21 hn[
Awm vyrvw : p`qirAW dI hwlq Ksqw jwpdI hY kuJ p`qry iB`jy hoey hn [ ilKweI pVHn Xog
Aqy poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI BgauqI jI shwie ] AQ inhklMk caubIsvo
Avqwr kQnM ] cOpeI ] Ab mY mhw suD mq kr kY ] kho kQw icq lwie
ibcrkY] caubIsvo klkI Avqwrw ]”
AMq : “Dis kIt kwnn bIc ] iqs jIiqXo ij mnI c ] bhu BWq dY duK qwih ] ieh
BWq mwirE vwie ]11] ieiq mhdI mIr bDh ] 5300 ]”

h`Q ilKq nM : MS 899 h


isrlyK : ikRsnw Avqwr
p`qry : 255 a – 338 A
Awkwr : 30X 28 s.m. ilKq : 24 X 20 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 21 hn[
Awm vyrvw : keI pqirAW ƒ vwDU cypIAW lgw ky joiVAw hoieAw Aqy ilKweI vI D`ibAW vwlI
hY [ pr pVHI jWdI hY [ poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “<sRI BgauqI jI shwie ] AQ ikRsnw Avqwr kQnM ] cOpeI ] Ab brxo
ikRsnw AvqwrU ]”
AMq : “bwn kmwn ghI Gn isXwm jrm isMD kO AiBmwnau qwirXo ] 737 ] svYXw ]”
A`gy kwgz dIAW cypIAW lgx krky ilKweI spSt pVHI nhIN jWdI ] =

h`Q ilKq nM : MS 899 k


isrlyK : Awid kQw kbIr gusweI kI
p`qry : 339 a – 526 A
Awkwr : 30X 28 s.m. ilKq : 24 X 20 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 21 hn[
Awm vyrvw : p`qry iBjy hoey Ksqw hwlq ivc Aqy Pty hoey hn [ kwnI bdlI hoeI hY [ ivc
ivc ilKq spSt nhIN hY, poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “< siqnwm krqw purK inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur pRswid]
Awid kQw kbIr gusweI kI clI ] pUrbly jnm kI Awid pUrblI ipCly jnm kI
kQw ] pUrb jnm hm bRhmx hoqy hwiQ kmMfl lInw ] rwGo rwie kI Bgiq n kInI
qb pkiV julwhw kInw ]1] iqs kw pRmwrQu ]”
AMq : “qb auih gibMd loku auiT kbIr jI kI crnI lwgy ] sRI kbIr jI ky isK Bey ]
khny lwgy ij DMin kbIr siq kbIr rwm kbIr ikRsn kbIr lwgy ismrny ] sgly
bolhu rwmu rwm rwmu rwmu gurU gurU gurU gurU rwmu siq gurU siq siqnwm krqw purK
siqgur pRswid ] 134 ] sorTw]”

h`Q ilKq nM : MS 899 K


isrlyK : kQw siqjugu kI
p`qry : 527 a – 536
Awkwr : 30X 28 s.m. ilKq : 24 X 20 s.m.

287
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-21 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, ilKweI swP, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] kQw siqjug kI ] jb rwjy jnmyjy kau ATwrh kustu
hUey bRhml mwry qy ] qb kust auqwrny ky qweI ibAws gusweI lwgw kQw
sunwvny]”
AMq : “rwjy jnmyjy kau gusweI ibAws suxweI iqskw kusit dUir hoie igAw ] eyh
nwsukRyq kI kQw spUrn hoeI ] bolo BweI sMqo rwm rwm rwm gurU gurU gurU siqgurU
siqnwmu krqw purKu siqguru pRswid ] = =
hir hir jpo nhIN sMqwp ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 899 g


isrlyK : isMG gaU kI kQw
p`qry : 536 a – 555 A
Awkwr : 30 X 28 s.m. ilKq : 24 X 20 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 21 hn[
Awm vyrvw : ilKq ivc bwr bwr kwnI bdlI hoeI hY [ pr ilKweI suMdr Aqy poQI dI
hwlq TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] sRI gxyswX nmh ] AQ isMG gaU kI kQw ilKXqy ]
ieqhws purwxu kw mqu ] rwjw juiDstr pRs˜ krqw BIKmu ipqwmw pih ]”
AMq : “ieq sRI hws purwxy isMG gaU sMbwdy spqmo qQw Astmo iDAwau ] kQw isMG gaU
kI spUrn BeI ] vwihgurU jI kI Pqy ] suBMmAsq ]”

h`Q ilKq nM : MS 899 G


isrlyK : suKn PkIrW dy
p`qry : 556 a – 558 a
Awkwr : 30 X 28 s.m. ilKq : 24X 20 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 21 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI rcnw dI kwnI bdlI hoeI hY [ ilKqv purwqn FMg dI hY [
p`qry iB`jy hoey hn [ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] suKn PkIrW dy ilKy ] ihk sWeI lok khdw sI jo jid
jigAwsI suxdw hY vcn sWeI lokW dy nU ] Aqy suix kir krqh ivic lY Awvdw
hY] qw nPw pRkws anw vcn dw aus nU phucdw hY ]”
AMq : “sWeI lok kihAw ijs ny iqAwgu ku Dwn dw kIqw hY ] so nrk qy bicAw hY] Aqy
jo sMsy meI vsq dw iqAwgu krdw hY ] so sÍrg n pRwpiq hodw hY ] jo iqAwgu
PjUlI dw krdw hY so sWeI ƒ pRwpq hoNdw hY ] ] ] ] ]
] ] ] ] ] ] ] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 899 |


isrlyK : swKI mhly pihly kI ilKI
p`qry : 558 a – 559 A
Awkwr : 30 X 28s.m. ilKq : 24 X 20 s.m.

288
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 21 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr Aqy gRMQ dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] swKI mh`ly phly kI ilKI ]1] bydw chu kI ] iek idn
AwigAw hoeI inrMkwr jI kI ] nwnk jI kau khY ] nwnk jI cwr ju`g pRgtwey
hYin] cwr byd BI kIqy loVIAin ]
AMq : “qw Awie kY cwry bydu sMswir ibKY pRgtwey] Amur kIey ] ipRQmI lgI mMn ly
pUjly ] bwby nwnk jI ky bcn pwie Amuru hoie ] swKI chu bydw kI pUrI hoeI ]”
] ] ] ] ] ] ] ]
ies qoN bwAd iesy pMny aupr swKI guru Amrdws jI dI idqI hoeI hY [ jo
iek qrWH gurU jI dw isKW pRqI nsIhq nwmw hY [ ijvYN ieMj iliKAw hY “jo isK guru
kw hY iqs kw aupdys mMnxw ] pRweI iesqRI nwl pRIq nhIN krxI ] jy pRmysr kI
Bgqix hovy qW BI qotw hY ] lwhw nhIN ] imlwp sbd kw krxw ] ijQy gurU kw
sbdu hovY iqQY imlxw ] ijQy gurU ivsry iqQY nhIN imlxw ] Drm dI ikRq krnI”
Awid ]

h`Q ilKq nM : MS 899 c


isrlyK : sbd bwby nwnk jI Agm kw kIAw
p`qry : 560 a – 560 a
Awkwr : 30X 28s.m. ilKq : 24 X 20s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-21 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr Aqy gRMQ dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] sbd bwby nwnk jI Agm kw kIAw ] gurU nwnk mky jb
gieAw ] bhuiV mdInw dyKq BieAw ] mkw mdInw sB ijix lIieAw ]”
AMq : “kljug nwnk rwju clwieAw ] Dur drgwh pRB qy lie AwieAw ] inrguxAwry
pRB kI srxweI ] nwnk dws pRB Byd n BweI ]1]3]”
ies dy nwl hI gur pRxwlI idqI hoeI hY]
] ] ] ] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 899 C


isrlyK : gosit gurU bwby nwnk jI kI
p`qry : 560 A– 561 A
Awkwr : 30X 28s.m. ilKq : 24 X 20s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-21 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, iek p`qrw qyl nwl iBijAw hoieAw hY [ pr ilKweI pVHn Xog hY
Aqy poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] gosit gurU bwby nwnk jI kI ] mÚ 1 ] iek idin gurU
bwby nwnk kau bwxI AweI ] ij nwnkw qUM myry pwis Awau ]”
AMq : “bwby nwnk fMfauiq kir crn bMdnw kir ibidAw hoieAw ] Pyir ies jug ky
mwih mwnuK qwrx kI inmiq eIhw AwieAw ] Awie kir eyh rcnw rcI ] vwhgurU
vwhgurU vwhgurU vwhgurU ]1] ] ] ] ] ]”

289
h`Q ilKq nM : MS 899 j
isrlyK : svXy
lyKk : BweI gurdws
p`qry : 562 a – 565 A
Awkwr : 30 X 28 s.m. ilKq : 24 X 20 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-21 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg dI kwnI bdlI hoeI [ ilKweI suMdr Aqy poQI dI hwlq TIk
TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] svXy BweI gurdws jI ky ] jYsy qo clnI mMiJ hoq hY
Anyk iCdR kirvw kI inMdw kry kYYsy bin Awvy jI ] jYsy qO bbUr BrpUr hoq hY
sUrn mY kvlY kfIlo khY kwhU n suKwvy jI ]”
AMq : “jog jugiq jogI jwnY Bog rs BogI jwnYY rog doK rogI jwnY pRgt bKwn hY ] Pul
rwK mwlI jwnY pInih qMbolI jwnY skl sugMD giq gWDI jwn aunmwn hY ] rqny
jauhrI jwnY ibhwrY ibauhwrI jwnY ] Awqm pRIiKAw koaU ibbykI pihcwn hY ] ies
qoN A`gy kibq ] idqy hoey hn jo pMnw 563 A 565 A q`k cldw hY [ AMq: “idn
icMq rYn icMq hoieAn hoie icMqw dws sB jg icMqw iqmy crwieE hY ] 20]”

h`Q ilKq nM : MS 899 J


isrlyK : kib`q
p`qry : 565 A -
Awkwr : 30X 28s.m. ilKq : 24 X 20s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-21 hn[
Awm vyrvw : svXy Aqy kibq qoN bwAd nwl hI hor kib`q id`qy hoey hn [ ilKweI TIk TIk
hY[ Aqy poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] kivqw ] swihb qyrI swihbI pY bil bil jweIAY ] mor
mMf kau mrom krq hy iqRx smwx iqx ko pRqwp mor mMf so idKweIAY ]”
AMq : “Aor ko dwn krw qrihE kir Awp auTwien dwn dIE ry ] pwhn kau isrin
AwieqhY prmysr ko nhI nwm lIE ry ] kwm hI kwm PisE Gr ky juV A`gy pMnw
PitAw hoie hY AKr ivc juVy hn : - ieh kwl gRisE ry ] 9 ] =
= = = = = = = = = =

h`Q ilKq nM : MS 900


isrlyK : sRI dsm gRMQ swihb
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw cwry pwsy do do kwlIAW do do lwl
lkIrW,ivckwr cwry pwsy suinhrI motI lkIr[ sqrW pRqI pMnw- 19 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY, hr nvIN bwxI ijQoN SurU huMdI hY, suinhrI
isAwhI (sony) nwl fIjweIn bxwieAw hoieAw hY swry gRMQ ivc cwry pwsy sunihrw
hwSIAw, ieh (bIV) gRMQ numwies ivc rKx vwlw hY Aqy drsnI hY[ ilKweI
suMdr, gRMQ dI hwlq bhuq hI suhxI hY [ SurU ivc iek bhuq hI ivsQwr pUrvk
q`qkrw idqw hoieAw Aqy bwxIAW bwry vI vyrvy sihq disAw hoieAw hy[ SurU ivc
vI bhuq suMdr fIjweIn bxwieAw hoieAw hY ] Aqy poQI dI hwlq TIk TIk hY [

290
AwrMB : “<siqgur pRswid ] jwpu ] sRI muKvwk pwiqswhI ]10] CpY CMd ] ]qÍ
pRswid] ckR ichn Aru brn jwq Aru pwq nih n ijh ] rUp rMg Aru ryK ByK
koaU kih n skiq ikh ] Acl mUriq AnBau pRkws Aimqoij kih jY ] koit ieMdR
ieMdRwix swh swhwix gixjY ]”
AMq : “svYXw” kwgd dIp subY kirhNo Aruswq mhwrx vkIm sukY ho ] kot bnspqI
isrwrI ilK byhU lyKn kw jbnY ho [ swrsÍqI bkqw kir kY jug cwr gnys ky hwQ
ilKY ho [ kot kib`q nj aukirho qum kon qaU pRB nY kir JyhoN ]49]
< mWJ sRI muK bwk pwiqswhI ] 10 ] lKI jMgl Kwlsw dIdwr Awie lgw qb
aucwr hoieAw ] sux kY sdu mwhI dw myhI pwxI Gwhu muqony ] iksy nwl nr lIAw
kweI koeI sauk pXony ] rieAw iPrwku imilAw imqu mwhI qwhI sukru kIqo ny ]”
ies qoN bwAd kuJ p`qry swdy hwSIey vwly KwlI C`fy hoey hn ]”

291
h`Q ilKq nM : MS 302
isrlyK : swKI m`ky dI
p`qry : 137
Akwr : 16 .5 X 12 .5 s.m. ilKq : 13 .5 X 10 .5 s.m.
vyrvw : lYmInySn krky ijld bwAd ivc bMnHI hoeI,pihly 21 p`qry ibnHW hwSIAw,
Agly p`qirAW qy dupwsIN KVHy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI
pMnw-14
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq Ksqw, ikrm Kurdw Aqy BurI hoeI hox kwrx bhuq QWeIN
pVHnXog nhIN[ p`qrw nM: bwAd ivc pYNsl nwl ilKy hn[ keI QweIN kwnI bdlI
hoeI hY [ pihly 21 p`qirAW dw rMg Agly p`qirAW qoN Alg hY[
ArMB :<siqgur pRswid] swKI mky dI nsIhqnwmw bwby nwnk jI kw swh srP qQw
rukn dIny nwl hoeI]bwby nwnk qmwm Awlm qwrey ky inmq-audwsI kw Dwr kir
sB DrqI kw sYr kIqw ] Aqy sBnw TauVw ivKy Awpxy Awsx mukwm Qwpy] iek
idn shir ibdr dKx idsw AMdir bwbw nwnk bYTw sI qW hwjI mky kI hj kau
clyA sn]…
AMq :…gosit mky kI bwby nwnk jI kIqI hwjIAw kwjIAw mulwixAw pIrw pYkMbrW
nwil hoeI]sB murId kIqy]jo icqu lwie pVygw suxygw so iPir jUnI nw peIAYgw[
AKr soiD kir pVnw]sRI vwhu gurU jI Akwl purK jI] ilKqy pVqy suxqy pivqR
hoBY] vwhugurU …vwhugurU

h`Q ilKq nM : MS 303


isrlyK : ik`sw jmwl kw, ihikmiq
p`qry : 1-99 A
Akwr : 16X17 s.m. ilKq: 12 X 15 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw, isAwhI kwlI, isAwhI hlkI, ilKq bhuqI cMgI nhIN, sqrW
pRqI pMnw-18 hn [
Awm vyrvw : p`qry KwDy hoey, AKIr qy jMqr idqy hoey hn [ hwlq bhuq Ksqw hY ikqy-ikqy
kIVw ligAw hY [ 34 p`qry qk kivqw ivc iliKAw hoieAw hY, 48 nM: p`qry qoN
bwAd jMqr Aqy nusKy id`qy hoey hn [ kul sO p`qry hn ijnHW qy Alg-Alg
AMk nM: ikqy-ikqy id`qy hn [ bwAd ivc pYNisl nwl p`qrw AMg pwey hn [
ArMB : <siqgur pRswid] ihikmiq]AiQ iksw jmwil kw iliKqy]Akil isiPiq
scy kI krIey ijn ieh jgqu aupwieXw] ihkimiq nwil pvr dw kIqw biq ivic
rUhu itkwieXw]pRvs kry hmysW Awpy rihm kryN PrjMdW]mdiq nwil qbIb
bjurgw khw ruswil jusMdw]1]…
AMq : …iekw golI Pjr ƒ iekw rwqI Kwie]Avl golI mUh ivc pwvI ipCo duDu
pÎwie] ies QI bwdI golw jwvy ilP jwvy qy sUl ] dy vI rogu pCwix ky AOKd eyho
mUlu ] 125 jmwlI pUrI hoeI ] ] ]

1
h`Q ilKq nM : MS 304
isrlyK : jIvn cirqR gulwbdws mwJI vwly
p`qry : 1-4
Akwr : 23 X 16 s.m. ilKq : 15 X 14 s.m.
vyrvw : isAwhI kwlI, hwSIAw qy Pu`t notW leI lwl, ie`k ie`k lkIr dono pwsy KVyH ruK,
Q`ly do do lkIrW lwl isAwhI nwl, bZYr ijld dy, sqrW pRqI pMnw – 13 hn [
Awm vyrvw : ieh gulwb dws mwJI vwly dw jIvn icqRn hY Aqy A^Ir qy vwk ivckwr C`f
id`qw hY[ mwJI dw ieh sQwn gOrIgVH dy nzdIk hY [ ieauN lgdw hY ik iksy poQI
qoN auqwrw kIqw igAw hY, lyKk dw nW nhIN id`qw igAw[ lyikn Pu`t nots ilKn
vwlw koeI dUsrw ivdvwn Put notW dy igAw hY ijs ivc jIvn cirqR lyKk
mwJI vwly pMifq ikRSn dws qy gurudyv sRI 108 mwn svwmI gulwb dws jI kw
iliKAw hoieAw hY [
ArMB : < sRI gurU nwnk dyv ky crx kml isr nwie ] inj guru jIvn cirq SuB
ilKo XQw SuRq gwie ] 1 ] pitAwly ky rwjÎ myN gOrI gV ky pws ] mwJI nwmk
gRwm iek hY pRis`D hir rws]2]…
AMq : ..sIDy mwJI ko cly Awey mWJI myN Kwry kUeNy pr jhW SRI mwn pUjÎpwd sÍwmI
inscl dws jI pcws brS rhy Qy vhW pr pRxwm kr aunkI smwiD bnvweI
iPr]

h`Q ilKq nM : MS 305


isrlyK : mhWBwrq BwKw
lyKk : swDU jn
smW : 1631 ib.
p`qry : 1-269
Akwr : 21 X 17 s.m. ilKq : 14 X 14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw, isAwhI kwlI, kwgz nIlw, dony pwsy KVHy ru`K do do lweInW
Awm vyrvw : ilKq suMdr, sqrW pRqI pMnw – 14 hn[
ArMB :<siqgur pRswid]siqnwm krqw purKu inrBau…nwnk hosI BI sc]sRI
mhwBwrQ ilKXqy]doihrw] hir pRB ko inq pUjIAY kIjY inmskwru]kvl nYn kI
bwrqw sunIAY sr Dwru ] caupeI ] ikRsn dyv jI Bey Avqwru]krn dUr BRm ko
Bwru]dusit sNGwry bhuqy isAwim ]sNq jnw ky pUry kwj]…
AMq : …doihrw]lig mwqir ko soiD kY pVnw kro bIcwir]him sB Buil cUik ilKiq
hY quim iKmw kro hir rwie]sNmiq 16 sY 31 ivc pUrx BeI hwiV idny pYihlI
1]=]kQw kw Bog pieAw vwir CNixCix sNpUrx hoeI]sRI rWm sRI rWmu sRI rwmu jI
qyrI sdw jY]=AaugiunAwry kI bynqI qumu suno grIb invwij]jo shu pUiq kpU
[kpUq] hY baur ipqw ko lwij]srn pry kI rwiK idAwlw]nwnk qumry bwil
gupwlw]=]=]=]

2
h`Q ilKq nM : MS 306 sMgRih
isrlyK : poQI sRb Dwqw ky AnUpwx kI (poQI srb DwqW ky AnUpwx kI )
lyKk : srUp isMG
p`qry : 1-12
Akwr : 24 X 15 s.m. ilKq : 18 X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, poQI dy pihly Bwg ivc hwSIAw
nhIN hY ( p`qrw nM :12 A qk) bwkI poQI ivc hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw – 20-21
hn [
Awm vyrvw : poQI dw pihlw Bwg, pwxI ivc iB`jw jwpdw hY [ hwSIey ivc ilKq, poQI dI
hwlq Ksqw-kwgz vI BurBrw hY[ hwSIey ivc ilKq hY Aqy kwnI vI QW QW qy
bdlI hoeI hY[ p`qry Coty v`fy, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, p`qirAW qy pMnw
nMbr qrqIb vwr nhIN hn[ ijld auKVI hoeI, poQI dy AKIr ivc hor poQIAW dy
p`qry lgwey hoey hn Aqy kwnI ivc vI Prk hY[ ieMJ jwpdw hY ik AKIr vwly
p`qry iksy hor poQI dw ih`sw hn[
ArMB :]1]E siqgur pRswid]1]puQI sRb Dwqw ky AnUpwx kI ilKIAwqy]AQ pwry ky
AwnUpwx ilKIAwqy] pwrw dUD sya Kwey]qw Dwq pYdw hovy qIn idn Kwey iek
cwvil roj qyAwig sRb cIj kw]Ktw myTw nw Kwvy]…
AMq : …ieq Ptkl igRMQ kiv srUp isMG kQnM nwm ipRQmo iDAwey iliKXqy]-

h`Q ilKq nM : MS 306 A


isrlyK : ihkmq (Putkl gRMQ)
lyKk : srUp isMG
p`qry : p`qirAW / pMinAW dI qrqIb lVIvwr nhIN hY [
Akwr : 24 X 15 s.m. ilKq : 18 X 10 s.m.
vyrvw : kwgj ikrm Kurdw, poQI iB`jI hoeI, hwSIAw dovyN pwsy KVHy ruK, do do lwl
lkIrW nwl, poQI dI hwlq bhuq mwVI, sqrW pRqI pMnw – 18 hn [
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg ivc kwnI bdlI hoeI hY, p`qry vI bdly hoey hn, ilKweI
suMdr hY[ hwSIey ivc ilKq[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY, isAwhI kwlI
pr vKryvyN leI lwl dI vrqoN kIqI hoeI, pMinAW dy nMbr qrqIbvwr nhIN hn[
ArMB :<siqgur pRswid] AQ bYdk gRMQ Ptkl iciksqw ilKXqy]dohrw]msqk]jW
ky cMdRmw nwg bdn gneIs ]gorI puqR gnys ko pRQm mnwvo sIs]1]…
AMq : …rog pCwnI bYd qU golI dy n sMg ]rog htygy bOhq hI khI srUp isMG mMn]

h`Q ilKq nM : MS 306 e


isrlyK : gurbwxI (Sbd)
p`qry : iqMn p`qry (nMbr qoN bgYr) Aqy iPr iek Sbd
Akwr : 24 X 15 s.m. ilKq : 18 X 10 s.m.
vyrvw : EhI

3
Awm vyrvw : iqMn p`qirAW qy gurbwxI , gRMQ ikrm Kurdw, hwSIAw do do lwl lkIrW, ies qoN
bwAd do p`qry KwlI hn [ ies qoN bwAd iPr iek Sbd [
ArMB :<siqgur pRswid]Awsw mhlw]4]gurmuiK FUiF FuFyidAW]ipAwirAw gurmuK
FUiF FuFyidAW] ihr [hir] swjxu lwDw vw vw hr swjxu lwDw vw]kMcn kWieAW
kot gV ipAwirAw]kMcn kwieAw kot gV]ivic hir hir isDw vw vw ivic hir
hir isDw vw]…
AMq : …pIau pwvl KMfyDwr hoie jnm suhylw vw vw hoey jnm suhylw vw gur sMgq
kInI Kwlsw ipAwryAw gur sMgq kInI Kwlsw mnmuKI duhylw vw vw mnmuKI duhylw
vw vw goibMd isMG ip…..

h`Q ilKq nM : MS 306 s


isrlyK : vwrqw
p`qry : 10
Akwr : 24 X 15 s.m. ilKq : 11 X 13 s.m.
vyrvw : kwgz iBMn iBMn iksm dw, ijld g`qw, , poQI dy ies Bwg dI rcnw dI hwlq
mwVI, sqrW pRqI pMnw ikDry 16 ikDry 11 hn [
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg ivc keI pMny KwlI hn [ pMnw nMbr nhI id`qw igAw, kwgz
vI keI iksm dw hY [ ieMJ mwlUm huMdw hY ik ies Bwg dI rcnw jo v`K v`K
vwrqw Aqy ciksqw nwl sbMD rKdI hY, hor poQI dw ihsw hY [ aus ivcoN p`qry
k`F ky ieQy ies poQI nwl lgw idqy hn [
ArMB : hy pursw sqjug vKy nwbI jo DMunI hoNdI hYN nw ey lok auqwr lyqy sn pyc ky mwPk
hoNdI sI[ds†WqW eyk sUkwr Qw smw pw ky E grIb ho gY sn…
AMq : …ey swry iCdR qyry Fk ky aqy mws dy ky qYnU ikAw bIbw bnw idqw hYs hy pursw
eyk pRmwqmw nU ismro qvwfw Bwlw hovygw[

h`Q ilKq nM : MS 307 sMgRih


isrlyK : mwn mMjrI nwm mwlw
lyKk : nMd dws
p`qry : 2- 41
Akwr : 15 X 12 s.m. ilKq : 11 X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, hwSIAw dovyN pwsy do do lweInW KVHy ru`K, isAwhI kwlI vKryvyN
leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY, sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : ies poQI ivc 273 bMd idqy gey hn [ AnykwrQk (synonyms) idqy gey
hn [
AwrMB : < siqgur pRswid] sud siq sRI gxyswie nmh ] AQ mwn mMjrI nwm mwlw
ilKqy] ikRiq kib nMd dws]dohrw] qMn mim pd prm gur ikRsn kml dl
nYn]jg kwrn krunwr nv gokl ijn ko AYn]1]…

4
AMq : …dohrw ] mwlw isRk jo gunvMqI Xh ju nwm kI dMwm`] jo nr kMiT kirhY so hÍY
hY Cib ky DMwm]273] ieiq sRI nwm mwlw spUrnM]

h`Q ilKq nM : MS 307 A


isrlyK : AnykwrQ
lyKk : nMd dws
p`qry : 41 A – 59 A
Akwr : 13 X 14 s.m. ilKq : 9 X 10 s.m.
vyrvw :ijld g`qw kpVw, hwSIAw dovyN pwsy do -do KVHy ruK kwlIAW lkIrW,isAwhI
kwlI ikqy ikqy vKryvyN leI lwl isAwhI [ sqrW pRqI pMnw – 9 hn [
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI, ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ poQI SurU
hox qoN pihlW ilKq idqI hoeI hY pr ADUrI hY [ poQI dy SurU ivc qqkrw idqw
hoieAw hY [
AwrMB : < sRI gxyswie nmh ] AQ AnykwrQ nMd dws ikRq iliKqy]dohry]jo pRBu
joiq mY jgq mY kwrn krn AByv]ibGn hrn sb suB krn nmo nmo iqh
dyv]1]eykY bsqu Anyk hY jgmgwq jg Dwm]ijau kMcn ky ikMknI kMkn kuMfl
nwm]2]…
AMq : …ivtp] ivtp isRMg plv ivtp ivtp khq ivsqwr]ivtp ibRC kI fwr
kih TwFy nMd kumwr]145]dohrw]joeI Anyk ArQ pVY AQvw suny ju koie]qw kau
Anyk ArQ iehu puMn pRwpiq hoie]146]sbd smuMd mY sbd gun ko kwFx
smr`Q]mr jIAw ss kMq js qYsy Awvih h`Q]146]ieiq sRI Anyk ArQI
spUrnM]2]

h`Q ilKq nM : MS 307 e


isrlyK : swqoN dIpoN ky nW
p`qry : 59 A - 64 a
Akwr : 13X14 s.m. ilKq: 9X10 s.m.
vyrvw : 62 qoN mgroN do pqirAW dI igxqI nhIN [
Awm vyrvw : dohry qy CMd idqy hoey hn [ lyKk qy ilKwrI dw nW nhIN idqw hoieAw[
AwrMB : < siqgur pRswid] swqoN dIpo ky nwm]dohrw]jMbU kusU pun swl mil sÍyq
cqurQ jWn]kOc swk pun puh kry swqo dIp bKWn]1]sWqo smudRo ky
nwm]dohrw]Kwrw KIr smudR hY diD iGRq cqurQ jWn]ieK surw jlu kyvlM swqo
isMD bKWn]2]…
AMq : …qWqy Byd ipKy nih koeI jIv prwqm eyko doeI ] Bgiq su igAwn jog hY
joeI ] mwqw mY BwiKE qv soeI ]10] kuMBkrx dus†wqm joeI] cuin cuin Kwie du
jwqI soeI] irK sMbUh ijh TOr inhwry] dwrUx qwih pkr muK fwry]

5
h`Q ilKq nM : MS 308
isrlyK : joiqS swr rqnI gRMQ
p`qry : 1-60
Akwr : 24 X 21 s.m. ilKq : 20 X 16 s.m.
vyrvw : ijld g`qw p`kI bxI hoeI, isAwhI kwlI, hwSIAw do do lkIrW cwry ruK, sqrW
pRqI pMnw-16 hn [
Awm vyrvw : 1-60 qk igxqI hY A`gy igxqI nhIN[ A^Ir qy prhyz dw jMqr id`qw hoieAw
hY[ ilKq pVHI jwx vwlI hY [
AwrMB : < siqgur prswd] ausrI gxyyswXy nm:] syrI [myrI] sUrj nUM imrI
numCkwr]joqs swr rqnI grWQ ilKqy vfw mqlb prCn sv kwsy dy vI
ilKqy]jo kueI nwm rws dw hwl pUCy au vI ilqy]pyrQmy inCqr ilKqy sqweI
ijQo mof qoryAw hY jI so ilKx lgw hU]AwsnI iek 1, BrxI do 2 hYnw]…
AMq : …cOQy jI iCvy eynI GrI iCinCr hovy jI]qMw aus purK id Gr iesqrI
AwvygI]jykr sqomy Gr kw suAwmI bwrmy hoiv qMw sMjog aus purK dy Gr sq
jMwxIey jI]ij kr sqmY Gr sUrj hovy jI qMw pMj sMjog hoiv jI]ie lCx grWhY
dy jMwxIey jI suBmU]

h`Q ilKq nM : MS 309


isrlyK : mMgl crn (nwrwiex ko ismrxwqmk, ikRSn kwiv)
p`qry : 1-44
Akwr : 31 X 18 s.m. ilKq : 25 X 12 s.m.
vyrvw : kwgz isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW
nwl, gRMQ dI hwlq ikrm Kurdw [ sqrW pRqI pMnw –14 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky hwSIey ivc ilKq nwl suDweI kIqI hoeI, poQI dy pMinAw qy
nukrW qy cypIAW lgIAW hoeIAW, poQI Awfy dw KuldI hY] ilKq suMdr, pqirAW dy
rMg judw judw, poQI ADUrI hY [
AwrMB : ]1]E] siqgur pRswd]sRI pRmwqmwX nm: dohrw ] mMglwXn krxwX qn sRb
klXWn gux DWm]mm mWns sr hMs vq rmx krhu sIXrwm]1]…
AMq : …Ab nwrwiex ko ismrxwqmk mMglwcrx smwpq ko krY hY]sÍYXw]XmWn qt
kyl krY ivhrY sMg bwl guvwl bny bl B`eIAw]gwvq hY kbI bMsI bjwvq Dwvq
hy kbhUM sMg geIAw]kokl mor kI inXWeI vy bolq kUdq hy kp imRg kI
neIAw]…

h`Q ilKq nM : MS 310


isrlyK : vYd mnorQ
p`qry : 1-94
Akwr : 18 X 12 s.m. ilKq: 15X 9 s.m.

6
vyrvw : ijld g`qw, p`kI bxI hoeI [ ilKq pVHnXog hY, ikDry ikDry hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY, sqrW pRqI pMnw -16 hn[
Awm vyrvw : ies poQI ivc nusKy hn[ SurU ivc qqkrw idqw hoieAw hY pr ADUrw hY [
kwgz nUM kIVw Kw igAw hY, ilKq isDI hI idqI hY ikDry vI hwSIAw nhIN
lgwieAw hoieAw hY [
AwrMB : < siqgur pRswd] AQ vYd mnorQ ilKqy]do]isv suq kO pRxvo sdw irD
isD inD dyie]kumq ibnwsbn sumq krn mMgl mudq kryie]1]…
AMq : …qy mMqR Awty auqy iekoqR sO vwrI pVnw muho iekqy vwrI bolxw]ipCo qy Pyr
Awtw hQw nwl Polxw]Awty ivco lU inklingy vIh lUM jy qy kuqw ksr vwlw
hovygw eysy qrw pMij idn krnw]mMjI auqy nhI suAwlxw]idn cwlI]AlUxw dyxw]

h`Q ilKq nM : MS 311 sMgRih


isrlyK : lolMb rwj BwKw
lyKk : kvI icqrMjn (rwj kvI)
ilKwrI : gMgw rwm
sQwn : AMimRqsr
smw : sMmq 1872
p`qry : 1-42
Akwr : 22 X 17 s.m. ilKq : 17 X 12 s.m.
vyrvw : ijld kpVw g`qw, p`kI bxI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, sqrW pRqI
pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : ieh poQI kivqw ivc hY[ ikqy ikqy hor kwnI nwl bwAd ivc iliKAw hoieAw
hY [ 20 pMny qoN bwAd ie`k pqrw KwlI hY ilKq suMdr Aqy lgwqwr pdCyd nhIN
hr pMny dy AKIr qy sjwvt kIqI hoeI hY[ ikDry ikDry ArQ vI id`qy hoey hn[
smyN bwry p`qrw nM: 41 A qy iliKAw hoieAw hY: “ibkRmidq sMbq igno nYnU dIp
bsu cMdu”]
AwrMB : < SRI jXnwXm: ] AQ BwKw lolMbrwj ilKXqy ] dohrw[ SRI ijn Bo bwDw
hro sm vsrn juq swjw ] crn kml bMdn kro jY jY jY ijn rwjw]1]…
AMq : …ieiq sRI kiv icqrMjn gRMQ sMpUrnM ilKqM pUj sUrq rwm qq isKk kiv
gMgw rwm jqI]1872] idny imRg vwry suDwsr ngry lyKk pwTk jo suBM Bviq]
jl Ql qY rwKY ADir imRd bMDn suAfol] mUrK jn kir dyq nih gRMQ kQO iem
bol]1]jo mY rswkw ikRAw khI suno Bvk kiv goq] mhWbIr kI sWK mm imQXwdu
ikRq hoq]

h`Q ilKq nM : MS 311 A


isrlyK : indwn gRMQ
lyKk :jsibnod
sQwn : lv pur (lwhOr)

7
p`qry : 42-61
Akwr : 22 X 17 s.m. ilKq: 17 X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw [ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, sqrW pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : ilKq suMdr, 60 A auqy nB AMg nwgin sys sMvq inpRq ibRkm kyrw[ suid
mwg BUsq pMcmI vr BXo grMQw svyrw[
AwrMB : E SRI gxyswXnm:]dohrw”bMdo dvY kir joir kir kir vir muK isv nMd]
ibGn drn sMkt hrn mMgl krn AnMd ]1]…
AMq : …ieq SRI rwm kumwr qmj BwK ibricqwXw kiv js ibnod grMQ smwpqM]

h`Q ilKq nM : MS 311 e


isrlyK : rsk pRkwS (dkynim ibbD BwKw)
lyKk : mdRm kumwr Awqm jyn
ilKwrI : isv nMd AnMd
sQwn : lv pur (lwhOr)
p`qry : 61-81 A
Akwr : 22 X 17 s.m. ilKq : 17 X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw,isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, sqrW pRqI pMnw 14-15 hn[
Awm vyrvw : pqrw nMbr 61 aupr bVy suMdr FMg nwl kwlI Aqy lwl isAwhI nwl fIzweIn
bxwieAw hoieAw hY [
AwrMB : E siqgur pRswid]AQ rsk pRkws]iskr CMd]suB crx mMgl krx sMkt
hrx Arxs roj]isv nMd AwnMdcdkynim ibbD BwKw Koj]ins nwQ vwsr sXwm
dsmI kwqkI imRq kws]vrTwie vwie ngr ivKY BÎo rs pRkws pRkws]1]…
AMq : …lv pur hU pUrb kos nwr isMgwr bwie ibcwr]kiv rs pRkwsk qih vsy
idÍj rwm kurku swr]sq eyk puMn pMcIs sMkr CMd]bMdm vwr]ieh rs pRkws
pRkwsXo inq pThu suGr suDwr]125]ieq sRImdRm kumwr Awqm jyn kulXs
sRmix ibrcqwXM rs pRkws nwm DyXM gRMQ sMpUrnM]

h`Q ilKq nM : MS 312 sMgRih


isrlyK : igAwn soRd
lyKk : inrMjnI (sMq)
p`qry : v`K v`K BwgW ivc vMfy hoey hn
Akwr : 11 X 7 s.m. ilKq : 7 X 5 s.m.
vyrvw : isAwhI kwlI, ilKq suMdr, ijld gqw kpVw, sqrW pRqI pMnw-6 hn[
Awm vyrvw : pqirAW dI hwlq cMgI, poQI v`K v`K BwgW ivc hY Aqy sMgRih hY [ poQI ADUrI
hY [
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ igAwn sRodw ilKÎqy]mhl1]do]prsoqm pRmwqmw
pUrn insvy bIs]Awd purK Abcl quhI qoih invwaU sIs]1]…

8
AMq : …pwvn BieAw Awkws qy Agn pvn qy hoie]pwvk so pwnI BÎw DRqI pwnI
soie]216]DRqI mITw suvwd hY Kwry suvwd so nIr]An jrDrw suAwdy hY Kwty…..

h`Q ilKq nM : MS 312 A


isrlyK : gurbwxI (jpujI)
p`qry : 1-20 A+10=30 A
Akwr : 11 X 7 s.m. ilKq : 7 X 4 s.m.
vyrvw : ijld gqw cmVw, isAwhI kwlI hwSIey qoN bgYr, ilKq suMdr, sqrW pRqI
pMnw-6 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk [ kwnI bdlI hoeI hY [ pMinAW dI igxqI vKo v`K kIqI
hoeI hY [
AwrMB : < siqnwm krqw purKu inrBau inrvYr]Akwl mUriq AjUnI sYBM]gur
pRswid]jpu]Awid scu jugwid scu]hY BI scu nwnk hosI BI scu]1]…
AMq : …krm KMf kI bwxI joru]iqQY hor n koeI horu ] iqQY joD mhW bl sUr]iqn
mih rwm rihAw BrpUr]iqQY sIqo sIqw mihmw mwih]qw ky rUp n k…..

h`Q ilKq nM : MS 312 e


isrlyK : gurbwxI (suKmnI)
p`qry : 31-135
Akwr : 11 X 7 s.m. ilKq : 7 X 4 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : pMnw nM 135 A KwlI hY[ ikDry ikDry ikrm Kurdw hY [ kwnI bdlI hoeI hY[
AwrMB : < siqgur pRswid]gauVI suKmnI m:]5]slok]Awid gurey nmh]jugwd
gurey nmh]siqgurey nmh]sRI gurdyvey nmh]1]…
AMq : …inrml soBw AMimRq qwkI bwxI]eyk nwmu min mwih smwxI]dUK rog ibnsY BY
Brm]swD nwm inrml qwky krm]sB qy aUc qwkI soBw bnI]nwnk iehu gux
nwm suKmnI ]8]24]

h`Q ilKq nM : MS 312 s


isrlyK : Sbd hzwry
p`qry : 136-144
Akwr : 11 X 7 s.m. ilKq : 7 X 4 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : pqry auKVy hoey hn[
AwrMB : <siqnwm krqw purK inrBau…gur pRswid] rwg iblwvlu mhlw
1]caupdy]Gru]1]qU sulqwn khw hau mIAw qyrI kvn vfweI]jo qU dyih su khw
soAwmI mY mUrK khx n jweI]1]…

9
AMq : …jIA jMq sB srix qumwrI srb icMq quD pwsy]jo quD BwvY soeI cMgw iek
nwnk kI Ardwsy]4]7] sMpUrnM sbd hjwry dy]msq suB msq]

h`Q ilKq nM : MS 312 h


isrlyK : gIqw swr ( Bgvq gIqw)
p`qry : 145-160 A
Akwr : 11 X 7 s.m. ilKq : 7 X 4 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : pMnw nM : 160 A auqy sqrW 5 idqIAW hn[
AwrMB : < siqgur pRswid] sÍsiq sRI gxysw nm:]AQ gIqw swr ilKÎqy] Arjno
vwc]Arjn sRI ikRsn Bgvwn jI pY pRsn kry hY]AKy hy sRI ikRsn dyv jIE
AMkwr kw mhwqm Ar rUp]Ar AsQwn iqs ky suxny kI myrI bWCw hY]…
AMq : …ieiq sRI Bgvq gIqw sUp inKqsu bRhm ibidAw jog swsqRy]sRI ikRsn
Arjn sMbwdy prm hMs jog gIqw swr smwpqM]suB msq lyKk pwTkXO]sRI ikRsn
rwDw ikRsn]rwm]rwm]ikRsn ikRsn]hry hry hry ikRsn]

h`Q ilKq nM : MS 312 k


isrlyK : ADXwqm rmwiex (ADXwqm rwmwiex )
lyKk : gulwb isMG
p`qry : 161-169 A
Akwr : 11 X 7 s.m. ilKq : 7 X 4 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB :<siqgur pRswid]AQ sRI rwm ihrdw ilKÎqy]sRI mhwdyvau
vwc]dohrw]pwrbqI qy pRsn mY auqr eyk AnUp]prm gop durlB mhw suny imty
qm kUp]1]…
AMq : …gulwb isMG dws ky muKy bso AnMd so]ieiq sRI mq ADÎwqm rmwiexy aumw
mhysr sMbwdy]sRI irdMXM nwm duqIE iDAwie smwpqM]2]sRI rwm]rwm rwm
rwm]=]

h`Q ilKq nM : MS 312 K


isrlyK : gur pRnwlI
lyKk : suKbwsI rwie jI
p`qry : 169 A - 183 A
Akwr : 11 X 7 s.m. ilKq: 7 X 4 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI, ilKweI suMdr]

10
AwrMB :< siqgur pRswid]AQ sRI gur pRnwlI ilKÎqy]ikRq kv suKbwsI rwie jI
kI]=]=gur gxys Ar swrdw sRI sUrj suKkMd]pdm nwB pdm jb hur eIs
jpq suKbMd]1]…
AMq : …do]lwjpiq Ar srm piq dono bIr mhwn]ikRpw isMD kI AMsbr AdBuq
prm sujwn]47]gur pRnwlI sMpUrnM]suB msq]

h`Q ilKq nM : MS 312 g


isrlyK : BBUq mMqR bwby nwnk jI kw (mMqR qUMby kw)
p`qry : 184-185 a
Akwr : 11 X 7 s.m. ilKq : 7 X 4 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB :< siqgur pRswid] BBUq mqR bwby nwnk jI kw]EAM inrMkwr jb kIny
dieAw]qb Akws mY bwdR mY BieAw]AMbr Jry DrqrI Bry]iqs DrqRI kw Pl
gwieqRI cry]so gwieqRI gobr kry]DrqRI prsy]sUrj muK quKy Agn muK jlY]…
AMq : …EAM AbnwsI dyvw]sB isDo ny iml iml syvw]Awid pur jihN dIno mMq]qb
hm AYso kIno qMq] kr iesnwn auqwrI Kwk]nwnk kIny pUry vwk]2]mMqR
sMpUrnM]=]

h`Q ilKq nM : MS 312 G


isrlyK : mMqR bwby sRI cMd jI kw
p`qry : 185 A - 192
Akwr : 11 X 7 s.m. ilKq : 7 X 4 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ies Bwg ivc Coty-Coty mMqR idqy hoey hn[ jo bwbw sRI cMd nwl sbMDq hn[
AwrMB :< siqgur pRswid]mMqR bwby sRI cMd jI kw]BsmqI mweI jhw pweI qhW
cVweI]ipMf pRwn Cof kqhUM n jweI] Awd kw jogI Anwd kI BwbUq]siq kw nwqI
Drm kw pUq]1]…
AMq : …AkoqR sau gaU kw kIqw dwn]jy ko mMqR jwn kry jlpwn]iqs ko moKu mukiq
pRvwn]jy ko Anjwn kry jlpwn]iqso koau surih gaU kI hwn]4]ey qwbIj mMqR
qUMby kw sMpUrn hoieAw]BUl cUk bKsxI AKr kw vwDw Gwtw soD pVnw]

h`Q ilKq nM : MS 312 |


isrlyK : ibsn pqy sRI iksn dyv jI
lyKk : ikRsn dyv
p`qry : 192 A-198 A
Akwr : 11 X 7 s.m. ilKq : 7 X 4 s.m.
vyrvw : EhI

11
AwrMB :< siqgur pRswid]ibsnpqy sRI ikRsn dyv jI ky]rwg nt]qyry nYn ik DorI
bwn]ikqy mry ikqy murJ pry Dr kyqy gih gih rwKq pRwn]Kg pr kml pr
kdlI kdlI pr hir Qwn]hir pr srvr sr pr klsw klsy pr ss Bwn]…
AMq : …do]cm cmwq cMcl nYÎn ivc GuMGt pt JIn]mwno sur srqw ivml auClq
hY jug mIn]1]

h`Q ilKq nM : MS 312 c


isrlyK : bwxI
p`qry : 199-200
Akwr : 11 X 7 s.m. ilKq : 7 X 4 s.m.
vyrvw : EhI
AwrMB :< siqgur pRswid]pRBwqI m:1]icqu cyq sKI hir nwm hry]hir nwm jpiq
keI piqqu qry]sUKm mUriq idRst Agocr Agm AgwD ibAMq hry]bRhmw jwko
AMq n pwieE cwr byd muK so aury]m`C rUp sMKw sr CydyE kUrm BY mDu kIt
dlY]…
AMq : …AlK AlyK sdw suKdweI sdw shweI sdw hry]ijh ijh BIr prI sMqn kOau
qih qih riCAw Awp kry]jo jn auT pRBwqI gwvY Apdw qwkI skil try]khu
nwnk sihsw jb cUkw jnm mrin QI rwK hry]1]

h`Q ilKq nM : MS 312 C


isrlyK : pRICw mhlw 5
p`qry : 201-223 A
Akwr : 11 X 7 s.m. ilKq : 7 X 4 s.m.
vyrvw : EhI
AwrMB :< siqgur pRswid]pRICw mhlw 5]pauVI]jo jn mn mih icqvnI rKwvY] so
mn kw sihsw kih pRgtwvY] gur pRswid Brm BBau [Bau] imtYN] hoie AicMqu
icMqw sB CutY]mn kI dubDw skih sunwvY] pRB BwvY qw sBu suK pwvY] dUK drd
kCu nyiV n AwvY] gur kw mMqR sdw min iDAwvY] ismrY ismrY nwm nhI duK
koie]nwnk iqsY n icqvnI hoie]1]…
AMq : …qyry aupr pRmysr jI kI sRI Bgvwn jI kI ikRpw BeI hY]qUM Awpxy mn mih
icMqw nw kru]jp sRI Bgvwn kwrj suPl hovYgw]siq kr mnxw]36]pRICw
sMpUrnM]

h`Q ilKq nM : MS 312 j


isrlyK : pYNqIs AKr
lyKk : pwqSwhI 10
p`qry : 224-229 A
Akwr : 11 X 7 s.m. ilKq : 7 X 4 s.m.

12
vyrvw : EhI
AwrMB :< siqgur pRswid]AQ pYqIs AKr ilKÎqy]pwqswhI ]10]EAMkwr sRb
pRkwsI]Awqm suDA krY AbnwsI]eIs jIv mih Byd nw jwno]swD cor sb bRhm
bKwno]hsqI cItI ikx lO AwdM]eyk AKMf qb sih AnwdM]1]…
AMq : …sRI vwhgurU goibMd isMG jI kw hukm hY Byd nhI jwnxw]bolhu sRI vwhgurU jI
kw Kwlsw sRI vwhgurU jI kI Pqy]rwm nwm jpxw qy jnm svwrxw]AKr kw vwDw
Gwtw soD pVnw]Bul cuk bKs lYxI]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 312 J


isrlyK : CpY
lyKk : hwkm isMG
p`qry : 232-242
Akwr : 11 X 7 s.m. ilKq : 7 X 4 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ies Bwg ivc p`qrw nM 230, 231, Aqy 240 gMum hn [
AwrMB :…..KohIey proie]2]burw juAwrI puqR burI jorU kilhwrI]sB qy burw juAwn bytI
Gr kuAwrI]sl sOkx dw burw burw sIaux dw PoVw]naukr byidl burw burw
muhqwxw GoVw]…
AMq : …ijs ky min sMqoK soeI Dnvwn khwvq]ijs ky mn sMqoK moK pdvI kau
pwvq]ijs ky mn sMqoKu soeI rwjn piqrwjw ijsky mn sNqoK soeI hY
bymuihqwjw]Drm nym gux cwqrI Awd pdvI moK]hwkm isMG eyhu sB imly ijsky
mn sMqoK]CpY sMpUrnM]

h`Q ilKq nM : MS 312 \


isrlyK : dohry qy svYXy
lyKk : hwkm isMG
p`qry : 242-244 a
Akwr : 11 X 7 s.m. ilKq : 7 X 4 s.m.
vyrvw : ies ivc ieiqhwsk hvwly bhuq hn[
AwrMB : svYXw]idlI mY swhjhwn bsY Ar ihMd kI BUMm mY BUp khwvY]bIs Aau eyk
shsR koh mY AOr n dUsro rwj kmwvY]sUby iekIs lhOr smyq hY eyk qy eyk AnUp
khwvY]swrs`NqI krhY ikRpw jb qau sb ky kv nWm sunwvY]1]…
AMq : do ] iek sUbw mY pV gxy AwDw sY Ar doie]bfw bfw jo pVgxw nO lK pYdw
hoie]7]bwvnI pMjwh do bsY srMd smwn]nwm sunwaU iqnw ky hovih bfo purwn]

h`Q ilKq nM : MS 312 t


isrlyK : Asqoqr DrU Bgq kw
p`qry : 244 A-248 a

13
Akwr : 11 X 7 s.m. ilKq : 7 X 4 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] Asqoqr DRU Bgq kw] do] DRU Asqoqr kau krY AnBY BE
pRkws ijs piV sux pRwxI pwvhI prm AwnMd iblws]cO]1]Eu nmo Bgvqy bws
dyvwie]nmo nmo pRB iqRBx rwie]nmo nmo hy srb invwsI]nmo nmo hy sB Git
vwsI]nmo nmo dInw nwQ gusweI]qIn Bvn qumrI prCwhI]nmo nmo dyvn ky dyvw]
nmo nmo hir AlK AByvw ] nmo nmo hy cqru srUpI ] nmo nmo pRmwqm
rUpI]2]…
AMq : do ] jo inq Asqoqr kau pVY koeI kwmnw Dwr]eyk jnm lg sB lhY puin
pwvY qqu ibcwr]Asqoq DRU Bgq kw smwpqM]

h`Q ilKq nM : MS 312 T


isrlyK : Asqoq sRI ikRSndyv jI kw
lyKk : idq dws
p`qry : 248 A-251 a
Akwr : 11 X 7 s.m. ilKq: 7 X 4 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ies Bwg dI kwnI bdlI hoeI hY[
AwrMB : < siqgur pRswid]Asqoq isRI ikRsn dyv jI kw]kml nyqR kit pIqMbr
ADr murlI igrDrM]mukt kuMfl krl kutIAw swvry rwDy vrW]1]…
AMq : …sRI ikRsn klmlu hrn sB ky jo Bjy hir crn ko ]Bgiq ApnI dyh mwDo
Bau swgr ky qrn ko]15]ieq sRI kv idq dws ivrcqM]sRI ikRsn Asqoqqr
sMmwpqM]rwm]

h`Q ilKq nM : MS 312 f


isrlyK : rwg mwlw (gur swKIAW)
p`qry : 251 A-302 A
Akwr : 11 X 7 s.m. ilKq : 7 X 4 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]sRI rwg mhlw]1]jwlu mohu Gs msu kir miq kwgqu kir
swru]Bau klm kir icqu ilKwrI gur puiC ilKu vIcwr]nwmu ilK swlwh ilKu
ANq nw pwrwvwr]1]…
AMq : …nykI bdI vKwxIAY mlkil mauq hjUr]AmlI Awpo AwpxI ik nyVy ik
dUir]ijnw hku pCwixAw cly muskiq Gwil]nwnk qy muK aujly hour kyqI CutI
nwil]5]Bul cuk bKs lYxI gurdyv jI]

14
h`Q ilKq nM : MS 312 F
isrlyK : Cpy
lyKk : rjb
p`qry : 303 - AMq qk
Akwr : 11 X 7 s.m. ilKq : 7 X 4 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ies Bwg ivc pqirAW dI ignqI nhIN idqI hY[
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ CpY ilKÎqy ikRq rNjbkI] gur pUjw kw AMgu] bYrwig
rmY ibBO As† kuil pwrs DrIAih ]klp ibRC bnrwie PUl Pl Amr su
BrIAih]spq smuMdRhu suDw soeI slqw suq lwvih] pIvn ko ju ipaUK khI mwrgu
gur Awvih ] ngr purI bYkuMT ibiD icMqw mix Gir dir icxY]rjb gur pUjw
sjIau nwau srBr nw igxY]1]…
AMq : …do]dwdU qum jIau ky Aaugn qjy su kwrn kaun AgwD]myrI jrnw dyK kY mq
ko sIKY swD]90]ieq CpY sMpUrn rjb jI ky]msq suB msqu]

h`Q ilKq nM : MS 313


isrlyK : klp qMqr
lyKk : d`qw qRX
smW : sMmq 1862
p`qry : 31 A
Akwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 7 X 14 s.m.
vyrvw : ijld gqw kpVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, ikDry ikDry hwSIAw lwl
isAwhI nwl do do lwl ivckwr iek kwlI lkIr [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY [ sqrW pRqI pMnw - 17 hn[
Awm vyrvw : pMnw 18 A qy jMqr ivckwroN bdl geI hY [ do pqry SurU ivc Aqy do p`qry
AMq ivc KwlI hn[ ijld auKVI hoeI hY [
AwrMB : < sRI gxyswX nm:]sRI sMkrrwX nm:]AQ klp qMqR ilKÎqy]cOpeI]igrvr
qn jwq nu jnmwim]sMkr suq bl boD pRxwim]gÎwn swn kO dyvn hwir]nmo nmo
mm bwrM bwir]klp qMqR d`Nqw qRÎ BwK]BwKw qW kir hoie AiBlwK]so qum ikRpw
pwie br rtoN]ibMdu kvn kRq ibnnqI rto]…
AMq : …]do]klp qMqR BwKw krXo srÎo skl hI kWm]sudw srovr qt Bly sis
imRgwDp nWm]jhW bsq pMif gnnw gnI n jwie] sisij imRgys aucwrÎo BwKw
suK dsu Bwie]17]sMmq Aih kl rwg puin nwg ssI suK kMd]Bwdv dÍwwd sMvid
gurU pUrx BXo su CMd]19]ieiq sRI d`Nqw qRyX eIsÍr sMbwdy klp qMqR isG
bÎwGRwid ibKI ibK invwrxM nWm dÍwibMsq ptl:]22]=]

h`Q ilKq nM : MS 314 sMgRih


isrlyK : sRbMgswr

15
lyKk : rofwrwm
ilKwrI : qulsIrwm
smW : sMmq 1913
sQwn : lwhOr
p`qry : 1-135
Akwr : 15 X 11 s.m. ilKq : 12 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, PtI hoeI, ilKq kwlI isAwhI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw
cwry pwsy do do kwlIAW lkIrW nwl[ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : ieh poQI p`Qr Cwp hY [ poQI dI hwlq cMgI hY[
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ sRbMg swr rofw rwm ikRq ilKÎqy]1]gur mihmw
vrnnM]CMd]kIjIey pRxwm sRI soAwmI gMgw rwm ko]pUjo DUmR kyqI ko mnwvo dyv bwm
ko]ikRpw kIjo myry pR dIjy nwmI nwm ko]nymI nmo rofw rwmo syvyN AwTo jwm
ko]1]dohrw]bYTy ivc lhOr dy icq mY BeI ivcwr]buD hIn bl hIn mm ivdAw
hIn kumwr]bwlk ky qum bcn sun mn mYN Dro n ros]…
AMq : …ieq sRI sRbMg swr isK pRIiKAw inrUpxM] dsmo kWf smwpqM] sorTw] qyrw
brK pRmwx aunI sY sMmq jby] BwKq rofw rwm AnBv krI ivcwr ky]1] dohrw]
jys† sudI eykwdsI suB idn CiniCr vwr]kIAw igRMQ smwpqM sRI sRbMg swr]2]
ieq sRI ] ilKI qulsI rwm nY[

h`Q ilKq nM : MS 314 A


isrlyK : bwrh mwh
lyKk : rofw rwm
sQwn : lwhOr
p`qry : 136-152
Akwr : 15 X 11 s.m. ilKq : 12 X 8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ieh poQI p`Qr Cwpw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ bwrw mhw rofw rwm ikRq siqgur ausqq vrnnM]
dohrw]blhwrI gur Awpxy qWko kro pRxwm]nwm dwn bKsIs kIXo dws Awpxw
jwn]1]…
AMq : …dohrw]iCnkn Aqr AMbIr jb idMd irhw JV lwie] AYsw rMg suhwvdw mo
pY kihE n jwie]holI KylyN mOj kI KylyN shj suBwie] ijnw nU rMg cV igAw hoey
byprvwie] rofw rwm AnBv krI eyh Cb khI bnwie] jYsI myrI buD hY qYsw
dIAw sunw ieq sRI bwrw mhw sMpUrxM]

h`Q ilKq nM : MS 314 e


isrlyK : sIhrPI
lyKk : rofw rwm

16
ilKwrI : qulsI rwm
p`qry : 153-196
Akwr : 12 X 16 s.m. ilKq : 8 X 12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ieh poQI p`QrCwpw hY [
AwrMB : < ] siqgur pRswid] shrPI rofw rwm dI ilKÎqy] AlP Awp AnMd srUp
qyrw Awpo Bul ky jIv khwieE eI ] AMdr moqIAW dw mMdr KWimAweI nwl kOfIAW
nyhu ikau lwieE eI] ies mMdr dy AMdr kroV mwnk qYƒ sodn dw Byd n AwieE
eI ] rofw rwm khY ibnw siqgurw QI ikny Awpny Awp nw pwieE eI]1]…
AMq : …pwieAw khy su bwvrw jwn lIjy KuieAw khy su jwnIey kUr ipAwry]rofw rwm
kI pwvxw Kovnw hY suqy isD dmkdw sUr ipAwrY]31]ieq sRI ishrPI rofw rwm
kRq smwpq]suBm]iliKqm pMifq qulsI rwmynw]

h`Q ilKq nM : MS 314 s


isrlyK : srbMg swr kI poQI
lyKk : rofw rwm
ilKwrI : isMG hjwrw ( hjwrw isMG)
smW : 1931 sMmq
p`qry : 197-198
Akwr : 12 X 16 s.m. ilKq : 8 X 12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : poQI iBjI hoeI [ p`Qr Cwpw hY[
AwrMB : ]iqRBMgI CMd]pun isMG hjwrw gur kw ipÎwr so Dn vwrw igRMQn kI] jn AQr
CpwvY dMm lgwvY Byt JVwvY sMqn kI] rofw bRhmcwrI dr lohwrI igRMQ aucwrI
srbMgI] jy koeI Awvy igRMQ iljwvy mukqI pwvy mn mMgI] …
AMq : …dohrw] koky vhury kI glI rhdy sMq sujwn]cwih hoie ijn igRMQ kI dyvy rofw
rwm] ieiq sRI srbMg swr kI poQI smwpqm] sMvq 1931 mhInw swvx iqQ
dUj sukr ko h`QI pMifq qulsI rwm dI ilKÎw igAw]

h`Q ilKq nM : MS 314 h


isrlyK : ljo AwqmX
lyKk : rofw rwm
p`qry : 199-200
Akwr : 12 X 16 s.m. ilKq : 8 X 12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw 200 aupr ies poQI bwry ilKwrI Aqy lyKk bwry Aqy smyN, sQwn bwry
aurdU ivc iliKAw hoieAw hY [ ieh poQI 200 p`qry qk p`Qr Cwp ivc hY ies
qoN A`gy poQI h`Q ilKq SurU ho jWdI hY [

17
AwrMB : gzl ] AQ ljo AwqmX kwX kQw] iqsI mY jo PUrxw hUAw kOn Bw] jYsy sKo
pq mY sovy nr iqsI ko ju suPxw hUAw ijs qrw] qysy hI cyqn ko icqvn BeI]
vhI rUp mwieXw kw pRgt shI ] mwieXw qy cyqn kw mylw hUAw ] mhI qq aupjw
ju ipRQm koAw ]qwhI qy iqRgux ju mwieXw hoeI ] qwms ju rwjs swqk soeI]…
AMq : …rjo AMs qy hoie pWco pRwx]sUKm dyhI kw kIqw hY vKwx]AsQUl dyhI kI krUM
mY ikrq]qmo AMs qy hoeI pcI pRikRq]joeI iesI ko pVy Ar bKwx ]bbyk ko pwvy
khy rofw rwm]ieq sRI smwpqm] suBm suB hoie]

h`Q ilKq nM : MS 314 k


isrlyK : sMgRh swr
smW : sMmq 1834
p`qry : 1-62 A
Akwr : 12 X 16 s.m. ilKq : 8 X 12 s.m.
vyrvw : isAwhI kwlI, ij`ld g`qw kpVw,p`qry ikrm Kurdw, sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ies sMgRih dy h`QilKq vwly Bwg dy SurU ivc iek pMnw KwlI hY [poQI dy keI
p`qry hwSIey vwly hn iqMn iqMn lwl lkIrW dovyN pwsy [
AwrMB : < siqgur pRswid ] E sRI prmwqmny nm: AQ sMgRh swr ilKÎqy ] dohrw ]
siq icq AwnMd rUp inq AlK AKMf Apwr ] buiD swKI ivApk Aml skl
vsq ko swr ] 1 ] so siqgur sÍrUp hY skl auDwrq is`K ] nmo nmo iqs crn
ko dyq gÎwn ko iB`K ] 2 ]…
AMq : …dohrw ] sÎwhI kwnI bRhm hY kwgd lyKx hwr ] vkqw soRqw Awid dY srb
bRhm inrDwr ] 2 ] EAM ] ] ieiq sRI sMgRh swr smwpqM ] sRI prmwqmny
nm: lyKkM pwTkM suBM BvqU ] + ] sMmq 1834 Pgxo qRIk 10 ] smwpqM [

h`Q ilKq nM : MS 314 K


isrlyK : fyvfw, rofw rwm
lyKk : rofw rwm
p`qry : 1-11
Akwr : 12 X 16 s.m. ilKq: 8 X 12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : poQI dy p`qry ikDry ikDry ikrm Kurdw, ilKq suMdr,ijld auKVI hoeI hY[ poQI
dy ies Bwg dy SurU hox qoN pihlW kuJ p`qry KwlI hn Aqy p`qrw nMbr 64 A
aupr kuJ hyT idqy Anuswr sqrW ilKIAW hoeIAw hn Aqy kMm nUM ivc hI C`f
idqw igAw hY ijvyN
< siq gur pRswid AQ grB gIq ilKXqy sRI ikRSn Bgvwn jI kI
AwigAw hY [ aus qoN bwAd ‘fyvfw’ rofwrwm p`qrw 1 qoN SurU kIqw igAw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ fyvfw rofw rWm ikRq AnuBv ilKÎqy ] AlP iek
rs Awqm joeI iqs ivc PurnW AwieAw aupjI mwieAw ] iqs dI s`qw lY kr

18
mwieAw mhI qqÍ aupjwieAw jgq aupwieAw ] mhI qqÍ qy qYR gux aupjy rjo qmo
sq gwieAw Awqm CwieAw ] qWms gux qy pMj qNq aupjy Drn Akws itkwieAw
nIr ivhwieAw ] 1 ]…
AMq : …qRYBMgI CMd ] ] AYsy sMswry mwrg Bwry pwr auqwry swgr iCn ] pun sbd
sunwvY sMk imtwvY drb CpwvY jYsy irx ] Ajwb n jwvY kwj kumwvY sMgq pwvY ky
ihr iCn ] aur sbd prkwsy sMsy nwsy duvYq n Bwsy Awqm ibn ] fyhvfW sMpUrn
hoeIAW ] ] +

h`Q ilKq nM : MS 314 g


isrlyK : bwrw mwhW
lyKk : rofw rwm
p`qry : 12 A - 22
Akwr : 12 X 16 s.m. ilKq : 8 X 12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, ilKq suMdr, poQI dy AMq auqy sMmq bwry iliKAw hoieAw hY
jo spSt nhIN hY Aqy swP piVAw nhIN jWdw Aqy p`qrw nMbr 22 aupr idqw
hoieAw hY [ AKIr ivc do p`qry KwlI hn [
AwrMB : < sRI siqgur pRswid ] gMgw rwm pRmwqmw pUr irhw sB TWm [ rofw rWm kI
bynqI crx kml pRxWm ] jIj bciVAw mhInw cyq [ qyrw icVIAW cuigAw Kyq [
rwKw hovY kdy sucyq ] qb qMU Gr dw pwvy Byd dyK Gr kyhVw ] 1 ]…
AMq : …dohrw ] bwrwmwh smwpqM AweI ruq bsMq ] jW mY siqgur ByitAw Gr mY
pwieAw kMqu ] pVy suny Aq pRIq ju qnI ky ihq icq lwie ] boD audy iCn iCn
kry rofw rwm shwie ] 1 ] lyKkM pwTkM suBM Bv qMU ] sRI siqgur jI shwie ] 1

h`Q ilKq nM : MS 315 sMgRih


isrlyK : gurbwxI
p`qry : 1 – 27 A
Akwr : 20 X 17 s.m. ilKq : 12 X 12 s.m.
vyrvw : ijlq g`qw, kpVw, auKVI hoeI ; isAwhI kwlI , hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW
lkIrW vwlw[ ivckwr iek motI kysrI lkIr[ poQI dI hwlq bhuqI cMgI nhIN[
sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : pihly pMny qoN 27 A q`k v`K v`K bwxIAW dw vrxn, poQI dI hwlq TIk TIk,
pr ijld auKVI hoeI hY[ poQI ikDry ikDry ikrm Kurdw hY pr ilKweI pVIH jWdI
hY [ gurU nwnk dyv jI dy Avqwr Dwrn bwry p`qrw 93 A qy izkr AwaNudw hY [
ijld Pu`l bUitAW nwl sjweI hoeI hY [
AwrMB : < siqnwm krqw purK inrBau inrvYr Akwlu mUriq AjUnI sYBMg gur pRswid
] jpu ] …

19
AMq : …rhwau ] rsu suienw rsu rupw kwmxu rsu prml kI vwsu] rsu GoVy rsu syjw
mMdr rsu mITw rsu mwsu] eyqy rs srIr kY kY Git nwmu invwsu ] 2 ] ijqu
boilAY piq pweIAY so boil …..

h`Q ilKq nM : MS 315 A


isrlyK : bwxI ibhMgm
p`qry : 28-79 A
Akwr : 20 X 17 s.m. ilKq : 12 X 12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, ilKq ivc Prk, p`qry qrqIb ivc nhIN hn [ ikqy ikqy
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ AMq ivc A`Dw pMnw KwlI C`ifAw hoieAw
hY [
AwrMB : < sRI siqgur pRswid ] rwg rwmklI mhlw ] 1 ] bwxI ibhMgm iliKqy ]
qb bwbw ibhMgm pMKI rUp Qw ] eyku nwm ADwr Qw ] Kwqw pIqw kC n Qw ] pMc
qq inrbwx Qy ] iqn kI dyh bwby kI QI qdw ] 1 ]…
AMq : …pauVI ] srb kI ryn iehu mnu kr jwnhu ] AMimRq nwmu mn mwih pCwno]
haumY dUrY krhu icq lwvhu ] jo jo hkmu syeI kmwvhu ] bcn sMpUrn mn mih
Drhu ] krm ibkrm pyKu Ajru jrhu ] hoie inrwlm sbdu kmwvhu ] jnu nwnk
qwq ibhMgmu pwvhu ] 251 ] ibhMgm bwxI spUrn hoeI ] AKru Bulw cukw gurU
pUrw bKsy guru dw boilAw gurU jwxY ] sMgiq AwKhu vwihgurU jI vwihgurU vwihgurU
vwihgurU jI ]

h`Q ilKq nM : MS 315 e


isrlyK : jnku gostu bwby nwnk jI kI
p`qry : 80 E – 94
Akwr : 19 X 16.5 s.m. ilKq : 12 X 12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw nM : 80 auqy pMny dI suDweI kIqI hoeI hY[ p`qrw nM : 93 A auqy gurU
nwnk dyv jI dy jnm sMmq 1525 bwry ilKAw hY[
AwrMB : < sRI siqgur pRswid ] jnku gostu bwby nwnk jI kI ] aus jnm kI aus
smY bwbw nwnku jI jnk Qw ] rwjy jnku kI bwrI Awie pq qr pIiVAw rwju
kIno ny ] prmysru buiJAw bbyku pwieAw ] rwjy jnk rwj jogu dovY kIqI ]…
AMq : …sÍUYXw ] prmwqmu rwmu rqy jgu jy sbu loku ijnY prw bMdn Dwry ] ijn nwmu
mukMdih syq bnw iesu syvku ky gn pwr auqwry ] ijh kIrqu pUr rhIAw nI gux
isMD khw brny hm bwry ] guru nwnku vY pdu pMjl ko kr jor sdw AiB bMd
hmwry ] nmsqy nmsqy nwnk jI

20
h`Q ilKq nM : MS 315 s
isrlyK : ihkmq
p`qry : 1 – 20
Akwr : 20 X 17 s.m. ilKq : 12 X 12 s.m.
vyrvw : 1 p`qry qo 6 p`qry qk kwlI kwnI nwl iqMn-iqMn lkIrW dw hwSIAw bxwieAw
hY[ 7 qo 10 A qk hwSIAw do kwlIAW lkIrW vwlw Aqy ivckwr kysrI motI
lkIr hY[ aus qo bwAd bgYr hwSIey qoN hY[ sqrW pRqI pMnw 10 hn[
Awm vyrvw : ies poQI ivc nusKy idqy hoey hn[ kwnI vI bdlI hoeI hY[ poQI ikrm Kurdw
auKVI hoeI hY[
AwrMB : < sRI siqgur pRswid ] qb bwby kihAw pMj isrswhI gMDk lyh ] isrswhI
pwrw smyhu ] qylu igrocn pwie ]…
AMq : … AQ kmr bMdu ] socl lUxu kw pwxI sbx kw pwxI ] dono Qok Drix ky muK
dIjY ] idn qRY qRY ] Pyr purK isa imly grB hoie ] quqkwlw ] 0 ]

h`Q ilKq nM : MS 316


isrlyK : gutkw (vYidk)
p`qry : 8 – 30
Akwr : 13 X 8.5 s.m. ilKq : 11 X 6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, dovyN pwsy do-do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw
16 hn [
Awm vyrvw : ikrm Kurdw, poQI dI hwlq Ksqw [ poQI ADUrI poQI dy SurU ivc 10 p`qry
burI hwlq ivc ikrm Kurdw qy Pty hoey hn[ poQI pVn Xog nhIN hY[
AwrMB : ….. qwvwix rKY pwxI rwq no pYsy pMj 5 pIvy idn qRY cMgw hovY ] 25 ] horu ]
lwiecI CotI mwsw eyk 1 logu mwsw eyk 1 dono muih ibic rKY nwly cby cMgw
hovY ] 26 ]…
AMq : …horu ] mocny nwil vwl dUir krwvY ] 22 ] horu ] aupr cmwcI dw qylu lwvY
iqn vwrI kdy vwl hovn nwhI ] 22 ] horu vwl pit kY kucly kw qylu lwvY dUir
hoin ] 23 ] ijs idn lVkw jMmY iqq idn ipAwj dy kMFy dw sœ mYdy nwil rgV
ky dIAw kCI pyfU lwvY vfw hoey nU bwl hoin nhI ] 24 ] horu dwrU lVky dI
rqwvxI kw ]

h`Q ilKq nM : MS 317 sMgRih


isrlyK : sRI siq ADXwqm rwmwXxy - ( AiDAwqm rmwiex)
lyKk : gulwb isMG, kiv
p`qry : 1 – 20 + 1 – 40 + 1 - 63
Akwr : 24 X 14 s.m. ilKq : 18 X 9.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw PtI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ poQI dI hwlq
ikrm Kurdw [ sqrW pRqI pMnw 10 hn[

21
Awm vyrvw : ies poQI ivc rmwiex dy iqMn KMf hn :
bwl kWfy cqurQo DÎwie 1-20
bwl kWfy As†mo DÎwie 1-40
AXoDÎw kWf 1-63
AwrMB : < sRI gxyswX nm: ] svYXw ] bn dMfk jW hir bws kry muin mMfl ky sB
duK imtwey ] kr qwin kmwn ivrwDh ny KrdUKx sy suG ny AirGwey ] ijh
bR`hm snwqn byd Bny isv AO cqurwnn kIriq gwey ] pd pwvn vY mnBwvn kI
hm bwlk hMU srxwgiq Awey ] 1 ]…
AMq : …ijn ky jug BRwq bsy nMd gwau su eyk Bey inq sMg shweI ] ijn rwj ibBUiq
qjI iCn mY qn BIqr vY muin rIq bnweI ] ijn kI Aiq gop kQw jg mY isv
AO irK mMfl lok jnweI ] kiv isMG gulwb suqW rGu nMdn AOD kQw jn BwK
sunweI ] 16 ] ieiq sRI miq ADÎwqm rwmwXxy aumw mhsur sMbwdy AXoDÎw kWfy
nvmo DÎwX : ] 9 ] ieiq duiqXw kWf smwpqM ] 2 ] sRI rwmo jXiq ] ]

h`Q ilKq nM : MS 317 A


isrlyK : pRsqwr pRBwkr
lyKk : rs puMj
p`qry : 1-8 a
smW : 1908
sQwn : AMimRqsr
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, p`qrw nMbr 8 a aupr lyKk rs pMuj kvI bwry disAw hoieAw
hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ kuJ p`qirAW aupr brn mwqRw Awid dw
jMqr bxwey hoey hn[
AwrMB : < pwrbRhmxy nm: ] AibG nmsqu ] AQ pRsqwr pRBwkr ilKÎqy ]dohrw]
dwsohM Xih miq purw pRBu mih huqI su Fwr ] hr lIno dwkwr iqn gopI AMbr
hwr ] 1 ] sMmq sis muin bsu mhI cYqR ikRsn pK swr ] audy BXo gur pMcmI
prBwkr pRsqwr ] 2 ]…
AMq : …dRplw CMd ] rs pMuj inrMqr Awp jhW nih dUsrw qwih bqwie skY ] Ab
ko prbIn nvIn BXo suRiq nyq khÎo iqih gwie skY ] Anjwnin jwn nhI ijs
mY AnBO ibn jI n smwie skY ] nB mwih klw prvw sis kI prvw prq`C n
pwie skY ] 91 ] ieiq sRI pRsqwr pRBwkrwK pT nwr bMsu suBM BUXwq ]

h`Q ilKq nM : MS 318 sMgRih


isrlyK : rUpdIp ipMgl BwKw
lyKk : ikrpw rwm
ilKwrI : jY ikRSn
sQwn : lv pur (lwhOr)

22
smW : sMmq 1776
p`qry : 1-17
Akwr : 11X9 s.m. ilKq: 8X6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAw ies rcnw dy dovIN
pwsIN do do lwl lkIrW KVy ruK[ sqrW pRqI pMnw 11 hn[
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, ilKweI suMdr, ikrm Kurdw hox dy bwvjUd hwlq cMgI,
p`qrw 1 A aupr lyKk bwry vrxn Aqy p`qrw nMbr 17 aupr sMmq bwry sMkyq
idqw hoieAw hY, “sMmq sqRw sY brs AOr iChqR pwie, BwdoR sud duqIAw gurU BXo
gRMQ suKdwie[
smW Aqy rcnw kwl pMnw 17 aupr sMkyqk qrIky nwl idqy hoey hn[ poQI dy
Agly Bwg dI rcnw dI kwnI bdlI hoeI hY[
AwrMB : < sRI srsÍqIey nm: ] AQ rUp dIp ipMgl BwKw ilKÎqy ] do ] swrd mwqw
qMU brI bu`iD dyih dr hwl ] ipMgl kI CwXw lIey brno bwvn cwl ] 1 ]…
AMq : …do ] sMmq bwhin AMg rsu bs sis ibRK pl bIr ] sud cOdis iBRg bwsury
lv pur rwvI qIr ] 1 ] durg Kwbrw : m`iDÎ ieh rUp dIp ihq Dwr ] jsrQ
nMd imRgys lg ilKÎo su brn ivcwru ] 2 ] sRI rwm jI ] hry rwm ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 318 A


isrlyK : s`sI punUM (bYNq)
lyKk : lKUh Swh, kiv
sQwn : jsrQ nMd shr ivc ilKI [lwhOr]
smW : sMmq 1902
p`qry : 17 a -147
Akwr : 11X9 s.m. ilKq: 8X6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI vKryvyN LeI kuJ pMinAw qy lwl hwSIAw[
sqrW pRqI pMnw-10 [
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI rcnw dy p`qry hwSIey qoN bgYr, kuJ p`qry burI qrW ikrm
Kurdw pr ilKweI suMdr, Aqy pVHn Xog hY [ kvI ny ies ik`sy nUM bYNq ivc
iliKAw hoieAw hY Aqy pMnw nMbr 146 aupr ihjrI sMmq ies pRkwr idqw
hoieAw hY [ “bwrw sY sYqwlI swhlK ihjrI sMn ihjrI 1247 isPiq aupweI
(bYNq) nM: 292 [
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ ikRq lK swh ilKqy ] ] isPq kho kwdr dI muK
QI hovy Pjl guPwrI imty khwrI ] cOdW qbkw bIc rby dw hukm bKq isrdwrI
klw pswrI ] sUrj cWd crWg swjdo mytI grd gubwrI aus aupkwrI ] Awdm
hvw aupwie ies kQI rcI hY Klkiq swrI nr AO nwrI ] 1 ]…
AMq : …ieiq s`sI punMU ikRq kiv lKU swh sMpUrxM msq suB msq 1 ] sRI rwm cMdRw
nmw: ] sRI sMkrw dyvI nm : ] sMmqu aunI sY ky aUpr brs doie jb bIqy ] vwr

23
CinCr idn dsmI dy swvx pMj idn bIqy ] poQI ikRq ssI dI bYNq sBY ilK
lIqy ] jsrQ nMd nMd shr ivc ilKI pRym Dr pRIqy ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 319


isrlyK : ihkmq v`K v`K jwnvrW bwry
p`qry : 3-137
Akwr : 18 X 13 s.m. ilKq : 13 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw poQI dy dovyN
pwsIN do do lwl qy ivckwr iek motI lkIr [ sqrW pRqI pMnw-8 hn [
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk, poQI ADUrI, pihly do p`qry nhIN hn[ AMq
ivc spStqw nhIN hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY Aqy hwSIey ivc
ilKq hY[ keI pMny pwxI dy iB`jy hoey hn[ poQI dy keI p`qirAW aupr brIk
kwgz dIAW cypIAW lgIAW hoeIAW hn [ AMq ivc kuJ p`qry ^wlI hn [
AwrMB : …..ijs dy pr Coty sy BI cMgw] pru jrdw surKu bYdwmI rMgu qy lCix ipCly
Coty bfy gulwl csm ivc loVIdy hYin brs idn dy bcy nU cUjw AwKdy hYin ]…
AMq : …horu ] suMF klojI sihq ivic imlwie ky ipsqy dy dwxy ijqnI golI kry ]
bwj nU ieku ] shIn nU cOQw ihsw Gt dyxI ] GoVI dy duD nwil mwsub dw bIj do
mwsy ] jvwiex ihMdI do mwsy ] sB kut pIh ky cwr mwsy shq ivc bxwvy ] GoVI
dy duD nwl golI die ] jwnvr qw mw poty dy hyT n jwie ] qw kY krwvY ] nhI
mrny dw fru hY ] bIju munky dw qwlU ivic mly ] = ] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 320


isrlyK : Kymy kMqUhl gRMQ
p`qry : 1-25
Akwr : 16 X 19 s.m. ilKq : 11 X 13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl,sqrW pRqI pMnw-16 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk TIk, ilKweI suMdr, ies poQI ivc v`K v`K rsoeI ivDIAW,
poQI dy SurU ivc ikRSn jI dI mihmw dw izkr vI Awaudw hY [ AMq ivc jw ky v`K
v`K bImwrIAW dy nusKy Awid Aqy ivDIAW d`sIAW hoeIAW hn[ poQI ivc ilKq
keI jgHw qy bdlI hoeI hY [ isAwhI vKryvyN leI ikDry ikDry mDm lwl Aqy
ikDry jwmxI rMg dI hY [
AwrMB : < guro nm: ] AQ Kym kMqUhl gRMQ ilKÎqy ] do : ] isv suq klml hrx
jl isMD suK BrpUr ] modk pRX gur srbkM gMf Jrq md nUru ] 1 ]…
AMq : …dohrw ] qwnkMd KrjUr lYXst kMd ivfwr imsRI mD so cwtIey som rog ko
twru ] 1 ] co: AwP† mwsw eyk mMgwie ] vfy jwiePl ky bIc pvwie ] so jwPl
dw hm Pl pwie ] mwtI kpVy sIq lgwie ] qw ko go smwih pRwie ] Bsm n
hovq suD krwie ] mwtI Jwirs vo ipsvwie ] rqI eyk shq so Kwie ] 1 ]

24
h`Q ilKq nM : MS 321 sMgRih
isrlyK : poQI joqS kI
p`qry : 49-52
Akwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 13 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, hwSIey ivc ilKq, poQI dI hwlq TIk TIk, ikqy ikqy p`qry
ikrm Kurdw[ sqrW pRqI pMnw- 8, ikqy ikqy 9 vI hn [
Awm vyrvw : ies poQI dy SurU hox qoN pihlW do v`K v`K ivDIAW sMKIAw mom Aqy pwrw isKr
krny kI ivDIAw dsIAW geIAW hn[ p`qrw nM 50 A, 51 Aqy 52 a qy kuMflIAW
bxIAW hoeIAW hn[ Pty p`qry joVy hoey hn[
AwrMB : < siqgur pRswid ] ] AQ krk kI sMkrwiq ijs vwr hoie so KyqIAw kw
rwjw ] 1 ] isMG kI sMkRwiq ijs vwr hoie so sYnwDpq rwjw ] 2 ] kMinAw kI
sMkRwiq ijs vwr hoie so myGwDpiq rwjw ] 3 ]…
AMq : …suvwqI ] vrKw sUrj audy hody vrKw hovy qw sukwl ] ADvyly hovY qw nw
sukwl nw dukwlw swvn dy mhny ] ]

h`Q ilKq nM : MS 321 A


isrlyK : myG mwlw
lyKk : myG
ilKwrI : ipfI
sQwn : PgvwVw
smW : sMmq 1865
p`qry : 52 A – 152 A
Akwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 13 X 8 s.m.
vyrvw : ijld cmVw g`qw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk, ilKweI bhuq swP nhIN DibAW vwlI hY, pr
pVHn Xog hY[ poQI ikrm Kurdw hY, p`qrw nM: 102 A qy ilKwrI bwry ies qrW,
iliKAw hY[
“ilKI ipfI ilKwrI”, sMmq bwry vI pMnw - 8, aupr ieauN iliKAw hoieAw hY:
“smq rv ss sr siqih Kst auBY sMg Dwr vYswiK” iqQ pMcmI iBRg suiq
vrnq vwr”
p`qirAW dw nMbr iek pwsy iek, do qoN SurU huMdw hY[ dUsry pwsy p`qirAW dI
igxqI 49-50 qoN cldI hY[ ieMv mwlUm hMudw hY ik poQI iksy hor rcnw dw ih`sw
hY[ pMnw 101 aupr PgvwVy dy cODrI rwE cqir sYin dw ijkr AwauNdw hY[
AwrMB : < siqgur pRswid ] ] AQ myG mwlw ilKÎqy ] sRI gxyswie nmh ]dohrw]
prm purK AG hrin pRwiB Gt Gt jw ko vws ] gRMQ moir pUrin kro jin kI
Xih Ardws ] 1 ] prm purK Gt Gt rimau joiq rUp Bgvwn ] skl irD
suK dYin pRB inAq myG pg iDAwin ] 2 ] …

25
AMq : …ieq sRI myG mwlw sMpUrnM ] sMmiq ] 1865 ] imq BwdRo vdI ] 2 ] vwr
mMgl poQI sMpUrn hoie ] ilKI ipfI ilKwrI ] Bulcuk bKs lYxI ] sMBwl
pVnw ] ilKvweI ] suBM siqgur dIn idAwl jI ] srx qumwhI jI srxw
1:5:8: ] rkqU ] 10 ] 11 ] 12 ] Vsin ] 2 ] 4 ] 7 ] supyd ] 356 ]
pIqau ] pqrI ] myK AsiQr ] lgno ] 1 ] vwso mmwkwjkm ] 3 ] vwru]]]

h`Q ilKq nM : MS 321 e


isrlyK : myG mwlw tIkw
p`qry : 103 A -104 a
Akwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 13 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, isAwhI kwlI, D`ibAW vwlI hY [, poQI dI hwlq Awm krky
TIk TIk [ sqrW iek pMny aupr 13 Aqy iek pMny aupr 8 hn [
Awm vyrvw : ilKweI , bhuq swP nhIN hY Aqy kwnI bdlI hoeI hY [ ilKq pMjwbI Aqy ilpI
dyvnwgrI hY Aqy bhuqI swP nhIN [
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ myG mwlw qq tIkw ilKqy ] sRI gnyswXy nm: ]
kqk mws Plw ] 3 [ 55 ] kiqk sudI pMcmI Pl ] 4 [ 56 […
AMq : …sny ÜmNfil Pil ] 41 [ 98 [ sNkRwq mNfpRm Dys Pil ] 48 ] 99 [

h`Q ilKq nM : MS 321 s


isrlyK : duvwds mws ko PilAw
p`qry : 1 – 35
Akwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 13 X 8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg ivc mhIinAW bwry , iQqW bwry , vwrW bwry Pl d`sy hoey hn ,
igRhW bwry vI disAw hoieAw hY [ ivc ivc keI QwvW aupr nusiKAW bwry ,
prhyz bwry ,ivDIAW idqIAw hoeIAW hn [
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ duvwds mws ko Pil ] ilKÎqy ] cyqR mws kI
ikRsin pK kI eykm ko Pl ] jy cyqr vdI eykm vwir Aidq mMgl sinscr hovY
qw mIh nw pvY ]…
AMq : …pRwn srody Qw pUrw hoieAw ] cMd sUrj ky vwr pCwny ] so pMfiq poQI ko
Awny ] nwskw suAws AiBAws jo krY ] so pCwin ky bwiq kry qw sugm poQI
ikAw krnI hY ] aus Awqm AiBAws hUAw ] poQI sMpUrin ilKI BUl cUk bKsnI
]]]]

h`Q ilKq nM : MS 321 h


isrlyK : vrK Pl
p`qry : iqMn p`qry
Akwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 11.5 X 8.5 s.m.

26
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ies rcnw ivc, kwnI bdlI hoeI hY [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AKIrly pMny auprly kMuflI jhI bxI hoeI hY [ pMinAw dy nMbr nhIN hn ipCly
cwr p`qry KwlI [ poQI ikrm Kurdw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] vrK PlM ] muhrm dy guru dI hkIkq ] vrK dI mlUm
hovy jyq qrIk phlI ] rv vwr hovy au vrK hCw hovY ] qy mulK ivcw sorsqwn
hovy nhI ] jwnvr icirMd iDirMd nMU Kqrw nw hovY ]…
AMq : …Agy sin PlM ] ] aus vrK ivc aulkw pwq hovY qy rwjy Aps ivc lrx
pRjw Kie hovY ] cirMd qy DirMd jwnvrw nMU Kqrw bhuq hovY ] mOq susqI bOq
hovY ] qMgI qvr Twrw nMU bhuq hovY ] Anwj ssqy ipCy hovY ] qy qMf bOq hovn ]
qy sIq bhuq hovY ] suBM BUXwq ] BUl cuk bsknI rwm jI ]

h`Q ilKq nM : MS 322


isrlyK : ibs˜ purwn BwKw ( ibSn purwn)
p`qry : 1-717
Akwr : 15 X 10 s.m. ilKq : 10 X 7 s.m.
vyrvw : ijld gqw kpVw, PtI hoeI auKVI hoeI, isAwhI kwlI ; hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW Aqy ivckwr lwl lkIr[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ sqrW
pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : ikDry ikDry hwSIey ivc ilKq hY [ poQI dy SurU Aqy AMq ivc cwr cwr p`qry
KwlI hn [
AwrMB : < siqgur pRswid ] sRI siq icq AwnMd pRmwqmwie nmih ] AQ ibs˜ purwn
BwKw ilKqy ] prwsro vwc ] prwsr mYqRy kau khy hY ] ik hy mYqRy Xih jo quJY
aupdys kro ho so AMimRq smwnu hY ] so mn ky pwqR so pIau ] Ar jo nwrwiex qy
iBMn hY iqs kw iqAwg kr ]…
AMq : …Awqm drsI jb Xih srb bcn buD ky sRvx kir suxy Ar Awip kau dyKw
Ar pCwxw Awqmw ibKy lIn BieAw ] Ar srUp so imlw ] Ar bMD mukiq ky BY
qy inrBY BieAw ] ieq sRI ibsn purwn bydWq BwKw smwpqM suB msqu ] BUlw
cUkw bKsxw ] KusI krnI ju nwm icq AwvY ] 1 ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 323


isrlyK : poQI rml kI
lyKk : dwlIXwl
ilKwrI : sqw rwmu sqrI
p`qry : 1-67
Akwr : 25 X 17 s.m. ilKq : 18 X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, auKVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dohrw
hwSIAw pihlw dupwsIN KVHy ru`K do kwlIAW lkIrW, dUsrw pihly hwSIey ivc

27
cupwsIN Cy lkIrW (bwhr vwr iek nIlI, iek lwl, iPr nIlI, motI pIlI, iPr
nIlI Aqy sB qoN AMdrvwr iek lwl ) dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-26 hn[
Awm vyrvw : ikqy-ikqy ikrm-Kurdw [ AwrMB ivc cwr Aqy AMq qy 32 hwSIey vwly p`qry
KwlI hn [ hwSIey ivc ikqy-ikqy ilKq, p`qrw nM: 66 qy 67 qy ihkmq dy nusKy
id`qy hn[ ijld qy sunihrI Dwq dw pYc vrk hY[
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ poQI rml kI ilKÎqy ] iXih ielm dwlIXwl
swihb ny cwr qqu kI imrjwdw aupr bnwieAw hY ] hY iXh AkwsbwxI pr jgq
bIc prgt jo hoieAw hY dwnIXwl swihb so hoieAw hY ] rml kIAw solw sklw
bxweIAw hY ] cwr AwqsI cwr bwdI ] cwr AwbI ] cwr KwkI ] Ar Enw solw
sklw ko imrjwdw aupr riKAw hY ]…. Ab mY solw sklw kI iek iek kI judw
judw hkIkq ilKqw hMU ] burj kOs sqw rwmu sqrI ]…
AMq : …Pyr dyiKAw mqlb musqkbl ko jo kbjul Kwrj hY so rml my khI nw
nWjwhrn bwqn qo swiel ko kihAw jo qU byty ko Byjygw Ar bYTwvygw pVny ky
vwsqy pr ausny kdI bI nhI pVnw aus ky nsIb my ielm nhIN [

h`Q ilKq nM : MS 324


isrlyK : vYd pRkwS
lyKk : ibRj lwl
ilKwrI : mwnk tihl
sQwn : lhOr
smW : sqMbr 18, 1890
p`qry : 1-157
Akwr : 24 X 15 s.m. ilKq: 19 X 10.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw AMbrI, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy KVyH ruK
do do kwlIAw lkIrW[ gRMQ dI ilKweI suMdr hY[ sqrW pRqI pMnw 23-24 hn[
Awm vyrvw : ieh rcnw Aqgx mwqR BwKw gRMQ tIkw hY [ poQI ikrm Kurdw - pr hwlq
Awm krky TIk hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ vYd pRkws ilKÎqy ] dohrw ] ] pUjo sRI nr isMG
riv mm ihrd kml pRkws ] kry hry rwgw ierug Cutkwvy jmpws ] 1 ] ivgn
hrx jg suK krx eyk dMq jg mwQw ] iSv gOrI suq ko nmo skl sMBu gx
nwQw ] 2 ]…
AMq : …cOpeI ] mMdr dys my purI lwhOr ] nRp rxjIq isMG iqh TOr ] bl so sB
jIqy ijn dys ] rcÎo gRMQ iqh rwj prvys ] iqh lwhOr qy bwrw kos ] kwnw
nwm gRwm inrodK ] so lwhOr qy kus pur jwie ] mwrg my iqh Tw suK pwie ]
ieiq sRI rwm shwie suq gxys dws ivricqy vYiD pRkwsy sklp nwid krm purK
bwjI krmwidsqRI grBwidXonI doKwid srb rog grB Dwrxwid bwlk icikqsw
AOKD gxmwn BwKw sMvq swid kQnM nwm nvm smdys: 9 ] gMRQ sMpUrxM ] ] mMqR
srp dw ] a| grV ibdr grV Pt suvwh ] ieiq suBM isqMbr 18 sM: 1890

28
lwhOr AwgÎw Anuswr lwlw lwhOrI ml jI kI sy dwsw-n-dws ibRj lwl mwnk
tihlw kwpI nvIs ny ilKÎw ] BUl cUk dyK ky iKmw krxw[

h`Q ilKq nM : MS 325


isrlyK : isrPI [sIhr&I]
lyKk : Amr isMG
p`qry : kul p`qry 6
Akwr : 18 X 13.5 s.m. ilKq: 14X8.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw AmrI, isAwhI kwlI, hwSIAw cwry pwsy do do lwl iP`kIAW lkIrW[
sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc 6 (Cy) p`qry hwSIey vwly KwlI, AKIr ivc vI iek pqrw
hwSIey vwlw KwlI, pihly Cy pqirAW ivcoN iek pMny aupr ihkmq bwry kuJ
iliKAw hoieAw ,AKIrly pMny aupr ilKq ADUrI C`fI hoeI hY [ ieM\ mwlUm huMdw
hY ik poQI ADUrI hY [ ilKweI suMdr - poQI dI hwlq TIk TIk , ikDry ikDry
hwSIey vwly pwisEN poQI ikrm Kurdw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] isrPI Amr isMG dI ilKÎqy ] AlP Arj swfI qyry
pws ipAwry dyho hs ky Awie dIdwr mYnU ] qyry bwJ Arwm n Awvdw hY lgw qIr
pRym dw kwr mYnU ] kihAw mn qU DMn hY jwn myrI muK Awix idKwau qU Xwr mYnU ]
Amr isMG gulwm mudwm qyrw AwKY lg qU pwr auqwr mYnMU ] 1 ]…
AMq : …gyn gjb nwhI gl Ajb nwhI nyhu lwvxw qy suK pwvxw ikAw ] bfy rIq hY
pRIq dI kTn jyhI mn lwie ky Pyr htwvxw ikAw ] hoCy Xwr nU Byd nw mUl
dyeIey ipAwry Xwr Qo Byd lukwvxw ikAw ] Amr isMG hYdW pRym dw nym eyho jUAw
Kylxw qy srmwvxw ikAw ] 19 ] Py Pjl hovY jdo…..

h`Q ilKq nM : MS 326


isrlyK : Awrblw pRmwx brnnM (iesqrI l`Cx)
smW : 1853 sMmq
p`qry : 102-120 A
Akwr : 22 X 14 s.m. ilKq : 17 X 12 s.m.
vyrvw : ijld kwgz g`qw, isAwhI kwlI hwSIey qoN bgYr, sqrW pRqI pMnw - 13
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk TIk [ poQI p`qrw 102 qoN SurU hoky p`qrw 120 A q`k jWdI
hY[ ieM\ mwlUm huMdw hY ik ieh poQI (rcnw) iksy hor poQI dw ih`sw hY[ poQI
ikrm Kurdw hY [ hwSIey vwlI QW hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKq
D`ibAW vwlI hY pr pVHn Xog hY [ ivc jMqr bixAw hoieAw hY [ AMq ivc iek
p`qrw KwlI hY [
AwrMB : < sRI gyxswie nm: ] AiQ Awrblw pRmwx brnnM ] dohrw ] gun AOgun sB
hI Bly pRQm ibcwro Awau ] jo srqw jl hIn hY kaun kwj kI nwau ] 1 ] bwj
n jor brwq ky Awn kIey iek TOr ] phly dUlo cwhIey jo bWDy isrmOr ] 2 ]…

29
AMq : …nK isK lau lCn kho AMg AMg ibsqwr ] iqn ky gun AOgun skl dyKhu
cqur ibcwr ] 226 ] ieq iesqgo lCn smwpqN ] sMudrIkM sMpUrxM ] smiq
ATwrw sY iqvMjw 53 ] sMpUrxo hoeI ] Bu`lw cukw AKr svwr pVnw ]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 327 sMgRih


isrlyK : [ mhWBwrq ]
lyKk : bKsIs isMG
sQwn : kSmIr
smW : sMmq 1917
p`qry : 24
Akwr : 17X13 s.m. ilKq: 14 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw cwry pwsy iek
motI kysrI lkIr nwl do do kwlIAW Aqy kysrI brIk lkIr, poQI dI hwlq
cMgI [
Awm vyrvw : poQI dI pihlI rcnw ADUrI hY pihly kuJ p`qry nhIN hn[ rcnw dy SurU hox bwry
koeI jwxkwrI nhIN hY[ ilKweI suMdr, hwSIey ivc ikDry ikDry ilKq hY[
AwrMB : ….. s hwQ CqIs hwQ igrwh ] Awn Awn igrY qhw sB Bsm BUq hoie jwie
] 3 ] 167 ] eyk so hsq pRmwn do so h`sq pRmwn ] qIn so hsq pRmwn cqR sY
su smwn ] pwc sY Kt sY lgy iqh bIc Awn igrMq ] shMsR hsq pRmwn lau sB
hom hoq AnMq ] 4 ] 168 ]…
AMq : …qYs hI mK kIjIAY suin rwj rwj pRcMf ] jIiq dwnv dys ky blvwn purK
AKMf ] qYs hI mK mwr kY isr ieMdR CqR iPrwie ] jYs sur suK pwieE iqv sMq
hoie shwie ] 2 ] 236 ] ]

h`Q ilKq nM : MS 327 A


isrlyK : svYXw
lyKk : bKsIs isMG
sQwn : kSmIr
smW : sMmq 1917
p`qry : p`qry 4
Akwr : 17 X 13 s.m. ilKq : 14 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw , isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw cwry pwsy iek
motI kysrI lkIr nwl do do kwlIAW Aqy kysrI brIk lkIr[ poQI dI hwlq cMgI[
Awm vyrvw : poQI dI pihlI rcnw ADUrI hY pihly kuJ p`qry nhIN hn rcnw dy SurU hox bwry
koeI jwxkwrI nhIN hY[ ilKweI suMdr Aqy hwSIey ivc ikDry ikDry ilKq hY[
AwrMB : < siqgur pRswid ] svYXw ] CMd ] pwp sMbhu ibnwsn kau kilkI Aauqwr
khwvihgy ] qurkC qurMg spC bfo kr kwF ikRpwx kpwvhgy ] inksy jm ky

30
hr prbq qy qs soB idvwlX pwvihgy ] Bl Bwg BÎw ieh sMBwl ky hirjU
hirmMidr Awvihgy ] 1 ]…
AMq : …Bl Bwg BÎw ie sMUBlky hirjU hirmMdR Awvihgy ] bwjq fMk AqMgs mY rx
rMg qurMg ncwvihgy ] kis Bwn gdw bRCI kRsUl iqRsUl BRmwvihgy ] gx dyv
Adyv ipswc pRI rx dyK sbY qRswvihgy ] Bl Bg BXw ieh sMBl ky hir jU
hirmMdr Awvihgy ] 16 ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 327 e


isrlyK : pRICw (jip sRI Bgvwn jI kI )
lyKk : bKsIs isMG
sQwn : kSmIr
smW : sMmq 1917
p`qry : 17
Akwr : 17 X 13 s.m. ilKq : 14 X 9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ivc ivc slok lwl isAwhI nwl idqy hoey hn [ poQI dI hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : < siqgur pRswid ] pRICw ilKI Aqy gur pRswid mhlw 5 ] pauVI ] jo jn
mn mih icqvnI rKwvY ] so mn kw sihsw kih pRgtwvY ] gur pRswid sihsw
Bau imtY ] hoie AicMq icMqw sB CutY ] mn kI duibDw sB kih sunwvY ] pRB BwvY
qw sB suK pwvY ] duK drd ikCu nyiV n AwvY ] gur kw mMqR sdw min iDAwvY ]
ismrY nwm nwhI duK koie ] nwnk iqsY n icqvnI hoie ] 1 ]…
AMq : …slok ] pUrw pRB ArwDIAY pUrw jw kw nwau ] nwnk pUrw pwieAw pUry ky gun
gwau ] 1 ] qyrw kwrju pRB jI Awip pUrw kIqw hY ] eyhu kwrju ikAw qyry sBy
kwrju sMpUrn Bey hY ] min icMdy mn Bwvdy Pl pwvihgw ] Ar dIn dunIAw mih
surKrU hovihgw ] qyry aupir prmysr sRI Bgvwn jI kI ikRpw BeI hY qU Awpxy
min mih keI icMqw icMqvxI nw kru ] jip sRI Bgvwn jI kI sMpUrn hoeI ]
kwrj sPlw hoiegw ] gur pRswid vwhgurU jI ] siqgurU jI ] DMin gurU jI ]
Akwl purK jI kw smpUrn hoeI ] suBM ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 327 s


isrlyK : bwrw mwhw mwJ mhlw 5
lyKk : bKsIs isMG
sQwn : kSmIr
smW : sMmq 1917
p`qry : 7
Akwr : 17 X 13 s.m. ilKq : 14 X 9 s.m.
vyrvw : isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw-10 hn[

31
Awm vyrvw : poQI dy AKIrly pMny aupr, kwnI bdl ky poQI ilKx dy sMmq bwry, ilKwrI bwry
, sQwn bwry ieM\ iliKAw hoieAw hY [
“sMmq 1917 mgr dI poQI 15 pUrI hoeI ilKI kSmIr ivcoN ilKweI bKsIs isMG
ny [ ieh sB kwlI kwnI nwl, moty hwSIey ivc iliKAw hY [
AwrMB : bwrw mhw mwJ mhlw 5 < siqgur pRswid ] ikrq krm ky vICuVy kir
ikrpw mylhu rwm ] cwir kMuit dh idis BRmy Qik Awey pRB kI swm ] Dynu duDY qy
bwhrI ikq n AwvY kwm ] jl ibnu swK kumlwvqI aupjih nwhI dwm ] hir
nwh n imlIAY swjnY kq peIAY ibsRwm ] ijqu Gir hir kMqu n pRgteI BiT ngR
sy gRwm ]…
AMq : …kUV gey duibDw nsI pUrn scu Bry ] pwrbRhm pRB syvdy mn AMdir eyk Dry
] mwh idvs mUrq Bly ijs kau ndir kry ] nwnk mMgY drsu dwnu ikrpw krhu
hry ] 14 ] 1

h`Q ilKq nM : MS 328 sMgRih


isrlyK : gIqw swir
p`qry : 2-32 A
Akwr : 10 X 6.5 s.m. ilKq: 6X4 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ ilKweI suMdr pr poQI dI
hwlq mwVI[sqrW pRqI pMnw-5 [
Awm vyrvw : p`qrw 9 A aupr ‘pvn ArwDny kI ibiD’ vI dsI hoeI hY [ rcnw dy SurU ivc
kuJ p`qry auKVy hoey hn[ ijld vI auKVI hoeI hY [
AwrMB : ….. sRI Bgvwno vwc ] hy Arjn quJy bhuq Blw pRsn kIAw hY ] auAMkwr
ibsQwr kr khqw hO ] qMU sRvx kr ] eyh gIqw swr hY ] bRhmw ibsnu mhysur
iehu ies ky riKAw krnhwry hY ] Agin vwau sUrju iehu ies ky dyvqw hY ]
gwieqRI swvqRI iqRstqw iehu qIno CMd hY ]…
AMq : …ieq sRI Bgvq gIqw sUp inKqR so bRhm ividAw jog swsqRy sRI ikRsn
Arjn sMbwdy prmhMs shq gIqw swr smwpqM ] 1 ] swir gIqw siqgur pRswid
pUrI hoeI ] ilKqy sunqy kmwvqy punIq ] sRI rWm sRI rWm sRI rWm ]

h`Q ilKq nM : MS 328 A


isrlyK : sRI spq slokI gIqw
p`qry : 33-37 a
Akwr : 10 X 6.5 s.m. ilKq: 6 X 4 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ies rcnw dy SurU ivc lwl isAwhI nwl p`qrw nM: 37 AMikq kIqw hoieAw hY[
bwkI dy p`qry kwlI isAwhI nwl ilKy hoey hn, poQI ikrm Kurdw hY Aqy iB`jI
hoeI mwlUm huMdI hY [ smyN sQwn Aqy lyKk bwry koeI vyrvw nhIN hY [

32
AwrMB : < sRI gxyswie nm: auAM AQ sRI spq slokI gIqw ] mwlw mMqRsÎ sRI Bgvwn
vyd ivAws irKw: ] rnustp CMd ] sRI ikRsn : ] prmwqmw dyvqw: ] sRI ikRsn
pRIqrQy pwTy ivnXog: ]…
AMq : …XomW gIqw smUhyn sqoqR imCq pWfv ] qynhM spiqiB: ] slokY ausqqey vn
sMsXh: ] ieq sRI spq slokI gIqw smwpqM ] 1 ] 2 ]

h`Q ilKq nM : MS 328 e


isrlyK : sUrj ausqiq (sRI AsmyD ibiKAwnw)
lyKk : tYhkn (kiv tihkn)
p`qry : 37 a-51
Akwr : 10 X 6.5 s.m. ilKq : 6 X 4 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ijQy vI nvIN rcnw SurU huMdI hY lwl isAwhI nwl vKryvW kIqw hoieAw hY Aqy
p`qrw nMbr vI lwl isAwhI nwl hI iliKAw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] sRI gxyswie nm: ] AQ sUrj ausqiq ] ] dohrw ]
mMjn krqn suc kIE sMiDAw ismrn kIn ] rv snmuK kr jor ky TwFy hYÍ mn
dIn ]…
AMq : …cOpeI ] ] sUrj AMqir iDAWn qb BXo g`Xo inj DWm ] rQ cF lv kus
ssqR gih cly krn sMgRwm ] 14 ] ieiq sRI AsmyD biKAwn ] kv tYhkn
pUrn Bey iDAwau CqIsvo jwn ] 1 ] 3 ] ]

h`Q ilKq nM : MS 328 s


isrlyK : aupdys kIAw gopI cMd kau
p`qry : 51-281 A
Akwr : 10 X 6.5 s.m. ilKq : 6 X 4 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] rwmklI ] aupdys kIAw gopI cMd kau ] ] slok ] ]
eyk smy gopI cMdu dyiKAw mjnu krqw rWxI ] rWxI ky mn icMqw aupjI dyhI dyiK
pCuqWnI ] 1 ]…
AMq : …jIvqu imrqku hoie gieAw bwlw kir ibml iesnwn ] bdMq gorK suix
mYxwvMqI qyrw AsiQru BieAw rjwxu ] 4 ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 328 h


isrlyK : mMqr rwm jI kw
p`qry : 282 a - 285
Akwr : 10 X 6.5 s.m. ilKq : 6 X 4 s.m.
vyrvw : EhI

33
Awm vyrvw : ies mMqr nUM iqMn vwr jpx bwry disAw hY, jo v`K v`K ivDI nwl sbMDq
hn [ ies rcnw dy p`qry iB`jy hoie mwlUm huMdy hn [
AwrMB : < siqgur pRswid ] rWm jI kw mMqR rWm riKAw ilKXqy ] ] Awid suKu AMiq
suKu ] hY BI suK ] hosI BI suKu ] Dn DorI gRh mMfl suK ] inis bwsur hir
sWiq suKu ] jwgqy sovqy Awvqy clqy pohy nhI kl ]…
AMq : …qIn vwr mMqR jwpy jo koie ] kWieAw ko ibGnu n lwgY koie ] gur kI skiq
hmwrI Bgiq Purho mMqR eIsr mhWdyv qyrI vwcw clY ] ] ijsu gux qy clwey iqs
qy cly ] 1 ] mMqR spUrnnM ]

h`Q ilKq nM : MS 328 k


isrlyK : ihkmq
p`qry : 285 A - 288
Akwr : 10 X 6.5 s.m. ilKq : 6 X 4 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] Awgy dwrU ilKy ] ] dwrU Bwr dI ks dw ] mwsy ds
pUdnw ] mwsy ds Anwrdwxw ] mwsy sq Pul gulwb dy ] mwsy siq sq igloie ]
mwsy sq lwcIdwxw ] mwsy pMj ipplI ] qRY isrswhI imsrI rlwie kuty sjry
pwxI nwl Pky vjunu mwsy pMj ]…
AMq : …dwrU AKI dw TMFw ] pYsw Br cMby ky PUl ] pYsw Br srd cInI ] pYsw Br
sorw ] pYsw iskw ] phlo iskw mhIn kry Pyr AkTy dwrU pIsy mhIn ] AKI
slweI Br pwvy svyry AKI cMgIAw hon ] dwrU clqI DWq kw ] isMbl kI jV kI
iCl isAwh mUslI ] KMf isrswhI ] dwrU roj Pky s…..

h`Q ilKq nM : MS 329


isrlyK : Awsv bxwauxy kI ibiD (swilhoqR)
lyKk : kysv dws pu`qR nYn suK
p`qry : 1-238
Akwr : 16 X 10.5 s.m. ilKq: 11X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ poQI dI hwlq TIk TIk[
sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, swrI poQI ivc hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ hwSIAw
dovyN pwsy do do lwl lkIrW iek pMny qy Aqy dUsry pMny qy do do kwlIAW lkIrW [
lyKk bwry p`qrw nM: 60 aupr ieauN iliKAw hoieAw hY [
ieiq sRI pMfiq kysv dws pu`qr nYn suK ibrcqy bYd Anuqsv Ar sB gdr
gulwmWm bwq ikRm sUl piqR KeI rog nwmw iqRqIAw ---
p`qrw nM: 232 aupr AKIr ivc ieM\ iliKAw hoieAw hY “swilhoqR smwpqM [
sBmsq - swrI poQI ivc Awsv (GoiVAW) bwry d`isAw hoieAw hY [

34
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ Awsv bxwvxy kI ibiD ilKÎqy ] pihly AOKD nvy
purwxy dyK ley ] qy Enw dw rs dyiK ley ] Pyr ijnw ivc sq hoie so ley ] qy
BugIAw insqIAw n ley ] eyh gl mY Awsvw qy irstW dy Byd dy vwsqy
khI hY ]…
AMq : …ijs GoVy nMU hfy mUqRy hoin iqs kw ielwju ] Cwh syr 20 gokI inMm syr 5
jvwiex syr 4 guV syr 5 BwVMgI syr 2 eykqR kir kY kwVw krnw Xwny pwxw mws
syr 2 dyxw mwqRw brwbir krxI qwjw hoie ] ijs GoVy nU bwie hovY iqs kw
ielwju ] qmwl pqR ] puhkr mUl ] loDr ] ApuT kMfw pMcWg ] duD gokw ]
eykqR kir kY GoVy nU dyie bwie jwie ] 8 ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 330 sMgRih


isrlyK : igAwn srod mhlw 1
lyKk : nwnk dws
p`qry : 1 a - 51 a
Akwr : 8.5 X 13.5 s.m. ilKq : 5.5 X 9.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw auKVI hoeI, dupwsIN KVHy r`uK do lwl lkIrW dw hwSIAw[ sqrW
pRqI pMnw-6 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikrm-Kurdw, iknwry Bury hox kwrx p`qrw AMk pVnXog
nhIN[
AwrMB : < siqgur pRswid ] rwmklI igAwn srod mhlw 1 ] pursoqm prmwqmw
pUrn ibsvy bIs ] Awd purKu Abcl quhI qoih invwE sIsu ] Cr ACr so khq
ho ACr sohM jwn ] nih ACr suAwsw rhq qwhI ko mn Awn ]…
AMq : …bwl AvsQw mih bhwr mY kaunY lwg ] gur imlY jgdIs nwau nwnk kr
Qwpo ] jog jugiq hir Bgiq kir bRhm igAwn idRV kr gho ] Awqm qq
bIcwr kY Aj pwsy mn sm rho ] 1 ] ieq sRI igAwn srodY mwlw mMqRY nwnk dws
ikRq gRMQ spUrnM smwpqM pVMqy suxMqy ibcwrqy moK mukiq lhMqy ] sRI gurU jI ky
crn pwdkw nmsqM nmsqy ]

h`Q ilKq nM : MS 330 A


isrlyK : bwxI mhly nwvyN kI
p`qry : 51 a-114 a
Akwr : 8.5 X 13.5 s.m. ilKq : 5.5 X 9.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] rwg gauVI mhlw 9 ] swDo mn kw mwn iqAwgau ]
kwm kRoD sMgiq durjn kI qw qy Aihins Bwgau ] 1 ]…
AMq : …rwm nwm aur mo gho jwky sm nhI koie ] ijh ismrq sMkt imty drs
quhwro hoie ] 1 ] 56 ] bMD sKw sB qij gey dIE n kwhu [koaU n inbihE]

35
swQ ] khu nwnk ieh ibpq mY tyk eyk rGunwQ ] 57 ] bwxI sMpUrn mhly nwvy
kI ]

h`Q ilKq nM : MS 330 e


isrlyK : ibcrqM BgauqI CMd KstkM
lyKk : goibMd isMG, gurU
p`qry : 114 a-138 a
Akwr : 8.5 X 13.5 s.m. ilKq : 5.5 X 9.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < sRRI vwhgurU jI kI Pqy ] sRI BgauqI jI shwie ] qÍpRswid ] Ckw
pwiqswhI 10 ] nmo augrdMqI AnMqI sveIXw ] nmo jog jogysÍrI jog mYXw ]…
AMq : …ieq ibD durgy ikRpw DwrI ] iqih Awpn dws ko lIE abwrI ] ieiq sRI
goibMd isMG ibcrqM BgauqI CMd KstkM smwpqM suBM msqu ] APjU` ] sMpUrnM ]
vwhgurU jI kI Pqy ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 330 s


isrlyK : Bgvq gIqw
p`qry : 138 A-160 a
Akwr : 8.5 X 13.5 s.m. ilKq : 5.5 X 9.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < ] AwgY iDAwau gIqw kw cilAw Astvw ] sRI ikRsn BgvWn ky bcn suix
kir Arjn pRsnu krY hY ] Arjno vwc ] hy purKoqm jI qum ko jo qumwry Bgiq
bRhm jwxqy hY ] so bRhm ikAw khIAY hY ]…
AMq : …jo srDw sihq irdY AvDwru krY Aru myry irdy ibKy prmwnMd AibnwsI pid
ibKY jwie pRwpiq hoie ] ieiq sRI Bgvq gIqw sUp inKqsu bRhm ibidAw jog
swsqRy sRI ikRs˜ Arjn sMbwdy ] AKr indyso nwmu Astmo iDAwX: ] 8 ] sRI rwm
ikRs˜wrpxM msqu ] ]

h`Q ilKq nM : MS 330 h


isrlyK : sqI eIsr sMbwd (pdm purwx)
p`qry : 160 a-171 a
Akwr : 8.5 X 13.5 s.m. ilKq : 5.5 X 9.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : Awgy ATvy iDAwau kw mhwqm cilAw ] Ab ies ATvy iDAwie kw mhwqmu
suxu ] sRI nwrwiexo vwc ] hy lCmI dKx dys ky knwry iek nrbdw ndI hY ]

36
iqs ndI ky prmwn ieku ngru Qw ] qhW eyku suDrmw nwmu bRhmxu rihdw Qw ]
drbu asky bhuq Qw ] pr aus kI sMqq kCu n QI hoqI ]…
AMq : …jgu kw Plu hY ] swsqR kw Plu hY ] ies iDAwie ky pVy qy hoqw hY ] jo koeI
pVy suxy AQvw koeI pwTu krY iqs kw auDwru hovY ] ATvw iDAwau sMpUrn
BieAw ] 8 ] ieiq sRI pdm purwxy sqI eIsr sMbwdy auqr KMfy sRI gIqw
mhwqmny ATvw iDAwau sMpUrnu BieAw ] 8 ]

h`Q ilKq nM : MS 330 k


isrlyK : cwxkw swsqR BwKw
lyKk : sYnwpqI, kiv
p`qry : 171 A - 218 A
Akwr : 8.5 X 13.5 s.m. ilKq : 5.5 X 9.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < ] siqgur pRswid ] AQ cwxkw swsqR BwKw ilKqy ] dohrw ] pRxvq ho
sRI ikRsn ko jo iqRlok ko rwie ] cwxwky BwKw kro jo qum hoih shwie ] 1 ]
dohrw ] bhu swsqR Avlok kY sMudr bcn inkwr ] rwjnIq sMbUh ko bcnn kro
ibcwir ] 2 ]…
AMq : …dohrw ] gur goibMd kI sB mY lyKk prm sujwx ] cwxwky BwKw kIey kiv
sYnwpiq nwm ] 11 ] ieiq sRI ibRD cwxwky BwKw KoVs iDAwie smwpqM suBM
msqu ] 16 ]

h`Q ilKq nM : MS 330 K


isrlyK : duAwds skMD gur bnswvlI
p`qry : 219 a-239 a
Akwr : 8.5 X 13.5 s.m. ilKq : 5.5 X 9.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < ] siqgur pRswid ] AQ duvwdsie skMDy gurvMswvlI ilKqy cqru ds
gurMf nwmy brnnM ] sRI muK vwk pwqswhI 10 ] Bogl purwn dvwdsie skMDy ]
suk rwjw pRICq sMbwdy ] ieiq sRI gurMf nwmY kljug ry ]…
AMq : …jwmw qRY ds mhIAr pwieAw suk vMswid Bog mY gwieAw ] Bwgvq Drm mhw
punIqw ] gwieE kvI swmXw gIqw ] ieq duAwds ] ieq duAwds gurMf
AvnIAX piq pRkwr ibcrqM ] Bwgvq duAwds ieskMD Bogl iDAwau ] suk
pRICq pRiq cqur ds gurMf mihmw vrnnM ]

h`Q ilKq nM : MS 330 g


isrlyK : bwxI

37
lyKk : gurU goibMd isMG
p`qry : 239 A-269 a
Akwr : 8.5 X 13.5 s.m. ilKq : 5.5 X 9.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : AMq qy 6 p`qry ibnW AMk nM: dy hn ijnHW qy hor klm nwl jMqR mMqR id`qy hn [
AwrMB : < sRI vwh gurU jI kI Pqy ] sRI BgauqI jI shwie ] sRI muKvwk pwqswhI
10 ] sYÍXy ] jwgq joiq jpY ins bwsur eyk ibnw mn nYku n AwnY] pUrn pRym
pRqIiq sjY bRq gor mVI mn BUl n mwnY ] qIrQ dwn dXw qp sMjm eyk ibnw
nih nY ku pCwnY ]…
AMq : …dwdr mIn sdw qIrQ mo krXo krq iesnwnw ] iDÎwn ibVwl bkI bklwvq
iqn kIAw jog pCwnw ] 2 ] jYsy kst Tgn ko Twgq AYsy hir ihqu kIjY ] qb
hI mhwgwn ko jwnY prm ipXUKih pIjY ] 3 ] 11 ] APjU` ] vwhgurU jI kI
Pqy ] Bul cuk AKr soD pVnw]

h`Q ilKq nM : MS 331


isrlyK : vYdgI Aqy nwVI pRICw (vYdk - ihkmq)
p`qry : 1-63
Akwr : 10 X 10 s.m. ilKq: 8X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, ilKweI suMdr[ sqrW pRqI
pMnw-9 [
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk, poQI dy SurU ivc v`K v`K rogW bwry dsky
do p`qirAW qy AMk nM: 9 id`qw hoieAw hY Aqy AKIr 63 p`qry q`k nMbr idqy
hoey hn pr ihkmq bwry aus qoN bwAd vI iliKAw hoieAw hY[ hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY [ AKIrly p`qirAW qy kwnI bdlI hoeI hY Aqy p`qry auKVy
hoey hn [ hwSIey ivc ilKq hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] qyW ªI gxySwX nm: AQ vYdMgI ilKÎqy ] nwVI pRICw
ilKÎqy] : jy phlI AMgl pr boly qw ipq hoie ivclI AMgl pr kPI qIsrI
pr bwie ]…
AMq : …Awfy 2 kcw duD Kwvy qw jwvy iesqRI pws jwvy ] duDu pkw pw Awfy 2 ctxI
dwlcI mwsw 1 ] mGw mwsy 3 lwcI bVI mwsy 6 qvwsIr qolw 1 bdWm - rogn
qoly 4 sMhqu qoly 10 imsrI qoly 4 Kurwk mwsw 1 ] fyf 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 332


isrlyK : ihkmq
p`qry : v`K v`K idqy hoey hn[
Akwr : 15 X 13 s.m. ilKq : 10 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, isAwhI kwlI, hwSIey iek p`qry aupr do do kwlIAW lkIrW
bwkI poQI hwSIey qoN bgYr, poQI dw hwl TIk TIk [

38
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc iek p`qry qy lyKw joKw id`qw hoieAw hY Aqy sMmq ATvMjw
iliKAw hoieAw hY [ Agly pMinAW qy nusKy ilKy hoey hn Aqy p`qrw nMbr v`K
v`K idqy hoey hn[ kwnI vI bdlI hoeI hY, hwSIey ivc vI SuDqw kIqI hoeI
imldI hY [ ieM\ mwlUm huMdw hY ik keI p`qry hor poQIAW qoN ley hn Aqy ies
ivc joV idqy hn[ iek do p`qirAW dy sweIz ivc vI Prk hY [ ilKq pVn
Xog hY [ ijQy D`by pey hn ilKweI swP nhIN hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] isvo vwc ] isv jI pwrbqI nU aulU dI jugq krqy hY ]
hy pwrbqI ] aulU jo pMKI qY pMKIAw ivKy pRisD ] iqs dw krm sux ]…
AMq : …mlm dwixXw dI ilKI kQ 1 qolw nIlw QoQw 1 qolw qvwsIr 1 qolw inkIXw
lwcIXw 1 qolw gMDk Awvly swr 1 qolw sb cIjW kut kpV Cwx krnIXw jI ]
mKx 101 iek pwxI ivc Do ky sb kutIXW cIjW imlw ky ml kr lYxI dwixXw
auqy mlm lwvxI dwxy htx [

h`Q ilKq nM : MS 333


isrlyK : dMpiq iblws
lyKk : sisj imRigMd
smW : sMmq 1860
p`qry : 29-293 A
Akwr : 14 X 9 s.m. ilKq : 8 X 6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy do do
lwl ivckwr kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw 7 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk , ilKweI suMdr, poQI 29 p`qry qoN SurU huMdI hY aupr
kwgz dIAW cypIAW lgweIAw hoeIAW hn[ p`qry nM: TIk qrW pVHy nhIN jWdy[
AwrMB : …..rhwau ] lMpt cor dUq mhvwry iqn sMig sdw bsyrw ] 2 ] kwm kRoD
mwieAw md mq ey sMpY mo mwhI ] dieAw Drmu Aru gur kI syvw ey supnMqir
nwhI ] 4 ]…
AMq : …hrY rog ibRMdo dXw hir guibMd ] khw ikR`q kiv br sBo aurg CMd ] 484 ]
sMbq suno sUnN rwgysu nwg ] rdn r`udR nMdn lKo icq suBwg ] 485 ] qty som
srvr rcÎo dyiK gRMQ ] pFY Xwh ky bUiJ hY bYdÎ pMQ ] 486 ] dXw isMD sRI gur
guibMd isMG dyv ] jpY jwp hir hir ismr su`D syv ] 487 ] ieiq sRI dMpiq
iblws ikRq kiv sisj imRigd ibricqy dMpiq icikqsw nwm spqmo hulws ]
suB msqu ]

h`Q ilKq nM : MS 334


isrlyK : myG mwlw
lyKk : myG rwj, muin
p`qry : 1-91
Akwr : 13.5 X 17s.m. ilKq : 8 X 12 s.m.

39
vyrvw : ijld g`qw kpVw, hwSIAw dovyN pwsIN do do lwl lkIrW ivckwr kwlI lkIr,
hwlq cMgI[ sqrW pRqI pMnw 12 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk , p`qrw nM: 91 aupr “ myG mwlw sMmwpqM ” dy nwl hI ievy
iliKAw hY “kwiqk suid kI pUMnmy kuj riv iBRgu gYrwhu imlq cMd iqs rws mY
clw clI jg mwih”
p`qrw nMbr 91 A aupr sMbq bwry vyrvw idqw hoieAw hY jo Asp`St hY [
“sMmq ib`kRm iq gun kr pWc aurD qy pwie ] swq swq kw Bwg dY Pl liKXy
AiD kwie” 91 A aupr hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY Aqy Agly p`qry qy,
nMbr qoN bgYr gRihW bwry iliKAw hoieAw hY [
ilKweI suMdr hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] EAM sRI gxyswX nm: ] AQ myG mwlw ilKÎqy ]dohrw]
prm purK Gt Gt rmÎo joq rUp Bgvwn ] skl isD suK dYn pRBu nmiq myG
Dir DÎwn ] 1 ]…
AMq : …krk gRhn brKw bfI grB nws Pl cUr ] isMG gRhn ibÎwkul Drq myG
kpws sudUr ] 5 ] kuAwr gRhn suK rwj jg srb bsqu qb lyie ] lwB bpwrI
kO bfw Bnq myG irK Xyih ] 6 ]

h`Q ilKq nM : MS 335


isrlyK : gun swgr bicqR (kok igRMQ)
lyKk : hr
ilKwrI : sUbw isMG
smW : sMmq 1871
p`qry : 1-7
Akwr : 10X 7 s.m. ilKq : 7 X 6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, hwSIAW dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW ,
sqrW pRqI pMnw 6-7 hn[
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, ilKweI suMdr pVHn Xog, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI,
kwnI vI bdlI hoeI hY [ poQI dy SurU ivc cwr p`qry Aqy AKIr ivc s`q (7)
p`qry KwlI [ poQI ikDry ikDry pwxI ’c iB`jI mwlUm huMdI hY [
AwrMB : < sRI gxyswX nmw: AQ gun swgr bicqR ilKÎqy ] dohrw ] AlK AmUrq
prm gur Awid AMq ibsqwr ] jIA jMq jl Ql skl krY jgq insqwr ] 1 ]
eyk rUp bhu rUp ric rUpih rUp Apwr ] jl Ql mih mMfl skl pRgt joiq
AivDwr ] 2 ]…
AMq : …ieq bicqR gun swgr ikRq hr smwpqM ] 1 ] = ] = ] do ] ] rq ko pwvY
Byd vhu jo nir pVY ibcwr ] Bog Ank Xih mih ilKy jIqY sMudr nwir ] 1 ]
do ] Twrw sY iekqrw sMmq ibkRm joie ] kok igRMQ pUrn BXo suinAhu muin jn
soie ] 2 ] do ] kuj idn pV vw iQq hY ikRs˜ pK qum jwn ] subw isMG poQI
ilKI jwnhu cqru sujwn ] = ] = ]

40
h`Q ilKq nM : MS 336 sMgRih
isrlyK : swrMgDr (ADUrI)
lyKk : sIqw rwm
p`qry : 5-303
smW : 1736
Akwr : 15 X 10 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, kpVw[ isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do do lwl ivckwr
iek kwlI lkIr [sqrW pRqI pMnw-7 [
Awm vyrvw : poQI 5 p`qry qoN AwrMB hMudI hY [ p`qrw 302 A Aqy 303 qy hor kwnI nwl
bMDyjd dy nusKy id`qy hn [
AwrMB : …..mwil ] 5 ] dohrw ] sqrw sY CqIs vYsMwky ibkRm rwie ] suK inDwn poQI
kQo sunIAY ihqu icqu lwie ] 6 ] dohrw ] BUpiq nrpiq ieMdupiq idlIpiq
sulqwn ] AwlmgIr sdw jIau jwqy suKI jhwn ] 7 ]…
AMq : …] horu ] AwXurbyd smudR hY gurU ArQu hYin so rqn hYin jy Bly pMifq Aru
bYd hYin iqnw bIcwir kY bhuq BWqI kI sMGqw kIqI hY ] aus qy kCu swru lY kY
sMGqw kIqI hY ] iqs kau Bly swD purK ikrpw krkY dyKn ] sRI gurU shwie ]
sRI gurU pRsMn hoau ] iesu swrMgDr kI poQI sMpUrxM suBM ] ] ] ] sRI sqgur
shwie ]

h`Q ilKq nM : MS 336 A


isrlyK : kibq rMg (iqvshwvI BwKw)
ilKwrI : kySv bRhmx
sQwn : ropV
lyKk : sIqw rwm
p`qry : 1-205
smW : 1760
sQwn : ropV
Akwr : 15 X 10 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw nMbr 200 qk id`qw hY, Agly p`qirAW qy nMbr nhIN ilKy [ 189 p`qry
qoN Agy ikrm-Kurdw hox kwrn pwT pUrI qrW pVnXog nhI [ p`qrw 199 A qoN
Agy kwnI bdlI hoeI hY Aqy kuJ mMqR idqy hn [ ies ivc id`lIpiq AwlmgIr
(AOrMgzyb) dI mihmw kIqI hoeI hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] sRI gxyswX nm: ] AQ iqvshwvI BwKw kivq rMg sIqw
rwm kRq ilKÎqy ] dohrw ] pRQm nmo prmwqmih bhuru swrd mwie ] isv suq
pd pRqwp qY BwKw khMu bnwie ] 1 ] sMvq sqRw sY smY AOr swT inrDwr ] mwrg
sIrK qRIqIXw Aisq som suB vwr ] dyKI iqvshwv kI aupjO mn AwnMd ] ArQ

41
PwrsI kTn qY sugm bnwXo CMd ] 3 ] bRhmix qYKY bMs mY kysv suq kibrwm ]
ropV mY BwKw krI kibqrMg Dr nwm ] 4 ]…
AMq : …dohrw ] ArQ PwrsI kTn qY BwKw khI bKwin ] qMwqY CmIXY cqru sb cUk
pTY khMU Awin ] 68 ] ieiq sRI iqv PwrsI kI BwKw kibq rMg sIqw rwm kRq
sMpUrxM ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 337


isrlyK : nusKy (dvw dwrU)
p`qry : 11-297
Akwr : 14X9.5 s.m. ilKq: 11X7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI , sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : poQI dy pihly 10 p`qry nhIN hn, poQI ADUrI hY [ AKIr ivc vI p`qrw
nM: 297 qoN bwAd p`qry P`ty hoey hn Aqy rcnw ADUrI hY [ isAwhI kwlI hY swrI
poQI ivc keI jgwH qy kwnI bdlI hoeI hY [
poQI keI jgwH qoN iBjI hox kwrn, ilKweI D`ibAW vwlI hY Aqy pVHnI muSkl hY [
hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY Aqy hwSIey ivc ilKq vI hY[ hwSIey ivc QW
QW ieM\ iliKAw hoieAw hY ‘dwrU cMgw hY’ [
AwrMB : ….. q vwr prCwvw riK ky lYxw ] kcy qyl kI Jg ivc movxw gaU mUqR ivc
Gol ky vtxy vWguU mlxw iQMm aupir idn ] 3:5]1] dyhI muK srbq AMg ky
iQMm jWingy ] 1 ]…
AMq : …nwg kysru mwsy ] 3 ] kqIrw gMuid mwsw ] 1 ] bMslocnu mwsw ] 1 ]
inkIAw lwcIAW dy dwxy mwsw ] 1 ] mocu rsu mwsy ] 3 ] bwjI bYdMgI ] ijs
jnwvr dY pYr mroV hovY aus dw dwrU ] aus dy pYr isbWlU bMnHxw pWxI nwil pYr
ByvidAw rhxw ] iqhu idhW ivc cMgw hovY ] augwn hovy q pYr dI gMF sUxI hovY
sUxy Qwie jo…..

h`Q ilKq nM : MS 338


isrlyK : sRI ibsn purwn BwKw , ibSn bydWq
p`qry : 1-240
Akwr : 19 X 14 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, , hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW ivckwr
kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw 10 hn[
Awm vyrvw : poQI ikDry ikDry ikrm Kurdw hY ilKweI suMdr hY [
AwrMB : < siqgur pRswid] sq icqu AnMdu sRI prmwqmwie nmhih] AiQ sRI ibs˜
purwn BwKw ilKqy] ] prwsro vwc] prwsr mYqRo kO khy hY ik hy mYqRo Xih jo quJy
aupdys kro ho so AMimRq smwnu hY so mn ky pwqR so pIau] Aru jo nwrwiexu qy iBMn
hY iqs kw iqAwgu kru]…

42
AMq : …Awqm drsI jb Xih srb vcnu buD ky sRvx kr suxy Aru Awp kO dyKw Aru
pCwxw ] Awqmw ibKy lIn BXw ] Aru srUpu sO imlw Ar bMD mukq ky BY qy inrBY
BXw ] ] ieq sRI poQI ibs˜ bydWq sMpUrnM smwpqM ] ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 339


isrlyK : mdn cMdoRdX (qMqR mMqR vYdk nwm - cqurQ pRkrx )
smW : sMmq 1815
p`qry : 1-42
Akwr : 15.5X23 s.m. ilKq: 11X18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, ilKweI suMdr, sqrW pRqI pMnw-21 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc iek p`qrw KwlI, bwAd ivc qqkrw id`qw hoieAw hY Aqy
poQI dy AKIr ivc cwr p`qry KwlI hn[ poQI ikrm Kurdw hY [ pr ilKweI swP
hox krky pVHI jWdI hY[
AwrMB : < siqgur pRswid ] sRI kwm dyvwX nm: ] AQ mdn cMdRodX ilKÎqy ]
kibqu ] lilq sumn Dnu Ailn pcn Bn ibhr aupbn suKmw smwj jU ] rqn
jtq suGtq hMU mukt sIs kit mY inKMg pMc bwnn ibrwj jU ] skl isMgwr suK
swr miD ihqkwr pRml suDwr qrunweI qru bwj jU ] kmlw AnMd suKkMd nMd nMd
jY jY sMbrwir bIr jY jY irq rwj jU ] 1 ]…
AMq : …ieiq sRI mdn cMdoRdX kwbÎ swry qMqR mMqR vYdk nwm cqurQ pRkrx smwpqM
msqu suB msqu ] 4 ] 4 ]4 ] 4 ] 4 dohrw ] pirlMB idÍK AnuBRwq Anu ghY
nwm piq gMRQ ] sMqn ky AiBXws mY rm hY sdw supMQ ] 10 ] sorTw ] AhY
mskrI Bys AsÎ ilKwrIXo khY ] Awnn ieKU insys nwm qWh prI cKÎqy ] 2 ]
2 ] do ] Astw ds sis sq Bny Apr dos sr jwn ] smqu mhInw cyq kih
dyv gurU idn mws ] 3 ] 3 ] 3 ] 3 ] 3 ]

h`Q ilKq nM : MS 340


isrlyK : AsvmyD BwKw (sRI mhW BwrQ)
lyKk : thkn
ilKwrI : isvrwm dws
sQwn : iblws pur
smW : sMmq 1927
p`qry : 1-592
Akwr : 24 X 14 s.m. ilKq : 20 X 13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, sqrW pRqI pMnw 13 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc 8-9 p`qry KwlI Aqy AKIr ivc 8 p`qry KwlI swrI poQI dy
73 AiDAwey sMpUrn d`sy hn [ p`qrw nM: 2 aupr sMmq bwry ieM\ iliKAw hY [
sMmq sr ds spiq AiDk brK Kt bIs [
iQq iqREdsI AKwiF bid buiD bwsr SuB dIs [

43
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ AsÍmyD BwKw ilKÎqy ] sRI gxyswey nmh ] sRI
kwlkwAY nmh ] EAM sRI nMd lwlo jXih ] ikRq thkn ] cOpeI ] pRQmo pRxvo
igrjw nMdun ] sMkr qn gin ibGn inkMdn ] lMbodr duK hir suKdwiek ] eyk
rdn gj bdn bnwiek ] buiD sdn AG aG ibnwsn ] mMgl rUp AmMgl
nwsn ] Asrn srn sgl jg bMdn ] syviq sur nr sY Dur cMdn ] sRI BwrQ
ky prb Ast ds ] iqn mY AsÍmyD AdBuq rs ] kIjY ikRpw dws thkin pir ]
sMpUrn BwKw brno br ] 1 ]…
AMq : …dohrw ] ieiq sRI BwrQ prbxy AsÍmyD biKAwin ] kib thkn iDAwau
iqRhqrohX ikRq pUrn jwin ] 61 ] ieiq sRI mhWBwrQ purwxy Drm jig
biKAWny ikRsn cirqR jig sMpUrn isiD kwrj Drm sPl nwmy iqRhqro iDAwie
] 73 ] smwpqM ] dohrw ] Pwlgux vdI iqiQ AstmI poQI pUrn jWn ] pihly
phr cFqy rv Bul cuk bKs lynI su jWn ] sMmiq 1927 ] ilKweI swD gMgw
rwm dws ny iblwspuir ibc isv rwm dws ny ilKI bwsI iblwspur [ somvwr ky
idin pUrI poQI hoeI ] pRivstI cauQy [

h`Q ilKq nM : MS 341 sMgRih


isrlyK : sRI Bwgvq gIqw
lyKk : kwn isMG
p`qry : 1-321
sQwn : Bwgngr
Akwr : 18 X 17 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, cmVw ; isAwhI kwlI, vKryvyN leI hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
ivckwr kwlI lkIr, sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk TIk, ilKweI suMdr [
AwrMB : < sRI siqgur pRswid ] sRI Bgvwno jI ] sRI Bwgvq gIqw ilKqy ] sRI
Bgvwno vwc ] ey lCmI eyk smY ibKY kYlws prbq aupr mhwdyau Aru pwrbqI
kI Awps mY gost hoeI qW gaurW pwrbqI pUCY hY ] hy sRI mhwdyau jI qum AMqih
krx mY iks igAWn krkY pivqR ho ijs igAwnu kr sMswr ky mnuK quum ko isv
kr pUjdy hY ]…
AMq : …ieq sRI pdm purwxy sqRI eIsr sNbwdy auqrKMfy gIqw mhwqmu ATwrw iDAwau
ATwrw mhwqm spUrn ] dohrw ] ilKqm dws-n-dws ieh kwn isMG kr jor ]
nwnk swhI mY ilKI Bwg ngr suB TOr ] poQI spUrn hoeI bwvy hbIr cMd bydI
kI ] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 341 A


isrlyK : pRikRq swrody
p`qry : 322-340
Akwr : 18 X 14 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.

44
vyrvw : ijld cmVw g`qw, isAwhI kwlI , hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW,
sqrW pRqI pMnw 10 hn[
Awm vyrvw : ies rcnw ivc poQI dy dUsry Bwg ivc kwnI bdlI hoeI Aqy inrol kwlI
isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[ ikDry ikDry hwSIey ivc ilKq poQI iBjI hoeI
hY pr pVHn Xog hY[ A`Dy A`Kr jW pYrW ivc pYx vwly AKrW dw FMg (stwiel)
sMsikRq vwlw hY [
p`qrw nM: 340 aupr Kwny bxw ky
rwmsIqw lCmx BBIKx
kuMB kun - AMgq sugRIv ieMdRjIq
sylocnw, BrQw jwAvM nwrd
kkeI DnvMq ibSn rwvxw - Awid iliKAw hoieAw hY Aqy AKIr ivc
iesy p`qry aupr ibSn suKdwiekw - rwvn kl ipXM [ ieq rwm skono smwpq
iliKAw hoieAw hY Aqy AKIrly p`qry aupr ijhVw nM: qoN bgYr hY iek nusKw
iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ pRikRq swrody ilKXqy ] dohrw ] suD swiq Aru
swiq jn gur Bgqw idV icq ] kIAw jwnY eyk mn qwih igAwn khu imq ] 1 ]
do ] durjn dust jo nIc jn ginMdk nih swiq ] durwcwr Aru hIn mq qwqy
igAwn durwiq ] 2 ]…
AMq : …prm qqÍ pRhlwd pRkwsY ] jnm jnm ky iqmr ibnwsY ] pTY sunY so mukq
khwvY ] gur ky crx kvl isr inAwvY ] AYsY mMqR qNqR jg nwhI ] jYsw igAwn
srody mwhI ] 98 ] smn pwT kY khY pweI jIvn mUl ] mx pweI mUlI bhur qqÍ
sdw AnkUl ] 99 ] ieq srody smwpqM ]

h`Q ilKq nM : MS 342


isrlyK : jnmswKI (BweI bwlw)
lyKk : pYVw moKw
smW : sMmq 1582
p`qry : 1-256
Akwr : 24 X 15 s.m. ilKq : 20 X 12 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, g`qw ; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; hwSIAw, dovy pwsy do do
lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr, sqrW pRqI pMnw 12 hn[
Awm vyrvw : pihly p`qry bVI burI qrW ikrm Kurdw hox kwrn Pty hoey hn Aqy ilKq
ADUrI hY [
poQI ikrm Kurdw- burI qrW, PtI hoeI, poQI dy SurU ivc Aqy AKIr ivc p`qry
Pty hoey hn ilKq ADUrI hY Aqy pVHnXog nhI hY [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY Aqy hwSIey ivc vI iliKAw hoieAw hY [ ilKq suMdr hY[

45
AwrMB : < siqnwm… gur pRswid ] sMmq ] 15 ] 82 ] pMdrw sYie ibAwsIAw
imqI vYswK sudI pMcmI poQI ilKI pyVY moKY sulqwnpuir ky Kqryty ] gurU AMgd
ilKvweI ] pyVY ilKI ] muKwgr BweI bwly jtyty ]…
AMq : …qw Pyir gurU AMgd jI bcn kIqw BweI bwlw eyh vrqwrw qusw suixAw hY siq
jwxnw Aqy jy koeI aus nU siq kir jwxYgw ] iqs dy Aaugux sBy pwp ijqny kIqy
hoey hosin ] iqqny aus dy bcnw no siq AwKix nwil sBy Doqy jwsin ] jo ihrdy
siq prqIiq nwil AwKsin ] Aqy BweI bwlw gurU nwnk siq hY ] Aqy aus dy
vcn BI siq hYin ] Aqy aus dw vrqwrw BI siq hY ] Aqy jo koeI aus dy bcin
kmwvYgw ] so ijQy gurU nwnk iqQy…..

h`Q ilKq nM : MS 343


isrlyK : AsvmyD prb BwKw
lyKk : jYimnI irKI
ilKwrI : syvk rwm
smW : sMmq 1726 ib
rcnw kwl : sMmq 1888 ib
sQwn : lvpur (lwhOr)
p`qry : 1-413
Akwr : 23 X 31 s.m. ilKq: 18 X 25 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, cmVw vyl bUtIAW vwlI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN,
dupwsIN KVHy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI
pMnw-18.
Awm vyrvw : ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, AwrMB ivc pMj Aqy AMq ivc do p`qry
KwlI, pihly p`qry qy cupwsIN dohrw hwSIAw
AwrMB : < siqgur pRswid] Aiq sRI gxyswie nmh] cOpeI ] AQ ikRq thkn kI]]
ipRQmY pRxvY igrjw nMdn] sMkr qn gn ibGn inkMdn lMbodr duK hr
suKdwiek] eyk rdn gj bdn ibnwiek] buD sdn AG EG ibnwsn] mMgl
rUp AmMgl nwsn] Asrn srn skl jg bMdn] syvq sur nr so Dur cMdn] sRI
BwrQ ky purb Ast ds] iqn mih AsÍmyD AdBuq ris] kIjY ikRpw dws thkn
pir] sMpUrn BwKw brno br]…
AMq : …kibq ] pMfq purwn bwc khMU hoqIAw nwc gIq AO sMgIq boly Br swq sur
hY ] kwmnI kmwn BOh nYn ky bWn qWn krq ktKÎ rs BrI murmur hY ] aUrD
Atwrn mY bwrn cubwrn mY Ablw surq rUcy pRIqm soj rhY ] guxI AOr DnI jw mY
AOr pRBw GnI jw mY syhvk khq AYso nI ko lvpur hY ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 344


isrlyK : gur iblws gRMQ
lyKk : su`Kw isMG

46
sQwn : AnMdpur (kysgV)
p`qry : 1 A –369 A
Akwr : 19 X 27 s.m. ilKq: 14 X 18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, cmVw vyl bUitAW vwlI pr auKVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI
dI vrqoN, dupwsIN KVHy ruK sMqrI Aqy kwlIAW ikqy pMj ikqy Cy lkIrW dw hwSIAw[
sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : p`qrw 1 A 2 a ivSyS qOr qy vyl bUitAW nwl iSMgwry hoey, ikqy ikqy hwSIey
ivc ilKq, kyvl iek p`qry (117 a) qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI , 289
A qoN Agy keI QweIN kwnI bdlI hoeI; AwrMB ivc s`q Aqy AMq qy AT p`qry
hwSIey vwly KwlI[
AwrMB : < siqgur pRswid ] sRI vwihgurU jI kI Pqy ] AQ gur iblwsu igRMQ
ilKXqy ] pwiqswhI dsmI ky cirqR ] dohrw ] sgl ibGn AG hrn ko iqmr
qpq AigAwn ] gur nWnk goibMd ibnu Avr n jg mih AWn ] 1 ]…
AMq : …dohrw ] ieh ibD iqn smuJwie kir ibbD kQw krqwr ] Alop Bey iqh
TOr mY aunkI idRs† Agwr ] 46 ] gun gwvq gurdyv ky id`b rUp aurDwr ] Aw
pRwpq Bey ngr mih bwj bjwvq cwr ] 47 ] ieq sRI guriblws swKI bwly
rwie jn vwrysÍr kI brnnM nwm iekqsmo iDAwie smWpq msqu suB msq ] CMdw
kw joV 5210 ]

h`Q ilKq nM : MS 345 sMgRih


isrlyK : bwrWmwh dÎwl isMG
lyKk : idAwl isMG
p`qry : 1 a –9 a
Akwr : 18X12.5 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, rcnw dI smwpqI sUcnw leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN
KVy ruK do lwl lkIrW dw hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw-14 hn[
Awm vyrvw : ilKwrI swP Aqy sMudr, suDweI leI ikqy hVqwl PyrI hoeI Aqy ikqy ikqy lwl
isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[ p`qrw 70 A KwlI hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] bwrwmhW dXwl isMG ikRq ilKÎqy ] dohrw ] cyqr mY
rQ bYiT ky mQrw cilE kWn ] jWdw swjn dyK kY lgy klyjy bwn ] 1 ] suno
sKI jb cyqR ciVAw] jWdy sjx dw lV PiVAw ] mYnMU Cof n jwvI AwiVAw ]
kwlw nWg klyjy liVAw ]…
AMq : …dohrw ] ijau suK rwDw jI lXo iqau suK dIjY sMÎwm ] icMqw sgl imtwie kY
pwvo suK ibsRWm ] 12 ] 1 ] bwrwmwhw sMpUrn hoieAw ]

h`Q ilKq nM : MS 345 A


isrlyK : sIhrPI pUrn Bgq
lyKk : kwdrXwr

47
p`qry : 9 a –54 a
Akwr : 18X12.5 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] ishrPI pUrn Bgq dI ilKÎqy ] AlP Awid gxys dw
iDAwnu DrIey gOrI nMd AnMd khwvdw eI ] msqk cMd sohy kMufl krn sohy sur
nr mohy jsu gwvdw eI ] qyrw nWm lIqw duAwry jsu kIqw dwn mMg lIqw mn
Bwvdw eI ] iek dws dI bynqI mMn mwqw ATy phr qyrw jsu gwvdw eI ] 1 ]…
AMq : …Xy Xwd kIqw pUrn mWau qWeI bcw kIqw eI kOl krwru pUrw ] isD mMflI dy
ivc vfw jogI qYnMU imilAw eI nwQ jI gurU pUrw ] Brm Byd jwgy myry sjxw dy
hoie mukq bYkMuT jw pYno cUVw ] kwdRXwr iksw pUrn Bgq vwlw suxo Xwro loko eyQy
hoieAw pUrw ] 30 ] 5 ] ishrPI sMpUrnM ]

h`Q ilKq nM : MS 345 e


isrlyK : sIhrPI ssI kI
lyKk : hwSm Swh
p`qry : 54 a – 62 a
Akwr : 18X12.5 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < sRI guro nm: ] AQ ishrPI ssI kI ilKÎqy ] AlP Awau mwey vyKI hwl
myrw duKw GyirAw Awie inmwixAw nMU ] punMU bwJ BMBor ivrwn hodI roNdI hOqw dy
dyK itkwixAw nMU ] jy mY jwxw mwey hoq ld jwdy Bwih lwvdI eynw plwixAw nMU ]
hwsm swih mIAw hoqw kihr kIqw munI jwdy nI drd rvwixAw nMU ] 1 ]…
AMq : …Xy Xwru ipCy qMU qw jwdVI hY qYnMU imlg jy rb imlwvx eI ] KVI bwh krky
ssI ivc Qlw rbw gYr dy vis n pwvxw eI ] ssI grk hoeI pMunMU duie mMgI rb
Xwr nU Xwr imlwvxw eI ] hwsm swhu mIAw dovY vMJ suqy sBnw Kwk dy ivc
smwvxw eI ] 30 ]

h`Q ilKq nM : MS 345 s


isrlyK : bwrwmWh ikRSn jI dw
lyKk : mUl isMG
p`qry : 62 a – 64 A
Akwr : 18X12.5 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ bwrwmhW ikRs˜ jI dw ikRq mUl isMG ilKÎqy ] cyq
mhIny cVy sÎwm jI mQrw Eru isDwry ] swrI ibRj lukweI rodI bih bh jmn

48
knwry ] hwr isMgwr auqwr colIAw cIr gopIAw Pwry ] bwJ sÎwm dy mUl isMG sB
suM\y mhl cubwry ] 1 ]…
AMq : …Pwgn cVy bsMq PUilAw sÎwm mcweI horI ] kysr iCxk gulwl muhr kI
fwrq jor ibjorI ] lwl gulwl BieE muK msqik iqMnI rwDkw gorI ] his his
Kylq mUl isMGw doaU bnI Anupmw jorI ] 12 ] sMpUrxM ]

h`Q ilKq nM : MS 345 h


isrlyK : imTVy kwn jI ky
lyKk : sONDw (kiv)
rcnw kwl : sMmq 1821 eI (Anumwinq)
p`qry : 64 A – 70 a
Akwr : 18X12.5 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] ] AQ kWn imTVy ilKÎqy ] dohrw ] drpn mY muK dyK
kY rwDy kIAw gumWn ] sMdR dyKau rUp inj kIno mn AiBmwn ] 1 ] myry sMumsr
jgq mY Aaur n suMdR nwr ] moih lIAw mY ikRs˜ ko Pws pRym kI fwr ] 2 ]…
AMq : …do ] sB qy aUqm pRym hir iksI BWq so lyie ] eIq aUq suK isau rhy sB
Pl iqs ko dyie ] dohrw ] AOr Bgq sO jgq mY sB qy aUqm pRym ] pRymI hir
jI qy lhy sdw kusl Ar Kym ] imTVy sMpUrnM ] 1 ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 345 k


isrlyK : sIhrPI mIrn dI
lyKk : mIrn Swh
p`qry : 71 a-79 a
Akwr : 18X12.5 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] ishrPI mIrn dI ] AlP Awie ky iesk lKwau kIqw
mY qw mMjVy cwie bymwr sudI ] duKW drdW ny mwr hYrwn kIqI cMdn jyhI mY rodI
dI dyh GtI ] mwpy lK qbIqw dy Foie rhy dweI dyie rhI swnMU jnm GutI ]
mIrn Awie ky mY duKAwrVI dI myrI lgI nwvy dunW hwie muTI ] 1 ]…
AMq : …Xy Xwr AwieAw huix KusI hoeI ivc colVy mUl nW mwvnI hW ] cUVw pihn ky
lwl suhwg vwlw hm mWg sMDUr BrwvnI hW ] seIXw lK mupwrKW dyn mYnU pIVy
bYiT ky soihly gwvnI hW ] mIrn swhu dy lK sdkVy nI myhIvwl nMU sohxI BwvnI
hW ] 30 ]

49
h`Q ilKq nM : MS 345 K
isrlyK : bwrwmwhw nFVy dw
lyKk : pRym dws
p`qry : 79 A – 81 A
Akwr : 18X12.5 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] bwrwmwhw nFVy dw ] cyqR icq audws seIE nI mY ikq
vl jwvW ] nFVy indwn kMq nwl mY leIAw lWvW ] inj jxydIey nI myrIey BolIey
mwey ] AnI Ehu lwgI mr jWn ijnW mrY lgn igxwey ] 1 ]..
AMq : …Pgx dy mhIny PulW vWs Gnyrw ] AnI mwey BOry ny kIqw iek rYn bsyrw ]
PulW dI Cyj kMq ny Awie ivCweI ] AnI mwey khy pRym dws rb scy pUrI
pweI ] 12 ]

h`Q ilKq nM : MS 345 g


isrlyK : bwrwmwhw inrbwx dw
lyKk : hir ikRSn idAwl
p`qry : 82 a – 87 a
Akwr : 18X12.5 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] bwrwmwhw inrbwx dw ilKÎqy ] jb cVy cyq bhwru ]
ismr lY eyko isrjxhwru ] rihAw sB Git mY joqu pwswru inrwlw Awid hY ]1]
jo ikCu kry soeI ikCu swjy ] bRhmw ibsn mhW dyau rwjy ] qIno qIn lok ky rwjy
Awid jugwid hY ] 2 ]…
AMq : …Eie rqy nI hir nwil ] sdw inq rihdy Apny iKAwl ] msqk sohy lwl
gulwl swKI nI Drm dy ] 3 ] Amr dws Gr eyhw pl pl ] ieko lKW jyhI
gujrI swieq kUV snyhw AYvy Brmdy ] Pul hrI ky hir jI iksnw dXwl
jI ] 4 ] 12 ]

h`Q ilKq nM : MS 345 G


isrlyK : sIhrPI hwSm Swh dI
lyKk : hwSm Swh
p`qry : 87 a – 95 a
Akwr : 18X12.5 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI

50
AwrMB : < siqgur pRswid ] ishrPI hwsm swh dI ilKÎqy ] AlP AlIAw vwlIey
Awskw nMU kyhIAw AlIAW CMmkw lwaunI hY ] qyirAw swidAw nYxW ny mwr suty ipCo
surmy dI sWg clwvnI hY ] qyrI cwl Qo jwn kurbwn kdI mnu Awjdw ikau
qrswvnI hY ] hWsm swh dI mOq njIk AwvY jdo AlIAW qMU CxkwaunI
hY ] 1 ]…
AMq : …Xy XwrIAw krn AYswn nwhI nwl jogu bYrwgu sMinAwsIAw dy ] kOx lwie
ibBUq mlMg hoie idlW Gwielw nwl audwsIAW dy ] ipCy lg ky bhuq Krwb hoey
ienW AKIAw drs ipAwsIAw dy ] hwsm swih mIAw huix bhuq hoeI Cif iKXwl
rsIlIAw hwsIAw dy ] 30 ]

h`Q ilKq nM : MS 345 |


isrlyK : sIhrPI gupwl isMG dI
lyKk : gupwl isMG
p`qry : 95 a – 102 a
Akwr : 18X12.5 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : ishrPI gupwl isMG dI ] < siqgur pRswid ] AlP Awix ky eys jhWn bMdy
gMdy kMm nMU hQ kI pwieAw eI ] scy rb dy nwl krwru qyrw muFo icq qo cwie
BulwieAw eI ] sMig Cif kusMg dy nwl rqo JUTw Awp nMU kuJ khwieAw eI ] kMnI
bn ky kc gupwl isMGw hIrw Kwk dy nwl rlwieAw eI ] 1 ]…
AMq : …Xy Xwr AswfVw ieku qMU hY qyry bwJu n Awsrw hour hY jI ] rbw suxI icrI
icCMuinAw dI geI rYx hoieAw huix Boru hY jI ] jPI Gq leI gl Xwr dy jI suxI
eys dw iehu incoV hY jI ] AKI KolIAw gurw gupwl isMGw Awpy cMd qy Awp cokru
hY jI ] 30 ] ishrPI spUrnM ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 345 c


isrlyK : sIhrPI AYdl kI
lyKk : AYdl
p`qry : 102 A – 109 a
Akwr : 18X12.5 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] sRPI AYdl kI ilKÎqy ] ] AlP Aswfy idl ivc AweI
ikqY lgwey XwrI dosqdwrI ] koeI rovY nyk AsIl Avwielu sUrq skl inÎwrI
bhuq ipÎwrI ] lwf Afwie mihbUbw vwlI kyR muhbq XwrI idl QI swrI ] Aydl
qoVI nbwvY jyhVw iPr mukry nw KuvwrI so hr qy BwrI ] 1 ]…

51
AMq : …AlP Arj mYfI rb swihb idl ivcrY mil AwvI Aws pujwvI ] jwnI Xwr
dosqw kolo myrI iejq nwl inbwhwvI Prk nw pwvI ] bymuhqwj rKI ijMd mYfI
gmI mUl nw idKwvI AYs krwvI ] nr murK kI jwx ingoly nyhu AsIl kmwvn
aumrw qWeI Aws pujwvI ] 30 ]

h`Q ilKq nM : MS 345 C


isrlyK : bwrwmwhw hIr
lyKk : buiD isMG
p`qry : 109 a – 118 A
Akwr : 18X12.5 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqguru pRswid ] AQ bwrwmwhW hIr ikRq buiD isMG ilKXqy ] rbw
ciVAw cyq mhInw ] ies ky jor qpwieAw sInw mYfw idlu mwhI ny lInw ] KyVw
hMudw kOx kmInw ] mOlw mylI Xwr ngInw ] mY qW hoeIAw bwJ ADInw bwJo
Xwr dy ]…
AMq : …buD isMGu hIr su hIrw pwieAw ] ibRho dwrd duKu vM\wieAw ] mOly mulKu su
Pyr vswieAw ] sIny scu slytI AwieAw ] hBo hwr isMgwru bxwieAw ] dUjw Bwau
su mnhu imtwieAw ] sulKxI ieih GVI ] 4 ] PulhrI suhrdI hW ik vhdI
qKq hjwry jW mhIny sBy gujry ] 12 ]

h`Q ilKq nM : MS 345 j


isrlyK : sIhrPI rwvx dI
p`qry : 119 a – 125 a
Akwr : 18X12.5 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] ishrPI rwvx dI bYq ilKXqy ] AlP ArwDxw isvw
dI krY rwvn ijs jogI dw Bys bnwieAw ey ] iek sony dw imRg bnwie ky jI Agy
sIqw dy Awn kudwieAw ey ] sIqw AwKdI rwm jI imRg ilAwvo rwm pkV DnK
auT DwieAw ey ] sIqw lwieAw qwnw ipCo gieAw lCmn rwvx Awx AlK
jgwieAw ey ] 1 ]…
AMq : …Xy Xwd AjuiDAw rwm AweI hnMUmwn dI cOkI bhwaudw ey ] sIqw lY smuMdRo pwr
hoieAw pul qoV AjuiDAw Awaudw ey ] BrQ Awix ky rwm dy pYr cuMmy gdI AwpxI
Cqr Julwaudw ey ] syvwdwru muQwju gulwm qyrw dyho vru qyrw jsu gwaudw ey ]30]
sMpUrnM ]

52
h`Q ilKq nM : MS 345 J
isrlyK : kw&I bwby nwnk jI
lyKk : gurU nwnk dyv
p`qry : 125 A – 127 A
Akwr : 18X12.5 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] kw&I bwby nwnk jI ilKI mhlw [ 1 [ Awvo sKI
shylIE bih mslq goeIAY ] Awpo Awpny hwl nMU Bir hMJU roeIAY ] Kyfy lwlc
ligAw mY aumr gvweI ] kdy n bYTI pUxI hQ lY iek qMd n pweI ] crKw myrw
rMglw aus GWVU GiVAw ] ievY purwxw hoie gieAw ivc kuCy DirAw ]…
AMq : …n gl hwr hmyl hY n mMudI Cly ] Ahwru qqI dwn hoieAw koeI FMgu n
svlw ] bwjU bMdu n bMiDAw n kMgx pey ] vKqu ivgxw kI…rwxI myrI mwey ]
AwK &rIdw kI krw hux vKqu ivhwxI ] EVk vylw dyK ky hux bhu pCuqwxy ]
kwPI bwby nwnk jI kI sMpUrnM ] 3 ]

h`Q ilKq nM : MS 345 \


isrlyK : buly Swh kI Shr&I [sIhrPI]
lyKk : bulHy Swh
p`qry : 129 a – 135 A
Akwr : 18X12.5 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] buly Swh kI shrPI ilKÎqy [ AlP Apxy Awp nMU smJ
pihly, kI vsq hY qyrVw rUp ipAwry ] bwJ Awpxy Awp dy suhI kIqy, rihE ivcu
ivsUry dy duK Bwry ] hour lK aupwau nw suK koeI, puC vyK isAwnVy jg swry ]
suK rUp AnMd icqn hY qMU bulw swhu pukwrdy vyd cwry [ 1 […
AMq : …Xy Xwr pwieAw seIE myrIE nI, mY qW Awpxw Awp gvwieky nI ] rhI suD
nw buD jhWn kyrI, QkI ibRq AnMd mo jwie ky nI ] AwTo jWm ibsrWm nw kwm
koeI, dUXI igXwn dI Bwih jlwie ky nI ] bulw swhu jwnI gl lwie ky nI [30[

h`Q ilKq nM : MS 345 t


isrlyK : ishr&I gopI cMd
lyKk : gMgw rwm
p`qry : 135 A – 144 a
Akwr : 18X12.5 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI

53
AwrMB : < siqgur pRswid ] ishr&I gopIcMd ilKXqy ] AlP Awie gopI cMd nwvdw
sI, mwqw dyK mhl dy ivc roeI ] Cf gey nI sIs mhl rwjy, jWdI vwr nw lY
gieAw nwl koeI ] jyhVy rwj iqAwg ky hon jogI, aunw imly drgwh dy ivc
FoeI ] gMgw rwm pukwrdI mYxwvMqI, mnu BwvdI hI krI gl soeI [ 1 […
AMq : …Xy Xwd krIey rb Awpxy nMU mYxwvMqI dI mauq ju AweI mwqw ] gopI cMd ny
mwqw nMU PUikAw eI, hQ sjy qy Ag lgweI mwqw ] mwqw geI bYkMuT ivc ausy vyly
isDw jY jY kwr bulweI mwqw ] gMgw rwm sumyr nU gieAw rwjw, jw ky gorK nMU
AlK jgweI mwqw ] 30 ] sMpUrnM ]

h`Q ilKq nM : MS 345 T


isrlyK : idn swvx
lyKk : swvxXwr
p`qry : 144 a – 150 A
Akwr : 18X12.5 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] idnu swvx ilKXqy [ idn pihly mYnMU soq sjx dI,
ivCuVy nI Aju bylI ] hoie ihrWn kUkw ivic drdy, su\I vyK hvylI ] drd
iPrwk mwhI dy FMUFW, jMgl jWn iekylI ] swvxXwr ivswr n mYnMU kMqw bwJ
mhylI […
AMq : …idn qIhvY mYnMU Xwr ju imilAw, myry dwrd duK vM\wey ] hoAw Pjl GulI vwau
TMFI, AwnMd mMgl gux gwey ] sB seIXW mYnMU dyhu vDweIAW, sglI icMq imtwey ]
swvxXwr mY hoeI suhwgix, jy jwnI gl lwey ] 30 ]

h`Q ilKq nM : MS 345 f


isrlyK : ishr&I idXwl isMG jI kI
lyKk : idAwl isMG
p`qry : 150 A – 158 a
Akwr : 18X12.5 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] ishr&I idAwl isMG jI kI ilKXqy ] 1 ] AlP
AwieE kuJ kmwvxy nUM, Aqy cwvxy kuJ qMU cwvnW hY ] ies gl QI kuJ nW Pwiedw
eI, jyVy gYr qMU kMm kmwvnW hY ] ies vylVy hQu nW AwvxW eI, jwx buJ ky duK qMU
pwvnW hY ] idXwl isMG nI pYdIAw ikVW qYnMU, ikau rwih AvlVy jwvnW
hY ]1]…
AMq : …Xy Xwr pukwrdy sB qYnMU, auqo idhu lQw rwq AweIAw eI ] kuJ kr lY kMm
kmwvxw eI, ivc Kyf dy aumr vM\weIAw eI [ ijs vylVy sdky puCIeygw, qYnMU

54
AwvsI gl nW kweIAw eI ] idXwl isMG ieh kihr kI ipAw qYnMU, bUhy vVidAW
vsq muhweIAw eI ] 30 ]

h`Q ilKq nM : MS 345 F


isrlyK : jM\ idXwl isMG
lyKk : idAwl isMG
p`qry : 158 a – 160 A
Akwr : 18X12.5 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ jM\ idAwl isMG kI il`KXqy ] dohrw ] ipRQm
gxys mnwie kY dyvI vr qum dyhu ] dyh buD qqkwl hm ju lwgo qumrI syv ]1]
cO ] suno sKI iek bcn aucwrO ] qumry mn kw Brm invwrO qum bwDI hY jM\
hmwrI ] Aib ibnqI sun lyhu ipAwrI ] 2 ]…
AMq : …mw qyrI ju Awgry bMDI, ipau qyrw Ajmyr ] jy qU suGV sujwn hY, qw duhw dw
kr myl ] 29 ] bMnU siT shylIAw, bMnU kuAwrI kMj sdkw nwnk Swh dw , CutI
AswfI jM\ ] 303 ] 1 ] jM\ sMpUrnM ]

h`Q ilKq nM : MS 345 x


isrlyK : jMgnwmw Swh muhMmd dw
lyKk : Swh muhMmd
p`qry : 161 a – 193 A
Akwr : 18X12.5 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] jMgnwv swhu mhMmid dw ] Avl hmd junwb AlwhI dw,
jyhVw kudrqI Kyl bnwvdw eI ] cOdw qbkw dw nkis ingwr krky, rMg rMg dy
bwg lgwvdw eI ] sbw ipClI sB smyt lYdw, Agy hor dI hor vCwvdw eI ]
swhu mhMmdw Es Qo sdw frIey, bwqswhw qo BIK mMgwvdw eI ] 1 ]…
AMq : …sMmiq aunI sY dUsrw ] vriqAw sI jdoN hoieAw sI PrMgI dw jMg mIAW ] hY
sI KUn dI Ehu jmIn ipAwsI ] hoie surK srwb dy rMg mIAW ] DrqI vf ky DUV
dy bxy bdl, jYsy cVy Akws pqMg mIAW ] swhu mhMmdw isrw dI lwie bwjI nhI
moVdy sUrmy AMg mIAW ] 15 ] = ] = ] jMgnwvw sMpUrnM ] joV srbiq bYqW
dw ] ieksO pMj ] hYn ] 105 ] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 346 sMgRih


isrlyK : bwxI (pwqSwhI 10)
p`qry : 1-6

55
Akwr : 19 X 13 s.m. ilKq : 15 X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW
lkIrW KVHy ruK, iek p`qry qy, ivckwr lwl kwlI Aqy Aws pws lwl lkIrW
hn [ sqrW pRqI pMnw 11 hn [
Awm vyrvw : p`qry 1 qoN 6 qk bhuq ikrm Kurdw Pty hoey, ADUry hn [ ieM\ mwlUm huMdw hY
ik iksy hor poQI dw ih`sw hn [ kwnI vI bdlI hoeI hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] jwpu ] sRI muKvwk pwiqswhI ] 10 ] CpY ] CMd ]
qÍpRswid ] ckR ichn Aru brn jwq Aru pwq nihn ijh ] rUp rMg Aru ryK ByK
koaU kih n skiq ikh ] Acl mUriq AnBau pRkws Aimqoij kihjY ] kooit
ieMdR ieMdRwix swh swhwix gixjY ]…
AMq : …AdysM Adysy ] nmsqM ABysy ] nmsqM inRDwmy ] nmsqM inRbwmy ] 18 ] nmo
srb kwly ] nmo srb idAwly ] nmo srb rUpy ] nmo srb BUpy ] 19 ] nmo
srb Kwpy ] nmo…..

h`Q ilKq nM : MS 346 A


isrlyK : AsvmyD BwKw
lyKk : ibAws, irKI (ivAws)
Anuvwdk : hrnwm kvI
p`qry : 7-480
Akwr : 19 X 13 s.m. ilKq : 15 X 10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq Ksqw, ilKq ADUrI, pMinAW dy AMikq nM: pVHn Xog
nhIN [ AMq ivc kwnI ivc &rk hY [ pMnw 441 qoN lYky pMinAW dy Akwr ivc
&rk hY [ ikDry ikDry hwSIey ivc ilKq, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY,
ilKq vI swP nhIN hY [
AwrMB : …..qumh`u mhWvIr rGupiq kI ] BwKI kQw [….. qkI ] so sMKÎw psu nI Awih
nwXk ] Ab ibsqwr kro suK dwiek ] 10 ]….
AMq : …ieiq sRI pdm purwxy pqwl KMfy sys vwqswXn sMbwdy rwmw AsÍmyD BwKw
ivcrqXM nwm spq swTXo DÎwie ] 31 ] = ] = ] dohrw ] pUrn Awhuq kr
krY pRBu Avy iBRq iesnwn ] Ast Kstmo pRBu su js Pl hovY vKÎwn ] sysau
vwc ] dohrw…..

h`Q ilKq nM : MS 347 sMgRih


isrlyK : gurU nwnk dyv AstMk
lyKk : nrwiex isMG inrmlw
p`qry : 1-3
sQwn : qrnqwrn
Akwr : 15 X 9 s.m. ilKq : 13 X 6 s.m.

56
vyrvw : ijLd g`qw, isAwhI kwlI , ilKq suMdr, , bgYr hwSIey qoN iliKAw hY [
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI, ilKq suMdr hY [ ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY, sqrW pRqI pMnw 5 hn[
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ sRI gurU nwnk dyvws†kM prwrMm: ] qyN ] Awid dyv
AByv mUriq prm joiq pRkwisnM ] pRBU krn kwrn dUK twrn skl Bv BX
nwisnM ] nr nwg dyv jW syv crxM nwm dwn dXmwinkM ] dIn idAwl ikRpwl
sÍwmI vMdyqM guru nwnkM ] 1 ]…
AMq : …Bgq Bwvru pRym syqI piT dÎo guru As†kM ] nwrYn isMG do pwn jorI vMdyqM guru
nwnkM ] 9 ] ieiq sRImq pMifq hjUrw hrI isKÎyx nwrwiex isMGyn kiv
inrmlyn qrn qwrn invwisnw ivricqM guru nwnk dyvws†kM sMpUrxM ]

h`Q ilKq nM : MS 347 A


isrlyK : gurU AMgd dws AstMk
lyKk : nwrwiex isMG inrmlw
p`qry : 4-5A
sQwn : qrnqwrn
Akwr : 15 X 9 s.m. ilKq : 13 X 6 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : qyW nm: < siqgur pRswid ] AQ sRI gurU AMgdws†kM prwrMB: ] jg`d jwl
jwlnM ] sdIv dws pwlnM ] ikRpwl lwl locnM ] AnMq pwp moc nM ] Bjy su
dwsXM pdM ] nmw mÎ hMguvM gdM ] 1 ]…
AMq : …pRBwq kwl mwl lY ] jpY ju nwm jwl lY ] Akwl rUp pwvhI ] nrYn isMG
gwvhI ] 9 ] ieiq sRImq pMifq hjUrw hrI isKÎyx nwrwiex isMGyn kiv
inrmlyn qRn qwrn invwis nw ivricqM sRI guru AMgdws†kM sMpUrxM ]

h`Q ilKq nM : MS 347 e


isrlyK : gurU Amr dws AstMk
lyKk : nwrwiex isMG inrmlw
p`qry : 6-8A
sQwn : qrnqwrn
Akwr : 15 X 9 s.m. ilKq : 13 X 6 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ies Bwg dy SurU ivc hI hVqwl &yr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ies dy AMq ivc
vI suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : qyW nm: ] < siqgur pRswid ] AQ Amrdws guru As†kM pRwrMB: ] prm rUp
prmwqm sÍwmI Bgq pwl ikRpwl pRBU ] DIr Drm ky Dwrnhwry inrivkwr inrdoK

57
ivBU ] jn ky kwrn jug jug sÍwmI Awn ApnI pYj krI ] Amrdws suK rws guru
mm dws vyr kÎo dyr krI ] 1 ]…
AMq : …Drm ArQ Aru moK kwmnw dyiq gurU pl dyir nhI ] isMG nrwien siqguru
sovo Amr dws Xug pwd shI ] 9 ] ieiq sRImq pMifq hjUrw hrI isKÎxy
nwrwien isMGyn kiv inrmlyn qrn qwrn invwisnw ivricMq sRI guru Amr
dwsws†kM sMpUrxM ] = ] sRI rwmwX nm: ] = ] sRI ikRsnwX nm: ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 347 s


isrlyK : gurU rwm dws AstMk
lyKk : nwrwiex isMG inrmlw
p`qry : 9 a - 10 A
sQwn : qrnqwrn
Akwr : 15 X 9 s.m. ilKq: 13 X 6 s.m.
vyrvw : EhI
AwrMB : qyN nm: < siqgur pRswid ] AQ sRI gurU rwm dwss†kM prwrMB: ] XqI nwQ
jogI jpYN nwm nIqM ] DrYN DÎwn jwko imtY dUK cIqM ] Bvy jIv jyqy jrI jW
ivlwsM ] Bjy soiF nwQM gurU rwm dwsM ] 1 ]…
AMq : …DnM Dwm soBw ivBU pUq nwrI ] pFY nIiq XWko Bly mod DwrI ] lhY pMuj kwmM
iKnM eyk mwhI ] hrI jo nrYnM BnY sMs nwhI ] 9 ] ieiq sRImq pMifq hjUrw hrI
isKÎyx nwrwien isMGyn kiv inrmlyn qrn qwrn invwisnw ivricMq sRI guru
rwm dwsws†kM sMpUrxM ]

h`Q ilKq nM : MS 347 h


isrlyK : gurU Arjn dyv AstMk
lyKk : nwrwiex isMG
p`qry : 11-13 A
sQwn : qrnqwrn
Akwr : 15X9 s.m. ilKq: 13X6 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ies Bwg dy AMq ivc kwnI bdlI hoeI hY[
AwrMB : qyW nm: < siqgur pRswid ] AQ sRI gurU Arjn dyvws†kM prwrMB: ] mMgl
mud krxM icqvq crxM durmiq drxM drd hry ] dInn ihqukwrI praupkwrI
lyq aubwrI srx pry ] iqn pdm prwgw icq Anurwgw jg vfBwgw nru nwrI ]
jX jX gurU Arjn doK ivbrjn jg ky isrjn suKkwrI ] 1 ]…
AMq : …m`DÎwn pRBwqy nIiq snwqy sMDÎw gwqy pRx kr jo ] iniq piTq iqRkwly guru
qt qwly suBg isvwly ijq Dr jo ] kiv isMGn nrwien doK inswien suq ivqu
pwien pd swrI ] dYhY guru Arjn doK ivvrjn jg ky isrjn suKkwrI ] ieiq

58
sRImq pMifq hjUrw hrI isKÎyx nwrwiex isMGyn kiv inrmlyn qrn qwrn
invwisnw ivricqM guru Arjn dyvws†kM sMpUrxM ]

h`Q ilKq nM : MS 347 k


isrlyK : gurU hrgoivMd dws AstMk
lyKk : nwrwiex isMG
p`qry : 14 a -16 a
sQwn : qrnqwrn
Akwr : 15 X 9 s.m. ilKq : 13 X 6 s.m.
vyrvw : EhI
AwrMB : qyW nm: ] < siqgur pRswid ] AQ sRI gurU hir goivMdws†kM prwrMB: [ Xdw
Dwrw Dwqw isRjiq siqqM ivsÍm iKlM ] Xdw gÎw mwnYvM Briq sril jqin
ikin ]…
AMq : …Dry DÎwnM nIqM sd gur pdM icMqn ikRqM ] XuqM pRymM nymM piTq iqrkwly
inqpRqM ] lhY DwmM bwmM suq ivqu ivBogM AiqvrM ] Bjy nIiq nwQM kiv hir nrYnM
guru vcM ] 9 ] ieiq sRI mq pMifq hjUrw hrI isKyÎx nwrwiex isMGyn kiv
inrmlyn qrn qwrn invwisnw ivricMq sRI gurU hir goivMdws†kM sMpUrxM ]

h`Q ilKq nM : MS 347 K


isrlyK : gurU hir rwie AstMk
lyKk : nwrwiex isMG inrmlw
p`qry : 16 A –18 A
sQwn : qrnqwrn
Akwr : 15 X 9 s.m. ilKq : 13 X 6 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ies Bwg ivc ikDry-ikDry suDweI kIqI hoeI hY Aqy AMq ivc kwnI bdlI hoeI
hY[
AwrMB : qyW nm: < siqgur pRswid ] AQ sRI gurU hir rwie As†kM prwrMB: ] vdYN
vyd vwnI vfy bRhmcwrI mhw rUp rwsM ] BnY Bwn BIqI Bny BIr hwrI qjy BUp
rwsM ] pRBo dYsÍ rUpM sdw sWiq BUpM XsM BwncM jury joig cIqM ] gurU dyv dyvM Bjy
pwdkM jM hir rwie nIqM ] 1 ]…
AMq : …pFy pRym syqI prM bRhm pwey inj cIny ] imty Awpdw pwpdw pMQ qÎwgy sKM
soA sIny ] lhY kwmnw Bwmnw nIiq Dwry ClM CoB CY hY ] hrI so nrYnM hrI rwie
sovo gurU swiq dY hY ] ieiq sRImq pMifq hjUrw isKÎyx nwrwiex isMGyn kiv
inrmlyn qrn qwrn invwisnw ivrcqM sRI gurU hir rwie As†kM pUrxM ] sRI
rwmwX nm: ]

59
h`Q ilKq nM : MS 347 g
isrlyK : gurU hir ikRsn AstMk
lyKk : nwrwiex isMG inrmlw
p`qry : 19 a - 21 a
sQwn : qrnqwrn
Akwr : 15 X 9 s.m. ilKq: 13 X 6 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ies Bwg dy pqrw nM 21 nhIN iliKAw hoieAw[
AwrMB : qyW nm: < siqgur pRswid ] AQ sRI gurU hir ikRsnws†kM pRwrMB: ] inrwlM
BosM Boj gd jl by poq crxM ] sdw swrM swrM ird ivgilqM BIq sglM ] mudw
mwnM mwnM mnuK v puKM vyd vid jyqy ] hrI ikRs˜M ikRsM˜ hriq iqRsnMqM guru
Bjy ] 1 ]…
AMq : …gurU gIqM nIqM pwTMq ird pRIqM Pl pRdM ] srM qIry nIry nrn hirnM doKM srbM
] Dry tyk eykM vrn riv bykM vrl hY ] hrI ikRs˜M vMdy kiv hir nrYnM srn
hY ] 9 ] ieiq sRImq pMifq hjUrw hrI isKÎyx nwrwiex isMGyx kiv inrmlyn
qRn qwrn invwisnw ivricqM sRI gurU hirikRs˜ws†ky sMpUrxM ]

h`Q ilKq nM : MS 347 G


isrlyK : gurU qyg bhwdr AstMk
lyKk : nwrwiex isMG inrmlw
p`qry : 21 A - 24 A
sQwn : qrnqwrn
Akwr : 15 X 9 s.m. ilKq : 13 X 6 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ies Bwg dy AMq ivc hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : qyW nm: < siqgur pRswid ] AQ sRI gurU qyg bhwdR As˜kM prwrMB: ] su sWiq
ky Awgr prm aujwgr AdBuq ricn kOn khY ] guin vidiq ibAMqw srb inXMqw
vyd Byd nih pwir lhY ] suK srb invwsI durq ivnwsI crn srn gih sWm
pry ] guru qyg bhwdr Bjy ju swdr swgr so sMswr qry ] 1 ]…
AMq : …Bjy jo inrMqr siqguru mMqr mY mmqw n ghY qn mY ] nr lhY injwq mhY
prmwqm dyKq eyk sBI qn mY ] so suc kY qn ko idRV kY mn ko bYT iqRkwl pTY
sr pY ] kiv isMG nrYnw lKY suKYnw sRI guru Bwv DrY aur pY ] 9 ] ieiq sRImq
pMifq hjUrw hrI isKÎyx nwrwiex isMGyn kiv inrmlyn qRn qwrn invwisnw
ivricqM sRI gurU qyg bhwdRws†kM sMpUrxM ] hsœwKr sRI piq imRgys kiv ]

h`Q ilKq nM : MS 347 |


isrlyK : gurU goivMd isMG AstMk
lyKk : nwrwiex isMG inrmlw

60
p`qry : 25 a - 26 A
sQwn : qrnqwrn
Akwr : 15 X 9 s.m. ilKq : 13 X 6 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ sRI gurU goivMd isMGws†kM prwrMB: ] ivswl bwl sIs
pY ivrwj pIT hym pY ] ij gwj rIiq soiB pwg nym dws Cym pY ] Drwau Dwr qyqu
nwQ rUp BY guivMd ky ] nmw mÎhM pdwr ibMd isMG so guivMd ky ] 1 ]…
AMq : …iqRkwl bYT qwl pY jpMiq jy inrMqrM ] nroD cIq icMq twir DÎwn kY injMqrM
] pujYiq pMuj kwm nwd qwr dyv icMd ky ] nmo nrYn isMG pwd isMG so guibMd
ky ] 9 ] ieiq mq pMifq hjUrw hrI isKÎyx nwrwXx isMGyn kiv inrmlyn qRn
qwrn invwisnw ivricqM sRI guru goivMd isMGws†kM sMpUrxM ] rwmwX nm: ] sRI
ikRs˜wX nm: ]

h`Q ilKq nM : MS 347 c


isrlyK : sRI dsys† guru dsks
lyKk : nwrwiex isMG inrmlw
p`qry : 27 - 29 a
sQwn : qrnqwrn
Akwr : 15 X 9 s.m. ilKq : 13 X 6 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : poQI dI ies rcnw dy AKIr ivc hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ sRI dsys† guru dsk prwrMB: ] icdw nMdM vMdy ivdq
vidqM Xws ingmM ] guxw gwrM swrM sgl suKdM doK dirnM ] prw pwrM dÎwrM
dihnM dws inkrM ] pdW BojM vMdy ivsnu v puKM nwnk gurM ] 1 ]…
AMq : …pTy nIqM XoXM sgl aurky qwp smnM ] rdy sMDÎw pRwqy prm pd ko pwqs ]
mno pwDI bÎwDI bRjiq pl mY pIir srbM ] pdW BojM vMdyk ivhir nrYn ds gurMu
] ieiq sRmq pMifq hjUrw hrI isKÎyx nwrwXx isMGyx kiv inrmlyn qRn qwrn
invwisnw ivricqM dsyNs† guru dskM sMpUrxM ]

h`Q ilKq nM : MS 347 C


isrlyK : dohwvlI ds gurU
lyKk : nwrwiex isMG inrmlw
p`qry : 29 A - 30 A
sQwn : qrnqwrn
Akwr : 15 X 9 s.m. ilKq: 13 X 6 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI

61
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ dohwvlI dsys† guru dsk prwrMB : dohw ] vMdyqM guru
nwnkM Xws nwm pRgws ] Pws kitq Xmrwj kI dyq dws suK rws ] 1 ]…
AMq : …nih kiv ko ivd cqur miq kyvl ihXy hulws ] sRI guru jYsy pryrÎo qYsy kIn
pRkws ]11] ieiq mq pMifq hjUrw hrI isKÎyx nwrwXx isMGyn kiv inrmlyn
qRn qwrn invwisnw ivricqM dsyNs† dohwvlI dsk† sMpUrxM]

h`Q ilKq nM : MS 347 j


isrlyK : SRI gurU gRMQ AstMk
lyKk : nwrwiex isMG inrmlw
p`qry : 31 a - 32 A
sQwn : qrnqwrn
Akwr : 15 X 9 s.m. ilKq : 13 X 6 s.m.
vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ sRI gurU gRMQws†kM prwrMB: [ puMn ko n jwny qp Cwnqy
n pwp ko [ pRym nym dUir hoqy jwpqy n jwp ko ] Xwg hom ko n hoqy dyv pMuj
rovqy ] gÎwrmy ivqwr hI guru gRMQ jo n hovqy ] 1 ]…
AMq : …qIn kwl jo pTy su pRym nym Dwir ky ] mwir ky iBmwn ko ivnIq so suDwir
ky ] kwn dY sunY gunY ju pwvhI inRbwn ko ] isMG so nrYn mWgy AMq sMq gÎwn
ko ] 9 ] ieiq sRImq pMifq hjUrw hrI isKÎyx nwrwXx isMGyx kiv inrmlyn
qRn qwrn invwisnw ivricqM gRMQws†k sMpUrxM ] = ] = ] hsœwKr sRI piq imRgysw
] = ] = ] sRI rwmwX nm: ]

h`Q ilKq nM : MS 347 J


isrlyK : SRI AimRqsr AStMk
lyKk : nwrwiex isMG inrmlw
p`qry : 33 a - 34 A
sQwn : qrnqwrn
Akwr : 15 X 9 s.m. ilKq : 13 X 6 s.m.
vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ sRI AMimRsrws†kM prwrMB: ] iqR qwp pwp AwphM
klys sys sMXuqM ] pRmod boD dwXkM surw surM nrM nuqM ] Bjy su dwsXM XsM sdw
isvM isvM krM ] AnMq doK mocnM nmwimqM suDwsrM ] 1 ]…
AMq : …pRBwq kwl pRym so pTy sdw srMqty ] gurU pdwrivMdu mY inroD cIq ko Tty ]
snwn DÎwn dwn kY slok moK ko lhY ] nrYn isMG kwl kIn BIqqws ko rhY ]9]
ieiq mq pMifq hjUrw hrI isKÎyx nwrwXn isMGyn kiv inrmlyn qRn qwrn
invwisnw ivricqM sRI suDw srws†kM sMpUrxM ]

62
h`Q ilKq nM : MS 347 \
isrlyK : qrn qwrn AStMk
lyKk : nwrwiex isMG inrmlw
p`qry : 35 a - 38 A
sQwn : qrnqwrn
Akwr : 15 X 9 s.m. ilKq : 13 X 6 s.m.
vyrvw : EhI
AwrMB : qyW nm: ] < siqguru pRswid ] AQ sRI qrn qwrnws†kM prwrMB: ] su srs
sMudr s`jn suKdMm jn qy duK nwisnM ] sr prm pwvn krq pwvn hrq so jm
swisnM ] nIq pRIiq joN cIq Bij co pwvqy inj Aws ko ] sRI qrn qwrn dUK
twrn syivXy suK rws ko ] 1 ]…
AMq : …pRwq kwly ju piTqXW ko Drq guru pd BwvnM ] nwn DÎwn kY bYT Awsn nIT
sr qt pwvnM ] Buikœ muikœ ko pwvhI nr sdÎ Pl inr sMsXM ] nwrYn isMG
sdIv hI mn crn guru prsMsXM ] 9 ] ieiq sRImq pMifq hjUrw hrI isKÎyx
nwrwXx isMGyx kiv inrmlyn qrn qwrn invwisnw ivricqM sRI qrn qwrnws†kM
sMpUrxM ]1] ]

h`Q ilKq nM : MS 347 t


isrlyK : gurU qwrw hir AStMk
lyKk : nwrwiex isMG inrmlw
p`qry : 38 A - 41 A
sQwn : qrnqwrn
Akwr : 15 X 9 s.m. ilKq: 13 X 6 s.m.
vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ sRI gurU qwrw hrI As†kM prwrMB: ] sYÍXw ] pwp n
pMuj pRhwrn kwrn Xw Bv BIqr jW prw Dwrw ] nwm aucwrn dws aubwrn qwrn
qRn mY kIn aujwrw ] DIr ko Dwrn vMD ivdwrn twrn dwrn dUK Apwrw ] isMG
nwrwien sRI guru ky guru nwm ivKÎwq iqnY hir qwrw ] 1 ]…
AMq : …nIqI iqRkwl pTy nr jo Bv bMDn hMU iqn mUl auKwrw ] cwr pdwrQ sIGr
pwvq gwvq gwQ gurU ju audwrw ] cIq Akwgr Awgr qÎwrw su nwgr nwm ivKy
icq Dwrw ] vMc pdW buj isMG nrwien sRI guru ky guru jo hir qwrw ] 9 ] ieiq
mq pMifq hjUrw hrI isMKÎyx nwrwien isMGyn kiv inrmlyn qrn qwrn
invwisnw ivricqM sRI gurU guru qwrw isMGs†kM sMpUrxM ]

h`Q ilKq nM : MS 347 T


isrlyK : SRI SMkr AStMk
lyKk : nwrwiex isMG inrmlw
p`qry : 42 a - 43 A

63
sQwn : qrnqwrn
Akwr : 15 X 9 s.m. ilKq : 13 X 6 s.m.
vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] E sRI sMkrwX nm: ] AQ sRI sMkrws†kM prwrMB : ]
ssWk Bwl mY vrM ] purwqnM suKwkrM ] ivswl kMj locnM ] nmwim kwm mocnM ]1]
pRcMf qyj pUKnM ] krwl bXwl BUKnM ] klys lys BMjnM ] nmwim Bikœ rMjnM
] 2 ]…
AMq : …sdw isvws†kMr ry ] iqRkwl kMT mY Dry ] nrYn isMG sMBnY ] Anyk pwp ko
hnY ] ieiq sRImq pMifMq hjUrw hrI isKÎyx nwrwiex isMGyn kiv inrmlyn qrn
qwrn invwisnw ivricqM sRI sMkrws†kM sMpUrxM suB msqu ] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 347 f


isrlyK : ivSiSt AStMk
lyKk : nwrwiex isMG inrmlw
p`qry : 44 a – 46 a
sQwn : qrnqwrn
Akwr : 15 X 9 s.m. ilKq: 13X 6 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : qyW nm: < siqgur pRswid ] AQ ivsws†kM prwrMB: ] iqRlok sok nwisnM n
rok qIn lok mY ] slok moK dyq hYN ivrwij isMDu Ek mY ] PinMd ieMd swrd
ivricXM pdM BujM Bjy ] pRBU Gty Gty ivBUp dwrivMdqM Bjy ] 1 ]…
AMq : …ivsÍws†kM inqwpRiqM pTy qÎo nrw ] smIp moK ko lhY rmw pqI imdMrrw ]
nrMc Byd jwinXy ivrMic vyd mYvdw ] pdwr ivMdqM Bjy nrYn isMG mY sdw ]9 ]
ieiq sRImq pMifMq hjUrw hrI isKÎyx nwrwiex isMGyx kiv inrmlyn qrn qwrn
invwisnw ivricqM ivs˜U As†kM sMpUrxM ]

h`Q ilKq nM : MS 347 F


isrlyK : pMck
lyKk : nwrwiex isMG inrmlw
sQwn : qrnqwrn
Akwr : 15 X 9 s.m. ilKq : 13 X 6 s.m.
vyrvw : EhI, sqrW pRqI pMnw v`K v`K hn[
Awm vyrvw : ies Bwg dI kwnI bdlI hoeI hY [ p`qirAW dI igxqI nhIN kIqI hoeI [ AMq
ivc aurdU ivc iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ sRI guru dyv hjUrw hrI pMck ilKÎqy ] sÍYXw ]
pUrx mMq inrMqr dY kr hwn kIXy duK doK jW BUrw ] swDn cwr ivQwr irdy ijn

64
eyk lKwie dIXo inj nUrw ] nws AgÎwn pRkws kIXo aur boD bqwie khÎo jg
kUrw ] vMdu pRsoqm isMG nrwien sRI guru dyv ju isMG hjUrw ] 1 ]…
AMq : …sÍYXw ] sUK ky swgr qyj aujwgr nwgr nwiek joiq hjUrw ] sMq isromin
syv sdw mn AwD ibAwiD aupwiD ibdUrw ] dInn ky duK dIh invwrn kwrn BY
guru vY jg mUrw ] vMdu pRsoqm isMG nrwien sRI guru dyv ju isMG hjUrw ] 5 ]
ieiq sRImq pMifMq inj sMq hjUrw hrI guru dyvw pMck sMpUrxM ] suBM ]

h`Q ilKq nM : MS 348


isrlyK : bwxI ibhMgm inrMkwr
p`qry : 1 - 100
Akwr : 15 X 10 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw k`pVw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW Aqy
ivckwr kwlI lkIr hY, sqrW pRqI pMnw–8 hn[
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw - poQI dy AKIr ivc do p`qry KwlI Aqy SurU ivc iqMn p`qry
KwlI [ iek p`qry aupr Kwny bxw ky aurdU ivc kuJ iliKAw hoieAw hY[ iek
KwlI p`qry aupr SurU ivc ieMJ pauVI ilKI hY [ - igAwn kw bDw mnu rhY gur
ibnu igAwn n hoie (4) pauVI ieM\ prqIq huMdw hY ik ieh p`qry iksy hor
poQI nwloN auqwr ky ieQy lgw idqy gey hn [ ilKweI suMdr hY Aqy poQI dI hwlq
Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : < siqnwm krqw purK… gur pRswid ] iDAwau ibhMgm bwxI kw ] ]
mhlw 1 ] Awid AMq eykY inrMkwrw ] dUsr Avr n krxYhwrw ] inrMkwru sBu
Awpih Awp ] qb lig muhir nhI kCu Cwp ] ieku sau cauqwlI jug vrqwdy ]
vwihgurU Awgy qy Awey ] DuMDUkwr mih pRgtu hoieAw ] nau nau jug kw mylu jb
lIAw ] hir ismrix eyko AwDwr ] vwihgurU pRgtw sMswr ] eyih ACro kI jugiq
bqweI ] jn nwnk jugid ibhMgm pweI ]…
AMq : …pauVI ] srb kI ryn ies mn kau kir jwnhu ] AMimRqu nwmu min mwih
pCwnhu ] haumY dUir krhu icqu lwvhu ] jo jo hukmu soeI kmwvhu ] bcnu sMpUrnM
mn mih Drhu ] krm ibkrmu pyK Ajr jrhu ] hoie inrlMb sbd kmwvhu ]
jn nwnk qqu ibhMgm pwvhu ] 25 ] ibhMgm bwxI sMpUrn hoeI ] Bulw cukw
bKsxw ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 349 sMgRih


isrlyK : isMG gaU kI kQw
p`qry : 1-27
Akwr : 31 X 21 s.m. ilKq: 23X17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, kpVw PitAw hoieAw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl,
hwSIAw cwry pwsy do do lwl lkIrW ivckwr kwlI lkIr hY[ sqrW pRqI pMnw 22
hn[

65
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk TIk, ilKweI suMdr, ikDry ikDry D`ibAW vwly pMny [ ilKweI
dI bxqr dyv nwgrI AKrW vWg poQI dy SurU ivc Kws krky ‘2’ AKr dI
bnwvt [
iek p`qry aupr jo KwlI hY lMifAW ivc kuJ iliKAw hoieAw hY Aqy A`Dy pMny
aupr kuMflI bxw ky pMjwbI ivc kuJ iliKAw hoieAw hY [ poQI ikDry ikDry ikrm
Kurdw hY [
AwrMB : ] < ] siqguir pRswid ] AiQ isiG gEU kI kQw ilKqy ] iequhWis purWix
kw mNqqu ] Drmu ArQu ] AgY igAwn bbyk bwxI ArQu cilAw ] dohrw ] rwjw
juDustru pRs˜ kriq BIKm ipqWmw pwih ] iequhwis purwxy kw mqNqu kir ikrpw
dyhu bqwie ] 1 ]…
AMq : …dohrw ] jnmu qumwrw bIiqAw Gwq krMqy jIA ] dieAw kir bhulw
iqAwigAw bfu sukRiq qum kIEu ] cEupeI ] sukRiq eyk skl AG myty ] iequ
pRkwr hmu qum kEu Byty ] Abu isG klvyru iqAwig krIjY ] Abh dyh dyvqw
lIjY ] ciF ibbwnu sur loku pTwieE ] imriq lo…..

h`Q ilKq nM : MS 349 A


isrlyK : sRI Bwgvq dsm iskMD
lyKk : EdXpRswid (Edy pRswid)
p`qry : 70 - 183
Akwr : 31 X 21 s.m. ilKq : 23 X 17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw kpVw [isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN hY[
ilKweI suMdr[ sqrW pRqI pMnw 27 hn[
Awm vyrvw : ikqy ikqy kwnI bdlI hoeI hY Aqy brIk kwnI nwl ilKweI kIqI hoeI hY [
p`qirAW dI igxqI 70 qoN A`gy SurU kIqI hY, ieM\ mwlUm huMdw hY ik poQI dw ieh
ih`sw, hor iksy gRMQ ivcoN ilAw ky A`gy joiVAw igAw hY [ inrsMdyh, Akwr ieko
hY, pr kwnI bdlI hoeI hY [
AwrMB : < siqnwmu qu pRswid ] EAM sRI gxyswie nmih ] ] AQ sRI Bwgvq dsm
iskMD ilKqy qv pRswid ] sloku ] do mq Gt mih prspir bolq eyk smwn ]
iek gwvY gun isAwm ky iek brjY suir igAwn ] snhu sKI mqu jsu krih cuip
kir jwih n boil ] inpit dIn qMU dUbrI vhu pRBu Kry Aqoil ]…
AMq : …sudNr isAwm pRym rs Bry ] Bujw cwr AR Awied DrY ] sNK ckR gd pMkij
pWn ] pIq Eupr nw hir nw gNn ] kml nYn muK pMkj hws ] mNd hws rs Bry
ibgws ] mukt sIs pR jg mg krY ] dso idsw ky qNm ko hrY ] kNufl doEu
ibrwjq kwn ] inrml jl suK qrY smwn ] kMT bnI bYjMqI mwl ] jgmgwq
KnKrI rswl ] iBRg lqw mukqw ky hwr ] kysv kI Cb bnI Apwr ] kml nwB
hir pMkj crn ]…..

66
h`Q ilKq nM : MS 349 e
isrlyK : prcIAW pRym BgqW kIAw - pwqswhI 10 (pRym AboD poQI)
p`qry : 184 a - 221 A
Akwr : 31 X 21 s.m. ilKq : 23 X 17 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY [ ilKweI bhuq suMdr hY [ kuJ sqrW kYlIgrwiPk FMg nwl
suMdr krky ilKIAW hoeIAW hn [
AwrMB : ] EAM siqgur pRswid ] prcIAW pRyNmI BgqW kIAw ] pwiqswhI ] dsvI
]10] ] ] ] ] ] pRym AwboD poQI ilKqy ] dohrw ] EAMie nmo pRmwqm pUir
riha sB AMig ] Awid mD Puin AMiq iek qW ko jgiq qurMig ] 1 ] sorTw ]
pRIqmu pRym pRmwqmw pUrn iqRktI ijn rcI ] bhu ibD rcn pRkwr Kyly pRymI hoie
kY ] 1 ]…
AMq : …] dohrw ] koeI ivrlw gurmuK bUJeI sNq jn pRBwau ] hir AwpY rUp bnwie
kY swDU sMqu khwie ] 1 ] dohrw ] ] Abu bwlmIk kI kQw ko pUrn BieE pRsMgu]
pun Aaur kQw ky sunn kau hir pih srDw mMgu ] 1 ] 12 ] ] ] ] ] ] ] ]
] ] ] AgY prcI suKdyv jI kI ] ] cEupeI ] ]…..

h`Q ilKq nM : MS 349 s


isrlyK : svXy-pwqSwhI 10
p`qry : 222 a - 224
Akwr : 31 X 21 s.m. ilKq : 23 X 17 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : AKIrly pMny aupr kwnI bdlky suhxy FMg dI ilKweI kIqI hoeI hY [ kuJ p`qry
poQI ivc auKVy hoey hn [
AwrMB : < siqgur pRswid ] svXy ] pwiqswhI ] 10 ] siq sdYiv srUpu sMiq ibRiq
Awid Anwid AgwiD AjY hY ] dIin dieAw dim sMijm nYm jqMm bRiq sIsu ibRiq
Aby hY ] Awid Anwid AnIil Anwihqu Awp Adyv AByK ABY hY ] rMig n rUpu
AryK jg ird dIn dieAwl ikRpwil Bey hY ] 1 ]…
AMq : …] kivqu ] dyKE soaU drs ] sRvn sunau soaU jsu ] bolau soau kIrq kCU jo
Eucrq ho ] nwieE so nvwieE mn BwieE so lgwieE Bog prml Awey qy
cVwiein brq ho ] fMf ausYin prdKnw clq pYfY inbYTbo inpit iDAwn Dwrnw
Drq ho ] ibdumwn dyau AhM myau ho ] ieE ByE ins bwsr syv iqsu dyau kI krq
ho ] 35 ] dohrw ] ] inpt…..

h`Q ilKq nM : MS 349 h


isrlyK : suiD inbuiD - pwqSwhI 10
p`qry : 228 - 235
Akwr : 31 X 21 s.m. ilKq : 23 X 17 s.m.

67
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qry auKVy hoey hn Aqy p`qrw nM: 224 qoN bwAd p`qrw nM: 228 SurU kIqw
hoieAw hY[
AwrMB : E sRI siqgur pRswid ] AQ juiD inbuiD ilKqy gur pRswid ] pwqswhI ] 10 ]
dohrw ] sRI minmohnu jgiq gur nMid nMdin ibRj Kuil ] kopI jin blB sdw ik
pRyim Kwn BirpUir ] 1 ]…
AMq : …] svXw ] cyiq BieE qb hI gj isNG smwir pRcMfu kuvMf qnwXo ] kwn
pRmwn lo KYc kY Awn su qwn kYrn pRkop clwieE ] eykq vY Awnyk cly Euhu kI
aupmw kb BwiK sunwieE ] paun ko BC klC kC kY lY bil kI srnwgq
AwieE ] 100]

h`Q ilKq nM : MS 349 k


isrlyK : pRwx sMglI
p`qry : 236 a - 240 a
Akwr : 31 X 21 s.m. ilKq : 23 X 17 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : poQI iBjI hoeI hY [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ bwkI Awm vyrvw
pihly Anuswr hI hY [
AwrMB : ] < ] siqnwmu krqw purKu… hosI BI scu ] ] iliKqM pRWx sglI mhlw
mhlw ] 1 ] sNunu mhl kI kQw ] inrNkwr kw iDAWn guru jI bWxI bwby kw
bolxw ] pRwn ipNif kw mQMqu ] smudR ky pwir hoeI ] rwjy isaunwB swiQ kQI
qdhu bwbw pwauxu AhwrI Qw ] AqY pYVw moKw lY AwieAw ] sRI gurU Airjin kY
pws rwg Awsw ]…
AMq : …Awqmu cIn prwqmu rwqw BieAw ibdyh inrwr ] BY kEu iqAwig ABY pd
rwqw ] Awgm mhl pswrw ] Agm ingm mih jwie smwnw imiq kI imiq nhI
jwnI ] khu nwnk jbu dyhu bIcwirAw qbu aupij rhI hYrwnI ] 35 ] iDAwEu dUjw
pUrw hoAw prm qq kw ] 2 ]…

h`Q ilKq nM : MS 349 K


isrlyK : bol bcn gurU Amrdws jI ky[
p`qry : 240 - (iek pMnw)
Akwr : 31 X 21 s.m. ilKq : 23 X 17 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW nwl kwnI bdlI hoeI, ies rcnw qoN
bwAd iek pMnw 244 a KwlI hY Aqy 244 A aupr CpY ilKy hoey hn, jo A`Dy pMny
qoN vI G`t hn sqrW pRqI pMnw-19 hn [

68
AwrMB : < siqgur pRswid ] = ] bol bcn gurU Amr dws jI ky ] 1 ] AYqvwr
idn iksy kNm jwxw hovy qw drpx dyKxw ] 1 ] somvwr iksy kNm jwxw hovy qw
pwn Kwxy ] 2 ]…
AMq : …jo iksy dIvwn pws jwxw hovy qw ieEu pEuVI ilK kr isr ivc rKxI] jo
hr jn ky siq gur siq purKw ] iehu pEuVI isr ivc rKxI ] 5 ] bcn gurU
Amrdws jI kw mnxw ] mhly ] 3 ] ] DNn gurU Amr dws jI qyrI Eupmw n
jie kQ ] 6 ] 16 ] 17 ] 20 ]

h`Q ilKq nM : MS 349 g


isrlyK : myhrbwx dI sMprdw dy Sbd
lyKk : myhrbwx
p`qry : 256 a – 313 a
Akwr : 22 X 31 s.m. ilKq : 15 X 24 s.m.
vyrvw : sqrW pRqI pMnw 15
Awm vyrvw : ies ivc hyT ilKIAW rcnwvW hn: - vwr qrU jI, rwgu mwilkosu dI vwr,
jYiqisrI kI vwr mhlw pMjvw, vwr mwrU kI mhlw 5, vwr ibhwgVI kI mhlw 4[
ieh swrI k`cI bwxI hY [
AwrMB : < siq nwmu kirqw purKu inirBau inirvYr Awkwil mUiriq AjoNnI sYBM
siqguru pRswid ] vwhgurU jIau ] ] ipRQmY bMdau Awid guru dyvw ijih pRswid
pweIAY inij Byvw ]…
AMq : …] m: 3 ] mwieAw mohu gubwru hY iqis dw idsY aruvwru n pwir ] mnmuKu
AwigAWnI mhW duK pwien fuby hir nwm ivswir ] Blky auT bhu krm
kmwvh…..

h`Q ilKq nM : MS 349 G


isrlyK : Azb piqswhI Pkir kI inrdwvY mwhI ]
p`qry : 313 A – 314 a
Akwr : 31 X 21 s.m. ilKq : 23 X 17 s.m.
vyrvw : hwSIAw dovyN pwsy, do do kwlIAW lkIrW, kwlI kwnI nwl [ sqrW pRqI pMnw 313
qy 29 Aqy pMnw 314 qy 7 hn[
Awm vyrvw : pMnw nM: 313 qy iqMn cwr sqrW bwAd ivc k`tIAW hoeIAW hn[ pihlIAW
rcnwvW nwlo kwnI vI bdlI hoeI hY Aqy bwAd ivc iek pMnw KwlI hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] < ] rwgu iqlMgu ] mhlw ] 1 ] ] Ajbu piqswhI
Pkir kI inrdwvY mwhI ] qlbu Kwlk kI min sdw idgir byprvwhI ] 1 ]
rhwau ] Pkir mulKu swiDAw ihris KudI kw sulhkulu Xk swnI ] cwro dMdIey
dil Aly BieAw dauir hkwnI ] 1 ]…
AMq : …nwnkw guPqu hYrwnu hY jhW pwk swirdy ] kudrqI pwk-dr-pwk hY qksIr
bKsMdy ] 17 ]

69
h`Q ilKq nM : MS 349 |
isrlyK : hkIikiq mky kI (gosit m`ky dI)
p`qry : 316 E- 336 a
Akwr : 31X21 s.m. ilKq: 23X17 s.m.
vyrvw : sqrW pRqI pMnw 18
Awm vyrvw poQI iB`jI hoeI hY ikDry ikDry ikrm Kurdw, ilKweI suMdr, pVHn Xog hY [
iesy swKI dy ivc hI pMnw nM: 335 aupr swKI BweI milAwr dI AwauNdI hY[
pMnw nM: 332 E aupr BweI milAwr vwlI swKI Kqm ho jWdI hY [
AwrMB : < siqgurpRswid [siqgur pRswid ] ] rwgu iqlMgu ] hkIikiq mky kI ]
goisit ijsu smy bwbw qY mirdWnw mky vil gY hYin iqiq smy kI hkIkiq ilKI ]
iek idin bwbw qY mirdWnw bYTy sy Aqy mirdMwny Airdwis kIqI ] jo jI scy
pwiqswih mkw Kudwie dI jwie suxIdI hY ]…
AMq : …purKu soie jo puruKu nwrwiex ] Aaur n smsru qW kI lwiex ] nr nwrI kw
BwiK kir qwih bswiea gWau ] nw nwrI nw purKu vhu Acrju qMw kw nwau ] 2 ]
qW ey slok AwiK kir mQw tyik kir mlwru smwxw bwbw qY mrdwnw auTwhu cly ]

h`Q ilKq nM : MS 349 c


isrlyK : slok kMbIr jI kw {kbIr jI kw}
p`qry : 336 a - 338 A
Akwr : 31 X 21 s.m. ilKq : 23 X 17 s.m.
Awm vyrvw : ies rcnw ivc kwnI bdlI hoeI hY [ pMnw nM: dohry idqy hoey hn [ p`qrw nM:
339 KwlI hY [
AwrMB : sloku kbIr jI kw ] dridvMid drvysu hY bydigMd ksweI ] ikau kir CurI
clwvqy nhI pIV prweI ] ikAw bkrI ikAw gwie hY ikAw Apnw jwieAw ] sBu
kw lohU eyk hY swihbu PuirmwieAw ]…
AMq : …ipqw bcn KMfY so pwpI so pihlwdY kInw ] nrisNG rUp hoie QMm qY inksy
qwih ABY pd dInw ] pwiqbrqw jil Dr joqI sIil siq hY twrI ] jogu nwgnI
gnkw AGM mUslI qwrI ] qNU Avgq AgwD suAMwmI Asriv roDy pwvYN ] prbRhm
AbnwsI khIAY sUr khw lau gwvY ]

h`Q ilKq nM : MS 349 C


isrlyK : rwg rwmklI (myhrbwx sMprdw kI bwxI)
p`qry : 340 a - 363
Akwr : 31 X 21 s.m. ilKq : 23 X 17 s.m.
vyrvw : EhI, sqrW pRqI pMnw 18 hn[

70
Awm vyrvw : pMnw nM: 362 aupr rwg rwmklI iDAw dUjw SurU ho jWdw hY [ pMnw nM: 363 A
aupr pMjwbI - lMifAW ivc kuJ iliKAw hoieAw hY [ pMnw nM: 364,365 aupr
vI kuJ dwrU nusiKAW bwry iliKAw hY [ hwSIey ivc vI iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : < siqnwm ] rwg rwmklI ] nau nwVI dis duAwru ] cwir juguqI ] cwr
bwir AWkw iDAwau ] srIirk kw bMDyju ] iDAwau pMjvw ] nau nwrI kI jo imiq
jWnY ] ibicir ibicir ahu AwK bKwnY ] Taru Tauru kI nwiV bqWvY jw kau
Arwm idisit ho AwvY ]…
AMq : …byd kqybw pw Dro ] qRY gux kiQ ibsQwru ] ANq n pwvh pV Qky aUcw
Agm Awpwir ] chu jugI swlwhAw kImiq iknY n pwie ] so sqgurU ijn AlKu
lwKwieAw ] 5 ]

h`Q ilKq nM : MS 349 j


isrlyK : swKI sukudYiv kI
p`qry : 366 a - 372 A
Akwr : 31 X 21 s.m. ilKq : 23 X 17 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ikDry ikDry hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY[ hwSIey ivc vI iliKAw
hoieAw hY [
AwrMB : < ] siqguru pRswid ] swKI ibnY krY sukdyiv kau Bigiq prICiq rwau ]
kQw khh BigvWn kI biFau ikRisn isau Bwau ] 1 ] capWeI ] Bigiq
prICiq ibniq krY ] Bigiq Bwau ihirdY mih DrY ] hy sukudyiv prim
gurudyiv ] qumry pig kI kIjY syv ]…
AMq : …ipRiQmY guru hY ipiq Ar mwiq ] ijn qy pweIAY auqm gwiq ] Puin ijin
kNiT jnyaU pwie ] loku pNiQ ko byd bqwie ] siqgur so jo dyvY iDAwn ] AYsy
sqguru mhw mhwn ] AYsy gur kI syvw kry ] qwiqkwil Bvswgr qrY ] iqh swqo
guru kau BjIAY mIq ] ijih pRswid hoie inrml rIq ] 168 ]

h`Q ilKq nM : MS 349 J


isrlyK : swKI sNiq sudwmw isAwm kI
p`qry : 372 A - 379 E
Akwr : 31 X 21 s.m. ilKq : 23 X 17 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-20 hn[
Awm vyrvw : pMnw nM: 374 A dy SurU ivc kuJ p`qry dIAW lweInW imtIAW hoeIAW hn Aqy
iPr sudwmw - ikRSn swKI dw pRwrMB huMdw hY [
AwrMB : ] swKI ] sNiq sudwmw isAwm kI kIriq krY bnwie ] jyqI miq qyqw khY Aiq
AnMiq hir rwie ] 1 ] caupweI ] sNiq sudwmw ibnqI krY ] pRym mgn locn
jl FrY ] hir gun gwvn lgw mhwnw ] ihiq kir sunY isrI Bigvwn ]…

71
AMq : …iehu lIlw kueI sunY sunwie ] pRym Bgiq mwDv kI pwie ] ikAw gun brno
sRI BgvWn ] Aiq AnwiQ hir nwiQ nrWn ] jn inhwl mwgiqXw dwn ] Bgiq
dwn dyvh BgvWn ] 172 ] sRI sudwmw sNpUrx smwpqM ] vhgurU jI AKr soDu
pVnw BUlw bKsx sdkw sMq kw ]

h`Q ilKq nM : MS 349 \


isrlyK : swKI DrU-prlwd kI
p`qry : 379 a – 391
Akwr : 31 X 21 s.m. ilKq : 23 X 17 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : pMnw nM: 379 E dy AwrMB qy swKI DrU - Bgq Aqy prlwd dI AwauNdI hY
SurU ivc DrU - Bgq bwry pMnw 382 qy ieM\ iliKAw hY :
“siq guru pRswid-aupdys DrU Bgiq kw -”.
Aqy poQI dy AMqly pMinAW aupr pMjwbI ivc kwnI bdlky kuJ iliKAw hoieAw
hY jo ies rcnw nwl sbMDq nhIN hY [
AwrMB : < ] siq nm [nwm] ] kMwmu kRoiD ENkwru DurO Duru cildw AwieAw ] inidAw
vwd ibvwd Awip jig ijdIsu aupwieAw ] ipqw khY so pUiq n mwnY iehu bxAw
sNjogu ] Gir Bqir vyroDu auTwilAw hir nwm isKau hogu ] 1 ] …
AMq : …cwr pdwrQ DU kau imlY rqn pdwrQ kot ] sqguru Bgq Kjwnw biKisAw
kdy n AwvY qot ] 27 ] syq bND rwmysr bwxI hoeI AnUpu ] siq siq krmn
DrY pwey sq srUpu ] 28 ]

h`Q ilKq nM : MS 350


isrlyK : sRI gur iblws pwqSwhI 10
p`qry : 1 -110
Akwr : 14 X 23 s.m. ilKq : 8 X 19 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw 20 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI, p`qry ikrm Kurdw Aqy AKIrly p`qry nhIN hn[
poQI ADUrI hY [ poQI dw pihlw p`qrw juiVAw hoieAw hY [ keI pqirAW qy
hwSIey vwlI QW qy iliKAw hoieAw hY[
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ guru iblws dsm pwqswih kw Kulwsw ilKÎqy ]
do ] sgl ibGn kOaU mr qpiq AgÎwn ] guru nwnk goibMd ibnu Avr n jg
mYN AWn ] 1 ]…
AMq : …qW gurU jI aus pr ikRpw kIqI qy ikhw kuC mMg qW aus ikhw jI ieh kQw
pRis`D rhy qW gurU jI aus Gwt dw nwau hIrw Gwt riKAw ] ikhw ik ijqnW icr
ies ndI dw jl hY Aqy ijqnW icr swfIAW kQw hYNn auqnW icr qyrw nwau rhygw
hrIpiq dw puqR jo swih hY aus dy aupr pRsMn hoey iesI qrW ngInw Gwt kw pRsMg
hY iksI is`K ny ngInw cVwieAw sI aus nMU vI iehI kOq…..

72
h`Q ilKq nM : MS 351
isrlyK : swKI pwiqSwhI dsvIN jI kI (joqI joq smwvxy kI)
p`qry : 1-6 A
Akwr : 18 X 13 s.m. ilKq : 15 X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[
sqrW pRqI pMnw 9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky Ksqw [ poQI iBjI hox dy bwvjUd ilKweI pVHn Xog
Aqy sMudr hY [ ies poQI ivc dsvIN pwqswhI dy joqI joq smwvxy dI swKI hY,
ies ivc pTwx bicAW dy ktwr mwrn dw ijkr vI AwaNudw hY, bwdSwh bhwdr
Swh dw ijkr vI hY, Aqy ndyV Sihr (ngr) dw vI ipCokV ieiqhws nwl
joVidAW disAw hY [
AwrMB : < [ siqgur pRswid] swKI pwiqswhI dsvI jI kI kwrx kw] sMmqu[1765[
imqI kqk bdI pMcmI idn Awieqvwr sRI vwihgurU jI dKn ko crn Dwry ]
bhwdr swh bwdswh ky swQ Awey [ dKx ky bIc eyk gWau ndyV QI ] qhW fyrw
hoieAw swihb kw ]…
AMq : …cwr BWq kI mukq khwvY so BI qhW qy AwvY kr ] khu kpqw qMU bwr bwr mY
Cofo nwih AYsw dr ] jog Bogk sbd nw kIE vwih vwih sRI AMimRqsr ] CMd ]
piqq auDwrn krn jg mY gur Ar…..

h`Q ilKq nM : MS 352 sMgRih


isrlyK : sRI Ssrwnn ikRddM isv sdgux jwq
lyKk : nrYx isMG, inrmly
sQwn : qrnqwrn
p`qry : 3 pMny
Akwr : 10 X 15 s.m. ilKq : 9 X 12 s.m.
vyrvw : ijld gqw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : ies poQI ivc bhuq swry A`Dy A`Kr Aqy pYr ivc A`KrW dI vrqoN kIqI hY [
ilKweI sMudr poQI dI hwlq Awm krky TIk keI QwvW qy kwnI bdlI hoeI [ ivc
ivc hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : qyW ªI SNkrwX nm:] AQ sRI Ssrwnn ikRiddM isv sdguxÎwmkM mMglM] slok ]
XFI ruKy ivlisœ gMgw Bwly suDwkry DrM ] gOrWgI gOirjy Skq mhMnOim SMkrM ]…
AMq : …sYÍw ] kn nwih lgy guin gÎwn ivKy mn mqÎ BXo ipiK kY mIn mwnk ] kn
mwn n dwn krXo Dn sÎo ibRiq Bog lgI jg mo smDwnk ] kn Dwirn mudR sujog
gXo suB gwQ krI n DrI kul kwnk ] kn kwnn my qp nwih qpÎo hir Et
nwrwXx kY guru nwnk ] 1 ]

73
h`Q ilKq nM : MS 352 A
isrlyK : pscwqwps†k
lyKk : nrwXx isMG, inrmly
sQwn : qrn qwrn
p`qry : pMny 5
Akwr : 10 X 15 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw 12 hn[
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : qyW nm: < siqgur pRswid ] AQ sRI piq hir ikRq psçwqwpws†k prwrMB ]
iFg bYiT gunI nih gÎwn ghÎo gurdyv kI syv n mUl krI ] sqsMgq rMgq nwih
lgI mn kwm klol kbUl krI ] qt qIrQ nwih snwn krÎo kib nwih BgIriQ
kUl crI ] auir nwm n gXn nwih jpXo Ab Et nrwXn BUl hrI ] 1 ]…
AMq : …ieiq sRImq mhwrwj hjUrw hrI issÎyx nrwXx isMGyx kiv inRmlyn qrx
qwrx invwisnw ivricqM pscwqwp As†k suBM ] slok ] CwqRw \wlmu qwrxwrQM
syqu rv DÍwj gd vDo ] guru gRMQwiB DoXyn vMdyqM guru ArjunM ] do: ] sRI guru
Arjun dyv jn dyq pdwrQ cwr ] cwr vrxw sRm cwr mY syvih jo dr
cwr ] 1 ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 352 e


isrlyK : sRI rwm cMdrw s†k
lyKk : nrYx isMG, inrmly
sQwn : qrnqwrn
p`qry : pMny 3
Akwr : 10 X 15 s.m. ilKq : 9 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw 11
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : qyW nm: ] < siqgur pRswid ] sicdw nMd mMidrM sRI rwm cMdRM BjyhM ]AQ sRI
rwm cMdRws†k prwrMB ] nrI kIin kRIVW inj inj ind qÎwgI Drw pY suDw myv Dysy
invysM ] pRBU vyK cwrI jnw nMd kwrIX jy jwnkI sMsdw rwGvysM ] 1 ]…
AMq : … ] do: ] As†k rwGv ko pVy Bwv Bikœ auirDwir ] hir nwrwXx pd lhY
nwrwXx vpu Dwir ] 10 ] ieiq sRImq mhwrwj hjUrw hrI issÎyx nrwXx
isMGyx kiv inRmlyn qrx qwrx invwsInw ivricqM sRI rwm cMdRw As†k suBM
Bvyq ]

h`Q ilKq nM : MS 352 s


isrlyK : sRI ikRsxw stk
lyKk : nrYx isMG, inrmly
sQwn : qrn qwrn

74
p`qry : 3 pMny
Akwr : 10 X 15 s.m. ilKq : 9 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : qyW nm: < siqgur pRswid ] E sRI bRjysÍRrI v`lBwX nm: ] AQ sRI ikRsÍws†k
prwrMB: ] DrI vyxu pwxOq nO pIqvwsM su krItM Bwly ikRqo hwis cMdRM ] bny bIiQkw
kIRiVqMvwl ibRMdy Bjy Bwnu jw bl`BM ikRsÍ cMdRM ] 1 ]…
AMq : … ] do: ] ikRsx ikRsx sRI ikRsx rtu, rwDw blnB sÎwm ] nMd XSoDw nMd ko
Bij mn AwTo jwm ] 10 ] ieiq sRImq mhwrwj pMifq hjUrw hrI issÎyx
nwrwXx isMGyn kiv inRmlyn qrn invwisnw ivricqM sRI ikRs˜ws†k ikRs˜wrpx musq
]

h`Q ilKq nM : MS 352 h


isrlyK : sRImq nwnk dyv suq sRI cMdRw s†k
lyKk : nrwXx isMG, inrmly
sQwn : qrnqwrn
p`qry : 4 pMny
Akwr : 10 X 15 s.m. ilKq : 9 X 12 s.m.
vyrvw : EhI[ qkrIbn 14 sqrW iek pMny ivc hn[
Awm vyrvw : EhI, AKIrlIAW sqrW ivc kwnI bdl ky ilKIAW hoeIAW hn[
AwrMB : qyW nm: < siqgur pRswid ] E sRI pRmwqmny [ pRmwqmny ] nm: ] AQ
sRImqnwnk dyv suq sRI cMdRws†k pRwrMB ] joiq rUp AnUp BUp Bv ko aUpMijnY sRI
sukM ] BogM qÎwig su lwig Xog ibRiqXM kIno hrI nW BukM ] Awsw pwisin vwir
vwir imRg ko sMswr XwhI vdM ] vydI vMs shMs AMs guru ko sRI cMdR vMdy pdM]1]…
AMq : … ] do: ] swDu vylw kuswDu vr nwm guivMd pRswid ] qW pRyr nwrwXx hir ric
aurDir Aihlwd ] 10 ] ieiq sRImq purKoqm hjUrw hrI issyXx nwrwXx
isMGyn kiv inRmlyn qrx qwrx invwisnw swrdUl ivkRIVq ivRqyn ivricqM nwnk
suq sRI cMd inrbwx……]

h`Q ilKq nM : MS 352 k


isrlyK : Drmw Drmiv pwk pRsMsw pMck
lyKk : nrwXx isMG, inrmly
sQwn : qrn qwrn
p`qry : 2
Akwr : 10 X 15 s.m. ilKq: 9 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : EhI

75
AwrMB : < siqguru pRswid ] qyW nm: ] E sRI ibRjysvrwX nm: sRI guru BÎo nm: ]
AQ Drmw Drmiv pwk pRsMsw pMck pRwrMB: ] slok ] XsX nwiB: kMjodRvo bRhmw
iKlo jg iDRq: ]…
AMq : … ieiq sRImq pMifq hjUrw hrI issXy nrwXx isMGyn kiv inRmlyn qrx
qwrx invwsInw ivricqM prmw Drmiv pwk pMck suBM Bvyq ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 352 K


isrlyK : inRpiqnXpMck
lyKk : nrwXx isMG, inrmly
sQwn : qrn qwrn
p`qry : pMny 2
Akwr : 10 X 15 s.m. ilKq : 9 X 12 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy AKIr ivc hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : qyW nm: ] sRI sÍrwX nm: ] AQ inRpiqnX pMck pRwrMB: ] slok ] Bvwrx vysu
jnwnWX qÎlvy qMqrxy Cxy ] pwrQ gur vMiGRm jlM nwrwXx hirr Bjy ] 1 ]…
AMq : … s`jn sRiq ivBUsxo nrydRM nIiq pMck ] nwrwXx imRgRyMdkq: qrx qwrxyih
sQwiXk: ] 7 ] ieiq sRImq pMifq hjUrw hrI issÎyx nwrwXx invwisn:
ivricqM nrpiq nIiq pMck suBM Bvyq ]

h`Q ilKq nM : MS 352 g


isrlyK : sRI gurU Arjn dyv pMck
lyKk : nrwXx isMG, inrmly
sQwn : qrn qwrn
p`qry : pMny - 2
Akwr : 10 X 15 s.m. ilKq : 9 X 17 s.m.
vyrvw : EhI-sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : AKIrlIAW sqrW ivc kwnI bdlI hoeI hY Aqy hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI
hY [ hwSIey vwlI QW qy SuDqw kr ky Sbd ilKy hoey hn[ bwAd ivc iek pMnw
KwlI hY [ Aqy kwnI bdl ky AglI rcnw SurU kIqI hY[
AwrMB : qyW nm: ] sRI pwrQ guru BÎo nm: ] AQ sRI gurU Arjn dyv pMck pRwrMB: ]
gurvrjun sX drvwrMXovY Bjiq srdw ] DrmwrQ kwm moKw nYÍ sdÎo
inRlBu-insçqM ] 1 ]…
AMq : … ikRq isMh nrwXx pMck my nr pRwq smy piTnM ikRiqXy ] Xm Xwqn qsÎ
ivnws iCxM guru Dwm invws inrws BvM ] 7 ] ieiq sRImq pMifq hjUrw hrI
issÎyx nwrwXx isMhyn kiv inRmlyn qRx qwrX invwisn: ivricqM sRI gruu Arjun
dyv pMck suBM Bvyq ] = ]

76
h`Q ilKq nM : MS 352 G
isrlyK : mnmwn moickw stk pdmys hir
lyKk : nwrwXx isMG, inrmly
sQwn : qrn qwrn
p`qry : 5 pMny
Akwr : 10 X 15 s.m. ilKq: 9 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] EAM sRI rmyswX nm: ] AQ mnmwn moickws†k pdmys
hir ikRq ilKÎqy ] pUq suBO niv BUiqn mY giq punÎ pRqwp pRqwp Drw ] BUKn
BUKn jwvq qy auir BUpir BUpir sMg krw ] pwt ptWbr qMu br cwih qu cwih n
kMbr kw kprw ] sUqu jgY qib qUqu nrwXx dUq jbY iCil hY cmrw ] 1 ]…
AMq : …kwmin kwmin kwn DrY kib jwmin jwmin rwm rhY jO ] BUpr BUpr swl
nrwXx copr copr pwd DrY jO ] 8 ] ieiq sRI mnroqm hjUrw hrI isKÎyx
nwrwXx isMGyx kiv inRmlyn qrx qwrx invwisn ivricqM mnmwn moickws†k
suBM ]

h`Q ilKq nM : MS 352 |


isrlyK : hunr pMck nIqImX
lyKk : nwrwXx isMG, inrmly
sQwn : qrnqwrn
p`qry :4
Akwr : 10 X 15 s.m. ilKq : 9 X 12 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ hwSIey vwlI QW qy iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : qyW nm: ] EAM sRI nwrwXxwX nm: ] AQ hunr pMck nwrwXx isMG ikRq
ilKÎqy ] kibq ] do: ] nwrwXx auir DÎwn Dir nwrwXx hir nIq ] hunr nwm
pMck kho rwjnIiq mX mIq ] 1 ]…
AMq : … ] do: ] pMcm prm hulwis dw kIn nvIn pRbIn ] pVw nrwXx isMG ijn
rwj nIiq iqn lIn ] 7 ] ieiq sRImq pMifq hjUrw hrI isSyÎx nrwXx isMGyn
kiv inRmlyn qrx qwrx invwisnw ivricqM hunr pMck nIqImX suBM ]

h`Q ilKq nM : MS 352 c


isrlyK : sMkt ivnX pMck
lyKk : nwrwXx isMG, inrmly
sQwn : qrn qwrn
p`qry : 3
Akwr : 10 X 15 s.m. ilKq : 9 X 12 s.m.

77
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy AKIr ivc kwnI bdl ky iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] EAM sRI hir guru BÎo nm: ] AQ sMkt ivnwX pMck
prwrMBqy ] do: ] sMkt mY ivnqI krI hir guru pY hir dws ] nwrwXx hir
iliKiq hY CMd svYXw Kws ] 1 ]…
AMq : … [ do: [ jg moh smudR lihr mY bUifq jIv AnMq ] ko ko ivrly qrq hYN
ijn pir mXw BgvMq ] 7 ] ieiq sRI pMifq hjUrw hrI issyXx nwrwXx isMGyn
kiv inRmlyn qRx qwrx invwisnw ivricqM sMkt ivnX pMck suBM ]

h`Q ilKq nM : MS 352 C


isrlyK : sRI gurdyv hjUrw hrI pMck
lyKk : nwrwXx isMG, inrmly
sQwn : qrn qwrn
p`qry :3
Akwr : 10X15 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw 12-13 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy AKIr ivc fIjwien bxwieAw hoieAw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] sRI guru dyvwX nm: ] AQ sRI guru dyv hjUrw hrI pMck
ilKÎqy ] sÍYXw ] pUrx mMq inqM rdY kir hwin ikXy duK dMÍd ju BUrw ] swDn
cwir ivQwr ihRdY ijn eyk lKwX idXo inj nUrw ] nws AgÎwn pRkws ikE auir
boD vqwX khXo jg kUrw ] vMd pursoqm nIiq nrwXx sRI guru dyv ju isMG
hjUrw ] 1 ]…
AMq : … ] do: ] vMd pursoqm isMG nrwXx sRI gurudyv ju isMG hjUrw ] pMck pfY ju
pRwqXw rMick cIq lgwie ] sMick pwp ivnws hI vMick qw imit jwie ] 6 ]
ieiq sRImq pMifq gux mMifq sMq isromix sRI guru mm hjUrw hrI pMck nwrwXx
hrI ivricqy suBM ]

h`Q ilKq nM : MS 352 j


isrlyK : sqn suDwkr (sqk dohwvlI)
lyKk : nwrwXx hir
p`qry : 26
Akwr : 10 X 15 s.m. ilKq : 9 X 17 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw 12-13 hn[
Awm vyrvw : ies rcnw ivc keI QW qy kwnI bdlI hoeI hY[ ilKq vI DibAW vwlI hY Aqy
qkrIbn 104 bMd ilKy hoey hn[ AKIr ivc ilKweI aupr D`by hox kwrn spSt
nhIN hY [

78
AwrMB :E riq riq bTnBwX nm: ] AQ sœn suDwkr sqk dohwvlI sRI sr guru pwrQ
ngr invwsI nwrwXx hir ikRq ilKÎqy ] slok ] vMdy nwrwXxM dyvM nwrwXxo hir
rhM ] BuikNœ muikœ pdo jnw nmo icnMXo mhw BXM ] 1 ]…
AMq : … BUl Cmo lyKk nhI suD miq lyhu suDwr ] hir mlUk kI bynqI hir jn pY
hir bwr ] 104 ] ieiq sRImn mhwrwj hjUrw hrI isMGyx nwrwXx isMGyn kiv
inRmlyx qrn qwrx invwisnw ivricqM sœn suDwkr suBM ]

h`Q ilKq nM : MS 352 J


isrlyK : nrwXxwdnXon (vYdyv miq) isvM Xwjg cwiKlM mDym sRI swdnop rwCMkw [
lyKk : nrwXx kiv
sQwn : pwrQ ngr
p`qry :3
Akwr : 10X15 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw 12 hn[
Awm vyrvw : ilKweI DibAW vwlI hY[ bwAd do r`dI kwgj dy p`qry KwlI hn [ auqy iPr ieM\
iliKAw hoieAw hY [
ApUq pUqn pUq kir pUqs pUqj nMdw ivd dvMd pd hr nwrwXx ibRj cMdw [
AwrMB : EAM sRI nwrwXxwX nmo sœmy ] slok: ] nwrwXxwdnÎon vYdyv miq isvM ikRqy ]
Xwjg jcwiKlM mDyÎ sRI swdnÎon gCMk: ] 1 ] do: ] sRI guru pwrQ ngr myN
nwrwXx kiv kUr ] nUr nrwXx nih lKÎo nwm nrwXx kUr ] 2 ]…
AMq : … [ do: [ pr nwrI ky Bjn qY Bjiq kwm Ar kRoD ] loB moh Ahmiq nsY bsY
nrwXx boD ] XMqR qIs ] do: ] klw irqU vs pKÎ ids purwx riv rqR vyd ]
qIsw XMqR jwnu qIk sRI ipiK hr Kyd ]

h`Q ilKq nM : MS 353 sMgRih


isrlyK : bcn guivMd lokwky
lyKk : DMnw isMG, BweI
smW : sMmq 1902 (mMglvwr)
p`qry : 1 - 166
Akwr : 17 X 13 s.m. ilKq : 9 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw, auKVI hoeI, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, poQI dI
pihlI rcnw dy SurU ivc iqMn hwSIey iqMn iqMn lwl lkIrW nwl, bwkI poQI ivc
hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW ivckwr kwlI lkIr[ poQI dI hwlq SurU ivc
ikrm Kurdw (kuJ p`qry), bwAd ivc TIk[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc ds p`qry hwSIey vwly, KwlI, p`qrw nM : 1 qoN 28 A q`k,
ivckwroN ikrm Kurdw hY [ pihly pMny qy fIzweIn bixAw hoieAw hY, ilKq suMdr
hY, poQI dy AMq ivc vI ds p`qry hwSIey vwly KwlI hn Aqy kuJ Ksqw hwlq
ivc hn [

79
AwrMB : < siqgur pRswid ] bcnu guivMd lokw ky ] AsMK jIv moh mwieAw kI inMdRw
mih suqy pVy hYih ] koeI ivrlw purKu iesu inMdRw qy jwigAw hY ] jo jwigAw hY
iqs ky ihrdy mih prmysr Bjn rUpI Kyqu jMmwieAw hY ] iesu Bjn rUpI Kyq kw
Pl prmysr kw drsnu hY ] pr Bjn rUpI Kyq aUpr rwKI BlI pRkwir
cwhIqI hY […
AMq : … bhuiV ijn purKuh kw mnu jwigAw hY qy purKu sUqy BI Bjnu krqy hih ]
supny mih prmysru aun kau keI rMg idKwvqw hY ] sMquhu swiQ aunkw mylw hoqw
hY aun kY swiQ bRhm crcw krqw hY BlI pRkwir aun kw drsnu krqw hY ]221]

h`Q ilKq nM : MS 353 A


isrlyK : swKI BweI Afx jI kI
lyKk : DMnw isMG (BweI)
smW : sMmq 1902
p`qry : 166 a - 184 A
Akwr : 17 X 13 s.m. ilKq : 9 X 7 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI, ilKq suMdr, ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
hY [
AwrMB : swKI BweI Afx jI kI ] iksI swD iehu pRsn kIAw jo jI prmysru srvMg
hY ] Aru iehu jgqu ausI srvMg pwrbRhm kI lIlw hY ] so jYsw pwrbRhm Awip
hY qYsI ausu lIlw swjI hY ] qw qy lIlw rUpI jo jgqu hY iesu mih srvMg kI
srvMgqw kYsI hY ]…
AMq : … kwhy qy jo mwieAw ky pdwrQhu kw suBwau cil ibcl hoie jwvxy kw hY ] qw
qy jo pdwrQu mwieAw kw rwKIAY so mmqw ibnw hoie kir rwKIAY ] suK iesI bwq
kir hoqw hY ] Aru jau gaUAw geIAw Pyir AweIAw hih qb pRwlbD Anuswr
rwiK lIjIAih ] 3 ] 224 ]

h`Q ilKq nM : MS 353 e


isrlyK : Bgq drsn kI swKI
lyKk : DMnw isMG
smW : sMmq 1902
p`qry : 184 A - 198 A
Akwr : 17 X 13 s.m. ilKq : 11 X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw 9 hn[
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : Bgq drsn kI swKI qurI ] eyk byir Bgiq drsn ky Gir duie swD Awey
Qy ] Awgy Bgq ky Gir prswdu iqAwru sI ] Ehu prswdu Bgiq BI pwieAw qy
swDuhu BI pwieAw ] pr imsw pRswdu sI ] CoilAw kIAw pRswdIAw nwil lsI ]…

80
AMq : … kbIr mwieAw cyrI rwm kI ApnI krhu n koie ] pr kI kau ApnI khY
qwih ADk duKu hoie ] Bgiq drsn kI swKI dw Bogu pieAw ] 29 ] AKr
vwDw Gwtw soD pVHnw ] gurU gurU jpxw ] poQI pUrI hoeI mMglvwr fyF pihr idnu
rihdy ilKI BweI DMnw isMG ] imqI caudvI aunI sY qy doie poQI spUrn hoeI ] sRI
rwm jI sRI rwm jI sRI rwm jI ]

h`Q ilKq nM : MS 353 s


isrlyK : suKn sWeI lokW dy
lyKk : DMnw isMG (BweI)
smW : sMmq 1902
p`qry : 198 A - 225 A
Akwr : 17 X 13 s.m. ilKq : 11 X 8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ilKweI suMdr - fIzweIn vwlI pMny nM: 201 qoN 216 qk nUM ieauN iliKAw
hoieAw hY ik 2001 - 2016 dw BulyKw vI pY skdw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] suKn sWeI lokW dy ] iek PkIr AwKdw Awhw jo iek
idn Kjwny dby hoey auqy sq sqRW nsIhq dIAW ilKIAW hoeIAW ifTIAW mY ]
pihlw jo APsosu hY mYnMU aus AwdmI qy jo jwxdw hY mrxw scu hY Aru Ehu hsxy
Kyfxy ivic lgw hY ]…
AMq : … ieh lCx aunw sWeI lokW dw qY jo idl ivc kuJ nhI rKdy ] inrhMkwrI
hYin ] nWvw iehu jo vyly KwvNx dy Awix hwjru hMudw hY ] qW cup kir KVw rhdw
hY ] iehu inswnI grIbW dI hY ] dsvW iehu gux hY jo koeI aus vil njir krdw
hY qW auhu ijmI vl dyKdw hY ] ieh inswnI mjUbW dI hY ] 35 ]

h`Q ilKq nM : MS 353 h


isrlyK : pRICIAw gurU Arjn jI kI
lyKk : DMnw isMG (BweI)
smW : sMmq 1902
p`qry : 225 A - 241 A
Akwr : 17 X 13 s.m. ilKq : 11 X 8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] pRICw ilKI gur pRswid mhlw 5 ] pauVI ] jo jnu mn
mih icqvnI rKwvY ] so mn kw sihsw kih pRgtwvY ] gur pRswid shsw Bau
imtY ] hoie AicMq icMqw sB CutY ] mn kI duibDw sB kih sunwvY ] pRB BwvY qW
sB suK pwvY ] dUK drdu kCu nyiV n AwvY ] gur kw mMqR sdw min iDAwvY ]
ismrY nwmu nhI duKu koie ] nwnk iqsY n icqvnI hoie ] 1 ]…

81
AMq : … eyhu qyrw kwrj pRBjI Awip pUrw kIqw hY ] ieku kwrju ikAw qyry sBy hI
kwrj spUrn Bey hY ] qMU mnicMdy Plu pwvihgw ] Aru dIn dunIAw mih surKrU
hovihgw ] qyry aupir pRmysr jI sRI Bgvwn jI kI ikrpw BeI hY ] qMU Awpxy mn
mih kweI icMqw icqvnI nW kru ] jpu sRI Bgvwn jI kwrju suPlw Plygw ]36]
pRIiCAw gurU Arjn jI kI spUrn hoeI ]

h`Q ilKq nM : MS 353 k


isrlyK : Bwv rswimRq
lyKk : gulwb isMG
ilKwrI : DMnw isMG
smW : sMmq 1902
p`qry : 241 A - 280 E
Akwr : 17 X 13 s.m. ilKq : 11 X 18 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ Bwv rswimRq ilKÎqy ] svYXw ] syqu kry ijn
swgr pY sB dyvn ky duK dUr imtwey ] rwvx ky ds sIs kty su ivBIKx ky isr
CqR iPrwey ] goqm nwir auDwir krI imQlw piq ky ijn BOn suhwey ] sIX smyq
nmo iqn kO iek Awsn bYiT mhW hirKwey ] 1 ]…
AMq : … svYXw ] sq Ast dsw suB sMvq Qo puin iqRMsiq cwr Bey AiDkweI ] Gn
pUr rhy ids cwr Gny puin mMd smIr su bMUd suhweI ] sis pUrxmw rivdRwsr Qo
suB hwV smw piq kI iQq AweI ] idn qwih smwpiq gRMQ BXo hir ky pd pMkj
Byd cVweI ] 130 ] ieiq sRImq mwn isMG crx isKq gulwb isMGyn gOrI rwey
Awqmn ivricMq Bwv rswimRdM smwpqM ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 353 K


isrlyK : gIqw mhwqmu
ilKwrI : DMnw isMG (BweI)
smW : sMmq 1902
p`qry : 280 a - 383
Akwr : 17 X 13 s.m. ilKq : 11 X 8 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ gIqw mhwqmu ] eyk smY ibKY kYlws prbq aUpr
mhwdyv Aru pwrbqI kI Awps mY gosit hoeI ] qW gOrjw pwrbqI pUCY hY ] hy sRI
mhwdyv jI qum AMqhkrn mn mY iks igAwn kir pivqR ho jI ]…
AMq : … ieih gIqw skl jIAw ky aucwru krn ko pRgt krI hY ] iqs kw mhwqmu sRI
lCmI jI qo kO kihAw hY ] Avs kir gIqw jI kw pwTu krIAY ] ieiq sRI pdm

82
purwxy sqI eIsR sMbwdy auqR KMfy gIqw mhwqmy As† dso iDÎweI ] 18 ] poQI
spUrn hoeI ]

h`Q ilKq nM : MS 354 sMgRih


isrlyK : ivcwr mwlw
smW : sMmq 1726
sQwn : ipplI (kurkSyqr)
p`qry : 1-25 a
Akwr : 13 X 18 s.m. ilKq: 11 X 14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, auKVI hoeI, vKryvyN leI isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy ruK
do kwlIAW lkIrW ivckwr iek lwl lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW pRqI pMnw-10
hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc ihMdI dI mhwrnI ilKI hoeI hY [ keI QweIN kwnI bdlI hoeI
hY [ 98 qoN 158 q`k dy p`qirAW dw bwhrI iknwrw moV ky joiVAw hoieAw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] sRI gxyswie nmih ] dohrw ] dyvI mwqw swrdw sRid
ieMd smhws ] bMdo pd pMkij sdw kro sumiq pRkws ] 1 ]…mMgil dyih moih
pRwbqI ] mMgil dyih moih sRsqI ] 3 ] AQ sRI ivcwr mwlw AnwQ pRI ikRq BwKw
ilKÎqy ] dohrw ] nmo nmo sRI rwm jU siq icq AwnMd rUp ] jih jwny jgu
supin viq nsy BRim qim kUp ] 1 ]…
AMq : … sorTw ] sqRh sY CbIs sMbq mwGv mws suB ] momiq jyqikhu qIsu qyqik
bRx pRgit krI ] dohrw ] gIqw BwrQ ko mqo eykwdis kI jugiq ] Astwvkr
bisst muin kCuk AwpnI aukiq ] 43 ] ieq sRI ibcwr mwlw sMpUrn brnnM ]
iesiQq Awqmnvwn kI ]

h`Q ilKq nM : MS 354 A


isrlyK : AiDAwqm pRkws
lyKk : suKdyv
sQwn : ipplI (kurkSyqr)
smW : 1795 sMmq
p`qry : 25 a – 62 A
Akwr : 13 X 18 s.m. ilKq : 11 X 14 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < [ siqgur pRswid ] AiQ AiDAwqm pRkws ilKÎqy ] ivGn mqu ] kbXo
vwc ] svYXw ] Qvr jMg mRjIv ijqy jg BWq inBWqin ByK DRY hY ] qW mih
sqicqwnMd eyk suAwq minq pRkws kYR hY ] qW ibn jwny qY isMD sO lwgq jwny qy
gopd qul qRy hY ] bMdq qwih sdw suKdyv ju bRhm sdw sB hI qy pRy hY ] 1 ]…

83
AMq : … byd bcn isMG isMmRiq vcn kh suKdyv ibswl ] AiDAwqm pRkws qy
AiQqm pRbMs ] 227 ] sMbq sqRh sY bRK pMcwvn AsÍn mwn ] eykwds buD
igRMQ Bv sukl pC suB jwn ] 228 ] ieq sRI suKdyv ikRq AiDAwqm pRkws
msq suB msqu ]

h`Q ilKq nM : MS 354 e


isrlyK : AnBEu pRgws
lyKk : suKdyv
sQwn : EhI
p`qry : 62 A - 100 A
Akwr : 13 X 18 s.m. ilKq : 11 X 14 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < sRI gyxswie nmih ] sRI pRmwqmny nmh ] AQ AnBau pRgws ilKAqy ]
dohrw ] nmo nmo pRmwqmw Git Gt jw ko vws ] eyk Anyk ivAwpXw jl Ql
kIAw pRgws ] 1 ] nmo nmo gur dyv sMq jo aupdysY igAWn ] AMDkwr imt jwq hY
audY hoq jb Bwn ] 2 ]…
AMq : … dohrw ] qyry hI pRqwip qy Xh AnBau moh kIn ] qumrI mihmw ikAw kho
buD bkiq BeI lIn ] 11 ] ieq sRI nwrwiex isv nwQ sMbwd smwpq BÎw ]
AnBau pRkws sMpUrn BÎw ] bkqw sRoqw Awpny Awp mih Cik rihAw ] srib ko
AnMd hoie pVqw suxqw soRqw ko igXwn kI pRwpqI hoie ]

h`Q ilKq nM : MS 354 s


isrlyK : sMgRih swr
lyKk : nQw isMG
ilKwrI : kysrw isMG
smW : sMmq 1916
p`qry : 101 a – 157 a
Akwr : 13 X 18 s.m. ilKq : 11 X 14 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, AglI rcnw SurU hox qoN pihlW iek p`qrw KwlI hY [
AwrMB : < [ siqgur pRid [pRswid] AQ gRMQ sMigRh swr ilKÎqy ] dohrw ] sqicq
AwnMd rUp inq AlK AKMf Apwr ] buD swKI ivAwpk Aml skl vsq ko
swr ] 1 ] so sqgur srUp hoie skl auDwrq isK ] nmo nmo iqs crn ko dyq
igÎwn ko iBK ] 2 ]…
AMq : … dohrw ] sXwhI kwnI bRhm hY kwgd lyKxhwr ] vkqw sRoqw Awid dY sRb
bRhm inDwr ] ieq sRI sMgRh swr smwpqM ] sRI rwm rGupq kho ry mn muG
Ajwn ] sRb vyd ko Koj isv XhI DRXo ird iDXwn ] dohrw ] sMmqu 1916 [

84
mhInw kq [kqk] sudI sdI pMcmI gRMQ sMpRUn BÎw ] nQw isMG ilKweI Ar kysrw
isMG ilKI [

h`Q ilKq nM : MS 354 h


isrlyK : nwnk pRkwS
smW : sMmq 1927
sQwn : ipplI
p`qry : 1 a – 48
Akwr : 13X18 s.m. ilKq: 11X14 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, AglI rcnw SurU hox qoN pihlW do p`qry KwlI hn [
AwrMB : < siqgur pRswid] rwgu gauVI nwnk pRkwsu bhu AMg igRMQ brnqy] mhlw 1
] do ] kir jorMU pRnwm kir DrU crn pr sIsu ] nwnk qum gurdyv jI pUrn
ibsvy bIs ] 1 ] prm hMs qwrn qrn gurdyvn gurdyv ] AnBY bwxI dIjIAY
nwnk pwvY Byv ] 2 ]…
AMq : …jgids gur mokO imlY pUrn dIno Byv ] nwnk kI fMfOq hY bwrMbwr gurdyv ]
siB swDn pRnwmu kr jorMU isru inAwie kY ] eyhu dwnu moh dIjIAY Bgiq krMU icq
lwiekY ] 305 [ 350 ] sMpUrn hoieAw nwnk pRgwsu ] vwihgurU inrMjn inrMkwr
pRmwqmw dyv jI ] suBM ] poQI ilKI ipplI sMmqu 1927 ] mwG dI chu ]

h`Q ilKq nM : MS 354 k


isrlyK : igAwn srod mhlw pihlw
p`qry :6
Akwr : 13 X 18 s.m. ilKq : 11 X 14 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ies rcnw dI kwnI bdlI hoeI hY [ ies rcnw dw pihlI poQI dI rcnw nwl
koeI sbMD nhIN hY [
AwrMB : siqgur pRswid ] CMd ] rwgu rwmklI igAWn srod mhlw 1 ] prusoqm
pRmwqmw pUrn ibsÍw bIs ] 1 ] Awid purK Aibcl qMUhI qoih invwvhu sIs ]
Cr EAM isau kihq hY ACr sohM jwn inh ACr suAw swr hY qwhI ko mnmwin ]
qwhI ko min mwn rwiq idn suriq lgwvhu ] Awpw Awp ivcwr Avr nhI sIs
invwvhu ] 3 ]…
AMq : …kY bwvO kY dwhno jo koeI pUrn hoie ] pUCY pUrn Er hI kwrj pUrn soie ]
brs eyk ko Pl khY qq mq jWnY soie ] kwls mo soeI lKy buro Blo jg
hoie ] 51 ]

h`Q ilKq nM : MS 355


isrlyK : ivsn purwx

85
lyKk : gMfw isMG (BweI)
smW : bbyl
p`qry : 1 – 175
Akwr : 24 X 15 s.m. ilKq : 20 X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kwgj auKiVAw hoieAw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIey qoN
bgYr[ sqrW pRqI pMnw 12 hn[
Awm vyrvw : poQI QoVI iBjI hoeI hY poQI dy SurU ivc Aqy AKIr ivc iek-iek, do-do
p`qry Ksqw hwlq ivc hn [
AwrMB : < su AsR sRI gxysw nm: ] AQ ivsn purwx ilKÎqy ] prwsro vwc ]
prwsr mYqRo ko khy hY ik hy mYqRo iehu joqu sRy kho hO aupdys so AMimRq smwn hY ]
so mn ky pwqR so pIau Ar jo nwrwiex qy iBMn hY iqs kw iqAwg kr ]…
AMq : …hY mYqRy qMU BI rwjy sqbRq kI inAweI Ar Awqm drsI kI inAweI srUp ivKy
lIn ho ] mYqRy khw hy… mY ho qO lIn iks ivKy hovau ] mY Awp so Awp muq srUp
ho ] myry ivKy bMD mukq kI klpnw nhI Avwc dsw hO ] AYsy kr kr qMU nI BXw
] jo vcn kI smweI nhI srUp ivKy mYqRy srUp lIn BXw ] ie [ ieiq ] sRI
ivspurwxY vydWq pRkrxo prwsr sMbwd smwpqM ] ilKI BweI gMfw isMG bbyl
ivc ] soD pVnI [

h`Q ilKq nM : MS 356


isrlyK : ivcwr swgr tIkw
p`qry : 1 A – 356 A
Akwr : 15 X 23 s.m. ilKq: 9.5 X 17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, auKVI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy
ruK lwl lkIrW dw hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI, ijld qy bRws rMg dw pYcvrk, AwrMB ivc pMj ibnW
hwSIAw Aqy do hwSIey vwly p`qry, AMq ivc iek hwSIey vwlw Aqy do ibnHW hwSIAw
p`qry KwlI hn [ ikqy-ikqy hwSIey ivc ilKq, p`qrw nM 229 qoN bwAd 230 nM
nhIN iliKAw, Aqy do p`qirAW qy 231 iliKAw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] sRI gxyswX nm: ] AQ ivcwr swgr igRMQ ilKXqy ]
AQ vsqU inrdys rUp mMgl ] dohrw ] jo suK inqÎ pRkws ivBu nwmu rUp AwDwru
miq n lXY ijh miq so mY suD Apwr ] 1…
AMq : …gÎWnI mukiq ibdyih jW sY hoX AByd ] dwdU rUp so jWih bKWnq byd
]111] nwm rUp vÎiBdwr mY Anugq eyk AnUp ] dwdU pd ko lCÎ hYA s`iq
BWq ipRX rUp ] 112 ] ieiq sRI ibcwr swgry jIvn mukiq ibdyh mukiq brxnM
nwm spqm sq rMg ] 7 ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 357 sMgRih


isrlyK : igAwn srod (mh`lw 1)

86
smW : sMmq 1928 Awisn sudI 6 mMglvwr
p`qry : 1 A-30 a
Akwr : 18 X 14 s.m. ilKq : 13 X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw - auKVI hoeI Aqy Ksqw hwlq ivc, isAwhI kwlI vKryvyN leI
lwl[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKweI suMdr[ keI QweI hwSIey vwlI QW qy
fIzweIn bxwky suMdr FMg nwl iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] rwg rwmklI igAwn srod mhlw 1 ] purKoqm
prmwqmw pUrn ibsvw bIs ] Awid purK Aibcl quhI qoih nvwv sIs ] 1 ]
EAM ACr khq ho sohM ACr jwn ] inh ACr sNvwswr ihq qwhIN ko mn
Awn ]2]…
AMq : …jog jugiq hir Bgiq kir bRhm gÎwn idRV kir gho ] Awqm qq ibcwir
kY Aj pw mY mn sm rho ] 237 ] ieiq sRI igAwn srodY mwlw mMqRy sRI gurU
nwnk dws jI ibricqy gRMQ sMpUrxM ] pVMqy sunMqy gunMqy moK mukiq lhMqy sRI gurU
jI ky crx pwdukw nmsqy nmsqy ]

h`Q ilKq nM : MS 357 A


isrlyK : sRI srodY slok
smW : sMmq 1928
p`qry : 30 A - 32 a
Akwr : 18 X14 s.m. ilKq : 13 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : pMnw nM: 32 A KwlI CifAw hoieAw hY[ Aqy iPr rcnw SurU kIqI hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] slok [ EAMkwr jw idn nhI nih mwXw ibsqwr ] sNun
nhI Ajpwn hI kOn bsqu hY swr ] 1 ] EAMkwr inrMkwr hY pwrbRhm ko mUl ]
Aibgq Agm Apwr hY nhI qq AsQUl ] 2 ]…
AMq : …inrwkwr Awkwr sB inrgun AOgunvMq ] hY nwhI so jwn lY nwnk ieE
BgvMq ] 16 ] jIau nwm sohMgm hY ins idn Ajpw hoie] Ajpw my Ajpw lKY
gur gm Byd bqwvy koie ] 17 ] ieiq sRI srodY slok smwpq: ]

h`Q ilKq nM : MS 357 e


isrlyK : gXwn srodY
smW : sMmq 1928
p`qry : 1 - 40 A
Akwr : 18 X 14 s.m. ilKq : 13 X 10 s.m.
vyrvw : sqrW pRqI pMnw - 8, pr AKIrly pMny aupr sqrW 11 hn[
Awm vyrvw : kcI bwxI nwl dohrw Aqy cOpweI 54 q`k kIqI hoeI hY [ poQI dI hwlq Awm
krky TIk TIk hY [ rcnw Kqm krn auprMq iek pMnw KwlI CifAw hoieAw hY [

87
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ gÎwn srody ilKÎqy ] dohrw [ pRQm crn gur bMid
kY suimro pwv nwm ] AlK dws suK dyq jn mohn krq pRnwm ] 1 ] jg swgr
gMBIr Aiq mohn rMg auqMg ] kul mrjwdw kUl ibibs 23 lC nih
pMg ] 2 ]…
AMq : …cOpeI ] jo svr bhY jugl eyk rIq ] krI n kwj jwin prqIq ] ikMbw kUr
som ikn hoie ] inhPl jwie krY jo koie ] ieiq suBw suB bwmd iCn svr
ibcwr sMpUrnM ] smsœ suB msqU ]

h`Q ilKq nM : MS 357 s


lyKk : jog mIj mMqR kw
smW : sMmq 1928
p`qry : 1 - 20
Akwr : 18 X 14 s.m. ilKq : 13 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [
Awm vyrvw : rcnw dy SurU ivc “jog mIj mMqR kw iDAwv rwg rwmklI mhlw 1” ieM\
jwpdw hY ieh kcI bwxI mh`lw pihlw nwl joVI hoeI hY jo ik pMnw nM: 20 aupr
jwky smwpq ho jWdI hY [ poQI ivc hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY Aqy AMq
ivc iek pMnw KwlI CifAw hoieAw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] jog mIj [bIj] mMqR kw iDAwv rwg rwmklI
mhlw ] 1 ] slok ] sRI ikRsn jI kI AwgÎw dyv ibRj Byd bqwie ] soeI krqw
dyv soeI prmwqmw dyv khwie ] pauVI ] EAM bIj mMqR kwie hY ibcwr ] qwkw
AMqu n pwrwvwr ] srb Drm kw mUl eyh kIAw ] jhW pwr bRhm ny vwsw
lIAw ]…
AMq : …cwr byd pFy muKwgr mwhI ] Aru Awqm prAwqm ko jwnY nwhI ] soaU purK
sUkr khwhIN ] iPir jonI Awvih jWhI ] ieh eyqI ADÎwv khWhI ] nwnk
Awqm bRhm Gt mwih smwhI ] 81 ] ieiq sRI bIj mMqR kw iDAwau smwpqM ]

h`Q ilKq nM : MS 357 h


isrlyK : sRI rqn jog
smW : sMmq 1928
p`qry : 1 A – 16 A
Akwr : 18 X 14 s.m. ilKq : 13 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [
Awm vyrvw : rcnw dy SurU ivc iek pMnw [ Aqy AKIr ivc iek pMnw KwlI hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] sRI rqn ilKÎqy ] cOpweI ] pRQmih bMdO Awid
gurdyvw ] ijh pRswd pwey inj Byvw ] Awid dyv siqgur suAwmI ] srb BUq mo
AMqr jwmI ] Agm Agocr lKw nw jweI ] khN qy aupjY khW smweI ] qw ko
Kojih dws muinMdr ] jqI jMgm sMnXwsI joigMdr ]…

88
AMq : …Awqm qq dyh mwih bqwXw ] iBMn iBMn kY pRgt sunwXw ] jo smJY iqs rhy
n sMkw ] BWvY sunY rwjw ik rMkw ] smuiJ ibcwir jo krnI kreI ] gur pRswid
kbhI nih mreI ] dohw ] Awid AMq mD jog kI brnq brin n jwie ] mnsw
bwcw kr mnw jog jugiq inj swie ] 20 ] ieiq rqn jog sMpUrnM ]

h`Q ilKq nM : MS 357 k


isrlyK : hwV mwlw isv pwrbqI sMbwd
smW : sMmq 1928
p`qry : 1 A– 40 a
Akwr : 18X14 s.m. ilKq: 13X10 s.m.
vyrvw : EhI [
Awm vyrvw : rcnw dy SurU ivc iek pMnw KwlI Aqy rcnw dy AMq ivc iqMn p`qry KwlI hn [
poQI ikDry ikDry ikrm Kurdw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ gRMQ hwV mwlw isv pwrbqI sMbwd ilKÎqy ]dohw]
jyiqk bwr nw siq qum jnmyhu qyiqk bwr ] qyqy jnm kI qum Bwrjw sunhu qq
bIcwr ] 1 ] cOpweI ] ieh suin dybI auTI irsweI ] hmro bcn sunhu
isvrweI ] hm mryN qum jIAhu kwhy ] ieh kwrn khhu moih pwhy ]…
AMq : …jo puCÎO so khw bKwnI ] AsiQr mn Ab krhu BvwnI ] inscY moir bcn
suB jwnI ] dohw ] hwV mwlw ieh gRMQ hY isv skqI sMbwd ] jo nr DÎwn
lgwie hY qwih n hoie ibKwd ] 61 ] ieiq sRI hwV mwlw sMpUrnM ]

h`Q ilKq nM : MS 357 K


isrlyK : rqn mwlw
smW : sMmq 1928
p`qry : 1A –8A
Akwr : 18 X 14 s.m. ilKq : 13 X 10 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : rcnw dy SurU ivc kuJ pMny KwlI, bwAd ivc rcnw SurU hoeI hY Aqy rwg
rwmklI mh`lw 1 pr bwAd ivc k`t ky aupr ‘rqnmwlw’ iliKAw hoieAw [
rcnw dy AMq ivc iliKAw hY : “rqnmwlw dw SuD auqwrw kIqw igrMQ kw sMbq
1928 Awisn sudI 6 mMglvwr ko ilKw sM - 1 ies qoN ieM\ jwpdw hY ik ieh
rcnw iksy hor gRMQ dw auqwrw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] rwg rwmklI rqn mwlw mhlw 1 ] Awsn swiD
inrwlm rhY ] pMc qq kw ingRh ghY ] QoVI inMdRw Alp AhwrI ] swDk ipMf
sdw ibcwrI ] jq sq sMjm suriq ibcKx ] nwnk khYN jog ky lKx ] 1 ]…
AMq : …bYrwgI so jo bYmih AwvY ] isv ky Awgy skiq invwvY ] isv skiq ky krm
krY ] Ajr vsqu Agocr jrY ] qwms iqsnw mn mY iqAwgI ] nwnk khY soeI

89
bYrwgI ] 25 ] rqn mwlw suD auqwr kIqw igrMQ kw ] sNbq 1928 Awisn
sudI 6 mMglvwr ko ilKwsM ]

h`Q ilKq nM : MS 358 sMgRih


isrlyK : vYrwg pRkrx
p`qry : 1 A – 242 A
Akwr : 10 X 15 s.m. ilKq: 6X11.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, cupwsIN pMj lkIrW ( do
lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW, ivc motI pIlI lkIr dw hwSIAw hY[ sqrW
pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI, poQI dy AwrMB qy cwr Aqy AMq qy iqMn ibnW hwSIAw p`qry
KwlI, p`qrw nM 243 E Aqy 405 A KwlI hn [
AwrMB : < siqgur pRswid ] EAM sRI prmwqmwey nmh ] AQ vYrwg pRkrx isMimRq
BwKw ilKqy ] siq icq AwnMd rUp jo Awqmw hY iqs kau nmskwru hY ] kYsw hY
siq icq AwnMd rUp jo Awqmw khq hY ]…
AMq : …khxy mwqR sIGR hI ies kau igAwn hovYgw ] Ar hm jo sB hI bYTy hY hmwry
ividmwn ies kO igAwn nw hovYgw ] qau jwxIAY jo hm sB hI murk bYTy
hih ] 28 ] ieiq sRI vYrwg pRkrxy moC aupwie nwm srgh ] 28 ] pRQm
pRkrxy smwpqM ] suBM ]

h`Q ilKq nM : MS 358 A


isrlyK : moC pRkrx
p`qry : 243 A – 405
Akwr : 10 X 15 s.m. ilKq: 6X11.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ moC pRkrx ilKqy ] bwlmIko vwc ] hy swD ieh jo
bcn hY so prm pwvn hY ] Aru kilAwx ky krqw hY ] ienhu ibKy pRIq krxI
sRvx kI ] qb aupjqI hY ] jb bfy puMn bhuqy jnmo ky eykTy Awn hoqy hY ]…
AMq : …qW qy ies moC apwie swsqR kw BlI pRkwr AiBAwsu krhu ] ieiq sRI mmoC
pRkrxy inrxy smwpqM nwmu srgh ] 18 ] duqIAw pRkrx smwpqM ] dohrw ]
aupmw swDU sMg kI mo pih khI nw jwey ] jb swDU kau syvIAY qb hir krq
shwie ] 2 ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 358 e


isrlyK : suKmnI mhlw pMjvW
lyKk : gurU Arjn dyv
p`qry : 96

90
Akwr : 10 X 15 s.m. ilKq: 6X11.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] rwg gauVI mhlw 5 ] sloku ] Awid gurey nmh ]
jugwid gurey nmh ] siq gurey nmh ] sRI gurdyvey nmh ] 1 ]…
AMq : … ijsu min bsY sunY lwie pRIiq ] iqs jn AwvY hir pRB cIiq ] jnm mrn
qwkw dUKu invwrY ] dulB dyh qqkwl auDwrY ] inrml soBw AMimRq qwkI bwnI ]
eyku nwmu mn mwih smwnI ] dUK rog ibnsy BY Brm ] swD nwm inrml qwky
krm ] sB qy aUc qwkI soBw bnI ] nwnk iehu guix nwm suKmnI ]8]24]=]

h`Q ilKq nM : MS 359 sMgRih


isrlyK : igAwn rqnwvlI dI vwr tIkw
lyKk : mnI isMG, BweI
ilKwrI : tIkwkwr Bjnw nMd
smW : sMmq 1909
p`qry : 1 – 432
Akwr : 20 X 23 s.m. ilKq : 14 X 17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIey qoN bgYr, poQI dI
hwlq suMdr [ ilKq suMdr [ sqrW pRqI pMnw 14 hn[
Awm vyrvw : pMnw nM: 432 ‘a’ aupr ilKwrI bwry, sMmq bwry Aqy tIkwkwr - Aqy Asl poQI
bwry AMq qy fIjweIn bxw ky iliKAw hoieAw hY [ fIzweIn bxw ky tIkwkwr
Bjn nMd bwry iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : < sRI siqnwm krqw purK… gur pRswid ] nwm sB dyvW dw dyv hY ] koeI
dyvI nU mnwvdw hY ] koeI isv nU koeI gxys nU koeI hor dyviqAW nU gurU ky isK
siqnwm nU ArwDdy hYn ] iqs kir sB ivGn nws hoey hYn qw qy siqnwm kw
mMglwcrn Awid riKAw hY …
AMq : … ieiq sRI igAwn rqnwvlI dI vwr sRI gurU nwn [nwnk] kI jnm swKI pVMqy
sunMqy gunMqy ibcwrMqy moK mukiq lhMqy sRI gurU jI ky crx pwdukw nmsqy nmsqy
nmsqy suB sMbq 1909 sRwvx sukl BjnwnMd ky BUl ko bKs lyhu gurdyv ]
ikRpw kry jW AwpxI sBy bqwvY Byv ] sRI vwhgurU jI shwie ]

h`Q ilKq nM : MS 359 A


isrlyK : lGu Kt swsqR
smW : sMmq 1909
p`qry : 432 - 434 a
Akwr : 20 X 23 s.m. ilKq : 14 X 17 s.m.
vyrvw : isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-14 hn[

91
Awm vyrvw : poQI dy AKIrly pMny iBjy hoey hn [ AKIr ivc fIjweIn bxwieAw hoieAw hY [
ilKq suMdr hY [ AKIr ivc iek p`qrw KwlI CifAw hoieAw hY [
AwrMB : < sRI siqgurU pRswid ] AQ lGu Kt swsqR il. EAM Awqm ko kIjY pRxwm ]
jw kI mihmw icqGn rwm ] cwr byd Kq swsqR Bey ] ApnI mihmw mY inrmey
] mImMws ibsyKk jwnO ] Kt swsqR Kt drsn jwno ] AnMq skiq miq hY
AibnwsI ] sohM blI srb pRkwsI ]
AMq : … Kt swsqR kwrx krq bIcwr ] inq bIcwr eyhI mq swr ] jYsy eyko
gwvnhwr ] rwg rwgnI bhu ibsQwr ] gwvnhwry ky mn BwvY ] rIJ rIJ soeI
Pun gwvY ] ibD inKyD kvn pY khIey ] jb eykih gwvnhwrw lhIey ] vlI srb
mq pUrx eyk ] Apny BwvY Bey Anyk ] 1 ] ieiq sRI lGuKt swsqR sMpUrxmu ]
dohrw ] AKr mWqR jy BUl ky qum hI lyhu suDwr ] hm ko dos n dIijE hm iKx
iKx BUlnhwr ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 360


isrlyK : jnm pqRI bwby jI kI
lyKk : pYVy mOKy
ilKwrI : gurU AMgd dyv
smW : sMmq 1582 (1812 sMmq AMqly pMny qy )
p`qry : 1 - 374
Akwr : 15 X 23 s.m. ilKq : 12 X 20 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw-auKVI hoeI isAwhI kwlI vKryvNy leI lwl, hwSIey qoN
bgYr[ sqrW pRqI pMnw 15 hn[
Awm vyrvw : swrI poQI ivc hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ sMmq bwry qqkry Aqy SurU
ivc 1582 sMmq iliKAw hoieAw hY[ pr AMq ivc sMmq 1512 iliKAw hoieAw
hY pMnw nM: 53 A qy sMmq 1545 iliKAw hoieAw hY [ poQI dy SurU ivc qqkrw
idqw hoieAw hY Aqy bwAd ivc do p`qry KwlI Cf ky rcnw SurU kIqI hoeI hY [
AwrMB : < sRI siqgur pRswid ] jnm pqRI bwby jI kI ] sMbq 1582 ] pMdRh sY
bYAwsIAw imqI vYswK sudI 5 ] pMcmI poQI ilKI pYVy moKy sulqwnpur ky Kqryty
gurU AMgd ilKvweI pYVy ilKI muKwsq bwly sMDU jtyty kI rwie Boie dI
qlvMfIAhu AwieAw hw ]…
AMq : … eyhu sbdu qlvMfI hoieAw Awhw ] gurU pRswid poQI ilKI sMpUrn gurU sMgiq
jI kw jwck ] sMmq 1812 ] imqI jyTI sudI 11 ] eykwdsI bolhu BweI
vwhgurU ] BuilAw cuikAw bKs lYxw ]

h`Q ilKq nM : MS 361


isrlyK : sRI rwm cir`qR mwns (qulsI rmwiex)
p`qry : v`K v`K kWf dy vK vK pMny idqy hoey hn [
Akwr : 25 X 17 s.m. ilKq : 19 X 11 s.m.

92
vyrvw : ijld g`qw auKVI hoeI, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ ilKweI suMdr[sqrW
pRqI pMnw 15 hn[
Awm vyrvw : swrI poQI dI rcnw nUM v`K v`K kWfW ivc vMifAw hoieAw hY[ p`qrw nM: vI
v`K v`K idqy hoey hn Aqy hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKweI suMdr hY,
pr keI QweIN D`by pey hoey hn [ pihly kWfW qy sRI rwm cirqR mwns nwl SurU
Aqy AiDAwey Anuswr (kWf Anuswr Kqm kIqy hn) Aqy AKIr dy kWf ivc
bwlmIk rmwXx nwl SurU krky - AMq ivc ieM\ iliKAw hoieAw hY :
“ ieiq sRI rwm cirqR mwnsy skl kil kluiK ivDÍMsny auqr kWf Bikœ pRgws
smwpqM ”
AwrMB : < siqgurU pRswid ] sRI gxyswX nm: ] sRsÍqIXy nm: ] rwm cMdwX nm: ]
vrxw nwm rQ sMGwnW rswnW CMd swmip ] mglw nW ckr qwrO bMdy bwxI
ivnwXkO ] 1 ] BvwnI sMkrO bMdy sRDw ivsÍws rUpxO ] Xw BXW ibnw n psXNiq
isDW sÍWq sQmI sÍrM ] 2 ]…
AMq : … pnÎM pwp hrM sdw isv krM ibgÎwn Bkiq pRdM ] mwXw moh mlwp hMsu
ibNslM pRym bupUrM suBM ] sRI mdRwm cirqR mwns imdMBk qÎwvgwhMiqXy ] qy sMswr
pqMg Gor ikrxY rd huÎMiqno mwnvw : ] 2 ] ieiq sRI rwm cirqR mwnsy skl
kil kluiK ivDMÍsny au~qr kWf Bikœ pRmws smwpqM ] 1 ] spqm sopwn
smwpqM ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 362 sMgRih


isrlyK : kivqw - SbdwrQ
p`qry : 2 a - 20 A
Akwr : 13 X 11 s.m. ilKq : 8 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIn, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW Aqy do do lwl brIk lkIrW nwl hY[ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr hY rcnw dy ies Bwg ivc SbdwrQ - (Sbd ArQ) kIqy hoey hn
ijhVy ik bhuq suc`jy FMg nwl ilKy hoey hn [ pihlw pMnw iBijAw hox kwrn
D`by pey hoey hn[ keI QwvW qy pMny A`Dy A`Dy KwlI C`fy hoey hn Aqy sqrW ivc
Prk hY, ikDry 5 Aqy ikDry 7 sqrW hn [ Sbd-ArQ ivc kwnI bdlI hoeI
hY [ rcnw dy SurU ivc iek iek pMnw nhIN hY, Aqy rcnw vI ADUrI hY[ pMnw nM:2
qoN poQI SurU huMdI hY [
AwrMB : …..q pRym mn swQ ] 5 ] surpiq bwhn irp gurU qw Bojn pq qwqw ] qw
Arpq nI sMglY hir Bju hYÍ kuslwqw ] 6 ]…
AMq : …dohrw ] ibpq prY jo iQr rhY soeI pIRq prvWn ] cqurn kI iCn iCn
AiDk pRIiq rIq kI bWn ] 80 ] dohrw ] ibrCw qum Pl PUlIE hrIE BrIE
nIq ] pMCI dyq AsI hY suno mIq dY cIq ] 81 ] smwpqM ]

93
h`Q ilKq nM : MS 362 A
isrlyK : mwJy dIAW j`tIAW, kibq
p`qry : 21 A - 25 A
Akwr : 13 X 11 s.m. ilKq : 8 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, ilKweI suMdr[ sqrW pRqI pMnw 8
hn [
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk, ilKweI KuS^q hY[ keI QwvW qy fIzweIn
bxwey hoey hn Aqy keI QwvW qy ivc ivc iek-iek pMnw KwlI C`ifAw hoieAw
hY[ kivqw ivc ies sMgRih dI rcnw kIqI hoeI hY [
AwrMB : < siqgurU pRswid ] kibqu ] qIKy nYn su`D swP sWg AOsro hI jYsy Kwie
jwiq A`KIAw klyjy bIc A`tIAw ] gol gol gwln pY gfq jIau Juk rhY bl
Kwie rhY mWg pr ptIAw ] rUp rs rwj mY rsIlI BrI qwby muK qy in`ks k`s
lyq hI ey PtIAw ] jom BrI jos BrI jwhr jmwl BrI jybdwr jg mgY mwJy
dIAW jtIAW ] 1 ]…
AMq : … vuTey nI mwey mY qw gwlIvw nMU dy n skw colI h`Q Gq sWnU ku`c Qo auTwaudw
] gokl dy vwsI qusI jwie ky jrUr kho pqx qo CoifAw swQo vqn
Cfwaudw ] 8 ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 362 e


isrlyK : kwibq
p`qry : 26 a - 28 A
Akwr : 13 X 11 s.m. ilKq : 8 X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr pMnw nM: 26 Aqy iqMn p`qry hor bgYr nM: qoN KwlI C`fy hoey hn[
Aqy AKIr ivc pMjwbI ivc rokVI BweI ikRpwl isMG dw hvwlw id`qw hoieAw hY
Aqy pYnisl nwl sMmq 1843 cyq sudI iliKAw hoieAw[ ies imqI dw rcnw nwl
koeI sbMD nhIN hY [ poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY[
AwrMB : kibqu ] iGRq ibnu Bojn ijau pMQ ibnu swQI ijau dl ibnu hwQI ijau dwrU ibn
bwn hY ] ris ris rIq ibnu imqR pRqIq ibnu ibXwh kwrj gIq ibnu Awdr ibnu
dwn hY ] kUp ijau pwnI ibnu kib ijau bwnIN ibnu rwvr ijau rwnI ibnu suGr
ibnu qwn hY ] jrd ijau kysr ibnu muiK ijau bysr ibnu ipAwrI ibnu rYin ijau
supwrI ibnu pwn hY ] 10 ]…
AMq : … pRym ibnw nr jgq jo so hY psU smwn ] pRymI Awey jgq mY Dn jn imqr
jwn ] 16 ]

h`Q ilKq nM : MS 363 sMgRih


isrlyK : kyril pRSn joiqs
lyKk : nwrwXx isMG, sMq

94
ilKwrI : mlUk isMG
sQwn : qrn qwrn
smW : sMmq 1957
p`qry : 1- 6 a
Akwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 15 X 18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw auKVI, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, poQI dI hwlq Ksqw[sqrW
pRqI pMnw 14 hn[
Awm vyrvw : poQI dI ies rcnw ivc kwnI bdlI hoeI hY [ p`qry auKVy hoey hn Aqy
hwSIey vwlI jgw qy iliKAw hoieAw hY [ rcnw dy SurU ivc ieM\ iliKAw hoieAw
hY: “< siqgur pRswid AQ kyril pRSn joiqS mq BwKw ilKXqy”[ ies qoN
Agly pMny qy kuJ hor rcnw bwry iliKAw hY jo pUrI nhIN hY Aqy bwAd ivc A`Dy
qoN izAwdw pMnw KwlI hY, qy iPr iqMn pMny KwlI hn [ kwgz Ksqw hwlq ivc
hY [
AwrMB : AQ ivvwr pRsn ] do: ] ivKm gRhY gq sis kvI qnGr vie gRh pyKw ]
iqMnr kO iqRXw lwB hYÍ smGr qRIvr dyK ]…
AMq : …AQ dÍwds rwsI sy AMg pRCn ] ieiq sRImq pMifq hjUrw hrI isKyÎx
nwrwXx isMGyn kiv inRmyln qrn qwrn invwisnw ivricqM kyril joiqs mq
BwKw sMgRh suBM ] = [

h`Q ilKq nM : MS 363 A


isrlyK : vwr DMny Bgq kI
lyKk : nwrwXx isMG, sMq
ilKwrI : mlUk isMG
sQwn : qrn qwrn
smW : sMmq 1957
p`qry : 1-4
Akwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 15 X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw 11 hn[
Awm vyrvw : pihlI rcnw nwloN kwnI bdlI hoeI hY [ pMinAW aupr pMnw nMbr AMkq nhIN
hn[ ieM\ pRqIq huMdw hY ik ieh ih`sw iksy hor poQI nwloN ilAw igAw hY[
AwrMB : < siqguru pRswid ] AQ vwr DMny Bgq kI ilKÎqy ] DMny dw hir isau bfw
snyhu ] pwr bRhm pUrn prmysvr inhjl jwkI syv ]…
AMq : … gorK nO mwiCMd qrwXw DMny guru qrwXw ] dws gurU kI crxI l`gw j`s byd
purwnI gwXw “ DMny kI vwr ieqI ] dsqKœ sMq nwrwXx isMG qrn qwrn
invwsI ] sMmq 1957 ] ivswKI vdI 10 ko poQI CpwhI BweI mlUk isMG
ihqwrQ ilKI 0 0 rwm sRI sq shwie ]

95
h`Q ilKq nM : MS 363 e
isrlyK : iKAwl joq sjn mlg nk
lyKk : nwrwXx isMG, sMq
ilKwrI : mlUk isMG
sQwn : qrn qwrn
smW : sMmq 1957
p`qry : 1-3
Akwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 15 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw 11 hn[
Awm vyrvw : iehrcnw joiqs nwl sbMiDq hY [ ies qoN bwAd dI rcnw iesy pMny qy SurU
huMdI hY[
AwrMB : < siqguru pRswid ] AQ iKAwl joqs jnm lgn kQnM ] BUq Biv`K
vrqmwn jo qIn kwl vq lwqw hY ] joiq swsqR siB swsR isromx ibnw Bwg nhIN
Awqw hY […
AMq : … mIn lgn ky suq kw jInw imRq lok mY mhW kTn ] nhIN iksI kw dos krm
Pl Apny nr pwqw hY ] joiq swsR siq swsR isromix ibnw Bwg nhIN Awqw
hY ] 3 ]

h`Q ilKq nM : MS 363 s


isrlyK : kibqw hunr
lyKk : nwrwXx isMG, sMq
ilKwrI : mlUk isMG
sQwn : qrn qwrn
smW : 1957 sMmq
p`qry : ku`l pMny 6
Akwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 15 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI lwl, hwSIey qoN bgYr sqrW pRqI pMnw 11 hn[
Awm vyrvw : poQI dI ieh rcnw lwl isAwhI nwl SurU kIqI hoeI hY[ pihly kuJ p`qirAW
qy ilKq lwl isAwhI nwl kIqI hoeI hY Aqy bwAd ivc kwlI isAwhI nwl
kIqI hoeI hY [ ivc ivc kwnI vI bdlI hoeI hY [ ilKq vI ikDry ikDry DibAW
vwlI hY pr pVHn Xog hY Aqy spSt hY [ ikDry ikDry kwlI kwnI nwl suDweI
krky iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : < siqguru pRswid ] kibq ] hunr ky qwn mwn pwie inRp dÍwrn mY hunr so
hwkm ho hukm kmweIXy ]…
AMq : … hunr ivhIn hir pwien nrYn isMhu nr hmyNS qW qy aur mwihlXweIXy ]

h`Q ilKq nM : MS 363 h


isrlyK : grgwrX ‘joiqs swr’ (ivcwr BwKw)

96
lyKk : nwrwXx isMG, sMq
ilKwrI : mlUk isMG
sQwn : qrn qwrn
smW : sMmq 1957
p`qry : qkrIbn 12 p`qry
Akwr : 17 X 10 s.m. ilKq: 15 X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw 14 hn[
Awm vyrvw : ies rcnw ivc joiqS swr, pRsn ivcwr BwKw dw vrxn hY [ SurU ivc pMnw
nM: 1 id`qw hoieAw hY Aqy bwAd ivc pMnw nM: AMikq nhIN kIqw [ AQ grgwrX
joiqS swr [
AwrMB : < siqguru pRswid ] AQ gur gwrX joiqS swr suBwsB pRs˜ Pl ivcwr BwKw
ilKXqy ] dohw ] swrd gnpiq hir ibDI hr siB pwd mnwie ]…
AMq : … dyKu inswnI qRIkI bwq ] pr dyvI pUjn kr ivKXwq ] XWqy ivGn ivnwsn
hoie ] ArQI sMsw kro n koie ] 16 ]

h`Q ilKq nM : MS 364


isrlyK : kwdysI (iekwdsI mhwqm)
lyKk : invwhU rwmu
p`qry : 1 - 191
Akwr : 17 X 9 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw k`pVw, auKVI hoeI, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, poQI dI hwlq
bhuq mwVI hY [ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : p`qrw nM: 149 qoN bwAd poQI dI hwlq bhuq Ksqw-keI QWvW qoN DuAWKI hoeI-
iBjI hoeI hox kwrn ilKweI qy bhuq burw Asr hY, p`qry Ksqw hwlq ivc
hn[ ivcoN KwDy hoey hox kwrn rcnw pUrI qrHW pVHI nhIN jw skdI Aqy AKIr
ivc kuJ p`qry nhIN hn[ rcnw ADUrI hY [ ijvyN : -
sB kutMB qw ko Bj dIno gRhqy inklI ---
Agly pMny nhIN hn [ vYsy ilKweI suMdr, poQI dy pihly A`D dw ih`sw TIk
TIk hY pr Agly Bwg dI mwVI hwlq hY [
AwrMB : < sRI gxyswie nmih ] AQ kwdsI mhwqmu ilKqy ] ikRiq invwhU rwmw ]
dohrw ] ibGin hrin mMglH krin dust hrn ijih rUp ]
AMq : … sB kutMB qw ko qj dIno ] gRhqy inkl g…ilKq ADUrI hY[

h`Q ilKq nM : MS 365


isrlyK : sIhrPI
lyKk : mohir isMG (mohrI isMG)
p`qry : 127 – 162
Akwr : 18 X 13 s.m. ilKq : 14 X 8 s.m.

97
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, poQI dI hwlq Awm krky mwVI [ sqrW pRqI pMnw 8
hn[
Awm vyrvw : poQI 127 pMny qoN SurU kIqI hoeI hY, ieM\ mwlUm huMdw hY ik iksy hor poQI nwloN
p`qry lwh ky ieQy lwey hn [ poQI dy Awid Aqy AMq dy p`qry nhIN hn [ poQI dy
SurU ivc pihly lwey p`qry nw hox kwrn ADUrI hY [ SurU ivc ieM\ iliKAw hY [
“hI ies† Ain sudI kwiv rhI Xw gurw sicAw”
AwrMB : “hI ies† Ain sudI kwiv rhI Xw gurw sicAw scu idKwieAw hI ] mohir isMG
qMU srb mY rim rihAw ivco dUsrw Bwau auTwieAw hI ]”
AMq : … gieAw Bupuqy rihAw hY pRym nMd AwKMf sc srUp n pwieAw hI ] rcnw
ADUrI hY [

h`Q ilKq nM : MS 366 sMgRih


isrlyK : pMck (sRI gurU nwnk dyv jI)
lyKk : nrwien isMG (qrnqwrn invwsI)
p`qry :2
Akwr : 12 X 18 s.m. ilKq : 10 X 16 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, sqrW pRqI pMnw 14 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk [ pihly pMny kuJ Ksqw hwlq ivc hn [
AwrMB : qyW nm: < siqguru pRswid ] AQ sRI gurU nwnk pMck ilKXqy ] sÍYXw nwnk
hI guru hwr ghI gur qwr ghI gun goivMd gwnk ] gwnk ] hirdws pRqI pRBU
pUrn bRhm lKwie Acwnk ]…
AMq : …ieiq sRI mq pMifq hjUrw hrI ilKXyx nwrwien isMGyn kiv inrmlyn qrn
qwrn invwisn ivricqM sRI gurU nwnk dyv pMck suBM ] sYÍXw ] is`D sumyru pY jry
kry ijn Pyr mkwsu AcMBu idKwXo ]

h`Q ilKq nM : MS 366 A


isrlyK : sRI dsyst dsk
lyKk : nrwiex isMG (qrnqwrn invwsI)
p`qry : qkrIbn 4 p`qry
Akwr : 12 X 18 s.m. ilKq : 10 X 16 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY Aqy ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
rcnw Kqm hox qoN bwAd svYXw id`qw hoieAw hY Aqy AMq ivc kibq sRI gurU
nwnk jI id`qw hoieAw hY [
AwrMB : < siqguru pRswid ] AQ sRI gurU dyssR dsk ilKXqy…
AMq : …ieiq sRI mq pMifq hjUrw hrI isKXyx nwrwiex isMGyn kiv inrmlyn qrn
qwrn invwisn ivricqM dsysR gurU disk suBM BuXwqw ]
rcnw Kqm hox qoN bwAd svYXw id`qw hoieAw hY [

98
h`Q ilKq nM : MS 366 e
isrlyK : dsyst guru disk - (kibq)
lyKk : nrwiex isMG (qrnqwrn invwsI)
p`qry : qkrIbn 7 pMny
Akwr : 12 X 18 s.m. ilKq : 10 X 16 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy SurU ivc sRI dsyst dsk ilKXqy bwAd ivc svYXw gurU iliKAw hY[
AwrMB : < siqguru pRswid ] AQ dsys† guru disk ilKXqy ] kib`q ] AwXo jib
pihrw ivkRwl kUlkwl jU ko sBI vrxw sRmlog lwgy kuikRq mY ]…
AMq : …ieiq sRI mq pMifq hjUrw hrI is`KXyx nwrwiex isMGyn kiv inrmlyn
qrnqwrn invwsI ikRq dsys† gurU disk kib`qwvlI suBM ] = ] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 366 s


isrlyK : cokuVI kibq
lyKk : nrwiex isMG, sMq
p`qry :5
Akwr : 12 X 18 s.m. ilKq : 10 X 16 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw 14 hn[
Awm vyrvw : ies rcnw ivc kwnI bdlI hoeI hY [ hwSIey ivc ilKq hor kwnI nwl kIqI
hoeI hY [
AwrMB : < siqguru pRswid ] cOkVI kib`q ] hunr ky qwn mwn pwie inRp dÍwrn mY
hunr so hwikm hYÍ hukm kmweIXy ]…
AMq : …Amrdws ADogiq Drq rwm su dws Arwm pRkwsY ] nwsArIn sdw gurU
Arjun sRI hir goivMd hONs hulwsY ] hUk hrY hirrw hir ihMsnu qyrwqmw rwm
goivMd nwsY ] AMq ivc svYXw hY [

h`Q ilKq nM : MS 367


isrlyK : sRI Bwgvqy ds skMd (BwKw tIkw)
lyKk : bydI, ACr isMG
sQwn : qwrw gVH
smW : sMmq 1887
p`qry : 1-178 A
Akwr : 28 X 22 s.m. ilKq : 20 X 22 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, auKVI hoeI, Ksqw hwlq ivc, isAwhI kwlI, vKryvyN
leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy, do do kysrI lkIrW[ sqrW pRqI pMnw 19 hn[
Awm vyrvw : ilKweI cMgI [ poQI dI hwlq TIk TIk [ poQI dy SurU ivc kuJ p`qry hwSIey
vwly KwlI Aqy AMq ivc vI kuJ p`qry hwSIey vwly KwlI hn[

99
AwrMB : < sRI siq gurpRswid ] au AMsRI gxyswX nm ] EAM nmo Bgvqy vwsdyvX
nm ] AQ sRI Bwgvqy ds skMd Bw ilKqy ] dsmRw ] do miq Gt mih pRspir
bolqy eyk smwn[
AMq : … ieiq sRI Bwgvqy mhwpurwx dsm skMDy suk prICiq sMbwdy sRI rwm ikRSn
Arpn msq suB msq ] nvih iDAwie sMpUrnM smwpqM ] nvih iDAwih sMpUrn
Bey ] swKIAw qQw caupeIAw ] 191 ] jY sRI ikRs˜cMdu suKDwmu sRb ibAwpI pUrn
kwm jY jY jY sRI ikRs˜ DRb ibAwpI pUrn ibs˜ sMuB msqu lyiKk pwTkXo suBM dohrw
] sMbq ATwrw sY sqwsIey poQI lKI sujwin ] mws vYswK punIq mY ibqu Ks†mI
jwin ] 1 ] dohrw ] ACr isMG bydI ilKI qwrwgV suB Qwin ] BUl cUk jih
hm ilKI smJ pVo buD jwin ] 2 ] sMmqu 7 mhIny vYswK sukl pKu Qyq Cit
lMKqMm ACwru isMG bydI ] dsmu skMD sMpUrnM msqU suBM msqU ]

h`Q ilKq nM : MS 368 sMgRih


isrlyK : igAwn godVI
lyKk : dws bIrm (audwsI)
sQwn : hoqI mrdwn (hux pwiksqwn ivc hY)
p`qry : 1-61
Akwr : 20 X 15 s.m. ilKq : 15 X 11 s.m
vyrvw : ijld g`qw cmVw, isAwhI kwlI, sqrW pRqI pMnw 13, ilKweI suMdr krky
TIk TIk poQI dI pihlI rcnw dy SurU ivc iek p`qrw nhIN hY [ ies qoN A`gy
fIzwien bxw ky-rcnw dw AMq kIqw hoieAw hY Aqy dUsrI rcnw iesy pMny qoN SurU
kr id`qI hY [
AwrMB : ….“mihTWnIAY”]4] qW isK ny pRsn kIAw] ArKwx kYsy hoeI]auqR] qW
siqgur khw hY isK eyk qy Anyk AYsy hUAw]
AMq : dws bIrm audwsI iqnkwtI BRm PwsI gurU nwnk kI srn Awey AMmr pd pwvY
hY] igAwn godVI sMpUrn hoeI]

h`Q ilKq nM : MS 368 A


isrlyK : igAwn srodY (mhlw 1)
lyKk : dws bIrm (audwsI)
sQwn : hoqI mrdwn (pwiksqwn)
p`qry : 61 a - 77 A
Akwr : 20 X 15 s.m. ilKq : 15 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw 13 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ilKweI suMdr[ AKrW dI bxqr dyvnwgrI
AKrW vWg hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid” rwgu rwmklI igAwn srodY mhlw 1] pursoqm
prmwqmw pUrn ibsvy bIs]

100
AMq : ieq sRI igXwn srodY mwlw mMqR nwnk dws ikRq gRMQ sMpUrnM smpqM] pVMqy sunMqy
moK mukql hMqy] sRI guru jI ky crn pwd kml nmsqqy] Xw drsnM pusqkM]
idRstvwqw dRsM ilKXqMmXw] XdI suDMm suDM vwsmo doso n dIXqy] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 368 e


isrlyK : ipMglswr (BwK rUp dIp)
lyKk : rwm isMG , BweI
sQwn : hoqI mrdwn (pwiksqwn)
smW : sMmq 1776
p`qry : 77 A - 87 A
Akwr : 20 X 15 s.m. ilKq : 15 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw 12-13 hn[
AwrMB : “1a siqgur pRswid” AQ ipMglswr ilKXqy] BwKw rUp dIp]dohrw] swrd
mwqw qumbrI subuD dyh dr hwlw] ipMgl kI CwieAw lIey brno bwvn cwlw]1]
AMq : ieq sRI ipMgl rUp dIp BwKw jY ikRsn Bojg ikRq sMpUrnM] ilKI BweI rwm isMG
nY CwvnI hoqI mrdwn] pVI Ahu soD kY surjno lgmwqR kr iDAwn]1]

h`Q ilKq nM : MS 368 s


isrlyK : sRI Awqmyhy pRmwrQ (siq icq AwnMdie nmih)
smW : sMmq 1776
p`qry : 87 A-92 A
Akwr : 20 X 15 s.m. ilKq : 18 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw 12 hn[
Awm vyrvw :
AwrMB : “< siqgur pRswid ]” siq icq AwnMdie nmih ] gurvwc ] hy isK Awqmy
ko imlkr mukq hoqI hY ] so Awqmw jo hY so pRmwrQ ky dys kwl ivKY rihqw hY
eyh] jo jIv hY so cwr mjlW kr Awqmy kau imlqw hY ]
AMq : Ab ikrpw kr Kt sMpdw mjl khu jI ] ieq sRI Awqmy hyq pRmwrQ mo vYrwg
mjl sMpUrnM ]

h`Q ilKq nM : MS 368 h


isrlyK : Kt sMpq sunw Kt nwm
smW : sMmq 1776
p`qry : 93 A 122
Akwr : 20X15 s.m. ilKq: 15X11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw 12 hn[
AwrMB : sRI siqgury vwc ] hy isK Kt sMpq sun ] Kt nwm Cy Aw kw hY [ spq nwm
sMmjwny kw hY ]

101
AMq : jo bl kr hI jwxIqw hY ] Ar bl kr hI jwxweIqw hY ] hy iss eyhu Astu
pRvwn hYn [ isK vwc ] hy guro Ab mY Ast pRvwn BI jwxy hY [ sMpUr˜ hoieAw
bbyk ] gur pRswid qy ] gur isK auqR ] pRsMn ] soD pVnw ]

h`Q ilKq nM : MS 369 sMgRih


isrlyK : cwxwkw swsqR (cwxwky BwKw) (cwxkIAw)
p`qry : 1-25
Akwr : 14 X 11 s.m. ilKq : 11 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw isAwhI kwlI, poQI dI hwlq TIk TIk[ sqrW pRqI pMnw – 9 hn[
AwrMB : < suAlq sRI guxyswie nm] AQ cwxwkw swsqR ilKqy] dohrw] pRxmq hosI
ibRsn ko jo iqRlokI ko rwie]…
AMq : …guru guibMd kI sBw my lyK kI prm sujwn] eyk ivsYnw piqnwmw] ieiq ibRD
cwxwkw BwKw KoVs iDXwau]6] cwxwky BwKw kI ]=]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 369 A


isrlyK : sIhrPI
lyKk : mIrn Swh
p`qry : 25 A - 36 A
Akwr : 14 X 11 s.m. ilKq : 11 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw 9 hn[
Awm vyrvw : ies rcnw ivc kwnI bdlI hoeI hY [ ies qoN bwAd iek pMnw KwlI C`f ky kuJ
pMjwbI ivc iliKAw hoieAw hY jo DibAW vwlI ilKq hox kwrn pVHn Xog nhIN
hY Aqy nw hI auprokq rcnw nwl sbMDq hY [
AwrMB : < siqgur pRswid[ hrPI mIrn kI] AlP Awieky iesk lKwa kIqw mYqw
mMqVy cwie bImwr sudI]…
AMq : Xy Xwr AwieAw hux KusI hoeI ivc colyn mUl smwvnI hW] seIAw lK
musmwrDI dy dIAw nI pIVy bYT ky sohly gwvnI hW] cUVw pihn ky lwl suhwg
vwlw hs mWg sMDUr BrwvnI hW] mIrn swh dy lK sdkVy nI eyhI lwl nU sohxI
BwvnI hW]

h`Q ilKq nM : MS 370


isrlyK : pdm purwny kwrqk mhwqm (sRI ikRsn)
p`qry : 1-25
Akwr : 11.5 X 8.5 s.m. ilKq: 7 X 6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw-isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl [ poQI dI hwlq Awm krky
TIk TIk [ hwSIAw dovyN pwsy, bwhr do do kwlIAW Aqy do kysrI lkIrW [
ivckwr iek motI lkIr [ sqrW pRqI pMnw 7 hn[

102
Awm vyrvw : ilKweI suMdr hY [ rcnw dy keIAW pMinAw nUM KwlI CifAw hoieAw hY [ Aqy
iPr rcnw SurU kIqI hoeI hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ]AQ swm kwrqk ilKqy]AQ gxys ausqiq ilKqy]AQ
AMmRq Dun CMd]
AMq : ivDnw AMkn myty koeI]pIpl bRihm srUp khwvy]snu idn ibn ko inkt n
Awvy]11] ieq sRI ]pdm purwxy kwrqk mhwqmy sRI ilKq ADUrI hY[

h`Q ilKq nM : MS 371


isrlyK : sRDw pUrk
lyKk : jog˜mq
smW : sMmq sqrW sY BieE Aorswr ibcwr
p`qry : 1-20
Akwr : 15 X 11 s.m. ilKq : 12 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI[ poQI dI hwlq TIk TIk[ sqrW pRqI pMnw 10 hn[
Awm vyrvw : poQI dy pihly pMny aupr isAwhI fulI hoeI hY [ ilKweI suMdr hY [ AKIr qy
fIjwien bxwieAw hoieAw, suDweI krky, hwSIey, vwlI jgwH qy iliKAw hoieAw
hY [
AwrMB : “hir gRrwm” “siqgur pRswid” “< qqkRw poQI sRDwpUrk kI ilKXqy]eyk
smyN BweI nMd lwl jI gurU gRIbun vwju dsy pwiqswhu Agy bynqI kIqI]
AMq : poQI sRDw pUr jog˜ mq ilKI suDwr]sMmqu sqRw sY Biea AORswr ibcwru]sRI vwh
gurU kw mMqR jo sRI muK kw ibcwru ]hm gRsyÍk hY sdw sd crnn kI ipAws]

h`Q ilKq nM : MS 372


isrlyK : gurbwxI (sRI Awid gRMQ Aqy dsm gRMQ)
p`qry : 1-380
Akwr : 20 X 15 s.m. ilKq : 14 X 10 s.m.
vyrvw : ijld kpVw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl ilKweI suMdr [ hwSIAw, dovyN
pwsy do lwl , do do kwlIAW lkIrW, ivc kysrI motI lkIr [sqrW pRqI pMnw 10
hn[
Awm vyrvw : ies poQI ivc gurbwxI Awid sRI gurU grMQ Aqy dsm gRMQ swihb ivcoN leI
geI hY [
ies poQI ivc hyT ilKIAW rcnwvW hn:
jpujI swihb 1-12 A
rihrws swihb 12 A-18 a
kIrqn soihlw 18 A-20 A
pwT caupeI 20 A-24 A
dKxI EAMkwr 24 A-37 A
isD gosit 37 A-51 A

103
AnMdu swihb 51 A-61 A
bwvn AKrI 61 A-81 A
suKmnI swihb 81 A-136 A
jwpu swihb 136 A-150 a
bicqR nwtk 150 a-243 a
cMfI cirqR aukq iblws 243 a-280 A
cMfI cirqR 280 A-319 A
igAwn pRboD 319 A-359 A
Awsw dI vwr 360 a-380 a
AwrMB : < siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur pRswid]
jpu] Awid scu jugwid scu hY BI scu nwnk hosI BI scu ]1]…
AMq : … pauVI ] vfy kIAw vifAweIAw ikCu khxw khx n jwie] so krqw kwdr
krImu dy jIAw irjku sMbwih] sweI kwr kmwvxI Duir CofI iqMnY pwie] nwnk
eykI bwrI hor dUjI nwhI jwie] so kry ij iqsY rjwie] 241] suDu]

h`Q ilKq nM : MS 373


isrlyK : pRwn sMglI (ADUrI )
p`qry : 70 a - 244
Akwr : 20 X 21 s.m. ilKq : 15 X 16 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl ; hwSIAw dovyN pwsy iek iek lwl
lkIr ivckwr kwlI motI lkIr, ilKweI suMdr[ sqrW pRqI pMnw 16 hn[
Awm vyrvw : poQI ADUrI hY pMnw nM: 70 a qoN rcnw SurU huMdI hY Aqy keI QwvW qoN kwgj
BuirAw hoieAw KwDw hoieAw, poQI ikrm Kurdw hY [
AwrMB : “eyk qy AweI[ sB mih eyko eyku pCwnY] jb iehu mnu swk dIp pih AwnY]
swk dIp jwie sk iqgvweI]
AMq : ijq lau bsqu hYsw inrMjn dI joiq isa smwie jwqI hY bhuiV eyk kw eyku
hoie jwqw hY] nw mRhmMfun ipMf n dUjw mylH qb eyku inrMjn inrMkwr eyklw]1]
gosit sMpUrn hoeI] vwhugurU]

h`Q ilKq nM : MS 374


isrlyK : sRI mq AiDAwqm rmwiexy
lyKk : gulwb isMG
smW : 1839
sQwn : pRwcIkUlsu qIrQ nIr sursÍqI
p`qry : 1 – 192 A
Akwr : 30 X 22 s.m. ilKq : 26 X 18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, auKVI hoeI, isAwhI kwlI, hwSIAw dovy pwsy do do kwlIAw
lkIrW [ sqrW pRqI pMnw 16 hn[

104
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw iB`jI hoeI, AKIrly ku`J p`qry iB`jy hoey hox kwrn
Ksqw hwlq ivc hn [ AKIrly pMinAW ivc CpY CMd dy nwl nwl gurU nwnwk
dyv jI Aqy gurU goibMd isMG jI dy nwl dsW pwqSwhIAW dw ijkr AwauNdw hY
Aqy gulwb isMG bwry pMnw 191 apr ijkr AwauNdw hY ] sQwn bwry , 90-91
qy ieM\ iliKAw hY [
“pRwcI kls qIrQ nIr SursvsI Cwey [
qhW bYr BwKw leI iqnkQwr qy bw susiBm”
Aqy AKIr ivc poQI smwpq krn auprMq v`K v`K AiDAwvW bwry iliKAw
hoieAw hY [
AwrMB : <siqgur pRswid] sRI gxyswX nmh] dohrw] dyvI mwqw swrdw srd ieMdu
smhws] bMdo pd pMkj sdw kro sumiq pRkws]1]
AMq : gRh AgnI vsu cMd pun sMbq AwnMd Dwr] dsmI kwqk sudI suB surwDIs
gurvwr]53] ieq sRI mq AiDAwqm rmwiexy aumwmhysur sMbwdy aqR kWfy bYkuMT
inrAwxo nwm nvmo iDAwie]9] sMpUrxM suB Bvqu]1] sRI rwm sIK jYq]
bwl kWf dy iDAw 8] AXuidAw kWf iDAw 9] ArMn kWf iDAw 10] ikskWf dy
iDAw 9] suMdr kWf dy iDAw 5] XuDkWf dy iDAw 16] auqr kWf dy iDAw 9]
kul joV 66]

h`Q ilKq nM : MS 375


isrlyK : mhw rmwiex tIkw
smW : sMmq 1851
p`qry : 1-700
Akwr : 22 X 30 s.m. ilKq : 17 X23 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; sqrW pRqI pMnw - 16;
hwSIAw dovyN pwsy, do do lwl , ivckwr iek kwlI lkIr [
Awm vyrvw : hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY Aqy hwSIey ivc iliKAw hoieAw hY [
ilKweI suMdr hY [ poQI dI pihlI rcnw vYrwg pRkrxy pMnw nM: 61 qy smwpq
huMdI hY , Aqy bwkI poQI ivc v`K v`K pRkxW bwry vyrvw idqw hoieAw hY [ poQI dy
SurU ivc kuJ p`qry P`ty hoey hn [
AwrMB : < siqgur pRswid] EAM sRI pRmwqmwie nmih] vYrwg pRkrx sRvx] ismRq
BwKw ilKqy] siq icq AnMd rUp jo Awqmw hY] iqs kau nmskwr hY] kYsw hY
siq icq AnMd rUp so Awqmw khqy hir]
AMq : ieq AwrXy dyv dUq aukqy mhwrmwiexy sq shMsu shMqwXM bwlkWfy moKo pwey
KUaup sm pRkrxy smwpqM nwmu srgh] siq icdw nMd] a rwm siq[ hwV vdI
iqiQ nOmI] sMbq ATwrw sYie iekvMjw] 1800 51] poQI pUrI hoeI] sRI Akwl
sRI Akwl sRI Akwl siq nwnk jI] sRI rwm sRI rwm sRI rwm sRI rwm sRI rwm siq
viss† jI]

105
h`Q ilKq nM : MS 376
isrlyK : gutkw gurbwxI
smW : sMmq 1896
p`qry : 1-386
Akwr : 17X11 s.m. ilKq : 13 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, auKVI hoeI hY; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, ilKweI
suMdr, hwSIAw dovyN pwsy do do lwl do do kwlIAW lkIrW [ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : poQI dI swrI rcnw ivc v`K v`K BgqW dI bwxI hY[ ijMnw dw vyrvw ies pRkwr
hY[ Bgq kbIr jI, Bgq nwmdyv jI, Bgq DMnw jI, Bgq qrlocn jI, Bgq
rivdws jI, bwbw PrId jI, Aqy hor BgqW dI bwxI vI ies poQI ivc drj hY[
pihlW BgqW dI bwxI dy ky Aqy bwAd ivc mhlw 5 Aqy mhlw nOvW (9) dI
bwxI Aqy AKIr ivc rwg mwlw idqI hoeI hY[ pMnw nM: 342 qy ies qrW nMbr dy
ky “2”29”9”10”22”90” Aqy 122” sveIey mhly pMjvy ky (5) rcnw dw AMq
kIqw hY[ aus qoN A`gy hor bwxI SurU ho jWdI hY[ ies ivc sRI gurU gMRQ swihb vwly
rwgW Anuswr hI bwxI leI geI hY[ poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid” isrI rwgu[ kbIr jIau kw” eyku suAwin kY Gir gwvxw
jnnI jwnq suqu bfw hoqu hY ] ieqnw nw jwnY ij idn idn AvD Gtq hY ]
AMq : puin gwvih sMkr Aau isAwmw [ myG rwg puqRnu ky nwmw, Kst rwg auin gwey
sMig rwgnI qIs [ sBY puqR rwgn ky ATwrh ds bIs ] sMbqu “1896” ] cyq
pMcmI ikrsn pK poQI spRurx hoeI ]

h`Q ilKq nM : MS 377


isrlyK : pRym AMboiD, pircIAW {prcIAW} pRym BgqW kIAW
smW : sMmq 1750 (sqrih so pMcws)
p`qry : 1-290
Akwr : 16 X 12 s.m. ilKq : 12 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw 9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk, poQI dy SurU ivc do p`qry KwlI, ikrm
Kurdw [
AwrMB : < siqgur pRswid] ] prcIAW pRym Bgqw kIAw] pwiqswhI [10[ pRym AMboiD
kw nwmu] dohrw] EAM nmo pRmwqmw pUr rha sB AMg] Awid mD Pun AMq iekuqw
ko jgqu qwrMg]1]…
AMq : …pyRm AMboiD poQI ko nmu] pViq suniq lhY suK ibsurwm]62] dohrw] pRym mho
diD pYT kY jyko goqw lyie] hir rqinu Amol kuhw iQiq su shjy siqgur dyie[
pircIAW sMpUrn ilKIAw] ] ]

106
h`Q ilKq nM : MS 378
isrlyK : gurbwxI poQI
smW : sMmq 1772
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw 17 hn[
Awm vyrvw : poQI dy AwrMB ivc q`qkrw idqw hoieAw hY[ p`qirAW dI hwlq Ksqw, keI
QwvW qy ikrm Kurdw hY[ swrI poQI ivc mh`lw pihlw, mh`lw dUjw, qIjw, cOQw,
Aqy mh`ly pMjvyN dI bwxI drj hY[ qqkry ivc hr iek bwxI A`gy mh`lw dy ky
p`qirAW dw pMnw nMbr vI idqw hoieAw hY [ poQI dy AwrMB ivc kuJ p`qry
ikrm Kurdw KwlI hn Aqy AMq ivc vI kuJ p`qry ikrm Kurdw KwlI hn [
qqkrw dyx qoN pihlW mUl mMqr dy ky, qqkrw, poQI kwsU jI, Aqy sMmq 1772
idqw hoieAw hY [
poQI dy AwrMB ivc jpujI swihb dw pwT idqw hoieAw hY Aqy AMq ivc fKxy
syK bjId jIky idqy hoey hn [ poQI ikrm Kurdw hox dy bwvjUd ilKweI pVHn
Xog hY [ hVqwl Pyrky suDweI kIqI hY [
AwrMB : < siqnwm krqw purKu inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gurpRswid
jpu] Awid scu jugwid scu hY BI sc] nwnk hosI BI scu]1]…
AMq : …swhw dy puq PkIr PkIrW dy dunIdwr] mugl ptwxwrXq KqRI Paujdwr]
kMcn kIcy vwis lohy sMig qoVIAY] bjIdw klm rbwxI vr… iknY n
muVIAY]38]1]

h`Q ilKq nM : MS 379 sMgRih


isrlyK : sR ibsn purwn BwKw
p`qry : 1 - 270 E
Akwr : 17 X 13 s.m. ilKq : 13 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw ,isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; hwSIAw, dovy pwsy do do
kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw 11 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq SurU ivc bhuq mwVI hY poQI iB`jI hoeI hox kwrn p`qry Ksqw
hwlq ivc, juVy hoey hn, Aqy ilKq vI DibAW vwlI hY [ ikDry ikDry hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ijQy pihlI rcnw Kqm huMdI hY, auQy pMnw nM: 270
aupr lwl Aqy kwlI isAwhI nwl fIzwien bxwieAw hoieAw hY poQI dy AwrMB
ivc Aqy AMq ivc ieMj iliKAw hY [
AwrMB : < siqicq AwnMd prmwqmwie nmh] AQ ibs˜ purwn BwKw ilKqy] prwsro
vwc] prwsr mYqyR kau khy hY] ik hy mYqRyXih jo quJy apdys kro so AMiomRq smwn
hY]…
AMq : …Awqm dRsI jb Xih srb bcn buD ky sRvx kr suxy Ar Awp ko dyKw Ar
pCwxw Awqm ivKy lIn BXw] Ar srUp soN imlw Ar bMD mukiq ky BY qy inrBY
BXw] ]ieiq sRI poQI ibs˜ vydWq sMpUrnM]

107
h`Q ilKq nM : MS 379 A
isrlyK : igAwn sÍrodY
lyKk : crndws jI
p`qry : 1 -26
Akwr : 13 X 17 s.m. ilKq : 9X13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw 10-11 hn[
Awm vyrvw : poQI dI ies rcnw ivc kwnI bdlI hoeI hY; poQI dy kuJ p`qry Pty hoey hn [
ilKweI suMdr hY [
AwrMB : < swiqgur pRswid] AQ igAwn sÍrodY sRI crndws jI ikRq ilKqy] nmo nmo
suK dyv jI prxm kro AnMq]
AMq : Awqm qq ibcwr kr Aj pwmY sun mn rihXo]228] ieiq igRwn sÍrodY sRI
crn dws jI ikRq sMpUrxM] smwpqM sub msiq AwPjU]

h`Q ilKq nM : MS 379 e


isrlyK : gosit (bwbw nwnk jI kI)
p`qry : 1 –67 A
Akwr : 13X17 s.m. ilKq: 9X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw 11 hn[
Awm vyrvw : poQI dI ies rcnw ivc pMnw nMbr SurU qoN 1-2 qoN (iek do qo) idqy hoey hn [
AwrMB : 1a siqgur pRswid] rwgu soriT] gosit Awqmw pRmwqmw kI] slok] inrgux
srgux pRm pRB Kyly rMgu bnwie] inrgux qy srgux BieAw nwnk joq jgwie]1]
AMq : gurpRswid jib AwigAw hoeI] vwih ibAMq Akhnu khI jY] ikau kir iqs kI
gosit kI jY] nwhMnqu AnMc mihlo kih] qiq ikmurQ ikRA qy so kih] eyko
hMsohM hMsoeI] nwnk gost pUrnu hoeI]

h`Q ilKq nM : MS 379 s


isrlyK : kibqu
p`qry : 67 A-82 a
Akwr : 13X17 s.m. ilKq: 9X13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw 11 hn[
AwrMB : < siqgur pRswid] kibqu] jYsy idnkr qpqyj kY qpq Aiq bwdr kI at
iCn kY Cip jwq hY]
AMq : moso pqqu n pwvnu qo sir mogo ibkwr n qoso aupkwrI] myry Avgun qUM gunswgru
jwq rswql Et iqhwrI]

108
h`Q ilKq nM : MS 379 h
isrlyK : sRI bIcwrmwlw (ivcwr mwlw)
lyKk : AnwQ purI
p`qry : 82 E -104 A
Akwr : 13X17 s.m. ilKq: 9X13 s.m.
yrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw 11 hn[
Awm vyrvw : poQI iBjI hox krky vI pVHn Xog, ilKweI suMdr hY [
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ sRI bIcwr mwl iliKqy] dohrw] AnwQpurI ikRq] nmo
nmo sRI rwm jU siq icq AwnMid rUip] ijih jwny jgu supn vq nwsY BRm qm kUp
]1]
AMq : gIqw BrQr ko mqo eykwds kI jugiq] AstvwkR bisst muin kCuk ApnI
aukiq]43] ieiq sRI ibcwrmwl sMpUrxM]

h`Q ilKq nM : MS 379 k


isrlyK : svYXw
lyKk : suMdr dws
p`qry : 104 A - 178 A
Akwr : 13X17 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw 11 hn[
Awm vyrvw : poQI ADUrI hY AKIr ivc pMnw nMbr 178 A qoN bwAd rcnw ADUrI hY [
AwrMB : < siqgur pRswid] sRI rwm jI siq] ikRq suMdr dws kI] sYÍXw] gurdyv ko
AMg] ieMdRv CMd]
AMq : bRhmx KiqRX bYshu surd mlyC cMfwlih pwr lGwvY[ suMdr bwr kCu nih lwgiq
nr dyh ABY pd pwvY[

h`Q ilKq nM : MS 380


isrlyK : Awid sRI gurU gRMQ swihb jI
p`qry : 1 a - 1068 a
Akwr : 31X25 s.m. ilKq: 23.5X18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw aupr kpVw ciVAw hoieAw, 9 qoN 182 p`qry q`k dupwsIN KVHy ruK
iqMn lkIrW ( ikqy do lwl qy iek kwlI, ikqy do kwlIAW qy iek lwl ) dw
hwSIAw aus qoN Agy isrP do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw-17
hn[
Awm vyrvw : q`qkry dy 40 p`qry hn [ q`qkry qoN bwAd do ibnHW hwSIey p`qry KwlI, pihly
A`T p`qirAW qy cwroN pwsy iqMn lkIrW ( do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr )
dw hwSIAw hY, 182 p`qrw AMg qoN Agly p`qry qy 193 p`qrw AMg iliKAw hY, AMq
ivc rwjy isv nwB dI swKI joqI joiq smwvxy dy cilq Aqy isAwhI bxwaux dI
ivDI idqI hY [

109
AwrMB : < siq nwmu krqw purKu inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid ] jpu ]…
AMq : … puin gwvih sMkrAau isAwmw ] myG rwg puqRn ky nwmw ] 1 ] Ast rwg
auin gwey sMig rwgnI qIs ] sBY puqR rwgnM ky ATwrh ds bIs ] 1 ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 381


isrlyK : Awid sRI gurU gRMQ swihb jI
p`qry : 1 a – 25 a + 1 A - 579 A
Akwr : 43X37 s.m. ilKq: 31X24.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw k`pVw, aupr hor k`pVw vI ciVAw hoieAw hY, cupwsIN do kwlIAW
lkIrW dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 25 hn[
Awm vyrvw : q`qkry dy 25 p`qry hn, p`qirAW dy bcwA vwsqy pwisAW qy hor kwgz joV ky
p`qry dw Akwr vDw ky 43X37 s.m. kIqw igAw hY, kuJ p`qirAW qy kwgz joVky
pwT hor klm nwl pUrw kIqw igAw hY , 579 A dy AMq qy isAwhI dI ivDI idqI
hoeI hY [
AwrMB : jpu sRI gurU rwm dws jI kIAW dsq kw nklu nkl kw nklu nkl kw nklu
nkl kw nklu nkl kw nklu ] < siq nwmu krqw purK inrBau inrvYr…
AMq : … puin gwvih sMkrAau isAwmw ] myG rwg puqRn ky nwmw ] Kst rwg aun
gwey sMig rwgnI qIs ] sbY puqR rwgMin ky ATwrih ds bIs ] 1 ] 1 ] ]

h`Q ilKq nM : MS 382


isrlyK : dsm gRMQ
p`qry : 1 A - 667 A
Akwr : 35X37 s.m. ilKq: 23X23.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, dupwsIN KVy ru`K 242 p`qry q`k do lwl lkIrW ivc do kwlIAW
lkIrW, ivckwr sMqrI lkIr dw hwSIAw, AgoN dupwsIN KVy ruK iek lwl lkIr
dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw – 23 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI, ikqy ikqy ikrm -Kurdw, AwrMB ivc 8 p`qry KwlI, AMq
ivc iqMn p`qry KwlI, AwrMB ivc 4 p`qry q`qkry dy hn, 404 p`qry qk dw
q`qkrw idqw hY [ 667 p`qrw A`Dw KwlI hY, aus qoN bwAd 5 p`qirAW qy ilKq hY
ijnHW qy p`qrw AMk nhIN iliKAw [
AwrMB : < siqgur pRswid ] jwpu ] sRI muKvwk pwiqswhI 10 ] CpY CMd ] qÍ
pRswid ] c`kR ichn Aru brn jwiq Aru pwq nihn ijh ] rUp rMg Aru ryK ByK
koaU kih n skiq ikh ]…
AMq : …cu Kus gusq sOhr n dIds cu nr ] b kusqw ksy rw ik dwds Kbrw ]19]
ibdih swkIAw swgry sbj gMgU ] ik mwrw bkwr squ jMg AMdrUM ] 20 ]
lbwlb kun dm bdm nos kun ] gmy hr du Awlm Prw gos kun ]21]12]
]864] ] bYqw sMpUrnM ]

110
h`Q ilKq nM : MS 383
isrlyK : dsm gRMQ
lyKk : gurU goibMd isMG
p`qry : 1–8
Akwr : 27.5X26 s.m. ilKq: 24.5X21 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw ciVAw hoieAw, dupwsIN KVHy ru`K Cy lkIrW (bwhr vwr iek
nIlI lkIr, do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW, ivckwr motI sMqrI lkIr)
dw hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw-25 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI, pihlw p`qrw ivckwroN BuirAw hoieAw, pihlw p`qrw bhuq
sjwieAw hoieAw; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, AwrMB ivc iqMn Aqy AMq
qy cwr p`qry KwlI, lYmInYSn hoeI hY, bwxI dI qrqIb dUjIAW bIVW qoN vKrI hY [
AwrMB : < vwhgurU jI kI Pqyh ] jwpu pwiqswhI ] 10 ] qÍpRswid ] CpY CMd ] ckR
ichn Aru brn jwiq Aru pwiq nihn ijh ] rUp rMg Aru ryK ByK koaU kih n
skq ikh ]…
AMq : …cu Kus gusq sOhir n dIds cU nr ] b kusqAW ksy rw ik dwds Kbr
]19] ibdih swkIAw swgry sbj rMgU ] ik mwrw bkwr squ jMg AMdrMU ] 20 ]
lbwlb kuno dm bdm nos kun ] gmy hr du Awlm Prw mos kun ]21]868]

h`Q ilKq nM : MS 384


isrlyK : nwnk bMs pRkwS (kivqw)
lyKk : suKbwsI rwm bydI
ilKwrI : A`Cr isMG bydI
smW : 1886 ib.
sQwn : qwrwgV
p`qry : 150
Akwr : 24X21 s.m. ilKq: 21X16 s.m.
vyrvw : dohIN pwsIN lwl isAwhI nwl do lkIrW dw hwSIAw lgwieAw hoieAw hY [
isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY [
Awm vyrvw : poQI Awfy ruK b~DI hoeI hY ] pMjwb ivc ies qoN isvw iek hI hor KrVw
aupl`BD hY jo sYNtRl pbilk lwiebRyrI pitAwlw ivc sur`iKAq hY[
AwrMB : < siqnwm krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBMg
gurpRswid ] AQ nwnk bMs pRkwS ilKqy jnm swKI gurU nwnk jI kI pwqSwhI 1
ikRq suKbwsI rwm bydI ]
AMq : …sMmq ATwrw sY CyAwsIey, poQI ilKI sujwn [ Pwlgux mws punIq sY isv cody
jI jwn ] ACr isMG bydI ilKI qwrwgV soiBQwin [ BUl cUk ijih hm ilKI
smJ pVo buDvwn [ injbwj kY kwrn poQI ilKI isqwib [ idn cwlI sMpUrn krI
kwgz kIey Krwbu [ sMmqu Pwlgux mws ikRSn pK isv cods ko sMpUrx BeI [

111
ACr isMG bydI ilKI [ gurU nwnk jI dI swKI sMpUrx BeI nwnk jI shwie ikRq
suKbwsI rwm bydI [

h`Q ilKq nM : MS 385


isrlyK : igrMQ Bwgvq iekwds skMD BwKw
lyKk : cqur dws
smW : sMbq 1692
p`qry : 1 -309
Akwr : 15 X 9 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, auKVI hoeI, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI
pMnw 8 hn[
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, keI QwvW qy p`qirAW nUM iek vwDU kwgj nwl joiVAw
hoieAw hY [ sbMq solh sX bwnvw (1692 sMbq) pMnw nM: 309 aupr drz hY [
poQI dy SurU ivc kuJ p`qry KwlI, Aqy bwAd ivc rcnw SurU kIqI hY[
AwrMB : < siqgur pRswid, rwm jI siq dwdU dXl jI shwie, sRI gurdyv shwie’
sr bsD jI shwie[ igrMQ Bwgvq iekwds kI BwKw [ cOpeI sMqdws sqgur ky
crxw] iqn kO ghO suidV kir srxw] jwqY aupjY gXwn ibcwr] CutY Brm krm
ibvhw”[
AMq : (dohw)
prmgwn prgt krXo mmGt hvY injdyvw] qy myyry auQin qQ sO sMqdws
gurdyvw]“ieiq sRI Bwgvqy muhwpurwxy eykw ds sRMQy sRI sukprI iKRwq sMbwdy BKwXM
sRI ikRs˜ bYkuMT pswxo kwmY iekiqM sRowXW, eykwds sRMD, sMpUrxM smwpuq dohw”]
Slok cOpeI nukI sMKXw kum soN jwnnI skl grMQ kI sMKRw [ 4) 3) 1384(5)
2318) bwAd ivc sweInw vwly do pqry KwlI hn [

h`Q ilKq nM : MS 386


isrlyK : bwxI pwqSwhI 10 (jwpu)
p`qry : 1-6078 (1-678)
Akwr : 18 X 9 s.m. ilKq : 12 X 6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, poQI dI hwlq TIk TIk; ilKweI suMdr,
hwSIAW dovy pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw 7 hn[
Awm vyrvw : ies swrI poQI ivc pwqSwhI 10 jI dI bwxI hY jo auhnw ny smyN smyN aucwrI[
ilKq qoN ieMj pRqIq huMdw hY ik poQI bhuqI purwxI nhIN hY [ bwAd ivc iqMn
p`qry KwlI hn [ ilKweI suMdr hY Aqy poQI dI hwlq TIk hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid” “ jwpu” “ sRI muK vwk pwiqswhI 10 ” CpY CMd ] qÍ
pRswid ]
AMq : …ieiq sRI cirqR piKÎwny purK cirqRy mMqRI BUp sMbwd iek sO iek cirqR
smwpqm ]

112
h`Q ilKq nM : MS 387 sMgRih
isrlyK : sRI dsys† guru mMgl CpXw
lyKk : nwrwXn isMG
p`qry : 2 p`qry nM: qoN bgYr
Akwr : 21.5 X 13.5 s.m. ilKq : 18 X 11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI [ sqrW pRqI pMnw 14 hn[
Awm vyrvw : Asl rcnw SurU hox qoN pihlW, kuJ p`qirAW qy lyKk ny pihlW sv`Xw idqw
hoieAw, Aqy iPr ieh rcnw idqI hoeI hY jo do ku p`qirAW dI hY, kwnI vI
bdlI hoeI hY [ guru mMgl CpXw dyNdy hoey gurU swihbW dw ijkr kIqw igAw hY [
ies qoN bwAd cwr p`qry KwlI hn Aqy iPr hor rcnw SurU kIqI geI [ poQI
ivc QW QW hVqwl Pyr ky suDweI kIqI geI hY Aqy hwSIey vwlI QW qy ilKweI
suDweI qoN bwAd kIqI geI hY [
AwrMB : aoN nm: < siqgur pRswid] AQ sRI dsys† guru mMgl CpXww]sRI guru nwnk
dyv syv AMgd arDwrI]Amrdws suK rwis rwm dwsih blhwrI]…
AMq : …kOn Awih ADwr crwcr pMifq Xs kih kr lihq]Agin dyv pRgt so
kihqy nwrwXn isMG su kiv kihq]4]

h`Q ilKq nM : MS 387 A


isrlyK : bwrwmwhw sRI rwDy ikRsn jI
lyKk : nwrwiex isMG
smW : sMmq 1950
sQwn : qrn qwrn
p`qry :3
Akwr : 21.5 X 13.5 s.m. ilKq : 20 X 11 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-19 hn [
Awm vyrvw : pMnw nM: AMkiq nhI [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI geI hY [
AwrMB : < siqgur pRswid]sRI guru BXo nm: sRI rwm ikRs˜wX nm:]AQ bwrwmwhw sRI
rwDy ikRsn jU ko nwrwiex isMG swDU ikRq ilKXqy]dohrw] cyqr icMqw icq lgI
crn kml inq KXwl] cyrI kr corI gey cytuk lw nMd lwl]…
AMq : …do] sMmq nB sr nwQ sis sis idn sRwvx mws]29]do:]ikRsn hrI ikRsn
rt rwDw rmn rswl]sKw suKd gopI ipRXw nMd Xsodw lwl]30]ieiq sRI mq
hjUrw hrI isKÎyx nwrwien isMGyn kiv inrmlyn qrnqwrn invwisnw bwrWmws
ivricMq sMpUrxM]=]

h`Q ilKq nM : MS 387 e


isrlyK : PkIro ky vcn
lyKk : nwrwien isMG

113
p`qry : 1a -4A
Akwr : 21.5 X 13.5 s.m. ilKq : 19 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw -14 hn[
Awm vyrvw : ies rcnw ivc lyKk ny Sbd - ArQ nwl idqy hoey hn, keI QwvW qy
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY Aqy hwSIey ivc iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid [ AQ PkIro ky vcn ilKXqy Aj sry bwlIn mn brKY
jAY nwdW qbIb ] drd mMdy iesk r dwrU bjuj dIdwr nysq 1 ]…
AMq : cwro mjlw muslmwno kIAW kihAw hYn ] sRI rwmwX nm: sRI ikRsnwXw nm ] =

h`Q ilKq nM : MS 387 s


isrlyK : ishrPI rmwXx
lyKk : nwrwiex isMG
ilKwrI : cyqn isMG
sQwn : qrn qwrn
smW : sMmq 1950
p`qry : Cy (6)
Akwr : 21.5 X 13.5 s.m. ilKq : 19 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-15 hn[
AwrMB : < siqgur pRswid]sRI guru BXo nm: sRI jwnkI nwQwX nm: ]AQ ishrPI
rwmwXx nwrwXx isMG swDU ikRq ilKXqy]…
AMq : …ieiq sRI md hjUrw hrI isKÎyx nwrwXx isMGyn kiv inrmly qrnqwrn
invwsXyn ishrPI rwmwXx ivricMq sMpUrxM]do:gur Arjn kI purI my ilKI
ishrPIjwn]cyqn isMG mm nwm hY isMG hjUr mkwn]1]ieiq sM:1950 jysT 24

h`Q ilKq nM : MS 387 h


isrlyK : ishrPI nwnk pRkwS
lyKk : nwrwXx isMG
p`qry :6
Akwr : 21.5X13.5 s.m. ilKq: 19X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]sRI guru BÎo nm: aoN nm:]AQ ishrPI nwnk pRkws
nwrwXx isMG swDU ikRq ilKÎqy]AlP Awid AKMf Al`K eyko dws qwrxy qnu
DwirXo nY]pMdRw sY CbIs sI qdo sMmq nru nwir Apwr ƒ qwirXo nY]k`qy mws qy
pKX sI sukl pMunÎw vwr dys jo vys ivcwirXo nY]mwq iqRpqw jwie nrYx isMGw
kwlU joq sI qbYh kwirXo nY]1]…

114
AMq : …sMmq pMdR sO AOr iCAwnvy sI AsU dsmI gurU s`cKMf Dwey]isK sMgqw qwr
nrYx isMGw pRm joiq mY gurU jI jw smwey]30]ieiq sRI nwnk pRkws ishrPI
nwrwXx isMG swDU ikRq sMpUrxM]

h`Q ilKq nM : MS 387 k


isrlyK : ishrPI drbwr sRI qrn qwrn jI kI
lyKk : nwrwien isMG
p`qry : 1-6 A
Akwr : 21.5 X 13.5 s.m. ilKq : 19 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : poQI dI ies rcnw ivc suDweI krky, ivckwr iliKAw hoieAw hY[ keI QwvW
qy ilKweI DibAW vwlI hY[ rcnw dy SurU ivc Aqy AMq ivc ieM\ iliKAw
hoieAw hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] EAM sRI gurucrn kml BXo nm:]AQ ishrPI drbwr sRI
qrnqwrn jI kI fyvfo mY ikRq kiv nwrwXn isMG swDU ilKXqy]…
AMq : …ieiq sRI ishrPI sRI gurU Arjn drvwr sRI qrnqwrn swihb jI kI sRI
miq pMifq hjUrw hrI isMGÎyx nwrwXx isMGyn swDnw ivricqM sMpUrxM]

h`Q ilKq nM : MS 387 K


isrlyK : ishrPI ieSk hkIkI
lyKk : nwrwXx isMG
p`qry : 1-8 A
Akwr : 21.5 X 13.5 s.m. ilKq : 19 X 11 s.m.
vyrvw : sqrW pRqI pMnw - 15 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY,hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY [ lyKk dy nW dy
spYilMg(A`Kr) v`Kry v`Kry hn pr Awp lyKk ny sih`jy A`Kr nrYx isMG krky vI
ilKy hoey hn [ rcnw dy SurU Aqy AMq ivc ieM\ iliKAw hoieAw hY :
AwrMB : < siqgur pRswid]sRI rmwX nm:] AQ ishrPI ieSk hkIkI nwrwiex
isMGyn ikRq ilKÎqy]AlP Akl qy skl byAMq EsdI Es dy AMq ƒ koeI nw pwr
pwey] cwro byd AByd vqwie loko sysnwg BI nyq hI nyq gwey] irKI muin
iDAwaudy jqI swry swry nwry ndIAw ausdw ibrd gwey]nrYx isMG AwnMd dw kMd
pÎwrw bMd crx duK pwp jwey]1]…
AMq : Xwr rUp inhwirAw jgiq swrw geI vwsnw qIrQI nwvxy dI ]nrYx isMG nw quJ
qy iBMn pÎwrw kry ieC`Î ik`s dy pwvxy dI] ieiq sRI nwrwiex isMG ikRq ishrPI
sMpUrxM]

h`Q ilKq nM : MS 387 g


isrlyK : holw (holy dw pRsMg)

115
lyKk : nrwXx isMG
p`qry : 1-12
Akwr : 21.5 X 13.5 s.m. ilKq : 19 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-14-15 hn[
Awm vyrvw : AglI rcnw SurU krn qoN pihlW do p`qry KwlI hn [
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ holw ko smwj kQnM]dohrw]vMdyqM gurU nwnkM Xws nwm
pRgws]Pwis kitq Xmrwj kI dyq dws suK rws]…
AMq : …rMg aufMgg gh gh AMgg BIm BujMgg folq sMgg]kRqy qMgg dOrq dMgg
pwvq kMgg gwvq AMgg guru Arjnw]50]

h`Q ilKq nM : MS 387 G


isrlyK : ipMgl ibRiq bwitkw
lyKk : nwrwXx isMG
p`qry : 1-6 A
Akwr : 21.5X13.5 s.m. ilKq:19X11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw 14-15 hn[
Awm vyrvw : 4 a p`qry qy kwgz icpkwXw hoieAw hy Aqy 31 qoN 36 dohry nhIN hn[
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ ipMgl ibRiq bwitkw ilKÎqy ]dohrw] ibsnu ibDwqw
bwk piq pRxvoN sMBu gnyus]rsnw vsnw dws dI hr ky skl klys]1]…
AMq : …nwih brobr crx ijh iqn ivKm vKwn]so kCu brnn kroN mo miq mMd
sujwn ]55]ieiq ibRiq bwtkw ipRQm ADÎwie]1]

h`Q ilKq nM : MS 387 |


isrlyK : smbRiq
p`qry : 6 A - 12 A
Akwr : 21.5X18 s.m. ilKq: 19X11 s.m.
vyrvw : EhI [
Awm vyrvw : AglI rcnw SurU krn qoN pihlW 4 p`qry ibnHW nM: qoN KwlI hn [
AwrMB : AQ smbRiq < siqgur pRswid]do:] sqguru crn ju hwr kY pwCY kirXy
kwj]ivGn hrn mMgl krn dInn ky isrqwj]1]…
AMq : …Asgiq CMd]rUp kvY Aiq sÎo kiq hY aupmwnn aupmy]mIn mXMk ivKy
ibbu pyKu lsY miq suKmy]jwn ApMniq ly aupmwn Anwdr ijhqy]cMd suDw Dr
nwih sKI Aimqy muK khqy ]52]

h`Q ilKq nM : MS 387 c


isrlyK : nwrwXx swr sMgRyh cikqsw (ADUrw)
lyKk : nwrwXx isMG
p`qry : 7

116
Akwr : 21.5X13.5 s.m. ilKq: 19.5X11 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ nwrwXx swr sMgRyh cikqsw ilKÎqy]swrd gxpiq
ibD hrI sRI piq pdm ju hwr]nwnw kwid ds gurun pd bMDo birbwr]1]…
AMq : …iPr knk mo iekIs roj rKxw Pyr vwvn qoly mY rqI pwvY]hor icTI mmolI
ky do bUty lYxy auskw Ark kF ky kuTwlI mo pwie ky pYsw ivc rKkY pu`Tw dy bIAW
iKl ho jwvYgw]

h`Q ilKq nM : MS 387 C


isrlyK : bwrwmwhW
lyKk : guridAwl isMG swDU
p`qry : 1-5 a
Akwr : 21.5X13.5 s.m. ilKq: 19.5X11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 15-16 hn[
Awm vyrvw : ies rcnw qoN pihlW, ies poQI ivc do rcnw p`Qr Cwp ivc , nwl lgweIAW
geIAW hn ijnHw dw ies rcnw nwl koeI sbMD nhIN hY [ ies rcnw dI
ilKweI suMdr hY Aqy ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ rcnw dy
SurU Aqy AMq ivc ieMJ iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : …< siqgur pRswid]AQ bwrW mwhW gurdXwl isMG swDU ikRq
ilKÎqy]dohrw]cyqr cl nwvMidAw rhnw nih iqhkIk]Bjn kro BgvMq kw isr
pr kwl injIk]1]
AMq : …kih gurdÎwl hrI kr jorI]rl iml ipAwry Kylo horI]eyk ibnY sun pRB jI
morI]hwr leI mY srnw qorI ]dUr nw kIjIey] dohrw]pVy ju bwrW mws ko mwsk qy
inq ic`Nq] imq imly AsiQiq ho ihrdw hÍY piv`q]47] ieiq sRI bwrwmwhw
guridAwl isMG swDU ikRq sMpUrxM]

h`Q ilKq nM : MS 387 j


isrlyK : sUrswgr kIAW idRs† kUMtw (ADUrw)
lyKk : sUrdws
p`qry : 6 a –6A
Akwr : 21.5X13.5 s.m. ilKq: 19.5X11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-14 Aqy 4 hn[
Awm vyrvw : 5 A qy bnXko kibq ADUrw id`qw hY [ bdlI hoeI kwnI nwl kwlI Aqy lwl
isAwhI nwl soD kIqI hoeI hY [ ies rcnw ivc ikqy-ikqy SbdwrQ id`qy hoey
hn [

117
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ sUrswgr kIAW idRs† kUMtw sUrdws ikRq]rwg nt
As†pdI ibsnpdw]imlvhu pwrQ imqrh Awn] jluj suq ky suq kI rcu kr
BeI ihqu kI hwn]…
AMq : …swrMg piq swrMg Dr jyhY swrMg jwie mnwvhu]swrMg crn suBg kr swrMg
swrMg nwm bulwvhu]ieqI ]ibhwrI ko dohw]iehI Aws AtkÎo rhY Ail gulwb
PUl]hÍY hY bhur bsMq irqu ien fwrn vY PUl]AMnXokI]

h`Q ilKq nM : MS 387 J


isrlyK : bwrw mWhw rwDy ikRsn
lyKk : nwrwiex isMG swDU
p`qry : 7a –8A
Akwr : 21.5X13.5 s.m. ilKq: 19.5X11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw 15-16 hn[
Awm vyrvw : EhI [
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ bwrw mWhw rwDy ikRsn ikRq kiv nwrwiex isMG swDU
ilKÎqy]cyqR ic`qro kysu bor ky ndI]AMk lw klMk lw subMk lwvdI]hwr fwr fwr
ky mY bwr mY rhUM]Kw sky n pI sky n jw sky khUM]1]…
AMq : …dohrw]rwDw rwDw rmn ko kIno bwrW mws]nIq pV jo Aws qy pUrn hovy
Aws]13]nwrwiex isMG ikRq bwrw mws spUrnM BvqU] sRI rwm jI Bjo]

h`Q ilKq nM : 387 \


isrlyK : judweInwmw lylI v mjƒ (lYlw mjƒ)
lyKk : nwrwXx isMG, swDU
p`qry : 1 –13 a
Akwr : 21.5 X 13.5 s.m. ilKq : 19.5 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 15 hn[
Awm vyrvw : 13 A p`qrw KwlI hY [ 109 dohry qoN bwAd Agly dohry nMU 110 nM: dI QW 1010
nM pwieAw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid] ÇI gur mXy nm: ] AQ nzwry nwm AoN judweI nwmw lylI v
mjƒ mnqsnIP nwrwiex isMG swDU swkn sRI qrnqwrn] AQ gzl ryKqw]
Avl hmd AlwhI ƒ]ju myly ivCry mwhI ƒ] idl ismro ikRsn murwrw jI]qum
dynw nzr nzwrw jI]1]…
AMq : … nrwXn nPr pY ingw kr kbI]idl kI murwdw hÍY hwsl rbI]Kudw ky Pjl
sy Prybo bcy]mwhI AlwhI ky idl mY rcy]1035]ieiq sRI nwrwXn isMG kiv ikRq
judweI nwmw lylI v mjƒ qmwm sudw]

h`Q ilKq nM : MS 387 t


isrlyK : bwrwmwhw lYlw mjnUM

118
p`qry : 6 A - 8E
Akwr : 21.5 X 13.5 s.m. ilKq: 19.5X11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ p`qrw nM: 6 a - pUrI qrW ilKweI k`tI
hoeI hY [ rcnw p`qrw 6 A qoN Suru kIqI geI hY [
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ bwrwmwhw lylI mjƒ nwrwiex isMG swDU ikRq
ilKÎqy]cyq curwieAw qY icq myrw jrw Arwm n AwvY nI] drd qyry nY kIAw
idvwnw dr dr dUK sunwvY nI]qyry dr dw brdw hoieAw cMgw AOr n BwvY nI]bwJ
mwhI dy isMG nrwien mjƒ sor mcwvY nI]1]…
AMq : …Pwgun Pyr bhwrw iPrIAW hoieAw Pzl AlwhI dw] imilAW idlvr hoie
dlyrI kIqw drsn mwhI dw]imly muvwrk lylI vwlI tUtw PMd n PwhI dw]isMG
nrwien mjƒ qWeI myl rbI jo cwhIdw]12]ieiq sRI bwrwmwhw lylI mjƒ
nwrwien isMG swDU ikRq sMpUrxM]sRI rwmwX nm:]

h`Q ilKq nM : MS 387 T


isrlyK : vwr siq lylI mjnUM (lylw mjnUM)
lyKk : nwrwiex isMG swDU
p`qry : 8 A-9 E
Akwr : 21.5X13.5 s.m. ilKq: 19.5X11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : ilKweI ivc keI QWvW qy D`by pey hoey hn [ rcnw dy SurU ivc Aqy AMq ivc
ieMJ iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ vwr siq lylI mjƒ ikRq swDU nwrwien isMG jI
ilKÎqy]AYqvwr Xwr dy qUM pYr jw PrIN]pys hwQ joV ky mroV nw krIN]hwl qy
ibhwl myrw-Xwr ko khIN]dyKnw jrUr Xy ksUr mo nhIN]1]…
AMq : …lyil lwl lol ko qUM bol bolxw]Xwr Xw bjwr mY qUM pUrw qolxw]rwj swj Awj
kwl Coif c`lxw]dyKqy jhwn ky aujwr m`lxw]8]ieiq sRI vwr siq lylI mjƒ
nwrwien isMG swDU ikRq sMpUrxM]sRI ikRsnwX nm:]

h`Q ilKq nM : MS 387 f


isrlyK : AsPutk CMd lylI mjnUM
lyKk : nwrwiex isMG swDU
p`qry : 2
Akwr : 21.5 X 13.5 s.m. ilKq : 19.5 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [
Awm vyrvw : ADUrI jwpdI hY [

119
AwrMB : < siqgur pRswid]AQ AsPutk CMd lylI mjƒ ikRq nwrwien isMG swDU
ilKÎqy]dohrw]mjƒau vwc]jgmg rUp jhwn mY jwgy joiq jhUr]lylI lhr
skudR mY rqn rUip qv nUr]1]…
AMq : …ksor mor bYn hYN gijMd cwl AYn hY sroj kWiq nYn hY ivrwjy suK bMd
hY]AnUp rUp sohxI surys kI is mohxI mXMk AMk rohxI svwie lok bMd hY ]
CbIl CYl rMglI shylI eyk sMglI mlUk lyil AMglI [

h`Q ilKq nM : MS 387 F


isrlyK : ks†wvlI BwKw
lyKk : nwrwXx isMG, swDU
p`qry :3
Akwr : 21.5X13.5 s.m. ilKq: 19.5X11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw 14 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr,kwnI bdlI hoeI hY [ rcnw dy SurU Aqy AMq ivc ieMJ iliKAw
hoieAw hYy :
AwrMB : < siqgur pRswid] aoN nm:]AQ ks†wvlI BwKw ilKÎqy nwrwXx isMG, swDU
ikRq]dohrw]swrd sMBuj sMkrM ivsn ibDwqw vMd[isMG nwrwien kiv rcY ks†wvil
suK CMd]1]…
AMq : …sihr su qwrn qrn mY rwihq AwTo jwm]is`K hjUrw isMG ko isMG nrwien
nwm]19]ieiq sRImq hjUrw hrI isKÎyx nwrwien isMGyx kiv inrmlyn qrn
qwrn invwisnw ivricqm ks†wvlI sMpUrxM[-

h`Q ilKq nM : MS 388


isrlyK : zPrnwmw pwqswhI 10
p`qry : 1 -64 A
Akwr : 15 X 11 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : ijld gqw, isAwhI kwlI, ilKweI suMdr [ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : pqrW nM. 64 q`k pMinAW dw nM: AMikq kIqw hoieAw hY aus dy bwAd koeI pMnw
nM: nhIN hY Aqy kwnI vI bdlI hoeI hY [ ilKq suMdr hY [ AKIr ivc dubwrw
kwnI bdl ky do p`qry by-qrqIby ilKy hoey hn jo swP qOr qy pVyH nhIN jWdy [
ies qoN A`gy koeI pMnw nM: nhIN hY pr jPrnwmw bwry kwnI bdlky iliKAw hoieAw
hY [
AwrMB : “< hukm siq sRI vwh gurU jI kI Pqh[ jPrnwmw sRI muKbwk pwiqswhI
10 [ kmwly krwmwq kwXm krIm [ rjw bKs rwjk rhw ko rhIm ] 1 ]
AMq : ik KUbAsq dr vkq Kusmu APknI] ik Xk kurqXs PIl rw pY knI
]60]APjU]

120
h`Q ilKq nM : MS 389
isrlyK : vYidk nusKy
p`qry : 1 -360
Akwr : 15 X 10 s.m. ilKq : 11 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovy pwsy do-do kwlIAW
lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : swrI poQI iv`c v`K v`K bImwrIAW Aqy ihkmq bwry disAw hoieAw hY [ SurU
ivc kuJ nusKy dsy hn Aqy bwAd ivc poQI bwry q`qkrw idqw hoieAw hY jo
bhuqw spSt nhIN hY [ hwSIey ivc ilKq [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
pihly kuJ p`qry pMnw nMbr dyx qoN bgYr hn auhnW aupr vI nusKy ilKy hoey hn [
AwrMB : < siq gur pRswid ] vYdk lyiKqy ] AQ kstI iesqRI ko ] sqwvr ] lOg
pwie ] kstI bDœ ko dIjIAY ] bwlk sKw isMEu hoie qqkwl hI ] dohrw ] jiV
muqI kI Awin lik bwDy kstI bDœ ] bwlk suK so jwin pRsœq hoie qqkwl
hI ]…
AMq : …cOpeI ] idst bIc kCu Br mid Kwie ] qwko idst BlI Thrwie ] jwky
kvl vwEu pRgtwie ] so jih qy l…..

h`Q ilKq nM : MS 390


isrlyK : ivnod gRMQ
lyKk : nwrwiex hrI
p`qry : 1-55
Akwr : 11X15 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, vKryvyN leI AKrW qy lwl isAwhI PyrI hoeI hY[ sqrW pRqI
pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : 32 p`qrw AMk qoN bwAd p`qrw AMk nhIN ilKy hoey [ rcnw dy AMq qy 22 p`qry
KwlI hn [ ieMJ pRqIq hMudw hY ik ilKwrI ny ilKidAW-2 ivcy hI Cf id`qw hY [
AMq vI ADUrw hY [
AwrMB : < siqguru pRswid ] sRI gurU crn kmly BXo nm: ] AQ nwrwiex ivnod
ilKÎqy ] dohrw ] ivdo sRI guru pdXugl hrq skl ruj dws ] nwsk rq iqn
qwp ko hI mY krq pRkws ]1]…
AMq : …dvYXw CMd ] suMf isqwvirswtI kI jV gRMQk pIpl AwnY ] kMufilcIqw myl
kilMjn sur qru blÎw swnY ] Cwl bIj idÍAw rMf pwvo pl pl siB cUrx kY [
swx qIn go-iGRq so KwvY bwq rkœ ies cUrx kY ]18]…..

h`Q ilKq nM : MS 391


isrlyK : nIqI pRboD {hkX hdwXq nwmw}
lyKk : nwrwiex isMG
smW : 1891 sMmq

121
p`qry : 21-20 A
Akwr : 18 X 21 s.m. ilKq : 15 X 18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw 14 hn[
Awm vyrvw : pMinAW aupr lweInW mwr ky ilKweI kIqI hoeI hY Aqy hwSIey vwlI QW suDweI
krky iliKAw hoieAw hY[
AwrMB : “< siq sRI gur BXo nm: AD hkXihdwXq nwm ilKÎqy [ dohrw [ gxpiq
swrd pd pRxm bRhm ibsn mhys [ srb smX rKXw kro ivGyn n hro hmys”
AMq : 20 A qy sMmq bwry ieMJ iliKAw hY :
“ sis vsu guhm AsU Sukl srd buDvwr [ kuqb Kqm sMmq shI, sRI piq hir
aurDwr - ieiq sRI pMifq hjUrw hrI iSsyx nwrwiex isMGyn kiv inRmlyn
qrnqwrn ivricqy kRm hdwXq nwmw kuqb qmwm sudw”
poQI dI hwlq Awm krky TIk [

h`Q ilKq nM : MS 392


isrlyK : grB gIqw
p`qry : 1-20 A
Akwr : 13 X 9 s.m. ilKq : 10 X 6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy, do do
lwl lkIrW[ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk, ilKweI suMdr [
AwrMB : “< siqgur pRswid [ AQ grB gIqw, ilKXqy Arjno vwc [ hy Bgvwn
grB ivKy jo pRwxI Awvq hY, Ar ienw ko srw imRqkw duK lwgqw hY”[
AMq : “ ieiq sRI grB gIqw auqR pRsn smwpqM ”[

h`Q ilKq nM : MS 393 sMgRih


isrlyK : pYNqIs AKrI svrUp boDnI
lyKk : mlUk isMG, sMq
sQwn : qrn qwrn
p`qry : 1-5 A
Akwr : 13 X 21 s.m. ilKq: 10 X 18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, sqrW pRqI pMnw 23 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc iek slok iliKAw hoieAw hY [ ijhVw ky ADUrw hY Aqy iPr
iek svYXw[ ies qoN bwAd pYNqIs AKrI svrUp boDnI dI rcnw SurU huMdI hY [
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY poQI dI hwlq vI Awm krky TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid, AQ pYNqIs AKrI svrUp boDnI , sMq mlUk isMG
qrnqwrinXy ikRq ilKXqy”
AMq : “ieiq sRI mn˜wrXx isMG sXu isKX sRI mn mlUk isMG inrmlw sRmwsRmI gur
pwrQ pur invwsI ikRq svrUp pRboDnI pYNqIs vrxI suBM ”[

122
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY poQI dI hwlq vI Awm krky TIk TIk [

h`Q ilKq nM : MS 393 A


isrlyK : gop igrw gurU dsmys A`gy
lyKk : nwrwiex isMG
p`qry : qkrIbn 10
Akwr : 13 X 21 s.m. ilKq : 10 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-22 hn[
Awm vyrvw : ies rcnw ivc ilKweI bhuqI swP nhIN hY qy DibAW vwlI hY[hVqwl Pyr ky
hwSIey vwlI QW qy suDweI kIqI hoeI hY [ ies rcnw qoN bwAd iek pMnw KwlI
CifAw hoieAw hY [
AwrMB : AQ gop igrw gurU dsmys A`gy [ prgt inriq nwrwXx isMGyn qRnqwrinXy
ikRq ilKqy[ k: [ iqRsnw mY qqpr qwq qwq qwq krYN Kwqnw AwGwq rwq idn
iek sr hNY” [
AMq : “ieiq sRI mn mhwrwj hjUrw hrI issyx nwrwXx isMG kiv inrmly qrn
qwrn invwisnw ivicqM gop igrw gurU goivMd isMG Agy pRgt inmqM kbq
iCbIsw suBM ” [

h`Q ilKq nM : MS 393 e


isrlyK : dohwvlI cwlIs
lyKk : mlUk isMG qrnqwrinXy
p`qry : 5
Akwr : 13 X 21 s.m. ilKq : 10 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw 22 hn[
Awm vyrvw : ies rcnw dy SurU ivc hVqwl Pyr ky lwl isAwhI nwl suDweI kIqI hY [
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ mlUk isMG qrnqwrinXy ikRq dohwvlI cwlIsw
ilKqÎy [ dohw [ kr slUk mlUk hir siq guru srx sDwr ] swgr Xw sMswr qy
sihjy auqris pwr[
AMq : ieiq sRImn mlUk isMG sMq inRmlwsRmIAkiv kvI dohwvlI idl dmn clIsw
ivricqM qrx qwrxy invisqM ‘nwrwXx isMG crxy AnurkM suBMBvq:[ ies qoN
bwAd iek pqrw KwlI CifAw hoieAw hY [

h`Q ilKq nM : MS 393 s


isrlyK : bqIsw dMif
lyKk : mlUk isMG
p`qry : 3
Akwr : 13 X 21 s.m. ilKq : 10 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-23 hn[

123
Awm vyrvw : rcnw ADUrI hY [ keI QwvW qy kwnI bdlI hoeI hY [
AwrMB : < siqgur pRswid, prvqIAw nwQwXnm: bqIswdMifk: iq jo mY glW dw gl
suxI vo mlUk isMGw kMnY ijnkI suxy mq suxI kMnY KolI krI”[…
AMq : “is`Dw mnY Suky qweIN BUxI Bwm qy vcweIN
sMQy sRIs sRIs lweIN bhI krI v`K qUM ]8]

h`Q ilKq nM : MS 394


isrlyK : sMshr suKmnw pwiqswhI 10
p`qry : 476-505
Akwr : 13 X 10 s.m. ilKq : 8.5 X 7.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI vKryvy leI lwl, poQI dI hwlq TIk [sqrW pRqI
pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : rcnw ADUrI hY [ ilKweI suMdr hY Aqy AKIr ivc jwky kuJ p`qry Pty hoey
hn[ ijs kwrn rcnw ADUrI jwpdI hY [ AKIrlw iek pMnw puTw lgw hoieAw
hY [ AwrMB Aqy AMq ivc ieMJ iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : <sRI Akwl purK jI shwie, sMshr suKmnw pwqswhI 10 [ ipRQmY sRI
inrMkwr ko prnM [ Puin kCu Bgiq rIqI rsu brnM [
AMq : “jo qum rwKo swc bcn hmwrw mwn lyhw gur kw hoie srwp jo qum hohu ADrm
mwih”[
ies qoN bwAd p`qry nhI hn iek pqrw pu`Tw l`gw hoieAw hY [

h`Q ilKq nM : MS 395 sMgRih


isrlyK : hnUmwn nwtk
lyKk : B`lw, ihrdy rwm
smW : sMmq 1828 {sMn 1771}
p`qry : 1-359 E
Akwr : 17 X 11.5 s.m. ilKq : 11 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, poQI dI hwlq TIk TIk [sqrW
pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI ies rcnw dw pihlw sPw PitAw hoieAw hY bwAd ivc joiVAw
hoieAw hY [swrI dI swrI rcnw kibqW Aqy dohy, sÍYXw Awid nwl drsweI hY[
AwrMB : < siqgur pRswid, AQ hnUmwn nwtk ilKqy,
ikRq kb ihrdy rwm B`lw, ‘kibqwu’ , qIn lok piq pRwx
piq pRIqhI sorq Agniq giq ky crn isrnwie hY[
AMq : sMmq ibkRm inRpq shMs Kt sq AsI br ] cyq cwnxI dUj CqR jhWgIr su
Bt pr ] suB lCx dCx su dysu kib rwm ibcCn ] ikRsn dws qnkul pRkws
jsdIp krCn ] sIAw piq cwirqR iqn jQw mq pRgt kihE suB lgn gx ]
dY Bgq dwn inrBY krhu jY rwGv pq rGbMs mx ] ieiq sRI rwm gIqy

124
cEudso AMk smwpqM ] suB msq ] 14 ] imqI Pgux sudI ] 17 ] sMmq, 1828
] poQI sMpUrn hoeI [

h`Q ilKq nM : MS 395 A


isrlyK : kQw lv kus kI (sRI BwrQ prbxy AsmyD biKXnw)
lyKk : thkin
p`qry : 359 A-480 a
Akwr : 17 X 11.5 s.m. ilKq : 11 X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI ieh rcnw v`K v`K AiDAwvW ivc vMfI hoeI hY [ SurU Aqy AMq ivc
ieMJ iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : < ] siqgur pRswid ] kQw lv kus kI ] jYmno vwc ] jYmn khY sunhu BUX
pwlw ] Aiq Acruju lIlw nMd lwlw [ suq qy nwsu krwvq qwqw ]
AMq : ieq sRI BwrQ prbxy AsmyD biKXn ] pUrn iDXwEu clIsvo kib thkin jI
jwin ] 59 ] 40 ] jYmnovwc ]

h`Q ilKq nM : MS 395 e


isrlyK : pRIiCAw
p`qry : 480 a-493 A
Akwr : 17 X 11.5 s.m. ilKq : 11 X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw 11 hn [
Awm vyrvw : ies rcnw ivc pMnw nMbr TIk AMikq nhIN, poQI dI ijld auKVI hoeI hY pMnw
nM: 490 qy ieh rcnw smwpq ho jWdI hY [ies Bwg ivc kuJ p`qry r`Ky gey hn
jo ies rcnw nwl sbMDq nhIN hn auhnW pqirAW dw pMnw nM: vI myl nhIN KWdw[
pr ilKq, poQI dI pihlI rcnw vrgI hY [ Akwr pKoN vI ies poQI dw hI ihsw
jwpdI hY [
AwrMB : < siqgur pRswid, pRIiCAw ilKI gurpRswid ] pRIiCAw mhlw 5 ] pauVI ]
jo jn mn mih icqvnI rKwvY ] so mn kw swhsw kih pRgtwvY]
AMq : “qUM Awpxy mn mih kweI icq icqvnI nw kru ]
jp isrI Bgvwn kwrju sPlw [ pRICw spUrn hoAw ]

h`Q ilKq nM : MS 396 sMgRih


isrlyK : ADXwqm rmwiex Emw mhysur sMbwdy
p`qry : 1-85
Akwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 13 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl,hwSIAw dovy pwsy, do do kwlIAW
lkIrW [ sqrW pRqI pMnw-10 hn[

125
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, iB`jI hoeI hY, p`qry ikrm Kurdw [ keI QwvW qy hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : < AMsÍ siq sRI gxysXm: sRI gurdyvXnm : EAMsRI isvobwc ]
sRI jo hY lKmI do pRkwr kI eyk eISÍr srUp dUsrI sicdwnMd rUp [
AMq : ieiq sRI miq ADXwqm rmwiex Eumw mhysur sMbwdy rwm gIqw brnMnum pMc
dsoDAwX ] smwpqoXM ] rwmgIqw suB smq ] smwpXMq suiB msqMw [

h`Q ilKq nM : MS 396 A


isrlyK : swKIAW dsvyN mh`ly kIAW
p`qry : 85 a – 185 a
Akwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 13 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : poQI iBjI hoeI hox kwrn, keI p`qirAW aupr ilKweI D`ibAW vwlI hY Aqy swP
pVHn Xog nhIN hY [ ilKweI bhuqI swP nhIN hY p`qry ikrm Kurdw Aqy iB`jy hox
kwrn pVHn Xog nhIN [
AwrMB : “< siqgur pRswid, Agy swKIAW dsvyN mhly kIAW qurIAW, gurU qyg bhwdr
jI kI kw kwrn hoieAw dyiK kY lgy rudn krin” [
AMq : “dohrw [ jnmswKI poQI ilKI Awp pVn ky hyq˜ [ sRI rGunwQ kI ikrpw qy
sMgq Pl dyiq” ]

h`Q ilKq nM : MS 397


isrlyK : sRI md Bgvq gIqw
p`qry : 1-148 ies qoN bwAd pMnw nMbr AMikq nhIN [
Akwr : 16X13 s.m. ilKq: 11X9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw,isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy, do do lwl
lkIrW, keI pMinAw aupr do do kwlIAW lkIrW hn[ sqrW pRqI pMnw 10-11 hn[
Awm vyrvw : poQI dw pihlw p`qrw nhIN hY Aqy swrI poQI ivc keI QwvW qy kwnI bdlI hoeI
hY [ ilKq ivc keI QwvW qy isAwhI dy D`by pey hoey hn Aqy swP pVHI nhIN
jWdI [swrI poQI ivc hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ p`qirAW aupr pMnw
nMbr 148 q`k idqw hoieAw hY aus qoN bwAd pMnw nMbr AMkiq nhIN hY [
AwrMB : kir sunw XwsushW [ qb sRI ibAws dyv rwjy ko kihAw [ ikhy rwjw qy rwjo
sÍwrQI hY ] sMjY myrw isK hY [
AMq : ieiq sRI pdm purwxy auqr KMfy sqI eIsr sMbwdy sRI gIqw mhwqmy so lvo
iDAwieAw [

h`Q ilKq nM : MS 398 sMgRih


isrlyK : nsIhq nwmw
lyKk : mohr isMG inrmlw AwnMdpurI

126
p`qry : 1- 3 A
Akwr : 17 X 13 s.m. ilKq : 14 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : poQI iB`jI hoeI hY Aqy keI pMinAW aupr ilKweI pVIH nhIN jWdI, keI QwvW qy
kwnI bdlI hoeI hY [
AwrMB : < siqgur pRswid, ‘nsIhq nwmw’ [ iqlMg mhlw 1 [ kIjY nyk nwmI jo dyvY
Kudwie, jo dIsY ijmI pur su hosI Pnwie [
AMq : msqI vo gPlq sy bwjI nw hwr, qobw n kIqIAw kr idAw gunwhw] Arj bygI
khy bwbw nwnk jI AYsy Awlm qyrI pnwhw]spUrnM[

h`Q ilKq nM : MS 398 A


isrlyK : ishrPI mn msqwn
p`qry : 3 A - 12 a
Akwr : 17 X 13 s.m. ilKq : 14 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg ivc kuJ p`qry Pty hoey hn [ rcnw dy SurU ivc Aqy AMq ivc
ieMJ iliKAw hoieAw hY :
AwrMB : < siqgur pRswid, mn msqwn dI ishrPI ilKXqy]
AlP ielwhI Xwd n kIqw n kIqw siq sMg kuVy]
srm Drm dy ickV fubI, ikEuN, cVy nwm dw rMg kuVy [
AMq : sqgur imlY sRb ky dwqy, ilK dIey msqk lyK kuVy]
mn msqwn khy hm Gr piqswhI rhy kI kI Bys kuVy]

h`Q ilKq nM : MS 398 e


isrlyK : korVy
lyKk : mohr isMG inrmly AnMd purIey dy
p`qry : 12 a - 24 A
Akwr : 17 X 13 s.m. ilKq : 14 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : poQI dy keI p`qry Ksqw hwlq ivc, poQI iek pwsy qoN iB`jI hoeI hox kwrx,
ilKq bhuq swP qrWH pVUHI nhIN jWdI [ rcnw dy SurU ivc Aqy AMq ivc ieMJ
iliKAw hoieAw hY :
AwrMB : “< siqgur pRswid, AQ korVy mohr isMG inrmly, AnMdpurIey dI [ mUrK
buDI ky smJwvxy vwsqy ] aUxI kIqI sweI nwloN pRIq ju qYny iks pr kry gumwn
kuVy” [
AMq : dohrw [ sqgur mOj sMjugqu hYÍ rcy korVy swr [ pVy suxy Ar bwq kO Bv inD
auqry pwr ] 37 ] korVy spUrnM” ]

127
h`Q ilKq nM : MS 399
isrlyK : BwrQ purbxy
p`qry : 1 - 101
Akwr : 16 X 11 s.m. ilKq : 11 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW
lkIrW [sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : poQI dy pMny nukrW qoN kty hoey, ilKq suMdr Aqy hwlq Awm krky TIk pr poQI
iB`jI hoeI jwpdI hY Aqy keI pMinAw aupr ilKq vI spSt nhIN hY [ hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY Aqy hwSIey ivc iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid, sRI gxswienmih[ dohrw[ siq krn gMgw bcn hrin
ibjo Aiq mwn ] qW qy Xh kwrj kIau iCMXw sO Bgvwn ] cOaupeI ]…
AMq : “ieq sRI BwrQ prbxy AsmyD bKwn ] 40 ] pUrn iDAwau clIsmo kv thn
[thkn] jIX jwn ] 40 ]

h`Q ilKq nM : MS 400


isrlyK : jpu pRmwrQ
lyKk : rwm ikSn syvwpMQI
rcnw kwl : sMmq 1853
p`qry : 1a – 53
Akwr : 14.5X26.5 s.m. ilKq: 11X18.5 s.m.
vyrvw : ijld bwAd ivc bMnHI hoeI, 1 qoN 27 p`qry q`k KVHy r`uK pMj lwl lkIrW dw
hwSIAw, 28 qoN 53 p`qry q`k ibnHW hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq Ksqw, lYmInySn kIqI hoeI, poQI AwFy ru^ KuldI hY, p`qrw
AMk bwAd ivc pwieAw hoieAw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] dohrw ] sRI gurU nwnk crn rju rwm ikRs˜ aurDwir] jpu
prmwrQ XihN khO jQw buD Answr ] 1 ] Bv swgr ko syq hY sRI gur nwnk
nwm ] nwm AMs qy bpu Dro mhmw nwm bKwn ] 2 ]…
AMq : …mqgXMd CMd ] sMmq rwmu su bwn bsU ss mwrg dUj sudI gurvwro ] qw idn
sRI jp ko prmwrQ sRI gurdyvq dwsu suDwro ] hy kv jo mm cUk lho qum Awp
suDwr pVo duK twro ] hY durlwB AsRD krO pun Xwih lhY gur ko ju
ipAwro ] 8 dhorw ] jpu prmwrQ Xh khÎo srb igRMQ ko swr ] s`unI snuwvY
icq dY so Bvswgr pwr ] 10 ] sRI gur ky muK vwk Xh sRDw… n kO nwih ]
sRDwvq gur isK jo inhcY iqn pRq Awih ] 11 ] sRI gur syvwdws… isK rwm
ikRsn aurDwr ] jpu pRmwrQ Xh khÎo jQw buD Anuswr ] 12 ] ieiq sRI jpu
pRmwrQ sMpUrxM ] sRI gur nmsikRqM ] rwm rwm… rwm rwm [

h`Q ilKq nM : MS 401 sMgRih


isrlyK : gosit bwby nwnk jI kI gurU AMgd nwl hoeI

128
p`qry : 63-74 a
Akwr : 16X10 s.m. ilKq: 13X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI [ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW [sqrW pRqI
pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk, poQI dI ilKweI dI bxqr qoN ieM\ jwpdw hY ik
ieh poQI purwxIAW poQIAW jW gRMQW dI ilKweI vWg jwpdI hY [ poQI dy pMinAw qy
jo nMbr AMkq hn, ieMj lgdw hY ik ieh poQI iksy hor poQI dw ih`sw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid, gosit bwby nwnk jI kI gurU AMgd nwl hoeI gosit iek
idn gurU bwbw nwnk jI pMjwb kI DrqI krqwrpur rwvI ndI aupir jwie bYTw[
AMq : bolxw hoAw vwhugurU vwhugurU vwhugurU vwhugurU vwhugurU jI scy pwiqswh vwihgurU
jI ] 1 ] ieh BweI gurdws dI iek vwr dIAW do sqrW hn “AikrqGx hEu
jrd rU mYkno KhMdw [ ismir murIdw FwfIAw siqgur bKsMdw” [

h`Q ilKq nM : MS 401 A


isrlyK : gosit jm kbIr kI
p`qry : 74 A-81 A
Akwr : 16X10 s.m. ilKq: 13X8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : ieh rcnw vI iksy hor poQI dw ih`sw hY ikauN jo pMnw nMbr 74 qoN bwAd hI
lgwey gey hn [ AKrW dI bxqr, purwxIAW poQIAW Aqy gRMQW dy AKrW vWg
hn [ rcnw dy SurU Aqy AMq ivc ieM\ iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] gosit jm kbIr kI ] jm dieAwl dieAw quDu nwhI
smJq nwih n krq bIcwr”[
AMq : ies bwq kI krqu qum cInw] jm kbIru do aUJ grB Awey dono kw pRBUu sdw
ArDInw”[ 201 [ 1 [ 113”[

h`Q ilKq nM : MS 402 sMgRih


isrlyK : swKI sRI gurU nwnk dyv jI ky Avqwr Dwrn kI
p`qry : 1-26 A
Akwr : 14X8 s.m. ilKq: 9X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ keI
pMinAW aupr, hwSIey dy iek pwsy do lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW
pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : poQI iB`jI hoeI hY Aqy pihlw p`qrw PitAw hoieAw hY pMnw nM: 25 A aupr gurU
nwnk dyv jI dy Avqwr Dwrn bwry iliKAw hoieAw hY (sMmq 1526) “vYswKo mws
iqRqIAw cwnxI rwq svw phr rhdI (rihMdI) kE jnm lIAw, pMjwb kI DrqI
Qwn qlvMfI rwie Boey BtI kI, kwlU ky gRih iqRpr [iqRpqw] ky audr mih” [

129
ilKweI suMdr hY kuJ pqry SurU ivc nukrW qoN P`ty hoey hn [ rcnw pMnw nM: 3 qoN
SurU huMdI hY Aqy ieM\ iliKAw hoieAw hY :
AwrMB : qb grIb lok iPrIAwdI Awey, auhnw Awie pukwr krI, qb aunw isEu rwjw
boilAw, aunw iek kw inAwE kIAw [
AMq : …sloku jugu jg mih gurU AwieAw iqin AicMqu nwm iDAwieAw, ijin syivAw
iqn Plu pwieAw, ds nwnk pMQ clwieAw, bolwhu vwihgurU”

h`Q ilKq nM : MS 402 A


isrlyK : swKI sRI gurU Amrdws jI kI
p`qry : 27 E- 45 A
Akwr : 14X8 s.m. ilKq: 9X6 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw –7 hn[
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid, swKI gurU Amrdws jI kI - jo is`K gurU kw hovy iqs kw
aupdys mMnnw, pr iesqrI nwil prIiq nwhI krnI
AMq : koit qIriQ jwE rMgI pru nwmu auDwrsI, Twkr KylY rMgI sBnw jgw ivic, ds
Aauqwr spUrn, kIqy ibsn rUip[

h`Q ilKq nM : MS 402 e


isrlyK : gosit bwby nwnk kI
p`qry : 46 a - 67 a
Akwr : 14X8 s.m. ilKq: 9X6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw – 7 hn[
Awm vyrvw : ilKq suMdr hY; ‘isrlyK’ ƒ motI kwnI nwl iliKAw hY[
AwrMB : gosit bwby nwnk kI (hVqwl Pyr ky nwnk Sbd ƒ imtwieAw hoieAw hY Aqy
‘gosit bwby kI’ hI spSt piVHAw jWdw hY [ gosit bwby kI] guru Arjin swKI
kIqI ] swhu loku Qw iek ngrI kY ibKY ] aus ky bwir kroVI db Qw]
AMq : qwb bwbw nwnk isDw qy sRI gorK nwQ qy ividAw hUAw, boilAw bolhu vwhgurU [

h`Q ilKq nM : MS 402 s


isrlyK : shMsRnwmw (mwrU mhlw 1)
p`qry : 67 A - 81 A
Akwr : 14X8 s.m. ilKq: 9X6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –7 hn[
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid, mwrU mhlw 1 ‘shMsR nwmw’ Acuq pwrbRhm prmysru nwmw]
dIn dieAwl dmodru rwmw] Awid jugwid jughu jug soeI AibnwsI AlKu ibDwqw
hy[

130
AMq : Awid AMiq Duir swcI bwxI, schu aupjI swic smwnI, scu Acrju AkQu ikAw
kQIAY nwnk is&qI rwqw hy [

h`Q ilKq nM : MS 402 h


isrlyK : mwrU mhlw 5 shMsRnwmw
p`qry : 81 A-84 A
Akwr : 14X8 s.m. ilKq: 9X6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw -7
Awm vyrvw : rcnw dw SurU kwlI pYnisl nwl lweInw mwr ky kIqw hoieAw hY, pMny iB`jy hoey
hn[
AwrMB : < siqgur pRswid, mwrU mhlw 5 ‘shMsRnwmw’ Acuq pwrbRhm prmysru
AMqrjwm [
AMq : qyrI giq imiq qUhY jwnih] qU AwpY kQih qY Awip vKwnih] nwnk dws dwsn
ko krIAhu hir BwvY dwsw rwKu sMgw[

h`Q ilKq nM : MS 402 k


isrlyK : gosit bwby nwnk kI
p`qry : 85 a-91 A, 92 a-109 A
Akwr : 14X8 s.m. ilKq: 9X6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –7 hn[
Awm vyrvw : pMnw nM : 92 a qoN A`gy vI gosit guru bwby nwnk jI kI cldI hY, jo pMnw nMbr
109 A qy jwky smwpq ho jwdI hY [
AwrMB : gosit bwby nwnk kI’ iek idn pMjwb kI DrqI ngr krqwpuir cupkY Gir
Awie gieAw, Drmswlw bIic pir rihAw] lwgw Awqmy kEu smJwvx, qb isrI
rwg mih sbdu kIAw[…
AMq : …slok, guru guru jip ry mn ijsu imil pweIAY soie] kil klys pwp ihrY
AMq shweI hoie] nwnk dws bIcwirAw gur ibnu mukiq nw pwvY koie 1) 1)
]25]

h`Q ilKq nM : MS 402 K


isrlyK : gosit kMbIr (kbIr ) gusweI jI kI
p`qry : 109 A - 126 A
Akwr : 14X8 s.m. ilKq: 9X6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –7 hn[
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid, gosit kMbIr gusweI jI kI] iek idn gusweI kMbIr
pUrib kI DrqI ngr bnwrsI bYTw Qw, Aru iek goibMd lok Awie gey”
AMq : “sRI kMbIr [kbIr] jIky isK Bey, khny lwgy DMn kMbIr jI

131
siq kMbIr jI, ikRsn kMbIr jI, srb klw smrQ jI, bolhu vwhgurU DMn gurU
sMpUrn hoeI [

h`Q ilKq nM : MS 402 g


isrlyK : gosit AMgd jIkI
p`qry : 127 a - 177 a
Akwr : 14X8 s.m. ilKq: 9X6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –7 hn[
Awm vyrvw : ies rcnw ivc, swKIAW A`gy dIAW A`gy cldIAW hn Aqy 177 a aupr gurU
AMgd dyv jI nwl sbMDq swKIAW smwpq kIqIAW hn[
AwrMB : gosit AMgd jIkI, inrMjn inrMkwr kI AwigAw hoeI, jo nwnk jI qU myry pwis
Awau [ qb nwnk jI bynqI krI jo inrMjn inrIkwr jI eyk gur BI mY nwhI kIAw
hY Aqy qyrI AwigAw hY ju mY qyrw pMQ kIAw hY[
AMq : ibnw ismrx hor sB JUT hY, ismrnu kIjIAY, ismrnu kIjIAY vwhugurU jI nwnk
DMin nwnk DMin gurU nwnk jI [

h`Q ilKq nM : MS 402 G


isrlyK : gosit bwby nwnk jI kI (kMbIr nwl kIqI)
p`qry : 177 A -181 A
Akwr : 14X8 s.m. ilKq: 9X6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw – 7 hn[
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid] gosit bwby nwnk jI kI] kMbIr nwl kIqI] kbIr khY
jI crxI lwig krau eyk byqnI ko† pun krhu dyvw ]…
AMq : …pqq auDwrnu ibrdu qumwrw byd aucrY cwir] sUr pqq kau Taur n kweI
ibnw nwau iqhwir]2]1] bolhu vwhgurU siq guru siqnwmu krqw purKu]34 joVu

h`Q ilKq nM : MS 402 |


isrlyK : swKI AmrIk Bgq jI kI
p`qry : 182 a-197 a
Akwr : 14X8 s.m. ilKq: 9X6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw – 7 hn[
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid, swKI AmrIk Bgq jI kI, AmrIk pMifqw kEu puiCAw
myrI jo giq hovY, so ikEu kir hovY”[
AMq : DMnu prmysru DMnu prmysr ky Bgq swKI smpUrn hoeI BuilAw cuikAw siq
gurdyv bKsMd hoie]1]35 [

132
h`Q ilKq nM : MS 402 c
isrlyK : swKI gurU bwby nwnk jIau kI
p`qry : 197 A-208 A ADUrI
Akwr : 14X8 s.m. ilKq: 9X6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –7 hn[
Awm vyrvw : AMq ivc p`qry P`ty hoey hn Aqy rcnw ADUrI hY[
AwrMB : < siqgur pRswid, kQw clI gur bwby nwnk jIE kI-rwjy Ar cor kI]
AMq : pICy kir kir Twkr pweI lwgw [ qib Twkr khy ry myry pwv Coif kir”…..

h`Q ilKq nM : MS 403


isrlyK : jMgnwmw isMGW qy PrMgIAW
lyKk : Swh muhMmd
p`qry : Ku`ly p`qry (rol bixAw hoieAw hY)
Akwr : 13 s.m. ilKq: 10 s.m.
vyrvw : Ku`ly p`qry (skrol twiep) isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy
do do lwl lkIrW [
Awm vyrvw : rcnw dy SurU ivc Ksqw hwlq ivc hY[ p`qry Pty hoey hn ilKweI vI pVIH nhIMN
jWdI [ SurU ivc Aqy AMq ivc p`qrw (skrol) Ksqw hwlq PitAw hoieAw [
ilKweI pVIH nhIN jWdI [
AwrMB : ipCy swfy vI kOr n rwj krsI, AsIN mrWgy eys nMU mwr mIAw [ by nhk dw
eyhnw ny julm kIqw, eyh qw mrngy sB srdwr mIAw [ Swh muhMmdw Duro qlvwr
vgI, sBo kql hody vwro vwr mIAw [ 7 [
AMq : sMmq aunI sY dUsrw vrqdw sI, jdo hoieAw AMgryz dw jMg mIAw [ hYsI KUn dI
Eh jmIn ipAwsI, hoeI surK srwb dy rMg mIAw [ DrqI v`F ky DUV dy bxy
b`dl, jYsy cVy Akws pqMg mIAw [ Swh muhMmdw isrW dI lwie bwjI, nhIN moVdy
sUrmy AMg mIAW [ 105 [

h`Q ilKq nM : MS 404 sMgRih


isrlyK : sIhrPI
lyKk : inhwl isMG
p`qry : skrol
Akwr : 8 s.m. cOVweI ilKq: 7 s.m.
vyrvw : skrol, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, ilKweI suMdr [
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : dohrw swjn ko pwqI ilKU aUpr ilKU kr nwm] jb ky swjn bICry nYnI nINd
hrwm…
AMq : …krw kIrny hwl ivvhwr hoieAw, fwFy nwl nw skdw jor loko ] inhwl isMG
ipAwirAw kUc kIqw jwnI gey muhubqw qoV loko [

133
h`Q ilKq nM : MS 404 A
isrlyK : sIhrPI
lyKk : gurbKS isMG
p`qry : skrol
Akwr : 8 s.m. cOVweI ilKq: 7 s.m.
vyrvw : skrol, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, ilKweI suMdr [
Awm vyrvw : skrol, kwnI bdlI hoeI hY[
AwrMB : < siq gur pRswid EgV dI aujl qyj aucY AsQwn bsY AwgV dI AwnMdI
Awd Ast BujI AweI
AMq : khY gurbKsw isMG doau hwQ joir kir sIl suK sMpiq kIhUjY [ AwiDkweI mIqn
kI rCw kir sqRn kO qC kir kIjIey shwie shwie suJY lIjIXY bcweI”[

h`Q ilKq nM : MS 405


isrlyK : bwrW mWh
lyKk : gulwb isMG
p`qry : skrol
Akwr : 9 s.m. cOVweI ilKq: 6 s.m.
vyrvw : skrol, isAwhI kwlI [
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : <siqgur pRswid, bwrw mW gulwb isMG dw 3 bYNq fyvVy ]cVy cyq gul iKVy
gulwbI sdw suhwg suhwvy bw Bwvy]
AMq : iKjmq rih gulwb isMG kih soihxw Cl igAw Cl ivc Akl skl ivc

h`Q ilKq nM : MS 406


isrlyK : ryKqw
lyKk : cWd isMG
p`qry : skrol
Akwr : 9 s.m. cOVweI ilKq: 8 s.m.
vyrvw : skrol, isAwhI kwlI, hwSIAw dovy pwsy do do kwlIAw lkIrW [
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : <siqgur pRswid ] ryKqw ] jb lg njr prqw nhI qb lg muJy srqw
nhIN; Arj krqw nhI, eyqI kRbj Drqw nhI PrIAwd sun idl lwiekw[
AMq : swQI nhI koeI nwl kw, rwDw qUJy mY ilAw kho qyrw kIAw isr pr sho AYsw
ibEgu kYso lho[

h`Q ilKq nM : MS 407


isrlyK : Putkl CMd

134
p`qry : skrol
Akwr : 8.5 s.m. cOVweI
vyrvw : skrol, isAwhI kwlI, ilKweI suMdr [
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : <siqgur pRswid-AQ Putkl dohry[ Awj gul jMnmY ikAw mjw hogw, myh
brsqw Aru gul iKlw hogw [
AMq : hmrI bydn jo lKY jo hm sw duKIAw hoie[

h`Q ilKq nM : MS 408


isrlyK : sIhr&I sRI drbwr swihb, AMimRqsr [
lyKk : kilAwx isMG
p`qry : skrol
Akwr : 9 s.m. cOVweI ilKq: 7 s.m. cOVweI
vyrvw : skrol, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl [
Awm vyrvw : rcnw dy SurU ivc kwgz BurBurw hoieAw Ksqw hwlq ivc, PitAw hoieAw hY [
Aqy iek pwsy qoN hwSIAw Aqy p`qrw PitAw hoieAw hY [
AwrMB : ….AlP Awid guxpqo ky ismrw duqIey] Pyr juAwlw kr rCw pwlw ] iqRqIey
ismrw ibsn irdY mY jauQy ibDU dieAwlw…
AMq : …rmdws gur jw hr j`sy mY sB ky kwj svwry klgIvwry ] kilAwx dws
ins idn nwm icqwry gur insqwry[

h`Q ilKq nM : MS 409


isrlyK : bwrw mWh (iSvjI ivAwh)
p`qry : skrol
Akwr : 9 s.m. cOVweI ruK ilKq: 7 s.m. cOVweI
vyrvw : skrol, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl [
Awm vyrvw : EhI[ ilKweI sMudr pr serI rcnw dy p`qry iBjy hoey hn Aqy ivcoN keI QwvW
qoN Pty hoey hn[
AwrMB : <siqgur pRswid, bwrw mWh iSvjI kw ilKXqy ] cyqR isvjI bYl cVyH rix
isM|I rOrU vwjY[
AMq : suin kQw auT cilAw qoqw mgru sdw isv lwgy [ cl mn sgm purmMfl isv
dy gupwiq gMg jlvWgy[12] smwpqM [
ieh Awm vyrvy ivc iliKAw jwvygw, ilKweI suMdr pr swrI rcnw dy p`qry iBjy
hoey hn ivcoN keI QwvW qoN Pty hoey hn [

h`Q ilKq nM : MS 410


isrlyK : sIhrPI (kuC bMd)

135
lyKk : kwdrXwr
p`qry : skrol
Akwr : 9.5 s.m. cOVweI
vyrvw : skrol, isAwhI kwlI, hwSIAw hovy pwsy do do lwl brIk lkIrW ivckwr iek
kwlI lkIr [
Awm vyrvw : rcnw iBjI hoeI hY D`ibAw krky spSt pVIH nhIN jWdI Aqy ADUrI hY[
AwrMB : <siqgur pRswid] Pyr ky vqn qo icq rwjw phlw BYx dy dys ƒ Awx
viVAw] kNf kF qUbw gurU Xwd krky gopI cMd sI mMgl BIK ciVAw
AMq : bwhoN pkV lYNdI kihMdI ds mYƒ iksy horI auqy BvsweIau nI kwdrXwr, mIAW ro
ro imln dovyN kr munsbI kol iDAwausnI

h`Q ilKq nM : MS 411


isrlyK : pRsn ivcwr
p`qry : 1-13 a
Akwr : 13X21 s.m. ilKq: 10X19 s.m.
vyrvw : ijld, gqw, isAwhI kwlI[ ilKweI sMudr[ sqrW pRqI pMnw – 14 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk, lwl isAwhI nwl hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AKIr ivc ieiq qoN bwAd pMnw KwlI CifAw hoieAw hY pMnw 13 A qoN 16 A q`k
KwlI AgoN iPr pMnw 17 E-A qy kuJ iliKAw hoieAw, Aqy kuJ p`qry KwlI hn[
AwrMB : <siqgur pRswid, AQ pRSn sMbMD ivcwr ilKXqy, sUrj sy nwvyN Gr mY ipqw
kw hwl dyK[
AMq : Xh vsqU bycqw hUM kYsw hogw eysy pRsMn

h`Q ilKq nM : MS 412 sMgRih


isrlyK : bwrwmwhw sRI iksn jI kw
lyKk : mUl isMG
p`qry : 3 a-4 a
Akwr : 16X23 s.m. ilKq: 11X18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl [
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk[ rcnw dy SurU ivc Aqy AMq ivc ieM\
iliKAw hoieAw hY[
AwrMB : <siqgur pRswid, AQ bwrwmwhw sRI ikRSn kw [ cyq mhIny cVyH isXwm jI
mQrW Er isDwry[
AMq : hs hs kyl krq hY mUl isMG bnI AnUp mY jorI[

h`Q ilKq nM : MS 412 A


isrlyK : bwrwmwhw
lyKk : thl isMG

136
p`qry :4 A - 6 A
Akwr : 16X23 s.m. ilKq: 11X18 s.m.
vyrvw : EhI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW[
sqrW pRqI pMnw-20 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg dy p`qry ikrm Kurdw hn pr ilKweI pVHn Xog hY[
AwrMB : AQ bwrw mwhw ilKXqy dohrw, sRI gur pd bMDn kro lMbdr pRxwm] mmn mws
sRI rwm sUkr hY pUrn kwm[
AMq : kwrU kIqy gMj iqAwr iqs dy isir imilAw auh Bwru idqw iprQI hy TinAwr
KudI auhu qoVdw[

h`Q ilKq nM : MS 412 e


isrlyK : ishrPI
lyKk : kilAwn dws
p`qry : 7 a-10 A
Akwr : 16X23 s.m. ilKq: 11X18 s.m.
vyrvw : EhI [ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovNy pwsy do do lwl lkIrW [
sqrW pRqI pMnw-19 hn[
Awm vyrvw : A`goN rcnw ivc hI CfI hoeI hY ADUrI hY [ ies qoN bwAd pMnw nM: 31 SurU ho
jWdw hY [ kwnI bdlI hoeI hY ieM\ jwpdw hY iksy hor poQI dw ihsw ies ivc
lgw idqw igAw hY [
AwrMB : <siqgur pRswid, ishrPI, kilAwn dws kI ilKXqy [ AlP Ajb sUriq
idlbr dI Awn myry mMin vsI, ijgry DsI[
AMq : lgw qIr srIr myry ƒ cIr ijMd hY fwrI khw pukwrI [ kilAwn dws nhI cYn
AWvdw ibn dyKy miqvwrI suD ibswrI [ nUn inq ijEu…..[

h`Q ilKq nM : MS 412 s


isrlyK : bnq mwlw
lyKk : gurbKs isMG
p`qry : 31 E-36 A
Akwr : 16X23 s.m. ilKq: 11X16 s.m.
vyrvw : EhI[ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw- 20 hn[
Awm vyrvw : ies rcnw ivc kwnI bdlI hoeI hY Aqy pMnw nM: 31 qoN SurU kIqw hY[ ieM\
mwlUm huMdw hY ik ieh Bwg iksy hor poQI dw ihsw hY[
AwrMB : <siqgur pRswid ] AQ bnq mwlw ilKXqy [ ku`sm bws suMdR imRgnYnI, cMd
bdn jn Cwjq rYnI[
AMq : pgnyvr jo vr kI jrqI mdnoidr bwn kmwn ksI, kir PUlq JUlq hY qrnI
inMbUAw]

137
h`Q ilKq nM : MS 413
isrlyK : AsÍmyD BwKw ( sRI mhWBwrQ purwxy)
lyKk : thkx dws
smW : sMmq 1847
p`qry : 1– 294 E
Akwr : 32X23 s.m. ilKq: 23X19 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW ivckwr iek kwlI motI lkIr [sqrW pRqI pMnw-19 hn[
Awm vyrvw : p`qrw nM: 1 A qy sMmq bwry ieM\ iliKAw hoieAw hY, “sMbiq sr dwsM spiq
siq ADk brK Kt bIs, qIQI iqRXodsI AKhis vwid buiD bwsr SuB dIs”[
AwKrI p`qry aupr, “sMmqu ATwrw sY sYqwlIAw vwih virs in jwnI sMmq 1847
ikRsn piK sws pUisiQ” [ AKIrly p`qry aupr, sRI Bwgvq dsm skMD SurU krky
rcnw ADUrI C`fI hoeI hY [
AwrMB : <siqgur pRswid, AQ AsvmyD BwKw ilKXqy, ikRq thkx dws kI, ipRQmy
pRxvo igrjnMdnw, sMkr qn gn ibGn inkMdnw[
AMq : dohrw, ieq sRI BwrQ pRbxy AsvmyD bKXwin, kib thkix DMXwEu
iqhqRmohX ikRq pUrin jwnI [

h`Q ilKq nM : MS 414


isrlyK : kibqu
p`qry : 1-11A
Akwr : 13X17 s.m. ilKq: 8X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr[sqrW pRqI pMnw 11 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr hY poQI iB`jI hoeI hY [rcnw ADUrI hY Aqy pMny Pty hoey hn [
AwrMB : < siqgur pRswid [ kib`q [ gur ky ipAwry siqgurU ky svwry buDvwn hY
aujwry rwm qoro rKvwry hY[
AMq : swjn qumry hyq AMJUAn so ndI BeI, qn BieE….

h`Q ilKq nM : MS 415 sMgRih


isrlyK : ishrPI
lyKk : sWeI dws jI kI
p`qry :7
Akwr : 19X15 s.m. ilKq: 11X9 s.m.
vyrvw : ij`ld g`qw, isAwhI kwlI[ hwSIAw dovNy pwsy do do lwl ivckwr iek kwlI
lkIr[ sqrW pRqI pMnw 10 hn[
Awm vyrvw : poQI dy kuJ p`qry Ksqw hwlq ivc hn ilKweI sMudr hY ]

138
AwrMB : < siqgur pRswid, ishrPI sWeI dws jI kI ilKXqy [ AlP Awie Evws qy
Ktxy dy eyQy Aieky mUl guvwieAw hI[ JUTy lwlcw dy ivc lg ky qUM cMgw Aml n
iek kmwieAw hI[
AMq : kFo kFo svylVy pRIq qweI ikq Taur lY qurq jlwvnI gy [ sWeI dws AwKy BwfW
BMn ky jI Gr Awpxy ƒ auiT AwvnI gy] ishrPI smwpqM[

h`Q ilKq nM : MS 415 A


isrlyK : ishrPI
lyKk : buly swh kI
p`qry :8
Akwr : 19X15 s.m. ilKq: 11X9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : <siqgur pRswid, ishrPI bulySwh kI ilKXqy [ AlP Awpny Awp ƒ smJ
pihly kI vsq hY qyrVw rUp ipAwry[
AMq : ATo jwm ibsrwm nhI kwm koeI dueI, igAwn kI Bwie jlwieky nI] bulw swh
mumwrKw sB dyvo BeI jwn jwnI gl lwieky nI[

h`Q ilKq nM : MS 416


isrlyK : vwr hkIkq rwie
lyKk : Agrw (kiv)
smW : sMmq 1791 ilpI kwl: sMmq 1847
p`qry : 1-45 A
Akwr : 15X12 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : poQI dw pihlw sPw PitAw hoieAw hY [ AwKrI pMnw vI PitAw hoieAw hY[
ilKweI spSt nhIN hY [ bwkI poQI dI ilKweI suMdr hY [ ikDry ikDry hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY Aqy hwSIey ivc iliKAw hoieAw hY [ rcnw dy SurU
ivc pMnw PitAw hox kwrx ilKweI AspSt hY pVHI nhIN jWdI [ AMq ivc ieM\
iliKAw hoieAw hY ‘vwr hkIkq rwie sMpUrn’ pMnw nM: 2 aupr sMmq bwry
iliKAw[ AwKrI pMny aupr fIzweIn bixAw hoieAw hY [
AwrMB : ….iek idn idl ivc icMqwaupjI, Xwd ju Awey BweI [ kir gey kUc dunIAw
QI ipAwry, AMg swk suKdweI [ ies dunIAw dw ikAw Brvwsw, ijv supnw
rYnweI[ sMmq sqRw sY iekwnvy, swihb eyh vrqweI [ sMmq ATwrw sY isqwlI
Agry vwr bxweI [5 [
AMq : vwr spUrn DrmI dI….. suxn vwilAW Drm shweI, surg prwpiq pwey [
suxwvxu vwly BI mukq jwvnI, kir kir pwr Gurwey [ iek Agrw syTI Awjju hY,
pr Drm crx iclwey [ 2 [ 5 [

139
h`Q ilKq nM : MS 417
isrlyK : CpY
lyKk : rjb jI (dwdU pMQI )
p`qry : 46-107
Akwr : 11X8 s.m. ilKq: 7X5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl [hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW do
do lwl Aqy ivckwr iek motI kysrI lkIr [sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk, ilKweI suMdr[
AwrMB : ] < ] siqgur pRswid ] AQ rjb jI ky CpY ilKXqy ] CpY ] bYrwg rmY
ibqo Ast kl pwrs DrIXh ] klp ibRC bnrwie PUl Pl Amrs BrIXh ]
AMq : Ab Xw pr aultI khY jn rijb qW isau fry ]99] CpY sMpUrn ] smwpqM[

h`Q ilKq nM : MS 418


isrlyK : gur cyly kw sMbwd
lyKk : crxdws
smW : sMmq 1843
p`qry : pMny nM : Pty hoey hn
Akwr : 16X14 s.m. ilKq: 11X9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW
lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI iek nu`kr burI qrW ikrm Kurdw hY ; keI pqirAW qoN ilKweI vI PtI
hoeI hY [ ADUrI hY [ pMnw nMbr vI Pty hoey hn[
AwrMB : < siqgur pRswid ] sRI suKdyv jI shwie ] AQ sRI gur cyly kw sMbwd ]
As†Wg jog swr sRI crx dws jI ikRq ilKqy isK bcn[
AMq : ieiq sRI gur cyly lokw sMbwd As†Wg jog sMswr sMpUrxM smwpqM [ imqI BwdRoN sudI
qIj sMbq 1843

h`Q ilKq nM : MS 419 sMgRih


isrlyK : gurbwxI
p`qry : 1-378 a
Akwr : 19X13 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
ivckwr kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw 10 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk, poQI dy pihly Bwg ivc v`K v`K pwqSwhIAW dI
bwxI hY [ keI QwvW qy kwnI bdlI hoeI hY[
AwrMB : <siqnwm krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBMg gurpRswid[
1. jpujI swihb 2. rihrws 3. kIrqn soihlw qy hor bwxIAW

140
AMq : pUjw ckR krq sompwkw Aink Bwiq Qwpih kir QtUAw[ 2 ] 20 ]

h`Q ilKq nM : MS 419 A


isrlyK : gurbwxI pwqSwhI 10
p`qry : 1-296
Akwr : 19X13 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : EhI [ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, sqrW pRqI pMnw -10 hn[
Awm vyrvw : poQI dy dUsry Bwg ivc qkrIbn swrI bwxI pwqSwhI 10 nwl sbMDq hY[
ilKweI suMdr Aqy poQI dI hwlwq Awm krky TIk hY [ poQI dy ies Bwg ivc
dsvIN pwqSwhI nwl sbMDq bwxI drj hY [
AwrMB : <siqgur pRswid ] jwpu sRI muKvwk pwqSwhI 10 ] CpY CMd qÍ pRswid[
AMq : ieiq sRI igAwn pRboD sMpUrn sRI rwm sRI gurU nwnk swihb jI, bKisMd[

h`Q ilKq nM : MS 420


isrlyK : guriblws, pwqSwhI 10
lyKk : suKw isMG
ilKwrI : pRym isMG
smW : 1911 ivkrmI (1854 A.D.)
p`qry : 1–390 A
Akwr : 20X18 s.m. ilKq: 16X15 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW, ivckwr iek iek kwlI lkIr [sqrW pRqI pMnw - 17 hn[
Awm vyrvw : ilKweI sMudr poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : <siqgur pRswid, vwihgurU jI kI Pqy hY [ AQ gur iblws ilKXqy pwiqSwhI
dsvIN ky cirqR [ dohrw [ sgl ibGn AG hrn ko iqmr qwp AigXwn[
AMq : ieiq sRI gur iblws swKI bwly rwie jnvwry ky eIsvr kI brnnM nwm
iekqIsmo iDAwau smwpqmM -SuB SuB[
poQI ilKI kqik dI dIvwlI [ pUrn kIqI sRI Akwl shwie, dyvI ikRpw Aiq sy
BeI dws pRym isMG auqir lyE bhu Bwie [ sMmq 1911 aunIAw qy duqIAw” [
ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [

h`Q ilKq nM : MS 433


isrlyK : rwm crqR mwns, (rmwiex - qulsI dws)
lyKk : ruldU rwm njVvwsI
ilKwrI : hIrw isMG
smW : sMmq 1904
p`qry : 1-400 A
Akwr : 26X18 s.m. ilKq: 18X15 s.m.

141
vyrvw : ijld g`qw, kpVw; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy, do do
kwlIAW, do do kysrI Aqy ivckwr iek motI kysrI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-12
hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk TIk, ilKweI suMdr hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
hY [
AwrMB : < sÍ [ sMœ sRI gxyswX nm:[ sRI rwm cMd prmwqmny nm:] sRI sIqw blBwie
nm:] sRI gvrI sMkrwX nm:[ sRI siq gurwien nm:] AQ bwl kWf ilKqy ]
gusweI qulsI dws ikRq ] sloku [ vrxw nwm rQ sMGw: nWcswnW CMd swmip ]
AMq : ieiq sRI rwm crqR mwnsy skl klK iv sMÍs ny auqR kWfy Bgq pRkws smwpqM
suB msq sMbq 1904 ivc poQI ilKI ilKweI ruldUrwm njV vwsI swrody ]

h`Q ilKq nM : MS 434


isrlyK : Awid kQw rmwiex
lyKk : imhrbwn
ilKwrI : rwm cMd
smW : sMmq 1943
p`qry : 1- 171
Akwr : 30X15 s.m. ilKq: 22X9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq suMdr, pihly pMny aupr fIzweIn bxwieAw hoieAw hY [ AKIr
ivc kuJ p`qry Pty hoey hn[ies qoN A`gy iqMn cwr p`qry kwlI isAwhI nwl ilKy
hoey hn jo ies rcnw nwl sbMDq nhIN hn [ ivc ivc keI pMinAw aupr D`by
pey hoey hn, ilKweI spSt nhIN hY pMinAw dy nMbr vI spSt nhIN hn [
AwrMB : < siqgur pRswid, Ab Awid kQw rwmwiex ilKXqy ] sloku ] rwm nwmu
inq ismrIAY ijsu isau qyrw kwmu]
AMq : qb gurU myihrvwn jI kihqw hY BweI swDo jo koeI iehu ieh sRI rwm cMd jI kw
js gwvygw ] Ar sunYgw Ar ilKYgw Ar ilKYgw Ar pVYgw pRIq sih Bir dy
mih Dwrygw su vYkut purI jwey vwsw pwvYgw iesqy bhuq Plw ikAW kho ] bolo
BweI jI vwihgurU Dn gurU sq gurU sqnwm krqw purK siqgur pRswid ] slok ]
sRI rwm cMd pUrn purK srjU kIEu ibsrwm ] Bwq sihq sIqw sihqr gey bYkuT
purDwmu ] ngrI sgl AjuDRw ByjI sÍrg mMJwru ] jo koeI prhY rwm js jn nwnk
pwvYpwru ] sRI rwm cMd jI siq ] smq poQI ieskwl iliKAw kulI pRkwru ] aunI
sY qRYqwlI suB inCqR idsvwru ] mws AsU kI cqrQI poQI ilKI bnwie ] rwm cMd
hY nwm iqs pry joeI Pl pwey ] ieq rmwiex myihrvwn ikRq spwpqrw ]
sBMmsq suB msqu ] ibaumy ngrpur mY bsY jsrQ vl suqu nwm [ Awgy vkqw
soD lyh hm bhu ibD Bul ilKwmu ] dsqKq rwm cMd AxdnI lyvw lwB rwvwn
dws jI kw bytw ]

142
h`Q ilKq nM : MS 436
isrlyK : swKIAw (dsW pwiqswhIAW kIAW)
p`qry : 1-402
Akwr : 33X25 s.m. ilKq: 24X16 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw, auKVI hoeI ; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN
pwsy, do do kysrI lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw 15 hn[
Awm vyrvw : gMRQ dI ilKweI suMdr[ AKIr qoN kuJ p`qry Pty hoey hn[
AwrMB : <siqgur pRswid, rwg rwm klI mhulw 1 qid bwbw ibhMgm pMKI ky rUip Qw
eyk nwmu kw Adwr Qw Kwqw kuC n Qw” [ pMc qq inirbwx Qw” [ aunw kI dyhI
QI bwby kI [
AMq : swKIAW dw qqkrw, pwqswhI 1 pwiqswhI 2, pwiqswhI 3, pwiqswhI 4,
pwqswhI 5, pwiqswhI 6, pwiqswhI 7, pwiqswhI 8, pwiqswhI 9, pwiqswhI
10 [
iek sO qy siT swKIAW pUrIAW hoeIAW, bolh BweI vwihgurU jI kI Pqy hY[

h`Q ilKq nM : MS 439 sMgRih


isrlyK : jPrnwmh, sRI muKbwk (muKvwk) pwiqSwhI 10
smW : sMmq 1762
p`qry : 1-70 A
Akwr : 16X11 s.m. ilKq: 11X 8 s.m.
vyrvw : ijld gqw, isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW [ies ivc
pYr ivc ibMdI pwaux dI Alihdw hI qknIk vrqI geI hY[ sqrW pRqI pMnw-9
hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk, ilKweI suMdr, poQI dy AwrMB, ivc Aqy AMq ivc
ieMj iliKAw hoieAw hY :
AwrMB : <hukmu siq sRI vwihgurU jI kI Pqh j&rnwmh sRI muKbwk pwiqswhI]10]
kmwly krwmwq .kwXm krIm ] rzw bKS rwj.k rhw ko rhIm ]
AMq : lbw lb bw: kun dm b: dm nOs kun ] gmy hr du Awlm Prwmos kun[

h`Q ilKq nM : MS 439 A


isrlyK : ijMdgI nwmh
lyKk : nMd lwl jI, BweI
p`qry : 71 - 111
Akwr : 16X11 s.m. ilKq: 11X8 s.m.
vyrvw : EhI[ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg ivc kwnI bdlI hoeI hY [ AKIrly pMny aupr aurdU ivc kuJ
iliKAw hoieAw hY[

143
AwrMB : bYNq BweI nMd lwl jI ky ilKqy ] ijMdgI nwmwh ] < siqgur pRswid, AW
KudwvMdy jmIno AwisAW[
AMq : sMpUrx bYq BweI nMd lwl jI ky vwk rsnw kyy [

h`Q ilKq nM : MS 440


isrlyK : pRcI pRym AMboD jI
smW : sMmq 1750
p`qry : 1-395
Akwr : 14X10 s.m. ilKq: 10X7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw,isAwhI kwlI, sqrW pRqI pMnw -7 hn[
Awm vyrvw : AKIr poQI nwloN p`qry auKVy hoey hn Aqy iek do pMinAW aupr muhwrnI dy kuJ
A`Kr ilKky C`ifAw hoieAw hY [ kuJ p`qry ikrm Kurdw hn[
AwrMB : < siqgur pRswid- A`Q pRcI pRym AMboD jI ] Awid pRcI ] dohrw] EuAMnmo
prmwqmw pUr rihE sB AMgu ] Awid mD Pun AMq iek qwky jgq qrMg [
AMq : dohrw ] pRym mho diD pYiT kY jy ko goqw Kwie ] hir rqnu Amoluk hwiQ iqs
shjy siqgur plY pwie ] prcIAW solw purnM[

h`Q ilKq nM : MS 441


isrlyK : suMdr isMgwr
lyKk : rwie, mhw kiv
p`qry : 1-77 a
Akwr : 13 X 17 s.m. ilKq: 7.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW, iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw - 17 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI, ikrm Kurdw, ilKweI ivckwroN pMinAW qoN PtI hoeI
hY ] hwSIey vwlI QW qy iliKAw hoieAw hY [ ilKweI suMdr hY[
AwrMB : <sÍ siq sRI gxyswXnm ] AQ suMdr isMgwr mhwkiv rwie ikRq ilKXqy ]
dohrw ] dyvI pUj srsÍqI pUjo hir ky pwie[
AMq : kruvy ByKj ibnu pIXy imtq n qn ko qwp]26]
ilKweI suMdr hY [

h`Q ilKq nM : MS 442 sMgRih


isrlyK : mYxwvMqI
lyKk : iCb`r, kysir isMG
p`qry : ie`k pMnw
Akwr : 16X10 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw - 4 hn[

144
Awm vyrvw : iek pMny aupr cwr sqrW ivc rcnw bwry iliKAw hoieAw hY [ kwnI bdlI
hoeI hY [

h`Q ilKq nM : MS 442 A


isrlyK : audwsI gopI cMd BrQrI kI
smW : sMmq 1890
p`qry : 1-93 A
Akwr : 15X10 s.m. ilKq: 11X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy, do do kwlIAW lkIrW[
sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk, ilKweI suMdr, keI QwvW qy kwnI bdlI hoeI hY [
AwrMB : < siqgur pRswid] rwgu rwm klI ] audwsI gopI cMd BrQrI kI kQw Awd
AMq kI sRb iliKAqy]
AMq : mYxwvMqI spUrn hoeI ] sMmiq 1890 mhInw Bwdo pRivdy ] 11 poQI ilKI ]

h`Q ilKq nM : MS 442 e


isrlyK : bwrwmhw sRI goibMd isMG jI dw
lyKk : vIr isMG
smW : sMmq 1890
p`qry : 94 E -110 A
Akwr : 15X10 s.m. ilKq: 11X8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI ilKweI suMdr hY [ AwrMB ivc Aqy AMq ivc ieMj iliKAw
hoieAw hY :
AwrMB : “< sRI vwhgurU jI kI Pqy ] AQ bwrwmhw isRI goibMd isMG jI dw ] dohrw ]
qyrw nwmu Akwl jI jpo so ihq icq lwie” ]
AMq : “bwrwmwhw sMpUrn hoieAw ] vwihgurU jI kw Kwls vwihgurU jI kI Pqy ] ismiq
1890 ]=]=] AsU pR 9” =]=]=]=

h`Q ilKq nM : MS 442 s


isrlyK : iksw sohxI myhIvwl
lyKk : hwsm
p`qry : 111 -142 a
Akwr : 15X10 s.m. ilKq: 11X8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw -10 [
Awm vyrvw : ies rcnw dy keI pMinAW aupr kwnI bdl bdl ky iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : < siqguR pRswid ] AQ mOjl isMD igRMQ ilKXqy ] iksw sohxI mhIvwl dw]
Abl nwmu iDAvY aus dw ijn eyhu jgqu aupwieAw]

145
AMq : hwsm iesk sohxI dw j`g ivc jugu jugu rhus khwnI ] 150 ] sohxI myhIvwl
dw iksw pUrw hoieAw ]

h`Q ilKq nM : MS 442 h


isrlyK : rUp bsMq
smW : sMmq 1879
p`qry : 1-59
Akwr : 15X10 s.m. ilKq: 11X8 s.m.
vyrvw : EhI [isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl [ sqrW pRqI pMnw - 9
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg ivc kwnI bdlI hoeI hY [ keI QwvW qy p`qry KwlI C`fy hoey
hn [ AwrMB ivc Aqy AMq ivc ieM\ iliKAw hoieAw hY :
AwrMB : “rwm jI, < siqgur pRswid ] khwnI rUp bsMq kI ] qwl hoeI ] sMgl dIp
jgq pRisD ] jwmY pweI AT nO inD” ]
AMq : “iksw rUp bsMq kw pUrw kIAw bneI ] gunI jnn ko nIq rsu mug sw muK n
shwie ] 196 ismiq ] 1879 ] mGR sudI ] pMcmI ] pRgt hoeI ] auqwr kIqw
] sMmiq ‘1’ 894 mhInw swvx pR [1]=]=]=]=]=”
AKIr ivc kuJ p`qry hwSIey vwly Aqy hwSIey qoN bgYr KwlI hn [

h`Q ilKq nM : MS 443 sMgRih


isrlyK : pRsnoqr BwKw (rqnmwlw)
lyKk : rqn hrI
p`qry : 1- 8
Akwr : 15X10 s.m. ilKq: 9X6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, PtI hoeI, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl [ sqrW pRqI
pMnw - 7 [ hwSIAw, dovyN pwsy do do lwl ivckwr iek kwlI lkIr [
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk [ ilKweI suMdr hY [ poQI dy SurU ivc Aqy AMq
ivc ieM\ iliKAw hoieAw hY[pMinAW aupr lwl gyrI PyrI hoeI hY ; Akir aupr
fIzweIn bnwieAw hoieAw hY [ ies rcnw qoN bwAd iek hor rcnw igAwn
godVI SurU krky, do pMinAw aupr hVqwl PyrI hoeI hY Aqy bwAd ivc do pMny
KwlI C`fy hoey hn ijMnHw aupr pMnw nMbr nhIN hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] dohrw ] sRI gurcrn sroj isr nwie pwie su pswau ]
pRsnoqr BwKw ricq rqn hrI icq cwau ] 1]
AMq : ieiq sRI md gur nwnk pMkj cocrIk rqn hir ivrcqw pRsnoqir rqnmwlw
smwpqw suB msqw”1”suBM

h`Q ilKq nM : MS 443 A


isrlyK : icqR iblws
lyKk : AMmRq rwie, kiv

146
smW : 1736 ibkrmI
p`qry : 1-58 E
Akwr : 15X10 s.m. ilKq: 9X6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 [
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI ilKweI suMdr hY [ AwrMB ivc Aqy AMq ivc ieM\ iliKAw
hoieAw hY :
AwrMB : < siqgur pRswid ] sRI gxyswX nm: AQ icqR iblws ikRq kiv AMmRq rwie
ilKXqy ] Cpy] keI pMinAW aupr isAwhI dy D`by pYx kwrn ilKweI spSt nhIN
hY [
AMq : ieiq sRI icqR iblws igRMQ ikRq kiv AMmRq rwie smwpqM] suB msqu ] sRI
ikRsnwX nm : sRI rwmwX nm: sRI pRmwqmny nm: EN qq sq ] sMmq idRg bsu
nwg AMr sMB suq dMq ] AsU ikRsn cq`NurQI rv suq bwsur AMq ]1] cwr pdm
qIn Arb do kroV brs kw ibRhm kwidn [ 4320000000 eyk mhW pdm pWc
inKrb pWc Krb pWc pdm do Arbu dkw brs 1555200000000 ] 16 klw]
igXwn 1 iDXwn 2 hT 3 sMjm 4 Drm 5 dXw 6 ADÎwqmivdXw 7 nym 8 jqw
9 < 10 sq 11 bRhmklw 12 srbgÎ 13 Akl 14 pRym 15 sMqoK 16

h`Q ilKq nM : MS 443 e


isrlyK : nwm mMjrI nwmmwlw
lyKk : nMd dws
p`qry : 58 A - 106 A
Akwr : 15X 10 s.m. ilKq : 9X 6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 [
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI rcnw ivc pYnisl nwl Sbd - ArQ ilKy hoey hn [
keI QwvW qy pMny KwlI C`fy hoey hn [ AwrMB ivc Aqy AMq ivc ieM\ iliKAw
hoieAw hY :
AwrMB : < sÍ siq sRI gxyswie nmh [ AQ nwm mMjrI nwmmwlw ilKqy ] ikRq kib
nMd dws ]
AMq : junr kMiT kirhY hY su nr vhY hY Cib ky Dwm ] 270 ] 1[ ieiq nwm mwlw
sMpUrxM [

h`Q ilKq nM : MS 443 s


isrlyK : AnykwrQ
lyKk : nMd dws
p`qry : 1-15 A
Akwr : 15 X 10 s.m. ilKq: 9X6 s.m.
vyrvw : ijld EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 [
Awm vyrvw : rcnw dy AMq aupr ifzweIn bxwieAw hoieAw hY[

147
AwrMB : < siqgur pRswid [ < sRI gxyswey nm : AQ AnykwrQ nMd dws ikRq
ilKqy ]do] jo pBu joiq mY jgq mY kwrn krn AByv ]
AMq : ieiq Anyk ArQI sMpUrxM ]

h`Q ilKq nM : MS 443 h


isrlyK : surBI
p`qry : 16 a - 26 a
Akwr : 15X10 s.m. ilKq: 11X8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : poQI iB`jI hoeI hY, kuJ ihsy ivc ilKweI ivc D`by pey hoey hn[
AwrMB : < siqgur pRswid ] surBI ] dohrw] cMdn surBI imRg surB surBI bhuir
bsMq ]
AMq : jo Anyk ArQI pVY AQvw sunY ju koie ] qw ko Ank AriQ ieh puMn pRwpiq
hoie ] 58 ieiq sRI surBI sMpUrnM ]=]

h`Q ilKq nM : MS 443 k


isrlyK : ipMgl rUp dIp BwKw
lyKk : jY ikRsn BOjgI
smW : sMmq 1776
p`qry : 26 a - 44 a
Akwr : 15X10 s.m. ilKq: 9X6 s.m.
vyrvw : ijld- EhI [ sqrW pRqI pMnw- 9 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ivc, ivc fIzweIn bixAw hoieAw hY [ SurU Aqy AMq ivc ieM\
iliKAw hoieAw hY :
AwrMB : < sRI gxysXw nm: ] sRI srsÍqYÎ nm: [ AQ rUp dIp ipMgl BwKw ilKÎqy [
dohrw ] swrd mwqw qum brI subuiD dyh dr hwl ] ipMgl kI CwX ilXy bno
bwvn cwl [1[
AMq : sMmq sqRw sY brs AOr iCh`Nqr pwie ] BwdR sudI duqIÎw gurU BXo grMQ suKdwie
]4] ieiq sRI ipMgl rUp dIp BwKw jY ikRsn BojgI ikRq sMpUrxM ]

h`Q ilKq nM : MS 444


isrlyK : srb ividAw inDwn (ADUrw)
p`qry : 1- 426
Akwr : 9X6 s.m. ilKq: 7X5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI[ilKweI suMdr, keI AKrW dI bxqr, purwqx poQIAW
dy AKrW vWg (ijvyN, h, A,l, Awid) [ sqrW pRqI pMnw- 6 hn[

148
Awm vyrvw : pihly pMny aupr pqlw kwgz icpkwieAw hoieAw hY Aqy ilKeI bhuqI spSt
pVHI nhIN jWdI[ poQI dy SurU ivc q`qkrw idqw hoieAw hY [ ijsdw vyrvw, ies
pRkwr hY[
AwrMB : 1. srb ividAw inDwn (ADUrw) 2. CoxvyN Sbd gurbwxI (ADUry) 3. kwnVw
sUrdws 217. 4. mlwHr sUrdws 218. 5. ryKqy nsIry dy 219. 6. ryKqy Swh murwd
ky 222. 7. toxw nsIry dw 223. 8. kivq suMdr jI ky 224/A 9. bwrwmwhw Swh
murwd jI kw 227/A 10. mWJW ssI dIAw - hsx ikRq 244/A 11. sorTy
(ADUry) bnvwrI guAwl 255. 12. mWJW gulkwrI kIAw 275. 13. bIcwr srovr
vlIrwm ikRq 287. 14. dohVy rjb ky 306. 15. sqvwr Swh murwd ky 333. 16.
ibr hin ko AMgu, suMdr jI 339. 17. slok dwdU jI ky 344. 18. slok Bgq
kbIr jIEu ky 366/A. 19. mwqRw sRI cMd jqI jI kI 380. 20. mWJW neIm dIAW
386. 21. mwJW Swh Pwjl kIAw 389. 22. slok mohn ky 394. 23. slok.
sMkr sMmn AihmdI 397. 24. kivq Qwry ky ADUry 403. 25. svXy sRI muKvwk
mhlw 5 406. 26. nsIhqnwmw (ADUrw) mhlw 1 423.
AMq : bugory kwjI pwknwmw ] kuPr kw kuV Bwg lyqy dUr kir swc kw Amsw mih
phir jwmw ] eImwn kurwn kir

h`Q ilKq nM : MS 445 sMgRih


isrlyK : gurbwxI pRmwrQ
p`qry : 1-286 a
Akwr : 10X14.5 s.m. ilKq: 9X12.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIn, auKVI hoeI, ibnHW hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : keI QW kwnI bdlI hY, p`qrw 286 A Aqy 287 KwlI hn[ ikqy ikqy p`qry
ikrm-Kurdw hn[
AwrMB : < siqgur pRswid ] rwg Awsw gUjrI mhlw 1 jpu AgMQ nwil ilKxw ] jo
koeI ies no pVYgw ilK skYgw ] iqs kI prim giq hoiegI ] qQ sRI gurU bwby
nwnk jI eyk idn pMjwbu kI DrqI ngr kilqwrpur [krqwrpur] bYTw Qw ] qb
drgwih prmysru kI bulwieAw ] qb iPr hukmu prmysr kw lY AwieAw ] ies
sNswr ivc ]…
AMq : …pauVI vfy kIAw vifAweIAw ikCu khxw khxu n jwie ] so krqw kwidr
krImu dy jIAw irjku sMbwie ] sweI kwr kmwvxI Duir CofI iqnY pwie ] nwnk
eykw bwhrI horu dUjI nwhI jwie ] so kry ij iqsY rjwie ] 24 ] 1 ] slok vwr
nwl 60

h`Q ilKq nM : MS 445 A


isrlyK : pRwn sMglI
ilKwrI : ims†rw isMG iCbir
p`qry : 288 a - 305 a

149
Akwr : 10X14.5 s.m. ilKq: 9X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : siqgur pRswid < ilKMq pRwn sMglI suin mhil kI kQw inrMkwr kw iDAwnu
guhjI [ gur jI ] bwxI bwby kw bolxw pRwn ipMf kw mQMqu smMuidR kY pwir hoeI rwjy
isvnwiB swiQ kQI ]…
AMq : Apr Apwr AprMpr ipAwry ] Apuny Awpu Awp svwry ] Aipny Awip Awip
pqIAwru ] Awpy BMn svwrx hwru ] Apir Apwir smwiD sunweI ] nwnk pRwn
ngr kI qiQ imiq pweI ] 17 ] 3 ] iDAwau qIjw pUrw hoieAw ] 1 = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 445 e


isrlyK : gurbwxI (pwqswhI pMjvI )
p`qry : 305 A - 312 a
Akwr : 10X14.5 s.m. ilKq: 9X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : siqgur pRswid < iQqI gauVI mhlw 5 sloku jil Qil mhIAil pUirAw
suAwmI isrjnhwru ] Aink Bwiq hoie psirAw nwnk eykNkwru ] 1 ] pauVI
eykmeykMkwr pRBu krau bMdnw iDAwie ] guix goibMd gopwl pRB srin prau hir
rwie ] qw kI Aws kilAwn suK jwqy sBu kCu hoie ] cwir kMut dh idis BRimE
iqsu ibnu Avru n koie ]…
AMq : pauVI koeI gwvY ko suxY koeI krY bIcwru ] ko aupdysY ko idRVY iqs kw hoie
auDwru ] ikl ibK kwtY hoie inrmlw jnm jnm mlu jwie ] hlq plq muKu
aUjlw nh pohY iqsu mWie ] so surqw so bYsno so igAwnI DnvMqu ] so sUrw kulvNqu
soie ijn BijAw BgvMqu ] KqRI bRwhmxu sUdRu bYsu auDrY ismr cMfwl ] ijn
jwinE pRBu Awp Awpnw nwnk iqsih rvwl ] 17 ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 445 s


isrlyK : bwxI (pwiqswhI dsvIN)
p`qry : 312 A - 325 A
Akwr : 10X14.5 s.m. ilKq: 9X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, p`qrw 326 Aqy 327 KwlI hn [
AwrMB : siqgur pRswid jwpu < sRI muKvwk pwiqswhI 10 CpY CMd qÍpRswid ckR ichn
Aru brn jwq Aru pwq nihn ijh…
AMq : …c`qR c`kR vrqI c`qR c`kR Bgqy ] suXMBv suBM srb dw srb jugqy ] dukwlM
pRxwsI dieAwlM srUpy ] sdw AMg sMgy ABMg ibBUqy ] 195 ] 1 1 1 1

150
h`Q ilKq nM : MS 445 h
isrlyK : caupeI
p`qry : 328 A - 333 A
Akwr : 10X14.5 s.m. ilKq: 9X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qry 334 Aqy 335 KwlI hn [
AwrMB : < vwhgurU jI kI Pqy pun rwCs kw kwtw sIsw ] sRI Askyq jgq ky eIsw ]
puhpn ibRsit ggn qy BeI ] sBihn Awn bDweI deI ] 1 ] DMinX DMinX
lokn ky rwjw ] dustn dwh grIb invwjw ] AlK Bvn ky isrjnhwry ] dws
jwn muih lyhu aubwry ] 2 ] kbXo bwc bynMqI ] caupeI hmrI kro hwQ dY rCw ]
pUrn hoie icq kI ieCw …
AMq : …dohrw sgl duAwry [duAwr ko] Cwf kY gieau iqhwrY duAwr ] bwh gey kI
lwj rwK goibMd dws iqhwr ] 9 ] 1 ] 4 ] 1 1 1 1 1

h`Q ilKq nM : MS 445 k


isrlyK : swKIAW ( bwby nwnk jI kI )
p`qry : 336 a - 365 A
Akwr : 10X14.5 s.m. ilKq: 9X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid gost lwl sihbw jgwVy nwl bwby nwnk kIqI ] BKr
ivic ] bwbw nwnku jwie inkilAw q AgY lwl sihbw jugwVw bYTw Qw ] qib
bwbw nwnku jwie inkilAw ] qib bwby kihAw lwl sihbw jgwVy slwmu Aswfw
brw KudweI scu kh ]…
AMq : … q pIr dy nwl sB lok lgy slwm krin ] Aru bhuqu lok murId hoey ] q
bwbw boilAw mirdwn Awswfw isrru jwhr hoie ] ieQy AsIN rihdy nwhI ] bwbw
qy mirdwnw auT cly ] swKI pUrI hoeI ] 1 ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 445 K


isrlyK : suvsq sRI aupmw jog pUjwmI
p`qry : 365 A - 368 A
Akwr : 10X14.5 s.m. ilKq: 9X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : 365 A p`qry qoN kwnI bdlI hoeI hY, 369 qoN 371 q`k p`qry KwlI hn [
AwrMB : suvsq sRI aumpw jog pUjwmI < siqgur pRswid skl rUp Awiqm inhkwmI ]
inj sNklp so jgq bnwau ] nwnw ibD ko Kylu idKwiea ] bRhm iblwsu kIa
min mwina ] sNklp imita qb jgqu n jwina ] 1 ]…

151
AMq : … cOpeI ] gwjw isMG ko gvnu suina jib ] BwrI soku Biea hmry qib ] jb
Apny mMin mwih ibcwrw ] skl soku BRmu imita hmwrw ] ijm iem pMCI rYin
bsyrw ] ndI nwau sMjogu hY qyrw ] jb idRVqw qumrI suin pweI ] qwqy qumrI
ausqq gweI ] 1 ] dohrw gwjw isMGu Amru Biea sIsu dIE pr kwj ] crn ds
isMG idRV Bgq hoie siqgur rwKY lwij ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 445 g


isrlyK : cilqR nwmw
lyKk : gupwl (dwdU pMQI)
p`qry : 372 - 437 A
Akwr : 10X14.5 s.m. ilKq: 9X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
bil cilqR - 375 a – 378 a
sudwmw cilqR - 378 a – 391 a
pRihlwd cilqR - 391 a – 401 A
DRuv cilqR - 402 a – 437 A
AwrMB : rwgu DnwsrI < siqgur pRswid jgpqnI isAwm sKw idj nwr ibR`spiq
bcn sunwey ] Bojn nMd kuAwr lyin quih pwih pnwey ] sunq n iblmI BwmnI
ibjNn lIey bnwie ] sgl clI kul sMgq ij iek piqXyrI Awie ] 1 ] hwhw
kMq Ajwn hir pihjwn dyih ] CUtq hY myry pRwn nyk iml Awn dyh ] rhwE…
AMq : … cwro brn Apny Drmw ] Aru Asrm krih sB krmw ] gur dwdU pRswd qy
kihE Bgq rs swr ] jn gupwl hir gun kiQE bwnI kir ibsQwr ] 13 ]
19 ] 212 ] spUrxM AKru vwDw Gwtw biKisxw ] 1 ] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 445 G


isrlyK : AnBv poRK
p`qry : 438 a - 455 A
Akwr : 10X14.5 s.m. ilKq: 9X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : siqgur pRswid < siq icdw nMd AQ AnBv pRoK ilKqy hO jo ho sMk†wcwrj
mukq hoxy ky ArQ pRqC igAwn khqw ho ] qwqy ho sMq jno bwrMvwr ies kw
bIcwr krnw ] 1 ]…
AMq : …jYsy aujlI vsq pIlI dyKIqI hY ] qYsy Awqmw ivKy jIv hY ] jYsy nyqRo ky BRm
swQ sBu kC BRmqw dyKIqw hY ] qYsy Awqmw ivKy jIv hY ] jYsy cuAwqI ky Bvwey qy
vrql dyKIqw hY ] qYsy Awqmw ivKY jI aus vlI dyK bIj mY nwih ] XhI vhI hY

152
bolqw Git Git dUjw nwih ] prmwqm Awqmw XhI ijau qin drpn mwih ] 1 ]
1]

h`Q ilKq nM : MS 445 |


isrlyK : slok Bgq kbIr jI ky
p`qry : 455 A - 464 a
Akwr : 10X14.5 s.m. ilKq: 9X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : siqgur pRswid < slok Bgq kbIr jI ky ] kbIr myrI ismrxI rsnw
aUpir rwim ] Awid jugwdI sgl Bgq qw ko suK ibsRwm ] 1 ] kbIr myrI jwiq
kE sB koeI hsnyhwr ] blhwrI ies jwq kau ijh jipE isrjxhwr]2]…
AMq : …kbIr n hm kIAw n kirhgy n kir skY srIr ] ikAw jwnau ikCu hir
kIAw BieE kbIr kbIr ] 62 ] kbIr supnY hU brVwie kY ijh muK inksy
rwm ] qwky pg kI pwhnI myry qn ko cwmu ] 63 ]

h`Q ilKq nM : MS 445 c


isrlyK : vwr sRI BgauqI jI kI (cMfI dI vwr) pwqswhI 10
p`qry : 464 a - 483 A
Akwr : 10X14.5 s.m. ilKq: 9X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : sRI BgauqI jI shwie < vwihgurU jI kI Pqy vwr sRI BgauqI jI kI pwqswhI
10 pauVI ipRQm BgauqI ismr kY gur nwnk leI iDAwie ]…
AMq : …isr pir CqR iPrwieAw rwjy ieMdR dY ] caudh lokh CwieAw jsu jg mwq
dw ] durgw pwTu bxwieAw sBy pauVIAw ] Pyr n jUnI AwieAw ijn ieh
gwieAw ] 55 ] = ] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 445 C


isrlyK : vwr ByVy kI
p`qry : 484 a - 493 a
Akwr : 10X14.5 s.m. ilKq: 9X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : vwr ByVy dI < siqgur pRswid pwqswhI 10 pauVI krqwr purK kau
iDAwieAw bkbwnI hoie shweI ] phlo DrqI swjIAw ivxH QMmw ggnu rhweI ]
mwieAw hoeI mohxI hoieAw ivroD ksweI ] kl mwqw BuKI hoeI lyK pru dyih

153
vDweI ] kMuB imlY q JwqI pweI ] iPr cil gurU Qy AweI ] myrw qU brqu Kulwie
dy qyry sRI swhb hon shweI ]…
AMq : …pauVI ByVw pwieAw cmkauV ivc vjin Gn˜wtw ] krnweI ArVwtw ByrI
gjIAw ] auQy brCy Cofin lwtw sUrj swmxy ] auQy iek lK GoVw jtw doie lK
moglw] auQy qIrI AMbru pwtw lVdy sUrmy ] DaulY dyq fuAwtw hoie ieCdy ]
24 vwihgurU jI kI Pqy hY 1

h`Q ilKq nM : MS 445 j


isrlyK : kilkI Avqwr ky svXy
p`qry : 493 A - 498 A
Akwr : 10X14.5 s.m. ilKq: 9X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : svXy kilkI Avqwr ky < siqgur pRswid pwp sbUh ibnwsn kau klkI
Avqwr khwvhgy ] qurkC qurMg spC bfo kir kwF ikRpwx kpwvhgy ] inksy
ijm ky hir pRbq qy qs soB idÍwlX pwvhgy [ Bl Bwg BXw ieh sMBl ky hir
jU hir mMdir Awvhgy ] 1 ]…
AMq : …bwjq fMk AqMk smY rx rMg qurMg ncwvhgy ] kis bwn kmwn gdw brCI
kir sUl iqRsUl BRmwvhgy ] gx dyv Adyv ipswc prI rx dyiK sbY rhswvghy]
Bl Bwg BXw ieh sMBl ky hir jU hir mMdr Awvhgy ] 16 ]

h`Q ilKq nM : MS 445 J


isrlyK : svXy mhly pihly ky
p`qry : 499 a - 503 a
Akwr : 10X14.5 s.m. ilKq: 9X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, p`qrw 503 A qoN 505 A q`k iblwvl mhlw 4 Aqy 505 qoN 506 A q`k
Awsw CMq mhlw 1 id`qw hY[
AwrMB : svXy mhly pihly ky < siqgur pRswd iek min purKu iDAwie brdwqw sMq
shwie sdw ibK Awqw qw su crn ly irdY bswvau ] Bau prm gurU nwnk gux
gwvE ] gwvau gun prm gurU suK swgr durq invwrx sbd sry ] gwvh gMBIr
DIr mq swgr jogI jNgm iDAwn Dry ] gwvh ieMdRwd Bgq pRhlwdk Awqm rs
ijh jwixE] kb kl s jsu gwvau gur nwnk rwju jogu ijn mwixau ]1]…
AMq : …BrQr gux aucrY sdw gur sMg rhMqo ] dUrbw prUrEu AMgrY goqm irK jsu
gwieE ] kb kl s jsu nwnk gur Gt Gt shj smwieE ] 8 ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 445 \


isrlyK : kwPI

154
lyKk : Swh husYn
ilKwrI : ims†rw isMG iCbr
sQwn : DMnkrIAwlw
p`qry : 507 a - 510 a
Akwr : 10X14.5 s.m. ilKq: 9X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, ikrm-Kurdw hox kwrx pUrI pVHnXog nhIN [
AwrMB : kwPI < siqgur pRswd ijqu vil mYfw imqu ipAwrw iqq vil AwKI myrI
AwjdI ] rwJx jogI mY jugAwxI mY bYrwgix Awid dI ] pwie folI lY cly KyVy
bol n skw mwrI lwij dI ] swhu husYnu PkIru rbwxw hoxI mUl n Xwd sI ]1]…
AMq : …dyKn ko nr soBq hY jYsy Awh AnUpm kory ko KMBw ] BIqir qE kCU swr
nhI pun aUpir cIl pI AMbr dMBw ] bolq hY pru kCU suiD ijau suib Awqy bwjq
kMRBw ] kp kUsr hY dshU iCn mwih suXwh qy sMudr hY jgu DMDw ] 1 ] 4 ]
vwihgurU jI poQI ilKI ims†rw isMG iCbir vwsI DMnkrIAwlw AKru vwDw Gwtw
bKisxw ] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 446


isrlyK : mihmw rwm jI kI, mhwBwrQ purwx
lyKk : syvY isMG
smW : sMmq 1922 ilpI kwl: sMmq 1974
p`qry : 1-147
Akwr : 18X26 s.m. ilKq: 14X20 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[hwSIAw cwry pwsy do do lwl
lkIrW[sqrW pRqI pMnw – 13 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk[poQI dy AMq ivc vI hor ivsQwr idqw
hoieAw hY qy kwnI bdlI hoeI hY [ eyQy nkl dI imqI cyqR idn 12 sMmq 1974
Ayqvwr id`qw igAw hY [ rcnw dy SurU ivc suMdr icqR bxwey hoey hn Aqy bwAd
ivc rcnw dw AwrMB kIqw hoieAw hY [
AwrMB : sRI gxySwX nm < siqgur pRswd ] sRI ikRSn Bgvwn jI shweI [ AQ
mihmw rwm jI kI ilKXqy ] AQ mhwBwrQ purwx ] 000
AMq : ieiq sRI mhwBwrQ purwxy sur pRICq sMbwdy nwm cwlIsmo iDAwie, smwpqM] sRI
jgn nwQ kI jY ] Ar pWfo kI jY ] poQI pUrn sB BeI sqgur jI ko pRswd ]
ilKq BweI syvY isMG soBY isMG dy puqR zwq kw hUjw gurU kw Gulwm ] sMmq ]
1922 ivc ] po idno 4 ] somvwr ] ilKq hoie mhwBwrQ AslI” vfI kolo qq
kf ky ilKI DolY gMwDI dy puqR ko iks˜ dws gMwDI ky vwsqy ] 68

h`Q ilKq nM : MS 447


isrlyK : pUrn Bgq

155
lyKk : kwdrXwr
smW : sMmq 1923
p`qry : 1-49
Akwr : 10X17 s.m. ilKq: 7X14 s.m.
vyrvw : Ku`ly p`qirAW dI ijld bMdI, kwZz nwl kIqI hoeI hY [ ijld auKVI hoeI hY [
isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW [
Awm vyrvw : poQI iB`jI hoeI hY keI p`qirAW aupr D`by pey hn Aqy ilKweI vI pVIH nhIN
jWdI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] “AQ icTw pUrn kw ilKÎqy ] AlP AwE sKI
isAwl kot AMdr pUrn puqR slvwn ny jwieAw eI ] jdo jMmAw rwjy ƒ Kbr hoeI
sd pMfqW byd pVwieAw eI” ]
AMq : “kwdrXwr iksw pUrn Bgq vwlw suxo qusI loko eyQy hoieAw pUrw ]
0-0-0 dohrw sMmqu cMdu su gRh suno nYn Agn pRmwn ] sudI ibswK su pMcmI
pMfq suno sujwnu ] 1923 sMmq” [

h`Q ilKq nM : MS 448 sMgRih


isrlyK : gurU goibMd isMG jI dy kvIAW dI kwiv rcnw
p`qry : 1a-9 a
Akwr : 28.5X19 s.m. ilKq: 24.5X15 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIn, ibnW hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw - Alg Alg hn[
Awm vyrvw : poQI Ksqw hwlq ivc, pihly pMj p`qirAW nMU pwisAW qy brIk kwgz lgw ky
Burn qoN bcwx dI koSS kIqI hoeI hY [ AwrMB ivc pMj Aqy AMq ivc Cy p`qry
KwlI, pihly cwr p`qirAW dw qqkrw SurU ivc id`qw hY, p`qrw 6 a KwlI hY, keI
QWeI kwnI bdlI hY, p`qrw nM: ds auqy lwl isAwhI nwl ilK ky kitAw hoieAw
hY, lwl isAwhI iPkI hox kwrn kuJ pVHnXog nhIN[ p`qrw 10 A qoN 13 A qk
sMsikRq ivc iliKAw hY, p`qrw 13 dw s`jw hyTlw konw PitAw hoieAw hY, pUrw
pVHnXog nhIN [ AwrMB ivc pMj Aqy AMq ivc s`q p`qry KwlI hn [
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ AqMk sqk ArQwq mhw smr sRI mhwrwj gurU
goibMd isMG ko ilKÎqy ] CpY ] pRQm bMd gur crn hrn klml kul kil ky ]
iqRibD qwp duK hrn ghn AG jnm n Cilky ]…
AMq : …pwqswh ds Awd ey swcy sbw byiD jwn ] auByN jog pwvn krn cwr pdwrQ
dwn ] 41 ] dsy gurn ko js kIE brnn kibq pcws sRI nrydR hir BUp ko
mMgl krn pRkws ] 58 ] sRI gur Bikœ pMcwskw pFy sunY jo koie ] Buikœ muikœ
kIX ikRpw hau qy lok js hoie ] 59 ] ieiq cMdR syr [ SyKr ] rcq [

h`Q ilKq nM : MS 448 A


isrlyK : mXUr icqR gRMQ BwKw
sQwn : Awgrw

156
p`qry : 14 a - 24 a
Akwr : 28.5X19 s.m. ilKq: 24.5X15 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qrw 14 a Aqy 24 A KwlI hn [
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ mXUr icqR gRMQ ilKÎqy ] slok ] audXw sumnM ky
qor hwx qy n pRkwsÎqy ] eyho cÎqy PlMqsÎ Bydw sçmuinK iBqh ] 1 ] ArQ
kyqU kw audY Asurwxq ky pRkwisq hoqw hY ies gRMQ mY kyqU kw Pl khw jwqw hY
AOr kyqU ky jo Byd muinXo ny khy hY vy BI khy jwqy hY ]…
AMq : …ieiq sRI mXUr icqR kI BwKw tIkw 16 ADÎw Awgrw kwlj ibDÎw rqnwkwr
XMqRwlY my ] = ] mXUr icqR gRMQ ]

h`Q ilKq nM : MS 448 e


isrlyK : ArjI
p`qry : 25 A
Akwr : 28.5X19 s.m. ilKq: 24.5X15 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : p`qry dy AMq ivc inhMgW dI SbdwvlI id`qI hY [
AwrMB : ArjI ] sÍisœ sRI mn mhwrwjw iDrwj idÍjrwj sRI kwsI rwj eIsRI nrwXn pRswd
bhwdur ibjYqy mhwrwj rwjw iDrwj kwsI sinRpqbrw ] Drm DurMDr DIr Drn
DrnI Dr sm sr ] hir gur BiqR inDwn gÎwn Gn su pRjw pwlk ] invsuq
aurDnu Dry sdw doaU dsrQ bwlk ] 2 ]…
AMq : …CpY ] soFI bMs AvqMs kMs kul kumiq ibfwrn ] Xmn jUh jr dmn prs
kr kysw Dwrn ] dus† dIh dl durd drn ihq mukq imRgydMU ] kluK kwl qm qom
hrn bl pUrn eyNdU ] dsmys inRpys iqRlok ky isMGn kI pIrw hrY ] nMq suKd
sumyr imRgys kI su pl pl piq rCw krY ] 1 ] pwCo kCu rhno nhI buD bl lKo
insMk ] kiv nlIey soeI rhy js Apjs ky AMk ]

h`Q ilKq nM : MS 448 s


isrlyK : sqgur idAwl dw hukm nwmw
lyKk : sqgur idAwl
ilKwrI : bUV isMG - Bgvwn isMG
smW : sMmq 1944 ib.
p`qry : 26 a - 29 A
Akwr : 28.5X19 s.m. ilKq: 24.5X15 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, p`qrw nM: 30 dI QoVI ijhI ilKq hY bwkI p`qrw nhIN hY [ p`qrw nM 31 qoN
39 a q`k sMsikRq ivc ilKq hY [

157
AwrMB : <siqgur pRswid ] DMn DMn inrMkwr sq inrMkwr jpw inrMkwr ] DMn DMn sRI
sqgurU idAwl hukmnwmw sRI Akwl purK jI kw sB isKw pRiq ] iek smY sRI
sqgurU dXwl inMRkwr dy dys nU gey Agy dIvwn lgw hoieAw sI ]…
AMq : …do: AKr vwDy Gwt jo pVu pVu kro ibcwr ] hm ko dos n dIjIey hm iKn
iKn BUlnhwr ] hy pyAwirE hy myqRo hy sjxo hy lok hukmnwmw pVny nwl hI mn
kw myty sB sok ] ieh icTy dw auqwr sMcI auqy kIqw BweI bUV isMG jI swihb
gurU ky isMG pXwry bbykI dI AwgÎw nwl Kwlsy jI thlIey ny 8 ivswK sM: nw:
414 ] Bgvwn isMG auqwrw svn dI sqwrvIN sM: 1944 ]

h`Q ilKq nM : MS 448 h


isrlyK : kibq gurU aupmw ky
lyKk : pRqwp isMG
smW : AMimRqsr
p`qry : 39 A - 40 A
Akwr : 28.5X19 s.m. ilKq: 24.5X15 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : kibqÎ ] sRI gur aupmw ky ] jynBrqwn qy su ibCurI pRBwq bIc hwjnI n CorI
inj AMk mY CpwX lIn ] ] AlMkwr swgr suDw ky kibqÎ ] jYsy ngmg jwq
imlbo thl isMG Bwgn qy bwgn kI Cwh suKdwnI hY ]…
AMq : …pRqwp isMG mWgbo hmwro sun lIjY ibD kI jo kwm vyeI pOn dIE AOr br ko ]
sdw sqsMg rMg rhY rGunwQ jU kw vMdnw kI aumMg Ao invwsI suDwsr ko ] 1

h`Q ilKq nM : MS 448 k


isrlyK : AMimRqsr ausqq
lyKk : rvwl kiv
p`qry : 41 a
Akwr : 28.5X19 s.m. ilKq: 24.5X15 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < sqgur pRswid ] kYsI rv rsm Gtw pY hY thl isMG jYsI nIl mnn kIAw
vlI phwr hY ] kYsI nIl minn kIAw vlI sbj sYl jYsI ibRj kMujn mY Xmunw kI
Dwr dyKI jYsI bIjurI ky swr pwnp Apwr hY ] kYsI bujuIrI ky swr pwnp Apwr
dyKI jYsI sRI guibMd isMG qyrI qrvwr hY ]…
AMq : …gjY sur hÍW qo eIhW swDU sur gjY sdw suDw hÍY dW qo eIhW suDwsr ko drs
hY ] pWn kIey vWky hoq Amr sumh hMU ky jIvn mukœ ey sB ky prs hY ] gÍwl kiv
jogin kO durlB khW hY vY jogI BogI duhn ko hoq Xih Xh rs hY ] hÍW hY
hirmMdr eIhW hir gur mMdr hY XW qy gurpur surpur qy srs hY ] 6 ]

158
h`Q ilKq nM : MS 448 K
isrlyK : sRI gurU pcwsw
lyKk : gÍwl kiv
p`qry : 41 A - 46 a
Akwr : 28.5X19 s.m. ilKq: 24.5X15 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI, 46 A KwlI hY
AwrMB : < sRI vwihgurU jI kI Pqh ] AQ sRI gurU pcwsw ilKÎqy ] kibq TwlI mq
bYTy bn jwlI buD bwlI eIhW ibKY bn mwlI qY n iml BwgvwlI jo ] twlI bhu
Psl ausws kI pY hwlI Ab qÎwg hrI fwlI mmqw kI Jk JwlI jo ] lwlI AOr
lw idn kI FwlI chY gÍwl kiv gh lYin glI khI swh gudAwlI jo ] KwlI bYg
biDAw auqwlI clI jwq jWqy kwlI nwm lwd lYnI nPw kI KuswlI ko ]1]…
AMq : …hosn rhq POj dyK nIl posn kI rosn ky Bry bIr bolq Akwl sy ] Dwvw
pCrwj kYsy kwbw dyK bwjn ko Bwjy POj pwjn kI mwno ibMd bÎwl sy ] ckR cmkw
ht sy pwht Agn sI ibrwjy jn Kn mY AsMK AMs mwl sy ] Arb ky ierwnI AO
durwnI qurkwnI sB kMdrw purwnI dyK KÍwbn mo Kwlsy ]

h`Q ilKq nM : MS 448 g


isrlyK : pRym suDwkr gRMQ
p`qry : 47 a - 58 A
Akwr : 28.5X19 s.m. ilKq: 24.5X15 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ pRym suDwkr gRMQ qrjmh ijMdgI nwmy kwil ]
vwihgurU Aj Amr AnUp rUp Dwrq inq ] vwihgurU sRbgÎ sRb sMimRq hr sq
icq ] 1 ]…
AMq : …Xwidn rYn smwn gRMQ doaU pFY pFwvY ] hir sumyr gur ikRpw Avs gur Bikœ
pwvY ] 25 ] guripq swDU isMG crn rj nXn krbaur ] pRym suDwkr klIDr
sRI Pqy vwihgur ] 26 ] bwrk kr jor Kwlsw vwihgurU gur ] pRym suDwkr dyhu
sdw sRI Pqy vwihgur ] 27 ] juml 527

h`Q ilKq nM : MS 449


isrlyK : jnm pqRI gurU bwby nwnk jI kI
p`qry : 1- 417 A
Akwr : 12X18 s.m. ilKq: 10X15 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, hwSIAw kuJ p`qirAW aupr do do lwl lkIrW nwl
cwry pwsy, bwkI poQI hwSIey qoN bgYr [

159
Awm vyrvw : poQI SurU ivc Aqy AMq ivc kuJ p`qry Pty hoey hn Aqy bwAd ivc kwnI bdl
ky ilKy hoey hn [ieh p`qry vI h`Q nwl ilKky, kwnI bdl ky bwAd ivc nwl
lgwey hn [ sMmq bwry pihly p`qry aupr ieM\ iliKAw hoieAw hY : sMmq
1582(?1682) BwvyN hovy [ pr ieh sMmq poQI dw rcnw kwl nhIN ho skdw [
AwrMB : < siqgur pRswid ] jnm pqRI pihly mh`ly kI ] jnm pqRI gur bwby nwnk
jI kI ilKI]
AMq : swKI hor clI ] qW iek idn iek bRwhmx AwieAw KuiDAwrQ ]

h`Q ilKq nM : MS 450


isrlyK : swKI sRI bwby nwnk jI kI
ilKwrI : rxDIr isMG
smW : sMmq 2016
p`qry : 1-303 a
Akwr : 11X14 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW [ sqrW pRqI
pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc Aqy AMq ivc vwDU p`qry ilKky lgwey hoey hn [ AKIrly p`qry
Pty hoey hox kwrn, bwAd ivc ilKky joVy hoey hn [
AwrMB : “< siqgur pRswid-swKI sRI bwby nwnk jI kI [ sRI siqgurU jI jgq
insqwrx ku AwieAw” ]
AMq : “iqs smY mrdwny kihAw gurU jI mYƒ BI nwly lY cl ] qw gurU AwiKAw cl
qyrw jIEU hY qw ] qw mrdwnw rbwbI BI gwieb hoie gieAw auh swihb syvk dovY
jxY prmysr kI drgwh cldy rhY ] somvwr kI rwiq phur rhI qw eyh kMm
hoieAw ] bolhu BweI vwhgurU ]122” ]
sMmq 2016 ib`kRmI imqI mwGhu 19 sudI 4 somvwir, 12 mwG swkw 1881
[1st Feb. 1960 ] ƒ ieh AMqly p`qry ilKky poQI pUrI kIqI - (rxDIr isMG)

h`Q ilKq nM : MS 451


isrlyK : AsÍmyD BwKw
lyKk : thkn
p`qry : 1-559
Akwr : 31X22 s.m. ilKq: 22X16 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, auKVI hoeI, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl [ hwSIAw dovyN pwsy, do
do lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr[sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, gRMQ dI hwlq Awm krky TIk, gRMQ dy SurU ivc Aqy AMq ivc kuJ
p`qry hwSIey vwly KwlI, AKIrly pMny qy iek cmkIlI Poto nwl cpkweI hoeI hY
gRMQ dy SurU ivc Aqy AMq ivc ieM\ iliKAw hoieAw hY :

160
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ AsÍmyD ilKqy ] E sRI gxysw nm ] sRI kwl kwXY
nmhw ] ikRiq thkn”]
AMq : “ieiq sRI BwrQ prbxy AsÍmyD biKAWin ] thkn iDAwau iqRhqrohX ikRq
pUrn jWin ] ieiq sRI mhWBwrQ purwxy Drm jig biKAwny ikRsn cirqR jg
sMpUrnu isiD kwrj Drm sPl nwmy iqRhqro iDAwie ] 73 ] ] ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 452


isrlyK : hnUmwn nwtk
lyKk : ihrdy rwm (B`lw) (rcnw kwl): sMmq 1680
ilKwrI : BweI Bwg isMG
p`qry : 1-346
Akwr : 18X11 s.m. ilKq: 11X6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, ADUrI; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN cupwsIN pMj ( do
lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW, vKryvyN leI motI sMqrI) lkIrW dw hwSIAw[
sqrW pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq TIk, ilKweI sMudr, AwrMB ivc pMj Aqy AMq ivc iek p`qrw,
hwSIAw vwly KwlI; poQI dy AwrMB ivc 1 a qy nIlI isAwhI nwl ies dy ilKwrI
BweI Bwg isMG pMcwieqI AKwVw inrmlw, qihsIl huiSAwrpur Aqy BweI vzIr
isMG AwnMdpur dw vyrvw id`qw hY [ pwT kRm qoN bwAd ihMdI ivc Bwg isMG Aqy
vzIr isMG dw vyrvw id`qw hY Aqy do kMuflIAW bxweIAW hoeIAW hn [
AwrMB : < sRI gxyswX nm: AQ hnUmwn nwtk ikRq kiv ihRdy rwm ] kibqu ] qIno
lok piq pRwnpiq pRIq hI sO riq Agiqn giq ky crn isr nwie hON ]…
AMq : …CpX ] sMmq ib`kRm inRpiq shs Kt sq A`sIh br ] cYqR cWdnI dUj C`qR
jhWgIr suBt pr ] suB l`Cn d`Cn sudys kiv rwm ibc`Cn ] ikRsn dws qn
kul pRkws jsu dIpk r`Ck ] rGupiq cirqR iqin jQwmiq pRgt khÎo suB lgn
gix ] dY Bgiq dwn inrBX kro jX rGupiq rGubMs mix ] 142 ] ieiq sRI
rwm gIqy rGupiq kumwr jIq Awiebo cqur dso AMk ] 14 ] dohrw ] sMmq ibkRm
jIq ko bsu bsu bsu swis jwn ] jyT sudI eykwdsI somvwr pihcwn ] 1 ] rwm
gIq kI pusqkI ilKI surw imRgys ] vjIr isMG jU vwcIXo pYhy sUK sudys ] 2 ]
rwm jI ]

h`Q ilKq nM : MS 453


isrlyK : jnm swKI sRI siqguru nwnk Swh jI kI ilKXqy
lyKk : sMq dws iC`br
lyKk : (goibMd Swh)
smW : 1834 sMmq
p`qry : 427, ic`qrkwrI ( p`qrw nM 111,164,170,182,206,226,302,341,383)
Akwr : 21X13 s.m. ilKq: 15X10 s.m.

161
vyrvw : kwgz kSmIrI, ijld g`qy dI jo muV ky bMnHI geI hY [ juzbMd vwlI ijld nMU
muV ky sUAw mwr ky TIk kIqw igAw hY [ juz nMbrW dw koeI hvwlw nhIN [ hwSIAw
cOpwsIN do rMgW pMj lkIrW vwlw [ sMDUrI rMg dI lkIr vDyry motI hY [ hr p`qry
dIAW 10-10 sqrW hn [
smu`cw gRMQ kwlI isAwhI nwl iliKAw hoieAw hY pr CMd, AMk, swKI nMU isrlyK
Awid sB lwl rMg ivc hn [ ilKwvt bhuq sMudr hY pr bhuq swrw pwT AsuD
hY [
Awm vyrvw : hVqwl iksy p`qry aupr nhIN [ kyvl p`qrw nMbr 15/ dy hwSIey ivc hI iliKq
hY, jo bwAd ivc iksy ny soDweI krn smyN ilKI hY [ p`qirAW dy hyTly pwsy
hwSIey ivc kuJ QwvW qy Put not lgwey gey hn [ gRMQ ADUrw hY [ pihly 4 p`qry
Aqy AwKrI 3 p`qry bwAd ivc iksy hor gRMQ qoN nkl krky auqwry gey hn [
AwrMB : < siqgur pRswid ] jnm swKI sRI siqgurU nwnk Swh jI kI ilKXqy ]
dohrw ] pRB AnMd gux bwhry, iqs ikAw brno nwm ] siq iciq AwnMd jo pRB,
qw kau kro pRnwm ] 1 ]
AMq : ieiq sRI dyvhI jI dI ausqq ] sRI siqgurU jI kI jnm swKI sMpUrn ilKI ]
suBM ] ausruqo jn ikAw khY dws dws hY dws ] dws jwn kY dws ko kr dwsn ko
dws ] sRI siqgurU vwihgurU jI ] suBM smwpqM ]

h`Q ilKq nM : MS 454 sMgRih


isrlyK : mhUrq icqwmix
lyKk : Awqmw isMG
smW : sMmq 1852 ilpI kwl: 1919 sMmq
p`qry : qkrIbn 7 pMny
Akwr : 17X24 s.m. ilKq: 11X19 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw - 25 hn[
Awm vyrvw : poQI dI ies rcnw ivc, Put not vwlI jgwH qy rwSI Pl bwry vI jwxkwrI idqI
hoeI hY Aqy myK isMG dw bwr bwr izkr AwauNdw hY [ rcnw dy SurU ivc ieM\
iliKAw hoieAw hY :
AwrMB :“< siqgur pRswid ] sRI gxyswX nm: AQ mhUrq icMqwmix ilKXqy”]
AMq : “igRih koie kI ieCw krY ] Ast pRkwr BMU imlK prY”] ies qoN bwAd <
siqgur pRswid ilKky 18 p`qry q`k dw qqkrw iliKAw hoieAw hY Aqy bwAd
ivc do iqMn p`qry hwSIey vwly KwlI hn [

h`Q ilKq nM : MS 454 A


isrlyK : icikqsw swr
lyKk : Awqmw isMG
ilKwrI : DIrj rwm

162
sQwn : AMimRqsr
smW : sMmq 1852 ilpI kwl: sMmq 1919
p`qry : 1- 68 + 2 p`qry qqkrw
Akwr : 17 X 24 s.m. ilKq: 11X11 s.m.
vyrvw : EhI [, isAwhI kwlI[ vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy do do lwl ivckwr
iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw-24 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy SurU ivc fIzweIn bxwieAw hoieAw hY[ies qoN bwAd ivc 69 Aqy 70
p`qry aupr q`qkrw idqw hoieAw hY [ poQI ivc 62 qoN 66 pMny q`k nhIN hn [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ icikqsw swr ilKXqy ] ] kml nYn sis Bwl
nwg bd nwiek rdn Xuq” ]
AMq : ieiq icikqsw swr smwpqM ] 55 ] DIrj rwm ikRq gRMQ smwpqM sMpUrxM]
sMbq ATwrw sY bvMjw ] 1852 ] AsU sudI nOmI mMglvwr sukl pK ] msq
suBmsqu ] sRI vwhgurU jI ] rwm ikRsn goibMd ] mY so ] ]
aunI sY aunI ssw b`q mwg juo mws sB kIE gRMQ ilK pUr AMimRqsr ky qIr pg ]
do ] pr ihq inj ihq kwrxY ilKXo Awqmw isMG jnw ] isMG AmIr ko dws jo
sdw Dir BUiB qwih mn ] ] ] ] hry rwm ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 455 sMgRih


isrlyK : srb swir sMgRih
lyKk : rwm idAwl
p`qry : qkrIbn 9 p`qry
Akwr : 15 X 11 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : ijld, g`qw, isAwhI kwlI, sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy AwrMB ivc kuJ p`qry Pty hoey hn[
AwrMB : ….jig Awqmu rUp hY mohI jI]4] igAwn AwigAwin gu smbyid doaU kwrj
duAwry jwnIey jI] Baur BUif kw eyk hI rUp ] dyKo sMgib duirgMiD pihcwnIey
jI]…
AMq : swir swir miQ lIno soeI ] rwm idAwl Apnw AnBau kihau ] rhxI jugiq
bRihm sB lihau ] jo Xw ko inq piV sun msny ] bRihm rUip Awpw pihcwny ]
jo Xw kI rhxI iciq Dry ] jIvin mukiq shjy Ansry ] hir siB mih Awp mY
By idn rhY ] srb swir sMgRih Xih Ahy ] sMpUrnM ] smwpqM ]
ies rcnw ivc hir jI dw izkr AwauNdw hY [

h`Q ilKq nM : MS 455 A


isrlyK : BweI rwm idAwl dI bwxI
lyKk : rwm idAwl
p`qry : qkrIbn 38 p`qry
Akwr : 15X11 s.m. ilKq: 12X8 s.m.

163
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] jYjy jil srdI kir Bwsy ] gVw rUpu kau Tauru]
AMq : inij rUpu pihcwinau Awp mgnw inau ] AidvYq AKMif Acil AKY ] jIvn
mukiq sdw hY ibrwjiq mwih BU mMfil ibcrY ]

h`Q ilKq nM : MS 455 e


isrlyK : bwxI BweI ikrpw rwm kI
lyKk : ikrpw rwm
p`qry : 5 p`qry
Akwr : 15X11 s.m. ilKq : 12X8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
AwrMB : < siqgur pRswid ] bwxI BweI ikRpw rwm kI rwg jMgl ] jwnix vwly kaU
jwin ] rhwE ]
AMq : guMguw guV Kwie muskwieAw hY ] Awqm pRigitE ijaU Bwnw hY ] 6 sMpUrn [

h`Q ilKq nM : MS 455 s


isrlyK : bwxI BweI rGnwiQ kI
p`qry : 5 pMny
Akwr : 15X11 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
AwrMB : < siqgur pRswid, bwxI BweI rGnwiQ kI rwg jMgl] kMm bwjIgir dy
nwil] rhwau] bwjIgr ko siq pihcwinau bwjI imiQAw Bwil]
AMq : iqau ho rwm idAwlu imliq hI hoieau rwm idAwl ] dwsMpUnM smwpqM] BuilAw
cuikAw bKsxw]

h`Q ilKq nM : MS 455 h


isrlyK : igAwn sÍDwrs
lyKk : sdwnNd, pMifq
p`qry : qkrIbn 60
Akwr : 15X11 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : poQI pMnw nM: vwly pwisaNu PtI hoeI hY, iBjI hoeI hox kwrn juVI hoeI hY [ keI
QwvW qy kwnI bdlI hoeI hY[
AwrMB : < sRI gxyswie numwhw-< AQ pNifq sdw nNd ny Bv ikRq igAwn suDwrs
ilKqy ]
AMq : …ieq sRI igAwn sÍDwrs gRMQ rWm idAwl isK sdw nNd ivduKw ivrcqy jIv
bRhm eykv kv vrnn nwm pMc mohulw smwpqM ]

164
h`Q ilKq nM : MS 456
isrlyK : rog indwn BwKw
p`qry : 1- 229
sMmq : 1851 sMmq
Akwr : 14X19 s.m. ilKq: 10X14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : swrI poQI ivc pMnw nM: bwAd ivc pYnisl nwl idqy hoey hn Aqy keI QwvW qy
aurdU ivc, hwSIey vwlI QW qy kuJ iliKAw hoieAw hY [ilKq ivc keI QwvW qy
D`by vI pey hoey hn [ poQI dy SurU ivc vI keI rogW bwry pYnisl nwl iliKAw
hoieAw hY SurU ivc qqkrw idqw hoieAw hY [ ilKweI bhuqI suMdr nhIN hY [Aqy
keI QwvW qy kwnI bdlI hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ rog indwn ilKqy BwKw suAwp kwrqko vwcy[
suAwp kwrqk sRI mwqw dyv piq inrupx krY nY ]”
AMq : “byd mnor ilKy mkqUl kI poQI kIqI hY ] isRv nwVI prICw kIqI hY sMpUrxW ]
smwpqM ] suB BUAw [ isNDqm smwn .1851 ]”
ies qoN A`gy kuJ p`qry KwlI hn [ AKIrly p`qry qy hor nusKw iliKAw hY Aqy
kuMflI bxweI hoeI hY [

h`Q ilKq nM : MS 457


isrlyK : kok swr
p`qry : 1-26
Akwr : 16X13 s.m. ilKq: 11X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw -12 hn[
Awm vyrvw : keI pMinAw qy kwnI bdlI hoeI hY, ilKweI suMdr, poQI dI hwlq Awm krky
TIk TIk hY [
AwrMB : < siq gur pRswid ] kok swr kI poQI ] isv siq isrI gxyswie nmw] poQI
kok pMcswiek kI ]
AMq : swrI dI swrI D`by jhy pey hox kwrn, ilKweI bhuqI swP nhIN hY [ nusiKAW
bwry vI iliKAw hoieAw hY ]

h`Q ilKq nM : MS 458


isrlyK : ihq aupdys
lyKk : qnsuK
p`qry : 2-317 A
Akwr : 16X11 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, cmVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl [ hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW [

165
Awm vyrvw : rcnw dw pihlw sPw PitAw hoieAw hY [ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk
TIk [
AwrMB : pihlw p`qrw PitAw hoieAw hY ] “gur qy Awvw gvn rhwey ] srb sUK gur
ikRpw pwey ]”
AMq : “jYsI ihRdy buiD hI qYsy khuO sunwie Acr kIjh` tUit huie pVIAhu gunI
bnwie ] 334 ] ieiq ihq aupdys sMpUrnM ]” do p`qry KwlI hn [

h`Q ilKq nM : MS 459 sMgRih


isrlyK : suMdr dy sÍXy
lyKk : suMdr
ilKwrI : jIvw isMG
smW : sNMmq 1858
p`qry : 1- 21 A
Akwr : 15X21 s.m. ilKq: 12X18 s.m.
vyrvw : ij`ld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl [sqrW pRqI pMnw - 19 hn[
Awm vyrvw : poQI dI ijld auKVI hoeI hY [ kwnI bdl bdl ky ilKweI kIqI hoeI hY[ keI
QwvW qy ilKweI D`ibAW vwlI hY, bhuq sw& nhIN hY [ rcnw dy SurU ivc, hor pMny
nwl joV ky, kwnI bdl ky iliKAw hoieAw hY jo ies rcnw nwl sbMDq nhIN
hn [
pMnw nM: 37 aupr sMmq bwry ieM\ iliKAw hoieAw hY: “smqu 1858 imqI AsU idn
26 ] iQq duqIAw naurwqw ] 32 ] slok bqRI ] 26 ] ilKqumu jIvw isMG ] isMG
AwrMB : “bwq BlI hY ] myd imjw mws rg rg ky mwhr kq pthUN iptwrI sI myN Tor
nOr mlI hY ]” < siqgur pRswid ] AQ gur ko AMgu [ svXw ] so gurdyv ilpy
n iCpy kCu siq rjo qm qwp invwrI ] ieMdRI dyh ibRQw kr jwny sIqlqw smqw
aurDwrI ]
AMq : “koeI khy ieh muriK dIsiq koeI khy ieh Awih ibcwnw ] suMdir kwhU so ggun
duAY KhY ey siB dIsiq swD ky lCin ]”

h`Q ilKq nM : MS 459 A


isrlyK : bwxI rjb jI kI
lyKk : rjb
smW : sMmq 1858
p`qry : 21 A - 27 a
Akwr : 15X21 s.m. ilKq: 12X18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 19 hn[
AwrMB : “< siqgur pRswid ] dohVy bwxI rjb jI kI ] sMjm ksOtI ko AMg]
AMq : “jn rjb A˜BO gurj qw kO dh ids Dwr ] 23 ]83] spUrxM smwpiq ]”

166
h`Q ilKq nM : MS 459 e
isrlyK : gIqw swru
smW : sMmq 1858 (p`qrw nM: 37 qy)
p`qry : 27 a - 37 a
Akwr : 15 X 21 s.m. ilKq: 12X18 s.m.
vyrvw : EhI [ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl [ sqrW pRqI pMnw - 19 hn[
Awm vyrvw : gIqw swru, sRI md Bgvq gIqw dI rcnw dw kuJ ihsw AMikiq kIqw igAw hY,
kwnI bdlI hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ cIr hrn kQnM ] svÎw ] nwvn lwg jbY gupIAw
qb lY ptkw nr crRaqMr aupY ] qO musikAw lgI mD Awpn koie pukwr kry
hirjU pY ]
AMq : “ieiq sRI Bgvq gIqw sUp inKqso bRhm ibidAw jog swsqRy sRI ikRs˜ Bgvwn
Arjn sMbwdy DRm siq gIqw swr swsqR smwpqN ] ilKI sRovq gwvqw DÎwvq
punIq sMpUrxN ] sMmq 1858] imqI AsU idn 26 ] iQq duqIAw naurwqw ]32]
slok bqRI ] ilKqumu jIvw isMG ]

h`Q ilKq nM : MS 459 s


isrlyK : gurbwxI
smW : sMmq 1858
p`qry : 37 a - 48 ic`qr p`qrw nMbr 47 aupr
Akwr : 15X21 s.m. ilKq: 12X18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-19 hn [
Awm vyrvw : ies rcnw ivc v`K v`K rwgW dI bwxI hY Aqy p`qrW nMbr 47 A aupr jwnvr
dw ic`qr bxwieAw hoieAw hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] isrI rwgu mhlw ] 1 ] Gr]1] caupdy ] moqI q mMdR
aUsrih rqnI q hoih jVwau ]”
AMq : “iKnu iKnu nwmu dyie vifAweI siqgur aupdys smwvYgo”

h`Q ilKq nM : MS 459 h


isrlyK : AsÍmyD BwKw
lyKk : thkn
smW : sMmq 1858
p`qry : 58 a - 372 A
Akwr : 15X21 s.m. ilKq: 12X18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-19 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI hox kwrn, p`qry v`K v`K hoey hoey hn[ hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY [

167
AwrMB : “< siqgur pRswd ] sRI gxyswie nmh ] sRI nMd lwl jpMqw ] AQ AsÍmyD
ikRq kb thkn ilKqy ]”
AMq : “qum qo byd bcn pRqmwlk ] ihRdy icMqn kIjY bwlk ] auThu bhur hr ko pg
lwg” ies qoN A`gy p`qry nhIN hn rcnw ADUrI hY [ ivc iek do QwvW qy ijld
bMdI smyN p`qry pu`Ty lgwey gey hn [

h`Q ilKq nM : MS 460 sMgRih


isrlyK : Amr kI rqn dWm BwKw
lyKk : thkn
p`qry : 1-158
Akwr : 26X15 s.m. ilKq: 20X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw,isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW [ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “1 sRI BgauqI jI kI jY ibjY ] < sRI gxyswie nmh ] BwKw Amr kI rqn
dWmw thkn ikRq ilKXqy ] kivqw ] CpY ]”
AMq : “ieiq sRI rqn dWm thkn ibRcqwXM AT ibsMvo pRBwv: 28 ] ieiq rqndwm
ikRq BwKw sMpUrn suBw ] ‘msqu [ ] = ] [[[ = [[[
keI QwvW qoN p`qry v`K v`K hoey hn, ijld auKVI hoeI hY [

h`Q ilKq nM : MS 460 A


isrlyK : kutMb srsÍqI BwKw
p`qry : 159 - 164 A
Akwr : 26X15 s.m. ilKq: 20X13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr hY[ poQI dI ijld auKVI hoeI hox kwrn, p`qry v`K v`K hoey hn[
AwrMB : “< sRI BgauqI jI shwie [ E sRI gxyswX nm: ] AQ kutMb ss sÍqI BwKw
ilKXqy ] dohrw ] bMdo gn piq ibGn hr nmo kwilkw mwie ] kQw kutMb
srsÍqI BwKw rco bnwie ] 1 “dohrw ]”
AMq : “dohrw ] kr crn kI sMD mY rhq audwn bnwie ] rwgwidk pWco rhy spq
bwq sm Bwie ] 36 ] dohrw ] qv cwr ckR Ar m ]”
ies qoN A`gy rcnw ADUrI CfI hoeI hY [ iek p`qrw hwSIey vwlw KwlI hY Aqy
AKIr ivc aurdU ivc iliKAw hoieAw hY [

h`Q ilKq nM : MS 461


isrlyK : auQwnkw gRMQ swihb jI kI
lyKk : Arjn mhwrwj, guru
ilKwrI : gurdws, BweI

168
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 1-339
Akwr : 18X13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlwq TIk [ iek pwsy qoN iB`jI hoeI hox kwrn, p`qry
juVy hoey hn [
AwrMB : AwrMB ivc pihly pMny qy ifzweIn bxwieAw hoieAw hY [ rcnw dy SurU ivc
ifzweIn bxwieAw hoieAw hY Aqy ieMj iliKAw hoieAw hY: < siq gur
pRswid ] auQwnkw gRMQ swihb jI kI gurU Arjn dyv mhwrwj jI bkqY, BweI
gurdws ilKI sRI AMimRqsr jI ]
AMq : ijs isK ny gurU jI ko poQI deI sI iqskw nwau Bgvwnw sI gurU jI ny Drm
isMG nwau riKAw BweI Kwlsw qYny vfw Drmu kIqw hY jo gurw dI poQI qyry pws
AweI qYnw gurw ƒ idKweI hY so qU swb ky ACI qrw pws rK BweI gurU kI hzUr
rhu ] jo isK Drm isMG gurU kI hzUr rhuAD jI ] jo isK Drm isMG gurU kI
hzUr hI rhuA 0 jI ]siq kir jwnxw jI ] vwihgurU vwihgurU ]

h`Q ilKq nM : MS 462


isrlyK : iksw rUp bsMq
lyKk : jYml dws
smW : sMmq 1924 (aUnI sY cvI bKwn)
p`qry : 1-41 A
Akwr : 15X12 s.m. ilKq: 11X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy do - do lwl
lkIrW[ sqrW pRqI pMnw -10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr hY [ ijld auKVI hoeI hox kwrn p`qry vI auKVy hoey hn [ poQI
ikrm Kurdw hY [poQI dy AwrMB ivc Aqy AMq ivc ieMj iliKAw hoieAw hY:
AwrMB : < sRI siqgur shwie ] iksw rUp bsMq dw ikRq kiv jYml dws ]dohrw] gur
pd puskr bMd kr gx piq bhur mnwie ]
AMq : iksw khXw rUp bsMq kw ] pVY jo Dry iDAwn BgvMq kw ] krY Aws pUrn sIR
rwm jI ] pVY so suxY qum suxo Awm jI ] 79 dI ] iksw rUp bsMq sMpUrnM suBM
msq ]

h`Q ilKq nM : MS 463 sMgRih


isrlyK : cObIs Aauqwr [Avqwr] ]pwqSwhI ] 10 ]
p`qry : 1-160
Akwr : 24X17 s.m. ilKq: 16X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw,auKVI hoeI, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW
lkIrW[ sqrW pRqI pMnw - 12 hn[

169
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq Awm krky cMgI, ilKweI suMdr [ keI QwvW qy hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY Aqy hwSIey vwlI QW qy iliKAw hoieAw hY [ rcnw dy AwrMB
Aqy AMq ivc ieMj iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : < vwhgurU jI kI Pqy ] pwqSwhI ] 10 ] cObIs Aauqwr] cOpeI] AQ cObIs
aucroN Avqwr]
AMq : sb AMqkwl ADIn ] ieh BWq pUrn suDwr] Bey cOibsy Avqwr]p88] ieq sRI
bicqR nwtky igRMQy cqr bIsvw Avqwr brnnM ] smwpq ] bhuBWq dy duK
qwih ] ieh BWq mwirE vwhw 11 ieq] mihMdI mIr bDw] 24

h`Q ilKq nM : MS 463 A


isrlyK : vwrW igAwn rqnwvlI
lyKk : gurdws Bly, BweI
p`qry : 159 A-382
Akwr : 24X17 s.m. ilKq: 16X13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 12 hn[
Awm vyrvw : ies rcnw ivc cwlIsvIN vwr BweI gurdws dUsry dI hY[ ieh vwr gurU goibMd
isMG jI pwqSwhI 10 nwl sbMDq hY [ rcnW dy AwrMB ivc Aqy AMq ivc ieMj
iliKAw hY :
AwrMB : < siqgur pRswid] vwrW igAwn rqnwvlI ] BweI gurdws B`ly kw bolxw ]
nmskwr gur dyv kau siqnwmu ijs mMqR suxwieAw ]
AMq : qb lgY nau sjm fMfu duKu nhIN hoN duhylw] vwhu vwhu goibMd isMG Awpy gur
cylw] cwlI ]40]

h`Q ilKq nM : MS 463 e


isrlyK : bwxI BweI gurdws Bly jI kI
p`qry : 381 A – 492 A
Akwr : 24X17 s.m. ilKq: 16X12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 12 hn[
AwrMB : < siqgur pRswid ] bwxI gurdws Bly jI kI ] sorTw] Awid purK Adysu
Enm sRI siq gurcrn] Gt Gt kw prvys eyk Anyk ibbyk sis ] dohrw]
AMq : Anyk Awkwr EAMkwr ky ibRQwry qwih nMdn khy kau bfweI hY ] jwnq ausqiq
krq inMidAw AMD mUV AYsy ArwDby qy moin suKdweI hY ] 557]

h`Q ilKq nM : MS 463 s


isrlyK : swKI BweI gurdws jI kI, vwr XwrvIN, isKw dI Bgqmwlw BweI mnI isMG
vwlI, gurUAW kIAW swKIAW [
p`qry : 1-133
Akwr : 24X17 s.m. ilKq: 16X12 s.m.

170
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw – 12 hn[
Awm vyrvw : ies rcnw ivc kwnI bdlI hoeI hY [ ilKweI suMdr hY pr ijld auKVI hoeI
hox krky p`qry vI auKVy hoey hn pr qrqIb ivc hn [ ieh vwr jo (XwrvIN
vwr) BweI gurdws jI dI hY BweI mnI isMG vwlI vI jwxI jWdI hY[ ieh rcnw
SurU hox qoN pihlW kuJ p`qry KwlI C`fy hoey hn [
AwrMB : < siq gur pRswid ] swKI BweI gurdws jI kI vwr XwrvIN ‘isKW dI
Bgqmwlw’] eyk smy BweI mnI isMG jI QI isKW Ardws kIqI ju BweI gurdws jI
ny ju isKW dy prQwie vwr kIqI hY ]
AMq : qYsy jo isK Awpxw ABmwnu ikirAw dw Cfdy hYin] soeI gurmuK huMdy hYin]
160 ] bolhu BweI vwihgurU swKIAW pUrIAW hoeI smWpqu msq suB msq] swKIAW
dw qqkrw ] pwqswhI 1 ] pwqswhI ] 2 ] pwqswhI ] 3 ] pwqswhI ] 4 ]
pwqswhI ] 5 ] pwqswhI ] 6 ] pwqswhI ] 7 ] pwqswhI ] 8 ] pwqswhI]9]
pwqswhI ] 10 ]
iek sau qy siT swKIAW pUrIAW hoeIAW bol BweI vwih gurU jI kI Pqy hY [

h`Q ilKq nM : MS 463 h


isrlyK : mwJW
lyKk : s`iq dws qpsI [ qpsvI ]
p`qry : 134 a –138A
smW : sMmq 1836
Akwr : 24X17 s.m. ilKq: 16X12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-16 hn[
Awm vyrvw : poQI dI rcnw dy ies Bwg ivc kwnI bdlI hoeI hY[
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ sNiq dwis qpsI dIAW mwJw ilKqy ] Aijb qUM
Ajwieib qUM Ajib qyry qmwsy ] iek Gir bYTy duiD ipMvwly iek ndIAW iPirn
ipAwsy ]
AMq : ieh rcnw, “gosit sRI siq gurU imhrvwn jI kI” jo ‘gurU hir jI’ dI rcnw hY
--- vwlI poQI ivc qIjy QW 414 vyN qoN 424 vyN p`qry q`k ilKI hoeI hY [ poQI
Bolw rwm bRwhmx ny rwey bibly vwsqy blU ivc Aihmid Kwn dy bjwir smq
1836 ivc ilKI hY [ swvx 7 qoN kiqik 11 q`k ies poQI dy swry pRsMg ilKy
gey hn [ poQI gujrWvwly BweI mUl isMG dI Drmswlw qoN sMq hirBjn isMG jI
ilAwey qy hux 100/- ivc KrId ky isK rYPRYNs lwiebRyrI ivKy rKI geI hY [ ies
qoN auqwrw Aj sMmq 483 gurU (2008 ib 0) imqI 16 mwG sudI 3 (30 jnvrI
1852) mMglvwr AMimRq vyly pUry pMj v`jy spUrn kIqw[ rxDIr isMG gu:
ienspYktr SRomxI gu: pR: kmytI AMimRqsr ny buMgw ShId gMj bwbw bsMq isMG
ivKy [

h`Q ilKq nM : MS 463 k

171
isrlyK : grB gIqw
p`qry : 1-13 a
Akwr : 24X17 s.m. ilKq: 16X12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw – 12 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI hox kwrn, p`qry vI auKVy hoey Aqy ikrm Kurdw vI hn[
rcnw dy ies Bwg nUM pMnw nM: 1 qoN SurU kIqw igAw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] sRI gxysweynmhw ] grB gIqw Arjn, sRI ikRsn jI
pwshu pRsnu pUCqw hY ] Aru sRI ikRsn jI auqru dyqw hY [
AMq : ieiq sRI grB gIqw vYSnvw lKx puMn pwpu vIcwrqy ] sRI ikRsn Arjn sMbwdy
grB gIqw spUrnu sMmwpq ] 52] puMn pwpu vIcwrqy ] sRI ikRsn Arjn sMbwdy
grB gIqw sMpUrnu sMmwpuq ] 52]
ies qoN A`gy kuJ pMny KwlI C`fy hoey hn [

h`Q ilKq nM : MS 464 sMgRih


isrlyK : z&rnwmw (pRXwvW sihq)
p`qry : 1-44
Akwr : 18X13 s.m. ilKq: 12X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw,isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovy pwsy do do lwl
lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : qkrIbn swrI poQI ivc Sbd ArQ dyvnwgrI ivc idqy hoey hn [
AwrMB : < sRI vwihgurU jI kI Pqh ] 10 ] kmwly krwmwq kwiem krIm ] rj bKsy
rwjk rhwko rhIm ]
AMq : lbwlb ibkuMn d`m bwdMm nos kun ] gmy hir duAwlm PrwmoS kun ]

h`Q ilKq nM : MS 464 A


isrlyK : soriT kI vwr-pauVI solvIN
p`qry : 44 A
Akwr : 18X13 s.m. ilKq: 12X11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw – 22 hn[
Awm vyrvw : poQI iBjI hoeI hox kwrn, pMinAw aupr D`by pey hoey hn ilKweI vI pVHnXog
nhIN hY [
AwrMB : pOauVI 11 sorT iqnkw KwDw pYDw mwieAw sB pivq hY jo nwim hir rwqy]
AMq : lok pRlok khY kb sÎm sdw iqh Awpno jnm gdmo ]

h`Q ilKq nM : MS 464 e


isrlyK : svYXw (sRI muKvwk pwqSwhI 10)
p`qry : 45 a
Akwr : 18X13 s.m. ilKq: 12X11 s.m.

172
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw –22 hn[
Awm vyrvw : poQI iBjI hoeI hox kwrn, ilKq kuJ Krwb hoeI hY jo pVHn ivc muSkl hY[
AwrMB : < sRI BgvqI shwie, sRI muKvwk pwqSwhI 10 ] svYXw ] jwgiq joq jpY
ins bwsr eyk ibnw mn eyk nw mwnY ] pUrn pRym pRqIq sjY bRq gormVI mn Bul
n mwnY ]
AMq : puqR kilqR suimqR sKw ieh byim inkwrhu Awiesu dY hY ] Baun BMfwr Drw gV
jyqk Cwfq prwn ibswn khY hY ] cyqry cyq Acyq mhw psu AMq kI bwr Aklo
hI jY hY ]

h`Q ilKq nM : MS 464 s


isrlyK : Sbd rwgW dy pwqSwhI 10
p`qry :2
Akwr : 18X13 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw – 18 hn[
Awm vyrvw : poQI iBjI hoeI hox kwrn, ilKweI swP nhIN hY [ pwqSwhI 10 dy Sbd, rwg
kilAwn Aqy rwg rwmklI ivc hn[
AwrMB : < siq nwm krqw purK ] rwg kilAwn pwqSwhI 10 ] ibn krqwr n
ikrq kmwno] Awid Ajon AjY AibnwsI iqh prmysr jwno ]…
AMq : …snmwn nwm Awdr dw ] BogI nwm srp kw ] kwcrI nwm kMuj kw ] kwl
nwm jm kw ] ibsnwm aUcy kw ] … khU nwm Amwvs kw]… qurg nwm sUrj
qRXo kw ] siqmuK[

h`Q ilKq nM : MS 464 h


isrlyK : qsnIP BweI nMd lwl jI ]
p`qry : qkrIbn 13 p`qry
Akwr : 18X13 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw – 18 hn[
Awm vyrvw : iesy rcnw ivc rubweIAW vI idqI hoeIAW hn ilKweI bhuqI swP nhIN hY pVHn
ivc muSikl AwauNdI hY[ pMnw nM: vI TIk AMkiq nhIN kIqy gey [ ieM\ mwlUm huMdw
hY ik ieh Bwg iksy hor poQI dw ih`sw hY Aqy ieh pMny ies ivc nwl lgwey gey
hn[
AwrMB : < vwhugurU jI kI Pqih ] qsnIP BweI nMd lwl jI ] dIvwn goXw ]gzl]
hwvwie bMdgI Awvrd dr vjUd mrw ]
AMq : srb rihnW nysqm dwr] kulwhy cwr qrk] qrk dunIAw qrk aukbw qrk
maulw qrk qrk]4]

h`Q ilKq nM : MS 464 k


isrlyK : ijMdgI nwmw ] qsnIP ]

173
lyKk : nMd lwl, BweI
p`qry : 1-26 A
Akwr : 18X13 s.m. ilKq: 12X13 s.m.
vyrvw : EhI [ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl [ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg ivc pMnw nM : dohry qIhry idqy hoey hn keI QwvW qy D`by pYx
kwrn, ilKq swP nhIN hY Aqy pVHn ivc vI muSkl AwaudI hY [
AwrMB : < siqgur prswid ] vwhgurU jI shwie ] ijMdgI nwmw ] qsnIP ] BweI
nMd lwl ]
AMq : qw n goied gYr hrPy iPkrE] dIdH Az dIdwr ^ud pur nUr kun] gYr hk Aj
^wqry idl dUr kun] sMpUrnM] suB msq]

h`Q ilKq nM : MS 477


isrlyK : mAwsir A`wlmgIrI - 2
Akwr : 13X22 s.m. ilKq: 10X18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw,isAwhI kwlI Aqy aurdU ivc ilKI hoeI, rcnw ivc isAwhI lwl dI
vrqoN vI kIqI hY [ sqrW pRqI pMnw – 15 hn[
Awm vyrvw : ies poQI nMU aurdU &wrsI ivc iliKAw hoieAw hY Aqy lyKk ny ies poQI dw
Anuvwd pMjwbI ivc krn dI koiSS kIqI hY Aqy kuJ p`qry kIqy vI hn bwAd
ivc ADUrI C`f id`qI hY [ ieh poQI muZl bwdSwh AOrMgzyb dy jnm qoN SurU kIqI
hY [
AwrMB : AOrMgzyb dw jnm 15 jI kwdw 1027 ihjrI (24AkqUbr 1618 = sMmq sY
pJMqr ib :imqI kiqk 24) nUM mwlvw qy gujrwq dy srh`dI ngr ‘dohd’ ivc
aus mOky hoieAw [
AMq : AOrMgzyb ny ieM\ pRbMD vl pUrw iDAwn dy ky, dys dI aupj ivc svwieAw
(25%) vwDw kr idqw, ijhw ky auh iek ic`TI ivc bwdSwh nUM dsdw hY [ ies
qoN A`gy aurdU ivc iliKAw hoieAw hY [ swrI ikqwb ivc lweInW mwrky iliKAw
hoieAw hY [

h`Q ilKq nM : MS 479


isrlyK : sRI gurU iblws - pwqSwhI 10
lyKk : suKw isMG
p`qry : 201
Akwr : 18X17 s.m. ilKq: 13X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw – 13 hn[
Awm vyrvw : gRMQ ikrm Kurdw hY [ hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY [ ilKweI suMdr Aqy
pVHI jWdI hY [: SurU ivc pihly p`qry aupr iksy ny lyKk bwry (suKw isMG) Aqy
sMmq 1854 dw ijkr kIqw hoieAw hY [ gurU goibMd isMG jI dy joqI joq smwx

174
bwry sMmq Aqy sQwn bwry iliKAw hoieAw pMnw nM: 532 qy ijkr AwieAw hY [
AwrMB ivc Aqy AMq ivc ieM\ iliKAw hoieAw hY
AwrMB : < siq gur pRswid ] sRI vwihgurU jI kI Pqy hY ] AQ sRI gurU iblws
ilKXqy ] pwqSwhI 10 ky cirqR ]
AMq : gur iblws swKI bwly rwie jnvwrysvr kI bRnnM] nwm iekqIsmo iDAwie] 31
APjU ]

h`Q ilKq nM : MS 480


isrlyK : ivcwr swgry
lyKk : inscl dws
p`qry : 1-320
Akwr : 32X14 s.m. ilKq: 24X9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovNy pwsy do-do lwl
ivckwr iek iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dy v`K v`K AiDAwie kpVy dw rol bxwky bMny hoey hn [ ilKweI suMdr hY
Aqy pVHnXog hY pr pihlw sPw PitAw hoieAw hox kwrn pihlIAW kuJ sqrW
pVHIAW nhIN jWdIAW [
AwrMB : pihly pMny qy rcnw dy isrlyK dIAW sqrW PtIAW hoeIAW hn[kuJ sqrW qoN
bwAd ieM\ iliKAw hY: AQ mUl mMgl ] dohrw sWq pRkws srUp pRiq nmo srb
dw hoie ]
AMq : ieq sRI ivcwr swgry jIvn mukq ibdyh mukq vrxnM nwm spqm qRMg : spUrnM
msq suB msq ]

h`Q ilKq nM : MS 481


isrlyK : jpu tIkw AwnMd Gn jI
lyKk : rwm idAwl
smW : sMmq 1882
p`qry : 1-130
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw – 10 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hY [ ilKweI suMdr poQI dI hwlwq TIk
TIk[ies qoN A`gy p`qrw nM: 128 apr gosit lwl swihbwij gwhVy nwil hoeI,
Aqy hor rcnw vI hY jo ADUrI hY ]
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ jpu tIkw AwnMd GnM jI ] ilKXqy ] gurU nwnk
rupM ] kibqu]
AMq : pM nM: 127 aupr sMpq bwry ieM\ iliKAw hY: sMpq purwx siqArD siqXug
muAD khY jwsu mIn mwsu sMkr purI kIno ilXn iblws [ ieiq sRI gurU nwnk vMs
pRsuq] dsm purK dI rwm idAwl isK AnMd Gnu ivcrqw sRI jpjI kw tIkw
smwpqM, bolhu BweI jI vwhgurU jI ] sMmq Atwrw [ATwrW] sY ibAwsI ]

175
h`Q ilKq nM : MS 482 sMgRih
isrlyK : jpu - prmwrQ
lyKk : idqw mlu
smW : sMmq 1941
p`qry : 1-62
Akwr : 25X16 s.m. ilKq: 19X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[hwSIAw dovy pwsy do - do
lwl lkIrW [ sqrW pRqI pMnw -10 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI hY ilKweI keI QwvW qy DibAW vwlI hY [ swrI poQI ivc pMnw
nMbr dohry idqy hoey hn [
AwrMB : < siq gur pRswid ] rwg gUjrI mhlw 1. jpu ArQ mwl iliKAw ] jo koeI
ies ƒ pVyHgw ilKygw ] iqskI pRmgiq hovygI ]
AMq : poQI ilKI idqw mlu bytw nODy kw bwnIAw gwm cMnx bwlu imqI BwdoN sudI 3 swl
1941 pUrI hoeI [

h`Q ilKq nM : MS 482 A


isrlyK : slok kbIr jI
p`qry : 63-66 A
Akwr : 25 X 16 s.m. ilKq : 19 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw – 10 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg ivc kbIr jI dy slok ilKy hn[ ilKweI suMdr Aqy sw& hY[
AwrMB : < siqgur pRswid ] slok kbIr jI ky ] knk kwmnI ky ]
AMq : kbIr mwieAw pwpix mWgI imlY n hwiQ ] mnhu auqwrI Jut kr iqE folI lwgY
swQ ] 53 ]

h`Q ilKq nM : MS 482 e


isrlyK : sveIXy
p`qry : 67 a –70 a
Akwr : 25 X 16 s.m. ilKq : 19 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw – 10 hn[
AwrMB : < siqgur prswid ] sveIXy ] nwr nhIN hY nwgn kwrI ] dyKin mY bhu
koml dI siB prs kIey mwry hiqAwrI ]
AMq : qwqy qum srnI pRBU kir ikRpw hr rwie ] Bv swgr mhw ibKmu hY iqsqy lyhu
bcwie [ 2]
ies qoN bwAd kuJ kuMflI bnweI hoeI hY [

176
h`Q ilKq nM : MS 482 s
isrlyK : nsIhq nwmw
lyKk : suMdr isMG
p`qry : 71 A - 72 A
Akwr : 25 X 16 s.m. ilKq : 19 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw -13 hn[
Awm vyrvw : ies rcnw ivc kwnI bdlI hoeI hY Aqy ieh rcnw SurU hox qoN pihlW do p`qry
KwlI C`fy hoey hn[
AwrMB : < siqgur pRswid ] rwg iqlMg mhlw 1 ] nsIhqnwmw
AMq : < siqgur pRswid ] nsIhq nwmw sMpUrx kIqw suMdR isMG ny bwby nwnk jI
dI[ A`gy isAwhI dy D`by pYx kwrx ilKq AspSt hY jo pVIH nhIN jWdI [ bwAd
ivc iek p`qrw hwSIey vwlw KwlI hY [

h`Q ilKq nM : MS 483


isrlyK : goSit bwby nwnk jI kI jpu prmwrQ jpu ArQ nwil ] 1 ] AnUp mMqR ]
lyKk : gxys imsR (ngr mlOd)
smW : sMmq 1894
p`qry :1
Akwr : 14X11 s.m. ilKq: 9X7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy do - do kwlIAW
lkIrW ivckwr iek lwl lkIr [ sqrW pRqI pMNnw – 8 hn[
Awm vyrvw : keI pMinAW aupr kwnI bdlI hoeI hY [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : < siqgur pRswid ]1] jpu ArQ nwil ]1] AnUp mMRq ] gost gurU bwby
nwnk jI kI iek idn pMjwb kI DrqI ngr krqwr pur bwbw bYTw Qw Ar
drgwh pRmysr kI bulwieAw Qw ]
AMq : jb bwby nwnk kihAw ausqq bwby nwnk kI pRmysr kI pUrI hoeI bwihgurU
bwihgurU ] Buly cuky bKs lYxw jI ] imqI Pgux bdI 1 swl 1894 ilKqoN gxysw
imsR ngr mlOd ] lKwieAw bfI prIq nwl [
AKIrly pMny aupr, iksy hor kwnI nwl AMgryjI ivc srUp isMG iliKAw hoieAw
hY [

h`Q ilKq nM : MS 484 sMgRih


isrlyK : jPrnwmw muKbwk pwiqSwhI 10
p`qry : 1-22
Akwr : 15X8 s.m. ilKq: 9X5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-6 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk[

177
AwrMB : < hukm siq sRI vwhgurU jI kI Pqh ] jPrnwmw sIR muK bwk pwqSwhI]10]
AMq : AryKo AbyKo AlyKo AnMg ] KudwvMd bKiSMd hyrMg rMg ] 115 ]

h`Q ilKq nM : MS 484 A


isrlyK : ihkwq sunI dy mrwjhw [mhwrwjw] dlIp
p`qry : 22 a –162 a
Akwr : 15X8 s.m. ilKq: 9X5 s.m.
vyrvw : ijld EhI [ sqrW pRqI pMnw-6 hn[
Awm vyrvw : poQI dI ies rcnw dy AMq ivc kuJ KwlI p`qry hwSIey vwly KwlI C`fy hoey hn [
ilKweI suMdr,poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : ihkwq sunI dy mrwjhw dlIp ] insR sRqh bUd Bin jd mwno mhI p]
AMq : lbwlb ibkun dm bdmno sRkunw ] gRmy hrduAlm PrwmosUkw ]21]868]12]

h`Q ilKq nM : MS 484 e


isrlyK : ijMdgI nwmh ]
lyKk : nMd lwl jI, BweI
p`qry : 1-82 a
Akwr : 15X8 s.m. ilKq: 9X5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw – 7 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY [ ilKweI suMdr hY, Aqy pMnw nMbr vI iek qoN (1) SurU kIqy
hoey hn [
AwrMB : ijMdgI nwmw ] BweI nMd lwl jI ] < siq gur pRswid ]
AMq : ]dIdw Aj dIdwr hku pur nUr kun ] gYr hku Aj Kwqro idl dUr kun] 499]
sMpUrn bYNq BweI nMd lwl jI ky vwk rsnw ky] ] ]
ies qoN A`gy do p`qry hwSIey vwly KwlI hn ]

h`Q ilKq nM : MS 484 s


isrlyK : pRICw gurU nwnk kI
p`qry : qkrIbn 20
Akwr : 15X8 s.m. ilKq: 9X8 s.m.
vyrvw : EhI [ hwSIAw do pwsy do- do kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg ivc kwnI vI bdlI hoeI hY Aqy pMnw nMbr vI AMikq nhIN
hn [
AwrMB : < siqgur pRswid ] pRICw gurU nwnk kI siqgur jI kI AigAw siB siB
vcn kI AwvY ] ihrdy kI icqvnI kih sunwvY ]
AMq : sRI siq gurU jI kI AwigAw nwil ] 19] pRICw sMpUrx smwpiq ]
ies qoN A`gy kuJ p`qry hwSIey vwly KwlI C`fy hoey hn [

178
h`Q ilKq nM : MS 485 sMgRih
isrlyK : jpu prmwrQ
p`qry : 4-141
Akwr : 16X9 s.m. ilKq: 10X6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do - do lwl lkIrW, ivckwr iek
pIlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk, pihly iqMn p`qry nhIN hn Aqy rcnw dw
pihlw ih`sw SurU ivc ADUrw hY [ ilKweI ivc keIAW aupr D`by pey hoey hn Aqy
spSt nhIN hY [
AwrMB : …..purKw AMgdw ieknw isKw kau myrw drSn hoiegw ieknw nUM nw hoiegw]
pr purKw eyh jpu isPq prmysr jI kI jo hovY so pVY ]
AMq : ijnI nwmu iDAwieAw gey mskiq Gwl nwnk qy muK aujly kyqI CutI nwil ]1]
bolhu BweI jI vwihgurU vwhgurU DMnu gurU jI ] 1] ]

h`Q ilKq nM : MS 485 A


isrlyK : mwrkMfy purwxy kw prmwrQ
p`qry : 141 a -156
Akwr : 16 X 9 s.m. ilKq: 10X6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw – 8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr hY keI QwvW qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ kuJ pMny iB`jy
hoey hox kwrx, ilKweI DibAW vwlI bx geI hY [ jo pVHn ivc AOKI hY[
AwrMB : < siqgur pRswid ] mwrkMfy purwxy kw prmwrQ] sukr ipqw kumwr puqR pwis
khqw hY ]
AMq : sBsu no smJwvix Awey hYn ] kMifAw ivchu kwiF kY mwrgu pwvdy hYn ] auQY
kwlkw fOrU dUir hoieAw ] swKI spUrn hoeI ]1]

h`Q ilKq nM : MS 485 e


isrlyK : swKI inrMkwr (ADUrI)
p`qry : 156 A –168 A
Akwr : 16X9 s.m. ilKq: 10X6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw – 8 hn[
Awm vyrvw : poQI dw ieh Bwg iBijAw hoieAw hox kwrn ilKweI DibAW vwlI hY Aqy pVHn
ivc muSkl [ rcnw ADUrI hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] swKI inrMkwr qy bwbY kI hukm hoAw inrMkwr kw jo nwnk
jI cwir juig ie hYin ] cwr byd kIqy ---
AMq : dyhI kMcn jyhI hoeI qw bwbw KuSI huAw ] qb rwjy Ar rwnI kE KusI krI] qw
bwbY ……… A`gy rcnw ADUrI hY [ pMny nhIN hn [

179
h`Q ilKq nM : MS 486
isrlyK : gosit inrMkwr qy bwby nwnk kI
p`qry : v`K v`K pMny
Akwr : 14X11 s.m. ilKq: 10X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw,isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy,do-do kwlIAW lkIrw [ sqrW pRqI
pMnw- 8 hn[
Awm vyrvw : poQI ADUrI,pMnw nMbr 3 qoN SurU huMdI hY, ilKweI vI bhuqI swP nhIN, keI QwvW
qoN D`by jhy hn, motI kwnI dI vrqoN kIqI hoeI hY [A`gy rcnw ADUrI, pMny P`ty hoey
hn [ swrI poQI ivc p`qrw nMbr qy Amk nMbr vwr vwr AwauNdy hn [ poQI vI
pUrI nhIN [
AwrMB : pMnw nM: 3 igAwnu dI pnGt jnxw siq sMqoK irienun hoeI ] iqRpq n AwvY
nwnkw jy ATy pihr bkoie ]
AMq : sMswr kI inMidAw sMswru hI ivic

h`Q ilKq nM : MS 487


isrlyK : Xog visst
smW : sMmq 1871
p`qry : 1-577
Akwr : 26X16 s.m. ilKq: 19X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw,isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy,do-do kwlIAW lkIrW [ sqrW pRqI
pMnw – 12 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq Awm krky TIk, keI pMinAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY[ keI pMinAw aupr kwnI vI bdlI hoeI hY Aqy hwSIey vwlI QW qy iliKAw
hoieAw hY[
AwrMB : < siqgur pRswid ] aAM sRI prmwqmny nm: ] AQ vYrwg pRkrx sRvxy]
ismRq BwKw ilKqy ] siq icq Awnd srUp jo Awqmw hY] iqs ko nmskwr hY]
AMq : AKIrly pMny aupr iek pwsy kwgj dI cypI cpkweI hoeI hY ijs kwrn ilKq
pUrI qrW pVHI nhIN jWdI sMmq vI pUrI qrW spSt nhIN hY[
auqpq pRkrx smwpqM] imqI mwG dI 1871 ] dohw [svwmI sRI visst jI ] sRI
AruMDqI jI ] qwp hro pwpI] EN EN EN ……

h`Q ilKq nM : MS 488 sMgRih


isrlyK : sRI mhWBwrQ pRbxy (AsvmyD biKAwin)
lyKk : thkn, kib (kvI)
p`qry : 1-672
Akwr : 27X17 s.m. ilKq: 20X13 s.m.

180
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy do-do
kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw 11 hn[
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw hY, keI pMinAW aupr kwnI bdlI hoeI hY[ poQI iBjI hoeI hY[
p`qirAW dI hwlq Ksqw hY[
AwrMB : AwrMB qoN p`qrw ikrm Kurdw hox kwrn PitAw hoieAw Aqy ilKq spSt nhI
hY[
AMq : ieiq sRI mhW BwrQ pRbxy AsvmyD biKAWin ] kib thkn iDAwau iqRhqrohX
ikRq pUn jwin ] 61 ] ieiq sRI mhwBwrQ pRbxy Drm jig biKAwny ] ikRsn
cirqR jg sMpUrn isiD kwrj Drm sPl nwmy iqhqro iDAwie 73 sMmwpqM
]62]73] = 71
ies qoN bwAd iqMn p`qry KwlI hn Aqy A`gy rcnw SurU kIqI hY [

h`Q ilKq nM : MS 488 A


isrlyK : Bwgvq mhwpurwx pMcm skMD
p`qry : 673-702 a
Akwr : 27X17 s.m. ilKq: 20X13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-14 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg ivc kwnI bdlI hoeI hY [ poQI ikrm Kurdw Aqy Ksqw hwlq
ivc hY [
AwrMB : dohrw] khY huqy pwCY ju sukdIp smuMdR sWq ] pWc AiDAwie so sgl Ab igr
nsh BivKXwqw ]
AMq : ieiq sRI Bwgvqy mhw purwxY pMcm sMmkDy Kt ivMsoiDAw eie ]26] skMD
smwpqM]
ies qoN bwAd kuJ p`qry ikrm Kurdw KwlI hn [

h`Q ilKq nM : MS 489


isrlyK : moK pMQ prkwis
lyKk : gulwb isMG ngOrI
p`qry : 2-253 A
Akwr : 17X13 s.m. ilKq: 12X7.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do-do lwl
lkIrW ivckwr kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI iBjI hoeI hY Aqy keI QwvW qy ilKweI vI Krwb hY [ hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY [
AwrMB : ….. snkwidk nwrd ko ivd ky gn jwih ipKy sb Byd invwry]…
AMq : ieiq sRI mq mKn isMG crx isKXq gulwb isMG ngOrI rwie Awqmjyn
ivrcqy moK pMQ prkwis ivdyr mukiq inrxonwm pMcmo invws]5] suBM msqU]

181
qyWmUly bRhmw mDXy ivsnur ilMgo ilMg mhysvr : ] srbdyv dyvW nru dRwKX :
nmusquqy ]

h`Q ilKq nM : MS 490


isrlyK : ikRSnw Avqwr iekIsmo kQn ]
p`qry : 1-583 A
Akwr : 18X11 s.m. ilKq: 12X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, auKVI hoeI, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do
do lwl ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, ijld auKVI hoeI hY [ poQI dy SurU ivc ieM\ iliKAw hoieAw
hY [
AwrMB : < vwhgurU jI kI Pqy ] pwqswhI 10] AiQ ikRsnw Avqwr iekIsmo kQnM ]
AMq : ieq sRI dsm iskMD purwxy bicqR nwtk igRMQy ikRsnw Avqwr iDAwX smwpq
msqu suBw msq ]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 491 sMgRih


isrlyK : hnUmwn nwtk
lyKk : ihrdyrwm, kiv
p`qry : 1-466
Akwr : 13 X 7 s.m. ilKq : 10 X 6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy do-do lwl
lkIrW nwl[ sqrW pRqI pMnw – 7 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk, ilKweI suMdr, hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY
Aqy hwSIey ivc vI iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : < sRI gxyswienm ] AQ hnUmwn nwtk ikRq kiv ihrdy rwmwj ] kibqu]
qIno lok piq pRwn piq pRIiq hI SOriq Agiq ingqI ky crn srnwiehO]
AMq : ieiq sRI rwm gIqy poQI hnMUmwn nwtk kI sMpUrx hoeI ]1279]

h`Q ilKq nM : MS 491 A


isrlyK : cwxwk swsqR BwKw
p`qry : 466 a – 502 a
Akwr : 13 X 7 s.m. ilKq : 10 X 6 s.m.
vyrvw : EhI [ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw – 7 hn[
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ cwxwk swsqR BwKw ilKqy ] ]dohrw] pRxvq ho sRI
ibsn ko jo iqRlok ko rwE ]
AMq : ieiq ibD cwxwky BwKw KoVs iDXw smwpqM ] 16 ]1] rwjnIq sMpUrx ]

h`Q ilKq nM : MS 491 e

182
isrlyK : bwxI pwqSwhI 10 (rwmklI pwqwSwhI 10)
p`qry : 502 a –631 A
Akwr : 13X7 s.m. ilKq: 10X6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw – 7 hn[
Awm vyrvw : poQI dI rcnw dy ies Bwg dy p`qirAW ivc Prk hY, kuJ iB`jy lgdy hn [ kuJ
p`qirAW dI kwnI ivc vI Prk hY[ ieM\ jwpdw hY ik ieh p`qry bwAd ivc
lgwey gey hn [
AwrMB : < siqgur pRswid ] ]rwmklI pwqSwhI 10 ] ry mn AYso kir sMinAwsw]
AMq : ieiq sRI bicqR nwtk ikSnwvqwry juiD pRbMDy KVg isMG bDih iDAwie
smwpqM ]

h`Q ilKq nM : MS 492


isrlyK : bwxI BweI gurdws vwrW qy kibq
p`qry : 12-670 iek p`qrw 678
Akwr : 15X8 s.m. ilKq: 10X6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw auKVI hoeI, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN
pwsy do - do lwl lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw –7 hn[
Awm vyrvw : poQI ADUrI hY pMnw nM : 12 qoN SurU hoky 670 qk Kqm huMdI hY ijld auKVI hox
krky p`qry vI P`ty hoey hn [
AwrMB : …..pIir pYkMbir AaulIey gEuis kuqib bhu ByK svwrw ] Twkuir duAwry Fwih
kY iqih fauVI msIiq auswrw]
AMq : 548] kwhU dsw ky pvn gvn kY brKw hY kwhU dsw ky pvn (p`qrw nM:670
AKIr)
ies qoN bwAd dy p`qry nhIN hn Aqy rcnw ADUrI hY [

h`Q ilKq nM : MS 493


isrlyK : kiv ipRXw stIk
lyKk : hrcrn dws
sQwn : kysgVH swihb
smW : sMbq Twrih sY ibqy pYqs AiD ky lyKw
p`qry : 1-170
Akwr : 23X14 s.m. ilKq: 16X10 s.m.
vyrvw : p`qry Ku`ly iek kpVy ivc b`Dy hoey hn[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[hwSIey
qoN bgYYr [ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : swrI dI swrI poQI dy Ku`ly p`qry, iek kpVy ivc lpyt ky bMny hoey hn hwlwq
cMgI hY - < sRI rwDw ikRsn crx kmly BX`nm:
AwrMB : skl ibGn iblws ky Bxonm :dohw] sRI rwDw bweI qrP BXonm quilis crn
kMj mwih ]

183
AMq : sMbq Twrih sY ibqy pYqs AiDky lyKw ] swkw sqRih sO jbY ikXo gRMQ hr dyKw
(14) mwG mws iQq pMcmI suklw kiv ko cwr ] hir kibq so pRIq ho rwDw nMd
kumwr ]15) pUro ihq sRI nMd kY muin swiqRl mhwnw] hY iqn ky hm goq mY moh
nmo jjmwnw ] ] ieiq sRI hrcrn dws ikRqwXMkiv ipRXw BrxKXwiX kiv ipRXw
tIkw XwiXMicqRkw bX bXwKXwXM nwm KoVs pRBwv: ]16]
]do:]sMbq krjug rs rsw mwsv mws ibsyK ] kiv ipRXw pUrn krI nvmI sur
gur lyKw] 1 jsuDw suqwir lyKkM ilKI stIk bnwie ] gurduvwr sRI kysgF lyKk
Dwm suhwie ] ieiq ]

h`Q ilKq nM : MS 494


isrlyK : rsk ipRXw tIkw
lyKk : kiv sUrq (tIkwkwr)
smW : p`qrw nM: 2 aupr sMbq sq As†w dsY Pwgun suid gurvwr (1810)
p`qry : 1-182 a
Akwr : 17X24 s.m. ilKq: 12X16 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy dohrw do-do lwl
lkIrW, ivckwr motI kysrI lkIr[ sqrW pRqI pMnw – 15 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk ilKweI suMdr, ikDry ikDry hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY, Asl rcnw (gRMQ pMnw - 2 qoN SurU kIqw hoieAw hY [ hwSIey
ivc nIlI isAwhI nwl iliKAw hoieAw hY, AKIr ivc kuJ p`qry KwlI C`fy hoey
hn poQI iek pwisEN iB`jI hoeI hY [ pMnw nM: 2 aupr sMbq bwry ieMj iliKAw hY
sMbq sq As†w dsY Pwgun suid gur vwr ] jorwvr prkws ko iqQ spUim Avqwr
Aqy grMQ ArMB kIqw hY ]
AwrMB : < ] sRI gxyswie nm: ] AQ rsk ipRXw tIkw kiv sUrq ikRq ilKqy] pUj
mnvw ko Awid mwny jg jw ko nr DXwie nyk qW ko suK lhy is Driq ko]…
AMq : ieiq sRI mn mhwrwj sRI jorwvr isMh ivricqy risk ipRXw ivvrxy jorwvr
pRkwsy Anurs vrxn nwm Kof so iblws: 16 suMBBv qukljwxssqw, ies qoN A`gy
nIly isAwhI nwl D`by pey hoey hn [

h`Q ilKq nM : MS 495


isrlyK : mukq mwrg pwqSwhI 10
p`qry : 1-222
Akwr : 17X12 s.m. ilKq: 11X8 s.m.
vyrvw : ijld kwgz nwl sIqI hoeI [ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[hwSIAw dovyN pwsy
do - do lwl lkIrW ivckwr kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw- 8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr hY poQI dI hwlwq Awm krky TIk TIk, keI pMinAW aupr, hwSIey
ivc pYnisl nwl iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : < siqnwm krqw purKu inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gurpRswid]

184
AQ mukq mwrg igRMQ ilKXqy: pwqSwhI 10
AMq : ieiq sRI mukq mwrg igRMQ jI kw pRkws sRb krm inrUpxM ] sRI gurU muKwq Drm
ArQ kwm moK loBq irdY Drwq jnm mrnM imtWq sRI gurU bcnwq sMpUrxM ] suBM]

h`Q ilKq nM : MS 496


isrlyK : ivcwr mwlw
smW : sMbq sRqh sY CbIs (sMmq 1726)
p`qry : 1-20 a
Akwr : 17X11 s.m. ilKq: 14X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl hwSIAw dovyN pwsy do-do kwlIAW
lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, kwgz bhuq Ksqw hwlq ivc Aqy BurBrw hY, ilKweI vI
AspSt hY jo pVI nhIN jWdI[ bhuqy pMinAW aupr D`by pey hoey hn [
AwrMB : < sRI gxysweynm: AQ sRI ivcwr mwlw ] SurU ivc pMnw iBijAw hoieAw hox
kwrn ilKq AspSt hY Aqy pVIH nhIN jWdI [
AMq : ieiq sRI ivcwr mwl Awqmvwn kiQq As†o-ibXRwmw] sMpUrxM ] 1 ] 210 ]

h`Q ilKq nM : MS 497


isrlyK : rs mMjrI
lyKk : sMBU nwQ
p`qry : 1-18
Akwr : 21X29 s.m. ilKq: 18X24 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, sqrW pRqI pMnw – 24 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq Ksqw, ieM\ pRqIq huMdw hY ik poQI iB`jI hoeI hY Aqy ilKq
vI spSt nhIN hY[ keI pMinAw aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ rs mMjrI SMBU ikRq ilKXqy ] dohw]
AMq : ieq sRI sMBU nwQ ikRq rs kulol smwpq: suB msqU ]

h`Q ilKq nM : MS 498


isrlyK : rsk pRboD
lyKk : gulwm nbI rs lIn
sQwn : B`dR purI
smW : s`qRh sY ATwvny mD suid CiT buiDvwr (sMmq 1798)
p`qry : 1-60 a
Akwr : 26X22 s.m. ilKq: 18X17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[hwSIAw dovyN pwsy do - do kwlIAW
klIrW [ sqrW pRqI pMnw - 18 hn[

185
Awm vyrvw : poQI dI hwlwq cMgI keI pMinAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hY [ hwSIey
ivc ilKq [ SurU ivc iek p`qry aupr rcnw jwxkwrI id`qI hoeI hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ rsk pRboD kwbXw ilKqy ] dohrw ]
AMq : gXwrh sY cObn skl hjrI sMmq pwie, ieq sRI dsYn vwsqI iblgrwmI sYXd
bwkr suq sYd gulwm nvI ivrcqwXw rs pRboD gRMQ smwpqM ] svYXw sMbq vwr
AB duAwr sI iqh qW qsudXos pCwnoN] Pwgn mws ikRsno qr pKs ibkRm iqQ
BlI kr jwno] B`drpurI jg au~qm gMDwrI inRp qwih Blo sur igAwno ] hr
kIrq rwm kvI iqh syvk qW inRp pwr suhqy ilKwno ]2] ilpI ikRq B`dR purs
BwsQwny]1]

h`Q ilKq nM : MS 499 sMgRih


isrlyK : prICw gurU nwnk jI kI
p`qry : 1-22 A
Akwr : 15X10 s.m. ilKq: 9X6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAW dovyN pwsy do - do lwl
lkIrW, ivckwr kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw – 7 hn[
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, ilKweI suMdr,poQI dy ies Bwg dI rcnw dy p`qirAW dw
Akwr Cotw hY [ ieM\ mwlUm huMdw hY ik ieh ih`sw iksy poQI nwloN auqwr ky ies
poQI ivc lgw idqw hY [
AwrMB : < siq gur pRswid ] prICw gurU nwnk jI kI ] siq gurU jI kI AwigAw hY]
siq vcn AwvY ]
AMq : ieqI pRICw gurU hir rwie jI ky sMpUrnM ] jhW qhW shwie ] gur ieSt mMqR
jpujI jwp jI hor sRI gurU grMQ swihb jI ky sbd slok khYgy [

h`Q ilKq nM : MS 499 A


isrlyK : mhUrq icMqwmx
lyKk : sNODw kvI
p`qry : 1-70
Akwr : 17X10 s.m. ilKq: 11X6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw – 6 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI rcnw dw Akwr pihly Bwg dI rcnw nwloN v`fw Aqy Afrw
hY[ ieM\ mwlUm huMdw hY ik ieh dovyN Bwg A`f A`f poQIAW dw ih`sw hn[ poQI
ikrm Kurdw hY Aqy p`qirAW dI hwlq vI Ksqw hY [
AwrMB : ] < siqgur pRswid ] AQ mhUrq icMqwmx ilKXqy ] cOpeI] Ab mY kho
jognI bwsw ] ird mih smJ kro nhI hwsw ]
AMq : qW pwCy icMqwmx sODw kI ] ikRq jwnw ] BwKw kInI so ilKI BWq BWq guxmwnw
]339] =] ieq sRI icMqwmx sMpUrnnM] suB msq suB ]
ies qoN bwAd kuMflI bxI hoeI hY ]

186
h`Q ilKq nM : MS 500 sMgRih
isrlyK : myG mwlw
lyKk : myG rwj irK
p`qry : 1-80
Akwr : 16X10 s.m. ilKq: 11X7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy do - do
lwl lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw – 9 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy SurU ivc, kuJ p`qry KwlI C`fy hoey hn poQI dI hwlq cMgI ilKweI
suMdr hY [
AwrMB : < sRI gxyswxnm : AQ myG mwlw ilKXqy ] dohrw] prm purK Gt Gt
rimXo joq rUp Bgvwnw ]
AMq : ieiq sRI myG mwlw muin myG rwj irK ivrcqy sgun nwm cqurQ AiQkwr
smwpqM]4]

h`Q ilKq nM : MS 500 A


isrlyK : joqs
lyKk : sONDw
p`qry : 1-49
Akwr : 16 X 10 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw – 9 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg dy pMinAw dw nMbr 1, 2 qoN SurU kIqw hoieAw hY[ ilKweI
suMdr hY Aqy poQI dI hwlwq cMgI [
AwrMB : < sRI gxysweynm : Ab joqs brnnM ]cOpeI] Ab mY kho jognI bwsw] mn
mih smJ n krIAn hwsw ]
AMq : ieq sRI mhUrq icMqwmxI sMmwpqM]
ies qoN bwAd kuJ p`qry hwSIey vwly KwlI C`fy hoey hn [

h`Q ilKq nM : MS 501 sMgRih


isrlyK : mnohr sqk (kwPI)
lyKk : kwSI rwm, pMfq rsldwr, Brqpur
p`qry : iek pMnw
Akwr : 22 X 14 s.m. ilKq : 13 X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI [ sqrW pRqI pMnw-14 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc kyvl iek pMnw, kwlI isAwhI ivc iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : nwm kqwb mnohr sqk “kwPI” ikRq pMfq kwSI rwm rsldwr, Brqpur
AMq : ry jobn vwro mnmohn rMg miq hI fwro ]

187
h`Q ilKq nM : MS 501 A
isrlyK : kibq
lyKk : kwilkw
p`qry :3
Akwr : 16 X 22 s.m. ilKq : 12 X 20 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI [ sqrW pRqI pMnw - 23 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg ivc kwnI bdl ky iliKAw hoieAw hY ilKweI bhuqI sw&
nhI hY ivc ivc DibAW vwlI hY [
AwrMB : AQ kwilkw kiv ikRq kibq ] Xh pRIq kI byl lgweI jU hY iqh sIc Bsy
srsweIey jU ]
AMq : sis PUl AMby ky ghy isv ky gMgwDwr AMbIh isMG DRY AMby ky bwhn isv kY bYl
ibMswl dwnh isRmonh ikRpw kuisMBu rnMj Bgqn pRqpwl sMBU hY sMBU hY ]

h`Q ilKq nM : MS 501 e


isrlyK : gIq goibMd BwKw
lyKk : Pqyrwm, kvI
p`qry : 1-39 A
Akwr : 16 X 22 s.m. ilKq : 11 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ isAwhI kwlI, sqrW pRqI pMnw - 21 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg ivc pMnw nM: idqy hoey hn, ilKq bhuq swP nhIN hY[
AwrMB : <siqgur pRswid AQ sRI gIq goibMd gRMQ kiv Pqy ikRq BwKw ]
AMq : ieiq sRI miq rwDw rwDW rmx pd pMkj milk dw swnu dws Bup† hIrw isMG kw
giq sRI jYdyv kwivh ikRq sRI gIq goibMd Pqy rwm kiv BwKw vrxy nwm Ks†mo
iDÎwpX: suBM]

h`Q ilKq nM : MS 501 s


isrlyK : CpY
lyKk : sMudr isMG
ilKwrI : sMq isMG
smW : 1944 ibRkmI
sQwn : pitAwlw
p`qry : 39 A - 40 A
Akwr : 16 X 22 s.m. ilKq : 10 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 23 hn[
AwrMB : CpY iqlk Bwl bnUmwl AiDkwmjq rswsib ]
AMq : swFy qIn idn mY bhuq jldI ky hwQ sY swhb sMq isMG jI nY fyry Dum pujw
ptyAwly mY suMdRn isMG lKwrI ky pusqk pro nkl kIAw Pkq swEn pRqI sMn:
1944 ibkRm jIqw ] 7]

188
h`Q ilKq nM : MS 501 h
isrlyK : kibq
lyKk : pRhlwd kvI
p`qry : qkrIbn 2 p`qry
Akwr : 16 X 12 s.m. ilKq : 10 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 23 hn[
Awm vyrvw : ilKq bhuq sw& nhIN hY[ v`K v`K sqrW ivc v`K v`K kvIAW dy kibq idqy
hoey hn[ AKIrly pMny aupr iek mMqr iliKAw hoieAw hY [

h`Q ilKq nM : MS 502


isrlyK : pYqIs AKrI mhlw 1
Akwr : 16 X 13 s.m. ilKq : 11 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, hwSIAw cwry pwsy, do do lwl lkIrW Aqy do pwsy,
lwl lkIrW nwl iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ pYqIs AKrI mhlw 1 ] EAMkwir srb pRkwsI ]
Awqmu suiD AkRY AibnwsI ]”
AMq : “frY fUgrY jlY QlY GtY Av GtY sRI gurU bwbw nwnk jI riCAw krY ] Akwl
purK jI qyrI srix]1]”

h`Q ilKq nM : MS 503


isrlyK : gur rIqI ibvwh dy AnMd dI (bIbI BwnI)
p`qry : 1-16 a
Akwr : 16 X 9 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk TIk Aqy ilKweI suMdr hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] gur rIqI ibvwh dy AnMd dI bIbI BwnI qy clI hY bYswK
sudI 13 sMmq 1612 ibvwh ƒ swdI krI bIbI BwnI dI ]”
AMq : “bRwhmn qy KqRI kYd krky lhOr ƒ lY gieAw dyvI cMd ] AnMd dI rIq smwpq
hoeI ]”

h`Q ilKq nM : MS 504 sMgRih


isrlyK : kQw kbIr gusweI kI
lyKk : bwbw igrnwrI sRwhw
ilKwrI : inhwl isMG swhxI
sQwn : Fwb
smW : sMmq 1937

189
p`qry : 1-319
Akwr : 23X31 s.m. ilKq: 19X27 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy [ sqrW
pRqI pMnw – 21 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq TIk TIk, ilKweI suMdr, ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY [mUl mMqr] lwl isAwhI nwl Aqy iPr kbIr jI dI pUrbly jnm dI kQw
SurU huMdI hY [
AwrMB : “Awid kQw kbIr gusweI kI ] pUrbly jnm kI ] Awid pUrblI ipCly jnm
kI kQw ]”
AMq : sMmq: - aunI sY sNqwqrI 1937 ivc myqI vyswK idny caudvIN 14 iQq eykm
vwr Awieqvwr idn poQI sMpUrn BeI ] jnm swKI rwm kbIr jI kI ] pVY suxy
so suK pwvY gur pRswid ] gulwm tYlIAw dwsn kw dws inhwl isMG swhxI Boxw
vwlw qwry isMG dw pu`qr iksRn s†whw dw pu`qr ilKI gur pRswid ] auqwrw
auFhvwl vwlI poQI bwbw igrnwrI sRwhw kI poQI aupro kIAw Fwbw ivc ilKI siq
siq siq nwm krqw purK ] sRI rwm sRI rwm rwm rwm jp jpxw Bgq Bwau kir
suxYgw iqs kau Bgiq pRwpq hoiegI ] siq kir minxh ]
ieh poQI ilKweI kwhn isMG ko hlI Fwbw vwly [

h`Q ilKq nM : MS 504 A


isrlyK : kQw suKdiv jI kI [ kQw suKdyv jI kI ]
lyKk : EhI
ilKwrI : EhI
smW : EhI
p`qry : 1- 28 A
Akwr : 23X31 s.m. ilKq: 19X27 s.m.
vyrvw : EhI, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl [ sqrW pRqI pMnw - 21 hn[
Awm vyrvw : kuJ p`qry ivcoN auKVy hoey hn, vYsy rcnw pUrI hY, pMnw nM: iek (1) qoN rcnw
SurU kIqI hY [Agy kuJ p`qry KwlI hn [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ kQw suKdiv jI kI clI ]”
AMq : “siqpurK jI kQw spUirn hoeI ] rwjw jnk suKdyEu jI kI ] sRI siq gurU jI
ky pRswid ] 1 ] 2 ] 3 ] 4 ] Buly cuky lwA mwiqru kMnw isAwrI gurU bKisdwu
] doihrw ] mY Avgun hwry kI bynqI qumy suxIEu grIb invwju ] jy hEu pUiq
kpUiq hE bhur ipqw ko lwju ]”

h`Q ilKq nM : MS 505


isrlyK : jnm swKI mhlw pihlw
smW : ibkRmI sMmq 1882

190
p`qry : 1- 288 a
Akwr : 31X29 s.m. ilKq: 24X23 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, auKVI hoeI, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN
pwsy kwlIAW lkIrW nwl [ sqrW pRqI pMnw - 22 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq mwVI ijld auKVI hoeI hY Aqy ivc ivc p`qry vI Kuly hoey hn,
rcnw dy SurU ivc vI p`qry Kuly hn[ pihly pMny qy sMmq bwry pYn nwl iliKAw
hoieAw hY [
AwrMB : “mUl mMqr ] jnm swKI mhlw pihlw ] (1) Amr kQw gurU bwby nwnk jI
kI [”
AMq : “sNmq:- sY ATwrw ibAwsIey ieiq poQI ilKI gurU bwby nwnk jI kI] sNmq
ibAwsIAw Awhw [”

h`Q ilKq nM : MS 506


isrlyK : purwqx jnmswKI
lyKk : bRhmdws, swD KtVy vwlw
ilKwrI : dyvI dws
smW : sMmq 1791 ibkRmI
p`qry : 1-287
Akwr : 20X14 s.m. ilKq: 13X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy do do
lwl lkIrW [ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc dsW pwqSwhIAW dy joqI joq smwxy ky sMbq idqy hoey hn[ ies
qoN bwAd dsW mhlw ky nwm idqy hoey hn Aqy iPr poQI dw Asl rcnw dw AwrMB
kIqw hY [ SurU ivc rcnw dy smyN sMq bwry 1791 ibkRmI iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] jnm swKI bwby jI kI ] sRI jnk Bgq jgq insqwrx
kau AwieAw ] kljug ivc bwbw nwnk hoie jnimAw sMbq 1526 AKrI pMdrW sY
CbIh ]”
AMq : “ilKqM gulwm sMgq kw dybIdws (dyvI dws) bRwhmx kw ilKyA bwcxw ] AKr
soD pVnw ] Bul cuk bKs lYxI ] KusI krxI sRI vwhgurU icq Awvy ] mhIny
ibswK suk`lw pK iQq iqREdsI ] mMglvwrw poQI spUrn hoeI jI ] ilKweI bRhm
dws swD KtVy vwilAw dy nY ] ilKI dyvI dws nY ] vwhgurU ”

h`Q ilKq nM : MS 507


isrlyK : nwm koS gRMQ
lyKk : sMqoK isMG, kiv
ilKwrI : Aqr isMG
sQwn : sMgrUr
smW : sMbq 1925 mhInw hwV sudI : sMmq 1878

191
p`qry : 1- 168
Akwr : 15X22 s.m. ilKq: 12X19 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr, kwgj lgwieAw hoieAw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[
sqrW pRqI pMnw – 15 hn[
Awm vyrvw : poQI ADUrI hY, pihlw pMnw Aqy AKIrlw pMnw bwAd ivc ilKky nwl joiVAw
hY [ Asl ivc poQI pMnw nM: 2 qoN SurU huMdI hY [ h`Q nwl pMny ilKy dw AwrMB ieMJ
hY:
AwrMB : “<sRI vwhgurU jI kI Pqih ] AQ nwm koS gRMQ ilKqy ] kib`q ] eykoNkwr
auqpiq siqgur moih gq jgq Bgq eyq krq aDwr hY[ ”
AMq : pMnw – 268 ieiq sRI nwm koS igRMQy iqRqIAw koS smwpqM ] msq suB msq [
sMmq 1925 mhInw hwV sudI 9 idn jumw sMgrUr mY ilKw hY [ Aqr isMG qnuj
BweI swihb gurdXwl isMG igXwnI AnMdpurIey ky [
Asl muqwbk nkl”

h`Q ilKq nM : MS 509


isrlyK : sRI gur iblws
lyKk : nrwiex isMG
smW : sMmq 1909
p`qry : 1- 325
Akwr : 28 X 17 s.m. ilKq : 18 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, cmVw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy do - do
lwl ivckwr iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : gRMQ ieMj jwpdw hY ik pwxI nwl iB`ijAw hoieAw [
AwrMB : “<sRI vwhgurU jI kI Pqh ] AQ sRI gur iblws ilKXqy ] cOpeI ] ibnvON
Awid purKu krqwrw ] ijn Xih kIno skl pswrw ]”
AMq : “ieiq sRI gur iblws sRI mnI isMG sqvyXXwn brnnM nwm iekIsmoiDXwie kib
Kwlsw pMQ vrnnM ] Pwvs ruq bRswq kI pUrn kIEu gRMQw ] gur iblws ieh nwm
hY pVo pRIq so pMQw ] 1 sorTw [ sMmq aunI sY nO kr iqAwr suK pwieE ]
nrwiex isMG hY nwau gur rwm dws ikRpw krI ] 24 sMmq 1909 ] dsmI sudI
spUrnM ]

h`Q ilKq nM : MS 510 sMgRih


isrlyK : mhwkv (mhwkwv)
lyKk : kiv kwl [kwlI] dws
ilKwrI : inhwl
smW : sMmq ATwrw sY Bey cOrwsI (1884)
p`qry : 1- 11 A
Akwr : 17 X 24 s.m. ilKq : 13 X 20 s.m.

192
vyrvw : ijld qoN bgYr, isAwhI kwlI [ sqrW pRqI pMnw - 23 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI, pMinAw aupr isAwhI dy D`by hn Aqy ilKweI swP
nhIN hY [
AwrMB : …..crn brn lKÎn llq ric rIJÎy krqwr] ibn BUKn nih BUK hI kivqw
binqw cwr]2] dIrG mq sq kivq ky ArwQw sY lGu qrn] kiv dUlh
XWqy…kiv kul kMTw Brn]3]…
AMq : ieiq sRI mhw kiv kwldws ivisKXyx suKdyv imsr qv isKXyn kv dUlhu
ibricqy AlMkwr kMTW Brny sbdwrQ AlMkwry ipRQm BUKx smwpiq suB msqU ]
dohw ] sMmuq ATwrw sY Bey cOrwsI iPr jwn ] kwqk pUrn som idn kiv in Awau
brdwn] Btw cwrj mhwkv iqn qy poQI lyie] ilK inhwl inj pTn ko rwKI
suKd snyie ]

h`Q ilKq nM : MS 510 A


isrlyK : rs ibnod cMdkw
lyKk : adYnwQ, kivMdr
ilKwrI : inhwl
smW : 1912 ibkRmI
p`qry : 12 a - 18 A
Akwr : 17 X 24 s.m. ilKq : 13 X 20 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 26 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, ilKweI swP nhIN hY DibAW vwlI hY [
AwrMB : AQ rs ibnod cMdkw ilKXqy kibq] ipMq sRI cmk rwie ibricqwXw kwivMdR
audY nwQ ibnod cMdRkw
AMq : su kIXw brnno nwm qRIqIXwh pRkwsq [ smwpq suMB [ do ] aunI sq dÍwds
brK swl ibkRmw rwie ] kiv inhwl inj pVn ko ilKXo grMQ bnwie ]

h`Q ilKq nM : MS 510 e


isrlyK : rswnMd lYhrI iblws
p`qry : 17 a
Akwr : 17X24 s.m. ilKq: 13X20 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW-8 hn[
Awm vyrvw : rcnw ADUrI hY kyvl 8 (A`T) sqrW hn [
AwrMB : 1EAM sRI gxyswienmih ] AQ rsinMd lYhrI iblws ilKqy ]
AMq : dohw] do do irqu qIno sMmy dMpiq qIn srUp] rs auq…..

h`Q ilKq nM : MS 510 s


isrlyK : rs dIpkw
lyKk : Bupq guridq isMG

193
ilKwrI : inhwl
smW : sMmq 1906
p`qry : 18 A-37 A
Akwr : 17 X 24 s.m. ilKq : 13 X 20 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 25 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ilKweI sw& nhIN hY DibAW vwlI hY ieMj
pRqIq huMdw hY ik poQI iB`jI hoeI hY [
AwrMB : “<sRI gxyswienmh ] AQ rs dIpkw kivMdR ikRq ilKqy XQw k 01 gRMQ pr
pUrx ky qurx ibGnhwrI mUkqw cUrn jvwhir jubwn ky ieqI sRI Bupq guridq
isMG ibr icqy rsdI pKXo Eqmw AiDm ibDwno nwm cqurQo DXwie]
AMq : “rsdIpRkw smwpqM ] dohw ] sMmq auMnI sY Bey Kt aUpr jIX jwnI ] kwqk
suklw AstmI bwr snI prmwn [1[ ilKI Awpny pVn ko su kiv inhwl inhwr
] Bt jI kiv so pRq lY ibibiD iblws ibcwr ]2 ]”

h`Q ilKq nM : MS 510 h


isrlyK : Pqy pRkws
lyKk : rqn Kym rwm, kiv
smW : 1912 sMmq
p`qry : 38-94 a
Akwr : 17X24 s.m. ilKq: 13X20 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 17 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI rcnw dI kwnI bdlI hoeI hY [ kwgj vI ivc ivc
bdilAw hoieAw hY [ keI pMny ikRm Kurdw hn [
AwrMB : <siqgur pRswid ] AQ Pqy pRkws ilKXqy ] kib`qu ] boib QrkIlI
BrkIlI ivDu klw Bwl FrkIlI Bohin smwiD srsiq hY ]
AMq : ieiq sRI bidR kw sRm ibsRwnq nwrwXx swin`DX sMl bD soBwgX mnohwir vwr
qurw swh sRI mn mhWrwjw iDrwj Pqy piqswh pRkwisq kiv rqn Kym rWm
ibricqM Pqy pRkwsy ArQw lMkwr Bydo nWm dsmoiDAwie sMpUrxM ] imqI mGr
sudI 9 sinsçrvwr] swl 1912] suB msqM ]

h`Q ilKq nM : MS 511


isrlyK : pRwx sMglI ( suMn mhl kI kQw )
p`qry : 1-266
Akwr : 19X26 s.m. ilKq: 13X17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw - 17 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk, ilKweI suMdr hY ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY [ AKIr ivc kuJ p`qry hwSIey vwly KwlI hn [

194
AwrMB : “<siqgur pRswid ] siqnwm krqw purKu inrBau inrvYr Akwil mUriq
AjUnI sYBM gurpRswid ] ilKqM pRwx sMglI ] suMn mhl kI kQw ]”
AMq : “jq rUpI BvY bRhmw ] sq rUpI jn Arjnw ] sMqoK rUpI quhI dyvw mmo dyv
inrMjnw ] 5 ] swKI pUrx hoeI ] vwhgurU vwhgurU jI ] siq jug prvwxu ]
1728000 qRyqw prvwxu ] 1286000 duApr prvwx ] 864000 kljug prvwxu
] 432000 4360,000 jugW kw joVu Awie

h`Q ilKq nM : MS 512 sMgRih


isrlyK : pMc qMqr
lyKk : BUpq, kvI
p`qry : 1- 222 A
Akwr : 17X13 s.m. ilKq: 13X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW, ivckwr iek
kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, ikrm Kurdw, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ilKweI
ivc keI QweI D`by pey hoey hn [ SurU ivc pihlw pMnw PitAw hoieAw hY [ poQI
pMnw nM: 2 qoN SurU huMdI hY [
AwrMB : …..nwrd swrd goibMd pwdk swD qpIsr iDXWn lgwvY ] dyv Adyv crwcr
mwns is`D munI irK rwj mnwvY ] gMDRb j`C jugIs kvI mrqws iDXWn Dry suK
pwvY ]3]…
AMq : “ieq sRI pRwikRqy pMc qMqrynIX pRbMDy rqnwgr igRMQy (kiv) kv BUpq sMbwdy nwm
pMcdso smwpqM ]”

h`Q ilKq nM : MS 512 A


isrlyK : sÍYXw Aqy hor rcnw
lyKk : Drm isMG
p`qry : 222 A-239 A
Akwr : 17X13 s.m. ilKq: 13X8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI rcnw ikrm Kurdw hY Aqy isAwhI vI DibAW vwlI hY [
ilKweI swP nhIN hY [
AwrMB : “nrwDpo bwc ] sÍYXw ] do kr jor pRnwm kirXo inRp hy kv qMU mm eIs
smwnI ]
AMq : so sun Drm isMG kv rweI ] mn mD kau pweI ] hMs isMD igRmor suhweI
]13]…..

h`Q ilKq nM : MS 513


isrlyK : hnumwn nwtk

195
lyKk : ihrdy rwm (B`lw)
rcnw kwl : sMmq 1680
ilKwrI : kirSn dws
p`qry : 1-606
Akwr : 16X20 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw pr auKVI hoeI; vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN; cupwsIN
dohrw hwSIAw, bwhrI hwSIAw iek nIlI iek lwl lkIr dw[ AMdrUnI hwSIAw Cy
lkIrW dw (nIlI, lwl, nIlI motI pIlI, nIlI, lwl)[ sqrW pRqI pMnw-6 hn[
Awm vyrvw : AwrMB ivc ds Aqy AMq qy iqMn hwSIey vwly p`qry KwlI hn[
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ hnumwn nwtk ilKÎqy BwKw ikRiq ihrdy rwm Bly
kI ] kibq ] qIno lok piq pRwnpiq pRIiq hI sO riq Agqin giq ky crn isr
nwie hO ]…
AMq : …CpY ] sMmq ibkRm inRpiq shs Kt sq AsIh br ] cYqR cWdnI dUj C`qR
jhWgIr suBt pr ] suB l`Cn d`Cn sudys kiv rwm ibcCn ] ikRsn dws qn
kul pRkws js dIpk rCn ] rGupiq cirqR iqin jQw miq pRgt khÎo suB lgn
gix ] dY Bgiq dwn inrBY krhu jY rGupiq rGubMs mix ] 143 ] ieiq sRI rwm
gIqy hnumwn nwtk cOdsmo AMk sMpUrxM ] 14 ] 1292 ]

h`Q ilKq nM : MS 514


isrlyK : sRI mnu mwns pRvwh (rwjnIq gRMQ BwKw)
lyKk : swihb imRigMd, kiv
smW : sMmq 1911 ibkRmI
p`qry : 1-359 A
Akwr : 19X12 s.m. ilKq: 13X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy do + do
(cwr) lkIrW ivckwr iek motI kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw – 9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk, ilKweI suMdr, ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY [hwSIey qoN bwhr dy kuJ pMny ikrm Kurdw hn [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] E sRI gxyswXnm : ] sRI gur BXonm ] AQ sRI mnu
mwns pRvwh rwjnIq gRMQ ilKqy BwKw ikRq kiv swihb imRigMd ]”
AMq : “ieiq sRI mn mnu mwns pRvwhy, rwj Drm inrUpq nIiq pRsMgy kib swihb
imRigMdyn ibricqy icikqswid nwnw dMf ibcwr bink sunwrwd ibvhwr pRkwr
inRpq spq AMgrwjw As†XÍ rUp pRsMg Awid nIiq Dwrxn nwm dsmo qrMg ]
smwpqoXM suBMBUXwqw ]1] dohrw ] sMmq sMkr suB Bno iniD sis bhuir ivcwr ]
iqQ cqur suKd pun vwr buD suKkwr [

h`Q ilKq nM : MS 515 sMgRih


isrlyK : durgw sqk (AsqoqR BgvqI jI kw)

196
lyKk : rwie dOlq rwm, kvI
p`qry : 1
Akwr : 22X26 s.m. ilKq: 16X22 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI [ sqrW pRqI pMnw - 13 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, iek pwisE nu`kr qoN PtI hoeI hY [ rcnw ADUrI hY
AwrMB : “AsqoqR BgvqI jI kw durgw sqk ikRiq rwie dolq rwm kvI [ ”
AMq : ADUrw [

h`Q ilKq nM : MS 515 A


isrlyK : skl nwXkw, rsmOr gRMQ
lyKk : dOlq rwm (kvI)
smW : sMbq 1949 ibkRmI
sQwn : pitAwlw
p`qry : qkrIbn 35 - 40 p`qry (pMnw nMbr qoN bgYr)
Akwr : 22X26 s.m. ilKq: 16X22 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 21 hn[
Awm vyrvw : gRMQ / poQI dI hwlq mwVI hY, ilKq ivc kwnI bdlI hoeI hY [ rcnw dy AMq
aupr pYn nwl sMbq bwry iliKAw hoieAw hY ik 1949 ibkRmI ivc kvI ny
pitAwly rih ky ieh gRMQ iliKAw hY [ ies Bwg ivc v`K v`K rcnwvW AMikq
hn ] ]
AwrMB : dolq rwm kvI ikRq ] <siqgur pRswid ] rsmOr gRMQ pRwrMB ]
AMq : “ieqI sRI skl nwXk nwXkw hwv Bwvid rswid Byd vrnM l`Cn C`n shq
rsk jnw rswimRq rwie dOlq rwm kvI Awqm jgu lrw bieiedM sBM rsmOr
gRMQyn smwpqM ] suBM Bwvyq ]”

h`Q ilKq nM : MS 515 e


isrlyK : AlMkwr
lyKk : dOlq rwm
p`qry :3
Akwr : 22 X 26 s.m. ilKq : 16 X 22 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 15 hn[
Awm vyrvw : ilKweI DibAW vwlI hY[ iek pMny aupr kuMflIAW bxw ky dyvnwgrI ivc
iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : “AQ AlMkwr brnn ] dohw ] jd pk bqwllq Aqblq pdwrQ BUr ] ibn
BUKn BUKq nhI khq skl kv sUr ]
AMq : “locn ky sm kMj sKI qub Awnn ky sm swc ssI hY ] 14]”

197
ies qoN A`gy kuJ p`qry dyvnwgrI ivc ilKy hoey hn Aqy iPr kuJ pUrIAW
ADUrIAW ilKqW vI hn[ iek QW pYn nwl Sied ASok swihb dI ilKweI ivc
kvI mulqwnI rwie dw nW iliKAw hoieAw hY[

h`Q ilKq nM : MS 516


isrlyK : rml rhsX BwKw
lyKk : kwn isMG
p`qry : 1-127 a
Akwr : 15X26 s.m. ilKq: 10X18 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy iek iek
motI lwl lkIr [ sqrW pRqI pMnw - 19 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, ijld auKVI hoeI hY hwSIey ivc ilKq [ hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] sRI gurvynm ] dohrw ] aumw AMg mlqy BXo eyk rdn
suK rws ] lMbodr Asrn srn jY jY ibGn ibnws ]1]
AMq : sr ibdXw iBgu suq smJ irq vwro riv nMd] isD qRXo ds Buim suq nwQ klw
lK cMd]2
ies qoN mgroN 127 pMny qy “jmIr Aoru” id`qw igAw hY Aqy 128-129 pMny qy “cor
ky pRQm AKr kw gXwn” hY[

h`Q ilKq nM : MS 517 sMgRih


isrlyK : bwlboD
lyKk : swhb imRigMd
p`qry :3
Akwr : 16X24 s.m. ilKq: 10X18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl [ sqrW pRqI pMnw - 18 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] bwl boD ilKXqy ] a A e s h k K g G |” Awid
AMq : “AYJ EJ AOJ AMJ AWJ ]”

h`Q ilKq nM : MS 517 A


isrlyK : jog j`s pRkws
lyKk : kiv swhb imRigMd
p`qry : 1-56
Akwr : 16 X 24 s.m. ilKq : 10 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 19 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk TIk [ ilKweI suMdr, ikDry ikDry hwSIey ivc ilKq [

198
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ jog j`s pRkwS igRQ ilKXqy ikRq kiv swhb
imRigMd ] dohrw ]”
AMq : “ieiq sRI mq jog js pRkwSy jog rIq inrUpq BweI jsw isMG noD ids†kiv
swhb imigMdR ibrcqy smwiD srUp Pl inrUpxM nwm spqmo AiDkwr ] smwpqoX
] suB msqu ] sRI rwm ikRs˜wrpxM lyKk pwiq kwnW brdo Bvyqw ]

h`Q ilKq nM : MS 518 sMgRih


isrlyK : AsqoqR sRI BgvqI kw
lyKk : dOlq rwie, kvI
p`qry : 1-10 A
Akwr : 20 X 27 s.m. ilKq: 16X22 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI [ sqrW pRqI pMnw - 18 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [ keI pMinAW aupr isAwhI DibAW vwlI
hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] sRI gxysnm sRI BgvqInm: AQ AsqoqR sRI BgvqI kw
ilKXqy ] ikRiq kiv dolq rwie jI kw ]”
AMq : “mhW dwirdI rwie dOlq pukwry ] kro isiD kwrj DrY DrY dIn DXwnM ] sdw
qRwih mwnM sdw qRwih mwnM ]” ieqI ASqoqR ! dolq rwie br`cXqy ]

h`Q ilKq nM : MS 518 A


isrlyK : gxyS As†k
lyKk : dOlq rwie
p`qry : 10 A - 12 a
Akwr : 20 X 27 s.m. ilKq : 16 X 22 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 18 hn[
AwrMB : “AQ gxyS As†k pRwrMB: kuib`q ] mUk ho ivcwl byd ibbiD KXwln so pMMg
rwhY igrvr blMd mod Brky]”
AMq : jYsy Bwn dIp iqsy nws mrpuMj qYsy gn nwiek qy nws ibGnn ko ]8] ieqI
As†k]

h`Q ilKq nM : MS 518 e


isrlyK : iSv pcIsw
lyKk : dOlq rwie
p`qry : 12 A - 17 a
Akwr : 20X27 s.m. ilKq: 16X22 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 18 hn[
AwrMB : gOr bnXo bwhn sugOr Bwl cMdR rwjY gOr igrY rwjq Apwir Cib SySkI iSv
pcIsw pRwrMB: kuibq ]

199
AMq : mY hMU AnwQ krm nwQ nwQ nwQ hUM ky Ayho Buq nwQ hwQ gho rho dws ko ]257]
ieiq iSv pcIsw smwpq ]

h`Q ilKq nM : MS 518 s


isrlyK : durgw pcIsI
lyKk : dOlq rwie
p`qry : 17 A-19 A
Akwr : 20X27 s.m. ilKq: 16X22 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 18 hn[
AwrMB : “AQ durgw pcIsI pRwrMB : kibq ] sMpiq sumiq suic sUck sujwn gXwn su
Xs mhwn mwn mog lkrwnI hY ]” kuJ p`qry ivcoN KwlI C`fy hoey hn [
AMq : “bsU qUjvwrI AsvwrI isMG blbwrI rs muK cw --” A`gy p`qry nhIN hn ieMj
mwlUm huMdw hY ijvyN ky rcnw ADUrI hY ]

h`Q ilKq nM : MS 519


isrlyK : sRI Bgvd (Bgvq) gIqw
lyKk : hrb`lB suK rwm
smW : sMmq 1771 mwG
p`qry : 1- 53
Akwr : 17 X 24 s.m. ilKq : 11 X 20 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl [ sqrW pRqI pMnw - 18 hn[
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, ijld auKVI hoeI, ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] E nmo Bgvqy vwsU dyvwXw]”
AMq : “dohrw ] sqRw sY eykoqrw mwG mws iQq gXwrws ]”
AKIr ivc sMmq Aqy ihjrI dw Prk kiFAw hoieAw hY Aqy kuJ p`qry KwlI C`fy
hoey hn [

h`Q ilKq nM : MS 520


isrlyK : bsMq sqseI
lyKk : bsMq isMG ‘irqrwj’
p`qry : 1 – 114 A ADUrI
smW : 1929
Akwr : 11X20 s.m. ilKq: 9X17 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, sqrW pRqI pMnw - 14 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, ijld qoN bgYr, ijld auKVI hoeI Aqy p`qry P`ty hoey hn[
kuJ pMny AKIr ivc nhIN hn[ poQI ADUrI hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] dohrw ] bMdq pgirq rwjih jg ijh nIiqA AnUp]”

200
AMq : “sMmq sq aunIs EnqIs suB --mhm krMqw ]”

h`Q ilKq nM : MS 521


isrlyK : kQw rUp bsMq
smW : sMmq 1928
p`qry : 1 - 103 A
Akwr : 21 X 15 s.m. ilKq : 15 X 10 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr; isAwhI kwlI [ sqrW pRqI pMnw - 13 hn[
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, hwlq mwVI, poQI dy auprly ihsy qoN p`qry KwDy hoey hn Aqy
pVHn Xog nhIN hn [ ijld nw hox kwrn p`qry auKVy hoey hn [
AwrMB : “AQ rUp bsMq kI kQw ilKXqy ] kib`qu ]”
AMq : “ieiq sRI min mhwrwjwiDrwj rwjysÍr sRI nirMdR isMG mhyNdR bhwdr ihq kiv
irqrwj ibricqy kQw rUp bsMq kI sMpUrnM ] SuB msqu ] imqI poh sudI 9 swl
1928 ] bwr Sukrvwr ] hrynwrwiex bws dyv ] hry hir hrI hrI ] = ] = ]
=]

h`Q ilKq nM : MS 523


isrlyK : mhW Bwrq sBw prbxy BwKw
lyKk : AMimRq rwie Bt
p`qry : 1 - 10 A
Akwr : 15X21.5 s.m. ilKq: 8.5X16 s.m.
vyrvw : Ku`lHy p`qry, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl [ sqrW pRqI pMnw - 15 hn[
Awm vyrvw : KulHy p`qry, keI QwvW qy hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY Aqy p`qry vI Ksqw
hwlq ivc hn [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] dohrw ] dyvI mwqw swrdw srd ieMdu smuhws ]”
AMq : “qw ko brnn krn ko jg mY ko smrQ ] brnq Xwqy kib sklp --” A`gy
p`qry nhIN hn, rcnw ADUrI hY ] AMq ivc rcnw ADUrI hY ]

h`Q ilKq nM : MS 524


isrlyK : drbwr icqRwvlI, mhwrwjw hIrw isMG nwBw
lyKk : prym isMG
p`qry : 1 – 51 ic`qr: qkrIbn 18
Akwr : 27 X 23 s.m. ilKq: 18 X 13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, auKVI hoeI hY [ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI
pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI hY inrsMdyh ilKweI suMdr hY [ pr poQI pwxI nwl iB`jI hox
kwrn, p`qry juVy hoey hn Aqy ilKq vI burI qrW prBwvq hoeI hY[ ivcly icqRW
aupr pwxI dw Asr hox krky, Krwb hoey hoey hn [

201
AwrMB : “<siqgur pRswid ] Xubrwj aupdys ] sRI BgvqI jI shwie ] eyh qsvIrw
qb mOk qsrIP lwny jnwb hjUr vYsrwie swihb bhwdr nvwb lPtMt gvrnr
swihb bhwdr irAwsq nwBw mY AksI qXwr krweI geI]”
AMq : “Xy sB gRMQ Kud mYny prwcIn gRMQo ky Anuswr bnwey hYN Awp pr rOsn rhy ]
Awp ko ien sB gRMQo pr Aml krnw cwhIey ] Ab myrw AsIrbwd hY crMjIv
rho puqR pOqR vgYrw srb prvwr kw AwnMd dyKo ies pr Aml krnw cwhIey ]
suBM ]
LyKk BweI prym isMG”

h`Q ilKq nM : MS 525


isrlyK : ipMgul
lyKk : dvwn isMG
ilKwrI : Twkr isMG
smW : sMmq 1890
sQwn : pitAwlw
p`qry : 1 – 51 A
Akwr : 28X15 s.m. ilKq: 20X10 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr, p`qry sIqy hoey; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl [ sqrW pRqI
pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, ilKweI D`ibAW vwlI hY keI QwvW qy kwnI bdlI hoeI hY[
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ keI pMinAW aupr kMuflIAW vI bxIAW
hoeIAW hn [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] qW ªRI gxySwXnm: (ies qoN A`gy iek hor dyvnwgrI
vrgy A`KrW ivc mUl mMqR vWgUM iliKAw hoieAw hY[ AQ kQ mn rwKn ikRq
ipMgl ilKXqy ] dohw ] sIqw rwm sroj pd qIn lok ky eIs ] mn rwKn ko dws
kr dyh Bgq bgusIs ] 1 ]”
AMq : pwtwlw ngrI ibKy ilKÎo gRMQ suK Dwm ] dvwn isMG jI vwk qy Twkr isMG
sunwm ] = ] = ] sMmqu 1890 mhIny bswK pR 4”

h`Q ilKq nM : MS 526


isrlyK : supn AiDAwie
lyKk : gulwb isMG, kiv
p`qry : 1 – 10
Akwr : 28X13 s.m. ilKq: 22X9 s.m.
vyrvw : KulHy p`qry; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy iqMn iqMn lwl
motIAW lkIrW [ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : KulyH p`qry hox krky poQI dI hwlq mwVI[ p`qry vI Ksqw hwlq ivc hn [

202
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AnMg Kr CMd ] iqny nmo sdw mudw iblws bwhu rwm
josu BIlnI auDwr kY kpI ---]”
AMq : “Bv Pws ktI hmrI gur jwpu ingHwn dXw isD nIl audvy ] kiv isMG gulwb
khY kr jor su hY pdmY isr Byt qumwrI ] 577 ] ieiq sRI duqIXo iDAwie
sMpUrx]”

h`Q ilKq nM : MS 531


isrlyK : inpUlIn (npolIAn) bUnwpwirt
lyKk : gOrI dws, kiv
p`qry : 1-566 A
Akwr : 17 X 13 s.m. ilKq : 13 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, auKVI hoeI, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl [cwry pwsy dohrw
hwSIAw iqMn iqMn kwlIAW lkIrW, iqMn iqMn lwl lkIrW, ivckwr iek pIlI motI
lkIr [ sqrW pRqI pMnw-6 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI, ilKweI suMdr[ AKIr ivc kuJ p`qry hwSIey vwly KwlI hn[
kuJ p`qry QoVy jhy Krwb hwlq ivc vI hn [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] < sRI swirdwXnm: ] sRI vwg dyvqwBXM nm:] eyk
rdn klu ky kdn sdn ju mMglcwr ] ijnky ikRpw ktwCqyN pwvo kivqw swr ]
AQ sRI sRI mhwrwjy PuUl bMs mwlvyNdR pWifv AvqrIsI hIrw isMG kwirq BwSw,
inpUlIn bUnw pwirts kl AvsQw [ brnnM ]”
AMq : “isvwX nm:] ieiq sRI mhrwj mwlvyNdR sRI hIrw isMG kwirq BUp Bwv gRMQ jo
aurdU qY BwSw krvwXo inj kiv suq gorI dws qY sMpUrxM suBM msq ]”

h`Q ilKq nM : MS 533 sMgRih


isrlyK : sRI gopI pcIsI
lyKk : gvwl kvI
ilKwrI : Aqr isMG
smW : sMmq 1925
p`qry : 1- 4
Akwr : 13X18 s.m. ilKq: 10X13 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr; isAwhI kwlI [ sqrW pRqI pMnw - 19 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI, ilKweI suMdr [
AwrMB : E sRI jg dMbwXY nm: ] AQ sRI gopI pcIsI ilKXqy ]
AMq : “ieiq sRI gopI pcIsI sMpUrxM suBM ] rwm ] sMmq 1925 cyqR sudI 1 dsKq
AqR isMG ky hNY ]”

h`Q ilKq nM : MS 533 A


isrlyK : nwm koS

203
lyKk : gvwl kvI
smW : sMmq 1925
p`qry : 4 A -6 A
Akwr : 13 X 18 s.m. ilKq : 10 X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 21 hn[
AwrMB : “< sRI vwihgurU jI kI Pqy hY ] E AMs† siq sRI gxyswX nm Ú ] AQ nwm
koS gRMQ ilKqy ] kibq ] eyko auqpq siqgurU moihgq jgq Bgiq dydw krq
EDwr hY ] qqkrw swKIAw kw ]”
AMq : “rwjw ko igAwn kI pRwpqI BeI dqwX qy ijs nY pMfq bhuq kTy krXo ]”

h`Q ilKq nM : MS 534 sMgRih


isrlyK : gIq goibMd gRMQ
lyKk : Pqy cMd, kvI
p`qry : 1-130 A
Akwr : 19X13 s.m. ilKq: 13X7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, auKVI hoeI, isAwhI kwlI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr hY ijld auKVI hoeI hox kwrn p`qry vI auKVy hoey hn [ hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ p`qrw nM : 12, 13, 14 vKrI rcnw hY
AwrMB : <siqgur pRswid ] AQ sRI gIq goibMd gRMQ kiv Pqy cMd BwKw ilKXqy[
AMq : “ieiq sRI rwDw rmn pd pMkj milMd dwswnu dws BUp sRI hIrw isMG kwriq sRI
jY dyv kiv ikRq sRI gIq goibMd Pqy kiv BwKw ibbrxy nwm Ks†moDXwD Ú 6
SuBM ]”

h`Q ilKq nM : MS 534 A


isrlyK : sumn iblws
lyKk : Pqy isMG - pitAwly vwly
smW : 1939 ib:
p`qry : 131 - 140
Akwr : 19X13 s.m. ilKq: 13X7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
AwrMB : “<siq sRI gurby nm: AQ sRI 7 mhwrwjY hIrw isMG sumn iblws icqvn
ilKXqy ] dohrw ] ibhrq br ibMRdw ibpn ibRj bin qn icq cor ] hIrw isMG
nrys ky r`Cm jugl iksor soig ]”
AMq : “kmlw ] 1 ] gulwb ] 2 ] sonjuhI ] 3 ] cMbylI ] 4 ] syvqI ] 5 ] cMbw
] 6 ] rwiebylw ] 7 ] sUrjmuKI ] 8 ]
pusqk iliKAw BweI Pqy isMG ilKwrI ny pitAwly sihr mYN BweI bIrw isMG kI
Drmswlw pws ] mwG sudI 2 Sukrvwr ‘swl 1939 ’ suBY ]

204
h`Q ilKq nM : MS 535
isrlyK : jpujI stIk
lyKk : myhrbwn, soFI
p`qry : 19 – 90
Akwr : 13X8.5 s.m. ilKq: 9X5.5 s.m.
vyrvw : Kuly p`qry, Ksqw hwlq ivc, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[hwSIAw cwry pwsy
do do lwl, do do kwlIAW Aqy ivckwr iek motI lwl lkIr[ sqrW pRqI pMnw-7
hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, p`qry Ksqw hwlq ivc hn, Pty hoey hn Aqy rcnw ADUrI
hY [ SurU qoN 18 p`qry, 23 qoN 28 p`qry nhIN hn Aqy AMq ivc p`qry Pty hoey hn
[ ies poQI ivc iek p`qrw tweIp kIqw hoieAw, ijs aupr ieM\ iliKAw hoieAw
hY : pRwcIn tIkw sRI jpujI swihb smw lg pg 18 vIN sdI ibkRmI: ivSysqw:-
jpujI ikvyN bixAw ? ieh ieiqhws vI ies ivc drj hY [
AwrMB : ….. Ar gork mDwxI mQqI hY] eYsI sjwie qYnU drgwh ivc ilKI hY] Aqy
qYnU AYQY BI bhuqu kst hY Bwxw Ksm kw siq kir mMnxw]…
AMq : …iqsu kw pRmwrQu] eyhu jo gl hY sRI pRmysru dI so AlyKu hY lyKy ivc nwhI] jo
koeI khY mY lyKw kr kY sumwru krIgw] qW ly…..

h`Q ilKq nM : MS 536


isrlyK : icq iblws (bwvn AKrI)
lyKk : gurmK isMG, soFI
p`qry : 1 – 97 A
Akwr : 16 X 21.5 s.m. ilKq : 11 X 19 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr, p`qry Ku`ly hoey; isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy, do do lwl
lkIrW, ivckwr kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw - 20 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, p`qry Ksqw hwlq ivc hn [ rcnw ADUrI hY [ ivc ivc
kwnI vI bdlI hoeI hY [
AwrMB : “< sRI siqgur pRswid ] sRI gurU nwnk jI shwie AQ icq iblws gRMQ
ilKXqy AnuBv prkws AQu bwvn AKrI bwxI ilKqy ]”
AMq : “bwr bwr nMmskwr hY qumwry krn ko ] Awgy gurdyv ikRpw kir kihq Bey] hy
puqR hmwrw rcnw ADUrI --”
A`gy p`qry nhIN hn [ rcnw ADUrI hY []

h`Q ilKq nM : MS 537 sMgRih


isrlyK : shMsR nwmw, rwg mwrU
p`qry : 312- 328
Akwr : 13 X 16 s.m. ilKq : 10 X 13 s.m.

205
vyrvw : Kuly p`qry sIqy hoey, isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do motIAW kwlIAW
lkIrW [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, p`qry Ksqw hwlq ivc hn ilKweI vI bhuq swP nhIN hY
keI QwvW qy pMny ikRm Kurdw Aqy ilKweI DibAW vwlI hY[ rcnw pMnw nM: 312 qoN
SurU hMudI hY jo ADUrI hY Aqy ieM\ pRqIq huMdw hY ik ieh poQI iksy hor poQI dw hI
ihsw sI [
AwrMB : “Gtw pRiqpwil sMbwhy hir pUrx dru BrMqw hy ] Agm AgiD Aqolu ibAMqw ]
aucy qy aUcw BgvMqw ]”
AMq : “Awid AMq suir scI bwxI ] schu aupjI sic smwxI schu ---” ies qoN Agy
rcnw ADUrI C`fI geI hY jW p`qry nhIN hn ]

h`Q ilKq nM : MS 537 A


isrlyK : Bgqmwlw
p`qry : 1-12
Akwr : 13 X 16.5 s.m. ilKq: 8 X 14 s.m.
vyrvw : Ku`ly p`qry sIqy hoey, isAwhI kwlI [ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[
sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, p`qry Ksqw hwlq ivc Aqy ilKweI D`ibAW vwlI hY[ kwnI
bdlI hoeI hY[ ieM\ prqIq huMdw hY ik rcnw dw ieh Bwg iksy hor poQI dw ih`sw
hY Aqy ies poQI nwl joiVAw igAw hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] Bgq mwlw ]”
AMq : “kir ikrpw sMqoiKAw piqq auDwrn ibdr bIcwry ] Bly Bly kir mMnIAn
buirAW dy hir kwj svwry ] pwp krMdy piqq auDwry ]”

h`Q ilKq nM : MS 538 sMgRih


isrlyK : kQw suKdyv - jnk kI
p`qry : 11-70 A
Akwr : 8 X 9 s.m. ilKq : 6 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI [ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI
pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq koeI bhuqI cMgI nhIN[ keI QwvW qy p`qry Ksqw hwlq ivc rcnw
ADUrI hY [
AwrMB : rcnw pMnw nM: 11 qoN SurU huMdI hY[ pihly p`qry Pty hoey hn [ “khw ipqw jIEu
ieh ikAw krqy hohu ] iPir ibAws kihAw hy puqR suKdyv qyrI mwqw iesI vwsqy
bwr bwr saudr mih rKAwQw ]
AMq : “gurU pvn kw rUp gurU sbd kw rUp nw ihMdU nw muslmwn dono kw Drm iemwnu
dono qy AlHw pUr hYgw ]

206
h`Q ilKq nM : MS 538 A
isrlyK : grBu gIqw
p`qry : 71- 115 A
Akwr : 8 X 9 s.m. ilKq: 6X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk, swrI poQI ivc qkrIbn iek pwsy dohrw
hwSIAw [
AwrMB : “< ] siqgur pRswid ] sRI gxyswie ienmih ] grB gIqw ] Arjn sRI
ikRs˜ jI pwshu prsn pUCq hY ]”
AMq : “iequ sRI grB gIqw vYsnv lKx puMnU pwp vIcwry ] sRI ikRsn Arjn sMbwdy
grB gIqw sMpUrnM smwpq ]”

h`Q ilKq nM : MS 538 e


isrlyK : Awid kQw rwjy BrQrI kI [
p`qry : 115 A - 272 E
Akwr : 8X9 s.m. ilKq : 6 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
AwrMB : “< ] siqgur pRswid ] Awid kQw rwjy BrQrI kI ] ipRQmy rwjw Drm Aru
rwjy kw puqR dyv lok ky ibKy pwsy Kylq Qy pxu qoie sqvwdI Qy JUT koeI boilE
nwhI ]”
AMq : “DMn gurU gorK nwQ DMn cylw BrQrI bolhu vwh gurU DMn gurU jI ]”

h`Q ilKq nM : MS 538 s


isrlyK : audwsI sRI gopI cMdu mYxw vMqI kI [
p`qry : 272 A - 389 A
Akwr : 8 X 9 s.m. ilKq: 6 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : keI QweIN hwSIey ivc iliKAw hoieAw hY [ poQI dw ieh Bwg pwxI ivc
iBijAw jwpdw hY[ AKIrly kuJ pMinAw dI kwnI bdlI hoeI hY [ p`qry vI Pty hoey
hn [
AwrMB : < ] siqgur pRswid ] rwg rwm klI ] audwsI sRI gopI cMdu mYxw vMqI kI]”
AMq : “jIviq imrqik hoie joeI jn kir mjn ibmlu iesnwnu ] bjMiq sRI gorKu
nwiQ suix mYxw vMqI qyrw AsiQru BieAw rjwn ] 41 ] 477 ] mYxwvMqI sMpUrn
hoeI ]”
AKIr ivc kwnI bdl ky kuJ p`qry ilKy hoey hn] jo auprokq rcnw nwl sbMDq
nhIN hn[

207
h`Q ilKq nM : MS 539 sMgRih
isrlyK : pRym pcIsI
lyKk : swhb dws
p`qry : 1- 13
Akwr : 17 X 13 s.m. ilKq : 13 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw; isAwhI kwlI [ sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI; hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ pRym pcIsI ilKXqy ] dohrw ] pRQm ismr rGubIr
pd punX dubI kmlwie ]”
AMq : rGubr Xdubr doEU pRBuX dXip eyk svrUp ] qdXip swhb dws ko AvD purI
ko BUp] ieiq pRym pcIsI sMpUrn ] jY sI rwm ]

h`Q ilKq nM : MS 539 A


isrlyK : swr gIqw
p`qry : 1-9
Akwr : 17 X 13 s.m. ilKq : 13 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY p`qry iB`jy hoey hn [ hVqwl Pyr ky hwSIey ivc ilKq[
AwrMB : <siqgur pRswid] swr gIqw] Arjno vwc]
AMq : “gMgw gIqw gwieqRI gur goibMd eyh pwco kw syvn kry so punrp jnm nw pwvy jo
swr gIqw kw Qw ibD AkuXws nw kr sky pwT mwqR hI kry so ivsnU ky ibdXmwn
pRwpq hovy hY ies qy bhu roikAw khIey prmpwd ko pwvY hY inscy] eIqI swrgIqw
smwpqM ] suBM suBM 00000”

h`Q ilKq nM : MS 539 e


isrlyK : eyk slokI rwmwienw ]
lyKk : guridq isMG
p`qry : 9-10 a
Akwr : 17 X 13 s.m. ilKq: 13X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
AwrMB : eyk slokI rwmwienw ] Awd mY rwm cMdR jnm bwl lIlw kr irKIky sMg bn mY
gey
AMq : gxpq dyvI ivsnu juhwrI ] guridq hir nwnk lOvwrI ] sIqwrwm sIqwrwm
sIqw 0000

h`Q ilKq nM : MS 539 s


isrlyK : dRopqI cirqR
smW : 1939 sMmq

208
p`qry : 10 A - 27 a
Akwr : 17 X 13 s.m. ilKq : 13 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
AwrMB : <siqgur pRswid ] AQ dRopqI cirqR ilKXqy CMd: ieMd pRsqU mwih pwfyvW
jog rcieE kIEu rwjsu jg BUp sB dys bulwieE]
AMq : ieiq sRI dRopqI cirqR sMpUrxM ] dsKq ilKwrI ky ] cOpeI ] aUnI sY auxqwlI
jwno ] BwdRo kI ds pMcmI mwno ] mMglvwr pRQm iqiQ sXwmw ] bMsI v mwDorwmw
] do ] jYsI dyKI puiqkw qYsI ilKq auqwr ] BUl cUkI iKm kI jIEu buiD jn lyh
suDwr ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 539 h


isrlyK : rwm ikRsn AOqwr (Avqwr) ausqiq
lyKk : sUrdws
p`qry : 27 a - 42 A
Akwr : 17 X 13 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
AwrMB : “rwm ikRsn AOqwr ausqiq ] rwg BYraU ] jY goibMd mwDv mukMd hir ] ikRpw
isMD kilXwn kMs Air ]”
AMq : “ho qo nPw swDkI sMgq mUl gWT qy n trqo ] sUrdws vYkuMT pMQ mY koaU n CyNt
pkrqo ]”

h`Q ilKq nM : MS 539 k


isrlyK : cqur dws ilMg mhwqm vrnn ]
lyKk : myG imRigMd (myG isMG)
p`qry : 1a - 5 a
Akwr : 17 X 13 s.m. ilKq : 13 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY[ ieM\ mwlUm huMdw hY ik ieh Bwg iksy hor poQI dw ih`sw hY
Aqy ies poQI ivc bwAd ivc lgwieAw igAw hY [
AwrMB : “< sRI siqgur pRswid ] sRI gnyswX nm: AQ cqur dws ilMg mhwqm vrnn
] kib`q ]”
AMq : “dohrw ] isv srvr soBw sill pd sroj suK vws ] sRI dysw isMG mihp
mwin mn mDukur drvws ] 25 ]
ieiq sRI pdm purwxy kwsI KMf mhwqmy myG isMG ivrcqwXM sRI dysw isMG nrys
pRmoddM ]”

h`Q ilKq nM : MS 539 K


isrlyK : risk kib`qu

209
lyKk : myG isMG
p`qry : 5 a - 10 A
Akwr : 17 X 13 s.m. ilKq : 13 X 9 s.m.
vyrvw : EhI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, rcnw dy ies Bwg dI bwkI poQI nwlo kwnI bdlI hoeI [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ risk kib`qu ilKXqy ] kwbX CMd ] gRIKm jyV
AKwV swvnru BwdRv pwvs ] kÍwrkwq kih srd pwp hn pUs ihmwvs]”
AMq : “pl`v rMDRn jOn prYqn Jwriq cIr Amgwrn DOKy ] 29 ] sRI lhxw isMG hyq
myG isMG ilKXqy ] iks˜: 1]”

h`Q ilKq nM : MS 540


isrlyK : ibhwrI siqsXw tIkw (spq sqkM)
lyKk : ibhwrI dws
ilKwrI : gulwb isMG
smW : sMmq 1881
p`qry : 1 - 293
Akwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 12 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl [hwSIAw, dovyN pwsy do do lwl
lkIrW [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk, ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
hY [ ivc ivc keI p`qry ikRm Kurdw hn [ ilKweI suMdr hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ ibhwrI siq sXw tIkw ilKqy ] dohrw ] gur
gxys ky crn ko icq mih Dr kY iDAwn ] krq ibhwrI siq sieAw tIkw
buDAn mwn ]”
AMq : ieq sRI ibhwrI dws ikiRq spq sqkM smwpiq Ú suB msuq ] sRI rwmwienmhw[
sRI gurvynmhw ] sMvq ATwrw sY iekwsIm 1881 BwdRo idn ] 26 ] gujry ]
buDvwr ] BwdRo sudI pUrnmwsI isMG swihb gulwb isMG ilKweI ] isMG swihb
gujr isMG jI dy poqRy sI isMG swihb swihb jI dy puqr ny Awpxy puqRw pwso [

h`Q ilKq nM : MS 541


isrlyK : gux swgr smuMdrI BwKw
lyKk : qhr, kiv
smW : sMmq 1903 BwdoN sudI 2
sQwn : ihswr
p`qry : 1 - 163
Akwr : 15 X 10 s.m. ilKq : 10 X 6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, auKVI hoeI, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl [ hwSIAw dovyN
pwsy do do lwl lkIrW [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[

210
Awm vyrvw : ilKweI suMdr hY pr ijld auKVI hoeI hox kwrn p`qry vI auKVy hoey hn[ keI
QwvW qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ gux swgr igRMQ smuMdrI BwKw ikRq kiv qhr
ilKXqy ]”
AMq : “ieiq krm KMf nvmo sMpUrxM smwpq ] 9 suBMBuXwqw ] sMmq 1903 ] BwdRNoN
sudI 2 ] rivvwr ] dohrw ] sMmq sMiDXw suMn iniD gnpiq rdn suDwrw ] dUj
sukl BwdRv suriv sRI sMgrUr mJwrw ] 1 ] kok klw kir hI nn rsu Gr bnY mn
bwc ] kOfI lhY nr iqs mY kiv imRigMd X ihswr ]”

h`Q ilKq nM : MS 542


isrlyK : swKI mhlw 1 ] gosit gurU bwby nwnk Aijqy rDwvy nwil hoeI ]
p`qry : 621 - 728 A (107 p`qry )
Akwr : 15 X 11 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr; isAwhI kwlI [ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW
pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : poQI pMnw nM : 621 qoN SurU huMdI hy jo ik guru nwnk swihb dI jnmswKI nwl SurU
huMdI hY Aqy iksy hor poQI dw ih`sw hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] swKI mhlw ] 1 ] gosit gurU bwby nwnk Aijqy rDwvy
nwil hoeI [ ngr krqwr [krqwrpur] ivc hoeI ]”
AMq : “bhuq jwhir nhI krnI ] eyh gurU ky bcin hYin ] mn ivic rK kY kmwvY ]
iqs ky kMm Awid AMiq Awvingy ] swKI pUrn hoeI krqwirpuir ivic ] vwhugurU
pRswid ]
Akr vwDw Gwtw lw knw isD pVnw ] vwhgurU icq AwvY ] gurU gurU -”

h`Q ilKq nM : MS 543


isrlyK : sRI gIqw grMQ [gIqw mhwqm ny]
lyKk : sMiq srn
smW : sMmq 1927
p`qry : 1 – 266 KwlI p`qry cwr : kul 270
Akwr : 12 X 9 s.m. ilKq : 8 X 6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl [ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW,
ivckwr iek lwl motI lkIr [ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky cMgI[ ilKweI suMdr, rcnw dy SurU ivc q`qkrw idqw
hoieAw hY Aqy pihlw pMny qy fIzweIn pwey hoey hn [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] sRI gIqw gRMQ Atwrw iDAwau ]”
AMq : ieiq sRI pdm purwxy sqI eIsr sMbwdy auqr KMfy gIqw mhwqmny nwm naum`
iDAwau sMpUrn BieAw ] 9 A`gy fIzweIn bxwieAw hoieAw hY ] sRI rwm sRI rwm
sRI rwm jI ] Bul cuk mwP krn jI [ sRn qyrI pRBU jI ] = ] ilKqm sMq srn

211
] poQI jI ] swl, 1927, poQI ilKI ies qoN bwAd iPr fIzweIn bxwieAw
hoieAw hY Aqy kuJ p`qry hwSIey vwly KwlI hn [

h`Q ilKq nM : MS 544


isrlyK : ihq aupdys
lyKk : qnsuK
smW : sMmq 1741
p`qry : 3 a- 287 a
Akwr : 18 X 11 s.m. ilKq : 13 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl [ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl,
ivckwr iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : pMnw nM : 5 aupr sMmq bwry ieM\ iliKAw hoieAw hY [ sMmq sqRih sY iekuqwlsY
(1741 ibkRm) AOrMgjybI sn swqies sMn 27 pihly do p`qry Pty hoey hn[ SurU
ivc kuJ p`qry hwSIey vwly KwlI hn [
AwrMB : “irD isD fwFI drbwr ] lCmI duAwru buhwr nhru ] jwko ikRpw ktwCn hyry ]
duK drd iqh kbhU n Gyry ] jYsI ieCw kir ko AwvY ] qwq kwl ibnu mwgy pwvY
]”
AMq : ieiq poQI ihq aupdys kI sMpUrn hoeI ] suB msq ] sMmq -- pr sMmq bwry
disAw nhIN hY kyvl pMny nM : 5 aupr sMmq bwry iliKAw hY [ ies qoN bwAd iek
p`qrw hwSIey vwlw KwlI hY [

h`Q ilKq nM : MS 545


isrlyK : mUrK Sqk
lyKk : swihb imRigMd
p`qry : 1-13 A
Akwr : 18 X 11 s.m. ilKq: 15 X 10 s.m.
vyrvw : Kuly p`qry sIqy hoey hn, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw cwry pwsy do
do lwl lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw- 6 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk, ilKweI suMdr Aqy fIzweIn vwlI hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ mUrK Sqk ilKXqy ikRq kvI swihb imRigMd]”
AMq : “kiv imRigMd Xih mUF sq, kMT krih jo Dir ] inj mUrKqw qj qurq lhy
cqurqw bIr ] 101 ] ieiq sRI mUrK Sqk smwpqM suBM ]”

h`Q ilKq nM : MS 547 sMgRih


isrlyK : sRI ikRs˜ swihqX isMDU
lyKk : AmIr dws
p`qry : 1 – 98 A
Akwr : 13.5X20 s.m. ilKq: 11X8 s.m.

212
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI [ sqrW pRqI pMnw - 23 hn[
Awm vyrvw : swrI poQI ivc hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hy [ ilKweI suMdr, Aqy poQI dI
hwlq Awm krky TIk TIk [ keI pMinAW aupr Sbd-ArQ vI id`qy hoey hn [
AwrMB : <siqgur pRswid ] sRI gxySwXnm: srrvqXYnm: sRI guru crn kmlyiBXonm:
sRI Xugl ikSorwXnm: sRI ibMRdw ibDnwXnm: sRI Bgvq BgqpuMXnm: AQ sRI ikRs˜
swihqX isMDU ilKXqy[ sRI ikRs˜ swihqX isMDU ilKXqy sorT ] Awnd krq svwr
rs brswie AnMq giq jY jY sdw iqhwr cplw Gn cwiqk suKdw ]
AMq : “sorTw ibnqI krq AmIr qum pY sRI nwgr nvl ] hwro kTnmw rok Pn Bv
pIr kwlI mrdn igrDrn ]232] nigr Drnw ] kIjY ikRpw inDwn pun pun
mwgo X hY suB ] sMq crn suK dwn iqn mY hoie invws sdu ]233] ieiq sRI
miq sRI ikRs˜ swihqÎ isMDu AmIrdws ibrcqy AlMkwr inrnÎ gRMQ smwpiq nwm
pMcmo qrMg [ : 5 suBM BUXwqw ]”

h`Q ilKq nM : MS 547 A


isrlyK : iSMgwr Sqk
lyKk : bydI, sMBUj imRigMd [gxysw isMG]
p`qry : 98 A –102 A
Akwr : 13.5X20 s.m. ilKq: 11X18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 23 hn[
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ isMgwr sqk ilKXqy ikRq kiv bydI sMBj† imRigMd
jI kI dohrw ]”
AMq : “ieiq sRI mq isMgwr sqk gRMQy nwXkw Byd AnXokœdony brnM ikRq kvI bydI
gnys isMG jI kI suBM Bvyq iedM ]”

h`Q ilKq nM : MS 548


isrlyK : rwjnIqI aupdys
lyKk : DXwn isMG
ilKwrI : gupwl isMG
p`qry : 1 – 43 A
Akwr : 18X13 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
lwl,kwlIAW Aqy iek kwlI, iek pIlI lkIr bwkI lkIrW nwlo motI [ sqrW pRqI
pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, ijld auKVI hoeI hY pr iPr vI poQI dI hwlq cMgI hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] rwjnIqI aupdys DXwn isMG kw mhwrwj syr isMG ko ]
cOpeI ]”
AMq : “mWJDr bf pRWn qXwgY ] Awp bcY nh nwEu aubwrI ] Akl hunr ko
koEpkwrI ] 31 ] 319 ]

213
gupwl isMG ilKwrI ]”

h`Q ilKq nM : MS 549


isrlyK : suKn sweI lokw dy ]
p`qry : 1 – 182 A
Akwr : 16 X 24 s.m. ilKq : 10 X 18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw-18 hn[
hwSIAw, dovyN pwsy, do do lwl, do kwlIAW, iek nIlI Aqy iek pIlI motI lkIr [
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI hY [ ilKweI suMdr, Aqy poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoei hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ suKn sweI lokw dy ] ds lKx jigAwsI khY ]
ipRQmy dXwvwn hoqw hY ]”
AMq : “ieh jo pMj g`lW hY jo Dwry so mukq hovy ] sMpUrxM ]” AKIr ivc iesy pMny
aupr fIzweIn bxwieAw hoieAw hY [

h`Q ilKq nM : MS 550


isrlyK : ishrPI
lyKk : kwdrXwr
p`qry : 1-10 +2-40
Akwr : 16 X 16 s.m. ilKq : 8 X 11 s.m.
vyrvw : Ku`ly p`qry sIqy hoey hn, isAwhI kwlI [ hwSIAw dovyN pwsy, kwlI isAwhI nwl
bxwieAw hoieAw hY [ sqrW pRqI pMnw - 7,10 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI[ pMinAW dy Akwr ivc vI Prk hY kwnI bdlI hoeI hY p`qry
Ksqw hwlq ivc hn keI pMinAW aupr isAwhI dw pRBwv iP`kw hox kwrn,
ilKweI pVIH nhIN jWdI [ Aqy keI QwvW qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : <siqgur pRswid ] gauVI guAwryrI mhlw ] 5 ] jw kY vis Kwn sulqwn ]
jwkY vis hY sgl jhwn] jwkw kIAw sBu ikCu hoie ] iqs qy bwhir nwhI koie
] 1 ]”
AMq : “kwdrXwr iksw pUrx Bgq vloN qusI suxo loko ieQy hoie pUrw ] 30 ] ishrPI
pMjmI pUrI hoeI ]=[=”
ies qoN bwAd fIzweIn bxwieAw hoieAw hY [

h`Q ilKq nM : MS 551 sMgRih


isrlyK : Awqm ivcwr
p`qry : 1 - 80
Akwr : 12 ½ X 20 s.m. ilKq : 9 X 16 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[kwgz v`K v`K rMgW dw l`gw
hoieAw hY [ sqrW pRqI pMnw-19 hn[

214
Awm vyrvw : poQI dy keI pMny ikrm Kurdw, ijld auKVI hoeI hY [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY [
AwrMB : ‘<siqgur pRswid ] E sRI pRmwqmny nmw : ] sRI ikRsnwX nm : ] sRI rwm cMdwXRy
nym : dohrw ]”
AMq : “ieiq sRI Awqmw ivcwr gRMQ mhW moK hyqu sMpUrxM [ smwpqM [ jIvn mukq inrUpxM
cqrQo DXwX ] 4 ] sRI pRmwqmwny nm: ] = ] = ]”

h`Q ilKq nM : MS 551 A


isrlyK : qrk sMgRh gRMQ kI BwKw
p`qry : 1 –17 A
Akwr : 13 ½ X 20 s.m. ilKq : 9 X 16 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-19 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ p`qirAW dw rMg vI bdilAw hoieAw hY[
AwrMB : “<siq gxyswX nm : kib`q ] kruxw inDwn ivgXwn Gn eyk rs pUrn sÍCMd
sRbgX fugx isMD jU ] dohrw ] qw pRBU pd pMkj ihRdY icqnIX Pl dyq ] qrk
sMgRh gRMQ kI BwKw suB ric lyq ]”
AMq : “ieiq sRI qRk sMgR : gRMQ BwKw smwpqM ] rwm jI rwm ] kibqu ]”
AKIr ivc iek kibq Aqy dsW AvqwrW jI dy nwm idqy hoey hn ]

h`Q ilKq nM : MS 551 e


isrlyK : qqÍ AnusMDwn
lyKk : sRI mwn mhWdyv srsÍqI
p`qry : 1 - 10
Akwr : 13 ½ X 20 s.m. ilKq : 9 X 16 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 19 hn[
AwrMB : “<siqgur pRswid ] ] ] AQ ipRQm pirCMdu ilKXqy iqs ivKy pRQM sUcnw kw ]
slok ] pRQmy pd ivcwr bol KÎwrQsç pRkQXqy ] ADXwro pwp vwd BXw vwkXwrQ
sçqq : sRI mwn mhWdyv srsÍqI so ies qqÍmwnu sMDWn nwm vydWq pRkrx igRMQ kw
krqw hY ]”
AMq : “Aru jo mY pUrv kwl ivKy rUp kO dyKxy hwrw Qw ]”

h`Q ilKq nM : MS 551 s


isrlyK : sMq pRBwv
lyKk : ibs˜ isMG gXwnI
p`qry : 1-75 A
sQwn : sMgrUr
Akwr : 13 ½ X 20 s.m. ilKq : 9 X 16 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 19 hn[

215
Awm vyrvw : kwgz dw rMg bdilAw hoieAw hY Aqy kwnI vI bdlI hoeI hY [
AwrMB : “<siqguru pRswid ] sRI gxyswX nm : ] AQ sMq pRBwv ilKXqy ]”
AMq : “kumq kw kihAw krnw ] audr Br Kwxw ] sKopq inMdRw mY bhuq bsyrw krnw ]
kwmwidk huswb pRIiq rwKnI ] pr inMdw ivKy JgVAhu ivKy mn ko pRcweI rKXw
]31]
BweI ibs˜ isMG gXwnI sRI AwnMd pur jI vwly kI pusqkry mukwm sMgrUr rwjDwnI]
dsKq vwlI kwnI hor h`Q dI hY[

h`Q ilKq nM : MS 552 sMgRih


isrlyK : mMqR ssqR bMd kw ]
lyKk : moqw isMG
p`qry : 1–4
Akwr : 14 X 11 s.m. ilKq : 9 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl [ hwSIAw dovyN pwsy, do do lwl lkIrW[
sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIK TIk[
AwrMB : “<sRI vwhgurU jI kI Pqy ]rwmklI pwqswhI - 10 ] mMqR ssqR bMd kw]”
AMq : “swhb dsvyN pwqswhI jI kI AwgXw hY srb kwrjW kE ieh mMqR isD krYgw ijs
pr clwvY iqsI pr clY ]”

h`Q ilKq nM : MS 552 A


isrlyK : AsqoqR sRI rwm cMd jI kw
lyKk : moqw isMG
p`qry : 4 – 11 A
Akwr : 14 X 11 s.m. ilKq : 9 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI [
AwrMB : “<sRI gxyswX nm : AQ AsqoqR sRI rwm cMd jI kw svYXw ] Awid Apwr AlyK
AnMq ibAMq sIXwpiq rwm murwry ]”
AMq : “ieiq sRI rwm AsqoqR KoVsI mhlw smwpqM ] msqU sB msqu

h`Q ilKq nM : MS 552 e


isrlyK : AsqoqR gurU goibMd isMG jI kw
lyKk : moqw isMG
p`qry : 12 a - 19 a
Akwr : 14 X 11 s.m. ilKq : 9 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk hY [

216
AwrMB : “<sRI srsÍqYiX nm : AQ AsqoqR gurU goibMd isMG jI kw ] CMd ] kml nYn
subYn suMdr qUn itkr DnusMr ]”
AMq : “ieiq sRI KoVsw AsqoqR smwpqM ] 1 ] qWqy Awpxy iest dyvqw kI ausqiq Aru
aunky muKwribMd kI bwxI gurU ky isKw ko pVnI Xog hY ] bolo BweI jI vwh gurU ]”

h`Q ilKq nM : MS 552 s


isrlyK : bwxn kI Cb, {gurU hir goibMd jI ky)
lyKk : moqw isMG
p`qry : 19 A - 23 A
Akwr : 14 X 11 s.m. ilKq : 9 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk [
AwrMB : “<sRI srsÍqYX nm : soFI swhb gurU hirguibMd jI ky bwxn kI Cb brnXqy”
AMq : “DMn DMn rtYN dyvgYN nmY ibvwn ciF bwn Bly cly pRB soFI inRp nwhu ky ] 4 ]
cOkVI dUsrI smwpqM ] 2 ] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 552 h


isrlyK : bwxn kI Cib (gurU goibMd isMG jI ky)
lyKk : moqw isMG
smW : sMmq 1910
p`qry : 24 a - 32 A
Akwr : 14 X 11 s.m. ilKq : 9 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : AKIrlw pMnw PitAw hoieAw hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] sRI sursqYX nm : swhb dsvy pwiqswh gurU goibMd isMG
jI ky bwxn kI Cib vrnnM ]”
AMq : “ieiq sRI bwxn Cib - cwroN cOkVI smwpq ] 1 ] sMbq aUnI shs Qw aUpr qy
ds swl ] BwdRvdI ds bIs iQq nOmI suK nwl ] ikRq kiv moqw isMG kI BeI
spUrn jwn ] Bul suDwrhu kiv jnhu muJY dws dyh dwn ]”

h`Q ilKq nM : MS 553


isrlyK : sRI mq Bwgvq mhwqm
lyKk : nwnk, kiv
p`qry : 40 p`qry Ku`ly
Akwr : 29 X 13 s.m. ilKq : 23 X 8 s.m.
vyrvw : Ku`ly p`qry, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy, iqMn iqMn lwl
lkIrW [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[

217
Awm vyrvw : rcnw, iksy hor poQI dw ih`sw jwpdI hY [ p`qirAW dw nM: AMdwzn hI idqw hoieAw
hY jo bwAd ivc iliKAw igAw hY [
AwrMB : “< nmo Bgvqy vwsudyvwX ] sRI ikRs˜wX srxmm ] dohrw ] ivGn hrx mMgl
krx Kym kusl prswd ] ausqq ausqq Xoig hir ihq kr aucro Awd ]
AMq : ieiq sRI pdm purwxmo BwKY CY ADXwX ] Bgvq mhWqm khXo sUq su sOn kpwh
]dohrw] rWm ikRsn kI pRIq ko qum Drhu ihRdy mwh] sMswr bwrD rq qhI bwrn
lwgy qwh ] ] ] 000

h`Q ilKq nM : MS 554


isrlyK : sRI sUrX purwx
p`qry : 1 – 29 a
Akwr : 15 X 10 s.m. ilKq : 10 X 5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl [ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW[
sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI hox kwrx, AKIr ivc kuJ p`qry vI auKVy hoey hn [ ilKweI
suMdr hY [
AwrMB : “<sRI gxyswX nm ] dohw ] bNdON crxn ihrdX Dir ] Bwkiq pRym lb lIn ]
mihmw Agm Apwr hY so bhu gXwn pRbIn ] 1 ]”
AMq : “ieqI sRI sUrX mhwqmXy mhw purwxy bRq mwhwqmXN smwpqN ] ieiq sRI sUrX
purwxN smwpqN ] sRI rwmwX nm : ]”

h`Q ilKq nM : MS 555 sMgRih


isrlyK : kQw rwjw PUl kI
lyKk : inhwl
smW : sMmq 1921
p`qry : 3 a - 96 ay
Akwr : 17X13 s.m. ilKq: 10X7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIey qoN bgYr[ sqrW pRqI pMnw-7
hn[
Awm vyrvw : poQI dy pihly pihly p`qry Pty hoey hn Aqy rcnw ADUrI hY[ iqMn nMbr pMny qoN SurU
huMdI hY[ poQI iBjI hoeI hox kwrx, AKIrly kuJ p`qry bVI Ksqw hwlq ivc hn [
ilKweI swP nhIN hY Aqy AspSt hY, pVHn ivc muSkl AwauNdI hY [
AwrMB : “jy kiv inRp drbwr ky mhW DnwF audwr ] Awn kIXo drbwr ijh Awn ngo
drbwr ]
AMq : PUl bMs PUlo sdw Pl PUln dl mUl swKw swKw byd jXO Dr pr pwvY Bul ] 413
icqR mu`Nk dyK ky kIqI kQw pRkws ] kih inhwl BU pwl ko dIJY Bog iblws ] 4 ]
sMmq aunvI sY Bey dvwds aUpr swl ] kÍwr ikRs˜ nOmI gurU pUrn krI inhwl ]
415] ieiq sRI mn mhWrwjw iDrwj rwjysÍr sRI nirMdr isMG mihMdr bhwdur ihq su

218
kiv inhwl ivrcqy BwKwXW kQw rwj PUl kI BRnno nWmu ipRQmoiDAwie smwpqM ]1]
dohw] A`Cr mwqr jo Buly qumrI lyhu svwr] hm ko dos n dIjIey iCNn iCNn Bulin
hwr ]1] imqI AsuÍn bdI ]9] bIrvwr] 1921]

h`Q ilKq nM : MS 555 A


isrlyK : imTVy
lyKk : sONDw
p`qry : 1 – 14
Akwr : 15 X 10 s.m. ilKq : 10 X 6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : poQI dI pihlI rcnw dw ies Bwg dI rcnw nwloN Akwr ivc Prk hY [ poQI iBjI
hoeI hY Aqy ilKweI vI bhuqI swP nhIN hY [ kwnI bdl ky, iek p`qrw, ies qoN
pihlW iliKAw hoieAw hY ijs dw auprokq rcnw nwl koeI sbMD nhIN hY[
AwrMB : “<siqgur pRswid ] dohrw ] sIsw dyKq rwDkw mn myN kIE gumwn ] suMdr
dyiKXo rUp ko mn kIno ABmwn ]1]”
AMq : “qO BI ismrn Blw hY jl mlIn jo pwie ] qw ko jo nih pIjIey dyvY Agn buJwie
] 26 ] AOr Bgq jo rwm kI sB qy auqm pRym [ pRymI hir jI qy lhy sdw kusl Aru
Kym ] 27 ] = ] = ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 555 e


isrlyK : imTVy
lyKk : rwm isMG
p`qry : 14 A-20 a
Akwr : 15 X 10 s.m. ilKq : 10 X 6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ imTVy kib rwm isMG ky ]”
AMq : “ksm iemwn dI jhwn sBo jwxdw rwm isMG Xwr swƒ sweI ƒ imlwaudw ] 9 ] =
] =]”
ies qoN bwAd iek pMnw hor hY ijQy iek rcnw hor hY] rwg iblwvl [ kQw rwjy
hrI cMd kI ] ieh rcnw ADUrI hY ]

h`Q ilKq nM : MS 556


isrlyK : mwn mMjrI nwm mwlw
lyKk : nMd dws
p`qry : 1 – 59 A
Akwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 9 X 6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnIH hoeI ; isAwhI kwlI [hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW [ sqrW pRqI pMnw-7 hn[

219
Awm vyrvw : poQI ƒ lYmInySn kIqw hoieAw hY Aqy hux ies dI hwlq TIk hY [ ilKweI, keI
pMinAW aupr D`ibAW vwlI hY pr pVHn Xog hY [
AwrMB : “<sÍ sq sRI gxyswX nm : ] AQ mwn mMjrI nwm mwlw ilKXqy ] ikRq kiv
nMd dws ] dohrw ]”
AMq : “AQ mwlw ky nwmw ]”
ies qoN A`gy p`qirAW dw kuJ ih`sw ikrm Kurdw hY Aqy PitAw hoieAw hY [ ilKq
pVIH nhIN jWdI [ AKIr ivc ieM\ iliKAw bxwieAw hoieAw hY “
“ieiq sRI nwm mwlw sMpUrx ]”

h`Q ilKq nM : MS 556 A


isrlyK : AnykwrQI
lyKk : nMd dws
p`qry : 59 A - 83 A
Akwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 9 X 6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : pMnw 84 lymInySn kIqw hoieAw hY KwlI hY[
AwrMB : “<sRI gxysXy nm : AQ AnykwrQI nMd dws ikRq ilKXqy ]”
AMq : “joeI AnykArQI pVY AQvw sunY ju koie ] qwkau Ank ArQ ieh puMn piq
hoie]146]”

h`Q ilKq nM : MS 556 e


isrlyK : ic`qR iblws
lyKk : AMimRq rwie
ilKwrI : hir dws
smW : sMmq 1859
p`qry : 1 a - 54 a
Akwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 9 X 6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
AwrMB : “<] vwihgurU jI kI Pqy ] sRI gxyswX nm : AQ icqR iblws ilKXqy ] CpY”
AMq : “icqR jwq ABrn kCU brnI AmiMRq rwie ] Bry icqR kI ibRq Ab kih cqrMg
bnwie ] 3 ]
ieiq sRI icqR iblws kiv AMimRq rwie ikRiq smwpqM ] dohrw ] ip`qj ju icqR
iblws kI psrI gunIAin pws ] iqn mY suiD ilKI AQY kiv Kt gun hir dws ]
sMmq, 1859 ]

h`Q ilKq nM : MS 556 s


isrlyK : ipMgl BwKw
lyKk : rUp dIp

220
smW : sMmq 1776
p`qry : 1 – 27
Akwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 9 X 6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : pMnw nM: 21 aupr sMmq bwry ieM\ iliKAw hoieAw hY, sMmq sqRw sY brK Aor iChqRw
pwie ] Bwdo suid duqXw gurU BXo gRMQ suK dwie ] 69 ]”
AwrMB : “<sRI gxyswie nm : ] AQ ipMgl BwKw ikRq rUp dIp ilKXqy ] do ] swrd
mwqw qum brI sbuiD dyih dr hwl ] ipMgl kI CwX iley brno bwvn cwl ] 1 ]”
AMq : “mgn qIn gur mwn ngn qIno lGU lhIXY ] Bgn Awid gur Awn Awid lGu Xmn
su khIXY ] jgn mD gur jwn rgn lGu mD Kwno ] sgn AMq gur swD qgn AMqh
lGu mwno ] kw kI kU ky kY ko kO kM kW ey nvO gur ] k ik kuk ey qIn lGu kih grIb
su ibcwr aur ] 1 ]”
ies qoN bwAd iek p`qrw kuMflIXw CMd SurU ho jWdw hY [

h`Q ilKq nM : MS 556 h


isrlyK : ipMgl swr
lyKk : swisj imRigMd
p`qry : 22 A - 26 A
Akwr : 17 X 10 s.m. ilKq: 8 X 6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
AwrMB : “<sRI BgÍqI jU shwie ] AQ ipMgl swr ilKqy ] swisj imRigMd ikRq ] dohrw
] mwq ipCOrI AMkurw kyvl vrn ju jwn ] ey qIno lGu kiv khq Avr skl
gurmwn ] 1 ]”
AMq : “khY kib dIn mwno mIn ky snIcrey jysky audys bs AYsy hiQAwr hY ] 11]”

h`Q ilKq nM : MS 556 k


isrlyK : CMd rqnwvlI ipMglmq
lyKk : hir rwmdws inrMjnI
p`qry : 1 a - 47 a
Akwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 8 X 6 s.m.
vyrvw : EhI [ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl [ sqrW pRqI pMnw - 8, 9 hn[
Awm vyrvw : ikDry ikDry kwnI bdlI hoeI hY Aqy ilKq vI DibAW vwlI, pr swP pVHn Xog
hY [
AwrMB : “< ] vwihgurU jI kI Pqy ] AQ CMd rqnwvlI ipMgl mq ilKXqy ] dohrw ]
gur gnpiq goibMd kO nwX sIs hir rwm ] ipMgl mq BwKw ibKY ricqu ruicr pr
kwm ] 1 ]”
AMq : “ieq sRI hir rwm dws inrMjnI ikRq CMd rqnwvlI spUrxM]”

221
ies qoN iek pqrw KwlI Aqy iek p`qry aupr kwlI isAwhI nwl kuJ iliKAw
hoieAw hY jo ies rcnw nwl sbMDq nhIN hY [

h`Q ilKq nM : MS 557


isrlyK : sRI Bguvq gIqw
smW : 1912 sMmq
p`qry : 1 - 102
Akwr : 16 X 9 ½ s.m. ilKq : 11 X 7 ½ s.m.
vyrvw : ijld g`qw, auKVI hoeI; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; [ hwSIAw cwry pwsy, do do
lwl lkIrW [ sqrW pRqI pMnw-7, 8 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI hY [ pihly pMny aupr cwry pwsy dohrw hwSIAw ; do - iqMn
kwlIAW, do do lwl lkIrW Aqy iek pIlI motI lkIr [
AwrMB : pihlw pMnw auqirAw hoieAw hY, rcnw ieM\ SurU hoeI hY :
“s ikRiq ilKXqy ] iDqRwstry vwc ] Drm KyqR kurKyqR mY imilau juiD auiqsv
swj] sMjY mo suq pwfvin kInY kYsy kwj ]”
AMq : “sRI Bgvq gIqw supinKd su bRhm ivdAXM Xog swsqRy sRI ikRsnw rjn bMs sMbwdy
A sMnXws jogy nwmu Ast dsy DXwXw ] Bguvq gIqw sMpUrnM ] dohrw ] sMmq sis
igRh Aink rbu pir nKXqRin suiD lyhu ] mwsu Pgun myGw khy vwr rvI gin dyhu ]
ieiq Bguvq gIqw spUrnM ] sRI ikrs˜w rplh ]1]”

h`Q ilKq nM : MS 558


isrlyK : ibhwrI sqseI
lyKk : ibhwrI dws
p`qry : 1 - 181 a
Akwr : 12 X 8 s.m. ilKq : 8 X 4 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw, auKVI hoeI ; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; [ hwSIAw dovyN
pwsy do do lwl lkIrW [ sqrW pRqI pMnw 5 Aqy 6 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI DuAWKI hoeI[ p`qry Ksqw hwlq ivc Aqy BurBury[ ijld
tutI hoeI hY [ p`qry vI auKVy hoey hn iesy poQI ivc hor vI rcnwvW hn ijnHW dw
vyrvw ies pRkwr hY [
(1) iqlsq BwKw (2) kivqw sMgRih (3) bwrw mWh gulwb sYn kw (4) slys CpY
mhwrwj sU ky Aqy soFI pMkq (pwl) imRigMd [ poQI DUAWKI hoeI hox kwrn, bwkI
rcnwvW bwry jwxkwrI lYxI sMBv nhIN hY [

h`Q ilKq nM : MS 559


isrlyK : gurbwxI (k`cI bwxI)
p`qry : 633
Akwr : 25X15 s.m. ilKq: 20X10.5 s.m.

222
vyrvw : ijld g`qw cmVw auKVI hoeI, pihly p`qry qy KVHy ruK do kwlIAW lkIrW dw
hwSIAw[ 2-82 p`qry q`k ibnHW hwSIAw, 83 qoN 626 q`k iqMn lkIrW (iek kwlI,
AMdrvwr do lwl), AgoN AMq q`k do kwlIAW lkIrW dw hwSIAW [ sqrW pRqI pMnw-17
hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikrm Kurdw, auKVI hoeI [ p`qirAW dw Akwr vDwx leI
keI QWeI Awsy pwsy cypIAW lgweIAW hoeIAW [ rcnw dy AMq qy isAwhI dI ibDI
id`qI hY [
AwrMB : < siqnwmu krqw purKu inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gur pRswid ]
jpu ]…
AMq : bYrWDr gjDr kydwrw ] jblIDr nt Aau jlDwrw ] puin gwvih sMkr Aau
isAwmw ] myG rwg puqRn ky nwmw ] 1 ] Kst rwg auin gwey sMig rwgnI qIs ]
sBY puqR rwgMn ky ATwrh ds bIs ] 1 ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 560


isrlyK : rs rMg
lyKk : gÍwl bMdIjn, kvI
smW : sMmq 1904 ib.
p`qry : 1-217
Akwr : 26X15 s.m. ilKq: 20.5X9.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, ADUrI; bgYr hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : poQI ikqy ikqy ikrm-Kurdw; smyN bwry p`qrw 2 a qy ieauN iliKAw hY: - “sMbq bydK
inD ssI mwDv isq pK sMg ] pMcMm sis kOU pRgit huA gRMQ ju Xh rs rMg ]”
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ rs rMg ilKÎqy ] kib`q ] ey ry mn myry qyry kwj sB
is`D hoih is`D inD swj hoih soie lwj kirXy ] kot kot cMd jwkI duiq ky smwn
hYn ipqw ibRKBwn jw ky AYso DÎwn DirXy…
AMq : …dohw ] sRI rwDw pd pdm kO pRxm pRxm kiv gÍwl ] Cmvq hY AprwD kO ikXo ju
kQn rswl ] 19 ] sRI rwDw jgdIsurI Xh ibnqI hY mor ] inj pd pdmnky
ibKy lIjY momn jog ] 80 ] jo solok invwsnI so bRMdwbn AwX ] aumw rwm sIqw
idsB sRI rwDw mY DXwX ]81] ieiq sRI rs rMgy gÍwl kiv ivrcqyh] Xwd As†
rs brnn As†mau mMgh ] 81 ] sRI jgdMbwey nm: ]

h`Q ilKq nM : MS 561


isrlyK : gXwn srodY
lyKk : crn dws
p`qry : 14
Akwr : 29X16 s.m. ilKq: 23X9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, lymInySn krky bwAd ivc bMnI hoeI hY ; isAwhI kwlI vKryvyN leI
lwl [ hwSIAw dovyN pwsy, iqMn iqMn lwl lkIrW [ sqrW pRqI pMnw – 9 hn[

223
Awm vyrvw : poQI dI hwlq lymInySn krn ipCoN hux TIk hY [ ilKweI swP Aqy pVI jWdI hY
ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ieM\ mwlUm huMdw hY, ik poQI, jo
14 ku pMinAW dI hy pMnw nM : 46 – 47 Awid AMkq hn iksy hor poQI dw ih`sw sI [
AwrMB : “<siqgur pRswid] “AQ igRwn srodY sRI crn dws jI kI ikRq ilKqy ] do ]
nmo nmo suKdyv jI prxwm krUM AnMq] qum pRswid sur Byd kUM crn dws brnMq]1]”
AMq : “rmq imlY suKdyv nwv crn dws DrwXo ] jog jugq hir Bgiq kir bRhm
igAwn idRV kr ghXo ] Awqm qq ibcwr kr Ajp mY sn mn rihXo ] ieiq
gXwn srodY sRI crndws jI ikRq sMpUrxM smwpqM ]”

h`Q ilKq nM : MS 562


isrlyK : rwjnIq cxwkw BwKw
lyKk : sYnwpiq
p`qry : 1 - 32
Akwr : 16X11 s.m. ilKq: 11X9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI [ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI
pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq cMgI nhIN[ iB`jI hoeI hox kwrn ilKweI vI DibAW vwlI hY
Aqy keI QwvW qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ rwjnIq cxwkw BwKw ilKqy ] dohrw ] pxvq ho sRI
ibsn ko jo iqRlok ko rwie ] cwxwkw BwKw kro jO qum krhu shwie ]”
AMq : “iqs qp swQ jb pRmy idAwl hovY ] qb purK ko cwr swDnw pRwpq hoq hY [”

h`Q ilKq nM : MS 563 sMgRih


isrlyK : swrukqwvlI
lyKk : hirdieAwl
smW : sMmq 1911 rcnw kwl : sMmq 1880
sQwn : chuxIpur
p`qry : 2- 35
Akwr : 11X17 s.m. ilKq: 7.5X12.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnI hoeI ; dupwsIN KVy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw[
sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : ikqy ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI[ keI QWeI kwnI bdlI hoeI[ 35 p`qrw
A`Dw BuirAw hoieAw hY Aqy 35 A qy iek nusKw iliKAw hY [
AwrMB : …CpY ] Drm srb suK Kwn jwn sB ko ihqkwrI ] Drm DrY buiD mn inrMqir
icq mJwrI ] Drm sWiq suK hyq inKl ikl klml Kovq ] qIn dyv ky dys Drm
kr pRwpq hovq ]…
AMq : sÍYXw ] nhI suD AsuD kI suD prI mm buiD AsuDhuqI AG Dwmw ] hiridAwl
ivruD jo hY vrxwrQ suD kro qum hy kiv sRwmw ] nB nwg isD ss sMmq swvx

224
mMgl iqQ CtI pK swmw ] chuxI pur mWih ArMB krXo ieiq sRI lv Dwmw sBw ijq
nwmw ] 22 ] dohrw ] naum svYXy soriT kqRX kibqu llqyk ] dohy pWcn rwj duie
iekI CMd ibbyk [ 1 [ dohrw ] ieiq sRI swrukqwlI [ swrukqwvlI ] pMdrs imisRq
pwT [ sBw ijq ky CMd sB dosY pWfv AwT ] 15 ] 258 ] smiq EnIsY igXrw ]
1911 ] poh sudI dsI suiklu pKy somvwry dsKiq kuburw sy puau QIil sMiq pRgwsy
]= ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 563 A


isrlyK : smudRk BwKw
p`qry : 1a -
Akwr : 11X17 s.m. ilKq: 7.5X12.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ swmudRk BwKw ilKÎqy ] dohrw ] sr suiq ismro icq
srs bcn dwqwr ] nr nwrI lCn khO swmudRk Anuswr ] 1 ] Xw swmudRk igRMQ mY
Agm ingm kI bwq ] ieh jwny qy hoq nr jgq mwih ibKÎwq ] 2 ]…
AMq : pMfq pRvr sujwn gur skl klw sur gÎwn ] pdm rMg muinvr Bly nmY rwie
rwjwn ] 1 ] qwsu isKÎw inj hrK sO nr lCn kiheyh ] nwrI lCn Ab suno rWm
cMd kih qyh ] 117 ] ieiq sRI pMfq pRvr pdm rNg ibiricqy swmudRk swsqR pur
lCn nKWqswid brnno nwm pRQm smudys ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 564


isrlyK : mukq mwrg pwqswhI 10
smW : sMmq 1946
sQwn : nwBw
p`qry : 1 – 274 a
Akwr : 12 X 13 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW Aqy ivckwr ie`k motI lwl lkIr [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : poQI dw pihlw p`qrw burI qrW Ksqw hwlq ivc PitAw hoieAw hY[ ilKweI vI
pVIH nhIN jWdI [ keI p`qirAW dI ilKq swP nhIN hY Aqy pVHn ivc muskl pyS
AwauNdI hY[
AwrMB : pihlw p`qrw PiAw hoieAw hY ]
AMq : “poQI sMpUrxM poh sudI ] 1 ] sMmq ] 1943 ] = ] = ]
< sRI vwihgurU jI ] < eyhpoQI mMglvwr ] = ] ko pUrI hoeI mMGr bdI ]1 =
sMmq 1946 nwBy kol mY ] smwpq ]”

225
h`Q ilKq nM : MS 565
isrlyK : ibRMd sqseI
lyKk : ibRMd
smW : sMbq 1853
p`qry : 1- 130 A
Akwr : 13 X 7 s.m. ilKq : 9 X 4 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr p`qry sIqy hoey hn; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN
pwsy iqMn iqMn kwlIAW Aqy lwl lkIrW, ivckwr iek lwl motI lkIr [ sqrW pRqI
pMnw-5 hn[
Awm vyrvw : keI p`qry Ksqw hwlq ivc hn, ilKweI suMdr, p`qry vI do iqMn rMgW dy hn [ keI
p`qirAW aupr hwSIAw cwry pwsy bxwieAw hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ ibRMd sqseI ikRq kiv ibMRd ilKXqy ]”
AMq : pMnw nM: 129 aupr sMmq bwry ieM\ iliKAw hoieAw hY : “sMbq sr sbwr ss
kwqk suid ss vwr qw ky Fky shr mY aupjXo puhp pRcwr ]
ieiq sRI kv ibMd ikRq ibMd bnod sqsY Xw sMpUrxM ]

h`Q ilKq nM : MS 566


isrlyK : sRI bwj ibRMd boD igRMQ
lyKk : swihb imRigMd
p`qry : 1 - 22 a
Akwr : 13 X 10 s.m. ilKq: 10 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW [
sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk, ilKweI suMdr, ikDry ikDry rMg lwl dI
ilKweI iP`kI hoeI hY [ ijld auKVI hoeI hY [
AwrMB : “<sRI siqgur pRswid ] AQ bwj ibRMd boD igRMQ ilKXqy, ikRq kiv swhb
imRigMd ]”
AMq : “ieiq sRI bwj ibRMd boD igRMQy kiv swihb imRigMd ibrcqy AsÍ icikqsw brnnM
cqur boDXwX sMpUrnM suBm ]”

h`Q ilKq nM : MS 567


isrlyK : sMbwid aUDo qQw gopIAW kw
lyKk : msq rwm
p`qry :8
Akwr : 13.5X28 s.m. ilKq: 8.5X18 s.m.
vyrvw : bgYr ijld, Kuly p`qry, dopwsIN KVHy ruK[ do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw
hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI Awfy ruK KuldI hY [

226
AwrMB : < siqgur pRswid ] sMbwid aUDo qQ gopIAW kw ilKqy ] vwrI vwr vwrI
lKvWrIAw nI ] mohn qy sB vwrIAw nI ] 1 ] rhwau ] Awho sKIey mslq kIjIey
nI ijq mohn mQrw nw jwvY ] sMudr rUp inhwrdIAw nU koeI duK ivCoVy dw nw pwvY ]
idn bIqdw pMD qkydIAw nU suK hoie jw Dyn crwie AwvY ] msq rwm auh suK n
saudIAw nI ijnw pRym klyjy Gwau lwvY ] 1 ]…
AMq : …sMq idAwl ho ikRs˜ kw rUp ho jI moih mUV ko BI pRym dwn dIjY ] FwFI ho qhY
inpt kTor hIAw sYl qwr kY jgq mY soB lIjY ] gopI guAwru Aauqwr sB sMqho jI
ijh dXw qy byg rs AmI pIjY ] msq rwm bf pqq ko qwrIey jI ikvY eyh BI korVU
moT BIjY ] 51 ] 8

h`Q ilKq nM : MS 568


isrlyK : sRI s`q nrwie Bwsw
lyKk : jvwhr lwl kpUrQlIXw
p`qry : 1- 112
Akwr : 20 X 13 s.m. ilKq : 14 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, k`pVw, auKVI hoeI; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI
pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq cMgI nhIN [ ijld auKVI hoeI hox kwrn, pihly 3-4 p`qry
P`ty hoey Aqy bhuq Ksqw hwlq ivc hn p`qrw nM: 4 vI nhIN hY [ keI QwvW qy kwnI
bdlI hoeI hY [
AwrMB : “E sRI srsuqXy nm: ] ] < siqgur pRswid ] AQ sRI sRI sRI sqgur
crxwribMd mn milMd dwswn dws sRI mhwrwjY rwjyNdR isMG ihqwrQ ] sRI rwjyNdR Bgq
isromxI sRI s`q nrwiex BwSw ilKqy ] kvI jvwhr lwl kpUrQlIXw]”
AMq : “ieq auq FUfq rwDwiBrwm ] pun pscwqwp krqs kwm ] 2 ] cpeI ]” p`qry
bhuq Ksqw hwlq ivc Aqy Pty hoey hn [

h`Q ilKq nM : MS 569


isrlyK : gIqw igRMQ ATwrW iDAwie, sRI muKvwk pwqswhI 10
p`qry : 1 – 485 a
sQwn : AwnMdpur
Akwr : 16 X 12 s.m. ilKq : 11 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw k`pVw; isAwhI kwlI [ sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [ keI pMinAW aupr isAwhI dy D`by hn Aqy
ilKweI hwSIey vwlI QW qy kIqI hoeI hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ gIqw igRMQ ATwrw iDAwie ilKqy ] sRI muK vwk
pwqswhI ] 10 ] EAN sohM goibMd AkYR inrwkwr Anwm inRbMDW ]”

227
AMq : “AOir ijs mnsw kir kY koaU pVY sunygw ] so mnsw iqs kI sMpUrix hovYgI ] poQI
sMpUrx hoeI ] slok ] iliKAw AKr icr rhY jy ilK jwxY koeI ilKxhwrw bpVw
gil imil mwtI hoie ] = 0] =0] =0]”
pMnw nM: 472 aupr lyKk bwry ieM\ iliKAw hoieAw hY, “gIqw purn kI BwiKAw AnMdu
shr [AnMdpur] mY kIn ] Kwlsy ky aupdys kE khI ikRs˜ pRbIn ]”

h`Q ilKq nM : MS 570 sMgRih


isrlyK : ibprX AlMkwr
lyKk : suMdr dws
ilKwrI : ibsn isMG
smW : sMmq 1936
p`qry : 1 – 24
Akwr : 20 X 15 s.m. ilKq : 14 X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI [ hwSIAw dovyN pwsy, iqMn iqMn kwlIAW lkIrW, sqrW
pRqI pMnw - 13 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ hwSIey
vwlI QW qy vI iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] sRI dXwlvy nm: ] AQ sRI suMdr dws jI ikRq ibprX
AlMkwr brxn kwbX Bwsw bMD ]”
AMq : “ieiq tIkw sMpUrxM ] Xh pusqk ibsn isMG ny Apxy pFry vwsqy ilKI hY[ imqI
AwswF ikRsnw 14 sMmq 1936 [”

h`Q ilKq nM : MS 570 A


isrlyK : joqk ibdXw Xwny njUm ielm
Akwr : 20 X 15 s.m. ilKq : 13 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ isAwhI kwlI [ sqrW pRqI pMnw - 9 [
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI rcnw dI kwnI bdlI hoeI [hwSIey vwlI QW qy ilKq [ keI
pMinAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ poQI dI hwlq Awm krky TIk
TIk hY [ AgoN rcnw ADUrI hY[ Aqy do KwlI p`qry nwl lgwey hoey hn [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ poQI joqk ibdXw Xwny njUm ielm ilKXqy ] BlI
burI bsq kw pRsn auqR kih dyx kw ilKqy hY ]”
AMq : “jy brwbr rihn qO sOdw guV GI KMf kpVw nUx qyl sUq rysm ien sYN lwB hovy ]
jy koeI Awie ky puCy mYN ies kMm qy Klw”

h`Q ilKq nM : MS 571 sMgRih


isrlyK : nwm cirqR
lyKk : bydI, jIvn isMG
smW : sMmq 1918

228
p`qry :2
Akwr : 18 X 13.5 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr [ isAwhI iP`kI kwlI, vKryvyN leI lwl [ sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, isAwhI, keI pMinAW aupr bhuq iP`kI Aqy pVIH vI nhIN
jWdI[ rcnw p`qrw nM: 4 qoN SurU kIqI hY [ pihly 2 p`qirAW aupr jo rcnw hY,
ADUrI hY, pMny nukrW qoN KwDy hoey hn [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ nwm cirqR ilKXqy ] brvw CMd ] qp jp bRq qd
qIrQ dyvn syvw ] khXo nwm kl qwrny nwnk dyvw ]”
AMq : “ieiq sRI nwm cirqR ikRq jIvn isMG bydI sMpUrn ]
sMmq 1918 imqI swvx 25 pMjI ]”

h`Q ilKq nM : MS 571 A


isrlyK : pUrn klw ikRs˜
lyKk : jIvn isMG
p`qry :2
Akwr : 18 X 13.5 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 12 Aqy 4 hn[
AwrMB : “< cOpeI ] gurU nwnk ] Acuq rGunwQ ] eIsr bwvn gopI nwQ ] jipey ikRso˜
mukMd su igrDr ]”
AMq : “diD dwnI blbIr Bj jspw lwl sujwn ] jIvn isMG pUrn klw ikRs˜ su sRI
Bgvwn ]”

h`Q ilKq nM : MS 571 e


isrlyK : mwn mMjrI Xg
lyKk : buD isMG
p`qry :6a-8A
Akwr : 18 X 13.5 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl [ sqrW pRqI pMnw – 13 hn[
AwrMB : “<sRI vwhgurU jI kI Pqy ] AQ mwn mMjrI Xg cirqR ilKXqy ] dohrw ] eyk
smy sRI rwDkw hir sO kIno mwnw ] koklXw mY AiDk liK Bey vis Bgvwn]”
AMq : ieiq sRI mwn mMjrI Xg cirqR smwpqM ]

h`Q ilKq nM : MS 571 s


isrlyK : ibRCwvil
p`qry : 8A - 9a
Akwr : 18 X 13.5 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl [ sqrW pRqI pMnw - 13 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [

229
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ ibRCwvil ilKXqy ] dohrw ] bRhm AsuB suB klpqr
ibidAw gur kiv jwn ] ibRCwvil vrnn krO pwd pdm jug mwn ]”
AMq : rcnw ADUrI hY ] “cMdn cMdn suK qhY qum ibn sB duK dyqw ] auq bl duKih
pRhwrnI kXo bYqI jIaU lyqw” ]
ies qoN A`gy cwr p`qry KwlI C`fy hoey hn ]

h`Q ilKq nM : MS 571 h


isrlyK : gur js pMcwskw
p`qry : 1- 14
Akwr : 18 X 13.5 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY Aqy poQI iB`jI hoeI hY [ keI pMinAW aupr ilKweI swP nhIN
hY]
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ sRI gur js pMcwskw ] dohrw ] AMjn rj gur pd
pdm imRdl nYn ihRd Bwr ] rcoN su js pMcwskw inj miq ky Anuswr ]”
AMq : “ds pMck pMcwskw jIvn hir js kIn ]
pRym Dwr jo sun pFY kry gurU duK CIn ] 10 ]

h`Q ilKq nM : MS 571 k


isrlyK : gur bMswvlI
p`qry : 14 a - 18 A
Akwr : 18 X 13.5 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : poQI iB`jI hoeI hY Aqy ilKweI vI keI pMinAW aupr DibAW vwlI hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ gur bMswvlI ilKXqy ] dohrw ] bydI kul kwlU ipqw
mwqw iqpro qws ] nwnk GumI pqY suq sRI cMd lKmI dws] 1 ] sqr brK Aru swq
idn mws pMc hY joie ] kIXo rwj nwnk gurU Bgq gXwn Xuq hoie ] 2 ]”
AMq : pYhT brK aUpr suB gey ] kqk sudI pMcm iQq lwgI ] goibMd isMG gur dyh
iqAwgI ] 39 ] ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 571 K


isrlyK : pMjW ipAwirAW dy pUrbly jnm bwry
p`qry : 18 a - 18 A
Akwr : 18 X 13 ½ s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
AwrMB : “< AQ gur pRswid ] goibMd isMG soFI jnm ptxy dw ] vwsI AwnMd pur jI
]1] dieAw isMG soPqI lwhOr dw vwsI ] ipCy laU dy Avqwr Qw ]2] hukm isMG
CIbw isK duAwrkw dw vwsI ] ipCy nwmdyau ky Avqwr Qw ]3] qIjw swihb isMG

230
ShId ibdr dI vwsI dw ipCY sYx Bgq dy Avqwr Qw ]4] Drm isMG hTIlw jt
isK hsqnw pur dI vwsI dw ipCy DMny Bgq dw Avqwr Qw ]5] ihMmq isMG JIvr
isK jgn nwQ dI vwsI dw ipCy bMDk dy Avqwr Qw ]6] ien ko pwhul dI Aru Awp
BI leI ]
AMq : “rwm isMG, PqY isMG ] dyvw isMG, eIsr isMG, tihl isMG ey pwcoN mukqy Bey ]
bol vwhgurU jI kI Pqy ] ilKqy pVqy suxqy lwhyvMdy hovn ] 1 ]”
ies qoN A`gy iek nusKw iliKAw hoieAw ]

h`Q ilKq nM : MS 572


isrlyK : sRI md Bgvq gIqw
smW : sMmq 1899
p`qry : 1 – 113 A
Akwr : 10 X 8 s.m. ilKq: 7X6.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl [ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW[ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk, ilKweI suMdr [ hwSIey vwly kuJ p`qry SurU ivc
Aqy kuJ p`qry AMq ivc KwlI hn [ hwSIey vwlI QW qy ilKq [ hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY [
AwrMB : “<sRI gxyswey nm : iDRqws†Tovwc ] do ] Drm KyqR kulKyqR mY imlY juD ky swj ]
sMjY mo suB pWfvin kInyN kYsy kwj ]”
AMq : “ieiq sRI Bgvq gIqw sU pnKq su bRhm ividAwXw Xog swsqRy sRI ikRsn Arjn
sMbwdy sMinAws Xogo nwm As†dsoiDAwie ] 18 ] sMmq 1899 mhInw Pgux 28 As†mI
iQiq sMpUrn hoeI gIqw jI rwm ] AKIr ivc kuJ p`qry hwSIey vwly KwlI hn [

h`Q ilKq nM : MS 573 sMgRih


isrlyK : vwr BgqwvlI kI
p`qry : 1 a – 13 a
Akwr : 13X17.5 s.m. ilKq: 8.5X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, lYmInySn krn qoN bwAd bnHI hoeI, ibnW hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw-10
hn[
Awm vyrvw : ilKweI sMudr, pihly p`qry qy isAwhI fulI hoeI [ p`qrw 13 A KwlI hY [
AwrMB : < ] siqnwmu ] sRI vwihgurU jI shwie ] DRUhsdw Gir AwieAw kir ipAwr
ipau kuCiV lIqw ] bwhhu pkiV auTwilAw mn ivic ros mqRyeI kIqw ] fMufhilkwmw
puCY qMU svwxI hY ik surIqw ] svWxI hW jnm dI nwm n BgqI krm idRVIqw ] iks
audmu qy rwju imlY sqRU qy siB hovin mIqw ] prmysru ArwDIAY ijdU hoeIAY piqqu
punIqw]…
AMq : …jwie suqw prBws ivic gofy auqy pYr pswry ] crx kvl ivic pdum hY
iJliml JlkY vWgU qwry ] bMiDk AwieAw Bwldw imRgY jWx bwx lY mwry ] drsnu

231
ifTosu jwie kY krix plwv kry pukwry ] gil ivc lIqw ikRsn jI Avgux kIqy
hirn icqwry ] kir ikRpw sMqoiKAw piqqu auDwrx ibrdu bIcwry ] Bly Bly kir
mMnIAin buirAW dy hir kwju svwry ] pwp krydy piqqu auDwry ]23] dis 10 ]1]
ieku vwr BgqwvlI kI ]

h`Q ilKq nM : MS 573 A


isrlyK : swKI shyvy swihb jI ky gurduAwry jI kI
p`qry : 1a –9a
Akwr : 13X17.5 s.m. ilKq: 8.5X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < sRI vwihgurU jI kI Pqy ] pwqswhI 10 swKI shyvy swihbu jI ky ] gurduvwry
jI kI ] ieku idnu dOlq rwm kwFM dIAw QI ] shyvy qyrw jy krn isMG nY guVI Awie
rihAw ] jo suixAw scy pwiqswih dmdmy swihbu Awey hYn ] bfy pUrn pursu hY ]
krn kwrn hYn ] auqwrI lok hYn ] soBw sux ky dmdmy swihb hjUr AwieAw] Awie
hjUr mQw tyikAw hQ joiV Awix KiVAw ]…
AMq : …Pyr bcn isKw nU hoieAw jwE sOdw lY AwE kVwh pRswid dI smgRI dw ] svw
pMj rupÎy ly jwvo ] cwr Awny shUkwr nU bifAweI dydy Awvo ] pUry pMjw kw rupÎw kw
sOdw lY Awvo ] isKW kihAw jI ly Awvdy hw ] jwie swhUkwr nU kihAw swhUkwr swnU
kVwh pRswid dI sOdw pwie dy ] cwr Awny AwpxI bifAweI dy riK lY ] aus nY
kihAw jI mY idnw hw ]…..

h`Q ilKq nM : MS 574


isrlyK : vwihgur SbdwrQ tIkw
lyKk : qwrw isMG nroqm
p`qry : 3 – 18
Akwr : 20.5X16 s.m. ilKq: 15X10.5 s.m.
vyrvw : ibnHW ijld, Kuly p`qry, bgYr hwSIAw[
Awm vyrvw : pihly do p`qry nhIN hn [ AwKrI p`qrw bhuq BuirAw hoieAw hY, ijs kwrn pUrw
pwT pVHn Xog nhIN
AwrMB : … lw hY ] rwg kMny vwlw hY ] ien sy ‘vwhgorw’ bny hY ] vw BwKw rIiq sY guibMd
nwm sy ‘gu’ lykr vwihgurw bny hY ] Ar gurudws jI ny vwh guru nwm kI hI ien sy
isDI ilKI hY ] vwihgurw kI nhI ilKI ilKqy qo vhu smÎk bnqI QI prMqU auno ny
ilKI nhI]…
AMq : …qYsy sRI guru BI srb aupdRvo kw bIj rUp jo AgHwn hY ] iqs ko hnn krky
sMpUrx Apny isKÎx ko inj sÍrUp BUq bfy rwj mY sQwpn kry hY ] Xw qy KusweI
pRymsÍr kI smwnqw sRI gurU - sMBvy hY ] Xh isAwrI vwly vwihguru pd kw sqRvW

232
ArQ….. ] ieiq sRI mq inrml pMQ pRivs† qwrw hir ricqw vwhguru sbdwrQ
tIkw suBw smwpq ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MS 575


isrlyK : isMGwsn bqIsI
smW : 18vIN sdI ib:
p`qry : 48 - 212 A
Akwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 11.5X7.5 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr [ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl [ hwSIAw dovyN pwsy do do lkIrW
ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : poQI ADUrI, pMnw nM: 48 qoN Suru hoky pMnw nM: 212 A qy Kqm ho jWdI hY Aqy AMqly
pMny vI Pty hoey hn [ sRoq ny hI iek tweIp kwgz aupr isrlyK dw nW, lyKk dw nW
dyky nwl imqI idqI hoeI hY [
AwrMB : pMnw nM: 48 a qy ] jnm mrn duK BMjn nwnk kw suAwmI ] Ab puqlI KstI clI
] jb rwjw Boj suB mhUrq puCkY Ar cwihAw jo isMGwsn pr bYsI]…
AKIr qNo vI pMny Pty hoey [

h`Q ilKq nM : MS 577


isrlyK : nMd pRkwS sqshwAw
lyKk : dl isMG
smW : sMmq 1827
p`qry : ku`J p`qry KulyH hoey [
Akwr : 18 X 12 s.m. ilKq : 17 X 9 s.m.
vyrvw : Kuly p`qry , isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw - 19 hn[
Awm vyrvw : Kuly p`qry,Ksqw hwlq ivc hn [ swrI rcnw dy p`qry iB`jy hoey hn Aqy ilKweI vI
pVHI nhIN jWdI [ rcnw dy p`qry burI qrWH Ksqw hwlq Pty hoey iB`jy hoey hox kwrn,
AMq qoN rcnw spSt pVIH nhIN jWdI Aqy ADUrI hY [ ies qoN bwAd iek hor pqrw
(jo ik A`Dw ku hY ) bhuq Ksqw hwlq ivc Aqy PitAw hoieAw hY ies dw isrlyK
ieM\ idqw hoieAw hY “< siq gur pRswid] vwr bwby Atl swihb jI kI
ilKXqy]”
AwrMB : “< sRI vwihgurU jI kI Pqh s`q sRI Askyqu gurU jI dI shwie ] jp sd sdw
AQ dl isMG ] nMd pRkwS sqshAw ilKXqy-ikRq kX dws sRI dl isMG mMgl
crn[ ] dohrw ]
AMq : bf ky mky krn ko idRs† bfn pr jwie] sIX soD ko jÎo lhÎo hnUmwn rGu
rwie]127]…..

h`Q ilKq nM : MS 581


isrlyK : sIrI Prhwd kI bwrqw

233
lyKk : hwSm
smW : sMmq 1905
p`qry : 1 - 53 A
Akwr : 14.5X15.5 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl [hwSIAw dovyN pwsy do do lkIrW lwl
lkIrW [ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [ ilKweI suMdr hY keI pMinAW qoN ieM\ jwpdw
hY ik poQI iB`jI hoeI hY ikauN ik nukrW qoN Pty hoey pMny nUM vwDU kwgz lgw ky joiVAw
hoieAw hY [ kuJ pMny, AKIr ivc nukrW qoN Pty hoey hn Aqy Ksqw hwlq ivc hn [
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ SIrI Prhwd kI bwrqw ilKXqy ] ipRQmy ausiqq
swihb dI ]
AMq : iksy Cf dlIlI hwSm nw kr AYf pswry ] qUM kI isPq aunW dI krsy jo rb Awp
svwry ] ieq SIrI Prhwd kI bwrqw smwpqM ] sMmq 1905 imqI jyT dI 6 ] ] ] ]
]]

h`Q ilKq nM : MS 582


isrlyK : gaU isMG sMvwd
lyKk : dyvI dws
p`qry : 4 a -112+1+1-102
Akwr : 6.5X9.5 s.m. ilKq: 7X11 s.m.
vyrvw : ibnW ijld, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, cOpwsIN 7 lkIrW (bwhrvwr iek
kwlI, aus dy AMdr iek lwl, iPr do kwlIAW, iek motI pIlI, iek kwlI, Pyr iek
lwl ) dw hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw-5 hn[
Awm vyrvw : ies rcnw dy sq iDAwE hn [ 4 iDAwE 102 p`qry qy Kqm hMudy hn, Agly p`qry
nMU koeI nM: nhIN lgw hoieAw, aus qoN Agly p`qry qoN Pyr iek qoN p`qrw AMk SurU kIqw
hY [ poQI ADUrI hY, 4 p`qry qoN SurU hMudI hY [ poQI dI hwlq Ksqw hY [
AwrMB : …..r ] mwrg mukqI gey qw kw kro aucwr ] cOpeI ] mhw sGnu bnu Aiq
BieAwnw ] qwky muiD isMGu bilvwnw ] iek jIau iqRx krq Ahwrw ] qwko isMGu
krq pRhwrw ] hovnhwr Awie ibD jurI ] kwhU ko nykI kwhU ko burI ] AMq hoq hY
hovnhwrw ] jIA bRhm ko iehI ibcwrw ]…
AMq : … dohrw ] gaU isMG poQI ilKI kibqw dyvI dws ] suny pry irdy Dwry pwvY bYkMuTy
bwsu ] dohrw ] dieAw bcn jw kw rhY so bYkMuTy jwie ] swD sMg gur iqRpiqAw
Awid AMiq suK pwie ] ieiq sRI hws purwxy isMG gaU sMvwdy spqmo iDAwau sMpUrnu ]
BieAw ]

h`Q ilKq nM : MS 583


isrlyK : ishrPI
lyKk : sweIN dws

234
p`qry : Kulw p`qrw (skrol vWg)
vyrvw : iek p`qrw skrol vWg ; isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW [
Awm vyrvw : skrol, iek p`qrw bVI Ksqw hwlq ivc hY isAwhI vI bhuq iP`kI, swP pVIH
nhIN jWdI, AMq vI bhuq Ksqw hwlq ivc, PitAw hoieAw hY rcnw ADUrI jwpdI
hY [

h`Q ilKq nM : MS 584


isrlyK : SIrIN Prhwd
lyKk : id`qw rWm (kiv)
p`qry : 1 a – 102 a
Akwr : 22.5X15 s.m. ilKq: 20X10.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN KVHy ru`K do kwlIAW lkIrW
ivc iek motI lwl lkIr dw hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw-22 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, pwisAW qoN p`qry Bury hoey, ilKq sMudr, ikqy ikqy hwSIey ivc
ilKq, pihly p`qry qy lyKk dw ic`qr hY [
AwrMB : ] < ] sqgur pRswd ] AQ ik`sw sIrI Prhwd ilKÎqy ] ikRq kv id`qw rWm ]
dr isPq mursd pwk ] A`vl hmd junwb gulwb qWeI ijnW qwirAW ku`l pMjwb
Awhw ] swry j`g dy iv`c cwnsr hoey goieAw hor dUjw AwPqwv Awhw ] kryN dId
dhWn qy duAwie dyvyN hBy dUr cw qurq Ajwv Awhw ]…
AMq : …isr r`K svwl mY bylIAW dy lgo AwpnI kmr ksWn bylI ] ikny ku`J kIqw ikny
swfw rhygw eyhu insWn bylI ] hr goibMd swhb mhwrwj sMdy kdm bos mY nwl eImWn
bylI ] klm h`Q PV qurq iqÎwr hoieAw, iksw joVny nwl iDÎWn bylI ] id`qw rWm
qumwm jrUr kIqw mhwrwj hoey imhrvWn bylI ] 246 ] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 585


isrlyK : mwDv nl
lyKk : ssj imRigMd
smW : pMnw nM: 59 A qy sMkyiqk FMg nwl idqw hoieAw hY [
p`qry : 1-59 A
Akwr : 15X13 s.m. ilKq: 12X9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw,auKVI hoeI ; isAwhI kwlI ; hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW
lkIrW[ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI hY Aqy p`qry vI Pty hoey hn[ poQI dI hwlq mwVI ; hVqwl
Pyrky suDweI kIqI hoeI hY [ ivc ivc keI pMinAW aupr kwnI bdlI hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ mwDvw nl ikRq kvI ssj imRigMd ilKXqy ] dohrw]
gur gxpq pd bMd kY inXwie sIs sB sMq] psRI swd rMig rs† qwko pRxvo kro
AnMq]

235
AMq : “dohrw ] mwDv n`l kI kQw Xih ib`kRm kI rq cwr ] pF kI cYihq Drm so Xih
imqR br swr ] dohrw ] jp jg mo jwpIAY kIjY pRaupkwr ] Bv jgqn byrhÍY sMq
suno icq Dwr ] 5701 ] ieiq sRI qwsupwny mwDv nl kQw suB msq]”
AMqlw pMnw PitAw hox kwrn, ilKweI spSt nhIN hY [

h`Q ilKq nM : MS 586 sMgRih


isrlyK : crn dws jI kIAW KuSIAW
lyKk : crn dws (sMq)
p`qry : 7 a – 22 A
Akwr : 16X25 s.m. ilKq: 12X19.5 s.m.
vyrvw : lYmInySn krky ijld bwAd ivc bMnI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN,
dupwsIN KVy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq Ksqw, pihly p`qry dw kwgz bwkI poQI nwloN Alg hY Aqy
aus qy crn dws jI dIAW KuSIAW dw SurU bwAd ivc hor kwnI nwl iliKAW hY[ poQI
7 p`qry qoN SurU hMudI hY [ 7 nM: p`qrw BuirAw hoieAw hY ijs krky pUrw pwT pVHnXog
nhIN [
AwrMB : < sqigur pRswid ] AQ crn dws jI kIAw KuSIAw ilKÎqy ] sRI pRmwqmwie
nmih ] cMd sUrj dono iCp gey nYn BeI duK pwvy ] lK kroVI AwaudI dyKI lK
kroVI jwvy ] pIr pkMbr sB qj jWdy, Kbr n koeI lXwvy ] crn dws koeI idn
dIAw KusIAw jo idn rYn ivhwvY ] 1 ]…
AMq : …sMq jnw dw syvk hoky jugu jugu kwrj swry ry ] Bgq jnw dI iriCAw kIqI
dust sby cug mwry ry ] nwrdu ibAws pRrwsr Awdku Koj byd sB hwry ry ] crn
dws eyh inrgux srgux doeI rUp hmwry ry ] 100 ] KusIAw crn dws jI kIAw
spUrnnM ]

h`Q ilKq nM : MS 586 A


isrlyK : ishrPI sweI dws jI kI
lyKk : sweIN dws
p`qry : 23 a – 28 A
Akwr : 16X25 s.m. ilKq: 12X19.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < sqigur pRswid ] AQ ishrPI sweI dws kI ilKÎqy ] AlP AwieE vwsqy
Ktxy dy eyQy Awie ky mUl gvwieAw eI JUTy lwlcw dy ibc ligE qMU Blw krm nw
koeI kmwieAw eI ] EQy AwvsI nw koeI kMm qyry ijnw nwl ipXwr qY lwieAw eI ]
sweI dws Bulw ieky rb qweI mYnMU AwK ikny suK pwieAw eI ] 1 ]…

236
AMq : …Xy XwrIAW hor KuAwrIAW nI eyh qw AMq smy qj jwvxgy ] jdo jwn vjUidE
inklUgI KPn sIv ky qurq pihnwvngy ] kFo kFo svyrVy murdy qweI Tor Tor ky qYnMU
jlwvngy ] sweI dws AwKy BWfw BMn ky jI Gr Awpxy nU auT Awvxgy ] 30 ]

h`Q ilKq nM : MS 586 e


isrlyK : ishrPI dIdwr isMG kI
lyKk : dIdwr isMG
p`qry : 28 A – 35 A
Akwr : 16X25 s.m. ilKq: 12X19.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < sqigur pRswid ] AlP gxpq gxys mnwie ky jI jpw jwp qyrw Pyrw inq
mwlw ] PV rwks dYq pCwV suty BeI Akws pqwl mY jY juAwlw ] hyT isMG gwjy
aupR C`qR swjy pMUC Pyrdw hI juAwlw nwg kwlw ] gMgw rwm indwn nw kuC jwxw Awey
srx qyrI krI iprqpwlw ] 1 ] AQ ishrPI dIdwr isMG kI ilKÎqy ] AlP AWx
ibrhoN swnU jor kIqw ipXwrw Xwr imly qw mY jIvnI hw ] ijMd jwn vwrI soxy Xwr
auqy isr kt irswl bxwaunI hw ]…
AMq : …Xy Xwr ivCMunVw Awn imlAw sBo hwr isMgwr lgwvdI hw ] moqI mwg sMDUMr
purwieky nI bysr nk suhwg dI pwaudI hw ] DMn Bwg su mYfVy Aj shIE KwqR Xwr
dI syj vCwaudI hw ] dIdwr isMG sBo duK dUr gey jwnI Xwr nU syj hFwaudI hw
]31]

h`Q ilKq nM : MS 586 s


isrlyK : ishrPI s`sI puMnMU
lyKk : hwSm Swh
p`qry : 35 A – 42 a
Akwr : 16X25 s.m. ilKq: 12X19.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < sqigur pRswid ] AQ ishrPI ssI pMunU dI ilKÎqy ] AlP Awau mwey vyKI
hwl myrw duKw GyirAw Awie inmwixAw nU ] puMnU bwJ BMBor ibrwn idsy rovw hoqw dy
vyK itkwixAw nU ] jy jwxw mwey hoq ld c`ly Bwie lwvdI lwl plwixAw nU ] hwSm
swh mIAw hoqw kihr kIqw muTI jWdy nI drd rMJwixAw nU ] 1 ]…
AMq : …Xy Xwr ipCy qU qw jwdVI hY qYnMU imlU jy rb imlwvxw hI ] KlI vwh kr ky
ssI ivc Qlw AwKy gYr dy vs nw pwvxw hI ] ssI grk hoeI puMnU duAwie mMgI rbw
ssI dy nbwl rlwvxw hI ] hwSm swh mIAw dovy vM\ (vMJ) suqy sBnw Kwk dy ivc
smwvxw hI ] 30 ] ishrPI ssI puMnU dI sMpUrnnM ]

237
h`Q ilKq nM : MS 586 h
isrlyK : bwrW mwh KYry swh kw
lyKk : KYry swh
p`qry : 42 a – 48 A
Akwr : 16X25 s.m. ilKq: 12X19.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : ] AQ bwrW mhw KYry swh kw ilKÎqy ] < siqgur pRswid ] dohrw ] AswV mY
ibnqI kry KYry swh ADInw ] qum ibn ibAwkul nYn hY jYsy jl ibn mInw ] gIAw
mwlqI CMdu ] AswV mY sovy prI sB KÍwb dyKy kwmnI ] AMbr invy ibjlI iKvy duK
dyh dUnw dwmnI ]…
AMq : …jubwbu ] Pwgun khY AweI QI horI idn hUAw Qw aumwrw kw ] aus…..

h`Q ilKq nM : MS 587


isrlyK : Xog drSn - pRwxwXwm
p`qry : iek lMbw p`qrw, skrol vWg
Akwr : 14 s.m. cOVweI ruK ilKq: 13 s.m.
vyrvw : iek lMbw Kulw p`qrw; isAwhI kwlI [
Awm vyrvw : p`qry dy SurU ivc ilKweI bhuq mwVI, pVIH vI nhIN jWdI [ vwDU kwgz (cypI) lgw
ky joiVAw hoieAw hY [
AwrMB : “AQ pRwxwXwm imRd buiD pRhx ]”
AMq : “qIn kwl ky igAwn kO hoq shj hI Kyl ]”
AgoN pqrw PitAw hox kwrn ilKq spSt nhIN hY Aqy pVIH nhIN jWdI [

h`Q ilKq nM : MS 588


isrlyK : goSit m`ky dI
p`qry : iek p`qrw
Akwr : 13 X 17 s.m. ilKq: 10X15 s.m.
vyrvw : iek p`qrw KulHw,isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW [sqrW pRqI
pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : iek p`qrw, PitAw hoieAw, rcnw dw koeI Awid - AMq nhIN hY[ iek p`qrw jo
goSit bwby nwnk jI kI hY iksy poQI dw ih`sw hY [

h`Q ilKq nM : MS 589


isrlyK : ds mudRw nwmnI
p`qry : 1 - 19 a
Akwr : 8.5X14 s.m. ilKq: 6X8 s.m.

238
vyrvw : KulHy p`qry, iek sPYd kwgz ivc lpyty hoey [ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-11
hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk, ilKq suMdr[ swrI rcnw dy p`qry iek kwgz
ivc lpyty hoey hn [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ dS mudRw nwmnI ] gIXw mwlqI CMd ] sun mhw mudRw
mhw byDc KycrI jwlMDrY krI ]”
AMq : “guru kI krxI kwho Dwvhu ] guru pUjw my sB kI pUjw ] gur smwn koeI dyv n dUjw
] guru rwsI Bo krqw rwjI] kwj jwl kI clY n bwjI ] guru nhIN BUKw qyry Dn kw ]
aus pw Dn hY nwm rqn kw ]”

h`Q ilKq nM : MS 590


isrlyK : ADÎwqm pRkwS
lyKk : suKdyv isMG
p`qry : 4 a – 38 A
Akwr : 14X17 s.m. ilKq: 9X11.5 s.m.
vyrvw : ijld bwAd ivc bMnI hoeI, vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, ibnHW hwSIAw,
sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, p`qry kMiFAw qoN kuJ-kuJ Bury hoey, lYmInySn kIqI hoeI[ poQI
4 nM: p`qry qoN SurU hMudI hY Aqy AMq vI ADUrw hY [
AwrMB : … ipRQmY eyk vYrwg ] pun ivvyk sm dm Avr suin mmuK vifBwg ] 12 ]
vYrwgÎ l`Kx ] do. ] bRhmw ieMdR Awd qy hoq dyh Dr Bog ] kwk ivst sm gnY
vIq rwg qy log ] 13 ] ivvyk l`Kx ] dyh pRpMc Ainq Xih Awqm inq bKwn ]
swr Aswrih jwnbo Dih ivvyk pihcwn ] 14 ]…
AMq : …guro vwc ] dohw ] BUly ko smJwveI vyd AOru guru log ] krq AOr qy AOru nih
ikRAw krm ky jog ] 201 ] kibq ] korI bIs cly gwau vIc ndI auqrwau pYr pYr
ky suBey pwr Br AwXo…..

h`Q ilKq nM : MS 591


isrlyK : pRICw mhlw 5
p`qry : 1 -31
vyrvw : ijld qoN bgYr, p`qry sIqy hoey hn [ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw
cwry pwsy do do lwl lkIrW [sqrW pRqI pMnw - 13 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk[ ilKq cMgI Ku`lHy p`qry sIqy hoey hn[ AKIr
ivc do pMny hwSIey vwly KwlI hn [ SurU ivc iek p`qrw hwSIey vwlw KwlI Aqy
ikrm Kurdw hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid AQ pRICw ilKqy mhlw 5 pauVI ] jo jnu mn mih icqvnI
rKwvY ] so mn kw shsw kih pRgtwvY ]”

239
AMq : “qyry aupr sRI prmysr Bgvwn jI dI ikrpw BeI hY ] qUM Awpxy mn mih koeI
ic`qw icqvnI n kr jp sRI Bgvwn jI kwrj suPl Plihgw ] pRICw sRI gurU Arjn
swihb jI kI sMpUrn hoeI ]”

h`Q ilKq nM : MS 592


isrlyK : rwmw AsÍmyG (pdm purwx)
p`qry : KulHy p`qry cwr (4)
Akwr : 18 X 30 s.m. ilKq : 12 X 25 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr, Ku`ly p`qry; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw-28
hn[
Awm vyrvw : p`qrw nM: 1, Aqy 4 nhIN hn [ rcnw ADUrI hY [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
hY [ pMnw nMbr 2 qoN kIqI hoeI hY[
AwrMB : “Apwr imlweI [ 24 ] SySa vwc ] DMnX AhY muin nwXk jU vrjo qumrI miq Xw
ibiD hoeI ] rGubIr pdw buj dÍMd ibKy mkrMd ijvyN siq lMpt joeI ]”
AMq : “qw muK pMkj igrXo jn AMimRq rwm kIAw gm pweI ] pIvq pIvq ho muinnwX
kQw ikq…” AgoN rcnw ADUrI hY pMny Pty hoey hn [

h`Q ilKq nM : MS 593


isrlyK : jpu prmwrQ
p`qry : 9 - 28
Akwr : 13 X 9 s.m. ilKq : 9 X 6 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr, Ku`ly p`qry [ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl [hwSIAw cwry pwsy
lwl qy kwlIAW lkIrW nwl[ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : rcnw ADUrI pihly 8 p`qry nhIN hn Awid Aqy AMq ADUrw [ ilKweI suMdr [
AKIrly p`qry vI Pty hoey hn [

h`Q ilKq nM : MS 594


isrlyK : nwm kos BwKw (iqRqIAw kos)
lyKk : sMqoK isMG, kvI
ilKwrI : Aqr isMG
smW : sMmq 1925 sMgrUr mY
ilKwrI : AqR isMG rcnw kwl: sMmq 1878
p`qry : 1 - 174 a
Akwr : 13 X 20.5 s.m. ilKq : 9 X 17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw,lymInySn hoeI [ isAwhI kwlI [ sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI [ ilKweI suMdr, swrI rcnw ivc pqirAW dw rMg bdilAw
hoieAw hY [ gRMQ dI hwlq pihlW mwVI sI bwAd ivc ies ƒ lymInySn kIqw igAw

240
hY [ rcnw dy SurU ivc Aqy AKIr ivc kuJ nusKy ilKy hoey hn [iesy pMny aupr sMmq
bwry ieM\ iliKAw hoieAw hY ] sMmq ds Astw igno bhur AT`qrw bIqw ] ikXo igRMQ
pUrn Bly gunI pFih Dr cIqw ] kiv sMqoK isMG, ismr gur kry suibh nIl kMdw]”
AwrMB : < sRI vwihgurU jI Pqy hY [ EAis† siq sRI gxyswX nm: AQ nwm kos gRMQ ilKqy
] kibqu ] eykOkwr auqpq siqgurU moihmq jgq Bgiq dyq krq auDwr hY ] nwnk
jI dMB KMf ibGn ibnwsn jy dwsn giqkwr is`K ihqkwr hY]
AMq : ieiq sRI nwm kos igRMQy iqRqIAw kos smwpqM ] msqu suB msq ] sMmq 1925
mhInw sudI 6 idn jumw, sMgrUr mY ilKw hY [ AqR isMG qnuj BweI swihb gurdXwl
isMG igAwnI AnMdpurIey ky nY ] BUl cUk bKsxI jI ]

h`Q ilKq nM : MS 595


isrlyK : vwr AiDAwqm
p`qry : 63 a - 101 A qy KwlI p`qry 6 hwSIey vwly
Akwr : 17 X 13.5 s.m. ilKq : 11 X 8 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr [ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl [ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl, do
do kwlIAW lkIrW Aqy ivckwr iek motI kysrI lkIr [ sqrW pRqI pMnw – 9 hn[
Awm vyrvw : rcnw ADUrI, poQI pMnw nM: 63 a qoN SurU huMdI hY Aqy pMnw 101 A qy Kqm huMdI hY[
aus qoN bwAd kuJ p`qry KwlI, AKIr ivc do p`qirAW aupr kuJ nusKy ilKy hoey
hn [ ilKweI suMdr hY [
AwrMB : Aru aus aupir Brosw krdw hY ] 3 qIjI ieh jo APsosu AWvdw hY mYƒ aus AwdmI
qy ] jo jwxdw hY kMm sBy ilKy drgwih dy hYin ]
AMq : jnu nwnk gurdyvY dieAw kir kir ibnau suxweI ] dwn imlY AxmMigAw sd
mhl bulweI ] vwihgurU - vwihgurU - vwihgurU ] siqnwm ] = ] = ]”

h`Q ilKq nM : MS 596


isrlyK : suK sYn igRMQ
smW : sMmq 1909
sQwn : AMimRqsr [
p`qry : 1 - 86 a
Akwr : 16 X 22 s.m. ilKq : 13 X 17 s.m.
vyrvw : ijlq g`qw ; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl [ sqrW pRqI pMnw - 26 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk, ilKweI suMdr pVHn Xog[ ikDry ikDry hVqwl
Pyrky suDweI kIqI hoeI hY Aqy hwSIey vwlI QW qy ilKweI kIqI hoeI hY [ poQI dy SurU
ivc qqkrw idqw hoieAw hY Aqy pMny nMbr AMikq kIqy hoey hn [
AwrMB : pihly pMinAW aupr qqkrw idqw hoieAw hY [ iPr do p`qry KwlI hn [ iPr poQI
dw AwrMB, “< siqgur pRswid AQ suK sYn igRMQ ilKXqy ] gur gnpiq bMdo crn
vrdwiek br dyvw ] ibGn hrn sb suK krn pUrn kIjY syvw ]”

241
AMq : “poQI sYn suK smwpqm ] sMmq 1909 AMimRqsr mY srdwr dysw isMG kI smwDy
bwby Atl pws sukl pKY nOmI poQI ilKI ]”

h`Q ilKq nM : MS 597 sMgRih


isrlyK : phylI sMgRh
lyKk : Dwr
p`qry : Kuly p`qry 10 - 12
Akwr : 14 X 9 s.m. ilKq : 12 X 7 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr, Kuly p`qry; isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw - 7 - 5 Aqy 4 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI, kwnI bdlI hoeI hY, p`qry keI QwvW qoN Pty hoey hn[
ies poQI ivc keI QweI svYXw, kibq Awid vI hn Aqy iek do pMinAw aupr
jMqr-mMqr vI bxwey hoey hn [ kwnI bdlI hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] swjn ry qum imln ko cihq sdw mnmwih] AsÍ cr Ar
mIn Ql imln dyq ey nwih ] Dur kWsI mD Awgrw AMq slymwbwd ] so qum hm pY
ByjIE bwr bwr kr Xwd]
AMq : …do: swrMg swrMg pkiVXo swrMg boilXo Awie ] swrMg suK qy bolXo swrMg BwgE
jwie] kihq kiv Dwr Dnswr ko qo dos nhI AYsI hI ivDwqw kI jo giq hI nXwro
hY]

h`Q ilKq nM : MS 597 A


isrlyK : muslmI nwmY sweIN lokW dy ]
p`qry : iek p`qrw
Akwr : 14 X 9 s.m. ilKq : 12 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW iek pMny aupr 4 Aqy iek pMny aupr 3 hn [ 7 sqrW dI pUrI rcnw
hY[
AwrMB : “irAwdq nwm mjUrI krky Kwxw, iemwnq, ievwdq [ sKwvq, nwm sKI dwqw
hoxw[ ieh cwr bwqw PkIrw kIAw hY [ rwjw jogI Agin jl kIkut ik nwr [ eyh
ds imqR n hongy Cih qy sp sinAwr ] eyh dohrw rwjnIqI kw hY ]”

h`Q ilKq nM : MS 598


isrlyK : poQI soFI imhrbwn
lyKk : kySo dws - kuSl dws
p`qry : 1 - 361 A + 17
Akwr : 21 X 15 s.m. ilKq : 13 X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, lymInySn hoeI hY [ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl [ hwSIAw,
dovyN pwsy do - do kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : poQI lymInySn hoeI hY [ pihlW ies poQI dI hwlq bhuq mwVI Aqy Ksqw sI
lymInySn hox bwAd ies dI hwlq bhuq cMgI ho geI hY [ keI pMny Ksqw hwlq

242
ivc hox kwrn Pty hoey hn Aqy ilKweI aupr vI ies dw Asr hoieAw hY [ poQI dy
SurU ivc Aqy AMq ivc kuJ p`qry ies poQI nwl sbMDq lgwey hoey hn ijnw aupr
p`qrw nM : AMikq bwAd ivc kIqw igAw hY [
AwrMB : “< siqnwm krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sMBau sRI siq gurU
pRswid ] svYXy ] ausqiq sRI gurU swihb jI kI ]
qQw sRI gurU imhrvwn pUrn purK kI ] qQw sRI gurdyau hir jI siqgur jI kI]”
AMq : “ieh jnu qumro jwcko jn dws inmwxw ]
inq jwcau hir nwmu jsu jn dyhu sujwxw ] hir jn FwiF ss krY inq krI klwx
kIno ByK blwie kY muih JUTw bwxw ]
kusl dws jn rwKIAY kir Awpxw Bwxw ] ------
nwnk pMQI jwcko dws kusl inmwxw ] ikRpw idRsit jn Drhu jn qumro mwxw [
jwck dIjY nwmu dwnu js krI rbwxw ] vwrW sMpUrn ilKIAW
gur pRswid ] shI rwm siq ]”

h`Q ilKq nM : MS 599


isrlyK : hiq AidRs† sqsXw
lyKk : krm isMG
smW : sMmq 1902 ib: [
p`qry : 1 - 112 A
Akwr : 11 X 17 s.m. ilKq : 6 X 13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw ; auKVI hoeI ; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl [ sqrW pRqI
pMnw - 12 [ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW [
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [ ikDry ikDry hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI [ hwSIey vwlI QW qy ilKq [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] dohrw ] AwpI rwvih hir hry ijh pIrw nih koie ] qWqy
DwroN qwih mn punW pIr nih hoie ]”
AMq : “hiq AwidRs† sq sXBnXo AMimRqsr kr vws ] nYnn BMgRh Awqmw sMmq suB nB
mws ] ieiq sRI mq Bwg isMG crn isKq krm isMGyn dXw hukm isMG AwqmXyn
ivrcqy sqsXw suBMBvqy ]”

h`Q ilKq nM : MS 600


isrlyK : moK pMQ pRkws
lyKk : gulwb isMG
smW : sMmq 1835
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 282
Akwr : 11X19 s.m. ilKq: 8X12 s.m.

243
vyrvw : ijld g`qw rYksIn auKVI hoeI[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN[ dupwsIN KVy
ru`K do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIrw dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw- 8 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, hwSIey ivc nIlI isAwhI dI ilKq, nIlI isAwhI PYlI hoeI,
282 A qoN 285 qk sMsikRq dy kuJ slok ilKy hn [ smyN bwry 251 A qy ieMj
iliKAw hY, “sq As† dsM suB sMbq mY pun iqRMsq pwc gey ADkweI ] hwSIey ivc
iksy skwlr ny imqI sMmq 1835 ilKI hY [
AwrMB : < sqigur pRswid ] sRI rwmwXw nm: ] AQ moK pMQ pRkws surj gRMQ ilKqy ]
svYXw ] Xw jg mY ijn ko pd pMkj syvq nIq sury sÍr BwrI ] Aaur su rwg n
syvq hY Aru jwih BjY Bv mY muKcwrI ] qwq Bjy jg mwq Bjy puin jwih mnwie
ijqy iqRprwrI ] sogx nw iek hoie pRsMn ghy pd bMdn Byt hmwrI ] 1 ]…
AMq : …iqn kOn aupwiX n pwie Dro kCu lwiek nwih ipKo jg swry ] kr joV BlI
ivD dMf smM pd pMkj mY bhu bMd hmwry ] 92 ] ieq sRI mq mwn isMG hrcx
isKÎq gulwb isMGyn gOrI rwie Awqmjyn ivrcqy moK pMQ pRkwsy ivdyh mukq
inrxXo nwm pMjmo invws ] suB msq ] 5 ]

244
lyKk AnukRmixkw

adXpRswid (ady pRswid) 349A

audYnwQ, kivMdr 510A

Agrw kiv 416

ACr isMG, bydI 367

AnwQpurI 379h

Amr isMG 325

AmIr dws 547a

Arjn dyv, guru 358e

Awqmw isMG 454a-A

AYdl 345c

AMimRq rwie, kiv 443A, 556e

AMimRq rwie Bt 523

ssj imRigMd 585

sisj imRigMd 333

sqgur idAwl 448h

siq srn 543

s`iq dws qpsI [qpsvI] 463h


sdwnNd,pMifq 455h

sXd bwkr iblgrwmI 498

srUp isMG 306a, A

sWeI dws 415a, 583

swisj imRigMd 556h

Swh husYn 445\

Swh mhuMmd 345e,403

245
swhb dws 539a

swhb imRigMd 517a-A, 566

swihb isMG, imRigMd 545, 548

swDU jn 305

swvxXwr 345 T

iSgwr Sqk 547 A

sIqw rwm 336 a-A

suKdyv 354 A-e

suKdyv isMG 590

suKbwsI rwie 312 K

suKbwsI rwm 384

su`Kw isMG 344, 420, 479

suq gOrI dws,kiv 531

suMdr 459 a

suMdr isMG 482 s

suMdr dws 379 k, 570 a

sUrq,kiv (tIkwkwr) 494

sUrdws 387 j, 539 h

syvY isMG 446

sYnw piq 562

sONDw, kiv 345 h, 499 A, 500


A, 555 A
sMq isMG 501s

sMq dws iC`br 453

sMqoK isMG, kiv 507,594

sMBU nwQ 497

246
hjUrw hrI pMck 352C

hrcrn dws 493

hrb`lB suK rwm 519

hir ikRSn idAwl 345g

hir dieAwl 563a

hir rwm dws inrMjnI 556k

hwSm 442s, 581

hwSm Swh 345e, 345G, 586

hwkm isMG 312J-\

ihrdyrwm, kiv 491a

ihrdy rwm, B`lw 395a, 452, 513

krm isMG 599

kilAwx isMG 408

kilAwn dws 412e

kwSI rwm, pMfq rswldwr 501a

kwhn isMG 504a-A

kwdrXwr 345A, 410, 447,


550
kwn isMG 341a, 516
kwlIdws 510 a

ikrpw rwm 318a, 455e

kysir isMG iC`br 442a

kysv dws pu`qR nYn suK 329

kySo dws-kuSl dws 598

KYry swh 586h

gxys imRs (ngr mlOd) 483

247
gxySw isMG bydI 547A

gvwl, kvI 533a-A

gÍwl bMdIjn, kvI 560

gupwl isMG 345|

gupwl (dwdU pMQI) 445g

gurdws B`ly, BweI 463A

guridAwl isMG, swDU 387C

guridq isMG 539e

gurbKS isMG 404A, 412s

gurmK isMG, soFI 536

gulwb isMG 312k, 374, 405,600

gulwb isMG, kiv 317a, 526

gulwb isMG ngOrI 489

goibMd isMG, gurU 330e, 330g, 383

gMgw rwm, swD 340, 345t

gMfw isMG, BweI 355

cqur dws 330K, 385

crxdws 418

crndws jI 379A, 561, 586

cWd isMG 406

icqrMjn, kvI (rwj kvI) 311a

jsibnod 311A

jvwhr lwl, kpUrQlIXw 568

jIvn isMG, bydI 571a-A

jY ikRsn BOjgI 443k

248
jYml dws 462

jYimnI irKI 343

jog˜mq 371

thkx dws 413

thkn 459h, 451, 460a,


488a
thkin 395A

thl isMG 412A

tYhkn (kiv tihkn) 328e

qhr, kiv 541

qnsuK 458, 544

qwrw isMG, nroqm 574

dl isMG 577

dws bIrm, audwsI 368a-A

dwlIXwn 323

dysw isMG 596

dyvI dws 582

idAwl isMG 345a,345F

idqdws 312T-F

idqw mlu 482a

id`qw rWm, kiv 584

idXwl isMG 345f, 550

dolq rwie, kvI 518a-s

dolq rwm, kvI 515A-e

Dwr 597a

DMnw isMG, BweI 353a-K

249
nQw isMG 354e

nrwiex isMG 347 a-F, 387 a,


387 g, 391,393,509
nrwiex isMG (qrnqwrn invwsI) 366A-s

nrwiex ivnod 390

nrwien isMG 366a

nrwXx isMG, pMifq 352h-g

nrwXx, kiv 352J

nrYx isMG, pMifq 352a-s

nwnk, kiv 553

nwnk dws 330a

nwnk dyv, gurU 345J

nwrwiex isMG 387e, 387k, 387G

nwrwXx isMG 352G-|

nwrwXx isMG, sMq 363a-h

nwrwXx isMG, pMifq 352c

nwrwXx hir 352j

nwrwXn isMG 387a

inscl dws 480

inhwl 555a

inhwl isMG 404a

inrMjnI, sMq 312a

invwhU rwmu 364

nMd dws 307a-A, 443e,


443s, 556a-A
nMd lwl jI, BweI 439A, 464k, 484e

250
pRhswd, kvI 501h

pRqwp isMG 448h

prym isMG 524

pRym dws 345K

pYVw moKw 342, 360

Pqy isMG, pitAwly vwly 534A

Pqy cMd, kiv 534a

Pqyrwm, kvI 501e

bsMq isMG, irqrwj 520

bKsIs isMG 327a-s

bRhmdws, swD KtVy vwlw 506

ibRj lwl 324

ibRMd 565

ibAws, irKI (ivAws) 346A

ibhwrI dws 540, 558

buD isMG 345C, 571e

bu`ly Swh 345\, 415A

BUp guridq isMG 510s

BUpq, kvI 512a

msq rwm 567

mdRm kumwr Awqm jyn 311e

mn rwKn, kb 525

mnI isMG, BweI 359a

mlUk isMG, qrnqwrinXy 393e, 393s

mIrn Swh 345k, 369A

251
mUl isMG 345s, 412a

myhrbwx 349, a-s,g

myhrbwn, soFI 535

myG 321A

myG isMG 539K

myG imRigMd (myG isMG) 539k

myG rwj, muin 334

mohr isMG inrmlw, AwnMdpurI 398a, 398e

mohir isMG (mohrI isMG) 365

moqw isMG 552a-h

rs puMj 317A

rjb jI (dwdU pMQI) 417, 459A

rqn hrI 443a

rqn Kym rwm, kiv 510h

rwie dOlq rwm, kvI 515a

rwie, mhwkvI 441

rwm isMG, BweI 368e, 555e

rwm ikSn, syvw pMQI 400

rwm cMd 434

rwm idAwl 455a-A, 481

ruldU rwm nsqRvwsI 433

rUp dIp 556s

rofw rwm 314a-g


LKUhsw, kiv 318A

vIr isMG 442e

252
isrlyK AnukRmixkw

auQwnkw gRMQ swihb jI kI gurU Arjn mhwrwj 461


audwsI sRI gopI cMdu mYxw vMqI kI 538 s
audwsI gopI cMd BrQrI kI 442 A
aupdys kIAw gopI cMd kau 328 s
Asqoq sRI ikRSndyv jI kw : idqdws 312 T
AsqoqR sRI BgvqI kw : dolq rwie, kvI 518 a
AsqoqR sRI rwm cMd jI kw : moqw isMG 552 A
AsqoqR gurU goibMd isMG jI kw 552 e
Asqoqr DrU Bgq kw 312 t
AsPutk CMd lylw mjnMU : nwrwiex isMG, swDU 387 f
AsvmyD prb BwKw : jYimnI irKI 343
AsÍmyD BwKw : thkn 451, 459 h
AsvmyD BwKw (sRI mhW BwrQ) : gMgw rwm (swD) 340
AsÍmyD BwKw (sRI mhWBwrQ purwxy) : thkx dws 413
Azb piqswhI Pkir kI inrdwvY mwhI 349 G
ADXwqm pRkws: suKdyv isMG 590
ADXwqm rmwiex (ADXwqm rwmwiex) : gulwb isMG 312 k
AiDAwqmk pRkws : suKdyv 354 A
AnBEu pRgws : suKdyv 354 e
AnBv poRK 445 G
AnykwrQ : nMd dws 307 A, 443 s
AnykwrQI : nMd dws 556 A
Amr kI rqn dWm BwKw : thkn 460 a
ArjI 448 e
AlMkwr : dOlq rwm 515 e

253
Awsv bxwauxy kI ibiD (swilhoqR) : kysv dws pu`qR nYn suK 329
Awqm ivcwr 551 a
Awid sRI gurU gRMQ swihb jI 380, 381
Awid kQw rmwiex : rwm cMd 434
Awid kQw rwjy BrQrI kI 538 e
Awrblw pRmwx brnnM (iesqrI lCx) 326
AMimRqsr ausqq 448 k
eyk slokI rwmwien ] : guridq isMG 539 e
s`sI punMU (bYNq) : kiv lKUhsw 318 A
shrPI : rofw rwm 314 e
shMsRnwmw (mwrU mhlw 1) 402 s

shMsR nwmw, rwg mwrU 537 a


skl nwXkw, rsmOr gRMQ : dolq rwm, kvI 515 A
sqgur idAwl dw hukmnwmw : sqgur idAwl 448 h
sqn suDwkr (sqk dohwvlI) : nwrwXx hir 352 j
sqI eIshu sMbwd (pdm purwx) 330 h
Sbd hzwry 312 s
Sbd rwgW dy pwqSwhI 10 464 s

smbRiq 387 |
smudRk BwKw 563 A
sRDw pUrk: jogRmq 371
srb swir sMgRih : rwm idAwl 455 a
srb ividAw inDwn 444
sRbMgswr : rofw rwm 314 a
sRDw pUrk : jogRmq 371
sRI Awqmyhy pRmwrQ (siq icq AwnMdie nmih) 368 s
sRI AMimRqsr AStMk : nwrwiex isMG 347 J

254
sRI Ssrwnn ikRddM isv sdgux jwq : nrYx isMG, pMfq 352 a
sRI s`q nrwie Bwsw : jvwhr lwl, kpUrQlIXw 568
sRI siq ADXwqm rwmwXxy–(AiDAwqm rmwiex):gulwb isMG 317 a
(kiv)
sRI spq slokI gIqw 328 A
sRI srody slok 357 A
sRI sUrX purwx 554
SRI sMkr AStMk : nwrwiex isMG 347 T
sRI ikRsxw stk : nrYx isMG, pMifq 352 s
sRI ikRs˜ swihqX isMDU : AmIr dws 547 a
sRI gIqw grMQ (gIqw mhwqm ny) : siq srn 543
sRI gur iblws pwqSwhI 10 350

sRI gurdyv hjUrw hrI pMck 352 C


sRI gurU Arjn dyv pMck : nrwXx isMG, pMifq 352 g
sRI gurU gRMQ AstMk : nwrwiex isMG 347 j
sRI gurU pcwsw 448 K
sRI gurU iblws : nwrwiex isMG 509
sRI gurU iblws-pwqSwhI 10: suKw isMG 479

sRI gopI pcIsI : gvwl kvI 533 a


sRI dsys† guru mMgl CpXw : nwrwXn isMG 387 a
sRI dsyst dsk : nrwiex isMG (qrnqwrn invwsI) 366 A
sRI bwj ibMRd boD : swihb imRigMd [ swihb isMG ] 347 c, 566
sRI ibsn purwn BwKw : ibSn bydWq 338
sRI bIcwrmwlw (ivcwrmwlw) : AnwQpurI 379 h
sRI Bgvd (Bgvq) gIqw : hrb`lB suK rwm 519
sRI Bguvq gIqw 557
sRI Bwgvq gIqw : kwn isMG 341 a
sRI Bwgvq dsm iskMD : adXpRswid (ady pRswid) 349 A

255
sRI Bwgvqy ds skMd (BwKw tIkw) : ACr isMG, bydI 367
sRI mhWBwrQ pRbxy (AsvmyD biKAwin) : kib (kvI) thkn 488 a
sRI mq AiDAwqm rmwiexy : gulwb isMG 374
sRImq nwnk dyv suq sRI cMdRw s†k : nrwXx isMG, pMifq 352 h
sRI mq Bwgvq mhwqm : nwnk, kiv 553
sRI md Bgvq gIqw 397, 572
sRI mnu mwns pRvwh (rwjnIq gRMQ BwKw) : swihb imRigMd, kiv 514
sRI rqn jog 357
sRI rwm cir`qR mwns (qulsI rmwiex) 361
sRI rwm cMdrw s†k : nrYx isMG , pMfq 352 (e)
srukqwvlI : hirdieAwl 563 a
slok kbIr jI 482 A
slok kMbIr jI kw (kbIr jI kw) 349 c
slok Bgq kbIr jI ky 445 |
sveIXy 482 e
svXy – pwqSwhI 10 349 s

svXy mhly pihly ky 445 J


sÍYXw Aqy hor rcnw 512 A
sÍYXw ] (sRI muKvwk pwiqSwhI 10) 464 e

svYXw : sMudr dws 379 k


svYXw : bKsIs isMG 327 A
swKI AmrIk Bgq jI kI 402 |
swKI sNiq sudwmw isAwm kI 349 J
swKI sRI gurU Amrdws jI kI 402 A
swKI sRI gurU nwnk dyv jI kI Avqwr Dwrn kI 402 a
swKI sRI bwby nwnk jI kI 450
swKI shyvy swihb jI ky gurduAwry jI kI 573 A

256
swKI sukudYiv kI 349 j
swKI gurU bwby nwnk jIau kI 402 c
swKI DrU – prlwd kI 349 \
swKI inrMkwr 485 e
swKI pwiqSwhI dsvIN jI kI (joqI joq smwvxy kI) 351
swKI BweI Afx jI kI : DMnw isMG, BweI 353 A
swKI BweI gurdws jI kI, vwr XwrvIN; isKw dI Bgqmwlw BweI 463 s
mnI isMG vwlI, gurUAW kIAw swKIAW
swKI mhlw 1 ] (gosit gurU bwby nwnk Aijqy rDwvy nwil hoeI) 542

swKI mky dI 302


swKIAW dsvyN mh`ly kIAW 396 A
swKIAw (dsW pwiqswhIAW kIAW) 436
swKIAW (bwby nwnk jI kI) 445 k
swqoN dIpoN ky nW 307 e
swr gIqw 539 A
swrukqwvlI : hirdieAwl 563 a
swrMgDr : sIqw rwm 336 a
ishrPI ieSk hkIkI : nwrwiex isMG 387 k
ishrPI s`sI puMnMU : hwSm Swh 586 s
ishrPI : sweIN dws jI kI 415 a, 583, 586 A
ishrPI : kilAwn dws 412 e
ishrPI gopI cMd : gMgw rwm 345 t
ishrPI drbwr sRI qrn qwrn jI kI : nwrwiex isMG 387 k
ishrPI idAwl isMG jI kI : idAwl isMG 345 f
ishrPI dIdwr isMG kI 586 e
ishrPI pUrn Bgq: kwdrXwr 550
ishrPI buly swh kI 415 A

257
ishrPI mn msqwn 398 A
ishrPI rwmwXx : nwrwiex isMG 387 s
isrPI [sIhrPI] : Amr isMG 325
isrI rwg kI vwir (mhlw 4) 349 g

iSv pcIsw : dOlq rwie 518 e


isMG gaU kI kQw 349 a
isMGwsn bqIsI 575
sIhrPI : gurbKS isMG 404 A
sIhrPI : inhwl isMG 404 a
sIhrPI: mIrn Swh 345 k, 369 A
sIhrPI : mohir isMG (mohrI isMG) 365
sIhrPI: rofw rwm 314 e
sIhrPI AYdl kI : AYdl 345 c
sIhrPI ssI kI : hwSm Swh 345 e
sIhr&I SRI drbwr swihb, AMimRqsr : kilAwx isMG 408
sIhrPI hwSm Swh dI : hwSm Swh 345 G
sIhrPI (kuC bMd) : kwdrXwr 410
sIhrPI gupwl isMG dI : gupwl isMG 345 |
sIhrPI pUrn Bgq: kwdrXwr 345 A
sIhrPI rwvx dI 345 j
sIqw mhwqm 353 K
SIrI Prhwd : id`qw rWm, kiv 584
sIrI Prhwd kI bwrqw : hwSm 581
suKn sweI lokw dy 549
suKn sWeI lokw dy : DMnw isMG, BweI 353 s
suKmnI mhlw pMjvW : gurU Arjn dyv 358 e
suiD inbuiD–pwqSwhI 10 349 h

258
supn AiDAwie : gulwb isMG, kiv 526
sumn iblws : Pqy isMG – pitAwly vwly 534 A
surBI 433 h
suvsq sRI aupmw jog pUjwmI 445 K
sUr swgr kIAW idRs† kMUtw : sUrdws 387 j
sUrj ausqiq (sRI AsmyD ibiKAwnw) : tYhkn (kiv tihkn) 328 e
sYn suK : dysw isMG 596
soriT kI vwr – pauVI solvIN 464 A
sMshr suKmnw pwiqswhI 10 394

sMkt ivnX pMck : nwrwXx isMG, pMifq 352 c


sMgRh swr 314 k
sMgRih swr : nQw isMG 354 s
sMq pRBwv 551 s
sMbwid aUDo qQw gopIAW kw : msq rwm 567
isMgwr Sqk : gxysw isMG bydI 547 A
sMudr isMgwr : rwie, mhwkiv 441
sMudr dy sÍXy : sMudr 459 a
hkIikiq mky kI (gosit m`ky dI) 349 |
hiq AidRs† sqsXw : krm isMG 599
hnUmwn nwtk : ihrdyrwm, kiv 491 a
hnUmwn nwtk : ihrdy rwm, B`lw 395 a, 452, 513
hwV mwlw isv pwrbqI sMbwd 357 k
ihkmq 315 s, 328 k, 332
ihkmq (Putkl gRMQ) : srUp isMG 306 A
ihkmq : nwrwiex ivnod 390
ihkmq v`K v`K jwnvrW bwry 319
ihkwq sunI dy mrwjhw [mhwrwjw] dlIp 484 A

259
ihq aupdys : qnsuK 458, 544
hunr pMck nIqImX : nwrwXx isMG 352 |
holw (holy dw pRsMg) : nrwiex isMG 387 g
ks†wvlI BwKw : nwrwiex isMG 387 F
kQw suKdiv jI kI (kQw suKdyv jI kI) : kwhn isMG 504 A
kQw suKdyv – jnk jI 538 a
kQw kbIr gusweI kI : kwhn isMG 504 a
kQw rwjw PUl kI : inhwl 555 a
kQw rUp bsMq 521
kQw lv kus kI (sRI BwrQ prbxy AsmyD biKXnw) : thkin 395 A
kibq 501 A
kibq gurU aupmw ky : pRqwp isMG 448 h
kibq : pRhswd kvI 501 h
kibq rMg (iqvshwvI BwKw): sIqw rwm 336 A
kibqHw 379 s
kibqw hunr : nwrwXx isMG, sMq 363 s
kibqu 414
ikRSnw Avqwr iekIsmo Avqwr kQny ] 490
klkI Avqwr svXy 445 j
klpqMqr 313
kiv ipRXw stIk : hrcrn dws 493
kivqw – SbdwrQ 362 a
kwdysI (iekwdsI mhwqm): invwhU rwmu 364
kwPI : Swh husYn 445 \
kw&I bwby nwnk jI : gurU nwnk dyv 345 J
kwibq 362 e
iksw sohxI myhIvwl : hwsm 442 s

260
ik`sw jmwl kw, ihkmq 303
iksw rUp bsMq : jYml dws 462
kutMb srsÍqI BwKw 460 A
kyril pRSn joiqs : nwrwXx isMG, sMq 363 a
kok swr 457
korVy : mohr isMG inrmly AnMd purIey dy 398 e
Kt sMpq sunw Kt nwm 368 h
iKAwl joq sjn mlg nk : nwrwXx isMG, sMq 363 e
KymykMqUhl gRMQ 320
gaU isMG sMvwd : dyvI dws 582
gxyS As†k : dolq rwie 518 A
gXwn srodY 357 (e)
gXwn srodY : crn dws 561
grgwrX ‘joiqs swr’ (ivcwr BwKw) : nwrwXx isMG, sMq 363 h
grB gIqw 392, 463 k, 538 A
igAwn sRod : inrMjnI, sMq 312 a
igAWn srod mhlw pihlw 354 k, 357 a
igAwn srod mhlw 1 : nwnk dws 330 a

igAwn srodY : crndws jI 379 A


igAwn srodY (mhlw 1) : dws bIrm, audwsI 368 A

igAwn suDwrs : sdwnNd, pMifq 455 h


igAwn godVI : dws bIrm, audwsI 368 a
igAwn rqnwvlI dI vwr tIkw : mnI isMG, BweI 359 a
igrMQ Bwgvq iekwds skMD BwKw : cqur dws 385
gIq goibMd BwKw : Pqyrwm, kvI 501 e
gIq goibMd BwKw : Pqy cMd, kiv 534 a
gIqw swr (Bgvq gIqw) 312 h

261
gIqw swir 328 a
gIqw swru 459 e
gIqw igRMQ ATwrW iDAwie, sRI muKvwk pwqswhI 10 569

gIqw mhwqm : DMnw isMG, BweI 353 K


gutkw gurbwxI 376
gutkw (vYidk) 316
gux swgr (smuMdRIk BwKw) : kiv qhr 541
gun swgr bicqR (kok igRMQ) : hr 335
gur cyly kw sMbwd : crxdws 418
gur js pMcwskw 571 h
gur pRnwlI : suKbwsI rwie jI kI 312 K
gurbwxI (Sbd) 306 e
gurbwxI 315 a, 419 a, 459 s
gurbwxI (sRI Awid gRMQ Aqy dsm gRMQ) 372
gurbwxI (suKmnI) 312 e
gurbwxI (k`cI bwxI) 559
gurbwxI (jpujI) 312 A
gurbwxI pRmwrQ 445 a
gurbwxI pwqSwhI 10 419 A

gurbwxI (pwqswhI pMjvI) 445 e


gurbwxI poQI 378
gur iblws gRMQ : su`Kw isMG 344
guriblws, pwqSwhI 10 : suKw isMG 420

gur bMswvlI 571 k


gurrIqI ibvwh dy AnMd dI (bIbI BwnI) 503
gurU Amr dws AstMk : nwrwiex isMG 347 e
gurU Arjn dyv AstMk : nwrwiex isMG 347 h

262
gurU AMgd dws AstMk : nwrwiex isMG 347 A
gurU hrgoivMd dws AstMk : nwrwiex isMG 347 k
gurU hir ikRsn AstMk : nwrwiex isMG 347 g
gurU hir rwie AstMk : nwrwiex isMG 347 K
gurU goibMd isMG jI dy kvIAW dI kwiv rcnw 448 a
gurU goivMd isMG AstMk : nwrwiex isMG 347 |
gurU qwrw hir AStMk : nwrwiex isMG 347 t
gurU qyg bhwdr AstMk : nwrwiex isMG 347 G
gurU nwnk dyv AstMk : nwrwiex isMG 347 a
gurU rwm dws AstMk : nwrwiex isMG 347 s
gosit AMgd jI kI 402 g
gosit kMbIr (kbIr) gusweI jI kI 402 K
gosit jm kbIr kI 401 A
gosit inrMkwr qy bwby nwnk kI 486
gosit (bwbw nwnk jI kI) 379 e
gosit bwby nwnk kI 402 e, 402 k
gosit bwby nwnk jI (kMbIr nwl kIqI) 402 G
gosit bwby nwnk jI kI gurU ANgd nwl hoeI 401 a
goSit bwby nwnk jI kI jpu prmwrQ jpu ArQ lwil]1]AnUp 483
mMqR] : gxys imsR (ngr mlOd)
goSit m`ky dI 588
gop igrw gurU dsmys A`gy : nwrwiex isMG 393 A
caupeI 445 h
cqur dws ilMg mhwqm vrnn : myG imRigMd (myG isMG) 539 k
crn dws jI kIAW KuSIAW : crn dws, sMq 586 a
[ cilqR nwmw ] : gupwl (dwdU pMQI) 445 g
cwxkw swsqR BwKw 330 k
cwxwk sWsqR BwKw 491 A

263
cwxwkw swsqR (cwxwky BwKw) (cwxkIAw) 369 a
icikqsw swr : Awqmw isMG 454 A
icq iblws (bwvn AKrI) : gurmK isMG soFI 536
icqR iblws : AMmRq rwie, kiv 443 A, 556 e
cokuVI kibq : nwrwiex isMG, sMq 366 s
cObIs Aauqwr [Avqwr] ]pwqSwhI]10] 463 a

CpY : sMq isMG 501 s


CpY : hwkm isMG 312 J
CpY : idqdws 312 F
CpY : rjb jI (dwdU pMQI) 417
CMd rqnwvlI ipMglmq : hir rwm dws inrMjnI 556 k
jnk gostu bwby nwnk jI kI 315 e
jnm swKI sRI siqguru nwnk Swh jI : sMq dws iC`br 453
jnmswKI (BweI bwlw) : pYVw moKw 342
jnmswKI mhlw pihlw 505
jnm pqRI gurU bwby nwnk jI kI 449
jnm pqRI bwby jI kI : pYVw mOKw 360
jpujI stIk : soFI myhrbwn 535
jpu tIkw AwnMd Gn jI : rwm idAwl 481
jpu prmwrQ 485 a, 593
jpu-prmwrQ : idqw mlu 482 a
jp pRmwrQ : rwm ikSn syvw pMQI 400
jPrnwmh sRI muKbwk [muKvwk] pwqSwhI 10 439 a

jPrnwmw (pRXwvW sihq) 464 a


zPrnwmw pwqswhI 10 388

jPrnwmw muKbwk pwiqSwhI 10 484 a

ijMdgI nwmh : nMd lwl jI, BweI 439 A, 484 e

264
ijMdgI nwmw ]qsnIP] : BweI nMd lwl 464 k
jIvn cirqR gulwbdws mwJI vwly 304
judweI nwmw lylI v mjnMU [lylw mjnMU] : nwrwiex isMG, swDU 387 \
jYiqisrI kI vwr mhlw pMjvw : myhrbwx 349 g (e)
jog j`s pRkws : kiv swhb imRigMd 517 A
jog mIj mMqRa kw 357 s
joqs : sODw 500 A
joqk ibdXwXwny njUm ielm 570 A
joiqS swr rqnI gRMQ 308
jMgnwmw Swh mhuMmd dw : Swh mhMumd 345 x
jMgnwmw isMGW qy PrMgIAW : Swh muhMmd 403
jM\ idAwl isMG : idAwl isMG 345 F
fyvfw rofw rwm : rofw rwm 314 K
qsnIP BweI nMd lwl jI ] 464 h
qqÍ AnusMDwn 551 e
qrk sMgR BwKw 551 A
qrn qwrn AStMk : nwrwiex isMG 347 \
iqRBMgI CMd : rofw rwm 314 s
ds mudRw nwmnI 589
dsm gRMQ : gurU goibMd isMG 382, 383
dsyst guru disk–(kibq) : nwrwiex isMG 366 e
drbwr icqRwvlI, mhwrwjw hIrw isMG nwBw : prym isMG 524
doRpqI cirqR 539 s
idn swvx : swvX Xwr 345 T
duAwds skMD gurbnswvlI 330 K
durgw sqk (AsqoqR BgvqI jI kw) : rwie dOlq rwm, kvI 515 a
durgw pcIsI : dolq rwie 518 s

265
duvwds mws ko PilAw 321 s
dohry qy svYXy : hwkm isMG 312 \
dohwvlI cwlIs : mlUk isMG, qrnqwrinXy 393 e
dohwvlI ds gurU : nwrwiex isMG 347 C
dMpiq iblws (kbIr bwxI) : sisj ipRigMd 333
Drmw Drmiv pwk pRsMsw pMck : nwrwXx isMG, pMfq 352 k
nsIhq nwmw : mohr isMG inrmlw, AwnMdpurI 398 a
nsIhq nwmw : sMudr isMG 482 s
nrwXxw dnXon (vYdyv miq) isvM Xwjg cwiKlM mDym sRI swdnop 352 J
rwCMkw : nwrwXx, kiv
inRpiqnXpMck : nwrwXx isMG, pMfq 352 K
nwnk pRkwS 354 h
nwnk pRkwsu (rwg gauVI) 354 h
nwnk bMs pRkwS (kivqw) : suKbwsI rwm 384
nwm koS : gvwl kvI 533 A
nwm koS BwKw : sMqoK isMG, kiv 507, 594
nwm cirqR : jIvn isMG bydI 571 a
nwm mMjrI nwmmwlw : nMd dws 443 e
nwrwXx swr sMgRyh cwikqsw : nwrwiex isMG 387 c
indwn gRMQ : jsibnod 311 A
inpUlIn [npolIAn] bUnwpwirt : suq gOrI dws, kiv 531
nIqI pRboD (hkX hdwXq nwmw) : nwrwiex isMG 391
nusKy (dvw dwrU) 337
nMd pRkwS sq shwie : dl isMG 577
pscwqwps†k : nrYx isMG, pMfq 352 A
phylI sMgRh 597 a
pdm purwny kwrqk mhwqm (sRI ikRsn) 370

266
pRsqwr pRBwkr : rs pMuj 317 A
pRsn ivcwr 411
pRsnoqr BwKw (rqnmwlw) : rqn hrI 443 a
pRikRq swrody 341 A
pRcI pRym AMboD jI 440
prcIAw pRym BgqW kIAw-pwqswhI 10 (pRym AboD poQI) 349 e

pRwx sMglI 349 k, 445 A


pRwx sMglI (sMun mhlw kI kQw) 511
pRwn sMglI 373
pRICw : DMnw isMG, BweI 353 s
pRICw gurU nwnk kI 484 s, 499 a
pRICw (jip sRI Bgvwn jI kI) : bKsIs isMG 327
pRICw mhlw 5 312 C, 591

pIiCAw 395 e
pRIiCAw guru Arjn jI kI : DMnw isMG, BweI 353 h
pRym AMboiD, pircIAW (prcIAW) pyRm BgqW kIAw 377
pyRm suDwkr gRMQ 448 g
pRym pcIsI : swhb dws 539 a
ipMgl swr : swisj imRigMd 556 h
ipMgl swr (BwK rUp dIp): rwm isMG, BweI 368 e
ipMgl ibRiq bwitkw : nwrwien isMG 387 G
ipMgl BwKw : rUp dIp 556 s
ipMgl rUp dIp BwKw : jY ikRsn BOjgI 443 k
ipMgul : mn rwKn, kb 525
puQI sRb Dwqw ky AnUpwx kI (poQI srb DwqW ky AnUpwx kI) : 306 a
srUp isMG
purwqx jnmswKI : bRhmdws, swD KtVy vwlw 506

267
pUrn klw ikRs˜ : jIvn isMG 571 A
pUrn Bgq : kwdrXwr 447
pYNqIs AKr 312 j
pYNqIs AKrI svrUp boDnI 393 a
pYqIs AKrI mhlw 1 502

poQI sRb Dwqw ky AnUpwx kI : srUp isMG 306 a


poQI soFI imhrbwn tofI sMpRdwie : kySo dws – kuSl dws 598
poQI joiqS kI 321 a
poQI rml kI : dwlIXwn 323
pMck : nwrwiex isMG 347 F
pMck (sRI gurU nwnk dyv jI) : nrwien isMG 366 a
pMcqMqr : BUpq, kvI 512 a
pMjW ipAwirAW dy pUrbly jnm bwry 571 K
PkIro ky vcn : nwrwien isMG 387 e
Pqy pRkws : rqn Kym rwm, kiv 510 h
Putkl CMd 407
bsMq sqseI : bsMq isMG ‘irqrwj’ 520
bcn guivMd lokw ky : DMnw isMG, BweI 353 a
bqIsw dMif : mlUk isMG 393 s
bnq mwlw : gurbKs isMG 412 s
ibRCwvil 571 s
ibRMd sqseI : ibRMd 565
bwxn kI Cb (gurU hir goibMd jI ky) : moqw isMG 552 s
bwxn kI Cib (gurU goibMd isMG jI ky) : moqw isMG 552 h
bwxI 312 c
bwxI : gurU goibMd isMG 330 g
bwxI (pwqSwhI 10) 346 a, 445 s

268
bwxI pwqSwhI 10 (jwpu) 386

bwxI pwqSwhI 10 (rwmklI pwqwSwhI 10) 491 e

bwxI ibhMgm 315 A


bwxI ibhMgm inrMkwr 348
bwxI BweI ikrpw rwm kI : ikrpw rwm 455 e
bwxI BweI gurdws Bly jI kI 463 e
bwxI BweI gurdws, vwrW qy kibq 492
bwxI BweI rGnwiQ kI 455 s
bwxI mhly nwvyN kI 330 A
bwxI rjb jI kI : rjb 459 A
bwrh mwh : rofw rwm 314 A
bwrwmhw sRI goibMd isMG jI dw : vIr isMG 442 e
bwrwmhW dXwl isMG : idAwl isMG 345 a
bwrw mWh (iSv jI ivAwh) 409
bwrwmwh hIr : buD isMG 345 C
bwrwmwh ikRSn jI dw : mUl isMG 345 s
bwrW mwh (KYry swh kw) : KYry swh 586 h
bwrwmwh ndVy dw : pRym dws 345 K
bwrW mWh : gulwb isMG 405
bwrwmwhW : guridAwl isMG, swDU 387 C
bwrwmwhw : thl isMG 412 A
bwrwmwhw sRI iksn jI kw : mUl isMG 412 a
bwrwmwhw sRI rwDy ikRsn jI : nwrwiex isMG 387 A
bwrwmwhw inrbwx dw : hir ikRSn idAwl 345 g
bwrw mwhW : rofw rwm 314 g
bwrw mwhw mwJ mhlw 5 : bKsIs isMG 327 s

bwrw mWhw rwDy ikRsn : nwrwiex isMG, swDU 387 J

269
bwrw mwhw lylw mjnMU 387 t
bwlboD : swhb imRigMd 517 a
ibsn pqy sRI iksn dyv jI 312 |
ibs˜ purwn BwKw (ibSn purwn) 322, 379 a
ibhwrI sqseI : ibhwrI dws 558
ibhwrI siqsXw tIkw (spq sqkM) : ibhwrI dws 540
ibcrqM BgauqI CMd Kstky : gurU goibMd isMG 330 e
ibcwr swgry : inscl dws 480
ibprX AlMkwr : sMudr dws 570 a
bu`ly Swh kI shrPI : bu`ly Swh 345 \
bydI, sMBUj imRigMd (gxysw isMG) : iSMgwr Sqk 547 A
bol bcn gurU Amrdws jI ky 349 K
Bgq drsn kI swKI : DMnw isMG 353 e
Bgqmwlw 537 A
Bgvq gIqw 330 s
BBUq mqR bwby nwnk jI kw (mMqR qMUby kw) 312 g
BweI rwm idAwl dI bwxI : rwm idAwl 455 A
Bwgvq mhwpurwx pMcm skMD 488 A
Bwrq purbxy 399
Bwvr swimRq : DMnw isMG, BweI 353 k
mhwkv (mhwkwv) 510 a
mhwBwrq : bKsIs isMG 327 a
mhW Bwrq sBw prbxy BwKw : AMimRq rwie Bt 523
mhWBwrq BwKw : swDU jn 305
mhw rmwiex tIkw 375
mihmw rwm jI kI, mhwBwrQ purwx : syvY isMG 446
mhUrq icMqwmx : sODW kvI 499 A

270
mhUrq icMqwmix : Awqmw isMG 454 a
mdn cMdRodX (qMqR mMqR vYdk nwm-cqurQ pRkrx) 339
mnmwn moickw stk pdmys hir : nwrwXx isMG 352 (G)
mnohr sqk (kwPI) : kwSI rwm, pMfq rswldwr, Brqpur 501 a
mXUr icqR gRMQ BwKw 448 A
mwJW : s`iq dws qpsI [qpsvI] 463 h
mwJy dIAw j`tIAW, kibq 362 A
mwDv nl : ssj imRigMd 585
mwn mMjrI nwm mwlw : nMd dws 307 a, 556 a
mwn mMjrI Xg : buD isMG 571 e
mwrkMfy purwxy kw prmwrQ 485 A
mwrU mhlw 5 shMsRnwmw 402 h

imTVy : sONDw 555 A


imTVy : rwm isMG 555 e
imTVy kwn jI ky : sONDw, kiv 345 h
muslmI nwmY sweIN lokW dy 597 A
mukq mwrg pwqSwhI 10 495, 564

mUrK Sqk : swihb isMG, imRigMd 545


myhrbwx dI sMprdw dy Sbd : myhrbwx 349 g
myG mwlw 500 a
myG mwlw : myG 321 A
myG mwlw : myG rwj, muin 334
myG mwlw tIkw 321 e
mYxwvMqI : kysir isMG, iC`br 442 a
moK pMQ pRkws : gulwb isMG 600
moK pMQ prkwis : gulwb isMG ngOrI 489
moC pRkrx 358 A

271
mMgl crn (nwrwiex ko ismrxwqmk ikSn kwiv) 309
mMqR ssqR bMd kw : moqw isMG 552 a
mMqR bwby sRI cMd jI kw 312 G
mMqr rwm jI kw 328 h
Xog drSn – pRwxwXwm 587
Xog visst 487
rs dIpkw : Bup guridq isMG 510 s
rs ibnod cMdRkw : audYnwQ, kivMdr 510 A
rs mMjrI : sMBU nwQ 497
rs rMg : gÍwl bMdIjn, kvI 560
rsk pRkwS (dkyn imib buD BwKw) mdRm kumwr Awqm jyn 311 e
rsk pRboD : gulwm nbI rslIn 498
rsk ipRXw tIkw : sUrq, kiv (tIkwkwr) 494
rswnMd lYhrI iblws 510 e
risk kib`q : myG isMG 539 K
rqn mwlw 357 K
rml rhsX BwKw : kwn isMG 516
rwg mwlw (gur swKIAW) 312 f
rwg rwmklI igAwn sord (mh`lw 1) 357 a

rwg rwmklI mhlw 1 357 K

rwg rwmklI (myhrbwx sMprdw kI bwxI) 349 C


rwgu mwilkosu kI vwru : myhrbwx 349 g (A)
rwjnIq cxwkw BwKw : sYnwpiq 562
rwjnIqI aupdys : swihb isMG, imRigMd 548
rwm ikRsn AOqwr (Avqwr) ausqiq : sUrdws 539 h
rwm gIqw 396 a
rwm crqR mwns (rmwiex – qulsI dws) : rUldU rwm nsqRvwsI 433

272
rwmw AsÍmyG (pdm purwx) 592
rwmw AsvmyD BwKw (pdm purwxy pqwl KMfy) : ibAws, irKI 346 A
(ivAws)
rwimklI kI vwir (mhlw 3) 349 g (k)

rUpdIp ipMgl BwKw : ikrpw rwm 318 a


rUp bsMq 442 h
ryKqw : cWd isMG 406
rog indwn BwKw 456
lGuKt swsqR 359 A
ljo AwqmX : rofw rwm 314 h
lolMb rwj BwKw : icqrMjn, kvI (rwj kvI) 311 a
v`K v`K jwnvrW bwry (ihkmq) 319
vrK Pl 321 h
vwihgur SbdwrQ tIkw : qwrw isMG, norqm 574
vwr AiDAwqm 595
vwr siq lylI mjnMU (lYlw mjnMU) : nwrwiex isMG, swDU 387 T
vwr sRI BgauqI jI kI (cMfI dI vwr) pwqswhI 10 445 c

vwr hkIkq rwie : Agrw, kiv 416


vwr qrU jIE (myhrbwx dI sMprdw dy Sbd) : myhrbwx 349 g (a)
vwr DMny Bgq kI : nwrwXx isMG, sMq 363 A
vwr ibhwgVI kI 1 mhlw (4) 349 g (h)

vwr BgqwvlI kI 573 a


vwr ByVy kI 445 C
vwr mwrU kI mhlw (5) : myhrbwx 349 g (s)

vwrqw 306 s
vwrW igAwn rqnwvlI : BweI gurdws Bly 463 A
ivSiSt AStMk : nwrwiex isMG 347 f

273
ivsn purwx : gMfw isMG, BweI 355
ivcwr swgr tIkw 356
ivcwrmwlw 354 a, 496
vYd pRkwS : ibRj lwl 324
vYd mnorQ 310
vYidk nusKy 389
vYdMgI Aqy nwVI pRICw (vYdk – ihkmq) 331
vYiD pRkwsy : sRI rwm shwie spu`qr gxys dws 324
vYrwg pRkrx 358 a

274
h`Q ilKq nM : MS 901
isrlyK : dsm gRMQ swihb
p`qry : 1 a - 504 a
Awkwr : 36 X 32 s.m. ilKq : 22 X 25 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; hwSIAw pihly siPAW aupr
lwl, kwlIAW lkIrW KVy ruK; bwkI siPAW aupr do do lwl lkIrW ivckwr kwlI
lkIr; sqrW pRqI pMnw-19 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dy SurU ivc 4-5 p`qry hwSIey vwly KwlI, aus qoN bwAd p`qrw nMbr 1 qoN
qqkrw id`qw hoieAw hY, jo p`qrw nMbr 6 a q`k jWdw hY, ilKweI suMdr ku`J QwvW
qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ keI p`qry Pty hoey Aqy vwDU kwgz lgwky
joVy hoey hn [ gRMQ dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : <siqgur pRswid ] jwpu ] sRI muKvwk pwiqswhI ]10] CpY CMd ] ]qÍ
pRswid] ckR ichn Aru brn jwq Aru pwq nihn ijh ] rUp rMg Aru ryK ByK
koaU kih n skq ikh ] Acl mUriq AnBau pRkws Aimqoij kihjY ]
AMq : kys ibnw isr kutIAY icMgwVy kvx Cofwie hY ] hukm mny pRB bKs ly ingurw
no eyhY shwie hY ] Pqy jMg goibMd isMG dl kotk kotK pwie hY ]1] dohrw]
Awswn kru bRhmn nw prsy pg jwie ] mm iqXwig dUjy lgY kuMB nrk mih
pwie ]1]

h`Q ilKq nM : MS 902


isrlyK : Bgq mwl BwKw stIk
lyKk : sRI nwBw dws
tIkwkwr : kIrq isMG,kiv
smW : sMmq 1897
p`qry : 1 a - 373 a
Awkwr : 19X 13 s.m. ilKq : 11X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnHI hoeI,isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN
pwsy do do kwlIAW do do lwl, ivckwr iek motI kysrI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-11
hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc qqkrw idqw hoieAw hY ilKweI suMdr Aqy poQI dI hwlq Awm
krky TIk TIk hY[ keI p`qirAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ hwSIey
qoN bwhr vI ilKq kIqI hoeI hY [ poQI dy AKIrly pMny aupr sMq gurbiKC isMG
ilK ky, aupr kwlI isAwhI PyrI hoeI hY [
AwrMB : AwrMB ivc iqMn 3-4 pMinAW dw qqkrw idqw hoieAw hY [ aus qoN bwAd Asl
poQI SurU huMdI hY [
“<siqgur pRswid ]
]sÍ sq sRI gxyswX nm : ]

1
AQ Bgq mwl BwKw stIk ilKXqy ] tIkwkwr ko mMglwcrn ] CpY ] gur
gnpiq goivMd igrw crnn isrnwaU ] Bgq sujs kI cwh ipRQm suB dyv
mnwaU]
AMq : iBRq bwr bwr kr jor kY mWgq Xih bru sMq js ] jY ikRpw DWm jY sXWm ird
Bgq kml Al rUpvs ] ieiq sRI Bgq mwl mUl ikRq sRI nwBw jI kI tIkw
kiv kIrq isMG jI kI sMpUrnM ] suB msq ] suB msq ] ] ] ]
] sMmq 1897 mhInw swvx sudI dsmI ] pusqk sMpUrn hoeI bolhu sMqhu jY sRI
rwm cMd jI kI ]
sMq gurbiKC isMG ilK ky aupr kwlI isAwhI PyrI hoeI hY [
ies qoN bwAd do iqMn pqry KwlI hn [

h`Q ilKq nM : MS 903 sMgRih


isrlyK : sRI Bwgvq dsm skMD
tIkwkwr : BUpiq, kiv
p`qry : 1 a - 146 A
Awkwr : 31 X 22 s.m. ilKq : 24X 17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pnw - 19 hn[
Awm vyrvw : poQI dy kuJ p`qirAW aupr D`by pey hoey hn pr ilKweI , lwl qy kwlI isAwhI
dy prXog nwl suMdr kIqI hoeI hY[hwSIey qoN bwhr vI ilKq [[ keI QwvW qy
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY ]
AwrMB : <siqgur pRswid ] sRI rwm jI ] poQI dsm skMD kI sRI Bwgviq ilKXqy ]
ikRq BUpiq kwXQ kI ] cOpeI ] ismrO Awid inrMjn dyvw ] ijhko dyv n jwnq
Byvw ]
AMq : ieiq sRI Bwgvqy mhw purwxy prmhMs sihqw dsm skMDy suk pRICq sMbwdy nbY
iDAwv sMpUrin sRI rwm sRI ikRsn Arpx msqM ] AMq vyly sRI rwm rwm rwm rwm
rwm rwm, shweI ]

h`Q ilKq nM : MS 903 A


isrlyK : sRI mhw Bwgvq eykwdis AskMD
tIkwkwr : sMq dws
smW : sMmq 1834 ibkRmI
p`qry : 1 a - 96
Awkwr : 31 X 22 s.m. ilKq : 24 X 17 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-16 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, Aqy poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [ keI pMinAW aupr
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [hwSIey qoN bwhr vI ilKq hY[

2
AwrMB : 1 ]21 ] E o o o siqgur pRswid ] sRI rwm jI ] sRI mhw Bwgvq eykwdis
AskMD ilKqy suBMm ] BvqU ] sMq dws siq gur ky crxw ]
AMq : ieiq sRI Bwgvq mhw purwny eykwds AskMDy sRI suKdyau pRICq sMbwdy ] sRI
ikRsn bYkuMT pXwno nwm iekqIsvw AiDAwau smwpqM ]31 ] suB msq ]dohrw ]
ibkRm sMmq ds Ast sd qIs AiDk AO cwir ] hy ml ms mCrpoih bdI iqQI
dsvIN buDvwr ]21] ibrD AvsQw mo iliKXo suD sMBwr nhIN AMg ] lg mwqRw
sMBwr kY pVIE o o o igAwn pRsMg ]

h`Q ilKq nM : MS 903 e


isrlyK : cObIs iekwdsI kw mhwqm
tIkwkwr : Drm nMd
smW : 1826 sMmq
p`qry : 96 A - 116 A
Awkwr : 31 X 22 s.m. ilKq : 24 X 17 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 18 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, Aqy poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY [keI p`qirAW aupr hwSIey qoN bwhr vI ilKeI kIqI hoeI hY[
AwrMB : < siqgur pRswid ] AiQ cObIs iekwdsI kw mhwqm ilKXqy ] dohrw] sRI
gurcrx gxys pd mwqw srsqI iDAwie ] iekwdsI mhwqmhM kQ kI BwKw rco
bnwie ]
AMq : sMbq ATwrw sY qQw CbIs Aar ADkwie ] kwqk sudI iqRrodsI pUrn krI
bnwie ]96 kibq ] iekwdsI mhwqm ko gRMQ AnUp auqm pVHY sunY sMq jn
pRym pRIq Dwir kY ] eyk eyk bRq kI mihmw Apwir khI [ juipstrs Drm nMd
pRsn auqr murwir ky ] suMn kY mhwqm ko srDw kir jo bRq DwrY jrih sB pwp
imtY duiK sMswir ky ] shMsikRq dyiKE nwih pwrsI qy BwKw krI aUc nIc AKr
pRB iKmo ikRpw Dwir kY ]24] 1] ieiq sRI pdm purwxy sRI ikRsn nwm jn sMbwdy
kwqk sudI iekwdsI mhwqm sMpUrxM smwpqM ] 24 ] AMq vyly rwm rwm rwm
shweI ] rwm rwm rwm rwm rwm shweI 1414 ]
A`gy AKIr ivc do - iqMn p`qry hwSIey vwly KwlI hn [

h`Q ilKq nM : MS 904


isrlyK : sI Bwgvqy mhW purwx dsm skMD
lyKk : kIrq isMG, kiv
smW : sMmq 1909
p`qry : 1 a - 161 A
Awkwr : 18 X 11 s.m. ilKq : 13 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw; isAwhI kwlI [ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[

3
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI hY , ilKweI suMdr, Aqy poQI dI hwlq TIk TIk hY [keI
p`qirAW aupr hwSIey qoN bwhr vI iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ sRI Bwgvqko dsm skMD ikRq kiv kIrq isMG
ilKXqy ] CpY ] sRI gurcrn sroj BRmr inj mn kiv kIno ]
AMq : bwr bwr ibnqI iehY jwc qhO suKrwis ] pRym Bgiq inj dyhu pRB kIrq
isMG lKdws ]54] ieiq sRI Bwgvqy mhw purwxy dsm skMDy suk pRICq sMbwdy
pRICq sMbwdy ikRq kiv kIrq isMG nwmcqur ds srgh ] 14 ] ieiq pusqk
sMpUrnM ]
sMmq 1909 ] bYswK sudI dsmI poQI sMpUrn BeI ] sRI rwm ikRsn jI sRI rwDy
ikRsn sRI nMd nMdn jI sRI gopwl jI shwie hovY ] ] ] ]
ies qoN A`gy iek pMnw KwlI Cf ky Agly p`qry qy kuJ sqrW ilKIAW hoeIAW hn[

h`Q ilKq nM : MS 905


isrlyK : Purkwnu bwby nwnk kw, swKI m`ky mdIny kI
p`qry : 1 a - 329 A
Awkwr : 12 X 18 s.m. ilKq : 8 X 14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl hwSIAw cwry pwsy do do
lwl lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw - 13 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq koeI bhuqI cMgI nhIN hY, AKIr ivc kuJ p`qry Pty hoey hn [
keI p`qirAW aupr kwnI bdlI hoeI hY [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY,
p`qry vI rMg brMgy lgwey hoey hn Aqy keI p`qry iek pwsy qoN KwlI hn,
hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY ]
AwrMB : < o siqgur pRswid ] Purkwn [Purmwn] bwby nwnk kw ] swKI mky mdIny kI]
nsIhiq nwmw bwby nwnk jI kw ] swh sriP qQw kwjI rukndIn nwl hoAw ] m`ky
dy rwh ivic qQw m`ky mdIny ivic ]rwgu iqlMg pwqswhI ]1] Gr rswilAW dy
gwvxw ] bwby nwnk qmwm Awlm qwrny ky inimq ByKu audwsI kw Dwr kr sB
DrqI kw sYl kIqw ] Aqy sBnw Taufw [TauVw] ivKY Awpxy Awsix mukwm Qwpy [
iek idn shr ibdr dKx idsw AMdr bwbw nwnku bYTw sI ] qWhw hwjI m`ky kI
hij kau clyA sn ] qW mrdwny rbwbI Ardws kIqI ] jI scy pwqswh hwjI
m`ky mdIny kI hij krn cly hYn ]
AKIr ivc kuJ p`qry Pty hoey hn Aqy rcnw ADUrI hY ]
AMq : “sBy gey hYrwn hoie nwnk vfw PkIru ihkY qw Kuid Kudwie hY, kih nw skih
qdbIir ] sBy kdmI Fih pey, mn ivic bhu fr Kwie ] AY jI, kweI inswnI
rKIAY, m`kw iBsiq krwie ] bwby kauis auqwrI pwau qy rKI inswnI eyh [ jo
krogy jwriq kauis dI ,Pyir n jnm Dryhu ]”

h`Q ilKq nM : MS 906


isrlyK : sRI Bwgvq gIqw ATwrvW iDAwie ]

4
lyKk : rwm isMG
smW : sMmq 1913
p`qry : 1 a - 136 A
Awkwr : 25 X 14 s.m. ilKq : 21 X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl, hwSIAw dovyN pwsy, do do
lwl, do do kwlIAW, ivckwr iek pIlI motI lkIr [ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, Aqy poQI dI hwlq TIk TIk hY [hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
hY[ keI p`qirAW aupr hwSIey qoN bwhr vI ilKq kIqI hoeI hY [
AwrMB : < o siqgur pRswid ] EAM suAsiq sRI gxyswieMnm: ] sRI Bgvq gIqw
ilKXqy sRI ikRsn Arj˜ sMbwdu ATwrw iDAwie cly ] 18 ] eyk smY ibKY
kYeIlws prbiq aupr mhWdyau Aru pwrbqI kI Awps mY gosit BeI ] qW
gaurW pwrbqI pUCY hY ]
AMq : “sB smgRI Bogo kI ilAwie dInI ] Aru cqRBuj kO khw hy dyv jI Xih Bogu
qum Bogo jI ] qb sRI nwrwiex jI kihAw hy lCmI eyh ATwrvyN iDAwie kw Pl
kihAw hY ] so qYny sRvn kirAw hY ] ieiq sRI pdmu purwxy sqI eIsr sMbwdy
auqr KMfy gIqw mhwqmny nwmu Ast dsmo iDAwie smwpiq msq suBM msq ]
18 ] jyiT v`dI 29 jI iQq sqmI [
dsKq BweI rwm isMG qpI ] sMmq 1913 ] sRI rwDw pqI nmo nm : ] hir
hir hry hir hry ] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 907


isrlyK : BwKw BUKn cmqkwr cMdRkw
tIkwkwr : hircrn dws, kiv
smW : sMmq 1970
p`qry : 1 a - 170 A
Awkwr : 25 X 14 s.m. ilKq: 21 X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn; isAwhI kwlI [ sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : poQI dw kwgz DuAWiKAw hoieAw, Ksqw hwlq ivc hY [ keI p`qirAW aupr
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, ilKweI suMdr Aqy poQI dI hwlq Awm krky TIk
TIk [ p`qrw AMk bwAd ivc pYnisl nwl lgwey hoey hn[
AwrMB : < o siqgur pRswid ]sRI gur crn kmly BXo nm: AQ BwKw BUKn kw tIkw
cmqkwr cMidRkw ikRq kiv hircrn dws ilKXqy ] dohrw] qulsI soBq crn
mY,gl qulsI dl mwl [ ivhrq rwDw sMg mY, jmnw qt nMd lwl ] llq mwl
llqw rcy sRI rwDw ky hyq [ mhl thl ibMRdw krq, mDu mMgls smyq ] BwKw
BUKn gRMQ ko,ikX jsvMq nrys[ tIkw hir kiv krq hY audwhrn dY bys ]
AMq : “ieiq sRI hircrn dws ikRiq tIkw BwKw BUKny cmqkwr cMdRkw nwm smwpqM ]
ibkRmI sMmq 1970 Bwdu ikRsn p`K qy rs dsKq bRhmw nMd swDU ] dohrw ]

5
sMmq Twrw sY ivKY qw pr cOds jwn ] tIkw kInI poK idn gur dsmI
Avdwq ] sukl p`K”
poQI dy AKIr ivc ieMj iliKAw hoieAw hY jo auprokq rcnw nwl sbMDq
nhIN hY “BrqrI sMpRdwie ] ipqw kw nwm gMDR sYn mwqw cMdRwvqI ] mIrw
crvydwr] lwKw swmwinAw ipMglw iesqRI ] lGUBweI ]”

h`Q ilKq nM : MS 908 sMgRih


isrlyK : slok
lyKk : sMq dws qpsvI
ilKwrI : sudwgr isMG
smW : sMmq 1924
sQwn : krqwr pur
p`qry : 74 a - 85 a
Awkwr : 15 X 13 s.m. ilKq : 10 X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn; isAwhI kwlI [ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, p`qry ikrm Kurdw Aqy Ksqw hwlq ivc hn[ poQI p`qrw
nMbr 74 qoN SurU kIqI hoeI hY[ ieMj jwpdw hY ik ieh poQI iksy hor poQI dw ih`sw
sI [ keI p`qirAW aupr ilKweI D`ibAW vwlI hY pr pVHn Xog hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] slok ] sMq dws qpsI (qpsvI ) ky ] Ab-qU jwieb
qUM Ajb qyry qmwsy ] iek Gir bYiTAW duiD ipAwvy iekn dIAW iPrn ipAwsy]
iek nw aupr lqw nwhI iek pihrn ml ml Kwsy ] sMq dws pRB qy bqy
blhwrI sB ikC qyry pwsy ]
AMq : “sMq dws hir Amqu shweI qyrw isir puir Awp AlwhI ]40 sloku sMq dws
ky smwpqM ] slok ] qulsI rsnw jo BlI ijih muK aucyr rwmu ] nhI qo kwtnw
kwtIAY muK mo Blo nw cwmu” ]1] =]=

h`Q ilKq nM : MS 908 A


isrlyK : ishrPI
lyKk : sWeI dws
ilKwrI : sudwgR isMG
smW : sMmq 1924
sQwn : krqwr pur
p`qry : 85 a-96 a
Awkwr : 15 X 13 s.m. ilKq : 10 X 10 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[

6
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, p`qry Ksqw hwlq ivc hn[pr ilKweI pVHn Xog Aqy
suMdr hY ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ ishrPI sweI dws kI ilKqy ] AlPu AwieE
vwsqy Gitxy nU ieQy Awie ky mUl gwvwieE eI ] JUTy lwlcw dy ivcu lgky qUM
Blw kMmu nw koeI kumwieE eI ]”
AMq : “bid PYlIAw nwl ipAwru qyrw iPry bMdgI Qo mgrUr BweI] sweIN dws nw
Awvdw KOP qYƒ ahu dyKdw iniq hwjUr BweI ]30 ] srPI (ishrPI) sweI dws
dI smwpqM]1]”

h`Q ilKq nM : MS 908 e


isrlyK : srPI gopI cMd
lyKk : sudwgr isMG
smW : sMmq 1924
sQwn : krqwr pur
p`qry : 97 a - 109 a
Awkwr : 15 X 13 s.m. ilKq : 10 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : p`qry Ksqw hwlq ivc hn[ ilKweI hwSIey qoN bwhr vwlI QW qy vI kIqI hoeI
hY[ keI p`qirAW aupr D`by, pr ilKweI pVHn Xog[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY ]
AwrMB : < siqgur pRswid] srPI gopI cMd kI ilKXqy ] AlPu Awie gopI cMd
nwvx bYTw mwqw dyK mhlw dy ibic roeI] AKIr ivc ilKweI D`ibAW vwlI Aqy
pVHn ivc muSkl pyS AwaudI hY [
AMq : “mwqw geI bYkuMiT ƒ ausy ly isDw jY jY kwir bulweI ipAwry ] gopI cMd dI
mwqw ƒ PUikAw hI hiQ sjy qy A`g lgweI ipAwry ]………. rWmu sumyir ƒ
igAw rwjw jw ky gorK ƒ AlK jgweI ipAwry ]34] srPI pUrI hoeI gopI cMd
kI ]=]=]Aws ] bIbI jI ko mQw tyikAw jo hY qumry pws ] 1924 ] mhInw
Bwdo bIrbwr (vIrvwr) spUrnM ] pUrn Brqu nwskRyq grB gIqw swir gIqw
sweIdws sMqdws gopI cMdR [ piqry 100 ]61]”
poQI ilKI sudwgR isMG ny bih ky pur krqwr ] Bul cuk qum bKsIE
pVIE Awpu sMl ] nYn qumwry crn moih irdy qumwrI ]

h`Q ilKq nM : MS 909


isrlyK : AiDAwqm rmwiex
ilKwrI : hIrw isMG
smW : sMmq 1907
sQwn : kSmIr
p`qry : 1 A- 408 A

7
Awkwr : 20 X 14 s.m. ilKq : 16 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, bwAd ivc bMnI hoeI; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[
hwSIAw swrI poQI ivc cwry pwsy do do kwlIAW lkIrW do do kysrI lkIrW Aqy
ivckwr iek motI kysrI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : pihly p`qirAW dI bwAd ivc kpVw lgw ky ijld bMdI kIqI hoeI[ kuJ p`qry
KwlI hn [ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY ] hwSIey qoN bwhr vI
ilKweI kIqI hoeI hY[ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk hY [ keI p`qirAW
dy AOKy Sbd ArQ hwSIey qoN bwhr ilKy hoey hn ]
AwrMB : < siqgur pRswid ] sRI gxyswXnm :] dohrw ] dyvI mwqw swrdw srd ieMdu
sm hws ] bMdo pd pMkj sdw kro sumiq prkws ]1] sMkr CMd ] gx nwQ dws
invwie msqk bMdnw pg Dwr ] krXo chy aur rwm ko js dyhu buiD audwr]
sur gur kry sur rwj kwrj pwdkM jmnwie ] hy rGMnwQ AnwQ ky my DIr bIr
shwie ]2] svYXw ]
AMq : “jwpd pMkj nIr lih bMDn dIey invwir ] mwn isMG gur ko nmo BXo igAwn
Avqwr ]51 ] gRh Agin vsu cMd puin sMbq AinMd Dwr ] dsmI kqk sudI
suB surwDIs gurvwr ] 52 ] ieiq sRI mq ADÎwqm rwmwiexy aumw mhysur sMbwdy
auqR kWfy bYrwiT vrnxo nwm nvmo iDAwid ]9] suBm Bvq ] sRI rwm ] sRI rwm
sRI rwm ] sMmq 1907 imqI jyT dI pihlI 1 poQI spUrx hoeI ] ilKI ksmIr
ivco ] ilKweI hIrw isMG ny ] ] suBM Bvqu ]

h`Q ilKq nM : MS 910


isrlyK : ibhwrI sq seI kI tIkw hir pRkws
tIkwkwr : hir pRkws
ilKwrI : hir crn Aqy gMgw jI nwQ
smW : sMmq 1915
sQwn : ngr hWs , kSmIr
p`qry : 1 a- 212 a
Awkwr : 16X 24 s.m. ilKq : 12 X 20 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI[ hwSIAw pihly kuJ p`qirAW aupr do do lwl
lkIrW; hwSIAw swrI poQI ivc cwry pwsy do do kwlIAW lkIrW, ivckwr iek
kwlI lkIr, bwAd ivc swrI poQI aupr do do lwl lkIrW KVy ruK;Aqy sqrW
pRqI pMnw-21 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, pr swrI poQI ivc ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY Aqy hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY [poQI dI hwlq Awm krky
TIk TIk hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] sRI rwDw b`lBo jXiq ] AQ ibhwrI sqseI kI tIkw
hir pRkws ilKXqy ] sÍXw]

8
AMq : ieiq sRI hircrn dws ikRq ibhwrI ibricqy spqsqI tIkw hir pRkws sMpUrnM
]1 suBM Bvyiq ] dohrw ] sMmqu nB pun pWfvM nwQ rsw ko jwn ] vwr som m`Gr
sudI iqQ Ks†m prmwn ] sÍYXw] Bul Cmo hmrI ikrpw kir hwQ ko joV mY bMdln
DwrUM ] kwbXw kw gRMQ ilKXo Apny kir nwm hY gMgw jI nwQ pukwrUM ] kwgj TIk
lgy ksmIr ky swhI AOil`Kn KUb suDwrUM ] ngr hWs ky bIc rhy hm ibdXwDyn
kry ihqDwrUM ]1] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 911


isrlyK : sRI icd ivlws
lyKk : vlI rwm
p`qry : 1 a- 158 A
Awkwr : 19X 11s.m. ilKq : 14X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI; vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW
lkIrW[ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc ivsQwr pUrvk q`qkrw id`qw hoieAw hY [ swrI poQI ivc
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY Aqy hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[
ilKweI suMdr Aqy poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : “< siq siq bRhmxy nmh ] AQ sRI icd ivlws vlI rwm ikRq ilKXqy
]slok] srbwqIqM Xiq srbM inh duMdM duM d spMd ] icd ivlwsrqM inqXM qsX
sq Awqmny nmhw ] cOpeI ] nmo inrMjn Aj AibnwsI ] nmo sicdwnMd
ivlwsI ] nmo srb srbu GtvwsI ] nmo srb srb suKrwsI ]”
AMq : “pVy suxY pun mwnY joeI ] vrqY icd iblws so soeI ] bUJY ArQ ArQu iml
rhY] vlI rwm nwm inj qwko ] pUrn icd iblws Xh jwko ] 409 ] AQ gRMQ
sMKXw ilKXqy ] icd iblws mY khI gnn gq ] isRst iesiQq pun pRlY
jQwmq ] pRgt cwr sO aUpr ATwvn ] eyqI cOpeI isRst mhwgn ] 1] eyk
shMsR pwd pun ijau hI ] iesiQq mwh cOpeI iqau hI ] pRlY mwh AwT sO qIn ]
khI cOpeI sunhu pRbIn ]2] Ast dohry isRst mwh ijau ] jwn ATwrh
iesiQq mwh iqau ] pun nO pRlY mwh lK lyh ] AYsI gnnw icq mY dyh [ doie
shMsR sq duie cOpeI [ qwpr AOr iCAwT TeI ] pun pYqIs dohry BwKy ] ey pun
qIn kWf my rwKy ]4] duie shMsR qIn sO eyk ] skl gnn Xh prmu bbyk ]
pRgth gnnw Angn mwhI ] pun Angn hI mY imljwhI ]5] ieiq sRI mq icd
ivlws vlI rwm ivricqwXM pRlY kWf inrUpxM ] smwpqM suB msq ]” ]
] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 912


isrlyK : auqr pRsn - isKW - gurUAW jI dy
lyKk : rwm dws
p`qry : 1 a- 454

9
Awkwr : 16.5X 20 s.m. ilKq : 13 X 18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw,AMbrI; isAwhI nIlI Aqy kwlI; hwSIAw cwry pwsy iek kwlI
lkIr[ sqrW pRqI pMnw-17 hn[
Awm vyrvw : poQI dI kwnI bdlky rcnw ilKI hoeI hY [ ilKweI D`ibAW vwlI hY , keI
pMinAW aupr nIlI isAwhI nwl vI rcnw kIqI hoeI hY poQI dI hwlq Awm krky
TIk TIk hY[
AwrMB : < Em sRI pRmwqm nmh ] AQ auqr pRSn ilKy qy [ isKW ny gurW pws jw ky
pRSn kIqw [ kI hy guro jy mYN jwnw isKW kol qW kihMdy hn [ gurUduAwry ivc
AwieAw kr qy drbwr swihb ƒ m`Qw tyikAw [ qy sqnwm sRI vwihgurU sqnwm sRI
vwihgurU kirAw kr qW qyrI BgqI pUrI hovygI [ hy guro jy mYN jwnw ihMdUAW kol qW
kihMdy hn mMdr ivc AwieAw kr [ qW qyrI BgqI pUrI hovygI [ qy iSvw ƒ m`Qw
tyikAw kr [ qW qyrI BgqI pUrI hovygI[ qy rwm rwm kirAw kr [ qW qyrI BgqI
pUrI hovygI [
iesy qrW hI A`gy muslmwnW Aqy eIsweI Drm bwry vI v`K v`K iliKAW
hY[ Aqy auqr - pRSn ilKy hoey hn [
AMq : “ gur aupmW mihmW qumrI brn nw swkUM [ hy gur dINn idAwl [ hUM bwlk
qum ipqw hmwry [ igAwn kIE q`qkwl [ AOr pdwrQ mOrw jwƒ [ Amrq pRym
qumwr ] isMG juhwr EV inBwE o dIn idAwl murwr ]24 ]”
A`gy fIzweIn bxwieAw hoieAw hY [ Aqy aus qoN Agly s`Py auqy ihMdI ivc ‘jY
mhwrwj kI’ ilKky sRI gulwb dws syvk sRI mwn sMq pRBU dws mhwrwj jI dw
syvwdwr rwm dw iliKAw hoieAw hY[ Aqy aus qoN bwAd iPr fIjweIn bxw ky E om
----E om Aqy ilKqMm rwm dws iliKAw hoieAw hY [ ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 913


isrlyK : prcIAW/swKIAW pwqswhIAW dsW kIAw
lyKk : syvwdws, audwsI
p`qry : 1 a- 319 a
Awkwr : 12 X 8 s.m. ilKq : 6 X 6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw,auKVI hoeI, p`qry vI auKVy hoey; isAwhI kwlI vKryvyN leI
lwl; hwSIAw dovyN pwsy do do lwl ; do do kwlIAW lkIrW, ivckwr iek motI pIlI
lkIr [ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI hox kwrn, pqirAW dI hwlq vI mwVI, swrI poQI ivc
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY ikDry ikDry hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI
hoeI hY ilKweI pVHn Xog Aqy TIk TIk , poQI dI hwlq bhuqI cMgI nhIMN hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ swKIAW pwqswhIAW dsW kIAW ---pRQmy dsW
mhlW ky nwm ilKy ] gurU nwnk jI ]1] gurU AMgd jI ]2] gurU Amrdws
jI]3] gurU rwm dws jI ]4] gurU Arjn nwQ [dyv] jI ]5] gurU hir guivMd jI
]6] gurU hir rwie jI ]7] gurU hir iksn jI ]8] gurU qyg bhwdr jI ] 9]

10
gurU goibMd isMG jI ]10]” ies qoN bwAd dsW mhlW kI ausquiq ky slok ilKy
hoey hn ]
AMq : “ aus AsQwn ko dyiK kr gurU icq Awvqw hY ] jo jIv aUhw jwqw hY so srb
pRkwr pRsMnqw kau pwvqw hY ] Punhw ] syvwdws audwsI kInI prcI ] guru
ausquq poQI pRym ky sr crcrI ] guru ausqqu byAMq Agm Apwr jI ] kuC Apny
Bly kau kInw CudR aucwr jI ]1] 38] 55]
bolo BweI jI vwhgurU ] swKIAW dsW mhlW kIAW sMpUrx hoeIAW ] sRI siqgur
pRswid ]”

h`Q ilKq nM : MS 913 A


isrlyK : hukmu nwmw mhlw 3
p`qry : 319 A-322 a
Awkwr : 12 X 8 s.m. ilKq : 6 X 6 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : AKIr ivc kuJ p`qry auKVy hoey hn [ilKweI suMdr, poQI dI hwlq bhuqI cMgI
nhIMN hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] hukm nwmw mhlw 3 - gurU Amrdws jI kw bolxw ] jo
isK gurU kw hY iqn jogu aupdysu gurU kw ] siq kr mMnxw ]
AMq : “isKW kI syvw krxI ] Awps kau ikCu nwhI jxwvxw ] Ailpq rhxw ] dovyN
isry gurU ƒ saupxy ]1] swKI sMpUrn hoeI ] Bul cuk AKr mWqRw kI dws ilKwrI
kau bKsxI ] suD svwr lYxI sdkw swD sMgq kw ]” ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 914


isrlyK : sYÍXw Aqy hor bwxI
lyKk : suMdr dws
p`qry : 1 A - 206 A
Awkwr : 18X 11 s.m. ilKq : 12X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, ivc ivc vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy
do do lwl lkIrW; ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw 8-9 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc kuJ p`qry hwSIey vwly KwlI bwAd ivc Asl rcnw Suru kIqI
hoeI [ keI p`qirAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY Aqy hwSIey qoN
bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY [ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq Awm krky TIk
TIk hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] sRI gurdyv dwdU pRswid ] bwbw suMdr dws kw ] sÍYXw]
ilKqy pRQmih gurdyv ko AMg ] ieMdv CMd ] mOj krI gurdyv dXw kr sbd
sunwie kihXo hir ky rog ijXo riv ky pRgtY ins jwqs dUr kIE o BRm Bwn
AMDoro ] kwiek bwiek mwns hUk rhY gurdyvh bMdn myro ] suMdr dws khy kr
jor ju dwdU dieAwl kOhau inq cyro ]1]

11
AMq : “jogI Qky kih jYn QkY khY irKqwps Qwk rhy Pl KwqY ] sMnXwsI QkY
bnbwsI QkY ju audwsI QkY bhu Fyr iPrwqY [syKR mswiek AOr aulwiek Qwik rhy
mn mY muskwqY ] suMdR mOn ghI isD swiDk kOn khY aus kI muKbwqY ] ieiq sRI
Ascrj ko AMg spUrxM ] smwpqM ] bwby suMdr ]

h`Q ilKq nM : MS 915


isrlyK : guriblws pwiqswhI CyvIN
lyKk : sohin
ilKwrI : Gxk dws
smW : sMmq 1915 rcnw kwl: 1775 sMmq
p`qry : 1 a-539 a
Awkwr : 29X 21 s.m. ilKq: 19X 14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI , vKryvyN leI lwl[ pihly pMny qy fIzweIndwr
hwSIAw Aqy bwkI poQI qy dovyN pwsy hwSIAw, do do kwlIAW dodo lwl lkIrW [
sqrW pRqI pMnw -14 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI hY [ pihly p`qry aupr fIzweIn bxw ky rcnw SurU kIqI
hoeI hY[ ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY Aqy hwSIey qoN bwhr
vI ilKweI kIqI hoeI hY [ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY[
AwrMB : < siqgur pRswid ] < ] AiQ guriblws igrMiQ pwiqswhI CyvIN
ilKqy] CpY CMd ] dsm guru ky crn kml bMdo gux Awgr ] bhuir bMd sMq
inq Avqwr Dwr hir ] AKr dwqw gurU igrw pg prO jor kir ] iehI dwn dIjy
pRBU hir guivMd gur js krn ] ibmil buiD dyhu ikRpw kir prXo dws kv qum
srin ] hir guivMd gurU rUp kQY kv pwrn pwvn ] suMdR crq sdw ijh sMq
iDAwvn ] mm buiD bl kCu nwih kho kYsy iqh pwaU ]
AMq : “jo mn mwn rwK gur soeI ] punho kro BwK gur joeI ] jyT mws ss audm
kIno] suno sMq gur kwbl cIno ]687] mws pMc ds kvqw kInI ] gur pRswid
AiDk suK lInI ] nwnk sr kMTy hO gho ] suno sMq sMbq ieh kho ] 688 ]
dohrw] sqRw sY bIqy qbY brK pMJqr jwn ] swvx mws beIsw idn gXo suKd
phcwn ] 689] sudI pK iQq pMcmI sRI gur ky pRswid ] pwie Bog gur gwQ ko
kr kvqw Ahlwid ] 690] nwm jn sRI gurU ko kvqw ijh bl kIn ]
pursoqm jI Drm hr moh dws iqh cIn ] 691] pRqK hoq gurdyv ky syvk sohn
nwm ] qWqy jwno dws kv sMq pUr mm kwm ] 692] mwgO br sb sMq qy mokO
dws pCwn ] dy AsIs mm dws kO isdk gurU pg DXwn ]693] bwr bwr morI
ibnY sMq sdw brudwie ] ikMkr Apnw jwn kY kIjo AMq shwie ]
ieiq sRI gur iblws sRI gurU hr goivMd jI joqI joiq smwey
brnnM ] nwm iekIsvo iDAwie smwpqM msq suB msq ]21] poQI kilAwx nwl
ilKI bKr ivic sMmq aunvI sY pMdRw ivic imqI hwV dI qIjI ] sRI vwhgurU
jI bKsMD ] cOpeI ] ivnh krho qumry pws ] poQI ilKI Gxkdws ] AKr

12
pVn soD nwQ ] ilKwrU ky kuC nwhI hwQ ]dohrw ] mn kI vwg n hwQ hY dOrq
dih ids Aor ] AKr vD Gt soD kir qum pRIqm lyvo joV ] vwhgurU jI ]
sRI sqgurU jI sRI imhrvwn gurU jI ] lwie kMnw AKr Gt vD soD pVnw ]
] ] ] ] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 916


isrlyK : sRI gur pRqwp sUrj - dismo AMsU
lyKk : sMqoK isMG, BweI
p`qry : 1 a-72 a
Awkwr : 18 X 13 s.m. ilKq : 13X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, isAwhI kwlI [ sqrW pRqI pMnw -9 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKweI cMgI Aqy pVHn Xog, poQI dI hwlq
Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] sRI gurpRqwp sUrj grMQy pMcmrqy ] bbyk ] do inq pRq
bYTh isMG iFg rihxI rih qb qwie ] Bgq igXwn kI bwrqw sunhu sdw icq
lwie ]1] cO]
AMq : nwihq bhXo iPrih ibl pwvh jg smuMd ko pwr n pwvh ] dXw isMD aupdys
bqXo ] sun Kwlsy Dr suK pwXo ] 50 ] ieq sRI gur pRqwp sUrj grMQy isMGn
aupdyso dismo AMsU 10]

h`Q ilKq nM : MS 917 sMgRih


isrlyK : bcn goibMd lokW ky
p`qry : 1 a - 59 a
Awkwr : 17 X 12s.m. ilKq : 11X 8.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy, do do lwl lkIrW, ivckwr
kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : poQI pwxI nwl iBjI hoeI hY Aqy bhuq Ksqw hwlq ivc hY [hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY [ ilKweI pVHn Xog, Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] bcn goibMd lokw ky] AsMK jIv moh mwieAw kI inMdRw
mih sUqy pVy hih ] koeI ivrlw purK ies inMdRw qy jwigAw hY ]
AMq : qUM sB isau sRys† sMq hih ] qb BI sMq kw inhcw nYk folwiemwn nhI hoqw ]
jYsw aunhu ny Awp kMau smJw hUAw hY ] qYsw hI smJAw hUAw hY ]
A`gy rcnw nhIN hY p`qry KwlI hn [

h`Q ilKq nM : MS 917 A


isrlyK : dwdU pRswid
lyKk : suMdR [suMdr]
p`qry : 1 a - 161 A

13
Awkwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 11 X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : poQI iBjI hoeI[ AKIrly p`qirAW dI hwlq Ksqw Aqy keI QwvW qy hVqwl Pyr
ky suDweI kIqI hoeI [ hwSIey qoN bwhr vI ilKq kIqI hoeI [ ies Bwg dI rcnw
dy p`qrw nMbr SurU qoN SurU kIqy hoey hn[
AwrMB : < siqgur pRswid ] gurdyv dwdU pRswid bwbw suMdr dws jI kw ilKqy ]
gurdyv ko AMgu ] ieMdv --- du soj krI gurdyv dieAw kir sbd sunwie kIa
hir nyro] ijau riv ky pRgty ins jwqsu dUr kIE BRm Bwn AMDyro]
AMq : sMnXwsI Qky bnbwsI Qky ju audwsI Qky bhu Pyr iPrwqY ] syK mswiek AOru
aulwiek Qwk rhy mn mY muskwqY ] suMdR mOn ghI isD swDk kOn khy aus kI muK
bwqY ]553] Acrj k| AMg sMpUrxM ]34] ieq sRI sudR gMRQ cOqIs AMgw] pMj sY
iqvMjw pwT ]553

h`Q ilKq nM : MS 918


isrlyK : rwm cirq mwns
lyKk : kvI, qulsI dws
smW : sMmq 1841
p`qry : 1 a-530 a
Awkwr : 22 X 16 s.m. ilKq : 16 X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW, ivckwr
iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw - 13 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, pr keI p`qirAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI keI
QWvW qy ilKweI hwSIey qoN bwhr vI kIqI hoeI [ kuJ iek p`qirAW aupr lwl
isAwhI fu`lI hoeI hox kwrn ilKweI spSt nhIN hY [ pihly Aqy AKIrly ku`J
p`qry Ksqw hwlq ivc hn [ poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] sRI mqy rwmwnujwX nm: ] slok ] E oAM vrnwnw
mrQ sMGwnw rswnW CMdswmip ]
AMq : sRImdRwmcirq mwns imdM BkqXw vgwhXMiqqy sMswr pqMg Gor ikrxY :
dhXMiqno mwnvwXy ] 456]
ieiq sRI rwm cirq mwnsy skl kl kluK ibDuMsny auqr kWfy Bkiq pRkws
smwpqM ] msqu suB msq srbgqW ]7] sMmq 1841 ] Pgx sudI iQiq AstmI
suomvwr poQI sMpUrn hoeI ] sRI rwm sRI rwm ] Bul cuk bKsxI AKru viD Git
soD pVHnw jY scdwnMd ] ] ] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 919 sMgRih


isrlyK : ibRMid sqseI; ibnod sqseI
lyKk : ibRMd, kvI
smW : sMmq 1912

14
p`qry : 1 a-120 A
Awkwr : 14X 11 s.m. ilKq : 9.5X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI; vKryvyN leI lwl ; hwSIAw dovyN pwsy do do
lwl lkIrW[ ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw- 8 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg dy pihly pMny aupr fIzweIn bxwieAw hoieAw hY [
ilKweI D`ibAW vwlI Aqy hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI hY [hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY [ ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] E oAM sRIgxyswX inm : ] AQ ibMRd sqsXw
{sqseI} kw ikRq kiv ibRMid ilKqy ] dohrw ] sRI gur nwQ pRBwvqy hoq mnorQ
isD ]
AMq : “pur AnMd siqgur purI, bsq nwQ idn rwq ] jo drsY pwqk trY bsy qwih
suK swq]” ies qoN AglIAW sqrW lwl isAwhI nwl ilKIAW hn ] 699 ]
pVYH suxY mn mY DrY srY qwsu ky kmw ] jYsy hir ky nwm qy hoq sBI AiBrwm
]700] ieq sRI kiv ibRMd ikRq ibMRd ibnod siqseIX sMpUrn ] ]
ilKiqm purKwriQ dws ] guir gurU pRswid Byit ] sMmq 1912 jyiT mwsy 12 buD
suklw pKu iQq ]”

h`Q ilKq nM : MS 919 A


isrlyK : BgqI mMiqR
p`qry : 120 A - 131 A
Awkwr : 14 X 11 s.m. ilKq : 9.5X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI; vKryvyN leI lwl ; hwSIAw dovyN pwsy do do
lwl lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg dI kwnI bdlI hoeI hY [Aqy hwSIey qoN bwhr vI iliKAw
hoieAw hY [hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] E oAM sRI pRmwiqm dyvwie nm : ] dohrw] nmo
pRmwiqm dyiv jI quim mim hohu shwie ] qÍ BgqI mMiqR guin kho pRiB risnw
AgRy Awie ]1] dohrw]
AMq : “ieq sRI mMiqR BgqI cwir buiD jin irdy bswie ] kwrij pey vIcwr nwm
ipRQmo suiB iDXwie ]1]”
ies qoN bwAd iek sYÍXw ] idqw hoieAw hY, jo p`qrw 130 qoN SurU hoky 131 A qy
Kqm ho jWdw hY ] mMiqR sMiqR qMiqR AOKid isÍ krw sB kwm inBwviq nIkw ] jo
jin Kil Bey hY jig mY nw iqn aUpir jwien jI kw ] isÍ ibD koij rhY gunIAw
siB koaU aupwiv nw iqnhI kw ] pRIiqMm dws kihXo suDIEu Puin siB suiK iqXwg
Bulw Kl jI kw ]6]” ] ] ]

15
h`Q ilKq nM : MS 920 sMgRih
isrlyK : bbyk mwlw
lyKk : hrI rwm
p`qry : 1 a- 81 A
Awkwr : 16.5 X 10.5 s.m. ilKq : 12 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI; vKryvyN leI lwl ; hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI hox kwrn, pihly p`qry vI auKVy hoey hn[ keI p`qirAW
aupr hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY [hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
hY [keI p`qirAW dw hwSIAww,kwlI Aqy lwl isAwhI nwl bxwieAw hoieAw hY [
AwrMB : < siqgur pRswid AQ bbyk mwlw sMq hrI rWm ikRq ] pwr bRhmu ko
nmo] sMqn ko nmo ] gur kO nmskwr [ jigAwsI kI Bwvnw khI hY ] audws
rihxw BgwqW ibrkqW qW sMqW kI cwh krnI ]
AMq : “ieq srgux Bgq kr kwl kw gMmu dUr nhI hoq ] inrgux Bgq kIey qy kwl
kw gMm dUr hoqw ] qWqy inrgux Bgq BlI hY BlI hY jI ] ieq sRI bbyk mwlw
sMpUrnM ] suB msq nmsqy ] nmskwrwie nmo nmh ]” ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 920 A


isrlyK : AauDUq gIqw
lyKk : idAwl AnymI
p`qry : 82 a- 85 A
Awkwr : 16.5 X 10.5 s.m. ilKq : 12 X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ kwlI kwnI nwl dovyN pwsy iek iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk TIk ,ilKweI suMdr [hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] ] AQ AauDUq gIqw brnMn ] AODU nw mY rwgI nw
bYrwgI nhIN bMDw nhI mukqw ry ] nw mY mro n jnmo kbhUM nhI jogI nhI jugqw
ry] 1] eyk Anyk kon ko nhI khIey ko Bugqw ko BogI ry ]
AMq : “idAwl AnymI nym hYrwnI Aq ibsmwd khw kohM ] Awpy Awp sdw ijau kw
iqa nhI [ ismrn soeI sohM ] AODUq gIqw sMpUrnM ] smwpqM] ] suB msq ]” ]

h`Q ilKq nM : MS 920 e


isrlyK : sRI ivdyh mukq
p`qry : 86 a- 94
Awkwr : 16.5 X 10.5 s.m. ilKq : 12 X 8 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw - 8 hn[

16
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI rcnw dy SurU ivc fIjweIn bxwieAw hoieAw hY [ ilKweI
suMdr pVHn Xog [ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : < ] siqgur pRswid ] ] E oAM suÍsq sRI gxuswwXnmhw ] rWmovwc ] hy
Bgvwn jIvn mukq kw pRvwr kONn hY [ srUp ikAw hY Ar aun kw Acwr ikAw
hY [ sMKyp qy sB kho ] vissto vwc ] hy rWm jI iesnWn DXwn qp dwn ieh
cwro aus ky byty hY ]
AMq : ieq sRI ivdyh mukq vrnnM nWm srgh ] dohrw ] nmskwr siqgur qumy qum
hI purwqn dyv ] qumrI ikRpw iblws qy pwieE sglw Byvw ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 921


isrlyK : ibs˜ purwn BwKw
p`qry : 1 a - 277
Awkwr : 19 X 12.5 s.m. ilKq : 12 X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI; vKryvyN leI lwl ; hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW [sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : ijld bwAd ivc bMnHI hoeI; poQI pwxI nwl iB`jI hoeI hY Aqy keI p`qirAW
aupr ilKweI vI AspSt, D`ibAW vwlI hY jo pVHn ivc muSkl AwauNdI hY[ keI
p`qirAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ pr Awm krky ilKweI qy
poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : < siqicq AwnMd prmwqmwie nmh ] AQ ibs˜ purwn BwKw ilKqy ]
prwsro vwc ] prwsur mYqRy kau khy hY ] ik hy mYqRy Xih jo quJy aupdys kro ho ]
so AMimRq smwn hY ]”
AMq : Awqm dRsI jbÎ nih srb bcn buD ky sRvx kr suxy Ar Awp ko dyKw Ar
pCwxw Awqm ivKy lIn BieAw ] Ar srUp so imlw Ar bMD mukiq ky BY qy
inrBY BXw ]2] ieiq sRI poQI ibs˜ bydWq sMpUrnM ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 922 sMgRih


isrlyK : mMqR bwby nwnk jI kw
p`qry : 1a - 5A
Awkwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 12 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnI hoeI; isAwhI kwlI; vKryvyN leI lwl ; hwSIAw
dovyN pwsy do do lwl lkIrW nwl [sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : p`qry Ksqw hwlq ivc hn; ilKweI vI bhuqI cMgI nhIN hY[ keI p`qirAW aupr
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY Aqy ilKq vI keI p`qirAW aupr D`ibAW
vwlI hY [ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] siqnwmu krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUriq
AjUnI sYBM gur pRswid ] jpu ] mMqR bwby nwnku jI kw riKXw ko iqRhu vwrI
pVnw] Awip qyj vwie ipRQvI Awkws hY ] auqpiq pRlo hY iek l`K AsI hzwr

17
BuUq ies ky mn AMdr vsdw hY ] ies kI auqpiq pvn hY ] ies kw bl iehu
hY] bwDo surq mn icq lwie ] qRY loie bWDo mn icq lwie ] rwjw prjw bwDo mn
icq lwie] nwnku piVAw pd inrbwn ]”
AMq : mIr muh`eIdIn kI BWg bWDo ] Awau Awau sqwrI ] jwau jwau inhwrI kWm jo
swihb krY ] ieh r`KXw isRI gurU bwby nwnku jI kI sdw shwieqw kry ]1]2] mMqR
bwby nwnku jI kI sMpUrnM ]
ies mMqR qoN A`gy, iek hor jMqR dw iviD ivhwr iliKAw hoieAw hY Aqy
nwl hI Kwkw bxw ky aus ivc jMqR bwry ilKky bwAd ivc kitAw hoieAw hY [
AKIr ivc jMqR bwry ivDI purvk iliKAw hoieAw hY ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 922 A


isrlyK : bolxw Amrdws jI kw
p`qry : 6 a- 8 a
Awkwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 12 X 7s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI rcnw dI ilKweI cMgI Aqy poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : vwihgurU jI 0 < siqgur pRswid ] sRI gurU Amrdws jI kw bolxw ] jy iksy
Ayqvwr jwxw hovY qw`N pwn Kwie jwie ] jy iksy somvwr jwxw hovY qW drpunu dyK
jwie ]
AMq : bcn gurU Amrdws jI kw ] sq kr mMnxw srb rog ] AOKq nwm Sbd aupR.
pRqIq rKy qyrI srxw ]

h`Q ilKq nM : MS 922 e


isrlyK : kibq BweI gurdws jI kw
p`qry : 8 a- 9 a
Awkwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 12 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI DibAW vwlI hY pr pVHn Xog [ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : < siqgur pRswid ] kib`q ] BweI gurdws jI kw ] isRI rwgu isrmor mwJ
mqvwrI keI gauVI gurib CwifE Awsw AwsvMq hY ] gujrI gaurq kIE dyv
gMDwrI dwnv ivhwgVy kau ibRau vfhMs hy bfhMs hY ]
AMq : bwsMqI bsq pweI sWrMgu kau sWiq AweI sIql mlwr rwg brKw brKMq hY ]
kwnVw ju suinE kWn q`whI qy BeI kilAwn pRBwqI pRBwq BeI pRjmwl mwl kaus
hY ]1]

h`Q ilKq nM : MS 922 s


isrlyK : mMqR ATUhy dw
p`qry : 9 A - 10 A

18
Awkwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 12 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI Aqy p`qry Ksqw hwlq ivc hn poQI dI hwlq TIk TIk [
ilKweI DibAW vwlI pr pVIH jWdI hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] mMqR ATUhy dw ]
AMq : jO cwhY qO guibMd gun gwv ry] Bwig Awj aucw hY qO Bwg bury kwm isEu AwivAw
cwhY qO rwm srin Awau ry ]

h`Q ilKq nM : MS 922 h


isrlyK : Bogl purwx
p`qry : 51 A- 61 A
Awkwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 12 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [poQI dy ies Bwg dI rcnw
p`qrw nMbr 51-52 qoN SurU kIqI hY ieMj mwlUm huMdw hY ik ieh ihsw iksy hor
poQI dw hY [poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ Bogl purwx DrqI Akws kw ibsQwr il`KXqy ]
pwqswhI ]1] EAM Agmjwid bwie ibsnu jid sUrj bRhmMf lIE ] siq auqpiq
auiq pMinE o ] bwie qyj auiq pMinE o ]
AMq : “inrMjin purK prmwqmw jI kw guhj AsQwn Avwj Awvqw hY ] ieiq sRI
Bogl purwx sMpUrxM smwpiq ]1] ] ] ] ]
] ] ] ] ] ] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 922 k


isrlyK : pYNqIs AKrI
p`qry : p`qrw nMbr AMkq nhIN
Awkwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 12 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ies Bwg dI rcnw qy p`qrw nMbr AMkq nhIN [ kwnI bdlI hoeI hY [ ilKweI
suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid] pYNqIs AKrI sRI muKvwk pwiqswhI mhlw]1] E oAMkwr
srb pRkwsI ]”
AMq : “prswid Ckwvxw ibhMgm isMGw kau ] FweI syr mYdw FweI syr duD FweI pw
p`kI KMf FweI pw pkw iGRqu ]1]” ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 922 K


isrlyK : nwm mwlw

19
p`qry : p`qrw nMbr AMkq nhIN
Awkwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 12 X 7 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk hY [rcnw dy ies Bwg dI kwnI bdlI
hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ]1] nwm mwlw ilKXqy ] dohrw qnmwm pR pRm gur
ikRsn kml dl nYn]”
AMq : “ dohrw [ slok smIpsw swrU pXwjU, mukq jy cwr pRkwr kI nih pwXu qin n
jog qy ibRKBwn kI pors sRk pwvih pRwm log ArQ jw ky nwm ]
ies qoN bwAd kwnI bdl ky kuJ mwqRw vI idqIAW hoeIAW, ijMnw ivcoN
mwqRW, crpt nwQ jI kw, mwqRW bwby isrI cMd jI kI idqI hoeI hY ] AMgd jI nY
ausqiq krI , gurU nwnk jI ky Asqoqr 6[

h`Q ilKq nM : MS 923


isrlyK : prcIAW pwqswhI 10
lyKk : syvw dws audwsI
p`qry : 1 a - A`gy p`qrw nMbr qrqIbvwr nhIN hn
Awkwr : 16 X 11 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw auKVI hoeI Aqy p`qry vI auKVy hoey hn, isAwhI kwlI;
hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW ivckwr kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, bhuqI vDIAw nhIN hY [ p`qry Ksqw hwlq ivc, Aqy
pwisAW qoN ikrm Kurdw hn [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ Aqy ilKweI
hwSIey qoN bwhr vI kIqI hoeI hY [ p`qrw nMbr qrqIbvwr nhIN hn [ qkrIbn
sO (100) p`qry qoN bwAd p`qrw nMbr AMikq nhIN kIqy hoey [ ilKweI vI bhuqI
swP nhIN hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ prcI pwiqswhI dsvIN kI ] mhlw ]10] ipRQmy
dsw mhlw dy nwm lIKy ] Pyir dsw mhlw kI ausqiq ky slok lIKy Pyir dsw
mhlw kIAW swKIAW ilKIAW ] ipRQmy nwm ieih ilKy ] gurU nwnk jI ]1] gurU
AMgd jI ]2] gurU Amr dws jI ]3] gurU rwmdws jI ] 4] gurU Arjn jI
]5] gurU isrI hir guivMd jI ]6] gurU hir rwie jI ]7] gurU hir ikRsn jI
]8] gurU qyg bhwdr jI ]9] gurU goibMd isMG jI ]10]
AMq : jQw skq hovY hukmu hoAw cOkw gohy kw Gr Aru roit nwhI pwkwvxw ] cOkw
imtI kw pwvxw ] gohy nwil rotI pkwvxI nwhI ] vwhgurU jI ky Kwilsy jI kI Pqy
hY ]

h`Q ilKq nM : MS 924 sMgRih


isrlyK : Awid bIju mMqR jpu dw
p`qry : 1 a - 170 a

20
Awkwr : 16 X 9 s.m. ilKq : 9 X 11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy do do
lwl lkIrW [ sqrW pRqI pMnw-6 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuqI cMgI nhIN hY [ p`qry Ksqw hwlq ivc Aqy ikrm Kurdw
hn[ ilKweI vI D`ibAW vwlI hY pr pVHn Xog hY [ rcnw p`qrw nMbr 14 qoN SurU
hoeI lgdI hY ijs dI koeI qrqIb nhIN hY [ pihlW kuJ hor iliKAw hoieAw hY[
AwrMB : “slok Awid bIj mMqR jp dw hY [ Awid bIj mMqR jpu ] Awid scu jugwid
scu] hY BI scu nwnk hosI BI scu ]”
AMq : “eIhw suKI AwgY mukqw hoie ] bolhu BweI vwh gurU DMn gurU siq gurU vwhgurU
inrMkwr AvnwsI ijs kY pRswid nwmu iciq AwvY so DMn gurU bwbw nwnk jI ]”

h`Q ilKq nM : MS 924 A


isrlyK : gost gurU bwby nwnk jI kI isDW nwl
smW : sMmq 1802
p`qry : 170 A - 236 A
Awkwr : 16 X 9 s.m. ilKq : 9 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg ivc p`qry iek pwsy qoN KwDy hoey hn Aqy ilKq vI PtI
hoeI hY [ ilKweI D`ibAW vwlI bhuq swP nhIN Aqy pVHI vI nhIN jWdI ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] gost gurU bwby nwnk kI ] iekMq ky smY bYTw ky
kIqI]”
AMq : “BweI lY bYrwg sB Drin BvAM ] bdq gorKu sunhu dwnI juVI n iPireI ikAw
BYeI ieAwnI Awsw qpm duiKAM ] inrw Awswqw srb suiKAM ] Aws inrwsw hY
BUqvw] suK swvMqI ho rwnI ipgulw ]28]347]3]jIviq imirqik hoie
rihieAw jnu kir ibiblwey snwnu bdq gorK suin mYnwvMqI qyrw Awsw iQru BYAw
rwjwn ]4] BuilAw cuikAw ƒ bKs lYxw suiD pVnI smqu ] 1802 mwG sudI 15
ilKMquty kwiv rwmux pwriCw ] = ] = ]”

h`Q ilKq nM : MS 925


isrlyK : klgIDr prbMD
lyKk : sMqoK isMG, BweI
ilKwrI : nMd isMG
smW : sMmq ibkRmI 1945
sQwn : hWs
p`qry : 1 a - 653 a
Awkwr : 36 X 32 s.m. ilKq : 25X 22 s.m.

21
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI; vKryvyN leI lwl[ hwSIAw pihly pMny aupr
dohrw fIzweIndwr Aqy bwkI swry gRMQ aupr KVy ruK hwSIAw do do kwlIAW lwl
lkIrW Aqy ivckwr iek motI pIlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw - 21 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY Aqy ilKweI
hwSIey qoN bwhr vI kIqI hoeI hY [ pihly p`qry aupr fIzweIn bxw ky gRMQ SurU
kIqw igAw, gRMQ dI hwlq TIk TIk ]
AwrMB : pMcmI < siqgur pRswid ] sRI vwihgurU jI kI Pqy ] sRI BgauqI jI shwie]
AQ klgIDr prbMD kQnM ] dohrw ]
AMq : ieiq sRI gurU pRqwp sUrj gRMQy auqr AMny gRMQ smwpiq brnnM kiv sMqoK isMG
ibcrqwXw BwKwXw nwm Kst iqRsqI AMsU ]39 ] smwpqM ] hWs gRwm mY rihq
hY nMd isMG iqsnwm ] sMqn kI syvw kry ins idn AwTo jWm ] ilKXo gRMQ suDwr
ky bhuq pRIq ky swQ ]1] sMq idAw mo pr krhu jwn Awp kw dws ] aunI sY
pMnqwlIAw sMmq jwno eyih ] hwV bdI eykwdsI iqQ sujw ko qyih ] iqs idn
ilK pUrw ilK pUrw kIAw Dwr irdY idRV pRIiq ] mY sMqn kw dws hY qnmn DR
kr pRIiq ] 54 ]

h`Q ilKq nM : MS 926


isrlyK : vYrwg pRkrx isimRqI BwKw
smW : sMmq ATwrh sY aunqr Pgxo idn XwrvIN (1869)
p`qry : 1 a - 450 A
Awkwr : 34 X 28 s.m. ilKq : 23X 23s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw,auKVI hoeI ; isAwhI kwlI; hwSIAw dony pwsy do do kwlIAW
lkIrW [ sqrW pRqI pMnw - 25 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI Aqy pMny vI Pty hoey Aqy Ksqw hwlq ivc hn[ hVqwl Pyr
ky suDweI kIqI hoeI hY [ keI p`qirAW aupr hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI
hoeI hY [ ilKweI suMdr Aqy bwkI poQI dI hwlq vI TIk TIk hY ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] E oAM sRI pRmwqmwey nmh ] AQ vYrwg pRkrx sRvx
isMimRiq BwKw ilKqy ] siq icq AwnMd rUp jo Awqmw hy iqs kau nmskwr hY ]
kYsw hY siq icq AwnMd Awqmw so khq hY ]”
AMq : “ qum BI iesI idRs† kau pwie kr Awqm qq kau dyKo ] qb ivgq sÍr
hovhugy ] Awqmw kau pwie kr bhuV jnm ky bMDno mMn Awvhugy ]89]
ieiqAwrKy dyv dUq aukqy mhWrmwiexy sq sRhsR shqwXM bhl kWfy moKo pweyKU
aupsm pRkrxy smwpqM nwm srgh ] sMmq As† dsw sq pUry ] iekqIs ATIs
mih krI BrBUry ] Pgx sudI pMcmI Qwpq ] siq gur poQI krI smwpq ]
dohrw] sMqn AwigAw isau ilKI inkit gur crnn ky mwih ] ikrpw krI jIau
pqq pr mukq kIau iKn mwih ]1] smq ATwrh sY aunqr Pgxo idny XwrvI ]
1869 BuilAw cuikAw bKsxw ]”

22
h`Q ilKq nM : MS 927
isrlyK : ibRqI pRBwkr swr
lyKk : AnMqwnMd igir
p`qry : 1 a - 57 a
Awkwr : 17X 24 s.m. ilKq : 8.5X 16 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; hwSIAw, pihly pMny aupr
cwry pwsy Pu`l pqIAW bJxwky fIzweIn Aqy bwkI swrI poQI qy do do lwl lkIrW
KVy ruK [ sqrW pRqI pMnw 19-20 hn[
Awm vyrvw : Asl rcnw qoN pihlW, poQI dy SurU ivc dyvnwgrI ilpI ivc iek hor rcnw,
jo do - iqMn pMinAW ivc hY ] AKIr ivc ausdw sMmq aunI sY ATqwlI sMmq
ibkRmI BUp ] mws vYswK SnIvwr ] ies qoN bwAd Asl rcnw ibRqI pRBwkr
Suru kIqI geI ilKweI suMdr pr keI p`qry Ksqw hwlq ivc hn [ poQI
TIk TIk ]
AwrMB : sRI gxyswX nm] sRI isvojXiq ] AQ sRI ibRqI pRBwkr swr sMgRih pRwrMBÚ]
sYÍXw ] jws AboD ihqy Bv Bwsq boD Bey iblXM Bv jwvy ]
AMq : “ieiq sRI mqY prm hMs piribrwjkwcwrX XqI vrX sRI swÍmI rwm igir
isKXyx kwsI vwsInw AnMqw nMd igirxw ibrcqy ibRqI pRBwkr swr sMgRhy
jIvysÍr sÍrUp inrUpx pUrbk ibRqI pRXojn inrUpx sihq kilpqin ibRqI sÍrUp
inrUpxM nwm As†mw pRkws: sMpUrxM suBM BÎwqw ] sRI kwsMivsÍnwrQwpx mqu ] sRI
sMkrw pRsMnosRU ] isvo jXiq ]”

h`Q ilKq nM : MS 928


isrlyK : jnm gost bwby nwnk jI dI
lyKk : pYVw moKw
p`qry : 1 a - 270 a
Awkwr : 33 X 22 s.m. ilKq : 25 X 19 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI, vKryvy leI lwl hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr ; sqrW pRqI pMnw - 16 hn[
Awm vyrvw : poQI dy keI p`qry Ksqw hwlq ivc Aqy kwnI bdl bdl ky ilKweI kIqI hoeI,
ivc ivc hVqwl Pyr ky suDweI vI kIqI hoeI hY[ hwSIey qoN bwhr ilKq vI hY[
ilKweI pVHn Xog Aqy suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ jnm gost bwby nwnk jI kI aus jnm dI] aus
jnm bwbw nwnk jnk Qw] rwjy jnk kI bwrI Awie khqir pIVIAW rwju kIqonu]
pRmysru buiJAw bbyk pwieAw] rwjy jnk rwju jogu dovY kIqy] gurU BI hoieAw Aru
isKu BI hoieAw] Aru isKu kYsy kIqy jYsw eyk suKdyv Bgqu Qw] AYsy isK kIey ]
rwjw jnk AYsw bbykI Qw ]”
AMq : “jtwDwrI jo mry iqsu dIjY DrqI dwgu ] jy munIsr jo mry iqsu AgnI dwgu
smwju] Awqm dwgI jo mry pRyq hoie ibn krmw giq nhI hoie] jugu jugu eyko

23
Drmu hY] Drmu n dUjw hoie] siqjug AMdr jo mrY iPir qRyqy Dry Aivqwr] qRyqy
AMdr jo mry iPir auqry duAwpur vwru]-------------]”

h`Q ilKq nM : MS 929 sMgRih


isrlyK : smuMdRIk BwKw
lyKk : suKdyEu
p`qry : p`qrw nMbr AMikq nhIN
Awkwr : 16 X 12s.m. ilKq : 13X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw,auKVI hoeI ; isAwhI kwlI; vKryvyN leI lwl hwSIAw , pihly
kuJ p`qirAW qy nhIN hY bwAd ivc hwSIAw do do kwlIAW lkIrW nwl [ sqrW
pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc ies rcnw dy p`qrw nMbr AMkiq nhIN [ keI pMny iBjy hoey hox
kwrn ilKweI swP nhIN hY Aqy D`ibAW vwlI hY ijld auKVI hoeI hox kwrx
p`qry vI auKVy hoey Aqy Ksqw hwlq ivc hn[ poQI dI hwlq vI TIk TIk hY[
AwrMB : < sRI gxyswienm : kib [ kiv ] suKdyau ikRq smuMdRIk BwwKw ilKXqy ] 1
dohrw ] lMbodr jw ko khY bwrx ko muK jwih ] mMgl dweI jgq ky ipRQmY bMdo
qwih]
AMq : jy inrDn ky jwie vhu qid hovY Dnvwnu ]119 ]caupdI ] hoie bwvlI so kir
jwih ] rUK phwiV ryKsI qwih ] qwkw hovY Blw bIAw -------------]
A`gy rcnw nhIN hY[

h`Q ilKq nM : MS 929 A


isrlyK : CpY
lyKk : rjb
ilKwrI : pyRm isMG
p`qry : 1-30 A pihly do pqirAW aupr p`qrw nMbr AMikq nhIN hn[
Awkwr : 16 X 12 s.m. ilKq : 13X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, pihly do p`qirAW aupr pMnw nMbr AMikq nhIN aus qoN bwAd
p`qrw nMbr 1 pwieAw hoieAw hY hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ilKweI
TIk TIk[ poQI dI hwlq vI TIk TIk hY ]
AwrMB : < siqgur pRswid] : AQ CpY lKXqy rjb kI ] gur pUjw kw AMgw ]
bYrwgn mY ibBo Ast kul pwrm DrIXih ]
AMq : dohrw ] dwdU qum jIA ky AOgn qjy su kwrn kOn AgwD ] myrI jrnw dyK kY
mq ko sIKY swD ] 80] Ab cpY spUrn r`jb jI ky msq suB msq ] 177 ]
CIpY sMpUrn pRB kry ] ilKy pRym isMG ------------------------------
ikRpw sB sMq jno kro hmrI Ardws ]1] Bul cuk bKsMd vwhgurU ]1] vwhgurU ]

24
h`Q ilKq nM : MS 929 e
isrlyK : sqsXw
lyKk : ibhwrI , kiv
p`qry : 31 a - 93 a
Awkwr : 16 X 12 s.m. ilKq : 13X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, poQI dI hwlq bhuq vDIAw nhIN ilKweI Awm krky TIk
TIk, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : sRI BgauqIXM nmh] sRI gxyswXM nm: AQ sqsXw iliKXqy ] ikRq kib ibhwrI
] dohrw sIs mukt kit kwCnI, kr murlI aurmwl ] ieh bWnk mo mn sdw bsO
ibhwrI lwl ]1] dohrw ] myrI Bv bwDw hro rwQw nwgir soie ] jw qin kI
JweI prY, sXwm hrq quiq hoie]
AMq : qyry bolY jI jIAY qU nwrI sI nwr ] nwrwien bis nwr ky mwnuK kyqk mWn ]
AMq kwl jO dyKIAY nwrI hUM mY pRWn ] ieiq sRI kRiq ibhwrI sqsXw spUrn
ilKXqy ] dohry siq sY nau sMpUrnM msq suB msqu ]1] ]5 ]

h`Q ilKq nM : MS 929 s


isrlyK : iSv pwrbqI sMbwd
p`qry :1 a -2 A
Awkwr : 16 X 12s.m. ilKq : 13X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : isrP do p`qry[ kwnI bdlI hoeI Aqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [poQI
dI hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : < sRI gxyswie nm : dohrw ] bMdo swrd gxpqI buD rws ky Dwm ] rwm
nwm kI ibD khO kir gur kO pRxwm ]
AMq : AsiQr Aws n Dwr kr ilKY mMqR jo pie ] mn Awsn jo idRV nhIN imiQAw
sRm k] ----------------------]
rcnw ADUrI hY ]

h`Q ilKq nM : MS 929 h


isrlyK : mhUrq icMqwmx
p`qry : 1 -2
Awkwr : 16 X 12 s.m. ilKq : 13X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw -10 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [hwSIey qoN bwhr ilKweI
kIqI hoeI hY [ poQI dI hwlq TIk TIk]

25
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ mhUrq icMqwmx ilKXqy ] cOpeI ] Ab mY kho
jognI bws ] ird mih smJ kro nhI hws ] snmuK rwK kwj kO jwvY] kwj n
svrY Apjs pwvY ]
AMq : do ] iQ`q Amwvs AstmI dono khI sunwie ] eIswn kuMt mih bsih so smJhu
mn icq lwie ]

h`Q ilKq nM : MS 929 k


isrlyK : joqk swsqR BwKw
p`qry : 1 a - 38 A
Awkwr : 16 X 12s.m. ilKq : 13X 8 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ilKq suMdr pVHn Xog,
poQI dI hwlq TIk TIk]
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ joqk swsq brnnM ikRq BwKw ] dohrw ] pRQm
ismr sRI rwm ko bhuir swrdw mwie ] gnpq dyv ArwDIAY hovY sdw shwie ]
AMq : sqRn qy rCw krY Ar nhI CwfY koie ] ieh Plu Kstm Dwm kw jwnY pMfiqu soie
] 356]

h`Q ilKq nM : MS 929 K


isrlyK : gun swgr
p`qry : 1 a - 49 A
Awkwr : 16 X 12s.m. ilKq : 13X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ilKweI suMdr, poQI dI
hwlq TIk TIk [ AKIr qy kuJ pMny nhIN hn[ rcnw ADUrI [
AwrMB : 1 [ E o o sRI gxyswienmh ] AQ gun swgr bicqR ilKXqy ] dohrw ] AlK
mUrq prm gur Awid AMq ibsqwr ] jIA jMq jl Ql skl krY jgq
insqwr]
AMq : ijn jwnI iqn prhrI prY ju Avgun fIT ] bwq n bUjI Pyr muK isDw deI ju
pIT ]325]
ies qoN A`gy p`qry nhIN hn ]

h`Q ilKq nM : MS 930 sMgRih


isrlyK : sRI dyvdq kI qQw gorK kI gosit
smW : sMmq 1778
p`qry : 1 a - pMnw nMbr AMikq nhI
Awkwr : 16 X 21 s.m. ilKq : 12 X 18 s.m.

26
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn; isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw - 15 hn[
Awm vyrvw : Asl rcnw (poQI) SurU hox qoN pihlW, iqMn cwr pqirAW ivc auprokq gosit
ilKI hoeI hY[ ilKweI TIk TIk Aqy poQI dI hwlq vI cMgI [
AwrMB : < siqgur jI] gosit sRI dyvdq kI qQw gorK kI] suAwmI qum monI ik
mhw monI] sb qMq ik smo punI] bol Abol purs sbdu aucrMq kaun bwnI [1]
AMq : qRY rqx rhqw ggin smwieAw] shnjy qqu inrUpn bwxI ] sMml gorK ieh
pdu inrbwxI ] 38]1] < siqgur jI ]

h`Q ilKq nM : MS 930 A


isrlyK : gurbwxI
smW : sMmq 1778
p`qry : 1 a - 141 A
Awkwr : 16 X 21 s.m. ilKq : 12 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 15 hn[
Awm vyrvw : auprokq rcnw’ jo ik qkrIbn 141 pMinAw q`k cldI hY, v`K v`K bwxIAW
ijvyN jpu mhlw 1. sodru mhlw 1 soihlw mhlw pihlw, isD gosit rwmklI,
bwvn AKrI gauVI mhlw ]5] iQqI gauVI mhlw 5, AnMd rwmklI mhlw 3,
Awsw kI vwir mhlw 1] vwr gauVI kI mhlw 4 ] vwr iqlMgu kI mhlw pihlw]
swKI mhlw pMjvw Sbd kwnVy kw mhlw pMjvw-Sbd vfhMs mhlw 5, Sbd sorT
kw mhlw 5 Aqy sbd DnwsrI mhlw 5] id`qIAW hoeIAW hn [ ies qoN bwAd
keI hor rcnwvW iDAwau dy Qly cldIAW hn jo AKIr ivc iDAwa bwvn AKrI
gauVI mhlw 1 qk cldI hY [
ilKweI TIk TIk Aqy poQI dI hwlq vI cMgI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid [ siqnwmu kirqw purKu inrBau inrvYr ] Akwl mUriq
sYBM gurpRswid ] jpu] Awid scu jugwid scu] hYBI sc nwnk hosI bI scu]1]
AMq : “rhwaU] min iblws Bey swihb ky Acrj dyK vifAweI ] hir ismr ismr
AwnMd kir nwnk pRB pUrn pYj rKweI]

h`Q ilKq nM : MS 930 e


isrlyK : pRwx sMglI
ilKwrI : ieh poQI BweI hrI dws PkIr ƒ pRwpq hoeI
smW : sMmq 1778 ibkRmI
sQwn : crn dws jI kw dyhrw [fyhrw]
p`qry : 145 a - 326 A
Awkwr : 16 X 21 s.m. ilKq : 12 X 18 s.m.

27
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 17 hn[
Awm vyrvw : ilKweI DibAW vwlI Aqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ ilKweI vI purwqn
gurmuKI AKrW vWg ilKI hoeI hY] ilKweI TIk TIk Aqy poQI dI hwlq vI cMgI
hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid [ siqnwmu krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq
AjUnI sYBMg] gurpRswid nwnk jI sB ilKMq pRwx sMglI suMin mhlw kI kQw]
inrMkwr jI kw iDAwnu] guru jI bwxI ] sRI bwby nwnk jI kw bolxw] pRwin ipf
kw mwQMqu] smudYR kY pwir hoeI] rwjy isv nwBu kI ngrI]”
AMq : “poQI ilKI iliKvweI BweI hrI dws PkIr] gurU bwbw jI eyhI jyhI pRIq
srbiq no dyvY] pRwx sMglI kI poQI BweI hrI dws PkIr no pRwpq hoeI sI] bwbw
swihb sRI crn dws jI ky pRswid ] poQI ilKI sRI bwbw swihb crn dws jI ky
dyhry bIc ilKI] sMbq sq`rw sY AiTqrw] 1778] bwrKy mwih imqI hwVu ivdI
duAwdsI] bwru snvwr phr idnu rihdY ilK phuMcI] BweI hwrI rwm jIau sI KusI
krnI] gurU jI icq AwvY] GVI GVI swm kw pYrI pau lwxw jI ] KusI krnI jI
GVI GVI sws sis isiq icq AwvY jI] sis igrws igrws gun kyhY jI] AMiq kY
smY iciq AwvY jI ] swsw igrwm kw shweI hovxw jI ] vwihgurU jI]”

h`Q ilKq nM : MS 931


isrlyK : sRI Bwgvq mhW purwxy
lyKk : jn nwnk dws
smW : sMmq 1844
p`qry : 1 a - 419 A
Awkwr : 30 X 22 s.m. ilKq : 23 X 16 s.m.
vyrvw : ijld g`qw k`pVw, auKVI hoeI; isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-16 hn[
Awm vyrvw : poQI aupr vwly pwisEu ikrm Kurdw Aqy Ksqw hwlq ivc hY [ hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI [ keI p`qirAW aupr hwSIey qoN bwhr vI ilKq kIqI hoeI hY
ijld auKVI hoeI Aqy p`qry vI auKVy hoey Aqy kuJ p`qry Ksqw hwlq ivc hn [
ilKweI cMgI, Aqy poQI dI hwlq vI TIk TIk [
AwrMB : < sRI gxyswXnmh ] E onmo Bgvqy bwsdyvwXw ] AQ sRI Dr vcn slok
] dohrw ] vwgI swjW ky bdn sRI jwvK Ql mWh ] jw ky ird ivgXwn qw son
isMG hm iDXWXw ]
AMq : ieiq sRI Bwgvqy mhW purwxy nOm skMDy cqurivso AiDAwie ]24] slok ] 52]
dohrw nOm ju khXo suk pRIC qYN sUq sOn kn pws ] XQw buD BwKw rcI gur jn
nwnk dws ] 9 ] 10] 33 ]31 ] 26]19 ] 15] 24]24 ]jumlw ]201 ]
drBul ] ies kMD nau smwpq hoey ] sMmq 1844 ] imqI swvx vdI Ctvwr
sukr sRI Bwgvq skMD nau sMpUrx hoey ]6] ] ] ] ]

28
h`Q ilKq nM : MS 935
isrlyK : suKmnI shMsRnwm
ilKwrI : mwieAw rwm bwvw
smW : sMmq 1703 ilpI kwl: 1931
p`qry : 1 a - 434
Awkwr : 33 X 24 s.m. ilKq : 26 X 17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw k`pVw; isAwhI kwlI; vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
do do kwlIAW lkIrW, ivckwr iek kysrI motI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq cMgI, ilKweI vI TIk TIk [ pr ikDry ikDry hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI [hwSIey qoN bwhr vI iliKAw hoieAw hY [ SurU ivc kuJ p`qry
hwSIey vwly KwlI hn Aqy pihly p`qry aupr fIzweIn bxw ky rcnw SurU kIqI hoeI
hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] rwg gauVI mhlw ]8] suKmnI shMsRnwm ] slok ]
suKmnI hovih srb sUK iek mIn jpIAY nwmu ] jn nwnk pwvhu scu KMf pUrn
hoiv kwmu ]1] sMmq 1703 mMGr sudI 1 eykmno suKmnI shMsR nwmw mhlw
]8] ATvyN kw pRmwrQ swiQ ilKxy kw ArMB BYAw sRI siq gurU imhrvwn jI kI
AwigAw swiQ hoieAw ]”
AMq : “rwKq hY Apno kr dY kr pwp sbUh n Bytn pwvY ] Aor kI bwiq khw [kih]
him qo so su pyt hI ky pt bIc bcwvY ] 0 ] 0 ] 0
] 0 ] 0 ]
aUnI sY kqIAw ] bswK sudI dsmI rv vwir nU gRMQ spUrnu BYAw ] sMmq 1931
poQI ilKI bwvy mwieAw rwm ny ] bwvy srin dws jI kw cylw bwvy hir syvk jI
kw poqw cylw ]”

h`Q ilKq nM : MS 936 sMgRih


isrlyK : gostW gurU bwby nwnk jI dIAW
lyKk : soFI myhrbwx
p`qry : 1 a - 451 A
Awkwr : 24 X 16 s.m. ilKq : 15 X 11s.m.
vyrvw : ijld g`qw k`pVw; isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW, sqrW
pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : ilKweI cMgI, poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [ keI p`qirAW aupr
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI Aqy keI p`qirAW aupr suDweI krky , ilKweI
hwSIey qoN bwhr vI kIqI hoeI [
AwrMB : < siqnwmu krqw purK inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid ] poQI gostW bwby nwnk jI dIAW ilKIAW ] sRI gurU bwby nwnk jI dI
bwxI ilKI, ilKy pVyH suxy isKy gwvY icq lwie ky iqs kI prmgiq hovy vcn
hY sRI gurU dyv jI ] gosit gurU bwby nwnk jI kI clI ]

29
AMq : sbd suriq kir sms†IAY clIAY sbid kI cwl ] ijau ijau gurbwxI khY sweI
pkVY Fwil ] dws nwnk iqn kY sMig imil pwpI BI hoie inhwl ] bolhu BweI
vwhgurU gurU gurU gurU gurU gurU gurU siq gurU siq siq siq nwm krqw purK siq
gur pRswid ]74 ] gurU ljw rKYgw ] gostW sMpUrn hoeIAW ]

h`Q ilKq nM : MS 936 A


isrlyK : iDAwau ibhMgm bwxI: mhlw 1
p`qry : 1 a - 60 A
Awkwr : 24 X 16 s.m. ilKq : 15 X 11s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk TIk, ilKweI suMdr [ pr keI p`qirAW qy suDweI krky
hwSIey qoN bwhr vI ilKweI ilKI hoeI hY [
AwrMB : < ] siqgur pRswid ] iDAwau ibhMgm bwxI : mhlw 1 ] Awid AMiq eykY
inrMkwr ] dUsru Avru n krnY krnw hwrw ] inrMkwr sB AwpY Awp ]
AMq : “pauVI ] srb kI ryn ies mn kau kir jwnhu ] AMimRq nwm mn mwih
pCwnhu] haumY dUr krhu icqu lwvhu ] jo jo hukm soeI kmwhvhu ] bcn sMpUrn
mn mih Dwrhu ] krm ibkrm pyiK Ajru jrhu ] hoie inrwlMb sbdu kmwvhu]
jn nwnk qq ibhMgm pwvhu ] 25 ] ibhMgm bwxI spUrx hoeI ] vwhgurU
vwhgurU DMn gurU siq gurU ] vwhgurU jpxw ] = ] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 937 sMgRih


isrlyK : gurbwxI
smW : sMmq 1901
p`qry : 1 a - 119 A
Awkwr : 32 X 23 s.m. ilKq : 24 X 17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw; isAwhI kwlI ; hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK, do do kwlIAW
lkIrW nwl[ sqrW pRqI pMnw- 14 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc kuJ p`qry hwSIey vwly KwlI C`f ky, aus qoN bwAd qqkrw
idqw hoieAw hY [ jo qkrIbn 3-4 p`qirAW dw hY [ pihlW gurbwxI bwry Aqy
bwAd ivc bwkI rcnwvW bwry iliKAw hoieAw hY [ilKweI cMgI Aqy poQI dI
hwlq vI TIk TIk hY [keI p`qirAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
hwSIey qoN bwhr vI ilKweI ilKI hoeI hY [ q`qkrw gurbwxI bVy ivsQwr pUrvk
bwxIAW bwry iliKAw hoieAw hY [ ijvyN : -
jpu, sodru, sohlw, gauVI, cOpeI, E AMkwr, isD gosit, AnMd, bwvn
AKrI, suKmnI, iQqI Awsw kI vwr, mwJ kI vwr, mlwr kI vwr gauVI swrMg
kI vwr, mwJ bwrw mWh, sbid sort, iblwvl, Awid hor bwxIAW hn Aqy
swKIAW hn[ iehnW qoN ielwvw hor rcnwvW Aqy AKIr ivc poQI dy sMpUrn

30
bwry vI iliKAw hoieAw hY, jo ies pRkwr poQI sMpUrn hoeI Bul cuk bKsxI swaux
idnI 17 idn somvwr sMmq 1901 isMG[
AwrMB : “< siqnwm krqwpurKu inrBau inrvYru Akwl mUrq AjUnI sYBM gur pRswid
] jpu ]”
AMq : “pMnw nMbr 119:- qU scw swihb sc qU sB jIEu ipMf cMm qyrw hfy ] ijau
BwvY iqau rKu qU sicAw nwnk min Aws qyr vfvfy ] 33]" ies qoN bwAd swKI
m`ky mdIny kI nsIhqnwmw pMnw nMbr 119 qy SurU ho jWdw hY ]”

h`Q ilKq nM : MS 937 A


isrlyK : swKI mky mdIny kI
smW : sMmq 1901
p`qry : 119 A - 182 A
Awkwr : 32 X 23 s.m. ilKq : 24 X 17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw; isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[
sqrW pRqI pMnw-14 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr pr ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ poQI dI
hwlq vI TIk TIk [
AwrMB : < siq gur pRswid ] swKI mky mdIny kI nsIhq nwmw ] bwby nwnk jI kw
swhsr Pky nwl ] qQw kwjI rukndIn nwil hoAw ]
AMq : ieky Kud Kudwie hY kih n sky qkbIr ] sBy kdmI Fih pey mn ivic bhu fr
Kwie ] AwjI kweI inswnI rKIAY mkw iBsqu krwie ] bwby Kaus auqwrI pwvqy
rKI inswnI eyh ] jo krygw jwrq Kaus dI Pyr n jnmu Dryhu ]196] gosit pUrI
hoeI ] = ] = ] = ] = ] =

h`Q ilKq nM : MS 937 e


isrlyK : jnm swKI bwby nwnk jI kI
lyKk : pYVw moKw, BweI
smW : sMmq 1582
p`qry : 183 a - 567 a
Awkwr : 32 X 23 s.m. ilKq : 24 X 17 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-14 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr poQI dI hwlq vI TIk TIk [keI pMinAW aupr hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI [ hwSIey qoN bwhr ilKq]
AwrMB : “< siq gur pRswid ] siq nwm krqw purKu inrBau jI jnm pqRI bwby
nwnk jI kI ilKI ] sMmq 1582 pMdrw sY ibAwsI imqI vYswK sudI 5 pMcmI
poQI ilKI pYVy moKy sulqwin pur kw visnIku Kiqrytw ] gurU AMgd jI ilKvweI
pYVy moKy ilKI] muKwsiq bwly sMDU jtyty dI ] rwie Boie BtI dI qlvMfI Ahu
AwieAw Qw ]”

31
AMq : “ ieho gurU Aqy isK dw Byd Awhw ] hor ikC n Awhw ] qW gurU AMgid jI
isKw ƒ kihAw jo isK muF qy Awid lY kr suxygw so purKu gurU nwnk dy hjUr
rKIAYgw ] sc KMf kw AMimRq iqs kau phucYgw ] jo isK jnm swKI suxYgw Xw
pVYgw ] kIrqn poQI suxYgw gurU ky hjUr rhYgw ] bolo BweI vwihgurU jI jnm
swKI sRI gurU bwby nwnk jI kI sMpUrm hoeI ] pVMqy suxMqy moK mukiq lhMqy ] sRI
gurU kY crx pwd nmsqy nmsqy ]” = ] = ] = ]
= ]

h`Q ilKq nM : MS 937 s


isrlyK : gurbwxI
p`qry : 567 a - 570 A
Awkwr : 32 X 23 s.m. ilKq : 24 X 17 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw- 14 hn[
Awm vyrvw : ilKweI cMgI , poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [ikDry ikDry hVqwl Pyr
ky suDweI kIqI hoeI [bwxI dw vyrvw ies pRkwr hY [ mwJ mhlw 5, bwrh mwhw]
AwrMB : “Gru 4 ] ikriq krm ky vICuVy kir ikrpw mylhu rwm ]” rwgu soriT mhlw
5] gurU kw sbd rKvwry ] caukI cauigrd hmwry ] rwm nwm mn lwgw ]”
iblwvl mhlw 5 qwqI vwau n lgeI ] pwr bRhm srxweI ]” “< siqgur
pRswid ] soriT mhlw 5 ] pwr bRhm hoAw shweI kQw kIrqnu suK dweI ]”
ies qoN A`gy Bgq DMnw jI dI bwxI DnwsrI DMnw jI ] gopwl qyrw Awrqw ] jo
jn qumrI Bgiq krMqy iqn ky kwj svwrqw ]1] rhwa ]” Aqy ies qoN bwAd
‘bsMqu ihMfolu mhlw 9] swDo iehu qn imiQAw jwno ] Xw BIqir jo rwmu bsqu hY
swco qwih pCwno]”
AMq : “ jw kau hoq dieAwl ikRpw iniD so goibMd gun gwvY ] khu nwnk ieh ibiD
kI sMpY koaU gurmuiK pwvY ]3]” = ] = ] = ]
= ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 937 h


sRoq : h.s. h.s. cwvlw, AMimRqsr
isrlyK : sRI bsst [bisst] swr
lyKk : ieMdR gosWeI, kvI
smW : sMmq 1714
p`qry : 571 a - 591 a
Awkwr : 32 X 23 s.m. ilKq : 24 X 17 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 14 hn[
Awm vyrvw : ilKweI ikDry ikDry D`ibAW vwlI Aqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ pr
pVHn Xog [poQI dI hwlq TIk TIk [ hwSIey qoN bwhr vI iliKAw hoieAw hY ]

32
AwrMB : “sRI” < siqgur pRswid ] sRI gxyswienm : AQ sRI bsst [bisst] swr
ilKqy ] dohrw ] gur gxpiq gOrI sky goibMd crnmw nwie ] lGU bssit swr
ky dohw kihq bnwie ]1] cOpeI ibhÎwiniD kiv ieMdR gosWeI ] ijn kI sB
jg khY BlweI ] prmhMis sMnAwsI jyhY ] iqn mY khiq bfy bifey hY ]”
AMq : “ sMbq sqrW sY binE codih aUpr brK ] Pgin vdI AkwdsI BieE ibsn
koh riK ] dohrw ] prmysr ky pwie ky pwie ikRpw ko lyis ] BXo gRiQ AnBv
ley Aru gurky aupdyis ]33] cOpeI ] kiv ieMdR srsvqI aupwsI ] pMfiq
gXwnI kwsI bwsI ] AriQ aupinKiD nIkY jwnY ] lIE o pRM bRhm pCwnY ]
cOpeI] auin Xih gRMQ Blo sub nwieE o ] Xwh bnwvq bhu suK pwieE ] gXwn
swr hY Xwko nwmw ] gÎwnI pwvY suin suK Dwmu ] cOpeI ]] jOlO rhY Bum Akws ]
qOlO gÎwn swr pRkws ] cwrO byd cwro jug jOlO ] gÎwn swr rhY hY qOlO ] ieq
sRI sRb ibdXw inDwn kiv ieMdRw cwrj ibcrqy BwKw jog ibsist swr gÎwn
swr inrbwnq qMÍ inrUpxM dsm pRkrx smwpqM ]10] suB msiq ]” =
] = ] = ] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 937 k


isrlyK : ibsn purwn BwKw
smW : sMmq 1714
p`qry : 591 a - 617 A
Awkwr : 32 X 23 s.m. ilKq : 24 X 17 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 14 hn[
Awm vyrvw : ilKweI hwSIey qoN bwhr vI ilKI hoeI hY Aqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI[ ilKweI suMdr Aqy pVHn Xog ,poQI dI hwlq TIk TIk hY ]
AwrMB : < siqgur pRswid ] siq icq AwnMd ] pRmwqmwey ˜mwh ] AQ ibsn purwn
BwKw ilKqy ] pRwsr mYqRy ko khY hY ] ik hy mYqRy Xih ju quJy aupdys kro ho so
AMimRq smwn hY ]
AMq : “ ibs˜ ko khw hy jnmY mUrK nhI ho jo qyry kpwt qy pRqIq kw iqAwg kro ]
jhW qy AwieAw hY jwih ] nhI qau quJ kau jog kI Agn so jlwvogw ibs˜ khw
jb Awpxy krm qy n iPry kihxw myrw ikAw gux kry ] ibs˜ AMqR iDAwn
BieAw] hy mYqRy Awp ko Awp pCwx jo Awpxy kwrj krqw Awp hY ]
ies qoN A`gy , iqlMg mhlw 9 ‘kwPI’ idqI hoeI hY < siqgur pRswid ] AwrMB
:”cyqnw hY qw cyq lY ins idn mY pRwnI ] iCnu iCnu Aausibhwq hY PutY Gt
ijaupwnI ]1] rhwau ]
AMq :-“khu nwnk iqh Bjn qy inrBY pdu pwvY ]”

h`Q ilKq nM : MS 937 K


isrlyK : jpu pRmwrQu
smW : sMmq 1714 ibkRmI

33
p`qry : 617 A - 650 A
Awkwr : 32 X 23 s.m. ilKq : 24 X 17 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 14
Awm vyrvw : ilKweI suMdr ,poQI dI hwlq TIk TIk hY , ikDry ikDry hwSIey qoN bwhr vI
iliKAw hoieAw hY Aqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [
AwrMB : <siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gurpRswid]
AQ sRI jp dw pRmwrQu ] jo koeI isK eys jpu no pVYgw ilKygw iqs dI pRmgiq
hovYgI ] bcnu hY sRI gurU bwby nwnk jI kw ] bolo BweI vwhgurU ]
AMq : jb srIr kw iqAwg krqy hih ] qO muK aUjl vjdI vwjI pwrbRhm ky scKMf
kau jwqY hYin ] Twkur Awip aunjw ADIn ] Enw ipCy ky qIno Cof dyqw hY] bolhu
BweI vwihgurU jI ] jp kw pRmwrQu pUrw hoieAw ] vwihgurU vwihgurU vwihgurU
vwihgurU jI ]

h`Q ilKq nM : MS 937 g


isrlyK : nwskyq siqjug kI kQw
smW : sMmq ibkRmI 1714
p`qry : 650 A - 664 A
Awkwr : 32 X 23 s.m. ilKq : 24 X 17 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw- 14 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr ,poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : <siqgur pRswid ] kQw nwskyq siqjug kI ] jb rwjy jnmy jy kau ATwrh
kust hoey Qy ] rwjy ATwrw bRwhmx Gwq kIey Qy kust auqwrny ky inimq gusweI
ibAws dyv jI lgw rwjy ƒ kQw suxwvxy ] kQw qyrvI siq juig kI ]”
AMq : “rwjy jnmyjy jI kau gusweI ibAws jI kQw kir kir sunweI ] iqs ky kusit
auqr gey ] eyhu nwskyq kI kQw sMpUrnM smwpqM ] blhu sMqhu rwmM rwmM rwmM
siq ] 8]7]
vwhgurU jI kw sdkw ]
kQw nwskyq kI sMpUrn hoeI jI ]

h`Q ilKq nM : MS 937 G


isrlyK : vYeI rwg CMd
lyKk : sMq dws, bwvY
smW : sMmq 1714 ibkRmI
p`qry : 664 A - 665 A
Awkwr : 32 X 23 s.m. ilKq : 24 X 17 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 14 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr ,poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : <siqgur pRswid ] vYeI rwg CMd ilKXqy ] bwvy sMq dws ikRq ]

34
AMq : sMq rYn sB jwnY hY koeI ivrlw idl so mwny hYN ] iehu sMqn inscy Dwrw ry ]
qum iks pir pwau pswrw ry ] vYeIrwg CMd sMpUrnM [ jy koeI ienw vwkw ko irdy
ibKy Dwrky jgiq pRIq kO iqAwg kir Awqm vIcwr AiBAws swvwDwn hoiegw so
jnmu mrn qy mukq hovYgw siqkir jwx nw] rwm ikRsn jI] rwm ikRsn jI
]1]= ] = ] = ] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 937 |


isrlyK : gurbwxI slok mhlw 9 Aqy slok Bgq kbIr / PrId jI dy Aqy hor bwxI
rwmklI rqn mwlw mhlw 1
lyKk : sMq dws, bwvY
smW : sMmq 1714 ibkRmI
p`qry : 666 a - 668 a
Awkwr : 32 X 23 s.m. ilKq : 24 X 17 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-14 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI Aqy hwSIey qoN bwhr vI iliKAw hoieAw hY[
ilKweI cMgI, poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk[
AwrMB : “slok mhlw 9 <siqgur pRswid ]gun goibMd gwieE o nhI jnm AwkwrQ
kIn ] kih nwnk hir Bju mnw ijh ibD jl kau mIn ]1]
AMq : “rqnmwlw sud auqwr kIqw igRMQ kw ] AgY AKrI qorkI sI huix BI AKrI
gurmuKI ilKI ]” rwg mwlw [ Ast puqR mY khy svwrI ] puinAweI dIpk kI
bwrI ]1] kC`lI pt mMjrI tofI khI Alwip ] kwmydI Aau gUjrI sMg dIpk ky
Qip ]1] kwlkw kuMql Aau rwmw ] kml kusm cMpk ky nwmw ] gaurw Aau kwn
- A`gy p`qry nhIN hn [
rcnw ADUrI ------------

h`Q ilKq nM : MS 938 sMgRih


isrlyK : AnUpmMqR Apwr ] gosit gurU bwby nwnk jI kI
lyKk : gurU AMgd jI
smW : sMmq 1906
p`qry : 1 a - 23 A
Awkwr : 41 X 34 s.m. ilKq : 31 X 28 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw pr cmVw PitAw hoieAw Aqy ijld vI tu`tI hoeI [ isAwhI
kwlI; vKryvyN leI lwl; sqrW pRqI pMnw- 22 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dy SurU ivc kuJ p`qry KwlI Aqy bwAd ivc qqkrw ivsQwr pUrvk idqw
hoieAw hY [ pihly p`qirAW aupr q`qkry vwsqy dohry hwSIey nwl f`by bxwey hn
jo KVy ruK hn [ ilKweI ivc ivc D`ibAW vwlI pr pVHn Xog gRMQ dI hwlq
TIk TIk [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI Aqy hwSIey qoN bwhr vI ilKweI
hoeI hY[

35
AwrMB : <siqgur pRswid ]rwg Awsw mhlw 1 AnUpM mqR Apwru ] gosit gur bwby
nwnk jI kI ] eyk idn pMjwb kI DrqI ngir krqwrpuir bYTw Qw ] Aru dRgwh
prmysr kI bulwieAw Qw ] qb Pyir hukmu prmysr kw ly AwieAw eysu jhwn
ivic]
AMq : gurU AMgd jI kihAw pYVw eyhu AswnU gurmuKI AKrw ivic ilK dyih ] pYVy
kihAw Blw jI ] kwgid mgwvhu ACY mY iliK dynwh ] gurU jI kwgd isAwhI
ilKix mgwie idqI ] pYVy moKy ilKI ] gurU AMgd jI iliKvweI ]1]5]]

h`Q ilKq nM : MS 938 A


isrlyK : jnm p`qRI gurU nwnk jI kI
lyKk : pYVw moKw
smW : sMmq 1906
p`qry : 24 a - 395 A
Awkwr : 41 X 34 s.m. ilKq : 31 X 28 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 22 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr,pr ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI Aqy hwSIey qoN
bwhr vI iliKAw hoieAw hY [ gRMQ dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : <siqgur pRswid ]jnm pqrI guru nwnk jI kI ilKI ] 1526 ] imqI kqk
sudI sudI ƒ gurU nwnk jI jnmu lIqw] ADI, rwq GxI aupr kwlU vydI dy Gir
] kwlU vydI kul prohq hir idAwl bRhihmx Ag Aqy nwly gurdyv Awhw ]”
AMq : “qw gurU AMgd jI isKw nU kihAW hy isKO jo jnm swKI lykr pVYgw Aru suxYgw
so purKu gurU nwnk jI dy hzUr rKIAYgw ] scy KMf kw AMimRq phucygw ] Aru jy
koeI ienw bcnw nU kmwvYgw eys rsqy clygw so jl mih jlu rl jwvYgw ]
slok mhlw 1 ] srb swsqRo qy mQkr krvwieAw gurU AMgd nY gRMQ ] jgq
auDwrn kwrny sRI gurU nwnk DwirAw pMQu ] DMn gurU nwnk ijin ihrdy hir iliv
lgweI ] mY bilhwrI siqgur Apxy ijin pUr kIeI kmweI ]1] bolo BweI
vwhgurU jI ]] swKI pUrI hoeI ]”

h`Q ilKq nM : MS 938 e


isrlyK : Awsw kI vwr kw pRmwrQ / syK bRhm nwl gosit
smW : sMmq 1906
p`qry : 395 A - 422 A
Awkwr : 41 X 34 s.m. ilKq : 31 X 28 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-22 hn[
Awm vyrvw : keI p`qirAW aupr ilKweI D`ibAW vwlI hY [ pr pVHn Xog hY [ hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI [gRMQ dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [ gRMQ dy ies Bwg dI
rcnw ivc, Awsw dI vwr kw pRmwrQ / SyK bRhm nwl gosit Aqy rwg vfhMs
Aqy rwg sUhI mhlw 4 ] dI bwxI drj hY [

36
AwrMB : AgY Awsw kI vwr kw pRmwrQ cilAw ] SyK bRhm nwl gost hoeI ]
<siqgur pRswid ] rwg Awsw kI vwr mhlw 1 ] pRmwrQ Awsw kI vwr kw syK
bRhm nwl hoieAw ]
AMq : Anyk aupwv krI gur krn gur BwvY so QWie pweI ]29] rYx idn guru crx
ArwDI dieAw krhu myry sweI ]30] nwnk kw jIau ipMfu hY gur imqR pq AGweI
]31] nwnk kw pRB pUr rihE hY jq kq qq gusweI ]284] bolo BweI
vwihgurU jI ] swKI pUrI hoeI ]

h`Q ilKq nM : MS 938 s


isrlyK : swKI pMjvyN mh`ly kI jogI nwl
smW : sMmq 1906
p`qry : 422 A - 422 A
Awkwr : 41 X 34 s.m. ilKq : 31 X 28 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 22 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ilKweI suMdr, gRMQ dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : <siqgur pRswid ] swKI pMjvyN mhl kI sRI krqwrpur jI jogI nwl hoeI ]
mhlw 5 ] suxo BweI sMqo ihq icqu lwie kY suxo ] eyko jogI siq jug kw Qw so
auh KIr smuMdR jo qtu hY ] so bYkuMT kw hY so qhW au rihdw Qw ]
AMq : “eyhu bwq suxky jogI nY kIrqn kI mhmw ilK leI ] isKU hoieAw sRI gurU
Arjn nwQ jI kw ] Aqy KusI lY ky sRI gurU qy quirAw jogI ] Aru gurU jI ky
imlxy qy bfI skq hoie AweI ] AkwS kau auifAw auif kir phru mY bYkuMT kau
jie pRvYsu kIAw] Aru khx lgw mwq lok kI bwCw krqy rhqy hY ] qW jugI sur
nY sB hkIkq khI]” bolo BweI vwihgurU jI swKI pUrI hoeI pMjvyN mhly kI ]

h`Q ilKq nM : MS 938 h


isrlyK : isKW kI Bgq mwlw swKI BweI gurdws jI kI vwr XwrvIN ;
p`qry : 428 A - 430 a
Awkwr : 41 X 34 s.m. ilKq : 28 X 31 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-22 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr,hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ gRMQ dI hwlq vI Awm krky
TIk TIk hY [
AwrMB : < sRI siqgur pRswid ] swKI BweI gurdws jI kI ] vwr XwrvIN ] isKw kI
Bgq mwlw ] eyk smyN BweI mnI isMG jI Qy isKW Ardws kIqI ] jo BweI
gurdws jI ny jo isKW dy pRQwie vwr kIqI hY ] jo AsI BI jwxIey ]
AMq : “jyhVw BweI dI swrI bWxI suxy kw Plu hovYgI ] qyhw iest suxn vwly ƒ
Plu hovYgw ] ijvy mY swhb dI Kws rsnw qy suixAw hY ] iqvy mY qusw Qy biKAw
krdw hW]
< siqgur pRswid ] pauVI pihlI clI ]

37
(pMnw nMbr 30) qib gurU bwby sloku idqw ] sQru qyrw lyPu inhwlI Bwau qyrw
pkvwnu] cwry kuMtw slwmu krin nwau qyrw sulqwnu ] qib pwiqswhI imlI cixAw
dI muTI sdkw ] bolh BweI vwhgurU jI ]’’

h`Q ilKq nM : MS 938 k


isrlyK : jnm swKI kbIr jI kI, Aqy kbIr bwxI [
p`qry : 430 a - 443 a
Awkwr : 41 X 34 s.m. ilKq : 28 X 31 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 22 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hY [ hwSIey qoN bwhr vI ilKq [ ilKweI suMdr,gRMQ
dI hwlq vI Awm krky TIk TIk [
AwrMB : siqgur pRswid ] AwgY jnm swKI kbIr kI clI ]1] ipRQmy gusWeI kbIr
jI] bRhmx Qw ] ipCly jnm ibKY ] sRI pRmysr jI kI sugq krdw Qw ]
bRhmcwrI kY rUp ] syvw krdy krdy ] iek cUk prI QI ] ikAw cUk prI QI ]
kMbIr bRhmcwrI Qw ]
ies dy nwl hI kMbIr bwxI rwg gauVI ivc rcI, “pMfq kho qW qx bux lIjY ]
pwCY isAwm dos him mq dIjY ]1] rhwau ] pihlW qixAw qwxw ] pwCY qt
buixAw bwxw ] jb qx buxu murbiq kInw ] myry Twkr pUrw kir dInw ]1]
kir gih eyk jIrWnI ] iqs BIqr pMc pRWnI ] pMcw mwih eyk invwsI] qn
mn sgl ibnwsI ] cau sIpY sIqWnI ]jy siq isau rhY pRWnI ] rC poCu bhu
sjy ] ikCU nwil nw cldy vwjy ]3] mY ausI jnm kw julwhw ] hau khIAq jwq
julwhw ] kihq kMbIr bIcwrI ] hoCI nlI hmwrI ]41] ]” A`gy kwnI bdlI
hoeI hYy [
AMq : “slok ] kMbIr kaufI qy hIrw BieAw hIry qy BieAw lwlu ] AwDw Bgq kMbIru
Qw swrw Bgqu kmwlu ]1] bolo BweI isrI vwihgurU jI ] swKI kMbIr kI pUrI
hoeI ]”

h`Q ilKq nM : MS 938 K


isrlyK : gosit kMbIr irvdws ( rvIdws ) jI kI
p`qry : 443 a - 447 a
Awkwr : 41 X 34 s.m. ilKq : 31 X 28 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 22 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, ilKweI ikDry ikDry D`ibAW vwlI pr suMdr Aqy pVHn Xog,
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hY [ hwSIey qoN bwhr vI ilKq [gRMQ dI hwlq vI Awm
krky TIk TIk [

38
AwrMB : sunhu kMbIrw rvdwsu khqu hY qumu khIAhu bRhm igAwnI ] bRhm kir Brmu
Bulwny qY qqu bsqu nhI jwnI ] qqu hmwro nMd ko nMdnu pRgit BieE jg mwhI]
qumro bRhmu iknhU n dyiKAw qum lij mrqu ikE nwhI ]
AMq : “jo guru imlY qau sMsw ibnsY Anhdu bwjY qUrw ] Anhdu bwjY qau mnUAw lwgY
sog ibaug ibnwsy ] khY kMbIru sunhu rvdwsw sB kwrij AwvY rwsY ]70]”

h`Q ilKq nM : MS 938 g


isrlyK : DMnw cilqr
p`qry : 447 a - 448 a
Awkwr : 41 X 34 s.m. ilKq : 31 X 28 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 22 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ilKweI suMdr, gRMQ dI hwlq vI Awm krky
TIk TIk [
AwrMB : <siqgur pRswid ] rwg DnwsrI ] AiQ DMnw cilqur ilKqy ] DMny dw hir
sO bifau snyhu ] pwirbRhm pUrn AbnwsI inhcl jwkI syiv ]rhwau ]
AMq : bRhmix nU hir drsnu idqw DMny gurU qrwieAw ] gorK nwiQ mCMdur qwirAw
kiF sMgildIpo ilAwieAw ] mhwdwsu pRB lwl iqRBMgI iqRih lokw ivic gwieAw]
mwDo sWeI dWis bMsI Dir bMid mukiq Plu pwieAw ] swvl dwis gurw kI ikRpw
qy cilqR DMny dw gwieAw ]7] ieiq DMnw cilqR smwpqM ] sMpUrnu hoeI ] dohrw]
hwQ jor bynqI kro sMq suno dy kwin ] jih jih qy him cUikAw biKso ikRpw
Dwir]

h`Q ilKq nM : MS 938 G


isrlyK : swKIAW piqswhIAw dsw kIAw
ilKwrI : syvw dws
p`qry : 448 a - 481 A
Awkwr : 41 X 34 s.m. ilKq : 31 X 28 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 22 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ swKIAw pwiqswhIAw dsw kIAw mhlw 10 ]
ipRQmy dsw mhlw ky nwmu ilKy ] 1] gurU nwnk dyv jI qoN gurU goibMd isMG jI
q`k ] Pyir dsw mhlw kI ausqiq ky slok ilKy ] scKMf sqgur bsY suD sWq
kI dys ] bygmpuru hY ngr nwmu qhW kIE pRvysu ]1]”
AMq : “swKIAw pMjwh prcI ieku ] Punyhw ] syvw dws audwsI kInI prcI ] gur
ausqq poQI pRymy ky sr crcrI ] gur ausqq byAMq Agm Apwr jI ] kuC Apny
Bly kau kInw CudR aucwr jI ]1] ieiq prcI gurU goibMd isMG jI kI sMpUrxM
smwpqM ] swKIAW pMjwh hoie cukIAW prcI ieku hoie cukI ]”

39
h`Q ilKq nM : MS 938 |
isrlyK : AMimRqsr mhwqm
p`qry : 481 A - 488 A
Awkwr : 41 X 34 s.m. ilKq : 31 X 28 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 22 hn[
Awm vyrvw : hwSIey qoN bwhr vI iliKAw hoieAw hY [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [
ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : <siqgur pRswid ] dohrw ] gur gxso Ar swrdw bMdau ihq icq lwie ]
jwkI ikrpw iblws qy auqm miq ko pwie ] 1] dohrw ] jy gxys ikRpw kry mUk
hoie vw cwl ] ipgM cry prbq Aimq pwvY buiD ibswl ] 2 dohrw ] sIqw
pq ky crn kO bMDau bwrMbwr ] jw kI ikRpw iblws qy auqro swgr pwr ]3]
dohrw ] sMq crx Pun bMd kY bMdau sMqn rYx ] jwkI ikRpw ktWK qy dIsq hY
hir nYx ]4] cOpeI ] prbq mY suMdr kYlwsw ] aumw sMB qhk rYin vwsw ]
pwd kv tp suMdr qih sohY ] jo iblok mun ky mn mohY ] qIn kwl suMdr qh
CwieAw ]
AMq : pMnw nMbr 487 - 88 “AstomoiDAwie ] hir crn pRIq lwie dyih gur ko
jsu sunwie dyih kwl pMQ Cfwie dyih qws crn pUjIey ] sMq sMg kIjIey dwn
mwn dIjIey jnm lwB lIjIey AYysI miq BIjIey ]37] ieiq sRI BivKq purwny
aumw mhysr sMbwd AMimRqsr mhwqmy nwm Astmo iDAwie ]8]1] Bul cuk
bKsxI ] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 938 c


isrlyK : prcI bwby hMdwl jI kI
p`qry : 488 a
smW : sMmq 1906
Awkwr : 41 X 34 s.m. ilKq : 31 X 28 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 22 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< suAsq sRI gurdyvey nmh ] siqgur shwie jI ] prcI gurU bwby hMdwl
jI kI ] ies prcI ko jo pVy piV kir Aml kry ] AwigAw sRI Bgvwn kI
qq iCnw mkiq kry ]1]”
p`qrw nMbr 536 qy prcI bwbw huMdwl dI sMmwpq huMdI hY ijvyN iliKAw hY [
AMq : “ieiq sRI prcI pRBU hMdwl kI iDAwie bvIs mo jwn ] khy ibDI cwr kY suxIu
suriq sujwn ]”
ies qo A`gy bwxI gurU bwby hMdwl dI SurU huMdI hY jo p`qrw nMbr 539 A qy jw ky
Kqm huMdI hY Aqy aus qoN bwAd ‘ismrnI mhlw 2 ] sloku SurU huMdI hY [

40
AwrMB : “eyh ismrnI dws hMdwl kI ismro isrjnhwr ] ismrnI ismr Anyk jn
BYyjl auqrih pwr ]1] ijnoY ijno iehu ismrnI iDAweI ] mukiq hoeI pRBu sO bn
AweI ]1] rhwa ] ismro isrjinhwry BweI ]”
AMq : “jy tuku AKI qy njr n Awvin qW idl dIAW AMJU rovin ] lgIAW mUl n muVn
krMmw jy tukVy hovin ]1] dohrw ] sRbq Kwlsy AgY bynqI sMq suno mnu lwie ]
ijh ijh qy hm cUikAw so qum lyhu suDwir ] = ] = ]
sMmqu ] 19]06] Aauguxu hwry kI bynqI sunu grIv nvwj ]dohrw ] jy hau
pUq kpUq hY biV ipqw ko lwij khx sunxn kI kC nhI srn pVy kI lij ]
slok ] ]sYkt] lijAw rKI dRovqI sYkt ijau plwd ] kxx suixn kI kC
nhI srn pVy kI lij ] poQI ilKI suMdr dws Buil cuik bKsxI jI ] mY swD
sMgq kw dws hw jI ] sMgq bolo vwihgurU vwihgurU jo AMq ho guswhweI ] = ]
= ] = ] = ] =
dsKq suMdr dws ] ] ] ] ] ] ]” iPr
iek hwSIey vwlw pMnw KwlI hY [

h`Q ilKq nM : MS 939


isrlyK : sRI dsm gRMQ
p`qry : 1 a- 669 A
Awkwr : 32 X 32 s.m. ilKq : 21 X 27 s.m.
vyrvw : ijld g`qw k`pVw; isAwhI kwlI; vKryvyN leI lwl ; hwSIAw dovyN pwsy do do
lwl lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw - 23 hn[
Awm vyrvw :gRMQ dy SurU ivc kuJ p`qry KwlI Aqy aus qoN qkrIbn 8 p`qirAW dw ivsQwr
pUrvk q`qkrw idqw hoieAw hY [ilKweI suMdr, gRMQ dI hwlq cMgI [ikDry
ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY Aqy hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI
hoeI hY ]
AwrMB : “< sRI siqgur pRswid ] sRI Akwl purK jI qÍ pRswid ] ckR ichn Ar
brn jwq Aru pwq nihn ijh ] rUp rMg Aru ryK ByK koaU kih n skiq ikih
] Acl mUriq AnBau pRkws Aimqoj kih jY ] kot ieMdR ieMdRwx swh swhwix
gixjY]”
AMq : “AKIrlw pMnw PitAw hoieAw hY Aqy cypI lgw ky joiVAw hoieAw hY [ ilKweI
pUrI pVHI nhI jw skdI [ kwnI vI bdlI hoeI hY [ pMnw nMbr 650 a qy
j&rnwmw SurU kIqw hY jo pMnw 669 A q`k cldw hY [
AMq : : Xky husn KW bUd E o jw PgW [ bdwinS hmI bUd AklS jvW [ kund dosqI
bw hmw Xk idgr [ ik lylI E o mjƒ iKjl gSq sr [ cu bw Xk idgr hm
cunI gSq msq [ cu pw Az rkwbo ienW rPq dsq [ qlb krd rw Kwnw - ie
iKlvqy[ imAW AwmdS zu bdn sihvqy [ hmIN juPq KurdMd du ish cwr mwh
Kbr krd zo duSmno inzdy Swh bhYrq drwmd Pgwny rhIm kSIdn Xky qyg
ig`rW AzIm [“

41
ies qoN bwAd p`qry nhIN hn, rcnw ieQy hI Kqm kIqI hoeI hY [

h`Q ilKq nM : MS 940


isrlyK : gur iblws pwqSwhI CyvIN
lyKk : sohn, kvI
smW : sMmq 1930 ibkRmI
p`qry : 1 - 226 A
Awkwr : 36 X 30 s.m. ilKq : 26 X 21 s.m.
vyrvw : ijld g`qw k`pVw, k`pVw PitAw hoieAw; isAwhI kwlI; vKryvyN leI lwl ;
hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW nwl [ sqrW pRqI pMnw - 21 hn[
Awm vyrvw : gRMQ iBijAw hoieAw Aqy Ksqw hwlq ivc hY [ ijld dw kpVw PitAw hoieAw
hY[ gRMQ dy AKIr ivc p`qirAW dI hwlq Ksqw [ [ilKweI suMdr,Aqy pVHn Xog[
bwkI gRMQ dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “< siq gur pRswid ] AQ gur iblws igRMQ ilKXqy ] CpY CMd ] ipRCm
bMDnw pwrbRhm gurU nwnk suK swgr ] dsm gurU ky crn kml bMdo gux
Awgr]”
AMq : “nwm jwn sRI gurU ko, kvqw jih bl kIn ] pursoqm jI Drm hir moih qih
qy cIn ]pRqK hoq gurdyv ko syvk sohyn [ sohn ] nwm ] qw qy jwno dws kv sMq
pUr mm kwm ] 7 mwgo vr sB sMq qy moko dws pCwn ] dY AsIs mmdws ko
isdk guru pr iDAwn ] 704] bwr bwr moro ibnY sMq sdw br dwie ] ikMkr
Apnw jwn kY kIjY sdw shwie ]705]
ieiq sRI gur iblws sRI gurU hrgoibMd joqI joq smwie - brnMn nwm iekIsmo
iDAwie smwpqM ] msq suB msq ]21] doihrw ] nB gRih kwl ruq jwn ] mws
moK idn pcIsvIN ] sukrvwr pK sukl iQq mwnIau spqmI ] gNgw hY nwm jwn
vrx ko ibppUn ] eIsr jwq pihcwn kptI nIcs dst mn ] srb sMqn pih
bynqI Bul cUk jo mY ilKI ] krho iKmw sujwn moih AnwQ mq mUVkI ]3] suno
sMq mn lwie ilKw gRMQ gur iblws ko ] dIjY moko dwn sMq sMg inq pRIq so ]
4] hy gur nwnk dyv jI kro dieAw mmkIt pr ] kro snwQ dieAwl grIb
invwj qv nwm hir ] sRI gurU ] ] sRI gurU ] sRI vwihgurU swihb jI ] ]
] ] ] ] ] ] ] ] ] ]
] ] ] sMmq aunI sY ] 1930 vr gRMQ gur iblws ilKvwieAw
drgweI ml kwlVy ] mwrPq prmwswhw ] sudrml = hr jI ml kwlVw srbq
Brwvwh dw hYgw ]”

h`Q ilKq nM : MS 941


isrlyK : sI Bgq mwlw BwKw
lyKk : nwBw dws
tIkwkwr : kIrq isMG

42
ilpI kwl : sMmq 1930 (rcnw kwl) AigAwq
sQwn : FuFieAwl
p`qry : 4 a-10 A - 1 a-295 A
Awkwr : 18 X 25.5 s. m. ilKq : 11.5 X 20 s. m.
Awm vyrvw : ijld g`qw k`pVw hY, dupwsIN KVyH ruK do do lwl lkIrW ivc do kwlIAW lkIrW,
ivckwr iek motI pIlI lkIr dw hwSIAw, hwSIey dy bwhrvwr iek nIlI lkIr[
sqrW pRqI pMnw-13 hn[
vyrvw : SurU ivc iek Aqy AMq ivc Cy hwSIey vwly p`qry KwlI[ p`qrw 213 A vI KwlI,
pr pwT pUrw Agly p`qry qy cldw hY[ p`qry 3 qoN SurU huMdyu hn[ p`qrw nMbr 3
KwlI hY[ p`qrw nMbr 4 a qoN 10 A q`k poQI dw q`qkrw hY[
AwrMB : < siqgur gurpRswid] sÍsq sRI gxyswX nmh] AQ Bgqmwl BwKw stIk
ilKXqy ] tIkwkwr ko mMglw crx] CpY] gur gnpiq goibMd igrw crnn isr
nwaU] Bgiq su js kI cwih ipRQm suB dyv mnwaU] inrml mIq gur dyiq ibGn
hrqw gn eIsw] pwp dlq BgvMq bwkbr Pur bwgIsw] jg AOr crwcr rUp jy
pRB srUp ihX jwn kr] krho ihq dMf pRxwm sB krhu ikRpw iss dws
pr]1]…
AMq : …iBRq bwr bwr kr jorkY mWgq Xih br sMq js] jY ikRpw Dwm jY sXwm
ird Bgq kml Al rUp bs] 4] ieq sRI Bgq mwlw ikRq sRI nwBw jI mUl AO
Bgiq pRymwkr tIkw kiv kIrq isMG kI sMpUrnM ] = ] = ] = ] ] = ] = ] =
]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]=]

gRMQ iliKAw au MnI sY qIhy mY]

h`Q ilKq nM : MS 942


isrlyK : ipRXwie sRI gurU gRMQ swihb jI
p`qry : 1-350
Awkwr : 17 X 16.5 s. m. ilKq : 13.5 X 11 s. m.
Awm vyrvw : ijld g`qw k`pVw hY[ dupwsIN KVyH ruK do do lwl lkIrW ivckwr iek kwlI
lkIr dw hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
vyrvw : SurU ivc 10 Aqy AMq qy 11 p`qry hwSIey vwly KwlI hn[ ikqy ikqy hVqwl
PyrI hoeI hY, ikqy ikqy hwSIey ivc vI ilKq hY, ilKweI sMudr hY]
AwrMB : < [ siqgur pRid [pRswid] ] sRI gurU gRMQ swihb jy ky ipRXwie hY swihb
dsvI pwiqswhI qy BweI mnI isMG jI pVy] iqnw qy BweI idvwn isMG jI iqnw qy
BweI guridAwl isMG jI BweI Kjwn isMG jI _ iqnw qy gurbKs isMG jI iqnw
qy BweI Amr isMG jI BweI sUriq isMG jI BweI kOl isMG jI Amr isMG jI qy
BweI rwm isMG jI pVy iqnw qy BweI cMdw isMG jI pVy … BweI jsw isMG jI pVy]
siqnwmu khIAY siq hY nwmyu qy rUp ijs kw] AOr rUp JUTy hY] …

43
AMq : …sRI gurU nwnk swihb khY Aih ins auplKq inrMqR iqs pRIqm ko rwvqy hY
punw hrIvr kw iQru suhwgu BXw hY] qQw Akwl mUrq bru pwieAw AibnwsI nw
kdy mrY n jwieAw] qIn ivsysno sy iqRkwl Akwl hY] ieq sRI gurU gRMQ swihby
rwg quKwrI bwrh mwh stIkw smwpqM] vwh gurU vwh gurU shwie]

h`Q ilKq nM : MS 943 sMgRih


isrlyK : muikq mwrg gRMQ
ilKwrI : mwn isMG
sQwn : Twkur Drmswl suDwsr (AMimRqsr)
p`qry : 1-73 a
Awkwr : 24X17 s.m. ilKq: 20X13 s. m.
Awm vyrvw : ijld g`qw k`pVw hY, isAwhI kwlI, bgYr hwSIey qoN[ sqrW pRqI pMnw-5 hn[
vyrvw : ikqy ikqy poQI iB`jI hoeI, ilKq suMdr, poQI dI hwlq cMgI, poQI dy SurU ivc
iqMn Aqy AMq ivc do p`qry KwlI hn[ poQI dy SurU hox qoN pihlW KMfw qy Cqr
bxy hoey, gurU Arjn dyv dy Sbd idqy hoey hn[ gurU nwnk dyv jI dy vKry-vKry
Sbd idqy hoey hn[
AwrMB : < siqgur pRswid] svYXw sRImq mwn Amwn sdw suK Kwn inDwn mwkMd
murwrI] Kqwn ibnw Drwqwn ilXy nrdyh svwrI] poq ijny siqnwm cVw Bv
swgr pwr ikXy ijn swrI] AYsu gurU gur nwnk jI pd pMkj ko AB bMd hmwrI]
AMq : ieiq sRI mukq mwrg igRQ jI kw pRkws sRb krm inrUpxM] sRI muKwq gurU Drm
ArQ kwm moK lBwq jy irdY Drw qj nm mrnM mytwq sRI gurU bcnwiq sMpUrnM
suBM] do rwmdws pur suDwsr sRI Twkur Drmswl] mwn isMG gur crx rj Dwr
isry ilKpwlu] hO miq mMd Ajwn-siT qum gur sd bKsMdw dyE drs idl qrs
ko cwiqRk ijau rt jMqu[ ieqI mukq mwl mwrg poQI sMpUrx[

h`Q ilKq nM : MS 943 A


isrlyK : juAwbu suAwlu
ilKwrI : mwn isMG
p`qry : 73 A-76 A
Awkwr : 24X 17 s. m. ilKq : 20 X 13 s. m.
Awm vyrvw : ijld g`qw k`pVw, isAwhI kwlI, bgYr hwSIey[ sqrW pRqI pMnw-5 hn[
vyrvw : AMq ivc pMj ipAwirAW bwry vyrvw idqw hoieAw hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] juAwb suAwlu rwjw shb vwlI jId [ suAwlu[ vrbKq
AwrqI ikqny Sbd[juAwb[[ ggn mY nwm qyro DUp dIp] sun sMiDAw[ sMKn kI
Dun[5 do[ AYsy cMf pRqwp ky] 6[ suAwl[ cOkI pUrb kRmw mY gurduAwry swihb mY
kOx kOx sbd igxqI mY]
AMq : juvwbu ] gurU igRMQ swihb dw inrmwiel vw mMjI swihb ky crn DoX kir pqwsy
fwl kir jpjI swihb jI kw Awd AMq pMj paVIAw AnMd kIAw piV kr

44
Ckwvy]juvwb] rIqI Ardws kI mey kVwh pRswd mwieAw kI AMimRq sjwvny Ar
Ckwvny vKq mey BgauqI Ar ibnw BgauqI] suvwlu[ AwrqI mY bwjy kOn kOn
pRmwn] juvwbu] isK GMtw GVIAwlu rxsMgw pRvwx] suvwlu ] vr vKq kVwh
prswd AnMd pVnw] iks ko aicq hY[ suAwlu[ rwgIAw ko vw igRMQIAw ko [juvwb[
jykr rwgI rubwbI hwjR hoin qw vhu pVy nhI qw igRMQI pVy[juAwbu suAwlu sMpUrnM]

h`Q ilKq nM : MS 944


isrlyK : pRwn sMglI (ADUrI)
lyKk : AigAwq, (gurU : sMq dws) ?
ilKwrI : goibMd dws
ilpI kwl : sMmq 1959
sQwn : mUlovwl
p`qry : 171 a-380 A
Awkwr : 18X 20.5 s. m. ilKq : 15X 15 s. m.
Awm vyrvw : ijld g`qw[ dupwsIN KVHy ruK do kwlIAW lkIrW ivckwr iek lwl lkIr dw
hwSIAw [ sqrW pRqI pMnw- 12 hn[
vyrvw : pihly 170 p`qry nhIN hn[ SurU ivc Aqy AMq qy ibnW hwSIey dy 4-4 p`qry
KwlI, 269 A, 299 A Aqy 343 A p`qry vI KwlI hn[ ikqy ikqy hVqwl Pyrky
suDweI kIqI hoeI Aqy ivc-ivc kwnI bdlI hoeI hY[
AwrMB : ……pr igRh jwie nrk ibsrwmI] ibKu BogY hir ibsrq suAwmI] cuBih mg
jm sUl sMKwrw] qhw sumwrg pMQu krwrw]48] qhw qpq QMm gil lwgih BweI]
qh nw ko sKw n sMig sKweI] mhw Agin mih qh qU jlY] qh isir jm kMkru
Atlu n tlY] qh scY inAwie bhY Drm rwie] qh Awpy bKsY hukim
rjwie]49]…
AMq : …idRsit n rheI nwnkw rihAw vwr vrij ] idRsit ivcwrI ikAw krY KwDw
lokY rij] rij Kwau jy pMjw mwry gurmuiK rhY shij] BirAw BWfw auClY BY ivic
rKhu rij] swihb ky dir AwCw puxIAY Cuthugy ikqu pij] GxI inh pig nwnkw
iCMJ peI dirvij ]3]1]35] grMQ pRwn sMgulI supUrnM BUl cUk mwP krnI]
sMmq 1959 mhInw Pguxu iQiq vdI mOs idn vIrbwru[ ilKqumu goibMd dws jI
gurU mm sMq dws vsqI mUlovwl hY grMQ kIE pRkws] gurduAwry mY bYT kir
ilKAw nOmI pwiqswhI kw gurduAwrw] vsqI mUlovwl] rwm rwm rwm jI]

h`Q ilKq nM : MS 945 sMgRih


isrlyK : jnm swKI (scu KMf poQI)
lyKk : imhrbwn
ilKwrI : kyso dws
ilpI kwl : sMmq 1837 (rcnw kwl): sMmq 1707
sQwn : mhmdI pur

45
p`qry : 1 a-393 a
Awkwr : 28 X 33 s. m. ilKq : 21 X 22 s. m.
Awm vyrvw : ijld g`qw k`pVw[ dupwsIN KVHy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw
hwSIAW [ sqrW pRqI pMnw-19 hn[
vyrvw : hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI, ikqy ikqy hwSIey ivc ilKq, poQI dy SurU ivc
Aqy AMq qy ibnW, hwSIey dy 25-25 p`qry hn[ poQI dI hwlq Ksqw, AMqly ds
p`qirAW dI hwlq bhuq ijAwdw Ksqw, Ksqw hox kwrx keI QweIN ilKq BurI
hoeI hY Aqy pUrI qrWH pVHn Xog nhIN hY[ p`qrw nMbr 861 Aqy 862 nhIN hn[
p`qrw nMbr 676 A qy iliKAw hY “168 goStw hn” pr pwT ivc isrP 153
gostW hn[ 152 qy goSt AMk nhIN pr 151 qoN bwAd do goStW ƒ 153 AMk id`qw
hoieAw hY[
AwrMB : ….. < sRI siqgurU ky pRswid] Awid scu jugwid scu ] hY BI scu nwnk hosI
BI scu …. sRI siq guru pRswid] scu KMfu poQI ilKxy kw ArMB BI BYAw] sRI
siqgurU bwby nwnk jI kw syvku sRI siqgurU imhrvwnu jI poQI ilKI ilKweI] eys
poQI ƒ suxy pVy gwvY iqs kI prm giq hovY] vcnu hY sRI siqgurU imhrvwn jI
kw jo koeI scKMf poQI pVy so mukqw hoie pRIq lwie kr pVY so bwby jI pwis jwie
inrsMdyh] bolhu BweI vwhgurU bwbw nwnku DMnu gurU bwbw nwnku siqgurU bwbw
nwnku]vwhgurU jI]…
AMq : … ]slok] kudriq kir idKlweIAw ihMdU muslmwn] pwkI nweI pwku qUM Awp
rwmu rihmwnu] sBu ikCu qyrY vis hY dws nwnk ky imhrvwn]153] bolhu BweI
vwhu gurU DMn gurU siqgurU] rwm siqgurU siq siqnwmu krqw purKu siqgurU
pRswid]153] scu KMf poQI ilKI] ]=] ]=]

h`Q ilKq nM : MS 945 A


sRoq : jnm swKI, poQI hir jI
lyKk : imhrbwn
ilKwrI : kyso dws
ilpI kwl : sMmq 1837 (rcnw kwl) sMmq 1707
sQwn : mhmdI pur
p`qry : 394 a-676 a
Awkwr : 28 X 33 s. m. ilKq : 21X22 s. m.
Awm vyrvw : ijld g`qw k`pVw[ dupwsIN KVHy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw
hwSIAw [ sqrW pRqI pMnw-19 ]
vyrvw : EhI
AwrMB : < [ sRI siqnwmu …gurU pRswid] sRI siq gurU bwby nwnk jI kIAW gostI
ilKIAW ilKy pVy suxy isKy gwvy icqu lwieky iqsu kI pRm giq hovY vcnu hY gurU dw
]=] Awid scu … nwnk hosI iB scu [1[ DMn su kwgdu klm DMnu Dnu [ DMnu ]
BWfw Dnu msu] DMnu ilKwrI nwnkw ijsu nwmu ilKwieAw scu]1]2]…

46
AMq … ]slok] Cifhu lwlc dunI ky srin prhu gurdyv] nwnk dws kau dwnu dyih
krau qumwrI syv]1] bolhu vwhgurU gurU gurU gurU gurU gurU gurU gurU gurUsiq]
siqnwmu krqw purK siqgurU prswid]228]228]61] [[[=]
1 Awid poQI scKMf 168 iek sau sqwhit gostI kI ] iqs qy Awgy hir jI
poQI dUsrI]2]61] iekwhit gostI kI] duhW poQIAW kIAw gostI ]228] sMmq
1707 vrKy mwih imqI BwdRv vdI] Awieqvwr mhmdI puir hir jI poQI spUrnu
hoeI gostI 61] BweI kyso dws bRhmn dI AKrI ilKI gurU mnsw pUrI kIqI]1]
ieh iqs poQI auprhu auqwru kIqw] sMbq 1837 vrKy mwh imqI hwiV coDvIN
sudI] mMglvwr] hir jI poQI spUrnu hoeI ] bolhu vwhgurU ] DMn gurU ]

h`Q ilKq nM : MS 945 e


sRoq : jnm swKI
lyKk : cqur Buj
sQwn : mhmdI pur
p`qry : 376 A
Awkwr : 28 X 33 s. m. ilKq : 21X22 s. m.
Awm vyrvw : ijld g`qw k`pVw[ dupwsIN KVy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw
hwSIAW[ sqrW pRqI pMnw-19 hn[
vyrvw : 393 A KwlI[ hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI, ikqy ikqy hwSIey ivc ilKq vI
hY[ poQI dy SurU ivc Aqy AMq qy ibnW, hwSIey dy 25-25 p`qry hn[ poQI dI hwlq
Ksqw, AMqly ds p`qirAW dI hwlq bhuq izAwdw Ksqw, Ksqw hox kwrx keI
QweIN ilKq BurI hoeI Aqy pUrI qrWH pVHn Xog nhIN hY[
AwrMB : < < < < siqnwmu …gurU pRswid] sRI gurU bwby nwnk jI kI bwxI
ilKI gostw ArQw smyiq] sRI gurU nwnk jI kI bwxI ilKI ilKy …vcnu hY sRI
gurdyv jI kw] gosit gurU bwby nwnk jI kI clI] qb gurU bwbw nwnk jI lwhOr
qy Pyir krqwrpuir AwieAw]…
AMq : … qb Eie goivMd lok EuiT kir gurU bwby nwnk jI kI crnI lwgy nwnk pMQI
Bey lwgy gurU gurU jpxy vwh gurU bwbw nwnku DMnu gurU bwbw nwnku siq gurU bwbw
nwnku]slok] krn krwvn hwru pRBu kIAw jw kw siq] ijqu miq nwmu n vIsrY
dws nwnk dIjY miq]1] bolhu vwhgurU gurU gurU DMnu…..]73]301]

h`Q ilKq nM : MS 946


isrlyK : sRI nwnk pRkws
lyKk : sMqoK isMG, BweI
smW : sMmq 1925
Awkwr : 33 X 25 s.m. ilKq: 21 X 16 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ pihly do pMinAW aupr
hwSIAw cwry pwsy fIjwien vwlw bwhrvwr dohrw do do lwl, nIlIAW lkIrW ivc

47
pIlIAW motIAW lkIrW Aqy AMdrvwr hrI isAwhI nwl vylW bxIAW hoeIAW Aqy
lwl pqIAW bxIAW hoeIAW hn [
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, hwSIAw fIjweIn vwlw, pihly p`qry aupr cwry pwsy Aqy bwkI
poQI aupr do do lwl, nIlIAW lkIrW, ivckwr iek motI pIlI lkIr [ keI
pMnAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ gRMQ dI hwlq bhuq cMgI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI nwnk pRkws igRMQ ilKXqy ] dohrw ] eykokwrw
siqgurU iqh pRswid suK hoie ] vwhgurU jI kI Pqy ibGn ibnwsn soie ]1]
kib`qu] qIno lok brdwnI qIno jwrM mhwgnI qIno qwp hwnI Awid qIno gux
mMifkw ] qIno kwl mwnI qIno skiq pRDwnI qvqIno ikRqvwnI qIno gwnIbr
vhMifkw ]”
AMq : “dohrw ] AWk eyk kr Astkr bhur Ast pr sUMn ] kwqk pUrn sw ibKY
BXo gRMQ ibnAUn ] 110] dyvw isMG ipq qy jnm kiv sMqoK isMG nwm ]
brmwgih siq sMg ko kir siqgur pRnwm ]111 kib`q ] sBY gun aUr BrBUr
hoXo Aogun inkwm kRoD kUrhUM kI ibR`Dqw Prd kI ] hoXo mn cUir cUir rhI miq
JUir Juir dyK rhXo dUir dUir dwrun drd kI ] imly gur pUrin sMqoK isMG qUgMn
soliK duK Bur giq eyk lIn rdkI ] nwm hY srn sUr pwvn piqq gurU rwiK
hY jrUr lwj Awpny ibrd kI ]1112] kib`qu ] bMdnw ko ly qhIA bMdqw ko
dyq iqh pRIq lyq dyiq hY pRqI iq suK syq hY Bwau aur lyNqhI pRBwau bfo dyq
Awip inrgun pddyq gundyK lyiq hY ] QorI jYsI Byt lyq jmkI Abyt lyiq siq
gurU nwnk jI krnw inkyq hY ] ihqw lyiq dwsn kI AhMbRhm dyiq iqh mn lyiq
crn mY mukiq ko dyiq hY ]113] 2
ieiq sRI nwnk pRkws igRMQy auqrwrDy scKMf pRsQwn brnnM nwm spq pcwsmo
DXwie ] 57 ] smwpqM ]msqu suB msq ]1 ] = ] = ]
hy sRI gurU nwnk swhb jI qyrAw dwsw kw punR dwsw kw dws ilKwrI iqs kI Bul
cuk bKsxI qy Awp dy crxw ivc pRIq bxI rhy qy Awp dy crx kvlW kI isKI
pRwpq hovy AMq smy qyrw nwm icq Awvy ] sMmq 1925 kqk 13 igRMQ ilK ky
pUrx kIqw sq gurw kI ikRpw krky ] sMpUrxM ] = ] = ]
= ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 947


isrlyK : sRI dsm gRMQ swihb
lyKk : gurU goibMd isMG
p`qry :1 a
Awkwr : 34 X 38 s.m. ilKq : 24X 28 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI
pMnw- 25 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dy SurU ivc kuJ p`qirAW qy q`qkrw idqw hoieAw hY [ aus qoN bwAd gRMQ
SurU kIqw hoieAw hY [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ keI p`qirAW aupr

48
hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY [ ilKq D`ibAW vwlI pr pVIH jWdI hY [
ilKweI suMdr, gRMQ dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] jwpu ] sRI muK vwk pwiqSwhI 10 [ CpY CMd [ qÍ
prswid ] ckR ichn Ar brn jwiq Aru pwiq nihn ijh ] rUp rMg Aru ryk
[ryK] ByK koaU kih n skq ikh ] Acl mUrq AnBau pRkws Aimqoj kih`jY ]
kot ieMdR ieMdRwx swhu swhwix gix`jY] iqRBvx mhIp sur nr Asur nyiq nyiq bx
iqRx khq ] qÍ srb nwm kQy kvn krm - nwm brxq sumiq ]”
AMq : “cu KbrS rsId AW ik Awmd Sohr [ hmwgoSq E dyg Amdr inhwd [
mswilh ibAMdw Kq AwiqS ibdwd ]
Sohr rw KurwnId bwkI ibmWd [ hmw nokrW rw ijAwPq kunWd ]
cu KuS gSq Sohr ndIdS cu nr [ ibkudh Aw ksy rw ik dwdS Kbr ]
ibidh swkIAw swgry sbz gUM [ ik mw rw bkWr Asq jMg AMdrUM ]
lbw lb ibku dm bdm noSkun [ gim hr dU Awlm PrwmoS kun ]”
AKIrly pMny Ksqw hwl ivc Aqy Pty hoey hn [

h`Q ilKq nM : MS 948


isrlyK : jnm swKI sRI gurU nwnk dyv jI
p`qry : 1a - 186 A ies qoN bwAd pMnw nMbr AMikiq nhIN
Awkwr : 15 X 12.5s.m. ilKq : 11.5X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw; isAwhI kwlI ; hwSIAw keI p`qirAW aupr kwlI kwnI nwl
do do kwlIAW lkIrW [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : poQI pMnw nMbr 1 qoN SurU kIqI hoeI hY [ pr bwbw jI jdoN sulqwn pur ƒ Cf
jWdy hn, qW SurU kIqI hoeI hY [ rcnw ADUrI hY [ ivc ivc kwnI bdl ky
iliKAw hoieAw hY [ p`qirAW dI hwlq vI Ksqw hY [ qkrIbn pihly 20
pMinAW dy p`qirAW qoN ieMj mwlUm huMdw hY ik ieh p`qry bwAd ivc ilK ky
nwl lgwey gey hn jo bwkI dI poQI qoN iBMn l`gdy hn [ hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI Aqy hwSIey qoN bwhr vI ilKq hY[ poQI AKIr ivc pwxI nwl iB`jI
hoeI hY [ p`qry iek pwsy qoN KwDy hoey hn [
AwrMB : “AwgY swKI gurU sulqwn puro inkl tury ] jW Pyr gurU nwnk jI sulqwn puro
inkl KVoqy qw ikqny k idn ipCo qlvMfI Kbr mihqy kwlU ny suxI jo nwnk jI
PkIr hoie ky inkl gey hYn modIKwnw Cof idqw hY qW mrdwny ƒ byby nwnkI jI
vl sulqwn pur ƒ ByijAw]”
AMq : “ihMdU eyfw dwvw bMndy hYin ] Aqy nwly qurk eyfw dwvw bMndy hY ] eyh dovY
qrPI JUTIA hY ik koeI scI hY ] qW gurU nwnk kihAw BweI mwlo Awpxy
muhQy sBy scy hYin ] Aqy drgih scy syie scy ] qW syK mwlo AwiKAw jIE jo
drgih ivc scy hYin anw dy Aml ikAw hYin ] qW gurU nwnk kihAw suix
BweI mwlo anW ivcoN vw auT gieAw hY ]Aqy byd kbyd JUT kir jwxdy hYin ]
hor hir sUrqw no rwjI rKdy hYin ] rMj iksy no nwhI krdy ] anw dy eyh

49
Aml hYin ] qW syK mwlo kihAw jI qusI jo khdy ho so sB scu hY ] qusI AYin
Kudwie dI sUriq hY ] bo bolhu BweI vwhgurU jI ]”
ies qoN A`gy kwgj lgwieAw hoieAw Aqy p`qry nhIN hn [

h`Q ilKq nM : MS 949


isrlyK : mhw Bwrq
Anuvwdk : ikRsn lwl
smW : sMmq 1944
sQwn : hWs ngr
p`qry : 1 a - 986 a
Awkwr : 36 X 33 s.m. ilKq : 25 X 24 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI; vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovy pwsy do do
lwl lkIrW, do do kwlIAw lkIrW[ sqrW pRqI pMnw- 21 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI , ikDry ikDry hwSIey qNo bwhr vI iliKAw
hoieAw, ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [ SurU ivc Aqy AMq ivc kuJ
hwSIey vwly KwlI p`qry hn[
AwrMB : “< SRI gxySwXnm : AQ dox prb BwKw ikRSn lwl ikRq ilKXqy ] dohrw ]
gOrI nMd gxyS ky bMdcrx isrxwie ] dRox prbBwKw rco XQw buD injpweI ]1]
CpY CMd ] gOrI nMd pdbMD iDAwn cqurwnn Dwro ] irdvwrivsn ArwD sMB
pgrj isrcwro ]”
AMq : “ieiq sRI mhW Bwrqy purwxy sÍr groh nm bxy ikSn lwl ikRq BwKXM Astds
prb smwpqM ] suBM BvMq jY jY ikRSnXnm : jY jY Drm puqRwXnm : jY jY jY jY jY
jY dohrw ] mhWBwrq ju gRMQ hY kQw purwqn qwih ] iliKAw bhuq bnwie [ kY
pRbuD icq kO lwie ] aunI swl cuqwlIAw jyT vdI CT jwn ] hoAw smwpq qwih
mY hWs ngr pihcwn ] cOpeI ] mhW Bwrq gRMQ hY joeI ] ngr hWs mY iliKAw
soeI ] ilKnhwr Ab kro bKwnw ] surq Dwr qum suno sujwn ] gMgw nwQ sMq
pRbMny] pRQm nwm auno kw lIny] dUsr gohr nwQ ko mwno] qIsr pRm hMs ko jwno]

h`Q ilKq nM : MS 950 sMgRih


isrlyK : ivcwr mwl
lyKk : AnwQ purI, kvI
smW : sMbq 1726 ibkRmI
p`qry : 1 a - 16 a
Awkwr : 27 X 16 s.m. ilKq : 16 X 12 s.m.

50
vyrvw : ijld g`qw k`pVw , PitAw hoieAw; isAwhI kwlI , vKryvyN leI lwl ; hwSIAw
dovyN pwsy iqMn iqMn kwlIAw lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI hox krky , p`qry vI auKVy hoey hn Aqy pwisAw qo KwDy hoey,
Ksqw hwlq ivc hn [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKweI cMgI Aqy
poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] SRI gxysweynmw : AQ SRI ivcwr mwl AnwQ purI ikRq
ilKXqy ] dohrw ] nmo nmo SRI rwm jU siq icq AwnMd rUp ] ijh jwnY jg
supnvq nwsY BRm qmkUp ] 1] rwm mXw sd gur idXw swD sMg jb hoie ] qb
pRwxI jwnY kCU rihau ibKY rs Boie] pg bMdn AwnMd Xuq kir SRI dyv murwir ]
ivcwr mwl brnn krO mOnI ju aur Dwir]”
AMq sqRh sY CbIs sMmq mwGv mws suB ] momqijq khu qIs qy qk brx pRgt krI
]42] gIqw BwrQ mqo eykwds kI Xukq ] As†wvkR vis s†muin kCuk ApnI aukq
]31] ieiq SRI ivcwr mwl Awqmvwn kI iQq Awsmo ibsRwm ]8]
ieiq SRI ivcwr mwlw sMpUrnM ] smwpq ]

h`Q ilKq nM : MS 950 A


isrlyK : AigAwn boDnI
lyKk : idXwl
p`qry : 16 a - 57 A
Awkwr : 23 X 16 s.m. ilKq : 16 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[
poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : < suAsq sRI gxysweynm : ] AigAwn boDnI idAwl ikRq ] cOpeI ] bRhm
AnMq rUp johIXY ] sq icq AwnMd qWko khIXY ] srb buD ibRq swKI Bs ] nmodyÍ
dWq vyd su pRkwr ]1] dohrw ] ijh Awqm AwigAwn kr Bws qhY jgAwn ]
ijh jwnY nhI pweIAY pRxvo pd inrXwn ] cOpeI ]
AMq : “ieiq sRI mq prmhMs pirbRwjkw cwrjo mwCMkr aupwsk bRhmwnMd swr suqI
qs pUj pwd isK idAwl Anymw nNMd srsÍqI sMiKpq QWq pRikAw AigAwn
boDnI BwKw] ivricqy AiDAwqm ibD aupdys ibD smwpqMp cOpeI ] 436 ]

h`Q ilKq nM : MS 950 e


isrlyK : AsRwvkR BwKw
lyKk : idAwl Anymw
p`qry : 57 A- 90 A
Awkwr : 23 X 16 s.m. ilKq : 16 X 11 s.m.

51
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : ilKweI fIjweIn bxw ky kIqI hoeI, keI QwvW qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY Aqy hwSIey qoN bwhr ilKweI kIqI hoeI hY [ ilKweI pVHn Xog Aqy poQI
dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : “< suAsq sRI gxyswienm : AQ kiv ikRq idAwl Anymw NMd AsRwvkR BwKw
brnByK CpY ] Aiq Aimq AnMd kMd prmwnMd prm AKY duq su sMbdy su pRkwS
suqMqR suqY suD Xuq [ inq nvIn inrIh inrMjn Acl Aml sm [ inrivkwr
inrdMdu snwqn sdw rhq qm ]”
AMq : “nhI sMsikRq igAwn ijh , jWnXo cWhY eIs [ BwKw AstwvkR kI , pVY KMf
iekIs ] 15 ] dohw eyk pRgt khXo , cOpeI cOds jwn [sMKXw pRkrn iekIs
kI, khI bKwn] 16 ] ieiq sRI mq pRmhMs pRbRwjkw cwrj aupwsk sI mq pUrn
boDw nMd srsuqI qs pwd pUj isK sRI miq idAwl Anymw nMd As†wvkR AnBv
ivricMq sMKXw kRmwid KtkM nwm eyk ibMsBkM pRkrnM ] smwpqM suBwmsq [ ]
= ] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 950 s


isrlyK : hsqw ml pRsnoqr BwKw
smW : sMbq 1736
p`qry : 90 A - 107 a
Awkwr : 23 X 16 s.m. ilKq : 16 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw- 11 hn[
Awm vyrvw : lwl isAwhI dw pRXog vKryvyN leI kIqw igAw hY [ ilKweI pVHn Xog [ keI
p`qirAW aupr hVqwl Pyr ky suDeI kIqI hoeI hY [ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< suAsq sRI gxyswienm : ] dohrw ] lwm rUp imRg jl sBY , kw ko kro
pRxwm [ myrI muJ ko bMdnw , sohM Awqm rwm ]
AMq : sMbq sqRw sY brsY ,bIqy jb CqIs [ kwrqk Suklw qROdsI, vwr vrn rjnIs ]
205 ] eyk sO eyk dohw khY , cOpeI iek sO qIn BujMg CMd iek jwnIXo , sMKXw
kRm Xo dIn ]206] ieiq SRI mq prmhMs pRbRwjkw cwrj aupwsk SRI mq dXwl
Anymw nMd ibricqwXW hspqwml sMpUrxM ] suBMBUpwn smsq :

h`Q ilKq nM : MS 950 h


isrlyK : Avgq hulws
lyKk : idAwl AnymI
p`qry : 107 a - 187 a
Awkwr : 23 X 16 s.m. ilKq : 16 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKweI suMdr Aqy poQI dI hwlq TIk TIk[

52
AwrMB : “<] sRI rwmXnmh ] dohrw ] Awqm ko pRxwm kir Awqm koh pRkws ]Xwko
nwm pRisD hY Avgq ko hulws ]1 ] dohrw ]
AMq : ieiq sRI mq idAwl AnymI ibrcqXM Awqm prkws BwiKAw srbswr sMgRh kVY
inrUpx swqRq Bumkwn vrs pRkws pRXogo nwm brnnM dsm pRXog smwpMqoXy gRMQw]

h`Q ilKq nM : MS 950 k


isrlyK : ApRoK AnuBau [ AnuBv ]
lyKk : sMkrw cwrX
p`qry : 187 a - 196 A
Awkwr : 23 X 16 s.m. ilKq : 16 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr Aqy fIjweIn vwlI[ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< ] siqgur pRswid ] ApoRK AnBau E oAM qq sq bRhm Aqmeynmh ] hO
ju hO sMkrw cwrj mukq hoxY kY ArQ pRqC igAwn khqw hO ] qW qy hy sMq jno
bwrMbwr ies k bIcwr krxw ] Awpxy bRx ArAwsRm kw jo hY Drm soeI khIAY
qpu ]3] iqs qp swiQ jb prmysr idAwl hovy qb purK ko cwr swDn pRwpiq
hoqy hY [ so kaux hNY vY cwr swDn : bYrwg, bbyik, sim, dim ]”
AMq : “ijn kw icq suiD hY iqn ko kihAw hY, AsuD iciq vwile kau hiT jog
kihAw hy ] AwiproK AnuBau pUrn hoieAw ] ] ] ]
] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 950 K


isrlyK : Awid gIqw
smW : sMmq 1859
p`qry : 197 a - 311 A
Awkwr : 23 X 16 s.m. ilKq : 16 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq
TIk TIk [
AwrMB : “< sRI guxyswey nm: Awid gIqw ilKXqy ] sloku [ iDRqRw s†rovwc ] Drm
KyqR kurKyqR sY [ imly juD ky swj ] sMjY mo suq pWfvin, kInY kYsy kwj ]”
AMq : “Avs kr gIqw kw pwT krIAY ] Xw sRvn krIAY iqnw jIAw kI kilAwix
hovY hY ] ieiq sRI gIqw mhwqmny sMpUrnM ]
sMmqu ] 18590 ] ] ] ] ] ] ] sRI rwm ]
sRI rwm ] sRI rwm ] hry ] rwm ] hry rwm jI ] siq rwm jI ] 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0 0

53
h`Q ilKq nM : MS 950 g
isrlyK : vYrwg pRkrx, isimRq BwKw
p`qry : 1 a -3 A
Awkwr : 23 X 16 s.m. ilKq : 16 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY Aqy pMnw nMbr vI mu`F qoN 1,2 (iek do) qoN SurU kIqy hn [
rcnw dy kul iqn p`qry hn jo ik ADUrI hY [
AwrMB : “sRI ikRsun ]1] E o siq gur pRswid ] rwm ikRsun ] sRI gIqw jI ] E o AM sRI
prmwey nmih ] vYrwg pRkrx sRvx ] isimRiq BwKw ilKqy ] siq icq AnMd
rUp Awqmw hY [ iqs kau nmskwr hY [ kYsw hY sq icq AwnMd rUp so Awqmw
khqw hY]”
AMq : “iqs mOky sRI gMgw jI hY ] pwphu kw nws krqI hY [ AYsy isKr pr surcI
ApCrw bYTI QI ] iqs ny ieMdR kw dU” -- A`gy pMny nhIN hn jo ik rcnw ADUrI
hY[

h`Q ilKq nM : MS 950 G


isrlyK : sRI ivcwr mwl
lyKk : AnwQ purI
p`qry : iek pMnw - 4 a
Awkwr : 23 X 16 s.m. ilKq : 16 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW - 11 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, iek pMnw rcnw dw idqw hoieAw hY jo ADUrI hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] sRI gxysweynm: ] AQ sRI ivcwr mwl AnwQ purI ikRq
ilKXqy]”
AMq : “pRmwqm pUrx skl jwn mOn qw lInw ]4] gur Asqu iqmwq qwq BRwqw suih
die “------ A`gy rcnw ADUrI hY ]

h`Q ilKq nM : MS 950 |


isrlyK : Bwgvq iekwds
ilKwrI : cqur dws
smW : sMmq 1692 ilpI kwl: 1818 ilpI kwl
p`qry : 4 A - 276 A
Awkwr : 23 X 16 s.m. ilKq: 16 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [ pr ikDry ikDry
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY

54
AwrMB : “< ] siqgur pRswid ] ] sRI gxyswienmih ] igrMQ Bwgvq iekwds
kI BwKw ilKXqy ] cOpeI ] sMq dws siq gur ky crnw ] iqn kI gho su idV
kr srnw ]”
AMq : ? sMbq solw sY bwnvw ] jyT sukl KstIku jidvW ] sMq dws gur AwgXw
dInI] cqur dws Xh Bw kInI ] 60 ] dohrw ] prm gXwn pRgt krXo mm
Git hY injdyv ] qy my auir inq bsY sMq dws gurdyv ]61]
ieiq < ] siqgur pRswid ] ] sRI gxyswienmih ] igrMQ Bwgvq iekwds
kI BwKw ilKXqy ] cOpeI ] sMq dws siq gur ky crnw ] iqn kI gho su idV
kr srnw ]”
sRI Bwgvqy mhWpurwxy iekwds skMDy sRI suk pRICq sMbwdy BwKwXM sRI ikRsn bYkuMT
bXwno nwm iekqIs moiDAwie smwpqM ]31] sMbq 18018 ] vYswK vdI
]37= =

h`Q ilKq nM : MS 951


isrlyK : inrbwx pRkrx
p`qry : 1 a- 544 a + 44 (588 a)
Awkwr : 33 X 24 s.m. ilKq : 24 X 20 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, auKVI hoeI; isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW
lkIrW [ sqrW pRqI pMnw - 18 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI, Aqy p`qry vI v`K v`K hoey hoey hn[ keI p`qirAW dI hwlq
bhuq Ksqw hY [ poQI dI ilKweI TIk TIk Aqy pVHn Xog hY [ hwSIey qoN bwhr
vI ilKweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : < ] siqgur pRswid ] AQ inrbwx pRkrx ilKqy ] bwlmIkovwc] BwrduAwr
jaup sm pRkrxy AnMqr qUM inrbwx pd kau pRwpq hovih ] bfy auqm bcn jo
mn nwiek rwm jI pRiq khY hY ]
AMq : ieh moK aupwie prm boD kw kwrn hY ] so mY quJ ko khw hY ] sMpUrn iqs ky
swru Dwr kr rGvMs kI kul ikRq ikRq BeI hY ] Aru jo Es sqw ivKy jigAwsI
Qy so BI ikRq ikRq jIvn mukq hUey ] iqs inscY ku Dwr kr qUM BI jIvn hUey
ivcruw ] Aru Apnw jo kCu pRikRq Awcwr hY iqs kau kru ] mY jwnqw hO jo qUM
prm boD kau pRwpq BieAw hy ]
ieq sRI iKl pRkrny nw nwpRsno moK aupwey srbKw vrnnM nwm srgh ]15]
sMpUrn moK aupwie ky ies srg ivKy kQw ky swr khy hY ] qWqy ies kw nwmu
sMiKAw hY ] ] ] ] ] ] ] ] ]dohrw ]
swhI kwnI bRhm hY kwgd lyKn hwrw ] sRI rwm jI ] sRI rwm jI ]

h`Q ilKq nM : MS 952


isrlyK : pMc dsI BwKw vwrqk
ilKwrI : Awqm sÍrUp

55
smW : sMmq 1918 ilpI kwl: sMmq 1922
sQwn : ipplI
p`qry : v`K v`K AiDAwey dy v`K v`K pMnw AMkiq kIqy hn [
Awkwr : 29X 17 s.m. ilKq : 21 X 12 s.m.
vyrvw : ijld, Kuly p`qry do giqAW ivc forI nwl bMny hoey hn[ isAwhI kwlI, vKryvyN
leI lwl[ hwSIAw pihly p`qry aupr dohrw hwSIAw, cwry pwsy, fIjweIn
bxwieAw hoieAw hY [ bwkI swrI poQI , dovyN pwsy KVyH ruK hwSIAw hY;do do lwl
lkIrw, bwhr iek pwsy motI nIlI lKIr, Aqy ivckwr iek motI pIlI lkIr[
sqrW pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : poQI dy pMnw nMbr iekswrqw nwl nhIN idqy hoey, sgo AiDAwey Anuswr idqy
hoey hn [ ilKweI suMdr, ikDry ikDry hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKq
hwSIey qoN bwhr vI kIqI hoei hY [ poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “sRI rwmwXnm: ] sRI gxyswXnm: sRI guruvynm: < siqgur pRswid ] ]
AQ AwqmwnMd nwm dUsry AwnMd kw ArMB krqy hY ] so Awd sy pMc dsI kw
bwrvW gRMQ hY] pRQm ADXwie ivKy ivvykoN Xog krky injnMd dy AnuBv kw pRkwr
vrnn kIAw] mUV jgXwsI koN Awqm ind hY nwm ijs kw Aysw joqUM pdwrQ kw
ivvykiq sdÍwrw bRhm inMd dy AnuBv dy pRkwr ky idKlwvxy vwsqy pRQm isK ky
pRsn koN idKlwvqy hYN ]”
AMq : “dohrw ] sRI mq gMgw rwm gurcrn kml kI syv] sMmYiq mrig Fwie kY
drisau Awqm dyv ] AQ pMcdsI BwKw vwrqk ilKXqy ] ies pMcdsI ky pMdrw
gRMQ hYin] pMj ivvyk pMj dIp pMj AwnMd ] iqMnw pMj ivvykW ivcoN ] pihly
ivvyk kw nwmw pRqkqBÍ ivvyk hY ] iqs ky Awid ivKy tIkwkwr kw mMglwcrn
hY sRI BwrqI qIrQmunI sÍr Ar ivdXwrn munI sÍr eynw dohW ko nmskwr krky
pRqk sRI miq gMgwrwm ky isKwqm sÍ-rUp ] qwnyN BwKw Xh krI pMcdsI AwnUp
]7] vwrqw pMcdsI BeI gur AwigAw Anuswr ] AproK boDqh vr imly pVY jo
vwrMvwr] ieiq sRI audwsI gMgw rwm jI ky isK audwsI Awqm sÍrUp vwrqw
pMcdsI ivrcqw smwpqwhw ]5]5] sMmqu aunI sY ATwrW hwV sudI pUrnmwsI
rivvwr ]1918]0 0] hrI E oAMqq sqw ] 6 sRI rwmwXnm: sRI guruvynm: ]15
[5] 0 0 ] = ] = ] sMmq 1922
ilKI ipplI mhIny AsU ] moK 10 ]11 ] = 12]
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

h`Q ilKq nM : MS 953


isrlyK : rwm cirqR mwnsy qulsI rmwiex
lyKk : qulsI dws
ilKwrI : pRym isMG
smW : sMmqu 1886
p`qry : 1 a- 628

56
Awkwr : 18 X 19 s.m. ilKq : 13 X 13s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy, do do
kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw- 12 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc Aqy AKIr ivc kuJ p`qry hwsIey vwly KwlI[ ikDry ikDry
hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY Aqy hwSIey qoN bwhr vI iliKAw hoieAw hY [
ilKweI suMdr Aqy poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “< sRI mqy rwmw nU jwXnm: AQ bwl kWf ; slok ] vrxwnwmrQ sMGwnw
rswnw CMd swmpI ] mMglwn c krqwrauu vMdy bwxI ivnwXkau [1[ BvwnI sMkraU
vMdy sRDw ivsÍws rUpxaU ] Xw BXw ivnw n psXMiq isDw sÍwq sQmIsÍro [2[
vMdo voD mXM inqXM gurM sMkr rUpXM ] XmwsRqoih vkRoip cMdw sRvqR vMdXqy ]”
AMq : mo sm dIn n dIq ihqu qum smwn rGubIr ] As ivcwr rGubMs mx , hrhu
ibKm Bv BigrvqRw kwmih nwir ipAwr ijm, loBih ipRX ijm dm iqm
rGunwQ inrMqrM ipRX lwghu muih rwm ] 464] sRI mdRwm cirqR mwns ismRdM,
BkHXwv gwhMiqXy ] qy sMswr Gor ikrxY dhXMiq no mwnvh ]466]
ieiq sRI rwm cirqR mwnsy skl kl kluK ibDMÍsny auqr kWf smwpqy ] suB
msqu sRb jgqw suB msqu sRb jgqW E orMwmwXaunmW sMmqu 1886 ] mws auqmy
mwsy Pgx mwsy suklwpKy suB iqQ dsmI gurU Awsry ieMd pusqkM ulKqM mwVI mDy
BweI pRym isMG swlwivKy BweI Buip isMG suXN pTnwrbM ilKqM ] XwidRsMpusqkM
idRstvwq idRsM ilKqMAw ] Xid suD msu DMvwmm doKnwdI ] Aqy ] suB msqu
msqu ] rwmwXnm: sRI ikRsnwienmw ; rwm ] Bulw cukw bKsxw mY dwsn kw dws
hO ]

h`Q ilKq nM : MS 954


isrlyK : isKW dI Bgq mwlw
lyKk : BweI mnI isMG
p`qry : 22a- 289 a
Awkwr : 28 X 13.5 s.m. ilKq : 20X 10s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy, do do
kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw- 8 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc pihly 21 p`qry nhIN hn[ poQI ADUrI hY Aqy keI p`qirAW dI
hwlq vI Ksqw hY[ ikDry ikDry hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI Aqy hwSIey qoN
bwhr vI ilKq[ ilKweI suMdr Aqy pVHn Xog, poQI dI hwlq Awm krky TIk
TIk hY[ p`qrw nMbr 22 Q`ly vwly pwisE PitAw hoieAw hY [
AwrMB : “ dI hY [ pr smuMd nwl iml kY Pyr pwxI Kwrw hoie jWdw hY ] qy bgulw hMsw dy
nwl hI hMs nhI hoie jWdw ] qy mwn srovr qy jwie bYTy qw moqI nhIN cugdw qy
hMsW dw bcw bguilAW nwl iml ky hornw srW qy bYTdw hY ] qW auQy moqI nhIN
huMdy ] qW Pyr mwn srovr qy jwie bYTdw hY [ qy mwxk moqI cugdw hY [ qYsy gurU
ky isK ju hYn so iekIhW dy vrqwry hYn ]”

57
AMq : “ijnw dw dyh dy rsW vil iDAwn u hY so qW dyh Ainq hY ] qy vwsqv bIVw jo
huMdw hY ] so pWn kQu supwrI cUnw Awpxy rMg ƒ Cfdw hY qW lwl rMgu as dw
huMdw hY ] qYsy jo isK Awpxw ABmwnu ikirAw dw Cfdy hYin ] soeI gurmuK huMdy
hYin ]60] bolhu BweI vwhgurU swKIAW pUrIAW hoeIAW ] smwpq msqu suB msqu
] swKIAW dw qqkrw ] pwiqswhI 1 ] pwqswhI 2 ] pwiqswhI 3 ] pwqswhI 4
] pwiqswhI 5] pwqswhI 6 ] pwiqswhI 7 ] pwqswhI 8 ] pwiqswhI 9 ]
pwqswhI 10] iek so iqRsiT swKIAW pUrIAW hoeIAW ] bolhu BweI vwhgurU jI
kI Pqy hY ] 0 0 0 0 0 0 0 0

h`Q ilKq nM : MS 955


isrlyK : gur iblws pwiqswhI CyvIN (6)
lyKk : kvI sohn
p`qry : 1 a - 321
Awkwr : 31X 28 s.m. ilKq : 22 X 24 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn; auKVI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw
dovyN pwsy, do do lwl lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-21 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI ijld auKVI hoeI hY Aqy Suru ivc kuJ p`qry vI P`ty hoey hn [hVqwl
Pyrky suDweI kIqI hoeI hY Aqy hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY [ keI
pMinAW aupr ilKweI DibAW vwlI hY [ pr ilKeI pVHn Xog, gRMQ dI hwlq
Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI BgauqI jI shwie ] AQ gur iblws igRMQ ilKXqy
] CpY CMd ] ipRQm bMdo pwr bRhm, gurU nwnk suK swgr ] dsm gurU ky crn
kml bMdo gux Awgr ] bhur bMd sB sMq inq Aauqwr Dwr hir ] Akr dwqw
gurU igrwpr prO kr ] iehI dWn dIjY pRBU hir guibMd gur js krn ] ibml bu
dyhu ikRpw kr pirE dws kvqu msrin ]”
AMq : “mwgO bir sB sMq qy mOkau dws pCwnw ] dY AsIs mmdws kau isdk gurU pg
iDAwn ]11] bwr bwr morI ibnY sMq sdw brdwie ] ikMkr Apnw jwn kY kIjY
AMq shwie ]12]
ieq sRI gur iblws sRI hir guivMd jI joqI joq smwey brnnM nwm iekIsmo
iDAwie] msq suB msq ] smwpqM ]”

h`Q ilKq nM : MS 956


isrlyK : sRI gurpRqwp sUrj gRMQ [ sUrj pRkwS ]
lyKk : sMqoK isMG, BweI
p`qry : 1 a - 585 a
Awkwr : 33 X 25 s.m. ilKq: 24X17 s.m.

58
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw pihly s`Py qy
fIzwien vwlw, bwkI siPAW aupr K`Vy ruK hwSIAw, do do kwlIAW, do do lwl,
iek nIlI Aqy iek ivckwr motI pIlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dy p`qry ivc ivc ikrm Kurdw, pr ilKweI pVn Xog Aqy gRMQ dI hwlq
TIk TIk [ keI p`qirAW aupr hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY Aqy hwSIey qoN
bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY [ gRMQ iek pwsy qoN pwxI nwl iBijAw hoieAw hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ sRI gurpRqwp sUrj gRMQ ipRQm rwis ilKXqy ]
dohrw] qIno kwl su Acl rihu, AlMb skl jg jwl ] jwl kwl lK mucq ijs,
krqw purK Akwl ]1]”
AMq : “gXo dust pun gur inkswey ] purb Ql qh Awn bYTwey ] sB qn pr jrby
ibRx Bey ] kwnw sRwp swc hI kIey ] 51 ] ieq sRI gur pRqwp sUrj gRMQy cqrQ
rwsy irdU ---]”
ies qoN A`gy p`qry nhI, AKIrlw p`qrw joiVAw hoieAw [

h`Q ilKq nM : MS 957


isrlyK : grb gMjnI tIky kw swr - jpujI swihb
lyKk : sMqoK imRigMd, kvI
p`qry : 1 a - 293 a
Awkwr : 15X 10 s.m. ilKq : 10 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw cwry pwsy (pihly pMny aupr) do do
lwl lkIrW ivckwr kwlI lkIr; bwkI poQI ivc hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK do do
lkIrW, ivckwr kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI p`qry Ksqw hwlq ivc Aqy AKIr ivc Pty hoey hn [
ilKweI vI pVI nhIN jWdI [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI AKIr qoN kuJ
pMinAW ƒ C`f ky bwkI poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI pRmwqmnynm: ] AiQ grb gMjnI tIky kw swr
ilKXqy ] dohrw ] sRI AsDuj su ibswl Buj auqBuj jMgm joie ] srb meI
krqw pUrKu nmo bMd kir doie ]1]
brn ibsd bpu brn sY brnY bXMq bRdwie ] bMdo bwnI bwk bru bwr dYsI
brdwid ]2] sRI gur nwnk bMd pRd dsm gurU pdbMd ] jpujI tIkw krq hY
kv sMqoK imRigMd ]3 ] lCn sihq pRQm jo krXo s pRIiq ] ArQ mwqR suB
judw kir Xih puMn ilKXo sucIq ] mUl ] Ahrix miq vyd hiQAwr ]tIkw ]
miq jo buD iqs kI Ahrx iqs ko nwm hY ] ijs pir DrkY suinAwry GVq hY ]
so inscl hI khq hY ]”
ies qoN A`gy p`qry Pty hoey hn [

h`Q ilKq nM : MS 958


isrlyK : jnmswKI sRI gurU nwnk dyv jI

59
lyKk : pYVw moKw
smW : sMmq 1582
p`qry : 1 a -338
Awkwr : 21 X 18.5s.m. ilKq : 18 X 13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy, do do
lwl lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc mwqRW bwbw sRI cMd Aqy swKI BweI lwlo dI iek iek pMny ivc
idqI hoeI hY [ jo bwkI poQI dI kwnI nwloN iBMn hY [ iesy qrHW AKIr ivc pMnw
nMbr 338 qoN bwAd kwnI bdl ky iliKAw hoieAw hY [ iehnW rcnwvW qoN bwAd
poQI dIAW rcnwvW (swKIAW Aqy gostW dw qqkrw ivsQwr pUrvk idqw hoieAw
hy [ ies qoN bwAd kuJ p`qry hwSIey vwly KwlI hn Aqy iPr Asl swKI SurU huMdI
hY [ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< ] gxyS jI ] siqgur pRswid ] AQ jnm pqRI bwby nwnk jI kI ilKI
] sMmq pMdrw sY ibAwsI ] 1582 ] poQI ilKI pYVy moKy sulqwnpur ky Kqryty ]
gurU AMgd ilKweI ] poQI ilKI pYVy moKy sulqwnpur ky Kqryty ] muKo bwly sMDU
jtyty kI] rwie Boey dI qlvMfIa AwieAw hw ] gurU AMgd nU FUMF lDwAwhw ]
duie mhIny sqwrw idn ilKidAw lgyAwhy ]”
AMq : “hMau FwFI dr mMgqw, dIjY dwnu rjwie [ nwm dwnu iesnwn dyh, rjw iqRpiq
AGwie ] FwFI jpu suKu pwieAw crn kml ilv lwie ] nwnk dws kI bynqI,
muih rwKu lyhu srnwie ]1] bolo BweI jI vwihgurU ] swKI sMpUrn hoeI ]”
ies qo A`gy kwnI bdl ky, kuJ p`qry ilKy hoey hn, jo ies jnm swKI nwl
sbMDq nhI hn [

h`Q ilKq nM : MS 959


isrlyK : vYrwt prb
smW : sMmq 1923 rcnw kwl: 1681
tIkwkwr : bMsI pMfq, sUrq nwQ
ilKwrI : BweI lwl isMG
p`qry : 1 a – 191A
Awkwr : 19 X 15 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, PtI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw cwry
pwsy, do do lwl do do kwlIAw, ivckwr iek pIlI lkIr; sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, kwgj dysI, keI p`qirAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
hY Aqy ilKweI vI keI QwvW qy DibAW vwlI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] dohrw ] gur gxys gj muK gurU gixpqu kro pRxwm ]
gaurI suq igrDr sihq suD kro sB kwm ] hI eyh rK hir sUr isvqwx
Bgqu aupjwie ] muK bwxI sRI swr suqI sMp isD shwie ]2] isK sbdu lhu gn
sglu suin ho buD inDwn ] surq nwQ kI ikRpw qy gRMQ ArQ suKmwn ] 3] solwsY

60
iekwsI AY kIau kvI sr kQw ] cyqR sudI durgwstmI vrno kIau kvI sr kQw ]
cyqR sudI durgwstmI vrno vYrwT prb ] vMs vYrwjn buDvwr sIl smq gur
igAwn [ bMsI pMfq ArQ kh suMdr kI auvKwn ]”
AMq : “ieq sRI mhw BwrQ prb kIau bYrw db Kwn ] BXo ibvwhu AnMd so AB mn ko
jI Awjwn ]556 spqidn mY kQw vhu nwm jwih bYrwt ] pUrn kIau hrlwl nY
gur ikrpw qy Twt ]1] Twkr bRq Bwdry vdI rvvrY Astwm ] sMmq aunI sY
qRyeI mwhy aunIvI jwm ] BweI lwl isMG ilKI ]”

h`Q ilKq nM : MS 960


isrlyK : sRI dsm gRMQ swihb
p`qry : 1 a - 506 A
Awkwr : 38X 33 s.m. ilKq: 25 X 23 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw; auKVI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN
pwsy, do do lwl motIAW lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-19
hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI hox krky, p`qry vI auKVy hoey hn [ gRMQ dy SurU ivc qqkrw
id`qw hoieAw hY [ keI p`qirAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
ilKweI suMdr, gRMQ dI hwlq Awm krky TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid ] jpu ] sRI muKvwk pwiqswhI 10 ] CpY CMd ]qÍswid ]
ckR ichn Aru brn jwiq Aru pwiq nihn ijh ] rUp rMg [Ar] ryK ByK koaU
kihn skiq ikh ] Acl mUriq AnBau pRkws Aimqoij kihjY ] koit ieMdR
ieMdRwix swh shwix gijxY ] iqRBvn mhIp sur nr Asur nyq nyq bx iqRx
khq ] qv srb nwm kQY kvn krm nwm brxq sumq]”
AMq : “kwgj dIp sbY kirho Aru swq mhwrx vkIm sukY ho ] kot bnwspqI isgrI
ilK by h`NUko ko lyKn kwj bnY hY] swrsÍqI bkqwkir jug cwir gnys ky hwQ
ilKY ho ] ko kib`q nja kirho qumron` qaU pRB nY kir lyryho ]44] < sRI
muKbwk pwiqswhI 10 ] mwJW ] myrI sd~NmwhI dw suixAw pwxI Gwhu muqo ny ]
kweI nw rlIAw iksy dy nW lykoeI josih jupYieEn] gYAw iPrwku imilAw iKqu
mw~NhI qWhI sukRq kIqony ] 1]

h`Q ilKq nM : MS 961


isrlyK : sRI gur pRqwp sUrj gRMQ
lyKk : sMqoK isMG, kvI
smW : sMbq 1940 ibkRmI
p`qry : 1 a – 715 A
Awkwr : 34 X 24s.m. ilKq : 22.5 X 18 s.m.

61
vyrvw : ijld g`qw cmVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAW dovyN pwsy do do lwl lkIrW, ivckwr
iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-16 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr,gRMQ dy SurU ivc ivsQwr sihq q`qkrw idqw hoieAw hY [ gRMQ dI
hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ sRI gur pRqwp sUrj gRMQ ipRQm rwis ilKXqy ]
dohrw ] qIno kwl su Acl rih AlyK skl jg jwl [ jwl kwl lK puciq
ijs, krqw purK Akwl ]”
AMq : “ieiq sRI gur pRqwp sUrj igRMQ cqurQ rwsy kiv sMqoK isMG ibRcqwiX BwKwiX
sRI hr guivMd durgin kSn pRsMg brnnM nwm KtsstIAMsU ]66] sRI vwihgurU
jI kI Pqy hY ] dohrw ] swl aunI sY cwlIAw bwsr mMglvwr ] iQq dsmI
pRivstw dsm ilKXo gRMQ suDwr ]1]”

h`Q ilKq nM : MS 962


isrlyK : Bikq [ Bgq ] mwl tIkw Bikq rs boDnI tIkw
lyKk : nwBw jI
ilKwrI : dyvI dws bRwhmx
smW : sMbq 1905
p`qry : 1– 237 A
Awkwr : 23 X 15 s.m. ilKq : 25 X 14 s.m.
vyrvw : ijld KulHy p`qry, iek KwkI kwgj-ivc forI nwl bMny hoey hn[ isAwhI
kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAW dovyN pwsy KVyH ruK, do do lwl Aqy kwlIAW brIk
lkIrW, ivckwr iek lwl motI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, p`qry Ku`ly hox kwrn , Ksqw hwlq ivc hn [ hwSIey qoN
bwhr vI iliKAw hoieAw hY [ ilKweI suMdr, pVHn Xog, hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY [ poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] E oAM sRI gxyswXnm: E[ sRI rwmwXnM; AQ Bkq
mwl tIkw BwKw ilKqy ] tIkwkwr ko mMglw crn ] kibq ] mhw pRBU ikRsn
cYqMnX mn, jU ky crn ko DXwn myry nwm muK gwieXy qwhI smY nwBw jU nY
AwgXw deI leI Dwr tIkw ibsqwr Bikq mwl mo sunwieXY ] kIijXY kivq bMD
CMd Aiq pXwro lgY, jgY jg mwih kiv bwnI ibrmwieXY ] jwnXo inj miq AY pY
sunXo Bwgvq suk, dUmn pRvys ikXo AYsy hI khwieXY ]”
AMq : “isMG pY KvwvoN cwho Buim gfvwvo, qIKI AnI ibDvwvo moih doK nhIN pwXvI ]
ibRj jn pRwn kwnH [ bwq Xih kwn kro [ Bgq so ivmuK qw ko muK n idKwXvI
]631 ] ieiq sRI Bikq rs boDnI tIkw smwpiq ]”
dyvI dws bRwhmx bwsI bwVIAw ngr dy ny ilKI ] sMmq 1905 mhIny
Pgx smwpq hUeI aUny swihb ilKI ]

62
h`Q ilKq nM : MS 963
isrlyK : AiDAwqm rmwiex
lyKwrI : gulwb isMG
smW : sMbq 1911
p`qry : 1 a – 216 a
Awkwr : 32 X 23 s.m. ilKq : 23 X 16 s.m.
vyrvw : ijld g`qw isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAW dovyN pwsy do do lwl lkIrW,
ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-16 hn[
Awm vyrvw : poQI dw pihlw p`qrw bVI burI qrWH Ksqw hwlq ivc, qkrIbn swrI poQI
ikRm Kurdw Aqy Ksqw hwlq ivc hY [ keI QwvW qy ilKweI pVHnI vI bhuq
muSkl hY [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI Aqy hwSIey qoN bwhr vI ilKweI
kIqI hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI gxyswXnm : ] dohrw ] dyvI mwqw swrdw, srd
ieMdR sm hws, bMdo pd pMkj sdw kro sumiq pRkws ]1]”
AMq : “gRh AgnI vsu cMd puin, sMbq AwnMd Dwr ] dsmI kwqk sudI suB, surwdIj
gurvwr ]54] ieiq sRI mq ADXwqm rmwiex amw mhysur sMbwdy auqr kWf
bYkuMT inrmwxO nwm nvmoiDAwid ]9] sMpUrxM suBM Bvq]”

h`Q ilKq nM : MS 964


isrlyK : isKW dI Bgq mwlw
lyKk : mnI isMG, BweI
smW : sMbq 1940 ibkRmI
p`qry : 1 a – 173
Awkwr : 21 X 15 s.m. ilKq : 18 X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI[ hwSIAW dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW,
ivckwr iek lwl lkIr[ sqrW pRqI pMnw- 10 hn[
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, mwVI hwlq iv`c hY auKVI hoeI hox krky , poQI dy p`qirAW
dI hwlq vI Ksqw hY[ keI p`qirAW dI kwnI bdlI hoeI hY Aqy ilKq vI
DibAW vwlI hY [ keI QwvW qoN ilKweI swP nhIN hY [
AwrMB : “< siqnwm krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM ] gur
pRswid ] jpu ] Awid scu jugwid scu hYBI scu nwnk hosI BI scu ]1] sRI siq
gur pRswid ] swKI BweI gurdws, jI kI vwr XwrvIN ] isKW dI bgiq mwlw ]
eyk smyN BweI mnI isMG jI QI isKW Ardws kIqI ]”
AMq : “swKI hor clI ] qW isKw BweI mMnI isMG jI Qy hor pRsMn kIqw ] jo swihb
dsvI pwiqswhI ny Kwlsw vrqwieAw hY ] qy dyvI pRgt hoeI hY ] qy dyvI
aupwsnW kI hY ] so swKI ikrpw krky suxweIAY ]”
A`gy p`qry Pty hoey hn Aqy rcnw ADUrI hY ]

63
h`Q ilKq nM : MS 965 sMgRih
isrlyK : sRI Bwgvqy dsmu iskMd
Anuvwdk : ikRsn dws
p`qry : 1 a – 398 A
Awkwr : 15X 21.5s.m. ilKq : 11 X 18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAW dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW
pRqI pMnw- 15 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc nusKy ilKy hoey hn [ ijs dI kwnI hor hY [ aus qoN bwAd
Asl rcnw SurU kIqI hoeI hY [ ijs ivc v`K v`K kwnI dw pRXog kIqw hoieAw hY[
ilKweI D`ibAW vwlI Aqy purwqx hY[ keI A`KrW dI bxqr vI purwqx AKrW
vWg hY [ poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] EAM sRI gxyswienm ] AQ sRI Bwgvqy dsmu iskMd
ilKqy ] dosiq Gt mih pRis pir bolqI eyk smwin ] iek gwvY gux isAwm ky
iek brjY suir igAwin ]”
AMq : “ieiq sRI Bgvqy mhwpurwxy dsm iskMd” nvih iDAwie sMpUrnu smwpqy suB
mqu] lyKk pwT krih Bgiq rsqu ] caupeIAw ] [91 ] swKIAW nwil ] [91]
sMpUrnu dsmu hoie ] rwm rwm rwm rwm siq rwm siq ]”

h`Q ilKq nM : MS 965 A


isrlyK : Drm smwD kQw
p`qry : 398 A - 401 a
Awkwr : 15X 21.5s.m. ilKq : 11 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 20 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI rcnw dI kwnI bdlI hoeI hY [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI Aqy hwSIey qoN bwhr vI ilKeI kIqI hoeI hY [ poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] Drm smwiD kQw ] eyk smY Drm purI nwrd jI Awey
] Drm rwie Awdru kIAw kir Bwau bYTwey ]”
AMq : “rwjY ƒ Drm rwie siB igAwn sunwey ] eyhw kwrin CfxI ju duiDstru rwie]
rwjY nU aupdys dyie Drmu bYkuMiT isDwey ] gur pRswid nMd dwsu hir kwj sugwey
]14]

h`Q ilKq nM : MS 965 e


isrlyK : Bogl purwx
p`qry : 401 A
Awkwr : 15 X 21.5s.m. ilKq : 11 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 19 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI heI , ilKweI hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI Aqy hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI [ poQI dI hwlq TIk TIk [

64
AwrMB : “< siqgur pRswid ] Bogl purwx ilKqy ] E oieM AgMm bRhmukQMqy ]
pMicq iqmQMqy ] bRhmMf auiqpin Akwsu ] Akwsu qy qyj auqpin ]”
AMq : “pRB AysI AKMf mUriq hY ] jo koeI pwie bwby nwnk dy sbd qy pwvY ] qw
inrBau hovY ] 44] sMpUrnu hoieAw Bogl purwn jI ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 965 s


isrlyK : igAwn pRgws gIqw, jog biss†ko mImwsk bydMqI As†wv BwKw
p`qry : 406 a –448 a
Awkwr : 15 X 21.5s.m. ilKq : 11 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 20 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI kwnI bdlI hoeI hY [ ilKweI D`ibAW vwlI Aqy hwSIey qoN
bwhr kIqI hoeI hY [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ pr ilKweI pVHn
Xog [ poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “< sRI siqgur pRswid ] AiVl ] nm inrgux iqRgux AvrUp ] bhurUpI
AlK giq ] Apwr eyko Anykw ] swvDwn lop Avlok ] inkit dUir ibcrq
ibbykw]”
AMq : “igAwn pRgws gIqw jog biss† ko nImwsk bydMqI As†wv BwKw smwpqh ]
lyKk pwT msq suB msq smwpqh ]1]” 0 0 0 0
0

h`Q ilKq nM : MS 966


isrlyK : jpujI stIk pRmwriQ
p`qry : 1 a –178 A + 1 pMnw
Awkwr : 13 X 8s.m. ilKq : 9 X 6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAW dovyN pwsy, do do lwl lkIrW [ sqrW
pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, mwVI hwlq iv`c, keIAW pMinAW aupr cypIAW lgwky p`qry
joVy hoey hn [ keI p`qirAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ilKweI
suMdr, AKIr ivc iek p`qrw bwAd ivc ilKky nwl lgwieAw hoieAw hY [ poQI
Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] jpu gurU bwby jI kw liKAw AriQ pRmwriQ nwl ] jo
koeI ies jpu swiQ pRIq kir kir ilKY pVY suxY suxwvY so mukqw hovY ]”
AMq : “ijnI nwm iDAwieAw gey ms`kq Gwl] nwnk qy mu`K aUjly, kyqI Cu`tI nwl]
bolo BweI vwihgurU ] ieh sqrW bwAd ivc ilKIAW hoeIAW hn ]”

h`Q ilKq nM : MS 967


isrlyK : goSt m`ky mdIny kI
p`qry : 2 a –226 A

65
Awkwr : 13 X 18 s.m. ilKq : 9 X 18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI[ hwSIAW dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW, ivckwr
iek lwl lkIr[ sqrW pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, p`qry Ksqw hwlq ivc hn [ ilKweI pVHn Xog hY [keI
p`qirAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ poQI dI rcnw ADUrI [ SurU
ivc iek pMnw nhIN hY Aqy AKIr ivc vI kuJ p`qry nhIN hn [ rcnw ADUrI [
AwrMB : “hwjI drvys kw rUp Dwir kY jwie mky kI hij kau hwjUr Bey ] mky kI msIiq
ivic jwey bYTy ]”
AMq : “Avl Bgqu kbIru hY ipCY rwmw nMd ] pieAw kbIr mrwqvw gur imilAw rwmw
nMdu ] kwiem jusw kbIir dw rihAw ivic khin ]” A`gy ilKweI spSt nhIN
hY]

h`Q ilKq nM : MS 968


isrlyK : Puny, slok, dohry, fKxy
lyKk : sYx Bgq jI
p`qry : 536 a –603 A
Awkwr : 30 X 20 s.m. ilKq : 27 X 17s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-23 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [ ilKweI bhuqI swP nhIN hY [ keI QwvW
aupr D`by pey hoey hn [ poQI p`qrw nMbr 536 qoN SurU huMdI hY Aqy 603 q`k
cldI hY [ ieMj mwlUm huMdw hY, ieh poQI dI rcnw iksy hor gRMQ dw ih`sw sI,
ijs ƒ v`K krky, ies dI v`KrI ijld bMnI geI hY[
AwrMB : “118 PnY ] siq srUpI Aiqmw prq Gt mY bsdw ] rwm nwm hir sc gurU
Gt mY dsdw ]”
AMq : “sorT ] gOif ml eyh DnI PgwvY ] Awsw gun gnI ] aucy sur suhI hY kInI ]
mG rwg so pwco cInI ] ibrwD gjDr kw ikdwrw ] jp lI Dr nt - AolV
Dwrw ] Pn goie sMkr Ar smw ] sB pqr kw nwmw ] Kst rwg aun gwie ]
sMk rgnI qI sB pqr rwg ky ] ATwrw ds bIs”-------]----------]

h`Q ilKq nM : MS 969


isrlyK : CpY, kibqu, Awid
p`qry : 191 A–205 Aqy do p`qry hor
Awkwr : 28 X 15 s.m. ilKq : 18 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAW dovyN pwsy do do kwlIAW
lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI iksy hor gRMQ jW poQI dw ih`sw jwpdI hY ikauN jo ieh poQI pMnw –191 A
qoN SurU huMdI hY, Aqy 205 A q`k cldI hY [ pihlw p`qrw kwgj lgw ky joiVAw
hoieAw hY [ ilKweI cMgI, poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk ]

66
AwrMB : “khw n sjn Qovq khW sUin gopI mohq ] khw dws ko nwm kibq mih khI
Xiq ko ihq ]”
AMq : “dohrw ] qw drsn ko icq chY nr hir bir bwr ] cMdn Bw ] eyXo Awid hI
kMT ju hIky rwg ] 614] AMq vyly rwm shweI ] sRI vwhgurU jI ] sRI rwm rwm
rwm rwm rwm rwm rwm rwm rwm” iek pMnw hor iliKAw hoieAw , jo ies rcnw
nwl sbMDq nhIN hY [ Avl Bgqu kbIru hY ipCY rwmw nMd ] pieAw kbIr
mrwqvw gur imilAw rwmw nMdu ] kwiem jusw kbIir dw rihAw ivic khin ]
A`gy ilKweI spSt nhIN hY ]”

h`Q ilKq nM : MS 970 sMgRih


isrlyK : hwjr nwmw
p`qry : 1 a –48 A
Awkwr : 17 X 11s.m. ilKq : 13 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI[ hwSIAW dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI
pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk[ pihly kuJ p`qirAW dI kwnI bdlI hoeI
hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] hwjr nwmw mhlw 1 ] hwjr kau imhr hY] ibhw
jrW kau ibimhr hY ]”
AMq : “msqI gPlq isau bwjI nhwrw ] qobw n kIqI Aw kryidAw gunwh ] nwnk
ies Awlm isau qyrI pnwh ] 1 ]2]”

h`Q ilKq nM : MS 970 A


isrlyK : bcn sWeI lokw dy
p`qry : 1 a –36 a
Awkwr : 17X 11 s.m. ilKq : 13 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, AMbrI[ isAwhI kwlI[ hwSIAW dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[
sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] Aaur-vwrqw qurI ] iDAwn ies dw nw`au hY ] jo
smiJ AwpxI nU nyVy krnw ] BgvMq kI mMnxI ] iehu hY jo pRsMn hovxw ]”
AMq : “AMg Aswfy sBY imtI QI gey hYin ] fMdu Aswfy sBy ik ryhYnw ] mh Aswfw
BMnw hy ] bwjU Aswfy Pty hYin AsM ivc imtI dyqy qusw ivc Acyq qwdy msq ho
Aqy bwvry ho ]”

h`Q ilKq nM : MS 970 e


isrlyK : suKn PkIrw dy
p`qry : 36 A–48 A

67
Awkwr : 17X 11 s.m. ilKq : 13 X 8 s.m.
vyrvw : EhI ; sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, keI p`qirAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] suKn PkIrW dy ilKy ] ihk sweI lok khdw sI jo
jd jigAwsI suxdw hY vcn sMqw dy nU Pyir aunw nU krqqiv clY Awvdw
hY]”
AMq : “sweI jo kC cwhygw lok AQvw prlok ivc soeI qyry hwQ lgygw ] ijs nU dyKy
iqs nU Awp kolo cMgw jwxu ] 104 ] Bul cuk bKsxI vwihgurU jI ] qbMKsMd
hY]”

h`Q ilKq nM : MS 971 sMgRih


isrlyK : AnBY pRmod
lyKk : grIb dws
p`qry : 1 a - 33 a
Awkwr : 32 X 17 s.m. ilKq : 22 X 14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI Aqy nIlI[ hwSIAw dovyN pwsy, iek iek kwlI lkIr[
sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : ilKweI bhuqI swP nhIN, D`ibAW vwlI hY Aqy vKryvyN leI nIlI isAwhI dw
pRXog kIqw hoieAw hY [ilKweI ivc v`K v`K kwnI dw pRXog kIqw hoieAw hY [
hwSIAw vI kuJ p`qirAW aupr hY, swrI poQI qy nhIN hY[ ijQy nvIN rcnw SurU huMdI
hY auQy kuJ p`qry KwlI C`fy hoey hn [ gRMQ dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ sRI suAwmI grIb dws ko gRMQ iliKAw [ AQ
AnBY gRMQ pRmod grMQ iliKAw ] E oAM pRxwaU gur ky pwey ] mq bud igAwin idau
smJwJI] cj svrnU ipMf bRihmMf ] swqo sYr Avr nO KMfw 1 [ Awid Anwdy joq
Apwir ] qW Qy pRgtE E oAMkwr ]”
AMq : “]kibq] pMKI pMjr mwih pMKyrU ipMf rihq iqh cMc crn ibn soie ] rg q
rg ryq nhI ijh nYn ibbrijq hoie ] sRvx ijBXw ibn AwCY pMc suAwd bhu
krY ] rMg bhuqy idn kwCY plk mwh ipRQI iPrY ] ies iQr kYsY hoie qb ]
grIb dws pMKI khY bUJY ArQ sujwx sB ]1] suAwmI grIb dws jI ko ikRqm
sMpUrx smwpq ] cOpnw sMpUrx smwpq ]”

h`Q ilKq nM : MS 971 A


isrlyK : bwxI dwdU idAwl
lyKk : dwdU idAwl
p`qry : 33 a - 46 a
Awkwr : 32X 17 s.m. ilKq : 22 X 14 s.m.

68
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY [ ilKweI suMdr Aqy pVHn Xog [ poQI dI hwlq TIk TIk
hY [
AwrMB : “AQ sRI suAwmI dwdU idAwl jI kI ] bwxI kI mihmw kI swKI ilKqy ] bwxI
dwdU dws kI ] sb ssqR ko swk ] pVy ivcwry prIq so ] so jn auqRY pwr[ Bey
spUrx pd Ar swKI ]”
AMq : “nmskwr gurdyv ko ] ijn bMd CufwieAw ] dwdU dIn idAwl kw ] suMdr js
gweyAw ] dohw CMd] siqgur kI mihmW khI ] mq AwpnI aunmwn sudr AMimRq
AnMq gux ] ko kir sky bKWn ] ieq siqgur mhmW nIswnI sMpUrn ]”

h`Q ilKq nM : MS 971 e


isrlyK : bwxI bKnw jI kI
lyKk : bKnw
p`qry : 1 a - 18 a
Awkwr : 32X 17 s.m. ilKq : 22 X 14 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 11
Awm vyrvw : ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “AQ bKnw jI kI bwxI ilKXqy ] ipRQm gurdyv ko AMgw ] gur bUJAw qY sMsO
BwjY ] Ax bUiJAw qY sMsO rhY ] AnBY kQw Agocr bwxI ] bKnw bUJY gur dwdU
khY] gur ko isK buJY sdw ] jy gur krY shwie ] jhw hmwrw hir bsY so dwdU
dys bqwie ]”
AMq : “sqgur sIcI sUk n jwsI ] bKwnw Pl lwgw AbnwsI ]1] ieq sRI bKnw jI
kI swKI smsq sMpUrnM ] AMgw ] 40 swKI 221]”

h`Q ilKq nM : MS 971 s


isrlyK : Sbd rwg gOVI
lyKk : bKnw
p`qry : 18 a – 65 a
Awkwr : 32X 17 s.m. ilKq : 22 X 14 s.m.
vyrvw : EhI ; sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlky ilKweI kIqI hoeI hY [ poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “swKI 221 ] AQ sbd ilKqy ] AQ rwg gOVI ] mwrw mn kw mnorQ pUrb
n Awvo nY Gry ] Awvo n Gry rwmeIXw ikRpw hoie krY ] tyk]”
AMq : “sbd mwh sMqoK pwXw ] mn bwso qhW lwXw ] kih Xwso hwQ AwXw ] rwm
rs shj smwXw ]3] gur Qwpnw QwpI ] jp krY jhw mMqR jwpI ] pRkitXo qhW
Awp AwpI ] inr bKnw skl ibAwpI ]4]9]”

69
h`Q ilKq nM : MS 971 h
isrlyK : DirAwju jYml rwjw kI kQw
p`qry : 65 a – 96 A
Awkwr : 32 X 17 s.m. ilKq : 22 X 14 s.m.
vyrvw : EhI; sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY ilKweI suMdr, pr ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY [ poQI dI hwlq TIk TIk [ “ies poQI ivc hor vI bhuq swrIAW CotIAW
CotIAW swKIAW , rcnwvW hn [ ijvyN kQw gorK nwQ, AwrqI, rcnw mwnk dws,
kQw jYml rwjw kI, jnm swKI dwdU jI kI, kVKo, dwdU jI kw Ast p`d, swr
gIqw, prcI, igAwn dws, bwrwmWh, suMdr dws, kbIr dI rwm riKAw - (swKI)
gorK nwQ pMnw - 71 sursqI AsqoqR, gnyS AsqoqR gjb jI , mlUk dws, CIqm
jI kw p`d, SMkrw AcwrIAw kw bRhm, mskIn dws kw p`d, Aqy hor CotIAW
rcnwvW Swml hn [
“kr AwrqI Awqmw aujlI ] rwm jp Dwir ] mwrY pUrb n rlI ] tyk ] qyqIs
smwnw aUpr cwFI ] cvr FulwvY iek pg TwfI ] pMc Sbd GMtw inrbwxI ]
Jwlr bwjY rwm nwm bwxI ] pWc qq ko dIpk DwrXo ] joq srUpI aUpr vwrXo ]
dsvY duAwr dyv murwrI ] snmuK suMdr pUjxhwrI ] mn pVo iqh syvw mwhI ]
bKnw bwrY AwvY nwhIN ] ieiq srI bKnw jI kI ikRq smwpq ]
AwrMB : “AQ dirAwju jYml rwjw kI kQw ilKqy ] dohw ] inrwkwr ko bMd kr pun bMdo
gurdyv ] sb sMqn krUM bMdnw jo krY AlK kI syvw ]1]” cOpeI ]
AMq : “ieiq sRI DrAwju jYml pdm auBY isMG rwjw kI kQw Bgiq nwm cO brnn
Ast mol [s]8]” ies qoN A`gy iek dsodsw kw svXw idqw hoieAw hY ]

h`Q ilKq nM : MS 971 k


isrlyK : bwrh mws
lyKk : suMdr dws
smW : sMmq 1970
p`qry : 97 A – 98 A
Awkwr : 32X 17 s.m. ilKq : 22 X 14 s.m.
vyrvw : EhI; sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : ikDry ikDry ilKweI DibAW vwlI hY [ pr pVHn Xog [ poQI dI hwlq TIk
TIk[
AwrMB : “ipRQm sKIrI cYq ibRK lwgXo nXo ] myro pIv pRdys bhuq idn ko gXo ] ibrh
jrvY moh ivQw kw sU khUM ] pRhw suMdr irq bsMq kMq ibnw ikau rho ]”
AMq : “ieq sRI suMdr dws jI ko bwrh mwsXO sMpUrn smwpq ] bKnw jI kI bwxI
sMpUrn] igAwn dws mwxk dws jI kI prcI sMpUrx ]”
“Abcl mMqR pwFY insbwsr Abcl AwrqI gwvY ] Abcl Ast rhY isr aUpr
Abcl hI pd pwvY ] suB sMbq 1970 poKvqI iqRqIAw 3 ] BOmvwsrw poK

70
pRivswey]” ies dy nwl hI mskIn dws kw pd ] “rwg Awswvwr ] ey qum sRb
guxn ky dwqw ] pUrn prmwnMd BoOjl qwro pwr auqwro ey sb jwh duMd ]tyk]”
AMq : “jn mskIn prm suK pwvY jnm suPl huie qyro]”

h`Q ilKq nM : MS 971 K


isrlyK : jnm p`qRI, sRI sÍwmI dwdU rwm jI kI
lyKk : grIb dws
p`qry : 1 a – 43 A
Awkwr : 32X 17 s.m. ilKq : 22 X 14 s.m.
vyrvw : EhI ; sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “E o isrI gxyswienm: - sRI rwm jI sq ] sRI dwdU rwm jI shwey ] kbIr
nwmdyv jI shwie ] skl swhX jI shwXy ] AQ sRI sÍwmI dwdU rwm jI kI jrm
p`qRI ilKqM ] cOpeI]”
AMq : “hir gur sMq ikrpw jo kInI ] inriml bhU dwsY dInI ] sb sMqn muihie ]
grIb dws Bgq idF jn gupwl js gwie ]700] ieiq sRI suAwmI dwdU dXwl
jI kI pRcI sMpUrx ] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 971 g


isrlyK : bRhm jgXws
lyKk : sMkRw cwrj
p`qry :1 a –3a
Awkwr : 32 X 17 s.m. ilKq : 22 X 14 s.m.
vyrvw : EhI ; sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : ilKweI ivc ivc D`ibAw vwlI hY, pr pVHn Xog hY [ poQI dI hwlq TIk TIk
hY[
AwrMB : “AQ bRhm jgXws sMkRwcwrj ko ] E o bRhm eyk suD cyqn ] mwieAw Acyqn
jV] bRhm suD cyqn ]”
AMq : “ieiq mwXw bRhm ko inrxX ] ipMf bRhmMf kw ivcwr ] pRm hMs ko ignwn ]
sRI sMkrwcwrj ibrMqy ] bRhm ijgws E o nKdbyd pTMqy] hrMqy pwp surqw moK
lBMqy ] ieiq sRI gRMQ jog nwm bRhm jgAws sMpUrn smwpqy ]”

h`Q ilKq nM : MS 971 G


isrlyK : kVKo
p`qry :3a – 5a
Awkwr : 32 X 17 s.m. ilKq : 22 X 14 s.m.
vyrvw : EhI ; sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [

71
AwrMB : “kVKo ilKMqy ] AVI KMmbW kwrj dwdU ] rwc irhw hir nwm lIXw pMQ pUrblw
AwdU ]”
AMq : “bwxI AMmRq bolVI bhuq kIAw ibsqwr ] kIrq dwdU dws kI cFI smudw pwr
] ieq sRI kVKo sMpUrnM smwpqY ]”

h`Q ilKq nM : MS 971 |


isrlyK : Sbd suMdr dws jI ky
lyKk : suMdr dws
p`qry :5a –6 a
Awkwr : 32X 17 s.m. ilKq : 22 X 14 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “suMdr dws jI ko sbd ilKqy ] rwg BYroN ] mhw sUriqn ko js gwaU ] ijn
hr sUM ilv lwaU ry ] mn mY bwsI kIXo Awp bs Aor AnIqI auTweI ry ]”
AMq : “suMdr dws mOj Xw pwvY dIjXo pRB ibmykw ry ]14] ieq sRI rwg BYroN sMpUrn]”

h`Q ilKq nM : MS 971 c


isrlyK : sRI suAwmI dwdU jI ko AnMq mhmw Astk CMd ]
lyKk : ivs˜ dws
p`qry : 6 a –8 a
Awkwr : 32X 17 s.m. ilKq : 22 X 14 s.m.
vyrvw : EhI ; sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “AQ sRI suAwmI dwdU jI ko AnMq mhmw Astk CMd ] rom romy my nUr brsY
iJl iml qyj pRkws hY ] qyj AnMq AnMq mhmw sIql sbd invws hY ]”
AMq : “Bgq vFwvx DRm sQwpn sMqn kI pK KC hY ] Bgiq AOqwr Dr Bgqk nhI
ivricqno ijau snkwd hY ] ivs˜ dws kU inj nWv dIjY dwdU jI bRhm Anwd hY
]9] ieq sRI suAwmI dwdU jI ko Anwd bRhm Astk sMpUrxM ]”

h`Q ilKq nM : MS 971 C


isrlyK : sRI suAwmI dwdU jI kI AStpdI mhmw ]
p`qry :8a –8 A
Awkwr : 32 X 17 s.m. ilKq : 22 X 14 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “AQ sRI suAwmI dwdU jI kI AStpdI mhmw ilKqy ] rwg DnwsRI ] suxI ho
ibVd kI lwj Bgq ihqkwrI ] Dn grIb invwj Bgq ihqkwrI ]tyk]”
AMq : “ieq sRI suAwmI dwdU jI kI AstpdI AnMq mhmw sMqn kI sMpUrnM ]”

72
h`Q ilKq nM : MS 971 j
isrlyK : swr gIqw
p`qry : 9 a – 13 A
Awkwr : 32 X 17 s.m. ilKq : 22 X 14 s.m.
vyrvw : EhI ; sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI, ilKweI suMdr [poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “E o sRI gxyswX gnm: ] AQ swr gIqw ilKqy ] ArjnE o vwc ] Arjun sRI
ikRsn Bgvwn jI ph pRsn krY hY ] ky hy pRmysr jI Ekwr kw mhwqm Ar rUp
ArUp AsQwn iqsky suxby kI myrI bwCw hY ]”
AMq : “ies qy bhuV ikAw kho ] ieq sRI mq Bgvd gIqw suxwE o s uaupuinKd su
bRhm ivdAwXM jog swsqRy sRI ikRsn Arjn sMbwdy swr gIqw sMpUrnM ]” ies dy
nwl hI kRm ivpwk gIqw iek pMny ivc hY ]

h`Q ilKq nM : MS 971 J


isrlyK : prcI igAwn dws
p`qry : 13 A– 18 a
Awkwr : 32 X 17 s.m. ilKq : 22 X 14 s.m.
vyrvw : EhI ; sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr [ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “E o sRI gxyswXnm:] ArjunE ovwc ]E o dXw Drm ivno vwc ] AhM pwrQ
smRQo pI jBI nw kyn sMsX ] XqR bqR pRiq stMqI qqR dXw pRvrqqy ] s†x pwrQ
mhW bwho mhW punXM pivqRkM ]”
AMq : “sdw vsMqy vYkuTy sdw drsn kysvy ] pRwpqMc dyv lokysu sdw jovo sdw suKI
]5] ieq sRI Arjn gIqw XW sRI ikRsn sMbwdy qq igAwn dIAw Arjn gIqw
smwpqM ]”

h`Q ilKq nM : MS 971 \


isrlyK : sRI kbIr jI kI rwm rKAw
p`qry : 18 a– 20 a
Awkwr : 32X 17 s.m. ilKq : 22 X 14 s.m.
vyrvw : EhI ; sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “E o o rumwvlI kI rKXw rwm ikRsn dyv jI krY ] rwm kI rKXw cqRBuj jI krY
] mws kI rKAw mhWdyv jI krY ] nKisK kI rKAw nr isMG jI krY ]”
AMq : “bwvn bIr kI duhweI iPrqI rhY ] AlK inrMjn inrwkwr ckR iPrqw rhY ]
ieq sRI kbIr jI kI rwm rKAw sMpUrnM ] ] ]”
ies rcnw dy nwl hI iek pMny ivc sRI sMkrwcwrj sqoqR idqw hoieAw hY ]

73
h`Q ilKq nM : MS 971 t
isrlyK : gMgw sqoqR
p`qry : 20 a
Awkwr : 32 X 17 s.m. ilKq : 22 X 14 s.m.
vyrvw : EhI ; sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI D`ibAW vwlI hY [ pr pVIH jWdI hY ]
AwrMB : “AQ gMgw AsqoqR ilKqy ] sRI gMgw dyvY nmhw ] gMgw iqrohqM pwpm gMgwc
isv msqky ]”
AMq : “sRvqR durlBI gMgw iqRivDwnyv syKqw ]8] ieq sRI gMgw Astk sMpUrxM ]”

h`Q ilKq nM : MS 971 T


isrlyK : srusuqI sqoqR
p`qry : 20 a – 21 a
Awkwr : 32X 17 s.m. ilKq : 22 X 14 s.m.
vyrvw : EhI ; sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr [ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “AQ srusuqI sqoqR ilKMqy [ E o rvI rudBI ipqwmh ivsnU nqu hrI cMdn kukm
pMk puqM munI ivRMd gjyNdR smwnXuqM ] qv nOmI srusqI pwdXuMg ]”
AMq : pnmwno Bvyq pRwg ABIqu Asty qpu nh punh ]10] ieqI prIvrx ivricq
srsuqI sqoqR sMpUrnM ]”

h`Q ilKq nM : MS 971 f


isrlyK : gxys sqoqR
p`qry : 21 a – 21 a
Awkwr : 32X 17 s.m. ilKq : 22 X 14 s.m.
vyrvw : EhI ; sqrW pRqI pMnw- 10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, pVHn Xog [
AwrMB : “AQ gxys sqoqR ilKqM E o gj bdn icMqpqI iKxdMqM iqRnyqRI vRhE o drm
sokM BUqrwjM purwxM Amrvr ssilXM rkq vrxM sursM pspqI suq mIsM ivGr
rwjM nmwmI ]1]”
AMq : ivvDM m p slIlM pdm kox vkwsM n K vwd vicMqRM iDAwn mwqRM pivRqM inKl
BX ivnwsM skl suK ivlwsM sRI gxysM nmwmI ]5] ieq sRI gxpqI sqoqR
sMpUrxM]”

h`Q ilKq nM : MS 971 F


isrlyK : pRsnoqrI rqn mwlw
p`qry : 21 a - 22 A
Awkwr : 32X 17 s.m. ilKq : 22 X 14 s.m.

74
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 13 hn[
Awm vyrvw : keI pMinAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY Aqy ikDry ikDry k`t
v`F kIqI hoeI hY [
AwrMB : “AQ pRsnoqrI rqn mwlw ilKXqy ] jIv jI jIvnO khw su js jwgRq kOx
bbykI] sovY kOx ]”
AMq : swD imilAw khw hoie ] Apjs jwie ] buD inrml hoie ] bovY kOx mwn
bVweI] qwrY kOx pRmwqmw ] ieq pRsnoqrI rqnmwlw sMpUrnM ]”

h`Q ilKq nM : MS 971 x


isrlyK : Byt ky svYXw
p`qry : 23 a - 27 a
Awkwr : 32X 17 s.m. ilKq : 22 X 14 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 12 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ilKweI suMdr Aqy pVHn Xog, poQI dI
hwlq TIk TIk [
AwrMB : “AQ Byt ky svXw ilKqM ] Awie imlY gur dwdU ko jy jn jwn pwrgiq
kIny ] pwp rqw qu fwie sBY BRm igAwn sunwie rso iDsu lIny ]”
AMq : “ieiq sRI suAwmI dwdU idAwl jI ky Byt ky sveIXw sMpUrx Bvqw ]”

h~Q ilKq nM : MS 971 q


isrlyK : blrwm jI kw Astk
p`qry : 27 a - 27 A
Awkwr : 32X 17 s.m. ilKq : 22 X 14 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “AQ blrwm jI kw Astk ilKAqy ] swKI BUq ko AMgw ] sRI rwm nwm gibMd
Bj qn mn ijn AwDwr hY ]”
AMq : “dXw rwKY blrwm dws sON so deI Awp idXwl hY ]18 ] sRI ADBuq Astk
sMpUrnM Astk ]2]”

h`Q ilKq nM : MS 971 Q


isrlyK : sq icdw nMd Astk Aqy hor Putkl Astk
p`qry : 21 A - 22 A
Awkwr : 32 X 17 s.m. ilKq : 22 X 14 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : keI p`qirAW aupr ilKq hwSIey qoN bwhr Aqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY [ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [

75
AwrMB : “sq icdw nMd snsqk prB mMgl mUrq Akl hY ] AnMq rUp ADBuq
mhyqw]”
AMq : “swhb Bj swhb Bey Ab kuC rhI n qmwhw ] khY mlUk iqs Gr gey jhW
pvnw n jwhw ]3]”

h`Q ilKq nM : MS 971 d


isrlyK : suAwmI dwdU idXwl jI ky Byt ky sveIXw
ilKwrI : bMb jI
p`qry : 21 a - 22 A
Awkwr : 32X 17 s.m. ilKq : 22 X 14 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : keI pMinAW aupr ilKweI DibAW vwlI pr pVHn Xog [ poQI dI hwlq TIk
TIk[
AwrMB : “suAwmI dwdU idXwl jI ky Byt ky sveIXw ] bMb jI kw ilKqM ] Bgvw ju BwvY
nwhI ibBUq lgwvY nwhI pwKMf suhwvY nwhI AYsI kCU cwl hY ]”
AMq : “audwr Apwr sbY suK dwiek ho sMqn jIvx pRwx ADwro ] ho rjb rwm pfXo
jug jwn kY pMQ ko Bwr invwhn hwro ]22] ieqI rjb jI kw sveIAw sMpUrx
Bvqy ] Byt ky sMpUrx ] rwg BYro]”

h`Q ilKq nM : MS 971 D


isrlyK : mohn jI kI sumRx mhmw
p`qry : 31 a - 31 A
Awkwr : 32 X 17 s.m. ilKq : 22 X 14 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “sumrx swr sumrx swr sumr sumr jn auqry pwr ] tyk ] sumrn so snkwdk
qwry] sumrn jn pRhlwd aubwry ]”
AMq : “mlUk dws jI ko sbd ] mohn jI kI sumRx mhmw sMpUrn ]8] bynqI jI kw
AMg kI ] 80 ] 34 ] 22 ] 3 ] 4 ] 2 ] smsq joV swKI 300 ]”

h`Q ilKq nM : MS 972


isrlyK : ivsn purwx
smW : sMmq 1634 ibkRmI ilpI kwl: 1856 sMmq
sQwn : lhOr
p`qry : 1 a - 438
Awkwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.

76
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ auKVI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN
pwsy do do lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI Aqy p`qry vI auKVy hoey hn [ kwnI bdlI hoeI hY [ poQI
ikrm Kurdw [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ilKweI D`ibAW vwlI hY
ilKweI TIk qy pVHn Xog hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] E o AM siq icq AwnMd prmwqmwey nm : AQ ivsn
purWx ilKXqy ] pwrwsru mYqRy ko khy hY ] ik hy mYqRy Xih jo quJy aupdys kro hY ]
so AMimRq smWin hY ] so mn ky pwqR sO pIE ] Aru ju nwrwiex qy iBMn hY iqskw
iqAwgu kru ]”
AMq : “Awqm drsI jb ieh srb vcn buD ky sRvnhu so suny ] Awp ko dyKw Aru
pCwnw Awqmw ivKy lIn BieAw ] Aru srUp ko imlw Aru bMD mukq ky BY qy inrBY
BieAw ] ieq sRI ibsn purwn bydWq smwpqM sMbq ] 1800 ] 56] imqI pohu
sudI]13] QI auqwrw kIAw]ilKI hoeI mulqwn dI QI ] = ] =
] = ] ieh pusqk iliKAw sMmq ] 1634 =
sMpUrn hoieAw ] imqI BwDdoN dI ]20] ilKI lhOr ivc ] ] = ]
= ]

h`Q ilKq nM : MS 973 sMgRih


isrlyK : jpu ArQ nwil mhlw 1, gosit gurU bwby nwnk jI kI
p`qry : 1 a - 91 a
Awkwr : 11 X 15 s.m. ilKq : 8.5 X 11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw - 12 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI hY Aqy p`qry vI auKVy hoey hn[ kwnI bdl bdl ky rcnw
kIqI hoeI hY [ poQI dI hwlq bhuq mwVI, ilKweI D`ibAW vwlI hY [ rcnw qoN
bwAd kuJ p`qry hwSIey vwly KwlI C`fy hoey hn [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] jpu ArQ nwil mhlw 1 ] AnUpM mMiqR ] gosit gurU
bwby nwnk jI kI ] iek idn pMjwib kI DrqI ] ngir krqwir puir bYTw Qw ]
Aru drgwh pRmysir kI bulwieAw Qw ]”
AMq : “ausqq bwby nwnk kIqI prmysR kI ] vwhgurU vwhgurU vwhgurU DMin gurU DMin
gurU DMin gurU ] jip kw ArQu sMpUrnu hoieAw ] Bul cuk bKsxI swD sMgiq kw
sdkw ] sMgiq jI vwDy Gwty AKru bKsxw]”

h`Q ilKq nM : MS 973 A


isrlyK : bwxI, dsm gRMQ
p`qry : 57 a - 168+50
Awkwr : 11 X 15 s.m. ilKq : 8.5X 11 s.m.

77
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY [ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [
rcnw dsmy gurU dI pMnw nM: 57 qoN SurU kIqI hoeI hY [ jo ies pRkwr hY :
AwrMB : “cOpeI - pwqswhI ]10] AQ caubIsu aucrO Avqwrw ] ijh ibD iqn
kw lKw AKwrw ]” iPr - “bicqR nwtk igrMQy mC Avqwr pRQm sMKw sur
bDh ] < siqgur pRswid ] AiQ bicqR nwtk igrMQ iliKXqy qv pRswid sRI
muKbwk pwqswhI 10 ]”
Aqy AKIr ivc jo rcnw idqI hY ausdw vyrvw ies pRkwr hY :
“< siqgur pRswid ] sRI Akwl purK qv pRswid ] AiQ ib igAwn pRboD
ilKqy igrMQ pwqswhI 10 ] BujMg ] qv pRswid ]”
AMq : “334 ] mws ky pl kwit kY piV byd mMqR Apwr ] Agin Biqir homIAY sin
rwj rwjw A ibcwr ] iCid icCr ibVwrw sur DUil krx Kpwie ] mwir dwnv
kau kirE mKdYq myD bnwie ]334] qYshI muK kIjIAY suin rwj rwj pRcMf ]
jIiq dwvn dys ky blvwn pOrK AKMf ]”

h`Q ilKq nM : MS 974


isrlyK : bwxI - dwdU pMQI
lyKk : suMdr dws
ilKwrI : dXw gupwl
smW : sMmq 1893
p`qry : 1 A - 135 A
Awkwr : 11 X 21 s.m. ilKq : 7 X 14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw, dovyN pwsy do do lwl
lkIrW [ sqrW pRqI pMnw-16 hn[
Awm vyrvw : poQI ikDry ikDry ikrm Kurdw hY Aqy AKIr ivc poQI hyTly ih`sy qoN PtI hoeI
hY [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ pr ilKweI swP Aqy suMdr, poQI dI
hwlq Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI gurdyv dwdU pRswid kivqw suMdr dws jI ] pRQmY
gurdyv ko AMg ] ieMdv CMd ] mOj krI gurdyv dXw kir sbd sunwie khXo
hir nyrO jX riv ky pRgty ins jwqsu dUr kIXo BRm Bwn AMDyrY ]”
AMq : “jujr vyd jl kO khY AgnI irg suiq jwn ] Ql ju AQwbn aucrY swm pOn
prvwn ] cwirdwg vydo khy nXwry nXwry mMq ] ienihau QpY AdmNq Qryqws bYR
QMdMqw q ----
ies qoN bwAd sMmq bwry ieMj iliKAw hoieAw hY [ “sMmq gux iniD is`D
sis syK vdI ibDu kwl ] bwnI suMdr sukiQ kI ilKI su dXw gupwl ]1]”
ies qoN Agy “kwnVw swD smwgm kI sYry BweI ] jwn Ajwn Cuey pwrs
kO loh plit kMcn tinAweI ] 1]rhwa ]”

78
AMq : “eIhW Klkq iKjmq krY AwgY KusI Kudwie ]43] kul kutMb Qoh rbw nI kWty
nK ] sMKpUr ] buiD bs† PwtY shI rj`b rhIey dUr ]44]”
ies qoN A`gy do p`qry hwSIey vwly KwlI ]

h`Q ilKq nM : MS 975


isrlyK : Bwgvq iekwds skMD kI BwKw
lyKk : sMq dws
smW : sMmq 1692
p`qry : 1 a - 349 a
Awkwr : 19 X 14 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw,auKVI hoeI Aqy PtI hoeI hY[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[
hwSIAw, dovyN pwsy do do lwl lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI
pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI Aqy p`qry Pty hoey ilKweI suMdr, poQI dI hwlq Awm
krky TIk TIk hY [ keI pMinAW aupr hwSIey qoN bwhr vI iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : “< sÍ siq sRI gxyswXnm: rwm jI siq ] dwdU idAwl jI shwie ]
srb swD jI shwie ] igRMQ Bwgvq eykwds kI BwKw ] cOpeI ] sMq dws siqgur
ky crxw ] iqnko gho su idRV kir srxw ]”
AMq : pMnw 348 A sMbq solh sX bwnv ] jyT suklK sRI ku ijvw ] sMq dws
gur AwgXw dInI ] cqurdws BwKw kInI ]
ieiq sRI Bwgvqy mhWpurwxy eykwds skMDy sRI suk prIKq sMbwdy BwKwXW sRI ikRs˜
bYkuMT pÎwno nwmY kRiqRMso DXwie] eykwds skMDy smwpq msqu sB msqu ]” do
slok “cOpeI AinkI sMKÎw kRmso jwnnI ] 2379]1] rwm rwm rwm rwm rwm,
ies qoN A`gy iqMn cwr sqrW hor ilKIAW hoeIAW hn ]

h`Q ilKq nM : MS 976 sMgRih


isrlyK : ibRMd sq sYXw
lyKk : ibRMd, kiv
smW : sMmq 1776
p`qry : 1 a - 80 A
Awkwr : 16 X 11.5 s.m. ilKq : 10 X 8 s.m.
vyrvw : ijld-motw kwgz lgw ky bMnI hoeI[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, keI pMinAW aupr, hVqwl Pyr ky ilKweI kIqI hoeI hY [
ilKq hwSIey qoN bwhr, keIAW SbdW dy ArQ idqy hoey hn [ ilKweI pVHn Xog
Aqy poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “poQI dy AwrMB ivc iek pMny aupr nuskw - duAw dwrU dw iliKAw hoieAw
hY[ < siqgur pRwid ] sRI gxyswXnm: AQ ibRMd sq sYXw ikRq kiv ibRMd

79
ilKXqy ] “dohrw]” sRI gurnwQ pRBwv qY hoq mnorQ isD ] Gn qY jXo Br
byldl PUl kI ibRD ] 1 kIey ibRMd pRsBwv ky dohw sugm bnwa ] aukiq ArQ
idRstwq kir idRV kir dXo bqwie ]”
AMq : “pVY sunY mn mY DrY srY Bws ky kwm ] jYsy hir ky nwm qy hoq sBI Ab rwm
] 700 ieiq sRI kiv ibRMd ikRq bXM ibnod sq sYXw sMpUrxM, msqU suB msqu
]1]”

h`Q ilKq nM : MS 976 A


isrlyK : ivcwr mwlw
ilKwrI : AnwQ purI
smW : sMmq 1776
p`qry : 81 a - 107 a
Awkwr : 16 X 11.5 s.m. ilKq : 10 X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : SbdW dy ArQ idqy hoey hn [ ilKweI suMdr [ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “<sRI gxyswXnm: AQ ivcwrmwl AnwQ purI ikRq ilKXqy] “dohrw]”
AMq : “ieiq sRI ivcwrmwl isKAsM kw ipRQmo ibsRwm ]1] isK bcn ] dohrw ]
ieiq sRI ivcwrmwl As†mo ivsRwm ivcwrmwl sMpUrnM ]”

h`Q ilKq nM : MS 976 e


isrlyK : sRI Bgvq gIqw
p`qry : 107 a - 277 a
Awkwr : 16 X 11.5 s.m. ilKq : 10 X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dy ies Bwg dI rcnw dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : < siqgur pRswid ] “dohrw]” crn kml Dr krir dy hwQ joir kir
bMd] gur nwnk goibMd hik irdy kumd ko cMd ]
AMq : ibidAw jog swsqRy sRI ikRSn Arjn sMbwdy srb swsqR inrno moK jogo kib
bynqI nwm Ast dsmo iDAwie sMpUrnM ] 185

h`Q ilKq nM : MS 976 s


isrlyK : rUp dIp ipMgl BwKw
ilKwrI : jY ikRsn
sMmq : sMmq 1774
p`qry : 277 A - 292 a
Awkwr : 16 X 11.5 s.m. ilKq : 10 X 8 s.m.

80
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr,poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : < sRI gxyswXnm: sRI srsÍqIeynm: AQ rUp dIp ipMgl BwKw iLKXqy
]dohrw]
AMq : bwvn vrnI cwl sB jYsI mo mY buiD ] Bul Byd jwko khXo kro kbI srsuiD
]3]sMmq sqRw sY brK AOr ichqR pwie ] Bwdo suid duqIAw gurU BXo igRMQ
suKdwie ] 4 ] ieiq sRI ipMg rUp dIp BwKw jY ikRsn ikRq sMpUrn ] 1 ]
ies qoN bwAd iek CMd iliKAw hoieAw hY [ ijs dw AwrMB ies qrWH hY [“<
siqgur pRswid ] “dohrw]” prm srUp su Awqmw APur su swgr swr ]
mwXw kir gux ko lIE bRhm ibsn isv br ]” ieh CMd sudRsn isMG bnweI ]
sMmq muin sis igRhiQ rwmIn byd sinvwr ] syvk gurU igRMQ jI hY bd bwd
mJwr] 6 pltn isKn kI so aUr jbd cOQw jwn ] bRhm vwlI BI khy spq
suCMd vXwn ]

h`Q ilKq nM : MS 977


isrlyK : muikq mwrg, pwqswhI 10
p`qry : 1 a - 63 a
Awkwr : 18X 29 s.m. ilKq : 13X 24 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw, pihly sPy qy cwry
pwsy Aqy bwkI poQI qy dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-21 hn[
Awm vyrvw : pihly p`qry aupr fIzweIn bxw ky rcnw SurU kIqI hoeI hY [ keIAW p`qirAW
aupr hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY Aqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY [ rcnw p`qrw nM: 1 a qoN SurU krky, p`qrw nMbr 63 a qy Kqm kIqI hY
Aqy aus qoN bwAd kuJ p`qry kok DnMqR dy hn Aqy bwAd ivc jMqr, mMqR ilKy hoey
hn jo p`qrw nMbr 80 A q`k cldy hn [ ilKweI vI TIk TIk hY Aqy poQI dI
hwlq vI Awm krky TIk TIk hY
poQI dy AKIr ivc ieM\ iliKAw hoieAw hY 2 : sÍwmI rwmw nMd jI sMn 1978]”
AwrMB : “< siq nwm krqw purK inrBE inrvYr Akwl mUrq AjUnI sYBM gur
pRswid] AQ mukqI mwrg gRMQ ilKXqy ] pwqswhI 10]
AMq : “nB ko punrMDR jwn bpUqr AMg n pYr sko Dr dXIey ] idn ko duqI jWm
suhwbr hXo mnry sMkrWq ibKy ieiq BXIey] : do : ] Awd AMq mDXM gurU ds
gurUAn ko bMd] ieMdR jnk mY hsb gur qws nmo pd kMj ]” 0 0 0-
ies qoN A`gy jMqR mMqR SurU ho jWdy hn [

h`Q ilKq nM : MS 978


isrlyK : pMcm AvqwrW dI kQw
p`qry : 2 a - 299 A + iek p`qrw
Awkwr : 18X 9 s.m. ilKq : 12X 7 s.m.

81
vyrvw : ijld g`qw, kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW , ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk TIk hY ilKweI suMdr, pr ikDry ikDry hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “ieiq sRI cMdr Avqwr aunIsvo ]19] suB msqu ]” < AQ bIsvw rwm
Avqwr kQnM ] cOpeI ] Ab mY kho rwm Avqwrw ] jYs jgq mo krw pswrw]”
AMq : “rhy rIJ AYsy sbY dyv dwnM ] imRgI rwj jYsy suno nwd kwnM ] btyr qn
srbMgeI CutrWrM ] dirXo AYs sRI ibsn pMcm vqwrM ] ieq sRI bicqR nwtky
igRQy Avqwr pMcm spUrnM ]” =

h`Q ilKq nM : MS 979


isrlyK : iekwdsIXo kw mhwqm kI kQw
lyKk : rwm isMG kpUry vwly
smW : sMmq 1909
sQwn : projpr dI CwauxI (iProzpur dI CwauxI)
p`qry : 1 a -173 a
Awkwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 12 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[
sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU iLKq motI kwnI nwl Aqy bwAd ivc brIk kwnI dw prXog kIqw
hoieAw hY [ ilKweI pVHn Xog Aqy swP hY [ keIAW p`qirAW aupr ilKq hwSIey
qoN bwhr kIqI hoeI hY [ poQI dI hwlq TIk TIk hY Aqy poQI dI hwlq vI Awm
krky TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI gxyswienmh : iekwdsIXo kh mhwqm ilKXqy ]
rwjy juiDstr bynqI kr pRsn pUiCAw ] mhWrwj jI qUM eIsr qReI lok kw
krqw hY]”
AMq : “hy rwjn puK nKqRin jugq jo iekwdsI hY iqs kw mhwqmy my kihAw hY ]
ieq sRI mC purwxy nKqR jog jgqw dÎw ibjXw jY AMqI qIn srUp myG r ikRs˜w
smwpqM, 24 sRI rwm jI shwie ] vYswK vdI Cw. 6 byq ] swl 1909 dsqk
rwm isMG dI kpUryAW vwly dI ] poQI sMpUrn hoeI projpr dI CwauxI ]”
ies qoN bwAd kuJ p`qry hwSIey vwly KwlI [

h`Q ilKq nM : MS 980


isrlyK : aupdys iblws
lyKk : sMq gulwb dws
ilKwrI : jvwhr isMG
Awkwr : 17 X 18 s.m. ilKq : 12 X 13 s.m.

82
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy iek iek lwl lkIr [ sqrW
pRqI pMnw - 13 hn[
Awm vyrvw : ijld tu`tI hoeI hox kwrx, p`qry auKVy hoey hn [ ilKweI D`ibAW vwlI hY pr
pVHn Xog hY [ poQI dI hwlq TIk TIk hY Aqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
hY [
AwrMB : “< AM sRI pRmwqmWienmw ] AQ aupdys iblws gurU gulwb dws jI kw
Ar hr guibMd suq kw pRsnoqR il`KXqy ] hrguibMdo vwc ]”
AMq : “mukqwdk ie`Cw sBy rhyn jo ies Koj ] msq hoie hr hwl mohosI sdw inroj
] 39 ] ieq sRI aupdys iblws ko A~s†mo ibsRwm sMpUrnM smwpqM ]” ] ]
ilKqm jvwhr isMG ]

h`Q ilKq nM : MS 981 sMgRih


isrlyK : sRI ieMdRwKI AsqoqR mMqR
p`qry :1a -5a
Awkwr : 13 X 10 s.m. ilKq : 7 X 6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw cwry pwsy lwl,kwlIAW
ivckwr motI pIlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : poQI Ksqw hwlq ivc, poQI dy SurU ivc kwnI bdl ky rcnw kIqI hoeI jo
ADUrI hY [ iek svXw ADUrw hY [ hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[
ilKweI D`ibAW vwlI hY Aqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [poQI dI hwlq
bhuq vDIAw nhIN hY ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] EAM AsX sRI ieMdwRKI AsqoqR mMqRsXw ] audr irKI]
Anustp CMd ] ieMdRwKI dyvqw ]”
AMq : “DrmwrQI Drm mX XM ] rwjwrQI lBqyrwjI ] suKwrQI lBqy suK ieMdyRx
kQqMqoqRM ] sqX myv n sMsXw ] ] ] ] ] ieq sRI ieMdRwKI qoqMR
sMpUrnM ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 981 A


isrlyK : gIqw igrMQ kw tIkw-pwqswhI 10
p`qry : 1 a - 74 A
Awkwr : 13 X 10 s.m. ilKq : 7 X 6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-6 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, kwnI bdlI hoeI [poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [ poQI dI
hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] gIqw igrMQ kw tIkw ilKqy sRI muKvwk pwqswhI 10
] EAM sohM goibMd AkRy inrwkwr Anwp inrbMD ] srb invwsI sB mih rivAw
jl Ql mhIAl KMf bRihmMf ]”

83
AMq : “eyko Apny mwih inq rwKo ] iPr inrvwc idsw ko lho ] Apny suK mY Awp
hI rho ]20]18: ATwrh iDAwvw kw swr tIkw sMpUrn iliKAw ]”

h`Q ilKq nM : MS 981 e


isrlyK : iesqoqR sRI muKvwk
p`qry : 74 A - 125 a
Awkwr : 13 X 10 s.m. ilKq : 7 X 6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw -6 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI ie`k pwsy qoN iB`jI hoeI hY ijld auKVI hoeI hox kwrn,
p`qry vI auKVy hoey hn[
AwrMB : “< sRI BgOqI jU shwie ] iesqoqR ] sRI muKvwk ] Bry jog pqRM causTM
cwir] clI rwm rwmM fkrM fkwrM Bry syh gyhM gey rMk bMkM ] rUly sUrbIrM AhwVM
inRsMkM ]”
AMq : “mD Akws BXo s`d dyvM ] luQ ibluQ hUh kUh BIr micXo juD AnUp qyvM ]
10 ] ]=]==]=]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 981 s


isrlyK : kwn horI Kylbo
p`qry : 125 A - 294 A
Awkwr : 13 X 10 s.m. ilKq : 7 X 6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr [ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ kwn horI Kylbo ] svYXw ] mwq ibqIq Bey ruq
Pgn Awie geI sB Kylq horI ] gwvq gIq bjwvq qwlw khY kuK qy BrU Aw
iml jorI ]”
AMq : “DIrj Dwm bnwie iXhY qn buD su dIpk ko aujIXwrY ] igXwnih kI [bFnI]
mn hQ-hwQ lY kwqrqw kuqvwr bhwrY ] sMpUrn vwhgurU jI ]”

h`Q ilKq nM : MS 981 h


isrlyK : sorTw
lyKk : gurdws B`lw, BweI
p`qry : 295 a - 306
Awkwr : 13 X 10 s.m. ilKq : 7 X 6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr [ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid] sRI BweI gurdws B`ly kI ] sorTw ] Awid purK dys ]
aunm sRI siqgur crn ] Gt Gt kw prvys[ eyk Anyk bbyk ss ]1] dohrw]”

84
AMq : “ingRih jqn pRwn mn qn pRwn pq pRswd gursbd su BwKhI ]10] bolh
BweI vwhgurU jI ky ipAwrM ]” ---

h`Q ilKq nM : MS 981 k


isrlyK : grB gIqw
p`qry : 306 A – 359 A
Awkwr : 13 X 10 s.m. ilKq : 7 X 6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr poQI dy AKIr ivc kuJ p`qry auKVy hoey hn [ bwkI poQI dI hwlq
Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] grB gIqw Arjn pUCqw hY ] sRI ikRs˜ Bgvwn jI
auqrU dyqw hY ]” pwp puMn kau vIcwr qy hY ]”
AMq : “hY pRmysÍr jI qwqy jo pRmysÍr iks kw iDAwn krqy hY ] so ikRpw kir inrUpx
kro] sRI Bgvwno vwc ] hy ARjn qwqy jogysÍro hI kw miq sux ] jo aun” -
A`gy p`qry nhIN hn rcnw ADUrI hY ] --

h`Q ilKq nM : MS 982 sMgRih


isrlyK : vwr hkIkiq rwie kI
lyKk : Agrw, kvI
smW : sMmq 1924
p`qry : 1 a - 44 + 3 a
Awkwr : 18 X 17 s.m. ilKq : 14 X 13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy iek iek kwlI lkIr [
sqrW pRqI pMnw - 13 hn[
Awm vyrvw : poQI dy pihly Bwg dw ih`sw, Ksqw hwlq ivc, ilKweI D`ibAW vwlI hY [ poQI
dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ vwr hkIkq rwie kI ilKXqy ] ikRq Agrw
Avl nwm scy swihb dw ijs eyhu Kyl rcwieAw ] ijmI qy Asmwn bnwieE ibn
QMmW ggn TihrwieE ]”
AMq : “iek Agrw syTI Ajj hY pr Drm crn icq lwey ] 202 vwr sMpUrx BeI
sMmwpqM ] sMvq 1900 / 24 (1924) imqI mgr dI 20 ] vdI qrIk ] vwr
sncR mg dI ] isRrI rwm ] isRI rwm ] isRI rwm ]”

h`Q ilKq nM : MS 982 A


isrlyK : nws kyRiq
ilKwrI : rwm ikRs˜ gusweI
sQwn : skr
smW : sMmq 1842

85
p`qry : 1 a - 34 A
Awkwr : 18 X 17 s.m. ilKq : 14 X 13 s.m.
vyrvw : EhI[ hwSIAw cwry pwsy do do lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW
pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI [ keI p`qirAW aupr cypIAW lgw ky joiVAw hoieAw[ ilKweI
cMgI [ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] EuAM suAsiq sRI gxyswie nmw ] AQ nws kyRiq ilKqy
] ieh kQw qyrvIN siqjug kI ilKqy hY ]”
AMq : “Aru ividAw ky lIey sunY ividAw hoie ] jo sunY pRIq lwieky jo cwhy so hoie ]
Bgq hoie ] mukq hoie ] jo sunY icq lwie ky kust ATrw dUr hoie ] nws kRyq
kI kQw sMpUrn hoeI ] suB sUhrsM msq hir hir hir ] sMmq 1842 ] mws
sudI iQq iqREdsI ] 13 vwr skr ilKI ] rwm ikRs˜ ] rwm rwm ilKqM vMm rwm
ikRs˜ gusweI pTnwrQy mieAw rwm ] hofI igrw ivc sRI rwm ] ] ]”

h`Q ilKq : MS 982 e


isrlyK : grB gIqw, krmgIqw
smW : sMmq 1824
sQwn : rwvl ipMfI
p`qry : 35 a - 37 A
Awkwr : 18 X 17 s.m. ilKq : 14 X 13 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr [ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI gxyswie nmw ] AQ grB ] gIqw ilKqy ] AQ
krm gIqw hY ] Arjno vwcu ky inpwPy BvY AMD ] kyin pwpy dwir d˜qw ]”
AMq : “surw pwn pI BvYmItkM sunho pWfv nMdVw ] ieq sRI krm ivcwr ilKqy suB
hir sMmq ] sMpUrn BeI ] rwm rwm rwm rwm ]”

h`Q ilKq nM : MS 982 s


isrlyK : Drm msD [ smwD ]
lyKk : Agrw, kvI
smW : sMmq 1824
sQwn : rwvl ipMfI
p`qry : 38 a - 46 a
Awkwr : 18 X 17 s.m. ilKq : 14 X 13 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : ilKq cMgI Aqy poQI dI hwlq TIk TIk[ keI p`qirAW aupr hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY [

86
AwrMB : < siqgur pRswid ] suA sq sRI gxyswie nmw ] AQ Drm msD ilKqy ]
hsqnwpR iek inRp Drm ko puqR khwvY ] ieiCAw Bojn dyq knk ky pRq ijvwvY ]
AMq : sRI ikRsn dyv kI jY ] ieq sRI Drm smwD sMpUrnu ] suB msiq ] suB vwr
mhUrq ] ] ] sRI rwm ikRsn goibMd mwDo hir mod mKu sUdrn ]

h`Q ilKq nM : MS 982 h


isrlyK : gaU isMG kI kQw
ilKwrI : dyvI idqw scdy
smW : sMmq 1824
sQwn : rwvl ipMfI
p`qry : 46 A - 292 A
Awkwr : 18 X 17 s.m. ilKq : 14 X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : hwSIey qoN bwhr ilKq[ ilKq keI p`qry aupr D`ibAW vwlI hY [ hVqwl Pyrky
suDweI kIqI hoeI [ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ gaU isMG kI kQw ilKXqy ] hMs pRwx kw
mhwqm ] rwjw juiD†r pRs˜ krq hY ] BIKim ipqwmih ]”
AMq : “dohrw ] dieAw bcn jYkwr hY so bYkuMTy jwie ] swD sMg mn iqRpq hI Awd
AMq suK pwie ] ieq sRI hws pRwxy isMG gau kQw sqjug kI pUrn BeI ] sdw suK
dweI ] spqmo iDAwieAw ] sMmq 1824 imqI Pgxo idn ]23] vwr buD ]
ilKI dyvI idqw scdy ] vwsI Akwl gV dI ] ilKI rwvl ipMfI ivc ] ivs˜ jI
kw dws kw dws ] AKr vD Gt soD lYxw] iQq dsmI suklw buDvwr ]
] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 983 sMgRih


isrlyK : rwjnIq
lyKk : qnsuK
p`qry : 1 a - 284 a
Awkwr : 18.5 X 14 s.m. ilKq : 13 X 8s.m.
vyrvw : ijld g`qw k`pVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI cMgI [poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk [ keI pMinAW aupr hVqwl
Pyrky suDweI kIqI hoeI [
AwrMB : “< sÍsiq sRI gxyswie nmo [ AQ rwjnIq poQI ilKqy ] cOpeI ] pRQmY kQo
eyk AMkwrw ] jgqu swij ijh kIAw pswrw ]”
AMq : “imlY jwie sgly pRvwr ] BweI bMD suqw so nwrw ] gey suB ibiD mMgl cwrw]
Aink Bwiq nwnw pRkwrw ] 123]12]614]655]2700 kQw pJMqr ] rwjnIq
sMpUrx hoeI ]4]1] ] ] ] ] ]

87
h`Q ilKq nM : MS 983 A
isrlyK : cxwkw swsqR BwKw
p`qry : 284 a - 304 a
Awkwr : 18.5 X 14 s.m. ilKq : 13 X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : keI p`qirAW aupr D`by pey hoey hn ilKweI suMdr[ poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ cxwkw swsqR BwKw ilKq ]do] pRvxq ho sRI
ibsn ko jo iqRlok ko rwau ] cwxwky BwKw kro jo qum hohu shwie ]”
AMq : “ieq ibRD cwxwky BwKw KoVs iDAwie smwpqM ] 16]197]1]21]”

h`Q ilKq nM : MS 983 e


isrlyK : smuMdRk BwKw
lyKk : suKdyv
p`qry : 304 a - 308 A
Awkwr : 18.5 X 14 s.m. ilKq : 13 X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : keI p`qirAW aupr iB`jy hoey hn pr ilKweI spSt Aqy pVHI jWdI hY [ ilKweI
suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [ poQI dy SurU ivc ieM\ iliKAw hoieAw hY kib
suKdyau ] AQ smuMdRk BwKw ilKXqy ]
AwrMB : “< sRI gxyswie nm : ] do ] lMbodr jwko khY bwrx ko muK jwih ]
mMgldweI jgq ky ipRQmY bMdo qwih ]1] do] hir gur gurU hir hir gurU eyk
smwn iBMn rUp nhIN jwnIey eyk rUp kir jwn ]”
AMq : “sony rUpy moqI lwl ] qWby rMg ilMg inRp Bwl ] bgw kwlw inrmlw rUpw lMbw
hoie ] jwko AYsy ilMg hY iPrY dso idis soie ]24] ieq ilMg lCn smwpqM ]”

h`Q ilKq nM : MS 984 sMgRih


isrlyK : nws kyq kI kQw
lyKk : dieAw rwm
smW : sMbq 1855
p`qry : 1 a - 60 a
Awkwr : 14 X 10 s.m. ilKq : 11X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw k`pVw, isAwhI kwlI [ sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, hwlq Ksqw, poQI dy SurU ivc iek hor swKI ilKI hoeI hY,
ijs ivc pMjvIN pwiqswhI dw ijkr AwauNdw hY [ aus qoN bwAd qqkrw idqw
hoieAw hY [ kwgj ikRm Kurdw, poQI dI hwlq bhuqI cMgI nhIN hY [

88
AwrMB : “< siqgur pRswid ] kQw siqjug kI jb rwjy jnmyjy kau ATwrwh kust
auqR ky inmiq ] ibRhmx mwry Qy ] qb kust auqwrny ky iniq gusMeI ibAws kQw
suxwvny lwgyey ] eyh kQw kust auqwrny kw ]”
AMq : “rwjy jnmyjY jI kau guusMeI ibAws kQw kir suxweI ] iqs qy kust auqrny
gey] eyh nwskyq kI kQw smwpiq hoeI ] bolohu sMqhu rwMm rwMm rwMm rwMm siq
rwm ]” (60-61 A) pMny ies qoN bwAd ‘mMqR gaU rog kw’ iek - do - pMny
dw idqw hoieAw hY [

h`Q ilKq nM : MS 984 A


isrlyK : iDAwE pRwn sMglI
p`qry : 63 A - 79 A
Awkwr : 14 X 10 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI kwlI isAwhI nwl motI kwnI nwl kIqI hoeI hY [ilKq D`ibAW vwlI hY
pr pVIH jWdI hY rcnw dy ies Bwg dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] iDAwau bRhmw ]15] rwg Awsw m: 1 [ pauVI ] jogu
bYrwgu shj Gir pwvY ] Awqm cIin pRwqmu cInY ] sihj smwD lgwvY ]”
AMq : “suBru srovru BirpUir pUrw ] siq srUp sRb sir Akwl ] nwnk Awid AMq
dIn dieAwlw ] 45] vwhgurU jI ] iDAwau pUrw hoAw jI ]”

h`Q ilKq nM : MS 984 e


isrlyK : Bogl purwx
p`qry : 81 a - 93 A
Awkwr : 14 X 10 s.m. ilKq : 11X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg ivc vKryvyN leI lwl isAwhI dw pRXog kIqw hoieAw hY ,
poQI ikrm Kurdw, ilKq TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] Bogl purwxw ilKMqy ] E oieM AgMm, bRhmu kQMqy] pMic
qiq mQMqy ] ibRhmMf auiqpin Awks qyj auqpin ]”
AMq : “pRB AYsI AKMf mUriq hY ] jy koeI pwey bwby nwnk dy sbdu qy pvY qw inRBa
hovY] sMpUrn hoieAw Bogl purwn jI ]”

h`Q ilKq nM : MS 984 s


isrlyK : DRm smwiD
p`qry : 94 a-104 a
Awkwr : 14 X 10 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.

89
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : ilKq D`ibAW vwlI, Aqy hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI [ poQI dI hwlq TIk
TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid] DRm smwiD kQMqy] eyks smY DRm puir nwrd jI Awey]
Drm rwie Awdr kIAw kir Bau bYTwey ]”
AMq : “rYn bsy bwsR auif cly Awpo ApnI E or ] aunmo Bgvqy vwsdyvM hirM ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 984 h


isrlyK : slok bjId ky
p`qry : 105 a-115 a
Awkwr : 14 X 10 s.m. ilKq : 11X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI bhuqI cMgI nhIN D`ibAW vwlI[ poQI ikRm Kurdw [ keI p`qry pwxI dy
iBjy hoey hn [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] slok bjId ky ilKqy ] duie duie Bwau qw ey scly
sgly qy muhry ]”
AMq : “swhw dy pu`q PkIr PykIrw dy dunIdwr] mugl pTwx reIXq KqrI Paujdwr ]
kMcn kI lYx su lohy qoVIAY ] bjId klm rbwnI vgI iknY n moVI mY ]38]”

h`Q ilKq nM : MS 984 k


isrlyK : svYXw
p`qry : 115 A-122 A
Awkwr : 14 X 10 s.m. ilKq : 11X 7 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : ilKq D`ibAW vwlI, bhuqI cMgI nhIN hY ; poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] svYXw ] pwie ghy jb ky qumry qb qy koaU AwiK qry
nhIN Awno ]”
AMq : “swD AswD jwinE o nhI bwd subwd ibbwd ] igRQ sMgl pUrn kIXo isRI
Bgvq ikRpw pRswd ]”

h`Q ilKq nM : MS 984 K


isrlyK : kcI bwxI , rwg iqlMg mhlw 8 ]
p`qry : 123 a-133 A
Awkwr : 14 X 10 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw 7- 8 hn[
Awm vyrvw : poQI ikRm Kurdw, ilKq bhuq swP nhIN hY , ilKq D`ibAW vwlI, Aqy keI
p`qirAW aupr hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY [

90
AwrMB : “< siqgur pRswid ] rwg iqlMg mhlw 8 ] BUilE o mn mwieAw
aurJwieE] jo jo krm kIE lwlc lig iqh iqh Awp bMDwieAwE ] rhwa]”
iek p`qrw 126 aupr rwg iqlMg mhlw 9 ]kw] siqgur pRswid ] cyqnw hY
qau cyq lY inis idin mY pRwnI ] dw Sbd idqw hoieAw hY [ ies qoN bwAd iPr
kcI bwxI idqI hoeI hY [
AMq : “kRdw AwnMd ibnod kCU n jwnIAY ] sRb Dwr smrQ iqku kR bwxIAYN gwvIAY
rwiq idn iqsy kurbwxIAY - ]”
A`gy p`qry nhIN hn rcnw ieQy hI mu`k jWdI hY ]

h`Q ilKq nM : MS 985 sMgRih


isrlyK : s`sI puMnU , ik`sw
lyKk : hwSm
p`qry : 3 A - 24 A
Awkwr : 14 X 23 s.m. ilKq : 12 X 20 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, bwAd ivc bMnI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ sqrW
pRqI pMnw - 19 hn[
Awm vyrvw : poQI p`qrw nMbr 3 A qoN SurU huMdI hY [ hwlq Ksqw Aqy ilKweI bhuqI
spSt nhIN pVHn ivc vI muSkl AwauNdI hY [ SurU ivc rcnw ADUrI hY [ poQI dI
hwlq TIk TIk [
AwrMB : “Kwvn KYru PkIr muCwvr sih buhy Cdyvwny [ hwCmu AYC gmI ivic Awj dhyC
aulwd nw Kwny ]”
AMq : “punU nwm jwpydI AwhI : drd AwCk dy mwrI ] hCmu QW mwkwnu nw jwxy AwhI
kox vycwrI ] soxu ky hoq jymI puru ifigAw : Kwey klyjy kwnI ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 985 A


isrlyK : shrPI bwvy PrId dI
lyKk : pIr bKS
ilKwrI : kysw isMG puqr dysw isMG
p`qry : 1 a - 16 A
Awkwr : 14 X 23 s.m. ilKq : 12 X 20 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdl bdl ky rcnw kIqI hoeI hY, ilKweI spSt nhIN hY qy D`ibAW
vwlI hY [
AwrMB : “sqgur pRswd ] shrPI bwvy PrId dI ] CYrI pIr bKs dI ] AlP Awlw nU
bYt [bYT] ky jwd krIAY: Alw [bwdSwh] nbI vwjIr hY jI ]”
AMq : “kro bMdgI rb dI pIr bKCw [ jydy nwmu lyAW pYn pUrIAw jI ]3] lKqum
kysw CIbw spuqr dysw isMG dw CIbw ]” ] ] ] ] ies qoN
A`gy iek do pMinAW aupr nu`sKy vI ilKy hoey hn ]

91
h`Q ilKq nM : MS 985 e
isrlyK : shrPI gopI cMd dI
lyKk : cMd gMgw rMm [ rwm ]
p`qry : 29 a - 34 a
Awkwr : 14 X 23 s.m. ilKq : 12 X 20 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI Aqy ilKweI D`ibAW vwlI hY bwkI poQI qy keI pinAW aupr
nusKy Awid ilKy hoey hn [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] shrPI gopI cMd dI CYrI gMgw rMm dI [[[ AlP
Awey gopI cMd nwaux lwgw [ mwqw vyK mwhwlM (mh`l) dy ivic roeI ] Cwf gY nI
sIsy mwhwl rwjy jWdI vwr nw lYigAW nwl koeI ]”
AMq : “kwP kMm lwhI vyKou moqI swfy [ swnU KYr qw hor qU pOEu mweI ] eynw muqIA
nwlo jovwr (jvwr) cMgI [ jyid KwidAw nwQ dI BuK sweI ] ijsdy KwidAw rb
ƒ Xwd krIey [ ijs dy KwidAW AwvdI Akl sweI ] ] ] ]
34]”

h`Q ilKq nM : MS 986


isrlyK : AsmyD gRMQ
lyKk : tihkn
ilKwrI : imsr sUby bRwhmx
smW : sMmq 1876 ibkRmI
sQwn : bygm bjwr hYdrwvwd
p`qry : 1 a-545 A
Awkwr : 25 X 19 s.m. ilKq : 19 X 14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
lwl ivckwr iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw - 14 hn[
Awm vyrvw : keI p`qirAW qoN poQI kwgj dI cypIAW lgw ky joVI hoeI [ ilKweI pVHn Xog
Aqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : “ < sRI gxyswie nm : ] < siqgur pRswid ] E o sRI kwlkX nm: E
nMd lwly jÎiq ] AQ AsÍmyD BwKw ilKÎqy . ikRq kiv tihkn kI ] cOpeI ]
ipRQmo pRxvo igrjw nMdn ] sMkr qn gn ibGn inkMdn ]”
AMq : “do ] ieiq sRI BwrQ pRbxy AsÍmyD biKAwnu ] kiv tihkin iDAwau
iqRhqRXihX ikRq pUrn jwin ]73] ieq sRI mhWBwrQ purwxy Drm jig biKAwny
ikRs˜ cirqR sMpUrnM ] isiD kwrj Drm suPl nwm iqRhqR-mo iDAwie ] AsÍmyD
jg poQI sMpUrn hoeI ] sMmq 1876] jyT sudI dUj ko ] = poQI ilKI hYdrwvwd
bygm bjwr ilKI . imsr sUby bRhmx ] = ]”

92
h`Q ilKq nM : MS 987 sMgRih
isrlyK : kuMfIAw
lyKk : igrDr, kiv
p`qry : 1 a - 11 A
Awkwr : 23X 17 s.m. ilKq : 16 X 11 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-14 hn[
Awm vyrvw : poQI Ksqw hwlq ivc, pwisAW qoN cypIAW lgw ky joVI hoeI [ pihly pMny
aupr fIzweIn bxwieAw hoieAw hY hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] kuMflIAw CMd ] dmrI cmrI iss gRih hY snyh ien
bIc] aUpr icMn ivrkq kw sodur buDI nIc ]”
AMq : “kih igrDr kiv gwien CUtqI icd jV gRMQI ] jb lg gRIvw mwih kwT kI
ltky kMTI ]83]” =

h`Q ilKq nM : MS 987 A


isrlyK : CpY
lyKk : rjb
p`qry : 11 A - 24 A
Awkwr : 23 X 17 s.m. ilKq : 16 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : ilKweI D`ibAW vwlI, Aqy hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI hY hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY [ poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ CpY ilKXqy ] ikRq r`jb kI ] gur pUjw kw
Amgu ] bYrwg rmY ibBo As† kul pwrs DrIXih ] klp ibRC bn rwie PUl Pl
Amr su BrIAih ]”
AMq : “dohrw ]40] dwdU qum jIauky Aaugn qjy su kwrn kaun AgwD ] myrI jrnw
dyK kY mq koeI sIKY swD 90] CpY sMpUrnM rjb jI ky ]” 0 0 0

h`Q ilKq nM : MS 988


isrlyK : Bwgvq dsm skMD Aqy iekwds skMD
ilKwrI : nwnk dws
smW : sMmq 1841 ibkRmI
p`qry : 1 a - 272 A
Awkwr : 34 X 22 s.m. ilKq : 26 X 16 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw tu`tI hoeI hY [ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl [ sqrW pRqI
pMnw - 14 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [ ilKweI D`ibAW vwlI, Aqy keI pMinAW
aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ hwSIey qoN bwhr vI ilKq [

93
AwrMB : “< sRI gxyswXn mh ] E onmo Bgvqy vwsdyvwXw] sorTw ] bMdo crx sroj
gopI blB sRI rmn ] mohn kot mnoj hrx AKl klm lghn ]”
AMq : “slok ]dsm smwpq hoXw ] gurdws kw] Bul cuk AKr vD Gt svwr
pVnw bKs lYxw ] AivgXw iKmw krxI ] jo Bul cuk hovy so iKmw krxI ]5]
ieiq sRI Bwgvqy mhWpurwxy dsm skMDy nvY DÎwX ]90] smwpqM msqu suB msqu
]0 0” ies qoN A`gy iekwds skMD pMnw nMbr 272 qoN SurU ho jWwdw hY
jo pMnw nMbr 373 a q`k cldw hY Aqy 373 a qoN duAwds skMD SurU ho jWdw
hY ]
AwrMB : “< nmoN Bgvqy vwsdyvwXw ] jY jY isMG idXwl gur surq ismRq bn pwl [
jw muK Dun isKn rCk mRg gjw dw mG kwl] dohrw] sRI gur prmwnMd nm sq
AwnMd srUp ]”
AMq : “sMmq ATwrih sY iekqwlI smw skq ko jwn [ eykwds snvwr ko pUrx BXo
purwn ] 1841] ieiq sRI Bwgvqy mhW purwxy dÍwds skMDy qyrvo DÎwXw ]13]
smwpq msqu suB msqu ] 0 sRI rwm ikRsnw qyrI srxw]” 0 [[[ 0 [[[

h`Q ilKq nM : MS 989


isrlyK : sUr swgr Bwgvq
lyKk : sUrdws
p`qry : 1 a - 142 a
Awkwr : 3 X 2 s.m. ilKq : 2 X 1 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw tu`tI hoeI hY [ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl [ sqrW pRqI
pMnw - 21 hn[
Awm vyrvw : ilKweI cMgI, pr Aqy keI p`qirAW aupr hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY [
keI p`qry ijld bMdI smyN kty hoey hn [ keI p`qirAW aupr ilKweI D`ibAW
vwlI hY [ poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sUr swgr ilKXqy ] rwg klXwn ] bMdo crn kvl
icq lwie ] jW kI ikRpw ipMg igr lMGY jnm AMD ko jg dr dwie ] bhry sbd
mUk pun bolY rMk clY isr CqR Frwie ] sUr dws sÍwmI kruxw mY bwr bwr bMdo
iqh pwie]”
AMq : “so rwjw mY qum so khXo ] suk ijau inRp so kih smJwieE ] sUrdws iqau hI
kih gwieE ]]
ieiq sRI Bwgvqy mhW purwxy mhWpurwxy sUrdws ikRq aUnvm skMDy smwpqM ] 9]
smwpqM BUXwq suBM] = ]”
ies qoN bwAd iek dohrw iliKAw hoeAw hY ]

h`Q ilKq nM : MS 990


isrlyK : prcI pwqswhI dsvIN kI
ilKwrI : syvk dws, audwsI

94
p`qry : 1 a - 351 A
Awkwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 13 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw tu`tI hoeI hY [ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-6 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq vDIAw nhIN, lKweI TIk TIk hY [ keI p`qirAW aupr
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ poQI dy AKIr ivc keI p`qry pwxI dy iB`jy
hoey hn Aqy ilKq spSt nhIN hY [ AKIr ivc gur pRxwlI idqI hoeI hY ]
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ prcI pwiqswhI dsvIN kI m:1 ] pRQmy dsW mhlw
ky nwm ilKY ]”
AMq : “mwqw suMdrI iqnky Gr AjIq isMG dUsry mwqw jIqojI iqn ky JUJwr isMG jI
jorwvr isMG jI Pqy isMG jI qIsrI mwqw swihb dyvI iqn ky kuC nhIN ] Pyr dsW
pwqswh jI bKs Kwlsy pr hUeI ]” = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 991


isrlyK : rwjnIq
lyKk : qnsuK, kvI
smW : sMbq 1942
p`qry : 1 a - 255 A
Awkwr : 17 X 13 s.m. ilKq : 13 X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw pihly p`qry aupr
fIzweIndwr, bwkI p`qirAW aupr do do lwl lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr[
sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : pihly p`qry aupr nusKw iliKAw hoieAw [ ilKweI swP pr ikDry ikDry
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [hwSIey qoN bwhr vI ilKq [ poQI dI hwlq
Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ rwjnIq iliKXqy ] ikRq kiv qnsuK ] caupeI ]
ipRQmy rwDo eykMkwrw ] jgqu swjw ju ijih kIAw pswrw ] qIn BWq kir isRs†
aupweI] sUCm Aau AsQUl bnweI ]”
AMq : “jYsy ihrdY buD hI qYsy kho sunwie ] ACr kI jih tUt hoie pVIAhu gunI
bnwie ] 334 ] joV 1324 ] ieq ihq aupdyS spUrnM ] rwjnIq Xh gRMQ hY
ilKXw KUb bnwie ] swvx vdI pMc ko pUrw iBAw Awie ] swl aunI sY bqwlIey
dy ivc pUrw hoieAw ]” kwnI bdlky “pusqk ilKI aunI sY bqwlIeY my ]”

h`Q ilKq nM : MS 992


isrlyK : sRI gurU gRMQ swihb ipRXwiehY sMprdw BweI mnI isMG
Awkwr : 1 X 1 s.m. ilKq : 1 X 1 s.m.

95
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do nIlIAW lkIrW[ sqrW
pRqI pMnw - 25 hn[
Awm vyrvw : gRMQ ikRm Kurdw, ilKweI cMgI [ gRMQ dI hwlq TIk TIk[ ku`J p`qry qy DibAW
vwlI ilKweI [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] sRI gurU gRMQ swihb jI ky ipRXwiehY swihb dsvIN
pwiqswhI qy BweI mnI isMG jI ny pVy iqnw qy BweI dvwn isMG jI iqnw qy
BweI guridAwl isMG jI iqnw qy BweI Kjwn isMG jI pVy ] siqnwm khIey
siq hY nwm qy rUp ijs kw Aor rUp JUTy hY ]”
AMq : “bYrwgI so hY ju bYrwg vhby mul mY AwvY ] isvkI pRwpqI ky skqI ky invrq
krxy ky krm krY ] mmY mnOq iqAwgI ] bIs mx lUx lgqw hY myly ko ] vw swrI
sMgq kw iekTw lMgr [ vwh swFy iqMn syr kw mx hY qhw ]1]19] swl swaux
sudI eykm idn CnI vwry ] = ] =”

h`Q ilKq nM : MS 993 sMgRih


isrlyK : pwknwmw swKI m`ky mdIny kI
p`qry : 1 a - 264 A - 265 a , PitAw hoieAw
Awkwr : 16 X 11 s.m. ilKq : 11 X 17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, tu`tI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy
do do lwl lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI hox kwrn, p`qry vI auKVy hoey hn[ ilKweI hwSIey qoN bwhr,
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ poQI keI QwvW qoN iB`jI hoeI hY [ ilKq
cMgI , poQI dI hwlq TIk TIk [ AMq qy iek pMnw PitAw hoieAw hY ]
AwrMB : “<siqgur pRswid ] pwknwmw swKI m`ky mdIny kI ] nsIhq nwmw bwby nwnk
jI kw ] swh srP qhw rukndI nwil hoieAw - rwgu iqlMg mhlw]1]”
AMq : “pIr pYkMbr swilk swidk [ Klikiq mry sdw iQru Kwlik ] jo dIsY so
sgl isDwvY ] kwlu sblu nhI Cutin pwvY ]” A`gy p`qrw PitAw hoieAw
ilKq vI P`tI hoeI hY [

h`Q ilKq nM : MS 993 A


isrlyK : gosit gurU bwby nwnk jI kI Aijqy rMDwvy nwil
p`qry : 266 a - 367 A
Awkwr : 16 X 11 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI hY [hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
poQI dy ies Bwg dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] swKI mlw 1 gosit gurU bwby nwnk jI kI Aijqy
rDwvy nwil hoeI ] ngr krqwr pur ivc hoeI ]”

96
AMq : “eyh gurU ky vcn hYn mn ivc rKYgw kmwvYgw iqs dy kMm Awid AMq
hovngy] swKI sMpUrn hoeI ] ngr krqwrpur ivc ] siqgur ky pRswid ]
AKr pVnw soD kY siqgur kI miq lyie ] jo Bul cuk hmqy ijNd gurdyv
]1] gurU jpxw jnm svwrxw ] dohrw ] gurU gurU gurU jo jpY DMn hY gurmuK
sMq ] BaU ky bcn jo jn pVY shwie kry BgvMq ] A`Kr pV ky soD kir
jo Gwtw bwDw hoie iqs ky kwrj hox sB pRIk kir kY pVY ]3] 2
sMpUrn]”

h`Q ilKq nM : MS 993 e


isrlyK : mhw rmwiex jog biss† BwKw
p`qry : 1 a - 208 a
Awkwr : 16 X 11 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ilKweI cMgI [ poQI dI hwlq TIk TIk
hY[
AwrMB : “<siqgur pRswid ] mhw AiQ rmwiex jog biss† BwKw ilKqy ] vYrwg
pRkrx] siq icq AwnMd rUp jo Awqmw jo hY iqs kO nmskwr hY ] kYsw hY sq
icq AwnMd rUp so Awqmw khq hY ]”
AMq : “Ar hm jo sB hI bYTy hih ] hmwry ivdmwn ies ko igAwnu n hovYgw [
qauN jwxIAY jo hm sB hI mUrK bYTy hY ]28 ] ieq sRI vYrwg pRkrx moC
aupwey nwm srgih ] vYrwg pRkrx sMpUrx]”

h`Q ilKq nM : MS 993 s


isrlyK : kQw siqjug kI
p`qry : 209 a - 251 A
Awkwr : 16 X 11 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr [ poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] kQw siqjug kI ] jb rwjy jnmyjy kau ATwrh
kustu hUey bRwhmx mwry qy ] qb kust auqwrny ky qweIN ibAws gusweI lwgw
k`Qw sunwvxy ] eyh kQw qRyvIN hY ] 23] siq ju`g kI hY ]”
AMq : “rwjy jnmyjy kau gusweI ibAs suxweI ] iqs kw kustu dUr hoie gieAw ]
kQw nwskyRq kI sMpUrn hoeI ] bolhu sgly ] rwm rwm rwm rwm rwm gurU nwm
krqw purK inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur pRswid ]”

h`Q ilKq nM : MS 996 sMgRih


isrlyK : gostW, soFI imhrvwn jI
smW : sMmq 1875 ibkRmI

97
p`qry : 1 a - 320 A
Awkwr : 18 X 14 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr [ poQI dI hwlq TIk TIk hY [ keI p`qirAW aupr hVqwl Pyr
ky suDweI kIqI hoeI [ hwSIey qoN bwhr vI ilKq ]
AwrMB : “sRI siqnwmu krqw purKu inrBau inrvYr Akwl pUrq AjUnI sMBU ] sRI
siqgurU jI ky pRswid ] gos† pihlI clI, sRI gurU imhrvwn jI kI ] ij koeI
pRIiq swiQ iDAwnu swiQ Awqmw suD kir kir ilv nwil ilKy pVy suxy iqs
kw jmxw mrxu ktIAY ]”
AMq : “jnu nwnk qqu bIcwirAw jWkw Amqu n pwrwvwru ]147] sYqwlI gos† pUrIAw
hoeIAw gurU jI ky pRswid sMmqu 1875] imqI vYswK sudI 1 poQI sMpUrn hoeI]
AKru vD Gt smJ lYxw gurU kw bolnw gurU hI jwxY mhwrwj kI tukw pYrI
pvnwvnw KusI krnI gurU icq AwvY ]”

h`Q ilKq nM : MS 996 A


isrlyK : pRym AMboD prcIAW pRym Bgqw kIAw
smW : sMmq 1875 ibkRmI
p`qry : 1 a - 209 a
Awkwr : 18 X 14 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [hwSIey qoN bwhr vI ilKq [
poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] pRym AMboD poQI pRcIAW pRym Bgqw kIAW
]1]dohrw]”
AMq : “pRym AboD poQI kw nwmu ] pVq sunq hY suK ibsrwm ]61] dohrw ] pRym
mhodD pYiT kY jy ko goqw lyie ] hir rqn Amolk hwiQ iqsu shjy siqgur
dyie ]1]16]”

h`Q ilKq nM : MS 997 sMgRih


isrlyK : pwrs Bwg
smW : sMbq 1906
p`qry : 1 A - 335 A
Awkwr : 25 X 34 s.m. ilKq : 14 X 24 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw cwry pwsy dohrw
hwSIAw pIlIAW, lwl Aqy nIlIAW lkIrW [ sqrW pRqI pMnw - 21 hn[
Awm vyrvw : poQI pMnw 1 A qoN SurU huMdI hY [ ilKweI suMdr, ikDry ikDry hwSIey qoN bwhr
vI ilKweI kIqI hoeI hY [ poQI dI hwlq TIk TIk hY [

98
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ nWvy srg ivKY AiBmwn AhMkwr kw aupwau
vrnn hovYgw ]”
AMq : “Aru isblI kO bMdI Kwny ivKY jb imqR imlxy Awey Qy ] qb isblI ny
prIiKAw ky nimq aun ko pwQr mwry ] qb vhu Bwg gey ] bhuV isblI khw
jo qum JUTy imqR ho] kwhy qy jo imqR ky duK ivKY imqR kau duK nhI Bwsqw ]9]
ieiq sRI pRIq pRym Aru mhwrwj kI rjwie vrnnM nwm srgh ] ] sRI pwrs
Bwg sMpUrxM ] suBM] dohrw] ilKnhwr Buly jhW pFIXo su`D bnwie ] mwns BUly
iCnk mY hY ABu`l rGu rwie ] 1] =] =”

h`Q ilKq nM : MS 997 A


isrlyK : suKn sWeIN lokw ky
p`qry : 335 A - 369 A
Awkwr : 25 X 34 s.m. ilKq : 14 X 24 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 21 hn[
Awm vyrvw : keI pMinAW aupr fIzweIn bxw ky ilKweI kIqI hoeI hY [ ilKweI suMdr, poQI
dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] Aihlvwl vwrqw suKn sWeIN lokw ky ] Abdulw
ienswrI vYrwgvwn Qw ] iek for qy gfvw pws rKdw Qw bfy jMgly ivKy
gieAw]”
AMq : “AOr bcn iehu hY ] jgXwsI jn kO ieh qIn lCx vDwey cwhIdy hn [
eyk grIbI ]1] dUjw siq bIcwr ] 3] qIsrI srIr kI vwrqix ] suDqw
swiQ imlI hUeI ] Aru bcn ieh hY ] jo ieh cwr lCx jgXwsI vDwey
cwhIdy hYin ] eyk smqw ] dUjw biKAO qy bYrwg ] qIjw srbqR swiQ syvk
suBau ] cOQw pRmysr kw Bwxw imTw mwny ] 100] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 997 e


isrlyK : bcn goibMd loko ky
smW : sMmq 1906
sQwn : suDwsr
p`qry : 369 A - 388 a
Awkwr : 25 X 34 s.m. ilKq : 14 X 24 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 21 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “Awpy hI hY mnwvxy vwlw” bcn goibMd loko ky ilKXqy ] ieks sweI lok
ny kihAw]”
AMq : “Ab jhW jwxY qhw rh ] jhW jwxY qhW jh ] qb gusWeI suKdyau jI
ikqnw ku kwl ipqw ky pws rihAw ] jhw ieiCAw hovY qhW hI jwvY ] jo
ikC shj suBwau mY AwvY iqjI ivKy sMqoK hoie rhY ] AQ bcn spUrnM ] poQI

99
sMpUrn hoeI ] siqgurW dI ikRpw kir kY ] suDw srjI ivKY ] sMmq 1906 ]
imqI kqk idn ] ] vwr Sukrvwr ]Bul cuk bKsxI ] hy sÍwmI qyry
hW ] ] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 997 s


isrlyK : bcn hjriq AlI dw
p`qry : iek p`qrw
Awkwr : 25 X 34 s.m. ilKq : 14 X 24 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 24 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY [ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] bcnu hY hjriq AlI dw ] isrdwr Drm vwly dw]
jo iek idn aupir Kjwny dby dy siqqrW insIhiq dIAW ilKIAw hoeIAw
ifTIAY mY ]”
AMq : qYƒ sWeI dw puCxw hovygw ] crvwly AwiKAw ey imhqr eIsw ielm ivcoN
pMj glW jwx dw hW mY ]” ies qoN bwAd keI pMny hwSIey vwly KwlI [

h`Q ilKq nM : MS 998


isrlyK : jnm swKI sRI gurU nwnk dyv jI
lyKwrI : pYVw moKw
smW : sMmq 1875 ibkRmI
p`qry : 1 a -142 a
Awkwr : 33 X 29 s.m. ilKq : 23 X 22 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW
ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw - 23 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk hY [ keI pMinAW aupr kwnI bdlI hoeI
hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid ] jnm pqRI bwby jI kI [ sMmq ] 1582] pMdRw sY
bYAwsIAw imqI vYswKI sudI ]5] pMcmI poQI ilKI pYVy moKy sulqwn pur ky
Kqryty gurU AMgd ilKvweI pYVy moKy ilKI ] muKwsq bwly sMDU jtyty kI rwie
Boey dI qlvMfIau auh AwieAw hw ]”
AMq : “qW bwlw gurU AMgd pwis rihAw jwie duie mhIny pUry hoey qW bwly dI dyhu
CutI ] qw Awpxy hQy gurU AMgd jIA lWbU idqw ] hoir isK hQ pkV rhy ]
qW gurU AMgd AwKy BweI isKo BweI bwly Aqy gurU nwnk ivc Byd koeI nw
Awhw ] eyho gurU Aqy isK dw Byd Awhw ] bolhu siq krqwr bolhu siq
krqwr bolhu siq krqwr]”

h`Q ilKq nM : MS 999


isrlyK : jnm swKI sRI gurU nwnk dyv jI

100
lyKk : BweI mnI isMG
smW : sMmq 1889
p`qry : 1 a - 464 A
Awkwr : 31 X 16 s.m. ilKq : 20 X 13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw,auKVI hoeI hY[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN
pwsy do do lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr [sqrW pRqI pMnw - 13 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI hox kwrn, p`qry vI auKVy hoey hn ilKq AKIrly pMinAW
aupr D`ibAW vwlI hY [ Aqy pVHn ivc SpSt nhIN hY [ poQI iBjI hoeI hY bwkI
poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqnwm krqw purK inrBau inrvYr ] Akwl mUurq AjUnI sYBM gur
pRswid ] dyv hY ] koeI dyv ƒ mnwvdw hY koeI isv nU koeI gxys nU koeI hor
dyv ] gurU ky isK siqnwm nU Arwpqy hYin ] ijs kir sB ivGn nws hody
hYin ] qwqy siqnwmu kw mMglw cwr Awid riKAw hY [ iek smY BweI mnI
isMG jI QI isKW pRsn kIqw ]”
AMq : “AigAwnu iqRsnw idqy kWm kRoDwidk mohu dus†wid n Awvq nyry ] AYso hI
nwm sRI vwihgurU ko jpu bwr hI bwr su bMdn myry ] 2] dohrw] rwm mwieAw
gur ikRpw qy sMq jnw Bey idAwl ] siqgur-]” “ricE ijEu siq gur lIlw
kIn ] ijnih crn gur prisE soaU Bey crn mY lIn [ pFy suny icq lwie jo
ArPu n kry ibcwr ] mukq hoie ibcry sdw Bv inD auqry pwr]”

h`Q ilKq nM : MS 1000 sMgRih


isrlyK : jPrnwmih sRI muK pwqswhI 10
tIkwkwr : joD isMG, kiv
smW : sMmq 1912
p`qry : 1 a-90 A
Awkwr : 15 X 23 s.m. ilKq : 11 X 19 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw,auKVI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN
pwsy do do lwl lkIrW, iek kwlI lkIr; sqrW pRqI pnw-19 hn[
Awm vyrvw :ilKweI hwSIey qoN bwhr ilKI hoeI , D`ibAW vwlI hY, hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY [pr ilKweI pVIH jWdI hY poQI dI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “< hukm siq sRI vwhgurU jI kI Pqh ]=] jPrnwmih sRI muKvwk
pwiqswhI 10] Pqy kw K`q ilKXqy hYN disvy pwqswih ] sRI muKvwk mubwrK ]
kmwly krwmwq kwXm krIm ] rjw bKs rwjk rhw ko rhIm ] pUrn hY Akwl
purK jUkI ausqq] bVI hY ijs kI krwmwq Ar iesQq hY ]”
AMq : jnm jnm jwq BRmq iPrq ibKXwq BXo jwq pr jwq pwpn Prd kI] dyK
kr mhw kwl ghI srn Xwl kwl ibRkwl mwry Bey klI nrd kI ] khY kiv joD
isMG jor kr gurU so guibMd isMG rwK lyh Awpny ibrd kI ]1] sMmq mih idRg
iniD Awvin jysR mws buDvwr ] nMd isMG ky pTn ihq ilKI ihkwXq swih ]”

101
h`Q ilKq nM : MS 1000 A
isrlyK : buD pRkws dRpn
ilKwrI : ml B`t
smW : sMbq 1738
p`qry : 1 a - 27 A
Awkwr : 15 X 23 s.m. ilKq : 11 X 19 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 19 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [kwnI bdlI hoeI [ poQI dI dI hwlq Awm
krky TIk TIk hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ bu`D pRkws dRpn ilKXqy ] dohrw]”
AMq : “rqn pdwrQ mnI gun gRMQI mwl bnwie ] buD pRkws ko mwl ijs kMT krhu
kiv rwie ]10] ieq sRI buD pRkws drpn BwKw smwpqM ] suB msq]”

h`Q ilKq nM : MS 1000 e


isrlyK : iql siqk
p`qry : 27 a - 32 a
Awkwr : 15 X 23 s.m. ilKq : 11 X 19 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pnw - 21 hn[
Awm vyrvw : ilKweI cMgI , poQI dI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY [ ikDry ikDry hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ iql siqk ilKXqy ] dohrw] gory muK pr iqlu
lsY qwih kro pRnwm ] mwno js lY AMk mY rwKXo swlgrwm ]”
AMq : “icbuk isMGwsin pY lsY iql DON swligrwm ] bwnI puKpW jl kIeyN krO qwih
pirnwm ]10 ieq sRI iql sqk smwpœM ]1] suB msqM ] 0 0”

h`Q ilKq nM : MS 1000 s


isrlyK : cwxwk swsqR BwKw
lyKk : sYnw piq
p`qry : 32 a - 43A
Awkwr : 15 X 23 s.m. ilKq : 11 X 19 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 21 hn[
Awm vyrvw : keI pMinAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ilKq hwSIey qoN bhr [
poQI dI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ cwxwk swsqR BwKw ilKqy ] dohrw]pRvxq ho sRI
ibsn ko jo iqRlok ko rwE ] cxwky BwKw kry jo qum hoh shwie]”

102
AMq : “gur goibMd kI sBw mY lyKk prm sujwn ] cxwky BwKw kIey kiv sYnwpq nwm
]1]ieq ibRD cxwky BwKw KoVs iDAwie ] smwpqM ] 16] suB msq ] 0
0 0 0 0 0 0”

h`Q ilKq nM : MS 1000 h


isrlyK : smudRIk
lyKk : suKdyv, kiv
p`qry : 43 A - 52 A
Awkwr : 15 X 23 s.m. ilKq : 11 X 19 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 21 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ilKweI cMgI pr keI pMinAW aupr ilKq
hwSIey qoN bhr kIqI hoeI hY [ poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] smudRIk suKdyv kiv] dohrw] lWbo dr jw ko khY bwrx
kO sujwih ] mMgl dweI jgq ky pRQmy bMdo qWih ]”
AMq : “ieq nwrI purK lCin kb suKdyv irK smudRMk BwKw nr nwrI ky lCin kw
bIcwr krm ryKw smJxy kw bIcwr smwpiq” suB msqu suB msq suB BUAwq ]
= ] = ] = ]”
ies qoN A`gy kuJ nusKy ilKky bwAd ivc kuJ p`qry KwlI C`fy hoey hn Aqy iPr
hor rcnw SurU kIqI hY ]

h`Q ilKq nM : MS 1000 k


isrlyK : mwqRw rihq ]kibq]
p`qry : iek pMnw
Awkwr : 15 X 23 s.m. ilKq : 11 X 19 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pnw - 18 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ilKweI suMdr Aqy poQI dy ies Bwg dI
rcnw dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “AQ mwqRw rihq ] kib`q] jg jg mgq Bgq jn rs vs BX hr sh kr
krq Acr cr ]”
AMq : “kykI kykw kIk kwko kUk ko kok ]
lol lwl lo lYl llI lwlw lIlw lol ]
pun: eyk hrM ] nYnI nOnw nO nnY nOnY nOny nYn
nwnw nn nnu nYn nUnuM nUnM nYn ]”

h`Q ilKq nM : MS 1000 K


isrlyK : icqRwlMkwr, hoVw ckR
p`qry : 1 A - 12 a
Awkwr : 15 X 23 s.m. ilKq : 11 X 19 s.m.

103
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 21 hn[
Awm vyrvw : poQI ivc icqR bnwey hoey hn, mMqr Aqy kuMflIAW vWg ivAwiKAw idqI hoeI hY[
ilKweI suMdr Aqy poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “AQ icqRwlMkwr vrnnM ]: ieMdRjIq sMgIq lY kIXY rWm rs lIn ] CudR gIq
sMg iKlY BXykwm vs dIn ]”
gomUqRk

ieM dR jI q sM gI q lY ik ey rW m r s lI n
Cu dR gI q sM G iK lY B Xy Kw m v s dI n

AMq : “ AQ gRh Bogn kI ignqI rws auqy ]”


sUrX eyk mhInw mhInw Bog hY
2. CMdRmw svw do idn Bogy hY [
3. mMgl pYqwlI idn bogy hY
4. BuD ATqwlI idn Bogy hY [
5. 13 mhIny ibRspqI Bogy hY suk sqR idn Bogqw hY [
30 mhIny sinscr BogqwhY 18 mhIny rwhu Bogqw hY [
48 mhIny kyq Bogqw hY ] ieq hoVw ckR sMpUrx ]

h`Q ilKq nM : MS 1001


isrlyK : sRI gur pRqwp sUrj igRMQ, ‘pihlIAw cwr rwsW’
lyKk : sMqoK isMG, BweI
smW : dohrw ] sUMin vyd AO nwQ sis jysT sudI KtDwr ] ibRspiq idvs pRmwnIey
ilK kr kI iqXwr ]
p`qry : 1 a – 556 A
Awkwr : 37 X 34 s.m. ilKq : 23 X 29 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI,vKryvyN leI lwl[ hwSIAw
dovyN pwsy do do lwl, do do kwlIAW ivckwr iek motI lwl lkIr[ sqrW pRqI
pMnw-21 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dy SurU ivc q`qkrw id`qw hoieAw hY,gRMQ dI ijld vI auKVI hoeI hY[
pihly pMny aupr fIzwiendwr hwSIAw cwry pwsy bxwieAw hoieAw hY, hwSIey qoN
bwhr ilKq, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ ilKweI suMdr[ gRMQ dI hwlq
TIk TIk hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ sRI gurpRqwp sUrj gRMQ ipRQm rws ilKXqy
]dohrw]
qIno kwl su Acl rih AlMQ skl jg jwl ]
jwl kwl lK muicq ijs, krqw purK Akwl ]1]

104
AMq : “Aib rwis cqurQI pUir kIin ] gur ikRpw Dwir au`dm su dIin ] suMdr
iblws kIny pRkws ] ijs piT iqsu iniq siB pwp nws ]47]
ieiq sRI gur pRqwp sUrj igRMQy cqurQ rwsy kiv sMqoK isMG ibrcqwXW BWKXN
sRI hir goibMd durg inksin pRsMg brnnM nwm Kst ssT ] dohrw ] sUin
vyd AO nwQ sis jysT sudI KtDwr ] ibRspiq idvs pRmwnIey ilK kr kIn
iqXwr]1]

h`Q ilKq nM : MS 1002


isrlyK : pRwn sMglI
ilKwrI : gurbKs PkIr
p`qry : 1 a – 272 a
Awkwr : 17 X 22 s.m. ilKq : 12 X 18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW
lkIrW[ sqrW pRqI pMnw - 15 hn[
Awm vyrvw : ilKweI purwqn, keI A`Kr ijvyN A, h, -,Awid, purwqn FMg nwl pwey hoey
hn[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ keI QwvW qy kwnI bdlI hoeI hY [
keI pMinAW aupr hwSIAw do, do, iqMn, iqMn lkIrW nwl lwl kwlI isAwhI dy
pRXog nwl bxwieAw hoieAw hY [ Aqy keI p`qry ivc KwlI C`fy hoey hn [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ilKqM pRwn sMglI suMn mhl kI kQw ] inrMkwr kw
iDAwnu gurU jI bwxI bwby kw bolxw pRwn ipMf kwmQMqH smuMd kY pwir hoeI rwjy
isv nwb swiQ ] qdhu bwbw pvn AhwrI Qw] iDAwau pihlw kwmQMqH rwg
Awsw ] slok]”
AMq : “Duir Bwg pUrw gurU ByitAw lwg hir isau ipAwr ] drsn pwieAw swD
sMig] khu rivdws cmwr ] 25 ]1] ]AKr vD Gt dyK bwcxw jI BuileW
cuikAW bK (bKS) lyxw jI, gurbKs PkIr kI Ardws hY jI[
AMq bwby nwnk kI audwsI [
iDAwau inrbwx rwg sUhI mwl kos ] pauVIAW Sbd iDAwau pcIsI rivdws”
gost bwby nwnk dI kbIr nwl hoeI AMkiq hY [ sPw 355 A aupr ilKwrI
bwry nwm hY [

h`Q ilKq nM : MS 1003 sMgRih


isrlyK : bwxI/ k`cI bwxI
smW : sMmq 1722 rcnw kwl: sMmq 1696
p`qry : 1 a – 228 a
Awkwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 11 X 6.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI, ikDry ikDry vKryvyN leI lwl;
hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[

105
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, keI p`qirAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY [ poQI isrI rwg mhlw 5 ] qoN SurU
huMdI hY [ keI p`qirAW aupr kwnI bdlI hoeI hY [ ies poQI ivc bwxI mhlw
5, mhlw 6, mhlw 7, mhlw 8, mhlw 9 Aqy 10 dI bwxI drj hY [ ies qoN
ielwvw hor BgqW dy Sbd vI hn, ijvyN Bgq rivdws, Bgq sUrdws, jYdyv,
mIrW dy Sbd ies qoN ielwvw swKIAW gurU swihbwn dIAW mh`lw 5, rwg soriT,
ibSn p`d, kwPIAW Awid idqIAW hoeIAw hn [ p`qrw nMbr 23/A qy sMbqu
bwry ieM\ iliKAw hoieAw hY [
“sMmqu sY solhw iCMnvw BYAw, riv pRkwsu auqrwiex gYAw ] bsMq pMcmI
KyilAw ] hir kusl puiC gil myilAw [ suAwiq inCqR pRB isau imly ] mwG
sudI suid AwT GrI gos† krI ] gur lIx Bey nwvI GrI ] kirau bynqI dyih
dwnu ] eyh pRym qumwrw mY inDwn ] Avru kCU mo jwnau nwih] dyh nwnik
drsnu plk mwih ]”
iesy qrW pMnw nMbr 310 aupr sMmqu bwry ieMJ iliKAw hY :
“sorTw “s`qRhu sY bweIs mwG vdI Ct iqQ mY ] AOrMgswh jgdIs qWih
rwj pUrn kirXo ] swmuidRk kiv jwin rwm cMd idj lY kirXo] shsikRq suin
kwn iliK pusqk BwKw DrI ]”
AwrMB : “< siqgur pRswid ] isrI rwgu mhlw 5 ] jwkau muskl Aiq bxY FoeI
koie nw dyie [ lwgU ] hoey dusmnW swk iB Bwij Kly]”
AMq : “jo mwgau soeI soeI pwvau ApnY Ksm Brosw ] khu nwnk gur pUrw ByitE
imitE sgl AMdysw ]”
ies qoN A`gy mhlw pihlw (1) dI bwxI jpujI swihb idqw hoieAw [
pMnw 19 sodru rwg Awsw mhlw (1) dI bwxI [ rwg Awsw mhlw 4 ] so purK
dI bwxI [
< siqgur pRswid ] so purKu inrMjnu hir purKu inrMjn -.
pMnw 28 - soihlw rwg gauVI dIpkI mhlw 1
< siqgur pRswid ] jY Gir kIriq AwKIAY krqy kw hoie bIcwro ]
pMnw 39 - BYrau mhlw 7 ] sloku mhlw 7 :
isPiq swihb kI jo krih iqnhI kau suKu hoie ] suK dwqw pRBu eyku hY dws
nwnk Avru n koie ] As†pdI ] s`cy KMf swihb kw fyrw ] pwr bRhmu
prmysru myrw] siqgur swihbu isrjun hwrw ] crn kml myry pRwn ADwrw ]
pMnw 40 - mwrU mhlw 8 ] slok m:5 ] Awid gurey nmh ]
jugwid gurey n`mh ] siqgurey nmh ] sRI gur dyvey nmh ]
gUjrI mhlw 6 ] slok m:9 ]
jnim Awvin qy bwhrw Akwl mUriq krqwr ] Bgiq hyiq ky kwrxy jn nwnk
kIey Avqwr ]AstpdI]
rwg gauVI mhlw 9 ]slok ] shMsR sIKwvdy ausqiq gwieAM ] shMsR AwK
isiD ilv lwie [ shMsR pwd kir swD iDAwieAM ]

106
iblwvlu mhlw 2
slok m: 7
DMin DMin gurdyv hir ijsu imil jipE hir nwau [ ijsu ismriq suK
pweIAih dws nwnk bil bil jwau ]sbdu]
pMnw 236 - sloku mhlw 8 ] nrwiex jI cly hoAw ] nrwiexu hir kw rUp
sI hir lInw Awip imlwie ] Bgqw sMig gurU AwieAw lIAw ibbwn cVwie
]”
AMq : “dsUxI klw vDweIAw idnu idnu cVY svwie ] cwry vrn syvw krih sB
crnI lgy Awie ] jn nwnk qyrI tyk hY mY horu n dUjI jwie ]”

h`Q ilKq nM : MS 1003 A


isrlyK : soFI myrhvwn dy clwny bwry
smW : sMmq 1696
p`qry : 228 A – 236 A
Awkwr : 16 X 17 s.m. ilKq : 12 X 15 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr,poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] bsMqu mhlw 8 ] slok ] pUrb jnm inju Bgq Qw
jnmu lIEu igRihsMq ] vfw Bgqu gurU imhrvwnu ikrq nwmu BgvMq ] jnm
clwnw eyk En eyh pdvI byAMq ] pUrn ibiD sB sbd mih jn nwnk jip
gurmMqu ]1] sbd ] Aiq prPulq ruiq bsMq] mY Aink bwrny gur byAMq
]1] rhwE ] pUrib jnm sukdyv jI] ibAws ipqw bnsyv jI ] lY jnk gurU
dI dIiKAw ] klw KoVs scu prIiKAw ]1] jnk gurU gur nwnko ] sukdyau
jnm imhrvwn ko ] igRh gur swihb jnmu lY ] bsMq pMcmI AnMd mY ]2]
brs iekwhiT kIau rwj ] sgl jIAn ko krY kwju ]”
pMnw - 231A]14] “sMmqu sY solwh iCMnvw BYAw ] riv pRkwsu auqrwiex
gYAw] bsMq pMcmI KyilAw ] hir kusl puiC gil myilAw]”
AMq : “sloku mhlw 8 ] nwrwiex jI cly hoAw ] nwrwiex hir kw rUp jI hir
lInw Awp imlwie ] Bgqw sMig gurU AwieAw lIAw bMbwn cVwie] ijskw iqs
kau imilAw joqI joiq smwie ] rwju jogu suK siB kIey gYAw nIswnu bjwie ]
sic KMif pY nwieAw scw jwmw pwie ] jo iqs BwvY so krY sB qyrI siq
rjwie ] ipCY pUrI kIqI Awsu pUrI miq idVwie ] Awpy Qwip invwijAw Awpy
kry shwie ] dsUxI klw vDweIAw idnu idnu cVY svwie ] cwry vrn syvw
krih sB crnI lgy Awie ] jn nwnk qyrI tyk hY mY horu n dUjI jwie ]1]”
=

h`Q ilKq nM : MS 1003 e


isrlyK : swKIAW mhly pMjvy kIAW

107
p`qry : 237 – 265 a
Awkwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 11X 6 .5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-8-9 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, ilKweI DibAW vwlI pr pVn Xog [ keI p`qirAW aupr
hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY [ hwSIey qoN bwhr vI ilKq [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] swKIAW mhly pMjvy kIAW ] jw isKu gurU kY jwie qw
duAwry jwie kY gurU ky drsn bwJ icqu hor QY rKy nwhI ] loc Awcw AwpxI
drsn ivic rKY ] AMq aupdysu suxY AqY prswdu pwey ] AqY shjy dY Gir
ividAw hovY ] qw aus isK dy kMm sB sMpUrn hovin]”
AMq : “kiv jnw jug kot gwvq nwm AprM prvrM ] mn jnwsur nr irKIsr nwm
inq rs nw DrI ] shs muK Pn pq aucwrqw mnvqn AdBuqM ] kusl jn
rsnw ik BwKY qumrI pRB Aivgq gqM ]19]5]= = =

h`Q ilKq nM : MS 1003 s


isrlyK : dsvqwr [ds Avqwr] vrnnM
p`qry : 265 A – 272 a
Awkwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 11 X 6 .5 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ ilKweI cMgI Aqy poQI
dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ dsvqwr vrnnM ] dohrw ] Awid dyv bMdn
kro kwrn krn srUp ]”
AMq : “kmnkRWq kw iek AiDk Ar kwidk sis koit ] mdn koit Cb jog nau hY
hY rsnw qoit ] ieq ds Avqwr swKw smwpqh ] dohrw ]
puqRhIn jo Bwr jwnih sqvMiq pCwn ] dUDhIn jYsy gaU krnI hIn igAwn
[1[ rog igrwsI dyih ijm Bogn qp ky kwj ] ijvY kupwqr dwn ko puMn n
soBA kwj ] puMn hIn igrhI ijvY pko hIn AqIq ] inAwie hIn inrpq
iqvY vrqq sdw AnIq] 4 ]”

h`Q ilKq nM : MS 1003 h


isrlyK : smuMdRIk BwKw
lyKk : rwm cMd
smW : s`qRh sY bweIs (sMmq 1722)
p`qry : 273 a – 310 a
Awkwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 11 X 6 .5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hY [ kwnI bdlI hoeI hY [

108
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI susÍqjynm : ] AQ smuMdRIk BwKw ilKXqy
]dohrw] sMmq ausursÍqI ic`q Dwir nmskwr kir qws ] bwkpqI muih rsn
pir kIjY Awie invws ] Agm ingm kI bwq jo swmuMdk ky mwih] nr nwrI
lCn skl brny AdBuq jWih ]”
AMq : “sorTw] s`qRh sY bweIs mwG vdI Ct iqQ mY ] AOrMgswh jgeIs qWih
rwj pUrn kirXo ]83] swmuMdRk kiv jwin rwm cMd idj nY kirX] shsikRq
suinkwn iliK pusqk BwKwDrI ]84]1=85]
ieq sRI smMudRk swsqRY purK iesqRI l`Kn n`K isKwk smwpqM ]”

h`Q ilKq nM : MS 1003 k


isrlyK : AMk [AMg] Purxw
lyKk : kusl dws
smW : sMmq 1863
p`qry : 310 A – 322 A
Awkwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 11 X 6 .5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, poQI dw ieh Bwg p`qry iB`jy hoey hn, ilKweI AspSt,
pr pVHI jWdI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ AMk Purxw igRMQ ilKXqy ] dohrw ] AQ sIs
PlM sIs Pury AD bIc qy rwjw hovY soie ] Aws pws qy jo PurY imlY vfweI
loie]”
AMq : “kokswr ky bIc jI Purnw ilKy bnwie ] kusl dws BwKw ibKy ilXy dohry
lwie ]85] sorTw ] solw klw su cMd jyiT sudI iqQ pUrno ] vwr Aid`q
AwnMd iliK Purny pUrn ikXo ]86] ds AT sY pr mwn AOr qIn siT sMmqo ]
AsIh siq pCwn iliK dohy poQI Dwry ]87] ieq Purnw igRMQ smwpqih
]2] =”

h`Q ilKq nM : MS 1003 K


isrlyK : soriT mhlw 5 ]
p`qry : 323 a – 329 a
Awkwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 11 X 6 .5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI DibAW vwlI, pVHn ivc muSkl pyS AwauNdI hY [hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid] soriT mhlw 5 ] suK mMgl kilAwx shj Duin pRB
ky crxin DwirAw] rwKn hwrY rwiKE bwirk siqguir qwp auqwirAw ]”

109
AMq : “pRB jI qU myry suKdwqw ] bMDn kwit kry mnu inrmlu pUrn purKu ibDwqw
]1] rhwau] nwnk pRB AbnwsI ] qwkI syv n ibrQI jwsI ] And krih
qyry dwsw ] jip pUrn hoeI Awsw ]2]14] =

h`Q ilKq nM : MS 1005 sMgRih


isrlyK : jpujI
p`qry : 2 – 30 A
Awkwr : 11 X 15 s.m. ilKq : 6 X 13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw
dovyN pwsy do do lwl lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI, p`qry vI auKVy hoey hn [ p`qirAW dI hwlq Ksqw[ keI
p`qirAW aupr ilKweI DibAW vwlI Aqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB ivc poQI dw q`qkrw idqw hoieAw hY [
AwrMB : “< siqnwmu krqw purKu inrBau inrvYru Akwil mUriq AjUnI sYBMgu
gurpRswid ]jpu]”
AMq : “sloku pvx gurU pwxI ipqw mwqw Driq mhquu ] idvsu rwiq duie dweI
dwieAw KylY sgl jgqu ] cMigAweIAw buirAweIAw vwcY Drmu hdUir ] krmI
Awpo AwpxI ky nyVY ky dUir ] ijMnI nwmu iDAwieAw gey mskiq Gwil ] nwnk
qy muK aujly kyqI CutI nwil ]1]39] =] =”

h`Q ilKq nM : MS 1005 A


isrlyK : jYqsrI kI vwr ] mhlw 5 ]
p`qry : 31 a – 49 a
Awkwr : 11 X 15 s.m. ilKq : 6 X 13 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : p`qry auKVy hoey Aqy Ksqw hwlq ivc hn [ ilKweI suMdr [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] jYqsrI kI vwr ] mhlw 5 sloku ] Awid pUrx
miD pUrx AMq pUrx prmysurh ] ismrMq sMq srbqrvxN nwnk AGnwsn
jgdIsurh ]1]”
AMq : “pRB dieAwl byAMq pUrn ieku eyh ] sB ikCu Awpy Awip dUjw khw kyhu ]
Awp krhu pRB dwnu Awpy Awip lyhu]Awvx jwxw hukmu sB inhclu quD Qyhu ]
nwnku mNgY dwnu kir ikrpw nwm dyhu ]20] =1] =”

h`Q ilKq nM : MS 1005 e


isrlyK : gurbwxI
p`qry : 49 a – 54 a
Awkwr : 11 X 5 s.m. ilKq : 6 X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 13 hn[

110
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [
hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid, rwg bsMqu mhlw 5-gur syvw kir nmskwr ] Awj
hmwrY mMglcwr ] Awju hmwrY mhwAwnMd ] icMq lQI Byty goibMd ]1] Awju
hmwrY igRh bsMq ] gungwey pRB qum byAMq ] 1] rhwau]”
AMq : “Eie prm purK dyvwDdyv ] Bgq hyq nru isMG Byv ] kih kbIr koaU lQy
n pwr] pRihlwid auDwry Aink bwr]5]1]2]”

h`Q ilKq nM : MS 1005 s


isrlyK : gosit bwby nwnk kI iKQVy nwil hoeI ]
p`qry : 54 a – 57 a
Awkwr : 11 X 5 s.m. ilKq : 6 X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : ivc ivc kwnI bdlI hoeI [ ilKweI DibAW vwlI pr pVIH jWdI hY [ poQI dI
hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] gosit bwby nwnk kI iKQVy nwil hoeI ] ry iKQVw
kvn gurU kvn cylw ] kvn mUl kvn miqvylw ] kvn vsqu ly rhY iekylw ]
gqI ijbY sih kiQ kiQ Kwie ] kvn sbd Amrw puir jwih ]”
AMq : “Awdys kw AnUp aupdysu ] mn kw inrMqr vysu ] igAwn kw gurU sMqoK] gur
crxI lwgY qw pwvY moK ]12] = ]1]”
ies qoN bwAd iek pMnw KwlI Cf ky, iek p`qry qy Sbd idqw hoieAw hY jo
ies qrHW hY :-
“< Ab hm sRb sRb hm mWih ] hmqy iBMn Avir kuC nwih ]1]
AMq :- qiq bIcwir pRm pid pwiea ]4]1]”

h`Q ilKq nM : MS 1005 h


isrlyK : gosit kMbIr rivdws jI kI
p`qry : 49 a-67 A
Awkwr : 11 X 5 s.m. ilKq : 6X 13 s.m.
vyrvw : EhI [
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI[ ilKweI suMdr[ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] gosit kMbIr rivdws jI kI . rivdwso vwc ] suix
kbIr rivdwsu khqu hY qum khIAq bRhm igAwnI ]”
AMq : “kbIr fg mg ikAw krih khw fulwvih jIau ] srb sUK ko nwieko rwK
rsienu pIau ]1]”

h`Q ilKq nM : MS 1005 k


isrlyK : gosit jm, kMbIr kI

111
p`qry : 68 a – 79 a
Awkwr : 11 X 5 s.m. ilKq : 6 X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : pqirAW dI hwlq Ksqw, ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [ hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI [
AwrMB : “< siqgur pRswid gosit jm kMbIr kI ] kMbIr vwc ] jm dieAwl
dieAw quDu nwhI smwx qn iqn krih bIcwru ]”
AMq : “kIAw sNgRwmu pRB aUpir mylI ies bwq kI krhu qum cInw ] jm kbIr do
aUJgNrq Awey dono k pRB sdw ADInw ]20]1]=]=]=]”

h`Q ilKq nM : MS 1005 K


isrlyK : sudwmw cirqR
lyKk : swDU jn
p`qry : 79 A – 98 A
Awkwr : 11 X 5 s.m. ilKq : 6 X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : p`qirAW dI hwlwq Ksqw, ilKweI suMdr[ keI p`qirAW aupr hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid AQ sudwmw cirqR ilKXqy ikRq swDU jn ] prm
susIlw nwir sudwmy kau prxweI ] suB inCqR suB vwr sudwmy ky igRih AweI ]
mY jwinAw bf Bgqu hY sudwmw jwkw nwau ] pWc kink iqh Gir nhI mY ikAw
is`cau ikAw Kwau ]”
AMq : “AwigAw mwnY byd kI hir jsu sunY sunwie ] iqh sMqn ky crn pr jn
swDU bl bl jwie ] 44]1] ] = ] = ] = ] = ] ieiq sudwmw cirqR
sNpUrn smwpqN ]”

h`Q ilKq nM : MS 1005 g


isrlyK : Bg qwvlI
p`qry : 99 a – 122 a
Awkwr : 11 X 5 s.m. ilKq : 6 X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ BgqwvlI ilKXqy [ DrU sdw [hsdw ] Gir
AwieAw kir ipAwru ipA kuCiV lIqw ] bwhhu pkiV auTwilAw min ivic
rosu mqRyeI kIqw ]”
AMq : “kir ikrpw sNqoiKAw piqq auDwrx ibrD bIcwry ] Bly Bly kir mNnIAin
buirAw dy hir kwj svwry ] pwp krNdy piqq auDwry ] 23] = 1 ]”

112
h`Q ilKq nM : MS 1005 G
isrlyK : slok gopI cMd ky
p`qry : 1 a – 95 A
Awkwr : 11 X 5 s.m. ilKq : 6 X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI[ ilKweI suMdr[ keI p`qirAW aupr ilKweI DibAW vwlI
pr pVHn Xog hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid slok gopI cNd ky ] eyk smyN gopI cNd dyiKAw mjnu
krqw mweI ] mweI kY min icNqw aupjI dyhI dyiK pCuqweI ]”
AMq : “ANfj jyrj syqj auqBuj sgl clYgI mweI ] Bxiq gorKu suix mYxwvNqI
gopI cNd kw ipNfu n pweI ]353]”

h`Q ilKq nM : MS 1005 |


isrlyK : gwQw nwQ sihq
p`qry : 95 A – 106 a
Awkwr : 11 X 5 s.m. ilKq : 6X 13 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “pUqw kqNc qjIA ly rwj BwgN ] kqNc qjIA ly binqw idV bYrwg]”
AMq : “Awswq prm duKIAw ] inrwswq prm suKIAw ] Awsw inrwswq BUqvh ]
BxNq gorKu jb ky Awey BriQrI qb suiK bsNqI ipgulw
]28]1]253]]391]” A`gy do p`qry hwSIey vwly KwlI hn ]

h`Q ilKq nM : MS 1006


isrlyK : rwm cirq mwns
lyKk : qulsI dws
smW : sMmq 1917
p`qry : 1 a – 559 A
Awkwr : 22 .5 X 15 s.m. ilKq : 7 .5 X 19 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw
nIlIAW lwl Aqy pIlI motI lkIr dy nwl[ sqrW pRqI pMnw - 11
Awm vyrvw : poQI, mweIkro iPlm krn ligAw, ijld auqwrI hoeI hY[ pihlw p`qrw vI
PitAw hoieAw hY[ ijs krky SurU ivc ilKweI bhuqI spSt nhIN hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI gxyswnm : ] nm kml dl ivpul
nXnwiBrwmwX sRI rwm cMd sRI gurvy nm: slok ] vrxwnwprQ sMGwnw rswnw
CMd swmip ] mMglwnw ckRqwraU bMdy bwxI ivnwXkaU ] BvwnI sMkraU bMdy
srDw ivsÍws rUpxaU ] XwBXw ibnwn psXMiq isDw sÍwqQw mImIsÍrM ] bMdy
boDmXM inqXM gurU SMkr rUpxM ] XmisRqoih vkRoip cMdRw srbRbMdqy ]3]”

113
AMq : “sRI mdRwm cirqR mwnsimdM BkiqXw vgwhqy] qy sMswr pqMg Gor ikrx :
dihXMqno mwnvw ]
ieiq sRI rwm cirqR mwnsy skl kl kluK ibRDMsny auqr kWf
smwpqyN]7]
ieiq sRI qulsI rmwiex sMpUrx: sRI rwmwXnm: poQI pUrx hoeI hwV dI
duAwdsI CinCr vwr] swl 1917 0 0 0 0 0”

h`Q ilKq nM : MS 1007 sMgRih


isrlyK : kibq
tIkwkwr : AnMdGn
p`qry : 1 A –3 a
Awkwr : 16 X 11 s.m. ilKq : 11X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw, swrI poQI
dy cwry pwsy do do kwlI, do do kysrI, ivckwr iek kysrI lkIr[ sqrW pRqI
pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ poQI dI hwlq TIk TIk[ pihly p`qry A qoN kibq SuruU krky,
ausdw tIkw kIqw hoeAw hY jo p`qrw nM: 3 a qy Kqm kIqw hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] gur nwnk rUpI ] kibqu] ivGn ky hrIly krIly
suB mMgl ky nwm ky rsIly rMgIly hir nwm ny[ nwm ky sgIly vsIly hir
nwmky[ nwm ky auTIly bYTIly hir nwm ky ]”
AMq : “dohrw] gur nwnk jpujI kIE inj miq ko inrDwr ] AwnMd Gn tIkw kry
qwko ArQ vIcwir ]1]

h`Q ilKq nM : MS 1007 A


isrlyK : jpujI stIk
tIkwkwr : AnMdGn
p`qry : 3 a – 132 A
Awkwr : 16 X 11 s.m. ilKq : 11 X 8 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ikDry ikDry hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY [ keI p`qirAW aupr, ilKq
DibAW vwlI, pr pVIH jWdI hY [
AwrMB : “< siqnwm krqwpurKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM
gurpRswid ]jpu] “siq jo hY nwmu hY so krqw purK prmysr kw hI hY ] AOr
sBy nwm JUTy hn ]”
AMq : “jo mnsw mn mY krY pUrx krY Bgvwn ] Aihins jpu jpdw rhy dws nwnk
dIjY dwnu]1]

114
ieiq sRI gurU nwnk vMs pRsUq dsm purK sRI gur rwm idAwl isK AnMd Gnw
ivcqw sRI jpujI kw tIkw smwpqM ] suBM ] = ] = ]
=] = ]”

h`Q ilKq nM : MS 1007 e


isrlyK : isMG gaU kI kQw
ilKwrI : dyvI dws
p`qry : 133 a – 227 a
Awkwr : 16 X 11 s.m. ilKq : 11 X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : keI p`qirAW aupr kwnI bdlI hoeI hY [ hwSIey qoN bwhr vI iliKAw hoieAw
hY keI QweIN hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ isMG gaU kI kQw ieqhws purwx kw mqu] rwjw
juiDstr pRsn krqw hY BIKm ipqwmw pih ] juiDstro vwc]”
AMq : “dohrw] dieAw bcnu jwkw rhY sO bYkuMTy jwie ] swD sMg mnu iqRpqIAY
Awid AMiq suKu pwie]57]
ieiq sRI hws purwxy isMG gaU sMbwdy spqmo iDAwau smwpqM ]”

h`Q ilKq nM : MS 1007 s


isrlyK : gIqw swr
p`qry : 228 a – 240 A
Awkwr : 16 X 11 s.m. ilKq : 11 X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] Enmo BgvqI vwsudyvwXw ] AQ gIqw swr ilKXqy]
Arjno vwc ] Arjn sRI ikRsn Bgvwn jI pih pRsn kry hY]”
AMq : “ieiq sRI Bgvq gIqw sUpinKq subRhm ibidAw jog swsqRy sRI ikRsn
Arjn sMbwdy swr gIqw spUrnM smwpqM ] sunq kmwvq iDAwvq punIq]
gIqw swr sMpUrn ilKIq [ chu jugw ivic ibnw jogu iksI pRwnI kI mukq nwhI
hoeI ] shI jwnxw gIqw pwTu krnI ] smwpqM ] suBM Asq] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 1007 h


isrlyK : griB gIqw
p`qry : 240 A – 260 A
Awkwr : 16 X 11 s.m. ilKq : 11 X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [

115
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ griB gIqw ilKXqy ] Arjnovwc ] Arjn
sRI ikRs˜ pwshu pUCqw hY pRsn ] sRI ikRs˜ suqr dyqw hY [ sRI ikRs˜ ikRsn jI kI
AwigAw hY jy koeI ies grB gIqw koaU pVY suxY pRIiq lwie kir iqs kY
inkit jMm kMkru Aru AwvYgw nhIN ] vcnu hY sRI ikRs˜ ikRsn jI kw]”
AMq : “ieiq sRIgrB gIqw ivsRvW swD Bgiq lCx puMn pwp kw bIcwru sRI ikRs˜
Arjn sMbwdy grB gIqw sMpUrxM ]”

h`Q ilKq nM : MS 1008


isrlyK : isKW dI Bgq mwlw, BweI gurdws dI XwrvIN vwr
p`qry : 1-217 A
smW : sMmq 1900
Awkwr : 23 X 15 s.m. ilKq: 15X9 s.m.
vyrvw : ijld rYksIAn g`qw[ isAwhI kwlI vKryyvyN leI lwl[ hwSIAW swrI poQI dy
pMinAW dy cwry pwsy; do do nIlIAW, lwl lkIrW ivckwr iek pIlI motI lkIr[
sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq cMgI, ilKweI suMdr [ ikDry ikDry hVqwl Pyrky suDweI kIqI
hoeI hY [ SurU dy p`qirAW aupr, fIzweIn bxw ky ilKweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “< siqnwm krqwpurK inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid]jpu] Awid sc jugwid sc] hYBI sc nwnk hosI BI sc ]1] sRI siq
gur pRswid ] swKI BweI gurdws jI kI vwr XwrvIN isKW dI BgqI mwlw ]
eyk smyN BweI mnI isMG jI QI isKW Ardwis kIqI] ju BweI gurds jI nY ju
isKW dy pRQwievwr kIqI hY [ qy sB dysW dy isKW dy nwm ilKY hYin ] aunw
dIAW rihqw qy krqUqw Asw ƒ mlUm krvwvo ] ju AsI BI jwxIAY]”
AMq : “bolo BweI vwhgurU jI kw Kwlsw vwhgur jI kI PqY hY jI ] gurU kIAW dsW
mhlw gur sMgiq AwKIAw]10] poQI sMpUrn hoeI gurU kI ikRpw nwil] poQI
pUrin iliK phu dy AsU idn guijry cwr AsU sudI iQiq qRaudsIvI vwir ]
sMmq ] 1900 sMmq aunI sY pUrw ] vwDw Gwtw AKr soiD piVxh ] sRI
vwhgurU jI kw Kwlsw vwhgurU jI kI Pqy hY jI ] vwhgurU jI vwhgurU jI [
DMin gurU jI [ DMin gurU jI ] siq krqwr jI [
EAMsiq siq siq] ] ] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 1009 sMgRih


isrlyK : svYXy
lyKk : suMdr dws
p`qry : 1 a – 80 a
Awkwr : 16 X 24 s.m. ilKq : 13 X 21 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy, do do
lwl lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-21 hn[

116
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk TIk,ilKweI suMdr, ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI Aqy hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] rwm jI siq ] sRI gurdyv dwdU pRswid ] bwbw suMdr
dws jI ky ]svYXy] ilKqMm pRQmih gurdyv ko AMk ] ieMdv CMd ] mOj krI
gurdyv dieAw kir sbid sunwie khXo hir nyro] jXo riv ky pRgtY insjwq
su dUr kIXo BRm BWin AMDyro ] kw iek bw iek mwns hUM kir hY gurdyvih
bMdn myro ] suMdr dws khY kir jor ju dwdU dieAwl kO hO inq cyrO]”
AMq : “sMnXwsI Qky bnbwsI Qky ju audwsI Qky bhu Pyir iPrwqy ] syK mswiek
Aaur aulwiek Qwik rhY mn mY muskWqY ] suMdr mOn ghI isD swDk kOn khY
aus kI muK bwqY ] ieiq sRI Ascrjko AMg sMpUrxM] smwpiq]34]cOqIs
AMgw]d: Awqm pWfv KMf pun rsw lyhu mn Dwr ] pUs mws qm p`Kmy ilMKE
suMdr swr]1]”

h`Q ilKq nM : MS 1009 A


isrlyK : sqsXw
lyKk : ivhwrI [ ibhwrI ] dws
ilKwrI : gMgw nwQ
smW : sMmq 1951
sQwn : hWs grwm
p`qry : 1 a – 29 A
Awkwr : 16 X 24 s.m. ilKq : 13 X 21 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-22 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg dI hwlq TIk TIk, ilKweI suMdr; kwnI bdlI hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid] sRI gxyswXnm : 1
AQ ivhwrI dws ikRq sqsXh ilKXqy ]dohw] pUrb pmwrQ dohw ]”
AMq : “ieiq sRI ibhwrI dws ikRq sqseI sMpUrx iqRXodsI AYqvwr ko ] vwvw gMgw
nwQ jI ny ilKXw hY ] hWsn grmy ] Bul mwP krnI]”

h`Q ilKq nM : MS 1010


isrlyK : Awqm ivcwr
lyKk : mwxk,kvI
p`qry : 1 a – 66 a
Awkwr : 22 .5 X 14 s.m. ilKq : 17 .5 X 10 s.m.
vyrvw : ijld, KulyH p`qry, iek kwgz ivc bMnyH hoey hn [isAwhI kwlI vKryvyN leI
lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr [ sqrW
pRqI pMnw-12 hn[

117
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk, ilKweI suMdr Aqy pVHn Xog,keI
p`qirAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ keI p`qirAW aupr
hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “< sRI prmwqmny nm sI ikRsnwXnm: sRI rwm cMdRwX nm: ]dohrw]
mMglwXn krxwXqnu srb kilAwx guxDwmu ] mn mwnsr hMsv Brmx kru
sIAw rwm ]1] iDAwn pUrbk iest dyvqw kI pRwQnw kry hY ] svYXw] sXWm
srIr pIqwbr sohq dwmnI ijXo Gn mwih suhweI] sIs mukt Aq sohq hY
Gn aUpir ijaU riv dyq idKweI ] kMT ivKy mX mwl bnI mwno nIl igrI
mih gMg ju AweI] mwxk ky mn mih vso AYso nMd ko nMdn bwlk nweI ]2]
tIkw]”
AMq : “sÍYXw ] Xmnw qt kyl kry ivhry sMg bwl gvwl bny bl BeIXw ] gwvq
hY kbI bMsI bjwvq hYN kbhUN sMg geIAw ] kokl mor kI nweI vy bolq kUdq
hYN kip imRg kI neIAw ] mwxk ky mn mwih bso AYsy nMd ko nMd XsoDw ko
CeIXw ]4] ieiq sRI Awqm ivcwr gRMQ mhwmoK hyqu sMpUrxM smwpqM ] jIvn
mukiq inrUpxM cqRb DXWie]4] sRI pRmwqmny nm:1]”

h`Q ilKq nM : MS 1011


isrlyK : myG mwlw
lyKk : munI myG rwj
smW : sMmq 1922
punr lyKn : sMmq 1923
p`qry : 1 A – 48 a
Awkwr : 17 X 25 s.m. ilKq : 10 X 20 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr, p`qry sIqy hoey hn; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; sqrW
pRqI pMnw-19 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ieM\ iliKAw hoieAw hY [“< ]sRI gurpRswid ] sur iBK dur
iBK dyKxy ƒ nC`iqR ilKy hY Aqy mhIinAW dy nwm ilKy hn]” pMinAW dy
mhIinAW dy sur iBK Aqy dur iBK ilKy hn [ Pyr Asl rcnw SurU huMdI hY [
p`qry auKVy hoey hn [ ilKq suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [ hwSIey qoN bwhr
vI iliKAw hoieAw hY [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “< sRI siqgur pRswid ] sRI Asiq sRI gxysWX nm: ] AQ myG mwlw
ilKXqy]: ] dohrw] prm purK Git Git rihE joq rUpu Bgvwn] skl
irD suK dYn pRB nwmo myG Dir iDAwn]”
AMq : “ieiq sRI myG mwlw muin myG rwj ivcrqy sgun ivcwr vrnMn nwm cqurQo
duAwr smwpqM ]1]suBM] ]
dohrw ] sMvq riv sis srs qh Kst auBY sMg Dwr] vYswKY ijiq pMcmI iBRg
suq brnq vwr ] dohrw ]0] ibb Ktu vsu pun sis ilKhu kiv jn prm
sujwn ] isvq ibkRmidq ky jwn lyhu prmwn ]2]1] sRI rwm cMdR jI ko myrI

118
nmskwr hY ] sMmq 1922 cyqRo idn 22 sukrvwr poQI pUrI hoeI ] sMmq
1923 imqI kqk idny 21 Awieqvwr poQI smwpqM kIqI joD isMG
ilKvweI] iQq duAwdsI pKu ikRsnw ivc ilKI smwpqM ] suB suB msqu ]
dohrw ] ilKxhwr Buly sd hI jhW pVIE suD bxwie] mwns Buly iCn iCnw hY
ABul rGrwie] 1]1]1]1]”

h`Q ilKq nM : MS 1012


isrlyK : AsÍmyD
lyKk : thkn [vwsI jlwlpur]
smW : sMmq 1897 rcnw kwl : sMmq 1728
p`qry : 1 – 554
Awkwr : 25 X 18 .5 s.m. ilKq : 19 X 14 s.m.
vyrvw : ijld kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr; sqrW pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc kuJ p`qry KwlI [ ilKweI suMdr [ poQI dI hwlq TIk TIk [
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ipqw dw nwm rMgIl dws coprw
AwrMB : “< sRI siqgur pRswid ] AQ AsÍmyD ilKqy ]sRI kwlkwXY nmh[
ikRq thkn ] cOpeI ] pRQmY pRxvo igrj nMdn ] sMkr qn gn ibGnin
kMdn] lMbodr duK hir suK dwiek ]”
AMq : “dohrw ] ieiq sRI mhwBwrQ prbxy ] AsÍmyD biKAwn ] thkn iDAwau
iqhqRmo hY ikRq pUrnjwn ] 61] ieiq sRI mhwBwrQ prbxy Drm jig
ibiKAwny ikRsn cirqR jig sMpUrnu isD kwrj Drm sPl nwmy iqhqRmo
iDAwie sMpwqM ]73] ] ikRpw swD sMgiq kI dXw sMqw kI kr kY poQI AsÍmyD
kI sMpUrn ilKI swD sMgiq jI KusI krxI ju vwhgurU jI kw nwmu icq AwvY]
sMmq 1897 ]dohrw] BwdRiv mws idn buiD mY suklw piK pihcwn [ iQiq
KstmI suB GrI pUrn gRMQ pRmwn ] dohrw ] mukiq du mhYN sMq jn bcn
AMimRq Pl jwn ] jigAwsI suin Aimir hoie sMqin sMgu inDwn 000 00
rwm rwm rwm mMglM suBM ]”
A`gy kuJ p`qry KwlI ]

h`Q ilKq nM : MS 1013


isrlyK : sRI dsm gRMQ swihb
lyKk : sRI gurU goibMd isMG jI
p`qry : 856 p`qry
Awkwr : 34 .5 X 33 s.m. ilKq : 22 .5 X 24 s.m.

119
vyrvw : ijld g`qw cmVw, kpVw, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl;
hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK, do do lwl lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW
pRqI pMnw-19 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dy SurU ivc keI p`qry KwlI Aqy bwAd ivc ivsQwr sihq q`qkrw
idqw hoieAw hY [ilKweI hwSIey qoN bwhr vI kIqI hoeI hY Aqy keI p`qirAW
aupr hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY Aqy keI p`qirAW aupr kwgz dIAW
cypIAW lgw ky , bwAd ivc suDweI krky iliKAw hoieAw hY [ilKweI suMdr
Aqy gRMQ dI hwlq Awm krky TIk TIk [
AwrMB : “< sRI siqgur pRswid ]’jwpu’ sRI muK vwk pwqSwhI 10]CpY CMd]
qÍpRswid] ckR ichn Aru brn jwq Aru pwq nihn ijh ] rUp rMg Aru ryK
ByK koaU kih n skq ikh ] Acl mUriq AnBau pRkws Aimqoj kihjY ]
koit ieMdR ieMdRwx swh swhwix gixjY ] iqRBvx mhIp sur nr Asur nyq nyq
bn iqRx khq ] qÍ srb nwm kQY kvn krm nwm brnq sumq ]1]”
AMq : “48] kibXobwc ] svYXw] kwgj dIp sbY kir hO Aru swq mhWrx vkIm
sukY ho] kot bnwspqI isgrI ilKby hU~N ko lyK n kwj bnY hO ] swrusÍqI
bkqw kir kY jug cwir gnys ky hwQ ilKY hO~N ] kot kibMq n jau kirhO
qumro n~Nq aU pRB nY kirJY hO~N ]49]”
ies qoN A`gy ‘mWJw’ sRI muKbwk pwiqswhI 10 idqIAW hoeIAW hn [ jo 2-3
sqrW ivc hI hn

h`Q ilKq nM : MS 1014 sMgRih


isrlyK : Awqm AnuBuv sqk
p`qry : 1 a - 25 a
Awkwr : 18 X 12 s.m. ilKq : 13 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI bhuqI cMgI nhIN DibAW vwlI hY [ poQI ikrm Kurdw, p`qirAW dI
hwlq Ksqw hY [
AwrMB : “< sRI siqgur pRswid ] AQ Awqm AnuBv sqk ilKq ] kibqu ]
Alokk pd soeI joeI lok sy pRisD nwih Avyd inrivBwg so bRhmMMf ipMf sY
pry]”
AMq : “jIvn mukq hUE ibcrY sMswr ky qwp so nwihn qwpq ] bRhm joeI bRhmvy
qw soeI Xih ipRqXk AnuBv sqk smwpq ]100] ieq sRI AnBv sqk
smwpq ] 0 0 0 0 0”

h`Q ilKq nM : MS 1014 A


isrlyK : kuMflIAw
lyKk : igrDr, kvI rwie
p`qry : 25 a - 41 a

120
Awkwr : 18 X 12 s.m. ilKq : 13 X 8 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI[ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< sRI siqgur pRswid ] AQ ‘kuMflIAw’] qyrI mnw kucwl ny quJy kIE
gRPqwr] AweI qyry pys pun bd qumrI rPqwr ] bd qumrI rPqwr kIAw qUM
iqsno kwiel ]”
AMq : “kh igrDr kiv rwie cVXo jws mYN nwih imqR Air ] sbko Apno Awp
Awqmw so qUM igrDr ]1024 ] ieiq igrDr kuMiflIey smwpqM ] 0
0”

h`Q ilKq nM : MS 1014 e


isrlyK : kuMflIAw
lyKk : suMdr
p`qry : 441 a - 43 a
Awkwr : 18 X 12 s.m. ilKq : 13 X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : hwSIey qoN bwhr ilKq, kwnI bdlI hoeI hY [ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “AQ suMdr dy kuMflIAw CMd] pwnI crs sdw clY clY lwv Aru bYl ] KwBI
cl qO dyKIXy kUp clY nih gYl ]”
AMq : “suMdr Awqmw Amr dyh mrhY Gr KoaU ] kwtq hYN hmkwl khq AYsy sb
koaU ]do ] sYlI sIpI sUkrI krI DrI mkrwj ] 0 0”

h`Q ilKq nM : MS 1014 s


isrlyK : ismRqI
p`qry : 43 a - 47 A - 50 A
Awkwr : 18 X 12 s.m. ilKq : 13 X 8 .5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI rcnw ivc ilKq, hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI hY[
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “< AQ ismRqI ilKXqy ] A`rl eyko iBKU rhy sdw jb kq hY [ auBY imly
qb imQnM suq AXukq hY ] qIn Bey jb gRwm aurD pun ngr hY [ Bny A`NqRI
imQnwid iqRqy nhI kry ieh Koty fgr hY ]1]”
AMq : “rwg dÍYK kI pws swQ hovY gRPqwr ] hrK sog krq pY su ins idn rhy
ibmwr] Bny sMBU sun aumw doK ieh cIniq iqCU ] iek gRh iBCXw nwih krY jo
gXwnI iBCU ]29] ieiq ismRqI ]” 0 0
ies qoN Agy, iek iek do p`qry ieMdv CMd, dÍws CMd dy ilKy hoey hn [

121
h`Q ilKq nM : MS 1014 h
isrlyK : ikMcy
p`qry : 51 a - 60 A
Awkwr : 18 X 12 s.m. ilKq : 13 X 8 .5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “ AQ ikMcy ilKXqy ] AV`l] qr qIbr BieE vYrwmqu mwn Apmwn ikAw
] jwnXo Awpnw Awp qON byd purWn ikAw ] Kud msqI kr msq qu sbjI pWn
ikAw] ikMcw ijn ko dyh AiDAwsiqh Awqm gXwn ikAw ]1]”
ies qoN bwAd svYXy Awid idqy hoey hn [
AMq : “jW mY kul rIq nwih jW mY hwr jIq nwih jW mY pRBU dws nwih Akws nwih
DrnI] jW my rwg doK nwih jW mY bMD moC nwih jW mY gurisK nwih iks nwih
BrnI] AwsRm brn nwih kwhMU kI srnI nwih AYsI suD sqw kI smwiD BUMmI
brnI ]28] = ] = ]”

h`Q ilKq nM : MS 1015 sMgRih


isrlyK : kQw rwjy ibkRmwjIq kI ]
smW : sMmq 1894
p`qry : 1 a - 24 a
Awkwr : 11 X 7 s.m. ilKq : 7 X 5 .5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW[ kwgz dysI qy dohW rMgW ivc, nIly Aqy pIly rMg dw hY [ sqrW
pRqI pMnw-6 hn[
Awm vyrvw : poQI Coty Awkwr dI,ilKweI suMdr, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
kwgz nIly Aqy pIly rMg ivc hY [poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “ < siqgur pRswid ] kQw rwjy ibkRmwjIq kI ] auqpiq rwjy
ibkRmwjIq kI Aru mYxwvMqI kI ] kQw clI]”
AMq : “eyk idn mYxwvMqI gopI cMd kI kwieAw dyK kir aupdysu krq BeI ]1]
kQw sMpUrn hoeI ] ] = ]] =”

h`Q ilKq nM : MS 1015 A


isrlyK : kQw mYxwvMqI gopI cMd kI ]
smW : sMmq 1894
p`qry : 1 a - 24 a
Awkwr : 11 X 7 s.m. ilKq : 7 X 5 .5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr [poQI dI hwlq TIk TIk [

122
AwrMB : “ < siqgur pRswid ] rwg rwmklIau mYxwvMqI aupdys kIAw ] gopI cMd
rwjy kau ] eyk smY gopI cMd dyiKAw mjnu krqw rwnI] rwnI ky min icMqw
aupjI dyhI dyiK luBwnI ] rwnI min BieAw ivsUrw] dyhI dyK kr roeI ]
AYsI kWieAw ies ky ipqw kI hoqI jil bil mwtI hoeI]”
AMq : “ jIvq imrqku hoie rhY mnUAw jnk rib imlwie snwnM] bdq gorK suix
mYxwvMqI qyrw AsiQru BieAw rjwnM ] mYxwvMqI spUrn msq suB msq ] 0 ]
0 ] 0 0msq 1894]”

h`Q ilKq nM : MS 1016 sMgRih


isrlyK : igAwn mMjrI
lyKk : mnohr dws inrMjnI
p`qry : 113 a - 179 A
Awkwr : 17 X 9 .5 s.m. ilKq : 11X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do
do kwlIAW lkIrW [ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr [poQI dI hwlq TIk TIk [ ilKweI hwSIey qoN bwhr vI ilKI
hoeI [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “ < sRI pwrbRhmny nmh ] AQ igAwn mMjrI ilKqy ] dohrw ] Awqm ky
AgXwn qy sbY aupjY jwn ] gXWn Bey qy lIn sb nmskwr iqh mwn ]1]
kibqu]”
AMq : “qq pd eIsÍr dyK sb qUMq qq qMqU Bwnw ]101] mnohr dws inrMjnI so
sÍwmI so dws ] sÍwmI dws BXo eyk so mhwkws Gtwkws ]102] ieiq sRI
gXWn mMjrI nwm BwKw igRMQ kiQqy mnOhr dws inrMjnI sMpUrn smwpq]”

h`Q ilKq nM : MS 1016 A


isrlyK : sq pRsn auqrI [pRsnOqrI] BwKw
lyKk : mnohr dws inrMjnI
p`qry : 179 A - 244
Awkwr : 17 X 9 .5 s.m. ilKq : 11X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : keI p`qirAW qy kwnI bdlI hoeI[ ilKweI suMdr[ poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “ < sRI prmwqmny nm : ] AQ igRMQ sq pRsnauqrI iliKqy ] sorTw
] vwcX lK kir jwn inrgux srguxXoN khXo ] kir nmskwr vKwn vwcX
qXwg kir lK kO ] cOpeI ] AgXwn skiq Awqm kI kihXyN] auBY Anwid
imlyN hI lihXyN]”
AMq : “ ieiq sq pRsnOqrI BwKw igRMQ mnohr dws inrMjnI kiQqy nvw KMf]
]9]”

123
h`Q ilKq nM : MS 1016 e
isrlyK : vydWq pRBwKw
lyKk : mnohr dws inrMjnI
p`qry : 244a-482 a
Awkwr : 17 X 9 .5 s.m. ilKq : 11X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, hwSIey qoN bwhr vI ilKq, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
hY [ poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< sRI gur BXo nmhw] AQ vydWq pRBwKw ilKqy] krqw igRMQ kirby mYN
inr ibGn suK cwhY hYN] dohrw] mMgl dy moih dyv gxys] mMgl dy moih dyv
sRsÍqI] mMgl dy moih mhys] mMgl dy moih pwrbqI] gRMQ ko pRXojn Aru idKX
kihXy hY ]cOpeI]”
AMq : “ qpq nIr cUrx BKY audr rog sb jwX ] qso swDn sihq ivcwrqY sMsY
rog nswX ]2] sMsY rog sY krY ibcwr ] khY mnohr inrMjnI Xh inscY
inrDwr ]3] inrgiq AMMjn rUp jhw soeI inrMjn jwnu] soeI Awpno Awp hY
AhM rwg ibl mwn ]4] ieiq sRI gXWn cUrx vcin kw sMpUrn smpqw : hry
hry rwm rwm ] BUil cUk vKsxI ]”

h`Q ilKq nM : MS 1017 sMgRih


isrlyK : AMg rcnw
lyKk : suMdr dws dwdU pMQI
smW : sMvqw 1833
p`qry : 1a - 203
Awkwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 12X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl,
ivckwr iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI, p`qry Ksqw hwlq ivc hn [ ilKweI suMdr ]
AwrMB : “ < siqgur pRswid ] rwm jI siq ] sRI gurdyv dwdU pRswid bwbw
suMdr dws jI kw ] svYXw ] ilKqM pRb mih gurdyv ko AMg] ieMdk CMd ] mOj
krI gurdyv dieAw kir ] Sbd sunwie krXo hir nyrO ]”
AMq : “ ieiq sRI Ascrj ko AMg spUrx ] smwpqh ] AMg smsq ] 34]
cOqIs] svYXy ] smsq] 553[ pWc sY qRypn ] smsq svYXw [ smwpq ]”

h`Q ilKq nM : MS 1017 A


isrlyK : grBgIqw
p`qry : 203 - 239 a
Awkwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 12X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-8 hn[

124
Awm vyrvw : ilKweI cMgI, pqirAW dI hwlq Ksqw, keI p`qirAW aupr hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “ < siqgur pRswid ] sRI gxyswey nmh ] grB gIqw ] Arjn sRI
ikRsn jI pwshu prsnu pUCqw hY ]”
AMq : “ ieiq sRI grBgIqw vYsnvw lKx pun pwpu vIcwrqy sRI ikRsn Arjn
sMbwdy grB gIqw sMpUrnu smwpqM ]51]”

h`Q ilKq nM : MS 1017 e


isrlyK : smuMdrIk swsqR
p`qry : 239 a - 250 a
Awkwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 12X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “ < siqgur pRswid ] AQ smuMdrIk swsqR ] dUh ibD ilKXqy ]
dohrw] pihlY dyKhu Awie blu ] lCn qdnu ivcwir ] AwieE ivn lCx
ivrQw ] ieh igRMQw vyvhwir ]1]cOpeI]”
AMq : “ sorTw ] isAwm Bmr sy hoie ] srl qyl suhwvny ] sm ivrly sm koie
] khY suK swmMudrkI ]115] ieiq swmuidrky purK jwiq lCx sMpurxM ] AQ
AsqrI lCx ilKqy ]dohrw] bwlkw vYl lCx gupiq] kY Puin pRgt ivcwru]
khMu sbY sMbMD hY] jQwriQ ivvhwru ]1] sorTw ] sY swmuidrk dyKy ]”
AMq : pMnw nMbr 263 sRI rwm ] svMqw ]1833] vrKy isKI kwiqk vid ]2]
idny ilKqM pMifq pUj Aws krx ] iQrwd isMG hyqvy ] ilKqM BweI gurbgs
kot mDy ] suKw isMG jI rwj mD ilKqM ] vwcmwn icrMjIAwq ] sRI vwihgurU
jI qyrw Awsrw ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 1018 sMgRih


isrlyK : rhqnwmw pwqswhI 10
p`qry : 144 a - 151 A
Awkwr : 10 X 8 .5 s.m. ilKq : 7 X 5 .5 s.m.
vyrvw : ijld gqw,PtI hoeI auKVI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw
dovyN pwsy do do lwl lkIrW ivckwr kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI hox kwrn p`qry vI auKVy hoey hn [ hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY [ ilKq, kwnI bdl bdl ky kIqI hoeI hY [ poQI pqrw nMbr
144 qoN SurU kIqI hY ieM\ jwpdw hY ik ieh poQI iksy hor poQI dw ih`sw sI
ijs ivcoN p`qry auqwr ky ies ivc lgwey gey hn [ p`qry nMbr qrqIbvwr
nhIN hn [

125
AwrMB : “ < siqgur pRswid ] rhqnwmw pwqswhI - 10 hukm hoAw lYxw qw
Kwlsy ivchu ] dyxw qw Kwlsy ivchu ] hukm hoAw vwhgurU goibMd isMG jI boly
pIr ikAw Aru mIr ikAw] sB Brvwr kyqly KVg Aswfy Pqy hY ]”
AMq : “ hukmu hoAw cOkw gohw kw Gr ht nwhI pwvxw ] cOkw imtI kw pwvxw ]
gohy nwl rotI pkwvxI nhIN ] vwhgurU jI ky Kwlsy kI Pqy hY ]1]” = = ]

h`Q ilKq nM : MS 1018 A


isrlyK : qnKwih nwmw - nsIhq nwmw
lyKk : BweI nMd lwl
p`qry : 151 A - 158 a
Awkwr : 10 X 8 .5 s.m. ilKq : 7 X 5 .5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ p`qry vI auKVy hoey poQI dI hwlq mwVI[ keI pMinAW aupr
hVqwl PyrI hoeI hY Aqy suDweI kIqI hoeI hY[ ivc ivc p`qry Pty hoey hn[
AwrMB : “ < siqgur pRswid ] qnKwih nwmw pRsn krnw BweI nMd lwl jI kw ]
vwik sRI gurU goibMd isMG jI ky ]1]”
AMq : “dohrw ] rwj krygw Kwlsw XwkI rhY n koie ] KuAwr hoie hoie sB imlYgY
bcy srn jo hoie ]39 ] ieiq sRI nsIhq nwmw muKvwk pVyH suny moK mukq
pwvY sRI vwhgurU jI kI Pqy ]1]

h`Q ilKq nM : MS 1018 e


isrlyK : bcn sRI muKvwk piqswhI 10
p`qry : 158 A - 265 A
Awkwr : 10 X 8 .5 s.m. ilKq : 7 X 5 .5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 8
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid ]sRI vwhgurU jI ky Pqy ] bcn sRI muKvwk
pwiqswhI]10] dir AweI audwsI ky pRQw iehYAh ] Abcl ngr bYTy gurU mn
mY kIAw ibcwr] boilAw pUrw siqgurU mUriq sRI krqwir ] hukm hoAw pRhlwd
isMG ibp jwq hY rwie ] inkt bulwieAw gurU jI lIqo kMT lgwie ]”
AMq : “msqI vg Plq so bwjI n hwr ] qobw n kIqI kry idAw gunwh ] khy
nwnk AYsy Awlm so qyrI pnwh]” ] ] ] ]
ies qoN A`gy pMnw nMbr 266-267 qy dUjw hwjr nwmw hoieAw hY ]

h`Q ilKq nM : MS 1018 s


isrlyK : dUjw hwjrnwm mhlw 1
p`qry : 266 a -266 A
Awkwr : 10 X 8 .5 s.m. ilKq : 7 X 5 .5 s.m.

126
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY [ ilKweI bVI bwrIk Aqy DibAW vwlI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] dUjw hwjrnwmw ] mhlw 1] hwjrw kau imhr hY
] ibhwjrw kau ib imhr hY ] eImwno dsq hY ] beImwn kwPr hY ] qkbr
kihr hY] nPs sYqwn hY ]”
AMq : “Adl bwidswih hY ] drdbMd drvys hY ] bydrd ksweI hY ] eyqiVAw
tolw jo jwn jnwvY ] qaU nwnk dws vI dws khwvY ]1]”

h`Q ilKq nM : MS 1018 h


isrlyK : krnI nwmw, sRI gurU nwnk dyv jI kw
p`qry : 266 A - 279 A
Awkwr : 10 X 8 .5 s.m. ilKq : 7 X 5 .5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI rcnw dI kwnI bdlI hoeI hY [ hwSIey qoN bwhr ilKq
Aqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ilKweI cMgI, poQI dI hwlq TIk
TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ‘krnI nwmw’ sRI gurU nwnk jI kw m`ky ivc]
kwjI rukndIn nwl hoAw ] jbwb nwnk swih sUrw ] nwnk AwKy rukndIn
swcw suno jbwb ] pVY suxY jo pRIqm kr Cuty sB AjwQ ] dsvw jwmw phr
kr bYTw pur krqwr ] AOrMgjyb bwdswh so juD kro bhu bwr ] tukbl Awpnw
dyK kY Byj dyaugw isMG ] dyK aunw nU bol sI bwdswih AOrMg dyK aunw vl Gt
sI BUl gieE aus PMD ] AwgY pYdw ikau kIAw Blw n kIau goibMd isMG ]”
AMq : “krnInwmw jo pVY vDY swihb isau pRIq ]1] dohrw ] rwj krYgw Kwlsw
AwkI rhY n koie ] KuAwr hoie sB imlYgI bcY srn jo hoie ] ieq sRI krnI
nwmw sMpUrnM ] smwpqM] ]”

h`Q ilKq nM : MS 1018 k


isrlyK : nsIhq nwmw
p`qry : 270 a - 271 a
Awkwr : 10 X 8 .5 s.m. ilKq : 7 X 5 .5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI cMgI, poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “nsIhqnwmw] jb bwbw mky nU gieAw] bhur mdInw dyK BieAw] mkw
mdInw sBijx lIAw]”
AMq : “kljug nwnk rwj clwieAw ] Dur drgwih pRBU qy ilAwieAw ] nwnk
inrguxAwry pRB kI pRB kI srxweI ] nwnk dwsu pRB Byd n BweI]”

127
h`Q ilKq nM : MS 1018 K
isrlyK : rihq gur kI
p`qry : 1 a - 177 a
Awkwr : 10 X 8 .5 s.m. ilKq : 7 X 5 .5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7-8 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdl ky ilKweI kIqI hoeI hy [ p`qrw nMbr vI muF qoN iek - do qoN
SurU kIqI hY[ p`qry auKVy hoey hn Aqy poQI dy ies Bwg dI rcnw dI hwlq
mwVI[
AwrMB : “< siqgur pRswid] Agy rihq gur kI ] so rihq ikAw ] swKI gMRQ
swihbu jI ] rihq rihq rih jwih bIkwr ] ijs rihq kIiqAw bykwr n
hovn so rihq kihAY ] swK gRMQ swihb jI ] swcI rihq swcw min hoie ]
ijs rihq ivc gurU icq AwvY so AYsI rihq ] swKI gRMQ swihb jI ]”
pMnw nMbr 20 A qoN bwAd, iPr qoN pMnw nMbr iek, do rcnw A`gy qorI
hoeI hY Aqy swKI gRMQ jI hyT hor rihqW dsdy hoie , sRI gurU qyg bhwdr Aqy
gurU goibMd isMG jI dy jnm Aqy rihqW bwry pMnw 49 qoN SurU kr ky iliKAw
hoieAw hY Aqy jnm sMmq vI idqy hoey hn ]
pMnw 177 “swK pwiqswhI 10 ] AYsy rOly dyA isK hosin ] jo poQIAW Aqy
gRMQ swihb nU BI nw mMnngy ] dieAw Drm auhnw ivco dUr ho jweygw ] so
rauly dyA isK jwnxy ] swK pwiqswhI 10 ]
isK aubwr AisK sMGwro ] auhu AisK iksy nU nw mMnxgy ] iqnw dw ivswhu
nhI krnw ]647]
siqnwm siqnwm siqnwm siqnwm ]”

h`Q ilKq nM : MS 1018 g


isrlyK : gurswKI, swihb ky AMimRq Ckx kI ]
ilKwrI : hrnwm isMG
smW : sMmq 1913
p`qry : 177 A - 195
Awkwr : 10 X 8 .5 s.m. ilKq : 7 X 5 .5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI cMgI, poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ gurswKI ilKXqy ] swihb ky AMimRq Ckx
dI] Ar isKw nU AMimRq Ckwvx dI ] sMmq 1754 ] swvxo ] dohrw ] eyk
idvs AnMd pur bYTy gur krqwr ] siq sMgiq bhuqI jurI lIlw Apr Apwr
]1 cOpeI]”
pMnw nMbr 195 (a) < siqgur pRswid ] swKI rihq pwiqswhI 10
] idn BweI nMd lwl jI boilAw ] jo grIb invwj isKW puqw ƒ krm kOx
krny jog hY[ qb gurU goibMd isMG jI boly ]”

128
AMq : “jo isK hovYgw gur sbd QI hors dI pRqIq nhI krnI [ hor pRqIq nrk lY
jWdI hY ] bolhu BweI jI vwhgurU swKI sMpUrn hoeI [ Bul cuk bKsxI 1] sMmq
1913 poQI sMpUrn hoeI, dsKq hirnwm isMG KqRI dy = =”

h`Q ilKq nM : MS 1019 sMgRih


isrlyK : rwjnIq BwKw
lyKk : qnsuK rwm, kvI
p`qry : 1 a - 152 a
Awkwr : 15 X 22 s.m. ilKq : 11 X 18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW, do do kwlIAW lkIrW Aqy ivckwr iek motI lwl lkIr[ sqrW pRqI
pMnw-19 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, keI p`qirAW aupr hwSIey qoN bwhr ilKq[ hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY [ poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ rwjnIq BwKw ] ikRq kv qnsuK rwm jI kI
] cOpeI ] ipRQm ArwDo eykMkwrw ] jgq swij ijh kIXo pswrw ] qIn Bwiq
kir isRs† aupweI ] suCAmO AsQUl bnweI ] auqm mDm ADm khweI ] sB
Gt mo pRB rhXo smweI ] auqm so ijh eyk icnwrI ] mDm soeI jgiq
ibvhwrI ] doaU mY eyko nih jwnY ] jg mY qwko ADm bKwnY ]1]dohrw] ssB
kI lwj guibMd ko jh lighY sMswr ] qnsuK minsuK nYn suKu hir jp bwrMbwr
]cOpeI]”
AMq : “618 ] do ] mn bc krm ibsws† Dr irdY mwih Tihrwie ] gur guibMd
kI ikRpw qy kwrj isD krwie ]619] ieqI rwjnIqI BwKw sMpUrnM ] msq
suB msq] = ] = ]”

h`Q ilKq nM : MS 1019 A


isrlyK : kuMflIAw
lyKk : igrDr
p`qry : pMnw nMbr AMikq nhIN
Awkwr : 15 X 22 s.m. ilKq : 11 X 18 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-19 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy ies Bwg ivc p`qrw nMbr AMkq nhIN hn[ ilKweI suMdr poQI dI
hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ kuMflIAw igrDr jI kI ilKXqy ] kuMflI
CMd] sweI igrDR igrDr`X igrDir igrDr hoie ] hnUmwn igr DrXo igrDr
khY n khY n koie ] igrDr khY n koie hƒ dRoxw gihlXwXo ] iqskw
ikxkw eyku soeI sI auTwXo ] kih igrDr kb rwie bfn kI XhY bfweI ] Qory
eI jsu hoie ijsY jsu dyvY sweI]”

129
AMq : “aulU auln so khY sunIXy DUD pRkws ] ikDo bwiq Xh swcu hY sUrj cFXo
Akws] sUrj cFXo Akws bwiq Xh swcu n jwno ] hmry bcn pRmwn jIA mY
swcI mwno ] kih igrDr kv rwie mnuK dyhI Dir BulU ] sUr”
ies qoN A`gy rcnw nhIN hY ieM| jwpdw hY ik rcnw ADUrI hY ]

h`Q ilKq nM : MS 1020


isrlyK : grb gMjnI tIky
tIkwkwr : kiv sMqoK imRigMd [isMG]
ilKwrI : gMgw nwQ
smW : sMmq 1951
p`qry : 1 a - 158 A
Awkwr : 16 X 24 s.m. ilKq : 11 X 19 .5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW [ sqrW pRqI
pMnw-20 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid] < sRI pRmwqmnynm: AQ grb gMjnI tIky kw
swr ilKXqy ] do0] sRI AsDuj su ibswl Bju auqBuj jMgm joie ] srb meI
krqw purKu nmo bMd kr doie ]”
AMq : “tIkw sRI grbgMjnI pUrn BXo rswl ] nmskwr siqgurn ko jy hY pRm
ikRpwl]1]
sMmq rMs 1 bsu 8 bsu 8 rsW 6
cyq bdI sub dUjw ] ss bwsr auqswh ikX sRI nwnk pd pUjw ]2]
bwrqw grb gMjnI ko ArQ ] ies ky pFn ivcwr nvwry ky AgrI jy koeI
ArQn ko grb ko dUr kr dyqw hY[ dUsro ArQ AOr ] ies ko pFky pFky
Awpny grb ko gMjn kry ] Ar grIbI ko gRhn kr mukiq ky mwrg prY ]
XwqY ies tIky ko nwm grb gjnI prXo ] suBM sMpUrnM ] hrI aunmo nm:
dohrw ] sMmq Awqm hrbdn inD AOr sis jwn ] jyT
vdI iqQ pVv ko rvIvwr suB mWn ]1] idvs m`NDX pUrn BXo suB ms ilKn
swQ ] kwgr suB ies ko BUl lgy iKmo mm nwQ ]2] ilKqum gMgw nwQ jI
ghurnwQ iqn dws ] iqs kI dsKq hy kCU mn ArpXo gurpws ]3] 8] 8]
8] 8] 8] sMmq 1951 ] 8 ] 8 ] 8 ] 8 ]

h`Q ilKq nM : MS 1021


isrlyK : sRI md Bgvq gIqw ATwrvW AiDAwey
BwKw tIkw : iksordws
ilKwrI : gMgw nwQ
smW : sMmq 1946
p`qry : 1 a - 260 A

130
Awkwr : 18 X 11 s.m. ilKq : 13 X 7 .5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
lwl ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : pihly p`qry aupr fIzweIndwr hwSIAw; pIlI, kwlI Aqy jwmxI isAwhI
nwl bxwieAw hoieAw hY [ ilKweI hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI Aqy hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ilKweI suMdr [ poQI dI hwlq TIk TIk [
kwnI bdlI hoeI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] < sRI Enmo BgvWn bwsdyvw ] nmo ikRs˜
bwsdyv ibsMÍqrw ] Awid purKw AKr purKw ] AlyK purK] jgq bMDU joqI
srUp jIA kI jwnxhwr ] hir jsu jwcx AwieAw dws pRBU kY dÍwr[ jo Arjn
ko dIAw sRI gIqw igAwn audwr ] BwiKAw mY iBKXw imlY BY BMjn Bgvwn [
iksordws jwcY pRBU Bgvq gIqw igAwn]”
AMq : “eyih gIqw skl jIAw ky auDwr krn ko pRgt krI hY ] iqskw mhwqmu bfI
mihmw isau kihAw hY ]Avs kr gIqw kw pwT krIAY ] Xw sRvn krIAY ]
iqnw jIAw kI kilAwx hovY hY ] ieiq sRI mhwqmny sMpUrnM] smwpqM] sRI
Bgvwn jI qyrI srix ] = ] = ] sMmqu [ 1946[ poQI ilKI
gMgw nwQ ny”

h`Q ilKq nM : MS 1022


isrlyK : suKmnI swihb mhlw ]5]
p`qry : 1 a - 62 A
Awkwr : 14 X 16 s.m. ilKq : 9 X 10 .5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw cwry
pwsy cwr cwr kwlIAW; iek iek lwl Aqy pIlI motI lkIr[ sqrW pRqI
pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : ilKweI hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI Aqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
ijld auKVI hoeI Aqy p`qirAW dI hwlq Ksqw hY [ikRmKurdw hY [ poQI dI
hwlq bhuqI cMgI nhIN hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] rwg gauVI suKmnI mhlw 5 ] slok] Awid
gurie nmih] jugwd gurie nmih ] siqgurie nmih ] sRI gurdyvie nmih ]
AstpdI] ismrhu ismr ismir suK pwvhu ] kil klys qin mwih
imtwvhu]”
AMq : “sB qy aUc qw kI soBw bnI ] nwnk ieh gux nwm suKmnI ]24]”

h`Q ilKq nM : MS 1022 A


isrlyK : auqpiq rwjy ibkrmwjIq Ar mYnw vMqI kI Ar BrQrI kI kQw
p`qry : 62 A - 138 A
Awkwr : 14 X 16 s.m. ilKq : 9 X 10 .5 s.m.

131
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 13 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] auqpiq rwjy ibkrmwjIq Ar mYnwvMqI kI Ar
BrQrI kI kQw clI ] gMDrb jo sMso rwjy ieMdR dw puqR sI ]”
AMq : “rwjy iblws CofAw kCu inbhq nwhI] bRdq sRI gopI cMd ho mwqw qUM pUCq
khI ]536] slok : - paux gurU pwxI ipqw mwqw Drq mhq ] idvs rwq
duie dweI dwieAw KylY sgl jgq] cMigAweIAw buirAweIAw vwcy Drm
hdUr] krmI Awpo AwpnI ky nyVy ky dUr]”

h`Q ilKq nM : MS 1022 e


isrlyK : sRI Bgvq gIqw
p`qry : 1 a- 48 - aus qoN Agly p`qirAW aupr p`qrw nMbr AMikq nhIN [
Awkwr : 14 X 16 s.m. ilKq : 9 X 10 .5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : pihly p`qry aupr fIjweIn bxw ky iliKAw hoieAw hY [ kwnI bdlI hoeI
Aqy ilKq hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI suAsiq sRI gxyswie nm ]] AQ sRI Bgvq
gIqw ilKqy ] eyk smY aunmo sRI Bgvqy vwsdyvwie] aunmo ik -sunwie
ibsvysrwie]”
AMq : “krm kw ArMB sWq pd kau ivgwV fwrY hY ] iqs kwrn qy jo qurIAw pd
kau pRwpq BieAw hY [ iqs kau krm kw ArMB kC nwhI krnw ]Abjo]
= =”

h`Q ilKq nM : MS 1023


isrlyK : gosit m`ky mdIny kI
p`qry : 10 a - 218
Awkwr : 19 X 13 s.m. ilKq : 14 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW; ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : poQI p`qrw nMbr 10 qoN SurU huMdI hY [ pihly 9 p`qry nhIN hn [ poQI Ksqw
ivc hY [ ilKweI hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI Aqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY[
AwrMB : “dy muhu isDy hYin ] Aqy myrw muhu heI jy lok jhwn dy dyis nwlo muhu aupurw
kir rKy qW mYnU hiQ lY nwhI qw mqu myry njIk Awvih ] Pyir sylI bolI Avy
bMdy Kudwie idAw mYhWeI bMDnu murdy dw jy mYnU gil rKdw hY qw pihlY mursd
ky AwgY brd hoie rhu ] ijDir iKMcI iqDr hI jwhu ] aujru nw Awix ]”
AMq : “jo dIsY so sgil KpwvY ] qReI lok mih bcin n pwvY ] caudh qb kwl
ky vis ] kwl Cwif kq jweIAY nis ] kwil vis Bey rwm rsUl] brsir

132
nwnk kwl kbUlu ] sUrw ] kwlu BieAw bhrUpIAw Git Git rihAw smwie ]
jhW jhw dyKhu iDAwn Dir sB kau kwlu Kpwie ]41]1]
] gosit sMpUrin hoeI ] AKir viD Git soD pVnw ] 0 ] 0
] 0 ] 0 ] 0”

h`Q ilKq nM : MS 1024 sMgRih


isrlyK : Bgvq eykwds kI BwKw
ilKwrI : cqurdws
smW : sMmq 1692
p`qry : 1 A - 159
Awkwr : 26 .5 X 16 .5 s.m. ilKq : 18 X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[
sqrW pRqI pMnw - 12 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk TIk[ ilKweI hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI Aqy
hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI hY[ ilKweI suMdr Aqy pVnH Xog hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] < sÍsq sRI gxyswie nm : cOpeI ] igrMQ Bgvq
eykwds kI BwKw ilKXqy ]”
AMq : “(57) iqn sBhn ko BwKw eyh ] Bgq mukq Bgq ko gRyh ] qW qy Xwso
kIjY pRIq ] eyhI skl sMqn kI rIq ] 58] sMbq solw sY bwnvw ] jyT sudI
Ks†Iku j idvw ] sMq dws gur AwigAw dInI ] cqurdws Xh BwKw kInI ] 59
] dohrw] prm igAwn pRgt kira mm Gt hoie injdyv ] qo myry aur inq
bsY sMq dws gurdyv ]60] ieq sRI Bgvqy mhwpurwxy iekwds iskMDy sIR
iskMDy sRI suk pRICq sMbwdy BwKwXM sRI ikRsn bYkuTo ipAwny nwm eykqIsm
]31] sMmwpqM ] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 1024 A


isrlyK : ivcwrmwlw
lyKk : AnwQ purI [AnwQ AnymI]
smW : sMmq 1726
p`qry : 159 a - 170 A
Awkwr : 26 .5 X 16 .5 s.m. ilKq : 18 X 12 s.m.
vyrvw : EhI[ keI p`qirAW aupr lwl isAwhI dw prXog vKryvyN leI kIqw igAw
hY[ sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : ilKweI hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [hwSIey qoN bwhr ilKq [
ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ ivcwr mwlw ilKXqy AnwQ purI ] E nmo nmo
sRI rwm jU siq icq AwnMd rUp ] ijh jwny jg sÍpun q nwsY BRm qm kUp ]

133
rwm mieXw sqgur dieAw swD sMig jb hoie] qb pRwxI jwnY kCU rihau
ivKY rs Boie ]”
AMq : “(40) ilKY pVY Aq pRIq juq Aru pun krY ivcwr ] iCn iCn igAwn
pRkws ]41]soRTw] sqRw sY CbIs sMvq mws suB mwGv ] mo miq ijq khu qIs
qy qk brx pRgt khI ]dohrw ] gIqw BwrQ ko mqo eykwds kI jugq ]
AsÍqkR visst puMn mn kCk ApnI aukq ]43] ieq sRI ivcwr mwlw
Awqmvwn kI iesiQ As†mo ivsRwm ]8] sMpUrx]”

h`Q ilKq nM : MS 1024 e


isrlyK : sRImq ADXwqm rmwiex - rwm gIqw mUl BwKw
tIkwkwr : gulwb isMG
p`qry : 171 a - 183 a
Awkwr : 26 .5 X 16 .5 s.m. ilKq : 18 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 12 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ rwm gIqw mUl BwKw ilKXqy] sRI mhwdyvau
vwc ]kibq] qb hir rwm cMd jgq AnMd kMd kIrq rmwiex su auqmXwm
]”
AMq : “pyF sqoqrM ijso rwm icq Dwr kY ] pRpwie soie moK ko smsq pwp fwr kY
] Acwr Xukq jo nro pFy sqoqrM XQw] lhy audwr moK ko gulwb isMG kw
kQw] ieq sRI mq ADXwqm rwmwiexy aumw mhysur sMbwdy bwl kwfo Kstmo
iDAwie ]6]”

h`Q ilKq nM : MS 1024 s


isrlyK : sRI Bgvq gIqw ky mhwqm
p`qry : 183 a - 303 A - 315 a
Awkwr : 26 .5 X 16 .5 s.m. ilKq : 18 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : ilKweI hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk
TIk [ p`qrw nMbr 303 A qy ijQy ATwrvW AiDAwie Kqm huMdw hY aus qoN
bwAd nwl hI ‘sbd kw mhwqm’ SurU kIqw hY Aqy auh p`qrw 306 A q`k
cldw hY[ aus dy nwl hI ‘bMswvlI nwmw’ SurU kIqw hY “AQ bMswvlI ilKqy ]
Awid EAM kwm EAMkwr qy paux 2 [ paux qy pwxI [3] pwxI qy nwBI [4]
nwiB qy kaul [5] kaul qy bRhm ]6] bRhmwdk qy pulsq]7] pulsq qy
mrIc[ mrIc qy kwsb]9]kwsb qy surj [ surj qy mUn [ ieh 51 q`k cldy
hn [
Agy auswrI kI ibiD clI ] hwiV dI auswrI kIqI cUhy bhuq jMmin]
swvix dI auswrI kIqI byty bhuiq hovin ] qy dusmn jyr rihn

134
iesy qrHW swirAW mhIinAW bwry ijkr hY [ nCqrW bwry ijkr hY idnW
bwry ijkr hY Aqy p`qrw nMbr 308 qoN iPr grB gIqw SurU krky p`qrw nMbr
315 qy AMq kIqw hY [ jo ies qrW hY [
AwrMB : “sRI gxyswienmih ] < siqgur pRswid] sRI Bgvq gIqw ky mhwqm
ilKXqy] sRI siqgur pRswid ] eyk smY ibKY keIlws (kYlwS) pRbq aupir
mhwdyv Aru pwrbqI kI Awps mY gosit hoeI ]”
AMq : 23] slok] dieAw ijn ky mn nwhI bhuq khwvih go swD ] jb muK
aunkw dyKIey qb lwgo AprwD[24]slok] qn kir mn kir bcn kir dy qn
kwhU duK ] qulsI pwqk JiV pVih dyK qvW kw kuK ]25] gRB gIqw spUrn
hoeI]”

h`Q ilKq nM : MS 1024 h


isrlyK : krnInwmw kwjI rukndIn nwl hoieAw
p`qry : 315 a - 316 a
Awkwr : 26 .5 X 16 .5 s.m. ilKq : 18 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : p`qry auKVy hoey [ ilKweI suMdr [
AwrMB : < siqgur pRswid] krnInwmw kwjI rukndIn nwl hoieAw
AMq : “nwnk AwKy rukndIn ieau vrqygI rIq ] krnInwmw jo pVY vDy swihb sy
pRIq ] krnInwmw sMpUrn ]”

h`Q ilKq nM : MS 1024 k


isrlyK : qnKwhnwmw
p`qry : 316 A-317 A
Awkwr : 26 .5 X 16 .5 s.m. ilKq : 18 X 12 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 12 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dy ies Bwg dI rcnw dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid] vwhgurU jI kI Pqy ] qnKwh nwmw] pRsMn krn BweI
nMd lwl kw ] vwk gurU goibMd isMG jI ky ] pRsn kIAw nMd lwl jI gurU
bqweIAY moh] kvn krm ien jog hY kvn krm nhIN soh ]10]”
AMq : “cOpeI ] Kwlsw soeI inMdw ko iqAwgY ] Kwlsw soeI lVY hoie AwgY ] Kwlsw
soeI jo dyvY dwn ] Kwlsw soeI jo mwry Kwn ] K0”
A`gy pMny nhIN hn - rcnw ADUrI hY [

h`Q ilKq nM : MS 1025


isrlyK : Awid gIqw
ilKwrI : dyvIey bRwhmx
ilKvwaux vwlw : kuswl isMG swihbjwdw

135
smW : sMmq 1894
sQwn : bwVIey ngr
p`qry : 1 a - 146 a
Awkwr : 12 .5 X 8 .5 s.m. ilKq: 8 X 6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ auKVI hoeI Aqy kpVw PitAw hoieAw hY [ isAwhI kwlI
vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW ivckwr kwlI lkIr[
sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw :poQI dI hwlq bhuq vDIAw nhIN hY [ rcnw dy SurU ivc kuJ p`qry hwSIey vwly
KwlI Aqy rcnw dy AKIr ivc vI kuJ p`qry KwlI hn[ ilKweI suMdr Aqy
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ilKweI ivc w (kMny) dw prXog ibMdI
(0) qoN ilAw hY [
AwrMB : “< ] sÍ siq sRI gxyswXnm: ] Awid gIqw ilKXqy ] Awid purK Bgvwn
hY hir AMqrjwmI jwn] pUrn purK pRmwqmw hir inrMkwr inrbwn]1] ipRQvI
Bwr auqwrnY klmY lY Avqwr ] kurKyqR juD mcwieAw dyKo AMqr nYn auGwr
(2) iDqRwstr0 rwjw bXws pY ibno krI kr jor] kurKyqR mY hoq hY juD mhw
Aq Gor]3]”
AMq : “82 ] ieiq sRI Bgvq gIqw sUpn Kqso bRhm ibdXwXw jog swsqRy sRI
ikRsn Arjn sMbwdy sMnXws jogo nwm As†dso Dxwie ]18] Awid gIqw
smwpqM ] sRI rwm ikRsn Arpx smwpqM suBM ] sMmq 1894 swvx mhInw
AmwvsXw iqQaU poQI sMpUrn BeI dyvIey bRwhmx ilKI bwVIey ngr ky bIc ]
kuswl isMG swihb jwdy ilKweI ]”

h`Q ilKq nM : MS 1026


isrlyK : bwrw mWh ikRsnw Avqwr ivcoN
p`qry : skrol
Awkwr : 12 .5 X 8 .5 s.m. ilKq : 8 X 6 s.m.
vyrvw : Ku`lHy p`qry skrol bxw ky bMnHy hoey[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw
dovyN pwsy do do lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW v`K v`K hn[
Awm vyrvw :p`qirAW dI hwlq Ksqw, ilKweI vI bhuqI swP nhIN hY pr pVIH jWdI hY[
pd1 ] 654 qoN SurU krky 66] 723 q`k Kqm kIqy hn [
AwrMB : “hm hU suK deI-]65]1 kwnH ko Awie smwn qIRXw ibRj kuMj glI n mY kyl
mcwXo ] gwie auTI soeI gIq BlI ibD jo hir ky mn mn BIqir BwXo ]
dyvrIDwr AausuD mlwr ibKY soau BwiK iKAwl bwswXo ] rIJ rihXo purmMfl
Aau sur mMfl pY ijnhUM sun pwXo ]”
AMq : “Xo suin kY ibRKBwn suqwiqh ruv gn k iem auqr dIno pRIq krI hir cMdR
Bgw sMg qau hmhUM ABmwns kIno ] iqau sjnI kihXo rUT rhI Aq kRoD
biFXo hmry jb jIno ]qory khy ibnrI hirAw ---]”
A`gy rcnw ADUrI ---

136
h`Q ilKq nM : MS 1027 sMgRih
isrlyK : bwrw mwh gurU goibMd isMG
lyKk : rwm hrI isMG
p`qry : skrol
Awkwr : skrol
vyrvw : skrol, iek lMbw p`qrw lpyitAw hoieAw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[
hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid] sRI vwhgurU jI kI Pqy ] AQ bwrw mwhw gurU guibMd
isMG jI kw ] ilKXqy ] dohrw ] qyrw nwm Akwl jI, jpw su ihq icq lwie
] gxpiq gOr swrdw, jw qy hoie shwie ]1] dohrw] cyqR sRI Akwl jI cVy
smyr sDwie ] 35 krdw gurU goibMd isMG ByijAw Awp lVwie ]2]"
AMq : “Aaugx Gxy hY gux nhI koeI ] bKsu ju Aaugix kIqy mohI ] dIjY Bgiq
hir ]4] PulhrI ik hir jI hw ik drsn AMimRsr jI jwau myrw mnu locdw]
12] dohrw bwrw mwhw sMpUrn BieAw siqgur kI ieh syv ] Bul cUk qum
bKsIE swD sMq gurdyv ] ] ] ] ] ] dohrw] rwm
hir isMG ic`Tw iliKE bwrW mwhw jwn ] sRI guru guibMd isMG kI ikRpw huie hY
sdw kilAwn ]1] ]

h`Q ilKq nM : MS 1027 A


isrlyK : bwrw mwh mUl isMG kw
p`qry : skrol
vyrvw : Ku`lw p`qrw - skrol, bwkI vyrvw EhI [
Awm vyrvw : ilKweI cMgI, hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ bwrw mwhw mUl isMG kw ilKXqy ] cyq mhIny
cVy isXwm jI mQrwE ris Dwry ] swrI ibRj lukweI rodI bih bih jmnw
iknwry] hwr iSMgwr auqwr colIAw cIr gopIAw Pwry ] bwlH isXwm dy mUl
isMGw sb su\y mihl cubwry ]1]
AMq : “lwl gulwl BieE muK msqk BIgI rwDw gorI ] hs hs mUl isMGw doaU
Kylq bnI AnUpm jorI ]2] dohrw ] suK suqI rwDy bhuqu pwieE Atl suhwgu
] hy pRB pUrw ikRsn jI dyih pUrn bYrwgu ]”

h`Q ilKq nM : MS 1028 sMgRih


isrlyK : cirqR piKXwny mMqRI iqRAw cirqR (dsm gRMQ ivcoN)
lyKk : gurU goibMd isMG jI
smW : sMbq 1750

137
p`qry : skrol - iek lMbw pqrw
Awkwr : skrol
vyrvw : skrol; hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr;
isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl [
Awm vyrvw : iek lMbw p`qrw, skrol bxw ky bMinAw hoieAw hY [ ilKweI cMgI,Aqy swP
pVHn Xog; skrol dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< sRI vwihgurU jI kI Pqih ] ssqR AsqR kir kop pRhwry ] mhwbIr
birXwr ifrwry ] mhwkwl qb gurj sMBwrI ] bhuqn kI myDw kiF FwrI
]304]”
AMq : “404] sMbq sqrh shs BixjY ] ArD shs Puin qIn kihjY ] Bwdv
sudI AstmI rivvwr] qIr squ dRv gRMQ suDwrw ]805] ieiq sRI cirqR
piKXwny mMqRI BUp sMbwdy cwr sO pWc cirqR smwpq squ suB msqu
]405]7558]APujU]”

h`Q ilKq nM : MS 1028 A


isrlyK : cirqR piKXwn (dsm gRMQ ivcoN)
lyKk : gurU goibMd isMG jI
p`qry : skrol
vyrvw : skrol; isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW ivckwr iek
kwlI lkIr [
Awm vyrvw : rcnw SurU qoN PtI hoeI hox kwrn ADUrI [
AwrMB : “136]khUM AMgu ilqRwx kwtw ibrwjY ] khUM AMgu il kwt ky rqn rwjY]”
AMq : “224] bhI jwih isr srik srohI ] qwkW rhw sIs hYuÍ doeI] jwko bwn
kwlkw lwgw ] qwko pRwn lY Bwgw ]225]”

h`Q ilKq nM : MS 1029


isrlyK : dyvI ausqq
p`qry : skrol
vyrvw : skrol, KulHw p`qrw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr [
Awm vyrvw : p`qry dI hwlq Ksqw, ilKweI suMdr [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] mMqR sUrj kw ] dohrw] Aq Acrj mn kusl v
sYnw dyK Apwr ] ikau jIqih goien ihqy mn mih krq bIcwr ]1]cOpeI]”
AMq : “19] pRQm Dro Bgvq ko iDXwnw ] bhuro kro kib qw ibiD nwnw ] iksn
jQw iq cirqR aucwro ]cUk hoie kib lyhu suDwro ]20] ieiq sRI dyvI jU kI
ausqq smwpq]2]3] ] ]

138
h`Q ilKq nM : MS 1030
isrlyK : dwsqwn bwgobhwr
lyKk : gurbKs isMG
p`qry : skrol
vyrvw : skrol[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy iek iek lwl lkIr[
Awm vyrvw : p`qry dI hwlq Ksqw, ilKweI suMdr; keI QwvW qy p`qrw ikRm Kurdw hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid ] aurg CMd] ismir sqgurU krn kwrn srUp] iX
kudriq ielwhI kry rMk BUp ] krI loh klmI ilKXo lyK mwQw[ sbY jyr kIny
blI kwl hwQ ] iesk Aru musk Xy Cpy n rhYN] ienY kI hkIkq kvI sur
khY]”
AMq : “ilKwrI iBKwrI bfy gunhgwr ] khI bwrqw Akl dwns iPrMg ] ibjY
durg mY dws gurbKs isMG ]69] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 1033


isrlyK : auqpiq pRkrx
ilKwrI : mohn lwl audwsI, BweI
smW : sMmq 1920
p`qry : 1 a-188 A
Awkwr : 31X21 s.m. ilKq: 23X18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-16 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ keI A`KrW dI bxqr, ihMdI dy AKrW vrgI hY keI p`qry
ikRm Kurdw Aqy ilKweI hwSIey qoN bwhr vI kIqI hoeI hY [ poQI dI hwlq TIk
TIk hY [ pihly p`qry aupr hwSIAw fIjweIndwr bxwieAw hoieAw hY ]
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ auqpq pRkrx ilKqy ] sRI visstovwc Aqy rwm
jI bRhm Ar bRhm igAwn Ar bRhm dyvqw ieh srvn sbd bRhm ky Awsry
pVy Purqy hY ]”
AMq : “jYsy smuMdR qy aupj kr qrMg smuMdR hI ivKY lIn hoqw hY[ qYsy Awqmw qy
jgq aupj kr AwqmW hI ivKY lIn hoqw hY[ ieq sRI auqpiq pRkrxy mhW
rmwieny moC aupwey prmwrQ inrUpnM nWm srgh ] auqpq pRkrx smwpqM ]
suBM msqu] suB sMmq 1920 mMiGr sudI ATvIN dy idn sMpUrn kIqI ] iQq
iekwdsI sincrvwr sMpUrn BeI ] BweI mohn lwl audwsI pusqk iliKAw ]
munsI tihl rWm sfwxy prnwrQM ] hy sRI rwm cMdR jI BulXy cukXy vD Gt
sBl skxw ] sRI rWmcMdR jI ] sRI ikRsn jI shweI ] EAM qq siq bRhm ]
sRI gopwl jI shweI ] sRI goibMd jI shweI ] sRI pRBU jI shweI ] sRI nr
isMG jI shweI ]”

139
h`Q ilKq nM : MS 1034
isrlyK : aUQwnkw sRI gRMQ swihb jI kI
sMpwdn : gurU Arjn dyv jI
ilKwrI : gurdws, BweI
smW : sMmq 1723
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 1 a - 209 A
Awkwr : 25 X 16 s.m. ilKq : 18 X 11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[
sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, Aqy hwSIey qoN bwhr vI keI pMinAW aupr kIqI hoeI hY[
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid] auQwnkw gRMQ swihb jI kI gurU Arjn mhwrwj jI
bkqy BweI gurdws ilKI; sRI AMimRqsr jI ] do ] qIno lok pq khq qIn lok
hI mwih ] AYsy gurU nwnk mY Aawid mnwaU fwih ]2]”
AMq : “ijs isK ny gurU jI ko poQI deI sI iqs kwau Bgvwnw sI gurU jI ny Drm
isMG nwau riKAw BweI Kwlsw qYny vfw Drm kIqw hY jo gurw dI poQI qyry pws
AweI hY qYny gurw nU idKweI hY ] so qU swhb ky ACI qrw pws rKu BweI gurU kI
hjUr rhu ] jo isK Drm isMG gurU kI hjUr hI rihA jI ] siq kr jwnxw
jI ] vwhguru DMn gurU vwihgurU DMn guru jI ] = ] = ]”
ies qoN A`gy AMq ivc kwnI bdl ky ieM\ iliKAw hoieAw hY [
“< siqgur pRswid poQI BweI Drm isMG dI hY jI ilKI sB sMmq
swvx dI dUj ƒ 1723 ivc sq kr mnnw vwhgurU DMn vwhgurU DMn gurU ]”
] = ] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 1035


isrlyK : mhw BwrQ BwKw
lyKk : ikRsn lwl
smW : sMmq 1806 ibkRmI
sQwn : bwVIey ngr
p`qry :1a -
Awkwr : 38 X 35 s.m. ilKq : 24 X 25 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAW dovyN
pwsy do do lwl lkIrW ivckwr kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-21 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dy AKIrly p`qry ikrm Kurdw Aqy Ksqw hwlq ivc,AKIrly pMny dI
ilKweI vI spSt nhIN p`qrw burI qrW KwDw hoieAw hY [ pihly pMny aupr
hwSIAw cwry pwsy dohrw qyhrw, lwl kwlIAW Aqy pIlIAW lkIrW nwl fIzweIn

140
bxwieAw hoieAw hY [ilKweI suMdr keI pMinAW aupr hVqwl Pyrky suDweI
kIqI hoeI Aqy ilKq hwSIey qoN bwhr vI kIqI hoeI hY ]
AwrMB : “< siq sRI gxyswienm: E o sÍrsÍqIAY nm: E oivAwswie nm: sRI
gurcrx kmlyiBau nm: AQ mhw BwrQ BwKw ilKqy ] dohrw] bMd crx gj
bdn vr jWkI pUj Apwr ] sur nr muin jn krih ihœ dovl dyv- ivcwr
]1] sRI gx nwiek ikRpw kir ibnqI muih sun lyh ] mhwBwrq BwKw krn
qwih sugm kr dyh ] swgr smhYN gRNQ Xh kQw su jl gMBIr] krxw rUpI
nwv pr moih cVwvo bIr ]”
AMq : “dohrw ] ikRsn lwl BwKw krI jYsI buD jy igAwn] gun jn sO ibnqI kro
kro nw hws sujwnu ]17] Apny mn qy Awg ky ko kr skY igAwn] ieih
ivcwr kIjY-iCmw hy buD gyh mhwn]8] mhw Bwrq pUry BXo, suno sMq mn
lwie, ieh loko jsy pRlok jY jY dMdBI bjwie ]91]
ieiq sRI mhwBwrqy purwxy sÍrgw rohx prbxy ikRsn lwl ikRq BwKwAW
Astw ds prbw-smwpqM]18]
suBM BvqUM srb jgqM ] = ] = ] = ]
dohrw ] sMmq ATwrW sY iC --- (A`gy p`qrw ikRm KwDw hoieAw) kr mhIN jwn
] pusqk ilK pUrn Bie nwa bwVIey ngr pRmwn]1] do] gur nwnk kI AMs
hY kwn isMG iqih nwm ] qwih ilKwieE hyq Dr ikRsn pRIq AB rwm ]2]do
bRhm vMs auqpq BeI dyvIAw qwko nwm ] iqih hwQY - (A`gy p`qr ikRm KwDw
hoieAw) BieE mhwBwrQ ijih nwm ]3]do] joXwko gwvY pVY ilK vwcY koix ]
sRI ikRsn qumrI ikRpw qumry (--A`gy ikrm KwDw pqrw) riq hoie] Enmo
Bgvqy dws dyvwie ] hry rwm jI ] hry ikRsn jI ] hry nrwiex jI ] hy nr
hry]” ]

h`Q ilKq nM : MS 1036 sMgRih


isrlyK : Awid kQw rwjy BrQrI kI
p`qry : 595 a - 641 a
Awkwr : 15 X 24 s.m. ilKq : 10 X 19 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAW dovyN pwsy iqMn iqMn
lwl lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-19 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid] Awid kQw rwjY BrQrI kI ] ipRQmy rwjw Drm Aru
rwjy kw puqR dyv lok ky ibKy pwsO Kylqy Qy px Eie siqvwdIQy JUT koeI
boilE nhIN ]”
AMq : “myGu auJiV gieAw ] pvn imt gieAw ] sIq qy suqh Bey ] DMn gurU
gorKu nwQ DMn cylw BrQrI ] bolh BweI vwihgurU DMn gurU jI ] kQw rwjY
BrQrI kI smpUrx BeI ] vwhgurU ] vwhgurU ] vwhgurU] vwhgurU ]
vwhgurU]”

141
h`Q ilKq nM : MS 1036 A
isrlyK : igAwn kWf
p`qry : 642 a - 660 A
Awkwr : 15 X 24 s.m. ilKq : 10 X 19 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-19 hn[
Awm vyrvw : hwSIey qoN bwhr ilKq [ ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “AQ igAwn kWf cilAw ] qb sMgq sB gurU imhrvwn pws bynqI hY ij
jI pwiqswh gurU bwbw nwnku jI Aru Avr Aaur Bgq sB jo prmysur ko
AwrwDqy hY Aru Aaur jgqu BI prmysur ko ismrqy hY ]”
AMq : “gaU Pyir ijvweI qpC qwvn lwgy ] gurU AwiKAw auh bylw vqIq hoeI
]3] kiljug gurU pRgitAw nwau DrwieAw nwnk ] Awrjw brs sau ]100]
jg pvYgw mwnuKu ] eyQY msqik lwgYgw ] so sB auDrihgy ] doie nau Drihgy
] eyk kuinst eyk iBRsit ] swKI Awd Awkwr kI sMpUrnu hoeI ] bolhu BweI
vwhgurU jI ]”
ies qoN A`gy dyhI kw bIcwr pMnw 660 A qoN SurU ho jWdw hY jo 670 A
q`k cldw hY [

h`Q ilKq nM : MS 1036 e


isrlyK : kQw suKdyv Bgq jI kI
p`qry : 497 a - 517 A
Awkwr : 15 X 24 s.m. ilKq : 10 X 19 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-19 hn[
Awm vyrvw : poQI dy p`qirAW dy nMbr lVIvwr nhIN hY [ ieM\ mwlUm huMdw hY ik vK vK
rcnwvW jo vK vK pMnw nMbr qy hn iksy hor poQI dw ih`sw hY [ keI p`qirAW
aupr ilKweI D`ibAw vwlI hY [ pr pVIH jWdI hY [ poQI dI hwlq TIk TIk ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] kQw suKdyv Bgq jI kI ] qb prmysr jI kI
AwigAw hoeI ] qb suKdyv sRI Twkur jI kI AwigAw mMn leI ] qb suKdyv kI
dyhI kw iqAwg kIAw ]”
AMq : “Ab so qyrI ieCw hY jo kir ] jhw jwnih qhw qU rwhu] jhw jwnih qhw qU
jwih ] eyh kQw pUrn BeI] bolhu BweI rwm rwm sRI siqrwm]1]”

h`Q ilKq nM : MS 1036 s


isrlyK : AstpdIAW
lyKk : swDU jin
p`qry : 518 a - 538 a ; 543 a
Awkwr : 15 X 24 s.m. ilKq : 10 X 19 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-19 hn[

142
Awm vyrvw : ilKweI suMdr [ poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid ] gur caubIs dsw nwm piq krmih ilE Avqwr ]
jn nwnk pRB bysumwru AMq n pwrwvwr ]1] slok ] lyKY kqhU n CUtIAY iKnu
iKnu Bulnhwr] bKsxhwrw bKs lYie nwnk pwr auqwr]3]”
AMq : “slok] bKsx hwrw bKs lYie nwnk pwr auqwr ]3] bolhu BweI vwihgurU
jI ] gost pUrI hoeI ]”
ies qoN bwAd pMnw nMbr 538 a qy hI sudwmw cilquru SurU ho jWdy hn, jo
pMnw nMbr 543 q`k jWdy hn [ AMq: “sudwmw cilquru [ AwigAw mwny byid kI
hir jsu suno sunwie] sudwmw Bgiq kI Bgiq pir swDU jn bil jwie]”

h`Q ilKq nM : MS 1036 h


isrlyK : kQw siqjugu kI ]
p`qry : 543 a - 560 a
Awkwr : 15 X 24 s.m. ilKq : 10 X 19 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-19 hn[
Awm vyrvw : hwSIey qoN bwhr ilKq[ ilKweI suMdr[ poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk[
AwrMB : “kQw siqjug kI [ < siqgur pRswid ] jb rwjy jnmyjY kau ATwrh
kusit hUey Qy bRwhmx mwry qy]qb kusit auqwrxy kI inimiq guMsweI ibAws
kQw suxwvwxy lwgw ] eyh kQ qyrvI hY ]13]”
AMq : “iqs qy kust auqir gieAw ] eyh nwskyq kI kQw smwpqM ilKqy ] pVMqy
sunMqy mukq moK lhMqy ] bolhu BweI rwm rwm rwm rwm rwm]”

h`Q ilKq nM : MS 1036 k


isrlyK : grB gIqw
p`qry : 561 a - 573 A
Awkwr : 15 X 24 s.m. ilKq : 10 X 19 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-19 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr [ poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk[
AwrMB : “grB gIqw ] Arjn ] < siqgur pRswid ] sRI ikRsn jI sy pRsMnu krq
hY[ sRI ikRsn jI auqr dyqy hy [ ikRsn jI kI AwigAw hY jy koeI grB gIqw
kau pVY suxY pRIq kir ] iqs-kY inkit jMm kMkr n AwvY]”
AMq : “ieiq sRI grB gIqw ] vYsnvw lwKx puMn pwpu vIcwry ] sRI ikRsn Arjn
sMbwdy ] grB gIqw sMpUrn smwpqM ]52]]”

h`Q ilKq nM : MS 1036 K


isrlyK : gosit gurU nwnk jI kI
p`qry : 573 A - 588 A
Awkwr : 15 X 24 s.m. ilKq : 10 X 19 s.m.

143
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 19
Awm vyrvw : ilKweI suMdr [hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI[ poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “ < siqgur pRswid ] gosit gurU nwnk jI kI ] iek idn gur bwbw
nwnk jI pMjwb kI DrqI ngr krqwrpur bYTw Qw]”
AMq : “qb Ehu gurU bwby nwnk jI ky isK Bey [ gurU guru lwgY jpxy khny lwgy ]
ij vwh vwihgurU bwbw jI DMn gurU nwnk jI ] siqgurU bwbw nwnk jI ] qb
auh nwnk pMQI Bey ] aunw kY min suKu hUAw hU ] guru gurU lwgy jpny ]”

h`Q ilKq nM : MS 1036 g


isrlyK : AQ qIsrI kQw clI [
p`qry : 588 A - 593 a
Awkwr : 15 X 24 s.m. ilKq : 10 X 19 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 19 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “Ab qIsrI kQw clI ] < siqgur pRswid ]qb pwrbqI khw ijey sRI
mhwdyv jI hm qau eyhu gnysu pYdI kIAw px ikCu qY BI pYdw kIAw qb sRI
mhwdyv khw pwrbqI pYdw hUAw hY pRx nwhI jwxI qwij ikAw pYdw hUAw muJ
kau ibsir igAw hY] px clu ho jwie kir dyKih ikAw hUAw hY ]”
ies qoN bwAd cOQI kQw pMnw 593 A qoN SurU ho jWdI hY jo pMnw nMbr
594 A qy mukqI hY [
AMq : “myK imQn isMG DMn qulw kuMB ieh riv ky lgn siB hYin ieh jwnY icq
mo]”

h`Q ilKq nM : MS 1039


isrlyK : jnm swKI sRI gurU nwnk dyv jI
lyKk : pYVw moKw, BweI
smW : sMmq 1850 (rcnw kwl) sMmq 1582
p`qry : 1 a - 302 a
Awkwr : 15 X 24 s.m. ilKq : 10 .5 X 19 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy iqMn iqMn
lwl lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-19 hn[
Awm vyrvw : pihly kuJ p`qirAW dI hwlq Ksqw Agly p`qirAW aupr kwnI bdlI hoeI
hY[ ilKweI suMdr Aqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ keI p`qirAW aupr
hwSIey qoN bwhr vI iliKAw hoieAw hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid ] jnm pqRI bwby nwnk jI kI ] sMbqu ] 1582] pMdR
sY ibXwsI imqI vYswK sudI ]5] pMcmI poQI ilKI pYVy moKy sulqwn pur ky
Kqryty gurU AMgd ilKvweI pYVy moKy ilKI ] muKwgr bwly sMDU jtyty kI rwie
Boey dI qlvMfIAhu AwieAw Awhw ] gurU AMgd ƒ FUifE su lDw Awh ] dUie

144
mhIny sqwrh idn iliKidAw lgy ] jo hkIkqu AwhI ijQy ijQy iPry Awhy ]
iqQo iqQo hkIkqu shj nwil BweI bwly ilKvweI [ BweI bwly aupr gurU jI
bhuq KusI hoAw] BweI bwlw qy mrdwnw rbwbI nwly iPrdy Awhy ] modI Kwny dY
vKq bwbw nwly Awhw]”
AMq : “hwslu bhuqu Krc kuCu nwhI kry qgIrn koeI ] nwnk AYsI aumdI iKjmiq
ibnw Bwg ikau hoeI ]4] ieh sbd qlvMfI hoieAw Awhw ] gurU pRswid poQI
ilKI sMpUrn gurU swD sMgiq jI kw sdkw ]
sMmq 1850 imqI AswV sudI 5 ] pMcmI ] bolhu BweI vwhgurU swKI
sMpUrn ] =”

h`Q ilKq nM : MS 1040 sMgRih


isrlyK : pRICw mhlw 5
smW : sMmq 1875
sQwn : mulqwnu
p`qry : 18 a - 36 A - 58 a
Awkwr : 14 X 10 .5 s.m. ilKq : 10 .5 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn; auKVI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw
dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI hox kwrx p`qry vI auKVy hoey hn [ p``qirAW dI hwlq
Ksqw[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY ilKweI pVI jWdI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid ] pRICw mhlw 5 ] pauVI ] jo sn mn mih icqvnI
rKwvY ] so mn kw shsw kih pRgtwvY ] gur pRswid shsw Bwau imtY] hoie
AicMq icMq sB CUtY]”
AMq : “qUM Awpxy mn mih icMqw icqvnI nw kr ] jip sRI Bgvwn ] sRI vwhgurU
jI kI Pqy ]” : A`gy p`qrw nMbr 36 A aupr, mh`ly 9 dy slok SurU kIqy hoey
hn [
“< siqgur pRswid ] slok mhlw 9]]
gun goibMd gwieE nhI jnm AkwrQ kIn] khu nwnk hir Bju mnw ijh ibiD
jl ko mIn]1]”
AMq pMnw nMbr 45 (45)
“]56] rwm nwm aur mY gihE jw kY sm nhI koie ]
ijh ismrq sMkt imtY drsu quhwro hoie]”
pMnw nMbr 46 qy swKI hor qurI jo gurU jI nwl sbMDq hY [ iesy qrWH hor
swKIAW - ijhw ky kbIr jI ƒ rwm kbIru kir ky bulwvxw AwieAw hY Aqy
AKIr ivc prcI gurU goibMd isMG jI kw joqI joq smwxy kw vrnxM hY [
AMq:- “ svYXw ] pWie ghy jbqy qumry qb qy koaU AWiK qry nhI AwinE]
rwm rhIm purwn kurwn Anyk khy mq eyk n mwinE ] isMimRq swsq byd sbY

145
bhu Byd khy hm eyk n jwinE ] sRI Aspwn ikRpw qumrI kir mY n kihE sBu
qoih bKwinE]1]
iPir Kwlsy Ardwis krI jo scy pwqswh Kwlsy kau iksI kw AMclu pkVweIey
] hukm hoAw Kwlsy kau Akwl kI god mY bswieAw hy ] qb ssqRw bsqRw
sihiq icKw aupir jwie poFy] iPr joqI mih joiq smwxy ] qw isKw icKw kau
Agin dInI ] jb rwK PolI qb eyk krdy inksI horu ssqR koaU n
inkilAw]
ieiq prcI gurU goibMd isMG jI kI spUrx smwpqM ] swKIAw pMjwh hoie
cukIAW ]]1]4] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 1040 A


isrlyK : smuMdRIk suKdyv kQw
smW : sMmq 1875
sQwn : mulqwnu
p`qry : 58 a - 83 A
Awkwr : 14 X 10 .5 s.m. ilKq : 10 .5 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ p`qry iB`jy hoey hn Aqy Ksqw hwlq ivc, hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] smuNdRIk suKdyv kiQ ] lWbo drjw kok hY bwrx kO
sujwih ] mMgl dweI jgq ky pRQmY bMdo qwih ]1] hirgur gur hir hir gur
hir gur eyk smwin] hir gur mih AMqr nhI hir gur eyko jwin ]”
AMq : “ieq nwrI purK lCn kib suiKdyv iriK smuMdrk BwKw nr nwrI ky lCx
kw bIkwr (bIcwr) ] krm ryKW smJx kw bIcwr ] smwpqM suB msqu suBM
BUAm ]sMmq 1875 ] imqI jyT sgrwdoN swqrvI vwr saum[ poQI ilKI
mulqwn ivic ] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 1040 e


isrlyK : ausqq gurU goibMd isMG jI kI pwiqswhI 10 ]
p`qry : 84 a - 89 A a
Awkwr : 14 X 10 .5 s.m. ilKq : 10 .5 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, ilKq hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI hY [hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ausqq gurU goibMd isMG jI kI pwiqswhI 10] qUM hI
nwnk krqwr qUMhI AMgd jpwey ] qUM hI Amrwvq hoie qUM hI rwm dws
khwey]”

146
AMq : “swfy nwl n kIqo dwn bulwie kY ] hux ikcu bdlwey Awp ieQy Awie kY]
aus vyly krqwr icqwry roie kY ] ikau suqw mY jwieik gwPl hoie kY ] hir
ibn Aaur n koeI bylI jIA kw ] soDy hir kI Aws Brosw pIA kw]”

h`Q ilKq nM : MS 1040 s


isrlyK : hukmnwmy
p`qry : 90 a - 100 A
Awkwr : 14 X 10 .5 s.m. ilKq : 10 .5 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-6 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, ilKweI cMgI Aqy poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “sMmq 1758 ] sRI gurU jI hukmnwmw bKs kIqw ] prohq dieAw rwm no]
jwq rudR vwsI lwhOr dw vskIx sw ] soF bMs kw kul prohq sw]”-----
“sMmq 1760 ] sRI gurU jI hukmnwvw vKs kIqw ] Bgq Bwvn ko ] jwq
gwvVI ] vws grot dw vsnIk sw ]”------
“sMmq 1761 (1761) ] sRI gurU jI huknwmw bKs kIqw ] pTwxw no ] gnI Kw
] nbI KW] jwiq suMbyl]”-----------
pMnw 92 A
AwrMB :-“< siqgurU jI ] sMmq 1762 ] sRI gurU jI ] gurU Arjn swhb
jI hukm nwvw bKs kIqw ] BweI swlo no ] sRI gurU jI kw hukm hY sRvq sMgq
no ] jo myrw isK puq hovygw ] so BweI swlo dy puq poqy kul pRvwr no mnygw ]
hukmnwmw - < gurU sq jI ]sMmq 1759 jI hukm nwmw bKs kIqw ]
kulKyqR aupR ] prohq vswaU no ] jwq srwau ] vwsI kpUrQly kw ]
hukm nwmw - < gurU sq jI ] sMmq 1764 ] sRI mwqw jIqo jI dI AwigAw
hoeI ] sRb sMgq aupr ]
bcn gurU Amr dws jI dy :- “jy iksy idvwn pws jwey qw eyh poVI ilKy ‘hr
ky jn sq gur sq purKw’ eyh isr ivc rKy]”

h`Q ilKq nM : MS 1040 h


isrlyK : qv pRswid pwiqswhI 10
p`qry : 100 A - 111 A
Awkwr : 14 X 10 .5 s.m. ilKq : 10 .5 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-6 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI[ ilKweI suMdr Aqy poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] pwiqswhI 10 ]qv pRswid ] vwhgurU jI kI Pqy hY
] gurU goibMd isMG vwc ] dohrw ]”
AMq : “< gurU sq jI ] sMmq 1757 sRI gurU jI hukm nwmw bKs kIqw ] BweI
nUp isMG jI no ] jwq sqvwhw] fkOq vwsI fsky vskIx sw ] BweI nUp isMG

147
jI dy puq poqy kul pRvwr no mMnygw] so isK gurU ƒ mnygw ] shI sqrW spUk ]
sMgq inhwl hoeI ] =]8]
< gurU sq jI ]”

h`Q ilKq nM : MS 1040 k


isrlyK : prIiCAw pwiqswhI dsvI
p`qry : 112 a -132 a
Awkwr : 14 X 10 .5 s.m. ilKq : 10 .5 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, ilKweI suMdr Aqy poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] prIiCAw pwqswhI dsvIN 10 ] sRI Akwl jI
shwie]” ds vwrI vwihgurU vwihgurU jpxw]”
AMq : “dohrw : ijs kwrj kI pRIiq hY suin sMdysw qwh ] cIrI AwvY hukm kI suK
duK iqnky mwih ]”

h`Q ilKq nM : MS 1040 K


isrlyK : kQw AMimRqsr jI kI
p`qry : 132 a -156 A
Awkwr : 14 X 10 .5 s.m. ilKq : 10 .5 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr Aqy poQI dI hwlq TIk TIk [ kwnI bdlI hoeI[
AwrMB : “< siqgur pRswid ] kQw AMimRqsr jI kI ] dohrw] pRQmy D`NDU brsw
paux pwxI nhI koie ] nih bRhmw isv ieMdR ko cMd sUr nih soie]”
AMq : “Awgy mhw kljug AwvYgw ] sBo iBRsit hoie jwiegI ] cwro vrn eykTy
hoie vrqngy ] ]” ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 1040 g


isrlyK : ibbyk mwlw (isK bcn)
p`qry : 157 a - 182 a
Awkwr : 14 X 10 .5 s.m. ilKq : 10 .5 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI Aqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ilKweI suMdr
Aqy poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ] nmo nmsqy siqgur ipAry ] ijn sgly duK
invwrY ] isK bcn’dohrw [ auiqpiq jYsy hoq hY qYsy kho bxwie ] punp loBI
BwKIAY ijvy lIn hoie jwie] gurbcn ]”
AMq : “ijs inrnw kIE iqsI rsu cwiKE ] jo ihrdy vIcwru kir dyKy iqsI Awvy
suAwdu ] ibbyk mwlw sMpUrnM] msq suB msq ] ]

148
h`Q ilKq nM : MS 1040 G
isrlyK : svYXw
lyKk : suMdr
p`qry : 182 a - 183 A
Awkwr : 14 X 10 .5 s.m. ilKq : 10 .5 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr Aqy poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] gur ky pRswid buiD auqm dsw kau ghY gur ky
pRswid Bv duK ibsrweIey ] gur kY pRswid pRym pRIq hU AiDk bwFY ] gur kY
pRswid rwm nwm guin gweIey ]”
AMq : “bcn sunwie Bie Brm sB dUr krY suMdr idKwie dyq AKdw ABy so] AOr
aus ny hI hm nIky kir dyKy soD jg mo n koaU ihqkwrI gurdyv so] ”

h`Q ilKq nM : MS 1040 |


isrlyK : sÍYXw - pwiqswhI 1
lyKwrI : suMdr
p`qry : 184 a - 184 A
Awkwr : 14 X 10 .5 s.m. ilKq : 10 .5 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr Aqy poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] < vwihgurU jI kI Pqy hY ]sRI muKvwk]svYXw]
pwiqswhI 10 ] jgq joq jmY insvwsr eyk ibnw mn nyk n AwnY ] pUrn
pRym pRqIq sjY ibRq gor mVI mt Bul n mwnY ]”
AMq : “qIrQ dwn dXw qp s`Nvm eyk ibnw nh eyk pCwnY ] pUrn joq jgY Gt mY
qb Kwlsw qWh inKwls mwnY ]”

h`Q ilKq nM : MS 1041


isrlyK : sRI gurU gRMQ swihb
p`qry : 439 a
Awkwr : 43 X 40 s.m. ilKq : 33 .5 X 33 .5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, auKVI hoeI, burI qrWH tu`tI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN
leI lwl[ hwSIAw, q`qkry dw hwSIAw cwry pwsy kwlIAW lwl, Aqy iek kwlI
motI lkIr; bwkI swry gRMQ ivc dohrw hwSIAw [ sqrW pRqI pMnw-25 hn[
Awm vyrvw : q`qkry qoN bwAd pihly do pMinAW aupr mukMml suinhrI Aqy nIly rMg nwl
vyl bUty bxw ky fIzweIn bxwieAw hoieAw hY [ ieh gRMQ nmUny dw gRMQ hY [
ijQy vI nvIN bwxI SurU huMdI hY, auQy suinhrI ifzweIn bxwieAw hoieAw hY,
p`qry bhuq Ksqw hwlq ivc hn [ ilKweI bhuq suMdr hY [ AKIr ivc rwg

149
dy ky gRMQ smwpq kIqw hoieAw hY [ smyN,imqI Aqy ilKwrI bwry koeI vyrvw nhIN
idqw hoieAw [
AwrMB : “< siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid ]1] jpu ] Awid sc jugwid scu ] hY BI scu ] nwnk hosI BI
sc]1]socY soic nw hoveI jy socI lK vwr ] cupY cup n hoveI jy lwie rhw
ilv qwr ] BuiKAw BuiK n auqrI jy bMnw purIAw Bwr ] shs isAwxpw lK
hoih q iek n clY nwil ] ikv sicAwrw hoeIAY ikv-kUVY qutY pwil ]
hukim rjweI clxw nwnk iliKAw nwil ]1]”
AMq : “puin gwvih sMkr Aau sRwmw ] myG rwg puqR ky nwmW ]Kt rwg auin gwey
sMig rwgnI qIs ] sBY puqR rwgMn ky ATwrw ds bIs ]1]”

h`Q ilKq nM : MS 1048-1049 sMgRih


isrlyK : ihq aupdys surjIq BwKw (do ihisAW ivc)
lyKk : kiv qnsuK jI lwhOrI
ilKwrI : rxDIr isMG DwlIvwl
smW : sMbq 1941 ibkRmI ilpI kwl: sMbq 1998 ibkRmI
p`qry : 1 a - 139 A Aqy 140 a - 239 a
Awkwr : 11 X 15 .5 s.m. ilKq : 9 X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIey qoN bgYr[ sqrW pRqI
pMnw-19 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ poQI do ih`isAW ivc hY[ poQI dy pYr-it`pxIAW ivc, Sbd
ArQ dw Kulwsw kIqw hoieAw hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ ihq aupdyS surjIq BwKw ilKXqy ] cOpeI
ipRQm ArwDO eykMkwrw] jgq swij ijih kIAw pswrw] qIn BWiq kr isRsit
aupweI ] au`qm mD AwDm khweI]”
AMq :
pMnw -139 Apsm ibnw juDu jo krY ]
pMK lgy jXoN cItI mrY ]
khXo ju qwko iehY aupwie ]
hnY sqR ko simQw pwie ]”
ih`sw dUsrw :
pMnw - 140 purKu Awpno smw inhwrY
dyKY jb hI qb hI mwrY ]127 ]69]
ndI clq sd eyk sm, ibrC,qIr jo jwie ]
brKw irqu jb AwveI, Fwih dyq puMn soie ]128]
770]
AMq : ‘dohrw’jYsI ihRdY buiD hI, qYsy kho sunwie ] ACr kI jh tUit hoie [
pVIAhu gunI bnwie ]334] ieiq ihq aupdys sMpUrn]

150
AMimRqsr
2 vyswK 1998 ib: auqwrw krn hwrw
sMmq nwnk SwhI 472 rxDIr isMG dulU
gu: ieMspYktr
Kwlsw 243 sRo.gur.pR. kmytI
sMn ihjrI 1360 aulwh rbI
14-4-1941 vYswK vdI qIj somvwr

h`Q ilKq nM : MS 1050


isrlyK : sRI gur Bgq mwlw
lyKk : sMq lwl hir inroqm
smW : sMmq 1958
p`qry : 1 a-187 A
Awkwr : 30 X 22 s.m. ilKq : 21 X 17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, ijld auKVI hoeI PtI hoeI[ isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN
pwsy kwlIAW, lwl Aqy pIlIAW lkIrW nwl[ sqrW pRqI pMnw-19 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, p`qry ikrm Kurdw Aqy Ksqw hwlq ivc hn [ ilKq
keI pMinAW qy hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI hY [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
hY [SurU ivc qqkrw idqw hoieAw hY [ poQI dI rcnw bwry ivsQwr pUrvk
qqkrw sUcI pqr sRI gur Bgq mwl jI kw ] bsMq rwg kI AstpdI pMcm
pwiqswh swihb jI kI ijs mY sRI gurU jI ny BgqW kI sUcnw krI hY [ iqs kw
tIkw ] sRI gur ausqq ds pwiqswih jI kau AByd bRhm kr vrnn sMswr
duK rUp qy vYrwg ] swKI gurky Bgq kI ] pRymsr kI ikRpw vrnn : rwg rwm
klI mhlw 5 ies pwnI qy ijn qU GirAw]
ies dw tIkw srb swD no qy isromx hir Bgq sRI gur srxw]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ AvsQw pMck gRMQ sMq lwl hir inroqm ikRq
ilKXqy ] dohrw] siq icq AnMd Awqmw qw ibn sgl Aswr ] srb dyv ko
dyv hY bMdn qws hmwru ]cOpeI ] jwgRq mY jwgRq Xih jwn] pdwrQ igAwn
XQwrQ mwn]1]”
AMq : “so srb cwr pRkwr kI isRst ky pwpo kw nws krqw hY ] hy BweI gurmuKo
iqs kaUlsr ko gaU Gwt ky knwry pr Drmswlw sMq lwl isMG jI kI hY ]
iqs mY bYT kr sRI gur Bgq mwl pUrn krI hY ] sMmq sRI rwjw bIr
ibkRmwidq kw aUnI sY ATvMjw mY ] AOr AsU sudI Sukrvwr cauds ky idn
sMpUrx BeI hY ] iqs idn sRI gurU nwnk dyv jI kw sMbq cwr sY bqIs qQw
qyqI sMmq hUAw hY ] AOr AsU sudI Sukrvwr cauds ky idn sMpUrx BeI hY ]
ijs idn srb jIvo ny AwpxI kilAwx kw ArQ jwxkr sRI AnMq Bgvwn jI
kw bRq Dwrx krw hUAw Qw ] iqs mhw pivqR idn sRI grB gq mwl sMpUrn
BeI hY ] qWqyAw aus rbXn pRymIE Bgqo AwpxI kilAwx ky ArQ ies AKro

151
ky mhwmMqR kau aucwrx kryN ] so kaux KVos AKr hY ieh hY ] hry rwm hry
rwm rwm rwm hry hry] hry ikRsn hry ikRsn, hry hry]9]11]
ieq sRI gur Bgq mwl gRMQy Awqm drsI injwqp] pRboD goibMd jI ky
Bgqo kIAw swKIAw vrnnM sMq lwl hrI prKoqm ikRq bsMq rwgnI kI
AstpdI stIk smwpqM ] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 1051 sMgRih


isrlyK : prcIAW pRym BgqW kIAW
smW : sMmq 1781
p`qry : 1 a - 198 a
Awkwr : 20 X 13 s.m. ilKq : 12X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, PitAw hoieAw , ijld tutI hoeI[ isAwhI kwlI[ hwSIAw
dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW nwl[ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI, p`qry Ksqw hwlq ivc hn . p`qry iB`jy hoey hn
[ ilKweI hwSiey qoN bwhr Aqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ AKrI
ivc p`qry Pty Bury hoey hn ]
AwrMB : “pRcI Bgiq kbIr kI ] siqgur pRswid Bgq kIAW ] pwiqswhI 10] pRym
AMboD poQI kw nwau ] dohrw ] Enmo pRmwqmw pUir rihE siB AMg] Awid
miD Pun AMq iekq jgq qrMg ]sorTw]”
AMq : “sorTw] lIlw Agm Apwr hir kbIr jI jo rbI iqnko bhu ibsQwr sq
AYsy hI smJIAY ]12] dohrw, drsn prsn swD ko durlB hY iehu lok ] swD
sMg idRV nwau hY Baujl qwrnu jogu]1] sorTw ] Bwau Bgiq Bgvwn ijau
krmw bweI nY krI] puin kihE qqu igAwn so sB AwiK sunwieEu]1] <
] prcI smwpq BeI ]”

h`Q ilKq nM : MS 1051 A


isrlyK : swKIAW gurU Amrdws jI Aqy hor swKI [
p`qry : 198 A - 211 A
Awkwr : 20 X 13 s.m. ilKq : 12X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : p`qry iB`jy hoey Aqy Ksqw hwlq ivc hn[ poQI dI hwlq bhuq mwVI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] swKI gur Amr dws kI ] jo isK gurU kw hovY iqs
kw aupdysu mMnxw ] pRweI iesqrI nwil pRIq nwhI krxI ] prmysr kw BgqI
hovygw]”
AMq : “aunw dy vcn prmysr no BwvdY hYin [ AqY prmysr aunw dI vcnI vis
AwvdW hY ]12]” ies qoN bwAd hor swKI sRI gurU Arjn dyv jI dI SurU ho
jWdI hY [

152
AMq:-“AMqir AwqmY sdw gurU jIEu dI mUriq vswey ] qw gurU jI kY pRswid auhu
isK snmuK hovy] Aqy aus no Brm mohu mwieAw iqRsnw kwm kRD loB Biv AwpY
nwhI inq pRiq ausdw audoqu hodwr hY ] sRI siqgurU jIEu aus isKu aupir
AicMq ikrpwlu hovY ] sRI sqgurU jIEu kY pRswid as no sdw suK hovY koeI dUq
dusmnu as dw burw icqvY ] qW Pyir as dw burw hovY ]9]1]20]”

h`Q ilKq nM : MS 1051 e


isrlyK : vwr soriT kI mhlw 1
p`qry : 212 a - 224 a
Awkwr : 20 X 13 s.m. ilKq : 12X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : p`qry Ksqw hwlq ivc, poQI dI hwlq TIk TIk ] nIlI isAwhI nwl
hYifMg hor iliKAw ]
AwrMB : “vwr soriT kI mhlw 1 ] < siqgur pRswid ] vwr Bwly kI bwrkI
mhlw 8 soFI hir jI ikRq] mIr bwbr pwiqswh kI vwr dI Duin aUpir
gwvxI ]slok]”
AMq : “ByK qyrw jogI AwKIAY qyrI vifAweI FwFI gwiv suxwiedw gurdrsn qweI]
jn nwnk gurdyv pih kih ibnuau suxweI] dwnU imlY Ax-mMigAw sid mihl
bulweI ]q8]1] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 1051 s


isrlyK : Brm nwsqw
lyKk : hir cMd kI
p`qry : 224 a - 228 A
Awkwr : 20 X 13 s.m. ilKq : 12X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk TIk, ilKweI pVHn-Xog ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] poQI Brm nwsq bwnI hir cMd dI nIr eyk pkry
bhurMgw] qwqy kUey piV geI BMgw ] buMd eyk qy jgq aupwieAw] br bq rweI
bIc smwieAw] bRhm suBwie qy BieAw srIr ] aupjI surDlI CipAw nIr ]”
AMq : “aUqm nIc-n koaU ry jb mYl auqwrY DoaU ry] jb inrml hy AMgwry ] qb
syvk hir ky rMgwry ]1]”

h`Q ilKq nM : MS 1051 h


isrlyK : icqvnI
lyKk : suMdrdwr [suMdr dws]
p`qry : 229 a - 233 A
Awkwr : 20 X 13 s.m. ilKq : 12X 10 s.m.

153
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : p`qry Ksqw hwlq ivc hn [ poQI dI hwlq TIk TIk ]
AwrMB : “AQ suMdr dws jI kI icqvnI] < siqgur pRswid ] AwK inrMjn hY
AibnwsI ] jon ieh bhu ibiD isRsit pRgwsI ]”
AMq : “kMDy Dr jl AMgnu smdw ] ibEm bwnI qw rwg mun cMdw ] kMpY sur Asur
Aau Brnw ] smiJ dyKu inscY kY mrnw ]39]”

h`Q ilKq nM : MS 1051 k


isrlyK : iDAwEu AstMg jog
p`qry : 235 a - 254 A
Awkwr : 20 X 13 s.m. ilKq : 12 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : p`qirAW dI hwlq Ksqw - p`qry iB`jy hoey hn - ilKweI mwVI [
AwrMB : “iDAwEu AstMg jog ] < siqgur pRswid ] pRQmY bMdau Awd gur dyvw]
ijh pRswid pweIAY inj Byvw]”
AMq : “gurdyvw bRhmn kw Gwqu jy krY ] qpsI nwr kau idRs† DrY ] so nr mukq n
jwsI ]” rcnw ADUrI kwnI bdlI hoeI] pMnw 218 A`gy hor rcnw surU hoeI jo
ADUrI hY [
AwrMB : “Blw hoih ] kuC sMq dy muK pwvx ] syvw krxI kwrju suPlw Pl gu
shI ]14] smq suxho Ar QIey ipCY qyrw kwrju burw-Awhw [ Ab qyrw kwrju
Blw hovYgw AnMd isEu ] jYsy puqR ky jnmy qy AwnMdu hoqu hY ]15]”
AMq: mqmw ] suix ho Ar QIey jo qUM icqivAw su qyrw kwrju bhuq jsu soBw
vifAweI mwn ] suPlo PilAw hY kwrju isD hY ]6]”

h`Q ilKq nM : MS 1051 K


isrlyK : grBu gIqw
p`qry : 267 a - 286 A
Awkwr : 20 X 13 s.m. ilKq : 12 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : p`qry iB`jy hoey Aqy auKVy hoey hn[ poQIy dI hwlq mwVI [
AwrMB : “sRI gxyswie nmY ] < siqgur pRswid ] grB gIqw ] Arjn sRI ikRsn
jI pwshu prsMn pUCqw hY ]”
AMq : “ieiq sRI griB gIqw vYsnvw lKx puMn pwp vIcwrqy ] sRI ikRsn Arjn
sMbwdy griB gIqw sMpUrn smwpqM]”

h`Q ilKq nM : MS 1051 g


isrlyK : gIqw swr
p`qry : 287 a - 292 A

154
Awkwr : 20 X 13 s.m. ilKq : 12 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : p`qirAW dI hwlq Ksqw Aqy poQIy dI hwlq mwVI [
AwrMB :“gIqw swr ilKXqy] < siqgur pRswid ] Arjno vwcY] Arjun sRI
ikRsn kEu pRsn kRqY hY ] ]”
AMq : “jo ieis swr gIqw kEu jwxY so iniq AwMin pVY gMgw iesnwin ] gaU pUNMn
pRwipqM swr gIqw spUrn hoeI ]”2] ] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 1051 G


isrlyK : AwrqI
p`qry : 292 A
Awkwr : 20 X 13 s.m. ilKq : 12 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : p`qry Ksqw hwlq ivc hn[
AwrMB : “AwrqI ] Awrqw kIjY nwnk swh pwChykw ] dIn dunI ky swhnswh kw]
cwr kuMt jwkI Drmswlw] sMgiq gwvY sbd irswlw ]1]”
AMq : “sqvI AwrqI sMqw jsu gwieAw ] siqnwm bwby nwnk sunwieAw]4]1]”

h`Q ilKq nM : MS 1052 sMgRih


isrlyK : sRI Bwgvqy mhwpurwxy eykwds skMDy (Bwgvq eykwds kI BwKw)
lyKk : cqr dws
smW : sMmq 1841
rcnw : sMmq 1692
p`qry : 1 a -227 a
Awkwr : 16 X 13 s.m. ilKq : 12 X 10 .5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : ijld bhuq suMdr mInwkwrI kIqI hoeI hY pr QoVI jhI PtI hoeI[ poQI dw
pihlw p`qrw ikrm Kurdw hY[ ilKweI suMdr , bwkI poQI dI hwlq TIk TIk
hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid ] rwm jI siq ] dwdU idAwl jI shwie ] gurdyv jI
shwie ] srb swD jI shwie ] igRMQ Bwgvq eykwds kI BwKw ]cO] sMq dws
siqgur ky crx]”
AMq : “iqn sbihin ko BwKw eyh ] Bukiqru mukiq Bgiq ko gyh ] qwqy jwso kIjY
pRIq ] iehY sukl sMqin kI rIiq ]11] sMbq solh sY bwnvw jyT sukl sRI
kuj idvw]11]] sMq dws gur ArXw dInI ] cqr dws-Xh BwKw kInI
[12]dohrw] prm gXwn pRgt krXo mm Gt hYÍ inj dyvw] qy myry aur inq
vsY sMq dws gurdyv ]43]29]59]=]=]=] ieiq sRI Bwgvqy mhwpurwxy

155
eykwds sMkMDy sRI sk prIiKq sMbwdy BwKXM sRI ikRsn bYkuMT pXwxo nwmY
iekiqso DXwie]21] eykwds skMDy: spUrxM smqpq:[
dohrw]43]13]85]79] sMbq[ 1847 [ swvx sudI iQq qIs vwr sukr
sMpUrxM ] sRI rwm ikRsn, BMg qyrI srxw ] ]hÎRIgw[ 0 0”
0 0 0 0

h`Q ilKq nM : MS 1052 A


isrlyK : ivsnU Asqoqr
p`qry : 227 a -229 A
Awkwr : 16 X 13 s.m. ilKq : 12 X 10 .5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr , poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “sRI gxyswXnm : sRI Bgvwnuvwc EimqykwKRRrb
M Rhm bXwhrnmw mn
ismrnuXw] pRXwiq qX jn dyhM sXwq prmWgiq ] srbq ]: pRwix pwdMqq
srbqo K†isro muKM srbq ! sRu iqm loky srbmwbRq iqsRiq]2]
AMq : “jo mW gIqw sb hyn soqquim iCiq pwfv] shMih spq sloky so qqu eyvn
sMsXw]”
ies dy nwl hI cqR slokI dw vrnxM kIqw hoieAw hY Aqy ivsn purwxy sq
nwm ausoqoR idqw hoieAw hY Aqy AKIr ivc sRI sMkurwcwrj ivrcqM ikRsnw
s†kidÍXM bwry idqw hoieAw hY jo iek pMny aupr hY Aqy ADUrI rcnw hY

h`Q ilKq nM : MS 1053 sMgRih


isrlyK : pRwn sNglI
p`qry : 94 a -282 a
Awkwr : 15X 21 s.m. ilKq : 13 X 17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, ijld auKVI hoeI PtI hoeI[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN
pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-17 hn[
Awm vyrvw : p`qry Ksqw hwlq iv`c, pihlw p`qrw vwDU kwgj lgwky joiVAw hoieAw hY [
pihly p`qry aupr qqkrw idqw hoieAw [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [
ilKq, hwSIey qoN bwhr vI kIqI hoeI [
AwrMB : “rwg Awsw mhlw 1 ]< ] siqgur pRswid ] ilKqN pRwn sNglI ]
suMnmfl kI kQw ] inrNkwr kw iDAwnu] guhVI bwxI bwby kw bolnw ] pRwn
ipMf kw mQqu] smuNd kY pwir hoeI ] rwjy isvnwB kI ngrI]”
AMq : “cvIh hjwr idn rwiq kw sws ] bhqRir koTVIAw ] AFweI mwsy mwqw kI
rkqu ] fyF mws ipqw kI ibMdu kil piq AwieAw myrw pUqw] nwnk eyk
suAwmI Awkwr hY ijskw ]25]”

156
h`Q ilKq nM : MS 1053 A
isrlyK : rwg Awsw ]1] ‘vwr mwlkos kI’
p`qry : 281 A -287 A
Awkwr : 15X 21 s.m. ilKq: 13 X 17 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-19 hn[
Awm vyrvw : p`qirAW dI hwlq Ksqw, ilKweI D`ibAW vwlI hY [ p`qry auKVy hoey hn[
AwrMB : “< ] siqgur pRswid ]rwg Awsw ]1] vwr mwlkos kI scw AlKu Apwr
isrNdw jwxIAY] bly sicAw ] duie pV˜ joiV ivboiV Dry AfwxIAY] sUrj cMdR
Epwie jig joiq smwxIAY ]”
AMq : “AkQY kw ikAw kQIAY sBu scu Alwvw] gur pRswdI nwnk scy gux gwvw]
quDu BwvY qUM slwhx suc pUrw pwvw ]35] vwr pUrI hoeI ] vwhgurU]
vwhgurU ]”

h`Q ilKq nM : MS 1054


isrlyK : isKW dI Bgqmwlw
lyKk : BweI mnI isMG
p`qry : 1 a - 349 a
Awkwr : 12 X 13 s.m. ilKq : 8 X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, PtI hoeI tutI hoeI[[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do
do kwlIAW lkIrW [ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY; hwSIey qoN bwhr ilKq[ ilKweI suMdr
Aqy poQI dI hwlq TIk TIk ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] swKI BweI gurdws jI kI vwr XwrvIN isKW dI
Bgq mwl ] eyk smyN BweI mnI isMG jI QI is`KW pRSn kIqw ju BweI gurdws
jI ny ju isKW dy pRQwie vwr kIqI hY ] qy sB dysW dy isKW dy nwm ilKy hYn ]
auhnw dIAW rhqw qy krqUqW Aswƒ mlUm krwho ju AsI BI jwxIey jo isKW
dIAW AYsIAW vrqxw hodIAW hYn ] AswnU BI rIs AwvY ] qw BweI mnI isMG
horw vcn kIqw ju qusw Blw pRaupkwr dw vcn kIqw hY ]”
AMq : “ABY inrMjn prm pd iqsdw BIKk hoie ] iqs dw Bojn nwnkw ivrlw
pwey koie ] BY kwhU ko dyq nh nh BY mwnq Awn khu nwnk sun ry mnw
igAwnI qwh pCwn ] = ] = ]”
AMqlw pqrw :- “qyij igAwnvwn hYin so iksy ƒ BY nhI dydy qy nw iksy ƒ BY mwndy hYn ]
qy sBs ƒ Awqm srUp jwxdy hYn ] qy inrMjn khIAY ju mwieAw dy apwD QI
rihq ju prm pd srUp dw lwB hY keI iekE nU pRwpq hoie hYn ] qy keI
iek aus dy BuKy hYn ] qw aunw dy Bojn Kvwvx vwly keI ivrly hYn ] ipRQmy
qw anw dw Bojn igAwn hY ] ausnU ivrly pRw ] - ]
] ]”

157
A`gy rcnw ADUrI pqrw KwlI hY ]

h`Q ilKq nM : MS 1055 sMgRih


isrlyK : rwg Awsw ] mhlw 5 Gr 17
p`qry :1
Awkwr : 9 .5 X 11 s.m. ilKq: 6 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw PitAw hoieAw hY[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[
hwSIAW dovyN pwsy do do lwl lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : pihlw p`qrw PitAw hoieAw hY [ poQI pMnw nMbr 6 qoN SurU kIqI hY [ ieM\
jwpdw hY ik ieh rcnw iksy hor poQI dw ihsw sI jo ies poQI nwl joVI geI
hY[ rcnw ADUrI hY ]
AwrMB : “<siqgur pRswid ] rwg Awsw ] mhlw 5..Gr 17] goibMd goibMd kir
hW] hir hir min ipAwir hW] gur kihAw su iciq Dwir hW ] An isEu qoir
Pyir hW] AYsy lwl nU pwieEu rI swKI ]1]rhwa]”
AMq : “AMqir eyk ipr hW ] bwhir Anyk Dir hW] rwjn jogu kir hW] khu nwnk
log AlogI rI sKI]2]Awsw m:5]”

h`Q ilKq nM : MS 1055 A


isrlyK : gosit Aijqw rMDwvw nwl, gur bwbw-nwnk jI [
p`qry : 8 A - 95 A
Awkwr : 9 .5 X 11 s.m. ilKq : 6 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 13 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ilKweI kwnI bdl bdl ky kIqI hoeI hY [ keI
p`qirAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] gurU bwbw jI shI ] rwgu isR rwgu mhlw 1] kotI
kotI myrI Awrjw pauxu pIAxu AipAwau] cMd sUrju duie guPY n dyKw supnY
saux n bwau ] BI qyrI kImiq nw pvY mY [hau] kyvfu AwKw nwau ]1]”
AMq : “qw AijqY Ardws kIqI scy pwqsw bhuq g`lW kIqIAw hn bKs lYxy] bcw
eyh glw nwhI gurmNqR hY ju jIA krkY suxYgw so mukqw hovygw ] Pyr nwhI ]
vwhgurU jI ]vwhgurU jI vwhgurU jI] vwhgurU jI]”

h`Q ilKq nM : MS 1055 e


isrlyK : cilqR joqI joiq smwvx kw
p`qry : 96 a - 97 A
Awkwr : 9 .5 X 11 s.m. ilKq : 6 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 13 hn[
Awm vyrvw : ilKweI DibAW vwlI, hVqwl PyrI hoeI hY [ poQI dI hwlq TIk TIk[

158
AwrMB : “<siqgurU jI ] cilqR joqI joiq smwvx-kw pwr bRhm kw Kyl jwmy pYnx
kw suBwEu] sMmq 1595 AsU vdI 10] sRI gurU bwbw nwnk jI smwxy pKo kI
(rDwvI) lhaur (lwhOr) pws rwvI kY knwrY sRI krqwr pur]”
AMq : “sMmq 1695 cyq sudI 10 buDvwr sRI gurU bwbw jI bwbw guridqw jI smwxy
kIrqpur auprly AsvwrI kIqI ]
sMmq 1701 cyq sudI 5 CinCrvwr cyq kI sgrWd no nau GVIAW rwq
bIqI sRI gurU hrgoibMd jI smwxy sRI kIrqpur nIql AsvwrI kIqI ]
sMmq 1718 kqk vdI 8 Awieqvwr GVIAW iCA idn rhdY sRI gurU
hrrwie jI smwxy kIrqpur sMmq 1744 Bwda sudI 8 Awieqvwr 5 GVIAW
idn cVy CyvI dy Aml ivic sRI gurU krqw purK jI sRI rwm rwie jI smwxy
gVvwl dys gwau KurbDy gNgw jmnw kY miD [
sMmq 1777 swvx vdI 8 mglvwr mwqw sulKxI jI smwxI]” sMmq
1790 vYswK sudI 5 sRI mwqw pNjwb kwier jI smwxy KurbDI ]”

h`Q ilKq nM : MS 1056


isrlyK : igAwn mMjrI
lyKk : mnohr dws inrMjnI
p`qry : qkrIbn 140 - p`qirAW aupr pMnw nMbr qrqIbvwr nhIN hY [
Awkwr : 25 X 14 s.m. ilKq : 20 X 9 .5 s.m.
vyrvw : ijld,do giqAW ivc poQI ƒ bxwie hoieAw hY Aqy p`qry Kuly hn [ isAwhI
kwlI[ sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : pMnw nMbr qrqIbvwr nhIN hY [ ieM\ jwpdw hY ieh poQI iksy hor poQI dw
ih`sw sI jo vKrw kIqw hoieAw hY [ p`qry Ku`lHy Aqy Ksqw hwlq ivc hn[
ilKweI DibAW vwlI, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “< ] sRI prNQhmny nmh ] AQ igAwn mMjrI ilKXqy ]dohrw] Awqm
ky AgXwn qy sbY aUpjY jwn] gXwn Bey qy lIn sb nmskwr iqh
mwn]1]kibqu]”
AMq : “90] dyv sÍ pRkws sÍrUp hY swKI dyvY soie ] AOr dyv Adyv sb swKI ibnw
n hoie ]91] ieqI swKI sÍrUp] slok] Bgin ipRis†kit gIvw ADo idRsit ruDo
muKM] kistyn ilKqy swsqRMX qyn pr pwlXyq ]1] ilKqM crxdws dwdU pMQI
lyKk pwTkXoc ] ilKky kitAw hoieAw hY [ suB squ sRI rwm jI ]” ]
] ]
AKIrly pMny aupr kwnI bdl ky jnm pqrI gupwl isMG dI ] sMmq 1912]
mhInw Bwdru sMgrwdI pMjmI ]5] suklw pKu iQiq sqmI] AYqvwr GVI rwq
geI jnm AQvw pYlI GVI dy CykV AQvw dUjI]” idqw hoieAw hY [

h`Q ilKq nM : MS 1057


isrlyK : ivcwr mwlw

159
lyKk : idAwl AnymI
ilKwrI : AnwQpurI
p`qry : p`qrw nMbr v`K v`K id`qy hoey hn [
Awkwr : 18 X 13 s.m. ilKq : 13 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, ijld auproN mInw kwrI kIqI hoeI hY[ isAwhI kwlI[
sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : ilKweI kwnI bdl ky kIqI hoeI hY [ hwSIey ivc ilKq [ poQI dI hwlq
TIk TIk [
AwrMB : “< sRI gxysweynm: AiQ sRI ivcwr mwlw AnwQ purI ikRq ilKXqy
]dohrw] nmo nmo sRI rwm ju siq iciq AwnMd rUp] ijh jwnY jg sÍpn vq
nwsY BRmm kUp]1]”
AMq : “iesy poQI ivc idAwl AnymI dIAW rcnwvW AigAWn boDnI BwKw, sRI
AnuBv aulws,As†wv`kR BwKw, Awid rcnwvw idqIAW hoeIAW hn [
A`gy jwky kwnI bdlI hoeI hY [
AMq :- ieq sRImq prmhMs pur bRwjkw cwrj aupwsk sRI mq idAwl AnymI nMd
sbsÍqI Bgvwnwsqw ml pRsnoqr sMsikRq igAwn ibigAwn srbswr sMgRh
ibigAwn gIqw smwpqM]sMpUrxM] suBM BUpwn smsq: ] : ] 0 ] ”

h`Q ilKq nM : MS 1058


isrlyK : dsm skMD
ilKwrI : kvI ikRsn dws
p`qry : 6 a - 590 a
Awkwr : 15 .5 X 11 s.m. ilKq: 11X8 .5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, tu`tI hoeI, auKVI hoeI; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl;
hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr; sqrW pRqI
pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuqI mwVI, ikrm Kurdw, KwDI hoeI hY [ poQI pMnw nMbr 6 qoN
SurU kIqI hoeI hY Aqy SurU qoN ADUrI hY [ keI pMinAW aupr kwnI bdlI hoeI hY
Aqy hwSIey qoN bwhr ilKweI kIqI hoeI hY]
AwrMB : “qy jig mwhI] krih pwp sMkw ikC nwhI] bs pRwin pit ksu muK AweI ]
Aiq dwrunÍ duK sihXo n jweI ]2] [C[ = swKI]”
AMq : “AYsI ikRpw ikRpw iniD kRo] sbY bwiq sRn mnqy jOÍ] AMqr bwhr qum hI bso
]AMqR mY hm so iml rlo ] jY jY krxu BMfr] jRin hwie ] pig pRbil hwir
]1]1]Cw]Cw]]0”

h`Q ilKq nM : MS 1059 sMgRih


isrlyK : jPrnwmw pwqswhI 10
p`qry : 2 a - 64 A

160
Awkwr : 16 .5 X 18 s.m. ilKq : 10 X 12 .5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw cwry pwsy do
do lwl lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [ hwSIey qoN bwhr ilKweI kIqI hoeI
hY[ p`qry pwxI nwl iBjy hoey Aqy Ksqw hwlq ivc hn ]
AwrMB : “lm Awlm AmIr ]12] ]dwsqwn] mrw AYqbwry brN eI ksm nysq]
ik eyjd gvwh Asq XzdW X kysq]3]”
AMq : “ib idh swkIXw swgry sbz gUM[ ik mw rw bkwr Asq jMg AMd rUM ] lbw
lbu b kun dm b dm nos kun] gmyh hr dU Awlm PrwmoS kun]21]864]
jPrnwmw sMpUrnM]”

h`Q ilKq nM : MS 1059 A


isrlyK : qsnIP, (gzlW) bYNq
lyKk : nMd lwl, BweI
p`qry : 1 a - 75 A
Awkwr : 16 .5 X 18 s.m. ilKq : 10 X 12 .5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : AKIrly kuJ p`qry Pty hoey Aqy Ksqw hwlq ivc hn [ilKweI suMdr, poQI
dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] qsnIP BweI nMd lwl jI ] dIvwn goAw ]gzl ]
hvwie bMdgI AwvHrd dr vjUd mrw ] vgrnh jOk cunI Awmdn nbUd mrw
]1] Kus Asqu aumr ik drXwid buguzrd vrnh[ ic hwsl Asq AzI
guMbjy kbUd mrw]2]”
AMq : “dIdh Aj dIdwr hk purnUr kul] gYr hk AjKwqry idl dUr kun
]499]” ] sMpUrn bYNq BweI nMd lwl jI ky vw krsnwky]suBM]1]”

h`Q ilKq nM : MS 1060 sMgRih


isrlyK : pYNqIs AKrI
p`qry : 1 a - 16 a
Awkwr : 16 X 10 s.m. ilKq : 10 X 7 s.m.
vyrvw : ijld kpVw g`qw[ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk TIk , p`qry iB`jy hoey Aqy Ksqw hwlq ivc hn[ keI
p`qirAW aupr hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ pYqIs AKrI ilKXqy ]1] rwgu
rwmklI]EAMkwr srb pRkwsI] Awqm s†D ABY AwivnwsI ] iesI jIau mY Byd
n mwno ] swD cor sB bRhm bKwno ]”

161
AMq : “Awgy ivDI ilKI ] ilKxI pYNqIs AKrI pUrix mwsI ky idn ] suny bIc
lpyit ky kMiT pwey ] bRiq purxmwsI kw rKxw ] iesqRI kMT pwey puqR jnmy sRI
gurU bwby nwnk jI kI AwigAw hY [
ies qoN bwAd ‘Ckw pwiqswhI 10’ Suru kIqw hY jo pMnw nMbr 16 qy Kqm ho
jWdw hY [ jo ies qrHW hY : “iehu bD durgy ikRpw DwrI] iqh Awpns dws ko
lIE aubwrI ]
ieq sRI goibMd isMG ibricMqM BgaqI] CMd] KstkM smwpqM msqu suB msqu]”

h`Q ilKq nM : MS 1060 A


isrlyK : bolxw sRI gurU Aimr dws jI kw
p`qry : 16 A - 20 a
Awkwr : 16 X 10 s.m. ilKq : 10 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] bolxw sRI Aimrdws jI kw siqvwr ] jy Awieqvwir
ikqy jwvxw hovY ] qw pwx Kwie kir jwvxw]”
iesy qrWH mhIinAW bwry vI Aqy hor idnW bwry sMgrWd bwry iliKAw hoieAw hY[
AMq : “audwsI rhY sdw] vYswK dI auswrI imhir swihb hovY ] irjk bhuq hovY
]suKI rhY ] jyT dI auswrI kIqy mwlu mrY ] nwil KVIey] siB msqu]”

h`Q ilKq nM : MS 1060 e


isrlyK : cxwkw swqqR BwKw
p`qry : 21 a - 46 A
Awkwr : 16 X 10 s.m. ilKq : 10 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ cxwkw swsqR BwKw ilKXqy ] ]dohrw] pRxvq
hosI ibsn ko jo iqRlok ko rwau] cwxwky BwKw kro jo qum hohu shwie]”
AMq : “gur goibMd kI sBw mY lyKk-prm sujwn] cwxwky BwKw kI iev sYnpiq-
nwm]17] ieiq ibD cxwky BwKw KoVs iDAwie smwpqM]”

h`Q ilKq nM : MS 1060 s


isrlyK : iDAwau guhj ausqq dsm sbd
p`qry : 46 A - 52 a
Awkwr : 16 X 10 s.m. ilKq : 10 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [

162
AwrMB : AwgY iDAwau guhj ausqq dsm sbd kw cilAw ] jb sRI Bgvwn jI ikRpw
inDWn jI ATwrW iDAwau gIqw igAwn gyau sMpUrn kry qb Arjn dono hwQ
joV kr fMfauq krq BwieAw]
AMq : “Bjn kr goibMd kw siqgur bqweI bwq] nMd lwl jI ko ismr ry mn
auqr Bojl jwq]”

h`Q ilKq nM : MS 1060 h


isrlyK : Bwvr ismrq
ilKwrI : mwn-isMG
p`qry : 53 A - 88 a
Awkwr : 16 X 10 s.m. ilKq : 10 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “<siqgur pRswid ] svYXw sMq kry ijn swgr pY sB dyvn ky duK dUr
imtwey]”
AMq : “ieq sRI mq mwn isMG crx isKq gulwbisMG ngOrI rwey Awqm - jyn
ivrcM Bvr swimRqM] smwpqM ] suBM BU Awqm sMvqM]”

h`Q ilKq nM : MS 1060 k


isrlyK : sRI AMimRqsr mhwqm
p`qry : 88 A - 104 A
Awkwr : 16 X 10 s.m. ilKq: 10X7 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ]sRI gxyswienm] AQ sRI AMimRqsr mhwqm ilKXqy ]
dohrw ]gur gxys ArU swrdw bMdo ihq icq lwie ] jwkI ikRpw bly sBy auqm
miq ko pwie]”
AMq : “Bgiq AwpxI dyih mwDo Bv swgr ky Brn ko] ieiq sRI rwm Astk
sMpUrxM ]smwpqM] suB suB msqu suMB Bvyq]”

h`Q ilKq nM : MS 1060 K


isrlyK : isMG gaU kI kQw
p`qry : 105 A - 195 a
Awkwr : 16 X 10 s.m. ilKq : 10 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ isMG gaU kI kQw ] ieiqhws purwx kw mq]
rwjw juiDstru pRsMn krq hY] BIKm ipqwmw pih]”

163
AMq : “dohrw] dieAw bcnu jwkw rhY so bYkuMT jwie ] swD sMig mnu iqRpqIAY
Awid AMq suK pwie] 52] ieiq sRI hwsm purwxy isMG gaU-sMbwdy ]7377]
spqmo iDAwau smwpqM]”

h`Q ilKq nM : MS 1061 sMgRih


isrlyK : gur ausiqiq
lyKk : soDW (sodW), kvI
p`qry : 1 a - 16 A
Awkwr : 13 X 10 s.m. ilKq: 10 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : poQI do ihisAW ivc vMfI hoeI hY [ ieM\ mwlUm huMdw hY ik ieh poQI iksy hor
poQI dw ihsw sI poQI dw p`qrw nMbr vI qrqIbvwr nhIN hY [ kwnI bdl bdl
ky iliKAw hoieAw hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ gur ausiqiq ] qotk CMd] qum Ck CQY rwh
quhI ] vhnr isMG kwv puAwih quhI ] qb bwvn jg ky mwih quhI]”
AMq : “jg mih AsiQr hoie inq sdw srn kw rwj ] hy-siqgur suin lIjIAhu
rwKu ibrd kI lwju ] ] bwbw nwnk jI shwie]”

h`Q ilKq nM : MS 1061 A


isrlyK : AwrqI gurU nwnk jI kI
p`qry :1 a - 3a
Awkwr : 13 X 10 s.m. ilKq: 10 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW
pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY[ ilKweI suMdr , poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AwrqI gurU nwnk jI kI ]jY siq guru sÍwmI jY nwnk
nwmI] AwrqI auqwro gurU AMqrjwmI ] jY dyv]”
AMq : “jY dyv] Dup dIp nYvdy kry AwrqI gwvY ] gurmuK hrmn bwCq Pl so nr
pwvY ] jYdyv ] 11] jY siqguru sÍwmI ] jY nwnk nwmI ] AwrqI-auqwroN gurU
AMqrjwmI]12]jYdyv]”

h`Q ilKq nM : MS 1061 e


isrlyK : pYNqI
p`qry : 3 a - 4A
Awkwr : 13 X 10 s.m. ilKq : 10 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI cMgI, poQI dI hwlq TIk TIk [

164
AwrMB : “<siqgur pRswid ] aUVy aupmw gur kI kIjY ] AwieVy Awd purK ismrI
jY] eIVI ieq auqrwm shweI ] ssy swD sMg suKdweI]”
AMq : “VwVy VwVn JgVw kIjY ] nwrwiex crnI icq dIjY ] jy koeI pYNqI eyh
pkwvY ] Bugq mukq js jg mY pwvY]
ieh pYNqI spUrnM suMB msqu]

h`Q ilKq nM : MS 1061 s


isrlyK : gur prnwl
p`qry :5 a
Awkwr : 13 X 10 s.m. ilKq : 10 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] dohrw] pd sroj siqgurU ky bMdo aurDr DXwn] jwr
jmwr jq mn muk rlih rUp ivgXwn]”
AMq : “do ] gur pRnwl kw inq pVY gur crnn Dr DXwn ] lhY kwm nw jo chY
inskwmI inrbwn ] ieq sRI gurpRnwl kw brnnM iDAwie smwpqM suMB msqu
]1]”

h`Q ilKq nM : MS 1062 sMgRih


isrlyK : bcn sweIN goibMd lokW ky
p`qry : 1 a -164 a
Awkwr : 18X 12 s.m. ilKq : 12 X 8 .5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do
do lwl lkIrW ivckwr kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw- 9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [ hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI
hoeI hY [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI[
AwrMB : “<siqgur pRswid ] bcn sweIN goibMd lokW ky ] AsMK jIv moh mwieAw
kI inMdRw mih sUqy pVy hY ] koeI ivrlw purK ies inMdRw qy jwigAw hY ] so jo
jwigAw hY iqs ky ihrdy mih goibMd Bjn rUpI Kyq jmwieAw hy [ iqs Bjn
rUpI Kyq kw Plu prmysr kw drsn hY ]”
AMq : “supny mY prmysr En kau keI rMg idKwvqw hY ] AOr sMqo swQ an kw mylw
hoqw hy ] aun sMqo kY swQ iml kr bRhm crcw krqw hy ] BlI pRkwr an kw
drsn krqw hY ]”

h`Q ilKq nM : MS 1062 A


isrlyK : swKI Afx kI
p`qry : 164 a-189 a
Awkwr : 18 X 12 s.m. ilKq : 12 X 8 .5 s.m.

165
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw- 9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ]swKI Afx kI clI ] iksI swD iehu pRsn kIAw ]
jo jI pRmysr srvr hY ] Ar iehu jgq ausI srvg pwrbRhm kI lIlw hY]
so jYsw pwrbRhm Awp hY qYsI aus kI lIlw swjI hYY ]”
AMq : “jo rjb clY n kRoD blu rhY iKmw jh swD ] ijau min drIAw aupr
krsI kEun aupwD] 229] poQI pwrs Bwg dI pUrn hoeI ] Bul cuk
bKsxI]”

h`Q ilKq nM : MS 1062 e


isrlyK : ivcwr mwlw
lyKk : AnwQ purI
p`qry : 189 a -215 A
Awkwr : 18X 12 s.m. ilKq : 12 X 8 .5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw- 9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ poQI dI hwlq TIk TIk[ keI p`qirAW aupr hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] sRI gxyswXnm: AQ ivcwr mwl-AnwQ purI ikRq
ilKXqM ] dohrw ] nmo nmo sRI rwm jU sq icq AwnMd rUp ] ijh jwnY jgu
sÍpnvq nwsY BRmqm kUp]”
AMq : “gIqw BrQ rko mqo eykwds kI jugiq] Astw vkR-viss† muin kCuk
ApnI aukiq ]43] ieiq sRI ivcwr mwl Awqmvwn iesiQq As†mo ivsRwm]
ieiq sRI ivcwr mwl sMpUrn hoeI ]”

h`Q ilKq nM : MS 1062 s


isrlyK : BwvrswimRq BwvrsWimRq
ilKwrI : mwn isMG
p`qry : 215 a -250 A
Awkwr : 18X 12 s.m. ilKq : 12 X 8 .5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : kuJ p`qry Ksqw hwlq ivc hn[ ilKweI keI p`qirAW aupr DibAW vwlI
hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sÍYXw] syq kry ijn swgr pY sb dyvn ky duK dUr
imtwey ] rwvx ky ds sIs kty suiv BIKx ky isr CqR iPrwey ] goqm nwir
auDwr krI imQ lw piq ky ijn BEu n shwey ] sI Asmyq nmo iqn ko iek
Awsx bYT mhw hr Kwey ]sÍYXw]”
AMq : “ieiq sRI mq mwn isMG crn is`Kq gulwb isMGy ngorI rwey Awqm jyn
ivrcqM Bwvr sWimRq smwpq BuXwq] sRI rwm jXoiq sRRI rwm]”

166
h`Q ilKq nM : MS 1062 h
isrlyK : AnuBv aulws
lyKk : sicdw nMd
p`qry : 250 A -254 A
Awkwr : 18X 12 s.m. ilKq : 12 X 8 .5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ AnBv aulws ] nmo sicdw nMd Apno prm
AnUp] gur goibMd gxso swr dws kl srUp]”
AMq : “gur goibMd pRqwp qy kwit AhMm mpws] jn gopwl ibcwr ky kihE
AnBv aulws ] ieiq sRI AnBv smwpqM ]”

h`Q ilKq nM : MS 1062 k


isrlyK : Ktu swsqR mq
ilKwrI : nr isMG
p`qry : 254 A -257 A
Awkwr : 18 X 12 s.m. ilKq : 12 X 8 .5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : AKIrlw pMnw Ksqw hwlq ivc [ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ Ktu swsqR mq ilKqy ] Awqm kO kIjY prnwm ]
jwkI mihmw icd Gn rwm]”
AMq : “inq Ainq bIcwru sWK-mq AYsy gwvY ] suin srb bRhm inhclu iehY mq
ibdWq nr isMG khY ] K”
A`gy p`qry nhIN hn rcnw ADUrI ]

h`Q ilKq nM : MS 1063 sMgRih


isrlyK : qulsI rmwiex
lyKk : qulsI dws
p`qry : 1 a -339 A
Awkwr : 31X 21 .5 s.m. ilKq : 23 X 14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do
do lwl lkIrW ivckwr kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [ keI p`qirAW aupr hVqwl Pyr
ky suDweI kIqI hoeI[
AwrMB : “<sRI gxyswXnm: sRI mqy rwmw nu jXnm: AQ bwl kwf] slok ] brxw
nwm rQ sMGwnwr rsnw CMd swipM] mMglw nWc krq rO bMdy bwxI ibnwXko]
BvwnI sMkrO bMdy sRDw ibs†ws srUipxo ]”

167
AMq : “sRI mdRwm cirqR mwns imdMBkqXwv gwhMqXy ] qy sMswr pRqMg Gor ikrxY
dih XMiqno mwnvw] ieiq sRI rwm cirqR mwnsy skl klklu ibsRysyauTty kWf
BgqI pRkws smwpqM] suBmsq ]”

h`Q ilKq nM : MS 1063 A


isrlyK : dMfk
lyKk : qulsI dws
smW : sMbq 1834
p`qry : 340 a -356 A
Awkwr : 31X 21 .5 s.m. ilKq : 23 X 14 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : ilKweI bhuqI spSt nhIN[ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< sRI gxyswXnm: AQ dMfk qulsI dws ikRq]”
AMq : “idn qwih smwpiq gRMQ BXo hir ky pd pMkj Byt cVweI ] ieiq sRI mq
mwn isMG crx isKqv gulwb isMG ngorI rwey Awqm jyn ivrcMq BwvrQW
imRq smwpqI ]suBMBUXwq]”

h`Q ilKq nM : MS 1063 e


isrlyK : rwm crq mwns
lyKk : qulsI dws
smW : sMbq 1834 ibkRmI
p`qry : 1a -3 A
Awkwr : 31X 21 .5 s.m. ilKq : 23 X 14 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< sÍ siq sRI guro nmw ] sRI rwmo nmwih ] sRI qulsI dwis jI ] rwm
crq mwns nwm gRMQ pRwrMBk riqhUey nmskwr krqy hY ] so isKXo isKXw
nimq slok koh kQn arqy hY ]1]”
AMq : “AQ isvjI ko nmskwr krqy hY slok sMKydÍwBmqIv suMdr qnu srdÍl
crmwbrMkwl bXwlk rhl BUKxMDrMgM mwDswk ipRXM ]”

h`Q ilKq nM : MS 1064


isrlyK : hnUmwn nwtk
lyKk : ihrdw rwm
smW : sMmq 1680 ibkRmI
p`qry : 1 a - 372 A
Awkwr : 16 X 10 s.m. ilKq : 10 .5 X 7 s.m.

168
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw poQI dy cwry pwsy do do
kwlIAW lkIrW ivckwr iek motI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI ikDry ikDry DibAW vwlI hY bwkI poQI dI hwlq TIk ilKweI suMdr
] keI pMinAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqi hoeI hY [ ilKq hwSIey qoN
bwhr keI pMinAW aupr kIqI hoeI hY
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ hnumwn nwtk ikRq kiv ihrdw rwm Bly kI
]ilKqy ] kibqu] qIno lok piq pRwn piq pRIq hI soriq Agiq ingq ky
crn isr nwieho ] sdw sIl piq siq piq eyk nwrI bRq isv snkwid piq
jsih sunwie hO ] surpiq hUM ky piq jwnkI ky piq rwm [ nYn kor Er kbhUM
qy pr jwie hO[ Puky bwq piq suno sMq swD miq qb Aysy rGUpiq ky kCUk
gun gwie hO ]”
AMq : “sMmqu ib`kRm inRpiq shs Kt sq AsIh br ] cyq cWdnI dUj, CqR
jhWgIr suBt pr suB l`Cx dCn su dys, kiv rwm ib`cCn] ikRSn dws qn
kul pRkws js dIp krC`n] rGpiq cirqR iqn jQwmiq, pRgt khXo suB
lgn gx] dy Bgiq dwin inrBY krhU, jY rGupiq rwGu bsMmx]
ieq sRI rwm gIqy rwvx bDh nwm cqurdso AMk sMpUrxM ]”
hor klm - A`gy do-iqMn sqrW ilKIAW hoeIAw hn [

h`Q ilKq nM : MS 1065 sMgRih


isrlyK : ivcwr mwl
lyKk : AnwQpurI
smW : sMmq 1726
p`qry : 56 a -88 A
Awkwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 9 .5 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw auKVI hoeI[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI ikRm Kurdw, rcnw p`qrw nMbr 56 qoN SurU kIqI hoeI hY ieMj-jwpdw hY
ik ieh poQI iksy hor poQI dw ih`sw sI Aqy poQI nwl joVI geI hY [ hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY [
ilKweI cMgI Aqy poQI dI hwlq TIk TIk hY ]
AwrMB : “<sRI gxysweynm: AQ sRI ivcwr mwl AnwQpurI ikRq ilKXqy ]dohrw]
nmo nmo sRI rwm jU sq ic`q AwnMd rUp ] ijh jwnY jg sÍpn vq nwsY Bumq
mkUp ]”
AMq : “41] sorTw ] sqRw sY CbIs sMbq mwG vmws suB ] momq ijq khu qIsu qy
qk brx pRgt krI ]42] gIqw BwrQ ko mqo eykwids kI Xugq] AstwvkR
biss† muin kCuk ApnI aukq ] ieiq sRI ivcwrmwl Awqmvwn iQq Astmo
ibsrwm] ieiq sRI ivcwrmwl sMpUrxM]1]10]”

169
h`Q ilKq nM : MS 1065 A
isrlyK : ApRoK AnBau
smW : sMbq 1726
p`qry : 89 a - 112 A
Awkwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 9 .5 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : p`qry ikRm Kurdw, Ksqw hwlq ivc[ ilKweI pVHI jWdI hY [ poQI dI hwlq
TIk TIk hY [
AwrMB : “<sRI gxyswieMnm: ApRoK AnBau] EAMqqsq]ilKqy ] hau jo hau
sMkrwcwrj mukq hoxy ky] ArQ pRqC igAwn khqw hoqw qy sMq jno bwrMbwr
ies kw bIcwr krnw]”
AMq : “Xwky suxqy prm suK duK nr hyil vlys] suMidR kihE ibcwr kir AiDBuq
gRMQ aupdys] 56 gRMQ sMpUrxM ]”

h`Q ilKq nM : MS 1065 e


isrlyK : isrPI gopwl isMG sMq kI
p`qry : 113 a - 136 A
Awkwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 9 .5 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk TIk, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ilKq hwSIey
qoN bwhr Aqy kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid] AiQ isrPI gopwl isMG kI ] AlP Akl dIAw
AKIAW Kul geIAW imhr aus dI AswQy bhuq hoeI ] gieAw Bul sI Awpxw
Awp swnU gur disAw lDVw lwl EeI ] vwg dwmnI dmkdw ids† AwieAw suD
scdw nMd Amol soeI ] mul GqsI kOx gupwl isMGw nhI dUsrw Es dy kol
koeI]”
AMq : “AwTo jwm ibsRwm hYNn hI duK koeI dueI igAwn ko Bw-ihjlwie ky nI] bulw
Swh mumwr Kwl Xdyho BweI jwn jwnI gil lwie ky nI ]30] sMpUrx]”

h`Q ilKq nM : MS 1065 s


isrlyK : suKn PkIrW dy
p`qry : 136 A - 165 a
Awkwr : 17 X 12 s.m. ilKq: 9 .5 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid ] suKn PkIrW dy ilKXqy ] ihk PkIr AwKdw Awhw
jo iek idn Kjwny dby hoey dy auqy siq nsIhqw ilKIAw hoeIAW ifTIAW mY]

170
pihlI ieh jo Avsos Awvdw hY mYnU aus AwdmI qy ] jo jwxdw hY jo mrxw
scu hY ] Ar auh hsny Kyfxy ivic lgw hY ]”
AMq : “sIs 7] cwry eI byd Bey Kt cwr surwm smudR qyeI Bir lIny ] sIs qy
kwiF iCA ric cIin purwn bnwie ky isMimRiq kIny ] khU jwp khXo khU qwp
khXo khU jog khXo bhu dWn in dIny ] mIn ky rUp Bey sq sMgiq rwm smudR
imly rs BIny]8] sMpUrxM suMB] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 1065 h


isrlyK : slok crpty ky
p`qry : 165 a - 169 a - 174 A
Awkwr : 17 X 12 s.m. ilKq: 9 .5 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, ilKweI suMdr, pr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [
p`qry ikRm Kurdw hn [ poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “< sqgur pRswid ] AQ slok crpt ky ] sRvnw rwg nwdnhI jwie ]
nyqR rUp dyiK nw luBwie ] nwskwrI DpRsn hI hoie ] Ktrs kau ijhbw myry
nroie ] jIqI nhI kwXw swD khwieAw ] crpt pRxvY gurU ljwieAw ]1]”
AMq : “iekMq rihbo Acyq Gir cyiqbo ieh jIvn ky mUlM ]13] crpt jI ky slok
spUrxM ] ies dy nwl hI pMnw - 169 a qy pRsnoqRr mwlw SurU ho jwdI hY [
Aqy pMnw nMbr 174 a’ qy smwpq ho jWdI hY ]”

h`Q ilKq nM : MS 1065 k


isrlyK : jIvn mukiq
p`qry : 175 a - 184 A
Awkwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 9 .5 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ jIvn mukiq dsw brnqy ] sYÍXw ] mwn Amwn
iglwn qjY inB lwB AlwB kQw n ibcwrY] suB iqXwg jgY jg mY smqw sB
mY nhI Byd aucwrY]”
AMq : “hwQ n so lYn dYn bwnI swQ bolY bYn nYnn ky Juro Ky mY dyKqw so kOn hY ]
sMpUrxM -]”

h`Q ilKq nM : MS 1065 K


isrlyK : inRbwx Awid mMqR
p`qry : 185 a - 192 A
Awkwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 9 .5 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-9 hn[

171
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid] siqgur inRbwx Awid mMqR ilKXqy ] Awid bRhm
jugwid bRhm hYBI bRhm hosI BI bRhm ] siqgur inRbwx nwnk AauDq eyhI
An GiV dyv bRhm hI bRhm ]”
AMq : “jpu ] Awid scu jugwid scu hYBI scu nwnk hosI BI scu ] bolhu BweI
vwhgurU DMn gurU jI ] siqgur jI BuilAw cuikAw bKis lYxw ]”

h`Q ilKq nM : MS 1065 g


isrlyK : bbyk pcIsI
lyKk : syvw rwm
p`qry : 195 a - 228 A
Awkwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 9 .5 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI [ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid]slok] bbyk pcIsI ] nmo nmo sRI siqgur dInw nwQ
dXwlw ] Awpy srnI pwv ho Awip kro pqpwlw ]”
AMq : “vYrwg pRkrxy biss† jo swr soeI pRmwn] bbyk pcIsI pric Puin mur syvw
rwm viKAwn]1]spUrxM smwpqM] ]”

h`Q ilKq nM : MS 1065 G


isrlyK : AnBv pRkws
ilKwrI : isv nwQ
smW : sMbq 1896
p`qry : 228 A- 276 a
Awkwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 9 .5 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY]
AwrMB : “<siqgur pRswid] AQ AnBv pRkws brnqy]dohrw] nmo nmo pRmwqmw
Git Git jwko vwsu [ eyk Anyk ivAwipAw jl Ql kIAw pRkws]”
AMq : “sRI nwrwiex isv nwQ sMbwdu smwpqM ] AnBv pRkws spUrx BXw ] bkqw
sRoqw Apny Awp mih Cik rihAw] srb ko AnMd hoie ] pVqw sRoqw ko igAwn
kI pRwpiq hoie ] sMpUrxM suMB BU msq]” = ] = ] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 1065 |


isrlyK : Julny
ilKwrI : vlI rwm
smW : sMbq 1829
sQwn : AMimRqsr

172
p`qry : 276 a-281 A
Awkwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 9 .5 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid] AQ Julny vlI rwm jI ky ilKXqy ] Xih vrP kw
puqlw inq vlI kYsy jog kmwie kmwie rhw ] AgXwn sOjl ky dyKny kau qly
Aru aUpir jwie Aru Awie rhw ]”
AMq : “AigAwnI giq mY suK khW vlI igAwnI duK invwr hY jI ] haumY kau joeI
iqAwig rhw so igAwnI swr ibcwru hY jI ]15] sMpUrxM smwpq:] suB
msq]”
poQI ilKI sRI AMimRqsr ivc ] imqI hwV 3 idno sMbq 1896] sMpUrx BeI]
] ]

h`Q ilKq nM : MS 1067


isrlyK : sRI Bwgvq Ks†m skMd Bwsw
smW : sMmq 1875 (1875)jyT vdI 12 ] rivvwr]poQI sMpUrn
p`qry : 1 A- 335
Awkwr : 28 X 17 s.m. ilKq: 18 X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
lwl lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : ilKweI DibAW vwlI, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ilKweI suMdr
Aqy poQI dI hwlq TIk TIk hY ]
AwrMB : “<sRI prmwqmwXnm: AQ sRI Bwgvq Ks†m skMd Bwsw ilKXqy ]
sIDrovwc] Ab pRQm sRI DrsÍwmI mMglw crn krq hY [ puMn rUpI bn ibKY
nr isMG nwmu eyk isMG ibrwsq hY]”
AMq : “ieiq sRI Bwgvqy mhWpurwxy nvm skMdy sRI sukpwrI Kq sMbwdy Asw† ds
shMsR sMiGqwXMnwmu cObIsvoDXwie ]24] ieiq nvm skMd smwpqM]”
sMmq 1875 ]jyT vdI 12 ] rivvwr] poQI sMpUrn hoeI ] Enmo
nwrwXnm:”

h`Q ilKq nM : MS 1068


isrlyK : sRI ikRsn swihq isMDU
lyKk : AmIrdwr (AmIr dws)
smW : sMmq 1890
p`qry : 1 a-154 a
Awkwr : 20 X 14 .5 s.m. ilKq : 15 X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw-14 hn[

173
Awm vyrvw : kwnI bdl bdl ky ilKweI kIqI hoeI hY [hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
hY[ poQI dy SurU ivc Aqy AMq qy keI pqry KwlI hn [hwSIey qoN bwhr vI
iliKAw hoieAw hY[ pihly kuJ p`qirAW aupr Sbd ArQ ilKy hoey hn [ ijnHW
ƒ lwl isAwhI nwl auGwirAw hoieAw hY [ ilKweI cMgI Aqy poQI dI hwlq
TIk TIk hY ]
AwrMB : “<siqgur pRswid] <sRI gxysweynm: sRI gur crn kmly Bxonm: sRI
jugl ikSorwXnm: sRI ibRMdw ibpunwXnm: sRI Bgvq ku kq puMjwXnm: AQ sRI
ikRsn swihq isDU ilKXqy sorTw]AnUd krqy svwkuM rs brswie AnMq giq
] jY jY sdw iqhw irc plw Gn cwiqk suKd ] 1]kib`uq]”
AMq : “ieiq sRI miq ikRsn swihq isMDU AmIr dwr ibrcqy ] AlMkwr inrnX
gRMQ smwpiq nwm pMc sBo rMg] suBM BU Xwq] sRI ikRsn jI] sRI rwmjI
]dohrw]
sMmq sis bsu vsu bl poK mws sisvwr] mwvs lvpurKw bgih-poQI
BeI iqXwr]" ibkRmI 1890

h`Q ilKq nM : MS 1069


isrlyK : Xog viSSt
ilKwrI : jugrwj isMG
smW : sMbq 1885 ibkRmI
p`qry : 1 a -649
Awkwr : 33 X 27 s.m. ilKq : 26 X 20 s.m.
vyrvw : ijld g`qw AMbrI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw pIly pMny aupr
fIjweIn bxw ky cwry pwsy do do lwl lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr[
sqrW pRqI pMnw-19 hn[
Awm vyrvw : pihly p`qry aupr dohrw fIjweIn dwr hwSIAw bwkI swrI poQI aupr hwSIAw
dovyN pwsy [ hwsIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY [hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY [ilKweI suMdr Aqy poQI dI hwlq TIk TIk hY ] keI-p`qirAW
aupr ilKweI DibAW vwlI hY pr pVHI jWdI hY [ ies ivc pMj pRkrx idqy
hoey hn ijnHW dw vyrvw ies pRkwr hY [
1. vyrwg pRkrx sRvx isimRiq BwKw
2. mmoC pRkrx
3. auqpiq pRkrx
4. ivsiQq pRkrx
5. aupsm pRkrx
AwrMB : “<siqgur pRswid] EA sRI prmwqmwie nmh ] AQ vYrwg pRkrx sRvx
isimRq BwKw iliKqy - siq iciq AwnMd rUp jo Awqmw kauu nmskwr hY
] kYsw hY siq iciq AwnMd rUp so Awqmw khqy hY ] ijs qy ieh srb

174
kw sqy hY ] Ar ijs ivKY srb lIx hoqy hY ] Ar ijs ivKY srb
iesiQiq hy [ iqs siq Awqmw kau nmskwru hY ]”
AMq : “ieq AwrKy dyvdUq aukqy mhW rmwiex sq shMsR ihqXM]bwl kWfy moKo pwey
KU aupsm pRkrxy smwpqM nwm srgh siqicdw nMd]
ieiq sRI visst purwx pMc pRkrxy smwpqM ] pusqk ilKqm BweI
jugrwj isMG jI ] sMbq pMcwsIAw vswK mws somvwrI ikRsn pK] jyT pK
sudI] iqs idn pusqk sMpUrx BieAw] visst munI sÍr rwm jI pRIq sMboDinq
qMÍ sMÍQ kRxM] sq rwm 0” 0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0
Bul cukw ACr soD pVxw BWn suqw rwj puqR KVI aufIky kwn kO ] gokil
vwsI ikaN idqI audwsI -

h`Q ilKq nM : MS 1070


isrlyK : gur ibigXwn [ivigXwn] pRkws gRMQy
ilKwrI : lwl isMG, sMq
smW : sMmq ibkRmI 1938
p`qry : 1 a - 343 A
Awkwr : 34X 19 s.m. ilKq : 26 X 13 s.m.
vyrvw : ijld - p`qry Ku`ly do g`iqAW ivc sUqVI nwlbMnyH hoey hn[ isAwhI kwlI,
vKryvyN leI lwl [ hwSIAw pihly pMny aupr fIjweIndwr dohrw, bwkI poQI
aupr hwSIAw do do lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw-6
hn[
Awm vyrvw : pihly p`qry aupr fIjweIndwr hwSIAw [bwkI poQI aupr swdw hwSIAw[
ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk hY, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY
[ kMny dI QW ibMdI dw pRXog kIqw hoieAw hY ]
AwrMB : “< siq nwm krqw purK inrBa inrvYr Akwl mUrq AjUnI sYBM gur
pRswid] AQ gur ivgXwn pRkwS gRMQ gur isK sMbwdu sMq lwl isMG ikRq
ilKXqy ] Ab ipRQmy somrx Awqm mMglw crx krqy hY pRmwn duAwrw ]
slok] Awd-pUrn mD pUrn AMq pUrn prmysurh ] ismrMq sMq srb qRmxM
nwnk AGnwsn jgdIsrh ]1]”
AMq : Sbd pRmwx ] pUry kw kIAw sB ikC pUrw Gt vD ikC nwhI ] nwnk gurmuK
AYsw jwxY pUry mwih smwhI ]700]sugmw]
ieq sRI gur ibigXwn pRkws gRMQy shMsikRq slok stIk sMq lwl isMG ikRq
smwpqM suB msq ]1] sMmq ibkRmwidq aUnI sY ATqI mY jyT mws suklw pK
sukrvwr iqRadsI ky idn smwpq BieAw ] hrIauAMqq sq bRhm ] dsqKq
sMq lwl isMG jI ]”

175
h`Q ilKq nM : MS 1071 sMgRih
isrlyK : vcn goibMd lokW kY
p`qry : 1 a - 147 a
Awkwr : 18 X 13 s.m. ilKq : 13 X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw; tu`tI hoeI, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy
do do kwlIAW lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : poQI iBjI hoeI, p`qry Ksqw hwlqI hn [ ilKweI DibAW vwlI hY AspSt
hY,pVHn ivc muskl AwvygI [ keI p`qirAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY [ poQI dI hwlq bhuq hI mwVI hY [ kwnI bdlI hoeI hY [ AKIr qy
p`qrw nMbr 146 qy bwby PrId jI dy slok idqy hoey hn [
AwrMB : “< ]siqgur pRswid ] vcn goibMd lokW kY ] mn rUpI iek ibl hY]
jYsw iblw Bojn hiqAw kw krqw hY ] qYsyt mn BInw pRkwr kW pRpMc krkY
Bog Bogqw hY ] pwp krm krky pRsn hoqw hY ]”
AMq : “rwg iqlMgu mhlw [1[ gjl bwby dI ] hwjrw kau imhr hY ] ibhwjrw
kau by imhr hY ] eImwn dosq hY ] byeImwn kwPr hY ] qkbruk hur hY ]
gsw hrwm hY ] nPs sYqwn hY ] gumwn lwnqI hY ] byeImwnu npwk hY ]
momidl pwk hY ] ihrs bYrwh hY byyihrs AaulIAw hY ] dwn iqdwrU surKrU
hY ] byidAwniqdwir nsurKrU hY ] AwikrqGxu jrdrU hY ] sc iBsqu hY ]
drogu dojk hY ] iblm hlymI hY ] joru julm hY ] nIq swP hY ] AnIq
ienswP hY ] ihkmiq kqyb hY ] corI lwlcu hY ] jwrI pulIqI hY ] PkIrI
sbUrI hY ] nsburI mkru hY ] rwh pIrW hY ] byrwh bypIrw hY ] drdvMd
drvysu hY ] bydrd ksweI hY] qyg mwrdw hY ] Awidl pwiqswhw hY ]
eyqy PYl jo jwn jwnwvY ] qau nwnk dwnsvMdu khwvY ]1]”
ies qoN bwAd pMnw 146 qoN SurU hoky PrId jI dy slok idqy hoey hn [
“PrIdw ivCoVw buirAwir ijq ivCoVy qnu dublw [
sy mWxU hwieisAwr jo ivCuV ky moty QIey ] PrIdw sBy gwlI iPkIAw imTI
iprI dI gwil] lgy imTI iqnKy ijnw nyhu iprI dy nwil ]
PrIdw gurmuK isau kau iprhVI , mnmuK isa kir kMf] ijn pRym n ipMjry
idlu iqnw dy nwl n vMfu ] swjn suGir sujwn sB ibD jwxY jIA kI ] ikau
mn mugD Ajwn qw ijau Cip Aaurin kry ] qIKy pIAw ky nYn dyKiq hI
Gwielu kry ] AMimRq vw ky bYn ml ieh Gwv kI ] = ] =
]

h`Q ilKq nM : MS 1071 A


isrlyK : slok mhly nwvyN dy
p`qry : pMnw nMbr nhIN hY [
Awkwr : 18 X 13 s.m. ilKq : 13 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-11 hn[

176
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI[ p`qry Ksqw hwlq ivc hn [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] slok mhly nwvyN dy ] gun goibMd gwieE [nhIN ]
jnm AkwrQ kIn ] khu nwnk hir Bju mnw ijh ibD jl kI aumIn]1]”

AMq : “ijh ismrq sMkt imtY drs iqhwro hoie ]”

h`Q ilKq nM : MS 1072


isrlyK : pRwn sMglI
smW : sMmq 1843
sQwn : PgvwVy
p`qry : 1 a -380 A
Awkwr : 17.5 X 15 .5 s.m. ilKq : 13 .5 X 11 .5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
lwl lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : qqkrw p`qrw nMbr 381-382 qy idqw hoieAw hY ijs dI ijld bMdI smyN
poQI dy SurU ivc lgwieAw igAw hY [ ilKweI suMdr, Aqy poQI dI hwlq TIk
TIk hY]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] rwgu Awsw mhlw 1 pRwn sMglI ] suMn mhl kI kQw
inrMkwr kw iDAwnu gh jI bwxI pRwx ipMf kwmbMqu bwby kw bolxw ] smuMdR kY
pwir hoeI] rwjy isvnwB kI ngrI ] qdhu bwbw paux AhwrI Qw ] iqQhu
pYVY moKY AwdIN] iDAwau pihlw cilAw ] slok ] Agm ingm kI kQw ko moih
sunwvY Awie ]”
AMq : “AYsw jogI jugiq ivcwru ]11] gur cyly kw mylw BieAw ] srb sumiq
srb isir dieAw ] KMf AKMfl suMin smwnw ] mn pvnw scw KMf itkwnw ]
iKmw Dirju sMjoKu bIcwrI ] nwnk mnu mwinAw qqu ApwrI ]
]9]1]119]1]” ] ] ] ] ]
sMmq 1843 imqI swvx vdI ]1] vwr som poQI pUrx hoeI gurpRswid ilKI
PgvwVy ivic ] Bul cuk mwP krnI ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 1073


isrlyK : iekwgid ieMd pRkws dRbX Byd pRkws drpn inrGMt
smW : sMmq 1917
sQwn : vtwly
p`qry : 1 a - 216 A
Awkwr : 22 X 34 s.m. ilKq : 16 X 29 s.m.
vyrvw : ijld g`qw; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw-32 hn[
Awm vyrvw : ivsQwr swihq qqkrw idqw hoieAw hy ies poQI ivc 36 iDAwau dw vyrvw
idqw hoieAw hY[ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk hY ]

177
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ iekwgid ieMd pRkws dRbX Byd pRkws drpn
inrGMt ilKXqy ] dohrw] sRI gur prm inDwn inD ibGn ibnwsn hyq ]
krq prm klXwn kO skl is`iD Pl cyq] 1] eykr dn gj bdn suK sdn
mdn mdmMd] ssI Bwl pRqpwl jn ibGn ibnws mukMd ] ibbs gRMQ kI ikRq
AXws imRXwid]3 bcnkw] ieh ibbD pd syqI inrGMt hrI qkIAwd:1]”
AMq :ieiq sRI sis rUKXwX swr dUl sukMX knk musRkw isMG ibrcqy ieMdR pRkwS
inrGMty nwm dRb dRpxyVkwrwid DXwX rwj smwpqM]32] = ilKqM kvI
sYÍ hsq sÍXMhyqU ngr vtwly sQny smwpqM ] ] ] ] ]
sMmq irKI sis gRih ssI idn gurpUrb pKXw ] ivqIpwq eykwdsI brq
inmwxI lKXw 4] prwrMB iJrI Awlmo jo hY ivc mhIx suDw sgy ieiq sRI BXo
sWeI lok pRbIn]5] E isvhry ]

h`Q ilKq nM : MS 1080


isrlyK : swKIAW gurU kIAW
p`qry : 10 a - 151 A
Awkwr : 17 X 10 .5 s.m. ilKq : 12 X 8 s.m.
vyrvw : ijld AMbrI bwAd ivc b`JI hoeI[ isAwhI kwlI[ vKryvyN leI hwSIAw dovyN
pwsy iek iek kwlI iek lwl lkIr[ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : poQI p`qrw nMbr 10 qoN SurU huMdI hY [ SurU ivc Aqy AKIr qy swKIAW
ADUrIAW hn [ poQI dy pihly kuJ p`qry Ksqw hwlq ivc Aqy ikrm Kurdw
hn [ keI p`qirAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ilKweI suMdr
Aqy pVIH jWdI hY[
AwrMB : “AsIN iesI smyN Arv clwv dyKy qw Pyir gurU bwby myry kO hukmu kIAw jo
AMgdw qUM jwh Aqy dyK Awau rwiq kyqI geI hY ] Aru kyqI rhI hY ] qw mY
bcn pwie kY bwhir auT AwieAw rwiq kI Er dyKAw dyK kir iPr hjUir
AwieAw mY kihAw scy pwiqswih jyqI rwiq qY bIqweI hY]
qyqI geI hY Ar jyqI rwiq qY rwKI hY qyqI rhI hY ]”
AMq : “Pyr srbqR jIvhu Pulo kI vrKw kInI ] Pulhu ky Ar hMbIr ky AMbwr ho
gey] Pyir Aqurcr cwieAw ] iGRq bhuqw plt CoifAw ] Pyir bYsNqru lgwie
dIAw ] kyiqAw isKw icKw mih kudny kI qXwrI kInI ] prm sudI is” --
- A`gy p`qry nhIN hn [ rcnw ADUrI hY ]

h`Q ilKq nM : MS 1081 sMgRih


isrlyK : jnmswKI Bgq kbIr
lyKk : pRIqm dws PkIr JwVU swhI
p`qry : 2 a -59 A
Awkwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.

178
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : poQI p`qrw nMbr 2 (do) qoN SurU huMdI hY Aqy bhuq Ksqw hwlq ivc hY [
ilKweI vI bhuqI swP nhIN hY DibAW vwlI hY isAwhI vI PYlI hoeI hY[
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY ]
AwrMB : “cwrI hm bsqy nwhI ] jo qyrI ieCw hY su qU mWg lyih ] qb auin khw jI
qU muJ kau bwcw dyh] qb cwhI AYsu mwgau ] pihly bwcw dyih] qb bRhmcwrI
bwcw dIeI ] khY rI qU mWgU jo qyrI ieCw hY qb auin khw jI jy myrw qU
mWigAw dyqw hY qau iehI dyih myrw Brqw hox] qb auis bRhmcwrI kw mnu Ds
krwieAw ] auqru ikC dy skY nwhI ]”
AMq : “ahu pMfqu kbIr kI crnI lwgw mukiq hUAw ] jgiq inswqwrn kau kbIr
jI AwieAw Qw] gurU gurU jpnw Bul cu`k bKs pVxI ] vwhgurU [ DMin gurU ]
siq gurU jI ] ] 1 ] 1 ]”
jnmswKI kbIr jI kI ilKI ] BweI pRIqm dws PkIr JwVU swhI ilKI sI ]
Bul cuk bKs pVnI ] gurU gurU jpxw jI ] 1]1]

h`Q ilKq nM : MS 1081 A


isrlyK : gosit bwby kI isDW nwl hoeI
p`qry : 60 a -70 A
Awkwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dy ies Bwg dI rcnw dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : < siqgur pRswid ] rwgu rwmklI ] mhlw ]1] smuMd aupir gosit hoeI
] bwby kIqY isDw kI ] qw bwby isDw kau Adysu kwru kIAw ] qw isD boly
igAwnu]”
AMq : “qW bwbY mrdwny ky bdn aUpir hwQ lgwieAw qb dwVI ictI hoie geI] qw
mrdwnw dy AwieAw ] qb rQ cilAw isDw pws jwie phucy ] qb isDw Awdys
kIAw ] qw bwbY aupdysu dIAw ] gosit spUrn hoeI ]”

h`Q ilKq nM : MS 1081 e


isrlyK : ieqhws AvDUq kwg BusMf kw
p`qry : 71 a -81 A
Awkwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuqI cMgI nhIN hY p`qry Ksqw hwlq ivc hn Aqy ilKweI vI
bhuqI Spst nhIN hY [

179
AwrMB : “< sRI gxysweynmh ] ieqhws AvDUq kwg BusMf kw ilKqy ] eyk smy
AvDUq dqwqRyX ] kwg BusMf ky AwsRm Awvq BYAw ] Ar soie rhw] Aru BusMf
iskwr ko gYAw Qw ]”
AMq : “qb AvDUq kihAw hy kwg khu mY hI rwm ho ] nhI qau qeyAwn qyry rwm
ko BI Bsm krqw h ] iqsI smy rwm DnK bwx ko hwQ lIey Awie pRwpq Bey
] Aru hsk”
A`gy p`qry nhIN hn rcnw ADUrI hY [ = =

h`Q ilKq nM : MS 1082


isrlyK : gwQw bMswvlI sRI swihb isMG cMdoRdX, swKIAW
lyKk : hrI isMG
smW : sMmq 1898 rcnw kwl: sMmq 1811
sQwn : fyry XhUlw dy qqkrw poQI dw iliKAw
p`qry : 1 a - 400 A
Awkwr : 34 X 25 s.m. ilKq : 21 X 16 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw cmVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy
do do kwlIAw, lwl lkIrW, ivckwr iek motI nOrMgI lkIr[ sqrW pRqI
pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dy SurU ivc iksy hor kwnI nwl q`qkrw iliKAw hoieAw hY jo bhuq
ivsQwr pUrvk hY [ qqkry Anuswr 46 swKIAW pUrIAW Aqy sMqwlIvI swKI
ADUrI dsI geI hY [ ilKweI suMdr. keI p`qirAW aupr, hwSIey qoN bwhr vI
ilKweI kIqI hoeI hY [ poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “SurU ivc mMglw crn Aqy sMmq idqw hoieAw hY jo ies pRkwr hY [ <
siq gur pRswid sMmq 1898 mhIny cyqR pRivs†I fyry Xhulw dy qqkrw poQI kw
iliKAw ]”
AMq : ieiq sRI mq swhb isMG cMdoRxX gwQw bMswvlI brnnM ATqwlI smo ibsRwmw
] do ] swgr gRh vsu cMd pun sMbq sr suBmwn ] sRwvx suid iqQ spœmI
vwsr Bor pRmwn ]1] sRI guru cMdoRdX ilKXo hrI isMG icq lwie] lwl isMG ky
pTn ihq sRI guru hoie shwie ]2] rGUbir ] suB msq ] kQw XQwrQ
geI ]”

h`Q ilKq nM : MS 1084


isrlyK : Awid sRI gurU gRMQ swihb
smW : sMmq 1723
p`qry : 458 p`qry
Awkwr : 24 X 34 s.m. ilKq : 17 .5 X 32 s.m.

180
vyrvw : ijld g`qw cmVw auKVI hoeI; p`qry vI auKVy hoey hn[ isAwhI kwlI vKryvyN
leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy do do lwl iek kwlI lkIr, sqrW pRqI pMnw-41
hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI ilKweI purwqx poQIAW dI ilKweI vrgI hY ies dI lYmInySn
krvwaux vwsqy mweIkroiPlm vI krvweI geI hY [ ilKweI hwsIey qoN bwhr
vI kIqI hoeI hY Aqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ gRMQ dI hwlq
Awm krky TIk TIk hY [ies gRMQ dy AMq ivc slok PrId jI qy rwg mwlw
drj hY [ bwxI mhlw 9 Aqy slok mhlw 9 sB bwxI ieko jgwH drj hY [
gRMQ dy SurU ivc bhuq ivsQwr pUrvk q`qkrw idqw igAw hY [ pr rwgmwlw
Aqy slok mh`lw 9 q`qkry ivc nhIN idqy gey [ kuJ A`Kr E,A,h Awid
purwqn AKrW vWg jwpdy hn [ AKIrly pMny aupr pihlIAW pMj pwiqSwhIAW
dy joqI joq smwvxy bwry imqIAW sihq disAw igAw hY[ sMmq ibkRmI 1723
vI AKIrly pMny aupr iliKAw hoieAw hY [ AKIrly pMny aupr iksy hor kwnI
nwl ieM\ iliKAw hoieAw hY :
“< siqgur pRswid sMmq 1929 imqI mwG sudI 15 Pgxo idn 3 rwjw rwm
dy byty AnMq isMG bRYhmix isK sRI AMimRqsr ivc tihl kIqI [ Drm ArQ
Bog auqy tihl gurU lyKy]”
ieh ilKweI bwkI gRMQ nwl nhIN imldI ] gRMQ dy Suru ivc vjn isAwhI
svwrny kw iliKAw hoieAw hY [
q`qkrw ivsQwr sihq idqw hoieAw hY [ pMnw nMbr idqy hoey hn pMnw nMbr 1
(A) qoN Asl rcnw SurU huMdI hY [ “< siqnwm krqw purK inrBau inrvYru
Akwl mUriq AjUnI sYBM gurpRswid ] Awid sc jugwid scu hY BI scu nwnk
hosI BI scu ]1]”
AMq : AKIr auqy rwg mwlw dy ky Aqy cilqR pMjw pwiqSwhIAW jI dy smwvxy dy
idqy hoeY hn, jo ies pRkwr hn [
“< cilqR bwby nwnk jI smwvxy kw 1596 sMmq smqu 1596 AsUvdI 10
sRI bwbw nwnk dyEu jI smwey [ smqu 1609 cyqR sudI 4 sRI siq AMgd jI
smwey [ smqu 1631 Bwdau sudI 15 sRI siqgur Amrdws jI smwey [smqu
1638 Bwdau sudI 3 sRI gurU rwmdws jI smwey [ smqu 1663 jyT sudI 4
sukrvwir sRI gurU Arjn jI smwey [
smqu 1723 igrMQu iliKAw ]”
AKIrlw pMnw “gurU nwnk jI shwie ] gurU gRMQ swihb jI ]
< siqgur pRswid ] smqu 1929 11 mqI mwG sudI dI Pgxo idny 3
rwjw rwm dy byty AnMq isMG bRYmix isK sRI AMimRqsr ivc tihl kIqI[ Drm
ArQ Bog auqy tihl gurU lyKy ]”

h`Q ilKq nM : MS 1085


isrlyK : jpujI stIk

181
p`qry : 4 a -45 a
Awkwr : 15 X 23 s.m. ilKq : 8 X 15 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw swrI poQI dy
cwry pwsy do do kwlIAW, do do lwl lkIrW, ivckwr iek motI kysrI lkIr[
sqrW pRqI pMnw-17 hn[
Awm vyrvw : poQI p`qrw nMbr 4 qoN SurU huMdI hY [ poQI Ksqw hwlq ivc hY Aqy p`qry
ikrm Kurdw Ksqw hwlq ivc Pty hoey hn [ ilKweI cMgI hY pr keI p`qry
ikrm Kurdw hox krky ilKweI vI spSt nhIN hY[ pVHn ivc muSikl AwauNdI
hY[ ilKweI hwSIey qoN bwhr Aqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “gnq Akwrn khy ko qw kI gqI ibAMq] hr ismrn qy iek bfy AwigAw
qy iek jMq] hir AwigXw qy sur Asur Ab vwnr v- A`gy pqrw ikrm Kurd,
ilKweI spSt nhIN[
A`gy - “Bwl iliKE duK suK imly jnm suqw dk mIc ] 17] mukq hoih iek
Bjn kr iek sd jUMnI pwih ] XW qy inAwro ko nhI sgro Awie smwih
]18]”
AMq : “346 ] ijh jg mY BgqI krI mwn kIE bihu nwih ] so muK aUjl gur
khYN ikqy AuDwry qWih ] 347]”
ies qoN bwAd AKIr ivc iek pnw s ÍYXw idqw hoieAw hY [

h`Q ilKq nM : MS 1086


isrlyK : jnmswKI sRI gurU nwnk dyv jI
p`qry : 2 a -395 A
Awkwr : 15 X 12 s.m. ilKq : 11 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn; auKVI hoeI[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI hox kwrn, poQI dy p`qry vI auKVy hoey, Ksqw hwlq ivc
hn Aqy poQI iBjI hoeI hY[ ilKweI kwnI bdl bdl ky ilKI hoeI hY [ ilKweI
bhuq spSt nhIN Aqy pVHn ivc vI bhuq muSikl AwauNdI hY[ poQI p`qrw
nMbr 2 qoN SurU huMdI hY [
AwrMB : pihlw p`qrw nhIN hY Aqy p`qrw nMbr 2 vI pwxI nwl iB`jw hox kwrn
ilKweI spSt nhIN hY [
p`qrw nMbr 3 :- “rKiq irAwdI vyc bYTw hY ] eyh suix ky bwlw gurU ANgd
dy drsnu AwieAw ] jo ikiC sikiq so Byit lY AwieAw ] FUiF lDo su ] AgY
dyKY qw gurU AMgd bYTw vwix vtwiedw sI ] bwlY sMDU jwie mQw tyikAw ] Ago
gurU ANgd boilAw ] AwE BeI sq krqwir byTo jI] ANgd vwix vtxo rih
gieAw] bwly no puCix rih gieAw ] bwly no puCix ] lgw BweI isK ikQoN
AwieE ] ikau dir Awxw hoieAw]”

182
AMq : “jo syK PrIdu kau dyvin ] iqs kau AwKY mY KwDI hY Aqy plY BI bDI hY
] qb Awsw dyis ikAw lokW AwiKAw hY bMdy Kudwie ky qU koeI ausI imlK kw
kUiVAwru hY ] ijis mulK syK PrId rhdw hY ] jo rotI kwTu kI hYsu ] jy koeI
dydw hY su qw AwKdw hY mY KwDI hY” - - AgoN rcnw ADUrI hY ]

h`Q ilKq nM : MS 1087 sMgRih


isrlyK : gosit sRI mCdR nwQ,gorK nwQ jI kI
p`qry : 1 a -18 a
Awkwr : 13X 16 s.m. ilKq: 10 X 13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw; isAwhI kwlI; sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc pqry auKVy hoey, q`qkrw idqw hoieAw hY jo ADUrw hY[
ilKweI DibAW vwlI Aqy pVHn ivc vI bhuq muSikl AwauNdI hY[ keI
p`qirAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ poQI dI hwlq Ksqw hY [
AwrMB : poQI dy SurU ivc q`qkrw idqw hoieAw hY Aqy Asl rcnw pMnw nMbr 1 qoN
SurU huMdI hY [
“< siqgur pRswid ] gosit sRI mCdR nwQ qQw gorK nwQ jI kI ] suAwmI
qum qau gurU gusweI hm qau isKw ] eyk Sbdu pUCbw qum dieAw kir kih
bRwhwmnih n kir bwrosw ] AR BI cylw ikiq ibiD rhY ] siq gur hoie
pUiCAw khY ]1]”
AMq : “AauD mn kw pvn jIEu] jIv kw suMn ADwr] ADwr kw ibRhm ibsvws ]
ibsvws kw AicMq rUp ]116] gosit pUrn hoeI BuilAw cuikAw bKsxw]
bolhu vwhgurU jI ]

h`Q ilKq nM : MS 1087 A


isrlyK : iDAwau mudRw kw mhlw 1 ]
p`qry : 18 A -25 A
Awkwr : 13 X 16 s.m. ilKq : 10 X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY [ poQI dy ies Bwg dI rcnw dI hwlq TIk TIk Aqy
ilKweI suMdr hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] iDAwau cilAw mudRw kw mhlw ]1] swDo jog jog
khY sB koeI ] jugiq ibnw jogu nw hoeI ] ipRQmy mUl swDnw krY] qau fwil
mUl kI soJI prY ] ieMdRI bMiD mUlnI mudRw ] mUlu bwiD swDy inJ indRw ]”
AMq : “auin muin kI giq Agmu hY siqgur qy rIim hoeI ] nwnk aun min jorvY
gurmuiK bMDpu soie ] iDAwau sMpUrnu hoieAw ] BuilAw cukAw bKsxw ]
vwhgurU jI ]

183
h`Q ilKq nM : MS 1087 e
isrlyK : slok kbIr jI ky
p`qry : 25 A - pMnw nMbr nhIN idqw]
Awkwr : 13X 16 s.m. ilKq: 10 X 13 s.m.
vyrvw : EhI[ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw -11 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY[ilKweI DibAW vwlI hY [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY [ poQI dI hwlq TIk TIk ]
AwrMB : “slok kbIr jI ky ] kbIr hau bwsI iqsu dys kw jhw pRwibRhm ko Kylu[
dIp kbIr Agm kw ibnu bwtI ibnu qyl ] kbIr hau bwis iqs dys kw jh
jwiq vrnu kul nwih ] myr qyr qhw kuC nhI iml ky ibCr nwih]”
AMq : “sIK jo dIjy qws kEu jw kau sIK su hoie ] mUK kau sIK dIjhI ija
lUbrI ko Gru jwie ] sB ko krq gumwn rwg nwd hm jwnqy so qo bfo Ajwn
jwny ibnu muK qy khY ]”
A`gy AwnMd swihb jI dI bwxI dIAW kuJ pauVIAW ]

h`Q ilKq nM : MS 1087 s


isrlyK : suKn PkIrW dy
p`qry : 21 a -46 A
Awkwr : 13X 16 s.m. ilKq : 10 X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY [ ieM\ jwpdw hY ik ieh rcnw iksy hor poQI dw ihsw
sI jo ies ivc lgweI geI hY [ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] suKn PkIrW dy ilKy ] ihku PkIr AwKdw hw jo
iek idn Kjwny dby hoey dy auqy sq sqrw nsIhiq dIAW ilKIAw hoeIAw
ifTIAw mY]”
AMq : “Aws iqnw siq eyko nwau ] kvx so AKru ijqu rhY ihAwau ] DUp Cwau jo
smsir rhY ] qw nwnk AwKY gur kau lhY ] iC Avqwry vrqy pUqw ] nw
sMswrI nw AvDUq ] inrMkwr jo rhY smwie ] kwhy iBiKAw mwgix jwie]”

h`Q ilKq nM : MS 1087 h


isrlyK : gauVI kbIr jI kI
p`qry : 47 a -49 A
Awkwr : 13X 16 s.m. ilKq : 10 X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk[ keI p`qirAW aupr hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ]gauVI kbIr jI kI ] ipfu mUey jIEu ikh Gir
jwqw] sbidu AqIqu Anwhid rwqw ] ijin rwmu jwin Aiq nih pCwinAw]

184
ijau guMgys krmnu mwinAw ] AYsw igAwnu kQY bnvwrI] mnry pvn idRV suK
mnvwrI ]1]”
AMq : “kihq kbIr sun BweI swDo] AlKu inrjun iDAwvogw]6]

h`Q ilKq nM : MS 1087 k


isrlyK : iDAwau pRwn ipMf kI
p`qry : 50 a -128 A
Awkwr : 13X 16 s.m. ilKq : 10 X 13 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, poQI dI hwlq mwVI] keI p`qirAW aupr hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] siqgur pRswid ] rwg Awsw mhlw phlw ]1]
iDAwau qIjw cilAw] pRwn ipMf kI imhnq kw] sunqy auqpiq kInI pRwn ipMf
kI imhniq ] sloku vrnu icihnu nih bUiJey qIin gunw qy dUir ] nwnk ikih
ibiD pweIAY srb rihAw BrpUir ] ]1]pauVI]”
AMq : “nwnk jo soDY iqs joiq AnUpir ]29]1] siq gur pRswid ] iDAwau pRwn
ipMf kw spUrn hoieAw ] vwh gurU jI siq ]” ] ] ] ]
ies dy nwl hI iDAwau dUsrw cilAw ] rwg Awsw ] rwgu rwmklI ]mhlw]1]
iDAwau cilAw ] ‘nau nwVI kw’ ds duAwrMw kw ]”
pMnw -1286 nwm kw mhrmu sMqu koeI hovY pVY n jUnI bhuiV n rovY ] bolY
nwnk sunhu ry mIq ] nwm kwm hrmu koeI hirj n hoq ]50] vwhgurU jI
siq] ] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 1087 K


isrlyK : pRcMf bbyku igAwn - jog mwrg
p`qry : 128 A -143 A - 157 A
Awkwr : 13X 16 s.m. ilKq : 10 X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI [ ilKweI cMgI, poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] rwgu rwmklI jog mwl ] jog jugiq kw jqn
igAwn] pRcMf bbyk igAwnu ] jog mwrgu ] pviVAw ] swcw sbd Anwhdu
gwieAw ] Anwhid giq swh ijs mwieAw ] rhwa]”
AMq : “sru suB rhY Bir lInw ] Aimhu mhw rsu Awie AGwxw ] Anhid rwqw
lwlu gulwlu ] nwnk Amru AjUnI sdw inhwlu ]55]”
AwrMB:- iesy pMny aupr iDAwau cilAw rqnmwlw ] iqnhu kw mwir imtwvY
mwnu] pMcw mih hovY pRDwn] pMcw kw jo jwxY Boau ] so Apy krqw Apy dyau]”
AMq: - “qb iesu nGrI kI soJw prY ] iqRhgux mytY sRb iqAwgI ] nwnk khY
qyau bYrwgI ] 3] siq nmno ]”

185
h`Q ilKq nM : MS 1087 g
isrlyK : pRym ACrI ]mhlw 1]
p`qry : 157 A -161 A, 193 A
Awkwr : 13X 16 s.m. ilKq : 10 X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI sMudr, poQI dI hwlq TIk TIk hY [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] rwg rwmklI ] pRym ACrI mhlw ]1] siqjuig
siq siq sBu ko bolY ] pvn Ahwr mnuAw nwh folY ] qRYqw pRym ibiD Bgiq
kmweI ] jqu squ sMjim qwVI lweI ] duAwpUir Bgqw pRym ipAwru ] nwnk
kiljuig kIrqnu nwm ADwru]”
AMq : “jib dwsu nwnku syvku hoqw qib hoq [ Awp inrMkwr] spUrn iDAwa]
161 A pMny aupr iek hor “DAwa cilAw, < siqgur pRswid ] rwg
rwmklI mhlw ]1] qqw kw DAwau] ieMkq pUCqw qyrw jnu suAwmI ] ibRhmw
igAwn ky lKx dyhw ]”
AMq : “KMf dIp Bvn ies mwhI ] spq smudR mYr spqweI ] AMq n pwieAY
Awqm dirAwau] nwnk codhw Bvn kw kIAw iDAwau]”

h`Q ilKq nM : MS 1087 G


isrlyK : Bogl purwn
p`qry : 194 a -204 A
Awkwr : 13X 16 s.m. ilKq : 10 X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI [ ilKq DibAW vwlI [hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] sRI Bogl purwn ilKqy ] EAM Agm jid bwie
ibsnu jid sUrj mNfm filE] siq auqpiq jb Ab giq qy Akwsu anp
inE]”
AMq : “Aru AKI dyKqy nwhI ] AmI jlu Acvqw hY ] Akl miD AKMf mUriq hY ]
eyqI sRI Bogl purwnu smwpq] spUrnM ] bwby nwnk phly mhil AwiK
suxwieAw ] ] ] ] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 1087 |


isrlyK : iDAwau kiFxo dsw AvqwrW kw]
p`qry : 205 a - 223 A
Awkwr : 13 X 16 s.m. ilKq : 10 X 13 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-9-11 hn[

186
Awm vyrvw : kwnI bdlky ilKweI kIqI hoeI hY[ ilKq DibAW vwlI [hVqwl Pyrky suDweI
kIqI hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] iDAwau kiFxo rwg gauVI ] iDAwau dsW AvqwrW
kw] eyk inrMjn Awid dUjw nwih koie]”
AMq :“lwgw pRym svwdu nwm kI rcnw ] AMqir lYieAw cskw sckw ] kwm ikroD
loB mohu nwhI rMckw ] nwnk dws iciq AwvY qnk mMqR kw ]” ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 1087 c


isrlyK : shMsr nwm rwg mwrU iDAwE
p`qry : 223 A -240 a, 241-291 a
Awkwr : 13X 16 s.m. ilKq : 10 X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : ilKweI cMgI poQI dI hwlq TIk TIk ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] shMsr nwm rwgu mwrU iDAwau mwrU rwg ivic ]
mhlw ]1] Acq pwir bRhm pRmysr nwm ] dIn idieAwl dmodr rwm]”
AMq : “Awid AMiq Duir scI bwxI ] scau aupjI sic smwxI ] sc Acrj AkQu
ikAw kiQAY ] nwnk isPqI rqw hY ] vwh vwh gurU jI siq ] shMsr nwmw
sMpUrn hieAw ] BuilAw cukAw vwDY GwtY bKsxw ] AKr lwau knw ]
bKsxhwrw gurU sMgiq hY ] poQI ilKI mGr] qwrIK ]27] sbqu]
iskwr puir vc Drmswlw msMd nYn suKvwlI ivc AwsU KtnwnI ilKweI]
vwhgurU vwhugurU ] ]”
Agly do iqMn p`qirAW aupr gurbwxI id`qI hoeI hY [

h`Q ilKq nM : MS 1087 C


isrlyK : caurMig purwnu gorK nwQ jI kw
p`qry : 202 a -208 A
Awkwr : 13X 16 s.m. ilKq : 10 X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI [ ilKq DibAW vwlI [ poQI dI hwlq TIk TIk ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AiQ caurMig purwn ilKqy ] gorKnwQ jI kw] nmo
Adysu Adysu Awdysu ] gorKu pUCY gurU jI qum khw Qy Awey ]”
AMq : “gorK nwQ jI pUCY ] gurU jI ] khw rwKqy mn khw rwKqy paun ] khw
rwKqy pRwn ] caurMgu nwQ jI khY ] ihrdy rwKqy mn ] nwBI rwKqy paun ]
ibRhmMf rwKqy pRwn ]”

h`Q ilKq nM : MS 1087 j


isrlyK : iDAwau EAMkwr inrml siq bwix]

187
p`qry : 209 a -227 A
Awkwr : 13X 16 s.m. ilKq : 10 X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, kwnI bdlI hoeI, poQI dI hwlq TIk TIk ] poQI dy ies Bwg
dI rcnw iksy hor poQI dw ih`sw jwpdI hY ]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] EAMkwr vfw mhlw 1] iDAau EAMkwr inrml
siq bwix ] qwqy hoeI sglI KwxI ]”
AMq : “hoie ADIn syvk Dir TMFI ] jwky crn kml rucbwFI ] idst nwih swrw
jgu dyKy hY ] nwnk Awpw AlyKu Avr sB lyKY ]22 sMpUrn]”

h`Q ilKq nM : MS 1087 J


isrlyK : jog iniD rMg mwl ]
p`qry : 228 a -245 A
Awkwr : 13 X 16 s.m. ilKq : 10 X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlky ilKweI kIqI hoeI hY [ ilKweI cMgI poQI dI hwlq TIk TIk ]
AwrMB : “siqgur pRswid ] rwg gauVI jog iniD rMg mwlw ] mhlw 1] AkwsI sru
BirAw nIru ] qw mih kvl hoieAw bs QIru ]”
AMq : “sbid gurU kY ibnu booly bUJY ] sbid gurU kY jY mn lwvY ] nwnk so nru pRm
giq pwvY ]89] jog iniD sMpUrxM] ]”

h`Q ilKq nM : MS 1087 \


isrlyK : kbIr jI ky AMg
p`qry : 245 a -261 A, 262 a -267 A
Awkwr : 13 X 16 s.m. ilKq : 10 X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY [ keI p`qirAW aupr ilKq DibAW vwlI hY [ pr
spSt Aqy pVIH jWdI hY [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] kbIr jI ky AMg] pRcy kw AMg kbIr qyrw AnMq kw
mwno augvw sUrj sYx ] piqsMg jwrI suMdrI kauqku dyiKAw cYn ]”
AMq : “kbIr iblm n kIqI eysu mRqw hir nwmu kwieAw iks kI bwpurI hoey pvqR
j` Awm ] 82]”
ies qoN A`gy nwl hI pMnw nM: 262 a aupr ‘AMg pRym ko AMg cilAw] kbIr
pIAw ipAwlw pRym kw AMqir lIAw lgwie] rUm rUm mY rim rihAw Aaur
Amlu khw Kwie ]”
pMnw nMbr 265 “kbIr sohUM Din lwgI rhI mn pwE ibRsrwm] khY
kbIr aus muK so khxu n AwvY rwmu ]291 (1)”

188
pMnw nMbr 266 “AgY jrnw ko AMgu cilAw ] kbIr BwrI kho q Aiq
fro ] hwl kho qo JuiT ] mY qo jwxo rwm ko nyxy AMqir fIiT]”
pMnw nMbr 268 “kbIr eyk kink AR kwmnI doaU lbI qlvwir cwly
Qy hir imln ko bIc hI dIAw mwir ]”

h`Q ilKq nM : MS 1087 t


isrlyK : hwt kw iDAwau
p`qry : 268 a -299 A
Awkwr : 13 X 16 s.m. ilKq : 10 X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI bhuq suMdr nhIN hY-pVn jog hY [poQI dI hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid ] rwg sUhI mhlw ] 1] hwt kw iDAwau cilAw]
pihly hwt kw nwau AnMqw ] ijqu bsY ihAwau jpY gurmMqw ]”
AMq : “Aysy hir jn mih joiq smweI ] jn mih hir hir jnmih hir mY jnu
jn hir sMig rwqw ] nwnk hir jn Agm pCqw ]”68] ]

h`Q ilKq nM : MS 1087 T


isrlyK : AKR ibRhm khwvY ]
p`qry : p`qrw nMbr AMikq nhIN
Awkwr : 13 X 16 s.m. ilKq : 10 X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI hwlq bhuq mwVI, p`qry Ksqw hwlq ivc, Aqy auKVy
hoey hn [ ilKweI bhuqI spSt nhIN hY [ pVHn ivc muSkl AwauNdI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] EAMkwr AKR ibRhmu khwvY ]”
AMq : “suiD sgl pwCyvVI rwm rmqw jogI pRwpqMg lwgy nhI prmwnMd BogI] gur
gMim nr hir boilE ijm Cyiq mQeIE ] nMih clu pd leI auq qmsI pd
bwd ky pRwpiq Ch cwau aupwey ] Awpih sB kuCu kIAw bnwE] ] ] ]”
A`gy iek s`qr lMifAw ivc, ijhVI pVHI nhIN jWdI ]

h`Q ilKq nM : MS 1088


isrlyK : ibsn purwn BwKw
smW : sMbq 1909
p`qry : 1 a - 204 A
Awkwr : 29X 16 s.m. ilKq: 20 X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do
do kwlIAW lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk TIk ] ilKweI suMdr,ikDry ikDry hwSIey qoN bwhr vI
ilKweI kIqI hoeI hY [hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [

189
AwrMB : “< siqgur pRswid ]E sÍsiq sRI gxysweynm: siq icq AwnMd
pRmwqmwXnm: Ab ibsn purwn BwKw ilKqy ] prwsrovwc ] prwsr mYqRy kau
khy hY ] ik hY mYqRy Xh jo quJy aupdys kryho ] so AMimRq smwn hY ] so mn ky
pwqR so pIEu ] Ar jo nwrwien qy iBMn hY iqs kw iqAwg kr]”
AMq : “Ar ibsn jI inj Dwm ko gey ] bws krn khw hy puqR jo mukq cwhY hY
qau jo aupdys ibsn jI rwjy sqbRq ko kIAw Ar vhu Apny srUp ibKy lIn
BXw ] qU BI inscY krky jwny ju mY Awqmw ho ] Ar bRhmw qy lykr cItI pRjMq
srb ibKY pUrn Ar pRkws kho ] Awqm drsI jb Xh srb vcn buD ky
sRvx so suxy ] Ar Awp ko dyKw Ar pCwxw Awqm ibKY lIn BXw ] Ar
srUp so imilAw ] Ar bMD mukq ky BY qy inrBY BXw ]
ieq sRI ibsn bydWq poQI spUrnM smwpqM ] ] poQI sMpUrn hoeI ] kqy 18
sMmq 1909 ] bolo BweI jI vwhgurU ]”

h`Q ilKq nM : MS 1089


isrlyK : goibMd gIq (gIqw gRMQ ATwrvW AiDAwie)
Anuvwdk : ibAws irKI
sQwn : AnMd gVH
p`qry : 1 a -160 A qoN bwAd pMnW nMbr AMikq nhIN hn[
Awkwr : 21 X 14 .5 s.m. ilKq : 17 X 11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI; vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw-9
hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI, p`qry Ksqw hwlq ivc hn[ ilKweI pVHnXog
cMgI pr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] sRI muKvwk pwiqswhI 10 ] gIqw igRMQ ATwrvW
iDAwau] EAM shoN goibMd ABY inrwkwr ---- A`gy pqrw Ksqw hwlq ivc
PitAw hoieAw hY[
srb invwsI sB mih rivAw jl Ql KMf ibRhmMf]”
AMq : “qYsy pVvhu muJY blwvY ] Apny inikit vhmuJ ko pwvY ]118]copeI] myry
bwq ieh inscy jwn ] jo srDw qy krqw pwn] Aru sq sq mn Apny Dwry”
--- A`gy p`qry nhIN jn, rcnw ADUrI hY[

h`Q ilKq nM : MS 1090


isrlyK : isMG gaU kI kQw
ilKwrI : rqin
smW : sMmq 1943
p`qry : 1 a - 210 a
Awkwr : 18 X 14 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.

190
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
lwl lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc q`qkrw idqw hoieAw hY[ ilKweI suMdr ,poQI dI hwlq TIk
TIk hY ] keI p`qirAW aupr hwSIey qoN bwhr vI iliKAw hoieAw hY [
AwrMB :“<siqgur pRswid ] AQ isMG gaU kI kQw ieq hMs purwx ko mqu ] rwjw
juiDstir pRsn krqw hY [ BIKim ipqWmw pih ] hy purKo ivKy auqmu purKu
BwiKE kuC ABlwKw hY ] mukiq kw mwrig dyho bqwie ] dyh miD ibRhm pCwnY
] kvin cwhnw ijq mnu mwnY ]”
AMq : “ieq sRI hMs purwxy isMG gaU sMbw dy spqmo iDAwau ] Bul cuk bKsxI ]
gurU sMgiq jI kw sdkw ] vwhgurU DMn gurU jI ] disKq rqin isMG kI hY ]
ilKI swl ]1943 [ mhInw migru”] ]

h`Q ilKq nM : MS 1091


isrlyK : sRI Bwgvq dsm skMD
lyKk : ikRsn dws
smW : sMmq 1836 ibkRmI
sQwn : iskwr pur vfI Drmswlw
p`qry : 1 A - 329 A
Awkwr : 15 X 17 s.m. ilKq: 10 X 14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, rYksIAn[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do
do lwl lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-16 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc pihlw p`qrw ‘A’ bVy suMdr FMg nwl hor kwnI nwl iliKAw
hoieAw hY [ kwnI bdlI hoeI [ bwkI swrI poQI dw hwSIAw Aqy ilKweI
iekswr cldI hY [ keI p`qry pwxI dy iB`jy Aqy Ksqw hwlq ivc hn [ poQI
dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB :“<siqgur pRswid ] AiQ ausqiq BgauqI kI ] ilKqy ] nmo BgauqI
bFYnI srohI kry eyk qy do spit hwQ so hY ] mhw loh kI pqRkw jlh lMqI [
jmo jugiq juAwlwm Kyjo blMqI ] nmo pwn kI pwn gNgw qurMgI]”
AMq : “jnin qwl kI lwgI vwr [ jY sRI ikRsn cMd jI ]92] swKI pUrI hoeI Gt vD
bKsxw] AwKo BweI vwhgurU jI ] ieq sRI Bwgvqy mhwpurwxy dsm iskMDy
smwpqM ] sMmq Atwrw sY CqI ] swvx vdI AstmI ] idn buiDvwr sMpUrn
hoeI ] ilKI bwvy nwnk bKs] iskwrpur ] iskwrpur vfI Drmswl ivc --
----]”

h`Q ilKq nM : MS 1092


isrlyK : bsMq bhwr rwjnIq
lyKk : bsMqI imRgys, kiv

191
smW : sMmq ibkRmI 1917
p`qry : 1 a - 329 A
Awkwr : 17 X 14 .5 s.m. ilKq : 10 .5 X 18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, cmVw[ auKVI hoeI isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI
pMnw-18 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, keI pMinAW aupr hwSIey qoN bwhr vI kIqI hoeI[ kMny dI QW
qy ibMdI dI vrqoN kIqI hoeI hY [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [poQI dI
hwlq TIk TIk hY [
AwrMB :“<siq gur pRswid ] AiQ bsMq bhwr rwjnIq ilKXqy ] kib`q ] mMgl
krn duK dwird hrn jwky crn srn AiBlwK Alkys ky ] KMfn Kln ky
pRbl Buj dMf cMf kuMfl krn jn mMfl idnys ky ] kiv irqrwj pRqpwrY
inj dwsn ko ibGn ibdwrY Aiq dwrn lukys ky ] syso AOMsurys isr nwvq
hmys Awie Awp sRI mhys gun gwvq gnys ky ]”
AMq : “356] so sb pqR iekqR kr hÍY mn mudq Apwr ] rcXo bsMq imRgys nY gRMQ
bsMq bhwr ] 357] sMmq ibkRmjIq ko sq aunIs ds BUr ] kwqk pUrn
ky idvs BXo gRQ prpUr ]358] ] ]8] ieiq sRI mn mhwrwj
rwjwiDrwj rwjy sÍr sRI nyrMdR isMG mhyMdR bhwdr ihq kiv bsMqI imRgys
ibrcqy bsMq bhwr gRMQy ibibiD isKrwvn brnno nwm As†mo pRBwv smwpq
msq ] suBMBUXwqw]1]”

h`Q ilKq nM : MS 1093


isrlyK : audwsI rwjY gopI cMd kI
p`qry : 2-46-p`qrw nMbr pu`Ty pwisauN idqy hoey [
Awkwr : 15 X 27 s.m. ilKq: 9X18 .5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW
pRqI pMnw-14 hn[
Awm vyrvw : poQI dw pihlw p`qrw vwDU kwgz lgw ky joiVAw hoieAw Aqy p`qry nMbr vI
aulty pwsy qoN SurU kIqy hoey hn[ ieh poQI iksy hor poQI dw ih`sw jwpdw hY [
ilKweI keI p`qirAW aupr bhuq mwVI Aqy D`ibAW vwlI,poQI dI hwlq TIk
TIk[
AwrMB :“<siqgur pRswid ] rwg rwmklI ] mhlw 5] slok] audwsI rwjY gopI
cMd kI ] rwjw gopI cMdu rwjy moj goibMd kw bytw Aru mynvMqI mwau] eyk smo
gopI icMdu dyiKAw mNjnu krqw rwnI ] rwnI kY muin icMqw aupjI dyhI dyK
pCqwnI ]”
AMq : “Awswq prm duiKAM inrwsq srb suiKAM] Awsw inrwswhY Buvqw] suK sNvqI
hY rwxI ipMgulw] 28]3473]55]”

192
h`Q ilKq nM : MS 1094 sMgRih
isrlyK : jwp swihb pwiqswhI 10
p`qry : 1 a - 90 A
Awkwr : 15 X 12 .5 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw-
10 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI, ijld auKVI hoeI [ p`qry bhuq Ksqw hwlq ivc
hn [D`ibAW kwrn ilKweI spSt nhIN hY [keI p`qirAW aupr hVqwl Pyr
ky suDweI kIqI hoeI hY[ p`qrw nMbr vI iekswr nhIN hY [
AwrMB :“<siqgur pRswid ] jwpu sRI muK vwk pwqswhI 10] CpY CMd qÍ pRswid ]
ckR ichn Aru brn jwq Ar pwiq inihn ijih ] rUp rMg Aru ryK ByK koaU
kih n skiq ikih] Acl mUriq AnBau pRkws Aimqoij kihjY ] koit
[ieMdR] ieMdRwix swh shix [ swhwix] gixjY ] iqRBvx mhIp sur nr Asur
nyq nyq bn iqRx khq] qv srb nwm kQY kvn krm nwm brniq
sumq]1]”
AMq : “271] swqo Akws swqo pqwr] ibQirE AwidRst ijh krm jwih ] ausqiq
spUrnM]”

h`Q ilKq nM : MS 1094 A


isrlyK : iDAwE ibhgMm kw rwg rwmklI, gosit inrMkwr nwl hoeI [
p`qry : 91 a - 301 a
Awkwr : 15 X 12 .5 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI p`qry Ksqw hwlq ivc hn [ ilKweI suMdr, keI p`qirAW
aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB :“<siqgur pRswid ] rwg rwmklI iDAwE ibhgMm kw ] gosit inrMkwr
nwl hoeI ] bwby nwnk kIqI qdo DrqI ikCu nwih sI ]”
AMq : “jn nwnk qqu ibhgMm pwvhu]525] sMpUrn hoeI eyhu ibhgMm bwxI ] suoxo
swD sMgiq jI ] pauVI ] 24] sMpUrnu BuilAw cuikAw bKsxw sMgq jI,
vwihgurU jI Pqy hY jI ]” ] ]

h`Q ilKq nM : MS 1094 e


isrlyK : rihqnwvW pwiqswhI ]10]
p`qry : 301 A - 306 A
Awkwr : 15 X 12 .5 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI [ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [

193
AwrMB :“<siqgur pRswid ] AQ rihqnwvW ilKXqy ] pwiqswhI ]10] lwl
dirAweI audwsI ky pRswie hoieAw ] dohrw ] Abcl ngr bYTy gurU mn mih
kIAw bIcwr] boilAw pUrw siqgurU mUriq sRI krqwr ] hukm hoieAw pRihlwd
isMG ibp jwiq hY rwie ] inkit bulwieAw gurU jI lIqw kMT lgwie ]”
AMq : “sB isKn ko bcn eyh kihE Awd Ar AMq ] ieq sRI rihqnwmW sMpUrnM]
pVMqy suxMqy mukiq moK lMhqy ] vwihgurU jI ] siq gurU jI]”

h`Q ilKq nM : MS 1094 s


isrlyK : bcn iblws - sRI muKvwk pwiqswhI 10
p`qry : 306 A - 331 A
Awkwr : 15 X 12 .5 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdl bdl ky ilKweI kIqI hoeI hY [poQI dI hwlq TIk TIk, bhuqI
vDIAw nhIN hY [
AwrMB :“<siqgur pRswid ] bcn iblws - sRI muKvwk pwiqswhI 10] lYxw qw
Kwlsy ivc ] dyxw qw Kwlsy ivc ] Kvwxw qw Kwlsy ivc] Kwvxw qw Kwlsy
ivc ] eyk smy vwihgurU goibMd isMG boly] pIr ikAw Air mIr ikAw, sB
qlvwr ky qly pVygw] Aswfy KVg Pqy hY ]”
AMq : pMnw nMbr 336 A aupr rcnw sMmn mUsn dI idqI hoeI hY jo pMnw nMbr
337 A qy Kqm ho jWdI hY ,
AMq:- “mgn BieE pRIA pRym isEu sUmn ismriq AMg] pRgt BieE sB loA
mih nwnk Adm pqMg]”

h`Q ilKq nM : MS 1094 h


isrlyK : Punhy mhlw 5 ]
p`qry : 331 A - 336 A
Awkwr : 15 X 12 .5 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI [ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB :“Punhy mhlw ]5] <siqgur pRswid ] hiQ klMm AgMm msqik
lyKwvqI]”
AMq : “AauKid Awey rwis ivic Awp KloieAw] jo jo Enw krm sukrm hoie
pisirAw] hirhW dUK roig sB pwpu qn qy iKisirAw ]” cauboly mhlw 5]

h`Q ilKq nM : MS 1094 k


isrlyK : slok kbIr, Aqy slok PrId jI dy
p`qry : 338 a - 365 A, 380 A

194
Awkwr : 15 X 12 .5 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ilKweI suMdr, poQI dy ies Bwg dI rcnw
dI hwlq TIk TIk[
AwrMB :“<siq gur pRswid ] kbIr ] myrI ismrnI rsnw aUpir rwm ] Awid
jugwdI sgl Bgiq qwko suKu ibsRwmu ]1] kMbIr myrI jwq kau sB ko hsnY
hwru] bilhwrI iqs jwiq kau ijh jipE isrjxhwr ]2]”
AMq : “bRwmnu gurU hY jgq kw Bgiqn kw gur nwih ] ArJ aurJ kY pic muAw
cwrau bydau mwih ] 237]”
ies qoN bwAd pMnw 366 a qy ijQy kbIr jI dy slok Kqm ho jWdy hn, aus qoN
A`gy, nwl hI slok, bwbw PrId jI dy Suru ho jWdy hn [
AwrMB:- “PrIdw dr drvys gwKVI clw dunIAW Biq] bMn auTweI potlI ikQY
vM\w Giq] ]2] ikJU nw buJY ikJ n suJY dunIAw guJI Bwie ] sweIN myry cMgw
kIqw ] nhI q hMBI dJw Awih ]”
AMq:-“sBnw min mwxk qwhie mUil mcwgvw ] jyqau prIAw dI isik, qw
ihAwau n TwhI khIdw ]”

h`Q ilKq nM : MS 1094 g


isrlyK : gurbwxI
p`qry : 380 A - 388 a
Awkwr : 15 X 12 .5 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI DibAW vwlI,hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI dI hwlq TIk
TIk[
AwrMB :“<siqgur pRswid ] slok mhlw ]9] gun goibMd gwieE nhI jnmu
AkwrQu kIn ] khu nwnk hir Bj mnw ijih ibiD jl ko mIn]”
AMq : “rwm nwmu aur mYih gihE jwkY sm nhI koie ] ijh ismRiq sMkt imtY
drsu quhwro hoie ]57] ] ] ] sRI vwihgurU jI]sRI siqgurU
jI ] rwm jI]”
pMnw nMbr 387 - 388 A qy hor bwxI hY jo sRI rwg mhlw ]1]Gr]1]
ivc hY [
“moqI q mMdr aUsrih rqnI q [hoie] jVwEu ]”
AMq:-“lK caurwsI BrmiqAw durlBu jmu [jnmu] pieEie] nwnk nwmu
smwil qU so idn nyVw AwieEie]”

h`Q ilKq nM : MS 1094 G


isrlyK : bwxI mhlw 9 kI ]
p`qry : 389 a - 415 A

195
Awkwr : 15 X 12 .5 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ilKweI suMdr, poQI dy ies Bwg dI rcnw
dI hwlq TIk TIk[
AwrMB :“<siqgur pRswid ] rwg gauVI mhlw 9] swDo mn kw mwnu iqAwgau]
kwm kRoD sMgiq dUrjn kI qw qy Aihinis Bwgau ]1]”
AMq : “rwm Bgiq hIAY Awin Cwif dy BY mnu ko mwnu ] nwnk jn ieh bKwn jg
mY ibrwju ry ]254]” ] = ] = ]”

h`Q ilKq nM : MS 1094 |


isrlyK : AstpdIAw Aqy sv`XY - pwiqswhI 4, Aqy 5 ] Aqy hor bwxI
p`qry : 415 A - 492 A
Awkwr : 15 X 12 .5 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : pMnw nMbr iekswr nhIN cldw p`qirAW dI hwlq Ksqw[ ilKweI D`ibAW
vwlI hY pVHn ivc keI p`qirAW aupr ilKweI spSt nhIN hY [ hVqwl Pyr
ky suDweI kIqI hoeI hY[
p`qrw nMbr 415 qoN bwAd,bwxI, AStpdIAW svXY Aqy CMd mhlw 4 Aqy 5
Aqy hor bwxI idqI hoeI hY [
AwrMB :“<siqgur pRswid ] iblvl mhlw ]4] AspdIAW ]Gr 1] AwpY Awpu
Kwie hau mytY Anidnu hir rs gIq gveIAw] gurmuiK prcY kMcnu kwieAw
inrBau joqI joiq imleIAw] mY hir hir nwmu ADwru rmeIAw]”
AMq : “AsitpdIAw kw joVu ] iblwvl mhlw 6 ] rwg ntm :4]6] rwg kwnVw
m:4]6] rwg kilAwnuj:4]6]jumlw]213]
p`qrw nMbr 348/448 qy sveIXy sRI muKbwku mhlw 5] dy SurU huMdy hn [
‘Awid purKu krqwr krx kwrx sB Awpy ] srb rihE sgl Gt rihE
ibAwpy ]”
AMq:-“Cp nhI jwvxw irJwvxw Xwrw nU vq XwrrI jrUr swQY Awvxw hI
Awvxw]”

h`Q ilKq nM : MS 1094 c


isrlyK : sv`XY - sRI muk bwk pwiqswhI 10
p`qry : 391 A - 403 a
Awkwr : 15 X 12 .5 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI[ilKweI suMdr, AKIrly p`qry Ksqw hwlq ivc hn[ ijld
auKVI hoeI hox kwrn, p`qry vI auKVy hoey hn [ poQI dI hwlq Ksqw [

196
AwrMB :“<siqgur pRswid ] sRI vwhgurU jI kI Pqy] sRI muK bwk svYXY ]
pwiqswhI ]10] siq sdYv srUp sB bRq Awid Anwid AgD AjY hY ] dwn
dXwlm sMjm nym, j`q bRq sIl su b`Rq AbY hY ] Awid AnIl Anwid Anwhd
Awip AdÍYK AbyK ABY hY ] rUp ArUp AryK jrwrdn dIn dXwil ikRpwl Bey
hY ]1]”
AMq : “qo qn iqXwgq hI sun ry jV pRyq bKwn iqRAw Bij jY hY ] puqR klqR
suimqR sKwieh byg in krhu Awie sudY hY ] Baun BMfwr Drw gV jyqk Cwfq
pRwn ibgwn khY hY ] cyq ry cyq Acyq mhw psu AMq kI bwr AkylY eI jY hY
]32]” ] = ] = ] =

h`Q ilKq nM : MS 1095


isrlyK : sRI gur sbdu swr gRMQ
lyKk : lwl hrI,sMq
smW : 1955 ib0
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 1 A - 892
Awkwr : 36 X 31 s.m. ilKq : 25 X 22 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn, kpVw,auKVI hoeI[ isAwhI kwlI[ swry gRMQ ivc
dohrw hwSIAw nIlI, lwl,pIlI motIAW lkIrW nwl[ sqrW pRqI pMnw - 19
hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI ilKweI bhuq suMdr, ijld aUKVI hoeI hY iPr vI gRMQ dI hwlq
TIk hY [ gRMQ dy SurU ivc cOhrw hwSIAw Aqy bwkI gRMQ ivc dohrw hwSIAw
idqw hoieAw hY [ gRMQ dy SurU ivc ivsQwr sihq qqkrw idqw hoieAw hY [
AwrMB :“< siqnwm krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM
gurpRswid ] AQ sRI gurU sbd swr gRMQ sMq lwl hrI ikRq sRI gur isK
sMbwid ilKXqy ] AQ ipRQmy ismrx Awqm mMglwcrn krqy hY ] sRI gurU
sbdu pRmwx duAwrw ]m:5]slok] Awdu pUrn mD pUrn AMq pUrn prmysrh ]
ismrMq sMq srbqR rmxM nwnk AGnwsn jgdIsurh]”
AMq : “pMnw 891 ieqI sMq lwl hrI nroqm ikRq dohVy smwpqM msq suB msq]
hrI EuAM qq siq bRhm] sMmq bIr ibkRmwidq ky aUnIsY pcvMjw mY mMGr vdI
ATwrvI suDwsr mY kaulsr qIrQ ky knwry mY gaU Gwt pr Drmswl sMq
lwl hrI nroqm kI iqs mY bYT kr sMq lwl isMG jI ny ies gRMQ ko rcw ]
srIr kI AvsQw ATvMjw swl kI mY pUrn kIAw ]
AKIr ivc dsW pwqSwhIAW dy nwm vyrvw Aqy gurU goibMd isMG jI dI bwxI
ivcoN dohrw ] dyg qyg Pqy nsrq bydrMg ] XwPq Aj nwnk gurU goibMd isMG
] ArQ swihb sRI gurU goibMd isMG jI khy hYN [hy BweI jnhu nsrq nwm
Pqy kw hY ] bydrMg nwm CyqI kw hY ] qWqy hmny dyg kI BI PiqAw pweI hY
AOr qyg kI BI Piqh pweI hY [ Xw sMswr mY ] XwPq Aj ] jy kr koeI pUCY

197
iks ky pICy PiqAw pweI hY qO hm khqy hY] nwnk gurU ] gurU nwnk jI ky
pICY PiqAw pweI hY ] iksny pweI hY qO suxo gurU goibMd isMG jI ny ] so hy
BweI jnhu jo isK mweI BweI ies muKvwk dohry kw inXm kr pwT krYgw
srDw DwrkY ] iqskI BI dono lok mY PiqAw hovYgI ] kYsy jYsy hmwrI hUeI hY
qYsy ] sRI vwihgurU jI kw Kwlsw, sRI vwihgurU jI kI Pqh ] smwpqM msq suB
msq] qÍ pRswid krky ]1] hrI auAM qq siq bRhm]”

h`Q ilKq nM : MS 1096 sMgRih


srlyK : nwnk pRkwS
lyKk : sMqoK isMG, BweI
ilKwrI : swm isMG
smW : sMmq 1919
p`qry : 1 a - 450 a
Awkwr : 33X 23 s.m. ilKq : 24 X 17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl ; hwSIAw dovyN pwsy
do do lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-16 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr,keI p`qirAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB :“< siqgur pRswid ] AQ sRI nwnk pRkws igRMQ ilKXqy ] dohrw ]
eykMkwr siqgurU iqh pRswid sc hoie ] vwihgurU jI kI Pqy ibGn ibnwsn
soie ]1] kibq] qIno lk brdwnI qIno jwcy mhwrwnI qIno qwphwnI Awid
qIno gun mMfkw ] qIno kwl mwnI qIno skq pRDwnI Bv qIno ikRqvwnI qIno
gwnI brbMfkw]”
AMq : “gur isKI jwco hO dwnw ] ijs qy hoie prm klXwnw ] mnsw sgrI mnih
smwvih ] swq hoih nIko pd pwvwih] dohrw] AwkN eyk Ar Ast kr bhur
Ast prsUn] kwqk pUrnmw ibKY BXo igRMQ ibn aUn]74] ieq sRI nwnk
pRkws igRMQy auqRwrDy scKMf pRsQwn pRsMg brnnM nwm spq pMcwsmO DXwie]
]5] igRMQ sMpUrn smwpqM ]”130] 0 0 0 0

h`Q ilKq nM : MS 1096 A


isrlyK : AwrqI gurU nwnk kI
lyKk : B`lw gurdws, BweI
smW : sMmq 1919
p`qry : 450 a- 451 a
Awkwr : 33X 23 s.m. ilKq : 24 X 17 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 17 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ poQI dI hwlq TIk TIk[

198
AwrMB :“< siqgur pRswid ] AwrqI gur nwnk kI ikRpwl Bj mn srb dUK
ibnwsnM ] gurcrn kMj bilhwr nwnk srb sUK invwsnM ]”
AMq : “Bj mn dIn bMD gurdyv nwnk ivsÍnwQ ivsÍysgM ]9] ieq sRI AwrqI BweI
gurdws Bly ivrcqM [1]”

h`Q ilKq nM : MS 1096 e


isrlyK : ausqq meIAw dws
lyKk : swm isMG (gurU: idXwl isMG)
smW : sMmq 1919
p`qry : 451 a - 452 A
Awkwr : 33 X 23 s.m. ilKq : 24 X 17 s.m.
vyrvw : EhI[sqrW pRqI pMnw - 17
Awm vyrvw : ilKweI suMdr,hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB :“< siqgur pRswid ] sRI gxyswXnmh ] AQ ausqq meIAw dws kI]
qyrw nwm hY duKhrn dInw nwQ ]”
AMq : “au`nI sY aunIs mih mws ivswK su jyqw ] iQq swm sIX iqRqIX pun AKr
swm soey qw ] buD qwq ky idvs mey ilKn kIau prvys] jmnqwq ky idvs
mih ilK lIno js eys ] AMq nwm hY isMG ko Awd nwm hY swm] iqn
Drmn aupkwr ko ilK lIno js swm ]5] isMD qIr ky qIr pr BK rhY suB
gwau ] suihRd swih iqn Qwny my ilKI eykWq surwa [ isMD bfys dXwl hY
idXwl isMG iqn nwm ] nwm idXwl kumgq ho isMG swm hY nwm ]7 ilKqum
Buln hwr hY js ABUl krqwr ] isMG swm kI bynqI bKsy sMq idXwl ] =
= =

h`Q ilKq nM : MS 1097 sMgRih


isrlyK : igXwn mMjrI
lyKk : mnohr dws inrMjnI
smW : sMmq aunI sY aunI (sMmq 1919) mih mws ivswK su jyqw
p`qry : 1 A - 19 A
Awkwr : 18 .5 X 13 .5 s.m. ilKq : 12 X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl [ sqrW pRqI pMnw -
14
Awm vyrvw : ilKweI suMdr,poQI dI hwlq TIk TIk[ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY[
AwrMB :“< siqgur pRswid ] sRI gxyswXnmh ] sRI pRmwqmnynm: ] AQ igXwn
mMjrI ilKXqy ] doihrw ] Awqm qy AigXwn qy sBy aupjy jWn ] igXWn Bey
qy lIn sB inimiskwr iqh mWn ]”1] kibq]”

199
AMq : “dohrw ] qMÍpd dyv iqRXMc irK nr ikMnnr sB jwn ] qq pd eIsÍr dyK
sB qMÍ qq qq qMÍ BWn]403] mnohr dws inrvMnI so sÍwmI so dws ] sÍwmI
dws BXo mhWkws Gtwkws]404 - ieq sRI gXwny mMjrI nWm BwKw igRMQ
kQqy mnohr dws inrMjnI sMpUrn smwih ]” ] ]

h`Q ilKq nM : MS 1097 A


isrlyK : sq pRsnoqRI
lyKk : mnohr dws inrMjnI
p`qry : 19 A - 39 a
Awkwr : 18 .5 X 13 .5 s.m. ilKq : 12 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 14 hn[
Awm vyrvw : ilKq hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI [ ilKweI suMdr, kuJ sqrW qy pMinAW
aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB :“<] sRI pRmwqmny nm: ] AiQ igRMQ sq pRsnoqRI ilKXqy ] sorTw ]
vwcX l`K kr jWn inrgux surgx Xo kihXo ] kr nmskwr vKWn vwcX
qXwg kr lKX ky ]1]cOpeI]”
AMq : “sorTw] “hO mY ho qUM nwih hO mY qUM hY khI ] sb hY hO qUM mwih hO qUM hoey
khI ]13] ieq sRI sq pRsnoqRI BwKw igRMQ mnohr dws inrMjnI kQqy nvmo
KMfw] sMpUrx smwpqM]9]”

h`Q ilKq nM : MS 1097 e


isrlyK : vydWq pRBwKw
lyKk : mnohr dws inrMjnI
smW : 1716 ibkrmI
p`qry : 39 a - 55 a
Awkwr : 18 .5 X 13 .5 s.m. ilKq : 12 X 10 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-14 hn[
Awm vyrvw : hwSIey qoN bwhr vI iliKAw hoieAw[ ilKweI suMdr[ poQI dI hwlq TIk
TIk[
AwrMB :“< ] sRI gur BXo nm: ] AQ vydWq pRBwKw ilKXqy ] krqw igRMQ
krbYgY inr ibGn suK cwhY hY ]cOpeI]”
AMq : “dohrw ] sMbq s`qRh sY mhI sorih vrK vqIq] vrK sY qRhy mih krI Kt
mws qwih bqIq ] Awso jvdhY cqrwdsI ikRsn pKs nvwr] BwKw pUrx sb
BeI mws eyk ikRq kwr ] ieq sRI vydWq mhWvwkX BwKw nWm igRQ kqy mnohr
dws inrMjnI sMpUrx smwpqM]gRMQ ]3]3] ]”

h`Q ilKq nM : MS 1097 s


isrlyK : Kt pRsn AwrMBqy

200
lyKk : mnohr dws inrMjnI
p`qry : 55 a -105 A
Awkwr : 18 .5 X 13 .5 s.m. ilKq : 12 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-14 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB :“< ] siqgur pRswid ] sRI pRmwqmny nm: ] AQ gRMQ Kt pRsn ArMBqy ]
ipRQm gRMQ ko krqw ] gRMQ kI Awid ies† dyvqw ko srUp idKwvq hY [ Ar qw
igRMQ kI inrivGnqw isD krby kO irdy mWJ qwko sÍrUp icqvn kr ky
inimiskwr krqw hY ]dohrw]”
AMq : “ieq sRI Kt pRsnI inrnY nwm BwKw igRMQ mnohr dws inrM\nI kQqy ]
sMpUrx Bvyq ] slok ] Bgn ipRs† kit gRIvw ADo idRs†rDo muKM] kistyin
ilKqy swsqRy qyn pRwplXyq ]8]”

h`Q ilKq nM : MS 1097 h


isrlyK : gXwn cUrx vcn
p`qry : 105 A - 120 A
Awkwr : 18 .5 X 13 .5 s.m. ilKq : 12 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-14 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr,poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB :“< sRI pRmwqmnynm: ] AQ gXwn cUrx vcn kw ilKXqy ]dohrw ] rv
gur dÍYsm Bu`lX hY qm AgXwn krY dUr ] jg aurmY pRkws kr bMdn ko inj
mUr]1]”
AMq : “inrgq Amjn rUp jhW soeI inrMjn jWn] soeI AwpnO Awp hY AhM rog
iblY mWn]
ieiq sRI gXWn cUrx sMpUrx smwpqM]”

h`Q ilKq nM : MS 1097 k


isrlyK : igXwn srodw mhlw 1
lyKk : nwnk dws
p`qry : 1 a - 19 A
Awkwr : 18 .5 X 13 .5 s.m. ilKq : 14 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr,ikDry ikDry DibAW vwlI hY [hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY[ kwnI bdlI hoeI Aqy pMnw nMbr vI 1 qoN Suru kIqw hY[poQI dI hwlq
TIk TIk[
AwrMB :“< siqgur pRswid ] rwg rwmklI igXwn srodw mhlw 1] pKoqm
pRmwqmw pUrx ibsvw bIs ] Awid purK Abcl quhI qoih invwaU sIs]”

201
AMq : “jog jugiq hir Bgiq kir ibRhm igAwin idRV kr gho ] Awmqq ibcwr
kY Ajpw mY mn ismrho ] ieiq sRI igAwin srodY mwl mMqR nwnk dws ikRq
gRMQ sMpUrxM]] sRI rwmw nm [[[
EAM qq sq bRhmw]]”

h`Q ilKq nM : MS 1097 K


isrlyK : qqkrw poQI srDw pUrn kw
lyKk : nMd lwl,BweI
p`qry : 20 a - 36
Awkwr : 18 .5 X 13 .5 s.m. ilKq : 14 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr,poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB :“< siqgur pRswid ] qqkrw poQI srDw pUrn kw ilKXqy ] BweI nMd
lwl jI gurU grIb nvwj dsvyN pwiqswih Agy bynqI kIqI ey scy
pwiqswih ] Agy jo rKIsru munIsur huMdy hYix isv qy Awid lY kY iqnw ny jMqR
mMqR kIqy hYix ]”
AMq : “sbd gurU AnMq skq hY ] sbd ky ivswih qy ivswih krnw ] siq kr
mMnxw ] bolhu vwihgurU vwihgurU vwihgurU ]” ] = ] =
] = ] =

h`Q ilKq nM : MS 1098


isrlyK : icqR cMdRkw
lyKk : kwsI rwj,kvI
ilKwrI : nMd, kvI
smW : sMmq 1899
p`qry : 9 a - 154 a
Awkwr : 17 .5 X 16 .5 s.m. ilKq : 12 X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn, isAwhI kwlI [ sqrW pRqI pMnw - 13 hn[
Awm vyrvw : pooQI bhuq Ksqw hwlq ivc hY pihly A`T p`qry nhIN hn rcnw ADUrI hY [
icqR bhuq idqy hoey hn [ ilKweI vI pUrI spSt nhIN hY [ ilKq hwSIey qoN
bwhr kIqI hoeI hY [ keI pMinAW aupr hVqwl PyrI hoeI Aqy keI pMny bwAd
ivc ilK ky k`ty hoey hn[ poQI pwxI nwl iBjI hoeI jwpdI hY [
AwrMB : pihly A`T p`qry nhIN hn rcnw vI ADUrI jwpdI hY [ nOvyN qy dsvyN pMny dI
ilKweI swP nhI; pMnw nMbr 11 aupr ieM\ iliKAw hoieAw hY[ “sÍr vXMjn
lKXxmw dohrw 0 ] ] Xh srgm ky brx so ricXy CMd pRbIn ] so sÍr
bXMjn icqR hY khXo ] gRMQ rswlIn ] tI0 ]

202
XhW srgm pQau ien hI swq bwrx so CMd ricXo qwko sÍr vXMjn icqR
khq hY jo rs gRMQ my lIn hY]”
AMq : “ieq sRI mdCI lKXmInwXx crx kml pRswdwq sRI kvI kwsI rwj ivrcq icqR
cMdRkw gRMQ : sMpUrx qwisXwqw]doh0 ] ieMdvwm gRh sisvrK sUrj riv icqR
cMdRkw pUrx Bo pMcm iqQ sRivcwr - smwpq:]
CpY ] sukl Kr ivvwr imQ krx mMgl klkwswhu ] rsy isiD nwQ ssWk
ibkRmI sMmq gwXo] mDXw idvs ky mDX audY AwnMd suhwXo] kiv nMd pRmwqm
kr ilKXo Aksr nwm rÍQwn ko ] mhw icqR cMdRkw gRMQ jo”
A`gy p`qrw PitAw hoieAw hY [

h`Q ilKq nM : MS 1099 sMgRih


isrlyK : nwnk pRgws
p`qry : 1 a- 509 A
Awkwr : 16 X 17 s.m. ilKq : 11 X 13 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 13 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI hwlq TIk TIk[ ilKweI suMdr[ AKIrly kuJ p`qry
pwxI nwl iBjy hoey Aqy Ksqw hwlq ivc hn [
AwrMB :“< ] siqgur pRswid ] rwg gauVI nwnk pRgws buhu AMig igRMQ brnqy
]mhlw[1] dohrw] kir jo rUp pRnwm kir DrU crnn pr sIs ] nwnk qum
gurdyv jI pUrn ibsvy bIs ] prm hMs qwrn qrn gurdyvin gurdyv]
AinBY bwnI dIjIAY nwnku pwvY Byv]”
AMq : “siB swDin pRnwm kir jorUM srn Aw itky ] eyhI dwnu moih dIjIAY Bgiq
krUM iciqu lwiekY ]10] sMpUrn hoieAw nwnk pRgws ] swD sMigiq kI pUrI
Aws ] pYrI pweY siqgurU jI kI ] vwhgurU jI ] DMin gurU jI ] Bulw cukw
bksxw jI ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 1099 A


isrlyK : gurbwxI
smW : sMmq 1837 ibkRmI
p`qry : 510 a - 547 A
Awkwr : 16 X 17 s.m. ilKq : 11 X 13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy iqMn iqMn kwlIAW, do do
lwl lkIrW[ qqkrw iqMn iqMn kwlIAW lkIrW nwl idqw hoieAw hY [
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc qqkrw idqw hieAw hY [ poQI dy p`qry pwxI nwl iBjy hoey
Aqy Ksqw hwlq ivc hn [ ilKweI suMdr, pr hVqwl Pyrky suDweI kIqI
hoeI hY[ hwSIey qoN bwhr ilKq [ poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB :“< ] siqnwmu krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM
gurpRswid ] jpu ] Awid scu jugwid scu ] hYBI scu nwnk hosI BI scu ]1]”

203
ies dy nwl hI hor bwxIAW, ijvyN,
Awsw mhlw 1 ]
rwg gUjrI mhlw 1 ] rwg Awsw ] so purK caupeI ]pwiq:10]
rwmklI ] isD gosit ] mhlw 1 ] rwmklI AwnMd mhlw 3
rwg gauVI - bwvn AKrI - mhlw 5
gauVI suKmnI mhlw 5
vwr mlwr kI - mhlw 1, vwr kwnVy kI slok
vwr mwJ kI - mhlw 1, vwr rwmklI mhlw 3
sUhI vwr slokW nwl mhlw 3 Awid hor vwrW , slokW nwl idqIAW hoeIAW
hn Aqy vwr bsMq kI ]mhlw 5] A`gy
mwrU sohly mhlw 1 Aqy mh`lw 3 ]
isrI rwg mhlw 1 Aqy mh`lw 5 ]
rwg mwJw ]mhlw 5] bwrW mwh Gr 4] mhlw 5
rwg gauVI ]mhlw 1]
rwg Awsw - (AStpdIAW) mhlw 1]
rwg dyv gMDwrI Aqy soriT ]mhlw 5] Awid hor bwxIAW idqIAW hoeIAW hn [
Aqy Awsw kbIr jI dIAW idqIAW hoeIAW gauVI kbIr jI mhlw 1 ] hn[
AMq : “rhwau ] jnnI kyry audr audkmwih ipMfu kIAw ds duAwrw ] dyie Ahwru
Agin mih rwKY AYsw Ksmu hmwrw ]1] kuMmI jl mih qn iqsu bwhir pMK
KIru iqn nwhI ] pUrn prmwnMd mnohir smiqR dyKu mn mwhI ]2] pwKix kItu
pqu hoie rhqw qw co mwrgu nwhI ] khY DMnw pUrn qwhU ko mq ry jIA frWhI
]3]
vwhu gurU jI ] Bul cuk bKsxI jI ] siq sMgiq kI srx jI ]”

h`Q ilKq nM : MS 1100


isrlyK : ieMdR jwl
ilKwrI : ibl isMG
smW : sMmq 1953
p`qry : 1 A - 142 a, 143
Awkwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 11 X 8 .5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw cmkIlw l`gw hoieAw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[
hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW, do do lwl lkIrW;ivckwr ie`k motI pIlI
lkIr[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI rcnw dy AMqly p`qirAW aupr jMqR mMqR BwKw ilKI hoeI
hY [ pihly p`qirAW aupr ilKweI suMdr, poQI dy keI p`qry iB`jy hoey hn [
ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB :“< ] siqgur pRswid] AQ ieMdR jwl ilKXqy ]dohrw] kumiq moqIAw AMD
ky nYn kIey Awrwm ] sumiq srweI swr ky qw gur ko prxwm]1]”

204
AMq : “jMqR Boj pqR pRKwlxw ]8] sq idnw vY hOl dUr hovY ] ilK AMn hyT rK
kr rIv squ nhI KwxI ]139]
ieq sRI vrqwvy Akut BMfwrw hovY] jMqR BwKw sMpUrx nwm duqIX ]138] Bwg
2 pMnw nMbr 142 A qy hor jMqR mMqR ilKy hoey hn ijvyN ATwrW iekI pDq
ilKXqy ] swrd ko krk bMDnw pg pY sIs invwie ] rmwnwQ iqsu gur kho
hmrI kro shwie ]”
AMq :- pMnw 197 mwQy rwKU ; kwl BYroN kwlI kw puqR dyKo Qwrw jwdU mMqR ] fMknI
sMknI BUq pRyq Aw|UMK mUjIAw KVw]mhwdyv CqR qwlw KolY hnuvMq bIr ky vwrw
ptkMq pRoiCgjMq joDw sRI hnUvMq dyv mhw blvMqu ] ieiq sRI mMqR pRkrx
smwpqM] dsKq iblw isMG] sMmq 1953 shI ] mhlw :mwG 25 pRivs†]”
A`gy kuJ pMny hwSIey vwly KwlI hn [

h`Q ilKq nM : MS 1101


isrlyK : jpujI stIk
tIkwkwr : AwnMd Gn
ilKwrI : rwm idAwl
smW : sMmq 1802
p`qry : 1 a – 180 A
Awkwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 12 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw,auKVI hoeI, p`qry vI auKVy hoey[ isAwhI kwlI,vKryvyN leI
lwl[ hwSIAw cwry pwsy do do kwlIAW lkIrW, ivckwr lwl lkIrW[ sqrW pRqI
pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI hY Aqy p`qry vI auKVy hoey hn [ hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY [ poQI ikrm Kurdw [ ilKweI suMdr,poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid] gur nwnk rUpM ] kib`Nqu] ivGn ky hrIly krIly suB
mMgl ky rsIly rMgIly hir nwmu mhUM qy boVn pwKMf qbI sMqn mn Bwey hY ]
kihq AwnMd Gin smJ bUJ dyKo mn AYsy gur nwnk qb jpujI bxwey hY ] sRI gurU
rwm idAwl icdW nMd krxw rvx] q crnn aurDwr AwnMd Gn vrnn]”
AMq :”sorTw [ gur nwnk aurDwr AwnMd Gn tIkw kry pwvy AlK Apwr jo ies pV
ihrdy Dry ] dohrw] sMmq purwx sq ArD sq Xug mY AiDk hY js ] mIn mws
sMkr purI kIno ilKn iblws ] ieiq sRI gur nwnk vMs pRsUq dsm purK sRI
gur rwm idAwl isK AwnMd Gn ivcriqjI jpujI tIkw smwpqM]1]
suBMmsqu]]]”

h`Q ilKq nM : MS 1101 A


isrlyK : jpujI
smW : sMmq 1802
p`qry : 181 a – 203 A

205
Awkwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 12 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ poQI dy p`qry auKVy hoey Aqy hwlwq TIk TIk [
AwrMB : “< siqnwm krqwpurK inrBau inrvYr Akwl mUuriq AjUnI sYBM
gurpRswid]”
AMq : “ijnI nwm iDAwieAw gey mskiq Gwil ] nwnk qy muK aujly kyqI CutI
nwil]” = ] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 1101 e


isrlyK : mMqR bwby nwnk jI kw riKAw kw
smW : sMmq 1802
p`qry : 204 a – 207 A
Awkwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 12 X 7 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI rcnw dy p`qry iBjy hoey[ ikrm Kurdw Aqy Ksqw hwlq
ivc hn [ ilKweI swP qy pVHI jWdI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid] mMqR b wby nwnk jI kw riKAw kw vwrI iqRh pVnw ]3]
Awip qy jvwie ipRQmI Akws hY ]”
AMq : “Akwl purK jI qyrI srx qyrI srxx ] pVny vwly gurisiK kau riCAw kro]
sRI gurU rwmdws jI sdw eI shwie rho ]suBM]”

h`Q ilKq nM : MS 1101 s


isrlyK : bolxw gurU Aimrdws jI kw
p`qry : 207 A – 208 A
Awkwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 12 X 7 s.m.
vyrvw : EhI ; sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ poQI dI hwlq TIk TIk, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid] bolxw gurU Aimrdws jI kw iqvwir] jy Awieqvwr ikqy
jwxw hovY ] qW pwxu Kwie kir jwvxw] somvwir jy ikqy jwvxw hovY qw dRpx dyK
kir jwvxw ]”
AMq : iCinCirvwir ikqy jwvxw hovY qW lUx Kwie kir jwvxw ] kwrj qyrI-AwvY
rws] siq kir mMx ] suB msq ]”

h`Q ilKq nM : MS 1101 h


isrlyK : DrqI sUqI jwgdI kw bIcwir ]
p`qry : 208 A – 209 a
Awkwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 12 X 7 s.m.
vyrvw : EhI; sqrW pRqI pMnw - 7 hn[

206
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] DrqI sUqI jwgdI kw bIcwir ] mhIny ivc Cy idn
AwvdyN hYin ] ienw ivc kwrj koeI nwhI krnw] sMgrwdoN nwvy ]9,10,15,24,
Aqy sMrwdoN siq bI mY =27”
AMq : “ienw iCAw idnw ivc DrqI ] nU hl nwhI lwvxw ] siq kir mMnxw ]” ]

h`Q ilKq nM : MS 1101 k


isrlyK : kpVy pihrin kI ibiD
p`qry : 210 a – 217 A
Awkwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 12 X 7 s.m.
vyrvw : EhI; sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI ijld auKVI hoeI hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ kpVy pihrn kI ibiD ilKqy] sukrvwr jy koeI
kpVw pihry ] auhu BI pwit rhY qo horu BI AwhY ] iCinCinvwir jy koeI kpVw
pihry ] iqs dw nukswn hovY ]”
AMq : “vIrvwr jy koeI kpVw pihry ] iqs nU bhuq lwB hovY ] siq kir mMnxw ]”
pMnw - 211 qy sq vwrW dy bIcwr ilKy hoey hn[ “iCiniCrvwir somvwir pUrb
ƒ jwvxw nwhI ] mMglvwir buiDvwir auqrwKMf ƒ jwvxw nhIN[sukrvwir
Awieqvwir pCm nU jwvxw nhI[ siq kir mMnxw ]” iesy qrW, hor BI bIcwrW
idqIAW hoeIAW hn jo pMnw nMbr 217 A qk cldIAW hn [

h`Q ilKq nM : MS 1101 K


isrlyK : grBgIqw
p`qry : 218 a – 237 A
Awkwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 12 X 7 s.m.
vyrvw : EhI; sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] Ab grB gIqw sRI ikRsn Arjn ky bcn iliKqy ]
Arjn sRI ikRsn pwso puCqw hY ]”
AMq : “hy Arjn mwnuK ky swry srIr mih swFIAw qIn kroVI rymwvl hY ] qa-lau
nrk jwiegw hm aupdys doAw hY ] siq kir mMnxw ]35] ieiq sRI grb gIqw
puMn pwp kw vIcwr sRI ikRsn Arjn sMbwdy grB gIqw sMpUrnM ]”

h`Q ilKq nM : MS 1101 g


isrlyK : swr gIqw
p`qry : 238 A – 255 a
Awkwr : 17 X 10 s.m. ilKq: 12X 7 s.m.

207
vyrvw : EhI; sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ poQI dI hwlq TIk TIk, ijld auKVI hoeI hox kwrn, p`qry
vI auKVy hoey hn [
AwrMB : “<siqgur pRswid] sRI gxyswXnm:] Enmo Bgvqy vwsudyvwX ] AQ swr
gIqw ilKXqy ] Arjno vwc] Arjn sRI ikRsn Bgvwn jI pih pRsnu kry hY ]”
AMq : “duAwrkw kO nwQ sRI piq kysvM pRnmwimhM] ibsn AstpdI kI krq Dinu suMn
ivsn lok sugCqy] gurU rwmwnMd nImwnMd suAwmI kv dq dws smwpqM]”

h`Q ilKq nM : MS 1101 G


isrlyK : pRwn sMglI kw dyhI kw bIcwr ]
p`qry : 256 a – 284 a
Awkwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 12 X 7 s.m.
vyrvw : EhI; sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : poQI dI ijld auKVI hoeI, ilKweI suMdr[
AwrMB : “<siqgur pRswid ] iDAwau pRwn sMglI kw dyhI kw bIcwr] slok ] ieVw
ipMglw suKmnw qIny bsih iek rwie byxI sMgmu iqh prwgu mun mjn krh
iqQwie] ieVw ipMgulw suKmnw ]”
AMq : “kl jug nwnk rwj clwieAw ] Dur dirgwho pRB qil AwieAw ] inrgunIAwry
pRB kI srnwhI ] nwnk dws pRB dydn jweI]]vwihgurU spxw jI ]”

h`Q ilKq nM : MS 1101 |


isrlyK : swKI mwqw jIqo jI nwil
p`qry : 284 A – 287 A
Awkwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 12X 7 s.m.
vyrvw : EhI; sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI D`ibAW vwlI pr pVIH jWdI hY [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “bolo vwihgurU jI] < sRI vwihgurU jI kI Pqy ] eyk byr mhl mo gey gurU jI
qb mwqwA jIqo jI bynqI krI ] mQw tyikAw bhuq byr]”
AMq : “BweI ieh swKI swihb isMG siqgurU dInI moih ] qum ilK isKn hyq Dwir
siq giq Arpiq eyh ] swKI spUrn hoeI]”

h`Q ilKq nM : MS 1101 c


isrlyK : kQw clI iek sO iekqRIhvI kbIr jI dI
p`qry : 288 a – 321 A
Awkwr : 17 X 10 s.m. ilKq : 12 X 7 s.m.
vyrvw : EhI; sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, ijld auKVI hoeI kwrn poQI dy p`qry vI auKVy hoey [

208
AwrMB : “< siqgur pRswid] kQw clI iek sO iekqRIhvI] iek idn kbIr gusweIN
pUrb kI DrqI ngru bnwrsI bYTw Qw] AOr eyk goibMd lok Awie gey ]”
AMq : “qb auhu goibMd lok auT sRI kbIr jI kI crnI lwgy ] sRI kbIr jI ky is`K
Bey] lwgy rwm kbIr ismrny ] sgly bolhu sRI rwm sRI rwm rwm rwm rwm jI ]
gurU gurU gurU gurU gurU jI siq ]131]”

h`Q ilKq nM : MS 1102 sMgRih


isrlyK : vwr sRI BgauqI jI pwiqswhI 10
smW : sMmq 1918 brKy mwG mwsy suB iqQau cQomW
p`qry : 11 a – 42 a
Awkwr : 15 X 10 s.m. ilKq : 9.5 X 5.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw,auKVI hoeI[ isAwhI kwlI,vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
lwl lkIrW [ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : ilKq D`ibAW vwlI hY, bhuq spSt nhIN[ kwnI bdlI hoeI hY Aqy hVqwl Pyr
ky suDweI kIqI hoeI hY [ hwSIey qoN bwhr vI ilKq[ p`qirAW dy pMnw nMbr vI
iekswr nhIN hn [ ieMJ jwpdw hY ik ieh rcnwvW v`K v`K poQIAW qoN
ie`kTIAW kIqIAW geIAW hn [ poQI dI hwlq mwVI Aqy p`qry Ksqw hwlq ivc
hn [
AwrMB : “< sRI vwihgurU jI kI Pqy ] sRI BgauqI jI shwie ] vwr sRI BgauqI jI
kI pwqswhI 10 ] ipRQm BgauqI ismr ky gur nwnk leI iDAwie]”
AMq : “durgw pwT bxwieAw sBy pauVIAw] Pyr nw jUnI AwieAw ijn ieh gwieAw]”
] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 1102 A


isrlyK : swKI mhlw 1 ]
p`qry : 42 a – 45 A
Awkwr : 15 X 10 s.m. ilKq : 9.5 X 5.5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI TIk TIk, hwSIey qoN bwhr vI kIqI hoeI hY [ hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI ]
AwrMB : “<siqgur pRswid ] swKI mhlw 1 ] gurU nwnk jb mky gieAw bhuiV
mdIny dyKq BieAw] mkw mdIn sB jix lIAw ]”
AMq : “inrgunIAwr pRB kI srnweI ] nwnk dws pRB Byd n BweI 13] vwihgurU jI
kw Kwlsw sRI vwhgurU jI kI Pqy 14]”

h`Q ilKq nM : MS 1102 e


isrlyK : ausqiq sRI AMimRqsru jI kI
p`qry : 45 A – 57 A

209
Awkwr : 15 X 10 s.m. ilKq : 9.5 X 5.5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [ ilKweI DibAW vwlI [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] ausqiq sRI AMimRqsru jI kI ] qIn lok mY qwlu n AYsw
jYsw dyiKAw sRI AMimRqsir ] qwl mD hirmMdir nIkw mwno sRI rwm jI kw Gr ]
moqI cunI hIrw pMnw qw mih lwgI hY bhu jir ]”
AMq : “sMqn kI srxwgqI rwKY iqn kO rwm 3 ] ausqiq sRI AMimRqsru kI smwpiq
Bul cUk bKs lYxw]” ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 1102 s


isrlyK : bwrw mwh rwm jI dw
p`qry : 58 a – 69 A
Awkwr : 15 X 10 s.m. ilKq : 9.5 X 5.5 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY, isAwhI D`ibAW vwlI, ilKweI hwSIey qoN bwhr vI kIqI
hoeI hY[
AwrMB : “< sqgur pRswid ] bwrwmwh rwm jI dw] 1]dohrw] cyqR icqvnI imt geI
PUl rhI bn rwie ] dsrQ kw mn mOilAw rwm isMGwsn pwieAw ] cyqR cMcl
cVI bhwr ]”
AMq : “jbkw rwm isMGwsn pwieAw icMqw rhI n kwie hIry moqI lwl jvwhr dIey
kOsilAw mweI] pUr mY jwck njr n AwvY dwn ju lyvY BweI ]supUrnM]”= = =

h`Q ilKq nM : MS 1102 h


isrlyK : pYNqI AKrI
lyKk : mn msœwn
p`qry : 70 a – 106 A
Awkwr : 15 X 10 s.m. ilKq : 9.5 X 5.5 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI cMgI, kwnI bdlI hoeI [
AwrMB : “<]siqgur pRswid ] 0= aUVY ausqq qwkI kIjY jwkw AMq n pwieAw nI ]
mD jobn dy BeI bwvrI ibRQw jnm gvwieAw nI ]”
AMq : “hux qU smJ dyK lY ijMdVI idqI r`b imlwie kuVy] mn msœwn AwKdw qYnU ieau
imlwxy dw cwie kuVy ]35] pYNqI AKrI sMpUrn]” = ] = ]
= ] =

h`Q ilKq nM : MS 1102 k


isrlyK : kOislXw jI kw bwrhmws
smW : sMmq 1918

210
p`qry : 106 A – 111 A
Awkwr : 15 X 10 s.m. ilKq : 9.5 X 5.5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI cMgI poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “AQ kOislXw jI kw bwrwhmws]0= cYq AjuDXw jnmy rWm ] cMdn sYil pvwey
DWm ] gj muiqXn ky cOk purwie] rx kls dIey BrvwX]”
AMq : “sMbqu 1918 brK mwG mwsy suB iqQaU cOQmXW ikRs˜ pCy sNkt ibRq sRI gxys
jI kw rivvwsry rwqRI kw GMtw igXwrmw bjw qRsym isMGo dXy suBMd dwqu[Pgw
isMg pTnwrQM]”

h`Q ilKq nM : MS 1102 K


isrlyK : rwg ibhwgVw CMq 4
smW : sMmq 1918
p`qry : 108 a – 123 a
Awkwr : 15X 10 s.m. ilKq : 9.5 X 5.5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “rwg ibhwgVw CMq 4 <siqgur pRswid ] hir hir nwm iDAweIAY myrI
ijMdVIey gurmuiK nwm Amoly rwm ]”
AMq : “ies bMdy isir julm hoqw hY jmu nhI htY gusweI]4]Awsw sRI kbIr jIEu ky
pMc pdy duquky]” 0 0 0 0

h`Q ilKq nM : MS 1102 g


isrlyK : krnI nwm rukndIn nwl hoieAw
p`qry : 123 A– 128 A
Awkwr : 15 X 10 s.m. ilKq : 9.5 X 5.5 s.m.
vyrvw : EhI [sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI,p`qry Pty hoey, keI p`qirAW aupr ilKq ADUrI [ p`qry hor
poQI nwloN auqwry hoey hn iksy hor poQI dw ih`sw hn [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] krnInwm rukndIn nwl hoieAw ] bwby kIqw ] nwnk
AwKY rukndIn scy sux jbwb]”
AMq : “pIVI sRI siqgur jI kI-----p`qry Pty hoey----koeI sRvin krygw icq rKy--
- so mukq pwvYgw]”

h`Q ilKq nM : MS 1102 G


isrlyK : sroDy kw ivcwr
p`qry : 131 a – 147 A
Awkwr : 15 X 10 s.m. ilKq : 9.5 X 5.5 s.m.

211
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : poQI dy p`qry iB`jy hoey hn [ ilKweI D`ibAW vwlI [ hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI [
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ sroDy kw ivcwr ] ipRQmy Bvr guMjwr ] sMK DMn
duqIey]”
AMq : “jwG dRb hwn] gofw Pury bYl bkrI isMG hoie ] ipmqr Pury jwqRw lwB ] joTw
Pury qo shI lwB ] jMqR ilKy vIr vwr ko drbwr bs hoeI ]

h`Q ilKq nM : MS 1102 |


isrlyK : rml
p`qry : p`qrw nMbr nhIN idqy [
Awkwr : 15X 10 s.m. ilKq : 9.5 X 5.5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : p`qry iksy hor poQI dw ih`sw hn [ ieMj jwpdw hY ik iksy hor poQI nwloN ieh
p`qry auqwry gey hn [ kwnI bdlI hoeI hY ilKweI cMgI hY [ Aqy poQI dI hwlq
TIk TIk[
AwrMB : “<siqgur pRswid ]1] sRI gxyswie nmh ] sRI srsqIjIey nmh ]0: AQ
rml ilKXqy ] 111] Xh sgun so jIq hoiegI ] mn mY icqvYgo so pwaugy-sgun
mY jIq hY ]”
AMq : “imqR imlYgw] srIr pIVw hY so imtYgI] Ab qumwry idn ACY Awey hY ] Ab
lwB hoiegw ] inswnI qumwry srIr mY gupq icNqw hY ]” hVqwl PyrI hoeI hY ]

h`Q ilKq nM : MS 1103 sMgRih


isrlyK : moK pMQ pRkws
lyKk : gulwb isMG, ngOrI rwie
smW : sMbq 1885
p`qry : 1 a – 194 a
Awkwr : 21 X 14 s.m. ilKq : 15 X 11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI,vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc q`qkrw idqw hoieAw hY [ ilKweI suMdr,kwnI bdlI hoeI Aqy
hwSIey qoN bwhr vI kIqI hoeI hY [ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “AQ moK pRkws ilKqy sRI rwmwnujwXy nmh ]=] < siqgur pRswid ] E o sRI
gxyswX nmhw ] sYÍXw] XhN jg mY ijn ky pd pMkj syvq nIq surysÍr BwrI ]
AOr surWgn syvq hY Aru jwih BjY Bv mY muKcwrI ]”
AMq : “ieq sRI mq mwn isMG crx isKXq gulwb isMG ngOrI rwieAw Awqm jyn
ivrcqy moK pMQ pRkws ivdyh mukiq inrxXo nwm pMcmo invws: 5 moK pMQ
pRkwsy sMpUrx:”

212
h`Q ilKq nM : MS 1103 A
isrlyK : supn`k
lyKk : gulwb isMG ngOrI rwie
smW : sMmq 1885 (rcnw kwl) sMmq 1834
p`qry : 194 a – 207 A
Awkwr : 21 X 14 s.m. ilKq : 15 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 10
Awm vyrvw : ilKweI hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI hY [ kwnI bdlI hoeI hY [ poQI dI hwlq
TIk TIk [
AwrMB : “AQ supn`k ilKXqy ] < siqgur pRswid ] AnMgsyKr CMd ] iqny nmo sdw
mudw ibswl bwhu rwm josu BIlnI auDwr kY kpIs ky sKy bxy]”
AMq : “ieq sRI mwn isMG crx isKq gulwb isMG ngOrI rwie Awqm jyn ivrcqy
BivKq ArQ pRkwsy kyvl supn inrxXo nwm duqIXoiDAwie] smwpqM suBM BUXwq
sMvq 1834 [ sRI rwm jXiq ] rwm rwm rwm supny, ko sMpUrxm”

h`Q ilKq nM : MS 1103 e


isrlyK : BweI bihlo bMswvlI
smW : sMmq 1885 (rcnw kwl) sMmq 1834
p`qry : 208 a – 209 Aa
Awkwr : 21 X 14 s.m. ilKq : 15 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI [ isAwhI dy D`by pYx krky ilKweI spSt nhIN hY [
AwrMB : “bwbw bihlo nwnU Bgq cMd gurdws Bey Aiq sUry ] Drm cMd qy cMd Bwn hmIr
cMd isD pUry ] sMgiq isMG suDvwn ko Aw khoN iqn kI ausqqy ] inhwl isMG
crnwr ibMd pMjwb isMG nmsqqy] gurU Arjn pRqwp qy gXwn Xuq ghI nODw
Brwqw ] jn bihlo pRgt Bey lhI Bugq mukq ies jgq ]”
AMq : “sMbq ATwrW sY pcwsIey swvx poQI ilKI] sMmq 1885] = ]
= ] = ] =”

h`Q ilKq nM : MS 1104


isrlyK : sRI ADXwqm [AiDAwqm] rmwiexy
lyKk : gulwb isMG
smW : sMmq 1839
p`qry : 1 a – 254 A
Awkwr : 37 X 17 s.m. ilKq : 16 X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl, kwlIAW
lkIrW; ivckwr iek motI pIlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw - 13 hn[

213
Awm vyrvw : poQI dy iek pwsy qoN iB`jI hoeI hY, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKweI
hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI [ ilKweI suMdr,poQI dI hwlq TIk TIk ]
AwrMB : “<siqgur pRswid ] sRI gxyswXnm: ] ]dohrw]dyvI mwqw swrdw srd ieMd
smhws ] bMdopd pMkj sdw kro sumiq pRkws]1]sMkr CMd] gx nwQ dws
invwie msqk bMdnw pg Dwr] krXo chy aur rwm ko jsu dyhu buiD audwr]sur
guru kry sur rwj kwrX pwd kMj mnwie] hy rMG nwQ AnwQ my DIr bIr shwie
] svYXw] Aj sUrjbMs ibKy inpjy irK X`g ibnwisk pRwn inkwry ] irK nwir
auDwr kI iCn mY ijh bIc smuMdRh BU Dr qwry]”
AMq : “52]dohrw] gRh AgnI vsu cMd puin sMbiq AwnMd Dwr]dsmI kwqk sudI suB
surw DIm gurvwr]53] ieiq sRI ADXwqm rwmwiexy amWmhy surbMs dy auqR kWfy
bYkuMiT inrXwxo nwm nvmo DXwie ]9] smwpqo] sMpUrxM suB msqu sRb
jgqwmRw]dohrw]gul su qn qRY guru lhu dvwsI kusm suKwn] Awib iqRDws icq suKM
isMG lKn mq sujwn]1]”

h`Q ilKq nM : MS 1105 sMgRih


isrlyK : poQI gurbwxI
p`qry : 1 a -153 a - 168 A - 259 A
Awkwr : 13 X 16.5 s.m. ilKq : 8 X 13.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw,auKVI hoeI[ isAwhI kwlI[ vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN
pwsy do do kwlIAW lkIrW, ivckwr iek lwl lkIr[ sqrW pRqI pMnw-14 hn[
Awm vyrvw : poQI iB`jI hoeI hY Aqy pqirAW dI hwlq Ksqw, kwnI bdlI hoeI [ ilKweI
hwSIey qoN bwhr vI kIqI hoeI hY [ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqnwm krqwpurKu inrBau inrvYru ] Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid ]jpu]”
AMq : 287 pMnw,”rwg jYqisrI kI vwr m:5 ]slok] Awid pUrn mD pUrn AMq pUrn
prmysurih]
pMnw-259 : “pRB dieAwl byAMq pUr eyku eyhu ] sB kuiC Awpy Awpu dujw khw
kyhu] Awpu krhu pRB dwn Awpy Awp lohu ] Awvx jwxw hukm siB inhclu quD
Qyhu] nwnk mMgy dwnu kir ikrpw nwm dyhu ]20]19]”

h`Q ilKq nM : MS 1105 A


isrlyK : munwjwq bhr qvIl mhlw 1
p`qry : 157 a – 168 a
Awkwr : 13 X 16.5 s.m. ilKq : 8 X 13.5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 14 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [

214
AwrMB : “< sqgur pRswid munwjwq bhr qvIl mhlw 1 slok ] Kwlk scw pwk hY
swP klU bsmwl ] nwnk scw cyiq kY kIqo sujgq inhwl ]1] eIn sœ bs sœ
Aws cwrw ] rhwau]”
AMq : “dUxI cauxI krwmwiq scy kw scw FoAw] cwry jwgy chu jugI pMcwiex Awpy hoAw
]8]3]”

h`Q ilKq nM : MS 1106 sMgRih


isrlyK : jpu jpu prmwrQ
smW : sMmq 1924
sQwn : sRI AMimRqsr
p`qry : 1 a –111 A
Awkwr : 16.5 X 12 s.m. ilKq : 11.5 X 7.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI,vKryvyN leI lwl[ hwSIAw pihly pMny aupr
dohrw, cwry pwsy, bwkI poQI aupr dohrw hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : poQI dI ijld auKVI hoeI hY, ilKweI suMdr, p`qry iek pwsy qoN kty hoey hn
Aqy pMnw nMbr vI kty hoey hn[ poQI dI hwlq TIk TIk[ kMny (w) dw prXog ibMdI
nwl kIqw hoieAw hY[ Aqy ilKq hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI hY ]
AwrMB : “<siqgur pRswid 1 [ rwg Awsw gUjrI mhlw 5 jpu jpu prmwrQ ArQ
nwil ilKxw] jy koeI ies jpu ƒ pVYgw vw ilK skYgw iqs kI prmgq hovYgI]
qb sRI gurU jI bwbw nwnk jI iek idn pMjwb kI DrqI ngr krqwrpur bYTw
Qw ] Aru prmysr kI drgwih bulwieAw ]”
AMq : “jo mnsw mn mo DrY so pUrn krY Bgvwnu ] Ahins jp jpqw rhY dws nwnk
dIjY dwnu]1] iqskw prmwrQu ] bolhu BweI vwihgurU jpu ATqI pOVIAw sMpUrn
iliKXw [ eyhu ies kw jp prmwrQ kw pwT krnw so soeI isK hY ]1]
<siqgur pRswid] qw jp dI gost krky swrI isD mMflI ƒ jIqXw
] Awpxw pMQ inrwlw kIqw] kljug ivc jp qy qp Kry kTn hYn qy nwm suKwlw
hY qy nwmu hI idRVwieAw hY BwvY igRhsq ivc hovn BwvY PkIrI ivc hovn nwmu hI
kilXwn krdw hY ]1] ieiq sRI jp prmwrQ sMpUrnM Bviq ]1] hry rwm
sMmq 1924 imqI Pgx idn 24 ]sRI AMmRqsr jI ngr mY bYTky sMpUrn
iliKAw ]1] sRI gurvy nm:1]”

h`Q ilKq nM : MS 1106 A


isrlyK : jpujI gost isD gost
smW : sMmq 1924
sQwn : sRI AMimRqsr
p`qry : 1 a –102 A
Awkwr : 16.5 X 12 s.m. ilKq : 11.5 X 7.5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 8 hn[

215
Awm vyrvw : ilKweI suc`jy FMg nwl fIzwien bxw ky kIqI hoeI, ilKq suMdr, poQI dI
hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqnwmu krqw purKu inrBau inrvYr Akwlu mUriq AjUnI sYBM
gurpRswid] iek smyN sRI gurU nwnk swihb jI sumyr prbq pr gey] qhW sMpUrn
isD mMfl bYTw Qw] qW Enw isDW pUiCAw qusI qW bwly ho] ieQy iks dy bl kr
Awey ho] qW bwbw kihAw eykMkwr iek jo vwihgurU prmwqmw hY] aus ny cwihAw
jo mY eykdw Anyk hovW]”
AMq : “bolhu jI vwihgurU jpjI gost pUrI hoeI ] BuilAw cuikAw A`Kr soD pVnw ]
bKs lYxw ] sRI vwihgurU jI kI Pqy ]1] sMpUrnM]1] sMmq 1924 imqI Pgn
idn 24 ko pusqk sMpUrn hoieAw ]1] eyhu sRI gurvy nm: sRI gurvy nm: hry:

h`Q ilKq nM : MS 1107


isrlyK : dRbX rqnwvlI gurxbwrqk rUp smgr gRMQ
lyKk : gMgwrwm, kvI, AMimRqsrI
p`qry : 1 a-223 A +8 A
Awkwr : 17 X 24.5 s.m. ilKq : 11X 20.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN
pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-19 hn[
Awm vyrvw : q`qkrw AKIr ivc idqw hoieAw hY [ poQI ikRm Kurdw Aqy ijld auKVI hoeI hY
ilKweI swP Aqy pVHn Xog hY, hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI; poQI dI hwlq
TIk TIk[
AwrMB : “< sRI gur crn kmly BXonm:] sRI jnyNdRwX nm: AQ skl sRI
srvorwdgungn ivrwjmwn pUjX sUrq rwm q`q isKX kiv gMgw rwm jqI bcnwq
pRisD dRbX rqnwvlI nwm rUp guxbwrqk rUp ilKXqy ] pRQm mMglw crn gur
ko pun: ] AMimRqsr ko]dohw] sRI gur sUrq rwm ky crn jugl aurDwr ]gMg XqI
kiv krq hY gux rqnwvl swr]1]pun:]”
AMq : “ieqXwdk rogo pRn Pwkr hY [ ieq sRI hrIqXwd vrgy jlwiDkwr vrgy
jlwiDkwr sMpUrnM ] smgr sMpUrnM:” ies qoN mgroN qqkrw idqw hoieAw hY [
AKIr ivc iek pMny dI rcnw JUlnw CMd ivc idqI hoeI hY [
pMnw - 8 AwrMB:- “< siqgur pRswid JUlnw CMd nMdky nMdA nMdky kMd AmMd
gjbMd muKcMd sunIXY nYnky nUr js BUr duK cUr ihq pUr BrBUr suK mUr gunIXY
cMd ibRj CMd kh nyq su mUkMd jU FMd Bv PMd sun kMd kIjY ihRdy AribMd mY rho
mwilMd ijEu KVg imRigNd vrdwn dIjY”
AMq :- jY kMj ibkwsn gXwn pRkwsn pwp ibnwsnw BwrI jY nwQ AnwQw auqm gwQw
sRqmwQw jskwrI jn mwsnhM sw js AvqM sis sRq jl inD sy BU jY byd bMsw
kMj suhMsw jY prsMsw ky BUp] ] ] ] ]

216
h`Q ilKq nM : MS 1108
isrlyK : ib`sÍ ibnod
lyKk : bwl mukMd ilKwrI : kwlw isMG
smW : sMmq 1919
sQwn : b`brI gRwm
p`qry : 1 a – 300 a
Awkwr : 23 X 35 s.m. ilKq : 15 X 28.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw-33 hn[
Awm vyrvw : gRMQ ikrm Kurdw, Ksqw hwl ivc, isAwhI dy D`by keI pMinAW aupr; ilKweI
hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI hY[ gRMQ dy SurU ivc ivsQwr pUrvk q`qkrw idqw
hoieAw hY [
AwrMB : “<siqgur pRswid] AQ ib`s ibnod ilKXqy ]pRQm mMglw crn] dohrw sRI
bwlw iqRnYnw nmo pusqk ABY vr hwQ] sMqn ky ihq Avqry dso rUp gun gwQ
]1] mMgl hyqu gnys ko bwnI bwxI hyqu] kwmrwj kwmnw ilXy gur isDWq Pl
dyq] gur ausqiq]dohw] sRI gurU nwnk ko nmo nwrwiex bpujwn] ijn kI ikRpw
ktwK qy pWmr Bey mhWn]3] kibq] klU ko pRqwp jo pRkwsXo pRbl BwrI fwrI
pRIiq lok inku krmY inkrmYN] pwpn ArMB bIic nIc jn lwgy rhY kbU nwih lwvY
mn Bjn ky iPkrmYN ] Bnq mkMd bwl dyK kY mhW Akwl kwFI eyk joiq Awp
Awpny ijkr mYN] nwnk DrwXo nwm qWhU nY jgq bIc rwm nwm suDw sIc qwrY hYN
ickr mYN]”
AMq : “68 dohw] AYsy suMdr ngr mYN lohgV guru AsQwn ] qW iFg nwnk duAwr koN
rcXo sMq suKdwn ]69]cO] gurU nwnk kI AwigAw pwie] mukMd bwl icq
aupjXo cwie] nwnk duAwr sQwn bnwXo] nwnk suq smyq pDrwXo]70] dohw]
iqs mkwn mih bYT kr ib`sÍ ibnod bKWnN] mukMd bwl brnn kIE bKso ikRpw
inDwn ]72] sMmq gRih sis nwQ sis swvx mws punIq ] sukRvwr iQq Ks†mI
sikl sukl pKX suin mIq] 72] gRMQ spUrx suiB GrI kIno bhuq AnMd]
gurmuiK jo XWko pVY so pwvY suKrMd]73] sorTw] sRI gur dIn idAwl Xwih mwgq
hO jor kr ] hrhu kiTn Bvswl qv crnn mO rhy icq]74] ieiq sRI ib`sÍ
ibnOdY bwl mukMd ibricqy srIrk pRkrxy pwqMjl mq srIrk brnnM] is†K KMfy
spqm hulws:7]8] gRMQ sMpUrM suBM Bvyiq ] sRI jgdMbwXY nm: ] ]
] So] ib`sÍ ibnod AgwDmo mqin pt ppIlkw] iKmw krhu jnu swD Bul
cUk suiD kY pTuh] anI sqk qyeIs mDUmws AiqpwvnM] suB idn mwq jgIs jgI
joq gRh gRh ibKY ]2]dohw] iqNh AÍsr Drmswl mY gV AMdr ifrIAwl ] mhIx
dys mq hr deI buiD jn pFhu smwl]3] DirjDwrI inpx Aiq bu`DI KrI
gMBIr ] qpq imtq ijh nwm kh mIhW isMG AMbIr]4] Xih gRMQ ilK kr dXo
kwlw isMG ABYK] pVq pVwvq kusl huie mIhW isMG nrys ]5] ijlw AhY
gurdws pur Twxw kWnUvwx ] bsYN b`brI gRwm mih jwt bMs ikRswx ]6]” ]

217
] ] ] = = = = ] ]
]

h`Q ilKq nM : MS 1109


isrlyK : rs pRboD igRMQ
lyKk : sYXd bwkr sUq sYd gulwm nbI
smW : ihjrI sMmq 1154 [sMmq 1787]
sQwn : isrI ngr, kSmIr
p`qry : 2 a – 66 A
Awkwr : 21X 12 s.m. ilKq: 14X 7 s.m.
vyrvw : ijld: kwgx dI auKVI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI
pMnw-20 hn[
Awm vyrvw : p`qry ikRm Kurdw poQI Ksqw hwlq ivc Aqy hwlq bhuq mwVI; ilKq vI keI
pMinAW qoN KwDI hoeI, pVHnI muSkl hY[ poQI pMnw nM: 2 qoN SurU hoeI hY[ pihlw
pMnw PitAw hox krky rcnw ADUrI hY ilKweI vI pMinAW dy ikRm Kurdw hox
kwrx pVHI nhIN jWdI Aqy bhuqI spSt nhIN hY [
AwrMB : “----aupjY bIj qy AMq bIj iPr hoie]8] jwko rih sur lok jg clXo Drm
pQ Cor] AYsI bWiDu n bdI eI sqX Drm kIfo]”
AMq : “1133] pUrn kIno igRMQ mY lY muK pRBU ko nWm]1134] suDrXo brn ibgwr hYN
kum ku dUK n lwie ] TOir TOir liK rIJ hYN sumqs rs rs pwie ]1135] ilKy
igRMQ Xh AwghUM logn kir ihq juD] pY AbXw so soD kY qWih kIijXo su`iD]
1136] gXwrih sY covn skl ihjrI sMmq pwie ] sB gXwrih sY covny
dohwrw Kylwie]g†wmI sYXd bwkr suqsYd gulwm nbI ibricqwXw rs pRboD igRMQ
smwpqm sB suB msqu] ] do] munsI sMq imRigMd ihq pMfq tIkw] isrI ngr
kSmIr mYN ilKXo gRMQ AiB rwm] suB suBM]”

h`Q ilKq nM : MS 1110


isrlyK : AMimRq Ckx Ckwaux kI ibD [ ivDI ]
p`qry : 1 a –4 a
Awkwr : 17 X 12 s.m. ilKq : 13 X 9 s.m.
vyrvw : ijld: g`qw, Ku`ly p`qry, Dwgy nwl sIqy hoey[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW[
sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : Ku`ly p`qry ieM\ mwlUm huMdw hY ik ieh rcnw iksy hor poQI dw ihsw sI, aus ivcoN
auqwr ky, v`K krky bwAd ivc Dwgy nwl sIqI geI hY[ p`qirAW dI hwlq Ksqw
hY[ ilKweI keI QwvW aupr DibAW vwlI Aqy hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ AMimRq Ckx Ckwaux kI ibD ilKqy] sRI gurU
mhWrwj dsvyN pwiqswh gurU goibMd isMG swihb jI jgq ky lokW dI klXwn
vwsqy Kwlsw pMQ jhwj ricAw hY sMswr smuMdR qy qwrn vwsqy ] jo isK srDw

218
vwlw AMimRq Cky rihq sux ky kmwey Bgq mukq dono pwey ] ies lok pRlok ivc
gurU jI shweI hovYNgy ]”
AMq : “Akwl purK qy ibnw hor dyvI dyvqw nw pUjy gurU ky Gr irDW isDW Bgq mukq
sB kuC hY srDw inscy vwilAW ƒ sB kuC imldw hY qWqy kwmnw vwsqy gurU kw
Gr Cof ky ihMdU qurk pIr PkIr mVI gor iksy ƒ nhIN mMnxw ] gurU prmysr
nimq sB nU vrswvxw iksy nwl vwd eIrKw nhI krnI] inhcw gurW qy rKxw]
gurU AMg sMg hY ] ieiq AMimRq ivDI sMpUrnM]”

h`Q ilKq nM : MS 1111


isrlyK : gur iblws pwiqswhI dsvIN
ilKwrI : surjx isMG
smW : sMmiq aunI shMsR mo mwGu mws
p`qry : 1 a – 312 A
Awkwr : 33 X 19.5 s.m. ilKq : 24 X 13 s.m.
vyrvw : ijld:- Ku`ly p`qry, iek kwgz ivc lpyty hoey[ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI
pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : ilKweI pihly Aqy AKIrly pMny qy kwnI bdl ky kIqI hoeI hY[ p`qry vI bwAd
ivc lgwey hoey [ p`qry iB`jy hoey, keI p`qirAW aupr hVqwl Pyrky suDweI kIqI
hoeI hY[ gRMQ dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “<siqgur pRswid] sRI gxyswXnmh] sRI vwihgurU jI kI Pqh] AQ gur
iblws ilKXqy] pwiqswhI dsvIN ky cirqR] dohrw] srb ivGn AGhr kO iqmr
qpq AigAwn] gur nwnk goibMd ibn Avr n jg mih Awn]]1] qÍ pRswid]
Kwlsw jI vwc] cOpeI ] Awd purK ibnvO krqwrw jws kIn Xih sgl pswrw]
eyk Anyk sgl Gt vwsI ]”
AMq : “46] gun gwvq gurdyv ky idb rUp aur Dwr]
ieq isRI gur iblws swKI bwly rwie jn vwrysÍr kI brnnM nwmu iekqIsmo
iDAwie smwpiq msiq suB msqu ]=]31= dohrw ] sMmiq aunI shMsR mo mwG
mws idn Bwl] gur iblws pUrn kIXo XwmY kQw irswl dohrw: ACr mwqRw BUl jo
sB qum lyh suDwr] hmko dos n dIjIAY iKn iKn BUlnhwr]dohrw] hwQ joir
ibnqI kro sMq sunhu min lwie] jhw cUk moqy prI pVhu soiD bnwie ]4]1]
] ] ] ] vwihgurU jI kI Pqy] vwihgurU jI kI Pqy] vwihgurU
jI kI Pqy] dsKq surjx isMG=dohrw - ibMdI ibMdI gRh cMdRmw sMmiq ibkRmjwn
= mwG mws iQq pMcmI vwr su gur ko mwn]”

h`Q ilKq nM : MS 1112


isrlyK : ds gRMQI
p`qry : 1 a – 321 a
Awkwr : 17 X 11 s.m. ilKq : 12 X 18 s.m.

219
vyrvw : ijld g`qw kpVw, PitAw hoieAw; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; hwsIAw
cwry pwsy, do do lwl, kwlIAW lkIrW ivckwr iek pIlI motI lkIr; sqrW pRqI
pMnw - 8
Awm vyrvw : poQI ikRm Kurdw,ilKweI suMdr Aqy hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI hY[ hVqwl Pyrky
suDweI kIqI hoeI[ kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ poQI dI hwlq
TIk TIk[y ieMj jwpdw hY ijvyN p`qry iB`jy hoey hn[
AwrMB : “<siqgur pRswid] jwpu] sRI muK vwk pwiqswhI]10] CpY CMd] qÍ pRswid ]
ckR ichn Ar brn jwq Aru pwq nih n ijh ] rUp rMg Aru ryK ByK koau kih
n skiq ikh] Acl mUriq AnBau pRkws Aimqoij kihjY] koit ieMdR ieMdRwx
swhu swhwix gixjY] iqRBvx mhIp sur nr Asur nyq nyq bn iqRx khq] qÍ
srb nwm kQY kvn krm nwm brnq sumq]1]”
AMq : “335] qYshI mK kIjIAY suin rwj rwj pRcMf] jIiq dwnv dy sky blvwn
purK AKMf ] qYshI mK mwr kY isir ieMdR CqR iPrwie ] jYs sur suK pwieE
iqv sMq ho shwie ]3]336] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 1113


isrlyK : ihqo aupdys
lyKk : qnsuK
ilKwrI : guridAwl isMG rwjgur
smW : sMmiq 1864
p`qry : 1 a – 286 a
Awkwr : 16 X 13 s.m. ilKq : 13 X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI dw pihlw pMnw bwAd ivc ilK ky joiVAw igAw hY[ poQI ikrm Kurdw,
hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “<siqgur pRswid ] AQ ihqo aupdys surjIq BwKw ilKXqy, cOpeI ipRQm
AwrwDo eykMkwrw jgq swj ijh kIAW pswrw, qIn BWq hir isRst aupweI, auqm
mDm Asm khweI, sUKm AO AsQUl bnweI sB Git so pRB rihE smweI, auqm
so ijh eyk icnwrI, mDm soeI jg ibXhwrI doaU mY eyko nwih jwnY jg mY qwko
Adm bKwnY (1) dohrW]”
AMq : “334] sMmq ATwrw sY cOht mGr sudI qIj buDbwr poQI sMpUrn] ilKY Awmu
Fus GyVI pUrn krI sylvrwgwm] ilKqm rwjgur idAwl isMG nwm] vwhgurU jI
DMin gurU]” ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 1114


isrlyK : mwDv nl kwm kMdlw
p`qry : 1 a – 154

220
Awkwr : 16 X 10 s.m. ilKq : 11 X 6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI[ vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI
pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : pihly p`qry bwAd ivc kwlI, hrI isAwhI nwl ilK ky lgwieAw igAw hY[
poQI ikRm Kurdw, Aqy p`qry Ksqw hwlq ivc hn[ ilKweI AKIrly pqirAW qoN
PtI hoeI hY[ keI p`qry A`Dy qoN ijAwdw KwDy hoey hn[
AwrMB : “<siqgur pRswid, sÍsiq sRI gnyswXnm AQ mwDv nl kwm kMdlw] cOpeI
pRQmY pwr bRhm kau prno, pun kCu jgq rIiq rsu brno, pwrbRhm pir pUrn
suAwmI, Git Git rhY su AMqrjwmI, Git Git rhY lKY nih koeI jl Ql rhY
srb mY soeI, jwkI Awid AMiq nih jwnI pMifq kQw igAwn, so mwnI, igAwnI
hoie su gurmuiK iDAwvY KojI su Koijq pwvY]”
AMq : “565]dohrw] mwDv nl kI kQw Xh ibkRm kI riq cwr] pF kIcY ihq Drm
so DhI mMqR br swr] 566] dohrw] hir jpu jg mo jwipXY kIjY praupkwr]
Bvjl qrq nbyr hYÍ sMq suno icqDwr]567] ieiq sRI pRymsupwny mwDv nl kwm
kMdlw sMpUrnM] suB msq]1]”

h`Q ilKq nM : MS 1115 sMgRih


isrlyK : gXwn mMjrI nwm BwKw
lyKk : mnohr dws inrMjnI
p`qry : 17 a – 46 a
Awkwr : 15 X 11 s.m. ilKq : 10.5 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI
pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : poQI p`qrw nMbr 17 qoN SurU huMdI hy Aqy rcnw ADUrI hY [ ilKweI suMdr, Aqy
hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “gux hY by gs˜ BwXm ]134] qw mih eyk TOr qyj] rUp qw kO gux aus˜ ky
hyj ]”
AMq : “413]dohrw] qMÍ pd dyv iqRjMc irK nr ikMnr sb jwn] qq pd eIsÍr dyK
sb qMÍq qq qqÍM Bwin ]4014] mnohr dws inrMjnI so sÍwmI so dws ] sÍwmI dws
BXo eyk so mhW kws Gtw kws]415]
ieiq sRI gXwn mMjrI nwm BwKw igRMQ kiQqy mnohr dws inrMjnI sMpUrn smwp:
] ]”

h`Q ilKq nM : MS 1115 A


isrlyK : sq pRs˜ auqrI
lyKk : mnohr dws inrMjnI
p`qry : 46 A – 87 A
Awkwr : 15 X 11 s.m. ilKq : 10.5 X 9 s.m.

221
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “sRI prmwqXnynm: AQ igRMQ sq pRs˜ auqrI iliKqy ]sorTw] vwcÎ lK†kir
jwn inrgux srguxXo khXo] kir nmskwr vKwn vwcX qÎwg kir lKu
kO]copeI] AgXwn skiq Awqmw kI kihXy] auBY Anwid imly hI lihXy]
AgXwn Aiml rhXo suD bKwnW] qwko bRhm kir kYso jWnw] AGXWn imloXo so
swKI kihXoN]”
AMq : “AhMbRhm Pl khXo ibKXwqw ] sÍrUp mwJ dÍY Pl ey nwhI ] ivklw pr ihq
rhY soqw hI] hOmY hoqU nwih] hOmY hOqU hYN khI ] sb hY hY qUM mwih] hO qUM hO qU eyk
hI ]12] ieiq sRI sq pRsn auqrI BwKw igRMQ mnohr dws inrMjnI kiQqy nvW
KMfh]”

h`Q ilKq nM : MS 1115 e


isrlyK : vydWq pRBwKw
lyKk : mnohr dws inrMjnI
p`qry : 88 a – 129 A
Awkwr : 15 X 11 s.m. ilKq : 10.5 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< sRI guru Bxo nmh ] AQ vydWq pRBwKw ilKXqy] krqw igRMQ kr by mY
inribGn suK swhY hY ]dohrw] mMgl dy moih dyv gxys] mMgl dyh moih sursqI
] mMgl dy moih dyv mhys] mMgl dy moih prbRqI] igRMQ kO pRXojn Aru ivKX
kihXy hY]cOpeI]”
AMq : “ieiq sRI vydWq mhwvwkX BwKw nwm gRMQ kiQqy mnohr dws inrMjnI sMpUrx
smwpq: igRMQ 292]”

h`Q ilKq nM : MS 1115 s


isrlyK : Kt pRsI inrnYl nwm BwKw
lyKk : mnohr dws inrMjnI
p`qry : 129 A – 262 A
Awkwr : 15 X 11 s.m. ilKq : 10.5 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : keI p`qry iB`jy hoey hn[ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< sRI prmwqmny nm: AQ igRMQ Kt pRs˜I AwrMBqy ] pRQm gRMQ ko krqw gRMQ
kI Awid ies dyvqw kO sÍrUp idKwvq hY] Aru q igRMQ kI inrivGwnqw isD
kir by kO irdy mw Jwqw kO rUp icqvn kir kY nmskwr krqu hY]dohrw]”
AMq : “85] AhM bRhm ibsRmqw soA sMgqw dyK] mn bcn n kYso prY rhXo eyk
AvsyK]86]ieiq sRI Kt pRs˜I inrnY nwm BwKw igRMiQ mnohr dws inrMjnI

222
kibqy] sMpUrx Bvyq] dohrw] pRxv pRkwsI dyv hY sohM pRwxv pRkws] sohM qY EAM
pRgt Git Git BIqir bws]87] sb Git sohM eyk hY ENkrY aucwr] dyv pRkws
pRkws qY sohM krY sMcwr]91] ieiq swKI sÍrUp ]slok”
ies qoN A`gy iqMn cwr sqrW dI hor swKI hY ]”

h`Q ilKq nM : MS 1115 h


isrlyK : gXwn cUrx vcn kw
lyKk : mnohr dws inrMjnI
p`qry : 263 a – 302 a
Awkwr : 15 X 11 s.m. ilKq : 10.5 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI [ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< sRI prmwqmny nm: AQ gXwn cUrx vcnkw ilKXqy ]dohrw] riv gur
dÍY smqulX hY qm AgXwn krY dUr] jg aurmY pRkws kir bMdn kO inj mUr] 1]
jIvy sÍr cYqnÎ mih kihXy hY dÍY nwm]”
AMq : “inrgiq AMjn rUp jhw] soeI inrMjn jwn jwn]soeI inrMjn jwn jwn] soeI
ApnO Awp hY ] AhMrog iblmwn]4] ieiq sRI gXwn cUrn vcnkw sMpUrx
smpq: ]]”

h`Q ilKq nM : MS 1115 k


isrlyK : viss† swir BwKw
lyKk : idAwl AnymwnMd sursqI, kiv
p`qry : 303 a – 333 A
Awkwr : 15 X 11 s.m. ilKq : 10.5 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI [hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI[ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq
TIk TIk [
AwrMB : “< suAsq sRI gxyswie nm: AQ viss† swir BwKw brnqy ]kv ikRq
idAwl AnymwnMd sursqI]do] idk kwlw idk qy sdw Anv iCMn pihcwn] icn
mwqR mUriq AivAY AmR AnBv eyk pRmwn] swq sÍrUpI qyj ko pRxvo ihq icq
lwie] inr ibGn igRMQ ky hyq ihiq mMgl ibDvq gwie ]”
AMq : “Awsiq nwsiq ibKY n qYsy ]35] ieq sRI miq idAwl Anymw nMd sRsuqI
ibRcqMAM Xog ibisst swry BwKwAM AwqminrUpxM nwm dsmM pRkx]10]spUrnM
smwpqM] suBsmqu]”

h`Q ilKq nM : MS 1115 K


isrlyK : CpY CMd
lyKk : suMdr dws

223
smW : sMmq 1816
p`qry : 334 a – 414 a
Awkwr : 15 X 11 s.m. ilKq : 10.5 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI[ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid] sRI pRmwqmXwnynm: ipRQm mMglw crx ] CpY CMd]
ipRQm bMid prbRhm prm AnMd sÍrUpM] duqIX bMid gurdyv dIXo ijh gRwn AnUpM]
iqRiqX bMid sb sMq joir kir iqn kY AwgY ] mn bckwie pRxwm krq BY BRm
sB BwgY] ieih Bwiq mMglw crx kir suMdr igRMQ bKWixXy]”
AMq : “]9] qW idn sMpUrn BXo gXwn sumudRs† gRMQ] suMdr AogWhn krY lhY mukiq ko
pMQ]10] ieiq sRI gXwn smudRy suMdr dwsyn ibrMcqh gur isK sMbwdy smwpqM
pMcmohulws] sMbqu Twrw sY solwh]18]16]”
ies qoN A`gy pMnw nM:394 qy hor rcnw --- “< siqgur pRswid]
ApRoK AnuBv]” jo pMnw nMbr 410 a qy sMpUrn ho jWdI hY Aqy ies qoN bwAd,
hor rcnw-ijvyN isDWq ibMd sMkrwcwrXokq’ sRI sMkrwcwrX ivrcqM rwmw sRtM,
iek iek pMny dIAW AweIAW hn Aqy pMnw nMbr 414 qy Aw ky smwpq ho jWdIAW
hn [ ijvyN ]9] mhMq ieiq sRI sMkrwcwrX ivrcqM rwmw sRtM smwpqM suBM
BUXwqw]”

h`Q ilKq nM : MS 1115 g


isrlyK : AMimRqDwrw
p`qry : 415 a – 492 A
Awkwr : 15 X 11 s.m. ilKq : 10.5 X 9 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI [ AKIr ivc poQI dy kuJ p`qry nhIN hn Aqy rcnw ADUrI hY
ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid] sRI pRmwqmyn nm:]sRI gur sMqwey nm:] AQ gRMQ
AMimRqDwrw ilKqM]dohrw]”
AMq : “27] bRhm inrMjn jwnIAY gunwqIq pRkws ] gXwnI bRhm srUp hY nhI gXwn
Ab Bws]28]kibqu] gXwnI ko s” - A`gy p`qry nhIN hn Aqy rcnw ADUrI
hY]

h`Q ilKq nM : MS 1116 sMgRih


isrlyK : jPrnwmih stIk, sRI muKbwk pwiqswhI 10
lyKk : sRI gurU goibMd isMG jI
p`qry : 1 a – 312 a
Awkwr : 17X 12.5 s.m. ilKq : 12 X 10 s.m.

224
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI hY[ kMny dI QW ibMdI dw prXog kIqw hoieAw
hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk Aqy ilKweI
suMdr[
AwrMB : “< hukm siq sRI vwihgurU jI kI Pqih] jPrnwmih sRI muK bwk pwiqswhI
10] Pqy kw Kq ilKXqy hY dsvy pwiqswh sRI muKvwk mubwrk] kmwly krwmwq
kwXm krIm] rjw bKs rwjk rhw ko rhIm]1]”
AMq : “jb ieh gl nrMg swih khI qb muK pIArw hieAw qy mir gieAw ] so Kq
mih bfw ibsQwru iliKAw Qw eIhW kCu CudR jYsw kihAw hY ]1] bYqw dw tIkw
spUrnM] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 1116 A


isrlyK : gosit bwby nwnk jI kIqI mdIny hoeI
p`qry : 211 a – 312 a
Awkwr : 17 X 12.5 s.m. ilKq : 12 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid] gosit bwby nwnk jI kIqI] mdIny hoeI] qb bwbw
nwnk jI m`ky ivic brsu ieku rihAw ] sBnw hwjIAw bwby nwnk dI Awin
mwnI] m`ky dy hwjI invwie kir bwbw mdIny kau cilAw] ijQy qIn gurU m`ky
aulmwau hwjI kwjI pIr gaus kuqb mlwr sBnw Pyir msliq kIqI ] clo jo
AsI BI mdIny kI hij krhu ]”
AMq : “gurU nwnk AwieAw ] jil nwnk Qil nwnku jhw dyKhu iDAwnu kir qhw gurU
nwnku AwiKAw Awp Kudwie] gosit mdIny kI sMpUrn hoeI ] sRI vwhgurU jI
shwie ] Bulw cukw bKsxw sdkw nwmu kw ABulu guru bwbw jI hY ] vwhgurU
vwhgurU vwhgurU vwhgurU vwhgurU ]1]” = = =

h`Q ilKq nM : MS 1117


isrlyK : mOjl isMD igRMQ
ilKwrI : hwSm
p`qry : 1 a – 10 A
Awkwr : 28 X 16 s.m. ilKq : 22 X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW
lkIrW[ sqrW pRqI pMnw -13 hn[
Awm vyrvw : p`qry Ksqw hwlq ivc hn[ ieh p`qry iksy hor poQI nwloN auqwr ky ies nwl
joVy gey hn[ ilKweI ikDry D`ibAW vwlI hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[

225
AwrMB : “< AQ mOjl isMD igRMQ ilKXqy ] Avl nwm iDAwau iqsdw ijn ieh jgq
aupwieAw] QMmw myK jMjIrw bwJoN Drq Akws tkwieAw] ibn qqbIr mswly
imhnq ibn hiQAwr bnwieAw] hwSm vyK Ajyhw Kwlk qY kI hos BulwieAw]
iek Qo-cwr hoey chu kolo jo hY Klkq swrI ] ibrMgI lK rMg svwrI kr
guljwr pswrI] iek nw dUjy jyhw hirgj sUrq Akl inAwrI] hwSm jlvw
jwq ausI dw KwrI nUrI nwrI]”
AMq : “ CMd nM: 150] kutIAw Coif ndI vil quirAw kr ividAw ijMdgwnI ] kr
kurbwx sohxI dy isr qoN lwjq AYs juAwnI] frdw doViq jrbo quirAw vgdy
vihx quPwnI ] hwSm ieSk muieAw KV myly Pyr imly idljwnI] imilAw jwie
rUhwl su mylw ivc drgwh rUbwnI] iek qy jwie smwxy nY ivc Fyr imly jw
jwnI ] KVky iKdr hXwq jnwjw dPn kIqy ivic pwnI ] hwSm ieSk sohxI
dw jg ivc duh jug rhugu khwnI ]152]sMpUrxM]”
CMd nMbr *146 Aqy 147 buD isMG dy hn ]

h`Q ilKq nM : MS 1118


isrlyK : kQw hmIr hT kI (hmIr rwso)
lyKk : joDrwj, kvI
smW : sMmq 1913 rcnw kwl: sMmq 1855
p`qry :1 a
Awkwr : 15 X 13.5 s.m. ilKq : 9 X 17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, rYkSIAn[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw-15
hn[
Awm vyrvw : poQI dI mwiekroiPlm krn smyN ijld auKwVI geI Aqy p`qry Ksqw hwlq ivc
hn[ ieh p`qry vI vKry 2 kIqy gey[ ilKweI suMdr, poQI ikDry ikDry ikrm
Kurdw[ poQI dI hwlq TIk TIk ]
AwrMB : “< siqgur pRswid] iek pwsy nukr ivc lMvr drjw 3 iliKAw hoieAw
hY[ “AQ kQw hmIr hT kI ilKXqy 1] slok] isvqnX birsM† srb klXwx
pr suk mlh suMsoiBiqqM modkyn] Arux kusm mwlw bXwlXgXo pvIqMmmihRdX
invwsM sRI gxysMnmWmI ] dohrw ]”
AMq : “354] sMbq TwrW sY pRgt khy pMc pMcws ] mwG sukl iqRqIXw su iqQ jIv
bwr muin jws] 355] BUp iqnI bwgV pRgt cMdR BWn chuMvwn] swm dwm Ar
dMf juq Bydih krq Klwn] 356] ieiq mn mhwrwjw iDrwj rwjw cMdR Bwn jI
kI AwigAw qY kiv joD rwj ikRq hmIr rwso sMpUrxM]57] suBMmsqM] imqI jys†
bdI 4] su`NkRvwr] sMmqu 1913] kQw hmIr hT kI pUrI hoeI ]” ] ]

h`Q ilKq nM : MS 1139


isrlyK : gur iblws pwqswhI 10
lyKk : su`Kw isMG, BweI

226
ilKwrI : joD isMG BweI, swKIAW vwlw
smW : sMmq 1898 ibkRmI
p`qry : 1 – 480 A
Awkwr : 28 X 16 s.m. ilKq : 22 X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw pihly pMny aupr
qIhrw, cwry pwsy do do lwl, kwlIAW lkIrW ivckwr motI kysrI lkIr[ sqrW
pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI Aqy AKIrly pMny vI auKVy hoey hn[ pihly pMny aupr
fIzwiendwr hwSIAw, ilKweI suMdr[hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI iek
pwsy qoN iBjI hoeI hY[ kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ poQI dI
hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< vwihgurU jI kI Pqy[ sRI BgOqI jI shwie ]AQ sRI gur iblws ilKXqy]
pwiqswhI dsvI ky kOqk ] dohrw]”
AMq : “sMmq (1898) 1898 poQI ilKI gur iblws kI ilKvweI BweI hjwrw
isMG ijh nwm] ilKqm dsKq BweI joD isMG swKIAW vwlw ijh nm ] gurU rwm
dws kI hslI aupir AMimRqsr ijh nwm] lwgqw ilKI suDwr kir ijh nwm
]3] iC Awny qRY rupey kwgdw aupir lgy iqnw dsiqAW pr AD pwau rupXw
dsqy pr lgw] fyiF rupXw sqrw pr lgw ] DylI dw ismrK] iqnw pwE dI
ilAwdI swhI lgI]1] rupXw ijlq qy lgw] pMdrw rupey AkrI ilKq qy l`gy]
vYswK ƒ torI ivswK jyT hwV swaux dI pMdRvI sMpUrn hoeI buDvwr iQq dsmI
ƒ guriblws sMpUrn hoieAw] siqgur ky pRqwp qy] pVqy suxqy punIq moK pdvI
ƒ pRwpiq hovin sRI gurU swihb isKI pRwpq kry gur kw jsu suix ky mukq ƒ
pRwpiq hovogy]
A`gy do p`qry hwSIey vwly KwlI hn ] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 1140


isrlyK : sRI Bwgvq iekwds skMD kI BwKw
lyKk : iCbr sMq dws
ilKwrI : cqr dws
smW : sMmq 1692
p`qry : 1 a –293 a
Awkwr : 15 X 20 s.m. ilKq : 10 X 15 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw[ ikrm Kurdw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl [hwSIAw dovyN
pwsy do do lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw - 13 hn[
Awm vyrvw : poQI dI miekroiPlm krn smyN ijld KolI hoeI Aqy iek iek p`qrw kIqI
hoeI[ poQI ikrm Kurdw Aqy Ksqw hwlq ivc hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY[

227
AwrMB : “< siqgur pRswid] caupeI] igRNQ Bwgvq] iekwds kI BwKw ilKqy
sNqdws siqgur ky crxw] iqn kI gho su idiV kir srxw] Xwqy aupjY igAwn
ibcwrw] CutY krm Brm ibEhwrw]1] bhuro jgiq jnm nih AwaU]”
AMq : “sNmq solw sY bwnvY ] jyT sudI KstmI mNglvwreY] sNq dwis gur AwigAw
dInI] cqur dwis ieh BwKw kInI prm igAwnu pRgtu kihE mm Gt hoie ijn
dyv] qy myrY aur inq bsY sNq dws gurdyv]
ieq sRI Bwgvqy mhwpurwxy iekwds iskNDy] sRI suk prICq sNbwdy]
BwKw AnisR ikRsin bYkuNT pY Awxo nwmy iekqIsom iDAwie] 31] iekwds iskND
smwpqM]spq gux swsq iliKE Akws pRjNq ] Xw poQI kI caupeI dohw byd jugu
ANq]1] BuilAw cuikAw bKsxw] vwhgurU jI ]

h`Q ilKq nM : MS 1141 sMgRih


isrlyK : shMsir nwmw vfw mhlw 1
p`qry : 1 a – 11 a
Awkwr : 18 X 11 s.m. ilKq : 13 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr poQI dI hwlwq TIk TIk [ keI pMinAW aupr ilKweI hwSIey qoN
bwhr kIqI hoeI Aqy hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI[
AwrMB : “< siqgur pRswid] rwgu mwrU shMsirnwmw vfw mhlw 1] Acuq pwir bRhm
pRymsuir nwmw] dIn idAwl dmodir nwmw] Awid jugwid juugw jugu soeI AibnwsI
AliK ibDwqw ho]1]”
AMq : “shMsir nwmu piV sUK smwnw Drmu Dirju Tihrwqw ho ]80 shMsir nwmu piV
pUrI Awsw] msqik lyKu ilKuAw Duir swcw] nwnk shMsir nwm hir piVAw
Duir msqik lyKu ilKwqw ho]81 Awid AMiq Duir swcI bwxI ] schu aupjI
swic smwxI] sc Acrj AkQu ikAw kQIAY nwnk isPqI rwqw hy]82] E One
firm AMnm:] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 1141 A


isrlyK : sRI BivKq purwx, sRI AMimRqsr auqpiq mhwqm BwKwXqy
smW : sMmq 1905
p`qry : 11a – 54 A
Awkwr : 18 X 11 s.m. ilKq : 13 X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKweI suMdr, poQI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid] E oAMsRI gxyswXm:] sRI BivKq purwx ilKXqy ] sRI
AMimRqsr auqpiq mhwqm BwKXqy ]dohrw] cwlI CMd gXwrw myl kir khY qIrQ
ijm swij]”

228
AMq : “aunI sY pMc sMmq jwin kwqk kI sMgRWid bKWin ikRs˜w qIij bUj isv
inmskwira]61] ieq sRI BivKq purwxy jMmw mhysur sMbwdy sRI AMimRqsr mhwqmy
nwm As†mo iDAwie] isvohM nmsqy] sRI gurpmyysr Arpxwie nm: 8 sRI
prmwqmwienm:] dohrw: sRI AMimRqsr ky drs ibnu jig jnm gvwey bwid]
pRIqm dws sc khq hY ie isv gOrI sMbwid]1]”

h`Q ilKq nM : MS 1141 e


isrlyK : gopI cMdRoidk
lyKk : pRIqm dws
p`qry : 54 A –149 A
Awkwr : 18 X 11 s.m. ilKq : 13 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, ikrm Kurdw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN
pwsy do do lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw -13 hn[
Awm vyrvw : poQI iek pwsy qoN ikrm Kurdw, ilKweI suMdr, bwkI dI poQI dI hwlq TIk
TIk]
AwrMB : “< siqgur pRswid] E oAMsRI prmwqm dyvwie nm:] sRI gopI cOdRoidk
ilKXqy]dohrw] sRI pRmwqm ko nmo mm mijh] ibnuau nU nw Qwau] sÍYXw] sRI
prmwqm rUp srbwie Drwie suhwie bxwau qUhI kI gwaU] vwkpiq gxpiq
gurU sMq sB byd ibAws mYnM qUhI rI rwaU]”
pMnw 149:- “bweI sÍYXy pMc dohrw soriT eyk ilKwie] pVY suxY
AwnMd dyie mukiq hoie ku Awie]1]29] sorTw] sRI gopI cMdRoidk igRMQy nwQ
isD jog kurwXo] pRIqm dws jog kY pMQ dy gux gur nwm nOmo iDAwie ] 9]2 ]
30] ] ] ] ] ]
AMq : 187 : “dohrw :- sRI gopy cMdRoidk jo pIAw pRym mukqwie] hYÍ swDU ikRpw
mnu iedyR vs nwm gXw rmo DXwie 11]3] ipRQm iDAwie ky CMdw ]43] dUjy ky
]51] qIjy ky ]52] cOQy dy ]42] pMjmy dy ] 56 Cymy dy ]4] siqmy dy] 94]
Atmy dy]23] nOmydy 30 dsmy dy 66] sMpUrxM ]”

h`Q ilKq nM : MS 1141 s


isrlyK : bolnw nausyrvw Awdil
smW : sMmq 1908
p`qry : 187 A–192
Awkwr : 18 X 11 s.m. ilKq : 13 X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “jwxu ij sB soJI hoie eyh irswlw hY[ nau idn dunIAw hkIm] bujrkW
jvyhrw] vKq pwiqswih nausyrvw Awdil ] pihlw brs jo gurrw muihrMm dw
AwvY] rwih ielm dy ihkmiq dy ] sBnw hkImw isAwixAw vYdw joqkIAw]

229
piVAw hoieAw qorkI PwrsI] AwklW] jwdUgrwauN pir eys ishr dy Ajmwies
kir ifTwny]”
AMq : “caupwieAw ƒ Kqrw bhuq hovY] qUrw ƒ AwPiq auTy] qurk pYdw hovin qMgI
bhuq hovY] qPwviq nwhI] Kuswies nhI shI jwnxw ] ” “ “
poQI sMpUrin hoeI] sMbq 1908] imqI poho idn 13 ] sukrvwr sklw
p`Kw] iQq ] ] ]” AKIr kuj pMny hwSIey vwly KwlI]

h`Q ilKq nM : MS 1142 sMgRih


isrlyK : jpujI tIkw
ilKwrI : AMimr [ AMmr isMG ]
p`qry : 1 a –110 A
Awkwr : 18 X 14 s.m. ilKq : 13 X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI
pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc p`qry Ksqw hwlq ivc hn[ ilKq DibAW vwlI, Aqy hwSIey
qoN bwhr kIqI hoeI hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ bwkI poQI dI hwlq
TIk TIk[ v`K v`K rcnwvW dy pMnW nMbr vKry vKry idqy hoey hn [
AwrMB : “< siqgur pRswid] siqnwmu krqw purK] jpu gurU bwby nwnk jI kw mhlw
1] ArQ prmwrQ nwl iliKAw] ij koeI ies jp ƒ pVygw ilKygw isKygw iqs
kI prmgiq hovYgI] vcn hY sRI guru bwby nwnk jI kw] AwgY swKI clI]”
AMq : “ijn iek mn kir iDAwieAw ] jy jp pVygw suxygw] icq lwie kir Bau
kir pVnw so dIn dunIAW inhwl hoiegw] siq siq siq siq]
prmwrQ iliKAw AMimr isMG dwsn ky dws] kry krwey Awp Awip ilKwrI ky kCu
nwhI hwQ]”

h`Q ilKq nM : MS 1142 A


isrlyK : bbyk pcIsI
p`qry : 110 a – 135 A
Awkwr : 18 X 14 s.m. ilKq : 13 X 10 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : ilKweI mwVI, gRMQ dI hwlq Ksqw[ hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ bbyk pcIsI] slok ] nmo nmo sRI siqgurU dInw
nwQ idAwl ] Awpy srnI pwvho Awp kro pRiqpwl]1]Awpy bol blwvqo Awpy dyhu
bIcwr]”
AMq : “slok :- Bgiq dwnu AxmMgdyhu sdw rKo srxwie] nmo nmo sRI siqgurU nwm
BIK sd pwie] mY inrgux kCu nwih gun qumho srb dqwr] dws dieAw kir qum
rKo dyvo nwm Adwru] sMpUrnw] ] ] ] * * *”

230
h`Q ilKq nM : MS 1142 e
isrlyK : sMgRh swr gRMQ
p`qry : 1 a – 48
Awkwr : 18 X 14 s.m. ilKq : 13 X 10 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : ilKweI hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ikDry
ikDry ilKweI DibAW vwlI pr pVHn Xog, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ gRMQ sMgRhswr ilKqy] sq icq AwnMd rUp inq
AlK AKMf Apwr] buD swKI ivAwpk Aml skl vsq ko swr]”
AMq : “dohrw] sRwhI kwnI bRhm hY kwgd lyK nhwr] vkqw sroqw Awd dy srb bRhm
inrDwr]1] ieq sRI sMgRih swr sMpUrx] E E E suB msqu] BuilAw cuikAw
bKsxw]”

h`Q ilKq nM : MS 1142 s


isrlyK : AigXwn bODnI BwKw
lyKk : idAwl AnymI
p`qry : 1 a– 73 A
Awkwr : 18 X 14 s.m. ilKq : 13 X 10 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI,kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ ilKweI TIk
TIk Aqy poQI dI hwlq cMgI]
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ AigXwn boDnI BwKw idAwl AnymI ikRq ilKXqy]
cOpeI] bRhm AnMq rUp johXY] siq icq AwnMd qw ko khIAY] srb bD ibRq
swKI Bws] nmo bydWq bydsu pRkws]1]2]”
AMq : “bol qib lok q sUMGq sprsq AMg gjq srbMg srb sMg qO AsMgI hY] AYsy
inr ibsyG sib syKn bKwnIXq jYsy kho qYsy icMdw nMd srbMgI hY ]”

h`Q ilKq nM : MS 1142 h


isrlyK : bwxI nnUey Bgq jI kI
p`qry : 74 a - 86 a -115 a
Awkwr : 18 X 14 s.m. ilKq : 13 X 10 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, Aqy purwqn gRMQW dI ilKq vrgI hY[hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ bwxI nnUey Bgq jI kI] ilKXqy]Awpy lyKn kw
gj Awp] Awpy ilKy Awpnw jwp ] kMm kRoD ky sMg n dIjY ] Apny koeI Apnw
kir lIjY]”

231
AMq : “eyqy mih pRB kIEu invwsw [ kIno kot Bwn pRkws] bKs lyhu Awpny kau jwno
] jYsy kYsy mwno mwny]36]”
pMnw nMbr 86 qoN iDAwE htwkw SurU kIqw hY[ “pihly ht kw nwau AnMq] ijqu
bsY hIAw jpY gurU mMqw] pRB kY sMq rhY inrbwx] jhw nhI pIvn nhIN ikCu
Kwn]” AMq:-“pRwn ipMf kI cIns kweI] nwnk ijn cMinAw iqs soJI pweI ]
sMpUrnM]68]”

h`Q ilKq nM : MS 1142 k


isrlyK : ADBuq gRMQ
lyKk : suMdr dws
p`qry : 115 A - 122 a - 169 A
Awkwr : 18 X 14 s.m. ilKq : 13 X 10 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk Aqy hVqwlPyr ky
suDweI kIqI hoeI hY]
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ ADBuq gRMQ ilKXqy] suMdr dws ikRq] dohrw]
siqgur pwie n prq ho moih idKwXw pMQ] qw qy suMdr khq hE r kr ADBuq
gRMQ]”
AMq : “56] qwky suny qy prm suK duK n rhy lvlys] suMdr kihE ivcwr kr
ADBuq igRMQ ]”
pMnw nMbr 122 a :- qy aupinsd mhwnrwiex Xur vyd BwKw dw vrnnM kIqw
hoieAw hY [ jo pMnw nMbr 150 A qy Kqm ho jWdw hY ]”
pMnw nMbr 150 A qy hI rvn vyd’ ivcoN muMfk cqrQ vrnnM kIqw hoieAw hY [
eyh muK vwir pRgit hY[ Aqy pMnw nMbr 169 A qy q`k vrnnM kIqw hoieAw hY ]”

h`Q ilKq nM : MS 1142 K


isrlyK : grBopnisd [ grB aupnisd ]
p`qry : 170 a -184 a - 196 A
Awkwr : 18 X 14 s.m. ilKq : 13 X 10 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : ilKweI hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI, kwnI bdlI hoeI[ ilKweI suMdr, poQI dI
hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ grBopnisd] bRhm ividAw jo hY AdYÍq Awqm
gXwn so pRwpq hoq hY ] Ar iBn Awqm igAwn so Avr kwrn mukq kw nhI ]”
AMq : “ArXwkw sqX AiDAws hI kwrn bMDX kwhY] ieq grB aupnisd] AQrvn
smwpqM]
A`gy ies p`qry nMbr 184 aupr aupnisd mYqRwxI XuXr vyd kI ivcoN vrnnM kIqw
hoieAw hY, jo p`qrw nMbr nMbr 190 A qy Kqm ho jWdw hY Aqy p`qrw nMbr

232
190 A qoN hI ‘bRhm ividAw aupnisd AQrvx]E] prjwpq syv ko pRqvwc]
bRhm ividAw qum ko qum ko aupdysq hosY]
p`qrw nMbr 196 qy jw ky Kqm ho jWdw hY nimskwr igAwnXo ko Ar sRoqw Ar
vkqw ko pRx vso eykqw ho ] srv ko AwnMd ho]
ieq aupnisd bRhm ividAw AQrv smwpqM]”

h`Q ilKq nM : MS 1142 g


isrlyK : AnBO pRkws
p`qry : 1 a-39 A
Awkwr : 18 X 14 s.m. ilKq : 13 X 10 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 12 hn[
Awm vyrvw : ilKweI kwnI bdlky kIqI hoeI hY [ kMny dI QW ibMdI dw pRXog[ ilKweI ivc
ivc D`ibAW vwlI hY[ pr pVHI jWdI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk hY]
AwrMB : “< siqgur pRswid] sRI gxys rUp gurdyv nmw] AQ AnBO pRkws ilKqy]
dohrw] nmo nmo pRmwqmw Gt jw ko vws] eyk Anyk ivAwipAw jl Ql kIAw
pRkws] nmo nmo gurdyv kau jo aupdsoq igAwn] AMDkwr mt jwq hy jb audY hoq
hY Bwn]”
AMq : “qumrI mihmw ikAw kho muK kQq buD lIn] ieq sRI AnBY pRkws sRI Awd
nrwiex Aru isvnwQ sMvwd sMpUrnM]smwpqM] sRI gurdyvey nmh] ] pUrn bRhm
gurdyv jI qRY sdw AqIq] dwsn dws ko dIjIAY nwm sdw icq pRIq]]”

h`Q ilKq nM : MS 1143


isrlyK : Xog viSSt pMj pRkrx
p`qry : 1 a -549 a
Awkwr : 34 X 24.5 s.m. ilKq : 22 X 17.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovNy
pwsy do do lwl, ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-17 hn[
Awm vyrvw : gRMQ ikrm Kurdw, kMny dI QW ibMdI dw pRXog[ ilKq hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI
hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk
hY]
AwrMB : “< siqgur pRswid]EAM sRI pRmwqmwey nmh] AQ vYrwg pRkrxy sRvx isMmRq
BwKw ilKXqy] sq icq AwnMd rUp jo Awqmw hY iqs kau nmskwr hY[ kYsw hY sq
icq AwnMd rUp so Awqmw khq hY] ijsqy ieh srb Bwsqy hY] Ar ijs ivKy
srb lIn hoqy hY Aru ijs ivKy srb iesiQq hoqy hY]”
AMq : “ivcwr krkY ijn Awqm qq pwieAw hY jYsy iesiQq hovy qYsy hovY] qum BI
iesI idst kau pwie kir Awqm qq kau dyKhu qb ivgq jÍr hovhugy Awqm
qq kau pwie kir bhuiV jnm ky bMDn mo n Awvhugy]89] ] ieiq

233
AwrKy dyv dUqo Ekqy mhW rmwiexy sq shMsR sihqXM bwl kWfy moKo pwey KUEpsm
pRkrxy smwpqM nwm srgh]
BulAw cukAw bKsxw] dohrw ] poQI sRI visst kI aupsm pRkrxy ibAMq ] dwn
qwq hr lyKkI suDw srovr mMq]1] Ancr sRI drbwr kw mD sRI gur igRMQ ]
poQI ilKI supRym so pRym shq sun sMq]2] ] sMbq irK hY AMq mY pwCY sUn pCwn
] pun bXwkrn pwCY BXo Awid ssI ko jWn] ]

h`Q ilKq nM : MS 1144


isrlyK : inrbwx pRkrx
lyKk : Drm dws
ilKwrI : msqrwm, BweI puAwlH vwly
smW : sMmq 1882
p`qry :1a
Awkwr : 35 X 25 s.m. ilKq : 21 X 16 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, tu`tI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy,
do do lwl lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI ijld auKVI hoeI hox kwrn p`qry vI AKIr qoN Ksqw hwlq ivc hn[
hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI[ hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI[ gRMQ dI
hwlq TIk TIk hY] ilKweI suMdr [ SurU ivc iek pMnw iliKAw hoieAw hY [ jo
nMbr qoN bgYr hY Aqy ies gRMQ dw ih`sw nhIN hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ inrbwx pRkrx ilKqy] bwlmIko vwc] hy
BwrduAwj aupsm pRkrix ky inrMqr qU inrbwx pRkrx sux] ijsqy jwxqy
inrbwx pd kau pRwpiq hovih] vfy auqm bcn jo munnwiek rwm jI pRiq khy
hYN] so rwm jI kYsy hY]”
AMq : “iqs inscY ko Dwr kr qUM BI jIvn mukq hUAw ivcur] Ar Awpxw jo kCu
pRikRq Acwr hY iqs ko kr ] mY jwxqw hoN]jo qUM prmboD ko pRwpq BieAw hY
]15] ieq sRI nwnw pRsno moK aupwey srv kw vrnnM nwm srgh] ]15] 0
0 0sMpUrx moK aupwie ky ies srg ivKy kQw ky swr khy hYN] qwqy
ies kw nwm sMK hY ]1]0]2]suBmsq] sMmq 1882 (1882) poQI sMpUrn hoeI
kqk sudI dsmI]10] rvvwr] sdkw swD sMgiq k BUlw cukw AKuuru soD
pVxw] sRI vwihgurU jI shwie] 0 0 0 0 0 0
0
ilKq Drm dws dwsn ky dws] BweI msq rWm ilKwieAw puAwlH vwly igRMQ]
]

h`Q ilKq nM : MS 1145 sMgRih


isrlyK : rwjnIq ibRD cwxkw BwKw
lyKk : sYnw piq, kvI

234
p`qry : 3 a-32 A
Awkwr : 13 X 9 s.m. ilKq : 9 X 6 s.m.
vyrvw : ijld gqw kpVw; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW; sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, p`qry Ksqw hwlq ivc Aqy KwDy hoey hn[ keI p`qirAW
aupr ilKq vI spSt nhIN ikrm KwDI hY[ poQI p`qrw nMbr 3 qoN SurU kIqI hoeI
hY[ jo ik ADUrI hY [
AwrMB : “nih Awdr ijh dys mY ikE vsIey iqih mwih ] eyk pwie Dr idRV krY
qbY auTwvY AOr ] jb lg Awgw idRV nhI qb lg qjY nw TOr]”
AMq : “9] gur guibMd kI sBw mih lyKk prm sujwn] cwxwky BwKw krI kiv
sYnwpiq mwn] ieiq sRI rwjnIq ibRD cwxkw BwKw sMpUrxM KoVso DXwau]16]1]”

h`Q ilKq nM : MS 1145 A


isrlyK : grB gIqw
p`qry : 32 A-53 A
Awkwr : 13X 9 s.m. ilKq : 9 X 6 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, Ksqw hwlq ivc ilKq vI ikrm Kurdw Aqy AspSt hY[
AwrMB : “sRI gxysweynmh] grB gIqw ilKqy] <siqgur pRswid] Arjn sRI ikRsn
jI ko pUCqw hY] sRI ikRsn jI auqr dyqw hY]”
AMq : “ihrdY ikRsnM jog jugwiq ] krqvM gurU vYsMnvw] ijsu puqR eIBvyqis gur
BgqI mwipAw 36]”

h`Q ilKq nM : MS 1145 e


isrlyK : ibcwrmwl
lyKk : AnwQ prI
smW : sMmiq 1726
p`qry : 53 A-86 A
Awkwr : 13X 9 s.m. ilKq : 9 X 6 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : poQI bhuq hI ikrm Kurdw Aqy Ksqw hwlq ivc hY ilKweI vI swP pVHI nhIN
jWdI [
AwrMB : “nmo nmo sRI kWmnU siq icq AwnMd rUp] ijh jwny jg supnvw iqnw sY BRm qm
kUp]1] rwm mieAw siq guru dieAw swD sMg jb hoie ] qb pRwnI jwnY kCU
rihE ibKY rs Boie]”
AMq : “41]do]sorTw] sqRY sy CbIs sMmiq mwGv mws suB] mo miq jyq kho qIsu qy
qk brn pRgit krI ] 42] gIqw BrQr ko eyk idsq kI jugq] AstvkR

235
ibiss† puin kCu n AwpnI aukwiq]43] ieq sRI ibcwr mwl gurpICw Astmo
AMk]8]1]]”

h`Q ilKq nM : MS 1145 s


isrlyK : CpY
lyKk : rjb jI ky
p`qry : 1 a-38 A
Awkwr : 13X 9.5 s.m. ilKq : 9 X 6 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw hox krky bhuq mwVI hwlq ivc hY[
AwrMB : “AQ CpY rjb jI ky ilKqy] <siqgur pRswid] Cpih] bYrwg rmY ibBo
Ast kl pwrS DrIAih klp ibRC bn rwie Pul Pl Amrs BrIAih]”
AMq : “47]sYlsIpr sbYrw Xih ib`Nq sudIAw] eIK imTweI pwn kst rs rMg su
kIAw] bYrwgiq kI Kwn qRws qrvr Pldwqw ] rsnw dMqn bYr Kir srvY suq”-
-- A`gy p`qry Pty hoey hn [ rcnw ADUrI hY [

h`Q ilKq nM : MS 1146 sMgRih


isrlyK : isMGwsn bqIsI
p`qry : 12 a-250 a
Awkwr : 19X 12 s.m. ilKq : 14 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, rYkSIAn[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[
sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : poQI p`qrw nMbr 12 a qoN Suru huMdI hY, rcnw ADUrI [ poQI ikrm Kurdw, hwlq
bhuq mwVI Aqy p`qry Ksqw hwlq ivc hn[ keI p`qirAW aupr ilKweI D`ibAW
vwlI hY[ p`qry Pty hoey hn[
AwrMB : “nwmu ] pr aupkwr kIey ijsu kwm]” A`gy p`qry Pty hoey Aqy ilKq AspSt
hY[ ---- “qum Ab qk jwky bRq rho]61[do]jwiq pwiq iqsu rUp kI lCn
krnI swr] aUn bRqqM qum sB kho jo kIey Awkwr]621] khy qw gun hm kih
skEu khy qw AiDk bsqwru]”
AMq : “pVHn suxn Plu eyhu kCu iciq mWih]bIcwro] ibKy kumiq kCuiq Awgmn sumiq
Drmu kCu hIey kir] prmwnMd bIcwru suB kQw klsu isir CqR Dir] ieq
isMGwsn bqIsI spUrnM]32]bol sRI vwihugurU jI kI Pqy]”

h`Q ilKq nM : MS 1146 A


isrlyK : sbd pqMg swD ky
lyKk : pqMg
p`qry : 250 a-251 a-255 a
Awkwr : 19X 12 s.m. ilKq : 14 X 9 s.m.

236
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw–11 hn[
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, hwlq bhuq Ksqw [ilKweI vI ikRm KwDI, PtI hoeI Aqy
ADUrI[
AwrMB : “<siqgur pRswid] sbd pqMg swD ky] ipRQmy nwm leIey hir jI kw jIvx
jwxY suPnw kir] dh isr jyhy blkwrI hoey sy BI gey ijmI QI mir] iek lK
pUq svw lk nwqI mUl n dIvw bilE su Gir] khy pqMg suno BweI swDo mUl n
pIVI peI ausu dir]”
AMq : “idn dIvw kir bhy AMDyrw iqsdw ikAw Brvwsw] dyiK rjw ly ies dunIAw
ivc vrqy Ajb qmwsw]7]”
pMnw nMbr 252 a qoN ikRs˜ gÍwrn sMbwd] dUqI ]]
ly gwgr gRih so inksI jmnw jul AweI Brny ]
vws dyvw Ar dyvkI nMdn muh muhjwKw lgo krny]
AMq :-“pMnw 255 a’ swq dIp nv KMf mhbUbw jY jY jY jY hoqI ] mhbUb dUqI
spUrnM]”

h`Q ilKq nM : MS 1146 e


isrlyK : rmwien BwKw
lyKk : dws, kvI
smW : sMmq 1887
sQwn : sRI grU rwmdwspury ivc ilKI (AMimRqsr)
p`qry : 255 a-280 A
Awkwr : 19 X 12 s.m. ilKq : 14 X 9 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ikrm Kurdw-ilKweI TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ rmwien BwKw ikRq dws ilKXqy ] mwJw] jY jY
Awlw jY ipMfI rwxI jY Awid kuAwrI] jY jY qyry lwl CqR dI soBw krn pujwrI]”
AMq : “khY dws jY bolhu sMqhu mukiq sB sMq Bey duAwry] 154]ieq sRI rmwiex
BwKw dws ikRq kI sMpUrn]1]rwm rwm rwm lCmn] Brq sqRGn] jY jY jY jY sRI
AMimRqsr swihb dI jY jY jY jY sRI rwm dws jI swihb - sMq Kwlsy dI sbd guru
gRMQ swihb dI jY] poQI sRI gurU rwm dws pury ivc ilKI] smqu 1887 mGr idn
12 bolh sRI vwhgurU jI kI Pqy]”

h`Q ilKq nM : MS 1146 s


isrlyK : mwDv nl BwKw
lyKk : Awlm
p`qry : 280 A-328 a
Awkwr : 19X 12 s.m. ilKq : 14 X 9 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 12 hn[

237
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI[ ikrm Kurdw, poQI ikrm Kurdw hox kwrn, ilKq
KwDI hoeI[ kwnI bdlI hoeI hY[ hwSIey qoN bwhr ilKweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ mwDv nl BwKw ikRq Awlm]cOpeI] ipRQmih
pwrbRhm kau prnau ] puin kCu jgq rIiq rs brnau] pwrbRhmh pUrn
suAwmI] Gt Gt rhY su AMqrjwmI]”
AMq : “342] do .pMfq buDvMqw gunI kib jn ACr tyk] nwm inimq gun aucwrih
kih kih kQw Anyk ]343] kiv Awlm kRq smwpqm] kQw pUrI hoeI]”

h`Q ilKq nM : MS 1146 h


isrlyK : kQw sRI rwm jI kI
p`qry : 328 a-338
Awkwr : 19 X 12 s.m. ilKq : 14 X 9 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-12-13 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, poQI ikRm Kurdw, bhuq Ksqw hwlq ivc hY[ ilKweI TIk
TIk]
AwrMB : “< siqgur pRswid ] AQ kQw sRI rwm jI kI sRI rwm cMd pUCY hY sRI
bisst aupdys kry hY ] dohrw] hwQ joV TwF BieE sRI rwm cMd gur pwih]
lG dIrG kI giq siB moko dyhu bqwie]1]”
AMq : “svYXw] jYsy A`T siT qIrQ prs kIey jug cwr ciVE kvlw ju rihE] jYsy
koit jnm qpu aurD muKI bYsMqr my qnu fwih dIE] jYsy lwK byrI kulKyqR mY
AsumyD jgu ABMgu TihE] Pun AMimRq nwmu ivsyK ie`qy ijin eyk bwr sRI vwihgurU
kihE] sRI vwihgurU sRI vwihgurU jI =”

h`Q ilKq nM : MS 1147 sMgRih


isrlyK : mwDv nl
lyKk : imRigMd, kiv
ilKwrI : kuswl
smW : mhmd swih rMgIlw pwqswih
p`qry : 1 A-123 a
Awkwr : 16 X 11 s.m. ilKq : 11 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, rYkSIAn[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
lwl lkIrW, ivckwr kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI Aqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
hY[ poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ mwDv nl ilKXqy] dohrw] gur gnpiq pd bMd kY
nXwX sIs sb sMq] sRI swrd gurM su qwko pRxvo kro AnMq ]1] suK inDWn
durmiq dhn sRI rGubIr sudys] jnk suqwpiq duK kdn suMdr bdn surys ]2]

238
mor mukt murlI ADr mDr bYn suK kMd] nmo rwiDkw pRwn piq sXwm rUp nMd
nMd] qv pRswd brnn kro mwdv kwmW pRiq]”
AMq : “gIDin hulws KulqRws qy Avws dury sisj imRigMd kiv khq pRbIno hy] pUCiq
isvwsu nwQ BwXo pRBu moih gwQ sRI gurU goibMd isMG kop kWpY kIno hY]”

h`Q ilKq nM : MS 1147 A


isrlyK : kQw rUp bsMq kI
lyKk : kuswl
smW : mhmd swih rMgIlw pwqswih
p`qry : 1 a- 43 A
Awkwr : 16 X 11 s.m. ilKq : 11 X 8 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : ies rcnw qoN pihlW 5-6 p`qry hwSIey vwly KwlI hn[ p`qrw nMbr 1 qoN SurU
kIqw hoieAw hY [ ilKweI suMdr, keI p`qirAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY [ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ kQw rUp bsMq kI ] rwg sorT pVqwl holI
]copeI] sMgldIp jgq pRis`D] Xw mYN pwX qhY nv iniD] KVg isMG rwjw qh
BXo] iqh Acrj kIno ieknXo] sYnw AiDk idb byAMq] iqh gRih dosq rUp
bsMq] suMdr muK duaU rwj kumwr] mno riv sis ko Aivqwr]”
AMq : “]28] mhmd swih pwqswih jhwnw] ijhko vjIr hY kdIKwnw] qw ky Awgy
hOQy skwr] jwnq Xih sMgl sMswr] nB bRhm jwq ko myry nwau kuswl] pVY sunY
pRsMn hoie moko krY inhwl]”

h`Q ilKq nM : MS 1148


isrlyK : ibhwrI sq seI stIk
lyKk : ibhwrI lwl cMdR
smW : sMbq 1929
p`qry : 1 a-68 A
Awkwr : 20 X 30 s.m. ilKq : 15 X 28 s.m.
vyrvw : ijld g`qw AMbrI[ isAwhI kwlI [ sqrW pRqI pMnw - 33 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ poQI dI hwlq TIk TIk[ ilKweI hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI
Aqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid] ] sRI gxyswXnm: AQ lwl cMdR kw ilKXqy] mMglw
crx] mUl dohw] myrI Bv bwDw hro rwDw nwgir soie] jW qn kI JweI prY
sXwm hir qdu iqhoie ]1] tIkw ] Xh mMglw crx gRMQ krqw ibhwrI lwl kib
khqw hY] myrI Bv bwDw sMswr AO jnm bwDw duK hro dUr kro] rwDw khY sRI
ibRKBwn suqw jw nwigr khY cqurI hY soeI]”

239
AMq : “ieiq sRI kwiv lwl ibhwrI lwl cMidRkw ibhwrI sqseI tIkw pRsœwivk
AnXoikœ nv rs inRRp sUiq brxn nwm cqurQ pRkrx sRI rwDw ikRsn pRswdwq
sMpUrx gRMQ inrivGn smwpqM suB msqu]4]dohw] A`gy ivsQwr idqw hoieAw hY [
A`gy iksy hor isAwhI nwl sMbq sMn 1929 iliKAw hoieAw hY]

h`Q ilKq nM : MS 1149


isrlyK : prcIAW pRym BgqW kIAW, pRym AMboD
smW : sMmq 1932 rcnw kwl: 1750
p`qry : 1 a-425
Awkwr : 17 X 13 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
Vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW
pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI Aqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
keI p`qirAW aupr ilKweI D`ibAW vwlI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid] prcIAW pRym BgqW kIAW]pwiqswhI 10]pRym AMboD poQI
kw nwau]dohrw] EAM nmo prmwqmw pUir rihE suB AMg] Awid miD Puin AMiq
iek qwko jgq qurMg]1]”
AMq : “sMbq sqRh sY pMcws sukl iekwdsI mgsrmws] poQI pUrn siq gur krI]
dws duAwrY pUrI prI] ArD shMsR cOpeI XhmY] KoVs ADk dohrw qwmY] sorTw
JUlnw bwhir nwih] ijau pwq Pl qrvr mwih ] pRym AMboDu poQI kw nwmu] pVq
sUn ql hY suK ibsRwm]61]dohrw] pRym mho dD pYiT kY jy koeI goqw lwie] hir
rqn Amol khw iQiqs shij siqgur dyie]]1]16] pRcI 17 BeI sxyAwdkI
] swl 1932 vIswK]” AKIr ivc do pMny, iksy hor rcnw dy kwnI bdl ky
lgwey hoey hn]”

h`Q ilKq nM : MS 1150


isrlyK : mukq mwrg, igRMQ, pwqswhI 10
p`qry : 1 a-256
Awkwr : 18 X 12 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, auKVI hoeI, isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW; sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ poQI dI hwlq TIk TIk[ poQI ikrm Kurdw[
AwrMB : “< siqnwmu krqw purKu inrBau invYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gurpRswid]
AQ mukq mwrg igRMQ ilKXqy]]pwiqswhI 10 eyk smyN gurU jI ky pws isKw
srbq bynqI krq Bey] Abcl ngr ivKy jyhy siqgur jIvY hm ko sB ibD
kho]”
AMq : “ies gRMQ dy pwT krny qy igRMQ jI ky pwT kw Pl hY mukq Bugq kw mwrg hY]
ieq sRI mukiq mwrg igRMQ jI kw pRkws srb krm inrUpx sRI guru muKwq

240
Drm ArQ kwm moK sMpUrx AO mukq ko pMQ jnm imrqk pRXMq srbwsM ikRsn
pUrnM smw hry pqM] hrI rwmwX nm: ikRsnwX nm:”

h`Q ilKq nM : MS 1151 sMgRih


isrlyK : gIqw swr
p`qry : 1 a-25 A
Awkwr : 12 X 8 s.m. ilKq : 7X 5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-6 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, ikrm Kurdw[ keI p`qirAW aupr ilKweI hwSIey qoN
bwhr kIqI hoeI[ kMny dI QW ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ gIqw swr ilKXqy] Arjno vwc] Arjn sRI ikRsn
Bgvwn jI pih pRsn krY hY ] ik hy sRI ikRsn Bgvwn jIE] AMkwr kw mhwqm
Ar rUp Ar Asqwn iqs ky sunxy kI myrI bwCw hY]”
AMq : “ieiq sRI Bgvq gIqw sUp nKqR sÍtM ibidAwXM jog swsqRy sRI ikRsn Arjn
sMbwdy prmhMs jog swqRy gIqw swr smwpqM]1] ies gIqw swr kw pwT krky
mukqI hoie] siq jwnxw] ] ] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 1151 A


isrlyK : mMqR sUrj kw
lyKk : tihkin, kiv
p`qry : 26 a-36 A
Awkwr : 12 X 8 s.m. ilKq : 7X 5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : kMny dI QW ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ ilKweI cMgI, poQI dI hwlq TIk
TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid] ] AQ mMqR sUrj kw]ilKXqy]dohrw] Aiq Acrj mnu
kusUl vsY nw dyK Apwr] ikEu jI qih gyie nih qy mn mih krq bIcwr]1]
cOpeI[ sYnw dyKI mhw ibswlw] inrKq Bey ibsmY doaU bwlw] krq ibcwr qhW
iml doau] ibjY hoie kI jY ikRq soaU]2]”
AMq : “ieiq sRI mhwBwrQ purbxy AsmyD bKXwn pUrn iDAwie CqIsmo kiv tihkin
jIA jwn] ieiq sRI sUrj mMqR smwpqM]rwmXnm]” ] ]

h`Q ilKq nM : MS 1151 e


isrlyK : sRI bdRI nwQ jI kI ausqqI
p`qry : 37 a-48 a
Awkwr : 12 X 8 s.m. ilKq : 7X 5 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-6 hn[

241
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< sRI gxyswienmw] ] AQ sRI bdrI nwQ jI kI ausqqI kQnM] sRI pvnmMd
sugMD sIql hom mMdr sYBqM] inkt gMgw bihq inrml sRI bdrI nwQ ibsMBrM]”
pMnw nMbr 39 qy ijQy sRI bdRI nwQ AsqoqR sMpUrxM huMdw hY nwl hI
AsqoqR sRI iksn jI kw Suru ho jWdw hY[ “AsqoqR sRI ikRsn jI kw] sRI kvl nyqR
kt pIqMbr ADr murlI igrDrM]” pMnw nMbr 43 qy sRI bwl lIlw sMpUrnM ho jWdI
hY Aqy nwl hI nwg lIlw vrxn hY jo pMnw 48 q`k c`ldw hY[
AMq : “16] pqwl mY kwlI nwg nwiQE mQrw my kMs pCwirE] sUrdws pRB qumry
imln ko lMkw mY rwvn mwirXo] 17] ieiq sRI nwg lIlw smwpqM]1] ]”
ieiq sRI mhwBwrq purwxy sq shsRsMhqwXM[ vYXw isk Xij sIiq prvix
auqmwnu swsny dwnD dmoqry ivsnor nwm shsR mwpqM]]1] sRI ikRsnwXnm:]

h`Q ilKq nM : MS 1151 h


isrlyK : nsIhqnwmw mhlw 1
p`qry : 92 A-97 A
Awkwr : 12 X 8 s.m. ilKq : 7 X 5 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-6 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ poQI iek pwsy qoN KwDI hoeI[
AwrMB : “< siqgur pRswid] nsIhqnwmw mhlw 1 kIqY nyk nwmI j dyvY Kudwie] jo
dIsY ijmI pr su hosI Pnwih] dwiem v dOlq ksy bysumwr] n rihgy kroVI n
rihgy hjwr] dmVw iqsI kw jo KrcY Ar Kwie]”
AMq : “qUM Kud Ksm bInI ieh clnw jhwn] hr vKq bMdy qUM iKjmq n ibswr]
msqI v gPlq so bwjI n hwir] qobw n kIqI kryidAw gunwh] khy nwnk swh
Awlm so qyrI pnwih]1]] nsIhqnwm smwpqM]1]”

h`Q ilKq nM : MS 1152 sMgRih


isrlyK : kok swr ihkmq
ilKwrI : AMjwn isMG
smW : sMmq 1847
p`qry : 2 a-163 a
Awkwr : 13 X 8 s.m. ilKq : 9 X 5 s.m.
vyrvw : ijld:-g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw cwry pwsy lwl,
kwlIAW Aqy iek pIlI motI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-5 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI kwrn, p`qry vI auKVy hoey hn Aqy Ksqw hwlq ivc hn[
ilKweI hwSIey qoN bwhr vI kIqI hoeI hY[ p`qrw nMbr 2 qoN ieh rcnw SurU kIqI
geI hY Aqy ADUrI hY[

242
AwrMB : “Bgiq eyk BguvMq kI Bog suBw mnu Bogu] vih sMkt mY suK kirn Xih duK
cirn ibjOgu]do] mnuK rUp AvirXo qIn bwiq ko jog] dRb aupwivn hir Bjn AR
Bwmn ko Bogu]”
AMq : “ieq sRI kokswir aukiq AOKq cqur dsmo KMif] 14] spUrnM] ilKq AMjwn
isMG vwDw Gwtw smJ lYxw] sMq ATwrw sY sMqwlI, (1847) BwDro idny 23, bI
soqRY] CinCr vwr ilK sMpUrn kIqI ] ] ] ] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 1152 A


isrlyK : ihkmq
p`qry : 163 A-72 a
Awkwr : 13 X 8 s.m. ilKq : 9 X 5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-5 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AauKd AjmU dy]mlm]nIl QoQw tMk]1]rwl tMk]1]
gulIeyrI tMk]2]mhIn pIs qyil imjEu Cwir ly] cUnw jlso pIs kI ieis
irlwieAY] puin qwihM vwirko nwmk hUnih pweIAY]77]punh]hor ]”
AMq : “pMnw nMbr 272 --- quk] sbrog kw AOKd nwm] kilAwn rUp mMgl gux
gwm] sokq Bjn Bgiq ivswhu] dIn dyh jIby pRvwhu] vwihgurU vwihgurU]
siqgurU] sMqoK gurU] inAwisrau kw Awsrw] grIbn invwj jI Awpny nWm ky
sdky Awpxy Brosy rKy]”

h`Q ilKq nM : MS 1152 e


isrlyK : krnInwmw kwjI rukndIn nwl hoieAw
p`qry : 173 A- 179 a; 183 A
Awkwr : 13 X 8 s.m. ilKq : 9 X 5 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-5 hn[
Awm vyrvw : ilKweI cMgI, poQI dI hwlq TIk TIk[ keI A`KrW dI bnwvt purwxI ilKq
vrgI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid] krnI nwmw kwjI rukndIn nwlu hoieAw] bwby kIqw]
nwnk AwKY rukndIn scy sux jbwb] pVY suxY hI skYgy bhuq pVY gwrIm] Pyr
krogw Kwls vsY ivcu pMjwb]”
AMq : “krnInwmw jo pVY vDY swihb isau pRIq] krnInwmw spUrn hoieAw ] Bul cuk
mwP]
A`gy pMnw nMbr 279 A qoN iek hor “swKI mdIny ivc clI[ kwrU
bwdswh nwl hoeI]” AMq:-“Dur dRgwho pRB qy lwie AwieAw] inrguMnIAwr pRB
kI sRnweI[ nwnk dws pRB Byd n BweI]”

243
h`Q ilKq nM : MS 1152 s
isrlyK : qnKwihnwmw
p`qry : 184 a- 197 a
Awkwr : 13 X 8 s.m. ilKq : 9 X 5 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 5 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid] qnKwih nwmw pRsn krnw vwk gurU gobMd isMG jI ky]
dirAweI audwsI kY pRQwie bolnw hoAw] ]dohrw]Abcl ngr bYTo gurU mn mih
kIAw bIcwr] boilAw pUrw siqgurU mUriq sRI krqwr]”
AMq : “dohrw] siq Akwl sRI vwihgurU pRmu bIj iehu mMqR] sB isKno bcn ieau
kihE Awid Ar AMq ]32] ieq sRI qnKwihnwmw nsIhqnwmw sRI muKvwk
sMpUrn[ pVMqy suxMqy moK mukiq lhMqy]1] ] = ] =]”
pMnw nMbr 297 A :-“<siqgur pRswid] qnKwh nwmw pRsn krnw BweI nMd
lwl kw] vwk gurU goibMd isMG jI ky]dohrw] pRsMn kIAw nMd lwl jI gurU
bqweIAY moih]”
pMnw nMbr 211 A:- ieq sRI qMnKwih nwmw sMpUrn] pVY suxy moK mukq pwvY]
vwihguru jI kI Pqy DMn gurU jI]”

h`Q ilKq nM : MS 1152 h


isrlyK : bMsRI mt kI
ilKwrI : rlwie
p`qry : 212 a- 219 A
Awkwr : 13 X 8 s.m. ilKq : 9 X 5 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 5 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid] bMsRI mt kI rlwie ilKI sRI muKvwk pwiqswhI 10]”
AMq : “mtkI igVwieh Bwgu gey nMd nMdn nw khU cIq hwir fwry kh rwDw mtkI]”
A`gy iek do pMny hwSIey vwly KwlI[ Aqy iPr kwnI bdl ky AKIr pMinAW aupr
nusKy ilKy hoey hn] ]

h`Q ilKq nM : MS 1167


isrlyK : gurbwxI sMgRih
ilKwrI : rwm idAwl
p`qry : 1 - 177
Awkwr : 13 X 10 s.m. ilKq : 10 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ hwSIAw Alg Alg qrWH dw-ikqy dupwsIN do-do lwl jW
kwlIAW lkIrW dw, ikqy cupwsIN do lwl lkIrW Aqy ikqy cupwsIN do kwlIAW lkIrW

244
ivc iek lwl lkIr[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY[ sqrW
pRqI pMnw 11 qoN 13 hn[
Awm vyrvw : iek bwxI qoN dUjI bwxI dI Afrqw leI Alg-Alg ifjweIn bxwey hn[
bhuqI vwr ‘r’ dI pYr ivc vrqoN kIqI hY ijhVI bwxI ivc nhI[ keI QWeI
ilKwrI kolo auqwry vyly piVAw nhIN igAw ijs krky KwlI QW CifAw hoieAw hY[
SurU ivc iqMn Aqy AMq qy do p`qry KwlI hn[ keI QWeI kwnI bdlI hoeI hY[
AwrMB : < sRI sqgur pRswid] rwg gauVI suKmNnI]5]slok]Awd guruey nmhW]jugwd
guirie nmhw]sqguirey nmw]sRI guirdyvie nmhw]1]…
AMq : …pRBu jI BwxI BeI inkwxI mukq jugiq dir Kolw]khunwnk hau innBEu
[inrBEu] hoeI so pRBu myrw aulw [ElHw]]sqnwim krqw purK]1]DMn gurU]siqgurU]
siqgurU siq sRI rwm ikRs˜w]sRI rwm ikRS˜]gutkw poQI qy ilK EuqwirAw vwDw Gwtw
soD vwicnw srwDw ivc pUrI hoeI cqrqI idn ilK phuqy vwr buD ilKI rwm
idAwil Pqy cNdh dw puqR jwiq nwgpwil rgIn pur ivc ilKI]hQ joVny jo nwm
icq Awvy gurU gurU sic] …

h`Q ilKq nM : MS 1168


isrlyK : sRI Bgvq mhWpurwx eykwds skMD
p`qry : 15 a - 364
Awkwr : 16 X 10 s.m. ilKq: 12 X 7 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW ivckwr kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : lYmInySn kIqI hoeI, p`qry Ksqw hwlq ivc Aqy Pty hoey hn[ kMny dI QW ibMdI
dw pRXog kIqw hoieAw hY[ poQI dI hwlq mwVI[ AwrMB ivc pihly cOdW pMny nhIN
hn Aqy AKIr ivc vI pMny ADUry, rcnw ADUrI [
AwrMB : “qb AwpnO srUp BulwXo] Awpu mwn qn mY mn lwXo] dvYq Bwv qb qy
aUpnXo] qwhI BY Xh mir mir jnmXo]14]qwqY buD syvY hir crnw] jwqY imtY
jnm Ar mrnw ] soD lyie auqm gurdyvw] hir ko jwn krY qw syvw]15]”
AMq : “52 ] hy pRBu mY kIno AprwDu] quih n jwnXo mUrK bXwD] Xh mY kIno sgl
ArXwny] bwx clwXo imRg ky jwny]53] Xw AprwDh qumhI twro] jy quv nwm
ilx qy” --- Agy pMnw PitAw hoieAw hY]

h`Q ilKq nM : MS 1169 sMgRih


isrlyK : jpu prmwrQ
p`qry : 5 a-90 A
Awkwr : 18 X 13 s.m. ilKq : 14 X 9 s.m.
vyrvw : ijld, p`qry auKVy hoey[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW
Aqy ivckwr iek lwl lkIr[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[

245
Awm vyrvw : poQI bhuq Ksqw hwlq iv`c hY[ p`qry ikrm Kurdw, Aqy KwDy hoey hn[ ilKweI
pVHn Xog]
AwrMB : “sMswr pwpI insqwrxy ky qweI] qW iPir gurU bwby nwnk jI AwigAw prmysr
kI nwil boilAw] slok]slok] Awid scu jugwie scu] hYBI sc nwnk hosI BI
sc]”
AMq : “ijEu ikau ieh jpu kO pVY Aausr jIq indwn] jo m˜sw mnmo Dro pUrn kry
Bgvwnu] Aihins jpu jpqw rhY dws nwnk dIjY dwn]”

h`Q ilKq nM : MS 1169 A


isrlyK : swKIAW, ‘swKI Awid AMq kI’ mhlw 1 ]
p`qry : 91 a - 150 a
Awkwr : 18 X 13 s.m. ilKq : 14 X 9 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI [ p`qry P`ty hoey hn [
AwrMB : “<siqgur pRswid] swKI Awid AMq kI ilKI mhlw ]1] sglI isRsit gurU
pRswid ] isRI nwnk jI ky AMimRq bcn] jgq insqwrx kau AwieAw] kl jug
ivic bwbw nwnk hoie jnimAw] isRI siq gur pRswid ] miq 1526]”
AMq : “nwnk BUK Kudwie kI BieAw byprvwih] Awsw qlb Kudwie kI ibRhmAw qlb
nw kwie] qb pwiqswh smJ kir auiT gieAw] bwbw auQhu r audw rihAw]”

h`Q ilKq nM : MS 1169 e


isrlyK : hor swKIAW, ipRQmy audwsI pUrb kI
smW : sMmq 1917
p`qry : 150 a-335 A
Awkwr : 18 X 13 s.m. ilKq : 14 X 9 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI cMgI[ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid] ipRQmy audwsI kIqI pUrb kI] iqq audwsI nwil mrdwnw
Qw] qdhu paux Ahwr krdws] pihrwvw iek bsqR AMboAw iek bsqR] iek pYr
juqI] iek pYr pYjwr] gwil KPnI] isr topI klMdrI] mwlw hfw kI] mQy
itkw kysr dw] qdhu rwh ivic syK bjId imilAw]”
AMq : “jb slok piVAw qb bwbw cdr aupir lY kir suqw sMgiq mQw tyikAw ] jb
cwdr auTwvn qW kuCu nwhI] qdhu Pulu duhw ky hry rhy] ihMdU Awpxy lY gy
muslmwx AwpxY lY gey ] srbiq sMigiq pYrI peI bolhu vwhgurU] sMmq
1917]”

h`Q ilKq nM : MS 1170 sMgRih


isrlyK : pYqIs AKrI mhlw 2

246
p`qry : qkrIbn 3-4 p`qry pihlI rcnw dy pMnw nMbr nhIN hn bwkI poQI 1 a-224
Awkwr : 16 X 11 s.m. ilKq: 12X8 s.m.
vyrvw : ijld iek pqly kwgj nwl bMnI hoeI[ isAwhI kwlI[ pihlI rcnw hwSIAw do
do kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI D`ibAW vwlI hY bhuqI spSt nhIN hY isrP pihlI rcnw qy hwSIey vwly
p`qry bwAd ivc kwnI vI bdlI hoeI Aqy ilKq suMdr, hwSIey qoN bgYr p`qrw
nMbr id`qy hoey hn[ poQI ikrm Kurdw hY[
AwrMB : “<siqgur pRswid] pYqIs AKrI mhlw 2 EAMkwrM srb pRkwsI Awqm suD
AMk AibnwsI] eIs jIX mih Byd nw jwno] swD cor sB bRhm bKwno hsqI
cItI iqRx lOAwdM] eyk AKMif qb sy AnwdM] < AweI sh] krqw krx
Akrqw khIey] Bwn pRkws jgq ijEu lhIey]”
AMq : “vwsdyv ibn Avr n koaU] nwnk EAM sohY Awqm soaU]1 Xw rw Vw l v
[351] mhl dsvy durg mMqR rlwie iliKAw]
E oAM rIAM sRIAM eIAM lIAM sM dI bwlw nmh]” ] ]

h`Q ilKq nM : MS 1170 A


isrlyK : sRI muKbwk pwiqswhI 10 gIqw igrMQ ATwrih iDAwie ]
p`qry : 1 a-228 a
Awkwr : 16 X 11 s.m. ilKq : 12 X 8 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk, pr ikDry ikDry ikrm Kurdw[
AwrMB : “ <siqgur pRswid] sRI muK bwk pwiqswhI 10] gIqw igrMQ ATwrih
iDAwie ] caupeI ] CMd] E oAM sohM goibMd AkyR inrwkwr Anwm inrbMD] srb
invwsI sB mih rivAw jl Ql mhIAl KMf bRhmMf]”
AMq : “156] eyk khw BI Anar n BwKo] Awp ko Apny mwih inq rwKo] iPr
inrvwc dlwko kho ] Apny suK mY Awp hI rho]157]18] ATwrh iDAwie
sMpUrn Bey] suxyN pVy qy sB pwqk gey] hy ko Dwry mn ky mwih] qqkwl vhu sB
PL sB Pl pwie]1] spUrn BieAw ATwrvw iDAwie]18] ieiq sRI Bgvq
gIqw sUp ilKq bRhm ividAw jog swsqRy sRI ikRsn Arjn sMbwdy sMpUrnM]]1]"
] ]

h`Q ilKq nM : MS 1171 sMgRih


isrlyK : bwxI gurU swihbwn Aqy hor bwxI ]
p`qry : p`qrw nMbr nhIN idqy hoey
Awkwr : 17 X 11.5 s.m. ilKq : 11X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW
pRqI pMnw-9 hn[

247
Awm vyrvw : poQI dy pihly ihsy dI rcnw vwly Bwg ivc p`qrw nMbr nhI idqy hoey[ kwnI
bdl bdl ky ilKq kIqI hoeI hY[ kMny dI QW ibMdI dw pRXog kIqw hoieAw hY[
poQI keI p`qirAW qoN ikrm Kurdw hY p`qry p`qry Ksqw hwlq ivc hn[
jpujI swihb, sodru rwg Awsw mhlw 1] sohlw rwgu gauVI dIpkI mhlw
1] rwmklI mhlw 1] dKxI EAMkwr] E oAMkwir bRhmw auqpiq] qÍ pRswid Aqy
hor bwxI idqI hoeI hY[ dsvYN pwiqswh jI dI]
AwrMB : “< siqnwmu krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid] jpu]”
AMq : “254] bMg ky bMgwlI iPrhMg ky iPrMgvwlI idlI ky idlvwlI qyrI AwigAw mY
clq hY] roh ky ruhyly mwG dyky mGyly bIr bMgsI buMdyly pwp puMj ko mlq hY]goKw
gu”---- A`gy pMny nhIN hn rcnw ADUrI hY]
pMnw 15 a-A Aqy 16 a aupr gurU qyg bhwddur swihb jI dI shIdI bwry Aqy
AMqm sMskwr bwry vrnnM hY[ “is`K Drmswlw ivic bYTy sin iek suBw ieik
hQ kfy krky isDy kIqI qw gurU jI kw sIs isKW idAw hQw auqy Awie ipieAw]
qw isK kihAw eyih ikAw hoieAw BweI isKo[ iqcrw ƒ sr bjwr DuMim pY geI
gurU kw sIsu auif gYAw] qw isK Drmswlw ivic isMkwr kIAw] sIs dw jw bGyl
isMG idlI ivic gieAw] qw KqrIAw isKw kihAw isMG jI] AYQy gurU qyg
bhwdr jI dy sIs dw isiskwru kIqw hY jI] qw bGyl isMG jI ny dyhurw bxwieAw
hY] bolo BweI jI vwhgurU jI ] qw dsvy pwiqswih AwiKAw isKo gurU jI dw DV
ilAwvo] qw sBnw kih rhy koeI nw AwKy lgw] qw Pyr guru jI ny rGVyitAw ƒ
AwiKAw qusI jwhu] qw rGVyitAw AwiKAw Blw jI] pMnw nMbr 16 ] AwnMdpur
jI Awie phucy] eyQy DV dw sskwr kIqw ] AnMdpur jI ] gurU guibMd isMG jI dI
KuSI hoeI] rGVyty gurU jI ky byty] bolo BweI jI vwihgurU jI]”

h`Q ilKq nM : MS 1171 A


isrlyK : gurpRnwlI
p`qry : pMnw nMbr nhIN idqy hoey
Awkwr : 17 X 11.5 s.m. ilKq : 11X 9 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvW : kwnI bdlI hoeI hY[ p`qry Ksqw hwlwq ivc hn[ poQI dy ies Bwg dI rcnw dy
dy pMnw nMbr idqy hoey hn [ieMj jwpdw hY ik ieh rcnw iksy hor poQI dw ih`sw
hY Aqy ies nwl joiVAw igAw hY ]
AwrMB : “girpRnwlI ilKXqy ] E oNkwr ] E oNkwr kw paux] paux kw pwxI] pwxI kw
nwBu] nwB kw kOlu] kOl kw bRihmw] bRhmw kw pulisqw] pulisqkw mrIc mrIc
kw ksb] ksb kw sUrju] sUrjU kw mun]”
pMnw 2-A-rwm cMdR kw kusU] kusU kw klkyq] kwlkyq ky bydI]
<siqgur pRswid] gurU nwnk jI bytw kwlUkw] kwlU bytw rwmU dw] rwmU bytw
sihx dw] shix bytw cqir swl dw] cqrswl bytw laU dw] laU bytw rwm cMd

248
kw] rwm cMid bytw dsriQ kw] disriQ bytw Aij dw] Aij bytw riG dw riG
bytw min dw] min bytw dlIp dw] dlIp bytw sUrj dw] sUrj bytw mrIc dw]
mrIc bytw bRhmy dw]”
<vwihgurU jI kI Pqy] goibMd isMG soFI kI imrjw dw phul lYxy Aru
dyxy kI ilKI ] phly pMjw isKw ko pwhul idqI ipCy lIqI] ienw pMjw dy pwso]”
pMjw ipAwirAW dw pUrblw jnm disAw hoieAw hY[ ies qoN bwAd cilqR joqI
joq smwxy kw idqw hoieAw hY[
sMmqu : pMdrW sY CAwnvw ] 1596] AsUvdI ]10 bwbw nwnk jI
AMq : “isK miq sB buiD qumwrI mMdir Cwvw qyry] quJ ibnu Avru n jwxw myry swihbw
gux gwvw inq qyry] jIA jMiq sB srix qumwrI srb icMq quDu pwsy] jo quDu BwvY
soeI cMgw iek nwnk kI Ardwsy]”=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 1172


isrlyK : vIcwr swgr gRMQ
ilKwrI : inScl dws, swDU (dwdU pMQI)
sQwn : ikhnOlI (id`lI)
p`qry : 221
Awkwr : 15 X 30 s.m. ilKq : 11 X 24.5 s.m.
vyrvw : ibnW ijld[ KulHy p`qry[ vKryvyN leI AKrW qy lwl rMg dI vrqoN[ dupwsIN KVy
ruK pMj lkIrW dI (ivckwr motI pIlI lkIr dy Aws pws kwlI lkIr, bwhrvwr
lwl lkIrW) dw hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : poQI s`q qrMgW ivc hY, pihlw qrMg 7 p`qry, dUjw qrMg 24, qIjw qrMg 5,
cOQw qrMg 38, pMjvw qrMg 35, CyvW qrMg 67, sqvW qrMg 32, AMq qy iek
rcnw hor hY ijs dw nw AwrMB hY nw AMq ijsdy 2 qoN 14 p`qry AMikq hn[ ies
rcnw dI kwnI vI hor hY[
AwrMB :<sRI gxyswX nm:]dohrw]Xw ky pRRQm qrMg mYN ikX AnubMD ivcwr]khUMb
idÍqyX qrMg mY iqnhI ko ibsQwr]tIkw]cwr swDn Xukiq AiDkwrI khXw iqn
cwir swDn mY mumuCqw ignI hY]moC kI ieCw kw nwmu mumuCqw hY]kwrn sihq
jgq kI inibRqAO bRhm kI pRwpqI moC khIXy hY…
AMq : …idlI hY pscm idsw kos ATwrh gRwm]qW mYN Xh pUro BXo ikhnOlI iqih
nwm]110]gÎwnI mukiq ibdyh mY jw sYN hoX AByd]dwdU AwdU rUp so jWih bKwnq
byd]111]nwm rUp vÎiBcwir mY Anugq eyk AnUp]dwdU pd ko lCÎ hY Asiq
Bwiq ipRXrUp]112]ieiq sRI ibcwir swgry jIvn mukiq ibdyh mukiq brxnM nwm
spqms qrMg]:]1]…

h`Q ilKq nM : MS 1173 sMgRih


isrlyK : Awid swKIAW
smW : sMmq 2025

249
p`qry : 1 a - 88 A
Awkwr : 20 X 24 s.m. ilKq : 17 X 21.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovy pwsy iek iek kwlI
lkIr,pYnisl nwl [ sqrW pRqI pMnw-24 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, pr ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ hwSIey qoN
bwhr vI ilKq[ poQI dI hwlwq TIk TIk [
AwrMB : “<siqgur pRswid] swKIAW bwby jI kIAW[ jnm pqRI ] iek idn bwby nwnk
kau bwxI AweI ] nwnk qUM myry pwis Awau] qW bwby nwnk bynqI kIqI] scy
swihb mY ij qyry pws AwvW so ieqnI phuc myry qweIN nwhI] qyrI drgih Awvw
soie ikauN kir Awvw] qUM AKIN mIt mY qyry qweI Awp pwis leIN] qw bwby nwnik
AKIN mItIAW bwbw inrMkwr ky mhl jwie KVw kIqw]”
AMq : “jo eyh swKI koeI pVY suxY iqskI prmgiq hovygI] jo ieh swKI pVY suxY
gwvYgw[ iqskI BwvnI Qwie pVYgI] Aru gurU bwby jI swQ jwie imlYgw] jo bwby
jI kw jsu pRIiq nwil gwvY suxygw] iqsky eIhW ky kwrj sgly rwis hoihgy] Aru
Awgy muiq pwvYgw] ijsno bKsy isPiq swlwh ] nwnk pwiqswhI pwiqswh] ijs
ky krm hoihgy, so eyh bwby jI kI isPiq pVY suxYgw]
prmysur kI kudriq kw Evk koeI nwhI ] gosit pUrn hoeI Bul cuk
bKsxI ] (3 mGr 2025 sMmq kau ilKI )---- iqMn cwr p`qry hwSIey vwly
KwlI

h`Q ilKq nM : MS 1173 A


sRoq : gurcrn isMG syk, luiDAwxw
isrlyK : igAwn sÍrdX BwKw
lyKk : sÍwmI crn dws
smW : sMmq 2025
p`qry : 92 a-102 a
Awkwr : 20 X 24 s.m. ilKq : 17 X 21.5 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-24 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlwq TIk TIk [
AwrMB : “nmo nmo sukdyv jI, prxwm kro AnMq] qum pRswid sÍr Byd kau crxdwsu
vrxMqu ]1] purKoqm prmwqmw pUrx ivsÍw vIS] Awid purK Aivcl quhI; qoih
invwaU sIs]2]”
AMq : “sukdyv gurU kI dXw ijauN swD dXw isauN jwx] crx dws rxjIq kY[ kihE
srody igAwnu ]239] CpY CMd] fhry mih myro jnm nwmu rxjIq pCwnhu] mrlI
ko sBu jwx, jwiq dUsir pihcwnhu] bwl AvsQw mwih, bhuir idsI mih
AwieE] rml imlY sukdyv, nwm crx dws bqwieE[ Xog Xukiq hir Bgiq
kir, bRhm igAwn, idRV kir rihE] Awqm qqÍ vIcwir kY, Ajph mih suin

250
mnu rihE 240 ieiq sRI sÍwmI crx dws jI ikRq 2025 kau iliKAw] igAwn
srodw sMpUrx]” 6 mGr sMmq

h`Q ilKq nM : MS 1193


isrlyK : sPweI nwmw
ilKwrI : dil isMG
lyKk : soDW kiv
smW : sMmq 1886
p`qry : 1 a - 270 a
Awkwr : 14 X 23 s.m. ilKq : 9 X 17 s.m.
vyrvw : ijld gqw cmVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-20 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlwq bhuq mwVI, ikrm Kurdw, p`qry bhuq Ksqw hwlq ivc KwDy hoey
hn[ ilKweI hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI keI pMinAW aupr ilKweI Aspst
hY[
AwrMB : “<sRI gxysweynmih] isPiq snwie rbw kir ky ihkmq brn sunweI] sgl
ikqwbw cux kir ivcoN k`F leI vifAweI] Klkq dI BilAweI kwrn pVy ju bMdw
koeI] ies ivc nPw ju hwsl QIvy Xwd krygw soeI] Abul mj`uPr Ajj jyhw
bMdw sI nkwrw] bytw auh husYn sPweI jwxy Awlmu swrw] XwrW rl Prmwies
kIqI kro ikqwb nIswxI] ipCy rihsI ivc jgq dy qyrI eyih khwxI]”
pMnw 266 : -“bRspiqvwr pUrin BweI nwm sPweI eyih] srb rog nr kwt rY
smJ AOKdI dyih] Awp n smJY rog ko pusqk doK lgwie] dwrU jo jwny nhI so
kYsy jsu pwie]2] PwrsIE Xwmih ilKI nwm krw bwdIn[ lyKk qy jhN BulhYÍ soD
pVhu prbIn] krq Awip AbulH hY sB jgH Bulnhwr] sONDy hir kI Aws hY jy
bKsy krqwr] sMmq TwrW sY iCAwsIAw iQiq iqRqIAw jwn] poQI ieb pUrin
BeI smJ pVih sur igAwn] jyTv dI mhInw suDu] ilKI dil isMG jYsI hY
buiD]6] sMpUrn]”
AMq : pMnw 269 A-270 a, “] Aqy dwielPIl jwny pYr dI suij] Aqy smmwj ny
gij] Aqy shvq klbI jwny qyjI GitA qyhY jwny iriq iesqRI dI] Aqy jrb
jwny Kurwk]”

h`Q ilKq nM : MS 1202


isrlyK : Bwgvqy bwsdyvXw [ Bwgvq purwx ]
ilKwrI : suKrwm dws
lyKk : nwnk dws
smW : sMmq 1919 (rcnw kwl): ibkRmI 1844
p`qry : 1 a-365 a
Awkwr : 35 X 33 s.m. ilKq : 25 X 25 s.m.

251
vyrvw : ijld g`qw kpVw auKVI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN
pwsy do do lwl lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-24 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI kwrn p`qry vI auKVy hoey hn[ gRMQ ivcoN ivcoN ikrm Kurdw
Aqy Ksqw hwlwq ivc hn[ hwSIey qoN bwhr ilKq, hVqwl Pyrky suDweI kIqI
hoeI hY[ ilKweI cMgI Aqy gRMQ dI hwlq Awm krky TIk nhIN [
AwrMB : “<] sRI gxyswXnmh ] Enmo Bgvqy bws dyvX] AQ sRIDr vcn
slok]dohrw] vwgI swjW ky bdn sRIjw vKQl mWh] jwky ird ivigXwn qw so
nRisMG hm iDXWXw] srgu psrgwdk ju nv lCn jWh lKwXw] so dsmo AsRq
skl qWky crx BjwX[2[ nmo rmw piq aumw piq do srUp icq eyk] ijn mY Byd
lKY kumiq ns† pRigA ivvyk[3] Awd hI sRI Bwgvq ky lokn ko ihq Xwc]
ausqq Bgvq vrn qv Xwsau vwc[4[ CpwCMd] jn mwdk jg jwqY sMjog qY
ieq rqY hohY]”
AMq : “ieiq sRI Bwgvqy mhWpurwxy nOm skMDy cqur ivso AiDAwie]slok] 52dohrw]
nOmj khXo suk pRICqY sUq sOn kn pws ] XQw buD BwKw rcI gur jn nwnk dws
]19]10]33]31]26]19]15]28]24]jumlw]201]dr kul] ] ]ieskMD
nau smwpq hoeY] sMmqu 1844] imqI swvnx vdI Ctvwr skr sRI Bwgvq skMD
nau sMpUrx hoey] sMmq 1919] imqI jyTvwr CMinCr poQI pUrI hoeI] ilKI
suKrwm dws]”

h`Q ilKq nM : MS 1203 sMgRih


isrlyK : isKW dI Bgiq mwlw swKI BweI gurdws jI vwr XwrvIN
lyKk : mnI isMG, BweI
p`qry : 1 a - 216 A
Awkwr : 16 X 13 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyyrvw : ijld auKVI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
lwl lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI Ksqw hwlwq ivc, ikRm Kurdw p`qry vI Pty hoey Aqy KwDy hoey hn, ilKq
vI KwDI hoeI hY[ kMny dI QW ibMdI dw pRXog kIqw hoieAw hVqwl Pyrky suDweI
kIqI hoeI hY[ poQI vI iB`jI hoeI[
AwrMB : “< siqgur pRswid ] swKI BweI gurdws jI kI vwr XwrvIN isKW dI Bgiq
mwlw] eyk smyN BweI mnI isMG jI QI isKW ny Ardws kIqI ju BweI gurdws jI ny
ju isKW dy pRQwie vwr kIqI hY] qy sB dysW dy isKW dy nwm ilKy hYn] Enw
dIAW kihqw qy krqUqw Asw ƒ mlUm krwvo ju AsI BI jwxIey]”
AMq : “Aru dwxw BuinAw BI Pyir nhI augvdw] pru jy aus ky aupir KMfu dw glyP
krIey qw augvqw BI nhI Aru Bogx kr BI rsIlw hoqw hY] qYsy igAwn BI
mukiq krdw hY] Aru Bgiq nwl imlI hoeI srb nU rsIlI hY] tIkw vwr XwrvIN
dw pUrw hoieAw ] bolhu BweI vwhgurU vwhgurU vwhgurU vwhgurU vwhgurU ky isKW
dw Anykw dw kilAwx hoieAw] Eunw dy nwm AswfI igxqI ivic nhI sn Awvdy]

252
pru jyhVy BweI gurdws jI isK igxY hYin ] iqnw dw tIkw jo Aswfy buD dy
ienswr hoie skAw hY so hoieAw hY ]1]42] ] ] ] ]
]

h`Q ilKq nM : MS 1203 A


isrlyK : hor swKIAW
p`qry : 217 a - 355 a
Awkwr : 16 X 13 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : do pwisAW qoN poQI ikRm Kurdw, ilKweI suMdr keI pMinAW aupr hVqwl Pyrky
suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “pRQmy swKI phly mhl kI qurI] jb gurU nwnk jI pihly mhl rwmq krqy
sumyr prbq aupir jwie KVy hUey qb aUhw nau nwQ caurwsI isD Qy] Ar
iCA jqI Qy iqn sBnh mih muKI gur gorK nwQu Qw aUnkY swiQ mylw gurU
bwby jwie kIAw] Aru srb isD mMflI kau Awdysu Awdys kir bulwieAw]”
AMq : “sB Drmswlw mih igrMQ jI kw pwTu hoqw hY[ rbwbI sbdu pVdy hih] sdw
hir jsu hir crcw hoqI hY] aus AsQwin kau dyiK kir gurU iciq Awvdw hY[ jo
jIau aUhw jwqw hY so srb pRkwir pRsMnqw kau pwvqw hY] swKIAw pMjwh hoie
cukIAw ]50] bolo BweI vwihgurU vwihgurU jY kwru hoeI gurU goibMd isMG jI kI]”

h`Q ilKq nM : MS 1203 e


isrlyK : pRICIAw]mhl 5] pauVI
p`qry : 355 a - 355 A
Awkwr : 16 X 13 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY ilKweI suMdr AKIr ivc p`qry ikRm Kurdw Aqy Ksqw hwlwq
ivc hn]
AwrMB : “< siqgur pRswid] pRIiCAw ilKI gur pRswid]mhl 5] pauVI] jo jn mn
mih icqvnI rKwvY so mn kw shsw kih pRgtwvY] gur pRswid sihsw Bau imtY]
hoie Aicqu icMqw sBu Cuty] mn kI dubDw sBu kih sunwv ] pRB BwvY qw sB suKu
pwvY ]”
AMq : “jo mn mih sihsw icqvnI rKwvY] sO isrI Bgvwn imtwvY] siqkir”---
Agy pqry nhIN hn[ rcnw ADUrI hY

h`Q ilKq nM : MS 1203 s


isrlyK : mMqR bwby nwnk jI kw
lyKk : tihkn, kvI
p`qry : 3 a-19 A

253
Awkwr : 16 X 13 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY[poQI ikRm Kurdw Aqy Ksqw hwlwq ivc hY[ ilKweI suMdr[
ies ivc hor rcnw vI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid ] mMqR bwby nwnk jI kw riKXw kw] vwrI iqRh pVnw]
Ap qyju bwie ipRQmI Akws hY] auqpq prlo hY]”
AMq : sUrj AMqr iDAwn qib BXo gXo inj Dwm] rQ ciV lv kus ssqR gih clY
krn sMgRwm]17]dohrw ieiq sRI BwrQ prbxy AsÍmyD biKAwin] pUrn iDAwau
CqIsmo kiv tihkn jI Ajwin]”
iesy ivc pMnw nMbr 16 Aqy 17,18 aupr dsW pwiqswhIAW bwry vyrvw idqw
hoieAw hY[ Aqy joqI joq smwvxy ky cilqR idqy hoey hn [ pMnw 18,19 aupr
dsW pwiqswhIAW jI dI sMqwn bwry vyrvy sihq idqw hoieAw hY kRmvwr guirAweI
ijvyN ijvyN idqI geI aus dw vyrvw vI idqw hoieAw hY ] ies dy nwl hI pMjW
ipAwirAW dy purbly jnm Aqy ijQoN dy rihx vwly sn vrnMn kIqw hoieAw hY[
ijvyN:-
1. dieAw isMG sopqI lhor kI vwsI ipCly jnm lOaU dy auqwrsI
2. muhkm isMG CIpw duAwrkw kI vwsI ipCly jnm nwmdyau dy auqwrsI
3. swihb isMG nweI isK shIdu ibdr dI vwsI ipCly jnm sYix dyau dy
auqwrsI
4. Drm isMG hTIlw jtu isKu hsqnwpur kI vwsI ipCly jnm DMny dy auqwrsI
5. ihMmq isMG inhMgu JIvr isK jgn nwQ kI vwsI ipCly jnm PMDik dy
auqwrsI====”

h`Q ilKq nM : MS 1203 h


isrlyK : bolxw gurU Amrdws jI kw
p`qry : 20 a - 21A
Awkwr : 16 X 13 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : poQI Ksqw hwlwq ivc, ilKweI bhuq mwVI p`qry ikRm Kurdw Aqy Pty hoey hn]
AwrMB : “< siqgur pRswid] bolxw gurU Amrdws jI kw] ij AYqvwr ikqy jwvxw
qw pwn Kwvxy] somvwr ikqy jwvx hovY qw drpxu dyiK kr qurxw]”
AMq : “pIr pwCy mMgl gun gwvY ] jogin bIcwru jo sd hI cly] qw ko ivGn n koeI
Cly] A`gy jognI c`kR bxwieAw hoieAw hY]” pMnw 22 a qy cOGVIAW bwry
iliKAw hoieAw hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid ] cOGVIAW] ilKqM]pRmwnkw AYqvwr]4]audygu]4]
jl]4]lwB]4]AMimRq]4]kwl]4]suB]4]rogu]4]”
AMq : “lwB GVI lwB qy rwj] rogu GVI ibnws kwl] audygu GVI mhw Bau aupjY]
sWq GVI kwrj isD] cl GVI kwrj isD] gurU Amrdws jI kw bolxw]”

254
h`Q ilKq nM : MS 1204
isrlyK : ksm mwlw
ilKwrI : pRbIn, kiv
p`qry : 62
Awkwr : 16 X 13 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyyrvw : ijld g`qw kpVw, ikRm Kurdw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW ivckwr kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI, p`qry swry ikRm KwDy hoe,y ilKq vI KwDI hoeI Aqy
pVHnI bhuq kTn, ADUrI hY [ SurU ivc q`qkrw idqw hoieAw hY jo ikRm KwDw
hoieAw, p`qry Pty Aqy Ksqw hwlq ivc hn[
AwrMB : AwrMB Aqy AMq ivc vI ilKweI spst nhIN hY[ pVHn ivc muSkl hY]
AMq : “dwnI khY sun sUmhu qUM DMn dyie n Kwie khI mqu pwXo] sUm khY DMn dya n
Kwau su dwird ky fir ko fih kwXo] ] ]” p`qry bhuq burI qrW KwDy
hoey hn; ilKweI pVHn ivc bhuq kiTnweI AwauNdI hY[ ilKweI vI KwDI hoeI hY ]

h`Q ilKq nM : MS 1205


isrlyK : gun swgr bicqR
lyKk : qwhr
smW : sMmq 1678
p`qry : 1 a - 270 A
Awkwr : 15 X 9.5 s.m. ilKq : 9 X 5.5 s.m.
vyyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : poQI ikRm Kurdw, ilKweI suMdr, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI[ kwnI bdl
bdlky iliKAw hoieAw hY[
AwrMB : “< sRI gxyswey nmh : AQ gun swgr bic`qr ilKXqy] dohrw] AlK
AmUriq prm gur Awid AMq ibsqwr] jIA jMq jl Ql skl krY jgq
insQwr]1] eyk rUp bhu rUp ric rU pih rUp Apwr] jl Ql mih mMfl skl
pRgt joiq Avqwr]”
AMq : “byd Byd kCu pwie cwr iciq aupmw dInI ] kib qum lyhu ibcwr jhw jwnwhu
quk KMfq] moih dosu ijn dyhu prm igAwnI gun pMifq] 654] ieiq bicqR gun
swgr sMpUrnM] ikRq qwhr ]”

h`Q ilKq nM : MS 1205 A


isrlyK : kwm dyau kI
lyKk : qwhr
smW : sMmq 1678 ibkRmI
p`qry : 271 a - 414 A

255
Awkwr : 15 X 9.5 s.m. ilKq : 9 X 5.5 s.m.
vyyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[poQI ikRm Kurdw AKIr
ivc p`qry iB`jy hoey Aqy Ksqw hwlwq ivc hY[ ilKq TIk TIk ]
AwrMB : “< siqgur pRswid] poQI kwm dyau kI jugiq hY[ kYsy hY kwm dyau riq kw
sugMD iqs ky smuMd hY bhuir kYsy hY iesqRI kRIVw ky miD] bhuir kYsy hY kwm
dyau sMswr kw AnMd] bhuir kYsw hY kwm dyau]”
AMq : “mUslI surmw] BlY idn mUslI mMgvY ] Awtw kr rKy qolw mUslI qolw shqu do
qoly gokw iGau rlwieky Kwie buFw n hoie] kys kwly rihn ey dWiq hois] ds
iesqRIAw BogY] mUslI pwnI sO gOlI bMDy muK riK kY iesqRI kO QMBY] mUslI kw bI
ly ky qyl so golI kFy qW Cuty] mUslI shq so ijmI mY rKY idn 15 Pyir kiFH kY
pIs AMjnu kry jo kuCu DrqI ibic hoie so idstI AwvY]5] mUslI h`QI pYrI swry
srIr no mlY pwxI pohY nwhI lMG jwvy]6] mUslIq q`qy pwxI soKwvy qw rogu koeI
rhY nw]” ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 1206


isrlyK : rwg rwmklI tofI gopI cMd kw aupdys
p`qry : 1 a - 106 a
Awkwr : 14X9 s.m. ilKq : 11 X 7 s.m.
vyyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy kwlIAW lkIrW nwl[ sqrW
pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI ikRm Kurdw Aqy Ksqw hwlwq ivc hY[ hwSIey qoN
bwhr vI iliKAw hoieAw hY[ ilKweI vI bhuq mwVI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] rwgu rwmklI tofI gopI cMd kw aupdys] rwjw ropI cMd
rwjy mOj goibMd kw bytw Aruu mYxwvMqI mweI] slok]”
AMq : ”44] mwqw kqMc rwjY kqMc BogM kqMc bnqw idVMq bYrwgM] auidAwn bwsw
ibBUq ihqM] jog pdvI aunmn iDAwnM eyhI gur qy pRwpqM] nhn htMq BwvnI
mwqw jo ilKI dyv incMjnM]448] kQw gopI cMd kI sMpUrin hoeI] ]= ]”

h`Q ilKq nM : MS 1207 sMgRih


isrlyK : sRI Bgvq gIqw
p`qry : 1 a - 269 a
Awkwr : 16 X 13 s.m. ilKq : 13X 10 s.m.
vyyrvw : ijld g`qw kpVw, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN
pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw - 10 hn[
Awm vyrvw : poQI ikRm Kurdw, Ksqw hwlwq ivc hY[ ilKweI vI spSt nhIN ikRm Kurdw hox
kwrn pVIH nhIN jWdI, p`qry burI qrW KwDy hoey hn[ keI pMinAw aupr ilKq

256
D`ibAW vwlI hY[ kwnI bdl bdl ky iliKAw hoieAw hY[ pihly 6 pMny iksy hor
kwnI nwl ilKky, bwAd ivc joVy hoey hn [
AwrMB : “< siqgur pRswid] sRI rwmwien mih] sRI Bgvq gIqw ky mhwqm ilKqy]
eyk smY ibKY kYielws pRbq aupir mhwdyau Ar pwrbqI kI Awps mY gosit hoeI]
qw gaurw pwrbqI pUCY hY] hy sRI mhwdyv jI qum AMqih kRmn mih ikis igXWn ku
pivq hojI ]ijis igAwn kir sMswr Qy mnuK qumu kau siv kir pUjqy hY jI]
Ar bwhir ey qumwry kau dyKweI dyNdy hY jI]”
AMq : “ey lCmI gIqw pRgit krI hY ] kwhy qy jy bRhmx pVY qw bhuq auqmu hY] vhu
qw myrI dyh hY ] jy CqRI bYs surd bYsno AqIq pwT krY qw Avs kir bYkuMT gwmI
hovYgy] eyhu gIqw skl jIAw ky auDwr krny kO pRgit krI hY] iqs kw mhwqmu
bfI mihmw isau kihAw hY] Avis kir gIqw kw pwT krIAY] Xw sRvn krIAY]
iqnw jIAw kI kilAwx hovY hY ]18]182] ieq sRI mhwqmny sMpUrxM smwpqM]
sRI Bgvwn jI qyrI srix ]smwpqM]” ] ]

h`Q ilKq nM : MS 1207 A


isrlyK : vYrwg pRkrx isMimRiq BwKw
sMmq : sMmq 1830
p`qry : 1 a - 140 A
Awkwr : 16 X 13 s.m. ilKq : 13X 10 s.m.
vyyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, poQI dI hwlq bhuq mwVI[ ikRm Kurdw, ilKweI vI ikRm
Kurdw[ p`qry Ksqw hwlq ivc hn [
AwrMB : “< siqgur pRswid] EAM sRI pRmwqmwienmw] vYrwg pRkrx sRvx isMimRiq
BwKw ilKqy] siq icq AwnMd rUp jo Awqm hY[ iqs kau nmsukwr hY] kYsw hY
siq icq AwnMd rUp so Awqmw khqy hY] ijs qy iueh srb Bwsqy hY]”
AMq : “qau jwxIAY jo hm sB hI mUrK bYTy hih]28] ieiq sRI vYrwg pRkrxy
moCaupweynwmu srgh ]29] 0] ieiq sRI vYrwg pRkrx sMpUrxM] ] 0]0”]0]
ies qoN A`gy pMnw nM:289 SurU kIqw hoieAw hY Aqy kwnI bdl ky iksy hor rcnw
dw vrnnM kIqw hY Aqy AKIr ivc ieMj iliKAw hY [
“ieiq sRI mhwqmny sMpUrnnM smwpqM sRI Bgvwn jI qyrI srix]smwpqM]” Aqy
muV Suru kIqw hoieAw vYrwg pRkrxY moK apwX sNmXD smwpMq nwm srg[“ Aqy
AKIr ivc sRI mmoC pRkrx dw vrnnM kIqw hoieAw hY jo pMnw 409 A q`k jWdw
hY [
AMq :- “ieh mmoC aupwie swsqR boD kw] prm kwrn hY jo suD buDvwn ies kau
srDw sMjugiq ivcwrygw iqs kau sIGr hI Awqm pd kI pRwpiq
hovYgI]19]20]
ieiq sRI mmoC pRkrx smwpqM]srgh ]16 Bulw cukw biKis lYvh] siqgurU jI
vwihgurU jI] sMmq ATwrih sY qIh ]1830] jyT dI iekm] sucI poQI ilKI sI,

257
pUrn hoeI] ilKqum swihb dws PkIr ny bKis lYxw sMgiq kw sdkw jI,
Bwgviq Aru vYrwg vissto dovY hY]

h`Q ilKq nM : MS 1208 sMgRih


isrlyK : guriblws pwqSwhI 10
lyKk : su`Kw isMG
ilpI kwl : sMmq 1932
p`qry : 1 a -270 a
Awkwr : 25.5 X 34 s.m. ilKq : 16 X 23.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ dupwsIN KVy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw
hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw-16 hn[
Awm vyrvw : ikqy-ikqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, ikqy ikqy hwSIey ivc ilKq
AwrMB :<sRI vwihgurU jI kI Pqy hY]sRI Akwl jI shwie]sRI BgauqI jI shwie]AiQ
sRI guriblwsu ilKXqy]pwqswhI dsvI ky cirqR[10[dohrw]skl ibGn AGhrn
ko qpq iqmR AigAwnu]gur nwnk gur goibMd isMG ibnu Avr n jg my
Awn]1]..
AMq : …AwnMd gV mh bYT kir mn mih pRIq bfwie] poQI pUrn sB krI gur
goibMd isMG shwie]68] ieq sRI guriblws grMQy swKI isK kI bMDn qy Cutkwie
drsn dIAw iekqIs iDXwie smwpqM msq suB msqu]31]APjU]sMmq
1932]vswK dI dUsrI]iQq ATy nurwiqAw dI]poQI sMpUrx hoeI]bolhu BweI jI
vwihgurU jI kI Pqy hY]…

h`Q ilKq nM : MS 1208 A


isrlyK : pdmu purwx (gIqw mhwqm)
lyKk : iksor dws
p`qry : 270 a -388 a
Awkwr : 25.5 X 34 s.m. ilKq : 16 X 23.5 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : <sRI gxyswX nm:]<siqgur pRswid]Enmo Bgvdy vwsdyvwie E nmo
ikRsnwie]ibsnvy]bwsudyvwie]ibs˜rwie]AwidpurKwie]AKrpurKwie]AlyKpurKwi
e]jgq ibDU joqI srUp]jIA ky jwnxhwr]hir jsu jwnix AwE dws pRBU kY
duAwir]jo Arjn ko dIAw gIqw igAwn audwr]BwKw mY iBiKAw imlY BY BMjn
Bgvwn]iksor dws jwcY pRBU Bgvq gIqw igAwnu]…
AMq : …ividAw Dnu my bRhmx ko dIAw hY]bRhmx sy pVy suxy isKy so bRhmx myrw
srUp hY]so myrw jIau hY myrw irdw hY]so gIqw pVy qw auas ko soBw AiDk hy]jo
KqRI hovY so BI isKy pVy pwTu krY]vYs sUdR suxy bRhmx pwso]AQvw AqIq pwso]qW
sb kI kilAwx hoiegI]eyh gIqw sgl jIAw kw auDwru krxy ko prgt krI

258
hY]ies kw mhwqumu mY kihAw hY]hy lCmI dyhu AMimRq kw pRvwhu gIqw hY]ieiq sRI
purwxy sqI eIsr sMbwdy auqr KMfy sRI gIqmhwqwmny sMpUrx]msq suB
msqu]19]sRI rwm ikRsnwrpx sMmqu]

h`Q ilKq nM : MS 1209 sMgRih


isrlyK : Sbdo ky inrny kw gRMQ
lyKk : pwnm dws jI
ilKwrI : Amr isMG gRMQI, BweI
smW : sMmq 1967
sQwn : “mpwl ky Drmswlw mY bYTkr”
p`qry : 1 a-222 A
Awkwr : 33 X 25 s.m. ilKq : 24X 16 s.m.
vyyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : gRMQ ikRm Kurdw, p`qry bVI burI qrW KwDy hoey hn[ ilKq vI keI p`qirAW
aupr KwDI hoeI hox krky AspSt, pVHn ivc muSikl AwauNdI hY[ kMny dI QW
ibMdI dw pRXog kIqw hoieAw hY[ hVqwl Pyrky suDweI kIqI hY[ gRMQ dy SurU ivc
Aqy AKIr ivc keI pqry KwlI[ ilKweI TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid] E osRI pRmwqmwie nmh] Sbd gurU pwnp dws jI ky]
AQ igRMQ sbdo ky inrny kw] AQ ilKqM pRmnXy sMdyh ]1] pUrn bRhm smIp hY
lKY n koeI qwih] Buly kwjI pMfqw jnm AwkwrQ jwih]2] kurwn khY gIqw
khY bRhm skl Gt mwih] khY pwnm BrimAw jgq qwko KojY nWih ]3] GtkUM
KojY Akl sUM pVY bRhm kI sUJ] khY pwnm BrimA jgq mirAw BRm kUM pUj]4]
bRhm AmUrq GtmY ibAwpk qwko KojY nwih] khY pwnm mUrK nr BrimAw dUr
dUr bih jwih]”
AMq : “4] AMqR BI n surq krY dRsn hwvo jwnI lK lK pwnp vwr]5]9] Sbd
]shu guxvMqw jI mY AOgx hwrI] ien pWco myrI syvw ivswrI]tyk]ien mwcoN ky
AOr pcIsw] kYsy ku imlx hoie jgdIsw]1]ey gux qIno hI moih AycohI folY] shu
ky ruK kw AMq n KolY]2] mhrm sKIAw dIAw bqwrw] Awqm rwm swDo kw skl
pswrw]3] pwnm suMn shylI swrw] Awqm cIn ggn Jxkwrw]4]10]
ieq sbd guru pwnm dws jI kI bwxI srb rwgnI sMpUrrnM]” = =

h`Q ilKq nM : MS 1209 A


isrlyK : iDAwa AstWg jog kw slok mhlw 1
ilKwrI : Amr isMG gRMQI, BweI
smW : sMmq 1967
sQwn : mpwl ky Drmswlw mY bYTkr
p`qry : 223 a - 230 a

259
Awkwr : 33 X 25 s.m. ilKq : 24X 16 s.m.
vyyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 15 hn[
Awm vyrvw : gRMQ ikRm Kurdw, p`qry Ksqw hwlwq ivc hn ilKweI suMdr[
AwrMB : “< siqgur pRswid ] iDAwa AstWg jog kw hY[ slok mhlw 1] rwg
rwmklI rqn jogw iDAwE] slok] Awqm qqY KojkY nwm ghY inj swr] nwnk
AwKY ry mnw kr krnI q`q ivcwr]”
AMq : “23] slok] Awd AMq ibD jog kI brnI q`q ivcwr] mnsw bwcw krmnw
rqn jog inj swr] 1] iDAwau sMpUrn hoieAw]”

h`Q ilKq nM : MS 1209 e


isrlyK : kVky - bwbw nwnk jI ky
p`qry : 230 a - 253 A
Awkwr : 33 X 25 s.m. ilKq : 24X 16 s.m.
vyyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 15 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ hVqwl Pyrky suDweI kIqI hY[
AwrMB : “AQ ilKqM bwbw nwnk jI ky kVky] koeI sMq jn jOhrI nwm jpqw rhY pdm
Awsx jhw iDAwn DwrY] ieVw AOr ipMglw suKmnw swD kY srpxI kwl gur sbd
mwrY] Sbd ] sRI rwg m:1] moqI qw mMdr aUsrh rqnI qw hoih juVwau ksqUr
kuMg Agr cMdn lIp AwvY cwau] mq dyK Bulw vIsrY qyrw icq n AwvY nwau]”
iesy qrWH hor Sbd idqy hoey hn[ ijvyN Sbd murwr ky] Qkq BieAw mn ToV
Ab Qkq BieAw eyk CoV] BieE grkwb suMn swgr mY kr kr chu ids doV]
tyk] hylIXwrI kI] ipRQm nwrd gusweI kw sbd] slok dqw qRy ky ] Sbd
hnvMq jI ky, Sbd jlMDr nwQ jI kw] pMnw 234 A : Sbd gorK nwQ jI :-
“jwgo nY bYrwgI jogI ] AYsI AnUpm bwxI jI Sbd rwg BYrau :- Sbd gopI cMd
jI kw: ies qoN A`gy ‘goibMd igAwn bwxI kbIr jI kI’
AMq : “inrMjn guru inrpC cylw ] Anhd pUrI mYN AnBY kw mylw ]30]” ieiq goibMd
igAwn kbIr jI kw sMpUrnNM] AQ kVky kbIr jI ky ] dId brdId pRqIq AwvY
nhIN dUr kI Aws ibsvws BwrI]”
sMq kbIr jI ky Sbd : - “mnhy jwn ry mn hY jwn koeI sMq bbykI mn hY jwn
] qW mY aurJ rhXo sgro jhwn ]tyk]”
horI kbIr jI kI :-“Aho myry ipAwry bhur n bny Ayso dwv] dsvI ids KylY
swjnw ho ]tyk]”
251 sbd 49] “TgnI nY sB jg TwigAw dys ibdys] ijn TgnY TgnI TgI
kbIr jI aus Tg ko Awdys]
A`gy sbd kmwl jI, sbd kwnw jI](3) dwxw pwxI Akws kw dwqw Bugqw rwm]
kwhnw krm n lwgeI dy BwVw ibsRwm]51] sbd icMqwmxI bwxI pIpw jI kI,
Sbd, kVk idqy hoey hn Xoh aupdys suxo mn imMq] kr icMqw mn krly icMq]”
pIpw pgVw dUr hY sM\ peI hY rwq] nw jwƒ kXw hoiegw aUgqy pRBwq]1]”

260
hylI XwrI jI kI: “kh XwrI Gr mY imlYrI FUMFn jwqy dUr]
AwT phr inrKq rhUM hir snmuK sdw hjUr]” srb swDO kI bwxI smwpqM]

h`Q ilKq nM : MS 1209 s


isrlyK : isD gost
p`qry : 253 A - 264 a
Awkwr : 33 X 25 s.m. ilKq : 24X 16 s.m.
vyyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 15 hn[
Awm vyrvw : poQI ikRm Kurdw, p`qry Ksqw hwlq ivc hn[ ilKweI TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid] gost hoeI iekMq ky smyN bYT ky kIqI] KusI nwl jog
jugq kI imrjwdw] pIrI PkIrI ky lKx] kt dRsn kI brnqw khI]slok]
iDAwau cobIsw jog aupdys AwgY pauVI clI] BrQrI vwc, gorKvwc bwby kw
bolxw] Awdys ho isDo Awdys] Awdys kw kox aupdys]”
AMq : “sBsY loc rhI mn mwhI] auh pRgt iksY n dyiKAw] suxho AODU nwnk pRxvY
hmry iehI ADwro] hm ijs ko imlqy iqsko khqy sc nwm krqwro]” isD gost
sMpUrn hoeI]

h`Q ilKq nM : MS 1209 h


isrlyK : slok, Bgq kbIr jI ky
smW : sMmq 1967
p`qry : 264 a -327 a
Awkwr : 33 X 25 s.m. ilKq: 24X 16 s.m.
vyyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 15 hn[
Awm vyrvw : poQI Ksqw hwlq ivc, ikm Kurdw ilKweI TIk TIk[ AKIr qoN p`qirAW dI
hwlq bhuq Ksqw Aqy p`qry vI auKVy hoey hn[
AwrMB : “< siqgur pRswid] slok Bgq kbIr jI ky] AQ gurdyv ko AMg] kbIr
jgq jnwieE ijh skl so gur pRgitE Awie] ijn AwKn gur dyiKAw sogur
dyK lKwie] kbIr BlI BeI jo gur imlY nhI qw hoqI hwn] dIpk joq pqMg
ijau prqy Awie indwn]2]”
AMq : “38] dws kbIr Bey AnMd] moh imlY guru rwmwnMd] bilhwrI aus dUDky jwso
inksY GIau] swKI dws kbIr kI cwr byd kw jIau]39] eyqw kbIr jI kw Agm
boD sMpUrn hoieAw[ guru goibMd kIjy crnwr ibMd nmskwr gurdyv]”
pMnw 326 A : sbd crpt nwQ jI kw SurU ho jWdw hY [
iPr kr ault Bvn nhI AwieE ] qO kwhy kwn kO cIrw KwieE] nw lyE fMfw nw
EFo imRgwnI] iKMQw nw pihro jo hoie purwnI]”
AMq:- “bwdI syK swKI hoie bYTw bwdI rwh bDwieAw ] bwdI swKI cIn pVY nhI
bydo nyq sunwieAw ]sur nr mun jn dyvI dyvw sB jg rihE hYrwnw] khY kbIr

261
sbd swKI hor JgVy mwih smwnw]sMpUrnM] ] ] ] ]
]]
]dohrw] sMmq aUnI sY Bey sqwhT aUpr jwn]1967] Asn mws iQq iqRqI hY
buDvwr pihcwn] dsKq BweI Amr isMG igRMQI] ilKw igRMQ pmwl ky Drmswlw
mY bYT kr ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 1210 sMgRih


isrlyK : Awqmw isDwq kQw sMbwd gur Ar isK kw
p`qry : 1 a - 54 A
Awkwr : 17X 11 s.m. ilKq: 12X17 s.m.
vyyrvw : ijld g`qw, kpVw auKVI hoeI[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW[ ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, ijld auKVI, ikRm Kurdw[ poQI p`qrw-nMbr 3 qoN SurU hMudI
hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hY[
AwrMB : “qRw [suD pwq] isK kvn krm kr hoqw hY] Ar AiDAwqm swsqR iks ko
khqy hY] ikRpw krkY smJweIAY byghI] sRI gurovwc] hy isK gur Aysw hovY] ijs
kw igAwn BI bRhm hovY] Ar iDAwn BI bRhm hovY] Ar inscw BI bRhm hovY]
Ar bRhm hI kw aupdys krY so gur pUrn khIAY ] Ar suD pwqR isK vhu
khIAY]”
AMq : “jo jb AiGAwn kw nws BXW qb iqs kI caukI khw rhy] Ar igAwn jo
rwjw hY so ApnI caukI swQ bYTw hY dyh rUpI shr mY]1]
ieq sRI Awqmw isDwq kQw] sMpUrnM]smwpqM] pRsn auqR ] sMbwd gur Ar isK
kw]sRI siqguru jI]1] ] ] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 1210 A


isrlyK : CpY rjb jI ky
lyKk : rjb
p`qry : 55 a - 96
Awkwr : 17 X 11 s.m. ilKq: 12X 7 s.m.
vyyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : poQI ikRm Kurdw, ilKweI suMdr[ AKIr qy p`qry iB`jy hoey hn Aqy keI p`qry
hwSIey vwly KwlI hn[
AwrMB : “<siqgur pRswid] sRI gxyswXnm] ] CpY rjb jI ky] slok] kbIr rwm
nwm kY ptMqrY dybY kau kuC nwih] ikAw lY guru sMqoKIAY hau isr hI mn
mwih]1]CpY] gur pUjw kw AMg]”
AMq : “qijXo ipqw pRhlwd BrQ dInI qij mwqw ] ibrj bWs n piq qjy BMg
AwikAw suK jwqw] bl gur ko qij ibmuK hir kInin Awpnw] BweI BBIKn

262
iqAwg srix pRB suK jp qwpnw] spiq Aru eIsÍr jpu rwj Bog jdp
qjh]92] ] ] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 1211


isrlyK : bRhwmwnMd Xog indwh
lyKk : gMgw rwm
ilpI kwl : sMmq 1918
Awkwr : 14 X 33 s.m. ilKq : 11 X 26.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw auKVI hoeI[ vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN[ dupwsIN KVy ruK do
lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : bhuq izAwdw ikrm Kurdw, cwry pwisAW qoN KwDI hox kwrn p`qrw AMk nM: pVn
Xog nhIN[ pMdrW vrgW ivc hn, rcnw dUjy AwnMd qoN SurU huMdI hY[ hr AwnMd dy
sœy AwrMiBk p`qry qy cupwsIN dUhrw hwSIAw hY[
AwrMB :]<]siqgur pRswid]AQ AqmwnMd nwm dUsry AwnMd kw AwrMB krqy hY]so
Awd sy pMc dsI kw bwrvW gRMQ hY]pRQm ADÎwie ivKy ivvykI ko Xog krky
injwnMd ky AnuBv kw pRkwr vrnn kIAw]mUV jgÎwsI ko AwqmwnMd hY nwm
ijs kw]AYsw joqÍM pdwrQ kW ivvykw]iqs dÍwrw bRhmwnmd dy AnuBv dy pRkwr
ky idKlwvxy vwsqy pRQm isKky pRsn ko idKlwvqy hY ]…
AMq : …Aru supny ivKy BI bRhmw nMd kw AnuBv hoqw hY]ies ivKy AMqr muK XogI
gÎwnvwn kw AnuBv rUp pRqK pRmwx kQn kIqIAW]Ar ismRqIAW BI pRmwx
kQn kIqIAW] Ar Anumwn BI pRmwx kQn kIqw] Ar ArQwpqI BI pRmwx
kQn kIqw]ieq sRI bRhmwnMdy XogwnMdwh smwpq:]jumlw pRsn auqr]

h`Q ilKq nM : MS 1229


isrlyK : sRI gurU gRMQ swihb
ilKwrI : ibrd dws
smW : sMmq 1728
p`qry : 1 a - 678 A
Awkwr : 32 X 23 s.m. ilKq : 29X 16 s.m.
vyyrvw : ijld, gqw cmVw pUrI Ku`lI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw
dovyN pwsy do do kwlIAW, do do lwl Aqy do do lkIrW pYnisl nwl iKcIAW hoeIAw
hn[ sqrW pRqI pMnw-29 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc ivsQwr pUrvk q`qkrw id`qw hoieAw hY[ poQI mweIkro iPlm
krn smyN pUrI dI pUrI p`qrw p`qrw kIqI hoeI hY[ p`qry bhuq Ksqw hwlq ivc
hn[ ilKq purwqx poQIAW dI ilKq vrgI hY[ rwg rwm klI CMq jo pMnw nMbr
433 aupr ilKxw sI, auho CMq pMnw nMbr 678 a aupr iliKAw hY[ hVqwl Pyr
ky suDweI kIqI hoeI hY [ keI pMinAW ƒ vwDU kwgz , cypIAW lgw ky joiVAw
igAw hY[ AKIr ivc sMmq bwry, poQI dy ilKwrI bwry Aqy Cy pwiqswhIAW dy

263
Akwl clwxy bwry sMmq qy sQwn ds ky, ivsQwr sihq iliKAw hoieAw hY[ sMmq
bwry pMnw nMbr 677 aupr ieMj iliKAw hoieAw hY [
“sMbqu 1728 igrMQ gurU sMgiq kw sMpUrn hoAw] isKu ilKx vwlw Bulw cukw vwDw
Gwtw bKsxw pUry guru dy Amir sMgiq dy Amir bKis lYxw ] ibrddws 2 khw
[ p`qrw PitAw hoieAw]
smwnw krxw AgY ies jIA kI riKAw krxI[ bwby nwnk dy nwie drgwh
Ksmwnw krxw[ srix gurU sMgiq dI rKxw eyhu jIau swis swis Bulx ivic hY
pr Awpxy ibrd dws dkw riKAw krxI quswfw ibrdu hY quswfw ibrdu hY jI[
AwrMB : “< siqgur pRswid] siqnwmu krqw purKu] inrBau inrvYru] Akwl mUriq]
AjUnI sYBM gurpRswid]1] Awid scu jugwid scu] hYBI scu nwnk hosI BI scu]1]
jpu] socY soic n hoveI jy socI lK vwr] cupY cup n hoveI jy lwie rhw
ilvqwr] BuiKAw BuK n auqrI jy bMnw purIAw Bwr] shs isAwxpw lK hoih qw
iek n clY nwil] ikv sicAwrw hoeIAY ikv kUVY qutY pwil] hukim rjweI clxw
nwnk iliKAw nwil]1]”
AMq : “rwgu vfhMsu mhlw 5 CMq sqwrvW 17]3] dir vwjih Anhd vwjy rwm] Git
Git hir goibMdu gwjy rwm] goibMd gwjy sd ibrwjy Agmu Agocr aUcw] gux
ibAMq ikCu khxu n jweI koie n sky phUcw] Awip aupwey Awip pRBpwly jIA
jMiq sB swjy] ibnvMq nwnku suiK nwim BgqI dir vjih Anhd vwjy]4]1]”

h`Q ilKq nM : MS 1230


isrlyK : sO-swKI
lyKk : swihb isMG
ilKwrI : mUl isMG
smW : sMmq 1902
sQwn : kwly
p`qry : 43 a - 276 a
Awkwr : 18 X 14 s.m. ilKq : 10X 9 s.m.
vyyrvw : ijld, g`qw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq Ksqw Aqy p`qrw nMbr 43 a qoN SurU huMdI hY[ p`qry ikRm
Kurdw Aqy ijld auKVI hoeI hox kwrn, p`qry vI auKVy hoey hn[ ilKweI cMgI [
AwrMB : “bulwvo isK ƒ] bulwieAw qw guru jI kihAw isKw pV] isK lgw pVn] qw
qik quk iqvY pVI] qw bcn hoieAw quk ieau pV]” poQI p`qry ivc ivc PtI
hoeI hY Aqy rcnw vI Aspst hY [
AMq : “hukm nwmw bifAwn dIAw suB suBwie muJ dyh] jnm mWg hoey rijhu kmlu
qumrI syv] nwq rho pwpI kulI iqRn bn sMqn lvy] Blo lgo guru pMQ mm isdk
qumwro rwQ] sMqq nwrI hm klI rwKo sb kr mwQ] hr hr muK qy bolIey bol
vwihgurU AMq] Auc nIc kul jnm nw jwq fubo n sMq] 96] swKI pUrI hoeI]sRI
DMn guru jI]

264
]1] E o siqnwmu krqw purKu] AnMd BieAw myrI mwey siqgurU mY pwieAw] iehu
quk deI] mVwie rKI] ] sRI AMimRqsr] rwmdwssr ]sRI gurdyv jI]sRI siq gurU
jI] swihb isMG ilKq] smwpqMg] rhqnwmw lijh nwm] pVq sunqinh]
luhoie bsY siqsr kY Dwm] sMbq 1902] aUnIsY do : mwg dI sudI ]10] dsvI
poQI ilKI mUl isMG vwsI kwly dI hY jI ]dohrw] ACr mwqRw jo Buly qum hI lyhu
suDwgH] hmko dos n dIjIey hm iKnm iKn Bulnhwr] smwpqM]suB msq]”
]]

h`Q ilKq nM : MS 1231 sMgRih


isrlyK : jpujI tIkw
lyKk : AwnMdGn
ilKwrI : rwm idAwl
smW : sMmq 1854 ibkRmI
p`qry : 1 a - 144 A - 145 a
Awkwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 15X 11 s.m.
vyyrvw : ijld, g`qw cmVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw pihly pMny aupr
dohrw Aqy bwkI swrI poQI qy dovyN pwsy do do lwl do do kwlIAW, ivckwr iek
motI lkIr[ sqrW pRqI pMnw - 12 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, ikRm Kurdw Aqy p`qry bhuq Ksqw ivc hn[ keI pMinAW
aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY Aqy ilKweI vI hwsIey qoN bwhr kIqI
hoeI hY[ ilKweI suMdr Aqy ikDry ikDry sMsikRq dy slok dy ky ivAwiKAw kIqI
hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid ]sMsikRq ivc ---] sRI gurdyv kul dyvwnmw: mMglw
crx : kivq : ivGn ky hrIly krIly sB mMgl ky nwm ky rsIly rMgIly hir nwm
ky: nwm ky jgIly svIly rih nWm hUM ky nwm ky auTIly bYTIly hrnWm kynWm ky
ilKIly pTIly hir nWm hUky nWm ky dsIly CbIly hrnWm ky AYsy gur hIey Dwr Kt
gur ko sivcwr AwnMd Gn kry swr rWm rWm nWm ky: AQ nWm mihmw : cquK
pdw: AYsy nWm pRkws ivGn hrn mMgl krn :”]
pMnw-8 < siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur pRswid]”
siqnwmu krqw purKu] inrBau inrvYru] Akwl mUriq ] AjUnI sYBM gurpRswid]1]
Awid scu jugwid scu] hYBI scu nwnk hosI BI scu]1] jpu]socY soic n hoveI jy
socI lKvwr ] cupY cup n hoveI jy lwie rhw ilvqwr] BuiKAw BuK n auqrI jy
bMnw purIAw Bwr ] shs isAwxpw lK hoih qw iek n clY nwil] ikv sicAwrw
hoeIAY ikv kUVY qutY pwil] hukim rjweI clxw nwnk iliKAw nwil]1]” pMnw -
144
AMq : sorTw:-“gurU nwnk aurDwr AwnMd Gn tIkw krI] pwvy AlK Apwr jo ies
pV idRVqw kry:1] cquK pdw: dieAw Xukq jo rWm AYso jwko nwm hY : nwm suidRs
hY igXwn hY so siqgur muh jwnIE o]1] igXwn sidRs hY dWn icdw nMd AdÍqGn:

265
qw crnn aur TWn AnMd Gn vrnn kIE: dohrw: sMmq purwx sq ArD sq
Xugm AiDk hY jws: mIn mws sMkrpurI kIno ilKn iblws: ieq sRI gur
nwnkvMs pRsUq dsm purK sRI gur rWm dieAwl isK AwnMd Gn ivricqW jp
tIkw smwpqM:1: lyKk pwT kXo suBM B†Îwq: : : : ]
] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 1231 A


isrlyK : AwrqI tIkw
tIkwkwr : rwm idAwl
smW : sMmq 1853 ibkRmI
p`qry : 145 a - 164 A
Awkwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 15 X 11 s.m.
vyyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 12 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< nmw: prmwqmny: qy Awgy sMsikRq slok-sRI gurdyv kul dyvwX nm:
dohrw: ivGn hrn mMgl krn jgmo rih ko nwm: AwnMd Gn jo jn jpy sPl
hoq iqh kWm:1: dohrw: nwm rsk sqsMg Xuq gur nwnk aurDwr: pRmysÍr ko
vcn lyk ko ArQ ivckwr AwnMd Gn tIkw kry : kivq: Qwl mD dIpn kI
pMkq ko jlwie kr moqI BI Driq bIc DUp ko DuKwqy hY] cmr ko Julwie kr JWJ
ko bjwie kr PUl BI cVwie kr sMK BI bjwqy hY]
AMq : “sorTw:- guru rwm idAwl icdw nMd kruxw kxv qw crnn aur Dwr AwnMd Gn
vrnn kIE: sMmq:- purwx sq ArD sq qIn AiDk hY jws] myK mws sMkr
purI kIno ilKn iblws]1]
ieq sRI guru nwnk vMs pRsUq]
dsm purK sRI gur rwm idAwl isK AwnMd Gx ivricqW AwrqI tIkw
smwpqM]1]lyKk pwTkXo suBBUMÎwq]” ] ]

h`Q ilKq nM : MS 1231 e


isrlyK : dKxI ENkwr
tIkwkwr : AwnMdGn
smW : sMmq 1850 ibkRmI
sQwn : bnwrs
p`qry : 165 a-221 A
Awkwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 15X 11 s.m.
vyyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 12 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “1: nmo sRI rwm jU nmw] sRI gurdyv kuldyvwXnm:mMglw crx] dohrw] mukiq
krn mMgl krn krn ivGn ko nws] krn sMq shvws ko AYso pxv

266
pRkws]1]sorTw]sRI guru rwm idAwl ikRpw isMD AdÍYq Gn ]qW crnn aurDwr
AwnMd Gn tIkw kry]2]dohrw] pRxv kIE nwnk gurU injmq ko inrDwr]
AwnMdGn tIkw kry qwko ArQ ivcwr] pRxv ArQ] kivqw]”
AMq : sorTw :- guru nwnk aurDwr AwnMd Gn tIkw krI] pwvY AlK Apwr jo ies
pV idRV kry 2 dohrw: ikRpw isMD AdÍYq Gn sRI guru rWm idAwl] AwnMd Gn
vrnn kIXo qW crnn Dr Bwl]3]sorTw] audiDAwiD khY jwsu sMmq purWx sRq
ArD sq] kIno ilKn iblws ikRs˜ mws sMkr purI ]4]
ieq sRI gur nwnk vMs pRs˜ sUq dsm purKu sRI gur rwm dieAwl isK AwnMd Gn
ivricqW E oAMkwr tIkw smwpqM]3] lyKk pwTkXo suBM B†Îwq:4:] sMmqu 1696
ivc bnwrs khw: ]”

h`Q ilKq nM : MS 1231 s


isrlyK : isD gost
tIkwkwr : AwnMdGn
smW : sMmq 1850 ibkRmI
sQwn : bnwrs
p`qry : 221 A - 268 a
Awkwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 15X 11 s.m.
vyyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “E o AoN sRI nr hr nwrwXxw nmw: sRI siqnWm mMglw crxM: dohrw] sMq sBw
mMgl krI krI igXwn ivigXwn] ibGn hrI Xm pNQ hrI hrI mWn AiBmWn]
sorTw] so siqgur muih rWm idAwl sMg jo iml gieE: qW crnn aurgWm AwnMd
Gn vrnn kry:3:dohrw] isD sMq ko nWm hY gost sBw ko nwm] AwnMd Gn tIkw
kry gur nwnk aurgwm :3]”
AMq : “sorTw:] AlKpurK ihRd Dwr sMq sBw gur gur krI: pwvY AlK Apwr jo ies
pV idRVqw kry]1]dohrw ] dXw Xukq jo rWm hY AYsy jWko nwmu] AwnMd Gn
vrnn kIE qW crnn aurgwm]2 sorTw: dÍIp AiDk hY jw sMmq purWx sq ArD
sq: kIno ilKn iblws mkr mws SMkrpurI:3: ieq sRI guru nwnk vMsu pRsUq dsm
purK sRI gur rwm dieAwl isK AwnMdGn ivcrqW isD gost tIkw smwpqM:
lyKk pwT kXo suBM B†Îwq:1:” ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 1231 h


isrlyK : AnMd swihb tIkw
ilKwrI : hIrw isMG, BweI
tIkwkwr : AwnMdGn
smW : sMmq 1859 ibkRmI
sQwn : bnwrs

267
p`qry : 268 a - 299 A
Awkwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 15X 11 s.m.
vyyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 12 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< sRI gurdyv kul dyvwX nm:1: sRI gxyswXnmw mMglw crx: sorTw: dXw
Xukq jo rwm Ank sWq bMdo crx: ivMGn sWq ko kWm tIkw rcO AnMd kI
:1:AnMd ArQ kivqw : Ank hUM ky kt byqy nwnk nWm dyvI DirXo AMg hUMky dyxy
qy AMgd nWm pwieE hY ] nwnk gur AMgd kI syv krI Aink BWiq dws Bwv
Amr Amrdws hI khwieE hY ] siqgur kI ikRpw bIj jwimE hY AwnMd dRm AYsy
dRm bwiFE so qo mwih n swihE hY XwhI qy AwnMd nWm DirE gurU Amrdws kihq
sunq pwvn qbI srb jnBw ieE hY] 2: AnMd BieAw myrI mwey : jo jnm ky
dyxy vwlI hY iqs kw nWm mwqw hY]”
AMq : sorTw ] sRI gur rwm dieAwl Ank sWq pd prn qy : tIkw rcI rswl ivGn
rihq AwnMdGn:1:sorTw] inDI ADk hY jws sMmq purWx sq ArD sq] kIno
ilKn iblws ipqR p`K sMkrpurI]2] ieq sRI gur nwnk vMs pRsUq dsm purKu sRI
gur rwm dieAwl isK AwnMd Gn ivricqW AwnMd tIkw smwpqM]kyKk pwT kXo
suBM M B†Îwq]” ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 1231 k


isrlyK : Awsw kI vwr tIkw
lyKk : sRI guru nwnk dyv jI
ilKwrI : hIrw isMG, BweI
tIkwkwr : AwnMdGn
smW : sMmq 1896 ibkRmI
sQwn : bnwrs
p`qry : 299 A - 269
Awkwr : 22 X 15 s.m. ilKq : 15X 11 s.m.
vyyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 12 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ poQI dI hwlq TIk TIk pr AKIr ivc pqirAW dI hwlq
Ksqw]
AwrMB : “< sRI gxyswX nm: sRI gurdyv kul dyvwXnm: sRI nrisMGwX nmw: AQ mMglw
crx: dohrw: ivGn hrn sMkt krn AOr hrn jm qRws] mukq krn mMgl krn
AYso nwm invws]1] sorTw] inj miq ko inrDwr vwr krI nwnk gurU] qW ko
ArQ ivcwr AnMdGn tIkwky] vwr ArQ ] kivq] KVg ky pRhwrn so JUlq hY
joDw jhW mwrq hY sqRn ko pIT n idKwqy hY]”
AMq : “kihq hY AwnMdGn smJ bUJ dyKo mn AYsy gur nwnk qbI srb lok jwqy hY
:1: dohrw: dXw Xukq jo rwm hY AYso jwko nWm] AwnMd Gn vrnn kIE qW crnn

268
aur gRwm]2: sorTw: swsqR ADk hY jws sMmqu purwx sq ArD sq ] kIno ilKn
iblws kl sImwst sMkrpurI]1:
ieq sRI gur nwnk vMs pRsUq dsm purKu sRI gur rwm dieAwl isK AwnMdGn
ivricqW Awsw vwr tIkw smwpqM] lyyKk pwTk kXo suBMBUM Xwq 1: sRI rwm jI
1:]sMmq 1896] sMpUrx hoeI ] mMinhwly sMDUAW dy ilKI] ilKI BweI hIrw isMG
Aqy ilKvweI mMgl isMG noinAwvwly dw] ipMf dw nwau nony] poQI hwPjw bwd c
sMq syvw dws dI hY jI gurU Gr dw dws vwr 1 sRI rwm jI:
[=[=]=]=]=]=]vwihgurU vwhugurU vwhugurU vwhugurU] sMmq solw sY CyAwnvy
iekdsI sMpUrx]] ]

h`Q ilKq nM : MS 1232 sMgRih


isrlyK : sRI Bwgvq dsm iskMD
Anuvwdk : ikRsn dws
p`qry : 1 a - 475 A
Awkwr : 21 X 15 s.m. ilKq : 15 X 12 s.m.
vyrvw : ijld gqw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr [ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlwq ikrm Kurdw, ilKweI suMdr hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY
hwSIey qoN bwhr vI iliKAw hoieAw[ keI p`qry cypIAW lgw ky joVy hoey]
AwrMB : “< siqgur pRswid] E oAM sRI gxyswie nmih] ieq sRI Bwgvq dsm iskMD
ilKqy] ] ] do] domiq Git mih prspir bolq eyk smwin] iek gwvY
gux isAwm kY iek brjY sur igAwn] suno sKI mqu js krih cuip kir jwih
inbol] inpit dIn qUM bwvrI vhu pRB Kro Aqolu] kvn kIt miq hIn qU iCnu
iCnu BUlnhwr] syKn pwvih pwro ko jwky bdn hjwir] cwir byd bRhmw rty bko
n pwieE AMqu] Avr bbykI bk pry Aiq Apwr BgvMqu] swgr ko cItI kho ikh
ibiD auqry pwir] Aiq AsMK lhrY auTY JulY pRbil ibAwir]”
AMq : “idsit Agocir hohu n isAwim] pUrnu krhu hmwry kwim] AMqirjwmI jI
krqwir] mwnhu syvik krI pukwir] AYsI ikrpw ikrpw iniD kro] sBY bwiq
qin min qy jro] AMqir bwhir qum hI bso ] Aiq ris mY isau imil rso ] jY jY
jY kruxw BMfwir] jin inhwl pig pir blhwir]191] ] ] ] ]
] ] ] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 1232 A


isrlyK : rwm gIqw : (sRI mq ADXwqm rmwiex)
p`qry : 476 a - 577 a
Awkwr : 21 X 15 s.m. ilKq : 15 X 12 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 11 hn[

269
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlwq TIk TIk keI pMinAW aupr hVqwl Pyrky
suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “< AN sÍsq sRI gxyswienmih:] sRI gurdyvwienm:]rwm gIqw] E o sRI
isvovwc] sRI jo hY lCmI do pRkwr kI eyk eIsÍrjrUp] dUsrI sicdw nMd rUp]
ijs ko inq khqy hY] ijsko icdGn khqy hYN] ijsko AnMd khqy hYN] ijsko
gux aru rUp qy rhq khqy hY] ijsko gux Aru rUp qy rhq khqy hY] ijsko AnMd
rUp khqy hY] ijsko sB qy pry sB qy auqm khqy hYN] ijsko rwg doK qy rihq
suD khqy hYN] AYsI jo bRwhmI lKmI khqy hY ] ies bRwhmI lKmI kr Aru
Aixmwid keI sÍjrUp lKmI kirjo Xu ikRx rUp]”
AMq : “AMqw krx Aru AMqw krx kIAw ibRqwkw jo swKI hY [ so AMqrXwmI hY eyh cwr
pRkwr kw jo Bgvwn kw Avqwr] so mwXw swQ imlXw hoXw hY ] Aru pMcvw jo rUp
hY so mwXw qoN pry pwrbRhm rUp hY] eyh pMc hI rUp eyk pwrbRhm ky hYN] jo ien
aupws khYN ] so mukiq koN pRwpq hoqy hYN] ies ivKy sMdyh kuC nhI] qwqy ijs
iks pRkwr eIsÍr ky Bjn ivKy qqpr hovy ] [ A`gy pMnw PitAw hoieAw hY] ko
ies pRkwr rwm jI rwm gIqw lCmx ko aupdys krI] jIvo ky klXwx
inimq] jo ies koN pVygw suxygw Bkiq krky sou mukiq pd koN pRwpiq hovygw] ies
ivKy sMdyh nhI] ]
ieq sRI mq ADÎwqm rwmwiexy aumwmhysur sMbwdy rwqw brnnM nwm pMc dsoDX:
]1500]smwpqoXM rwmgI] suB msqu] rwm jI ] rwm jI] rwm jI] rwm jI]
ikRsn jI] ikRsn jI] ikRsn jI] qwqpr eys igrMQ kw sMq sunhu mnu lwie]
Aaur sBo ikCu iqfg kY rwm nwm gux gwie]” ] ]

h`Q ilKq nM : MS 1233


isrlyK : sRI gur pRqwp sUrj igRMQ BwKwXw/klgIDr pRbMD kQnM ]
ilKwrI : sMqoK isMG , kiv
smW : sMmq 1900
p`qry : p`qrw nMbr v`K v`K idqy hoey hn[
Awkwr : 34 X 24 s.m. ilKq : 24 X 18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw AMbrI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-22 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlwq cMgI, ilKweI suMdr hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY kMny dI
QW ibMdI dw pRXog kIqw hoieAw hY[ ilKweI hwSIey qoN bwhr vI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid] < vwihgurU jI ky Pqy]sRI BgvqI jI shwie] AQ
klgIDr pRbMD kQnM]dohrw] qIno kwl Ailp qrih Kojih jwih qRbIn] bIniq
sicdw nMd qRY jwnih mr mr qIn] Bwrq mihrm iek smwih pwrbRhm ibsqwr]
Bwriq gurU jnwie ij ij moh ibsX ibisqwr]2]svYXw]”
AMq : “32] sUn sUn igRh Awqmw sMmiq Awid pCwn] mDU mws sqrUn kir Bw auiq
pwiq mhwn]33] prI lUt kipQl ibKY imlY cor btpwr[ Awip Awp ko Bij cly

270
qij pur sB iek bwr]34]isMG iPrMgI gih leY kYd kry vQ CIn] sMqn ky
iesQwn BI lUit kUit BX dIin]35]As Apdw ky idnn mih siqgur Bey
shwie] BXo n bMko bwr dY dY hwiQ bcwie]36]chu ids Apn ibrwn nr, dusmn
By iqs kwl[ mm rCw siqgur krI-sB mih ibdiq hvwl]37]sRwvx mih ieis
igRMQ kI BeI smwpiq Awie] ibGn ibRMd qy bc rhy sRI krqwr shwie]38]dws
jwn kir Awp no jug lokn suK dYn [ rwKy dy kir hwQ guru BweI kusl sB
cYn]39]
“ies sRI gurpRqwp sUrj igRMQY auqr AYn igRMQ smwpiq brnnM kiv sMqoK isMG
ibcrqWXw BwKwXW nwm Kst iqRsMqI AMsU]36] smwpqM] msq ssuB msq]”

h`Q ilKq nM : MS 1234


isrlyK : dsm gRMQ swihb
p`qry : 1a - 642 a
Awkwr : 37 X 33 s.m. ilKq : 36 X 24 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW, ivckwr kwlI lkIr[
Awm vyrvw : gRMQ ikrm Kurdw, hwlwq bhuq Ksqw; ijld auKVI hoeI, tu`tI hoeI hox krky
p`qry vI auKVy hoey hn[ hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY Aqy keI p`qirAW
aupr ilKweI hwSIey qoN bwhr vI kIqI hoeI hY[ p`qry ikRm Kurdw hox kwrn,
ilKweI vI KwDI hoeI Aqy ikDry ikDry AspSt, pVn ivc muSkl AwauNdI hY[
gRMQ dy SurU ivc ivsQwr pUrvk q`qkrw id`qw hoieAw hY]
AwrMB : “<siqgur pRswid” “jwpu” sRI muK vwk pwiqswhI 10” Cpy CMd” qÍpRswid”
c`kR ichn Aru brn jwiq Aru pwiq nihn ijh] rUp rMg Aru ryK ByK koaU kih
n skq ikh] Acl mUriq AnBau pRkws Aimqoij kih`jY[ kot ieMdR ieMdRwx swhu
suhwix gix jY] iqRBvx mhIp sur nr Asur nyq nyq bn iqRx khq] qv srb
nwm kQY kvn nwm brnq sumq]1]” ]
AMq : “hkwieq bwrvIN : (16)cu KbrS rsIdo ik Awmd sOhr] humwXwr Kud rw
ibzd qyg sr] hmih gosqo dyg AMdr inhwd ] mswlX [mswilh] ibAMdwKq
Awqs ibdwd] sOhr rw KurnId bwkI ibmWd] hmh nOkrW rw ijAWPq kund cu
KuS gSq SOhr ndIdS cu nr] bkuSqW ksy rw ik dwdS Kbr] ibidh swkIXw
swgry sbj gUM] ik mw rw bkwrsq jMg AMdrU] lbw lb bku`Nn d`Nm bd`Nm
noSkn] Zmy hr dU Awlm Prwmos kn]21]861]12]”

h`Q ilKq nM : MS 1235 sMgRih


isrlyK : swrukqwvlI BwKw
ilKwrI : sMqoK isMG , kiv
smW : sMmq 1904 ibkRmI
p`qry : 1 a - 55 a

271
Awkwr : 17 X 11 s.m. ilKq : 13 X 7 s.m.
vyrvw : ijld gqw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : poQI ikRm Kurdw, ilKweI suMdr hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY[ hwSIey qoN
bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[ ijld tu`tI hoeI Aqy p`qry vI ivc ivc Ksqw
hwlq ivc hn]
AwrMB : “<siqgur pRswid] AQ swrukqwvlI BwKw ilKXqy]dohrw] sRI piq ipRQm
nmwis sm XogI irdX invws] BogI irdY audws jo vY mm sumiq pRkws]1]
dvYXw CMd] gixpiq inRpvq Bgq pRjw ko nmo kxMkr AMgIkwr]kwm cor ibGnI
buD ss ky pRiq idn krhY qws pRhwr]”
AMq : “ieq sRI swrukqwvlI pMdRs imsRq pwT] sBw ij`q ky CMd sbdo sY pWfv
AwT]15] E oAMnmo qq sq prmwqmwXw] sRI rwmwX nmo nmh] sRI ikRs˜X nmo
nmh] sRI vwsdyvwX nmo nmh] sRI sMkrwX nmo nmh] sRI rwm sI rwm hrI hir
hrI hir hrI hir hrI hir hrI hir hrI hir] ] ] ]
] ] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 1235 A


isrlyK : vYrwg sqk BwKw
lyKk : hir Brq [BrQrI hrI]
smW : sMmq 1904 (1904) ibkRmI
p`qry : 55 A – 188 a
Awkwr : 17 X 11 s.m. ilKq : 13 X 7 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, Ksqw hwlq ivc hY[ ilKweI suMdr Aqy pVHn Xog
hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “< sRI gxyswXnm:[ sRI sMkrwXnm:] AQ sRI hir Brq vYrwg sqk BwKw
ilKXqy]dohrw] durd bdn durjn dln mdn kdn isv nMd] eyk rdn suK
sdn ky pwd pdm pRiq bMd]1] sÍYXw] ijh sys kI syj pY sYn ikXo pd koml
komlqI kmlwhI] kir mYdr cNkR sro jg dw iBRgu pwd gry isRk AMg dbwhI]
ijh pwd ko vwr sucwr ivcwr DrXo iqprwr sdw isr mwhI] As rUp ijsy aUr
BIqr hY Bv Biqr hY kCu qw nwhI ]2]”
AMq : ]13] “so ] Brq sqk vYrwg pRwrMBXo chuxI pury] sm pivqR pRXwg suDw sry
ieq sRI BXo]dohrw] sis vsu vsu gsM sisvqI drsW sU ky mWih] sMpUrx
SmpUrx Bxo] gRMQ sB mwih] Brq sqk ilK kir smwpq kIqw] sMbqu 1904]
pohoidn 5] Cinscrvwr] iQk eykwdsI ] sukl p`K] dohrw] bMdo sMq smwn
icq sb prs dw ikRpwl] pRymI pr ikRpw AiDk krq dIn ky idAwl]1] rwm
rwm rwm]”

272
h`Q ilKq nM : MS 1235 e
isrlyK : gosit bwby nwnk kI lwl sbwj swQ hoeI
smW : sMmq 1904 (1904) ibkRmI
p`qry : 188 A – 258 a
Awkwr : 17 X 11 s.m. ilKq : 13 X 7 s.m.
vyrvw : EhI[ hwSIAw do do lwl Aqy iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ gosit bwby nwnk kI lwl sbwj swQ hoeI]
pihlI mjls] lwl sbwjo vwc]pRsn[ Awid Aru AMq PkIrI kw ikAw hY
]gurovwc]auqRw] ik Awid PkIrI kw iesQUl Ar sUKm AhMkwr qy rhq hovxw]
AMq PkIrI kw prmysr swQ iml kir sq hovxw]”
AMq : “kRm mY ieiCAw cwrI eIsr hY AQvw krm mwnuK kw] ayqR ] ik eIsr BI hY
Aru mwnuK BI hY] pRsn ] dono kYsy hYN]auqR ] ik jb iehu jIv mwqw ky grB my
hoqw hY aUhw krm jIv kw nhI clqw jo AwpxI pRqpwl kry aUhw pRqpwl kry aUhw
pRqpwl eIsr kr hoqI hY] jb lyqw hY AwDw eIsr hUAw jo ikrpw ky mwqw ky
ies Qxo mY duD fwrqw hY Aru bwlk hUAw jb rudn krqw hY mwqw jwnqI hY jo
BuKw hovygw duD dyqI hY ] Ar jb bfw hoqw hY pwp puMn kw jwqvw Aru ApxI
ieiCAw Anuswr qb krqq kw krn eyhu hY eIsr BlI burI qy rhq hY jYsy
krygw qYsw Bogygw]1] ] ] ] gosit sMpUrn hoeI bwby nwnk kI
Aqy lwl sbwj kI ] ] ] ] ] ]”
pMnw nMbr 258 A aupr iek hor rcnw hY ]
AwrMB : “sRI gxyswX nm: sRI kml nyqR kt pIqWbr ADr murlI igrDwrI[ mukt
kuMfl krl kutIAw swvry rwDyvrM] kUl jmnw Dyn Awgy sgl gopIAw ky mnhrI
] pRIq vsqR grV vwhn crn suK inq swgrM ]”
AMq :- “sRI ikRsn kl hrn sBky jo jpo Bjy hir crn ko ][ Bgq AwpunI dyh mwDv
Bv swgr ky qrn ko ]14] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 1235 s


isrlyK : shMsir nwmw vfw mhlw 1] rwgu mwrU
smW : sMmq 1904 (1904) ibkRmI
p`qry : 261 a - 272 A
Awkwr : 17 X 11 s.m. ilKq : 13 X 7 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk]
AwrMB : “< ] siqgur pRswid] rwgu mwrU shMsir nwmw vfw mhlw ]1] Acuq
pwrbRhm pirmysr nwmw] dIn dieAwl dmodir rwmw] Awid jugwid jughu jugu
soeI AibnwsI AlK ibDwqw hy] Awid jugwid jughu jugu soeI] ijin isRjI
iqnhI Puin goeI]”

273
AMq : “]81] Awid AMiq Duir swcI bwxI] schu aupjI swic smwxI] sc Acrj
AkQu ikAw kQIAY nwnk isPqI rwqw hy]82] shMsirnwmw smwpqM suB msqM
nmsqM E onmhw] E o sRI rwm ikRsn Arupn sMmwpqM ]sRI rwm rwm]”

h`Q ilKq nM : MS 1235 h


isrlyK : BivKXiq purwix
smW : sMmq 1904 (1904) ibkRmI
p`qry : 272 A -320 A
Awkwr : 17 X 11 s.m. ilKq : 13 X 7 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 9 hn[
Awm vyrvw : poQI ikRm Kurdw, ilKweI suMdr p`qry Ksqw hwlq ivc hn]
AwrMB : “E oAM sRI gxyswX nm:] sRI BivKjiq purwix ilKXqy] sRI AMimRqsr auqpiq
mhwqmw BwKXqy] dohrw] cwlI CMid gXwrw myl kir khY qIriQ ijm swij]
ieKvwik rwjw ieCw krI imldyvin kIAw kwij]1] gurgxysw Aru swrdw bMdE
ihq icq lwie] jwkI ikRpw iblws qy auqmu miq ko pwie]2]dohrw]”
AMq : “]61] ieq sRI BivKXiq purwxy aumw mhysir sMbwdy sRI AMimRqsir mhwqmy nwm
Ais†mo iDAwie]” E o sRI rwm ikRsn ArpxM sMpwmpqM msiq suB msiq]sYÍXw]
aUpir gRih Dro sis ky Puin suMin lgwie ky bwxI bIcwr] sMmiq eyhu vIcwir kro
buDvwir sMgrwid jo poiK kI Dwrw] ikRsnw piK kIqI sir iQq BeI igRMQ qW idn
pUrin suiD auqwrw] pRIiqmdws khY pRyim dws ilKw sib dws ky dyn ko icq mY
Dwrw] sRI rwm ismir sRI rwm ismir goibMd ismir ipAwry aujau ismry su suIK
pwvY] auiqry swgir pwir] Buil cuk bKisnI sMq jnwkw sidkw] jo pVih sunygw
vY iDAwvY su sdw suK pwvY] Bjau sRI rwm rwm ikRsn goibMd]” ] ]

h`Q ilKq nM : MS 1236


isrlyK : vYrwg pRkrxY sRvx isimRiq BwKw
p`qry : 1 a – 385 a
Awkwr : 36 X 35 s.m. ilKq: 25X 24 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw-23 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr gRMQ dI hwlq TIk TIk[ keI pMinAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY[ ikRm Kurdw hwlwq ivc hY[
AwrMB : “< AM sRI pRmwqmwey nmh] vYrwg pRkrxY sRvx isimMRiq BwKw ilKqy] siq
icq AwnMd rUp jo Awqmw hY] iqs kau nmskwr hY] kYsw hY siq icq AwnMd
rUp so Awqmw so khq hY] ijs qy ieh srb Bwsqy hY] Aru ijs ibKY srb lIn
hoqy hY[ Aru ijs ibKY srb iesiQq hY] iqs Awqmw kau nmskwr hY]”
AMq : “AQvw ieMdR kw srIr pRwpiq hovY] auhu dono ibKY sm Awqm Bwv iesiQq hoqy
hY] hrK sok Qau nhI pRwpiq hoqy] sRb ArMB kau iqAwg krnw nq Bwvqy rhq

274
sWq isiQq hoqY hY] ibcwr kRkY ijn Awqmw qq pwieAw hY] jYsy iesiQq hovY
qYsy hovY] iqsu BI iesI idRs† kau pwie kr Awqm qq kau dyKo qb ivgq jÍr
hovygy] Awqm pd kau Kwie kir bhuV jnm ky bMDn mO n Awvogy] ieq AwrKy
dyv dUq aukqy mhW rwmwiexy sq shMsR sihqwXM bwl kWfY moKo pweyKU aup sm
pRkrxy smwpqM nwm sr gr]86] siq icd nMd] ]”

h`Q ilKq nM : MS 1237 sMgRih


isrlyK : rwm gIqw
p`qry : 1 a – 298
Awkwr : 16 X 11 s.m. ilKq : 10 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw,tu`tI hoeI[ isAwhI kwlI,vKryvyN leI lwl[ hwSIAw pihly pMny
aupr dohrw Aqy bwkI poQI aupr cwry pwsy do do kwlIAW lkIrW ivckwr motI
kysrI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : ijld tu`tI hoeI, p`qirAW dI hwlq bhuq Ksqw Aqy ikRm Kurdw[ hVqwl Pyr
ky suDweI kIqI hoeI hY[ keI pMinAw aupr kwnI bdlI hoeI hY[
AwrMB : < sq sRI gxyswXnm: sRI gurdyvwXnm: E o sRI isvovwc] sRI jo hY lKmI do
pRkwr kI eyk eIsÍr srUp dUsrI sicdw nMd rUp] ijs kO inq kihqy hYN] ijskO
icdGn kihqy hY] ijskO AnMq rUp kihqy hYN] ijs kO gux Aru rUp qy rihq
kihqy hYN] ijs kO AwnMd rUp kihqy hYN] ijs kO sB qy pry sb qy mukq auqm
kihqy hYN] ijs kO rwg dÍYK qy rihq suD kihqy hY] AYsI jo bRwhmI lKmI kihqy
hYN]”
AMq : “ies pRkwr rwm gIqw lCmx ko aupdys krI] jIv ky klXwn nimq] jo eys ko
pVygw suxygw Bgq kr mukq hovygw] ies sRI mq ADAwqm rwmwXxy aumwmhysr
sMbwdy rwm gIqw smwpqM]”

h`Q ilKq nM : MS 1237 A


isrlyK : vwr, BweI gurdws jI
lyKk : B`lw, BweI gurdws jI
p`qry : 299 a – 310 a
Awkwr : 15 X 11 s.m. ilKq : 10 X 8 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk[ hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY]
AwrMB : “< siqgur pRswid] vwr BweI gurdws Bly kI] AwpnVy hQ AwrsI Awpy hI
dyKY] Awpy dyK dyKwiedw iCA drsn ByKY] jyhw muhu kir Bwildw iqvy hY lyKY]
hsdy hsdw dyKIAY so rUp sryKY] rodY idsy rovdw hoie inmK inmyKY] Awpy Awp
vrqw siq sMg ivsyKY]”

275
AMq : vwr 2, pOVI 20 “PulW AMdir vwsu hY hoie Bvru luBwxw AMbW AMdir rs Dry,
koiel rs mwxw] mor bbIhw soie kY, Gn vrs isrwxw] KIr nIr sMjog hoie klI
kMd vKwxw]”
smwpqM] BuilAw cukXw bKs lYxw] gurU kw bolxw gurU jwxY]” pMnw nM: 310 A qoN
ryKqw] SurU kIqw hoieAw hY, jo pMnw nMbr 313 A qy Kqm ho jWdw hY]”

h`Q ilKq nM : MS 1237 e


isrlyK : gur isK sMbwd - Bjn
p`qry : 313 A – 323 a, 378-390 A
Awkwr : 15 X 11 s.m. ilKq : 10 X 8 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, ilKweI suMdr pr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ikDry
ikDry hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] Ab gurisK sMbwd brnqy Pl rUp Bjn] isKovwc] hau
srxwgq rwvry krIey moih aupdys] AYsw Bjn bqweIey rhy n koau klys]1]”
AMq : “sorTw] ibn krnI krquq khq bwq jo igAwn kI] ijau kr dIpk BUq kbI
buJY kb blEqY] rwhq shq jo igAwn inhcl sdw Afol Aiq] pRgt pRkwsY
Bwn iqmr moh BwsY n hI]]47]sMpUrnM] kilAwx]

h`Q ilKq nM : MS 1237 s


isrlyK : vYrwg CMd
lyKk : sMq rYx, bwvw
p`qry : 323 A – 343 A
Awkwr : 15 X 11 s.m. ilKq : 10 X 8 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk ]
AwrMB : “< siqgur pRswid] vYrwg CMd bwvw sMq rYx ikRq ilKXqy] iek dm kw
eIhw gujwrw ry] AwKr sB ny mrnw ry] kC kr lY jo Ab krnw ry] kl sB kw
kUc ngwrw] qum iks pr pwau pswrw ry] eIhw pl`k Jlk kw mylw ry] kC kr
lY Xih Ab vylw ry] koeI pl kw eInW injwrw ry] qum iks pr pwau pswrw
ry]2]”
AMq : “sMq rYx so kihAw hY] jo gur ikEpwq qy lihAw hY] jh mn qn sB glqwnw
ry] moh jwnw ry moh jwnw ry] 51] ieq ivigAwn CMd sMpUrnM ] sB Apnw Awp
pCwnw ry] jy koeI pRIqm swQ pVY sunY ird ivKy Dwry inh sMsY mukiq hovY] ]”

h`Q ilKq nM : MS 1237 h


isrlyK : rwg rwmklI
lyKk : sMq rYx

276
p`qry : 343 A – 377 A
Awkwr : 15 X 11 s.m. ilKq : 10 X 8 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI , ilKweI suMdr, poQI dy ies Bwg dI rcnw dI hwlq TIk TIk
hY] hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] rwg rwmklI sMq rYx ikRq ilKXqy] Ab moh suMn
mMfl Gr pwieAw] inJr Dwr cuAY Aiq inrml siqgur AmI iplwieAw] nwB
kml mih iDAwn lgwieAw surq so kIau EuijAwrw] iqRkutI byD kMT qwlU ByidE
pwieE dsvw duAwrw] qh jg mg joq mhw aujIAwrw suMdr Dun qh ipAwrI]”
AMq : “duK so gRhx iqAwg kC nwhI siqgur jugq bqweI] AYsy jn jg mY bhu
durlB jwkY duAYq n pweIAY] sMq rYx iqn kw sMg cwhq mn bWCq Pl
pweIAY]29]sMpUrnM]

h`Q ilKq nM : MS 1237 k


isrlyK : mwJw
lyKk : sMq rYx
p`qry : 390 A – 437 a
Awkwr : 15 X 11 s.m. ilKq : 10 X 8 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[poQI dI hwlq TIk
TIk[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ mwJw ilKXqy] dyh dIdwr isk lwh AswfI AsI
drs qyry dy ipAwsy] Aqy eyho mMgw ij kuJ n mMgw ieh KYr pvY ivc kwsy] FuFw
qYƒ Aqy lBw mYƒ AsI Ajb hYrwn hoieAwsy] sMq rYx auh ipAwrw imilAw jo
Awgy hI imilAwsy]1]”
AMq : “sMq ryx swDw dy lKx swD hodw smqw AwieAw]99] swD n hodw jtw
vDwieAw nw hodw GrV munwieAw] swD n hodw monI hoieAw n hodw kQw
suxwieAw] swD n hodw mwn lokw ivc nw hodw qwVI lwieAw] sMq rYx swDw dy
lKx swD hodw hir vil AwieAw]100] swD n hodw Bg-]”
A`gy p`qry KwlI - rcnw ADUrI ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 1237 K


isrlyK : gjlw sms jI kIAw
lyKk : sms qbryz
p`qry : 440 a- 444 a
Awkwr : 15 X 11 s.m. ilKq : 10 X 8 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk]

277
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ gjlw sms jI kIAw] AWksy ky inhW bud ps Aj
prdie AwsIAw] sud dr ruK hr jrwgduK rsYd] sms qbryj jI khqy hY ik
jo prmwqmw nwm rUp ky pVdy mo Cupw hUAw Qw] jb siqgur duAwrw igAwn
Awqmw kw pRwpq hUAw] qb sB nwm rUp sy Awqmw kw pRkwS idRs† Awvxy lwgw]
sUrj ikrxo kI inAweI]1]”
AMq : “qwqprj iks dw Awqm AiBAws vIcwr ivc rhxw hI swhb lokw nU pisMd
hY jo scI pRIq qy XQwrQ smJ vwly hYn]”

h`Q ilKq nM : MS 1237 g


isrlyK : ausqq sRI bdrI nwQ
p`qry : 444 A - 445 A
Awkwr : 15 X 11 s.m. ilKq : 10 X 8 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, poQI dy ies Bwg dI rcnw dy p`qry iB`jy hoey hn Aqy bhuq
Ksqw hwlq ivc hn[ ilKweI vI bhuqI swP nhIN[ poQI dI hwlq TIk TIk
]hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] pvn mMd surI d sIql hym mMdr soBqw inkit gMgw
bhuq inrml sRI bdrI nwQ ibsMBrM] 1] sysw ismrnu krq insu idnu iDAwnu
Drq mhysurM] isRI byd bRhmw pVq Asqiq sRI bdrI nwQ ibsMBrM]”
AMq : “bdRI nwQ kY pMc rqnnM pVq pwp ibnwsnM kot qIrQ Bey puinXM pRwpqy
PldwieAkM] ]”

h`Q ilKq nM : MS 1237 G


isrlyK : sÍYXw
lyKk : gulwb isMG ngOrI
p`qry : p`qrw nMbr nhIN
Awkwr : 15 X 11 s.m. ilKq : 10 X 8 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, p`qirAW dI hwlq Ksqw, poQI iB`jI hoeI[ ilKweI TIk TIk,
p`qrw nMbr nhIN idqy[
AwrMB : “< siqgur pRswid] svYXw] syqu kry ijn swgr pY sB dyvn ky duK dUr
imtwey] rwvx ky ds sIs kty su ivBIKx ky isr CqR iPrwey] goqm nwr auDwr
krI imQ l piq ko ijn Bon suhwey] sIX smyq nmo iqn ko iek Awsn bYT mhW
hrKwey]1]dYÍXw ]”
AMq : “Gn pUr rhy ids cwr Gny puin mMd smIr su bUNd suhweI] ss pUrxm riv
vws rQo suB hwV spiq kI iQq AweI ] idn qwih smwpiq gRMQ BXo hir ky pd

278
pMkj Byt cVweI ]1]1] ieq sRI mq mwn isMG crx isKq gulwb isMG ngOrI
rwey Awqm jyn iv”----A`gy pqrw KwlI hY]
ies qoN Agy iek p`qry qy nMbr nhIN hY kibq idqw hoieAw hY] ]

h`Q ilKq nM : MS 1238


isrlyK : ik`sw hIr rWJw
ilKwrI : purI, nr isMG, kvI - pihlw nwm Aqr isMG
smW : sMmq 1929
p`qry : 1 a- 167 a
Awkwr : 16 X 20 s.m. ilKq : 11X 16 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : poQI ikRm Kurdw, bVI burI qrWH KwDI hoeI, p`qry vI swry ikRm Kurdw, ilKweI
bhuqI qoN ijAwdw KwDI hoeI Aspst, pVHn ivc bhuq muskl[ hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI Aqy hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[ hwSIey qoN bwhr
lwl Aqy kwlI isAwhI nwl fIzwien bnwey hoey hn[ keIAW SbdW dy ArQ idqy
hoey hn[ poQI dy AKIr ivc kwlI lwl isAwhI nwl fIzwien bxwieAw hoieAw
Aqy aus qoN pMnw nM: 166 bwAd ivc lgwieAw hoieAw hY[ AKIr ivc kwnI
bdlky iliKAw hoieAw [
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ nr isMG kI hIr ilKXqy ]kibqu] AMglkw] srn
crn pY gnys nuA nwaU Aiq hovy ikRpwl iksw hIr dw aucwrIey] sMkR BvwnI sm
swrdw mnwaU piun js hIr rwJy dw jhwn ibsQwrIey] ipCo iksw hIr dw mY
krWgw iqAwru BweI Xwr lYky sMg vl JMgdy pDwrIey] kKW vlI kulI hY jo hIr
hIr khY sYierw ny clu nr isMGu mhl ryKqw auswrIey]1] skl JnW jyhI ifTI
nw kdwhI AsW qKq hjwrw khdy aujlw mkwn jI]”
AMq : “jnm cUhnIAW ByK sMkXws myrw gurU hrI bRhm mnwie ky jI ] nr isMG purI
hYn nwm jhwn jwnY nr isMGu mY khw sunwieky jI] Aqr isMG sI Awid my nwm
myrw cMdw isMG dw puqr khwie ky jI] aUnI sY aunqIs jo BXw sMmqu BwdRoN bdI
eykm smJwie ky jI] rWm rWm hrI hir nwm boly jnm sPl hovy gun gwie ky
jI]592] ]8]8]8]8 y]8]8]8]8=8]Bul cuk mwP kirnI mieAw rwm dI
jI hry rwm jI, =0=0=0=0=0=0=0=0=”

h`Q ilKq nM : MS 1239


isrlyK : mhw BwrQ [ mhwBwrq] BwKw
lyKk : ikRsn lwl
ilKwrI : bwlk rwm
smW : sMmq 1935
p`qry : 1 a-825 a

279
Awkwr : 37 X 25 s.m. ilKq : 34X 24 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw PitAw hoieAw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw
pihly pMny aupr fIjwien vwlw dohrw qyhrw hwSIAw, bwkI gRMQ aupr dohrw
hwSIAw, lwl kwlI Aqy hrI isAwhI nwl[ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI ikRm Kurdw, p`qirAW dI hwlq Ksqw, ijld auKVI hoeI hox
krky p`qry vI AKIr ivc auKVy hoey[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY]
AwrMB : “< AMsÍ siq sRI gxyswXnm: E oAM sr suqeI nm: E oAM bXwswX nm: E oAM
sRI gurcrn kmly BXonm: AQ mhw BwrQ BwKw ilKXqy] dohrw] vMdopd gj
bdn vr jwkI pUj Apwr] sur nr muin min krih ihq dyvn dyv ivcwr]1] sRI
gx nwXk ikRpw kir ibnX moih suin lyhu] mhW BwrQ BwKw kTn qWih sugm
kr dyhu]2] swgr sm hY gRMQ Xw kQw su jl gMBIr] kruxw rUpI nwv pir moih
cFwvo bIr]3]”
AMq : “dohrw] ikRsn lwl BwKw krI jYsI buD jy igAwn] gun jn sO ibnqI kro kro
n hws sujwn ]87]Apny mn ky igAwn qy kok rs ky igAwn] ieh ivcwr kIjY
iCmY hy buD gyh mhwn] mhw Bwriq pUrn BXo suno sMq mnu lwie] ieh lokY js
prlok jY jY duMd bjwie]
ieq sRI mhw Bwrqy purwxy sÍrg rohx prbxy ikRsn lwl ikRq BwKwXM Astw ds
prb smwpqM] suBM BvMq] jY jY ikRswXnm:
sMmq aunI siq gey AOr pYNqI sw jwn] BwdR pid bid cqrun] Bul cuk lgw mwqRw
smiJ pVo buDvwn] sRI rwm kw Bjn kr jnmu sPl qb hoie] AsmyD jg n
ih qwr sm puMn AiDku hY joie] sRI ikRsn muK nwm kih so nr mukqw jwn] AiT
siT qIrQ jy krY puMn n qwih smwin]4] lyKk bwlk rwm ieh ck gRwm ky
mwih] eyk bRhm ko jwn hY Aor kCU mn nwih ]5] sRI rwm ikRsnwXnm:” ] ]
AKIr ivc iek dohw ihMdI ivc iliKAw hoieAw hY]

h`Q ilKq nM : MS 1240


isrlyK : lv-kuS kQw
lyKk : swihb rwey
sQwn : sunwm [ pitAwlw ]
p`qry : 1 a- 356 a
Awkwr : 12 X 9 s.m. ilKq : 7 X 5.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW, do do lwl lkIrW, ivckwr iek motI kysrI lkIr[ sqrW pRqI
pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : poQI dw pihlw pqrw twiep krky bwAd ivc joiVAw hoieAw hY[ ilKweI
suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk[Asl poQI pMnw nM:2 qoN SurU huMdI hY[
AwrMB : “< siqguro vwc] sRI rwm jI] Ab lv kuS pRWkRm brnqY] ikRq swihb
dws] kUpY ipRQm bMdo pwr bRhm piqq pwvn suK swgr duqIAw bMd gurdyv

280
ikRpw jih jV rqnwgr[ iqRqIAw bMdy, sB s`cy inq AOqwr Dwr] hr skl jgq
kI jnin igrw pTw prau jor kr] ibD hir hir gxpq ibbuD BU Ajr ky
bMd crn] ibml buD bru ikRpw kr prXo dws swihb srn]CpY]”
AMq : “66] lvkus kQw pRsMg BXo Drn js ibiD vq] jQw buD AnusrI kIEu brnnM
mnw ryKq] ijs thkn -- DrI (pqrw PitAw hoieAw hY) kCu khI DrI sRvnn
suB bwnI kCu vwko aulQwie krI kCu aukq khwnI sunI[ cOpeI dohrw buhrY
CMdn mih khI Bmw kIjIXo buD jno jhW cUk mo qy prI] ieiq sRI kQw lv kuS
Kst mo AMk smwpqM suB msq sRI rwm jI”
iek pMnw nMbr 336 AKIr ivc tweIp lgw ky joiVAw hY ]

h`Q ilKq nM : MS 1241


isrlyK : rcnw PkIr swD dI
lyKk : PkIr
p`qry : p`qirAW dy nNMbr spSt nhIN hn
Awkwr : 15 X 11 s.m. ilKq : 12 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn tu`tI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI
pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : poQI AgoN ipCoN PtI hoeI hY Aqy ADUrI hY[ kwgz bhuq Ksqw hwlq ivc Aqy
tu`ty,Pty hoey hn[ ieh rcnw dIvwny swDU sMprdw dI hY[ PyrU hrIAw bwlw qoN
ieh PkIr cOQy QW mhMq bixAw, ijvyN ik poQI aupr jwxkwrI idqI hoeI hY[
dIvwny swD mwlvy ivc ivcrdy rhy hn[ ieh PkIrw 1770 eIsvI q`k izMdw
sI[ ies qoN bwAd kuJ pqw nhIN cldw[
AwrMB : “srwPI lwl kaux pCwxY]3] qau mY Cwfo Bgiq kmwvx hovhu Kry inmwxy] PyrU
hrIAw qusI sbdu jo smJau Koto Aml n kmwxy] juig cauQY PkIry sMih auDwirxy
ijin kwgid kFy purwxy] ---PyrU AMgd hrIAw] mRdwnw ju ivc caUQY PkIrY
Awie pCwxw]”
AMq : p`qry iblkul Pty hoey, rcnw vI ADUrI hY ]

h`Q ilKq nM : MS 1242


isrlyK : sRI Bwgvq dsm AskMD kI BwKw /sRI ikRsn iblws
lyKk : Awqm rwm BMfwrI
ilKwrI : guridAwl dws
sQwn : dIvwn Kwny - BvwnI dws auhrI
smW : sMmq 1847 rcnw kwl: sMmq 1753
p`qry : 1 a- 488
Awkwr : 0 X 0 s.m. ilKq : 0 X 0 s.m.
vyrvw : ijld - mweIkro iPlm krky g`qy ivc bMnI hoeI; isAwhI kwlI, hwSIAw do do
lkIrW, do do lwl lkIrW KVy ruK[ sqrW pRqI pMnw - 13

281
Awm vyrvw : poQI bhuq Ksqw hwlq ivc hY p`qry vI Ksqw hwlq ivc Aqy Pty hoey hn[
ilKweI iblkul spSt pVIH nhIN jWdI[ keI pMny iblkul KwDy hoey hn[ poQI
dy pihly pMny aupr vI kuJ iliKAw hoieAw hY[ jo poQI dI hwlq mwVI hox kwrn
piVAw nhIN jWdw[
AwrMB : “< siqgur pRswid] sRI ikRsnjU] EAM sRI ikRsnwie bwsdyvw] iedyvkI
nMdnwie nMd gopu kumwrwie goibMidn ---[pqrw KwDw hoieAw hY] EAMnmo Bgvqy
bwis dyvwie sRI gxyswienmih] sRI gurdyvwienmo nmih] CMcw]”
AMq : “smiqA 1847] dohrw] guridAwl dws AnQ pr kysy krY shwie ]
spUrn smwpq ]
poQI ilKI idvwn Kwny BvwnI dws auhrI dy ivc ilKI] rwm rwm rwm rwm rwm
rwm C ] C ] C ] C ] C ] nrwien] poQI leI sMmiq 1753 mhIny cyiq dy
leI Boly bhl vycI mWnk suinXwry ] ivc vtwly dy hQIN guridAwl mrvwhy
dI] sRI rwm sB dy kwrj pUrn kry ] jo suny jo gwvY]”
kYtwlwg mweIkro iPlm qoN iqAwr kIqw hY [

h`Q ilKq nM : MS 1243


isrlyK : swr gIq
p`qry : 1 a - 27 A
Awkwr : 10 X 7 s.m. ilKq : 7 X 4.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw cwry pwsy iqMn
bwrIk kwlIAW lkIrW, do do lwl lkIrW, ivckwr iek pIlI lkIr[ sqrW pRqI
pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : p`qirAW dI hwlq Ksqw, lKweI bhuqI vDIAw nhIN[ hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY[
AwrMB : < siqgur pRswid] E sÍsq sRI gxyswXnm: AQ gIqw swr ilKy]
Arjnovwc] Arjn sRI ikRsn Bgvwn jI py pRsn kry hY] ik hy sRI ikRsn dyv
Bgvwn jI] EAMkwr kw mhwqm Aru rUp Aru AsQwn iqsky suxny kI myrI bICw
hY] qum ikRpw kir kY inrUpl kro] prsn kI bynqI mwn kir sRI ikRsn Bgvwn
jI bolq Bey]”
AMq : “1] sun kmwvqu iDAwvq punIq] gIqw swr sMpUrn ilKIq] chu jugw ivc bnw
jog iksI pRwnI kI mukq nhI hoeI] shI jwnxw gIqw pwT krnI ijEu ikEu]
] ]

h`Q ilKq nM : MS 1243 A


isrlyK : isMG gaU kI kQw
lyKk : dyvI dws
p`qry : 1 A - 159 A
Awkwr : 10 X 7 s.m. ilKq : 7 X 4.5 s.m.

282
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : poQI Ksqw hwlq ivc Aqy ilKweI suMdr hY[ keI p`qirAW aupr hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ isMG gau kI kQw ilKqy] ieqhws purwx kw
mqu]1] rwjw juiDstr pRsn krqw hY] BIKm ipqwmw pih] ik hy purKo ibKy
auqm purK BwKIey a sq purwx kw mqu idRV ivsÍws qumry BwKy qy sgl BWiq
imtI kCuk AiBlwKw hY mukiq kw mwrgu dyhu bqwie]”
AMq : “dieAw bcn jwkw rhY so bYkTy ny jwie] swD sMig gur iqRpiqAw Awid AMq
suK pwie]1] ieq sRI rws purwxy isMG gaU sMbwdy spqmo iDAwau sMcurxM Asqu]
suBM] ] ] ] ] ]”
pMnw nMbr 160 KwlI hY [

h`Q ilKq nM : MS 1243 e


isrlyK : rwj jog mYxwvMqI aupdyS
lyKk : dyvI dws
p`qry : 1 A - 70 a
Awkwr : 10 X 7 s.m. ilKq : 7 X 4.5 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 6 hn[
Awm vyrvw : ilKweI D`ibAW vwlI hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid] rwgu jogu Awsw mYxwvMqI kw aupdysu] gopI cMdkw audwsu]
ly gfvw suq nwvx lwgw dyKq mwqw roeI] aUBY hoie kY dyKix lwgw rudn krq hY
koeI]1] kwhy rudnu krY --- mwqw ikAw qumrI min AweI] ky qUM rwxI iknih
duKweI khu mYxwvMqI mweI]”
AMq : “Awsw qw prm duKMAM] inrwsw qw srb suKAM] Awsw inrwsw hY Buvq suiK
sivqrI rwxI ipMglw]29]iDAwaU pUr hoieAw] ] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 1243 s


isrlyK : grB gIqw - v`fI
p`qry : 1 A - 45 A
Awkwr : 10 X 7 s.m. ilKq : 7 X 4.5 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 5 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY[ ilKweI suMdr, pr poQI Ksqw hwlq ivc Aqy pwxI nwl
iB`jI hoeI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ grB gIqw ilKqy]Arjno vwc] Arjn sRI ikRsn
jI pwshu pUCqw hY sRI ikRsn jI auqr dyqw hY ]”

283
AMq : “ieq sRI ikRsn Arjn sMbwdy spUrn grB gIqw hueI] Bul cuk bKsnw]
sdkw gurU sMgiq kw] vwhgurU vwhgurU kw Ajb qmwsw] Awpy swrI Awpy pwsw]
] ] ]suBM]Asqu] srv jgMqw]1] ]”

h`Q ilKq nM : MS 1243 h


isrlyK : sUrj mMqR
p`qry : 30 a - 41 A
Awkwr : 10 X 7 s.m. ilKq : 7 X 4.5 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 5 hn[
Awm vyrvw : poQI dI ieh rcnw pMnw 30 a qoN SurU kIqI geI hY[ ieMj mwlUm huMdw hY ik
ieh rcnw iksy hor poQI dw ih`sw sI ijhVI ies ivc joVI geI hY[ p`qry
Ksqw hwlq ivc hn[ ilKweI TIk TIk hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid]EAM nmo dyivAY] mjnH kir qnu suc kIa sMiDAw ismrnu
kIn] rvsn muK kir jor kY TwFy hYÍ min dIin]46 cOpeI]jwpu mMqR sUrj ko
kIno] pRQmY nmiskwr kir lIno] ies qv kry Anyik pRkwrw] qumrI rv jg ko
krqwrw]”
AMq : “dohrw] sUrj AMqir iDAwin qb BXo gXo inj Dwm] rQ ciV lv kus ssqR
gih clY - krin sMgRwm] sUrj mMqR sMpUrMn smwpqy]” ] ] ]
] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 1244 sMgRih


isrlyK : sRI rwmw AwinHk cirqM
smW : sMmq 1925
p`qry : 1 a - 57 A
Awkwr : 18 X 11 s.m. ilKq : 13 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw AMbrI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
lwl lkIrW nwl[ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI ikRm Kurdw, ilKweI vI KwDI hoeI, p`qry Ksqw hwlq ivc
hn[ poQI dI lYmInySn krn vwlI hY mweIkroiPlm bxweI geI hY[ ilKweI cMgI
hY [
AwrMB : “< sRI siqgur pRswid]sRI rwm cMdRwXnm:] sRI rwmwnujwXnm: dohrw:] rwm
ikRpw ko rUp bMdo sRI gurU hir sÍXM jw ko su js AnUp] dsDw sMpiq Dnud
ijm]1]sIXbr ko Aink cirq”---A`gy p`qrw PitAw hoieAw hY[ --- Aglw
pMnw “AiDk sMkwq]2] sjjn aurpRyirq igrw rGbr ArXwdInH] so bl mn
AvlMb lih bcn sIs Dr lInH]3]”
AMq : “ieh ibD pRB ky AinHk cirq kihE jQw miq gwie] cUk Cmw kIjo su jn
sunIE pRIq lgwie]35] ieiq sRI rwmw AinHk cirqM sMpUrxM suBM suBM]1]sMmq
1925 mGr 9 sisvwsry suBM suBM]” ] ] ] ] ]

284
Agly p`qry aupr ijs dw pMnw bMbr nhIN hY gujrI mh`lw 5 dupdy ] ivc hor
rcnw hY [
AwrMB : - n “gujrI mhlw 5 dupdy ] piqq pivqR lIey kir Apno sgl krq
nmskwro] brn jwq koaU pUCY nwhI bwCih crn rvwro]1] Twkr AYso nwmu
qumwro] sgl isRst ko DxI khI jY jn ko AMg ingwro]1]”
AMq :-“srin smrQ AkQ agocrw piqq auDwrx nwmu qyrw] AMqrjwmI nwnk ky
suAwmI srbq pUrn Twkr myrw ]2]1]”
ies qoN A`gy hwSIey vwlw iek pMnw KwlI ]

h`Q ilKq nM : MS 1244 A


isrlyK : DXwn mMjrI
lyKk : Agr dws
smW : sMmq 1925
p`qry : 1 A - 12 A, 13 a
Awkwr : 18 X 11 s.m. ilKq : 13 X 7 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : poQI Ksqw hwlq pr ilKweI suMdr[ ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY[
AwrMB : “DXwn mMjrI Agr dws ikRq] < sRI mqy rwmwnujwX nm:] AQ sRI rwm lIlw
inrUpn ilKXqy] CpY] suimrO sRI rGubIr Dir rGubMs ivBUKx] srx ghy suK
rwis hrq AG swgr dUKx] suMdr rwm audwr bwx kr swrMg DwrI] ihXDr
pRB ko DXwnib duK jn AwnMdkwrI]1]”
AMq : pMnw :62-63 = “]3] siKn khXo pTX krM Pwgu Ab dyhu ] ibhs khXo
rGunwQ XQw rucM lyhu]4] sÍwgq Xh kir jor isXw isXnwhu] pRym sKI ihXy idey
glbwhu]5] sMpUrx Xih Cb mgny risk jn pUrn kwm] jnm lwB jg mwih
Xyh BjXy isX isXrwm]6]
ieq sRI md vYsnv pUjX pwd kml isKX sRI md vYs˜vwguxI pRym sKI ikRq Bikœ
jn mno hr risk gRMQ smwpqM suqM BU Xwq lyKk pTkM]”
ArMB :- M S 124412 “AQ Bgq jn mnohr rsk gRMQ pRym sKI ikRq ilKXqy]<
sRI gxyswXnm : sRI rwmwnujXnm: sRI jwnkI blBwXnm: sorTw] ipMgl my nih
hos kwvX rIq jwnI nhI] moihqu mwr Bros sRI ibdyh inRp nMdnI]1]”
AMq :- “DXwn mMjrI nwm sunq mn mod bFwvY] sRI rGubr ko dws muidq jn Agrs
gwvY] ieq sRI sÍwmI Agrdws jI ikRq DXwn mMjrI smwpqM suBM Bvqy]< ]”

h`Q ilKq nM : MS 1244 e


isrlyK : ibsn pd rwmcMdR jI kw
smW : sMmq 1925
p`qry : 1a - 3A

285
Awkwr : 18 X 11 s.m. ilKq : 13 X 7 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : poQI Ksqw hwlq ivc, p`qry ikRm Kurdw hn[ pMnw nMbr 1 qoN SurU kIqw hoieAw
hY [
AwrMB : “< sRI sIqw rwmwXnm: ibsn pd rwm cMdR jI kw] dyKo sKI Aiq AnMd
rws rcoXo rwm cMd rjnI Cib iCt krhI srd cMdnI] bhUN sKI mMflIk inRqXw
gwn sur sMBwr inRqXq rGnMdn imiQlys nMdnI kMcnmeI lsq BUim inRqXq pd
cpl Guim nUpr Jnnnnnnn, Cmk CMdnI”
AMq : “pd rwg soriT ibsn pd]2] srd cMd cWdnI bIc cOpn rGucMd ibrwjy] sy
qih swj smwj sjy sb sy qibCo nW Cwjy] nwc Bgwvq gun gn kw gn nrd Byd
Bl Brwjy] Cum Cum Cnn Cum Cnn Cum nv nUpu crv rwjy] q ik`t Dum ikt qk
qk iDiD ikt Duin imRMd ggn gwjY] suin swnu jisX kMT rqn hir sbky sb
suK swjy]”
ies qoN A`gy do p`qry hwSIey vwly KwlI hn[ Aqy iek hor rcnw SurU kIqI hoeI
hY[

h`Q ilKq nM : MS 1244 s


isrlyK : pRso˜qir
lyKk : rqn hrI
smW : sMmq 1925
p`qry : 1A - 7 a
Awkwr : 18 X 11 s.m. ilKq : 13 X 7 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw - 7 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI rcnw dI hwlq bhuq mwVI hY[ p`qry bVI burI qrWH ikrm
Kurdw hn Aqy Ksqw hwlq ivc hn ilKq vI KwDI hoeI hY[
AwrMB : “< sRI siqgur pRswid] sRI rwmwnujwXnm:] dohrw] sRI gur crn sroj isr
nwie pwie supswau] pRso˜qir] BwKw ricq rqn hrI icq cwE]”
AMq : “dohrw: ivdXw vsu bl bwd md mrdn ihq ihXjwn] ibduK iblom ibmUF qy
gXwn:dwn snmwn]1] sRI gur rqn hrI kvI pRso˜qrI pRbMD] icMqw mun icq cYn
ihq isKI ilKI hirbMD]
sMmq 1925 mGr 10 ilKI] suDwsr kMTy aufgn imRgys] Bgq jI ky mn pRsn
qwihk ]1]”
ies qoN A`gy do Sbd-soriT mhlw 5-gur kw Sbid rKvwry ] cOkI cOigrd
hmwry] rwm nwm mn lwgw Aqy iblwvl mhlw 5 ivc Sbd idqy hoey hn [
“qwqI vwau n lwgeI pwrbRhm srxweI] caigrd hmwry rwm kwr duK lgY n
BweI] siqgur pUrw ByitAw ijn bxq bxweI] rwm nwm AauKDu dIAw eykw ilv
lweI]1]rhwa] rwK lIey iqn rKxhwr sB ibAwD mtweI ] khu nwnk ikrpw
BeI pRB Bey shweI]2]1]”

286
h`Q ilKq nM : MS 1245
isrlyK : bwxI guru swihbwn
p`qry : 1 a-1266, 67 p`qrw KwlI
Awkwr : 7 X 12 s.m. ilKq 00 X 00 s.m.
vyrvw : ijld Ku`ly p`qry g`qy nwl kpVy ivc bMny hoey[ isAwhI kwlI[
Awm vyrvw : pihly SurU ivc 4 p`qry sunihrI hn[ dUjy p`qry aupr AstwkwrI c`kr hY[ qIjy
p`qry aupr iek Sbd hY ijs bwbq ikhw jWdw hY ik ieh bwbw bu`Fw jI dy kr
kmlW nwl iliKAw hoieAw hY[ cOQy p`qry qy sRI guru hrgoibMd jI dy dsqy-mubwrk
nwl nISwx mMglw crn hY[ ilKweI Awid qoN AMq q`k bhuq purwxI hY[ sB QwvW
qy kMny dI QW ibMdI (0) dw pRXog kIqw hoieAw hY[ bIV ivc nOvyN pwiqswh dI
Aqy kbIr/PrId bwxI nhIN hY[ AMq ivc rwgmwlw vI nhIN hY[ iek p`qry aupr
smwvxy dw cirqR vI nhI hY[ jo pMjvIN pwiqswhI sRI gurU Arjn dyv jI q`k hn[
pRBwqI mh`ly qoN bwAd slok vwrW qoN bwAd iliKAw hY[ ies qoN A`gly pqirAW
qy vwrW qoN bwAd mh`lw 3 iliKAw hoieAw hY[ qy iek iek quk Pwslw dyky ilKI
hoeI hY[ ies qoN auprMq sMsikRqI slok qy Pyr gwQw qy rqnmwlw hY[ ies ivc
svXY mhly pMjvyN dy hn qy ieQy hI Bog pw idqw igAw hY[ bwxI ivc bhuq Byd
hn[ mMglw crn ivc keI jgHW gur pRswid dI jgw siqgur pRswid iliKAw
hoieAw hY[ svYXw ivc bhuq Byd hn bIV bhuq vicqR qy BydW BrI hY[ AwrMB ivc
mUl mMqr qoN bwAd Awid sc jugwid s`c dI quk nhIN hY[ p`qry bhuq Ksqw
hwlq ivc hn lYmInySn krn dI loV hY[ mweIkro iPlmI vI kIqI geI hY[ gRMQ
ikqwb dI Skl ivc hY[ ilKweI suMdr hY[
AwrMB : “<gur suq sq nwm krqw purKw inrBE inrvYr Akwl murq AjUnI sYBN gur
prswd]” A`gy iek Sbd Aqy iPr sodru bwry Sbd
“< siqgur pRswid rwg Awsw mhlw 1 sodru qyrw kyhw so Gru kyhw ijqu bih
srb smwly] vwjy qyry nwd Anyk AsMKw kyqy qyry vwvx hwry]”
AMq : “sveIey gurU Arjn ky] Bgiq Bw iek jOqvwr hir jn ku EpwieE] gur
sbd dI prgwisE nwm rsn vswieE gur nwnk AMgd Amr lig aqmu pdu
pwieE] Arjn Gir gur rwmdws hir Bgiq jnu EqirAwieE]1]” AKIr guir
nwnik ANgd virE guir ANgd Amr inDwn] gur rwmdwis guru Arjnu virE
prsu prsu pRvwx]”4]41] =]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 1246 sMgRih


isrlyK : rwjnIq poQI
ilKwrI : Kujwn dws mhMq
smW : sMmq 1890
p`qry : 1 a-185 a
Awkwr : 28 X 20 s.m. ilKq 16.5 X 11 s.m.

287
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn; isAwhI kwlI; vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW, do do lwl lkIrW, ivckwr iek motI kysrI lkIr[ sqrW pRqI
pMnw-10
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc purwxI ilKweI (ijhVI sRI guru qyg bhwdr swihb dI ilKq
Aqy dsvyN pwiqswhI jI dI ilKq vWg hI l`gdI hY) hr rcnw dy SurU ivc ieho
ijhI ilKweI kIqI geI hY[ ies ivc sMbq bwry, guru swihbW dy nWvW bwry,
Ardwis bwry Aqy bwxI dy slok, kibq ilKy hoey hn[ ilKweI suMdr hVqwl Pyr
ky keI pMinAW aupr suDweI kIqI hoeI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : “< sRI gxyswXnm: AQ rwjnIq poQI ilKqy] cOpeI] pRQmy kQO eykMkwr]
jgqu swij ijh kIXw pswrw] qIn Bwiq kI sMRsit aupweI] sUCm Aru AsQUl
bnWeI] 1]cO] auqm miDm Adm khweI] sB Git mih pRB rihE smweI]
auqm so ijh eyk icnwrI] mDm soeI jgq ibauhwrI]2]”
AMq : “122]cO] imly jwie sgly prvwrw] BweI bMD suqw sOnwrw] gwey suB ibiD
mMglcwrw]Aink Bwiq nwnw prkwrw]123]12]614] 655]2700] kQw
pJMqr] rwjnIq sMpUrx hoeI] pVY suxY suK pwvY soeI] suB mglwie qno BvqI]
sRI rwm jI] ] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 1246 A


isrlyK : cxwk swsqR BwKw
ilKwrI : sYnwpiq
smW : sMmq 1890
p`qry : 186 a-198 a
Awkwr : 28 X 20 s.m. ilKq 16.5 X 11 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ poQI dI hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : “< siq gur pRswid] AQ cxwk swsqR BwKw ilKqy] dohrw] pRxvq hosI
ibsn ko jo iqRlok ko rwau] cwxwky BwKw kro jo qum hohu swhwie]”1]
AMq : “10]gur goibMd kI sBw mY lyKk prm sujwn] cwxwky BwKw kIey kiv sYnwpiq
nwm]11]ieiq ibRD cwxwky BwKw KoVs iDAwie smwpqM]197]1]3] rwjnIq
sMpUrxM] pVY suxY icr jIv] sRI bwbw swihb jI dI srnw] sRI rwm nwm jI]”

h`Q ilKq nM : MS 1246 e


isrlyK : ibRMd sqsX
ilKwrI : ibRMd, kiv
smW : sMmq 1890
p`qry : 199 a-235 A
Awkwr : 28 X 20 s.m. ilKq 16.5 X 11 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-10 hn[

288
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk[ poQI dy ies Bwg dI rcnw dy AKIr
ivc purwqx ilKweI vWg ilKwrI vloN kuJ iliKAw hoieAw hY[ jo hor iksy kwnI
nwl iliKAw hoieAw hY[
AwrMB : “< sRI gxyswXnm: AQ ibRMd sqsX kib ibRMd ilKXqy]do] sRI gur nwQ
pRBwvqy hoq mnorQ is`D] Gnqy ijau qr byl dl Pul Pln kI ibNRD]1] kIey
ibRMD pRsqwv ky dohw sugm bnwv] aukiq ArQ idRs†Wq kir idRV kir dXo
bhwie]2]”
AMq : “679 (679) sMbql isr isr bwr bsu kwqk suid swisvwr] swqY twkw shr
mY aupjXo phub pRcwr] 680] ieiq sRI kiv ibRMd ikRq ibRMd ibnod sq sX
spUrnM smwpqM]hy ibRjnwQ jI sB fgaUAn ky rKvwry] ] ]sRI soFI bMs
mY lIXo Avqwry jI] ]sRI rwm jI]” ies qoN A`gy dUsrI kwnI nwl lyKk
ilKwrI bwry purwqn ilpI ivc iliKAw hY] ]

h`Q ilKq nM : MS 1246 s


isrlyK : kib`qu
lyKk : dyvI dws, kiv
smW : sMmq 1890 – kwqk sudI
p`qry : 236 a-256 A
Awkwr : 28 X 20 s.m. ilKq 16.5 X 11 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : “< sRI gxyswXnm:] kib`qu] nIq hI qY Drm Drm hI qY sB isD nIq hI qY
Awdrs Bwn bIc pweIXY] nIq sY AnIq CutY nIq hI qY suK lUtY nIq lIXo bolY
Blo bkqw khwieXY] nIq hI qY rwj rwjY nIq hI qY pwqswhI nIq hI qY nvKMf
mwih js gwieXY] Cofn kO bfY krY bfy mhw bfy krY qw qY sB hI ko rwjnIq hI
sunwieXY]1]24]”
AMq : “117]28] jb jb gwF prI dwsn ko dyvI dws qb qb shwie hir jUny Awp
kIno hY] jYsy kCU nr hir dyv jU dXw inDwn AYso kOn Avqwr dXw rs BIno hY]
mwqWn ky pyt qY srUp Dro TOr TOr so qo hY aucq AYso AOr prbIno hY] pRhlwd hyq
jwnnw brky bWDy Awp pwQr ky pyt mY qy Awp Avqwr lIno hY]118] ieiq sRI
dyvI dws kibqu ikRq rwjnIq sMpUrxM suBM msq] jIvy dwqw jI]” A`gy dUsrI kwnI
nwl iliKAw hY[
rwjnIq ikRq dyvI dws kI sMpUrx hoeI]

h`Q ilKq nM : MS 1246 h


isrlyK : rwjnIq
ilKwrI : igrDr, kiv
smW : sMmq 1890

289
p`qry : 257 a-271 a
Awkwr : 28 X 20 s.m. ilKq 18 X 11 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ rwjnIq kiv igrDr kI ilKXqy] kuMflIAw CMd]
sweIN igrDr igrDirXo igRDr igr igrDir hoie] hƒmWn dUno DirXo igrDr
khY n koie] igrDir khY n koie hƒ duno igR ilAwXo] qwko iqn ko tuk pirXo
soeI ikRsn auTwieXo] kih igrDr kv rwie bfin kI bfI bfweI] Qory eI jsu
hoie jsI purKn kau sweI]1 kuMflI]”
AMq : “kwj prY Apnwie Awp kwrj sOkwjw] dXw rwm kl mih mwih mIq kO nyky
rwjw]brKwirqu nYnn krI ibnu pwvs idn rYnu] jnm jwiq ijau bIjurI cmk nYk
nih cYn] cmknYk nih cYn hoqu Awviq AMiDXwrI]” ] ies qoN A`gy iqMn
p`qry hwSIey vwly KwlI Aqy iPr kwnI bdl ky iliKAw hoieAw hY[

h`Q ilKq nM : MS 1246 k


isrlyK : BUp BUKx
lyKk : kyhrI
smW : sMmq 1890
p`qry : 271 a -287 a
Awkwr : 28 X 20 s.m. ilKq 18 X 11 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ Bup BUKx ilKXqy]BujMg] sdw s~icdw nMd rUpM
ApwrM] suDo sIs mosI ADwrM] AjY Awid AkRY ADo aUDgwmI] kvI kyhrI jY
AhMqMnmwmI] sBw ko kvI BUmpwlwn nIqI] spuqRY kulw kos qW swc pRIqI] surqI
bRwmnw kO iqRpw kwmnI ko] sBI ko Xso BUKnM jwn nIko]2]”
AMq : “188] kurUCyqR pwngR soBY ptwlw] rco AwpDwqy guno puMjAwlw] qwhw BupqI
krm isMGwh rwjY] ijsY nIq ko dyK ieMdRwn lwjY]189] ipRQIpwl ky hyq Xh gRMQ
kIno] BieXo jw smy ib~NkRmw swl cIno] nBM in~ND isDI Drwko DrIjY] sudI hwV
kI qIj ko jwn lIjY]190] ieiq sRI jY ky hir ibrcqy BUpBUKxy nIiq gfRQy nvM
mMrqM smwpqM] suBM Bvyq sicdw nMdwXnm: ] ] ] ]
sdwl1890 Aqgy hor kwnI nwl ivc rcnw bwry kvI bwry iliKAw hoieAw hY]”

h`Q ilKq nM : MS 1264


isrlyK : bwxI imhrbwn jI Aqy hir jI
lyKk : imhrbwn Aqy hir jI
p`qry : 8 a-89 A
Awkwr : 11 X 7.5 s.m. ilKq 15.5 X 12 s.m.

290
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ mweIkro iPlm krn smyN KolHI hoeI hY[ isAwhI kwlI;
hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI, p`qry Ksqw hwlq ivc hn[ poQI ikrm Kurdw Aqy
ilKweI vI KwDI hoeI hY Aqy pVHI nhIN jWdI[
AwrMB : “< siq `nwmu krqw purKu inrBau inrvYr Akwil mUriq AjUnI sYBM
gurpRswid] rwg gauVI pUrbI bwvn AKrI, piq 1 swKI joig dMswn kWf kI piq
6] swKI jog kWf kI piq 39] pRYm ACrI piq 91] kQw siqjuig kI piq
94] kQw pihlI qoN piq 146] kQw pihlI qoN lYky kQw bIsvIN q`k dw vrnx-
pMnw430]
AMq : “ qib AwieAw pwie kir jmdUq rwjy pwis Awey] qb eyk jmdUq suMdr srUp
GoVw BYAw Aru doie jmdUq mwnu”-A`gy p`qry Pty hoey hn Aqy rcnw ADUrI hY[

h`Q ilKq nM : MS 1265


isrlyK : auqpqI ibkRmwjIq mYxwvMqI qy BrQrI hir
p`qry : 8 a-99 A
Awkwr : 16 X 9 s.m. ilKq 10 X 6s.m.
vyrvw : ijld auKVI hoeI iek g`qy ivc pqry lpyty hoey hn[ isAwhI kwlI[ hwSIAw
dovyN pwsy do do lwl lkIrW nwl[ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI, ilKweI bhuqI swP nhIN hY D`ibAW vwlI hY[ keI
pMinAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI pMnW nMbr 8 a qoN SurU huMdI
hY, pihly p`qry nhIN hn SurU qoN rcnw ADUrI hY[
AwrMB : “cmVw brswlI bIc pVw dyiKAw] dyK kir gDy ky cmVy kau jlwie dIAw]
qau gMDRb sYx syj aUpir qy auiT KVw hUAw] jo Ab myrI mukiq BeI myrw sRwp
dUir hUAw]”
AMq : “knk kwmnI iqAwg rivAM] Bey ly bYrwgI sB Drn BivAM] bdq gorKu sux
ho rWxI] jUVI n iPreI ikau BeI ieAWxI]556] Awswq prm duKM] inrwswq
prm suKI] Awsw inrwsw qy BUqvh] suK svMqI horWxI ipMglw ]557] mYnwvMqI
suMprnMsw] smwpqM]” ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 1266


isrlyK : bcn PkIr kw
lyKk : dwdU idAwl
p`qry : 1 a-500 a
Awkwr : 12 X 8 s.m. ilKq 9 X 6 s.m.
vyrvw : poQI mwiekro iPlm bnwaux smyN, ijld auuqwrI geI[ isAwhI kwlI[ hwSIAw
dovyN pwsy do do lwl lkIrW ivckwr kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI, iB`jI hoeI hY[ ilKweI vI bhuq vDIAw nhIN hY[ keI
pMinAW aupr ilKq D`ibAW vwlI, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[

291
AwrMB : “< siqgur pRswid] bcnu hY PkIr kw] jo audwrqw rUpI ibRC mUl suÍrg ivKY
hY] Aru swKW ies lok ivKy hY] qWqy audwr purK aus hI swKW kau pkir krY
Avus myv sÍrg pRwpq hoqw hY]”
AMq : “jug jug qwrxhwr] jug jug drsn dyKIey] jug jug mMglcwr] jug jug dwdU
gweIXy]4]5]ieqI AwrqI sMpUrx smwpq] ieiq sRI sÍwmI dwdU dweIAwl jw kO
ikrq sMpUrx smwpq]”

h`Q ilKq nM : MS 1268 sMgRih


isrlyK : jpu tIkw
tIkwkwr : AnMd Gn
smW : sMmq 1851
p`qry : 1 a-329 a
Awkwr : 18 X 13 s.m. ilKq 11 X 8 s.m.
vyrvw : ijld mweIkro iPlm bnwaux smyN qoVI geI sI Aqy g`iqAW ivc bMnI hoeI hY[
isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr[
sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, p`qry auKVy hoey mweIkro iPlimMg kIqI hoeI[ poQI ikrm
Kurdw hY] ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid] < sRI gxyswXnm: AQ mMglw crxM]kib`q] ivGn ky
hrIly krIly sB mMgl ky nwm ky rsIly rMgIly hir nwm hUMky nwmu ky auTIly bYTIly
hir nwm ky] nwm ky ilKIly pTIly hir nwm hU nwm ky dsIly CbIly hirnwm ky]
AYsy gur hIey Dwr Kt guru ko sMivcwr AwnMd Gn khy swr rwm rwm nwm ky]1]”
AMq : “gXwn suidRst hY dwn ictwnMd AdÍYq Gn] qw crnn aur Twn AwnMd Gn
vrnn kIE] dohrw] sMmq purwx sq ArD sq Xugm AiDk hY jws] mIn mws
sMkr purI kIno ilKn iblws] ieiq sRI guru nwnk vMs pRsUq dsm purK sRI gur
rwm dieAwl isKAwnMd Gn ivricqw jptIkw smwpqM]1]”

h`Q ilKq nM : MS 1268 A


isrlyK : Awsw dI vwr
tIkwkwr : AnMd Gn
smW : sMmq 1851
p`qry : 329 A-498 A
Awkwr : 18 X 13 s.m. ilKq 11 X 8 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : hwSIey qoN bwhr vI ilKq, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI[ ilKweI suMdr poQI
dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< siqnwm krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid] mMglw crxM] dohrw] ivGn hrn sMkt hrn AOr hrn Xm qRws] mukiq

292
krn mMgl krn AYso nwm invws]1]sorTw] injmq kO inrDwr vwr krI nwnk
gurU] qW ko ArQ ivcwr AwnMdGn tIkw kry]”
AMq : “ieiq sRI guru nwnk vMs pRsUq dsm purK sRI gur rwm dieAwl isK AwnMd Gn
vricqw Awsw vwir tIkw smwpqM]1] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 1268 e


isrlyK : AwrqI Aqy kIrqn sohlw
smW : sMmq 1851
p`qry : 499 a-528 a
Awkwr : 18 X 13 s.m. ilKq 11 X 8 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, mweIkro iPlm kIqI hoeI hY[ ilKweI suMdr, ikDry ikDry
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY]
AwrMB : “< siqgur pRswid]dohrw] ivGn hrn mMgl krn jgmo hir ko nwm]
AwnMd Gn jo jn jpy sPl hoq iqhkwm]1]dohrw] nwm rsik sq sMg Xuq gur
nwnk aurDwr] pRmysÍr ko bcn ly kho vyd ko swr]sorTw] injmq kO inrDwrnI
rWjn gur gur krI] qwko ArQ ivcwr AwnMdGn tIkw kry] sorTw] sRI gur
rwmidAwl ikRpw isMDu AdÍYq Gn] qW crnn aurDwr AwnMdGn vrnn kry]”
AMq : “gur nwnk aurDwr AwnMd Gn tIkw krI] pwvY AlK Apwr jo ies pV idRVqw
kry] dohrw] sMmq purwx sq ArD sq eyk AiDk hY jws] Awsun mws iqRnyqR
puir kIno ilKn iblws ]ieiq sRI gur nwnk vMs pRsUq dsm purK AwnMd Gn
ivricqw AwrqI tIkw smwpqM]1] lyKk pwT kXo suBM BUXwq] dohrw:-isv idRg
sUn sugRh ssI sMbq sunh sujwn] BwdRo pKI isqvwr riv pusqk ilKI sumwn]1]
] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 1269 sMgRih


isrlyK : AmIr pRkws
lyKk : AMmIr dws
smW : sMbq 1907
sQwn : lwhOr
p`qry : 1 a-67 a
Awkwr : 15 X 22.5 s.m. ilKq 11 X 16 s.m.
vyrvw : ijld g`qw AMbrI, auKVI hoeI[isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN
pwsy do do lwl lkIrW [ sqrW pRqI pMnw-21 hn[
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI hox krky, p`qry vI auKVy hoey hn[poQI ikrm Kurdw,
lYmInySn kIqI hoeI hY[ ilKweI DibAw vwlI Aqy AspSt, pVHn ivc muSikl
AwauNdI hY[ hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[ pihly pMny 1 A aupr SurU
ivc sic`qr bxw ky rcnw AwrMMB kIqI hoeI hY[

293
AwrMB : “< sRI ibRj BUKnwXnm: AQ AmIr pRkws AMmIr dws ikRq ilKXqy]
dohrw]jnmu jnmu jw qn kbY BvBwrI rju BYd qwih dUir kir boilXY sRI ibRj
nwXk bYd] jy jy AwXUrbyd ky Awid Acwrj jwn] nmskwr iqn sbn ko kro jor
jugpwin] gRMQ AmIr pRkws ieh ikXo chY icq mor] ikRpw kro inj dws pY qum
sRI nMd iksor] qum pY sRI ibRj cMd ieh ibnqI krq AmIr] jo mOK dXw gRMQ
kIhrY skl ruj pIr] sMbq muin bsuAih ssI sRwvn mws punIq] gRMQ ArMBXo
lyvpury jn AMmRI kir pRIiq]”
AMq : “sorTw] ibno krO qumu pws BvrujU BMjn hir iBKk] hÍYn jgq aupwhs dIjY
inj jn jwin Xih]35]ieiq sRI AmIr dws ibrcqy AmIr pRkwsy Dwqu inrnY
gRMQ smwpqI brnn nwm dsmo pRkws] 10] sRI ibRj BUKnwXnm:] suBM BUXwq]
rwm rwm rwm 7] hry hry hry hry hry hry] 1]=1]=1]=1]=1]” = ies qoN
A`gy q`qkrw id`qw hoieAw hY[ jo pMnw 67 a q`k cldw hY[

h`Q ilKq nM : MS 1269 A


isrlyK : bYd mnoqsv
lyKk : kysodws bYd puqR nYn suK pMifq
smW : sMmq 1907
sQwn : lwhOr [lvpur]
p`qry : 1 a-25 A
Awkwr : 15 X 22.5 s.m. ilKq 11 X 16 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-18 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, ilKweI suMdr[ poQI ikrm Kurdw,Aqy Ksqw hwlq ivc hY]
AwrMB : “< sRI gxyswXnm: Ab bYd mnoqsv ilKXqy] dohrw] isvsuq pd pRnmo
sdw iriD isiD inq dyie] kumiq ibnw sin sumiq kir mMgl muidq kryie]”
AMq : “kIXo pRgt diDmMQ AvKDro mindwn punp skl suDwr gRMQ krXo smwpqu
Awid AMiq]ieiq sRI pMifqu kysodws puqR nYn suK ibrcqy bYd mnuqsv pRdr
puhpn skibMDXw grB pRwpq sUq kst Bgq rgMDqw purK icikqsw mdnM
kusbDn AsMQBnu drgMDqw bgul gMD isrkr nwm spqmo ADXwX:
suBMBvyq]dohrw] sMbq:-muin nB gRh ssI]

h`Q ilKq nM : MS 1270


isrlyK : rwm cirqR mwns
lyKk : qulsI dws
p`qry : v`K v`K kWfW dy v`K v`K p`qrw nMbr idqy hoey[
Awkwr : 26 X 15 s.m. ilKq 16 X 12 s.m.
vyrvw : Ku`ly p`qry g`qy ivc bMny hoey hn[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN
pwsy do do lwl lkIrW ivckwr kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-13 hn[

294
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk TIk, ilKweI kwnI bdl bdlky kIqI hoeI hY pMnw nMbr vI
qrqIb vwr nhIN hn[ hr kWf dw v`Krw v`Krw pMnw nMbr idqy hoey hn[ p`qry
Ksqw hwlq ivc hn[ keI pMinAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “sÍ isÍ is sRI srb gXwnm: E o kwr ibMd sMXukMœ inqXMXM iq jogn: kwmdM moKdM
E o kwrwnmo nm: 1] AQ rwm cirqR sÍwmI qulsI dws ikRq ilKXqy] slok]brxM
nwmrQ sMGwnw rswnW CMd swmoiD mMglwnW ckrqwro bMdy bwxI ibnwXkO]1] BvwnI
sMkro bMdy sRDw ivsÍws rupxO] Xw BXW ibnw n psXNiq isDW sÍWqsQmI sÍrM]”
AMq : “ieiq sRI rwm cirq mwnsy skl kilklK ibDMsny ibml igAwn sMpwdnI nwm
Kstmo gopwn smwpqM] 16 sRI lMkw kWf rmwiex msqusuBM]”

h`Q ilKq nM : MS 1271


isrlyK : poQI suKsYn
lyKk : dieAw isMG
smW : sMmq 1912
p`qry : 1 a-146 a -147 A
Awkwr : 16 X 23 s.m. ilKq 10 X 18 s.m.
vyrvw : mweIkro iPlm krn smyN ijld auKwVI hoeI hY[ isAwhI kwlI vKryvyN leI
lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW ivckwr kwlI lkIr [ sqrW pRqI
pMnw-20 hn[
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, p`qry Ksqw hwlq ivc hn[ ilKweI suMdr[ hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY[ hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[ SurU ivc ivsQwr
pUrvk q`qkrw id`qw hoieAw hY[
AwrMB : “< sRI gxyswXnm: ] AQ sUK sYn ilKXqy] dohrw]] gur gx piq bMdo crn
brdwiek br dyv] ibGn hr sb suK krn pUrn kIjY syv]dohrw] bYd igRMQ
BwKw kro Dro nwm suKsYn] suB ACr bwnI ibml sunq hoq mn cYn]”
AMq : “ieiq sRI sYnwpq mwn imsR jgq rwie ihiq ibrcqy sRI sYnw suK gRMQ mn modk
kwmysÍr gutkw kMqUhl gutkw 3] pusq purI gutkw 4 bl bIrj gutkw 5 isMG
bwhnI gutkw-Awid]
poQI suKsYn smwpqM kwqk kI dIpmwlw ko sMpUrx hoeI] 1912 sMmq
dsKq dieAw isMG]”

h`Q ilKq nM : MS 1271 A


isrlyK : mdn cMdoRdX
p`qry : 149 a-203 a
Awkwr : 16 X 23 s.m. ilKq 10 X 18 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-20 hn[

295
Awm vyrvw : mweIkro iPlm krn smyN ijld auKwVI geI hY[p`qry v`K v`K hoey hoey hn Aqy
iek r`sI ivc bMny hoey hn[ hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[ p`qry
Ksqw hwlq ivc hn[
AwrMB : “< sRI ikRsnwXnm: ] AQ mdn cMdRodX ilKXqy]kib`q] lilq sumn Dnu
Ailn pinc Bin ibh riq aupbn suKmw s mwj jU] rqn nst iqs Gtiq
mukit sIs kit pY inKMg pMc bwnn ibrwjjU] sgl isMgwr suKswr mDu ihqkwir
pRml suDwr qrnweIq ry bwjjU] kmlw AnMd suK kMd nMd nMd nMdrwjjU]”
AMq : “hry rwm hir ikRsn nMd nMdn ibRj cMd] sRIDr sRIkr sI pqI krnw kr
goibMd 446] ieq sRI mdn cMdRo dX qMqR bYdk swry cqrQ pRkrx smwpqM
suBM]4] ] ] ]” rwm hrI-fIzweIn ivc iliKAw hoieAw hY]

h`Q ilKq nM : MS 1271 e


isrlyK : surq pRdI pRkwsisj
lyKk : imRgMd
p`qry : 203 a-206 a
Awkwr : 16 X 23 s.m. ilKq 10 X 18 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-20 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI rcnw dy SurU ivc fIzwien bxw ky iliKAw hoieAw hY[
p`qry Ksqw hwlq ivc hn[ ilKweI suMdr, ikDry ikDry
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY]
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ surd pRdI pRkws isj imRgMd ikRq ilKXqy]do:
prm purK prmwqmw eykY rUp Anyk] jl qrMg BUKn knk imRd Gt jws
ibbyk]1]”
AMq : “31] rsk ipRXw lGu pwT kwr sugRwqw rsu dIp] surq pRdI pwhUM rcI suDw
qVwg smIp]” 0 0 0 0 0 A`gy dvw dwrU Aqy nusKy
ilKy hoey hn[ jo pMnw 206 q`k cldy hn[ aus qoN bwAd kwnI bdl ky duAw dwrU
v`K v`K bImwrIAW bwry iliKAw hoieAw hY[

h`Q ilKq nM : MS 1272


isrlyK : rwjnIq
lyKk : qnsuK kiv
smW : sMmq 1911 imqI kqk idn 8 vwr Awieqvwr
sQwn : kotly iklwdwr
p`qry : 1a-188 A
Awkwr : 14 X 22 s.m. ilKq 9.5 X 17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI
pMnw-17 hn[

296
Awm vyrvw : mweIkro iPlm krn smYN ijld auKVI hoeI hY[ poQI Ksqw hwlq ivc Aqy
p`qry ikRm Kurdw[ ilKweI D`ibAW vwlI hY Aqy ilKweI vI spSt nhIN hY]
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ rwjnIq ilKXqy ikRq kiv qnsuK jI] cOpeI]
ipRQm ArwDo eykMkwrw] jgq swij ijh kIAw pswrw] qIn Bwiq kir isRsit
aupweI] sUCm Aau AsQUl bnweI] auqm mDm ADmu khweI] sB Git mo pRB
rihE smweI] auqm so ijh eyk icnwrI] mDm soeI jg ibEhwrI] doaU mY eyko
nih jwnY jg mY qW ko ADm bKWnY]dohrw] sB kI lwj guibMd ko jh lg hY
sMswr] qnsuK mnsuK nYnsuK hir jip bwrMbwr]2]cOpeI]”
AMq : “ieq rwjnIq smwpqM msqu suB msqu] sMmq ATwrw sY sqwhT 1867 kqk
mws sukl piK iQq dUjvwr mMgl poQI sMpUrn hoeI lgmwqR soD pVHnI Bul cUk
iKmw krnI]315] dohrw] iklwdwr ky kotly smqu iliKE bnwie] bhwdr isMG
ky hyq kir pTIE ihq icqu lwie]316] dohrw][ sMq swD jo AwveI syvqu ihqu
icqu lwie] inimR iqsu BwE sB ko Blw rwjnIq ky Bwie]1] rwm hry hry rwm
siqgurU DMn guru vwhgurU siq jI] sMmq 1911 imqI kqk idny 8 vwr Awieq
ilKI kqk mws eykm sudI sukl pKu]1]1]1]”

h`Q ilKq nM : MS 1273


isrlyK : KYrulq jwrQ bYdik igRMQ XUnwnI qoN PwrsI BwKw kIqI
p`qry : 1 a-229, 1-38 a
Awkwr : 20 X 11 s.m. ilKq 10 X 16 s.m.
vyrvw : mweIkro iPlimMg krn smyN ijld auKVI hoeI hY[ isAwhI kwlI vKryvyN leI
lwl[ sqrW pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc ivsQwr pUrvk qqkrw idqw hoieAw[ poQI dI hwlq mwVI,
ikrm Kurdw hY[ ilKweI suMdr pr ikrm Kurdw hY, pUrI qrWH swP nhIN spSt
nhIN hY]
AwrMB : “< siqgur pRswid]sÍsiq sRI gxyswXnm:] AQ Kyruluq jwrbu XUnwnI bYdik
igRMQ ilKXqy] PwrsI qy BwKw kIqI] b b phlw 1 isro briqA smnu] bwb pMc
ibMsq] Plw insiq] Psl pihlI 1] rkq isrobriq] qws lCxM]”
AMq : “AOKdIAw dy prQwie] AgnJwVy icqRw ihMmlU isMgrP hIrbI cOk tMkn suhwgw
rwsn igloie ibRsvw suMiT ikrmwlw AlIh nwk KMBwrI fyly prpt pwpVw iqkVw
kOV igrmwlw Amglqws CudRw kMifAwrI pdmwkvIAw nYpwlI icrwieqw pwTw
plws jV Amr ibrC Awkwsvyl Gnw muQw bwruxI qumydI jV igrMQk ipMplwmUlu
gj gjkysur ktdmw puTkMTw mUrQw igdVdwK srKp syqI sro ryxkw sMBwlU bIj
Akwr krbI Akrkrw AmRbyq glgl dw gudw]” ies qoN A`gy nusKy, duAwdwrU
Awid ilKy hoey hn pMnw nMbr 1 qoN 38 q`k idqy hn]

h`Q ilKq nM : MS 1276 sMgRih


isrlyK : dsm iskMd sRI Bwgvqy

297
lyKk : BUpiq
smW : sMmq 1826 ibkRmI
sQwn : PgvwVy
p`qry : 1a -331 A
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq 11X16 s.m.
vyrvw : ijld auKVI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw -16 hn[
Awm vyrvw : poQI ikRm Kurdw, p`qry Ksqw hwlq ivc, ilKweI vI AspSt, ikRm Kurdw hox
kwrn; p`qry vI KwDy hoey[ hwSIey qoN bwhr ilKq, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI[
AwrMB : “sRI nwm jI iks˜ jI” sRI rwjw rwm jIE o]siqgur pRswid] sRI
gxyswXnmWh]poQI dsm iskMd kI sRI Bwgvq ilKXqy] ikRq BUpiq kI] ismro
mid Awid inrMjn dyvw] ijhko dyv n jwnq Byvw] joq rUp Bgvwn ibDWq] purK
purwn pRwn ko dwqw] kml nwB nwrwiex suAwmI] sb jIvn ko AMqrjwmI]”
AMq : pMnw 331 a “19]dohrw] ieiq sRI Bwgvqy mhWpurwxy prmhMs sihqwXW] dsm
iskNDy suk pRICq sMvwdy nbY mY 90 Dxwie sMpUrxM sRI rwm ikRs˜wrpx msqu suB]
] ]90]sRI rwm jI shwie] sRI ikRs˜ jI shwie] sRI ibs˜ jI
shwie] sRI hir jI shwie] sRI bRhmw jI shwie] sRI ieMdr jI shwie ] sRI
mhwdyv jI shwie] vwhgurU jI ky ipAwry jI] A`gy hVqwl PyrI hoeI hY ]
poQI ilKI BweI jI Buil cuik mwiP krnI jI] KusI krnI jI] smqu 1826] imqI
mwGu bdI dsmI idn sukrvwr poQI pUrn hoeI] ilKI PgvwVy ibic poQI dism
iskMiD kI jI]” ] ]vwh guru nwnk jI] qyrw dwnu idqw hoieAw jI ] ]

h`Q ilKq nM : MS 1276 A


isrlyK : sRI sudwmw ciriqR ]kibqu]
lyKk : ihRdy rwm
smW : sMmq 1826 ibkRmI
sQwn : PgvwVy
p`qry : 332 a -343 A (folio)
Awkwr : 14X18 s.m. ilKq 11X16 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw -16 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, p`qry Ksqw hwlq ivc Aqy ilKweI vI ikRm Kurdw Aqy
mwVI[
AwrMB : “<siqgur pRswid]AiQ sRI sudwmw icirqR ikRq kib ihRdy
rwm]ilKXqy]kibqu] mwDo jU ky gun gwie-gwie suK pwie pwie, AOr n sunwie
sys nwg hUN sy hwry hYN] mihmw n jwnY sun nwrd Ao bwlmIk qwky kih bykO kaun
mwns ibcwry hYN] jYsI miq myrI kQw sunI hY pUrWn kyrI ijih BWiq sudwmw jU

298
dÍwrkw isDwry hYN] qMdl lY cly jYsy hir jI so imly puinAwey iPr kYsy injdwr
dib fwry hY]1]kibqu]”
AMq : bYkuMT inj swsI Awie Bxo ibRj bwsI isXwm rwDkw rvn rwm ibsirE jugwie
bo] sudwmw cirqE icMqw mn sm sw auDwn kMT ky KlIqw rwiK swDn sunwie bo ]
54] sRI ikRs˜ jI shwie ] ieq sRI sudwmw cirqR ikRq kb ihrdyrwm smwpqM]”
] ]suB msqu] rwjw rwm jI] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 1277


isrlyK : sMgRih bwxI
ilKwrI : myhrbwn, soFI sMprdwie
p`qry : 1a -438 A
Awkwr : 15X18 s.m. ilKq: 10X15 s.m.
vyrvw : ijld:-KulHy p`qry r`sI nwl bMny hoey[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw -11 hn[
Awm vyrvw : mweIkro iPlm krn smyN poQI dI ijld auqwrI hoeI[ poQI ikRm Kurdw, burI
qrWH Ksqw hwlq ivc hY p`qry vI KwDy hoey, ilKweI spSt nhIN hY pVHn ivc
musikl hY[ poQI dy SurU ivc q`qkrw id`qw hoieAw hY, ilKweI D`ibAW vwlI Aqy
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI[ ilKweI purwqx Aqy AD ATwrvIN sdI dI
lgdI hY [ AwrMB ivc jo q`qkrw id`qw igAw hY bhuq ivsQwr pUrvk hY[
bwxI dw vyrvw ies pRkwr hY:
1. jpu ] rwg Awsw mhl 1]
2. E oAMkwr dKxI mhlw 1 rwmklI pMnw 16
3. isD gosit ] mhlw 1 rwmklI pMnw 33
4. bwvn AKrI mhlw 5 gauVI pMnw 52
5. suKmnI mh`lw 5 rwg gauVI pMnw 80
6. sodr rwg Awsw pMnw 153
7. kIrqu ] rwg gvVI dIpkI pMnw 158
8. Awsw kI vwr mhlw 1 pMnw 191
9. vfw E oAMkwr rwmklI pMnw 188
10. shNsrnwmw] rwg mwrU pauVI 1 pMnw 206
11. isD gosit sMq bMD rwmys pMnw 218
12. rqn mwlw] rwgu rwmklI pauVI] pMnw 245
13. prmqqu kw iDAwE rwg gauVI pMnw 262
14. rwg mwlw jog inD pMnw 439
ies qoN ielwvw hor vI bhuq swrIAW bwxIAW Sbd kbIr, Awid jo guru gRMQ
swihb ivc nhIN hn[ ies qoN ielwvw pRwn sMglI dy iDAwE o vI hn Aqy isD
gosit, A`gy ilKIAW gostW nwloN vKrI hY[ kwnI bdlI hoeI hY[
AwrMB : “<siqgur pRswid] siq nwmu krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq]

299
AjUnI sYBM gur pRswid]jpu] Awid scu jugwid scu hYBI scu] nwnk hosI BI
scu]”
AMq : pMnw 436 =
< siqgur pRswid]AstpdI]iblwvl] pRB jnm mrn invwir] hir hir
pirEu duAwir]gih crn swDu sNiB] muin isst hir hir rMg] kir dieAw lyhu
liV lwie] nwnk nwmu iDAwie]1]
pMnw nMbr 437
iblwvl mhlw 5: AstpdI]
aupmw jw qn khI qijAw nu srix ghI]rhwE]
pRB crn kvl Apwr] hau sd bilhwr] min pRIiq lwgI qwih] qw jo Awn
kqih n jwih]1]”
AMq : “jil Qil mhIAil soie] kir bMdnw lKbwr]
Qik pirEu pRB drbwr] pRB krhu swDU Duir]nwnk mnsw pUir]8]”
A`gy iek p`qrw bhuq Ksqw hwlq ivc hY [

h`Q ilKq nM : MS 1278


isrlyK : AiDAwqm rmwiex
lyKk : gulwb isMG
smW : sMmq 1922
sQwn : AMimRqsr
p`qry : kul p`qry 389
Awkwr : 27 X 17 s.m. ilKq 18 X 11 s.m.
vyrvw : ijld auKVI hoeI, mweIkro iPlm krn smyN[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[
hwSIAw dovyN pwsy do do nIlIAW lwl lkIrW, ivckwr iek motI pIlI lkIr[sqrW
pRqI pMnw -11 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI ijld mweIkro iPlm krn smyN auKyVI hoeI, p`qry nukrW
qoN ikRm Kurdw Aqy Ksqw hwlq ivc hn[ p`qry vI Pty hoey hn hwSIey qoN bwhr
vI ilKq [
AwrMB : “< siqgur pRswid]sRI gxyswXnm: ] dohrw] dyvI mwqw swrdw srd ieMds
mhws] bMdo pMd pMkj sdw kro sumq pRkws] sMkR CMd ] gxwnwQ dws invwX
msqk bMdnwp guDwr] krXo cho aur rwm ko r kY kusqR qyj qor swih pw ilE
ihMdwn ko] ikRpwl sIs hwQ dY sukIt qy kry imMRigMdR ieMd cw plwj pyK nWQ kI
kmwn ko]”
AMq : dohrw] jwpd pMkj kIrj lih bMDn dey invwir] mwn isMG gur ko nmo qpo
gXwn Avqwr]51]dohrw] gRh AgnI vsu cMd puin sMbq AwnMd pwr] dsmI
kwqk sudI suB surw Dis gurvwr]52] ieiq sRI mq ADXqm rmwiexy aumwm hysR
sMbwdy auqR kwfy nwm bkuMTy inrXwno nwm nvmoDXwie] ieq sRI ADXwqm rmwiex
smwpqM BieXw suB msqM] smq aunI sY bweI imqI mgro cOdvI iQq nOmI cwnxw

300
pK somvwr idhwVy pUrn BeyAw ilKIAw pRIq krky BweI nrYx isMG spUrx hoieAw
AMimRqsr jI] Bul cuk bKs lYxw--A`gy smwpq kIqw hoieAw hY[ ] ]
]

h`Q ilKq nM : MS 1279 sMgRih


isrlyK : mwrU kI vwr slokw nwil mhlw[5] fKxy m:5]
p`qry : 1 a -19 A (folio)
Awkwr : 16X12 s.m. ilKq 11X9 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr, iek KwkI kwgj nwl sIqI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI
lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW nwl[ sqrW pRqI pMnw -9 hn[
Awm vyrvw : poQI hwSIey qoN bwhroN burI qrWH KwDI hoeI hY ikRm Kurdw hY[ keI p`qirAW aupr
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKweI spSt Aqy pVHI jWdI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid]mwrU kI vwr slokW nwil mhlw [5[fKxy m:5] qUM cau
sjx mYifAw fyeI iss auqwir] nYx mihMjy qrsdy kid psI dIdwr]m:5] nIhu
mihMjwqaU nwil ibAwnyhu kuVwvy ByKu] kpV Bog frwvxy ijcru iprI n
fyKu[2]m:5] auTI JwlU kMqVy haupsI qau deIdwr] kwjlu hwruq bol rsu ibn
psyh Br sCwru]3] pauVI] qU sNcw swihbu scu scu sBu DwirAw] gurmuiK kIqy
Qwt isirij sMswirAw] hir AwigAw hoey byd pwpu puMnu vIcwirAw]”
AMq : “pauVI ] kImiq khxU n jweIAY sc swh AfolY] isD swiDk igAwnI iDAwnI
Aw kaux quDno qolY] BMnx GVn smrQ hY Epiq sB prlY] krx kwrx smrQu
hY Git Git sB bolY] irjku sMbwhy sB sY ikAw mwx sufolY] gihr gMBIru
AqwhqU gx igAwn AmolY] soeI kMm kmwvxw kIAw Dua maulY] quDhu bwhir ikCu
nhI nwnk gux bolY]”

h`Q ilKq nM : MS 1279 A


isrlyK : gurbwxI :-svYXY sRI muK bwk mhlw 5]
p`qry : 1 a-8 A
Awkwr : 16X12 s.m. ilKq: 11X9 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk TIk, ilKq suMdr; ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY[ poQI mweIkro iPlimMg krn smyN ijld auKyVI hoeI[ pwisAW qoN ikRm
Kurdw,ikDry ikDry ilKq vI ikRm Kurdw Aqy KwDI hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid] svYXY sRI muK bwk mhlw 5] Awid purK krqwr krx
kwrx sB Awpy] srb rihE BrpUir sgl Git rihE ibAwpy] ibAwpqu dyiKAY
jgiq kau nu jwnY qyrI giq srb kI r`iKAw krY Awpy hir piq AibnwsI
Aibgiq Awpy Awip auqpiq] eykY qUhI tykY Awn nWhI qum BiqW hir AMqu nWhI
pwrwvwru kaunu hY krY bIcwru]”

301
AMq : “19]audm kir lwgy bhu BwqI ibc rih Aink swsqR bhu KTUAW] Bsm
lgwie qIrQ bhu Brmqy sUKm dyh bMDih bhu jtUAw] ibn hir Bjn sgl duK
pwvq ijau pRym bFwie sUq ky htUAw] pUjw ckR krq so mpwkw Aink Bwiq
Qwtih kir QtuAW]2]11]20]”

h`Q ilKq nM : MS 1279 e


isrlyK : AstpdIAw] isrI rwgu mhlw 5]
p`qry : 8 a-10 a
Awkwr : 16X12 s.m. ilKq: 11X9 s.m.
vyrvw : EhI[sqrW pRqI pMnw -9 hn[
Awm vyrvw : p`qry auKVy hoey hn[ ilKweI suMdr pr ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY[ poQI dy ies Bwg dI rcnw dI hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] isrI rwgu mhlw 5] AspdIAw] lwgI rhY koaU AvDUq
auh lh rKwvY] igAWn kyh audmY pYT mjnu kry mYl kau kwit dIdwr pwvY] mUl
kau soD kY hwlu pYdw krY shj ky mhl mY pvnu KwvM] ggn kI guPw mY nWmu hir
dm jpY kwl kY drs kau klw gwvY] khy nwnk drvys ipAwrw soeI drvys
drgwh pwvY]1]”

h`Q ilKq nM : MS 1279 s


isrlyK : iqlMg suQry jI kw
p`qry : 8 a-10 a
Awkwr : 16X12 s.m. ilKq: 11X9 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw -10 hn[
Awm vyrvw : hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY poQI dy ies Bwg dI rcnw dI hwlq
ikRm Kurdw ilKweI TIk TIk hY[
AwrMB : “iqlMg suQry jI kw[ DxI kI Koj inq krqw iPry soeI drvys drgwh ipAwrw]
nwl boly shI idRsit Awvy nhI idsit isau Klk sB Kip geI Klk kI plk
isau AlK inAwrw]”
AMq : “isK Aru guru mY Brm BwrI pVw sbd kI gWT kau sbd KolY] Ajb hYrWnI
dyKI hY suQirAw pVy piV pMifq Bey BolY]

h`Q ilKq nM : MS 1279 h


isrlyK : AsW vrIAW
lyKk : mwDo
p`qry : 10 a-26 a
Awkwr : 16X12 s.m. ilKq: 11X9 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw -10 hn[

302
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI[ ilKweI spSt Aqy pVHI jWdI hY[ poQI ikRm Kurdw hY[ hwSIey
qoN bwhr ilKweI kIqI hoeI hY[ ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid] AsW vrIAW rlIAW hoeIAW] sWeI isk ijnw ƒ bKsI
isk kƒ shunyVy] lK jMjwl imt n isk AWieAW cuik pvn sB JyVy] ksbI
bhuq glW dy isAwxy isk vwly jg Qovy] kyso ieh isk dwiq Ksm dI isk Awvy
q ivic n CoVy]”
AMq : “66] mhy iqAwrI dUqW mwrI roie roie hwl suXWeI mihrmu sWeI] lK dusmx
ihk ijMd ivcwrI ikau kir cot bcWeI sdkw jWeI] jwxW nWhI so FMgu ikvy
hwijq krim qirlweI jIEu GumweI] bwkI vyK n bwkI dI qUM AwkI bKs imlWeIN
scw sweIN]66]”

h`Q ilKq nM : MS 1279 k


isrlyK : mwJW Bwvn Bgq jI kIAW
lyKk : Bwvn, Bgq
p`qry : 26 A-32 a
Awkwr : 16X12 s.m. ilKq 11X9 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw -10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI cMgI[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ivc ivc ilKweI D`ibAW
vwlI pr spSt hY Aqy pVHn Xog hY[
AwrMB : “mwJW Bwvn Bgq jI kIAW] ijqI Twkur dyvI pRBqw iqqnW JuikAw rhIey]
dIn grIbI jg dI bIbI eyhw isK min leIey] ins bwsr eyho pRx DwrIey sRI
rWm nWm muK khIey] Bwvn Duin syqI icqu lweIey jy ApxW suk chIey] jy suK
cWhy icqu An qn lWey qoVy Ast isD JuikAwvI] suAWdW ivic n iciq gfWey
qoVy AMimRq Bog BugweI] AMimRqu nWm pIvyN insbwsr kdyN Kumwr n jwvI] ilau
ivic lIn QIvy jy BWvnqW pRB qw caur JulwvI]”
AMq : “AMDy jnmu pwie kI AwieE Gwit n moiE kwqI ] hir jn hir ivic AMqr
nwhw pwie n ifTIAw JwqI ] dwsn dws Awey jwey syeI ijnW sMqw dI sMig
pCwqI]24]”

h`Q ilKq nM : MS 1279 K


isrlyK : [kibq] kivq Qhry dws ky
lyKk : Qhry dws
p`qry : 32 a-34 A
Awkwr : 16X12 s.m. ilKq 11X9 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw -10 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKweI SpSt Aqy pVI
jWdI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk hY[

303
AwrMB : “< ]siqgur pRswid] kivq Qhry dws ky] Awj kwl pvn pMCI aufqw hY
ipMjry isau Bju ly goibMd Awsw Cwfhu sB skw kI] hir jI ky ismrn ibnu hoie
n shwie koaU eIhW nhI Taur kwhU qwq mwqk kwkI] bwjq GrIAwl qoNih khq
tyr GrI GrI hoie hYA vyrI vyrI Awvq jm Dkw kI] khq kb QhirAw dws
ismrn ko iehI sws eyk eyk GVI jwq lwK lwK tkw kI]”
AMq : “ijEu nW inrMjn duK BMjn kul Awlm ko ly qhY Kbr roj pWhn mih kIrw kI]
khq kb QhirAW dws ismrn kw iehI swsu eyk eyk GVI jwq swK lwK hIrw
kI]5]

h`Q ilKq nM : MS 1279 g


isrlyK : [ kibq ] kivq inpit inrMjn jI ky
lyKk : inpit inrMjn
p`qry : 34 A-35 A
Awkwr : 16X12 s.m. ilKq: 11X9 s.m.
vyrvw : EhI[sqrW pRqI pMnw -10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, kwnI bdlI hoeI[ pr ilKweI spSt Aqy pVHI jWdI hY] poQI
pwisAW qoN ikRm Kurdw hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid]kiv qin pit inrMjn jIky] AMqir mY kpt Kot swD
sbd kI lIey Eut AYsy rot mDUAw ibiKAw rs pwgy hY] Awls ko Bwry moh ky
svwry jIq ky suAwd lwg ktuMb Cwif Bwgy hY] inpit inrMjn gur kw n kihAw
mWnyaU Gby kau mgn khY hm jwgy hY] XhI bRhm bUJy pwCy kCu n sUJy pUk by kau
inksy pujwie by kau lwgy hY]”
AMq : “gYb kw KjWnW Aau gYb hI kw qujk-swj Krcuq auh jwrI jYsw pY mn sb nau
sdI hY] inipit inrMjn Awpxy mn hI mY mgn rho krnI PkIrI qau dlgIrI ik
n bdI hY]2]”

h`Q ilKq nM : MS 1279 G


isrlyK : kivq [kibq] inrIkwr [inrMkwr] jI ky
p`qry : 35 A-37 A
Awkwr : 16X12 s.m. ilKq: 11X9 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw -10 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI rcnw, kwnI bdl ky kIqI hoeI hY[ poQI ikRm Kurdw,
ilKweI spSt pVI jWdI hY[ ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid]kivq inrIkwr jI ky] swDn kro mIq cwhau jy inrml
cIq ibnW swDn nhI isD giq pweI hY] Awp kau ivcwr sq sMgiq invws kir
Awqmw ivcwry sB iqRsnW buJweI hY] inrIkwr kWn dIjy siq siq mWn lIjy Awn
hI aupwvs sB Brm hI BulweI hY] duibDw kau iqAwg kCu ho pie hY ky n hoie
hY qqkwl hoie hY isD Acl iDAweI hY]”

304
AMq : “moh mnorQ iqAwg kro qau Awp srUp AnUpih pwvo] moh mnorQ iqAwg kro
qb AwqmjIv sMdyh imtwvo] moh mnorQ iqAwg kro qb Awid Anwid ko BRm
ibsrwvo]inrIkwr jbY mn moh imtY qau mOn rho Aqvw gun gwvo]5]”

h`Q ilKq nM : MS 1279 |


isrlyK : sveIXy mhlw 10
p`qry : 37 A-39 a
Awkwr : 16X12 s.m. ilKq: 11X9 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw -10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI ivc ivc DibAW vwlI, pr spSt Aqy pVI jWdI hY[ hwSIey qoN bwhr
vI ilKweI kIqI hoeI hY[kwnI bdlI hoeI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : “kwhy kau pUjq pWhn kau kCU pwhn myN prmysr mWhI [nwhI]] qWhI kaU pUj
pRBI kir ky jyh pUjq hI AG aUG imtWhI AwiD ibAWD ky bMDn jyqk nwm ky
lyq sBY Cuit jwhI] qwhI ko iDAwn pRmwnu hIey ien Pokt Drm kIey Pl nWhI]”
AMq : “kwhU ly pWhn pUj DirE isr kwhU ly ilMg gry ltkwieE] kwhU likE
[liKE] hir AvwcI idsw mih kwhU pCWh kau sIs invwieE] koaU buqWn kau
pUjq hY psu koaU imRqWn kau pUjn DwirE] kUr ikAW auriJE sB hI jg sRI
BgvWn ko Byd n pwieE]5]”

h`Q ilKq nM : MS 1279 c


isrlyK : sbd mIrw bweI ky
p`qry : 39 a-44 a
Awkwr : 16X12 s.m. ilKq:11X9 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw -10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk hY[ hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI
hoeI hY]
AwrMB : “< siqgur pRswid] Sbd mIrwbweI ky] rwg ikdwrw] mweI morY nYnn bWn
prI] icq cuiB rhI sWvrI mUriq ihrdy qy nwih trI]1] rhwE] Awie AcWink
ink isE mohn Apny Bv nu KrI] jb dyKEu qb jIvau myrI AwlI ibnu dyKy
jIvnu nWih GrI]2]”
AMq : “jl isau Gru gWT prI rsnW gun rtkI] Cutiq nWih CuVwih rhI jYsy gWT
pTkI]2] mwqy hsqI smW n iPrq pRym ltkI]mIrW pRB Bgiq bUMd ihrdy mih
gtkI]3]11]”

h`Q ilKq nM : MS 1279 C


isrlyK : bwxI nnUey jI kI
p`qry : 44 a-53 A
Awkwr : 16 X 12 s.m. ilKq 11X 9 s.m.

305
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw -10 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr hwSIey qoN bwhr p`qry ikRm Kurdw; ilKweI spSt Aqy pVI jWdI
hY[ poQI dI hwlq TIk TIk]
AwrMB : “< siqgur pRswid]bwxI nnUey jI kI] kwnVw] loiex inpt lwlcI myry]
BUKy Dwvih iqRpiq n pWvih sdw rhih hir mUriq Gyry] rhwE]”
AMq : “byd kqyb purwx pVwey puC pMfq mlvwxy] msw vDy Gty nhI rweI puiC puiC
rhI isAwxy] 2] sgl dIp hau iPir QwkI AsiQr dIpu n koeI] kih kbIr jo
hir gun gwvy myrw Aau Kdu soeI]3]22]”

h`Q ilKq nM : MS 1279 j


isrlyK : gurbwxI AstpdIAw isrI rwg mhlw 5]
p`qry : 54 a-56 a
Awkwr : 16 X 12 s.m. ilKq: 11X 9 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw -10 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY[ ilKweI spSt Aqy pVHI jWdI hY[ poQI pwisAW qoN ikRm
Kurdw[ hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “jw kau muSkul Aiq bxY Foie [FoeI] koie n dyie] lwgU hoey dusmnW sWk iB
Bij Kly] sBo BjY Awsrw cUkY sB Asrwa] iciq AwvY Eus pwrbRhmu lgY n qqI
vwau]1]”
AMq : “ijqu ijau Eh vDweIAY iqau iqau hir isau rMgu] duhW isirAW kw Ksmu Awip
Avr n dUjw Qwau] siqgur quTY pwieAw nwnk scw nwau ]9]1]12]”

h`Q ilKq nM : MS 1279 J


isrlyK : gurbwxI, gujrI kI vwr slokw nwil m:5]
p`qry : 1 a-22 A
Awkwr : 16 X 12 s.m. ilKq 11X 9 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, ilKweI suMdr, poQI dy ies Bwg dI hwlq TIk TIk hY[
hwSIey qoN bwhr poQI ikRm Kurdw pr ilKweI spSt Aqy pVHI jWdI hY]
AwrMB : “< siqgur pRswid] gujrI kI vwr slokw nwil m:5] slok m:5] AMqir
guruU ArwDxw ijhvw jip gur nwau] nyqRI sic [siq] gur pyKxw sRvxI sunxw gur
nwau] siqgur syqI riqAw drgh pweIAY TWau ] khu nwnk ikrpw kry ijsno
ieh vQu dyie] jg mih auqm kwFIAih ivrly kyeI kyie]1]m:5]”
pMnw nM:20a ] ijau ijau Eh vDweIAY iqau iqau hir isau rMgu] duhw isirAw
kw Ksm Awp Avr n dUjw Twau] siqgur quTY pwieAw nwnk scw nwau]9]1]
ies qoN Agy rwgu AsvwrI SurU ho jWdw hY[
‘ikRpw kr Awie hmwrY Awie] dieAw kir Awau hmwrY Awie]1]rhwau]”

306
AMq : “Awgy bhupiq qau Dwry] Ab hmrI AweI vwry] by gqw rau iblm cukweI]
18] goibMd isMGu swihb morw] jig nwmu qumwrw cyrw] muJ kau BI drs
idKwie]19] Brm AwieAw qau srnweI] myrI quJ ibn Et n kweI] inj dwsu
jwn AMg lweI]20]”

h`Q ilKq nM : MS 1279 \


isrlyK : CMqu]drsn Bgqu jI kw
lyKk : drsn, Bgq
p`qry : 22 A-24 A
Awkwr : 16 X 12 s.m. ilKq 11X 9 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw -9 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdl bdl ky pMinAw aupr ilKweI kIqI hoeI hY] hwSIey qoN bwhr vI
ilKweI kIqI hoeI hY] ilKweI spSt qy pVHI jWdI hY AKIr ivc p`qirAW dI
hwlq bhuq Ksqw]
AwrMB : “< siqgur pRswid]CMqu] drsn Bgqu jI kw] AwiKAw mImn cMclw qU swD
dwsM gun CoiV]swD snyhI rwm dy qY nUny phucY sin qoiV] swDy dy sbd suhwvxy
sdky lK kroiV]”
AMq : “ikAw kuJ Byt sudw mY AWdI bIju ik boieAw DMny] Ajml kuax qpisAw kIqI
ikAw gux gnkw kMny] suhudI rIqu guAwlw inAwrI mq koeI dwvw bMny]4]”

h`Q ilKq nM : MS 1282


isrlyK : AwhIAwpur vwlI poQI
ilpI kwl : sMmq 1652
p`qry : 300
vyrvw : ibnw ijld, KulIAW Poto hn [ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw :Asl kwpI dIAW PotoAw pMjwbI XUnIvristI pitAwlw qoN pRwpq kIqIAW geIAw
hn[ kul 510 Poto hn[ivc ivc kuJ p`qry KwlI Cfy hoey hn[pRoPYsr pRIqm isMG
Anuswr jo ies KrVy qy kMm kr rhy hn[ies dy do Bwg hn[pihlw Bwg gurU
nwnk dyv XUnIvristI ny Cwp id`qw hY Aqy dUjy Bwg dw kMm hwlI cl irhw hY[

h`Q ilKq nM : MS 1283


isrlyK : gIq BrQI [BrQrI] hrI jI dw
p`qry : 1-13
Awkwr : 11.5 X 19 s.m. ilKq : 9 X 15.5 s.m.
vyrvw : moty kwgz dI ijld[ dupwsIN KVy ruK do kwlIAW lkIrW dw hwSIAw[ sqrW pRqI
pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : ijld qy iliKAw hY, ies hQ ilKq nusKy ivc iliKAw gIq ipMfw ivc rihMdy
BgeI lok swrMgI jW qUby nwl GroN GrI suxwky iBiKAw mMgdy gujrwn krdy jIvn

307
bqIq krdy sn[Aqy SihrW ivc DobI-iJaUr lok (KIauVy) nwm nwl grmI dy
idnw ivc Aws pws dy mkwnW aupr lwglIAW C`qW qy cV ky ieh purwqn lok
gIq jo sIny-b-sIny jbwnI Xwd rKdy sn gwieAw krdy sn[
AwrMB : gIq BrQI [BrQrI] hrI jI dw [iSvjI Brygw BMfwr boly pMfqw kI khy[sux
rwjw myrI bwq AlK jpo Boly jI nwQ dw[sux pMfq myrI bwq puqr DuroN iek jI
Aw imly[ sux rwjw myrI bwq iliKAw nhI nsIby pUq hY[ sux rwjw myrI bwq
ilKIAW klwmW ikvy moV dy[…
AMq : …cly jogI jugwie cly ruAwky E gxIAw,jogI vwVw cswie jnm ivCoVw mYƒ pw
cly,jogI lV vy Cufwie jogI cly ivc E jMglI,AweI syjw dy pws Pul sI pey rwjy
dI pg dy,so BI gey kmlwie Kwky ktwrI rwxI ifg E peI, ifgI igV vo igVwie
lokI khn mr geI ipMglw]smwpqM gIq BrQrI jI dw[

h`Q ilKq nM : MS 1286


isrlyK : kok swsqR BwKw
lyKk : Drm isMG
p`qry : 90 ic`qr: 39
Awkwr : 14.5 X 11.5 s.m. ilKq: 9.5 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw auKVI hoeI[ vKryvyN leI 61 p`qry hn lwl isAwhI dI vrqoN, 62
p`qry qoN vKryvyN leI jwmnI isAwhI dI vrqoN[ copwsI motI pIlI lkIr dw
hwSIAw[ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw
AwrMB : …<AQ koku swsqR BwKw iliKqy svYXw hoie krpw qumrI hm pY qw svy gunhO
DrhO jI ADwr ibcwr qbY Bur buD mhw gn guxY gux ko hrhO ib cMqR krpw qumrI
muK qy kbhu nhI ACr hO krhO qumro kr nwm ik Doqu lhw ijm vwk smudR ibKY
qrhO]…
AMq : …abwl kr rs incof lynw Pyr AOKD pIs kr kpV Cwn kr pwvny kpVy byc
Pyr kVwhI bIc pweI ky cwsnI krny Pyr golI ko knvyr jofI krny qIn golI sy
pyt ky s [sb] rogf ht jwvnygy suK hovy ,ieiq sRi koku swr ivricqM] Drm
isMG nwm cqur dso iDAwX koku swsqR smwpqM]

h`Q ilKq nM : MS 5001


isrlyK : sRI nwnk pRkwS
smW : sMmq 1880
p`qry : 1 a - 440 A
Awkwr : 32 X 23 s.m. ilKq 24 X 16 ½ s.m.
vyrvw : ij`ld g`qw k`pVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW ivckwr kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-15 hn[

308
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc hwSIey vwly kuJ p`qry KwlI Ksqw hwlq ivc Aqy Pty hoey
hn, AKIr ivc vI kuJ p`qry hwSIey vwly KwlI hn[ p`qrw nMbr 439 A qy
sMmq bwry vrxn hY[ ilKweI suMdr[ keI pMinAW aupr hVqwl Pyrky suDweI
kIqI hoeI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk hY]
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ sRI nwnk pRkws ilKXqy ] dohrw] eykMkwrw
siqgurU iqh pRswid su hoie] kib`qu]1] qIno lok br dwnI qIno jwcY mhWrwnI
qIno qwp hwnI Awid qIno gun mMifkw] qIno kwlmwnI qIno skiq prDwnI qv
qIno ikRqvwnI qIno gwnI br bMifkw] dInI rwjDwnI b~NjpwnI ko ikRpwn pwnI
jwnIAY BvwnI suKmwnI Kl KMifkw] nmo nmo bwk bwnI joq iQdqwnI dws rsnw
bswnI jYiq jYiq mwq cMifkw]2] srb ibAwpI inq nXo sq icq AwnMd rUp]
mo aur mY pRgto sdw jo cr Acr AnUp]3]svXw]”
pMnw nMbr 440 a :- “75]do] Awk eyk Ar Ast kir bhuir Ast prsUMn]
kwqk pUrnmw ibKY Bxo gRMQ ibn aUn]do]76] dyvw isMG ipq qy jnmu kiv
sMqoK isMG nwm]br mwgih sq sMg ko kr siq gurU prnwm] ieiq sRI nwnk
pRkws igRMQy auqRwr py scKMf pRsQwn brnMn nwm spq pMcwsmo DXwie]47 sRI
rwm]2] sRI rwm]=] sRI rwm= sRI nwnk inrMkwrI ] sRI nwnk jI] sRI gurU
AMgd sRI Amrdws jI] sRI gurU rwmdws jI]” dsW pwiqswhIAW dy nwm ilKy
ilKy hoey hn]

h`Q ilKq nM : MS 5002 sMgRih


isrlyK : pRwn sMglI, suin mhlw kI kQw
p`qry : 1 a - 338 A
Awkwr : 15X 21 s.m. ilKq 10 X 16 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn,bwAd ivc bMnI hoeI[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do
do lwl lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc q`qkrw idqw hoieAw hY keI AKrW dI bnwvt purwqn AKrW
vrgI hY[ ijvyN A,l,x, Awid[ ilKweI DibAW vwlI Aqy pVHn ivc muSkl
AwauNdI hY[ keI pMinAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ p`qry Ksqw
hwlq ivc hn, Awid AMq aupr poQI dI hwlq bhuq mwVI hY[ poQI dI rcnw AMq
ivc ADUrI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid]ilKqM pRwn sMglI suMn mhlw kI kQw] inrMkwr kw
iDAwnu gur jI bwxI bwby kw bolxw] pRwn ipMf kw mQMf] smuMdr kY pwir hoeI rwjY
isv nwB swiQ kQI] qdhu bwbw pvn AhwrI Qw] iDAwEu pihlw rwg Awsw kw
cilAw] slok] Agm ingm kI kQw ko moih sunwvY Awie] ijnI kIAw pRkws
suMn qy nwnk rMg bnwie]1]pauVI]
AMq : pMnw nMbr 438 A : “sunIAY nwhI CInI BeI kwieAw ] auiT n skY nr bih n
skY pRwnI rsnw bolY QoXrI bwnI] hrKu nymu Drmu igAwn ] n clih kr n clih
pRwnw] jpu qpu sMjmu kI qn jwsI] hir gwieau suiD buiD miq pwsI] bwhy Kyqu

309
smo isir QovY] qwhU kI riKAw kwtx kau hovY] XwhU jwin jphu nr nwmw ] qb
nwnk hoie spurn kwm]17]31]”

h`Q ilKq nM : MS 5002 A


isrlyK : icd iblws
p`qry : 341 a - 431 A
Awkwr : 15X 21 s.m. ilKq 10 X 6 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : ilKweI D`ibAW vwlI Aqy AspSt hY kwnI bdlI hoeI hY kMny dI QW qy ibMdI dw
prXog kIqw hoieAw hY[ hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY[ rcnw qoN pihlW iek
pMnw hwSIey vwlw KwlI CifAw hoieAw hY[ swrI poQI Ksqw hwlq ivc hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid]icd iblwsu ilKqy ] srbwqIqMih Xq srbM, inrduMd
duMdqwspdM] icd iblwsM rqM inqXM] qsmeI srv Awqmw mnih nmo] nmo
inrMAij AibnwsI] nmo sicdw nMd iblwsI] nmo srv srib GitvwsI ] nmo
srv srv suKrwsI] nmo srv ibn srv pRkwsI]”
AMq : pMnw nMbr 431 “]5] ienhI pMcin kw jwin inhwrw] inh prpMc mY sB qy
inAwrw] my sb qy auqikis AKMf] nwih ic moh suK duKu ko fMfu] mY ien kI
jwnin mY pwau] iehI jIv Bwv moh ligau ] imiQAw jn pRpMic ibswro] Apunw
suDu srUp smwro]6] qij jIviq iesu pl ho ] sb in mwhy sb inb” Agy p`qry
Pty hoey hn, crnw ADUrI hY ]

h`Q ilKq nM : MS 5003


isrlyK : vYrwg sqk BwKw
Anuvwdk : hirdXwl, kiv
smW : sMmq 1889
p`qry : 1 a - 56 A
Awkwr : 16X 10 s.m. ilKq 14 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, AMbrI[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW[ sqrW
pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, ilKweI suMdr, hwSIey qoN bwhr vI kIqI hoeI hY[ keI
sqrW/SbdW dy ArQ Awid hwSIey qoN bwhr dyvnwgrI ilpI ivc ilKy hoey hn[
hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY[ sqrW dy ivc ivc vI AOKy SbdW dy ArQ ilKy
hoey hn[
AwrMB : “< sRI gxyswXnm: sRI sMkrwXnm: AQ sRI hrBrq vYrwg sqk BwKw ikRq
kiv hirdXwl ilKXqy]dohrw] durdu bdn dursn dln mdn kdn isvnMd] eyk
rdn suK sdn ky pwd pdm pRiqbMd]1] svYXw] ijhM sys kI syj pY sYn kIXo pd
koml komlqI kmlwhI]”

310
AMq : “]74]sorTw] Brq sqk vYrwg pRwrMBXo cuhxI pury] smM pivqR pRXwg suDw sry
ieiq sRI BXo]75]dohrw] sis vsu vysu 8 ris 9 sisvqI drsw sU ky mwih]
sMpUrx Bxo gRMQ suB mwih 76]

h`Q ilKq nM : MS 5004


isrlyK : rs pRboD
lyKk : sXd bwkr suq sYd gulwm nbI
smW : sMmq 1889
sQwn : ibl gRwm, sRI ngr (kSmIr)
p`qry : 1 a - 59 A
Awkwr : 12 X 17 s.m. ilKq 13 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, AMbrI[ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-18 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk TIk[ ilKweI spSt Aqy swP[ hwSIey vwlI QW ilKq,
hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI dy SurU ivc iek pMnw hƒmwn nwtk ky
PUtkr ArQ ilKXqy] iliKAw hoieAw hY]
AwrMB : “< sRI gxyswXnm] AQ rs pRboD ilKXqy]dohrw] Alh nwm Cib dyq Xh,
gRMQ ky isr AweI] jXo rwjn kI mukt qy Aiq soBw srswie]1] AlK Anwid
AnMq inq Bwvq pRB kr qwr] jg ko isrjnhwr Aru dwqw suKd Apwr]2]”
AMq : “]43] ilKXo gRMQ Xh Awgy hUM logn kir ihq buiD] mY Ab XwsO soiD kY qWih
kIijXY suiD] 44] 1154 ihjrI gXwrw sY covn skl ihjrI sMbq pwie] sb
gwrh sY covny dohW rwKy lXwie] 1145] ieiq sRI husYnI bwsqI iblggwmI sXd
bwkr suq sYd gulwm nbI ibrcqW Kwrs pRboD gRMQ smwpqM]sMmq ibkRmjIq ko
rs bsu bsu sis jwn] gurbwsr hir suidqrun pusqik pUrn mwn]”

h`Q ilKq nM : MS 5005 sMgRih


isrlyK : nwnk pRkws bhuAMg
lyKk : idAwl AnymI
p`qry : 1 a - 76 A
Awkwr : 7 X 12 s.m. ilKq 11 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, AMbrI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc iek pMnw iksy hor rcnw dw iliKAw hoieAw hY[ “rlMB
inrwsw] nmo nmo Gt ky bwsw]3] nmo nmo iqRBvx ky suAwmI] nmo nmo AMqir
ibiD jwmI] Awid AKIr jo koeI srn qumw” -A`gy p`qrw nhI Aqy Asl rcnw
SurU kIqI hoeI hY[ ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk[ hwSIey qoN bwhrx vI
ilKweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] rwg gauVI nwnk pRkws bhuAMg igRMQ brnqy]
mhlw]1] dohrw] kir jorUM pRnwm kir Dro crn pr sIs] nwnk qum gurdyv jI

311
pUrn ibsvy bIs]1] qrn qwrn gurdyvn gurdyv] AnBY bwxI dIjIAY nwxnk
Agm AByv]2]cOpeI]”
AMq : “]pMnw 76] 388] dohrw] jgdIs gurU mo kau imlY pUrn dInw Byau] nwnk kI
fMfauq hY bwrMbwr gurdyv]389] dohrw ]sB swDn kau pRnwm kirhu kirhu joru
isir nwie kY] eyhI dsmoih dIjIAY Bgiq kro icq lwie kY] 390] bolo BweI
jI sRI vwihgurU jI] nwnk pRgws sMpUrxM]smwpqM]” = ] = ]

h`Q ilKq nM : MS 5005 A


isrlyK : buiD jog
p`qry : iek pMnw - 77
Awkwr : 7 X 12 s.m. ilKq 11 X 7 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY Aqy ieh rcnw iksy hor poQI nwloN auqwr ky ies poQI nwl
joVI geI hY jo ik ADUrI hY[ ilKweI swP Aqy spSt hY]
AwrMB : “< siqgur pRswid]cOpeI] AQ buiD jog kw sunhU bIcwr] ijv purK pRwikRq
binE ibauhwr] swKswr miq iqsY bydwqI inj pd eyhu lhqy hy purK purwqn
joiq srUpI]”
AMq : “cOpeI]swr pRmwqm AwK sunwieE] Aswr khq hau juJ mn BwieE pRmwqm
pRwikRq aupweI jl qrMg ijau iqRgun hoie AweI] sWq krw js qwms so hY iqn
kIr” Agy p`qry nhI hn, rcnw ADUrI hY] ] =

h`Q ilKq nM : MS 5006


isrlyK : ishrPI, jMg nwmw hrI isMG nlUvw
lyKk : gurmuK isMG
smW : sMmq 1868
p`qry : iek rol
Awkwr : 9 X 13 s.m. ilKq
vyrvw : sISy dy Prym ivc iek lMmy rol ƒ qsvIr vWg miVAw hoieAw hY[ isAwhI
kwlI, vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw-14 hn[
Awm vyrvw : iek rol, ijs sISy dy Prym ivc miVAw hoieAw hY[ sicqr sihq, vyl bUty
bnwey hoey hn, ilKweI suMdr, Prym kIqI h~Q ilKq dI hwlq TIk TIk hY]
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ ishrPI jMgnwmw hrI isMG nlUAw jI kw, gurmuK
isMG ikRq ilKXqy ] AlP Awd jgq dI mwq dyvI quJY bMdnw ho huswie mweI]
sdw Aws qyrI irdy ivc myry sdw Awd qy rwj sgwie mweI] hrI isMG DrmI blI
jwn sUrw khW ishrPI qw sb nwie mweI] qoie qwV kIqI qdo qurk qWeI isMG
ikqny qurkq rws kIqy] pwieAw iklw jmrod dw joru syqI mwr qwV ky nIc
ihrws kIqy] Kihbr vwilAW iliKAw kwblIAW qy ibnw POj dy AsI inrws kIqy]
gurmuK isMG EnW POjW ByjIAW nI imly qurk bhuqy iekrws kIqy]16] joie”

312
AMq : “gurmu`K isMG gaUAW GVI puMn kIqI dyv lok dy ivc jYkwr hoieAw 29] Xy Xug
Xugo vfy BUp hoey hrI isMG jyhw nhI koie BXw] bfy puMn qy dwn AM Drm pUry jg
ivc AYsw nhI hoie BXw] qurq lIXy ibbwn shId Awey cly isMG Awvw gvn
Koie BXw] gurmuK isMG hwhwkwr jg mWhI dyv log mY jXo jX hoie BXw]30]
ishrPI smwpqM] sMmq 1868] jyT idn 2 vIrvwr” =]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 5016 sMgRih


isrlyK : srDw pUrk [pUrn] pwiqswhI 10
ilKwrI : nMd lwl, BweI
p`qry : 1a - 5 A
Awkwr : 7 X 12 s.m. ilKq 9 X 12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, rYksIAn[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
lwl lkIrW, ivckwr kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI, ikrm Kurdw, p`qry juVy hoey hn, ilKweI vI ikrm
KwDI hoeI, bhuq spSt nhIN hY[ pihlW pqrw hor kwnI nwl ilK ky joiVAw
hoieAw hY[ ijhVw bwAd ivc nwl lgwieAw igAw hY[ kMny dI QW qy ibMdI dw
prXog kIqw igAw hY[ SurU ivc rcnw ADUrI hY[
AwrMB : “idAMq nhI jwnI] pMfq igAwn so mwnI] igAwnI hoie su gurmuK DwvY] KojI
hoie su Kojq pwvY] dohrw] mn bc kRm soq clq jwgRq icqvq inq] sMg lwgy
folq iPrY so krqw Dr icq]2] caupeI] jg piq rwij koie jg kIjY] swihj
lwl CqR piq jIjY] idlI piq sulqwn] spq dIp mih jwkI Awn]”
AMq : “]pMnw 5 A] jy vDyrw rog Xw kwrju hovY] qW lKvwrI pVy] qy isKW ƒ pRswid
Kvwey] qy kVwh pRswid mMny qW sB kwrju isD hovn] ieku EAMkwru BI jipAw
hoieAw sBnw krjw ƒ isD krdw hY] siq kr mMnxw] inscw krn ] bolhu
BweI jI vwihgurU” Agy poQI bwry bwxIAW dw qy hor rcnwvW dw ivsQwr sihq,
qqkrw idqw hoieAw hY[ jo p`qrw 20 a qy jwky mukdw hY[

h`Q ilKq nM : MS 5016 A


isrlyK : gurbwxI : jpujI
p`qry : 20 a - 50 A
Awkwr : 7 X 12 s.m. ilKq 9 X 12 s.m.
vyrvw : ijld EhI[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI burI qrWH ikrm KwDI hoeI, ilKweI ivc ivc ikrm KwDI Aqy Aspst hY[
kMny dI QW ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ iesy poQI ivc hor bwxIAW dw vI
izkr kIqw hoieAw hY[ ijvyN so dr rwg Awsw : 1 sRI cirqRo piKAwny iqRXw cirqRy
Bup mMqRI sMbwdy rwg rwmklI mhlw 3 kIriqn soihlw gauVI dIpkI mhlw 1
Awid cOpeI, rwg gauVI pUrbI mhlw 5]

313
AwrMB : “< siqnwm krqw purK inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUny [AjUnI] sYBM
gurpRswid]jpu] Awid scu] jugwid scu] hYBI scu] nwnk hosI BI scu]”
AMq : “jW kau Awey soeI ibhwJo hir gur qy mnih bsyrw] inj Gru mhlu pwvhu suK
sihjy bhuir n hoie go Pyrw]3] AMqrjWmI purKu ibDwqy srDw mnu kI pUry] nwnk
dwsu iehY suK mWgY mokaU kir sMqn kI Dury]”=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 5016 e


isrlyK : cOpdy/ rwgu isrI rwgu mhlw 1 ]Gr]1]
p`qry : 51 a - 194
Awkwr : 7 X 12 s.m. ilKq 9 X 12 s.m.
vyrvw : ijld EhI[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : hwSIey qoN bwhr ilKq, kMny dI QW ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ ilKweI
suMdr, pr poQI ikrm Kurdw hox kwrn hwlq bhuq mwVI hY[ ies bwxI nwl hor
vI bhuq swrIAW bwxIAW leIAw geIAw hn]
AwrMB : “< siqgur pRswid] rwgu isrI rwg mhlw 1] cOpdy] Gr]1] moqI q mMdr
aUsrih rqnI q hoih jVwau] ksuqU kuMgU Agr cMdn lIp AwvY cwau] mqu dyK
Bulw vIsrY qyrw icq n AwvY nwau]1]” A`gy-isrI rwg m:5 AstpdI]Gr]1]
‘pihry’] A`gy-mwJ mhlw 5 gauVI bYrwgix mhlw 4-mhlw 5 gauVI pUrbI
mhlw 5, iQqI gauVI mhlw 5, gauVI kbIr jI, Awsw mhlw 1 Aqy hor rwgW
ivc bwxI idqI hY[ AKIr ivc rwg mwlw idqI hoeI hY]
AMq : “puin gwvih sMkr Aau isAwmw[ myG rwgu puqRn ky nWmw] Kst rwgu aun gwey
sMig rwgnI qIs[ sBY puqR rwgn ky ATwrih ds bIs]16] dohrw] srDw pUrk
igRMQ ko pwT krY icq lwie] mnu bWCq Plu pwveI puin prlok shwie]1]”
=]=]=]=] A``gy do p`qry hwSIey vwly KwlI hn[

h`Q ilKq nM : MS 5016 s


isrlyK : pRIiCAw-grg jI kw
lyKk : grg irKI
p`qry : 1 A - 15 A
Awkwr : 7 X 12 s.m. ilKq 9 X 12 s.m.
vyrvw : ijld EhI[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI DibAW vwlI pr swP pVI jWdI hY[ ilKweI Aqy poQI ikrm Kurdw hY[
ilKq hwSIey qoN bwhr vI kIqI hoeI hY[ kMny dI QW ibMdI dw prXog kIqw hoieAw
hY[ Aqy p`qrw nMbr 1 qoN SurU kIqw igAw hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] pRIiCAw grg jI kw ilKXqy] mMqR eyhu qRY vwrI pVnw]
pwsy auqy Pukxw] iPr pws Fwlxw] mMqR eyhu grg nwmy hMdy prICw kih kru
Fwly]1] EAMnmo Bgvq kUs] ey Xy hoey Xy Xy] qUAr quAru]vru dyv rudy]ihl

314
ihl] mwBMgn] siqm brUhy brUhy suAwh] eyhu mMqR pVxw vwrI iqRhu pwsw Pukxw
Pyru pwsw Fwlxw] siq grg nWm kih ky] jo bWCw hovy so Bgvwn pUrI kry]”
AMq : p`qrw 15 a, “443] cwru cwru qRY qyrw pwsw pVw hY]iehu kwrju bfy jqn kru
kY BI nw hovYgw[ ivArQ pRwxo ko duKu dyqw hY] koeI AOr kwrju kr] jo kwrj qyrw
isD hovY]444] cwru cwru cwru qyrw pwsw pVwvY] qyry duKu dUir Bey hYin] qUM
inicMq rhu] kwrju sBu sBu hovihgy] pRICw sRI grg irKI jI kw
sMpUrnM]”=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 5016 h


isrlyK : mMqR iviD
p`qry :15 A - 16 A
Awkwr : 7 X 12 s.m. ilKq 9 X 12 s.m.
vyrvw : ijld EhI[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dy ies Bwg dI hwlq TIk TIk[ ilKweI hwSIey qoN bwhr
vI kIqI hoeI hY[ poQI ikrm Kurdw hY[ jMqr mMqR bxw ky mMqR bwry iliKAw hoieAw
hY[
AwrMB : “EAM hrI| sRI |klI |m mvWCqM dyhI dyhI suh: iviD AT idn ilKxw] iek
sO cwlI roj ilKxw] iek sO cwlI roj ilKxw ijmI nau pir mMqR sMjugiq ilKxw]
jumlw]1120]”
AMq : “iesqRI vs krnI hovy qW Ak ky duD nwl ilK kY pws rKY vs hovY]pun]
iesqRI vs krnI hovy qW kwg ky lohU nwl Aqvw DqUry ky jlu nwl ilK kY pwsu
rKY snmuK jwvY] hor ieqru kwj koeI hovY qW iek sO ATwrW vwrI ilK ky mMqR
sMjugiq jwvY qW kwrju isD hovY] EAM hrIAM rIAM sRIAM eIAM lIAM sudRI bwlw
nm:”

h`Q ilKq nM : MS 5016 k


isrlyK : pRIiCAw ilKI mhlw 5
lyKk : gurU Arjn dyv jI
p`qry : 1 A - 12 A
Awkwr : 7 X 12 s.m. ilKq 9 X 12 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI rcnw dy SurU ivc cwry pwsy fIzweIn bxw ky hwSIAw
bxwieAw hoieAw hY[ Aqy rcnw p`qrw nMbr iek (1) qoN SurU kIqI hY poQI dI
hwlq TIk TIk hY Aqy ilKweI suMdr[ hwSIey qoN bwhr ilKq[ hVqwl Pyrky
suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] pRIiCAw ilKI mhlw 5 ]pauVI] jo jnu mnu mih
icqvnI rKwvY] so mnu kw sihsw kih pRgtwvY] gur pRswid sihsw Bau imtY]
hoieAw icMq icMqw sBu CutY] mnu kI duibDw sB kih sunwvY] pRB BwvY qW sBu suK

315
pwvY] duK drd kCu nyiV n AwvY] gur kw mMqR sdw mnu iDAwvY] ismrY nwmu nhI
duK hoie] nwnku iqsY n icqvnI koie]1]slok]”
AMq : “qyry aupir prmysr jI kI ikRpw BeI hY] qUM Awpxy mnu mih kweI icMqw
icqwvnI nW kru] jpu sRI Bgvwnu jI kwrju sPlw PlYgw] siq kir mMnxw]36]
pRIiCAw gurU Arjn dyv jI kI sMpUrnM]1]”]=]=]=]=]=] ies qoN A``gy iek
mMqR idqw hoieAw hY[

h`Q ilKq nM : MS 5016 K


isrlyK : svYXw
p`qry : 13 a - 14 a
Awkwr : 7 X 12 s.m. ilKq 9 X 12 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : rcnw dy SurU ivc jMqr mMqR bxw ky iliKAw hoieAw hY[ ilKweI suMdr pr ikRm
Kurdw hY[ keI jgwH qy D`by pey hoey hn[ poQI dI hwlq TIk TIk hY]
AwrMB : “< siqgur pRswid]dohrw] gxpiq ismro swrdw dIjY buiD audwir] pRsn
krY jo grBu kw khIXy qWih suDwr]1] eys nKs Gr bIc qum AMg lrw Xhu
mIqu] dyKhu qwih ibcwr kir suB hY AQvw nIc] svYXw]”
AMq : “ipRQmM sYl puqRI cw] duqI AMbRhm cwrxI] iqRqIXM cMt GMty qy] kOst mWfy
cqurQI] pMcm sugMD mwqy] KstMkw ieqwxI cw] spqmO kwl rwqRI cw] mhWgOrI q
cw AstmM] nvmM isDI (pMnw PitAw hoieAw) cwn durgw pkIrqu]”

h`Q ilKq nM : MS 5016 g


isrlyK : swru gIqw
p`qry : 1 a - 10 a
Awkwr : 7 X 12 s.m. ilKq 9 X 12 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : pihlI rcnw qoN bwAd do p`qry hwSIey vwly KwlI Cfky auprokq rcnw SurU kIqI
geI hY[ pr pihly p`qry qy p`qrw nMbr nhIN hY[ poQI dw p`qrw nMbr 1 qoN SurU
kIqw igAw hY[ AKIrlw p`qrw PitAw hoieAw hY[ Aqy rcnw AKIr qoN pVIH nhIN
jWdI[ ilKweI suMdr pr poQI dI hwlq mwVI hY[ keI QwvW qy ilKweI D`ibAW
vwlI hY[ pr pVIH jWdI hY]
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ swr gIqw ilKXqy] Arjno vwcu] Arjn sRI ikRsn
Bgvwn jI pws pRsn kry hY] ik hy pRmysr jIEu] AMkwr kw rUp Aru AsQwnu
Aru mhwqmu iqsky sunxy kI myrI bWCw hY[so quum ikRpw kir ky inrUpx kro]
Arjn kI bynqI mWn kir sRI ikRsn Bgvwn jI bolqy Bey] sRI Bgvwn ko vwcu]”
AMq : “gwieqRI gur goibMd ] pw jog kwru hY] jo koeI ies swr gIqw kw jQw skiq
ibiD AiBXws kirnw jwnY] so pwT mwqR hI krY] soBI ibsn ky ivdmWnu pRwpiq
hoie] ieiq sRI swr gIqw sMpUrnM]msqu suB msqu]=]=]=]”

316
h`Q ilKq nM : MS 5017 sMgRih
isrlyK : jnm swKI, sRI gurU nwnk dyv jI
lyKk : mnI isMG, BweI
ilKwrI : deyAw isMG, BweI
smW : sMmq 1863 ibkRmI
sQwn : bcI ivMf dI Drmswlw
p`qry : 1 a - 31 a
Awkwr : 34 X 24 s.m. ilKq 23 X 19 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN
pwsy do do kwlIAW lkIrW, ivckwr iek motI kysrI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-17
hn[
Awm vyrvw : gRMQ ijld auKVI hoeI hox kwrn mwVI hwlq ivc hY[ hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY[ ijld auKVI hoeI hox kwrn p`qry vI auKVy hoey hn[ ivc ivc
ilKweI D`ibAW vwlI hY[ pr pVHI jWdI hY[ kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw
hoieAw hY[ keI p`qirAW aupr lwl isAwhI mDm hoeI hox kwrn ilKweI pUrI
swP nhIN hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid ] siqnwmu krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq
AwjUnI sYBM gurpRswid] nwm sB dyvw d dyv hY[ koeI dyvI ƒ mnwvdw hY, koeI
iSv ƒ koeI gxys ƒ koeI hor dyviqAwn ] mwnU ArwD qy hYn] ijs kr sB
ivGn nws hody hYn[ qw qy siqnwm kw mMglw cwr Awid riKAw hY] iek smYN
BweI mnI isMG jI bI isKW pRsn kIqw ] jo gost jnm swKI pihlI pwiqswhI dI
jo hY[ iqs dy ivc Coty myl vwilAW keI jugqw Ax bxdIAw pwie idqIAw hYn[
ijs nU sux ky isKW dw isdk gurU vlo Gt jWdw hY[ qw BweI mnI isMG jI bcn
kIqw] ijs smyN pMjvIN pwiqswhI sRI gurU gRMQ jI dI imRjwd kIqI hY, iqs smyN
isKW Ardws kIqI] jo gostw dI imRjwdw qw koeI hoeI nhI] qw BweI gurdws jI
ƒ bcn hoAw] qusw jnmswKI dI iek vwr krnI] jo gurU ky isK aus vwr dy
Answr swKI hovygI aud ƒ sunix pVingy] qw BweI gurdws jI dI jo vwr igAwn
rqnwvlI hY soeI jnm swKI hY]”
AMq : “]pMnw 30 A] qYsy jo mhwrwj kI vwr gwvq hY so mhwrwj BI pRsMn hoqw hY
sMq BI pRsMn hoqy hY] Ar jaun sy jigAwsI hY iqno kw BI mn Ar ieMdRIAhu
jIqxy kw audm hoie Awvqw hY[ qW qy qusI myry qweI kweI prmysr jI kI vwr
sunwvhu] qW bwby kihAw mrdwinAw kbIr jI ny gauVI rwg AMgIkwr kIAw hY
Ar isDhu ny rwmklI kw rwg AMgIkwr kIAW hY] Aru hmwrY sBI rwg hY] Ar ey
pIru jsvMiq AwieAw hY so Awsw ky rwg ivc suxwvhu]”

h`Q ilKq nM : MS 5017 A


isrlyK : Awsw kI vwr slokw nwl dw tIkw

317
ilKwrI : deyAw isMG, BweI
smW : sMmq 1863 ibkRmI
sQwn : bcI ivMf dI Drmswlw
p`qry : 31 a - 254
Awkwr : 34 X 24 s.m. ilKq 23 X 19 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-17 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ poQI dy ies Bwg dI rcnw dI hwlq TIk TIk[ keI p`qirAW
aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ gRMQ dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid ]Awsw dI vwr slokW nwil mhlw 1] tuMfy Aisrwjy kI
DuMnI] slok:- bilhwrI gur Awpxy idauhwVI sdvwr] ijn mxs qy dyvqy kIey
krq n lwgI vwr] mhlw: 1] jy sau cMdw augvY sUrj cVih hjwir] eyqy cwnx
hoidAw gur ibnu Gor AMDwr] 2]m:1] nwnk gurU n cyqnI min AwpxY so cyq]
Cuty iql bUAwV ijau suM\Y AMdir Kyq] KyqM [KyqY] AMdr CuitAw khu nwnk shu
nwh] PlIAih PulIAih bpuVy Biqn [BIqnu] ivic sAwhu]3]”
AMq : “]pMnw 254 a] gurU nwnk jI dI gosit hY so Apwr hY] jYsy cItI so smuMdR
qirAw nhI jwqw] jYsy ipMgl so prbq pr pirAw nhI jwqw] qYsy mUJy so gurU
nwnk jI dI aupmw khI nhI jwdI] ipRQmy BweI gurdws jI kQw dI sUcnw krkY
vwr khI hY] mY ny Aq sy kr aun ko BI sUcnw kIqI hY[ qw qy myrI Bul cuk
siqgur iKmw krygy] eyh vwr dI tIkw ilK ky mMnI isMg jI dsvy pwiqswh dy
hzUr lY gey] bcn hoieAw eyh gost isKW dy pVHn dI hoeI hY] mMnI isMG Ardws
kIqI jI grIb invwj ies dy aupr dsKq pvx shI hovY] swihb krn kwrn
shI pw idqI] jo suxy pVyHgw so isKI ƒ pRwpq hovYgw]
bolohu BweI jI vwhugurU vwhugurU bwby dI jnm swKI dI gosit pUrI hoeI] Bul
cuikAw bKs lYxw] gurU bKisMd hY[ vwhugurU jI kw Kwlsw vwhugurU jI kI Pqy hY”
ies qoN bwAd CyvyN pwiqswhI dw joqI joq smvwxy dI imqI id`qI hoeI hY[

h`Q ilKq nM : MS 5017 e


isrlyK : rihqnwmw pwiqswhI 10 idqw BweI pRihlwd ƒ
ilKwrI : deyAw isMG, BweI
smW : sMmq 1863 ibkRmI
sQwn : bcI ivMf dI Drmswlw
p`qry : 254 A - 255 A
Awkwr : 34 X 24 s.m. ilKq 23 X 19 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-17 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY[ poQI dy ies Bwg dI rcnw dy SurU krn qoN pihlW vyl bUty
bxw ky fIjweIn bxwieAw hoieAw hY Aqy iPr rcnw SurU kIqI geI hY[ poQI dI
hwlq TIk TIk Aqy ilKweI suMdr[ keI p`qirAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY[ hwSIey qoN bwhr ilKweI kIqI hoeI hY[

318
AwrMB : “< siqgur pRswid] dohrw ] Abcl ngr bYTy gurU mn mih kIAw ibcwr]
boilAw scw pwiqswhu mUriq sRI krqwr] hukm hoAw pRihlwd isMG ibpR jwie
srwie] inkit bulwieAw siqgurU lInw kMT lgwie]1] pMQ clwieE jgq mih
gur nwnk pRswid] rhq bqweI Kwlsy suix BweI pRihlwid]2]cOpeI]”
AMq : “]30]cOpeI ] bcn pRIq rKy isK koeI] qYsy hI Plu pRwpq hoeI] gur ky bcn
gurU kI mUriq ] mukiq Bugiq vrswry pUrq] rihxI rhy soeI isK myrw] Ehu
swihb hau aus kw cyrw]31]3] BuilAw cuikAw bKsxw gurU jI]”=]=]

h`Q ilKq nM : MS 5017 s


isrlyK : qnKwih nwmw pwiqswhI ]10]
ilKwrI : BweI deyAw isMG
p`qry : 255 A - 257 a
Awkwr : 34 X 24 s.m. ilKq 25 X 19 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-17 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY[ ilKweI suMdr, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ keI
p`qirAW aupr hwSIey qoN bwhr ilKweI kIqI hoeI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid]sRI vwhugurU jI kI Pqy] qnKwihnwmw pwiqswhI]10]
pRsn krnw BweI nMd lwl jI kw] auqr vwik gurU goibMd isMG jI kw] dohrw
pRsn kIAw nMd lwl jI gurU bqweIAY moih ] kaun krm ien jog hY kaun krn
nhI soih] gurU goibMd isMg vwc] nMd lwl qum bcn suin isK krm hY eyh] nwm
dwn iesnwn ibnu krY n iej ibn nyhu ]2] cOpeI]”
AMq : “suno nMd lwl iehu swj] pRgt kraugw Apnw rwj] crvrn iek qMg krwau]
vwhugurU kw jwp jpwaU]cVY isMG iqs mukiq krwau] July ny jy hsqI swjY]
duAwir duAwir pRnau biq bwjY] svw lwK jb DuKy plIqw] qb KwlsyEu dy Asl
aujIqw]20 dohrw] rwj krygw Kwlsw AwkI rhy n koie] KuAwru hoie sB imlYgI,
bcy srin jo hoie] ieq sRI qnKwih nwmw spurxY] =]=]=] pVHy suxy kmwvY moK
mukiq pwvY] swihb dw bcn hY]”

h`Q ilKq nM : MS 5017 h


isrlyK : j&rnwmw pwiqswhI ]10]
ilKwrI : deyAw isMG, BweI
p`qry : 257 A - 258 a
Awkwr : 34 X 24 s.m. ilKq 25 X 19 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-17 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ fIzweIn bxw ky rcnw SurU kIqI hoeI hY[ vyl bUty bnwey hoey
hn[ poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid] jPrnwmw smwpq BieAw hY [ jy kr koeI gurU kw isK
pVHdw hY iqs ƒ isKI gurU bKsdw hY] mukiq pRwpq hoqI hY[ jnm mrn qoN rihq

319
hoqw hY[ dieAw isMG soPqI lhOr dI vwsI] muhkm isMG CIbw isK] qIjw sihb
isMG shId ibdR dw vwsI] Drm isMG hTIlw jt isMG hsqnw pur vwsI] pMjvw
ihMmq isMG JIvr jgnnwQ dw vwsI ey[ pMj isK Kq lYky ArMgy pws gey]”
AMq : “bolhu BweI vwhugurU jI kI Pqy] jo koeI gurU kw isK pVYgw, suxYgw ivcwrygw qW
ausdI srb Bwvnw pUrI hovygI-mukiq hovYgI[ jnm mrn QI Cutygw] bfw Plu hY[
ies jyhw Plu hor koeI nhI ] jwPrnwmw pVy suxy jMg ivc jwvY iqs kI Pqy
hovYgI] ijvyN ArMgy nU mwr Pqy pweI hY] qvY suxn pVn vwlw Pqy pwvYgw] bolhu
vwhgurU jI kw jPrnwmw smwpq BYieAw] Bul cuk bKsxI]] = ]
=”

h`Q ilKq nM : MS 5017 k


isrlyK : swKI rhq dI
ilKwrI : deyAw isMG, BweI
smW : sMmq 1863
p`qry : 258 A - 260 A
Awkwr : 34 X 24 s.m. ilKq 25 X 19 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-17 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ poQI dy ies Bwg dI rcnw dI hwlq TIk TIk[ hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY[ iek pwsy qoN poQI pwxI nwl iB`jI hoeI hY[ pr ilKq spSt
pVI jWdI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] swKI rhq dI] iek idn BweI nMd lwl jI bolAw] jo
grIb invwj isKw puqw ƒ kaux krm krxy jog hYn[ qb gurU goibMd isMG
kihAw ] myrw jo isK hovYgw[ so Kwlsy QI bgYr cor QY pRIq n krsI] Aqy ijQy
sbd hovY, iqQY pUjw krxI] hor mVI mswxw nhIN jwxw]”
AMq : “gurU kw vwk hY jo myrw isK hovYgw ikirAw krm BRdE sqRw gwieqRI qrpx
pKMf kr mMnygw] jo isK gurU kw hovY so Sbd QI svw hors nU nw mMnygw] mMny
sbd mMny gurU Kwlsw ies QI svwie hor pRqIq nwhI krxI] hor pRqIq nrk lY
jWdI hY[ bol BweI jI vwihgurU vwhugurU Awid scu jugwd scu hYBI scu nwnk hosI
BI scu sMmq 1863 =” ] = ] = ] = ]
=

h`Q ilKq nM : MS 5017 K


isrlyK : gosit DMny Bgq jI kI
p`qry : 260 A - 261 A
Awkwr : 34 X 24 s.m. ilKq 25 X 19 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-17 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI dy ies Bwg dI hwlq
TIk TIk[

320
AwrMB : “< siqgur pRswid] gost DMny Bgq jI kI kIqI] iqRlocn nwl hoeI[ DMnw
klr gaU crwvY bIn bjwvY bwmx inkw isAw Awie] nwie Doie iqs syvw ArMBI
bYTw qWVI lwie] DMnw AwKy suxho dwdw swƒ crxI lwie] bwmx AwKy suxho DMinAw
Ab kI GVI invwr] qYnU Twkur AYsw dysw sBnw dw isrdwr]”
AMq :“dohrw:-jo Twkr kI syvw kry mn icq lwie ipAwr] inscy mukiq iqs hoiegI
Bv inD auqry pwr] dohrw] DMny dy pRsMg qy iqRlocn iBAw inhwlw] drsn dIAw
qurq iqs hoie pRBU ikRpwlw] DMny Bgq dI swKI sMpUrn hoeI]”

h`Q ilKq nM : MS 5017 g


isrlyK : swKI, BweI hmjwjjw, BweI bwlw mrvwhw qy BweI nwno EhrI qy sUMrI cMd cODrI
gurU Arjn jI dI srin Awie]
p`qry : 261 A - 266 a
Awkwr : 34 X 24 s.m. ilKq 25 X 19 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-17 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ kMny dI QW qy ibMdI dw prXog
kIqw hoieAw hY[ poQI dI hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : BweI hmjwjjw, BweI bwlw mrvwhw qy BweI nwno EhrI qy sUMrI cMd cODrI gurU
Arjn jI dI srin Awie] qy Ardws kIqI ] scy pwiqswh swsqRw ivc suixAw
hY jo kwSI purI dI vfI aupmw hueI hY[ jo ies Qwvr jMgm jgq dy jo jIA auQy
pRwx iqAwgdy hYn] so isvpurI sB jwie pRwpq huMdy hYn]”
AMq : pMnw 266“ qW Es kihAw jy qusW nU ieqnI phc hY qW gurU QI puqR dIAW rjw
vDwie lY]dohrw] qW Esu kihAw gurU QI JUTy pdwrQ kI mMgxy hYn] gurU dI
rjwie qy rwjI rhxw isKw dw Drm hY]141] bolh BweI jI vwhgurU] gurU nwnk
jI imhr kIqI]”

h`Q ilKq nM : MS 5017 G


isrlyK : swKIAW mhly dUjy kIAW
smW : sMmq 1904
p`qry : 266 a - 270 A
Awkwr : 34 X 24 s.m. ilKq 25 X 19 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-17 hn[
Awm vyrvw : kMny dI QW qy ibMdi (N) dw prXog kIqw hoieAw hY[ ilKweI ivc DibAW vwlI,
pr pVI jWdI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] swKI mhly dUjy kI] qW gurU nwnk jI kihAw bcw
AgMdw qU tihl bhuq kIqI hY pR ikCu mMigE nwhI] qW gurU AMgd jI kihAw
jyhVI kweI loV AwhI so qusw imtwie CfI hY] qw BweI lhxy kihAw jy qusw
imhr kIqI hY] qW suMn smwDey jyhVy suxI dy hYn iqn dw dIdwru hovY] qW gurU
nwnk jI kihAw BweI lhxw qUM qur jwih] qw BweI lhxw qur gieAw]”

321
AMq : “qy BweI jI dI bwxI mwno sbd dw tIkw hY] qy isKI pRwpq huMdI hY] jo eIsr
dw irdw vyd hYn] qy gurU dw irdw Sbd hY] ko isK dw irdw Sbd nwl imilAw
hovY so ibsR kEhu bcn pVnw]19] vwhgurU jI bKisMd gurU jI DMn gurU jI
siqgurU jI idAwl gurU jI ipRqpwl gurU jI BuilAw cuikAw bKsxw gurU jI] swD
sMgq qyrI Bul bKs myrI]=sMmq 1904=poQI ilKI mwG dI iekIey ]21]”

h`Q ilKq nM : MS 5017 |


isrlyK : prcI sRI gurU goibMd isMG jI kIqI[
ilKwrI : syvw dws audwsI
p`qry : 270 A - 315 A
Awkwr : 34 X 24 s.m. ilKq 25 X 19 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-17 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ poQI dI hwlq TIk TIk hY[kMny dI QW qy ibMdi (N) dw prXog
kIqw hoieAw hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ prcI sRI gurU goibMd isMG jI kIqI] pwiqswhI
10]ipRQmy dsW mhlw ky nwm ilKy Aqy]=] Pyr dsw mhlw kI ausqiq ky slok
ilKy] Pyr dsw mhlw kIAW swKIAW ilKIAW; gurU nwnk jI, 1] gurU AMgd
jI]2] gurU Amrdws jI]3] gurU rwmdws jI]4] gurU Arjn dyv jI]5] gurU
hrgoibMd jI]6] gurU hir rwie jI]7] gurU hr ikRsn jI ]8] gurU qyg bhwdr
jI ]9] gurU goibMd isMG jI ]10] scuKMf siqgur bsY suD sWq kI dys] bygm
pur hY ngr nwm qhw kIE prvys] iqh pur ky bwsI sBY shj srUpI sMq] iek
rsu eyko Awqmw cwlih eykm qMq]”
AMq : pMnw 315=“eyhu pMjwhu swKIAw dsw pwiqswhIAw kIAw pUrIAw hoeIAw ]
Punhy] syvw dws audwsI kInI prcI gurU ausqiq kI] poQI pRym ky sr crcrI]
gur ausqiq ibAMq AgMm Apwr jI] kuC Bly kO kInw CudR aucwr jI]1] ieq
pRcI gurU goibMd isMG jI kI sMpUrx] smwpqM suB msqu]1]=]=]=]=”

h`Q ilKq nM : MS 5017 c


isrlyK : gosit gurU nwnk jI kIqI Aijqy rMDwvy nwl hoeI krqwrpur ivic]
smW : sMmq 1904
p`qry : 315 A - 340 A
Awkwr : 34 X 24 s.m. ilKq 25 X 19 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-17 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr[ poQI dI hwlq TIk TIk hY[ kMny dI QW qy ibMdi (N) dw prXog
kIqw hoieAw hY[ ivc ivc hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] swKI mhlw 1] gosit gurU nwnk jI kInI ] Aijqy
rMDwvy nwl hoeI] krqwrpur ivic] euyk smyN bwbw nwnk jI eykly iekwq bYTy Qy]
bhuq bYrwg dy Gr ivc] iqq smY iek Sbd sRI rwg ivc boilAw] isrIrwg

322
mhl 1] koit koit myrI Awrjw pvx pwxIAw ipAwau[ cMd sUrj duie guPY n dyKw
supxY saux n Qwau] BI qyrI kImiq n pvY hau kyvfu AwKw nwau]1]”
AMq : pMnw 340 A “jo gurU Sbd kI swr n jwxY] jo koeI AwpxI BwvnI rIJ kY suxY
iqs dy AgY guru ky vcn pVny] lw qir guhj rKxI] bhuq jwhr nhI krxI]
eyh gurU ky vcn hYin] jo mn ivc rK kY kmwvY gw qw AMq kwl iqs dY kMm
Awvngy] swKI pUrI hoeI hY[ pVdy suxdy moK mUkq ko pvngy] gur pRswid Bul cUk
bKs pVnw] sMgq kw sdkw] bolhu BweI jI vwhgurU] qyrI srixhw jI] qUM
bKsMd hY jI] AvguxAwry kI bynqI suxhu grIb nvwj] jy hau pUq kpUq hE
bhuV ipqw ku lwij] pusqk sMpUrn hoieAw jI[
mwG dI sqvIN]7 sMmq 1904 BweI mnI isMG aucrI] gurU nwnk jI jnm swKI
kIqI jI] pRmwrQ jpujI dw ArQ shiq] Awsw kI vwr jI ky pRmwrQ] isD
gust (gosit) jI ky pRmwrQ] hor Sbd slok gurU igrMQ jI dy iqnw dw pRmwrQ]
dsw AEqWrw dIAW swKIAW dw pRmwrQ] Aijqy rMDwvy nwl gurU nwnk jI] bcn
kIqy iqnw dw pRmwrQ] bolh BweI jI vwihgurU] BweI kUMmw isMG jI hurw dI KusI
nwl BweI deyAw isMG jI ny lyKweI bcIivMf dI Drmswlw ivc ilKI hY
jI”]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 5018


isrlyK : aupinKdW
lyKk : pRihlwd-hjUrI kiv
smW : sMmq 1756 ibkRmI
p`qry : 1 a - 120 A
Awkwr : 24 X 17 s.m. ilKq 16 X 11 s.m.
vyrvw : ijld do giqAW ivc Ku`ly p`qry bMny hoey hn[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[
sqrW pRqI pMnw-17 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdl bdl ky ilKweI kIqI hoeI hY[ hwSIey qoN bwhr ilKweI; hVqwl Pyr
ky suDweI kIqI hoeI hY[ keI pMinAW aupr ilKweI D`ibAW vwlI, pr iPr vI
spSt Aqy pVHI jWdI hY[ poQI dI Awm krky hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] do siqgur siq prmwqmw siq icq AwnMd bMd] qRYq
aupinKdM jUeI irgvydI ilK CMd] kyvl Awqm gRwn qy pwvY Awqm rUp] rUp nYn
qy lKy jXo krqv eyh AnUp]2] pMQ eyh jo gXwn ko bRhm meI sq jwn] irKI
purwqn ey gRhXo qjXo nhIN ieh gwn[3] rvI qIr qp jXo nhIN qY smJ
duKhwn] jo eyh nr qXwgy kbI igrXo crn Kuqrwn 4”
AMq : “24] BujMg suqM swh jhwnI sqRwrw sqwhI prMdod sMprsI kIn vwrI guir ds
mlU AwgXw qy phlwd krI BwKXw so CMvMjY pRswdI do sMskRyqy pwrsI qurk BwKXw
jwnqw qy sRI gurU BwKXw dI khwXw mGhwn[ 26 sqR sY so CMjvY kI pRhlwd jn
sMq ivsn isMG kI CMd moKs igrrs isD sMqw[

323
ieq sRI nv pMfq isMG qwko nIaupinK byd AQR bnBwKw sMpUrnM suBM msq] ]
] ] ]”

h`Q ilKq nM : MS 5019


isrlyK : jnmswKI sRI gurU nwnk dyv jI (hMdwlIAW vwlI)
lyKk : pYVy moKy
smW : sMmq pMdRw sY ibAwsI (1582)
p`qry : 1 a - 397 A
Awkwr : 25 X 17 s.m. ilKq 16 X 13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW, ivckwr
kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : poQI dI ilKq ivc kwnI bdlI hoeI hY[ ilKweI suMdr, keI pMinAW aupr
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk hY[ hwSIey qoN bwhr
ilKweI kIqI hoeI hY[ ilKweI purwqn qy suMdr, keI swKIAW dUjIAw h`Q ilKqW
nwloN vKrIAw hn:- qy Ascrjqw BrIAW hn[ iek swKI durgw BvwnI qy aus
dIAW cYrIAW dI suMdr kivqw ivc bwbw jI nwl pRSn auqr dI hY[ AMqlI joqI
joq smwvxy dI imqI sMmq 1595 AsU vdI dsmI vwr som qwrIK idqI hoeI hY[
AKIr ivc bwbw jI ƒ byly ivc dmn dw ijkr kIqw hoieAw hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] jnm pqRI bwby nwnk jI kI, BweI bwlw pYVy moKy vwlI
sMmq pMdRw sY ibAwsI 1582 imqI vYswiK sudI pMcmI]5] poQI ilKI pYVy moKy
sulqwn pur ky Kqryty ilKI] gurU AMgd jI ilKweI] pYVy ilKI suK siq bwly sMDU
jtyty kI] rwie Boey dI qlvMfI Ahu AwieAw Awhw] gur AMgd ƒ FuiF lDw
Awhw] duie mhIny sqwrh idin ilKidAw lgy Awhy]”
AMq : pMnw 397 a] “Agly idhwVy dIvwn lwgw rMDwvI jtI dy Gr] Ar lbwx bhuq
AweI] irMDwvI jtI dy Gr ikny KMfu Ax qwrI[ iksy ny kxk Awx qwrI] qy swrw
AMdr bwhr Br igAw[ q`b sMgqw Ardws kIqI grIb invwj sMgq AwvdI hY
qb bUVy rwmdws dy kMn auGV gey] jo BweI ienw ƒ Kbr iks idqI hY[ mY gurU qy
Bulw hw] qb Awqmy AMdr hwQ joVy] AjI mY Bulw hW mYnU bKsIAY hau Krw piqg
irhw] mn AMdr AwKE su] gurU bwby AwKAw bUVw qU gurU kw isK hY] gurU qyrI
Awd jugwid rKygw] mQw tyk inhwl hoie] bUVy mQw tykAw ijs dI qU rKy iqs
dI rhy ] gurU mwigr mih QwpI idqI] jnm swKI sMpUrn hoeI]”

h`Q ilKq nM : MS 5020


isrlyK : Amr koS BwKw
lyKk : tihkn, kiv
smW : ibkRmI sMmq 2017
sQwn : PIrojpur
p`qry : 100 pMny + 77 p`qry ijnHW dw nMbr bwAd ivc lgwieAw igAw hY[

324
Awkwr : 17 X 20 s.m. ilKq 14 X 16 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw-19
hn[
Awm vyrvw : Asl hQ ilKq qoN auqwrw kIqw igAw hY ibkRmI sMmq 2017 idn mMglvwr
26 mwG sMn 1960 ivc[ ilKweI cMgI, keI QwvW qy D`by pey hoey hn[ poQI dI
hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ AKr koS BwKw ilKXqy] kiv thkn ikRq] gxys
aupmw kivq CpY dÍrd bdn suK sdn rdn br eyk gvir qn, ibGn hrn suB
krn diln duK dwird AG hrn, jg bMdn kMdn klys AwnMg dhn suq Kl
KMfn fyfn mMfn su Drm bl bMfn AdBuiq kr ikRpw dyhu bru buiD bl nMd lwl
kIrq brn kiv thkn gn nwiek srn jY jY sdw ABX krn(1) ‘nMd lwl
kI aupmw’”
AMq : pMnw 419] “Andohw thkn cUk prI jhW hUM jhu su kib ikRpwl rqn dWm pUrI
BeI ikRpw krI nMd lwl 1420 Andohw brno nMd lwl ky AMg ABUKn Bwie cqr
CMd suB kl sÍ juiq nK isK kho bnwie]1421]
AQ sRI nMd lwl jI ko nK isK AMgu isMgwrw brnnM CMd”-A`gy p`qry KwlI hn[
rcnw dw ieQy hI AMq kIqw igAw hY[

h`Q ilKq nM : MS 5021


isrlyK : nwm koS gRMQ-kib`Nq
lyKk : sMqoK isMG, kiv
smW : sMmq 1900
sQwn : suDw srovr (AMimRqsr)
p`qry : 1 A - 78 A
Awkwr : 17 X 24 s.m. ilKq: 11.5X 15 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK do do lwl
lkIrW nwl[ sqrW pRqI pMnw-25 hn[
Awm vyrvw : poQI iek pwsy iB`jI hoeI, p`qry Ksqw hwlq ivc, ilKq hwSIey qoN bwhr vI
kIqI hoeI hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ AKIrly pMny aupr AOKy Sbd
ilKy hoey hn[ poQI dI hwlq Awm krky TIk TIk hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ nwm koS gRMQ ilKXqy] kib`Nq] eykoNkwrw auqpiq
siqgurU moih giq jgiq Bgiq dyq krq auDwr hY] nwnk jI dMB KMf ibGn
ibnwsn jy dwsn ky giq kwr isK ihqkwr hYN] AMgd Ajr jr PyrU Awn jwnI
AYjUNqy jo nMd Amr ik brdw audwr hY] soiF AvqMs rwm dwsu suDw sr kwr
Arjn DRm Duj Bgiq ibQwr hYN]1]”
AMq : “59] jmnwH qt jo bUrIAw gRMQ krn lg qWih] Awin suDw sr qIr pr krI
smwpiq Xwih]60] suny sOin swsqRwn qy BwKw kIny nwm] ijh pFny qy gRMQ jy
ArQ lKih miq Dwm]61] kiv sMqoK isMG ismir guru kry ibGn inkMd] suK sO

325
gRMQ smwpqI BeI AnMd skuMd]462] ieiq sRI nwm kos gRMQy bwl buDIn pRkwskM
kiv sMqoK isMG ibricqwXM iqRqIX kWfy smwpqM]734] dohrw] sMmq aunI sYhsR
sudI dsmI kwiqk mws] Amr koS BwKw ilKXo sudw srovr pws]” =]=]=

h`Q ilKq nM : MS 5022


isrlyK : kiv b`lB gRMQ
lyKk : hrcrx dws, kiv
p`qry : 1 A - 134 A
Awkwr : 12 X 19 s.m. ilKq 9 X 14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw AMbrI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy iek kwlI
qy iek lwl lkIr[ sqrW pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk TIk hY[ ilKweI suMdr,hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI Aqy
ilKq hwSIey qoN bwhr vI kIqI hoeI hY[ keI AKrW dw aulQw dyvnwgrI ivc,
iliKAw hoieAw hY[ AKIrly pMny aupr gurmuKI A`Kr ilK ky, auhnw dy A`gy
igxqI ilKI hoeI hY[
AwrMB : “< qq sq] < sRI rwDw ibjXqy nmwim] AQ kiv b`lB ikRq kiv
hrcrx dws ilKXqy] dohrw] mohn crn pXo jmY qulsI ko hY bws] qWih sumir
hir Bgq sb krq ibGn ko nws]1] kib`Nqu]”
AMq : 81] “dohrw] sRI rwDw pdkMj kI rjy inju nYnin lwie] c`NkRwhq ikX imRqX
qb ikRs˜ih kMiT lgwie]82] ieiq sRI hircrn dws ikRqy ibRhq kiv b`lB gRMQ
sMpUrxM]
XwvidMdRwdXo dyvw Xwvd cMdRidvwrUO] XwvdRwm kQw loky BUXw qœwviq Qiq sRv]”

h`Q ilKq nM : MS 5023 sMgRih


isrlyK : krImw-PwrsI qoN pMjwbI aulQw
lyKk : krImw buQKwXbrhwlmw]
ilKwrI : buD isMG
smW : sMmq 1874
sQwn : shId buMgy
p`qry : 1a - 9 A
Awkwr : 11 X 16.5 s.m. ilKq: 7X 11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw AMbrI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN do do lwl
lkIrW[ ivckwr kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-19 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, pr hwSIey qoN bwhr vI kIqI hoeI hY[ kMny dI QW qy ibMdI dw
prXog kIqw hoieAw hY[ ieh rcnw PwrsI ivc sI ijs dw aulQw pMjwbI ivc
kIqw gieAw hY[ bwkI poQI nwlo iehnW pqirAw dw sweIz hor hY[ ieh bwAd
ivc lgwey gey hn[

326
AwrMB : “< sRI nm: “rhu`vl Akwl] krImw ilKXqy krImw buQKwXbrhwlmw] ikh
sqm AjIry kmMdy hvwX]1] ingh dwr mwrw Ajrwhy Kqw] Kqw dr gujwro
svwbm numw] jubW qwbvd dr dhW jwXgIr] snwey mhMmd bvd idl
pjIr]3]”
AMq : 59] “b sWmw hrUXwnno Kwsqh] b swnO ArUsw n Awrs qh]60] ikN gr dMd
pY rwh ny aumr cwk] ksI dMd srd rN igrybWny Kwk]61] cunW iKrmnyN aumrsW
sudy bbwd] ik hrigj ksy jWin swnIndwdw]62]
LyKk buD isMG ShId buMgy 1874]”

h`Q ilKq nM : MS 5023 A


isrlyK : inrGMty rwg DwqW dy nwm
sQwn : buMgw lhxw isMG
p`qry : 2 a - 32
Awkwr : 11 X 17 s.m. ilKq 9 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-16 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, ilKweI suMdr, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI dy
ies Bwg dI rcnw p`qrw nMbr 2 a qoN SurU huMdI hY[ keI p`qirAW aupr ilKweI
D`ibAW vwlI hY[
AwrMB : “ey soie] mydw ipq kP ku`s† jurnyqR pIr hru hoie]6] suMTInwm] suMTI ibsÍW
jriBK kW nwm ryaU KnmWn] mhW AOKsI pWcnI bDEkAwm ijq jwn]”
AMq : 13] “hrqwl nwmw hrqwlw hrqwl hY pIqw brn khwie] suDrXw pyqI sÍrn
ikRq Ards kus† imtwie]14] ieiq sRI inrGMty Dwq aupDwq nwm KOV
svrg]16]
buMgo lhxw isMG Bup ko suDw srvor qIr] qhW ilKXo inrGMt rwg hr jwp sudI
qRXbIr]1]”

h`Q ilKq nM : MS 5023 e


isrlyK : A`DXwqm pRkws
lyKk : suKdyv
smW : sMbq 1755
p`qry : 1 a - 26 A
Awkwr : 11 X 17 s.m. ilKq 9 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-17 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ hwSIey qoN bwhr ilKq,
poQI dI hwlq TIk TIk[ ilKweI suMdr[
AwrMB : “<sRI prmwqmny nmw:] AQ ADXwqm pRkws ilKXqy] svYXw] Qwvr jMgm
jIv ijqy jig BWq in BWq in vyK Dry hYN] qw mih sNqX icdw nMd eyksu Awqm

327
inq pRkws kry hYN] qw ibn jwnq isMDu lO lwgq jwnq go pd quil qry hYN]
bMdiq qwih sdw suK dyvq bRhm sdw sbhI qy pry hYN]1]”
AMq : “sMbq sqRh sY brK pcvn AwisÍnmwn] eykwds buiD gRMQ ko SuklpKX
suBjwn]229] ieiq sRI suKdyv ikRq ADXwmk pRkws smwpqM suB msq] dohrw]
sMmq ibDu muK lok isD ssI suDw rsqIr] sis suqw isMG pusqk ilKXo Dwir
irdY rGubIr]1]”

h`Q ilKq nM : MS 5023 s


isrlyK : AnBv aulws
p`qry : 1 a - 10 A
Awkwr : 11 X 17 s.m. ilKq 9 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-17 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, kwnI bdlI hoeI, kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< sRI mrmwqmwXnm: AQ AnuBv aulws gRMQ ilKXqy] dohrw] AKMfw nMd
srUp jo ivGn hrn BijqWih ] pRoK pRqK dÍY dys qij soXw Xw so Awie] AwnMd
Gn inq Awqmw Ain suK duK kI rwis] kwmlu biD nih lKY so PMDXo moh kI
pwis]2]”
AMq : 34] “Xh AnBv aulws hY kyvl bMRhm ibcwr] Bojn kXy ju iqRpiq kI aUTq
auT aurhwr]35] ieiq sRI AnuBv aulws sMpUrx]
jqn krq hYN isiD ko eyk hjwrn mWih] iqn hUM mY Boau lDY Aoru lKq mo
nWih]”

h`Q ilKq nM : MS 5023 h


isrlyK : swmuMdRIk
lyKk : rwie, kiv
smW : sMmq 1888
sQwn : ivjY kot
p`qry : 1 a - 22 a
Awkwr : 11 X 17 s.m. ilKq 9 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-16 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKweI suMdr, hwSIey qoN bwhr vI ilKweI
kIqI hoeI hY[ kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ kwnI bdl bdlky
ilKweI kIqI hoeI[ poQI dI hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : “sRI gxyswXnm: AQ smuMdRIk ilKXqy]dohrw:- srsÍiq ismro icq Dir srs
bcn dwqwir] nr nwrI l`Kx khON smuMdRIk Anuswir[1 smuMdRIk Xw gRMQ mY Agm
ingmu kI bwq] iqsih jwin jo inrbhY so hÍY jg ib`KXwq]”

328
AMq : 93] ieiq sRI pMifq pdm rMg is`K rwm cMdRyx ibricqy auqRwrDy nwrI lCx
smwpqI] ibjYkot mY ilKXo Xy smuMidR kir qulwie] sMbq bsu bsu isD sis isMG
vdI kiv rwie]”

h`Q ilKq nM : MS 5023 k


isrlyK : sMgIq drpun BwKw
lyKk : hrblB, kiv
p`qry : 1 A - 16 A
Awkwr : 11 X 17 s.m. ilKq 9 X 11 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-16 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, poQI dy ies Bwg dI rcnw ilKweI/sweIj ivc Prk hY[ pqrw
nMbr 8 qoN bwAd 49 SurU kIqw hoieAw hY jo 656 qy Kqm kr idqw hY[ ilKweI
suMdr Aqy poQI dI hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : “<sRI gxyswXnm: AQ sMgIq drpn BwKw ikRq kiv hrb`lB ilKXqy]
Cwjq hY Cib tIky huqy liK ju`gin jUh jhW jX jMpiq] BwrI idpY duiqXo hr
b`lB jwin rKy qyNA jONr iqMk piq]”
AMq : “Dwqu bnwvY srs ibiD mwqR rcy kCu hIn] qwkO mDm khq hYN ijin kI buiD
pRbIn] BwK hir b`lB rcXo sb sMgIq ko swr] qw mY sMpUrn BXo pr kIrn
ibsqwr] ieiq sRI sMgIq drpn swry BwKw hir b`lB ikRqy pRkIn kw DXwie
smwpqM] isll pRbMD ru CMd kI rcnw rcy sunwie ] BwKw ml hr nIr cy ADm
jwnIey soie]

h`Q ilKq nM : MS 5024


isrlyK : SwhI Kwxy pkwvny
p`qry : 1 A - 56 A
Awkwr : 14 X 22 s.m. ilKq 9 X 15 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl,
iqMn iqMn nIlIAW lkIrW, ivckwr pIlI motI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-20 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI keI QwvW qy ikrm Kurdw, keI pMinAW aupr hVqwl Pyrky
suDweI kIqI hoeI hY[ keI pMinAW aupr isAwhI dy D`by pey hoey hn[ SurU ivc
ivsQwr sihq q`qkrw idqw hoieAw hY[
AwrMB : “<siqgur pRswid] dsqUr bnwvqy Ar pkwvny pRswd kw] bIc srkwr
bwdswh swhW jhW ky bnqW Qw] sB ds iksm kw hY ]iksm pihlI rotI
pkwvny kI 1] iksm dUsrI AWsRw] iksm qIsrI 3, bnwvxy mwhW pRswid ] Ar
doie pyXwjo ky] iksm cOQI bnwvxy BVQy kw] iksm pWcvI bnwvny jy ribrIAW
(rbVI) ky]”
AMq : 56 A]“kImw kryly mY Brky qwry] sybw qy GIau jo bwkI hY aus mY Bun ky
AlYdw kry dUsrw GIau pXwj lwl krky pXwj inkwl lyie QoVw mswlw DnIAW

329
hldI GIau mY fwl ky lwl kry krylw E pXwj aus mYN fwl ky qly aUpr kry
bwd aus mY pwnI pkny mwPk fwly jb pwnI suk jwey isrP GIau rhy qO dygcy ko
auqwr kr Kwey-vrqy]” ] ] ] A`gy p`qry nhIN hn

h`Q ilKq nM : MS 5025


isrlyK : nvl rs cMdoRdXw
smW : sMmq 1879
p`qry : 1 - 48
Awkwr : 19.5X14.5 s.m. ilKq: 13X9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, ikRm Kurdw, poQI auKVI hoeI hY [ cupwsI do brIk lwl lkIrW ivc
do nIlIAW lkIrW Aqy vKryvyN leI motI sMqrI lkIr dw hwSIAw hY [ vKryvyN leI
lwl isAwhI dI vrqoN kIqI hoeI hY [ ikqy - ikqy ikrm Kurdw hY [ sqrW pRqI
pMnw - 16.
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI geI hY [ ikqy - ikqy suDweI leI hwSIey ivc AKr
ilKy hoey hn [ AMq qy hwSIey vwly do p`qry KwlI hn [ pr p`qrw nM: lgw hoieAw
hY [ AMq qy lwl ibMdIAW Aqy lkIrW nwl ifzwien bxwky ivc smyN Aqy lyKk
bwry sMkyq idqw hoieAw hY [
AwrMB : < sRI gxyswXnm: AQ nvl rs cMdoRdX il`KÎqy ] CMd ] au~Dirq byd inj
s`u Driq jo jgq buiD ruc rMmÎ pRhlwd pn lwj pr ] DIr Dr Brn brbIr
iBRgu bMsu min nIr iniD qrn Air drn sur kwj pr ] h`Q hl Drn smr`Q
bil Crn gun g`Q krunwXq n kl ik Cib bwij pr ] nMd inRD nMd ibRj cMd
AwnMdmX rhq rCpwl n vlys mhwrwj pr ]
AMq : …coir kY dIiT mroir kY BOh sKI muK Eir inhwrin lwgI ] 22 ] ieiq sRI
mn mhwrwj jdu kul bMswvqMs ibRjYd inRp nvl isMG ibnodwrQy soB kiv ibricqy
nvl rs cMdoRX sMpUrnM suBM BUXwq ] dohrw ] sMmqu iniD muin nwg sis suDw
srovr qIr ] lyKk sis j imRgys kI nvl cMdoRdX bIr ]1879]

h`Q ilKq nM : MS 5026


isrlyK : swihq`X suDw iniD
lyKk : idgivjY isMG, jgq isMG
smW : sMmq 1892
sQwn : idXwl pur
p`qry : 1 A - 34 a
Awkwr : 11 X 16 s.m. ilKq 8 X 14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw-17
hn[

330
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, ilKweI suMdr, pVHI jWdI hY[ keI pMinAW aupr hVqwl
Pyrky suDweI kIqI hoeI hY[ Aqy AKIr ivc kwnI bdlky ilKweI kIqI hoeI hY[
hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY ]
AwrMB : “<sRI gxyswXnm: AQ swiqX suDw iniD ilKqy] brvY CMd] isv suq eyk
rdn jX Cib aud`Xoq] inksXo mno myru qY sur soq ]1] sIs mukt suiq kuMfl ky
sr Bwl]”
AMq : 29]“khy pMc sY s`qir brvY bIn ] dsq rMg kir jwno gRMQ nvIn]3]
ieiq sRI mn mhW rwj kumwribsÍyn bMswvqMs idg ivjX isMGwqmj jgq isMG
kiv ikRqo sRI swih`qX suD[ iniD skl doK inrUpnM nwm dsm surMg]
sMb 1892 hwV sudI 7 buiDvwr]” A`gy hor do sqrW ilKIAW hoeIAw hn]

h`Q ilKq nM : MS 5027 sMgRih


isrlyK : Bwv pwcwskw
lyKk : ibRMd, kiv
smW : sMbq 1938 ibkRmI
p`qry : 1 A - 15 A
Awkwr : 16 X 23 s.m. ilKq 11 X 17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw AMbrI; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; hwSIAw cwry pwsy do do lwl,
iqMn iqMn nIlIAW Aqy ivckwr iek motI pIlI lkIr; sqrW pRqI pMnw-16
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, hwSIey qoN bwhr ikDry ikDry ilKweI kIqI hoeI[ keI pMny
ikrm Kurdw, Aqy ilKq vI KwDI hoeI hY[ kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw
hoieAw hY[ hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< sRI gnyswXnm: AQ Bwv pwcwqskw ilKXqy] ikRq kiv ibRMd] dohrw]
AdBuq Aimq AnMq giq Agm Apwr AnUp] bXwpk jgq AidRsX mY jY jY
joq srUp]1] dohrw] kiv lokn ky Bwv suin kCuk iBXo icq cwh] krI Bwv
pwcwskw ibRMdmu kiv Dr Bwv]2]dohrw] 110]”
AMq : “pWfv idRg inD Awqmw mrn cOQ suid jwn] Bwv pcwskw vwr gur ilKI pVHn
ihqmwn]1]”

h`Q ilKq nM : MS 5027 A


isrlyK : nyh inbwh gRMQ
lyKk : gvwl, kiv
smW : 1939
p`qry : 16 a - 22 a
Awkwr : 16 X 23 s.m. ilKq 11 X 17 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-16 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ keI p`qirAW
aupr hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk[

331
AwrMB : “< sRI ikRsnwXnm:] < sRI jgdMbw jI] AQ nyh inbwh gRMQ ilKXqy]
dohrw] sRI gurpd pMkj ivml Bl suK suK mwdwX] iqn kO vMdq gÍwl kiv pwn
jor isr nwX]1 sRI mn mhrwnI ividiq ibRMdRw bn Gn eIs] sRI rwDw swDw skl
iqƒ gvwl niv sIs]2]”
AMq : “31] nyh inbhby kI rIiq ] kib`qu ] nIiq kI pRqIiq kI glIq kI ihXY mY
jb BIq kI rhI n miq rIiq kI chYNeI gy] kiTn klys kon vso lv lys khUM
suihRd pRvys Aosu dy sqw ghY gÍwl kiv swihb shUr vwry nUr vwry pUr pnvwry cur
rsmY rhYeI gy] nyhm gRIKm sXwnp kIA qp mY sIs pY sMcotI CqR Dwir inb hY
eIsy] 32] ieiq sRI nyh inbwh gRMQ sMpUrnM]dohrw] sRI AMimRqsr jI su qt ps
cmids ky mWh] Drm isMG inj pTn ihq ilKXo sunyh inbwh] sMmq ibkRm jIq
ko rs idRg iniD sis jwn] jyT sudI cqur ibr vI gRMQ sMpUrnm]”

h`Q ilKq nM : MS 5027 e


isrlyK : imqR pRmod gRMQ
lyKk : boD imRigMd
ilKwrI : Drm isMG
smW : sMmq 1938 ibkRmI jIq
sQwn : suDw srovr
p`qry : 23 a - 44 A
Awkwr : 16 X 23 s.m. ilKq 11 X 17 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-16 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk, keI pMinAW aupr hVqwl Pyrky suDweI
kIqI hoeI hY[ kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid]dohrw]bydI bMs ggn rvI iqh pd pdm subMd]
brdwiek pwiek Agn lwie kdY n AwnMd]1] ds guru pd bMdo ipRQm dso idsw
suK dYn] ibD hir hr gOrI suvn guru riv isvw sunYn]2]”
AMq : “35]do: sMmq sis rs nYn sr sukl AwT ibRK mws] suDw srovr mih rcXo
gRMQ brK Plrws] ieiq sRI miq boD imRigMd ibricqy imqR pRmod gRMQy nv gRh
srUp AwXuK PlM inrUpM nwm cqRd so Bwv:]14] cOpeI:- suDw srovr kMTw kInw]
sMmq sRI gurU nwnk jI kw byd Awqmw idRg suid swvn] eykwdis snIvwr
suhwvnw]1]dohrw] Drm isMG inj pTn ihq pusqk ilKXo supRIq] aunI sY
AT`qIAhY sMmq ibkRmI jIq]2]”

h`Q ilKq nM : MS 5027 s


isrlyK : isPqnwmw-sRI siq gurU jI kw
smW : sMmq 1938 ibkRmI
p`qry : 45 a - 52 A
Awkwr : 16 X 23 s.m. ilKq 11 X 17 s.m.

332
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-18 hn[
Awm vyrvw : poQI dy AKIrly p`qry iek pwsy qoN iB`jy hoey hn[ kwnI bdl ky ilKweI kIqI
hoeI hY[ kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ hwSIey qoN bwhr vI
ilKweI kIqI hoeI hY[ hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY[ AKIr qoN rcnw ADUrI
hY[
AwrMB : “< sRI vwihgurU jI kI Pqih ] isPqnwmw sRI siqgurU jI kw[ vwihgur ko
isjdw hY ijskI hY Xh kudrq jhUr] imhrv mh ko roj sb my kridAw ijsny
bnUr] by isqUM kwXm kIAw hY Apny kudrq sy Plk] aus ko kudrq sy hukm hY
ijnE ienswno mlk] Awb pr kwiem kIAw hY Apny kurdq sy jmI] Ajb
swnhvhI ijsny kIAw sunAq dukI]”
AMq : “21] hY jo hirmMdr gurU goibMd kw jnm Bum] dyvqoN kw rwq idn rhqw hY aus
jw prh jUm]22] rwm sy jYsy AjoiDAw ko hY rOnk by sumwr]ijs qRhm” -A`gy
p`qry nhI hn rcnw ADUrI hY[

h`Q ilKq nM : MS 5028 sMgRih


isrlyK : sRI cmqkwr cMidRkw BwKw BUKn tIkw
lyKk : hircrx dws
smW : sMmq 1890 rcnw kwl: sMmq 1834
p`qry : 1 a - 59 A
Awkwr : 16 X 24 s.m. ilKq: 9 X 17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dohrw-qIhrw,
do do lwl lkIrW, ivckwr kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-22 hn[
Awm vyrvw : poQI ivcoN ivcoN ikRm Kurdw hY[ hwSIey qoN bwhr Sbd ArQ kIqy hoey hn[
hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKweI cMgI, keI QwvW qy dyvnwgrI AKrW dw
prXog kIqw hoieAw hY[ Sbd ArQ ivc vI dyvnwgrI AKrW dw prXog kIqw
hoieAw hY[
AwrMB : “< sRI gxyswXnm: AQ BwKw BUKn kI tIkw cmqkwr cMidRkw ikRq kiv
hircrn dws ilKXqy]dohrw] qulsI so iBiq crn mY gil qulsI kI mwl]
ibhriq rwDw sMgmY jmy nw qt nMd lwl]1] lilq mwl lilqw rcY sRI rwDw ky
hyq] mhl thl ibRMd kriq pDu mgl s smyq]2]
AMq : “do: sMbq ATwrh sY ibqy qw pir cOiqs jwq ] tIkw kInI pOK idn gur
dsmI Aivdwq]7] ieiq sRI cmqkwr cMidRkw BwKw BUKn tIkw XW hircrx dws
ikRq smwpqM sMmq 1890 kwiqk pRivs†]13 sudI 14 rivvwry]” =]=]=

h`Q ilKq nM : MS 5028 A


isrlyK : Xmksq
lyKk : Abdu`l rhmwn, kiv
p`qry : 60 A - 65 A

333
Awkwr : 16 X 24 s.m. ilKq 9 X 17 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-22 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY, ilKweI suMdr, poQI dy ies Bwg dI rcnw dI hwlq TIk
TIk hY[ hwSIey qoN bwhr dyvnwgrI ivc ArQ lwl isAwhI nwl ilKy hoey hn[
AwrMB : “< sRI Akwl jI shwie] AQ Xmksq ikRq kiv Abdu`l rhmwn ilKXqy]
dohw] bwnI bwnI dyiq suB js bwnI nqrIq ] rhY mwn qwko qbY rhY mwnI iciq
pRIiq]1]”
AMq : “6] iek sÍr iek A`Cr DrXo pd iviD Xmk suDwr] kiv Absu`l rhmwn AO
dohw CMdy ibcwr] AlMkwr Xmk ju krI Aiq hI mUF pRkws] iCmXhu Bul khXo su
kCu hO sB kiv ko vwc]6] sMbq brnnM] eyk ju pr pRsu pRs dey Asu Awid]
icqTwn] suid Xwmo sur gur khq icrMjIv rihmwn] 107] ieiq sRI Xmksq
ikRq kiv Abdul rhmwn smwpqM]]”

h`Q ilKq nM : MS 5028 e


isrlyK : iqlsq
p`qry : 66 a - 71 A
Awkwr : 16 X 24 s.m. ilKq 9 X 17 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-22 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY[ hwSIey qoN bwhr vI ilKq[
dyvnwgrI AKrW ivc hwSIey qoN bwhr ArQ kIqy hoey hn[ poQI dI hwlq TIk
TIk hY[
AwrMB : “< sRI vwhgurU jI kI Pqy] AQ iqlsq ilKXqy] dohrw] gory muK pr iql
lsY qWih kro prxwm] mwno sis lY Aik mY rwKXo swlgrwm]1]”
AMq : “100] gory muK pr iqlu lsY cmk prY jXo qyl vwky Gwiel kO lgY vwhMU iql
kO qyl]101] cMbuk isMGwsn pr lsY iql DO swlgrwm] bwnI puKpW jil kIXy
krO qWih prxwm]102] ieiq sRI iqlsq smwpqM]”] ]
A`gy hwSIey vwly kul pMny KwlI[

h`Q ilKq nM : MS 5029


isrlyK : qsnIP / gjl bYNq
lyKk : nMd lwl, BweI
p`qry : 1 A - 48 A
Awkwr : 16 X 24 s.m. ilKq: 9 X 17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
lwl lkIrW KVy ruK[ sqrW pRqI pMnw-23 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc Aqy AKIr ivc kuJ p`qirAW qy hor rcnw, kwnI bdlky
kIqI hoeI hY[ PwrsI dy AOKy SbdW dy ArQ ilKy hoey hn[ hVqwl Pyrky suDweI

334
kIqI hoeI hY Aqy hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[ poQI dI hwlq TIk
TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid] qsnIP BweI nMd lwl jI] dIvwn goXw]gjl] gjl
hvwie bMdgI Awvrd dr vjUd mrw] vgrnih jok cunI Awmdn n bUd mrw]
KuS Asq aumr ik dr Xwid bugjrdY vrnh]”
AMq : “98] “dIdh Aj dIdwr Kud pur nUr kun] gYr hk Aj Kwqry idl dUr
kun]499] sMpUrn bYNq BweI nMd lwl jI kI rsnw ky]” ies qoN A`gy vI iek
p`qry aupr BweI jI dI rcnw hY Aqy AKIrly pMny aupr vI kul rcnw Aqy AKIr
ivc aurdU dy AlP, by-py, ty, sy Awid ilKy hoey hn]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 5030


isrlyK : pwrs Bwg
ilKwrI : idpwlu pur
smW : sMmq 1884
p`qry : 3 a - 435 A
Awkwr : 26 X 14 s.m. ilKq 18 X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW
pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI nMbr 3 qoN SurU kIqI geI hY SurU qoN rcnw ADUrI[ ilKweI cMgI, pr poQI
dI hwlq mwVI, poQI iB`JI hoeI[ kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[
AwrMB : “byd purwn pVyH ko ieh gun ismrY hir ko nwm]1]rhwau] loB moh mwieAw
mmqw Puin Ar ibiKAn kI syvw] hrK sog prsy ijh nwh n so mUriq hY
dyvw]1] surg nrk AMimRq ibKey sB iqau kMcn Aru pYsw] ausqiq inMdw eys
mjwkY loBu mohu Puin qYsw]2]”
AMq : “qb isblI ny prIiKAw ky nimq aun kau pwQr mwry] qb vhu Bwg gey]
bhuiV isblI khw jo qum JUTy imqR ho] kwhy qy jo imqR ky duK ivKy imqR kau duK
nhI Bwsqw] ieq pRIiq pRym Aru mhwrwj kI rjwie vrnnM nwm surgh] poQI
sMpUrn hoeI] sMmq 1884 ivc imqI mGr 15 poQI pwrs Bwg kI ilKI so min
ihq pRIq] ATwrw sY cOrwsIey ilKI idpwlupur bIc] Bul cUk mwP lg mwqR sMBwl
pVHnw] hry rwm hry rwm hry rwm hry rwm hry rwm]=]=]=]”

h`Q ilKq nM : MS 5031


isrlyK : icMd iblws
lyKk : vlI rwm, hjUrI kvI
smW : sMmq 1895
p`qry : 1 a - 141 a
Awkwr : 16 X 10.5 s.m. ilKq: 12X 8 s.m.

335
vyrvw : ijld g`qw cmVw[ isAwhI kwlI; vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : poQI ikRm Kurdw, SurU ivc kuJ p`qry hwSIey vwly KwlI hn[ ilKweI cMgI, pr
keI pMinAW aupr isAwhI PYlI hoeI hY Aqy AspSt hY[ hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY[ poQI dI hwlq bhuqI vDIAw nhIN hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] sq cYqn srb ko swKI] Ab cMd iblws
ilKXqy]slok] srbwqIqih Xq srbM inrdMÍd dMÍd qwsp dIp] icMd iblws rqM
inqXMq smY sqXw qmnynm: XQw cOpeI] nmo inrMjn Aj AiblwsI] nmo sicdw
nMd iblwsI]1] nmo srb srb Gt bwsI] nmo srb srb suK rwsI]”
AMq : “15] pun pYqIs dohry BwKy] ey sB qIn kWf mY rwKy]16] doies hMs qIn sO
eyk ] skl gnn Xh prm ibbyk] 17] pRgtih gnnW An ign mwhI] pun
Anign hI mY imil jwhI]18] ies sRI mq icMd iblws vlI rwm ikRqy pRlX
kWf smwpqM suBBM vyqu] sMmq ivkR`m Bup ko sr inD bsu sis jwn] ibRCk vdI
Cr sukR idn pusqik pUrn mwn]”

h`Q ilKq nM : MS 5032 sMgRih


isrlyK : gXwn mMjrI nwm BwKw
lyKk : mnohr dws inrMjnI
p`qry : 1 a - 25 a
Awkwr : 17 X 25 s.m. ilKq 11 X 19 s.m.
vyrvw : ijld cmVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy KVyH ruK do do
kwlIAW do do kysrI, ivckwr iek kysrI motI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-20 hn[
Awm vyrvw : poQI iek pwsy nukrW qoN ikrm Kurdw, KwDI hoeI, ilKweI suMdr, ibMdI dw kMny dI
QW prXog kIqw hoieAw hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ hwSIey qoN bwhr
vI ilKq[ poQI dI hwlq TIk TIk[ SurU ivc k`uJ p`qry hwSIey vwly KwlI Aqy Pty
hoey hn[
AwrMB : “<sRI gurvynm:] sRI prmwqmnynm:] AQ gXwn mMjrI ilKXqy] dohrw]
Awqm ky AgXwn qy sbY aUpjY jwn] gXwn Bey qy lIn sb nmskwr iqh
mwn]1] kibqu] pRQm mukiq kih dUsry mumuKI soaU qIsry ibKeI cOQy pwmr
ibcwro hY] cwr purKu sMswr mWJ khy inrDwr bMDn mukiq fwr mukiq qO nXwro
hY] bMDn qy CutXo cwhY mukiq kO jo aumwhY soeI qO mumuKI AwhY moK inrDwro hY] Bog
ivKy suKu cwhY soeI qO ibKeI khw hY pwmr so pyt Bir myyFrw ipArO hY]”
AMq : “qMÍ pd dyv iqRXM cirK nr ikMnr sb jwn] qqÍ pd eIsÍr dyK sb qMÍ qq qq
qUM BWn]402] mnohr dws inrMjnI so sÍwmI so dws] sÍwmI dws BXo eyk so
mhWkws Gtwkws]403] ieiq sRI gXwn mMjrI nwm BwKw igRMQ kQqy mnohr dws
inrMjnI sMpUrnM smwpqM]”

336
h`Q ilKq nM : MS 5032 A
isrlyK : sq pRsnoqrI
lyKk : mnohr dws inrMjnI
p`qry : 25 A - 49 a
Awkwr : 17 X 25 s.m. ilKq 11 X 19 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-20 hn[
Awm vyrvw : poQI iek pwsy nukrW qoN ikrm Kurdw, iBjI hoeI hY, kuJ p`qry Ksqw hwlq ivc
hn[ ilKweI suMdr, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< sRI prmwqmnynm:] AQ sRq pRsnoqrI igRMQ ilKXqy ]sorTw] vwcX lKX
kir jwn inrgux srguxXo khXo] kir nmskwr vwXwn vwcX qXwg kir lK
kO]1] cOpeI AgXwn skiq Awqm kI khIXy] auBY Anwid imly hI lhIey]
AgXwn Aimil rhXo suD bKwnw] qwkO bRhm kr kY so jwnw]”
AMq : “sorTw :- hONmY hON qUM nwih hOmY hO qUM hYN khI] sb hY hON quM mWih hO qUM hO qUM eyk
hI]13] ieiq sq pRsnoqrI BwKw gRMQ mnohr dws inrMjnI kQqy nvmoKMf]9]
ieiq sq pRsnoqrI smwpqM]”

h`Q ilKq nM : MS 5032 e


isrlyK : vydwq pRBwKw
lyKk : mnohr dws inrMjnI
p`qry : 49 a - 70 a
Awkwr : 17 X 25 s.m. ilKq 11 X 19 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-20 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, ikrm Kurdw, Aqy Ksqw hwlq ivc hY[ hwSIey qoN bwhr
ilKq, ilKweI suMdr[
AwrMB : “< sRI gur BXonm:] AQ vydWq pRBwKw ilKXqy]vwrqw] krqw gRMQ kr by mY
inrivGn suK cwhy hY]cOpeI] mMgl dy muih dyv gxys] mMgl dy moih dyv] mMgl
dy moih pwrbqI] mMgl dy moih swr sÍqI] vcnkw ] igRQ ko pRXojn Aru ivKX
kihXy hY]”
AMq : “278] Aosj vdI hY cqur dis ikRsn p`K snvwr] BwKw pUrx sB BeI mws
eyk ikRqkwr]79] ieiq sRI vydWqpRBwKw mhWvwkX nwm igRMQ kQqy mnohr dws
inrMjnI smwpq msqu suB msqu]”

h`Q ilKq nM : MS 5032 s


isrlyK : K`t pRSnI
lyKk : mnohr dws inrMjnI
p`qry : 71 a - 140 a
Awkwr : 17 X 25 s.m. ilKq 11 X 19 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-20 hn[

337
Awm vyrvw : poQI iek pwsy qoN ikrm Kurdw, Ksqw hwlq iB`jI hoeI hY[ ilKweI suMdr, bwkI
poQI dI hwlq TIk TIk ]
AwrMB : “< siqgur pRswid] E oAM qq sq sRI prmwqmnynm: E oAM sÍ siq sRI
gxyswXnm: AQ Kt pRsnI gRMQ pRwrMBXqy] pRQm gRMQ ko krqigRMQ kI Awid] ies†
dyvqw ko sÍrUp idKwvq hY] Aru q igRMQ kI inrivGn isD kr Qy kir dy mWJqw
ko sÍrUp icqvn kir kY nmskwr krq hY]dohrw]”
AMq : “ieiq sRI Kt pRsnI inrnY nwm BKwr gRMQ mnohr dws inrMjnI kQqy sMpUrn
Bvyq]”
pMnw-140: 291] “dyv sÍ pRkws sÍrUp hY swKI dyvY soie] Aor dyv Adyv sb
swKI ibnw nw hoie] 292] ieiq sRI KtpRsnI smwpqM]”

h`Q ilKq nM : MS 5032 h


isrlyK : gXwn cUrx vcn kw
p`qry : 140 a - 162 A
Awkwr : 17 X 25 s.m. ilKq 11 X 19 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-20 hn[
Awm vyrvw : poQI iek pwsy qoN iB`jI hoeI, ikrm Kurdw Aqy Ksqw hwlq ivc hY, ilKweI
suMdr, kMny dI QW ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[
AwrMB : “< sRI rwm jI nm: sRI prmwqmnynm: AQ gXwn cUrx vcn kw ilKXqy]
dohrw] riv gur dYÍ sm qulX hY qm AgXwn kry dug jg auir mY pRkws kir
bMDn ko inrmUr]1]”
AMq : “pMnw 162] inrgq AMjn rUp jo soeI inrMjn jwn] ieiq sRI gXwn cUrn vcn
kw sMpUrxM] dohrw] gRMQ pMc BwSw ilKy suDw srovr qIr] sMmq sr nB dÍwr sis
cYqR pRQm suid bIr]1]”

h`Q ilKq nM : MS 5033 sMgRih


isrlyK : slok, drSn Bgiq jI ky
p`qry : 2 a - 22 A
Awkwr : 16 X 12 s.m. ilKq: 10.5X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw AMbrI[ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk TIk, pr SurU ivc Aqy AKIr ivc kuJ p`qry nhIN hn[
rcnw AgoN ipCoN ADUrI hY[ kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY Aqy
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKweI suMdr hY[ poQI pMnw nMbr 2 qoN SurU
huMdI hY[
AwrMB : “iPriq fy muK vlwie]4 Aj ikQO jIAVw AwieE ikQy vYsI kl] hoie
imhmwxu n jwilE bYTo joiV mhil] AsiQr jwqo Awp ƒ dyis lieAW nI mil]
AKI nuty dyiK ky eyho kry Avil]”

338
AMq : “87] Bog cog ky qly hY imRq kw psirAw jwl] psmiq mUiV n PwsIAY Bogo
Bog smwil]88] PwhI PwQy jIv kau rwK ikrpw Dwir] dws duKI kau dyiK kY
lyvhu Awp aubwir] 89] sMpUrnM] slok drSn Bgiq jI ky smwpqM]=]=]=]”

h`Q ilKq nM : MS 5033 A


isrlyK : kQw purwqn jg sq kI
p`qry : 23 a - 66 A
Awkwr : 16 X 12 s.m. ilKq: 10.5 X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk, Aqy hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] sRI gxyswienmh] kQw purwqn jg sq kI] vYs pwvno
vwc] rwjy jnmyjy dy kust auqwirny ko khI] suAsiq sRI gxyswienmh] eyk smy
rwjw jnmyjw rwjy pRICq kw puqR] ABmMn kw poqRw] sRI gMgw jI ky qt pir jg
ArMB kIAw]”
AMq : “dohrw] Acrj kQw suhWvxI eIq aUq kI bwiq] jo suin kir mn mih DrY so
goibMd pwvih swic]1] Bau swihb kw min bsy iqAwgy dust suBwa] suB krmW
isau pRIiq kir jnm mrin Bau jwie]2] gur imil mrmH pCwxIAY hir imlY
shij suBwie qW qyry mn myirAw swvDwn hoie Awp imtwie]3]
spurxM]1]2]3]4]”

h`Q ilKq nM : MS 5033 e


isrlyK : slok , gauVI mhlw 9
p`qry : 67 a - 103
Awkwr : 16 X 12 s.m. ilKq 10 X 8 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ keI pMinAW aupr hwSIey qoN
bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk[ bwxI TIk qrHW nhIN
ilKI hoeI ku`J Sbd C`fy hoey hn Aqy ku`J ApRmwixk ilKy hoey hn[
AwrMB : “< siqgur pRswid] gauVI mhlw 9] swDau mn kw mWnu iqAwgau] kwm kRoD
sMgiq duir jn kI qW qy Aihins Bwgau]1] rhwau] suKu duKu dono sm kir jWnY
Aaur [nwih] mWn ApmWnW] hrK sog qy rhY AqIqw iqin jgiq pCWnW]1]”
AMq : “53] bl hUAw bMDn Cuty sB kCu hoq aupwie] sB kCu qumry hwiQ hY qumhI
hoie shwie] nwm rihE swDU rihE rihE gur goibMd] khu nwnk ieh jgq
mih iknY jipE gurmMq]55] isr kMipE pg fg mgy nYn joiq qy hIn] kih
nwnk ieh giq BeI qaU n hir rs lIn]56] sMig sKw siB qij gey koaU n
inbE swiQ] khu nwnk Xw ibpiq mih tyk eyk rGnwQ]57]8] ]”

339
h`Q ilKq nM : MS 5033 s
isrlyK : rwg Awsw mhlw 1
p`qry : 104 a - 108 a
Awkwr : 16 X 12 s.m. ilKq: 10.5X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw AMbrI[ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, pr keI QwvW qy ilKq D`ibAW vwlI pr pVHI jWdI hY[ poQI dI
hwlq TIk TIk, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ kMny dI QW qy ibMdI dw
prXog kIqw hoieAw hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] rwg Awsw mhlw 1 Gr 3] ijin isir sohin ptIAW
mWgI pwie sMDUr] sy isir kwqI muMnIAin gil ivic AwvY DUV] mhlw AMdir
hodIAw huix bhix n imlin hdUr]1]”
AMq : “scw sou swhib scu qpwvsu scVw inAwau krygu rsolw [msolw]] kwieAw kpV
tuk tuk hoQI ihMdusqwn smwl sI bolw] Awvin ATqrY jWin sqWnvY hour BI
auTsI mrd kw cylw] scu kI bWxI nwnku AwKY scu suxwiesI sc kI bylw]2]3]”

h`Q ilKq nM : MS 5033 h


isrlyK : svYXw- sRI muKbwk pwiqswhI 10
p`qry : 108 A - 118 A
Awkwr : 16 X 12 s.m. ilKq: 10X 8 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq
TIk TIk[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] sRI muKbwk svYXw pwiqswhI 10] siq sdY vs rUp
siq bRiq Awid Anwid AgwiD AwjY hY] dwn dXw dm sMjm nym jiq bRiq su
bRiqAwbY hY] Awid AnIl Anwd Anwhid AwieAw vYK AByK ABY hY] rUp ArUp
AryK jwrwrdin dIn idAwil ikRpwil Bty hY]”
AMq : “puqR kilqR suimRq sKwieh by ginkwr huAw iesu dY hY] Bau inqMfwrD rwgiV
jyq kCwfq pRwn ibgWn khY hY[ cyiq ry cyq Acyq mhW psu AMiq kI bwir Akylo
hI jY hY]32] ]” ] ]

h`Q ilKq nM : MS 5033 k


isrlyK : rwg iblwvlu mhlw 1
p`qry : 114 a - 126 a
Awkwr : 16 X 12 s.m. ilKq 10 X 8 s.m.
vyrvw : EhI[sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk TIk, ilKweI suMdr, kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw
hoieAw hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[

340
AwrMB : “< siq nwmu krqw purKu inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM
gurpRswid] rwg iblwvlu mhlw 1 ] caupdy Gr 1] qUM sulqwn khw haU mIAW
qyrI kvn vfweI] jo qU dyh su khw suAwmI mY mUrK khx n jweI]”
AMq : “isK miq sB buiD qumwrI mMdir CwvW qyry] quJ ibn Avru n jwxW myry swihbw
gux gwvW inq qyry ]3] jIA jMq sB srix qumwrI srb icMq quDu pwsy] jo quD
BwvY soeI cMgw iek nwnk kI Ardwsy]”=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 5033 K


isrlyK : Ckw pwiqswhI 10 BgauqI CMd
p`qry : 126 a - 140 A
Awkwr : 16 X 12 s.m. ilKq 10 X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI rcnw dI hwlq TIk TIk, ilKweI cMgI, kwnI bdlI Aqy
kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hYy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “<siqgur pRswid] BgauqI CMd Ckw pwiqswhI 10] nmo augRdMqI AnMqI
svXw] nmo jog jogy sÍrI joig meIXw] nmo ky hrI bwhnI sqR qMqI] nmo swrdI
bRhm ividAw pVMqI]1]”
AMq : “dUK rog sog BY imty klysw] bhu suK aupjy And pRvysw] ieiq ibiD durgy
ikrpwDwrI] qh Apn dws kau lIau aubwrI]5]7] ieq sRI goibMd isMG
ibrcqwXM BgvqI CMd KstkM smwpqM msq sub msq]1]8]11]5]”

h`Q ilKq nM : MS 5033 g


isrlyK : pRICw gurU nwnk jI kI
p`qry : 140 A - 154 a
Awkwr : 16 X 12 s.m. ilKq 10 X 8 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ kMny dI QW qy ibMdI dw prXog
kIqw hoieAw hY[ poQI dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< siqgur pRswid] pRICw gurU nwnk jI kI] AwigAw siq vcn AwvY ihrdY
kI icqvnI kih sunwvY] sMsw Bau gur pRswid imtwvY] jYsI gurU bwby ies dy bwib
vrqweI hovY auhw jyhI pRICw nWm kI kih pRgtwvY] siqgur eyvY BwvY ApnW ibrd
jnwvY] mMqR pVnW vwrI siq] pwsw hiQ krnw]
AMq : “15]mmqw] su qyry kwrj kI kIrq js soihlw gwvIey gw ismr isrjxw hwr
kwrj suPlw]16] pRICw sMpUrnM siq gurU jI AwigAw swiQ]1]2]”

h`Q ilKq nM : MS 5033 G


isrlyK : prcI pwiqswhI dsvIN kI mhlw 10
lyKk : syvw dws

341
p`qry : 155 a - 318 A
Awkwr : 16 X 12 s.m. ilKq 10 X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ poQI dI hwlq
TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid]AQ prcI pwiqswhI dsvIN kI mhlw 10 ipRQmy dsW
mhlw ky nwm lIKy] Pyir dsW mhlw kI ausqiq ky slok lIKy] Pyir dsW mhlw
kIAW swKIAW lIKIAW ] pRQmy nWm ieh lIKy] gurU nwnk jI] gurU AMgd jI]”
AMq : “syvw dws audwsI kInI prcI] gur ausqiq kI poQI pRym kysr crcI] gur
ausqiq byAMq Agm Apwru jI] kCu Apny Bly kau kInW CudR aucwr jI] ieq
prcIAW gur goibMd isMG jI kIAw sMpUrxM smwpqM] swKIAW auxMjwh hoie
cukIAW]”

h`Q ilKq nM : MS 5033 |


isrlyK : gost bwby nwnk jI kI
p`qry : 319 a - 410 a
Awkwr : 16 X 12 s.m. ilKq 10 X 8 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk, kMny dI QW qy ibMdI dw
prXog kIqw hoieAw hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid]gosit bwby nwnk jI clI] qb gurU bwbw nwnk jI eyk
idn pMjwb kI DrqI krqwrpur bYTw Qw Aru durgwih pRymsr kw lY AwieAw ies
jhwn ivc] qb ies AMgd isK ƒ bulwie kY bwby nwnk jI kihAw ij purKw
AMgdw pwrbRhm kI AwigAw hoeI hY jo myrI isPq krnI] Ar lokW qy krwvxI]”
AMq : “krm KMf kI bwxI joru] iqQY hour n koeI hour] iqQY joD mhW bil sUr] iqn
mih rwm rihAw BrBUr] iqQY sIqo sIqw mihmw mwih] qwky rUp [nw] kQny jwih]
nw auie mrYih n Twgy jwih] ijnkY rwm vsY min mwih] iqQY Bgiq vsih ky
loA] krih AnMd scw min soie] iqs kw prmwrQ] krm KMf mih bwxI hY Aru
joru ijhY so iqQY hour koeI nw hor]”

h`Q ilKq nM : MS 5034


isrlyK : ibhwrI s`q sXw tIkw
lyKk : ibhwrI dws, kiv
p`qry : 1a - 91 A
Awkwr : 21 X 11 s.m. ilKq: 16X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw AMbrI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw pMinAW dy cwry
pwsy do do lwl, kwlIAW lkIrW[ ivckwr motI pIlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-16
hn[

342
Awm vyrvw : poQI dy mweIkro iPlm krn smyN ijld auKwVI geI sI, p`qry vI v`K v`K kIqy
hoey hn[ hwSIey dy cwry pwsy ilKweI kIqI hoeI hY[ jo pUrI qrW spSt nhIN hY[
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ keI QwvW qy kMny dI QW qy ibMdI dw prXog
kIqw hoieAw hY]
AwrMB : “sRI sRsÍqI gxyswXnm]dohrw] myrI Bv bwDw hro rwDw nwgir soie] jwqn kI
JweI prY sXwmh riq duiq hoie]1] svYXw] jwkI pRBw Aivlok qhI iqhUM lok kI
suMdrqw gihvwrI ] ikRsn khY srsI rhu nYnI ko nwm muhwmud mMglkwrI] jwqn
kI Jl kY Jl kY hirvwduiq sXwm kI ho iqin gwrI] sRI ivKBwn kumwir iksXo
bDXo AwgY kOn hvwlw]2 svYXw]”
AMq : “99]”d: Gr Gr qurkin ihMdunI dyq AsIs srwih] pqn rwKy cwdr cunI qY
rwKI jQ swih[ tIkw:- Xh mjwko pRkRm sb mY aupkwr kiQ kI aukqw]kibq]
AwXo ieq aumif AjIq isMG AYfw iel sMg lY ivkt suB din ky smwj kO] khY
kib ikRsn ieq idlI ky pRbl dl inksy skl sj smrky swjko] AYsy smY bIr
ibsnys ky Ajwnu bwhr rwKI qYN duhuHUM kI lwj kr kY ielwj kO] Gr Gr qurk
kI ihMdunI srwih kih dyq hY AsIs jX sRwh mhwrwj kO] ieiq sRI ibhwrI sq
sXw ikRq kiv ibhwrI dws smwpq suBm]=]=]=]=]”

h`Q ilKq nM : MS 5035


isrlyK : sRI swrukqwvlI BwKw
lyKk : hridAwl
smW : sMmq 1881 swvn mws
p`qry : 1a - 37 A
vyrvw : ijld g`qw AMbrI, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy do
kwlIAW, lwl Aqy iek motI lkIr; sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : keI pMinAW aupr isAwhI D`ibAW vwlI hY Aqy AspSt hY[ ilKweI hwSIey qoN
bwhr kIqI hoeI hY[ kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ poQI dI hwlq
TIk TIk[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ sRI swrukqwvlI BwKw ilKXqy]dohrw]sRI piq pRQm
nmwim XogI irdX invws] BogI irdy audws jo vYsu miq pRkwS]1] duvYXw CMd]
gxpiq inRp viq Bgq pRjw ky nmo kxM kr AMgI kwr] kwm cor ibGnI buiDss
ky pRiq idn kr hY qws pRhwr]”
AMq : “dohrw] sMmq 1881 swvn mws mMglvwr iQau 6] dohrw] nmo sÍYXy soriT qRY
kivq lqyk] dohy pWclrwj duie iekI CMd ibbyk] ieq sRI swrkqwvlI pMdRs
imsRq pwT] sBw ijq ky CMd sB do sY pWfv AwT] ieiq swrukqwvlI sMpUrnM
ikRq hridAwl smwpqM]=]=]=”

h`Q ilKq nM : MS 5036


isrlyK : j&rnwmw-sRI muKbwk pwiqswhI 10

343
smW : sMmq 1899 ibkRmI
p`qry : 1 a - 60 A
Awkwr : 14 X 9 s.m. ilKq 10 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw AMbrI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovNy pwsy do do
lwl, lkIrW, ivckwr kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-11 hn[
Awm vyrvw : hwSIey qoN bwhr ilKq, poQI iB`jI hoeI hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
poQI dI hwlq TIk TIk hY]
AwrMB : “< hukmu siq sRI vwhgurU jI kI Pqh] j&rnwmh sRI muK bwk pwiqswhI
10] kmwly krmwq kwXm krImw] rzwbKS rwijk rhwko rhImw]1] AmW bKS
bKisMd E dsqgIr] rjwbKS rojI idho idl pjIr]2]”
AMq : “19] ibidh swkIXw swgry sbj gUM] ik mwrw bukwrsq jMg AMdUrM] lbw lb
kund m bdmnos kun] gmy hirduAwl Prwmos kun]21]A&jU] sMbq 1899
ivswK vid 11 buDvwr] pUrb PwlgunI]”

h`Q ilKq nM : MS 5037


isrlyK : kQw hIr rWJy kI
lyKk : mukbl
ilKwrI : suKw isMG
smW : sMmq 1896
sQwn : mjITy durg BUp lhxw imRgys, Drmswlw
p`qry : 1 A - 113 A
Awkwr : 16 X 10 s.m. ilKq: 11X7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw AMbrI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI ikRm Kurdw, p`qry vK vK qrHW dy hn[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
hwSIey qoN bwhr ilKq, kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ ilKq vI
bhuqI spSt nhIN hY[ poQI dy bwry sMmq Aqy ilKwrI, sQwn bwry SurU ivc disAw
hoieAw hY]
AwrMB : “< sRI Akwl purK jI ] kQw hIr rWJy kI] mukbl kQI] Avil AwK qo
isPiq Kudwie dI qUM swihb byprvwh byAMq mIqw] cOdW qbkW dw pwqswh hoieAw
hjrq r`b dy nWie dw bMrd kIqw ] AjwjIl ny hukm mMinAW sI rb aus nU cwie
sYqwn kIqw] kirAw kdI r`b krsI roj hsrdw mukbly mMin lIqw]”
AMq : “394:- Aws khovxw jwq Kudwie dI hY hor JUT dw husn jmwl hY jI] Dn
mwl qy mq mgrUr hoeIey iksy AMq n phuMicAw nwl hY jI] lK vry jy jIvxw AMq
mrxW iQr kwdr j`l jlwl hY jI mukb`l nwa Kudwie dw kI mIAW hY hor suM\Vw
ijgr iKAwl hY jI]” A`gy p`qry nhIN hn[ rcnw ADUrI hY]=]=]

344
h`Q ilKq nM : MS 5038
isrlyK : pRym rqnwkr CpY
p`qry : 1A - 24 a
Awkwr : 21 X 11 s.m. ilKq 16 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw AMbrI, bwAd ivc bMnI hoeI hY[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl;
hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW; sqrW pRqI pMnw-18 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ kMny dI QW qy ibMdI dw prXog
kIqw hoieAw hY[ hwSIey qoN bwhr vI ilKq[ poQI dI hwlq TIk TIk]
AwrMB : “sRI gxyswXnm: Aq pRym rqnwkr ilKXqy] CpY] jX jX gn piq dyv dyv
sb krq syv inq] mhWdyv nr dyvqy vsy vq snyh icq] lhY buiDbwr is`D Bog
Bvuky bhu Bjqw] Agm hoie sb sugm nwm jwko kul kj`qw]”
AMq : “sIs pr nwm kro vwhI jgdIsr kO qyky rUp dyiK kY snyh nir vo krY] ieho
pRym Drmpwl jU kY rqn gupwl jU kO mdn gupwl jU ikRpwl rhY bOkry] 193]
ieiq sRI pRym rqnwkr jMbU bMswvq sMpUrxM]” AKIr ivc iek dohrw iliKAw
hoieAw hY

h`Q ilKq nM : MS 5039


isrlyK : bu`D pRkws drpn
ilKwrI : lCIrwm
p`qry : 1A - 46 a
Awkwr : 11 X 19 s.m. ilKq 7 X 13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw AMbrI[ bwAd ivc bMnHI hoeI hY[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[
sqrW pRqI pMnw-16 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdl bdl ky ilKweI kIqI hoeI hY[ isAwhI dy D`by pey hoey hn, pr
ilKweI pVHI jWdI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
hY[
AwrMB : “< sRI gxyswXnm: AQ buiD pRkwS drpn ilKXqy]dohrw] Xykr dn gj
bdn ky gvir mwq isv qwq] lMbodr suK muK kIXy ibGn ibmuK hYÍYswq]1] AQ
swD purK brnMn] kib~Nq] Agm AQwh kI n bwq kCU jwnI pry suin suin byd
aunmwn mn mwnXo hY] jl Ql jIv jMq pMKI AO pqMg cItI AOr ieMdR sB sm qW
qy bMRmH jwnXo hY]”
AMq : “lwlw Ao hjwrw nrgs so bsMq sohY krnw kUsm Aru ibMd pwq pwq ky] sohq
skUPy sohbw jI AO jrd cMpw Jrny Jrq Awp sohY ibRd kwqky] lCIrwm ky
idvwnKwny Awgy bwg ibb jwmY Puly sumn smUhk BWq BWq ky]16]dohrw] lCIrwm
mQ igRMQ ko swr myl kY lIn] mlo Bwt BwKw krI qWqy aupmw kIn]17] do:
kykIcwiqRk Ajw kuj ko kl dwdr PIl]Awid Krj kRm so lKo AMiq inKwD
susIl]18]” ies As†mo pRBwv]

345
h`Q ilKq nM : MS 5040
isrlyK : sRI pvn ibjX gRMQ BwKw
ilKwrI : AlK dws
smW : sMmq 1687
p`qry : 1a - 50 A
Awkwr : 18 X 13 s.m. ilKq 11 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw AMbrI, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr; sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw PtI hoeI hY[ kwlI isAwhI dy D`by pey hoey hn[ pr ilKweI
pVIH jWdI hY[ hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[ hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : “< sRI gxyswXnm: AQ pvn ibjX sÍrodX BwKw] inbMD ilKXqy] pRQm
crn gurbMid ky sumro pwvn nwm] AlK dws suKdYn jn mohnj krq
pRnwm]15] jg swgr gMBIr Aiq mohq rMg auqMg] kul mrjwdw kUl ibb skq
n lMGn pMg]”
AMq : “ieiq pMc qqÍ ibcwr] AQ srb bwg ibprIq lCx]cOpeI] sUr cMd dYÍsr
Bny] iqn ky bwr bwid kY gnY] Aor bwr mY Awn ABwsY] smY pRwq hI pRvnu
pRkwsY] pRwQm idvs mn icMqw Qwie] drbhwin dÍY idvs gnwie]ibKXwq] qhW
hmwro bws inj sRI jwdo mm qwq] sMbqu sorh sY rco aUpr AsI swq] ibsn mqy
bIqI brs mwrg suid iqiQ swq]140]ieiq sRI sÍrodX pvn ibjX gRMQ BwK
smwpq]” suB msq]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 5041


isrlyK : myG mwlw
lyKk : myG rwj
smW : sMmq 1895
p`qry : 1A - 36 A
Awkwr : 16 X 23 s.m. ilKq 10 X 18 s.m.
vyrvw : ijld: g`qw AMbrI, bwAd ivc bMnI hoeI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[
hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK do do lwl lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-22 hn[
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, ilKweI D`ibAW vwlI, pr pVHn Xog, hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY[ hwSIey qoN bwhr ilKq[ kwnI bdl bdl ky ilKweI kIqI hoeI hY[
Asl rcnw qoN pihlW iek pMny aupr nusKw iliKAw hoieAw hY[ Aqy iek pMny
aupr kuJ mMqR iliKAw hoieAw hY[ iesy qrHW AKIrly p`qry aupr jMqR mMqR
bxwieAw hoieAw hY[
AwrMB : “< sRI gxyswXnm: AQ myG mwlw ilKXqy]dohrw ] prm purK Gt Gt
rmXo joq rUp Bgvwn] skl isD suKdYn pRB nimq myG Dr DXwn] bwhn jw ko
hMs isq Aor isMG isvqIXw] is BwvvwnI srdw skl eyk nih QIX]2]crn

346
nmo jug Bwg ky Awgm bwnI dwie iqs pRswid ies gRMQ kO rcoN skl suK
Qwie]”
AMq : “27] gIqw CMd] kir srb CMd imlwie] iekTy khI sMKXw XwmkI] dÍw iqMRs
A`Kr ky ihswb AwT sY aunsskI] ieh CMd Kt sq Aru aunI sY khI kiv ieh
qwskI]2] dohrw: kiv jn sRoqw ky sdw idin idin hoieAw nMd[ bso jg icru
lgY jO lo iQq riv cMd]29] ieiq sRI myG mWlw muin myG rwj ivMgicqy sgun
nwm cqurQo AiDkwr]4]”
sMmq 1895 mwG mws]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 5042


isrlyK : mwn mMjrI nwm mwlw
lyKk : nMd dws
p`qry : 1 A - 13 A
Awkwr : 16 X 22 s.m. ilKq: 11X18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw AMbrI[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW
pRqI pMnw-26 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdl bdl ky ilKweI kIqI hoeI hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, kMny
dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ ilKweI ivc ivc D`ibAW vwlI hY[ pr
Awm qOr qy poQI dI hwlq TIk TIk hY[ pihly do iqMn pMinAW aupr motI kwnI dw
prXog bwAd ivc bwrIk kwnI dw prXog kIqw hoieAw hY]
AwrMB : “< sRI ikRsnwXnm: AQ mwn mMjrI nwm mwlw nMd dws ikRq ilKXqy]dohrw]
qMn mwim pr prm gur ikRsn kml dl nYn jg kwrx krxu kwrxv gokl ijn
ko AYn]1] nwm rUp gun Byd kr soie pRgt sb Tor] qw ibn q`q ju Awin kCu
kh iqsu Aiq bf bOr]2]”
AMq : “288] ieMdRXky nwm] goirKI kKMkrx gux iedRIX jXo AsupwX] imly pwrs
pr ipX ipXw prm pRym ky BwXw]289] mwlw my nwm] mwlwisRk jo gunbqI Xh
ju nwm kI dwm] krhY jo nr kMT ieh sohUM hY Cib Dwm]290]ieiq sRI nwm mwlw
smwpqM suBMBvyq]1]”=]=]

h`Q ilKq nM : MS 5044


isrlyK : ihkmq
p`qry : 1a - 130 A
Awkwr : 15 X 27 s.m. ilKq 12 X 23 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI[ vKryvyN leI lwl[ hwSIAw cwry pwsy motI
klm nwl bxwieAw hoieAw hY[ sqrW pRqI pMnw-20 hn[
Awm vyrvw : ilKweI motI kwnI nwl kIqI hoeI hY[ bhuq mwVI, D`ibAW vwlI hY[ pVHI vI nhIN
jWdI[ keI pMinAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ hwSIey qoN bwhr vI
ilKq]

347
AwrMB : “dwrU dMdw dy hldy (ihldy) dw[ muQw hrVy1, imrcw[ suMf, pI mylI, bweyVMg[
pIh ky gau mUqr swby gulI kry] rqI sukwvy CwvyN rwqy Kwey suvy]”
AMq : AKIrly pMny aupr bhuq dwrU nusiKAW bwry vyrvy sihq iliKAw hoieAw hY[ pr
ilKweI mwVI hox kwrn spSt pVI nhIN jWdI]

h`Q ilKq nM : MS 5045


isrlyK : myG ibnod bYdk (vYidk) gRMQ
lyKk : mun myG rwj
smW : sMmq 1886
sQwn : PgvwVy
p`qry : 1 a - 256 a
Awkwr : 17 X 24 s.m. ilKq 18 X 11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-22 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ kMny dI QW qy ibMdI dw pRXog
kIqw hoieAw hY[ poQI dI hwlq TIk TIk hY[ keI pMinAW aupr hwSIey qoN bwhr
vI ilKweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] < sRI gxyswXnm: AQ myG ibnod bYdk gRMQ ilKXqy]
dohrw] skl jgq AwDwr pRB skl jgq isrqwj] pwp ibdwrn suK krn jY jY
sRI ijn rwj] qWhI kO mY ismir kY krO gRMQ suKkwr] myG ibnodX nwm ies skl
jIv aupkwr]”
AMq : “84] PgvwVy suB ngr mY myGw vsiq AnMd] pr aupkwry hyq kr gRMQ rcXo
suK kMd] 46] qyrW iDXwie su gRMQ ieh myG ibnod su nwm] sb jn kO suK ieh
kro sbY skl jgkwm] 47] ieiq sRI myG ibnod mun myG rwj ibrcqy pwkw
DMkwr nwm iqRXo dsmo iDXwie]13] cOpeI: sMmq ibkRmjIq pCwn] TwrW shs
iCAwsI mwn] mwG bsMq pMcmI jwn] lyKk ibjY duirg AsQwn]1]” poQI dy SurU
ivc Aqy AKIr ivc kuJ nusKy ilKy hoey hn[

h`Q ilKq nM : MS 5046


isrlyK : AiDAwqm rmwiex
lyKk : Amrdws
ilKwrI : gulwb isMG
smW : sMmq 1821
p`qry : 1 a - 443 A
Awkwr : 18 X 14 s.m. ilKq 13 X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-11 hn[

348
Awm vyrvw : poQI iB`jI hoeI, ijld auKVI hoeI hY Aqy p`qry Ksqw hwlq ivc hn[ poQI dy
SurU ivc ieMj iliKAw hoieAw hY[ “bwvw swihb sMq isMG smwie hwV dI sqweI
27 vwly roj vwr Sukr vwly roj rwq fyf pYr geI, sMmq 1843]” Aqy do
pMinAW aupr, (iek aupr pYNqI AKrI aucrAo bRhm DXwE aun pRwq[ Aqy dUsry
pMny aupr AX Aokwr kw ArQ kibq] iliKAw hoieAw imldw hY[ Aqy nwl hI
bRhm gXwqRI kw ArQ dwmodrw nMd ikRq ilKXqy] Asl rcnw dy SurU ivc bVy
fIjwien bxw ky rcnw SurU kIqI hY[ ilKweI suMdr, keI pMinAW aupr hwSIey qoN
bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[ kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY]
AwrMB : “< siqgur pRswid] < sRI gxyswXnm: dohrw] dyvI mwqw swrdw srd ieMdu
smhws] bMdo pd pMkj sdw krY sumiq pRkws]1] sXr CMd] gxnwQ dws
invwie msqk bMdnw pgDwr] kirXo chO aurrwm ko jsdyhu buD audwr] sr gur
kry surrwj kwjpwd kMj mnwie] hy rMb nwQ AnwQ ky my DIr bIr shwie]”
AMq : “52]dohrw] gRih AgnI vs cMd puin sMbq AwndDwr] dsmI kwqk sudI suB
surwDy gurvwr]53] ieiq sRI mq ADXwqm rmwiexy aumw mhysr sMbwdy auqr
kIqy pYkuMT nrwiex nwm nmo iDAwie]8] rmwiex pUrn hoieAw] sRI rwm]sRI
rwm] sRI rwm]
do:-sMmiq AT ds sY brK Ar dsihs iek bIs] AsU mws iQq qRodsI pK
ikRsn jgdIs] cO] lyKik Amrdws qih nwm] gurdws suq hY Abrwm] rwm
nwm ADXwqm joie] toiemws ilK lIno soie] dKx dys pur hY drvwd] ilKXo
rmwiex AYihlwd ] Bul cuk ANCr jo hoie] bu`ND jn iKmw krI mY soie]3]”

h`Q ilKq nM : MS 5047


isrlyK : gur pRnwl (pRnwlI)
lyKk : gurmuK isMG, igAwnI
ilKwrI : dXwl isMG
smW : sMmq 1917
p`qry : 1 a - 16 A
Awkwr : 19 X 18 s.m. ilKq 13 X 12 s.m.
vyrvw : ijld Ku`ly p`qry sueI nwl sIqy hoey Aqy bwAd ivc do giqAW ivc bMny hoey
hn[ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, p`qry Ksqw hwlq ivc hn ilKweI motI kwnI nwl kIqI
hoeI pVn Xog hY[ hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[ hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY[ ilKweI suMdr hY]
AwrMB : “< siqgur pRswid] vrnq gur pRnwlkw dso gurn isr nwie] igAwnI
gurmuK isMG jo copeI CMd bnwie]1] cOpeI] rwm nrwiex bydI Bey] do suq jwky
igRh pRgtey] iek isv rwm duqI snpwq] sMmq ibkRm jI ibKXwq] sMmq cOdw
sY pMjqr] isvrwm jI jnm pivqR] sMmq cOdw sY AtwsI] isvrwm iqXvrI

349
bnwrsI]3 sMmq cOdw sa sqwvn] kwqk mws bfo jg pwvn] kwlU jI jnmy kul
mwih]”
AMq : 120]“ cOpeI] sMmq aunI sq sqwrw] mws Agoj pRQm lyhu Dwr] pUrn kIqI
guur pRnwlI] Bog moKny dyny vwlI] ieiq sRI gurpRnwlI ikRq BweI gurmuK isMG
gXwnI sMpRdwie sdvyN pwiqswh iss sRI Twkur dXwl isMG jI ky sMpUrnM suB
msq]=]=]=”

h`Q ilKq nM : MS 5048


isrlyK : rmwXn (rmwiex)
lyKk : qulsI
p`qry : 1 a - 13 A
Awkwr : 23 X 17 s.m. ilKq 17 X 12 s.m.
vyrvw : ijld:-Ku`ly p`qry g`qy ivc bMny hoey hn[ isAwhI kwlI; sqrW pRqI pMnw-13
hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk hY[ keI pMinAW aupr hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY[ kwnI bdlI hoeI[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ qulsI jI ikRq rmwXn ky pRQwX ilKXqy] dohrw]
gur mn pq hir swrdw inbD ibMd pd bMd] qulsI pd ikRq kTn jo kro
pRkwSk cMd] kib`q] sumiq kumd jUh ibksy lok qhI Bwv kr ibQry jo hIX nB
Awie kY]”
AMq : “kwiv Bwv krkY bhuq bD jwnw sonO hI shY iks mY ien icq ky sQweI BwvO kw
AnBY hovY so AnuBwv[ Ao icq kI Ain siQr Anyk ignqI sy qyqI Asmwn sI
sMswrI Bwv] sqv khIey jIvq dyh ky sÍyqw idAwl Drm so AwTqn] sMcwrI
sÍwq kvwn iehI rsky AMg hY[ ieiq sRI qulsI rwmwXwn pRXwX kiv sOhn ikRq
sMpUrn:”

h`Q ilKq nM : MS 5049


isrlyK : kwn cirqR
lyKk : sOdh, kiv
ilKwrI : AlK dws
p`qry : 1a - 4A
Awkwr : 16 X 22 s.m. ilKq: 12X 17 s.m.
vyrvw : Kuly p`qry g`qy ivc bMny hoey[ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-17 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk hY[ Kuly p`qry g`iqAW ivc bMny hoey hn[
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ kwn cirqR ilKXqy] dohrw] drpn mY muK dyK ky
rwDy kIAw gumwn] suMdr dyiKE rUp inj kIno mn ABmwn]1]”

350
AMq : “ikRsn dy suxwey js duK sB jWdy ns pRym dy hie vs sONDw AwK
suxwvdw]1]dohrw sB qy auqm nwm hir iksI BWq so lyie] eIq aUq suK isau
qhy] sB Pl iqs pRB dyie] 10] Aor Bgq jo jgq mWh sB qy auqm pRym]pRymI
jIqhY hir lhY sdw kusl AO Kym]18] ieq kwn cirqR smwpq]1]”

h`Q ilKq nM : MS 5050


isrlyK : rwg DnwisrI sudwmw cirqR
p`qry : 1 a - 11 a
Awkwr : 11 X 17 s.m. ilKq 8 X 12 s.m.
vyrvw : ijld Kuly p`qry sIqy hoey[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlI lkIrW[
sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] rwg DnwsrI sudwmw cirqR ilKXqy] prm susIlw nwr
sudwmy sMg ivvwhI]suB inCqR suB vwr sudwmw jI ky gRih AweI] mY jwinAw koeI
vfw hY sudwmw jwko nwau] pMc tkw gRh mYY nhIN ikAw pihrau ikau mw Kwau]”
AMq : “sudwmw jI ko js sunY qwih dwirdÍ nw ibAwpY] mn bwCY Pl pwie mohky bMDn
kwtY] AwigAw mwnY byd kI hir js sunY sunwie] sudwmw Bgq kI Bgq pr swDU
jn bl jwie]40 sRI sudwmw cirqR sMpUrnM]1]10]”

h`Q ilKq nM : MS 5051


isrlyK : DnMjX koS
smW : sMmq 1844 ilpI kwl: sMmq 1919
p`qry : 1 a - 13 a
Awkwr : 25 X 14 s.m. ilKq 17 X 9 s.m.
vyrvw : ijld Kuly p`qry do gi`qAW ivc bMny hoey hn[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl;
hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr; sqrW pRqI pMnw-
11
Awm vyrvw : hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
poQI dy pMinAW aupr pMnw nMbr iek swr nhIN hY[ ieMj jwpdw hY ik ieh poQI
iksy hor poQI dw ih`sw hY Aqy ieh vKrI kIqI geI hY[ ilKweI suMdr Aqy pVIH
jWdI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ DnMjX koS] EAM] iqMn mwim prMjXo qirvw| mn
sgocrM] aunmUlX qXivdXW muin mIlXqXMM[5] idÍvwck nwm] dÍXM idRqXw BXMX
mlM XuglM XuMg] XugmM dMÍdMÍ XmM dÍYqM pwdXopwqu jYnXo]2]irKInwm]”
AMq : “93] bkqw bwcsXiqr XqR sRoqw ssqQwipqo sbd prwXx s XWqMngqO
qqNkybXm 193 qQWAip ikMcqksmY icq pq boDwXsucqM boDXy kMMNcicdRk
kiqgXo mwrg gXwn kroiqik]”194] ieiq sRI DnMjX koS smwpqM]suBmsq]”

351
h`Q ilKq nM : MS 5052 sMgRih
isrlyK : sqoqR, sRI gur nwnk swihb jI kw]
lyKk : iDAwn isMG
p`qry : 1a - 6A
Awkwr : 16X 12 s.m. ilKq 12 X 9 s.m.
vyrvw : ijld Kuly p`qry do gi`qAW ivc bMny hoey hn[ isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy
do do lwl, nIlIAW lkIrW, ivckwr pIlI motI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI D`ibAW vwlI hY, pr pVHI jWdI hY[ieh rcnw iksy hor poQI dw ih`sw sI,
ijhVI ky v`K kIqI hoeI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ sqoqR ilKXqy sRI gur nwnk swihb jI kw]dohrw]
sRI gur nwnk pd kml bMqR bwrMbwr] klU kwl auDwr ihq DrXo murwdvqwb]1]
CMd]”
AMq : “14] sRI muKvwk] slok] bilhwrI gur Awpny idauhwVI sdvwr] ijn mwns
qy dyvqy kIey krq nw lwgI bwr]1] jy sau cMdw augvih sUrj cVY hjwr] eyqy
cwnin hOidAw guru ibn Gor AMDwr]2]11]sRI vwihgurU]”

h`Q ilKq nM : MS 5052 A


isrlyK : bwrwmwhu sRI drbwr swihb jI kw]
lyKk : gXwn isMG
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 1a - 4A
Awkwr : 17X 12 s.m. ilKq 13 X 8 s.m.
vyrvw : ijld:- K`uly p`qry g`qy ivc bMny hoey[ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : motI kwnI nwl ilKweI kIqI hoeI hY[ hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[
poQI dI hwlq TIk TIk[ ilKweI bhuqI swP nhIN hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid]mwJw ilKXqy] kro bMDnw sRI gur ky pg bso mor aur
mwhI] irdY pRgws hoie qv ik Tpwqb gur js brnwhI] kljug jIv auDwrn
kwrn hir pRgty jgmwih] gur nwnk gur AMgd jI pun ar dws AmrwhI]1]”
AMq : “dohrw] suDw srovr kI suBgqy rhY sopwn] hir kI pOVI mY khY pMdRw hYÍ suK
Xwn] inq krm mhwrwj ko sunY sunwvY joie prm suK duK imtY isKI prwpq
hoie]” A`gy iek ‘kibq’ id`qw hoieAw hY[
“rcXo hY Klws pMQ Kwlsw Klk hyq sdw hI sucyq isMG rhY ibnw Awlsw]”

h`Q ilKq nM : MS 5052 e


isrlyK : mwJw
p`qry : 1a - 6A
Awkwr : 17 X 12.5 s.m. ilKq: 13X9.5 s.m.

352
vyrvw : ijld:- Kuly p`qry g`qy ivc bMny hoey[ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-18 hn[
Awm vyrvw : motI kwnI nwl ilKweI kIqI hoeI hY[ hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[
poQI dI hwlq TIk TIk[ ilKweI bhuqI swP nhIN hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] mwJw ilKXqy] kro bMDnw sRI gur ky pgbso mor aur
mwhI] irdY pRgws hoie qv ikrpw qb gur js brnwhI] kljug jIv auDwrn
kwrn hir pRgty jgmwih] gur nwnk gur Amgd jI pun Amrdws
AmrwhI]1]”
AMq : 24] “dohrw] suDwsrovr kI suBgqy rhY sopqn] hir kI pOVI mY khY pMdRw hY
suKKwn] inq krm mhwrwj ko sunY sunwvY joie prm suK duK imtY isKI prwpq
hoie]”
A`gy iek ‘kibq’ idqw hoieAw hY[
“rcXo hY Klws pMQ Kwlsw Klk hyq sdw hI scyq isMG rhY ibnw Awlsw]”

h`Q ilKq nM : MS 5052 s


isrlyK : ibsn pd
lyKk : gurbKs isMG, kiv
p`qry : 1A - 3a
Awkwr : 12 X 19 s.m. ilKq 8 X 15 s.m.
vyrvw : ijld:- Kuly p`qry do g`iqAW ivc bMny hoey hn[ isAwhI kwlI; hwSIAW dovyN
pwsy do lwl lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-18 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq mwVI, keI pMny ikRm Kurdw hY[ ilKweI D`ibAW
vwlI iPr vI pVHI jWdI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] rwg swrMg] ibsn pd] jW pr dInw nwQ FrY] soeI
kulIn soeI bhu suMdr ijh pr ikRpw krY] rwjw kOn bfo rwvn qy srbih grb
grY] rMk v kOn sudwmw hUM qy Awp smwn krY]”
AMq : “sUrdws pRB rsk isromix mwDvirq suK isMD supwg] rwg sorT] auDo Ab
muih nINd nw AwvY ] iek myry isr pr kuibjw sokin cwm ky dwm clwvY] ntnI
kir kY lXo isAwm ko Awpno nwc ncwvY] ieq gokl auqm mQrw ngrI ilK ilK
bwq pucwvY, sUrdws Xh burI kswine kwt kY lonu lgwvY]6]”

h`Q ilKq nM : MS 5052 h


isrlyK : bwrw mWh
p`qry : 3A - 5A
Awkwr : 12 X 19 s.m. ilKq 8 X 15 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-19 hn[
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, ilKweI suMdr Aqy pVHI jWdI hY[ pr poQI dI hwlq mwVI,
ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI[

353
AwrMB : “< siqgur pRswid] cyqR cMbylI PUl rwhI hY qum ikau icq audws kIAw] suky
bn plws jo PUly mor ckor invws kIAw] AwVU syau AMb sB PUly qoqy boln lwK
pIAw] hsn swm muiV Gr nhI AwXo mYƒ vyKo pws pIAw]”1]
AMq : “11] cVdy Pwgn Pwg rcwXw rl imlo shIAW sMg pIAw] kysr gfvw Bir
kir fol iCxkn rMgo rMg pIAw] lwl gulwlI muK pr mwrn kr dIAw rMg
insMig pIAw] hsn swm pIAw ibnu Kyly jl geI vWg pqMg pIAw]” ]
]

h`Q ilKq nM : MS 5052 k


isrlyK : kls
lyKk : gurbKs isMG, kiv
p`qry : 5A - 8A
Awkwr : 12X 19 s.m. ilKq 8 X 15 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-19 hn[
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, ilKweI pVHI jWdI hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
poQI dI hwlq TIk TIk hY[ Aqy ilKweI vI TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid]kls] cFy cyq icq icqvin lwgI] pIAw prdys clXo
bfBwgI] ibrhw nl iqRXw AMqr jwgI] CUty khW pRym rs pwgI]svYXw] cyq bsMq
cFXo ibn kMq AnMq pry duK kO ng nwvY] hws iblws hulws n Bwvq hwr isMgwr
kCU n suhwvY] rYn idnw pl cYn n Awvq AMg AnMg Kro qnu qwvY] bXwkul hÍY
muK suk gXo bsuDw pr lotq hUM ibl lwvY]”
AMq : “11]kls Pwgn suK suKy dIAwXo] swjn kw mix kMT lgwXo] iml kir sKIAW
mMgl gwXo] kiv gurbKs isMG suK pwXo] svYXw] Pwgn mY sB hI nr nwir b
mwr Alwpq Kyliq horI] gwvq gIq bjwvq qwl gulwl aufwvq sWvl gorI]
fwrq hY Alqw binqw ipckwrIAW Arq bYs iksOrI] dyYNih AsIs khYN jgdIs ey
lwq KbrIs jIey jug jorI]12]1]”

h`Q ilKq nM : MS 5053 sMgRih


isrlyK : bwrwmwhu sRI gur nwnk swihb jI kw]
lyKk : DMnw isMG
p`qry : 1a - 4A
Awkwr : 12 X 17 s.m. ilKq 10 X 13 s.m.
vyrvw : ijld:- Kuly p`qry do gi`qAW ivc bMny hoey[ isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy
iek iek motI kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ keI pMinAW aupr
ilKweI D`ibAW vwlI hY[ pr suMdr Aqy pVHI jWdI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ bwrwmwhu sRI gur nwnk swihb jI kw
ilKXqy]dohrw] sq gur nwnk kml bodo bwrMbwr] iqlvMfI pwvn ibKy DrXo

354
murwr Cuqwr] cyqR icMqw icqvnI DrnI Dvl AnwQ] Awrq huie sB sur cly lY
bRhmwdk swQ]”
AMq : “gur ko crq Apwr swr eyhnY kw ibcwr Drw] suny jn jo js ko gwvY kih
DMnw isMG dws srb suK sMpq ko pwvY] vwihgurU mMqR pRgtkIAw] kl qwrn
Bgvwn gurU nwnk Avqwr lIAw]]12] scKMf Awp invws krw]”

h`Q ilKq nM : MS 5053 A


isrlyK : bwrwmwhu
ilKwrI : iDAwn isMG, BweI
p`qry : 1a - 4A
Awkwr : 11 X 16 s.m. ilKq 9 X 13 s.m.
vyrvw : ijld:- Kuly p`qry do gi`qAW ivc bMny hoey[ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-13
hn[
Awm vyrvw : ilKweI D`ibAW vwlI pr suMdr, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ bwrw mwhu ilKXqy] kw ikRq kv BweI iDAWn
isMG] kuMflIAw CMdw[ gur gnpq bMdo ipRQm hur swrdw mwie] bwrwmwhu pRB Arj
kw iCn mY lIAw bnwie]”
AMq : “12] Dwry cObIs Avqwr jo pRB jIqw mY dshY BwrI] Dry murwrI] kl ko jIv
auDwrn kwrn so ds gur inrDwrI] klw ApwrI] nwmdwn dY jgq auDwrXo ihMd
Drm rCkwrI , Dvn isMGwrI ] gur pRymsr eyk rUp hY bMdo bwrMbrI[ Arj
hmwrI]”

h`Q ilKq nM : MS 5053 e


isrlyK : bwrwmWhu
ilKwrI : iDAwn isMG
p`qry : 1a - 5A
Awkwr : 12 X 17 s.m. ilKq 10 X 14 s.m.
vyrvw : ijld:- Kuly p`qry do g`iqAW ivc bMny hoey[ isAwhI kwlI[ hwSIAw iek iek
kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[ hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ bwrwmwhu dsvyN pwiqswhu gurU goibMd isMG jI kw
ilKXqy] dohrw] bMdo sRI gur pd kml jo dwiek Pl cr] pur ptnw pwvn ibKy
DirE murwrvqwr]CMd]
AMq : “kwqk suklw pMc gurU pur gur kInI iqAwrI krq sur mMfl jYkwrw] iqh iqh
hoq shwie jhw jn ismrny ko Dwr] pVY sunhY nr suK pweI] iDAwn isMG qqÍ
dws gurU jI prXo srnweI] klgIDr goibMd isMG dI pkVo srnweI]”

355
h`Q ilKq nM : MS 5053 s
isrlyK : bwrwmwhu
ilKwrI : iDAwn isMG
p`qry : 1a - 4A
Awkwr : 11 X 16 s.m. ilKq 8 X 13 s.m.
vyrvw : Kuly p`qry do gi`qAW ivc bMny hoey[ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid] dohrw] bMdo sRI siqgur crn krn jo mMglcwr] brno
js gur ko ibml jo dw iek Pl cwr]fyvFw CMd]”
AMq : “jogI lhY jog pd pwvn rogI rog imtwvY] srm DnwvY] BogI Bogl hY surpq
smbwJ so bwl iKfwvY] DXwn lgwvY] ivdXw Dn gun lhY sMpqwr igAwnI bRhm
lKwvY] moK so pwvY] iDAwn isMG pOrwn BivKX qsrkI mhmw gwvY sunqr jwvY]
13] ieiq sRI bwrW mwh sMpUrn]”

h`Q ilKq nM : MS 5053 h


isrlyK : bwrw bwh (mWh) dsyÍ pwiqswhu jI kw
lyKk : iDAwn isMG
p`qry : 1a - 5A
Awkwr : 12 X 18 s.m. ilKq 10 X 14 s.m.
vyrvw : ijld Kuly p`qry gi`qAW ivc bMny hoey[ hwSIAw dovyN pwsy iek iek kwlI lkIr[
isAwhI kwlI, sqrW pRqI pMnw-3 hn[
Awm vyrvw : ilKweI motI kwnI nwl kIqI hoeI, hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[
ilKweI suMdr[ pr D`ibAW vwlI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ bwrw bwhu [mwhu] dsyÍ pwiqswhu jI kw
ilKXqy]dohrw] bMdo sRI siq gur crn jo dw iek Pl cwr] pur ptnw pwvn ibKy
DirEu murwrvqwr]1]CMd]cyq sukl pKmwq bynqI siqgur pY kInI]”
AMq : “kwqk suklw pMc gurU pur gurkInI iqAwrI] krq sur mMfl jYkwrw]iqh iqh
krq shwie jhw jn ismrn ko Dwrw] pVY suny hY nr suK pweI] iDAwn isMG
kr jor prXo gur pg srnwie nweI]13]”

h`Q ilKq nM : MS 5054


isrlyK : sRI rwDy ibRhoN sqk
lyKk : piq hir swDU
p`qry : 1A - 4A
Awkwr : 15 X 21 s.m. ilKq 12 X 18 s.m.
vyrvw : ijld:- kwgz ivc p`qirAW ƒ slweI kIqI hoeI hY[ isAwhI kwlI, vKryvyN
leI lwl[ sqrW pRqI pMnw-17 hn[

356
Awm vyrvw : poQI dy pMnw nMbr qoN pqw cldw hY ik ieh poQI iksy hor poQI dw ihsw sI, jo
bwAd ivc v`K kIqw igAw hY[ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk hY[ keI
QwvW qy ilKweI spSt nhI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] sRI rwDy vl`BwXnm:AQ sRI rwDy piqhir swDU ikRq
ilKXqy ] dohrw] vMsIDr vsudyv hir ngDr nwQ nHirMd] hir nwrwXx nr hrI
rmw rmn goivMd]1]”
AMq : “91] syvq sys mhys pdvMdY vrx ivrIic nrpiq sur piqswr dws mrq
skl pRpMc] 92[ nyiq nyiq kir nwg piq nvinq nwm aucwr] vyd Byd nih
pwvhI prmwnMd Apwr]93]” A`gy p`qry nhIN hn,rcnw ADUrI[

h`Q ilKq nM : MS 5055


isrlyK : rwDy pRym pqRkw
lyKk : piqhir
ilKwrI : nwrwiex isMG,kiv
smW : sMmq 1954
sQwn : qrn qwrn
p`qry :1a-9 A
Awkwr : 17X 22s.m. ilKq 14X 17 s.m.
vyrvw : KulHy p`qry kwgz ivc sIqy hoey hn[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ sqrW
pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : ilKweI ivc ivc D`ibAW vwlI hY pr swP Aqy pVHI jWdI hY[ keI pMinAW aupr
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : “Ao n m: < siqgur pRswid] AQ rwDy pRym pqRkw ilKXqy sRI piqhir ikRq]
dohrw] vMdoswr dmwq ko gxpiq pRxvu hmys] krxw qumrI sYN imlY mIq gey
pRdys]1] bRhmw ivSnU mhys kO vMdo vwrMvwr] pMc dyv pRpMc mY mIq imlwvx
hwr]2]”
AMq : 66] “sRI guru Arjn dyv ko suMdr sihr ivkws] isMG nrwiex qnk kiv inis
idn krq invws]67] sMmq pWfv vyd hY iniD sis nIky Twn] lIjY cqur
ivcwr aur vwm AMk phcwn]68] ieiq sRI mq pMifqw hjUrw hrI isKyX
nwrwiex isMGyn kiv inrmlyn qrn qwrn invwsI ivricMq rwDy pRym pqRkw]suB
Bvik]”

h`Q ilKq nM : MS 5056 sMgRih


isrlyK : sRI gurU Arjn dyv pMck pRwrMB
lyKk : piq hir
ilKwrI : nwrwiex isMG,kiv
p`qry : 1 a - 10 A
Awkwr : 16 X 22 s.m. ilKq 14 X 18 s.m.

357
vyrvw : ijld KulHy p`qry islweI krky p`qly kwgj ivc sIqy hoey[ isAwhI kwlI,
vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw-14 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI[ poQI dI hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] sRI guvMrjun sXpwd pdmy BXonm] AQ sRI gurU Arjn
dyv pMck pRwrMB:] gurvrjn sX drbwrIXo vY Bjiq srbdw] DrmwrQ kwm
moKXwnYÍsdXo inRly Bin isMqdw]1] gurdyvhu dyiv mjy duj˜-ly pdkMj Bjdr
junsX guro:”
AMq : “ieiq sRI mn mhwrwj hjUrwh hrI isKXyin nwrwiex isMhyk kiv inRmlyn
qrxqwrn invwisn ivr icMq sRI guru Arjn dyv pMck suMB]dohw] sr guru pwrQ
srqtyb sq srb dw mIq] iciq icqvq pd pdm rjnwrwXx AilrIiq]1]
] ]”

h`Q ilKq nM : MS 5056 A


isrlyK : sRI gurU gRMQX jnw s†k pRwrMB
sQwn : qrnqwrn
p`qry :2a-3 a
Awkwr : 16 X 22 s.m. ilKq 14 X 18 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-14 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq cMgI, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] E o sRI gurU gRMQ BXonm:] AQ sRI gurU gRMQXjnw s†k
pRwrMB] klO kwly BI myX pq prbRqo nYv Pil qoN nvY dwnY rmwnYr, mn ibRiq
inroDo nBviq] hirr nwmo KDXwdU vgd inhMiqr guru muKwqu[: gur gRMQ vMdyin
gm vpupM moKXw pudXM]1]”
AMq : ieiq sRI mn mhwrwj pMifq hjUrw hrI isCyx nwrwXx isMhyl kiv inRmlyn
vrxqwrx invw isnw isK irxI ibRqyn ivricqM gur gRMQXjnw s†k suMB]”

h`Q ilKq nM : MS 5056 e


isrlyK : sMq sRoqws†k pRwrMB
sQwn : qrxqwrx
p`qry :3A-4 A
Awkwr : 16 X 22 s.m. ilKq 14 X 18 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-14 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “E o sRI nwrwXnm: AQ sRI sMq sRoqws†k pRwrMB] isK irxI ibRq imdRM] nDqœy
mohM vYkuit lgiqDqœy qn mnis nDI Dqqy doRhHMXGm iqnDqœy suih˜idXy]”
AMq : “ieiq sRI mn mhwrwj pMifq hjUrw hrI isKXyx nwrwXx isMhyx kiv inRmlyn
qrx qwrx invwisnw ivricMq sMq sRoqws†k suBMBv]”

358
h`Q ilKq nM : MS 5056 s
isrlyK : sRI rwm cMdRw s†k pRwrMB
ilKwrI : nwrwiex isMG
sQwn : qrxqwrx
p`qry :5a-6 a
Awkwr : 16 X 22 s.m. ilKq 14 X 18 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-14 hn[
Awm vyrvw : ilKweI kwnI bdl bdl ky kIqI hoeI hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
ivc ivc ilKweI D`ibAW vwlI pr swP qy pVIH jWdI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “E o sRI sRI sÍrmhM sRI sÍroBjy] AQ sRI rwm cMdRws†k prwrMB] nrI kIin kRIVw
injinMd qXwgI DrwpY suDwmy qvDysInvysM] pRBU vyK crIjnw nMdkwrIX jy jwn
kISM sdw rwGvysM]1]”
AMq : “AQ vsU sgnI svYXw] njrwn jrwviq nYnn mY Gr GRwnn mY njrwn jhw]
sgrw sgrw ivBgwrB hY Gr ky GurkYN pgrw pgrwm fgrw fgrw fg foil ifgY
Atnwn hovY ngrw ngrw] Avrw Avrw] Almwn iqnw hir sRI sB nYh hjrw
hjrw] =]=] nwrwXx isMG”

h`Q ilKq nM : MS 5056 h


isrlyK : sRI ikRsxws†k pRwrMB
lyKk : nwrwiex isMG
p`qry :6A-7 A
Awkwr : 16 X 22 s.m. ilKq 14 X 18 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “E o sRI bRjyNdur Bjy dhM] sRI bRjysÍrI vlBwXnm:] AQ sRI ikRsxws†k pRwrMB:
BujMg ibRq imdM] kry vyxyDwrI qnO pIq vwsM lsy dRItsIrKymnoh isR cMduM] bny
bIiQ kw kRIiV qMbwl sMgy Bjy Bwn jwvwlBM ikRsx cMdMR]1]”
AMq : “ieiq sRI mn mhwrwj pMifq hjUrw hrI issXyyx nwrwXx isMGyx kiv inRmlyn
vrxqwrx invwis nw ivricMq sRI ikRsxws†k suBM]=]=]”

h`Q ilKq nM : MS 5056 k


isrlyK : sRI gMgws†k prwrMB
ilKwrI : nwrwiex isMG
sQwn : qrnqwrn
p`qry : 8a-9 A
Awkwr : 16 X 22 s.m. ilKq 14 X 18 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-13 hn[

359
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, kwnI bdlI hoeI hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI dI
hwlq TIk TIk [
AwrMB : “E o sRI nwrwXxwnm: AQ sRI gMgws†k prwrMB: q†dMBym dMby jyˆ dHikœ BwvY rmn
iks†X kRssdYvMjnwXy] qXqo rwiqkMpwiqkM DÍMsnIXM sugMgyB jwm: qvWB
punIqy]1]”
AMq : “ieiq sRI mn mhwrwj pMifq hjUrw hrI issXyx nwrwXx isMGyx kiv inRmlyn
qrx qwrx invwisnw ivricMq sRI gMgws†k suBM]=]=]”

h`Q ilKq nM : MS 5056 K


isrlyK : sRI gurU rwm dws sX suDwsr mMdir s†k pRwrMB]
ilKwrI : nwrwXx isMG, kiv
sQwn : qrx qwrx
p`qry : 9 A - 10 A
Awkwr : 16 X 22 s.m. ilKq 00 X 00 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk, hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< sRI nwnkwdIn gurU nB jwmXhM] AQ sRI gurU rwmdwssX suDwsr
mMidrws†k pRwrMB] lsyXDym rUpwq pq˜Y ruqMgo rmosD Xwgo hwduVwlwiDkovY] srubYvI
icqRY iscqR puxX sXDwmo Bjy dRwm dwssXqM mMdirMvY]1]”
AMq : “ieiq sRI mn mhwrwj pMifq hjUrw hrI isCyx nwrwXx isMgyx kiv inRmlyn
qrx qwrx invwisnw ivricMq sRI gur rwm dws suDwsr hir mMdirws†k
suBM]=]=]”

h`Q ilKq nM : MS 5057


isrlyK : ikqwb lyKw [vhI] drbwr swihb
smW : sMmq ibkRmI 1898
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 1 a - 51 a
Awkwr : 12 X 25 s.m. ilKq 11 X 22 s.m.
vyrvw : ijld:- cmVw, isAwhI kwlI [ sqrW pRqI pMnw-20-21-22 (v`K v`K)
Awm vyrvw : vhI (AkwauNt bu`k) dI ilKweI bhuq vDIAw nhIN hY, isAwhI dy D`ibAW kwrn,
pVHn ivc bhuq muSkl AwauNdI hY[ pihly do iqMn pqirAW aupr nusKy, ielwj
Awid idqy hoey hn[ ieh poQI drbwr swihb imqI ibkRmI 1897 dI hY [ Aqy
mhwrwjw KVk isMG kMvr nO inhwl isMG, mhwrwjw Syr isMG dy smyN dI hY[ Aqy
bhuq swrIAW ieiqhwsk QwvW, jo sRI drbwr swihb dy ADIn sn Aqy hux nhIN
hn, bwry vyrvw id`qw hoieAw hY[ v`K v`K gurduAwirAW bwry, cVwvy bwry, ik`lw
goibMd gVH dy lyKw joKw bwry, kVwh pRswid dI AwmdnI bwry, mhwrwjw KVk isMG,

360
kMvr nO inhwl isMG, dIAW mOqW qy auhnW dI XwdW ivc jo Krc hoieAw , auhnW
dIAW jwiedwdW dw vyrvw idqw hY[ mhhwrwjw Syr isMG dIAW XwdW Aqy BytW, jdoN
mhwrwjw drbwr swihb AwauNdy sn, Bytw Aqy ArdwsW, BweI ibkRm isMG, rwhIN
igAwnI gurmuK isMG bwry disAw hoieAw hY[ ieh irkwrf bhuq vfmulI dyx hY jo
ik hor ikDry nhIN imldI[
AwrMB : “1898 swvx 16 (sMmq 1898 swvx 16) < sRI gurU sq krqwr jI[
2) Aqr isMG dy ipCly dyxy mwG mY kwgdW ƒ ley sI[
3) ]=) hrI isMGAW lYky sdw isMG Ardws kIqy mY idqy[
1) kVwh pRswid drbwr swihb jI-pwso [
1) Krcw 1)GI=)=bMdn, dm pwso [ roj-pwso [
112) BwVw dyky suKw isMG AwXw swvx[
1) drbwr Bog pRswd smYN Kolx”==
AMq : “sMmq 1898 poh 2 ] 1) iek rUpYXw Kjwn isMG ijmIdwr c`bw ipMf dy lKw]
bwtI ghxy rKI do syr kI th bXwj dUjy mhIny ivc Cufw lYxI]” ies qoN ielwvw
hor vI bhuq swrIAW vfmulIAW jwxkwrI dIAW ilKqW imldIAW hn]”

h`Q ilKq nM : MS 5058


isrlyK : jgq ibnod
lyKk : pdmwkr, kiv
p`qry : 3 a - 172 a
Awkwr : 16 X 11.5 s.m. ilKq: 10 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw AMbrI[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI dw pihlw p`qrw nhIN hY pMnw nMbr 3 qoN SurU huMdI hY[ ilKweI D`ibAW vwlI,
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI[ kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[
poQI iB`jI hoeI Aqy ikrm Kurdw hY[ ilKq bhuq swP nhI hY[ poQI dI hwlq
mwVI[
AwrMB : “kihAw lMb iqqYÍ hoie] qwqy ipRQmih nwXkw nwiek kihqH bnwie] jugq jQw
miq AwpnI kvn kho isru nwie]6] AQ nwiekw lKwXn] do; ris sMgwr suBwv
aur aupjiq jwinhwr] qwhI so kv nwiek kzw brn qib bD pRkwr]kibqu]”
AMq : “swiq idn knvWsn vrs ko pXoD hY] szKw sKI swqÍk drs dUiq dUqI dsw
hwv Bwv cirq Ckw Ck pRmod hY] QweI cwr mwn hUM sMjog bXogM Bog auikq
juikq aupmw AnUp chU kdohY jgq ibnod kY pboDAn lyKY bFY] jgq ibnMd dyKY
jgq ibnod hY]”

h`Q ilKq nM : MS 5059


isrlyK : rsk ipRA
lyKk : cMdR Bgq
smW : sMmq 1834

361
p`qry : 1 a - 210 A
Awkwr : 15 X 8s.m. ilKq 10 X 5 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-6 hn[
Awm vyrvw : Asl rcnw qoN pihlW do iqMnw kivqwvW ilKIAW hoeIAW Aqy jo ies rcnw nwl
iblkul sbMDq nhIN hn[ ies qoN bwAd qqkrw id`qw hoieAw hY[ ilKweI suMdr,
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI ikrm Kurdw, ivc ivc ilKweI D`ibAW
vwlI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] < sI gxyswienmh] AiQ rsk ipRAw ilKqy]CpY]
eyk rdn gj bdn sdn buiD mdn kdn suq] gvr nMd AwnMd AwnMd kMd kMd
jg bMd cMd juq] suKdwXk dwXk suikRq gn nwiek nwiek Kl Awiek Gwiek
dirdR sb lwiek lwiek]”
AMq : “ieiq sRI mn mhwrwj kumwr ieMdRijq ivricqwXMw rsisk ipRXwXMw rs Anrs
vrnnM nwm KVos pRBwv]16] ieq sRI risk ipRXw smwpqM] svMq 1834 (1834)
imqI BwdRvq imqI 6 BwdR idn 12 rivvwr ilK sMpUrnw siqgur ky pirswid]
Gulw isMG KuSI ilKI cMdRBwg Bwit swid] ikRsn dws bRwhmx ky suiB ihq suB
iciq kI] kcur ngr mY vsq hY cMdR Bwg so pRIq]1] iqh ihq Xih poQI ilKI
pRym irdy mo Dwir] cMdR Bwg kI ikRpw qy Baujl auqry pwir]1]sMpUrn]” ] ]

h`Q ilKq nM : MS 5060


isrlyK : rs rhsX BwKw
smW : sMbq 1727
p`qry : 1 a - 122 a
Awkwr : 14 X 19 s.m. ilKq 10 X 15 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw cwry pwsy do do
lwl lkIrW[ ivckwr iek kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-17 hn[
Awm vyrvw : hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[ SurU ivc iek pqrw Ksqw hwlq
ivc hY[ kMny dI QW ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI[ ilKweI suMdr Aqy pVHn Xog hY[
AwrMB : “AQ rs rhsX BwKw gRMQ ilKXqy] sYÍXw AYisXY kuMj bnY Cib puMj rhY AilMgu
jMqXO suK lIjY] nYn ivsliqXY bn mwl ivlokiq rUp suDw rs pIjY]”
AMq : “pMnw 122] 43]dohrw] ijqy swj hY kivq ky mMmt khy bKwn] a sb BwKw
mY khy rs rhsX mY Awin]44] sMbq sqRh sY brs bIqy sqweIs] kwiqk vid
eykwdsI vr bwr bwgIs]85] ieiq sRI rs rhsX klpiq imisR ivricX]
AlMkwr inrUnM nwm As†mo ibRqwqu: smwpq:1121]]”

h`Q ilKq nM : MS 5060 A


isrlyK : rs rhsX ky slyK ko ArQ

362
smW : sMmq 1727
p`qry : 122 a - 123 a
Awkwr : 14 X 19 s.m. ilKq 10 X 15 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-17 hn[
Awm vyrvw : ivc ivc kwnI bdlI hoeI, ilKweI suMdr hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI
hY Aqy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ pYNqI AKr ilK ky bwAd ivc ieMj
iliKAw hoieAw hY[ 123456789 qy iPr rcnw SurU kIqI hY[
AwrMB : “pYqINs AKr - a,A,e,s,h Aqy 1 qoN 9 q`k dy ihMsy ilKy hoey hn[ AQ rs
rhsX ky slyK ko ArQ Ksy† ibRqWq ky jo bIc hY] kib`qu] auvy ko] jog juqjMg
kYsY hYN sur kihXY sUrX ky ihXy mY AiB rwm lgy hY] sUrX eyk hY qW qy eyk bcn
BXo sUr sbd kO] Gorw kYsy hY sUr kihXY]”
AMq : “pRwikRq slyKdwn sbd mY Aw] pRQm mMglw crn mYXwp Sbd ko ArQ ]
iekos`qR]”

h`Q ilKq nM : MS 5061


isrlyK : sRI ikRsn swihq isMDU
lyKk : AmIr dws
ilKwrI : sMudr isMG rwgI
smW : sMmq 1970 ibkRmI
sQwn : AMimRqsr buMgw crwgIAW
p`qry : 1a - 102 a
Awkwr : 11 X 18 s.m. ilKq 9 X 15 s.m.
vyrvw : ijld g`qw k`pVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy iek kwlI
iek lwl lkIr; sqrW pRqI pMnw-22 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, hVqwl Pyr ky keI pMinAW aupr suDweI kIqI hoeI hY[ keI
pMinAW aupr ijvyN 80 pMnw-79 a aupr kuMflIAW vWg sic`qr bxw ky iliKAw
hoieAw hY[ bhuq ivsQwr pUrvk jwxkwrI idqI hY[ poQI dI hwlq vI cMgI hY[
ilKq suMdr[
AwrMB : “< sRI gxyswieMnm: sRI gur crn kmlyBXonm: sRI ibRMdw ibpunwienm: sRI
Bgvq BgM pMjwienm: AQ sRI ikRsn swihq isMDU iliKXqM]sorTw] mMgl krq
svwr rs brswie AnMqgq] jY jY sdw iqhwir cplw Gn cwiqRk suKd]1]”
AMq : 237] “sorTw ] ibnqI krq AmIr qum pY sRI nwgr nvl] hor kiTn Bv
pIr kwlI mrdn igrDrn]228] sorTw] dIjY ikRpw inDwn pun pun mwgOX hY
suB] sMq crn suK dwn iqn mY hoie invws sd] 229] ieq sRI miq miq sRI
ikRsn swihq isMDU AmIrdws ibrcqy AlMkwr inrnX gRMQ smwpqI nwm pMcmo
qrMg] sBMB†Xwq] sRI ikRsn jI sMmq 1914 ibkRmI Pgx 25 qrIk dy ilKy hoey
gRMQ qoN iliKAw poQI ƒ suMdr isMG rwgI sRI drbwr swihb jI buMgw crwgIAW

363
AMimRq sr ny 18 jUn sMn 1914 muqwbk sMmq 1970 ibkRmI hwV idn 5]
ieiq] siqnwm jI]” ] ] ies qoN Agy keI pMny hwSIey vwly KwlI hn[

h`Q ilKq nM : MS 5062


isrlyK : dsm iskMD, sRI ikRsn lIlw
lyKk : ikRsn lwl
smW : sMmq 1840 ibkRmI
p`qry : 1 a - 276 A
Awkwr : 16 X 19 s.m. ilKq 10 X 15 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW[ ivckwr iek motI pIlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-20 hn[
Awm vyrvw : poQI iek pwsy qoN DuAwKI hoeI hY[ p`qry Ksqw hwlq ivc hn[ keI pMinAW
aupr hwSIey vwlI QW qy fIjwien bxwieAw hoieAw hY[ kMny dI QW qy ibMdI dw
prXog kIqw hoieAw hY[ ilKweI suMdr, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI
iB`jI hoeI hY[
AwrMB : “< sq gur pRswid] dsm iskMDy] sRI gxyswienmh] AQ sRI Bgvqy lKqy
dsm iskMDY] do mq Gt miq pRspr bolqI eyk smwn] eyk gwvY gux Swm ky eyk
ibRjY sur igAwn] suxo sKI mq js krau cup kr jwqn bol] inpit dIn qU
dubrI vx pRB KrY Aqol]”
AMq : “sKI ieh lIlw koeI suxY suxwie] pRym Bgq mwDvkI pwie] kml nYn krxw
BMfwr] ikRs˜ dws jI pg prbl qwr] sKI 101] ieq sRI Bwgvqy mhW purwxy
dsm iskMDY nvY iDAwau] spUrx BYeI spUrxvwcY]81]caupeI] l lyKqm kauVw
mihdUr qlKI bwr kIAw ivc smq sY ds ATWrw sY cwlI sqwlI ivc lIKI]”
] ]

h`Q ilKq nM : MS 5063


isrlyK : mukiq mwrgu -pwiqswhI ]10]
sQwn : Abcl ngru-hzUr swihb
p`qry : 1a - 133 a
Awkwr : 18 X 13 s.m. ilKq 12 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAW cwr pwsy[ do do kwlIAW lkIrW[
sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc kuJ p`qry hwSIey vwly KwlI, ilKweI suMdr, ku`J pMinAW aupr
hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[ kMny dI QW ibMdI dw prXog kIqw hoieAw
hY[ hwSIey qoN bwhr vI ilKq[ ivc ivc kwnI bdl ky ilKweI kIqI hoeI hY[
ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : “< siqnwmu krqw purK inrBau inrvYru] Akwl mUrq AjUnNI sYBM gur
pRswid] AiQ mukiq mwrgu igRQ ilKXqy] pwqswhI]10] eyk smY sRI gurU jI ky

364
pws isK bynqI kriq Bey] Abcl ngr ivKy] hy siqgur jI hm kau siB ibD
kho] jo ies jIv kau sMswr swgr qrn kau] sB ibD kho] kvn jqn hY]
iks pRkwr krm krY] sB ibD kho] kvn jqn hY] iks pRkwr krm krY]
mMglwcwr Aru imRq krm pRXMq so siB ivD kho] sRI guro vwc] so suno ijs qy
sMswr mukiq hoie] Aoru mn bwCq Pl pRwpiq hoie] Aru Awpny Drm kI pxy
Drm kI iesiQqI hoie]”
AMq : “pUrb ibD so qO ibK srp dw BY dUr rhY lUq ko iblwvlM:5 rog imtwieAw
Awp pRB nIlI tlI nU Awg lgwvY] aus nwl piV piV lUq JwVY] ies gRMQ ky
krny mukiq Bugiq dono imlqy ieq mukiq mwrg igRQ srb krmo pr inrUpix
kIAw hY] jnm mrx pRXqM srb inrUpx smwpqM]1]=]=]”

h`Q ilKq nM : MS 5064 sMgRih


isrlyK : pRSn-auqr: BISm ipqwmw qy Xuidstr
smW : sMmq 1894
p`qry : 1a - 20 A
Awkwr : 17 X 11 s.m. ilKq 13 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYkSIAn[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAW cwry pwsy do do
lwl lkIrW ivckwr kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk pr p`qry kuJ Ksqw hwlq ivc hn[
ilKweI ivc ivc D`ibAW vwlI hY Aqy spSt nhIN[
AwrMB : “< sRI gxyswienm:] E o AMXisXis muin mwqRyin] sMswir bMDnwiq] ivmucyq
nmsqsmY ivsinvy pRiB ivsinvy]8] nm: smsuBUqwnM midu qHqwie BU BRqy] Anyk
rUp rupwie ivsnvy pRiB ivsinvy]2] vYsnXovwc] suqÍw Drmwin sRys†ynpwvnw
incsr ibs†w ] :] juiDstrw sRMiq nvM puMinryvwBXw Bws†qw]3]”
AMq : “164] nromukiq mvwpnoiq ckRpwixvcoXQw] bRhmiqXidkM pwpsrivs idXo
ivnspy]165]
ieh sRI mhwBwrq qy siq shsR sihq pwvY smisXws†hiq prbix auiqmwinus†wsny
dwin Drmoqry sRI ivsno iridivX shsR nwm AsqoqRM]sMpUrxM my sBu sBu
msqu]1]1]]] sMmq 1894]]sRI sMpUrxM]”

h`Q ilKq nM : MS 5064 A


isrlyK : sRI kstwvlI
smW : sMmq 1894
p`qry : 21a - 22 a
Awkwr : 17 X 11 s.m. ilKq 13 X 7 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-7
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk[

365
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ sRI kstwvlI ilKXqy] ipRQm duqIXy iqRqIXy]
cqrQy crxM] ipRQm inKqR BrxI] 5010 du0 12, iqR020 c010
ikRqkw]0pR07 du, 012, iqR 015 cqrQy 015 rohnI]”
AMq : “auqrw BwdRpd 0 ipR025 duqI 07 iqR020 c 010 hyvqI ipR0 du01 iqR 08
cu 016 ] ieiq ipRQm duqI iqRqIXy cqribn pRkRymy juvr ptil inKqRy
kRmyiniKXqy] AsunI Bojin dwnM]” ] ]

h`Q ilKq nM : MS 5065


isrlyK : pRboD cMdr nwtk
lyKk : gulwb isMG ngorIAw
smW : sMmq 1846 ilpI kwl: sMmq 1880
sQwn : kurKyqR pRwcIey
p`qry : 1 a - 129 A
Awkwr : 18 X 12 s.m. ilKq: 13 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : poQI ikRm Kurdw, Ksqw hwlq ivc hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI, kMny
dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ ilKweI suMdr Aqy SpSt, pVIH jWdI
hY[ poQI dI hwlq bhuq vDIAw nhIN[ iek pMnW bwAd ivc ilK ky nwl lwieAw
hoieAw hY[
AwrMB : “< cMdR boD nwtk moh ibbyk kI kQw hY[ ikRq BweI gulwb isMG inrml
swDU] AsQwn kurKyqR pRwcIey sbb 1846 kiQAw BwKw krI[ BweI mwn isMG kw
cylw sI[ gulwb isMG kI mwqw gOrI bwpu rwieAw QI] bwsI syKUpury dy] syKU shjwdy
dw syKUpurw] lhOro pry] gulwb isMG swsqR BwKw kry]”
AMq : “224] sMkr CMd] rs vdy Ao vsu cMd sMvq lok BIjr jwn] nB mws ibRg
puinvwsry dsmI vdI pihcwn] gurmwn isMG pdwr ibMd AlMb nwau rTwn]
kuruKyq pRwcI kUl qt Xh kIn gRMQ bKwnw]22] ieiq sRI mq mwn isMG crn
isKq gulwb isMg ngOrI rwey Awqmjyn ivrcyq pRboD cMdR nwtky jIvn mukiq
pRwpiq ko nwm Ks†mo iDAwie]6] rwm] rwm ] rwm] rwm]”
ies qoN A`gy kuJ hor rcnw-dohrw ilKwrI kw poQI ilKI pMjwb isMG bwsI
sylvrwih] Pwlgun mWsu su AsIAwsY Twrw sMmwih”
sMbq 18 sY 80 = 1880

h`Q ilKq nM : MS 5066


isrlyK : pRIiCAw-gurU Arjn jI
p`qry : 1a - 14 A
Awkwr : 19 X 13 s.m. ilKq 13 X 10 s.m.

366
vyrvw : ijld g`qw cmVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAW dovyNy pwsy do do lwl
lkIrW; ivckwr iek kwlI lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI dy SurU Aqy AMq ivc iksy hor rcnw dy kuJ pMny hn jo auprokq rcnw nwl
nhIN imldy[ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk hY[ keI pMinAw aupr
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] pRIiCAW ilKI gur pRswid mhulw ]5] pauVI jo jnmnu
mih icqvnI rKwvY] so mn kwsh swkih pRgtwvY] gur pRswid sh swBau imtY]
hoie AicMq icMqw sB CutY][ mn kI duibdw sB kih sunwvY] pRB BwvY qw sB suK
pwvY]”
AMq : “solku] pUrw pRB ArwiDAw pUrw jw kw nwau] nwnk pUrw pwieAw pUry ky gun
gwau]1] qyrw kwrj Awip kIqw hY] eyh kwrju ikAw qyry sB kwrj sMpUrx Bey
hY] mn icMidAw Bwv dy Pl pwvih gw] Aru dIn duNnIAw mih surKrU hovYgw] qyry
aupir prmysr sRI Bgvwn jI ikRpw kIqI hY[ qUM Awpxy mn mih kweI icMqw
icqvnI kir] jpu kI Bgvwn jI kw krqwrhu] suPl Pil pwvYgw] pRIiCAw gurU
Arjn jI kI sMpUrn BeI]1]” ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 5067


isrlyK : qUqI nwmw-PwrsI qoN pMjwbI aulQw
lyKk : imRigMd
ilKwrI : Bwg isMG
smW : sMmq 1882
sQwn : KfUr swihb
p`qry : 40 a - 442 A
Awkwr : 18 X 13 s.m. ilKq 12 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw AMbrI[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW
pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : poQI pMnW nMbr 40 qoN SurU huMdI hY[ pihly 39 pMny nhIN hn[ ilKweI suMdr, poQI
dI hwlq TIk TIk[ kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI]
AwrMB : “bwidswihjwdw aunw dI qrW duK pwvdw rhy] Kuijsqw puiCAw auhu iks qrW
hoeI sI qW qUqI KuijsqW ƒ kihdI hY AMdir idnw ipCilAw dy suinAwr] Aru
qKwxu Aqy drzI Apr PkIru sYl krx cly Aqy iekTy hI rwih ivic qurin Ar
iekTy hI rwq ƒ fyrw krx qW iek idn aunw nU iek jMgly ivic rwq pwie geI
auh jMgl AYsw sI ju iqs dy fir ky dyau BI nh sI boldw Ar iqs Bie krky
jwinvr BI nhI sI auifdw]”
AMq : “poQI qUqI nwvyN dI pUrI hoeI mhInw AsU idn 30 pRivst qIsvI idn somvwr
dy] “ieMd pusqkM lyKk ssj imRigMd ilKI fyhrygurU AMgd jI dy] sMmq 1882

367
poQI ilKI KfUr swihb jI] pTMqy sunMqy moK mukq lBMqy] poQI ilKI coDrI
quglvwly dI nwau Bwg isMG bytw cODrI gOrMdw]]” ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 5068


isrlyK : mhwBwrQ BwKw mukMml
lyKk : ikRsn lwl
ilKwrI : hrI isMG, BweI
smW : sMmq 1868 ibkRmI
sQwn : hrI isMG dI DrmSwlw-buMfwly mih
p`qry : 1a - 864 a
Awkwr : 34 X 30 s.m. ilKq 24 X 22 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW ivckwr kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-21 hn[
Awm vyrvw : ilKweI ivc ivc D`ibAW vwlI hY, hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY, ijld auKVI hoeI hox kwrx p`qry SurU ivc
Aqy AKIr ivc Ksqw hwlq ivc hn[ bwkI poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “< sÍ siq sI gxyswXnmh: E o nmh srsuqI] E o AM ibAwswnmh:] EAM
SRI crx kmlyBXonmh: ]]] AQ mhw BwrQ BwKw ilKXqy]dohrw] vMdo gur crx
gj bdnvr jWkI pUjA Apwr] suir nir muin jn krih ihq dyv ivcwr]1]”
AMq : ]copeI] “ jo ieCw kr pwq sunwvih] suPl mnorQ Apny pwvih ] smwn ieh
gRMQ pCwno]ijih suin jIAh rK suK mwno]185]pVY snih-ieiq sRI mhwBwrq qy
purwx suDw ]suBMvvqu] srb jgqW]]]
sMmqu:- 1868 mhInw jyT] idn AXqvwr] iQqI dÍwdsIXw]dohrw] gRMQ
mhwBwrQ ilKXo ngr buMfwly mih] Bul cuk bhuXibKy sI kriXo nwih]
kwly imsr]rIgyN imsRg[ BweI hrI isMG dI Drmswlw ilKXw gRMQw]
hrI isMG jI ilKXw-jYdyvI” ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 5069


isrlyK : jnm swKI sRI gurU nwnk dyv jI, BweI bwly vwlI
p`qry : 1 A - 326 a
Awkwr : 32 X 26 s.m. ilKq 23 X 17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovNy pwsy do do lwl lkIrW, ivckwr
kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, keI p`qirAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY, kMny dI
QW qy ibMdI dw pRXog kIqw hoieAw hY[ poQI ivc ivc ikRm Kurdw hY] hwSIey qoN
bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[ poQI dy SurU ivc Aqy AMq ivc hwSIey vwly keI
p`qry KwlI hn[

368
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ jnm pqRI bwby jI kI] 1582 pMdRh sY ibAwsIAw]
imqI vYswK sudI]5] pMcmI poQI ilKI pYVy moKy sulqWn pur ky Kqryty] gurU
AMgd ilKvweI pYVy ilKI] muKwsq bwly sMDU jtyty kI rwie Boey kI qlvMfIAhu
AwieAw Awhw] gurU ƒ FUFE su lDw Awhw] duie mhIny ilKidAw lgy Awhy] joh
kI qikAw hI ijQy ijQy iPry Awhy iqQo iqQo dI hkIkq shj nwl BweI bwly
ilKvweI] BweI bwly aupr gurU AMgd bhuq KusI hoieAw] BweI bwlw Aqy BweI
mrdwnw rbwbI nwly iPrdy Awhy] modI Kwny dy vKq bwlw nwly Awhw]1]”
AMq : “Agly idhwVy dIvwn lgw rDwvI dy Gr] Aqy lbwxw bhuq AwieAw] iksy
cwvl iksy KMf Awie DrI iksy kuC iksy kuC Awdw swrw Gr rDwvI dw Br
igAw] qb sMgq Ardws kIqI jI grIb invwj isKw ƒ drSn imlY] Ar ipCY
bhuq sMgq AwvdI hY] qW buFy rmdws dy kMn auGV gey] jo BweI ienw nU Kbr
iks idqI hY mY Bulw hW] qW buFy Awpxy Awqmy AMdr hQ joVy jI gurU grIb
invwj mY Bulw hW bKsIey] mn AMdr AiKE su mY Krw BMf hW] qW gurU AwiKAw
qU gurU kw isK hY gurU qyrI Awid jugwid rKygw] qW buFy rmdws mQw tyikAw
pwiqswh ijs dI qUM rKy iqs dI rhy ] gurU mgr QwpI idqI] bolhu BweI jI
vwihgurU jnm swKI sMpUrn hoeI]1] Bul cuk soD pVnI bolh BweI jI vwihgurU
jI]1] ]]]]”

h`Q ilKq nM : MS 5070 sMgRih


isrlyK : jnm swKI sRI gurU nwnk dyv jI
lyKk : myhrbwn soFI
smW : sMmq 1920 sn
p`qry : 1 a - 357 A
Awkwr : 33 X 32 s.m. ilKq 26 X 22 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, g`qw, tu`tI hoeI[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN
pwsy do do kwlIAW lkIrW nwl [ sqrW pRqI pMnw-21 hn[
Awm vyrvw : ilKweI, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw
gieAw hY, keI pMinAW aupr ilKq hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI hY ilKweI suMdr
Aqy poQI dI hwlq TIk TIk hY[ SurU ivc q`qkrw idqw hoieAw hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] siqnwm krqw purKu inrBau inrvYr Akwl mUriq
AjUnI sYBM gur pRswid] AQ jnm swKI mhlw]1] Amr kQw clI] jy koeI ieh
Amr kQw kI poQI ihq icq lwie kY pVy suxYgw iqskw jnm mrn ktIAYgw]
Aru iqs kI mukiq hovYgI] Aru imRq iqsky inkit nwhI AwvYgI] sRI inrMkwr jI
kw bcn hY] jo hy nwnk jI jo koeI qyry nwm kI Amr kQw suxYgw] sunwvYgw]
iqskw duK drdu dUr hovYgw] hy nwnk jI jo koeI qyry nwm kI bWCw krYgw] so jo
mMgygw so dyvWgw]Aru eIhW BI mukiq krWgw] Aru aUhW BI mukiq krWgw] bolo
BweI jI vwihgurU]”

369
AMq : 231] “< siqgur pRswid] slok mhlw]1] ] nwnk pMQI so qry jo Awie
pMQy mWih] iqn kI mihmw ikAw gnI ausqiq khn nw jwie] gur Bwxy hir
BwieAw hir kY sMg smwie] nwnk dws kI bynqI iqn kY sMg imlwie] slok]1]
ikAw hau pwpI ADm kIt qyry gux khW smwie] kQw qw bkqw Awp hY Awpy hI
gun gwie] gwvY sunY ilKY pVY icq lwie kY iqs hir ley imlwie] hau FwFI dru
mMgw dIjY dwn rjwie] nwm dWn dyvhu Awpny jn rjW iqRpiq Agwie] FwFI jpu
suiK pwieAw crn kml ilv lwie] nwnk dws kI bynqI moih rwKu lyhu
srnwie]2]
bolhu BweI jI vwihgurU] jnm swKI spurn hoeI] gurU bwby nwnk jI kI] DMn
inrMkwr jI] slok] lyKY kqhU nw CUtIAY iKn iKn Bulin hwr] bKsnhwrw bKs
lY nwnk pwr auqwr] hy sRI gurU bwbw nwnk jI mY qyrI srn hW jI] Bul cuk soD
pVnI] bKisMd gurU bwbw nwnk swihb nwnk swihb jI] bKsxw jI]” vwhgurU
vwhgurU]”

h`Q ilKq nM : MS 5070 A


isrlyK : jnm swKI sRI kbIr jI
smW : sMmq 1920
p`qry : 358 a - 639 A
Awkwr : 33 X 32 s.m. ilKq 26 X 22 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-21 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk, SurU ivc ijld auKVI hoeI hox kwrn
p`qry Ksqw hwlq ivc Aqy Pty hoey hn[ hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI
hY Aqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk]
AwrMB : “< siqgur pRswid] AiQ jnm swKI sRI kbIr jI kI ilKXqy] qw ipCly
jnm kbIr jI bRwmxH Qw] bRhmcwrI kw rUp Qw] syvw krqy krqy skl hI qIrQ
Brmqy eyk hI ngr ky kUey pir Awie TwFw BwieAw] mnswDwrI jo eyk kUey pir
pwnI kw kRmMfl Br lyhu] jwie TwFw BieAw jau dyKY qau aus kUey pir pWnI
hwrI pWnI BrqI hY] pr mhW sMudrsrUp kwm kMdlw hY] aUhW jwie auh bRhmcwrI
rwD BieAw] Ar aus bRhmcwrI kw rUp joq inD mhW BrpUr hY] so pwnI ky
nimq jwie kUie pir rwFw BieAw] A`gy ahu mdn srUp] Awgy ahu kwm kMdlw
aus bRhmucwrI ko lghI dyKxy] AMqr Eh bRhmu aus kau dyKY] qW aus bRhmcwrI
kihAw ey lCmI eyhu kRmMfl pwnI kw hm ko Br dyih] qb aus pwnI hwrI kihAw
jo gusweI jI mY julwheI hau] hmwry hwQ kw pwnI qum nwhI pIvnw]”
AMq : “Ehu purK bicqR hYn] jgq qy Ailpiq hYn] sunMqy prY Kylqy hYn] nw iksY ky
bYrI nw imqR hYn] sMswr kw burw hovin nWhI dyqy] isRsit Dwrxy vwly ky guAsqy
hYin] nw ikCu Krc nw BwVw] pr ijs ky krm pwieAw hY iqs kau prwpiq hY]
sB isRsit aunHW dI AwigAw ivc hY[ sBnw ƒ smJwvny Awey hY] qW kMiFAw

370
ivchu kF kY mwrg pwvqy hY] auQY kwl kw fru dUr hoieAw] bolhu BweI jI
vwihgurU] Bul ky bKsxI]
sMmiq aUnI sY vIh] imqI ivswKo idny qRyeIey gdryvwr buDvry kQw jnm swKIAW
dohw dI sMpUrn hoeI[ Bul cuk bKsxI] 160020=sMmq 1920--

h`Q ilKq nM : MS 5071


isrlyK : ivsn purwn-Xog viSSt
p`qry : 1 a - 478 a
Awkwr : 34 X 25 s.m. ilKq 29 X 22 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW, ivckwr iek lwl lkIr[ sqrW pRqI pMnw-21 hn[
Awm vyrvw : poQI dw pihlw p`qrw pwisAW qoN PitAw hoieAw Aqy vwDU pqlw kwgj lgw ky
joiVAw hoieAw hY[ kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY, keI pMinAW
aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKweI suMdr Aqy poQI dI hwlq TIk
TIk hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] E oAM sIR pRmw rmwienmih] vYrwg pRwkrx sRvx BwKw
ilKXqy] siq icq AwnMd rUp jo Awqmw hY] iqs kau nmskwr hY]” A`gy pMnw
PitAw hox kwrn, ilKq vI PtI hoeI hY-swP piVAW vI nhIN jWdw[ kuJ sqrW
bwAd “iqsky invrq krxy ky ArQ Agsq mun ky Awsrm ko gmn kIAw]
jwie kir ivD sMjugiq pRxwm kir kY ies iQq BieAw] Aru inmr Bwv isE
prsn krq BieAw] suqICx vwc]”
AMq : “hy rwm jI Apdw pRwpq hovY] AQvw ckRvrqI rwjw pRwpq hovY] AQÍw srp kw
srIr pRwpq hovY] AQvw ieMdR kw srIr pRwpiq hovY] auh dono ivKy smAwqm Bwv
iesiQq hoqy hY] hrK sok kau nhI pRwpq hoqy] srv ArMB kau iqAwg kir
lwnw Bwvqy rhq sWq iesiQq hoqy hY] ivcwr krkY ijn Awqmqq pwieAw hY]
jYsy iesiQq hovY qYsy hovY ] qumBI iesI idRSt ko pwie kir Awqm quq kEu
dyKo] qQ ivgq jÍr hovygy] Awqm pd kEu pwie kir bhuV sMnm ky bMDn
rmwiex sq shI shs˜ suihqwXM bwl kWfy moKo pwey KU] aupsm pRkrxy smwpqM
nwmu srgh] siq icMdw nMd]E]rwm siq]”
< siqgur pRswid]
eyh swry ivsn purwx dw pwT kIqw] ArQW smyq bWvy Alg rwj dyvqw ny] kqy
qy lYky cyqR dI dUsrI nU Bog pwieAw] Drmswl gopI kI ivc rihdW BweI kuCwl
isMG BweI gulwb isMG dy cylw spUrx suixAw- POjw isMG qy cgq isMG qy kwlw
isMG qy prym isMG qy BweI kuCl isMG Aor srbq sMgq ny]”

h`Q ilKq nM : MS 5072


isrlyK : sRI rwm cirq mwnsy
smW : sMbq 1857

371
p`qry : 1 a - 175 a
Awkwr : 25 X 29 s.m. ilKq 17 X 26 s.m.
vyrvw : ijld g`qw AMbrI, auKVI hoeI[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW
lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-28 hn[
Awm vyrvw : ilKweI hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI, ilKweI suMdr ijld auKVI hoeI hox kwrx,
kuJ p`qirAW dI hwlq Ksqw[ kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< sRI mqy rwmwnujwXnm: slok] brxw nwm rb sMGwnwrsn CMd swmI]
mMglw nwc krqwro bMdy bwxI ibnwXko]1] BvwnI sMkro bMdo srDw ibsÍwsrUpxo]Xw
BXw ibnwnp sXMqI isDWh sÍwqsQmI sÍrM] bMdy boD mXM inqXM guru sMkr rUipxM]
XmwsRqoih kRoip cMdRw sRbqR bMdXqy]3]”
AMq : “373] slok]] punXMpwphrM sdw isvkrM ibgXwn pdM] mwXw moh mlwp hMs
ibmlM pRym bupUrMsuM] sRI mdRwm cirqR mwns imdM BgqI BkqXwvgwh qy sMswr
pqMg Goir ikrxY rdih XMq no mwnv]374]”
ieq sRI rwm cirq mwnsy skl kluK ibDÍsy auqr kWf Bkiq pRkws smwpqM]suB
msqu suB msqu] srbriq]
smqu ATwrw sY iesqvMJw] 1857] Bwdo pRibsty AiT]8] bIr btis ikrnw
piK eykm poQI spUrin hoeI]”

h`Q ilKq nM : MS 5076


isrlyK : gurU sMihqw
p`qry : 1 A - 143 A
Awkwr : 19X34.5 s.m. ilKq: 13X25 s.m.
vyrvw : KulHy p`qry ibnHW ijld dy[ do g`iqAW ivc b`JI hoeI jo Awfy ru`K KuldI hY [
dupwsIN KVy ru`K do sMqrI lkIrW dw hwSIAw hY [ pihly p`qry qy cupwsIN do-do
kwlIAW sMqrI lkIrW dy cwr hwSIey bxy hoey hn [ hwSIey ivc soD kIqI hoeI hY [
sqrW pRqI pMnw-19 hn[
Awm vyrvw : pihly p`qry dy hwSIey ivc ihMdI AKrW ivc ilKq hY ikqy-ikqy hVqwl PyrI
hoeI hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ gurU sMihqw ilKÎqy ] dohrw ] sq icq Gn AnMd
vp gur nwnk prnwmw ] sRI gur AMgd crn kO pun pun nm ABrnwmw ] 1 ] CpY
Aml kml dl nYn sRI gur Amr nmo iqnw ] cqRQ gur rwmdws [ rwmdws ]
pMcmY sRI gur Arjn ] CTmyN hir goibMd mIr pIrI ky nwiek ] smqm gur hir
rwie ismrXY hoie shwiek ] Astm gur hir ikRSn jI qyg bhwdu nvm nm ]
dsmyN gur goibMd isMG Kl gMjn qm Bwn sm ] 2 ]
AMq : JUlnw ] pTydM sunydM suDw swn gwQw purwnM sRqM AwgmM koPlwgM ] ihmMgr n kWsI
krY myr dwnM sBY qIrQM nwieq qy GnwhI ] suqM dUD nwrI DnM ArQ cwrI lhy
gXwn gXwnM suKMqy sMjogM ] gurMgwQey Bogqy moK dwnI jsM kIrqI dwienI twr rogI

372
] 55 ] do ] ibp ibdXw Dn bYslh bwrj jIq so pwie ] sUc drgq gur
sMGqw kl ml pwp nswie ] 56 ] cqRQ KMf AnUp Xh suKd sujs Aghwnw ]
BUl cUk iKmIey sjn bwrk ikkr jwnw ] 57 ] ieiq sRI gurU sMGqwXW cqRQ KMfY
gur rwj eykRqvo iDAwie ] 71

h`Q ilKq nM : MS 5077


isrlyK : pRIAwie sRI gurU gRMQ swihb
p`qry : 1 a - 90 A
Awkwr : 25 X 17 s.m. ilKq 9 X 12 s.m.
vyrvw : Ku`ly p`qry do g`iqAW ivc bMny hoey hn[ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : ilKweI D`ibAW vwlI Aqy bhuq SpSt nhIN hY[hwSIey qoN bwhr vI ilKweI
kIqI hoeI hY[hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI Ksqw hwlq ivc hY[
AwrMB : “< sRI sRI dsÍy pwqswh jI kI ikRpw idRst nwl BweI mnI isMG jI pVy Ar
iqno qy BweI Bgq isMG jI qy BweI idvwn isMG jI iqno qy BweI gurdXwl isMG
jI Ar BweI Kjwn isMG jI iqno qy BweI gurbKs isMG jI iqno qy BweI Amr
isMG jI BweI sUrq isMG BweI kOl isMG jI -A`gy BweI sUrq isMG jI qy BweI
gurdws isMG jI qy BweI jIvn isMG jI pVy]-1] nw kImq pwvY nw koeI kh skY
vwijn kImq pweI hY khx jogy nhI] cIrw hd vw dPqR vw hukm pRvwnw kmweI
ivcwrI kImq joq sI] gur BweI vwgrW dy gur aus BuK dw Bojn nwm Kwvy qy duK
imty]”
AMq : “duvYq Bwv ƒ roVo bYrwVI tofI ijd qyrw myrw qyy lMGO sUhI so Bwvn hovw sUhw rMg
JUT jwx sMswr] qW qYƒ iblwvl AnMd hY] vl kpt iblwie gey] gof gUV bwq
smJo] eyh sMswr rwm kI klI hY nt rUp nrwXn hY mwlI hY bfw bn mwlI jg]”
A`gy p`qry nhIN hn, rcnw ieQy hI Kqm kIqI hYY] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 5078


isrlyK : rwjnIqI-ihq aupdys
lyKk : qn suK
tIkwkwr : iDAwn isMG
smW : sMmq 1941
p`qry : 1 a - 63 A
Awkwr : 25 X 17 s.m. ilKq 20 X 13 s.m.
vyrvw : ijld do giqAW ivc Ku`ly p`qry ivc bMny hoey hn[ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI
pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : poQI Ku`ly p`qirAW ivc hY, kwnI bdl bdl ky ilKweI kIqI hoeI hY[ ilKweI
ivc ivc D`ibAW vwlI hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ rwjnIq ilKXqy]dohrw] sqgur sq srUp hY jwqy
bRhm ivcwr] EAM qy prgt BXo qRY guin qRY ibD sMswr]1] auqm mDm ADm hY

373
auqm gXwnI jwn] mDm ibvhrI jgq ADm jo nh kC igAwn] sYÍ ] ies qy
pRnvo gur ky pg pMkj jwsI ikRpw idRg gXwn ky pwey]”
AMq : “kYsy Ab CUtY khY aufo bl pwie sB cuMfy nBgey dyKy bMDk pDwrXo] kwhU khXy
jwq ey Bo jwq mY n mwh pwrDI so khY vYr Awp mY hY DwrXo] bl hmlwvY vh kh
hmlwvY sMg eIrKw qy igry mYil jwvo eykw twrXo]3]do] vYsy krqy vwe kO qjXo
drpinj mwh] igry AYs duibDw ibKy sWq ibKy suK Awh]4]1]63]]]”

h`Q ilKq nM : MS 5079


isrlyK : pRyq mMjrI
lyKk : DXwn isMG
p`qry : 1 a - 27 A
Awkwr : 25 X 17 s.m. ilKq 20 X 13 s.m.
vyrvw : ijld Ku`ly p`qry, g`qy ivc bMny hoey hn[ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-12
hn[
Awm vyrvw : ilKweI ivc ivc D`ibAW vwlI hY pr pVHI jWdI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk[
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ pRyq mMjrI igRMQ ilKXqy]dohrw] bMdq q hO gurpd
kml gur nwnk Avqwr] sRI gur goibMd isMG lO ds Bvy qwrnhwr] sRI gxys s˜I
swrdw bRhmw ibsn mhys] pwd pdm bMdn krO kweY ibGn klys ]sÍYt] sRI mq
ivsn imgys ipqwmw ibs AroV mY gXwin]”
AMq : “dyv srUp nwrwXn hY rKIey pRB ibrd kI lwj pCwno]6] dohrw] gurcrn nwm
hQwsrhO lok prlok mm] DXwn isMG lK dws sq gur iFg ibnqI krY]”

h`Q ilKq nM : MS 5080


isrlyK : icqr iblws
lyKk : AMimRq rwey
p`qry : 1 a - 18 A
Awkwr : 22.5X 16 s.m. ilKq 17 X 11 s.m.
vyrvw : ijld Ku`ly p`qirAW ƒ do g`iqAW ivc bMnky iek KwkI kwgz ivc lpyitAw
hoieAw[ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq vDIAw nhIN hY[ ilKweI ivc ivc D`ibAW vwlI hY pr pVI
jWdI hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< sRI gnpqynmw:] AQ icqR iblws kuv ikRq AMmRq rwie ilKXqy]CpY]
suMF idF BsuMf sMDUr Burbr] kysr ifAwl JMf sys so KMf Bwl pr] mukt cMf su
pcMf rIf md Jrn Clq cYÍ] kuMfl krn AKMf cFy jnmwrqMfdYÍ]”
AMq :“131]dohrw]icqRjwq ABrn kCU brnI AMmRq rwie] qry icqR kI ibq AQ kh
cqMRg bnwie]32] ies sRI icqR iblws ikRq kv AMmRq rwie smwpqM]”

374
h`Q ilKq nM : MS 5081
isrlyK : isMGwn (isMGwsn) bqIsI
lyKk : syvw isMG, kiv
p`qry : 1 a - 97 a
Awkwr : 14 X 8 s.m. ilKq 10 X 7 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-8 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk TIk, ilKweI suMdr, keI pMinAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY[ kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ pihlw p`qrw
auKiVAw hoieAw hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ isMGwsn bqIsI ikrq kiv syvw isMG] sdw BvwnI
dXwnI gOrI puqR gnysw] pwc dyv rKXw krY bRhm ibsn mhys]1]do] mMglwX kr
nwm qn srb klw guxdwh] mm mwns] hMs vq rmx krhu sRI rwm]2] Boj
rwj aujYn mY mMqRn sihqw ibrwj] krnw kr suK dyK dyq hY pRjw ko suK swj]2]
ngr aujYnI mY qKq inkisau hyq ikswn] Boj rwj jb dyiKE mn mih Aiq
hrKwn]4]”
AMq : “ausqiq ibkRm kIjIE Bupiq Boj sunwie] nIky Boj inhwr kY sur pur Awvhu
Dwie]13] Ab Bupq qYÍ drs BXo ibdw dyih auiq jwih] soB qumwrI kIjIey sBw
ieMdR kI jwie] qor crn ky drs qy CutI sRwpqy srb] ieMdR lok kO qy geI iqAwg
srb mn grb]15] ieiq isMGwsn bqIsI sMpUrnM]”

h`Q ilKq nM : MS 5082 sMgRih


isrlyK : poQI-gurbwxI
ilKwrI : inDwn isMG
smW : sMmq 1944
sQwn : Drmswl BweI gulwb isMG
p`qry : 1 a - 212 a
Awkwr : 18 X 19 s.m. ilKq 13 X 14 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-12 hn[
Awm vyrvw : poQI iB`jI hoeI, ivc ivc p`qry Ksqw hwlq ivc hn, ilKweI suMdr, hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ hwSIey qoN bwhr ilKq[ ilKweI D`ibAW vwlI hox
krky bhuqI swP nhIN hY[
AwrMB : “< siqnwm krqw purK inrBE inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid] gur pRswid]jpu ] Awid scu] jugwid sc] hYBI scu] nwnk hosI BI
scu]” A`gy “mwJ mhlw 5 caupdy Gr 1] myrw mn locy gur drsn qweI] iblp
kry cwiqRkI inAweI]” Agy rihrws-sodru rwg Awsw mhlw 1 rwmklI mhlw 1[

375
isD gosit iesy qrHW hor bwxIAW idqIAW hoeIAW hn, jo Awid sRI gurU gRMQ
swihb ivc rwgW Anuswr hn[
AMq : “pauVI] v`fy kIAw vifAweIAw ikCu khxw khx nw jwie so krqw kwdr krIm
dy jIA irjk sMbwih] sweI kwr kMmwvxI Duir CofI iqnY pwie] nwnk eykI bwhrI
hor dUjI nwhI jwie] so krY jo iqsY rjwie]24]1]suD]=]=]=”

h`Q ilKq nM : MS 5082 A


isrlyK : swKI sRI gurU nwnk dyv jI
ilKwrI : inDwn isMG
smW : sMmq 1944
sQwn : Drmswl BweI gulwb isMG
p`qry : 212 a-267 A
Awkwr : 18 X 19 s.m. ilKq 13 X 14 s.m.
vyrvw : ijld: g`qw rYksIAn; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW, ivckwr iek v`fI pIlI lkIr; sqrW pRqI pMnw-17
Awm vyrvw : poQI iB`jI hoeI, p`qry ivc ivc Ksqw hwlq ivc hn, hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY[ keI p`qirAW aupr ilKweI vI D`ibAW vwlI hY pr pVHI jWdI hY[
keI pMinAW aupr ilKweI hwSIey vwlI QW kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] swKI gurU nwnk swihb jnim ilAw] qb nwnk
inrMkwr sqI KMfI sqI bRhmMfI jwqw] hukm inrMkwr dw gurU nwnk swihb ƒ
hoieAw] cwr lK qy bqI hjwr bRis kuil jug kO prmwn bIqxw hY[ qUM jwih kwlU
dy Gir jnmu Dwru] Aor myrw ismrin Bjnu ienw sMswrIAW ƒ dyh] sbdu myry nwm
nw nwQo jpwE] jo qyrIAw rsnw QI inksMgw]” ies nwm ƒ jo pVHngy Aru jpuxgy
suxngy pRIq krky qyrIAW rsnw Qo Enw dw mY auDwru krwgW] hy sK nwnk myry
ivc Aqy qyry ivc jo koeI iBMn Byd jwnygw iqs kw mYN auDwr kIkx hox dyvWgw]”
AMq : “jnm swKI pUrI hoeI bwvy nwnk gurU jI dI] vwihgurU nwm my rhY[ jo jpygw su
myrw Aru mY ausdw jo nwnk swih gurU gurU krky jpygw so mYƒ jpYgw[ jo aus ƒ
iDAwvY gw so mYƒ iDAwvY gw] so pRm pRmoC ko pwvYgw] siqgurU nwnk inrMkwr hY[
so myrw jIE Aru myry pRwx hYn jo eys swKI dw pwT krYgw] mn nyhcw kr ky
suxygw, pVygw moK mukq pdvI ƒ pRwpq hovy] poQI ilKI inDwn isMG DRmswl BweI
gulwb isMG dI DRmswl ivc vIly qyjy ilKweI sMmq aunI sY coqwlI imqI juyT idn
qyrvI Bul cuk bKsxI soD ky pVnw]=]=]=]=”

h`Q ilKq nM : MS 5082 e


isrlyK : vwr sRI BgauqI jI-pwiqswhI 10
ilKwrI : inDwn isMG
smW : sMmq 1944
sQwn : Drmswl-BweI gulwb isMG

376
p`qry : 267 a-283 A
Awkwr : 18 X 19 s.m. ilKq 13 X 14 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dy p`qirAW dI hwlq Ksqw; poQI iB`jI hoeI hY[ ilKweI hwSIey
vwlI QW Aqy ibMdI dw prXog kMny dI QW qy kIqw hoieAw hY[ hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< sRI vwihgurU jI kI Pqy] sRI BgauqI shwie] vwr sRI BgauqI jI kI
pwiqshI 10]ipRQm BgauqI ismr kY gur nwnk leI iDAwie] iPr AMgd gur qy
Amr dws rwmdwsY hoeI shwie] Arjn hir goibMd nO ismro sRI hir rwie] sRI
hir ikRsn iDAweIAY ijs ifTy sB duK jwie] qyg bhwdr ismrIey Gr nO inD
AwvY Dwie] sB QweIN hoie shwie]pauVI] KMfw ipRQmY swj kY ijn sB sMswr
aupwieAw]”
AMq : “pauVI suMB insuBM prwieAw jm dy Dwm no] ieMd sd bulwieAW rwjy
AiBKoKno]cOdih lokW CwieAw js jg mwq dw] durgw pwT bxwieAw sBy
pauVIAw Pyr n jUnI AwieAw ijn ieh gwieAw]=]=]poQI dw auqwrw kIqw
inDwn isMG DrmswlIAw BweI gulwb isMG dI Drmswl vIly qyjo”]]
A`gy rcnw Kqm hY[

h`Q ilKq nM : MS 5084


isrlyK : Awid sRI gurU gRMQ swihb
p`qry : 1a-785 A
Awkwr : 35 X 32 s.m. ilKq 24 X 23 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dohrw,cwry pwsy bixAw hoieAw hY[
kwlIAW, lwl Aqy sunihrI lkIrW nwl[ sqrW pRqI pMnw-21 hn[
Awm vyrvw : gRMQ dy SurU ivc ivsQwr sihq 24 pMinAw dw q`qkrw idqw hoieAw hY[ rwgW
Anuswr ijQy bwxI nvIN SurU huMdI hY bVw suMdr hwSIAw bxwieAw hoieAw hY[ kMny
dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
ilKweI suMdr, gRMQ dI hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : “< siqnwm krqw purK inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid] jpu] Awid sc] jugwid scu] hY BI scu nwnk hosI BI scu]1]” AMq
ivc rwg mwlw idqI hoeI hY koeI sMmq Awid nhIN idqw hoieAw, pr ilKweI qoN
Aqy kwgz qoN ieMJ mwlUm huMdw hY ik gRMQ bhuq purwxw nhIN hY[
AMq : “1] Kstm myG rwgu vY gwvih] pWcau sMig brMgn lwvih] soriT gof mlwrI
DunI] puin gwvih Awsw gun gunI] aUcY sur sUhau puin kInI] myG rwg isau
pWcau cInI]1] bYrwDr gjDr kydwrw] jblI Dr nt Aaujl Dwrw puin gwvih
sMkr Aau isAwmw] myG rwg puqRn ky nwmw] Kst rwg aun gwey sMg rwgnI
qIs] sBY puqR rwrMg ky ATwrih ds bIs]1]6]=]=]=”

377
h`Q ilKq nM : MS 5085 sMgRih
isrlyK : kwiv sMgRih ishrPI
lyKk : gupwl isMG
smW : sMmq 1890
p`qry : 1a-12 a
Awkwr : 14 X 10 s.m. ilKq 10 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
lwl lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, iek pwsy qoN p`qry ikRm Kurdw iBjy hoey; ilKweI hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKweI DibAW vwlI pr pVHn Xog hY[
AwrMB : “idsxo muK ipAwirAW dw] kIAw vsIh gupwl isMG AsW ieSk dy muieAw nU
mwirAW dw]1] by ibCry ho ijnw idnw dy jI iqnw idnW dy AsI hYrwn hoey swƒ
eys jhwn dy suK sBY rb jwxdw duK dI Kwx hoey] hIhW KwdIAW sIhW dy vWgU swnU
pwvy plG dy iqRKVy bwxy hoey] suhxy Xwr bgYr gupwl isMG kul bwg bihsq
msWx hoey]”
AMq : “jyhVy dus† suBwie kTor buDI sux muV sBy jl jwngy jI] jyVy pVHn gy Awp
prIiq syqI Awgy horI nU vwc suxwngy jI] iqnw ivCoVy mIq gulwb isMGw rwm cMd
jI Awx imlwngy jI]”

h`Q ilKq nM : MS 5085 A


isrlyK : ishrPI sMjog mMjrI
lyKk : gupwl isMG
smW : sMmq 1890
p`qry : 12a-21 A
Awkwr : 14 X 10 s.m. ilKq 10 X 8 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dy ies Bwg dI rcnw dI hwlq TIk TIk hY[ keI pMinAW
aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw
hoieAw hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ ishrPI sMjog mMjrI ilKqy] AlP AzhrI r`bw
l`j myrI suhxy Xwr dIdwr idKwieAw eI] igAw duK qy BuK n rhI kweI smw suK
sMbUh dw AwieAw eI] hf mws qy imMJ dy ipMjry QI gurW Awp nU iBMn lKwieAw
eI] jwnI Gut AsW gl lwieAw eI]”
AMq : “lgw sMg dw rMgu insMg mYnU, ifTw sMg sdw rMg eIsrI dw] hux hour n Bwv dw
kuJ swnU gurw disAw rwhu munIsrI dw] geI Bulw sMqw gupwl isMGw ipAw Bogu BI
nwl kvIsrI dw]30]2]”

378
h`Q ilKq nM : MS 5085 e
isrlyK : ishrPI igAwn mMjrI
lyKk : gupwl isMG
smW : sMmq 1890
p`qry : 21 a-32 A
Awkwr : 14 X 10 s.m. ilKq 10 X 8 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI iek pwsy qoN iB`jI hoeI hY pr ilKweI swP Aqy pVHI jWdI hY[ kMny dI QW qy
ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid]AlP Aw[ AQ ishrPI igAwn mMjrI ilKqy] AlP
Akl dIAW AKIAW Kul peIAW imhr rb dI Asw qy bhuq hoeI] igAw Bul sI
Awpxw Awp swQoN gurw disAw lDVw lwl auhI] vWgu dWmnI dmk dw idRsit
AwieAw suD siB dw nMd Amol soeI] mul GqsI kOx gupwl isMGw nhI dUsrw Es
dy kol koeI]1]”
AMq : “AlP Asw qy Esdy ivc sXo irhw Byd nw Bwsdw jrw swƒ]
jwau vwrny mY iqnw s`jxw dy ijnw disAw pry dw prw swƒ]
pwxI paux qy Bwh BI Ahw ahI idsy judw AkwS n Drw swƒU]
gur DMn hY DMn gupwl isMGw ijnw kIqw hY KoitE Krw swƒ]30]3]”

h`Q ilKq nM : MS 5085 s


isrlyK : ishrPI sMKXw pUrbk pRso˜qR mMjrI
lyKk : gupwl isMG
smW : sMmq 1890
p`qry : 32 a-41 a
Awkwr : 14 X 10 s.m. ilKq 10 X 8 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ ishrPI sMKXw pUrbk pRso˜qR mMjrI ilKqy] AlP
Awpxw Awp ivswr bYTy, mhw mUrKw mwrI hY Akl qyrI] iehI Bog Bogy ipCy bhuq
byrI; lK jnm kror dI cgl qyrI] nhIN dyih qu duK dwgyh BXw n BricAw rb
ny nkl qyrI] vyK put ky A`K gupwl isMGw hY eyh ik ahu hY skl qyrI]1]”
AMq : “dohrw] DMn DMn gur DMn qv ijh qum dIno gXwn] folwieAw foilE nhI DMn
isK buiDmwn]33] iek aupir ibsÍws sMmq ATwrw sY nbY] kwqk pUrnmw
sIhrPI pUrn BeI]34]”

h`Q ilKq nM : MS 5085 h


isrlyK : ishrPI igAwn gMgoqrI

379
lyKk : gupwl isMG
smW : sMmq 1890
p`qry : 41 a-51 A
Awkwr : 14 X 10 s.m. ilKq 10 X 8 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ies Bwg dI rcnw dy SurU ivc p`qry pwxI nwl iBjy hoey hn[ ilKweI ivc ivc
D`ibAW vwlI hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ibMdI dw prXog kMny dI QW
qy kIqw hoieAw hY[ bwkI Bwg ivc ilKweI suMdr[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ ishrPI igAwn gMgoqrI ilKXqy] AlP Ajy bI
kuJ n gieAw qyrw nhIN kVikAw sIs qy kwl qyry] irdy Kojq hsu ƒ roj pXwry]
ivc dibAw ipAw eI mwl qyry] paudI Jlk auDI bhur dUr qweIN irdy cmkdw
rwm ju lwl qyry] Bulw irdy kw iKAwl gupwl isMG pXw bhrly iKAwl hY iKAwl
qyry]1]”
AMq : “sÍYXw] suB sYl ky sIs mY sYl kry isv sYl suqw Xuq bYl svwrI] Xogn ky
Xugrwj sdw isv pUj idnys suryS murwrI] rih ic`qiqR nYn ky cYn sdwhq mY n
khwvq AoiqRpurwrI] dieAw vMq nw hYis vsy kqhU kih isMG gupwl pukwr
pukwrI]”

h`Q ilKq nM : MS 5085 k


isrlyK : ishrPI nwm qr Ajb mMjrI
lyKk : gupwl isMG
smW : sMmq 1890
p`qry : 51 A-59 A
Awkwr : 14 X 10 s.m. ilKq 10 X 8 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlky isrlyK iliKAw hoieAw hY[ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk
TIk, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI
hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ ishrPI nwm qr Ajb mMjrI ilKqy] AlP AsW
Aju so pd pwieAw jw mY jrW nw mrnw jy sdw AibnwsI AnMd rwsI byd kqyb n
brnw jy] hmrI sgl aupwiD ibnwsI bwlk ibRD ju qrnw jy] Ab gur pRswid
gupwl isMGw rhw hm ko kCU n krnw jy]1]”
AMq : “33] kihq gurW ieau kw jgiq im rjw nw mwrI rwm] Xh ishrPI kvny rcI
qw mY kr ibsRwm]33]”

h`Q ilKq nM : MS 5085 K


isrlyK : mn aupdys iqRAs†k
lyKk : gupwl isMG

380
smW : sMmq 1890
p`qry : 60 a-68 a
Awkwr : 14 X 10 s.m. ilKq 10 X 8 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI DibAW vwlI, pr pVHI jWdI hY[ poQI iB`jI hoeI hY[ kMny dI QW qy ibMdI
dw prXog kIqw hoieAw hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ mn aupdys iqRAs†k ilKXqy] kiv gupwl ik`Rq]
dohrw] crqur crn sRI rwm ky rwKq irdy hjUr] jnnI jnk su DMn iqih kwiv
n khqu kCu kUr]1]”CMd]
AMq : “jbY Avqwr lyq dustn ko mwr lyq sMq nau bwr lyq cYn hI ko cYn hY] kotk
hmwrI bnHy bMdnw gupwl isMG AwnMd inkyq sdw sys prsY nhY]”

h`Q ilKq nM : MS 5085 g


isrlyK : ishrPI ivgXwnI mMjrI
lyKk : gupwl isMG
smW : sMmq 1890
p`qry : 68 a-77 A
Awkwr : 14 X 10 s.m. ilKq 10 X 8 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI iek pwsy qoN DuAwKI hoeI, hwlq Ksqw[ kuJ pMny ikRm Kurdw[ hVqwl Pyr
ky suDweI kIqI hoeI hY[ pr ilKweI pVHI jWdI hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ ishrPI ivgXwn mMjrI ilKqy] AlP Alpnw
klpnw rhI sXo suqy isD mhbUb pRkwisAw hy] jYnU dUr qy dUr mY jxw dIsW soeI
Awpxw Awp ho kwisAw jy] aUDw mUidAw ipAw sI mMju myrw irdy kMj so Kub
ibgwisAw jy] dyiK Bvnw igAwn gupwl isMGw qum AgR qwbbm ibnw
isAwjy]1]”
AMq : “dohrw:- sMmqu sY Twrw nby imqI su poh pcIsw] ishrPI pUrn BeI krI ikRpw
jgdIs]32]]”

h`Q ilKq nM : MS 5086 sMgRih


isrlyK : tIkw sRI jwp jI
lyKk : mohr isMG,kiv
smW : sMmq 1890
sQwn : ngr vtwly (btwlw)
p`qry : 1a-177 A
Awkwr : 17 X 15 .s.m. ilKq 11X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; sqrW pRqI pMnw-9

381
Awm vyrvw : poQI iek pwsy qoN ikrm Kurdw, p`qry vI v`K v`K rMg dy vrqy hoey hn[ ilKweI
suMdr poQI dI hwlq TIk TIk[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “<siqnwm krqw ] ] ] purKu inrBEu inrvYr Akwl mUriq
AjUnI sYBM gur pRswid] tIkw sRI jwp jI kw pRgt krXo hY dwk mudRkw isMG jQw
miq bRhm iblws jgXwsUXo ky pRIq ilKXqy] dohrw] Acl Amr goibMd hir sq
icq AwnNd rUp] iqh pd bMdn kr rco tIkw jwp AnUp] sRI muK bcn AgwiD
Aiq ikh bl brny jwih] krY ikRpw sRI gurU jO qO ikCu ArQ suxwie]”
AMq : “dohw] sMmq srgo nwQ ss myK pMc iqQ jwn] iqlk kIXo sRI jwpjI mohr
isMG kv mwn] 1] ngr vtwly ky ivKy sRI AMmRqsr pws] ArQ AgwD nh kih
sky Xh sRI gur ko Bws]2] ieq sRI jwpjI kotI kw ikRq kiv mohr isMG ivrcqy
ngr vtwly sQwny sMpUrn]”

h`Q ilKq nM : MS 5086 A


isrlyK : pRsMg dyvI ko pRgt krky AMmRq Ckx Ckwvx kI rIiq]
lyKk : mohr isMG,kiv
smW : sMmq 1890
sQwn : ngr vtwly (btwlw)
p`qry : 178 a-202 a
Awkwr : 17 X 15 .s.m. ilKq 11X 9 s.m.
vyrvw : ijld EhI[ sqrW pRqI pMnw-9
AwrMB : “<siqgur pRswid] AQ pRsMg dyvI ko pRgt krky AMmRq Ckx Ckwvx kI
rIiq ilKXqy] pRQm brs my sMgqW kO hukm ilKy] jo isr pr kys Dwr kr
drsn kO Awvxw] dUsry brs mo hukm ilKy jo ssqR pihr kr drsn kO
Awvxw]”
AMq : “so aus AsQwn mo Abcl ngr bMguljI bxwieAw hY] qhW Ab BI siqgur
kw drsn pRq`K hoqw hY] joqI joq smwvx kw cilqR smwpq BieAw] bolo BweI
jI vwihgurU swKI sMpUrn hoeI] ieiq sRI sMpUrnM Bvyiq]”

h`Q ilKq nM : MS 5087 sMgRih


isrlyK : jnm swKI, gurU nwnk dyv jI
p`qry : 1 a-482 a
Awkwr : 17 X 24 s.m. ilKq 13X 19 s.m.
vyrvw : ijld auKVI hoeI, poQI islweI kIqI hoeI, isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy do
do kwlIAW lkIrW; sqrW pRqI pMnw-15
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI hox kwrn, poQI vrkw vrkw hoeI, poQI ivcoN ivcoN iB`jI hoeI
ikrm Kurdw] poQI dI hwlq Ksqw[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ kwnI
bdlI hoeI] ilKweI pVHI jWdI hY[ pihly rMg dy cwr pMinAW aupr poQI bwry
q`qkrw idqw hoieAw hY[

382
AwrMB : “<siqgur pRswid] lI: jnm swKI] siqgur kw jnmu brnnu] mu`K Amr
kQw clI sRI siq gurU jgq insqwrn kau Awey] kwlU KqRI bydI ky Gr jnmu
lIAw] qlvMfI rwey Boey BtI ky iBKy] kljug ibKy nwnk jnimAw ] sMbq
]1536]mhInw bYswK sudI iqRiqAw AMimRq vylw pihr riq rhdI] bwbw nwnk
jnimAw] Anwhd sbd pRymsr ky drbwr bwjy] qyqIs koit dyvqw nmskwr
kIAw] causiT jognI bwvn bIr iCAw jqI nmskwr kIAw]”
AMq : “Awpy ptI klm Awp Awip ilKxhwrw hoieAw] sB aumiq Awvx jwvxI Awpy
hI nvw nroieAw]”

h`Q ilKq nM : MS 5087 A


isrlyK : ibdoXw swgr-bicqR nwtk, sRI muKvwk pwiqswhI 10
p`qry : 483 a-504 A-524 A
Awkwr : 17 X 24 s.m. ilKq 13X 19 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI vrkw vrkw hoeI hoeI hY, poQI iB`jI
hoeI, poQI dI hwlq Ksqw[
AwrMB : “<siqgur pRswid] AQ bicQR nwtk] sRI muKvwk pwiqswhI 10 dohrw]
nmskwr sRI KVk kau kro so ihq icq lwie] pUrx kro igrMQ ieh qum moih kro
shwie] iqRbMgI CMd sRI Akwl jI kI ausqqu]”]
AMq : “dohrw] iqn byidAn ky kul ibKy pRgty nwnk rwie] sB isKn kau suK dIey
jhw qhw Bey shwie]101] ieq sRI bicqR nwtk kl brnn duiqAw iDAwau
sMpUrn suB ssmœ ]2]”
pMnw-524A] “dohrw] KMfy kI phul kIAW kIE Kwlsw qwih] Akwl purK kau
sau ipAw swrg dIAw bqwie]1] ieq sRI bicqR nwtky nEmo iDAwie
smwpqy]suBsmsœ]9]”

h`Q ilKq nM : MS 5087 e


isrlyK : pRym smwrg
p`qry : 524 A-592 A
Awkwr : 17 X 24 s.m. ilKq 13X 19 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, iek pwisE iBjI hoeI, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
hY[ ilKweI suMdr[
AwrMB : “<siqgur pRswid] pRym smwrgu brnnu] sRI Akwl purK jI kw Kwlsw]
Akwl purK vwc] ies kIt piq] qyrw rUp Apny rUp qy swij svwirAw hY Gru
invwijAw hY] sMswr ibKy qhw pMQ pRcwrvy kau swijAw hY] so kYsw pMQ ijs qy
Drm kw invws hoie]”

383
AMq : “8] Aru jQw skiq pRswid vMfY] Aru jb sqvw idn hovin] qb ausI qrh
kIrqn krin] Aqy kVwh krin vMfin Kwlsy ƒ ACw pRswid iKlwvn pMj payuVI
AwnMd dI piV kY auTwlw krin]9] ieiq sRI bicqR nwtk pRym smwrg igrMQ
sMpUrn] suB smqœ]jo dyKw so ilKw] Bul cUk sMgiq bks lyxw] bolhu BweI
vwhgurU ]10]”

h`Q ilKq nM : MS 5087 s


isrlyK : sUhI mhlw 4-lv (lwvW)
p`qry : 593-594
Awkwr : 17 X 24 s.m. ilKq 13X 19 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-15 hn[
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, ilKweI bhuqI swP nhI hY[ pr pVI jWdI hY[ ikrm Kurdw,
p`qry Ksqw hwlq ivc hn[
AwrMB : “< sUhI CMq mhlw 4[ lv [lwvw] hr philrI lwv] prbIrqI krm
dIfwieAw blIrwm jI]”
AMq : “hr nwv bwjI bDweIAw] hr prBu Twkur kwj rcwieAw] Dnhr dws jn
nwnk boly caUQI lwvw”
AgoN ilKweI spSt nhIN hY[

h`Q ilKq nM : MS 5088


isrlyK : swKI poQI
ilKwrI : rxDIr isMG
smW : sMbq 2006
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 1 a-202 a
Awkwr : 14 X 17.5 s.m. ilKq 8 X 15 s.m.
vyrvw : ijld g`qw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw-21 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI ivc rcnw bwry, bwAd ivc soD kIqI hoeI hY[ keI swKIAW
bwry vD G`t dUsrIAW poQIAW nwl, myl ky ivcwr prgt kIqy hoey hn[ poQI bhuq
purwxI nhIN hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY hwSIey qoN bwhr vI ilKq[
poQI dI hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] sRI siqgur jI shwie] guru qyg bhwdr sMswr swgr ky
qwrvy ko rmq kIAw” jo jo isK swDU pRymI ArwDdy Qy iqnw, kI BwvnI pUrI krny
kot bhwnw qIrQW kw crn pDwry] sYPwvwd Awn auqry bwg bIc]cO] qyg bhwdr
gur pRqpwrnw] cly ibXwj qIrQ isK qwrn] clky sYPwvwd mo Awey] Awsn kUp
njIk lgwey]1]”
AMq : “Pyr gurU jI kihAw jyhVw isK swfw hovYgw pMj pXwrXw dI syvw krygw BwvnI
kr aus dy vwlI AsI hW] Pyr aunhu ny kihAw sq bcn jI] ju Awp vwlI hau

384
qw ikXw sMsw hY jI] fyrw ds idn rihAw] ngrI ny hornw ngrIAW ny tihl
kIqI] jmW inrnw ieh gurU jI nO idn nO pihr, nO GVIAW, nO pl fyrw rihAw]
gurU jI cVHn l`gy] ngrI ny-jQw sukiq sI-so m`Qw tyikAw ]120] swKI pUrI
hoeI]”
soD kIqI[ so Aj imqI 22 vYswK 481-2006 ib buDvwr ƒ sMpUrn hoeI- ies
qoN A`gy -3-3 p`qry, ies poQI bwry iliKAw hoieAw[

h`Q ilKq nM : MS 5089


isrlyK : pRboD cMd audy nwtk
lyKk : lwl dws
ilKwrI : syvw isMG
smW : sMmq 1928
sQwn : rwm ttvwlI
p`qry : 1 a-142 A
Awkwr : 17 X 13 s.m. ilKq 13 X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk TIk ilKweI suMdr, kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw
hoieAw hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ keI QwvW qy ilKweI D`ibAW vwlI
hY[ pr pVHI jWdI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] sRI rwmienmih] ieq sRI pRboD cMdRaudy nwtk ilKqy]
dohrw] EAMnmo prmwqmw AdvY Acl AnMq] eyk Anyk Qwpy binE Awd siD
Ar AMq]1] sorTw] aupijE mn mih cwau BwKw krau grMQ ko] pRboD cMdR qih
nwau jih pV krm Bv ktIAY]2]”
AMq : “hir dieAwl hY nwmu hmwrw] hrIdws hY sMq pukwrw jo iqs BwvY soeI khY]
auBY qul hm kaU hoie rhY]dohrw] jYsy auT kau muKo BieAw qYsy sB kau hoie]
eyhI jwcnw krq hO kihAw jo aupr soie]dohrw] sMmqu Twrw sY qRo dsmo iQq
q˜qIAws svwr]pRboD cMdR nwtk ilKw jQw mq vIcwr]dohrw]rwm ttvwlI ngr
mY BieE smwpq gRMQ hrIdws kau dIAW pRB kr ikRpw nwm AkQ ieiq sRI pRboD
cMdraudy nwtk gRMQy AKYdIXq ikRq so sMmq Twrw sY auqwlIvW] vYswK sudI
iekwdsI dsKqI rwm isMG dI bUVy dyvw isMgqy gRMQ iliKAw] siqgur dI dieAw
qy] ] ] aUnI sY ATWeIAw hwV dI dwsmI ipCly pK dI mikqEinAw
CoitAw dy ibc sMpUrnM] lwl dws nY ilKAwvdws mMigl dXws dy cyly ny iliKAw]
so mubwrQI] gR iquswb dws dy lwl]”

h`Q ilKq nM : MS 5090 sMgRih


isrlyK : igXwn surody
lyKk : crn dws

385
ilKwrI : gusweIN
smW : sMmq 1905
p`qry : 2 a-37 A
Awkwr : 12 X 14 s.m. ilKq 8 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI; vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw-11
hn[
Awm vyrvw : poQI p`qrw nMbr 2 a qoN SurU kIqIO hoeI hY pihlW p`qrw nhIN hY rcnw ADUrI hY[
poQI ikrm Kurdw Aqy hwlq Ksqw hY[ilKweI D`ibAW vwlI hY[ hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “Bly jo AwKy mnUAw qhw rwKo] Cr ACr inh ACr ky dubDw nw rwKo] jb
drsy eyk hI eyk ByK Xh sy Bhwgo qwl pwq PUl mUl sO sBI inhwro] kuMflI]”
AMq : “ieiq igXwn surody sRI crndws jI ikRq sMpUrn As† sMgrwd sukrvcwr 3]
idn Awieqvwr dy miDAx smy sMmq 1905 ilKqm gusweI dI]”

h`Q ilKq nM : MS 5090 A


isrlyK : ihkmq
lyKk : crn dws
ilKwrI : gusweI
smW : sMmq 1905
p`qry : 2 a-14 a
Awkwr : 12 X 14 s.m. ilKq 8 X 9 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-11 hn [
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI rcnw pMnw nMbr 2 a qoN SurU hoeI hY hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY[ilKweI D`ibAW vwlI hY pr pVIH jWdI hY[ilKweI suMdr, poQI dI
hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : “pur]11] KumwrI] srv qo Bdrw] mDUprnkw] sIpRnI] Bdrp˜nI] kwsprI]
GmwrI]12] suAwd kMtk] ibkMkq] sRv`wibRK] grQl] ibAwgrpwd] kMfAwrI
dy nwau]”
AMq : “pnI jV pUrnM] kus]kuQw] drbn pivqRM] db pUrnM] qwl qwV] iqR rwj]
qwl ibrC] nwl kOr] nwlI ky] lWgRI nwl ey rs pMUrn] krmku] pUkw GoNtw]
dvwk] Kpur] supwrI pUry]” A`gy kwnI bdl ky hor kuJ iliKAw hoieAw hY[

h`Q ilKq nM : MS 5091


isrlyK : aupdys blws-gur gulwb dws jI kw
ilKwrI : swihb isMG gulwb dwsIAw
smW : sMmq 1942 ibkRmI
p`qry : 1 A-332 a
Awkwr : 18 X 14 s.m. ilKq 14 X 10 s.m.

386
vyrvw : ijld g`qw cmVw[ isAwhI kwlI; vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk TIk, ilKweI keI QwvW qy D`ibAW vwlI Aqy hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY[hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid]1]EAM sRI pRmwqmwienmhw]=AQ aupdys blws gur
gulwb dws jI kw Ar hr guibMd suq kw pRsnoqR ilKXqy] hr guibMdo vwc]
dohrw] vwnrMvwr pRnWm gur jor kro isrnwie] srn pVy kI hy guro qumhI krq
shwie]1] qumko vWCw ko nhI pr ihq vyd aucwr] hmsy jIv auDwrny X gq lXo
Avqwr]2]dIn idAwl suBwv qum dIn jno ipRqpwl] ijs pRohq pRisMn qum shJy
krq inhwl]3]”
AMq : “36]vwk cqu`s†ym jl ky ies mo khy suxwie]inrpC vyd vKWnieE sMsy srv
auTwie]37] brn Asrmw dyq suK XNh aupdys blws]p
pT sun krq ivcwr ko inrpC hoie hulws]38] mukqwdk ie`Cw sBy rhy n jo
ies Koj] msq hoie hr hwl mo hosI sdw n roj] 39] ieq sRI aupdys blws ko
A`s†mo ivsRwm spUrnM smwpqM]8] auqR pRsn phly mY]27] dUjy mY]4] qIjy
DXwmY]10]cOQy mY]22] pMcm mY28] CImy mY]33] sqmy mY]22] ATmy mY]70
joV] jmlw]304] dsKq swihb isMG syvk gurU gulwb dws jI kw swl 1942
BwdON sudI KstmI idn somvwr]”]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 5092


isrlyK : sRI nwnk pRkws igRMQ
lyKk : sMqoK isMG, BweI
smW : sMmq 1923
p`qry : 1 a-412 A
Awkwr : 34 X 25 s.m. ilKq 25 X 17 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw[ isAwhI kwlI; vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy, do do
lwl lkIrW, ivckwr iek motI kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-16 hn[
Awm vyrvw : gRMQ iek pwsy qoN pwxI nwl iBijAw hoieAw hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
hY[ kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ ilKweI hwSIey qoN bwhr kIqI
hoeI hY[ ilKweI suMdr, pihly pMny aupr, cwry pwsy fIzwien bxw ky hwSIAw
bxwieAw hoieAw hY[ bwkI gRMQ dI hwlq TIk TIk hY]
AwrMB : “< siqgur pRswid] sRI nwnk pRkwS igRMQ ilKXqy] eykoNkwrw siqgurU iqh
pRswid scu hoie] vwihgurU jI kI Pqy ibGn ibnwsn soie]1] kibqu qIno lok
br dwnI qIno jwcY mhWrwnI qIno qwp hwnI Awid qIno gun mMqR kw] qIno kwl
mwnI qIno skiq pRDwnI qv qIno ikRqvwnI qIno gwnI brbMf kw] dInI rjDwnI
b`jRpwnI ko ikRpwn pwnI jwnI mY BvwnI suK KwnI Kl KMfnw] nmo nmo bwk bwnI
joiq ibdqwnI dws rsnw bswnI jYq jYq mwq cMifkw]2]dohrw]”
AMq : “QorI jYsI Byit lyiq jm kIA Byt dyiq siqgurU nwnk jI krnw inkyq hY]
ihqwlyq dwsn kI Aih bRhm dyiq iqh mn lyq crn mY mukiq ko dyiq

387
hY]113]ieq sRI nwnk pRkwsu igRMQy auqrwrDy scKMf pRsQwn brnMn nwmu spq
pcwsmo DXwie smwpq msq SuB msq]1]2]3]4]5] Bul cuk soD pVnI] sMmq
1923 imqI pohu dI 17]10]”=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 5093


isrlyK : rwgW ky nwm rUp vrnMn
p`qry : 1 a-34 A
Awkwr : 17 X 11s.m. ilKq 11 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI; vKryvyN leI lwl[ hwSIAw dovyN pwsy, do do
lwl lkIrW[ sqrW pRqI pMnw-7 hn[
Awm vyrvw : pihly pMny aupr fIzwiendwr hwSIAw, kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw
hoieAw hY[ hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq
TIk TIk hY]
AwrMB : “< siqgur pRswid] sRI gxyswXnm:] sRI dsy gurU jI shwX] AQ rwgw ky
nwm rUp vrnMn] nmskwr hoie srsÍqI jI ko ijs kw rUp AnUp hY] hMs pr cVI
hoeI bIn hwQ mY hY suKw kI Gr swqo sur rUp Dwr ky Awgy Kloqy hYn] Awid mY
nwrwien kI nwBI sy Dun hoeI qw kw suD irdw krky aucwr kry]”
AMq : “38] rwmklI gONf Afwno ey imlY qw ko gun klI khY]39] gNOf AwswvrI
gujRI ey imlYU qw kO gONf klI khY]40] dys tofI llq dy skwr dy imlY qw ko
bYrwVI khY]41] jYqsRI pUrbI swrMg ey imlY qw ko dyvigrI khY]42] ieqI
gwien rUp rwgu rUp nwm sMkR rwg sMpUrn smwpiq]” ] ] hry rWm
hry rwm]

h`Q ilKq nM : MS 5094


isrlyK : dyvXw (dyvI) kvc
lyKk : ksudw
smW : sMmq 1903
p`qry : 1 a-97 A
Awkwr : 16 X 12s.m. ilKq 12 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, PitAw hoieAw[ isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, ilKweI suMdr, pr ikDry ikDry KwDI hoeI[ hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY[ p`qirAW dI hwlq Ksqw[ ilpI pMjwbI bolI Aqy sMsikRq
ivc hY]
AwrMB : “< sRI gxyswXnm: E o AsX sRI dybXw kvcsX ipqwmh iriK] rnus† pRCMd:
sRI mhwkwlI mhw lKXmI sRsÍqI dyvqwE obIjM] hRIsikœ: sRI kIlkM dyvI pRIqXNb
pwry ibinXog:nwrdauvwc] E oXdRh XMprMmlo kys brKwXw krMinRxw] X~N nrksX
icdwKXiqqnmy brUih ipqwmh sRI bRMmavwc]”

388
AMq : “] Ahmyv bwqiev pRvwmXwr Bumwxw Buv nwil ibswÍ] pro idvw pr eynw
ipRibibXYqwvqI mih nwisb BUv] ieiq dyvI s†kMœ smwipYœm gmqwE] sMmq aunI sY
qIsr] BwdRvdI eykwdsX BmOvwrcMfI smwpMœ ] lyK ksudw dwr CqRI kul CotVw
pTx hyq suBM msqu]” ] ]

h`Q ilKq nM : MS 5095 sMgRih


isrlyK : mwJw sMq dws
lyKk : sMq dws
p`qry : 1 a-14 A
Awkwr : 18 X 13 s.m. ilKq 11 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW[ sqrW
pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI; kMny dI QW ibMdI dw prXog
kIqw hoieAw[ poQI dI hwlq TIk TIk[ p`qry ivc ivc ikrm Kurdw]
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ mwJw sMq dws kIAw ilKXqy] Ajb qU Ajwieb qU
Aj`b qyry qmwsy] ieknw nU quM duD ipAwly iek ndIAW iPrn ipAwsy] iek nw
aupr l`qw nwhI iek phrn mlml Kwsy] sMq dws ies dw ikAw cwrw sB ikCu
qyry pwsy]”
AMq : “siqgur qoN bilhwrI jwvw ijn sq sMg bqwieAw] siqu sMgq dw sdkw mY qw
irdY kr suKI suxwieAw] idn Ar rwq su ivc Bjn dy duKw nU dUr gvwieAw]
sMqdws pUry siqgur qy mY suKI sulwKw AwieAw]”

h`Q ilKq nM : MS 5095 A


isrlyK : kwPIAw swhu husYn kIAw
lyKk : swhu husYn
p`qry : 14 a-16 A
Awkwr : 18 X 13 s.m. ilKq 11 X 9 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, kMny dI QW ibMdI dw prXog kIqw hoieAw[ hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI; poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ kwPIAw swhu husYn kIAw ilKXqy] rbw myry
Aaugux icqu n DrI] AauguxAwrI ko gux nwhI Pdlo Adl krI] dunIAw vwilAw
ƒ dunIAw dw mwxw nMgw nU nMgmxI] nw AsI nMg qy nw dunIAw vwly Aswƒ hsdI
jxI kxI] khY hysYn PkIr rbwxw myrI fwFy nwl bxI]1] rwm nwm ibn bwjI
hwry] jo bIijAw so luix ijMdu nI] Kwn KvInI qy sulqwnI ] kwl leIAw sB cuix
ijMdunI] khY husYn PkIr gdweI] pCI pUxI ss lutweI] swhw ƒ loVy hux
ijMdunI]”
AMq : “drdvMdw dI cwl inrwlI] eyhw vydn mY qn BwrI] Agy sc pCwxI dw]”

389
h`Q ilKq nM : MS 5095 e
isrlyK : kwPIAw buly swhu
lyKk : buly swhu
p`qry : 16 A-21 A
Awkwr : 18 X 13 s.m. ilKq 11 X 9 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY; poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid] kwPIAw bu`ly swhu kIAw] rwg DnwsrI] mY bykYd mY
bykYd] nw rogI nw vYd]1] rhwau] nw mY momn nw kwPr n sXdy nw syK] mY
Awjj dI bwq kI puCnw ey pYdw hoieAw n pYd]1]”
AMq : “mY myrI hY ik qyrI hY] eyh AMq Bsm kI FyrI hY] FyrI lo sB KyrI hY] FyrI nU
nwc ncweI dw] ibMdRwbn ivc gaU crwvY] lMkw ciV kY nwd vjwvY] m`ky ivc
hwjI bin AwvY] ieh vl Cl iksy idKweI dw]3] mnsUr qusw Qy AwieAw hY]
qusw sUlI cwie idvwieAw hY] myrw vIr bwbl]”

h`Q ilKq nM : MS 5095 s


isrlyK : ishrPI buly swhu
lyKk : buly swhu
p`qry : 22 a-32 A
Awkwr : 18 X 13 s.m. ilKq 11 X 9 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI ivc ivc D`ibAw vwlI pr suMdr Aqy pVHI jWdI hY[ hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY; poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ ishrPI bu`ly swhu kI] AlP Awpxy Awp ƒ smJ
pihly kI vs BI hY qyrVw rUp ipAwry ibnw Apny Awp dy shI kIqy rihE ivc
ivsUry dy duK Bwry] hor lK aupwvn suK hovI puC dyK isAwnVy jg swry] suK rUp
AKMf icMqn hY qUM bulw swih pukwrdy vyd cwry]”
AMq : “29] Xy Xwr pwieAw seE myrIE nI mY qw Awpxw Awp gvwie ky jI] rhI su
Dn buD jhwn kyrI bnI ibrq AnMd mo jwieky jI] AwTo jWm ibsrWm nhI kwm
koeI AwigAwn kI Bwh jlwieky jI] bulw swih mumwrKw lK dyvo BeI jwn jwnI
ml lwie ky jI]”30]

h`Q ilKq nM : MS 5095 h


isrlyK : bwrw mwh-buly swhu kw
lyKk : buly swhu
p`qry : 32 A-38 A
Awkwr : 18 X 13 s.m. ilKq 11 X 9 s.m.

390
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI D`ibAW vwlI, pr pVHI jWdI hY Aqy suMdr hY, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY; kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ bwrwmwh bu`ly swhu kw] AsU ilKy sMdysrw vwcy hmrw
pIau] kvn kIAw qum khw kau mo qn kl mlu jIau]1] AsU Asw quswfI Awsu]
swfI ijMdu quswfy pws ijgry muF pRym kI lwsu] duKw hf sukwey mwsu] sUlw
swVIAw] sulw swVI rhI aurwr] muTI qMd n geIAw nwil] bulw swh kI krw
sMBwl] ipAwry mwrIAw]”
AMq : “swihb kudriq syqI pwieAw ] ihrdy hir hir AwK bswieAw] shu Anwieq
syqI hux mY pwieAw] jo kuC hovy khky suAwl mMgwey] plk n ivsrnw] bulw swhu
kI rih lqw suK bsin] bwrw mwh sMpUrnM]”

h`Q ilKq nM : MS 5095 k


isrlyK : bwrw mwh sRI rwm cMd kw
lyKk : rwm cMd
p`qry : 38 A-42 a
Awkwr : 18 X 13 s.m. ilKq 11 X 9 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-9 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY; poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ bwrwmwh sRI rwm cMd kw]ilKXqy] cyq pICly pwK
rwm nOmI kw jnm lIAw] AvD purI suK Dwm nwr iml mMgl cwr kIAw] Kbr
jb dsrQ ny pweI] dIey id jn ko dwn gaU idn Qoro ivAweI] sB prPulq sB
DweI] krm ryK n try kry koeI lwKo cqrweI]1]”
AMq : “Pwgn mws sIAw hrI rwvx ko bDkInw] lMkw mwr ibdwr rwj bBICn ko
dInw] rwm AjuiDAw kOsilAw Awey] sur nr mun jn krq qpisAw sB dRsn
pwey] rwm gdI bYTwey] krm ryK n try kry koeI lwKo cqrweI]10]”

h`Q ilKq nM : MS 5095 K


isrlyK : ibsn pdw-mIrw bweI
lyKk : mIrw
p`qry : 42 a-42 A
Awkwr : 18 X 13 s.m. ilKq 11 X 9 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-6 sqrW hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “ibsn pdw mIrw bweI kw] sy lok khY ibMdRw bn mY myro swm myry Gr hI] mY ju
clI jmnw jl BrnY rYn AMDyrI kw fr rI]”
AMq : “pIAw ko FUF ky mY jwie imlOgI] pIAw ky ngr kY sO fr rI] mIrw ky pRB
igrDr nwgr mY qo crn kml lY pkr rI]”

391
h`Q ilKq nM : MS 5095 g
isrlyK : ibsn pdw sudwmw jI ky
p`qry : 42 A-43 a
Awkwr : 18 X 13 s.m. ilKq 11 X 9 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-13 sqrW hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY; poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “ibsn pdw sudwmw jI ky] nMd lwl jU khIXo myrI ArjI] jnm ibrwh mxu
krm iBKwrI] aur prcMf ibidl morI nwrI] hm nU khI qum jwau iksn pih
bwr bwr moh brjI] iek durbl ibpr duAwry pr Awey] duAwr pwl jw bcn
sunwey]”
AMq : “imqR sudwmw kMT lgwieE crn Doie crnwmq lIno] Aor iCxkwieE Gr jI]
qMdl dyK bDy duptw mY qb hir pUCn lgy sudwmy]”

h`Q ilKq nM : MS 5095 G


isrlyK : ibsnpdy
lyKk : sUrdws
p`qry : 43 a-43 A
Awkwr : 18 X 13 s.m. ilKq 11 X 9 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-11 sqrW hn[
Awm vyrvw : p`qry ikrm Kurdw[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI[ ivc ivc kwnI bdlI hoeI
p`qry Ksqw hwlq ivc hn[
AwrMB : “sUr dws jb CInw CInI krn l`gy igrDr jI AwKI mohn lwl jI icly cVI
kmwn] murk ko ien PitAw sB Pty suGV sujwn] sRI dyvI vrdwienI duK hrlI
suK swrw] dust dln sB AG hrn bMdo pd aurDwrw]”
AMq : “Bojn BUKy jo iPrih qy qO swDU nwhI ] sMq sBw mih bYT su hir jsu hau khw]
ArpI sB srIr ik ieh mn sB idvw]”] ] ] ] ]
] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MS 5096 sMgRih


isrlyK : auqpiq bRkmw jI (ibkRmwjIq) Aru mYxw vMqI
ilKwrI : pirkwsy pMfiq
smW : sMmq 1883
sQwn : kSmIr
p`qry : 1 A-118 A
Awkwr : 17 X 11 s.m. ilKq 12 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw[ isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl[ hwSIAW cwry pwsy iqMn iqMn
kwlIAW lkIrW, iek bwrIk Aqy iek motI kysrI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-7 hn[

392
Awm vyrvw : poQI dy p`qrw nMbr 70 A Aqy 118 A qoN bwAd do ryAr pyNitMgz lgIAW
hoeIAW hn, jo aus smyN dI ic`qrklw dw iek suMdr nmUnw hY[ ieh pyitMgz
sunihrI, lwl Aqy jwmnI rMg nwl, pwisAW qy fIzwien bxw ky bxweIAW geIAW
hn[ ilKweI suMdr pr ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI[ inrsMdyh,
ikDry ikDry ilKq DibAW vwlI hY[ pr pVHI jWdI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk
hY[
AwrMB : “<siqgur pRswid] auqpiq bRkmwjIq (ibkRmwjIq) Aru mYxw vMqI kI Aru
BrQrI kI] gMDRbu josI sy] ieMdR kw puqR sI sdw hI gMDRbu suvrig ibKy rhudw sI]
iqs dI suriq sdw iesqRIAW vil rhdI sI[ eyk idnu jo koeI burw krmu kIqo
so]qw ieMdR jI kroDu hoie kir sRwp dIAw] jo qU mwiq lok ibKy jwaU kir gDw
hohu]”
AMq : “aulitAw kvlu pvnu kO plitAw bwiDAw mnu prvwnu] ggnu mMfl kw mwrgu
lIAw inrKAw Agmu AsQwn] CutikAw nwBu duAwidsu AwieAw lwgw iqRkutI
iDAwnu] aun min giq ggnM qir ciVAW ibsirAw dyhu purwn]3] jiviq
imrqk hoieAw jn kir ibmlw ieSnwn] bdiq gorK sux mYxwvMqI qyrw AsQru
BieAw rjwnu] jumlw]”

h`Q ilKq nM : MS 5096 A


isrlyK : hIr rWJy kw ibRqWq
lyKk : mukbl
ilKwrI : pirkwsy pMifiq
smW : sMmq 1883
sQwn : kSmIr
p`qry : 119 A-283 A
Awkwr : 17 X 11 s.m. ilKq 12 X 8 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw -7 hn[
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, pr ivc ivc D`ibAW vwlI pr pVIH jWdI hY[ poQI dI hwlq TIk
TIk[ keI pMinAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI[
AwrMB : “< siqgur pRswid] hIr rWJy kw ibRqWq] Julxy maujU jt dw lwflw nwau
sI] do ivc qKq hjwry dyv sdw sI] muho JVn gulwb dy Pul qwjy jdo iKlky
sohxw hsdw sI[ nYxw hIr idAW Kwb ivc ijbw kIqw Byd mUl nw iksy nU dsdw
sI] idsy rwq mhbUb dy dyKxy nU pieAw mukbly vwgu qrsdw sI]”
AMq : “354] AwSk hovxw jwq Kudwie dI hY hor sujVw ijkr iKAwl hY jI] Dnu
mwl qy mq grUr hoeIey iksy AMq nw iniBAw nwl hY jI] lK vry jy jIvxw AMqu
mrnw iQru kWdrw ijl jlwl hY jI] mukbl nwau Kudwiedw kI mIAw hY hour su\Vw
ijkr iKAwl hY jI]355] hIr sMpUrn hoeI[ Bulw cukw bKsnw ] suBM ]
poQI ilKvweI kSmIr ivc ilKI pirkwsy pMifq ilKvweI swDU rwm nMdy pRIq
sMjugiq sMmiq ATWrw sY iqRAwsI ivc] smq 1883 64 kSmIr”

393
h`Q ilKq nM : MS 5097
isrlyK : pMcdsI BwKw vwrqk
lyKk : Awqm sÍrUp
smW : sMmq 1918
p`qry : 1 a-260 a
Awkwr : 31 X 18 s.m. ilKq 25 X 13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn[ isAwhI kwlI[ hwSIAw dovyN pwsy iqMn kwlIAW lkIrW, do
lwl lkIrW Aqy iek motI pIlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-5 hn[
Awm vyrvw : pihly pMny qy poQI dy SurU ivc bhuq suhxw hwSIAw bxw ky rcnw SurU kIqI hY[
kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
kuJ p`qry, ivcoN k`ty hoey hn[ pMnw nMbr dohrw idqw hoieAw hY[ ilKweI suMdr,
poQI dI hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid]dohrw] sRI gurU nwnk crn rj Bj mn bwirbwr] js
Bjn kir jwnIey AdÍY bRhm Apwr]1]dohrw] sRI mq gMgw rwm gurcrn kml kI
syvw ijsY iq mr mtwie kY drisE Awqm dyv] AQ pMcdsI BwKw vwrqk
ilKXqy] ies pMc dsI ky pMdRw gRMQ hy] pMc ivvyk, pMc dIp] pMc AwnMd] iqnw
pMcw ivvykW ivcoN ] pihly ivvyk kw nwm pRqRkqqÍ ivvyk hY] iqsky Awid ivKy
tIkwkwr kw mMglw crn hY] sRI BwrqI qIrQ munI sÍr Ar ividArn`N munIsÍr
ienw duhW ko nmskwr krky pRqRkq ivvyk nwm gRMQ dy ArQ pRkws krqy hY[ eyh
jo pMcdsI nwm gRMQ hY] iqs dI inr ivGn smwpqI Ar Awdr syN iqs dw sBnw
dysW ivKy] jigXwsI ny ivcwr krnw]”
AMq : “Pqy cMd qb boilAw BwKw dÍYAqI guV] vwrqw pMcdsI AnUp]7 vwrqw pMcdsI
BeI gur AwigAw Anuswr] AproK boDqw vr imly pVY jo vwirvwr] ieiq sRI
ivcXwrMn munIsÍr ivrcqw pMcdsI smwpqwh] ieq sRI audwsI gMgw rw`m jI ky
isK audwsI Awqm sÍrUp vwrqw pMcdsI ivrcq[ smwpqwh15] sMmq aUnI sY
ATwrtW hwV sudI purnmwsI rivvwr]1918] hrI EAMMqqsq] sRI rwmwnXnm:
sRI gurvynm: sRI gxyswXnm:” ]=] =] =] =]”

h`Q ilKq nM : MS 5104 sMgRih


isrlyK : aupdys blws
lyKk : gulwb dws
p`qry : 1 a - 221 a
Awkwr : 15X17.5 s.m. ilKq: 12.5X13 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr hY Aqy swrI poQI auKVI hoeI hY [ hr p`qry qy KVy ruK iek motI
sMqrI (ikqy-ikqy slytI) lkIr dy Aws pws brIk nIlI lkIr dy Agy iek-iek
brIk lwl lkIr hY [ sqrW pRqI pMnw-13 hn[
Awm vyrvw : SurU ivc 10 Aqy AMq qy 8 p`qry KwlI hn [ mweIkoRiPlm hoeI hoeI hY [ p`qrw
170 A qoN Agy kwnI bdlI hoeI hY [

394
AwrMB : < sRI pRmwqmwie nmhN ] AQ aupdys blws gur gulwb dws jI Ar hrguibMd
suq kw pRsnoqR ilKÎqy ] hrguibMdo vwc ] dohrw ] vwrM vwr pRnwm gur jor krON
isr nwie ] srn pVy kI hy guro qum hI krq shwie ]1]…
AMq : …mukqwdk ie`Cw sBy hry n jo ies Koj ] msq hoie hr hwl mo hosI sdw
inroj ] 39 ] ieq sRI aupdys blwsko As†mo iv`sRWm spUrnM smwpqM ]8]

h`Q ilKq nM : MS 5104 A


isrlyK : BgqwEulI
p`qry : 221 A - 229 A
Awkwr : 15X17.5 s.m. ilKq: 12.5X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : ikqy-ikqy hwSIey ivc ilKq hY [
AwrMB : ]1] E sRI sqgur pRswd ] AQ BgqwEulI ilKXwqy [ilKÎqy] ] dohrw ] bMdy
kr gur bMdgI ijs qy sojI pwie ] krq proKy bMdgI Bgq Aivr bI jwie
]1]…
AMq : …jo kIAw so sq gurW hmrI skq n koie ] ikrpw kr BgqwEulI brnn kr
pRgtoie ] 108 ] pVy suxy BgqwEulI Bgq pRwpq hoie ] p`Cn ies mY bwd ko
sWJI Bgq bgoie ] 109 ] ieq sRI BgqwEulI spUrnM smwpqM ]=]=]

h`Q ilKq nM : MS 5104 e


isrlyK : Pkrnwmw
p`qry : 229 A -
Awkwr : 15X17.5 s.m. ilKq: 12.5X13 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : ]1] E sRI sqgur pRswq [pRswd]] AQ Pkrnwmw ilKÎqy ] sgr ipAwly pIqy
PkrW sm sr BUKy Kwqy ry ] Koie plIqI pwk BXo jb PkrW goq n jwqy ry ] Pwky
hI mo msq BXo hr hwly Bog Bugwqy ry ] Amr ipAwly pI mqvwly msq Bey idn
rwqy ry ] srby sohM zwnin sMgy ibcryN ijau gj mwqy ry ] dws gulwb lif`ky
iPrhYN srby iPkr Bulwqy ry ]1]…
AMq : … gwPlqw jhN geI n EurkI vh Pkr sdwvn ikAw ] qIno lwj Avr
Awjauny qWh insMg khwvn ikAw ] Apnw Awp n jwqw ijs ny AOry iksy jnwvn
ikAw ] Apnw Brm n gXo ijsI kw AOry Brm guvWvn ikAw ] eyk Anyk pCwqw
ijs ny qhN aupdys dVWvn ikAw ] dws gulwb inrMqr sohMjw n mrmo AWvn
ikAw ]4] ieq sRI Pkrnwmw spUrnM smwpqM ]=]=]0]0]=

h`Q ilKq nM : MS 5105


isrlyK : cirqR B`giq jYdyv jI

395
lyKk : jIvn isMG
sQwn : TIkrIvwlw
smW : sMmq 1977
p`qry : 1-210
Awkwr : 17X21 s.m. ilKq: 15X18 s.m.
vyrvw : sqrW pRqI pMnw-12 qoN 15, ibnW ijld, swrI poQI auKVI hoeI hY [ cupwsIN iek
kwlI lkIr dw hwSIAw [ sqrW pRqI pMnw-12 qoN 15 hn[
Awm vyrvw : keI QWeI kwnI bdlI hoeI hY [ AwKrI p`qry Ksqw hwlq ivc hn, AwKrI do
p`qry Bury hox kwrx pUrI qrHW pVHn Xog nhIN ] ivc-ivc p`qirAW dy rMg ivc
vI Afrqw hY ] 187 p`qrw ivcoN PitAw hoieAw hY [ 196 do p`qirAW qy iliKAw
hY, 197 p`qrw nhIN hY [
AwrMB : < [ sqgur pRswid ] A`iQ B`giq jY dyv jI kw jI [ Awid gurey inmih ]
jugwd gurey inmih ] s`q gurUey inmih ] isrI gurdyvey inmih ] A`iQ B`giq jY
dyv jg im kIrq k`QnI ] A`liP Awid krqwr nMU ismir bMdy krin hwr krIm
dwqwr joeI ] krI r`iKAw bNUd sI burj kIqw pyt rK ky pwldw pyt qoeI ]…..
AMq : …ie`q isrI jIvn cwirqR B`giq jYdyv jI swpUrnM ] krqw…..BweI jIvn isMG
] j`rim n`gir TIkrIvwlw……] irAwsiq p`itAwlw….irnwlw bir nbwl dw
krqw bwbw ib……] sMmiq ib. 1977 > cyiqR vdI…..

h`Q ilKq nM : MSG 01


isrlyK : sMgIq mihMdR imRgwdp
sQwn : ptXwlw
p`qry : 1 a-16
Awkwr : 24X32 s.m. ilKq 17X23 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI pMnw-22
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq vDIAw nhIN; poQI dy keI pMny Qly vwly pwisEN DuAwKy hoey,
ilKweI D`ibAW vwlI hY kwgz vI Ksqw hwlq ivc hY[ hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY[ v`K v`K rwgW bwry vyrvw idqw hoieAw hY[ rcnw dy SurU ivc mMglw
crn iliKAw hoieAw hY[ iPr mhwrwjy pitAwly dI aupmw dsI hoeI hY, ieMJ
jwpdw hY ies poQI dw ilKwrI koeI drbwrI sMgIqkwr sI jo mhwrwjy dy drbwr
ivc rih ky auQoN dy rwjy bwry dsdw hY[ ijvyN ‘sMgIq mihMdR imRgdp’]
rwjnpqrwj Dnrwj mhwrwj Bupn ky Bup joiDs†] Awid]
AwrMB : “< siqgur pRswid]Awid AMq pRBU nwm pRgws] rUp joiq pRgit] AlK
mUriq]1][do:] ipRqm ipRqmI ipRiq ibMb mukir ijau ibgsin p`qr pwie] iqau
gOsU ds plk mY gosw rm rwg bqwie]2] ds plk nwm] kwkw kwkw kwkw kwkw
kwkw 3] guru nwnk jI shwie] AQ sMgIq mihMdR imRgwdp] rwjnpqrwj
Dnrwj mhwrwj BUpn ky BUp joiDs†] ipRQI piq DrU AwDwr] riv sis pRgws]
ckRvqI mihMdR imRgrwj] ihMdvw blvMiq] mhWblI ikRpwn ky DnI] ngr

396
ptXwly]4] dohrw] mY miq ihswb iDAw rwg mUrC ruq gun dÍwds pRkIr lieE]
nO Acr mihMdRw imRg rwj pY gOs sMgIq kihE]5]do:]”
AMq : pMnw 15 A : SurU “swlMk 2] drbwrI mY mDmwq iml mr muMdrI khoqw hY]94]
swlMk 2] mwrU ibhwg mY sohnI iml kr sohnI ibhwg hoqw hY ]103] jog
sMpUrn 7] sMkIrn 3] mwl kos mY kwlMgVw imlkr AOr Awsw iml kr jog hoqI
hY]104]=]=]
AKIrlw pMnw - ijs aupr nMbr AMikq nhI ]”
ieMj iliKAw :-
swvn qIj kI sWJ suhwvn[ bYTI ihMfory imlI sKIAwn mY [
Awnn Ep klw inDkI idRg my cplwpn jXo JKIAWn mY]
rIJ rhI lK mY rGunwQn Bulq kyhU KuBI bKIAWn mY]
JUl qhY vih JUlnhwir Ajo ijX myih Xmy AKIAWn mY]
brvy] kUkn mwr kuhlXw kr khqyh] lwgjwq ibrhn ky dubrI dyh]

h`Q ilKq nM : MSG - 02


isrlyK : gurbwxI
p`qry : 1 a-88 a
Awkwr : 17 X 24 s.m. ilKq 10 X 8 ½ s.m.
vyrvw : ijld:- Ku`ly p`qry, kwgj ivc lpyty hoey hn; isAwhI kwlI ;hwSIAw dovyN pwsy
do do kwlIAW lkIrW, ivckwr iek lwl lkIr; sqrW pRqI pMnw -16
Awm vyrvw : poQI Ku`ly p`qirAW ivc, ilKweI suMdr, pwisAw qoN mwmUlI ikRm Kurdw hY[ keI
p`qirAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ bwxI v`K v`K rwgW dI idqI
hoeI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] rwgu isrI rwgu mhlw 1 Gr 1] moqI q mMdr aUsrih
rqnI q hoie jVwEu] ksqUir kMgU Agir cMd inlI ipAwvY cwau[ mq dyiK BUlw
vIsrY qyrw icq n AwvY nwau]1] hir ibnu jIEu jil bil jwau] mY Awpxw gur
pUiC dyiKAw Avr nwhI Qwau]1]rhwa]”
AMq : “3]hir ky dws jIvy lg pRB kI srxI] kMiq lgwie lIey iqs Twkur
srxI] bl buiD igAwnu iDAwnu Awpxw Awip nwmu jpwie lieAw] swD sMgiq
Awp hoieAw Awip jiq qrwieAw ] rwK lIey rKxhwrY sdw inrml krxI]
nwnk nrik n jwih kbhUM hir sMiq hir kI srxI]4]2]11]”
pMnw nMbr 88 qoN bwAd BgqW dI bwxI v`K v`K rwgW dI AMikiq kIqI hoeI
hY[ieh Bgq bwxI qkrIbn swrI dI swrI sRI guru gRMQ swihb ivc AMikq hY[
ijnHW ivcoN hyT ilKy Anuswr hn:
1. bwxI Bgq iqrlocn jI kI
2. bwxI Bgq DMny jI kI
3. bwxI Bgq syK PrId jI kI
4. bwxI Bgq BIKn jI kI

397
5. bwxI Bgq sYx jI kI
6. bwxI Bgq rivdws jI kI
7. bwxI Bgq nwm dyv jI kI
8. bwxI Bgq kbIr jI kI
Bgq nwm dyv jI tofI bwxI
qIn CMdy Kyl AwCy]rhwa]
kuMmwr [kuMBwr] ky Gr hWfI AwCY,
rwjw ky Gr sWfI rho
bWmn ky Gr rWfI AwCY; rWfI sWfI hWfI go]1]
bwxIey ky Gr hINg AwCYy, Bysr mwQy sINgu go]
dyvl mDy lIgu AwCY, lIg sIgu hIgu go]2]
ies qoN A`gy p`qry nhIN hn . rcnw [Sbd] ADUry hn[

h`Q ilKq nM : MSG 03


sRoq : pRo: hrBjn isMG, pitAwlw
isrlyK : mdn cMdoRdX - kibq
p`qry : 1 a-50 a
Awkwr : 16X23 s.m. ilKq 11X20 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr, p`qry sIqy hoey hn; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; keI
pMinAW aupr hwSIAw do do lwl lkIrW nwl KVy ruK; sqrW pRqI pMnw -20
Awm vyrvw : poQI dI ijld PtI hoeI, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl, hwSIey qoN bwhr vI
ilKweI kIqI hoeI hY] swrI rcnw ivc kwnI bdl bdl ky ilKweI kIqI hoeI[
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ keI pMinAW aupr vwDU kwgz lgw ky poQI
joVI hoeI hY[
AwrMB :“< siqgur pRswid] EAMisRNgxysXnm:] AQ mdn cMdRodX
ilKXqy]kibqu] llq sumn Dq Alnpn cq kib hriq aupbqu suK mws
mwj jU] n qn jit iqsu Gtq hUM mukt sIs kt pYn KMg pMc bwn nib
rwjjU] skil sMgwr suKswr mDu ihqkwr prl suDwr qrnweI fr bwj jU]
kmlw-AnMd nMd nMd jY jY sMb bwir bIr jY jY irq rwj jU]1] dohrw]”
AMq : “gur ky bcn suq jwq ho] AKI dyK qeI pwq ho] nhI Awg mY PUkq ho] duhweI
kwbI cuMfyl kI ] eyqnI bcnI sunq nw-jwq ho msqk mo pwvwgw] DobI kI kuMf mY
pwvwgw] cOQI kuMt mY tMfw mwrwgw] curwhy mY jlwie PUkwgw] eyqnI bwq suniq
jwq ho BlI bwqI jw”]
A`gy p`qry nhIN hn[ rcnw ADUrI hY[

h`Q ilKq nM : MSG 04


isrlyK : rwg isKSw
p`qry : 1a-92

398
Awkwr : 24X15 s.m. ilKq 21X11 s.m.
vyrvw : ijld:-poQI Ku`ly p`qirAW ivc Aqy kwgj ivc lpytI hoeI hY; isAwhI kwlI[
sqrW pRqI pMnw -13-14 Aqy 10, pr AOsqn 10 sqrW[
Awm vyrvw : poQI Ku`ly p`qirAW ivc hwlq bhuq mwVI hY[ ilKweI vI bhuq mwVI hY[
p`qry, ivc ivc ikRm Kurdw hn[ SurU ivc poQI bwry q`qkrw idqw hoieAw hY jo
bhuqw ivsQwr vwlw nhIN hY[ ilKweI vI spSt nhIN hY[ AMq ivc ilKweI
D`ibAW vwlI hY[
AwrMB : “]3]jIvo jugo jug sdw hI Atl rho sdw rMg qum ko dyq AsIs mhmd swh
pwqswh 1 15 iKAwl qwr 3 Cwf dy ApnI AglI mq gwien gunIAn kI kr
sMgq iqn qy sIK suD bwnI suD ACr sud mudRw-supMg sMgq so surqwn qwr pq
gq rq] jo koaU bwdI ibbwdI AnbwdI smbwdI qW ky Byd inAwry inAwry kr
idKw sur mUrCn gmqIn bweI surq]1]”
AMq : “surpd bMgwl qwr 4 - suDulw - A`gy sbd spSt nhIN hn[ my suK dyKq
lwgY qwn pur sur] cMd bdn pRgt AYsI iql iql pRym sugMD iqn iqn suK
lyq lwl pr Gr-sur]1
qwr 3,
kvqw Juk AwvY qO kbhUM krq] inAwrw js lIjIey] jrI qws bwd”-A`gy poQI
ikRm Kurdw, ilKq KwDI hoeI hY[

h`Q ilKq nM : MSG 05 sMgRih a


isrlyK : ivcwr mwl
lyKk : AnwQ dws
smW : sMbq 1726 mwG v mws suB
p`qry : 1 a-36 A (folio) (36 A iek sqr)
Awkwr : 15X9 ½ s.m. ilKq 11X7 ½ s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; hwSIAw swrI poQI qy cOhrw
iqMn iqMn kwlIAW lkIrW, bwhr iek kysrI lkIr Aqy AMdr motI kysrI lkIr[
sqrW pRqI pMnw -7
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk hY[ keI pMinAW aupr hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY Aqy hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY]
AwrMB : “< siqgur pRswid] < sRI gxyswXnmh] AQ sRI ivcwr mwl AnwQ dws
ikRq ilKXqy]dohrw] nmo nmo sRI rwm jU siq icq AnMd rUp] jih jwnY jg sÍpn
vq nwsY BRm qm kUp]1] rwm mYieAw siqgur dXw swD sMg jb hoie] qb pRwxI
jwnY kCU rihE ibKY rs Boie]”
AMq : “sorTw] sqRh sY CbIs sMbq mwG vmws suB] momq ijq khu-qIsu qy qk brx
pRgt krI]42] dohrw] gIqw BrQR kop eykwds kI jugq] AstwvkR biss† muin
kCuk AwpnI aukiq]43]

399
ieiq sRI ivcwr mwlw Astmo ibsRwmsMpUrxM suB msqu] ]21 jumlw] ”

h`Q ilKq nM : MSG 05 A


isrlyK : AiDAwqm pRkws
lyKk : suKdyv
smW : sMbq 1795 sqRh sY brK pMcwnv As† nwm-mwG vmws sB
sQwn : rwvl ipMfI (pwiksqwn)
p`qry : 37 a-92 A (folio)
Awkwr : 15X9 ½ s.m. ilKq 11X7 ½ s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw -7
Awm vyrvw : poQI dy ies Bwg dI rcnw dy p`qry iek pwsy DUAwKy Aqy Ksqw hwlq ivc hn[
kwnI AKIrly pqirAW aupr bdlI hoeI hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY,
ilKweI suMdr Aqy spSt hY]
AwrMB : “< siqgur pRswid AQ AiDAwqm pRkws ilKXqy] kibE bwc] sÍYXw]
Qwvr jMnm jIv ijqy jg BWq inBWq ByK DrY hY] qw mih sq icdw nMd eyks
Awqm inq pRkws kry hY] qw ibnu jwnY qY isD sO lwgq jwnY qygo pd qulX qrY
hY] ibdq qwih sdw suKdyv su bRhm dsw sb hI qy prY hY]1]dohrw]”
AMq : “sMbq sqRh sY brK pMcwnv AsÍ nwm] iekwds buD igRMQ Bv sukl Bv suB
jwn] ieiq sRI suKdyv ikRq AiDAwqm pRkws smwpiq suB Bvqu]220]jumlw
pusqk bwby DMnw isMG rwvl ipMfI fyihry swihb vwly inrmly]”

h`Q ilKq nM : MSG 06


isrlyK : pMcswiekw kok kI BwKw
smW : sMbq 1726 mwGv mws sB
p`qry : 1a-36 A
Awkwr : 15X9 ½ s.m. ilKq 11X7 ½ s.m.
vyrvw : ijld: poQI ƒ kwgz lgw ky islweI kIqI hoeI; isAwhI kwlI, vKryvyN leI
lwl; hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr; sqrW pRqI
pMnw -7
Awm vyrvw : ilKweI D`ibAW vwlI hY, bhuqI spSt nhIN hY[ hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI
hoeI hY[ keI pMinAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY ivc ivc p`qry
bwAd ivc ilK ky lgwey hoey hn, kwgz ivc vI AMqr hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] E oAM isRI gxyswXnmo] AQ poQI pMcswiekw kok kI
BwKw] kwm dyau jY jugiq hY[ kYsy hY kwm dyaU rqkw sgMD iqs ky smuMdR hY] buhuir
kYsy hY iesqRI kI kIVw bMD hY] buhuir kYsy hY kwm dyau kIqw hY] sMswr kw AwnMd
ijsny] bhur kYsy hY kwm dyau bhuq AnMd kir kY ijn kI syvw kIjY]”
AMq : “10] nr caukVI mwir bYTy nwrI aupir bhwly]
dono tMgw lY ky vrnn krY eyh mdm Awsx khwvY]11]

400
nwrI mUDI pwie ky Awip cuqVw ivc do mdnkMs Bg mY pwie]
eyh kIrq bMD Awsx khIey]15]
puurK qly pVy nwrI aupir ciV sMgu krY]
eyiq ibpRIiq Awsx khIey]16] ] ] ]
pMcswiek smwpqM
bIs mMqR cldy pwxI ilK ruVwvY]”
A`gy hor jMqr mMqr ilKy hoey hn jo pMnw 88 a q`k cldy hn[ Asl rcnw pMnw
87 A qy mu`k jWdI hY]

h`Q ilKq nM : MSG 08 sMgRih (a)


isrlyK : rmwiex mwlw
ilKwrI : lwlU jI lwl kiv
smW : sMbq 1896 bYswK
p`qry : 1a-17 a
Awkwr : 24X16 s.m. ilKq 16X11 s.m.
vyrvw : ijld cmVw, g`qw; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; sqrW pRqI pMnw -16
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk, ilKweI bhuq suMdr hY, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[ SurU ivc SmSyr isMG ASok vloN h`Q
ilKq bwry iliKAw hoieAw hY ik ieh h`Q ilKq bhuq durlB hY[ ilKwrI
gujrwqI bRwhmx sI jo ik iek pRoPYsr sI Aqy KrI bolI AjokI ihMdI dw moFI
sI[ ieh h`Q ilKq hor ikDry auplBD nhIN hY[ (ASok)
AwrMB : “< siqgur pRswid]]dohrw] sRI gopwl crn srn ibGn hrn ihXAwn]
hir gun gun brnn krhu ies skl Ahwn]1] cOpeI] mDu suic gRh iqiQ Awid
qb lInh] dsrQ gRh nrqn hir lInw] Gr Gr bwjih And bDwey] Aimq
dwn mih dyvn pwey]2]dohrw]kOslXw-ky rwm suq Brq kykeI jwq] lCmn Aru
suqRGn duAY lhI simqRw mwq]3]rwm cMdR Aru lKn qYN bwFI pRIq Apwr] Brq
Avr sqRGRqYN ipMf Bwg Anuswr]4]cOpeI]”
AMq : “ATwrih sY CwnmY sMbq imiq bYswK] rwmwXn mwJw rcI eykwdis
isqpwX]80] ieiq sRI rwmwien mwJw sMpUrx] suB BUXwq]” pMnw nMbr 18 qy
siqgur pRswid]dohrw] qy iPr mMglw crx dw vrnx hY[

h`Q ilKq nM : MSG 08 (A)


isrlyK : rwjnIiq [ihqaupdys ]
ilKwrI : lwlU jI, lwl kiv
smW : sMmq 1859 bYswK
p`qry : 1 a-171 a
Awkwr : 24X16 vI s.m. ilKq 16X11 s.m.
vyrvw : EhI[sqrW pRqI pMnw -16

401
Awm vyrvw : ilKweI bhuq suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk[ kMny dI QW qy ibMdI 0 dw prXog
kIqw hoieAw hY[ keI QwvW qy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< AM sRI gxyswXnm: sRI prmysurwXnmih] rwjnIiq ]doh0 gj muK
suKdwqw jgq duK dwhk gxeIs] pUrn AiBlwKw krO sMBU sq
jgdIs]1]bwrqw]kwhU smy sRI nwrwXx pMifq ny nIiq swsqRin qy kQw inkwr
sMgRh kir sMsikRq my eyk gRMQ bnwXvw kO nwm ‘ihqaupdys’ DrXo]
pMnw 1 A’ sMbq 1859 my sRI l`NlU jI lwl kiv bRwhmn gujrwqI shsR
AvdIc Awgry vwly ny vwkO AsXlY ibRj BwKw kir nwm rwjnIiq gKXo]”
AMq : “AO-aun nXo ivvwh ikXo Gir mwfXo sb duKu Cwfo AwnMd so rhin lwgXo ieqnI
kQw sMpUrn kir ibs† srmwnY rwj puqRn ko AsIs deI ik iqhwrI jX hoX Ao-
suq`Nrn kI hwr Xih suin rwj puq`NRn hUM bsqR AwBUKn dR`NbX mMgwX Byt Dir pWX
lwgy guru kO ibdw ikXo Aor Awpn nIiq mwrg soN inj rwj kwj krin
lwgy]1]AQ ihq aupdys rwjnIiq bwrqIk sMpUrnM]”
dohrw
A`Cr mwqRw jo Buly qumhI lyh suDwr] hm ko dos n dIjIXy hm iCMn iCMn
Bulinhwr] sRI0 imqI mwG bdI 1 sMkRWq bIr vwr ƒ sMmq 1932 poQI pUrI
hoeI] = ] ] = ] = ] = ]
sRI rwm jI shwieqw krY hY hrI]”

h`Q ilKq nM : MSG 08 (e)


isrlyK : rsKWn
lyKk : pRkws, kiv
smW : sMmq 1932 (1932) AsU bdI 13
p`qry : 1 a-34a
Awkwr : 24X16 vI s.m. ilKq 16X11 s.m.
vyrvw : EhI[sqrW pRqI pMnw -17
Awm vyrvw : pihly pMny aupr rMg brMgw fIjwien bxwieAw hoieAw Aqy vyl bUty pwey hoey
hn[kwnI bdlI hoeIhY[ pMnw nMbr muV qoN SurU kIqw hoieAw hY[ ilKweI suMdr,
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ rsKWn kiv pRkws ilKXqy] sRI ikRswnXnm:
svYXw] mg hyrq DUMDry nYn BXy rs nwrit vwgu n gwmn kI] AMgurI igin hwr
QkI sjnI sgnO qI auTY nih pwvn kI] piQ ko koaU AYsu ju nwih khy suiD hY
rsKwn ky Awmn kI] mn Bwvn Awvn swmn my kihAOD krI ifg-Qwvn kI]”
AMq : “80] lwj ky lyp cFwX kY AMg QkI sb sIK ko mMqR sunwX kY ] gwrV kY sb
lok cky kir AOKid bwsik sOh idvwie kY] aUDo so ko rsKwn khY ijn icq DrXo
qum eyqY aupwX kY] kir ibswry ko cwhY auqwrXo ArI ibK bwvrI rWK lgwie kY]
ieiq sRI rsKWn ikRq svYXy kibq sMpUrnM] sRI ikRsXnm: vklm swD
bRhm bwlw mwh AsU bdI 13 sMn 1932 [ my ilKw gXw hY]”

402
AKIr ivc bsMq ru`q bwry kuJ lweInw ilKIAw hoeIAw hn[

h`Q ilKq nM : MSG 09 A


isrlyK : vYd mnorQ
lyKk : kysv rwj
ilKwrI : golwb isMG
smW : sMmq (1910)
p`qry : 1-15
sQwn : isrMd
Awkwr : 25X16.5 s.m. ilKq: 20.5X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, sqrW pRqI pMnw – 25
Awm vyrvw : ies poQI dI pihlI rcnw ihMdI ivc hY [
AwrMB : < siq gur pRswid] doihrw ] isv suq pd pRxmo sdw irD isD inq dyie ]
kumq ivnwsn sumq krn mMgl mudq kryie ]1] AlK AmUrq AlK giq
iknih n pwieE pwr ] joV Xogl kr kvk hY dyih dyv mq swr ]2] vYd gMRQ
sB mQn kr rice su BwKw Awn ] ArQ idKwXo pRgt kr AOKd rog indwn
]3] mm miq Alp su kihq ho kiv mq prm AgwD] sugm ickqsw icq
ricq iKmhu sBY AprwD ]4] vYd mnorQ nwm Dr dyK gRMQ su pRkws ] kysv rwj
suq nYnsuK sRwvk kulih inprws]5]…
AMq : …vYd mnoqsv gRMQ mih khy skl inj Awn ] dUK KMfn Pun suK krn Awnd
prm inDwn ] kysv rwj suq nYnsuK kIXo gRMQ AmIkMd ] suB ngrI isrMd mih
AkQ rswihnrMd ] ieiq sRI pMfqw spurn ] suBM imiq swvn sudI 13 1910 ]
golwb isMGn ilKqM sÍ nimqM ] sRI rwm prmysÍr ]

h`Q ilKq nM : MSG 10


isrlyK : b`lB, kv
lyKk : hrcrn dws, kiv
sQwn : lu`drpur
p`qry : 1 a-82A
Awkwr : 14X19 s.m. ilKq 11X16 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; sqrW pRqI pMnw -18
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI, p``qirAW dw rMg
nIlw hY[ hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[ p`qry ivcoN ivcoN auKVy hoey
hn[ poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< sRI gxyswienm: sRI rwDw ibjXqynmwih]AQ kv` blB ikRq kv hrcrn
dws ilKXqy] dohrw] mohn crn ipXoj mY qulsI ko hY bws] qwih sumr hr
Bgq sB krq ibGn ko nws]1]kibq]AwnMd kMd ibRK Bwn jw ko muKcMd lIlw

403
hI qy mohn ky mwn sko cory hY[ dUjy qYso rc byko cwhq ibrcM inq ss ko bnwvY]
AjO mn ko n mory hY]”
AMq : “[79] #79]: dohrw] sRI rwDw pd kMj kIrj inj nYnin lwie] c`kRwhq ikX
imR`quX0 qb ikRsnih kMiT lgwie]80]ieiq sRI hircrn dws ikRqy ibhq kiv
blBO igRMQ sMpUrnM]suB
dohrw:-XugAO lok iniD inspqI sMmq sRwvx mws]ikRsn p`KX duiqAw iQQI idv
kr idvs ilKws] 1]kibq] cyqn skq ju AsQl mY pRvys kIE cyqn sI
pq nwm XhI Awn kY] bRhNm ko ibcwr lIXo jIv ko ABwv QIXo ieMdRn ky ivKY vq
ivKY jWn hWn kY] sMqn mhwqmW kI syvn mY lIn Aiq mn qn Dn dIey sMq
crnWn kY] rs nwmo eyk gun ADk kQq nwih kMnXw0 AgR sIqw A`gR moDI quC
jWn kY]2]
dohrw] iqr sN†wmn ky suvwrQI lu`drpur AsQwn jwlMDr AblwpurI ilKw kvI
blBWn-3]”

h`Q ilKq nM : MSG 11


isrlyK : Dwqy glwny vwlIAW kw suD krnw/ Aqy hor nusKy
p`qry : 1 a-16 +10 A
Awkwr : 17X27 Aqy 9X12 s.m. ilKq 15X25 Aqy 7 ½ X 12 s.m.
vyrvw : ijld:- g`qw rYksIAn tu`tI hoeI; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl[ sqrW pRqI
pMnw -31 Aqy 14
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI Aqy swrI poQI p`qrw p`qrw hoeI 2 hY[ ilKweI D`ibAW vwlI,
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ spSt nhIN hY pVHn ivc muSkl AwauNdI hY[
poQI do ihisAW ivc vMfI hoeI hY[ dUsry ihsy ivc aurdU/prsIAn ivc Aqy kuJ
pMny dyvnwgrI ivc ilKy hoey hn[ poQI ivc DwqW (metals) Aqy bImwrIAW dy
nusKy ilKy imldy hn [
AwrMB : (a) “< siqgur pRswid] AQ DWqo glwny vwlIAW kw suD krnw] cWdI kI
isD] hjwr dwxw doDk CotI hoqI hY] aus ƒ lY kr numdw kry AOr rupYAw ausky
bIc Dry AOr bVIAW do pwQIAW my Awg dyvy] iesI qrWH ausI bUtI my swq Awg
dyvy rupYAw Pul jwvygw] hr eyk rog mY Anumwn sy dyvy guxw bhuq krqw hY]”
dUsrI CotI poQI : (A) “< siqgur pRswid] nusKw nwmrd ky lyp kw iesy qrWH
hor vI bhuq swry nusKy idqy hoey hn[ AKIr ivc nusiKAW qoN bwAd, iek pMny
auqy kuJ mMqR idqy hoey hn[ ijvyN
ATrih komMqR ] E o jl bwDUM jl hl bwDUM bwDU bwvn bIr] qWby kI DrqI bwDUM
lohy kw iphwlw bwDUM eIsw bwDUM bRhmw gMgw Cof bjrMgw bwDUM] iqRpqI Awg bwDUM
iBkswx bwDUM] kIAw kVwh bwDUM] pwqwl bjrMg kI Awn sY bwDUM] hƒmwn kI
Awn sY bwDUM]Puro mMqr eIsro bwcw mMqR PuMgy]”

404
h`Q ilKq nM : MSG 12
isrlyK : pMdnwmw
ilKwrI : bsMq isMG
smW : imqI bYswK sudI 9 somvwr
sQwn : pitAwlw
p`qry : 2 a-24 A
Awkwr : 17X25 s.m. ilKq 0 X21 s.m.
vyrvw : p`qry kwgz ivc lpyty hoey; isAwhI kwlI; sqrW pRqI pMnw -15
Awm vyrvw : poQI pMnw 2 qoN SurU huMdI hY[ ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk [ hwSIey qoN
bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[ kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[
AwrMB : “kibq: kwhUnY isKwXo ey prbIn prDwn AhY kwhU nY isKwXo ey sujwin inj
purk kwhU nY isKwXo ey cqur icqcwk rhY kwhU nY isKwXo eyhY Twkur Tkur ky]
Bupmn mukd mhyNdR isMG mhwrwj cwhq bsMq jo isKXo dur dur ky]”
AMq : “204] ieiq sRI pMdnwmw sMpUrxM Asl muqwibk nkl krI Pyr dsKq bsMq
isMG ilKwrI pitAwlw dIAw ilKky BweI nrYx isMG jI ƒ] dohw] A`Cr mwqRw jo
Buly qum hI lyh suDwr] hmko dosn dIjIey iCn iCn Bulnhwr] imqI bYswK sudI
9 somvwr] sq sRI Akwl]”

h`Q ilKq nM : MSG 13


isrlyK : sRI rwDw goibMd sMgIq swr
smW : sMmq 1938 hwV bdI 1
p`qry : 1 a-54 A
Awkwr : 36 X 34 s.m. ilKq 30 X 28 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy iek
pwsy do Aqy dUsry pwsy iqMn kwlIAW Aqy lwl lkIrW[sqrW pRqI pMnw -20
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk[ hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI dy ivc surW Aqy rwgW bwry vyrvw idqw hoieAw
hY[ ivsQwr pUrvk vyrvw Kwny bxw bxw ky idqw hoieAw hY]
AwrMB : “< siqgur pRswid] sRI rGukul iqlkwXnm:] sRI swr suqXYnm: sRI rwDw
ikRsnBXwnm: AQ sRI rwDw goibMd sMgIq swr ilKXqy]slok]nmsqsmyN gxyswX
srb ibGnpsWqey] kwrjw rMBy susrbysu pUjqoX: s†rwsgY]1] hMs bwhn mwrUV
bIxw pusqk DwrxI] buD dwqRIm buDI nw bMdy hMqw srsÍqI]2] rwDw pRwx ipRXsKw
murlI bwdnyrq:] ibMdRw bn inkuMjwqr gqo jX qky svw ]3] gxpqmiBbMdX
sIs pwcwr ieMdM] idn pqhir dyvI pwd pdmMq Qyx inpux jnm qUs†Y BwiKAw
rcqy sO skl ihq sudrBw: spq sMgIq Bwv:]4]”
AMq : “1 KwVv 2, EVv 3, cwrsur 4, qInsur 5, doiesur 6, eyksur ]7
kUtqWn kI sMiKXw imlkY qIn lwK sqwrh hjwr nO sY qIs hoqI hY (3,17,930)
Byd hoq hY] Xh pUrix] ApUrx kUtqWn kI sMiKAw jw kIey] ieiq kRmArpun

405
rukqqWn hIn sMpUrx]1] KwVv ]2] EVvw 3, cwr sur 4, qInsur 5, doiesÍr,
6 eyksÍr 7], qweI kUtqwn kI]
kRm so ilKI bnwie] rwgrqn pRvwr sB isvsiq hoie shwie] swl
1938, hwVbdI 1 vklm bRhm bwlws ]
D
1
] = ] = ] = ] = ]”

h`Q ilKq nM : MSG 15


isrlyK : izMdgI nwmh
lyKk : nMd lwl, BweI
p`qry : 1 a-178 A
Awkwr : 12 X 7 s.m. ilKq 7 X 5 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr, p`qry sIqy hoey; isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW
lkIrW[ sqrW pRqI pMnw -5
Awm vyrvw : poQI ijld qoN bgYr, sIqI hoeI hY, ilKweI bhuq swP nhIN hY[ ivc ivc D`ibAW
vwlI hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[pr ilKweI pVIH jWdI hY [ hwSIey
qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[ kMny dI QW qy ibMdI (0) dw pRXog kIqw hoieAw
hY[ poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid] ijMdgI nwmh BweI nMd lwl jI] Aw KudwvMdy ijMmInoXo
Awsmw] ijMdgI bKsy vjUdy iensu jW]1] Kwik rwhS qUqIAwey cSim mwSq[
AwbrU APzwie hr Swho gdw sq]”
AMq : “Awb bKsy jumlh Awlm mys vI] gr qurw eI AwrJU bwsd ljIj]6] sYr
goXw bs ik Aju sIro skr] myvw dr ihMdosqw bwsd ljIj]1]25]r] ij PYjY
mkRmq AY AwbrUie Ps” [ieh ZzlW ivcoN hn] -A`gy p`qry nhIN hn rcnw
ADUrI hY]

h`Q ilKq nM : MSG 16


isrlyK : kokswr BwKw
lyKk : AnMd
ilKwrI : guridq isMG
smW : sMmq 1887 Bwdo nvmI guru idn ikRsn pC suK dwie
p`qry : 1 a-32 a
Awkwr : 16 X 10 s.m. ilKq 12 X 7 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr sIqI hoeI; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; sqrW pRqI pMnw -10
Awm vyrvw : poQI iBjI hoeI Ksqw hwlq ivc hY[ ilKweI vI bhuqI swP nhIN hY[ D`ibAW
vwlI hY[ keI pMinAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKweI hwSIey qoN
bwhr kIqI hoeI hY[

406
AwrMB : “< siqgur pRswid] sRI gxyswienmh] AQ kok swr BwKw AwnMd ikRq
ilKXqy] dohrw] lilq sumn Dn Alm nc qn CibAw ikrvkId] mDur iq
ihq riq rmn jY jY mdn AnMd] do] isr inkwm AiBkwm Cib brno Bwmn
Bog] skl kok dd mQn ky rice swr suK jog]2] do] Bgiq eyk BgvMq kI
Bog suBwmn Bog] vh sMkt mY suK krn vh duK hrn ibKg]12]”
AMq : “ieiq kok swr BwKw AnMd ikRq cqur kdwm KMf smwpq msq suB
msq]dohrw] sMmq TwrW sY brs Avir isqwsI pwie] bwdo nvmI guru idn
ikRsn pC suK dwie]do] iliKXw kok guridq isMG miq cMcl Anuswr]”
A`gy ilKweI AspSt pVHI nhIN jWdI[ ies qoN A`gy kwnI bdl ky hor kuJ
iliKAw hoieAw hY [

h`Q ilKq nM : MSG 17


isrlyK : mwn mMjrI nwm mwlw
lyKk : kib nMd dws
p`qry : 1 a-62 a
Awkwr : 17 X 10 s.m. ilKq 12 X 7 ½ s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr, sIqI hoeI; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy
iek lwl, iek kysrI, iek kwlI lkIr dy nwl; sqrW pRqI pMnw -8
Awm vyrvw : pihlw p`qrw vwDU kwgz lgwky joiVAw hoieAw, ilKweI suMdr, hwSIey qoN bwhr
vI ilKweI kIqI hoeI hY[ kMny dI QW qy ibMdI dw pRXog kIqw hoieAw hY[ poQI dI
hwlq TIk TIk hY]
AwrMB : “< sÍ siq sRI gxysweynmh] AQ mwn mMjrI nwm mwlw ilKqy] ikRq kib
nMd dws]dohrw] qMn mwim pd prm gur ikRSn kml dl nYn] jg kwrn krunwr
nv gokl ijn ko AYn]do] aucr skq nih sMsikRq jwnou cwhq nwm] iqn lg
nMd su mq jQw rcq nwm kI dwm] 2] dohw guMQnw nwnw nwm ko Amr kos ky
Bwie] mwnvqI ky mwn pr imlih ArQ sb Awie]”
AMq : 144= “ivtp]dohrw] ivtp isRMg plvW ivtp khq ivsqwr] ivTp ibRC
kI fwr kih TwFy nMd kumwr]185]dohrw] soeI Anyk ArQ pVY AQvw suny jo
koie] qwkau Ank ArQ ieh puMn pRwpq hoie]146] sMpUrn hoeI] ] ]
] ] ] ] ]”

h`Q ilKq nM : MSG 18 sMgRih


isrlyK : ihkmq
lyKk : mujrbwd AkbRI
p`qry : 1 a-127 A
Awkwr : 16X 22 s.m. ilKq 12 X 17 s.m.
vyrvw : ijld:- g`qw kpVw, isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy iek
iek kwlI lkIr kwnI nwl iKcI hoeI hY; sqrW pRqI pMnw -16

407
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc qqkrw id`qw hoieAw hY[ pihly pMny aupr fIzweIn bxwieAw
hoieAw hY[ p`qrw auKiVAw hoieAw hY[ ilKweI suMdr, pr hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY[ hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk
hY]
AwrMB : “muj mhMmd Akbr byddw hwjI mIr mhMmd mukIm kw] Arj rKqw hY jo
qRkIbW ikqnIAW kbwhwk Azmwies kIXw hoXw hY] suxnI Aw krky aup tkVy
kwgzw ky ilKqw Qw Ar eyh sB nukys iKMf hoey sY] Ar inkwlny aus ks njIk
cwh ky dlgIrI jwdw ho qIbI] iesI KwqR bIc KwqR myrI ky phuMicAw [ jo hr
nuKsy swQ krj ky Kws hY]”
AMq : “pMnw 127 a rMg surmeI] nIl A`Dw pYsw BR pYsw br bIs pwxI ky GsY
kpVw ByvY] iPr cwr pYsw Br kQ ko aubwlY BgovY k nIlw hovY] hor mjIT
nwspwl donw ko rwq ko Bgoie CofY sbyr ko aubwlY bIc QoVI sI PtkVI pwie ky
kpVy ko goqy dyvY jmurdI hoqw hY[ Pyr bIc nIl ky goqw dyvy DovY jmurdI hoqw hY[
qmwm sud kqwb mujrbwd AkbrI bxweI hUeI hkIm ArjwnI kI mhPk
Prmwies Ar Kwhs sRdwr swhb BUp]dohrw:]
gur nwnk goibMd gurUu guru Arjn ko jwnw
sqR ijn eyk inmK mY sB kI kInI hwnW
kqwb pUrI hoeI ] ] = ] = ]”

h`Q ilKq nM : MSG 18 A


isrlyK : dvw dwrU
p`qry : 1 a-3 A
Awkwr : 16X 22 s.m. ilKq 12 X 17 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw -16
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKweI suMdr, poQI dI
hwlq TIk TIk hY] kMny dI QW qy ibMdI dw pRXog kIqw hoieAw hY[ hwSIey qoN bwhr
vI ilKweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “dvw koV dUr krY Ar jKm ilMg ky ko Ar bvwsIr sukwvY] PtVI rwK Awvly
kI QoVw sw nIlw QoQw BUMn ky iqMnw ko bIc iGau ky mlwvY aupR jKm ky lgwvY ACw
hY] hol PulbYhrI ko iCBw ko Kwj ko dUr krY Ar nro k]”
AMq : “pMj syr pwxI bIc BWfy qWby ky pkwvY qo pMj pYsy Br rhY qw auqwrY bIc sIsI
ky pwvY rKY bKq (vkq) cwh ky QoVw sw murdw isMgw rVw jMgI aus pwxI bIc
pIs ky aupR kpVy ky lgwh ky aupR nQUry ky cmVY dUr hoqw hY] hor jo PoVy bwd
PrMg ky ko ACw hY[BMg AjCpwiex bIc pswb lY ky rgV ky aupR PoVy ky lyp kry
PoVy dUr hoqy hY] ] = ] = ] = ] =
] = ]”

408
h`Q ilKq nM : MSG 19 sMgRih
isrlyK : gurbwxI sMgRih
p`qry : 1 a-52 A + 73 a-229 a
Awkwr : 15X 11 s.m. ilKq 12 X 8 ½ s.m.
vyrvw : ijld :- g`qw cmVw, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW, ivckwr iek lwl lkIr[ sqrW pRqI pMnw -9
Awm vyrvw : p`qry bhuq Ksqw hwlq ivc, kwnI bdl bdlky ilKweI kIqI hoeI, ilKweI
ikDry ikDry DibAW vwlI hY[ pr pVHI jWdI hY[ hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI
hoeI hY[ kMny dI QW qy ibMdI dw pRXog kIqw hoieAw hY[
AwrMB : “<]siqnwm krqw purKu inrBEu inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid]jpu]Awid scu jugwid scu] hYBI sc nwnk hosI BI scu]1]”
AMq : AKIr ivc “Awsw kI vwr slokw nwil mhlw 1 tuMfy AsrwjY kI DunI - slok
m:1]” idqI hoeI hY
pauVI ] vfy kIAw vfAweIAw ikCu khxw khx n jwie] so krqw kwdr
krImu dy jIAw irjku sMbwih] sweI kwr kmwvxI Duir CofI iqnY pwie] nwnk
eykI bwhrI hor dUjI nwhI jwie] so kry ij iqsY rjwie]24]1]”

h`Q ilKq nM : MSG 19 A


isrlyK : isD gosit-rwmklI mhlw 1
p`qry : 52 A-73 a
Awkwr : 15X 11 s.m. ilKq: 12 X 8 ½ s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw -9
Awm vyrvw : p`qirAW dI hwlq Ksqw, DuMAWKy hoey, hwSIey qoN bwhr vI ilKq, kwnI bdlI
hoeI hY[ ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI] ilKweI suMdr, Aqy poQI
dI hwlwq TIk TIk[
AwrMB : “rwmklI mhlw 1] isD gosit] < siqgur pRswid] isD sBw kr Awsix
bYTy sMq sBw jYkwro] iqs AwgY rihrwis hmwrI swcw Apr Apwro] msquk kwit
DrI iqs AwgY qnu mnu AwgY dyau] nwnk sMq imlY sc pweIAY shj Bwie jsu
lyau]1]ikAw BvIAY sic sucw hoie] swc sbid ibnu mukiq n koie]1]rhwa]”
AMq : “swDk isD guru bhu cyly Kojq iPrih PurmwxY] mwgih nwmu pwie ieh
iBiKAw qyry drsn kau kurbwxY] AibnwsI pRiB Kylu rcwieAw gurmuiK soJI
hoeI] nwnk siB jug Awp vrqY dUjw Avr n koeI] 73]1] ]”

h`Q ilKq nM : MSG 20 sMgRih


isrlyK : suDwsr
lyKk : nvIn
ilKwrI : nwm bMDy, kiv

409
smW : pRB isD kiv rs qqÍ ign sMbq sr AvryK, Arjn suklw pMcmI som suDw
sr lyK]
p`qry : 224 a-269 a
Awkwr : 17X 30 s.m. ilKq: 13X 25 s.m.
vyrvw : g`qw rYksIAn; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW
lkIrW, ivckwr iek lwl lkIr[ sqrW pRqI pMnw -25
Awm vyrvw : ijld auKVI hoeI Aqy p`qry vI auKVy hoey hn[ ilKweI suMdr, pr p`qrw
nM:224 qoN poQI SurU huMdI hY[ ieMj jwpdw hY ik ieh poQI iksy hor poQI dw ih`sw
hY[ Aqy v`K kr ky ijld bMdI kIqI geI hY[ hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI
hoeI hY[
AwrMB : “< sRI jugl iksornm: AQ ibRj rs ilKXqy] do : pUrn rs isRNgwr sun
Aiq AwnMd jIX pwX] hYÍ rs mX boly rsk ibRj rs inrXo sunwX] Xw qy ibRj
rs rIq ky CMd bIn pRbIn ] ilKq jQw Aiq pRym put dY dY dIn nvIn]2]”
“19] ibRj jl hir jn mIn hY hir jl ibRj jnmIn[ hir jn ibRj AwDIn hY
ibRj jn hir AwDIn]210]”
AMq : “AQ ibRj bwsIn kI AsIs] Amrys kO kusl kusl do aUrwr jO sRI ibRdw bn mY
sKI mMflI mYN sdw kusl GnI rho] lilqw inhwl Aor swl ibRj bwisn mY kusl
sdw hI pRYm rs mYN skI rhO] Amrys nMd jsu DwkYN ibRKBwn hUM kY ieih Bwiq
kusl sdwX`k GnI rhO] mwQYN mnmOhn ky kusl ibrwjO auh mWg lwFlI kI sdw
kusl bnI rho]]1]4] ieiq sRI nvIn ibrcqwXW suDw sr gRMQ nwm kib smUh
bwnI sRI ibRj rs rIq brnn dÍiqX qrMg smwpq suB msq] ] ]
Sb CMd 320[dohw13]20 sÍ 246] vwrvY 4 CpXY-6 cOpeI1]=]=]”

h`Q ilKq nM : MSG 20 A


isrlyK : rwjswj inrUpn
p`qry : 269 A-357 a
Awkwr : 17X 30 s.m. ilKq 13 X 25 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw -25
Awm vyrvw : pqirAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKweI, poQI dI hwlq TIk
TIk[ hwsIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] sRI gxyswXnm:] AQ rwjswj inrUpn] dohrw] kIriq
ieq Xwidk ijqy byBv hYN gjbwj] ibibD ssd ijn kI sdw rwKq crcw
rwj]1]1] dwnbIr Aiq pun sj ishqkwr ky swj] brn ju`D bIB qs sb
jwnhu rwj smwj]2]2] kIriq brxn] sRI piq ] kI riq iqhwrI brn qrGu
bIr DIr sRI piq PinNdhU kImiq hr riq hY] iCq pr ihm igr ihm igr pr
gMg gMgw pr srd Gtw sI Gwrq hY] srd Gtw py sur piq ky AtwpY cMd Ctw
Cihrq hY] cMd kI Ctw pY DRuv DWm sI Acl DRv DWm DvlDÍ vwsI Phrq
hY]3]3]”]

410
AMq : “ieq Bkœ pKX nvydn krnw ibnX sMpUrn
AQ nvINnNny Cwp nvIn sRI gureIs jU kO pweI qw ko brnn] svYXw]jwn qhO nhI
jor n AwkhqI icq kI bRq B†Fqw BInI] so inj dyK kY dws dXwl bnWvn jog
hrY hrY kInI] qWhUM pY nWm Dr rwX ky socn nwm DrXO qqbXO suD lInI] sRI
gureIs pRBIn ikRpw kr dIn kO Cwp nvIn kI dInI ]114]
ieiq sRI nvIn ibrcqwXW suDwsr nwm gRMQ kiv smUh bwnI dyvSiqB ikRpKX
inrbyd krnw ibnX brnn nwm pMc moq rMg] sMpUrnM] gnqI CMdn kI] sB CMd
dohy k:s:CpY brpY, 234]10]218]6[0] ]=]=]=]”

h`Q ilKq nM : MSG 20 e


isrlyK : jyqy sukivn kI bWnI Xw suDwsr gRMQ
smW : sMmq 1937 cyqRbdI
p`qry : 357 A-361 A
Awkwr : 17X 30 s.m. ilKq 13 X 25 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw -24
Awm vyrvw : ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk TIk[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
hwsIey qoN bwhr ilKq, kMny dI QW ibMdI dw prXog kIqw hoieAw[
AwrMB : < siqgur pRswid] sRI gxyswXnm:] AQ jyqy sukivn kI bWnIXw suDwsr gRMQ
ibKy hY] iqnky nWm bMD dWn lIlw gopI jn bl`NBn ky pRsoqRmX nvIn kRq
ilKXqy]dohw] lIlw kIrq jg rcY cwhY cWn Apwr] XW qy lIlw DWn kI kiv n
ic`Nq ADwr]1] jyqy kiv jn kI igrw gRMQw suDwsr mwih] lIlw DWn ibKY ibml
sB ky nWm imlwih]”
AMq : “sMbq iqQ bwr] dohrw:] pRB isD kiv rs qqÍ ign sMbq sr AvryK]
Arjn suklw pMcmI som suDwsr lyK]1] ieiq sRI nvIn ibRcqwXM suDw sr nWm
gRMQ kiv nwm bMD dwn lIlw gRMQ sMpUrnMqw pRsMg Kstmo qrMg:sMpUrnM
kibq[26[ dohy 5]sBCMd-qrMg kM
AKIrly do pMinAW aupr sRb CMdo kw jo] sMgwr ky kuJ 1966 hoeY, qMRg 1]ibRj rs
ky 313 kul hoey[
AMq dIAW sqrW :- ieiq duiq CwpI kiv nwm rwsI kiv sMKX sMpUrxM]
hrI aqqsq pRmwqm ny nmsqnmeI pRQm jXMqI]=]=]=]=]=]”

h`Q ilKq nM : MSG 21


isrlyK : gwx knqUMhwl [sMgIq]
lyKk : ikRsn, kvI
p`qry : 1a-36 A
Awkwr : 27 X 21 s.m. ilKq 13 X 16 s.m.
vyrvw : ijld:- moty kwgz lgw ky bMnI hoeI hY[ isAwhI kwlI, kwgz vI dysI mwlUm
huMdw hY; sqrW pRqI pMnw -10

411
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk TIk, ilKweI mwVI D`ibAW vwlI hY[ keI pMinAW aupr
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ kwnI vI bdl ky keI pMinAW aupr ilKweI
kIqI hoeI hY[ pMnw nMbr bwAd ivc AMikq kIqy gey hn[ poQI iksy hor poQI dw
ih`sw jwpdI hY[ Aqy AwrMB vI TIk nhIN hY [ poQI sMgIq nwl sMbMiDq hY[
AwrMB : “dohrw:-sRI ibRjpq sur gwie ky crn kvl isr inXwie] khoN rINq sMgIq qY
rwg rUp drswie]4] rwg rUp kI Kwn hY rwg rMg ko mUl] rwg rMg qY hoq hY
skl vyv AnkUl] ipRQm nwB qY Dun auTY qw ko suD aucwr] qIn gRwm qY mY Bey
mMd mDX Ar qwr]”
AMq : “srdUl ky hr bhu rMgw kls kvl bwjU mqMgw hwhw hU hU rwvx rMBw krq
lkrq ACMBw] aUKwV iek Pwlgux inrqw ey sB sWgIq gRMQ ky krqw]jy jy gunI
gMDrb khY qy qy srb`Ng srb`Ng srb`Ng qy qy ] khY mIAw qw sYn sunoho jlwldIn
Xh Dt pd gwvY so shb suK pwvY duK dirdR nws krq ]1]
poQI sMpUrn hoeI
sRI vwihgurU jI kw Kwlsw vwhguru jI kI PqY hY]”

h`Q ilKq nM : MSG 22


isrlyK : rUpdIp ipMgl BwKw
lyKk : jY ikRsn Boj`g
smW : sMbq :-sqRY sY brs Aor iCAqr pwXw (1776)
p`qry : 1a-11 A
Awkwr : 17 X 17 s.m. ilKq 12 X 12 s.m.
vyrvw : ijld:- Ku`lyH p`qry kwgj ivc lpyty hoey; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl;
sqrW pRqI pMnw-13
Awm vyrvw : ieh poQI iksy hor poQI dw ih`sw jwpdI hY ikauN jo ieh KulHy pqirAW aupr
ivc dohrw pMnw nMbr vI iliKAw hoieAw hY[ ilKweI suMdr, pr keI pMinAW aupr
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY]
AwrMB : “<siqgur pRswid] AQ rUpdIp ipMgl ilKXqy]dohrw] swrd mwqw qUM bfI
subuiD dyh drhwl] ipMgl kI CwieAw lIey brno bwvn cwl] gur gxys ky crn
gih ihXy Dwr ky ibsn] kuvr BvwnI dws ko jugq krY jY iksn]2]”
AMq : “sMbq sqRY sY brs AOOr iCXqr pwXw] Bwdo sud suqIAw guru Bxo gRMQ
suKdwX]]71] ieq sRI rUpdIp ipMgl BwKw jY ikRsn Boj`Ng ikRq sMpUrnM]”
1]]]]suB]=]msq]

h`Q ilKq nM : MSG 23


isrlyK : CMd pRboiDnI
lyKk : gXwn dws - rwm
sQwn : B`drRpurI
p`qry : 1a-62 A

412
Awkwr : 17 X 13 s.m. ilKq 12 X 9 ½ s.m.
vyrvw : ijld Ku`lyH p`qry kwgj ivc lpyty hoey; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; sqrW
pRqI pMnw-8
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, p`qry Ksqw hwlq ivc, keI p`qry ikRm Kurdw[ isAwhI
D`ibAW vwlI[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ hwSIey qoN bwhr vI ilKweI
kIqI hoeI hY]
AwrMB : “sRI gxyswXynm:dohrw]gur hr kWsI rwm pd DXwX hrdY ABrWm] CMd Byd
BwKw ivKY BwKq gXwnwrwm]1]mwqRw bxo ivBwg kr CMd ju` dubD Apwr] iqn ky
lKx l`NKX Bl kih inj ruic Anuswr] ArD BujMgI CMd] jyqy Byd BwKoN]susMkw
n rwKoN]”
AMq : “38] dohrw] ieq sRI CMd pRboDnI gRMQ ibKY ABrWm] pUrx BXo pRBwv Xih
cqrQ dMfk nwm]39]ieq sRI gXwn dws ivricq CMd pRboiDnI gRMQy dMfk nwm
cqRQO pRBwv]4]suB msq]dohrw CMd boDnI gRMQ ieh ikRq kib gXwnw rwm]
Bd~RpurI AsQwn mY ilKI Bjo inq rWmw] jmksqw 1] jmn kib`Nqu 2 kiv ibRMdw
3] rs suD inD]4]rswvxw]5] rs rqnwkr 6] AmIr sq sYX]7 gRIKm
iblws 8 Bwgvq prkws]9 cMdRo dXw]25] ib~Rs†lwQ 29 0 0 0
0 0”

h`Q ilKq nM : MSG 24


isrlyK : guru SbdwrQ
smW : sMbq 1935 AwswV sdI 8
p`qry : 1a-24 A
Awkwr : 16 X 20 s.m. ilKq 11 X 13 s.m.
vyrvw : ijld Ku`lyH p`qry sIqI hoeI; kwgz dysI; isAwhI kwlI; sqrW pRqI pMnw-14
Awm vyrvw : ilKweI kwnI bdl ky kIqI hoeI, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hwSIey qoN
bwhr vI ilKweI kIqI hoeI, ivc ivc ilKq D`ibAW vwlI hY bhuqI swP nhIN
hY[ poQI dI hwlq TIk TIk, bhuqI vDIAw nhIN hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid]dohrw] kil kul Knkt kw ijh gur ds Avqwr] kIny
ihq iqh pgbMdr mMqR ArQ khu swg] sRI gur gRMQ swihb mY sMpUrn gurUXo kI
bwnI ivKy iekTw vwhguru eyqw mMqR khI nhI ilKXw] vwh AOr guru judw judw bwnI
my bhuq sQwno mY ilKXw hY] Ar sRhq bhuq ien kw mhwqm ilKXw hY]”
AMq : “gur ky aupdys sy apjy gÏwn mY bYT ky Ar nwm AMDyry ky dUr krn vwly
prmwqmw kw nw guru hY mdn rqn qMfR mY Xh kitAw hY] gu vrx qMÍ pdwrQ hY ru
vrx qq pdwrQ hY iqn dono kI eykqw pr bRhm guru khIXy hY AnX gRMQ mY AYsy
kihAw hY gu nwm Brmu kw pRkws krn vwlI mwXw kw hY gu nwm BRm kw ibnws
krny vwly bRhm kw hY[ Xh guru Sbd Aor sB my Xog skqI sy vrqy hY :
SbdwrQ inrvcny guru SbdwrQ :smwp: sMm]
sMbq 1935 AwswV sudI 8”

413
iqMn sqrW ieh hn :
guru nwnk jI my ies kI rUFI hY ies kI rUFI hY iesI lIXy aun kw nwm
guro gur nwnk pRisD hY jYsy aun ky aupdysIXy kw nwm isKXw pRisD hY[

h`Q ilKq nM : MSG 25


isrlyK : njUm kI /dvwdwrU
tIkwkwr : suKw isMG
p`qry : 1a-6 A
Awkwr : 26 ½ X 16 s.m. ilKq 21 X 11 s.m.
vyrvw : ijld:- Ku`lyH p`qry kwgz ivc lpyty hoey; isAwhI kwlI; hwSIAW dovyN pwsy do do
kysrI lkIrW; ivckwr iek kwlI lkIr; sqrW pRqI pMnw-10
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI, ilKweI D`ibAW vwlI, kwnI bdl bdl ky iliKAw
hoieAw hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKweI iblkul spSt nhIN hY[
p`qry Ksqw hwlq ivc hn[ AKIr ivc kuJ nusKy idqy hoey hn]
AwrMB : “< siqgur pRswid]ipRQm gxyswienmh sB jg jw ko dws] ACr suB ACr
DrY kwrj AqwvY rws]1] suKw isMG cwhY krI aucrI sihj suBwie] poQI hY iehu
jwmnI BiKAw kro bnwie] AwigAw qwkI mwn kr AwnMd jI icq lwie] mqlbu
ijau kw iqau kihE jb gur Bey shwie]”
AMq : “kylw kw Jol] kpUr kdrI qolw 1 iCl ClI rw qolw nwgr myQy qolw 1 Ks qolw
1 Awvly qoly 4] sirE kw Jol krky cwry cIjW kutky AwvlI Akw Kwr nwl
ACnwn kry]” ] ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MSG 27


isrlyK : ihkmq
lyKk : dRvysI, vYd
p`qry : 1a-39 A
Awkwr : 17 X 26 s.m. ilKq 13X 20 s.m.
vyrvw : ijld:- Ku`lyH p`qry kwgz ivc lpyty hoey; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl;
hwSIAW dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW; sqrW pRqI pMnw-24
Awm vyrvw : poQI Ksqw hwlq ivc, ilKweI D`ibAW vwlI, ivc ivc kwnI bdlI hoeI[
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ hwSIey qoN bwhr ilKq[ kMny dI QW qy ibMdI
dw prXog kIqw hoieAw poQI dy SurU ivc, kuJ p`qry ikRm Kurdw Aqy KwDy hoey hn[
AwrMB : “< sRI gxyswienmh: < siqgur pRswid]bYd dRvYsI kI jvw] dohrw]
dRvysI ihkmq khI suno gunI jn loie] sRI guru nwnk jwp qy rog rhy nhI
koie]1] nwVI pRICw cwl bRnnM ] cOpeI] nwVI clY AwdkI hT[ jMgr pwie cIqw
clu FyT]mUqR swQ jo loh† clY] bhuq qwp hovY kr BlY]”
AMq : “jlwb] suhwgw qylIAw qolw 1] pwrw qolw 1] gMDk qolw 1] mGW qolw 1]
imRcw qolw 1] jMgI hRV qolw 1] kQw qolw 1] jmwl goty sBnw cIjw bo ds guxy

414
pwauxy] jmwl goty, mwho gohy ivic soDxy] guV purwxw syr iek ivic rlwauxw]
golI rqI cwr kI kr”
A`gy p`qry nhIN hn[ rcnw ADUrI-poQI ADUrI hY[=]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MSG 29


isrlyK : ivcwrmwlw
lyKk : AnwQpurI
smW : sqRh sY cbIs sMbq mwG v mws suB (1726)
p`qry : 1a-13 A
Awkwr : 24 X 15 s.m. ilKq 18 X 11 s.m.
vyrvw : ijld:- Ku`lyH p`qry kwgz ivc lpyty hoey; isAwhI kwlI; vKryvyN leI lwl;
hwSIAW dovyN pwsy do do kysrI lkIrW, ivckwr iek kwlI lkIr; sqrW pRqI pMnw-
12
Awm vyrvw : pihly pMny aupr fIjwien bxw ky iliKAw hoieAw hY[ ilKweI suMdr pr keI
pMinAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ kMny dI QW qy ibMdI dw prXog
kIqw hoieAw hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] sRI gxysweynm:[ AQ sRI ivcwr mwl AnWQ purI ikRq
ilKXqy] dohrw] nmo nmo sRI rwm jU siq icq AwnMd rUp] ijh jwnY jg sÍpn
vq nws BRm qm kUp]1]dohrw] rwm mXw sq gur cXw swD sMg jb hoie] qb
pRwxI jwny kCU rihE ibKY rs Boie]2]”
AMq : “]41] sorTw] sqRh sY CbIs sMbq mwGv mws suB] momq ijq khuqI suqy qk
brx pRgt krI]]42] dohrw] gIqw BrQ ko mqo eykwds kI jugiq] AstwvkR
bisst muin kCuk AwpnI aukiq]43]ieiq sRI ibcwr mwl
sMpUrxM]8]1]2]10]
]isMG iblokn CMd] ieqEir muMf mwl ivAwl Dr] auqhIX hwr cwc plwvr]
ieq ivBUq AnsUq skl qn] auq cMdn qn lyp sGn bn] cMdn qn lyp sGn
binqw bn kr ibBUq BUKx brxM] ieq ifmw ifmMqfOrU kr bwjq auq Jx Jx
JxwtkM kn krxM] ieq PuMkq Pxgx mx mMfq auqÍ auqnÍny vrDn cMrxM]”

h`Q ilKq nM : MSG 30


isrlyK : Bwv pMcwskw
lyKk : ibRMd
smW : sMbq dohw] muin irKAih ssI poK bidqRo dis som svwr suDw srvr qt ilKI
dws hmIr suDwr]”
p`qry : 1a-9 A
Awkwr : 27 ½ X 15 s.m. ilKq 22 X 11 s.m.
vyrvw : ijld Ku`lyH p`qry kwgz ivc lpyty hoey; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; sqrW
pRqI pMnw-11

415
Awm vyrvw : poQI Ksqw hwlq ivc, ilKweI TIk TIk, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
hwSIey qoN bwhr ilKweI, poQI dw ieh ih`sw iksy hor poQI nwloN auqwirAw
hoieAw hY[ Aqy ieh vK kIqw hoieAw hY[
AwrMB : “<sRI gxyswXnm:[ AQ Bwv pMcwskw ikRq ibRMd ilKXqy] dohrw] AdBuq
Aimq AnMq Aiq Agm Apwr AnUp] bXwpk idRsX idRsXw mX jX jX joq
srUp ]1] kiv lokin ky Bwv suin kCuk BXo icq cwv] krI Bwv pMcwiskw ibRMd
su kv Dr Bwv]2] Bwv shq so Bwl hY pUjw jpq prim`q] XwqY ibRNd ibcwr kY
kIny Bwv kib`q]”
AMq : “]109]svYXw] kIny kibq mjUs brwbr jwny jvwhr Bwv Bry hY] suCu sudys
su iliCq poK mhw inrdoK Kry suKry hY ] qw ky durwv ko qwlw dXo smJY buiDvwn
durwie Dry hY] ibRMd khY pun qW ky pRkws kO kUcI smwn ey dohw kry hY] dohrw]
rcI Bwv pMcwiskw ibRMd Bwv su ibcwr] Bul cUk kiv kul sbY lIjo smJ
suDwr]111] ieiq Bwv pMcwiskw smwpqM]suBMBvq]
sMmq]dohw ] muin irK Aih sis poK bid qRodis som suvwr suDw” srovr
qt ilKI dws hmIr suDwr]” ] ] ] ]

h`Q ilKq nM : MSG 31 sMgRih


isrlyK : igAwn godVI
p`qry : 1a-6 A
Awkwr : 25 X 14 s.m. ilKq 20 X 11 s.m.
vyrvw : ijld:- Ku`lyH p`qry kwgz ivc lpyty hoey; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl;
sqrW pRqI pMnw-12
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKweI ivc
ivc D`ibAW vwlI Aqy hwSIey qoN bwhr, pr pVIH jWdI hY[ ieh poQI, jo 6 p`qry
hn, iksy hor poQI dw ih`sw jwpdI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ igXwn godVI ilKXqy ]do] nmo nmo pRmwqmw pUrn
purK purWn] Awqm qq ivcwr kro pRgt kir jwn]1]do] inr ibGn smWpq
hyq pun kIE mMglwcwr] mMgl mY mMgl sdw Awqm qq ivcwr]2]cO]sroqw
pRibRq hyq kir jwqy]kho AnbMD cqu sY qWqY] ADkwrI punu ivKY pihcwn] sbMD
pRjojn qYsy mwn] cqustY swDn sihq jo Awih] AiDkwrI jwno pun qWih] jIv
bRhm eykqw igXwnw] ivKY igRMQwieE inscY mwn] ipRiqpwidk gRMQ bRhm
pRiqpwid] swbMD jwn pun rihq ivvwid]”
AMq : so vIcwr myry ipRq kho] qb gur khw hy isK pMc dsI ivKy sMD kw pRkwsk
Awqmw khw hY] isMD khIey idn kw ABwv BieAw Aru rwq AweI nhI so jo
smkhI sMD] kWmwkwr ibRq invrq BeI Aru kroDwkwr ibRq AweI nhI so jo
smkhIey sMD] ieiq sRI igXwn godVI smwpqM]ilKqM AMiq imRgrwj
mDmws=]=]=”

416
h`Q ilKq nM : MSG 31 A
isrlyK : kib`Nq
lyKk : Qihry dws
p`qry : iek p`qrw
Awkwr : 25 X 14 s.m. ilKq 20 X 11 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-7
Awm vyrvw : kwnI bdl ky rcnw kIqI hoeI,ilKweI suMdr, kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw
hoieAw hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “AQ kib`Nq Qihry dws ky] Awj kwl pvn pMCI aufqw hY ipMjry qy Bij lY
goibMd Awsw Cwfhu sB skwkI] hir jI ky ismrn ibn hoie nw shweI koaU eIhw
nhI Taur kwhUN qwq mwq kkw kI] bwjiq GrIAwl qoih khq dyr GrI GrI hoie
hY AvyrI vry Awvq jmDkw kI] kihq kiv Qihry dws ismrn ko iehI sws eyk
eyk GrI jwq lwK lwK tkw kI]1]”
AMq : “kihq kiv Qihry dws ismRn ko iehI sws eyk eyk GrI jwq lwK lwK
rupeIXw kI]]2] sunry AikXw0”
A`gy rcnw ADUrI p`qry nhIN hn[

h`Q ilKq nM : MSG 32


isrlyK : vYidk dvw dwrU
p`qry : 20 a - 88 a
Awkwr : 23 X 15 s.m. ilKq 20 X 10 s.m.
vyrvw : ijld:- Ku`lyH p`qry kwgz ivc lpyty hoey; isAwhI kwlI, vKryvyN leI
lwl;hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW; sqrW pRqI pMnw-11
Awm vyrvw : rcnw ADUrI, pMnw nMbr 20a qoN SurU huMdI hY[ ilKweI DibAW vwlI, bhuq
spSt nhIN hY[ hwSIey qoN bwhr ilKweI kIqI hoeI hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY[
AwrMB : “nwsY kIt Anyk ibD hrY dMq ko rog] 252]muK pwk rog]dohrw] ruDr kop
qyho qhY doie BWq muK pwk] eykis AWm iek syq hY qWkI AOKd
qwk]]253]doihrw] muK kI sw Cfwie dy srw rUie kI Aor] muK pwky kOhY shI
pun AOKd kI dor]”
AMq : “gMDwrI surmw iek pYsw Br] rsoNq cwr mwsy] kysr ktvwVI ieku mwsw]
APIm cwr rqIAW] ey vsqU kutky kpVCwx krnIAw] inbU dy rs ibc Krl
krnIAw] idn sq] ey dwrU AKI pwauxw] Ktw im`Tw nhI Kwxw] Polw DuMd gulwrI
fl kw] pVvwl] eynw pMjw ƒ dUr kry hY]”

h`Q ilKq nM : MSG 33


isrlyK : igXwn sÍrodY
lyKk : crn dws

417
smW : sMbq 1920 iqQI mwG vdI 1
p`qry : 1 a - 11 A
Awkwr : 25 X 14 s.m. ilKq 20 X 11 s.m.
vyrvw : ijld:- Ku`lyH p`qry kwgz ivc lpyty hoey; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl;
sqrW pRqI pMnw-12
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ hwSIey qoN bwhr ilKweI kIqI hoeI hY, ivc
ivc DibAW vwlI hY[ poQI iksy hor poQI dw ih`sw hY jo ik p`qry aus nwloN auqwr
ky v`Kry kIqy hoey hn[
AwrMB : < AM] soA sq sRI gxyswXnm: AQ igXwn srodY, sRI crndws ikRq ilKXqy
]dohrw] nmo nmo suKdyv jI prxm krUM AnMq]qum pRswd sÍr Byd kUM crn dws
vrnMq]1]pursoqm prmwqmw pUrn ivsvw vIs] Awid purs Avcl quhI qoih
invWaU sIs]2]kuMfilAw]”
AMq : “224] suKdyv guru kI dXw s†M swD dXw sUM jWn] crndws rnjIq nY kihXo
sÍrodY igXwn]226]CpY]fhry mY myro jnm nwm rnjIq vKwnO] murlI ko suq jwn
jwq cU srp cwhoN] vwl AvsQw mWih bhur idlI mih AwXo] rmqw imly suKdyv
nw crn dws DrwieXo]jog jugq hir Bgq kir bRhm igXwn idn Fk kr
gihXo] Awqm qq ivcwr kYA jpw mY sn mn DirXo] ieiq sRI crn dws ikRq
igXwn sÍrodY sMpUrxM] swl 11920] iqQI mwG vdI 1] ilKqwX AMq imRigMd mD
mws]jYhrI]”=]=]=]=]=]=

h`Q ilKq nM : MSG 34


isrlyK : gurpRnwlI
p`qry : 1 a - 13 A
Awkwr : 26 X 15 ½ s.m. ilKq 21 X 11 s.m.
vyrvw : ijld:- Ku`lyH p`qry kwgz ivc lpyty hoey; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl;
sqrW pRqI pMnw-10
Awm vyrvw : pihly pMny aupr sqrW 11 bwkI pMinAW aupr sqrW 10 ilKweI suMdr, ivc ivc
kwnI bdlI hoeI hY[ keI pMinAW aupr isAwhI dy D`by pey hoey hn[ ilKq swP
Aqy pVHI jWdI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ gur pRnwlI ilKXqy] ipRQmy sMÍB mun rGu] Aju]
dsrQ] rwm cMd jI] lv kus kI AMs mY bydI cqR swl] loprwie] rwmw puMj]
swhx kwlU] kwlU ky Gr bydI bMs pivqR mDmwqw iqRpqw jI ky audr qy jgq
auDwrn ky hyq sRI guru nwnk jI jnm lIAw] rwie Boie kI qlvMfI bwg ivc]
sMmq pMdRw sY CbIs (1526) kqk sudI pUrnmwsI bIrbwr ky idn [vIrvwr ky
idn] ArD rwqRI]ikRq kwn CqR] prG jog] ivswKwie krx] isMG lgn] ibRKy
cMdRmw] ibRsck sUrj] buDkuMB]ibRhspqM] Buly sincr sukR] isMGy mMgl]
mkRyrwh]krky kyq] ieh lgn jnm ky Awid smyN pey sx]”

418
AMq : “sMmq sqwrw sY pYht ]1765] kqk sudI pMcmI 5 vIrvwr] iesnwn krkY
srb isKw ko aupdys dyqy hUey mhl swhb dyvI Kwlsy jI kI mwqw ko Dirj dy ky
Kwlsyu jI ko god fwl kY] pMj pYsy nlyr gRMQ jI Awgy m`Qw tyk kr Kwlsy jI qy
KusI mWg kY sbd suxqy hUey] kmr ksy sMjUgq icKw pR jw ibrwjy] joqI joq
smwey swrI aumR ibAwlI brs nO mhIny ATweI idn BogI]42]9]28] joqI
joiq smwvx kw AsQwn sRI Abcl ngr hY] ieiq gur pRnwlI sMpUrnM suBM] sRI
guru nwnk jI shwie]=]=]=]=]=]=]=]”

h`Q ilKq nM : MSG 37


isrlyK : rwm gIqw
lyKk : gulwb isMG, BweI
p`qry : 1 a - 10 A
Awkwr : 27 X 15 s.m. ilKq 20 X 10 s.m.
vyrvw : ijld:- Ku`lyH p`qry kwgz ivc lpyty hoey; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl;
s`qrW pRqI pMnw-12
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ hwSIey qoN bwhr
ilKweI kIqI hoeI hY[ keI pMinAW aupr isAwhI dy D`by pey hoey hn[ pr ilKweI
spSt Aqy pVHI jWdI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] sRI gxyswXnmh:] dohrw Amr rwm goibMd isv Bv hr
suKdX dyv] qUM bMdy pRx siql hir mwr ipq] ipRXwdyv]1]Ar rwm gIqw ivKy
jo ADk pRsMg swsœI qy pwieAw hY] l`NKx ky sQl ivKy BweI gulwb isMG jI ny
iqs kI ibXwiKAw kro hY] sUX nwr bn imq pUrb ieh rWm cMdR jI khq
Bey]dohrw]”
AMq : “ieh Bwv ArQ hY]67]sorTw]prMbRhm inrnwmin inrivkwr AdXQ5]:
qdDIsQM suK Dwm qq†mijiq smwnq:]68]dohrw] lKxwXo lKq:skqXw ivKXo
mwih]s† pRkws pRmo guru rwj qumyihRd nwih[159] sqXM gXwn mnMqI sKUl mnxu
nyq Xwid] ibD inKyDXo rvDIXq† qÍMn mwm gurmwd]
ieiq sRI rwm gIqwXM dyv igro ivsyK pRs: gwsvXwKXw smwpq::=]=]=]=”

h`Q ilKq nM : MSG 38


isrlyK : ic`NqR iblws
lyKk : AMimRq rwie
p`qry : 1 a - 27 A
Awkwr : 17 X 24 s.m. ilKq 11X 17 ½ s.m.
vyrvw : ijld:- Ku`lyH p`qry sIqy hoey; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; sqrW pRqI pMnw-
15

419
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ ilKweI hwSIey qoN
bwhr vI kIqI hoeI hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI iksy hor poQI
dw ih`sw jwpdI hY jo vKrI krky sIqI geI hY]
AwrMB : “<siqgur pRswid] AQ ic`qR iblws ikRq AMimRq rwie jI kI ilKXqy]CpY]
suMfw dMf BsuMf mMf sMDUr Burbr] kys mMf Al JUMfl s q ss KMf Bwlpr]
mukt cMf supRcMf gMf md Jrn clq] kuMfl krn AKMf cFY jn mwrquMf dÍY]
BujdMf cqur blvMf Aq nE KMf bdMq crn] kMt kib hMf siq KMf kr lMbo dr
Asr n srn]1]”
AMq : “130]dpohrw]ic`qRjwq ABrn kCU brnI AimRq rwie] BrI ic`q kI ibRq Ab
kih cqrMg bnwie]131] ieiq sI icqR iblws smwpqM]1]” ] ]=
] =] = ] =] =]

h`Q ilKq nM : MSG 39


isrlyK : poQI gurbwxI
p`qry : 1 a - 97 a
Awkwr : 17 X 12 s.m. ilKq 12X 9 s.m.
vyrvw : ijldg`qw kpVw; isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW; sqrW
pRqI pMnw-8
Awm vyrvw : poQI dI hwlwq TIk; ilKweI suMdr keI pMinAW aupr ilKweI hwSIey qoN bwhr
vI kIqI hoeI hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< siqnwm krqw purKu inrBEu inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid] jpu] Awid scu jugwid scu hYBI scu nwnk hosI BI scu]1] socY soic n
hoveI jy socI lKvwr] cupY cup n hoveI jy lwie rhw ilvqwr] BuiKAw BuK n
auqrI jy bMnw purIAw Bwr] shs isAwxpw lK hoih q iek n clY nwil] ikv
sicAwrw hovIAY ikv kUVy qutY pwl] hukm rwjweI clxw nwnk iliKAw
nwil]1]”
AMq : “pMnw 97] ijsu min bsY sunY lwie pRIiq] iqsu jn AwvY hir pRBu cIiq] jnm
mrn qwkw dUK invwrY] dulB dyh qqkwl auDwrY] inrml soBw AMimRq qwkI
bwnI] eyku nwmu mn mwih smwnI] dUK rog ibnsY BY Brmw] swD nwm inrml qwky
krm] sB qy aUc qw kI soBw bnI ] nwnk ieh guix nwmu
suKmnI]8[24]”=]=]=]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MSG 40


isrlyK : sUrq pRkws ipMglw
lyKk : sUriq imsR
p`qry : 1 a - 28 a - iqMn p`qry hor ilKy hoey hn[
Awkwr : 16 X 18 s.m. ilKq 9 ½ X 11 ½ s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; sqrW pRqI pMnw-10

420
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc rwSIAW bwry vyrvw idqw hoieAw hY[ AKIr ivc iqMn p`qry hor
ilKy hoey hn mhIinAW bwry iliKAw hoieAw hY[ Aqy AKIrlw pMnw iksy hor rcnw
dw ih`sw hY[ kwnI bdl bdl ky iliKAw hoieAw hY[ ilKweI suMdr, hwSIey qoN
bwhr kIqI hoeI hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ mwqRw, ipMgl Aqy vKry
vKry CMdw bwry iliKAw hoieAw hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ sUrq pRkwS ipMgl ilKXqy]sorTw] gnpiq crn
mnwX gur pd kml nmwim kir] khuq sunh sq BwX kCu AwvsXk CMd
jy]1]gnrUp pgiBq mMglw crn]dohw]mwDo koNn rs BwirXy XhI bwin suiq
jwin] jhwn qO ky AsNBu so rwm nwm aurAwin]”
AMq : “dohw]is`iD isrI rwDw rmx Bwl AviD bRjcMd gx rGu gokl nwQ Bij isv
dsrQ nd nMd]1]iB`nWn son idsqI jl iB`n mwrw] bRqulX suBR kiTnwmRqQM
rgwrw] qY swc bRhm audDIiq rib sÍgwrw] bwjy Aswingm BUp iq
cwngwrw]1]2]]]=]=]=]=]”

h`Q ilKq nM : MSG 41 sMgRih


isrlyK : Awqm ivcwr
p`qry : 1 a - 133 A
Awkwr : 18 X 13 s.m. ilKq 13 X 9 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; sqrW pRqI pMnw-9
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk TIk, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI[ ivc ivc ilKweI
D`ibAW vwlI, pr spSt qy pVHI jWdI hY[ keI p`qry ikRm Kurdw hn[
AwrMB : “< sRI pRmwqmonynm: sRI ikRsnwXnm:sRI rwm cMdRwXnm: dohrw: mMglwXn
krxwXqnu srb klXwx guxDwm] mnmwn srhMsvr rmx krhu sIAw rwm]
iDAwn pUrbk ies† dyvqw kI pRwQnw krY hY]sÍYXw]1]sXwm srIr pIqwbR sohq
dwmnI ijEu Gn mwih shweI] sIs mukt Aq sohq hY Gx aUpir ijXo riv dyq
idKwie] kMT ivKy mxmwl bnI mwno nIligrI mih gMg ju AweI] mwxk ky mn
mwih bso AYso nMd ko nMdn bwlk nweI]2]”
AMq : “gwvq hY kbI bMsI bjwvq Dwvq hY kbhUM sMg geIXw] koikl mor kI nweIvy
bolq kUdq hY kip imRg kI neIXw] mwixk ky mn mwih bso AYso nMd ko nMdX
soDw ko CeIXw]
ieq sRI Awqm ivcwr gRMQ mhWmoK hyq sMpUrxM smwpqM jIvn mukq inrUpxM pMcm
pRkrxM]5] sRI pRmwqmwny nmh]1] sRI rwmwnm:=]=]=]=]=]=]”

h`Q ilKq nM : MSG 41 A


isrlyK : isDwq rh`s
lyKk : sdw nMd
p`qry : 136 a - 264 A
Awkwr : 18 X 13 s.m. ilKq 13 X 9 s.m.

421
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-9
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, hwSIey qoN bwhr vI ilKq, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI[ poQI
dI hwlq TIk TIk,kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] sRI gxyswXnm: AQ isDwq rh~s sdw nMd ikRq
ilKXqy ]dohrw] icdw nMd mY bRhm jo prm pRkws srUp] inq inrMq eyk Aj
qwihin mwip AnUp]1]sdw snwqn eyk rs pUrx jg pRiqpwl] ivsn ivAwpk
sRb ihq mn vcn smwn sdw smrUp AKMf pRkwsI]”
AMq : “127=sorTw: rwm dXwl pRswd khXo isDwq rh`s muh] Xqwvyd pRqpwd
sdwnMd iqau audwrXo]128]XQ vyd pRqpwd sdwnMd iqau audwrXo]128] ieiq
sRI bmq pRmhMs pRbwj kw cwrj rwm dXwl pRm isKu sdw ndMiv duK] ivcrqy
vydWq pRkrxy isDWq rh`sy vydWq swr vrnnM]nwm As†mo AsQl]8] pRQm
AsQl 109]=]=]=]=]=]=]=]”

h`Q ilKq nM : MSG 42


isrlyK : bRhm igXwn swgr bRhm gXwnI ky lCx
lyKk : crn dws
smW : sMmq 1952
sQwn : pitAwlw
p`qry : 1 a - 6A
Awkwr : 20 X 32 s.m. ilKq 15 ½ X 28 s.m.
vyrvw : ijld :-KulyH p`qry, kwgj ivc lpyty hoey hn[ isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl;
sqrW pRqI pMnw-33
Awm vyrvw : poQI dy SurU ivc, bRhm igXwn swgr AMgRyjI ivc iliKAw hoieAw hY[ ilKweI
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ivc ivc ilKq D`ibAW vwlI hY[ kMny dI QW
ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ poQI dI hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ sRI crndws jI ikRq bRhm igXwn swgr
ilKXqy]dohrw] jYsy hY suK dyv jI jwnq sB sMswr] Bgvq mq pRgt kIXo jIv
kIey bhu pwr]1]iqn mo pY ikrpw krI idE igAwn ibgXwn] so isK qum sy
khq hUM Cuty skl AgXwn]”
AMq : “dohrw] jnk gurU suKdyv jI crndws isK hoie] Awp rwm hI rwm hY geI
dueI sb Koie]204] bRhm gXwn poQI khI crndws inrvwr] smJY jIvn
mukiq hoie lhY Byd qqswr]205]
ieiq sRI crndws jI ikRq bRhm igXwn swgr sMpUrn] sMmq 1952]25 jyT]
dsKq nwrwiex isMG pitAwlw]vwihgurU] ] ] ]”

h`Q ilKq nM : MSG 43


isrlyK : mn imiq pRkrx
lyKk : rwm nwrwiex

422
p`qry : 1 a - 7A
Awkwr : 18 X 16 s.m. ilKq 14 X 17 s.m.
vyrvw : ijld :-KulyH p`qry sIqy hoey hn; isAwhI kwlI, sqrW pRqI pMnw-12
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI, ikRm Kurdw, p`qry Ksqw hwlq ivc, ilKweI ivc ivc
D`ibAW vwlI hY[ kMny dI QW ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ ilKweI TIk TIk
hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] sRI gxyswXnm: sicdw nMd rUpwn ikRsnwX kil
sRkrmxy] nmovydwq vydwX gurvy buiDswKxy] rwm isMG gurU nqÍwhrI nwQM sdw
suKM] vrxdM ipqrM bwl boDwX AnuimqI kurvy]”
AMq : “ieq XqRw ibrDu Drm Xukœ qÍwqvw ivvhwr kqÍXo: bwD qÍM bRhm iBMn qÍ rUp
swDXw Bwv bRhmw iBMn q† sXq qÍmisXw idvw kyn inscqÍwq sqXqÍ rUp swDXw
Bwv imQXw qÍsX nyiq nyiq ieqXwid vwkXyn inscq qÍw cFw] ieiq sRI rwm
nwrwiex cwrXyx ibrcqy mn imiq pRkrx smwpqM]” ]
]

h`Q ilKq nM : MSG 44


isrlyK : BwKw BUKn
lyKk : rwjw jsvMq isMG, kv
sQwn : jYpur
p`qry : 1 a - 36 a
Awkwr : 18 X 16 s.m. ilKq 14 X 17 s.m.
vyrvw : ijld :-g`qw rYksIAn; isAwhI kwlI,vKryvyN leI lwl; sqrW pRqI pMnw-9
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
ikDry ikDry hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ BwKw BUKn ilKXqy ikRq kv rwjw jsvMq]do]
ibGn hrn qum ho sdw gxpiq hoX shwie] ibnqI kr jory kro dIjY gRMQ
bnwX]1] ijh kIny pRpMc sB ApnI ieCw pwX qWkO hY bMDn kro hwQ jor
isrnwX]2]”
AMq : “215]BwKw BUKn gRMQ ko jo dyKY icq lwie] ibibiD ArQ pd sihq rs smJY
bnWie]2]16] ieiq sRI mhwrwjw jsvMq isMG ibrcqy BwKw BUKx smwpqM suMB]
sRI Dr]msq]suB]1]”

h`Q ilKq nM : MSG 47


isrlyK : vwrW dIAW DunW
p`qry : 1 a - 4a
Awkwr : 27X 16 s.m. ilKq 22 X 14 s.m.
vyrvw : ijld :- KulHy p`qry sIqy hoey; isAwhI kwlI, hwSIAw dovyN pwsy, do do kwlIAW
lkIrW; sqrW pRqI pMnw-13

423
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ keI pMinAW aupr
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] vwrW kIAW DunW sRI hir goivMd guru jI cVweIAW] iqn
k ibrqWq FwFIAW pws qy pOVIAW suxky] so DunW vwrW kIAW pOVIAW sy imlq
rKIAw hY]1] ipRQm mwj kI vwr my mlk murId qQw cMduVw sohIAw kI Duin ilKI
hY] so mlk murId] Ar cMdRhVw sohIAw dono Akbr ky sUby Qy]”
AMq : “FwFIAw vwr gweI] pOVI iqs kI Xh hY] qRY sY sP mg qby iek gurIey fgy]
ciVAw mUsw pwqswh sB suixAw j`gy] dMd icty bf hwQIAW kh ikq brgy]
ruq pCwqI bgilAW Gt kwlI swryy] eyhI kIqI mUisAw ikn krI n Awgy ies pMj
qukI swQ guru jI ny pMj qukI mylI mylI]pauVI] qUM Awpy hI isD swD ko qUM Awpy hI
jug jogIAw] ieqI]9]”] ]
Agy p`qry nhIN hn-rcnw ieQy hI Kqm kIqI hY]

h`Q ilKq nM : MSG 48


isrlyK : pusqk sUcI-v`K v`K iviSAW dI
p`qry : 1 a - 20 a
Awkwr : 14 X 23 s.m. ilKq 10 X 21 s.m.
vyrvw : KulHy p`qry sIqy hoey hn, isAwhI kwlI; sqrW pRqI pMnw-13
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI p`qry Ksqw hwlq ivc hn[ kwnI bdl bdl ky
ilKweI kIqI hoeI hY[ilKweI D`ibAW vwlI hY[ keI pMinAW aupr pYnisl dI vrqoN
kIqI hoeI hY [ pqrw nMbr nhI hn, bwAd ivc ilKy hn ivc ivc keI pqry
KwlI hn[
AwrMB : “pusqk Putkl, CpY rjb k: g(2) vYrwg sqk k;gu vYrwg sqk C: nwm
mwlw Awid]”
AMq : “pusqk joqs, fk BflI k;s
ibswKI lCn k:rq (2)
AMg PrknI k:rq
AMg PrknI C:rq
gur rwiCk iqqR bIcwr k:rq
gorK kuMflI :k:g: pRICw-Aqy AKIr ivc poQI nOrMjI kI ijsmY bswKI Aor qrry
kw ibcwr ilKw hY k:rq: =]=]=]=]=]=]=]=]=]”

h`Q ilKq nM : MSG 49 sMgRih


isrlyK : gurbwxI
p`qry : 1 a - 42 a- 56 a-240 A
Awkwr : 15 X 20 s.m. ilKq 11 X 17 s.m.
vyrvw : ijld auKVI hoeI; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; hwSIAw cwry pwsy do do lwl
lkIrW; sqrW pRqI pMnw-14

424
Awm vyrvw : kwnI bdl bdl ky ilKweI kIqI hoeI hY[hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
kuJ AKrW dI bxqr purwqx ilKq vrgI ijvyN ‘A’’h’l Awid] ilKweI D`ibAW
vwlI hY pr Spst hY]
AwrMB : “<siqgur pRswid] sodr rwg Awsw mhlw 1]sodru]sodru qyrw kyhw so Gr
kyhw ijqu bih srb smwly] vwjy qyry nwd Anyk AsMKw kyqy vwvx hwry] kyqy qyry
rwg prI isau khIAih kyqy qyry gwvx hwry]”
-A`gy rwg gauVI dIpkI soihlw mhlw 1
jpujI swihb-ies qoN bwAd idqw hY[
bwxI:-dKxI ENkwr bRhm auqpiq]
rwg rwmklI mhlw 3] AwnMd swihb
rwg gauVI bwvn AKrI mhlw 1]
rwg gauVI suKmnI swihb mhlw 5]
vwr sUhI kI slokw nwl mhlw 3]
vwr iblwvl kI ]
vwr gauVI kI slokw nwil]bsMq kI vwr mhlw 5]
jYqsrI kI vwr
iblwvl mhlw (1)
CMq AstpdIAW Gr 12
Awsw CMq mhlw 4
sUhI mhlw 5-dI bwxI
rwg mwJ mhlw 5
ies qrWH hor vI bhuq bwxI
mwJ kI vwr-slokW nwl
rwg bhwgV mhlw 4
AMq : “kbIr bwxI Ajhu su lwEu smuMdR mih ikAw jwno ikAw hoie]39]kbIr grb n
kIjIAY dyhI dyiK surMg] Awju kwil qij jwhgy jau kwcrI BuieAMg]40]”
AKIrlI s`qr kbIr bwry pr bhuqI spSt nhIN hY]] ] ]

h`Q ilKq nM : MSG 49 A


isrlyK : isD gosit m:1]-rwg rwmklI
p`qry : 42 a- 55 A
Awkwr : 15 X 20 s.m. ilKq 11 X 17 s.m.
vyrvw : ijld:- EhI [ sqrW pRqI pMnw-14
Awm vyrvw : kwnI bdl bdl ky ilKweI kIqI hoeI hY[hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
hwSIey qoN bwhr vI ilKq[ D`ibAW vwlI ilKweI ijQy D`by hn, auQy ilKweI
spSt nhIN hY[ poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “<siqgur pRswid]rwg rwmklI isD gosit]mhlw 1] isD sBw kir
Awsix bYTy sMq sBw jYkwro]iqsu AwgY rhrwis hmwrI swcw Apwr Apwro]

425
msqku kwit DrI iqsu AwgY qnu mnu AwgY dyau] nwnk sMq imlY scu pweIAY ju
Bwie jsu lyau]”
AMq : “swiDk isDu guru bhu cyly Kojq iPrih PrumwxY] mwgih nwmu pwie ieh ByiKAw
qyry drsn kau kurbwxY] AibnwsI pRiB Kyl rcwieAw gurmuK soJI hoeI] nwnk
siBjug Awpy vrqY dUjw Avru n koeI]13]1]2]”

h`Q ilKq nM : MSG 50


isrlyK : ihkmq (ADUrI)
p`qry : 59 a- 74A, 85 a-124 A
Awkwr : 16 X 13 s.m. ilKq 11 X 9 s.m.
vyrvw : ijld auKVI hoeI;isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN pwsy do do
kwlIAW lkIrW; sqrW pRqI pMnw-9
Awm vyrvw : poQI ikRm Kurdw,pMnw nMbr 59 qoN SurU kIqI hoeI hY rcnw ADUrI hY[ kwnI bdl
bdl ky hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[ keI pMinAW aupr ilKweI
spSt nhIN hY[ poQI dI hwlq bhuq mwVI hY[ Aqy iksy hor poQI dw ih`sw jwpdI
hY[
AwrMB : “hor n dwrUM Kwie]nIlw QoQw PtkVI dovY ibrIAw jWn] inq lweIN qRY vwrIAw
hkmq puC sujwn] jy Cuty nWhI ies qy qW lhU kmI krwie] hor qvwKIr duD
pwie kr muK ibc eyhu Drwie]”
AMq : “dwrU Qwid PrMg mlm Awj mUMdy] qvwKIr mwsy 3] pIlI kOfI kI rwK] GoVy ky
nhu kI rwK mDy]3]nwKn Awb sUvyXwny PtkVI]3] murdw isMG 3 nIlw QoQw
BuinAho AwrqI 2 qw ienw ko Kusk mlyX] mKnI mWmly jKm dUr hovY] btIAw
AjmUdy]
nNIlw QoQw sRswhI 1] murdw isMg sRswhI 1] hldI sRswhI 1 imRc isAwh sRswhI
1] swrIAw AOKdw ibc Awty knk ky suky kI]pYsy 4[ Brky rgVy ]Pyr golw bDy
pwnI nwl[ iek puVI sjry bKq KwvY pwnI nwl] sq kI KwvY GI gokw bhuqu KwvY]
idn rotI AlUMxI KwvY]Pyr dwl mUMgI]” ] ]

h`Q ilKq nM : MSG 51 sMgRih


isrlyK : ivcwrmwl
lyKk : AnwQ dws [AnwQ purI]
p`qry : 2 a- 35A
Awkwr : 19 X 14 ½ s.m. ilKq 12 X 9 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr,p`qry sIqy hoey hn; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovyN
pwsy do do kwlIAW lkIrW; sqrW pRqI pMnw-9
Awm vyrvw : poQI bhuq Ksqw hwlq ivc,p`qry ikRm Kurdw KwDy hoey,Pty hoey hn, keI pMinAw
aupr ilKweI vI KwDI hoeI hY AspSt hY, hwSIey qoN bwhr vI ilKq[ hVqwl

426
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ kMny dI QW ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ poQI
ADUrI hY, AgoN ipCoN PtI hoeI hY[
AwrMB : “165] rwgwidk jlrMq bhu icMq pRbl pRvwh] iDRq qr hrxI qrn iqh
byDq nmo mn Awh]17] pRbl jugl suB AsuB gj iBrq su ros bFwie] ApnI
Bul AnwQ ho pihE miD iqh Awie]18] kbhU n mn iQrqw khI smJwieE sY
poq] jYsy mrk ibrC pr kbhU n TwFo hoq]”
AMq : “43] gIqw BwrQr ko mqo eylwds kI jugiq] hoq] Astw vkR ibssit munI
kiCku ApnI akiq]43]ieiq sRI ibcwr mwlw Awqm vwn kI iQq Astmo
ibsRwm]
ieiq sRI ibcwr mwl sMpUrxM hoeI]1210]=]=]=]=]=]=]=”

h`Q ilKq nM : MSG 51 A


isrlyK : CpY
lyKk : r`jb
p`qry : 36 a- 80A
Awkwr : 19 X 14 ½ s.m. ilKq 12 X 9 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-9
Awm vyrvw : hwSIey qoN bwhr vI ilKq, kMny dI QW ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk]
AwrMB :“<siqgur pRswid] AQ CpY ilKXqy ikRq r`jb jI kI] gur pUjw kw AMg]
bYrwgr mY ibBo As† kul pwrs DrIXih] klp ibRC bn rwie Pul Pl Amrs
BwXih] spq smuMdhu suDw soeI slqwsu qlvwih] pIvn kO jip X†Kk hI mwrg
guirAwvih] ngrpurI bYkuMT ibiD icMqw mix Gir dir icxY] rjb gur pUjw su
jIau nwa srBr nw igxY]”
AMq : “bwaun kuTwr pwrs Gnih indiD mihxw AwrMB kir] r`jb AOKd AMn ijau
kirih Awp aupkwr kir]89]mUl ibsQwr kw AMg kulwl pwqR Brmq jlih
jldir sB hoeI] bwdil inmjih bUMdbwq ibgqIn”
-A`gy p`qry nhIN hn rcnw ADUrI

h`Q ilKq nM : MSG 52


isrlyK : sRI Bgvq gIqw (ADUrI)
p`qry : 1 a- 80 A
Awkwr : 18 X 17 s.m. ilKq 13 X 14 s.m.
vyrvw : ijld, p`qry sIqy hoey hn,isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-14
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI, ilKweI D`ibAW vwlI, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY[ ilKweI bhuqI spSt nhIN hY[
AwrMB : “<siqgur pRswid] sRI Bwgvq gIqw ilKq mhwqm smyq] eyk smyN ivKY
keIlwS [kYlwS] prbq aupr mhwdyv Ar pwrbqI Awps mY gost hoeI] qw

427
gaurw pwrbqI pUCY hY] hy sRI mhwdyv jI qumih kr mn mY iks igAwn pir
pivqR hojI] jy iks igAwn kir sMswr ky mnuK qum ikau isv kir pUjqy hY
jI]”
AMq : “pMnw 80] hy puqR mY qyrw ipqw hW] qUM mYƒ ies ADmdyh qy Cufwie] qUM mYƒ mq
mwr] myrw pUrblw krm QW] so mY BoigAw hY[ qW puqR ny kihAw hy ipqw qUM mYƒ
bqwau] mY kaun jqn krW] ijs kr qUM ies AiDmdyh qy Cuty] qw ipqw
kihAw hy puqR qUM Gr jwie ky jy koeI gIqw ky sqmy iDAwie kw pwT krqw hovY
iqs ko ijvwau Ar aus kI”-A`gy p`qry nhIN hn-rcnw ADUrI hY[

h`Q ilKq nM : MSG 53


isrlyK : BUpq pRoihq dw iksw
p`qry : 1 a- 8 A
Awkwr : 17 X 25 s.m. ilKq 12 ½ X 19 s.m.
vyrvw : ijld, KulHy p`qry sIqy hoey, isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-16
Awm vyrvw : poQI hwlq bhuq mwVI, kwgj Ksqw hwlq ivc, ilKweI D`ibAW vwlI, hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ kwnI bdl bdl ky iliKAw hoieAw]
AwrMB :“<siqgur pRswid]svXw]ijh sqX kI kwrx dyh DrI jg pwpn ky sB EA
imtwey] gur nwnk Awid guru nv mYN purKwrQ kY fr ko Plu lwey] Dr Dwrmk
juD kry bl so kbhU nih Awp dmy Gbrwey] ijn pMQ ky hyq smsq dXo suq
Aoibq dyq nhI suMkcwey]”
AMq : “130] Agr pwKMf rcn qUM chY] jih muV miq jih nr rhY] Xhw bwp suB
nwhI qyrw] buD ivdXw jih krq bsyrw ]131] AYsI Aor bWq bhu BwKI] bIc
kIno pRym sÍrswKI]doh AYsy sqXw qih rd jb krqy Bey ibcwr] AgR kQw jo dMB
kI sMq sqno kr ipAwr] ieqI pUr bwrD smwpqM]” ] ] ]
] ]

h`Q ilKq nM : MSG 54


isrlyK : cMd rqnwvlI
lyKk : hir rwm dws inrMjnI
smW : sMmq 1877 ibkRmI
p`qry : 1 a- 36 a
Awkwr : 16 X 13 s.m. ilKq 11 X 8 s.m.
vyrvw : ijld, KulHy p`qry sIqy hoey, isAwhI kwlI; sqrW pRqI pMnw-8
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, pr keI pMinAw aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ivc
ivc keI pMinAw aupr hwSIey vwlI QW vyl bUty bxwey hoey hn[ poQI ijld qoN
bgYr, pr TIk TIk hwlq ivc hY[

428
AwrMB :“< sRI goibMd isMGwXnm:dohrw] gur gnpq goivMd nXwX sIs hir rwm]
ipMgl mq BwKw ibKy, ricq rucr pirkwm]1]mqw brniv Byd kr dÍY ibD
loikk CMd] ipMgl Awd Ajr jn khY bwD prbMD]2]”
AMq : “108] igrMQ cMd rqnwvlI swrQ Xwko nwm BUKn BrqI qY BXo khY dws hr
rwm]109]sMbq sr nv muin ssI nB v`sI gurmwn] iffvwnw idRF kUp jih
igRMQ jnm sQ jwn]ieq sRI hr rwm dws inrMjnI ikRq CMd rqnwvlI sMpUrnM sRI
sRI sRI sRI sRI -]”

h`Q ilKq nM : MSG 55


isrlyK : duK q klys bwry
lyKk : sUn isMG
p`qry : 2 a- 18 A
Awkwr : 18 X 26 s.m. ilKq 14 X 24 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr, p`qry kwgz ivc lpyty hoey hn, isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN
pwsy pYnisl nwl bixAw hoieAw hY; sqrW pRqI pMnw-11
Awm vyrvw : poQI dI hwlq bhuq mwVI, p`qry Ksqw hwlq ivc hn, ilKq vI PtI hoeI hY[
ieMj mwlUm huMdw hY ik ieh poQI iksy hor poQI dw ih`sw hY[ kMny dI QW ibMdI dw
pRXog kIqw hoieAw hY[ pihlw pqrw PitAw hoieAw hY[ ilKq vI ADUrI
AspSt hY[ poQI pMinAW qoN bgYr hY[ pMnw nMbr bwAd ivc lgwey gey hn[
AwrMB :“pMnw-e=(p) svXw]suMdr sRI AribMd bnI gur kIrq Awnd ibRMd jeI] mMjl
rUp mrwlin au~jl swrd soBq inq neI] jy gun gRwh gunI AilMkdl pRIq sugMiD
kI cIq BeI] jwc qhO kr jOrin hor q mwns myry mohO hoiQ reI]6]”
AMq : “17] durmq dust drodrIdu ikRq duK qy klys] sUn isMG kw srs so Drm BXo
rwkys]18]ibsÍwimqR bisst irK nv gRih suB inj Twie] sIA jIA suK kbhUM
n lhY pro krm-AgY ilKq spSt nhI-khW rMk khW Bup duK sdw sMg]”
A`gy AKIr ivc kwnI bdl ky kuJ hor iliKAw hoieAw hY]”

h`Q ilKq nM : MSG 56


isrlyK : hƒmwn nwtk (ADUrw)
p`qry : 4 a- 106 A
Awkwr : 23 X 16 s.m. ilKq 14 X 10 s.m.
vyrvw : KulHy p`qry sIqy hoey hn; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; hwSIAW dovyN pwsy do do
lwl lkIrW; ivckwr iek kwlI lkIr; sqrW pRqI pMnw-9
Awm vyrvw : poQI ADUrI, SurU ivc poQI pMnw nM:4 (4) qoN SurU huMdI hY Aqy AKIr ivc pMnw
nMbr 106 qy AMq huMdw hY[ ilKweI suMdr[
AwrMB :“12]svYXw]hO sq hIn iehY kibqw isr jwnq hON auphws DrYgI] rwm meI
suKdY sb ko mn ky duK doK sMqwp hrYgI] jXo bn iB`lik rwq kI Awg mQY

429
lGudwr qUN jopq jgYgI ] qOOkh hy ms mUhn kO Xh hwt klMkn dUr
krYgI]13]”
AMq : “21]svYXw] pwn ley doaU pwn Dry isrpwie Cty rGunMdn ju ky] Aor krI
ibnqI bhu BWq n dyh bFI pRB pwie knU ky] Awp no jwn Dry rihE ijAhO kip
sqX khO quih ky] inq krO suDic-]” A`gy p`qry nhIN hn[ rcnw ADUrI]

h`Q ilKq nM : MSG 57 sMgRih


isrlyK : kibq
lyKk : nQw isMG
ilKwrI : murlI, kiv
p`qry : 1 a- 1 A
Awkwr : 16X 25 s.m. ilKq 12 X 19 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr KulHy p`qry, isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; sqrW pRqI pMnw-9
Awm vyrvw : poQI iksy hor poQI dw ih`sw jwpdI hY jo vKrI kIqI hoeI hY[ ilKweI bhuq
spSt nhIN hY, keI pMinAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ kMny dI QW
qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[
AwrMB :“<siqgur pRswid]12 rsqn ko rqw ibgwrXo ju gl iml kY ijn nQw isMG
inptin k] mkwm GiVAw] mih qw mlyC so qo mwrq mnn mwlw rwjw rwm Foie
by bnwie rwKXo PVIAw] murlI kvI kI suno ArjI idvwn swihb hmY eyk Awp ko
Brosy dw bFIAw]”
AMq : “nwm qoN sucyq pY n dyq qhY rqI Br kwThUMqy kTn kTor kwT gVIAw 1”
A`gy iek aurdU dI sqr ilKI hoeI hY Aqy iPr iek hor kibq rcnw SurU krnI
bxdI hY]

h`Q ilKq nM : MSG 57 A


isrlyK : ikRpwl isMG ky dohy/svYXw
p`qry : 1A - 2a
Awkwr : 16X 25 s.m. ilKq 12 X 19 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-18
Awm vyrvw : kwnI bdl bdl ky ilKweI kIqI hoeI hY; hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
ilKq pVIH jWdI hY]
AwrMB : “ikRpwl isMG jI ky dohy] jo ibDnw Ais rcq nih GIsih sihj suBwie] qO
PnIAr Pn sihq kb ibl mY ibrmq Awie] rwm cI suK rwm kih muK pwvn vY
jwqw] Bytq qwih pRqK jo pMnnw iqh kh jwiq]
A`gy svYXw= Jwhq hY dshUM ids dwmn Dwvq Dum Gtwn ApwrI] Xy jugnU auTY
icngY]Aiq ieMd bpUn prI AMgXwrI]isAwm snyhI ikRpwl ibnw su bfI ibrhw
ibprI qib cwrI] gRIKm AwsU AnweI huqI Ab Dwrq hY] Xw pwvs bwrI]”

430
AMq : “khw sudwmw bwpro ikRsnim qweI jog] jo grIv so ihq kry Dnh Dn rhIm
vY log]1]]clI BwvHnI piq Bvn sXw minsw ko pwie] ibrhw lwl AMg AMg
qy joq jvwlw drswieAw]1]”

h`Q ilKq nM : MSG 57 e


lyKk : igrDr
isrlyK : kivqw kuMflIAw
p`qry : 5a - 6A
Awkwr : 16X 25 s.m. ilKq 12 X 19 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-17
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ kwnI bdlI hoeI [ilKweI TIk TIk ]
AwrMB : “kuMflIAW] ArjI dy kr jI Bey CtI Gr kI Aws] clq clq pg Qk gey]
kOfI rhI n pws] kOfI rhI n pws AMn n0 rihXo gRh myN]”
AMq : “kih igDr kv rwey bwr mYN sO sO brjI] Agy isAwny lyX Bul nw dIjo ArjI]
A`gy- rwjw AYsw cwhIey jYsw hoie imRg rwjw] cFY iskwr hmys ko mwrq hY
gjrwjw] inscY BwvI ky khuM pRIq rjy hoie] qo nl sy hrI cMd sy ibpq n Brqy
soie] pMnw-6 A- khY jYdyv suno kwn dYsu jwn ipAwry kOn ls lIhuqI so ikn ky
clI huqI ] Bul bYr koaU kry miq kiv n Sok ivc so bYr ky eI jug n PjI
huqI]1]”

h`Q ilKq nM : MSG 57 s


isrlyK : swKI rwmqy lokW dI (gurU goibMd isMG jI)
p`qry : 6A
Awkwr : 16X 25 s.m. ilKq 12 X 19 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-8
Awm vyrvw : kwnI bdlky ilKweI kIqI hoeI[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI dy
ies Bwg dI hwlq TIk TIk hY]
AwrMB / AMq : “swl (1753) BwdoN bIc jo dsKqI kwgj gurU goibMd isMG mhwrwj ny rwmqy
loky ko ilK kr dIAw Qw jo burj bwbw Awlw isMG my hY aus pr jo gurU swhb ny
qIr kI muKI sy dsKq kIey hYN aun kI nkl Xh hY BweI qlokw BweI rwmw sMgq
gur rKygw] qum Asvwr lY ky Awvxw qyry aupr AswfI KusI imhrvwngIAw sy qy
Awvxw]1 joVw rKwvxw]”

h`Q ilKq nM : MSG 57 h


sRoq : pRo: hrBjn isMG, pitAwlw
isrlyK : kibq / svXY/CpY
p`qry : 5A - 7a

431
Awkwr : 16X 25 s.m. ilKq 12 X 9 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-19
Awm vyrvw : ilKweI DibAw vwlI, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ kwnI vI bdlI hoeI
hY[ pr ilKq pVIH jWdI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : “k: pwCy ibRj BUKn ky BUK n lgq AwlI BUK nw ipAws dyh BUK n so jrI hY[
sr sy ksuMB isAwm sr sy lgY hY moih sr sy Bey hY] idRg Awsu ifg fgI hY]
qum qo n sunI AnsunI fr Kwvq ho AYsI ibD Awgy kbUih n ibD krI hY] mo qn
ko cwhq ho mo qn kI suD lyih mo qn kI lgI Awj mo qn so lrI hY]”
A`gy svXw-Aqy Cpw Aw jWdw hY[
Cpw :- ibRQw BRmn idn rwq bhur indRw bs hovnw] inrq gIq mYN lIn jU py ins
idn Kovnw]”
AMq : “mdrw bhuq iskwr inq bwd n kos n bo] imqR doK ibn lKy sRvn kr kr
isrDun bo pr nwr n surq kr n kwm gey ju khwie Xq ]
sRI mhYNdR imRgrwjy my eyko kbhU n pweIXq]”

h`Q ilKq nM : MSG 57 k


isrlyK : kivqw svXw
p`qry : 7 a - 15 a
Awkwr : 16X 25 s.m. ilKq 12 X 9 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-19
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, ilKweI spSt Aqy pVIH jWdI hY[ poQI dy ies Bwg dI rcnw
dI hwlq TIk TIk hY[ kwnI bdl bdl ky ilKweI kIqI hoeI hY[ hwSIey qoN bwhr
vI ilKq kIqI hoeI hY[
AwrMB : 1 “svXw :- gMgn vwie clweI Xy cMdn AMg auFweIey cIr ABuqw] aucy Avws
Awsn dY pun KIr AOKWq Kvwie bhuqw ] mod soN god bTwie lVweIey dws jU sUq
kI syj pY suqw ] ijMdgI lO sgMm dgI nWih n AwKr gMdgI Kwiego kuqw]12]
klkqw, lMdn, bMDn nhI mwrbwr jwih nwirQ ikq suDpUrb ky pwnw kI] bMgwly
bIkwnyr lvY Kusk BeI Pyr jb qyhI sunI Dmk dln qopKwnW kI] AYsy fr qyro
rxjIq isMG mhwrwj Bul geI bWg AO invwj muslmwnw kI] mWfv gV gVwie
qOV Br jmyr BeI Bul geI kWsI suD idlI swhjhwnw kI] AYso frqy ro]” ] ]
AMq : pMnw-15. svXw ] “hm qy Avlw nvlw sunrI blvwn bsMq jhwXo khY] CiqXw
iCdky JJrI sI BeI iPr kokl kUk sunwAo krY] kiv ruvwl klw inD kUr bnXo
ibKDwr Qrw my DrwXo khY[ blbIr ibhwrI bnw ilKwrI ibrhwn lhwie jrwXo
krY]”

h`Q ilKq nM : MSG 57 K


isrlyK : gur Astk rIAw mwlqI CMd
lyKk : rwmdws, bwvw

432
p`qry : 15 A - 16 a
Awkwr : 16 X 25 s.m. ilKq 12 X 9 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-19
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ kwnI bdlI hoeI, ilKweI spSt Aqy
pVIH jWdI hY[ poQI dy ies Bwg dI rcnw dI hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : “< bwvw rwm dws jI ikRq gur As†tk] rIAw mwlqI CMd] pdm pd
prPulq sd jh jn dry Pn suKkrM] klpq ruky sumn qy br ikhn ko Pl
aurBMr] ikDo icMqwmnI n Kds icqX icMq qdYbrM]”
AMq : “kC kys ikRpwn kkhw ktkRm dRwbrDgM] skl inj jn isMG ikXwijh
KlgXMd n dldrM] Drm rwKXo Dr n pr pun mMqR BwKXo gurDrM]9] Bjq mn
ikn gurbgM]
ieq gur nvk suBM]”

h`Q ilKq nM : MSG 57 g


lyKk : miqrwm
isrlyK : kibq ] swihb lvwr ky
p`qry : 16 A - 17 A
Awkwr : 16 X 25 s.m. ilKq 12 X 9 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-21
Awm vyrvw : ilKweI kwnI bdlky kIqI hoeI hY[ D`ibAW vwlI ilKweI] hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY pr pVIH jWdI hY[ poQI dy ies Bwg dI rcnw dI hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : “k: swihb lvwr ky muswihb bny ho TIk XwhI qy iKry ho KUv Kwqr KuswlI mY]
AY pY ibRj bwln ky hwln lKyeI ibauDv sujwn Awn Psy ik kucwlI mY qXo hI
kib dws Xih lokk pRisD bwq foly pr foly ikMau n qY-BrQwlI mY] kwjr
prsYn kIey cwdr ikXo rhyssÍYKq lwlI cFY kOn muK kolw kI dlwlI mY]”
A`gy svYXw / kibq :-
AMq : “khY miqrwm koaU kibhu ko inMdo mq kibn pRqwp sB dyvn ky pwey hY] FUMf
dyKo qIno lok AMmRq kib n muK ky qy mUey rwjw kiv n jvwey hY]”

h`Q ilKq nM : MSG 57 G


isrlyK : kibq :
p`qry : 17 a - 20 a
Awkwr : 16 X 25 s.m. ilKq 12 X 9 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-20
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY[ ilKweI DibAW vwlI hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
hY poQI dI hwlq TIk TIk hY [

433
AwrMB : “k: < pwvs sMjog qwn do] Dwvn dy DUrvwn Dr phvn dy bhu iDAwr!
cmkn dY ds ids n mY dwm n kwm n Dwr] 1 svXw] sr soeI kro Gn bIr
Ctw bdgDur vrg rjoeI kro]”
AMq : “pMnw nMbr 20 a ]1] rho Gr bYT sho sB kIn kho kCU bol kbol mY Eeo]
sws idrwnI hu qIsI huqI nndI kU Xo rhY mohfo krmoto] kwso khy mn kI kib
mYn BXo Gh kos guro jn Koto] hY Awpny Xh Bwg koo dosn hoie iksU ko BtU
br Coto]”

h`Q ilKq nM : MSG 57 |


isrlyK : Cpw / kibq :
p`qry : 21 a-23 a A
Awkwr : 16 X 25 s.m. ilKq 12 X 9 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-18
Awm vyrvw : pihlI rcnw qoN bwAd iek pMnw isksqw PwrsI ivc iliKAw hoieAw hY[ aus
qoN bwAd pMnw nMbr 21 a nvIN rcnw Cpw[ kibq bIr rs SurU kIqI hoeI hY[
poQI dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “ckq pvn gq pRvl Qk qrv sRvx suxq js ] ibkl hoq dl duvn Bvn
js pUr rhXo bMs]”
ies qoN bwAd bIr rs kibq-Aqy iPr ]Cpw] SurU kIqw gieAw hY[ svXw Aqy
kibq rcnw hY[ solW suK jo mws-3 my khy hY ] ieh hY [
1. Arog dyh] ienswP Drm] Bjn mY pRIqI] iesqRI pqI brqw, Aor qwbydwr
ho] AOlwd AwigAwkwrI srb gun sMpMn ho]Gr dy sMbMDIXoN my PUt nw hovy]
mMqRI nIq vwly AOr Drm vwly hoN] sBw budvwno AOr inrCl pursoN kI hovy]
thluXo kI Apny my pRIqI ho Drm sihq]”
pMnw -23 A kibq: khY mukMd lwl lwj rq rjn kI so jIvY hUM kY swrY dwdY kwhUM
nw jqweIXY] hyN kuC aupwie hI vw pRIqm ko pws lg pOn hÍY ky jweIXy pryvwhÍY ky
AweIXY]”

h`Q ilKq nM : MSG 57 c


isrlyK : Awrqw
p`qry : 23 A- 24 a
Awkwr : 16 X 25 s.m. ilKq 12 X 9 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-22
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY ilKweI suMdr, pr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ poQI
dI hwlq TIk TIk [
AwrMB : “< Awrqw]dohw] lo pcMf kwho geI surpq ko dY rwj] dwnv mwrY ABy kr
kIny sMqn kwj]svYXw] Xw qy pRsMn Bey hY mhW mun dyvn ky qp mY suK pwvY]”

434
AMq : “qCn lCn dY kY pRdCn tIkw sucMf kY Bwl mY dIn ] qw Cb ko pun ijau
iqau Bwvie hY kvnY mn mY lK lIno] mwnhu cMfky mMf mY suB mMgl Awn pRby
sih kIno]”

h`Q ilKq nM : MSG 58


isrlyK : pMj gRMQI (ADUrI)
p`qry : 50 a- 541 A
Awkwr : 17X 9 ½ s.m. ilKq 12 X 8 s.m.
vyrvw : ijld auKVI hoeI hY; isAwhI kwlI; hwsIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW ivckwr
kwlI lkIr[ sqrW pRqI pMnw-8
Awm vyrvw : poQI ADUrI hY, pMnw nMbr 50 qoN SurU huMdI hY [ kwnI bdl bdl ky ilKweI kIqI
hoeI hY [ keI pMinAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ Aqy ilKq vI
D`ibAW vwlI Aqy Aspst hY[ poQI Ksqw hwlq ivc hY[
AwrMB : “VwVY rUV hir jIau soeI] iqs ibnu rwjw Avru n koeI] VwVY rmruVu qum suxhu
hir vsY mnmwih] gur prswdI hir pweIAY mqu ko Brim Bulwih] so swhu swcw
ijsu hir Dnu rwis] gurmuiK pUrw iqsu jwbwis] rUVI bwxI hir pwieAw gur
sbdI bIcwir] Awp gieAw duK kwitAw hir vru pwieAw nwir]47]”
AMq : AMq ivc kwPI p`qry Pty hoey hn, keI bwxIAw nhIN hn[ pMnw nMbr 541 a -
aupr muMdwvxI mhlw-5] “Qwl ivic iqin vsqU peIE siq sMqoK ivcwro”[
“< siqgur pRswid] muMdwvxI mhlw 5] Qwl ivic iqin vsqU peIE siq
sMqoK vIcwro] AMimRq nwmu Twkur kw pweIE ijs kw sBsu ADwro] jy ko KwvY jy ko
BuMcY iqs kw hoie auDwro] eyhu vsqu qjI nh jweI inq inq rK
aurDwro]”=]=]=]=

h`Q ilKq nM : MSG 59


isrlyK : icd ivlws
lyKk : vlI rwm
p`qry : 51 a - 308 A
Awkwr : 12 X 17 s.m. ilKq 8 X 11 s.m.
vyrvw : ijld auKVI hoeI; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; hwSIAw cwry pwsy do do
kwlIAW lwl lkIrW ivckwr iek pIlI lkIr; sqrW pRqI pMnw-9
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI ADUrI, pihlW 50 p`qry Aqy AKIr 3 / 4 p`qry nhIN hn[
pusqk vlI rwm ikRq icd ivlws gRMQ, jo pMjwbI swDUAW dI vydWqk ivcwrDwrw
dw nmUnw hY[ smkwlI pMjwbI (Folk religion) dw auqm nmUnw hY[ BwSw swDwrn
sDukVI Aqy pMjwbI imlI ibRj BwSw khI jw skdI hY[ pusqk Ksqw hwlq ivc
hY[
AwrMB : “pMnw-51 auAiDk dyKIAY rUp 9]AQ iss†kWfy bRhm mwieAw gux isRs†
inrUpXqy] bRhm AgiD Anwid inrMqr] icdGn suqh pRkws sqMq]1]

435
prmwnMd isMD ghro AMiq] mgn hoq jhw bcn shq miq] mwieAw igXwn
lwrqw mwhI] nwhI mY hY hYY mY nwhI] so qo icd swgr kI lhrI] jV Anwid
cyqnw ThrI]”
AMq : “punnO pRlY mwih ign lyh] AYsI gnnw icq mY dyhu] 34] doie shMsR dÍYsq
cOpeI] qwpr Aor iCAwht TeI] pUn pYqI sdo hry”
A`gy p`qry nhIN hn rcnw ADUrI hY[

h`Q ilKq nM : MSG 60


isrlyK : sRI BwrQ pRbxy AsmyD viKAwn
lyKk : tihkn, kiv
ilKwrI : ibsn isMG
smW : sMmq 1923
p`qry : 3 a - 409
Awkwr : 31X 25 s.m. ilKq 22 X 18 s.m.
vyrvw : ijld :- gqw rYksIAn, tu`tI hoeI auKVI hoeI; isAwhI kwlI vKryvyN leI
lwl; hwSIAw cwry pwsy, lwl, kwlIAW sunihrI lkIrW nwl; sqrW pRqI pMnw-16
Awm vyrvw : poQI bhuq hI mwVI hwlq ivc hY, p`qry juVy hoey hn, p`qirAW ƒ Kolx ligAW
hwSIey Ptdy jw rhy hn, isAwhI PYlI hoeI hY DibAW vwlI Aqy AspSt, pVI
nhIN jWdI[ pMnw nMbr 3 qoN poQI SurU huMdI hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
hY[
AwrMB : “pMnw nMbr 3, kl suDu jwPihrwq] Cjw cauKVIhu crbqh iek bwr bhu BWq
cOpeI] kirkl mMfl DRwm sdw riq] rwj kry jnmy jW iCqpiq ] sRiq ismrq
SwsqR Ktkwm]”
AMq : “250 vI doihrw] qn mn mucq suKI BXo BwKAw bnI irswl] hY ikRq gRMQ
skl kIXo tihkx pRB nMd lwl [1] kbo bwc] CpY XQw buD Anuswr kIau
brnn hI eyih rKq]
AsmyD gMBIr gRMQ moihhuqI Alp miq] kC kaukq bl buD kCk pRikRq hir
lInI]bIn bIn ACr pRbIn poQI suB kInI] sRI nMd lwl kI ikRpw qy hY ikRq kI
BwKAw krI] kb tihkx iKm AaubuD jn jih bRn cUk prI]2507]doihrw
ieiq sRI BwrQ pRbxy AsmyD viKAwn iDAwie iqhqRmo pUrn BXo kv tihkx jI
Awjwn] ilKwrI vwc]73]sorTw]poQI ilKI bnwie pRym sihq icqlwie ky] pVy
suny mn lwie Bv ky bMDn tUt hI 1] sorTw] ilKxhwr mq hIn jq kq sd
BulI] ikRsn syvk ADIn ibsn isMG srnwgqI] sorTw sMmq ivkRm jIq aunI
sY qyeIsmo] CnIvwr suB kIn eykwdsI iQq pUrn ilKI]dohrw] Bulwvx ivc
jgq hY Abul gurU krqwr] ibsn isMG kI bynqI sunIey sRI nMd lwl - poQI
sMpUrn hoeI] sMmq 1923] imqI Pwg sudI eykdwsI kqwb syr ivc smwpqM
phr idn cVy ] ilKI ibSn isMG gurU poqRy vfI Drmswl vir vwsqy
isKAwgkwrI Bwvn mY suD so cOD rwm dI pRIq jwn ky] hy nMd lwl ikRpw krxI

436
isKI dwn gurW aupR inscw bKsnw] gur nwnk inrMkwr joq srUp shwie hovY]”
= ] =] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MSG 61


isrlyK : rwm Avqwr - pwqswhI 10
smW : sMmq sqrh sY pcwvn 1795
p`qry : 114 A - 288 a
Awkwr : 12X 8 s.m. ilKq 7 X 6 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn, isAwhI kwlI; hwSIAw dovyNy pwsy, do do kwlIAW lkIrW
nwl; sqrW pRqI pMnw-9
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw, Ksqw hwlq ivc, p`qry vI Ksqw hwlq ivc hn, ilKweI
cMgI, pr ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ pMnw nMbr 1014 qoN
SurU kIqw hY jo Asl ivc 114 hY[ poQI iek pwsy qoN iB`jI hoeI hY[ hwSIey qoN
bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] AQ bIsvw rwm Avqwr kQnM]]cOpeI] Ab mY kho rwm
Avqwrw[ jYs jgq mo krw pswrw] bhuq kwl bIq BXo jbY] Asur n bMs pRgt
BXo qbY]1] Asr lgy bhu krY ibKwDw] iknhU n iqnY qnk mY swDw] skl dyv
iekTy qb Bey] CIr smuNdRM jhQoiqh gey]2]”
AMq : “287 A] 859] sMmq sqrW sY pcwvnM: hwVvdI ipRQm suK dwvn] qÍ
pRszwid kr igRMQ suDwrw] Bul prI lhu lyhu suDwrw] 860] dohrw] nyqR quMg ky
crn qr sqdRv qIr qrMg] sR Bgvq pUrn kIXo rGbr kQw pRsMg]861] swD
AswD jwno nhI bwd sbwd ibbwd] igRMQ skl purx kIXo Bgvq ikRpw
pRSwd]862]sÍYXw] pwie ghy jb qy qumry qbqy koaU AwK qry nhI AwinXo] rwm
rhIm purwn kurwn Anyk khY mq eyk n mwinXo] isMmrq swsqR byd sbY bhu Byd
khY hm eyk n jwinXo] sRI Aspwn ikRpw qumrI kir mY n kihXo sb qohI
bKwinXo] 863] dohrw sgl duAwr kau Cwif kY gihXo qUhwro duAwr]”
A`gy pMnw nhIN hY dohrw ADUrw hY [

h`Q ilKq nM : MSG 62


isrlyK : Awid bIV
smW : sMmq 1842 imqI mwG bdI ]1] sMmq 1842
p`qry : 1 a - 854 a
Awkwr : 35X 45 s.m. ilKq 25 X 36 s.m.
vyrvw : ijld gqw kpVw, tutI hoeI; isAwhI kwlI; hwSIAw dovyNy pwsy, do do kwlIAW
lkIrW; sqrW pRqI pMnw-21
Awm vyrvw : gRMQ dI ijld tu`tI hoeI hox kwrn p`qry vI v`K v`K hoey hn, ilKweI suMdr, pr
ikDry ikDry hwsIey qoN bwhr vI kIqI hoeI hY[ gRMQ dy AKIr ivc isAwhI dI
ivDI vI idqI hoeI hY Aqy sMmq bwry vI idqw hoieAw hY[ gRMQ dy SurU ivc q`qkrw

437
ivsQwr swihq idqw hoieAw hY[ lweInw bxw bxw (KVy ruK) fIjweIn bxwieAw
hoieAw hY[ pMnw nMbr 853 qoN slok m:1 dy ky ieMJ iliKAw hoieAw hY[
1: ijqu dir lK mhmd slok mhly pihly ky AwbKwk ,
rqn mwlw, Awjn swiDin,
hkIkiq isvnw, rwgmwlw Aqy AKIr qy isAwhI kI ibiD ilKI hoeI hY q`qkry dy
AKIr ivc cilqR joqI joiq smwvxy kw nO pwqswhIAW q`k dy idqy hoey hn[ iPr
do iqMn p`qry KwlI C`f ky, Asl gRMQ Suru kIqw hY[
AwrMB : “< siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid]
]jpu]
Awid scu jugwid scu hYBI sc nwnk hosI BI scu]1]”
AMq : AKIr ivc rwg mwlw dyky aus qoN bwAd isAwhI kI ibiD bwry iliKAw hoieAw
hY[ “< siqgur pRswid] isAwhI kI ibiD ]1] isAwhI kjlu vjnu 1 bolu 2 ]
guMd ikkr kw] iek rqI lwjrvd] iek rqI suienw] ibjyswr kw pwxI ] qWby
kw BWfw] inm kI lkVI] dUr kw kjl] idn vIh GsnI rvwn rKxI hY imqI
mwG bdI ]12] sMmq 1842]”
ieho ijhy gRMQ inrmly swD sMqW dy hn[

h`Q ilKq nM : MSG 63


isrlyK : dsm gRMQ
p`qry : 1 a - 807 A
Awkwr : 30 X 39 s.m. ilKq 21 X 28 s.m.
vyrvw : ijld gqw kpVw; isAwhI kwlI; hwSIAw dovNy pwsy KVy ruK, do do kwlIAW
lkIrW; sqrW pRqI pMnw-23
Awm vyrvw : gRMQ dy SurU ivc ivsQwr sihq qqkrw idqw hoieAw hY, ilKweI suMdr, gRMQ dI
hwlq TIk TIk, hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY[ gRMQ keI jgw, qoN cypIAW
lgwky burI qrW joiVAw hoieAw hY[ pMnw 380 qoN 419 q`k p`qry Pty hoey[
AwrMB : “< siqgur pRswid]]jwpu] sRI muKvwk pwiqswhI dsvIN ]10] CpY CMd ] qÍ
pRswid]c`kR ichn Ar brn jwq Aru pwq nihn ijh] rUp rMg Aru ryK ByK koaU
kih n skq ik] Acl mUriq AnBaU pRkws Aimqoij kihjY]”
AMq : AMq ivc kwnI bdl bdl ky jPrnwmy dI rcnw kIqI hoeI hY[AMq:-“Sohr rw
KurwnId bwkI ibmWd] hmh nOkrW rw jAwPq kunwd]]8]cu KuS gSq Sohr n
dIds cu nr ib kuSq AW ksy rw ik dwdS Kbr]]9] ibidh swkIAw swgry
sbj gUM] ik mwrw bkwrAsq jMg AMdrUM]20]lbw lb ibkum dm bdm noS kn]
gmy hrdu Awlm PrwmoS kun]21]”

h`Q ilKq nM : MSG 64


isrlyK : Awid bIV

438
smW : sMmq 1858
p`qry : 1 a - 651 A
Awkwr : 30 X 36 s.m. ilKq 23 X 28 s.m.
vyrvw : ijld gqw kpVw; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovNy pwsy do do
lwl lkIrW; sqrW pRqI pMnw-25
Awm vyrvw : gRMQ dy SurU ivc rwgW Aqy bwxI bwry bVy ivsQwr nwl 30 pMinAW dw qqkrw
idqw hoieAw hY[ ‘31 a’ aupr nOvIN pwiqswhI qk joqI joq smwvxy bwry idqw
hoieAw hY Aqy nwl bwbw guridqw jI dw joqI joq smwvxy dw izkr kIqw
hoieAw hY[ ilKweI suMdr, gRMQ dy SurU ivc kuJ p`qry Ksqw hwlq ivc hn, bwkI
gRMQ dI hwlq TIk TIk hY[ 31 pMny qoN bwAd pMnw nMbr 33 q`k hwSIey vwly pMny
KwlI[ AKIr ivc vI pMnW nMbr 648 qoN gRMQ dy p`qirAW dI hwlq bhuq Ksqw
ilKweI vI kuJ ku ihisAW ivc swP nhIN hY pVI nhIN jWdI[ AKIr kuJ swKIAW
vI idqIAW hoeIAW hn[
AwrMB : “< siqnwm krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid]gur pRswid]
]jpu]
Awid scu jugwid scu hYBI sc nwnk hosI BI scu]1]
AMq : AKIr ivc rwg mwlw hor kwnI nwl iliKAw hoieAw hY Aqy bhuqw pqrw
PitAw hoieAw hY , lKweI vI pVIH nhIN jWdI]

h`Q ilKq nM : MSG 65


isrlyK : Awid gRMQ
smW : sMmq 1852
p`qry : 1 a - 1054A
Awkwr : 30 X 37 s.m. ilKq 19 X 29 s.m.
vyrvw : ijld gqw kpVw; isAwhI kwlI; sqrW pRqI pMnw-19, hwSIAw dovNy pwsy KVy
ruK iqMn iqMn lkIrW nwl[
Awm vyrvw : gRMQ dI ilKweI purwqn gRMQ/poQIAW vrgI hY keI A`Kr ijvyN ‘A’ ‘q’ ‘V’
purwqn ilKweI vWg hY[ gRMQ dy SurU ivc ivsQwr pUrvk qqkrw idqw hoieAw hY[
ies gRMQ ivc AKIr ivc kbIr, syK PrId ky sveIXY kl ky qQw hornw ky
slok vwrW qy vDIk slok, ijqu dir lK mhMmdw, gost mhlw 1 rwmklI,
rqnmwlw, hkIkq rwjy isvnwB kI, rwgmwlw, swKI pMc krm kI] ies qoN
ielwvw joqI joq smwvxy kw sMmq icilqR imqI BwdE sudI pMcmI gRMQ iliKAw
nIswx gurU jI ky mhlw 10 dsKq inswx, gurU jI dsKq mhlw 5] ies qoN
ielwvw hor vI bhuq kuJ jwxkwrI leI idqw hoieAw hY[
AwrMB : “< siqnwm krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid]
]jpu]

439
Awid scu jugwid scu] hYBI scu nwnk hosI BI scu]
socY soic n hoeIAY jy socI lK vwr] cupy cup n hoveI jy lwie rhw ilvqwr]”
AMq : AKIr ivc nOvyN mhly dy slok, rwg mwlw dyx auprMq, joqI joq smwvxy,
pwiqswhIAw mhlw 1-mhlw nOvW ]9] Aqy bwbw guridqw jI bwry idqw hoieAw
hY[
ies qoN bwAd isAwhI kI ibiD idqI hoeI hY jo pMnw 1053 A qy hY[
A`gy iek swKI pMc krm kI] “gurU boilAw pMj kMm n krY ] pMj kMm krY su
jIvn mukiq] pMj kMm n krY jy gurU rKY pMj kMm]
1. prweI iesqRI n rvY ]
2. prweI inMdw n krY ]
3. jUAY n Kyly ]
4. md mws n Kwie Aqy
5. AwigAw BMn nw krY ]
pMj kMm kry jy gurU krwvY ]
sMgiq inq jwie kY ikCu muih pwvxY no locY]
AYqvwr BI kIrqn suix svY]
1. ArQI duKI inmwxy no mwx dy ieAw
sMmq 1852 vwr mMMgl lCmI]”=]=]=]=]=]=]=]=

h`Q ilKq nM : MSG 66


isrlyK : Awid gRMQ
p`qry : 1 a - 719
Awkwr : 23 X 29 s.m. ilKq 16 X 24 s.m.
vyrvw : ijld gqw kpVw; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovNy pwsy do do lwl
lkIrW; sqrW pRqI pMnw-25
Awm vyrvw : gRMQ iB`ijAw hoieAw hY[ ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk] hwSIey qoN
bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ SurU ivc
q`qkrw bVw ivsQwr sihq idqw hoieAw hY[ ivc ivc ilKweI AspSt hY[ pVHn
ivc muSkl[
AKIr ivc slok m: 1 mlwr nwl gost hoeI, qQw slok hor m:1 < siqgur
pRswid, rqnmwlw, hkIkq rwjy isvnwB kI, rwgmwlw, isAwhI bnwvny kI ibiD-
cilqR joqI joiq smwvxy kw
AwrMB : “< siqnwm krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid]
]jpu]Awid scu jugwid scu] hYBI scu nwnk hosI BI scu]1]socY soic n hoveI jy
socI lK vwr] cupy cup n hoveI jy lwie rhw ilvqwr]”
AMq : “pMnw 719 a rwgmwlw, < siqgur pRswid] rwg eyk sMig pMc brMgn] sMg
Alwpih AwTau nMdn]

440
pMnw-719 A:-Kst rwg auin gwey sMig rwgnI qIs] sBY puqR rwgMn ky ATwrh
ds bIs]”

h`Q ilKq nM : MSG 67


isrlyK : Awid gRMQ
smW : sMmq 1791
p`qry : 1 a - 1077
Awkwr : 27 X 37 s.m. ilKq 18 X 29 s.m.
vyrvw : ijld:- cmVw auKVI hoeI; isAwhI kwlI hwSIAw dovNy pwsy KVy ruK do do
kwlIAW lkIrW, do do lwl lkIrW; sqrW pRqI pMnw-20
Awm vyrvw : gRMQ dy SurU ivc kuJ p`qry hwSIey vwly KwlI, iPr gRMQ bwry ivsQwr pUrvk
rwgW Aqy bwxI dw qqkrw idqw hoieAw hY[
AKIr ivc hor bwxIAW[ pMnw nM:1013 aupr ieM\ iliKAw hoieAw hY mhlw’3
piq 1013
1. gur pRswdI vyKqu]
2. BY Bwie jwgy sy jn jwgx krih
1. mhlw 15 piq 1014:- 1 mwq ipqw BweI sUq bnqw
2. mnmih kRoD mhw AhMkwrw
2. ismrq nwmu ik livX
1 bwxI Bgqw kI ] piq 1015
dsw pwiqswhIAW qoN ielwvw sRI bwbw jI smwey kIriqpur idqy hoey
hn[ilKweI suMdr, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ 29 pMny q`k
qqkrw idqw hoieAw hY aus qoN bwAd 30,31,32 pqrw hwSIey vwlw
KwlI hY[
AwrMB : “pMnw nMbr 33 qoN jpujI swihb AwrMB kIqw igAw hY[
< siqnwm krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid]]jpu]Awid scu jugwid scu] hYBI scu nwnk hosI BI scu]1]”
AMq : “pMnw nMbr 1073 < siqgur pRswid] rwg rwmklI rqnmwlw] mhlw 1]
]Awsnu swiD inrwlm rhY ] pMc qq kwin gRih ghY] QoVI indRw Alp AhwrI]
swiD k ipMf sdw bIcwrI]
pMnw 1076 ] hkIkq rwh mukwm rwjy isv nwB kI ] < siqgur pRswid]
pMnw 1076 A] < siqgur pRswid] rwg mwlw] rwg eyk sMig pMc brMgn]
sMig Alwpih AwTau nMdn] pRQM rwg ByrauvY krhI] pMc rwgnI sMig aucrhI]
Aqy AKIr aupr pMnw 1077 A aupr isAwhI kI ibiD-< siqgur pRswid]
1 isrswhI k jlu vjmu]
1 bol
2 guMd ikkr kw

441
2 iek rqI lwjvrdsw] iek rqI suienw ibjy swr kw pwxI] qwby kw
BWfw inm kI lkVI dUirkw kw idn vIh GsxIvwl rKxI ]” ies
qoN A`gy hwSIey vwly p`qry kuJ p`qry KwlI]

h`Q ilKq nM : MSG 68


isrlyK : dsm gRMQ
p`qry : 1 a - 807
Awkwr : 36X 33 s.m. ilKq 25 X 23 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, auKVI hoeI; isAwhI kwlI hwSIAw dovNy pwsy do do lwl
lkIrW,ivckwr iek kwlI lkIr; sqrW pRqI pMnw-19
Awm vyrvw : gRMQ dy p`qry, ikRm Kurdw,Bury hoey hn, Aqy Ksqw hwlq ivc hn[ ilKweI
hwSIey qoN bwhr Aqy hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ pihly kuJ pMinAW dI
ilKq vI ikrm KwDI hoeI hY[ keI pMinAW aupr isAwhI PYlI hoeI[ SurU ivc
bwxI q`qkrw idqw hoieAw hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] jwpu] sRI muK vwk pwiqswhI 10] CpY CMd] qÍpRswid]
c`kR ichn Aru brn jwiq Aru pwiq nihn ijh] rUp rMg Aru ryK ByK koau kih
n skq ikh] Acl mUriq AnBau pRkws] Aimqoij kihjY] koit ieMdR ieMdRwx
swh swhwix gixjY] iqRBvx mhIp sur nr Asur nyq nyq bn iqRx khq] qv
srb nwv kQY kvn krm nwm brkq sumq]”
AMq : “< vwhgurU jI kI Pqh] rjw b^S b^iSMdey bySumwr] irhweI idho pwk
pwrvridgwrw] rhImo krImo mkIno mkW] AzImo PhImo jmIno zmw] SunIdm suKn
koh kYbr AzIm] ik A&gw Qkyy bUd E jw rhI ]
XkY bwnUey bUd E hm cu mwh] kund dIdn sirSuq grdn ij Swh]4”
iesy qrHW hor vI ihkwXq]
Xq 12 ] bwry ivsQwr nwl pMnw 807 aupr iliKAw hoieAw hY[ Aqy AKIr ivc
kwnI bdl ky kuJ iliKAw hoieAw hY]”

h`Q ilKq nM : MSG 69


isrlyK : poQI, coxvI bwxI, sRI guru gRMQ swihb
p`qry : 1 a - 487 A
Awkwr : 24 X 15 s.m. ilKq 17 X 11 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYkSIAn; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovNy pwsy do do
lwl lkIrW ivckwr iek kwlI lkIr; sqrW pRqI pMnw-9
Awm vyrvw : kMny dI QW qy ibMdI dw pRXog kIqw hoieAw hY[ ilKweI suMdr poQI dI hwlq TIk
TIk hY[ poQI dy SurU ivc coxvIN bwxI bwry ivsQwr pUrvk qqkrw idqw hoieAw
hY[ ijs ivc rwgW bwry vI vrxn hY[ coxvIN bwxI ivc kuJ ies qrW hn[
jpujI, sodr, soihlw, EANkwr, isD gosit, AnMd, bwvn AKrI, suKmnI, iQqI,
muMdwvnI, sIrIrwg, mwJ, gauVI, rwg, Awsw, mjrI, dyvgMDwrI Awid[

442
AwrMB : “< siqnwm krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid]]jpu]Awid scu jugwid scu] hYBI scu nwnk hosI BI scu]1]”
AMq : pMnW nMbr 486 ] “jYqsrI kI vwr mhlw 5]< siqgur pRswid]Awid pUrn
miD pUrn AMiq pUrn prmysrh] ismrMiq sMq srbqR rmxM nwnk AGnwsn
jgdIsÍrh]1”
pMnw nMbr 487 A:- pauVI ] ijs ibsrq qn Bsm hoie khqy sik pRyq iKn
igRh mih bsn n dvy hI ijn ilau soeI hyq] kir AnrQ drbu sMicAw so
kwirij kyqu]jYsw bIjY so lUxy krm iehu Kyqu] AikrqGx hir ivsirAw jonI
Brmyq]4 slok] koit dwn iesnwnM Aink soDn pivRqqh] auciriq iqn nwnk
hir hir rsnw srb pwp ibmucqy]1] eIDn kO qo mUGxw BorI idqI suBwie]
mnv”
A`gy p`qry nhIN hn]=]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MSG 70


isrlyK : Awid gRMQ
smW : sMmq 1872 imqI kiqk sudI 7 vwr buD
p`qry : 1 a - 946 p`qry-qqkry dw vK pMnw nMbr, qkrIbn 38 pMny
Awkwr : 29 X 35 s.m. ilKq 21X 28 s.m.
vyrvw : ijld gqw kpVw; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovNy pwsy do do
kwlIAW lkIrW ivckwr iek lwl lkIr; sqrW pRqI pMnw-22
Awm vyrvw : gRMQ dw pihlw p`qrw burI qrW PitAw hoieAw hY[ pihly p`qry dI ilKweI vI
pUrI spSt nhI hY[ qqkrw Aqy pwiqSwhIAw bwry joqI joq sumwvxy kw cilqR
AKIr ivc idqw igAw hY[ ijQy rwg mwlw Kqm huMdI hY[ aus qoN bwAd gRMQ dy
ilKx dI imqI idqI hoeI hY [ Aqy nwl hI pMj nsIhqW, ikhVy pMj kMm nhI
krny Aqy ikhVy krny hn idqy hoey hn[ bwkI gRMQ dI hwlq TIk TIk hY[
ilKweI TIk Aqy keI pqirAW aupr hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< siqnwm krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid]
]jpu]Awid scu jugwid scu] hYBI scu nwnk hosI BI scu]1]socY soic n hoveI jy
socI lKvwr] cupY cup n hoveI jy lwie rhw ilvqwr] BuiKAw BuK n auqrI jy
b`nw purIAw Bwr] shs isAwxpw l`K hoie qw ieku n clY nwil] ikv sicAwrw
hoeIAY ikv kUVY quty pwl] hukm rjweI clxw nwnk iliKAw nwl]1]”
ijQy ijQy bwxI bdldI hY, gRMQ ivc nmUny bxw bxw ky, fIzweIn bxwey hoey hn[
AMq : AKIr ivc rqnmwlw, hkIkiq rwh mukwm isvnwB rwjy kI, lgw mwqrW
fIjweIn bxw ky Aqy AKIr ivc rwgmwlw idqI hoeI hY[ ijhVI ky lwl Aqy
kwlI isAwhI nwl vKryvW krky ilKI geI hY[
“soriT gONf mlwrI DunI ] puin gwvih Awsw gun gunI] aUcY sur sUh bpuin kInI]
myG rwg isa pWcau cInI]1] bYrwDr gj Dr kydwrw] jblIDr nt AO

443
jlDwrw] puin gwvih sMkr AO sXwmw] myG rwg puqRn ky nwmw]122] Kst rwg
auin gwey sMg rwgnI qIs ] sBY puqR rwgnM ky ATwrh ds bIs]”
ies qoN bwAd isAwhI dI ibiD idqI hoeI hY Aqy ivsQwr pUrvk rwgW Anuswr
bwxI q`qkrw idqw hoieAw hY[ pMj kMm ikhVy krny hn, ikhVy nhIN krny ijkr
hY[ nOvIN pwiqswhI q`k joqI joq smwvxy kw cilqR idqw hoieAw hY]”

h`Q ilKq nM : MSG 71


isrlyK : Awid bIV sRI gurU gRMQ swihb
p`qry : 1 a - 853
Awkwr : 31X 42 s.m. ilKq 22X 31s.m.
vyrvw : ijld gqw kpVw; isAwhI kwlI; hwSIAw dovNy pwsy do do kwlIAW lkIrW; sqrW
pRqI pMnw-23
Awm vyrvw : gRMQ dy SurU ivc rwgW bwry Aqy bwxI bwry bVy ivsQwr pUrvk FMg nwl q`qkrw
idqw hoieAw hY[ SurU ivc qqkry vwly p`qry bhuq Ksqw hwlq ivc hn[ isAwhI
ivc AYsy kYmIkl dI imlwvt hY ik pqry Awpxy Awp tu`tdy hn[ bwkI gRMQ dI
hwlq TIk hY[ ilKweI keI p`qirAW auproN PYlI hoeI hY[ hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY[ keI pMinAW aupr ilKq hwSIey qoN bwhr vI kIqI hoeI hY[
pqirAW dI rMgq ivc Prk hY[
q`qkrw, rwgW Anuswr bwxI idqI hoeI hY[ joqI joq smwvxy kw cilqR, ieh sRI
gurU hir ikRSn jI smwxy idlI ivc sMmq 1732 mGr sudI 5 vIrvwr A`gy
hVqwl PyrI hoeI hY[ ieh rcnw pMnw nMbr 37 qk idqI hoeI hY [ ies qoN bwAd
kuJ p`qry hwSIey vwly KwlI Cfy hoey hn[ Aqy pMnw 41 qoN Asl rcnw dw ArMB
kIqw igAw hY[
AwrMB : “< siqnwm krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid]]jpu]Awid scu jugwid scu] hYBI scu nwnk hosI BI scu]1]socY soic n
hoveI jy socI lK vwr] cupY cup n hoveI jy lwie rhw ilvqwr] BuiKAw BuK n
auqrI jy bMnw purIAw Bwr]”
AMq : “< siqgur pRswid] hkIkiq rwh mukwm rwjy isvnwB kI]” pMnw 851 ]
Aqy iesy pMny qoN rwg mwlw SurU kIqI geI hY[ jo pMnw 853 a qy Kqm huMdI hY[
sorT gof mlwrI DunI] puin gwvih Awsw gun gunI] aUcY sur sUhau puin kInI]
myG rwg isau pwcau cInI]1] bYrwDr gjDr kydwrw] jblI Dr nt Aau jl
Dwrw] puMin gwvih sMkr Aau isAwmw] myG rwg puqRn ky nwmw ]1] Kst rwg
aun gwey sMg rwgnI qIs] sBY puqR rwgn ky ATwrh ds bIs]”11]1] ies qoN
A`gy isrswhI ibiD ilKI hoeI hY[

h`Q ilKq nM : MSG 72


isrlyK : Awid bIV
p`qry : 1 a - 1132

444
Awkwr : 25 X 37 s.m. ilKq 17 X 29 s.m.
vyrvw : ijld gqw kpVw; isAwhI kwlI; hwSIAw dovNy pwsy do do kwlIAW lkIrW, do do
lwl lkIrW; sqrW pRqI pMnw-23
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ gRMQ dy SurU ivc rwg dw
q`qkrw id`qw hoieAw hY[ ies qoN bwAd joqI joq smwvxy kw cilqR idqw hoieAw
hY[ sMbq 1794 imqI AswF vdI nIswx gurU jI ky dsKq mhlw rwgW dw
vyrvw] AKIr ivc rwg mwlw id`qI hoeI hY[ rwmklI rqnmwlw mhlw 1, hkIkiq
rwjy isv nwB kI] pihly 32 pMinAw dw q`qkrw, iPr kuJ p`qry KwlI hwSIey
vwly Cfy hoey hn ilKweI ivc kuJ AKrW dI bxqr purwqn ilKq vrgI, ijv
A,x Awid [
AwrMB : pMnw 42] “< siqnwm krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM
gur pRswid]]jpu]Awid scu jugwid scu] hYBI scu nwnk hosI BI scu]1]”
AMq : pMnw nMbr 34 aupr “joqI joq smwvxy kw cilqR nOvI pwiqswhI q`k]
prBwqI pMnw nMbr 1068 qoN
< swDo AstpdI] piq 1068
1 mwq ipqw BweI suq bnqw
2 mn mih kRoD mhwAhMkwrw
3 ismrq nwmu ikl ivK
< bwxI Bgqw kI ] piq 1070]
pMnw 1131:- rwg mwlw idqI hoeI hY [ Aqy AKIr ivc isAwhI kI ibiD
idqI hoeI hY[
< siqgur pRswid]
1 isrswhI kjl vjn 1 bol
gUMd ikkr kw iek rqI lwjvrd iek rqI sMuienw] ivjyswr kw pwxI]
qwmy kw BWfw] inm kI lkVI] Awid[

h`Q ilKq nM : MSG 73


isrlyK : Awid gRMQ
smW : sMmq 1760 mwG sudI 12 sMmq 1760
p`qry : 1 a - 775
Awkwr : 23 X 35 s.m. ilKq 15 X 26 s.m.
vyrvw : ijld gqw kpVw; isAwhI kwlI; hwSIAw dovNy pwsy KVy ruK do do lwl lkIrW,
ivckwr kwlI lkIr; sqrW pRqI pMnw-23
Awm vyrvw : gRMQ dy SurU ivc nOvIN pwiqswhI q`k, joqI joq smwvxy dw cilqR imqI sihq
id`qw hoieAw hY[ aus qoN bwAd rwgW dw q`qkrw bwAd ivc bwxI q`qkrw
ivsQwr sihq id`qw hoieAw hY[ gRMQ sMpUrx hox dI imqI sMmq 1760, mwG sudI
12 SurU ivc hI idqw igAw hY[ ilKweI suMdr hwsIey qoN bwhr vI ikDry ikDry
kIqI hoeI hY[

445
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ keI pqirAW aupr ishwrI, ibhwrI [ i, I ]
fIjweIn bxw ky ilKIAW hoeIAW hn[
AwrMB : pihly 35 pMinAW dw q`qkrw, iPr do pqry hwSIey vwly KwlI, Aqy iPr p`qrw
nMbr 35 a qoN gurbwxI SurU kIqI hY[
“< siqnwm krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid]]jpu]Awid scu jugwid scu] hYBI scu nwnk hosI BI scu]”
AMq : pMnw 774 A aupr “hkIkiq rwh mukwm rwjy isvnwB kI]” id`qI hoeI hY[ aus
qoN bwAd AKIr ivc rwgmwlw pMnw 775 a qy id`qI hoeI hY jo 775 A qy Kqm
ho jWdI hY] “soriT goNf mlwrI DunI] puin gwvih Awsw gun gunI] aUcY suir sUh
aupin kInI] myG rwg isau pMcau cInI]1] bYrwDr gj Dr ky dwrw] jblI Qr
nt Aau jl Dwrw] puin gwvih sMkr Aau isAwmw] myG rwg puqRn ky nwmw]1]
Kst rwg auin gwey sMig rwgnI qIs] sBY puqR rwgMn ky ATwrh ds bIs]1”
ies qoN bwAd 777 a aupr isAwhI kI ibiD idqI hoeI hY[ Aqy AKIr ivc kuJ
p`qry hwSIey vwly KwlI hn]

h`Q ilKq nM : MSG 74


isrlyK : Awid gRMQ
p`qry : 1 a - 619 A
Awkwr : 22 X 32 s.m. ilKq 16 X 25 s.m.
vyrvw : ijld gqw kpVw; isAwhI kwlI; hwSIAw dovNy pwsy iqMn iqMn lwl lkIrW;
sqrW pRqI pMnw-30
Awm vyrvw : gRMQ, ikqwbI skl ivc hY[ ilKweI bhuqI swP nhIN hY hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY[ keI pMinAW aupr ilKweI DibAW vwlI hY[ keI AKrW dI bnwvt
purwqn pMjwbI AKrW vrgI ijvyN ‘A’ ‘J’ Awid] hwSIey qoN bwhr vI ilKweI
kIqI hoeI hY[ gRMQ dI hwlq TIk TIk[
pihly qkrIbn 24-25 pMny qqkry vwly aus qoN nOvIN pwiqswhI q`k dy joqI joq
smwvxy ky ky cilqR idqy hoey hn[ rwgW dy ADwr qy q`qkrw idqw hoieAw hY[
AwrMB : pihly 35 pMinAW dw q`qkrw, iPr do pqry hwSIey vwly KwlI, Aqy iPr p`qrw
nMbr 35 a qoN gurbwxI SurU kIqI hY [
“< siqnwm krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid]]jpu] socY soic n hoveI jy socI lK vwr]”
AMq : prBwqI bwxI BgqW dI qoN bwAd slok shsikRqI mhlw 1 jo pMnw 590 qy hY[
AKIr ivc rwg rwm klI rqnmwlw mhlw 1 Awsun swiD inrwlmu rhY]
pMc qq kwin gRih ghy]
ies qoN bwAd rwjy isvnwB dI swKI ] Aqy AKIr ivc rwgmwlw - rwg eyk sMig
pMc brMgn sMig Alwpih AwTau nMdn]
AMq : Kst rwg auin gwey sMig rwgnI qIs sBY puqR rwgMn ky ATwrh ds bIs
]”

446
h`Q ilKq nM : MSG 75
isrlyK : jnm swKI
ilKwrI : guridq isMG qy hrI isMG, gRMQI
p`qry : 1 a - 269 A
Awkwr : 36 X 34 s.m. ilKq 27 X 27 s.m.
vyrvw : ijld gqw kpVw; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; hwSIAw dovNy pwsy do do
kwlIAW lkIrW, ivckwr iek pIlI lkIr; sqrW pRqI pMnw-25
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk; kMny dI QW ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[
ikDry ikDry hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY[ keI pMinAW aupr isAwhI PYlI
hoeI hY pr pVIH jWdI hY[ hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< siqnwm krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid]1] jnm swKI ilKxy kw AwrMB kIqw sRI siq gurU jI kY pRswid kir]jb
mhwkwl pRlokw smvY qb idib sau brKw nwhI hodI Aw Aru sUrj auq smyN bwrw
hI solw klw sMpUrn cVqY hY] bhuq qyj huMdw hY[ qb pqwl qy lY kir ijqny Bum
prjlu hY qb sBn jlw kau sUrju Awpxy qyj kir kY soK lYdw hY]”
AMq : “slok:- ikAw hau pwpI Adm kIt qyry gun khau sunwie] khqw bkqw Awp
hY Awpy hI js gwie] gwvY, pVY, suxY, ilKY icq lwie] hau FwFI dr mMgqw dIjY
dwn rjwie] nwnk dws kI bynqI muih rwK lyhu srnwie]187]
bolo BweI jI vwhgurU] swKI pUrI hoeI] jnm swKI dI poQI ilKI] AMimRqsr jI]
gaU Gwt dy poxy muF] guridq isMG igRMQI qy hrI isMG gRMQI ny ilKI] Bul cuk
bKsxI] Aqy vwhgurU jpxw] jnm svwrxw] sMmq ATwrW sY pMJhqrw dy
ivic]1875]1875 dhyrw] avgx kIey AsMK pY gux nhI kIE eyk] jyqU pqq
auDwrxo Avgux hmry Cyk ]”=]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MSG 76


isrlyK : bMno pRkws jI kI kQw- gur ausqq
ilKwrI : jvwhr isMG
smW : sMmq su mhI inD locn pCwn lyh gRh poK mws idn dUsro su jwnIAY
p`qry : 1 a - 486
Awkwr : 17 X 20 s.m. ilKq 14 X 18 s.m.
vyrvw : ijld gqw AMbrI; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; hwSIAw cwry pwsy iek iek
kwlI Aqy iek iek lwl lkIr; sqrW pRqI pMnw-19
Awm vyrvw : ilKweI lwl isAwhI vwlI AspSt hY pVHn ivc muSikl AwauNdI hY[ vYsy
ilKweI suMdr, keI pMinAW aupr ilKweI hwSIey qoN bwhr kIqI hoeI hY[ DibAW
vwlI hY keI pMny kwnI bdl ky ilKy hoey hn[ SurU ivc iksy hor kwnI nwl poQI
bwry q`qkrw idqw hoieAw hY[ jo bhuq ivsQwr pUrvk nhIN hY[
AwrMB : “< siqnwm krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid] AQ BweI bMno pRkws ilKXqy] gur ausqq] dohrw sRI gur nwnk jwinAY

447
Awd rUp krqwr] crn kml iqn aurDwro dIjY buD suDwr]1] gur AMgd gur
AmRdws rwmdws gur jwn sRI gur Arjn dyv ko hIXy Dwr kr iDXwn]2] krI
ikrpw sB jgqu qy bwnI ikau sMkyq] Bv swgr ky qrn ko ricE igRMQ suB
sq]3”
AMq : “100] sMmq su mhI inD locn pCwn lyh gRh poK mws idn dUsro su jwinAY
jwq Dwn gurvwr pUinE pRkws idn pUrn su BeI poQI AYs aurAw inAY] BweI bMno
pRkws jI kI kQw ko iblws eyhu mq Answr ilKI jYsy sunI mwinAY] Awd mD
AMq sdw gur ko pRqwp jwn keI kwl rwj ivc AMgryj BwinAY] 101]dohrw]
jvwhr isMG kI bynqI suno sMq Dr iDAwn ] Bul cUk ju muJ prI so iCimE sur
igAwn]
ieiq sRI BweI bMno pRkws brnn nwm cuqwlIs mo iDAwie smwpqM msq suB
msq]44]”=]=]=]=]=]=]=]=]

h`Q ilKq nM : MSG 78


isrlyK : jpujI stIk (ADUrw)
p`qry : 40 a - 69 A
Awkwr : 18 X 14 ½ s.m. ilKq 13 X 13 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr kuJ p`qry kwgj ivc lpyty hoey hn; hwSIAw dovNy pwsy do do lwl
lkIrW, ivckwr kwlI lkIr; sqrW pRqI pMnw-10
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq bhuq mwVI, p`qry Ksqw hwlq ivc; kMny dI QW
ibMdI dw prXog kIqw hoieAw; hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ivc ivc kwnI
bdlI hoeI hY[
AwrMB : “rwiq AMimRq vyly auT kr Bjnu krYgw] prmysr ky ismrn vwly ƒ imhr kw
kpVw AwvYgw] iqis aupir ndir swihb dI hoiegI] so pRwnI moK pdvI pwiegw]
nwnk eyvY jwxIAY sBu Awpy sicAwru]”
AMq : “ijnw nU quM icMq AwieAw iqnw nUM qot kdy nwhI] ha vwirAw qyrI kudriq
ivto] jI imhrvwin ikrpw inDwn dieAwl purKu krqwr krxhwr] scy swihb
qU srbiq ivcwr ivAwhY qU Awpy Kyil iKlwrI iKlwiedw hY] Awpy BlIkwr kir
jIAw no irjk phucwiedw hY] qU Awpy bhwnw-]”
A`gy p`qry Pty hoey hn] rcnw ADUrI hY]

h`Q ilKq nM : MSG 79 sMgRih


isrlyK : gurbwxI
smW : sMmq 1814
sQwn : swkm brdvwn
p`qry : 1 a - 79 a
Awkwr : 20 X 25 s.m. ilKq 14 X 20 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYkSIAn; sqrW pRqI pMnw-19

448
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk, lKweI suMdr, keI pMinAW aupr hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY[ ilKweI purwqn nmUny dI hY[
AwrMB : “< siqnwm krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid]]jpu]Awid scu jugwid scu] hYBI scu nwnk hosI BI scu]”
ies qoN A`gy rihrws, sohlw rwg gauVI dIpkI mhlw 1] rwg rwmklI mhlw 1,
EANkwr dKxI, rwg rwm klI, isD gosit, rwg rwmklI AnMd swihb, gauVI
mhlw 5] bwvx A`KrI] rwg gauVI suKmnI hmlw 5-Awid, bwxIAW idqIAw
hoeIAw hn iQqI gauVI ]5]slok]”
AMq : “pauVI ] koeI gwvY ko sunY koeI krY bIcwr] ko aupdysY ko idRVY iqskw hoie
auDwr] ikl ibK kwtY hoie inrmlw jnm jnm mlu jwie hliq pliq muK
aujlw nh pohY iqs mwie] so sur qwso bYsno igAwnI DnvMqu] KqRI bRhmx sUd
bYNs auDry ismir cMfwlw] ijn jwinE pRB Awpn nwnk iqsih rvwxqw][167]”

h`Q ilKq nM : MSG 79 A


isrlyK : ds Awauqwr
smW : sMmq 1814
sQwn : brdvwn
p`qry : 79 a - 80 a
Awkwr : 20 X 25 s.m. ilKq 14 X 20 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-19
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY, poQI dI hwlq TIk, ilKweI suMdr]
AwrMB : “< sRI siqgur pRswid] ds Awauqwr] sRI nr nwrweIn jI ky sRI sMkrw cwr
jbY rNcqy ] pRQmy sRI nwrweyn jI] mCrUp auqrY] mC kI mwqw sKwauqI] ipqw
pUrb rIK] gurU mwnDwqw] CmiqR doAwrkw pUr ptn inrdlNq] sKw sUrdwno lY
auDrNiq] cwr byd caud swsqR, ATwrw purwn, n au bYAwkrn] sUrj mNqR Kt
krm]”
AMq : “iqMn sY swT brs soAwmI krygY bIsrwm] pVNqw pwvY moC] sUnNqw pwvY moC
mukq Pl lNBNqy] eyqY ds Awvqwr sRoq qr sRI spUrNn skNrwcwrj byrNcqy] mwG
mwsY kI snpKY vwr AdIq qIQ eykwdsI]10]”
A`gy pMnw nMbr 81-82 a KwlI ]

h`Q ilKq nM : MSG 79 e


isrlyK : bwby nwnk kI bwxI] purwqn jnm swKI bwby nwnk jI kI
smW : sMmq 1814
p`qry : 84 a - 401
Awkwr : 20 X 25 s.m. ilKq 14 X 20 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-16

449
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hwSIey qoN bwhr ilKweI kIqI hoeI, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY, ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk hY]
AwrMB : “< siqgur pRswid] sRI bwby nwnk jI kI bwxI ] sRI siqgur jgq,
insqwrx ko AwieAw kl jug ivic bwbw nwnk hoie jnimAw vYswK mwih]
iqRqIAw cwdnI rwiq AMimRq vyly phr rwiq rhdI kau jnimAw vYswK mwih]”
AMq : “]31] Apny piqkw n iCdwey sunN iqaury krweI ry ] jo dir hukm KudweI hoqw
Dur hI qy kwtI AweI ry]34] gaU sUr kI eykI kwieAw eyko lohU dw mwry] khiq
kbIru do khU n dyKy Git eyko rwm ry]12] sMbq ATwrw sY caudY] poQI ilKI
swkm brdvwn]1] Bul cUk bks lYxI sdw kw sMg qIjI kwsd kw bwks lYxw]”

h`Q ilKq nM : MSG 80 sMgRih


isrlyK : ivsn purwx
p`qry : 1 a - 358 A
Awkwr : 16 X 9 ½ s.m. ilKq 12 X 6 s.m.
vyrvw : ijld : - g`qw cmVw, auKVI hoeI; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl; hwSIey
dovyN pwsy do do lwl lkIrW; sqrW pRqI pMnw-6, 7-8
Awm vyrvw : poQI bhuq Ksqw hwlq ivc, p`qry vI Ksqw hwlq ivc hn[ ilKweI vI cMgI,
keI pMinAW aupr DibAW vwlI hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] sq icq AwnMd prmwqmwie nmhw] AQ ibsn purwn
BwKw ilKqy] prw srovwc] prwsr mYqRy kau khy hY ik hy mYqRy Xih jo quJy aupdys
kro hY] so AMimRqR smwn hY] so mn ky pwqR so pIau ] Ar jo nwrwiex qy iBMn hY]
iqs kw iqAwg kr] Aru AYsy n hoie jo eyk kwn kr sRvx kry]”
AMq : “khu kaun aru kau idRV pkVIey] kCuh sw Aru khw jb Awqmw hY qau Kt
Er khW hY iesI nimqk kho hotkoly kir srUp ibKy lIn hovY] prwsr mYqRy ko
khy hY hy mYqRy qUM myNfk ho AQvw mClI ho AQvw jo kho] mYqRy khw ikAw hovo myry
ibKy iqRptI nhIN]”

h`Q ilKq nM : MSG 80 A


isrlyK : ibsn bydWq, kQw Awqm drsI kI
lyKk : irKI prwsr
p`qry : 1 a - 46 a
Awkwr : 16 X 9 ½ s.m. ilKq 12 X 6 s.m.
vyrvw : ijld : - EhI [ sqrW pRqI pMnw-6
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY[ ilKq DibAW vwlI hY[ p`qry vI Ksqw hwlq ivc hn[
ilKweI pVHI jWdI hY ]
AwrMB : “Ab ibsn bydWq ilKXqy] kQw Awqmw drsI kI] Awqm drsI bwskrnn
pih pRsn kIAw ik hy gur qumwrI ikRpw qy jo dyviqE Aru rKIsÍrO kO jwnxy jog hY

450
so jwxw hY] pru eyk smJ ju Brm qy bwhr mYny ibKy sy Kqy] cwhO ho jo qum
AngRh kir ky invrq kro]”
AMq : “Awqm drsI jb Xih srb vcn buD ky sRvx kir suxy Aru Awip kO dyK Aru
pCwxw Awqm ibKy lIn BXw] Aru srUp kO imlw] Aru bMD muikq ky BY qy inrBY
BXw] ieiq sRI poQI ibsn bdWq sNpUrnM smwpqM]” ] ] ]

h`Q ilKq nM : MSG 83 sMgRih


isrlyK : rihqnwmw, caupw isMG
smW : sMmq 1821
sQwn : jINd Sihr
p`qry : 1 a - 96 A
Awkwr : 12 X 15 s.m. ilKq 11 X 27 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn; isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-16
Awm vyrvw : Asl poQI isK rYPrYNs lwiebRyrI sRI drbwr swihb ivc sI ijs dw nM: 6124
sI, Aqy 1984-85 vyly ies ƒ Krwb kIqw igAw, jW Es vyly dy hwkm bwkI
poQIAW nwl aus ƒ vI lY gey[ ieh h`Q ilKq aus h`Q ilKq dI PotokwpI hY[ jo
fw.mYklIauf ny sMn 1972 ivc leI sI Aqy muV 1978 ivc ies nwl suDqw
kIqI geI sI[ jo swfy kol h`Qu ilKq nM: 1018, hY aus nwl imlw ky suD kIqI
geI sI[
AwrMB : “< siqgur pRswid] Awgy rihq siqgur kI] swK gRMQ swihb jI kI] rhq
rhiq rih jwie ibkwrw] ijsur hoiq kIiqAw ibkwr n hovn so rhiq khIey]
swK gRMQ swihb jI ] swcI rhq swcw mn soie] rhq ivc gurU icq AwvY] so
AYsI rhq swK gRMQ swihb bxI] AYsI rhq rho hir pwsw gurU kw isK hovY] so
AYsI rhq kw Kojxw krY] jyhVI rhq gurU KuSI AwvY] swK gRMQ swhb jI sMq
vwk]”
AMq : “swK pwqswhI 10] gurdyv n mwnY] Blw n bKwnY] AMq krn kihjY] AYsy coly
dy isK hosn] poQIAW igRMQ swhb nU BI nw mMnxgy] dYA Drm aunw ivcoN dUr
hoie jwiegw] so AisK, jwnxy] swK pwqswhI 10] isK aubwr AisK sMGro]
Eh AisK iksy nU n mMnxgy] iqnw dw ivswhu nhI krnw] rhqnwmw spuUrn hoAw
sqnwm]” = ] = ] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MSG 83 A


isrlyK : rihqnwmw-nMd lwl
smW : sMmq 1821
sQwn : jINd Sihr
p`qry : 96 A - 104 a
Awkwr : 12 X 15 s.m. ilKq 12 X 15s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-8

451
Awm vyrvw : ieh h`Q ilKq, PotokwpI isK rYPrYNs lwiebRyrI dI h`Q ilKq nM:6124 dI hY[
jo bwAd ivc ies XUnIvristI dI h`Q ilKq nM: 1018 nwl sI, jo imltrI
vwilAW dy h`Q 1984-85 ivc l`g geI sI[ poQI bhuq mh`qqw vwlI hY[
AwrMB : “< siqgur pRswid] swKI rhq pwqswhI 10 ] iek idn BweI nMd lwl jI
boilAw] j grIb nvwj isK pqw ƒ krm kot krny jog hYn ] qb gurU goibMd
isMG jI boly] jo myrw isK hovYgw ] so Kwlsy QI ivgYr] hor QW pRqIq nw kry sI
]”
AMq : “jo isK hovYgw, gur Sbd hor Qw pRqIq nw krY] hor pRqIq nrk lY jWdI hY]
bolhu BweI jI vwihgurU] swKI spurn hoeI] Bul cuk bKsxI rhqnwmw sMpUrx]
vwihgurU jI shwie] sqnwm sRI purK jI shwie] cyq sudI cody poQI ilKI jId
suhr ivc sMmq 1821 iekIey]”

h`Q ilKq nM : MSG 84


isrlyK : gur iblws pwqswhI 10
lyKk : suKw isMG
p`qry : 9 - 136 A
Awkwr : 22 X 27 s.m. ilKq 15 X 18 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn, isAwhI kwlI[ sqrW pRqI pMnw-21
Awm vyrvw : poQI ilQo ipRMt ivc hY, jo Bytw smyN h`Q ilKq dw nMbr idqw hoieAw hY[ poQI
pMnw nMbr 9 qoN SurU huMdI hY Aqy 3-4 p`qry Pty hoey hn[ rcnw ADUrI hY[ ijld
bMdI bwAd ivc kIqI geI hY[
AwrMB : “pMnw nMbr 9 ] cOdh buDvwr] sRI hir ikRSn Bey Avqwr]81] svYXw] sRI
hir ikRSn ikRpw inD qy pun qyg bhwdr pY Cib CweI] dIpk dIp isromix
swihb Awid Anwid mhW suKdweI] BwrQ KMf ko jwq rswql rwK lXo ijh sIs
cFweI] qw gur kI brno kib suMdr sMq suno mn mod bFweI]”
AMq : “lgy bwx bIrM jgXo kop BwrI] AsMAwn bwjI iqsY ko phwrI] gXo jUJ bIrM
lgy bwx krI]qby dyv logM bsXo AwvqwrI]291] shI jIq m`lM auqy swh sMgY ]
gey jUJ joDw pRBU kY pRsMgy] qbY ko pkIno mhwrwj BwrI] srMAo kmwxM krM
mYsmwrI]292] inrwj CMd] irdY” -A`gy pqry nhIN hn rcnw ADUrI ] =
] = ] = ] = ] = ]

h`Q ilKq nM : MSG 85


isrlyK : Bgq suDwsr-v`K v`K BgqW bwry
p`qry : 57 a - 462 A
Awkwr : 28X 16 s.m. ilKq 20 X 11 s.m.
vyrvw : ijld qoN bgYr, ijld auKVI hoeI hY; isAwhI kwlI vKryvyN leI lwl; hwSIAw
dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW; sqrW pRqI pMnw-12

452
Awm vyrvw : poQI pMnw nMbr 57 qoN SurU huMdI hY[ bhuq hI mwVI Aqy Ksqw hwlq ivc hY[
poQI juVI hoeI hY ilKweI vI pVIH nhIN jW skdI[ lYmInySn krn dI loV hY[ p`qry
ikrm Kurdw Aqy KwDy hoey hn[ rcnw ADUrI hY[ Awid AMq bwry vI kuJ jwxkwrI
nhIN imldI[
AwrMB : pMnw nMbr 57] “bhur n krI Xh AYsy DoKw] Ab bwcw hY ikmhU bwlw] bhuq
dwn dIny iqhkwlw] pun sB gopn bYn bKwny] sunhu nMd qum mhw mhwny]28]
gokl qj ibndRwbn jYC] gaUAn shq bfo suK pYXy] mwnI nMd qb hX hXwq]
sBh bolI ApnI jwq]29]”
AMq : “dohrw] jYsy pUCXo qum suq khXo Byd smJwie] jy sun kr krnI clh shy
Bgq suKdwie]5]cOpeI] pRQm suno brnn ko Drm ipn AsRm ky BwKo krn] cwr
brn bRhmn qy Awd] KyqRI bYs sUrd imRjwd]6 iBMn iBMn ien ky Acrn] BwKy
byd isDMB”
A`gy p`qry Pty hoey hn rcnw ADUrI hY[

h`Q ilKq nM : MSG 86


isrlyK : Bgq bwxI
p`qry : 5 a - 352 A
Awkwr : 16X 13 s.m. ilKq 14 X 11 s.m.
vyrvw : ijld auKVI hoeI hY; isAwhI kwlI; sqrW pRqI pMnw-12
Awm vyrvw : poQI Ksqw hwlq ivc hY[ pihly cwr-pMj p`qry nhIN hn, p`qry Ksqw hwlq
ivc hn[ ilQo ipRMt ivc hY, pr Bytw vyly, h`Q ilKqW ivc Swml kIqI geI hY[
pihlw pqrw hor kwgj lgw ky joiVAw hoieAw hY[ ies krky ilKweI Spst
nhIN hY[ bwxI Bgq, kbIr, Bgq byxI, Bgq rvIdws, Bgq nwmdyv, syK PrId
Aqy hor BgqW dI bwxI hY[
AwrMB : pMnw nMbr 4 ‘A’ - “sRI rwg Bgq kbIr jIau kw] Acrju eyk sunhu ry
pMfIAw Ab ikC khnu n jweI] suir nr gx gMDRb ijin mohy iqRBvx myKu
lIlweI]1]”
AMq : “svYXy mhly ‘5’ ky] iqh jn jwchu jgqu pr jwnIAq bwsur rXin bwsu jwko
ihq nwm isau] prm AqIq prmysr kY rMig rMgo bwsnw qy bwhir pY dyKIAq
Dwm isau] Apr prMpr purK isau pRym lwgo ibn BgvMq rs nwhI Aaury kwm
isau] mQrw ko pRB sRb mX Arjn gurU Bgiq kY hyiq pwie rihE imil rwm
isE]3] AMq n pwvq dyv”-A`gy p`qry nhIN hn, rcnw ADUrI hY[

h`Q ilKq nM : MSG 87


isrlyK : Awid gRMQ
p`qry : 1 a - 705 A
Awkwr : 33X 32 s.m. ilKq 22 X 24 s.m.

453
vyrvw : ijld g`qw kpVw, auKVI hoeI hY; isAwhI kwlI hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW, do do kwlIAW lkIrW; sqrW pRqI pMnw-21
Awm vyrvw : gRMQ dI ijld auKVI hoeI; SurU ivc p`qirAW dI hwlq Ksqw, hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI hoeI hY[ kMny dI QW ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ pihlW 40
pqirAW dw ivsQwr sihq q`qkrw idqw hoieAw hY[ rwgW Anuswr bwxI dw vyrvw
idqw hoieAw hY[
AwrMB : “< siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM
gurpRswid]jpu] Awid scu jugwid scu] hYBI scu nwnk hosI BI scu]1]”
AMq : AKIr ivc p`qrw nMbr 703 PitAw hoieAw hY[“soriT goNf mlwrI DunI] puin
gwvih Awsw gun gunI] aucY suir sUhau pin kInI] myG rwg isau pWcau cInI]
bYr Dr gjDr kydwrw] jblIDr nt Aau jlDwrw] puin gwvih sMkr Aau
isAwmw] myG rwg puqRn ky nwmw]1] Kst rwg auin gwey sMig rwgnI qIs] sBY
puqR rwgMn ky ATwrh ds bIs]1]16]”

h`Q ilKq nM : MSG 88


isrlyK : Awid bIV sRI gurU gRMQ swihb
p`qry : 1 a - 693 A
Awkwr : 34X 30 s.m. ilKq 24X 24 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy KVy ruK do do kwlIAW, lwl
lkIrW, ivckwr iek pIlI motI lkIr; sqrW pRqI pMnw-21
Awm vyrvw : gRMQ dy SurU ivc qqkrw idqw hoieAw hY jo ik pUrn ivsQwr vwlw hY[ rwgW
Anuswr bwxI dw vyrvw hY[ ilKweI cMgI, ikDry ikDry hVqwl Pyr ky suDweI kIqI
hoeI hY[ kMny dI QW ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ AKIr ivc rqn mwlw mhlw
1[ hkIkiq rwjy isvnwB kI[ rwgmwlw Awid idqy hoey hn[ isAwhI bnwaux dI
ibDI dsI hoeI hY pMnw 19 q`k q`qkrw id`qw hoieAw Aqy pwqswhI nOvIN q`k joqI
joq smvwvxy ky cilqR imqI sihq idqy hoey hn[
AwrMB : “< siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM
gurpRswid]jpu] Awid scu jugwid scu] hYBI scu nwnk hosI BI scu]1]socY soic
n hoveI jy socI lKvwr] cupY cup n hoveI jy lwie rhw ilvqwr] BuiKAw BuK n
auqrI jy bMnw purIAw Bwr] shis isAwxpw lK hoie q iek n cly nwil]”
AMq : “Kstm myG rwg vY gwvih] pWco sMg brMgn lwvih] soriT goNf mlwrI DunI
puin gwvih Awsw gun gunI] aUcY suir sUhaU puin kInI] myG rwg isau pMcau
cInI] bYrwDr gjDr kydwrw] jblIDr nt Aau jlDwrw] puin gwvih sMkir
Aau isAwmw] myG rwg puqRn ky nwmw]6] Kst rwg auin gwey sMg rwgnI qIs]
sBY puqR rwgMn ky ATwrw ds bIs]11]”
A`gy isAwhI bnwaux dI ibiD dw vrxn hY[

454
h`Q ilKq nM : MSG 89
isrlyK : Awid bIV
smW : sMmq 1938
p`qry : 1 a - 1168
Awkwr : 34X 30 s.m. ilKq 24X 24 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, isAwhI kwlI; hwSIAw cwry pwsy do do kwlIAW lkIrW nwl;
sqrW pRqI pMnw-28
Awm vyrvw : gRMQ dy SurU ivc q`qkrw rwgW Anuswr idqw hoieAw hY [ pMny aurdU ivc idqy
hoey hn[ sweIz ivc vI Cotw hY[ ilKweI TIk TIk hY [ gRMQ dy SurU ivc q`qkry
vwly pMny burI qrW Ksqw hwlq ivc hn[ kMny dI QW ibMdI dw prXog kIqw hoieAw
hY[ ieh poQI ilQo ipRMt ivc hY ]
AwrMB :“< siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM
gurpRswid]jpu] Awid scu jugwid scu] hYBI scu nwnk hosI BI scu]]”
AMq : AKIr ivc nOvyN mh`ly dy slok idqy hoey hn rqnmwlw, Aqy hkIkiq mukwm
rwjy isvnwB kI] rwgmwlw idqI hoeI hY[ AKIr ivc iliKAw hoieAw dsKq
BweI sMkr isMG rwgI rihx vwlw gujrw vwlw]

h`Q ilKq nM : MSG 90


isrlyK : Awid bIV
ilKwrI : gihl isMG
smW : sMmq 1891
p`qry : 1 a - 916
Awkwr : 36X 33 s.m. ilKq 25X 25 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, pihly kuJ p`qry auKVy hoey; isAwhI kwlI; hwSIAW dovyN pwsy
KVy ruK do do lwl lkIrW, ivckwr kwlI lkIr, sqrW pRqI pMnw-20
Awm vyrvw : gRMQ dy SurU ivc rwgW Anuswr bwxI q`qkrw idqw hoieAw hY[ jo qkrIbn pqrw
nMbr 23 A qy smwpq ho jWdw hY Aqy aus qoN bwAd iPr gRMQ SurU huMdw hY[ gRMQ
bwry sMmq 1891 vI SurU qoN q`qkry nwl idqw igAw hY[
AwrMB :“< siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM
gurpRswid]jpu] Awid scu jugwid scu] hYBI scu nwnk hosI BI scu]] socY soic
n hoveI jy socI lKvwr] cupY cup n hoveI jy lwie rhw ilvqwr] BuiKAw BuK n
auqrI jy bMnw purIAw Bwr] shis isAwxpw lK hoie q iek n cly nwil] ikv
sicAwrw hoeIAY ikv kUVY qutY pwil] hukim rjweI clxw, nwnk iliKAw
nwil]1]”
AMq : AMq ivc dsW pwqswhIAW dw joqI joq smwvxy kw cilqR imqIAW sihq id`qw
hoieAw hY jo pMnw nMbr 913 qy hY[ ies qoN pihlW hkIkiq rwh mukwm rwjy
isvnwB kI bwry rcnw Aqy AKIr qy rwgmwlw dw vrnx hY[ “soriT goNf mlwrI
DunI] puin gwvih Awsw gun gunI] aUcY suir sUhau puin kInI] myG rwg isauN

455
pWcau cInI]1] bYrwDr gjDr kydwrw] jblIDr nt Aau jlDwrw] puin gwvih
sMkr Aau isAwmw] myG rwg puqRn ky nwmw] Kst rwg auin gwey sMig rwgnI
qIs] sBY puqR rwgMn ky ATwrh ds bIs]”
1]6] ies qoN Agy isAwhI kI ibiD idqI heI hY[

h`Q ilKq nM : MSG 91


isrlyK : Awid bIV sRI gurU gRMQ swihb
p`qry : 1 a - 660 A
Awkwr : 33X 35 s.m. ilKq 21X 26 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw; isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW[ sqrW
pRqI pMnw-23
Awm vyrvw : gRMQ dy SurU ivc rwgW Anuswr bwxI q`qkrw ivsQwr sihq idqw hoieAw hY[
isAwhI ivcoN ivcoN PYlI hoeI hY[ hwSIey qoN bwhr vI ilKweI Aqy kMny dI QW qy
ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ SurU SurU ivc gRMQ dy p`qry Ksqw hwlq ivc
hn[ ishwrI ibhwrI dI vrqoN purwqn ilKqW vWg] AKIr ivc rqnmwlw,
hkIkiq rwh mukwm Aqy rwg mwlw Aqy bwAd ivc bolxw vwihgurU jI kI Pqy-
pMnw 660 aupr hY[ iek pMnw KwlI C`f ky gRMQ SurU kIqw igAw hY[
AwrMB :“< siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM
gurpRswid]jpu] Awid scu jugwid scu] hYBI scu nwnk hosI BI scu]]”
AMq : “soriT goNf mlwrI DunI] puin gwvih Awsw gun gunI] aUcY suir sUhau pin
kInI] myG rwg isauN pWcau cInI]1] bYrwDr gjDr ky dwrw] jblIDr nt Aau
jlDwrw] puin gwvih sMkr Aau isAwmw] myG rwg puqRn ky nwmw] Kst rwg
auin gwey sMig rwgnI qIs] sBY puqR rwgMn ky ATwrh ds bIs]1]” iesy pqry
aupr hVqwl PyrI hoeI hY[ ijQy iliKAw hY gurU boilAw-jo pMj kMm krY Awid -]
auuprly pwisAW qoN gRMQ iBjw hoieAw hY[ kwnI bdl bdl ky ilKweI kIqI geI
hY[

h`Q ilKq nM : MSG 92


isrlyK : Awid bIV sRI gurU gRMQ swihb
smW : sMmq 1968 imqI jyT vwr buD bwvw dyvI dws
p`qry : 1 a - 545 a
Awkwr : 38X 35 s.m. ilKq 26X 24 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw,PitAw hoieAw; isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy do do lwl
lkIrW ivckwr kwlI lkIr; sqrW pRqI pMnw-23
Awm vyrvw : gRMQ dy SurU ivc pMnw 30 A q`k, rwgW Anuswr bwxI q`qkrw idqw hoieAw hY[
Aqy AKIr ivc 9 mhly dy slok, ies qoN A`gy slok mhlw 1 dI bwxI, rwmklI
rqnmwlw, hkIkiq rwh mukwm rwjy isvnwB dI swKI[ Aqy AKIr ivc rwg mwlw

456
id`qI hoeI hY[ ilKweI suMdr pr hVqwl Pyrky suDweI kIqI hoeI hY[ hwSIey qoN
bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[ gRMQ dI hwlq TIk TIk[
AwrMB :“< siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM
gurpRswid]jpu] Awid scu jugwid scu] hYBI scu nwnk hosI BI scu]] socY soic
n hoveI jy socI lKvwr] cupY cup n hoveI jy lwie rhw ilvqwr]”
AMq : “soriT goNf mlwrI DunI] puin gwvih Awsw gun gunI] aUcY suir sUhau puin
kInI] myG rwg sMg pWcau cInI]1] bYrwDr gjDr kydwrw] jblIDr nt Aau
jlDwrw] pun gwvih sMkr Aau isAwmw] myG rwg puqRn ky nwmw] Kst rwg auin
gwey sMig rwgnI qIs] sBY puqR rwgMn ky ATwrh ds bIs]1]”
ies qoN A`gy do p`qry hwSIey vwly KwlI

h`Q ilKq nM : MSG 93


isrlyK : Awid bIV sRI gurU gRMQ swihb
p`qry : 25 a - 613
Awkwr : 31X 34 s.m. ilKq 27 X 29 s.m.
vyrvw : ijld:- cmVw,auKVI hoeI hY; isAwhI kwlI; hwSIAW dovyN pwsy KVy ruK do do
lwl lkIrW; sqrW pRqI pMnw-25
Awm vyrvw : gRMQ pMnw nMbr 25 qoN SurU kIqw igAw hY[ pihlIAW bwxIAW ivc nhIN hn[ gRMQ
ADUrw[ ilKweI vI purwqn gRMQW vWg hY[ ijvyN A,x,h,n, Awid dI bxqr
purwqn ilKqW vWg hY[ gRMQ dI hwlq bhuq Ksqw hY[ p`qry vI bhuq Ksqw hwlwq
ivc hn[ ilKweI hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ kwnI bdlky bdlky
ilKweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : pMnw nMbr 251 “AVY jgjIvn dwqw, gurmiq mMin vswieAw] An idnu Bgiq
krih idn rwqI haumY mohu cukwieAw] ijsu isau rwqw qYso hovY scy sic
smwieAw] Awpy ndir kry Bwau lwey gursbdI bIcwir] siqgur syvIAY shju
aUpjY haumY iqRsnw mwir] hir gux dwqw sd min vsY scu riKAw aurDwir]6”
AMq : rwgmwlw AMq ivc iksy hor kwnI nwl bdlky ilKI hoeI hY[ “soriT goNf mlwrI
DunI] puin gwvih Awsw gun gunI] aUcY suir sUhau puin kInI] myG rwg isau
pWcau cInI]1] bYrwDr gjDr kydwrw] jblIDr nt AOau jlDwrw] puin gwvih
sMkr Aau isAwmw] myG rwg puqRn ky nwmw]1] Kst rwg auin gwey sMig rwgnI
qIs] sBY puqR rwgMn ky ATwrih ds bIs]1]” ies qoN A`gy isAwhI kI ibiD
dsI hoeI hY[

h`Q ilKq nM : MSG 94


isrlyK : Awid bIV sRI gurU gRMQ swihb
p`qry : 1 a - 708
Awkwr : 32 X 32 s.m. ilKq 23 X 23s.m.

457
vyrvw : ijld cmVw, auKVI hoeI PtI hoeI; isAwhI kwlI; hwSIAW dovyN pwsy do do lwl
lkIrW; ivckwr kwlI lkIr; sqrW pRqI pMnw-21
Awm vyrvw : gRMQ dy SurU ivc q`qkrw ivsQwr pUrvk id`qw hoieAw hY[ rwgW Anuswr, bwxI
vMf[ SurU ivc ku`J p`qry Ksqw hwlq ivc hn[ ijld auKVI hoeI hY[ keI
p`qirAW ƒ vwDU kwgz dI cypIAW lgw ky joiVAw hoieAw hY[ ilKweI suMdr gRMQ dI
hwlq vI Awm krky TIk TIk[ kMny dI QW qy ibMdI dw purXog kIqw hoieAw hY[
pihly 43 pqirAW aupr q`qkrw Aqy iPr Asl gRMQ pMnw nMbr 1 qoN SurU kIqw
igAw hY[ ies qoN pihlW kuJ p`qry hwSIey vwly KwlI hn[
AwrMB : “< siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid]jpu] Awid scu jugwid scu] hYBI scu nwnk hosI BI scu]”
AMq : “rwgmwlw, soriT goNf mlwrI DunI] puin gwvih Awsw gun gunI] aUcY sur
sUhau puin kInI] myG rwg isau pWcau cInI] bYrwDr gjDr kydwrw] jblIDr
nt Aau jlDwrw] puin gwvih sMkr Aau isAwmw] myG rwg puqRn ky nwmw]1]
Kst rwg auin gwey sMig rwgnI qIs] sBY puqR rwgMn ky ATwrih ds
bIs]1]6]” ] = ] =

h`Q ilKq nM : MSG 95


isrlyK : Awid bIV, sRI gurU gRMQ swihb
p`qry : 1 a - 842 ( q`qkrw 46 p`qry)
Awkwr : 00 X 00 s.m. ilKq 00X 00 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw; isAwhI kwlI; hwSIAW cwry pwsy do do lwl, cwr nIlIAW Aqy
iek motI pIlI lkIr; sqrW pRqI pMnw-18
Awm vyrvw : gRMQ dy SurU icc 46 pqirAW dw ivsQwr pUrvk, rwgW Anuswr bwxI q`qkrw
idqw hoieAw hY[ ilKweI suMdr gRMQ dI hwlq TIk TIk hY[ keI pMinAW aupr
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ SurU SurU ivc kwnI bdl ky ilKweI kIqI
hoeI hY[ ilKweI SurU ivc swP nhIN bwAd ivc ilKweI suMdr hY[ hwSIey qoN
bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[
AwrMB : “< siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid]jpu] Awid scu jugwid scu] hYBI scu nwnk hosI BI scu] ]] socY soic n
hoveI jy socI lKvwr] cupY cup n hoveI jy lwie rhw ilvqwr] BuiKAw BuK n
auqrI jy bMnw purIAw Bwr] shis isAwxpw lK hoie q iek n cly nwil] ikv
sicAwrw hoeIAY ikv kUVY qutY pwil] hukim rjweI clxw, nwnk iliKAw
nwil]1]”
AMq : “< siqgur pRswid ]
rwgmwlw:-
soriT goNf mlwrI DunI] puin gwvih Awsw gun gunI] aUcY siur sUhau puin kInI]
myG rwg isau pWcau cInI] bYrwDr jgDr kydwrw]jblIDr nt Aau jlDwrw]
puin gwvih sMkr Aau isAwmw] myG rwg puqRn ky nwmw]1] Kst rwg auin gwey

458
sMig rwgnI qIs] sBY puqR rwgMn ky ATwrih ds bIs]1]6]” ] =
] =

h`Q ilKq nM : MSG 96


isrlyK : Awid bIV, sRI gurU gRMQ swihb
p`qry : 1 a - 624 A
Awkwr : 32 X 43 s.m. ilKq 24X 39 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw; isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy do do brIk kwlIAW lkIrW;
sqrW pRqI pMnw-18
Awm vyrvw : gRMQ dy SurU ivc kuJ pqry KwlI, iPr gRMQ bwry moty moty AKrW ivc q`qkrw
idqw hoieAw hY, gRMQ vI motI kwnI nwl v`fy v`fy AKrW ivc iliKAw hoieAw
hY[ ilKweI suMdr, gRMQ dI hwlq TIk TIk hY, rwgW Anuswr bwxI q`qkrw idqw
hoieAw hY[
AwrMB :“< siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid]jpu] Awid scu jugwid scu] hYBI scu nwnk hosI BI scu] socY soic n
hoveI jy socI lKvwr] cupY cup n hoveI jy lwie rhw ilvqwr]”
AMq : “< siqgur pRswid ] Awsw syK PrId jIEu kI bwxI] : ‘idlhu muhbiq ijMn
syeI sicAw] ijn min hour muiK hour is kwFy kicAw] rqy ieSk Kudwie rMig
dIdwr ky] ivsirAw ijn nwmu qy Buie Bwr QIey]1]”
pMnw 624 A cly clxhwr ivcwrw lyie mno] gMFyidAw iCm mwh qHVI idAw iek
iKno]] ijmI puCY Awsmwn PrIdw Kyvt ikMny gey] jwlx gorI nwil aulwmy jIA
shy]”
A`gy pMny hwSIey vwly KwlI]

h`Q ilKq nM : MSG 97


isrlyK : Awid bIV, sRI gurU gRMQ swihb
p`qry : 1 a - 714
Awkwr : 34 X 33 s.m. ilKq 26X 22 s.m.
vyrvw : ijld g`qw cmVw; isAwhI kwlI; hwSIAW dovyN pwsy do do kysrI lkIrW; sqrW
pRqI pMnw-23
Awm vyrvw : gRMQ dy SurU ivc kuJ pqry hwSIey vwly KwlI Cfy hoey,aus qoN bwAd q`qkrw SurU
kIqw igAw hY[ jo ik pMnw 37 A q`k cldw hY[ pihlW rwgW bwry pUrI ivsQwr
pUrvk jwxkwrI idqI hoeI hY, iPr rwgW Anuswr bwxI q`qkrw idqw hoieAw hY[
ilKweI suMdr pr hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ikDry ikDry ilKq
hwSIey qoN bwhr vI kIqI hoeI hY[ AKIr ivc gRMQ swihb dy pqirAW dI hwlq
Ksqw p`qry auKVy hoey hn[
AwrMB :“< siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid]jpu] Awid scu jugwid scu] hYBI scu nwnk hosI BI scu] socY soic n

459
hoveI jy socI lKvwr] cupY cup n hoveI jy lwie rhw ilvqwr] BuiKAw BuK n
auqrI jy bMnw purIAw Bwr] shs isAwxpw lK hoih qw iek n clY nwl]”
AMq : p`qrw nMbr 712, “slok mhlw 4 vifBwgIAw sohwgnI ijnw gurmuK imilAw
hir ril] AMqr joq prgwsIAw nwnk nwm smwie]1]
Aqy AKIr ivc p`qr nMbr 714 a, slok mhlw 9] gun goibMd gwieE nhI
jnm AkwrQ kIn] khu nwnk hir Bjmnw jih ibD jl ko mIn]1]”

h`Q ilKq nM : MSG 98


isrlyK : Awid bIV, sRI gurU gRMQ swihb
smW : sMmq 1806
p`qry : 1 a - 748
Awkwr : 12 X 33 s.m. ilKq 19 X 25 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw; isAwhI kwlI; hwSIAW dovyN pwsy iqMn iqMn nIlIAW lkIrW,
iek lwl lkIr Aqy iek motI pIlI lkIr; sqrW pRqI pMnw-23
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ hwSIey qoN bwhr vI ilKweI
kIqI hoeI hY[ kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ q`qkry vwly pMny
bhuq Ksqw hwlq ivc hn[ vwDU kwgj lgw ky p`qry joVy hoey hn[ q`qkry qoN
bwAd kuJ p`qry hwSIey vwly KwlI C`fy hoey hn[ dsW pwqswhIAW dy joqI joq
smwvxy dw ijkr kIqw hoieAw hY[
AwrMB :“< siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid]jpu] Awid scu jugwid scu] hYBI scu nwnk hosI BI scu] socY soic n
hoveI jy socI lKvwr] cupY cup n hoveI jy lwie rhw ilvqwr] BuiKAw BuK n
auqrI jy bMnw purIAw Bwr] shs isAwxpw lK hoih qw iek n clY nwl]”
AKIrly pMny bhuq Ksqw hwlq ivc hn[ ilKweI vI spSt nhIN hY[
AMq : “rwgmwlw:- < siqgur pRswid ]
rwg eyk sMig pMc brMgn]
soriT goNf mlwrI DunI] puin gwvih Awsw gun gunI] aUcY siur sUhau puin kInI]
myG rwg isau pWcau cInI] bYrwDr jgDr kydwrw] jblIDr nt Aau jlDwrw]
puin gwvih sMkr Aau isAwmw] myG rwg puqRn ky nwmw]1] Kst rwg auin gwey
sMig rwgnI qIs] sBY puqR rwgMn ky ATwrih ds bIs]1]6]” ] =
] =

h`Q ilKq nM : MSG 99


isrlyK : Awid bIV, sRI gurU gRMQ swihb
p`qry : 1 a - 695 a
Awkwr : 33 X 36 s.m. ilKq 22 X 26 s.m.
vyrvw : ijld PtI hoeI auKVI hoeI; isAwhI kwlI; hwSIAW dovyN pwsy do do lwl lkIrW,
ivckwr kwlI lkIr; sqrW pRqI pMnw-23

460
Awm vyrvw : gRMQ dI hwlq bhuq mwVI; ijld auKVI hoeI Aqy p`qry vI Ksqw hwlq ivc
auKVy hoey hn[ p`qirAW aupr vwDU kwgj lgw ky joiVAW hoieAw hY ilKq vI
spSt nhIN hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ kwnI bdl bdl ky ilKweI
kIqI hoeI hY[ Aqy swry gRMQ dI hwlq bhuq mwVI hY[ SurU ivc rwgW Anuswr
bwxI q`qkrw idqw hoieAw hY] jo ik 30 A q`k hY[ bwAd ivc clqu joqI joq
smwvxy kw nOvI pwiqswhIAW q`k dw hY bwAd ivc kuJ pMny KwlI C`fy hoey hn
Aqy Asl bwxI iPr pMnw nMbr 1 qoN SurU kIqI hY[
AwrMB :“< siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid]jpu] Awid scu jugwid scu] hYBI scu nwnk hosI BI scu] socY soic n
hoveI jy socI lKvwr] cupY cup n hoveI jy lwie rhw ilvqwr] BuiKAw BuK n
auqrI jy bMnw purIAw Bwr] shs isAwxpw lK hoih qw iek n clY nwl]”
AMq : pMnw nMbr 695 a “rwgmwlw:- < siqgur pRswid ]
soriT goNf mlwrI DunI] puin gwvih Awsw gun gunI] aUcY siur sUhau puin kInI]
myG rwg isau pWcau cInI] bYrwDr jgDr kydwrw] jblIDr nt Aau jlDwrw]
puin gwvih sMkr Aau isAwmw] myG rwg puqRn ky nwmw]1] Kst rwg auin gwey
sMig rwgnI qIs] sBY puqR rwgMn ky ATwrih ds bIs]1]1]” ] =
] =

h`Q ilKq nM : MSG 100


isrlyK : Awid bIV, sRI gurU gRMQ swihb
p`qry : 1 a - 619 A+ q`qkrw 43 p`qry
Awkwr : 27 X 29 s.m. ilKq 20 X 24 s.m.
vyrvw : ijld: g`qw kpVw; isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW lkIrW
ivckwr iek kysrI lkIr; sqrW pRqI pMnw-21
Awm vyrvw : gRMQ poQI dI Skl ivc hY[ Bwv ikqwbI Skl ivc Coty Awkwr ivc hY[ poQI dy
SurU ivc q`qkrw idqw hoieAw hY jo rwgW Anuswr bwxI q`qkrw hY bhuq ivsQwr
pUrvk hY[ SurU ivc rwgW Anuswr bwxI q`qkrw id`qw hoieAw hY ilKweI suMdr
hY kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw gieAw hY keI pMinAW aupr hVqwl Pyr ky
suDweI kIqI geI hY[ poQI/gRMQ dI hwlq TIk TIk hY [
AwrMB :“q`qkrw pihly 43 p`qry, iPr Asl rcnw SurU kIqI geI hY[
< siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur
pRswid]jpu] Awid scu jugwid scu] hYBI scu nwnk hosI BI scu] socY soic n
hoveI jy socI lK vwr] cupY cup n hoveI jy lwie rhw ilvqwr] BuiKAw BuK n
auqrI jy bMnw purIAw Bwr] shs isAwxpw lK hoih qw iek n clY nwl]”
AMq : pMnw nMbr 619 a “rwgmwlw:-
rwg eyk sMg pMc brMgn] sMg Alwpih ATau nMdin]
soriT goNf mlwrI DunI] puin gwvih Awsw gun gunI] aUcY siur sUhau puin kInI]
myG rwg isau pWcau cInI] bYrwDr jgDr kydwrw] jblIDr nt Aau jlDwrw]

461
puin gwvih sMkr Aau isAwmw] myG rwg puqRn ky nwmw]1] Kst rwg auin gwey
sMig rwgnI qIs] sBY puqR rwgMn ky ATwrih ds bIs]1]1]”
ies qoN A`gy isAwhI bxwaux dI ibDI idqI hoeI hY[ ]

h`Q ilKq nM : MSG 101


isrlyK : Awid bIV, sRI gurU gRMQ swihb
p`qry : 1 a - 517 A+qqkrw 24 a
Awkwr : 36 X 33 s.m. ilKq 26 X 23 s.m.
vyrvw : ijld: g`qw kpVw; isAwhI kwlI; hwSIAw cwry pwsy do do kwlIAW lkIrW
ivckwr motI kysrI lkIr; sqrW pRqI pMnw-22
Awm vyrvw : gRMQ dy SurU ivc q`qkrw, Aqy pMnW 9 a qoN Asl rcnw Suru kIqI geI hY[
ijhVw ik fIzweIn bxw ky vyl bUty pwey hoey hn[ ilKweI suMdr hY kMny dI QW qy
ibMdI dw prXog kIqw gieAw hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI geI hY[ gRMQ dI
hwlq TIk TIk hY [
AwrMB : “< siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM
gurpRswid]jpu] Awid scu jugwid scu] hYBI scu nwnk hosI BI scu] socY soic n
hoveI jy socI lKvwr] cupY cup n hoveI jy lwie rhw ilvqwr] BuiKAw BuK n
auqrI jy bMnw purIAw Bwr] shs isAwxpw lK hoih qw iek n clY nwl]”
AMq : pMnw nMbr 517 a, “rwgmwlw:- < siqgur pRswid] rwg eyk sMg pMc
brMgn] sMg Alwpih ATau nMdin]pRQm rwg Byrau vY krhI] pMc rwgnI sMig
aucrhI] pRQm ByrvI iblwvlI] puinAw kI gwvih bMglI]
AKIrlIAW sqrW:- soriT goNf mlwrI DunI]
puin gwvih Awsw gun gunI] aUcY siur sUhau puin kInI] myG rwg isau pWcau
cInI]1]
bYrwDr gj Dr ky dwrw] jblIDr nt Aau jlDwrw] puin gwvih sMkr Aau
isAwmw] myG rwg puqRn ky nwmw]1] Kst rwg auin gwey sMig rwgnI qIs] sBY
puqR rwgMn ky ATwrih ds bIs]”
ies qoN A`gy isAwhI dI ibDI AKIr ivc dsW pwqswhIAW dy joqI joq smwvxy ky
cilqR idqy hoey jo imqI sihq hn[ ] = ]

h`Q ilKq nM : MSG 102 sMgRih


isrlyK : kibq:- bwxI qulsI swihb
lyKk : bUV isMG, bwbw
p`qry : 19 a - 62 A
Awkwr : 20 X 17s.m. ilKq 16 X 13 s.m.
vyrvw : ijld: g`qw kpVw; isAwhI kwlI; sqrW pRqI pMnw-14
Awm vyrvw : poQI pMnw nMbr 19 qoN SurU huMdI hY pihly 18 p`qry Pty hoey hn[ rcnw ADUrI
hY[ p`qry Ksqw hwlq ivc hn[ keI pMinAW aupr ilKq DibAW vwlI hY[

462
hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[ dUsrI rcnw ivc kwnI bdlky
ilKweI kIqI hoeI hY [
AwrMB :“nwvqy hY] qulsI dws jo dws kw dws khIey [ gurU bYn ky cYn so pwvqw hY]10]
inMdw swD AOr sMq kI inq krYN kwlw mUMh kr kwlKu mwvqw hY[ jug jug nrk kI
Kwn prY jmjwl jMjIr iPr pwvqw hY] qulsI dws ku bws byhwl mrY dr hwl kw
suAwl khwvqw hY]”
AMq : “AwlI Agm sMD sq gur kI] BwKI bsq Amoly] s`jn sUr ApUrb bolI] qrk
qrwjU qoly] AwlIAq AMq Aqol]3] qulsI qlb krY koeI swc] soeI sqgur ky
cyly]”

h`Q ilKq nM : MSG 102 A


isrlyK : kibq sMbdwvlI
lyKk : bUV isMG, bwbw
p`qry : 1 a - 16 A
Awkwr : 20 X 17 s.m. ilKq 16 X 13 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-9
Awm vyrvw : kwnI bdl ky ilKweI kIqI hoeI, poQI Ksqw hwlq ivc hY ilKq D`ibAW vwlI
pr pVI jWdI hY[
AwrMB :“rwDw suAwmI dXwl kI dXw rwDwsuAwmI shwie] SbdwvlI clI]kibq] AMD
bUknw ibcwr] nhIN sMD ko ishwr] mqI mMd mo Apwr] PMd PV ly inhwr ky]1]
krm krq hY Acwr] swr smJn smhwr] Awd AMq ko ibswr] Bwr kwr ikRq
krq hY]”
AMq : “45] gur Gt Bwn jwn isK ikRnI] nB cqR iml gur imNqR ko]6[ kMn Pukw
isK bwtn pY ho] gur cylw kih AMq ko] 6] gur Apnw gur Awd n jwnw] KwnI
prq prMq ko]8] qulsI ikRn ggn gur Bytq] mytY kwl dXMq ko] swrMg] =
=”

h`Q ilKq nM : MSG 103


isrlyK : ibbyk mwlw
lyKk : bUV isMG,
p`qry : 1 - 151
Awkwr : 11X17.5 s.m. ilKq: 8X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw, ikqy-ikqy vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, ibnW hwSIAw,
sqrW pRqI pMnw - 8.
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, rcnw AwrMB hox qoN pihlW iek p`qry qy ilKwrI Aqy smyN
bwry ieMJ iliKAw hY “ilKqum bwb bUV isMG, ipMf bUly nMgl, fwkKwnw cImw bwT
ijlHw AMimRqsr, ilKq swl 1885 dy Aws pws, rwhIN srdwr bMqw isMg
(poqrw)” 133 A p`qry qy isrP do lweInW ilKIAW hn bwkI p`qrw KwlI hY,

463
pr pwT Agly p`qry qy cldw hY, iksy hor poQI qoN auqwrw krn ligAW
p`qrw kRm TIk rKx vwsqy CifAw jwpdw hY [ 134 A pUry p`qry qy pu`TI
ilKq qy hVqwl PyrI hoeI hY [ keI QweIN kwnI bdlI hoeI hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ ibbyk mwlw ilKÎqy ] EAM siqgur pwrbhRm
pRmysru inAwrw ] Ank Bwq hoie psirAw Awpy hir pRkwrw ] Kjwnw bKisAw
nwm kw Atuit BMfwrw ] isKu gurW pih bynqI aur imhru aupweIey ] dws
Apnw jwn kir liV Apny lweIey ] hy siqgur jI sB kw kwrn buD hY ] so buD
qIn pRkwr kI hY ] so ikRpw kir iBMn iBMn smJweIey ]…
AMq : so pwc mn kIAw ibRqw hY ] eyk pRmwx dUsrI ivpRjy qIsrI ivklp cauQI inMdRw
pwcvI isMimRiq ] pRmwx jo jYsw hovY qYsw Bwsy ik Xh jgq Aqmw hI hY ] Xh
pRmwx ivpRjy hovY jyvVI qy Bwsy srpu [ srUp ] ] hovy Awqmw Aru Bwsy jgqu ] Xh
ivpRjy ] ivklp ibRqI jo sbdu jwnxw Aru sbdu kw ArQu BI jwnxw pr qwqpRju
n jwnxw…..

h`Q ilKq nM : MSG 104


isrlyK : bwxI dsm gRMQ ivcoN
smW : sMmq 1885 dy Aws pws
p`qry : 1 a - 598 A
Awkwr : 15X 9 s.m. ilKq 10 X 6s.m.
vyrvw : ijld g`qw kpVw; isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy do do lwl lkIrW, ivckwr
kwlI lkIr; sqrW pRqI pMnw-7
Awm vyrvw : poQI Ksqw hwlq ivc; ilKq swP Aqy pVI jWdI hY[ hwSIey qoN bwhr ilKq,
kMny dI QW ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ ivc ivc kwnI bdlI hoeI hY[ hyT
ilKy Anuswr keI bwxIAW dsm gRMQ ivcoN idqIAW hoeIAw hn[
jwpu swihb, suDw sv`Xy, bicqR nwtk, sv`Xy qy kib`q, igAwn prboD
Aqy AKIr ivc cMfI cirqR Aqy cMfI dI vwr idqI hoeI hY[ SurU ivc pihlw p`qrw
PitAw hoieAw hY[
AwrMB :“< siqgur pRswid] jwpu] sRI muKvwk pwiqswhI 10 ]CpY CMd] qÍ pRswid]
]ckR ichn Aru brn jwiq Ar pwiq nihn ijh] rUp rMg Aru ryK ByK koaU kih
n skq ikh] Acl mUriq AnBau pRkws Aimqoij kihjY] koit ieMdR ieMdRwx swhu
swhwix gixjY] iqRBvx mhIp sur nr Asur nyq nyq bn iqRx khq] qv srb
nwm kQY kvn krm nwm brnq sumq]”
AMq : “12]dohrw] dyv rwj ijhN dyqy ko jIiq skiq nih jwie] so Ablw ieh Cl
Bey jmpur dXo pTwie]13] ieiq sRI cirqR piKXwny iqRXw cirqRy mMqRI Bup sMbwdy
sÍdO cirqR smwpq msqu suB msq]” ] = ] = ]
=

464
h`Q ilKq nM : MSG 105 sMgRih
isrlyK : swr bcn
p`qry : 1-2 A
Awkwr : 20X 17 s.m. ilKq 17X 14 s.m.
vyrvw : poQI dI ijld auKVI hoeI hY; isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW
lkIrW, ivckwr kwlI lkIr; sqrW pRqI pMnw-10
Awm vyrvw : poQI dI hwlq mwVI p`qry Ksqw hwlq ivc hn, moty AKrW ivc ilKweI kIqI
hoeI hY ] poQI Awid Aqy AMq qoN PtI hoeI hY] hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI
hY]
AwrMB :“fI Ab BwrI] kwn ngr mwno dyhY aujwVI]23] suAWmI dXwl mOj AYsI DwrI]
dIn hoX iqs lyhY aubwrI]24] mY kMkr aun crnn dwsw jIvn ko dyaU
dlwsw]25]”
AMq : “32] mwno ry mwno ry jIv ABwrI] rwDw suAwmI kry hY sBwrI] Dwau doVO pkVo
crnw] jYsy bny qYsy Awau srnw]41 iPr AO srn hI pwau ry AYsw pqR ] Aysw
dys rc rwDw suAwmI inj Bgqn ko kry ibsrwmI]”

h`Q ilKq nM : MSG 105 A


isrlyK : suAwmI jI jIvn ibrqWq Aqy aupdys swr bcn
p`qry : 2-53 A
Awkwr : 20X 17 s.m. ilKq 17X 14 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-12
Awm vyrvw : ilKweI D`ibAW vwlI, pr pVI jWdI hY kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw
hoieAw hY ilKweI pVHn Xog hY[
AwrMB : “Sbd dUsrw[ rwDwsuAwmI Drw nr rUp jgq my] gur hoie jIv icqwXo] ijn
ijn mwnw bcn smJ ky] iqn ko sMg lgwXo]”
AMq : “pr vy Kub jwnqy hY Aor jo moj hovy qo syvk ko BI jnw dyvy Sbd rUp suq rUp
AnMd rUp hir rUp Aor iPr ArUp]”

h`Q ilKq nM : MSG 105 e


isrlyK : swr bcn-CMd bMd ivcoN
p`qry : 54 a -127
Awkwr : 20X 17 s.m. ilKq 17X 14 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-11-12
Awm vyrvw : kwnI bdl ky ilKweI kIqI hoeI hY[ ilKq suMdr pr hVqwl Pyr ky ilKweI
kIqI hoeI hY[ poQI dy ies Bwg dI rcnw dI hwlq TIk TIk hY[ kMny dI QW qy
ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY]
AwrMB : “aupdys gur BgqI kw[ Sbd] phlw Xwqn durlB qumny pwXw] kot jnm
Btkw jb KwXw] Ab Xwko ibrQw Kq Kovo] cyqo iCn iCn Bgq kmwvo]”

465
AMq : “mYij idn dm dm hT krqI] mOj hukm my icq nhIN DrqI] dXw kro rwDw
suvwmI Xwry Aogun bKs lyvo aubwry]7]”

h`Q ilKq nM : MSG 105 s


isrlyK : Byd swr gRMQ kbIr swihb kw
p`qry : 127 a -145 A
Awkwr : 20X 17 s.m. ilKq 17X 14 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-11
Awm vyrvw : kwnI bdl bdl ky ilKweI kIqI hoeI hY[ D`ibAW vwlI ilKweI, pr pVHn Xog
hY[ hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[ poQI dI hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : “AQ Byd swr gRMQ kbIr swihb kw ilKXqy] pwnI pOn hY igAwn hmwrw]
qwkw AQ mY khU ibcwrw] pvn pcwsI khUM bKwnI] jwkI Awd AMq nhI jwnI
1]”
AMq : “163] khY kbIr Drm dws so Byt swr ieh gRMQ] gurmuK hoie sMbwd krqO
smJY sb qMq]164] ieq Byd swr gRMQ sMpUrn smwpq]”

h`Q ilKq nM : MSG 105 h


isrlyK : dohy kbIr swihb ky
p`qry : 1 a -42 A
Awkwr : 20X 17 s.m. ilKq 17X 14 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-13
Awm vyrvw : ilKweI D`ibAW vwlI, pr pVIH jWdI hY[ kwnI bdl bdl ky iliKAw hoieAw hY[
pMnw nMbr vI muF qoN SurU kIqw gieAw hY [ kMny dI QW ibMdI dw prXog kIqw
igAw hY[ hwSIey qoN bwhr ilKq[ poQI dy ies Bwg dI hwlq TIk TIk hY[
AwrMB : “kbIr swibh ky dohy] gurdyv kw AMg] gur ko mwnuK jwnqy qy nr khIXy
AMD] hoX duKI sMswr my Awgy jm kw PMd]1]gur ko mwnuK jwnqy crnwmRqu ko pwnu
] qy nr nky jwXgy jnm jnm hoX Kwn[2]”
AMq : “23] kbIr soeI pIr hY jo jwny pr pIr] jo pr pIr nw jwn eI so kwPr by
pIr] 24] qrbr srvr sMq jn cOQy brsy myh] prmwrQ ky kwrny cwro Dwry dyh
]25]”

h`Q ilKq nM : MSG 105 k


isrlyK : qulsI swihb ky dohy
p`qry : 43 a -45 a
Awkwr : 20X 17 s.m. ilKq 17X 14 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-12
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk, kwnI bdl ky ilKweI kIqI hoeI hY[
hwSIey qoN bwhr vI ilKq kIqI hoeI hY[

466
AwrMB : “qulsI sihb ky dohy] surq sYl Asmwn lK pwvY koeI sMq] qulsI jg jwny
nhI Aiq aqMg pIXw pMQ]1] idn cwr kw Kyl hY[ JUTw jgq pswr] ijn ibcwr
piq nwl Kw fUby kwlIDwr]”
AMq : “24] qulsI sMpq ky sKw pVq ibpq my cIn] sjn kMcn ksn ko ibpq
ksOtI kIn]25]”

h`Q ilKq nM : MSG 105 K


isrlyK : dwdU swihb ky dohy
p`qry : 45 a -45 A
Awkwr : 20X 17 s.m. ilKq 17X 14 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-15
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, pr D`ibAW vwlI pVHn Xog[ poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “dwdU sihb ky dohy ] sWeI sq sMnqoK dy Bwv Bgq ibsrwm] isdk sbUrI sc
dy mWgy dwdU dws]
AMq : “kX muK lyhN sbo lXy dwdU dIjY roX] jnm Amolk Awpnw cly AwkwrQ KoX]”

h`Q ilKq nM : MSG 105 g


isrlyK : crn dws ky dohy
p`qry : 45 A-47 a
Awkwr : 20X 17 s.m. ilKq 17X 14 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-12
Awm vyrvw : kwnI bdl ky ilKweI kIqI hoeI, D`ibAW vwlI ilKq pr pVHI jWdI hY [
poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “crndws ky dohy] sqgur ky iFg jwX ky snmuK Kwvy cot] ckml lg pQrI
Jfy skl jlwey Kot] mY imrgw gur pwrDI sbd lgwXw bwn] crndws GwX
igry qn mn byDy pRwn]2]”
AMq : “25] moh mhw duK rUp hY qwko mwr inkwr] pRIq jgq kI Cof dy qb hovy
inrbwr] 26] ieMdRIn ky bs mn kyhy mn ky bs rhy buD] kho DXwn kYsy lgy
AYsw jhw ibrD]”

h`Q ilKq nM : MSG 105 G


isrlyK : bwxI shjo bweI
p`qry : 47 a-48 A
Awkwr : 20X 17 s.m. ilKq 17X 14 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-
Awm vyrvw : ilKweI suMdr, poQI dI hwlq TIk TIk[ hwSIey qoN bwhr ilKq; D`ibAW vwlI
ilKweI hY pr pVHI jWdI hY[

467
AwrMB : “shjobweI] DnvMqy duKIXy sBI inrDn duK kw rUp] swD suKI shjy khy pwXo
Byd AnUp ] nw suK ibidXw ky pFy nw suK bwd ibbwd] swD suKI shjy khy lwgI
sun smwD]2]”
AMq : “jXo iqrIXw pI hr bsy surq rhy pIau mwih AYsw jn jg my rhy gur ko Buly
nwih]7] phly burw kmwXw kr bwDI ibK kI pot] koit krm pl my kty jb
AwvY gur kI AOt]25]”

h`Q ilKq nM : MSG 105 |


isrlyK : Sbd swr bcn
p`qry : 48 A -49 A (do Sbd)
Awkwr : 20X 17 s.m. ilKq 17X 14 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-11
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI, hVqwl Pyr ky suDweI kIqI, ikDry ikDry ilKq DibAW vwlI
hY[ poQI dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “Sbd] sKI rI mY kYsI krU] mn nhI Awvy hwQ]1] sq sMg kry bcn nhI
Dwry] sMsX Brm rhy swQ]2] Bjn krU qo icq nhI Thry] qn mn Aq
aulkwq] su mrn krU qo AiDk Gumwvy] Ank iKAwl Brmwq]4]”
AMq : “23] dXw ids† kr mo pY hyrY] dyhY pRym kI dwq 24] qb sb kwrj hovY pUry]
Cuty sb auqpwq]”

h`Q ilKq nM : MSG 105 c


isrlyK : rwm klI dI vwr m:1] sRI gurU gRMQ swihb ivcoN
p`qry : 49 A -52 A
Awkwr : 20X 17 s.m. ilKq 17X 14 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-11
Awm vyrvw : hwsIey qoN bwhr ilKweI kIqI hoeI hY[ ilKweI suMdr, Aqy pVHI jWdI hY[ poQI dy
ies Bwg dI rcnw dI hwlq TIk TIk[
AwrMB : “rwmklI dI vwr ivc slok kihAw ]m:1] shMsR dwn dy ieMdR AwieAw ] prs
rwm rovY Gr AwieAw] AjY su rovY BIiKAw Kwie] AYsI drgih imly sjwie] rovY
rwm inkwlw Awie] sIqw lCmx ivCV gieAw]”
AMq : “qy ATwrw prb mwhw BwrQ dy suxy gwqy BIKm dI kQw hovy gij hwQI aus
gMDRB nU clwey hYn ] qyxuqI kr auhu nhI Awey Akws QI ] jw qU nw mMnygw qw
iek kus† qyry nk qy rhygw] qw qU aus rog nwl mrygw] qw sby glw ieauN hI
hoieAw qwrw jw ruMnw] iek vcn nw mnxy kr pwpI hoieAw]
dohrw rwm bRhm sy nwm bfXo rwmw ien kw bwk] soeI nwm sMqn lKw qulsI
sUrq qwk]”

h`Q ilKq nM : MSG 105 C

468
isrlyK : Sbd kbIr swihb
p`qry : 53 a -55 A
Awkwr : 20X 17 s.m. ilKq 17X 14 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-11-12
Awm vyrvw : ilKweI bhuq swP nhIN hY[ ivc ivc DibAW vwlI hY kwnI bdlI hoeI hY Aqy
hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY]
AwrMB : “dohrw] sqnwm sq purs kw kry surq sy iDAwn] swq ggn aUpr cVy jhw
sq gur AsQwn] Awsw] ihMdU qurk khw qy Awey ikin eyh rwhu clweI] idl
mih soic ibcwir ku vwdy iBsq dojk ikin pweI]1]”
AMq : “rhwE] aultI ly skiq shwrM] pY sIly ggn mJwrM] byDI ly ckR BUAMgw BytI
Aly rwie insMgw] cUkIA ly moh mwie Awsw] sis kIno sUr igrwsw] jl kuBk
Br pur lIxw] qh bwjy Anhd bIxI] bkqy bk sbd sunwieAw] sun qy suin
mMin bswieAw ] kr krqW auqR ispwrI] khY kbIrw swrM]10]”

h`Q ilKq nM : MSG 105 j


isrlyK : bwxI BgqW dI, rwmklI, mwrU, pRBwqI rwgW coN
p`qry : 55 A-57 A
Awkwr : 20X 17 s.m. ilKq 17X 14 s.m.
vyrvw : EhI[ sqrW pRqI pMnw-12
Awm vyrvw : hwSIey qoN bwhr ilKq, kMny dI QW qy ibMdI dw prXog kIqw hoieAw hY[ hVqwl
Pyr ky suDweI kIqI hoeI, AKIrlw pMnw PitAw hoieAw, rcnw pUrI qrW pVIH nhIN
jWdI Aqy ADUrI hY[
AwrMB : “rwmklI] cMd sUrj doie joiq srUp] joqI AMqr bRhm AnUp] khu ry igAwnI
bRhm bIcwr] joqI AMqr DirAw pswr]1]rhwE] hIrw dyK hIry krau Awdys]
khY kbIr inrMjn AlyK] rwmklI] byd purwn swsqR AnMqw gIq kibq n gwvau
go] AKMf mMfl inrMkwr mih Anhd byn bjwvau go] bYrwgI rwmih gwvhu go]”
AMq : “3] rwmklI] bnwrsI qpu krY ault qIrQ mrY] Agin dhY kwieAw klpu
kIjY] AsmD jgu kIjY sonw grB dwn dIjY] rwm nwm sir qa Un pUjY] Coif Coif
ry pKMfI mn kpt n kIjY]”
ies qoN Agy p`qry Pty hoey, rcnw pUrI qrW pVHI nhIN jWdI] ADUrI hY ]

h`Q ilKq nM : MSG 106


isrlyK : Awid bIV sRI gurU gRMQ swihb
smW : sMmq 1886
p`qry : 1 a-536 A
Awkwr : 35 X 32 s.m. ilKq 25 X 24 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn; isAwhI kwlI ; hwSIAw dovyN pwsy do do kwlIAW, do do lwl
lkIrW, ivckwr iek motI kysrI lkIr; sqrW pRqI pMnw-25

469
Awm vyrvw : pihly igAwrW pMinAW aupr rwgW Anuswr bwxI q`qkrw, ijhVw ik ivsQwr
pUrvk hY[ aus qoN bwAd kuJ pMny KwlI hwSIey vwly Cfy hoey hn[ hwSIey qoN bwhr
vI ilKweI kIqI hoeI hY[ hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKweI ivc ivc
DibAW vwlI hY[ AKIr ivc kuJ p`qry Krwb hwlq ivc hn[ gRMQ dI hwlq
TIk TIk[ gRMQ dI smwpqI imqI AKIrly pMny qy idqI hoeI hY[ Aqy isAwhI dI
ibiD vI dsI hoeI hY[ AKIr ivc rqnmwlw, hkIkiq rwh mukwm isvnwB rwjy
kI] Aqy gRMQ dy AKIr ivc rwgmwlw idqI hoeI hY]
AwrMB : pihly do p`qirAw aupr fIzweIn bxw ky ilKq SurU kIqI hoeI hY[
“< siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM] gur pRswid
] ]jpu] Awid sc, jugwid scu hYBI scu, nwnk hosI BI scu] socY soic nw hoveI
jy socI lKvwr] cUpY cup nw hoveI jy lwie rhw ilvqwr]”
AMq : “soriT gof mlwrI DunI] puin Awsw gun gunI] aUcY suir sUhau pin kInI] myG
rwg isau pWca cInI] bYrwDr gjDr kydwrw] jblIDr nt Aau jlDwrw] puin
gwvih sMkr Aau isAwmw] myG rwg puqRn ky nwmw]1] Kst rwg auin gwie sMig
rwgnI qIs] sBY puqR rwgn ky ATwrh ds bIs]1]1]”
ies qoN bwAd isAwhI ibiD ilKI hoeI hY[

h`Q ilKq nM : MSG 107 sMgRih


isrlyK : bwxI sRI Awid gRMQ
p`qry : 1 a-564 A
Awkwr : 11X17 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, auKVI hoeI, dopwsIN KVHy ruK do lwl lkIrW ivc kwlI lkIr dw
hwSIAw, sqrW pRqI pMnw-10 hn[
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, swry p`qry auKVy hoey, pihly cwr p`qry hor kwgz qy
bwAd ivc ilKky pwT pUrw kIqw igAw hY [ 556 qoN 558 q`k p`qry nhIN hn[
AMq vI ADUrw hY [
AwrMB : < sqgur pRswd ] < sq nwm krqw purK inrBau inrvYr Akwl mUrq
AjUnI sY BMg gur pRswd]…
AMq : … dohrw ] blu CutikE bMDn pry kCU n hoq aupwie ] khu nwnk Aib Et
hir gij ijau hohu shwie ] 53 ] blu hoAw bMDn Cuty sB ikCu hoq aupwie ]
nwnk sB ikCu qumrY hwQ mY qum hI hoq shwie ] 54 ] sMg sKw sB qij gey
koaU n in…..

h`Q ilKq nM : MSG 107 sMgRih


isrlyK : bwxI dsm gRMQ
p`qry : 1 a-275
Awkwr : 11X17 s.m. ilKq: 9X12 s.m.
vyrvw : EhI

470
Awm vyrvw : AMqly pMj p`qry bhuq Ksqw hwlq ivc, pwisAW qoN Bury hey, pUrw pwT pVHn
Xog nhIN [
AwrMB : < siqgur pRswid ] jwpu ] sRI muK vwk pwiqswhI ] 10 ] qÍ pRswid ] ckR
ichn Aru brn jwq Aru pwq nihn ijh ] rUp rMg Aru ryK ByK koaU kih n
skq ikh ] Acl mUriq AnBau pRkws Aimqoij kihjY ] koit ieMdR ieMdRwix
swh swhwix gixjY]…
AMq : … jYsy kwst Tgn khu Twgq AYsy hir ihq kIjY ] qub hI mhw igÎwn ko jwnY
pRm pXUKh pIjY ] 3 ] 11 ]

h`Q ilKq nM : MSG 108 sMgRih


isrlyK : sumiq pRkwS
p`qry : 8 a- 9 A
Awkwr : 33X17.5 s.m. ilKq: 27X12 s.m.
vyrvw : sqrW pRqI pMnw- 30, dupwsIN KVHy ruK do-do lwl lkIrW ivc iek nIlI lkIr
dw hwSIAw [ ijld g`qw [ ikqy-ikqy hVqwl PyrI hoeI hY [
Awm vyrvw : poQI ikrm Kurdw hY Aqy bhuq hI Ksqw hwlq ivc hY [ p`qrw 7 qoN 10, 12
q`k Pty hox krky pUrw krn leI KwlI kwgz joiVAw hoieAw hY ijs krky ilKq
pUrI nhIN hY [ p`qrw 34 A`Dw PitAw hoieAw hY [ p`qrw nM: 40 Aqy 41 nhIN hn[
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ sumiq pRkws ] AQ sumiq pRkws ilKÎqy ] dohrw
] sRI gOrI qnjih mno kro jugl kr jor ] ibGn ibMd qm kdn ko audiq Awp
rq Bor ] 1 ]…
AMq : …kQw kihq hMU Awp hI hsIey nwih nw mIq ] aucI Tor n mUqIey bYT nIcI ey
rIq ] 58 ] sB so inrlj hoie ky cIqw nwih duVwie ] jwqy kWhMU kwn ko KotI
nwih Alwie ]

h`Q ilKq nM : MSG 108 A


isrlyK : rwjnIq
lyKk : dyvI dws, kvI
p`qry : 9 A- 21 A
Awkwr : 33X17.5 s.m. ilKq: 27X12 s.m.
vyrvw : EhI, vKryvyN leI isAwhI dI vrqoN kIqI geI hY [
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ rwjnIq ikRq kv dyvI dws ilKÎqy ] kibqu ] nIq
hI qy Drm hI qy sRb isD…. dr sBwn bIc p…..
AMq : jb jb gWT prI dwsn kO dyvI dws qb qb hI shwie hir jU dXw inDWn AYso
kOn Avqwr dXw rs qIno hY ] mwqn ky pytx qY su rUp Dry TOr TOr so qO hY
auicq AYso AOr ko pRbIno hY ] pRhlwd hyq jwn nw Qrky bWDy Awp pwQr ky pyt mY

471
qY Avqwr lIno hY ] ] 8 ] 1 ] ieiq sRI dyvI dws ikRq kibq rwjnIq sMpUrnM
suBM sRI rwmwienm : ] 8 ] 8 ] = ] = ] =

h`Q ilKq nM : MSG 108 e


isrlyK : bMdwvl brn
p`qry : 26 a- 27 A
Awkwr : 33X17.5 s.m. ilKq: 27X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : Pty p`qry qy cypI lgI hoeI hY ijs krky pihlIAW do sqrW pUrIAW pVHn Xog
nhIN hn [
AwrMB : AQ bMdAwvl brn…………bMdwvlI kI jugq bKwno ApnI ApnI bwnI ]
jo dyKY so rhY rIjkY jg mY cly khwnI ] bMdwvlI bMdwvlI ibrK pr lwgY AOr
ibrK kI pwqI ] hry ibrK pr hrw idKwvY kOpl surMg suhwqI ] 1 ] hsiq
inCqR hoie ijs vylw qb Xh jqn krIjY [ dyK plws ibrK pr bMdw jYsy tok n
dIjY ] fwl pwiq jV mUl mgwvY lyq byr Xih krIey ] pihlY mMqR pVY isDO kw jo
koeI bMd lIjY ] jYsw jYsw jqn bqwieAw so qYsI ibD kIjY ] 1 ]
AMq : …eyqy gun brny bMdwvl krY ju koeI jwnY ] qw hr jb lg jIAY jrq mo Bog
iblwsY nY ] ieq bMdwvlI smwpqM ] ipRQm Byd ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MSG 108 s


isrlyK : Kyl Agn kw
p`qry : 27 A- 30 A
Awkwr : 33X17.5 s.m. ilKq: 27X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : Ab hO Kyl Agn kw brno AwiqsbwjI kIrey ] Kylih Kyl mlUk isAwny mn
hulws kY krIey ] pwqswhu kyvl mo ipXwrI jhW jhW js pwvY ] jbr jMg Br
surMg plIqw Ar gV kot aufwvY ] dwrU eyk cwr Gr brqY Br bMdUk hvweI ]
Bro ptwkw AOr ccMUdr ihkmq brn sunweI ] lIjhu qol smJ kY mn… DrY n
DoKw ] jo pIsY so hoie n kwhlw kwm svwrY coKw ] 1 ]
AMq : …hvweI gulryj kI ] bwrY BrkY sog lIjY duie Br kuielw AwnY ] dyg cMun Aru
gMdk dUno fyF fyF kr sWnY ] bhuq jqn sO pIs imhI kr qb vhu BrY AvWeI ]
brsY PUl surg sO qwry gur kI kro duhweI ] 30 ] 1 ] ieq AwqsbwjI smwpqM]

h`Q ilKq nM : MSG 108 h


lyKk : swDU isMG [ cylw swvx isMG dw ]
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 39 A- 55 A

472
Awkwr : 33X17.5 s.m. ilKq: 27X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ mhUrq icMqwmx ilKÎqy ] 1 ] cOpeI ] Ab mY rho
jognI bwsw ] ird mY smJ kro nhIN hwsw ] snmuK kwq ko jwvY ] kwj n svrY
Apjs pwvY ] 1 ]
AMq : sorT ] icMqwmnI pRbIn suDw srovr pr ilKI ] sWvx isMG pY lIn swDU isMG
lyKk BXo ] 399 ] sorT ] Apny mn kI bwq mY Ab kW pY Kolhu ] srq lihr
ijm jwq qYsy mn kI mnih mY ] 400 ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MSG 108 k


isrlyK : mwnmMjrI nwm mwlw
lyKk : nMd dws
ilKwrI : jugl ikSor
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 60 a- 69 a
Awkwr : 33X17.5 s.m. ilKq: 27X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ mwn mMjrI nwm mwlW nMd dws ikRq ilKÎqy ] dohrw
] qMn mwm pr prm gur ikRsn kml dl nYn ] jg kwrx krxw kruxwr nv
gokul ijn kO AYn ] 1 ]
AMq : … jugl ky nwmu ] jml juml jugdMud dYÍ aUBY imQU nib bbIAw ] jugl iksor
sdw bso nMd dws ky hIAw ] 277 ] 1 ] ieq sRI mwn mMjrI nwm mwlw smwpqM
] suDw srovr kMT ilKI bYn Drmswl pir ] pRym dws su mhMq qwih cbwry mo
ilKI ] smwpqM msqu suB msqu ]1]1]]1]=]=]

h`Q ilKq nM : MSG 108 K


isrlyK : iql siq [ iql sqk ]
p`qry : 69 a- 72 a
Awkwr : 33X17.5 s.m. ilKq: 27X12 s.m.
vyrvw : EhI
Awm vyrvw : EhI
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ iql siq ilKÎqy ] dohrw ] gory muK pr iql lsY
qwih krO prnwm ] mwno sis lY AMk mY rwiKE swlgrwm ]1]…
AMq : …gory muK pr iql lsY mwno lwgq sYl ] vW GwXl koN cwihXy vwhI iql ko
qyl ] 101 ] icbk isMGwsn pr lsY iql DO swligrWm ] bWnI puKpwjl kIey

473
krO qwih pirnwm ] 102 ] 1 ] ieq sRI iql siq smwpqM ] msqu suB msqu ]
1]1]

h`Q ilKq nM : MSG 108 g


isrlyK : jmk siq [ Xmk sqk ]
lyKk : Abdul rihmwn
smW : sMmq 1900
p`qry : 72 a-75 A
Awkwr : 33X17.5 s.m. ilKq: 27X12 s.m.
vyrvw : AwrMB ivc ies ikRqI dw nW jmk siq hY Aqy AMq qy Xmk sq hY [ ies dw nW
Xmk sqk vI hY [
not: ieh lyKk idlI dy CqRpiq cOgqw Swh Awlm kuqbdIn dw mnsbdwr sI
AwrMB : < sÍ siq sRI gxySwey nm: ] AQ ilKÎqy jmk siq ikRq Abdul rihmwn ]
dohrw ] bwnI bwnI dyq suB jsu bwnI nqu rIq ] rhy mwn qW ko qbY rhY mWin
icq pRIq ] 1 ] AQ rwjw vrnnM ] dohrw ] mojmN CqRpqIsu piq idlI piq su
pRbIn ] cOgqw swh Awlm su kuqbdIn pd lIn ] 2 ] qw ko mnsbdwr jg
Abdul rhmw nwm ] kiv eIsÍr eIsr ikXo gRMQ ABrwm ] 3 ] jmk sq jumik
sqmk jg mg nwm pRmwn ] sÍWrQ pRmwrQ ricÎo kv Abdul rihmwn ] 4 ]…
AMq : … AlMkwr jmk ju kMrIAq hI gUF pRkws ] CmIXo BHUl kihXo ju kuC hO sB
kv ko dws ] 106 ] sMdq vrnnM ] 1 ] eyk ju pR puRsuprs dey AsU Awd irq
TWn ] 1 ] ieq Xmk sq sMpUrnM smwpqM ] 1 ] 15

h`Q ilKq nM : MSG 108 G


isrlyK : dD lIlw
p`qry : 75 A-78 a
Awkwr : 33X17.5 s.m. ilKq: 27X12 s.m.
vyrvw :
vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI geI hY [ 77 A qy 26 dohirAW ivc dD lIl
sMpUrn krky 77 A qoN 78 a q`k kibq ivc bwl lIlw idqI hY [
AwrMB : < siqgur pRswid ] AQ dD lIlw ilKÎqy ] dohrw ] sRI rwDw bl`B lwl ky
crn kml isr inXwie ] brnq hors rIq kCu dDu lIlw gun gwie ] 1 ]
AMq : …ibRhm inrMDR kO Por munIs kIXo iqs joq ky mD imlwnI ] pRIq rlI prmysr
so ies bydn sMg imlY ijm bwnI ] pun kQw mun nMdn kI kh kY muK so kb
isXWm bKWnI ] pUrn iDÎwie BXo qb hI jY sRI jgn nwQ Bvys BvWnI ] 13 ]
dohrw ] ijih ibRdwbn Kyl kIXo sunMd iksor ny ] iqh bMsI kI pyl rwKI mn mo
morny ] 14 ] 1 ]

h`Q ilKq nM : MSG 108 |

474
isrlyK : ibRMd siq seI
lyKk : ibRMd
p`qry : 78 a -96 A
Awkwr : 33X17.5 s.m. ilKq: 27X12 s.m.
vyrvw : ibRMd siq seI ky kul 702 dohry hn pr ieh ikRqI ADUrI hY ies ivc isrP
671 dohry hn AgoN sPy nhIN hn [
AwrMB : < siqgur pRswid] AQ ibRd siq seI ikRq kv ibRd ilKÎqy] dohrw ] sRI
gur nwQ pRBwv qY hoq mnorQ is`D ] Gn qY ijXo qru byl dl PUl Pln kI ibR`D
] 1 ] ikXo ibRMd pRsqwv ky dohw sugm bnwie ] aukq ArQ idRstWq kir idRF
kir dey bqwie ] 2 ]…
AMq : …ibidXw lKmI purKu pY hoq nNhI iek Twie ] nwih n suK duK sOq kO ipXky
iek hI jwie ] 70 ] gun pRgtY AOgun durY jWkY kmlw swQ ] iqRX mwrI iqRX
ikRsn iqRlokI nwQ ] 71 ]…..

h`Q ilKq nM : MSG 108 c


isrlyK : Putkl
p`qry : 22-26 a, 30 A - 39 A, 55 A - 60 a
Awkwr : 33X17.5 s.m. ilKq: 27X12 s.m.
vyrvw : EhI
vyrvw : ies poQI ivc kuJ ikRqIAW ADUrIAW hn : ijnHW dw vyrvw ies qrHW hY :-
p`qry 22 a - 26 a: - 45 qoN 82 q`k CMdW ivc kuJ totky hn [
30 a - 32 a : - isAwhI iqAwr krn dy qrIky
32 a - 39 A : - kwgz rMgx dy qrIky
55 A - 57 a : - dysI mhIinAW Anuswr vrnx hY
57 a - 59 a : - idnW dy nwvW Anuswr vrnx hY
59 a - 60 a : - dyvI dws ikRq sriBqI pRmwn 1881
AwrMB :
AMq :

h`Q ilKq nM : MSG 109


isrlyK : bwxI, dsm gRMQ
lyKk : goibMd isMG, sRI gurU
p`qry : 27 -526
Awkwr : 8X11.5 s.m. ilKq: 6X7.5 s.m.
vyrvw : ibnW ijld, 261 qoN 307 p`qry q`k vKryvyN leI lwl isAwhI dI vrqoN, dupwsIN
KVHy ruK do lwl lkIrW ivc iek kwlI lkIr dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw 7
Awm vyrvw : poQI dI hwlq Ksqw, poQI auKVI hoeI, keI QWeI kwnI bdlI hoeI [ 257-260

475
AwrMB : …..47 ] n poqRY n puqRY ] n sqRY n imqRY ] n qwqY n mwqY] n jwqY n pwqY ]
148 ] inRswkM srIk hY ] Aimqo AmIk hY ] sdYvM pRBw hY ] AjY hYN Ajwh hYN
]149]…
AMq : …qYs hI mK kIjIAY suin rwj rwj pRcMf ] jIiq dwnv dys ky blvwn purK
AKMf ] qYs hI mK mwr kY isir ieMdR CqR iPrwie ] jYs sur suK pwieE iqv sMq
hoie shwie ] 3 ] 336 ]

h`Q ilKq nM : MSG 110


isrlyK : k`cI bwxI - gurU nwnk dyv jI dy nW qy
p`qry : 347 a-393
Awkwr : 19 X 11 s.m. ilKq: 13 X 8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn bwAd ivc bMnI hoeI; isAwhI kwlI, vKryvyN leI lwl;
sqrW pRqI pMnw-9
Awm vyrvw : poQI pMnw nMbr 347 a qoN SurU huMdI hY[ ieMJ jwpdw hY ieh poQI iksy hor poQI
dw ih`sw sI, jo bwAd ivc v`K krky ijld bMnI geI hY[ ilKq suMdr, poQI dI
hwlq TIk TIk[
AwrMB : “pltih rUp pwCn soeI]15] ibnw loie dIpk isK prsih] hoie dIpk
iqnhuM dr sih] bKsih ApunI joiq auijAwrw] hoie cWd nw Bvn mMJwrw]16]
nwnk dws smrQ gur AYsy] srb swsqR BwKiq hY jYsy] siB giq AMg hY
aunmwhI] aun qy Byv CipE koeI nwhI]”
AMq : “Awd AMiq qwkI nhI miD nhI qih mwih] vwrpwr nhI nwnkw lGu dIrG BI
nwih] ipr ly mwih Awvy nhI auqpiq hoq nhI bIr] bRhmu AnM” ies qoN bwAd
p`qry nhI hn [ rcnw ADUrI hY[

h`Q ilKq nM : MSG 110-117


isrlyK : sRI gurU gRMQ swihb (ieMgilS Anuvwd)
ilKwrI : mnmohn isMG
Anuvwdk : mnmohn isMG
sQwn : nwBw
p`qry : 1 - 7788, 1 – 51
Awkwr : 34.5X24 s.m. ilKq: 34X18 s.m.
vyrvw : poQI sqrW pRqI pMnw - 15, nIlI isAwhI nwl, pYn nwl ilKI hoeI hY [ ieh
gRMQ A`T ijldW ivc hY, ijld g`qw [ iek ijld nMU dUjI qoN A`f r`Kx vwsqy
iek ijld dy swry BwgW dI ijld ieky hI qrHW dI hY Aqy hr iek ijld dUjI qoN
Al`g ifzwien dI hY [
Awm vyrvw : ijld pihlI 8 Bwg pMny 1 - 852
ijld dUjI 4 Bwg pMny 853 - 1912
ijld qIjI 4 Bwg pMny 1913 - 2906

476
ijld cOQI 4 Bwg pMny 2907 - 3862
ijld pMjvIN 4 Bwg pMny 3863 - 4670
ijld CyvIN 7 Bwg pMny 4671 - 5998
ijld sqvIN 4 Bwg pMny 5999 - 7028
ijld ATvIN 4 Bwg pMny 7029 - 7788
suDweI vwsqy kwgz dIAW cypIAW dI vrqoN kIqI geI hY [ 7788 pMny qy rwg,
rwgW dIAW pqnIAW Aqy puqRW dw vyrvw id`qw hY [ AMq qy iqMn AMqkwvW hn [
AMqkw 1 ivc qqkrw hY [ AMqkw 2 ivc gurbwxI ivc sMiKAw nwl sMbMDq A`KrW
dw Kol ky vyrvw hY Aqy AMqkw 3 qy not id`qw hY “iksy Kws Sbd jW quk nMU l`Bx
leI vyKo gur Sbd rqn pRkwS ricq AkwlI kOr isMG jI [” ieh poQIAW
rijstr dI Skl ivc hn Aqy Awfy ruK KulHdIAW hn [
AwrMB : < ieMgilS vrSn AwP “ sRI gurU gRMQ swihb “ hukm pRwrMB smyN pRwrMB 1 pI.
AYm. AOn 13.4.48. smwpq [ 7 ey. AYm AOn 3-8-60 swr rw m: 5 myrw mn eykY
hI ipRA mwgY ] pyK AwieE sRb Qwn pRA rog n smsr lwgY ] 1 ]
AMq : hrS smwpqI smy syvw sMpUrn 11-15 ey. AYm AOn 31-8-66 ijn sohy bRhmMf
KMfq hU sih pwau ] jIau dyhu Apnw nwau ] 1 ] rhau ] jwqy nwhI ko suKI qw kY
pwCY jwau ] Coif jih jo sgl kau iPr lptwau ] 1 ] krhu ikRpw krxwpqy qyry
hir gux gwau ] nwnk kI pRB bynqI swD sMg smwau ] 2 ] 45 ] (sUhI mhlw 5
])
not: pihly p`qry qoN AMq dw sMn 1960 id`qw hY pr AMqly pMny qy 1966 id`qw hY [

h`Q ilKq nM : MSG 118


isrlyK : gurbwxI sMgRih
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 1 - 307
Awkwr : 11X17 s.m. ilKq: 7.5X11.5 s.m.
vyrvw : ijld g`qy Aqy kpVy dI hY [ sqrW pRqI pMnw - 7; dupwsIN KVHy r`uK Cy lkIrW dw
hwSIAw ( bwhroN AMdr nMU nIlI lkIr, lwl lkIr, brIk nIlI lkIr, motI pIlI
lkIr, brIk nIlI lkIr Aqy Pyr lwl lkIr )
Awm vyrvw : pihly p`qry qy cupwsIN dohrw hwSIAw bxwieAw igAw hY [ bwhr vwlw hwSIAw do
nIlIAW lkIrW ivc vKryvyN leI lwl lkIr nwl bxwieAw hoieAw hY [ SurU ivc
Aqy AMq qy ds - ds hwSIey vwly p`qry KwlI hn [ pihly pMj p`qirAW qy
isAwhI PYlI hox kwrx pVn Xog nhIN; Aqy Agly 45 p`qirAW dI pihlI lweIn
ivc vI isAwhI PYlI hoeI hY [
AwrMB : < siq nwmu krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gur pRswid
] jpu ] Awid scu jugwid scu ] hY BI scu nwnk hosI BI scu ] 2 ]…
AMq : …AMqrjwmI purK ibDwqy srDw mn kI pUry ] nwnk dwsu iehY suKu mwgY mo kau
kir sMqn kI DUry ] 4 ] 5 ]

477
h`Q ilKq nM : MSG 119
isrlyK : k`cI bwxI (ADUrI)
p`qry : 347 a – 393 A
Awkwr : 11.5X17.5 s.m. ilKq: 7.5X13 s.m.
vyrvw : ijld g`qw ryksIn bwAd ivc bMnI hoeI, cupwsIN Cy lkIrW (bwhr vwr lwl, do
kwlIAW, motI sMqrI, iek kwlI, iek lwl) dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 9
Awm vyrvw : iksy hor poQI dw ih`sw jwpdw hY, ies dw nw AwrMB hY nw AMq poQI ikRm Kurdw
hY, 352 qoN 387 p`qry Q`ilauN KwDy hoey hn [
AwrMB : …plty rUp pwClw soeI ] 15 ] ibnw loie dIpk isK prsih ] hoie dIpk
iqnhMU drsih ] bKsih ApunI joiq auijAwrw ] hoie cWdnw Bvn mMJwrw ] 16
] nwnk dws smrQ gur AYsy ] srb swsqR BwKiq hY jYsy ] siB giq AMg hY
aunmwhI ] aun qy Byv CipE koeI nwhI ] 17 ]…
AMq : …Awg jlwie sky nwhI ssqR sky n kwt ] DUpu sukwie sky nhI pvn sky
nhI Awie ] mwq ipqw vw ky nhI kutMb kutw nhI swc ] nwnk vwih n ryKIAY nw
kwhU ko rwc ] 328 ] Awd AMiq qwkI nhI miD nhI qih mwih ] vwr pwr
nhI nwnkw lGu dIrG BI nwih ] prly mwih Awvy nhIau piq hoq nhI bIr ]
bRhmu AnM…..

h`Q ilKq nM : MSG 120


isrlyK : gIqw mhwqm (ADUrI)
p`qry : 2 a – 47 A
Awkwr : 8.5X12 s.m. ilKq: 4.5X8 s.m.
vyrvw : ijld g`qw, cupwsIN dohrw hwSIAw, bwhr vwr do lwl lkIrW ivc iek nIlI
lkIr, AMdrvwr Cy lkIrW (iek nIlI lkIr AMdr do lwl lkIrW ivc do kwlIAW
lkIrW ivc iek motI pIlI lkIr) dw hwSIAw, sqrW pRqI pMnw - 6
Awm vyrvw : 34 nM: p`qrw iB`jw hoieAw; dohW hwSIAW ivckwr suDweI kIqI hoeI, 44 qoN 47
p`qry pwsy qoN Bury hoey hn [
AwrMB : … p n kro jI ] Arjn kI bynqI mwn kir sRI ikRs˜ Bgvwn jI ikRpw inDwn
jI bolq Bey ] ] hy Arjn sMswr kI kwmnw ky sB hI kwrj krm iqAwg kr
myry crn kmlw kO nmskwr kir ] myry crx kml kau nmskwr kir myrI srx
Awvxw ] AYsw jo pRwxI gÎwnI so sMinAwsI kry hY ]…
AMq : … ik E sRI ikRs˜ Bgvwn jI ky bcn sRvn kr Arjn kihq BieAw ] Arjny
vwc ] hy sRI Acq AibnwsI purK jI ] sRI iksn Bgvwn jI ikRpw inDWn jI ]
qumrI ikRpw qy myry moh kw nws BieAw jI ]…..

h`Q ilKq nM : MSG 125 sMgRih


isrlyK : bwxI sRI Awid gRMQ

478
p`qry : 1 a-200 A
Awkwr : 22 X 13 s.m. ilKq 15 X 10 s.m.
vyrvw : ijld g`qw rYksIAn; bwAd ivc bMnI geI; isAwhI kwlI; hwSIAw dovyN pwsy
do do kwlIAW lkIrW; sqrW pRqI pMnw-9
Awm vyrvw : poQI dI hwlq TIk TIk, ilKweI ivc ivc DibAW vwlI, hVqwl Pyr ky suDweI
kIqI hoeI hY[ keI pMinAW aupr hwSIey qoN bwhr vI ilKweI kIqI hoeI hY[ ilKq
suMdr Aqy pVIH jWdI hY[ pMnw nMbr v`K v`K idqy hoey hn[ bwxIAW dw ivsQwr
ies pRkwr hY[ jpujI sihb, sodr, kIrqn soihlw, cOpeI, pwiqswhI 10,
rwmklI dKxI EAMkwr, isD gosit, AwnMd swihb, gauVI bwvn AKrI, gauVI
suKmnI swihb p:5, iqQI gauVI rwg Awsw m:3 vwr Awsw m:1 bwxI m:9 Aqy
bwxI m:1 ies qoN ielwvw iesy poQI ivc bwxI dsm gRMQ ivcoN vI idqI geI hY]
AwrMB : “< siqnwm krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM] gur
pRswid ] ]jpu] Awid sc, jugwid scu hYBI scu, nwnk hosI BI scu] socY soic nw
hoveI jy socI lKvwr] cUpY cup nw hoveI jy lwie rhw ilvqwr]”
AMq : pMnw 200 A ]1] “rhwE] Agm Agocr AlK Apwrw icMqw krhu hmwrI]
jl Ql mhIAl Bir puir lIxw Git Git joiq qumwrI]2 isK mq sB buiD
qumwrI mMdir Cwvw qyry] quJ ibn Avru n jwxw myry swihbw gux gwvw inq qyry
3] jIA jMq sB srix qumwrI srb icMq quD pwsy] jo quD BwvY soeI cMgw iek
nwnk kI Ardwsy]4]7] ] ]”

h`Q ilKq nM : MSG 125 A


isrlyK : bwxI dsm gRMQ
p`qry : 1 a-249 a + 1 a –78 a
Awkwr : 22 X 13 s.m. ilKq 15 X 10 s.m.
vyrvw : EhI; sqrW pRqI pMnw-9
Awm vyrvw : hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ hwSIey qoN bwhr ilKq, kMny dI QW ibMdI dw
prXog kIqw igAw hY[ keI pMinAW aupr ilKweI D`ibAW vwlI hY pr pVHI jWdI
hY[
bwxI dsm gRMQ ivcoN poQI dUjI dy rUp ivc ies pRkwr hY :
jwpu pwiqswhI 10, Akwl ausqqu, bicqR nwtk, lv kus nwm iqRqIAw iDAwau,
jnm kQw (AwpxI kQw), rwj swj kQn, cMfI cirqR (mwrkMfy purwx), nsIhq
nwmw m:1; iehnW qoN ielwvw pMnw 99 qoN bwAd p`qrw AMk 200 qoN SurU hMudw hY [
AwrMB : “< siqgur pRswid]jwpu] sRI muK vwk pwiqswhI 10] CpY CMd]qÍpRswid]
ckR ichn Aru brn jwqu Aru pwiq nihn ijh ] rUp rMg Ar ryK ByK koaU kih
n skiq ikh] Acl mUriq AnBau pRkws Aimqoj kihjY] koit ieMdR ieMdRwx swhu
swhwix gixjY] iqRBvx mhIp sur nr Asur nyq nyq bn iqRx khq qv srb
nwm kQY kvn krm nwm brnm sumq]1]”

479
AMq : pMnw-248 A “dunI idvwnI vhu PwnI mukwm ] Kud csm bInI clxw jhwn]
hir vKq bMdy qUM iKjmiq n ivswir] msqI gPlq isau bwjI nw hwr] qobw nw
kIqI Aw kridAW gunwhu] bgo Arj nwnk ies Awlm isau qyrI pnwih
]9]]0]=0]=0]”

h`Q ilKq nM : MSG 125 e


isrlyK : bwxI dsm gRMQ ivcoN (poQI qIjI)
p`qry : 1 a-78 a
Awkwr : 22 X 13 s.m. ilKq 15 X 10 s.m.
vyrvw : EhI [ sqrW pRqI pMnw-8-9
Awm vyrvw : kwnI bdlI hoeI hY hVqwl Pyr ky suDweI kIqI hoeI hY[ ilKq spSt nhIN hY[
pr pVHI jWdI hY[ poQI qIjI ivc cMfI cirqR (bicqR nwtk dw Astmo iDAwE)
Aqy igAwn pRboD gRMQ Awid]
AwrMB : “< s AQ cMfI cirqR ilKqy] inrwjCMd] mihKdeIq sUrXM] bFOXo su loh
pUrXM] sudyvrwj jIqXM] iqRlok rwj kIqXM]”
AMq : “335] qY shI sK kIjIAY sun gj rwj pRcMf] jIq dwnv dys ko blvwn p†K
AKMf] qYshI mKmwr kY isR ieMdR CqR iPrwil] jYsy sur suKpwq ] joiq vsqM hoh
shwie]3]336]”

480
1

h`Q ilKq nM : MS 76
sRoq : BweI sMudr isMG
isrlyK : ingwr nwmw (&wrsI) Bwg II
lyKk : munSI lwlw lwl cMd
ilKwrI : drj nhIN
ilpI kwl : drj nhIN (rcnw kwl): AigAwq
smW : drj nhIN
sQwn : drj nhIN
p`qry : 160
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 25.5X16 s. m. ilKq: 19X9 s. m. nsqwlIk
vyrvw : mUl qOr auqy imqn kwlI isAwhI nwl iliKAw[ kuJ s&y ikrm KwDy hn[ hYifMg qy
sbhYifMg lwl rMg nwl drj[ pRqI pMnw AOsqn 18 sqrW drj hn[ not hwSIey qoN
bwhr Aqy bwhrI pwisAW dy hwSIey ivc idqy hn[
lyK rcnw : pusqk dw ivSw nwmwingwrI hY[ Aksr sndW icTIAW Aqy ArzIAW nkl kIqIAW
hoeIAW hn[ AMdrlI gvwhI Anuswr rcnw lwhOr ivc kIqI geI[ kwiqb vI lwhOr
dw Aqy AMgryzI rwj dOrwn dI ilKq hY[ ^brnvIsI dI klw shI prvwny klmbMd
krn dI ivDI qy ^ws ^ws dy nmUny audwhrxw sihq drj hn[
AwrMB : munSIey ihkmq kwiml eyzdI cUn bw ierwdqy AzlI bw ienSweIAw shI&w…
AMq : Asln szwvwr nkl brdwSqy nbUd bw hsby snAq nkl brdwSqy AwXd aumId

h`Q ilKq nM : MS 77 -1
sRoq : sPl isMG
isrlyK : prqwp isMG dy nwm nUrmhl jwgIr ilKq
lyKk : vkIl hYdr AlI ^wn
ilKwrI : drj nhIN
ilpI kwl : drj nhIN (rcnw kwl) AigAwq
smW : 1895 ibkrmI
sQwn : kpUrQlw
p`qry : kRmWk rihq
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 25.5X16 s. m. ilKq : iSksqw
vyrvw : kpUrQlw irAwsq dy hwikm jgqjIq isMG nMU ilKI bynqI[ AlI hYdr ^wn vkIl
dI iliKAw AgyqrI nQI icTI kU&I ilKq ivc Aqy nUrmhl nwl sMbMiDq jwgIr dy
kwZzwq iSksqw ilKq ivc isAwhI nwl drj hn[
Awm vyrvw : ies ivcly dsqwvyzW ivc 1) BwdroN sMgrwd 1898 ibkrmI nMU srdwr kyysrI isMG
vwsI nUr mhl vloN bynqI pqr hY jyo ausny jwgIr dy zbq kIqy jwx auqy mwhwrwjw
2

jgqjIq isMG nMU ilKI[ 2) prqwp isMG vld kysrI isMG vloN ilKI bynqI hY ijs
ivc jwgIr pRwpqI auqy DMnvwd kIqw igAw hY[ 3) Aihdnwmw rxjIq isMG Aqy
&qih isMG inhwl isMG vwsIAn kpUrQlw[ ies Aihdnwmw dy AMqrgq irAwsq
kpUrQlw dy hwkmW nMU kpUrQlw ^ws jlMDr dy ielwky sulqwnpur, iFlvW, s&rwbwd,
jwnI^wn, cUhVvwl, DwlIvwl, rimMfI, v`lw, qlvMfI, imAwxI, bYgovwl, &rId
srwey, Srkpur auhlw, mMdwl, hlokI, kwlw sMiGAw sYdolYl, bygmvwl, jwgvwqw,
bwZ mulqwnI GuVwm dy ielwky Cfy gey[ ieh Aihdnwmw sqvI cyq mhIny 1884 nMU
pyS kIqw igAw[ 4) prqwp isMG izmINdwr jlMDr dy nwm jwgIr dI nkl 5) sR:
prqwp isMG dI jwn lwrMs nMU ilKI icTI dI nkl 6) iPlOr dy qihsIldwr mohr
isMG dI 1847 eI: AkqUbr 9 nMU ilKI icTI[ 7) nUrmhl dy jwgIrdwrW dI jwn
lwrMs nwl ^qoikqwbq 8) nrUmhl, rwhoN, nUrpur, kmwlw, n`qw, s&drvwl pMforI,
husYnwbwd, loDw, iqlokw Awid 44 qwluikAW dI jmHWbMdI qy bkwey lgwn jo 1816
ibkrmI qoN 1835 ibkrmI qk dI q&sIr hY[ aukq ielwky kpUrQlw irAwsq dy
hyT sn (iek lMmw cOVw vyrvw drswaU jd`vl (swrxI) vI ies PweIl ivc vKrI
lgI hY[ 9) nUrmhl jwgIr dy zwbqy aupr mukdmw qy mukdmy dI nkl hY[ ieh
mukdmw nvMbr 1846 eI. ivc cilAw[ 10) A^Ir ivc 17 dsMbr 1846 nMU jwn
lwrMs nMU ilKI icTI dI nkl drj hY[
AwrMB : ZrIb invwz slwmq jnwby AwlI ibAwny murslw
AMq : &kq qihrIr bqwrI^ 22 AkqUbr 1846 eI.

h`Q ilKq nM : MS 77 - 2
sRoq : sPl isMG, fUmCyVI
isrlyK : drbwrI-hukm 3606 kpUrQlw irAwsq[ iqMn dsqwvyz (aurdU)
lyKk : jgqjIq isMG hsqw^rI
ilKwrI : drj nhIN
ilpI kwl : drj nhIN (rcnw kwl)
smW : 1958 ibkrmI 1901 eI.
sQwn : kpUrQlw irAwsq
p`qry : 7 kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 33X20 s. m. ilKq: 29X16 s.m. nsqwlIk qy iSksqw
vyrvw : irAwsqI Snw^q muhr nIly rMg ivc[ kwZz kdIm zrd[ mUl ivSw isAwhI nwl
iliKAw[ fwkUmYNt Awm CpweI vWg sw& suQrw[
Awm vyrvw : 1) srdwr Bgq isMG vzIr dI imRqU auprMq ieh hukm mhwrwjw jgqjIq isMG dy
nwm hyT jwrI hoieAw hY[ ies ivc irAwsq dy kwrobwr nMU clwaux Aqy shIh FMg
nwl juMmyvwrIAW inBwaux vwsqy dIvwn AzIz b^S, lwlw Bgvwn dws Aqy lwlw
hrI cMd dI AihlkwrI ivc iek pRbMDk kmytI bxwey jwx dy AwdyS hn[ srdwr
gulwb isMG cI& skqr nMU aukq kONsl dIAW mIitMgW ivc hwzr hox leI AwigAw
3

Aqy ausy ivAkqI nMU AMgryzI qy dysI srkwrW nwl ^qoikqwbq krn dy hukm jwrI
kIqy hn[ iesy &rmwn ivc irAwsq dy hor keI A&srW dIAW ifaUtIAW vI
insicq kIqIAW hn[ 2) nwl nQI fwkUmYNt ivc ieMqzwmIAW kONsl dIAW ifaUtIAW,
mihkmw jWc kmytIAW, qihsIldwrW, srkwrI Amly dIAW CutIAW pws krn dy h`k
AiDkwr, TykydwrW, nIlwmI vwilAW leI bwnHW SrqW[ AdwlqI kMmW ivc dIvwnI qy
&OjdwrI dy ibAwn, AdwlqW dIAw irportW Byjx dy FMg SrqW, szwvW jurmwny Awid
sB izMmyvwrIAW kONsl dy spurd kIqIAW drj hn[ 3) iesy hQilKq nwl nQI
qIsry dsqwvyz ivc dIvwn AzIz b^S nMU s&r B`qw dyx dw hukm srdwr Bgq
isMG vloN jwrI kIqw hY jo irAwsqI Ahudydwr sI[ s&r B`qy dy ies dsqwvyz dy ivSy
Anuswr aukq dIvwn 26 swvn, 1958 ibkrmI nMU svyry iFlvW nwmI ksby ivc
AwieAw qy SwmI kpUrQly prq igAw[
AwrMB : rU bkwr mihkmw sdr rwj kpUrQlw bw jlUs rwjwey rwjgwn sRI mwn rwjw
jgqjIq isMG swihb
AMq : jumlw A&srwny mihkmwjwq vw kwr^wnwjwq ko hukm mzkUr bwlwzwq sy ieqlwh
dI jwey bs

h`Q ilKq nM : MS 116


sRoq :
isrlyK : dsm skMd m`DkwlIn ihMdI (nwmukMml)
lyKk : sUrdws
ilKwrI : drj nhIN
ilpI kwl : drj nhIN (rcnw kwl) 1861 ibkrmI 1804
smW : 1861 ibkrmI
sQwn : drj nhIN
p`qry : tweItl qy Agly s&y Pty hoey 1063 Aw^r
ic`qr : koeI nhIN, lwl hwSIAw Aqy isrlyK
Awkwr : 11X19 s. m. ilKq: kU&I
vyrvw : pRqI pMnw 14 sqrW, lwl isAwhI ivc isrlyK qy itpxIAW[ kU&I ilpI rUp &wrsI
A^r vrqy gey[
Awm vyrvw : mDkwlIn ihMdI BwSw nMU &wrsI ilpI ivc iliKAw igAw hY[ ivSw AiDAwqmvwdI
hY[ kwiv rUp ivc ilKI ies pusqk dy hYifMg rwgW Anuswr vMfy gey hn[ BwrqI
dysI CMd pRxwlI rwgW dI vrqoN kIqI geI hY[ Aksr si&AW dI isAwhI AiDk hox
kwrn s&y dy ipCy clI geI hY[ ies kwrn pVHn ivc duSvwr hY[ ikqy ikqy iSksqw
ilpI vrqI hY[
BwSw nmUnw:
sMudr gwau sKw sB sMudr sMudr ByK hr hr gopwl] sMudr pMQ suMdr gq Awvn sMudr
myry sMudr lwl]
AwrMB : DwrUM qhW mn gXo sONp iqhwro] qb qoih hoieky gXo pukwro]
4

AMq : isAwhI dy Agly pwsy iKlwr kwrn pVHy nhIN jWdy[ ivSy pKoN lyKk ny rwmwiex dI
gwQw kwiv bMd kIqI hY[ rwmwiex dy pwqrW dy nwm nwl sMvwd joVy hn[ sRI rwm
bcn, hnUvMq bcn, mMdodrI bcn vWg bwkI pwqrW dy isrlyK lwl rMg nwl ilKy
hoey hn[

h`Q ilKq nM : MS 186


sRoq : HG. H.S
isrlyK : dIvwn ZzlIAwq &wrsI hwiPz SIrwzI
lyKk : SmsudIn hwi&z SIrwzI
ilKwrI : sqvIN sdI ihjrI
ilpI kwl : drj nhIN (rcnw kwl) auhI
smW : 1329 CipAw
sQwn : rueImI pRkwSn bMbeI
p`qry : 296
ic`qr : kyvl hwSIey rMgIn qy Puldwr
Awkwr : 25X15.4 s.m. ilKq : 20X11 s.m. ilQogRwP
vyrvw : rMgdwr hwSIey jo Puldwr hn[ bwhrvwr lwl rMg dw dohrI lkIr dw hwSIAw
ausdy AMdr sunihrI rMg ivc dohrw hwSIAw qy do kwlm vyl nwl bxwey hn[ Zzl
dw Aw^rI bMd vK fbI ivc iliKAw hY[
Awm vyrvw : rdI&vwr AlP qoN Xy qk ZzlW, iPr mdh ik`qy qy rubweIAW drj hn[ hwi&z
SIrwzI dw kwiv ivSw sU&IvwdI ivcwrDwrw hY[ eIrwnI sUPI kwiv ivc ausdw
mhq`vpUrn sQwn hY[ sgoN aus ny eIrwnI sU&I ivcwrDwrw nMU ivl`Kxqw idqI hY[
ausdI SwierI dw mhq`vpUrn gux ieh ik ausny sU&IAwnw ivcwrW nMU duinAwvI vsqW
qy ^ws qOr auqy mYA noSI dI qlmIhW qSbIhW qy iesiqAwirAW (kwiv guxW) nwl
iSMgwirAw hY[
AwrMB : hmd byhd v snwey by Add vw ispws byikAws KudwvMdI rw ik jmIh dIvwny
hwi&zW
AMq : Aw&wko nUr ie&zwey cSmy muSqwk grdIdw Az dukwn nMbr 65 pwtI hoeI bMby
SwieAw grdyd

h`Q ilKq nM : MS 187


sRoq : H.S. H.S
isrlyK : jhWgIrnwmw (&wrsI)
lyKk : mYmd ^wn vzIr nkl pMfq qoqw rwm kSmIrI
ilKwrI : drj nhIN
ilpI kwl : drj nhIN (rcnw kwl) 1903 ibkrmI
smW : ihjrI 1663
sQwn : lwhOr
5

p`qry : drj nhIN


ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 24.5X14 s.m. ilKq: 20X11 s.m. nsqwlIk
vyrvw : pihly pqry auqy sunihrI nIlw qy lwl rMg ivc ifzwien[ hr s&y auqy nIlw, lwl
qy sunihrI rMg nwl lweIn dw hwSIAw[ pRqI pMnw AOsqn 15 lweIn[ hYifMg qy
sbhYifMg lwl rMg ivc [ mUl imqn kwly rMg ivc drj hY[ bhuq QoVHy pqry ikrm
KwDy bwkI pVHnXog lYmInyitf [
Awm vyrvw : mYmd Kwn ny muK rUp ivc qvwrI^I GtnwvW drj kIqIAW hn vwrqk rUp isn&
vjoN vriqAw hY[ ibAwn AwkRiSk bxwaux vwsqy ivc ivc kwiv totky vI drj kIqy
hn[ muF ivc rcnw kwrn dsx auprMq jhWgIr dw ibAwn ausdy rwxw dy
iesqkbwl nwl SurU kIqw hY[ iPr ausdy rwjgdI bYTx dy pihly swl dIAW GtnwvW
dw vrxn SurU kIqw hY Aqy imRqU qk dy sMiKpq hwlwq drj kIqy hn auprMq
jhWgIr dI AOlwd ivc pMj puqrW qy do puqrIAW dw sMiKpq vrxn, ausdy vzIrW
swimAk dwinSvrW Aqy sMgIqkwrW dw nwm drj hY[
AwrMB : hmdo snwey nw mhdUd szwvwr swneI ik bw Xk Amr kun nus^wey Awlm
prdw^q
AMq : hr ik ^vwnd brIN do bYq ik dr zbwny qurkI bklm Awvrudw Sud Aml nmUdh
bwduAwey ^Yr bwd ^vwihd krd

h`Q ilKq nM : MS 188


sRoq : H.S. H.S
isrlyK : ik`sw s`sI punMU (&wrsI)
lyKk : Zulwm husYn spuqr mIAW mMuhmd
ilKwrI : drj nhIN
ilpI kwl : (rcnw kwl) 1903 ibkrmI
smW : 1860 eI.
sQwn : AYmnwbwd
p`qry : 93
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 24.5X13.5 s.m. ilKq: 17X8.5 s.m. nsqwlIk
vyrvw : nIlw, lwl, Aqy sunihrI lkIrdwr hwSIAW lgwky do kwlmI lMmy ^wny bxwey hn[
do lwl lkIrW bYNqW nMU vMfdIAW do rMgW ivc nkl kIqI[ mUl imqn kwlI isAwhI
Aqy hYifMg Awid lwl rMg nwl ilKy gey hn[
Awm vyrvw : ik`sy dw ivSw rumWitk khwxI hY jo BMbor Sihr vrqmwn bwmpuSq brmpur eIrwn
dI Gtnw rhI[ isMDI qy blocW dy mwiDAm rwhIN ieh kQw pMjwb pujI[ ieh nkl
&wrsI kwiv ivc ilKI geI msnvI dy swihq rUp ivc rcI hY[ kvI Zulwm husYn ny
Awpxy kQn Anuswr ieh rcnw lwlw joq pRkwS vwsqy iqAwr kIqI[
AwrMB : bnwm Awnk husn AweInwey Esq au&k ^wizny gMjInwey Esq
6

AMq : mShUr ikswey s`sI puMnMU imn qsnI& Awmd SuArwey ey rOSn ikAws lwlw joq
pRkwS ibdw Aw zuA& Aliebwd Zulwm husYn vld mIAW muhMmd swijd AYmnwbwd
qhrIm qwrI^ 4 mwh kwiqk 1917

h`Q ilKq nM : MS 196-1


sRoq : ASok, SmSyr isMG
isrlyK : &iqh AlmuAwir& (&wrsI)
lyKk : AigAwq (drvyS)
ilKwrI : drj nhIN
ilpI kwl : drj nhIN (rcnw kwl) qyhrvIN sdI ihjrI
smW : 1249 ihjrI
sQwn : drj nhIN
p`qry : 1-84
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 24X14.5 s.m. ilKq: 22X12 s.m. nsqwlIk
vyrvw : imqn vwsqy isAwhI vrqI geI hY[ nwm aupnwmw qy hYifMg vwsqy lwl rMg
vriqAw[ pRqI pMnw AOsqn 22 lweInW hn[ AKrW dw sweIz v`fw Cotw[
Awm vyrvw : pusqk ivc hzrq muMhmd rsUl Alh dy jIvn nwl kuJ mhq`vpUrn q`Q vrxn
kIqy hn[ bYq msnvI Aqy rubweI qoN ielwvw imsrw CMd dI vrqoN vI kIqI imldI
hY[ ikqwb dw nwm ilKx auprMq isAwhI Pyr idqI hY Aqy kyvl l&z drvyS
piVHAw jWdw hY[
AwrMB : hmd rsweIey rw ik vwhdy hkIkI Asq szw Az iesqbwAq v muArd
AMq : qumq qmwm Sud nus^wey muqbrk &qih AlmuAwr& bqwrI^y sIAm mwh Svwl
1247 sMn ihjrI drvyS qmwm rsyd

h`Q ilKq nM : MS 196-2


sRoq : ASok, SmSyr isMG
isrlyK : &qih Alrmz (BwSw) mDkwlIn
lyKk : Byl Swh hzrq
ilKwrI : drj nhIN
ilpI kwl : (rcnw kwl) qyhrvIN sdI ihjrI
smW : nkl 1249 ihjrI
sQwn : AigAwq
p`qry : 8 kyvl
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 24X14 s.m. ilKq : 22X12 s.m. nsqwlIk
vyrvw : hYifMg qy sb hYifMg lwl rMg ivc Aqy mUl imqn isAwhI nwl iliKAw[ pRqI pMnw
AOsqn 19 sqrW [ ivc ivc ArbI BwSw muhwvry motI klm nwl ilKy hoey hn[
7

Awm vyrvw : hmd qoN ipCoN mdh rsUl qy iPr &qih Alh Swh dw ivrd krn auprMq lyKk
mUl audyS vl vDdw hY[ qOhId, mwAr&q, irAwzq, zlzlw, jwn &nw dy iqMn
drjy, rbI zwq dIAW is&qW Aqy ausdI zwq ivc XkIn, ieSky hkIkI Awid
iviSAW auqy bYNq ilKy hn[ dosq nMU dosq imldw &nw ibkw dw ibAwn Aqy ieSk
AwSkW nMU kql krn vwlI qlvwr ibAwnI hY, sPw 1 qoN 7 qk ies ijld ivc
drj hY[
AwrMB : eyk hI eyk n dUjw kryN eyk ky zwhr bwqn ho rhMU hU Alvwihd lw Ahd lw SrIk
AMq : mksUdy eIN mnzUm hr &ihm dUrIey Al&hUm lweIey Asq &w hum qumq qmwm Sud
ikqwb &qih Alrmz qsnI& hzrq Byl Swh

h`Q ilKq nM : MS 196-3


sRoq : ASok, SmSyr isMG
isrlyK : sIhr&I mIrW mArU& (BwSw)
lyKk : Swh BIK sIvwnvI
ilKwrI : drj nhIN
ilpI kwl : (rcnw kwl) qyhrvIN sdI ihjrI
smW : nkl 1249 ihjrI
sQwn : AigAwq
p`qry : 6 kyvl
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 24X14 s.m. ilKq: 22X12 s.m. nsqwlIk
vyrvw : hYifMg qy sb hYifMg lwl rMg ivc Aqy mUl imqn isAwhI nwl ilKy hn[ pRqI pMnw
AOsqn 20 sqrW hn[ kwZz ikrm KwDw[
Awm vyrvw : sIhr&I dw ivSw rUhwnIAq hY[ ivc ivc dohry vI drj kIqy hn[ jnmjwq ieq
iek swry bMDy Brm AMDyr Awid sun khIey ikAw Dun nhIN rhI ibcwr ibcwr sUn
pirE md n Bieau suKn iPr sMswr[ ArbI dw pRBwv coKw hY[ lyKk Swied sIvw
(isbI) sIvsqwn (bloicsqwn) dw vwsI hY qw hI ausdw nwm sIvwnvI iliKAw hY[
AwrMB : Alhmd Alh Alrbul AwlmIn Aslwm AlY AlmuMhmd vwlw AjmeIn
AMq : qmwm Sud BIK pnjd ko rYn jgq my sd gux BIK slwm sIhr&I mIrW

h`Q ilKq nM : MS 196-4


sRoq : ASok, SmSyr isMG
isrlyK : qnzIlwqy ^msw (&wrsI)
lyKk : AigAwq
ilKwrI : drj nhIN
ilpI kwl : drj nhIN (rcnw kwl) AigAwq
smW : AigAwq
sQwn : AigAwq
8

p`qry : 7 kyvl
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : auhI ilKq : nsqwlIk
vyrvw : lwl rMg nwl muSkl SbdW nMU sMkyiqq kIqw hY imqn mUl isAwhI nwl iliKAw
hoieAw hY pRqI pMnw 20-21 sqrW hn[
Awm vyrvw : ies poQI ivc vjUd ieqlwk, XkIn ieqlwk, vhdq, vhdwnIAq, jbrUq,
mlkUq, nwsUq dy gux lCx, mOjUd ielmAqy (bwhrI igAwn pswr) ^wrjIAW dy
AMqr ibAwn kIqy hn[ muqilk hsqI dy pMj ruqby[ vjUd mkwnI dy cwry ruqby drjy
ibAwn kwrn qoN ielwvw ieqlwk dy drjy qoN XkIn dy drjy qk pujx, Aglyry s&r
nMU bhuq ivsqwr nwl ivAwiKAw kIqI hY[
AwrMB : Alhmd illwih v rbul AwlmIn vslwq Alh AlY rsUlhU mMuhmd vw Al
Ashwb zwihrIn
AMq : qum qum kum qmwm Sud srIAn[

h`Q ilKq nM : MS 196-5


sRoq : ASok, SmSyr isMG
isrlyK : SrHw ey lmAwq (&wrsI)
lyKk : kuqbudIn
ilKwrI : drj nhIN
ilpI kwl : (rcnw kwl) qyhrvIN sdI ihjrI
smW : 1282 ihjrI
sQwn : AigAwq
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : auhI ilKq : nsqwlIk
vyrvw : hQ ilKq isAwhI nwl ilKI geI hY ivc ivc ^ws ^ws SbdW nMU mhqvpUrn
smJdy hoey kwqb ny aunW Qly lwl inSwn idqy hn[
Awm vyrvw : lyKk lmAwq dI SrA krn smyN iesdy mUl bwry koeI vI jwxkwrI nhIN idqI Aqy
nw hI mUl dy imqn nMU iksy BWq vK vK kIqw[ ies pusqk dy ivSy hmw Esq (srb
ivAwpI bRhm), XkIn, eImwnd mrqibAw, isdk, qlb, rwh, sUrI, qy mwAnvI dw
igAwn bVI q&sIr nwl vrxn kIqw hY[ keI mnOqW vfyry lokW dI audwhrxW nwl
ibAwn kIqIAW hn[
AwrMB : Alhmd illwih A`lzI nUr vjHwhw bwq`jlIAwq illhwl
AMq : ikqwb Srh lmAwq bwaunvwn sw^qw dsq^q kuqbdIn mrhUm drgwh jmwdI
aul Av`l 1285
9

h`Q ilKq nM : MS 197


sRoq : AigAwq
isrlyK : kd mskIn (aurdU)
lyKk : swilh / BwSw rlI imlI
ilKwrI : drj nhIN
ilpI kwl : (rcnw kwl) aunHIvIN sdI eIsvI
smW : 1899
sQwn : AigAwq
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 19X13 s.m. ilKq: 17X10 s.m. nsqwlIk qy iSksqw
vyrvw : ieh hQ ilKq vhI auqy ilKI hoeI hY[ hvwly lwl rMg nwl idqy hn mUl imqn
isAwhI nwl iliKAw hoieAw[ pRqI pMnw sqrW iek swr nhIN[ vwk vI brwbr nhIN[
Awm vyrvw : a) pusqk dw ivSw jwdU Incantations hY[ ibCU dy ktx auqy JwVW PUkW PWfw
ArbI SbdW ivc tUxy twmxy drj hn[ A) vhI dy dUsry pwsy qoN jwrI pihloN &wrsI
qy aurdU dy rly imly iSAr drj hn ies Bwg ivc rubweI qy ZzlW hn[ e)
dvweIAW dy totky nsrIn Pul dw qyl bxwx dI ivDI[ s) m`ulW do ipAwzw dI
khwxI[ h) &krnwmw:- &kIrW dI nYiqkqw ibAwn dI Aqy kuJ &kIrW dy nwm
igxvwey hn[ ArbI dw pRBwv ies Bwg auqy AiDk hY[
AwrMB : eyk roz kw izkr hY ik XwrW lqI& v dosqW zrI& ibAwn sw^qy ibAwny zrI^ v
lqwie& ik bw Xk dIgr qoqIvwr
AMq : hr SmwH rw bkuSqym prvwnw jwn gudwz]
dsqm bgIr br kun eIn nbzw rw invwz]

h`Q ilKq nM : MS 205


sRoq : AigAwq
isrlyK : drUdy Akbr (ArbI)
lyKk : hsn
ilKwrI : drj nhIN
ilpI kwl : drj nhIN (rcnw kwl) AigAwq
smW : AigAwq
sQwn : AigAwq
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 15.5X11 s.m. ilKq: 11X6.5 s.m. kU&I
vyrvw : muK qOr auqy imqn isAwhI nwl iliKAw hY[ hYifMg qy sb hYifNMg lwl rMg nwl[
pRqI pMnw nO sqrW drj hn[
10

Awm vyrvw : rwq dI nmwz ipCoN pVHI jwx vwlI drUd (Ardws) nMU vyrvy nwl drj kIqw hY[
pRmuK Bwg ArbI ivc hY do nwAqW &wrsI ivc vI drj hn Aqy iek nwAq aurdU
ivc Swiml hY[ ArbI Bwg ivc bVI muhwrq nwl AYrwb (lgWmwqrW) dI vrqoN kIqI
hY[ Alwhumw dw Aksr aucwrx lwl rMg nwl iliKAw hY ieslwmI rihq mirAwdw
nMU ibAwn krnw kwiqb dw mMqv hY[ ieh dUrd dy klmy eISw dI nmwz ipCoN pVHy
jWdy hn [
AwrMB : bwiesim Alwih Alrhmwin Alh rhIm Alhmdu illwih Alrib AwlmIn v
muAwikbw ill muiqkIn[
AMq : AzAlAnw ilnw SwiPAqun v muS&qn qmwm Sud qkrrwqy nmwzy jnwzw brwey
mwiekwrI qihrIr Xw&q

h`Q ilKq nM : MS 264


sRoq : H.S AMimRqsr
isrlyK : ArbI-&wrsI luZwq (SbdkoS) ADUrI
lyKk : AigAwq
ilKwrI : AigAwq
ilpI kwl : (rcnw kwl) drj nhIN
smW : AigAwq
sQwn : drj nhIN
p`qry : 2 qoN 369 (AgoN ipCoN Pty)
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 16X22.5 s.m. ilKq: nsqwlIk qy iSksqw
vyrvw : pRqI pMnw 17 sqrW, muFly pMinAW ivc Sbd vfAwkwrI qy ArQ CotI Akwr ivc
hn[ donNo md isAwhI ivc [ auprMq ipCly pMinAW ivc Sbd lwl rMg Aqy ArQ
kwly rMg ivc drj hY[ kwZz purwxw, zrd pVHnjog[
Awm vyrvw : &wrsI rsmul^q dw nsqwlIk rUp vriqAw hY ikDry ikDry iSksqw rUp vI mOjUd
hY[ Sbd mUl nMU muK rKky ausy nMU Abjd Anuswr FwilAw igAw hY[ iek Sbd dy do
do iqMn iqMn ArQ vI idqy gey hn[ Sbd dw rUp, iekvcnI, bhuvcnI, ilMg-puilMg
Aqy sIgy Anuswr bdldw vrxn kIqw hY[ Sbd Aqy ausdy ArQ dI iBMnqw spS`t
krn ihq vKry rMg Aqy vfy Coty A`Kr Awkwr dI qknIk ApnweI geI hY[ aucwrx
ivDI vI drj hY[
AwrMB : icrwiZ auAzwr hdIs: AEAqhw AlhdIs An AlqrIk
AMq : iekbwlw Sudn bwAmly Suqr bvwsqwey ijrwhq

h`Q ilKq nM : MS 265


sRoq : H.S, H.S
isrlyK : kswied bdrcwc (&wrsI)
lyKk : bdr/ mOlvI muMhmd hwdI
11

ilKwrI : AigAwq
ilpI kwl : AigAwq (rcnw kwl) 1886
smW : 1886
sQwn : AigAwq
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 27.5X17 s.m. ilKq: 17.5X8.5 s.m. nsqwlIk
vyrvw : kwZz ikrm KwDw[ lwl rMg nwl fbIdwr hwSIey[ keI QwvW hwSIAw pUrw hvwlw
ikrm KwDw hoieAw hY[ sur^IAW sur^ imqn kwlw[ hvwly hwSIey ivc drj[ bwhrI
hwSIAw do lweInW dw[ pRqI pMnw 12-13 sqrW
Awm vyrvw : cwc dy ksIidAW ivc Ab`wsI ^lI&y vloN ihMdusqwn dy bwdSwh nMU &rmwn Aqy
isropy dI vDweI (7vIN sdI eI. dI Gtnw pr ihMd dy bwdSwh dw nwm drj nhIN)
bnI Ab`ws dw isropw ihMdU bwdSwh nMU pu`jx auqy vDweI, bwdSwh dw nwm drj nhIN[
ihMdusqwn dy swimAk bwdSwh dI is&q (nwm drj nhIN), Ab`wsI ^lI&w Aqy
muMhmd Swh quZlk ihMdusqwnI bwdSwh dI qwrI& ( do ksIdy) sulqwn muMhmd dI
is&q[ sMn 1257 ivc jhWgIr vloN kotnwmI ngr dy iklHy aupr kbzw[ aus ikly
dI is&q[ bwdSwh ihMd dI Srwb pIx dI Awdq dI is&q, mihbUb dI is&q,
sulqwn mMuhmd Swh quZlk, qwrI& Aw&qwb gul cyhrw knIz dw bwdSwh muMhmd
quZlk qoN ienwm lYxw, pyRmIAW dI is&q, mdh rsUl, mhbUb dI icTI dI isPq,
sulqwn muMhmd Swh quZlk qy aus dIAW pRymkwvW[ idLI ikly dI qwrI&, mMuhmd
Swh quZlk vloN idlI ivc mnwey gey jSn, iklw ^urmwbwd dI is&q, eId dw
jSn, nwsrdIn Swier bwry iek hujv Awid pUry dw pUrw klwm BwSw pKoN puKqw qy
jwndwr hY[ jo bYNq pUry pVHy gey auh auc drjy dI SwierI pweI geI hY[ kvI muMhmd
ibn qugilk dw smkwlI Aqy ksIdwgoeI ivc pUrI qrW inpuMn hY[ ksIdw goeI ivc
AnvrI dw mukwblw krdw hY[
AwrMB : hmdy Awn sulqwny Awlm rw ik Awlm prvr Asq
aunsI aU dr rhy eImwny aunso jwn rwsq[
hwikmy eIjwd aUrw dr inzwmy kwienwq dwmn…………….
AMq : dsq ryKqn bySk cwr dMdwn cSmI sbwAE bhwiem XUs& zrIn sn vzrIn---
---vrzIn-------------Aw&qwb

h`Q ilKq nM : MS 273


sRoq : H.S
isrlyK : drj nhI/N rwmwiex (&wrsI)
lyKk : swvx m`l
ilKwrI : drj nhIN
ilpI kwl : drj nhIN (rcnw kwl) 1915 ibkrmI(1858 eI.)
smW : 1858 eI.
12

sQwn : AigAwq
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 24.5X16 s.m. ilKq: 20.5X12 s.m. nsqwlIk
vyrvw : isAwhI kwlI, pRqI pMnw AOsqn 14 sqrW drj hn[ hYifMg lwl rMg ivc, do
kwlm bxwky msnvI rUp ivc nkl kIqI geI[
Awm vyrvw : ies hQilKq dw ivSw rwmwiex dI gwQw hY Aqy swvxml ny ieh ilKq lwlw
DIr m`l vwsqy kwiv b`D kIqI hY[ keI QwvW auqy sb hYifMg hwSIey ivc drj hn[
lwl rMg hwSIey do kwlmW dy ivckwr drj hn[ do do qukW dy rdI& imlwky msnvI
ilKI geI hY[
AwrMB : suKny hwly sbnw gu&qw Sud cMU iz hwly rwm bwied gu&qn AknUn]
AMq : bw dsq^qy swvn ml brwey ^ws ^wqr lwlw DIr ml murwdy srkwr hwsl bwSd

h`Q ilKq nM : MS 274


sRoq : pUrn isMG hunr
isrlyK : ienSweIAwey &YzI (&wrsI)
lyKk : &YzI /kwqb AigAwq
ilKwrI :
ilpI kwl : (rcnw kwl) aunHIvIN sdI
smW : 10 rmzwn 1180 ihjrI (dsMbr 1851)
sQwn : AigAwq
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 15.5X8 s.m. ilKq : 13X6 s.m. nsqwlIk
vyrvw : hYifMg Aqy sbhYifMg lwl rMg nwl ilKy[ bwkI imqn dI isAwhI nwl[ pRqI pMnw
lgpg 12 sqrW[ ivc ivc ibAwnW auqy zor dyx vwsqy kwlI isAwhI iebwrq Qly
lwl rMg nwl lkIr iKcI geI hY[
Awm vyrvw : ieh rcnw pMfq rwm pRSwd vwsqy klmbMd kIqI geI[ kwZz pIlw purwxw[ &wrsI
ivc &YzI dy ilKy lyyK jo swihqk hn Aqy &wrsI swihq nwl sMbMDq hn klmbMd
kIqy gey hn[ lyKk ny swihqk ivcwrW dI pRoVHqw kridAW ivc ivc ZzlW dy bMd
vI ilKy hn ijnHW nMU kwqb ny vKry drswieAw hY[ ksIdw, Zzl, imsrw nzmW,
rubweIAW, qOkIAwq dIAW jugqW nwl vwrqk nMU AwkrSk bxwieAw igAw hY[ &wrsI
swihq dy KojIAW vwsqy mhq`vpUrn pusqk hY[
AwrMB : ibsim`lw Alrhmwin rhIm lhy Azl rwsq qlbm kdIm, l`mw Azl juhq
AMq : pnwh bulMdy v bsy nvIs hmw hsMqd AWic hmy nvI[
13

h`Q ilKq nM : MS 285


sRoq : pUrn isMG hunr
isrlyK : izMdgInwmw (&wrsI)
lyKk : nMd lwl BweI nkl mu&qI slwmq Alh idhlvI
ilKwrI : drj nhIN
ilpI kwl : drj nhIN (rcnw kwl) vIhvIN sdI
smW : sqwhrHvIN-ATwhrHvIN sdI
sQwn : AMimRqsr
p`qry : 16
ic`qr : pihlw A`Dw pMnw ifzwien rMgdwr
Awkwr : 23X14 s.m. ilKq : 18X10 s.m. nsqwlIk
vyrvw : kwZz purwxw zrd[ dohrw hwSIAw[ do kwlm[ ilKq Bwg pMny ivc lweInW Aqy
hwSIAw nIly, pIly qy lwl lweInW nwl sMvwirAw[ pRqI pMnw 15 qoN 16 lweInW[
Awm vyrvw : ies hQ ilKq ivc 53 ZzlW Aqy 4 rubweIAW drj hn[ nMd lwl BweI gurU
goibMd isMG dy drbwrI kvIAW ivcoN sn[ ZzlW dw ivSw pRBU pRym hY- SbdwvlI
sU&IAwnw[ ies dw imqn - fw: gMfw isMG dI sMpwidq pusqk dIvwny goXw ivc
Swiml kIqw hoieAw hY[ ies bwry lkSvIr isMG muzqr ny vI kwrj kIqw[ ausdy
sMpwidq nMd lwl dy dIvwn nMU ^wlsw smwcwr pRkwSn AMimRqsr ny pRkwiSq kIqw[
aus ivc vI izMdgInwmw dI nkl Swiml hY[
AwrMB : hvwey bMdgI Awvurd dr vjUd mrw vgrnw jOky cunINn Awmdn nbUd mrw[
AMq : hr lhzw b hvsy bsUey aU rwh n burd-eIn rwh qAluky mMzly mrdW Asq

h`Q ilKq nM : MS 286


sRoq : pUrn isMG hunr
isrlyK : jlwlul z&r (&wrsI)
lyKk : imsr rwmdws kwbl
ilKwrI : drj nhIN
ilpI kwl : (rcnw kwl) ibkrmI 1927 (1870 eI.)
smW : aunHIvINN sdI eI.
sQwn : lwhOr
p`qry : kRmWk nhIN lwey gey
ic`qr : lwl nrdws dI blYk AYNf vweIt kYmrw Poto
Awkwr : 16X27 s.m. ilKq : 16X27 s.m. nsqwlIk
vyrvw : pusqk nsqwlIk rUp ivc &wrsI ^q vriqAw hY hYifMg lwl rMg Aqy mUl rcnw
isAwhI ivc ilKI geI hY pMdrW qoN sqwrW sqrW pRqI s&w[ nIlw Aqy sunihrI rMg
dw dohrw hwSIAw hr s&y auqy lgwieAw hoieAw hY[ kwqb ny vwrqk leI isDy vwk
qy kwiv Fwl qlvwr ivDI nwl nkl kIqI hY[
14

Awm vyrvw : imsr rwmdws kwbl nwmI kvI ny ieh kwiv rcnw lwlw nr dws swihb lwhOr
vwsI dI is&wrS auqy ilKI[ pusqk dy muF ivc sRI gnyS nmh tweItl dy AMqrgq
BUimkw hY pusqk dw ivSw dyvW qy dYqW dw sMgrwm vrxn krnw hY sRI durgw lCmI
dI is&q ivc mdh vI kIqI geI hY[ dyv dYNq sMgrwm ivc sMKwsur juD vrxn vI
kIqw hY[ iPr dyvI jo jyqU idKweI geI hY[ ausdI is&q ivc ksIdy ilKy hn Aqy
cMfI mhWkwlI dI is&q ivc vKrI kivqw drj hY[
AwrMB : ibAwrw ey klm br smn muSk swrw[ br Awvr ielm dr suKn AwiSkwrw[
bmYdwn mdh mlwiek mqw&I hjUlW dr Awvr smMdr nXwrw[
AMq : hsb AlierSwd &Yz iekqbws lwlw nr dws swihb dwrulslqnq lwhOr
ihrshw An AlAw&wk vylXwq sMmq ibkrmI 1927 qihrIr Xw&q-1870

h`Q ilKq nM : MS 291


sRoq : ASok, SmSyr isMG
isrlyK : murwslwq v kwgzwqy eyjMtI (&wrsI qy aurdU)
lyKk : v`K v`K
ilKwrI : drj nhIN
ilpI kwl : (rcnw kwl): aunHIvIN- vIhvIN sdI
smW : aunHIvINN vIhvIN sdI
sQwn : drj nhIN
p`qry : vK vK 355
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 15.5X10 s.m. ilKq : 13.5X6 s.m. iSksqw
vyrvw : pUrw imqn isAwhI nwl klmb`D kIqw hY[ pRqI s&w AOsqn 10 lweInW bwkwiedw
icTIAW qy prvwinAW dy rUp ivc[ kwZz zrd purwxw[
Awm vyrvw : ies sMgRih ivc nwBw, pitAwlw, kYQl, jINd, nwhn, &qih pRkwS Awid rwijAW,
AMgryzI eyjMtW Aqy vkIlW dy ic`TI pqrW dI nkl kIqI geI hY[ &wrsI Aqy aurdU
ivc vI icTIAW dI nkl iqAwr kIqI hoeI hY[ vK vK imqIAW nwl vK vK rwjW
dy rwijAW dI hoeI glbwq sMn sndW, Awid nkl hn[ kuJ aurdU qy kuJ ic`TIAW
&wrsI BwSw ivc hn[ keI ic`TIAW dy Anuvwd vI kIqy hoey hn[ Aihdnwmy vI pRwpq
hn[ nvInqm icTI eIsvI 1865 sdI eI. dI nkl hY[ icTIAW dw ivSw rwjnIiqk
sMbMD hn[ ilKq aultI qy is`DI, s&y aulty isDy lgy hoey hn[ ieiqhws dy KojkwrW
leI lwBkwrI pusqk hY[
AwrMB : swihby vwlw swikb mihz myhrbwnI izkry mukrmwey
AMq : Ab qk qSrIP lweIey aunko jld Awnw cwhIey[

h`Q ilKq nM : MS 421


sRoq : hrBjn isMG, hrcrn isMG AMimRqsr
isrlyK : sIArul AOlIAw (&wrsI) nw muMkml
15

lyKk : AigAwq ilpI krqw drj nhIN


ilKwrI : drj nhIN
ilpI kwl : (rcnw kwl) qyhrvIN sdI ihjrI nkl ATwhrHvIN sdI
smW : 1229 ihjrI/ pMj rmzwn
sQwn : AigAwq
p`qry : kRmWk rihq pUry p`qry kRmWk sihq nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 27X17 s.m. ilKq : 21X11 s.m.
vyrvw : dohry kwly hwSIey ivc lwl rMg nwl dohrw hwSIAw[ AOsqn pMdrW sqrW pRqI
pMnw[ Putnot qy not hwSIey qoN bwhr[ hYifMg sb hYifMg iekw du`kw hn jo lwl rMg
ivc hn[ mUl imqn ivc isAwhI vrqI[ ikqy, &rd, ksIdw isrlyK Awid lwl rMg
ivc drj hn pMnw nMbr iek PitAw hoieAw hY[
Awm vyrvw : pusqk dw ivSw sU&IvwdI ivcwrDwrw dw vrxn hY[ qsvu& dy AiDAn leI lwswnI
pusqk hY[ ArbI BwSw dIAW vMngIAW qy totky hvwly vjoN drj krn ivc kwiqb
bhuq mwihr Aqy AYrwb (lgwmwqrW) dI vrqoN krn ivc vI inpMun hY[ bwbw &rId
qy hor swimAk sU&IAW dw mhqvpUrn ibAwn imldw hY[ ies qoN ielwvw sU&I
ivcwrDwrw dI nYiqkqw vjd, smwA, rks Awid dy ivSy vI bw^UbI vrixq hn[
qsvu& dy ivSy dy nwl nwl ieh poQI Zulwm slqnq dy swimAk hwkmW bwry ijvyN
muMhmd quZlk, &IrozSwh bwry mhq`vpUrn jwxkwrI dyNdI hY [ ieh gRMQ ijqnw
durlB hY auqnw hI ieiqhwsk sroq vjoN mhq`vpUrn hY[ nkl krqw ny Awpxw nwm
nhIN idqw jW pihly s&y aupr drj kIqw hovygw jo hQly nus^y ivcoN PitAw hY[ ieh
nkl mYtkw& swihb dy hukm nwl iksy AigAwq ilpIkwr ny iqAwr kIqI hY jo
ATwhrHvIN sdI ivc hoey[ ies hQ ilKq dI iek nkl pRo. pRIqm isMG pitAwlw
pws suriKAq hY[ poR. swihb ny ies ivcoN coxvyN Bwg Anuvwd kIqy hn jo “srySt
goStW” dy nwm hyT gurU nwnk dyv XUnIvristI pRYs vloN pRkwiSq hoey[
AwrMB : AzIzW.: iz SoeI ien jmwl lwXuzlw rwsq bs SOk.: brks Awmd idlm Az
SOk hwlI[ (ArbI tUk)
AMq : hwisl &wiedwqirhIn muqwilAw vw Xumlh ien hwzw ^qw v Alhmd il`lwih
Alrib AwlwmIn (ArbItUk)

h`Q ilKq nM : MS 422


sRoq : hrBjn isMG AMimRqsr
isrlyK : dIvwny Aq`wr (&wrsI)
lyKk : Aqwr, &rIdudIn /nkl AigAwq
ilKwrI : drj nhIN
ilpI kwl : drj nhIN (rcnw kwl) nkl krqw AigAwq
smW : A`qwr (1202 ihjrI), pMdrHvIN sdI
sQwn : AigAwq
16

p`qry : kRmWk rihq


ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 18X12.3 s.m. ilKq : 13X7.5 s.m. nsqwlIk
vyrvw : pUrw nus^w isAwhI nwl iliKAw igAw hY[ hr&W dw Awkwr ikqy ikqy vfw Cotw
hY[ pRqI pMnw 8 qoN igAwrW sqrW qk hY[ kyvl muFlI sur^I lwl rMg dI hY[
Awm vyrvw : hmdo snw qoN SurU ies hQilKq ivc Al& qoN Xy hr& qk rdI&vwr ZzlW drj
hn[ iesdw ivSw sU&I-rhsvwd hY hQilKq dy muFly s&y aupr muhr sMn 1181
ihjrI mMuhmd Awlm dy nwm dI l`gI hoeI hY[ ZzlW qoN ielwvw Aw^rI pMj Cy
pMinAW auqy A`qwr nISwpurI dIAW QoVHIAW rubweIAW vI drj hn[ &wrsI sU&Ikwiv dy
AiDAn leI ieh hQilKq Aiq mhqvpUrn hY[
AwrMB : subhwn ^wlky ik is&wqS iz ikbrIAw br ^wk iejz mI kund Akl AMbIAw
AMq : gr br mIrI dsqy krm Az sry mn hrigz n rhm iz srnMgUn swrIey ^vIS

h`Q ilKq nM : MS 423 /3


sRoq : drj nhIN
isrlyK : q&sIrW (pMjwbI-&wrsI ilpI)
lyKk : hwi&z br^urdwr rWJw nkl muMhmd sdIk vld mMuhmd SrI&
ilKwrI : drj nhIN
ilpI kwl : drj nhIN (rcnw kwl) ATwrHvIN-aunHIvIN sdI eI. 1267 ihjrI
smW : ATwhrvIN sdI ipClw Bwg
sQwn : drj nhIN
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 24X15 s.m. ilKq : 15X9 s.m. nsqwlIk qy kU&I
vyrvw : muK imqn isAwhI nwl iliKAw hY Aqy nsqwlIk ilpI rUp ivc drj hY hYifMg qy
sb hYifMg lwl rMg ivc drj hn[ pRqI s&w AOsqn 13 sqrW ilKIAW hn[
Awm vyrvw : muF ivc ArbI BwSw ivc rb dy nwm drj hn kwiqb ny kU&I ilpI rUp vriqAw
hY[ iebn A`bws dw is&q kIqw ik`sw SwhmuKI ivc nkl hY[ kU&I ilpI vrqI hY[
iPr kurwnI AwieqW dI pMjwbI ivc q&sIr ilKI hY[ mdh Alh pYZMbr muMhmd dI
is&q ivc nAq, nmwz, rozy dI is&q Alhmd Sbd dw mhq`v, sUrie &wqih qy
qOhId bwrIqAwlw, mzhb ieslwm, rUhW, rozy, mIswk, eImwn, Awid dw vrxn kIqw
hY[ ieslwm Drm AiDAn vwsqy lwBkwrI hQilKq hY[
AwrMB : ibsimlwih Alrhmwn AlrhIm Alwhuumw sil Alh vsilm AlY muhmidn,
swihby qwj v burwk……
AMq : nkl sn AnvwA mursIlIn ik qsnI&y hwi&z rWJw Asq Abd bs Awmd
17

h`Q ilKq nM : MS 424


sRoq : H.S, H.S
isrlyK : kvwied ArbI (ArbI)
lyKk : ZulwmdIn
ilKwrI : drj nhIN
ilpI kwl : (rcnw kwl) drj nhIN qy qyhrvIN sdI ihjrI
smW : 1278 ihjrI
sQwn : drj nhIN
p`qry : 137
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 27X14.5 s.m. ilKq : 18.5X10 s.m. nsqwlIk ilpI
vyrvw : dohrw hwSIAw[ bwhr vwr nIlw Aqy AMdr nIlw qy lwl hwSIAw idqw hY[ pRqI pMnw
ds sqrW[ imqn isAwhI nwl Aqy hYifMg, sb hYifMg lwl rMg nwl drj hn[
Awm vyrvw : ieh kwiedw iksy mOlvI dw iliKAw hY ijsny QoVHI &wrsI jwnx vwly ivAkqIAW qy
ividAwrQIAW nMU ArbI sIZy (ivAwkrx) smJwaux dw Xqn kIqw hY[ lyKk dw
igAwn pDr kurwnI ArbI qk mihdUd hY jo 12-13 sO swl pihlW ArbI bolI qy
ilKI jWdI sI[ kurwnI imqn nMU smJx leI ieh poQI lwBkwrI hY[ ivAwkrx pRxwlI
nMU vK vK AiDAwieAW sUrqW ivc vMifAw hY[ ArbI lgwmwqrW dI vrqoN nhIN
kIqI[ iesy hQilKq dw dUjw Bwg s&w 93 qoN SurU hMudw hY jo 137 qk mukMml hMudw
hY[
AwrMB : bdwn ArSdukw Alh qAwly &I AldwrIn ik kilmwqy Arb br sY iksm Asq
AMq : viks AlbwkI AlYmw izkrqU[

h`Q ilKq nM : MS 425


sRoq : H.S, H.S
isrlyK : &Yz BuipMdr (aurdU)
lyKk : rUVy lwl AzIz (Anuvwdk)
ilKwrI :
ilpI kwl : (rcnw kwl) vIhvIN sdI eI. nsqwlIk qy iSksqw imSirq
smW : 5-1-1924
sQwn : pitAwlw
p`qry : 338
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 32X25 s.m. ilKq : 24X19 s.m.
vyrvw : Anuvwdk rUVy lwl AzIz ny ilKweI ^ud kIqI[ isAwhI nwl swrw imqn iliKAw
hY[ pRqI pMnw 18 lweInW ilKq rUp keI QW nsqwlIk qy iSksqw vI vrq ilAw hY[
ihkwieq Awid hYifMg motI klm nwl drj kIqy hyn[ kwZz purwxw zrd[
18

Awm vyrvw : ies pusqk dw mUl pMcqMqr sMsikRq bRwhmxIk gRMQ hY ijsdw Anuvwd &wrsI ivc
rUdkI ny dUjI sdI ihjrI ivc bnwm kulYlw dmnw kIqI auprMq iesy pusqk dI soD
qy vwDy nwl Anvwr shylI dy nwm &wrsI ivc Anuvwidq hoeI[ rUVy lwl AzIz ny
aurdU ivc Anuvwd kIqw Aqy mhwrwjw pitAwlw BuipMdr isMG nMU Byt kIqw hY[
Anuvwdk dI ie`Cw sI ik mhwrwjw ies nMU Cpvw dyx[ rUVy lwl ny iesy poQI dw dUjw
Bwg vI Anuvwd kIqw sI[ ieh mUl poQI dw pihlw Bwg hY[ ivSw bwdSwhW dI
nYiqkqw bwry hY[ pusqk dy mUl nMU sdIAW qk bwdSwhI ^wndwnW dy bicAW ivc
pVHwieAw jWdw irhw[ ies ivc jwnvrW nMU ikrdwr qy mwnvIN izMdgI dy BwgIdwr
bnwky bhuq idlcsp ivDI nwl bwdSwhW dy &rzW zMumyvwrIAW bwry sbk idqw igAw
hY[
AwrMB : Anvwr shylI bwb Av`l cuZlKor kI bwq sunny sy prhyz krny ky ibAwn sy[
rwey dwbSlIm ny bwdpwey hkIm sy &urmwieAw hY[
AMq : prmwqmw kw Sukr hY ik bqwrI^ mwh jnvrI 1924 bwb nhm kw qrjmw BI
^qm hUAw[

h`Q ilKq nM : MS 426


sRoq : hrcrn isMG AMimRqsr
isrlyK : ^Xwbwny Ar&wn (&wrsI)
lyKk : seId muMhmd hsn iblgrwmI
ilKwrI : rUVy lwl swbkw skqr imaUinispl kmytI, AMbwlw
ilpI kwl : (rcnw kwl) vIhvIN sdI pihlw A`D
smW : PrvrI 23, 1925 SurU, 3 mwrc, 1925 mMukml ( 2013 ib.)
sQwn : AMbwlw Sihr
p`qry : 108 pMny (54)
ic`qr : klmI icqr kyvl ^uS^q hn
Awkwr : rijstr ilKq : nsw^
vyrvw : rUVy lwl skqr nMU ieh rcnw mIr Zulwm BIk swihb nYrMg qoN pRwpq hoeI[ ies
dI CpweI dwrul qbwAq ausmwnIAw srkwr hYdrwbwd dKx vloN krvweI geI jo
hYdrwbwd nzwm dI pRkwSn sI[
Awm vyrvw : SurU: nvIsMdw rw nIsq &rdw aumId] nivsqh bmwnd sXwh br supId] Aw^rI
bYq: Az bMdwey nwqvwn icAwXd ko k&] rwzI bw rzwey nwkmI bwXd bvd] lyKk
ny rcnw nMU 14 qbkW AQvw AiDAwieAW ivc vMifAw hY[ ivSw &ls&w, rhsvwd
Aqy nYiqkqw dw inBwieAw hY[ qOhIdy mwAr&q, imhnq muSkq Sr& ienswn Aqy
Aw&rInS, ^udSnwsI, ieSky hkIkI, su^n, ^wmoSI, AwrzU, Aml, qrk, hvw, hvs
(ieCwvW lwlc) qwieq, vrA (qwbydwrI, bMdgI) rbI ikrpw qy AwnMd (luq&o krm)
jvwnI buFwpw, Aw^rq (imRqU) Aqy rbI rihmq AiDAwie vK vK isrlyKW hyT
bxwey gey hn[ pusqk dy muF ivc hI lyKk ny krmvwr lgpg cwr sO ieslwmI
sU&IAW dy nwm igxwey hn[ ijhnW ivc Arb dy sU&I, eIrwnI sU&I bwbw A&zl kohI
19

qoN SurU kIqy hn[ sU&IAW dI ies nwm sUcI nMU lyKk ny Alphabetically (kRmvwr)
drj kIqw hY[ ArbI eIrwnI sU&IAW qoN ielwvw kSmIrI (kokb), ^urwswnI, kwdrI
ihMdusqwnI lKnvI, dy nwm vI AMikq kIqy hn[ BwrqI icMqkW ivcoN vwik& idhlvI,
moimn Aqy mjzUb dy nwm igxvwey hn[
aukq icMqkW dIAW rcIAW rubweIAW nMU ies hQilKq ivc nkl kIqw igAw hY[
lyKk ny rubweIAW dI ivSyvwr vrgvMf krky iekly iekly icMqk dy nwm nwl drj
kr idqIAW hn[
hr s&y aupr kwqb ny pwTkW nMU cyqwvnI idqI hY ik ies hQilKq nMU igly hQ nw
lwey jwx[ klmbMdI vwsqy iqMNn rMg nIlw, lwl Aqy bilaU blYk dI vrqoN kIqI hY[
p`qirAW dy dupwsIN hwSIey ivc rubweIAW dw ivSw Aqy lyKk dw nwm drj hY[ ies
pRkwr ieh pusqk 501 rh`svwdI rubweIAW dw sMgRih hY jo seId mMuhmd hsn
iblgrwmI ny sMgRihq kIqIAW Aqy rUVy lwl ny klmbMd kIqIAW[
AwrMB : AY zwqy qo sry d&qry AsZry vjUd nkSy rhmq br dro dIvwry vjUd
AMq : rwzI bw rzwey hw mI bwied bUd]

h`Q ilKq nM : MS 427


sRoq : H.S, H.S
isrlyK : kulYlw vw dmnw (&wrsI)
lyKk : rUdkI smrkMdI
ilKwrI : AigAwq
ilpI kwl : (rcnw kwl) drj nhIN
smW : qIsrI sdI ihjrI
sQwn : drj nhIN
p`qry : 320
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 27X15 s.m. ilKq : 19.5X10 s.m. nsqwlIk
vyrvw : dohrw hwSIAw[ bwhrI hwSIAw nIlw drUnI dohrI lkIr dw dohrw hwSIAw[ hYifMg
sb hYifMg lwl rMg nwl Aqy mUl imqn isAwhI nwl iliKAw[ pRqI pMnw AOsqn 15
lweInW[ nsr rUp rcnw[
Awm vyrvw : ieh pusqk sMsikRq pMcqMqr dw Anuvwd hY[ jo rUdkI ny kIqw hY[ ipCly s&y nw
hox kwrn kwqb dw pqw nhIN ligAw[ pusqk dw ivSw nYiqkqw hY[ kivqw qy
vwrqk donoN swihq rUp vrqy gey hn[ AMdrUnI pRmwx spSt krdy hn ik auqwry qoN
bwAd mUl nwl mylwn kIqw igAw hY[ auqwry ivc rhy Sbd hwSIey ivc ipCoN ilK
idqy gey hn[ cirMdy pirMdy qy jwnvr iesdy pwqr hn auhnW dI zbwnI kQwnk
ibAwn krdy hoey nYiqk kdrW kImqW dw sbk idqw igAw hY[ dosqW dI v&wdwrI dw
lwB, n&y, nukswn bwry, bwdSwhW prhyz Awid qoN lyKk ny kbUl kIqw hY ik ieh
pusqk kulYlW dmnw ihMdusqwnI mUl ilKq dw Anuvwd hY[ ieho pusqk Anvwr
shylI dy rUp ivc ipCoN ilKI geI[
20

AwrMB : spwsy Azl vw Abd KudwvMdI rw szd ik ikrwn nw ikrwn Az AwSkwrw…


AMq : v jhwn guSweI Svd Amw aUrw ^qrhwey bzurg pyS Awmd[ mlk AzeI[

h`Q ilKq nM : MS 428


sRoq : H.S, H.S
isrlyK : dIvwny ^wkwnI (&wrsI) nwmMukml
lyKk : ^wkwnI SrvwnI nwkl dw nwm drj nhIN.
ilpI kwl : (rcnw kwl) AigAwq
smW : CyvIN sdI ihjrI 12vIN sdI eI.
sQwn : Srvwn
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 30X19 s.m. ilKq : 22X9 s.m. nsqwlIk
vyrvw : kwZz zrd ikrm ^urdw, bwhrI hwSIAw nIlw, iPr AMdr do kwlm, fby lwl rMg
nwl[ pRqI s&w pRqI kwlm AOsqn 22 qoN 23 lweInW
Awm vyrvw : ies ivc ^wkwnI dy ksIdy drj hn pr rdI&vwr nhIN[ ksIidAW dy ivc hI
ausdIAW rubweIAW jo igxqI ivc QoVHIAW hn drj hn[ CyvIN sdI eIsvI dIAW
GtnwvW qy rumWitk iviSAW dI AkwsI ieh ksIdy krdy hn[
AwrMB : cU qoqI ik AweInwey pMd Snws ^ud n au&qd rw iz^ud dr ^ud Svd hYrwn kund
mzwey nZz rw[
AMq : qurw X`k z^m pYkwnS iz bMdIey jwn brUn Awrd[ bUsd izsm iesq&Awl eIn
Xk z^m cOkW SO[

h`Q ilKq nM : MS 429


sRoq : H.S, H.S
isrlyK : mjmUAwey nus^wjwq (&wrsI)
lyKk : hkIm sMudr dws
ilKwrI :
ilpI kwl : (rcnw kwl) drj nhIN
smW : drj nhIN
sQwn : AMimRqsr
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 25X16.5 s.m. ilKq: 21X10 s.m. nsqwlIk qy kU&I imSirq
vyrvw : pUrw imqn isAwhI nwl nkl hY[ pRqI pMnw AOsqn 17 qoN 18 sqrW[ muFly kuJ
pMinAW ivc isrlyK qy sur^IAW leI sur^ rMg vriqAw igAw hY[
21

Awm vyrvw : ies pusqk ivc vK vK bImwrIAW auhnW dI pCwx Aqy ielwj dsy gey hn[
pusqk dw ivSw ihkmq hY[
AwrMB : ibsimlwih Alrihmwn AlrhIm AMdr iemrwzy kbd v eIn bwb musqml Asq
br hXdw &sl
AMq : dr &sly dIvwngI mw &wrsI dr kMdI hSm dr Sudw vZYrw &slUn

h`Q ilKq nM : MS 430


sRoq : H.S, H.S
isrlyK : qSrIh slok Bwgvq gIqw (ihMdI-&wrsI)
lyKk : rwmdws vld gOhrm`l
ilpI kwl : (rcnw kwl) aunHIvIN sdI dw dUjw A`D
smW : 1862 eI.
sQwn : bnMU kohwt
p`qry : 118
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 25X17 s.m. ilKq : 21X12 s.m. nsqwlIk
vyrvw : swrw imqn isAwhI nwl iliKAw igAw hY[ pRqI pMnw AOsqn 12-13 sqrW nkl
hn[ sqr dy kyNdr ivc slok dw nMbr hY[ kwZz zrd ikrm ^urdw[
Awm vyrvw : ies hQ ilKq ivc Bwgvq gIqw dy coxvyN slokW dy ArQ kIqy gey hn[ pr
slokW dy AiDAwie drj nhIN[ sMBv hY Awpxy smyN dOrwn pRcilq slokW nMU kwiqb ny
klmbMd kr idqw hovy[
AwrMB : ArQ slok ky-AwrMB jo rUh slok…………
AMq : ksbw bMnMU bqwrI^ mwh jyT 1919 muqwibk 14 meI 1862

h`Q ilKq nM : MS 431


sRoq : hrBjn isMG, hrcrn isMG
isrlyK : dIvwn Sy^ swAdI (&wrsI)
lyKk : Sy^ msilhu dIn swAdI SIrwzI[ nkl idlsu^rwey
ilpI kwl : (rcnw kwl) AigAwq
smW : qyhrvIN sdI ihjrI
sQwn : drj nhIN
p`qry : 330- A
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 24X20 s.m. ilKq : 15.5X7.5 s.m. nsqwlIk
vyrvw : kwZz purwxw zrd- fbIAW dohrI lweIn dIAW lgwky iliKAw kwZz ikrm
^urdw- lYmInytf s&y surK rMg hwSIey[ pRqI pMnw sqrW 10 qoN 13 qk pusqk dy
22

muFly pMny auprly Bwg ivc sunihrI nIlI qy lwl rMg ivc fbI do kwlmW CipAw
mYtr nkl[
Awm vyrvw : SyK msilhudIn swAdI sIrwzI sqvIN sdI ihjrI ZzlW Al& qoN Xy qk
rdI&vwr nkl hn[ Zzl dy A^IrI bMd nMU n`kwl ny qknIk nwl hwSIey qoN bwhr
vI iliKAw hY[ rdI& ivc Cut geIAW iekw du`kw ZzlW jW Cut gey bMdW nMU hwSIey
qoN bwhr nkl kr idqw hY[ keI QwvW nMU muSkl hr&W Aqy mwAinAW dI hwSIey
ivc ivAwiKAw kr idqI hY ZzlW qoN ielwvw ies sMgRih ivc swAdI SIrwzI dIAW
rubweIAW-AllmuAwq nkl kIqy gey hn[ nkl dI poQI iksy purwxy hkIm qoN ^rIdI
geI hY ikauNik Agly ipCly ^wlI pMinAW auqy dvweIAW bnwaux dy nus^y ilKy hoey
hn[
AwrMB : ibsimlwh Alrhmwin AlrhIm[ Sukro spws inAmq imMnqy ^udweI rw
prvrdgwry ^lky KudwvMd rhwnumweI rw[
AMq : n Aw&rId bw ^lkqy ^udweI hwjqmMd[ bw Sukr inAmq hr dr br khr ^lk
AMd[

h`Q ilKq nM : MS 432


sRoq : H.S, H.S
isrlyK : nus^wjwqy ^wkwnI (&wrsI)
lyKk : BrpUr isMG
ilKwrI : drj nhIN
ilpI kwl : (rcnw kwl) aunHIvIN sdI eI.
smW : 1883 eI. 1990 ibkrmI
sQwn : kpUrQlw
p`qry : 450
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 29X18 s.m. ilKq : 21X13 s.m. nsqwlIk
vyrvw : mUl auqwrw isAwhI nwl kIqw hY[ sb hYifMg qy hYifMg lwl rMg nwl[ pRqI pMnw
AOsqn 20 lweInW[ hwSIAw rihq[
Awm vyrvw : ies hQilKq dw ivSw ihkmq AQvw dwrU ielwj hY[ v`K v`K bImwrIAW dI
pCwx, pCwx dy FMg Aqy ielwj drj kIqy hn[ dvwdwrU ivc vrqoN dIAW vsqW
hlIlw(hrVW), kulMj, kMujd(iql), jrdI quKmy murZ (AMfy dI zrdI) Awid dy gux
qy pCwx idqy hn[ KIry dy bIz, ^rbUzy dy bIj Awid dy lCx gux Aqy pRBwv
AiBivAq kIqy hn[ Aw^r ivc idqy hvwly Anuswr hkIm BrpUr isMG vwsI ipMf
DwrIvwl jo ihkmq dw kwrobwr krdw sI[ sR. nQw isMG nwmI ivAkqI dI vMS ivcoN
sI qy ausdy vfyry isKW qy AMgryzW dI jMg vyly mudkI ivc mwry gey sn[ fwktr
lCmn isMG igAwnI dw ibAwn vI ausdy ies qQ dI SwhdI Brdw hY[ fwktr
lCmx isMG ipMf DwrIvwl izlw kpUrQlw pitAwlw XUnIAn ny ies poQI dI
jwxkwrI idqI hY[
23

AwrMB : dm hmdo snw ^udwey rw iezo jl ik hukm swdk Asq


AMq : iemsw eInhw mulwhzw numwXMd qn&Ih sbr id&w joSS numwXd bgIrMd

h`Q ilKq nM : MS 437


sRoq : drj nhIN
isrlyK : guilsqwn (&wrsI)
lyKk : swAdI Sy^ msilhudIn SIrwzI
ilKwrI : ikSn shwey
ilpI kwl : (rcnw kwl) 1255 ihjrI nkl
smW : sqvIN sdI ihjrI
sQwn : nkl irvwVI
p`qry : 135
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 19.5X11 s.m. ilKq : 14.5X7 s.m. nsqwlIk
vyrvw : pRqI pMnw AOsqn 13 lweInW[ dohrw lweIndwr hwSIAw[ muK imqn isAwhI nwl
Aqy hYifMg sb hYifMg lwl rMg nwl ilKy hn[ hvwly lwl qy isAwh hwSIey qoN bwhr
idqy hn[
Awm vyrvw : ikSn shwey dI nkl ies poQI nMU qu&Yl AlI nwmI ivAkqI ny ^rIidAw[ nYiqkqw
dy ivSy nwl sMbiDq ies rcnw nMU A`T AiDAwieAW ivc vMifAw hY[ 1. dr sIrqy
bwdSwhW 2. ie^lwky drvySW 3. &zIlqy iknwAq (sbr) 4. &vwiedy ^wmoSI 5.
ieSko jvwnI 6. dr zuA& v pIrI 7. dr qwsIry qrbIAq 8. Awdwb suhbq v
ihkmq[ ieh pusqk sdIAW qk SwhI ^wndwnW dy pirvwrW ivc pVHweI jWdI rhI
hY[ a. &wrsI AKrW ivc ies dw mUl pwT nvl ikSor pYRs lKnaU qoN CipAw[
A. BwSw ivBwg pMjwb pitAwlw ny iesdw pMjwbI aulQw pRkwiSq krvwieAw[
AwrMB : imnq mr ^udwey iezo jl ik qwieqS mOjby vk&……
AMq : zwn ik mn bMdwey gunwhgwrm mwrm… bwAMdyS… isAwh br s&yd vzIsq &rdw
aumId

h`Q ilKq nM : MS 438


sRoq : drj nhIN
isrlyK : gulSny rwz (&wrsI)
lyKk : Abdul rhIm murZlwnI
ilKwrI :
ilpI kwl : (rcnw kwl) qyrHvIN sdI ihjrI/ 20vIN sdI eI.
smW : 1258 ihjrI
sQwn : jY ngr
p`qry : 42
ic`qr : koeI nhIN
24

Awkwr : 21X15 s.m. ilKq : 16X10 s.m. nsqwlIk


vyrvw : iekw dukw pMinAW auqy lwl hwSIAw, bwkI hwSIAw rihq[ sb hYifMg qy hYifMg lwl
rMg nwl bwkI imqn lwl rMg do kwlmI s&w bxwieAw Aqy isAwhI nwl iliKAw hY[
pRqI pMnw AOsqn 12 sqrW drj hn[
Awm vyrvw : rhsvwdI AQvw sU&IAwnw mnOqW nMU jvwb svwl, qmSIlW dI ipAwrI qknIk rwhIN
AiBivAkq kIqw hY[ sU&I ivcwrDwrw dy KojIAW vwsqy lwBkwrI pusqk hY[
AwrMB : bnwmy Awn ik jwn rw i&krq Awmo^q icrwZy idl bw nUry ihkmq A&ro^q
AMq : hwjI hwi&zkwrI sU&I Sw&I mOhd iesmy SrI& Abdul rhIm murZlwnI dr Shr
jYngr dr 1258 ihjrI nbvI

h`Q ilKq nM : MS 465


sRoq : sPl isMG
isrlyK : ienSweIAw ingwrnwmw (&wrsI)
lyKk : godr ml sUrI
ilKwrI : drj nhIN
ilpI kwl : (rcnw kwl) 1783 nkl
smW : 1770 eI.
sQwn : lwhOr
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 22X13 s.m. ilKq : 17X8 s.m. iSksqw
vyrvw : imqn kwlI isAwhI nwl iSksqw ivc iliKAw hY Aqy hYifMg sb hYifMg lwl rMg
nwl drj hn[ pRqI pMnw AOsqn 17 sqrW[ gurmuKI ilpI ivc hwSIey ivc not Aqy
ibkrmI sMn drj hn[
Awm vyrvw : ies poQI ivc irportrW dIAW ^brW drj hn[ vwikAw ingwrW dy Gtnw vrxn
qoN ielwvw prvwny vI drj hn[ ^vwjw muheIaudIn nkSbMdI (srihMdI) dy mkqUbwq
dw vrxn vI imldw hY[ vzIr ^wn nvwb srihMd dy ihMdU munSI kWSI dws dy ibAwn
mh`qvpUrn qQ hn[
AwrMB : bwiesim Alrihmwn AlrhIm[ insbqy ihkmq kwiml eIzdI bw ienSwieAw ey
shI&wey SrI&w………
AMq : ps Az bihmn zr mu&isd aU dr mwhI nw ib&zwied

h`Q ilKq nM : MS 466


sRoq : sPl isMG ropV
isrlyK : m^zny Anuvwn (&wrsI)
lyKk : Abdul rihmwn aur& mIAW gul
ilKwrI : drj nhIN
ilpI kwl : (rcnw kwl) 1947 nkl
25

smW : 1900 eI.


sQwn : AwnMdpur
p`qry : drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 21X14 s.m. ilKq : 16X7 s.m. iSksqw
vyrvw : pUrI poQI kwlI isAwhI nwl nkl hoeI[ hwSIAw rihq[ sqrW nkl krn vyly
isDIAW qy tyFIAW smwnMqr iqMnW stwielW dI vrqoN hoeI hY[
Awm vyrvw : pusqk ivc hdwieq nwmw bIvI Aqy hdwieq nwmw ^wvMd dy ivSy drj hn Aqy
ies ivSy auqy pusqkW, kivqwvW qy vwrqk ilKx dw irvwj coKw irhw hY[
AwrMB : bwiesim Alrihmwn AlrhIm[ spws bw Asws v snw ikbl mzwmIn n&wies
AMq : ps zU AwrzUey ^wiqr ^qIr v qmMnwey qmIz muXsr bwd

h`Q ilKq nM : MS 467


sRoq : sPl isMG ropV
isrlyK : iekqbws Az Akbrnwmw (Abul&zl), qOzk jhWgIrI v
Amlswlih
lyKk : Abul&zl
ilKwrI : BweI rxDIr isMG
ilpI kwl : (rcnw kwl) 13 ApRYl 1949
smW : pMdrHvIN-solHvIN sdI
sQwn : drj nhIN
p`qry : 353
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 30X24 s.m. ilKq : 27X18 s.m. nsqwlIk
vyrvw : hYifMg qy sbhYifMg lwl rMg nwl drj, mUl imqn kwlI isAwhI[ do vfy kwlmW
ivc nkl kIqI geI[ kwlw qy lwl hwSIAw[ bwhrI hwSIAw kwlw, AMdrUnI lwl[
kwqb ny gurmuKI ilpI ivc ArQ idqy hn[ do kwlm hn[ not hvwly itpxI gurmuKI
ilpI ivc nkl krqw ny hwSIey qoN bwhr idqy hn Aqy ihjrI sMn nMU ibkrmI ivc
drj kIqw hY qy AMgryzI sMn vI idqy hn[
Awm vyrvw : Akbrnwmw ricq Abul&zl ijld 1 pMny 513 qoN 517 qy 558 auqy nkl hY[
PrvrI 1865 ivc pRkwiSq nvl ikSor dI nkl hY[ qozky jhWgIrI SHRL-1685
dw auqwrw hY s&w 2 qoN 19 qk nkl qy hor sIArulmuqw^rIn rcnw Zulwm husYn
qbwqbweI Swh jhwn dw Bwg[ bwdSwh nwmw Abdul hmId lwhOrI SwhjhWnwmw
(Abdul hmId lwhOrI-1065 AD) Aw^rI siPAW auqy gurU goibMd isMG ricq
z&rnwmw dI nkl drj hY[ z&rnwmy dI nkl kridAW Asl kwpI dw sMkyq nhIN
idqw igAw[ Swhjhwn nwmw ivc swimAk ivdvwnW qy kvIAW bwry jwxkwrI idqI
hY[ cMdrBwn bRwhmx, Abul&zl, Abdul krIm, mOlwnw, muMhmd vwirs, Abdul
hmId lwhOrI, Sy^ Anwiequlw Awid ivdvwnW dw sMiKpq vrxn imldw hY[ swimAk
26

ieiqhws pusqkW qy ieiqhwskwrW ivcoN qvwrIKy jhWguSw Aqy bhwry dwinS dw nwm
hn[ muZlIAW slqnq dy AihlkwrW dw ibaurw Aqy auhnW dy ruqby (Ranks) dI
ilst Swhjhwn nwmy ivc 338 qoN s&w 348 qk drj hY jo bhuq mh`qvpUrn pRmwx
hY[ AMdrUnI gvwhI vjoN pMnw 349 auqy jwxkwrI idqI hY[ ieh nkl BweI rxDIr
isMG SGPC ny buDvwr pihlI ivswK 2002 ibkrmI AQvw 13 AprYl 1949 nMU
ieh nkl iqAwr kIqI[
AwrMB : XwzdhvIn XOrS jnUbI Xwrw zdh dwrul i^lw&q Awgrw &rw pyS igr&q Agr
gzwdh brwsqI ProZ dwrd………
AMq : ^sm duSmn Agr hzwr Awvurd n Xk mUrrw Azwr Awvrd

h`Q ilKq nM : MS 468


sRoq : sPl isMG ropV
isrlyK : mMuq^b AlqvwrI^ (&wrsI) pMjwbI-grumKI
lyKk : Abdul kwdr ibnmlUk Swh nkl
ilKwrI : BweI rxDIr isMG SGPC
ilpI kwl : (rcnw kwl) drj nhIN
smW : 1865 eI.
sQwn : klkqw
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 19X5 s.m. ilKq : 15X11 s.m. nsqwlIk
vyrvw : pRqI s&w lweInW iekswr nhIN[ keI s&y kwlI isAwhI Aqy keI s&y nIlI isAwhI
nwl ilKy hn[ rUldwr kwpI dI vrqoN kIqI geI hY jo aurdU ilKx vwlI rUldwr
kwpI hY Aqy gurmuKI ilKx leI ihMdI pMjwbI ilKx vwlI rUldwr kwpI vrqI geI
hY[
Awm vyrvw : nkl krqw ny sMkyq idqw ik ieh nkl kYptn ivlIAm nwmvYlys munSI Aihmd
AlI Swh ny imlky sMpwdn kIqy qy klkqy dI kwlj pRYs ivc 1858 eI. ivc CpI
hY[ mUl KrVy dy s&w nMbr 2 qoN Agy coxvyN si&AW qoN nkl auqwrI hY[ ivSw
ieiqhws hY gurmuKI dw Bwg vI ieiqhws dy iviSAW nMU ibAwn krdw hY[ &wrsI Bwg
dy Aw^rI s&y auqy drj hY ik rxDIr isMG gurduAwrw ieMspYktr ny ieh nkl 23
mwrc 1949 nMU iqAwr kIqI[ sPl isMG ropV qoN pRwpq sB hQ ilKqW dI ilKwvt
ies nkl nwl hU bhU imldI hY myrw p`kw XkIn hY ik aukq pusqkW vI rxDIr
isMG dIAW AwpxIAW nkl kIqIAW hn[
AwrMB : cMU dweIey ieslwm kw&w ienwm Abudlkwdr ibnmlUk Swh bdwXMUnI
AMq : hvwlq bw^udw krdym vrgqym
27

h`Q ilKq nM : MS 469


sRoq : sPl isMG
isrlyK : mwiKz qbkwqy AkbrI (&wrsI)
lyKk : ^vwjw nzwmudIn Ahmd
ilKwrI :
ilpI kwl : (rcnw kwl) rxDIr isMG BweI SGPC
smW : Cwp ATwhrvIN sdI
sQwn : bMgwl
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 20X16 s.m. ilKq : 17X11 s.m. nsqwlIk
vyrvw : Aksr kwiqb ny isAwhI dI vrqoN kIqI hY[ ivc ivc nIlI isAwhI vI[ Aksr
hvwly qy mUl poQI dy s&y hwSIey ivc idqy hn[ sMnW dw ibkrmI ivc bdlwv ihswb
krky gurmuKI ilpI ivc nwl nwl idqw hY[
Awm vyrvw : ieh poQI HRL dy KrVw 674 dw auqwrw hY [ jo do BwgW ivc kIqw igAw hY[
iesdw mUl pwT eySIAwitk suswietI bMgwl vloN pRkwiSq hoieAw Aqy bYpitst
imSn pRYs qoN CipAw[ dUjy Bwg dy muF ivc nkl krqw ny ies q`Q nMU ilKqI rUp
ivc pRmwixq kIqw hY ik ieh nkl isK rYPrYNs lwiebryrI AMimRqsr ivcoN auqwrw
kIqw igAw hY[ pusqk dw ivSw Akbr dy rwjkwl rwj Swsn dw ibAwn krdw hY[
bwbr dI imRqU 1504 eI. qoN SurU Aqy Sy^ Abul &zl dy kql q`k dIAW GtnwvW
drj hn[ nzwmudIn Ahmd b^SI ny ieiqhwisk kwl vMf Akbr dy rwj dy swl
smwrohW dy AwDwr auqy kIqI hY[ ies poQI ivc aus kwl dy smwijk hwlwq dw
ibAwn qy pRmwx lwBkwrI hn[ lwhOr Aqy id`lI dy AwlmW &wzlW- ivdvwnW dw
vrxn mhq`vpUrn FMg nwl kIqw hY Aqy AMq ivc BwrqI Sy^W (sU&IAW) Sy^ mubwrk
nwgOrI, Sy^ jlwl QwnysrI, Sy^ XUs& hrkn, Sy^ AbUshwk mihrMg lwhOrI, Sy^
jwmI Aihmd lwhOrI, Sy^ hbIb lwhOrI, Sy^ Abdul krIm pwxIpqI Awid dw sMkyq
mwqr vrxn hY[ iesy poQI ivc qozky jhWgIrI ivcoN ^vwjw muheIaudIn icSqI dw
hvwlw nkl kIqw hoieAw hY[ mDkwlIn qy muZl rwj smyN dy ieiqhws auqy Koj
krqwvW vwsqy lwBkwrI pusqk hY[
AwrMB : izkr nhzq &rmUdn hzrq jhwnbwnI i&rdOs mkwnI zhIrudIn bwbr bwdSwh
gwzI…………
AMq : bw drgwhy ipdr bzurgvwr nmUdMd v r&qw r&qw Awn kdUrqhw bws&w mubidl
Sud

h`Q ilKq nM : MS 470


sRoq : sPl isMG ropV
isrlyK : Akbr nwmw Bwg pihlw (&wrsI)
lyKk : Abul &zl ielmI
28

ilKwrI : rxDIr isMG BweI


ilpI kwl : (rcnw kwl) nkl vIhvIN sdI pihlw A`D
smW : solHvIN sdI
sQwn : AigAwq
p`qry : 110-A
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 21.5X13 s.m. ilKq : 19.5X11 s.m. nsqwlIk
vyrvw : hQilKq kwlI qy lwl isAwhI nwl ilKI[ hYifMg qy sb hYifMg lwl rMg nwl
ilKy[ ivc ivc gurmuKI ilpI ivc hvwly vI idqy hn[ pRqI pMnw AOsqn 16 sqrW[
kwZz purwxw qy zrd ho cu`kw[
Awm vyrvw : Alwmw Abul &zl dI ieh rcnw munSI nvl ikSor pRYs qoN CpI[ rxDIr isMG
BweI ny ies dy 182 si&AW dw auqwrw 109.A pqirAW ivc kIqw hY[ hr bdldy
pMny auqy sMkyq drj hY[ keI QwvW auqy sb hYifMg kwly Aqy lwl rMg nwl sMkyiqq
(Underline) kIqy hn[ gurmuKI ilpI ivc sMn ibkrmI vI nwl nwl drj kr idqy
hn[ ies gMRQ dy iqMn auqwry hor vI hn[ nkl krqw ny ieh poQI-nkl mhwrwjw
pitAwlw mhwrwjw mihMdr isMG vwsqy nkl kIqI[ pusqk dw ivSw muZl bwdSwh
Akbr dy jIvn hwlwq rwj pRbMD qy pRwpqI dw vrxn krdw hY[ AglI hQilKq
471 iesy dw Bwg hY[
AwrMB : bwiesim Alwih Alrihmwn AlrhIm[ Alh Akbr ic dr bwkI Asq Xr& v
Snw^qI iSgr& in hkIkq pzIrW………
AMq : kwzI Abdu`lw sdry ^ud rw ipnhwnI pySy Syr ^wn &rsqwd

h`Q ilKq nM : MS 471


sRoq : sPl isMG ropV
isrlyK : Akbr nwmw ijld pihlI Bwg dUjw (&wrsI)
lyKk : Alwmw Abul&zl
ilKwrI : rxDIr isMG BweI
ilpI kwl : (rcnw kwl) nkl vIhvIN sdI
smW : solHvIN sdI eIsvI
sQwn : drj nhIN
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 22X13 s.m. ilKq : 18.5X11.5 s.m. nsqwlIk
vyrvw : pRqI pMnw AOsqn 16 lweInW[ nwm Aqy hYifMg lwl rMg nwl drj bwkI imqn
isAwhI nwl iliKAw[ hwSIey ivc gurmuKI ilpI Aqy ibkrmI sMn vI hvwly vjoN
ilKy hn[
29

Awm vyrvw : Alwmw Abul&zl dI ieh poQI munSI nvl ikSor pYRs lKnaU Cp cu`kI sI, BweI
rxDIr isMG ny mhwrwjw pitAwlw mihMdr isMG vwsqy nkl iqAwr kIqI[ iesdw
pihlw Bwg hQilKq 470 hY[ ieh imqn s&w 425 qoN SurU hMudw hY[
AwrMB : Azdh hzwr svwk nbUd v AzW jwnb krIb chl hzwr svwr v sd hzwr
ipAwdw
AMq : v psmWdgwn aUrw ^usrvI bw Awrwmgwh burd

h`Q ilKq nM : MS 472


sRoq : sPl isMG
isrlyK : Akbrnwmw d&qr qIsrw (nwmukMml Aqy muMqKbullubwb ikRq ^&I ^wn
ivcoN coxvy Bwg) &wrsI
lyKk : Alwmw Abul &zl ^&I ^wn
ilKwrI : rxDIr isMG BweI
ilpI kwl : (rcnw kwl) AigAwq /nkl 1950
smW : 1950
sQwn : AMimRqsr
p`qry : kRmWk rihq
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 13X22 s.m. ilKq : 13X22 s.m. nsqwlIk
vyrvw : pRqI pMnw 16 qoN 18 sqrW drj hn[ hYifMg lwl rMg nwl, sQwnW Aqy ivAkqIAW
dy nwm lwl rMg nwl Aqy bwkI nkl kwlI isAwhI nwl kIqI geI hY[
Awm vyrvw : ieh pusqk Akbr nwmw dy qIsry d&qr ivcoN pMnw 782 qoN 868 dI nkl hY[
muZl ieiqhws nwl sMbMiDq hY[ aupMrq gurduAwrw ieMspYktr sR. rxDIr isMG dw
iliKAw nwm qy not hY[ Agly pMinAW auqy muMqKblulwb ikRq ^&I Kwn dI ieiqhws
pusqk ivcoN pMny 219 qoN 229 qk nkl kIqI geI hY[ hQ ilKq ies Bwg dw ivSw
ieiqhws hY[
AwrMB : drIN vylw drimAwn dOry sbq Xw&qMd drIN hMgwmy ik gwXwqy iekbwl bw kSmIr
dr Awvr bwies bUd ik lSkrI b guSwieS Awn nwmzd grdd
AMq : mrIAm mkwnI ik Shr nw Awvurdw…… rUhwnI gSqw bUd v rwzI bw hrkqy
bwdSwh b Awn sUb nbUdMd-bw Arz rsyd

h`Q ilKq nM : MS 473


sRoq : sPl isMG ropV
isrlyK : iekqbws Az Akbrnwmw (&wrsI)
lyKk : Sy^ Abul &zl AlwmI
ilKwrI : drj nhIN
30

ilpI kwl : (rcnw kwl) 1867 eI.


smW : pMdrHvIN-solHvIN sdI
sQwn : AigAwq
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 22X13 s.m. ilKq : 19X10 s.m. nsqwlIk
vyrvw : isAwhI ivc ilKI[ hYifMg sb hYifMg vI isAwhI nwl drj hn[ ivc ivc
gurmuKI ilpI ivc Aqy ibkrmI sMmq vI nkl krqw ny ^wlI QW hwSIey ivc drj
kIqy hn[
Awm vyrvw : Akbr bwdSwh pMdrHvIN sdI dy smkwlI Abul &zl duAwrw &wrsI ivc Akbr
dI ieiqhws pusqk hY[ mhwrwjw pitAwlw mihMdr isMG vwsqy ies pusqk dI nkl
iqAwr kIqI geI[ iesdw mUl msOdw nvl ikSor pRYs lKnaU duAwrw pRkwiSq kIqI
geI pusqk Akbrnwmw hY[ ies dw ieh qIsrw d&qr ivcoN cuxy hoey BwgW dI nkl
kIqI geI hY[ ijs lwiebryrI ivcoN ieh auqwrw kIqw hY aus poQI dw nMbr 1721 hY
Aqy ausdw ivSw nhIN hY[
AwrMB : i^Awly drIn nwmw krdm ingwr[ ik mwnd iz mn dr jhwn Xwdgwr[ mgr
ikAz qmwSwey eIn bosqwn] bdrUdy rsd br mn Az dosqwn]
AMq : v iekbwly SihnSwhI dr ichrw i&rozI b Awn ik &IrozI jnUd byS Az dh
hzwr

h`Q ilKq nM : MS 474


sRoq : sPl isMG ropV
isrlyK : ^wlsw nwmw (&wrsI) Putkl (gurmuKI)
lyKk : b^qml/ ilpIkwr AigAwq
ilKwrI : drj nhIN
ilpI kwl : (rcnw kwl) AigAwq
smW : 1810 eI. lgpg
sQwn : AigAwq
p`qry : 260 &wrsI + 26 gurmuKI + kRmWk rihq 2 p`qry
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 21X13 s.m. ilKq : 20X12 s.m. nsqwlIk qy gurmKI
vyrvw : hYifMg Aqy sb hYifMg lwl rMg nwl drj kIqy hn bwkI imqn kwlI isAwhI nwl
ilKy hn[ ijs poQI qoN nkl kIqI hY ausdy s&y hwSIey ivc drj hn[
Awm vyrvw : mUl poQI &wrsI dy 136 s&y 260 si&AW ivc drj hn[ ies ivc isK gurU
swihbwn, rxjIq isMG Aqy isK jQybMdIAW dy hwlwq drj hn[ gurmuKI vwly Bwg
ivc dUlorxjIq isMG ricq kvI pUrn isMG, Ardws, AMimRqsr ausqq soBw sDwkr
kvI buD isMG, Awsw dI vwr, myhrvwn sRI smrQ sRI hnumMn Aqy svwmI rmdws
hwlwq drj hn[ myry ivcwr Anuswr ies ivc ^wlsw nwmw dw Bwg ^wlsw kwlj
31

AMimRqsr vwlI nkl hY[ Asl poQI ibRitS imaUzIAm pws hY ijsdI qsvIr kwpI,
im. pRvIn pwl ieiqhws ivBwg pws mOjUd hY[
AwrMB : Pw: bw ieisimlwih Alrihmwn AlrhIm bAd hmdy ^udw mImorXd lw qhmwl
Azdyr bwz AwrzU mI dwSqm ik bnwey qwrIK isKW rw
pM: 1E siqgur pRswid kibq pRQm BgauqImY gxyS ko mnWaU
AMq : bIsqo h&q swl aumr Xw&q h&qdh swl bw irAwsq muzrwjy d
pM: jn rjb ikm hoveI nr inhcl iqq swQ]3]

h`Q ilKq nM : MS 475


sRoq : sPl isMG
isrlyK : vkweIey Aihvwl mhwrwjw rxjIq isMG /do Bwg (&wrsI)
lyKk : munSI ^uSvkq rwey
ilKwrI : drj nhIN
ilpI kwl : (rcnw kwl) jUn 1811 eI. hwV 1868 ib.
smW : aunHIvIN sdI pihlw A`D
sQwn : AigAwq
p`qry : 317
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 22X13 s.m. ilKq : 21X13 s.m. nsqwlIk
vyrvw : surKIAW lwl rMg nwl drj hn imqn kwlI isAwhI nwl iliKAw hY[ pRqI pMnw
16 qoN 17 sqrW drj hn[ pusqk 1E siqgur pRswid dy Sbd nwl SurU kIqI geI
hY[
Awm vyrvw : muF ivc qqkrw drj hY jo mhwrwjw rxjIq isMG dI gdI nSInI dy smyN qoN SurU
hMudw hY qy iPr drjwvwr hwlwq drj hn[ joD isMG, dl isMG nwl gTjoV, sdw kOr
dI DI nwl ivAwh, pTwnkot Kyqr dI ij`q, kYptn mYtkw&, rwjw sMswr cMd nwl
sMbMD, SuzwA Almulk nwl myl qy GtnwvW Swhzmwn nwl mulwkwq[ Swh suzwA dI
mOq dy hwl Awid iviSAW dI qy qvwrI^I idRStIkox qoN nzr peI hY[
AwrMB : vkweIey-Aihvwl isAwdqy Awsmwn srdwr zUAliekqdwr i&Awzy Alm hwqmy
hmm mhwrwjw rxjIq isMG
AMq : rwey ipQOrw bUd bwqkl& ksW mulqwn dr Awmd

h`Q ilKq nM : MS 476


sRoq : sPl isMG
isrlyK : muAwsry AwlmgIrI (&wrsI) (Bwg pihlw)
lyKk : muhMmd swkI musiqAd ^wn
ilKwrI : soD krqw - jnwb Awkw Aihmd AlI dws ausqwd mdrswey AwlIAw klkqw
ilpI kwl : (rcnw kwl) Cwp 1871 eI.
smW : 1767 ibkrmI 1710 eI. nsqwlIk
32

sQwn : Cwp imSn pRYs klkqw


p`qry : 158 kyvl
ic`qr : koeI nhIN, sbhYifMg lwl rMg
Awkwr : 13X22 s.m. ilKq : nsw^
vyrvw : kwZz purwxw pIlw, pRqI pMnw 16 qoN 19 sqrW kwqb ny AwpxI shUlq vwsqy ivc
ivc gurmuKI ilpI ivc sMkyq drj kIqy hn Aqy eIsvI sMn Aqy ibkrmI sMn vI
ilKy hn[
Awm vyrvw : ies hQilKq dw auqwrw eySIAwitk suswietI bMgwl Sihr klkqw qoN kIqw igAw
hY[ kwqb koeI gurmK is`K hY[ ihjrI 1122 pusqk dw ilKx kwl hY[ ivc ivc
Putnot vI pMjwbI BwSw qy gurmuKI ilpI ivc drj kIqy hn[ mUl gRMQ jo 385 si&AW
auqy AwDwirq hY, dw ieh auqwrw kIqw igAw hY hr s&y dy bdlx aupr mUl KrVy dw
pMnw ivSyS qOr auqy drj kIqw igAw hY[
ivSw : mMuhmd swkI svYkQn Anuswr 40 swl qk muZl rwj dw ^br nvIs irhw[ iPr
10 swl ilKwrI dw kMm krdw irhw[ hQlI pusqk qoN ielwvw ausny imrzw mMuhmd
kwizm dw ieiqhws klmbMd kIqw hY[ ieiqhwisk GtnwvW Swhjhwn muZl bwdSwh
dI g`dI nSInI qoN SurU krky ibAwnIAW hn[ iPr dwrw iSkoh, SwhSujwA, murwd
b^S, slmwn iSkoh, muZl SihzwidAW dy nwl nwl rwjw jsvMq isMG, kwism ^wn,
eIsw byg, rwjw jY isMG Awid drbwrIAW dy hwlwq drj hn[ Akbrwbwd,
dIpwlpur, qrhwnpur, AOrMgwbwd, aujYn dIAW swimAk GtnwvW drj hn[ dwrw
iSkoh Aqy AOrMgzyb dI lVweI, ^wnwjMgI drj hn[ AOrMgzyb dy SwSn kwl dy 40
vyN swl qk dIAW GtnwvW ies hQilKq ivc drj hn[ Aw^rI si&AW auqy nkl
krqw ie`kw dukw hrP pVH nhIN sikAw qy ausny QW ^wlI CfI hY[ mDkwlIn Bwrq dy
ieiqhws auqy Koj krn vwilAw leI ieh ilKq lwBkwrI hY[
AwrMB : ieMqKwb shwie& eIjwd aunso jwn…………………
AMq : (bIjwpur) mwmUr Sudh p SwnIey dOlq bw msjUdy vwlw munvrbwd[

h`Q ilKq nM : MS 477


sRoq : sPl isMG ropV
isrlyK : muAwsir AwlmgIrI (Bwg dUjw) &wrsI
lyKk : muhMmd swkI musiqAd ^wn
ilKwrI : jnwb Awkw Ahmd AlI dws ausqwd mdrswey AwlIAw klkqw
ilpI kwl : (rcnw kwl) Cwp 1871 eI.
smW : 1767 ibkrmI 1710 eI.
sQwn : Cwp imSn pRYs klkqw
p`qry : 221+ &urmwn+ gurmuKI kRmWk rihq
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 14X22 s.m. ilKq : nsqwlIk
33

vyrvw : &wrsI dy si&AW ivc sb hYifMg lwl rMg nwl ilKy hn[ pRqI pMnw 16 qoN 17
sqrW AOsq vwr drj hn Aqy nkl krqw ny ^ws ^ws iviSAW nMU hyTW lweInW
lgwky jW fbI bnwky sMudr bxwieAw hY[
Awm vyrvw : ivSy pKoN AOrMgzyb muZl bwdSwh dy jIvn hwlwq ausdy Swsn kwl dy 41 vIN vryH
qk drj kIqy hn[ pusqk dw mh`qvpUrn Bwg SwhI &urmwn hn jo AOrMgzb vloN
rwjw suBwg pRkwS, snd nwmw kYLwK, rwjw ibhwrI isMG, rwjw buD pRkwS Awid nMU
ilKy gey hn[ ieiqhwsk qQ pMnw 221 qk hn Agy &urmwnW dy si&AW aupr kRmWk
drj nhIN[ sMkyq idqw igAw hY ik ieh Purmwn HRL dI pusqk Acc. No. 3222
qoN auqwry hoey hn[ nkl krqw ny Awpxy AiDAn shUlq vwsqy ivc ivc gurmuKI
ilpI Aqy ibkrmI sMmqW dI vrqoN vI kIqI hY[ sjy hQ qoN K`by &wrsI ieiqhws qoN
ielwvw nkl krqw ny rIqI K`by qoN sjy h`Q- gurmuKI ilpI ivc gurmuKI AMkW Aqy
ihjrI qy eIsvI kYlMfr dI vrqoN krdy hoey AOrMgzyb AwlmgIr dI vyrvy sihq
jIvnI drj kIqI hY[ aus dIAW &OjI ij`qW dw vrxn kIqw hY[ gurmuKI ilpI ivc
ilKy ies Bwg ivc vI nkl krqw ny AOrMgzyb dIAW ic`TIAW &urmwn hvwly vjoN
&wrsI ilpI ivc vrqy hn[ iesy Bwg ivc AOrMgzyb dI hIrw bweI nwl ivGitq
hoeI pRym Gtnw dw crcw ivlKx jwxkwrI hY[ nkl krqw dI ilKweI sR: rxDIr
isMG dI ilKweI nwl myl krdI hY[
AwrMB :
AMq :

h`Q ilKq nM : MS 478


sRoq : drj nhIN
isrlyK : SIrIn ^usro (&wrsI)
lyKk : nzwmI gMjvI
ilKwrI : nkl mmlUq hwi&z
ilpI kwl : (rcnw kwl) AigAwq
smW : pMjvIN sdI ihjrI
sQwn : lwhOr
p`qry : 18 -a
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 30X17 s.m. ilKq : 26X12.5 nsqwlIk
vyrvw : muK qOr auqy imqn isAwhI nwl iliKAw hY[ pihly pMny auqy nIly qy lwl rMg nwl
bUtIdwr nmUnw Aqy lwl rMg dy hYifMg, sb hYifMg idqy hn[ cwr kwlmW ivc tYkst
nkl kIqw hY, hr s&y auqy golfn, lwl qy kwlIAW lkIrW nwl fbIAW bxweIAW
geIAW hn[
Awm vyrvw : hmdo snw qoN bwd nwAqy rsUl, iPr quZrl Swh Arslwn dI aupmw ivc ksIdw,
sulqwn SmsudIn AbU jwA&r mMuhmd dI aupmw AbU jwA&r kzl Arslwn dI
aupmw ibAwnx ipCoN kQw vwrqw SurU kIqI hY[ kQwnk Gtnw CyvIN sdI ivc Swsn
34

krdy swswnI bwdSwh ^usro Aqy SIrIN (rUsI) dI pRym kQw auqy AwDwirq hY[ ies
msnvIN ivc kvI ny aupnwm dI vrqoN Gt hI kIqI hY[
AwrMB : ^udwvMdw drIN qO&Ik br mush[ nzwmI rw rwhy qhdIk bnumw[
AMq : su^n rw bw sAwdq ^qm krdm[ vrk aunjw rswndmI zr nvrdm[

h`Q ilKq nM : MS 508


sRoq : ASok SmSyr isMG
isrlyK : ik`sw kwmrUp (&wrsI)
lyKk : kwizm byg nkl bDwvw ml KqrI
ilKwrI : drj nhIN
ilpI kwl : (rcnw kwl) aunHIvIN sdI eI.
smW : 14 P`gx 1893 ibkrmI 1836 eI.
sQwn : pitAwlw
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 26.5X15 s.m. ilKq : 21X11.5 nsqwlIk
vyrvw : kwZz purwxw zrd[ tYkst kwlI isAwhI[ ik`sy dy pRqI pMny auqy AOsqn 15
lweInW drj hn[ pMny hwSIAw rihq[ hYifMg sbhYifMg lwl rMg nwl lwey gey hn[
Awm vyrvw : ies pusqk dw ivSw lok kQw khwxI hY[ ies poQI nMU pitAwlw vwsI bDwvw m`l
KqrI ny pitAwlw dy mhwrwjw krm isMG dy rwjkwl dOrwn klmbMd kIqw[
AwrMB : ik`sw prdwzW ZrIb Awswr dwsqwn qrwjW Svwnih
AMq : bwdsq^q Aihkr Aliebwd bDwvw ml KqrI swikn ksbw pitAwlw dr Aihdy
mhwrwjw pitAwlw mhwrwjw krm isMG mhyNdr pitAwlw qihrIr Xw&q[

h`Q ilKq nM : MS 527


sRoq : H.S, H.S
isrlyK : ienSweIAwey (&wrsI)
lyKk : mohx lwl bklm ^ud
ilKwrI : drj nhIN
ilpI kwl : (rcnw kwl) aunHIvIN sdI
smW : Cy Agsq 1869 eI.
sQwn : AigAwq
p`qry : 40 s&y
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 24X16 s.m. ilKq : 20X11 nsqwlIk
vyrvw : kwZz purwxw zrd[ pUrI pusqk kwlI isAwhI nwl ilKI geI hY[ pRqI pMnw
AOsqn 12 qoN 13 sqrW bZYr hwSIAw[
35

Awm vyrvw : AMdrUnI hvwly Anuswr mohx lwl ny ies hQilKq ivc ksUr ksby dy invwsIAW
Abwdulw, s`md &kIr vld Sy^ mMuhmd iebn Sy^ mMuhmd &Yzulw dI is&wrS auqy
skUlI ividAwrQIAW nMU &wrsI ivc ic`TI ilKx dI klw ivc hunr isKwaux dy mMqv
nwl nmUny idqy hn[ pUrI pusqk icTI ilKx dI isn& ivc ilKI hoeI hY[ lyKk ny
BwSweI qknIkW nMU pRcilq qy pRvwinq krn qy pRcwrx dI koiSS kIqI hY[
AwrMB : bwAd Az hmd vw&rh viskwey qkwsr v drUd mAmdUd…………
AMq : muqwibk 6 Agsq 1869 eI. &kq ^qm Sud

h`Q ilKq nM : MS 528-a


sRoq : ASok, SmSyr isMG
isrlyK : dIvwny kwdrI (&wrsI)
lyKk : kwdrI (Zulwm Aihmd)
ilKwrI : nwm drj nhIN
ilpI kwl : (rcnw kwl) vIhvIN sdI
smW : AigAwq
sQwn : drj nhIN
p`qry : pMnw 77 qoN 90 nwl aurdU dIvwn
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 19X14 s.m. ilKq : 15X9
vyrvw : kwlI isAwhI nwl ilpIb`D Aqy iekihrI lkIry dy fbIdwr hwSIey[ Putnot AQvw
hvwly qSrIh vjoN hwSIey qoN bwhr lytvIN ilKq ivc idqy hn[ pRqI pMnw AOsqn
igAwrW sqrW nkl hn[ kwZz s&yd purwxw zrd [
Awm vyrvw : ivSw sU&I ivcwrDwrw &wrsI kivqw ivc ibAwn kIqw igAw hY[ pr ZzlW
rdI&vwr drj nhIN[ ZzlW ivc rsUl Alh qy gOsy Awzm dI aupmw kIqI hY[
rumWitk SbdwvlI ivc hkIkI ieSk dI qrjmwnI krn ivc Swier mwihr hY[ pUrI
dI pUrI kivqw pu^qw drjy dI hY[
AwrMB : AY sdr bzmy mrslwn muSqwky dIdwry qo Am……………
AMq : Az eIN Amln ic mI ^vwhI Az eIN ienSwie ic mI joeI[

h`Q ilKq nM : MS 528-A


sRoq : ASok, SmSyr isMG
isrlyK : dIvwny kwdrI (aurdU)
lyKk : kwdrI (Zulwm Aihmd)
ilKwrI : drj nhIN
ilpI kwl : (rcnw kwl) aunHIvIN sdI
smW : 1871 eI.
sQwn : AigAwq
p`qry : 76 pMny
36

ic`qr : koeI nhIN


Awkwr : 19X14 s.m. ilKq : 15X9 nsqwlIk
vyrvw : kwdrI dI ies poQI ivc pRqI pMnw igAwrW sqrW AOsqn drj hn[ iekihrI
lkIr dIAW fbIAW vwlw hwSIAw[ hvwly hwSIey qoN bwhr[ kwZz s&yd purwxw zrd
Awm vyrvw : ies sMgRih ivc kwdrI dIAW aurdU ZzlW qy A^Ir ivc do rubweIAW drj hn[
ivSw rumWitk kivqw dw hY[ pr aus ivc hkIkq dI rMgq lyS mwqr hY[
AwrMB : swkI ny jwm jb mey vhdq iplw dIAw [ hr Swn my jmwly mMuhmd idKw dIAw [
AMq : hsrq my n sUJI hY qkbIry kwr kuJ, n idl rhw hY hwQ my nw idl rubw imlw [

h`Q ilKq nM : MS 528-e


sRoq : ASok, SmSyr isMG
isrlyK : inSwqul ieSk irswlw (&wrsI)
lyKk : AmwmudIn
ilKwrI : drj nhIN
ilpI kwl : (rcnw kwl) aunHIvIN sdI
smW : 1885 eI.
sQwn : AigAwq
p`qry : 70 pMny
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 19X14 s.m. ilKq : 15X9 nsqwlIk
vyrvw : kwgz slytI rMg[ pRqI pMnw AOsqn pMdrW lweInW drj hn[ pUrI nkl isAwhI
ivc auqwrI geI hY[ hYifMg qy sbhYifMg kwly pr moty AKrW ivc drj hn[
Awm vyrvw : kwqb AmwmudIn ny ieh poQI hzrq ^YrUdIn Swh dy gdI nSIn jW mjwvr BweI
aumr b^S vwsqy nkl kIqI[ iesnMU SrA irswlw ZOsIAw dw nwm vI idqw hY[ poQI
dw ivSw sU&I iesiqlwhW qy muhwvirAW dI &wrsI ivc qrjmwnI krnw hY[ sU&I
SbdwvlI Abjd vwr qrqIb kIqI geI hY[
AwrMB : inSwqul ieSk SrA irswlw ZOSIAw bw iezwzq jnwb hwdI bmOlwnw
AMq : hk mukdmw h`k qumq bw klmy hkIr bMdw AmwmudIn[

h`Q ilKq nM : MS 528-s


sRoq : ASok, SmSyr isMG
isrlyK : irswlw rmzul ieSk
lyKk : kwdrI Zulwm Aihmd / dwaUd bu^wrI
ilKwrI : drj nhIN
ilpI kwl : (rcnw kwl) 1871
smW : 1871
sQwn : AigAwq
p`qry : kRmWk nhIN lgy
37

ic`qr : koeI nhIN


Awkwr : 19X14 s.m. ilKq : 15X9 nsqwlIk
vyrvw : mUl imqn lwl rMg nwl ArbI ivc iezw&qW Aqy lgwmwqrW pUrI qrW lgwky
hYifMg dy idqy hn jo lwl rMg ivc hn[ kwZz s&yd purwxw qy zrd hY[ iekihrI
lweIn dy fbIdwr hwSIey dy ivc nkl kIqI geI hY[
Awm vyrvw : lyKk dw mMqv sU&IAwnw ivcwrDwrw dI qrjmwnI krnw hY[ hkIkquljmwl,
mrwiqb vjUb AOlIAw, vihdq, vihdIAq, mrwqb zhUr mrwiqbul hdUd AMbIAw,
AYmw AlY rUh[ Awlm Alijswm, jmwA mrwiqb ijsm muqilk Awid sUKm ivcwrW
nMU AiBivAkq krn dI koiSS kIqI geI hY[ nwkl dy kQn Anuswr ieh imSkwqul
SrI& jo hdIsW dI mhqvpUrn pusqk hY[ ieh hQilKq sU&I ivcwrDwrw dy
AiDAYn leI guxkwrI hY[
AwrMB : vhI vhI nw dUjw koey pRB Bgq hoey Xw muhMmd hoey
AMq : hwzw nkl Az ikqwb imSkwqul SrI& Az ikqwby ielm s&w 29 sqr 26
dwaUd bu^wrI[

h`Q ilKq nM : MS 529


sRoq : ASok SmSyr isMG
isrlyK : msnvI hIr rWJw ik`sw (&wrsI)
ilKwrI : &kIr Alh Swh Aw&rIn
smW : 1143 ihjrI
rcnw kwl : drj nhIN
sQwn : AigAwq
p`qry : 86 - A
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 21 X 14.5 s.m. ilKq : 17.5 X 10 s.m. nsqwlIk
vyrvw : imqn isAwhI nwl nkl kIqw igAw hY[ hYifMg qy sb hYifMg lwl rMg ivc[ do
kwlmI fbIAW bwhrI hwSIAw lweIndwr kwlw Aqy AMdrlw dohrI lweIn dw hwSIAw
lwl[ pRqI pMnw AOsqn 13 lweInW[
Awm vyrvw : hmdo snw, mnwjwq, nAqy rsUl, izkr imArwj, sbby qwlI& ikqwb Awid
irvwieqI rsmW ipCoN ik`sw kQw SurU kIqI hY[ SurU ivc hI pMnw 18 AqoN hIr dI
sMudrqw dw vrxn krn ipCoN hIr rWJy dI khwxI vrxn AwrMiBAw hY[ rWJw hIr dy
imlx dI kQwnk ivc Awmd dirAw iknwry byVI ivc bYTx qoN hMudI hY[
AwrMB : bnwmy cmn swz nwzo inAwz lwcwr nXwzS bvd brg nwz
AMq : guilsqwn kun subh v Swm mSvI cmn swzI AYS mdwmm SvI
38

h`Q ilKq nM : MS 530


sRoq : ASok SmSyr isMG
isrlyK : nYrMgy ieSk (&wrsI)
ilKwrI : mMuhmd Akrm kMujwhI ZnImq
smW : AigAwq
rcnw kwl : AigAwq
sQwn : nkl krqw kwilAWvwlw (AMimRqsr)
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 21X14.5 s.m. ilKq : 15X7.5 s.m. nsqwlIk
vyrvw : lwl rMg dw hwSIAw do kwlmW Aqy kwlI isAwhI ivc ilKq[ AOsqn hr p`qry
auqy 15 sqrW drj hn bwhrI hwSIAw do lweInW qoN bwhr kwlI lweInW dw hwSIAw
vI lgwieAw hoieAw hY[
Awm vyrvw : bwhrI hvwilAW Anuswr ies ik`sy dy rcnw, AOrMgzyb dy rwjkwl dOrwn hoeI[ ieh
ik`sw vI do sqrW dy rdIPmyl AQvw msnvI rUp ivc iliKAw hY[ Indo-Persian
sbk dI mhqvpUrn vMngI hY[ iksy dw kQwnk pRym kQw hY[
AwrMB : bwiesmy dy klmy bwd Awgwz prdwzI ey Swihdy ikqwb Az ry^qn rMgy su^n dr
mkwmy qOhId…………
AMq : bw qmwm rsyd v bw AMjwm AMjwmyd Anwieqy ielwhI

h`Q ilKq nM : MS 546


sRoq : ASok SmSyr isMG
isrlyK : qvwrI^ hzrq ^vwjw mhmUd/ pIr bnMUvI (&wrsI)
ilKwrI : &zl rihmwn munSI
smW : 1873 eI. 1920
rcnw kwl : vIhvIN sdI eIsvIN
sQwn : sunwm
p`qry : pUry kRmWk drj nhIN 116 qoN Agy kRmWk rihq
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 25X17 s.m. ilKq : 18X12 s.m. nsqwlIk
vyrvw : isAwhI nwl swrw imqn iliKAw hY[ hYifMg Aqy sbhYifMg vI idqy hn Aqy hr&W
dw Awkwr vDw ky vKrqw idKweI hY[ pRqI pMnw AOsqn 13 sqrW drj hn[ hwSIey
ivc gurmuKI AKrW ivc sMkyq idqy hn[
Awm vyrvw : ^vwjw dw ipCokV ^vwjw mueInudIn icSqI nwl joiVAw igAw hY[ pMny 20-22, muF
ivc Sms qbryzI dw mulqwn ivc Awauxw qy cmqkwr idKwauxy vI ibAwn kIqy hn[
^vwjw dw jnm (447 ihjrI drj hY) ^vwjw dw sU&IAwnw jIvn ies poQI ivc
auplbD hY[ Bwrq dI qsvu& Sw^w auqy Koj krn vwilAW leI lwBkwrI pusqk hY[
39

AwrMB : Sy^ hzrq ^vwjw mhmUd aur& pIr bnoeI v kwzI muAzdIn v ^vwjw gOhr
bIAwbwnI v ipAwry pMQIAW msq
AMq : dr mrdmwny m`kw muAzmw v Xsrb Sory ikAwmq br^wsq v gulguly ndwmq v
gMubdy nIlgMUn bulMd grdId

h`Q ilKq nM : MS 578


sRoq : SmSyr isMG ASok
isrlyK : ikqwb i&kw vw AsUl (ArbI)
ilKwrI : AigAwq
smW : 1296 AH
rcnw kwl : drj nhIN
sQwn : pitAwlw
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 22X12 s.m. ilKq : 15X6 s.m. kU&I
vyrvw : ikrm KwDw kwZz kdIm zrd[ puSqw mzbUq p`kw bMinHAW sijld sur^IAw sur^[
mUlpwT isAwhI[ pRqI pMnw AOsqn 15 sqrW drj hn[ soDW hwSIey qoN bwhr hn[
hwSIAw lkIr rihq CifAw igAw[ lgwmwqrW dI ArbI ivc vrqoN kyvl AwieqW nMU
mUl pwT qoN vKrw idKwaux leI vriqAw igAw hY[
Awm vyrvw : ieh hQilKq muMhmd hsn vzIry Awzm irAwsq pitAwlw dI GrylU lwiebryrI
dI muhr nwl susijq hY[ sR. SmSyr isMG ASok ny 1951 eI. ivc ieh hQilKq
AT Awny ivc srhMd bwzwr pitAwlw qoN ^rIdI sI jo aus smyN BwSw ivBwg
pitAwlw ivc kwrj krdy sn[lyKk dw nwm drj nhIN[ ivSy pKoN ieh hQilKq
ieslwmI jIvn mulW dI AkwsI krdI hY[ ies nMU lyKk ny vK vK AiDAwieAW Aqy
aupAwiDAieAW ivc vMifAw hY[ muSkl iebwrqW nMU hwSIey ivc ivAwiKAw nwl
ibAwn kIqw hY[ ieh pusqk kurwnI hdIsW qy ibAwnW qoN bwhr nhIN jWdI[ lyKk ny
ivSy nMU vDyry Sps`t krn ihq rsUl dy kQn hdIsW qy rvwieqW dI vrqoN kIqI hY[
DrmAiDAn dy KojwrQIAW leI ieh pusqk lwBkwrI hY[
AwrMB : Alhmd illwih Alr`b……v AlAihAwm qu&zl bvwibhAlieSwq A v
AlSukr
AMq : lwhOl vlw kuvq v ie`lw AlqwilAw AlAzwmw imn AmrAlhwl kund drW jw
murhmq Sud judwey haulw

h`Q ilKq nM : MS 602


sRoq : ASok SmSyr isMG
isrlyK : ^ulwswauq-qvwrI^ (&wrsI)
ilKwrI : nkl krqw kwdr jIvn
smW : 1807 ibkrmI
40

rcnw kwl : drj nhIN


sQwn : drj nhIN
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 30X18 s.m. ilKq : 23X11 s.m. nsw^, kU&I qy iSksqw imSirq
vyrvw : sur^IAW sur^[ kwZz kdIm ikrm KwDw[ pRqI pMnw sqrW dI igxqI vD Gt qy
AKrW dw Awkwr vI vD Gt mUl pwT isAwhIdwr[ keI QwvW auqy QW CfI geI
ikauNik n`kwl mUl pwT auTw nhIN sikAw[ soDW qy vwDy hwSIey qoN bwhr ilKy Aqy
puSqw suriKAq kIqw igAw[
Awm vyrvw : ies hQilKq dy dIbwcy (muKbMd) ivc BwrqI ivdvwnW vloN &wrsI ivc hoey bhuq
swry kwrjW dy pRmwx pRwpq hMudy hn[ &wrsI ivc rjmnwmw (mhWBwrq) Akbr
bwdSwh dy hukm ADIn mulW Abdul kwdr mjwvqI ny iliKAw[ Sy^ mMuhmd sulqwn
QwnysrI qy nsIb ^wn ieiqhwskwr ny ausnMU &wrsI ivc Anuvwd kIqw[ Sy^ Abul
&zl ny rwmwiex gRMQ nMU &wrsI ivc Anuvwd kIqw[ ikRSn jI bwry hirvMS nwmI gRMQ
iliKAw igAw[ Akbr dy &urmwn qihq mulW sIrI ny Bwgvq purwx Aqy
Xog viSSt ihMdI qoN &wrsI ivc Anuvwd kIqy[ isMGwsn bqIsI dw nwm gulAPSW
rKky &wrsI ivc Anuvwd kIqw igAw[ rwjw Boj dy vzIr pMifq birj ny rwjw
ibkrmwjIq dy hwlwq klmbMd kIqy qy musweI vyxI rwm ny &wrsI Anuvwd kIqy
mhmUd gznvI ny buhq swrIAW sMsikRq qy ihMdI pusqkW nMU &wrsI ivc Anuvwd
krvwieAw, mOlwnw SrPudIn ny qYmUrnwmw pusqk ilKI[ Abdur rhmwn jwmI dy
BqIjy mOlwnw hwiqPI ny bwbrI qwrI^ ilKI[ Aqwbyg kuzvYnI ny Akbr nwmw
iliKAw, iekbwl nwmw jhWgIrI muAqimd ^wn ny iliKAw[ iesy pRivrqI dy
AMqrgq lyKk ny ieh ieiqhws pusqk ilKI qy AOrMgzyb bwdSwh nMU Byt kIqI ijs
ny iesdw mOjUdw nwm qjvIz kIqw[ AMdrUnI hvwly Anuswr aukq bwdSwh dy cwlIvyN
rwjkwl dOrwn ieh poQI ilKI geI 1108 ihjrI ivc mMukml hoeI[ lyKk qy kwqb
ihMdU Drm nwl sMbMD rKdy hn[
hQly nusKy ivc lyKk ny ieiqhwskwrI dy audyS nMU pUrw riKAw hY[ ibAwn nMU
AwkRiSk bnwaux vwsqy ausny nsr dy nwl nwl nzm qoN kMm vI ilAw hY[ ies nusKy
dw mhqv ies pKoN vDyry hY ik lyKk ny ieiqhwisk qQW dy vrnx dy nwl nwl keI
QwvW dy BUgoilk siQqIAW dw vrxn qy ibRqWq srl BwSw ivc idqw hY[ rvwieq
Aqy kuJ AMdrUnI pRmwxW dI rOSnI ivc qQ ies lyKxI nMU sujwn rwey BMfwrI isD
krdy hn[ hQlI nkl iksy mhMq kwdr jIvn nwmI ivAkqI ny 1801 ibkrmI ivc
pUrI kIqI[ mDkwlIn pMjwb qy Bwrq dy ivSy auqy Koj krdy ieiqhwskwrW leI
guxkwrI pusqk hY[
AwrMB : nkwS ingwr ^wmwey kwienwq v musvry kwrgwh mumknwq cMU iekqzwey Awn
krd…………
AMq : bw slqnqy pMjwh v do swl v do mwh v bIsqo hsq roz bw mulky dKn dr Sihry
Ahmd mwAny bw &Oj[ qmwm sud bw^Yro brkq- mhMq kwdr jIvn dr 1801
41

h`Q ilKq nM : MS 656


sRoq : AigAwq
isrlyK : ingwrnwmw (&wrsI) do Bwg
ilKwrI : munSI lwl cMd
smW : drj nhIN
rcnw kwl : AigAwq
sQwn : lwhOr
p`qry : 241
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 16X22 s.m. ilKq : iSksqw
vyrvw : dohrI lwl rMgI lweIn qy bwhr nIlI lweIn hwSIAw lgwky iSksqw ilpI rUp
ivc ilKI kwiv rcnw hY inrMqr ilKq hY ibnW iksy hYifMg dy ilKI hoeI hY[
Awm vyrvw : do BwgW ivc ilKI ies pusqk dw ivSw rumWitk gwQw hY jo AOrMgzyb dy rwjkwl
dOrwn ivGitq hoeI[ mUl KrVy dI ieh nkl crndws puqr sR. Amr isMG swikn
lwhOr ny iqAwr kIqI hY pr sMn jo A^Irly pMny auqy idqw piVHAw nhIN jWdw[
AwrMB : bwiesm Alih Alrhmwin rhIm[ mMbry ihkmq kwimln zory ^ud bwierwdqy
AzlI………
AMq : ingwrnwmw crndws vld Amr isMG swikn lwhOr……..Agr
ksy………vwvwgMud……

h`Q ilKq nM : MS 827


sRoq : H.S, H.S
isrlyK : ikqwby smwA (&wrsI-ArbI)
ilKwrI : Sy^ Abdul mohwnI/ seId AlI Ahmd
smW : drj nhIN
rcnw kwl : AigAwq
sQwn : AigAwq
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 23X14 s.m. ilKq : 18X9 s.m. nsqwlIk qy kU&I imSirq
vyrvw : kwZz kdIm zrd[ sur^IAW sur^[ pRqI pMnw AOsqn 15 sqrW drj hn[ lwl
rMgdwr hwSIAw jo do lweInW nwl fbIdwr bxwieAw hY[ poQI ivc AlI Ahmd dy
nwm dIAW mohrW lgIAW hn[ nwvW nMU lwl rMg nwl lkIr lgwky vK drswieAw
igAw hY[
Awm vyrvw : pusqk dw ivSw smwA qy qsvu& hY[ ies ivc smwvI ZzlW qy ikqey drj hn[
hdIsW Aqy qvwrI^I hvwilAW nwl smwA nMU jwiez isD krn dw jqn kIqw igAw
42

hY[ njmudIn kubrw, mOlwnw sAdudIn Awid dIAW pusqkW ivcoN vI hvwly ley qy
ibAwn kIqy gey hn[ dUsrw Bwg sYP AlsuslUl nwmI poQI ivcoN auDirq hY[ ivSw
auporkq Anuswr Aqy ies ivc svwl jvwb AMikq hn ieh iksy &kIr sY&udIn
vld ^vwjw njwmudIn vld ^vwjw mMuhmd mkIm ihrvI dI rcnw hY[ qsvu& dy
ivSy bwry AiDAn leI ieh mhqvpUrn pusqk hY[ auprMq ArbI BwSw ivc Sy^
mMuhmd iebn Sy^ &zl A`lw dw iliKAw Sjrw insb nkl kIqw hoieAw hY[ A^Ir
ivc nUrIAw ^wndwn dw Sjrw insb drj kIqw igAw hY[
AwrMB : klmwqy ie&qqwh AlmkqUb AlqwisA v AlASrUn &I Alvjd v hwlwq
AlAMbIAw, v AOlIAw mihbUbym
AMq : v&wqy Swh mdwr dr h&qdhm jmwdIaul Avl sMn hSqsd vw chl chwr
S&Iqul AOlIAw

h`Q ilKq nM : MS 876


sRoq : AigAwq
isrlyK : qwrI^ ZoSwey pMjwb (aurdU)
ilKwrI : pMfq rwDw ikRSn kSmIrI
smW : 1861 eI.
rcnw kwl : drj nhIN
sQwn : AigAwq
p`qry : 56
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 27X24 s.m. ilKq : 19X16 s.m. iSksqw
vyrvw : kwZz kdIm zrd[ puSqw suriKAq[ pRqI pMnw AOsqn 14 sqrW drj hn[ mUL
pwT Aqy hYifMg Aqy sbhYifMg isAwhI nwl nkl kIqy hn[
Awm vyrvw : lyKk mlyrkotly dy hwkm nvwb mhbUb AlI^wn dw mulwzm sI -1854 sMmq qk
ayuQy hI irhw ausny PUl ^wndwn-pitAwlw nwBw qy jINd dy hwkmW dw vrxn vI kIqw
hY[ mUl rUp ivc pusqk rcx dw muF ds gurU swihbwn dy jIvn vrxn qoN SurU kIqw
hY[ ies pusqk ivc mhqvpUrn tybl vI auplbD hn[ pihlW gurU swihbwn bwry,
cYnw isMG, gurb^S isMG, PUl bMs dw Sjrw insb, rwmy dw Sjrw insb mhqvpUrn
jwxkwrI hY[ bYrwV bMs bwry vI jwxkwrI kw&I auplbD hMudI hY[ pusqk ivc 1818
ibkrmI-1762 q`k dy pMjwb dy hwlwq vrixq hn[ ieh pusqk mwlvy dy ieiqhws
bwry ivKlx sUcnwvW dyNdI hY[
AwrMB : ^wilk byinAwz kI drgwh my ^wk rwDw ikRSn pMfq kSmIrI swikny kdIm bury
hwl lwhOr
AMq : irAwsq reIs kotlw ny kuC rupXw nzrwnw kw Ahmd Swh durwnI ko dykr is`kw
jwrI krwieAw cunwicik Ahmd Swh kw is`kw ABI qk rupXw v ASr&I
43

h`Q ilKq nM : MS 1031


sRoq : H.S, H.S ASR
isrlyK : ienSweIAwey &wrsI
ilKwrI : ibSn isMG vld tyk isMG
smW : BwdoN 1899 ibkrmI
rcnw kwl : drj nhIN
sQwn : fMfw nkIbW nwmI ipMf
p`qry : 52
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 25X17 s.m. ilKq : 17X10 s.m. nsqwlIk
vyrvw : kwZz kdIm zrd[ pRqI pMnw 12 sqrW-sur^IAW sur^[ mUl pwT isAwhI nwl
iliKAw[ puSqw suriKAq[
Awm vyrvw : ivSy pKoN ieh pusqk &wrsI dy ividAwrQIAW vwsqy shwiek pusqk hY ies ivc
&wrsI zbwn ivc icTIAW, SwhI &urmwn prvwny, ArzIAW Aqy ru`ky ilKx dw FMg
vrixq hY[ dosqW mwipAW qy irSqydwrW nMU icTI ilKx Aqy auhnW dIAW ic`TIAW dy
jvwb dyx dI ivDI drj hY[ lyKk ny aukq mMqv ihq vrqI jw skx vwlI FukvIN
SbdwvlI vrxn kIqI hY[
AwrMB : biesim Alwh Alrhmwin rhIm bAd Az hmdo snwey mur hzrq eIzd muqAwl
v kwdr Alzlwl v Al&zwl
AMq : nivsqw bmwnd isAwh brsPyd[ nvIsMdw rw nIsq &rdw aumId hr ik Kvwnd
Az aU qmh dwrm] zwnik mn bMdwey gunwhgwrm mrkUm pwnzdhmI mwh BwdoN
1899 ib.

h`Q ilKq nM : MS 1032


sRoq : drj nhIN
isrlyK : &wrsInwmw z&rnwmw gurU goibMd isMG qy dIvwn BweI nMd lwl (&wrsI)
ilKwrI : ibSn isMG spuqr BweI qyZ isMG
smW : 1894 ibkrmI 1842 eI.
rcnw kwl : sqwhrvIN sdI
sQwn : AigAwq
p`qry : 45
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 25X17 s.m. ilKq : 17X8 s.m. nsqwlIk
vyrvw : kwZz kdIm zrd[ puSqw ibKirAw, sur^IAW sur^[ mUl pwT isAwhI nwl drj
hY[ do kwlmI ivDI ApnweI[ pRqI pMnw AOsqn 12 sqrW drj hn[ nMd lwl jI dy
dIvwn ivc vI do kwlmI ivDI ApnweI hY[ ZzlW dy Aw^rI bMd (mkqy) kyNdr ivc
drj kIqy hn[
44

Awm vyrvw : ivSy pKoN Akwl dI ausqq dy bMd qoN ipCoN dwsqwn Avl pMnw 57 A qoN 61 A q`k
drj hY AgoN dUsrI dwsqwn SurU hMudI hY[ jo BwKw dIAW cwr qukW bwAd SurU hoky 64
au qoN 66 A qk Aqy qIsrI Aqy ievyN hI kul 12 dwsqwnW drj hn[ ieh pusqk
nkl krqw ny AsU mhIny 1899 sMmq ivc mukweI Aqy iPr dIvwn goieAw BweI nMd
lwl nkl kIqw hY ijs ivc aus dIAW ZzlW qy rubweIAW iekqr kIqIAW[ Aw^r
ivc rvwieqI qOr auqy lyKk ny SRI gxyS nmh Aqy mIr muheIaudIn dI aupmw kIqI
hY[ ikqwb dy Aw^rI pMinAW auqy lyKk ny pusqk rcn dw kwrn dsky iesdw nwm
&wrsI nwmw iliKAw hY[
AwrMB : iek ENkwr sRI vwihgurU jI kI &qih[ z&rnwmw hukmnwmw pwqSwhI dhm sRI
muKvwk kmwly ikrwmwq kwiem krIm] rzw b^S rwzk rhwko rhIm]
AMq : nivsqw bmwnd isAwh br s&yd] nvIsMdh nIsq &rdw aumId]

h`Q ilKq nM : MS 1043


sRoq : drj nhIN
isrlyK : ^uqbwq bosqwn ihkmq (&wrsI) ADUrI
ilKwrI : AigAwq
smW : drj nhIN
rcnw kwl : drj nhIN
sQwn : drj nhIN
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 25X21 s.m. ilKq : 25X10 s.m. nsqwlIk
vyrvw : kwZz kdIm zrd[ pRqI pMnw sqrW dw koeI ivSyS PwrmUlw nhIN bhuqw AMqr hY[
imqn isAwh sur^IAW isAwh[ kwiv bMd hr pwsy ivMgy tyFy krn auprMq do do sqrW
ivc ilKy hn[
Awm vyrvw : ieh hQilKq iksy m`ulW dy ^uqby dw ibAwn klm b`D rUp hY[ lyKk ny ieslwmI
drSn nMU pRcwrx ihq mUl rUp ivc AsUlW qy inAmW nMU ibAwn kIqw hY[ ilKq nMU
kivqw qy vwrqk FukvyN iviSAW Anuswr idlcsp bxwaux leI iek pRBwvkwrI
ilKq bxweI hY[ lyKk dy ^uqby qW hn hI nwl hI aurdU qy &wrsI dohW BwSwvW ivc
ies pusqk dy ivSy auplbD hn[ lyKk ny &wrsI dy nwl nwl aurdU dI SwierI vI
ibAwn kIqI hY[ pusqk nMU lyKk ny pRBwvkwrI bxwaux ihq aurdU &wrsI dy iSArW qy
bYqW nMU auprlI, tyFI pDrI hr qrHW nwl ilKky pRBwvkwrI bxw idqw hY[ aurdU
iSAr vI bhuq pRBwvkwrI bxwey hn[ pUrw KrVw nw hox kwrn iesdy lyKk dy bwry
hor jwxkwrI pRwpq nhIN hMudI[ bwhrI hvwly dy AMqrgq ies dw nwm mwlUm nhIN
Aqy lyKk bwry vI jwxkwrI dI AxhoNd hY[ iehnW ^uqibAW dw ivSw ieslwmI drSn
hY Aqy ies ivc drj ksIdy Aqy iSAr ieslwm dy mhqv nMU vrxn krdy hn[
iesnMU pVHn qy GoKx auprMq nwm auprokq Anuswr SpSt hoieAw hY[
45

AwrMB : qw mkbUl Awbwie dweIAwny aU klmwey ihMd dr hIlw vw kMdy An nw drdmMd zUd
guzyd
AMq : drIN hXwq munkwd rzw Alh Anhu ieqswl ik AlAwn murw Aqy Alrhmwn
vwikAw Asq[ hwisl bwied krd v ielw rOzdwr dIgr dr pyS Asq iz mwXwey
AXwmy mu&wkq koqwh Asq

h`Q ilKq nM : MS 1044


sRoq : sPl isMG
isrlyK : qwrI^ idlguSw SmSIr ^wnI (Swhnwmw i&rdOsI &wrsI)
ilKwrI : i&rdOsI AbU kwism nkwl SmSyr Kwn
smW : 1063 ihjrI nkl 1887 ibkrmI
rcnw kwl : igAwrHvIN sdI eIsvI
sQwn : AigAwq
p`qry : drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 35X23 s.m. ilKq : 18X10.5 s.m. nsqwlIk
vyrvw : kwZz kdIm zrd[ sur^IAw sur^[ puSqw ibKirAw hoieAw[ pRqI pMnw 17 sqrW[
mUl imqn isAwhI nwl drj[ nzm do bYqI msnvI [
Awm vyrvw : ies hQilKq ivc i&rdOsI qUsI AbU kwism ricq Swhnwmy nMU nkl kIqw igAw
hY qy ieh nkl 1850 eI. dy lgpg nkl kIqI geI[ nsr (vwrqk) dw pMnw pUrw
Aqy kivqw dw v`fw Bwg do kwlmI hY[ ies pusqk ivc eIrwn dI rwjnIqk dSw
vrxn kridAW lyKk ny swswnI dOr dy hwkmW dw vrnx kIqw hY[ ikaUmrs
bwdSwh qoN ieiqhwsk kQn SurU ho jWdy hn[ jo ArdSyr bwbk swswnI dy hwlq qk
muMkml hMudy hn[ kwqb ny bhuq ^uS^q iliKAw hY[
AwrMB : klmwey ie&qqwh[ hmd bZwXq v snwey byinhwXq v hzrq ikbirAweI
vwijbuaul vjUd
AMq : ielwih bXwmurj Kvwindh rW APU kun gunwih nvIsMdh rw

h`Q ilKq nM : MS 1045


sRoq : sPl isMG
isrlyK : s&w qwrIKy kSmIr-&wrsI
ilKwrI : pMfq bIrbl kcrU
smW : lgpg 1166 ihjrI
rcnw kwl : drj nhIN
sQwn : kSmIr
p`qry : iek kyvl
ic`qr : ^ud icqr hY
Awkwr : 15X7 s.m. ilKq: 14X6.2 s.m. nsw^
46

vyrvw : qsvIr kwly rMg ivc hY[ kwZz glyzf cmkdwr kYmrw Poto vwlw[ hwSIAw kwlw
lweIndwr do pMny pRqI pMnw 15 sqrW[ SihrW Aqy ikrdwrW dy nwmW hyT lkIr lgwky
vKry idKwieAw igAw[ hQilKq dy ieh pMny ^wils &wrsI BwSw ivc hn qy sQwnk
BwSw dw pRBwv nhIN[
Awm vyrvw : hQilKq dy iehnW pMinAW ivc ipCly muZl hwkmW ^ws qOr auqy AlI gOhr
1180 ihjrI Swh Awlm qy AihmdSwh Awid dw nwm vrxn hY Aqy swimAk
rwjsI hwlwq dw vrxn kIqw hY[ ies qoN ielwvw Zulwm kwdr jo zwbqw Kwn Aqy
njIb dOlw dI lVI ivcoN sI ausdw vrxn vI imldw hY[ AihmdSwh durwnI dy 1166
ihjrI ivc lwhOr auqy kIqy hmly dw pRmwx vI pRwpq hMudw hY[ pMinAW dI AMdrUnI
gvwhI Aihmd AbdwlI dy kSmIr auqy kIqy kbzy dw pRmwx pRsquq krdI hY[ ies
hQilKq dw mhqv ies pKoN hY ik ieh A&gwnI rwj, muZl hkUmq Aqy kSmIr dy
isAwsI ipCokV dy AMqr sMbMD ivAkq krdI hY[
AwrMB :sw^q ic bw iesqlwhy ihMd Klcrm vkq brIdn rw mI goXMd v Kwl bw……
AMq : qsr&y A&wgnw krwr igRPq v qwj v ie&rw^qw dr hkUmqy Swn

h`Q ilKq nM : MS 1046


sRoq : sPl isMG
isrlyK : Akbrnwmw (ADUrw) &wrsI
ilKwrI : Alwmw Abul&zl
smW : pMdrHvIN sdI eI.
rcnw kwl : drj nhIN
sQwn : drj nhIN
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 29.2X16 s.m. ilKq : 22X10 s.m. nsqwlIk
vyrvw : kwZz kdIm zrd ikrm KwDw[ puSqw ibKirAw sur^IAW sur^[ mUl pwT isAwh[
soDW qy vwDy ^wlI hwSIey ivc drj hn[ pRqI pMnw AOsqn sqrW 26[
Awm vyrvw : pusqk dy muF ivc “mkwiqby Alwmw” dI sur^I lgI hY pr ivcly hvwly SpS`t
krdy hn ik ieh nkl Akbrnwmw dy dUsry qy qIsry d&qr dw auqwrw hY[ lgpg
dUsry AD ivc lyKk nMU ies qQ dw hvwlw idqw hY ik ieh ilKq Akbrnwmw dy
dUsry d&qr dw ipClw Bwg hY[ pusqk dw ivSw nYiqkqw hY[ ijvyN koeI vfyrw COtI
aumr dy bwlkW nMu nYiqkqw dIAW nsIhqW dyNdw hY[ Aw^rI siPAW auqy AYfrYs kIqy
gey ivAkqI leI duAwvW pRwrQnw SuB kwmnwvW ibAwn kIqIAW geIAW hn[ jo
inrsMdyh hwkm hY[ nzm, kwiv totikAW CotIAW CotIAW isiKAwdwiek msnvIAW do
do cwr cwr sqrW dy imsry BwSw nMU AlMikRq krn, ivSy nMU spSt krn Aqy pusqk
nMU idlcsp bxwaux vwsqy drj kIqy gey hn[ mDkwlIn BwrqI ieiqhws dy KojIAW
vwsqy ieh pusqk lwhyvMd hY[ msnvIey mwAnvI mOlwnw rUmI Aqy AX`wry dwnS dw
nwm BI pusqk ivc vrixn hoieAw hY[
47

AwrMB : br Awmdh bw drgwhy hmwXUM rsyd vw isqwrw bwjuhqmMdI br au&ky murwd qwbS
dwd Azv&Ur qvjw………
AMq : ihmq ^Yr sZwl sAwdq pur vhI AmUm mrdm vw dOlq ie&zweIey jmhUr Awlm
Asq n^usqIn n Az eIn

h`Q ilKq nM : MS 1047


sRoq : sPl isMG
isrlyK : ik`sw lYlw mjnMU &wrsI (ADUrw)
ilKwrI : Abdurhmwn jwmI
smW : nOvIN sdI ihjrI- nkl nw mwlUm
rcnw kwl : drj nhIN
sQwn : AigAwq
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 35X21 s.m. ilKq : 24X12 s.m. nsw^
vyrvw : kwZz kdIm zrd[ fbIdwr dohrw hwSIAw bwhrI hwSIey nIly] AMdrUnI hwSIey
dohrI lweIn lwl rMg dy[ sur^IAW sur^[ do kwlmI ilKx SYlI[ hr& v`fy[ pRqI
pMnw AOsqn 11 sqrW ilKq sMudr
Awm vyrvw : ies ADUry nus^y dw kQwnk lYlw dI sMudrqw dy vrnx qoN SurU hMudw hY qy mjnMU dy
ivCoVy dy vrxn qk ^qm ho jWdw hY[ ilKq Aiq sMdur[ ieh pRym kQw Arb dyS dy
kbwielIAW dI rihql qy auhnW dI siBAwcwrk dyx nMU AiBivAkq krdI hY[ ieh
Gtnw 65 sMn ihjrI dI mMnI jWdI hY[ kQwnk pMrpweI hY jo ArbW dy kbwielI
jIvn nMU ibAwndI hY[
AwrMB : gulsqwn zwdhhey AMbrIn &wm[ bhwry suMbl v rIhwn[ A`wbwm knIzy kw&r
Awmwdwey muslmwn zwdhwrw ^wiqr Awzwr………………
AMq : ij jusqjUeIey aU grdyd nvaumId bbwdm eIn cunI ik kwry ^Ub rUAwn byv&weI
Asq

h`Q ilKq nM : MS 1083


sRoq : kuldIp kOr
isrlyK : Bwgvq gIqw (m`DkwlIn ihMdI)
ilKwrI : rwmcMd
smW : 1861 A.D eI.
rcnw kwl : aunHIvIN sdI
sQwn : AigAwq
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 26X16 s.m. ilKq : 22X11.5 s.m. nsqwlIk
48

vyrvw : kwZz kdIm zrd[ puSqw suriKAq[ juzbMdI islweI[ mUlpwT isAwhI nwl Aqy
iekw dukw QwvW auqy Cut geIAW sqrW vwDy hwSIey ivc drj hn[ pRqI pMnw AOsqn
14 sqrW drj hn[ nsqwlIk ilpI vI Free Hand ilKI geI hY[ SurU qoN A^Ir
qk mUl pwT iekswr[
Awm vyrvw : lwlw gurU dq qlvwr nwmI ivAkqI vwsqy ieh pusqk rwmcMd nwmI ivAkqI ny
ilpIAMkn kIqI[ ies hQ ilKq ivc ircw dy slok qoN SurU krky krmvwr gIqw nMU
ilpI AMqr kIqw igAw hY[ hU bhU ilpI AMqr kIqw hoieAw hY[ hr slok dy ibAwn
dy muF ivc ausdw kRmWk drj hY[ lyKk ny SbdwvlI vI srwsr ihMdvI vrqI hY[
ikRSn Bgvwn vwc, Arjn vwc Awid sMvwd rUp dI vrqoN kIqI hoeI hY[ lyKk ny
AiDAwieAW dy muKvwk pMny qy sqrW dy kyNdr ivc idqy hn[
AwrMB : sRI Em nmh sRI gxySX nmh slok Avwk eyh joVI gIqw mwlw srUpny mMqr
iqskw Bgvwn vyd ivAws AgrsYn………………
AMq : bqwrI^ 20 mwh jUn kw bihr lwlw gurUdq qlvwr dsq^q rwm cMd

h`Q ilKq nM : MS 1119


sRoq : H.S, H.S
isrlyK : jhWgIrnwmw (&wrsI)
ilKwrI : muAqimd ^wn
smW : 1037 ihjrI
rcnw kwl : AigAwq
sQwn : id`lI
p`qry : 114
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 25X15 s.m. ilKq : 21X12 s.m. nsqwlIk
vyrvw : mUl pwT isAwhI nwl iliKAw[ dohrw lweIndwr lwl rMg dy hwSIey dy bwhr vwr
kwlI lweIn dw hwSIAw[ pRqI pMnw AOsqn 18 sqrW[ sur^IAW sur^ rMg[ kwZz
purwxw zrd Aqy kw&I pMny ikrm ^urdw[
Awm vyrvw : ies hQilKq ivc nUrudIn AbUz&r jhWgIr dy rwjkwl dy hwlwq drj hn[
Gtnw kRm 1014 qoN 1037 ihjrI qk drj hn[ lyKk ny GtnwvW bVy vyrvy nwl
drj kIqIAW hn[ ilKx dI SYlI roznwmcy vwlI hY jo spSt krdI hY ieh auys smyN
dw irvwj sI[ qvwrI^ jIvnI svY jIvnI swihq nMU kilAwxkwrI hox nwloN injI
ivcwrW nMU dUijAW auqy Tosx dw irvwj hY[ pusqk dy A^Ir ivc ArbI zbwn ivc
rswlq dy klmyN drj kIqy hoey hn[
AwrMB : SwieSqw srIry slqnq v &urmwn irvwey zYbMdh A&sry i^lw&q v ikSvr guSw
AMq : Az ihswb v Sumwr qmwSweI SwhI bUdMd v Alh Aielm Xw sUr
49

h`Q ilKq nM : MS 1120


sRoq : H.S, H.S
isrlyK : ikqwbul iqhwrq (&wrsI)
ilKwrI : AigAwq
smW : AigAwq
rcnw kwl : drj nhIN
sQwn : AigAwq
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 25.5X15 s.m. ilKq : 20X10 s.m.
vyrvw : ies hQilKq dw mUl pwT isAwhI nwl nkl kIqw hY[ surKIAW Gt Aqy sur^
hn[ nkl krqw ny ^ws ^ws q`QW nMU lwl isAwhI nwl lweIn lgwky vKry
idKwieAw hY[ pRqI pMnw AOsqn 25 sqrW drj hn[ ArbI ivc idqy hvwilAW nMU
ilpI rwhIN vKry nhIN drswieAw[ ilpI iekswr hY[ kwZz zrd purwxw[
Awm vyrvw : ieh hQilKq iksy pihloN ilKI geI pusqk dw auqwrw hY nkl krqw ny mUl
pusqk bwry jwxkwrI dyxI zrUrI nhIN smJI pr mUl pusqk dy pMnw 137 qoN 368 qk
nkl kIqI hY[ hQilKq dw ivSw nmwz Aqy ies qoN pihloN kIqy jwx vwly zrUrI
&rz vzU (hrkwq) dy ivSy bwry ivc hY[ ArbI dy hr&W nMU lyKk ny bVI sUKmqw
nwl aucwrx ivDI smyq AiBivAkq kIqw hY[ ivSy nMU swriQk qy pRBwvkwrI bxwaux
ihq kurwn dIAW AwieqW Aqy hdIsW dy hvwly idqy hn[ nmwz Aqy vzU dy mhqv nMU
vK vK AiDAwieAW (bwbW) ivc vKo vKo idRStIkox qoN auBwirAw hY[ hdIsW Aqy
ArbI dy hvwilAW nMU nkl krqw ny AiBivAkq krn leI sqr hyT lwl lkIr
lweI hY[ ieslwmI Dwrimk nIqI Swsqr qy nYiqkqw nMU spS`t ibAwn krnw lyKk
dw mMqv hY[ qulnwqmk Drm AiDAYn dy ivSy auqy Koj krn leI ieh mhqvpUrn
pusqk hY[
AwrMB : ikqwbul iqhwrq:- iqhwrq dr luZq nzw&q vw pwkI izd n zwq vw qqhvr
bwizs zoey msdwr Asq………………
AMq : Zzvwey qbUk- ibn Azhr v Almuz&r (sqr PtI hoeI hY)

h`Q ilKq nM : MS 1121


sRoq : H.S, H.S, Amritsar
isrlyK : ikqwb AleImwn (&wrsI)
ilKwrI : AigAwq
smW : drj nhIN
rcnw kwl : AigAwq
sQwn : drj nhIN
p`qry : kRmWk rihq
ic`qr : koeI nhIN
50

Awkwr : 26X16 s.m. ilKq : 20X9.5 s.m.


vyrvw : kwZz purwxw zrd ikrm ^urdw[ lwl rMg qy isAwhI nwl iliKAw nus^w[ pRqI
pMnw AOsqn 25 sqrW[ sQwnW qy ivAkqIAW dy nwm lwl rMg nwl lkIr kIqy hoey
hn- sbhYifMg Aqy hYifMg lwl rMg ivc drj hn[
Awm vyrvw : mwr&q, eImwn ieslwm, iekqswr, qOhId bwry dlIlW, ieslwm ividAw Anuswr
nyk Aml[ eImwn ieslwm dI sRyStqw bwry dlIlW[ muMhmd swihb dy ibAwnW kurwn
bwry auqm dlIlW ibAwnxw gRMQ krqw dw audyS hY[ ies poQI ivc rwSdI ^lIi&AW
bwry kOl Aqy mMuhmd swihb dy jIvn qy &ls&y nwl sMbMiDq hdIsW dI KulHI vrqoN
kIqI hY[ ArbI BwSw dw ilKq dI BwSw auqy bVw pRBwv hY[ rswlq dy pihlU auqy zor
dyNidAw mMuhmd swihb nMU rsUl mMnx dy hk ivc vI dlILW vrxn hn[ ieslwm dy
ieiqhws ivcoN imswlW dy dy ky iesdI auqmqw isD kIqI geI hY[
AwrMB : ibsimlwih Alrhmwin AlrhIm Alhmd illwih rsUl AwlmIn v slwqU v
Aslwm AlYseIdul AMbIAw[
AMq : v lm Xuizkrvw Alrkm &I zrwAw ihmwr v izkr n krd iez r&ImW &I
jrA Alihmwr qmwm Sud ikqwbul eImwn ik Aw^r juz rw AvleIn Asq
Alhmd illwih Alrib AwlmIn

h`Q ilKq nM : MS 1122


sRoq : drj nhIN
isrlyK : sRI md Bwgvq gIqw (&wrsI)
ilKwrI : ^wn cMd
smW : 1847 eI.
rcnw kwl : aunHIvIN sdI
sQwn : mulqwn
p`qry : 173
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 26.5X16.5 s.m. ilKq : 20X14 s.m. iSksqw
vyrvw : hYifMg Aqy sbhYifMg lwl rMg[ imqn isAwhI nwl[ kuJ ku pMinAW auqy lwl
hwSIAw lkIrdwr lgw hY Aqy sqrW vK vK FMgW vI hn qy keI si&AW auyqy
isDIAW vI hn[ iesy pRkwr keI pMinAW auqy hYifMg Aqy sbhYifMg vI lwl rMg nwl
hn[
Awm vyrvw : ^wn cMd ny ieh hQilKq dIvwn mUl rwj mulqwn vwly hwkm dI is&wrS auqy
klmbMd kIqI[ sMswr isRStI auqpqI vydWq Anuswr vrxn krn auprMq qYR dyvW dI
ivauqpqI dw vrxn hY[ aus ipCoN sRI Bwgvq dy slokW dI tYkst rihq ivAwiKAw
kIqI hoeI hY[ gIqw AiDAwieAW nMU &slW dy isrlyK hyT vMifAw hY[
AwrMB : Em sRI gnySwie nmh zbwny isdkIAwny byd v purwn ibdwn nh qbk Asq ik
pyS Az Aw&rIn hmw Awb bUd……………
51

AMq : b^vwnd v ibSunvd izMdw jwvyd mISd v Az Awmdo Sudy Awlm vw mI rhd v
mukq mI Svd sMpUrn Sud

h`Q ilKq nM : MS 1123


sRoq : AigAwq
isrlyK : qzikrwey ieslwmI AOlIAw (ADUrI) &wrsI
ilKwrI : AigAwq
smW : 1734 eI. (1154 ihjrI)
rcnw kwl : ATwhrvIN sdI
sQwn : AigAwq
p`qry : 254
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 25.5X15 s.m. ilKq : 19X9 s.m. iSksqw
vyrvw : kwZz purwxw zrd[ kwlI isAwhI nwl imqn ivc ivc sMkyqW vwsqy lwl rMg dI
vrqoN kIqI hoeIo[ pRqI pMnw AOsqn 17 sqrW[
Awm vyrvw : pusqk dw rcnw kwl vwlw pMnw S`kI cspW kwZz dI iksm vKrI Aqy BulyKw pwaU
hY[ qbsry qoN ipCoN hzrq nUh dI Gtnw drj hY[ imiQhwisk kQwvW dw vrxn
imldw hY Aksr auh jo kurwny pwk dI sUrie Alkiss AlAMbIAW ivc drj hn[
lyKk dw pRyrnw sRoq vI kurwn dI aukq sUrq hY[
AwrMB : (iek nMbr s&w PitAw hY) AMd: KuShwl v bdhwl ^uShwl Awn ik Az bwlweI
ey jwn nw bwSd
AMq : dobwrw svwl mI kund hmw mswiel ik bw jvwby Avl kwnie n gSqw v hwisly
eIn jvwb zwihr Asq Alhmid illwih AlY AqmwmI AlikqwbU

h`Q ilKq nM : MS 1124


sRoq : H.S, H.S
isrlyK : kvwnIny &wrsI (&wrsI)
ilKwrI : AwZw hsn l`dunI
smW : drj nhIN
rcnw kwl : AigAwq
sQwn : drj nhIN
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 28X14 s.m. ilKq : 18.5X8 s.m. nsqwlIk
vyrvw : sur^IAW sur^ mUlpwT isAwh[ pRqI pMnw AOsqn 15 sqrW[ hwSIAw rihq[ kwZz
purwxw zrd[
Awm vyrvw : &wrsI ivAwkrx aupr ilKI geI ieh iek mhqvpUrn ikqwb hY[ lyKk ny pRmuK
qOr auqy Bwrq ivc rihMdy AMgryzW nMU &wrsI isKwaux dy audyS nwl ies pusqk dI
52

iqAwrI kIqI[ AMgryzI ivAwkrx dy AwDwr auqy hI ausny nWv, pVnWv, ikirAwvW
kwl Awid dw vyrvw vI AMgryzI pYtrn aupr hI vrxn kIqw hY[ sMbMDkW XojkW nMU
AMgryzI pYtrn auqy ibAwn krn qoN ipCoN ausny ArbI SbdW dI sw^q ijvy iqMn
hr&I cwr hr&I dI vyrvy sihq ivAwiKAw idqI hY ArbI Abjd nMU &wrsI Abjd
nwloN vKirAwieAw hY[ hSqgwnw AdvI SbdW dI qrqIb qy Sumwr bVI ivAwiKAw
nwl vrxn kIqw hY
AwrMB : bAd hmdo spws hkIm su^n Aw&rIn dOr br bMdhwey guzIn aU……
AMq : qumq qmwm Sud nus^w kvwnIny &wrsI imn qsnI& AwZw hsn ldunI ik dr
jmIA kvwnIny &wrsI bwkdr qwkq zuhd burd
Aksr &wrsI qy aurdU dy kvIAW ny ieiqhwisk GtnwvW dy kwl drj krn leI
iSArW ivc Abjd dy AKrW nMU vriqAw hY[ iehnW Sbd mu`lW dy pRmwx bhuq Gt
lBdy hn [ ies kwrn iesy nus^y ivcoN lBky drj kIqy jWdy hn[
Al& 1 10 ry 200 CotI Xy
by 2 20 sIn 300 kwP
jIm 3 30 qy 400 lwm
dwl 4 40 Xy 500 mIm
hy 5 50 ^y 600 nUn
vwau 6 60 vw 700 sIn
zy 7 70 zwd 800 AYn
hy(jIm) 8 90 qoey 900 Py
qoey 9 100 AYn 1000 svwd
Xy CotI 10 kXw&

h`Q ilKq nM : MS 1125


sRoq : H.S, H.S, Amritsar
isrlyK : ienSweIAw- ey - rukwjwq (&wrsI)
ilKwrI : mIr muhMmd husYn
smW : AigAwq
rcnw kwl : drj nhIN
sQwn : drj nhIN
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 28X14 s.m. ilKq : 19.5X8.5 s.m. nsqwlIk
vyrvw : lwl rMg nwl hwSIey Aqy mUl pwT isAwhI nwl ilKy ies nus^y ivc pRqI pMnw
AOsq 15 sqrW drj hn[ hwSIAw bwhr lweIndwr nIlw Aqy AMdr lwl hY[
sbhYifMg lwl rMg nwl drj kIqy hn[
Awm vyrvw : mzhb Alie^lwk ivcoN hvwly dy ky ies nus^y ivc icTI ilKx qy ru`ky ilKx
ilKwaux dI klw dw pRdrSn qy isiKAw dyxw lyKk dw mUl mu`dw hY[ aukq ilKq ivc
53

ijs pRkwr dI ilKq ilKI jwxI cwhIey auh qQ imswlW smyq idqy gey hn[
SbdwvlI dI Brmwr hY[ bYNq qy imsirAW dy hvwly ilKq nMU pRBwvkwrI bxwieAw
igAw hY[ ikauNju lyKk dw mMqv hI ilKx klw AiBivAkq krnw hY[
AwrMB : qrwnw sMjI AMdlIby klm dr bhwirsqwn s&hw br Sw^wey musqml breIn
mAwnI gul mumIz bhwry hmd mhmUdI Asq…..
AMq` : cUn mOlvI gu&qn qwlby ielmo drs ^vwn lwzm &zIlq Asq vw &zIlq
mlzUm drInjw izkr lwizm by ierwdw mlzUm Asq

h`Q ilKq nM : MS 1126


sRoq : H.S, H.S
isrlyK : hSq bihSq (&wrsI)
ilKwrI : qoqw rwm pMifq lwhOrI
smW : 1263 ihjrI, 1903 ibkrmI 1846 eI.
rcnw kwl : AigAwq
sQwn : lwhOr
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 27X15 s.m. ilKq : 19X9 s.m. nsqwlIk
vyrvw : hYifMg Aqy sbhYifMg lwl rMg Aqy mUlpwT isAwhI nwl iliKAw hoieAw[ do
kwlmI fbIdwr hwSIAw lwl qy kwlw[ AMdr lwl Aqy kwlw hwSIAw bwhr lgw
hoieAw hY[ sbhYifMg dohW kwlmW ivc sWJw[ ilKweI sMudr sw& qy spS`t hY[ pRqI
pMnw AOsqn 12 sqrW[
Awm vyrvw : lwlw suKrwm dI is&wrS auqy qoqw rwm pMifq ny ieh pusqk ilKI[ kSmIrI
pMifq hox dy bwvjUd kvI ny swimAk irvwj Anuswr hmdy bwrI qAwlw Aqy nwAqy
rsUl mMuhmd qoN poQI SurU kIqI hY[ aus ipCoN hzrq mMuhmd swihb nwl sMbMiDq
imArwj dI Gtnw vrxn kIqI hY[ nzwmul hk Aqy sulqwn AlwaudIn dI is&q
ivc ksIdy ilKy hn[ bihr rml ivc ies msnvI ivc kvI ny Swh bihrwm dI
pRcilq lok khwxI nMU vrixq kIqw hY[ eIrwnI mUl dI ieh lok gwQw pMjwb ivc
auDirq kIqw iksw hY[ Swh bihrwm sq mMzlW vwrI vwrI lMGdw AwpxI pRymkw pws
pujdw hY[ iesy msnvI ivc kvI ny Awpxy puqr nMU nsIhqW dy bMd vI ilKy hn[
Awpxy puqr nMU nsIhq vwly Bwg ivc hI pMfq qoqw rwm ny AOrq dI mhwnqw nMU
AiBivAkq kIqw hY[
AOrq auho BlI hY jo mrd dI qwibAwdwr hovy nKry cilqrW vwlI AOrq byprdw ho
jWdI hY[
AOrq mrd dI qdbIr Anuswr cly qW crKy qy sUeI dI mdd nwl juD lVdI hY
crKw Aqy sUeI Gr dw suBwg hn ikauNjo donoN vsqW bdn FkdIAW hn[
jo AOrq hXw Srm nwl Gr ivc rihMdI hY[ ausdw ruqbw isqwirAW qoN vI bulMd hY[
AwrMB : AY kuSwXMdwey ^zweIny jUd[ nkS pYvMd kwry kwrwh vjUd[
54

kOkb Awrwey Awsmwn bulMd[ hm zmIn swzo hm Pl sovMd[


AMq : cMU bdo nyk rw juzweIey hsq[ gu&qo nw gu&qw rw szweIey hsq[
^urmw bw AWks ik qu^my nykI kwSq] qw cU br^vISq AzAwn brdwSq

h`Q ilKq nM : MS 1127


sRoq : H.S, H.S
isrlyK : SmHwey hYdrI (&wrsI) ADUrI
ilKwrI : muMhmd hYdr
smW : 1785 eI.
rcnw kwl : aunHIvIN sdI
sQwn : AigAwq
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 24.5X14 s.m. ilKq : 16X10 s.m. iSksqw
vyrvw : kwZz kdIm zrd[ mUl pwT isAwhI nwl iliKAw[ pRqI pMnw 15 qoN 16 sqrW vD
qoN vD drj hn[ Aksr si&AW aupr ^wlI QW CfI[ hwSIAw rihq[
Awm vyrvw : ivSy pKoN lyKk ny iksy br&wnI dyS dy hwlwq klmbMd kIqy hn[ auQoN dy pirMidAW,
jwnvrW, lokW, rwjnIqI, BUgoilk vwqwvrx, rwjsI pRxwlI, pihrwvw, Kwx pIx, AYS
pRsqI qy hor jIvn mu`lW nMU AiBivAkq kIqw hY[ pr aus iKqy dw nwm drj nhIN[
AMdrUnI gvwhI vjoN ayus dyS ivc 75 vfy Sihr, p`ky ikilHAW vwly hn[ lok kwlw
nmdy dw kiqAw kpVw Aksr pihndy hn qy br&wnI mOsm hY[ sMBv hY ik ieh
rcnw iksy ArbI XwqrI sulymwn qwjr jW iedrIsI Awid dw Anuvwd kIqw igAw
hovy[
AwrMB : drIN ivlwieq murZy pYdw mI Svd cUM kwmq v bzurgy v iq&wvqy &Il chwr dh
swlw dwrd v hzwr pw Awn murZ rw drdwm igr&qwr krdw dr ^wnw v
Shrhw…………
AMq : nus^wey SmHwey hYdr qsnI& qhrIr v nsw^ 13 br mwh swaUn 1249 &slI

h`Q ilKq nM : MS 1128


sRoq : H.S, H.S
isrlyK : ik`sw XUs& zulY^w (&wrsI)
ilKwrI : br^urdwr dlIp rwey kwnMUngo btwlw nkl krqw i^zr hmdwnI
smW : 1804 eI.
rcnw kwl : 1804 eI.
sQwn : AMimRqsr
p`qry : kRmWk AMikq nhIN
ic`qr : koeI nhIN
55

Awkwr : 24X14 s.m. ilKq : 21.5X11 s.m. nsqwlIk


vyrvw : isAwhI nwl iliKAw nus^w do kwlmI msnvI kwiv rUp auqy AwDwirq hY[ sur^IAW
suur^ hn[ bhuq swry si&AW auqy ilKq nMU lytvy rUp ivc vI iliKAw Aqy pRqI pMnw
sqrW vDweIAW hn lytvIAW sqrW pwky pRqI pMnw AOsqn 24 sqrW pUrIAW kIqIAW
hn[
Awm vyrvw : kvI ihMdU hY poQI dw mu`F sRI gnyS nmh qoN krky auprMq aus ny sUrie &wqih dI
sqr drj kIqI hY rsUl Alh dI mdh isrweI, mnwjwq ipCoN murSd ^vwjw Asd
aul Ahrwr dI mdh (is&q) kIqI hY[ sulqwn husYn dI is&q ivc iek ksIdw
vrxn qoN ipCoN ik`sy dI kQw SurU hMudI hY[ hYrwnIjnk gurU nwnk dyv XUnIvristI
Aw&Isrz AYsosIeySn`l hY ik kvI ny XUs& nMU kotw bloicsqwn dy ielwky isbsqwn,
syvw, sIvI AwDuink bloicsqwn pwiksqwn dw vwsI disAw hY Aqy iek qQ scweI
nhIN[ zulY^w dw ipCokV ZwzIAW nwl joiVAw igAw hY[ ik`sy dw kQwnk kurwn mjId
dI sUrie XUs& nwl imldw hY ijs ivc ieh kQwnk The Old Testament
(bweIbl) ivcoN auDirq kIqw hY[ Bwv kurwn dI sUrie XUs& qy bweIbl dw Old
Testament ivc ieh kQwnk brwbr imldy hn[ ieh ik`sw rwxI sdw kOr hukmrwn
btwlw dy Swsn smyN dOrwn iliKAw hoieAw hY[
AwrMB : ielwhI gMucwey aumId ibguSw[ klI Az rozwey jwvyd bwhmw[ b^wndwn Az lb
AlgMucwey bwZm[ v AzIN gul ieqr prvr kun idmwZm[
AMq : i^zr hmdwn kydwrI kOmy ^qrI aur& SMkr muqvqn ksbw klwnOr qihrIr Xw&q
hr ik ^vwnd duAw qmh dwrm zwn ik mn bMdwey gunwhgwrm [

h`Q ilKq nM : MS 1129


sRoq : H.S, H.S
isrlyK : jwimA ALA&vwd (&wrsI)
ilKwrI : AigAwq
smW : drj nhIN
rcnw kwl : drj nhIN
sQwn : drj nhIN
p`qry : 307
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 28.5X24 s.m. ilKq : 25X21.5 s.m. nsqwlIk
vyrvw : kwZz purwxw pIlw zrd[ puSqw mzbUq[ mUl pwT isAwhI nwl qy sur^IAW sur^[
hvwly qy itpxIAW ^wlI hwSIey ivc drj hn[ pRqI pMnw AOsqn 26 sqrW[
Awm vyrvw : ies pusqk ivc mnuK dIAW srIrk bImwrIAW, auhnW bImwrIAW dy pCwx icMnH
Aqy aunHW dw ielwj vI drj kIqy hn[ iek iek bImwrI dy keI keI pRkwr dy
ielwj drj kIqy hn[ dvwdwrU dI vrqoN dOrwn kIqy jwx vwly prhyz vI dsy hn[
dMdW, zbwn dy rog k& ipq vwq dy sB rogW dy l`Cx bImwrI qy ielwj d`sx dy nwl
56

nwl lyKk ny auhnW dvwvW nMU iqAwr krn dIAW qrkIbW qy nus^y vI vrxn kIqy
hn[
AwrMB : nwqukw kuvqI Asq ik bw Awn iedrwk…………
AMq : vw hzwr ^wlI bwSd Az sd bdOr qobw[

h`Q ilKq nM : MS 1153


sRoq : H.S, H.S
isrlyK : bhwry dwinS (&wrsI)
ilKwrI : muMhmd jmIl/ kwqb ^vwjw kwism byg
smW : ihjrI 1248
rcnw kwl : drj nhIN
sQwn : AigAwq
p`qry : 590
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 24X16.5 s.m. ilKq : 19X11 s.m. nsqwlIk
vyrvw : dohrw lweIndwr hwSIAw[ bwhrI hwSIAw nIlw AMdrUnI lweIndwr hwSIAw nIlw qy
lwl[ mUl pwT isAwhI nwl [ keI sur^IAW nIly rMg nwl vI drj hn[ pRmuK
sur^IAW sur^ rMg[ pihly iek do pMny sunihrI ifzweIndwr pRqI pMnw AOsqn 15
lweInW drj hn[ ikrm KwDw[
Awm vyrvw : ^vwzw hwi&z SIrwjI klwm auqy Awlocnw auqy ADwirq hY[ ^vwzw hwi&z SIrwzI
dI imRqU dI qwrI^ 891 kFI geI hY[ ieh rcnw ^vwjw hwi&z qoN bhuq swl ipCoN
ilKI geI hY[ BwrqI &wrsI sbk ivc loV qoN vD bnwvtI ieSiqhwrW dI vrqoN
krn kwrn pusqk BwSw pKoN pRBwvI nhIN[
AwrMB : &wiqhw Alikqwb musqqwb AwPrInS v pIrwXwey shI&wey dwinS vw bInS hmdy
^udwvMd……………
AMq : zbwn zw goSmwlI ^wmSy dh ik hsq Az hr ic goeI ^wmSI bw

h`Q ilKq nM : MS 1154


sRoq : H.S, H.S
isrlyK : Kwx pIx dIAW vsqW bwry pusqk &wrsI (ADUrw)
ilKwrI : AigAwq
smW : drj nhIN
rcnw kwl : AigAwq
sQwn : AigAwq
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 49X33 s.m. ilKq : 22X16 s.m. nsqwlIk
57

vyrvw : mUl qOr auqy ilKq isAwhI nwl ilKI geI[ sur^IAW sur^ rMg nwl Aqy pRqI pMnw
AOsqn 29 sqrW hn[ pusqk ivc qwlukwvW (tables) ivSyS rUp ivc bxwey gey
hn[ pqry Aksr ikrm KwDy hn[
Awm vyrvw : ies poQI dw lyKk koeI ihMdU hY[ ies ivc ihMdI vsqW Aqy sMklpW nMU byqrqIby
FMg nwl ibAwinAw hY[ iek Bwg ivc ihMdI vsqW dw aucwrx qy auhnW sMbMDI
jwxkwrI idqI[ ijvyN Awhq, Anwhd riKAw, cMdr pRkwS, eIsrI, pKwvj Kwkr,
surmMfl swrMgI bqwg ADUqI Awid ieauN ieh iek koS dw kwrj krdI hY[ iesy
ivc iKcVI, kImw Sorbw, XKxI, swg, bqwaUN hlvw, ibirAwnI, Coly, smosy, ko&qy,
kImw, pulwau, B`q, imTweI, rotI pkwaux dw qrIkw, cpwqI, nwn bnwaux qoN ielwvw,
isrky, Awcwr, ctxIAW bxwaux dIAW ivDIAW qy auhnW ivc vrqIAW jwx vwlIAW
vsqW qyl qy ausdI imkdwr, Pl Aqy vrqx dy mOsm vrxn kIqy hn[ iesy ivc
vK vK iksm dIAW ^uSbUAW bnwaux dy FMg Aqy A^Ir ivc BWq BWq dy rMg
bxwaux dIAW ivDIAW drj hn[ pusqk dw nwm AweIny AkbrI iliKAw hY pr
ieh AweIny AkbrI nhIN[
AwrMB : (pihlw s&w ADw krIb &itAw) AweIny dIgr lKqy cUn jwl mujdwr vwihd
muzwrn AknUMn rvSy mwieAw………………
AMq : SnwSwny rozgwr bjwey Awmd v gOhr Snw^q PrUZ dIgr igR&qw v bru^y AW dr
n^usqIn[

h`Q ilKq nM : MS 1155


sRoq : H.S, H.S
isrlyK : shI&wey A&zl ADUrI (&wrsI)
ilKwrI : mMuhmd A&zl ielwhwbwdI
smW : 1125 ihjrI
rcnw kwl : drj nhIN
sQwn : id`lI
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 24X14 s.m. ilKq : 20X9 s.m. nsqwlIk
vyrvw : isAwhI nwl iliKAw igAw mUlpwT[ sur^IAW sur^[ kwZz ikrm ^urdh[ pRqI
pMnw AOsqn 20 sqrW drj hn[ kwZz purwxw zrd[
Awm vyrvw : klmI nus^y dy bwhr tweItl shI&w ey A&zl iliKAw hY AMdrly puSqy auypr
hdwieq nwmw[ Aw^rI pMny dy hvwly Anuswr nwm shI&w ey A&zl shIh hY pr auqy
rcnw kwl 1125 idqw hY jdoN ik tweItl auqy 1114 ihjrI iliKAw hY[ hmd bwrI
qAwlw Aqy vrxn SurU ivc kIqw qy iPr iksw hwrUq mwrUq dw ibAwn, vzIr dw
nukswn, kurwnI sUrqW dw ibAwn Awid shweI ivSy vjoN ilKIAW hn[ ieslwmI
hdIsW qy qvwrI^ qoN Aksr hvwly vrqy hn[ Aijhy ibAwnW vyrivAW dI mdd nwl
lyKk ny poQI nMU AwkrSk bxwieAw hY[
58

AwrMB : mr ^udw rw Sukr kwry luq&y ik vY dwd qO&Ikm bw AlY msnvI br rsUly hk mI
goiem drUdI qw rsd jwnm AzIN sUd AlbhUd
AMq : bwroz pMj SMby Zrh muhrm Alhrwm sMn 2 bwdSwh ZwzI &ru^sIAr[

h`Q ilKq nM : MS 1156


sRoq : H.S, H.S
isrlyK : ikqwby ihkmq (ArbI)
ilKwrI : Swh sulqwn husYn eIrwnI
smW : AigAwq
rcnw kwl : AigAwq
sQwn : eIrwn
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 16X10 s.m. ilKq : 14X9.5 s.m. kU&I
vyrvw : fwierI hox kwrn pRqI pMnw ilKIAW sqrW dI igxqI vD Gt hY[ ilKq dw Awkwr
vI iek smwn nhIN[ ArbI dI sqrW ifzweIndwr Aqy vK vK rUpW ivc drj hn[
Awm vyrvw : mMuhmd rsUl swihb dI is&q ivc kwiv totky[ jwmI Abdur rhmwn dy rcy klwm
ivcoN coxvy bMd[ dysI dvweIAW dIAW qrkIbW[ icVy pkwaux dI qrqIb qy lwB, GoVy
dw goSq Kwx dy lwB, SwiPA Alihkmq nwmI pusqk ivcoN cuxvyN nus^y, bImwrIAW
leI qwvIz, iekw duky nmUny drj hn[ pusqk dw vfw Bwg ArbI kivqwvW dw
sMgRih hY[ ArbI dI ikqwbq ies ivc Aiq auqm hY kwiqb ny ^uS^q iliKAw hY[
Asl ivc ieh ivAkqIgq fwierI hY ijs ivc lyKk vyly vyly Awpxy ivcwrW nMU
klmbMd krdw irhw hY[
AwrMB : Al jd bw Aljd v Alhr&wn &I AlksIl Pw. ien sb qsb AnkrIb
Awieq Aml
AMq : &rz Alhhum &I AlSeIn nwiS& AlZm…………

h`Q ilKq nM : MS 1157


sRoq : H.S, H.S
isrlyK : irswlw jvwhr Aliesrwr (ADUrI) &wrsI
ilKwrI : jA&r
smW : AigAwq
rcnw kwl : AigAwq
sQwn : AigAwq
p`qry : 103
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 15X11 s.m. ilKq : 10.5X6.5 s.m. kU&I
59

vyrvw : iSksqw Aqy nsqwlIk ilpI rUp ivc ilKI pusqk dy mUl pwT nMU isAwhI nwl
nkl kIqw igAw hY[ sur^IAW sur^ Aqy ^ws ^ws ibAwnW nMU lwl rMg dI lkIr nwl
AiBivAkq kIqw igAw hY[ ivSyS auqy gixq dy AMk lwl rMg nwl drj kIqy hn[
pRqI pMnw AOsqn 16 sqrW[
Awm vyrvw : ivSy pKoN ieh pusqk njUm Aqy gixq nwl sMbMiDq hY[ ielmy jA&r ivSw hY[
lyKk ny pMj AiDAwieAW ivc iesnMU vMfdy hoey a) AMkW dy Byd dy hwlwq A)
sMiKAwvW dy AsUl e) AMkW qy SbdW dy sMbMD s) ^ws ^ws sMiKAwvW AMkW dw hr&W
nwl AMqrmyl qy pRspr sMbMD h) jA&rI dI ivcwrDwrw Anuswr aukq qQW dy
ivAkqI dy AmlW nwl sMbMD k) ^ws ^ws GtnwvW dy AMkW qy sMiKAwvW nwl pRspr
inAm[ pusqk eIrwnI Pls&I dI ilKI hoeI hY[ lyKk ny vK vK ArbI AKrW
(hr&W) nMU sMiKAw mulW nwl AiBivAkq krdy hoey rwSdI ^lIi&AW dy kQnW dw
hvwlw vI idqw hY[ poQI ivc nzm qy nsr donoN AdbI isn&W vrqIAW hn[ ArbI
imswlW nMU kU&I ilpI ivc klmbMd krky mUlpwT &wrsI nwloN vKrw drswieAw hY[
AwrMB :klmwey &wiqhw Alhmd illw ik iesmy qwzw ikqwb Az qbk ibsimlwih……
AMq : ih Asrwr rUhwnIAwq ik mzkUr Sudh bAz

h`Q ilKq nM : MS 1158


sRoq : H.S, H.S
isrlyK : ielmy jA&r (&wrsI)
ilKwrI : AigAwq
smW : AigAwq
rcnw kwl : drj nhIN
sQwn : drj nhIN
p`qry : drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 16.5X10 s.m. ilKq : 10X6 s.m. kU&I
vyrvw : Asl pwT isAwhI nwl Aqy hYifMg Aqy sbhYifMg lwl rMg nwl idqy hn[ ArbI
hvwilAW nMU &wrsI iebwrqW nwloN ilpI rwhIN v`K kIqw hY[ kwZz kdIm zrd[ pRqI
pMnw AOsqn 8 sqrW[ ArbI sqrW nMU pUrIAW lgWmwqrW nwl iliKAw hY[ puSqw
ibKirAw[
Awm vyrvw : jw&rI ielm vI nkSbMdI dIAW poQIAW vWg hI jwdU tUixAW qy qwvIzW bwry ilKI
geI poQI hY[ lyKk ny kwlIAW qy lwl rMg jd`vlW (Tables) vK vK iksmW qy rUpW
nwl drj kIqIAW hn[ hvwly hwSIey ivc drj kIqy hn[ ausny ies igAwn rUp nMU
ArsqU dy hvwilAW nwl swriQk isD krn dI koiSS kIqI hY[ Awpxy kQn dI
puStI leI ausny ihMdisAW qy hr&W nMU pRBwvI idRStIkox qoN vwicAw qy vrxn kIqw
hY[ SmsI qy kumrI hrU& vK vK drswey hn[ ausdw kQn hY ik hr&W qy ihMdisAW
dw rwSIAW qy rwSIAW dw mwnvI jIvn auqy pRBwv pYNdw hY[ rwSIAW dw mnuKW dI
60

ishq auqy vI Asr hMudw hY[ Amwmbwkr nzmudIn kubrw, Sy^ AbUseId hzrI dy
hvwly vI lyKk ny Awpxy kQn dI pRoVHqw vwsqy Awm vrqy hn[
AwrMB : pihlw pMnw ADUrw ArbI:- 169 sUrqbwSd- (klmwey ie&qqwh klwm) ie`hXwey
szwvwr muhYsy eIn Asq ik ilswny hr& ibAwn
AMq : 19 drjwey hml Asq v Xw dr sr&y ^ud ik qw drjwey sUrAsq eIn Skl
brgSqMd

h`Q ilKq nM : MS 1185


sRoq : H.S, H.S
isrlyK : ihkmq (iqbI) dysI dvwvW bwry &wrsI (ADUrI)
ilKwrI : AigAwq
smW : AigAwq
rcnw kwl : AigAwq
sQwn : AigAwq
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 18X10.5 s.m. ilKq : 15X8 s.m. nsw^ qy kU&I
vyrvw : slytI fbIdwr hwSIey ivc bhuq bwrIk pr sMudr ilKweI[ mUl pwT isAwhI nwl
iliKAw[ ArbI iebwrqW motI klm nwl lgWmwqrW lgwky kU&I ilpI ivc drj[
pRqI pMnw AOsqn 13 lweInW hn[
Awm vyrvw : ies klmI nus^y dI ilKweI 100% imrzw iebrwhIm dI ilKweI nwl imldI
juldI hY[ ilKx FMg vI imrzw vwlw hY[ kuJ dysI dvweIAW bnwaux dy nus^y ilKy
hn[ hYrwnIjnk qQ ieh ik dvweIAW dI (pYsikRpSn) qjvIz bImwr dIAW rwSIAW
dy ihswb nwl dyx dI hdwieqW hn[ iesy poQI dy iek Bwg ivc dvwvW dy nwl
duAwvW vI Swiml hn jo ArbI ivc mUL dyky &wrsI ivc ivAwiKAw kIqIAW hn[
AwrMB : v bwb murkb AlwhU hmvzn do rh zw Asq hm vzn hrik mw zd…..
AMq : b^vwnd AwieAwey mzkUrw 2316 dr hr goSw XkI idkq kund

h`Q ilKq nM : MS 1186


sRoq : H.S, H.S
isrlyK : ikqwb ielmy rml (&wrsI)
ilKwrI : AigAwq
smW : AigAwq
rcnw kwl : drj nhIN
sQwn : AigAwq
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 21.5X19 s.m. ilKq : 17.5X12 s.m. nsqwlIk qy kU&I
61

vyrvw : mUl pwT ivc kwlI Aqy A^Ir si&AW ivc jwmnMU rMg dI vrqoN kIqI hY[ kwZz
zrd kdIm[ puSqw ibKirAw[ pRqI pMnw AOsqn 13 sqrW hn[ kuJ pMny hwSIAwdwr
qy kuJ do kwlmI qy jd v`lW (Tables) vwly[ ArbI hvwly Aksr hn Aqy kU&I
ilpI rUp rwhIN vKirAwey hn[ auhnW nwl pUry AYrwb vI lw idqy hn[
Awm vyrvw : ielmy rml dI pirBwSw dyNdy lyKk ny ies igAwn Sw^w nMU vsqW dI
STRUCTURAL STUDY dw nwm idqw hY[ ijs ivc auhnW dy bwhrI Awkwr Aqy
AMdrUnI lCx gux vI Swiml mMny hn[ auprMq lyKk ny sYNkVy svwl drj kIqy hn
iPr auhnW dy sMbMD ivc dlIlW vI idqIAW hn[ auhnW svwlW ivc rozwnw jIvn
nwl sMbMDq svwl hn ijnHW nMU mOlvIAW dI qknIkI BwSw ivc mslHy kihMdy hn[
audwhrx vjoN, s&r ivc bImwr hoxw, mihbUb nwl myl hoxw, duSmnW nMU mwq dyxw,
mIAW bIvI dy sMbMD ivgwV, bImwrI jW dwAvy dw fr, gMum hoey pSU nMU lBxw, Dn
dOlq dy gMum hox dw fr Awid Awid iehnW msilHAW dw hl vI qwvIzW ivc Aqy
auhnW qwvIzW rwhIN vwhy jwx vwly nkS ies poQI ivc drj hY[ sMKyp gl ieh ik
ieh vI mOlvIAw dI poQI hY[

pRXwpq nkSW dw vyrvw

1. ienW nkSW ivc lweInW Aqy ibMdIAW qoN kMm ilAw hY vK vK mslHy leI lweInW
dI igxqI, ibMdIAW dI igxqI Aqy auhnW dy sQwn bdldy hn[
2. hr mslHy nwl sMbMDq nkS nMU iqMn BwgW ivc vMifAw hY qy hr Bwg dI bxqr
vKrI hY[ iekswrqw iblkul nhIN[
3. iek mslHy dy nkS dUsry mslHy dy nkS nwl vI myl nhIN KWdy Alg Alg hn[
ijvyN:

AwrMB : klmwey ie&qqwh…… hmdo snwey muqihdv iehswey m^sUs bwrgwhy ikbrIAw
eIn Asq jvwhry bhwr Anvwr mwAr&qIAS
AMq : ik bImwr iz nkS irvw Asq drmwn jvwby hr& ik Az jumlw ienswn[

h`Q ilKq nM : MS 1187


sRoq : H.S, H.S
isrlyK : ikqwb ielmy jA&r jOhry sIm v Amly dwAvq (&wrsI)
62

ilKwrI : AigAwq
smW : 1185 ihjrI
rcnw kwl : drj nhIN
sQwn : AigAwq
p`qry : 137
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 17X12 s.m. ilKq : 14X7 s.m. nsqwlIk
vyrvw : mUl pwT isAwhI nwl iliKAw hY[ ArbI BwSw dy hvwly lwl lkIr hyT lgwky
vKry drswey hn[ sur^IAW sur^[ kwZz ikrm KwDw kdIm zrd[ puSqw bicAw
hoieAw[ vKrw zmImw nIlw kwZz pRqI pMnw AOsqn 13 Aqy 17 lweInW soDW[ hwSIey
ivc drj kIqIAW[ pihlw Bwg pMnw 63 q`k dUsrw Bwg 64 qoN 137 q`k
Awm vyrvw : 1) ivSy pKoN Bwg pihly ivc lyKk ny mwnvIN srIr ivc q`qW AwqSI, ^wkI, bwdI
qy AwbI Anuswr rwSI vMf kIqI hY[ auhnW dy vK vK &irSqy qy burj dsy hn[
AiDAwie vMf kridAW ausny hr&W qy nwvW dy sMbMD drsWdy hoey pMdrW AiDAwie
bxwey hn[ rwSIAW dy burjW dy ault qy smArQI pRBwv vrxn kIqy hn[ Abjd dy
AKrW dy ivSyS gux qy auhnW dw ieslwmI ipCokV nwl sMbMD Bwvwqimk idRStIkox
qoN joiVAw hY[ 2) ikqwb ielmy zA&r ivc vK vK kwrj isD krn dy qwvIz
bxwaux dIAW ivDIAW pRwpq hn[ hr qwvIz ivc ivSyS BWq dy nkS ijnHW ivcoN
keI XUnwnI Abjd AYpIslon qy hor nukiqAW nwl imldy juldy hn lyKk ny drj
kIqy hn[ A^Ir ivc lyKk ny ies ielm nMU rsUl muhMmd dy mUMhoN aucry vwk AKvwky
swrQk isD krn dw jqn kIqw hY[
AwrMB : klmwey ie&qqwh…… A`lwhumw rbul AwlmIn v Alsvwq v Alslwm
AlY^br Al^lkq muMhmd v AlrwjimeIn Amw bwAd hU dr ibAwny jOhry sIm v
Aml v dAvq iesmw Azwm……………
AMq : qw ^lwiek bsy qlby Asrwr ^udweI kund vw brAwn srwsr snd vw ibdwnMd
ik lw luhYqUn SeIaun imn AlY Alienu mwSw v XSw buvd[

h`Q ilKq nM : MS 1188


sRoq : H.S, H.S
isrlyK : ikqwb ielmy qilsm (&wrsI ArbI) (ADUrI)
ilKwrI : hkIm nkSbMdI
smW : AigAwq
rcnw kwl : drj nhIN
sQwn : AigAwq
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 21X16.5 s.m. ilKq : 11X10 s.m.
63

vyrvw : pUrI pusqk isAwhI nwl ilKI geI hY[ kwZz purwxw zrd[ ivc ivc zrd rMg
nwl nkS j`dvl (Tables) vI bxwey hoey hn[ bhuq brIkI nwl ihMdsy Aqy hrU&
vK vK bxwey[
Awm vyrvw : ies pusqk dw ivSw vI hkIm nkSbMdI dIAW pihlIAW pusqkW vwlw hI hY[
hkIm swihb ny bVI kwrIgrI nwl qwvIz bxwaux dy kvwied AiBivAkq kIqy
hn[ ArbI BwSw dIAW qmsIlW dI vfI Brmwr hY[ ^wnydwr tybl vI qrkIb nwl,
ihMdsy lwey; mUl ivSw ishqmMdI jW kwmXwbI leI qwvIz iqAwr krny hY[ ieh
nkl vI mUl poQI hY Aqy ieh iksy mOlvI dI fwierI hY jo vhI dy rUp ivc ijldbMd
hoeI
AwrMB : qihkIk ^mseIn Xw bwr Alinhwd dsq sdkw qn^vwh srUkw PAlAwn…..
AMq : kyswey ^ud ^rc krdm ksyrw ^rwb n krdm qw eIn nus^w rw bwdsq Awvurm
Az rb Asq S&w

h`Q ilKq nM : MS 1189


sRoq : H.S, H.S
isrlyK : ielmy jwA&r nkSbMdI (ArbI)
ilKwrI : n`kwl imrzw iebrwhIm hkIm
smW : AigAwq
rcnw kwl : AigAwq
sQwn : AigAwq
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 18.5X15.5 s.m. ilKq:10.5X 9 s.m. nsqwlIk qy kU&I
vyrvw : vhI dI sUrq ivc ies hQ ilKq nMu hkIm swihb ny mUlpwT isAwhI nwl slytI
rMg dy fbIdwr hwSIey ivc iliKAw hY[ ArbI qy &wrsI dy l&zW nMU vKirAwieAw
hY[ pRqI pMnw vD qoN vD 18 sqrW drj kIqIAW hn[
Awm vyrvw : ies hQilKq dw ivSw qwvIz bxwaux mOlvIAW dw ielm hY lyKk ny hr pRkwr
dy qwvIz dI jdv`l rUp qy hr& bVy spSt qy swdw FMg nwl ibAwn hn[ ArbI dy
Sbd qy sqrW ibAwnx ivc AYrwb qoN sUKmqw nwl kMm ilAw hY[ kurwnI AwieqW nMU
dvwvW vWg qwvIzW ivc vrxn krn dI ieh pirpwtI pUrI krdI pusqk hY[ ienHW
qwvIzW ivc ihMdsy vI hn Aqy Abjd dy hr& vI ipClyry qwvIzW dI jdvl ivc
Alh mIAW dy nwvW dw ibAwn vI fbIAW bnwky idqw hY[ pusqk dy muF ivc ausny
rwSIAW bwry jwxkwrI idqI hY[ ijnHW ivc Aihmr, Aqwrd, zuhrw, murI^, Sms
Awid dw sMiKpq vrxn hY[ Alh dy s&wqI nwmW nMU sMiKAw rUp ivc joV joV ky vI
qwvIzW dIAW j`dvlW bnweIAW hn[ fbIAW vwhky auhnW ivc qwvIzW dIAW j`dvlW
bnweIAW hn[ fbIAW vwhky auhnW ivc qwvIzW dy nkSy qy nkS bxwey sn Swied
iesy kwrn hI ielm dw nwm hI nkSbMdI pY igAw hovy[
64

AwrMB : (mukMml nhIN) m^&I 888 qzj 999 hrU& nUrwnIey AwXq cwhwr dih hrU& iqbIby
AwXq
AMq : 10 syr AYn nsr AYn insb hmw Az hr dPw…………………

h`Q ilKq nM : MS 1190


sRoq : H.S, H.S, Asr.
isrlyK : b^S Al&vwied (aurdU/ &wrsI)
ilKwrI : Sy^ zhUr AlI iebn Anwieq AlI
smW : drj nhIN
rcnw kwl : drj nhIN
sQwn : drj nhIN
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 21X14 s.m. ilKq : 15X9 s.m. nsqwlIk
vyrvw : kwZz kdIm zrd[ sur^IAW sur^[ mULpwT isAwhI nwl iliKAw hY[ dohrw
lweIndwr hwSIAw jo lwl rMg ivc hY[ kwZz ikrm KwDw[ puSqw suriKAq[ ArbI
vwk hrkwq lgwky vK drswey hn[ pRqI pMnw AOsqn 13 sqrW[
Awm vyrvw : &wrsI ivAwkrx auqy ieh iek auqm pusqk hY[ ieh lyKk ny &wrsI dy
ividAwrQIAW dI shUlq vwsqy ilKI[ gRwmr smJwaux ivc lyKk ny svwl jvwb dI
SYlI ApnweI hY[ &wrsI sIgy Sbd mUl, msdr ibAwnx dy nwl nwl lyKk ny BUq
kwl, BivKqkwl Aqy vrqmwn kwl dy muhwvirAW ivc Awaux dIAW qbdIlIAW qy
vwk bxqr nMU AiBivAkq kIqw hY[ &wrsI BwSw dy ausqwdW vwsqy lwBkwrI pusqk
hY[
AwrMB : bAd Az hmd &wAlI ik qswrI&y ^lwiek rw Az kUvq bwi&Al Awvurd
AMq : qmwm ikqwb iel&wz Awmd nwmw kI

h`Q ilKq nM : MS 1190


sRoq : H.S, H.S
isrlyK : bksr AlPvwied (aurdU)
ilKwrI : Sy^ zhUr AlI ibn Anwieq AlI
smW : drj nhIN
rcnw kwl : AigAwq
sQwn : drj nhIN
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 21.5X14 s.m. ilKq : 15X8.5 s.m. nsqwlIk
65

vyrvw : mUl pwT isAwhI nwl iliKAw[ sur^IAW sur^[ pRqI pMnw AOsqn 13 sqrW[ dohrI
lweIndwr lwl hwSIAw[ iekw dukw pMinAW auqy hvwly hwSIey qoN bwhr qy kRmWk md
lweInW dy aupr[ hwlq ^sqw kwZz purwxw zrd Aqy ikrm ^urdw[
Awm vyrvw : ivSy pKoN ieh hQilKq &wrsI dI ivAwkrx dI pusqk hY jo ihMdI ivc Aqy
hrU& &wrsI ivc ilKI hY[ lyKk ny svwl-jvwb dI SYlI nwl &wrsI ivAwkrx
ibAwixn dI koiSS kIqI hY[ ausny SYlI vjoN ivAwkrx dI hr md sMbMDI svwl
bxwieAw Aqy ausdI ivAwiKAw ivc jvwb vI nwlo nwl idqw hY[ sMBv hY ik ieh
iksy jmwqI pwT pusqk dI vMngI rhI hovy[ ivAwkrx dy ibAwnx vwsqy lyKk ny
kwl vMf (Sentence) muzwry, i&Al (Verbs) Aqy kwlW dI vMf Anuswr auhnW dy
vK vK rUpW nMU vI vrxn kIqw hY[
AwrMB : bwAd Az hmd &w AlI ik qswrI& ^lwiek rw Azkuvq bw i&Al Awvurd…
AMq : n AwXMd kwnyd AwXMd gwnym n AwXMd gwnym qmwm gSq Al&wz Awmd nwmw

h`Q ilKq nM : MS 1191


sRoq : H.S, H.S, Amritsar
isrlyK : bYAnwmw-1891 sMmq
ilKwrI : AigAwq
smW : 1834 eI 1891 ibkrmI
rcnw kwl : aunHIvIN sdI
sQwn : AMimRqsr
p`qry : iek
ic`qr : mohr kyvl
Awkwr : 65X30 s.m. ilKq : 48X16 s.m. nsqwlIk
vyrvw : kwZz pIlw purwxw zrd[ swimAk srkwrI mohr lgI hoeI Aqy gvwhIAW dy
dsq^q Aqy ibAwn sjy hQ hwSIey ivc nkl hn[
Awm vyrvw : mhwrwjw rxjIq isMG dy rwjkwl dOrwn ilKy gey ies bYA nwmy auyqy- sRI Akwl
shwey sMmq 1887 mhwrwjw rxjIq isMG dI srkwrI mohr lgI hoeI hY[ ies ivc
pRym isMG puqr &qih isMG vwsI ktVw krm isMG ny 140 rupey ivc iek ^wlI
zmIn dw tukVw vyicAw hY[ hyTW dI qwrI^ sMmq 1891 dI hY[ hwSIey ivc swimAk
lMfy ilpI ivc zwmnW qy gvwhW dy dsq^q lYx dyx dI kwrvweI drj hY[ ^rIddwr
dw nwm gurmuK isMG &wrsI ilpI ivc iebwrq dy AMdr hI drj hY[ ies bYAnwmy qoN
pRmwixq hMudw hY ik vrqmwn sMdrB dI qrHW aus smyN vycI jw rhI zmIn dy Awly
duAwly dI siQqI dw SurUAwq Awid jW idSwvW dw vrxn idqw jWdw sI[ mhwrwjw
rxjIq isMG dy drbwrI gurmuK isMG dI ^rId sMBv hY[ hwSIey ivc pRym isMG dw
inSwn AMgUTw CipAw hY[ bYA kIqy sQwn dI siQqI ibAwndy hoey guAWF ivc jvwlw
dws Kurwnw dw Gr, auqr idSw ivc mweI rqn dw mkwn, qIsry pwsy jIvn nwmI
ivAkqI dw Gr qy dKx ivc Acrj rwm dw mkwn disAw igAw hY[
AwrMB : drhwly ishq zwq v sbwq Akl v jvwz v n&wz jmIh qsr&wq………
66

AMq : dAvw v hk v nsIh lw ku`l lw bwAzw lw ien imn AlAsbwb AlXom


AlvjUh mrkUm bmwh 24 &gn 1891 sMmq

h`Q ilKq nM : MS 1192


sRoq : H.S, H.S
isrlyK : aupinSd (&wrsI)
ilKwrI : muMhmd dwrw iSkoh
smW : solHvIN sdI eIsvIN
rcnw kwl : buDrwau bRhmx
sQwn : AigAwq
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 22X12 s.m. ilKq : 19X9 s.m. (iSksqw qy nsqwlIk imSirq)
vyrvw : mUl pwT isAwhI nwl iliKAw-sur^IAW sur^[ puSqw ibKirAw hoieAw[ kwZz
purwxw ikrm KwDw[ pRqI pMnw AOsqn 15 sqrW drj[ hvwly mUlpwT qoN bwhr[
hwSIAw rihq pMny[
Awm vyrvw : ihMdI qy sMsikRq dy SbdW nMU lyKk ny lwl rMg nwl lkIr mwr ky mUl pwT qoN vK
kIqw hY[ poQI dy bwhr drj hY ik poQI dwrw iSkoh dI rcnw hY pr AMdroN hvwlw
pRwpq nhIN[ buDrwau bRhmx ies nMU iks mMqv leI klmbMd kIqw ies pRqI vI koeI
ieqlwh nhIN Aqy nkl dI shIh jwxkwrI ies qoN pRwpq hMudI hY[ pMinAW aupr Em
Aqy Em nmsq dy nwm kRmWk vWg hn[ lyKk ny pusqk dy muF ivc pYdwieSy Awlm
Bwv jgq auqpqI bwry ivcwr ibAwn kIqy hn ‘sqjug, qRyqw, dvwpr qy kljug dI
kwl vMf qy smW lMbweI swlW ivc AiBivAkq kIqI hY[ aupr dy q`Q nkiSAW
j`dvlW rwhIN pRgtwey hn Aqy slokW nMU &wrsI kwiv bMdW ivc Anuvwd kr idqw hY[
ies vf AwkwrI rcnw nMU kwiv qy vwrqk dohW swihq rUpW ivc iliKAw hY[ ies
poQI ivc vydWq qoN sUcnwvW auDirq krky auhnW dI ivAwiKAw vI kIqI geI hY[
keI isrk`F bRwhmxW dIAW kQwvW ies ivc Swiml hn[ audMg bRwhmx, Bujrwj
bRhmx, smwk bRhmx, rSUl [ mUrq AmUrq bRhm dw sMklp, rwjw jnk dI iviQAw
vI iesy kVI dy AMqrgq drj hoeI hY[
AwrMB : pYdwieSy Awlm sqjug, qryqw jug, dvwpr jug sqjug cMU eIn sq jughw hzwr
bwr mIgrdh
AMq : v eIn ielm rw Az bRhmw irKISrwn Xw&qw AMd qwm Sud buDrwau bRhmn

h`Q ilKq nM : MS 1194


sRoq : drj nhIN
isrlyK : sRI md Bgvq dsm skMd (ihMdI mDkwlIn ibRj BwSw)
ilKwrI : kvI BUpq
smW : 1830 eI.
67

rcnw kwl : AigAwq


sQwn : AigAwq
p`qry : 819
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 22X18 s.m. ilKq : 14X9 s.m. iSksqw qy nsqwlIk
vyrvw : mUl pwT isAwhI nwl iliKAw hY[ kwZz kdIm, zrd ikrm KwDw[ puSqw
ibKirAw[ iekw dukw sur^IAW sur^[ pRqI pMnw AOsqn 14 qoN 16 sqrW drj hn[ do
kwlmI iebwrq[
Awm vyrvw : ivSy pKoN ies ivc sRI md Bgvq purwx dw dsvw skMD vrxn kIqw igAw hY[
lyKk ny kib`qW rwhIN ivSw inBwieAw hY[ do do sqrW dw qukWq myl ky ausny AT AT
sqrW pUrIAW kIqIAW Aqy hr AT qukW bwd iek slok jV idqw hY[ swry gRMQ ivc
CMd kibq hI vriqAw hY jo Aijhy ivSy inBwaux leI ihMdI ivc Awm gwien krn
dy mMqv nwl vriqAw jWdw hY[ ivSy ivc ivSnMU BgqI, dyv-dwnv sMgrwm qy pRymw
Avqwr dIAW kQwvW vrixq hn[ ivSnMU dy vK vK AvqwrW dw vrxn kridAW
kvI ny auhnW dI aupmw kIqI hY[ muF ivc gxyS Swrdw dI pUjw lyK rwj ikRSndws
shsdws dy nwm mwqr vrxn ipCoN dsm skMD dI kQw SurU kIqI hY[
AwrMB : hr gxyS swrdw Emh Em ijn prSwd QIN hr gux gwaUN[ pihly gur gxyS ko
iDAwaUN[ hrMU sRI ko pwk gux gwaUN[
AMq : ibnqI dUjI jor kr kIrq suno sB loeI] prm mMqr soeI pVHo jw qY pwp n hoeI]

h`Q ilKq nM : MS 1196


sRoq : AigAwq
isrlyK : fwkUmYNt lwhOr drbwr (aurdU)
ilKwrI : AigAwq
smW : lgpg 1848-49 eI.
rcnw kwl : drj nhIN
sQwn : AMimRqsr
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 27X20 s.m. ilKq : 24X17 s.m. iSksqw
vyrvw : hwSIAw rihq iebwrq isAwhI nwl ilKI kwZz purwxw zrd[
Awm vyrvw : mhwrwjw rxjIq isMG dI imRqU ipCoN 1849 eI. dy lgpg ilKI rcnw hY[
a) cinaut Sihr izlHw JMg KqrI ^wndwn gMgU jwgIr dw hvwlw[ au eISrdws-
cinEt qy mulqwn dy izmINdwr sulqwn mMuhmd dw dIvwn sI ausdI imRqU ipCoN ausdy
puqr lwlw ktU ml mulqwn dy hwkm dw dIvwn irhw Aqy jwgIr dw pRbMDk bixAw
irhw[ jo qyrHW swl qk nOkrI krdw irhw[ ausdI imRqU bwAd rwjw sMqoK dws lwhOrI
bwry jwxkwrI[
68

A) T`tw ivc tofr ml dy puqr dI ihmwieq ivc jMg lVidAW keI mwry gey lwlw
swgr ml jwgIrdwr bixAw[
e) 1735 sMmq 1878 eI. nMU pYdw hoieAw lwlw ^uShwl qyrHW swl qk jwgIrdwr
irhw[ dwrw iSkoh dy hukm hyT kMm krdy auh ruhqws ikly dw iklyHdwr irhw[
sM:1764 pYdw hoieAw rwm isMG ausy jwgIr dy lwB lYNdw irhw[
s) sR. Awsw isMG prgnw vtwlw ivc pYNdy gurdwspur ielwky ivc nwieb
qihsIldwr bixAw[
h) lwrMs swihb dw pltn nMbr 16 nwl Ajnwly ksby jwxw[
k) Awsw isMG dI gurduAwrw drbwr swihb ivc kQw kIrqn qy sMgmrmr n`kwSI dI
syvw
AwrMB : v cUn mIrswl bzurgwn bwsqwn ^wkwn cUn iemwrq
AMq : br^urdwr Swm isMG ^urd swl hY bbwies mumw jwgIr hzwr v hmgI guzwrw
kIAw jwqw hY[

h`Q ilKq nM : MS 1197


sRoq : drj nhIN
isrlyK : ienSweIAwey SwhI &urmwn (&wrsI) (ADUrw)
ilKwrI : drj nhIN (AgoN ipCoN s&y Pty hn)
smW : AigAwq
rcnw kwl : drj nhIN
sQwn : AigAwq
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 14.5X10 s.m. ilKq : 10.5X6.5 s.m. nsqwlIk
vyrvw : sur^IAW sur^[ mUl pwT isAwhI nwl iliKAw[ hvwly hwSIey ivc idqy hoey[ pRqI
pMnw 10 sqrW idqIAW hn[ puSqw ibKirAw[ kwZz purwxw zrd qy ikrm KwDw[
Awm vyrvw : lyKk dw audyS &wrsI zbwn ivc aus pRkwr dI icTI ilKx dI klw qy SwhI
&urmwn klmbMd krnw isKwaux dI koiSS hY[ icTI vsUlx dI hwlq ivc ausdy
jvwb ivc kwrguzwrI qy auqm ilKq dI klw ies pusqk ivc ilKI geI hY[ ies
pRkwr lMmIAW lMmIAW iebwrqW nMU sMiKpq krn Aqy aupmw AlMkwr SwhI fwk ivc
vrqxw [ muhwvrydwr bolI klw ies hQ ilKq ivc isKweI geI hY[ ies nMU
kwrjkwrI &wrsI dI vMngI vI ikhw jw skdw hY[
AwrMB : puSqw auKiVAw Aqy ikrm KwDw hox kwrn pUrIAW sqrW pRXwpq nhIN jo pRwpq hY
inmnuswr hY[
vw vs kI kbwr Abrwr sq Ajmulqjwq…………bwXd dwinsq v swihby
kzw…..
AMq : ipClw pMnw goNd nwl ADw krIb juiVAw hY[ mur Az muqwilAwey Awlw jnwb
dsqkwry ^vwhd Xw&q
69

h`Q ilKq nM : MS 1198


sRoq : AigAwq
isrlyK : kvwied ieslwm silk msaUdI (&wrsI) Bwg qIjw
ilKwrI : AigAwq (hVqwl PyrI hY)
smW : ihjrI 1185
rcnw kwl : bwhrvIN sdI ihjrI
sQwn : AigAwq
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 19X3 s.m. ilKq : 15X9 s.m. nsqwlIk
vyrvw : mUlpwT isAwhI nwl hwSIAw rihq pMinAW auqy iliKAw hY[ kwZz purwxw zrd[
puSqw ibKirAw hoieAw[ sur^IAW sur^[ pRqI pMnw AOsqn 23 sqrW[ ArbI hvwly
qy &wrsI iebwrqW ieko pRkwr dI ilpI vI drj hn vKry vKry nhIN idKwieAw[
kwZz ikrm KwDw[
Awm vyrvw : kvwiedy ieslwm poQI dy ies Bwg ivc nmwz dy pK nMU bhuq bwrIkI nwl vrxn
kIqw igAw hY[ vK vK AiDAwieAW ivc vMfI ies ikqwb ivc msh, qXmum, sw&
sQwn, sw& kpVy, vkq-nmwz ikbly dy pwsy dI pCwx, nmwz leI nIAq
bMnHx-ikrwq (kurwnI pwTI) Awid bwry jwxkwrI idqI geI hY[ nIAq tutx dI hwlq
ivc nmwz dw Kll hoxw, rkUA, sjdw, vqr qy iPr sMunqW dw vrxn kIqw igAw
hY[ Azwn, JUTI nmwz, iemwmq, sjdw, shv, lwihkwnw dyxw, jMumy qy qrwvIey dI
nmwz, eId dI nmwz, iemwmq, mrIz leI duAw qy nmwz, meIAq leI nmwz, ^O&
qy iesqskw dI nmwz, murdy nMU ieSnwn krwxw, jnwzy dI nmwz Aqy Putkl keI
hor ivSy vrxn kIqy hn[ Awpxy ibAwnW dI pRoVHqw vwsqy lyKk ny rwSdI ^lIi&AW,
mMuhmd swihb dy Akvwl, kurwn, ieslwmI qvwrI^y Aqy hdIsW dI Ku`lHI vrqoN kIqI
hY[ lyKk ny ieslwmI msilHAW nMU bVy vyrvy nwl vrnx kIqw hY[
AwrMB : d&qr swnI silk msaUdI bwb Avl dr ibAwn msh mozh v Awn musqiml
Asq br chwr &sl
AMq : bwqwrI^y h&qm Shr zIlhj rozy jumw bwvkqy zuhw bwqmwm rsId sMn 1185
ihjrI

h`Q ilKq nM : MS 1201


sRoq : drj nhIN
isrlyK : dkwiek AlAi^Awr (ArbI)
ilKwrI : drj nhIN
smW : drj nhIN
rcnw kwl : drj nhIN
sQwn : drj nhIN
70

p`qry : kRmWk rihq


ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 18.5 X 12 s.m. ilKq : 15 X 8 s.m. nsqwlIk qy iSksqw
jwxkwrI : mUl pwT isAwhI nwl[ sur^IAW sur^[ kwZz kdIm ikrm KwDw[ puSqw suriKAq
kIqw igAw[ pRqI pMnw AOsqn 13 sqrW[ BwSw ArbI hox dy bwvjUd vI AYrwb
(lgW mwqrW) dI vrqoN nhIN kIqI geI[ ^ws ^ws nwm lwl rMg nwl vKirAwey gey
hn[ not hvwly hwSIey ivc drj[
ivSys jwxkwrI : kurwn mjId Aqy muhMmd swihb bwry hdIsW ivcoN coxvyN iviSAW dI ivAwiKAw[
q^lIk ArlAwlm (dunIAW rcnw), q^lIk Almlwiek (&irSiqAW dI rcnw),
imRqU dI rcnw- q^lIkaul mOq, Awid ivSy inBwey gey hn[ iesy pRkwr Aglyry
AiDAwie-mlkulmOq bwry AiDAwie, rUh, indw (Death Bells), DrqI, rUh dI
Awvwz, imRqU ipCoN ibpqwvW, SYqwn, pulyisrwq, rUh dw rsqw, munkr qy nkIr imRqU
dy dUqW, srIr ivcoN inklx ipCoN rUh dI hwlq, sUr (SMK) dI Awvwz dw vrnx,
szwvW, gunwhW, bdnwmI ^unwmI, imRqU ipCoN idqy jwx vwlI szw pYmwnw, jh`nm,
jMnq, AgnI, ij`nwq Awid ivSy lyKk ny kurwno-sunMq dI rOSnI ivc vrxn kIqy
hn[ lyKk aukq vrxnW ivc ieslwmI ivcwrDwrw dy ivc hI sIimq rihMdw hY Aqy
imRqU dy sMklp hI ibAwn krdw hY[
AwrMBkw : kilmwqy ie&qqwh: Alhmdu illwih rbul AwlmIn, v Alslwq AlY rsUlhU
muhmidn v Awlw AwjmeIn…………………
AMiqkw : bqn Alaum lwhaUl v lw iq&qUqhumw Azrk Anw imnhw bhrIAw……

h`Q ilKq nM : MS 1217


sRoq : H.S, H.S, Asr
isrlyK : AOrMgzybnwmw (&wrsI)
ilKwrI : nwm drj nhIN srpRsq: nvwb muhMmd sri&rwz ^wn
smW : drj nhIN
rcnw kwl : ihjrI 1237
sQwn : drj nhIN
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 28 X 19 s.m. ilKq : 19 X 11 s.m. nsqwlIk
jwxkwrI : kwZz kdIm zrd[ muFly s&y Pty qy puSqw ibKirAw[ ikrm KwDI hwlq[ mUl
pwT isAwh[ sur^IAW sur^[ pRqI pMnw AOsqn 20 sqrW[ hvwly hwSIey ivc drj[
swihq rUp vwrqk qy kivqw rlI imlI[ ArbI hvwilAW nMU ivSyS BWq vKry nhIN
drswieAw[ ^ws ^ws nwm sur^[
ivSys jwxkwrI : hQilKq dy pihly pMny Pty hn pVHnjog mUlpwT ivc AOrMgzyb dy jIvn hwlwq
ihjrI 1056 qoN SurU hn[ ilKx SYlI pRMprwiek hY[ nvwb sri&rwz ^wn ny iksy
lyKk dI srpRsqI kIqI qy ausqoN ieh poQI ilKvweI[ iviSAW ivc nzr mMuhmd
71

^wn dw AOrMgzyb pws pnwh lYx Awauxw, bwdSwh dw lwhOr qoN Akbrwbwd rwjDwnI
vl jwxw[ Akbrwbwd qoN Swhjhwnwbwd jwxw[ seIAd muMhmd bu^wrI murqzw nwl
myl, AOrMgzyb dw suBwv qy ^UbIAW, Sy^ iblwvl kwdrI nwl mulwkwq, mOlwnw muhbq
AlI, ^vwjw ^wvMd mhmUd, mulW Swh nwl myl jol, gdI nSInI idvs smwroh(dUjw),
23 vW jlUs, nvroz smwroh mnwauxw, kSmIr pRqI kwrguzwrI qy s&r, kSmIr qoN
lwhOr vwpsI hwjI Aihmd seIAd nMU rom dI s&wrq leI inXukq krnw, swAdulw
^wn nMU kMDwr &qih leI Byjxw, swimAk ieslwmI ivdvwnW dy hwlwq, mu`lw insbqI
QwnysrI mulw hsn &wnI kSmIrI, muMhmd AlI mwihr, hsn &roSI kSmIrI, m`ulW
jwmI lwhOrI, cMdr Bwn bRhmx Awid kvIAW qoN ielwvw swimAk &wrsI nsr nvIs
(vwrqk lyKk) imrzw jlwlpurI, Alwmw A&zl^wn, mu`lw Abdul lqI& gujrwqI,
Abdul hmId lwhOrI, mMuhmd vwirs, imrzw Awimnw, Sy^ Anwiequlw, mulw mhmUd
jOnpurI, mIr, hkIm hwidk[ ^uSnvIs mwihrW ivcoN muMhmd murwd kSmIrI, Awkw
rSIdw, mIr mMuhmd swlih Sy^ swidk burhwnpurI, ^vwjw bhwrI, Sy^ Anwiequlw
kwblI dy hwlwq drj hn[ AwlmW &wzlW ivdvwnW ivcoN- mOlwnw Abdul hk
idhlvI, mOlwnw SukrAlw SIrwzI, Alwmw swAdulw Kwn, &wizl^wn, dwinSmMd
^wn, mOlwnw muMhmd &wzl bd^SI, mOlwnw Abdul lqI&, mOlwnw mhmUd mOlwnw
muMhmd XwkUb lwhOrI dy nwm qy sMiKpq hwl drj hn[ ies ivc swimAk mwihr
hkImW, fwktrW qy jr`whW dI jwxkwrI vI drj hY- hkIm sdrw ibn hkIm
&^rudIn muhMmd SIrwzI, hkIm AbUkwism (hkImul mulk) hkIm momnw SIrwzI,
&qihAlh SIrwzI, ielmudIn bwry sMKyp vrxn hY[ lyKk ny kYlMfr ihjrI Gt Aqy
jlUs swl vDyry vriqAw hY[ swimAk hwlwq dy vrxn kwrn ieh hQilKq
mhqvpUrn hY[
AwrMBkw : (P`ty pMny) rozy pMjSMbw AwZwz swl bIsq E- Xkm Az jlUs mwnUs
AMiqkw : subhwn rbukw rbul iezq Amw Xs&Unw v slwm AlYie murslIn, v Alhmd
illwih…………AlrbulAwlmInw

h`Q ilKq nM : MS 1219


sRoq : H.S, H.S, Asr
isrlyK : sm`grI ikSn cMd (&wrsI)
ilKwrI : ikSn cMd vld lwjpq rwm
smW : 1914 eI.
rcnw kwl : drj nhIN
sQwn : AMimRqsr
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 32 X 20 s.m. ilKq : 30 X 16 s.m. iSksqw
vyrvw : iSksqw &wrsI ivc ricq hQilKq dw kwZz kdIm zrd[ puSqw ibKirAw
ikrm KwDw[ mUlpwT isAwhI nwl qy ikqy ikqy sur^IAW hn jo sur^ hn[ lyKk ny jo
72

ihkmq ik`qy dw sMbMDq hY pusqk dy hwSIey ivc vI dvweIAW dy nus^y, mUl dw


Anuvwd, &wrsI iSAr Aqy njUm dy sUqr drj kIqy hn[ pRqI pMnw sqrW iekswr
nhIN[
Awm vyrvw : hQilKq dI AMdrUnI gvwhI isD krdI hY ik ieh hkIm ikSn cMd mUlvwsI
ksby rmdws dI ilKq hY[ ies ilKq qoN aU) njUm, AU) muZlIAw hwkmW dI ^qo
ikqwbq &rmwn Awid Aqy eU) iqbI nus^y Awid ivSy pRXwpq hn[ lyKk dysI
dvweIAW Aqy ielwj muAwiljy dw mwihr sI[ ies qoN ielwvw auh ihMdusqwn dy
ielm (jw&rI ielm) dw vI mwihr sI[ iesy poQI ivc ausny hr& qy auhnW dy
AMkVw mul drj kIqy hn jo joqS qy ielmy jw&r dw mUl AwDwr hn[ ievyN hI ausny
&wlnwmw vI nkl kIqw hY ijs ivc ArbI AMkVy drj hn[ Bwv ausdy joiqS
igAwn dw AwDwr sMsikRq gRMQW dI bjwey ArbI Adb hY[
ihkmq/iqbI ielm
ielmy iqb nMU keI AiDAwieAW ivc vMifAw hY qy AiDAwie Coty Coty hn[
iehnW ivc isrdrd, zukwm, nzlw, lUM kMfy, dIvwngI, pwglpn, mw^UlIAw, dMdW dy
drd, dMdW dI ienPYkSn, bu^wr auhnW dI pCwxw dy AwDwr, pMfU rog, ijgr rog,
rkq ipq, nwrI sqn rog, lUq, surqwn, dmw, Agn jln, iemswk hml ifg jwx
qy ielwj Awblw zuhr, hml pRwpqI leI ielwj, zihr qoN bcwv leI dvweIAW,
ib`CU fMg dw ielwj, ku`qy dy ktx, kbUqrW, bwzW iSkirAW dy ielwj, pySwb rog,
AOrqW dI pIVw dw ielwj Awid dvweIAW smyq drj hn[ dvweIAW iqAwr krn
leI vzn dy pYmwny, dWg, dwm, imSkwl Awid idqy hn jo vrqmwn Xug dy sMdrB
ivc pRwpq nhIN[
ieiqhwisk swm`grI a. nvwb swAdulw ^wn dy Swhjhwnwbwd dI iemwrq
klw bwry ivcwr A. Akbr bwdSwh dw Swhzwdw murwd dy nwm &rmwn e. hkIm
^wkwnI dw Srvwn ielwky dy lokW nMU ByijAw r`ukw s. hkIm snweI dy ivcwr h.
jlwludIn Swh SujwA dw r`ukw k. mIr AlI Syr dw husYn imrzw sulqwn dy nwm ^q
K. hmwXUM dw Swh Ab`ws (qihmwsp) dy nwm ru`kw g. Swh qihmwsp dw jvwb G.
Akbr bwdSwh dw imrzw AzIz kokw dy nwm ^q |. ^q G dw jvwb c. Swh slIm
dw nvwb ASr& AlI Swh nMU ^q C. Shzwdw dwnIAwl dI bynqI j. Shzwdw
dwnIAwl dy &rmwn dI nkl J. dwnIAwl dw Swh Abws nMU ByijAw ^q \. ^wn^wnw
dy mulW hXwqI nMU ^q Aqy ausdw vwpsI jvwb t. ^wn^wnw dy aurU&I (&wrsI kvI) dy
nwm ^q qy ausdw auqr T klIj ^wn qy ^wn^wnw dI ^qo ikqwbq, F. ^wn^wnw qy
Awis& ^wn dI icTI cpTI x. hkIm Abul &qih qy Awis&^wn dI ^qo ikqwbq
q. m`ulw zhUrI (kvI) Aqy Sy^ &YzI (kvI) dw icTI pqr Awid Awid lyKk ny BwrqI
qy ierwnI ieiqhwisk ivAkqIAW dy nwm lY ky ^qo ikqwbq Awp bxweI hY[ ies
bxqr qy Gtnw buxqr ivc ieiqhwsk Gtnw nMU swhmxy rKky iebwrq auswrI hY
Aqy iehnW &rmwnW, icTIAW, ^qW qy ruikAW dI ieiqhwisk mul kyvl eynW hY ik
ieh GtnwvW nMU Xwd krvwauNdy hn[ BwvyN ieh dsqwvyzW dy qOr auqy ieiqhwisk
Gtnw kRm dw nw qW pRQm qy nwhIN gOx pRmwx bxdy hn pr ieiqhws Xwd krn dw
73

vsIlw Awv`S bxdy hn[ lyKk ny BwSw dI cwSnI ivc GtnwvW nMU lbyV ky iesy AwSy
nwl klmbMd kIqw hY[
ies hQilKq ivc hkIm jI ny Abjd Anuswr (Alphabetically) vYdw hkImW
qbIbW dy vrqIAW jwx vwlIAW vsqW jvwiex, DnIAW pudInw, iSgr&, dwrcInI
Awid nMU &wrsI nwmW qoN ihMdI ivc Anuvwidq vI kIqw hY[ iehnW vQW dI lMmI cOVI
ilst ausny bxwky poQI dy muF ivc hI drj kr idqI hY[
AwrMBkw : j`dvl h&qy idn Aqy nzUl Xk SMbw audX do SMbw AMbrq sY SMbw rog cwr SMbw
lwB………………
AMiqkw : v dr aU dwrd kUr kund brweIAS mrmr s&yd gSqw AwXd

h`Q ilKq nM : MS 1221


sRoq : H.S, H.S, Asr
isrlyK : nvrqn qwrI^I A&swny (aurdU)
ilKwrI : invwizS AlI ^wn zbq
smW : drj nhIN
rcnw kwl : ibkrmI 1906 sMmq 1265 ihjrI
sQwn : ibMdrwbn
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 19 X 14 s.m. ilKq : 16 X 10 s.m. nsqwlIk
jwxkwrI : mUl pwT isAwh[ sur^IAW sur^[ puSqw ibKirAw[ kwZz kdIm zrd[ pRqI pMnw
AOsqn 15 sqrW kwZz ikrm KwDw[
ivSys jwxkwrI : pusqk dw ivSw hlkw Pulkw swihq ienSweIAw prdwzI hY[ ies ivc AOrqW
mrdW, bwdSwhW, knIzW-bygmW dy T`Ty mzwk, muhbq dIAW kQwvW[ SwhW qy &kIrW
dI cMuJ crcw- mUrK lokW dIAW nklW[ AmlIAW dy lqI&y[ cuZlW qy eIrKwlUAW dy
klyS[ dwinAW dIAW hdwieqW Awid drj hn[ lyKk ny kwiv qy vwrqk dohW swihq
rUpW qo kMm isDI pRwpq kIqI hY[ msnvI, nzm, kOl, Akvwl, bYNq, gIq, dohrw,
ik`qw Awid swihq rUpW qoN ivSyS qOr auqy lwB ilAw hY[ qnzIAw mzwh ies pusqk
dw ^ws ^wsw hY[
AwrMB : klmwey ie&qqwh: hmdo spws by inAwieq AOr snwey byikAws v by Zwieq v
vsny jnwb
AMiqkw : rozy pMj SMbw muqwibk jyT iekwdSI sMmq 1906 vkqy do pihr ksbwey ibMdrw bn

h`Q ilKq nM : MS 1222


sRoq : H.S, H.S, Asr
isrlyK : rwmwiex (ihMdI / &wrsI)
ilKwrI : Em isMG
smW : drj nhIN
74

rcnw kwl : drj nhIN


sQwn : drj nhIN
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 21 X 10.5 s.m. ilKq: 18 X 7 s.m. iSksqw
jwxkwrI : kwZz kdIm zrd[ puSqw auKiVAw[ ikrm KwDw; pRqI pMnw AOsqn 14 sqrW[
mUl pwT isAwh[ sur^IAW sur^[ AD ipCoN lyKk ny isDIAW sqrW ilKx dI bjwey
ivMgIAW tyFIAW sqrW ilKky ifzwien bxwieAw hY[ ieauN pRqI pMnw sqrW ivc coKw
AMqr Aw jWdw hY[
ivSys jwxkwrI : hQilKq dy pihly Bwg ivc rwmwiex kQw &wrsI BwSw ivc ilKI hY jo rwjw
jnk dI kQw vI ibAwn krdI hY[ auprMq hQilKq dI BwSw vI ihMdI ho jWdI hY[
KrVy dI rcnw dyvI dI ausqqI qoN SurU kIqI hoeI hY Aqy aus Bwg dI BwSw vI ihMdI
hY[ lyKk ny rwmwiex ivc SrDw qy pRym dI AiBivAkqI kIqI hY[ kQwnk rvwieqI-
pMRprweI hI hY[ hQilKq dw kw&I Bwg ikrm KwDw hox kwrn pVHnjog nhIN irhw[
AwrMB : sRI nwrwiex sRI BvwnI jIE; dyvI hsq pusqk cMdr bdnI bolIey iqsy sMudrI dyvI
kw ismrn soBw………………
AMiqkw : sRI rwjw rwm cMd ^ud v lCmx jIau hr ksy rw ik qwilAw mdd ^vwhd nmUd
eIn rw muqwilAw ^vwhMd nmUd v Xwd ^vwhd krd

h`Q ilKq nM : MS 1223


sRoq : H.S, H.S, Asr
isrlyK : qihkIky ieslwm (aurdU)
ilKwrI : pRym
smW : drj nhIN
rcnw kwl : vIhvIN sdI pihlw AD
sQwn : drj nhIN
p`qry : 181
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 27 X 23 s.m. ilKq : 22.5 X 18 s.m. nsqwlIk
jwxkwrI : kwZz kdIm zrd lweIndwr rijstr[ mUl pwT isAwhI nwl iliKAw[ sur^IAW
qy sMkyq vI sur^ rMg nwl ilKy[ pRqI pMnw AOsqn qy vD qoN vD 14-15 sqrW[ keI
pMny hwSIAwdwr qy keI ibn hwSIey[ bhuq swry pMny ^wlI vI Cfy hoey hn[ puSqw
suriKAq kIqw igAw[
ivSys jwxkwrI : hQilKq dy muFly si&AW qoN lyKk dy AwrIAw smwjI hox dw pRgtwvw hMudw hY[
AwrIAw smwj Aqy kwdIAwnI musilm i&rky ivckwr vwprI AwpsI iKcoqwx dy
sMbMD ivc ieh rcnw mhqvpUrn sbUq hY[ lyKk ny ArbI siBAwcwr dI pRwcIn
jwihl siBAqw nMU auBwirAw hY[ ieslwmI rvwieqW Dwrimk AsUlW nMU swimAk
sMdrB ivc rKky mulWkx krn dI bjwey vrqmwn siQqI ivc prK inrK kIqI hY[
75

aunHIvIN sdI dy Aw^r qy vIhvIN sdI dy muFly swlW dy sMbMD ivc ieh ilKq
mhqvpUrn jwxkwrI pRdwn krdI hY[ aus smyN dy sMcwr mwiDAm A^bwrW dy ivcwr[
muslmwnW ivc ivvhwirk Dwrimk AsUl nymW bwry jwxkwrI ies pusqk qoN pRwpq
hMudI hY[ imrzw Zulwm Aihmd kwdIAwnI dy ikrdwr auqy zordwr Alocnw kIqI geI
hY[ iek pKI idRStIkox hox dy bwvjUd vI ies pusqk qoN kuJ pRkwr dI ivlKx
sUcnwvW pRwpq hMudIAW hn ijvyN A.R. DOUBB duAwrw ricq muhMmd swihb dI
jIvnI dI pusqk auqy AMgryzI srkwr vloN pwbMdI lwauxw Awid[
AwrMB : AwrIAw smwj ky ds inAm 1. sB scy ielm AOr ielm sy jo mwlUmwq hwisl
hoqy hYN aun sB kw Asl AsUl prmySr hY[
AMiqkw : hvwlwjwqy mzkUr srguzSqy kurAwn= iblkul mu^qsr iley gey hYN- mu&isl
dyKny ky lIey- srguzSqy kurwn= puhwsw nwQ jlwlpurI mulwihzw &rmweyN[

h`Q ilKq nM : MS 1224


sRoq : H.S, H.S, Asr
isrlyK : kiss AlAMbIAw (&wrsI)
ilKwrI : mIAW ^wn mMuhmd
smW : drj nhIN
rcnw kwl : drj nhIN
sQwn : drj nhIN
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 21.5 X 14 s.m. ilKq: 17 X 9.5 s.m. nsqwlIk qy kU&I
vyrvw : kwZz kdIm ^sqw zrd qy ikrm KwDw[ puSqw ibKirAw sur^IAW sur^[ ArbI
BwSw dy hvwly AYrwb (lgWmwqrW) smyq drj Aqy lwl rMg dI vrqoN kIqI geI hY[
mUl pwT isAwhI[ jo ArbI Akvwl kurwn qoN bwhry hn auhnW nMU lyKk ny isAwhI
nwl drj kIqw hY[
Awm vyrvw : lyKk ny muK bMd ivc mMuhmd ibn zhIrI Aqy Abdulw ibn A`bws dy kurwnI q`Q
ivAwiKAw auqy itpxI idqI hY[ Awpxy smyN qoN pihlW ho cu`ky kurwn ivAwiKAwkwrW
mOlwnw kmwludIn ^vwirzmI bwry srsrw ijhw vrxn kIqw hY Aqy auprMq kurwny
pwk dI sUrie XUs&, sUrie Awl iemrwn, sUrie bnI iesrweIl Aqy sUrie kiss
AlAMbIAw dy AwDwr auqy ieslwmI qy pUrv ieslwmI pYZMbr- ijnHW nMU ieslwm
Drm ivc mwnqw idqI geI- dy hwlwq vrxn kIqy hn[ ikqwbul qkvIn auqy
AwDwirq ies hQilKq dw kQwnk dw muF hzrq Awdm qoN SurU kIqw hY[ muK bMd
ivc lyKk ny pUrv ieslwmI pYZMbrW dw kwl Xug vrnx vI kIqw hY pr aus dw
AwDwr iksnMU bnwieAw- ieh qQ sp`St nhIN hMudw, hzrq dwaUd, hzrq sulymwn,
XUs& Aqy mMuhmd swihb dw vrnx vyrvy nwl ivsiqRq rUp ivc kIqw hY[ ibAwnW nMU
swrQk isD krn vwsqy lyKk ny mUl rUp ivc ArbI hdIsW qy rvwieqW nMU klmbMd
76

kIqw hY[ ausny kurwnI AwieqW dw hvwlw vI vyrvy nwl kIqw hY[ mUl rUp ivc
AwieqW nMU bhu igxqI ivc vrnx kIqw hY[ rsUl dy swimAk qy nyVy dy smkwlIn
pYZMbrW ivcoN hUd, smUd, Abrwhm, iesmweIl, ieshwk Awid qoN ielwvw, ^wnw
kwAbw dI auswrI dy hwlwq ibAwn kIqy gey hn[ ies hQ ilKq dI mh`qw ies pKoN
bhuq vDyry hY ik ieh ilKq- ieslwm auqy swimAk- bwhrI qy iKqy dy skw&qI
pRBwvW nMU vrxn krdI hY[ XUns, (Jonah) Awid dy vrnx bwAd rsUl mMuhmd dw
vrnx bVI ivAwiKAw nwl krdy auhnW nMU ^wqm AlAMbIAW Bwv Aw^rI nbI isD
krn dI koiSS kIqI hY[ lyKk dw audyS vI ieho hY[ kurwn mjId, pRwcIn Arb dyS
dw ieiqhws Aqy ArbW dI kOm dy ipCokV nMu smJx vwsqy ieh hQilKq bhuq
lwBkwrI hY[
AwrMBkw : rbul seIr b iesimlwih Arihmwin AlrhIm v qumm ibl ^Yr bAd Az
hmdy ielwhI[
AMiqkw : eIn ikqwb musq qwb Aqumw bw kiss AlAMbIAw ey ieslwm dr hk v imlk
mIAw ^wn mMuhmd jIE srMjwm Xw&q bkmwl &zl v husny qO&Ik

h`Q ilKq nM : MS 1225


sRoq : AYc AYs, AYc AYs AMimRqsr
isrlyK : ielmy jA&r jwimAw (Bwg pihlw) &wrsI
ilKwrI : rzw ASqrI
smW : 1221 ihjrI
rcnw kwl : drj nhIN
sQwn : drj nhIN
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 23 X 15 s.m. ilKq : 21 X 12 s.m. nsw^
vyrvw : ieh hQilKq gulwbI, lwl rMg qy kwlI isAwhI nwl ilKI hoeI hY[ puSqw
ibKirAw[ kwZz kdIm zrd[ pRqI pMnw sqrW iekswr nhIN[ pihly pihly pMny auqy
ifzwien bixAw[ sur^IAW sur^ qy isAwh qy nIlI rlIAW imlIAW[ j`dvlW
(tyblz) ivSy AnukUl qy igxqI Anuswr coKy hn[ hwSIey lweIndwr lwl rMg dy[
Awm vyrvw : ies pusqk dw ivSw ielmy jA&r hY[ lyKk ny ds AiDAwieAW ivc ivSy nMU
vMifAw hY[ a) kvwied (AsUl) ielmy jw&r A) ielmy iesqlwb Aqy aus dIAW
ds iksmW e) dr pYdw Avurdn snhwey ihjrI s) njUm dIAW A`T sm`isAwvW h)
qkvIm (jMqrI) dw igAwn Aqy sRyStqw k) jw&r ielm Anuswr jMqrI qy iksmW
K) ielmy rml Aqy aus nwl sMbMiDq swrxIAW g) AbU rIhwn bYrUnI qy Sy^ AbU
AlI sInw dy svwl jvwb qy PLs&w G) BwrqIAW dw pRwcIn &ls&w J) ^wb
(supny) dy qrIky Aqy heIAq (jIvn) dw igAwn[ ihMdsw igAwn aupr ieh pusqk
lwswnI hY[ lyKk ny AMk ivigAwn ivc AKrW dy mhqv qy sMiKAw gux lCx
AiBivAkq kIqy hn[ ies hQilKq ivc vK vK rwSIAW tyblW rwhIN pRgtweIAW
77

geIAW hn[ qwvIz bxwaux dIAW ivDIAW qy mh`qv vI vrixq hn[ rwSIAW-burjW
dy myl sumyl nMU lyKk ny BlIBWq AiBivAkq kIqw hY[ pihly pihly pMny auqy qy
kwiqb dy eIrwnI hox dw imldw drj hY[
AwrMBkw : spws v sqweISy hkImI rw szd ik drjwqy ierq&wA Alivzqul ikqwb ik
brIAw bw byS ielwkw……………………
AMiqkw : nkIry eIn nukqw rw mhmUd ^vwnd bAweIn dIdh Am Az hkIr AlAwn-
hkIr rzw ASqrI

h`Q ilKq nM : MS 1226


sRoq : H.S, H.S, Asr
isrlyK : ielmy rml ielmy njUm (&wrsI-ArbI)
ilKwrI : drj nhIN
smW : drj nhIN
rcnw kwl : drj nhIN
sQwn : AigAwq
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 18 X 12 s.m. ilKq: 16 X 9 s.m. kU&I qy iSksqw
mUl jwxkwrI : kwZz purwxw pIlw[ pRqI pMnw 13-14 sqrW[ ArbI pMinAW ivc sqrW Gt qy
ilKq kU&I[ mUlpwT isAwhI nwl iliKAw Aqy isrlyK ilKq- lwl rMg nwl kIqI
hY[ jdvlW (tyblz) ivc lwl-kwlw rMg kU&I ilKq[ ArbI iebwrq nMU kU&I ilKq
rwhIN vKirAwieAw hY[
Awm vyrvw : ies hQilKq dw ivSw ielmy njUm Aqy mnoivigAwn hY[ lyKk dw kQn hY ik
ivAkqI dw vjUd Awb, ^wk, Agn, hvw Bwv jl, imtI, Ag qy vwXU qoN bixAw hY[
ielmy rml ivc ivAkqIAW dI mwniskqw-suBwA auhnW dy vjUd auqy qwirAW dw
pRBwv Awid AiDAYn kIqy jWdy hn[ lyKk ny iviSAW nMU mhqvpUrn sMkyqW rwhIN
AiBivAkq kIqw hY[ ieh igAwn Sw^w njUm ividAw dw hI iek Bwg hY iesnMU q`q
ivigAwn vI kihMdy hn[ AMk ivigAwn jw&rI ielm ivc ijQy SbdW Phonetics nMU
AMkiVAW (Figures) ivc AMqr sMbMDq kIqw igAw hY[ auQy ielmy rml ivc pUry
vwkW nMU icMnHW rwhIN drswieAw igAw hY[ lyKk ny ies hQilKq ivc mwnvIN ijsm
dw AiDAYn krn auprMq mhqvpUrn isty AiBivAkq kIqy hn ijvyN:
“AgnI kOVI hY……hvw imTI[ pwxI imTw, Kwk Sorw hY Bwv slUxI
Agn- p`Cm vloN, hvw pCm vloN pwxI auqr vloN Aqy imtI dKx vloN Awey hn[
Agn s&yd hY[ hvw ^Un, pwxI blZm, imtI Sory ijhI AgnI nzr hY, hvw-
glbwq krn dI qO&Ik, pwxI imlwvw mulkwqI Aqy imtI - ^vwihSW[ AgnI rUh hY
hvw Akl hY pwxI n&s (mn) hY qy ^wkI ijsm AwiqS grm qy svwdI hY[ hvw
grm qy svwdI, pwxI TMfw qy svwdI imtI ^uSk[………………”
78

SbdkoS Anuswr Aijhy igAwn nMU joqS vI kihMdy hn[ ies ivc q`q ivigAwn
vDyry hY[ ivdvwnW dw ivcwr hY ik ivAkqIAW dy suBwv aukq q`qW auqy AwDwirq
hMudy hn[
AwrMBkw : klmwey ie&qqwh:
hmd Akml v Sukr Ajml bAd zwq hml lwiek &rdw nIsq ik jmIAw
SeIaun Aw&rId…………
AMiqkw : do brMj Az &rk mjrUr Xk Asnq islw bw vjw KurMd Ajwieb ipMdwrMd
Alh v AlwhU Aielm Alsvwb

h`Q ilKq nM : MS 1227


sRoq : H.S, H.S, Asr
isrlyK : mukdmw nMbr 42 nkl &Yslw kort imqI 18-4-1859 (aurdU)
ilKwrI : mihkmw swihb jUfISIAl srkwr pMjwb
smW : drj nhIN
rcnw kwl : eI. 1859
sQwn : drj nhIN
p`qry :4
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 25 X 18 s.m. ilKq : 25 X 15s.m. iSksqw
mUl jwxkwrI : mUl ilKq isAwhIdwr[ pRqI pMnw sqrW 17-18 (vD-Gt)[ puSqw ipMndwr[ ijld
rihq[ kwZz kdIm BurvW[
Awm vyrvw : ies &Ysly dw ivSw drbwr swihb dy rwgIAW Aqy pujwrIAW ivckwr pUjw syvw
Pl ivc vMf krnw hY[ ies &Ysly nMU rwjw qyjw isMG, srdwr SmSyr isMG, jYml
isMG, mihqwb isMG, idAwl isMG, sMudr isMG, srdwr lwl isMG qlvMfI vwlw,
srdwr dyv isMG kmydwn Awid dy dsq^qW hyT jwrI kIqw hoieAw hY[

h`Q ilKq nM : MS 1228


sRoq : H.S, H.S, Asr
isrlyK : hwlwq ^wndwny muMhmd (ADUrI) (&wrsI)
ilKwrI : AigAwq
smW : AigAwq
rcnw kwl : drj nhIN
sQwn : drj nhIN
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 20 X 14 s.m. ilKq : 14 X 7 s.m. nsqwlIk
79

mUl jwxkwrI : mUlpwT isAwhI nwl[ sur^IAW qy hwSIAw sur^[ hwSIAw fbIdwr do lweInW dw[
kwiv do kwlmI gd-inrMqr[ kwZz kdIm zrd[ pRqI pMnw AOsqn 12 sqrW hvwly
hwSIey qoN bwhr[ puSqw suriKAq kIqw[
Awm vyrvw : hQilKq dw mUl ivSw mMuhmd swihb dy jIvn dy Aw^rI swl Aqy auhnW dI bytI
&wqmw qy ausdy puqrW hsn husYn dy hwlwq vrxn hn[ lyKk ny mMuhmd swihb dy
Akwl clwxy qoN ipCoN bwkI aus kbIly Aqy ieslwmI AlMmbrdwr ^lI&w AbUbkr;
hzrq AlI dy puqrW qy bIbI &wqmw dy bicAW hsn qy husYn dy jIvn hwlwq
klmbMd kIqy hn[ muF ivc lyKk ny aus vyly dy hwlwq nMU vrxn krdy kwiv rUp
ksIdy vrxn kIqy hn[ aus qoN bwAd lyKk dy aukq hsqIAW dw vrxn vwrqk
ivc kIqw hY[ ies pusqk ivc gOx rUp ivc mMuhmd swihb dy hwlwq drj hn[
AwrMBkw : kwS ik bUdy mrw brmU br qn dIdh qw brIN cSmoN icrwZy AjMmn b krgsI
AMiqkw : Av`l brIn poSwnIdn bAd Az Awn mUey hw Xw &qMd dr ih`sw krdn…

h`Q ilKq nM : MS 1261


sRoq : H.S, H.S, Asr
isrlyK : mhwBwrq (&wrsI Anu:) drox prb
ilKwrI : srpRsq lwlw Ajmyr cMd/ Sy^ Abul&zl
smW : 1046 ihjrI
rcnw kwl : 1046 ihjrI
sQwn : drj nhIN
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 28 X 17.5 s.m. ilKq : 22.5 X 11.5 s.m.
mUl jwxkwrI : kwZz kdIm zrd ikrm KwDw[ s&y hwSIAw lweIndwr[ bwhrI hwSIAw kwlw[
AMdrUnI dohrI lwl lkIr fbI[ mUl pwT isAwh[ sur^IAW sur^[ pRqI pMnw AOsqn
19 sqrW[ soDW qy vwDy hwSIey qoN bwhrI QW auqy kIqy hn[ mhqvpUrn qQW hyT lwl
lkIr lweI hY[ puSqw ibKirAw hoieAw juzbMdI tutI[
Awm vyrvw : poQI dy AwrMB ivc mhwBwrq bwry jwxkwrI-ies dy Cy lK slokW ivc ilKy hoxw[
ibAws rcnw- slokW dI igxqI ivc mqByd[ AiDAwie vMf bnwm prb, Awid
prb (8804 slok) snXw prb (2511 slok), Abn prb (11684 slok), ivrwt
prb (6328), hKm prb (5884 slok), drodXw prb (8909 slok), krx prb
(4984), Slprb (1020 slok), sUqk prb (880 slok), AZzI prb, sWqw prb
(19734), rkprb (8000 slok), jg AsmyD prb (308), Asrm prb (500
slok), mvsl prb (300 slok), ibRshw prb (320), mrkwrDI prb (4530
slok) jwxkwrI dyx bwd Sy^ Abul &zl dw nwm idqw hY qy rcnw kwl 8 rbIaul
swnI 1046 ihjrI rcnw kwl drj hY[ rcnw dw mOjUdw rUp Sy^ dI imRqU Aqy ipCoN
vjUd ivc AwieAw[ ilKx swmgrI mhwBwrq kQwnk vWg hI XQwrQ qoN imQ dw
imSrn hY[ lyKk ny ilKq nMU pRBwvSwlI bnwaux vwsqy vwrqk dy nwl nwl kwiv
80

tUkW dI vrqoN vI kIqI hY[ auh kwiv totky jW qW ausny slokW dw Anuvwd kIqw hY jW
^ud rcy hn[ ies hQ ilKq ivc sMpUrn kQw mhwBwrq dI drj hY[ hr AiDAwie
prb dy muF ivc mUl dy slokW dI sMiKAw vrxn kIqI hY[
AwrMiBkw : eIn hzdh hzwr Awlm Az SOky qo msq sr dr rhy jusqjU[ jwn br k&
dsq pr q^qw isAwh gSq
AMiqkw : hsb &rmwieS lwlw swihb munbh jUdo Ahswn &Yz b^S &Yz rswn lwlw
Ajmyr cMd jI sly Alh qAwlw Az Aw&wq vw blXwq

h`Q ilKq nM : MS 1280


sRoq : M.S Chawla
isrlyK : nkSw bwbw Atl swihb Sihr qihsIl AMimRqsr (aurdU)
ilKwrI : pMjwb srkwr gzt 16 AprYl 1928 eI.
smW : 1928 eI.
rcnw kwl : drj nhIN
sQwn : AMmRqsr
p`qry : iek v`f AwkwrI
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 83 X 90 s.m. ilKq : 83 X 90 s.m.
mUl jwxkwrI : pUry Awkwr dw lYjr SIt jo rMg bdl ky zrd ho cukw hY[ puSqy auqy pUry dw pUrw
mlml ciVHAw hY[ pRmuK sQwn lwl rMg nwl AiBivAkq kIqy hn[ bwkI rsqy,
sVkW, qwlwb, ifauFIAW, smwDW isAwhI nwl drj hn[ smwDW, KUh jo Awm hn
gol dwiery dy rUp ivc AiBivAkq kIqy hn[ bwbw Atl dI iemwrq nMU bhu koxI
ckrW dy rUp ivc ibAwinAw hn[
Awm vyrvw : ies nkSy ivc iek ieMc = 8 ieMc dw skyl vrqoN ivc ilAWdw igAw hY[ cwrW
idSwvW nMU nkSy qoN bwhr lkIrW rwhIN AiBivAkq kIqw igAw hY[ bwbw A`tl
iemwrq pRkwS sQwn dukwnW, mkwn, ifauFIAW, QVHy, lMgr iemwrq, bwzwr Awid
ivSyS pYmwny, fUl Arz qy rkby smyq drj hn[ d`Kx idSw ivc ^wlI peI zmIn
(ijs QW A`j kl qyjw isMG smMudrI hwl Aqy rsqw hY, plyn drsweI hY ies nkSy
dw muK mhqv ieho hY ik gurdvwrw bwbw Atl iblifMg dy cOigrdy dw 1928 eI.
vwlI dSw vrxn krdw hY[ pRmuK iblifMg dw rkbw inmn pRkwr drj hY:

1. dKx ivc 20 Put X 113/4 Put do kmry


2. lMgr hwl 20.9 Put 351/2 Put X 2.4 Put X 2.4 Put
3. DrmSwlw bwbw Atl 15.3 Put X 351/2 Put
4. pRkwS sQwn bwbw Atl sq koxw hr bwhI 18.6 Put
5. ifauFI bwbw Atl 33 Put X12 Put
6. smwDW 2.4 Put lMbweI
81

7. smwD pRkwS sQwn rkbw drj nhIN


8. pRkwS sQwn nwl dKx ivc lgdI bwZdwrI iek
9. bwZdwrI nwl pCm vMny 12.0X Put 26 Put ifauFI
10. rsqw 12.5X10.2 Put
11. mkwn irhwieSI bwbw Atl 18X13.2 Put
12. smwD 12X12 Put
13. bwbw At`l dI irhwieS nwl dKxI pCmI iKqy ivc 5 dukwnW vK vK Awkwr
14. pUry dw pUrw gurduAwrw i^qy dy bwhr vwr pC`m ivc gulwb isMG dy mkwn,
sMglvwlI glI, BweI Arjn isMG dy mkwn
15. auqrI iKqy ivc mOjUd bwzwr Awid
AwrMiBkw :
AMiqkw :

h`Q ilKq nM : MS 5007


sRoq : AigAwq
isrlyK : mjils ie&roz (&wrsI)
ilKwrI : iebn Xumn
smW : drj nhIN
rcnw kwl : AigAwq
sQwn : drj nhIN
p`qry : 58
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 7.2 X 16.5 s.m. ilKq : 7.2 X 16.5 s.m. nsqwlIk
vyrvw : lwl rMg ivc dohrI lkIr dy hwSIey qy fbIAW bxwky kwiv bMdW nMU vK vK kIqw
hY[ ilKq isAwhI kwlI[ msnvIAW dIAW lwl fbIAW vfIAW, ik`iqAW dI aus qoN
CotIAW, ZzlW f`by bMdvwr hn[
Awm vyrvw : iebn Xumn dy ies kwiv sMgRih ivc ZzlW msnvIAW Aqy ik`qy (totky-kwiv)
drj hn[ ZzlW dy bMd vD Gt hn iekswr nhIN[ Aw^rI bMd nMU kvI ny vKrI fbI
ivc AiBivAkq kIqw hY[ ZzlW dw ivSw sU&IvwdI ivcwrDwrw dI AiBivAkqI hY[
pihly cONqI pMinAW auqy rhsvwdI ZzlW hn[ 35-36 auqy iqMn rubweIAW bwAd]
kwiv totky drj hn[
AwrMB : AY ^uS Awn swhb nzry qoN br^urdwr Asq jwn bw jwnwn mI spurd v dIdwh bw
dIdwr Asq]
AMq : cMd Awn ik pwmwl bUdm br sr Awmdm eIn ikrwbw (………pMnw PitAw hY)
82

h`Q ilKq nM : MS 5008


sRoq : drj nhIN
isrlyK : XUs& zulY^w (&wrsI)
ilKwrI : nwmI, Abdul rhmwn nkl krqw dw nwm drj nhIN[
smW : ATvIN sdI ihjrI
rcnw kwl : drj nhIN
sQwn : drj nhIN
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 24 X 18 s.m. ilKq : 12 X 8 s.m. nsqwlIk
vyrvw : kwZz kdIm zrd do iksm dw lgw hY pihly Bwg ivc kwZz auqy lweIn dw
hwSIAw nhIN kwZz vI pqlw hY[ dUjy Bwg ivc lweIndwr hwSIAw lwl isAwhI dw[
hwSIey lwl do kwlmI hn[ sur^IAW sur^ do kwlmW ivckwr hn[
Awm vyrvw : bihr rml ivc ricq ies msnvI ivc jwmI ny XUs& zulY^W dI imsr dys dI
pRym kQw nMU ibAwinAw hY[ jo kurwn dI kiss AlMbIAw Aqy bweIbl dy GENSIS
ivc drj hY[ kurwn ivc sUrie XUs& ivclI kQw ies msnvI ivc vrixq hY[
AwrMB : klmw ie&qqwh:
ielwhI guMcwey aumId] ibguSw klI Az Az rojwey jwvYd bnumw
AMq : qumq qmwm ikqwb juLY^w XUs& mOlwnw jwmI rhmqulw Alw

h`Q ilKq nM : MS 5009


sRoq : drj nhIN
isrlyK : ArbI-&wrsI gRwmr
ilKwrI : krm ielwhI
smW : 17 jnvrI 1869 eI.
rcnw kwl : drj nhIN
sQwn : lwhOr
p`qry : 67
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 23 X 13 s.m. ilKq : 16 X 7 s.m. nsw^ qy kU&I
vyrvw : dohrI lweIn fbIdwr hwSIAw[ bwhrI hwSIAw nIlw drUnI dohrI lweIn lwl rMg
hwSIAw[ sur^IAW sur^ mUl pwT isAwh[ kwZz kdIm zrd[ ^uS^q [ pRqI pMnw
sqrW AOsqn 15 [ hvwly hwSIey qoN bwhr vI drj hn[ puSqw suriKAq[
Awm vyrvw : &wrsI qy ArbI dI ivAwkrx dy ivSy dI ieh pusqk gOrimMt skUl lwhOr dI
mwlkI ivc rhI[ ivSy pKoN lyKk ny pihly Bwg ivc &wrsI dI gRwmr ibAwn kIqI
hY[ iesm- auhnW dIAW iksmW zmIrW qy auhnW dIAW iksmW i&Al-ikirAwvW dw
vrxn[ auprMq dUsry ihsy ivc ArbI BwSw dI ivAwkrx vI iesy pRkwrj drj
kIqI hY[ ArbI dIAW tUkW qy hvwly lyKk ny kU&I ilpI ivc hwSIey qoN bwhr drj
83

kIqy hn[ dohW BwSwvW dy sIgy vI vrixq hn qy lyKk dw mUl AwDwr AMgryzI
grwmr hY[ ausy AwDwr auqy ausny ArbI dy AMg &wrsI gRwmr nMU ibAwn krn dI
koiSS kIqI hY[
AwrMB : bdwn AsAdr Alh qAwlw &I AldwrI nW ik klmwqy luZq Arb br sY
iksmq Asq
AMq : ^qy mn zSq Asq v qbwhU hY& AzI kwZz ik krdm isAwh

h`Q ilKq nM : MS 5010


sRoq : drj nhIN
isrlyK : juzU Aswsy AslI (&wrsI qy ArbI) iqMn Bwg
ilKwrI : Amwnulw vld SY^ ihdwd
smW : ihjrI 1107, 7, iSvwl
rcnw kwl : bwhrvIN sdI ihjrI
sQwn : drj nhIN
p`qry : kRmWk drj nhI
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 23 X 14.5 s.m. ilKq : 17 X 10 s.m. nsqwlIk
vyrvw : ikrm KwDw kwZz kdIm zrd[ puSqw suriKAq[ sur^IAW sur^ mUl pwT isAwhI
nwl iliKAw[ pRqI pMnw AOsqn 13 sqrW drj hn[
Awm vyrvw : pihlw Bwg AT AiDAwie ivc hY[ vzU muK qOr auqy ibAwn kIqw hY aupBwgW
ivc vzU SrqW qy FMg, suMnq musqjwb vzU ivc mnwhIAW, mkrUhwq (mnHw kIqy
kwrj) ibAwn drj hn [ dUsrw Bwg ielmy i&kwA ieh ArbI BwSw ivc iliKAw
hY[ ies ivc pihlw pwT kurwn suMnq dy dsy zrUrI &rz, dUjy AiDAwie ivc
SlwGwjog kMm (vwijbwq) iPr nmwz, inKyDxjog kwrj qy ikrwq (kurwnI pwT),
n&rqjog kwrj qy &swd Awid nO AiDAwie hn[ qIsrw Bwg &wrsI BwSw ivc hY
ijs ivc vzU auqy lMmI bihs, Zusl nmwz, rozy dy mhqv ibAwny hn[ lyKk ny
&wrsIdwnW dy iSArW rwhIN Awpxy vrxn nMU Tos swbq kIqw hY[
AwrMB : klmwqy &wiqhw :
Alhmd illwih Alrib AlAwmIn v AlAwkbq AlmuiqkIn v AlslwqU AlY
rsUlhU mMuhmd v Alw AjmweIn
AMq : kwiqb &kIr hkIr rw ic AlY &zl Alh vld mrhUm SY^ ihdwd bw qwrI^y
hSqm Sihr iSvwl ihjrI 1107

h`Q ilKq nM : MS 5011


sRoq : drj nhIN
isrlyK : msnvI inAwmq ^wn AwlI (&wrsI-ArbI)
ilKwrI : inAwmq ^wn
smW : AigAwq
84

rcnw kwl : drj nhIN


sQwn : drj nhIN
p`qry : kRmWk drj nhI
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 23 X 15.5 s.m. ilKq : 16 X 10 s.m. nsqwlIk
vyrvw : a) pusqk dw kwZz kdIm zrd[ puSqw ibKirAw hoieAw pRqI pMnw 15 sqrW[
sur^IAW sur^[ A) vwrqk Bwg dIAW sur^IAW vI isAwh[ smucw mUlpwT
isAwhIdwr[ msnvI dI BwSw &wrsI hY Aqy irswlw ArbI BwSw ivc hY[
Awm vyrvw : 1) ies hQilKq ivc vK vK Bwg hn[ pihly Bwg ivc inAmq^wn dI msnvI
drj hY[ jo bhr iqkwrb ivc ilKI hY[ lyKk ny qmsIlW qy ihkwieqW rwhIN ivSy
dI auswrI qy inBwA kIqw hY[ 2) dUjy Bwg ivc iksy mOlvI dw Dwrimk ^uqbw 3)
qIsrw Bwg mOlwnw &wzlI ihMdvI dy ivcwrW dw &wrsI Anuvwd Aqy cOQy 4) Bwg ivc
kwiqb ny saUqul vrk dy isrlyK hyT ArbI BwSw ivc vK vK &slW AiDAwieAW
ivc ieslwmI Dwrimk ivcwrDwrw nMU AiBivAkq kIqw hY[
AwrMB : Szr &I &slo Awb v svwd s&wey ikqwb drI clhm
AMq : &I hwzw AlmuZwm v n^eIqm Alirswlw bw Al^qIAw v Al ieslwm

h`Q ilKq nM : MS 5012


sRoq : drj nhIN
isrlyK : vkweIey nyAmq^wn AlI (&wrsI)
ilKwrI : inAmq^wn /&zludIn
smW : drj nhIN
rcnw kwl : drj nhIN
sQwn : drj nhIN
p`qry : kRmWk drj nhI
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 23 X 13 s.m. ilKq : 18 X 9.5 s.m. iSksqw qy nsqwlIk
vyrvw : kwZz kdIm zrd[ puSqw mzbUq p`kw[ sur^IAW sur^ qy imqn isAwhIdwr[ kwiv
Bwg do kwlmW qy ivAwiKAw vZYrw inrMqr sqrW ivc kIqI hY[ soD isAwhI nwl
kIqI hoeI hY Aqy ilKq do hQW dI ilKI hoeI hY[
Awm vyrvw : ies hQilKq ivc inAmq ^wn dIAW rcnwvW 1) husno ieSk msnvI
2) vkweIey hYdrwbwd (35 GtnwvW) 3) ^vwny jMg drj nhIN[ ieh rcnwvW vwrqk
qy kivqw imlwky ilKIAW geIAW hn[ iesy pusqk ivc inAmq ^wn ny ieslwmI
Drm dy vfyirAW dI is&q kIqI hY[ pihlIAW poQIAW ivc jMgI cwlW pr A^Ir
ivc mIrwn Swh, muhMmd Swh, AbUseId, aumr SY^, bwbr bwdSwh, hmwXUM, Akbr,
Sy^ nzwmu, rsUl Swh mIAW, ^vwjw Ahmd, A&IdIn Aqy AmIr ^usro Awid dI
is&q kIqI hY[
AwrMB : klmwqy ie&qqwh
85

hdIsy ieSk Sud zYby bXwnm [ cMU SmA au&qwd AwiqS br zbwnm [
AMq : qumq qmwm Sud hzw Al nusKw b AaUn Alwh Almwlk Alvhwb jl jlwl
Aw^rIn sY vrk b Xdy AlhkIr AlzeI& &zlU dIn qihrIr dr Awmd

h`Q ilKq nM : MS 5013


sRoq : pUrn isMG hunr
isrlyK : Anvwr shylI (&wrsI)
ilKwrI : nkl Zulwm &rId fwr mMuhmd dwnIAwl
smW : drj nhIN
rcnw kwl : drj nhIN
sQwn : drj nhIN
p`qry : kRmWk rihq
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 26 X 16 s.m. ilKq : 19.5 X 10 s.m. iSksqw
vyrvw : kwZz kdIm zrd[ mUl pwT isAwh[ sur^IAW sur^ pRqI pMnw AOsqn 19 sqrW[
ilKq soD vI lwl rMg nwl kIqI hY[ puSqw mzbUq suriKAq kIqw igAw ijld
pkI[
Awm vyrvw : nus^y dw mUl kulYlw v dmnw &wrsI dI mUl pusqk hY[ ieho pusqk AXwry dwinS
dy nwm nwl vI pRcilq nkl krqw ny ieh qQ qslIm kIqw hY ik kulYlw v dmnw
Aqy Anvwr shylI iesy poQI dy nwm hn[ Asl rUp ivc pusqk pMcqqr sMsikRq
pusqk dw Anuvwd hY qy aukq nwvW hyT ieh pusqk smyN smyN AnUicq kIqI jWdI
rhI[ kulYlw v dmnw rUdkI ny Anuvwd kIqI Aqy ieh poQI m`ulw vwiez (muhsnI) dw
Anuvwd hY[ eIrwn dy swswnI ^wndwn dy bwdSwhW dUsrI sdI ny smucy ivSv dy
ivdvwnW Aqy gRMQ iekqr krvw ky Anuvwd krvwey qW ieh gRMQ sMsikRq ivcoN
&wrsI ivc aulQw kIqw igAw[ AwDuink Koj ny is`D kIqw hY ik pMcqMqr dy rUp ivc
ies pusqk ivc pUrv AwrIAn kbIilAW, AwstrIAn qy nIgRIeo dIAW lok kQwvW
vI drj hn [
AwrMB : klmwey ie&qqwh[: hzrq hkIMm AlY Alqlwk jlq hukmq ik vzwie&
lqwie& hmdo snw
AMq : nivSqw bmwnd isAwh br s&yd[ nvIsMdw rw nIsq &rdw aumId ielwhI b dyh
Az Anwieq kulId] dr ksry ielm v vusAq mzId]

h`Q ilKq nM : MS 5014


sRoq : pUrn isMG hunr
isrlyK : qnkIdI ikqwb mihmUd nISwpurI dy dIvwn aupr Awlocnw (&wrsI)
ilKwrI : AigAwq
smW : drj nhIN
rcnw kwl : drj nhIN
86

sQwn : drj nhIN


p`qry : 151
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 30 X 18 s.m. ilKq : 21 X 11 s.m. nsqwlIk
vyrvw : kwZz kdIm zrd[ ilKweI Aiq sMudr[ sur^IAW sur^[ imqn lwl rMg[ dohrw
hwSIAwdwr s&w[ bwhrI hwSIey nIly rMg Aqy AMdrUnI hwSIey nIly lwl Aqy sunihrI
rMgW dy fbIdwr[ puSqw ibKirAw[
Awm vyrvw : ies hQilKq ivc mihmUd nISwpurI &wrsI kvI dy dIvwn rcnwvW aupr tIkw
itpxI kIqI geI hY[ itpxI krqw mMuhmd burhwn kurYSI nwm rKdw hY[ ausny klwm
ivcoN hvwly dy dy ky q&sIr kIqI geI hY[ ^ws ^ws bYNq lwl rMg ivc idqy hn[
rcnwkwr dI vrqI hoeI SbdwvlI aupr bhuq GoK GoK ky ies Awlocnw pusqk dI
iebwrq ilKI geI hY sMBv hY ik ieh pusqk iksy &wrsI AiDAwpk dI hovy jo
AMgryzI skUl jW kwlj pRxwlI ivc &wrsI pVHwauNdw hovy[
AwrMB : klmwey ie&qqwh: bAd Az hmdo snwey by ienqhw mur ^wlkI rw ik kUno mkwn
rw……………
AMq : mwXwn bw^Yr bwd qumq qmwm Sud nus^wey muqrkw bw AaUnAlw qAwlw

h`Q ilKq nM : MS 5015


sRoq : pUrn isMG hunr
isrlyK : mjmUAwey sulqwn AlI qbIb (&wrsI)
ilKwrI : lwlw kwlU rwm
smW : 1898 eI:
rcnw kwl : drj nhIN
sQwn : AigAwq
p`qry : 103
ic`qr : Swiml hn
Awkwr : 23 X 15 s.m. ilKq : 18.5 X 12.2 s.m. nsw^ qy iSksqw
vyrvw : sur^IAW sur^[ kwZz zrd kdIm[ mUlpwT isAwh[ qsvIrW rMgdwr[ muK pMny
aupr Pul bUtIAW dI sjwvt[ pRqI pMnw sqrW iekswr nhI [ kuJ pMny dohrI lweIn
dy fbIdwr hwSIey ivc Aqy kuJ pMny ibnW hwSIey hn[
Awm vyrvw : pusqk vK vK BwgW auqy inrDwirq hY[
a) dsqUr aul ielwj pihlw ihsw hY[ lyKk ny ieh 19 BwgW AiDAwieAW ivc
vMifAw hY[ 1) iqb dIAW sImwvW 2) iqb pwbMdIAW 3) ielmI qy AmlI iqb
4) srIr ivc jl AiDkqw 5) hvw bwdI rog 6) ijsm q`qW dI pCwx 7) grmI
qpS dI AiDkqw qy srIr 8) aukq qQW qy AwDwirq mwnvI suBwA 9) aukq qqW
ivc smwnqw 10) idl dI qwsIr qy pRikrqI 11) dIrG AwXU 12) aumr Aqy suBwA
13) suBwA Aqy hwlwq dy sMbMD 14) r`q bwry hwlwq 15) blZm dy ivSy bwry
16) blZm qy jnMUn 17) su&rw dIAW do iksmW 18) jnMUn dIAW do iksmW
87

19) hwzmw qy hwlwq-imhdy dI dSw[ iehnW AiDAwieAW ivc lyKk ny ihkmq dy


inAm AsUl qy injI AnuBv fMUGweI nwl vrxn kIqw hY[ pihly 26 pqirAW aupr
ies pusqk ivc aukq iviSAW dI nkl hY[
A) rumWitk rubweIAW (29-47) mihmUd Aqy AXwz dI pRym gwQw dw nwm iehnW
rubweIAW ivc iqMn cwr vwr vrixq hY[ rubweIAW dw ivSw qy CMd pRbMD aumr
i^Awm vwlw hY[ pr i^Awl dI aufwn aumr iKAwm jyfI bulMd nhIN[ ihjr-judweI
qy ieSk dy ivSy BwrU hn[ pihly iksy ivdvwn ny iesnMU b^Saulw dw mhmUd nwmw,
bwrW mwh dw nwm idqw hY [ pr bwrW mwh vwlw CMd nhIN Aqy nwhIN b^S aulw dw
ikDry nwm vrixq hY[
e) &wlnwmw imqn ivc drj hvwly Anuswr ikhw jWdw hY ik ieh rcnw ihMdI qoN
&wrsI ivc Anuvwidq hY[ ies ivc 64 ^wny bxwky kuJ AMk Aqy Sbd (ArbI
Abjd) ivcoN drj kIqy gey hn (60-61)
s) bwrwmwh b^Saulw BrweIN (51 E-52 A) pMjwbI BwSw ivc mwhnwmw drj hY[
ijsdw ivSw pMRprweI pr kwiv klw kuSlqw BrpUr hY “ jb iCVI mhInw &rwn,
vwXMU vgn, Sw^W lgn, hovW AwbwdIAW [ hux kONq KUbW dw AwXw, lY gl lwXw,
mqlb pwXw, hoeIAW SwdIAW[“ iesy Bwg dy Awi^r ivc puqr jMmx leI dysI totky
vI drj kIqy hn (53 E- 59 A) Aqy iesy mMqv vwsqy qwvIz vI drj kIqy hn[
h) pMjwbI SwierI b^Saulw dI rcI pMjwbI SwierI ^YrudIn vld muhkm dIn vwsI
prvrpurw dI nkl kIqI hoeI hY[ ies SwierI dw ibAwn FMg qy ivSy pRMprweI hn[
k) grdwnW (71 E- 78 A) qy sIgy &wrsI ivAwkrx AQvw grdwnW drj hn jo
iSksqw ilKI &wrsI ivc hn[
K) qwvIzwq (79 E- 89 A) pRMprweI qwvIz drj hn ijnHW dy ^wny, Awkwr qy hrU&
ivSyS qOr auqy drj hn[
g) qbIbI SwierI pMjwbI lyKk ny kwiv rUp ivc dysI dvweIAW nusi^AW, ielwj
Awid qbIbI bwry pMjwbI kivqw ilKI hY[ ies mMqv vwsqy ausny do bYNqI CMd
vriqAw hY[
AwrMB : jvwhry hmdo snw ^udwey iezo jl ik hkImy hwizk Asq v sqwieSy Sukr
byikAws
AMq : mZz bwdwm 9 qoly, mZz AMjIr 6, jMzbIl 6 qolI, lwcI 2 qolw[

h`Q ilKq nM : MS 5043


sRoq : H.S, H.S Asr
isrlyK : z&rnwmw gurU goibMd isMG (&wrsI)
ilKwrI : goibMd isMG gurU nkl krqw munSI Bgq isMG v Swm isMG
smW : AigAwq
rcnw kwl : drj nhIN
sQwn : btwlw
p`qry : kRmWk rihq
88

ic`qr : koeI nhIN


Awkwr : 29 X 18 s.m. ilKq : 21 X 14 s.m. iSksqw
vyrvw : kwZz kdIm zrd[ puSqw suriKAq[ mUl pwT isAwh[ pRqI pMnw AOsqn 17 sqrW
pr v`D Gt ikqy ikqy hn sur^I koeI nhIN[ do kwlmI nkl inrMqr[
Awm vyrvw : z&rnwmw goibMd isMG gurU dI ieh nkl Awm pRwpq pRqIAW nwloN iBMn hY[ ies
ivc Awm imldIAW pRqIAW qy &qihnwmw gurU goibMd isMG vwly bYNq qW mOjUd hn
prqMU auhnW qoN ielwvw vI ies pRqI ivc coKw vwDw hoieAw hY[ aukq nkl krqwvW
dw srpRsq jgq isMG vld sMudr isMG Swm isMG dw nwm Aw^rI bMdW ivc drj hY[
kwqbW ny ^wqmy ivc BweI nMd lwl qy aus dI rcnw izMdgI nwmw BI ilAw hY[ pUrI
rcnw dy bMd vMfy hoey hn hr bMd dy bwAd “vwihgurU jI kI &qih” iliKAw Aqy
AglI dwsqwn SurU kr idqI geI hY[ pr hr bMd dy ^wqmy auqy ausdw kRmWk drj
nhIN[ A^Ir ivc bw &zl murSd hk dy isrlyK ipCoN msnvI SurU kr idqI hY jo
dUsrIAW pRqIAW ivc BweI nMd lwl dy nwm nwl AMikq kIqI jWdI hY[ ies Bwg ivc
izMdgI nwmw dI nkl kr idqI geI hY pr nMd lwl BweI dw nwm dy ky
vKirAwieAw nhIN[ srbloh gRMQ dI vrqmwn pRcilq pRqI ivc gurU swihb dy nwm
nwl &wrsI dw bhuq rcnw joVI imldI hY jo dsm gRMQ ivc vI drj nhIN[ sMBv hY
nkwlW ny auQoN nkl auqwr leI hovy[
AwrMB : eyk AMkwr sqgur pRswd[ z&rnwmw sRI muK bwk pwqSwhI 10 - kmwl krwmwq
kwiem krIm[ rzw b^S rwzk rhwko rhIm[
AMq : ^qm krdm msnvI qsnI& BweI nMd lwl izMdgInwmw iKqwbS Sud iz goibMd
isMG Akwl

h`Q ilKq nM : MS 5073


sRoq : H.S, H.S, Asr
isrlyK : iSv purwx ( &wrsI )
ilKwrI : drj nhIN
smW : 1935 ibkrmI 1878 eI.
rcnw kwl : drj nhIN
sQwn : drj nhIN
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 32 X 22 s.m. ilKq : 22.5 X 13 s.m. nsqwlIk
vyrvw : kwZz kdIm zrd-puSqw suriKAq kIqw igAw[ sur^IAW sur^ fbIdwr [ dohrI
lweIn dy hwSIey ivc ^uS^q ilKq hY[ iSv purwx dI ies nkl dy krqw ny AKr
kw&I vfy vrqy hn[ pRqI pMnw AOsqn 9 sqrW drj hn[ hvwly vjoN hor iksy BwSw
dI vrqoN nhIN kIqI[
Awm vyrvw : lyKk dw kQn hY ik ausny sMsikRq BwSw qoN Anjwx lokW nMU iSv purwx dw igAwn
dyx ihq ieh pusqk ilKI hY[ lyKk dw AkIdw Dwrimk qy SrDwmeI hY sMsikRq
89

ihMdI sQwnk Sbd mUl rUp ivc vrqy hn[ kul 74 AiDAwie ies pusqk ivc
Anuvwd kIqy gey hn[ ies dy lyKk ny Awpxy bwbq koeI jwxkwrI nhIN idqI pr
sRI Em gxySwie nmh dy SbdW nwl pusqk dw muF bDw hY so auh koeI ihMdU hoxw
sMBwvI… hY[
AwrMB : sRI gxySwie nmh: bAd Az snwie ibisAwr v hmd bySumwr ik Ashb klm
v ngInwey kwZz lMg Asq………………
AMq : qmwm Sud mhwpurwn bw dieAwey iSv swihb jI qihrIr bqwrI^ 5 mwh AsUj
1935

h`Q ilKq nM : MS 5074


sRoq : H.S, H.S, Asr
isrlyK : ^Xwbwny aur&wn (&wrsI)
ilKwrI : AzIz rUVy lwl mUl lyKk seId mMuhmd hsn iblgrwmI
smW : vIhvIN sdI 8-12-23 qoN 9-12-23
rcnw kwl : 1923
sQwn : hYdrwbwd dKn
p`qry : 243+24
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 32 X 20 s.m. ilKq : 30 X 17.5 s.m. nsw^
vyrvw : kwZz kdIm zrd[ puSqw suriKAq[ pRqI pMnw AOsqn 17 sqrW[ ilKq nmUnydwr
Aiq sMudr bhurMgI[ lwl, gulwbI, kwlw, nIlw, jwmnMU, hrw coKy rMg vrqy gey hn[
Caligraphy dI auqm imswl hY[ kuJ pMinAW auqy fbIdwr hwSIAw[ do kwlmI
ilKq[ kuJ pMny bZYr lweIndwr hwSIey vI hn[
Awm vyrvw : pusqk dw mUl seId muMhmd hsn iblgrwmI ny iliKAw hY mUl poQI nMU ausmwnIAw
srkwr hYdrwbwd vloN 1924 ivc mwrc mhIny CwipAw igAw[ hQlI nkl rUVy lwl
AzIz ny iqAwr kIqI hY[ jo ausny dsMbr 1923 ivc iqAwr kIqI[ ies dy
14 AiDAwieAW ivc vK vK ivSy-qOhId mwAr&q, nAq munkbq, Sr&y ienswn
vw &zIlqy Aw&rInS ielmo jhl, ^udSnwsI, ikbr psqI, irAw vw swlUs, by
sbwqIey dunIAW, Azlq, su^n ^wmoSI, qwieq, vrA, luqPo krm, jvwnI-pIrI
gunwh qobw, hXwq mumwq jbr A^iqAwr, Aw^rq, rihmqy ielwhI Aqy mnwjwq dy
ivSy cuxy gey hn[ lyKk ny pihly Bwg ivc sO qoN aupr &wrsI ivdvwnW qy kvIAW dy
bMdW ivcoN rubweIAW qy kwiv totky cuxky qrqIbvwr kIqy hn[ rUVy lwl AzIz dy
Awpxy klmwq vI poQI vI drj hn[ ausdw AiDAYn Kyqr eynw ivsiqRq hY ik ausny
pUry eySIAw dy hr sdI dy &wrsI ivdvwnW dI SwierI ivcoN cox kr leI hY[ ies
ivc bwbw A&zl kohI vI drj hY Aqy AmIr ^usro idhlvI vI Aqy rUVy lwl AzIz
dw klwm vI Swiml hY[
hQilKq dy dUsry Bwg ivc lgpg 24 pMinAW aupr hkImW ivdvwnW qy
Xug purKW dIAW nsIhqW qy Akvwl drj hn jo igxqI ivc do sO iCAwsI 286 hn
90

qy nYqikqw dy ivSy nwl sMbMiDq hn[ ijvyN: Asl dwn auho hY jo ibn mMgy idqw jwvy
vrnw muAwivzw hY- dunIAW ivc koeI vI SYA AjyhI nhIN jo lwBkwrI n hovy-
AklmMd ivAkqI qMgI qurSI dy idnW nMU sbr Sukr nwl ibqWdw hY- byvkU& ro ipt
ky[
ieh hQilKq nYiqkqw, ieslwmI &Ls&y qy qsvu& dy KojkwrW qy
ividAwrQIAW vwsqy lwBkwrI hY[
AwrMB : pUrw tweItl- Alqmws ^ws brwhy imhrbwnI ies ikqwb ko gIlw hwQ n
lgweIey-rUVy lwl AzIz
AMq : AOroN kw ^udw nwrwz ho jwvy qo huAw kry mgr myrw ^udw ies qrHW nwrwz hony vwlw
nhIN- rUVy lwl AzIz

h`Q ilKq nM : MS 5075


sRoq : H.S, H.S, Asr
isrlyK : ielmy ihswb-kvwiedy iezrwb
ilKwrI : AigAwq drj nhIN
smW : AigAwq drj nhIN
rcnw kwl : drj nhIN
sQwn : AigAwq drj nhIN
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 25.5 X 17.7 s.m. ilKq : 19 X 9 s.m. nsw^
vyrvw : sur^IAW sur^ mUl pwT isAwh[ kwZz kdIm zrd[ pRqI pMnw AOsqn 13 sqrW[
puSqw ibKirAw hoieAw[
Awm vyrvw : ies hQilKq ivc ihMdsw gixq, njUm Aqy guxWk qoN ielwvw njUm dy ivSy AMikq
hn[ mh`qvpUrn q`Q ieh ik pRwcIn smyN qoN ArbI &wrsI ivc vrqIAW jWdIAW
sMiKAwvW dI vrqoN Aqy auhnW dw vrqmwn swihq sMdrB ivc rUp AiBivAkq
kIqw igAw hY[ jo hux lgpg Alop ho cu`kw hY[ pRwcIn qy mDkwlIn ArbI &wrsI dy
KojIAW qy ividAwrQIAW vwsqy bhuq lwBkwrI pusqk hY[ lyKk ny pusqk nMU cwr
AiDAwieAW ivc vMifAw hY[ 1) ihswb Aqy guxw ivDwn 2) njUm ividAw Aqy
cMdrmw dw aus ivc mhqv 3) kwrj Aqy AvwirjW dI qrqIb 4) njUm qy cMd
pRBwv dy bwrW AsUl[ lyKk ny ivSy nMU spSt krn ihq QW pr QW jd`vlW
(Tables) qy qwvIzwq icqrW rUp vI drj kIqIAW hn[ pusqk dy Aw^r ivc lyKk
ny njUm dy kuJ vwikAwq audwhrxW dy dy ky ibAwn kIqy hn[
AwrMB : rbu seIr: ibsimlwih rihmwn AlrhIm v qm qm b^Yr bwb Avul dr ielim
ihswb v kvwied iezrwb
AMq : lwcwr iz hmIN kdr iekq&w nmUd ik Alie^iqswr hU Al^qwr qm qm qmwm
Sud
91

h`Q ilKq nM : MS 5083


sRoq : AigAwq
isrlyK : kImIAwey sAwdq (&wrsI qy ArbI) ADUrI
ilKwrI : AbU hwimd ZzwlI iemwm
smW : dsvIN sdI eI.
rcnw kwl : drj nhIN
sQwn : AigAwq
p`qry : 566
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 24 X 15 s.m. ilKq : 20 X 12 s.m.
vyrvw : ilQogRwP rMgdwr CpweI ivc ieh pusqk ilQo ipRitMg dw vDIAw nmUnw hY[
sunihrI qy lwl lweIndwr hwSIAw[ sur^IAW sur^[ nwm Aqy pRmuK vwk lwl rMg
nwl AMfr lweIn kIqy[ kwZz kdIm zrd[ Put not qy hvwly hwSIey qoN bwhr idqy
hn- pRqI pMnw 24 sqrW[ A^Irlw s&w pwtw hoieAw qqkrw [
Awm vyrvw : ivSy pKoN qsvu& dy AiDAn leI ieh pusqk imswlI hY ies ivc hujqul ieslwm
Amwm ZzwlI ny sU&IAwnw msly, nYiqkqw, mnoivigAwn, mnorogW dw ielwj
irAwzq, rozw, zkwq, q^lIky Awlm, irAwkwrI isAwsq mudnI, Aqy mwnvI
pRikrqI dw AiDAYn vrxn kIqw hY[ kurwnI AwieqW qy hdIsW dy hvwly Awpxy
kQwnk nMU pRmwixq krn ihq vrqy hn[ ieh poQI Amwm dI ArbI BwSw ivc Ah`Xw
aulm dw Anuvwd d`sI jWdI hY [
AwrMB : klmwey ie&qqwh: (pwtw hoieAw pihlw pMnw)
v Agric kwlbdI ^wkI v s&lI Asq hkIkqy rUh vY AlvI v drmwnI Asq
AMq : ikqwb kImIAwey sAwdq rw bdIN ^qm krdym v aumIdvwrym b kswnI ik eIn
ikqwb…………………pMnw PitAw…………

h`Q ilKq nM : MS 5101


sRoq : drj nhIN
isrlyK : ibkrm Drm kQw (isMGwsn bqIsI) -mDkwlIn ihMdI
ilKwrI : Ajwieb isMG
smW : 1788 eIsvI
rcnw kwl : ATwhrvIN sdI
sQwn : itbw ktws nUrpur kWgVw
p`qry : kRmWk drj nhIN
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 24 X 15.5 s.m. ilKq : 19 X 9.5 s.m. nsw^
vyrvw : muFly pMinAW auqy lwl lkIrW dw fbIdwr hwSIAw[ bwhrI lwl hwSIAw dohrI
lkIr[ kwZz kdIm zrd[ mUl pwT isAwhI soDW hwSIey bwhr isAwh[ do kwlmI
92

ilKq[ puSqw suriKAq[ Agly pMny dyvnwgrI ivc juVy[ Aw^rI pMny auqy dyvnwgrI
ivc pRqI pMnw AOsqn 15 lweInW[
Awm vyrvw : &wrsI AKrW ivc ilKI ies hQilKq dw lyKk Ajwieb isMG ny dury AzIz mnSw
rwm dI is&wrS auqy ieh pusqk ilKI[ isMGwsn bqIsI dy kQwnk vrxn leI kvI
ny do bYNqI CMd ihMdI ivcoN kibq cuixAw hY[ BwSw aupr &wrsI rMg isvwie ilpI dy
nzr nhIN AwauNdw srl ihMdI BwSw ivc kvI ny mzmUn auswrI kIqI hY[ sMsikRq
kwiv rUp qy kQwnk nMU auDirq krky ibkrmjIq ihMdU rwjw dI kQw ibrqI nMU kvI ny
bw^UbI vrxn kIqw hY[ &wrsI ilpI ivc ieh kQw ihMd-&wrsI swihq Sw^w dy
ieiqhws nMU ivkisq krdw qQ hY[
AwrMB : sRI gxyS nmh: ipRQmY pUjw krq hMU gOrI nMd gnyS]
SuB kwrj mih iDAweIey bRhm mhyS[
AMq : iPr sIny jo koeI hir iDAwvih[ ikrpw kr muJy Xwd ilAwvih[
hsq ^qm Sud brwey &rmwieS dury AzIz lwlw mnsw rwm

h`Q ilKq nM : MS 5102


sRoq : drj nhIN
isrlyK : rukwAwqy Abul &zl vzIry ^wkwn (&wrsI)
ilKwrI : Abul&zl
smW : AigAwq
rcnw kwl : drj nhIN
sQwn : AigAwq
p`qry : 94
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 23 X 14 s.m. ilKq : 10 X 9 s.m. iSksqw
vyrvw : hwSIAw rihq[ isAwhI nwl pUrw mUl pwT iliKAw igAw hY[ pRqI pMnw AOsqn
14 sqrW drj hn[ swrw mUl pwT &wrsI ivc hI hY[ ArbI qorkI hvwly iblkul
nhIN hn[ ivc ivc ikqy i&kry Cu`t gey ^wlI QW aupr Qly ilKy hoey hn[ kwZz
kdIm zrd[
Awm vyrvw : ies hQilKq ivc Abul &zl duAwrw iliKq iqMn pRkwr dy ^qW dw klmbD rUp
auplbD hY a) bwdSwh vloN eIrwn qy qUrwn dySW dy bwdSwhW nMU ilKy ^q A) auh
^q jo ausny ^ud bwdSwh nMU ilKy sn[ e) drbwrI d&qrI coxvyN ^q[ pIr pMcwl
hmIrpur, hql, dKx, pMjwb ivc itkwA dOrwn bwdSwh nMU ByjIAW geIAW ^brW
ieqlwhW Swh ru^ imrzw, mOlwnw husYnI, TTw dy hwkmW dI jMg, ijmINdwrW jtW nwl
hoeIAW lVweIAW, kSmIr ivc vwpry &swd Awid bwry ivlKx sUcnwvW ies ilKq
ivc pRwpq hMudIAW hn[ lyKk dI SYlI bhuq hI inmrqw qy hlImI BrpUr hY[ SYlI
ivc ieMfo prSIAn sbk dw rMg spSt hMudw hY[ muFly muZl rwj aupr Koj krqwvW
leI pusqk lwBkwrI hY[
93

AwrMB : hU Xw &qwh bguSwie idl bMdwey sYro qwsr b iesimlwih Alrhmwin AlrhIm v
qumm b^Yr………
AMq : murwd b vjwey Aihsn zhUr pYvsq jIn muXdh iz AikAwd kzwn sU Awied
dOlq iz inSwq qhnIAq go Awmd kul bvjwey ik bwg

h`Q ilKq nM : MS 5103


sRoq : drj nhIN
isrlyK : ikqwby i&kw SrIP (&wrsI)
ilKwrI : muMhmd Akbr ^wn vld srdwr muMhmd ieshwk ^wn
smW : 1337 ihjrI
rcnw kwl : drj nhIN
sQwn : A&gwinsqwn
p`qry : 123
ic`qr : koeI nhIN
Awkwr : 32 X 20 s.m. ilKq : 22 X 12.5 s.m. iSksqw
vyrvw : bhuq ^uS^q ilKI ilKq ivc iek sqr lwl iek isAwh do rMgI ilKI hY[ hvwly
vjoN ilKIAW geIAW sqrW jW mUl pwT soDW hwSIey ivc vKrI QwvyN Aqy vKry rMg
nwl AiBivAkq kIqy hn[ kwgz kdIm zrd pRqI pMnw 14 sqrW AOsqn drj hn[
Awm vyrvw : pusqk dy AMdrUnI hvwly isD krdy hn ik ieh poQI aukq Sihzwdy ny Awpxy hQIN
ilKI hY[ poQI dw ivSw ieslwmI qrzy izMdgI dIAW vK vK smisAwvW qy auhnW dy
smwDwn hn[ poQI dy muF ivc ausy ^q dI icTI vI Swiml hY jo SAbwn mhIny dI 2
qwrI^ sMn 1337 ihjrI nMU ilKI geI[
AwrMB : ibsimlwih Alrhmwin AlrhIm ikqwb b iqhwrq ikqwb swbq Asq dr
ibAwny iqhwrq dr luZqy nzwkq pwkI………
AMq : nvIsMdwey ikqwby i&kw SrI& mu^qsr AlvwikAw mMuhmd Akbr ^wn vld
srdwr Ashwk ^wn Shzwdw ey A&gwinsqwn bklmy ^ud bwXomy sY SMby 1337, 29
SAbwn AlmuAzm
gLrfyf[kr Øekad% MS – 28
'kh"kZd % Jhen~Hkkxor n'ke LdU/k
jpukdky % foØeh ƒ‰†† AD
i`"B la[;k % 241
vkdkj % 20 x 15-
15-5 låeå fyf[kr % 16 x 11-11-5 låeå
lkekU; fooj.k % xÙks diM+s esa ca/kh bl Ñfr dk dk izFke rFkk vfUre i`"B cM+h uktqd voLFkk esa gSaA
ys[kd us dkyh ,oa yky L;kgh dk iz;ksx fd;k gSA izfr i`"B 15 iafDr;k¡ vafdr gSaA
xzaFk ds i`"B dkQh iqjkus gks pqds gSaA
fo'ks"k fooj.k % Jhen~Hkkxor n'ke LdU/k uked ;g xzaFk uCcs v/;k;ksa esa gSA blesa dfo us Ñ".k
yhyk ,oa Ñ’.k pfj= dk foLrkj ls o.kZu fd;k gSA
vkjEHk % Jh ikJ~oZukFkk;ue% AA Jh ÑLek;ue% Jh x.ks'kk; ue% AA vFk Jh Hkkxor nLe
lqda/k fy";rsA vknx.k
vknx.k dk pfj= foÜoin fy";rsAA
vUr % i<+r lqur eqfg nhu dks Bgks izse ifo ----ikrS
----ikrS ikiu gks;AA ƒˆAA
ƒˆAA bfr Jh Hkkxors
egkiqjk.k
k.ks
.ks n'ke
n'ke LdU/k-------
LdU/k-------dk
-------dk lksrk ty ØhM+k o.kZuØe aØe uoeks v/;k; lekIreA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 31
'kh"kZd % JhegkHkkjr lHkk ioZ
ys[kd % gsrjke
i`"B la[;k % 276
vkdkj % 15 x 24 låeå fyf[kr % 10 x 15 låeå
lkekU; fooj.k % ftYn ds Hkhrj HkhHkh Ñfr dk ,d i`"B vyx gSA ys[kd }kjk dkyh ,oa yky L;kgh
dk iz;ksx fd;k x;k gSA izfr i`"B 18 iafDr;k¡ vafdr gSaA leLr leLr i`"Bksa ds [kkyh
fdukjs dhM+s }kjk ttZj dj fn;s x;s gSaA
fo'ks"k fooj.k % 74 v/;k;ksa esa vuwfnr egkHkkjr ds bl lHkk ioZ esa /k`rjk"Vª
jk"Vª] nq;ksZ/ku ,oa ;qf/kf"Bj esa
laokn pyrk gS vkSj varr% ikaMoksa dks cuokl feyrk gS vkSj os ou ds fy, izLFkku
djrs gSaA
vkjEHk % mksa LofLr Jh x.ks'kk; ue% AA NIiSAA ldy vej x.k ojn txr tl
eaxynkbdAA f'ko lqr efr loZK Ükq) xt eq"k xf.k ukbdAA
vUr % bfr Jh egkHkkjrs
egkHkkjrs lÙklkglzak fgrk;ka oS;kfldka
kfldka lHkk ioZf.k Hkk"kk;ka nhf{kr
nhf{kr gsrjke
fojfprk;ka ikaMo ou xeu xeua /k`rjk"Vª laokikS uke prq lIrrfÙkeks/;k/;k;%AA ‰ŠAA ‰ŠAA
JqHkeLrq loZ txrk JqHkaHkHkHkw
aHkwika AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 32
'kh"kZd % fo|k xhu
i`"B la[;k % 38
vkdkj % 16 x 25 låeå fyf[kr % 12 x 18 låeå
lkekU; fooj.k % xÙks diM+s esa ca/kh ijUrq [kqyh gqbZ ;g Ñfr dkyh L;kgh ls fy[kh xbZ gSA izfr i`"B
chl iafDr;k¡ gaSA fy[kkoV lqanj gSA
fo'ks"k fooj.k % laLÑr dh bl jpuk esa vyx vyx frfFk;ksa ij fd, tkus okys vyx&vyx ÑR;ksa
dk o.kZu gSA
vkjEHk
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% txfnna
txfnna ldya in fo/k;k; #ejhfp i;ksonoksf/k lr~ in uq
laljfr gsrd fo|;k xq.k Hkqtax og)frr uqe%A
vUr% % vU;.kkZ
vU;.kkZlo.kS
o.kS foHkofr rL; ej.ks nguk ngu ;ksa dYi% vfu"Vk pj.ka p u dk;Ze~AA
JqHke~
keAA
~ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 33
33
'kh"kZd % Jhen~Hkxon~xhrk ;k JhHkxon~xhrk ekyk
ys[kd % osn O;kl _f"k
i`"B la[;k % 119
vkdkj % 14 x 24 låeå fyf[kr % 11 x 17-
17-5 låeå
lkekU; fooj.k % xÙks diM+s ls lftYn bl Ñfr ds i`"B dhM+s }kjk [kk;s x;s gSa lHkh i`"Bksa essa larjh
jax dk okMZj cuk;k x;k gSA izfr i`"B 15 iafDr;k¡ vafdr gSaA ys[kd us dkyh o
larjh L;kgh dk iz;ksx fd;k gSA
fo'ks"k fooj.k % egf"kZ osnO;kl }kjk vuwfnr bl Ñfr esa vV~Bkjg v/;k;ksa esa xhrk ds lans'k ij
izdk'k Mkyk x;k gSA
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue%AA mksa vL; Jh Hkxon~Xhrk ekyk ea=L;
L; AA Jh HkxokUosnO;kl
_f"k AA vuq"Vi Nan% AA
vUr % bfr Jh xhrk th ds ikBs dks ,Slk iq.; gSA xhrk vuar usok Jh xhrkuq 'kkL=
laiw.kZe AA 'kqHke~ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 34
'kh"kZ
'kh"kZkZkZd % es#rU=s
ys[kd % f'ko iz.khr
i`"B la[;k % 303
vkdkj % 42 x 18 låeå fyf[kr % 30 x 9-5 låeå
lkekU; fooj.k % izLrqr jpuk dkyh ,oa yky L;kgh easa fy[kh xbZ gSA ,d rjQ ls i`"B ihys o nwljh
vksj ls lQsn gSaA i`"B mÙke DokfyVh ds gSA pkSM+kbZ esa gkf'k;k
gkf'k;k [khapk x;k gSA izfr
i`"B 11 iafDr;k¡ gSaA
fo'ks"k fooj.k % es#ra= uked bl jpuk esa 22 v/;k;ksa esa vusd ea=ksa }kjk jksx fuo`fÙk ds mik;
crk, x;s gSaA jpuk ds vkjaaHk esa rhu i`"B fofHkUu jksx vkSj muds mipkj laca/kh yxs
gSa mlds i'pkr~ pkj i`"Bksa esa vuqØe leku ,d lwph nh xbZ gSA
vkjEHk % ƒmks
ƒmksa ue% Jh x.ks'kk; ue%AA ;;klRl fnok Hkkfru p Hkkfrdnkfi lu~AA ;fLeu~
Kkrsu lkHkkfrr LiSrLeS ueks ue% AA ƒ AA
vUr % fyf[kRok Lodj eU= ekrqja laLiz'ku~ t;sr~AA foeqP;rsgBknzksxkUeqDrjksx% lq[kh HkosrA
vFkkr% Lla izo{;kfefoLoAA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 35
'kh"kZd % lVhd xhr xksfcUn
ys[kd % t;nso fyfidkj % dk'ehjh Jh oS|ukFk
i`"B la[;k % 141 fyfidky % laor~ ƒŠ‡‰
vkdkj % 15 x 24 låeå fyf[kr % 9 x 16 låeå
lkekU; fooj.k % diM+s xÙks dh ftYn
ftYn esa ;g Ñfr [kqyh gqbZ gSA dkyh rFkk yky L;kgh dk iz;ksx
fd;k x;k gSA chp&chp esa ls lHkh i`"Bksa eas dhM+k yxus ls Nsn gks x;s gaSA izfr
i`"B 17&18 iafDr;k¡ gSaA
fo'ks"k fooj.k % ckjg v/;k;ksa esa t;nso Ñr xhr xksfcan dh Vhdk d'ehjh iafMr oS|ukFk uuss dh gSA
,d nksgk nsdj fQj mldh Vhdk fy[kh gSaA bleasa jk/kk Ñ".k ds pfj= dk o.kZu
gSA
vkjEHk % vksa ueks x.kir;sAA Jh jkepanzk; ue% AA Jh ÑLuk; ue% AA Jh jk/kk
oYyHkkst;frAA vFk lVhd xhr xksfcan fy[;rsAA 'yksdAA
vUr % xhr xksfcUn Hkk"kk Vhdk lfgra JqHke;kr~AA laor~
or~ AA ƒŠ‡‰ AA ikS"kizAA fyf[krfena
fyf[krfena
dk'ehjh ?kkfl jkesu Jh oS|ukFk ns gjs fla?kklus fLFkr JqHkaA ys[kd ikBd;ks%AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 36 laxzg ¼d½


'kh"kZ
'k h"kZd % JhHkxon~xhrk lwifu"kn~
i`"B la[;k % 129 lfp= % vkjEHk dk ,d fp=
vkdkj % 15 x 9 låeå fyf[kr % 11 x 5 låeå
lkekU; fooj.k % lftYn ysehus'ku dh gqbZ Ñfr JhHkxon~xhrk lwifu"kn~ esa gkf”k;k cuk;k x;k gSA
gj i`"B esa N% iafDr;k¡ gSaA yky rFkk
rFkk dkyh L;kgh dk iz;ksx vkd"kZd gSA
fo'ks"k fooj.k % JhHkxon~xhrk esa vBkjg v/;k; gSa A vkjEHk esa bZ'k oanuk ds mijka
mijkar _f"k osn O;kl
dh oanuk dhdh xbZ gS A rRi'pkr~ loaknkRed 'kSyh esa lat; ,oa /k`rjk"Vª rFkk vtqZu
,oa Ñ".k dk laokn gSA

2
vkjEHk % mksa ueks Hkxors oklnsok;A mksa vL; Jh Hkxon~xhrk ekykeaL;AA Jh HkxokUosn O;kl
_f"kAA
_f"kAA vuqvuq"Vqi Nan% Aa JhÑ".k ijekRek nsorkAA
vUr % r= Jh foZt;ks HkwfrZÝ okuhfr efreZea AA‰ AA‰AA bfr JhHkxon~xhrk
lwifu"kRlqczãfo|k;ka ;ksx 'kkL=s Jh Ñ"ektqZu laokns;ksreaea U;kl A ;ksxks uke
v"Vkn'kks/;k;% AA ƒŠ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 36 ¼[k½


'kh"kZd % egkHkkjr 'krlkgL=ka la lfgrk
afgrk
jpukdky % laor~ 1897
i`"B la[;k % 1&30] 1&22] 1&13] 1&29 lfp= % Ñfr ds vkjEHk esa ,d fp=
vkdkj % 15 x 9 låeå fyf[kr % 11 x 5 låeå
lkekU; fooj.k % xÙks diM+s esa ysehus'ku gqbZ ftYn esa ;g nwljh Ñfr gSA yky rFkk dkyh L;kgh
L;kgh dk
iz;ksx fd;k x;k gSA Ñfr ds vkjEHk esa fp= Hkh gSA
fo'ks"k fooj.k % egkHkkjr 'krlkgL=ka lafgrk esa pkj ioZ gSaA lcdh i`"B la[;k vyx&vyx vafdr
gSA blesa 'kkafr ioZ ds varxZr fo".kq ds lgL= uke] jkT;'kklu] nku /keZ rFkk
xtsUnz eks{k dk o.kZu fd;k x;k gSA vkjEHk esa ,d fp= gS ftlesa fo".kq th {khj
lkxj esa 'ks"k'k¸;k
k'k¸;k ij 'k;u dj jgs gSa vkSj y{eh th muds pj.k nck jgh gSaA var
esa nks [kkyh i`"B yxs gSaA
vkjEHk % leLr HkwrkukekfnHkwrk; Hkw Hk`rsA vusduw;uw;k ;foLeos izHkfoLeosAA ƒ AA oS'kaik;u
mokp
vUr % bfr Jh egkHkkjrs'krlkg Lizkaolfgrk;ka oS;~ikfl o;ka 'kkafr ioZf.k mUuHkkuq'kklus
nku;eksZA UujsJh Jh xtsaUnz eks{k.ka lekIre~ A

gLrfyf[kr Øekad % MS – 37
'kh"kZd % JhHkxon~xhrk Vhdk
Vhdkdkj % Jh/kjh
i`"B la[;k % 137 lfp= % izFke i`"B ij jajaxnkj fp=
vkdkj % 30 x 4 låeå fyf[kr % 23 x 11 låeå
lkekU; fooj.k % i`"B & i`"B gqbZ ;g jpuk ftYn djok yh tk, rks lqjf{kr gks gks tk,xhA yky dkyh
,oa ihyh L;kgh njAA i`"Bksa ij
L;kgh dk iz;ksx A izfr i`"B 12 iafDr;k¡ A fy[kkbZ cgqr lqUnj
yky] dkyh] ihyh L;kgh dk lq lqUnj gkf'k;k cuk gqvk gSA
fo'ks"k fooj.k % Jh Hkxon~xhrk dh Vhdk ds izFke i`"B ij jaxnkj fp= gS ftlesa lat; /k`rjk"Vª dks
Ñ".k eq[k ls dgh xbZ xhrk lquk jgk gSA
vkjEHk % Jh/kj Lokfeus Jh Ñgek; ue% mkas ueks Hkxors oklqnsok; AA mksa Jh x.ks'kk;ue% mksa
'ks"kkkkeq[k O;k[;kpkrq;ZaRosdo Ør%AA
vUr % bfr Jh Hkxon~xhrk Vhdk;ka lqcksf/kU;k Jh/kj
Jh/kj feJ fojfprk;ka v"Vkn'kks/;k;%AA ƒŠAA
ƒŠAA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 38 laxzg ¼d½


'kh"kZd % xk;=h iVya
ys[kd % #nzeYy
i`"B la[;k % 11 lfp= % vkjEHk esa nsoh dk jaxnkjnkj fp=
vkdkj % 17 x 9-5 låeå fyf[kr % 11 x 6 låeå
lkekU; fooj.k % fcuk ftYn ds bl laxzg dh ;g igyh jpuk gSA dkyh L;kgh dk iz;ksx fd;k x;k
gSA fy[kkbZ lqUnj gSA izfr i`"B N% iafDr;k¡ gSaA vkjEHk esa eka xk;=h dk jaxnkj fp=
Hkh gSA fp= ds ckn nks i`"B [kkyh
[kkyh gSa fQj jpuk dk vkjEHk gSA
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa loZizFke bZ'k ,oa xq# oanuk dh xbZ gSA rRi'pkr~ Jh nsoh rFkk Jh
HkSjo ds laokn esa iVya ea= dk o.kZu gSA
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk;ue%AA mksa Jh xqjosa ue%AA mksa Jh 'kSy f'k[kjklh uanso nsoa egs'oje~A
pnzk/kZe dqVa nsoa nsorkfHkuZeLÑreAA
vUr % bR;s"k iVyksnsfo lokZaxe jgL;oku~A loZr=e~ ;ksxksIiks xksiuh;% Lo;ksfuor~AA bfr Jh
#nz;keys ra=s egkjgL;s xk;=h iVya laiw.kZe~A

3
gLrfyf[kr Øekad% MS – 38 ¼[k½
'kh"kZd % n'k fo|k jgL;s
ys[kd % #nzeYy
i`"B la[;k % 12 & 66
vkdkj % 17 x 9-5 låeå fyf[kr % 11 x 6 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh ;g nwljh jpuk gSA dkyh rFkk yky L;kgh dk iz;ksx fd;k x;k gSA xYr
v{kj feVkus ds fy, ihyh L;kgh dk bLrseky gqvk gSA
fo'ks"k fooj.k % n'k fo|k jgL;s
jgL;s uked bl jpuk esa loZizFke xq#oanuk ds i'pkr~ xk;=h eka dh
fuR; iwtk fof/k ,oa fofHkUu ea=ksa dk o.kZu gSA
vkjEHk % mksa Jh xqjpj.k deysH;ks ue%A Jh HkSjo mokpAA mksa v;quki bfra o{;s x|lkj ea;h
ijke
ijke~A
vUr % czãS okga f'koksga nsoh uwiksgfufr erk 'kfDr
'kfDr d% A lq[k fogjs fnfr fofpR;AA bfr Jh
#fnz;k eys ra=s n'k fo|k jgL;s xk;=h fuR; iwtk i)fr lekIr%AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 38 ¼x½


'kh"kZd % xk;=h dopa
ys[kd % #nzeYy
i`"B la[;k % 9
vkdkj % 17 x 9-5 låeå fyf[kr % 11 x 6 låeå
lkekU; fooj.k
fooj.k % laxzg dh ;g rhljh jpuk gS A izfr i`"B 6 iafDr;k¡ gSa A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa ekuo dh j{kk gsrq cuk;s x;s ^xk;=h dop* ds egÙo dk xq.kxku
laoknkRed 'kSyh eas fd;k gS A
vkjEHk % mksa vFk xk;=h dopaAA mksa Jh HkSjoh mokp~A mksa HkxoRloZ
HkxoRloZ yksds'k osn rRokfo
rRokfoikjxAA
RokfoikjxAA
vUr % bR;soa dopa nsfo xk;=h rreqqUuea A xqg~; xksIia rea nsfo xksiuh; lq;ksfuor AA bfr
Jh #fnz;keys ra=s xk;=h dopa laiw.kZe~ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 38 ¼?k½


'kh"kZd % xk;=h lglzuke
ys[kd % #nzeYy
i`"B la[;k
[;k % 10 & 42
vkdkj % 17 x 9 låeå fyf[kr % 11 x 6 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh ;g pkSFkh jpuk gS A ys[kd us fy[kus ds fy, dkyh rFkk iw.kZfojke ds
fy, yky L;kgh dk iz;ksx fd;k x;k gS A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa xk;=h nsoh ds lglzksa ukeksa o muds
muds izHkko dk o.kZu fd;k gSA vusd
ea=ksa ds }kjk
}kjk xk;=h dh Lrqfr Hkh of.kZr gS A
vkjEHk % vFk lglzukeaAA Jh HkSjo% AA mksa izHkq uk dFkf;";kfe fo|ka ea=e;hAA f'kosAA
vUr % vizdk'k; nkrO;a
nkrO;a xksiuh;a lq;ksfuor~A bfr Jh :fnz;ke ra=s xk;=h lglz ukea
laiw.kZe~ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 38 ¼M-


¼M-½
'kh"kZd % xk;=h lzojku%
ys[kd % #nzeYy
i`"B la[;k % 43 & 60
vkdkj % 17 x 9-5 låeå fyf[kr % 11 x 6 låeå
lkekU; fooj.k % xk;=h nsoh lEcU/kh laxzg dh ;g ikapoh jpuk gSA jpuk ds vfUre i`"B m[kM+s gq,
gSaA ys[kd us dkyh L;kgh fy[kus ds fy, ,oa yky L;kgh iw.kZfojkeksa ds fy, iz;qDr
dh gSA
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa xk;=h nsoh dk :i o.kZu dj f'ko }kjk xk;=h dh mikluk dh xbZ
gSA
vkjEHk % mksa Jh HkSjo mpkp AA mksa _.k nsfo izolkfe xk;=h r= eqÙkea keaAA lzksra ea= e;a
nsO;k% loZra=s"kq xksfira AA

4
vUr % brh nansfo xk;Jh ra= ee jgL;ad xqg~;a xksI;ankrO;a xksiuh;aeqrqfHk%AA bfr Jh
#nz;keys ra=s xk;=hjL;s xk;=hlzojku%
ojku% lekIre~ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 38 ¼p½


'kh"kZd % xk;=h 'krukea
ys[kd % #nzeYy
i`"B la[;k % 4
vkdkj % 17 x 9-5 låeå fyf[kr % 11 x 6 låeå
lkekU; fooj.k % pkj i`"Bksa esas jfpr mDr jpuk laxzg dh NBh Ñfr gS ftlesa fy[kus ds fy, dkyh
rFkk iw.kZ fojke ds fy, LysVh jax dh L;kgh iz;qDr dh xbZ gSA
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk
jpuk esa xk;=h nsoh dks loZflf) nsus okyh dgdj mldh mikluk dh xbZ
gSA
vkjEHk % mksa vFk xk;=ha 'krkukekfu lzks=aAA /;koe~A vksa pjkpj txRlxZ y;yhyk
fo/kkf;uhaAA
vUr % eaxY;a LoxZ ek iq"ia /kU;a JqHk iznj Ükq
ÜkqHke~AA bfr iq"i AA bfr Jh xk;=-
xk;=-h 'krukea
laiw.kZe~ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 38 ¼N½


'kh"kZd % xk;=h ân;a
ys[kd % #nzeYy
i`"B la[;k % 18
vkdkj % 17 x 9-5 låeå fyf[kr % 11 x 6 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh ;g vfUre lkroha jpuk gSA dkyh] yky rFkk Hkwjh L;kgh dk iz;ksx djrs
gq, izfr i`"B N% iafDr;k¡ fy[kh gSaA jpuk ds var esa rhu [kkyh i`"B yxs gSaA
fo'ks"k fooj.k % ;kKoYD; ,oa czãk ds laokn }kjk xk;=h ân;a jpuk dk fodkl fd;k gS vkSj
crk;k gS fd lHkh osn vkSj mudh _pk,a gh nsoh dk ân; LFkku gaSA
vkjEHk % mksa vFk xk;=ha
xk;=ha ân;a AA mksa vL; Jh xk;=h ân; ea=L; AA izgYkkn ~Ykkn Hkxoku
_f"k%AA xk;=h Nan%AA vfXu nsorkAA
vUr % czã yksda xPNfr AA bR;kg HkxokUczãkAA bfr Jh xk;=h ân;a osnksäa lekIre~AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 39 laxzg ¼d½


'kh"kZd % m|kiu fof/k
i`"B la[;k % 4
vkdkj % 18 x 12 låeå fyf[kr % 14 x 8 låeå
lkekU; fooj.k % ftYn ds Hkhrj [kqyh gqbZ jpuk gSA xzaFk dh bl igyh jpuk dk vkjEHk vkSj var
lgh <ax ls ugha fey ik jgk gSA dkyh L;kgh dk iz;ksx fd;k gSA fy[kkoV cgqr
Li"V ugha gSA Ñfr ds ckn [kkyh i`"B gSaA fQj nwljh jpuk vkjEHk gksrh gSA izfr
i`"B 11 iafDr;k¡ gSaA
fo'ks"k fooj.k % m|kiu fof/k uked bl jpuk esa ozr ds m|kiu fof/k dk ea=ksalfgr o.kZu gSA
vkjEHk % mksa izaxkjdk; fo| gs /kjkRetk; /kh efg r=ks
r=ksksks Hkke% izpksn;kr~ iwoZfnus Ükq
Ükq) Hkkstu
dÙkZO;a rr% izkr%
r% Lukukfnda ÑRok pEi LofLr okpuA
vUr % vkjoØaew fetajä xa/kS% iziwt;ksr jäxZ/k äo iq"iS ,oa /kwinhi nhikfn fHklzFkk eaxya iwt;s
fUuR;a eaxys gfu loZFkkAA Jhjke jkeAA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 39 ¼[k½


'kh"kZd % tUefnu ÑR;
i`"B la[;k % 4
vkdkj % 18 x 12 låeå fyf[kr % 14 x 8 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh nwljh jpuk fc[kjs gq, Ik`"B A

5
fo'ks"k fooj.k % tUe fnu ÑR; uked bl jpuk esa tUe fnu lEcU/kh ÑR;ksa dk o.kZu fd;k x;k
gSA ij jpuk dk vUr ugha feyrk gSA Ñfr v/kwjh yxrh gSA lekfIr ds vkxs dk
i`"B [kkyh gSA
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% vFk tUe fnu ÑR;a LoaLR; ;ra okfiRokA
vUr % 'krkuh
'krkuh dk;eq euL; ekuk% rUek vko?k~
vko?k~uk fujkr 'kkj
'kkjnk; ;qq"ek Ttj nf"VA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 39 ¼x½


'kh"kZ
'kh"kZd % O;ogkj 'krd
ys[kd % f=foØekpk;Z
i`"B la[;k % 2 & 12
vkdkj % 18 x 12 låeå fyf[kr % 14 x 8 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh rhljh jpukA
fo'ks"k fooj.k % Ñfr dk ;g nwljk i`"B gS A igyk i`"B lkFk ugha gSA ekuo O;ogkj ls lEcU/kh
'krd jpuk dfo us xqykcjk; ds iBukFkZ dh gSA
vkjEHk % lk/; g"kZ.k Ükwyk ukaoS?k`fr O;frikr;ks
O;frikr;ks ;na xaML; pkrs L;krR;k rsufuikfrraAA ‡ AA
vUr % bfr Jh f=foØekpk;Z Ñra O;ogkj 'krd lekIra laiw.kZe~ laor~ ƒŠˆˆ fefr T;s"V
ƒŒ fyf"kre~
fyf"kre~ lqpsrjke /kkjh iBukFkhZ xqykcjk; lkjne th xsfoPpA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 39 ¼?k½


'kh"kZd % Jh {khj /ksuqfo|k
jpukdky
jpukdky % 1786
i`"B la[;k % 13 & 18
vkdkj % 18 x 12 låeå fyf[kr % 14 x 8 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh pkSFkh jpukA
fo'ks"k fooj.k % {khj/ksuq fo|k uked bl jpuk esa fofHkUu ea=ksa ds }kjk iwtu fof/k dk o.kZu fd;k
x;k gSA
vkjEHk % vFk {khj /ks/ksuq fy"krs fo/kkua gks rks okp /ks {khj /ks
/ksuqa izo{kkfe rkafu oks/kjkf/kiA
kjkf/kiA
vUr % bfr Jh {khj /ksuqfo|kua lekIra JqHka Hkw;kr~A laor~ ƒ‰Šˆ ferh T;s"B Ükq Ükqfnu oE;ka HkkSe
okljs fy"kre~A

gLrfyf[kr Øekad% MS – 39 ¼M-¼M-½


'kh"kZd % lwrdk/;kbZ
ys[kd % xaxkpk;Z
kpk;Z
jpukdky % 1786
i`"B la[;k % 9
vkdkj % 18 x 12 låeå fyf[kr % 14 x 8 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A ys[kd us jpuk ds dbZ iUuksa ds Åij uhps ds gkf'k;s esa Hkh fy[kk gSA
fo'ks"k fooj.k % lwrdk/;kbZ uked bl jpuk esa xxZ _f"k us fofHkUu
fofHkUu jkf'k;ksa ds vk/kkj ij iq= tUe
ds la;ksx dk o.kZu fd;k gSA
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue%
ue% vFk lwrdk/;kbZ fy[;rsA fo"kes fo"keka'ks p lw;sZ;q xqjo% fLFkrk
iq= tUed, lR;a lek'ks;ksf"krka onsr%A ƒA
vUr % rq;Zek lsfrFkkS jkenRokokja f=da
f=dan jk_{k iapoq/kkskks jk'kks xHkZeklz
klzndansr bfr xaxkpk;Z
fojfpra lwrdk/;k;% lekIre~A JqHka Hkw;krAA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 39 ¼p½


'kh"kZd % Lda/k iqjk.ks HkkSe Lrks=
i`"B la[;k % 9
vkdkj % 18 x 12 låeå fyf[kr % 14 x 8 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh NBh jpuk A jpuk lsls iwoZ rhu [kkyh i`"B gSa ftuesa ls ,d i`"B ij ,d
dqaMyh cuh gS rFkk fdlh nwljs dh fy[kkbZ esa dqN fy[kk Hkh gS A

6
fo'ks"k fooj.k % izLrqr Ñfr esa Lda/k iqjk.k ds HkkSe Lrks= ds ea=ksa dk o.kZu gS igys HkkSe iwtk i)fr
dk o.kZu gS vkSj fQj fofHkUu Lrks= gSgSa A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% HkkSe okljs v#.ks n; osyk;ka leqRFkk iikik kik ekxsZ.k nar/kkoua
fo/kk;k pH;Üokfr ykseyd pw.ksZu A
vUr % nsoks firaya ?kfirq
?kfirqau 'kD; u r= 'kkspfru foLe;kfe
foLe;kfe ;nL;k nh;ks ufg ijs"kk AA AA ƒ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 39 ¼N½


'kh"kZZd
'kh"k % foÜosÜoj }kn'k uke Lrks=
i`"B la[;k % 18
vkdkj % 18 x 12 låeå fyf[kr % 14 x 8 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa foÜosÜoj ds ckjg uke tSls x.kifr] x.ks'k] ljLorh vkfn dk
o.kZu dj muds Lrks= of.kZr gSaA
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% mksa vL; Jh foÜosÜoj }kn'k uke Lrks=L; ukjk;.k _f"k
JhfoÜosÜojks izlknfl/;FksZ tis fofu;ksx% A
vUr % Ñ?ekfu /kkuikfu {kS dk;kZ
dk;kZ lao eua p xbZ Hkjoks n{is
n{isfr #V~xfHkZ.ks eqjkmk NkZEoj
oj
nqoZpks ·U/ko ,snjku |"Vk JqHkk% A

gLrfyf[kr
gLrfyf[kr Øekad% MS – 39 ¼t½
'kh"kZd % xaxk Luku Qy
i`"B la[;k % 4
vkdkj % 18 x 12 låeå fyf[kr % 14 x 8 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A jpuk ds igys vkSj ckn esa ,d [kkyh i`"B gSA
fo'ks"k fooj.k % fofHkUu nsorkvksa dh oanuk dj xaxk Luku dk Qykns'k crk;k gS A
vkjEHk % mksa Jh lw;kZ;k {k;rstls ue% mksa [ksp jk; ue% mksa egrs ue% mksa rels ue% mksa jtls
ue% vLrks eka ln~xe; relks eka T;ksfrxZe;A
vUr % xkoks ns;k lqik=sHk;ks xaxk Luku Qys JqfHk% bfr ok#.kh lekIre~ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 39 ¼>½


'kh"kZd % ofy izgkj
i`"B la[;k % 3
vkdkj % 18 x 12 låeå fyf[kr 14 x 8 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % dfo }kjk oanuk i'pkr~ egkToj ds y{k.kksa dk o.kZu fd;k x;k gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% lk/kq lk/kq ekgkHkkx;n~Hkkoaifji`Nfr rRlosZ dFkf;";kfe loZ O;kf/k
fouk'kue~ A
vUr % dwi e/;s rnks"kisr~ rFkk ofyizgkjs.k flf)HkZ
flf)HkZofÙkukU;Fkk ihM+k fnu A

gLrfyf[kr Øekad% MS – 39 ¼¥½


'kh"kZd % jksx ogq fopkj
i`"B la[;k % 3
vkdkj % 18 x 12 låeå fyf[kr % 14 x 8 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % lÙkkbZl 'yksdksa esa lÙkkbZl u{k=ksa esa mRiUu gksus okys jksxksa dk o.kZu fd;k x;k gSA
vkjEHk % vFk u{k= iz/;% vÜouhu"V n'k jk=s.k yE;rs eanks uojk=s.k mÙk"VfHk onq% f=eZlS
eqP;rs ƒAA
vUr % bfr lIr fo'kfr
fo'kfr u{k=s "kq u"V jksx ogq fopkj JqHka Hkw;kr jke---------
jke---------

gLrfyf[kr Øekad% MS – 39 ¼V½

7
'kh"kZd % lksek iwtk i)fr fyfidkj % Hkokuhnkl
i`"B la[;k % 3 fyfidky % ƒŠŒŠ
vkdkj % 18 x 12 låeå fyf[kr % 14 x 8 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % cky oS/kO; nks"k dh if
ifj.kfr ds fy, lksek iwtk i)fr dk o.kZu fd;k x;k gSA
vkjEHk % vFk oky oS/kO; uk'kk; lkseiwtk fof/k vkpE;a x.ks'kL; Lrks=a ifBRok ladYi dq;kZrA
vUr % bfr iznf{k.ka ÑRok veku
veku ladYi% bfr lksek iwtk i)fr ƒ laor~ ƒŠŒŠ ƒŠŒŠ ekxZ izfo"Bs
ƒŠ Hkokuhnklsu fyih Ñra jkeA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 39 ¼B½


'kh"kZd % iwruk fo/kZu
i`"B la[;k % 10
vkdkj % 18 x 12 låeå fyf[kr % 14 x 8 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa }kn'k fnu rd pyus okys iwruk fo?uksa dk o.kZu fd;k x;k gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% vFk iwrukfo/kZu fy[;rs izFkesfnols o"ksZ okokyda x`Ugkfr
uankuke ekark rFkk x`ghrea
hreaZ=L; AA
vUr % mksa ueks jko.k
jko.kk; fiihfyds ofy x`gk.ka okyda eqap Lokgk bfr iwruk fo?u lekIra A

gLrfyf[kr Øekad% MS – 39 ¼M½


'kh"kZd % vuarks/kkiu fof/k
jpukdky % ƒŠ‡†
i`"B la[;k % 8
vkdkj % 18 x 12 låeå fyf[kr % 14 x 8 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % bl jpuk esa vuar bZ'oj ds ozr m|kiu fof/k dk o.kZu gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% vFk vuarks/kkiu fof/k fyZ[;rs mksa ueks vuark; vknkS dy'k
iwtk vukfn iq#"k lwäsu %
vUr % bfr vuar m)kkiu fof/k lekIra laiw.kZ laor~ ƒŠ‡† ferh A

gLrfyf[kr Øekad% MS – 39 ¼<½


'kh"kZd % Jqfr oks/k fyfidkj % psrjke
i`"B la[;k % 8&16 fyfidky % ƒ‰‹†
vkdkj % 18 x 12 låeå fyf[kr % 14 x 8 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % bdrkyhl 'yksdksa esa Jqfr oks/k dk o.kZu fd;k x;k gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% NUn lkay{k.ka ;su Jqr ek=s.k oq/;rs rnga dFkf;"ikfe Jqr
oks/ke foLrje~ A
vUr % bfr Jqfr oks/k uke Nan% lekIra JqHke Hkw;kr la
laor~ ƒŠ‡† ferh vkfÜou Jqfn fyih
Ñr lq psrjke A

gLrfyf[kr Øekad% MS – 39 ¼.k½


'kh"kZd % la/;k iz;ksx
vkdkj % 18 x 12 låeå fyf[kr % 14 x 8 låeå
lkekU;
lkekU; fooj.k % laxzg dh 15oha jpuk A iwoZor~
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa la/;k le; esa fd, tkus okys fofHkUu iz;ksxksa dk o.kZu gSA
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% vFk la/;k iz;ksx% mksa okes cgw Ñ'kku nf{k.ks ik.kkSl ifo= d'k
=;ap?kRok liz.k A
vUr % rr% izn{k.kh ÑR; izf.kiR; foltZ;sr bfr la/;k lkfo=h lekIre~ A

8
gLrfyf[kr Øekad% MS – 39 ¼r½
'kh"kZd % fot; n'keh iwtk
vkdkj % 18 x 12 låeå fyf[kr % 14 x 8 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
jpuk ds vkxs ihNs pkj & pkj
pkj [kkyh i`"B A i`"Bksa esa Nsn gq, gSa A
fo'ks"k fooj.k % bl jpuk esa fot; n'keh ioZ ij dh tkus okyh iwtk dk o.kZu gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% vFk fot; n'keh iwtua vknkS x.kifr iwtua x.kkuka Rosfr
ea=s.kA
vUr % rsu flagklrs frra eÙkS osn Jxh;rs ueLrs loZrks Hknq lqlqHk nks Hko Hkwn mksa dky
dky egkdky dky dky ueksLrqZr dky naM izHkkosu Tojksiarfr Hkwyysa ƒ

gLrfyf[kr Øekad% MS – 280 laxzg ¼d½


'kh"kZd % Jh Hkxon~xhrk ekyk
i`’B la[;k % 160
vkdkj % 16 x 9-5 låeå fyf[kr % 12-
12-5 X 6 låeå
lkekU; fooj.k % xÙks diM+s esa lftYn laxzg dh izFke jpuk A dkyh] yky ,oa lqugj gjh L;kgh dk
iz;ksx fd;k x;k gSA izfr fr i`’B ikap iafDr;ka fy[kh xbZ gSaA jpuk ds vkjEHk esa
egkHkkjr ls lEcfU/kr ,d jaxnkj fp= gS ftlesa Ñ’.k lkjfFk ,oa vtqZu ;ks)k ds
:i esa fn[kkbZ ns jgs gSaA vkjaHk esa nks&rhu i`"Bksa esa fdlh us jpuk ds i`’Bksa dh
vko`fÙk dh gSA fy[kkbZ lqUnj gS A
fo’ks
fo’ks"k fooj.k % egkHkkjr ds ;q) esa Ñ’.k }kjk mPpfjr xhrk dks ljy Hkk’kk esa fy[kk x;k gSA igys
i`’B ij jaxnkj Qwyksa okyk gkf”k;k cuk;k gS tcfd vU; i`’Bksa ij dkyk rFkk larjh
gkf”k;k [khapk x;k gS A
vkjEHk % mksa ueks Hkxors oklqnsok;AA mksa vL; Jh Hkxon~
Hkxon~xhrk ekyk ea=L;AA Jh Hkxokuo
Hkxokuosn
O;kl _f’k%AA vuq’Vqi Nan%AA
vUr % bfr Jh egkHkkjrs “krlglzka lafgrk;ka oS;kfld;ka Hkh’eioZf.k JhHkxon~xhrk lwifu’kRlq
eks{k la
lU;kl
aU;kl ;ksxukek"Vn'kkss/;k;%AA ƒŠ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 280 ¼[k½


'kh"kZ
'kh"kZd % Jh foLuks
foLuksukZe lgLrks
lgLrks=a
i`’B la[;k % 40
vkdkj % 16 x 9-5 låeå fyf[kr % 12-12-5 X 6 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % fo’.kq dh lglz ukeksa ds }kjk Lrqfr dh xbZ gSA jpuk ds vkjEHk esa jaxnkj fp= gS
ftlesa Jh fo’.kq
fo’.kq {khj lkxj esa “ks’k “kS;~;k ij fojkteku gSa vkSj y{eh th muds
pj.k nck jgh gSaA
vkjEHk % mksa ueks Hkxo
Hkxors oklqnsok;AA mksa ;L; Lej.kLej.k ek=s.k tUe lalkj cU/kukr foHkq
foHkqkqkqP;rs
P;rs
P;r
ujLrLeS foLeos izHk foLeosAA ƒ AA
vUr % bfr Jh egkHkkjrs “krlgL=;ka
“krlgL=;ka lafgrk;ka oS;kfed~;k “kkafrioZf.k mrekuq”kklus
nku/kekZrjs
srjs’kq Jh foLeksukZe lgL= Lrks=a laiw.kZeAA ÜkqHkeLrqAA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 280 ¼x½


'kh"kZd % Hkh"e Lrojkt Lrks=a
i`"B la[;k % 18
vkdkj % 16 x 9-5 låeå fyf[kr % 9-
9-5 X 6 låeå
lkekU;
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa egkHkkjr ds 'kkafrioZ ds varxZr Hkh"e firkeg }kjk Jh fo".kq dh
Lrqfr Lrks= ds :i esa dh xbZ gSA jpuk ds vkjaHk esa jaxnkj fp= gS ftlesa Hkh"e
firkeg 'kj'kS;~;k ij ysVs Jhfo".kq dh Lrqfr dj jgs gSa vkSj muds ihNs vtqZu viuk
/kuq"kck.k ysdj [kM+s gSaA

9
vkjEHk % mkasa ueks Hkxors oklqnsok;AA mksa tuest; mokp mkas 'kj rY;s 'k;kuLrq
Hkkjrkukafirkeg%AA
irkeg%AA
vUr % bfr Jh egkHkkjrs 'kr lgL lgLikazka lafgrk;ka oS;kfld~;kAA 'kkafr ioZf.k mÙkekuq'kklus nku
/keksZrjs"kq Hkh"e firkeg izksDra Hkh"e Lrojkt Lrks=a laiw.kZe~AA ÜkqHkeLrqAA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 280 ¼?k½


'kh"kZd % vuq
vuLe`
qLe`fr
i`"B la[;k % 4 & 17
vkdkj % 16 x 9-5 låeå fyf[kr % 12-12-5 X 6 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % jpuk pkSFks i`"B ls miyC/k gSA igys rhu i`"B ugha gSA egkHkkjr ds 'kkafr ioZ esa
fo".kq dh Lrqfr esa /keZ dh ppkZ dh xbZ gSA
vkjEHk % Hkxors oklqnsok;AA vuar 'kkÜora nsoe O;Dra iq#"kksÙkeaAA
vUr % bfr Jh egkHkkjrs 'kkafr ioZf.k fo"eq /keksZÙkjs"kq vuqLe`fr laiw.kZe~AA JqHkeLrqAA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 280 ¼M-


¼M-½
'kh"kZd % xtsUnz eks{k
i`"B la[;k % 38
vkdkj % 16 x 9-5 låeå 12-5 X 6 låeå
fyf[kr % 12-
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A jpuk dh lekfIr ds i'pkr~ vfUre i`"Bksa ij vU; Hkk"kk esa Lrks= fy[ks x;s
gSaA
fo'ks"k fooj.k
fooj.k % izLrqr jpuk esa xt ds }kjk fo".kq dh Lrqfr dh xbZ gS A tc ljksoj esa xzkg mldk
iSj idM+ ysrk gS rks ml le; og Hkxoku fo".kq dh Lrqfr djrk gqvk mUgas iq"i HksaV
djrk gSaA blh ls lEcfU/kr jaxnkj fp= jpuk ds vkjaHk esa yxk gSA
vkjEHk % mksa ueks Hkxors
Hkxors oklqnsok;AA mksa 'krkuhd mokp mksa ;kfg nsonsoL; foLeksjfer
rstl%AA
vUr % bfr Jh egkHkkjrs 'kr lgL= lafgrk;ka oS;kfld~;ka 'kkafr ioZf.k eks{k /kesZ"kq xtsUnz
eks{k.ka lEiw.kZe~AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 281 ¼d½


'kh"kZd % la/;k iz;ksx
i`"B la[;k % 22
vkdkj % 17 x 10 låeå fyf[kr % 13 x 6 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh izFke jpuk chp esa dqN iafDr;ka lqugjh L;kgh ls fy[kh xbZ gaSA lftYnA
lftYnA
dkyh ,oa larjh L;kgh dk iz;ksxA izFke nks i`"Bksa esa uhys] lqugjh ,oa vU; jaxksa ds
esy ls lqanj vkSj larjh jax dk gkf'k;k cuk;k gSA izfr i`"B pkj iafDr;ka gSa A
fo'ks"k fooj.k % laxzg dh bl izFke jpuk esa lk;adky esa iz;qDr fd, tkus okys ea=ksa dk o.kZu fd;k
x;k gSA
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue%A vFk la/;k iziz;ksx%AA vifo=% ifo=ks oklokZo #oax rks fiokAA
fiokAA
;% LejsRiqaMjhdk{ka
jhdk{ka lokg~ukH;arj% Jqfp%AA
vUr % ozã.kSo euqrkrk x´~
x´~t nsfo/kFkk lq[keAA bfr Jh la/;k iz;ksx% laiw.kZa lekIre~AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 281 ¼[k½


'kh"kZd % Jh riZ.k fof/k
i`"B la[;k % 7
vkdkj % 17 x 10 låeå fyf[kr % 13 x 6 låeå
lkekU; fooj.k
fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa nku djus gsrq riZ.k fof/k dk o.kZu gqvk gSA jpuk ds i'pkr~ vkxs
okyk i`"B [kkyh gS A

10
vkjEHk % mksa vFk riZ.kaA mksa foLeq% AA mksa foLeq% mksa foLeq% AA vkpE;AA
vUr % bfr Jh riZ.k fof/k% A laiw.kZa lekIre~ A

gLrfyf[kr Øekad% MS - 281 ¼x½


'kh"kZd % x.ks'k Lrks=a
ys[kd % 'kadjkpk;Z
i`"B la[;k % 5
vkdkj % 17 x 10 låeå fyf[kr % 13 x 6 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % x.ks'k Lrqfr gsrq 'kadjkpk;Z us x.ks'k Lrks= dh jpuk dh gS A
vkjEHk
vkjEHk % mksa Jh x.ks
x.ks'kk; ue% A mksa mek xaxta d.kZ oØa x.ks'ka Hkqtk dad.k 'kksfHkr /kwe dsraqAA
vUr % bfr Jh 'kadjkpk;Z fojfpra x.ks'k Lrks=a laiw.kZ lekIre~ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 281 ¼?k½


'kh"kZd % prqÜyksdh Hkkxor
i`"B la[;k % 3
vkdkj
vkdkj % 17 x 10 låeå fyf[kr % 13 x 6 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~
r~ A
fo'ks"k fooj.k % pkj 'yksdksa esa Hkkxor dk iw.kZ o.kZu gqvk gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% AA Jh Hkxokuqokp AA Kkra ije xqg~;a esa ;f}
;f}z
f}zKku lefUore AA
vUr % bfr Jh prqÜyksdh Hkkxora
Hkkxora laiw.kZa lekIre~ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 281 ¼M-½


'kh"kZd % ,dÜyksdh jkek;.k
i`"B la[;k % 1
vkdkj % 17 x 10 låeå fyf[kr % 13 x 6 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % ,d 'yksd esa jkek;.k dk iw.kZ lkj of.kZr fd;k gS A
vkjEHk % mksa Jh jkek; ue%AA mks vknkS jke riks oukfn xeua gRok e`xa dkaprs AA
vUr % bfr Jh ,dÜyksdh jkek;.ka lekIra A

gLrfyf[kr Øekad% MS – 281 ¼p½


'kh"kZd % }kn'k iatj lzks=a
ys[kd % Jh 'kadjkpk;Z
i`"B la[;k % 7
vkdkj % 17 x 10 låeå fyf[kr % 13 x 6 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa nsoh y{eh dh Lrqfr gsrq L=ksr jpuk dh xbZ gS o var esa deyklhu
v"Vckgq nsoh dk jaxnkj fp= gS A
vkjEHk % mksa Jh jkek; ue%AA mksa fnuefitfr lk;a izkr% f'kf'kj olar% iqujk;kr%AA
vUr % bfr Jh 'kadjkpk;Z
jkpk;Z fojfpra }kn'k iatj L=ksra laiw.kZa lekIre~ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 281 ¼N½


'kh"kZd % lglz Lrojkt%
ys[kd % #nz;keys
i`"B la[;k % 69
vkdkj % 17 x 10 låeå fyf[kr % 13 x 6 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A

11
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa uuaafnds'oj ,oa Hkxoku ds laokn ds ek/;e ls Hkxorh ds lglz :iksa
dh Lrqfr dh xbZ gS A
vkjEHk
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue%A vksa [kf= Ükwy 'kj pki djkaf= us=kafrXesr----
vUr % bfr Jh #nz;keys ra=uafndsÜoj laokns egkizHkkoks Hkokrh rkelglz Lrojkt% laekIra----
---
naik rqu% JqHkeLrq AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 281 ¼t½


'kh"kZd % Jh bank{kh
zk{kh Lrks=a
i`"B la[;k % 10
vkdkj % 17 x 10 låeå fyf[kr % 13 x 6 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % nl i`"Bksa esa banzk{kh Lrks= dh jpuk dh xbZ gS A
vkjEHk % mksa Jh babanzk{;S HkxoR;S ue% AA mksa vL; Jh banzk{kh Lrks= ea=L; AA
vUr % bfr Jh banzk{kh Lrks=a laiw.kZa lekIre~ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 281 ¼>½


'kh"kZd % dkyh Lrksa=
i`"B la[;k % 10
vkdkj % 17 x 10 låeå fyf[kr % 13 x 6 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks
fo'ks"k fooj.k % dkyh iwtk gsrq Lrks= jpuk dh xbZ gS A
vkjEHk % mksa Jh dkfydk HkxoR;S AA mksa dikyh dkyh th dj oj dikyh jl HkjhAA
HkjhAA
vUr % rq jkS HkDr dh 'käh ro yx tq rsjh 'kj.k gS A bfr dkyh Lrks=a AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 281 ¼¥½


'kh"kZd % ladV Lrks=
ys[kd % 'kadjkpk;Z
i`"B la[;k % 4
vkdkj % 17 x 10 låeå fyf[kr % 13 x 6 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % foifÙk ds fuokj.k gsrq ladV Lrks= dh jpuk ljy Hkk"kk esa dh xbZ gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue%A mksa reks dkflrh okfluh xax rhjs lnk vfpZra panua jDriq"iaAA
vUr % bfr Jh 'kadjkpk;Z fojfpra ladVkLrks=a laiw.kZZe~ lekIre~ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 281 ¼V½


'kh"kZd % efgEu% ikj Lrks=a
ys[kd % iqq"inarkpk;Z
i`"B la[;k % 31
vkdkj % 17 x 10 låeå fyf[kr % 13 x 6 låeå
lkekU;
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa czãk ,oa x.ks'k }kjk f'ko ikoZrh dh mikluk ,oa Lrqfr dh xbZ gSA
jpuk ds vkjEHk esa ,d jaxnkj fp= esa czãk ,oa x.ks'k dks mikluk djrs n'kkZ;k gSA
vkjEHk % mksa ue% f'kok;AA mksa efgEu% ikjars ije fonq
fonq"kks ;|en`'kh LrqfrczZLeknh uke fir
noeuk LRof; fxj%AA
vUr % bfr Jh iq"inarkpk;Z fojfpra efgEu% ikjLrks=a laiw.kZe~AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 281 ¼B½


'kh"kZd % f'ko dop
i`"B la[;k % 39

12
vkdkj % 17 x 10 låeå fyf[kr % 13 x 6 låeå
lkekU; fooj.k % iwoor~
Zor~ A
fo'ks"k fooj.k % Ldan iqjk.k ds vk/kkj ij f'ko dop dh jpuk dh xbZ gSA jpuk ds i'pkr~ nks
[kkyh i`"B Hkh yxs gSaA
vkjEHk % mksa ue% f'kok; AA mksa vL; Jh f'ko dop Lrks= ea=L; AA _"kHk ;ksxh'oj _f"kAA
vUr % bfr Jh Ldan iqjk.ks czãkasÙkj [kaMs #nzk[;kus
[;kus uke f'ko dopa laiw.kZ lekIre~ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 281 ¼M½


'kh"kZd % uhydaB Lrks=
i`"B la[;k % 6
vkdkj % 17 x 10 låeå fyf[kr % 13 x 6 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa vkfn f'ko dh Lrqfr gsrq uhydaB Lrks= dh jpuk dh xbZ gS A
vkjEHk % mksa ue% f'kok;AA mksa vkfn 'kaHkq lqjE; eqfu ojpanz lhl tVk /kja :aM eky fo'kky
ykspu okgua o`"kHk/ota AA
vUr % bfr Jh uhydaB Lrks=a laiw.kaZ lekIra AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 281 ¼<½


'kh"kZd % f'kojke Lrks=
ys[kd % jkekua
jkekuan ljLorh
i`"B la[;k
[;k % 6
vkdkj
vkdkj % 17 x 10 låeå fyf[kr % 13 x 6 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % laxzg dh vfUre jpuk esa jkekuan ljLorh ds }kjk f'ko ,oa jke efgek ;qDr L=ksr
dh jpuk dh xbZ gS A
vkjEHk % mksa ue% f'kok; AA mksa f'ko gjs
gjs f'ko jke ljos izHkks f=fo/k rki fuokj.k gs foHkks AA
vUr % bfr Jhenzkekuans ljLorh fojfpra f'ko jke L=ksra laiw.kZa lekIre~ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 282


'kh"kZd % Jhen~ nf{k.k dkfyiwtk i)fr
ys[kd % Jh Louwikuan ijegal
jpukdky % laor~ ƒ‹Œƒ
i`"B la[;k % 119
vkdkj % 17 x 10 låeå fyf[kr % 13 x 6 låeå
lkekU; fooj.k % lftYn xÙkk diM+k] dkyh L;kgh dk iz;ksx A i`"Bksa ds vkil esa tqM+ tkus ds dkj.k
dbZ LFkkuksa ls L;kgh m[kM+h gqbZ gSA izfr i`"B ukS iafDr;k¡ fy[kh xbZ gSa A fy[k
fy[kkbZ
lqUnj ,oa vkd"kZd gS A izfr 31 i`"B ls vkjEHk gksrh gS A blls igys ,d i`’B
xq#eq[kh esa fy[kdj tksM+k x;k gS tks fdlh vU; Ñfr ,oa nwljs gkFk dk fy[kk
yxrk gS A
fo'ks"k fooj.k % 119 i`"Bksa dh izLrqr gLrfyf[kr izfr i`"B 31 ls vkjaHk gqbZ gSA igys ds rhl Ik`"B
blesa ugha gSa vkSj iatkch ¼xqjeq[kh½ esa ,d i`"B fy[kok dj lkFk tksM+k x;k gSA dfo
us fofHkUu ea=ksa ds }kjk dkfydk iwtk dh fof/k dk iw.kZ vax&mikaxksa ls o.kZu fd;k
gSA
vkjEHk % 'kks;us fofu;ksxk; ue% lokZaxs"kq bfr _";kfn U;kl% vFk djU;kl% vk vkgghØksa vaxq"BkH;ka
ue%A
vUr % bfr Jh Louwikuan ijegal fojfpra Jh en~ nf{k.k dkfyiwtk i)fr laiw.kZe~ AA
laor~ ƒ‹Œƒ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 301


'kh"kZd % chtd
ys[kd % dchj
13
i`"B la[;k % 164
vkdkj % 14 x 9 låeå fyf[kr % 11 x 5 låeå
lkekU; fooj.k % diM+
diM+s xÙks dh ftYn
ftYn esa izLrqr jpuk dks fy[kus ds fy, dkyh yky L;kgh dk iz;ksx
fd;k gS A dqy i`"B 164 gSa ij i`"B 81 rd i`"B la[;k vafdr gS mlds i”pkr~
ugha A
fo'ks"k fooj.k % jpuk esa dchj dh lkf[k;ka fofHkUu vaxksa esa izLrqr gSa ftuesa xqjnso dks vax] vdky
vdky
dks vax] izekjFk dks vax] mins'k dks vax vkfn ds varxZr dchj us mins'kkRed
fopkj fn, gSa A
vkjEHk % vFk xqjns
nso dks vax fy";rs AA lk"kh AA chtd
chtd dchj MaMksar xksfca fcan xqj AA cankSa vc
tu lks; AA igig tu is izuke fÙku AA uekS ts vkxs gks;AA ƒ AA
vUr % dchj
dchj Mlu dkS rks lk/k gSa AA lqfeju Duq AA czãKku AA frjcsa dks v/khu tk AA
pwMu dkS vfHke
vfHkeku ƒƒ vavxa AA lh"k AA laiwj.k AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 435


'kh"kZd % nÙkk=s; bZ'oj laokn
ys[kd % laor~ ƒŠ‹ƒ
i`"B la[;k % 64
vkdkj % 14 x 11 låeå fyf[kr % 11 x 7 låeå
lkekU; fooj.k % lftYn A izLrqr xzaFk ds vkjaHk esa dkyh ,oa yky L;kgh dk iz;ks ;ksx gqvk
vk gS A jpuk
ds fdukjs dhM+s }kjk ttZj dj fn, x;s gSa A vfUre esa pkj i`"B vkil esa tqM+ tkus
ds dkj.k fyfi esa fodkj vk x;k gSa [kkyh i`"Bksa ij fdlh us dkys iSu ls jaxeap
,oa ys[kd ds fo"k; esa fy[kk gS A
fo'ks"k fooj.k % rsbZl v/;k;ksa esa fyf[kr bl Ñfr esa bZ'oj&oj&nÙkk=s.k dk laokn of.kZr gS A _f"k
nÙkk=s; iz'u djrs gSa vkSj bZ'oj mlds iz'uksa dk mÙkj ns jgs gSaA
vkjEHk % vksa Jh x.ks'kk; ue% AA Jh nÙkk=s
nÙkk=s;okp
qokp AA vksa dSykl f'k[kjklh ua nso nsoegs
aegsÜoja
nÙkk=s; ifji`
ifji`N 'kadjaja yksd 'kadj ƒ
vUr % bfr Jh nÙkk=s; bZbÜoj ZÜoj laokns tUe oa|k fnuks iq=dj.ka uke f=foa'kfr iVy%
lekIr%AA ƒŠ‹ƒ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 522


'kh"kZd % olar iphlh
ys[kd % thoukFk
jpukdky
jpukdky % lIreh laor ojukS pk# ek/k Ñ".k frfFk
i`"B la[;k % 6
vkdkj % 13 x 21 låeå fyf[kr % 11 x 17 låeå
lkekU; fooj.k % ftYn jfgr N% iUuksa dh Ñfr olar iphlh esa izfr i`"B 22 iafDr;ka gSaA i`"B dqN
gn rd tt ttjZ gks pqds gSa ys[kd us dkyh rFkk yky L;kgh dk iziz;ksx djrs gq, cM+s
lqUnj ,oa vkd"kZd <ax ls fy[kk gSA
fo'ks"k fooj.k % izLrqr Ñfr ^olar iphlh* dqy 54 nksgs] dfoÙk rFkk loS;ksa esa fy[kh xbZ gS A dfo
us le; dk ladsr nsrs gq, fy[kk gS & ^^vcq/k ykspuxt lf'k laor ojukS pk# ek?k
Ñ"e frfFk lIreh xzaFk Hk;ks% vork: AA** blesa dfo us clar _rq esa f[kyus okys
Qwyksa dk o.kZu djrs gq, mudh lqUnjrk dks O;Dr dj ekuo eu ij muds iM+us
okys izHkko dks of.kZr fd;k gSA olar dk dks;y vkfn ij iM+us okys izHkko dk Hkh
o.kZu feyrk gSa A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue%
ue% vFk olar iphlh fy[;rs AA loS;k AA tkdh Ñik fxfj ya?kr
iaxqgwa xqaxga cksyr ckr tph lh va/k f=yksdS foyksdS egktMdw djS dforkb jphlh
dk;jtax tqjs t;ikor nkfjnh laifÙk lkt iphlh rkxu ukFk dks ekFkS fuokoS
lqukFk oukoS olar iphlhAA ƒ AA nksgk A
vUr % ojus dfoÙk iphleiphleS Ùksxpan dh izhfr yhtS lqd folq/kkfjdS dforkbZ dh jhfr AA
‡†AA bfr Jh thoukFk dfo fojfprk;ka olar iphlh lekIr AA

14
gLrfyf[kr Øekad% MS – 532
'kh"kZd % Hkxon~xhrk incksf/kuh Vhdk
Vhdkdkj % nhukukFk vxjokyk
jpukdky % laor~ ƒ‹Œ‰ AA 'kds'kds AA ƒ‰‰„
i`"B la[;k % lHkh v/;k;ksa dh i`"B la[;k fHkUu gSA
vkdkj % 30 x 15 låeå fyf[kr % 23 x 11 låeå
lkekU; fooj.k % fcuk ftYn ds vyx&vyx ca/ks gq, v/;k;A lHkh v/;k;ksa ij jaxnkj fp= cus gSa A
i`"Bksa ds fdukjs ij jaxnkj gkf'k;k cuk;k gSA Ñfr ftYn esa gksuh pkfg, A izfr i`"B
11 ls 13 iafDr;k¡ gSaA
fo'ks"k fooj.k % vBkjg v/;k; vyx&vyx ca/ks gSaA Hkxon~xhrk ds bu vBkjg v/;k;ksa esa Ñ".k
vtqZu ds laokn ds ek/;e ls dq:{ks= ds ;q) dk o.kZu lat; /k`rjk"Vª dks crk jgs
gSaA
vkjEHk
vkjEHk % Jh x.ks'kk; ue%AA Jh Ñ'exq# ijczã ue%A vFk vFk Hkxon~xhrk incksf/kuh Vhdk
fy[;rsAA gs lat; AA vkXx lat;kAA /keZ{ks=s AA /keZ:i {ks= vSls lAs A dq#{ks=AA
vUr % bfr Jh Hkxon~xhrklqifu"kRlq
ifu"kRlq czãfo|k;ka ;ksx'kkL=s JhÑgektq
JhÑgektqZu laokns eks{k laU;kl
;ksxks
xkuke
xk suke v"Vkn'kks/;k;% AA ƒŠ AA x x x fyf[kra
fyf[kra nhukukFk vxjokyk
okLrO;fxjm
okLrO;fxjm iqLrdokap fopkjR;kl lk"Vkax izf.kikr ;FkkuqØes iqiqLrd lrxq#
izlknkLroiw.kZ Hk;k A ƒA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 576 laxzg ¼d½


'kh"kZd % xksipfj=
ys[kd % dfo ?kuS;k
jpukdky % laor~ 1910
i`"B la[;k % 6
vkdkj % 14 x 23 låeå fyf[kr % 11-
11-5 x 18 låeå
lkekU; fooj.k % izLrqr xzaFk pkj Ñfr;ksa dk laxzg gS A xzaFk ds dqy 30 i`"B gSaA vkjEHk ds nks i`"B
fdlh nwljs dh fy[kkbZ esa lkFk tksM+s x;s gSa var ds 18 ls 30 i`"B Hkh vU; fy[kkbZ
ds gSa A xzaFk dss i`"Bksa dks lqbZbZ ds lkFk tksM+k x;k gS A bldh igyh jpuk xksi
pfj= ls lEcaf/kr gSA yky L;kgh ls gkf'k;k cukdj dkyh L;kgh ls jpuk fy[kh
xbZ gSA
fo'ks"k fooj.k % dfo }kjk jfpr bl xksi pfj= esa Ñ".k ds eFkqjk tkus ds i'pkr~ Å/kks dk czt esa
xksfi;ksa dks f'k{kk nsus ds fy, vkuk vkSj fojg esa xksfi;ksa dk O;kdqy gksuk vkSj Ñ".k
dks Lej.k djus ds lkFk&lkFk ;'kksnk rFkk rFkk xksfi;ksa dk m)o ds lkFk okrkZyki
yki gSA
blesa laokn 'kSyh dk iz;ksx fd;k x;k gSgSA izfr i`"B 20 iafDr;k¡ gSaA jpuk dk izFke
i`"B mYVk tksMk+ x;k gSA
vkjEHk % or;usizojh xkor x.ks'k lks egs'k lks lqjs'k ljpfjr vusd jksd ikor u lsmjh
Hkmu lks fugkjksfj/kj/k ikor vikjks
vikjks tu okftr uxkjks ojnkuh fots'ojh du~ du~ nsonjckj
iqat lsor gtkj okj okjA
vUr % xksi pfy= fofp= dks iM+s lus qus fpr ykb rkdks dk;Z Jh fdLu djs lnk eu ykb ykb
AA †ˆAA
†ˆAA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 576 ¼[k½


'kh"kZd % ikol #r
ys[kd % dfo ?kuS;k
i`"B la[;k % 7 ls 14 rd
vkdkj % 14 x 23 låeå fyf[kr % 11-
11-5 x 18 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh ;g nwljh jpuk gSA ys[kd us yky L;kgh ls gkf'k;k cukdj dkyh L;kgh
dk iz;ksx fy[kus ds fy, fd;k gSA LFkku&LFkku
LFkku&LFkku ls QVs i`’B gksus dss dkj.k mlds
LFkku ij u;k i`"B tksM+k x;k gS ftlls izfr [kafMr gks x;h gSA
fo'ks"k fooj.k % Ñfr esa ikol _rq esa izÑfr NVk dk o.kZu djrs gq, unh unh]] ukys] iq"i] o`{kksa ,d
i'kq&if{k;ksa ij iM+us okys
okys blds izHkko dk o.kZu fd;k gSA

15
vkjEHk % ikol #r o.kZuaAA dfoÙk AA nknj cqyku
ku eksj dwdr enku ns"k osx oxyk urst
rMrkr Vkudh dhnj oqyku ku pkj pk= dj VkudaA
vUr % u lks osyu gosy lks dsyu djkbnS uSuu eq"k tjn gksb rk rks ru'kn gksg gsjhghA
hghA
vknj ngks gjhn
gjhn yxkb nS AA †‡Œ

gLrfyf[kr Øekad% MS – 576 x


'kh"kZd % eqdjuh
ys[kd % dfo ?kuS;k
i`"B la[;k % 14&18 rd
vkdkj % 14 x 23 låeå fyf[kr % 11-
11-5 x 18 låeå
lkekU; fooj.k
fooj.k % laxzg dh ;g rhljh jpuk gS ftlesa 65 eqdfj;ka gSaA eqdfj;ksa ds i'pkr~ dqN dfoÙk
gS ij vkxs i`"B nwljs yx tkus ls v/kwjs gSaA
fo'ks"k fooj.k
fooj.k % eqdjuh uked bl jpukjpuk ds dfo ?kuS;k us vehj [kqljks dh 'kSyh esa 65 eqdfj;ka
fy[kh gSa tks fd lelkef;d fo"k;ksa rFkk oLrqvksa ij vk/kkfjr gSaA
vkjEHk % vFk eqdjuh fy[;rs A tsdj ykek iSnk ikb fuf'k dks ySnk Åij ikb Hkksj Hkb gksor
gS uaxk A fdm l[kh
l[kh lktu u l[kh eatk AA ƒ AA
vUr % vr fofp= lqanwj gS I;kjk frldks pkgr ldy lalkjk to cksys rc gh xqytkj A
fdm l[kh lktu ugh vukj AA ˆ‡AA ˆ‡AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 576 ¼?k½


'kh"kZd % ifV;kyk njckj dh efgek
ys[kd % dfo ?kuS;k
jpukdky % laor~ 1910 ds vklikl
i`"B la[;k % 19&29
vkdkj % 14 x 23 låeå fyf[kr % 11-
11-5 x 18 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh pkSFkh Ñfr gS ftldh fy[kkbZ lqUnj u gksus ds dkj.k mldks i<+uk dfBu
gS A dfo us dkyh L;kgh dk iz;ksx fd;k fd;k gS A LFkku&LFkku ij dkxt ds VqdM+s
tksM+s x;s gSa ftlesa ;g Ñfr [kafMr yxrh gS A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr Ñfr esa ifV;kyk njckj ds egkjkt Jh ufjUnz flag ds njckj dh efgek dk
o.kZu fd;k x;k gS A blesa njckj dh lajpuk ,oa fp=dkjh dk o.kZu Hkh gS A fdlh
i`"B ij iUnzg iafDr;k¡ gSa rks fdlh ij vBkjg A var esa nks vU; i`"B Hkh tksM+s x;s
gSaA
vkjEHk % lkSeoal gal egjkt Jh ujanz fla?k ?k e`jr
jr enu ekuks fon prjkbZ gSAA dfoÙkAA
vUr % dqy ro ro iqj[k
j[k dqy fo?kr
fo?kr tSoa ?ku ekuS o/k fgaAA laU;kl /kkj ?ku laaxzgrs lteS
ewj[kfpr AA ˆ AA bfr JhAA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 660 laxzg ¼d½


¼d½
'kh"kZd % vjtqu xhr
i`"B la[;k % 48
vkdkj % 15 x 23 låeå fyf[kr % 12 x 21 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh igyh jpuk A Hkwjh L;kgh dk gkf'k;k pkjksa vksj [khapk x;k gS A izfr i`"B
18 iafDr;k¡
Dr;k¡ fy[kh xbZ gSa A
fo'ks"k fooj.k % jpuk dh fy[kkoV esa futh fo'ks"krk gSA nksg pkSikbZ 'kSyh
yh esa vtqZu }kjk of.kZr xhrk
izlax bldk fo"k; gS A
vkjEHk % lzhjh lqjlrh erk th lga,s uelz
uelzhjh xusl th lg,s ue lzhjh iksFkh vkjtqvkjtqu xhru
xhru
vkjHk gks
gksr A nksg A
vUr % gy?kr lqIibj
ibje
bje iksth jk?k euh pkao ll?u otjotjkiksjh ikSp Qheanh lslpqQhoa;u
ijkikj
kikjA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 660 ¼[k½

16
'kh"kZ
'kh"kZd % uke tUeQy
i`"B la[;k % 31
vkdkj % 15 x 23 låeå fyf[kr % 12 x 21 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh nwljh jpuk A
fo'ks"k fooj.k
fooj.k % 'kh"kZd vuqlkj fofHkUu le; ds vk/kkj ij tUedky ds izHkko dk o.kZu fd;k gS A
vkjEHk % lzh iksFkh uke tUe lksIirsLgh A lzh xusl th l,suke lzh lqjlrh erth Li,ss,uke
suke %
vUr % brh lzh iksFkh uke tue Qy laeiqju Lghtks i= bZIi lks lhIir% 30 ?lQr
lq/kbj
kbje
bje iksthjhj AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 661 laxzg ¼d½


'kh"kZd % jke tue
jpukdky % ƒŠ‹‰
i`"B la[;k % 65
vkdkj % 14 x 19 låeå fyf[kr % 13 x 17 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh igyh jpuk A dkyh yky L;kgh dk iz;ksx A izfr i`"B vkB iafDr;k¡ A
yky L;kgh ls gkf'k;k
gkf'k;k [khapk gqvk gS A
fo'ks"k fooj.k % jke tUe ls lEcfU/kr o`Ÿkkar A vkjaHk esa eafnjuqek fp= cukdj xzaFk vkjEHk mlh esa
fd;k x;k gSA
vkjEHk % lzh xusl th lkgk,s iksFkh jke tue A
vUr % brh R"kh iksFkh jke tuae laiqju ykb y lks lnh lu ƒŠ‹‰ r% ƒ… oSl?k eksdke dke
leyukglIir eqauk jkeyhIiuh eyjkeje A

gLrfyf[kr Øekad% MS – 661 ¼[k½


'kh"kZd % egkiqjku
ys[kd % lwjtnkl
i`"B la[;k % 1&22]
1&22] 1&20
vkdkj % 14 x 19 låeå fyf[kr % 13 x 17 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh nwljh lfp= jpuk A
fo'ks"k fooj.k % lqjt egkRek
egkRek }kjk lfp= egkiqjk.k of.kZr gSA igys i`"B ds ckn nwljk rhljk i`"B
mYVk tksM+k x;k x;k gSA
vkjEHk % nksgk
gk ln
lnk Hkokuh
Hkokuh nkghuh
nkghuh lhp Qj
Qjgh xusl ikegs irkj
irkj NkQuS ozzEgk ohlqu ekgslA
vUr % brh Jh Egkiqjku lzqtekg reksuke lhZmikj
mikjorh jpgHkzP;S ,s Qkn
mik Qknlh ƒƒ leirksAA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 661 ¼x½


'kh"kZd % lzh iksFkh vjtqu xhrk
jpukdky % ƒŠŠŠ
i`"B la[;k % 1&56] 1&21] 1&19
vkdkj % 14 x 19 låeå fyf[kr % 13 x 17 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % vjtqu xhrk] Hkksxl iqjku vkfn nks rhu Ñfr;ksa dk laxzg A izR;sd Ñfr dk vkjaHk
rFkk var lfp= fd;k x;k gSA fy[kkbZ lkQ gS ij 'kSyh ys[kd dh viuh gS ftlds
dkj.k i<+us esa dfBukbZ vuqHko gksrh gSA
vkjEHk % nksgk
gk lhuh yksQQsL;keh nhuoa
nhuoa/kq ua nykl ohurh QjkSHkz?kh ugks,s ek?kkS i;u jh lhy
AA pkSikbZAA
vUr % brh
brh lzh iksFkh Hkksxl iqjku laeiqjau Hk,s lqHk tks i=h nks lks yhQkgl?k r iksjh jke
eQkelikn lau ƒŠŠŠ- ƒŠŠŠ-

gLrfyf[kr Øekad% MS – 671


'kh"kZd % izcks/k Kku ;ksx
ys[kd % unkls
unklsu
fyfidkj % f'kojkes
f'kojkes.k
.k
17
jpukdky % laor~ ƒŠ…ˆ
ƒŠ…ˆ
i`"B la[;k % 108
vkdkj % 14-
14-5 x 23-23-5 låeå fyf[kr % 11 x 19 låeå
lkekU; fooj.k % izLrqr xzaFk ftYn esa gS ij ftYn m[kM+h gqbZ gSA dkyh L;kgh ls iwjk xzaFk fy[kk
x;k gS izfr i`"B 17 iafDr;k¡ vafdr gSAa
fo'ks"k fooj.k % izcks/k Kku ;ksx uked bl jpuk esa dfo us ekadZ.Ms; iqjk.k ls izek.k
ek.k ,oa mnkgj.k
nsrs gq, Kku ;ksx ds lHkh i{kksa ij fopkj fd;k gSA tks fofHkUu mins'kksa ds varxZr
of.kZr gagSaA
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% vksa lrxqj izlkn AA vFk Huq;kSer izcks/k Kku ;ksx fy[;rs AA
vUr % bfr Jh eRegkjkt n;k flag th f'k";s ue;k izY;a ;aefr larunklUunklsu Ñr o.kZus
uke iz"VesVes mins'kt ue; izcks/k xzaFk Kku ;ksx HkfDr la;qDr lekIra A 'kqHke~
keL~ rq
laor~ ƒŠ…ˆ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 675 laxzg ¼d½


¼d½
'kh"kZd % JhdkykfXu#)ksifu"kna
i`"B la[;k % 22
vkdkj % 16-
16-5 x 10-
10-5 låeå fyf[kr % 12 x 5 låeå
lkekU; fooj.k % xÙks diM+s esa lftYn bl xzaFk dh igyh jpuk esa ys[kd us dky dkyhh L;kgh dk iz;ksx
fd;k gS tcfd fojke fpUgksa ds fy, ihyh L;kgh iz;qDr dh gSA izfr i`"B ikap
iafDr;k¡ vafdr gSaA
fo'ks"k fooj.k % 22 i`"Bkas dh bl dky vfXu #n~mifu"kn ifu"kn esa lHkh vaxksa dh oanuk ds i'pkr~ lHkh
nsorkvksa dh oanuk dh xbZ gSA rRi'pkr~ dky dh oU oUnuk of.kZr gSA
vkjEHk % vksa ueks Hkxors oklqnsok;AA vksa foLeq% AA vksa foLeq% AA vksa foLeq% AA vksa okd~ okdAA
~AA vksa
okd~AA vksa izk.kAA izk.kk%AA ?kzk.k ?kzk.k p{kq
p{kq% A p{kq%AA Jks=% Jks=% ukfHk-ukfHk- L;n;aAA
vUr % vksa foLeqa vksaA foLeqa vks foLeqa%A lksgaeL;Lp jt lzaloZ loZnkr;%A Lo;a mrVa HkLe'p
QV~Lokgk AA bfr Jh dkykfXu#
dkykfXu#)ksifu"kna laiw.kakZea ~ AA JqHkaHkwHkw~ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 675 ¼[k½


'kh"kZd % vUuiw.kZ lzk=
s
i`"B la[;k % 6
vkdkj % 16-
16-5 x 10-
10-5 låeå fyf[kr % 12 x 5 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh ;g nwljh jpuk gSA dkyh ,oa ihyh L;kgh dk iz;ksx fd;k gSA izfr i`"B
ikap iafDr;k¡ gS A
fo'ks"k fooj.k % Ñfr ds N% i`"Bksa esa mek&'kadj dk laokn vkSj dk'kh iqjh dk egkRE; of.kZr gS dk'kh
dks blfy, vUuiw.kkZ dgk x;k gS D;ksafd bl ij 'kadj dh vuqdaik gS A
vkjEHk % vksa Jh x.ks'kk; ue% AA vksa fuR;kuan d jh ojkHk;dkjh
ojkHk;dkjh lkSan;Z jRukdjh A
vUr % Kku oSjkX; fl)kFksZ vUuiw.ksZ reks LrqrS AA
AA ƒ„ AA bfrJh vUuiw.kkZ lzks=a laiw.kZe~ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 678 laxzg ¼d½


'kh"kZd % czkã.k loZLokfHk/kkua
okfHk/kkua
ys[kd % gyk;q/k
jpukdky % laor~ ƒ‹ƒ„
i`"B la[;k % 145
vkdkj % 26 x 12 låeå fyf[kr % 21 x 9 låeå
lkekU; fooj.k % xÙks diM+s esa lftYnA ys[kd us i`"B la[;k vafdr ugha dh gS A ckn esa iSafly ls
i`"B la[;k nh xbZ gSA lQsn i`"Bksa ds lkFk dqN ihys i`"Bksa dk iz;ksx Hkh fd;k x;k
gS A izfr i`"B 11 ls 14 iafDr;k¡ gSAa dkyh L;kgh dk iz;ksx gqvk gS A fy[kkoV
lqUnj gS A
fo'ks"k fooj.k % xzaFk esa czkã.kksa }kjk lEiUu fd;s tkus
tkus okys lksyg laLdkj of.kZr gS A bu laLdkjksa
esa iz;qDr gksus okys ea=ksa dk o.kZu djrs gq, nsoh&nsorkvksa dh Lrqfr Hkh dh xbZ gS A

18
jpuk dk vfUre i`"B tks i`"B 145 ds ckn vkuk pkfg, Fkk og vkjEHk eaas tksM+k x;k
gS A i`"B 145 ds i'pkr~ nwljh Ñfr dk vkja vkjaHk gks tkrk gS A
vkjEHk % vksa vkX
vkXus; Lokgk
Lokgk bneXu;s vksa lksek; Lokgk bn lksek; rrks czkã.kk ã.kkUojaHkR;kx%
vkT;suk"BkgqrhtqZgq;kr~ A
vUr % bR;k olfFkd
olfFkd egk/kek
egk/kekZ
ekZ/;{k gyk;q/k ÑrkS czkã.k loZ
loZLokfHk/kku iqLrda lekIrfefr Ükq
ÜkHkaqHka
Hkw;kr laŒ ƒ‹ƒ„ oS'kk[k JqDy&‡y&‡A
&‡AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 678 ¼[k½


'kh"kZd % oLeqiqjk.ke~
i`"B la[;k % 146&154
vkdkj % 26 x 12 låeå fyf[kr % 21 x 9 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % foL
foLeqiqjk.k uked bl jpuk esas czkã.kksa }kjk fd;s tkus okys lHkh ÑR;ksa esa iz;qDr
Dr
gksus okys ea=ksa dk o.kZu fd;k x;k gSA jpuk ds i`"B Øe esa ugha gS A tSls & i`"B
152] 153 154 dks i`"B 151 ls igyas yxk;k x;k gS A
vkjEHk % foL
foLeqiqjk.ke~ v=kfi Hkkjraa Js"Ba tacw }his egkequs ;rksfg dEeZ Hkw js[kk rrksU;k
HkksxHkw;l% v= tUetUe lglzk.kka
.kka lglzS f}ZZt l=e A
vUr % bfr fLFkrs osnk/;uk/;u osnkFkZ Kku earjs.k xkgZLF;kf/kdkj
F;kf/kdkj ,oe~ L;kr~ rnuf/kdkjsp
loZdekZuf/kdkj ,o;r% u/khR; f}tks osneU;= Qq#rs JealthoUus A

gLrfyf[kr Øekad% MS – 679 laxzg ¼d½


¼d½
'kh"kZd % dfoÙk xkSre ds] xhrKku pan rFkk jktuhfr
jktuhfr ds dchr
jpukdky % laor~ ƒŠ†Œ
i`"B la[;k % 1&25
vkdkj % 21 x 15 låeå 15 x 11 låeå
lkekU; fooj.k % dkyh&yky
dkyh&yky L;kgh ls fy[kh xbZ ;g Ñfr nks yksxksa }kjk fy[kh yxrh gS A chp esa
i`"B u% 15&16 [kkyh gSAa dqN i`"B vk/ks&v/kwjs gSa A izfr i`"B 15 iafDr;k¡
fDr;k¡ vafdr gSA
fo'ks"k fooj.k % blesa dfo us jktuhfr lEcU/kh dfoÙk fy[kdj jktdkt jktdkt dh f'k{kk nh gSA blds
vfrfjDr blesblesa ^dfoÙk xkSre ds*] ^xhr Kkupan ds* rFkk ^xhr HkDr flag ds* Hkh
lekfgr gSaA jpuk ds ckn dqN nksgs vxys i`"B ij fy[ks x;s gSaA
vkjEHk % vksa x.ks'kk; ue%AA
ue%AA dfoÙkAA iwj.k lq"klkser gSaAA
AA xteq"k ,d gkjn gkjnu cgq fo?ku gj
rgS yacksnj ?kV
?kV lks rkS fo|k n'kP;k jgk okS laqHk eSA v"ka e xqu eksn dejr gSaA
vUr % vFk laor~ ƒŠ†Œ ehrhehrh vlk< cnh ƒ„ okj czlirokj dq fy[kra fy[kra tks tx ogkn
ogknlh
esokph csjkst dsj uS thy jktuhr ds dchr leiw.kZ lHkaHkoS HkoSr AA 4 AA 4 AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 679 ¼[k½


'kh"kZd % L;kg ukaok
jpukdky % laor~ ƒŠ„‡
i`"B la[;k % 30 & 36
vkdkj % 21 x 15 låeå fyf[kr % 15 X 11 låeå
lkekU; fooj.k % lftYnA laxzg dh nwljh jpuk A dkyh L;kgh dk iz;ksx fd;k x;k gS A i`"B ds
nksuksa vksj gkf'k;k gS A jpuk ls iwoZ i`"B u% 26&29 rd [kkyh gSa A
fo'ks"k fooj.k % dfo us laor~ 1750 esa fnYyh flagklu ij jkT; djus okys fnYyh ifr dh dhfrZ esa
;g jpuk fy[kh gS A blds igys rhu [kkyh i`"B yxs gSa A
vkjEHk
vkjEHk % vksa x.ks'kk; ue% vFk L;kg ukao fy";rs AA izFke eukdqa lkjnk lqHk v{kj ykoS
foey cqf) dj nhth;S lsox lq"k ikoS vkfn iqjl dkS ;kfndj in NiS Nan okd~
okfnuh /;kb;S gks; lnkvkuan ƒ
vUr % dogal dgS oa'kkoyh lcds uko o"kkZu fnYyhir ,srs Hk,s lbZ ;g ewxy iBku ‹Œ
laor~ ƒŠ„‡ Hkknzin ofg …Œ joksa L;kg ukaok laiw.kZ AA

19
gLrfyf[kr Øekad% MS – 679 ¼x½
'kh"kZd % olhdj.k ea=
i`"B la[;k % 36 & 39
vkdkj % 21 x 15 låeå fyf[kr % 15 X 11 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh rhljh jpuk A dkyh yky L;kgh ls ;a= cuk, x;s gSa A izfr i`"B 11
iafDr;k¡ gagSaA
fo'ks"k fooj.k % Hkokuh nkl Ñr xhr blesa lekfgr gSa A
vjEHk % irh Hkouh th lr o’ko’khdj.k
’khdj.k A mksa gaV dVqds dVqd ;=s lzHkxs vlqfj jDrckl ls
vFkcZL; Vqgh rs v?kksj deZdkjds %
vUr % lqanj dgr xq#nso tqy;ky gkSbZabZ Qjk ?kkV ?km djh eksagfu lrkL;kS
lrkL;kS gSaAA
AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 679 ¼?k½


'kh"kZd % xqjnso ds vax
ys[kd % lqanj nkl
jpukdky % laor~ ƒŠ„‡
i`"B la[;k % 39 & 43
vkdkj % 21 x 15 låeå fyf[kr % 15 X 11 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh vafre jpuk A
fo'ks"k fooj.k % blesa lar lqanjnkl }kjk xq#nso dh iz'kalk esa nksgs fy[ks x;s gSa A
vkjEHk % Jhjke th lgk;S A lo;k yh"kra xqjnso dks vax AA Nan o Ng AA ekstdjh xq#nso
n;k dfj %
vUr % lqanj dgr xw#ns
#nso tqya;k AA ygkSb Qjh ?kkV?k mB mBdj A eksagfu erkj pkSgS AA

gLrfyf[kr Øeka
Øekad% MS – 694 laxzg ¼d½
'kh"kZd % Jh foØe vorkj 'kj.ka
i`"B la[;k % 21 x 14 låeå 19-5 X 12 låeå
fyf[kr % 19-
lkekU; fooj.k % ttZj gqbZ ftYn dh ;g igyh jpuk gS A jpuk ds fyf[kr i`"B Hkh dhM+s }kjk [kk;s
tk pqds gSa ftlds dkj.k Ñfr dk iwjk irk ugha pyrk gSgS A izfr i`"B 25 iafDr;k¡
gSa A ys[kd }kjk yky rFkk dkyh L;kgh dk iz;ksx fd;k x;k gS A
fo'ks"k fooj.k % laokn 'kSyh esa igys jke dh efgek dk o.kZu fd;k gS fQj jke ds oa'k rFkk ckn esa
lhrk ds oa'k dk o.kZu gSA
vkjEHk % AA jke th lfrA Jh x.ks'kk;a Ue Ue% A jkae jkaeA f'k/kksoju 'kok ouk;kA fp=q fp=q fp=q
nklk nm 'kokjkAA nlS'k eU;kAA
vUr % rhtsFkk tkS lklaØ dqeSA bZnz ianzkok tqlqIrhZAA iksrhe~ us"kks
"kksa;a;Ua e% AA rh lL; H;kS ts
dspks izFkrS%ApE;ks JiE;ks ue%AA bZ bZ rr eqeq y y lka lkafrfr l l ek ek i i j
rk rk AA ƒ AA Jh jkae th lgk;k A

gLrfyf[kr Øekad% MS – 694 ¼[k½


'kh"kZd % tud lxkbZ
jpukdky % laor~ ƒ‰…Œ ek?k eghuk
i`"B la[;k % dsoy 16oka i`"B
vkdkj % 21 x 14 låeå 19-5 X 12 låeå
fyf[kr % 19-
lkekU; fooj.k % dsoy Ms<+ i`"B dh ;g laxzg dh nwljh jpuk gSA vkja vkjaHk gS ij var ughaA
fo'ks"k fooj.k % bZ'k oanuk ds i'pkr~ dfo us tkudh dh lxkbZ dk o.kZu fd;k gSA bl volj ij
tkudh ds :i lkSan;Z dk fp=.k djuk dfo dk mís'; gSA
vkjEHk % AA jke th lrAA lrAA xkSfj uan x.ks'k eukmAA lqej lkjnk vX;k ikbZ ikbZAA
AA lqHka l` ozãk
ãk
fo'u egs'kAA ftu eksg nhuh oq/k ols"kA
vUr % tkauqa bZnz iqjh fy;k vksrkjkA NqVh iry ps rksfear AA eau e?k
e?kj
?kj dS eksg fprAA {kq{kqVs
ja/ks oj vksj iqjdkj AA

20
gLrfyf[kr Øekad% MS – 694 ¼laxzg x½
'kh"kZd % ØLe vkSrkj
ys[kd % uanyky
i`"B la[;k % 17 ls 44 rd
vkdkj
vkdkj % 21 x 14 låeå fyf[kr % 19-
19-5 X 12 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh rhljh jpukAjpukA izfr i`"B 23 iafDr;k¡ dkyh rFkk yky L;kgh dk iz;ksx A
i`"B dhM+ksa }kjk u"V fd, x;s gSaA
fo'ks"k fooj.k % bl jpuk ds 476 inksa esa Ñ".k vorkj ls ysdj dal o/k rd lkjk izlax laokn
'kSyh esa of.kZr gSa jpuk ds vkjEHk esa igys vk/kk i`"B fQj ,d i`"B fy[kdj fQj
iqu% jpuk vkjaHk dh xbZ gS A
vkjEHk % izFke ohuk;d lqae: rksgs A fl/k dkae oj nhts eksgsAA nqtS lqea: xkSfj HkjrkjAA
HkjrkjAA
tVk HkLe ftu fd;ks flaxkjAA
vUr % ekjd lxy
lxy fnUlks
fnUlks ikoAA ge rek th;ks
th;ks xksjs dkSjkoA
jkoAA †‰†AA
jko †‰†AA bZrh fØL
fØLe vkSrkj
lajua lekaizrAA yh"kr gjlsox uanykyAA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 694 ¼laxzg ?k½


'kh"kZd % jke efgek
i`"B la[;k % 45 ,oa 46
vkdkj % 21 x 14 låeå 19-5 X 12 låeå
fyf[kr % 19-
lkekU; fooj.k % dkyh rFkk
rFkk yky L;kgh dk iz;ksxA laxzg dh pkSFkh jpuk A
fo'ks"k"k fooj.k % izLrqr jpuk esa jke efgek dk xq.kxku djrs gq, HkDr dks jke flej.k dh izsj.kk nh
gS vkSj uke Lej.k dk izHkko crk;k gSA
vkjEHk % AA ƒ AA jke th lrh AA vjs fujva/kk ilq xokjk AA gj lqejks okjaokjk AA gj
lqaerZ foyao er ykoks AA ekafu[kk
u[kk tUe ogks juka ikoks A
vUr % HkfXrdkjh
HkfXrdkjh iekZa uafnlqj AA fnuks nlZ uj yksfg tqj A xkao /kkaobZ tu jklks xqtjAA
om xqtj tl dfFk;k AA ijlu gqok eqjkjh AA jke jke AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 695


'kh"kZd % Hkkxor n'ke LdU/k
ys[kd % y{eunkl
y{eunkl
jpukdky
jpukdky % laor~ ƒ‹ŒŠ
i`"B la[;k % 182
vkdkj % 29 x 24 låeå fyf[kr % 20 X 18 låeå
lkekU; fooj.k % 182 i`"Bksa dh Ñfr Hkkxor~
Hkkxor~ n'ke LdU/k xŸks diM+s esa lftYn gS A i`"B ds nksuksa
vksj yky L;kgh ls ykbus [khaph xbZ gSa A izfr i`"B 20 iafDr;k¡ gSa A ys[kd us yky
rFkk dkyh L;kgh dk iz;ksx fd;k gS A vkjEHk esa pkj [kkyh i`"B j[ks x;s gSa A
fo'ks"k fooj.k % ys[kd ds vuqlkj bl iqjk.k dk vkjaHk ek?k eghus dh uoeh frfFk dks rFkk lekfIr
pS= ekl dh n'keh frfFk dks gqbZ A Jhen~ Jhen~Hkkxor iqjk.k ds n'ke LdU/k dks
Hkxokunkl ds i<+us gsrq bls y{e.knkl us fy[kk A jpuk esa dqy 90 v/;k; gSA
vkjEHk ls var rd Ñ".k pfj= dk o.kZu gqvk gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% AA vFk Hkkxor n'ke Ldan Hkk"kk d`Le nkl Ñfr fy[;rs fy[;rsA
nksgjk AA nks efr ?kV efg ijlij
ijlij cksyr ,d leku AA bd xkoS xq.k ';ke ds bd
otsZ lqj Kku AA
vUr % bfr Hkkxors egkiqjk.ks n'ke Lda/ks ÑL
ÑLe nkl Ñr egks /;k;%AA ‹ŒAA ‹ŒAA laor~ ƒ‹ŒŠ
pS=ofn n'keh panzokljk fy";ar y{eunkl Hk.ksr xksrs e/;s iBukFkZ Hkxokunkl AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 731


'kh"kZd % d.kZ ioZ
fyfidkj % lukru nso
fyfidky
fyfidky % ƒŠˆ…
LFkku % o`ankou
i`"B la[;k % 176
21
vkdkj % 22 x 29 låeå fyf[kr % 17 X 19 låeå
lkekU; fooj.k % xŸks
Ÿks diM+s esa lftYn Ñfr egHkkjr dk d.kZ ioZ esa dfo us dkyh rFkk yky L;kgh
dk iz;ksx fd;k gS A Ñfr ds vkjEHk vkSj var esa nks [kkyh i`"B gSa izfr i`"B 20
iafDr;k¡ vafdr gSa A
fo'ks"k fooj.k % jktk lalkj pan dkaxM+s okys ds dgus ij fy[kk x;k xzaFk d.kZ ioZ czt Hkk"kk esa gS
ftlesa ys[kd us d.kZ dh ohjrk ,oa cqf) dk o.kZu fd;k gSgS A Ñfr ds 93 v/;k; gSa
vkSj ;g egkHkkjr ds d.kZ ioZ dk vuqokn ek= gS A Ñfr ds var esa rFkk vxys i`"B
ij dqN vkS"kf/k;ksa ds uqL[ks fy[ks gS A blh izdkj vkjEHk esa Hkh fy[kk gS tks fd
iBuh; ugha gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% A vFk dj.k ioZ Hkk"kk fy[;rs
fy[;rsAA f=Hkaxh NanAA
nAA fo?ku foukl;
oqf/k ijxkl
ijxkl; iwju vkl; cgqfof/k dsAA AA
vUr % bfr Jh egkHkkjrs d.kZ ioZ.kh ohj dkSrwgy Rjuo;ks
Rjuo;ks /;k;%AA ‹…AA
‹…AA lekIrks;s d.kZioZ
Hkk"kk;ka laiw.kZ lekIre~ A ee~ AA 'kqHka AA laor~ ƒŠˆ…

gLrfyf[kr Øekad% MS – 801 laxzg ¼d½


'kh"kZd % nknw th dh ok.kh
fyfidkj % fdlnkl
fyfidky
fyfidky % foØeh laor ƒ‹Œ„
i`"B la[;k % 169
vkdkj % 13-
13-5 x 20-
20-5 låeå fyf[kr % 11-
11-5 x 16-
16-5 låeå
lkekU; fooj.k % xŸks
Ÿks diM+s dh ftYn esa og izLrqr jpuk ^nknw dh ok.kh*ok.kh* 169 i`"Bks
Bksa dh gSA jpuk ds
fy, dkyh ,oa yky L;kgh dk iz;ksx fd;k x;k gSA Ñfr esa dqy 445 in gSa jpuk
ds vkjEHk esa nknw th iksFkh fØlnkl Ñr fy[kk gSA
fo'ks"k fooj.k % 445 inksa dh bl Ñfr esa lar nknw n;ky dh ok.kh dks fyf[kr :i fn;k x;k gS tks
Dr;k¡k¡ vafdr gSaA
fd fofHkUu jkxksa vkSj inksa esa xkbZ x;h gSA izfr i`"B 23 iafDr;
vkjEHk
vkjEHk % jke th lfr AA Jh ijekRekausus ueS% AA Jh Lokeh nknw n;ky th dks fØr fy"kraAA
izFke xq#nso dks vax AA nknwUeksUeks fujatua ueldkj xqjnso rg canua A
vUr % tqfx tqfx rkjugkjAA tqfx tqfx njlu nsf"k;sAA … AA tqfx tqfx eaxypkjAA tqfx
tqfx nknw xkbZ;s AA †AA brh Jh Lokeh nknw n;ky th dh ok.kh laiwj.k lekir% AA
lk"kh lcn dk tksM+ AA lk"kh AA in AA ˆˆ‡ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 801 ¼[k½


'kh"kZd % dchj th dh ok.kh
fyfidkj % fdlnkl
fyfidky % foØeh ƒ‹Œ„
i`"B la[;k % 170&287
vkdkj % 13-
13-5 x 20-
20-5 låeå fyf[kr % 11
11-5 x 16-
16-5 låeå
lkekU; fooj.k % izLrqr jpuk xzaFk dh nwljh jpuk gS A yky&dkyh L;kgh dk iz;ksx fy[kus gsrq
fd;k x;k gSA
fo'ks"k fooj.k % izLrqr Ñfr esa dchj th dh ok.kh ds vUrxZr dchj dh lkf[k;k¡
lkf[k;k¡] lcn ,oa jeS.kh
dks vafdr fd;k
fd;k x;k gSA blesa 926 lkf[k;k¡] 404] lcn ,oa 8 jeSfu;ka vafdr gSa A
vkjEHk % vFk dchj th dh ok.kh fy"kraAA vFk xqjnso dkS vaxAA dchj lr~ lrxq
~xjq loku dks
lxk lks/kh lohunfrAA
vUr % rc yx HkkSlkxj ugha frfjgkS A Hkko Hkxfr folokl fcu AA dVS dVS u lalS ewy AA
dgS dchj
dchj gfj Hkxfr fcuAA eqfDr ugha js ewyAA brh dchj th dh ok.kh laiwj.k
lekIr% AA lcn †Œ†AA
†Œ†AA lk[kh ‹„ˆ AA jeS.khAA Š AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 801 ¼x½


'kh"kZd % ukenso dh ok.kh
fyfidkj % fdlnkl
fyfidky % foØeh ƒ‹Œ„

22
i`"B la[;k % 288 & 311
vkdkj % 13-
13-5 x 20-
20-5 låeå fyf[kr % 11
11-5 x 16-
16-5 låeå
lkekU; fooj.k % iksFkh dh ;g rhljh jpuk gSA
fo'ks"k fooj.k % ukenso dh ok.kh ds varxZr jkx] jkx] lcn vkSj lkf[k;k¡ ladfyr gSa ftudk fo"k;
v/;kRe ds lkFk lacaf/kr gSA jkxksa dh la[;k 21]
21] lcn 166 rFkk
rFkk lkf[k;k¡
lkf[k;k¡ 13 gSaA
vkjEHk % vFk ukenso th dh ok.kh fy[;rsAA jkx VkSlhAA jke ukeosrh jkeuke ckjhAA gekjS
?ku ckck c`unjhAA Vsd AA
vUr % ekaea lHk E;k?kV dkS ;kSc.kSaA ;ÅrkS
;ÅrkS ckr vxk/k
vxk/kAA
/kAA fljts
fljts lkS u`cSjrkA
rkA iwt.k dkS ,s
lk/kA ƒ…A
ƒ…A brh ukenso th dh ck.kh lelr laiwj.k lekir%AA
lekir%AA jkx AA „„AA lcn
AA ƒˆˆ AA lk"kh AA ƒ… AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 801 ¼?k½


'kh"kZd % jSnkl th dh ok.kh
fyfidkj % fdlnkl
fyfidky % foØeh ƒ‹Œ„
i`"B la[;k % 312&326
vkdkj % 13-
13-5 x 20-
20-5 låeå fyf[kr % 11-
11-5 x 16-
16-5 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh pkSFkhkh jpuk gSA
fo'ks"k fooj.k % ^jSnkl th dh ck.kh*
ck.kh* uked ;g jpuk laxzg dh pkSFkh jpuk gS ftlesa jSnkl Ñr
lcn] lkf[k;ka vkSj jkxksa ij izdk'k Mkyk x;k gSA budk fo"k; uke efgek ls
lEcfU/kr gSA
vkjEHk % vFk jSnkl th dh ck.kh fy"kra
fy"kraAA
AA vFkesa lcnAA jkx
jkx jkedyh AA ijp
ijpS jke jeSa ts
dksbZ AA ikjl ijlsb fcf/k u gksbZAA
vUr % jSnkl rwadka ofN
ofNQykAA uqdSau /kkoS dksbZAA rSa fut ukaoa u tkfu;kaAA Drjeysjk
gksbAA brh jSnkl th dh ck.khck.kh lk"kh lcn lelr laijw .kAA lcnAA
lcnAA Šƒ AA lk"kh
AA †AA jkx AA ƒ†AA ƒ†AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 801 ¼M-


¼M-½
'kh"kZd % gjnkl th dh ok.kh
fyfidkj % fdlnkl
fyfidky
fyfidky % ƒ‹Œ„
i`"B la[;k % 326 & 345
vkdkj % 13-
13-5 x 20-
20-5 låeå fyf[kr % 11-
11-5 x 16-16-5 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh vfUre ikapoh jpuk A Ñfr ds var esa 21 [kkyh i`"B tksM+s x;s gSaA
fo'ks"k fooj.k % gjnkl th dh ok.kh jeS.kh]
kh] lk[kh vkSj inksa esa vafdr gS ftudh la[;k rhu pkj pkj
vkSj ,d lkS fc;klh gSA ys[kd us lHkh jpuk,a nknw n;ky dks xq# ,oa lgk;d jke
:i esa eku dj laxzfgr
gr dh gSaA
vkjEHk % vFk gjnkl th dh cka.kh fy"kraA izFkes
Fkes jkx xksMh AA vo/kw czãk dks ?kj yk?kkS jsAA
Fke
gfj u ft vkSlj dns u gksjsAA
vUr % rc gjnkl rl xhrAA fcpds cs:;aiwrk AA ƒ AA jeS.kh AA … AA l"kh AA †AA in
AA ƒŠ„ AA gjnkl th dh ok.kh laiw.kZAA jkaea jkaae nknw jkae th lgkbd nknw jkae
lkgkbZ A

gLrfyf[kr
gLrfyf[kr Øekad% MS – 802 laxzg ¼d½
'kh"kZd % ck.kh nknw n;ky
i`"B la[;k % 69
vkdkj % 14 x 8 låeå fyf[kr % 12 x 5 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh igyh jpukA dkyh ,oa yky L;kgh ls fy[kh xbZ gSA izfr i`"B lkr
iafDr;kaA i`"B ds nksuksa vksj yky L;kgh ls gkf'k;k
gkf'k;k [khapk gSA d`fr ds vkjaHk esa rhu
[kkyh i`"B gSaA
fo'ks"k fooj.k % nknw th dh ok.kh ls ijpak dk vax ,oa churh dks vax blesa laxzghr fd;s x;s x;s gSAa

23
vkjEHk % Jh jke th lfr AA Jh Lokeh nknw n;ky th lgkbAA izFke izpk dks vax y"kra
y"kraAA
nknw ueks ueks fujafujatu AA ueldkj
ueldkj xqjnsoAA
vUr % nknw lkfgc ys[kk yhikAA rkS lhl dfV lwyh nh;kAA fegje ikdfj Qy dh;kAA
rkS thjksa tks,s,s dfj th;k AA ƒ‡AA bfr churh dkS vax lu
luiwj.kAA vax AA „AA
„AA
lk[khAA †Œ„ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 802 ¼[k½


'kh"kZd % fparko.kZ lqanjnkl
jnkl
i`"B la[;k % 70 & 97
vkdkj % 14 x 8 låeå fyf[kr % 12 x 5 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh nwljh jpukA i`"B 95 ds nksuksa vksj yky L;kgh ls ckMZj cuk;k gSA
fo'ks"k fooj.k % fparkef.k laxzg ds varxZr lqanjnkl dh ok.kh esa ls rkjd fparkef.k] ccsd fparkef.k
kef.k
,oa gfj cksy fparkef.k esa bZ'oj dh ,oa xq# dh efgek dk xku fd;k gS A
vkjEHk % vFke
vFke rjd P;arkef.k y"kre~ AA iwj.k czã fujatu jk;k AA ftu ;g ;g u "kL"f"k
"kL"f"k lkt
lkt
cuk;k AA
vUr % lqanjnkl
jnkl iqdkj dSA dgr ctkjks <ksy AA psrl dSrkS psfr;kS r;kSAA lqgfj cksyks gfj
cksyAA „‹ AA bfr gfj cksy fparko kof.kA leiwj.kAA … AA pkSikbZ nksgk AA ƒ„… AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 802 ¼x½


'kh"kZd % lobZ;k lqanjnkl
ys[kd % lqanjnkl
i`"B la[;k % 95 & 164
vkdkj % 14 x 8 lå eå fyf[kr % 12 x 5 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh rhljh jpuk A iwoZor~ r~ A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk ds varxZr lqanjnkl ds loS;ksa esa N% vax ^xqjnso dkS vax*] ^=;nsl
fparko
ko.kh dkS vax*] ^dky fparkef.k dkS vax*] ^izse Kkuh dkS vax* vkfn ij fopkj
fd;k x;k gSA
vkjEHk % vFk lqanjnkl th dk lobZ;k y"k·ÙkeAA
y"k·ÙkeAA vFk
vFk xqjnso dkS vaxAA banoaoa NanAA ekWt
djh xqjnso n;k
n;k dj lcn lqukb dh;kS gfj usajksAA
vUr % lqanj dks d.k tkax ld;
ld;sg xksdy xkao dkS iS eksfg U;kjkSAA ‡AA bfr izse ijkKkauh
dkS vax leiwj.kaAA
AA vax AA ˆ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 802 ¼?k½


'kh"kZd % ujlh
ujlh th dkS ekfgjks
ys[kd % lqanjnkl
i`"B la[;k % 106 & 178
vkdkj % 14 x 8 låeå fyf[kr 12 x 5 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa i|ksa esa ujlh dh dFkk dk o.kZu gSA
vkjEHk % vFk ujlh
ujlh th dkS ekfgjks y"kra
y"krAA
aAA jkx lksjBAA x.kifr
x.kifr dh vkKk ikaÅaAA gfj
Hkxru dkS tl xkÅaAA Vsd AA
vUr % Hkxfr esa izse fi;kjksAA gS lc eSa lc FkSa U;kjksaAA … AA tkdh yhyka vize vuarkAA
bu pjuu dh lju clark AA † AA „Œ AA bfr Jh ujlh th dkS ekgjkS leeiwj.k
lekiÙk%AA „ŒAA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 802 ¼M-


¼M-½
'kh"kZd % nlkS fn'kk dk lobZ;ka
ys[kd % lqanjnkl
i`"B la[;k % 178 & 182
vkdkj % 14 x 8 låeå fyf[kr % 12 x 5 låeå

24
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa nlkas fn'kkvksa ls lEcfU/kr nl loS;s lqanjnkl us fy[ks gSaA
vkjEHk % vFk nlkS fnlk dk lobZ;k y"kra AA iwjc nslu lar iNr iNrjÙkA yksx eyhu ijs ijsp:
p:
dhu fØfØ;k dfjgha uys thp
thp lekIj
lekIjr AA
vUr % lqanjnkl Hk;s eu QwgM+ ukfj Qrsiqj ekagh AA bfr nlka fnlk dk lobZ;k leiwj.k
AA ƒŒ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 802 ¼p½


'kh"kZd % lqanjnkl th dks cjauu
fyfidkj % vkrekxe
vkrekxe
fyfidky % ƒ‹Œ‡ ¼laor~½
LFkku % uxj Hkhyks
Hkhykn³k
sn³k

i`"B la[;k % 183 & 186
vkdkj % 19 x 26 låeå fyf[kr % 12 x 21 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh vfUre jpuk A jpuk ds vUr esa rhu [kkyh i`"B gSa A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa lqanjnkl dk ifjp; i| esa fn;k x;k gSA blesa ;g Hkh ladsr fn;k
x;k gS fd HkhynM-
HkhynM- uxj esa tks larok.kh dk xqVdk iM+k gS A mls vkrek jke
uked O;fDr us fyfic) fd;k gS A fQj var esa nksgk fn;k x;k gS A
vkjEHk % vFk lqanjnkl th dks cjuua
cjuuaAA
AA nknw th n;ky dh Vlky ljkseu vSls ?kM+s ;V oks;
ekayk bdAA
vUr % bfr lqanjnkl th dkS cjuu
cjuua leiwj.ka
.ka lekifrAA
lekifrAA Š AA lyksd izeka.k crhlk
v"kj
v"kj AA tks³ lelr
lelr AA ƒŒ„„‡ AA eÙkh clk"k oq/kAA ƒ‡ AA ler AA ƒ‹Œ‡ AA
dk AA uxj Hkhyksn³k ³k rkef[k xqVdk leiwj.k lekirh AA nksgk AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 828


'kh"kZd % Jhen~ Hkkxor xhrk ¼Hkk"kk
¼Hkk"kk Vhdk½
Vhdkdkj % fnokdj
Vhdkdky % ƒŠ‹‹ laor~
LFkku % fogkj
i`"B la[;k % 311
vkdkj % 35 x 18-18-5 låeå fyf[kr % 28 x 12 låeå
lkekU; fooj.k % nqyZHk lEiw.kZ fdUrq i`"B&i`"B gqbZ ;g Ñfr
Ñfr cM+s vkd"kZd <ax ls lqUnj fy[kkbZ esa
fy[kh xbZ gSA i`"Bksa dks jaxnkj gkf'k;s ls lqlfTtr fd;k x;k gS A izfr i`"B 11 ls
13 iafDr;k¡ gSaA Ñfr dks ftYn esa cka/kdj lqjf{kr dj ysuk pkfg, A
fo'ks"k fooj.k % Jhen~Hkkxor~ xhrk ds vBkjg v/;k;ksa dh Vhdk cM+h lqanj Hkk"kk esa lqUnj <ax ls dh
xbZ gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% AA mkssa ue% Jh lfPpnkuan ujgfj xq#eewrZ wr;Z sAA ujukjk;.k
ujukjk;.k
'ks"kpr% lu~ O;kl ij /k`rjk"Vª lat; dw lj ukjn lo logw¡ AA
vUr % efr% fu{k; gS A rkgh rs eSrs rsjs dw¡ jkT; ugha
ugha izkir gksosxk isl dgkAA ‰Š AA bfr
Jh Hkk"kk xhrk lk
lkjs v"Vn'kks/;k;% AA ƒŠ AA laor~ ƒŠ‹‹

gLrfyf[kr Øeka
Øekad% MS – 874
'kh"kZd % Jhen~Hkkxor iqjk.k
i`"B la[;k % 404
vkdkj % 23 x 33-
33-5 låeå fyf[kr % 24-
24-5 x 16 låeå
lkekU; fooj.k % xÙks diM+s esa lftYn Jhen~Hkkxor iqjk.k ds fy, dkyh ,oa yky L;kgh dk iz;ksx
fd;k x;k gSA gj LdU/k dh i`"B la[;k vyx&vyx gSA nks ys[kdksa dh fy[kkbZ gS
vkxs pkj [kkyh i`"B gSa ihNs nks A izfr i`"B 20 iafDr;k¡ gSaA nksuksa rjQ yky L;kgh
ls gkf'k;k [khapk gSA
fo'ks"k fooj.k % izLrqr xzaFk es
esa Jhen~Hkkxor~
kkxor~ ds izFke lkr Lda/kksa dk o.kZu gSA gj LdU/k esa futh
v/;k; gSa izR;sd u;s LdU/k dks u;s i`"B ,oa uohu i`"B la[;k ls vkjaHk fd;k gSA

25
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% AA mksa Jhers jkekuqtk; ue% AA lksjBkAA tklq pj.k edjan
ije gal ihofg eqnk AA esVfg Hko:t}a
Hko:t}anoa nkslksb j?kqohj in AA ƒ AA
vUr % jke Ñik tsfg gksb rklq Jo.k gfj xq.k ijSAA viju pkgSa dksbZ fouq gfj Ñik
dVk{krSAA „‹ AA bfr AA Jh Hkkxors egkiqjk.ks k.ks lIre Lda/ks Hkk"kk fuo
fuo)s
izgyknkuqpfjrs ;qf/kf"Bj ukjn laokns iapn'kks v/;k;AA ƒ‡ AA lIre Lda/k
laiw.kZe~ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 875


'kh"kZd % lar ok.kh
i`"B la[;k
;k % 840
vkdkj % 18 x 26 låeå fyf[kr % 14 x 19 låeå
lkekU; fooj.k % izLrqr xzaFk esa dkyh yky L;kgh dk iz;ksx fd;k x;k gSA xzaFk dk vkjaHk nlosa i`"B
ls gksrk
rk gSA xzaFk lwph ls iwoZ vkB [kkyh i`"B gSa vkSj vUr esa Hkh ,d i`"B [kkyh gS
vkSj ml i`"B ds nwljh vksj fdlh nwljh fy[kkbZ esa dqN iafDr;k¡ fy[kh xbZ gSaA izfr
i`"B 25 iafDr;k¡ vafdr gSaA i`"B ds nksuksa vksj dkyh L;kgh dk gkf'k;k cuk gSA
fo'ks"k fooj.k % izLrqr xzaFk esa lar dchj] jSnkl] nknw] xjhcnkl vkfn ,d lkS ckbZl larksa dh ok.kh
laxzghr gS tks fHkUu&fHkUu jkxksa esa c) gSA
vkjEHk % ejS fl"k lk"kkflfjykyAA ƒ…‡ AA lwfjt lu[k lu[k vkjlh iko dh;k izdklAA nknw lkabZ
lk/k fofpA lg tSafu itSanklAA
vUr % pd fj jpkafe Jh jke jke JqfuAA nwfj eksrs jghe
jghe HkfDr rsjhAA nkl ijekuan gky vSls
Hk;s
Hk;sAA ,d lrla
lrlaxfcu cwM csjhAA … AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 932 laxzg ¼d½


'kh"kZd % Jh ukldsr O;k";kaus
jpukdky % laor~ ƒ‰‹‰
i`"B la[;k % 72
vkdkj % 12 x 18-
18-5 låeå fyf[kr
fyf[kr % 9-5 x 16 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh igyh jpuk A xRrs diM+s esa ca/kh gksus ij Hkh dbZ i`"B fudys gq, gSa i`"B
dkQh iqjkus iM+ pqds gSsaA izfr i`"B 18 iafDr;k¡ gSa A
fo'ks"k fooj.k % 17 v/;k;ksa dh bl Ñfr esa laoknkRed 'kSyh esa _f"k ukldsr vkSj ;ejkt vFkkZr~
firk & iq= ds fopkjksa dk o.kZu gS A
vkjEHk % vFk xzaFk lq"k lcn fy"kr AA lhl u okaØ xqjpju AA Qqfu fcu u`fla?k lkl AA
fujkdkj dh vUr xfr ds AA
vUr % bfr Jh ukldsr O;k";kausAA firk iq= fj"; laoknsAA /kjek/kje fcpkj.ksAA uke
lIrnlks
lIrnlks /;k;AA
/;k;AA ƒ…ƒ AA laor~ ƒ‰ƒ‰ AA oj"kss lkae.k cnh ˆ AA ds fnu xzaFk laiwj.ka
r;k AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 932 ¼[k½


'kh"kZd % izfgykn pfj=
i`"B la[;k % 72 & 96
vkdkj % 12 x 18- 18-5 låeå fyf[kr % 9-5 x 16 låeå
lkekU; fooj.k % xzaFk dh nwljh jpukA i`"B chp esa ls m[kM+s gSaA
fo'ks"k fooj.k % izgyknpfj= uked bl Ñfr esa ukjn ,oa ludkfn ds laokn ds }kjk izgykn ykn~~ dh
fo".kq HkfDr ij izdk'k Mkyk gS A
vkjEHk % xzaFk izfgyk
gyk pkfj=
pkfj=AA pkSikbZAA izFkeSa lhl gfj xqj dks uka
ukÅa
aÅa AA da
dgwagw dFkk tks vkX;k
ikaÅaAA
vUr % bfr
bfr izfgykn pfj= HkfDr tksx ukae izrki xzaFk laiwj.k lekirAA pkSikbZAA ƒ‡ˆ AA
nksgk „ˆ Nan „‰ „‰ AA

26
gLrfyf[kr Øekad% MS – 932 ¼x½
'kh"kZd % tSey th dk xzaFk
i`"B la[;k % 33
vkdkj % 12 x 18- 18-5 låeå fyf[kr 9-5 x 16 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh rhljh jpukjpuk A 33 i`"Bksa dh ÑfrA dkyh yky L;kgh dk iz;ksx fd;k
x;k gSA
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk ^tSey th dk xzaFk*k* esa 314 nksgksa es alar LoHkko ,oa bZ'oj ij ppkZ dh
xbZ gS A
vkjEHk %& lquÅ vto uqi nsl QdhjkAA jktekay fg;s xgS tghjhAA vkofyid iqlaxq lqukmAA kmAA
xqj ihjk
ihjkA usfeg is ts ikÅAA ƒ AA
vUr % ,sd lk/k vdsyk tSey vx NkMS ugha ughAa nknw dk psykAA …ƒˆ AA bfr tSey th dk
xzaFk laiwj.ka
.ka lekirga
lekirgaaAA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 932 ¼?k½


'kh"kZd % tkxfr fc³nkoy
fc³nkoy
ys[kd % nÙkqey
i`"B la[;k % 5
vkdkj % 12 x 18-18-5 låeå fyf[kr % 9-5 x 16 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh pkSFkh jpukA fooj.k iwoZor~ rA~
fo'ks"k fooj.k % izLrqr Ñfr esa txr~ okfl;ksa esa O;kIr jksx] 'kksd dk o.kZu djds muds fuokj.k dk
mik; ,dek= bZ'oj dks crk;k gSA
vkjEHk % tksbZ tksbZ ns"kwa lksbZ lksbZ jks
jksxh jksx jgr esjk lrxq# tksxhAA Vsd AA
vUr % nkl lju dh vkSV yabZ gSA foM- foM-n=qeyey jkStka
tkauAA ƒ‡ AA bfr txfr fc
fcM-nkoyk
laiwj.k HkosrAA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 932 ¼M-


¼M-½
'kh"kZd % ckyehd xzaFk
i`"B la[;k % 5
vkdkj % 12 x 18-18-5 låeå fyf[kr % 9-5 x 16 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % 23 inksa dh bl Ñfr esa egf"kZ O;kl }kjk Jo.k fd;s x;s ckyehfd xzaFk ds uSfrd
i{k ij fopkj fd;k x;k gS A
vkjEHk % vFka ckyehd xzaFk fy"krAA larfu dh efgeka dghAA ikjFk dkS lae dkbAA dgr
xksiky gjhAA VsdAA
vUr % dFkk lqukbZ O;kla ru larfu ds pju doy ifjAA lhl uokor nklAA „… AA bfr
ckyehd
ckya aehd xzaFk laijw .k AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 932 ¼p½


'kh"kZd % /kzqo pfjr
vkdkj % 12 x 18-18-5 låeå fyf[kr % 9-5 x 16 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % /kzqo pfjr uked bl jpuk esa /kzqo ds HkfDr ;ksx ij laoknkRed 'kSyh esa izdk'k
Mkyk gSA
vkjEHk % Hkxokuks ckpAA trh fu|ka lÙkk fua|kAA fua|k peqpeiq dkjdaAA rsu ik;s Jq J.kq
q.kq ikjFkAA
vUr % eS vKka uefr
uefr vkiaukAA dyfi dgk¡ dNw ckrAA cd lrlq vFk jk/kdaAA tu
xksiky fir
firekr
ekrAA bfr Jh /kwa pfj= xzaFk Hkxfr tksx ukae izrklaiwj.kaAA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 932 ¼N½


'kh"kZd % Jh lq"kla
klaeka
ekan xzaFk
i`"B la[;k % 20

27
vkdkj % 12 x 18-18-5 låeå fyf[kr % 9-5 x 16 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A xzaFk dh bl jpuk dk izFke i`"B ughaugha gSA jpuk dk vkjaHk in la[;k 10 ls
gksrk gSA
fo'ks"k fooj.k % Jh lqdlaokn uked ;g jpuk laxzg dh NBh Ñfr gS ftlesa 207 inksa esa nsorkvksa
vkSj 'kqdnso dk laokn bZ'ojh; cks/k dk Kku nsrk gSA
vkjEHk % ijls lqjls jgS ijkbuAA dgS vkSr fØLunh ikbuAA ƒŒ AA
vUr % cd uk JqRoku tka tkaukafeAA fczFkk rfl thoauAA „Œ‰ AA brh Jh lq"klekan xzaFk laiwj.k
lqr dY;k.kA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 932 ¼t½


'kh"kZd % eksgejnjktk
ejnjktk dh dFkk
i`"B la[;k % 11
vkdkj % 12 x 18-18-5 låeå fyf[kr % 9-5 x 16 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % eksgejn
ejn jktk dh dFkk uke
uked bl jpuk esa dfo us xq# xksfcUn flag dh vkKk ls
_f"k lar lekxe esa mldk o.kZu fd;k gSA jpuk esa 110 in gSa A
vkjEHk % vFk eksg ejnjktk dh dFkk fy"kraAA xqj xksfcan dh vkX;k ikaÅaAA lar lekxe
cjf.k lq.kkakkÅa
aÅAA
aAA
vUr % lar lekxe dFkk lq.kkÅa AA eksg ejn jktk dh dFkk
dFkk fur izr xkoS tu txukFkkAA
ƒƒŒ AA eksg ejn jktk dh dFkk laiwj.k Hkaora A

gLrfyf[kr Øekad% MS – 932 ¼>½


'kh"kZd % xzUFk fcizcks/k
i`"B la[;k % 4
vkdkj % 12 x 18-18-5 låeå fyf[kr % 9-5 x 16 låeå
låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % fciz cks/k uke
uked ;g jpuk laxzg dh ukSoha jpuk gS ftlesa dfo us 39 nksgksa esa czkã.k
ds dÙkZO;ksa o mudh fouezrk dk o.kZu fd;k gS A
vkjEHk % xjaFk fciz cks/k fy"krAA fciz gfl dfj cksybAA ge rS cMk u dksbAA l lqqanj ri
LokcÅ djS rqÅ lj ljy jgksbAA ƒ AA
vUr % ckyehd dh rkdghAA dgkuqfr efr jSnklAA dgS "ksecka>u Hk;kSAA lq uj yxfr
izdklAA …‹ AA bfr fciz cks/k xzaFk laiwj.k
.k HkosrAA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 932 ¼¥½


'kh"kZd % y?kqrk ukek
i`"B la[;k % 4
vkdkj % 12 x 18-18-5 låeå fyf[kr % 9-5 x 16 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa O;fDr dks fouezrk ls jgus dk lans'k fn;k gS D;ksafd y?kqrk gh
O;fDr dks Js"B cukrh gSA blesa 44 nksgs gSaA
vkjEHk % vFk y?kqrk ukek xzaFk fy"kr%AA y?kqrk cM+h ygS ts dksbZAA jkeu fØ;k FkS ikoS
lksbZAA tgka tgka y?kqrk dS vkbZAA rgka rgka lquÅ cM+kbZAA
vUr % iÅ y?kqrkukaekaka ckaprkaAA lqjka rka uqi tS X;ku AA dcgw xjc u dhft;s ikoS in u`
cka.kAA ††AA bfr y?kqrk ukeka xzaFk laiw.kZ lekIr%AA
lekIr%AA

gLrfyf[kr Øeka
Øekad% MS – 932 ¼V½
'kh"kZd % xqu jktk dhjfr ukekS
i`"B la[;k % 6
vkdkj % 12 x 18-18-5 låeå fyf[kr % 9-5 x 16 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A

28
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esas 60 nksgksa esa jktk ,oa dks<+<h+ ds laokn ds ek/;e ls jktk dhjfr ds
xq.kksa ij izdk'k Mkyk x;k gSA
vkjEHk % xqu jktk dhjr ukek xzaFk fy"kraAA nksgkAA ,d lq"k HkqxrS lqjx dsAA nq"k ujd
fuekafg tks tSlks chjt cksosAA lks rSls Qy "kkbAA ƒ AA
vUr % tc yx thoS rc yx osrh AA vk";ka ns"kS dkauka lq.kakSaAA tSlk ckgS rSlk yq jkS AA ˆŒ
AA brh xzaFk xqujktk dhjfr ukekS laiwj.k AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 932 ¼B½


'kh"kZd % gfjpanlr
i`"B la[;k % 21
vkdkj % 12 x 18-18-5 låeå fyf[kr % 9-5 x 16 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % lR;oknh gfj'pUnz ij vk/kkfjr bl jpuk ds 270 nksgksa ds i'pkr~ ,d i`"B ugha gS
ogha ij dFkk dh lekfIr izrhr gksrh gS A bl jpuk esa jktk gfjpanz dh lR;okfnrk
ij ,oa mlds la?k"kZ ij izdk'k Mkyk x;k gS A
vkjEHk % gfjpan lr xzaFk Hkk"kk fy"kraAA pkSIkkbZAA vfcxr vky"k vukgn HkkjhAA u`ifrifr
u"kifr egklq/klkjhAA
klkjhAA ukp uxa oxkod dgk dfg;sAA vkxe vaxk/k lk/k lafx
yfg;s AA ƒAA
ƒAA
vUr % jkuh ÅckpAA eu eSa dákS e`r gS vkbZ ------ ¼vkxs dk i`"B xk;c gS½ A

gLrfyf[kr Øekad% MS – 932 ¼M½


'kh"kZd % deZ/keZ
jpukdky % laor~ ƒ‰‹‰
vkdkj % 12 x 18-18-5 låeå fyf[kr % 9-5 x 16 låeå
fo’ks"k fooj.k % deZ /keZ uked ;g jpuk laxzg dh vfUre Ñfr gS ftlesa 96 in gSaA blesa deZ /keZ
ds laokn ds }kjk vPNs deksZa ds ln~ ifj.kke ,oa /keZ ij fopkj fd;k x;k gSA
jpuk dk igyk i`"B xk;c gSA
vkjEHk % uS dkSa pkgSAA eu ij/kkua jktk dkS ckgSAA /keZiq= j";k dkSa nkSjSAA rkdkSZa deZ
deZ u nsbZ
xkSjSAA ƒ‡ AA
vUr % oks
oks ueks izeslqj oks ueks Jolk/kwuka
ukavaAA
AA oks ueks fl/k lkf/kda AA ‹ˆ deZ /keZ ukea xzaFk
laiwj.k HkokAA laor~ ƒ‰‹‰ AA iksg cnh Š ckj lkseokj dS fnu iksFkh laiwj.ka HkbZ jkae
jkae jkejka jkx xkSM+hAA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 933


'kh"kZd % #defu eaxy yhyk fouksn
ys[kd % uohu dfo o`ankou
jpukdky % laor~ ƒŠˆ…
i`"B la[;k % 83
vkdkj % 14 x 25 låeå fyf[kr % 12 x 22 låeå
lkekU; fooj.k % xRrs diM+s easa ca/kh ;g jpuk yky rFkk dkyh L;kgh ls fy[kh xbZ gSA gkf'k;k dkyh
L;kgh ls [khapk x;k gSA vfUre nks&rhu i`"Bksa esa dsoy dkyh L;kgh dk iz;ksx fd;k
x;k gSA Ñfr ij i`"B vafdr ugha gS vkSj Ñfr dk vkjaHk dfo us in uua-a 497 ls
fd;k gSA dhM+s }kjk vUnj ls i`"Bks Bksa ds fdukjs ttZj dj fn,fn, x;s gSaA
fo'ks"k fooj.k % 42 v/;k;ksa dh bl jpuk esa dfo us #fDe.kh&Ñ".k ds fookg dk fp=.k fd;k gSA
Ñ".k }kjk #fDe.kh dk gj.k dj }kjdk esa nksuksa ds fof/kor~ fookg dk izlax gS fQj
var esa xzg.k ds volj ij lHkh Ñ".k dh Lrqfr djrs gSaA jpuk ds var ds rhu
i`"Bksa esa mins'kkRed nksgs ladfyr gSa ftuesa yky L;kgh dk iz;ksx ugha fd;k gSA
vkjEHk % Jh x.ks'kk; ue% AA Jh #defu eaxy dFkk vuqiaAA dsoy eaxy dks gs l:iaAA
L;ke lusgh dFkk cukbZAA iBs lqus lq"k laifr nkbZAA
vUr % e/kq ekl jkdk lfl lfl gksbZAA xzaFk laijw u fd;ks gS ;ksbZAA bZrh Jh yhyk fouksn xzaFks
iqu }kfjdk izosl oSrkyhleks
kyhleks /;k; lqHk JhAA

29
gLrfyf[kr
gLrfyf[kr Øekad% MS – 934 laxzg ¼d½
'kh"kZd % p.Mh pfj= mfDr foykl
ys[kd % xq# xksfcan flag
fyfidkj % jktk jke iafMr d'ehjh
fyfidky % ƒŠŠŒ laor~
i`"B
"B la[;k % 65
vkdkj % 16 x 26 låeå fyf[kr % 10 x 17 låeå
lkekU; fooj.k % fcuk ftYn ds ;g 65 i`"B dh Ñfr gSA igyk i`"B dhM+s }kjk [kk;k x;k gS i`"B
1ls 40 rd ^p.Mh pfj= mfDr foykl* uked jpuk gS vkSj fQj 41&65 rd p.Mh
pfj= ukVd laxzghr gSA vkjEHk esa rFkk
rFkk vUr esa pkj i`"B [kkyh tksM+s x;s gSaA ys[kd
us dkyh rFkk yky L;kgh dk iz;ksx fd;k gSA izfr i`"B 14 iafDr;k¡ gSaA
fo'ks"k fooj.k % izLrqr dkO; jpuk esa dfo us vkjEHk esa bZ'k oanuk djds ckn esa mfDr foykl fy[kk
x;k gS ftlesa p.Mh ds 'kkS;Z dk o.kZu rFkk p.Mh }kjk e/kqdSVHk] efg"kklqj] /kzwelSu]
paMeqaM] jDrcht] fulqaHk rFkk lqaHk vkfn jk{klksa ds o/k dk o.kZu gSA Ñfr esa vkB
v/;k; gSaA
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue%AA mkas eaxy Hkxoku~AA foLuq eaxya x#M+
x#M+/otAA eaxya iaqMfjdk{k
eaxyk;t
yk;t ruks gjhAA
vUr % xzaFk lrl;k dksdLxkstkle
tkle voj u dksbAA ftg ufeÙk dfo us dg~;ks pafMdk
lksbAA …ƒ AA bfr ekjdaMs iqjk.ks Jh paMh pfj= mdr foykl v"Veks/;kbAA ŠAA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 934 ¼[k½


'kh"kZd % p.Mh pfj= ukVd
ys[kd % xq# xksfcan flag]
fyfidkj % jktk jke iafMr d'ehjh
fyfidky % ƒŠŠŒ laor~
i`"B la[;k % 40&65
vkdkj % 16 x 26 låeå fyf[kr % 10 x 17 låeå
lkekU; fooj.k % fcuk ftYn dh ;g Ñfr ^p.Mh pfj= ukVd* yky rFkk dkyh L;kgh esa fofHkUu
fyfidkj
Nanksa esa fy[kh xbZ gSA izfr i`"B 14 iafDr;k¡ gSaA var esa fyfid kj us viuk rFkk le;
dk ladsr fn;k gSA
fo'ks"k fooj.k % vkB v/;k;ksa dh bl Ñfr esa igys p.Mh }kjk vusd ohjksa] tSls /kzwezdsrq] jDrchtjDrcht]]
fu'kqaHk]k] 'kaqHk vkfn ds o/k dk o.kZu gS vkSj fQj p.Mh dh Lrqfr dh xbZ gSA
vkjEHk % vFk paMh pfj= ukVd fy";rsAA ujkt NanAA efg"; nSrlwj ;ao|kslyksg i`X;aAA
lnSo jkt thrk;aAA
vUr % bfr Jh ekjdaMs iqjk.ks Jh paMh pfj= ukVd ukVd mlrfr ojuua ukev"Veks/;kbAA Š AA
lIrlr dk laiwj.ka j.kaA laor~ AA ƒŠŠŒ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 994 laxzg ¼d½


'kh"kZd % nknwn;ky dh lk"kh
i`"B la
la[;k % 1&142&241
vkdkj % 19 x 26 låeå fyf[kr % 12 x 21 låeå
lkekU; fooj.k % xÙks diM+s esas dkQh iqjkuh gqbZ ;g Ñfr laxzg dh igyh jpuk gSA dkyh yky L;kgh
dk iz;ksx fd;k x;k gSA izfr i`"B 19 iafDr;k¡ gSaA
fo'ks"k fooj.k % bl jpuk esa nknw Ñr 2800 lkf[k;k¡ lkf[k;k¡ gSa tks fd 38 vaxksa tSls xqjnso dks vax]
lqfej.k
ej.k dks vax] ijpk] ifrozrk] eu] eu] fopkj dks vax vkfn fo"k;ksa ij gSaA ;g
lkf[k;k¡ fofHkUu jkxksa esa jkxc) gSaA
vkjEHk % izk.kifr lfrAA nknw xqjnso izlknkr AA izFkes kes lkf"kekMkAA xqjnso dk vaxAA nknw u
eksu eks fujatuAA fueldkj xqjnsorgAA
vUr % dcgw u fcg³S
fcg³S lksyykA lk/kq fM<er gksb nknw gh, ,djlAA ckaf/k xkoMh lksb
vaxAA ƒ„ AA lk"khAA ƒ‰ŒŒ AA jpk Hkh nknw n;ky th dh lk"kh laiw.kZAA

30
gLrfyf[kr Øekad% MS – 994 ¼[k½
'kh"kZd % dchj th dh lk"kh
i`"B la
la[;k % 242&372
vkdkj % 19 x 26 låeå fyf[kr % 12 x 21 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh nwljh jpuk
fo'ks"k fooj.k % dchj ok.kh ds vkjEHk esa igys nknwok.kh ds leku gh 60 vaxksa esa 810 lkf[k;k¡ gaSA
bu vaxksa esa xqjnso] ifrozrk] eu] lkp dks vax vkfn gSA blh izdkj fofHkUu jkxksa esa
dchj dh lkf[k;ka] in] jeS.kh dk o.kZu gSA jpuk esa dqy blesa 810 lkf[k;ka] 384
in rFkk 8 jeSf.k;ka gSaA
vkjEHk % dchj th dh lk"kh AA xqjnso dkS vaxAA dchj lrxqj lapku ku dk lxkA
lxkA lks/kh lbZ u
nkfr AA gfj thloku dks fguw AA gfjtu gfjtu lba
lbZa u tkfrAA ƒ AA
vUr % rkor xfr fclokl fcuAA dVS dVS u llSa lwyAA dgS dchj gfj yxfr fcuAA eqdfr
ugha js ewyAA † AA ‰ AA lk"kh AA ŠƒŒ AA in AA …Š† AA jeS.kh AA ‰ AA
dchj th dk fØr iw.kZAA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 994 ¼x½


'kh"kZd % xjhcnkl dk vurS
vurS izeks?k xzaFk
i`"B la[;k % 373 & 382
vkdkj % 19 x 26 låeå fyf[kr % 12 x 21 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % blesa lar ok.kh ds varxZr xjhc nkl th ds in ,oa muds izeksn xzaFk dk o.kZu gSA
vkjEHk % xjhcnkl th dk vurS izeks?k xzaFk ekMxAA vksÅ iz.k .k Åaxqj ds ;kbAA efr cqf/k
X;kau nsÅ ledkbAA
vUr % uq> lkSa djkS iqdkjkAA xjhc nkl dS uqe gh tkofuAA lueq"k nsnhnkjkAA … AA ƒŒ
AA xjhcnkl th ds inAA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 994 ¼?k½


¼?k½
'kh"kZd % ukenso th dk xzaFk
laxzgdŸkkZ % ckck ds
dsoynkl
jpukdky % laor~ ƒ‰Š†
i`"B la[;k % 382&402
vkdkj % 19 x 26 låeå fyf[kr % 12 x 21 låeå
lkekU;
lkekU; fooj.k % laxzg dh pkSFkh jpukA
fo'ks"k fooj.k % bl laxzg esa ukenso ds xzaFk dh pkj lkf[k;ka o 122 in of.kZr gSaA
vkjEHk % ukenso th dk xzaFk ekM;kAA in jkx VksMhAA gfj ukam ghjk gfj ukma ghjkAA gfj
ukma ysr feVS lc ihjkAA VsdAA
vUr % f<x f<x <wa<S v?k T;wAA phUgS ukagh larAA uke dgS dgS dg ikb;sAA fcu yxrka
yxorAA † AA lk"kh AA † AA in AA ƒ„„ AA ukenso th dk xzaFk laiw.kZAA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 994 ¼³½


¼³½
'kh"kZd % jSnkl th dk xzaFk
laxzgdŸkkZ % ckck dsoynkl
jpukdky % laor~ ƒ‰Š†
i`"B la[;k % 402 & 417
vkdkj % 19 x 26 låeå fyf[kr % 12 x 21 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % lar jSnkl dh ok.kh vafdr gSA lcn rFkk lkf[k;k¡ fofHkUu jkxksa esa xkbZ xbZ gagSaA
vkjEHk % jSnkl th dkAA in ekaMtk AA jkx jkedyhAA ijpS jke jeS ts dksbAA ikjlij
lsam fc?ku u gksbAA Vsd
vUr % dgS jSnkl eSa ns";k ekaghAA ldy
ldy tksfr lae lafe ukaghAA † AA ƒ AA lcn AA ‰ƒ
lk"kh AA „ AA jSnkl th dk xzaFk laiw.kZ lekirg
lekirg AA

31
gLrfyf[kr Øekad% MS – 994 ¼p½
'kh"kZd % tu xksiky th ds lcn
laxzgdŸkkZ % ckck dsoynkl
jpukdky
jpukdky % laor~ ƒ‰Š†
i`"B la[;k % 417&430
vkdkj % 19 x 26 låeå fyf[kr % 12 x 21 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % xzaFk ds var esa ;g crk;k x;k gS fd bl lc ok.kh ds laxzgdkj nknw n;ky dk
f'k"; dsoynkl gSA nknw ds njckj esa gh ;g dk;Z lEiUu fd;k x;k gS ftldk
le; laor~ 1784 gSA eaxyokj iksFkh lEiw.kZ dh xbZA bles
blesa xksiky dfo ds 12 in
rFkk 59 lcn gSaA
vkjEHk % nknw xqjnso izlknkr AA tu xksikyky th dk lcn A A jkx dY;ka.k AA gfj dkS
lqtl tkSu lqurAA Jou rkS lkai dh ccbZ AA fcu gfj njl uSua eksjp nokAA
jluk nknj ukbZAA Vsd AA
vUr % NkfM vfezr Qy fo"kS "kkrjsAAA fo|k nkl vkl rft vkSjSA Jh xksiky dSjs
fxjkpjsAA
AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 995


'kh"kZ
'kh"kZd % JhHkxon~xhrk
i`"B la[;k % 140
vkdkj % 10 x 7-5 låeå fyf[kr % 8 x 5 låeå
lkekU;
lkekU; fooj.k % xŸks esa lftYn ;g jpuk dkyh L;kgh ls fy[kh xbZ ,oa Li"V gSA jpuk dh gkyr
Bhd gSA
fo'ks"k fooj.k % vBkjg v/;k;ksa esa jfpr Jhen~Hkkxor~ xhrk dks ljy fgUnh
fgUnh dfork esa fy[kk x;k
gSA
vkjEHk % mksa lfrxq# izlkfnAA Jh x.ks'kk; ue%AA Jh Hkxon~xhrk fy[;rsAA 'yksdAA /k`rjk"Vª
rjk"Vª
mokpAA
vUr % bfr Jh Hkxor xhrk lwifu[kRlq czã fo|k;ka ;ksx 'kkL=s Jh Ñ? Ñ?e vtqZu lackns
laU;kl ;ksxs uke v"Vn'keks /;k; lekIre~
lekIre~ AA ƒŠ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1037 laxzg ¼d½


'kh"kZd % vuHkks Kku jru
ys[kd % lkabZnkl
i`"B la[;k % 89
vkdkj % 12 x 16 låeå fyf[kr % 8 x 13 låeå
lkekU; fooj.k % ftYn esa ijUrq [kqyh gqbZ Ñfr AA dkyh yky L;kgh dk iz;ksxA blesa izfr i`"B 13
iafDr;k¡ gSA
fo'ks"k fooj.k % jkekuqt lEiznk; ds HkDr eqdannkl ds f'k"; lkabZnkl us vuqHko Kkujru dks vius
xq# dh vuqdaik ls iw.kZ fd;k gSA
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue%A Jh jkekuqt th dh laeiznk; esa fljksefu Jh eqdannkl fru ds
f'k"; ckck lkabZ nkl th frudk vuHkks
vuHkks Kku jru ti fy";rsAA 'yksd AA
vUr % eqfDr u ikos txr
txr xq# rVrhjFk HkekZ;AA lkabZnkl ts izHkHk fdikZy gks; rki rr Hkh
eqfDr gks tk; br Jh Kku jru laiw.kZ Ükq ÜkqaHka HkorAA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1037 ¼[k½


'kh"kZd % vejnkl eu v# cq/k dh okj
fyfidkj % lkabZnkl
i`"B la[;k % 90&108
vkdkj % 12 x 16 låeå fyf[kr % 8 x 13 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A laxzg dh nwljh jpukA
jpukA

32
fo'ks"k fooj.k % ckck lkabZ nkl us jkx vklk]
vklk] jkedyh]
jkedyh] xqtjh vkfn esa xq# vejnkl dh eu vkSj
cq/k dh okj dk o.kZu fd;k gSA
vkjEHk % 'kon vklk jkxsAA ckck th fu/kku fu/k rssjs ikl AA ns";ks fuxe fn"V fujarjh xq#
iwN ds funkZlAA
vUr % rhjFk orZuse ri late er dksÅ fuans tkuAA dg lakbZnkl uke dh egek gksr u
uke lekuAA br vejnkl eu v# cq/kdh kdh okj AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1037 ¼x½


'kh"kZ
'kh"kZd % Jh Hkkxor~ egkiqjk.k
fyfidkj % lkabZnkl
i`"B la[;k % 109&159
vkdkj % 12 x 16 låeå fyf[kr % 8 x 13 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % bl jpuk esa lwjnkl] ukjk;.knkl] dchj] jktk ihik] ukenso] xq# rsx cgknqj] ckck
yky n;ky] rqylhnkl]
ylhnkl] 'kqdnso] fonqj] czã] f'ko dh ok.kh dks fofo/k jkxksa esa fn;k
x;k gSA
vkjEHk % dksbZ gks; lwjk eqfDr "ksrthrs AA tue v# euZ dks cka/k j";k djs czã dh tksr
fey tk;ohrs AA
vUr % Hk`xqfj"k dsFks
Fkss dsl ftlh fof/k df
dfj ys lksbZ mikm AA tk; lekir dj djgq Hkkx ys
ykynkl xqu xkm AA bfr Jh Hkkxors egkiqjk.ks prqFkZ lad/ks "k"Veks/;k; AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1037 ¼?k½


'kh"kZd % Kku ygj
ys[kd % feJ uanyky
i`"B la[;k % 53
vkdkj % 12 x 16 låeå fyf[kr % 8 x 13 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % xq# v"VkoØ] vtqZu] okf'k"V
okf'k"V ds laoknksa dks lEeq[k j[krs gq, Kkuygj uke
uked Ñfr
dh jpuk dh xbZ gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk;a ue% AA ueks izse ijekre Lokeh AA ?kV ?kV ols lq varjtkehAA
iwju iq#"k fujarj nsok AA gEg ugh tkuh rqejh lsokAA
vUr % tks; Kkl Kku dk /kSjaAA lksbZ bl iksFkh dk ijSa AA bfr Jh loZfo|kfu/kkua feJ uan
yky fojprs Kku ygj izd.kZ ,dknl lekIre AA ƒƒAA ƒƒAA 'kqHkeLr AA fy"kra
deZukjk;.kA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1037 ¼M-


¼M-½
'kh"kZd % Jh Hkkxors egkaiqjk.ks nle Lda/k
ys[kd % Ñgenkl
Ñgenkl
i`"B la[;k % 15
vkdkj % 12 x 16 låeå fyf[kr % 8 x 13 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A laxzg dh ikapoh jpuk A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa Jh Hkkxor egkiqjk.ksk.ks ds n'ke Lda/k dh Ñ".kyhyk dk xk;u dfo
Ñ".knkl us fd;k gSA
vkjEHk % Jh x.ks'kk; ue%
ue% Jh ÑLek;
ÑLek; iekZRek ue%A mkas ueksa iekZRe nsok Jh iqjku iqj"kksRe
thAA ujujku fuoku 'kkar inueks ukFk iqj'kksre thAA
vUr % br Jh Hkkxors
Hkkxors egkiqjkus nle Lda/ks izse jls
jlAA
sAA xkosa lqusa xqu Ñge ds fru laru ds
Hkkx txsAA bg yh yhYgk
Ygk dksbZ lqus lquk; izse HkfDr
HkfDr ek/kks dh ikos A d`genkl dh ;gh
tkpuk izse HkfDr o/krh tkos A nle Lda/k Ñr Ñgenkl laeiwjuAA y"kra
deZukjk;.kuA 'kqHke lr lr loZ txrke~AA

33
gLrfyf[kr Øekad% MS – 1038 laxzg ¼d½
'kh"kZd % ukjk;.k lzksr
ys[kd % Jh Lokeh Tokykuan
jpukdky % laor~ ƒ‹‡Œ
i`"B la[;k % 58
vkdkj % 4-5 x 4 låeå fyf[kr % 4 x 3 låeå
lkekU; fooj.k % 58 i`"Bksa dh ;g Ñfr laxzg dh igyh Ñfr gSA izLrqr laxzg xÙks dh ftYn esa ca/kk
gS A izfr i`"B ij T;ksfr"k lEca/kh Qykns'k vafdr gSa A dfo us dkyh rFkk yky
L;kgh dk iz;ksx fd;k gSA i`"Bksa ds gkf'k;s Hkh cuk;s x;s gSa A iku
ikuh yxuss ds
ds izHkko
ls dgha&dgha 'kC
'kCn fod`
fod`r gks x;s gSa rks dgha mudh L;kgh Hkh m[kM+ x;h gS A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr Ñfr ^ukjk;.k lzksr* esa dfo Jh Lokeh Tokyk uan us vBkjg v/;k;ksa esa
ukjk;.k Hkxoku dh loZi{kh;
{kh; mikluk ds ea= lzksr :i esa xk;s gSa A var esa dfo us
jpuk dky ,oa fnu ekl ekl dk Hkh foLr`r o.kZu fd;k gS A
vkjEHk
vkjEHk % mksa Jh lrxq# pj.k deysH;ks ue%AA vFk JhLokeh Tokyk uan th Ñr ukjk;.k lzksr
fy[;rs AA
vUr % muh ls iapkl ek iks"k ekl johokj AA tu rqylh;k dwa fy[kh vFkZ fopkj fopkj AA
brh Jh Lokeh Tokyk uan th ÑR; ukjk;.k lzksr laiw.kZ laikra kra AA ƒ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1038 ¼[k ¼[k½


[k½
'kh"kZd % jkt;ksx
ys[kd % rqylhnkl
jpukdky % foØeh laor~ ƒŠ‡Œ
i`"B la[;k % 37
vkdkj % 4-5 x 4 låeå fyf[kr % 4 x 3 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh ;g nwljh jpuk gSA izfr i`"B 7 iafDr;k¡ fy[kh xbZ gSa A ys[kd us dkyh
vkSj yky L;kgh dk iz;ksx fd;k gS A ikuh ds izHkko ls Hkhxusds dkj.k dgha&dgha
L;kgh QSy xbZ gS rks dghas i`"B tqM+ tkus ds dkj.k L;kgh m[kM+ Hkh xbZ gSgS A
fo'ks"k fooj.k % 37 i`"Bksa dh ;g Ñfr jkt;ksx Lokeh Tokykuan th ds f'k"; tokgj jke muds
f'k"; rqylhnkl }kjk jfpr gSA dfo us tkrd dh dqaMyh esa iM+us okys jkt;ksx dk
izHkko vkSj mlds y{k.kksa dk o.kZu fd;k gS A loZizFke m)o dks
dks vtqZu us Hkxoku
Ñ".k dk jkt;ksx lquk;k
k;k Fkk A
vkjEHk % mksa Jh ln~xq# pj.k deysH;ks ue% vFk Jh rqylhnkl th ÑR; jkt;ksx fy[;rs AA
nksgk AA Jh xq# ds in dat dksa dj izFkes tq iz.kke AA jkt;ksx fo/k iqu dgqa
tkdj gks; dY;k.k AA
vUr % rqylh ftl ij xq# Ñik djs ijs igpku AA brh brh Jh Lokeh Tokykuan th ds fl[k
Lokeh Tokgj jke ft fru ds fl"k rqylhnkl th ÑR; jkt;ksx laiw.kZ Z.kZ AA 1 AA
ƒ‹‡Œ
ƒ‹‡Œ efguk
efguk ek?k lIreh lqnh laiw.kZ
Z.kZ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1038 ¼x½


'kh"kZd % ijkHkfDr ;ksx
ys[kd % rqylhnkl
i`"B la[;k % 38 & 39
vkdkj % 12 x 10 låeå fyf[kr % 9-5 x 7 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh pkSFkh jpuk gS A L;kgh tqM+ tkus ds dkj.k dbZ 'kCnksa dh L;kgh m[kM+
xbZ gS ftls i<+uk dfBu gS A ys[kd us dkyh ,oa yky L;kgh dk iz;ksx fd;k gS A
fo'ks"k fooj.k % ijkHkfDr ;ksx esa m)o us Ñ".k ls HkfDr ds fo"k; esa tks iz'u fd;k mlh dk mÙkj
nsrs gq, Ñ".k us ijkHkfDr dk o.kZu fd;k gS A
vkjEHk % vFk ijkHkfDr ;ksx izd.kZ fy[;rs AA nksgk AA m)o us JhÑ? JhÑ?e lwa izgi fd;k rs
Hkkar AA HkDr tq vi.kks vki dwa dslsa tkus ukFk AA
vUr % vFk ijkHkfDr Lo:i o.kZua fy[;rs A

34
gLrfyf[kr Øekad% MS – 1038 ¼?k½
?k½
'kh"kZd % HkfDr y{k.k
ys[kd % rqylhnkl
i`"B la[;k % 40&43
vkdkj % 12 x 10 låeå fyf[kr % 9-5 x 7 låeå
lkekU; fooj.k % HkfDr y{k.k uked ;g jpuk dfo rqylhnkl Ñr gS A bldh L;kgh LFkku&LFkku
ls m[kM+h gksus ds dkj.k bls i<++uk dfBu gS A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa JhÑ".k us m)o dks HkDr dh HkfDr ds y{k.k mnkgj.k lfgr crk,a
gS A
vkjEHk % vo esa Hkk HkfDr dwa vksgs HkfDr AA tk
tk HkfDr ds djr uj gks tq czaã :i AA
vUr % tu rqylh oanu okjs okj&okj
okj&okj in in nks; AA bfr HkfDr y{k.k laiw.kZ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1038 ¼M-¼M-½


'kh"kZd % lk/k ifj{kk y{k.k
ys[kd % rqylhnkl
i`"B la[;k % 44 & 54
vkdkj % 12 x 10 låeå fyf[kr % 9-5 x 21 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh ;g ikapoha jpuk gS A gj i`"B ij lkr iafDr;k¡ gSaA yky dkyh L;kgh dk
iz;ksx fy[kus ds fy, fd;k gS A L;kgh tqM+ tkus ds dkj.k 'kCnksa dks i<+uk dfBu
gS A
fo'ks"k fooj.k % lk/k ifj{kk y{k.k uked
uked d`fr esa dfo us lk/kqvksa ds y{k.k ,oa mudh ijh{kk dk
o.kZu fd;k gS A
vkjEHk % vFk lk/k ifj{;k y{k.k
y{k.k o.kZrsA vFk varj y{k.k lk/k ds o.kZrs A
vUr % bfr lk/k y{k.k & oj okxokx laiw.kZ lekIra AA mksaAA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1038 ¼p½


'kh"kZd % iap laLdkj
ys[kd % rqylhnkl
i`"B la[;k % 4
vkdkj % 12 x 10 låeå fyf[kr % 9-5 x 7 låeå
lkekU; fooj.k % pkj i`"Bksa dh ;g Ñfr laxzg dh vfUre Ñfr gS A ys[kd us vkjEHk rFkk var esa
yky L;kgh dk iz;ksx fd;k gS rFkk chp esa dkyh L;kgh fy[kus ds fy, rFkk
iw.kZfojke yky L;kgh ls vafdr fd, gSa A
fo'ks"k fooj.k % ^iap laLdkj* uked bl jpuk Jqfr L;ke osn ij vk/kkfjr vk/kkfjr gS ftlesa iUp laLdkjksa
dk fo'kn o.kZu fd;k gS A
vkjEHk % mksa Jh jk/kkÑ?
jk/kkÑ?ek; ue% AA vFk iap laLdkj fy[;rs AA Jh Ñge ukea fd likn
eqnzkiko
iko uh;ks AA
vUr % bfr Jqfr L;ke osns "k"VHk ifj{k% rFkk pkx es iqMqa eqnzklzFkk uke ekyk ea=Üp vehfg
iap laLdkj A ijeSdkadkar gsros AA Jh xq#n|kr bZbrh Zrh iap laLdkj L;ke osns Jqfr
laiw.kZ AA ‡AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1042


'kh"kZkZd
'kh" % nknw ok.kh
fyfidkj % gjth jke
fyfidky % laor~ ƒŠŒ‡
LFkku % gjyky uxj
i`"B la[;k % 117
vkdkj % 32 x 16 låeå fyf[kr % 26 x 12 låeå
lkekU; fooj.k % i=kad Ñfr A dkyh ,oa yky L;kgh dk iz;ksx fd;k x;k gS A i`"B ds nksuksa vksj
yky L;kgh dk gkf'k;k gSA fy[kkoV lqUnj gS A izfr i`"B 16 iafDr;k¡ fy[kh x;h
gSaA

35
fo'ks"k fooj.k % nknw ok.kh ds lHkh vaxksa dks fyfic) fd;k x;k gSA nknw iaFk ds ega
egar gjth jke th
us bls lEiUu fd;k A
vkjEHk % Jhjke th lR; AA Jh Lokeh nknw th dh ok.kh fy"k fy"kr
"kra AA ueLdkj canuka vax AA
ÜyksdAA
vUr % bfr Jh nknw nkl fojpr lrxqj izlkns izksDr HkfDrHkfDr tksxksuke rRolkj er ljc
lk/kw oqf/k Kku ljo lk{k peks /k; jkeauke lrxq
lrxq# fl[;k leLr ok.kh uke efgeka
egkre Ñr Ñr laiw.kZ AA leLr lk"kh AA ƒ‡‡Š AA lcn ††ƒ AA vax …„ AA jkx
„‰AA
„‰AA var leS dh lk"kh AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1066


'kh"kZd % jpuk lsunkl
ys[kd % lsunkl
i`"B la[;k % 222
vkdkj % 14 x 10 låeå fyf[kr % 11 x 6 låeå låeå
lkekU; fooj.k % ftYn esa ij [kqyh gqbZ [kafMr Ñfr A dkyh ,oa yky L;kgh dk iz;ksx A vkjaHk ,oa
var ds i`"B blesa ugha gSaA dkyh ,oa yky L;kgh ls i`"B ds nksuksa vksj gkf'k;k
gkf'k;k
cuk;k x;k gS A izfr i`"B N% iafDr;k¡ gSa A
fo'ks"k fooj.k % lar lsunkl us nks
nksgk ,oa imM+h esa uhfr ,oa HkfDr lEcU/kh fopkj fn, gSa A
vkjEHk % ;uZ gjHktu I;kl AA tuuh HkHkZHkHkZfDr jko;ks isV cka/k n'kekl AA ikSM+h ƒŒ gjfg nsZrSrS
fdm foljkagh AA
vUr % rkrs lÙk d N= oju ygs AA me em ex tl gjdk AA xkos nqHk nkeu rs
lDrAA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1074


'kh"kZd % Jhen~Hkkxor n'ke LdU/k
jpukdky % ƒˆŠ‰ laor foØeh
i`"B la[;k % 243
vkdkj % 15 x 21-21-5 låeå fyf[kr % 11 x 16-
16-5 låeå
lkekU; fooj.k % lftYn A dkyh ,oa yky L;kgh dk iziz;ksx A dqN i`"B ttZj gksdj VwV jgs gSa
ftlls jpuk dk vUr iBuh;
iBuh; ugha gS AA
fo'ks"k fooj.k % Jhen~Hkkxor n'ke LdU/k uked Ñfr esa Ñ".kyhyk dk fp=.k dfo }kjk fd;k x;k
gS A blesa 84 v/;k; gaS A
vkjEHk % Jh ikÜoZukFkk; ue%AA Jh ÑLek; ue% Jh x.ks'kk; ue%AA vFk Jh Hkkxor nLe nLe
lqda/k fy";rs AA vknx.kdk pfj= AA foJ in fy";rs
fy";rs AA
vUr % bfr Jh Hkkxors egkiq
egkiqjk.ks n'keLdU/k lksuk ty ØhM+k o.kZua-----------
-----------
¼uksV & vkxs iBuh; ugha gSA½

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1076 laxzg ¼d½


'kh"kZd % Jh xzaFk Hkorkju
jpukdky % laor~ ƒ‹…„
i`"B la[;k % 39
vkdkj % 15 x 10 låeå fyf[kr % 12 x 7 låeå
lkekU; fooj.k % xzaFk dh igyh jpukA dkyh ,oa yky L;kgh dk iz;ksxA izfr i`"B lkr iafDr;k¡ A
fy[kkbZ lqanj gSA gkf'k;k ugha cuk gSA
fo'ks"k fooj.k % lar dchj vkSj /keZnkl dk laokn Hkorkju uke ls lk[kh] nksgk vkSj pkSikbZ esa jpk
x;k gS ftles
ftlesa laoknkRed 'kSyh esa Hko ls ikj tkus ds mik; ,oa fof/k;ksa ij izdk'k
Mkyk gS A
vkjEHk % okj ufg ikjk
ikjk rkes vVdk lc lalkjk lks nfj;ko
nfj;ko dkSu fcf/k ikoks ijeiq#"k dSls dS
/;kokS djks HkfDr dS tksx dekoks nsonku dS rhjFk Ugkoks AA
vUr % bfr Jh xzaFk Hkorkju
Hkorkju lrxqj lar dchj vkSj /keZnkl th dk laokn laiw.kZ lekfIr A
Jko.k lqnh ƒ„ laEor ƒ‹Š… 'kqØokjA

36
gLrfyf[kr Øekad% MS – 1076 ¼[k½
'kh"kZd % jpuk dchj
ys[kd % dchj
fyfidky % laor~ 1932
i`"B la[;k % 39&62
39&62
vkdkj % 15 x 10 låeå fyf[kr 12 x 7 låeå
lkekU; fooj.k % jpuk dchj laxzg dh nwljh jpuk gS A izfr i`"B lkr iafDr;k¡ vafdr gSa A dkyh
,oa yky L;kgh dk iz;ksx fd;k x;k gS A
fo'ks"k fooj.k % bl jpuk esa xqjnso dh jeSuh] xqjnso dks vax] xqjeq[k dks vax] fuxqjs uj dks vax]
HkfDr dks vax rFkk jeSuh lEcU/kh nksgs ,oa in gSa A
vkjEHk % vFk xqjnso dh jeSuh A xqj le nkrk dksbZ u HkkbZ eqfDr dks ekjx fn;kS crkbZ xqj
fcu ân;s Kku u vkoS T;kSa dLrwjh e`x HkqykoS A
vUr % dgS dchj xqj fn;k crkbZ gksrh xqIr izxV ns[kykbZ lŸkuke lqfejs tks dksbZ rkdkS
vkokxkSu u gksbZ A bfr Jh jeSuh A

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1077


'kh"kZd % Jh Hkxon~ th dk Vhdk
i`"B la[;k % 362
vkdkj
vkdkj % 25 x 16 låeå fyf[kr % 16 x 10 låeå
lkekU; fooj.k % lftYn xÙkk diM+s lfgr A dkyh L;kgh dk iz;ksx] fcuk gkf'k;s ds izfr i`"B 16
iafDr;ka fy[kh xbZ gSa A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr gLrfyf[kr iksFkh Jhen~
Jhen~Hkxon~xhrk th dk Vhdk esa dqy i`"B 362 gSa ftuesa
ls i`"B 118 [kkyh gS A i`"B ihys] foÑr ,oa ttZj gSa vkjEHk rFkk vUr esa
pkj&pkj i`"B [kkyh gSa A Ñfr esa dqy 18 v/;k; gSa lHkh v/;k;ksa dk egkRE; Hkh
fn;k x;k gS A izR;sd v/;k; lekfIr dh lwpuk ys[kd us v/;k; la[;k ds lkFk nh
gSA
vkjEHk % Å¡ Jh x.ks'kk; ue% A Å¡ vL; Jh Hkxon~ xhrk ekyk ekyk ea=L; Jh Hkxon~
Hkxon~ osnO;kle~
_f"k A
vUr % bfr Jh xhrk egkRE;s Qya lEiw.kZa 'kqHke~
ke~ vLrq loZ txrks
txrks A ueks Hkxon
Hkxon oklqnsok; A

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1078


'kh"kZd % jk?ko ik.Moh; izdk'k
ys[kd % Jh 'kf'k/kj
i`"B la[;k % 378
vkdkj % 14 x 23 låeå fyf[kr % 11 x 17 låeå
lkekU; fooj.k % xÙkk ftYn esa caca/kk izLrqr xzaFk 378 i`"Bksa dk gS A ys[kd Jh 'kf'k/kj us dkyh L;kgh
dk iz;ksx fd;k gS A Ñfr esa vk, 'yksdksa dks larjh iSafly ls n'kkZ;k x;k gS A izfr
i`"B 16 iafDr;k¡ vafdr gSa A
fo'ks"k fooj.k % jk?ko ik.Moh; izdk'k uked ;g egkdkO; rsjg v/;k;ksa esa fy[kk x;k gS A gj
v/;k; esa 'yksdksa dh la[;k vafdr gS A blesa ;qf/kf"Bj vkfn ikaMoksa ,oa jke dh
dFkk dk o.kZu gS A
vkjEHk % mksa LofLr Jh x.ks'kk; ue% mksa ueks xqjos ljLorh uwik; mksa Lokf/k"Bkuka cztjt%
;qTtfiTTj ewrZ;s A bPNk;hu txr~ l`f"V deZ.ks czã.ks ue% AA
vUr % mksa Jh jke% 'kj.ka leLr txrka
txrkajkea fouk
fouk dk xrh jkes.k izfrgEirs
rgEirs dfyeya jkek;
dk;Z ue% jkekUuL;frdky
jkekUuL;frdky Hkhe Hkqtxks jkeL; foJoa foJoa o'ks
'ks jkes HkfDr
HkfDr j[kf"Brk Hkorqe
jke RoesokJ;%A
kJ;%A

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1079


'kh"kZd % d{kiqjs d{kiqjh
ys[kd % fl)ukxktqZu
i`"B la[;k % 250

37
vkdkj % 15 x 12 låeå fyf[kr % 12 x 7 låeå
lkekU; fooj.k % lftYn A lqUnj fy[kkoV A yky ,oa dkyh L;kgh dk iz;ksx A izfr i`"B lkr
iafDr;k¡ A
fo'ks"k fooj.k % fl) ukxktqZu }kjk jfpr ra= ls lEcfU/kr bl jpuk dks rsbl v/;k;ksa esa lEiUu
fd;k x;k gS A
vkjEHk % vksa Jh x.ks'kk; ue%AA
ue%AA Jh xqjos ue% ;% 'kkar% ijekUo;% ijo'kh dkykar dks Kku
okU/;krhr eukfn fuR; fup;k% ladYi ladkspd%AA
vUr % ukee =;ksfo'k%
bfr Jh fl) ukxktqZu fojfprs d{kiqjs d{kiqjh lkaxksaikax ek/kua uk
iVy%AA „… AA vksa rRlnkse~ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1130


'kh"kZ
'kh"kZd % Jh xhrk Hkk";
Hkk";
Hkk";dkj % Jh J)kuan
i`"B la[;k % izfr v/;k; dh vyx i`"B la[;k
vkdkj % 34 x 19 låeå fyf[kr % 26 x 15 låeå
lkekU; fooj.k % ftYn jfgr A larjhjax dk gkf'k;k A dkyh L;kgh dk iz;ksx fy[kus ds fy, fd;k
x;k gS A izfr i`"B 18 ls 21 iafDr;ka
Dr;ka gSa A
fo'ks"k fooj.k % Jhen~Hkxon~ xhrk dk Hkk"; ifjozktdkpk;Z Jh J)kuan }kjk fojfpr gS A xhrk ds
vBkjg v/;k;ksa dk o.kZu blesa fd;k x;k gS A
vkjEHk % vksa Jh x.ks'kk; ue%AA n`f"Vef; fof'k"VkFkkZ
fof'k"VkFkkZd`ik ih;w"kof"kZ
kof"kZ.kh AA gsjoa nsfg izR;wg{os
O;wg fuokfja
fuokfja.kh A ƒA
vUr % bfr Jh eR;ijegal ifjozktdkpk;Z Jh J)kuan iwT;ikn f'k"; Hkxonkuan
Kkufojfprs Jh xhrk Hkk";
Hkk"; foospus v"Vkn'kks/;k;% AA ƒŠ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1131 laxzg


'kh"kZd % Lrks= jpuk
ys[kd % 'kadjkpk;Z
i`"B la[;k % gj Lrks= dh viuh i`i`"B la[;k gSaA
vkdkj % 15 x 12 låeå fyf[kr % 10 x 7 låeå
lkekU; fooj.k % izLrqr jpuk esa dkyh ,oa yky L;kgh dk iz;ksx fd;k x;k gS A i`"B dhM+s }kjk
ttZj dj fn;s x;s gSaA ftYn esa Hkh d`fr [kqyh gqbZ gS izfr i`"B lkr iafDr;k¡ gSa A
gj Lrks= ds i'pkr~
i'pkr~ ,d [kkyh i`"B gS fQj nwljk Lrks= vkjEHk gksrk gS A dqN
Lrks= nwljs vkpk;ksZa ds }kjk Hkh fy[ks x;s gSa A
fo'ks"k fooj.k % Lrks= jpuk ds vUrxZr x.kifr Hkqatxiz;kr Lrks=] Jh x. x.kifr
kifr iapjRu Lrks=a] uoxzg
Lrks=] vijk/k lkSnaLZÙkkkk=]
s=] Jh foLeqlZglzuke Lrks=] vUuiw
vUuiw.kkZ Lrks= rFkk Tokyeq[kh
Lrks= vkfn nl Lrks=ksa dk o.kZu gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks’kk; ue%AA mksa mek xxtad.kZ oØa x.ks'ka Hkqtk da dd.ka
ad.ka 'kksfHkra /kwez dsrqaAA
vUr % n'kk?kkZ
n'kk?kkZ vksfRFkrk Tokyk fnx~--------------------------
--------------------------
bfr Jh Tokykeq[kh ueksueksLrqrs Lrks=a laiw.kZe~ AA JqHkeAA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1132


'kh"kZd % ra=&i=
i`"B la[;k % 23&43
23&43
vkdkj
vkdkj % 23 x 11 låeå fyf[kr % 15 x 6 låeå
lkekU; fooj.k % ;g Ñfr i`"B 23 ls 43 rd gS A dkyh ,oa ykyh L;kgh dk iz;ksx gqvk gS A dqN
i`"B dhM+s }kjk ttZ
ttZj dj fn;s x, gSa A izfr i`"B 7 iafDr;k¡ gSa A
fo'ks"k fooj.k % ckgj ftYn ij ra= i= ;g uke fn;k x;k gS Ñfr Lojkar L=hfyax ,oa Lojkar
iqfYyaax fo"k; ls lEcfU/kr gS A vr% O;kdj.k lEcU/kh ;g Ñfr] v/kwjh gS i`"B 23 ls
43 rd pyrh gSA i`"Bksa ds fdukjksa ij Hkh fy[kk gS A i`"B 26 ,oa 42 ij i`"B ds
e/; esa fp= cuk;k x;k gSaA 'kCnksa dh iqujko`
jko`fÙk gqbZ gS A

38
vkjEHk % fur {kkika cgqopus nso tlwbfrfLFk rst dkjL; frl{kkika yksi iz;kstua tlhfr
fo'ks"k.kakFkZ% nso vl~ bfrfLFkrs nh?kZ folxSZ A
vUr % y{kE;% y{esy{es;k% y{ehuka y{E;ka y{es;k% y{ehN AA bZdkjkark L=h fyax% L=h 'kq)%
rL;
rL;s oarRo HkkokHkkok AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1133


'kh"kZd % Jhjkek;.k
fyfidky % laor~ ƒ‹‡‰
i`"B la[;k % vyx&vyx dkaMksa dh viuh i`"B la[;k vaafdr gSA
vkdkj % 30 x 12 låeå fyf[kr % 24 x 8 låeå
lkekU; fooj.k % dkyh L;kgh esa fy[kh xbZ ;g Ñfr lqUnj fy[kkbZ ;qDr Dr gS A izfr i`"B 8 ls ysdj
12 iafDr;k¡ gSaA vyx&vyx dkaMksa dh i`"B la[;k vyx&vyx gS A
fo'ks"k fooj.k % bl Ñfr esa jkek;.k dFkk v;ks/;k dkaM ls ysdj mÙkjdkaM rd pyrh gS A dqy N%
dkaM gSa igyk ckydkaM blesa ugha gS A
vkjEHk % AA Jh x.ks'kk; ue% AA Jh jkepanzk; ue% AA dL; fpÙoFkdky lk jktk n'kjFk%
lqrka Hkjra dSd;h iq=fena opue~ ozohr AA
vUr % bR;qÙkj dkaML; vuqØef.kdk lekIr AA JqHkaHko korqla
loa r~ ƒ‹‡‰ ek?ks JqDyk ƒŒ ukS
fyf[krfena
fyf[krfena iqLrda AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1134


'kh"kZd % ;kKoYdh; /keZ'kkL=
fyfidkj % tukn
tuk nuZ iafMr
fyfidky % laor~ ƒ‹Œ‹
i`"B la[;k % 629
vkdkj % 30 x 21 låeå fyf[kr % 21 x 12 låeå
lkekU; fooj.k % 629 i`"Bksa dh [kqyh Ñfr dkyh L;kgh ls fy[kh xbZ gS A izfr i`"B 14 iafDr;k¡ gSa A
fo'ks"k fooj.k % ;kKoYdh; /keZ'kkL= dks tuknZu iafMr us fyfic) fd;k gS A blds rhu v/;k;ksa
esa lHkh laLdkjksa ds vk/kkj ij /keZ dk o.kZu fd;k x;k gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue%AA mksa ueks Hkxors oklqnsok;AA mksa Jh xq#oS ue%AA
ue%AA mksa lafl|FkZ
l|FkZ
feyRlqjklqj jlzujekSfy fLFkr izkSYy%AA
vUr % bfr Jh /keZ'kkL= ;kKoYdh; vijkjd laiw.kZ lekIre~AA JqHkEHkorq AA laor ƒ‹Œ‹
ekxZ'kh"kZ ofr izfri|ka
ri|ka 'kfuokljs laiw.kZa Jh Tokykeq[kh eafnj lehis xks czkã.k
nklkuq
nklkuqnkl tuknZu iafMrsu fyiha Ñre~ Ñre~ JqHke~AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1135


'kh"kZd % f'ko iqjk.k
fyfidky % laor~ ƒŠŠ„
i`"B la[;k
;k % vyx&vyx lafgrkvksa dh i`"B la[;k vyx&vyx gSA
vkdkj % 41 x 15 låeå fyf[kr % 33-
33-5 x 10 låeå
lkekU; fooj.k % lafgrkvksa dk laxzg f'ko iqjk.k A dkyh ,oa yky L;kgh dk iz;ksx A izfr i`"B 12
iafDr;k¡ A fy[kkoV lqUnj i`"B ds nksuksa vksj yky dkyh L;kgh dk gkf'k;k [khapk
x;k gS A
fo'ks"k fooj.k % f'ko iqjk.k ds varxZr foÜosÜ'oj lafgrk] fo|s'oj lafgrk] ok;oh
ok;oh;
oh; lafgrk
grk ¼mÙkjk)Z
,oa iwokZ)Z½ dSyk'k lafgrk] luRdqekj lafgrk rFkk ija fo|s'oj lafgrkvksa esa f'ko
pfj= xk;u fd;k x;k gS A
vkjEHk % Jh x.ks'kk; ue%A
ue%A ukjk;.ka ueLÑi
ueLÑik
LÑik ujZpSo ujksÙke AA nSohaoh ljLoa
ljLorh
arh O;klar rks
t;eqnhj;srK ;fr ijklj lqrq% lR;orh ân;a ân;a uan uks O;kl%AA
vUr %&

39
gLrfyf[kr Øekad% MS – 1136 laxzg ¼d½
'kh"kZd % f'ko jgL;
i`"B la[;k % 517
vkdkj % 35 x 18 låeå fyf[kr % 25 x 10 låeå
lkekU; fooj.k % i`"B & i`"B gqbZ ;g Ñfr 517 i`"Bksa dh gSA fy[kkbZ lqUnj A dkyh L;kgh dk
iz;ksxA lQsn rFkk ihys i`"Bksa dk iz;ksx fd;k x;k gS A izfr i`"B X;kjg iaiafDr;k¡ gSaA
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa 50 v/;k;ksa ds varxZr f'ko& f'ko&dFkk dk o.kZu gS A
vkjEHk % Jh x.ks'kk; ue% A Jh ljLoR;S ue% foÜos=ka ek/koaVqfV naMikf.ka pHkSjoa oans dk'kha
xqgk xaxk Hkokuh ef.k df.kZdkAA ƒAA
vUr % bfr Jh Ldka
Ldkakakansns egkiqjk.ks 'kr lgL=a lafgrk;ka fgeoR[kaMs f'kojgL;sr rh;ka 'ksmrj
[kaMs LdankxLR;
kxLR; eqfu laoknksuke iapk'krreks
k'krreks /;k;% AA ‡ŒAA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1136 ¼[k½


'kh"kZd % f'ko jgL; f}rh;ka'k
i`"B la[;k % 222
vkdkj % 35 x 18 låeå fyf[kr % 25 x 10 låeå
lkekU; fooj.k
fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % bl jpuk esa rhl v/;k;ksa esa f'ko jgL; o.kZu fd;k x;k gSA
vkjEHk % Jh x.ks'kk; ue% ekgsÜojs iqjka l=s izo`Ùks equ;lznk ;n`N;k x=a lw=a iSIiykna
fglf=.k% oktÜkol-------
oktÜkol-------A
-------A
vUr % bfr Jh f'kojgL;s f}rh;ka'ks tSxh"kO; Ldan la
laokns f='kks/;k;% …Œ lekIrAA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1137


'kh"kZd % LdU/k iqjk.k uxj[kaM
jpukdky % laor~ ƒŠ‰‡
i`"B la[;k % 538
vkdkj % 35 x 19 låeå fyf[kr % 25 x 13 låeå
lkekU; fooj.k % LdU/k iqjk.k ds uxj[kaM uked bl jpuk ds i`"B&i`"B vyx gq, gSa A iw.kZ rFkk
vfr nqyZHk jpuk gS ys[kd us blds fy, lQsn rFkk ihys i`"B iz;qDr fd, gSa A
fy[kkoV lkQ gS A izfr i`"B 13 iafDr;k¡ gSa A jpuk dks ftYn }kjk lqjf{kr dj
ysuk pkfg, A
fo'ks"k fooj.k % LdU/k iqjk.k ds uxj[kaM dk iw.kZ fp= bl jpuk esa 'kCnksa ds ek ek/;e
/;e ls [khapk x;k
gSA jpuk ds vkjaHk esa ys[kd us yEcs i`"Bksa ij fo"k;lwph ¼vuqØe½ cuk;k gS vkSj
vuqØe esa gj v/;k; ds izR;sd i{k dk i`"B uEcj in uEcj vafdr fd;k gS A var
esa uxj [kaM ds Jo.k dk ekgkRE; Hkh of.kZr gS A
vkjEHk % mZa ueks% fouk;dk; mZa ue% Jh iq#"kksÙkek; l?kwtZfq V tVktwVks
Vks t;rka fot;k; p% ;=S
difyr Hkkafr djksU; Fkkfi
Fkkfi tkUgoha A
vUr % bfr Jh Ldaniqjk.ks r`rh; ifjNssns gkVdsÜoj {ks= egkRE;siqjk.k Jo.k ekgkRE;s
uxj[kaM lekIra laiw.kZkZ „„‹
„„‹ xzaŒ ƒƒ‡ŒŒŒ
ƒƒ‡ŒŒŒ laor~
r~ ƒŠ‰‡ T;s"V ƒ…

gLrfyf[kr Øeka
Øekad% MS – 1138 laxzg ¼d½
'kh"kZd % Jh Hkkxor egkiqjk.k
ys[kd % 'kadjs.k
fyfidky % laor~ ƒ‹ƒ
ƒ‹ƒŠ
i`"B la[;k % 168
vkdkj % 27 x 21 låeå fyf[kr % 20 x17
17 låeå
lkekU; fooj.k % i`"Bksa dks vyx ls cka/kk x;k gS A dkyh L;kgh ls fy[kh xbZ ;g jpuk lkQ&lqFkjh
gS A izfr i`"B lksyg iafDr;k¡ gSa A
fo'ks"k fooj.k % JhHkkxor egkiqjk.k uked bl jpuk dks 33 v/;k;ksa esa fy[kk x;k gSA i`"B 162 ls
168 rd txg&txg ls [kjkc gksus ds dkj.k [kkyh i`"Bksa ds lkFk mUgsa tksM+k x;k

40
gS A oSls ys[kd us dbZ i`"Bksa ds fdukjksas ij Hkh fy[kk gS A laoknksa ds ek/;e ls Ñfr
dh jpuk dh gS A
vkjEHk % Jh x.ks'kk; ue% AA foÜolxZ folxkZfn uo uo y{k.k yf{kra Jh Ñ"kuk [;a ija/kke
/kke tx
/kke uekfe rr AA ƒ AA
vUr % bfr Jh Hkkxor;
Hkkxor; Lda/ks dkfiys;ks ik[;kus=s ;kfLe'kÙkeks /;k;%A……/;k;%A……A
……A 'kadjs.k
fy[
fy[kra LoiBukFkZ KkrkStsÙkya ƒ‹ƒŠ feÙkh ikS"klqnk okjxqjAA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1138 ¼[k½


'kh"kZd % Hkkxor egkiqjk.k uoe~ LdU/k Vhdk
i`"B la[;k % 67
vkdkj % 27 x 21 låeå fyf[kr % 20 x 17 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % JhHkkxor egkiq
egkiqjk.k ds uoe v/;k; dh ;g Vhdk 24 v/;k;ksa esa fy[kh xbZ gS A
vkjEHk % Jh x.ks'kk; ue%AA xq.kkiaxq.kk ÙkokRFkSE.k rs d#.kkfuf/k
d#.kkfuf/kr
fuf/kr ega 'kj.ka;kfe
;kfe ijekun
ijekun
ek/ko AA
vUr % bfr Jh Hkkxors egkiqjk.ks uoe Lda Lda/ks Vhdk;ka prqfoZ'kks·/;k;% „†AA
„†AA Jh jke Ñ?
Ñ?e
jk/kkÑ
jk/kkÑ?e 'kadjs .kSo fyra Jhen~Hkkxor 'kkL=Lo izlzlde~
zde~ KkrkS tsÙkyh LoiBukFksZ Jh
Ñ?ekiZ.keLrq Ükq
ÜkqHkeLrq A

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1138 ¼x½


'kh"kZd % Hkkxor egkiqjk.k v"Vn'k lafgrk
ys[kd % 'kadj
fyfidky % laor~ ƒ‹„ƒ
i`"B la[;k % 200
vkdkj % 27 x 21 låeå fyf[kr % 20 x 7 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr Ñfr esa v"Vkn'k lafgrk dh Vhdk dh xbZ gS A
vkjEHk % Jhx.ks'kk; ue%AA mkas lfPpnkuank; ue%AA ÙkÙk% iapk'kÙkesrq tjklf/ka Hkk;kfg p
dkjf;Roka
dkjf;Roka cq/kkSmeZra fUuuk; futa tuaAA ƒ AA
vUr % bfr Jh Hkkxors egkiqjk.ks ·"Vkga lkgL;ka
lkgL;ka lafgrk ikoS;k flD;ks }kn'k LdU
LdU/ks
/ks
=;ksn'kks/;k;% ƒ… A lekIrks;a xzaFk% AA Jh d`".kkiZ.keLrq AA laor~ ƒ‹„ƒ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1138 ¼?k½


'kh"kZd % Jh Hkkxor egkiqjk.k ¼}kn'kLda/k Vhdk½
i`"B la[;k % 52
vkdkj % 27 x 21 låeå fyf[kr % 20 x 17 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor A jpuk ds vfUre i`"B ugha gSa A
fo'ks"k fooj.k % Jh Hkkxor egkiqjk.k ds }kn'k Lda/k dh Vhdk dh xbZ gSA
vkjEHk % Jh xq# H;ks ue%AA mksa x.ks'kkafcdkH;ks ueks ueks ue% AA t;afr Jh ijkuan Ñik·ikax
yln`'k% ;kfuR;euqoÙkZrs lainks foxrkn`'k%AA ƒ AA
vUr % xk;=~;kj"; czã fo/ks; fefr
fefr n'kZ;fr reso nsork#is
rk#is.k xq# :is.k p iz.kAA
¼uksV & jpuk v/kwjh gS vkxs dk i`"B ugha gSA½

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1159 laxzg ¼d½


'kh"kZd % bUnzk{kh L=ksr
ys[kd % iqjanj _f"k
i`"B la[;k % 8
vkdkj % 16 x 9 låeå fyf[kr % 12 x 7 låeå

41
lkekU; fooj.k % laxzg dh izFke jpuk A Ñfr ds iUus vyx&vyx gq, gSa A dkyh rFkk yky L;kgh
dk iz;ksx djrs gq, larjh jax dk gkf'k;k Hkh cuk;k gS A vkjaHk esa nks [kkyh i`"B gSaA
izfr i`"B ikap iafDr;k¡ vafdr gSa A
fo'ks"k fooj.k % bUnzk{kh Lrkss= esa loZizFke 'kjhj ds lHkh vaxksa ls oanuk dh xbZ gS rFkk fQj bUnz
}kjk bldh efgek dk o.kZu fd;k gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% AA mksa vL; Jh banzk{kh lzks= ea=L;AA iqjanj _f"k AA vuq"Vqi
Nan% AA
vUr % ;kfl/k y{ehijk AA lk nsohuodksfV ewfrZ lfgrk AA ekaikr ekgsÜojh AA bfr Jh
banzk{kh lzks=a laiw.kZe~ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1159 ¼[k½


'kh"kZd % lkeqfnzds iq#"k L=h.kka y{k.ka
y{k.ka
i`"B la[;k % 50
vkdkj % 16 x 9 låeå fyf[kr % 12 x 7 låeå
lkekU; fooj.k
fooj.k % laxzg dh nwljh jpuk A yky rFkk dkyh L;kgh dk iz;ksx djrs gq, izfr i`"B N%
iafDr;k¡ vafdr gSa A i`"Bksa ij larjh L;kgh ls gkf'k;k Hkh cuk;k x;k gS A jpuk
ftYn ls m[kM+h gksus ds dkj.k i`"B&i`B&i`"B gqbZ gS A
fo'ks
fo'ks"k fooj.k % iq#"k L=h y{k.ka uked bl Ñfr esa dfo us igys iq#"k ds 'kjhj ds lHkh vaxksa dk
o.kZu djrs gq, mlds y{k.k crk, gSa fQj blh izdkj L=h ds izR;sd vax dk o.kZu
djrs gq, izR;sd vax ds y{k.k crk,a gSa A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% AA vFk lkefq
lkefqnzds iq#"k L=h.kka y{k.kkfu fy[;rs
fy[;rs AA mksa vkfn
nsoa iz.kH;k nkS loZK loZ n'kZua A
vUr % fpf=.kh ekuokaNfr afr dyg okaNkafr 'kaf[kuh A bfr lkeqfnzds iq#"k lzh.ka y{kukfr JqHkk
JqHka laiw.kZa lekIra AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1159 ¼x½


'kh"kZd % ukjk;.k fparke.ksA
i`"B la[;k % 16
vkdkj % 16 x 9 låeå fyf[kr % 12 x 7 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh ;g rhljh jpuk A yky rFkk dkyh L;kgh dk iz;ksx djrs gq, yky jax
dk gkf'k;k Hkh cuk;k x;k gS A izfr i`"B N% iafDr;k¡ vafdr gSa A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa ukjk;.k dh mikluk ea=ksa ds }kjk djrs gq, lHkh nsorkvksa dk o.kZu
dj ukjk;.k ds vk;q/kksa 'ka[k] pØ] xnk] iù dh Hkh oanuk dh gSA
vkjEHk % mksa Jh ukjk;.kk; ue% AA mksa vFk ukjk;.k fparke.ks fyf[krs A mksa vL; Jh ukjk;.k
ea=jkt lzks= ea=L; AA
vUr % bfr Jh okjkg iqjk.ks lkeosn fo|kus"V;h /kj.kh/kj laokns Jh egk ukjk;.k ea=jkr
L=ksr ukjk;.k fparkef.k laiw.kZe~ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1159 ¼M-


¼M-½
'kh"kZd % ;exhrk
i`"B la[;k % 7
vkdkj % 16 x 9 låeå fyf[kr % 12 x 7 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dhdh ;g ikapoh Ñfr A yky dkyh L;kgh dk iz;ksx A larjh L;kgh ls
gkf'k;k cuk;k gqvk gSa A
fo'ks"k fooj.k % bl jpuk esa ej.kklUu izk.kh }kjk djok;s tkus okys ÑR; vkSj ;e ds lkFk nwrksa ds
laokn ds }kjk ikih rFkk iq.; vkRek dk o.kZu gS A
vkjEHk %& mksa Jh x.ks
x.ks'kk; ue% AA mksa u`R;ks xaNfr Hkwyks ds foLeokuka ifjR;tsr~AA vcSLeoarqrq
x`fg.kh
fg.kh vkuh; r=;syr%AA ƒAA
ƒAA
vUr %& io rka J`.krkaoS o;e xhuqeÙkx
Ùkxa AA ;e grhu ihMarh LoIua uSo u i';fr AA =wj AA
bfr Jh ;exhrk laiw.kZe~ AA

42
gLrfyf[kr Øekad% MS – 1159 ¼p½
'kh"kZ
'kh"kZd % Jh ?kfVdk yXua
i`"B la[;k % 36
vkdkj % 16 x 9 låeå fyf[kr % 12 x 7 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh NBh jpuk A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk
jpuk esa igys fnu fQj frfFk;ksa ds izHkko dk o.kZu djds fQj eghuksa dk
o.kZu fd;k gS vkSj fofHkUu u{k=ksa esa tUe ysus okys tkrdkas ds y{k.kksa dk o.kZu
fd;k gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk;
kk; ue% AA mksa vd
vdZ okjs eyNspAA ƒ AA lkseokjs loZfl);sAA „ AA AA
eaxyokjs ;e fo|krAA … AA
vUr % 'kfu jk=kSa A < <Z <Z <Z V < <Z <Z < < < < < < < A 'kfu fnuA <Z <Z A < <
< < < < < < < < < < AA n n A 00 AA bfr Jh ?kfVdk ?kfVdk yXua
yXua lekIraAA JqHkaaA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1159 ¼N½


'kh"kZd % iap laLdkj
i`"B la[;k % 5
vkdkj % 16 x 9 låeå fyf[kr % 12 x 7 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh lkroha jpuk A fcuk gkf'k;s ds ikap i`"Bks Bksa dh dkyh o yky L;kgh dk
iz;ksx fd;k x;k gS A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa _Xosn mDr ikap laLdkjksa dk o.kZu rFkk Jh jke ds vk'khokZ vk'khokZn dks
lHkh laLdkjksa esa egÙoiw.kZ crk;k GS A
vkjEHk % mksa Jh jkek; ue% AA iap laLdkjdkj fy{;rs AA mksa Jh jkeiwtk e|s/kkj/ksr~ AA
vUr % Qsj lrS lrkjuolq= uofxzg fru nso lk"kh czãk ãk foLuq egs'k lR; uke fueZy fnl fnlk
ozãk ds lqr laiw.kZa dkyk AA …Œ AA bfr _x~ _x~osons s iap laLdkj laiw.kZe~ AA mksa AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1159 ¼t½


'kh"kZd % jkej{kk
ys[kd % jkekuan Lokeh
i`"B la[;k % 9
vkdkj % 16 x 9 låeå fyf[kr % 12 x 7 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh vkBoha jpuk A larjh jax ls gkf'k;k cuk;k x;k gS A dkyh rFkk yky
L;kgh dk iz;ksx fd;k x;k gS A
fo'ks"k fooj.k % jkekuan Lokeh us jke y{k.k
y{k.k lhrk ls izk.kh ds nq%[kksa dk gj.k ,oa lq[k iznku djus
dh bPNk ls jkej{kk lzksr dk fuekZ.k fd;k gS A
vkjEHk % mksa Jhers
Jhers jkekuqtk; ue%AA vFk Jh jkekua
jkekuan Lokeh ÑR; jkej{kk fy[;rsAA mksa la/;k
rkj.kh loZ nks"k fuokj.kh A
vUr % mksa Jh jkepa
jkepan mpjars lhrk
lhrk y{e.k lq.kars eks{k eqDra Qy yH;arsAA bfr Jh jkekuan
lkSeh jke j{kk fojfpra lEiw.kZe~AA mksa AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1159 ¼>½


'kh"kZd % lkeosns iape laLdkj
i`"B la[;k % 3
vkdkj % 16 x 9 låeå fyf[kr % 12 x 7 låeå
lkekU; fooj.k % gkf'k;s ,oa dkyh
dkyh yky L;kgh dk iz;ksx djrs gq, jpuk fy[kh xbZ gSA izfr i`"B N%
iafDr;k¡ vafdr gSa A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa lkeosn esa dgs x;s iap laLdkjksa dk o.kZu gS A
vkjEHk % mksa Jh jkek; ue% AA mksa vFk lkeosns iap laLdkjkuq Hkko;srAA mks
mksa Jh ÑLe ukeka
ukeka
fdr ;keqnzk ;k ikouh;ks lkS vkREuks fuj/kkj;frAA
fuj/kkj;frAA
vUr % bfr QzfrorqFkksZ laLdkj%
dkj%AA xksiky rkfiuh fu.kZ; laLdkj%AA bfr iape laLdkj
lEiw.kZe~AA

43
gLrfyf[kr Øekad% MS – 1159 ¼¥½
'kh"kZd % ;tqosZn iape laLdkj
i`"B la[;k % 2
vkdkj % 16 x 9 låeå fyf[kr
fyf[kr % 12 x 7 låeå
lkekU; fooj.k % laaxzg dh nloha jpuk A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr Ñfr esa ;tqosZn ds vk/kkj ij iap laLdkjksa dk o.kZu fd;k x;k gS A
vkjEHk % mksa Jh jke ÑLek; ue%A mksa vFk ;tqosZns iaplaLdkj%AA mksa laiznk;kuqlkjs.k
.k ;Fkk deZ
izYizoZsorZ A
vUr % rFkk pqx esa iqMa eqnzkrFkk uke ekyk ea=LrFkS op vsfegh iaip a laLdkj%
dkj% izeS dkaegs
ro%AA mksa bfr% iap laLdkj lEiw.kZe~AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1159 ¼V½


'kh"kZd % Jh lqnkek th dk ckjk[kckjk[kjh
[kjh
i`"B la[;k % 10
vkdkj % 16 x 9 låeå fyf[kr % 12 x 7 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh X;kjgoha jpuk A gj i`"B ij gkf'k;k cuk gS A izfr i`"B N% iafDr;k¡ A
fo'ks"k fooj.k % blesa lqnkek HkDr uss ckjg izdkj ds voxq.kksa ds R;kxus gsrq JhÑ".k ls izkFkZuk dh
gSA
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% AA mksa vFk ck ckjka[kjh fyf[krsAA mksa ddk dfytq
dfytqx uke v/kkjkAA
vUr % ckjk"kfM-
ckjk"kfM- Kku xquxkmAA lc laru dw lhl uekmAA bfr Jh lqnkek th ds ckjk"kjh
lEi
lEi.kZ
w.kZe~AA JqHke~ AA mksa AA mksa AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1159 ¼B½


'kh"kZd % izse okjka
okjk[kfM
a[kfM
ys[kd % larnkl
i`"B la
la[;k % 8
vkdkj % 16 x 9 låeå fyf[kr % 12 x 7 låeå
lkekU; fooj.k % vkB i`"Bksa dh bl Ñfr esa ys[kd us dkyh yky L;kgh dk iz;ksx djrs gq, izfr i`"B
N% iafDr;k¡ fy[kh gSa A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa Ñ".k ds xksdqy ls pys tkus ij tc eFkqjk ls m)o vkrk vkrk gS rks
xksfi;k¡ vius izse dks izdV djrh gSa A
vkjEHk % mksa Jh jkek; ue% A mksa ddk dey uS;u ;u tors x;s ro rs fpr ugha pSu A
vUr % tksxk oSlh"kS lquS xksih ÑLe lusg izhfr ijl; vfuonS mitr gS inusgAA …‰ AA
bfr Jh larnkl dh izseokjka [kfZ³ laiw.kZkZe~ AA mksa AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1159 ¼M½


'kh"kZd % Jh ekulh iwtk fof/k
i`"B la[;k % 8
vkdkj % 16 x 9 låeå fyf[kr % 12 x 7 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh 13oha jpuk gSA fcuk gkf'k;s ds dkyh yky L;kgh dk iz;ksx djrs gq, izfr
i`"B N% iafDr;k¡ va
vafdr gSa A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa jke&lhrk dh ije jgL;e;h ekulh iwtk dh fof/k dk o.kZu fd;k
gSA
vkjEHk % mksa Jhers jkekuq
jkekuqtk; ue% AA mksa ohjklu LFk'krk
LFk'krk r:ewy fuokflus AA egk lqxa/k
fyIrka
fyIrka xaou ekyk fojkftraAA ƒAA
vUr % bfr Jhen~x:i
x:i lafgrk;ka
fgrk;ka ije jgL;s Jh ekulh iwtk fof/k iapfoa'kks/;k;% laiw.kZe~AA
mksa AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1159 ¼<½


'kh"kZd % dFkk ikoZrh

44
ys[kd % fuR; ukFk
i`"B la[;k % 96
vkdkj % 16 x 9 låeå fyf[kr % 12 x 7 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh vfUre jpukA var es esa nks i`"B [kkyh o mlls igys ds nks i`"Bksa ij mnwZ esa
dqN fy[kk x;k gS A [kkyh i`"B ttZj gks pqds gSa A fcuk gkf'k;s dh bl jpuk esa
ys[kd us dkyh rFkk yky L;kgh dk iz;ksx fd;k gS A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa N% v/;k; gSa ftuds vUrxZr fuR;ukFk
fuR;ukFk fl) us vyx&vyx 'kh"kZdksa
esa ikoZrh xkSjh dh dFkk dk o.kZu fd;k gS A
vkjEHk % mksa Jh jkek; ue% AA mksa f=foa'kfrdu doh tkfu "kksM'ksa fnz;olzFkk AA
vUr % pehjks lkg nsbfN jgVk iw.kZeklh ds fnu fnuySdS "kMdkS"kx
"k"kx oS rkso lkgks; egkN% AA
bfr Jh ikoZ
ikoZrh iq= fuR;ukFk
fuR;ukFk fojfpra "k"Veks iVy%AA ˆ AA mksa AA JqHke~ ke~ AA mksa AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1160


'kh"kZd % JhenHkxor~
JhenHkxorxhrk
~xhrk ekyk ea=L;
i`"B la[;k % 265
vkdkj % 13 x 19 låeå fyf[kr % 9-5 x 14 låeå
lkekU; fooj.k % ftYn esa jpuk fc[kjh iM+h gSA lkjs i`"B dhM+s }kjk ttZj dj fn, x;s gSa ys[kd us
dkyh rFkk larjh L;kgh dk iz;ksx djrs gq, lqUnj fy[kkoV esa Hkxonxhrk ds ea=
fy[ks gSa A izfr i`"B 16 iafDr;k¡ gSa A
fo'ks"k fooj.k % xhrk ds vBkjg v/;k;ksa dks Hkxon~xhrk ekyk ea=L; ds :i esa Vhdk dj
Ñ".k&vtq
Ñ".k&vtqZu ds laokn ds ek/;e ls bu vBkjg v/;k;ksa ds egÙo dk o.kZu Hkh fd;k
gS A
vkjEHk % Jh x.ks'kk; ue% AA mksa ueks Hkxors Hkxors oklqnsok;ksa AA mksa vL; Jh Hkxon~xhrk
ekyk
ekyk ea=L; AA Jh HkxokUo
HkxokUos
Uons O;kl _f"kAA vuq"Vq
Viwqiw Nan%AA
vUr % bfr Jh egkHkkjrs izkr lkgaLizka lafgrk;ka oS;kfloa;k Hkh"e /koZf.k JhHkxon~~xhrk
xhrk
lwifu"kRlq czã fo|k;ka ;ksx'kkL=s JhÑLuktqZu laokns eks{k lsU;k la;ksxks
ukek"Vkn'kks/;k;%AA ƒŠAA
ƒŠAA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1162


'kh"kZd % yfyr foykl
ys[kd % egkdfo dY;k.k eYy
i`"B la[;k % 24
vkdkj % 14 x 30 låeå fyf[kr % 9 x 23 låeå
lkekU; fooj.k % xRrs
xRrs diM+s lfgr lftYn jpuk dkyh L;kgh ls fy[kh xbZ gS A fcuk gkf'k;s ds
rFkk izfr i`"B 10 iafDr;k¡
Dr;k¡ A izLrqr jpuk ikuh ls Hkhxh gks
gksus ds dkj.k dkQh ttZj
gks pqdh gS A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr gLrfyf[kr xzaFk yfyr foykl ds dqy nl LFky gSa ftlesa izR;sd LFky dh
futh nksgk la[;k gS tcfd dqy nksgs 416 gSa A bles blesa dfo us yks/kh oa'k dh lqUnj
ukf;dkvksa dk fp=.k fd;k gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue%A iz|qEuk; ue% vfr yfyr foykls fo'opsrs fuokla lej Ñr
fodk'ka 'kso jk[;iz.kk'k jfr u;u fojkea larra pkfHkjkea izlHkfoftrokes 'keZ
nukSfudke AA
vUr % bfr Jh [kk
[kkM"kkuu oYyHk yksnh oa'kkors „ƒ fouksnk; Jh egkjktf"kZ egkdfo dYik.k
eYy fojfprs vuax,s,s laHkkskksx fu:i.k uke n'ke LFky% lekIr% AAAA ƒŒ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1163


'kh"kZd % oktls; lafgrk
jpukdky % laor~ ƒ‹Œ…
i`"B la[;k % 223
vkdkj % 21 x 11 låeå fyf[kr % 15 x 7 låeå

45
lkekU; fooj.k % [kqyh gqbZ ;g Ñfr dkyh L;kgh esa fy[kh xbZ gSA dgha&dgha xgjs yky L;kgh dk
iz;ksx Hkh fd;k
fd;k x;k gS izfr i`"B ikap iafDr;k¡ fy[kh xbZ gSaA fy[kkoV lkQ gSA
fo'ks"k fooj.k % nks lkS
lkS rsbl i`"Bks
Bksa dh ;g Ñfr oktlsu lafgrk ds uke ls fy[kh xbZ gSA izkjEHk esa
bZ'k oUnuk ds i'pkr~ ys[kd us lafgrk dks pkyhl v/;k;ksa esa fy[kk gSA
vkjEHk % Jh x.ks'kk;
kk; ue% gfj% mksae~ beEes beEes?k :.kJq/kh goe |kp e`Me Roke oL;qjkp ds
ƒ
vUr % bfr oktlus; la<Zfgrk;ka nh?kZnh?kZ ikBs pRokfj'k
pRokfj'kks
'kks |k;% †Œ laor~ ƒ‹Œ… fefr oS'kk[k
Ñ?e ‰AA
‰AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1164 ¼laxzg d½


'kh"kZd % cks/k izdj.ka
ys[kd % Jhen~
Jhen~ 'kadjkpk;Z
jpukdky % laor~ ƒŠŠ†
LFkku % Jhuxj dksV dkaxM+k
i`"B la[;k % 4
vkdkj % 24 x 15 låeå fyf[kr % 17-
17-5 x 9-
9-5 låeå
lkekU; fooj.k % diM+s xÙks dh ftYn esa ca/kh laxzg dh ;g igyh jpuk gS ftlesa dkyh rFkk yky
L;kgh dk iz;ksx fd;k x;k gS A fy[kkbZfy[kkbZ lkQ rFkk lqanj gS izfr ia`"B 12 iafDr;k¡
vafdr gSa A Ñfr ds var esa le; rFkk LFkku dk o.kZu fd;k x;k gS A tSls Jh
laor~ ƒŠŠ† vk"kk<+
vk"kk<+ Jko.k ofn „ f}rh;ka HkkSeokljs fyf[kra bn~e~ osnkar iqLrda
JhuxjdksV dkaxM+s Hkxorh 'kqHke~ Hkorq AA
fo'ks"k fooj.k % cks/k izdj.k uked bl jpuk esa 672 'yksd gSa ftuesa lk/kd dks mikluk ,oa fodkjksa
dks nwj djus dh izsj.kk nh xbZ gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue%AA Jh xq# pj.k deysE;ks ue%AA mksa ue% ljLoR;S
ljLoR;SAA mksa riksfHk%
rh.k ikikuka
ikikuka'kka rkuka
rkuka ohrjjkfx.kkAA
ohrjjkfx.kkAA
vUr % bfr JheRijegal ifjozftdkpk;Z xksfoana Hkxou~ iwT;ikn JhePNh 'kadjkpk jkpk¸¸;Z
fojfprkRe oks/k izdj.ka laiw.kZ lekIre~ AA JqHka Hkorq AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1164 ¼[k½


'kh"kZd % egkokD;a
i`"B la[;k % 4& 5
vkdkj % 24 x 15 låeå fyf[kr % 17-
17-5 x 9-
9-5 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk ^egkokD;a
^egkokD;*a essa lkalkfjd ek;k ls eqDr gksdj ekuo dks deZ djds eks{k
izkfIr ds lk/ku crk;s gSa A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk;ue% AA czã.ks AA vFk egkokD;kFkZ izcks/k izdkja O;k[;k L;ke%AA
L;ke%AA rRo
elhfr lksH; egkokD;fefr izFkea f'k";aizifz rKki;sgxq:%AA
vUr % lw;ZJs
Jo~so~frAA
frAA ÜkqdkseqDrks okensokseqDr%AA v;ekRek ozãsfr egkokD;kFkZAA rr%
izk.kk;ke"k)aAA bfr egkokD;aAA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1164 ¼x½


'kh"kZd % Kku lUa
lU;kl
a;kl
i`"B la[;k % 5 & 10
vkdkj % 24 x 15 låeå fyf[kr % 17-
17-5 x 9-
9-5 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa laU;klh ds fy, 'kkSp] fHk{kk] la/;k vkfn fof/k;ksa dk o.kZu dSoY;
mifu"kn ds vk/kkj ij fd;k gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% AA AA vFk Kku laU;kl ;kl fy[;rs ofgjar%fLFkra %fLFkra nsoekRekua
ijesÜojaAA
vUr % bfr Jh dSoY;ksifu"kf}oj.ks
fu"kf}oj.ks laU;kl iwtkHkw
tkHkwr Jqf)izk.kizfr"Bk laiwa.kZAA
AA

46
gLrfyf[kr Øekad% MS – 1164 ¼?k½
'kh"kZd % Kkunhid ;ksx
jpukdky % foØeh 1889
i`"B la[;k % 10 & 13
vkdkj % 24 x 15 låeå fyf[kr % 17-
17-5 x 9- 9-5 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % rjslB 'yksdksa dh bl jpuk esa bZ'oj ds okD;ksa esa Kku dh ykS dks ;ksx }kjk fdl
izdkj fd;k tk, crk;k x;k gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue%AA mksa ue% f'kok;AA es# Ük`axs lq[kklhuaHkxoarae gsÜoja AA
vUr % Kku nhiapRizkIra n`';rs loZrks
rks ;fn AA eqP;rs loZ
loZ ikisH;ksxNafr f'ko lfUu;kS
AA ˆ…AA
ˆ…AA bfr Jh bZ'oj Hkkf"kra Kkunhid ;ksx /;kua laiw.kZAA JqeaAA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1164 ¼M-


¼M-½
'kh"kZd % czã fo|k izcks/k
i`"B la[;k % 14 & 15
vkdkj % 24 x 15 låeå fyf[kr % 17-
17-5 x 9-
9-5 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k
fooj.k % izLrqr jpuk esa ijegal luR luRdqekj }kjk czã fo|k izkfIr dk ekxZ cryk;k x;k gSA
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% AA mksa xkSre mokpA HkxoUloZ/keZK loZ'kkL=-
kkL=-fo'kkjnAA czã
fo|k izcks/kksfg dsuksik;su tk;rsAA ƒ AA
vUr % bfr osn izopuaA osn izopufefrAA
pufefrAA bfr Jh vFkoZ.k osnsga lks;fu"kR
fu"kR lekIrk
lekIrkAA
IrkAA
JqHke~AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1164 ¼p½


'kh"kZd % lekf/k fof/k
i`"B la[;k % 16&17
vkdkj % 24 x 1515 låeå fyf[kr % 17-
17-5 x 9-
9-5 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % nks i`"Bksa dh bl jpuk ijegalkuke lekf/k fof/k esa lekf/k fof/k esa lekf/k esa iwoZ
lHkh izdkj ds fodkjksa ls eqDr gksdj 'kq) vkRek }kjk lekf/k yxkus dh izfØ;k dk
o.kZu gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue%AA
ue%AA mksa vFkky% ijegalkuka lekf/k fof/k O;k[;k L;ke%AA lPNUn
okP;e~ fo|k'koya
fo|k'koya ozã ozã.kksO;Dra
O;DraAA
vUr % /;ku ;ksxsu eklkPpozã gR;ka
gR;kaO;iksgfra laoRlj ØrkH;klkfRlA
ØrkH;klkfRlA v"Vd eokIrq;krAA
bfr Jh ijegaluka lekf/k fof/k
fof/k lekI
lekIrkAA JqHkaAA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1164 ¼N½


'kh"kZd % lU;kl
aU;kl i)fr
ys[kd % Jh ePNadjkpk;Z
i`"B la[;k % 16 & 19
vkdkj % 24 x 15 lŒe lŒeŒ fyf[kr % 17-
17-5 x 9-
9-5 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % 50 'yksdksa dh bl jpuk esa la aU;kl dh i)fr ij lkr egkiq
lU;kl egkiq#"kksa ds fopkj ladfyr
gSA
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% AA vFk la lU;kl
aU;kl i)frAA mksa ukjk;.ka iù Hkoaof'k"Va 'kfDrapr
lq= ijk'kjapAA
vUr % bfr Jh eRijegal ifjo ifjozktdkpk;ZJh ePNadjkpk;Z fojfprs lIrekU; lU;kl i)fr
laiw.kZe~AA JqHkeLrqAA

gLrfyf[kr
gLrfyf[kr Øekad% MS – 1164 ¼t½
'kh"kZd % Jh fot; Lrks=a

47
i`"B la[;k % 20 & 21
vkdkj % 24 x 15 lŒeŒ fyf[kr % 17-
17-5 x 9-9-5 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % izFker% xq# oanuk ds i'pkr~ lHkh vaxksa dk iwtu dj 'kq) gksus ds i'pkr~ bl
jpuk esa fot;
fot; L=ksr rFkk mlds Qy dk o.kZu gSA
vkjEHk % mksa Jh xq#os ue% AA mksa vL; Jh okXokfnuh fot;k nsoh ea=L; AA czã _f"k%AA
xk;=h Nan AA
vUr % vkjk/k;kfe
vkjk/k;kfe og 'k=q ijkt;sfr i=sÜojh
Üojh f=Hkqoukf/kifrauekfeAA … AA bfr Jh fot;k
Lrks=a laiw.kZe~AA JqHka Hkorq
HkorqAA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1164 ¼>½


'kh"kZd % f'ko lgL= uke Lrks=a
ys[kd % Jh ePNadjkpk;Z
i`"B la[;k % 22 & 34
vkdkj % 24 x 15 låeå fyf[kr % 17-
17-5 x 9-
9-5 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa f'ko ds lglzkskas ukeksa dk tki djds
djds f'ko dh vkjk/kuk dh gSA
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% AA Jh egkfoLeq#okp AA mksa Hkok; ue% AA mksa 'kokZ;ue%AA
mksa gjk; ue% AA vksa #nzk; ue%AA
vUr % mksa lkjKk; ue%AA mksa loZlRooyke ue%AA mks mksa oyk; ue% AA bfr Jh f'ko
lglzuke
uke Lrks=a laiw.kZkZe~ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1164 ¼¥½


'kh"kZd % f'ko Lrks=a
ys[kd % ukjk;.k
i`"B la[;k;k % 34 & 35
vkdkj % 24 x 15 låeå fyf[kr % 17-
17-5 x 9-
9-5 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa uafn iqjk.k ds vk/kkj ij f'ko L=ksra dk o.kZu fd;k x;k gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% AA mksa dkjs vkfnuwis lqÑr cgqfo/ks Üosr ihrs
ihrs p ÑLes AA
vUr % LoxsZ udsZ vudsZ vf[ky f[kye;s psrps rpsrs vpsrsAA ,dks
,dks O;kihåAA ƒŒAA bfr Jh
uafn iqjk.kksDra
Dra ukjk;.k Ñra f'ko Lrks=a laiw.kZAA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1164 ¼V½


'kh"kZd % f'ko Lrks=a
ys[kd % 'kadjkpk;Z
i`"B la[;k % 1
vkdkj % 24 x 15 låeå fyf[kr % 17-
17-5 x 9-
9-5 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % 'kadjkpk;Z us f'ko efgek dk xku f'ko Lrks=a ds ek/;e ls fd;k gS vkSj crk;k
crk;k gS
fd dksbZ ,slk LFkku ugha gS tgk¡ f'ko dk vfLrRo ugha gS A
vkjEHk % mks
mksa Jh x.ks'kk; ue% AA u HkwfeuZ
euZ rks;a u rstks u ok;quZ [kausafnz;koku rs"kka %AAA
lewg%A
vUr % u ÜkwU;a u okÜkw
okÜkwU;e
U;e }S rdRokRdFk
rdRokRdFk loZ osnkar flf) ozozohesAA ƒŒAA ƒŒAA bfr Jh
'kadjkpk;Z fojfpra f'ko Lrks=a laiw.kZ lekIre~ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1164 ¼B½


'kh"kZd % foKku ukSdk
ys[kd % Jhen~ 'kadjkpk;Z
i`"B la[;k % 1
vkdkj % 24 x 15 låeå fyf[kr % 17-
17-5 x 9-
9-5 låeå

48
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % foKku ukSd uked bl jpuk esa dfo us ml vuUr dh HkfDr ,oa mlds xq.kksa dk
Lej.k gh ekuo dks Kku izkfIr dk lk/ku cryk;k gSA
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% AA riks ;K nkukfnfHk% Ükq} cqf) foZjDrksa u`ikns% ins rqN czãkA
vUr % Ük.ks
`.ksrhg ok fuR;eqdä fpÙkks
fpÙkksHkos
Hkosf}Leqjsjs oSc osn izek.kkr AAƒŠ
AAƒŠAA
ƒŠAA bfr Jh
ePNadjkpk;Z fojfpra foKku ukSdk laiw.kZ AA JqHka Hkorq AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1164 ¼M½


¼M½
'kh"kZd % fujatu v"Vd
ys[kd % 'kadjkpk;Z
i`"B la[;k % 1
vkdkj % 24 x 15 låeå fyf[kr % 17-
17-5 x 9-
9-5 låeå
lkekU; fooj.k % iwoor~
Zor~ A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa fujkdkj bZ'oj dh iwtk fof/k vkB izdkj ls crkbZ xbZ gSA jpuk esa
ukS 'yksd gSa A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% AA LFkkua u ekua up ukn foaMuwia u js[kk up
up /kkrq oao.kZ
a.kZAA
vUr % oky
okyksu o`)ksa u rk#.; uw uwia rLeS ueks nso fujatuk;AA ‹AA bfr Jh'kaJh'kadjkpk;Z
fojfpra fujatuk"Vda laiw.kZAA Ükq
ÜkqHka HkorqAA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1164 ¼B½


'kh"kZd % Hkxou iVya
i`"B la[;k % 1
vkdkj % 24 x 15 låeå fyf[kr % 17-
17-5 x 9-
9-5 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % ,d i`"B dh bl jpuk esa /;ku ,oa ea= fof/k dk o.kZu fd;k x;k gSA
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% AA mksa vL; Jh HkxokUolq ea=L;AA ukjk;.k
ukjk;.k _f"k AA ek;k
Nan%AA
vUr % ihuk olq ihukoku olq/krsAA Losr olqa uj dks Hkosr iqu% iqu% AA bfr Jh vk vkej
mg~;kra
;kra=s xkSjh dYis meke gsÜoj la okfn Hkxou iVya laiw.kZ JqHkaAA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1164 ¼.k½


'kh"kZd % f'ko pSrU; v"Vd
ys[kd % Jh ePNadjkpk;Z
i`"B la[;k % 1
vkdkj % 24 x 15 låeå fyf[kr % 17-
17-5 x 9-9-5 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % ^f'ko pSrU; v"Vd*
v"Vd* uked bl jpuk esa N% 'yksdksa ds ek/;e ls dfo us fodkjksa dks
NksM+dj u;s xq.kksa dk viukus dh ckr dgh gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% AA euks ozãgadkj fpÙkk fn ukga u Jks=a u ftg~oku ku p ?kzk.k
us=a AA
vUr % u pk la era uSo eqfDr oZpksfHkfJnkua
HkfJnkuan uwia f'kokga f'koksga AA ˆAA bfr Jh f'ko
pSrU;k"Vda laiw.kaZ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1164 ¼r½


'kh"kZd % lIr 'yksdh xhrk
ys[kd % nRrk=s;
i`"B la[;k % 1
vkdkj % 24 x 15 låeå fyf[kr
fyf[kr % 17-
17-5 x 9- 9-5 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa Jh nÙkk=s; us lkr 'yksdksa esa xhrk dk jgL; of.kZr fd;k gSA

49
vkjEHk
vkjEHk % mksa Jh xqjos ue% AA Jh nÙkk=s; mokpAA u osnk u yksdku lqjk u ;KAA o.kZJeks eks
uSo dya u tkfr AA
vUr % "kMax ;ksxk; puSo Jq)a eus fiuk'kk;
fiuk'kk; p uSo Ükq
Ük)a
q)a Lo uwi fuokZ.ke~ uke;ksga o;a p
r=a o;eso Ükq}a}AA
aAA 7 AA bfr Jh nÙkk=s; fojfpra lIr 'yksdh xhrk laiw.kZAA JqHka AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1164 ¼Fk½


'kh"kZd % vo/kwr v"Vd
ys[kd % 'kadjkpk;Z
i`"B la[;k % 1
vkdkj % 24 x 15 låeå fyf[kr
fyf[kr % 17-
17-5 x 9-
9-5 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % bl jpuk esa Jhen~ 'kadjkpk;Z us ml fuxqZ.k bZ'oj dks vo/kwr dh laaKk nsdj vkB
'yksdksa esa mldh oUnuk dh gS A
vkjEHk % mksa Jh ijekRek xqjos ue%AA mksa u ;ksxh u Hkksxh okeksÙk dkaÙkh u ohjks
ohjksksks u /khjks u
oklk; dsUnz%A
vUr % tUe e`R;q tjk nq%[ks% u 'a; rL;L; uk U;FkkAA ‹AA bfr JhePNadjkpk;~;Z
fojfprk;ka vo/kwrka"Vda laiw.kZaAA JqHke~AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1164 ¼n½


'kh"kZd % vo/kwr xhrk
ys[kd % Jh nÙkk=s;
i`"B la[;k % 40&58
40&58
vkdkj % 24 x 15 låeå fyf[kr % 17-
17-5 x 9-
9-5 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % vkB izdj.kksa dh bl vo/kwr xhrk esa Jh nÙkk=s; us fuxqZ.k bZ'oj dh efgek dk xku
fd;k gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% AA Jh xqjos ue%AA mksa bZÜojkuqxzgk ns nso iqlka e}Sr okluk
egn~Hk; ifj=k.kka f}=k.kkeqi tk;rs AA
vUr % rLekfPpra loZrksj{k.kh;a
{k.kh;a LoLFk fpÙksoq}u;% laHkoafrAA „ˆAA bfr Jh nÙkk=s;
fojfprk;ka vo/kwr xhrk ;ka LokRea lfoR;qins'ka v"Ve~ izdj.kaAA lekIrfefr vo/kwr
xhrk AA JqHkaAA

gLrfyf[kr
gLrfyf[kr Øekad% MS – 1164 ¼/k½
'kh"kZd % dfiy xhrk jgL;a
ys[kd % dfiy _f"k
i`"B la[;k % 59 & 84
vkdkj % 24 x 15 låeå fyf[kr % 17-
17-5 x 9-
9-5 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % dfiy xhrk jgL; esa laoknkRed 'kSyh esa dfiy ,oa fl) _f"k laokn] ikoZ ikoZrh ,oa
f'ko laokn rFkk bZ'oj rFkk ikoZrh laokn ds ek/;e ls xhrk ds jgL; ij izdk'k
Mkyk x;k gS A blesa N% v/;k; gSa A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% AA mksa uRok Jh xq# ik;k cqta LejUeks{kkFkZ flf) na AA
vUr % rLekRloZ iz;r~usru dÙkZO;a vkRe
vkRe lk/kua AA …ŒAA bfr Jh dfiy xhrk jgL;
lekIrk AA JqHka Hkorq AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1164 ¼u½


'kh"kZd % Jh n'kuke vfHk/kku
ys[kd % ys[kd ikBd;ks
vkdkj % 24 x 15 låeå fyf[kr % 17-
17-5 x 9-
9-5 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A

50
fo'ks"k fooj.k % n'kuke vfHk/kku
vfHk/kku uked bl jpuk esa n'kukeksa dh efgek rFkk muds d`R;ksa dk o.kZu
fd;k gS A
vkjEHk % Jh xqjos ue% AA mksa gfjfodflr i|alkdZ lksekfXu foca iz.ko e;fodk'ka;L; ihaB
izdYia vpy ije lw{ea T;ksfr jkdk'k esoalHkOrq eulkses oklqnso izfrIr
rIrk
Irk AA
vUr % ija ozâj rks fuR;a iqjh ukek izdhfuZr% AA ƒ… AA bfr Jh n'kukekfHk/kku% lekIRe~ AA
ÜkqHka Hkorq ys[kd ikBd;ks% AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1164 ¼i½


'kh"kZd % vKku oksf/kuh
f/kuh
ys[kd % Jh'kadjkpk;Z
i`"B la[;k % 86&104
vkdkj % 24 x 15 låeå fyf[kr % 17-
17-5 x 9-
9-5 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % vKku oksf/kuh
f/kuh uked bl jpuk esa dfo 'kadjkpk;Z us osnkar 'kkL= dh laf{kIr izfØ;k
dk o.kZu fd;k gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue%AA vFk vKkucks/kuh fy[;rsAA fpRlnkuanuw'ik; loZ/kh o`fÙk
lkf{k.ks
lkf{k.ksAA
vUr % bfr Ükrs
Ükrs% bfr
bfr laf{kIr osnkar 'kkL= izfØ;k;ka JheRije gal ifjo ifjozktdkpk;Z
JhePNadjkpk;Z Ñrk ·Kku cksf/kuh izfØ;k lekIrk
lekIrkAA JqHka HkorqAA mksaRlkfnR;ksaAA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1164 ¼Q½


'kh"kZd % rRo oks/k/k
ys[kd % Jh'kadjkpk;Z
i`"B la[;k % 105 & 108
vkdkj % 24 x 15 låeå fyf[kr % 17-
17-5 x 9-9-5 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks
fo'ks"k fooj.k
fooj.k % osnkar ls fy, x;s izdj.k ds vk/kkj ij bl jpuk esa rRo dk Kku vFkkZr~ vkRek dh
xfr ij fopkj fd;k x;k gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue%AA mksa oklqnsosanz ;ksxhnz
hnzUurkKku
UurkKku iznaxq:a AA eqeq{kw.ka fgrkFkkZ;
Uu
rRoo
rRooks/kks fo/kh;rs AA ƒ AA
vUr % bfr Le`fr%AA bfr rRoorRooks/k osnkar izdj.k lekIr%AA Ükq
ÜkqHkaka Hkorq
HkorAA
q AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1164 ¼c½


'kh"kZd % Jh xksj{k 'krda
'krda
ys[kd % Jhxksj{k ukFk
i`"B la[;k % 108 & 117
vkdkj % 24 x 15 låeå fyf[kr % 17-
17-5 x 9-9-5 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k
fooj.k % Jh xksj[kukFk }kjk jfpr bl ^xksj{k 'krd*
'krd* esa igys bldk egkRE; of.kZr fd;k gS
fQj ;ksx fof/k ds }kjk mikluk fof/k ij izdk'k Mkyk gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue%AA vFk xksj[k'kr vkjaHk% Jh xq#a ijekuana oankH;kuan foxzgaAA
vUr % ,d fpÙkks; nk;ks xhrs"kka iq.;Qya ;qäoaA bfr Jh xksj{kukFk fojfpra xksj{ka 'krda
lekIre~ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1164 ¼Hk½


'kh"kZd % Kkulkj
jpukdky % laor~ ƒŠŠ†
LFkku % uxj dksV dkaxM+k
i`"B la[;k % 117 & 120
vkdkj % 24 x 15 låeå fyf[kr % 17-
17-5 x 9-
9-5 låeå

51
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % laxzg dh bl vfUre pkSchloha jpuk esa nsorkvksa vkSj bZ'oj ds laokn ds ek/;e ls
laf{kIr :i ls Kku xaxk dk o.kZu gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue%AA nsO;qokpAA kpAA vkgkja dka{krs dkslkS Hkqatrs fip;RdFka
fip;RdFkAA
a AA
tkxzrslqI;rs dkslkS lqIrdks okfooq
okfooq";rsAA bZÜoj mokpAA
vUr % bfr Jh Kku lkja lekIre~AA iz.k oks/kuq% 'kjkga~;kRek ozãrYrYy{;eqP;rsAA vizersu
os}O;a 'kjoUrUe;ks HkosrAA JqHka Hkor
Hkorq ys[kd ikBd;ks%AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1174


'kh"kZd % Qfyr
Qfyr T;ksfr"k
i`"B la[;k
;k % 31 & 86 vFkkZr~ 55 i`"B
vkdkj % 17 x 25 låeå fyf[kr % 13-
13-5 x 23 låeå
lkekU; fooj.k % Qfyr T;ksfr"k lEcU/kh yxHkx 55 i`"B tks 31 ;s 86 rd pyrs gSAa dkyh rFkk
yky L;kgh dk iz;ksx fd;k gS izLrqr jpuk dh la[;k yky L;kgh ls vafdr gSA
izfr i`"B 18 iafDr;k¡ gSaA u% 30 i`"B ij 57oka in vafdr gS 'ks"k vkxs gSA
fo'ks"k fooj.k % Qfyr T;ksfr"k lEcU/kh bl xzaFk esa ys[kd us lHkh jkf'k;ksa dk tkrd ij iM+us okys
izHkko dk o.kZu fd;k gSA blds fy, ys[kd us lHkh xzgksa ds vk/kkj ij if=dk rS;kj kj
djds xzgksa dh fLFkfr dk vadu fd;k gSA izfr [kafMr gSA 32 i`"B ls vkjaHk gksrh
gSA 33 i`"B mlesa ugha gSA fQj 56 ds ckn 58 o mlds ckn i`"B u% 60 gSA i`0 78
dh iqujko`fÙk dh xbZ gSA ys[kd us T;ksfr"k ds vk/kkj ij fofHkUu jkf'k ds ekuoksa ds
LoHkko dk fp=.k fd;k gSA oSls xzaFk dk uke ugha feyrk ij i<+us ls ;g Qfyr
T;ksfr"k dk xzaFk yxrk gS A
vkjEHk % fo"kkfg u`i pkSjkfn e`Ùk ÑPNzkUegn Hk;e~Hk;e~ izesgknzqf/kja jksxa dqfRlrkUuf'kjkks#te~
AA ‡‰AA
‡‰AA
vUr % mins'ku ufeg xrofrjkgkSnnzq x.ksu tu% tu% ifjrIr% jkt lekt ;qrks oMekuhoMekuh fo
forlq[ks
u lnk jfgr% L;kr~ ƒ…‰ us=ik.kkik.kk A

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1174 ¼[k½


'kh"kZd % iap if{kdk
ys[kd % vaofrdkpk;Z xjkfefgj
i`"B la[;k % 5
vkdkj % 24 x 27 låeå fyf[kr % 12 x 20 låeå
lkekU; fooj.k % dkxt esa yisVh gqgqbZ ik¡p iUuksa dh izLrqr Ñfr ftYn jfgr gSA fy[kus ds fy, yky
rFkk dkyh L;kgh dk iz;ksx fd;k x;k gSA izfr i`"B 11 iafDr;k¡ gSaA chp esa ls i`"B
dk dqN Hkkx QV tkus ls ;g Ñfr [kafMr gks xbZ gSA
fo’ks"k fooj.k % izLrqr gLrfyf[kr Ñfr dfo voafrdkpk;Z xjkfefgjxjkfefgj }kjk iap if{kdk uke “kh’kZd esa
gSA blesa dqy 66 'yksd in gSaA blesa ikap if{k;ksa dh ckscksyh ds vk/kkj ij T;ksfr’k
Qykns'k crk;k x;k gSA
vkjEHk % mksa LofLr Jh x.ks'kk; ue% ue LrqR; egknsoa xq#P'kkL= fo”kkjna Hkfo";R; oks/kk;
o{ksg iap iaf{kdk \
vUr % rkiUrk
rkiUrkjka
Urkjka fojkt "kfr;k
"kfr;k oUuksn;rs pUnzek mndrsrq lglzka ”kkSu rkjk up panzekA
bR;koafrdkpk;Z xjk fefgj ÑrkS iapi{kh lEiw.kZe~e~ fy[;rs th AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1175


'kh"kZd % fnO;lglzukeLrks=a
i`"B la[;k % 31
vkdkj % 18 x 12 låeå fyf[kr % 13 x 7 låeå
lkekU; fooj.k % xÙks diM+s esa lftYn bl jpuk esa dkyh ,oa yky L;kgh dk iz;ksx fd;k x;k gS
tcfd gkf'
gkf'k;s ds fy, larjh ,oa dkyh L;kgh iz;qDr dh gSA izfr i`"B N% iafDr;k¡
vafdr gSaA

52
fo'ks"k fooj.k % laoknkRed “kSyh esa egf’kZ O;kl rFkk
rFkk Ñ’.k
Ñ’.k ,oa os'kik;u ,oa ;qf/kf’Bj ds la
laokn ds
ek/;e ls egkHkkjr “kr lg lgLr lafgrk ds varxZr fnO; lglz uke Lrks=a dk egÙo
crk;k x;k gSA blls igys lHkh 'kkjhfjd vaxksa dh mikluk dh xbZ gSA
vkjEHk % mksa Jh Hkxors oklqnsok; ue%AA mksa ;L; Lej.k ek=s.k tUelalkj lkj oa;ukr~
ukr~
foeqP;rsueLr LeSfoLeos
foLeos izHk foLeos
vUr % bfr Jh egkHkkjrs 'krlkglzL;zka lafgrk;k oS;kfleka “kkafr ioZf.k mÙkekuq”kklusnku
/keksZÙkjs Jh foLeks fnO; lglzuke Lrks=a lekIre~ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1176


'kh"kZd % tksrl izdk' k'k
ys[kd % dfo fugky
LFkku % ifV;kyk
i`"B la[;k % 98
vkdkj % 11-
11-5 x 14-5 låeå fyf[kr % 12 x 9 låeå
lkekU; fooj.k % xÙks esa ca/kk izLrqr xzaFk dkyh L;kgh ls fy[kk x;k gS A i``"B 71 rd eksVs v{kjksa esa
fy[kk x;k gS mlds Ik’pkr~ ckjhd fy[kkbZ iz;qDr dh gSgS jpuk ds vkjEHk ls igys
okys i`"B ij L;kgh cukus dh fof/k crkbZ xbZ gS A
fo'ks"k fooj.k % pkj lkS iSarhl ¼435½ inksa esa jfpr bl jpuk dks dfo fugky us egkjktk deZ flag
ds vkJe esa iwjk fd;k gS A blesa mUgksaus T;ksfr’k lEcU/kh fofHkUu ;ksx ,oa egwrks
rksZ ij
fopkj fd;k gS A jpuk ds vkjEHk esa nks [kkyh i`"B gSa ftlesa ls ,d ,d i`"B QVk gqvk
gSA
vkjEHk % mksa Jh x.ks'k; ue%A
ue%AA nksgjkAA
jkAA Jh xqj x.kir xoj lqr HkkypUnHkkypUn lq[k :iA fo?ku
fo?ku
gjks eaxy djks tS tS tS x.k Hkwi A ƒA
vUr % bfr JhJh egkjkt jktkf/kjkt
jktkf/kjkt egkjkt jkts’oj deZ flag efganj cgknj fgr do
fugky fojfpra tksrl izdk’k xzaFk mÙkjk/kZ laiw.kZe~ JqHke~
ke~ Hkw;kr egkohj f'
f'ko f'
f'ko f'
f'ko
f'ko AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1177


'kh"kZd % Jh lafgrk
ys[kd % oktlsu
i`"B la[;k % 196
vkdkj % 23 x 12 låeå fyf[kr
fyf[kr % 19 x 9 låeå
lkekU;
lkekU; fooj.k % laftYn xzaFk ^Jh lafgrk* grk* dks Bhd ls ftYn p<+kbZ xbZ D;ksafd Ñfr dk vkjEHk
vfUre i`"B ls gksrk gS vkSj vkjEHk esa vfUre i`"B tksM+k x;k gSA izfr i`"B 7
iafDr;k¡ gSaA xzaFk dh gkyr Bhd gS ys[kd us yky rFkk dkyh L;kgh dk iz;ks ;ksx fd;k
gSA igyk Ik`"B ihys o.kZ dk gSA
fo'ks"k fooj.k % izLrqr Ñfr ^Jh lafgrk* esa 20 v/;k; gSaA loZizFke osnksa dh oanuk djrs gq, dfo us
lHkh nsorkvksa dh oUnuk dj fQj ;K fo fof/k dk o.kZu fd;k gSA chp&chp esa vU;
fyfi 'kCn dk iz;ksx Hkh feyrk gSA
vkjEHk % msae AA gfj AA mZe~eA~ A Jh x.ks’kk; ue%A mksaAA AA Jh ;tqosZnk; ue% AA gfjAA
b’ksPokAA b’ksPoksaTTsZOok /kk;aoLR;nsokso% lfork vkI;Z;rqJs’V rek; dEeZ.k v/;k;
geX?kzkbUnzk; Hkkx Eiztkorhju ehohM v;{ekekoLrA
vUr % vfÜ
vfÜouficrkEe /kqljjpvkltks
jjpvkltks "klkAA
"klkAA bUnz% lq=kek N= gkttqUu lksEE;Ee/kqAA bfr
oktlsuk; “kk[kk;ka lafgrk;k ifoN' ifoN'kks v/;k;A

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1178 laxzg ¼d½


'kh"kZd % ;fr funku
i`"B la[;k % 55
vkdkj % 15 x 24 låeå fyf[kr % 11 x 18 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh igyh jpukA
jpukA dkyh L;kgh dk iz;ksxA izfr i`’B 20 iafDr;k¡A xzaFk ij
ftYn gS ij i`’B [kqys gq, gSaA

53
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa vusd nks’kksa ds funku ds mik; of.kZr gSaA Ñfr ds vkjEHk esa ,d
i`"B ij dbZ jksxksa ds uqL[ks crk, x, gSaA
vkjEHk % mksa Jh x.ks
x.ks'kk; ue% iz.kE; tx nqRifÙk fLFkfr lagkjdkfj.ka LoxkZ LoxkZioZxZ;ksa go~fj
fj
=SyksD; 'kj.ka f'ko
f'ko
vUr % vr% d’Vkfutkiars lIrpSdk n' n'korq dq’;fu lIr/kk nks’kS i`Fkk xwg }a}S% lekxrS
losZ?kfi pnks’ks "kqO;;ns
O;;ns 'kksf/kd Lrr% izfry{.kk% [kjLi'
[kjLi'kZ% LosnkLosnkSkS foo.kZrkAA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1178 ¼[k½


'kh"kZd % #fXofuÜ
#fXofuÜpk[;kS
ys[kd % Jh ek;o
i`"B la[;k % 41
vkdkj % 15 x 24 låeå fyf[kr % 11 x 18 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh nwljh jpukA
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa fofHkUu jksxksa fo”ks’kr% L=h jksxksa ds mipkj crk, x, gSaA
vkjEHk % mksa fojks;hRiUuikuk funzofL=X;xqgwf.k p Hkqatrkek xrka}fnZ osxkkÜÜpkU;kvfr?urka
pkU;kvfr?urkaAAƒAA
vUr % bfr Jh ek;o fojfprs #fXo fuÜ fuÜkp;k[;kS
~;k[;kS oS|d xzaFk% lekfIrfer%AA
;k

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1178 ¼x½


'kh"kZd % enufouks
enufouksn fu?kaVkS
ys[kd % enuiiky
enu
jpukdky % laor~ ƒ‹ƒ†
i`"B la[;k % 77
vkdkj % 15 x 24 låeå fyf[kr % 11 x 18 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh rhljh jpuk A i`’Bksa ds fdukjksa ij Hkh dqN iafDr;k¡ vafdr gSaA
fo'ks"k fooj.k % pkSng v/;k;ksa esa enuiky us fofHkUu
fofHkUu eghuksa] fofHkUu if{k;ksa ,oa ekuoksa ds y{k.kksa dk
o.kZu fd;k gSA vfUre i`"B ij dbZ vk;qosZfnd uqL[ks fy[ks x;s gSa A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% Jh /kUoarfj;s ue%A ohta JÙkhuklq?kua equhuka thoa t,uka
egnkfn dkuka vXus; llzaHko ikrdkuka fdafpUeg%
pUeg% “;keyekJ;kfe AA ƒAA
vUr % bfr Jhenuiky fojfprs enu fouksns fu?kaVkS iz'kfLr oxZ Üojuq ~juqíZ’k% ƒ†
lekIrkS;fu?kaVkS laor~ ƒ‹ƒ†-
ƒ‹ƒ†-

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1179


'kh"kZd % trh funku
ys[kd % xaxkjke ;rh
jpukdky % ƒŠŠ…
i`"B la[;k
[;k % 92
vkdkj % 14 x 28 låeå fyf[kr % 11 x 22 låeå
lkekU; fooj.k % izLrqr xzaFk lftYn gSA dkyh L;kgh ls fy[kk x;k gSA i`"B ds nksuksa vksj yky
L;kgh ls nks lh/kh ykbZusa gkf'k;k
gkf'k;k Lo:i [khaph gSAa xzaFk mYVk tksM+k x;k gSA vfUre
i`"B dk dqN Hkkx QVk gSA nksgk la[;k n'kkZn'kkZus gsrq larjh L;kgh dk iz;ksx fd;k gSA
fo'ks"k fooj.k % trh funku ukeduked bl Ñfr ds 57 v/;k; gSaA blesa dfo xaxkjke kjke us vius lEiznk;
ds fu;eksa ij Nanksa ds ek/;e ls fopkj fd;k gSA
vkjEHk % Jh jkek
jkek;sue% Jh x.kslk,s ue% Jh ftus nkFku% vFk trhfunaku Hkk’kk fy’;rs fy’;rs nkså
vUr % “ks’k dfo xaxkjke ;rh fojprs ;rhfunkus l[;kfn dFkuiapfo’kreks fo’kreks izdkl ;rh
funkaua xzaFk laiwj.k lekIr% ler ƒŠŠ… ferh vklkst lqfn ƒ… nlh fy"k fy"kA
"kA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1180


'kh"kZd % eqgwÙkZ
ÙkZ eka
ekaÙkZM Vhdk
ys[kd % ukjk;.k HkV~V

54
jpukdky % 1493 foØeh
i`"B la[;k % 76
vkdkj % 30 x 16 låeå fyf[kr % 24 x 11 låeå
lkekU; fooj.k % xŸks
Ÿks esa ca/ks gq, bl xzaFk dk i`"B&i`"B fc[kjk
fc[kjk iM+k gSA izfr i`"B 14 iafDr;k¡ gSa vkSj
dsoy dkyh L;kgh dk iz;ksx fd;k x;k gSA
fo'ks"k fooj.k % eqgwrZrZ ekrZ
ekrZ.M uked bl jpuk esa 150 in gSa ftldss varxZr fofHkUu 'kh"kZdksa esa
ekrZ.M _f"k
_f"k }kjk
}kjk crk, x, eqgwrks
rksZa dk o.kZu fd;k x;k gSA i`"B ihys iM+ pqds gSaA
vkjEHk % Jh x.ks'kk; ue% ekaÙkZMksorqokpu% inS inSt+kZ M~;r eksgj%A o`Ùk
Ùk oMwruq%lsO;ksHkh’V nks foÜko
foÜko
ykspu%AA ƒAA ƒAA
vUr
vUr % vFk xzaFk L;kf'
L;kf'k"k euql`Hkkg vadsfUnzr 'kkfyokgu tUer% vds adUs nz ƒ†‹
ƒ†‹… izfers o’ksZ
rifl ek/ks ekrZ.M Ñr% ukedS ns'k xzg.ks uke xzg.ka vFk vFk mn~xrks ekrZ.M% vya vfr
“k;sZu t;su t;arq ;}k ;}k;ey ekrZ.Mk eaMn~xra mn;a izkIra t;rq lokZsd"ks"ksZ.k foÙkrq bfr
eqgrZ
wrZ ekrZ.M O;k[;k lekIrk Ükq ÜkqHka Hkw;kr AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1181


'kh"kZd % tkrd vyadkj
ys[kd % gfjHkkuq
fyfidkj % dk'ehjh
dk'ehjh n;kjke iafMr
fyfidky % ƒŠ‰‡ Jh laor~
i`"B la[;k % 39
vkdkj % 15 x 30 låeå fyf[kr % 10 x 23 låeå
lkekU; fooj.k % xzaFk esa dkyh L;kgh dk iz;ksx fy[kus ds fy, fd;k fd;k x;k gSA fcuk gkf'gkf'k;s ds rFkk
izfr i`"B 12 iafDr;k¡ ¼izLrqr xaFk xzaFkkkkdkj u gksdj vyx&vyx iUuksa esa fc[kjk gS
mu lc iUuksa dks xŸk xŸkks
Ÿkksa esa cka/kk x;k gSA lkjs iUus cM+h uktqd fLFkfr esa gSa A iUuksa
dks dhM+k yxk gS ftlds dkj.k lkjs iUuksa dk [kkyh gkf'k;k gkf'k;k yxHkx Nsn;qDr gks
x;k gS rFkk v' v'kqf);k¡ Bhd djus ds fy, ihyh L;kgh dk iz;ksx fd;k x;k gS A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr xzaFk esa N% v/;k; gSAa bu v/;k;ksa esa tkrd ds tUe esa iM+us okys xzgksa dk
fo”ys’k.k fd;k x;k gSA tSls& pUnz pUnz] lw;Z] cq/k] eaxy] “kfu] jkgq vkfn xzgksa dk o.kZu
fd;k x;k gSA
vkjEHk % mksa ue% f'f'kok;
kok; mksa Jh x.ks'kk; kk; ue% Loko.kZ ozã fo|k ifjp; prqja Jh Üoda O;kl
iq=a
=rRok
arRok pk;~;Za equhuka gfjin
gfjin deys izse foÜokl foÜokl lHkktka f' f'k"VsLos"V nsoa Jefr
lef;xra ek;ao HkkXkZ; rkekoS#n~HkO; HkO; rsLeS izoj efr eqnsns tkrdk·
tkrdk·yaÑfr Jh%AA ƒAA ƒAA
vUr % bfr Jh ePnq ePnqqäksks; uked gfj Hkkuq Hkkfork tkrdkya tkrdkyadkj Vhdk tkrdkyadkj Jh
lek[
lek[;kIrkfu
Irkfu uferk lekIre~AA JqHkeL;kr~AA Jh laor~ ƒŠ‰‡ AA fyf[kra fyf[kra dk”ehjh
n;kjke iafMfUudwA f' f'ko AA 'kadj AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1182 laxzg ¼d½


'kh"kZ
'kh"kZd % Jh iùiqjk.k ikrky[kaM
i`"B la[;k % 152
vkdkj % 36 x 16 låeå fyf[kr % 28 x 12 låeå
lkekU; fooj.k % xRrs diM+s lfgr
lfgr lftYn ;g xzaFk dkyh L;kgh ls fy[kk
fy[kk x;k gSA i`"Bks
"Bksa ds gkf'
gkf'k;sa
larjh L;kgh ls cuk, x;s gSaA jpuk dk igyk i`"B ugha gSA izfr i`"B 12 iafDr;k¡
vafdr gSaA
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa ikrky [kaM ds varxZr f'ko
f'ko jk?ko ds laokn dk egkRE; 114 v/;k;ksa
esa of.kZr fd;k x;k gSA blesa eghuks
eghuksa ds egkRE; dk o.kZu Hkh Ñ".k vkSj f'f'ko }kjk
fd;k x;k gSA bl [kafMr izfr dk izFke ekSfyd i`"B lkFk esa ugha gSA
uksV % 'kk;n igys i`"B dh udy dj ,d i`"B yxk;k x;k gS tks fdlh vU; dh
fo"k"k"k;; oLrq ml ij ugha mrkjh xbZ gSA
fy[kkoV gS ij iwjh fo
vkjEHk % oSLe oksfl equs rL; fiz;ksfl ijekFkZ for~ rsurkeso i`PNkfe czã ozãfo mÙke
JksrkjeFk oäk jan`’Vk jan`’Vkja iq#’k gfjaA
vUr % f'ko jk?ko laoknlxZ |ks?kfu
kfu Ñrua ;% i<+i<+s N.k ;k}
;k}kfil;kfr ijeaina bfr Jh iù
iqjk.ks ikrky [kaMs f'
f'ko jk?koa laokns mnfj Hkkxs
Hkkxs jke eks{kksuke prq'kks
'kkssÙkj'k
kj'krksv/;k;%
AA ƒƒ† AA
55
gLrfyf[kr Øekad% MS – 1182 ¼[k½
'kh"kZd % Jh iùiqjk.k ikrky [kaM
i`"B la[;k % 153&187
vkdkj % 36 x 16 låeå fyf[kr % 28 x 12 låeå
lkekU; fooj.k % lftYn xzaFk dh ;g nwljh jpuk gSA izfr i`’B 12 iaiafDr;k¡ gSaA
fo'ks"k fooj.k % izLrqr Ñfr esa o`ankou ekgkRE; ds varxZr Ñ" Ñ".k ds pfj= dh egkurk dk o.kZu
laokn “kSyh esa fd;k x;k gSA
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue%A _"k _"k;
"k; mokp lE;d~
lE;d~ ÜkDrks
ÜkDrks Hkkxo
Hkkxorks jkekÜk~
jkekÜk~~p esLoe
oes;d%
bnkauhon ekgkRe;a Jh ÑLeL;egkReu% lwr mokpA
vUr % LoxkZioxZ laifr dkj.ka ikiuk' ikiuk'kuka Hkäk iBafr;s fuR;a lkuokfoLeqrIijk% Iijk%
urs’kkaiqulo`fŸk foZLeq yksdkRdFkaou bfr Jh iùiqjk.ks ikrky [kaMs Jho`ankou ekgkRes
v'k
v'khfrreks/;k;% Š… lekIr% o`ankou ekgkRe;s laiw.kZaAA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1183


'kh"kZd % Jh iùiqjk.k czã[kaM
i`"B la[;k % 35
vkdkj % 35 x 15 låeå fyf[kr % 28 x 12 låeå
lkekU; fooj.k % xRrs diM+s lfgr lftYn bl iksFkh ds 35 Ik`"B gSaA dkyh L;kgh dk iz;ksx fy[kus
ds fy, fd;k x;k gSA izfr i`"B "B larjh jax dk gkf'gkf'k;k cuk;k
cuk;k x;k gSA gj i`"B ij
12 iafDr;k¡ vafdr gSaA
fo'ks"k fooj.k % 26 v/;k;ksa esa jfpr bl Ñfr esa lwr ,oa “kkSud _f"k _f"k dk laokn gSA lwr ds iz'u
rFkk “kkSud _f"k
_f"k ds mRrj blesa izeq[k gSaA bl blesa tho ds deZ vkSj e`R;q ds Ik'pkr~
Ik'pkr~
mls izkIr gksus okys deksZa ds
ds Qy dk o.kZu fd;k x;k gSA
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue%A 'kkSud mokp dYiS lekxrs lwr izkf.kukadsu deZ.kk m)kjks
oSHkos rLek dFk;Loeekxzr% lwr mokpA
vUr % dksfV iq#"kkuwx`ghRok
ghRok ujda oztr~ ezkrja ya?k;s?kLr kLr /kaeZrs’kkafoya?kfr r`ikfXurLdjS
foZ
foZizlR;a lR;a lqfufÜpra bfr Jh iùiqjk.ks czã [kaMs lwr 'kkSud
laokns'kf}’kfrreks
kf}’kfrreks/;k;%A „ˆ czã [kaMs laiwa.kZaAA „ˆ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1184


'kh"kZd % Jh iùiqjk.k ¼vkfn[kaM½
i`"B la[;k % 106
vkdkj % 37 x 17 låeå fyf[kr % 28 x 12 låeå
lkekU; fooj.k
fooj.k % lftYn xRrs&diM+
&diM+s lfgr ] dkyh L;kgh L;kgh dk iz;ksx fy[kus ds fy, A larjh jax ds
gkf'k;s
gkf'k;s ls lqlfTtr fd;k x;k gSA izfr Ik`"B 12 iafDr;k¡] iUuksa ds fdukjs dhM+s }kjk
fcYdqy u"u"V dj fn, x;s gSa o cM+h ttZj fLFkfr esa gSaA
fo'ks"k fooj.k % izLrqr gLrfyf[kr xzaFk ^Jh iùiqjk.k* esa vkfn[kaM dk o.kZu gS ftlesa 62 v/;k; gSaA
lHkh v/;k; laoknkRed 'kS 'kSyh esa fy[ks x;s gSa ftuesa vkjEHk esa _f"k
_f"k rFkk
rFkk lwr th dk
laokn gS rFkk rRi'pkr~
rRi'pkr~ ofl"
ofl"V _f"k
_f"k fnyhi] ;qf/kf’Bj] ukjn] ekdZ.Ms;] dqcsj vkfn
ds laokn gSaA izLrqr Ñfr esa ys[kd us fnO; uxjksa] deZ;ksx] fofHkUu vkJeksa tSls
x`gLFkkJe] okuizLFkkJe ds /keksZa dh ppkZ dh gSA xzaFk esa nks LFkkuksa ij dqN v/;k;
vkxs ihNs j[ks x;s gSa tSls 36oka v/;k; igys vk;k gS 35oka ckn esa A blh izdkj
41oka v/;k; igys j[kk x;k gS 40oka 40oka ckn esaA vkjEHk esa eaxykpj.k ds i'pkr~
i'pkr~
ikrky [kaM dk o.kZu fd;k x;k gS fQj vkfn [kaM vkjEHk gksrk gSA
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% mksa ;aozkHkko#.ksUnz #nz e#r% #oUoafrfn;S% lzoS% osnS% Lokax in
Øeksifu"knS xkZ;ksafr lalkexk% /;kukofLFkr rg rsueul eulk;k; 'kkafr;axksfxuks
;LikarufoM% Lojkejx.kfnok; rLeS ue% ƒ
vUr % loZ osnkLuFkk ;hrkLurr~ deZ d`ra rFkk uz/ik,lzsg yksdk onr gfj ukeS de rqya
;ih Msohphukalzjorj .kfeIrkfuyHkr bfr Jh i| iqjk.ks vkfn [kaMs fíIrsreks/;k;% ˆ„
lekIrks;avkfn [kaM% ƒ AA vr% ijaHkwfe[kaMs ƒ Ük~Hke~ AAƒAA

56
gLrfyf[kr Øekad% MS – 1195
'kh"kZd % bfrgkl frfej uk'kd
jpukdky % 1771 A.D. ¼[kaM ,d½
i`"B la[;k % 86
vkdkj % 23 x 16-
16-5 låeå fyf[kr % 19 x 13-
13-5 låeå
lkekU; fooj.k % xÙks diM+s dh ftYn esa izLrqr jpuk bfrgklbfrgkl ls lEcfU/kr
lEcfU/kr gSA i`"Bksa dk gkf'k;k
dhM+s }kjk [kk;k x;k gSA izfr i`"B 20 iafDr;ka o dkyh L;kgh dk iz;ksx fy[kus ds
fy, fd;k gSA
fo'ks"k fooj.k % izLrqr bfrgkl xzaFk esa jktk b{okdq ls ysdj 1788 rd ykMZ ysd ds vkxeu rd
dk o.kZu gSA ys[kd us lkjh frfFk;ka
frfFk;ka nsrs gq, yxHkx jkek;.k dky ls vk/kqfud
dky rd dk bfrgkl ,d [kaM esa fy[kk gS rFkk nwljs [kaM esa vaxzsth+ bfrgkl ds
nsu dh lwpuk nh gSA jpuk ds var esa fnYyh ij jkT; djus okys eqlyekuksa dh
lwph nh gS rFkk var esa izeq[k ?kVukvksa dh Hkh lwph nh gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% bfrgkl frfej uk'kd igyk [kaM D;k ils Hkh euq"; gSa tks
vius okinknk vkSj iqj[kksa dk o`Ùkkar lquuk u pkgsa A
vUr % blh vlsZ esa ykMZ ysd vaxjsth QkSt ysdj ogka igq¡p x;k okn'kkg dks fia'ku eqdjZj
dj nh cg pSu esa vius
vius fnu dkVus yxk vaxjstksa dk eqQLlgky nwljs [kaM esa
fy[kk tk,xk AA bfr AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1212 laxzg ¼d½


'kh"kZd % Jh fo}ísoK eqdqV Hkw"k.k
ys[kd % ek/ko T;ksfr
i`"B la[;k % 50
vkdkj % 28 x 15-
15-5 låeå fyf[kr % 23 x 12 låeå
lkekU; fooj.k
fooj.k % i`"B & i`"B gqbZ bl d`fr esa dkyh L;kgh iz;qDr dh xbZ gS A izfr i`"B 10 iafDr;ka
gSa A fy[kkbZ lkQ ,oa Li"V gS A
fo'ks"k fooj.k % 50 i`"Bksa dh bl d`fr esa fofHkUu xzgksa ds izHkko dk o.kZu fd;k x;k gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk;ue% gsLace/kqiL;iL; 'kh"kZe/kqfynHklDu iknkEcqfeR;kfndk v"VkSVhcu
'yksd% iwokZnsZ fyf[krk, ok= iquuZfyf[krk%
vUr % bfr Jh fo}íSoK eqdqV Hkw"k.k T;ksfr foZn~xksfoanlw™kq ek?koT;ksfr foZf}jfprk;ka
lekfod foo`rkSf'k Ükqoksf/kU;kan'kk xf.krrRQy HkkoE; xzg QykRed izdj.ka l lekfIr
ekfIr
ekxkr~a AA mksa mksa mksa A „ƒ

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1212 ¼[k½


'kh"kZd % f'kÜkq cksf/kuh
ys[kd % xksiky/kj iafMr
jpukdky % lu~ ƒŠ‹‡
i`"B la[;k % 69
vkdkj % 28 x 15-15-5 låeå fyf[kr % 23 x 12 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh nwljh A iwoZor~
fo'ks"k fooj.k % fofHkUu v/;k;ksa esa fofHkUu jkf'k;ksa esa iM+us okys yXuksa ,oa muds Qyksa ij fopkj
fd;k x;k gS A
vkjEHk % mksa LofLr Jh x.ks'kk; ue% gsjaoae|iL; 'kh"kZ xgefyV~ lalÙkk iknkaoqta xkSjh
âRdey izdk'k rjf.ka fo/kzkVu ikoda -------------------------
-------------------------
vUr % bfr Jhfo} íSoK eqdqV Hkw"k.k xksfoan T;ksfrfoZRlw uq ek/ko T;ksfr foZíjfprk
f'kÜkqcksf/kuh uke~uh laKk foosd foo`fÙk% laiw.kZ Hkowr AA baniqLrda ukudpan iq"dkj.kA
LoiBukFkZ JqHk laor~ ƒŠ‹‡ ekxsZekes flrs i{ks li`H;k 'kfuokljs xksiky/kj ky/kj
iafMrsuuhykdaBh pfy[;rs AA JqHkeLrq loZtxrke~ JdIekxZ.kekUr AA JHku~ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1213


'kh"kZd % tkya/kj ekgkRE;

57
ys[kd % lwr _f"k ¼O;k[;krk½
jpukdky % laor~ ƒŠ‹†
i`"B la[;k % 95
vkdkj % 27 x 16 låeå fyf[kr % 20 x 10 låeå
lkekU;
lkekU; fooj.k % i`"B & i`"B gqbZ ;g d`fr dkyh ,oa yky L;kbZ ls fy[kh xbZ gSA yxHkx lHkh i`"B
dhM+s }kjk ttZj dj fn, x, gSa A izfr i`"B 12 iafDr;ka gSa A
fo'ks"k fooj.k % 2738 nksgksa esa tkya/kj ls ysdj dkaxM+k&d'ehj rd feyus okys eafnjksa rFkk _f"k;ksa
dk o.kZu gSA vkjEHk fy[krs le; tks [kkyh LFkku NksM+k gS d`fr dk og i`"B dhM+s
}kjk bruk ttZj dj fn;k x;k gS fd i<+k ugha tk ldrk A
vkjEHk % mksa LofLr Jh x.ks'kk; ue% AA Jh xq#losue% mksa vfy ----------------- vfoy x.ksfnz ---------
--------------
-------------- cfnr
cfnr pj.k ljkst% AA
vUr % bfr Jh tkya/kj ekgkRE;a laiw.kZ lekIre~ AA laor~ ƒŠ‹† HkknzksekL;Sd`?e e"ks iapE;ka
laiw.kZ JqHk oLrq loZKxrke~ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1214


'kh"kZd % gk;ujRu
ys[kd % cyHknz iafMr
jpukdky % laor~ ƒŠ‰Œ
i`"B la[;k % 73
vkdkj % 27 x 10 låeå fyf[kr % 17 x 11 låeå
lkekU; fooj.k % i`"B & i`"B gqbZ rFkk fcuk ftYn ds ;g 73 i`"Bksa dh d`fr gSA vkjEHk ds dqN i`"B
dhM+s }kjk ttZj dj fn, x, gSa ij iBuh; gSa A dkyh] yky L;kgh dk iz;ksx
djds lqUnj fy[kkbZ esa d`fr fy[kh xbZ gS A izfr i`"B 14 iaafDr;ka gSa A
fo'ks"k fooj.k % gk;u jRu uked bl d`fr esa vyx&vyx Hkkoksa dk Qy] vyx&vyx fnuksa dk
,oa jkf'k dk izHkko u{k= ds vk/kkj ij crk;k x;k gS A dfo us chp&chp esa yXu
,oa jkf'k;ksa ds vk/kkj ij mudh foLr`r O;k[;k gsrq dq.Mfy;
Mfy;kaka cukbZ gSa A
vkjEHk % Jh x.ks'kk; ue% AA x.kkf/k ialeLdqjks% inkToa nkeksnjk[;a fir japuRok
izkphui?kS
phui?kScZyHknz ukekdjksfr lnok;ujru~LkaKx~ AAƒAA
vUr % bfr Jh eíSoKo;Z iafMr nkeksnjkRe cyHknz iafMr fojfprs
fojfprs gk;ujRus ekl izos'kkfn
fo pkl/;k;ks"Ve% AAŠAA lekIrks;a AA JqeuVd laor~ ƒŠ‰Œ os'kk"kJqDy lIrE;ka
Hk`xqokjkfUork;ka lekIrks;a gk;jRu xzaFk% AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1215


'kh"kZd % iwoZ i{kkoyh
ys[kd % enkyh feJ
jpukdky % laor~ ƒŠŠˆ
LFku % dk'kh
i`"B la[;k % 58
vkdkj % 32 x 13 låeå fyf[kr % 24 x 6 låeå
lkekU; fooj.k % d`fr fcuk ftYn ds i`"B & i`"B gS A vf/kd i`"B dhM+s }kjk ttZj dj fn;s x, gSaA
dkyh L;kgh dk iz;ksx fd;k x;k gS A izfr i`"B vkB iafDr;ka gSa A fy[kkbZ lqUnj o
Li"V gS A
fo'ks"k fooj.k % d`fr iwoZ i{kkoyh esa i{k dk foLrkj o mldk izHkko of.kZr gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% AA vfl}aofgj xearjaxs v[;k vFkZ% okg ÅB lw=L;k ewB xzg.ka
Kkide~ AA
vUr % bfr Jh iwoZi{kkoyh lekIra lqHkeLrq lqHkHkwikr~ AA fyf[kr enkyk feJ dk'kh e/;sbZ
fLFkr ehj?kk Š laor~ ƒŠŠˆAA

gLrfyf[kr
gLrfyf[kr Øekad% MS – 1216
'kh"kZd % Jh Lda/k iqjk.k ¼dsnkj [kaM½
jpukdky % laor~ ƒ‹ƒ‡

58
i`"B la[;k % 28
vkdkj % 36 x 15 låeå fyf[kr % 31 x 11 låeå
lkekU; fooj.k % fcuk ftYn ds bl d`fr dk i`"B & i`"B vyx gqvk gS rFkk dhM+s }kjk i`"B ttZj
dj fn, x, gSa ftlls d`fr [kafMr gks xbZ gS A izfr i`"B 17 iafDr;ka gSa A
fo'ks"k fooj.k % Jh Lda/k iqjk.k ds dsnkj[kaM dks rsbZl v/;k;ksa esa ljy Hkk"kk esa fy[kk gS A izR;sd
v/;k; esa laoknkRed 'kSyh esa vyx & vyx LFkkuksa ,oa Hkkoksa dk o.kZu fd;k x;k
gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% lwr mokp vFk iwoZ egkHkkx% LdanksoS ikoZrh lqr% laoZ dSykl
egkRE;a di;k ekl lqozr% AA ƒAA
vUr % bfr Jh Lda/k iqjk.ks dsnkj [kaMs ek;kiqjh dq´ukezds gfj}kj ekgjRE;a =;ksfoa'kks/;k;%
„… lXLr xa/kk egkRE; iFk%AA
iFk%AA ÜkqHkeLrq% laor~ ƒ‹ƒ‡ pS=d`Le% ‡ oL;ks oq/kokljs xzaFk
ifjlekfIr%AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1247


'kh"kZd % xhrk O;k[;k lqoksf/kuh
ys[kd % Jh/kj Lokeh
jpukdky % laor~ ƒŠŠƒ
i`"B la[;k % 98
vkdkj % 29 x 18 låeå fyf[kr % 23 x 12-
12-5 låeå
lkekU; fooj.k % i`"B & i`"B gqbZ ;g d`fr dkyh L;kgh ls fy[kh xbZ gS igyk rFkk vfUre i`"B dhM+s
}kjk t+tZj dj fn;k x;k gS A izfr i`"B 18 iafDr;k¡ gSa A
fo'ks"k fooj.k % Jhen Hkkxor~ xhrk ds vBkjg v/;k;ksa dh O;k[;k Jh/kj Lokeh }kjk ljy laLd`r
Hkk"kk esa dh xbZ gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% 'ks"kk'ks"k eq[k O;k[;k pkrq¸a;Z Rosd oär% n/kkuen~Hkqra oans
ijekuan ek/koa AA ƒAA
vUr % bfr Jh Hkxon~xhrk lqVhdk;ka lqcksf/kU;ka Jh/kjLokfe fojfprk;k ijekFkZ
fu.kZ;ksukek"Vkn'kks/;k;% ƒŠ laor~ ƒŠŠƒ

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1248


1248
'kh"kZd % egkHkkjr 'krlglz lafgrk
ys[kd % osnO;kl
jpukdky % laor~ ƒŠ††
i`"B la[;k % vyx & vyx ioksZa dh vyx & vyx i`"B la[;k
vkdkj % 34 x 21 låeå fyf[kr % 25 x 14 låeå
lkekU; fooj.k % ftYn jfgr xzaFk A dkyh rFkk yky L;kgh dk iz;ksx fd;k x; x;kk gSA fy[kkoV lqUnj
gSA i`"B fdukjksa ls dkQ+h ttZj gks pqds gSa A izfr i`"B 16 iafDr;k¡ vafdr gSa A
fo'ks"k fooj.k % osnO;kl d`r egkHkkjr dh 'krlglz lafgrk ds varxZr vyx & vyx ioksZa dks
ljy Hkk"kk esa laokn :i esa izLrqr fd;k x;k gS A
vkjEHk % mksa ueks Hkxors oklqnsok; AA mksa ukjk;.ka ueLd`R; uajpSo rjks=ea AA nsoh ljLorh
O;kla rrks t;eqnhX;sr~ AA tUest; mokp AA mksa dFka ;q;qf/kjs ohjkdq# ikaMo
lksedk%AA
dk%AA
vUr % bfr Jh egkHkkjrs 'krlglz~;ks lafgrk;ka oSn~O;kfld;ka lHkk ioZf.k AA laor~ AA
ƒŠ††AA
ƒŠ††AA ekxZ Ükqfr AA uoE;kaAA ijr% AA n'kE;ka AA jfookljkfprk;ka AA
;n{krjinHkz"V ek=k ghuap;n~xra AA Ro;krR{kE;rLansfo d`i;kijesÜofja AA
ÜkqHkaHkorq AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1249


'kh"kZd % in~eiqjk.k
jpukdky % laor~ ƒŠ‹Š
i`"B la[;k % 256
vkdkj % 24 x 14 låeå fyf[kr % 18 x 9 låeå

59
lkekU; fooj.k % i`"B & i`"B gqbZ ;g d`fr in~eiqjk.k lqanj fy[kkoV esa dkyh L;kgh ls fy[kh xbZ gS
var ds i`"B dhM+s }kjk ttZj dj fn, x, gSa A izfr i`"B vkB ifDr;k¡ gSa A
fo'ks"k fooj.k % nks lkS NIiu i`"Bksa dh bl
bl jpuk esa i`"B ,d ds ckn vkB uEcj feyrk gS A chp
ds N% i`"B ugha gSa blh izdkj var esa i`"B 253 ds ckn 256 gS chp ds nks i`"B ugha
gSa A blesa izR;sd fnu] i{k] ekl ds vk/kkj ij muds egkRe; dk o.kZu gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% ueLd`R; jekukFka HkV~HkV~V foëy lwuquk d`R; jrukoyh jE;k
jkepanzs.k jP;rs r= frfFk d`R;srq A
vUr % bfr ea=% iz'kä Lii{kksrja r=So vf/kekls lsizk;nkjk tuw }kn'khpkFk iwf.kZek okarh ex
en~xz/;% losZ"kkeqidkjd% laor~ ƒŠ‹Š foJ~ok olquke ljoRl jsfyIrfean iqLrds
T;ksfrZ o'kks ˜os
˜osu eqlíh jkes.k rhFkZ jkt iz;ksx LokFkZ ijkFkZ«p Jh fogqek; okst;fr
rjka A

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1250


'kh"kZd % Ye dhes
jpukdky%& laor~ % ƒŠ‹ˆ
i`"B la[;k % 19
vkdkj % 30 x 13 låeå fyf[kr % 25-
25-5 x 9-5 låeå
lkekU; fooj.k % mUuhl i`"Bksa dh ;g d`fr [kqyh gqbZ gS vkSj lkjs i`"B dhM+s }kjk ttZj dj fn, x,
gSa A dkyh L;kgh ls fy[kk x;k gS A izfr i`"B 11 iafDr;k¡ gSa A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa fofo/k jksxksa ds y{k.k vkSj fQj muds fuokj.k gsrq vkS"kf/k rS;kj
djus dh fof/k ,oa iz;ksx fof/k crkbZ xbZ gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% AA xa/k ds uos Jq ----------------- lefUnra --------------------- ukx i=
foysf"kar ƒ f= …Š fez;rs ukx tk;rs dqdqaizHk xqtS dj fpra rkja gse ------------------------
fufJ~prs AA „AA
vUr % /kesrja /kzew[kk;kaf= -------------------
------------------- p iqu% iqu% nfr HkZofr rsuk= uk= dk;kZ fopkj.k ƒ
bfr Jh la ƒŠ‹ˆ mks Jh Øka fØa d`a ØkSa Ø% Ükq= ikia foeksp;U;k A

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1251


'kh"kZd % deZ foikd
ys[kd % jke eth lgk;
i`"B la[;k % 35
vkdkj % 31 x 12 låeå fyf[kr % 28 x 8 låeå
lkekU; fooj.k % [kqyh gqbZ ij iw.kZ izLrqr d`fr deZ foikd dkyh L;kgh esa fy[kh xbZ gS A i`"B dhM+s
}kjk ttZj fd, x, gSa A izfr i`"B 10 iafDr;ka gSa A
fo'ks"k fooj.k % ukjn&czãk ds laoknksa ds ek/;e ls deksZa ds Qy ykHk vkfn ij fopkj fd;k x;k
gSA ckjg v/;k;ksa esa ekuo thou ds deksZa dh ppkZ dh xbZ gS A
vkjEHk % Jh x.ks'kk; ue% ukjk;.ka ueLd`R;uja pSo ujksree~ nsoha ljLorh O;klrrks t;
eqghj;sr~ AA ƒAA
vUr % bfr Jh lwj;kZ.kZosZ dEeZfoikds czãk ukjn laokns }kn'kks/;k; % ƒ„ ek?kL;d`Le i{kL;
jfookj =;ksn'kh ;k.k us=fers o"ksZ uopanz 'krkf/kd ƒ

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1252 ¼laxzg d½


'kh"kZd % gk;ujRu xzaFk
ys[kd % nkeksnj
i`"B la[;k % 199
vkdkj % 15 x 24 låeå fyf[kr % 11 x 16 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh igyh d`fr A jpuk ds i`"Bksa ds lkjs
lkjs fdukjs dhM+s }kjk u"V dj fn, x,
gSaA ys[kd us dkyh L;kgh dk iz;ksx fd;k gS A izfr i`"B 22 iafDr;ka gSa A
fo'ks"k fooj.k % ;g ,d T;ksfr"k xzaFk gS ftlesa lHkh Hkko vkSj muds
muds y{k.kksa ij fopkj fd;k x;k
gSA jpuk ds var esa fdlh nwljs dfo ds }kjk fy[kh xbZ dqN iafDr;ka tksM+h xbZ gSaA

60
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue%AA mksa ljLoR;S ueks ue%AA
ue%AA mksa Jh xq#H;kssue%AA mksa x.kkf/kijke
xqjks% inkCta nkeksnjk[;a firjapukRok izkphuiFkS oZyHknzukek djksfr l}k; u
jRula
jRulaKe~ ƒ
vUr % bfr o"kZ i=fy[kuØe% fueZF;lÙkkftd
;lÙkkftd 'kkLzfl gql a eqga rks gkeujRu laKs lg"kZ
i=hdj.kks ;rkuka T;ksfrjSfoznkadaV foHkw"k.k; A

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1252 ¼laxzg [k½


'kh"kZd % fparkef.k izses;e~
ys[kd % jk/kkd`Le
jpukdky % laor~ ƒ‹ŒŒ
i`"B la[;k % 75
vkdkj % 15 x 24 låeå fyf[kr % 11 x 16 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
dkyh ,oa yky L;kgh dk iz;ksx A
fo'ks"k fooj.k % fparkef.k izses; uked bl jpuk esa ys[kd jk/kkd`".k us fofHkUu dq.Mfy;ksa ,oa fp=ksa
dh lgk;rk ls xzgksa ,oa u{k=ksa dk Qy ,oa Qykns'k izLrqr fd;k gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% AA mksa Jh ljLoR;sa ue% AA mksa Jh xqjosue% mksa iz.kH; ----------------
RQynk;da jfoa xzgs"kqfpark ef.ke izes;e ------------------------------
vUr % bfr Jh yoiqj fuokl feJ fnoku panzkRetjk jk/kkd`Le fojfprs vNjg ekl
fn};kfnQya fo'ks"k fuuwi.ka xqQa "k"V% ˆ laor~ ƒ‹ŒŒ ek?k Ükqfn … lkeokjs iafMr
d`ge dksy fy[;rs AA Üka`Hke~ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1253


'kh"kZd % 'kCn okfj/ks%
i`"B la[;k % 36
vkdkj % 28 x 15 låeå fyf[kr % 21 x 9 låeå
lkekU; fooj.k % xRrs diM+s dh ftYn ds Hkhrj d` d`fr dk gj i`"B vyx & vyx gS A i`"B dh [kkyh
txg dhM+s ds }kjk th.kZ & 'kh.kZ gks pqdh gS A dkyh] yky L;kgh dk iz;ksx fd;k
x;k gS A d`fr v/kwjh gS A i`"B 36 ds ckn Hkh fo"k;&oLrq py jgh gSA izfr i`"B 11
iafDr;k¡ gSa A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr d`fr O;kdj.k
O;kdj.k ij vk/kkfjr gS A blesa o.kZ fopkj] Loj&O;atu fopkj]
nh?kZ&y?kq] fyax ,oa dkjdksa ij fopkj fd;k x;k gS A lIre dkjd ds ckn ds i`"B
ugha gSa A
vkjEHk % mksa LofLr Jh x.ks'kk; ue% AA iz.kE; ijekRekua
ijekRekua oky /kh o`f) fl);s AA
lkjLorh AA eatqdqosZ izfØ;ka ukfLr
ukfLr foLrjka AA ƒ AA
vUr % fcuk lgue lwlrs fu/kkZj.ks LokEikfn fHkJ ,rSjfi ;ksxs f}rh;k|k foHkfä;ks Hkaofr
foukiki loZ Qyfr varjs.kk ·fl.khfd thorsu var jkRoa%

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1254


'kh"kZd % mtkj oS| laxr
i`"B la[;k % 95
lkekU; fooj.k % lkjh d`fr ttZj gks pqdh gS vkSj bl izdkj tqM+ xbZ gS fd dksbZ Hkh i`"B iBuh;
ugha gSA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1255 ¼laxzg d½


'kh"kZd % osnksä f'kokp~p.ke~
fyfidkj % larjke
fyfidky % laor~ ƒŠ…‡
i`"B la[;k % 88

61
vkdkj % 20 x 15 låeå fyf[kr % 16 x 10 låeå
lkekU;
lkek U; fooj.k % ftYn esa i`"B & i`"B gqbZ ;g jpuk dkyh ,oa larjh L;kgh ls fy[kh x;h gS A [kqyh
& [kqyh ,oa lqanj fy[kkbZ dh xbZ gS A izfr i`"B pkj iafDr;ka gSa A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa osnksa esa dgha xbZ fof/kor~ f'ko vpZuk dk o.kZu fd;k x;k gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% AA Jh xqjos ue% AA vFkkrks #nLukukp~pZukfHk"ksd fof/k O;k[;k
L;ke%AA gLrkS iknkS iz{kkY; AA
vUr % eEekZf.k rs AA…AA iqulzk AA†AA bfr osnksä f'kokp~pZue AA f'k AA l¡or~ ƒŠ…‡
dkfÙkZd ÜkqDy ƒ‡ larjkes.k fyih d`re~ AA

gLrfyf[kr
gLrfyf[kr Øekad% MS – 1255 ¼laxzg [k½
'kh"kZd % f=dky la/;k
fyfidkj % larjke
fyfidky % laor~ ƒŠ…‡
i`"B la[;k % 22
vkdkj % 20 x 15 låeå fyf[kr % 16 x 10 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~
fo'ks"k fooj.k % izLrqr d`fr esa fof/kiwoZd f=dky la/;k dk o.kZu gqvk gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% AA Jh xqjos ue% AA foizks o`rks ewy rkrL; la/;k osnk' 'kk[kk
/kEeZ dekZf.k i=e~ AA
vUr % bfr f=dky la/;k lekIrk AA laor~ ƒŠ…‡ dkfrZd ÜkqDy ƒ‡ larjkes.k fyih d`re~AA AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1256


'kh"kZd % fyax iqjk.k
vkdkj % 33 x 18 låeå fyf[kr % 28 x 13 låeå
lkekU; fooj.k % [kafMr d`fr dhM+s }kjk ttZj dj nh xbZ gS A vkjEHk vkSj vUr ds i`"B rks ek= uke
ds jg x, gSa A vr% d`fr dk vkjEHk vkSj var irk ugha pyrk gS A
fo'ks"k fooj.k % fyax iqjk.k dks ljy Hkk"kk esa fy[kk
fy[kk x;k gS A

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1257


'kh"kZd % tkrd cgjsa
ys[kd % n.Mh jke
jpukdky % laor~ ƒŠˆ‹
i`"B la[;k % 91
vkdkj % 25 x 11 låeå fyf[kr % 22 x 8 låeå
lkekU; fooj.k % i`"B & i`"B gqbZ ;g d`fr i`"B 83 ds i'pkr~ fcYdqy ttZj gks pqdh gS A 'kCn i<+s
ugha tk ldrs gSa A dkyh L;kgh dk iz;ksx fd;k x;k gS A izfr i`"B 11 iafDr;k¡
gSaA
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa tkrd dh dq.Myh esa iM+us okys lHkh xzgksa dh n'kk ,oa muds izHkko
dk o.kZu fd;k x;k gS A
vkjEHk % Jh gj;s ue% AA Jh xq#H;ksue% AA Jh Jh x.ks'kk; ue% AA Jh ljLoR;S ue% AA Jh
nalnkag ân;k jfo nsifg jfoa naojnL; oans
vUr % Ø;foØ; laizkfIrnsZo czkã.k iwtd% Hkk;kZ opks uqxkehp lizse NsfXu taHk;ka A†A
v"Ves Toj tk ihMk}kn'kksp tyk n~HkFka
¼ uksV & vkxs ds i`"B i<+uk lEHko ugha ½

gLrfyf[kr
gLrfyf[kr Øekad% MS – 1258
'kh"kZd % lHkk ioZ
ys[kd % jke dfo
i`"B la[;k % 104
vkdkj % 19 x 26 låeå fyf[kr % 14 x 19 låeå

62
lkekU; fooj.k % dkyh ,oa yky L;kgh ls fy[kh rFkk ttZj gqbZ ;g d`fr egkHkkjr ds lekioZ ij
vk/kkfjr gS A izfr i`"B 17 iafDr;ka fy[kh xbZ
xbZ gSa A
fo'ks"k fooj.k % jke dfo us egkHkkjr ds lekioZ dks 37 v/;k;ksa esa ljy Hkk"kk esa fy[kk gS A d`fr
ds chp ds i`"B vk/ks&vk/ks ttZj gks pqds gSa A
vkjEHk % mksa LofLr Jh x.ks'kk; ue% A vFk lHkk ioZ Hkk"kk fy";rs AA NIiS AA ldy vej
x.k ojn t; rt lq lqeaxy nk;d AA
vUr % bfr Jh egkHkkjrs lHkk ioZf.k lIrf=a'kks /;k;% AA …‰ AA

gLrfyf[kr Øekad% MS - 1259


'kh"kZd % lqnj fJaxkj
ys[kd % egkdfo jkb egkjkt ¼'kgktgk¡ Jheu½
jpukdky % laor~ ƒŠ‹‡
i`"B la[;k % 40 ds i'pkr~ ugha gS
vkdkj % 12 x 17-17-5 låeå fyf[kr % 8 x 13 låeå
lkekU; fooj.k % dkyh L;kgh ls fy[kh x;h ;g d`fr i`"B & i`"B gqbZ gS A i`"Bksa ds fdukjs dhM+s us
ttZj dj fn, gSa A i`"B 40 rd rks i`"B la[;k pyrh gS] mlds i'pkr~ can gks xbZ
gSA izfr i`"B 15 iafDr;ka gSaA d`fr ds vkjaHk esa pkj i`"Bksa esa iatkch esa dqN ea=
gSaA
fo'ks"k fooj.k % izLrqr d`fr 'kgktgk¡ ds le; dh gS D;ksafd dfo us ;g Li"V fd;k ggSS fd vkxjk
'kgj ;gka 'kgktgk¡ dk jkT; gS ogha ij jktk ,oa mlds lkfFk;ksa }kjk fd, x;s
d`R;ksa dk o.kZu gSA
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% vFk laíj fJaxkj dfojkt d`r fy{krs íksíoh iwt ljLorh iwtkS
gfj ds ikb ueldkj dfj tksfj dS dgS egkadfo jkb \
vUr % bfr Jh eu egkajkt fojfpra lagj Ük`axkj ÜkqaHk Hkosr A ƒŠ‹‡ tsB ofn † eaxyokj A

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1260 laxzg ¼d½


'kh"kZd % Jh nknw n;ky th th dh ck.kh
ys[kd % Hkw/kj nkl
jpukdky % laor~ ‰Š„
LFkku % fnYyh
i`"B la[;k % 213
vkdkj % 14 x 24 låeå fyf[kr % 9-
9-5 x 19 låeå
lkekU; fooj.k % izLrqr jpuk ds fy, dkyh ,oa yky L;kgh dk iz;ksx fd;k x;k gS A i`"B ds nksuksa
vksj yky L;kgh dk gkf'k;k [khapk
pk gS A izfr i`"B 25 iafDr;ka gSa A i`"B dkQ+h iqjkus
gSa vkSj dhM+s ds }kjk Nsn fd, gq, gSa A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk essa ckck xksdqynkl ds f'k"; Hkw/kj nkl us lar nknwn;ky dh ok.kh dks
,d= dj jpuk ds :i esa izLrqqr fd;k gS A fy[kkbZ vPNh gS A
vkjEHk
vkjEHk % jkx vklkr AA Jh Lokeh nknw n;ky th HkfDr ldy lk/k lgk, n;ky th dkS
d`r ekaMrkS xqjnso th dkS vax fy"krs AA
vUr % bfr Jh Lokeh nknwn;ky th dh cka.kh laiwj.k lek;Irg AA fy"kra ckck xksdynkl
th dk fl"k Hkw/kj nkl AA ckck vklkuan th dk ;ks ;ksrk fl"k AA
AA fy"khlqFkkaus fnyhAA
fnyhAA
igkM dS xaft ts dksbZ ckapS fopkjS AA eu eSa /kkjS frl dkSa Hkw/kj nkl dh MaMkSr
churh ckj ckj dfj AA lacr~ ‰Š„ AA ekl vklkSt fFkfr iape A

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1260 ¼[k½


'kh"kZd % fcMnkoyh
ys[kd % ckyd jke
i`"B la[;k % 213 & 217
vkdkj % 14 x 24 låeå fyf[kr % 9-
9-5 x 19 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A

63
bl jpuk esa nks rjg dh fy[kkoV gS vkSj dsoy dkyh L;kgh dk iz;ksx fd;k x;k
gS A i`"Bksa ds fdukjs ij Hkh fy[kk gS A
fo'ks"k fooj.k % lar ckyd jke }kjk jkx lwgh esa lar nknwn;ky
;ky dh fojnkoyh xkbZ xbZ gS A
vkjEHk % fcMnkokyh AA jkx lwgkS AA
jke fcMndh ykt fclkjSa D;wa cuSa AA
tkfg Hkxr lwadkt AA vkSxquD;wa xuSa AA Vsd
vUr % v# thou eqä X;kauh dákS eu eSa dNq dkaeuka AA dfg ckyd jkae okdkS ugha yksd
csn dh vkeuka AA „AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1260 ¼x½


'kh"kZd % ckjg eklk
ys[kd % xksiky tu
i`"B la[;k % 218 & 220
vkdkj % 14 x 24 låeå fyf[kr % 9-
9-5 x 19 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A bl jpuk esa dkyh ,oa yky L;kgh dk iz;ksx fd;k x;k gS A
fo'ks"k fooj.k % bl ek;k :ih txr~
txr~ esa ckjg ekl ds varxZr tho vkSj vkRek ds fo;ksx dk o.kZu
fd;k x;k gS A
vkjEHk % jke th lfr AA vFk ckjgeklk AA jkx lksjfB AA fcjg fcFkk tho tkdS AA dfy
eS dkS u dgkS lq"k rkdS AA rar ear ugha ykxSa AA oyeh papyk vfr tkxS AA
vUr % xksiky tu gfj njl nsns"ksa AA lcS gq"k fcHkjkbZ;s AA ƒ…AA bfr ckjg ekl laiw.kZ
Lekifr AA lk"kh A

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1274


'kh"kZd % X;kjgoha 'krkCnh dh fgUnw laLd`fr
ys[kd % efganj iky
jpukdky % 11oha 'krkCnh
vkdkj % 16 x 25 låeå fyf[kr % 12 x 21 låeå
lkekU; fooj.k % X;kjgoha 'krkCnh dh fgUnw laLd`fr ls lEcfU/kr ;g xazFk ttZj gksus ds dkj.k
viBuh; gSA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1275


'kh"kZd % y?kqo`Ùk ¼O;kdj.k½
i`"B la[;k % i`"B Åij uhps ls ttZj gks pqds gSa] vr% la[;k dk lgh irk ugha pyrk gS A
vkdkj % 16 x 24 låeå
låeå fyf[kr % 10 x 17 låeå
lkekU; fooj.k % yxHkx lHkh i`"B cqjh rjg ttZj gSa A d`fr dkyh L;kgh ls fy[kh xbZ gS A izfr
i`"B 16 iafDr;k¡ gSa A ttZj gksus ds dkj.k dqN i`"B vk/ks & v/kwjs gh 'ks"k gSa A
fo'ks"k fooj.k % laLd`r O;kdj.k ls lEcfU/kr ;g y?kqo`Ùk N% izdj.kksa esa gS A blesa O;kdj.k ds
fu;eksa dk foLr`r Kku fn;k x;k gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% flgkso.kZlHkkezk; % o.kZokaJdkjk nhuka;% lekezk;% Øes.k iknq%
l%AA
l%AA
vUr % bfr y?kqo`ÙkkS d`Rizdj.ks /kkrq jkacR/kikn% "k"
"k"V% AA ˆAA Hknz; iwise izpjse Hknza AA
ÜkqHkeLrq loZtxrka ijf{kr
ijf{kr fujrk Hkoarq Hkwrxw.k% nks[kk%
kk% iz;karq 'kkfUrloZ= lq[kh Hkoarq
yksdk% AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1284


'kh"kZd % v"VkoØ Hkk"kk
ys[kd % bUnz fxjxks'kkbZ
jpukdky % laor~ ƒŠŠƒ
i`"B la[;k % 18
vkdkj % 27 x 16 låeå fyf[kr % 21 x 11 låeå

64
lkekU; fooj.k % i=k & i=k gqbZ ;g d`fr dkyh ,oa yky L;kgh ls fy[kh xbZ gS A i`"Bksa esa Nsn gq,
gSaA izfr i`"B 13 iafDr;ka gSa A d`fr dks ftYn dh vko';drk gS A
fo'ks"k fooj.k % nks lkS bdlB nksgksa dh ;g d`fr esa bZ'oj ls m)kj dh izkFkZuk dh xbZ gS A ewyr%
v"VkoØ _f"k }kjk ;g laLd`r esa fy[kh xbZ gS ftls nsoukxjh esa vuwfnr fd;k
x;k gSA
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk;s ue% AA vFk v"V v"VkoØ Hkk"kk fy";rs
fy";rs AA nks AA rkr eqfä tks
pkgh;s AA fo"k tkS fo"kS folkj AA fNek n;k larks"k lÙk vkjtrkvkjtrk mj/kkj AA
vUr % bZrh Jh v"VkoØ Hkk"kk laiwa.kZ ÜkqHka eHk`;k fy"kra bnz fxjxks'kkbZ laorr~~ ƒŠŠƒ telsj
Ükqe vLFkkus vlqu lqnh lreh ufojk=s Üko~HkaHk`;r AA

gLrfyf[kr Øekad% MS – 1285


'kh"kZd % nknwn;ky th dh d`r
ys[kd % nknwn;ky
fyfidkj % dY;k.k nkl
fyfidky % ƒ‹ƒŠ laor~
i`"B la[;k
;k % 119
vkdkj % 17 x 12 låeå fyf[kr % 13 x 8-5 låeå
lkekU; fooj.k % xRrs diM+s esa lftYn ;g d`fr dkyh ,oa yky L;kgh esa fy[kh xbZ gS A izfr i`"B
12 iafDr;k¡ gSa A jpuk ds i`"B iqjkus gSa ij lqanj fy[kkbZ esa fy[kh xbZ gS A i`"B ds
nksuksa vksj yky L;kgh ls gkf'k;k Hkh [khapk gS A
fo'ks"k fooj.k % nknwn;ky dh ok.kh dk laxzg lar dY;k.k nkl us djds mls ,d iksFkh dk :i
fn;k gS rFkk
rFkk var esa viuh f'k"; ijaijk dk o.kZ
o.kZu Hkh fd;k gS A
vkjEHk % Jh jketh lR; AA Jh Lokeh nknw n;ky n;ky th lgkb AA vFk Jh Lokeh nknwn;ky th
dkS d`r fy"kra AA izFke xqjnso dkS vax fy"kra AA
vUr % bfr xqVdk laiw.kZ AA ckck th cuokjh th rhudk rhudk fl"k Nchynkl th -------------------------
fl"k dY;k.k nkl fru iksFkh yh"kh Hkwy pwd eki bfr laor~ AA ƒ‹ƒŠAA pSrlqnh
AAƒAA ckj xqjo+kj iksFkh liw.kZ Hkosr lqFkkufl ?ks³sef/k pkSckjs AA j j j ----------------------
nknw jkae AA

gLrfyf[kr Øekad % MS – 5098 ¼laxzg d½


'kh"kZd % Jh /keZ izdkl iki fouklu
i`"B la[;k % 27
vkdkj % 16 x 22 låeå fyf[kr % 11 x 16 låeå
lkekU;
lkekU; fooj.k % laxzg dh izFke jpuk A lftYn yky ,oa dkyh L;kgh dk iz;ksxA izfr i`’B 16
iafDr;k¡ fy[kkbZ lqUnj gSA dkyh
dkyh L;kgh ls i`’B ds nksuksa vksj gkf”k;k [khapk x;k gSA
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa /keZ izdk”k ,oa iki ds fouk”k dk o.kZu Ñ".k dFkk ds lanHkZ esa nl
v/;k;ksa esa fd;k x;k gSA
vkjEHk % maZa LofLr Jh x.ks”kk; ue%AA
ue%AA vFk /kEeZ izdkl iki fouk”kua
fouk”kua fy[;rs AA pj vpj
y?kq nh?kZa AA ukuk oju vusd AA
vUr % bfr Jh /keZ izdkl iki fouklu xzaFks futrrq lkj iBars ânklq nw nlqwl’q ka rs thou
thou eqä
leÅars Jh Hkxoku ukjk;.k fujatu Hkos bfr Jh /keZ izdkl iki fouklu lekIraA

gLrfyf[kr Øekad % MS - 5098 ¼[k½


'kh"kZd % czãek;k dkS dop
ys[kd % fujatu
i`"B la[;k % 28 & 37
vkdkj % 16 x 22 låeå fyf[kr % 11 x 16 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh nwljh jpukA
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa Jh Hkxoku ,oa ukjk;.k ds laokn ds ek/;e ls ukjk;.k dh egkek;k
“kfDr dk o.kZu fd;k x;k gSA

65
vkjEHk % Jh x.ks”kk; ue% AA Jh fujatu ds czã ek;k dkS dop fy’;rs
fy’;rsAA mZa rRlr Jh
ukjk;.k ifr Jh xkSjh ekax yh;k eu op deZ gjL;ks loZ fl)nk;d oj nhvk ekj jkty;k
egknso AA
vUr % bfr Jh fujatu fujatfu dop Jh “krxq# Hkxoku izlkns ujlS :i ukjk;.k cnr
vrhr laiw.kZ lekIre~ AA

gLrfyf[kr Øekad % MS – 5098 ¼x½


'kh"kZd % lka[; ;ksx
i`"B la[;k % 37 & 46
vkdkj % 16 x 22 låeå fyf[kr % 11 x 16 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh rhljh jpuk A iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa lka[; ;ksx Lrks= dh efgek dk o.kZu fd;k x;k gS A
vkjEHk % vFk lka[; ;ksx fy’;rs AA “khrya lrlqlhyaAA {kek “kkafr lqlsfora AA
vUr % bfr Jh lka[; tksx jä oiq Lrks=a laiw.kZa AA ÜkqHkeLä AA

gLrfyf[kr Øekad % MS – 5098 ¼?k½


'kh"kZd % lq’klkxj
i`"B la[;k % 46 & 52
vkdkj % 16 x 22 låeå fyf[kr % 11 x 16 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks
fo'ks"k fooj.k % jpuk lq[klkxj esa pkj izdkj dh voLFkkvksa ds varxZr pkj rjg dh eqfDr;ksa dk
o.kZu fd;k x;k gSA
vkjEHk % vFk lq’klkxj fy’;rs AA AA xkSjokSorS orSekaxh yh;kS v# dq L;kS lax egs”kA ekj
thok; dS oj nh;ks Jh fl) nkrk x.ks”k AA ƒ AA
vUr % bfr Jh lq’k lkxj xzaFks pkj eqfä AA pkjoLFkk fHkUu&fHkUu izizHkko o.kZ us prqFkksZa/;k;%
AA †AA

gLrfyf[kr Øekad % MS – 5098 ¼³½


'kh"kZd % nq’kgju xzaFk
i`"B la[;k % 53 & 74
vkdkj % 16 x 22 låeå fyf[kr % 11 x 16 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k"k fooj.k % izg~ykn fgj.; fd'
fd'kqi ds laokn esa loZr ds lq[kksa dh izkfIr ds fy, nq%[kksa ds gj gj.k.k
ds fy, bZ”oj Lrqfr dk o.kZu fd;k x;k gSA
vkjEHk % vFk loZlq’knk;d nq’k gju xzaFk fy[;rsAA ije iq#’k ijekRek vijaij ije Lo:iA
vUr % bfr Jh loZ lq’knkbd nq’kgj.k xzaFks Jh ukjk;.k vi.kh -------------- laiw.kZa lqrkara JqHk
eLä ijekRek nsork AA

gLrfyf[kr Øekad % MS – 5098 ¼p½


'kh"kZd % X;ku lkj
i`"B la[;k % 74 & 77
vkdkj % 16 x 22 låeå fyf[kr % 11 x 16 låeå
lkekU; fooj.k
fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa bZ”ojh; Kku gsrq X;ku lkj Lrks= dh jpuk dh xbZ gS A
vkjEHk % vFk X;ku lkj fy[;rs AA vfr vikj vija ijkvfr v[kaM vfrnwj AA
vUr % bfr Jh X;ku lkj Lrks=a laiw.kZa AA

gLrfyf[kr
gLrfyf[kr Øekad % MS – 5098 ¼N½
¼N½
'kh"kZd % Jh fuHksZn Lrks=a

66
i`"B la[;k % 77 & 80
vkdkj % 16 x 22 låeå fyf[kr % 11 x 16 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr xzaFk esa lalkfkfjd deksZa ls vuklfDr dk Hkko of.kZr fd;k x;k gS A
vkjEHk % vFk Jh fuHksZn Lrks= fy[;rs AA tqxks tqxkfu fujatu r’kr fojktS AA
vUr % bfr Jh fuHksZn xzaFks desZ eqäkizHkko o.kZus uke r`rh;ks /;k;% AA …AA fuHksZn xzaFk
lekIra ÜkqHkeLäq AA

gLrfyf[kr Øekad % MS – 5098 ¼t½


'kh"kZd % lek/k tksx
i`"B la[;k % 80 & 90
vkdkj
vkdkj % 16 x 22 låeå fyf[kr % 11 x 16 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % ;ksx lk/kuk ds varxZr lek/ktksx dk;k fopkj] euizcks/k ,oa ukM+h Kku v/;kRe ij
fopkj fd;k x;k gSA
vkjEHk % vFk lek/k tksx fy[;rs AA maaZdkj uk ija /;kua mZdkj ijafyo AA
vUr % bfr Jh ukM+h Kku v/;kRe lekIre~ AA

gLrfyf[kr Øekad % MS – 5098 ¼>½


'kh"kZd % rrqxhr] ea=gal xhrk
i`"B la[;k % 190 & 196
vkdkj % 16 x 22 låeå fyf[kr % 11 x 16 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % rrq xhr lkr “yksdksa esa vkSj gal xhrk
xhrk }kn'k inksa esa xkbZ xbZ gSA
vkjEHk % vFk rÙkqxh fy[;rs AA Jh ukjk;.kksokp AA “krnsoa ueLdkja vga tho djksÙkea AA
vUr % bfr Jh gal xhrk }kn'k inLrks=a laiw.kZa prqFkksZa /;k; lekIre~ AA

gLrfyf[kr Øekad % MS – 5098 ¼¥½


'kh"kZd % ”krxq# lkj xzaFk
i`"B la[;k;k % 96 & 152
vkdkj % 16 x 22 låeå fyf[kr % 11 x 16 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo”ks’k fooj.k % ,dkn”k v/;k;ksa esa lrxq# lkj xzaFk esa laoknkRed “kSyh esa lrxq# bZ'oj dh efgek
dk xk;u fd;k gSA
vkjEHk % vFk ,dadkj “krxq# lkj xzaFk yh[;rs AA czãk fogeq egsÜoja AA
vUr % bfr Jh ,dadkj lrxq# lkj xzaFks czãk&fogeq banznz o#.k] fp=xqIr /kEeZ rsrhl djk djkM+
sMh+
nsors --------------- Jh ukjk;.ks mins'k.ks ,dkn”kks /;k;% AA ƒƒ AA JqHkeLä AA

gLrfyf[kr Øekad % MS – 5098 ¼V½


'kh"kZd % “ks”k fojap xhrk
i`"B la[;k % 153 & 162
vkdkj % 16 x 22 låeå fyf[kr % 11 x 16 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo”ks’k fooj.k % Jh “ks’k }kjk fojfpr xhrk dk o.kZu vkSj egkRE; dk izlax of.kZr gSA
vkjEHk % vFk “ks'k fojap xhrk yh’;rs AA vkfn vukfn vukgn laHk ukn foan xq.k v{kj
LaHkjaHkk AA
vUr % bfr Jh vkn vkukn vukgn “kaHkqikj ikj czã in Lrks=a “ks'k fojap xhrk v/;kRe Lo:i
dFka iBars ---------------- AA bfr Jh “ks”k fojap xhrk lekIre~ AA AA

67
gLrfyf[kr
gLrfyf[kr Øekad % MS – 5098 ¼B½
'kh"kZd % Jh fojä ;ksx
vkdkj % 16 x 22 låeå fyf[kr % 11 x 16 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh 12oha jpuk A
fo”ks’k fooj.k % fojDr ;ksx esa fojfDr Hkko dk o.kZu fd;k gSA
vkjEHk % Jh x.ks”kk; ue% AA vFk fojä ;ksx fy[;rs AA AA
vUr % bfr Jh fojä ;ksx lq’knq’k o.kZus laiw.kZa AA

gLrfyf[kr Øekad % MS – 5098 ¼M½


'kh"kZd % o.kkZJe o.kZ
i`"B la[;k % 164 & 167
vkdkj % 16 x 22 låeå fyf[kr % 11 x 16 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo”ks’k fooj.k % vyx&vyx o.kksaZ ,oa vkJeksa dk o.kZu ,oa bZ”ojh; /;ku dk izlax fn;k gSA
vkjEHk % vFk o.kkZaJe o.kZ xzaFk fy[;rsAA lks tx vkJe o.kZ dgkoSAA
vUr % bfr Jh o.kkZJefu tr rq X;ku laiw.kZa AA

gLrfyf[kr Øekad % MS – 5098 ¼<½


'kh"kZd % cht izdkl
i`"B la[;k % 167 & 169
vkdkj % 16 x 22 låeå fyf[kr % 11 x 16 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo”ks’k fooj.k % jpuk esa lekf/k ;ksx gsrq ;ksxh ds /;ku yxkus dh fof/k dk o.kZu gS A
vkjEHk % vFk cht izdkl fy[;rs AA ânSiù /kjrh xq#okd AA
vUr % bfr Jh oht izdkl fut rRo ea= tksx /;kuaA lekf/k yh.ka oht izdkl xzaFk
lekIre~ AA

gLrfyf[kr Øekad % MS – 5098 ¼.k½


'kh"kZd % tksx oSjkX;
i`"B la[;k % 169
vkdkj % 16 x 22 låeå fyf[kr % 11 x 16 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~A laxzg dh vfUre 15oha jpuk A
fo”ks’k fooj.k % ;ksx ds varxZr oSjkX; dk o.kZu rRo ds lanHkZ esa fd;k x;k gS A
vkjEHk % vFk tksx oSjkX; xzaFk fy[;rsAA o`íar N=a tksxa rc Vax< dksV eanj fxj danjk AA
vUr % bfr Jh tksx oSjkX; rrqinana izkIr ijein tksx oSjkX; lekIre~ AA

gLrfyf[kr
gLrfyf[kr Øekad % MS – 5099 ¼d½
'kh"kZd % oSrky iphlh
ys[kd % izg~ykn
jpukdky % laor~ ƒŠŒ†
LFkku % yoiqj
i`"B la[;k % 86
vkdkj % 16 x 22 låeå fyf[kr % 11 x 16 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh igyh jpuk A lftYn A dkyh ,oa yky L;kgh dk iz;ksx A dqN i`’Bksa ds
i”pkr yky ds LFkku ij xgjh xqykch L;kgh iz;qDr dh xbZ gSA jpuk dk igyk
i`’B uhps ls FkksM+k [kafMr gS ckdh jpuk iw.kZ gSA izfr i`’B 15 iafDr;k¡ fy[kh xbZ
gSaA
fo”ks’k fooj.k % izLrqr jpuk esa dfo izgykn us oSrky ds pfj= ,oa mlds “kkS;Z dk dk xk;u egkjkt
nyhi flag dh iRuh O;ky nsoh ds dgus ij fd;k gSA

68
vkjEHk % mksa Jh x.ks”kk; ue%AA vFk oSrky iphlh izgykn Ñr fy[;rsAA nksgjkAA Jh
x.kifr xtifr ueks Qqfu Jh Ñge eqjkfj AA foØe ;ksxh Jod Fkkrs lc dksa fopkj
AA pkSibZAA
vUr % bfr Jh oSrky iphlh Ñr ‘k=h izgykn dhAA laor~ ƒŠŒ† Jko.k ofn ƒ† “kfuokljs
Ükq
ÜkqHka AA Jh egkjkt nyhi flag iruh Jh jk.kh csO;ky nsoh ihR;S fy’ksrAA JqHkaAA

gLrfyf[kr Øekad % MS – 5099 ¼[k½


'kh"kZZd
'kh"k % jkepfj=
ys[kd % ek/kksnkl
i`"B la[;k % 17
vkdkj % 15 x 22 låeå fyf[kr % 11-
11-5 x 17 låeå
lkekU;
lkekU; fooj.k % laxzg dh nwljh jpukA iwoZor~A yky L;kgh ls i`’B ds nksuksa vksj gkf”k;k [khapk gSA
fo”ks’k fooj.k % izLrqr jpuk esa Jh jke ds “khy] lkSan;Z dk o.kZu djrs gq, jke ds pfj= dks mHkkjk
gSA jkek;.k dh jko.k o/k rd dFkk dk izlax blesa feyrk gSA bl jpuk dk
fuekZ.k Hkh egkjkuh
gkjkuh O;ky nsoh dh bPNkuqlkj fd;k x;k gSA
vkjEHk % mksa LofLr Jh x.ks”kk; ue% AA jkepfj=
jkepfj= yh’;k AA jkx ?kukljh AA vugksuh gksuh
ugha gksuh gksb lq gksb AA lkr iqjh ds lhjs vtks/;k
;k mÙke uxjh AA rgk ols u`i
nljFk tkdsa uo fu/k lxjh AA
vUr % brh Jh ek/kksnkl Ñra jkepfj= laiw.kZa AA lqHka Hkorq pa O;kynsoh vk;q’keku Hko AA
vlq/k fy’ks nk xqukg ekQ dj.k AA

gLrfyf[kr Øekad % MSG – 07 laxzg ¼d½


'kh"kZd % lIr'krh uok.kZ
uok.kZ ea=L;
ys[kd % gfjgj czãk
i`"B la[;k % 21
vkdkj % 18 x 10- 10-5 låeå fyf[kr % 12-
12-5 x 6 låeå
lkekU; fooj.k % xÙks diM+s esa lftYn laaxzg dh ;g igyh jpuk gSA dfo us izfr i`"B vkB iafDr;k¡
fy[kh gSa rFkk ys[ku dk;Z ds fy, dkyh L;kgh dk iz;ksx fd;k gSA
fo'ks"k fooj.k % izLrqr xzaFk esa fofHkUu nsfo;ksa dh Lrqfr gsrq L=ksr jpuk gSA lIr'krh uok.kZ ea=L;
igyh jpuk gS fofHkUu 'yksdksa esa nsoh dh efgek xk;u ds i'pkr~ QykJqfr dk
o.kZu fd;k gSA
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% vL; Jh lIr'krh uok.kZ ea=L; czãk foLeq egsÜojk _"kHk%
xk;vfLe xu"V iwNa nkafl egkdkyh egky{eh egkljLorh nsorkA
vUr % vksa isagh y~
y~dh ue% fuR;a ;% Lejrs rL; jksxk u'a;fr gj r% e% uay~ yd~ h gks isamks
AAˆƒAA
AAˆƒAA bfr gfjgj czãk fojfpra nsO;k% dopa laiw.kZe~AA

gLrfyf[kr Øeka
Øekad% MSG – 07 ¼[k½
“kh"kZd % lIr'krh izFke pfjr ekyk
i`"B la[;k % 21&24
vkdkj % 18 x 10-
10-5 låeå fyf[kr % 12-
12-5 x 6 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh nwljh jpukA
fo'ks"k fooj.k % lIr'krh ds pfj= dk xk;u fd;k x;k gSA
vkjEHk % mksa Jh x.ks
x.ks'kk; ue% A maksa vL; Jh lIr'kfr dk izFke pfj=ekyk ea=L; ekdZ.Ms;
_f"k% vk|k Jh egkdkyh nsZork xk; vuqIVqiwtkxR; Nnafl A
vUr % bfr djry dj i`"BkE;k ue% [kf³~xuh Jqfy uh|ksjsfr ân;k; Jwysu;kfg uksnsohfr
f'kj ls Lokgk A

gLrfyf[kr Øekad% MSG – 07 ¼x½


'kh"kZd % Jh ekdZ.Ms; iqjk.k
i`"B la[;k % 42 & 103

69
vkdkj % 18 x 10-
10-5 låeå fyf[kr % 12-
12-5 x 6 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh r`rh; jpuk gS A
fo'ks"k fooj.k % lksyg v/;k;ksa esa Jh ekdZ.Ms; iqjk.k ds lkof.kZd eUoarj dk o.kZu fd;k x;k gSA
bleas nsoh
oh ds egkRE; dks fofHkUu ÑR;ksa }kjk of.kZr fd;k x;k gSA
vkjEHk % vFk /;kua flagLaFkk 'kf'k 'ks[kjka ejdr% iz[;SÜorqfHkZdjS% 'ka[kln;arh djS flz u;uka
laokZax Hkw"kkHk`rkaA
vUr % bfr Jh ekadZ.Ms; iqjk.ks lkof.kZa ds eUoarjs nsoh egkRE;s ewfrZd jgL; ukeuke "kksM'kks
/;k;% AA ƒˆ AA

gLrfyf[kr Øekad% MSG – 07 ¼?k½


'kh"kZd % y?kq Lrks=
i`"B la[;k % 103 & 109
vkdkj % 18 x 10-
10-5 låeå fyf[kr % 12-
12-5 x 6 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh pkSFkh jpuk A
fo'ks"k fooj.k % nsoh efgek esa #nz }kjk y?kq nsoh Lrqfr dk xk;u fd;k x;k gSA
vkjEHk % vFk nsfo lwäa Jh #nzmokpA f'kok euU;a fofo/k% izHkko dkfy dykefy fofoL;
o/kh dikyA
vUr % gBkDro MØ;keq[kjh Ñrs uj fpra ;LekUe;k fo/kzqoe~ „ƒ bfr y?kq Lrks=a laiw.kZe~AA

gLrfyf[kr Øekad% MSG – 07 ¼M-


¼M-½
'kh"kZd % banzk{kh
{kh Lrks=
ys[kd % iqjanj _f"k
i`"B la[;k % 109&112
vkdkj % 18 x 10- 10-5 låeå fyf[kr % 12-
12-5 x 6 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh ikapoha jpuk A
fo'ks"k fooj.k % banzk{kh Lrks= esa nsoh bUnzk.kh dh efgek ,oa HkfDr dk o.kZu gSA
vkjEHk % mksa vL; Jh banzk{kh Lrks= ea=L; iqjanj _f"k vuq"VNan% Jh banzk{kh nsork mksa y{ehA
vUr % ukuk flf) dja nsoh loZ ikiaO;iksgfr bfr Jh dk'kh [kaMs Jh banzk{kh L=ksra laiw.kZe~
ÜkqHkeLrqAA

gLrfyf[kr Øekad% MSG – 09


'kh"kZd % fpfdRlklks
fpfdRlklkjs
ys[kd % /khjtjke
jpukdky % e?kj
e?kj Š ƒ‹„Š
fyfidky % fefr e?kj lqnh Š ¼8½ lky ƒ‹„Š ¼1928½
i`"B la[;k % 37
vkdkj % 15 x 24 låeå fyf[kr % 12 x 19- 19-5 låeå
lkekU; fooj.k % iqjkus xRrs dh ftYn esa ca/ks bl xzaFk dh ;g igyh jpuk gS A izfr i`"B 29 iafDr;k¡
gSaA dkyh L;kgh dk iz;ksx fy[kusfy[kus dsds fy, fd;k x;k gS A dqN uqL[kk i`"B ds
fdukjksa esa Hkh fn, x, gSa A
fo'ks"k fooj.k % fpfdRlk lkj uked bl jpuk esa ys[kd us igys jksx] fQj ml jksx ds fuokj.k
gsrq nokbZ cukus dh iwjh izfØ;k o rRi'pkr~ ml nokbZ nokbZ ds iz;ksx dh fof/k crkbZ gSA
'kkjhfjd jks
jksxksa ds varxZr yxHkx lHkh jksxksa ds y{k.k ,o muds mipkj crk,a gSa A
38 rFkk 39 i`"B ij lHkh vkS"kf/k;ksa ds uke fy[ks gSa tks la[;k esa 36 gSa A rRi'pkr~
,d i`"B QVk gqvk gS A bl laxzg dh nwljh jpuk iatkch dh gS A
vkjEHk % » Jh x.ks'kk;ue% vFk fpfdRlk lkj AA lks- dey u;u 'kflHkky ukx
onuMdjnu ;qr ojn fojn izfriky gjs fo?ku vejkf/kefr ƒ AA
vUr % izHkq flÅ djs vkS"kf/k lHksa tq,"ks fg;s;k xzaFk eSa AA Š„ AA bfr lk[kZr /khjtjke d`rs
xzaFks fpfdRlk lkjs fHkJdk /;k;ks AA Š‰ AA fefr e?k+j lqnh Š lky ƒ‹ƒŠ ƒ‹ƒŠ AA

70
gLrfyf[kr Øekad% MSG – 14 ¼laxzg d½
'kh"kZd % nks"k fu.kZ;
ys[kd % gfjpj.k nkl
i`"B la[;k % 39
vkdkj % 17 x 24 låeå fyf[kr % 12 x 19 låeå
lkekU; fooj.k % i`"B & i`"B gqbZ rFkk vfUre i`"B yxHkx lkjs ds lkjs dhM+s }kjk [kk;s x;s gSa A
yxHkx 70 i`"Bksa rd d`fr lqjf{kr gS A vkxs dhM+k yxk gqvk gS A i`"B 88 rd
la[;k Øe irk pyrk gS A izR;sd iafDr esa 19 iafDr;k¡ gSa A
fo'ks"k fooj.k % dfo gfjpu.k nkl }kjk dfo oYyHk fojfpr nks"k fu.kZ; dks nsoukxjh esa fy[kk
x;k gSA
vkjEHk % mksa Jh jk/kk d`
d`LekS fot;frueke vFk g"k.k fy";rs nksgjk eksgupuju i;ksa teSa
rqylh dks gSa okl rkfg lqefj gfjHkDr lo djr fo?k~u dks ukl
vUr % bfr Jh gfjpj.k nkl d`rs dfo oYyHks ;n; nkal nks"k fu.kZ;% AA

gLrfyf[kr Øekad% MSG – 14 ¼[k½


'kh"kZd % okD; nks"k fu.kZ;
ys[kd % gfjpj.k nkl
i`"B la[;k % 40 & 66
vkdkj % 17 x 24 låeå fyf[kr % 12 x 19 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % okD; ds vBkjg nks"k igys ladsr :i esa crk dj fQj mudk iwjk o.kZu NUn
pkSikbZ] nksgk vkfn ds ek/;e esa fd;k gS A
vkjEHk % vFk dsoyokD gz"ku fo#)efr d`fr vfoe`"V "V fo/ks;kal fDy"V
fDy"V ,rhrnks"k okD; ds dgs
vBkjg nks"k JksfV dgwr gSa A
vUr % bfr Jh gfjpj.k
gfjpj.k nkl d`rs dfo oYyHks okD; nks"k fu.kZ;% AA

gLrfyf[kr Øekad% MSG – 14 ¼x½


'kh"kZd % vFkZ nks"k fu.kZ;
ys[kd % gfjpj.k nkl
i`"B la[;k % 66 & 108
vkdkj % 17 x 24 låeå fyf[kr % 12 x 19 låeå
lkekU; fooj.k % i`"B 70 ls ysdj 108 rd igq¡prs & igq¡prs d`fr dk dksuk dhM+s }kjk ttZj dj
fn;k x;k gS dsoy fyf[kr vkdkj ds i`"B cps gSaA
fo'ks"k fooj.k % igys pkSng vFkZ nks"k fxu dj muds
muds uke nsdj fQj vkxs mudh O;k[;k dh gS A
vkjEHk % vFk vFkZ nks"k dfoÙk vFkZ gS v;q"V ƒ d"V „ O;kgzr … vkSiqu#ä † nq%Øe ‡
HkhxzkaE;
vUr % bfr gfjpj.k nkl d`rs dfo oYyHks vFkZ nks"k fu.kZ;% A

gLrfyf[kr Øekad% MSG – 14 ¼?k½


'kh"kZd % lkNkr jl nks"k
ys[kd % gfjpj.k nkl
i`"B la[;k % 109 ls var rd
vkdkj % 17 x 24 låeå fyf[kr % 12 x 19 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
lkjs i`"B Åij ls dhM+s }kjk u"V dj fn, x, gSa A
fo'ks"k fooj.k % 'kkL= nks"kksa dk o.kZu bl jpuk esa fd;k x;k gS ij jpuk [kafMr gks xbZ gS A
vkjEHk % vFk lkNkrj nks"k loS;k uko ijS jl dksO; fHkpkfVdkS
fHkpkfVdkS FkkbZ gwdkSrgka nks"k dgkoS tkS
vkuqHkko foHkko nqtkfg jgks rtgka Je lkSa ufga HkkoS A
vUr % uksV %& d`fr dh bl jpuk ds vUr okys i`"B yxHkx lkjs dhM+s }kjk [kk fy,
d``fr dk vUr nsuk vlEHko gS A
x;s gSaA vr% d

71
gLrfyf[kr Øekad% MSG – 26
'kh"kZd % Jh ;ksx'kr lVhd
fyfidkj % gjjk; th
fyfidky % ƒŠŠ‹ laor~
i`"B la[;k % 12
vkdkj % 28 x 14 låeå fyf[kr % 25 x 10 låeå
lkekU; fooj.k % ;ksx'kr uke ;g d`fr ds i`"B vyx & vyx gq, iM+s gSgSa A dqy iq"B 12 gSa A izfr
i`"B lksyg iafDr;k¡ gSa A blds vfrfjDr i`"Bksa ds fdukjksa ij fy[kk x;k gS A
ys[kd us dsoy dkyh L;kgh dk iz;ksx fd;k gS A
fo'ks"k fooj.k % Jh ;ksx'kr uked ;g d`fr fpfdRlk ls lEcfU/kr gS A blesa vkjEHk esa izesg]
vfrlk
vfrlkj] iznj vkfn jksxksa ds y{k.k o ckn esa muds fuokj.k ds fy, fpfdRlk iz;ksx
crk, x, gSa A
vkjEHk % NŒ LofLr Jh ik'oZek ue% AA Jh erarh ?kjkt xq#os ue% AA vFk ;ksx'kÙk lVhd
fy";rsAAAA fNfUuk Hkok fxyksb vaoq/kj eksFks ?kUo /kekgk ;okl;okgk foÜko~kÜkaqfo ,rs
vkS"k/k
k/k le ek=kôkFk dfjnh tS+cko Toj 'kkafr gksos
vUr % bfr Jh ;ksxlr lVhd laiw.kZ AA fyf"kra Jh oxkSjh jh xc e/;s Jheku~ gjlk; th
rfRl"; iwT; dqlyk th rfRl";
rfRl"; iwtoh: dw"k th vkRevFkSZ fyfid`ra FkkusÜko~j e/;s
fyihd`ra la ƒŠŠ‹ feŒ dŒ dŒ oŒ … 'kfuokljs fy"khgS AA lekIra
lekIra eaxya nnkr~ AA

gLrfyf[kr Øekad% MSG – 28 laxzg ¼d½


'kh"kZd % Jh lwäkoyh
i`"B la[;k % 19
vkdkj % 18 x 11 låeå fyf[kr % 13 x 8 låeå
lkekU; fooj.k % xRrs diM+s esa vkc) bl laxzg dh ;g igyh jpuk dkyh ,oa yky L;kgh iz;qDr
dj fy[kh xbZ gS A izfr i`"B ukS iafDr;k¡ fyf[kr gSa A
fo'ks"k fooj.k % lwDrkoyh uked bl jpuk esa euq"; dh uSfrdrk ls lEcfU/kr i{kksa ij ;Fkk fo|k
i)fr]
i)fr] /keZ i)fr] Øks/k i)fr] fo"k;% i)fr vkfn ij fopkj fd;k x;k gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% AA /keZ% loZ
loZlq[kk djks fgrdjks /keaZ oqFkkÜkU;rs
kkÜkU;rs A
vUr % izkIuqofr f'kaoyksd fefr lR;a onkE;ga AA ˆAA bfr Jh lqäkoyh lekIrkAA
JqHke~AA
AA

gLrfyf[kr Øekad% MSG - 28 ¼[k½


'kh"kZd % uo jRue~
i`"B la[;k % 5
vkdkj % 18 x 11 låeå fyf[kr % 13 x 8 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh nwljh jpuk igyh jpuk ds i'pkr~ ,d [kkyh i`"B fQj nwljh jpuk vkSj
jpuk ds var esa fQj ,d [kkyh i`"B A
fo'ks"k fooj.k % jktk dh lHkk ds uojRuksa dk fp=.k fd;k x;k gS A ftuesa /kUoUrfj] {ki.k] vej
flag] 'kadq] csrky HkV~V vkfn dk uke vkrk gS A
vkjEHk % Jh x.ks'kk; ue% AA vFk uojRue~-AA /kUoUrfj% {ki.kdk vej
vej flag 'kadqcsrk yHkg
?kV"kFkZj dkfynklk% AA
vUr % fuxe;u Lokuksfirk U;ky;u~ekykdkj nzc iz;ksx prqjks jktk fpjathorq-AA ƒƒAA bfr
uo jRukfu-
jRukfu- AA

gLrfyf[kr Øekad% MSG – 28 ¼x½


MSG
'kh"kZd % iap jRukfu
fyfidky % ƒ‹‡‰
ƒ‹‡‰
i`"B la[;k % 4
vkdkj % 18 x 11 låeå fyf[kr % 13 x 8 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % bl jpuk esa iap jRuksa dk o.kZu fd;k x;k gS A

72
vkjEHk % vFk iapjRukfu
jRukfu- AA AA oS|% iksrlzFkkukx% 'kkafr% 'kD;ks ;Fkk Øe-
Øe- AA iap jRufean
Ks;a;na qyZHka fonq"kkefi AA ƒ AA
vUr % bfr iap jRukfu fyfi d`ra lEor~ ƒ‹‡‰ oS'kk"k 'kqDy ƒŒ n'kE;ka cq/ks- i}ky ik[;
uxjs AA 'kqHke~ AA bfr- bfr-

gLrfyf[kr Øekad% MSG – 28 ¼?k½


MSG
'kh"kZd % "kM+jRua
i`"B la[;k % 2
vkdkj % 18 x 11 låeå fyf[kr % 13 x 8 låeå
lkekU; fooj.k
fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa N% jRuksa dk jktk ds lanHkZ esa o.kZu fd;k x;k gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% AA "kM+jRua AA 'kkL= dksFkkZ LyFkkew
LyFkkew[kkkksZ nkua nqeZaf=.ka rFkk yks
HkksI;A
;A
vUr % lf}|k; fda/kuS ji;'kks; |fy fda e`R;quk AA ‡ˆAA bfr "kMjRua lekIra AA

gLrfyf[kr Øekad% MSG – 28 ¼³½


'kh"kZd % lIr & vBjRua
i`"B la[;k % 5
vkdkj % 18 x 11 låeå fyf[kr % 13 x 8 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % bl jpuk esa jktk ,oa lkekftdksas ds vkn'kZ gsrq lIr ,oa v"V
v"V jRuksa dk o.kZu fd;k
x;k gS A
vkjEHk % lIrjRua AA ckNkjktk rFkk Nsnks
nks o`{ka forsu fda rFkk LoxksZ /kusu fda Ks;a lir jRu
fean Øekr~ AA
vUr % ozZkã ina ckaNfr ozãk 'kSo ian f'koks gfjina
gfjina vk'kk of/kadks xr% AA bR;"r jRua
lekIre~ AA

gLrfyf[kr Øekad% MSG


MSG – 28 ¼p½
'kh"kZd % /keZ'kkL=
i`"B la[;k % 12
vkdkj % 18 x 11 låeå fyf[kr % 13 x 8 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
jpuk ls iwoZ pkj i`"B [kkyh gSa muesa ls ,d i`"B ij dkfy;kl fojfpr laxzg ds
Niokus dh lwpuk nh gS A
fo'ks"k fooj.k % /keZ'kkL=
kkL= ds vk/kkj ij eqfu] czkã.k jktk] oS';] 'kwnz] pkaMky] i'kq] eysPN vkfn ds
/keZ dh ppkZ dh gS A
vkjEHk % mZa /keZ 'kkL=
'kkL=s nsoks AA ƒ AA eqfu A „ AA f}tks A … AA jktkpSo A † A oS';% A ‡
AA Ükwnzks A ˆ A foMkyd% A ‰ A iÜkq A Š A EysPNÜk-NÜk- A ‹ A pkaMkyks foiz
foizk A ƒŒ A
n'k/kk% ljrk A ƒƒ ƒƒ A
vUr % 'khrtj gjLrh {kks kk xzkgh fni u;kpu % tyJqfr% tyÜk tyÜkfDr
qfDr dVq fLuE/kknhi rh
xqYe'kyuqr AA AA

gLrfyf[kr Øekad% MSG – 28 ¼N½


'kh"kZd % Hkfo";r~ iqjk.ks
i`"B la[;k % 8
vkdkj % 18 x 11 låeå fyf[kr % 13 x 8 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % dkfrZd czãk laokn ds ek/;e ls Hkfo";r iqjk.k ds 30osa v/;k; dk mís'; izdV
fd;k x;k gS A

73
vkjEHk % mksa dkfrZds; mokp AA dykSdspS Hkfo";a
Hkfo";afrYVifpUg iqrkujk% KkrqfePNka
ePNkafe rs"kkarqukek
fuptxR;rs AA ƒ AA
vUr % bfr Jh Hkfo";Riqjk.ks ozkã oS".ko 'kSo rk"Vefr
rk"Vefr lxsafr iokZRe ds ozã xqga lEokns
prFksa rkIr dYis dfy;qxksRir~Uujktfu
Uujktfu :i.ka
:i.ka ukeS dkSu f=a'kks/;k;% lekIre~ AA

gLrfyf[kr Øekad% MSG


MSG – 35
'kh"kZd % jke efge~u
ys[kd % dfo Hkokuh nkl
i`"B la[;k % 4
vkdkj % 17 x 29 låeå fyf[kr % 12 x 22 låeå
lkekU; fooj.k % pkj iUuksa dh fcuk ftYn dh ;g d`fr dkyh L;kgh esa fy[kh xbZ gS A izfr i`"B 25
iafDr;k¡ gSa A fy[kkbZ lkQ ,oa lqUnj gS A
fo'ks"k fooj.k % 52 'yksdksa dh ^jke efgek* uked bl d`fr esa jke dh vn~Hkqr dhfrZ ddkk o.kZu fd;k
x;k gS A
vkjEHk % Jh gsjaok; ue% ljLoR;S ue% efge~u% ikja rs ijefoM"k% dks/kf;x rks; rkstktkrs ;afo
erfeneL;k% leqfnre~
vUr % Jh eUujsnz gfjj˜qr dhfrZjs"k iù iùky;s t;fr jkt lnfpZrkaf?kz% rRlRd`rsup
fofufEeZrea rnís panzsM uan dqfers fot;kn'kE;ke~
fot;kn'kE;ke~ ‡„-
‡„- Jh A jkek; ueksLrqfuR;e~
JhjLu AA

gLrfyf[kr Øekad% MSG – 36


'kh"kZd % jktkfHk"ksd
i`"B la[;k % 5
vkdkj % 16 x 29 låeå fyf[kr % 11-
11-5 x 22 låeå
lkekU; fooj.k % jkT;kfHk"ksd uked ;g d`fr fcuk ftYn ds ikap i=kadksa dh gS A lkjh d`fr ds fy, fy,
dkyh L;kgh iz;qDr dh xbZ gS A fy[kkbZ lqUnj ,oa Li"V gS A izfr i`"B 38 iafDr;k¡
gSa A
fo'ks"k fooj.k % izfr o"kZ tUefnu ij euk, tkus okys jkT;kfHk"ksd dk dk o.kZu bl jpuk esa fd;k x;k
gSA fo".kq dk jkT;kfHk"ksd vkSj fo".kqÙkjkj jkT;kfHk"ksd dk izlax vkd"kZ
vkd"kZd gS A
vkjEHk % vFk jktkfHk"ksd% lf}/kk izFkekfHk"ksd% lkaoRlfj dÜk~psfr r™kk/ks iqjksfgrkfnukf;r`d`r
jktizFkekfHk ds jFk flagkalukfl N= N= pkej /ot xt okft olzkyadkj lkoRlj
fÜk~pfdRld iqjksfgrknhu A
vUr % v;apkfHk"ksd% izfro"akZkZ egku oE;ka dÙkZO;% iq"iks
iksfHk"ksdks egku oEikfeagksRloks tUefnus
tUefnus
izfro"kZ o`"kksRlxZ% dkfrZD;k izfr o"kZfeRikFkoZ.klw=ke~ AA bfr AA

gLrfyf[kr Øekad% MSG – 45 laxzg ¼d½


'kh"kZd % Jh mywd dYi
jpukdky % laor~ ƒŠ‹Œ
i`"B la[;k % 18
vkdkj % 26 x 20 låeå fyf[kr % 20 x 13 låeå
lkekU;
lkekU; fooj.k % laxzg dh izFke jpuk A dkyh L;kgh esa fy[kh xbZ gS A jpuk ftY ftYnn esa gS ij [kqy
xbZ gS] izfr i`"B
"B lksyg iafDr;ka gSa vkSj i`"B ds pkjksa vksj dkyh L;kgh ls gkf'k;k
[khapk gS A
fo'ks"k fooj.k % bl jpuk esa izFke lHkh
lHkh ea=ksa dh jpuk gS rRi'pkr~
rRi'pkr~ u`fla
flag dop fQj varr nso ,oa
HkSjo laokn esa mywd dYi ij fopkj fd;k x;k gS A ea=ksa dks larjh L;kgh ls
mHkkjk x;k gSA
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk;s ue% m
a Za nkl Fkk; n~egs lhrk oyw
oyw Hkk; /khegh
/khegh rUuksjke izpksn;kr~
;kr~ mZa
nklFkkZ; vaxq"VkH;kue fon~egsr tZuhH;ka
hH;ka ue% A
vUr % bfr Jh mywd dYia lekIra laiw.kZ ÜkqHke~ A laor~ foØekfnU; ƒŠ‹Œ pSrziz „ƒ equq us
yh[khulkuh ikm ikm AA

74
gLrfyf[kr Øekad% MSG – 45 ¼[k½
'kh"kZd % dksdlkj
i`"B la[;k % 29
vkdkj % 28 x 20 låeå fyf[kr % 20 x 13 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh nwljh jpuk A dkyh L;kgh dk iz;ksx fd;k x;k gS A izfr i`"B 16
iafDr;k¡ gSaA
fo'ks"k fooj.k % izLrqr d`fr esa pkj izdkj kj ds iq#"kksa ,oa pkj izdkj ¼ifn~euh] fp=.kh] 'kaf[kuh]
[kuh]
gfLruh½ dh ukfj;ksa dk o.kZu dj muds vaxksa dh ppkZ Hkh dh xbZ gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% mksa Jh xq# pj.k deysE;ks ue% vFk dksdlkj fy";rs AA vfMy
NUn AA tks rilhrilh ridj fgrks pkgs fl)dksa ts N=h flj N=fr N=fr pkgs fj)dksa ewy
fg ijph ouh tqykgk dku lqo dky deZ dks Hksnu tkus nso equs ƒ ------------
vUr % tgka tkugqa dNq "kafMr ekseksfgnks"k ftfu nsgq ije X;kuh ds xq.k iafMr ˆŠ
ˆŠ bfr
Jh fp lS rk rs x r v x lekIre~ ÜkqHke~
Hkorq-A

gLrfyf[kr Øekad% MSG – 45 ¼x½


'kh"kZd % oSrky iaphlh
i`"B la[;k % 29 & 30
vkdkj % 28 x 20 låeå fyf[kr % 20 x 13 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % oSrky iaphlh uked bl jpuk esa jktk foØe lHkk esa oSrky ds fo"k; esa lqukrs gSa A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue%
ue% vFk oSrky iphlh fy";rs A nksgk-k- Jh x.kifr xtifr ueks
iqfu Jh d`Le f=iqjkj ----------
vUr % gk gk fd;s NwVsa ugha Ny oy fd, vusd- 'ko dfg;ks -----------

gLrfyf[kr Øekad% MSG – 45 ¼?k½


'kh"kZd % Jh oS|d izdj.k
jpukdky % ƒŠŠ‹
i`"B la[;k % 48
vkdkj % 28 x 20 låeå fyf[kr % 20 x 13 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa igys dbZ jksxksa ds mipkj crk,a gSa vkSj fQj dbZ ra=&ea= crk,a gSaA
iksFkh esa yxHkx 54 ea= crk,a x;s gSa A iksFkh ds var esa v"V /kkrq lks/ku dk fo/kku
Hkh yxHkx ukS iafDr;ksa esa fn;k x;k gS A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% AA vFk oS|d fy";rs AA vFk vFk Tojks"Vpkj y{k.kk fxyksbZ- eksFkk-
kk-
/keklk-
/keklk- lkasQ ---------------------------------------
vUr % bfr Jh oS|d izdj.k ra= ea= lkj iqLrde~ laiw.kZe~ ÜkqHke Hkorq AA ŠAA laor~ ƒŠŠ‹
ddsZvdZ xrsekls HkqDr fnukfu „‹ ls ‡… Hk`xq okljs ‰ frFkkS ÜkqDyi{ks Dyi{ks Lokrh u{k=s
u{k=s
ÜkqHk ;ksx iksFkh fy"kh xqjlgkbZ
jlgkbZa fpÙkS gjsnh iksFkh lksequs fy"kh AA

gLrfyf[kr Øekad% MSG – 45 ¼³½


'kh"kZd % lkeqnzd iq#"k lzh y{k.ke~
i`"B la[;k % 8
vkdkj % 28 x 20 låeå fyf[kr % 20 x 13 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk essa lkeqnznd
z 'kkL= ds vuqlkj iq#"k ,oa fL=;ksa ds y{k.k crk,a x;s gSa A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk;s ue% AA vFk leqnzh y{k.k iq#"k L=h ds fy{krs AA lkeqnzdEizo{;kfe
y{k.k iq#"k fL=;ksa iwoZekaiq% ijh{kk piÜk~pk y{k.k esop Zghauk ujk;soS y{k.kS% fda
iz;ksttA
vUr % bfr Jh lkeqnzd iq#"k L=h y{k.ke~ lekIue~ laiw.kZe~ 'kqHke la ˆŠ flagsa vdZ
vdZxr Hkqä
„‡ xq#okj A

75
gLrfyf[kr Øekad% MSG – 45 ¼p½
'kh"kZd % Jh Md HkMqyh
ys[kd % lksHkkjke
jpukdky % laor~ ƒŠ‹‹
i`"B la[;k % 41
vkdkj % 26 x 20 låeå fyf[kr % 20 x 13 låeå
lkekU; fooj.k
fooj.k % laxzg dh vfUre jpuk A dkyh ,oa yky L;kgh ls fy[kh xbZ gS A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk Jh Md HkMqyh esa izFker% Md HkMqyh iqjk.k fQj lkB laor] uoxzg
ea=] Qkjlh tksfrl xq#] vax fo|k vkfn ds y{k.k ,oa muds Qyksa ij fopkj fd;k
x;k gS A d`fr ds var ds i'pkr~ dkyh ,oa yky L;kgh ls dqN vkd`fr;ka o ea=
fy[ks x;s gSa A
vkjEHk % mksa Jh x.ks'kk; ue% vFk tksrl HkMqyh fy";rs- esa rqDr
Dr vkxe lHk dgksa xqgu{k=
pfj=-
pfj=-
vUr % bfr Jh Md HkMqyh fofpZrk;ka lsB laor~ljh lekQy laiw.ka Z- la ƒŠ‹‹
ƒŠ‹‹ #kB iz- ƒƒ
xq#okjs frFkks ƒ lksHkkjke fy[kre~ A

gLrfyf[kr Øekad% MSG – 46 laxzg ¼d½


'kh"kZd % jkx
ys[kd` % rqylhnkl
i`"B la[;k % 8
vkdkj % 16 x 14 låeå fyf[kr % 11 x 11 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh izFke jpuk A dkyh ,oa yky L;kgh dk iz;ksx A i`"B pkj ls nksuksa rjQ
ys[kd us dkyh L;kgh ls Qwy cuk,a gSa A izfr i`"B 12 iafDr;ka gSa A jpuk ds igys
i`"B ij dksbZ oS|d uqL[kkL[kk fy[kk x;k gS A
L[k
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa fofHkUu jkxksa esa rqylhnkl us jke Lrqfr dh gS A
vkjEHk % jkx ijHkkrh AA gfjeq
gfje"kq"k ns"k gks olqnso AA dksV Hkkuluw
Hkkuluwi lqanj dks vutkuS Hkso AA
VsdAA
vUr % opu ijLij dgr fd jkru fodqy xkr ty uSu ogsjh AA rqylh izHkqfg foyksdr
bdVd ykspu tuq fouq iyd ygsjh AA „AA

gLrfyf[kr Øekad% MSG – 46 ¼[k½


ys[kd % vusdkFkZ Hkk"kk
jpukdky % uan
i`"B la[;k % 33 & 46
vkdkj % 16 x 14 låeå fyf[kr % 11 x 11 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa uan dfo us yxHkx 146 'kCnksa dh vusdkFkhZ
kFkhZ O;k[;k nksgksa ds :i esa
dh gSA
vkjEHk % vFk uan d`r vusdkFkZ Hkk"kka
Hkk"kka fy[;rs AA izHkw tksr e; txr
txr e; dkju dju vHksoAA
vUr % bfr Jh vusdkFkZ uan d`r laiw.akZe~ AA ÜkqHkeLrq AA

gLrfyf[kr Øekad% MSG – 46 ¼x½


'kh"kZd % ukeekyk
ys[kd % uan
i`"B la[;k % 32
vkdkj % 16 x 14 låeå fyf[kr % 11 x 11 låeå
lkekU; fooj.k % laxzg dh rhljh
rhljh jpuk A dkyh
dkyh ,oa yky L;kgh ls i`"B ds Åij uhps Qwy iRrh
okyk okMZj cuk;k x;k gS A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk essa uan dfo us bZ'oj ds 322 ukeksa dk o.kZu ,oa Lrqfr dh gS A
vkjEHk % Jh x.ks'kk; ue% AA vFk uan d`r ukeekyk fy[;rs AA nksgjk AA
tqxuorh ;g tq uke dh nk¡e AA

76
tks ujdfjgS daB ;g g~oS gS Nfo Øks /kke AA …„„
vUr % ekrJd
ekr Jd bfr Jh ukeekyk laiw.kZe~ AA

gLrfyf[kr Øekad% MSG – 46 ¼?k½


'kh"kZd % Lusg yhyk
ys[kd % Lokeh eksgunkl
LFkku % eqt¶Qj uxj
i`"B la[;k % 47 & 57
vkdkj % 16 x 14 låeå fyf[kr % 11 x 11 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa d`".k m)o dks xksfi;ksa ds ikl lans'k nsus ds fy, eFkqjk ls czt
Hkstrs gSaA
vkjEHk % Jh x.ks'kk; ue% AA vFk Lusga yhyk fy[;rs AA ,d leS cztokl dh lqjfr djh
gfjjk;AA fut tu viuks tkfu dS dS Å/kks fy;k cqyk; AA ƒAA ƒAA
vUr
vUr % bfr Jh Lusg yhyk JhLokeh eksgunkl d`d`r laiw.akZ AA ÜkqHkeLä AA ekaxY;a nnkrq AA
d`Le th lgk; AA fy[krs feJ vuwijk; AA eqtQjuxj e/;s AA

gLrfyf[kr Øekad% MSG – 46 ¼³½


'kh"kZd % foguq ân; Lrks=
jpukdky % laor~ ƒŠ…†
i`"B la[;k
[;k % 58 & 61
vkdkj
vkdkj % 16 x 14 låeå fyf[kr % 11 x 11 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A i`"B ds nksuksa vksj Qwynkj gkf'k;k gS A
fo'ks"k fooj.k % fo".kq Lrqfr gsrq Lrks= jpuk dh xbZ gS A
vkjEHk % Jh x.ks'kk; ue% AA mksa ue% ijekReus Jh iqjk.k iq#"kksÙkek; ue% AA ukjk;.ka
ueLrqR;a uja pSo ujksÙkea AA
vUr % bZfr foLu gzn; vrks= leizra AA lzHkaeLrq yh"kr xksM AA ÜkqHkelq AA foLuq ân;
yh"kr tksr xjk;~ okfl oqMk.k AA folz folzHkØkyk ykv.khlho iBukFkZ laor~ ƒŠ…† o"kZ
Hkknzin lqnh ‡ luhÜk~pj okj AA Jh Jh Jh

gLrfyf[kr
gLrfyf[kr Øekad% MSG – 46 ¼p½
'kh"kZd % panzek v?kZ ea=
ys[kd % rqylhnkl
i`"B la[;k % 61 & 64
vkdkj % 16 x 14 låeå fyf[kr % 11 x 11 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % pUnzek dh Lrqfr gsrq fofHkUu jkxksa esa ea= jpuk dh gS A
vkjEHk % mksa pUnz
pUnzek v?kZ ea= AA lksek; nso nsok; f}t jktk; 'kkfyus AA jksfg.kh lfgrk;sfr
xzg.kka?kZ ueksLärs AA
vUr % rqylh fg;s dh tkurksjks gS fiukdrku
fiukdrku okldh /kqfu;k ekuks okyd
okyd ru ddh AA ƒAA
ÜkqHkeLrq AA Jh lhrkjke th lnk lgk; AA Jh AA

gLrfyf[kr Øekad% MSG – 46 ¼N½ ¼N½


'kh"kZd % lw;Z egkre iqjk.k AA
i`"B la[;k % 65 & 77
vkdkj % 16 x 14 låeå fyf[kr % 11 x 11 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A jpuk dk igyk i`"B [kafMr gS A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr jpuk esa lw;Z nsork dk egkRE; of.kZr fd;k x;k gS A
vkjEHk % amZa LoLr JhJh x.ks'kk; Ue%
Ue% AA Jh iksFkh lw;Z egkRe iqjk.k
k.k AA Jh lwtZ eS le#
rksghAA
hAA lwer Kku d?kns eksfg AA

77
vUr % bZfr Jh iks
iksfFk lw;Z iqjku lekIra AA pkjks nhl egknso Hkk?kk drsZ laiq.kZ AA tks ns"kk
lks yh"kk AA J AA

gLrfyf[kr Øekad% MSG – 46 ¼t½


'kh"kZd % Jh fo"eksukZe lglz Lrks=a
ys[kd % vuwi jk;
jpukdky % laor~ ƒŠ…†
LFkku % eqtQj uxj
i`"B la[;k % 78 & 92
vkdkj % 16 x 14 låeå fyf[kr % 11 x 11 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ & jpuk ds i`"Bksa ij Åij uhps Qwynkj gkf'k;k cuk;k gqvk gS A
fo'ks"k fooj.k % blesa ys[kd vuwijk; us v.khflag ds i<+us gsrq egkHkkjr ds 'kkafrioZ ds varxZr
mRre vuq'kklu gsrq nku/keZ dh O;k[;k dh gS A
uksV & jpuk esa u% 81 ls ysdj 88 rd ds i`"B 96 i`"B ds i'pkr~ tksM+s x;s gSa A
vkjEHk % mksa ueks Hkxors oklqnsok; AA mksa ;L; Lej.k ek=s
ek=s.k tUe lalkj oa/kukr~ AA foeqP;rs
ueLrLeS fo/eos izHk fog
fogeos AA ƒAA
vUr % bfr Jh egkHkkjrs 'krlkgLizka lafgrk;ka --------------------------------- laor~ ƒŠ…†
ƒŠ…† o"ksZ dkfrZd
ÜkqDyk f}fr;k jfookljs laiw.kZe~ AA fy[kra feJ vuwijk; eqtQj uxj e/;s AA
fy"kkfia
fy"kkfiar v.kh flag vkRe iBukFksZ AA ÜkqHkaHkw;kr~ Jh Jh Jh

gLrfyf[kr Øekad% MSG – 46 ¼>½


'kh"kZd % Jh xusl th dh dFkk
ys[kd % Jh yhydaB ohjkHkkau
jpukdky % laor~ ƒŠ…†
i`"B la[;k % 93 & 116
vkdkj % 16 x 14 låeå fyf[kr % 11 x 11 låeå
lkekU; fooj.k % iwoor~
Zor~ A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr d`fr esa x.ks'k th dh dFkk dk o.kZu gS vkSj var esa blls lEcU/kh ,d ea=
Hkh gSA
vkjEHk % Jh x.ks'k; ue AA ;s dj nu xt onu ix oankS Ø tksjh AA djks dzik lho uanu
o<S oq/kh tks eksjh AA
vUr % ;srh Jh xusl th dh dFkk laiqju lqHk AA tks ns"kk lks yh"k ee nks"k u nj~vrs AA
Jh yhydaB ohjkHkka
ohjkHkkau yh"krs A ehrh vxgu lqnh ƒ‡ laor~ ƒŠ…† AA Jh x.k'k;s ue%

gLrfyf[kr Øekad% MSG – 46 ¼´½


'kh"kZd % x.ks'k iapjRu] lIr 'yksdh 'khr
ys[kd % lIrÜyks
lIrÜyksdh Hkkx
Hkkxor] prqjÜyksdh Hkk
HkkjFk
i`"B la[;k % 117 & 120
vkdkj % 16 x 14 låeå fyf[kr % 11 x 11 låeå
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A
fo'ks"k fooj.k % izLrqr esa x.ks'k iapjRu] lIr 'yksdh xhrk] lIr'yksdh Hkkxor rFkk prq"'yksdh
HkkjFk lEcU/kh in gSa A
vkjEHk % Jh x.ks'kk; ue% AA m¡ x.kkukRok x.kifr goke gs% AA fiz;k.k Rokfiz;% ifrgokegs%AA
vUr % ekHkkjr lkfo=h izkr: Fkki; iBsr AA lHkkjr Qyksa izkI; ijaczãkf/kxNfr AA ‡AA
bfr prqjÜyksdh HkkjFk laiw.kZe~ AA JqHk AA

gLrfyf[kr Øekad% MSG – 46 ¼V½


'kh"kZd % fdf"da/kk dkaM
i`"B la[;k % 120 & 142
vkdkj % 16 x 14 låeå fyf[kr % 11 x 11 låeå

78
lkekU; fooj.k % iwoZor~ A jpuk ds nksuksa vksj Qwynkj gkf'k;k cuk;k x;k gS A
fo'ks"k fooj.k % jke cuokl ds varxZr lqxhz o feyu ,oa ckfy o/k rFkk fdf"da/kk dkaM dk egRo
of.kZr gSA
L[ks fn, x, gSa A
uksV & jpuk ds var esa nokb;ksa ds uqL[ks
vkjEHk % Hkfä tUe efg"kkfu Kku"kkfu v?k gkfudj AA tgol 'kaHkqokfu lks dklh ls oSd
lu AA rs fgu Hkt flefr ean dks d`iky 'kadj ljl AA ƒ AA pkSibZ AA
vUr % bfr Jh Hkk"kk jkek;u rqylhnkl d`r prqFkZ lksiku fdf"da/kk dkaM lekIre~
ÜkqHkeLäAA
keLäAA Jh jke th lnk lgk; AA Jh AA Jh AA Jh AA

gLrfyf[kr Øekad% MSG – 81


'kh"kZd % xzg dqaMyh
ys[kd % ?kuL;ke
jpukdky % laor~ ƒŠˆŠ
i`"B la[;k % 15
vkdkj % 25 x 17 låeå fyf[kr % 23 x 15 låeå
lkekU; fooj.k % lksyg i`"Bksa dh ;g d`fr dkyh ,oa yky L;kgh ls fy[kh xbZ gS A izfr i`"B 21
iafDr;k¡ rFkk yXu u{k= cuk;s x;s gSa A
fo'ks"k fooj.k % Hkokuh nkl ds iq= ?kuL;ke }kjk ;g d`fr xzg dqaMyh ds :i esa fy[kh xbZ gS A
blesa vdcj ds le; ls ysdj foØekfnR; ds le; rd ds xzg Qykns'k dk o.kZu
gS A
vkjEHk % Jh x.ks'kk; ue% vP;qrO;ä :i;Z fuxq.kkReus% leLr txnk lnk o`jsu.ksewfrZ;
ue%AA
ue%AA vLo ifr xt ifr fujifr poj N= flagklu eqnzkf/kifr izrkUiksn;s
tksfr ------------
vUr % eS=h Qys vfXu phjkdqyk izFoh egkO;kf/k izfifMrk% izfr jksx Hk;s ?kksja ;= ea=h
lfuPpj AA †AA †AA Jh AA Jh AA

gLrfyf[kr Øekad% MSG – 82


'kh"kZd % Jh ekdZ.Ms; iqjk.k
i`"B la[;k % 14 & 47
vkdkj % 22 x 10 låeå fyf[kr % 15-
15-5 x 6 låeå
lkekU; fooj.k % [kafMr d`fr A fcuk ftYn ds A i`"B 14 ls igys ds 13 i`"B lkFk lkFk ugha gSa vkSj i`"B
47 ds ckn Hkh d`fr pyrh gS A dkyh ,oa yky L;kgh dk iz;ksx A izfr i`"B vkB
iafDr;k¡A
fo'ks"k fooj.k % Jh ekdZ.Ms; iqjk.k ds f}rh; ls ysdj v"Ve v/;k; rd dh dFkk feyrh gS A
vkjEHk % ;nHkw)kaHko rst Lrsuk tk;r rUeq[ka AA ;keksupk HkoRds HkoRds 'kkokg oks fogeq rstl%
AA „…AA
„…AA
vUr % vk/kwf.kZrks okokrsu fLFkr% iksrs egk.kZos AA „‹ irRlq pk 'kkL=s "kq laxzkes Hk`'knk#.ksAA
AA
losZ --------------------

79

You might also like